०१२ अश्वमेधारम्भः

Dasaratha requests Rsyasringa to perform the sacrificethe priests order him to procure necessary materials and to release the sacificial horse–Dasaratha orders his ministers to get the preparations done.

श्लोकः

मूलम्

ततः काले बहुतिथे कस्मिंश्चित्सुमनोहरे।
वसन्ते समनुप्राप्ते राज्ञो यष्टुं मनोऽभवत्॥1.12.1॥

शब्दार्थः

ततः afterwards, बहुतिथे काले after a lapse of long time, सुमनोहरे charming, कस्मिंश्चित् some time, वसन्ते spring season, समनुप्राप्ते having arrived, राज्ञः for the king, यष्टुम् to perform sacrifice, मनः अभवत् desire arose.

आङ्ग्लानुवादः

After a long time, at the advent of charming spring a desire arose in the mind of the king (Dasaratha) to perform the sacrifice.

श्लोकः

मूलम्

ततः प्रसाद्य शिरसा तं विप्रं देववर्णिनम्।
यज्ञाय वरयामास सन्तानार्थं कुलस्य वै॥1.12.2॥

शब्दार्थः

ततः then, देववर्णिनम् effulgent like a celestial being, विप्रम् that brahmin, शिरसा bowing his head low in respect, प्रसाद्य having won his grace, कुलस्य of the dynasty, सन्तानार्थम् for preserving uninterrupted continuity, यज्ञाय to perform sacrifice, वरयामास appointed him as official priest to preside over the ceremony.

आङ्ग्लानुवादः

Then bowing his head in respect to that brahmin who was effulgent like a celestial and having won his grace he chose him to conduct a sacrifice for a son for (the continuity of) his dynasty.

श्लोकः

मूलम्

तथेति च स राजानमुवाच च सुसत्कृतः।
सम्भारा सम्भ्रियन्तां ते तुरगश्च विमुच्यताम्॥1.12.3॥

शब्दार्थः

सुसत्कृतः wellhonoured, सः that brahmin, तथेति be it so, राजानम् king, उवाच said, सम्भाराः requisite materials, सम्भ्रियन्ताम् be procured, ते your, तुरगः sacrificial horse, विमुच्यताम् च let it be released.

आङ्ग्लानुवादः

The wellhonoured brahmin agreed, saying, “Be it so, let the requisite materials be procured and the sacificial horse, released”.

श्लोकः

मूलम्

ततो राजाऽब्रवीद्वाक्यं सुमन्त्रं मन्त्रिसत्तमम्।
सुमन्त्रावाहय क्षिप्रं ऋत्विजो ब्रह्मवादिनः॥1.12.4॥
सुयज्ञं वामदेवं च जाबालिमथ काश्यपम्।
पुरोहितं वसिष्ठं च ये चान्ये द्विजसत्तमाः॥1.12.5॥

शब्दार्थः

ततः thereafter, राजा king, मन्त्रिसत्तमम् best of ministers, सुमन्त्रम् Sumantra, वाक्यम् words, अब्रवीत् spoke, सुमन्त्रः O Sumantra, क्षिप्रम् immediately, ब्रह्मवादिनः wellversed in vedas, ऋत्विजः official priests, सुयज्ञम् Suyajna, वामदेवम् च Vamadeva, जाबालिम् Jabali, अथ and, काश्यपम् Kashyapa, पुरोहितं वसिष्ठं च family priest Vasistha, अन्ये other, द्विजसत्तमाः foremost among brahmins, आवाहय summon.

आङ्ग्लानुवादः

Thereafter the king said to Sumantra, “Summon immediately, Suyajna, Vamadeva, Jabali and Kasyapa, family priest Vasishta and other foremost and learned brahmins who are the official priests wellversed in the Vedas”.

श्लोकः

मूलम्

ततस्सुमन्त्रस्त्वरितं गत्वा त्वरितविक्रमः।
समानयत्स तान्विप्रान् समस्तान्वेदपारगान्॥1.12.6॥

शब्दार्थः

ततः thereupon, त्वरितविक्रमः a man with swift movements, सः सुमन्त्रः that Sumantra, त्वरितम् immediately, गत्वा had gone, वेदपारगान् mastered fully vedas, समस्तान् gathering together, तान् विप्रान् all of those brahmins, समानयत् brought.

आङ्ग्लानुवादः

Then Sumantra, a man of smart movement went immediately and brought all those brahmins who were wellversed in the Vedas.

श्लोकः

मूलम्

तान्पूजयित्वा धर्मात्मा राजा दशरथस्तदा।
धर्मार्थसहितं युक्तं श्लक्ष्णं वचनमब्रवीत्॥1.12.7॥

शब्दार्थः

धर्मात्मा virtuous, दशरथः राजा king Dasaratha, तदा then, तान् them, पूजयित्वा after paying respects, धर्मार्थसहितम् full of truth and duty, श्लक्ष्णम् gracious, (इदं) युक्तं वचनम् these words, अब्रवीत् uttered.

आङ्ग्लानुवादः

After paying respect to them (learned brahmins), virtuous king Dasaratha graciously uttered these words charged with dharma and artha.

श्लोकः

मूलम्

मम लालप्यमानस्य पुत्रार्थं नास्ति वै सुखम्।
तदर्थं हयमेधेन यक्ष्यामीति मतिर्मम॥1.12.8॥

शब्दार्थः

पुत्रार्थम् to have sons, लालप्यमानस्य suffering from intense sorrow, मम for me, सुखम् happiness, नास्ति वै not there, तदर्थं for that reason, (अहम् I), हयमेधेन यक्ष्यामि I shall perform HorseSacrifice, इति thus, मम my, मतिः intention.

आङ्ग्लानुवादः

“There is no happiness for me. I am overwhelmed with grief as I have no son. Therefore, I intend to perform a horsesacrifice.

श्लोकः

मूलम्

तदहं यष्टुमिच्छामि शास्त्रदृष्टेन कर्मणा।
ऋषिपुत्रप्रभावेन कामान्प्राप्स्यामि चाप्यहम्॥1.12.9॥

शब्दार्थः

तत् for that reason, शास्त्रदृष्टेन कर्मणा according to scriptural procedures, यष्टुं इच्छामि desirous of performing sacrifice, ऋषिपुत्रप्रभावेन by the grace of sage Rishyashringa, अहम् I, कामान् desires, प्राप्स्यामि च will obtain.

आङ्ग्लानुवादः

I wish to perform the yaga acording to scriptural procedures. And I will have my desire fulfilled by the grace of the sage (Rsyasringa)”.

श्लोकः

मूलम्

ततस्साध्विति तद्वाक्यं ब्राह्मणाः प्रत्यपूजयन्।
वसिष्ठप्रमुखास्सर्वे पार्थिवस्य मुखाच्च्युतम्॥1.12.10॥

शब्दार्थः

ततः then, वसिष्ठप्रमुखाः Vasishta and others, ब्राह्मणाः brahmins, सर्वे all, पार्थिवस्य king’s, मुखात् from the mouth, च्युतम् delivered, तत् वाक्यम those words, साधु इति well said, प्रत्यपूजयन् extolled.

आङ्ग्लानुवादः

When they heard these words from the king’s month, those brahmins heades by Vasishta extolled the king’s decision exclaiming, “wellsaid"ः

श्लोकः

मूलम्

ऋष्यशृङ्गपुरोगाश्च प्रत्यूचुर्नृपतिं तदा।
सम्भारास्सम्भ्रियन्तां ते तुरगश्च विमुच्यताम्॥1.12.11॥

शब्दार्थः

ऋष्यशृङ्गपुरोगाः priests led by Rsyashringa, तदा then, नृपतिम् addressing king, प्रत्यूचुः replied, सम्भाराः sacrificial articles, सम्भ्रियन्ताम् be procured, ते your, तुरगः sacrificial horse, विमुच्यतां च be released.

आङ्ग्लानुवादः

The priests led by Rsyasringa replied to the king, saying, “Let the sacrificial articles be procured and your sacrificial horse released.”

श्लोकः

मूलम्

सर्वथा प्राप्स्यसे पुत्रांश्चत्वारोऽमितविक्रमान्।
यस्य ते धार्मिकी बुद्धिरियं पुत्रार्थमागता ॥1.12.12॥

शब्दार्थः

यस्य ते for you whose, पुत्रार्थम् for begetting children, इयम् this, धार्मिकी बुद्धिः righteous thought, आगता having come to your mind, सर्वथा surely, अमितविक्रमान् men of immense prowess, चत्वारः four, पुत्रान् sons, प्राप्स्यसे shall you get.

आङ्ग्लानुवादः

“Since this righteous thought for begetting children has entered your mind, you shall surely get four sons of immense prowess”.

श्लोकः

मूलम्

ततः प्रीतोऽभवद्राजा श्रुत्वा तद्विजभाषितम्।
अमात्यांश्चाब्रवीद्राजा हर्षेणेदं शुभाक्षरम्॥1.12.13॥

शब्दार्थः

ततः thereafter, राजा king, द्विजभाषितम् brahmin’s words, श्रुत्वा having heard, प्रीतः अभवत् felt happy, राजा king, हर्षेण with delight, शुभाक्षरम् containing auspicious letters, इदं this, अब्रवीत् spoke.

आङ्ग्लानुवादः

Pleased to hear the brahmins’ words, the king happily addressed his ministers with auspicious wordsः

श्लोकः

मूलम्

गुरूणां वचनाच्छीघ्रं सम्भारास्सम्भ्रियन्तु मे।
समर्थाधिष्ठितश्चाश्वस्सोपाध्यायो विमुच्यताम्॥1.12.14॥

शब्दार्थः

(इह now), मे गुरूणाम् my spiritual preceptors’, वचनात् words, सम्भाराः articles required for performing the sacrifice, सम्भ्रियन्तु be procured, समर्थाधिष्ठितः under the protection of warriors, सोपाध्यायः along with main priest, अश्वः horse, विमुच्यताम् be released.

आङ्ग्लानुवादः

“In accordance with the instructions by my spiritual preceptors let the articles (required for performing the sacrifice) be procured and the horse released under the protection of warriors accompanied by the chief priest”.

श्लोकः

मूलम्

सरय्वाश्चोत्तरे तीरे यज्ञभूमिर्विधीयताम्।
शान्तयश्चाभिवर्धन्तां यथाकल्पं यथाविधि॥1.12.15॥

शब्दार्थः

सरय्वाः of river Sarayu, उत्तरे तीरे on the northern bank, यज्ञभूमिः sacrificial pavillion, विधीयताम् be constructed, यथाकल्पम् according to prescribed ritual code, यथाविधि according to the scriptural stipulation, शान्तयश्च expiatory rites, अभिवर्धन्ताम् may be wished.

आङ्ग्लानुवादः

Let a sacrificial pavillion be constructed on the northern bank of Sarayu according to prescribed methods ordained in the ‘kalpa’ and other scriptures for the uninterrupted completion of the sacrifice.

श्लोकः

मूलम्

शक्यः प्राप्तुमयं यज्ञस्सर्वेणापि महीक्षिता।
नापराधो भवेत्कष्टो यद्यस्मिन्क्रतुसत्तमे॥1.12.16॥

शब्दार्थः

अस्मिन् In this, क्रतुसत्तमे best of sacifices, कष्टः difficulties, अपराधः omissions, न भवेत् यदि does not happen, अयं यज्ञः this sacrifice, सर्वेणापि महीक्षिता indeed by every king, प्राप्तुम् to obtain, शक्यः possible.

आङ्ग्लानुवादः

If in this best of sacrifices aswamedha, obstructions and omissions do not occur it will be possible for the king to get the results.

श्लोकः

मूलम्

छिद्रं हि मृगयन्तेऽत्र विद्वांसो ब्रह्मराक्षसाः।
निहतस्य च यज्ञस्य सद्यः कर्ता विनश्यति॥1.12.17॥

शब्दार्थः

अत्र in this sacrifice, विद्वांसः learned men, ब्रह्मराक्षसाः brahma rakshasas(celestial beings turned into demons), छिद्रम् flaw, मृगयन्ते हि will be looking out for, निहतस्य struck down, यज्ञस्य of sacrifice, कर्ता च the doer, सद्यः immediately, विनश्यति will be destroyed.

आङ्ग्लानुवादः

The learned brahmarakshasas always look out for flaws in the sacrifice so that they can strike into it. If the sacrifice is damaged, the doer of the sacrifice will be immediately destroyed.

श्लोकः

मूलम्

तद्यथा विधिपूर्वं मे क्रतुरेष समाप्यते।
तथा विधानं क्रियतां समर्थाः करणेष्विह॥1.12.18॥

शब्दार्थः

तत् for that reason, मे my, एषः क्रतुः this sacifice, विधिपूर्वम् in accordance with scriptures, यथा समाप्यते as it could be completed, तथा in that manner, विधानम् arrangement, क्रियताम् may be done, इह(You) here, करणेषु in actions, समर्थाः experts.

आङ्ग्लानुवादः

Therefore let the arrangements be made in a manner by which this sacifice is completed in accordance with the prescriptions in scriptures and you are experts in doing so”.

श्लोकः

मूलम्

तथेति च ततस्सर्वे मन्त्रिणः प्रत्यपूजयन्।
पार्थिवेन्द्रस्य तद्वाक्यं यथाज्ञप्तमकुर्वत॥1.12.19॥

शब्दार्थः

ततः then, मन्त्रिणः ministers, सर्वे all, पार्थिवेन्द्रस्य of that king’s, तथेति let it be so, प्रत्यपूजयन् honoured, यथाज्ञप्तम् as ordered, अकुर्वत performed.

आङ्ग्लानुवादः

Honouring the words of the king, all the ministers did as ordered.

श्लोकः

मूलम्

ततो द्विजास्ते धर्मज्ञमस्तुवन्पार्थिवर्षभम्।
अनुज्ञातास्ततस्सर्वे पुनर्जग्मुर्यथागतम्॥1.12.20॥

शब्दार्थः

ततः after that, ते द्विजाः those brahmins, धर्मज्ञम् knower of righteousness, पार्थिवर्षभम् great king, अस्तुवन् praised, अनुज्ञाताः having been permitted, ततः from there, पुनः again, यथागतम् in the manner as they came, जग्मुः returned.

आङ्ग्लानुवादः

Admiring the great king, the knower of righteousness, the brahmins permitted by him returned to their places as they had some.

श्लोकः

मूलम्

गतेष्वथ द्विजाग्य्रेषु मन्त्रिणस्तान्नराधिपः।
विसर्जयित्वा स्वं वेश्म प्रविवेश महाद्युतिः॥1.12.21॥

शब्दार्थः

अथ thereafter, द्विजाग्य्रेषु when great brahmins, गतेषु (सत्सु) had departed, महाद्युतिः great and glorious, नराधिपः king, मन्त्रिणः those ministers, विसर्जयित्वा having sent them, स्वं वेश्म his palace, प्रविवेश entered.

आङ्ग्लानुवादः

When the great brahmins departed, the glorious king (Dasaratha) sent away his ministers and entered his palace.

समाप्तिः

श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे द्वादशस्सर्गः॥2
Thus ends the twelfth sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.