निर्भया स्त्रियो बलादुपभोगे मूर्धा ते विपतिष्यतीत्यप्सरसो रावणं प्रति शापं चित्ते विज्ञाय निर्भया । बलात्कारे योगवशाददृश्या ऽस्पृश्या च भविष्यामीति धिया निर्भया वा । तृणमन्तरतः कृत्वा, साक्षात्पापात्मकपरपुरुषसंभाषणजदोषपरिहारायेति शेषः ॥ ३।५६।१ ॥
धर्मसेतुरिवेत्यत्र धर्मेति पृथक्पदं लुप्तषष्ठीकम् । धर्मस्याचलः सेतुरिव मर्यादाप्रतिष्ठापकः । परिज्ञातः प्रसिद्धः ॥ ३।५६।२,३ ॥
स कस्तत्राहय इति ॥ ३।५६।४ ॥
शयिता शयनकर्ता मृतो ऽभूरिति शेषः, इडार्षः ॥ ३।५६।५ ॥
प्रोक्तास्त्वया मत्पुर इति शेषः ॥ ३।५६।६,७ ॥
तस्य रामस्य वैरं क्रोधमुत्पाद्य तत्संनिधिं प्राप्तस्ततो जीवन्न मोक्ष्यसे तस्य मनुष्यत्वादिति भावः ॥ ३।५६।८ ॥
तदेवाह–अन्तकरो नाशकरः ॥ ३।५६।९ ॥
रक्ष इति रावणसंबोधनम् । निर्दग्धः भवेरिति शेषः ॥ ३।५६।१० ॥
यो रामः । पातयेदित्यादि शक्यार्थे लिङ् । यच्च तव शतोजनसमुद्रमध्यगा लङ्का ऽगम्येति बुद्धिः, सा वृथैवेत्याहसागरं शोषयेद्वापि । वाशब्द एवार्थे स इह स्थितां सीतां मोचयेदेवेत्यर्थः ॥ ३।५६।११ ॥
त्वत्कृतेन त्वत्कृतापराधेन ॥ ३।५६।१२ ॥
पतिपार्श्वाद्विनाभावं पतिपार्श्ववियोगम् ॥ ३।५६।१३ ॥
देवरसंयुक्तो लक्ष्मणसंयुतः स खरादिहन्ता । ऽदैवतसंयुक्तःऽ इति पाठे दैवानुकूल्यवानित्यर्थः ॥ ३।५६।१४ ॥
वीर्यं पराक्रमः, बलं शारीरम्, दर्पो मदः, उत्सेको ऽमर्यादत्वम् ॥ ३।५६।१५ ॥
कार्ये प्रमद्यन्ति उचिते कार्ये वैपरीत्यं प्राप्नुवन्तीत्यर्थः ॥ ३।५६।१६ ॥
मां प्रधृष्य स्थितस्येति शेषः । स ते काल इति नाशकाल इत्यर्थः । स्वमरणेन वैधव्यमेवान्तः पुरवधः ॥ ३।५६।१७ ॥
यज्ञमध्यस्था यज्ञशालामध्यस्था स्रुगादियज्ञोपकरणमण्डिता वेदिश्चण्डालेनावमर्दितुं स्प्रष्टुं न शक्या तथा त्वया ऽहमिति योजना ॥ ३।५६।१८,१९ ॥
पद्मषण्डानि पज्मसमूहाः तृणमध्यस्थं जलनील्यादितूणमध्यस्थं द्रक्ष्येत पश्येत् । मद्गुकं जलवायसम् ॥ ३।५६।२० ॥
एवं निर्भयोक्तौ लोकानुसारेण पतिव्रतोचितं हेतुमाहइदमिति । निःसंज्ञं स्वतो जडम् ॥ ३।५६।२१ ॥
अपक्रोशं सीता ऽसती जातेति निन्दाम् । सुपरुषं सुतरां परुषम् । अनेन प्रबन्धन रजस्तमोयुतानामीश्वरालाभो दर्शितः ॥ ३।५६।२२,२३ ॥
भयसंदर्शनं भयोत्पादकम् । द्वादश प्रतीक्षे इति शेषः । यत्तु पाद्मेऽदशमासात्परं सीते यदि मां न भजिष्यति । तदा हन्मिऽ इत्युक्तम्, तत्तु पुनः सीतासविधगमनकालिकं वच इति न विरोधः ॥ ३।५६।२४ ॥
नाभ्येषि स्वारस्येनेति शेषः ॥ ३।५६।२५ ॥
शत्रून्रावयति क्रोशयति शत्रुरावणः ॥ ३।५६।२६ ॥
अपनेष्यन्त्वपनयन्तु ॥ ३।५६।२७ ॥
कृतप्राञ्जलयः रावणं प्रतीति शेषः ॥ ३।५६।२८ ॥
चरणोत्कर्षैः पदोत्क्षेषैर्मेदिनीं दारयन्निव प्रचल्य द्वित्राणि पदानि चलित्वा ॥ ३।५६।२९ ॥
नीयतामिति प्रोवाचेत्यन्वयः । परिवारिता क्षणमप्यवियुक्ता । रक्ष्यतामित्यर्थः ॥ ३।५६।३०३२ ॥
सर्वे कामाः फलन्ति येभ्यस्तादृशैर्वृक्षैः कल्पवृक्षैरित्यर्थः । सर्वकालमदैः सर्वकालं मदयुतैर्द्विजैः पक्षिभिः ॥ ३।५६।३३,३४ ॥
शोकेन त्रस्ता सेव । इतरजनप्रतारणाय नटवल्लोकरीत्यनुसरणमनयोर्लोको यथा वास्तवममन्यत तथैव कविरपि वर्णयति तत्प्रतारणायैवेति मन्तव्यम् ॥ ३।५६।३५,३६ ॥
इति श्रीरामाभिरामे श्रीरामीये रामायणतिलके वाल्मीकीय आदिकाव्ये ऽरण्यकाण्डे षट्पञ्चाशः सर्गः ॥ ३।५६ ॥