अथ अष्टषष्टितमः सर्गः
[दशरथाह्वानम्]
॥ १।६८।१ ॥ जनकेन समादिष्टा दूतास्ते क्लान्तवाहनाः ।
१त्रिरात्रमुषिता मार्गे ते ऽयोध्यां प्राविशन् पुरीम् ॥ १ ॥
अथ मन्त्रिभिः राजनियोगसम्पादनम्–जनकेनेत्यादि । तिस्रश्च ता रात्रयश्च त्रिरात्रम्, सङ्ख्यादित्वात् रात्रान्तादच् समासान्तः । अत्यन्तसंयोगे द्वितीया, रात्रित्रयं मार्ग उषिताःकृतवासाः ते दूताःदौत्यविनियुक्तमन्त्रिण इत्यर्थः ॥ १ ॥
(६९ तमसर्गे ऽगत्वा चतुरहं मार्गंऽ (श्लो।७) इत्युक्तदिशा चतुर्दिवससाध्यगमनस्य मार्गस्य दिनत्रयेण गमनात्–क्रान्तवाहना इति ॥ )
(१ एतदनन्तरं–राज्ञो भवनमासाद्य द्वारस्थानिदमब्रुवन् । शीघ्रं निवेद्यतां राज्ञे दूतान्नो जनकस्य च ॥ इत्युक्ता द्वारपालास्ते राघवाय न्यवेदयन् । इत्यधिकम्ङ।) ॥ १।६८।१ ॥
॥ १।६८।२ ॥ ते राजवचना२द्दूता राजवेश्म ३प्रेवशिताः ।
ददृशुर्देवसङ्काशं वृद्धं दशरथं नृपम् ॥ २ ॥
राजवचनात्जनको ऽस्मानिह प्रेषितवानिति स्वराजसंकीर्तनात् राजदर्शनद्वारभूतात् । राजवेश्मदशरथवेश्म ॥ २ ॥
(२ द्गत्वाङ)
(३ प्रदुद्रुवुःङ) ॥ १।६८।२ ॥
॥ १।६८।३ ॥ बद्धाञ्जलिपुटाः सर्वे दूता विगतसाध्वसाः ।
राजानं प्रयता वाक्यमब्रुवन्मधुराक्षरम् ॥ ३ ॥
विगतसाध्वसा इति । महाराजनियुक्तदूतत्वेन तद्भृत्यवत्तत्सन्निधौ भयरहिताः ॥ ३ ॥
( ऽबद्धाञ्जलिपुटाःऽ इति विशेषणश्रवणजन्यसंशयपरिहारा विगतसाध्वसा इति ॥ ) ॥ १।६८।३ ॥
॥ १।६८।४ ॥ मैथिलो जनको राजा साग्निहोत्र४पुरस्कृतः ।
कुशलं चाव्ययं चैव सोपाध्यायपुरोहितम् ॥ ४ ॥
मुहुर्मुहुर्मधुरया स्नेहसंयुक्तया गिरा ।
जनकस्त्वां महाराजा ऽ ऽपृच्छते सपुरस्सरम् ॥ ५ ॥
मैथिलःमिथिलापुरीश्वरः । पुरस्कृताग्निहोत्रसहितःसाग्निहोत्रपुरस्कृतः, आहिताग्नित्वान्निष्ठायाः परनिपातः । कुशलंक्षेमम् । अव्ययःअनपायः । महाराजा आपृच्छत इति पदम् । ऽआङि नुपृच्छ्योरुपसङ्ख्यानम्ऽ इत्यात्मनेपदम् । पुरस्सरन्तीति पुरस्सराःभृत्यास्तत्सहितम् ॥ ५ ॥
(४ पुरस्कृतम्ङ)
(अत्र द्वितीयजनकशब्दः विप्रकृष्टजनकशब्दाविस्मरणार्थःगो जनानां कंसुखं यस्मात्स–प्रजासुखदातेत्यर्थः तादृशो जनकःरा।) ॥ १।६८।५ ॥
॥ १।६८।६ ॥ पृष्ट्वा कुशल१मव्यग्रं वैदेहो मिथिलाधिपः ।
कौशिकानु२मते वाक्यं भवन्तमिदमब्रवीत् ॥ ६ ॥
अनुमतेअनुमतकृत्यसाधननिमित्तम् ॥ ६ ॥
(१ मव्यग्रोङ।ज।)
(२ मतोङ।) ॥ १।६८।६ ॥
॥ १।६८।७ ॥ पूर्वं प्रतिज्ञा ३विदिता वीर्यशुल्का ममात्मजा ।
राजानश्च कृतामर्षा निर्वीर्या विमुखीकृताः ॥ ७ ॥
वीर्यशुल्केति प्रतिज्ञा पूर्वं युष्माभिर्विदितेति योजना । विमुखीकृताः इत्यपि विदितम् ॥ ७ ॥
(३ विहिताङ) ॥ १।६८।७ ॥
॥ १।६८।८ ॥ सेयं मम सुता राजन् विश्वामित्रपुरस्सरैः ।
यदृच्छया ऽ ऽगतैर्वीरैर्निर्जिता तव पुत्रकैः ॥ ८ ॥
तव पुत्रकैरिति । तव पुत्रेण बालेन सकलजगत्पूज्यरामेणेत्यर्थः । पूजायां बहुवचनम् । कप्रत्ययो बाल्यद्योतकः । जामातृबुध्या च बहुवचनप्रयोगः ॥ १।६८।८ ॥
॥ १।६८।९,१० ॥ तच्च राजन् धनुर्दिव्यं मध्ये भग्नं महात्मना ।
रामेण हि महाराज महल्यां जनसंसदि ॥ ९ ॥
अस्मै देया मया सीता वीर्यशुल्का १महात्मने ।
प्रतिज्ञां २कर्तुमिच्छामि तदनुज्ञातुमर्हसि ॥ १० ॥
प्रतिज्ञांवीर्यशुल्कतया सीतादानप्रतिज्ञापूरणं इत्यर्थः ॥ १० ॥
(१ ममात्मजाङ।)
(२ तर्तुङ।ज) ॥ १।६८।१० ॥
॥ १।६८।११ ॥ सोपाध्यायो महाराज पुरोहितपुरस्सरः ।
शीघ्रमागच्च, भद्रं ते, द्रष्टुमर्हसि राघवौ ॥ ११ ॥
महाराज शीघ्रमागच्छेति योजना ॥ १।६८।११ ॥
॥ १।६८।१२ ॥ ३प्रीतिं च मम राजेन्द्र निर्वर्तयितुमर्हसि ।
पुत्रयोरुभयोरेव प्रीतिं त्वमपि लप्स्यसे ॥ १२ ॥
उभयोरेव पुत्रयोः, न केवलं रामस्य । प्रीतिमिति । विवाहकल्याणजप्रीतिमित्यर्थः । एवं च लक्ष्मणायोर्मिळाप्रदानमपि सूचितम् । तथा ऽग्रे वक्ष्यति ॥ १२ ॥
(३ प्रतिज्ञां ममङ।ज)
( पुत्री च पुत्रश्चतयोः–मत्पुत्र्यां त्यत्पुत्रे चेत्यर्थः । यद्वा स्नुषा ऽपि पुत्रीत्येव गृह्यते । यद्वा लक्ष्मणायोर्मिलाप्रदानं सिद्धं कृत्वैवमुच्यतेगो) ॥ १।६८।१२ ॥
॥ १।६८।१३ ॥ ४एवं विदेहाधिपतिर्मधुरं वाक्यमब्रवीत् ।
विश्वामित्राभ्यनुज्ञातः शतानन्दमते स्थितः ॥ १३ ॥
अभ्यनुज्ञात इति । अभ्यनुज्ञातकन्याप्रदानकृत्य इत्यर्थः ॥ १३ ॥
(४ एतदनन्तरं ऽइत्युक्त्वा विरता दूताः राजगौरवशङ्किताःऽ इत्यधिकंङ) ॥ १।६८।१३ ॥
॥ १।६८।१४१७ ॥ दूतवाक्यं तु तच्छ्रुत्वा राजा परमहर्षितः ।
वसिष्ठं वामदेवं च मन्त्रिणो ऽन्यांश्च सो ऽब्रवीत् ॥ १४ ॥
गुप्तः कुशिकपुत्रेण कौसल्यानन्दवर्धनः ।
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा विदेहेषु वसत्यसौ ॥ १५ ॥
दृष्टवीर्यस्तु काकुत्स्थो जनकेन महात्मना ।
सम्प्रदानं सुतायास्तु राघवे कर्तुमिच्छति ॥ १६ ॥
यदि वो रोचते १ वृत्तं जनकस्य महात्मनः ।
पुरीं गच्छामहे शीघ्रं मा भूत् कालस्य पर्ययः ॥ १७ ॥
यदि वो रोचते इति । यौनसम्बन्धयोग्यमिति इति शेषः । पर्ययः–अतिक्रमः ॥ १७ ॥
(१ वृत्तिःङ) ॥ १।६८।१७ ॥
॥ १।६८।१८ ॥ मन्त्रिणो बाढमित्याहुः सह सर्वैर्महर्षिभिः ।
सुप्रीतश्चाब्रवीद्राजा श्वो यात्रेति स मन्त्रिणः ॥ १८ ॥
श्वो यात्रेत्यब्रवीदिति । तदर्थमुद्यमध्वमिति शेषः । मन्त्रिण इति । जनकमन्त्रिण २इत्यर्थः ॥ १८ ॥
(२ इति शेषःग) ॥ १।६८।१८ ॥
॥ १।६८।१९ ॥ मन्त्रिणस्तां ३नरेन्द्रश्च रात्रिं परमसत्कृताः ।
ऊषुः प्रमुदिताः सर्वे गुणैः सर्वैस्समन्विताः ॥ १९ ॥
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे बालकाण्डे अष्टषष्टितमः सर्गः
–
गुणैःसत्कारातिशयैः । नरेन्द्रश्च प्रमुदित उवासेति विपरिणामः । धैर्य(१९)मानः ॥ १९ ॥
(३नरेन्द्रस्यङ) ॥ १।६८।१९ ॥
इति श्रीमद्रामायणामृतकतकटीकायां बालकाण्डे अष्टषष्टितमः सर्गः