एकपञ्चाशः सर्गः
[लक्ष्मणसन्तापः] ॥ २।५१।१ ॥
तं जाग्रतमदम्भेन भ्रातुरर्थाय लक्ष्मणम्
गुहः सन्तापसन्तप्तः राघवं वाक्यमब्रवीत् ॥ १ ॥
एवं रामे शयाने तद्रक्षायै जाग्रल्लक्ष्मणगुहसंवादः। तमित्यादि। भ्रातुरर्थायभ्रातृरक्षणार्थमित्यर्थः।
राघवंरघुकुलजम् ॥ १ ॥
॥ २।५१।१ ॥ ॥ २।५१।२ ॥
इयं, तात सुखा शय्या त्वदर्थमुपकल्पिता।
प्रत्याश्वसिहि साध्वस्यां, राजपुत्र यथासुखम् ॥ २ ॥
प्रत्याश्वसिहि, श्वसेर्हौ रुधादिभ्यः सार्वधातुक इट्प्रत्याश्वस्तःविश्रान्तो भवेत्यर्थः ॥ २ ॥
॥ २।५१।२ ॥ ॥ २।५१।३ ॥
उचितोऽयं जनः सर्वः क्लेशानां त्वं सुखोचितः।
गुप्त्यर्थं जागरिष्यामः काकुत्स्थस्य, वयं निशाम् ॥ ३ ॥
अयं जन इति। आटविकोऽहमित्यर्थः ॥ ३ ॥
॥ २।५१।३ ॥ ॥ २।५१।४५ ॥
न हि रामात् १ प्रियतरो ममास्ति भुवि कश्चन।
ब्रवीम्येतदहं सत्यं सत्येनैव च ते शपे ॥ ४ ॥
अस्य प्रसादादाशंसे लोकेऽस्मिन् सुमहद्यशः।
धर्मावाप्तिं च विपुलां अर्थावाप्तिं च केवलाम् ॥ ५ ॥
आशंसेप्रार्थये। अस्य प्रसादादेव केवलमिति योजना ॥ ५ ॥
१ प्रियतमःङ।
॥ २।५१।४५ ॥ ॥ २।५१।६७ ॥
सोऽहं प्रियतमं रामं शयानं सह सीतया।
रक्षिष्यामि धनुष्पाणिः सर्वतो ज्ञातिभिस्सह ॥ ६ ॥
न मेऽविदितं किञ्चित् १ वनेऽस्मिन्निरतः सदा।
चतुरङ्गं ह्यपि बलं सुमहत् प्रसहेमहि ॥ ७ ॥
निरतःनित्यप्रतिष्ठः। प्रसहेमहीति। परकीयमिति शेषः ॥
वनेऽस्मिंश्चरतःङ। च। झ।
॥ २।५१।६७ ॥ ॥ २।५१।८ ॥
लक्ष्मणस्तं तदोवाच रक्ष्यमाणास्त्वया १ऽनघ
नात्र भीता वयं सर्वे धर्ममेवानुपश्यता ॥ ८ ॥
न वयं अत्रदेशे भीताः। अपि तु धर्ममेवानुपश्यता त्वया रक्ष्यमाणा भवामःत्वद्धर्मपरिपालनाय त्वद्रक्षणामद्यानुजानीम इत्यर्थः ॥
१ न चङ।
अत्र देशे वयं न भीताः यतो धर्ममेवानुपश्यता त्वया रक्ष्यमाणा भवामः। तथाऽपि जागरणे कारणमाहकथमितिति।
॥ २।५१।८ ॥ ॥ २।५१।९ ॥
कथं दाशरथौ भूमौ शयाने सह सीतया।
शक्या निद्रा मया लब्धुं जीवितं वा सुखानि वा ॥ ९ ॥
जीवितं वेति। विशिष्टभोजनादिना सुखजीवनमित्यर्थः ॥ ९ ॥
॥ २।५१।९ ॥ ॥ २।५१।१० ॥
यो न देवासुरैस्सर्वैः शक्यः प्रसहितुं युधि।
तं पश्य १ सुखसंविष्टं दृणेषु सह सीतया ॥ १० ॥
प्रसहितुं। तिष्ठसह৷৷।ऽ इति पाक्षिक इट् ॥ १० ॥
सुखसंसुप्तंच।
॥ २।५१।१० ॥ ॥ २।५१।११ ॥
यो मन्त्रतपसा लब्धो विविधैश्च १ परिश्रमैः।
एको दशरथ २ स्येष्टः पुत्रः सदृशलक्षणः ॥ ११ ॥
मन्त्रतपसागायत्र्यादिमहामन्त्रानुष्ठानं, कृच्छ्रादिलक्षणं तपश्च तथा। एकःमुख्यः। सदृशः लक्षणः यस्य स तथा ॥ ११ ॥
मन्त्रयुक्ततपसा৷৷। परिश्रमैःयज्ञादिभिःगो। श्लोकद्वयमेकं वाक्यम्।
१ पराक्रमैःच।
२ स्यैषःच।
॥ २।५१।११ ॥ ॥ २।५१।१२ ॥
अस्मिन् १ प्रव्रजिते, राजा न चिरं वर्तयिष्यति।
विधवा मेदिनी नूनं २ क्षिप्रमेव भविष्यति ॥ १२ ॥
धवःपतिः ॥ १२ ॥
१ प्रव्राजितेङ।
२ क्षिप्रमेषाङ।
॥ २।५१।१२ ॥ ॥ २।५१।१३ ॥
विनद्य सुमहानादं श्रमेणोपरताः स्त्रियः।
निर्घोषोपरतं १ चातो मन्ये २ राजनिवेशनम् ॥ १३ ॥
विनद्येत्यादि। श्रमेणोपरता भविष्यन्तिएवं विनद्योपरतस्त्रीकं रामनिवेशनं चिरमनुभूताशनिघोषं सत् पश्चात् उपरतनिर्घोषमिव भविष्यतीति मन्ये ॥ १३ ।।
१ तातच।
२ रामनिङ।
॥ २।५१।१३ ॥ ॥ २।५१।१४ ॥
कौसल्या चैव राजा च तथैव जननी मम।
१ नाशंसे यदि जीवन्ति सर्वे ते शर्वरीमिमाम् ॥ १४ ॥
जीवन्तीति नाशंसेवर्तमानसामीप्ये भविष्यति लट्, न जीविष्यन्तीत्येवावगच्छामि। यदि वा जीविष्यन्ति तदा इमामेव शर्वरीं जीविष्यन्ति नाभ्यधिकम्, अन्नपानाद्यस्वीकारात् परमदुःखपरितापाच्च ॥ १४ ॥
१ आशंसेङ।
॥ २।५१।१४ ॥ ॥ २।५१।१५ ॥
जीवेदपि हि मे माता शत्रुघ्नस्यान्ववेक्षया।
तद्दुःखं, १ यत्तु कौसल्या वीरसूर्विनशिष्यति ॥ १५ ॥
जीवेदपीति। एतद्रात्र्याः परमपीति शेषः। मे मातैव जीविष्यति शत्रुघ्नस्यान्ववेक्षया। कौसल्या विनशिष्यति पुत्रान्तरविहीनत्वात् इति यत् तदेव मे दुःखम् ॥ १५ ॥
१ यदिच।
॥ २।५१।१५ ॥ ॥ २।५१।१६ ॥
अनुरक्तजनाकीर्णा १ सुखा लोकप्रियावहा।
राजव्यसन २ संसृष्टा सा पुरी विनशिष्यति ॥ १६ ॥
राजव्यसनंराजनाशः ॥ १६ ॥
१ सुखलोकङ।
२ सन्तप्ताङ।
॥ २।५१।१६ ॥ ॥ २।५१।१७१९ ॥
कथं पुत्रं महात्मानं १ ज्येष्ठं प्रियमपश्यतः।
शरीरं धारयिष्यन्ति प्राणा राज्ञो महात्मनः ॥ १७ ॥
विनष्टे नृपतौ पश्चात् कौसल्या विनशिष्यति।
अनन्तरं च माताऽपि मम नाशमुपैष्यति ॥ १८ ॥
अतिक्रान्तमतिक्रान्तमनवाप्य मनोरथम्।
राज्ये रामवनिक्षिप्य पिता मे विनशिष्यति ॥ १९ ॥
मनोरथंरामराज्याभिषेकरूपं अनवाप्य अतिक्रान्तमतिक्रान्तंनष्टं नष्टमिति क्रोशन्, आबाधे चऽ इति द्विर्वचनम्, आबाधो मनोदुःखम्, राज्ये रामंपुनरागतमनिक्षिप्यैव मे पिता विनशिष्यति ॥ १९ ॥
१ सन्तंङ।
৷৷৷৷विनशिष्यतीति यत् तस्मात् अतिक्रान्तमतिक्रान्तं सर्वं प्रयोजनमतीत्यगतमित्यर्थःगो।, ति।
॥ २।५१।१७१९ ॥ ॥ २।५१।२० ॥
सिद्धार्थाः पितरं वृत्तं तस्मिन् कालेऽभ्युपस्थिते।
प्रेतकार्येषु सर्वेषु संस्करिष्यन्ति १ भूमिपम् ॥ २० ॥
सिद्धार्था इति। भाग्यवन्तस्तस्मिन् काले सर्वेषु प्रेतकार्येषु सन्निहिता भूत्वा संस्करिष्यन्ति, अस्माकं तु तदपि न लभ्यते। सिद्धार्थाःप्राप्तराज्यप्रयोजना भरततत्पक्ष्या इत्यर्थः ॥ २० ॥
१ राघवंङ।
॥ २।५१।२० ॥ ॥ २।५१।२१२३ ॥
रम्यचत्वरसंस्थानां सुविभक्तमहापथाम्।
१हर्म्यप्रासादसम्पन्नां गणिकावरशोभिताम् ॥ २१ ॥
रथाश्वगजसम्बाधां तूर्यनादविनादिताम्।
सर्वकल्याणसम्पूर्णां हृष्टपुष्टजनाकुलाम् ॥ २२ ॥
आरामोद्यानसम्पन्नां समाजोत्सवशालिनीम्।
सुखिता विचरिष्यन्ति राजधानीं पितुर्मम ॥ २३ ॥
त एते अनन्तरं यथापूर्वं सुमङ्गलां राजधानीं विचरिष्यन्ति ॥
जनानामयं स्वभावःयत् अतीतं महान्तमपि दुःखं कालक्रमेण विस्मरन्तीतिइत्यभिप्रेत्योच्यतेरम्येत्यादि। समाजैःअनेकजनैः मिलित्वा क्रियमाण उत्सवः समाजोत्सवः।
१ रम्यप्रासादसम्पूर्णांङ।
॥ २।५१।२१२३ ॥ ॥ २।५१।२४२६ ॥
अपि जीवेद्दशरथो वनवासात् पुनर्वयम्।
प्रत्यागम्य महात्मानं अपि १ पश्येम सुव्रतम् ॥ २४ ॥
अपि सत्यप्रतिज्ञेन सार्धं २ कुशलिना वयम्।
३ निवृत्तवनवासेऽस्मिन् अयोध्यां प्रविशेमहि ॥ २५ ॥
परिदेवयमानस्य दुःखार्तस्य महात्मनः।
तिष्ठतो राजपुत्रस्य शर्वरी साऽत्यवर्तत ॥ २६ ॥
तिष्ठत इति। एवं परिदेवनं कृत्वा अवस्थितस्येत्यर्थः ॥ २६ ॥
१ पश्यामङ।
अस्मिन् रामे निवृत्तवनवासे सति, अत एव सत्यप्रतिज्ञेन कुशलेन पित्रा सार्धं वयमयोध्यां अपि प्रविशेमहीत्यन्वयः।
२ कुशलिनोङ।
३ निवृत्ते वनङ।
॥ २।५१।२४२६ ॥ ॥ २।५१।२७ ॥
तथा तु सत्यं ब्रुवति प्रजाहिते
नरेन्द्रपुत्रे गुरुसौहृदाद्गुहः।
मुमोच बाष्पं व्यसनाभिपीडितः
ज्वरातुरो नाग इव व्यथातुरः ॥ २७ ॥
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये अयोध्याकाण्डे एकपञ्चाशः सर्गः।
गुरुसौहृदात्रामविषयगुरुसौहार्दात् तथा सत्यंवास्तवं ब्रुवति सति गुहोऽपि रामे गुरुसौहृदात्महास्नेहात् व्यसनाभिपीडितो बाष्पं मुमोच। ज्वरातुरः, अत एव व्यथातुरः, नागःगजः। सार (२७) मानः सर्गः ॥ २७ ॥
इति श्रीमद्रामायणामृतकतकटीकायां अयोध्याकाण्डे एकपञ्चाशः सर्गः।
॥ २।५१।२७ ॥