अथ एकोनसप्ततितमः सर्गः
[दशरथजनकसमागमः]
॥ १।६९।१ ॥ ततो रात्र्यां व्यतीतायां सोपाध्यायः सबान्धवः ।
राजा दशरथो हृष्टः सुमन्त्रमिदमब्रवीत् ॥ १ ॥
अथ दूतैराहूतदशरथागमनम्–ततो रात्र्यामिति ॥ १।६९।१ ॥
॥ १।६९।२ ॥ अद्य सर्वे धनाध्यक्षा धनमादाय पुष्कलम् ।
व्रजन्त्वग्रे सुविहिता नानारत्नसमन्विताः ॥ २ ॥
धनाध्यक्षाः–कोशरक्षाधिकृताः । सुविहिताः–सुसम्पादितकल्याणोचितकर्माणः ॥ १।६९।२ ॥
॥ १।६९।३ ॥ चतुरङ्गं बलं चापि शीघ्रं निर्यातु सर्वशः ।
ममाज्ञासमकालं च यानयुग्यमनुत्तमम् ॥ ३ ॥
यानयुग्यमिति । यानं–शिबिकान्दोळिकादि, युग्यं–अश्वादि, सेनाङ्गत्वादेकत्वम् । अनुत्तमानि यानानि युग्यानि च निर्यान्तु–वसिष्ठाद्यर्थमिति शेषः ॥ १।६९।३ ॥
॥ १।६९।४,५ ॥ वसिष्ठो वामदेवश्च जाबालिरथ काश्यपः ।
मार्कण्डेयस्सुदीर्घायुः ऋषिः कात्यायनस्तथा ॥ ४ ॥
एते द्विजाः प्रयान्त्वग्रे, स्यन्दनं योजयस्व मे ।
१ यथा कालात्ययो न स्यात् दूता हि त्वरयन्ति माम् ॥ ५ ॥
प्रयान्त्वग्र इति । कल्याणप्रयाणत उत्तमयानयुग्यैरिति शेषः । दूताः–जनकमन्त्रिणः ॥ ५ ॥
(१एतदनन्तरं ऽइत्युक्त्वा स महातेजाः राजा दशरथो रथम् । आरुरोह यथा भानुः भगवान् रघुनन्दनः । इत्यधिकंङ) ॥ १।६९।५ ॥
॥ १।६९।६,७ ॥ वचनात्तु नरेन्द्रस्य सा सेना चतुरङ्गिणी ।
राजानमृषिभिः सार्धं व्रजन्तं पृष्ठतो ऽन्वगात् ॥ ६ ॥
गत्वा चतुरहं मार्गं विदेहानभ्युपेयिवान् ।
राजा तु जनकः श्रीमान् श्रुत्वा पूजामकल्पयत् ॥ ७ ॥
चतुर्भिरहोभिस्साध्यगमनो मार्गस्तथा । दूतैस्त्रिदिनगतो ऽध्वा चतुरङ्गबलोपेतप्रयाणत्वाच्चतुर्दिनमपेक्षते । श्रुत्वेति । दशरथागमनमिति शेषः ॥ १।६९।७ ॥
॥ १।६९।८,९ ॥ ततो राजानमासाद्य वृद्धं दशरथं नृपम् ।
जनको मुदितो राजा हर्षं च परमं ययौ ।
उवाच च नरश्रेष्ठो नरश्रेष्ठं मुदा ऽन्वितः ॥ ८ ॥
स्वागतं ते, महाराज दिष्ट्या प्राप्तो ऽसि राघव
पुत्रयोरुभयोः प्रीतिं लप्स्यसे वीर्यनिर्जिताम् ॥ ९ ॥
पुत्रयोरुभयोः प्रीतिमिति । व्याकृतचरः । वीर्यनिर्जितामिति । रामवीर्यद्वारा सम्पादितामिति यावत् ॥ १।६९।९ ॥
॥ १।६९।१० ॥ दिष्ट्या प्राप्तो महातेजाः वसिष्ठो भगवानृषिः ।
सह सर्वैर्द्विजश्रेष्ठैर्देवैरिव शतक्रतुः ॥ १० ॥
शतक्रतुदृष्टान्तो वसिष्ठस्य पूर्णधर्मत्वे ॥ १० ॥
(अस्यार्धस्य ऽस्वागतं ते महाराज दिष्ट्या प्राप्तो ऽसि राघवऽ इत्यर्धानन्तर्ये संगत्यतिशयः स्फुटः । स तु सुरेन्द्रः, अयं च भूसुरेन्द्र इति ।) ॥ १।६९।१० ॥
॥ १।६९।११ ॥ दिष्ट्या मे निर्जिता विघ्ना दिष्ट्या मे पूजितं कुलम् ।
राघवैः सह १सम्बन्धो वीर्यश्रेष्ठैर्महात्मभिः ॥ ११ ॥
विघ्ना इति । कन्याप्रदानप्रतिबन्धा इत्यर्थः । राघवैस्सह सम्बन्धः यतः प्राप्तस्ततः पूजितमिति योजना ॥ ११ ॥
(१ संबन्धात्ङ।ज) ॥ १।६९।११ ॥
॥ १।६९।१२ ॥ श्वः प्रभाते १नरेन्द्रेन्द्र निर्वर्तयितुमर्हसि ।
यज्ञस्यान्ते नरश्रेष्ठ विवाह२मृषिसंमतम् ॥ १२ ॥
नरेन्द्रणामपीन्द्रो नरेन्द्रेन्द्रः । यज्ञस्यान्त इति । त्रिचतुर्दिनानन्तरभाविनीति शेषः ॥ १२ ॥
(इक्ष्वाकुप्रथमवंशत्वेन नरेन्द्राणामपीन्द्रत्वम्गो)
(१ नरेन्द्र त्वंङ।ज)
(२ मृषिसत्तमैःङ) ॥ १।६९।१२ ॥
॥ १।६९।१३ ॥ तस्य तद्वचनं श्रुत्वा ऋषिमध्ये नराधिपः ।
वाक्यं वाक्यविदां श्रेष्ठः प्रत्युवाच महीपतिम् ॥ १३ ॥
प्रतिग्रहो दातृवशः श्रुतमेतन्मया पुरा ।
यथा वक्ष्यसि धर्मज्ञ तत्करिष्यामहे वयम् ॥ १४ ॥
प्रतिग्रहःकन्यागवादीनां प्रतिग्रहः दातृवश एव–यदि ददातिगृह्यते प्रतिग्रहीत्रेति वस्तुस्थितिः । एतत् युष्मदीयं वीर्यशुल्कं कन्याप्रदानविषयं, पुरा पूर्वमेव श्रुतम् । अतः परं कन्याप्रदस्त्वं यथा वक्ष्यसि तद्वयं करिष्यामहे ॥ १।६९।१४ ॥
॥ १।६९।१५ ॥ धर्मिष्ठं च यशस्यं च वचनं सत्यवादिनः ।
श्रुत्वा विदेहाधिपतिः परं विस्मयमागतः ॥ १५ ॥
परं विस्मयमिति । कन्याया वीर्यशुल्कत्वेन जितत्वात् तदनुमत्यनपेक्षणत्वे ऽपि ऽप्रतिग्रहो दातृवशः, यथा त्वं वक्ष्यसि ३तद्वयं करिष्यामहेऽ इति राज्ञो लौकिकवचनचातुरीदर्शनाद्विस्मयः ॥ १५ ॥
(३ तथाग) ॥ १।६९।१५ ॥
॥ १।६९।१६,१७ ॥ ततः सर्वे मुनिगणाः परस्परसमागमे ।
१ हर्षेण महता युक्तास्तां निशामवसन् सुखम् ॥ १६ ॥
राजा च राघवौ पुत्रौ निशम्य परिहर्षितः ।
उवास परमप्रीतो जनकेनाभिपूजितः ॥ १७ ॥
निशम्यअवलोक्य, ऽशमो दर्शनेऽ इति दर्शने मित्वर्निषेधाद्ध्रस्वः ॥ १७ ॥
(१ एतदनन्तरंअथ रामो महातेजा लक्ष्मणेन सम ययौ । विश्वामित्रं पुरस्कृत्य पितुः पादावुपस्पृशन् ॥
इत्यधिकंङ) ॥ १।६९।१७ ॥
॥ १।६९।१८ ॥ जनको ऽपि महातेजा क्रियां धर्मेण तत्त्ववित् ।
यज्ञस्य च सुताभ्यां च कृत्वा रात्रिमुवास ह ॥ १८ ॥
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे बालकाण्डे एकोनसप्ततितमः सर्गः
–
यज्ञस्य अवशिष्टाः क्रियाः, सुताभ्यां कन्यादानशेषतया यत्कर्तव्यं लौकिकालौकिकं तत्सर्वं च कृत्वोवास इति । अदय (१८ १२) मानः सर्गः ॥ १।६९।१८ ॥
इति श्रीमद्रामायणामृतकतकटीकायां बालकाण्डे एकोनसप्ततितमः सर्गः