एकोनविंशत्युत्तरशततमः सर्गः
[दण्डकारण्यप्रवेशः] ॥ २।११९।१ ॥
अनसूया तु धर्मज्ञा श्रुत्वा तां महतीं कथाम्।
पर्यष्वजत बाहुभ्यां शिरस्याघ्राय मैथिलीम् ॥ १ ॥
अथ अनसूयासम्मानितसीतया सह रामस्य अत्र्याश्रमे रात्रौ निविष्टस्य प्रातर्वनान्तरप्रस्थानम्। अनसूयेत्यादि ॥ १ ॥
॥ २।११९।१ ॥ ॥ २।११९।२ ॥
व्यक्ताक्षरपदं चित्रं भाषितं मधुरं त्वया।
यथा १स्वयंवरं वृत्तं तत्सर्वं च श्रुतं मया ॥ २ ॥
स्वयंवरं वृत्तमिति। स्वयंवरविषयकवृत्तान्तमिति यावत् ॥
यथायेन प्रकारेण स्वयंवरं वृत्तंप्रबलितम्।
१स्वयंवरेङ।
॥ २।११९।२ ॥ ॥ २।११९।३ ॥
१रमेऽहं कथया ते तु दृढं, मधुरभाषिणि
रविरस्तंगतः श्रीमान् उपोह्य रजनीं २शिवाम् ॥ ३ ॥
उपोह्येति। अतिवाह्येति यावत् ॥ ३ ॥
१रमेयंच।
उपोह्यसमीपं प्राप्यगो।
२शुभाम्च।
॥ २।११९।३ ॥ ॥ २।११९।४ ॥
दिवसं १परिकीर्णानाम् आहारार्थं पतत्त्रिणाम्।
सन्ध्याकाले निलीनानां निद्रार्थं श्रूयते ध्वनिः ॥ ४ ॥
दिवसमिति। अत्यन्तसंयोगे द्विताया, दिवसे आहारार्थं परितः कीर्णानांसञ्चरताम्। नीलीनानामिति। निलीयमानानामित्यर्थः ॥
१प्रतिकीर्णानांङ।
निद्रार्थं निलीनानामित्यन्वयः।
॥ २।११९।४ ॥ ॥ २।११९।५ ॥
एते चाप्यभिषेकार्द्राः मुनयः कलशोद्यताः।
सहिता उपवर्तन्ते सलिलाप्लुतवल्कलाः ॥ ५ ॥
कलशोद्यताःउद्यतकलशा इति यावत्, आहिताग्न्यादिः। सहिताःपरस्परसमेताः ॥ ५ ॥
॥ २।११९।५ ॥ ॥ २।११९।६ ॥
अग्निहोत्रे च ऋषिणा हुते च विधिपूर्वकम्।
कपोताङ्गारुणो धूमः दृश्यते पवनोद्धतः ॥ ६ ॥
कपोताङ्गवत्पारावतकवत् अरुणःमेचकः, श्यामे रक्तेऽरुणेऽर्के चऽ ॥ ६ ॥
धूममिश्रितज्वालायाः तादृक्त्वा प्रत्यक्षसिद्धम्।
॥ २।११९।६ ॥ ॥ २।११९।७ ॥
अल्पपर्णा हि तरवः घनीभूताः समन्ततः।
१विप्रकृष्टेन्द्रिये देशे न प्रकाशन्ति वै दिशः ॥ ७ ॥
अल्पपर्णाः तरवोऽपि हि समन्ततः घनीभूता इव दृश्यन्ते तमोवशादिति शेषः। अत एव विप्रकृष्टेन्द्रियेदूरे देशेऽस्मिन् दिशो न प्रकाशन्तिप्रकाशन्त इति यावत् ॥ ७ ॥
विप्रकृष्टेऽपि देशे अल्पपर्णाः ये तरवः, तेऽपि समन्ततः घनीभूता हिअव्यक्तपर्णान्तरालत्वात् सान्द्रीभूता इव। तत्र हेतुमाहन प्रकाशन्ति वैदिश इतिगो। वस्तुतः विरलपर्णा अपि क्रमक्रमशः अन्धकारव्याप्त्या घनीभूता इव दृश्येयुः।
१विप्रकृष्टेऽपि देशेऽस्मिन्ङ।
॥ २।११९।७ ॥ ॥ २।११९।८ ॥
रजनीचरसत्त्वानि प्रचरन्ति समन्ततः।
तपोवनमृगा ह्येते वेदितीर्थेषु शेरते ॥ ८ ॥
वेदितीर्थेषुअग्निहोत्रवेदसहिताश्रमप्रदेशेषु। तीर्थशब्दः पुण्यक्षेत्रसामान्यवाची, आश्रमाश्च पुण्यक्षेत्राणि ॥ ८ ॥
रजनीचरसत्त्वानिरात्रिसञ्चारिव्याघ्रादीनि।
अत एवेत्यादिः।
वेदितीर्थेषुवेद्यवतरणप्रदेशेषु। वेदिप्रान्तेष्विति यावत्।
॥ २।११९।८ ॥ ॥ २।११९।९,१० ॥
१सम्प्रवृद्धा निशा, सीते नक्षत्रसमलङ्कृता।
ज्योत्स्नाप्रावरणश्चन्द्रः दृश्यतेऽभ्युदितोऽम्बरे ॥ ९ ॥
गम्यतामनुजानामि रामस्यानु २चरा भव।
कथयन्त्या हि मधुरं त्वयाऽहं ३परितोषिता ॥ १० ॥
अनुचरा भवशुश्रूषुर्भव ॥ १० ॥
१सम्प्रवृत्तःच।
२चरी भवङ।
३अपिच।
॥ २।११९।९,१० ॥ ॥ २।११९।११ ॥
अलङ्कुरु च तावत् त्वं प्रत्यक्षं १मम, मैथिलि
प्रीतिं जनय मे, वत्से २दिव्यालङ्कारशोभिनी ॥ ११ ॥
प्रीतिं जनयेति। अलङ्कृतत्वद्दिव्यरूपानुभावनेनेति शेषः ॥
अलङ्कुरुआत्मानमिति शेषःगो।
१देविङ।
२सर्वाङ।
॥ २।११९।११ ॥ ॥ २।११९।१२१४ ॥
सा तदा समलङ्कृत्य सीता सुरसुतोपमा।
प्रणम्य शिरसा १पादौ रामं त्वभिमुखी ययौ ॥ १२ ॥
तथा तु भूषितां सीतां ददर्श वदतांवरः।
राघवः प्रीतिदानेन तपस्विन्याः, जहर्ष च ॥ १३ ॥
न्यवेदयत् ततः सर्वं सीता रामाय मैथिली।
प्रीतिदानं तपस्विन्याः वसनाभरण २स्रजाम् ॥ १४ ॥
सर्वं न्यवेदयदित्यस्यैव प्रपञ्चनंप्रीतिदानमित्यादि ॥ १४ ॥
१तस्यैङ।
२स्रजम्ङ।
॥ २।११९।१२१४ ॥ ॥ २।११९।१५ ॥
प्रहृष्टस्त्वभवत् रामः लक्ष्मणश्च महारथः।
मैथिल्याः सत्क्रियां दृष्ट्वा १मानुषेषु सुदुर्लभाम् ॥ १५ ॥
मानुषेषुमनुष्यलोकेषु ॥ १५ ॥
१मानुषेष्वतिङ।
॥ २।११९।१५ ॥ ॥ २।११९।१६,१७ ॥
ततः स शर्वरीं प्रीतः पुण्यां शशिनिभा १ननाम्।
अर्चितस्तापसैः २सर्वैः उवास रघुनन्दनः ॥ १६ ॥
तस्यां रात्र्यां ३व्यतीतायां ४अभिषिच्य हुताग्निकान्।
आपृच्छेतां नरव्याघ्रौ तापसान् वनगोचरान् ॥ १७ ॥
आपृच्छेतामिति। वनान्तरगमनार्थमिति शेषः ॥ १७ ॥
शशिनिभाननां सीतां प्रति प्रीतः शर्वरीम् उवास इत्यन्वयः।
१ननःङ।
२सिद्धैःङ।
३प्रभातायांङ।
४अभिषिक्तान्ङ।
॥ २।११९।१६,१७ ॥ ॥ २।११९।१८ ॥
तावूचुस्ते वनचराः तापसा धर्मचारिणः।
वनस्य तस्य सञ्चारं राक्षसैः समभिप्लुतम् ॥ १८ ॥
सञ्चारंसञ्चरत्यस्मिन्निति अधिकरणे हलश्चऽ इति घञ्, गोचरसञ्चरऽ इति निपातनाभावः छान्दसः, देशमिति यावत्। समभिप्लुतंव्याप्तम्।
वनस्य सञ्चारंकन्दमूलफलाद्याहरणार्थं सञ्चारं राक्षसैः समभिप्लुतंसम्यगुपद्रुतं ऊचुःगो।
॥ २।११९।१८ ॥ ॥ २।११९।१९ ॥
रक्षांसि पुरुषादानि नानारूपाणि, राघव
वसन्त्यस्मिन् महारण्ये व्यालाश्च रुधिराशना ॥ १९ ॥
व्यालाःश्वापदानि, भेद्यलिङ्गः शठो व्यालः पुंसि श्वापदङ्घयोःऽ ॥ १९ ॥
व्यालाःहिंस्रपशवःगो।
॥ २।११९।१९ ॥ ॥ २।११९।२० ॥
उच्छिष्टं वा प्रमत्तं वा तापसं १ब्रह्मचारिणम्।
अदन्त्यस्मिन् महारण्ये तान् निवारय, राघव ॥ २० ॥
उच्छिष्टंअशुचिम्। प्रमत्तंअसावधानम्। तान्रक्षोव्यालान् ॥ २० ॥
१धर्मचारिणम्ङ।
॥ २।११९।२० ॥ ॥ २।११९।२१,२२ ॥
एष पन्था महर्षीणां फलान्याहरतां वने।
अनेन तु वनं दुर्गं गन्तुं, राघव ते क्षमम् ॥ २१ ॥
१इतीरितः प्राञ्जलिभिस्तपस्विभिः
द्विजैः कृतस्वस्त्ययनः परन्तपः।
वनं सभार्यः प्रविवेश राघवः
सलक्ष्मणः सूर्य इवाभ्रमण्डलम् ॥ २२ ॥
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये चतुर्विंशतिसहस्रिकायां संहितायाम् अयोध्याकाण्डे एकोनविंशत्युत्तरशततमः सर्गः
समाप्तश्चायमयोध्याकाण्डः
इतीरित इति। एवमुपदिष्टमार्ग इत्यर्थः। रेखा(२२)मानः सर्गः ॥ २२ ॥
इति श्रीमन्माधवयोगिविरचितायां श्रीमद्रामायणामृतकतकटीकायाम् अयोध्याकाण्डे एकोनविंशत्युत्तरशततमः सर्गः।
समाप्तश्चायमयोध्याकाण्डः
फलान्याहरतांफलाद्याहरणार्थं गच्छतां आगच्छतां चेति यावत्।
१इतीव तैःङ।
॥ २।११९।२२ ॥