१०३ रामादीनां शोकः

करुणां शोकावहाम् ॥ २।१०३।१ ॥

तं भरतोक्तं वाग्वज्रं रण इन्द्रोत्सृष्टवज्रतुल्यं श्रुत्वा ॥ २।१०३।२ ॥

बाहू प्रगृह्यातिशिथिलौ कृत्वोद्धृत्य वा निष्पीड्य वा भूवि पपात । भरतादिदर्शनेन हर्षात्पुष्पिताह्गद्रुमसादृश्यम् ॥ २।१०३।३,४ ॥

सिषिचुर्मोहशान्तये सर्वगात्राणि जलेन सिषिचुः ॥ २।१०३।५ ॥

कृपणं भाषितुम् लोकानुसारेण विलपितुमित्यर्थः ॥ २।१०३।६,७ ॥

दिष्टां गतिं दैवकल्पितां गतिं स्वसुकृतातिसृष्टां वा ॥ २।१०३।८ ॥

दुर्जातेन वृथाजन्मना ॥ २।१०३।९ ॥

सत्कृतः संस्कारकर्मणा पूजितः ॥ २।१०३।१० ॥

निष्प्रधानां प्रधानहीनामत एवानेकाग्रां बहुनायकाम् । अत्रोभयत्र हेतुः नरेन्द्रेण विना कृतामिति ॥ २।१०३।११ ॥

अनुशासिष्यति हिताहितविषयप्रवृत्तिनिवृत्ती कारयिष्यति ॥ २।१०३।१२ ॥

सुवृत्तं शोभननियोगाचरणम् । कुतः पुरुषात् ॥ २।१०३।१३ ॥

अभ्येत्याभिमुखो भूत्वा ॥ २।१०३।१४ ॥

स्वर्गतिरूपं दुःखम् ॥ २।१०३।१५,१६ ॥

क्रियतामित्यब्रुवन् ॥ २।१०३।१७१९ ॥

इङ्गुदिपिण्याकं तपस्विबोज्यतापसतरुफलपिण्याकम् अनिःसारिततैलं पिष्ट्वा चूर्णीकृतमिङ्गुदीबीजमत्र पिण्याकत्वेनोपचर्यते निःसारितसारस्य तस्य निषिद्धत्वात् । उत्तरमुत्तमं नवीनं चीरम् ॥ २।१०३।२० ॥

अभितः पश्चात् । एषा गतिः सुदारुणा शोकादिकालिकी । तदुक्तम्ऽसर्वे कनिष्ठप्रथमा इतरे तु स्त्रियो ऽग्रतःऽ इत्याशौचम्नानप्रकरणे ॥ २।१०३।२१ ॥

नित्यानुगः कुलक्रमादागतानुचरः । विदितात्मा ज्ञातात्मस्वरूपः । तेषां कुमाराणाम् ॥ २।१०३।२२ ॥

अवतारयदवातारयत् ॥ २।१०३।२३ ॥

ते सीतादयः ॥ २।१०३।२४ ॥

अकर्दमं तीर्थमवतारमार्गम् । ततं एतद्भवत्वित्युच्चार्य सिषिचुर्ददुः । ततेत्येतत्पितुर्नामगोत्ररूपोपलक्षणं बोध्यम् । संबोधने प्लुतकरणादसंधिः । केचित्तुततेत्युक्तौ नामाद्युच्चारणस्य न प्रयोजनस्मादेवाचरादित्याहुः ॥ २।१०३।२५ ॥

एतदेव विवृणोतिप्रगृह्येति । याम्यां दक्षिणाम् । यत्त्वाधुनिकनिबन्धेषु सुमन्तुनाम्ना लिखितं वचनं क्षत्रियाणामुदङ्मुखजलदानबोधकं तन्निर्मूलम् एतदाचारविरोधात् निकृष्टक्षत्रियपरं वा । रुदन्नित्यनेन पित्रादिविषये रोदने न निषेध इति सूचितम् ॥ २।१०३।२६,२७ ॥

प्रत्युत्तीर्य तीरमागत्य निर्वापं चकार पिण्डं ददौ । न च यदाकदाचित्पितुर्मरणश्रवणे पुत्रस्य दशाहाशौचतायाः स्मृतिषूक्तत्वेन कथं कृतक्रियस्य पितुः प्रथमदिन एव पिण्डदानमिति वाच्यम् तस्याः स्मृतेः क्षत्रियेतरविषयत्वात्कलिविषयत्वाद्वा न दोषः ॥ २।१०३।२८ ॥

ऐङ्गुदमिङ्गुदीबीजसंबन्धि । बदरैर्बदरफलैः ॥ २।१०३।२९ ॥

ननु राज्ञे कथं पिण्याकपिण्डदानं तत्राहयदशना इति । यदशना इत्यस्य तदशना अस्मत्पितर इति शेषः । तत्र सामान्येनार्थान्तरन्यासमाहयदन्न इति ॥ २।१०३।३० ॥

प्रत्युत्तीर्य परावृत्य ॥ २।१०३।३१,३२ ॥

प्रतिशब्दः प्रतिध्वनिः । ऽप्रतिश्रुत्वाऽ इति पाठे ऽप्ययमेवार्थः ॥ २।१०३।३३ ॥

त्रस्ताः का विपत्प्रादुरभूदिति भीताः ॥ २।१०३।३४ ॥

ततो निश्चित्याब्रुवन्निति ॥ २।१०३।३५ ॥

स्वनमभिमुखाः स्वनोत्पत्तिदिशमभिमुखाः यथास्थानं यथोचितं प्रधावितास्त्वरिता गच्छन्ति स्म ॥ २।१०३।३६ ॥

कैस्तत्राहहयैरित्यादि । सुकुमारा इति पूर्वान्वयि । अन्ये तेभ्यो भिन्नाः ॥ २।१०३।३७ ॥

आश्रममिति पदम् ॥ २।१०३।३८ ॥

खुरसमाकुलयानाः पश्वादयः, नेमिसमाकुलानि रथशकटादीनि ॥ २।१०३।३९ ॥

समाहता अभिहता आक्रान्तेति यावत् ॥ २।१०३।४० ॥

तेन शब्देन, गन्धेनावासयन्तो मदगन्धेन दिङ्मुखानि सुरभीकुर्वन्तः ॥ २।१०३।४१ ॥

गोकर्णसृमरौ मृगविशेषौ ॥ २।१०३।४२ ॥

रथाह्वश्चक्रवाकः, नत्यूहो जलकुक्कुटः, प्लवा बकविशेषाः ॥ २।१०३।४३४६ ॥

पर्यष्वजत परिष्वङ्गयोय्यानिति शेषः ॥ २।१०३।४७ ॥

तदेवाहस तत्रेति ॥ २।१०३।४८ ॥

अनुविनादयन्प्रतिध्वनयन् ॥ २।१०३।४९ ॥

इति श्रीरामाभिरामे श्रीरामीये रामायणतिलके वाल्मकीय आदिकाव्ये ऽयोध्याकाण्डे त्र्युत्तरशततमः सर्गः ॥ २।१०३ ॥