सन्दीप्यमानामिति ॥ ५।५५।१ ॥
कुत्सा चात्मन्यजायतेत्युक्तां कुत्सामाह लङ्कामिति । किंस्वित्कर्म कृतम् कुत्सितमेव कृतमित्यर्थः ॥ ५।५५।२ ॥
उक्तकुत्सितकार्यमूलं कोप इति निश्चित्य तद्रहितान्स्तौति– धन्या इति । दुःखातिशयादेव महात्मपदपौनरुक्त्यं न दोषाय ॥ ५।५५।३ ॥
“क्रुद्धः पापं न कुर्याद्यः” इति पाठे क्रुद्धो यः कश्चित्पापं कुर्यान्न नञि काकुः अपि तु कुर्यादेव अकरणमशक्यमेवेत्यर्थः । तदेव दर्शयति– क्रुद्धो हन्यादिति ॥ ५।५५।४ ॥
न जानातीत्येतदेव स्पष्टयति– नाकार्यमिति । क्रुद्धस्याकार्यमयुक्तबुद्ध्या ऽकरणीयं न किञ्चिदप्यस्ति अतो गुरुहननाद्यपि करोत्येवेत्यर्थः ॥ ५।५५।५७ ॥
धिगस्तु मामित्यनेनोक्तं स्वधिक्कारमाह– यदीति । इयं लङ्कां सर्वापि वनं दग्धैव यदि जानक्यप्यत्रत्या दग्धा स्यात्तदा तेनाजानता मया भर्तुः कार्यं हतं भवेत् ॥ ५।५५।८ ॥
एतदेव विवृणोति– यदर्थमिति ॥ ५।५५।९ ॥
एतत्कार्यं लङ्कादाहरूपमीषत्कार्यमिवाप्रयाससाध्यकार्यमिव कृतमनुष्ठितमासीदत्र न संशयः । भर्तुः कार्यं तु मया सर्वथा नाशितमेवेत्याह– तस्येति । क्रोधाभिभूतेन मया सीतामपरिरक्षता कृतस्य सीतादर्शनरूपस्य कार्यस्य मूलक्षयः कृतः ॥ ५।५५।१० ॥
ननु सीताविनाशनिश्चयस्ते कथं तत्राह– विनष्टेति ॥ ५।५५।११,१२ ॥
वडवामुखे ऽग्नावित्यन्वयः । दद्मि ददामि ॥ ५।५५।१३,१४ ॥
तदेवेदं कपित्वमनवस्थिमव्यवस्थितकार्यकारीति त्रिषु लोकेषु प्रसिद्धं दर्शितम् । रोषदोषादक्षोविषयक्रोधदोषात् ॥ ५।५५।१५ ॥
राजसं रजोगुणमूलम् भावं चेष्टाविशेषम् अनीशं कार्यासमर्थम् अत एवानवस्थितमव्यवस्थितफलजनकं धिक् । यद्यस्मादीश्वरेणापि समर्थेनापि मया रागाद्रजोगुणमूलक्रोधवशात्सीता न रक्षिता, अतो धिक् ॥ ५।५५।१६ ॥
उभौ रामलक्ष्मणौ ॥ ५।५५।१७२० ॥
साक्षादुपलब्धान्यपरोक्षमनुभूतशुभफलान्युपपेदिरे । जातानि दृष्ट्वा पुनरचिन्तयदित्यर्थः ॥ ५।५५।२१ ॥
चिन्तामेव दर्शयति– अथवेति । नाग्निरग्नौ प्रवर्तते इति अग्निरग्निं न दहतीत्यर्थः ॥ ५।५५।२२,२३ ॥
दहनकर्मा भस्मीकरणसहजस्वभावा यद्यतस्तत्प्रभावान्मां तत्सेवकं नादहत् तत एव तां स्प्रष्टुमपि नार्हतीत्यर्थः ॥ ५।५५।२४ ॥
त्रयाणां भरतलक्ष्मणशत्रुघ्नानां देवतात्वात्तस्यामग्र्यप्रवृत्ते रामभयाच्चेति भावः ॥ ५।५५।२५ ॥
सर्वत्र प्रभुरपि यत्सेवकत्वान्मे लाङ्गूलं न दहति ततस्तां कथं धक्ष्यति ॥ ५।५५।२६ ॥
देवीप्रभावात्सिन्धौ मद्विश्रान्तिनिमित्तं गिरिदर्शनहेतुनातिप्रभाववतीं तां न दहतीत्याह पुनश्चेति ॥ ५।५५।२७ ॥
विनिर्दहेत् दाहविषयवाक्यप्रयोगेणेति शेषः । तथा चिन्तयंश्चारणानां वाक्यं शुश्रावेति योजना ॥ ५।५५।२८,२९ ॥
दुर्विगाहम् केनाप्यसह्यमित्यर्थः ॥ ५।५५।३०,३१ ॥
विस्मय आश्चर्यम् । अद्भुतो ऽभूतपूर्वः ॥ ५।५५।३२ ॥
तत्कालसंभवस्तत्कालजातचारणवाक्यजः ॥ ५।५५।३३ ॥
दृष्टार्थैर्दृष्टप्रत्ययैर्निमित्तैर्दक्षिणाक्षिस्पन्दनादिभिः कारणैः सीतारामप्रभावपातिव्रत्यादिरूपैर्ऋषिवाक्यैश्चारणवाक्यैः ॥ ५।५५।३४ ॥
विदित्वा चारणादिवाक्यैः पुनरेव पुनरपि प्रत्यक्षतो दुष्ट्वा, प्रतिप्रयाणाय किष्किन्धां प्रति गन्तुं मतिं चकार ॥ ५।५५।३५ ॥
इति श्रीरामाभिरामे श्रीरामीये रामायणतिलके वाल्मीकीय आदिकाव्ये सुन्दरकाण्डे पञ्चपञ्चाशः सर्गः ॥ ५।५५ ॥