[सप्तम सर्ग]
भागसूचना
भगवान् रामके यज्ञमें कुश और लवका गान, सीताजीका पृथिवी-प्रवेश, रामचन्द्रजीका माताको उपदेश
मूलम् (वचनम्)
श्रीमहादेव उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
वाल्मीकिना बोधितोऽसौ कुशः सद्यो गतभ्रमः।
अन्तर्मुक्तो बहिः सर्वमनुकुर्वंश्चचार सः॥ १॥
मूलम्
वाल्मीकिना बोधितोऽसौ कुशः सद्यो गतभ्रमः।
अन्तर्मुक्तो बहिः सर्वमनुकुर्वंश्चचार सः॥ १॥
अनुवाद (हिन्दी)
श्रीमहादेवजी बोले—हे पार्वति! वाल्मीकि मुनिके इस प्रकार समझानेपर तुरंत ही कुशका सारा भ्रम जाता रहा और वह अपने अन्तःकरणसे मुक्त होकर बाहरसे सम्पूर्ण क्रियाएँ करते हुए विचरने लगा॥ १॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
वाल्मीकिरपि तौ प्राह सीतापुत्रौ महाधियौ।
तत्र तत्र च गायन्तौ पुरे वीथिषु सर्वतः॥ २॥
रामस्याग्रे प्रगायेतां शुश्रूषुर्यदि राघवः।
न ग्राह्यं वै युवाभ्यां तद्यदि किञ्चित्प्रदास्यति॥ ३॥
मूलम्
वाल्मीकिरपि तौ प्राह सीतापुत्रौ महाधियौ।
तत्र तत्र च गायन्तौ पुरे वीथिषु सर्वतः॥ २॥
रामस्याग्रे प्रगायेतां शुश्रूषुर्यदि राघवः।
न ग्राह्यं वै युवाभ्यां तद्यदि किञ्चित्प्रदास्यति॥ ३॥
अनुवाद (हिन्दी)
तब वाल्मीकिजीने उन दोनों महाबुद्धिमान् सीता-पुत्रोंसे कहा—‘‘तुम दोनों जहाँ-तहाँ नगरकी गलियोंमें सब ओर गाते हुए विचरो और यदि महाराज रामकी सुननेकी इच्छा हो तो उनके सामने भी गाओ, परन्तु वे कुछ देने लगें तो लेना मत॥ २-३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
इति तौ चोदितौ तत्र गायमानौ विचेरतुः।
यथोक्तमृषिणा पूर्वं तत्र तत्राभ्यगायताम्॥ ४॥
तां स शुश्राव काकुत्स्थः पूर्वचर्यां ततस्ततः।
अपूर्वपाठजातिं च गेयेन समभिप्लुताम्॥ ५॥
बालयो राघवः श्रुत्वा कौतूहलमुपेयिवान्।
अथ कर्मान्तरे राजा समाहूय महामुनीन्॥ ६॥
राज्ञश्चैव नरव्याघ्रः पण्डितांश्चैव नैगमान्।
पौराणिकान् शब्दविदो ये च वृद्धा द्विजातयः॥ ७॥
मूलम्
इति तौ चोदितौ तत्र गायमानौ विचेरतुः।
यथोक्तमृषिणा पूर्वं तत्र तत्राभ्यगायताम्॥ ४॥
तां स शुश्राव काकुत्स्थः पूर्वचर्यां ततस्ततः।
अपूर्वपाठजातिं च गेयेन समभिप्लुताम्॥ ५॥
बालयो राघवः श्रुत्वा कौतूहलमुपेयिवान्।
अथ कर्मान्तरे राजा समाहूय महामुनीन्॥ ६॥
राज्ञश्चैव नरव्याघ्रः पण्डितांश्चैव नैगमान्।
पौराणिकान् शब्दविदो ये च वृद्धा द्विजातयः॥ ७॥
अनुवाद (हिन्दी)
मुनिकी ऐसी आज्ञा होनेपर वे गाते हुए विचरने लगे। ऋषिने जहाँ-जहाँ गान करनेको पहले कहा था उन्हीं-उन्हीं स्थानोंपर उन्होंने गान किया। तब ककुत्स्थनन्दन रघुनाथजीने जहाँ-तहाँ अपने पूर्व-चरित्रके गाये जानेका समाचार सुना। भगवान् रामको यह सुनकर कि उन बालकोंकी गान-विधि निराले ही ढंगकी और स्वर-ताल-सम्पन्न है, बड़ा ही कुतूहल हुआ। अतः नरशार्दूल महाराज रामने यज्ञकर्मके विश्राम-समयमें सम्पूर्ण मुनीश्वरों, राजाओं, पण्डितों, शास्त्रज्ञों, पौराणिकों, शब्दशास्त्रियों, बड़े-बूढ़ों और द्विजातियोंको बुलाया॥ ४—७॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
एतान् सर्वान् समाहूय गायकौ समवेशयत्।
ते सर्वे हृष्टमनसो राजानो ब्राह्मणादयः॥ ८॥
रामं तौ दारकौ दृष्ट्वा विस्मिता ह्यनिमेषणाः।
अवोचन् सर्व एवैते परस्परमथागताः॥ ९॥
मूलम्
एतान् सर्वान् समाहूय गायकौ समवेशयत्।
ते सर्वे हृष्टमनसो राजानो ब्राह्मणादयः॥ ८॥
रामं तौ दारकौ दृष्ट्वा विस्मिता ह्यनिमेषणाः।
अवोचन् सर्व एवैते परस्परमथागताः॥ ९॥
अनुवाद (हिन्दी)
इन सबको बुला चुकनेपर उन्होंने गानेवाले बालकोंको बुलाया। वे सब राजा और ब्राह्मण आदि प्रसन्न-चित्तसे महाराज राम और उन दोनों बालकोंको देखकर आश्चर्यचकित हो गये और उनकी टकटकी बँध गयी। तब वहाँ एकत्रित हुए वे सब लोग आपसमें कहने लगे॥ ८-९॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
इमौ रामस्य सदृशौ बिम्बाद् बिम्बामिवोदितौ।
जटिलौ यदि न स्यातां न च वल्कलधारिणौ॥ १०॥
विशेषं नाधिगच्छामो राघवस्यानयोस्तदा।
एवं संवदतां तेषां विस्मितानां परस्परम्॥ ११॥
उपचक्रमतुर्गातुं तावुभौ मुनिदारकौ।
ततः प्रवृत्तं मधुरं गान्धर्वमतिमानुषम्॥ १२॥
मूलम्
इमौ रामस्य सदृशौ बिम्बाद् बिम्बामिवोदितौ।
जटिलौ यदि न स्यातां न च वल्कलधारिणौ॥ १०॥
विशेषं नाधिगच्छामो राघवस्यानयोस्तदा।
एवं संवदतां तेषां विस्मितानां परस्परम्॥ ११॥
उपचक्रमतुर्गातुं तावुभौ मुनिदारकौ।
ततः प्रवृत्तं मधुरं गान्धर्वमतिमानुषम्॥ १२॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘‘ये दोनों तो बिम्बसे प्रकट हुए प्रतिबिम्बके समान, श्रीरामचन्द्रजीके समान ही दिखायी देते हैं। यदि ये जटाजूट और वल्कल धारण किये न होते तो इनमें और रघुनाथजीमें कोई अन्तर ही न जान पड़ता।’’ इस प्रकार जब वे सब लोग आश्चर्यचकित होकर आपसमें विवाद कर रहे थे, उन दोनों मुनिकुमारोंने गानेकी तैयारी की और (कुछ ही देरमें) वहाँ अत्यन्त मधुर एवं अलौकिक गान होने लगा॥ १०—१२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
श्रुत्वा तन्मधुरं गीतमपराह्णे रघूत्तमः।
उवाच भरतं चाभ्यां दीयतामयुतं वसु॥ १३॥
मूलम्
श्रुत्वा तन्मधुरं गीतमपराह्णे रघूत्तमः।
उवाच भरतं चाभ्यां दीयतामयुतं वसु॥ १३॥
अनुवाद (हिन्दी)
वह मधुर गान सुनकर श्रीरघुनाथजीने दिन ढलनेपर भरतजीसे कहा—‘‘इन्हें दस सहस्र सुवर्ण-मुद्रा दो’’॥ १३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
दीयमानं सुवर्णं तु न तज्जगृहतुस्तदा।
किमनेन सुवर्णेन राजन्नौ वन्यभोजनौ॥ १४॥
इति सन्त्यज्य सन्दत्तं जग्मतुर्मुनिसन्निधिम्।
एवं श्रुत्वा तु चरितं रामः स्वस्यैव विस्मितः॥ १५॥
मूलम्
दीयमानं सुवर्णं तु न तज्जगृहतुस्तदा।
किमनेन सुवर्णेन राजन्नौ वन्यभोजनौ॥ १४॥
इति सन्त्यज्य सन्दत्तं जग्मतुर्मुनिसन्निधिम्।
एवं श्रुत्वा तु चरितं रामः स्वस्यैव विस्मितः॥ १५॥
अनुवाद (हिन्दी)
किन्तु उन बालकोंने उस दिये हुए सुवर्णको ग्रहण न किया। वे ऐसा कहकर कि ‘हे राजन्! हम तो वनके कन्द-मूल-फलादि खानेवाले हैं, हम यह द्रव्य लेकर क्या करेंगे’ उस दिये हुए सुवर्णको वहीं छोड़कर मुनिके निकट चले आये। इस प्रकार भगवान् राम अपना ही चरित्र सुनकर विस्मित हो गये॥ १४-१५॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ज्ञात्वा सीताकुमारौ तौ शत्रुघ्नं चेदमब्रवीत्।
हनूमन्तं सुषेणं च विभीषणमथाङ्गदम्॥ १६॥
मूलम्
ज्ञात्वा सीताकुमारौ तौ शत्रुघ्नं चेदमब्रवीत्।
हनूमन्तं सुषेणं च विभीषणमथाङ्गदम्॥ १६॥
अनुवाद (हिन्दी)
और उन्हें सीताजीके पुत्र जानकर शत्रुघ्न, हनुमान्, सुषेण, विभीषण और अंगदादिसे कहा—॥ १६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
भगवन्तं महात्मानं वाल्मीकिं मुनिसत्तमम्।
आनयध्वं मुनिवरं ससीतं देवसम्मितम्॥ १७॥
मूलम्
भगवन्तं महात्मानं वाल्मीकिं मुनिसत्तमम्।
आनयध्वं मुनिवरं ससीतं देवसम्मितम्॥ १७॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘‘देवतुल्य महानुभाव मुनिश्रेष्ठ भगवान् श्रीवाल्मीकि मुनिको सीताजीके सहित लाओ॥ १७॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अस्यास्तु पर्षदो मध्ये प्रत्ययं जनकात्मजा।
करोतु शपथं सर्वे जानन्तु गतकल्मषाम्॥ १८॥
सीतां तद्वचनं श्रुत्वा गताः सर्वेऽतिविस्मिताः।
ऊचुर्यथोक्तं रामेण वाल्मीकिं रामपार्षदाः॥ १९॥
मूलम्
अस्यास्तु पर्षदो मध्ये प्रत्ययं जनकात्मजा।
करोतु शपथं सर्वे जानन्तु गतकल्मषाम्॥ १८॥
सीतां तद्वचनं श्रुत्वा गताः सर्वेऽतिविस्मिताः।
ऊचुर्यथोक्तं रामेण वाल्मीकिं रामपार्षदाः॥ १९॥
अनुवाद (हिन्दी)
इस सभामें जानकीजी सबको विश्वास करानेके लिये शपथ करें, जिससे सब लोग सीताको निष्कलंक जान जायँ।’’ भगवान् रामके ये वचन सुनकर उनके वे सब दूत अति आश्चर्यचकित हो वाल्मीकिजीके पास गये और जैसा श्रीरामचन्द्रजीने कहा था वह सब उनसे कह दिया॥ १८-१९॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
रामस्य हृद्गतं सर्वं ज्ञात्वा वाल्मीकिरब्रवीत्।
श्वः करिष्यति वै सीता शपथं जनसंसदि॥ २०॥
मूलम्
रामस्य हृद्गतं सर्वं ज्ञात्वा वाल्मीकिरब्रवीत्।
श्वः करिष्यति वै सीता शपथं जनसंसदि॥ २०॥
अनुवाद (हिन्दी)
इससे भगवान् रामका आशय जानकर श्रीवाल्मीकिजीने कहा—‘‘सीताजी कल जनसाधारणमें शपथ करेंगी॥ २०॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
योषितां परमं दैवं पतिरेव न संशयः।
तच्छ्रुत्वा सहसा गत्वा सर्वे प्रोचुर्मुनेर्वचः॥ २१॥
राघवस्यापि रामोऽपि श्रुत्वा मुनिवचस्तथा।
राजानो मुनयः सर्वे शृणुध्वमिति चाब्रवीत्॥ २२॥
सीतायाः शपथं लोका विजानन्तु शुभाशुभम्।
इत्युक्ता राघवेणाथ लोकाः सर्वे दिदृक्षवः॥ २३॥
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्चैव महर्षयः।
वानराश्च समाजग्मुः कौतूहलसमन्विताः॥ २४॥
मूलम्
योषितां परमं दैवं पतिरेव न संशयः।
तच्छ्रुत्वा सहसा गत्वा सर्वे प्रोचुर्मुनेर्वचः॥ २१॥
राघवस्यापि रामोऽपि श्रुत्वा मुनिवचस्तथा।
राजानो मुनयः सर्वे शृणुध्वमिति चाब्रवीत्॥ २२॥
सीतायाः शपथं लोका विजानन्तु शुभाशुभम्।
इत्युक्ता राघवेणाथ लोकाः सर्वे दिदृक्षवः॥ २३॥
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्चैव महर्षयः।
वानराश्च समाजग्मुः कौतूहलसमन्विताः॥ २४॥
अनुवाद (हिन्दी)
इसमें सन्देह नहीं, स्त्रियोंके लिये सबसे बड़ा देव पति ही है।’’ मुनिके ये वचन सुनकर उन सबने सहसा जाकर वे सब बातें रघुनाथजीसे कह दीं। तब श्रीरामचन्द्रजीने मुनिका सन्देश सुनकर कहा—‘‘हे नृपतिगण और मुनिजन! अब आप सब लोग सीताजीकी शपथ सुनें और उससे उनका शुभाशुभ जान लें’’। भगवान् रामके इस प्रकार कहनेपर ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र, महर्षि और वानर आदि सभी लोग कुतूहलवश सीताजीकी शपथ देखनेके लिये आये॥ २१—२४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततो मुनिवरस्तूर्णं ससीतः समुपागमत्।
अग्रतस्तमृषिं कृत्वायान्ती किञ्चिदवाङ्मुखी॥ २५॥
कृताञ्जलिर्बाष्पकण्ठा सीता यज्ञं विवेश तम्।
दृष्ट्वा लक्ष्मीमिवायान्तीं ब्रह्माणमनुयायिनीम्॥ २६॥
वाल्मीकेः पृष्ठतः सीतां साधुवादो महानभूत्।
तदा मध्ये जनौघस्य प्रविश्य मुनिपुङ्गवः॥ २७॥
सीतासहायो वाल्मीकिरिति प्राह च राघवम्।
इयं दाशरथे सीता सुव्रता धर्मचारिणी॥ २८॥
अपापा ते पुरा त्यक्ता ममाश्रमसमीपतः।
लोकापवादभीतेन त्वया राम महावने॥ २९॥
मूलम्
ततो मुनिवरस्तूर्णं ससीतः समुपागमत्।
अग्रतस्तमृषिं कृत्वायान्ती किञ्चिदवाङ्मुखी॥ २५॥
कृताञ्जलिर्बाष्पकण्ठा सीता यज्ञं विवेश तम्।
दृष्ट्वा लक्ष्मीमिवायान्तीं ब्रह्माणमनुयायिनीम्॥ २६॥
वाल्मीकेः पृष्ठतः सीतां साधुवादो महानभूत्।
तदा मध्ये जनौघस्य प्रविश्य मुनिपुङ्गवः॥ २७॥
सीतासहायो वाल्मीकिरिति प्राह च राघवम्।
इयं दाशरथे सीता सुव्रता धर्मचारिणी॥ २८॥
अपापा ते पुरा त्यक्ता ममाश्रमसमीपतः।
लोकापवादभीतेन त्वया राम महावने॥ २९॥
अनुवाद (हिन्दी)
तब तुरंत ही सीताजीके सहित मुनीश्वर भी आये। श्रीसीताजीने वाल्मीकि मुनिको आगे कर (उनके पीछे-पीछे) मुख कुछ नीचेको किये हाथ जोड़े गद्गदकण्ठसे यज्ञशालामें प्रवेश किया। ब्रह्माजीके पीछे आती हुई लक्ष्मीजीके समान सीताजीको वाल्मीकि मुनिके पीछे आती देख उस जन-समाजमें बड़ा भारी साधुवाद (धन्य है, धन्य है—ऐसा शब्द) होने लगा। तब सीताजीके सहित मुनिश्रेष्ठ वाल्मीकिने उस जनसमूहमें घुसकर श्रीरघुनाथजीसे कहा—‘‘हे दशरथनन्दन! इस पतिव्रता धर्मपरायणा निष्कलंका सीताको तुमने कुछ समय हुआ लोकापवादसे डरकर भयंकर वनमें मेरे आश्रमके पास छोड़ दिया था॥ २५—२९॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
प्रत्ययं दास्यते सीता तदनुज्ञातुमर्हसि।
इमौ तु सीतातनयाविमौ यमलजातकौ॥ ३०॥
मूलम्
प्रत्ययं दास्यते सीता तदनुज्ञातुमर्हसि।
इमौ तु सीतातनयाविमौ यमलजातकौ॥ ३०॥
अनुवाद (हिन्दी)
अब वह अपना विश्वास देना चाहती है, आप उसे आज्ञा दीजिये। ये दोनों (कुश और लव) सीताके एक साथ उत्पन्न हुए पुत्र हैं॥ ३०॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
सुतौ तु तव दुर्धर्षौ तथ्यमेतद्ब्रलवीमि ते।
प्रचेतसोऽहं दशमः पुत्रो रघुकुलोद्वह॥ ३१॥
मूलम्
सुतौ तु तव दुर्धर्षौ तथ्यमेतद्ब्रलवीमि ते।
प्रचेतसोऽहं दशमः पुत्रो रघुकुलोद्वह॥ ३१॥
अनुवाद (हिन्दी)
मैं सच कहता हूँ, ये दोनों दुर्जय वीर आपहीकी सन्तान हैं। हे राघव! मैं प्रजापति प्रचेताका दसवाँ पुत्र हूँ॥ ३१॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अनृतं न स्मराम्युक्तं तथेमौ तव पुत्रकौ।
बहून् वर्षगणान् सम्यक्तपश्चर्या मया कृता॥ ३२॥
नोपाश्नीयां फलं तस्या दुष्टेयं यदि मैथिली।
वाल्मीकिनैवमुक्तस्तु राघवः प्रत्यभाषत॥ ३३॥
मूलम्
अनृतं न स्मराम्युक्तं तथेमौ तव पुत्रकौ।
बहून् वर्षगणान् सम्यक्तपश्चर्या मया कृता॥ ३२॥
नोपाश्नीयां फलं तस्या दुष्टेयं यदि मैथिली।
वाल्मीकिनैवमुक्तस्तु राघवः प्रत्यभाषत॥ ३३॥
अनुवाद (हिन्दी)
मैंने कभी मिथ्या भाषण किया हो—ऐसा मुझे स्मरण नहीं है; वही मैं आपसे कहता हूँ कि ये बालक आपहीके पुत्र हैं। मैंने अनेकों वर्षतक खूब तपस्या की है। यदि इस मिथिलेशकुमारीमें कोई दोष हो तो मुझे उस तपस्याका कोई फल न मिले’’। वाल्मीकिजीके इस प्रकार कहनेपर श्रीरघुनाथजी बोले—॥ ३२-३३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
एवमेतन्महाप्राज्ञ यथा वदसि सुव्रत।
प्रत्ययो जनितो मह्यं तव वाक्यैरकिल्बिषैः॥ ३४॥
मूलम्
एवमेतन्महाप्राज्ञ यथा वदसि सुव्रत।
प्रत्ययो जनितो मह्यं तव वाक्यैरकिल्बिषैः॥ ३४॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘‘हे महाप्राज्ञ! हे सुव्रत! आप जैसा कहते हैं, बात ऐसी ही है। मुझे तो आपके निर्दोष वाक्योंसे ही विश्वास हो गया॥ ३४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
लङ्कायामपि दत्तो मे वैदेह्या प्रत्ययो महान्।
देवानां पुरतस्तेन मन्दिरे सम्प्रवेशिता॥ ३५॥
मूलम्
लङ्कायामपि दत्तो मे वैदेह्या प्रत्ययो महान्।
देवानां पुरतस्तेन मन्दिरे सम्प्रवेशिता॥ ३५॥
अनुवाद (हिन्दी)
जानकीजीने लंकामें भी देवताओंके सामने बड़ी विकट परीक्षा दी थी, इसीलिये मैंने उन्हें अपने घरमें रख लिया था॥ ३५॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
सेयं लोकभयाद्ब्रलह्मन्नपापापि सती पुरा।
सीता मया परित्यक्ता भवांस्तत्क्षन्तुमर्हति॥ ३६॥
मूलम्
सेयं लोकभयाद्ब्रलह्मन्नपापापि सती पुरा।
सीता मया परित्यक्ता भवांस्तत्क्षन्तुमर्हति॥ ३६॥
अनुवाद (हिन्दी)
किन्तु हे ब्रह्मन्! उन्हीं सती सीताजीको सर्वथा निर्दोष होते हुए भी मैंने लोकनिन्दाके भयसे कुछ दिन हुए छोड़ दिया, सो आप मेरा यह अपराध क्षमा करें॥ ३६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ममैव जातौ जानामि पुत्रावेतौ कुशीलवौ।
शुद्धायां जगतीमध्ये सीतायां प्रीतिरस्तु मे॥ ३७॥
मूलम्
ममैव जातौ जानामि पुत्रावेतौ कुशीलवौ।
शुद्धायां जगतीमध्ये सीतायां प्रीतिरस्तु मे॥ ३७॥
अनुवाद (हिन्दी)
मैं यह भी जानता हूँ कि ये दोनों पुत्र कुश और लव मुझहीसे उत्पन्न हुए हैं; संसारमें परम साध्वी सीतामें मेरी प्रीति हो’’॥ ३७॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
देवाः सर्वे परिज्ञाय रामाभिप्रायमुत्सुकाः।
ब्रह्माणमग्रतः कृत्वा समाजग्मुः सहस्रशः॥ ३८॥
मूलम्
देवाः सर्वे परिज्ञाय रामाभिप्रायमुत्सुकाः।
ब्रह्माणमग्रतः कृत्वा समाजग्मुः सहस्रशः॥ ३८॥
अनुवाद (हिन्दी)
उस समय रामजीका अभिप्राय जानकर समस्त देवगण अति उत्सुक हो ब्रह्माजीको आगे कर सहस्रोंकी संख्यामें वहाँ आये॥ ३८॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
प्रजाः समागमन्हृष्टाः सीता कौशेयवासिनी।
उदङ्मुखी ह्यधोदृष्टिः प्राञ्जलिर्वाक्यमब्रवीत्॥ ३९॥
मूलम्
प्रजाः समागमन्हृष्टाः सीता कौशेयवासिनी।
उदङ्मुखी ह्यधोदृष्टिः प्राञ्जलिर्वाक्यमब्रवीत्॥ ३९॥
अनुवाद (हिन्दी)
तथा बहुत-से प्रजाजन भी प्रसन्नचित्तसे वहाँ एकत्रित हो गये। तब रेशमी वस्त्र धारण किये उत्तरकी ओर मुख और नीचेको नेत्र किये खड़ी हुई श्रीसीताजीने हाथ जोड़कर कहा—॥ ३९॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
रामादन्यं यथाहं वै मनसापि न चिन्तये।
तथा मे धरणी देवी विवरं दातुमर्हति॥ ४०॥
मूलम्
रामादन्यं यथाहं वै मनसापि न चिन्तये।
तथा मे धरणी देवी विवरं दातुमर्हति॥ ४०॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘‘यदि मैं भगवान् रामके अतिरिक्त अन्य पुरुषका मनसे भी चिन्तन नहीं करती तो पृथिवीदेवी मुझे आश्रय दें’’॥ ४०॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तथा शपन्त्याः सीतायाः प्रादुरासीन्महाद्भुतम्।
भूतलाद्दिव्यमत्यर्थं सिंहासनमनुत्तमम्॥ ४१॥
मूलम्
तथा शपन्त्याः सीतायाः प्रादुरासीन्महाद्भुतम्।
भूतलाद्दिव्यमत्यर्थं सिंहासनमनुत्तमम्॥ ४१॥
अनुवाद (हिन्दी)
श्रीसीताजीके इस प्रकार शपथ करते ही भूमितलसे एक अति अद्भुत परम दिव्य और अत्यन्त श्रेष्ठ सिंहासन प्रकट हुआ॥ ४१॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
नागेन्द्रैर्ध्रियमाणं च दिव्यदेहै रविप्रभम्।
भूदेवी जानकीं दोर्भ्यां गृहीत्वा स्नेहसंयुता॥ ४२॥
स्वागतं तामुवाचैनामासने संन्यवेशयत्।
सिंहासनस्थां वैदेहीं प्रविशन्तीं रसातलम्॥ ४३॥
निरन्तरा पुष्पवृष्टिर्दिव्या सीतामवाकिरत्।
साधुवादश्च सुमहान् देवानां परमाद्भुतः॥ ४४॥
मूलम्
नागेन्द्रैर्ध्रियमाणं च दिव्यदेहै रविप्रभम्।
भूदेवी जानकीं दोर्भ्यां गृहीत्वा स्नेहसंयुता॥ ४२॥
स्वागतं तामुवाचैनामासने संन्यवेशयत्।
सिंहासनस्थां वैदेहीं प्रविशन्तीं रसातलम्॥ ४३॥
निरन्तरा पुष्पवृष्टिर्दिव्या सीतामवाकिरत्।
साधुवादश्च सुमहान् देवानां परमाद्भुतः॥ ४४॥
अनुवाद (हिन्दी)
वह सूर्यके समान तेजस्वी सिंहासन दिव्यशरीरधारी नागराजोंद्वारा धारण किया हुआ था। तब पृथिवीदेवीने जानकीजीको अपनी दोनों भुजाओंसे प्रेमपूर्वक ग्रहण कर उनका स्वागत किया और उन्हें आसनपर बिठा लिया। जब श्रीसीताजी सिंहासनपर बैठकर रसातलको जाने लगीं तो उनपर दिव्य पुष्पोंकी निरन्तर वर्षा होने लगी और देवताओंके मुखसे साधुवादका अति अद्भुत और महान् घोष होने लगा॥ ४२—४४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ऊचुश्च बहुधा वाचो ह्यन्तरिक्षगताः सुराः।
अन्तरिक्षे च भूमौ च सर्वे स्थावरजङ्गमाः॥ ४५॥
वानराश्च महाकायाः सीताशपथकारणात्।
केचिच्चिन्तापरास्तस्य केचिद्ध्या नपरायणाः॥ ४६॥
मूलम्
ऊचुश्च बहुधा वाचो ह्यन्तरिक्षगताः सुराः।
अन्तरिक्षे च भूमौ च सर्वे स्थावरजङ्गमाः॥ ४५॥
वानराश्च महाकायाः सीताशपथकारणात्।
केचिच्चिन्तापरास्तस्य केचिद्ध्या नपरायणाः॥ ४६॥
अनुवाद (हिन्दी)
आकाशमें स्थित देवगण नाना प्रकारके वचन बोलने लगे। सीताजीके शपथ करनेसे आकाश और पृथिवी-तलके समस्त स्थावर-जंगम प्राणियों और बड़े-बड़े डीलवाले वानरोंमेंसे कोई चिन्ता करने लगे, कोई ध्यानस्थ हो गये॥ ४५-४६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
केचिद्रामं निरीक्षन्तः केचित् सीतामचेतसः।
मुहूर्तमात्रं तत्सर्वं तूष्णीभूतमचेतनम्॥ ४७॥
मूलम्
केचिद्रामं निरीक्षन्तः केचित् सीतामचेतसः।
मुहूर्तमात्रं तत्सर्वं तूष्णीभूतमचेतनम्॥ ४७॥
अनुवाद (हिन्दी)
तथा कोई रामजीकी और कोई सीताजीकी ओर देखकर अचेत हो गये। एक मुहूर्तके लिये वह सारा समाज स्तब्ध और चेतनाशून्य हो गया॥ ४७॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
सीताप्रवेशनं दृष्ट्वा सर्वं सम्मोहितं जगत्।
रामस्तु सर्वं ज्ञात्वैव भविष्यत्कार्यगौरवम्॥ ४८॥
अजानन्निव दुःखेन शुशोच जनकात्मजाम्।
ब्रह्मणा ऋषिभिः सार्धं बोधितो रघुनन्दनः॥ ४९॥
मूलम्
सीताप्रवेशनं दृष्ट्वा सर्वं सम्मोहितं जगत्।
रामस्तु सर्वं ज्ञात्वैव भविष्यत्कार्यगौरवम्॥ ४८॥
अजानन्निव दुःखेन शुशोच जनकात्मजाम्।
ब्रह्मणा ऋषिभिः सार्धं बोधितो रघुनन्दनः॥ ४९॥
अनुवाद (हिन्दी)
सीताजीका पृथिवी-प्रवेश देखकर सारा संसार मोहित हो गया। भगवान् राम आगामी कार्यका सम्पूर्ण महत्त्व जानते थे तथापि अनजानके समान सीताजीके लिये शोक करने लगे। तब ऋषियोंके सहित ब्रह्माजीने रघुनाथजीको समझाया॥ ४८-४९॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
प्रतिबुद्ध इव स्वप्नाच्चकारानन्तराः क्रियाः।
विससर्ज ऋषीन् सर्वानृत्विजो ये समागताः॥ ५०॥
तान् सर्वान् धनरत्नाद्यैस्तोषयामास भूरिशः।
उपादाय कुमारौ तावयोध्यामगमत्प्रभुः॥ ५१॥
मूलम्
प्रतिबुद्ध इव स्वप्नाच्चकारानन्तराः क्रियाः।
विससर्ज ऋषीन् सर्वानृत्विजो ये समागताः॥ ५०॥
तान् सर्वान् धनरत्नाद्यैस्तोषयामास भूरिशः।
उपादाय कुमारौ तावयोध्यामगमत्प्रभुः॥ ५१॥
अनुवाद (हिन्दी)
तदनन्तर उन्होंने सोकर उठे हुएके समान यज्ञका अवशेष कर्म समाप्त किया और यज्ञके ऋत्विक् होकर जो ऋषिगण आये थे उन सबको रत्न और धन आदिसे भली प्रकार सन्तुष्ट कर विदा किया। फिर प्रभु राम उन दोनों कुमारोंको साथ लेकर अयोध्यापुरीमें आये॥ ५०-५१॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तदादि निःस्पृहो रामः सर्वभोगेषु सर्वदा।
आत्मचिन्तापरो नित्यमेकान्ते समुपस्थितः॥ ५२॥
मूलम्
तदादि निःस्पृहो रामः सर्वभोगेषु सर्वदा।
आत्मचिन्तापरो नित्यमेकान्ते समुपस्थितः॥ ५२॥
अनुवाद (हिन्दी)
तबसे श्रीरामचन्द्रजी सब भोगोंसे विरक्त होकर निरन्तर आत्मचिन्तन करते हुए एकान्तमें रहने लगे॥ ५२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
एकान्ते ध्याननिरते एकदा राघवे सति।
ज्ञात्वा नारायणं साक्षात्कौसल्या प्रियवादिनी॥ ५३॥
भक्त्यागत्य प्रसन्नं तं प्रणता प्राह हृष्टधीः।
राम त्वं जगतामादिरादिमध्यान्तवर्जितः॥ ५४॥
मूलम्
एकान्ते ध्याननिरते एकदा राघवे सति।
ज्ञात्वा नारायणं साक्षात्कौसल्या प्रियवादिनी॥ ५३॥
भक्त्यागत्य प्रसन्नं तं प्रणता प्राह हृष्टधीः।
राम त्वं जगतामादिरादिमध्यान्तवर्जितः॥ ५४॥
अनुवाद (हिन्दी)
एक दिन जब श्रीरघुनाथजी एकान्तमें ध्यानमग्न थे, प्रियभाषिणी श्रीकौसल्याजीने उन्हें साक्षात् नारायण जानकर अति भक्तिभावसे उनके पास आ उन्हें प्रसन्न जान अति हर्षसे विनयपूर्वक कहा—‘‘हे राम! तुम संसारके आदिकारण हो तथा स्वयं आदि, अन्त और मध्यसे रहित हो॥ ५३-५४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
परमात्मा परानन्दः पूर्णः पुरुष ईश्वरः।
जातोऽसि मे गर्भगृहे मम पुण्यातिरेकतः॥ ५५॥
मूलम्
परमात्मा परानन्दः पूर्णः पुरुष ईश्वरः।
जातोऽसि मे गर्भगृहे मम पुण्यातिरेकतः॥ ५५॥
अनुवाद (हिन्दी)
तुम परमात्मा, परानन्दस्वरूप, सर्वत्र पूर्ण, जीवरूपसे शरीररूप पुरमें शयन करनेवाले और सबके स्वामी हो; मेरे प्रबल पुण्यके उदय होनेसे ही तुमने मेरे गर्भसे जन्म लिया है॥ ५५॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अवसाने ममाप्यद्य समयोऽभूद्रघूत्तम।
नाद्याप्यबोधजः कृत्स्नो भवबन्धो निवर्तते॥ ५६॥
मूलम्
अवसाने ममाप्यद्य समयोऽभूद्रघूत्तम।
नाद्याप्यबोधजः कृत्स्नो भवबन्धो निवर्तते॥ ५६॥
अनुवाद (हिन्दी)
हे रघुश्रेष्ठ! अब अन्त समयमें मुझे आज ही (आपसे कुछ पूछनेका) समय मिला है, अभीतक मेरा अज्ञानजन्य संसार-बन्धन पूर्णतया नहीं टूटा॥ ५६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
इदानीमपि मे ज्ञानं भवबन्धनिवर्तकम्।
यथा सङ्क्षेपतो भूयात्तथा बोधय मां विभो॥ ५७॥
मूलम्
इदानीमपि मे ज्ञानं भवबन्धनिवर्तकम्।
यथा सङ्क्षेपतो भूयात्तथा बोधय मां विभो॥ ५७॥
अनुवाद (हिन्दी)
हे विभो! मुझे संक्षेपमें कोई ऐसा उपदेश दीजिये जिससे अब भी मुझे भवबन्धन काटनेवाला ज्ञान हो जाय’’॥ ५७॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
निर्वेदवादिनीमेवं मातरं मातृवत्सलः।
दयालुः प्राह धर्मात्मा जराजर्जरितां शुभाम्॥ ५८॥
मूलम्
निर्वेदवादिनीमेवं मातरं मातृवत्सलः।
दयालुः प्राह धर्मात्मा जराजर्जरितां शुभाम्॥ ५८॥
अनुवाद (हिन्दी)
तब मातृभक्त, दयामय, धर्मपरायण भगवान् रामने इस प्रकार वैराग्यपूर्ण वचन कहनेवाली अपनी जराजर्जरित शुभलक्षणा मातासे कहा—॥ ५८॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
मार्गास्त्रयो मया प्रोक्ताः पुरा मोक्षाप्तिसाधकाः।
कर्मयोगो ज्ञानयोगो भक्तियोगश्च शाश्वतः॥ ५९॥
मूलम्
मार्गास्त्रयो मया प्रोक्ताः पुरा मोक्षाप्तिसाधकाः।
कर्मयोगो ज्ञानयोगो भक्तियोगश्च शाश्वतः॥ ५९॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘‘मैंने पूर्वकालमें मोक्षप्राप्तिके साधनरूप तीन मार्ग बतलाये हैं—कर्मयोग, ज्ञानयोग और सनातन भक्तियोग॥ ५९॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
भक्तिर्विभिद्यते मातस्त्रिविधा गुणभेदतः।
स्वभावो यस्य यस्तेन तस्य भक्तिर्विभिद्यते॥ ६०॥
मूलम्
भक्तिर्विभिद्यते मातस्त्रिविधा गुणभेदतः।
स्वभावो यस्य यस्तेन तस्य भक्तिर्विभिद्यते॥ ६०॥
अनुवाद (हिन्दी)
हे मातः! (साधकके) गुणानुसार भक्तिके तीन भेद हैं। जिसका जैसा स्वभाव होता है उसकी भक्ति भी वैसे ही भेदवाली होती है॥ ६०॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
यस्तु हिंसां समुद्दिश्य दम्भं मात्सर्यमेव वा।
भेददृष्टिश्च संरम्भी भक्तो मे तामसः स्मृतः॥ ६१॥
मूलम्
यस्तु हिंसां समुद्दिश्य दम्भं मात्सर्यमेव वा।
भेददृष्टिश्च संरम्भी भक्तो मे तामसः स्मृतः॥ ६१॥
अनुवाद (हिन्दी)
जो पुरुष हिंसा, दम्भ या मात्सर्यके उद्देश्यसे भक्ति करता है तथा जो भेददृष्टिवाला और क्रोधी होता है वह तामस भक्त माना गया है॥ ६१॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
फलाभिसन्धिर्भोगार्थी धनकामो यशस्तथा।
अर्चादौ भेदबुद्ध्या मां पूजयेत्स तु राजसः॥ ६२॥
मूलम्
फलाभिसन्धिर्भोगार्थी धनकामो यशस्तथा।
अर्चादौ भेदबुद्ध्या मां पूजयेत्स तु राजसः॥ ६२॥
अनुवाद (हिन्दी)
जो फलकी इच्छावाला, भोग चाहनेवाला तथा धन और यशकी कामनावाला होता है और भेदबुद्धिसे अर्चा आदिमें मेरी पूजा करता है वह रजोगुणी होता है॥ ६२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
परस्मिन्नर्पितं यस्तु कर्म निर्हरणाय वा।
कर्तव्यमिति वा कुर्याद्भेदबुद्ध्या स सात्त्विकः॥ ६३॥
मूलम्
परस्मिन्नर्पितं यस्तु कर्म निर्हरणाय वा।
कर्तव्यमिति वा कुर्याद्भेदबुद्ध्या स सात्त्विकः॥ ६३॥
अनुवाद (हिन्दी)
तथा जो पुरुष परमात्माको अर्पण किये हुए कर्म-सम्पादन करनेके लिये अथवा ‘करना चाहिये’ इसलिये भेदबुद्धिसे कर्म करता है वह सात्त्विक है॥ ६३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
मद्गुणाश्रयणादेव मय्यनन्तगुणालये।
अविच्छिन्ना मनोवृत्तिर्यथा गङ्गाम्बुनोऽम्बुधौ॥ ६४॥
तदेव भक्तियोगस्य लक्षणं निर्गुणस्य हि।
अहैतुक्यव्यवहिता या भक्तिर्मयि जायते॥ ६५॥
सा मे सालोक्यसामीप्यसार्ष्टिसायुज्यमेव वा।
ददात्यपि न गृह्णन्ति भक्ता मत्सेवनं विना॥ ६६॥
मूलम्
मद्गुणाश्रयणादेव मय्यनन्तगुणालये।
अविच्छिन्ना मनोवृत्तिर्यथा गङ्गाम्बुनोऽम्बुधौ॥ ६४॥
तदेव भक्तियोगस्य लक्षणं निर्गुणस्य हि।
अहैतुक्यव्यवहिता या भक्तिर्मयि जायते॥ ६५॥
सा मे सालोक्यसामीप्यसार्ष्टिसायुज्यमेव वा।
ददात्यपि न गृह्णन्ति भक्ता मत्सेवनं विना॥ ६६॥
अनुवाद (हिन्दी)
जिस प्रकार गंगाजीका जल समुद्रमें लीन हो जाता है उसी प्रकार जब मनोवृत्ति मेरे गुणोंके आश्रयसे मुझ अनन्त गुणधाममें निरन्तर लगी रहे, तो वही मेरे निर्गुण भक्तियोगका लक्षण है। मेरे प्रति जो निष्काम और अखण्ड भक्ति उत्पन्न होती है वह साधकको सालोक्य, सामीप्य, सार्ष्टि और सायुज्य* चार प्रकारकी मुक्ति देती है; किन्तु उसके देनेपर भी वे भक्तजन मेरी सेवाके अतिरिक्त और कुछ ग्रहण नहीं करते॥ ६४—६६॥
पादटिप्पनी
- वैकुण्ठादि भगवान् के लोकोंको प्राप्त करना ‘सालोक्य’ मुक्ति है। हर समय भगवान् ही के निकट रहना ‘सामीप्य’ है, भगवान् के समान ऐश्वर्य लाभ करना ‘सार्ष्टि’ है और भगवान् में लीन हो जाना ‘सायुज्य’ है।
विश्वास-प्रस्तुतिः
स एवात्यन्तिको योगो भक्तिमार्गस्य भामिनि।
मद्भावं प्राप्नुयात्तेन अतिक्रम्य गुणत्रयम्॥ ६७॥
मूलम्
स एवात्यन्तिको योगो भक्तिमार्गस्य भामिनि।
मद्भावं प्राप्नुयात्तेन अतिक्रम्य गुणत्रयम्॥ ६७॥
अनुवाद (हिन्दी)
हे मातः! भक्तिमार्गका आत्यन्तिक योग यही है। इसके द्वारा भक्त तीनों गुणोंको पारकर मेरा ही रूप हो जाता है॥ ६७॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
महता कामहीनेन स्वधर्माचरणेन च।
कर्मयोगेन शस्तेन वर्जितेन विहिंसनात्॥ ६८॥
मद्दर्शनस्तुतिमहापूजाभिः स्मृतिवन्दनैः।
भूतेषु मद्भावनया सङ्गेनासत्यवर्जनैः॥ ६९॥
बहुमानेन महतां दुःखिनामनुकम्पया।
स्वसमानेषु मैत्र्या च यमादीनां निषेवया॥ ७०॥
वेदान्तवाक्यश्रवणान्मम नामानुकीर्तनात्।
सत्सङ्गेनार्जवेनैव ह्यहमः परिवर्जनात्॥ ७१॥
काङ्क्षया मम धर्मस्य परिशुद्धान्तरो जनः।
मद्गुणश्रवणादेव याति मामञ्जसा जनः॥ ७२॥
मूलम्
महता कामहीनेन स्वधर्माचरणेन च।
कर्मयोगेन शस्तेन वर्जितेन विहिंसनात्॥ ६८॥
मद्दर्शनस्तुतिमहापूजाभिः स्मृतिवन्दनैः।
भूतेषु मद्भावनया सङ्गेनासत्यवर्जनैः॥ ६९॥
बहुमानेन महतां दुःखिनामनुकम्पया।
स्वसमानेषु मैत्र्या च यमादीनां निषेवया॥ ७०॥
वेदान्तवाक्यश्रवणान्मम नामानुकीर्तनात्।
सत्सङ्गेनार्जवेनैव ह्यहमः परिवर्जनात्॥ ७१॥
काङ्क्षया मम धर्मस्य परिशुद्धान्तरो जनः।
मद्गुणश्रवणादेव याति मामञ्जसा जनः॥ ७२॥
अनुवाद (हिन्दी)
(अब इस निर्गुण भक्तिका साधन बतलाता हूँ—) अपने धर्मका अत्यन्त निष्काम भावसे आचरण करनेसे, अत्युत्तम हिंसाहीन कर्मयोगसे। मेरे दर्शन, स्तुति, महापूजा, स्मरण और वन्दनसे, प्राणियोंमें मेरी भावना करनेसे, असत्यके त्याग और सत्संगसे। महापुरुषोंका अत्यन्त मान करनेसे, दुःखियोंपर दया करनेसे, अपने समान पुरुषोंसे मैत्री करनेसे, यम-नियमादिका सेवन करनेसे। वेदान्त-वाक्योंका श्रवण करनेसे, मेरा नाम-संकीर्तन करनेसे, सत्संग और कोमलतासे, अहंकारका त्याग करनेसे। और मेरे भागवत-धर्मोंकी इच्छा करनेसे जिसका चित्त शुद्ध हो गया है, वह पुरुष मेरे गुणोंका श्रवण करनेसे ही अति सुगमतासे मुझे प्राप्त कर लेता है॥ ६८—७२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
यथा वायुवशाद्गुन्धः स्वाश्रयाद्घ्राणमाविशेत्।
योगाभ्यासरतं चित्तमेवमात्मानमाविशेत्॥ ७३॥
मूलम्
यथा वायुवशाद्गुन्धः स्वाश्रयाद्घ्राणमाविशेत्।
योगाभ्यासरतं चित्तमेवमात्मानमाविशेत्॥ ७३॥
अनुवाद (हिन्दी)
जिस प्रकार वायुके द्वारा गन्ध अपने आश्रयको छोड़कर घ्राणेन्द्रियमें प्रविष्ट होता है उसी प्रकार योगाभ्यासमें लगा हुआ चित्त आत्मामें लीन हो जाता है॥ ७३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
सर्वेषु प्राणिजातेषु ह्यहमात्मा व्यवस्थितः।
तमज्ञात्वा विमूढात्मा कुरुते केवलं बहिः॥ ७४॥
मूलम्
सर्वेषु प्राणिजातेषु ह्यहमात्मा व्यवस्थितः।
तमज्ञात्वा विमूढात्मा कुरुते केवलं बहिः॥ ७४॥
अनुवाद (हिन्दी)
समस्त प्राणियोंमें आत्मरूपसे मैं ही स्थित हूँ, हे मातः! उसे न जानकर मूढ़ पुरुष केवल बाह्य भावना करता है॥ ७४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
क्रियोत्पन्नैर्नैकभेदैर्द्रव्यैर्मे नाम्ब तोषणम्।
भूतावमानिनार्चायामर्चितोऽहं न पूजितः॥ ७५॥
मूलम्
क्रियोत्पन्नैर्नैकभेदैर्द्रव्यैर्मे नाम्ब तोषणम्।
भूतावमानिनार्चायामर्चितोऽहं न पूजितः॥ ७५॥
अनुवाद (हिन्दी)
किन्तु क्रियासे उत्पन्न हुए अनेक पदार्थोंसे भी मेरा सन्तोष नहीं होता। अन्य जीवोंका तिरस्कार करनेवाले प्राणियोंसे प्रतिमामें पूजित होकर भी मैं वास्तवमें पूजित नहीं होता॥ ७५॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तावन्मामर्चयेद्देवं प्रतिमादौ स्वकर्मभिः।
यावत्सर्वेषु भूतेषु स्थितं चात्मनि न स्मरेत्॥ ७६॥
मूलम्
तावन्मामर्चयेद्देवं प्रतिमादौ स्वकर्मभिः।
यावत्सर्वेषु भूतेषु स्थितं चात्मनि न स्मरेत्॥ ७६॥
अनुवाद (हिन्दी)
मुझ परमात्मदेवका अपने कर्मोंद्वारा प्रतिमा आदिमें तभीतक पूजन करना चाहिये जबतक कि समस्त प्राणियोंमें और अपने-आपमें मुझे स्थित न जाने॥ ७६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
यस्तु भेदं प्रकुरुते स्वात्मनश्च परस्य च।
भिन्नदृष्टेर्भयं मृत्युस्तस्य कुर्यान्न संशयः॥ ७७॥
मूलम्
यस्तु भेदं प्रकुरुते स्वात्मनश्च परस्य च।
भिन्नदृष्टेर्भयं मृत्युस्तस्य कुर्यान्न संशयः॥ ७७॥
अनुवाद (हिन्दी)
जो अपने आत्मा और परमात्मामें भेदबुद्धि करता है उस भेददर्शीको मृत्यु अवश्य भय उत्पन्न करती है; इसमें सन्देह नहीं॥ ७७॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
मामतः सर्वभूतेषु परिच्छिन्नेषु संस्थितम्।
एकं ज्ञानेन मानेन मैत्र्या चार्चेदभिन्नधीः॥ ७८॥
मूलम्
मामतः सर्वभूतेषु परिच्छिन्नेषु संस्थितम्।
एकं ज्ञानेन मानेन मैत्र्या चार्चेदभिन्नधीः॥ ७८॥
अनुवाद (हिन्दी)
इसलिये अभेददर्शी भक्त समस्त परिच्छिन्न प्राणियोंमें स्थित मुझ एकमात्र परमात्माका ज्ञान, मान और मैत्री आदिसे पूजन करे॥ ७८॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
चेतसैवानिशं सर्वभूतानि प्रणमेत्सुधीः।
ज्ञात्वा मां चेतनं शुद्धं जीवरूपेण संस्थितम्॥ ७९॥
मूलम्
चेतसैवानिशं सर्वभूतानि प्रणमेत्सुधीः।
ज्ञात्वा मां चेतनं शुद्धं जीवरूपेण संस्थितम्॥ ७९॥
अनुवाद (हिन्दी)
इस प्रकार मुझ शुद्ध चेतनको ही जीवरूपसे स्थित जानकर बुद्धिमान् पुरुष अहर्निश सब प्राणियोंको चित्तसे ही प्रणाम करे॥ ७९॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्मात्कदाचिन्नेक्षेत भेदमीश्वरजीवयोः।
भक्तियोगो ज्ञानयोगो मया मातरुदीरितः॥ ८०॥
मूलम्
तस्मात्कदाचिन्नेक्षेत भेदमीश्वरजीवयोः।
भक्तियोगो ज्ञानयोगो मया मातरुदीरितः॥ ८०॥
अनुवाद (हिन्दी)
इसलिये जीव और ईश्वरका भेद कभी न देखे। हे मातः! मैंने तुमसे यह भक्तियोग और ज्ञानयोगका वर्णन किया॥ ८०॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
आलम्ब्यैकतरं वापि पुरुषः शुभमृच्छति।
ततो मां भक्तियोगेन मातः सर्वहृदि स्थितम्॥ ८१॥
पुत्ररूपेण वा नित्यं स्मृत्वा शान्तिमवाप्स्यसि।
श्रुत्वा रामस्य वचनं कौसल्यानन्दसंयुता॥ ८२॥
मूलम्
आलम्ब्यैकतरं वापि पुरुषः शुभमृच्छति।
ततो मां भक्तियोगेन मातः सर्वहृदि स्थितम्॥ ८१॥
पुत्ररूपेण वा नित्यं स्मृत्वा शान्तिमवाप्स्यसि।
श्रुत्वा रामस्य वचनं कौसल्यानन्दसंयुता॥ ८२॥
अनुवाद (हिन्दी)
इनमेंसे एकका भी अवलम्बन करनेसे पुरुष आत्यन्तिक शुभ प्राप्त कर लेता है। अतः हे मातः! मुझे सब प्राणियोंके अन्तःकरणमें स्थित जानते हुए अथवा पुत्ररूपसे भक्तियोगके द्वारा नित्यप्रति स्मरण करते रहनेसे तुम शान्ति प्राप्त करोगी’’। भगवान् रामके ये वचन सुनकर कौसल्याजी आनन्दसे भर गयीं॥ ८१-८२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
रामं सदा हृदि ध्यात्वा छित्त्वा संसारबन्धनम्।
अतिक्रम्य गतीस्तिस्रोऽप्यवाप परमां गतिम्॥ ८३॥
मूलम्
रामं सदा हृदि ध्यात्वा छित्त्वा संसारबन्धनम्।
अतिक्रम्य गतीस्तिस्रोऽप्यवाप परमां गतिम्॥ ८३॥
अनुवाद (हिन्दी)
और हृदयमें निरन्तर श्रीरामचन्द्रजीका ध्यान करती हुई संसार-बन्धनको काटकर तीनों प्रकारकी गतियोंको पारकर परम गतिको प्राप्त हुईं॥ ८३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
कैकेयी चापि योगं रघुपतिगदितं
पूर्वमेवाधिगम्य
श्रद्धाभक्तिप्रशान्ता हृदि रघुतिलकं
भावयन्ती गतासुः॥
गत्वा स्वर्गं स्फुरन्ती दशरथसहिता
मोदमानावतस्थे
माता श्रीलक्ष्मणस्याप्यतिविमलमतिः
प्राप भर्तुः समीपम्॥ ८४॥
मूलम्
कैकेयी चापि योगं रघुपतिगदितं
पूर्वमेवाधिगम्य
श्रद्धाभक्तिप्रशान्ता हृदि रघुतिलकं
भावयन्ती गतासुः॥
गत्वा स्वर्गं स्फुरन्ती दशरथसहिता
मोदमानावतस्थे
माता श्रीलक्ष्मणस्याप्यतिविमलमतिः
प्राप भर्तुः समीपम्॥ ८४॥
अनुवाद (हिन्दी)
कैकेयीने भी रघुनाथजीद्वारा पहले (चित्रकूट-पर्वतपर) कहे हुए योगको हृदयंगम कर श्रद्धा और भक्तिभावसे शान्तिपूर्वक हृदयमें रघुकुलतिलक भगवान् रामका ध्यान करते हुए प्राणत्याग किया और स्वर्गलोकमें जाकर दशरथजीके साथ सुशोभित हो आनन्दपूर्वक रहने लगीं। इसी प्रकार श्रीलक्ष्मणजीकी माता अत्यन्त विमल बुद्धिवाली सुमित्राने भी अपने पतिका सामीप्य प्राप्त किया॥ ८४॥
अनुवाद (समाप्ति)
इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे उत्तरकाण्डे सप्तमः सर्गः॥ ७॥