०२६ ताटकावधः

मुनेरिति । अक्लीबम् धृष्टम् ॥ १।२६।१ ॥

पितुरिति । कौशिकस्य वचनमविशङ्कया कर्तव्यं त्वयेत्येवंरूपान्निर्देशान्नियोगात् । पितुर्वचनगौरवात्परमाप्तवाक्यत्वेनातिप्रमाणत्वात् । त्वद्वचनमवश्यं कर्तव्यत्वेन निश्चितमिति शेषः ॥ १।२६।२ ॥

कदैवं नियोगः कृत इत्यत्राह अन्विति । गुरवो वसिष्ठवामदेवाद्याः । अनवज्ञानहेतुरुक्त एव । तद्वचो विश्वामित्रवच इत्यनुशिष्ट इत्यन्वयः ॥ १।२६।३ ॥

सो ऽहमिति । ब्रह्मवादिनस्तस्यापापस्पर्शेन तत्सङ्कल्पादन्यस्यापि पापमपापं पुण्यं चेत्याह उत्तममिति । उत्कृष्टधर्ममित्यर्थः ॥ १।२६।४ ॥

पुण्यत्वमेवोपपादयति गोब्राह्मणेति । अप्रमेयस्य तव च हिताय । अस्य हितं स्वाज्ञापरिपालनेन सन्तोषरूपम् । इदमावर्तते । तव वचनं कर्तुमुद्यतो विचिकित्सारहितो ऽहं ताटकावधं करिष्यामीति पूर्वेणान्वयः ॥ १।२६।५ ॥

तीव्रम् परुषश्रवणम् ॥ १।२६।६ ॥

वित्रस्ता भीताः । मोहिता व्याकुलचित्ता जाता ॥ १।२६।७ ॥

तं शब्दं श्रुत्वा च क्रुद्धा स शब्दो यत्र यतो विनिःसृतस्तमभिनिध्याय शब्दनिःसरणावधिदेशं लक्षीकृत्याभ्यद्रवदिति योजना ॥ १।२६।८ ॥

प्रमाणेन शरीरप्रमाणेन ॥ १।२६।९ ॥

भैरवम् भयङ्करम् । दारुणम् घोरम् । अस्य वपुषः । चो ऽप्यर्थः । अभीरूणामपीत्यर्थः ॥ १।२६।१० ॥

एतामिति । विनिवृत्तामस्मत्सम्मुखागमनात्परावृत्ताम् । पलायितामिति यावत् ॥ १।२६।११ ॥

कर्णादिहरणमात्रे हेतुमाह नहीति । वीर्यम् परपराभवशक्तिम् । गतिमाकाशादिगतिम् । पाणिपादच्छेदेनेति शेषः । तावतैव देशहितस्य गुरुवचनानुष्ठानस्य च सिद्ध्या शूरविगर्हितः स्त्रीवधो ऽनुचित इति भावः ॥ १।२६।१२ ॥

राममेव विश्वामित्रस्य दुर्धर्षत्वेन तं विसृज्य । मानुषबुद्ध्या राममेवेत्यर्थः ॥ १।२६।१३ ॥

ताम् रामसम्मुखमभिधावन्तीम् । जयं च जयविषयकाशिषं च ॥ १।२६।१४ ॥

घोरं रज उद्धुन्वानेत्यन्वयः । रजोमेघेन रजो ऽन्धकारेण ॥ १।२६।१५ ॥

मायां समास्थाय । अन्तर्धानं गत्वेति यावत् । चुक्रोध । स्त्रीत्वप्रयुक्तदाक्षिण्यं विसृज्येति शेषः ॥ १।२६।१६ ॥

पत्रिभिरिति । एकैकस्य बहुधा खण्डनाभिप्रायेण ॥ १।२६।१७ ॥

हृते कर्णाग्रे नासिका च यस्यास्ताम् ॥ १।२६।१८ ॥

अनेकशो रूपाणि कृत्वान्तर्धानं गता सती स्वमायया राघवौ मोहयन्ती ॥ १।२६।१९ ॥

भैरवमश्मवर्षमित्यन्वयः ॥ १।२६।२० ॥

घृणयालम् । स्त्री इति घृणा मास्त्वित्यर्थः । दुष्टचारिणी मायाशक्त्यान्तर्धानेन पाषाणादिवृष्टिकर्त्री । अतो घृणानुचिता ॥ १।२६।२१ ॥

घृणा नोचितेत्यत्र हेत्वन्तरमाह यज्ञविघ्नकरीति । मायया पुरा यावद्वर्धेत तावत्तत्कालात्पुरैव पूर्वमेवैषा वध्यताम् । सायंसन्ध्या पुरा प्रवर्तते प्रवर्तयिष्यत इत्यर्थः ॥ १।२६।२२ ॥

किं तत्रेत्याह रक्षांसीति । अश्मवृष्ट्येति करणे तृतीया ॥ १।२६।२३ ॥

शब्दमात्रेण लक्ष्यं सम्यङ्निश्चित्य । वेधकर्तृत्वसामर्थ्यं दर्शयन्नित्यर्थः ॥ १।२६।२४ ॥

अभिदुद्रावेति । अन्तर्धानं हित्वेति शेषः ॥ १।२६।२५ ॥

भीमसङ्काशाम् भीमरूपाम् ॥ १।२६।२६ ॥

अभिपूजयन् । अडभाव आर्षः । सहस्राक्षो विश्वामित्रमुवाचेत्यन्वयः ॥ १।२६।२७ ॥

किमुक्तवन्तस्तदाह मुने इति ॥ १।२६।२८ ॥

तोषिताः । वयमिति शेषः । अनेन कर्मणा त्वत्प्रवर्तितताटकावधरूपेण । स्नेहं दर्शय मदीयो ऽयमाप्तः शिष्य इति स्नेहमूलं व्यापारं प्रवर्तय । तमेव व्यापारमाह प्रजापतेरिति ॥ १।२६।२९ ॥

तपसा ज्ञानेन बलेन च भृतः पूर्णः । ते तव दानस्य पात्रभूतश्च राघवः । अतस्तस्मै कृशाश्वपुत्रान्निवेदय । तथा लब्धानामेवास्त्राणां कार्यक्षमत्वमिति भावः । अनुगमने शुश्रूषणे दृढनिश्चयः ॥ १।२६।३०,३१ ॥

पूजयन्तः स्तुवन्तो जग्मुरित्यन्वयः । प्रवर्तत इत्यस्य स्मेति शेषः ॥ १।२६।३२३४ ॥

मुक्तशापमपगतोपद्रवम् । यद्वा लब्धशापया ताटकया मुक्तम् ॥ १।२६।३५ ॥

प्रभातवेलां प्रतिबोध्यमान इति । विश्वामित्रेणेत्यादिः । जजागारेति शेषः ॥ १।२६।३६ ॥

इति श्रीरामाभिरामे श्रीरामीये रामायणतिलके वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे षड्विंशः सर्गः ॥ २६ ॥