चतुर्विंशः सर्गः
[कौसल्यासमाश्वासः] ॥ २।२४।१ ॥
तं समीक्ष्य व्यवसितं पितुर्निर्देशपालने।
कौसल्या बाष्पसंरुद्धा वचो धर्मिष्ठमब्रवीत् ॥ १ ॥
एवं धर्म्यं राघवस्य निश्चयं दृष्ट्वा धर्मो जयति नाधर्मःऽ इति मत्यालम्बनेन कौसल्याया रामप्रवासानुमतिः। तं समीक्ष्येत्यादि। निर्देशःनिदेश इति यावत् ॥ १ ॥
॥ २।२४।१ ॥ ॥ २।२४।२ ॥
अदृष्टदुःखो धर्मात्मा सर्वभूतप्रियंवदः।
मयि जातो दशरथात् कथ मुञ्छेन वर्तयेत् ॥ २ ॥
वर्तयेत्जीवेत्। भवानिति शेषः ॥ २ ॥
उञ्छो नाम दैवात्प्रकीर्णानां धान्यानां ग्रहणम्।
आत्मानं प्रत्येवेदं वचनं वा कौसल्यायाः।
॥ २।२४।२ ॥ ॥ २।२४।३ ॥
यस्य भृत्याश्च १दासाश्च मृष्टान्यन्नानि भुञ्जते।
कथं स भोक्ष्यते नाथो वने मूलफलान्ययम् ॥ ३ ॥
भृत्याःमन्त्रिमुख्याःभर्तुं योग्याः। दासाःभुजिष्याः ॥
१दाराश्चङ।
॥ २।२४।३ ॥ ॥ २।२४।४ ॥
क एतच्छ्रद्दधेच्छ्रुत्वा कस्य वा न भवेद्भयम्।
गुणवान् दयितो १राज्ञा राघवो यद्विवास्यते ॥ ४ ॥
विवास्यत इति यत् तच्च कः श्रद्दधेत्इत्यन्वयः। परमार्थतो विवासं श्रुत्वाश्रवणं प्राप्य तु कस्य वा भयं न भवेत्स्वस्त्रीपुत्रादिस्नेहशैथिल्यस्मृतिशङ्काजनितम् ॥ ४ ॥
निरपराधिनः पुत्रस्यैव विवासने वयं कुत्रेति भयं वा विवक्षितम्। अत्र को यत्तच्छ्रद्दधेत्ऽ इति पाठः व्याख्यासम्मतः प्रतिभाति।
१राज्ञोङ।
॥ २।२४।४ ॥ ॥ २।२४।५ ॥
नूनं तु बलवान् लोके कृतान्तस्सर्वमादिशन्।
लोके रामाभिरामस्त्वं वनं यत्र गमिष्यसि ॥ ५ ॥
सर्वमादिशन्सर्वं दुःखं प्रयच्छन्। लोकेकर्मलोके। यत्रयस्मात् ॥ ५ ॥
॥ २।२४।५ ॥ ॥ २।२४।६८ ॥
अयं तु मामात्मभवः तवादर्शनमारुतः।
१विलापंदुःखसमिधः रुदिताश्रुहुताहुतिः ॥ ६ ॥
चिन्ताबाष्पमहाधूमस्तवा २गमनचिन्तजः।
कर्शयित्वा भृशं, पुत्रनिश्वासायाससम्भवः ॥ ७ ॥
त्वया विहीनामिह मां शोकाग्निरतुलो महान्।
प्रधक्ष्यति यथा कक्षं चित्रभानुर्हिमात्यये ॥ ८ ॥
शोकाग्निः प्रधक्ष्यतीति वक्ष्यति। तस्याग्निसमाधिमाहअयं तु मामित्यादि। आत्मभवःस्वमनसस्सम्भूतः। विलापदुःखैः समिधःसमिन्धनं यस्य स तथा, घञर्थे कविधानंऽ इति कः। रुदिताश्रूण्येव हुताःकृतहोमाः आहुतयो यस्य स तथा। अन्येषामपि दृश्यतेऽ इति दीर्घः श्रमेण। तवागमनचिन्ताजनितनिश्वासरूपेणायासेनप्रयासेन पुनःपुनस्सन्धुक्षणरूपेण सम्भवःवृद्धिर्यस्य स तथा ॥ ८ ॥
१विवासङ।
२दर्शनचित्तजःङ।
चित्रभानुःवन्योऽग्निरिवगो।
॥ २।२४।६८ ॥ ॥ २।२४।९१० ॥
कथं हि धेनुः स्वं वत्सं गच्छन्तं नानुगच्छति।
अहं त्वाऽनुगमिष्यामि, पुत्र यत्र गमिष्यसि ॥ ९ ॥
यथानिगदितं मात्रा तद्वाक्यं पुरुषर्षभः।
श्रुत्वा रामोऽब्रवीद्वाक्यं मातरं भृशदुःखिताम् ॥ १० ॥
यथानिगदितंयेन प्रकारेण निगदितं तथा तद्वाक्यं श्रुत्वाआत्मानुगमनं श्रुत्वेति यावत् ॥ १० ॥
॥ २।२४।९१० ॥ ॥ २।२४।११ ॥
कैकेय्या वञ्चितो राजा, मयि चारण्यमाश्रिते।
भवत्या च परित्यक्तो न नूनं वर्तयिष्यति ॥ ११ ॥
वञ्चित इति। परित्यक्त इति यावत्। न वर्तयिष्यतिन जीविष्यतीति यावत् ॥ ११ ॥
॥ २।२४।११ ॥ ॥ २।२४।१२ ॥
भर्तुः किल परित्यागो नृशंसः केवलं स्त्रियाः।
स भवत्या न कर्तव्यो मनसाऽपि विगर्हितः ॥ १२ ॥
केवलं नृशंसःक्रौर्यमात्रम्। न तेनेहामुत्र च सुखमित्यर्थः। मनसाऽपि न कर्तव्यःन चिन्तनीय इति यावत्। तत्र हेतुःविगर्हित इति ॥ १२ ॥
तथा च नृशंसपदं भावप्रधानपरमिति भावः। यद्वा परित्यागरूपक्रियैव नृशंसेत्युच्यते।
॥ २।२४।१२ ॥ ॥ २।२४।१३ ॥
यावज्जीवति काकुत्स्थः पिता मे जगतीपतिः।
शुश्रूषा क्रियतां तावत् स हि धर्मस्सनातनः ॥ १३ ॥
यदेवमतःयावदित्यादि ॥ १३ ॥
॥ २।२४।१३ ॥ ॥ २।२४।१४१५ ॥
एवमुक्ता तु रामेण कौसल्या शुभदर्शना।
तथेत्युवाच सुप्रीता राममक्लिष्टकारिणम् ॥ १४ ॥
एवमुक्तस्तु वचनं रामो धर्मभृतां वरः।
भूयस्तामब्रवीद्वाक्यं मातरं भृशदुःखिताम् ॥ १५ ॥
एवं वचनमुक्तःभर्तृशुश्रूषाङ्गीकारवचनमुक्तः, कर्मणि निष्ठा ॥ १५ ॥
॥ २।२४।१४१५ ॥ ॥ २।२४।१६ ॥
मया चैव भवत्या च कर्तव्यं वचनं पितुः।
राजा भर्ता गुरुः श्रेष्ठः सर्वेषामीश्वरः प्रभुः ॥ १६ ॥
उभाभ्यामवश्यकर्तव्यमित्यत्र क्रमाद्धेतुःभर्ता गुरुरिति ॥ १६ ॥
स खलुऽ इत्यध्याहार्यम्।
भर्ताभरणकर्ता। एवञ्च सर्वं सर्वस्याप्यन्वेति।
॥ २।२४।१६ ॥ ॥ २।२४।१७१८ ॥
इदानीं तु महारण्ये विहृत्य नव पञ्च च।
वर्षाणि परमप्रीतः स्थास्यामि वचने तव ॥ १७ ॥
एवमुक्ता प्रियं पुत्रं बाष्पपूर्णानना तदा।
उवाच परमार्ता तु कौसल्या पुत्रवत्सला ॥ १८ ॥
पितृशुश्रूषणानन्तरं त्वच्छुश्रूषणमपि करोमीत्याहइदानीमित्यादि। विहृत्येत्यनेन वनवासं मृगयावत्क्रीडैव मे इति दर्शितम् ॥
इमानिङ। इमानीत्यल्पत्वज्ञापनायगो।
॥ २।२४।१७१८ ॥ ॥ २।२४।१९ ॥
आसां राम सपत्नीनां वस्तुं मध्ये न मे क्षमम्।
नय मामपि काकुत्स्थ वनं वन्यां मृगीमिव ॥ १९ ॥
यदि ते गमने बुद्धिः कृता पितुरपेक्षया।
अङ्गीकृतवनवासापि सपत्नीदुःखस्मरणात् पुनश्च रामानुगमनमभिलषतिआसामित्यादि। वन्यांवने भवाम् ॥ १९ ॥
यथा वन्या मृगी वने सन्तुष्टा वर्ततेतथाहमपि वर्ते, न भवन्तं क्लेशयिष्यामीति भावः। पितुरपेक्षया पितुरिच्छयागो।
॥ २।२४।१९ ॥ ॥ २।२४।२० ॥
तां तथा रुदतीं रामोऽरुदन् वचनमब्रवीत्।
जीवन्त्या हि स्त्रिया भर्ता दैवतं प्रभुरेव च ॥ २० ॥
भवत्या मम चैवाद्य राजा प्रभवति प्रभुः।
अरुदन्रुदन्तीमपि तां दृष्ट्वा स्वयमरुदन्नित्यर्थः। १रोदने तु कातर्यप्राकट्यतो मे मातुः पुनरप्यनुगमनप्रत्याशाप्रसङ्ग इति भावः ॥
रुदन् व्यसनेषु मनुष्याणां भृशं भवति दुःखितःऽ इत्युक्तगुणविशिष्टोऽपि रामो मातृव्यसनं दृष्ट्वा पितृवचनपरिपालनरूपधर्मविघ्नभयाद्धैर्येण स्थितवान्गो। अरुदन्शि। ति।
१रोदनेनट।
॥ २।२४।२० ॥ ॥ २।२४।२१ ॥
न ह्यनाथा वयं राज्ञा लोकनाथेन धीमता ॥ २१ ॥
धीमतेति। सनाथा इति शेषः ॥ २१ ॥
राज्ञा अनाथाःराजरूपनाथरहिता इति वाऽर्थः।
॥ २।२४।२१ ॥ ॥ २।२४।२२ ॥
भरतश्चापि धर्मात्मा सर्वभूतप्रियंवदः।
भवतीमनुवर्तेत स हि धर्मरतस्सदा ॥ २ ॥
अथ सपत्नीमध्यवासो दुष्कर इति यदुक्तं तत्र परिहारमाहभरत इत्यादि। भवतीमनुवर्तेतेति। अतः कैकेयीकोपोऽकिञ्चित्कर इत्याशयः ॥ २२ ॥
॥ २।२४।२२ ॥ ॥ २।२४।२३२४ ॥
यथा मयि तु निष्क्रान्ते पुत्रशोकेन पार्थिवः।
श्रमं नावाप्नुयात्किञ्चिदप्रमत्ता तथा कुरु ॥ २३ ॥
१दारुणश्चाप्ययं शोको यथैनं न विनाशयेत्।
राज्ञो वृद्धस्य सततं हितं चर समाहिता ॥ २४ ॥
एनंराजानम् ॥ २४ ॥
१दारुणश्चाव्ययःङ।
॥ २।२४।२३२४ ॥ ॥ २।२४।२५ ॥
व्रतोपवासनिरता या नारी परमोत्तमा।
भर्तारं नानुवर्तेत सा तु पापगतिर्भवेत् ॥ २५ ॥
भर्तृशुश्रूषया नारी लभते १स्वर्गमुत्तमम्।
द्विजमात्रस्य गायत्रीवत् स्त्रिया भर्तुशुश्रूषणस्यैव नित्यत्वात् नित्याकृतिजप्रत्यवायानर्थमनित्यकृतिस्साङ्गापि परिहर्तुं न शक्नोतीत्याहव्रतेत्यादि ॥ २५ ॥
१गतिमुत्तमाम्ङ।
नित्याकरणजन्येत्यर्थः।
॥ २।२४।२५ ॥ ॥ २।२४।२६२७ ॥
अथ या निर्नमस्कारा निवृत्ता देवपूजनात् ॥ २६ ॥
शुश्रूषामेव कुर्वीत भर्तुः प्रियहिते रता।
एष धर्मः स्त्रिया नित्यो लोके वेदे श्रुतः स्मृतः ॥ २७ ॥
अथ नित्यानुष्ठाने सत्यनित्याकरणे न तु लोकक्षय इत्याहअथ येत्यादि। निर्नमस्काराभर्तृव्यतिरिक्तस्य यस्य कस्यापि नमस्काराद्युपचाररहितापिविशिष्य कुलदैवतब्रह्मादिदेवपूजारहिता च, अथापि भर्तृशुश्रूषां कुर्वीत यदि न तस्या उक्तानित्याकरणेन काचित्क्षतिः। अत एष एव स्त्रिया नित्यः श्रुतःश्रुतिभिः, स्मृतःस्मृतिभिश्चेत्यर्थः ॥
पुरादृष्टःऽङ। पुरातनलोकाचारसिद्ध इत्यर्थःगो।
वेदे श्रुतः, लोके स्मृतश्च। वेदमनधीयाना अपि जानन्तीत्यर्थः।
॥ २।२४।२६२७ ॥ ॥ २।२४।२८ ॥
अग्निकार्येषु च सदा सुमनोभिश्च देवताः।
पूज्यास्ते मत्कृते, देवि ब्राह्मणाश्चैव सुव्रताः ॥ २८ ॥
तर्हि कर्मान्तरं न कर्तव्यम्? इत्यत्र तदपि कर्तव्यमेव, ऐहिकाभ्युदयार्थमित्याहअग्नीत्यादि। सदा तत्परा भवेति शेषः ॥ २८ ॥
तूष्णीमवस्थाने एनां दुःखमाक्रमिष्यतीति धिया दुःखविच्छेदनार्थं कालक्षेपसाधनं विधत्तेअग्नीति। अग्निकार्येषुशान्तिकपौष्टिकहोमेषुगो।
॥ २।२४।२८ ॥ ॥ २।२४।२९३० ॥
एवं कालं प्रतीक्षस्व ममागमनकाङ्क्षिणी।
नियता नियताहारा भर्तृशुश्रूषणे रता ॥ २९ ॥
प्राप्स्यसे परमं कामं मयि प्रत्यागते सति।
यदि धर्मभृतां श्रेष्ठो धारयिष्यति जीवितम् ॥ ३० ॥
काममिति। ऐहिकविषयजसुखमिति यावत्। तस्य पुत्रमात्रासाध्यत्वादाहयदीत्यादि ॥ ३० ॥
॥ २।२४।२९३० ॥ ॥ २।२४।३१३२ ॥
एवमुक्ता तु रामेण बाष्पपर्याकुलेक्षणा।
कौसल्या पुत्रशोकार्ता रामं वचनमब्रवीत् ॥ ३१ ॥
गमने सुकृतां बुद्धिं न ते शक्नोमि पुत्रक
विनिवर्तयितुं वीर नूनं कालो दुरत्ययः ॥ ३२ ॥
सुकृतांसुष्टु कृतनिश्चयाम्। कालःकालनिमित्तकेष्टवियोगादिरित्यर्थः ॥ ३२ ॥
कालःइष्टवियोगादिजनकःति।
॥ २।२४।३१३२ ॥ ॥ २।२४।३३३५ ॥
गच्छ, पुत्र त्वमेकाग्रो भद्रं तेऽस्तु सदा, विभो
पुनस्त्वयि निवृत्ते तु भविष्यामि गतक्लमा ॥ ३३ ॥
प्रत्यागते महाभागे कृतार्थे चरितव्रते।
पितुरानृण्यतां प्राप्ते १त्वयि लप्स्ये परं सुखम् ॥ ३४ ॥
कृतान्तस्य गतिः, पुत्र दुर्विभाव्या सदा भुवि
यत्त्वा सञ्चोदयति मे वच आच्छिद्य, राघव ॥ ३५ ॥
मे वच आच्छिद्यनिराकृत्य त्वात्वां सञ्चोदयति यत्वनायेति शेषः, अतो दुर्विभाव्या ॥ ३५ ॥
पितुर्विषय इत्यर्थः। आनृण्यतांस्वार्थे ष्यञ्। अनृणतामित्यर्थः।
१स्वपिष्ये परमं सुखंङ।
॥ २।२४।३३३५ ॥ ॥ २।२४।३६ ॥
गच्छेदानीं, महाबाहो क्षेमेण पुनरागतः।
नन्दयिष्यसि मां, पुत्र साम्ना १शुक्लेन चारुणा ॥ ३६ ॥
शुक्लेननिर्मलेननीरागदोषेण। चारुणामनोहरेण। साम्नासान्त्ववचनेन ॥ ३६ ॥
१वाक्येनङ। श्लक्ष्णेनङ। च।
॥ २।२४।३६ ॥ ॥ २।२४।३७३८ ॥
अपीदानीं स कालः स्याद्वनात्प्रत्यागतं पुनः।
यत्त्वां, पुत्रक पश्येयं जटावल्कलधारिणम् ॥ ३७ ॥
तथा हि रामं वनवासनिश्चितं
समीक्ष्य देवी परमेण चेतसा।
उवाच रामं शुभलक्षणं वचः
बभूव च स्वस्त्ययनाभिकाङ्क्षिणी ॥ ३८ ॥
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये अयोध्याकाण्डे चतुर्विंशः सर्गः
स्वस्त्ययनंमङ्गलमभिकाङ्क्षितुं शीलमस्त्यस्या इति तथा। दल (३८) मानः सर्गः ॥ ३८ ॥
इति श्रीमद्रामायणामृतकतकटीकायां अयोध्याकाण्डे चतुर्विंशः सर्गः
क्षणमात्रमप्यदर्शनासहिष्णुत्वात् प्रत्यागमनकाल इदानीमेव सम्भवेदिति प्रार्थयतेअपीतिगो।
॥ २।२४।३७३८ ॥