चतुस्त्रिंशस्सर्गः
[दशरथसमाश्वासनम्] ॥ २।३४।१ ॥
ततः कमलपत्राक्षः श्यामो १निरुदरो महान्।
उवाच रामस्तं सूतं पितुराख्याहि मामिति ॥ १ ॥
अथ सभार्यस्य सभ्रातृकस्य रामस्य वनवासानुमतिप्रार्थनम्। तत इत्यादि। श्यामःश्यामवर्णो युवाऽपि ॥ १ ॥
१निरुपमोङ।झ।
निवेदयस्वागमनं नृपाय मेऽ इति पूर्वस्मिन् श्लोके कथितेऽपि त्वरातिशयादभ्यासः। अथवा निरुत्सुकत्वात् तूष्णीं स्थितस्य सुमन्त्रस्य पुनः प्रतिबोधनाय वाऽभ्यासः।
॥ २।३४।१ ॥ ॥ २।३४।२४ ॥
स रामप्रेषितः क्षिप्रं सन्तापकलुषे १न्द्रियः।
प्रविश्य नृपतिं सूतो निश्वसन्तं ददर्श ह ॥ २ ॥
उपरक्तमिवादित्यं भस्मच्छन्नमिवानलम्।
तटाकमिव निस्तोयमपश्यज्जगतीपतिम् ॥ ३ ॥
आलोक्य तु महाप्राज्ञः परमाकुलचेतसम्।
राममेवानुशोचन्तं सूतः प्राञ्जलिरासदत् ॥ ४ ॥
राममेवानुउद्दिश्य ॥ ४ ॥
न्द्रियंङ।
॥ २।३४।२४ ॥ ॥ २।३४।५ ॥
तं वर्धयित्वा राजानं सूतः पूर्वं जयाशिषा।
भयविक्लब्या वाचा मन्दया १ श्लक्ष्णमब्रवीत् ॥ ५ ॥
वर्धयित्वासम्पूज्य। भयविक्लबयेति। रामो वनप्रयाणोद्युक्त इतीदं परमानिष्टं कथं राज्ञे वदिष्यामीति भयेन विक्लबाकातरा तया ॥
१श्लक्ष्णयाब्रवीत्ङ।
॥ २।३४।५ ॥ ॥ २।३४।६ ॥
अयं स पुरुषव्याघ्रो द्वारि तिष्ठति ते सुतः।
ब्राह्मण्येभ्यो धनं दत्त्वा सर्वञ्चैवोपजीविनाम् ॥ ६ ॥
सर्वं धनं दत्त्वेत्यनेन सर्वथैव तिष्ठासाभावो द्योत्यते ॥ ६ ॥
॥ २।३४।६ ॥ ॥ २।३४।७९ ॥
स त्वां पश्यतु, भद्रं ते, रामस्सत्यपराक्रमः।
सर्वान् सुहृद आपृच्छ्य त्वां हीदानीं दिदृक्षते ॥ ७ ॥
१गमिष्यन्तं महारण्यं तं पश्य, जगतीपते
वृतं राजगुणैस्सर्वैरादित्यमिव रश्मिभिः ॥ ८ ॥
स २सत्यवादी धर्मात्मा गाम्भीर्यात्सागरोपमः।
आकाश इव निष्पङ्को नरेन्द्रः प्रत्युवाच तम् ॥ ९ ॥
सः सत्यवादी दशरथः ॥ ९ ॥
१गमिष्यतिङ।
२सत्यवाक्योङ।
॥ २।३४।७९ ॥ ॥ २।३४।१० ॥
सुमन्त्रानय मे दारान् ये केचिदिह मामकाः।
दारैः परिवृतस्सर्वैर्द्रष्टुमिच्छामि धार्मिकम् ॥ १० ॥
सुमन्त्रेत्यादि। हे सुमन्त्र इहमद्वेश्मनि ये केचिन्मामका दाराःस्त्रियस्सन्ति तान्सर्वान्दारानिहानय ॥ १० ॥
मे दारान् कौसल्यां, ये केचिदन्ये मामका दारास्तांश्च। एवं ध्याख्याने कौसल्यां परिवार्यऽ इत्यानुरूप्यम्।
॥ २।३४।१० ॥ ॥ २।३४।११ ॥
सोऽन्तःपुरमतीत्यैव स्त्रियस्ता वाक्यमब्रवीत्।
१आर्याः ह्वयति २वो राजाऽऽगम्यतां तत्र मा चिरम् ॥
अतीत्यअतिवेगेन प्राप्येत्यर्थः। आगम्यतमिति पदम् ॥
१आर्योङ।
२वो राजा, अवैधव्यदत्त्वात् न तु प्रजानां, तासां दुःखदत्त्वात्ति।
॥ २।३४।११ ॥ ॥ २।३४।१२ ॥
एवमुक्ताः स्त्रियस्सर्वाः सुमन्त्रेण नृपाज्ञया।
प्रचक्रमुस्तद्भवनं भर्तुराज्ञाय शासनम् ॥ १२ ॥
प्रचक्रमुःगच्छन्ति स्म। तद्भवनंतस्य राज्ञो भवनम् ॥ १२ ॥
॥ २।३४।१२ ॥ ॥ २।३४।१३ ॥
अर्धसप्तशतास्तास्तु प्रमदास्ताम्रलोचनाः।
कौसल्यां परिवार्याथ शनैर्जग्मुर्धृतव्रताः ॥ १३ ॥
अर्धं सप्तशतस्येत्येकदेशिसमासः। ताम्रलोचना इति। रामप्रयाणश्रुतिजदुःखरोदनादिति शेषः। कौसल्यां परिवार्येतेन प्राग्लक्षणोक्तं सर्वधारणसमर्थसर्वप्रभ्वीत्वं द्योतितम् ॥ १३ ॥
॥ २।३४।१३ ॥ ॥ २।३४।१४१६ ॥
आगतेषु च दारेषु समवेक्ष्य महीपतिः।
उवाच राजा तं सूतं सुमन्त्रानय मे सुतम् ॥ १४ ॥
स सूतो राममादाय लक्ष्मणं मैथिलीं तदा।
जगामाभिमुखस्तूर्णं सकाशं जगतीपतेः ॥ १५ ॥
स राजा पुत्रमायान्तं दृष्ट्वा दूरात्कृताञ्जलिम्।
उत्पपातासनात्तूर्णमार्तः स्त्रीजनसंवृतः ॥ १६ ॥
उत्पपातेत्येतदालिङ्गनार्थम् ॥ १६ ॥
॥ २।३४।१४१६ ॥ ॥ २।३४।१७ ॥
सोऽभिदुद्राव वेगेन रामं दृष्ट्वा विशाम्पतिः।
तमप्राप्यैव दुःखार्तः पपात भुवि मूर्छितः ॥ १७ ॥
तमप्राप्यैवेति। आलिलिङ्गिषितपुत्रमसम्प्राप्य मध्येमार्गं दुःखमूर्छितः पपात ॥ १७ ॥
॥ २।३४।१७ ॥ ॥ २।३४।१८ ॥
तं रामोऽभ्यपतत् क्षिप्रं लक्ष्मणश्च महायशाः।
विसंज्ञमिव दुःखेन सशोकं नृपतिं तदा ॥ १८ ॥
तं पतितं नृपतिं रामः क्षिप्रमभ्यपतत्अभ्यागतवान्। विसंज्ञमिवविसंज्ञमेव ॥ १८ ॥
॥ २।३४।१८ ॥ ॥ २।३४।१९ ॥
स्त्रीसहस्रनिनादश्च सञ्जज्ञे राजवेश्मनि।
हा हा रामेति सहसा भूषणध्वनिमिश्रितः ॥ १९ ॥
भूषणध्वनिमिश्रित इति। उरश्शिरस्ताडनादिप्रचलत्प्रभ्रश्यद्भूषणध्वनिभिर्मिश्रितस्तथा ॥ १९ ॥
स्त्रीणांदाराणां तथा इतरासां दास्यादीनां च। तेन पूर्वं सार्धत्रिशतत्वोक्तेरविरोधःसत्य।। सहस्रपदं अनेकपरं वा। अन्यथा तावन्निष्कर्षेण वचनासम्भवः, एकद्व्यादीनां न्यूनाधिक्यसम्भवात्।
॥ २।३४।१९ ॥ ॥ २।३४।२० ॥
तं परिष्वज्य बाहुभ्यां तावुभौ रामलक्ष्मणौ।
पर्यङ्के सीतया सार्धं १रुदन्तः समवेशयन् ॥ २० ॥
सीतया सार्धं तं बाहुभ्यां परिष्वज्य पर्यङ्के समावेशयन् ॥ २० ॥
१रुदन्तंङ।
॥ २।३४।२० ॥ ॥ २।३४।२१२२ ॥
अथ रामो मुहूर्तेन लब्धसंज्ञ महीपतिम्।
उवाच प्राञ्जलिर्भूत्वा शोकार्णवपरिप्लुतम् ॥ २१ ॥
आपृच्छे त्वां, महाराज सर्वेषामीश्वरोऽसि नः।
प्रस्थितं दण्डकारण्यं पश्य त्वं कुशलेन माम् ॥ २२ ॥
कुशलेन मां पश्येति। सौम्येन चक्षुषा मामनुगृहाणेत्यर्थः ॥ २२ ॥
॥ २।३४।२१२२ ॥ ॥ २।३४।२३ ॥
लक्ष्मणं चानुजानीहि सीता १चान्वेति मां वनम्।
कारणैर्बहुभिस्तथ्यैर्वार्यमाणौ न चेच्छतः ॥ २३ ॥
ननु लक्ष्मणसीतयोः कुतो वनवासकष्टप्राप्तिः न ह्यसौ वरनिर्बन्धप्राप्त इत्यतःकारणैरित्यादि। हेतुभिरित्यर्थः। तथ्यैःपरमार्थतयोपन्यस्यमानैः। नेच्छत इति। इह स्थातुमिति शेषः ॥ २३ ॥
१चान्वेतुङ।
तथ्यैर्बहुभिः कारणैः मामन्वेति, अत एव वार्यमाणावपि न चेच्छतः इति वा।
॥ २।३४।२३ ॥ ॥ २।३४।२४२५ ॥
अनुजानीहि सर्वान्नः शोकमुत्सृज्य, मानद
लक्ष्मणं मां च सीतां च प्रजापतिरिव प्रजाः ॥ २४ ॥
प्रतीक्षमाणमव्यग्रमनुज्ञां जगतीपतेः।
उवाच राजा सम्प्रेक्ष्य वनवासाय राघवम् ॥ २५ ॥
वनवासायानुज्ञां प्रतीक्षमाणंअनुमतिं प्रार्थयमानम् ॥ २५ ॥
॥ २।३४।२४२५ ॥ ॥ २।३४।२६ ॥
अहं, राघव कैकेय्या वरदानेन मोहितः।
अयोध्यायास्त्वमेवाद्य भव राजा निगृह्य माम् ॥ २६ ॥
हे राघव अहं कैकेय्या वरदानेन हेतुना मोहितःनिरुतरतया शोकपरवशो जातः अतो राज्यव्यापारानर्हः।
अतो मां निगृह्यनिरुध्यराज्यशासनं कृत्वा अयोध्यायां त्वमेव स्वभुजवैभवेन राजा भव। प्रवृत्तमभिषेकं समापयेति यावत् ॥ २६ ॥
मोहितःवञ्चितःगो।
॥ २।३४।२६ ॥ ॥ २।३४।२७२८ ॥
एवमुक्तो नृपतिना रामो धर्मभृतां वरः।
प्रत्युवाचाञ्जलिं कृत्वा पितरं वाक्यकोविदः ॥ २७ ॥
भवान् वर्ष १सहस्राय पृथिव्याः, नृपते पतिः।
अहं त्वरण्ये वत्स्यामि न मे २कार्यं त्वयाऽनृतम् ॥ २८ ॥
वर्षसहस्राय पतिर्भवइतः परमप्यनेककालं पतिर्भवेत्यर्थः। न मे कार्यं त्वयाऽनृतमिति। त्वया दत्तं यत् वरद्वयं तन्मेमया अनृतंअसत्यं न कार्यंकर्तुं न योग्यं। तव नरकपातप्रसङ्गादित्याशयः ॥
१सहस्रायुःङ।
मेमह्यं, मत्कृते इति यावत्, त्वया अनृतं न कार्यमित्यर्थः। न मे कार्यस्त्वमानृत इति तीर्थसम्मतपाठः। त्वं आनृतःईषदनृत युक्तोऽपि न कार्यः इति व्याख्यातम्।
२कार्यस्त्वमानृतःङ।
॥ २।३४।२७२८ ॥ ॥ २।३४।२९ ॥
नव पञ्च च वर्षाणि वनवासे विहृत्य ते।
पुनः पादौ ग्रहीष्यामि प्रतिज्ञान्ते, नराधिप ॥ २९ ॥
यदेवमतोनवेत्यादि। हे नराधिप पुनरागम्य ते पादौ ग्रहीष्यामीति। प्रतिज्ञान्ते सतीति योजना ॥ २९ ॥
प्रतिज्ञान्तेचतुर्दशवर्षानन्तरं, स्वर्गादागत्य स्थितस्य ते पादौ ग्रहीष्यामीत्यभिप्रायःसत्य।
॥ २।३४।२९ ॥ ॥ २।३४।३० ॥
रुदन्नार्तः प्रियं पुत्रं सत्यपाशेन संयतः।
कैकेय्या चोद्यमानस्तु मिथो राजा तमब्रवीत् ॥ ३० ॥
चोद्यमान इति अद्यैव गमनमनुमन्यस्वेति कैकेय्या मिथःरहसि चोद्यमान इत्यर्थः ॥ ३० ॥
॥ २।३४।३० ॥ ॥ २।३४।३१ ॥
श्रेयसे वृद्धये, तात पुनरागमनाय च।
गच्छस्वारिष्टमव्यग्रः पन्थानमकुतोभयम् ॥ ३१ ॥
श्रेयसेपरलोकहिताय वृद्धयेइहलोकाभ्युदयाय च। रिष्टंपापंदुःखं च, अरिष्टंस्वस्त्ययनं अस्तु ते। अव्यग्रस्सन् अकुतोभयं पन्थानं गच्छस्व ॥ ३१ ॥
गच्छस्वगच्छ। अरिष्टंशुभं। अरिष्टे तु शुभाशुभेऽ इत्यमरःगो।
॥ २।३४।३१ ॥ ॥ २।३४।३२ ॥
न हि सत्यात्मनः, तात धर्माभिमनसस्तव।
विनिवर्तयितुं बुद्धिः शक्यते, रघुनन्दन ॥ ३२ ॥
सत्यात्मनःसत्यप्रतिष्ठितस्वभावस्य। अत एव धर्माभिमनसःधर्मसम्पादनाभिगतमनस्कस्य ॥ ३२ ॥
॥ २।३४।३२ ॥ ॥ २।३४।३३ ॥
अद्य त्विदानीं रजनीं, पुत्र मा गच्छ सर्वथा।
एकाहदर्शनेनापि साधु तावच्चराम्यहम् ॥ ३३ ॥
प्रातरेव कैकेय्या प्रस्थापितस्य मात्रद्यनुनययात्रादानादिना आसायं व्यापृतस्य सायं राजानुमत्यर्थमागतस्य राज्ञा प्रवृत्तरजनीसहवासः प्रार्थ्यतेअद्येत्यादि। अद्यअस्मिन् दिवसे इदानीं सम्प्रवृत्तां रजनीं इह वस, सर्वथा मा गच्छ। किमर्थमित्यतःएकाहेत्यादि। चरामिवर्तेभोक्ष्यामि च ॥ ३३ ॥
साधुसुखंगो।
॥ २।३४।३३ ॥ ॥ २।३४।३४ ॥
मातरं मां च सम्पश्यन् वसेमामद्य शर्वरीं।
तर्पितः सर्वकामैस्त्वं श्वः १ काले साधयिष्यसि ॥ ३४ ॥
साधयिष्यसिगमिष्यसि ॥ ३४ ॥
१काल्येङ।
॥ २।३४।३४ ॥ ॥ २।३४।३५ ॥
दुष्करं क्रियते, पुत्र सर्वथा, राघव त्वया।
मत्प्रियार्थं प्रियांस्त्यक्त्वा यद्यासि विजनं वनम् ॥ ३५ ॥
मत्प्रियार्थंमम परलोकसौख्यार्थमित्यर्थः ॥ ३५ ॥
॥ २।३४।३५ ॥ ॥ २।३४।३६ ॥
न चैतन्मे प्रियं, पुत्र शपे सत्येन, राघव
छन्नया चलितस्त्वस्मि स्त्रिया छन्नाग्निकल्पया ॥ ३६ ॥
तदेव दर्शयतिन चैतदित्यादि। इहेति शेषः। चलित इत्यादि। भ्रंशितत्वदभिषेकमनोरथ इत्यर्थः ॥ ३६ ॥
॥ २।३४।३६ ॥ ॥ २।३४।३७३८ ॥
वञ्चना या तु लब्धा मे तां त्वं निस्तर्तुमिच्छसि।
अनया वृत्तसादिन्या कैकेय्याऽभिप्रचोदितः ॥ ३७ ॥
न चैतदाश्चर्यतमं यस्त्वं ज्येष्ठस्सुतो मम।
अपानृतकथं, पुत्र पितरं कर्तुमिच्छसि ॥ ३८ ॥
या तु वञ्चना मेमत्सकाशात् लब्धा वनप्रस्थानलक्ष्णा। वृत्तसादिन्याकुलोचितचरितनाशिन्या चोदितोऽपि सन् पितरं मां अपानृतकथंअपगतानृतकथनं कर्तुमिच्छसिइति यत्नैतदाश्चर्यं। यत्यस्मात् त्वं ज्येष्ठः ज्येष्ठगुणः प्रथमस्सुतश्चासि तस्मात्तथा ॥ ३८ ॥
॥ २।३४।३७३८ ॥ ॥ २।३४।३९ ॥
अथ रामस्तथा श्रुत्वा पितुरार्तस्य भाषितम्।
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा दीनो वचनमब्रवीत् ॥ ३९ ॥
आर्तस्य भाषितं श्रुत्वेति। एकाहदर्शनेनापिऽ इत्याद्युक्तरूपं श्रुत्वेत्यर्थः। दीन इति। एकरात्रमपि पितृसुखायकैकेय्या अद्यैव गच्छेति नियोगात्स्थातुमशक्यमभूदिति प्राप्तशोक इत्यर्थः ॥ ३९ ॥
अदीन इति पदम्शि।
॥ २।३४।३९ ॥ ॥ २।३४।४० ॥
प्राप्स्यामि यानद्य गुणान् को मे श्वस्तान् प्रदास्यति।
अपक्रमणमेवातः सर्वकामैरहं वृणे ॥ ४० ॥
प्राप्स्यामीत्यादि। अद्यअस्मिन्नेव दिवसे प्रयाणे सति यान् गुणान्अद्यैव गच्छेति नियोगे अद्यैव गच्छामीत्याश्रुतपरिपालनजान् गुणान्धर्मान् श्वः प्रस्थाने सति कः प्रदास्यति। प्रत्युत केवलमसत्यदोष एवावशिष्यते। अतोऽद्यैवापक्रमणंइतो गमनं सर्वकामैःसर्वात्मना उत्कटप्रवृत्तजिगमिषया वृणे ॥ ४० ॥
तर्पितस्सर्वकामैस्त्वं, इत्यस्योत्तरं इदं। सर्वकामैरपि अपक्रमणमेव वृणे इत्युक्तेसर्वकामानां वरणापेक्षया अपक्रमणमेव वृणे इत्यर्थः।ऽ
कैकेय्या चोद्यमानस्तु मिथःऽ इति पूर्वं कथनात् कैकेय्याः प्रियसम्पादनरूपगुणोऽपि विवक्षितः।
॥ २।३४।४० ॥ ॥ २।३४।४१ ॥
इयं सराष्ट्रा सजना धनधान्यसमाकुला।
मया विसृष्टा वसुधा भरताय प्रदीयताम् ॥ ४१ ॥
वनवासकृता बुद्धिर्न च मेऽद्य १ विलीष्यति।
तस्मात् मया विसृष्टा वसुधा भरताय प्रदीयतां, अद्यैव मत्सन्निधाविति शेषः। अद्य वनवासकृतेति। अद्यैव वनवासे निश्चिता मे बुद्धिः न विलीष्यति। अतः श्वो गमिष्यसीति मा ब्रूहीत्यर्थः ॥ ४१ ॥
१चलिष्यतिङ।
॥ २।३४।४१ ॥ ॥ २।३४।४२ ॥
१यस्तुष्टेन वरो दत्तः कैकेय्यै, वरद त्वया ॥ ४२ ॥
दीयतां निखिलेनैव सत्यस्त्वं भव, पार्थिव
निखिलेनैवेति। अद्यैव मद्वनप्रस्थापनेनेति शेषः। तदा किल निखिलेनसर्वात्मना सत्यःसत्यप्रतिज्ञः भविष्यसि। अतोऽद्यैव मां वनं प्रस्थाप्य त्वं सत्यो भव ॥ ४२ ॥
१यस्तु युद्धेङ।
॥ २।३४।४२ ॥ ॥ २।३४।४३४४ ॥
अहं निदेशं भवतो यथोक्तमनुपालयन् ॥ ४३ ॥
चतुर्दशसमा वत्स्ये वने वनचरैः सह।
मा विमर्शो वसुमती भरताय प्रदीयताम् ॥ ४४ ॥
न हि मे काङ्क्षितं राज्यं सुखमात्मनि वा प्रियम्।
विमर्शःभरताय दानविचारः मास्तु। कथमेवमित्यतःन हीत्यादि। आत्मनि सुखंस्वसौख्यमित्यर्थः ॥ ४४ ॥
॥ २।३४।४३४४ ॥ ॥ २।३४।४५४८ ॥
यथानिदेशं कर्तुं वै तवैव, रघुनन्दन ॥ ४५ ॥
अपगच्छतु ते दुःखं मा भूर्बाष्पपरिप्लुतः।
न हि क्षुभ्यति दुर्धर्षः समुद्रः सरितांपतिः ॥ ४६ ॥
नैवाहं राज्यमिच्छामि न सुखं न च १मैथिलीम्।
नैव सर्वानिमान् कामान् न स्वर्गं नैव जीवितम् ॥ ४७ ॥
त्वामहं सत्यमिच्छामि नानृतं, पुरुषर्षभ
प्रत्यक्षं तव सत्येन सुकृतेन च २ते शपे ॥ ४८ ॥
प्रत्यक्षं तवेति। तव सन्निधावित्यर्थः ॥ ४८ ॥
१मेदिनीम्ङ।
२तेतुभ्यं।
॥ २।३४।४५४८ ॥ न च शक्यं मया, तात स्थातुं क्षणमपि, प्रभो
१स शोकं धारयस्वैनं, न हि मेऽस्ति विपर्ययः ॥ ४९ ॥
क्षणमपीति। इह पुर इति शेषः। विपर्ययःविपरीतानुष्ठानंइहाद्य स्थितिरूपम् ॥ ४९ ॥
१न शोकंङ।च।
॥ २।३४।४९ ॥ ॥ २।३४।५० ॥
अर्थितो ह्यस्मि केकैय्या वनं गच्छेति, राघव
मया चोक्तं व्रजामीति तत्सत्यमनुपालये ॥ ५० ॥
वनं गच्छेति। अद्यैवेति शेषः ॥ ५० ॥
हे राघवराम वनं गच्छ इति कैकेय्या अर्थितोऽस्मि इत्यन्वयः।
॥ २।३४।५० ॥ ॥ २।३४।५१ ॥
मा चोत्कण्ठां कृथाः, देव वने रंस्यामहे वयम्।
प्रशान्तहरिणाकीर्णे नानाशकुननादिते ॥ ५१ ॥
उत्कण्ठाशोकातुरतया स्मरणम्। रंस्यामह इति सीतासौमित्रिसम्बन्धात् ॥ ५१ ॥
॥ २।३४।५१ ॥ ॥ २।३४।५२५३ ॥
पिता हि दैवतं, तात देवतानामपि स्मृतम्।
तस्माद्दैवतमित्येव करिष्यामि पितुर्वचः ॥ ५२ ॥
चतुर्दशसु वर्षेषु गतेषु, नरसत्तम
पुनर्द्रक्ष्यसि मां प्राप्तं सन्तापोऽयं विमुच्यताम् ॥ ५३ ॥
विमुच्यतामिति। इदानीमिति शेषः ॥ ५४ ॥
भव राजा निगृह्य माम्ऽ इति वचनमपि पितुरेव। अथापि स्वस्य वनवासो महाक्लेशप्रद इति व्यथया राजा तथा वदतीति ज्ञात्वा रामः वनवासे स्वस्य क्लेशाभावमाह।
॥ २।३४।५२५३ ॥ ॥ २।३४।५४ ॥
येन संस्तंभनीयोऽयं सर्वो बाष्पकलो जनः।
स त्वं, पुरुषशार्दूल किमर्थं विक्रियां गतः ॥ ५४ ॥
येनेति। त्वयेत्यर्थः ॥ ५४ ॥
॥ २।३४।५४ ॥ ॥ २।३४।५५ ॥
पुरं च राष्ट्रं च मही १च केवला
मया विसृष्टा भरताय दीयताम्।
अहं निदेशं भवतोऽनुपालयन्
वनं गमिष्यामि चिराय सेवितुम् ॥ ५५ ॥
केवलाकृत्स्नेति यावत् ॥ ५५ ॥
१सकाननाङ।
चतुर्दशसमा इत्यर्थः पितृवाक्यपरिपालननिमित्तं यावज्जीवमपि वने वसेयं, किं चतुर्दंशवर्षमात्रेणेति द्योतयितुं चिरायेत्युक्तिः।
॥ २।३४।५५ ॥ ॥ २।३४।५६ ॥
मया विसृष्टां भरतो महीमिमां
सशैलषण्डां सपुरां सकाननाम्।
१शिवां सुसीमामनुशास्तु केवलं
त्वया यदुक्तं, नृपते तथाऽस्तु तत् ॥ ५६ ॥
त्वया यदुक्तमिति। कैकेयीमिति यावत् ॥ ५६ ॥
शिवामित्यनेन राज्यस्य दुर्भरत्वान्न त्यजामीति गम्यतेगो।
१शिवासु सीमास्वनुङ।
॥ २।३४।५६ ॥ ॥ २।३४।५७६१ ॥
न मे तथा, पार्थिव १धीयते मनः
महत्सु कामेषु न चात्मनः प्रिये।
यथा निदेशे तव शिष्टसम्मते
व्यपैतु दुःखं तव मत्कृतेऽनघ ॥ ५७ ॥
तदद्य नैवानघ राज्यमव्ययं
न सर्वकामान्न सुखं न मैथिलीम्।
न २ जीवितं त्वामनृतेन योजयन्
वृणीय सत्यं व्रतमस्तु ते तथा ॥ ५८ ॥
फलानि मूलानि च भक्षयन् वने
गिरींश्च पश्यन् सरितः सरांसि च।
वनं प्रविश्यैव विचित्रपादपं
सुखीभविष्यामि तवास्तु निर्वृतिः ॥ ५९ ॥
एवं स राजा व्यसनाभिपन्नः
३शोकेन दुःखेन च ताम्यमानः।
आलिङ्ग्य पुत्रं सुविनष्टसंज्ञः
४मोहं गतो नैव ५ चिचेष्ट किञ्चित् ॥ ६० ॥
देव्यस्ततो संरुरुदुस्समेताः
तां वर्जयित्वा नरदेवपत्नीम्।
रुदन् सुमन्त्रोऽपि जगाम मूर्छां
हाहाकृतं तत्र बभूव सर्वम् ॥ ६१ ॥
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये अयोध्याकाण्डे चतुस्त्रिंशस्सर्गः
हाहाशब्दस्य कृतंकरणं यस्मिन् तत्तथा। कृत (६१) मानः सर्गः ॥ ६१ ॥
इति श्रीमद्रामायणामृतकतकटीकायामयोध्याकाण्डे चतुस्त्रिंशस्सर्गः
१दीयतेङ।
२चिन्तितंङ।
उक्तवन्तमिति शेषः। एवमुक्तवन्तं पुत्रमालिङ्ग्येत्यन्वयः।
शोकःत्वग्दाहोत्पादकः, दुःखंअन्तर्व्यथोत्पादकम्गो।
३तापेनङ।
४भूमिंङ।
५विवेदङ।
तां वर्जयित्वाकैकेयीं विना।
॥ २।३४।५७६१ ॥