त्रयस्त्रिंशस्सर्गः
[दशरथसमाश्वासनम्] ॥ २।३३।१ ॥
दत्त्वा तु सह वैदेह्या ब्राह्मणेभ्यो धनं बहु।
जग्मतुः पितरं द्रष्टुं सीतया सह राघवौ ॥ १ ॥
एवं कृतयात्रादानस्य पित्रनुमतये पितृसमीपगमनंगत्वेत्यादि।
॥ २।३३।१ ॥ ॥ २।३३।२ ॥
ततो गृहीते दुष्प्रेक्षे त्वशोभेतां तदायुधे।
मालादामभिराबद्धे सीतया समलङ्कृते ॥ २ ॥
ततो गृहीत इति। यथास्वमिति शेषः। तयोरायुधे तदायुधे ॥
सीतया सम्यक् अलङ्कृतेचन्दनादिभिरित्यर्थः।
॥ २।३३।२ ॥ ॥ २।३३।३ ॥
ततः प्रासादहर्म्याणि विमानशिखराणि च।
अधिरुह्य जनः श्रीमान् उदासीनो व्यलोकयत् ॥
सप्तभूमिकः प्रासादो विमानम्। द्वित्रिभूमिकाःकेवलप्रासादाः। हर्म्यंबद्धगृहोपरिप्रदेशः। अधिरुह्य जन इति। अधिरुह्य स्थितो यो जनःतं जनं श्रीमानुदासीनो भूत्वाअरिरक्षयिषितत्वेन नीरागद्वेषतो व्यलोकयत्पश्यति स्म ॥ ३ ॥
उदासीनःनिरुत्सुकःनिर्विण्ण इति यावत्गो। कतकदृष्ट्या तु श्रीमान्, उदासीन इति पदद्वयं रामपरम्।
॥ २।३३।३ ॥ ॥ २।३३।४ ॥
न हि रथ्याः स्म शक्यन्ते गन्तुं बहुजनाकुलाः।
आरुह्य तस्मात् प्रासादाद्दीनाः पश्यन्ति राघवम् ॥ ४ ॥
तस्मादिति। बहुजनाकुलत्वेन रथ्यायां गन्तुमशक्यत्वादेवेत्यर्थः। प्रासादमारुह्य प्रासादात्प्रासादारोहणरूपोपायादेव पश्यति स्म। अभिषेकदर्शनाभावतो विपरीतवेषदर्शनतश्च दीनाः ॥ ४ ॥
प्रसादान्ऽपाप्रासादानारुह्येत्यन्वयःगो।
॥ २।३३।४ ॥ ॥ २।३३।५७ ॥
१पदातिं सानुजं दृष्ट्वा ससीतं च जनास्तदा।
ऊचुर्बहुविधा वाचः शोकोपहतचेतसः ॥ ५ ॥
यं यान्तमनुयाति स्म चतुरङ्गबलं महत्।
तमेकं सीतया सार्धं अनुयाति स्म लक्ष्मणः ॥ ६ ॥
ऐश्वर्यस्य रसज्ञः सन् २कामिनां चैव कामदः।
नेच्छत्येवानृतं कर्तुं ३ वचनं धर्मगौरवात् ॥ ७ ॥
रसज्ञ इति। परिग्रहसुखज्ञ इति यावत्। वचनंपितृवचनम् ॥
१पदातिं वर्जितच्छत्रं रामं दृष्ट्वा तदा जनाःऽझ।
बहुविधाः इत्येवं विविधा वाचःऽ इति पर्यन्तम्।
॥ २।३३।५७ ॥ ॥ २।३३।८ ॥
या न शक्या पुरा द्रष्टुं भूतैराकाशगैरपि।
तामद्य सीतां पश्यन्ति राजमार्गगता जनाः ॥ ८ ॥
अद्येति। प्रयाणानुमत्यर्थदर्शनसमय इत्यर्थः ॥ ८ ॥
॥ २।३३।८ ॥ ॥ २।३३।९१२ ॥
अङ्गरागोचितां सीतां रक्तचन्दनसेविनीम्।
वर्षमुष्णं च शीतं च नेष्यत्याशु विवर्णताम् ॥ ९ ॥
अद्य नूनं दशरथ स्सत्त्वमाविश्य भाषते।
न हि राजा प्रियं पुत्रं विवासयितुमर्हति ॥ १० ॥
निर्गुणस्यापि पुत्रस्य कथं स्याद्विप्रवासनम्।
किं पुनर्यस्य लोकोऽयं जितो वृत्तेन केवलम् ॥ ११ ॥
आनृशंस्यमनुक्रोशः श्रुतं शीलं दमश्शमः।
राघवं शोभयन्त्येते षड्गुणाः पुरुषर्षभम् ॥ १२ ॥
अनुक्रोशःदया ॥ १२ ॥
सत्त्वंपिशाचं आविश्यप्राप्यगो। सत्त्वंसत्त्वगुणं आविश्यप्राप्य भाषतेत्वया वनं न गन्तव्यमिति राजा रामं वदिष्यतीत्यर्थः। कुतः? न हि राजेतिती। दशरथं सत्त्वमाविश्यऽ इत्यपि पाठः झ। पुस्तके।
वृत्तेन केवलंचरित्रमात्रेण। वृत्तेन केवलमित्युक्तिर्दानमानादौ विद्यमानेऽपि चरित्रप्राधान्यात्गो।
दमःइन्द्रियनिग्रहः। शमःचित्तप्रशान्तिः शमश्चित्तप्रशान्तिः स्याद्दम इन्द्रियनिग्रहःऽ इति निर्वचनात्गो।
॥ २।३३।९१२ ॥ ॥ २।३३।१३ ॥
तस्मात्तस्योपघातेन प्रजाः परमपीडिताः।
औदकानीव सत्त्वानि ग्रीष्मे सलिलसङ्क्षयात् ॥ १३ ॥
औदकानिउदकजीवनानि ॥ १३ ॥
॥ २।३३।१३ ॥ ॥ २।३३।१४ ॥
पीडया पीडितं सर्वं जगदस्य जगत्पतेः।
मूलस्येवोपघातेन वृक्षः पुष्प १ फलोपगः ॥ १४ ॥
पुष्पफलैः उपगःउपगमो यस्य ॥ १४ ॥
१फलागमःङ।
॥ २।३३।१४ ॥ ॥ २।३३।१५१६ ॥
मूलं ह्येष मनुष्याणां धर्मसारो महाद्युतिः।
पुष्पं फलं च पत्रं च शाखाश्चास्येतरे जनाः ॥ १५ ॥
ते लक्ष्मण इव क्षिप्रं १ सपत्न्यस्सहबान्धवाः।
गच्छन्तमनुगच्छामो येन गच्छति राघवः ॥ १६ ॥
सयत्न्य इति। सपत्नीका इति यावत्। येनेति। मार्गेणति शेषः। राघवःरघुकुलजः ॥
१सपत्नीकास्सबान्धवाःङ।
॥ २।३३।१५१६ ॥ ॥ २।३३।१७ ॥
उद्यानानि परित्यज्य क्षेत्राणि च गृहाणि च।
१एकदुःखसुखा राममनुगच्छाम धार्मिकम् ॥ १७ ॥
एकदुःखसुखाःसमानसुखदुःखा इति यावत् ॥ १७ ॥
१समङ।
॥ २।३३।१७ ॥ ॥ २।३३।१८ ॥
१समुद्धृतनिधानानि परिध्वस्ताजिराणि च।
उपात्तधनधान्यानि २हृत साराणि सर्वशः ॥ १८ ॥
समुद्धृतनिधानत्वादिधर्मकानि वेश्मानि प्रतिपद्यतामित्यन्वयः ॥
१समुद्धतङ।
२दत्तसाराणि, हृतभाराणिङ।
साराणिशय्यासनादीनिगो।
॥ २।३३।१८ ॥ ॥ २।३३।१९ ॥
रजसाऽभ्यवकीर्णानि परित्यक्तानि देवतैः।
मूषकैः परिधावद्भिरुद्बिलैरावृतानि च ॥ १९ ॥
उद्बिलैःउत्सृष्टबिलैः ॥ १९ ॥
मूषिकैःङ।
॥ २।३३।१९ ॥ ॥ २।३३।२०२१ ॥
अपेतोदकधूमानि हीनसम्मार्जनानि च।
प्रणष्टबलिकर्मेज्यामन्त्रहोमजपानि च ॥ २० ॥
दुष्कालेनेव भग्नानि भिन्नभाजनवन्ति च।
अस्मत्त्यक्तानि वेश्मानि कैकेयी प्रतिपद्यताम् ॥ २१ ॥
दुष्कालःराजिकदैविकक्षोभकालः ॥ २१ ॥
॥ २।३३।२०२१ ॥ ॥ २।३३।२२२३ ॥
वनं नगरमेवास्तु येन गच्छति राघवः।
अस्माभिश्च परित्यक्तं पुरं सम्पद्यतां वनम् ॥ २२ ॥
बिलानि दंष्ट्रिणस्सर्वे सानूनि मृगपक्षिणः।
त्यजन्त्वस्मद्भयाद्भीता गजास्सिह्मा वनान्यपि ॥ २३ ॥
१अस्मत्त्यक्तं प्रपद्यन्तां सेव्यमानं त्यजन्तु च।
दंष्ट्रिणःसर्पाः। सानूनिपर्वतप्रस्थाः। अस्मत्त्यक्तमिति। पुरमिति शेषः। सेव्यमानंअस्माभिराश्रियमाणं। वनमिति शेषः ॥
१अस्मद्युक्तंङ।
॥ २।३३।२२२३ ॥ ॥ २।३३।२४२५ ॥
तृणमास १ फलादानं देशं व्यालमृगद्विजम् ॥ २४ ॥
प्रपद्यतां हि कैकेयी सपुत्रा सह बान्धवैः।
राघवेण वने सर्वे सह वत्स्याम निर्वृताः ॥ २५ ॥
तृणादीनामादानं येभ्यो वनदेशेभ्यस्तथा। व्यालादयश्च येषु तथा ॥ २५ ॥
व्यालमृगद्विजमिति बहुव्रीहिः। व्यालमृगद्विजैर्विशिष्टं तृणमांसफलादानां देशंकाननीभूतं देशमिति यावत्। अर्थात् तृणादाःमृगाः, मांसादाःव्यालाः, फलादाःपक्षिणः।
१फलादानांङ।
॥ २।३३।२४२५ ॥ ॥ २।३३।२६ ॥
इत्येवं विविधा वाचो नानाजनसमीरिताः।
शुश्राव रामः श्रुत्वा च न विचक्रेऽस्य मानसम् ॥ २६ ॥
न विचक्रेविकारं न प्राप ॥ २६ ॥
॥ २।३३।२६ ॥ ॥ २।३।२७२९ ॥
स तु वेश्म १पितुर्दूरात् कैलासशिखरप्रभम्।
अभिचक्राम धर्मात्मा मत्तमातङ्गविक्रमः ॥ २७ ॥
विनीतवीरपुरुषं प्रविश्य तु नृपालयम्।
ददर्शावस्थितं दीनं सुमन्त्रमविदूरतः ॥ २८ ॥
प्रतीक्षमाणोऽपि जनं तदाऽऽर्तं
अनार्तरूपः प्रहसन्निवाथ।
जगाम रामः पितरं दिदृक्षुः
पितुर्निदेशं विधिवच्चिकीर्षुः ॥ २९ ॥
आर्तंखिन्नम् ॥ २९ ॥
१पुनर्मातुःङ।
प्रतीक्षमाणःपश्यन्।
॥ २।३३।२७२९ ॥ ॥ २।३३।३० ॥
तत्पूर्वमैक्ष्वाकसुतो महात्मा
रामो गमिष्यन् वनमार्तरूपम्।
व्यतिष्ठत प्रेक्ष्य तदा सुमन्त्रं
पितुर्महात्मा प्रतिहारणार्थम् ॥ ३० ॥
तत्पूर्वंतदारभ्येति यावत्। आर्तरूपंदुःखरूपं। पितुः प्रतिहारणार्थंनिवेदनार्थं सुमन्त्रं प्रेक्ष्य तत्प्रतीक्षां कृत्वा व्यतिष्ठत ॥
॥ २।३३।३० ॥ ॥ २।३३।३१ ॥
पितुर्निदेशेन तु धर्मवत्सलो
वनप्रवेशे कृतबुद्धिनिश्चयः।
स राघवः प्रेक्ष्य सुमन्त्रमब्रवीत्
निवेदयस्वागमनं नृपाय मे ॥ ३१ ॥
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये अयोध्याकाण्डे त्रयस्त्रिंशः सर्गः
कलि (३१) मानः सर्गः ॥ ३१ ॥
इति श्रीमद्रामायणामृतकतकटीकायां अयोध्याकाण्डे त्रयस्त्रिंशस्सर्गः
॥ २।३३।३१ ॥