Sumantra gives further details of the story narrated by Sanatkumara–on the advice of Sumantra, king Dasaratha goes to Romapada requests Rsyasringa’s help to conduct aswamedha yaga Rsyasringa comes to Ayodhya.
श्लोकः
मूलम्
भूय एव हि राजेन्द्र शृणु मे वचनं हितम्।
यथा स देवप्रवरः कथायामेवमब्रवीत्॥1.11.1॥
शब्दार्थः
राजेन्द्र O Great king, सः that Sanatkumara, देवप्रवरः great among celestial beings, यथा in what so ever manner, कथायाम् in the story, अब्रवीत् narrated, एवम् in this way, मे my, हितम् beneficial, वचनम् words, भूयः एव again, शृणु listen.
आङ्ग्लानुवादः
“Great king, I shall tell you the way Sanatkumara, great among the celestials further narrated the story. Listen to my words which may prove useful to you (said Sumantra)”.
श्लोकः
मूलम्
इक्ष्वाकूणां कुले जातो भविष्यति सुधार्मिकः।
राजा दशरथो नाम्ना श्रीमान्सत्यप्रतिश्रवः॥1.11.2॥
शब्दार्थः
श्रीमान् auspicious one, सत्यप्रतिश्रवः true to his promise, राजा king, दशरथो नाम्ना named Dasaratha, सुधार्मिकः highly righteous, इक्ष्वाकूणाम् of Ikshvaku kings’, कुले in the race, जातः भविष्यति will be born indeed.
आङ्ग्लानुवादः
श्लोकः
मूलम्
अङ्गराजेन सख्यं च तस्य राज्ञो भविष्यति।
कन्या चास्य महाभागा शान्ता नाम भविष्यति॥1.11.3॥
शब्दार्थः
तस्य राज्ञः to that king (Dasaratha), अङ्गराजेन with the king of Anga, सख्यं च friendship, भविष्यति will develop, अस्य for that king of Anga, महाभागा highly virtuous, शान्ता नाम named Shanta, कन्या daughter, भविष्यति will be born.
आङ्ग्लानुवादः
That king (Dasaratha) will develop friendship with the king of Anga. A highly virtuous daughter named Santa will be born to king of Anga.
श्लोकः
मूलम्
पुत्रस्तु सोऽङ्गराजस्य रोमपाद इति श्रुतः।
तं स राजा दशरथो गमिष्यति महायशाः॥1.11.4॥
शब्दार्थः
सःअङ्गराज्यस्य पुत्रस्तु that Anga king’s son, रोमपाद इति Romapada by name, श्रुतःwill be wellknown, महायशाः very famous, सः that, राजा king (Dasaratha), तम् him, गमिष्यति will approach.
आङ्ग्लानुवादः
The famous king Dasaratha will approach the son of the king of Anga known as Romapada.
श्लोकः
मूलम्
अनपत्योऽस्मि धर्मात्मन् शान्ताभर्ता मम क्रतुम्।
आहरेत त्वयाज्ञप्तस्सन्तानार्थं कुलस्य च॥1.11.5॥
शब्दार्थः
धर्मात्मन् O Follower of righteousness, अनपत्यः अस्मि I am without children, शान्ताभर्ता husband of Shanta, त्वया by you, आज्ञप्तः ordered, मम my, कुलस्य of race, सन्तानार्थम् for the sake of children (for perpetuation of my race), क्रतुम् sacrifice, आहरेत he may perform.
आङ्ग्लानुवादः
O righteous king I am issueless. Let Rsyasringa, husband of Santa be ordered to perform the a sacrificial ceremony so that I shall be blessed with I son for the perpetuaion of my race.
श्लोकः
मूलम्
श्रुत्वा राज्ञोऽथ तद्वाक्यं मनसा स विचिन्त्य च।
प्रदास्यते पुत्रवन्तं शान्ताभर्तारमात्मवान्॥1.11.6॥
शब्दार्थः
आत्मवान् prudent and wise, राज्ञः king’s, तद्वाक्यम् that statement, श्रुत्वा having heard, अथ thereafter, सः he, मनसा विचिन्त्य च after thinking over deeply in the mind, पुत्रवन्तम् him who has sons, शान्ताभर्तारम् husband of Shanta, प्रदास्यते will offer.
आङ्ग्लानुवादः
On hearing his words and deeply thinking over the matter, the prudent Romapada agreed to send, Santa’s husband (Rsyasringa), capable of blessing him with a son.
श्लोकः
मूलम्
प्रतिगृह्य च तं विप्रं स राजा विगतज्वरः।
आहरिष्यति तं यज्ञं प्रहृष्टेनान्तरात्मना॥1.11.7॥
शब्दार्थः
सः राजा that king, तं विप्रम् that brahmin, प्रतिगृह्य च having received (along with him), विगतज्वरः relieved of his mental suffering, प्रहृष्टेन with highly delighted, अन्तरात्मना heart, तं यज्ञम् that sacrifice, आहरिष्यति will perform.
आङ्ग्लानुवादः
The king relieved of his suffering, was highly delighted. He would take the brahmin with him and perform the sacrificial ritual.
श्लोकः
मूलम्
तं च राजा दशरथो यष्टुकामः कृताञ्जलिः।
ऋश्यशृङ्गं द्विजश्रेष्ठं वरयिष्यति धर्मवित्॥ 1.11.8॥
यज्ञार्थं प्रसवार्थं च स्वर्गार्थं च नरेश्वरः।
लभते च स तं कामं द्विजमुख्याद्विशांपतिः॥1.11.9॥
शब्दार्थः
यष्टुकामः desirous of performing sacrifice, धर्मवित् knower of dharma, नरेश्वरः lord of the people, दशरथःराजा king Dasaratha, कृताञ्जलिः with folded palms, द्विजश्रेष्ठम् best among brahmins, ऋष्यशृङ्गम् Rsyasringa, यज्ञार्थम् for the sake of sacrifice, प्रसवार्थं च in order to obtain children, स्वर्गार्थं च to attain heaven, वरयिष्यति will choose him, सः विशांपतिः lord of the people, द्विजमुख्यात् from that prominent brahmin, तं कामम् those desires, लभते च will get.
आङ्ग्लानुवादः
King Dasaratha, lord of the people, and knower of dharma and truth, desirous of performing the sacrifice would ask Rsyasringa, with folded palms for granting a boon to perform a sacrifice in order to obtain children and to attain heaven. The king will get those desires fulfilled through that chief brahmin.
श्लोकः
मूलम्
पुत्राश्चास्य भविष्यन्ति चत्वारोऽमितविक्रमाः।
वंशप्रतिष्ठानकरास्सर्वलोकेषु विश्रुताः॥1.11.10॥
शब्दार्थः
अस्य to him, अमितविक्रमाः men of immense prowess, वंशप्रतिष्ठानकराः bringing glory and fame to their dynasty, सर्वलोकेषु in all the worlds, विश्रुताः renowned, चत्वारः four, पुत्राः sons, भविष्यन्ति will be born.
आङ्ग्लानुवादः
Four sons of immense prowess would be born to him bringing glory and fame to their dynasty. They would be renowned in all the worlds.
श्लोकः
मूलम्
एवं स देवप्रवरः पूर्वं कथितवान्कथाम्।
सनत्कुमारो भगवान्पुरा देवयुगे प्रभुः॥1.11.11॥
शब्दार्थः
देवप्रवरः great among devatas, भगवान् holy, प्रभुः competent, सः that, सनत्कुमारः Sanat kumara, पुरा in the early period of, देवयुगे in Krita yuga, कथाम् this story, एवम् in this way, कथितवान् narrated.
आङ्ग्लानुवादः
In early times of Kritayuga, this story was narrated by the holy and competent Sanatkumara, the great one among the devatas".
श्लोकः
मूलम्
स त्वं पुरुषशार्दूल तमानय सुसत्कृतम्।
स्वयमेव महाराज गत्वा सबलवाहनः॥1.11.12॥
शब्दार्थः
पुरुषशार्दूल greatest among men, महाराज O King, सः त्वम् such a man you are, सबलवाहनः along with his foreces and vehicles, स्वयमेव personally, गत्वा having gone, सुसत्कृतम् wellhonoured, तम् him, आनय bring.
आङ्ग्लानुवादः
“Greatest among men, O king, along with vehicles and retinue, you may go and bring him (Rsyasringa) personally with due respect”.
श्लोकः
मूलम्
अनुमान्य वसिष्ठं च सूतवाक्यं निशम्य च।
सान्तःपुरस्सहामात्यः प्रययौ यत्र स द्विजः॥1.11.13॥
शब्दार्थः
सूतवाक्यम् the charioteer’s (Sumantra’s) words, निशम्य having heard, वसिष्ठं च अनुमान्य obtaining the consent of Vasishta, सान्तःपुरः accompanied by queens, सहामात्यः along with courtiers, सःद्विजः that brahmin, यत्र to the place where he resided, प्रययौ departed.
आङ्ग्लानुवादः
Having heard the charioteer’s words and having obtained the consent of Vasishta, he along with his queens and courtiers departed to the place where the brahmin (Rsyasringa) resided.
श्लोकः
मूलम्
वनानि सरितश्चैव व्यतिक्रम्य शनैश्शनैः।
अभिचक्राम तं देशं यत्र वै मुनिपुङ्गवः॥1.11.14॥
शब्दार्थः
शनैः शनैः slowly and slowly, वनानि forests, सरितश्चैव rivers, व्यतिक्रम्य crossing, मुनिपुङ्गवः foremost of ascetics, यत्र where he was, तं देशम् that place, अभिचक्राम reached.
आङ्ग्लानुवादः
Crossing forests and rivers slowly, the king reached the place where that foremost of
ascetics lived.
श्लोकः
मूलम्
आसाद्य तं द्विजश्रेष्ठं रोमपादसमीपगम्।
ऋषिपुत्रं ददर्शादौ दीप्यमानमिवानलम्॥1.11.15॥
शब्दार्थः
आसाद्य having reached, रोमपादसमीपगम् seated beside king Romapada, दीप्यमानम् glowing, अनलमिव like fire, द्विजश्रेष्ठम् best of brahmins, तं ऋषिपुत्रम् that son of sage, आदौ in the begining, ददर्श beheld.
आङ्ग्लानुवादः
He reached the spot and saw the son of the ascetic, the best of brahmins glowing like fire seated next to Romapada.
श्लोकः
मूलम्
ततो राजा यथान्यायं पूजां चक्रे विशेषतः।
सखित्वात्तस्य वै राज्ञः प्रहृष्टेनान्तरात्मना॥1.11.16॥
शब्दार्थः
ततः then, राजा king Romapada, प्रहृष्टेन with delight, अन्तरात्मना in the heart, यथान्यायम् as per tradition, सखित्वात् due to friendship, विशेषतः specially, तस्य of that, राज्ञः king Dasaratha, पूजाम् respectful salutations, चक्रे offered.
आङ्ग्लानुवादः
Then the king (Romapada), delighted at heart out of friendship with the king (Dasaratha), offered special hospitality with respectful salutations in accordance with propriety.
श्लोकः
मूलम्
रोमपादेन चाख्यातमृषिपुत्राय धीमते।
सख्यं सम्बन्धकं चैव तदा तं प्रत्यपूजयत्॥1.11.17॥
शब्दार्थः
रोमपादेन by Romapada, सख्यम् friendship, सम्बन्धकं चैव relationship, धीमते to the intellectual, ऋषिपुत्राय son of the sage, आख्यातम् narrated, तदा then, तम् him (Romapada), प्रत्यपूजयत् in return felicitatetd.
आङ्ग्लानुवादः
Romapada explained his friendship and relationship with him (Dasaratha). Rsyasringa of great intellect in return felicitated Dasaratha.
श्लोकः
मूलम्
एवं सुसत्कृतस्तेन सहोषित्वा नरर्षभः।
सप्ताष्टदिवसान्राजा राजानमिदमब्रवीत्॥1.11.18॥
शब्दार्थः
एवम् in this manner, सुसत्कृतः wellhonoured, नरर्षभः the great among men, राजा king Dasaratha, तेन सह along with him, सप्ताष्ट seven or eight, दिवसान् days, उषित्वा having dwelt, राजानम् addressing Romapada, इदम् these words, अब्रवीत् spoke.
आङ्ग्लानुवादः
In this manner, the great among men, the king wellhonoured by Romapada, spent seven or eight days there.And then spoke this to Romapadaः
श्लोकः
मूलम्
शान्ता तव सुता राजन् सह भर्त्रा विशांपते।
मदीयनगरं यातु कार्यं हि महदुद्यतम्॥1.11.19॥
शब्दार्थः
विशांपते O Lord of people, राजन् king, तव सुता your daughter, शान्ता Shanta, सह भर्त्रा along with her husband, मदीयनगरम् to my city, यातु let her go, महत् important, कार्यम् religious rite, उद्यतम् is planned.
आङ्ग्लानुवादः
O lord of people, O king, It has been decided to commence an important sacrificial rite. You may send your daughter Santa along with her husband to my city.
श्लोकः
मूलम्
तथेति राजा संश्रुत्य गमनं तस्य धीमतः।
उवाच वचनं विप्रं गच्छ त्वं सह भार्यया॥1.11.20॥
शब्दार्थः
राजा king, तथा इति be it so, धीमतः of the wise man, तस्य गमनम् for his departure, संश्रुत्य having agreed, त्वम् you, भार्यया सह along with your wife, गच्छ please go, विप्रम् brahmin, वचनम् words, उवाच spoke.
आङ्ग्लानुवादः
Having agreed to the departure of the sage Romapada said, ‘Be pleased to go (to Ayodhya) together with your wife’.
श्लोकः
मूलम्
ऋषिपुत्रः प्रतिश्रुत्य तथेत्याह नृपं तदा।
स नृपेणाभ्यनुज्ञातः प्रययौ सह भार्यया॥1.11.21॥
शब्दार्थः
तदा then, ऋषिपुत्रः son of sage, प्रतिश्रुत्य having assented, नृपम् the king, तथा इति so it shall be done, आह said, नृपेण by king, अभ्यनुज्ञातः having been permitted, भार्यया सह along with his wife, प्रययौ departed.
आङ्ग्लानुवादः
The son of the sage assented to the king’s command saying ‘So be it’. And permitted by him, departed along with wife (for Ayodhya).
श्लोकः
मूलम्
तावन्योन्याञ्जलिं कृत्वा स्नेहात्संश्लिष्य चोरसा।
ननन्दतुर्दशरथो रोमपादश्च वीर्यवान्॥1.11.22॥
शब्दार्थः
तौ both, दशरथः Dasaratha, वीर्यवान् valiant, रोमपादश्च and Romapada, अन्योन्याञ्जलिम् each other wishing with folded palms, कृत्वा having done, स्नेहात् with friendship, उरसा heart to heart, संश्लिष्य embracing each other, ननन्दतुः were pleased.
आङ्ग्लानुवादः
Dasaratha and Romapada, pleased with this, wished each other with folded palms and hugged each other with love.
श्लोकः
मूलम्
ततस्सुहृदमापृच्छ्य प्रस्थितो रघुनन्दनः।
पौरेभ्यः प्रेषयामास दूतान्वै शीघ्रगामिनः॥1.11.23॥
शब्दार्थः
ततः then, रघुनन्दनः Dasaratha, सुहृदम् friend, आपृच्छ्य having taken leave, प्रस्थितः set out, शीघ्रगामिनः swiftly going, दूतान् messengers, पौरेभ्यः to the citizens, प्रेषयामास despatched.
आङ्ग्लानुवादः
Then king Dasaratha, took leave of his friend and set out. He despatched swiftfooted messengers to the citizens with the command.
श्लोकः
मूलम्
क्रियतां नगरं सर्वं क्षिप्रमेव स्वलङ्कृतम्।
धूपितं सिक्तसम्मृष्टं पताकाभिरलङ्कृतम्॥1.11.24॥
शब्दार्थः
सर्वम् the entire, नगरम् city, क्षिप्रमेव immediately, स्वलङ्कृतम् well decorated, धूपितम् perfumed, सिक्तसम्मृष्टम् sprinkled with water and cleaned, पताकाभिः with flags, अलङ्कृतम् decorated, क्रियताम् let it be done.
आङ्ग्लानुवादः
“Let the entire city be welldecorated, perfumed, sprinkled with water and cleaned with flags hoisted.”
श्लोकः
मूलम्
ततः प्रहृष्टाः पौरास्ते श्रुत्वा राजानमागतम्।
तथा प्रचक्रुस्तत्सर्वं राज्ञा यत्प्रेषितं तदा ॥1.11.25॥
शब्दार्थः
ततः then, ते पौराः the people of Ayodhya, राजानम् the king, आगतम् arrival, श्रुत्वा having heard, प्रहृष्टाः overjoyed, राज्ञा by king, यत् यथा as per, प्रेषितम् sent, तत् सर्वम् all that, तथा in the same manner, प्रचक्रुः fulfilled.
आङ्ग्लानुवादः
The people of the city having heard the king’s arrival were overjoyed. They did
everything as by the king.
श्लोकः
मूलम्
ततस्स्वलङ्कृतं राजा नगरं प्रविवेश ह।
शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषैः पुरस्कृत्य द्विजर्षभम्॥1.11.26॥
शब्दार्थः
ततः then, राजा king, द्विजर्षभम् foremost of brahmins, पुरस्कृत्य keeping in the forefront, स्वलङ्कृतम् welldecorated, तत् that, नगरम् city, शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषैः with conches blowing and drums beating, प्रविवेश ह entered.
आङ्ग्लानुवादः
Then the king entered that welldecorated city amidst blares of conches and the beating of drums, with the best of the brahmins (Rsyasringa) in the forefront.
श्लोकः
मूलम्
ततः प्रमुदितास्सर्वे दृष्ट्वा तं नागरा द्विजम्।
प्रवेश्यमानं सत्कृत्य नरेन्द्रेणेन्द्रकर्मणा॥1.11.27॥
शब्दार्थः
ततः then, सर्वे नागराः all citizens, इन्द्रकर्मणां equivalent to Indra in valiant, नरेन्द्रेण by that king, सत्कृत्य having been honoured, प्रवेश्यमानम् entering, तम् that, द्विजम् brahmin, दृष्ट्वा after seeing, प्रमुदिताः were delighted.
आङ्ग्लानुवादः
The citizens were delighted to behold that brahmin entering the city duly honoured by the king who was equivalent to Indra in valiance৷৷
श्लोकः
मूलम्
अन्तःपुरं प्रवेश्यैनं पूजां कृत्वा च शास्त्रतः।
कृतकृत्यं तदात्मानं मेने तस्योपवाहनात्॥1.11.28॥
शब्दार्थः
एनम् Rsyasringa, अन्तःपुरं प्रवेश्य having taken him to the inner apartment, शास्त्रतः traditionally as enjoined by the scriptures, पूजां welcome, कृत्वा having made, तदा then, तस्य उपवाहनात् for bringing him here, आत्मानम् himself, कृतकृत्यम् has accomplished his object, मेने thought.
आङ्ग्लानुवादः
He (king Dasaratha) took him in to the inner apartment and extended welcome. He thought that he has as enjoined by the sastras accomplished his objective by bringing him (Rsyasringa).
श्लोकः
मूलम्
अन्तःपुरस्त्रियस्सर्वाश्शान्तां दृष्ट्वा तथागताम्।
सह भर्त्रा विशालाक्षीं प्रीत्यानन्दमुपागमन्॥1.11.29॥
शब्दार्थः
अन्तःपुर स्त्रियः royal ladies, सर्वाः all, तथा in that manner, भर्त्रा सह along with her husband, आगताम् arrived, विशालाक्षीम् wideeyed lady, शान्ताम् Shanta, दृष्ट्वा having seen, प्रीत्या affectionately, आनन्दम् delight, उपागमन् experienced.
आङ्ग्लानुवादः
All the royal ladies, experienced immense delight when they saw the largeeyed Shanta arriving along with her husband in that manner.
श्लोकः
मूलम्
पूज्यमाना च ताभिस्सा राज्ञा चैव विशेषतः।
उवास तत्र सुखिता कञ्चित्कालं सहर्त्विजा॥1.11.30॥
शब्दार्थः
सा she, ताभिः with them, विशेषतः especially, राज्ञा चैव with the king, पूज्यमाना honoured and worshipped, सुखिता comforted, ऋत्विजा सह along with sage Rsyasringa, कञ्चित् कालम् for some time, तत्र there, उवास dwelt.
आङ्ग्लानुवादः
Honoured and worshipped by royal ladies, especially by king Dasaratha, Santa dwelt there for some time comfortably with the sage.
समाप्तिः
श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे एकादशस्सर्गः॥
Thus ends the eleventh sarga of Balakanda of the holy Ramayana the first epic composed by sage Valmiki.