पञ्चाशः सर्गः
[गुहसङ्गमः] ॥ २।५०।१ ॥
विशालान् कोसलान् रम्यान् यात्वा लक्ष्मणपूर्वजः।
अयोध्याभिमुखो धीमान् प्राञ्जलिर्वाक्यमब्रवीत् ॥ १ ॥
एवं स्वदेशातिवाहनानन्तरं जन्मभूमिप्रयुक्तस्नेहस्वपुरदेवतामापृच्छय शनैर्गङ्गाप्राप्तिपूर्वकं गुहसम्बन्धः। विशालानित्यादि। कोसलानिति। अतीत्येति शेषः ॥ १ ॥
॥ २।५०।१ ॥ ॥ २।५०।२३ ॥
आपृच्छे त्वां पुरिश्रेष्ठे काकुत्स्थपरिपालिते
दैवतानि च यानि त्वां १ पालितानि वसन्ति च ॥ २ ॥
निवृत्तवनवासस्त्वां अनृणो जगतीपतेः।
पुनर्द्रक्ष्यामि मात्रा च पित्रा च सह सङ्गतः ॥ ३ ॥
हे पुरिश्रेष्ठेअयोध्याधिदेवते इति यावत्। यानि च दैवतानि त्वया पालितानि त्वयि वसन्ति शिवविष्ण्वादीनि, तानि त्वां च पुनर्द्रक्ष्यामीत्यन्वयः ॥ ३ ॥
आपृच्छेअनुज्ञां प्रार्थयामि।
१ पालयन्त्यासर्वत्र।
॥ २।५०।२३ ॥ ॥ २।५०।४ ॥
ततो रुधिरताम्राक्षः भुजमुद्यम्य दक्षिणम्।
अश्रुपूर्णमुखो दीनोऽब्रवीज्जानपदं जनम् ॥ ४ ॥
जानपदंजनपदे भवं जानपदम्, स्वदर्शनार्थं तत्रागतमिति शेषः ॥ ४ ॥
॥ २।५०।४ ॥ ॥ २।५०।५ ॥
अनुक्रोशो दया चैव यथार्हं मयि वः कृतः।
चिरं दुःखस्य पापीयो गम्यतामर्थसिद्धये ॥ ५ ॥
यथार्हं मयि कृतः यः अनुक्रोशःअनुतापः दया च अतिपापीयः तदिदं सर्वं वः चिरं दुःखस्य सम्पन्नं बत किं कुर्म इदानीम्? गम्यतामर्थसिद्धयेप्रकृतार्थसिद्धये, साधयाम इति शेषः ॥ ५ ॥
दुःखस्य चिरंविलम्बःपापीयःन युक्तमित्यर्थः।
॥ २।५०।५ ॥ ॥ २।५०।६ ॥
तेऽभिवाद्य महात्मानं कृत्वा चापि प्रदक्षिणम्।
विलपन्तो नरा घोरं व्यतिष्ठन्त क्वचित् क्वचित् ॥ ६ ॥
त इति। एवं रामेण विसर्जिता इत्यर्थः ॥ ६ ॥
॥ २।५०।६ ॥ ॥ २।५०।७ ॥
तथा विलपतां तेषां अतृप्तानां च राघवः।
अचक्षुर्विषयं प्रायात् यथाऽर्कः क्षणदामुखे ॥ ७ ॥
अतृप्तानामिति। दर्शनतृप्तिरहितानामित्यर्थः। क्षणदामुखेसायंकाले ॥ ७ ॥
स्वेवामनुगमनानभ्युपगमात् अतृप्तानाम्।
॥ २।५०।७ ॥ ॥ २।५०।८ ॥
ततो धान्यधनोपेतान् दानशीलजनान् शिवान्।
अकुतश्चिद्भयान् रम्यांश्चैत्ययूपसमावृतान् ॥ ८ ॥
एवं कोसलजनपदप्रजानिवर्तनानन्तरं वैभववर्णनपूर्वकं तदतिवाहः प्रदर्श्यतेततो धान्येत्यादि। दानशीला नरा येषु ते तथा। चैत्येग्रामाद्बहिःप्रदेशे प्रतिष्ठापितैः यूपैः समावृतास्तथा ॥ ८ ॥
चैत्यंअग्निशाला।
॥ २।५०।८ ॥ ॥ २।५०।९ ॥
उद्यानाम्रवणोपेतान् सम्पन्नसलिलाशयान्।
तुष्टपुष्टजनाकीर्णान् १गोकुलाकुलसेवितान् ॥ ९ ॥
गोकुलैः आकुलतयानिबिडताय सेवितास्तथा ॥ ९ ॥
१ सदा गोकुलङ।
गोकुलैराकुलं यथा तथा सेविता इति विग्रहः।
॥ २।५०।९ ॥ ॥ २।५०।१० ॥
१ रक्षणीयान् नरेन्द्राणां ब्रह्मघोषानुनादितान्।
रथेन पुरुषव्याघ्रः कोसलानत्यवर्तत ॥ १० ॥
रक्षणीयान् नरेन्द्राणामिति। कृत्यानां कर्तरि वाऽ इति षष्ठी, नरेन्द्रैरित्यर्थः ॥ १० ॥
नरेन्द्राणां लक्षणीयान्, एकैकशो नगरसदृशत्वेन लक्षयितुं योग्यान्गो।, ती।। नरेन्द्राणां रक्षणीयान्, ग्रामश इति शेषः। नरेन्द्ररक्षणयोग्यैकग्रामान्, इतरनरेन्द्रराज्यतुल्यैकग्रामानिति यावत्ति।।
१लक्षणीयान्ङ।
॥ २।५०।१० ॥ ॥ २।५०।११ ॥
मध्येन मुदितं स्फीतं रम्योद्यानसमाकुलम्।
राज्यं भोग्यं नरेन्द्राणां ययौ धृतिमतां वरः ॥ ११ ॥
राज्यं मध्येन ययौमध्यगत्यवलम्बनेन ययौ, स्वदेशस्वजनानुनयाशङ्काभावात् शनैर्देशसौभाग्यं पश्यन् अगमदित्यर्थः ॥ ११ ॥
मध्येनमार्गेणगो।
॥ २।५०।११ ॥ ॥ २।५०।१२ ॥
तत्र त्रिपथगां दिव्यां १शिवतोयामशैवलाम्।
ददर्श राघवो गङ्गां २पुण्यामृषिनिषेविताम् ॥ १२ ॥
तत्रेति। अयोध्याराज्याद्दक्षिणराज्य इत्यर्थः ॥ १२ ॥
१ शीततोयाच।
२ रम्याच।
॥ २।५०।१२ ॥ ॥ २।५०।१३ ॥
आश्रमैरविदूरस्थैः श्रीमद्भिस्समलङ्कृताम्।
कालेऽप्सरोभिर्हृष्टाभिः सेविताम्भोह्रदां शिवाम् ॥ १३ ॥
काले क्रीडाकाल इति यावत्। सेविताः अम्भःपूर्णह्रदा यस्यां सा तथा ॥ १३ ॥
॥ २।५०।१३ ॥ ॥ २।५०।१४ ॥
देवदानवगन्धर्वैः किन्नरैरुपशोभिताम्।
१नागगन्धर्वपत्नीभिः सेवितां सततं २ शिवाम् ॥ १४ ॥
नागपत्न्यः, गन्धर्वपत्न्यश्च तथा ॥ १४ ॥
१ नानाङ।
भुक्त्वा वा यदि वाऽभुक्त्वा रात्रौ वा यदि वा दिवा। न कालनियमः कश्चित् गङ्गां प्राप्य सरिद्वराम्। इति वचनात् सततं शुभाम् ॥ ऽति
२ शुभांङ।
॥ २।५०।१४ ॥ ॥ २।५०।१५ ॥
देवाक्रीड १शतोपेतां देवोद्यान २युतां नदीम्।
देवार्थमाकाश ३ गतां विख्यातां देवपद्मिनीम् ॥ १५ ॥
देवानामाक्रीडैःक्रीडाप्रर्वतशतैः हिमवदादावुभयतीरवर्तिभिः उपेतां। प्राग्वदेवदेवोद्यानयुतां। देवार्थंदेवानां स्नानपानादिप्रयोजनाय तत्प्रार्थनया आकाशगतां। तत्र प्रदेशे देवपद्मिनींदेवःभगवान् हिरण्यगर्भः, तदीयं पद्मंस्वर्णपद्मं, तदर्थं तद्वतीमित्यर्थः ॥ १५ ॥
१ शताकीर्णांङ।, च।
२ शतायुताम्ङ।
३ गमांङ।
॥ २।५०।१५ ॥ ॥ २।५०।१६ ॥
जलाघाताट्टहासोग्रां फेननिर्मलहासिनीम्।
क्वचिद्वेणीकृजलां क्वचिदावर्तशोभिताम् ॥ १६ ॥
शिलादिपतनस्थले योऽयं जलाघातः सशब्दःतद्रूपेणाट्टहासेन उग्रां सशब्दः शूरादिक्रियमाणः हासःअट्टहासः। फेनरूपः निर्मलः हासः मन्दस्मितरूपः अस्या अस्तीति तथा। एवमादिस्त्रीसमाधिवर्णनं प्रवाहरूपिण्या अपि गङ्गायाः ॥ १६ ॥
गङ्गां स्त्रीत्वेन रूपयतिजलाघातेत्यादिनागो।
॥ २।५०।१६ ॥ ॥ २।५०।१७ ॥
क्वचित् स्तिमितगम्भीरां क्वचिद्वेगजलाकुलाम्।
क्वचित् गम्भीरनिर्घोषां क्वचिद्भैरवनिस्वनाम् ॥ १७ ॥
स्तिमितानिश्चला गम्भीराअगाधा च तथा। गम्भीरनिर्धोषो मृदङ्गादेरिव, भैरवनिस्वनस्त्वशन्यादेरिव ॥ १७ ॥
॥ २।५०।१७ ॥ ॥ २।५०।१८ ॥
देवसङ्घाप्लुतजलां निर्मलोत्पलशोभिताम्।
क्वचिदाभोगपुलिनां क्वचिन्निर्मलवालुकाम् ॥ १८ ॥
आभोगपुलिनांविशालसैकताम्। वालुकासिकता ॥ १८ ॥
आप्लवःस्नानं आप्लाव आप्लवः स्नानंऽ इत्यमरः देवसङ्घैः आप्लुतं जलं यस्याः सा तथा।
आभोगः परिपूर्णताऽ इत्यमरः।
॥ २।५०।१८ ॥ ॥ २।५०।१९२० ॥
हंससारससङ्घुष्टां चक्रवाकोपकूजिताम्।
सदा मत्तैश्च विहगैः अभिपन्नामनिन्दिताम् ॥ १९ ॥
क्वचित्तीररुहैर्वृक्षेः मालाभिरुपशोभिताम्।
क्वचित् फुल्लोत्पलच्छन्नां क्वचित्पद्मवनाकुलाम् ॥ २० ॥
क्वचित् कुमुदषण्डैश्च कुड्मलैरुपशोभिताम्।
कुड्मलैः कुमुदषण्डैरिति योजना ॥ २० ॥
मालाभिरिव स्थितैः वृक्षैरित्यन्वयः।
॥ २।५०।१९२० ॥ ॥ २।५०।२१ ॥
नानापुष्परजोध्वस्तां समदामिव च क्वचित् ॥ २१ ॥
नानापुष्परजसां ध्वस्तःध्वंसः, भावे निष्ठा, यस्यां सा तथा। अतस्तादृशगुणवतीं समदांमदसहितां प्रमदामिव स्थिताम् ॥ २१ ॥
॥ २।५०।२१ ॥ ॥ २।५०।२२ ॥
व्यपेत १ जलसङ्घातां मणिनिर्मलदर्शनाम्।
व्यपेतजलसङ्घातांउत्तीरप्रवाहरहितामिति यावत्। मणिःमुक्तामणिः ॥
दिशागजैर्वनगजैः मत्तैश्च वरवारणैः ॥ २२ ॥
२ देवौपवार्यैश्च मुहुः सन्नादितवनान्तराम्।
वनवारणैःउत्तमगचैः। देवाःराजानः तेषामौपवाह्यैः३ पौरगजैरिति यावत् ॥ २२ ॥
१ मलङ।, च।
देवोपवाह्यैःदेवानां वाहनभूतैःगो।
२ देवराजोपवाह्यैःच।
३ वरट।
॥ २।५०।२२ ॥ ॥ २।५०।२३ ॥
प्रमदामिव यत्नेन भूषितां भूषणोत्तमैः ॥ २३ ॥
फलमूलैः किसलयैः वृतां गुल्मैः द्विजैस्तथा।
फलमूलैः किसलयैःतदात्मकैरेव भूषणैःअलङ्कारैः भूषिताम् ॥
फलैः पुष्पैःङ।
॥ २।५०।२३ ॥ ॥ २।५०।२४ ॥
शिंशुमारैश्च नक्रैश्च भुजङ्गैश्च निषेविताम् ॥ २४ ॥
विष्णुपादच्युतां दिव्यां अपापां पापनाशिनीम्।
शिंशुमारस्त्वम्बुकपिःऽ ॥ २४ ॥
विष्णुपादस्पर्शेन ब्रह्मलोकात् ब्रह्माण्डबाह्यजलदेशाच्च ज्युतां, अपापांकर्मनाशादिवत् केनापि प्रकारेण पापजनकत्वाभाववतीमिति कतकःइति तिलके उद्धृतं वर्तते। परन्त्वस्मदुपलब्धमातृकायां अयं भागो नोपलभ्यते।
॥ २।५०।२४ ॥ ॥ २।५०।२५२६ ॥
तां शङ्करजटाजूटात् भ्रष्टां १सागरतेजसा ॥ २५ ॥
समुद्रमहिषीं गङ्गां सारसक्रौञ्चनादिताम्।
आससाद महाबाहुः २ शृङ्गबेरपुरं प्रति ॥ २६ ॥
शृङ्गबेरपुरं प्रतीति। प्रस्थितामिति शेषः ॥ २६ ॥
१ सागरःभगीरथः, तस्य तेजसामहिम्ना भ्रष्टामित्यन्वयः।
२ शृङ्गबेरपुरं प्रतिगच्छन्, यद्वा शृङ्गबेरपुरसमीपेगो।
॥ २।५०।२५२६ ॥ ॥ २।५०।२७ ॥
तामूर्मिकलिलावर्तां अन्ववेक्ष्य महारथः।
सुमन्त्रमब्रवीत् सूतं इहैवाद्य वसामहे ॥ २७ ॥
ऊर्मिभिः कलिलाःसम्पृक्ताः आवर्ताः यस्यां सा तथा ॥ २७ ॥
॥ २।५०।२७ ॥ ॥ २।५०।२८ ॥
अविदूरादयं नद्याः बहुपुष्पप्रवालवान्।
सुमहान् इङ्गुदीवृक्षः वसामोऽत्रैव, सारथे ॥ २८ ॥
नद्या अविदूराद्धेतोः बहुपुष्पप्रवालवान्। इङ्गुदी तापसतरुःऽ करुङ्गुण्णम् (?) ॥ २८ ॥
॥ २।५०।२८ ॥ ॥ २।५०।२९३० ॥
द्रक्ष्यामः सरितां श्रेष्ठां सम्मान्यसलिलां शिवाम्।
देवदानवगन्धर्वमृगमानुषपक्षिणाम् ॥ २९ ॥
लक्ष्मणश्च सुमन्त्रश्च बाढमित्येव राघवम्।
उक्त्वा तमिङ्गुदीवृक्षं तत्रोपययतुर्हयैः ॥ ३० ॥
तं इङ्गुदीवृक्षं तत्रगङ्गातीरे प्रतिष्ठितमुद्दिश्य प्रवर्तितैर्हयैः ययतुः ॥
॥ २।५०।२९३० ॥
॥ २।५०।३१३३ ॥
रामोऽभीयाय तं रम्यं वृक्षमिक्ष्वाकुनन्दनः।
रथादवातरत्तस्मात् सभार्यः सहलक्ष्मणः ॥ ३१ ॥
सुमन्त्रोऽप्यवतीर्यास्मात् मोचयित्वा हयोत्तमान्।
वृक्षमूलगतं रामं उपतस्थे कृताञ्जलिः ॥ ३२ ॥
तत्र राजा गुहो नाम रामस्यात्मसमः सखा।
निषादजात्यो बलवान् स्थपतिश्चेति विश्रुतः ॥ ३३ ॥
आत्मसमःप्राणसमः। निषादजातौ भवःनिषादजात्यः, दिगादित्वात् यत्। बलवान्प्राणीयबलवान्, चतुरङ्गबलवांश्च। तदेतदुच्यतेस्थपतिरिति। स्थपतिःअधिपतिःनिषादबलाधिपतिः। स्थपतिः पुनः। स्थापत्येऽधिपतौ तक्ष्णिऽ इति वैजयन्ती। एवञ्चास्य महाप्रभुत्वात् मूलभृतकादिषड्विधबलसङ्ग्रहस्य च राजधर्मत्वात् अस्य गुहस्य चाटविकमहाबलवत्त्वात् एतद्दशायामेव तेनाटविकबलेन चातिप्रयोजनत्वात् सख्यंस्नेहो युक्त एव। ततश्च हीनप्रेष्यं हीनसख्यं हीनयोनिनिषेवणम्ऽ इत्युपपातकपरिगणनं ब्राह्मणविषयम् ॥ ३३ ॥
॥ २।५०।३१३३ ॥ ॥ २।५०।३४ ॥
स श्रुत्वा पुरुषव्याघ्रं रामं विषयमागतम्।
वृद्धैः परिवृतोऽमात्यैः ज्ञातिभिश्चाप्युपागतः ॥ ३४ ॥
विषयंस्वदेशम् ॥ ३४ ॥
॥ २।५०।३४ ॥ ॥ २।५०।३५ ॥
ततो निषादाधिपतिं दृष्ट्वा दूरादुपस्थितम्।
सह सौमित्रिणा रामः समागच्छत् गुहेन सः ॥ ३५ ॥
समागच्छत्सङ्गतोऽभूत् ॥ ३५ ॥
॥ २।५०।३५ ॥ ॥ २।५०।३६ ॥
तमार्तः सम्परिष्वज्य गुहो राघवमब्रवीत्।
यथाऽयोध्या तथेदं ते, राम किं करवाणि ते ॥ ३६ ॥
ईदृशं हि, महाबाहो कः प्राप्स्यत्यतिथिं प्रियम्।
इदमिति। अस्मत्पुरमिति यावत् ॥ ३६ ॥
॥ २।५०।३६ ॥ ॥ २।५०।३७ ॥
ततो गुणवदन्नाद्यं उपादाय पृथग्विधम् ॥ ३७ ॥
अर्घ्यं चोपानयत् क्षिप्रं वाक्यं चेदमुवाच ह।
अन्नं च तत् आद्यं च, ऋहलोर्ण्यत् ॥ ३७ ॥
॥ २।५०।३७ ॥ ॥ २।५०।३८३९ ॥
स्वागतं ते, महाबाहो तवेयमखिला मही ॥ ३८ ॥
वयं प्रेष्या भवान् भर्ता साधु राज्यं प्रशाधि नः।
भक्ष्यं भोज्यं च पेयं च लेह्यं चेदमुपस्थितम् ॥ ३९ ॥
शयनानि च मुख्यानि वाजिनां खादनं च ते।
वाजिनां खादनंअश्वघास इति यावत् ॥ ३९ ॥
॥ २।५०।३८३९ ॥ ॥ २।५०।४०४१ ॥
गुहमेवं ब्रुवाणं तु राघवः प्रत्युवाच ह ॥ ४० ॥
अर्चिताश्चैव हृष्टाश्च भवता सर्वथा वयम्।
पद्भ्यामभिगमाच्चैव स्नेहसन्दर्शनेन च ॥ ४१ ॥
पद्भ्यामभिगमात्स्वपुरादारभ्य स्वावासेङ्गुदीवृक्षपर्यन्तं महाप्रभुरपि सन् यतः पद्भ्यामभिगतोऽसि, यतश्च तवेयमखिला महीऽ इत्यादिना स्नेहं च दर्शयसि, तेन हेतुना वयं सर्वथा त्वयाऽर्चिता एवेति प्रत्यभाषतेत्यन्वयः ॥ ४१ ॥
॥ २।५०।४०४१ ॥ ॥ २।५०।४२४३ ॥
भुजाभ्यां साधु १ पीनाभ्यां पीडयन् वाक्यमब्रवीत् ॥
दिष्ट्या त्वां, गुह पश्यामि ह्यरोगं सह बान्धवैः।
अपि ते कुशलं राष्ट्रे मित्रेषु च २ वनेषु च ॥ ४३ ॥
वनेषु च ते कुशलं इति प्रश्नः तस्याटविकत्वात् ॥ ४३ ॥
१ साधु पीडयन्सम्यक् आलिङ्गन्।
२वृत्ताभ्यांच।
३ धनेषुङ।
॥ २।५०।४२४३ ॥ ॥ २।५०।४४४५ ॥
१ यत्त्विदं भवता किञ्चित् प्रीत्या समुपकल्पितम्।
सर्वं तदनुजानामि न हि वर्ते प्रतिग्रहे ॥ ४४ ॥
कुशचीराजिनधरं फलमूलाशिनं च माम्।
विद्धि प्रणिहितं धर्मे तापसं वनगोचरम् ॥ ४५ ॥
धर्मे प्रणिहितमिति। पितृवाक्यपरिपालनलक्षणे धर्मे सावधानम् ॥
१ यद्विधंङ।
प्रतिग्रहे नेदानीं ममाधिकार इति। तदेव विवृणोतिकुशचीरेत्यादि।
॥ २।५०।४४४५ ॥ ॥ २।५०।४६४७ ॥
अश्वानां खादनेनाहं अर्थी नान्येन केन चित्।
एतावताऽत्रभवता भविष्यामि सुपूजितः ॥ ४६ ॥
एते हि दयिता राज्ञः पितुर्दशरथस्य मे।
एतैस्सु १ विहितैरश्वैः भविष्याम्यहमर्चितः ॥ ४७ ॥
एते हीति। अश्वा इति यावत् ॥ ४७ ॥
१ सुखितैःङ।
॥ २।५०।४६४७ ॥ ॥ २।५०।४८ ॥
अश्वानां प्रतिपानं च खादनं चैव सोऽन्वशात्।
गुहस्तत्रैव पुरुषान् त्वरितं दीयतामिति ॥ ४८ ॥
प्रतिपानमिति। कबलदानानन्तरं राजौपवाह्यजात्याश्वानां यत् क्षीरादिकं प्रतिपाय्यते तत् प्रतिपानम्। दीयतामिति। आदिदेशेति शेषः ॥ ४८ ॥
॥ २।५०।४८ ॥ ॥ २।५०।४९५१ ॥
ततश्चीरोत्तरासङ्गः सन्ध्यामन्वास्य पश्चिमाम्।
जलमेवाददे भोज्यं लक्ष्मणेनाहृतं स्वयम् ॥ ४९ ॥
तस्य भूमौ शयानस्य पादौ प्रक्षाल्य लक्ष्मणः।
सभार्यस्य ततोऽभ्येत्य तस्थौ वृक्षमुपाश्रितः ॥ ५० ॥
गुहोऽपि सह सूतेन सौमित्रिमनुभाषयन्।
अन्वजाग्रत् ततो रामं अप्रमत्तो धनुर्धरः ॥ ५१ ॥
अन्वजाग्रदिति शब्दः छान्दसः, अजाग इति यावत् ॥ ५१ ॥
॥ २।५०।४९५१ ॥ ॥ २।५०।५२ ॥
तथा शयानस्य ततो १ ऽस्य धीमतः
यशस्विनो दाशरथेर्महात्मनः।
अदृष्टदुःखस्य सुखोचितस्य सा
२ तदा व्यतीयाय चिरेण शर्वरी ॥ ५२ ॥
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये अयोध्याकाण्डे पञ्चाशः सर्गः।
चिरेणेति। भूशय्यावासनाभावतो निद्रानागमाच्चिरत्वप्रतिभासः। राम (५२) मानः सर्गः ॥ ५२ ॥
इति श्रीमद्रामायणामृतकतकटीकायां अयोध्याकाण्डे पञ्चाशः सर्गः।
१ यशस्विनः, मनस्विनःङ। च।
२ तदा व्यतीता सुचिरेणच। तदा व्यतीयाय सुखेनङ।
॥ २।५०।५२ ॥