षट्पञ्चाशः सर्गः
[चित्रकूटनिवासः] ॥ २।५६।१ ॥
अथ रात्र्यां व्यतीतायां अवसुप्तमनन्तरम्।
प्रबोधयामास शनैः लक्ष्मणं रघुनन्दनः ॥ १ ॥
अथ रामस्य चित्रकूटं प्राप्य तत्र स्थिरवासोचितव्यापारपूर्वं वासः। अथ रात्र्यामित्यादि ॥ १ ॥
॥ २।५६।१ ॥ ॥ २।५६।२४ ॥
सौमित्रे शृणु वन्यानां बल्गु व्याहरतां स्वनम्।
सम्प्रतिष्ठामहे कालः प्रस्थानस्य, परन्तप ॥ २ ॥
प्रसुप्तः समये भ्रात्रा लक्ष्मणः प्रतिबोधितः।
जहौ निद्रां च तन्द्रीं च प्रसक्तं च पथि श्रमम् ॥ ३ ॥
तत उत्थाय ते सर्वे स्पृष्ट्वा नद्याः शिवं जलम्।
पन्थान १ मृषिणाऽऽदिष्टं चित्रकूटस्य तं ययुः ॥ ४ ॥
नद्याःकालिन्द्याः ॥ ४ ॥
१ मृषिभिर्जुष्टंच।
॥ २।५६।२४ ॥ ॥ २।५६।५६ ॥
ततः सम्प्रस्थितः काले रामः सौमित्रिणा सह।
सीतां कमलपत्राक्षीं इदं वचनमब्रवीत् ॥ ५ ॥
आदीप्तानिव वैदेहि सर्वतः पुष्पितान् २ नगान्।
स्वैः पुष्पैः किंशुकान् पश्य मालिनः शिशिरात्यये ॥ ६ ॥
स्वैः पुष्पैर्मालिन इवमालावन्त इव स्थितान् ॥ ६ ॥
२ द्रुमान्ङ।
॥ २।५६।५६ ॥ ॥ २।५६।७ ॥
पश्य भल्लातकान् १ फुल्लान् नरैरनुपसेवितान्।
फल २ पुष्पैरवनतान् नूनं शक्ष्यामि जीवितुम् ॥ ७ ॥
भल्लातकान्अरुष्मान्। नूनं जीवितुं शक्ष्यामि। एवमादिजीवनसाधनस्य विद्यभानत्वात् ॥ ७ ॥
१ बिल्वान्च।
२ पत्रैङ।
वनसौन्दर्यमग्नचित्तो रामो वदति नूनं शक्ष्यामि जीवितुम्ऽ इति।
॥ २।५६।७ ॥ ॥ २।५६।८ ॥
पश्य द्रोणप्रमाणानि लम्बमानानि, लक्ष्मण
मधूनि मधुकारीभिः सम्भृतानि नगेनगे ॥ ८ ॥
आढकचतुष्टयं द्रोणंतावत्प्रमाणमधुपूर्णानीति यावत्। मधूनिमधुपटलानि। मधुकारीभिरिति। मधु करोतीतिमधुकारी, कर्मण्यणि ङीप्मधुमक्षिकाभिरिति यावत्। नगेनगेवृक्षेवृक्षे ॥ ८ ॥
॥ २।५६।८ ॥ ॥ २।५६।९ ॥
एष क्रोशति नत्यूहः तं शिखी प्रतिकूजति।
रमणीये वनोद्देशे पुष्पसंस्तरसङ्कटे ॥ ९ ॥
नत्यूहःदात्यूहःद्नसुप्पुल्। पुष्पैः कृतः संस्तरःआच्छादनंतेन सङ्कटेनिबिडे, ऋदोरप्ऽ इत्यप् ॥ ९ ॥
॥ २।५६।९ ॥ ॥ २।५६।१०१३ ॥
मातङ्गयूथानुसृतं पक्षिसङ्घानुनादितम्।
चित्रकूटमिमं पश्य प्रवृद्धशिखरं गिरिम् ॥ १० ॥
समभूमितले रम्ये द्रुमैर्बहुभिरावृते।
पुण्ये १ रंस्यामहे, तात चित्रकूटस्य कानने ॥ ११ ॥
ततस्तौ पादचारेण गच्छन्तौ सह सीतया।
रम्यमासेदतुः शैलं चित्रकूटं मनोरमम् ॥ १२ ॥
तं तु पर्वतमासाद्य नानापक्षिगणायुतम्।
बहुमूलफलं रम्यं २ सम्पन्नं सरसोदकम् ॥ १३ ॥
सरसोदकंस्वादूदकसहितमिति यावत् ॥ १३ ॥
१ रंस्यावहेङ।
२ सम्पन्नसरसोच।
॥ २।५६।१०१३ ॥ ॥ २।५६।१४ ॥
मनोज्ञोऽयं गिरिः, सौम्य नानाद्रुम १ लतायुतः।
बहुमूलफलो रम्यः स्वाजीवः प्रतिभाति मे ॥ १४ ॥
सुखेन आजीवितुं खस्यः स्वाजीवः ॥ १४ ॥
१ फलाङ।
॥ २।५६।१४ ॥ ॥ २।५६।१५ ॥
मुनयश्च महात्मानः वसन्त्यस्मिन् शिलोच्चये।
अयं वासो भवेत्तावत् अत्र, सौम्य रमेमहि ॥ १५ ॥
अयं वासो भवेत्वासयोग्यो भवेत्। तावत्तस्मात् ॥ १५ ॥
॥ २।५६।१५ ॥ ॥ २।५६।१६ ॥
इति सीता च रामश्च लक्ष्मणश्च १ कृताञ्जलिः।
अभिगम्याश्रमं सर्वे वाल्मीकिमभिवादयन् ॥ १६ ॥
इतिनिश्चित्येति शेषः। अभिवादयन्अभ्यवादयन्निति यावत्। वाल्मीकिः प्राप्तराज्ये रामे यदा काव्यं करिष्यति तदा तमसातीराश्रमे वासस्तस्य, ततः प्राक् चित्रकूटाश्रमे ॥ १६ ॥
१ महामतिःङ।
ननुउपोद्धाते बालकाण्डे तमसातीरवासित्वेन वाल्मीकेः कथनात् कथमिदमिति चेत्? तदानीं चित्रकूटे वाल्मीकेर्वासः। भरतागमनानन्तरं ऋषिनिर्गमनकथनात् ततः प्रभृति तमसातीर इति ज्ञेयम्गो। चित्रकूटे स्थित एव वाल्मीकी रामराज्यप्राप्तिसमये तमसातीरं गत इति न विरोध इति प्राञ्चः। प्राचेतसादयं वाल्मीकिरन्य एवेति तत्त्वम्ति।
॥ २।५६।१६ ॥ ॥ २।५६।१७ ॥
तान् महर्षिः प्रमुदितः पूजयामास धर्मवित्।
१ आस्यतामिति चोवाच स्वागतं २ तं निवेद्य च ॥ १७ ॥
स्वागतं तमिति। तंरामं प्रति स्वागतंतत्प्रश्नं निवेद्यविज्ञाप्य ॥ १७ ॥
१ एतदनन्तरं राघवं प्रीतिसंयुक्त इदं वचनमब्रवीत्। ज्ञातं मया रघुश्रेष्ठ त्वदागमनकारणम् ॥ अत्र वासमृषीणां च सकाशे रोचय प्रभो। इति तेन समाज्ञप्तः प्रीयमाणो महारथः ॥ तथेति प्रतिजग्राह ऋषिणोक्तं कृताञ्जलिः।ऽ इत्यधिकंङ।
२ तुङ।
॥ २।५६।१७ ॥ ॥ २।५६।१८ ॥
ततोऽब्रवीन्महाबाहुः लक्ष्मणं लक्ष्मणाग्रजः।
सन्निवेद्य यथान्याय्यं आत्मानमृषये प्रभुः ॥ १८ ॥
आत्मानं निवेद्येति। अमुकस्य पुत्रः, अमुकहेतोरिहागतवानस्मिइत्यादिकमुक्त्वेत्यर्थः ॥ १८ ॥
॥ २।५६।१८ ॥ ॥ २।५६।१९२१ ॥
लक्ष्मणानय दारूणि दृढानि च वराणि च।
कुरुष्वावसथं, सौम्य वासे मेऽभिरतं मनः ॥ १९ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा सौमित्रिर्विविधान् द्रुमान्।
आजहार ततश्चक्रे पर्णशालामरिन्दमः ॥ २० ॥
तां निष्ठितां बद्धकटां दृष्ट्वा रामः सुदर्शनाम्।
शुश्रूषमाणमेकाग्रं इदं वचनमब्रवीत् ॥ २१ ॥
निष्ठितांअन्तर्बहिः प्राकारभित्त्या सुप्रतिष्ठिताम्। बद्धकटांछान्दसो वर्णलोपःबद्धकवाटां, पृषोदरादित्वात्, कटे वृत्तौ वर्षेकटति वर्षवारणं करोतीति कटःछदिःबद्धच्छदिषमिति यावत् ॥ २१ ॥
अस्मिन् देश इति शेषः।
कुढ्यार्थे कल्पितास्तरणां, बद्धवाह्यावरणां वा, कटे वर्षावरणयोरिति धातुःगो।
॥ २।५६।१९२१ ॥ ॥ २।५६।२२ ॥
ऐणेयं मांसमाहृत्य शालां यक्ष्यामहे वयम्।
कर्तव्यं वास्तुशमनं, सौमित्रे चिरजीविभिः ॥ २२ ॥
ऐणेयंएणाड्ढञ् विकारे। शालां यक्ष्यामह इति। पर्णशालाधिष्ठातृदेवता इत्यर्थः। तास्तु शय्यादेशे कामलिङ्गेन, देहल्यामन्तरिक्षलिङ्गेनऽ इत्यादि बलिहरणखण्डप्रतिपाद्यमानाः। ततः पूर्वं वास्तुशमनम्। वास्तुशान्तिर्बोधायनोक्ता ॥ २२ ॥
॥ २।५६।२२ ॥ ॥ २।५६।२३ ॥
मृगं हत्वाऽऽनय क्षिप्रं लक्ष्मणेह, शुभेक्षण
कर्तव्यः शास्त्रदृष्टो हि विधिर्धर्ममनु १ स्मर ॥ २३ ॥
यज्ञार्थपशुवधे दोषशङ्कां निवर्तयतिकर्तव्य इत्यादि। शास्त्रचोदितो विधिः कर्तव्य एव, तमेवं धर्मं त्वं धर्ममेवानुस्मर नात्र हिंसादिदोषप्रसङ्ग इत्यर्थः। तद्यज्ञार्थं द्विप्रजानां गतिस्तद्वदिति यज्ञविनियुक्तपशूनामुत्तमलोकभागित्वेन वधस्य तेषामनुग्रहत्वात् ॥ २३ ॥
॥ २।५६।२३ ॥ ॥ २।५६।२४२८ ॥
भ्रातुर्वचनमाज्ञाय लक्ष्मणः परवीरहा।
चकार स यथोक्तं च तं रामः पुनरब्रवीत् ॥ २४ ॥
ऐणेयं श्रपयस्वैतत् शालां यक्ष्यामहे वयम्।
त्वर सौम्य मुहूर्तोऽयं ध्रुवश्च दिवसोऽ १ प्ययम् ॥ २५ ॥
स लक्ष्मणः कृष्णमृगं हत्वा मेध्यं प्रतापवान्।
अथ चिक्षेप सौमित्रिः समिद्धे जातवेदसि ॥ २६ ॥
तं तु पक्वं समाज्ञाय निष्टप्तं छिन्नशोणितम्।
लक्ष्मणः पुरुषव्याघ्रं अथ राघवमब्रवीत् ॥ २७ ॥
अयं २ सर्वः समाप्ताङ्गः शृतः कृष्णमृगो ३ मया।
४ देवताः, देवसङ्काश यजस्व कुशलो ह्यसि ॥ २८ ॥
अयं सर्व इति। सर्वकर्मार्ह इति यावत्। समाप्ताङ्ग इति। शिरःपादादिसर्वाङ्गोपेत इति यावत्। शृतःपक्वः ॥ २८ ॥
अयं सौम्य हूर्तःशुभमुहूर्तः इत्येकं पदं वा।
१ ह्ययम्च।
२ कृष्णःङ।
३ यथाङ।
देवता इति द्वितीयाबहुवचनान्तं पदम्।
॥ २।५६।२४२८ ॥ ॥ २।५६।२९ ॥
रामः स्नात्वा तु नियतः गुणवान् १ जप्यकोविदः।
सङ्ग्रहेणाकरोत् सर्वान् मन्त्रान् सत्रावसानिकान् ॥ २९ ॥
गुणवान्कर्मापेक्षितप्रायत्यादिगुणवान्। सत्रावसानिकान्यागसमाप्तिप्रयोजनान् मन्त्रान् गृहीत्वा सङ्ग्रहेण वास्तुशान्त्यादिकमकरोत्। राजपीठावस्थाने पुरोहितेन कर्मप्रवृत्तिः वनस्थराजर्षीणां स्वेनैव ॥ २९ ॥
१ जपकोविदःच।
सत्रंवास्तुयागः यर्मन्त्रैरवसीयते परिसमाप्यते ते सत्रावसानाः, सत्रावसाना एव सत्रावसानिकाःछान्दसो वृद्ध्यभावःगो।
॥ २।५६।२९ ॥ ॥ २।५६।३०३२ ॥
इष्ट्वा देवगणान् सर्वान् १ विवेशावसथं शुचिः।
बभूव च मनोह्लादः रामस्यामिततेजसः ॥ ३० ॥
वैश्वदेवबलिं कृत्वा रौद्रं वैष्णवमेव च।
वास्तुसंशमनीयानि मङ्गलानि प्रवर्तयन् ॥ ३१ ॥
जपं च न्यायतः कृत्वा स्नात्वा नद्यां यथाविधि।
पापसंशमनं रामश्चकार बलिमुत्तमम् ॥ ३२ ॥
पापसंशमनं पञ्चसूना गृहस्थस्यऽ इति प्रसिद्धपापसंशमनसाधनश्रुतं बलिंवैश्वदेवपूर्वकं बलिहरणम्। कृत्वेत्यादिः उपसंहाररूपेण वादः ॥ ३२ ॥
१ विवेश वसतिंङ।
रौद्रयागकरणात् पुनः स्नानम्। रौद्रकर्मकरणे अप उपस्पृश्यऽ इति विधानात्गो।
॥ २।५६।३०३२ ॥ ॥ २।५६।३३ ॥
वेदिस्थल १ विधानानि चैत्यान्यायतनानि च।
आश्रमस्यानुरूपाणि स्थापयामास राघवः ॥ ३३ ॥
वेदिस्थलानांबलिहरणवेदिस्थलानां अष्टदिग्वर्तिनां विधानानि तथा। चैत्यंगणपत्यायतनम्। आयतनंविष्ण्वादेः। अनुरूपाणीति। सूक्ष्ममार्गेणेति यावत् ॥ ३३ ॥
१ विमानानिङ।
चैत्यानिगन्धर्वाद्यावासस्थानानिगो।
आश्रमस्य अप्लप्रदेशत्वादिति भावः।
॥ २।५६।३३ ॥ ॥ २।५६।३४३६ ॥
वन्यैर्माल्यैः फलैर्मूलैः पक्वैर्मांसैर्यथाविधि।
अद्भिर्जपैश्च वेदोक्तैः दर्भैश्च ससमि १ त्कुशैः ॥ ३४ ॥
तौ तर्पयित्वा भूतानि राघवौ सह सीतया।
तदा विविशतुः शालां सुशुभां २ शुभलक्षणौ ॥ ३५ ॥
तां वृक्षपर्णच्छदनां मनोज्ञां यथाप्रदेशं सुकृतां विवाताम्।
वासाय सर्वे विविशुः समेताः सभां यथा देवगणाः सुधर्माम् ॥
वृक्षपर्णैः कृतं छदनंआच्छादनं यस्याः सा तथा ॥ ३६ ॥
१ द्गणैःङ।
२ शुभलक्षणाम्झ।
॥ २।५६।३४३६ ॥ ॥ २।५६।३७ ॥
अनेकनाना १ मृगपक्षिसङ्कुले
विचित्रपत्रस्तबकद्रुमैर्युते।
वनोत्तमे व्यालमृगानुनादिते
तदा विजह्रुः सुसुखं जितेन्द्रियाः ॥ ३७ ॥
सुरम्यमासाद्य तु चित्रकूटं नदीं च तां माल्यवतीं सुतीर्थाम्।
ननन्द हृष्टो मृगपक्षिजुष्टां जहौ च दुःखं पुरविप्रवासात् ॥
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये अयोध्याकाण्डे षट्पञ्चाशः सर्गः।
माला (३५) मानः सर्गः (?) ॥ ३८ ॥
इति श्रीमद्रामायणामृतकतकटीकायामयोध्याकाण्डे षट्पञ्चाशः सर्गः
१ विधङ।
अनेन विहाराणां अग्राम्यत्वं सूच्यते।
॥ २।५६।३७ ॥