[[अध्यात्मरामायणम् Source: EB]]

[

[TABLE]

Printed by

SHIBNATH GANGULI,

AT METROPOLITAN PRINTING & PUBLISHING HOUSE, LIMITED,

56, Dharamtala Street, Calcutta

सम्पादकविनिवेदनम्

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1725503397Capture.JPG"/>

परमकारुणिकपरमेश्वरस्यापारानुग्रहेण कथ कथमपि सम्पन्नता गतमध्यात्मरामायणसम्पादनकार्यम्। एवमत्र विदाकुर्वन्तु अत्रभवन्तः परिपोषका अव्येतार—यथा विनियोगकारिभिरस्य भूमिकाप्रणयनभारः प्राच्यपाश्चात्त्यभाषाविदुषि एम्-ए, पि एइच् डि-विरुदवति सकलकलानिपुणे प्रवीणे चाध्यापके श्रीयुक्त-प्रबोधचन्द्रवाग्चिमहोदये विन्यस्त इति। मन्ये तल्लिखिता भूमिका सर्वलक्षणलक्षिता भाषाभावपरिपुष्टा सरसा भविष्यति, तया च परम परितोषमधिगमिष्यन्ति गुणमात्नग्राहिणः सन्त इत्यत्रास्मद्वक्तव्य स्वल्पमेव पर्यवसितम्।

जानन्ति सर्व एव भाषाविदो यथा दशरथजनोर्जनार्दनस्य श्रीरामचन्द्रस्य महनीयमनर्घञ्च चरित्रमवलम्ब्य विरचिताः सन्तीह वाल्मीकिरामायणाध्यात्मरामायणाद्भुतरामायणादयो-ऽनेकेप्रबन्धा इति। एतदितरेषु पुराणचयेष्वपि सकलजगदाह्लादकस्य तस्य जन्मादिलीलासमुदायः साकत्येनोपनिबद्धः। एषु च रामलीलात्मकेषु ललितेषु प्रबन्धबन्धेषु प्राचीनतया प्रामाण्येन भाषासम्पदा भावमाहात्म्येन प्रासादादिगुणेन माधुर्यादिरसवत्त्वेन च वाल्मीकिरामायणमेव प्रधानस्थानमलभत। ततः परज्चेदमध्यात्मरामायण वेदान्तसिद्धान्तप्रधानतया भक्तिरसप्रवणतया च स्थानमलभत। एवमपि सर्व एव जानन्ति यथा प्रायो निखिलास्वपि पृथ्वीषु पृथिवीभारविव्वसनपटीयसोऽतुल्ययशसो रामस्य कथा प्रचारिता। तत्र चेदमेव वाल्मीकिरामायणाध्यात्मरामायणद्वय निदानमिति विभावयामः। आलोच्यस्यास्याध्यात्मरामायणस्य प्रणेता परमभागवतो वेदव्यासः। स चात्र सर्वेण हृदयेन मनुजावतारावतीर्णस्य तीर्णप्रतिज्ञस्यापि रामस्य अयोनिजाया रामजायाया जानक्याश्च पुरुषप्रकृतित्वसम्पादनपुरःसर वेदान्तवेद्यत्वमव्याहतमभिहितवान्। अयञ्च कवयिता परानुराग- रञ्जितहृदयतया कदाचित् सुत इव, कदाचित् शिष्य इव, कदाचिद्वा प्रेष्य इव लीलालहरीमनयो प्रकटयन् भगवद्भक्ताना महतीमुपकारपरम्परा संसाधयन् द्वितीयमिव भागवतमिदमध्यात्मरामायण प्रणिनाय। अन्तराऽन्तरा च वेदान्तसिद्धान्तप्रकटनद्वारेण भक्तिरसाप्लावनेनाऽऽप्लावित चमत्कृतञ्च सर्वमिदजगत्। यद्यपि अस्य प्रणयने वाल्मीकिरामायणशैली एव प्राय. समनुसृता तेन, तथाऽपि परानुरागसमृद्धिरेवास्य जगता जनानाञ्च ऋद्धि वर्द्धयामास, वर्द्धयति वर्द्धयिष्यतीति सर्वथेद भगवद्भक्ताना परानुरागभागित्यत्र नास्ति विसंवादावकाशः। अलमत्र विस्तरबाहुल्येन।

अस्य सम्पादनावसरे चास्माभिश्चतु.सख्यकाना हस्तलिखिताना त्रिसख्यकानाञ्च मुद्रिताना सङ्कलनेन सप्तसंख्यकानामादर्शाना पाठा आलोचिताः परिगृहीताश्च। तेषु च आदर्शेषु वङ्गवासीकार्यालयतो वङ्गाक्षरप्रकाशित पुस्तक (क), १९२८ सवते नूतनसस्कृत-

यन्त्रतः श्रीयुतहरिमोहनविद्यारत्न-श्रीयुतकालीकिङ्करविद्यारत्नायानागराक्षरसम्पादितं पुस्तक (ख), कलिकातासस्कृतसाहित्यपरिपद्भवनतोऽविगत हस्तलिखित पुस्तक (ग), कत्याणनगरीस्थितात् लक्ष्मीवेङ्कटेश्वरयन्त्रात् १८४४ शके गङ्गाविष्णुश्रीकृष्णदासेन नागराक्षरमुद्रित पुस्तक (घ), कलिकातासस्कृतसाहित्यपरिषद्भवनतः प्राप्त सुन्दरकाण्डान्त पुस्तक (ड), कलिकातावाग्वाजारप्रवासिनः श्रीयुक्त आशुतोषस्मृतितीर्थमहोदयस्य गृहादनुग्रहाल्लब्ध १७२९५।१०।२२ शकातीताब्दे लिखित पुस्तक (च), तत एव लब्ध हस्तलिखित पुस्तक (छ) इत्यादिचिह्नेन चिह्नितम्। छ चिह्निते चाऽऽदर्शे समाप्तयवसरे ‘शुभमस्तु शकातीताब्दाः १७।१७।४।१४।१२ श्रीमद्भाद्रपदे मासे दिने पञ्चदशे शुभे। तिथौ वामे शुक्लपक्षे गुरोर्वारे शुभेऽहनि।’ एव लिखितमुपलब्धम्। इत्यन्ता तावद् आदर्शग्रन्थाना विवृतिः, अनन्तरञ्च स्वकर्त्तव्यतया ग्रन्थप्रदातृभ्यस्तेभ्यस्तेभ्य अशेषो धन्यवादः प्रदीयते।

अत्र च पूर्वामुद्रिता प्राचीना सम्पूर्णा नरोत्तमकृतटीका, पूर्वामुद्रिताया गोपालचक्रवर्त्तिकृतटीकाया साराश, मुद्रितपूर्वाया रामवर्मकृतटीकाया साराशश्चास्माभिः सन्निवेशितः। नरोत्तमकृतटीका गोपालचक्रवर्त्तिकृतटीका च हस्तलिखितादेकैकादादर्शाद् गृहीता, बहुना यत्नेन अर्थादीना विनिमयेनापि अनयोरादर्शान्तर संग्रहीतु नालमस्माभिरिति सत्यपि प्रयत्नबाहुल्ये पदे पदे भ्रमप्रमादोऽनिवार्य इति सुधियो जानन्तु। टीकाया आदर्शद्वयञ्च कलिकाता एसियाटिक्-सोसाइटिभवनतो लब्धमिति तत्रस्थेभ्यः कर्त्तृपक्षेभ्यः सानुराग धन्यवाद विज्ञापयाम।

वाल्मीकिरामायणेन पुराणादिभिश्च अस्य तुलनामूलकेन कृत्येन कृताऽस्माभिः पुस्तककलेवरस्य विवृद्धिरिति अनिच्छाकृतेय पुष्टिरूपा त्रुटिःशुभेन चक्षुषा अवलोकयितव्या पाठकमहोदयैः।

सम्पादनावसरे मेट्रोपलिटन्कार्यालयस्य प्रधानसशोधकः संस्कृतसाहित्यपरिषत्पत्रिकायाः सहकारिसम्पादक. काव्यप्रकाशनामकस्यालङ्कारग्रन्थस्य सम्पादको नानाविद्यापारग. सदाशयः श्रीयुक्तउपेन्द्रमोहनसाख्यतीर्थमहोदयः स्वकीयेनोदारतागुणेन मया सह प्रायः सममेव श्रम स्वीकृतः। तस्य साहाय्य विना सम्पादनकार्य सुदुष्कर स्यादिति तद्गुणमुग्वा वय तत्र चिरकृतज्ञा. स्याम। सस्कृतसाहित्यपरिषदो ग्रन्थरक्षकेण श्रीमता तारानाथभट्टाचार्येण स्वार्थमनपेक्षमाणेन केवल सौजन्यादेवात्रत्य ग्रन्थान्तरीयवाक्यानामाकरस्थानमस्मान् ज्ञापयता लघूकृतो मे परिश्रमभार इति कल्याणिने तस्मै शतशो धन्यवादाः सममाशीर्वादेन प्रदीयन्ते। यश्च महात्मा प्रतिष्ठानस्यास्य सस्थापनेन प्राचीनदुर्लभपुस्तकादीना प्रकाशनेन जगता जनानाञ्च महोपकारसाधनद्वारेण धन्यवादार्ह, अन्ते सततसज्जन-गणानुरागभाजः परमोदारस्य पवित्रचरित्रस्य अशेषकल्याणास्पदस्य तस्य श्रीयुक्तसच्चिदानन्दभट्टाचार्यमहोदयस्य परमोदय दीर्घायुश्च परमेश्वरसविधे प्रार्थयामः। इति शम्।

—————

Note on the Manuscripts

The present edition of the Adhyātma-Rāmāyana is based on the following materials

1. The ‘Bangabāsi’ edition of the Adhyātma-Rāmāyana, in Bengali characters, marked as ka.

2. The edition (with the commentary of Rāmavarman) of Harimohan Vidyāratna and Kālīkınkara Vidyāratna, New Sanskrit Press, Samvat 1928, in Devanāgara characters, marked as kha.

3. The manuscript preserved in the Library of the Calcutta Sanskrit Sāhitya-parisat, marked as ga.

4. The edition (with the commentary of Rāmavarman) of the Laksmi Venkateśvara Press, published by Gangāvisṇu Śrīkrsna. Dāsa, in Devanāgara characters, Śak° 1848, marked as gha.

5. The Adhyātma-Rāmāyana to the end of Sundarakānda, preserved in the library of the Calcutta Sanskrit Sāhitya-parisat, marked asṅ.

6 The manuscript preserved in the library of Pandit Ashutosh Smititirtha of Baghbazar, Calcutta, written in Śak° 1795, marked as .

7. Another manuscript preserved in the library of the above-named Pandit Ashutosh Smititirtha, marked as ch.

• *The manuscripts of the commentary of Narottama Dāsa and that of Gopāla Cakravartī, preserved in the library of the Asiatic Society of Bengal, Calcutta.

प्रमादास त्रुटितोऽयं श्लोक, अरण्यकाण्डे सप्तमाध्याये ४८श-श्लोकात्परम् (३८० पृ०), पाठ्य.—

हा राम हा लक्ष्मणेति रुदन्ती जनकात्मजा।
भयोद्विग्नमना दीना पश्यन्ती भुवमेव सा॥इति।

INTRODUCTION

I

The text, its commentaries and the probable date of composition.

The Adhyātma-Rāmāyana is being presented for the first time in a critical edition. The text did not receive that care and attention from its previous editors which it deserved The work, though late, tries to popularise the main principles of the Vedānta philosophy¹"), and, at the same time, probably seeks to supply a canonical basis for the Ramaite creed The entrie work was probably commented on only thrice by Rāmavarman, Narottamadāsa and Gopāla Cakravarti²The Rāmagītā, which forms a sort of nucleus of the whole work, was separately commented on at least sixtimes Aufiecht in his Catalogus Catalogorummentions—

(i) Subodhiniby Ayyojibhatta,

(ii) Commentary of Kisnanātha,

(iii) Commentary of Balabhadra,

(iv) Commentary of Mahīdhara,

(v) SajjanasanginĪby Yatıśī,

(vi) Commentary of Viśvanāthasimhadeva

These are only the commentaries which have been so far noticed and they bear sufficient testimony to the great popularity of the work The author of the Adhyātma-Rāmāyana makes use of the Rāma story as told by Vālmīki and within the frame-work of that story introduces long philosophical discourses in which Rāma figures as the Paramātman and Sītā, the Māyā-śaktion the creative illusion

—————————————————————————————————————

1 The text is expressly called Vedāntasamgraha, ‘वेदान्त-सग्रहम’ (I1 115)

2Aufrecht does not mention the commentaries of Narottama and Gopāla in his catalogue.

Though the story of Vālmiki’s Rāmāyana has been utilised for the present work its setting is peculiar In the Rāmāyana of Vālmiki, Nārada introduces the story of Rāma to Vālmīki and then the latter by worshipping Rāma attains the poetic faculty and according to the instruction of Brahmā utilises that faculty in writing out the story of Rāma as narrated to him by Nārada But the Adhyātma-Rāmāyuna is introduced in the form of a Purāna which the Sūta narrtes The Sūta says that Nārada, being afflicted by the misery of the three worlds in the Kaliage, goes to Brahmā and wants to know from him the easiest means of Salvation (लघूपायेन येनैषा परलोकगतिर्भवेत्). Brahmā replies that it is by reading the Adhyātma-Rāmāyana and by understanding the secret about Rāma that people can easily attain salvation. This Rāma-tattra orseciet about Rāma was formerly related by Śiva to Pārvati. The text, therefore, is set forth in the form of an intertocution between Śiva and Pārvati which is communicated by Brahmā to Nārada. The narrator of the whole thing is Sūta In this setting, therefore, the text differs from the Rāmāyana and as Sūta is generally the narrator of the Purānas and as Śiva is the narrator of the Tantra-sāstra³ it is said that Rāma in order to instruct the common people established innumerable Śivalingas all over the world लोकानामुपदेषार्थ परमात्मा रघूत्तम। कोटिश स्थापयामास शिवलिङ्गानि सर्वत॥ Cf also Ayodhyā, vi 53,तन्मन्त्रजापको यस्तु त्वामेव शरण गत’।”), we may reasonably conclude that the compiler of the Adhyātma-Rāmāyana by adopting this new setting has deliberately attached two kinds of speciality to the text, that of the Purāna, so far as it is an old story told anew and that of Tantra, so far as it deals with the mystical aspect of the Rāma story

The Rāma story in the present text is only an abbreviated version of the story of Vālmiki’s Rāmāyana and has no difference

——————————————————————————————————

I. This Tantric character runs all through the work The colophon of each canto runs as उमामहेश्वरसवदि—, besides in the Uttarakānda (iv24) it is said that Rāma in order to instruct the common people established innumerable Śivalingas all over the world

लोकानामुपदेषार्थ परमात्मा रघूत्तम।
कोटिश स्थापयामास शिवलिङ्गानि सर्वत॥

Cf also Ayodhyā, vi 53,तन्मन्त्रजापको यस्तु त्वामेव शरण गत’।

at all with the latter. This will be quite clear from the following abstract of the different books—

I. *Ādn—*the birth of Rāma and his brothers, his various exploits in childhood, he accompanies Viśvāmitra with his brothers, the different Rāksasas, Tādakā, Mārica, Subāhu are killed, emancıpation of Ahalyā, the breaking of the great bow of Hara in the court of Janaka, the marriage of the brothers, the pride of Bhārgava curbed on their way back to Ayodhyā

II. Ayodhyā—Daśaratha’s arrangement for the conseciation of Rāma as Yuvarāja, the prayerof Kaikeyī, Daśaratha grants the prayer, Rāma prepares for going to the forest, he proceeds to the forest with Laksmana and Sitā and lives for sometime on the banks of the Ganges, Rāma goes to the hermitage of Bharadvāja, liveson the Citrakūta and meets Vālmiki, the death of Daśaratha, Bharata goes to the forest to bring back Rāma, Bharata sets up his capital at Nandigrāma and places the two sandals of Rāma on the throne, Rāma goes to the hermitage of Atri

**III.**Aranya— Ramā’s stay in different hermitages, Laksmaṇa chops off the nose and ears of Śūrpanakhā, Rāma’s fight with the Rāksasas under Khara and Dūsana, Mārīca appears in the form of a golden stag, Rāma kills it, meanwhile Rāvaṇa carries away Sītā, Jatāyu stands in the way, he loses his wings, Jatāyu’s meeting with Rāma and his death, other minorexploits

IV. Kiskindhyā*—* alliance with Sugrīva, Bāli defeated and killed, Sugiīva is established on the throne of Kıskındhyā, Angada consecrated as Yuvarāja, mobilisation of the army of monkeys, Hanūmān starts with others in search of Sītā with the ring of Rāma, his journey and various exploits, he meets Sitā and givesher the ring

**V.**Sundara— the long jump of Hanūmān over thesea, he kills the demon called Simhikā and enters Lankā, he meets Sītā, he destroys the forest of Aśoka, he is imprisoned by Meghanāda, he sees the court of Lankā, buins the city, returns to Rāma and gives himthe informations

**VI.**Lankā—Rāma starts to warwith Rāvana and encamps on the sea-shore, Rāvana insults Vibhisana Vibhisana takes shelter in Rāma’s camp, Rāma brings the sea under control, Nala makes the bridge, Rāvana ascends the top of the palace to see the army of Rāma, the battle, the fall of Rāma’s army in the battle with Meghanāda, Hanūmān brings the Drona hill and the dead soldiers are revived, Laksmana is wounded by the powerful Javelin (Śakti śela), Hanūmān atter several exploits brings the herb called Viśalya-karanīand heals Laksmana, the fall of Kumbhakarna, the fall of Meghanāda, the fall of Rāvana, Vibhīsaṇa becomes king, Sitā

’s fire-ordeal, the return of Rāma, his coronation, Sugriva returns to his own country

**VII.**Uttara— Sitāsent to the forest, Śatrughna kills the demon called Lavana, the brith of Lava and Kuśa, Sitā enters the earth, Rāma abandons Laksmana, coronation of Lava-Kuśa, Rāma with his followers retires to Vaikuntha

Within the framework of this story the author of the Adhyātma-Rāmāyana has introduced long philosophical discourses mostly in the form of digressions. These digressions occur in almost a॥
the books of which the most important are the following—

Ādi—1the reality about Rāma

2 the emancipation of Ahalyā and herprayer

  7 the player of Rāma Jāmadagnya

• Ayodhyā*— 1 the adress of Nārada

• Aranya*― 3 the address of Agastya

    4 the conversation between Rāma and Laksmaṇa
  

• Lankā*— 2 Vibhisaṇa’s advice to Rāvana

   3 the eulogy of the Gods
  

• Uttara*—Rāma’s instruction to Kauśalyā, Rāmagītā.

The Special Sanctity of the Text and
the Date of its Composition

The work is called the best of Purānas (पुराणोत्तमम्, I 1 20), the heart of Rāma-Rāmahrdayam (I 1 42), the Rāmagītā (I 1 47), the Ramopanisat (I 1 48), the Adhi-Rāmasamhitā (VI 16 49), Adhyātma-Rāmacaritam (I 24) It contains the secret of Rāma (रामत्त्व,I 1 49) and its story is called the conversation between Sitā, Rāma and Hanūmat (सीताराममरुत्सूनुसवाद, I 1 84) It isthe most sacred text for the Kalı age and its study contributes tothe dissipation of all sins. He, who reads one śloka or even half of a śloka of this text with devotion, gets rid of sin in a moment, and he, who leads the text with his utmost attention everyday, attains emancipation even in this life (Jīvanmukta) He who pays respects to this text acquires the merit of worshipping all the gods (नमस्करोति योऽव्यात्मरामायणमदूरतः। सर्वदेवार्च्चनफल स प्राप्नोति— I 1 32) One can not attain so much ment by studyingthe Vedas and explaining the śāstras (अधीतेषु च वेदेषु शास्त्रेषु व्याकृतेषु च। यत् फल दुर्लभ लोके तत् फल तस्य सम्भवेत्॥I 1 34) He who explains this text in an assembly of Rāmabhaktas or worshippers of Rāma on an Ekādaśīday, after observing fast, acquies great merit Every word of the text becomes then as effective to him as the Gāyatrī and he then attains the ment of *purascaryā.*He, who observes fast on the Rāmanavamīday and by keeping awake by night either reads the text or hears it, attains the merit that accrues from a visit to all great places of pilgrimage like the Kuruksetra, Puskara etc, on the days of complete eclipse of the sun and from giving away in those places one’s dearest things to Brahmins⁴The work is

————————————————————————————————————————

1.

एकादशीदिनेऽध्यात्मरामायणमुपोषित।
यो रामभक्तसदसि व्याकरोति नरोत्तम॥

तस्य पुण्यफल वक्षोशृण वैष्णवसत्तम।
प्रत्यक्षरन्तु गायत्रीपुरश्चर्याफल लभेत॥

उपवासव्रत कृत्वा श्रीरामनवमीदिने।
रात्रौ जागरितोऽध्यात्मरामायणमनन्यधी।
य. पठेच्छणुयाद्वापि तस्य पुण्य वदाम्यहम्॥

further described as containing the secret of the sacred books (धर्मशास्त्ररहस्य, I 1 72) From all these it is evident that a special sanctity has been attributed to the text and great stress has been land on the reading and recital of the text (सङ्कीर्त्तनम्, I 1 26) On the other hand no stress is laid on the realisation of the truths contained in the text, mechanical reading and recital of the text are sufficient to contribute to the acquisition of great religious merit. This cannot but be the spirit of a late age

In various other places of the text the same emphasis is laid on the recital of the story of Rāma and on the repetition of the name of Rāma

राम रामेति ये नित्य जपन्ति मनुजा भुवि।
तेषा मृत्युभयादीनि न भवन्ति कदाचन॥
रामनाम्नैव मुक्तिः स्यात् कलौ नान्येन केनचित्॥[II 5 25-26]

मत्कथाश्रवणे पाठे व्याख्याने सर्वदा रतिः।
मत्पूजापरिनिष्ठा च मम नामानुकीर्त्तनम्॥[III 4 46]

राम रामेति यद्वाणी मधुर गायति क्षणम्।
स ब्रह्महा सुरापो वा मुच्यते सर्वपातकैः॥ [IV 1 78]

शृण्वन्ति गायन्ति च ये कथास्ते रघुनन्दन।
पश्यन्ति तव पादाब्ज भवार्णवसुतारणम्॥ [IV 6 66]

मायाश्रित सकलमेतदनन्यकत्वात्,
मत्कीर्त्तन जगति पापहर निबोध॥[VII 160]

ये चापि ते राम पवित्रनाम गृणन्ति मर्त्त्यालयकाल एव।
अज्ञानतो वाऽपि भजन्तु लोकास्तानेव योगैरपि चाधिगम्यान्॥ [VII 9 61]

————————————————————————————————————

कुरुक्षेत्रादिनिखिलपुण्यतीर्थेष्वनेक‍श।
आत्मतुल्य धनं सूर्यग्रहणे सर्वतोमुखे॥

विप्रेभ्यो व्यासमुख्येभ्यो दत्त्वा यत् फलमश्नुते।
तत् फल सम्भवेत्तस्य सत्य सत्य न सशयः॥ [I. 1. 35-39]

Such emphasis, on the repetition of the name of Rāma, the meditation of Rāma and the singing of the exploits of Rāma, was laid only in a lateperiod when the cult of Rāma and Sitā had fully developed.

We have seen besides that great importance is attached in our text to the worshippers of Rāma (Rāmabhaktas) as a class. They are also described as Mahābhāgavatas.The mention of theRāmabhaktasas a class seems to presuppose the existence of the Ramaite sect. The members of this sect alone are very particular in the observance of the Rāmanavamīday. The Ramaite sect was founded by Rāmānanda who introduced for the first time the woiship of Rāma and Sitā. Rāmānanda lived in the beginning of the 16th century⁵. His disciples who mostly belonged to the lower castes were all worshippers of Rāma. The only mode of worship with them was Japa orthe repetition of the name of Rāma. There is, however, a mystic trend in the teachings and this is absent in the writings of Tulasıdāsa. Tulasīdāsa who was born in 1532 A D, and died in 1623 AD, contributed the most to the propagation of the cult of Rama over Northern India. Tulasīdāsa was the authorof a large number of works on Rāma.His Rāmacaritamānasais a capital work and is widely read over Northern India. He was a teacher of the Bhaktīmarga orthe path of devotion “which is based upon an Idealistic philosophy with a leaning towards spiritual monism of the Advaita system”. According to him “Rāma is the supreme god and that through his grace man becomes holy and blessed. He should, therefore, be adored, where he is, sin is not, and, therefore, for the purification of the mind, he should always be thought of and meditated on”. The followers of Rāmānanda were all non-Biahmins and it was probably through the activities of Tulasīdāsa that the Rāma cult was introduced amongst the Brāhmins The Adhyātma-Rāmāyana seems to have been composed in this period, perhaps a little earlier than the time of

—————————————————————————————————————————

**1.**There is some uncertainty regarding the date of Rāmānanda. According to the calculation of late Sir R G Bhandarkar, Rāmānanda was born in Prayāga, in Vikrama Samvat, 1356, corresponding to 1299-1300 A D.

Tulasidāsa, about the 15th century, when the Ramaite cult was being introduced in the Brahmanical fold. The idea of writing a work, imbibed by the Ramaite spirit, that would have the appearance of a canonical text, could not have started except with the orthodox section, which probably resented the predominance of teachers belonging to lower castes.

Besides these there are clear traces in our text of love (prema) as an element in devotion. It is expressly said that the right devotion is characterised by love—

तस्माद्राघव सद्भक्तिस्त्वयि मे प्रेमलक्षणा।[III 3 38]

When Rāma in his material form is meditated on, a pleasant feeling of love is produced, which makes the hairs stand on then ends.

अतोऽह राम रूप ते स्थूलमेवानुभावये।
यस्मिन् ध्याते प्रेमरससरोमपुलको भवेत्।
तदैव मुक्तिस्याद्राम यदा ते स्थूलभावकः॥ [III 9 45]

This emotional aspect of devotion to the god was cultivated in a systematic way for the first time in the 16th century by the followers of Caitanya. In fact, one of the commentators of theAdhyātma-Rāmāyana,. Narottama, while commenting on this verse, refers to the Bhaktırasāmıtasındhu of Rūpagoswāmi⁶**.**This seems to evoke the spirit of the age when love as an element of devotion was much cultivated all over Northern India. Our text could not have been composed much earlier than this period—

——————————————————————————————————

1. अतो मुक्तिदत्वाद् यस्मिन् स्थूलरूपे प्रेमा चासौ रसश्चेति प्रेमरस। तल्लक्षण यथा—

सम्यङ्मसृणितस्वान्तो ममत्वातिशयान्वित।
भाव, स एव शान्तात्मा बुधै प्रेमा निगद्यते॥

[रुपयोखामिकृतभक्तिरसामृतसिधौ]

II

Rama and Sita

In the present text Rāma and Sītā are put in a different light Rāma, though he is still the Rāma of Vālmiki performing all the exploits which are attributed to the latter, is the Parātman, thePara-Brahmanorthe Supreme Being. He acts as a man only to instruct man. Though Sītāis still the Sītāof Vālmiki, her real role is that of the creative illusion (māyāsakti) which leads to creation, preservation and destruction of the visible universe But before we go into details about these ādhyātmu aspects of Rāma and Sītā, it would be probably better to discuss the different passages which describe these aspects.

(1) Mahādeva tells Pārvatīthat Rāma is the Parātman, the Entity that transcends the Prakiti or the phenomenal world. He is without any beginning, he is the only Bliss and the Highest Purusa. He creates all this through his own māyā, and permeates it from in and out like space. Though placed within all yet theParamātman is not easily accessible— he manifests himself in all this created world through his own māyā and moves nearit as thecumbala does in the proximity of non Ignorance should not be imputed to this ātman As no darkness can be present in the sun due to his luminousness, so also no ignorance can be attributed to Rāma, who is the highest Parātman, the intense pure knowledge in person the highest of gods. It is under the force of illusion that people attribute actions to *ātman.*As the sun has not really any such divisions like the day and the night, so also knowledge and ignorance can not stay in Rāma who is the pure knowledge intensified. There is, therefore, no darkness of ignorance in Rāma who is pure blissfulness and intelligence in person⁷[I 1 76-83]

—————————————————————————————————————————

I.

राम परात्मा प्रकृतेरनादिरानन्द एक पुरुषोत्तमो हि ।
स्वमायया कृत्स्नमिद हि सृष्ट्वा नभोवदन्तर्बहिरास्थितो यः॥७६॥

A-R-2

(2) Sitātells Hanūmat know that Rāma is the Supreme Brahman. He is Sat, Cut and Ānanda (existence, consciousness and blissfulness ) He is one ( i.e, devoid of duality), free from all attributes, the only being who is beyond the reach of human perception. He is the spotless bliss, quietness, changeless, free from impurity, the all-compassing ātman, self-illumined and free from demerit. I myself (Sītā) am the onginal Prakrtı, the instrument of creation, preservation and destruction. When I am near him (Rāma) I create all this ceaselesslyOnly theignorant people attribute all these acts to him. All these acts (narrated in the Rāmāyana) are in fact done by me. These should not be attributed to Rāma who is changeless (ahamkāra), the Soul of the universe Rāma neither moves norstays, he neither repents nordesires, neither abandons nor does anything the blissfulness in person, he is free fiom motion, free from change, and appears as possessed of attributes under the influence of māyā⁸¹[I 1 91-94, 102, 103]

—————————————————————————————————————————

सर्वान्तरस्थोऽपि निगूढ आत्मा स्वमायया तृष्टमिद विचष्टे।
जगन्ति नित्य परितो भ्रमन्ति यतसन्निधौ चुम्बकलोहवद्धि॥७७॥

यथा प्रकाशो न तु विद्यते रवौ ज्योति स्वभावात् परमेश्वरे तथा।
विशुद्धविज्ञानघने रघूत्तमे विद्या कथ स्थात परत परात्मनि॥८०॥

नाही न रात्रि सवितुर्यथा भवेत प्रकाशरूपाव्यभिचारत क्वचित्।
ज्ञान तथाऽज्ञानमिद द्वय हरौ रामे कथ स्थास्यति शुद्धचिद्धने॥८२॥

तम्मात् परानन्दमये रघूत्तमे विज्ञानरूपे न हि विद्यते तम॥८३॥

1.राम विद्धि पर ब्रह्म सच्चिदानन्दमद्वयम्।
सर्वोपाधिविनिर्मुक्त सत्तामात्रमगोचरम्॥९१॥

आनन्द निर्मल शान्त निर्विकार निरञ्जनम्।
सर्वत्यापिनमात्मानम् स्वप्रकाशमकल्मषम्॥९२॥

मा विद्धि मूलप्रकृति सर्गस्थित्यन्तकारिणीम्।
तस्य सन्निधिमात्रेण सृजामीदमतन्द्रिता॥९३॥

ततसान्निध्यान्मया सृष्ट तस्मिन्नारोप्यतेऽबुधै॥९४॥

रामो न गच्छति न तिष्ठति नानुशोच
त्याकाङ्क्षतेत्यजति नो न करोति किञ्चित।
आनन्दमूर्त्तिरचल परिणामहीनो
मायागुणाननुगतो हि तथा विभाति॥१०३॥

(3) The Parātman (Rāma) did all these acts in the guise of man, following the ways of the world of men but he still remains changeless without becoming, doing nothing in calculation⁹[I 3 73]

(4) Vaśistha says unto Daśaratha— Rama is no man, he is the eternal Paramātman Being requested by Brahmā to incarnate in order to remove the sin of the world he has taken his birth. Formerly you were the Prajāpati Kaśyapa, Kauśalyā was Adıtı, the mother of gods— the Yogamāyā has been born as Sītā to Janaka¹⁰[I 412-14, 19]

(5) He is that Parātman, the primordial being, who is himself the first and endless light and who has assumed this illusory and world-bewitching body for the good of the world. He is the sole master of creation, preservation and destruction, who reflecting through the qualities of his own māyāassumes the different forms of Virinṅci, Brahmā, Visnu and Īśvara, though he remains himself the complete ātman¹¹[I 5 49-50]

(6) Ahalyā says unto Rāma— you are the source of the world, you are the world and you are the basis of the world. You are present in all the beings but you are still the ultimate one. You are the sound om, but you are indescribable in words Through the distinction of the describable and the means of description (vāiyu

—————————————————————————————————————————

1. एव परात्मा मनुजावतारी मनुष्यलोकाननुसृत्य सर्वान्।
चक्रेऽविकारीपरिणामहीनो विचार्यमाणो न करोति किञ्चित॥७३॥

2. रामो न मानुषो जात परमात्मा सनातन॥१२॥

भूमेर्भारावताराय ब्रह्मणा प्रार्थित पुरा।
स एव जातो भगवान् कौशल्याया तवानघ॥१३॥

त्वन्तु प्रजापति पूर्वं कश्यपो ब्रह्मणः सुत।
कौशल्या चादिति पूर्वं देवमाता यशस्विनी॥१४॥

योगमायाऽपि सौतेति जाता जनकनन्दिनी॥१८॥

3. सोऽय परात्मा पुरुष पुराण एष स्वयज्योतिरनन्त आद्य।
मायातनू लोकविमोहिनी यो धत्तेपरानुग्रह एष राम॥४८॥

अय हिसृष्टिस्थितिसयमानामेक स्वमायागुणबिम्बितो य।
विरिञ्चिवि

ष्णुोश्चरनामभेदान् धत्ते स्वतन्त्र परिपूर्ण आत्मा॥५०॥

and

tā) you are one with the world According to the way of visualising as the subject, cause and effect (

hartı, hōranu and hārna) under the influence of māyā, Rāma, though you are one, you appeal as many Men under the influence of māyā do not know the reality about you. You are present everywhere both inside and outside like the space (ākāśa) You are stainless, companionless, unmoved, eternal, pure, the illumined and even the one¹²^(1) [I 5 52-56]

(7) Nārada says unto Janaka—Hisīkeśa, the supreme being, out of kindness to his devotees and in order to achieve the work of the devas and to kill Ravana, has been born under the form of a man as Rāma. He is now in this world as four-fold Dāśarathi (the four sons of Daśaratha). The Yogamāyā is born as Sitā in you house¹³²[I 6 57-59]

(b) Rāma Jāmadagnya says unto Rāma— you are unattainable to Brahmāand other gods, you transcend the Prakrti. You are not subject to the sixfold existence like birth etc, which results from ignorance. You are subject to no change. You are perfect and

—————————————————————————————————————————

1. जगतामादिभूतस्त्व जगत त्व जगदाश्रय।
सर्वभूतेषु ससक्त एको भाति भवान् पर॥५२॥

ओङ्कारवाच्यस्त्वराम वाचामविषय पुमान्।
वाच्यवाचकभेर्दन भवानेव जगन्मय॥५३॥

कार्यकारणकर्तृत्वफलसाधनभेदत।
एको विभासि गम त्व मायया बहुरूपया॥५४॥

त्वन्मायामोहितधियस्त्वां न जानन्ति तत्त्वत।
मानुष त्वाऽभिमन्यन्ते मायिनं परमेश्वरम्॥५५॥

आकाशवत त्व सवत्रबहिरन्तर्गतोऽमल।
असङ्गो ह्यचलो नित्य शुद्धो बुद्ध सदाऽद्वय॥५६॥

2. परमात्मा हृषीकेशो भक्तानुग्रहकाम्यया॥५७॥

देवकार्यार्थसिद्ध्यर्थं रावणस्य वधाय च।
जातो राम इति ख्यातोमायामानुषवेशधृक्।
आस्ते दाशरथिर्भूत्वा चतुर्धा परमेश्वर॥५८॥
योगमायाऽपि सौनेति जाता वै तव वेश्मनि॥५८॥

free from any movement. Just as there is foam in water, and smoke in fire so also there is māyāin you which covers you and creates the objects. The world does not know you as long as it is under the influence of māyā¹⁴^(1)[I 7 27-29]

(9) Nārada says unto Rāma— why do you, O Rāma, tiy to deceive me by saying things in the worldly fashion. You say that you are a man of the world of transmigration— that is true.The māyā which is the primordial source of the world is now your wife. In her association with you all beings beginning with Brahmā issue from her.When māyāwith her threefold character always stays with you. she produces ceaselessly offsprings of different colours— white, black and red in the three worlds¹⁵²[II 1 9-11]

(10) Nārada identifies Rāma and Sitā with different gods and goddessesRāma is Visnu, Śiva, Brahmā, Sūrya, Śaśānka, Śakra, Anala, Yaina, Nurtı, Varuna, Vāyu, Kubera, Rudra, and in fact Rāma is the same as the male principle of the world (पुन्नामवाचक यावत् तत् सर्व त्व हि राघव) Sitā is Laksmi, Śivā, Vānī, Prabhā, Rohinī, Paulomi, Svāhā, Samyamani, Tāmasī, Bhāigavi, Sadāgatı, Sampat, Rudrānī and she is the female principle of the world (लोके स्त्रीवाचकयावत् तत् सर्व जानकी शुभा) [ II 1 12-17]

(11) Vāmadeva says there is no need of grief.This Rāma is the great Visnu, Nārāyaṇa himself. This Jānakīis no

——————————————————————————————————

1. त्वयि जन्मादिषड्भावा न सन्त्यज्ञानसम्भवा॥२७॥

निर्विकारोऽसि पूर्णस्त्वगमनादिविवर्जित।
यथा जले फेनवृन्द धृमो वह्नौ तथा त्वयि।
त्वदाधारा त्वदविषया माया कार्य सृजत्यहो॥२८॥

2.कि मोहयसि मा राम वाक्यैर्लोकानुसारिभि॥९॥

ससार्यहमिति प्रोक्त सत्यमेव त्वयोदितम्।
जगतामादिभूता या सा माया गृहिणी तव।
त्वतसन्निकर्षाज्जायन्ते तस्यां ब्रह्मादय प्रजा॥१०॥

त्वदाश्रया सदा भाति माया या त्रिगुणात्मिका।
सूतेऽजस्र शुक्लकृष्णलोहिता सर्वदा प्रजा।
लोकत्रयमहागेहं गृहस्थस्त्वमुदाहृत॥१८॥

other than the Yogamāyā. Rāma himself, under the influence of

mayas, became Brahmā who conceived the world, under the influence of suttra, became Visnu the preserver of the world, and, under the influence of tomas, became Rudra the destroyer of the world. He had different incarnations— Matsya, Kūrma, Śūkara, Narasimha, Vāmana and Bhāigava. He has now been born as Rāma in order to kill Rāvana and other Rāksasas. Sītā is the māyā of Hari, the cause of creation, preservation and destruction— He has assumed the illusoryshape of man so that the devotees may worship him, that Rāvana may be killed and that the wishes of the king may be fulfilled¹⁶¹[II 5 11-27]

(12) Vaśistha says unto Bharata — Rāma is Nārāyana in person Being requested by Brahmā to bing about the fall of Rāvaṇa he has incarnated himself as the son of Daśaratha. The Yogamāyā has been born as the daughter of Janaka¹⁷² [II 9 40-41]

—————————————————————————————————————————

1 एष राम परो विष्णुरादिर्नारायण स्मृत।
एषा सा जानकी लक्ष्मीर्योगमायेति विश्रुता॥११॥

असौ शेषस्तमन्वेति लक्ष्मणाख्यश्च साम्प्रतम्।
एष मायागुणैर्युक्तस्तत्तदाकारवानिव॥१२॥

एष एव रजोयुक्तो ब्रह्माऽभूद् विश्वभावन।
सत्त्वाविष्टस्तथा विष्णुस्त्रिजगतप्रतिपालक।

एष रुद्रस्तमस्यन्ते जगतप्रलयकारणम्॥१३॥

एष मत्स्य॥१४-२१॥

स एव विष्णु श्रीरामो रावणादिवधाय हि।
गन्ताऽद्यैव वन रामो लक्ष्मणेन सहायवान्॥
एषा सीता हरेर्माया सृष्टिस्थित्यन्तकारिणी॥२२॥

मायामानुषरूपेण विडम्बयति लोककृत्।
भक्ताना भजनार्थाय रावणस्य वधाय च।
राज्ञश्चाभीष्टसिद्ध्यर्थं मानुष वपुराश्रित॥२७॥

2रामो नारायण साक्षाद् ब्रह्मणा याचित पुरा।
रावणस्य वधार्थाय जातो दशरथात्मज॥४०॥

योगमायाऽपि सीतेति जाता जनकनन्दिनी।॥४१॥

(13) Sutāksna’s prayer to Rāma-Śiva, and Vniñcı seek for shelter in your feet. It is through Māyā that you have the human form of Rāma. You alone combine in you the three gods Brahmā, Īśa, and Visṇu through the threefold qualities of Māyā for the creation, destruction and preservation of the universe (शिवविरिञ्चसमाश्रिताङ्घ्रे, विश्वस्य सृष्टिलयसंस्थितिहेतुरेकस्त्व मायया त्रिगुणया विधिरीशविष्णु, मायाविडम्बनकृत समनुष्यवेश)—[III 2 27, 30, 32 ]

(14) Agastya says unto Rāma— priorto the creation you remain free from the Māyā and the attributes. The Māyā which is your Śakti then remains with you under your protection. When this Śakticovers you although you remain attributeless, the Vedāntins call her avyākita orunmanifested. Some call her mūlaprakiti, others call her by various names― māyā, a

ridyā, samsrtı, bandha etc.

She produces the mahat-tattraa being acted upon by you, under your influence the mahat-tattraproduces ahamkāra which becomes threefold—appertaining to suttva, rajas, tamas iespectively. From the ahamkāra which has the quality of tamas are produced first subtle tunmātras and the gross ones. From the rājasa-uhamkāraareproduced the sense-organs and from the sāttvika-ahamkāra, the gods (relating to the sense-organs) and the mind. From the gross elements originates the cirāt and from the virāt the whole universe both animate and inanimate, the Devas, the insects, the human beings etc [O Rāma], when possessed of rajas, you are Brahmā, from whom creation proceeds, when possessed of sattra you ale Visņu, the god of preservation and when possessed of tamas, you are Rudra, the god of destruction. They have three functions— jāgrat, svapna and susupti which are determined by the qualities of Buddhi Rāma, you are free from then hold and are the all-conscious witness to theiracts. When you are desnous of creation you absorb in yourself the māyā and then appeal as one possessed of attributes. The māyā appears under two aspects vidyāand avidyāThose who are under the influence of avidyāare in the path full of desues. Those who are wise in

Vedānta (i.e, those who have mastered vidyā) are on the path of renunciation and devoted to Rāma— Right faith in Rāma has the characteristics of love¹⁸¹[III 3 19–39]

(15) Hanūmat says unto Rama and Laksmana— who are

—————————————————————————————————————————

1. सृष्टे. प्रागेक एवाऽऽसीर्निर्विकल्पोऽनुपाधिक।
त्वदाश्रया त्वद्विषया माया ते शक्तिरुच्यते॥१९॥

त्वामेव निर्गुण शक्तिरावृणोति यदा तदा।
अव्याकृतमिति प्राहुर्वेदान्तपरिनिष्ठिता॥२०॥

मूलप्रकृतिरित्येके प्राहुर्मायिति केचन।
अविद्या संसृतिर्बन्ध इत्यादि बहुधोच्यते॥२१॥

त्वया सक्षोभ्यमाणा सा महत्तत्त्व’ प्रसूयते।
महत्तत्त्वादहङ्कारस्त्वया सञ्चोदितादभूत्॥२२॥

अहङ्कारो महत्तत्त्वसहतस्त्रिविधोऽभवत्।
सात्त्विको राजसश्चैव तामसश्चेति भण्यते॥२३॥

तामसात् सूक्ष्मतन्मात्राण्यासन् भूतान्यत परम्।
स्थुलानि क्रमशो राम क्रमोत्तरगुणानि हि॥२४॥

राजसानीन्द्रियाण्येव सात्त्विका देवता मन.॥
तेभ्योऽभवत् सूत्ररूप लिङ्ग सर्वगत महत्॥२५॥

ततो विराट् समुतपन्न स्थूलाद् भूतकदम्बकात।
विराज पुरुषात सर्व जगत स्थावरजङ्गमम्।
देवतिर्यङ्मनुष्याश्च कालकर्मंक्रमेण तु॥२६॥

त्व रजोगुणतो ब्रह्मा जगतसर्गस्य कारणम्।
सत्त्वाद्विष्णुस्त्वमेवास्य पालक सङ्गिरुच्यते।
लये रुद्रस्त्वमेवास्य त्वन्मायागुणभेदत॥२७॥

जाग्रतस्वप्नसुषुप्ताख्या वृत्तयो बुद्धिजा गुणा.।
तासा विलक्षणो राम त्व साक्षीचिन्मयोऽव्यय’॥२८॥

सृष्टिलीला यदा कर्त्तुमीहसे रघुनन्दन।
अङ्गीकरोषि माया त्व तदा वै गुणवानिव॥२८॥

राम माया द्विधा भाति विद्याविद्येति ते सदा।
प्रवृत्तिमार्गनिरता अविद्यावशवर्त्तिन।
निवृत्तिमार्गनिरता वेदान्तार्थविचारका॥३०॥

त्वद्भक्तिनिरता ये च ते वै विद्यामया स्मृताः।३१।

तस्माद्राघव सद्भक्तिस्त्वयि मे प्रेमलणा।॥३८॥

you? Both of you appear as the creators of the world, the Supreme Beings (प्रधानपुरुषौ), the ultimate cause of the universe and one with it. It is through illusion that you appear in the form of men, travelling at your will In order to dissipate the sin of the world and preserve your devotees, you have incarnated yourself as Ksatriyas. You are as if ready for the creation, preservation and destruction of the world. You are independent agents and still you are the Īśvara placed within everybody. You are the Nārāyana in the form of men¹⁹¹[IV 1 13 - 15]

(16) Sugriva tells Rāma—you are the lord of the world, the Paramātman, it is through the merit of the previous life that I have come to be associated with you. The great souls take shelter in you to get free from the worldthe eternal ignorance

is dissipated and bondage torn asunder to-day through your favour²⁰²[IV 1 72–76]

(17) Bāli says to Tārā— Rāma is Nārāyana in person the lord of the world, who has descended on this earth in order to remove the sin of the world Rāma who is the Paramātman does not distinguish this party from that²¹³[IV 2 31]

—————————————————————————————————————————

1. युवा प्रधानपुरुषौ जगद्धेतुजगन्मयौ।
मायया मानुषाकारौ चरन्ताविव लीलया॥

भूभारहरणार्थाय भक्तानां पालनाय च।
अवतीर्णाविव परौ चरन्तौ क्षत्रियाकृती॥

जगत्स्थितिलयौ सर्ग लीलया कर्त्तुमुद्यतौ।
स्वतन्त्रौ प्रेरकौ सर्वहृदयस्थाविवेश्वरौ।
नरनारायणौ लोके चरन्ताविति मे मति॥

2. देव त्व जगता नाथ परमात्मा न सशय।
मतपूर्वकृतपुण्यौघै सङ्गतोऽद्य मया सह॥

त्वा भजन्ति महात्मान संसारविनिवृत्तये।
त्वा प्राप्य मोक्षमचिर प्रार्थयेऽह कथ भवम्॥

अनाद्यविद्याससिद्ध बन्धन छिन्नमद्य न॥

3. रामो नारायण साक्षादवतीर्णोऽखिलप्रभु।
भूभारहणार्थाय श्रुत पूर्व मयाऽनघे॥

स्वपक्षःपरपक्षोवा नास्ति तस्य परात्मनः।

A-R-3

(18) Svayamprabhāsays to Rāma— I bow unto you, you are beyond the reach of illusion (māyā). You are placed in all beings though invisible. You have taken the form of man being covered over by Yogamāyā who stands like a screen. The ignorant do notunderstand that you act simply like an actor. You have incarnatedyourself to teach Bhakti-yoga to the Mahābhāgavatas. you are the Supreme Being in the shape of the god who destroys and who is without beginning, middle and end Human being under the influence of māyā find you as such²²¹. [IV 6 54-62]

(19) Rāma wept much for Sitā, but it is in his worldlyrole

(कार्यमानुषः). He is really the one (without duality), characterised by consciousness, the eternal paramātman. He who knows the reality about Rāma knows that he is the bliss undecaying Sorrows cannot affect him In fact, the worldly feelings like sorrow, pleasure, fear, anger, avarice, error, excitement etc, arise from ignorance and are not present in the Supreme Being who consciousness in person. He who takes the physical existence as real, suffers from sorrow but the Parātman does not, as he is supraphysical.When the influence of māyā disappears, there is no sense of duality, there is then only Bliss. In the state of susuptiwhen the intellectual faculties (buddhi) disappear there isno sorrow.

There is no doubt that sorrow appertains to buddhi Rāma is the Parātman, the Primordial Being, who is omnipresent, eternally blissful, and inactive. It is only in association with māyā

—————————————————————————————————————————

1. आद्यहि त्वा नमस्यामि मायाया’ परत स्थितम्।
सर्वभूतेषु चालक्ष्य बहिरन्तरवस्थितम्॥

योगमायाजवनिकाच्छन्नो मानुषविग्रह।
न लक्ष्यसेऽज्ञानदृशा शैलूष इव वेशधृक्॥

महाभागवताना त्व भक्तियोगविधित्सया।
अवतीर्णोऽसि भगवन् कथ जानामि तामसी॥

कालरूपिणमीशानमादिमध्यान्तवर्जितम्।
सम चरन्त सवत्र मन्ये त्वा पुरुष परम्॥

that he appears as being moved by the worldly feelings like pleasure and pain²³¹[VI 1 44-49]

(20) Vibhisaṇa being insulted tells Rāvana —–Kāla (the God of destruction) himself has been born in the house of Daśaratha in the form of Rāma and Kāli (the Goddess of destruction)under the name of Sītā has been born as the daughter of Janaka. They have come here to remove the sin of the worldRāma always stays either in the proximity or beyond the reach of the Prakitiand he is present likewise in and beyond all beings. He appeals as many through the distinction of names and forms and through his (apparent) identity with them, like the same fire existing in different kinds of trees. The attributes of the five sheaths appertaining to the material world (पञ्चकोषादिभेदेन) make him appeal thus Like crystal which, though spotless, assumes the colours of things placed near it, Rāma, though ever free, reflects the attributes of his own māyā. These are the hālo, Pradhāna, purusa and the mahat-tattva (orthe unmanifested prakiti). He creates the world through pradhāna and purusa but destroys it as Kāla. The Supreme Being in his role as destroyer (Kāla) has now been born as Rāma being requested by Brahmā²⁴^(2) [VI 2 32–40]

—————————————————————————————————————————

I. व्यलपज्जानकी सीता बहुधा कार्यमानुष।
अद्वितीयश्चिदात्मैक परमात्मा सनातन॥

यस्तु जानाति रामस्य स्वरूप तत्त्वतो जन।
त न स्पृशति दुखादि किमुताऽऽनन्दमंव्ययम्॥

दुखहर्षभयक्रोधलोभमोहमदादय।
अज्ञानलिङ्गान्येतानि कृत सन्ति चिदात्मनि॥

देहाभिमानिनो दुःखं न देहस्य परात्मन।
सम्प्रसादे द्वयाभावात सुखमात्र हि दृश्यते॥

बुद्ध्याद्यभावात समुप्तैदुखं तत्र न दृश्यते।
अतो दुखादिक सर्व बुद्धेरेव न संशय॥

राम परात्मा पुरुष. पुराणो नित्योदितो नित्यसुखो निरीह’।
तथाऽपि मायागुणसङ्गतोऽसौ सुखीव दुखीव विभाव्यतेऽबुधै॥

2. कालो राघवरूपेण जातो दशरथालये।
काली सीताभिधानेन जाता जनकनन्दिनी॥

(21) Rāma is no man, he is the God, the undecaying Nānāyana, Sītā is the Goddess Laksmī**[VI 2 14—रामो न मानुषो देवः साक्षात् नारायणोऽव्ययः। सीता भगवती लक्ष्मीः—]**

(22) Vibhisaṇa tells Rāma— the creation, preservation and destruction of the world take place through your will. You appear as filling the world as the encompasser and the encompassed Under the influence of your maāyāpeople are subjected to transmigration according to theirsin and merit. Taking the world to be real they get attached to it. You are the lord of the world, You are without beginning, middle and end You are perfect, unmoved and undecaying. You have no physical attributes. You are the listener, the seer and the taker.You appear as divided through the attributes but you are without attribute, You are fiee from rikalpa, and are without form²⁵^(1)– [ VI 3 17–20, 24–26 ]

—————————————————————————————————————————

तावुभावागतावत्र भुमेर्भारापनुत्तये।
श्रीराम प्रकृते साक्षात् परस्तात् सर्वदा स्थित।
बहिरन्तश्च भूताना समं सर्वत्र सस्थितः॥

नामरूपादिभेदेन तत्तन्मय इवामल.।
यथा नानाप्रकारेषु वृक्षेष्वेको महानल.॥

तत्तदाकृतिभेदेन भिद्यतेऽज्ञानचक्षुषा।
पञ्चकोषादिभेदेन तत्तन्मय इवाऽऽबभौ॥

नीलपीतादियोगेन निर्मल स्फटिको यथा।
स एव नित्यमुक्तोऽपि स्वमायागुणबिम्बित.॥

काल प्रधान पुरुषो व्यक्तञ्चेति चतुर्विध।
प्रधानपुरुषाभ्या स जगत् कृत्स्नसृजत्यज।
कालरूपेण कलना जगत कुरुतेऽव्यय.॥

कालरूपी स भगवान् रामरूपेण मायया।
ब्रह्मणा प्रार्थितो देवस्त्वद्वधार्थमिहाऽऽगत॥

1. त्वमादिर्जगता राम त्वमेव स्थितिकारणम्।
त्वमन्ते निधनस्थान स्वेच्छाचारस्त्वमेव हि॥

चराचराणां भूताना बहिरन्तश्च राघव।
व्याप्यव्यापकरूपेण भवान् भाति जगन्मयः॥

त्वन्मायया हृतज्ञाना नष्टात्मानो विचेतस।
गवागत प्रपद्यन्ते पापपुण्यवशात् सदा॥

(23) Śuka tells Rāvana― Rāma is no man, he is the highest Nārāyaṇa in person. Sitā is the supporter of the univeise in peison (Jagaddhātrī), the Cit-śaktithat is the soul of the universe. The entire univeise, both animate and inanımate, are born from them²⁶^(1)[VI 4 37] Cf also, vi 5 30, where it is said that Rāma is Nārāyaṇa.

(24) Rāvaṇa says — there is no doubt that Nārāyana himself has incarnated as a human being in Rāma, the son of Daśaratha in orderto kill me²⁷²[VI 7 4]

(25) Kumbhakarṇa tells Rāvana—– I have told you before that Rāma is the great Nānāyana, Sītā is the Yogamāyā, Rāma is the supreme and eternal Brahman that has assumed this illusory human form, he is Śiva, who is full of knowledge²⁸³[VI 7, 53, 59, 62]

——————————————————————————————————————

तावत सत्य जगद्भाति शुक्तिका रजत यथा।
यावन्न ज्ञास्यसे ज्ञानचेतसा नान्यगामिना॥

त्वदज्ञानात् सदा युक्ता पुत्रदारगृहादिषु।
आदिमध्यान्तरहित परिपूर्णोऽच्युतोऽव्यय।
त्व पाणिपादरहितश्चक्षु श्रोत्रविवर्जित।
श्रोता द्रष्टा ग्रहीता च जवनस्त्व खरान्तक।
कोषेभ्यो व्यतिरिक्तस्त्व निर्गुणी निरपाश्रय॥

निर्विकल्पो निराकारो निरीहोनिरुपाधिक।
सद्भावरहितोऽनादिपुरुष प्रकृते पर॥

1. रामो न मानुष साक्षादादिनारायण पर।
सीता साक्षाज्जगद्धात्रीचिच्छक्तिर्जगदात्मिका।
ताभ्यामेव समुत्पन्न जगत्स्थावरजङ्गमम्॥

राम नारायण विद्धि।

2. ततो नारायण साक्षान्मानुषोऽभून्न सशय।
रामो दाशरथिर्भूत्वा मा हन्तु समुपस्थित.॥

3. पूर्वमेव मया प्रोक्तो रामो नारायणपर।
सीता च योगमायेति॥

अतो जानीहि राम त्व पर ब्रह्म सनातनम्॥
तेषा सहस्रसदृशो रामो ज्ञानमय. शिव.॥

(26) Nārada addresses Rāma— you are the God of gods, the lord of the universe, the eternal Paramātman, you are Nārāyana, the support of the entire world, the witness of all you are the purest knowledge in person. You deceive the world through your own māyā under the illusory form of man. Though you are seated in all beings you hide yourself through māyā. You are self-illumined and manifest yourself (as such) to the people who have pure hearts. You create the three worlds simply by opening your eyes and destroy them simply by shutting your eyes, you are both the prakrti, and the purusa, you are the Kāla, and appear as both manifested and unmanifested. The śruti says that you are free from change, the pure knowledge and the entire universe in person, Those who are the speculators in the Vedas find contradiction in Vedic expressions and cannot enter into the real spirit of them without your favour. There is, however, not the slightest of contradiction because whatever you do, you do through māyā. As through error the rays of the sun are mistaken for water so through erroneous knowledge also, all worldly acts are attributed to you. Your form which is free from attributes is only conceived by the mind. It would have been difficult to worship you because you are not visible, This is why you are worshipped under the forms of your incarnation Thus by meditating on your form of attributes I roam about as one who is liberated²⁹¹[VI 8 30-42]

—————————————————————————————————————————

1. विशुद्धज्ञानरूपोऽपि त्व लोकानतिवञ्चयन्।
मायया मनुजाकार सुखदुःखादिमानिव॥

त्वं मायया गूह्यमान सर्वेषा हृदि सस्थित।
स्वयज्योति स्वभावस्त्वव्यक्त एवामलात्मनाम्॥

उन्मीलयन् सृजस्येतन्नेत्रेराम जगत्त्रयम्।
उपसक्रियते सर्व त्वया चक्षुर्निमीलनात्॥

यस्मिन् सर्वमिदं भाति यतश्चैतञ्चराचरम्।
यस्मान्न किञ्चिल्लोकेऽस्मिस्तस्मै ते ब्रह्मणे नम॥

प्रकृति पुरुषं कालं व्यक्ताव्यक्तस्वरूपिणम्।
विकाररहित शुद्ध ज्ञानरूप श्रुतिर्जगौ।
त्वां सर्वजगदाकारमूर्त्तिं चाप्याह सा श्रुति.॥

(27) Mandodari tells Rāvana— you cannot conquer Rāma, Rāma is the great God in person, he is the lord of both pradhānaand purusa i.e, of the prakrtias

well as the living beings. Itis he who incarnated himself asMatsya, Kūrma, Nārasimha,

Vāmana, and has now been born as Rāma³⁰¹. [VI 10 37 16]

(28) The gods and other beings invoke Rāma— you are the creator of all the worlds, witness, the knowledge in person, the eighth of the Vasus, you are the Śankara amongst the Rudras— the first creator of the worlds, the four-faced Brahmā, the Aśvins in the form of the two faculties of smell, the sun and the moon in the form of the two eyes, the beginning and the end of the worlds, eternal and omnipresent. You are ever pure, ever omniscient, ever free and the source of the attributes. Those who are under the influence of māyā, discover the man in you but the others who always repeat your name, find the conscious ātman in you³¹²

.

[VI 134-7]

—————————————————————————————————————————

विरोधो दृश्यते देव वैदिको वेदवादिनाम्।
निश्चय नाधिगच्छन्ति त्वत्प्रसाद विना बुधा।
मायया क्रीडितो देव न विरोधी मनागपि।
रश्मिजाल रवेर्यद्वद दृश्यते जलवद् भ्रमात।
भ्रान्तिज्ञान तथा राम त्वयि सर्व प्रकल्प्यते॥

मनसो विषयाद्देव रूप ते निर्गुण परम्।
कथ दृश्य भवेद्देव दृश्याभावे भजेत कथम्॥

अतस्तवावतारेषु रूपाणि निपुणा भुवि।
अतस्ते सगुण रूप ध्यात्वाऽह सर्वदा हृदि।
मुक्तश्चरामि लोकेषु पूज्योऽह सर्वदैवतै॥

I. शक्यो न राघवो जेतु त्वया चान्यै कदाचन।
रामो देववर’ साक्षात प्रधानपुरुषेश्वर॥

मतस्यो भूत्वा पुराकल्पेमनु वैवस्वत प्रभु।
स एव साम्प्रत जातो रघुवंशे परात् पर।

2.कर्त्ता व सर्वलोकाना साक्षी विज्ञानविग्रह’।
वसूनामष्टमोऽसि त्व रुद्राणां शङ्करो भवान्॥

(29) Brahmāsaid— I bow unto you, O Deva, you are Visnu, the cause of all creation, you have no knowledge of duality, you are the Supreme One, the sole being placed in all beings, the knowledge in person. You are that god whom the yogins can see by stopping the two vital winds— prāna and apāna after dispelling all doubts and the influence of the objective world through sure (spiritual) knowledge, you are beyond the reach of māyā, the beginning of the world, supra-mental and destroyer of delusion. You are the object of meditation for the yogins, you are the regulator of yoga, you are free from the conditions of existence and non-existence. Siva and other gods, for then own pleasure, have brought in the conception of your lotus feet, you are eternally pure, and omniscient, and are the Pranara, you ale Mālhara and the companion of those who meditate on you by yogic methods³²^(1)[VI 1310–16]

—————————————————————————————————————————

आदिकर्त्ताऽसि लोकाना ब्रह्मा त्व चतुरानन।
अश्विनौ घ्राणभूतौ ते चचुषी चन्द्रभास्करौ॥

लोकानामादिरन्तोऽसि नित्य एक मदोदित।
सदा शुद्ध सदा बुद्ध सदा मुक्तो गुणोदय॥

त्वन्मायामवृताना त्वभासि मानुषविग्रह।
त्वन्नाम स्मरता राम सदा भासि चिदात्मक॥

1. वन्दे देव विश्णुमशेषस्थितिहेतु त्वामध्यात्मज्ञानिभिरन्तर्हृदि भाव्यम्।
हेयाहेयद्वन्द्वविहीन परमैक सत्तामात्र सर्वहृदिस्थदृशिरूपम्॥

प्राणापाणौ निश्चयाबुद्ध्याहृदि रुद्ध्वाकित्त्वा सर्वे संशयबन्ध विषयौधान्।
पश्यन्तीश य गतमोहा यतयस्त वन्दे राम रत्नकिरीट रविभासम्॥

मायातीत माधवाद्य जगदादि मनोऽतीत मोहविनाश मुनिवन्द्यम्।
योगिव्येय योगविधान परिपूर्णं वन्दे राम रञ्जितलोक रमणीयम्॥

भावाभावप्रत्ययहीन भवमुख्यैर्भोगासक्तैरर्चितपादाम्बुजयुग्मम्।
नित्य शुद्ध बुद्धमनन्त प्रणवाख्य वन्दे राम वीरमशेषासुरसारम्॥

त्व मे नाथो नाथितकार्याखिलकारी मानातीतो माधवरूपोऽखिलधागे।
भक्त्यागम्यो भावितरूपो भवहारी योगाभ्यासैर्भावितचेत, सहचारी॥…

(30) Bharadvāja tells Rāma³³^(1)—You are the ultimate Brahman, free from the three conditions of beginning, middle and end You first created water and lay down in it. You are Nārāyaṇa, the soul of the universe, the innermost soul of all human beings Brahmā, the creator of the universe was born from the lotus arising from your navel You are, therefore, the lord of the universe , you are Visņu, Jānaki is Laksmīand Laksmaṇa is Śesa (the Nāga) You create all in yourself, through your own māyā. You are not, however, attached to your creation, you are like the space, the witness to everything by virtue of your own citsukti You permeate the beings, both in and out You are complete in yourself and appear as divided only to those whose vision is distorted under the force of illusion You are the universe, you are the substratum of the universe and you are its sole preserverand support You are both the nourisher and nourishment of all beings You are all that is seen, heard and thought of All this exists when you are ignored but nothing of it exists when you are known

———————————————————————————————————

1.त्व ब्रह्म परम साक्षादादिमध्यान्तवर्ज्जित।
त्वमग्र सलिल सृष्ट्वातत्रसुप्तोऽसि भूतकृत्॥१७॥

नारायणोऽसि विश्वात्मन् नराणामन्तरात्मक।
त्वन्नाभिकमलोत्पन्नो ब्रह्मा लोकपितामह॥१८॥

अतस्त्व जगतामीश सर्वलोकनमस्कृत।
त्व विष्णुर्जानकी लक्ष्मी. शेषोऽय लक्ष्मणाभिध॥१८॥

आत्मना सृजसीद त्वमात्मन्येवाऽऽत्ममायया।
न सज्जसे नभोवत्त्व चिच्छक्त्या सर्वसाक्षिकः॥२०॥

बहिरन्तश्च भूताना त्वमेव रघुनन्दन।
पूर्णोऽसि मूढदृष्टीना विच्छिन्न इवलक्ष्यसे॥२१॥

जगत्त्व जगदाधारस्त्वमेव परिपालक।
त्वमेव सर्वभूताना भोक्ता भोज्य जगत्पते॥२२॥

दृश्यते श्रूयते यद् यत् स्मर्यते वा रघूत्तम।
त्वमेव सर्वमखिल त्वद्विनाऽन्यन्नकिञ्चन॥२३॥

A-R-4

The māyā goaded on by you creates the world through its attributes ahamkāra and the like Just as immovable bolts or pins move in the proximity of the loadstone, cumbaka, so also māyā, which, though inanimate, creates the world at your glance. Though you have no body, still, for the sake of the preservation of the world, you have two (illusory) bodies-gross and subtle. Thousands of incarnations emanate from the gross body and go back to it at the end of then work [VI 14 17-27]

(31) Rā

ma, you are Nānāyaṇa in person³⁴¹– the first creator of the universe. All this world, both animate and inanimate, is the same as yourself Brahmā, the creator of the world, is born from the lotus arising from your navel, Agni is born from your mouth along with speech, the Lokapālas, from your hands, the sun and the moon, from your eyes, and, in fact, the various gods— the two Aśvins, Indra, Varuṇa, the Bālakhilyas etc, arise from you you are the Viśvarūpa, the Great Being endowed with the māyāśakti.Youappeal under different forms through the connection of the gunas

—————————————————————————————————————————

माया सृजति लोकाश्च स्वगुणैरहमादिभि।
त्वच्छक्तिप्रेरिता राम तस्मात्त्वय्युपचर्यते॥२४॥

यथा चुम्बकसान्निव्याच्चलन्त्ये वाचलादय।
जडा तथा त्वया दृष्टा माया सृजति वैजगत्॥२५॥

देहद्वयमदेहस्यतव विश्व रिरक्षिषो।
विराट् स्थूल शरीर ते सूत्र सूक्ष्ममुदाहतम॥२६॥

विराज सम्भवन्त्येते अवतारा. सहस्रश।
कार्यान्तेप्रविशन्त्येव विराज रघुनन्दन॥२७॥

1. भवान्नारायण साक्षाज्जगतामादिकृद्विभु।
त्वत्स्वरूपमिद सर्वं जगत स्थावरजङ्गमम्॥५५॥

त्वन्नाभिकमलोतपन्नो ब्रह्मा लोकपितामह।
अग्निस्ते मुग्वतो जातो वाचा सह रघुत्तम॥५६॥

बाहुभ्या लोकपालौघाश्चक्षुर्भ्या चन्द्रभास्करौ।
त्व विश्वरूप पुरुषो मायाशक्तिसमन्वित।
नानारूप इवाऽऽभासि गुणत्र्यतिकरे सति॥६१॥

The wise drink the ambrosia within by resigning themselves to you. You create the world, both animate and inanimate. The world lives for you and you are behind all things and acts, like the butterin milk which permeates it all through (but is not Visible). It is through your light that the sun shines and not that you shine through his light. The wise find you all-pervading and eternal the yogins see in you the lord within themselves [VII 2 55 ff]

(32) Rāma is within and around all the worldHe sees

with his Vyñāna and he is the witness from within all, He is

ultimate, omnipresent and pureHe has taken the form of man

through līlāand the attributes of māyā cannot touch him. His

is one endless and inconceivable power. He is consciousness alone, undecaying and unborn. He is the knower of the secret of ātman³⁵¹[VII 1 58-59]

(33) Rāma took charge of the kingdom from Bharata³⁶²Thus the god acted like a common man through māyā. He had thus the pleasure of possessing his own kingdom

—————————————————————————————————————————

त्वामाश्रित्यैव विबुधा पिबन्त्यमृतमध्वरे।
त्वया सृष्टमिद सर्व विश्व स्थावरजङ्गमम्॥६२॥

त्वामश्रित्यैव जीवन्ति सर्वे स्थावरजङ्गमा।
त्वद्युक्तमखिल वस्तु व्यवहारोऽपि राघव॥६३॥

क्षीरमध्यगत सपिर्यथा व्याप्याखिल पय।
त्वद्भासा भास्यतेऽर्कादिन त्व तेनाभिभास्यसे॥६४॥

सर्वग नित्यमेक त्वा ज्ञानचक्षुर्विलोकयेत्।
योगिनस्त्वां विचिन्वन्ति स्वदेहे परमेश्वरम्।

1. राम त्वसकलान्तरस्थमभितो जानासि विज्ञानदृक्।
साक्षीसर्वहृदि स्थितो हि परमो नित्योदितो निर्मल।
त्व लीलामनुजाकृति सुमहिमा मायागुणैर्नाज्यसे॥५८॥

लीलार्थ परिचोदितोऽद्य जानामि केवलमनन्तमचिन्त्य-
शक्ति चिन्मात्रमक्षरमजं विदितात्मतत्त्वम्॥५८॥

2. तथेति प्रतिजग्राह भरताद्राज्यमीश्वर।
मायामाश्रित्य सकलां नरचेष्टामुपागत॥४॥

of what use was this worldly kingdom to him who is characterized by the feelings of heavenly kingdom and perfect bliss and who is himself the paramātman, the unalloyed pleasure in person?At his wink the whole world gets dissolved in an instant, and through his favour the entire universe comes into being. This is only a little of the great creation, created through his līlā [VI 15 4-6].

(34). Rāma is the eternal lord of the universe. He has no birth The gods and the asuras, all submit to him, He is thechangeless Hari, NārāyaṇaBrahmā, the creator of the universe,

is born from the lotus arising from his navel. The wise conquer the foes in battle by relying on him and the yogins meditate on him through dhyānayoga³⁷¹[VII 330-32]

(35) Rāma, you are the great lord, you know everything through Vijnāna.You are the witness to all the three phases of time, past, present and future, you are free from duality For the benefit of the devotees, you appear as doing all the acts under the guse of man³⁸^(2). [VII 4 11 ff].

—————————————————————————————————————————

स्वाराज्यानुभवो यस्य सुखज्ञानैकरूपिण।
निरस्तातिशयानन्दरूपिण परमात्मन।
मानुषेण तु राज्येन किं तस्य जगदीशितु॥५॥

यस्यभ्रुभङ्गमात्रेणात्रिलोको नश्यति क्षणात।
यस्यानुग्रहमात्रेण भवन्त्याखण्डलश्रिय।
लीलासृष्टमहासृष्टेः कियदेवद्रमापतेः॥६॥

1. भर्त्ता यो जगतां नित्य यस्य जन्मादिकं न हि।
सुरासुरैर्नुतो नित्यं हरिर्नारायणोऽव्यय॥३०॥

यन्नाभिपङ्कजाज्जातो ब्रह्मा विश्वसृजां पति।
सृष्ट येनैव सकल जगत् स्थावरजङ्गमम्॥३१॥

त समाश्रित्य विबुधा जयन्ति समरे रिपून्।
योगिनो ध्यानयोगेन तमेवानुजपन्ति हि॥३२॥

2. राम त्वं परमेश्वरोऽसि सकल जानासि विज्ञानदृग्
भूत भव्यमिद त्रिकालकलना साक्षीविकल्पोज्फित।
भक्तानामनुवर्त्तनाय सकलां कुर्वन् क्रियासहतिम्
आशृण्वन्मनुजाकृतिर्मुनिवचोभासीश लोकार्चितः॥११॥

(36) Kauśalyā tells Rāma—You are the beginning of the world, but you yourself are free from (the three conditions of) beginning, middle and end. You are the paramātman, the ultimate bliss, you are complete andyou are the purusa, the lord³⁹¹.

[VII 7 47]

(37) While Rāma enters the waters of the Sarayū to end his mundane existence, Brahmā comes forward and plays to him— Though you know the secret that you yourself are the sole lord, that you are the complete Visnu, full of ultimate bliss, still, I would make a request, because you are fond of your devotees Save the gods by entering either the sole Vaisnava body with your biothers or any other body which you may like. You are the master of the gods and Visņu in person— nobody except me knows that At the request of Brahmā, while the gods were looking at the great manifestation, Rāma assumed the form of Visnu with four hands adorned with discus and other weapons, Laksmana assumed the form of the serpent Śesa and served as the bed of the god. The two sons of Kaikeyi assumed the forms of the discus and the conch and Sītā became LaksmīRāma, with his brothers, thus got back his former body, that of Visņu, the ancient Being⁴⁰². [VII 9 51-56]

—————————————————————————————————————————————

I. राम त्वजगतामादिरादिमध्यान्तवर्जित।
परमात्मा परानन्द, पूर्ण पुरुष ईश्वर’॥४७॥

2. विष्णु सदानन्दमयोऽसि पूर्णोजानासि तत्त्व निजमैशमेकम्।
तथाऽपि दासस्य ममाखिलेश कृत वचो भक्तपरोऽसि विद्वन्॥५१॥

त्व भ्रातृभिवैष्णवमेकमाद्य प्रविश्य देह परिपाहि देवान्।
यद्वापरोवा यदि रोचते त प्रविश्य देह परिपाहि नस्त्वम्॥५२॥

त्वमेव देवाधिपतिश्च विष्णुर्जानन्ति न त्वां पुरुषा विना माम्॥५३॥

पितामहप्रार्थनया सरामपश्यत्सु देवेषु महाप्रकाश.।
मुष्णाश्च चक्षुषि दिवौकसा तदा बभूव चक्रादियुतश्चतुर्भुज॥५४॥

शेषो बभूवेश्वरतल्पभूतः सौमित्रिरत्यद्भुतभोगधारौ।
बभूवतुश्चक्रदरौ च दिव्यौ कैकेयीसूनुर्लवणान्तकश्च॥५५॥

सीता च लक्ष्मीरभवत् पुरैव रामो हि विष्णु. पुरुष पुराण.।
सहानुजः पूर्वशरीरकेण बभूव तेजोमयदिव्यमूर्त्ति॥५६॥

From the foregoing passages it is clear that the author of the Adhyātma-Rāmāyana represents Rāma as the Parātman, the Paramātman on the Brahman— the ultimate Being As such, Rāma possesses all the characteristics of the Brahman. He is sat, cit and ānanda— being, consciousness and bliss. He is free from duality, fiee from change and free from attributes Like the Purusa of Sāmkhya, “he neither moves norstays, neither repents nordesires, neither abandons nordoes anything” He is identical with the Śabda-Brahman or the Pranura, i.e, the sound Om.

From a Vaisnavite point of view, Rāma is the same as Visnu, Nārāyana All other gods

Vriiňcı, Brahmā, Śiva etc, are only his secondary forms. It is he who incarnates as Matsya, Kūrma, Śūkara, Narasimha, etc. He is thus the lord of the world It is he, who, under different forms, plays the different roles of the gods of creation, destruction and preservation (Brahmā, Śiva and Visṇu) But these gods also are the creations of ‘māyā’. Māyā, which is the primordial source of the world, has a three-fold character. These aspects are determined by the three constituents (guna) of māyā, namely sattva, rajas and tamas. The three gods Visnu, Brahmā and Rudra are created respectively by those three constituents. But Rāma, the Parātman transcends all these. He is the sole master of creation which comes into being from his reflection through the māyā.

III

The Maya and the Creation

While Rāma, the Parātman, transcends the universe and does not create anything, it is Sitā, conceived as māyā or yogamāyā, who brings into existence the whole creation. She is called (apparently under the inspiration of the Tantra-Śāstras) yogamāyā only in a few passages, while more frequently she is māyā. She is also called the mūlaprakrti simply the prakrti. She creates ceaselessly while she is near the Parātman Her relation with the latter is that of foam with water or fire with smoke When she envelopes the Parātman, the creation starts. The Parā

tman really does not act His relation with the creative māyā is that of the magnet with the iron.

The author of Adhyātma-Rāmāyana, we have seen, uses various words as synonyms of māyā-avyākrta, śakti, mūlaprakrti, avidyā, samsrti,bandha, prakrtı, etc. The evolution of the phenomenal universe starts from her.But before we can try to determine the order of this evolution it is necessary to discuss the passages bearing upon the question.

(1) Māyā is like the foam in water and smoke in fire. The Paramātman is the subject (ādhāra), while māyā is the object (visaya). It is the latter which creates When the citśaktı (consciousness) reflects itself in the material world, created through avidyā, it comes to be known as the Jīva on the individual being With the rise of egoism (abhimāna) in regard to the body, mind, vital force (prāna), intellect (buddhi) etc, arises the sense of distinction between the subject and the object, pleasure and painetc. But from the point of view of the ultimate reality, there is no transmigration (samsrtı) of the ātman. The Buddhi or the intellect is never the same as knowledge (jñāna). It is through the error of distinction that the world comes into being and the matter combined with the spirit appears as conscious though it

really remains unconscious. The combination is like that of the lightning and the cloud⁴¹¹. [I. 7. 28-33]

(2) The ignorance in the shape of apparent knowledge is what is called the unmanifested (avyākrta). From the unmanifested arises the mahat and from the mahat, the sūtra orthe ahamkāraa (self-sense). The self-sense produces the subtle body (lingadeha), with all its attributes and from that originate the five sense-organs. It is in this way that the Jīva on the individual comes into being and fills the world. Thus avidyāor illusion, which is eternal and indescribable, is the cause, the limiting adjunct (upādhi). The cit or consciousness has three attributes— the cause (avidyā), the subtle and the gross. The Java is possessed of these but when he is free from these, he becomes identical with the ultimate Being. These three attributes of the cit correspond to the three states of jāgratat, svapna and susupti (awakening, dream and deep sleep). The Śāksīn is free from these three states.He is the cit alone and Rāma is the same as he⁴²². [II 1. 18-22].

—————————————————————————————————————————

1.यथा जले फेनब्रन्द धूमो वह्नौ तथा त्वयि।
त्वदाधारा त्वद्द्विषया माया कार्य सृजत्यहो॥२८॥

यावन्मायावृता लोकास्तावत् त्वा न विजानते।
अविचारितसिद्धैषाऽविद्यां विद्याविरोधिनौ॥२८॥

अविद्याकृतदेहादिसद्घाते प्रतिबिम्बिता।
चिच्छक्तिर्जीवलोकेऽस्मिञ्जीव इत्यभिधीयते॥३०॥

यावद्देहमन प्राणबुद्धादिष्वभिमानवान्।
तावत कर्त्तुत्वभोक्तृत्वसुखदु खादिभाग् भवेत्॥३१॥

आत्मन ससृतिर्नास्ति बुद्धेर्ज्ञान न जात्विति॥३२॥

अविवेकाद भ्रम युक्त्वा ससारीति प्रवर्त्तते।
जडस्यचित्समायोगाच्चित्त भूयाच्चिनेस्तथा।
जडसङ्गाज्जडत्व हि जनाग्न्योर्मेन्नन यथा॥३३॥

2. त्वदाभासोदिताज्ञानमव्याकृतमितीर्यते।
तस्मान्महास्तत

सृत्रलिङ्ग सर्वात्मक तत॥१८॥

अहङ्कारश्च बुद्धिश्च पञ्चप्राणेन्द्रियाणि च।
लिङ्गमित्यच्यते प्राज्ञैर्जन्ममृत्यसुखादिमत्॥१९॥

(3) Rāma as Brahman is without beginning and without end. He is inconceivable and indescribable. He is subtle and is beyond the reach of the two bodies, subtle and gross. He is all consciousness while the rest is all matter When the reflection of the Cit is one with the intellect (Buddha) it becomes the Jiva. Brahman is the Sāksīn or the witness of the intellect Rāma, in his subtle body is the Hiranyagarbha, in his gross body is the Virāt. His subtle body which is inconceivable contains all that is past, present and future. The gross body which is enveloped by the mahat-tattva and other tattvas is within the reach of conception because it possesses ever-increasing gunas⁴³¹[III 931-34]

(4) The intellect which gives rise to the self-sense in the material body, which is devoid of consciousness, is māyā. The world of transmigration is imagined through its influence. This māyā has two forces— viksepa (projecting) and āvarana (enveloping) The first leads to the creation of the world comprising both the gross and subtle forms and the other envelopes the totality of the universal consciousness. The paramātman isimagined as the universe through errorjust as a rope is mistaken for a snake. All that is heard, seen or thought of by men is as false as the dream. The material body is the firm root of the world of transmigration— it produces all bondage. The material body of the gross beings is

—————————————————————————————————————————

स एव जीवसज्ञश्च लोके भाति जगन्मय।
अवाच्यानाद्यविद्यैव कारणोपाधिरुच्यते॥२०॥

स्थूल सूक्ष्म कारणाख्यमुपाधित्रितय चिते।
एतैविशिष्टो जीव स्वाद्दिमुक्त परमेश्वर॥२॥

जाग्रत्स्वप्नसुषुप्त्याख्या ससृतिर्या प्रवर्त्तते।
तम्या विलक्षण साक्षीचिन्मात्रस्त्वरघूत्तम॥२२॥

1. सूक्ष्म ते रूपमन्यक्त देहद्वयविलक्षणम्।
दृ

ग्रुपमितरत् सर्व दृश्य जडमनात्मकम्।
तत् कथ त्वाविजानीयाद व्यतिरिक्त मन प्रभो॥३१॥

बुद्ध्यात्माभामयोरैक्य जीव इत्यभिधीयते।
बुद्ध्यादिसाक्षीब्रह्मैव तस्मिन् निर्विषयेऽखिलम्।
आरोप्यतेऽज्ञानवशान्निर्विकारेऽखिलात्मनि॥३२॥

हिरण्यगर्भस्ते सूक्ष्म देह स्थूल विराट् स्मृतम्।
भावनाविषयी राम सूक्ष्म ते व्यानमङ्गलम्।
भूत भव्य भविष्यच्च यत्रेदं दृश्यते जगत्॥३३॥

स्थूलेऽण्डकोषे देहे ते महदादिभिरावृते।
सप्तभिरुत्तरगुणैविराजोधारणाश्रय॥३४॥.
A-R-5

fivefold, its essence is also fivefold. Besides these there are ahamkāra, buddhi, the ten sense-organs (five for action, and five for cognition), the reflection of consciousness, the mind and the mūlaprakṛti.The field (ksetra) consisting of all these is thematerial body, When the individual is free from all these he is the pure paramātman⁴⁴¹. [III 4 20-28]

(5) The gross body of illusion is produced by the five gross elements beginning with prthvī (earth). It is the limiting adjunct (upādhi) of the ātman. It is constituted by the mind (manas), the intellect (buddhi), the ten sense - oigans, the prāna orvital wind and the five tanmātras or subtle substances. The māyāis the principal body of the Brahman— the cause which is eternal and indescribable. The visible difference is due to the adjuncts (upādhi) Just as the crystal (sphatika) appeals to possess the colour of things near it, the jiva orthe idividual soul appears in various colours in the association of the sheaths (kosas) but when rightly judged it appears as fiee from becoming and fiee from duality. The buddhıunder the influence of the three gunas has three different functions (vitti)— the states of awakening, deep sleep and dreamless sleep (Jāgrat svapna and susupti). As these gunas are subject to change (vyabhicārī) then functions in relation to the ultimate Brahma are false⁴⁵²[VII 5 28-32]

—————————————————————————————————————————

1. अनात्मनि शरीरादावात्मबुद्धिस्तु या भवेत्।
सैव माया तयैवासौ मसार परिकल्प्यते॥२०॥

रूपे हे निश्चिते पूर्व मायया कुलनन्दन।
विक्षेपावरणे तत्रप्रथम कल्पवेज्जगत॥२१॥

लिङ्गाद्याब्रह्मपर्यन्त स्थूलसूक्ष्मविभेदत.।
अपर त्वखिल ज्ञान रूपमावृत्य तिष्ठति॥२२॥

मायया कल्पित विश्व परमात्मनि केवले।
रज्जौ भुजङ्गवद् भ्रान्त्या विकारे नास्ति किञ्चन॥२३॥

श्रूयते दृश्यते यद् यत् स्मर्यते वा नरै सदा।
असदेव हि तत् सर्वं यथा स्वप्नमनोरथौ॥२४॥

देह एव हि ससार वृक्षमूल दृढ स्मृतम्।
तन्मूल पुत्रदारादिवन्ध सोऽप्यन्यथात्मन॥२५॥

देहस्तु स्थूलभूताना पञ्चतन्मात्रपञ्चकम्।
अहङ्कारश्च बुद्धिश्चइन्द्रियाणि तथा दश॥२६॥

चिदाभासो मनश्चैव मूलप्रकृतिरेव च।
एतत् क्षेत्रमिति ज्ञेय देह इत्यभिधीयते॥२७॥

एतैर्विलक्षणो जीव परमात्मा निरामय।
तस्य जीवस्य विज्ञाने साधनान्यपिशृणु॥२८॥

2. रसादिपञ्चीकृतभूतसम्भव भोगालय दुःखसुखादिकर्मणाम्।
शरीरमाद्यन्तवदादिकर्मज मायामय स्थूलमुपाधिमात्मन॥२८॥

Thus according to the author of the Adhyātma-Rāmāyana the creation of the universe starts from Sītā who is the mūlaprakrti, the primordial cause. This mūlaprakrti for him, is the same as the māyāor the avdiyā, avyākrta or the unmanifested of the Vedānta, the pradhāna of the Sāmkhya and the Śakti of the Tantraśāstras. The Prakiti, under the influence of its three gunas or constituents— the sattva, rajas and tamas— creates the universe. The order of evolution starting from the prakitɩ is— mahat, the great principle of creation (also called the buddhi), the ahamkāra, the tendency of individualisation, the five subtle substances (pañcatanmātras), the five gross elements (mahābhūtas), the five senseorgans (pañca-karmendriyas) and (pañca-jñānendriyas) as well as the mind. The order of this evolution may be indicated in a schematic way as follows—

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1725951686Capture.JPG”/>

—————————————————————————————————————————

सूक्ष्म मनोबुद्धिदशेन्द्रियै प्राणैरपञ्चीकृतभूतसम्भवम्।
भोक्तु सुखादेरनुसाधन भवेच्छरीरमन्यद् विदुरात्मनो बुधा॥२८॥

अनाद्यनिर्वाच्यमपीह कारण मायाप्रधानन्तु पर शरीरकम्।
उपाधिभेदात्तु यत पृथक्स्थित स्वात्मानमात्मन्यवधारयेत् क्रमात्॥३०॥

कोशेषु पञ्चस्वपि तत्तदाकृतिर्विभाति सङ्गात स्फटिकोपलो यथा।
असङ्गरूपोऽयमजो यतोऽद्वयो विज्ञाय तेऽस्मिन् परितो विचारिते॥३१॥

बुद्धेस्त्रिधा वृत्तिरपीह दृश्यते स्वप्नादिभेदेन गुणत्रयात्मन।
अन्योन्यतोऽस्मिन् व्यभिचारतो मृषा नित्ये परे ब्रह्मणि केवले शिवे॥३२॥

[variant for मनोबुद्धिदशेन्द्रियै—मनोबुद्धिरहक्रियेन्द्रियै]

So far the order of the evolution agrees with the Sāmkhya system, according to which the mūlaprakiti is the primordial cause of the creation. The Sāmkhya calls it the mūlaprakiti as it is the root of the creation. It is also called pradhāna because it is the original principle. At this stage the prakitiremains unmanıfested— ayākrta. At the next stage when the evolution starts it is ayākrta or manifested. At this stage is produced the mahat, the great principle, also called the buddhi— the intellect orthe phenomenal spirit which is imbibed in the matter and organises it from within. The mahat then produces the ahamkāra―the sense of self or a tendency towards individualisation From this selfsense arise the five subtle elements (pañcatanmātra)— the sound (śabda), the touch (sparāa), the form (rūpa), the taste (rasa) and the smell (gandha) From these five subtle elements evolve, the rest of the creation— the five gross elements (mahābhūta), the five sense-organs relating either to the buddhi or the harma and the mind. The part has three constituents orgunas— the sattva, rajas and tamas and the course of the evolution is determined by them.

But when the question of the relation between the prakitiand the ātman arises the author of the Adhyātma-Rāmāyana does not always adhere to the Sāmkhya view. The Sāmkhya is dualistic and according to it the purusa does not create, it is the prakrti which creates the world. Though prakrti primarily receives the impetus from the Purusa the latter does not really act His presence alone sets Prakrti in motion. The author of the Adhyātma- Rāmāyana often makes similarutterances, for example, when he says that the māyāwhich, though inanimate, creates the world as the immovable metals move in the proximity of the magnet (यथा चुम्बकसान्निध्याच्चलन्त्येवाचलादयः। जडा तथा त्वया दृष्टा माया सृजति वै जगत्॥), orwhen he says that the māyā acts being goaded on by the Purusa. It is also under the influence of Sāmkhya that he speaks of prakrti as the mūlaprakrti and represents Sitā as such. But ultimately he says that the prakrti is nothing but the māyā, the illusion. It is only the limiting adjunct (upādhi) of the Brahman.

It arises out of his reflection and is comparable either to the foam in water or the smoke in fire. The world is a world of appearance and from the point of view of the ultimate reality it has no separate entity. With the rise of a knowledge of reality it disappears from our view and the Brahman alone remains.

In regard to the relation between the Brahman and the world a slightly different shade of opinion, that of the Viśistādvaita of Rāmānuja, has also been introduced by the author of the Adhyātma-Rāmāyana. The worldly form of Rāma is not unimportant to him. Rāma is said to have assumed the human form (though illusory) for the benefit of the devotees who cannot otherwise approach him. Besides in VII 1 58, Rāma is invoked as one who has assumed the form of man through līlā and not under the influence of the gunus of māyā and has been sent to perform his līlā—

त्व लीलामनुजाकृतिः सुमहिमा मायागुणैर्नाज्यसे।
लीलार्थ परिचोदितोऽद्य भवता वक्ष्यामि रक्षोद्भवम्॥

As is well-known, the Viśistādvaita admits that Brahman reveals Itself as a cosmic force through its līlāvibhūti with the help of the Prakrti whereas the Śuddhādvaita throws down this revelation as completely illusory.

But as the author of Adhyātma-Rāmāyana only makes a passing reference to this aspect of the relation between Brahman and the world, does not develop it further and lays greater stress on the illusory character of this relation, it may be said that he sides entirely with the Śuddhādvaita school

IV

The world as an Illusion

When the sole reality is the Brahman and the creation comes into being through illusion, the world of being is also unreal and phenomenal. Therefore, all our relations with this illusory world are equally illusory. As these relations are illusory it is useless to be moved by pleasure, pain, sorrow, happiness, hatred, Jealousy etc. As separation from a deal one orunion with him is illusory it is useless to be pained by his death. Death only removes the material body which comes into being through the māyā— the jīvaor the ultimate reality behind it is not subject to death or to any other change. It is our ignorance which gives rise to the senses of distinction like brith, death, oldage etc. The ultimate reality, the ātman or the Brahman is free from all changes, is immovable and imperishable. He is omnipresent, ever blissful and transcends the world of transmigration which exists only as long as our false sense as to the true nature of the reality continues to be active

These views are stated by the author of the Adhyātma-Rāmāyana in a large number of passages—

(1) While Guha out of pity for the hardship of Rāma blames Kaikeyī, Laksmaṇa says unto him— nobody really causes either pleasure or pain to anybody. The karma accumulated by oneself is the cause of pleasure and pain. Nobody is the agent of one’s sorrow and pain. Through false self-sense man considers himself to be the agent. The whole world is tied down to the chain of harma. It is through a similarerrorthat man attributes his own karma to others, the pleasure and pain, are also due to one’s own karma. One, therefore, ought to suffer it as it comes and thus attain the equilibrium of the mind. One ought not to have any desire because desire is the cause of all misery. In whatever place and time one performs good or

bad action one suffers from the effect then and there. Therefore, one should not be moved either by pleasure or pain on account of good and evil— it is impossible to get rid of things which must happen. The man is bound down by pleasure and pain— the material body is produced by merit and demerit in the same way as pleasure and pain There is pain after pleasure and pleasure after pain. Both are unavoidable by beings like the day and night. Pain lies within pleasure and pleasure within pain. Both are naturally related like water and mud. The wise, therefore, through a right knowledge, do not feel either happy orsad at gain or loss after considering that all is illusion (सर्व मायेति भावनात्) [II 6 4-15]

(2) When Bālīis killed by Rāma his wife Tārā becomes extremely moved by sorrow but Rāma consoles her thus— why are you aggrieved for him who ought not to be the object of grief. Tell me whether this body or the jīva is your husband. The material body, possessed of skin, flesh, blood and bone and made of the five elements, is the creation of time, karma and the gunas (orthe inherent powers of Prakiti). Therefore, your husband still exists (though his material body has fallen) Know that the jīva is the ātman, the jīva, therefore, is not subject to any suffering, it neither comes into existence nor dies, it neither stays nor goes away, It is neither female nor male norof a neuter character. It is real, immovable and imperishable. It is the sole reality, free from duality, as free as the space. It is eternal, full of consciousness and pure. There is, therefore, no cause of grief.

When Rāma had said this Tārā puts to him the question, if the body is like a piece of wood and if the jīva is eternal and characterized by consciousness then to whom do the pleasure and pain appertain? Thereupon Rāma replies— as long as there is relation of the self-sense (ahamkāra) with the body and the sense-organs, the world of transmigration continues to exist for the jīva. This world of transmigration is imagined through false knowledge though it does not really exist just as the objects thought of appear in

a dream. The self-sense (ahamkrti) arises through the influence of eternal avidyāand the world, though unreal, becomes full of anger, Jealousy etc. The mind itself is the world and the bondage is also the mind. So long as this mind is considered to be the same as the ātman the bondage continues to remain. Just as a piece of pure crystal, though itself free from all colours, assumes the colour of an object near it, the ātman in the proximity of the intellect (buddhi) and the sense-organs appears to be under the influence. The ātman, in the association of the mind created by its subtle body (स्वलिङ्ग), stays in this world powerless under the influence of the gunas and fulfils the desires of the world. The jīva creates the gunas and the mind, first of all, then the karma of various kinds white, red and black and thereafter the states of existence coesponding to them. The jīva then transmigrates in this worldunder the influence of these harmas. At the time of the dissolution, the jīva lives in the association of the eternal avidyāand the desires and the karmas and at the time of creation comes into being with them. As soon as one realizes that the ātman, which is real, blissful and fiee from duality, is different from the body, the sense-organs, the mind etc, he at once gets liberated [IV 3 14-30]

(3) On the death of Daśaratha while Bharata is overwhelmed with grief Vaśistha consoles him as follows— you are aggrieved in vain for that which has been liberated. The ātman (soul) is eternal, unchangeable, pure and free from birth and death. The body is material, impure and subject to destiuction. There is, therefore, no reason to be aggrieved if you think over it calmly It is only the ignorant who is aggrieved on the death of a father, mother or son. In this unreal world of transmigration separation from the deal ones serves as the cause of vairāgya (renunciation) and conduces to peace and happiness. Birth in this world is followed by death, Death is, therefore, inevitable to those who are born. As birth and death of all beings are due to theirown karma the wise should not be aggrieved at the death of relatives. Crores of worlds have been destroyed, creations have disappeared many a time and even the oceans get dried. One ought not to have any

attachment to that which is transient. The life is as transient as the drop of water on the shaky leaves. The individual attains the material body through the influence of his previous karma, and then one material body begets another. As one throws away an old dress and puts on a new oneso also the ātman abandons anold body and gets a new one.There is, therefore, no occasion forfeeling aggrieved’The ātman neither dies nor is born. It isfree from the sixstates of transmigration, is eternal and theconsciousness itself.

It is bliss in person, the sāksın or the witness to the buddhi and is free from decay. The ātman is free from duality and is present everywhere alike (II 7 86-98]

(4) On the death of Meghanāda when Mandodari becomes overwhelmed by grief Rāvaṇa consoles he thus— Abandon your grief through sure knowledge of the reality. Grief arises out of ignorance and destroys the night knowledge. The self-sense (ahamdhīh) in the illusory body and not in the ātman arises through the influence of ignorance. That again serves as the root of all worldly relations and bondage. Pleasure, pain, fear, anger, avarice,
desire etc, arise out of ignorance, and birth, death, oldage etc, are also due to it. The ātman alone is pure, free and unattached.It is bliss itself, the consciousness and free from the conditions of the mind. Neither connection nor separation exists for that which is real [VI 10 29-33]

(5) On the death of Rāvaṇa when Vibhisana is upset by grief Laksmana consoles the latter as follows— For whom do you feel aggrieved? What was he to you? What were you to him? As you had no relation with him in the past and as you will have no relation with him in the future, your relation with him during the intermediate period is imaginary. The individual (jīva) is characterized by his material body— one material body begets another just as the seed begets seed. The differentiation between the jīva and the material body is due to avidyā[So on the disappearance of avidyā no difference remains] The diversity

A-R-6

brith, death, decay, increase, the retribution— all appeal to the jīva as pertaining to himself. These modifications are attributed to the ātman through illusory knowledge Just as a hotel seems lively on the influx of men but is silent in the absence, so also through illusion the diversity comes into existence but when the sense of self (ahamkāra) slumbers, the bondage no longer exists One who is free from the self-sense (ahamkāra) is liberated even in this life. Therefore, abandon this attraction because it is only a habit of the illusory mind, Resign your mind unto the Bhagavān Rāma, the god, the ātman of all creation, the ultimate Being under the illusory form of man [VI 12 9-18]

V

Atman, Jiva, Saksın and Isvara

While the mahat or the buddhi, the sole cause of creation pertains to the world of illusion, the ātman transcends it. It is

complete in itself and is free from change and the limiting adjuncts. It is self-luminous and the sole consciousness that is real. There is no other reality except the ātman⁴⁶¹.

There is no essential difference between the individual soul (jīva) and the ātman⁴⁷**².**The differentiation comes into existence only through illusory knowledge. When this illusion is dissipated the two become identical⁴⁸³. “The jīva is the ātman, it neither comes into being nordies, it neither stays no goes away.It has no sex, and is immovable and imperishable. It is the sole reality which is free from duality and as fiee as the space, It is the pure eternal consciousness⁴⁹^(4)” If the Jīva is such it is without doubt identical with the ātman.

The distinction between the ātman (=jivātman) and the parātman is brought out by the classical analogy of the space. The space has three aspects— the unlimited space above, the limited space within the water pot and the space reflected in the water. The supreme consciousness has similarly three aspects— the supreme unconditional consciousness, the consciousness limited by the intellect

—————————————————————————————————————————

1. आत्मा सर्वत्र पूर्ण स्वाच्चिदानन्दात्मकोऽव्यय।
बुद्ध्याद्युपाधिरहित परिणामादिवर्जित॥

स्वप्रकाशेन देहादीन् भासयन्ननपावृत।
एक एवाद्वितीयश्चसत्यज्ञानादिलक्षण।
असङ्गस्वप्रभो द्रष्टा विज्ञानेनावगम्यते॥[III. 4.38-39]

2.जीवश्च परमात्मा च पर्यायो नात्र भेदधी। [III. 4.29]

3. विचार्यशास्त्रोपदेशादैक्यज्ञान यदा भवेत।
आत्मनोर्जीवपरयोर्म्लाविद्या तदैव हि॥

लीयते कार्यकरणैः सहैव परमात्मनि।
साऽवस्था मुक्तिरित्युक्ता ह्युपचारोऽहमात्मनि॥[III 4.40-41]

4. मन्यसे जीवमात्मान जोवस्तर्हिनिरामय।
न जायते न म्रियते न तिष्ठति न गच्छति॥

न स्त्री पुमान् वा षण्डो वा जीवसत्यगतोऽव्यय.।
एक एवाद्वितीयोऽयमाकाशवदलेपकः।
नित्यो ज्ञानमयः शुद्धः स कथं शोकमर्हति॥[IV. 3.15-16]

(or the internal organs) and the consciousness that is reflected in the intellect. The Sāksinis free from the changes and limitations which the intellect undergoes⁵⁰¹

** **In order to bring out the distinction between jīva, ātman and Sāksinfurther the author of the Adhyātma-Rāmāyana says.

The limiting adjuncts are of three kinds— gross (sthūla), subtle (sūksma) and causal (hāranopādhi). These form the gross material body constituted by the five elements, the subtle body (lingadeha orsūtram) constituted by self-sense, intellect and the senses and the eternal and indescribable avidyā. That which possesses all these adjuncts is the Jīva and that which is free from them is the Parameśvara [स्थूल सूक्ष्म कारणाख्यमुपावित्रितय चितेः। एतैर्विशिष्टो जीवः स्याद्विमुक्तः परमेश्वरः]. These three conditions of illusion correspond to the three states— of waking, sleep and deep sleep. The Sāksin, the sole consciousness transcends them and thus forms the fourth (turīya) onthe last stage.

The author of the Adhyātma-Rāmāyana is not quite clear on the state of Īśvara which is not free from the limiting adjunct. Though it does not possess the first two adjuncts, namely, the gross and the subtle, as stated above, it is not free from the influence of illusion. The susuptior deep sleep to which it corresponds is not fiee from the influx of the illusory world. Of the various commentators

—————————————————————————————————————————

1. आकाशस्य यथा भेदस्त्रिविधो दृश्यते महान्।
जलाशये महाकाशस्तदवच्छिन्न एव हि।
प्रतिबिम्बाख्यमपर दृश्यते विविध नभ’॥

बुद्ध्यवच्छिन्नचैतन्यमेक पूर्णं तथाऽपरम्।
आभासस्त्वपर बिम्बभूतमेव त्रिधा चितिः॥

आभासबुद्धे कर्त्तुंत्वमविच्छिन्नेऽविकारिणि।
साक्षिण्यारोप्यते भ्रान्त्या जीवत्वञ्च तथाऽबुधै॥[I 1105-107]

cf also VII 5.40.

अनाद्यविद्योद्भवबुद्धिबिम्बितो जीव. प्रकाशोऽयमितोर्यते चितः।
आात्मा धियः साक्षितया पृथक् स्थितो बुद्ध्या परिच्छिन्नपरः स एव हि॥

The reflection of the cit in the intellect is the jīva, whereas ātman is the sāksin— the witness.

Rāmavarman has presented the right points of view inspite of the text.Rāmavarman says that— the gross adjunct is the gross material body of which the aggregate represents the Virāt, the subtle adjunct is the subtle body of which the aggregate represents the Hiranyagarbha, and causal adjunct is the Iśvara. The Jīva Is possessed of all these adjuncts and Iśvara is included within them because he penetrates into them. The fourth state, which transcends all these adjuncts, represents the Parameśvara In support of this interpretation Rāmavarman quotes the Vārttika⁵¹which says— the god (Īśa) has three limiting adjuncts—Virāt, Hiranyagarbha and Kārana. The fourth state transcends all these

[स्थूल स्थूलदेहस्तत्समष्ट्युपाधिर्विराट्, सूक्ष्म लिङ्गदेहस्तत्समष्ट्युपाधिर्हिरण्यगर्भः, कारणोपाधिरीश्वर, एतैर्विशिष्टो जीव, अन्तर्यामितया ईश्वरस्यापि तत्रान्तर्भावात्। उपाधित्रयविमुक्तो यः स परमेश्वरस्तुरीय इत्यर्थ।

विराड् हिरण्यगर्भश्चकारणञ्चेत्युपाधयः।
ईशस्य यस्त्रिभिहीन तुरीय तत् पद विदुः॥

इति वार्त्तिकोक्तेः।]

The order of this evolution according to the author of the Adhyātma-Rāmayāna seems to be

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1725951845Capture.JPG”/>

From the scheme mentioned above, the author of the Adhyātma- Rāmāyana does not seem to draw any distinction between the Ātman and the Sāksın, for him both are the same. Rāma as Parātman is called the Sāksın ( कर्त्ता त्व सर्वलोकाना साक्षी विज्ञानविग्रह VI 13.4). The commentators explain it as the seer of all (Narottama— साक्षी अन्यर्यामितयासर्वद्रष्टा। Gopāla Cakravarti— साक्षी द्रष्टा । ईक्षणमात्रेणैव कर्त्तृत्व तवेत्यर्थ।तथाच श्रुति’– ’ तदैक्षत बहु स्याम्’ इति।)

The Sāksın represents the fourth (turīya) state which transcends the limiting adjuncts ( जाग्रत्स्वप्नसुषुप्त्याख्या ससृति र्या प्रवर्त्तते। तस्या विलक्षण साक्षी चिन्मात्रस्त्व रघूत्तम॥II 1 22)

Of the various commentators Rāmavarman seems to consider the three states of waking, drean and deep sleep (jāgrat, svapna and susupti) as appertaining to the different aspects of the Sāksın. While commenting on the verse just quoted Rāmavarman says that the three adjuncts— sthūla, sūksma and hārana refer to the three kinds of Sāksins. The state of awakening in which the sense-organs are active refers to the Viśva-Sāksın (the witness of the world), the state of dream in which the functions of the sense- organs are absent and the desires are introverted refers to the Ta

ijasa-Sāksin (the witness of the functions) and the state of deep sleep in which all functions except those relating to the sleep are absent— refers to the Prajñā-Sāksin (the witness of the prajñā or consciousness⁵²)¹.

** **The interpretation of Rāmavarman is not, however, borne out by the texts. Three states described in the text seem to refer to the Jīva and not to the Sāksin. The texts represent Sāksin as the state of supreme consciousness without clearly bringing out its relation with the Jīva. The texts define hum as विज्ञान-विग्रहः (VI.13.4),

—————————————————————————————————————————

1. तत्रस्थूलसूक्ष्मोपाधिभ्या कारणोपाधे साक्षिणी भेदकमाह—जाग्रदिति। इन्द्रियादिवृत्तिमती जाग्रदवस्था विश्वसाक्षिणी। इन्द्रियवृत्त्यभावकालिकी अन्त करणवासनानिमित्तार्थोपलम्भरूपतैजससाक्षिणी स्वप्नावस्था।प्रज्ञासाक्षिणीनिद्रावृत्त्यतिरिक्तसर्ववृत्त्यभावरूपा सुषुप्तावस्था। [Com. on II. 1. 22]

चिन्मात्रः(II. 1.22), सत्यप्रज्ञानविग्रहः(II. 7.97) etc and take him to be identical with the Brahman.

But the earlier Advaita system represents Sāksin as not free from the limiting adjuncts. It is only in the later Advaita texts that Sāksin is defined in various other ways. Vidyāiaṇya defines it as “the unchanging consciousness, which is the substratum of the phenomena of gross and subtle bodies observing the effects without being affected by them in any way⁵³**¹”**In the Tattvapradīpikā, a work of about the beginning of the 17th Century, the Sāksın is defined as the pure Brahman, which is the universal self of all creatures and which being the substratum of each individual soul seems to be as many as the jīva.It is the Absolute devoid of qualities as such it cannot be identified with the Jīva According to the Kaumudī, a work which was probably composed shortly before the 16th Century, the Sāksin is a special form of Īśvara,

whereas some others maintain that the Jva when conditioned by the Avidyā

is the s

ksinas long as he is simply the looker on and not the doer. According to this definition the Ji

va has two aspects the real (Sāksın orpassive) and the unreal (Abhimanın oractive⁵³)²

The author of the Adhya

tma-Ramayana, therefore, seems to agree mainly with the definition of Saksin as given by Vidyaranya and the Tattvapradipikā, whereas amongst his commentators the views expressed by Rāmavarman are the same as those of the Kaumudi and other works.

—————————————————————————————————————————

I. The Adhya

tma-Rāmāyana defines the Saksin almost in identical terms “The Saksin is unconditioned and unchanging, the kartitva and jīvatva cannot be attributed to him "

आभासवुद्धेकर्त्तृत्वमविच्छिन्नेऽविकारिणि।
साक्षिण्यारोप्यते भ्रान्त्या जीवत्वञ्च तथाऽबुधै॥ [I 1 107]

2. Cf. Radhakrishnan-Indian Philosophy, II p 601-603

VI

The Path of Salvation

As Rāma is the Ātman, the Brahman, the Sāksın etc, the sole reality, salvation from the grasp of the world of illusion consists in attaining the right knowledge about him. This right knowledge or the Vijñāna is neither the intellect northe function of the mind because they pertain to the world of illusion. Vijñāna can be acquired through long devotion (Bhakti) to Rāma. This Vijñāna produced by Bhuktialone can lead to salvation.

The author of the Adhyātma-Rāmāyana speaks of this path of devotion leading to salvation in the following terms—

(1) Rāma (as the parātman) resides in the heart of those who always worship him, of those who have controlled themselves completely and have learnt to consider all beings as equal. He feels happy in residing in the heart of those who worship him day and night after abandoning both Dharma and Adharma. The heart of those who are devoted to him, who repeat his name and are free from desires and the knowledge of duality, is the most suitable
abode of Rāma. Rāma resides in the heart of those who are devoid of self-sense (ahamkāra), anger and hatred and consider even gold as equal to a piece of stone on earth. The heart of those who have resigned their mind, intellect and action to Rāma, and are always full of satisfaction, is the most auspicious abode of Rāma. Rāma resides in the mind of those who neither hate the enemy no are overjoyed at the sight of friend and worship Rāma after considering all else as illusory. Besides, those who know that the material body is subject to six kinds of transformations whereas the ātman is free from them, that hunger, thirst, pleasure, pain, etc, are the products of the vital wind and the intellect (prāna-buddhi), those who are free from the effects of the world of transmigration, those who discover Rāma, the consciousness, the sole reality,

the free being which permeates all— within all, those who have strong faith in Rāma through constant practice, those who have given themselves up entirely to the worship of Rāma and have dissipated then sin by repeating the name of Rāma— are all dear to Rāma who is present within them along with Sītā⁵⁴¹. [II 6 51–59]

(2) The Māyā is of two kinds, the Vidyā and the Avidyā. Those who are on the path of desires are under the influence of Avidyāand those who are on the path of renunciation and are well placed in the study of the Vedānta are under the influence of the Vidyā.Those who are devoted to Rāma are given to Vidyā and those who are given up to Avidyā are always the beings of the world of transmigration. Those who are practised in Vidyā are ever free. Those who, in this world, are always devoted to Rāma and utter the Mantra of Rāma, attain Vidyā but not others. Therefore, those who have devotion to Rāma are without doubt free but those who are lacking in it do not attain Moksa even in dream. The association of good men is conducive to Moksa. They are good men (Sādhu) who have attained the calmness of mind, who are fiee from the world of desires, who have controlled then senses, are devoted to Rāma, in whom all desires are extinguished and to whom

—————————————————————————————————————————

I. शान्ताना समदृष्टीनामदुष्टानाञ्च जन्तुषु। त्वामेव भजता नित्य हृदय तेऽधिमन्दिरम्॥५१॥

धर्माधर्मान् परित्यज्य त्वामेव भजतोऽनिशम्। सीतया सह ते राम तस्य हृत मुखमन्दिरम्॥५२॥

तन्मन्त्रजापको यस्तु त्वामेव शरण गत। निर्द्वन्द्वोनिस्पृहस्तस्य हृदय ते सुमन्दिरम्॥५३॥

निरहद्धारिण शान्ता ये रागद्देषवर्जिता। समलोष्टाश्मकनकास्तेषा ते हृदय गृहम्॥५४॥

त्वयि दत्तमनोबुद्धिर्यं सन्तुष्ट सदा भवेत्। त्वयि सन्यस्तकर्मा यस्तन्मनस्ते शुभ गृहम्॥५५॥

यो न द्वेष्ट्यप्रिय प्राप्य प्रिय प्राप्य न हृष्यति। सर्वं मायेति निश्चित्य त्वा भजेत्तन्मनो गृहम्॥५६॥

षड्वर्गादिविकारान् यो देहे पश्यति नाऽऽत्मनि। क्षुत्तृट्मुखभव दुःख प्राणबुद्ध्योर्निरीक्ष्यते।

ससारधर्मैर्निर्मुक्तस्तस्य ते मानस ग्गृहम्॥५७॥

पश्यन्ति ये सर्वगुहाशयस्थ त्वा चिद्घन सत्यमनन्तमेकम्।
अलेपक सर्वंगत वरेण्य तेषा हृदब्जे सह सीतया वस॥५८॥

निरन्तराभ्यासदृढीकृतात्मना तत्पादसेवापरिनिष्ठितानाम्।
त्वन्नामकीर्त्त्या हतकल्मषाणा सीतासमेतस्य गृह हृद

ये॥५८॥

A-R-7

the pleasure and pain are of equalvalue— who have resigned all then actions to Rāma and are fixed in Brahman— practised in religion and are always satisfied with whatever they get One, who gets the association of good men, feels pleased to hear the story of Rāma, soon gets devoted to the eternal Rāma. When this feeling of devotion arises, large and clear vision is obtained and the path of liberation opens up before the devotee. Right devotion in Rāma is the characteristic of love⁵⁵¹[III 3 30-39]

(3) While Rāma was questioned by Śavarīon the mode of worshipping him, he replied— the question of sex, caste and Āśvama is immaterial in the matter of my worship— the devotion (Bhakti) alone is important. Those who have no devotion to me cannot see me simply by virtue of then sacrifice, gift, asceticism and the study of the Vedas. Therefore, I should explain to you this method of worship though devotion (Bhakti-sādhanam). The first of this Sādhana is the association with good men, the second is the talk about me, the third— the singing of my qualities, the fourth— the explanation of my body, the fifth— the worship of the Ācāvyas with a sincere mind fixed on me and the cultivation of merit, the practice of austerity (Yama-niyama), the sixth— the constant faith in my

—————————————————————————————————————————

I. राम माया द्विधा भाति विद्याऽविद्येति ते सदा। प्रवृत्तिमार्गनिरता अविद्यावशवर्त्तिन।

निवृत्तिमार्गनिरता वेदान्तार्थविचारका॥३०॥

त्वद्भक्तिनिरता ये च ते वै विद्यामया स्मृता। अविद्यावशगा ये तु नित्य ससारिणश्च ते।

विद्याऽभ्यासरता ये तु नित्यमुक्तास्त एव हि॥३१॥

लोके त्वद्भक्तिनिरतास्त्वन्मन्त्रोपासकाश्चये।विद्या प्रादुर्भवेत् तेषा नेतरेषा कदाचन॥३२॥

अतस्त्वद्भक्तिसम्पन्ना मुक्ता एव न सशय। त्वद्भक्त्यमृतहीनाना मोक्ष स्वप्नेऽपि नो भवेत॥३३॥

कि राम बहुनोक्तेन सार किञ्चिद ब्रवीमि ते। साधुसङ्गतिरेवात्रमोक्षहेतुरुदाहृत॥३५॥

साधव समचित्ता ये नि स्पृहा विगतैषणा। दान्ता प्रशान्तास्त्वद्भक्ता निवृत्ताखिलकामना।

इष्टप्राप्तिविपत्त्योश्च समा सङ्गविवर्जिता॥३५॥

सन्न्यस्ताखिलकर्माण सर्वदा ब्रह्मतत्परा। यमादिगुणसम्पन्नाः सन्तुष्टा येन केनचित्॥३६॥

सत्सङ्गमो भवेद् यर्हिंत्वत्कथाश्रवणे रति। समुदेति ततो भक्तिस्त्वयि राम सनातने॥३७॥

त्वद्भक्तावुपपन्नायां विज्ञान विपुल स्फुटम्। उदेति मुक्तिमार्गोऽयमाद्यश्चतुरसेवित॥३८॥

तस्माद्राघव सद्भक्तिस्त्वयि मे प्रेमलक्षणा। सदा भूयाद्धरेसङ्गस्त्वद्भक्तेषु विशेषत.॥३८॥

worship, the seventh— the uttering of mantras relating to me and the eighth and the ninth consist in paying greater respects to those who are devoted to me, in finding myself present in all beings, in not getting attached to the matters of the external world and in practising self-control. These are the nine kinds of the practice of Bhakti. In all beings, either male or female, either of the higher order or the lower, can arise the Bhakti, characterized by higher love (प्रेमलक्षणा). As soon as the Bhakt arises one can know the secret of me (Rāma) One who succeeds in attaining this know ledge gets liberated even in this life. Therefore, Bhakti is the most certain cause of Moksa. If one succeeds in practising the first Sādhana (of the nine Sādhanas), the success in others comes gradually and naturally. The Bhakti is, therefore, the same as the Mukti. As you come with a spirit of devotion towards me, you have been able to see me and thus attain the spiritual liberation (Mukti⁵⁶)¹[III. 10 20-29]

(4) No differentiation should be made between the Jīva and the Parmātman ie, the individual self and the universal one.

—————————————————————————————————————————

I. पुस्त्वेस्त्रीत्वे विशेषो वा जातिनामाश्रमादय।
न कारण मद्भजने भक्तिरेव हि कारणम्॥२०॥

यज्ञदानतपोभिर्वा वेदाध्ययनकर्मभिः।
नैव द्रष्टुमह शक्यो मद्भक्तिविमुखै सदा।

तस्माद्भामिनि सक्षेपाद्वक्ष्येऽह भक्तिसाधनम्॥२१॥

सता सरतिरेवात्र साधन प्रथम स्मृतम्।
द्वितीय मत्कथालापस्तृतीय मद्गुणेरणम्॥२२॥

व्याख्यातृत्व मद्वचसा चतुर्थ साधन भवेत।
आचार्योपासनं भद्रे मद्बुद्ध्याऽमायया सदा।

पञ्चम पुण्यशीलत्व यमादि नियमादि च॥२३॥

निष्ठा मतपूजने नित्य षष्ठ साधनमीरितम्।
मम मन्त्रोपासकत्व साङ्गसप्तममुच्यते॥२४॥

मद्भक्तेष्वधिका पूजा सर्वभूतेषु मन्मति।
बाह्यार्थेषु विरागित्व शमादिसहित तथा।

अष्टम नवम तत्त्वविचारो मम भामिनि॥२५॥

एव नवविधा भक्तिसाधन यस्य कस्य वा।
स्त्रियो वा पुरुषस्यापि तिर्य्यग्योनिगतस्य वा।

भक्ति सञ्जायते प्रेमलक्षणा शुभलक्षणे॥२६॥

भक्तौ सञ्जातमात्रायां मत्तत्त्वानुभवस्तथा।
ममानुभवसिद्धस्य मुक्तिस्तत्रैव जन्मनि॥

स्यात्तस्मात् कारण भक्तिर्मोक्षस्येति सुनिश्चितम्॥२७॥

प्रथम साधन यस्य भवेत् तस्य क्रमेण तु।
भवेत् सर्वं ततो भक्तिर्मुक्तिरेव सुनिश्चितम्॥२८॥

यस्मान्मद्भक्तियुक्ता त्व ततोऽह त्वामुपस्थित।
इतो मद्दर्शनान्मुक्तिस्तव नास्त्यत्रसंशयः॥२८॥

One should not have any attachment to the material body. Hatred should be abandoned, Abuse of others should be patiently brooked, one should be straight in all dealings and devoted to a good guruin mind, speech and body. Purity, both external and internal, steadfastness in religious acts, severity in regard to thought, speech and act, want of attachment to objects, want of self-sense (ahamkāra), the realisation of the truth about birth, old age etc, want of attachment and affection for wife and children, calmness of mind in regard to good and evil, spiritual devotion to Rāma, frequentation of solitary places, dissociation with ordinary people of the world, enthusiasm in acquiring a knowledge of the ātman and research after the true sense of the Vedānta— all these produce (right) knowledge. Rāma, the conscious illumined self, which is ever pure, is different from the intellect, the vital strength, mind, body, self-sense etc (बुद्वप्राणमनोदेहाहड्कृतिभ्यो विलक्षणः). That kind of knowledge, which enables one to know him is the vijñāna. Vijñāna leads to the direct perception of the ātman⁵⁷¹. As soon as the knowledge of unity (between the Jīva and the ātman) is attained, one realises at once that the sense of differentiation is due to avidyā.He at once merges into the Paramātman along with his gross and subtle adjuncts (कार्यकारणै). Such a state is called the Mukti o spiritual liberation Such is the nature of moksa, jñāna, vijñāna and vairāgya.

Bhakti or devotion to Rāma alone leads to moksa. Bhakti arises by associating with those who are devoted to Rāma and observing fast on the 11th day of each fortnight and on other days sacred to Rāma. It can be acquired also by listening always to the stories of Rāma, by worshipping Rāma and repeating his name. Those who attain bhaktɩ in this way acquie knowledge— knowledge that leads to spiritual liberation, the spirit of renunciation and last of all, the mukti without any delay⁵⁸^(2)[III 4 20-48]

(5) After being consecrated according to rules laid down in the Grhyu aphorisms relating to one’s own religious order (āśrama), one should get the mantra fiom a good guru in the right spirit of devotion and should worship Rāma in the way indicated by him. Rāma should be worshipped either within the heart, or within the fire, image, the sun or the śāligrāma stone. The devotee should bathe himself early in the morning in order to purify his body and then perform his sandhyārites after making his body with clay by uttering the mantras of the Vedas and the Tantras. Then he should enter into a proposition (samkalpa) for success and worship the guru in a devoted spirit. After washing the (śālıgrāma) śilā with water and cleansing the image, one should worship Rāma in them with fragrant flowers suitable for the woiship of Rāma, Such worship leads to (spiritual) success In order to worship Rāma one should be sincere at heart and devoted to him. The images ought to be decorated with ornaments. While woishipping Rāma in the fire one should offer butter, but in woishipping Rāma in the sun an altarshould be used Even water offered in faith is enough to please Rāma, in that case expensive offerings become superfluous. After collecting the things necessary for the worship one should prepare a seat either with silk (cela) on the deer skin (ajina) orkuśa grass. On being seated thereon in front of the god with a pure mind, one should practise pānāyāma with mantras (ततो न्यास प्रकुर्वीत मातृकाबहिरान्तरम्) Then one should perform— (I) the uttering of the 24 names of Rāma beginning with Keśava, (II) the tattvanyāsa⁵⁹.”), (III) (Rāma)-mūrti-pañjaranyāsa, (IV) mantranyāsa.

The sacred pot filled with water should be placed on the left, the offerings of flower and other things should be made on the right and the four pots for arghya, pādya, madhuparka and ācamana should be placed in the middle. One should meditate on that form of supreme consciousness which is called Jīva within the

heart as enveloping oneself. That form of consciousness also should be invoked in the images for worship. It should be woishipped with pādya, arghya, ācamana, cloth etc, according to one’s own means with a sincere heart, If the means permit, Karpūra, Kunkuma, Aguru, Candana, fragrant flowers etc, should be used in the Worship. The worship of the ten coverings as prescrbed by the Āgama [comm Agastyasamhitā] should be performed with various things—

Thūpa, na

rredya etc, and in sincere faith. The Homa should be carefully performed in a Kundu dug according to the prescription of Agastya [comm cf the chapter on Homakunda ın the Agastyasamhitā] Oblations are to be offered to the fire either with the original mantra⁶⁰¹ or with the Purusasūkta [of the Rgveda] At the time of the Homa one should meditate on the form [of Rāma] as shining like pure gold and adorned with godly dress and ornaments in the midst of the [sacrificial] fire. After dedicating offerings to the attendants [of Rāma] and thus completing the sacrifice, one should meditate on Rāma and perform the Japa (repetition of his name). Then after offering scented betel to Rāma and entertaining him with dancing, singing and the recital of his praiseworthy deeds, one should bow unto Rāma and play for salvation from the world of transmigration. Thus only success may be attained [IV 4 10-34]

(6) Vālmiki speaks on the means of salvation— the body is the great house of the Ātman which isconsciousness and formless Self-sense (Ahamkāra) is the minister to the Ātman and is Created by the Ātman. The self-sense attributes its attachment for the material body to the conscious Ātman and establishes (an apparent) connexion of its own acts with the Ātman. The beings with body under the influence of the creative desires of the self-sense hanker after the family home etc, and thus bring about sufferings

—————————————————————————————————————————

I. The mūlamantra is explained in the commentary of Rāmavarman as go मूलमन्त्रेणागमक्तेन, it seems to mean the bīja-mantra of the sacrificer. In case the sacrificer has no bīja-mantra he should use the purusa-sūkta as the mantra.

for themselves. The self-sense brings into existence three kinds of bodies— low, high and middle (अधमोत्तममव्यमा) relating to the three gunas— tamas, sattva and rajas, which serve as the main cause of the preservation of the world. The creative desire under the influence of tamas leads to sinful acts and a consequent rebirth amongst the baser beings. The creative desire under the influence of sattra leads to higher knowledge and consequently to the bliss of salvation without delay. The creative desire under the influence of rajas leads to the worldly ways and brings about attachment for wife, childienetc.

These three kinds of samkalpas are, however, to be abandoned and all desires to be employed for the dissipation of the self-sense. All sense perceptions are to be given up, the mind to be controlled by the mind and the proposition (samkalpa), both internal and external, are to be dissipated. One cannot attain salvation even by practising asceticism for a thousand years in any of the three worlds, if the samkalpa is not stopped.Therefore, strenuous efforts should be made to put an end to the proposition, and attain the purest bliss which is not impeded by anything and is not subject to change. All functions of the sense organs are tied to the stalk of samkalpa. When this stalk is broken the senses disappeal When the samkalpa dies the jīva becomes identical with Brahma. Therefore, destroy at once the net of illusion, attain the best spiritual truth and the place which alone is true and let the senses sleep so that bliss may increase unhampered [VII 6 37-51]

(7) Rāma tells his mother Kauśalyā— in formertimes I spoke about the three ways leading to salvation (moksa)—kriyāyoga, jñānayoga and eternal bhaktıyoga. Of these the last is easy and piactised by many. Bhakti is of three kinds in order of the threegunas— sattva, rajas and tamas. That devotee of mine who has hatred [for enemy], pride [in regard to the effect of worship performed by him], Jealousy [in regard to the good qualities of others] and sense of distinction [between fiend and foe] is a devotee of the tāmasa class. A rājasa devotee is he who is desirous of getting retribution, fond of [worldly] enjoyment, desirous of wealth and fame and possesses a sense of distinction

in regard to the objects of worship but worships me. A sāttvika devotee is he who resigns all his actions to me in order to kill them and performs actions simply as duties. A still higher kind of bhakti-yoga is that which is free from the gunas. A devotee practising this pure bhaktı-yoga diverts all the functions ceaselessly towards me just as the waters of the Ganges pour into the ocean. He does not wait for any retributions and has no sense of distinction. The devotion (bhakti) of this type bings sālokya (a residence with me), sāmipya (association with me), sārstı (sameness with me), and sāyujya (identity with me) to the devotee but my devotee does not accept all these without worshipping me. This is the highest kind of yoga in the path of devotion. The identity with Brahman is attained by it when he transcends the three gunas. Man attains me at once— by performing his daily duties without the expectation of the result, by practising Karmayoga and abandoning hatred and by various other acts towords me— (i) worshipping me by pilgrimage, praise and meditation, (ii) meditating me in all beings, (iii) abandoning desires and falsehoods, (iv) paying respects to good men, (v) showing kindness to the poor, (vi) entertaining fiendship with equals, (vii) practising self-control, (vii) listening to the preachings of Vedānta, (ix) repeating my name, (x) abandoning self-sense (ahmkāra) through sincerity and the company of good men, (xi) entertaining desire in a pure heart for a pure religion, (xii) listening to the talks or the merits of Rāma. Thus as the smell is called away by an from its own place to the nose, so also the Citta through the practice of yoga enters into the ātman.

Rama continues— I am alone the ātman in all the beings I can not be pleased with different kinds of things carefully offered by those who have no consideration for other beings.So long as the people do not find me in themselves and in otherbeings they continue to worship my images. He who makes adistinction between self and others is sure to be destroyed by his sense of distinction and fear. Therefore, one ought to worship me by cultivating friendliness and paying respects in a sincere mind to

all beings and by discovering me in all of them. The wise respect all beings in then minds and find me in them in the shape of Jīva, the pure consciousness. Therefore no distinction should be made between the Jīva and Iśvara, salvation may be attained either through Bhaktiyoga orJñānayoga [VII 7 50-73]

It, therefore, appears that salvation consists in the direct perception (sāksāt-anubhava) of the Brahman, in the realisation that the jīva is one with the Brahman and that the difference is caused by the self-sense (ahamkāra) which emanates from Māyā. It is, therefore, necessary, first of all, to destroy this self-sense, to give up all knowledge that discriminates between the individual consciousness and the Brahman, to dissipate all the limiting adjuncts and thereby to attain the night knowledge (vijñāna). This vijñāna alone can reveal the true nature of the world which is nothing but illusion, the Brahman alone being real.

But the author of the Adhyātma-Rāmāyana does not stop there. It is true that night knowledge is necessary in order to arrive at the ultimate reality but this true knowledge cannot be attained all at once Devotion orbhakti and spirit of renunciation towards the world of illusion (vairāgya) only can lead to it. Thus devotion amounts to salvation Privileged position in society or learning cannot bring it, devotion is the surest method⁶¹.

The object of this devotion is not the abstract Brahman but a personal god who is no other than Rāma himself. Rāma, though identical with the Brahman, the universal ātman— the reality, consciousness and the bliss (sat, cit, ānanda), appeals with a form. This form, though illusory, is, we are told, assumed by Rāma for the benefit of his devotees who may approach him through that symbol As an object of devotion Rāma appears not only as the son of Daśaratha— the enemy of Rāvana but also as the Virāt, the Hiranyagarbha and Nārāyana Visnu. As Virāt he encompasses the whole universe, all other gods— Brahmā, the sun and the moon,

Varuna etc, form the different parts of this body. When he is Nārāyana, Brahmā, the creator of the world, is born from the lotus arising from his navel and as Visṇu he appears with four hands. Under the latter aspect Sitā appears as Laksmīby his side, Laksmana as the primordial serpent Śesa forming his bed, and the two other brothers as the implements (Śankha and Cakra) in his hands If the devotee is incapable of conceiving these forms of the God directly he may approach him through his images or through his symbol— the sacred stone called Śāligrāma.

The devotion (bhakti), however, cannot arise all at once. There is a long preparatory stage which involves the practice of austerities, meditation, repetition of the name of the God, cultivation of the company of men devoted to the God and such other acts which produce bhakti.Formal worship also is necessary, Either the images of the god on his symbol the Śāligrāma-śilāshould be Worshipped in all details prescribed by the text like Agastya- samhitā, Nārada-pañcarātra etc. Sacrifice (homa) also may be performed according to the prescription of Āgamas (probably the pañcarātra-āgamas)

Though great importance is attached to the devotional path to salvation there are some passages in the text which speak of the path of knowledge (Jñāna-yoga) as the only path.For example, in the Rāmagītā[verses 9-16, cf infra] it is clearly said that ignorance is the sole cause of bondage. The ignorance can be removed only by knowledge (vidyā). It is not correct to say with various authorities that action (kriyā) is necessary for the removal of ignorance. Action only produces attachment and is an impediment of knowledge (तस्मात् त्यजेत् कार्यमशेपतः सुधीर्विद्याविरोधान्न समुच्चयो भवेत्) There is, therefore, a contradiction which it is difficult to explain away.

Besides these means of salvation— the author of the Adhyātma- Rāmāyana speaks of another, namely the yoga Generally speaking, yoga means the unity of the jīva with the Brahman and this unity can be attained, as we have seen, through bhakti

(devotion), jñāna (knowledge) and also though kriyā (action) according to some authorities. Hence these also are Yogas― Bhaktiyoga, Jñānyoga and Kriyāyoya. But the word is also used in the text in a more technical sense, particularly in three places—

प्राणापानौ निश्चयबुद्ध्या हृदि रुद्ध्वाहित्त्वासर्व सशयवन्ध विषयौघान्।
पश्यन्तीश यं गतमोहा यतयस्त वन्दे राम रत्नकिरीट रविभासम्॥⁶², योगिनस्त्वाविचिन्वन्ति— (VII. 2 66), etc.")¹

[VI. 13. 11]

योगिनो ध्यानयोगेन तमेवानुजपन्ति हि।

[VII 3 32 ]

नवद्वाराणि सयम्य मूर्ध्नि प्राणमधारयत्॥

यदक्षर पर ब्रह्म वासुदेवाख्यमव्ययम्।
पद तत् परम धाम चेतसा सोऽभ्यचिन्तयत्॥

वायुरोधेन संयुक्तं सर्वे देवाः सहर्षयः।

[VII 8 62-64]

In these cases the technical yoga is referred to,It is clearly

said that by retaining the vital wind within, by stopping the functions of all the sense-organs and fixing the mind on the god the unity with him may be attained. These means are those which are prescribed in the Hathayoga

—————————————————————————————————————————

(1) Of the different commentators Rāmavarman alone comments on this passage in detail as follows **निश्चयबुद्ध्याहठयोगेनावश्य भगवन्त ज्ञास्यामीत्येवरूपेण कुम्भकेन हृदि प्राणापानौ रुद्ध्वासञ्चारहीनौ कृत्वा।**There are many verses in the text in which the yogins, yoga etc, are spoken of— cf योगिध्येय, योगाभ्यासैर्भावितचेत सहचारी, तपोयोगयोगीशभावाविभाव्य, योगभाजामदूरे विभान्तम्—(VI 13 12-27 ), योगिनस्त्वाविचिन्वन्ति— (VII. 2 66), etc.

VII

The Ramagita

We have already seen that the Rāmagītā forms the most important section of the Adhyātma-Rāmāyana. The Rāmagitā along with the Rāmahidaya in eight verses (I i) is constantly used by the Ramaites even to day. The fundamental doctrines preached in the text is contained in a nut-shell in the Rāmagītā and as such it seems to have formed the nucleus of the whole work. It is not impossible that Rāmagītā is an earlier work which formed the basis of the Adhyātma-Rāmāyana. The 3rd verse of the Rāmagītā contains a strange contradiction which confirms our supposition. It says that when Laksmana approached Rāma, Ramā(=Sītā) was caressing the latter’s feet (रमालालितपादपङ्कजम्) although in the preceding section the banishment of Sitā is described. This shows that the Rāmagītā existed separately and that the author of the Adhyātma-Rāmāyana has introduced it in a context which does not suit it exactly. Besides, the merits of Rāmagītā are separately described in the fist canto of the Ādi-kānda. Further, the existence of a large number of separate commentaries on the Rāmagītā lends support to such a hypothesis.

In the present edition the Rāmagītā consists of 62 veises. The last verse is not found in the text translated in the series of The Sacred Books of the Hindus (Paninioffice— Allahabad) Narottama does not know more than 61 verses Farquhar (Religious literature of India, p. 250) speaks of the Rāmagītā as consisting of 56 verses but this seems to be a mistake because from his reference in the bibliography of his book it appears that he utilised the translation published by the Panini office. In this translation the Rāmagītā consists of 61 verses.

The Rāmagītā contains mainly an exposition of the Vedantic doctrines already treated. In this connection it discusses the two

points of view— that of the Samuccayanādins and that of the Siddhāntins. The former believe in the efficacy both of action and knowledge (karma and vijñāna) whereas the latter take vijñāna to be the only means of salvation. The Rāmagītāadvocates the Siddhāntin viewpoint As Rāmagītāis the most interesting part of the text a translation of it is given below.

Translation

1. The best of the line of Raghu, the good of the world in person, after having performed the famous acts narrated in the Rāmāyana, did what had been already done by the royal sages before.

2. Being questioned by Laksmana, Rāma, in a generous mood, narrated the good old story of the haughty king Nrga who, being cursed by the angry Brāhmana, was born amongst the lower beings.

3. Once while the lord Rāma was in a solitary place and his lotus-like feet were being well caressed by Ramā(=Sītā?) Laksmaṇa approached him with a pure mind and after showing due respects to him told him in all humility.

4. You are pure knowledge in person, the inner soul of all beings and as such then lord, you are without any form, but are still perceptible to those who associate with those who are devoted to you and see things with the help of knowledge.

5. I take shelter in you, the salvation of the world, meditated upon by the yogins. Give me such instructions as may help me in getting over the ignorance fast and without effort.

6. On hearing the words of Laksmana [Rāma], the pride of the kings⁶³¹, who dissipates the fears of his devotees and is full of pity for them, communicated the vijñāna (the spiritual knowledge), which can be learnt only directly, to (Laksmaṇa), in order to remove his ignorance

—————————————————————————————————————————

I. Narottama reads क्षितिपालभूषणम् and takes it to be an adjective qualifying विज्ञानम् which is absurd. I follow the reading of Rāmavarman.

7. One should, first of all, perform the religious acts as prescribed for the [social] order to which one belongs **(स्ववर्णाश्रमवर्णिताः)**and thus attain the purity of mind. After having observed them and thus being advanced in the Sādhana one should seek instruction from a good guru in order to acqure a knowledge of the self.

8. The acts accumulated during the previous life are the cause of the origination of the body and this is why those who have worldly desires are subject to pleasure and pain. Thus again the body, the action and the fresh world of transmigration come into being in a cyclic order.

9. Its sole cause is the ignorance. Ignorance, therefore, should be removed if one wants to bring to an end the world of transmigration Knowledge (vidyā) alone can remove the ignorance but not karma. They are opposed to each other.

10. Hence it (karma) is not free from ignorance, it can not destroy passion and produces karma with the concomitant faults. It leads to uncontrollable illusion and this is why the wise should get attached to the cultivation of knowledge.

11-12. [According to the Samuccayavādins] the action as well as the knowledge capable of bringing about spiritual uplift (विद्या पुरुषार्थसाधनम्) are lauded by the Vedic texts. Therefore, devotion to action is recommended because it helps the (rise of) knowledge. The dement of those who neglect the karma is also spoken of by the Śrūti— therefore, those who are desirous of attaining salvation should perform actions. But knowledge by itself causes the performance of action, it does not depend on anything else.

13. [The Samuccayavādins say that] it is not so, The sacrifice which leads to sure merit involves the performance of subsidiary rites In the same way knowledge along with Karma prescribed by the authoritative literature only can bring about salvation.

14. But what these controversialists [i. e, Samuccayavādins

] say is false because it is illogical. Karma rests on attachment to material body whereas knowledge arises when that attachment disappears.

15. Knowledge, fed by pure vijñāna, is the highest activity of the ātman. All sacrificial rites produce karma whereas knowledge destroys them.

16. Action should be abandoned at all cost. The wise do not admit of a synthesis (of kriyāand vidyā) because that is an impediment to vidyā.The wise seek after the ātman and stop all the activities of the senses.

17. If it is said that there is necessity of action as long as māyā and self-sense (ātmadhī) continue to exist in the material body— it is falsified by such expressions as ’neti’ (’not that’) Therefore, abandon kriyāafter knowing the Paramātman.

18. When the higher knowledge dissipates the discrimination between the self and non-self and shines forth bright the māyā disappears at once along with the cause— the cause is the root of the bondage of the ātman.

19. The illusory knowledge, once destroyed on the Vedic authority, cannot be any longer active. When the pure “vijñāna free from dualism alone remains the ignorance can not reappear.

20. If ignorance once destroyed can not reappear how can there be the sense of subject (kartā’ hamasyeti matih) Therefore, the vudyāis independent of all else and alone conduces to moksa.

21. The Taittvriya-(samhitā) clearly prescribes the renunciation of all karmas while the Vāja (saneyī-samhɩtā) says that knowledge alone leads to salvation but not karma.

22. (To the Samuccayavādins)— you who believe that sacrifice is as effective as vidyā, do not cite any example in its support Consequently those who are attached to manifold kriyā perform sacrifice whereas those who are attached to knowledge follow a different path.

23. Those who are possessed with the self-sense always fear lest they commit a sin, but those who have known the reality do not entertain any such fear. Therefore, the wise should carefully renounce the action prescribed in an unperplexed mind.

24. One ought to entertain faith in the saying of the Guru— tattvamasi(“Thou art that”), attain purity of mind through his favour, know that the ātman and the jīva are identical and thus remain as unmoved as the mountain.

25. In order to know the truth of the saying (tattvamasi) one ought to know first the meaning of the words, then the identity of the truth of those words and the reality and thereafter the identity of the ātman and the jīva.

26. Having renounced the sense of contradiction between that which is directly perceived and that which is inferred, and having retained from them the (substratum of) culātman— the conscious self and having known the goal (laksita), corrected with the help of night definition (laksanā) one should attain the unity of the ātman.

27. On account of the unity of the ātman [with the jīva] it is not a case of “jahati”, noris it a case of “ajahati” because that would be a contradiction. In the case of “tat-tvam” the bhāgalaksanāis correctly applicable because it is similar to the case of so’yam— he is the person [whom I saw⁶⁴]¹.

28 The body which originates from the combinations of the five beginning with vasa and the effects of acts, both pleasant and painful, is the limiting adjunct of the ātman, it is completely illusory and arises from the effects of karma acquired during the previous life.

29. The other body of the ātman is the subtle body, it

—————————————————————————————————————————

(1) Narottama reads एकात्मवत्त्वाज्जडता न सम्भवेत् which does not yield a consistent meaning. The reading of Rāmavarman— जहती न सम्भवेत is the correct reading For lakṣanā, vide Kāvyaprakāśa, CSS vi, Analysis.

arises from the combination of mind, intellect, the ten senses⁶⁵^(1), the vital wind and the elements in then initial stage, it leads to the enjoyment of pleasure, pain etc, by the subject, the wise know it.

30. The māyā, which is eternal, indescribable and is the (primordial cause), is the principal body of the paramātman, know that the paramātman being differentiated by the limiting adjuncts appears as the individual ātman.

31. The ātman in the association of the objects appears under then forms in the five sheaths like the crystal in the proximity of stones. Carefully examine this and know that the ātman is without association, birth and duality.

32. There are three functions of the intellect characterized by the three gunas manifested as sleep etc (the state of awakening, sleep and deep sleep). It is wrong to attribute these functions to the ultimate Brahman, who is eternal and auspicious and is the sole reality.

33. From the concomitance of the material body, the senses, vital wind, mind and the conscious ātman the internal organs ceaselessly change. So long as then functions, under the influence of tamas, produce ignorance, the world of transmigration continues.

34. After dissipating the illusion with the help of negative (नेति) proofs and tasting the ambrosia of deep consciousness one ought to abandon everything relating to the illusory world like the thirsty who throw away the shell (of the cocoanut) after drinking the water contained in it.

35. The ātman does neither die nor is reborn, does neither get diminished norincreased. It is never new (because it has no birth) All the extremes are dissipated by it, it is blissful, self-luminous, omnipresent and devoid of duality.

36. If the ātman is full of consciousness and blissful then why does the world of transmigration appeal as full of misery

[even in its presence]? It appears as such through ignorance and attachment but it disappears at once with the rise of its opposite— the knowledge.

37. The act of mistaking one thing for the other is called adhyāsaby the learned. It happens when the rope which is not a snake is mistaken for the snake or the world for the Īśvara.

38. When self-sense is attributed first to the ātman, which is characterized by consciousness and is the Brahman, the pure, the sole reality— the ultimate cause of everything, which is free from illusion and sense of discrimination, the act of adhyāsatakes place.

39. The intellect, which is possessed of will, desire, pleasure and the like, serves as the cause of transmigration to the ātman. Therefore, during deep sleep when the functions of the intellect are absent the ātman with its blissfulness is revealed to us.

40. That form of the consciousness which is reflected in the intellect, that originates from the eternal avidyā, is the jīva whereas the ātman remains independent as the witness to the internal organs, it transcends that which is conditioned by the intellect.

41. A confusion in perception arises from the close association of the reflection of the consciousness (cid-bimba), the witness self (sāksın), the ātman and the intellect and thus the culātman appears as matter like iron burnt in fire [which appears as fire]

42. After getting an insight into vidyāby studying the Vedas with the Guiu and after perceiving that one’s own ātman is identical with the (param)ātman and is free from the limiting adjuncts one ought to abandon all that is matter standing in the way (of the realisation) of the ātman.

43. One thus perceives that one is the manifestation of the ātman and the only reality that is unborn, that which is pure and shines spontaneously, that which is the pure knowledge, free from impurity, complete, blissful and free from change.

44. He also perceives that he is ever free, full of power that is inconceivable, the knowledge that transcends the senses, the ātman that does not change, the limitless that is meditated on, night and day, by the wise, learned in the Vedas.

45. The pure meditation of him, who thus examines and finds the ātman as undivided and real, dispels the illusion at once as the elixiral prepared by the alchemist⁶⁶¹ (?) removes the disease.

46. Seated in a solitary place, the senses drawn within with one’s own impure internal organs under control, with complete devotion, with vijñāna as the sole sense of perception and fixed in the only ātman, one ought to meditate on the One (undivided ātman)

47. The whole universe is the appearance of the paramātman, (therefore) one ought to merge in the ātman— the cause of everything, remain in complete consciousness and bliss and recognize nothing else inside or outside.

48. Before the attainment of samādhi meditate that the whole world, both animate and inanimate, is nothing but the omkāra. Sometimes the world is taken to be the object expressed and the om as its expression, but that is through ignorance and not through knowledge

49. All the Vedas say that a is the expression of the purusa— the viśva, u— that of the tayasa and m that of the prājña, but that [is a relative truth which] refers to pre-samādhi state and is not the real truth.

50-51. First of all merge the a representing the viśva and the purusa with its many aspects in the u, then merge this second letter of the pranava— the tayasa into m— the last letter, last of all merge the m— the prājña also in the ātman— the ultimate, the

—————————————————————————————————————————————————————

1. कारकै is explained by Narottama as कर्त्तृभि and by Rāmavarman as देहान्तरप्रापककर्मभि. The latter reads it along with the principal sentence. It is, however, clearly a part of the secondary sentence— कारकै रसायन यद्वदुपासित रज’।

consciousness— the cause, and contemplate that you are he— the ultimate Brahman (सोऽह पर ब्रह्म). Thus can one attain liberation, become free from the limiting adjuncts, become free with vijñāna as the only means of perception.

52. Thus he remains with his thoughts fixed on the parātman who is now realised, satiated with the bliss of his own self, forgetting the whole universe— the expression of the eternal bliss of the ātman, liberated in this life like the ocean with its waters pacified.

53. I (Rāma) am always visible to yogins, who are thus practised in the samādhi, of whom all the senses are controlled and the desires are conquered and who have subdued the six attributes.

51. The munithus contemplates on the ātman day and night, after having torn asunder all his bondage, having dissipated the effects of the previous acts, abandoned the self-sense.He then merges into me.

55. Then one ought to be devoted to the paramaātman of all the ātmans after knowing that the world of transmigration is all through the cause of fear and sorrow and abandon all the acts prescribed by the śāstras.

56. Knowing that one’s own ātman is not different from that of others one realises that one is not different from the parātman, like the water in the ocean, milk in ksīra, the space in the sky and the airin the fire.

57. If the wise realise this, while living in this world with the help of the Vedic authorities and the reason— the world appeals to them as false, divided through errorjust as the moon appears as such, or as the cardinal points are mistaken.

58. So long as one does not realise that all is parātman one should be devoted to me. I dwell day and night in the heart of him who has deep faith in and devotion for me.

59. This is the essential secret ascertained and collected from the Vedas by me and communicated to you out of affection. He, who, with the power of discrimination, discusses it, gets at once released from the sins.

60. My brother, as all, that is seen, is nothing but illusion, remove all these from your mind, purify your mind by fixing it on me and be happy, blissful and fiee from impurities.

61. He, who worships me—either as one who is free from the attributes and one that transcends them or as one who possesses them gets united with me. He purifies the three worlds with the dust of his feet like the sun.

62. This is all the vyñāna, the essence of the Vedas, sung by me of whom the activities can be known from Vedānta. He, who studies it with faith, with devotion to the Guru, attains me if he has faith in my words.

VIII

Considerations on the Text

The Adhyātma-Rāmāyana and the work of Vālmīki

We have seen at the outset that there is a general agreement between the present text and the Rāmāyana of Vālmīki in legaid to the main story. But still there are divergences and some of them are significant Some of these divergences are due to the fact that the author in order to emphasise on the ādhyātmic character of Rāma had to give an ādhyātmic turn to the episodes and sometimes, to introduce new episodes.

Thus, the first chapter of the Ayodhyā-kānda is an episode which is not found in the work of Vālmīki In this chapterNārada is introduced as paying a visit to Rāmajust on the eve of the latter’s proposed coronation Nārada reminds Rāma of his real entity, tells him that he is no other than the Supreme Brahman who has incarnated as Rāma on the request of the gods in order to kill Rāvana. “If installed in the kingdom, thou shalt not kill Rāvaṇa, thou shalt not fulfil thy promise for lightening the load of the earth. Do thou, O King of kings, fulfil it. Thou art of true resolves”. Thereupon Rāma promises to go to the forest for fourteen years and remove the Rāksasas from the earth. This episode had to be introduced apparently to establish the superiority of Rāma and to show that he was not to suffer from the machinations of Kaikeyīlike a common man against his own will. Everything was brought about through his own līlā.

Ayodhyā-kānda— Chap 6.— The story of Vālmīki trans formation from the state of a low hunter to that of a great sage by uttering the name of Rāma (60 ff) is not found in the Rāmāyana of Vālmīki.

—Chap. 9.— Vaśistha describes to Bharata the real nature of Rāma— Rāma is Nārāyaṇa, the Supreme Brahman, Sitā is Yoga-

māyā, Laksmana is Śesa, (39 ff). Kaikeī, who had been brought to the forest by Bharata apologises to Rāma for her previous conduct and recognizes Rāma to be the lord of the world, Visṇu in person (50 ff).

All these are not found in the work of Vālmikī.

• Aranya-kānda,* Chap 1.— The death of Virādha— In the work of Vālmikī the story is somewhat different Virādha onginally a Gandharva who was changed into a Rāksasa by the curse of Kuvera could not be killed by any weapon by Rāma and Laksmana. When he was exhausted in the fight Rāma and Laksmana threw him into a pit.He then assumed his original form and went to heaven. In the Adhyātma-Rāmāyana, however, it is simply said that Rāma cut the head of Virādha with a crescent-shaped arrow But this divergence is due to the difference in the eastern and western recensions of the Vālmikī-Rāmāyana. The author of Adhyātma-Rāmāyana follows the story as narrated in the eastern recension in which it is said that Virādha was killed by Rāma’s arrow and that according to his request Rāma and Laksmana buried his body in a pit.

—Chap 3.— Agastya worships Rāma as the incarnation of the Supreme Being but in the Rāmāyana of Vālmikī simply as a king.

—Chap 7.—Rāma foretells Sītā that Rāvana will come to herin the form of a Bhiksu and instructs her that she should remain inside the cottage leaving her shadow outside and that she should then live in the fire unseen for a year. They would be united after the death of Rāvana. Therefore, when Mārica in the form of the illusive deer comes it is not the real Sītā but the illusive Sitā who bids Rāma to capture it. It is also the illusive Sītāwhom Rāvana calles away Sītā was placed in the palace in the Aśoka forest and was respected as his own mother by Rāvaṇa.

This differs from what is narrated by Vālmikī In his work Rāma does not foretell anything to Sītā and it is also the

real Sītā who is carried away by Rāvana. Rāvana does not treat Sītā there with so much of respect. Amongst the commentators Rāmavarman is very frank in his remarks on these divergences. He says that that illusory Sītā was introduced by some devout poet who could not stand the ill treatment of the real Sītā by Rāvana. [मन्ये सकलभक्तजनशिरोमणि. सीताया शिशाविव स्नेहसौहार्दवान् कविस्तस्या राक्षसपीडनाद्यसहमान एव नवीनमिम पन्थानमाससाद—I. 1. 98]

Kiskindhyā-kānda— Chap 6.— The story of Svayamprabhā’s going to Vadarivana on the bidding of Rāma is not found in the Rāmāyana of Vālmīki. In the work of Vālmīki Svayamprabhā simply entertains the apes and asks them to go back to Kıskındhyā. She herself does not at all come to Rāma to express her great regaid for Rāma.

Sundara-kānda— Chap 1—The presiding deity of the city Laṅkāstops Hanūmat while the latter was going to enter the city, is herself defeated by him. She then narrates to him that she had been already told by Brahma that Nārāyana in the form of Rāma would conquerLaṅkāand that the monkeys would help him.

This story is not found in the eastern recension of the Rāmāyana of Vālmīki but in its western recension (cf the comment of Rāmavarman on V 1 41)

—Chap 3.—Hanūmat while first appealing before Sitā assumes a small size— like that of a sparrow with a red face and yellow body of a monkey (कलविङ्कप्रमाणाङ्गोरक्तास्यः पीतवानरः) In Vālmīki’s Rāmāyana there is nothing like this description.

Lankā-kandā—Chap. 6— On hearing from the spies that Hanūmat has been sent to bring the great medicine for the purpose of reviving Laksmana. Rāvana goes to the house of Kālanemi and asks the latter to go at once in the form of a sage to delude Hanūmat. Thereupon, Kālanemidelivers a long speech and instructs Rāvana, to return Sitā to Rāma, the kingdom to Vibhisana and to retire to the forest. He also dwells on the divine character of Rāma. Ravana threatens Kālanemi to take his life Kālanemi then acts according to his bidding.

In the Rāmāyana of Vālmīki neither does Rāvana go to the house of Kālanemi nordoes Kālanemi deliver a speech on the spiritual character of Rāma. Kālanemi retires immediately to the Gandhamādana hill to delude Hanūmat. The name of the hill in the Adhyātma-Rāmāyana is given as Drona hill.

—Chap. 10— The sacrifice of Rāvaṇa— Rāvaṇa goes to Śukra― the preceptor of the Asuras, who advises him to perform a sacrifice and tells him that if the sacrifice be completed it would bring him weapons, chariots etc, which would make him invincible. The leaders of the army of Rāma, on seeing the smokes of the homa, jumps over the walls of the city, enters it, assaults Mandodarī and interferes with the sacrifice of Rāvana. The sacrifice remains unfinished.

The story of the sacrifice and the other details connected with it are not found in the Rāmāyana of Vālmīki.

—Chap.12-66 ff— On the fall of Rāvana Sitā is brought to meet Rāma, she is the illusory Sītā (Māyā-Sītā ). It should be remembered that according to the author of the Adhyātma-Rāmāyana the real Sītā was still remaining hidden in fire. Illusory Sītā now enters the fire to prove her devotion to Rāma and the real Sītā comes out of the fire In the Rāmāyana of Vālmīki this illusory Sītā has no place.

—Chap. 15— The story of Hanūmat’s going to the Himālayas for practising austerities after the installation of Rāma is not found in the work of Vālmīki.

Uttara-kānda— Chap. 3 1-14— The story of the birth of Balīand Sugrīva, 30-57,— the dialogue between Rāvaṇa and Sanatkumāra are not found in the work of Vālmīki.

The Commentators

Of the three commentaires, that of Rāmavarman is the best and the most elaborate. From his commentary it appears that Rāmavarman was well read and a very able exponent of the pure

A-R-10

monistic views to which he adheres Some of his observations on the variations of Adhyātma-Rāmāyana from the work of Vālmīki are very critical. The commentary of Narottama is poor. He adheres to the bhakti-mārga and advocates the philosophy of acintya-bhedābheda. Narottama seems to be the same person as Narottama-Dāsa who was a younger contemporary of Caitanya and his follower. Narottama-Dāsa was born in a place called Kheturi in Rajsahi (Bengal). He renounced his state and went to Vrndāvana where he became the disciple of Lokanātha-Goswāmī(Cakravartī). He stayed in Vrndāvana for some years in the company of the Goswāmins and returned to Kheturi in 1581 A. D. (Śak 1504) on the advice of his preceptor Lokanātha composed a commentary on the Rāmāyana of Vālmiki (ed CSS 2) and it is possible that it was under his inspiration that Narottama undertook to comment on the Adhyātma-Rāmāyana Besides this commentary Narottama has left behind a fairly large number of works. In his commentary Narottama uses a number of Bengali words.

(p. 48) tād for Skt. keyūra, mod Beng. tād, an ornament for the arms.

(p. 175) cāñdoā(चाँदोया)— forvitāna

(p. 226) delā— for losta (sic lostra)

(p. 231) uidhil— for valmīka is a mistake for uidhibi, ant-hill.

(p. 293) jiyāputā— foringudī, cf Śabdakalpadruma—

‘इङ्गौट’ इति भाषा। जीयापुता इति तु वङ्गदेशीयाः प्रमादेन वदन्ति, तस्य तु पुत्रजीय इत्यादीनि नामानि प्रसिद्धानि।

(p. 290) jhyhī for jhillī

(p. 301) dingi for pota, a small country boat

Narottama also quotes from the Bhakti-rasāmartasındhu of Rūpagoswami whom he had probably known personally. The commentary of Narottama was probably witten towards the middle of the 16th century and seems to be the oldest commentary of the Adhyātma-Rāmāyana.

Sources of the text and further evidences
on the date of its composition.

The author of the Adhyaātma-Rāmāyana had before him, excepting the eastern and western recensions of the work of Vālmīki, a large number of sectarian Rāmāyanas. The author himself makes a general reference to them when he puts in the mouth of Sītā―

रामायणानि बहुशः श्रुतानि बहुभिर्द्विजैः।
सीता विना वन रामो गतः किं कुत्रचिद्वद॥– II 4 76

“Many Rāmāyanas have been repeatedly heard by the Brahmins but nowhere it is said that Rāma went to the forest without Sitā”

Of the various sectarian Rāmāyanas the Pampā-Rāmāyana, a Jain version of the Epic in Canarese, the Yogavāśistha, the Adbhūta, the Bhusundīwere probably in existence when the Adhyātma-Rāmāyana was composed⁶⁷. The Bhāgavata-Purāna was undoubtedly in existence in this period.

The tradition says that Rāmānanda brought with him from Southern India the text of the Adhyātma-Rāmāyana but this is a tradition which is not otherwise corroborated. It is possible that the Rāmagītā, the Agastya sutīksna-samvāda and the Rāmahidaya are a little older than the entire work and existed separately. They exist separately even to-day.

The fact remains that the followers of Rāmānanda hold the book in great esteem. Tulasi Dāsa (1532-1623) utilised the book for his great work Narottama-Dāsa comments on the work in about the same period. The Marathi poet Eknath who died in 1608 A D calls it a modern work. The work istranslated in Malayalam and Kanarese in the 17th century.

These point out to the lowest terminus of date. The work was certainly composed before the middle of the 16th century. The earlier terminus can not be much earlier.It seems to be settled by the mention of Vrndāvana in the text (VI 13 16)

वृन्दारण्ये वन्दितवृन्दारकवृन्द वन्दे राम—

“I bow unto Rāma, who is adored by devotees in the forest of Vrndā (Vrndāvana)”

Vrndāvana is admitted by the Vaisnavas to be a “forgotten holy place” (lupta-tīrthu) rediscovered by Rūpa and Sanātana, the disciples of Caitanya, in the last quarter of the 15th century⁶⁸¹. Though this may not be entuely true there is no doubt that Vrndāvana owes its celebrity for the first time to this period. The

Vrndārakas or the devotees of Vrndāvana seems to be a clear reference not to the devas, as the commentators would have us believe but to the Goswamins of Vrndāvana.

The work, therefore, was composed sometime between 1490 and 1550 A.D. This agrees with the date which we have already assigned to the work from other evidences. Farquhair suggests that the work was composed about 1300 A. D, but he depends simply on traditions of the Ramaite sect which are not otherwise corroborated.

—————————————————————————————————————————

(1) Cf Caitanyacarıtāmrta, III ii— Caitanya’s instruction to Rupa—

বৃন্দাবন যাহ তুমি রহিও বৃন্দাবনে।
একবার ইহা পাঠাইহ সনাতনে॥

ব্রজে যাই রসশাস্ত্র কর নিরূপণ।
লুপ্ত সব তীর্থ তার করিহ প্রচারণ॥

Cf also Caitanyacandrodayanātaka, a drama of 1573 A D—

कालेन वृन्दावनकेलिवार्त्ता लुप्तेति तां ख्यापयितु विशिष्य।
कृपामृतेनाभिषिषेच देवस्तत्रैव रूपञ्च सनातनञ्च॥

Quoted in C caritamrta, II 24

It should be also noted that in the Caitanyacarıtāmrta which is a work of 1581 A D, there is no quotation from the Adhyātma-Rāmāyana although the work refers to the Yogavāśistha and the work of Vālmīki. It probably shows that the Adhyātma— was not yet a popularly known work.

IX

Conclusion

The Adhyātma-Rāmāyana is, therefore, a work of the 15th century A D. Its philosophy is pure monism, distinct from the Viśistādvaita of the school of Rāmānuja and the Acıntya-bhedā- bheda of the school of Caitanya. Rāmānanda the founder of the Ramaite sect and his followers advocated the views of Rāmānuja. The Adhyātma-Rāmāyana is, however, an attempt to supply a purely monistic basis to the Ramaite cult. It, therefore, seems to represent an age when the neo-vedantic movement was started— a movement of which the principal advocates were Appayadīksıta, Nrsimhāśrama (cf Advaitadīpika, ed CSS), Madhusūdana-Sarasvati and others.The movement was started in the 15th century and continued till the 17th century A D.

The ādhyātmıc character of the Rāma and Sitā stories does not seem to have any earlier basis In the Rāmāyana of Vālmīki there are certain passages in which a divine character has been attributed to Rāma. While in the Ādikānda (I 12 ff) he is simply described as one who is great, equal to Prajāpati and as powerful as Visnu (महात्मा, प्रजापतिसम, विष्णुना सदृशो वीर्ये), he is considered to be identical with Visṇu in the Lankākāṇda, 102—

भवान् नारायणः श्रीमान् देवश्चक्रायुधः प्रभुः।
शार्ङ्गधन्वा हृषीकेशः पुरुषः पुरुषोत्तमः॥

On the fall of Rāvaṇa the various gods and Daśaratha appear in the sky to congratulate Rāma. They describe him as the creator of all the world (कर्त्ता सर्वस्य लोकस्य), as one whois identical with Nārāyana, Visņu etc. The various godslike the Aśvins, the sun and the moon etc, constitute the various parts of his body. He Is thus the virāt, the sustainer of the world.

As this is out of tune with the main trend of the work which is purely heroic the whole canto and similar other verses have been

supposed to be later interpolations. The work probably suffered in this way at the hands of the Ramaites when the Rāma cult had been established.

The erudite attempt to give a monistic turn to the tale of Rāma and Sitā had no such success as the popular songs of Tulasidāsa and other devotional writers. The verses of the Adhyātma-Rāmāyana, though still zealously read for religious purposes, do not arouse those deeper feelings in the hearts of the devotees which the songs of Tulasidāsa do. The age of dry philosophical enquiries as to the real nature of the god was long past and the heart of the average Hindu felt more at ease with the conception of a more concrete personal god— Rāma.

CALCUTTA UNIVERSITY
15th March, 1935

}

               **P C. Bagchi**

अध्यात्मरामायणस्य विषयानुक्रमणिका

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1725885858Capture.JPG”/>

आदिकाण्डे

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1725885906Capture.JPG”/>

प्रथमाध्यायस्य [१-४४]

ग्रन्थकृतो मङ्गलाचरणम्⁶⁹ (१)*। सूतमुखेन लोककल्याणकाम्यया पर्यटतो नारदस्य ब्रह्मसविवागमनवर्णनम् (३-४)। ब्रह्मकर्त्तृक प्राप्तस्य नारदस्याऽऽगमनकारणविषयक पर्यनुयोगः (४)। कलानुपस्थिते तदानीन्तनानां सर्वदुराचारपरायणानां धर्म्येपथि मतिहीनानां
स्त्रीजिताना मानवानाम्, तत्तद्दोषदूषितानां विशेषेण स्वामिसत्काररहितानां श्वशुरद्रोहिणीनां मानवीनाञ्च कथ सद्गतिर्भविष्यतीति ब्रह्माण प्रति देवर्षेर्नारदस्य जिज्ञासा (५-६)। प्रश्नोत्तरप्रदानमुखेन प्रजापतिना शिवपार्वतीसवादरूपम् ‘अस्ति रामचरितात्मकमध्यात्मरामायणम्’ तत्प्रचारस्तद्व्याख्यानादिकञ्च गतिनिदानमित्यस्य कीर्त्तनम्, अध्यात्मरामायणश्रवणकीर्तनपठनपाठनानां सर्वाघनाशित्वस्य रामगीतामाहात्म्यस्यापि विशेषेण कीर्त्तनम् (७-२०)। शिवसकाशे पार्वत्या रामचरितपृच्छा (२०-२४)। शिवेन सीतारामहनुमत्सन्देशरूपस्य ‘रावणादिवधानन्तरमयोध्यायामभिषिक्तस्य रामस्य तत्त्वजिज्ञासवे हनूमते तत्त्वकथनाय सीतां प्रत्यादेश’ इत्यस्य वर्णनम् (२४-३२)। सीतया च नित्यानन्दस्य सदा निर्मुक्तस्य चिदात्मनो रामस्य सृष्ट्यादिकर्त्तृत्वाभावप्रतिपादनम्, आत्मनश्च सृष्ट्यादिसमर्थमूलप्रकृतित्वकथनम्। ततश्च तयव अयोध्यायां रामजन्म, रामस्य विश्वामित्रसाहायकम्, मखरक्षणम्, अहल्योद्धार, मैथिलचापभङ्ग, सीतापाणिग्रहणम्, परशुरामपराभव, सीतया सह द्वादशवत्सरान् अयोध्यावास, दण्डकारण्यगमनम्, विराधमारीचयोर्वध, रावणकर्त्तृकच्छायासीताहृति, रामेण जटायुष कव्रन्धस्य च मोक्ष, शवरीकृतरामपूजनम्, सुग्रीवमेलनम्, वालिविनाशः, सीतान्वेषणम्, समुद्रे सेतुबन्धनम्, लङ्कानिरोध, रावणवध, विभीषणाभिषेक, पुष्पकेण सीतया सहायोध्यागमनम्, अयोध्यायां रामाभिषेक —एवमादीनां सूत्राकाराणां रामायणवृत्तान्ताना वर्णनम् (३२-३७)। रामस्य निर्विकारित्वकथनम् (३८)। अत पर स्वयं राघवेणैव हनूमति आत्मानात्मपरात्मतत्त्वकथनम् (३९-४४)।

द्वितीयाध्यायस्य [४५–५३]

शिवसकाशे पार्वत्या सङ्क्षेपतःश्रुतस्य रामचरितस्य विस्तरत. श्रवणेच्छाप्रकाश. (४५)। शिवेन ‘मत्सकाशे रामेणैवोक्तपूर्वं तापत्रयविनाशपटीयोऽध्यात्मरामायणमद्य ते कथयिष्यामी’त्य-

भिधाय रामायणकथायाः प्रारम्भ. (४६)। तत्राऽऽदौ रावणादिनिशाचराणां पीडया पीडिताया गोरूपधराया धराया. सुरमुनिभिः सार्द्धं ब्रह्मसकाशगमनम्, रुदत्या च तया स्वव्यसनविनिवेदनम् (४६)। जगदाधारभूताया धराया वचनं श्रुत्वा देवैपरिवृतस्य पितामहस्य क्षीरसमुद्रतीरे विष्णुसकाशगमन तस्य स्तुतिश्च (४६-४७)। हरेराविर्भावः (४७)। श्रिया भूम्या ‘चावस्थितं शङ्खचक्रगदापद्मधारिणं गरुडासनं भगवन्तमवलोक्य ब्रह्मणः पुन स्तव (४८- ५१)। स्तुत्या परितुष्टस्य भगवत. ‘कि करिष्यामीति ब्रह्मणि प्रश्नः (५१)। ‘पौलस्त्यतनयो रावणः मद्दत्तेनैव वरेण दर्पितो निरन्तरमेव देवमनुष्यादीन् पीडयति तस्मै च मानुषेण ते मरणं नान्येनेति मया प्रदत्तो वर, अतस्त्वं मानुषो भूत्वा त जही’ ति ब्रह्मप्रार्थना (५१-५२)। एवमाकर्ण्य ‘रामभरतलक्ष्मणशत्रुघ्नरूपेणाऽऽत्मानं चतुर्धा विभज्य दशरथरूपिण. पूर्वजन्मार्जिततप प्रभावलब्धवरस्य कश्यपस्य गृहे उत्पत्स्यामहे, योगमायाऽपि जनकगृहे सीतेति नाम्ना उत्पत्स्यते, तत सर्वन्तेऽभिलषितं सम्पादयिष्याम’ इति ब्रह्मणे विष्णोराश्वासप्रदानम् (१२-५३)।

मनुजावतारमङ्गीकुर्वतो नारायणस्याऽऽश्वासेनाऽऽश्वस्तस्य प्रजापतेर्देवान् प्रति वानरादिसर्गाज्ञाप्रदान स्वभवनगमनञ्च (५३)। पितामहादेशेन देवानां वानरादिरूपधारण भगवदागमनप्रतीक्षणञ्च (५३)।

तृतीयाध्यायस्य [५४-७८]

सूर्यवशप्रसूतानां दशरथपूर्ववर्त्तिनां दिलीपरध्वजप्रभृतीनामजतनयस्य दशरथस्य च जन्मादिकथनम् (५४)। अनपत्यता सर्वेषामेवाधोगतिकारणमिति सन्तप्तेन पुत्रहीनेन दशरथेन स्वगुरोर्वशिष्ठस्य सकाशे कथ मे पुत्रा भविष्यन्तीति प्रश्न (५४-५५)। वशिष्ठेन ऋष्यशृङ्गानयनस्य ऋष्यशृङ्गेण पुत्रेष्टियज्ञारम्भस्य चोपदेश (५६)। ऋष्यशृङ्गानयन तेन यज्ञारम्भश्च (५८)। हूयमानस्य स्वर्णपात्रस्थपायसहस्तस्य वह्नेराविर्भावस्तत्कर्त्तृक दशरथाय पायसप्रदानञ्च (५८)।दशरथेन तस्य पायसान्नस्य विभज्य कौशल्यादिपत्नीभ्य प्रदानम् (६५)। कौशल्यादीनां गर्भधारणम् (६७)। कौशल्याया नीलोत्पलदलश्यामस्य चतुर्भुजस्य रामस्य उत्पत्ति (६७-६९)। सुनरूपसन्दर्शनेन जातविस्मयाया ‘स्वयं भगवान् स्वगर्भे जात’ इति ज्ञाततत्त्वाया कौशल्याया परमात्मस्तव, तद्रूपोपसंहाराय याच्ञाच(६९-७३)। रामस्य बालमावावाप्ति बालवद्रोदनञ्च (७४)। कैकेय्या भरतस्य सुमित्रायां लक्ष्मणशत्रुघ्नयोश्चोत्पत्ति (७४)। वशिष्ठेनामीषां नामकरणम् (७५)। रामादीनां बाल्यक्रीडादि (७५- ७८)। तेषामुपनयनं धनुर्वेदादिपर्यालोचनञ्च (७८)।

चतुर्थाध्यायस्य [७६-८६]

रामदर्शनार्थमयोध्यायां कौशिकस्याऽऽगमनम् (७९-८०)। दशरथेन सत्कारपूर्वक मुनेरागमनकारणस्य जिज्ञासा (८०-८१)। विश्वामित्रस्य यज्ञविघ्नविनिवारणाय रामानयनेच्छाविज्ञापनम् (८१)।

अप्राप्तवयस्कस्यरामस्य प्रेषणमनिच्छतो दशरथस्य वशिष्ठसकाशे कर्त्तव्यविषयक प्रश्न, तदुत्तरव्याजेन वशिष्ठस्य रामादीना परमात्मत्वख्यापनम्, सीतारूपया प्रकृत्या सह मेलनायैव कौशिकस्याऽऽगमनमिति च ज्ञापनम् (८४)। विश्वामित्रेण सह रामलक्ष्मणयोर्गमनम् (८४)। पथि विश्वामित्रेण क्षुत्पिपासादिविनिवर्त्तनकारिण्योर्बलातिबलानाम्न्योर्विद्ययो रामाय प्रदानम् (८५)। रामेण ताडकाविनाश. (८६)।

पञ्चमाध्यायस्य [८७-१०३]

कामाश्रमवासानन्तर रामादीना सिद्धाश्रमापरनामकस्य वामनाश्रमस्य सम्प्राप्ति. (८७-८८)। रामादेशेन कौशिकस्य यज्ञारम्भ. (८८)। यज्ञविघ्नाय मारीचसुबाहुप्रभृतीनामागमनम् (८९)। रामशरजर्जरितस्य मारीचस्य जलधौ पतनम्, सुबाहोर्जीवनान्त, अन्येषाञ्च रक्षसां लक्ष्मणेन विनिपातनम् (८९)। ततो जनकयज्ञदर्शनप्रसङ्गेन तेषां रामादीनां मिथिलायात्रा (८९)। पथि रामपृष्टेन कौशिकेन अहल्याश्रमवृत्तान्तस्य अहल्याशक्रसगमवृत्तान्त-गौतमाभिशापवृत्तान्तयोश्च वर्णनम् (९०-९२)। रामपादस्पर्शेनाहल्योद्धारः (९३)।अहल्यायारामस्यार्चनं स्तुतिश्च (९३-१०३)। अहल्याया गौतमसकाशगमनम् (१०३)।

षष्ठाध्यायस्य [१०४–११६]

रामादीना मिथिलाप्राप्ति (१०४)। तत्र जिज्ञासवे जनकाय कौशिकेन रामस्य ताडकानाशाहल्योद्धारादिवृत्तान्तानां कथनम्, माहेश्वरधनुर्दर्शनार्थमिहाऽऽगमनमिति विनिवेदनञ्च (१०५)। जनकाज्ञया हरधनुष आनयनम् (१०६)। रामस्य वामेन करेण धनुषस्तोलनं खण्डनञ्च (१०७)। विश्वामित्राज्ञया जनकेन दशरथादीनामानयनाय दूतस्य संप्रेषणम् (१०८-१०९)। ससुतस्य समन्त्रिपुरोहितस्य च दशरथस्य मिथिलायामागमनम् (१०९)। रामेण सीताया. पाणिग्रहणम् (११२)। सीताप्रदानानन्तर जनकेन विश्वामित्रादीना सविधे सीतोत्पत्तिवृत्तान्तनारदागमन-नारदोपदेशवृत्तान्तादिकस्य रामाय प्रदानार्थं हरधनुष’ स्थापनमित्यस्य च विनिवेदनम् (११२-११४)। जनकेन परमात्मभूतस्य रामस्य स्तुति, रामाय यौतुकादिदानम् (११५)। रामादीनां मिथिलातोऽयोध्याप्रत्यागमनाय यात्रा (११६)।

सप्तमाध्यायस्य [११७-१२८]

दशरथस्य दुर्निमित्तादिदर्शनम्, वशिष्ठेनाऽऽश्वासनम् (११७)। जामदग्न्यागमनम् (११८), तस्य दर्पहानिः (११९)। तेन रामस्य स्तुतिः, जन्मवृत्तकथनमुखेन तत्स्वरूपकीर्त्तनञ्च (११९-१२७)। रामादीनामयोध्याप्राप्ति। युधाजिता सह दशरथप्रेषितयोर्भरतशत्रुघ्नयोकेकयराज्यगमनाय प्रस्थानम् (१२७- १२८)।

अयोध्याकाण्डे

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1725891323Capture.JPG”/>

प्रथमाध्यायस्य [१२६-१४१]

रामदर्शनार्थं नारदागमनम् (१२९)। रामेणाभ्यर्हितस्य नारदस्य सकाशे आगमनकारणजिज्ञासा (१३०-१३१)। नारदेन रामस्य परब्रह्मत्वस्य प्रकटनम् (१३१-१३९)। रावणवधार्थमेव ते मनुष्यजन्मग्रहणमिति ख्यापनम् (१३९-१४०)। ‘एतदर्थमेव ब्रह्मणाऽहं त्वत्सकाशं प्रहित’ इत्युक्तिश्च(१४०)। रामस्य ‘श्वो दण्डकारण्यं गमिष्यामीति सीताहरणमिषेण रावणं नाशयिष्यामी’ति च प्रतिज्ञा (१४१)। नारदस्य देवलोकं प्रति प्रस्थानम् (१४१)।

द्वितीयाध्यायस्य [१४२–१५७]

दशरथकर्त्तृको रामस्याभिषेकोद्योग. (१४२-१४३)। अभिषेकार्थं कर्त्तव्यानां कार्यजातानां विधानाय वशिष्ठस्य सुमन्त्रं प्रति आदेश (१४४-१४५), तस्य रामगृहगमनञ्च (१४६)। रामेण कुलगुरोर्वशिष्ठस्य सत्कार (१४६-१४७)। वशिष्ठकर्त्तृकंपरमात्मभूतस्य श्रीरामचन्द्रस्य परमात्मत्वप्रकटनं (१४७-१४९), दशरथकृतराज्याभिषेकसङ्कल्पप्रकटनञ्च (१५०)। वशिष्ठस्य प्रस्थानम् (१५०)। राममातु कौशल्याया रामराज्याभिषेकसङ्कल्पसिद्धार्थं देवादीनामाराधनम् (१५१)। रामराज्याभिषेकप्रवृत्तिं विदित्वा देवानां तदविघाताय वाणीप्रेरणम् (१५१-१५२)। अयोध्यामुपगताया वाण्या मन्थरायामभिनिवेश (१५२)। वाणीभाराक्रान्तायाः कुब्जाया मन्थराया धात्रीमुखेण रामाभिषेचनसवादमाकर्ण्य कैकेयीसमीपागमनम् (१५२-१५३)। कुब्जामुखाद्रामाभिषेकवृत्तान्ताकर्णनेन हर्षपूरितहृदयया कैकेय्या कुब्जायै पारितोषिकरूपेण स्वर्णनूपुरस्य प्रदानम् (१५३)। कुब्जाया. खेद. (१५३)। तस्याश्च ‘रामराज्याभिषेके तव पुत्रो भरतो दासस्त्वमपि दासी भविष्यसीत्याद्युक्त्या रामस्य चतुर्दशवर्षवनवासरूपं भरतस्याभिषेकरूपञ्च वरंदशरथसमीपे प्रार्थयस्वे’ति कैकेय्यै उपदेशदानम्, तदुपायरूपाया दशरथाङ्गीकृताया वरद्वयीप्रदानप्रतिश्रुतेरपि स्मारणम् (१५४-१५५)।

कुब्जावाक्येन कैकेय्या मतिविभ्रम, तस्या कुब्जाप्रशसापूर्वक ‘भरते राजनि तुभ्यं ग्रामाणां शतं दास्यामी’त्युक्त्वाकोपभवनप्रवेश. (१५६-१५७)।

तृतीयाध्यायस्य [१५८-१७१]

रामाभ्युदयार्थमादिष्टप्रकृतेर्दशरथस्य स्वभवनप्रवेश (१५८)। तत्र कैकेयीमदृष्ट्वादासीमुखेन तस्याः कोपभवनप्रवेश विज्ञाय भयसन्त्रस्तस्य तस्य कोपभवनप्रवेशः (१५९)। कैकेयीं कोपपरवशां भूषणादिविहीनाञ्च दृष्ट्वा दशरथस्य तत्सन्तोषसम्पादनप्रयत्न. (१५९-१६०)। कैकेय्या रामनिर्वासनस्य भरताभिषेचनस्य च प्रार्थनम् (१६०-१६१)। वरद्वयश्रवणेन राज्ञो भूमौ पतनम्,

प्रलाप, तथाविधवरग्रहणव्यवपायत कैकेयी निवर्तयितु प्रार्थना, दृढव्यवसायां तां ज्ञात्वा मूर्च्छा च (१६१-१६३)। प्रभाते अभिषेकदर्शनेच्छूनां पौराणामौत्सुक्यवर्णनम् (१६३-१६४)। राज्ञोऽदर्शनेनोत्कण्ठितस्य सुमन्त्रस्य राजभवनद्वारगमनम्, तत्र राज्ञोऽवस्थाविपर्ययमवलोक्य कैकेयीं प्रति तत्कारणजिज्ञासा (१६४)। दशरथस्य सुमन्त्रं प्रति रामानयनादेश. (१६५)। सुमन्त्रवाक्येण रामस्य पितृसन्निधावागमनं पितृचरणवन्दनञ्च (१६५)। राजयोषितां रोदनं श्रुत्वा वशिष्ठस्यापि तत्रागमनम् (१६६)। राजाबस्थादर्शनेन परितप्तचित्ते रामे ‘राजाज्ञया राज्यमपि त्यक्ष्यामी’ति प्रतिज्ञातवति कैकेय्यास्तत्सकाशे दशरथविवक्षितत्वेन रामवनवासस्य भरताभिषेकस्य च प्रकटनम् (१६६-१६८)। दशरथस्य विलाप (१६९)। रामेण पितु सान्त्वना स्वस्वस्त्ययनार्थ देवार्चनपराया ब्राह्मणेभ्यो धनानि ददत्या मातु’ सन्निधौ गमनञ्च (१७०-१७१)।

चतुर्थाध्यायस्य [१७२–१६२]

रामस्य मात्रे वनगमनसंवादप्रदानम् (१७२-१७३)। तच्छ्रवणेन कौशल्याविलाप, लक्ष्मणविकत्थनञ्च (१७३-१७५)। रामेण ससारस्य शरीरस्य चानित्यत्वख्यापनम्, लक्ष्मणप्रतिबोधनम् (१७५-१८४)। मातु कौशल्याया रामप्रस्थानमाङ्गलिकानुष्ठानम्, (१८४-१८५)। अनुगमनप्रार्थिने लक्ष्मणाय रामस्यानुगमनादेश (१८५)। रामस्य सीतासन्निधावागमनम् दण्डकारण्यगमनविनिवेदनञ्च (१८५-१८६)। रामेण सह वनं गन्तु सीताया. प्रार्थना (१८७), तत्प्रतिषेधमुखेन रामकर्त्तृकं वनस्य दोषादिकीर्त्तनम्, जानक्या वनगमनाय रामस्यानुनय (१८९-१९०)। रामस्य सीतायै वनगमनाय अनुमतिप्रदानम् (१९१)। ब्राह्मणादिभ्यो धनादिदानम् (१९१-१९२)।

पञ्चमाध्यायस्य [१९३-२१२]

पथि गच्छन्तं ससीतं सलक्ष्मणञ्च राममवलोक्य नागरजनानां दशरथाद्युपालम्भ (१९३-१९४)। वामदेवस्य रामादीनां प्रकृततत्त्वख्यापनेन रामस्य मत्स्याद्यवतारवर्णनेन च नागराणामनुशोचनाविनिवारणम् (१९५-२०३)। रामस्य कैकेयीगृहप्रवेश (२०३)। कैकेय्या सीतारामलक्ष्मणेभ्यश्चीरदानम्, रामलक्ष्मणयोस्तत्परिवानञ्च (२०४)। सीतां वल्कल वसाना दृष्ट्वा वशिष्ठेन कैकेय्यास्तिरस्कार. (२०४-२०५)। दशरथाज्ञया सुमन्त्रेण रथानयन रथारोहणेन त्रयाणां सीतारामसौमित्रीणां वनाय प्रस्थानम् (२०५-२०७)। दशरथस्य कौशल्यागृहगमनम्, तत्र तस्य मूर्च्छा प्रलापादिकञ्च (२०८)। रामस्य तमसातीरे यामिनीयापनसङ्कल्प पौराणां वञ्चनार्थं रात्रावेव तत. प्रस्थानञ्च (२०८-२०९)। पौराणां विनिवर्त्तनम् (२१०)। सुमन्त्रचालितेन रथेन रामादीनां शृङ्गबेरपुरादनतिदूरे गमनम्, तत्र शिंशपावृक्षमूले अवस्थानञ्च (२१०)। रामागमनवार्त्ताश्रवणेन गुहस्याऽऽगमनम् (२१०)। गुहेन स्वराज्ये राज्यकरणाय उपानयन-

ग्रहणाय च रामं प्रत्यनुनय, रामेण विनिवारणम् (२११)। वटक्षीरेण रामलक्ष्मणयोर्जटाबन्धनम्, कुशशय्यायां रात्र्यतिवाहनञ्च (२१२)।

षष्ठाध्यायस्य [२१३–२३३]

रामावस्थादर्शनेन गुहस्य खेदः। लक्ष्मणेन सुखदुःखादीनामनित्यत्वकर्माधीनत्वयो. सकीर्त्तनम् तेन च गुहस्याऽऽश्वासनम् (२१३-२१८)। प्रभातायां रजन्यां गङ्गोत्तरणार्थं रामादीनां गुहानीतनाव्यारोहणम् (२१९)। भागीरथीमध्यगताया’ सीताया भागीरथीसविधे प्रार्थना, रामादीनां परपारगमनञ्च (२१९)। गुहस्य प्रत्यावर्त्तनम् (२२०)। रामादीना भरद्वाजाश्रमप्राप्तिः, वटुना मुनिसन्निधो स्वागमनसवादप्रषणञ्च (२२०-२२१) \। शिष्यमुखाद् रामागमन श्रुत्वा भरद्वाजस्य रामसकाशगमनम्, मुनिना सह तेषामाश्रमप्रवेशश्च (२२१)। भरद्वाजेन कृतातिथ्यानां रामादीना परेद्युश्चित्रकूटाद्रौ वाल्मीक्याश्रमसप्राप्ति, वाल्मीके पादाभिवादनञ्च (२२३)। रामस्य स्ववासस्थानसम्बन्धिनी पृच्छा (२२३)।तदुत्तरव्याजेन वाल्मीके रामस्तुति, स्वपूर्ववृत्तवर्णन रामावासस्थलनिरूपणञ्च (२२३-२३३)।

सप्तमाध्यायस्य [२३४–२५७]

रामसकाशात् प्रतिनिवृत्तस्य सुमन्त्रस्यायोध्याप्रवेश, दशरथाभिवादनञ्च (२३४)। तस्य दर्शनेन दशरथस्य शोकोच्छ्वास (२३४-२३५)। सुमन्त्रस्य रामकृतजटाधारण-विनिवेदनादित्रेदनम् (२३५-२३७)। राजानं प्रति कौशल्याधिक्षेप (२३७)। अधिक्षेपक्षतचित्तस्य दशरथस्य कौश्ल्यासकाशे शब्दमेदबाणेन मुनिकुमारविनाशस्य ‘पुत्रशोकेन तव मरण भविष्यती’ति मुनिशापवृत्तान्तस्य च वर्णनम् (२३८-२४३)। विलपतो दशरथस्य मरणम् (२४३)। राजयोषितामुपक्रोश। (२४३) वशिष्ठादिभिर्मृतदेहस्य तैलद्रोण्यां स्थापन भरतानयनाय दूतप्रेषणञ्च (२४३-२४४)। दूतमुखाद् वशिष्ठादेशमाकर्णयतसशत्रुघ्नस्य भरतस्यायोध्यायां प्रत्यावर्त्तनम् (२४४)। प्राप्तस्य भरतस्य सकाशे कैकेय्या स्वपितु कुशलवार्त्ताजिज्ञासा (२४५)। कैकेयीमुखाद् भरतेन दशरथविनाशरामनिर्वासनादिवार्त्तानां श्रवणम् (२४६-२४७)। श्रुतवृत्तान्तस्य तस्य विनष्टसंज्ञत्वम् (२४७)। लब्धसज्ञस्य तस्याधिक्षेपपूर्वक मातृभवन परित्यज्य कौशल्याभवनगमनम् (२४८)। भरतदर्शनेन प्रवृद्वशोकाया कौशल्याया विलाप (२४९)। भरतेन पुन पुन प्रतिज्ञापूर्वकं कौशल्याकाशे कैकेयीकृतेषु रामवनवासादिकार्येषु स्वदोषहीनत्वोपपादनम् (२४९)। वशिष्ठेनाऽऽत्मतत्त्वादिख्यापनपूर्वं भरतसान्त्वनम् (२४९-२५४)। भरतस्य पितुरौर्द्ध्व दैहिकक्रिया गवादिदानञ्च (२५४-२५७)।

अष्टमाध्यायस्य [२५८-२६६]

वशिष्ठेन भरताय राज्यदानप्रस्ताव (२५७-२६९)। राज्यग्रहणे असम्मतिज्ञापनपूर्वक भरतस्य वनगमनप्रतिज्ञा (२५९-२६०)। कौशल्यादिसहितस्य ससैन्यस्य भरतस्य रामानयनाय

वनप्रयाणम् (२६०)। ससैन्यं तमागत श्रुत्वा गुहस्य रामानिष्टाशङ्का (२६१), भरतचित्तवृत्तिपरिज्ञानञ्च (२६२)। सीतारामयो. शयनस्थलीदर्शनेन भरतस्य खेद’ (२६३)। गुहानीतया नावा भरतादीनां भागीरथ्युत्तरणम्, भरद्वाजाश्रमगमनञ्च (२६४-२६५)।भरतभरद्वाजसंवाद(२६५-२६६)। भरद्वाजस्य भरतादीनामातिथ्यविधानम् (२६६-२६७)। भरतस्य चित्रकुटाद्रौगमनम् (२६८-२६९)।

नवमाध्यायस्य [२७०-२८८]

भरतरामसमागम (२७०-२७१)। रामेण मातॄणा वन्दनम् (२७१-२७२)। वशिष्ठस्य दशरथमरणावेदनम् (२७२)। मन्दाकिन्यां रामादीना पित्र्यर्थं जलादिदानम्, पिण्डनिर्वापणञ्च (२७३)। भरतेन राज्यग्रहणार्थंं रामस्यानुनय, रामस्य राज्यग्रहणे अनभिमतिप्रकाश, उभयो-र्वाकोवाक्यञ्च (२७५-२७८)। वशिष्ठकर्त्तृकरामस्य परब्रह्मत्वख्यापनम् (२७८-२८०)। भरतस्य रामपादुकाग्रहणम् (२८०)। कैकेय्या स्वदोषाङ्गीकारपूर्वकं ‘राम मायामयस्त्वं तव माययैव सर्वं वृत्तमि’त्याद्युक्त्या रामस्य सन्तोषणम् (२८१-२८३)। रामेण कैकेय्युपदेश. (२८३-२८५)। सपौरजनस्य भरतस्य प्रतिप्रयाणम् (२८५)। अयोध्यायां पौरजानपदान् विसर्ज्य भरतस्य मन्दिग्रामगमनम् (२८५)। दण्डकारण्य प्रति प्रस्थितस्य रामस्य अत्र्याश्रमगमनम् (२८६)। अत्रिणा रामस्य सत्कार, तत्पत्न्याऽनसूयया सीतायै भूषणादिदानञ्च (२८७-२८८)।

—————

अरण्यकाण्डे

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1725895589Capture.JPG”/>

प्रथमाध्यायस्य [२८६–३००]

प्रभाते रामादीनां मुनेराश्रमाद् दण्डकां प्रति प्रयाणम्, पथि अत्रिशिष्याभ्यामानीतया तरण्या नद्युत्तरणम् (२८९-२९०)। विराधप्राप्ति, रामेण विराधस्य वध (२९२-२९७)। विराधस्य नवीनाकृतिग्रहण नतिपूर्वक रामस्तुतिश्च (२९७-३००)।

द्वितीयाध्यायस्य [३०१-३१३]

रामादीनां शरभङ्गाश्रमसप्राप्ति (३०१)। शरभङ्गकर्त्तृकं तेषामातिथ्यविधानम् (३०१)। शरभङ्गस्य स्वलब्धतप फलदानपूर्वक चित्यारोहणेन ब्रह्मलोकगमनम् (३०१-३०४)। शरभङ्गाश्रमे रामदर्शनार्थं मुनीनामागमनम् स्तुवद्भिस्तै सह रामादीनां मुनिसेवितवनानां दर्शनार्थं प्रयाणम् (३०४-३०५)। तत्र तत्र अस्थ्यादीनि दृष्ट्वा केषामेतान्यस्थीनीति पृच्छता रामेण राक्षसभक्षितानां मुनीनामेतानीति ज्ञाततत्त्वेन सर्वराक्षसविनाशस्य प्रतिज्ञा (३०५-३०६)। मुनिजनसेवितवनदर्शनक्रमेण रामादीनां सुतीक्ष्णाश्रमसंप्राप्तिः (३०६-३०७)। सुतीक्ष्णस्य रामसत्कारो

रामस्तुतिश्च (३०७-३१२)। सुतीक्ष्णेन सह रामादीनां सुतीक्ष्णगुरोरगस्त्यस्याऽऽश्रमं प्रति प्रस्थानम् (३१३)।

तृतीयाध्यायस्य [३१४-३२८]

रामादीनामगस्त्यभ्रातुरग्निजिह्वस्याऽऽश्रमप्राप्ति (३१४), परेद्यु. प्रातरगस्त्याश्रमसंप्राप्ति (३१४-३१५)। अगस्त्येन रामस्य सत्कारः, तत्परब्रह्मत्वप्रतिपादनमुखेन स्तुतिश्च (३१६-३२७)। अगस्त्येन रामाय महेन्द्रदत्तचापतूणीरखड्गादीनां प्रदानम्, पञ्चवटीवासस्योपदेशश्च (३२७-३२८)। रामादीनामगस्त्याश्रमात् प्रयाणम् (३२८)।

चतुर्थाध्यायस्य [३२९-३४५]

रामादीनां जटायुषा सङ्गति’ (३२९)। ततः पञ्चवट्यांगौतमीतीरे गमनम् (३२९-३३१)। लक्ष्मणेन मन्दिरस्य निर्माणम् (३३१)। तत्र रामादीनां सुखवासः कदाचित्तु लक्ष्मणपृष्टस्य रामचन्द्रस्य लक्ष्मणसकाशे ज्ञानविज्ञानादिसहितमोक्षगतिनिरूपणम् (३३१-३४४)। ततो भक्ति योगस्य श्रेष्ठ्यप्रतिपादन भक्तिलाभोपायकीर्त्तनञ्च (३४४-३४६)।

पञ्चमाध्यायस्य [३४७-३५६]

रावणस्वसु शूर्पणखाया राघवाश्रमप्राप्ति (३४७)। रामसकाशे स्वपरिचयप्रदानपुरसरतस्या ‘मया सह रमस्वे’ति प्रार्थना (३४८-३४९)। रामेण विनिवारितायास्तस्या वैदेहीविनाशाय धावन्त्या लक्ष्मणखड्गेन कर्णनासाच्छेद. (३५०-३५१)। राक्षस्या. खराख्यस्वसोदर्यसकाशगमन रामादीनां वार्त्तावर्णनञ्च (३५१-३५२)। शूर्पणखावाक्यपरिणोदितस्य चतुर्दशसहस्रसेनापरिवृतस्य सदूषणस्य खरस्य रामविनाशार्थं प्रयाणम् (३५२)। रामकर्त्तृकश्चतुर्दशराक्षससहितखरादिवध (३५२-३५३) \। खरादीनां नाशेन भृश क्रुद्वाया शूर्पणखाया लङ्कायां रावणसभाप्राप्ति (३५४)। खरादिवधविनिवेदनञ्च (३५४-३५५)। रावणपृष्टायास्तस्या रामादीनां परिचय-प्रदानावसरे सीताहरणानुरोध (३५५-३५७)। रामवृत्तान्तश्रवणेन रावणस्य तत्त्वज्ञानोदय, ततश्चरामहस्ते निधनं कामयमानस्य तस्य रामेण वैरविधानसङ्कल्पः (३५८-३५९)।

षष्ठाध्यायस्य [३६०–३६६]

रावणस्य समुद्रस्य परे तीरे मारीचाश्रमगमनम् (३६०-३६३)। ’ कथमागतवानसी’ति मारीचप्रश्ने रावणस्य रामादीनां वृत्तान्तप्रकाशपुर सरं सीताहरणाभिलाषप्रकटनम्, मारीचसाहायक प्रार्थनञ्च (३६०-३६२)। ज्ञातवृत्तस्य मारीचस्य भीति, रामपराक्रमवर्णनमुखेन पुरा रामकृतस्य स्वव्यसनस्य प्राप्तिवर्णनम्, रामभयेनैव स्वस्य प्रव्रज्यावलम्बनमित्यस्य कथनम् (३६२-३६५), रामस्वरूपवर्णनम् (३६५-३६७), तथाविधाद्दुर्व्यवसायान्निवृत्त्यर्थं रावणानुनयश्च(३६७)। रावणस्य सीताहरणनिर्बन्ध, मृगरूपधारणाय मारीचानुरोध, मदाज्ञाऽपालने तवानिष्टं भावीति भीतिप्रदर्शनञ्च (३६८), मारीचस्य स्वीकृति उभयो रथेन रामाश्रमगमनम्, मृगरूपस्य मारीचस्य रामाश्रमसविधे विचित्रभङ्गा विचरणञ्च (३६९)।

सप्तमाध्यायस्य [३७०–३८४]

सर्वज्ञस्य रामस्य सीताया अग्निवासानुरोध छायाकृतिग्रहणानुरोधश्च (३७०)। सीतायाश्छायाकृतिग्रहण मायानिर्मितमृग दृष्ट्वारामसकाशे क्रीडनकार्थ तदानयनप्रार्थना (३७१)। सीतारक्षणाय लक्ष्मणं स्थापयित्वा मृगग्रहणार्थं रामस्य यात्रा (३७१-३७२)। रामेण मारीचस्य हननम्, आसन्नविनाशस्यमारीचस्य रामसदृशस्वरेण हा लक्ष्मणेत्यादिना उच्चैराक्रोशनम् (३७२-३७४)। मृतस्य मारीचस्य तेजसो रामशरीरे प्रवेशः (३७५)। देवाना राम-विभूति-वर्णनम् (३७५-३७६)। मारीचाक्रन्दन श्रुत्वा भीताया. सीताया लक्ष्मणं प्रति राम साहायकानुरोध, लक्ष्मणेन ‘नायं रामकण्ठस्वर, राक्षसस्यैव कस्यचिदय स्वर’ इत्याद्युक्त्वा गमनेऽनभिलाष, सीताया. कोपो लक्ष्मणभर्त्सनञ्च (३७६-३७७)। रामसाहाय्याय लक्ष्मणगमनम् (३७७)। अन्तरमासाद्य भिक्षुवेशधारिणो रावणस्य सीतासकाशसम्प्राप्ति (३७७)। सीतारावणसवाद (३७८-३७९)। सीताया परूपवाक्येण क्रुद्वस्य रावणस्य स्वरूपप्रदर्शनम्, सीतां स्यन्दनोपरि सस्थाप्य आकाशमार्गेण प्रयाणारम्भश्च (३७९-६८०)। सीताया आक्रन्दनम् (३८०)। सीताक्रन्दनश्रवणेन जटायुपो रावणप्रतिरोध (३८१) \। जटायुपा रावणस्य युद्धम् (३८१) जटायुषो भङ्ग (३८२)। सीताया क्रन्दनम् (३८२) \। सीतामादाय रावणस्य प्रस्थानम् (३८२)। पर्वताग्रस्थितान् वानरान् दृष्ट्वा सीताया उत्तरीयाभरणादिनिक्षेप (३८३)। समुद्रमुल्लङ्घ्य ससीतस्य दशाननस्य लङ्काप्राप्ति, अशोकवनिकायां सीतानिक्षेपश्च (३८३)।

अष्टमाध्यायस्य [३८५–३६७]

मायाविमारीचवधानन्तरम् आश्रम प्रति प्रस्थितस्य रामस्य लक्ष्मणेन समागम (३८५-३८६)। रामकर्त्तृकलक्ष्मणतिरस्कार (३८६-३८७)। रामलक्ष्मणयोराश्रमप्राप्ति सीताऽदर्शनेन रामस्य विलापस्तयो सीतान्वेषणञ्च (३८७-३८९)। रामलक्ष्मणयोर्जटायुषा साक्षात्कार (३९०)। जटायुप ‘रावणेन सीता हृते’ति वार्त्ताविज्ञापनम् (३९०)। जटायुषो मृत्यु, रामलक्ष्मणाभ्यां तस्य दाह (३९१)। जटायुपो दिव्यरूपधारण रामस्तुति रामवरेण तस्य विष्णुसायुज्यप्राप्तिश्च (३९२-३९७)।

नवमाध्यायस्य [३९८-४१३]

रामलक्ष्मणयो कबन्धसमागम (३९८)। ताभ्या कबन्धस्य बाहुच्छेद (४००)। रामेण स्वपरिचये प्रदत्ते कबन्धेनापि आत्मपरिचयप्रदानावसरे अष्टावक्रेन्द्रादिकृतवृत्तान्तवर्णनम् (४००-४०४)। कबन्धवाक्येन रामलक्ष्मणयोस्तस्य दाह कबन्धस्य दिव्याकारपरिग्रहो रामस्तुति (४०४-४१३)।

दशमाध्यायस्य [४१४–४२४]

स्वर्ग गच्छत

कबन्धस्य शवरीसकाशगमनानुरोध (४१४)। कबन्धस्य विष्णुपदगमनम् (४१५)। सलक्ष्मणस्य रामस्य शवर्याश्रमसप्राप्ति (४१५)। शवर्या रामलक्ष्मणयो

सपर्या स्ववृत्तान्तवर्णनञ्च (४१५-४१७)। शवरीसंवादक्रमेण रामस्य भक्तिसाधनप्रकारवर्णनं सीतासंवादजिज्ञासनञ्च (४१७-४२०)। शवर्या ऋष्यमूके पम्पासर समीपे सुग्रीवादिभिर्मेलनेन सीतारहस्योद्घाटन भविष्यतीत्युक्त्वाहुताशनप्रवेश (४२० ४२४)।

[किष्किन्ध्याकाण्डे]

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1725941108Capture.JPG”/>

प्रथमाध्यायस्य [४२५-४४५]

सलक्ष्मणस्य रामस्य पम्पातीरगमनम् (४२५), पम्पाशोभादर्शनञ्च (४२६)। गच्छतोस्तयो सुग्रीवेणावलोकनम्, तस्य भीतिश्च (४२६-४२७)। सुग्रीवेण रामलक्ष्मणसविधे तयोर्वृत्तविज्ञानाय हनूमत प्रेषणम् (४२७)। हनूमता रामलक्ष्मणयो सवाद (४२८-४३०)। हनूमत्स्कन्धारोहणेन तयो सुग्रीवसकाशगमनम् (४३१-४३२)। रामलक्ष्मणसुग्रीवादीनाम् अन्योऽन्य सवादविनिमय, सुग्रीवेण सीताभरणादिप्रदर्शनञ्च (४३२-४३३)। तदर्शनेन रामस्य विलाप (४३३)। लक्ष्मणसुग्रीवाभ्यां तस्याऽऽश्वास (४३३- ४३४)। अग्निंसाक्षिण कृत्वा रामसुग्रीवयोमैत्र्यम्(४३४)। सुग्रीवस्य स्ववृत्तान्तवर्णनमुखेन दुन्दुभिवालियुद्धविनिवेदनम् (४३४-४३७)। ‘ऋषेमतङ्गस्य शापभयेन बालिनोऽत्र ऋष्यमूके गमनागमन नास्तीति मयाऽत्र स्थीयते’ इति विनिवेदनम् (४३७-४३८)। पादाङ्गुष्ठेन रामस्य दुन्दुभे शिर क्षेप. (४३९), सप्ततालवृक्षभेदनञ्च (४४०)। सुग्रीवेण रामस्य परमात्मत्वकीर्त्तनम्, तत्पादे आत्मसमर्पणञ्च (४४०-४४५)।

द्वितीयाध्यायस्य [४४६–४६०]

रामवाक्यप्रेरितेन सुग्रीवेण युद्वाय बालिन आह्वानम् (४४६-४४७)। बालिसुग्रीवयोर्युद्धम् (४४७-४४८)। सुग्रीवपराजय, सुग्रीवस्य पलायनम्, तस्य क्षोभश्च (४४८)। ‘भ्रातरौ युवामेकरूपौ इत्यतो विवेक्तुमसमर्थेन मया न बालिनि शरक्षेप’ कृत’ इत्युक्त्या रामेण सुग्रीवस्य सान्त्वनम् (४४९)। रामादेशात् लक्ष्मणेन सुग्रीवग्रीवायां विशेषद्योतक पुष्पमाल्यबन्धनम् (४५०)। सुग्रीवेण पुनर्गर्जनम्, तचश्रुत्वा बालिनो युद्वाय प्रस्थानोदयोग, प्रयान्तं भर्त्तार प्रति ताराया उपदेशश्च (४५०)। तस्या रामसुग्रीवमेलनरूपवृत्तवर्णनपुर सरं सुग्रीवाय राज्यदानप्रार्थना ‘रामं शरण गच्छे’ति प्रार्थना च (४५१-४५२)। तारां सान्त्वयित्वा बालिनो युद्वाय गमनम् (४५४-४५५)। बालिसुग्रीवयुद्वम् (४५४)। बालिन प्रति रामस्य शरनिपातनम् (४५४-४५५)। वालिनो रामाधिक्षेप (४५५-४५६)। रामेण बालिवधकारणवाचनम् (४५८)। बालिना रामस्तुति (४५८-४५९)। बालिनो जीवन परित्याग. (४६०)।

तृतीयाध्यायस्य [४६१-४७६]

बालिविनाशश्रवणेन ताराविलाप (४६१-४६३)। रामस्य देहदेहिभेदविचारपूर्वकं ताराया सान्त्वनप्रारम्भ (४६३-४६४)। ताराया सुखदुःखादिसम्बन्धिनी जिज्ञासा (४६५)। रामस्य उत्तरम् (४६५-४७१)। रामोपदेशेन ताराया. सुग्रीवस्य च अज्ञानतिरोधानम् (४७२)।रामाज्ञया वालिन सत्कार (४७२-४७३)। सुग्रीवाढीनां किष्किन्ध्यागमनम् (४७४-४७५)। रामलक्ष्मणयो. प्रवर्षणगिरौ गह्वरे वास (४७५-४७६)।

चतुर्थाध्यायस्य [४७७-४८७]

प्रवर्पणगिरौ स्थितस्य रामस्य सकाशे जिज्ञासुना लक्ष्मणेन क्रियामार्गाराधनप्रकारप्रश्न (४७७-४७८)। रामकर्त्तृकस्तत्प्रकारविनिर्णय (४७८-४८५)। अत्रान्तरे किष्किन्ध्यायां हनूमत्सुग्रीवसवाद (४८५-४८६)। हनूमदुवचनप्रतिबुद्धस्य सुग्रीवस्य वानराणामानयनादेश (४८६-४८७), हनुमतो वानरप्रेरणम् (४८७)।

पञ्चमाध्यायस्य [४८८–४९८]

रामस्य परिदेवनम् सुग्रीवं प्रत्यधिक्षेपश्च (४८८-४८९)। रामप्रेषितस्य लक्ष्मणस्य

किष्किन्ध्याप्रयाणम् (४९०-४९१)। लोकशिक्षणाय प्राकृतवद् रामस्य परिदेवनादिकम् (४९१-४९३)। किष्किन्ध्यां गतस्य लक्ष्मणस्य आगमननिवेदनायाङ्गढप्रत्यादेश. (४९४)। अङ्गदस्य सुग्रीवाय लक्ष्मणप्राप्तिनिवेदनम् (४९४)। तच्छ्रवणेन भीतस्य सुग्रीवस्य लक्ष्मणसान्त्वनाय ताराया हनूमतश्च सम्प्रेषणम् (४९४-४९५)। तारया लक्ष्मणस्यानयनम् (४९५)। लक्ष्मणतारासवाद (४९६-४९७)। लक्ष्मणस्य अन्त पुरप्रवेश, सुग्रीवभर्त्सनञ्च (४९७-४९८। हनूमता लक्ष्मणस्य समाश्वासनम्, सुग्रीवेण तत्पूजनम् (४९८)। लक्ष्मणवाक्येन सुग्रीवादीनां रामसन्निधानगमनम् (४९८)।

षष्ठाध्यायस्य [४९९-५१८]

रामसकाशे सुग्रीवादीनामागमनम् (४९९)। सुग्रीवेण वानरसैन्यानामागमनं विनिवेद्य तेषां पराक्रमादीना वर्णनम् (५००-५०२)। रामाज्ञया सुग्रीवेण दिक्षु वानराणां प्रेषणम् (५०२-५०३)। सीतान्वेषणाय गच्छते हनूमते रामस्यङ्गुरीयकाभिज्ञानप्रतिपादनम् (५०४)।सीतामन्विष्यतां हनूमत्प्रमुखाणां विन्ध्यारण्ये भीषणाकारेण केनचिद्राक्षसेन सह युद्वम्, ततश्च तेषां वनान्तरगमनम् (५०५-५०६)। वन वन भ्रमतां तेषां जलाभावेन तृषाधिक्यात् जलार्थं बिलप्रवेश (५०६-५०७)। तत्र तै कस्याश्चिद्दिव्यरूपाया अङ्गनाया दर्शनञ्च (५०८)। तया पृष्टानाञ्च तेषां स्वपरिचयप्रदानम् (५०९)। स्वयंप्रभाभिधया तया स्वाभिज्ञानप्रदानव्याजेन बिलस्थपुरीनिर्माणवृत्तस्य स्वस्यास्तत्र वासवृत्तस्य च वर्णनम् (५०९-५१०)। तया सह वानराणां बिलाद्विनिर्गमनम्, स्वयंप्रभाया रामसन्निधिगमनम् (५११)। रामस्य स्वरूपवर्णनात्मकस्तवनञ्च

(५११-५१७)। रामोपदेशेन स्वयंप्रभाया बदरीवनगमनम्, बदरीवने कलेवरपरित्यागपूर्वक परमपदलाभश्च (५१७ ५१८)।

सप्तमाध्यायस्य [५१९–५३०]

सीतामनधिगच्छतां वानराणां विमर्श (५१९), अङ्गदस्याधिक्षेप. (५१९-२२१)। वानराणां वैक्लत्र्य पुनर्बिलप्रवेशपरामर्श. (५२१), तेषां सान्त्वनमुखेन हनूमता सीतारामादीनाम् अप्राकृतत्वम्, रावणविनाशार्थमुत्पत्ति स्वेषां रामपाददर्शनार्थं रामसाहाय्यार्थञ्चोत्पत्ति, रामसेवनेन पुनर्वेकुण्ठलोकप्राप्तिश्चेत्यादीना वृत्ताना वर्णनम् (५२१-५२४)। वानराणा पुन सीतान्वेषणम्, अकृतार्थानां तेषां समुद्रतीरेऽवस्थानम् प्रायोपवेशारम्भश्च (५२४-५२५), प्रायोपवेशार्थं कृतसङ्कल्पेषु वानेग्षुसम्पातिनाम्नो गृवस्य सप्राप्ति (२२५)। गृध्रवाक्येण वानराणां भीति जटायुषो गुणकीर्त्तनञ्च (५२६)। जटायोराख्यानश्रवणेन तद्भ्रातु सम्पातेर्वानर-समाश्वासपूर्वक वृत्तवर्णन-प्रश्न (५२६-५२७), अङ्गदेन वृत्तवृत्तवर्णनम्, सीताधिगमप्रश्नश्च (५२७-५२८)। भ्रातु सलिलदानाय सम्पाते समुद्रगमनम्, पुन स्वस्थानमासाद्य तेन ‘चित्रकूटाद्रौलङ्का नाम पुर्यस्ति तन्त्र रावणस्य वास सीताऽपि तत्राऽऽस्ते इत्युक्ता शतयोजनविस्तीर्णसमुद्रलङ्घने वानराणां विनियोजनम् (५२८-५३०)।

अष्टमाध्यायस्य [५३१-५४५]

सम्पाते पक्षच्छेदवृत्तान्तकथनम्, चन्द्रा नाम मुनेरुपाख्यानकथनम्, तदुपाख्यानकथनक्रमेण तेनोक्तानां जन्मादिरहस्यानां विवृतिश्च (५३१-५४३)। सम्पाते पक्षोद्गम. (५४४), तस्य विहायसा गमनम् (५४५)।

नवमाध्यायस्य [५४६-५५४]

गते सम्पातौ सीतावार्त्ताधिगमाद्वानराणां हर्ष (५४६)।अङ्गदस्य समुद्रलङ्घने क शक्त इति पृच्छा (५४७), अङ्गदेन तेषा बलजिज्ञासा च (५४८)।क्रमेण तेषांसमुद्रलङ्घनासामर्थ्यविनिवेदनम् (५४८-५४९)। अङ्गदस्य नैराश्यम् (५५०)।जाम्बवता हनूमदुबलकीर्त्तनम् (५५०-५५२)। हनूमत आस्फालनम् (५५२-५५४)।

[सुन्दरकाण्डे]

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1725944223Capture.JPG”/>

प्रथमाध्यायस्य [५५५-५६८]

राममाहात्म्यकीर्त्तनपुर सर हनूमतो महेन्द्राख्यपर्वतात् लङ्काप्राप्त्यर्थमुत्प्लवनम् (५५५-५५६)। हनूमतो बलजिज्ञासार्थं देवैर्नागमातु सुरसाया प्रेषणम् (५५७)। सुरसावाक्येन हनूमत आकारवृद्धिस्तद्दर्शनेन तस्या वक्त्रस्यापि आकारविवृद्वीकरणम् (५५८-५६०), अङ्गुष्ठाकारेण हनूमत सुरसोदरे प्रवेशस्तस्मान्निर्गमश्च (५६०)। सागरवचनेन मैनाकस्य हनूमते विश्रामदानार्थं तत्समीपगमनम् (५६०-५६२), अभ्यर्थनाभङ्गभयात् कराग्रेण स्पृष्टतच्छिखरस्य हनूमत. प्रस्थानम् (५६२)। छायाग्रहया हनूमतो ग्रहणम् (५६३)। पद्भ्यां तस्या हननं पुनर्दक्षिणाशाभिगमनम् (५६३-५६४)। हनूमतो लङ्कादर्शन तत्र प्रवेशप्रकारचिन्ता मूर्त्तिमत्या लङ्कानगर्या सह तस्य युद्वञ्च (५६४-१६६)। हनूमत्पराजितायास्तस्या सीतासवादविनिवेदनम् (५६७)। हनमता लङ्घितेऽब्धौ सीताया वामाङ्गस्फुरणम्, दशाननस्य दक्षाङ्गस्फुरणम् (५६८)।

द्वितीयाध्यायस्य [५६६-५८५]

सूक्ष्मतनोर्हनूमतो लङ्काप्रवेश, तत्र सीताया अदर्शनम्, ततो लङ्कावचनस्मरणेन अशोकवनिकागमनम् (६६९-५७०)। तत्र शिंशपावृक्षमूले जानक्या दर्शनम् (५७१)। रावणागमनम् (५७२-५७३)। रावणस्य रामजुगुप्सापूर्वक सीताया स्वभार्यात्वसम्पादन प्रयत्न (५७३-५७७)। सीताया. रावणं प्रत्यधिक्षेप (५७८-५७९)। रावणस्य सीताविनाशोद्यमः मन्दोदर्या विनिवारणम् (५७९-५८१)। रावणोपदेशेन राक्षसीना सीतां प्रति प्रलोभनप्रदर्शन भीतिप्रदर्शनञ्च (५८२-५८२)। त्रिजटया तासां विनिवारण स्वस्वप्नवृत्तान्तकथनञ्च (५८३-५८५)।

तृतीयाध्यायस्य [५८६–६०६]

राक्षसीतर्जिताया जानक्या उद्बन्धनादिना शरीरपरित्यागसङ्कल्प (५८६) \। स्वपरिचयप्रदानार्थम् अलक्ष्यस्थानस्थितेन सूक्ष्मबुद्धिना हनूमता सीतारामादीनामतीतवृत्तस्य वर्णनम्, स्वस्य जानकीदर्शनार्थमागमनमित्यस्य विनिवेदनञ्च (५८६-५८९)। तच्श्रुत्वा सीताया विस्मय वक्तुरात्मप्रकाशायानुरोधश्च (५९०), हनूमत आत्मप्रकाश सीताप्रणतिश्च (४९०)। हनूमन्तं दृष्ट्वा सन्देहाकुलितायाः सीताया प्रश्ने हनूमतो रामसुग्रीवसम्मेलनवृत्तान्तवर्णनम्, बालिबधवानरप्रैषादीनाञ्च कथनम् (५९१-५९२) सीतायै अभिज्ञानरूपेण रामस्याङ्गुरीयप्रदानम् (५९२)। सीताहनूमत्संवाद (५९२-५९४)। रामप्रत्ययार्थं सीताया प्रत्यभिज्ञानरूपचूडामणे प्रदानम्, रामसविधे कथनाय ऐन्द्रकाकवृत्तकथनञ्च (५९४-५९७)। पुन सीताहनूमत्संवाद (५९७-५९८)। हनूमतः अशोकवनिकोत्पाटनम् (६०१)। किङ्कराणां पञ्चसेनानायकाना विनिपातनम् (६०१-६०२)।

रावणप्रेषिताना मन्त्रिसुताना कुमारस्याक्षस्य मारणम् इन्द्रजित्कर्त्तृकग्रहणञ्च (६०२-६०६)।

चतुर्थाध्यायस्य [६०७-६२५]

हनुमतो रावणसदसि समानयनम् (६०६-६०७)। प्रहस्तपरिपृष्टस्य हनूमतो रामगुणवर्णनमुखेन तत्त्वव्याख्याक्रमेण च रामशरणाय रावण प्रत्युपदेश (६०७-६१८)। हनूमद्रावणसवाद(६१९)। हनूमल्लाङ्गूलदीपनम् (६२१-६२२), हनूमतो लङ्कादाह (६२२-६२५)।

पञ्चमाध्यायस्य [६२६–६३४]

सीताहनूमत्सवाद (६२६-६२७)। लङ्काया हनूमत प्रतिप्रयाणम् (६२८)। वानराणां सकाशे हनूमत सीतासन्देशकथनम् (६२८)। वानराणां रामान्तिकगमनाय प्रयाणम्, पथि मधुवनभङ्ग दधिमुखादिभिर्युद्धम् (६२८-६२९)। दधिमुखेन सुग्रीवाय मधुवनभङ्गसवाददानम् (६३०)। सुग्रीवाज्ञया दधिमुखस्य प्रतिप्रयाणं हनूमदन्तिके त्वरया गमनाज्ञाघोषणञ्च (६३०)। वानराणां रामादिसन्निधावागमनम् हनूमत सीतासन्देशविनिवेदनम् अशोकवनिकादिनाशविवरणविवृतिश्च (६३१-६३३)। रामेण हनूमत आलिङ्गनम् (६३३)।

[लङ्काकाण्डे]

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1725945650Capture.JPG”/>

प्रथमाध्यायस्य [६३५–६४८]

रामस्य हनूमत्प्रशंसा नक्राद्याकीर्णसमुद्रलङ्घनचिन्ता च (६३५–६३७)। सुग्रीवाश्वासनम् (६३७-६३८)। रामजिज्ञासाक्रमेण हनूमतो लङ्कास्वरूपवर्णनम् (६३८–६४०)। रामस्य समुद्रगमनोद्योगाय सुग्रीव प्रत्यादेश. सर्वेषां यात्रा च (६४०-६४२)। समुद्रतीरसप्राप्ति (६४२-६४३)। तत्र सेनाविनिवेशनम् (६४३)। समुद्रदर्शने तदुत्तरणासमर्थानां वानरसेनानामवसाद (६४४)। जानकीनिमित्त रामस्य विलाप (६४५)। रामस्वरूपवर्णनम् (६४५–६४८)।

द्वितीयाध्यायस्य [६४६-६६१]

लङ्कायां हनूमत्कृतकार्यदर्शनेन लज्जितस्य रावणस्य सचिवान् प्रति कर्तव्यपृच्छा (६४९)। सचिवानामास्फालनम् (६५०-६५१)। कुम्भकर्णस्य रावणतिरस्कारपूर्वक सीतारामयो. स्वरूपवर्णनम् (६५१-६६२)। इन्द्रजितो वीरायितम् (६५३)। विभीषणस्य रावण-मुद्दिश्य हितोपदेशदानम् (६५३-६५५)। रावणेन तिरस्कृतस्य विभीषणस्य तत्सभाया उत्पतनम् (६५५-६५६)। सीतारामयो स्वरूपवर्णनपुरःसरं त्वद्वरेण राक्षसानां विनाशोऽवश्यम्भावीति वदतो विभीषणस्य रामसकाशगमनाय प्रयाणम् (५५६–६६१)।

तृतीयाध्यायस्य [ ६६२–६८१ ]

रामस्य सविधे विभीषणागमनम् (६६२-६६३)। सुग्रीवस्य विभीषणसाधुतायां सन्देहः रामसमीपे तद्विनाशाज्ञाप्रार्थना च (६६३-६६४)। रामाज्ञया सुग्रीवेण विभीषणस्याऽऽनयनम् (६६४-३६५)। विभीषणकर्त्तृका रामस्तुति. (६६५- ६७० )। रामविभीषणसंवाद (६७१-६७२)। विभीषणस्य लङ्काराज्येऽभिषेक (६७२ )। विभीषणसुग्रीवसंलाप. (६७२-६७३)। दशग्रीवेण प्रेरितस्य दूतस्य शुकस्य रामबलदर्शनार्थमागमनम् (६७३)। वानरै शुक निर्यातनम्, रामादेशेन तस्य मुक्ति. (६७३-६७४)। सुग्रीवशुकसंवाद (६७५)। शार्दूलेन रावणसकाशे रामबलवर्णनम् (६७५)। रामागमनेनानन्दमप्रकटयन्त सागरमनागत दृष्ट्वारामस्य क्रोध. (६७५-६७७)। सागरागमनम्, सागरस्य रामस्तुति, लङ्कामार्गप्रदानप्रतिश्रुतिश्च ( ६७७ ६८० )। सागरवाक्येण रामस्य द्रुमकुल्यप्रदेश आभीराणां नाशाय बाणपरित्याग. ( ६८५ )। सागरकर्त्तृको नलेन सेतुबन्धनोपदेश. (६८०-६८१)।

चतुर्थाध्यायस्य [ ६८२-६९४ ]

सेतुप्रारम्भे रामेश्वर शिवस्थापनम् (६८२ ) नलेन सेतोर्विनिर्माणम् (६८३)। रामादीना समुद्रोत्तरणं लङ्कादर्शन रावणदर्शनञ्च (६८४-६८५)। शुकेन रावणसकाशे रामबलविनिवेदनम्, सीतारामयो. स्वरूपवर्णनं शरीरस्य क्षणभङ्गुरत्ववर्णनञ्च (६८५-६९४)।

पञ्चमाध्यायस्य [ ६६५—७११ ]

रावणेन शुकस्य भर्त्सनम्, शुकस्य स्वगृहगमनम् (६९५ )। शुकस्य पूर्व वृत्तान्तवर्णनमुखेन राक्षसदेहधारणकारणवर्णनम्, तस्य पूर्वरूपप्राप्तिवर्णनञ्च (६९६—६९८ )। माल्यवत प्रवेश माल्यवता रावणायोपदेश ( ६९८—७०२ )। रावणेन माल्यवतस्तिरस्करणम् (७०२-७०३)। रामेण प्रासादाग्रस्थितस्य रावणस्य श्वेतच्छत्रादीना छेदनम् (७०३ ७०४)। राक्षसवानराणां युद्धम् (७०४—७०७)। इन्द्रजितो रामबलावमर्दन ( ७०७ ७०८ )। हनूमत क्षीरनिधौ गमनम् तस्माद् द्रोणगिरेरानयनम् वानराणां पुनर्जीवनम् द्रोणगिरेश्चपूर्वस्थानस्थापनम् (७०९-७१०)। रावणाज्ञया राक्षसानां युद्वप्रयाणम्, राक्षसवानराणां पुनर्युद्धम्, अतिकायादिराक्षससूनूनां विनाशश्च ( ७०९–७११)।

षष्ठाध्यायस्य [ ७१२ – ७२६ ]

अतिकायादीनां निधनवार्त्ताश्रवणेन दुःखसन्तप्तस्य रावणस्य युद्धाभियानम् (७१२- ७१३)। तेन सुग्रीवादीनां वानराणां हननं विभीषणमुद्दिश्य मयदत्ताया. शक्ते क्षेपश्च (७१३-७१४)। विभीषण रिरक्षयिषोर्लक्ष्मणस्य शरीरे तस्या शक्ते. प्रवेश तेन तस्य मूर्च्छा (७१४-७१५)। मूर्च्छितं भूमौ पतितं लक्ष्मणमादातुं रावणस्य यत्रस्तत्र असामर्थ्यञ्च (७१२—

७१६)। हनूमतो रावणोरसि मुष्ट्याघातः तेनाऽऽघातेन रुधिरमुद्वमतो रावणस्य रथोपरि पतनम्, हनूमता

लक्ष्मणानयनम् (७१६)। राम-रावणयोर्युद्धम् (७१७ ७१८)। पराजितस्य रावणस्य लङ्कायां प्रतिप्रयाणम् (७१९)। मूर्च्छितं लक्ष्मणमालोक्य रामस्य विलाप, हनूमति पुनरोषध्यानयनाज्ञा (७१९)। ओषध्यानयनाय हनूमत प्रयाणम् (७२१)। हनूमद्गमनविघ्नार्थं रावणस्य कालनेमिभवनगमनम्, हनूमद्विघ्नकरणाय तस्यानुनय ( ७२२ ७२३)। रावण प्रति कालनेमिकृत उपदेशः (७२३–७२९)।

सप्तमाध्यायस्य [ ७३०—

७४३ ]

कालनेमिवचसा रावणस्य कोपातिशय ( ७३० )। हनूमद्गमनविघ्नकरणार्थं कालनेमेर्गमनम् (७३० ) सशिष्यस्य कालनेमेराश्रमकल्पनम् (७३१), हनूमत आश्रमदर्शनम्, तत्र विश्रामार्थं प्रवेशश्च (७३१)। कालनेमिसकाशे तृष्णानिवारणाय हनूमत पानीयप्रार्थना ( ७३२ )। कालनेमिशिष्येण हनुमत सलिलाशयदर्शनम् निमीलितनेत्रस्य हनुमतस्तत्र जलाशये प्रवेश (७३३)। मकर्या हनुमदग्रहणम्, हनुमता तस्याविनिपातनञ्च ( ७३४ )। मकर्या धान्यमालीरूपधारणम्, अन्तरीक्षगतायास्तस्या कालनेमिवृत्तान्तवर्णनम् ( ७३४ - ७३५)। कालनेमिना हनुमतो युद्वम्, हनुमता तस्य निधनञ्च (७३५- ७३६)। हनुमत क्षीरार्णवगमनम् द्रोणपर्वतोत्पाटन तन्नयनञ्च ( ७३६)। द्रोणपर्वतात् सुपेणेन ओपनीग्रहण तेनौषधेन लक्ष्मणादीनामुज्जीवनम् (७३६ ७३७)। रावणपरिदेवनम् (७३७-७३८)। रावणस्य कुम्भकर्णनिद्रा-भङ्गार्थमादेश’ ( ७३९ )। सुप्तोत्थितस्य कुम्भकर्णस्य रावणसन्निधिगमनम् ( ७४० )। कुम्भ-कर्णरावणसंवाद, कुम्भकर्णेन रामादीनां परब्रह्मत्ववर्णनम् ( ७४०-७४३ )।

अष्टमाध्यायस्य [ ७४४—

७६१ ]

रावणाधिक्षेपक्षिप्तस्य कुम्भकर्णस्य युद्धाय प्रयाणम् ( ७४४ ७४५ )। कुम्भकर्णविभीषणसंवाद ( ७४६ ७४७)। कुम्भकर्णयुद्धरामस्य तन्निपातनम् ( ७४७ - ७५० )। रामदर्शनार्थं नारदागमनम् (७५१)। नारदकृता रामस्तुति (७५१-७५६)। रामामन्त्रणपुर सरं नारदस्य प्रतिप्रयाणम् (७५७)। कुम्भकर्णवधवार्त्ताश्रवणेन रावणस्य विलाप ( ७५७ )। इन्द्रजिता पितुराश्वासदानम्, युद्धार्थं तस्य निकुम्भिलाया प्रवेशश्च (७५८- ७५९)। इन्द्रजितं हन्तु लक्ष्मणस्य गमनार्थं रामविभीषणयो परामर्श (७६० ७६१)।

नवमाध्यायस्य [ ७६२-७७४ ]

लक्ष्मणगमनार्थं रामस्याऽऽदेश. ( ७६२ )। लक्ष्मणादीनाम् इन्द्रजिद्वधार्थं प्रयाणम् (७६३)।लक्ष्मणेन वानरादिभिश्चइन्द्रजिद्वलस्य प्रमथनम् (७६४-७६५ )। इन्द्रजितो युद्धार्थमागमनम्, स्वशक्तिश्लाघनञ्च (७६५ )। इन्द्रजिता विभीषणस्याधिक्षेप (७६५ ७६६ )।लक्ष्मणेन्द्रजिद्युद्धम् (७६६-७७० )। लक्ष्मणेन इन्द्रजितो विनाश ( ७७० )। इन्द्रजिद्विनाशे देवानां हर्ष (७७१)। लक्ष्मणादीनां रामसन्निधावागमनम् (६७१)। रामलक्ष्मणसंवाद (७७१-७७२)। इन्द्रजिद्वधवृत्तश्रवणेन रावणस्य विलाप, क्रुद्धस्य तस्य सीताविनाशसङ्कल्प.

( ७७२ )। सचिवस्य सुपार्श्वस्य तस्माद्विनिवारणम् (७७२-७७३)। रावणस्य प्रथमं स्वगृहे पश्चात् सभागृहे प्रवेशः (७७४)।

दशमाध्यायस्य [ ७७५-७८५ ]

अवशिष्टै र्बलै. सह रावणस्य युद्धगमनम्, तत्र वक्षसि ताडितस्य तस्य शुक्रान्तिकगमनम् (७७५ )। शुक्रस्य होमार्थं रावणं प्रत्यादेश (७७५ - ७७६)। रावणस्य होमारम्भः (७७६)। विभीषणमन्त्रणेन होमविघ्नार्थं सुग्रीवादीनां प्रेषणम् (७७६-७७७)। तेषां रावणमन्दिरगमनम्, रक्षकविनाशनञ्च (७७७)। सरमायास्तेभ्यो होमस्थानप्रदर्शनम् (७७७)। होमस्थाने तेषां प्रवेश, अङ्गदेन मन्दोदर्या निर्यातनम् ( ७७७-७७८ )। मन्दोदरीरोदनेन रावणस्योत्थानम्, अङ्गदस्य कट्यामाघातश्च ( ७७८-७७९ )। वानराणां रामान्तिकगमनम् ( ७८० )। अज्ञानप्रभवाणां शोकादीनां तुच्छत्वं प्रतिपादयता रावणेन मन्दोद्र्या सान्त्वनम् (७८०-७८१)। रामस्य परब्रह्मत्वख्यापनमुखेन मन्दोदर्या कूर्माद्यवतारवर्णनम्, रावण समरात् प्रतिनिवर्तयितु प्रयत्नश्च (७८२ ७८३ )। रावणस्य रामरूपब्रह्मणो हस्ते निधनेन विष्णुलोकगमनमवश्यम्भावीति मन्दोदरीप्रबोधनम् (७८४-७८५ )।

एकादशाध्यायस्य [ ७८६ – ८०२ ]

रावणस्य युद्धार्थ निर्याणम् ( ७८६ )। हनुमत्प्रभृतिभिर्हरिभि सार्धं रावणस्य युद्धम् ( ७८७ ७८८ )। रामरावणयोर्युद्धोपक्रम ( ७८८ )। विरथं राम रथस्थञ्च रावण दृष्ट्वादेवेन्द्रेण ससारथे रथस्य प्रेषणम् ( ७८८- ७८९ )। सरथस्य मातले रामान्तिकागमनम्, मातलेवक्यञ्च (७८९-७९०)। रामस्य रथारोहणम् (७९० )। रामरावणयोर्युद्धम् (७९१ - ७९५ )। रावणनाशार्थं ब्रह्मास्त्रेण तन्नाभिशोषणाय विभीषणस्य राम प्रत्युपदेश (७९६ ), ब्रह्मास्त्रेण नाभिशोषणम् (७९६ ), पुनरुभयोर्घोरतरं युद्धम् ( ७९७ )। मातलिकृतोपदेशेन रामेण रावणस्य मर्मघातनम् (७९८ ७९९ )। रावणपतनम् ( ७९९ )। रावणदेहोत्थितस्य तेजसो रामे प्रवेश ( ८०० )। रावणस्य विष्णुसायुज्यसमवलोकनेन देवानां तददृष्टप्रशंसा ( ८०० )। नारदेन देवानुद्दिश्य धर्मतत्त्वस्य व्याख्यानम् ( ८०० - ८०२ )।

द्वादशाध्यायस्य [ ८०३–८२८ ]

रामवाक्यम् (८०३ )। मन्दोदर्यादीनां रणभूमावागमनं रावणकृते शोकश्च ( ८०४ )। विभीषणस्यापि शोक’ ( ८०५)। रामोपदेशाद जीवस्य नित्यानित्यत्वविचारात्मकेन प्रबन्धेन लक्ष्मणकर्त्तृकं विभीषणादीनां सान्त्वनम्, रावणसत्कारे विनियोजनञ्च (८०५ - ८१४)। रामादिष्टेन विभीषणेन मन्दोदर्यादीनां सान्त्वनम् ( ८१६ ), रावणस्य सत्कारश्च ( ८१६-८१७ )। सरथस्य मातले प्रतिगमनम् ( ८१८ )। रामादेशेन लक्ष्मणादीनां लङ्कापुर्यां प्रयाणम्, तत्र विभीषणाभिषेक. ( ८१८- ८१९ )। रामप्रेरितस्य हनुमतो सीतासकाशगमनम् ( ८२० )।

हनूमत्सीतासवाद (८२० - ८२२ )। प्रतिनिवृत्तस्य हनुमतो रामान्तिके सीताप्रवृत्तिविनिवेदनम् (८२३)। रामाज्ञया विभीषणेन सीताया आनयनम् ( ८२३ – ८२५ )। रामान्तिके सीतोपस्थिति, रामेण सीता प्रति अवाच्यवादानां व्याहार ( ८२५ )। मायासीतायादहनप्रवेश. ( ८२६ - ८२८ )।

त्रयोदशाध्यायस्य [ २६—

८४६ ]

शक्रादीनां रामान्तिकागमनम् ( ८२९ ) रामतत्त्वविनिवेदनमुखेन तेषां तत्स्तुति (८२९—

८३१)। ब्रह्मणो रामस्तव सीताप्रतिपादनञ्च ( ८३२—

८३८ )। इन्द्रकृतो रामस्तव (८३८—

८४३)। रामेण विमानस्थस्य दशरथस्यावलोकनम् ( ८४३ - ८४४ )। रामाज्ञया देवराजेन रणे मृतानां वानराणां जीवनम् (८४५)। विभीषणेन स्वर्णरताम्बरादिभि सुग्रीवादीनां सैनिकानां पूजनम् ( ८४६ )। पुष्पकारोहणेन राक्षसवानरसहिताना रामादीनाम् अयोध्यां प्रति प्रयाणम् (८४७—

८४९)।

चतुर्दशाध्यायस्य [ ८५० – ८७२ ]

विमानस्थितेन रामेण सीतायै युद्धस्थानाद्ययोध्यान्तानां स्थानानां प्रदर्शनम् ( ८५० – ८५२ )। रामादीनां भरद्वाजाश्रमप्राप्ति ( ८५२ )। रामभरद्वाजसवादक्रमेण भरद्वाजस्य रामस्तुति, आतिथ्यार्थं प्रार्थना च (८५२ - ८६३) रामेण भरतान्तिके हनूमतः प्रेरणम् (८६५)। तस्य शृङ्गवेरपुरप्राप्ति, गुहेन सवादश्च (८६५ )। हनूमतो नन्दिग्रामप्राप्ति ( ८६६ )। हनूमद - भरतसवाद ( ८६६ - ८६८ )। भरताज्ञया शत्रुघ्नेन अयोध्यापूर्यलङ्करणम् ( ८६८-८६९ )। रामाभ्यर्थनार्थम् अयोध्यावासिनां प्रत्युद्गमनम् (८६९-८७० )। रामादीनां नन्दिग्रामप्राप्ति (८७०-८७२ )।

पञ्चदशाध्यायस्य [ ८७३—

८६३ ]

रामेण भरतप्रदत्तराज्यस्य ग्रहणम् ( ८७३—

८७५ )। रामस्य जटाविमोचनं स्नानादि च (८७५)। रामादीनां प्रतिकर्म (८७६)। तेषाम् अयोध्यागमनम् (८७६—

८८० )। रामनिदेशेन भरतस्य सुग्रीवादीना वासस्थानविनिर्देश. ( ८८० )। रामाभिषेकायोजनम् ( ८८०-८८१ )। रामाभिषेचनम् (८८१-८८४ )। शङ्करेण रामस्य स्तुति ( ८८४—

८९० )। रामं प्रति इन्द्रादीनां वाक्यम् ( ८९१–८९३ )।

षोडशाध्यायस्य [ ८६४—

६०३ ]

अभिषिक्ते रामे पृथिव्या सौभाग्यवर्णनम् ( ८९४ )। रामेण पारितोषिकादिवितरणम् (८९४ ) रामप्रदत्तस्य हारस्य सीतया हनूमते प्रदानम् ( ८९५ )। रामसीतयोहनूमते वरदानम् (८९५—

८९७)। हनूमतो हिमवद्गमनम् ( ८९७ )। रामेणानुज्ञातस्य रत्नादिभिरभ्यर्हितस्य गुहस्य स्वपुरं प्रति प्रयाणम् ( ८९८ )। रामप्रदत्तोपहारपरितुष्ट-

स्वान्तानां विभीषणसुग्रीवादीनाम् अन्येषाञ्च वानरर्क्षप्रभृतीनां स्वस्वावासं प्रति प्रयाणम् ( ८९८)। रामेण लक्ष्मणस्य यौवराज्याभिषेक ( ८९८ )। रामस्य राज्यपालनम् अश्वमेधादियज्ञश्च (८९८ – ९०१)। अध्यात्मरामायणस्य पठनपाठनश्रवणप्रभृतीनां फलम् (९०१—९०३), अध्यात्मरामायणस्य स्वय महेश्वरभाषितत्वकथनम् ( ९०३ )।

——————

उत्तरकाण्डे

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1725625163Screenshot2024-09-06174339.png”/>

प्रथमाध्यायस्य [ ३०४—

१२० ]

प्राप्तराज्ये रामचन्द्रे विश्वामित्रादीनां रामाभिनन्दनार्थमागमनम् (९०४—९०७)। मुनीनां रामप्रशंसा (९०७), मुनिमुखाद् रावणे प्रकर्षमाकर्ण्य कथं कुम्भकर्णदशाननादीन् विहाय रावणिं प्रशंसथ इति मुनीन् प्रति रामस्य प्रश्न (९०७-९०८ )। तदुत्तरद्वारेण कुम्भयोनेरगस्त्यस्य रावणादीनां जन्मवृत्तान्तवर्णनम् (९०९)। तत्राऽऽदौ तपस्तप्तुं मेरो पार्श्व गतस्य पुलस्त्यस्याभिशापेन तृणबिन्दुकन्याया दोहदधारणवृत्तवर्णनम् (९०९-९१०)। तृणबिन्दो पुलस्त्याय कन्याप्रतिपादनम् (९११)। तस्या गर्भे विश्रवस उत्पत्ति ( ९११ )। भरद्वाजपुत्रया विश्रवसोरुपयम ( ९११ )। पौलस्त्यस्योदुभव. (९११)। तपसा परितुष्टेन ब्रह्मणा पौलस्त्याय अखण्डस्य धनेशत्वस्य प्रतिपादनम् (९११)। पितुरुपदेशेन पौलस्त्यस्य स्ववासार्थं लङ्कायानम् (९१२)। सुमालिनामराक्षसेन धनदस्य समागम ( ९१५ )। तेन कन्यां नैकषी प्रति धनदवरणायाऽऽदेश ( ९१५ )। तस्या धनेशस्याऽऽश्रम गत्वा तत्सकाशेऽवस्थानम् (९१५—९१६)। धनेशस्य तत्परिचयजिज्ञासा (९१६)। नैकषीवाक्येण धनेशस्य ध्यानयोगेन तत्परिचयादिपरिज्ञानम् (९१६ )। धनेशस्य दारुणायां वेलायामागतायास्तस्या दारुणौ पुत्रौ भविष्यत इत्युक्ति (९१६)। तचश्रुत्वानैकष्यावाक्यम् (९१७ )। ततो धनेशस्य ‘पश्चिमस्ते पुत्रो महामतिर्भविष्यती’त्युक्ति. (९१७)। नैकष्या गर्भे रावण-कुम्भकर्ण-सूर्पणखा विभीषणादीनामुत्पत्ति (९१७-९१८ )। अगस्त्यस्य रामस्तव. ( ९१८-९२०)।

द्वितीयाध्यायस्य [ ६२१—

६४१ ]

नैकष्यावाक्येनोत्तेजितानां विभीषणादीनां तपस्यार्थं गोकर्णगमनम्, कठोर तपश्च (९२१-९२३)। तेभ्यो ब्रह्मणो वरदानम् (९२३—९२६)। सुमालिन प्रहस्तस्य च वाक्येन दशाननस्य लङ्काधिकार, धनदस्य च कैलासे अलकानगर्यामवस्थानम् (९२६—९२९)। सूर्पणख्या विद्युज्जिह्वाय प्रदानम् (९३० )। मयेन रावणाय स्वसुताया मन्दोदर्या शक्तेश्च दानम् (९३०)। वृत्रज्वालानान्म्या वैरोचनदौहित्र्या. कुम्भकर्णेनोपयम. (९३० )। सरमाया विभीषणेन परिणय.

( ९३० )। मन्दोदर्या मेघनादस्य जन्म, तस्य नामकरणम् (९३१ ) कुम्भकर्णस्य निद्रार्थ रावणाज्ञया गृहनिर्माणम्, तत्र कुम्भकर्णस्य निद्रा च (९३१)। रावणेन लोकविद्रावणम्, धनदात् पुष्पकापहरणञ्च (९३२)। यमवरुणयो रावणहस्ते पराजय ( ९३२ )। इन्द्रेण रावणबन्धनम् (९३३), मेघनादेन पितुर्मोचनम्, इन्द्रस्य बन्धनम्, तेन सह लङ्काप्रयाणञ्च (९३३)। मेघनादाय वरं दत्त्वा ब्रह्मणा इन्द्रस्य मोचनम्, ब्रह्मण स्वलोकगमनञ्च (९३३)। कैलासजयेच्छया गत रावणं प्रति नन्दिकेश्वरस्य अभिशाप ( ९३४ - ९३५ )। कार्त्तवीर्यार्जुनेन रावणस्य युद्धम् पराभव, बन्धनम्, पुलस्त्यानुरोधेन मोक्षश्च (९३५)। रावणस्य बालिसकाशगमनम्, बालिना तस्य चतु. समुद्रश्रामणम्, सख्यञ्च (९३५ - ९३६)। अगस्त्येन स्तुतिद्वारेण रामस्य स्वरूपमाहात्म्ययो कीर्त्तनम् (९३७ ९४१)।

तृतीयाध्यायस्य [ ९४२—९५४ ]

अगस्त्य प्रति रामस्य बालिसुग्रीवजन्मविषयक प्रश्न (९४२ )। अगस्त्येन तस्य कीर्त्तनम् (९४२ - ९४६ )। ब्रह्मणा बालिसुग्रीवयो स्थापनम् ( ९४७ )। अगस्त्यस्य पुना रामस्तव ( ९४८ )। अगस्त्यस्य रामसकाशे सीताहरणकारणवर्णनद्वारेण सनत्कुमाररावणसवाढवर्णनम् (९४८ - ९५४ )।

चतुर्थाध्यायस्य [ ९५५ —

९६८ ]

रावणनारदसवाद (९५५ )। नारदवाक्येन रावणस्य युद्धार्थं श्वेतद्वीपगमनम् (९५५ -९५६)। श्वेतद्वीपवासिनीभिर्योक्टिभी रावणस्य निग्रह ( ९५६ )। अगस्त्यस्य रामस्तुति, स्वाश्रमगमनञ्च (९५७-९०८ )। पुष्पकस्य रामान्तिकागमनम् ( ९५८- ९५९ )। रामराज्यावस्थावर्णनम् (९५९-९६० )। अकालमृतस्य ब्राह्मणपुत्रस्य जीवनाय रामस्य शूद्र कहननम्, ब्राह्मणबालकस्य जीवनदानञ्च (९६० )। रामस्य राज्यकरण सीतयाऽवस्थानादिकञ्च (९६०-९६२ )। देववाक्यपरिणोदितया सीतया रामस्य वैकुण्ठगमनप्रेरणा ( ९६२ - ९६३ )। रामेण सीतासकाशे भविष्यत्कार्याणा वर्णनम् ( ९६३-९६४ )। राम विजयनामकस्य चरस्य सीतापवादकीर्त्तनम् (९६४ - ९६९ )। रामेण सीतात्यागाय लक्ष्मणस्य नियोग ( ९६६)। लक्ष्मणेन सीताया निर्वासनम् (९१७)। सीताविलाप, वाल्मीकिना मुनियोषित्सु सीताया प्रतिपादनम् (९६७)। रामस्य मुनिव्रतावलम्बनम् ( ९६८ )।

पञ्चमाध्यायस्य [ ९६९—

२००१ ]

सौमित्रिपृष्टेन रामेण मृगचरितादिपुरातन कथाकथनम् ( ९६९-९७० )। सौमित्रिण पृष्टेन रामेण अज्ञाननाशोपायानां कीर्त्तनम् (९७०-१००१ )।

षष्ठाध्यायस्य [ १००२—१०१७ ]

लवणभयेन भीतानां मुनीनां रामान्तिकागमनम् (१००२-१००३)। मुनीनां लवणवृत्तान्तवर्णनम् (१००३-२००४)। रामेण लवणवधस्याङ्गीकार (१००५)। मथुराराज्ये शत्रघ्न-

स्याभिषेचनम् (१००६)। रामेण शत्रुघ्नाय दिव्यस्य शरस्य प्रदानम्, लवणवधोपायोपदेशश्च (१००७-१००८)। शत्रुध्नेन लवणस्य हननम्, मथुरानगर्या प्रतिष्ठा च (१००८)। वाल्मीकेराश्रमे निर्वासिताया. सीताया पुत्रद्वयप्रसव, मुनिना वाल्मीकिना ज्येष्ठस्य कुशइति कनिष्ठस्य च लव इति नामकरणम्, तेनैव तयो सावित्रीदीक्षया दीक्षणम्, वेदाध्यापनम्, वेदोपबृ हणार्थं कृत्स्नस्य रामायणस्य कथनञ्च (१००९)। स्वरसम्पन्नाभ्यां ताभ्यां कुशलवाभ्यां गीयमान तद्रामायणम् अभूतपूर्वाश्रुतपूर्वमिवाऽऽकलय्य उपान्तवर्त्तिभिर्मुनिभिस्तयोरुचैर्वाद’ (१०१०)। स्वर्णमयीं सीताप्रतिकृतिं विधाय सीताविरहृतप्तस्य रामस्य अश्वमेधयज्ञोपक्रम (१०१०)। क्रियमाणे अश्वमेधाख्ये यागे राजर्षीणां ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यानामागमनम् (१०११)। गायद्भ्यां कुशलवाभ्यां सह वाल्मीकेरपि तत्राऽऽगमनाय प्रयाणम् (२०११)। पथि कथ देहिनां संसृतेबन्ध उत्पद्यते कथ वा निवर्तते इत्येव पृच्छते कुशाय वाल्मीकिना सस्वरूपयो ससाधनयोश्च बन्धमोक्षयोर्निरूपणम् (१०११ – १०१७)।

सप्तमाध्यायस्य [ २०१८—

१०४० ]

वाल्मीकिना प्रतिबोधितस्य कुशस्य भ्रमापगम ( १०१९)। ‘रामो यदि रामायण शुश्रूषुर्भवेत्तदा तस्याग्रेऽपि रामायण गातव्यम् नतु तस्माद दीयमानमपि किञ्चिद ग्रहीतव्यमिति कुशलवौप्रति वाल्मीकेरुपदेश (१०१९)। पूर्वतनानां चित्रचरित्रवृत्तसम्बलित गीयमानममृततुल्य तद्गानमितस्तत श्रुत्वा जातकौतूहलेन रामेण समयोचितान् पण्डित नैगमपौराणिकच्छन्द॰शास्त्रपण्डितानां समाजमाहूय गानार्थ तत्र तयो. कुशलवयोराह्वानम् (१०२०)। एकत्र रामं दारकद्वयञ्चावलोक्य समागतानां विस्मयो मिथस्तत्सम्बन्धि भाषणञ्च (१०२०)। एवं मिथ लपतां तेषां पुरत पूर्वाधीतस्य रामचरितस्य ताभ्यां गानम् (१०२१)। मधुर तद्गानं श्रुत्वा भरतं प्रति ताभ्यां दशसहस्रसुवर्णदानानुज्ञप्ती रामस्य (१०२१)। वन्यभोजित्वात् सुवर्णेनानेनास्माकं नास्ति प्रयोजनमिति तयोस्तत्प्रत्याख्यानम्, मुनेराश्रमगमनञ्च (१०२१)। तच् श्रुत्वा रामस्य विस्मय. (१०२१)। सीताकुमारौ ताविति विदितवृत्तेन तेन शत्रुघ्नप्रभृतीन्प्रति ससीतस्य वाल्मीकेरानयनाज्ञा, सीताया. प्रत्ययप्रतिपादनार्थमुपदेशश्च (१०२१-१०२२)। तेषां मुखत. सर्व विदित्वा श्व. सीता शपथ करिष्यतीति वाल्मीकेरुक्ति. (१०२२)। रामसविधे मुनेर्वचनविनिवेदनम् (१०२२)। सीताशपथश्रवणलुब्धमानसाना कौतूहलाक्रान्तस्वान्तानां ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्राणां महर्षीणां वानराणाञ्च रामसभागमनम् (१०२३)। वाल्मीकि पुरस्कृताया ’ सीताया यज्ञभूमिप्रवेश (१०२३)। तद्दर्शनप्रीतानां सभासदां साधुवाद. (१०२३)। वाल्मीके प्रतिज्ञापूर्वकं सीताया. शुद्धत्वख्यापनम्, कुशलवयो रामतनयत्वख्यापनञ्च (१०२३-१०२४)। रामस्य वाल्मीकिवाक्याङ्गीकार. (१०२४-१०२५)। रामाभिप्रायवेदिनां ब्रह्मादिदेवानां तत्राऽऽगमनम् (१०२५)। सीताया. शपथ. (१०२६)।

भूतलाद्दिव्यसिंहासनस्योद्भव (१०२६)। भूदेव्या दोर्भ्यांजानकीग्रहणम्, जानक्या सह रसातलप्रवेशश्च ( १०२६- १०२७ )। जानक्युपरि पुष्पवृष्टिपात, जानकीं रसातले प्रविशन्ती मालोक्य वानराणां दैन्यम् (१०२७)। रामपरिदेवनम् (१०२७)। ब्राह्मणानाम् ऋषीणाञ्च रामसान्त्वनम्, सान्त्वितस्य तस्य ऋत्विग्भूतानाम् ऋषीणां विसर्जनम्, कुमाराभ्यां कुशलवाभ्यां सहायोध्यागमनञ्च (१०२८)। रामस्य निस्पृहत्वम्, एकान्तावस्थानञ्च (१०२८-१०२९)। एकान्तावस्थितस्यरामस्य सविधे कौशल्याया आगमनम्, प्रणतायास्तस्या ज्ञानलाभप्रार्थना (१०२९-१०३०)। रामेण मोक्षसाधकानां मार्गाणां कथनम्, तेषु भक्तिमार्गस्य श्रेष्ठत्वकीर्तनञ्च (१०३१)। भक्तीना भक्तानाञ्च भेदकथनम्, स्वसारूप्यलाभोपायकीर्तनञ्च (१०३१—

१०३९)। कौशल्या कैकेयीसुमित्रादीनां परमगतिलाभ (१०३९-१०४०)।

अष्टमाध्यायस्य [ १०४१—

१०६१ ]

मातुलेन युधाजिताहूतस्य भरतस्य रामाज्ञया गन्धर्वविनाशार्थं गमनम्, तत्र गन्धर्वनायकान् हत्वा पुष्करनामान पुत्र पुष्करावत्याम्, तक्षनामानञ्च पुत्र तक्षशिलायां सस्थाप्य पुन पुरमागत्य रामसेवनम् (१०४१)। रामादेशेन लक्षणस्य पश्चिमदिग्गमनम्, तत्र भिल्लाना विनाशनम्, राज्यस्थापनम्, राज्ये अङ्गदस्य चित्रकेतोश्चाभिषेचनम्, पुनर्नगरप्रवेशो रामसेवनञ्च (१०४२-१०४३ )। कालागमनम् (१०४४)। कालस्य लक्ष्मणेन रामसविधे स्वागमनसन्देशप्रेरणम् (१०४४)। लक्ष्मणमुखाच् श्रुतकालागमनवृत्तस्य रामस्य मुनेस्त्वरितप्रवेशनार्थमादेश ( १०४४)। कालस्य प्रवेश, रामस्य तत्पूजनम्, आगमनकारणजिज्ञासा च (१०४५)। पृष्टस्य कालस्य मदुक्त नान्येन श्रोतव्यम् शृण्वश्च भवता वर्जनीयो भविष्यतीति वचनम् (१०४६)। कालवचन श्रुत्वा रामस्य द्वाररक्षार्थं लक्ष्मणायोपदेश ( १०४६ )। कालेन स्वागमनकारणवर्णनप्रसङ्गेन स्वकीयजन्मादिवृत्तस्य पृथिवीसृष्टिक्रमस्य रामादीनां जन्मवृत्तान्तस्य च वर्णनम्, ‘अङ्गीकृत समयो गत’ इत्युक्तत्वा ‘यदीच्छसि तदा स्वर्गलोकगमनेन देवान् सनाथान् कुरु’ इत्यादिप्रार्थना च (१०४६ - १०५४)। रामेण शीघ्रमेव देवलोकं गमिष्यामीति आश्वास, एतदन्तरा च राजद्वारि दुर्वासस आगमनम् (१०५४ - १०५५)। तस्य रामदर्शनप्रार्थना ( १०५५)। लक्ष्मणेन मुहूर्त्तमात्र प्रतीक्षाप्रार्थना ( १०५५)। दुर्वासस. क्रोधः, घशनाशभीतस्य लक्ष्मणस्य रामसकाशगमनम्, दुर्वासस आगमनवृत्तविनिवेदनञ्च (१०५६)। रामेण कालस्य विसर्जनम्, दुर्वासस सन्दर्शनम्, अभिवादनपुर सरम् आगमनकारण विषयिणी जिज्ञासा च ( १०५६ )। दुर्वाससो भोज्यप्रार्थना, रामस्य तस्मै भोज्यदानम्, मुने. स्वाश्रमगमनञ्च (१०५७ )। कालवाक्यस्मरणेन रामस्य लक्ष्मणार्थं दौर्मनस्यम्, लक्ष्मणवाक्यञ्च (१०५७-१०५८)। सौमित्रिवाक्येण मन्त्रिणामाह्वानं तेषां सविधे कालसवादवर्णनञ्च (१०५८)। सपुरोहिताना मन्त्रिणां धर्मरक्षार्थं लक्ष्मणत्यागायोपदेश, रामेण लक्ष्मणस्य विसर्जनम्, लक्ष्मणस्य

स्वगेहगमनम् (१०५९ )। स्वगेहात्तस्य सरयूतीरगमनम् सरयूसलिले नरदेहपरित्यागश्च (१०६०)। शक्रस्य लक्ष्मणदेहेन सह स्वर्गलोकगमनम् विष्णोश्चतुर्भागरूपं लक्ष्मणमागतमवलोक्य देवर्षिभि तस्य पूजनम्, तं द्रष्टुं ब्रह्मादीनामागमनञ्च (१०६१)।

नवमाध्यायस्य [ १०६२—

१०८० ]

लक्ष्मणपरित्यागखिन्नस्य रामस्य भरताभिषेकपूर्वकं लक्ष्मणानुगमन प्रस्ताव ( १०६२ )। पौराणां दुखम् (१०६२)। भरतस्य मूर्च्छा, मूर्च्छापनोदनानन्तरं कुशलधयो राज्ये प्रतिष्ठा प्रस्ताव’, रामेण सह गमनप्रार्थना च (२०६३)। प्रजानां रामेण सह गमनप्रार्थना, रामेण तत्परिपूरणम् (१०६४)। कुशलवयो प्रस्थानम् (१०६४-१०६५ )। शत्रुघ्नानयनार्थं दूतप्रेषणम् (१०६५)। प्रेषितानां दूतानां शत्रुघ्नसविधे कालागमनादिसर्ववृत्तान्तवर्णनम् (१०६५)। विदितवृत्तेन शत्रुध्नेन मथुराया स्वपुत्रस्य सुबाहोर्विदिशायां यूपकेतोरभिषेचनम्, अयोध्यागमनञ्च (१०६६)।प्राप्तायोध्यस्य शत्रुघ्नस्य रामेण सह गमनप्रार्थना, रामस्य तत्परिपूरणम् (१०६६)। वानर-राक्षसानाम् ऋषीणाञ्चागमनम्, रामानुगमनप्रार्थनञ्च (१०६७)। रामेण विभीषणाय स्वराज्यप्रति-गमनस्योपदेश, हनुमन्तं जाम्बवन्तञ्च प्रति स्वानुगमनप्रतिषेध (१०६८ - १०६९)। रामेणोदितस्य वशिष्ठस्य प्रास्थानिककर्मारम्भ (२०७१)। रामादीनां नगरान्निर्याणम् (१०७१)। सीताभरत-शत्रुघ्नादिभिरन्वितस्य रामस्य निर्याणमवलोक्य पौराणाम् अमात्यानां द्विजानाञ्च तदनुयानम् (१०७२ )। सर्वेषां रामानुगमने अयोध्याया शून्यता (२०७३)। रामादीनां सरयू नदीतीरगमनम् पितामहप्रभृतीनां तत्राऽगमनम् (१०७४)। पितामहस्य प्रार्थना (१०७५)। रामस्य चक्रादियुक्तचतुर्भुजमूर्त्तिधारणम् (१०७६)। लक्ष्मणस्य शेषत्वं भरतशत्रुघ्नयोश्चक्रदत्वं सीताया लक्ष्मीत्वम्। विष्णुं समासाद्य पितामहादीनां स्तुति (१०७७)। रामवाक्येण रामानुतेभ्यो वानरराक्षसप्रभृतिभ्य सान्तानिकस्य स्थानस्य ब्रह्मणा प्रदानम् (१०७८)। हरिराक्षसाना प्राक्तनरूपधारणम्, नराणां सरयूजलप्रवेशेन मनुष्यदेहत्याग, हरिराक्षसानां तेषाञ्च सान्तानिकाख्यलोकगमनम् ( १०७९ )। अध्यात्मरामायणस्य तत्पठनपाठनश्रवणादीनां च माहात्म्यकीर्त्तनम् (१०७९-१०८०)।

सूचीपत्रं समाप्तम्।

_____

अध्यात्मरामायणम्

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1725626107Screenshot2024-09-06175854.png”/>

आदिकाण्डम्

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1725626133Screenshot2024-09-06175906.png”/>

प्रथमोऽध्यायः

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1725626154Screenshot2024-09-06175915.png”/>

जयति रघुवशतिलक कौशल्यानन्दिवर्धनो रामः।
दशवदननिधनकारी दाशरथिः पुण्डरीकाक्ष’॥ १॥

—————————————————————————————————————————

नरोत्तमकृतटीका

१। ॐ नमो गणेशाय।

नवदूर्वादलश्यामं राम नत्वा नरोत्तम।
विदधात्यल्पमध्यात्मरामायणविवेचनम्॥

विघ्नविध्वंसाय कृतं मङ्गलमादौ शिष्यशिक्षायै निबध्नाति—

जयतीति। जयति उत्कर्षाश्रय।उत्कर्षाश्रयत्वसाधनानि अन्यविलक्षणानि विशेषणान्याह—

रघुवंशतिलको रघुवंशश्रेष्ठ, एतेन श्रीरामस्य रघुवशनिष्ठवीर्यशौर्यादिविलक्षणवीर्यशौर्यादिगुणवत्त्व सूचितम्।कौशल्याया नन्दि-

————————————————————————————————————————

१। अस्मदधिगतेषु क-ख-ध- चिह्नितेषु मुद्रितपुस्तकेषु अस्य श्लोकस्य स्थाने—

अप्रमेयत्रयातीतनिर्मलज्ञानचक्षुषे।
मनोगिरां विदूराय दक्षिणामूर्त्तये नमः॥

अयं श्लोको दृश्यते। रामवर्मणाऽपि स्वटीकायाम् अस्यैव व्याख्या कृता। आदर्शार्थं गृहीतेषु हस्तलिखितेषु ग-च-छ- पुस्तकेषु न दृश्यते अनयोरेकोऽपि। तत्र ग-पुस्तके—

ॐ परमात्मने श्रीरामचन्द्राय नमः।

नारायण नमस्कृत्य नरचैव नरोत्तमम्।
देवी सरस्वतीञ्चैव ततो जयमुदीरयेत्॥
अथ रामं शिवारामं चिदानन्दं मनोरमम्।
प्रणम्याध्यात्मसंयुक्त रामायणमुदीरयेत्॥

वर्धनः पुत्रः। तथा च—

‘स्यान्नन्दिवर्धनः पुत्र. ‘इति कोषान्तरम्। श्रीरामस्य मातृसम्बन्धेन कोमलस्वभावत्वसूचनार्थं कौशल्यानन्दिवर्धन इत्युक्तम्। यद्वा कौशल्यानन्दवृद्धिजनकस्तदर्थं। दशवदनस्य रावणस्य यन्निधन मरणं तत्कारी, एतेन श्रीरामस्य दुर्जयजेयत्वं सूचितम्। दश-रथस्यापत्यं दाशरथि। एतेन पितृसम्बन्धेन श्रीरामस्य वीरत्व सूचितम्। अत्रार्थ (१) व्यङ्ग्यनिष्ठ-स्वान्न पौनरुक्त्यदोषस्वीकार। पुण्डरीके इवाक्षिणी यस्य सः। पुण्डरीक पद्मम्। एतेनास्या-नन्यसाधारणनयनत्वं सूचितम्।

—————————————————————————————————————————

कल्याणानां निदान कलिमलमथन जीवन सज्जनानां
पाथेयं यन्मुमुक्षो. सपदि परपदप्राप्तये प्रस्थितस्य।
विश्रामस्थानमेकं कविवरवचसां पावन पावनानां
बीज धर्मद्रुमाणां प्रभवतु भवतां भूतये रामनाम॥
नीलेन्दीवरनीलनिर्मलवपु पद्मायतोदुवीक्षणो
धन्वी बाहुबलावली प्रदलितप्रख्यातलङ्केश्वर।
क्षीरोदार्णवमन्थमन्दरकरस्तीक्ष्णाशुवशोद्भवो
वैदेहीवदनारविन्दमधुप. श्रीराधव’ पातु व॥
रामं चिन्तय चित्तवर्वर चिरं चिन्ताशतै किं फलं
किं मिथ्याशतजल्पनेन सततं रे वक्त्राम वद।
कर्णत्व शृणु रामचन्द्रचरित किं गीतवाद्यादिभि-
श्चक्षू राममय निरीक्ष्य सकल रामात् पर त्यज्यताम्॥
जयति पराशरसूनु सत्यवतीहृदयनन्दनो व्यास \।
यस्याऽऽस्यकमलगलितं वाङ्मयममृतं जगत् पिबति॥
नैमिषे स्वागतं सत्रमृषय शौनकादय
रामतत्त्वं विजानन्त सूतं पप्रच्छुरादरात्॥

इत्येते मङ्गलाचरणश्लोका दृश्यन्ते। च-पुस्तके ‘ॐ नम श्रीरामचन्द्राय। ॐ नारायण नमस्कृत्य’ इत्यादिरेक एव श्लोको दृश्यते। छ-पुस्तके ‘ॐ रामचन्द्राय नमः’ इत्येतन्मात्रम्। केवल ड-पुस्तके ‘जयती ‘ति मूले गृहीत श्लोको दृश्यते। टीकाकृता नरोत्तमेनाप्ययमेव श्लोको व्याख्यात। गोपालचक्रवर्त्तिकृतटीकाप्रारम्भे पुनर्ग्रन्थकर्तृनमस्कारत्वेन न कस्यापि श्लोकस्याऽऽभास। एवमत्र नमस्कारात्मक क श्लोको वेदव्यासविरचित इति समुत्पन्ने महति सन्देहे यद्यपि सुधिय एव सन्देहहर्त्तारस्तथाऽपि स्वच्छन्द रामस्य पूर्णब्रह्मत्वमुदघाटयत सकलभक्तजन वरेण्यस्य वेदव्यासस्य तच्चरितप्रकाशावसरे तस्यैव नमस्कार सम्भवतीति बुद्ध्या अप्रकाशितनरोत्तमकृतटीकाप्रकाशे बादरतया च तट्टीकानुगत एव श्लोको मूले सन्निवेशित। एवं सर्वत्रैव यथाशक्ति नरोत्तमत पाठ एवास्माभिरनुसरणीय इत्यलं विस्तरेण।

#श्रीसूत उवाच—

कदाचिन्नारदो योगी लोकानुग्रह⁷⁰वाञ्छया।
पर्यटन् सकलाल्ँलोकान्⁷¹ सत्यलोक⁷²मुपागमत्॥ २॥
तत्र दृष्ट्वामूर्त्तिमद्भिश्छन्दोभिः परिवेष्टितम्।
बालार्कप्रभया सम्यग् भासयन्तं सभागृहम्॥ ३॥
मार्कण्डेयादिमुनिभि स्तूयमान मुहुर्मुहुः⁷³।
सर्वार्थ⁷⁴गोचरज्ञानं सरस्वत्या समन्वितम्॥ ४॥

—————————————————————————————————————————

२। नरो०। कदाचिदिति। योगश्चित्तवृत्तिनिरोध, स यस्यास्ति स योगी, लोकानुग्रहवाञ्छयेति, नारदस्य युक्तत्वात् सर्वलोकदर्शनेच्छया पर्यटनं नास्तीति भाव। लोकान् भुवनानि।

३। नरो०। स्तोतव्यत्वसाधकान्यन्यविलक्षणविशेषणान्याह—

तत्रेति। मूर्त्तिमद्भि शरीरभि। छन्दोभिर्वेदै। बालार्कप्रभया प्रभातसूर्यस्येव प्रभयेत्यर्थ।

४। नरो०। सर्वार्था गोचरा विषया यस्य तादृशं ज्ञान यस्य तम्।

—————————————————————————————————————————

* लोके परब्रह्मण. श्रीरामस्य तत्त्वं प्रकटयितुकामो महर्षिर्नारद सन्दिहान इव जिज्ञासुरिव च कलिकालजनिताशेषकलुषनाशोपाय स्वलोकावस्थितं प्रजापतिं पप्रच्छ। सोऽपि—

‘य. श्रद्धया पठति वा शृणुयात् स मर्त्य
प्राप्नोति विष्णुपदवीं सुरपूज्यमान॥ १\।१\।२१\।

इत्यादिना विष्णु सायुज्यसाधक सकलमलहर श्रीपार्वतीशङ्करसंवादरूपं श्रीरामचरितं तस्मै प्राह। वेदव्यासमुनिनिबद्धब्रह्माण्डपुराणान्तर्गतमध्यात्मरामायण नाम तदेव चरित वेदव्यासशिष्य सूतो नैमिषारण्ये तत्रत्यैर्मुमुक्षुभिर्मुनिभिपृष्टस्तेभ्य कथयामासेत्याह—

सूत उवाचेति।

२। योगी योगपक्वकषायत्या विदितवेदितव्य। तादृश्स्य पर्यटनं निरर्थकमित्याह—

लोकेति। तत्तल्लोकवास्तव्यानां धर्मज्ञानाद्युपदेशादिना योऽनुग्रहस्तदर्थमित्यर्थ। सत्यलोक ब्रह्मलोकम्। यथाह विष्णुपुराणे—

षड्गुणेन तपोलोकात् सत्यलोको विराजते।
अपुनर्भारको यत्र ब्रह्मलोको हि स स्मृतः॥ २\।७\।१५\। इति।

३। छन्दोभिर्ऋग्यजु सामाथर्वात्मकेन वेदचतुष्टयेन। परिवेष्टितं तत्तद्वेदाध्येतृमुखसंमुखे स्वस्वमूर्त्याऽवस्थानात् सर्वतो व्याप्तमित्यर्थ.। [ बालार्कप्रभयेति रजोगुणस्योक्तत्वात्। गो० ]

४। सर्वार्थगोचरज्ञानं सर्वे अर्था अतीतानागतवर्त्तमानरूपा गोचरा विषया यस्य

चतुर्मुखं जगन्नाथ भक्ताभीष्ट⁷⁵ फलप्रदम्।
प्रणम्य दण्डवद् भक्त्या तुष्टाव मुनिपुङ्गवः॥ ५॥
सन्तुष्टस्त मुनि प्राह स्वयम्भूर्वैष्णवोत्तमम्।
कि प्रष्टुकामस्त्वमसि तद् वदिष्यामि ते मुने॥ ६॥
इत्याकर्ण्य वचस्तस्य⁷⁶ मुनिर्ब्रह्माणमब्रवीत्॥ ७॥

श्रीनारद उवाच—

त्वत्तः श्रुतं मया सर्व⁷⁷ पूर्वमेव शुभाशुभम्।
‘इदानीमेकमेवास्ति श्रोतव्य सुरसत्तम॥ ८॥
तद्रहस्य मपि⁷⁸ ब्रूहि यदि तेऽनुग्रहोमयि॥ ६॥

—————————————————————————————————————————

तादृशज्ञानयुक्तम्। ‘गोचरा इन्द्रियार्थाश्च’ इत्यमर।सरस्वत्या तत्तज्ज्ञानयुक्तया स्वशक्तया ‘प्रजापति. स्वां दुहितरमभ्यधावत्’ इति श्रुते,

‘गृहाणेमां विधे शक्ति सुरूपां चारुहासिनीम्।
महासरस्वती नाम्ना रजोगुणयुतां वराम्॥
श्वेताम्बरधरं दिव्यां दिव्याभरणभूषिताम्।
वरासनसमारूढां क्रीडार्थं सहचारिणीम्॥’ ३।६

इति देवीभागवतोक्तेश्च, वाण्या इत्यर्थ.।

[ सर्वार्थगोचरज्ञानमिति सर्वे अर्था धर्मकाममोक्षा गोचरा विषया यस्य। यद्वा सर्वे अर्था स्थूलसूक्ष्मा भूतभविष्यद्वर्त्तमाना वा। गो० ]

५। भक्ताभीष्टफलत्वेन प्रश्नयोग्यत्वसूचनम्। रा०।

६। स्वयम्भूरित्यनेन अनावृतज्ञानत्व सूचितम्। वैष्णवोत्तमम् -

सर्वभूतेषु य पश्येद् भगवद्भावमात्मन।
भूतानि भगवत्यात्मन्येष भागवतोत्तम॥

इत्युक्तलक्षणम्। तत् पृष्ट वस्त्वित्यर्थ.। रा०।

९।पुण्यहीनानां परलोकप्राप्त्युपायरूपं तद्रहस्यमपि मतष्पृष्ट ब्रूहि। अनुग्रह परोपकार-करणजपुण्येनाय पूज्यतामित्येवरूपा दया यदि मयीत्यर्थ.। रा०।

रहस्य गोप्यमपि। रहस्यं कथं त्वत्सकाशे वक्तव्यमित्याह—अनुग्रह इति। यदि मयि तेऽनुग्रहोऽनुकम्पा तदा त्वदनुग्राह्यत्वादु गोप्यमपि त्वत्त श्रोतुमर्हामीति शेष। अनुग्राह्येषु महानुभावानां तादृशामनुग्राहकाणां किमपि गोपनीयं न भवतीति भाव।

प्राप्ते कलियुगे घोरे नरा पुण्यविवर्जिता।
दुराचाररता’ सर्वे सत्यवार्त्तापराङ्मुखाः॥ १०॥
परापवादनिरता. परद्रव्याभिलाषिणः⁷⁹।
परस्त्रीसक्तमनस’ परहिसापरायणाः॥ ११॥
देहात्म⁸⁰दृष्टयो मूढा नास्तिकाः पशुवुद्धय।
मातापितृकृतद्वेषा⁸¹’ स्त्रीदेवा कामकिङ्करा॥ १२॥
विप्रा लोभग्रहग्रस्ता⁸² वेदविक्रयजीविनः।
धनार्जनार्थमभ्यस्तविद्या मदविमोहिता’।
त्यक्तस्वजातिकर्माण प्रायश परवञ्चका’॥ १३॥

—————————————————————————————————————————

१०। नरो०। प्राप्ते इति। घोरे भयानके। पुण्यवर्जितत्वे हेतवो दुराचाररता इत्यादय।

१२।नरो०।देहात्मदृष्टय इति। यतो मूढा विवेकशून्या अतो देहे आत्मदृष्टिरात्मबुद्धिर्येषां तादृशा। यत पशुबुद्धयोऽनो नास्तिका नास्ति परलोक इति निश्वयवन्त, नास्ति परमात्मेति निश्चयवन्तो वा। पशोरिव बुद्धिर्येषां ते तथा, पशोर्यथा भक्षणादावेव इष्टसाधनताज्ञान तथा तेषामपीत्यर्थ। यत स्त्रीदेवा अतो मातापित्रोर्मातापितृभ्यां वा कृतो द्वेषो यैस्तादृशा। यत कामकिङ्करा कन्दर्पदासा कन्दर्पाधीना इति यावत्, अत स्त्रीदेवा।

१३।नरो०। वेदस्य वेदविद्याया यो विक्रयस्तेन जीवितु शीलं येषां ते वेदविक्रयजीविन। मदेन दर्पेण विमोहिता कर्त्तव्याकर्त्तव्यविवेकशून्यीकृता।

—————————————————————————————————————————

१०। स्ववक्तव्यमाह — दुराचाररता इति निषिद्धकर्मनिरता इत्यर्थ। सत्यवार्त्तापराङ्मुखा मिथ्याप्रवृत्तिपरायणा, ‘नानृत वदेदिति विधिवाक्यमनादृत्य निषिद्धभाषणशीला वा।
[ सत्यवार्त्तापराङ्मुखा इति यथार्थभाषणरहिता। या सर्वेषां मिथ्यात्वात् सत्यश्रीनारायणस्तस्य कथापराङ्मुखा। गो० ]

११। परापवादनिरता परेषामपवादे निन्दादौ निरता व्यासक्ता।

१२। सर्वपापस्य मूलकारणमाह-देहात्मदृष्टय इति। देहे एवाऽऽत्मदृष्टिर्येषा ते इत्यर्थं।

एवञ्च देहनाशेनात्मनाशात् पापपुण्यफलोपभोक्तुरभावात्तथादृष्टीनां विहिताकरणनिषिद्धकरणयो प्रवृत्तिरिति भाव। ‘स्थूलोऽह ’ ’ गौरोऽहमिति प्रतीतिस्तु शुक्तौ रजतप्रतीतिवद् भ्रम इति तत्त्वम्। देहस्य परिणामित्व तु प्रतिक्षणोपचयापचयाभ्यां प्रत्यक्षसिद्धम्, आत्मनोऽविनाशित्व तु ‘अविनाशी वा अरेऽयमात्मा’ (बृह० ४।५।१४ ) इति श्रुतिसिद्धम्। रा०।

१३। [ धनार्जनार्थं धनार्जनमेव प्रयोजनं यथा स्यान्न तु तत्त्वज्ञानार्थम् अभ्यस्ताभिर्विद्याभिर्यो मदो गर्व. पण्डितम्मन्यता तेन विमोहिता। गो० ]

क्षत्रियाश्च तथा वैश्या स्वधर्मत्यागशीलिन’।
तद्वच्छूद्राश्च ये केचिद् ब्राह्मणाचारतत्पराः॥ १४॥
स्त्रियश्च प्रायशो भ्रष्टा भर्त्रवज्ञान निर्भरा⁸³।
श्वशुरद्रोहकारिण्यो भविष्यन्ति न संशय॥ १५॥
एतेषां⁸⁴ नष्ट

बुद्धीनां परलोकः कथं भवेत्।
इति चिन्ताकुल चित्त जायते मम सन्ततम्॥ १६॥
लघूपायेन येनैषां परलोकगतिर्भवेत्।
तमुपायमुपाख्याहि सर्व वेत्ति यतो भवान्।
इत्यृषेर्वाक्यमाकर्ण्य प्रत्युवाचाम्बुजासन॥ १७॥

—————————————————————————————————————————

१४। नरो०। तद्वत् क्षत्रियादिवत्।
१५। नरो०। यतो भर्त्त्रवज्ञाननिर्भरा अतो भ्रष्टा पतिव्रताधर्मच्युता। भर्त्त्रवज्ञाननिर्भरा पत्यनादरातिशया। यद्वा भ्रष्टा व्यभिचारिता भर्त्त्रवज्ञाननिर्भराश्च भविष्यन्तीति।
१६। नरो०। नष्टबुद्धीनां ध्वस्तपरलोकेष्टसाधनानाम्।
१७। नरो०। लघूपायेनाल्पकारणेन।

—————————————————————————————————————————

लोभग्रहग्रस्ता लोभ एव ग्रहा भूतादय, तैराक्रान्ता। वेदविक्रयजीविन भृतकाध्यापका। अर्थोपार्जनाय अभ्यस्ता या विद्या तस्या मदेन गर्वेण उद्धता इत्यर्थ।

यद्वाअभ्यस्त विद्या इति पदच्छेद। अभ्यस्ता विद्या यैस्ते, तथा मदविमोहिता। त्यक्त स्वजातिकर्म ब्राह्मणजात्युचितपठनपाठनादि यै।

[ प्रायश परचञ्चका इति, क्वचित् कस्यापि तथात्वाभावात् ‘प्रायश ’ पदम्। परप्रतारकातदर्थ स्वधर्म त्यागशीलिन.। गो० ]

१४-१५। ब्राह्मणाचारतत्परा इत्यनेन धर्मसङ्करो दर्शित। स्त्रिया इत्यनेन वर्णसङ्करो दर्शित। रा०। श्वशुरद्रोहकारिण्यः स्त्रिय इति शेष.।

[भ]वज्ञाननिर्भरा भर्त्तुरवज्ञाने कृताभिनिवेशा। गो० ]

१६। परलोक पर श्रेष्ठो लोक. सद्गतिरित्यर्थ।

१७। परलोकगतिर्भूर्लोकगति। भूर्लोकोद्धम्, भुवर्लोकान्तगमनम्। तच्च दुराचारादिजानर्थनिवृत्ति विना चित्तशोधक सकलधर्मं विना च दुष्प्रापमिति भावः। रा०। लघूपायेन क्षुद्रयावेष्टया सामान्येनायासेनेत्यर्थः। ननु कथ तादृशोपायज्ञानमस्माकमित्याहयतो भवान्

ब्रह्मोवाच—

साधु पृष्टं त्वया साधो वक्ष्ये तच्छृणु सादरम्।
पुरा त्रिपुरहन्तारं पार्वती भक्तवत्सलम्⁸⁵॥ १८॥
श्रीरामतत्त्वं जिज्ञासु’ पप्रच्छ विनयान्विता।
प्रियायै गिरिशस्तस्यै⁸⁶ गूढं व्याख्यातवान् स्वयम्॥ ११॥
पुराणोत्तममध्यात्मरामायणमिति स्मृतम्।
तत् पार्वती जगद्धात्री पूजयित्वा दिवानिशम्।
आलोचयन्ती⁸⁷ स्वानन्दमग्ना तिष्ठति साम्प्रतम्॥ २०॥

—————————————————————————————————————————

१८। नरो०। साधु शोभनम्। त्रिपुरहन्तारं महादेवम्। भक्तवत्सलं भक्तविषयकस्नेहविशिष्टम्।
१९। नरो०। श्रीरामतत्त्वमिति श्रीरामस्य स्वरूपमित्यर्थ। गूढमसर्वजनवेद्यं यथा स्यात्। यद्वा गूढमिति रामतत्त्वमित्यस्य विशेषणम्।

—————————————————————————————————————————

सर्वं वेत्तीति। सर्वज्ञो भवान् वर्त्तमानातीतभविष्यदवृत्तजातं करबदरवत् पश्यति, ऋषयो वयं लौकिकार्थमात्रद्रष्टारो न तत्र प्रभवाम इति भवानेवास्मात्पृच्छाविषय।अम्बुजासनो ब्रह्मा।

[ अब्जवाहन इति अब्ज लोकात्मकपद्म वाहन यस्य तत्रैव स्थितत्वात्। यद्वा अपसु जायते सतत प्रादुर्भवति अब्जो हस स वाहन यस्य। ‘अम्बुवाहन’ इति पाठे अम्बु कारणोदक वाहनं यस्य ब्रह्माण्डशरीरस्य ब्रह्मणस्तत्र स्थितत्वादिति। गो० ]

१८। साधु सर्वजनहित यत पृष्टम् अत सादर वक्ष्ये तदुत्तरमिति शेष, तच्छृणु। तदेवाह—

त्रिपुरहन्तार शिवम्। भक्तवत्सलेत्यनेन पार्वतीप्रश्नोऽपि स्वभक्तसकलजनकरुणयातदुद्धारार्थमिति सूचितम्। रा०।

१९। श्रीरामतत्त्वमिति।तथा च रामतापनीयोपनिषदि -

‘रमन्ते योगिनोऽनन्ते सत्यानन्दे चिदात्मनि।
इति रामपदेनासौ पर ब्रह्माभिधीयते॥ ६

तेन राम परं ब्रह्म, तस्य तत्त्व याथार्थ्यम्, ‘तत्त्व ब्रह्मणि याथायें’ इति कोषात्। यद्वा रामो रमतां वर, यद्वारमन्तेऽस्मिन् सर्वे जना दयादाक्षिण्यादिभिरिति राम सर्वजनहृद्य, तस्य तत्त्वम्।

२०। तत् किं तत्राऽऽह - पुराणोत्तममिति। पुराणमनादि तच्च तदुत्तमं व, श्रवणेन सर्व-धर्मजनकत्वाश्चित्तशुद्धिद्वारा तत्त्वज्ञानकरत्वाच्चेति भाव। अव्यात्मरामायणमित्यन्वर्थ ग्रन्थनाम, आत्मनि अघि अध्यात्मम्। आत्मनि चित्तेऽन्तर्यामितया वर्त्तमानो यो रामोरमन्ते योगिनोऽन्नेति

प्रचरिष्यति तल्लोके प्राण्यदृष्टवशाद्⁸⁸यदि।
तस्याध्ययनमात्रेण जना यास्यन्ति सद्गतिम्॥ २१॥
तावद् विजृम्भते⁸⁹ पाप ब्रह्महत्यापुरःसरम्।
यावज्जगति नाध्यात्मरामायणमुदेष्यति³॥ २२॥

—————————————————————————————————————————

२१। नरो०। प्राण्यदृष्टवशात् प्राणिभाग्यायत्तत्वात्। सतां साधूनां गतिर्यत्र परलोके त यास्यन्ति गमिष्यन्ति। यद्वा सदगतिं प्रशस्तज्ञानं यास्यन्ति प्राप्स्यन्ति। यद्वा सत गतिर्येन मार्गेण तं सद्गतिम्। यद्वा सद्गतिं मोक्षम्।

२२। नरो०। विजृम्भते वर्द्धते। ब्रह्महत्यापुर. सरं ब्रह्महत्यादिकमित्यर्थः। उदेष्यति अवतरिष्यति सञ्चरिष्यति वा।

—————————————————————————————————————————

व्युत्पत्त्याऽन्तर्यामी तस्यायन चित्तशुद्धिद्वारा प्रापकं तत्प्रतिपादकत्वादिति तदध्यात्मरामायणम्। स्वानन्दमग्ना स्वस्वरूपानन्दमग्ना तिष्ठति यत्तत् साम्प्रतं युक्तम्। एतदालोचनेन स्वस्वरूपानन्दस्य जगदन्तर्यामिरूपस्य सम्यग् भानादिति भाव। रा०।

पुराणोत्तमम् इति—

सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च।
वंशानुचरितञ्चैव पुराण पञ्चलक्षणम्॥ मत्स्यपु० ५३० ६४ श्लो०।

इति लक्षणलक्षितब्रह्माण्डपुराणान्तर्भूतत्वेनास्य पुराणत्वम्। यच्च रामवर्मणा पुराणमनादीत्युक्तं वेदव्यासप्रणीतत्वात तत् कथ तत्तु सुवीभिर्विभाव्यम्।

[ स्वानन्दमन्ना स्वमात्मा वासावानन्दश्चेति तदानन्दमग्नेवेत्यर्थ। यद्वा स्वोऽसाधारणोखण्ड इत्यर्थ, य आनन्दस्तत्र मग्ना। गो० ]

२२। प्राण्यदृष्टवशाज्जीवसौभाग्याद् यदि तदध्यात्मरामायणम्—

अध्यात्मके तिष्ठति परात्मा रामोऽय्यते यत्र हि तत्वज्ञै।
अतोऽभिधान कथितं भवान्या अध्यात्मरामायणमस्य मेन॥

इत्युक्तलक्षणं प्रचरिष्यति तदा जनास्तदाश्रयेण सद्गतिं यास्यन्ति। ‘मेन’ भवेन।

__________________________________________________

3. अत पर ख व पुस्तकयो ‘तावत कलिर्म होतसाही निशङ्क मप्रवर्त्तते। यावज्जगति नाध्यात्मरामायणमुदेष्यति॥ तावद् यमभटा शूरा सचरिष्यन्ति निर्भया। यावज्जगति नाध्यात्मरामायणमुदेष्यति॥ इति, ग ड - पुस्तकयो ‘तावत कलिर्म होतसाह सञ्चरिष्यति निर्भय।” इति च पुस्तके ‘तावत कलेर्म होतमाहा सञ्चरिष्यन्ति निर्भया। यावज्जगति नाध्यात्मरामायणमुदेष्यति॥ तावद् यमभटा क्रूरा सञ्चरिष्यन्ति निर्भया।’ इति, छ पुस्तके ‘वात्रत कलिमहोतसाह सञ्चरिष्यति निर्भय। यावज्जगति नाध्यात्मरामायणमुदेष्यति॥ ताव्रत स्वरुप रामस्य दुर्बोध महतामपि। यावज्जगति नाध्यात्मरामायणमुदेष्यति॥ तावत सर्वपुराणानि प्रवत्तन्ते महीतले। यावज्जगति नाध्यात्मरामायणमुदेष्यति॥ इति चाधिकम्।

तावत् सर्वाणि⁹⁰ शास्त्राणि विवदन्ते⁹¹ परस्परम्।
यावज्जगति⁹² नाध्यात्मरामायणमुदेष्यति॥ २३॥
तावत् स्वरूप रामस्य दुर्बोधं महतामपि।
यावज्जगति नाध्यात्मरामायणमुदेष्यति॥ २४॥
तावत्⁹³ सर्वपुराणानि प्रवर्त्तन्ते महीतले।
यावज्जगति नाध्यात्मरामायणमुदेष्यति⁹⁴॥ २५॥

—————————————————————————————————————————

२३। नरो०। तावत् सर्वाणि शास्त्राणीत्यादि। किञ्चिच्छामिन्द्रस्य प्राधान्यं वदति, किञ्चिच्छास्त्र सूर्यस्य प्राधान्य वदति, किञ्चिच्छास्त्रं प्रकृते प्राधान्यं वदतीति शास्त्राणांपरस्परविवाद। यद्वाऽहमेव सारमिति किञ्चिच्छास्त्रं वदति, अहमेव सारमिति तदन्यद् इत्यादि शास्त्राणां परस्परविवाद। यद्वा जना दृष्ट्वेति पूरणीयम्। अथवा विवदन्ते इत्यस्यान्तयित्व बोध्यम्, जगत्यस्यावतारे कस्याप्यादरो न भविष्यतीति भाव।

२५। नरो०। तावत् सर्वपुराणानि प्रवर्तन्ते महीतले स्वस्वप्रतिपादितेषु कर्मसु

————————————————————————————————————————

२३।शास्त्राणि न्यायादीनि, विवदन्ते विवाद कुर्वते आत्मविषय इत्यर्थ। कर्त्ता भोक्ता ज्ञानाश्रय आत्मा परस्परं भिन्न इति काणादा गौतमाश्च षोडशादिपदार्थानां परस्परमात्मनिभेदज्ञानान्मुक्तिरित्यादि च, ज्ञानस्वरूपा अनेके जीवास्तेषां प्रकृत्यादिभ्यो भेदज्ञानान्मोक्ष इति सांख्यादय, एक एव चेतन उपाधिभेदान्नानात्वं प्राप्तस्तत्त्वमस्यादिवाक्यजश्रवण-मनन-निदिध्यासनैर्ब्रह्मैवाहमिति ज्ञानादुपाधिविलये स्वस्वरूपेणावस्थानमेव मोक्ष इत्युपनिषत्-सिद्धान्तोऽध्यात्मरामायणोदये स्फुटो भविष्यतीति तत्तच्छास्त्र वासनाजन्यो वादो लयमेष्यतीति

भाव। रा०।

विवदन्ते इति। शास्त्राणि परस्पर विवादं कुर्वन्ति, यद्वा जना शास्त्राणि तेषां प्रामाण्याप्रामाण्यविषयक विवाद कुर्वन्ति, यद्वा विवदन्ते इत्यस्यान्तर्भाचिण्यर्थत्वेन शास्त्राणि जनान् विवादयन्तीत्यर्थ।

२४। रामस्य स्वरूप सच्चिदानन्दाद्वय ब्रह्मस्वरूप महतां योगपवक्वायाणा मुनीनां तथा शास्त्रज्ञान निर्मलमनसां सुधियामपि दुर्बोध भवतीति भाव।

२५। न उदेष्यति न प्रचरिष्यति। तावत् पुराणानि पाद्मादीनि प्रवर्त्तन्ते प्रभवन्ति।

अध्यात्मरामायणसङ्कीर्त्तनश्रवणादिजम्।
फलं वक्तुं न शक्नोमि कार्त्स्न्येन मुनिसत्तम्॥ २६॥
तथाऽपि तस्य माहात्म्यं वक्ष्ये किञ्चित्तवानघ।
शृणु चित्तं समाधाय शिवेनोक्तं पुरा मम॥ २७॥
अध्यात्मरामायणतश्लोकं⁹⁵ श्लोकार्द्धमेव वा।
य’ पठेद् भक्तिसंयुक्त स पापान्मुच्यते क्षणात्॥ २८॥
यस्तु प्रत्यहमध्यात्मरामायणमनन्यधीः।
यथाशक्ति पठेद्⁹⁶ भक्त्या स जीवन्मुच्यते⁹⁷ नर’॥ २६॥

—————————————————————————————————————————

प्रवृत्ति जनयन्तीत्यर्थः। श्रीभागवतेन सहास्यैकप्रतिपादकत्वान्नास्ति विरोध। यद्वा श्रवण-कीर्त्तकर्माणि सन्तीति शेष।पृथिव्यामस्यावतारे पुराणानि केनापि न श्रोष्यन्ते केनापि न कीर्त्तयिष्यन्ते इति भावः।

२६। नरो०। कार्त्स्नेयन साकल्येन। मुनिसत्तम मुनिश्रेष्ठ।

२८। नरो०। अध्यात्मरामायणत अध्यात्मरामायणस्य। अथ वा अध्यात्मरामायणत इत्यन्न उद्धृत्येति पूरणीयम्। मुच्यते इति कर्मकर्त्तरि प्रयोग।

२९। नरो०। अनन्यधीस्तन्मान्नबुद्धिरन्यस्मान्निवर्त्तितचेता इति यावत्। यथाशक्ति शक्त्यनतिक्रमेण।

—————————————————————————————————————————

तावदेव तेषां प्राधान्यम्, तावदेव तेषामध्ययनाध्यापनप्रवृत्तिपरायणा लोकास्तत्तदुविधिनिषेधा-नुसारेण नियन्त्रिता भवन्ति, न तस्य प्रचारानन्तरमपीत्यर्थं।

२७। हे अनध निष्पाप, तव सकाशे इति शेष। त्व चित्त समाधाय एकाग्रमवहितं कृत्वेति यावत्। अनवहितस्य तादृशवस्तुमाहात्म्यश्रवणं निरर्थकमिति भाव।

२९। जीवन्मुच्यते जीवन्मुक्तो भवति—जीवन्नेव बन्धरहितो भवतीत्यर्थं। जीवन्मुक्त इति। तल्लक्षणज्ञ-

दुखेष्वनुद्विग्नमनासुखेषु विगतस्पृह।
वीतरागभयक्रोध स्थितधीर्मुनिरुच्यते॥२॥५६॥

इत्यादिना गीतायाम्। उक्तञ्च वाशिष्ठेऽपि—

निद्रादौ जागरस्थाने यो भाव उपजायते।
त भावं भावयन् राम जीवन्मुक्त सदा भवेत्॥ इति रा०।

यो भक्त्याऽर्चयतेऽध्यात्मरामायणमतन्द्रितः।
दिने दिनेऽश्वमेधस्य फलं⁹⁸ तस्य भवेन्मुने॥ ३०॥

यदृच्छयाऽपि योऽध्यात्मरामायणमनाद्रात्।
अन्यत शृणुयान्मर्त्यसोऽपि मुच्येत पातकात्॥ ३१॥

नमस्करोति योऽध्यात्मरामायण-मदूरत⁹⁹’।
सर्व देवा¹⁰⁰र्चनफलं स¹⁰¹ प्राप्नोति न संशय॥ ३२॥

लिखित्वा पुस्तकेऽध्यात्मरामायणमशेषत’।
यो दद्याद्रामभक्तेभ्यस्तस्य पुण्यफल शृणु॥ ३३॥

अधीतेषु च वेदेषु शास्त्रेषु व्याकृतेषु¹⁰² च।
यत् फल दुर्लभ लोके तत् फलं तस्य सम्भवेत्॥ ३४॥

एकादशीदिनेऽध्यात्मरामायणमुपोषित।
यो रामभक्त¹⁰³सदसि व्याकरोति नरोत्तम’॥ ३५॥

तस्य पुण्यफलं वक्ष्ये शृणु वैष्णवसत्तम।
प्रत्यक्षरन्तु गायत्रीपुरश्चर्याफल लभेत्॥ ३६॥

—————————————————————————————————————————

३०। नरो० ०। अतन्द्रितोऽनलम्।
३१। नरो०। यच्छयाऽपि अयत्नेनापि। श्रद्धा चेत् का चिन्ता इति चेत्तत्राऽऽह—

अनादरादिति।
३२। नरो०। अदूरत समीपे।
३४। नरो०। व्याकृतेषु व्याख्यातेषु।
३५। नरो०। रामभक्तसदसि रामभक्तसभायाम्।

—————————————————————————————————————————

३१। [ अन्यत इति। श्रवणमन्यस्मादेव भवति, तथाऽपि यदन्यत इति तेनायमर्थ—

अन्यकश्चिद रामायण शृणोति तत्र यदृच्छया कश्विद् यद्यनादरेण कर्णसात् करोति सोऽपि पातकान्मुच्यते किं पुन श्रद्धया। गो० ]

३५। [ ‘यो रासभक्तसदसी ‘ति ऐकपद्ये रामभक्त सभायामित्यर्थ। सविसर्गपाठे यो रामभक्त सदसि ब्राह्मणगोष्ट्याम्। गो० ]

उपवासव्रत कृत्वा श्रीरामनवमीदिने।
रात्रौ जागरितोऽध्यात्मरामायणमनन्यधीः।
य पठेच्छृणुयाद्वाऽपि तस्य पुण्य वदाम्यहम्॥ ३७॥
कुरुक्षेत्रादिनिखिलपुण्यतीर्थेष्वनेकशः।
आत्मतुल्य¹⁰⁴ धन सूर्यग्रहणे सर्वतोमुखे॥ ३८॥
विप्रेभ्यो व्यासमुख्येभ्यो¹⁰⁵ दत्त्वा यत् फलमश्रुते।
तत् फल सम्भवेत्तस्य सत्य सत्य न संशय॥ ३६॥

—————————————————————————————————————————

३८। नरो०। अल्पग्रासे अर्थाद्दानादे. फलापेक्षया सर्वग्रासे फलाधिक्यमिति सूचनाय सर्वतोमुखे इत्युक्तम्। सर्वतो मुख यस्य तस्मिन् तथा। अधिकधनदाने फलाधिक्यमिति सूचनाय आत्मतुल्यमित्युक्तम्। उच्चत्वमत्र साधर्म्यम्, आत्मपरिमितमित्यर्थ। सूर्यग्रहणे इत्यत्र उपलक्षणया चन्द्रस्यापि ग्रहणम्, अन्यतरत्वमत्र लक्ष्यतावच्छेदकम्, स्वपर प्रकाशकत्वमत्र सम्बन्ध [ ] प्रकृष्टप्रकाशकत्वं वा। यद्वा फलाधिक्यसूचनार्थ सूर्यग्रहण इत्युक्तम्।

३९। नरो०। अत्यन्तसगुणाय धनदानमतिशयितफलजनकमिति सूचनाय विप्रेभ्यो व्यासमुख्येभ्य इत्युक्तम्।

—————————————————————————————————————————

३७ \। श्रीरामनवम्यां राममुद्दिश्य कृतस्य कार्यजातस्य फलमाह अगस्त्य संहितायाम् अष्टाविशाध्याये-

चैत्र मासि नवम्यान्तु जातो राम स्वयं हरि।
पुनर्वस्वृक्षसंयुक्ता सा तिथि सर्वकामदा।
श्रीरामनवमी प्रोक्ता कोटिसूर्यग्रहाधिका॥
तस्मिन् दिने महापुण्ये राममुद्दिश्य भक्तित।
यत् किञ्चित् क्रियते कर्म तद् भवक्षयकारकम्।
उपोषण जागरणं पितृनुद्दिश्य तर्पणम्॥

३८। आत्मतुल्यम् अतिप्रियं वस्त्वित्यर्थ।सर्वतोमुखे जले स्थित इति शेष। ‘पुष्कर सर्वतोमुखम्’ इति जलपर्यायेष्वभिधानात्। रा०।

[ सर्वतोमुखे सर्वतोग्रासे। यद्वा सूर्यग्रहणे कीदृशे ? सर्वतोमुखे सर्वेभ्यपुण्यकालेभ्य प्रधाने। तदुक्तम्—

सूर्यग्रहणकालस्य समानो नास्ति कश्चन। (अगस्त्यस १७/१४ ) इति। गो० ]

३९। व्यासतुल्येभ्य इत्यनेन देश प्रदेयवस्तु-काल-संप्रदान- विशेषाणा पुण्यातिशयजनकत्व सूचितम्। रा०।

यो गायते¹⁰⁶ मुदाऽध्यात्मरामायणमहनिशम्।
आज्ञां तस्य प्रतीक्षन्ते देवा इन्द्रपुरोगमा.॥ ४०॥
पठन् प्रत्यहमध्यात्मरामायणमनुव्रत¹⁰⁷’ \।
यद्¹⁰⁸ यत् करोति तत् कर्म कोटिकोटिगुणं¹⁰⁹ भवेत्॥ ४१॥
तत्र¹¹⁰ श्रीरामहृदय य. पठेत् सुसमाहितः।
स ब्रह्मघ्नोऽपि पूतात्मा त्रिभिरेव दिनैर्भवेत्॥ ४२॥
श्रीरामहृदय यस्तु हनुमत्प्रतिमान्तिके।
त्रि पठेत् प्रत्यहं मौनी¹¹¹ स सर्वेप्सितभाग् भवेत्॥ ४३॥
पठञ् श्रीरामहृदय तुलस्यश्वत्थयोर्यदि।
प्रदक्षिण¹¹² प्रकुर्वीत ब्रह्महत्या¹¹³ निवर्त्तते॥ ४४॥
श्रीरामगीतामाहात्म्य कृत्स्न¹¹⁴जानाति शङ्कर।
तदर्द्ध गिरिजा वेत्तितदर्द्ध वेद्म्यह मुने॥ ४५॥

—————————————————————————————————————————

४१। नरो०। व्रतमनुगतोऽनुव्रत। व्रत नियम। कोटि कोटिर्गुणा यस्य तत्कोटिकोटिगुणं कोटिकोट्यावृत्तिकमित्यर्थ।

४३। नरो०। मौनी पाठसमये अन्योच्चारणरहित।

—————————————————————————————————————————

४०। आज्ञां तस्य प्रतीक्षन्ते देवा इन्द्रपुरोगमा, इन्द्रप्रभृतयो देवास्तदाज्ञापालनरूपपुण्यार्जनाय उन्मुखा जायन्ते, अथ वा तदाज्ञावशवर्त्तिनो भवन्तीत्यर्थं।

४२। सुसमाहितस्तद्गतचित्त। ब्रह्मनोऽपि ब्रह्महत्याजनित महापातकयुक्तोऽपि त्रिभिदिनेरेव, न त्वधिकदिनापेक्षेत्यर्थ। पूतात्मा पातकहीनो भवेत्।

४३। हनूमत्प्रतिमान्तिके। हनूमन्नास निर्वचनमुत्तरकाण्डे वाल्मीकीये—

‘मया मुक्तेन वज्रेण यस्मादस्य क्षतो हनू।
तस्मादेष कपिर्नाम हनूमान् वै भविष्यति॥ ३९।११। इति।

तस्य प्रतिमा मृत्तिकादिनिर्मितप्रतिकृति, तस्या अन्तिके सन्निधौ।

४४। यस्तुलस्यश्वत्थयो सन्निधौ रामहृदय पठन तौ प्रदक्षिणं प्रकुर्वीत तस्य ब्रह्महत्या तजनितमहापातकं निवर्त्तते अपगतं भवति।

४५। श्रीरामगीता लक्ष्मणसकाशे रामेणोक्ता, सा चास्यैवोत्तरकाण्डीयपञ्चम सर्गात्मिका।

तत्ते किञ्चित् प्रवक्ष्यामि कृत्स्न वक्तुं न शक्यते।
यज्¹¹⁵ ज्ञात्वा तत्क्षणालोक¹¹⁶श्चित्तशुद्धिमवाप्नुयात्॥ ४६॥
श्रीरामगीता यत् पाप न नाशयति नारद¹¹⁷।
तन्नपश्याम्यह लोके मार्गमाणोऽपि सर्वदा॥ ४७॥
रामेणोपनिषत् सिन्धुमुन्मथ्योत्पादितां पुरा¹¹⁸।
लक्ष्मणायार्पितां¹¹⁹ गीतासुधां पीत्वाऽमरो भवेत्॥ ४८॥
जमदग्निसुत पूर्व कार्तवीर्यवधेच्छया।
धनुर्विद्यामभ्यसितु महेशस्यान्तिके वसन्॥ ४१॥
अधीयमानां पार्वत्या रामगीतां प्रयत्नत।
श्रुत्वा गृहीत्वा¹²⁰ सुपठन् नारायणकलामगात्॥ ५०॥
ब्रह्महत्यादिपापानां निष्कृति यदि वाञ्छति।
रामगीतां मासमात्र पठित्वा मुच्यते नर¹²¹॥ ५१॥

—————————————————————————————————————————

१८। नरो०। उपनिषदेव वेदान्त एव सिन्धु समुद्रस्तम्। सुधां पीत्वाऽमरो भवेदिति अन्य आत्मिकी सुधां सुधां [ अन्यात्मिकां सुधां ] पीत्वा मरणरहितो भवेदिमां सुधां पीत्वाऽपि मुक्तत्वाद मरणरहितो भवेदिति भाव। तथा च मुक्तस्य जन्ममरणं नास्तीति।

४९। नरो०। जमदग्निसृत परशुराम.।

५०। नरो०। नारायणकलां नारायणांशत्वम्।

—————————————————————————————————————————

४७। पठ्यमाना श्रीरामगीता यत् पाप न नाशयति तादृशं पापं मार्गमाणोऽन्विष्यन्नपि न पश्यामि।रामगीतेयमशेषदुष्कृतिं नाशयतीत्यर्थ।

४८। सुधां पीत्वेति। अन्यात्मिकां रामगीतासुधेतरां सुधाममृतं पीत्वेत्यर्थं। ‘अन्य

आत्मिक सुधां सुधां’ इति नरोत्तमघृत पाठ प्रामादिक इव प्रतिभाति।

४९। जमदग्निसृत परशुराम, महेशस्य शिवस्य, अन्तिके सन्निधौ। तथा च महाभारते शान्तिपवण्यष्टचत्वारिंशाध्याये-

तोषयित्वा महादेवं पर्वते गन्धमादने।
अस्त्राणि वरयामास परशुं चातितेजसम् \।\। २३ \। इति।

५१। ब्रह्महत्यादिपापानामिति। अनादिपदेन सुरापान - स्तेय- गुर्वङ्गनागमनजनितमहा-पातकानां परिग्रह।

दुष्प्रतिग्रह¹²²दुर्भाज्य¹²³दुरालापादिसम्भवम्।
पापं सकृत्कीर्त्तनेन¹²⁴ रामगीता विनाशयेत्॥ ५२॥
शालग्रामशिलाग्रे चतुलस्यश्वत्थसन्निधौ।
यतीनां पुरतस्तद्वद् रामगीतां पठेत्तु य.।
स तत् फलमवाप्नोति यद् वाचोऽपि न गोचरम्॥ ५३॥
रामगीतां पठन् भक्त्या यः श्राद्धे भोजयेद् द्विजान्।
तस्य ते पितर सर्वे यान्ति विष्णो परं पदम्॥ ४४॥
एकादश्यां निराहारो नियतो द्वादशीदिने।
स्थित्वाऽगस्त्यतरोर्मूले रामगीतां पठेत्तु य’।
स एव राघव साक्षात् सर्वदेवैश्च पूज्यते॥ ४५॥
विना दान¹²⁵ विना ध्यान विना तीर्थावगाहनम्।
रामगीतां नरोऽधीत्य तदनन्तफल लभेत्॥ ५६॥
बहुना किमिहोक्तेन शृणु नारद तत्त्वत।
श्रुतिस्मृतिपुराणेतिहासागमशतानि च।
अर्हन्ति नाल्पामध्यात्मरामायणकलामपि॥ ५७॥

—————————————————————————————————————————

५३। नरो०। सतदिति। यद्वाचोऽपि गोचर न तत् फलमवाप्नोति अनन्तफलमवाप्नोतीत्यर्थः।

५५। नरो० ।साक्षादिति। ‘साक्षात् प्रत्यक्षतुल्ययो’रित्यमर।

१७। नरो०। श्रुतया स्मृतयश्च पुराणानि च इतिहासाश्च आगमशतानि च तानि तथा।

—————————————————————————————————————————

५२। दुष्प्रतिग्रहेति। दुष्प्रतिग्रहा—

‘तिलधेनुर्गजो बाजीप्रेतान्नमजिन मणि।
सुरभि सूयमाना च घोरा सप्त प्रतिग्रहा’॥ इत्यादिस्मृत्युक्ता।

मणि शालग्राम।सूयमाना सुरभि उभयतोमुखी। रा०।

५५। नियत सयत.। अगस्त्य तरुर्वकवृक्ष तस्य मूले। ‘स साक्षाद राघव रामसायुज्यलाभेन तत्तुल्य, अत एव परब्रह्मात्मक स सर्वदेवैरिन्द्रादिभि पूज्यते।

५६ \। तदिति। तत्तेभ्य. दान-ध्यान - तीर्थावगाहनादिभ्य अनन्तमन्तहीनमधिकमित्यर्थं।

५७। आगमा पञ्चरात्रादयः अध्यात्मरामायणस्य तदध्ययनस्य कलां षोडशांशमपि

अध्यात्मरामचरितस्य मुनीश्वराय माहात्म्यमेतदुदितं कमलासनेन।
श्रद्धया पठति वा शृणुयात् स मर्त्य प्राप्नोति विष्णुपदवीसुरपूज्यमान¹²⁶॥५८॥

य पृथ्वीभरवारणाय दिविजैः सम्पार्थितश्चिन्मय
सञ्जात¹²⁷ पृथिवीतले रविकुले मायामनुष्योऽव्यय।
निश्चक्र हतराक्षस. पुनरगाद् ब्रह्मत्वमाद्य¹²⁸ स्थिरां
कीर्त्ति पापहरां विधाय जगतां त जानकीशं भजे॥ ५३॥

—————————————————————————————————————————

श्रुतयो वेदा, स्मृतयो धर्मसहिता, पुराणानि मात्स्यादीनि प्रसिद्धानि, इतिहासा भारतादय।

५९। नरो०। अध्यात्मरामायणतदन्तर्भूतरामहृदयरामगीतादीनाम् आदरादिना पाठादीनां फलतारतम्यमुक्त्वा प्रकृत वक्तुकाम श्रीसूतो ग्रन्थप्रतिपाद्य श्रीराम नमस्करोति-य इति द्वाभ्याम्। योऽव्ययश्चिन्मय दिविजै प्रार्थित सन् पृथ्वीभरवारणाय पृथिवीतले रविकुले सञ्जात. सन् निश्वक्र इतराक्षस सन् जगतां पापहरा स्थिरां कीर्त्ति विधाय आद्य ब्रह्मत्वं पुनरगात्, त जानकीशं भजे इत्यन्वयः। दिविजैर्देवै, चिन्मयो ज्ञानस्वरूप। ‘विज्ञानमानन्द ब्रह्म’ ( वृ० ३।९।२८) ‘सत्य ज्ञानमनन्त ब्रह्मेत्यादि (तैत्ति० उ० २।१।१) श्रुते। अव्ययोऽपक्षयशून्यो नित्यो वा। अव्यर्थचक्रास्त्रेण राक्षसहनन क तादृशकीर्त्तिजनकमिति चेत्तन्नाह - निचक्र हतराक्षस इति। कीर्ते

—————————————————————————————————————————

नार्हन्ति तदध्ययनानीत्यर्थ। सर्वाध्ययनफलत्वादस्येति भाव। रा०। इह अस्मिन् रामगीता-रामहृदयादिविषये। तत्त्वत’ परमार्थत’ \।

५८।अध्यात्मरामचरितस्येति सूतोक्ति। कमलासनेन ब्रह्मणा मुनीश्वराय नारदाय अध्यात्मरामचरितस्य आत्मन्यधि वर्त्तमानमध्यात्ममात्मज्ञानप्रकाशकम्। तच्च तद्रामचरितञ्चेति।
उदित कीर्त्तितम्, एतन्माहात्म्यं य श्रद्धया पठतीत्यादि।

५९। शिवपार्वतीसंवादरूपमध्यात्मरामायणं वक्तुं भगवान् व्यासो निर्विघ्नार्थं भगवत्-स्मरणरूपमङ्गलमाचरति —य इति। पृथ्या यो दुष्टराक्षसजनितो भरो भारस्तस्य वारणायेत्यर्थ।

परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम्।
धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे॥ (४८)

इति भगवदुक्ते। दिविजैर्देवे रावणपीडितै सम्प्रार्थित सन् चिन्मयोऽपि चिद्रूपोऽपि अव्ययोऽपि
पृथ्वीतले रविकुले मायामनुष्य सञ्जात’। अव्ययस्य चिन्मयस्य कथ जन्म, जातस्य च कथम-

स्वर्गजनकत्वात्तत्र कथं परमेश्वरस्य कामनेति चेत्तत्राऽऽह—जगतां पापहरामिति। ननु तर्हि तदानीन्तनजनानामेव पापं हरत्विति स्थिरामिति, आकल्पस्थायिनीमित्यर्थ। इन्द्रादिलोकस्थिता यद्यन्नाऽऽगत्य पापं कुर्वन्ति तदा तेषामपि गीता श्रुता कीर्त्तिता वेय पापं हरतीति सूचनाय जगतामित्युक्तम्। यद्वा जगत्पदमन्त्र पृथिवीपरम्, बहुवचनोपादानमशेषजनग्रहणाय। लोककीर्त्तिः स्वगं जनयति, परमेश्वरकीर्त्तिस्तु लोकपाप हरतीति प्रसिद्धमेव। ननु जीवोऽप्यविद्यानिवृत्तौ ब्रह्मैव भवतीति किमर्थमुक्तं ब्रह्मत्वमगादित्यत आह—आद्यमिति।

—————————————————————————————————————————

व्ययत्वम्, उत्पन्नभावस्य नाशावश्यम्भावात्; अत उक्तम्—मायेति। माया नाम सत्त्वा-सत्त्वाभ्यामनिर्वाच्या सत्त्वरजस्तमोगुणघटितघटनासामर्थ्यवती काचिदीश्वरशक्ति, ‘देवात्मशक्ति स्वगुणैर्निगूढाम्’ (श्वेताश्व० १।३१) इति श्रुते। ‘दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया’ (७११४) इति गीतोक्तेश्च। एव चिन्मयस्याघटितोऽपि मनुष्यभावो जन्मव्यवहारश्च मायाकृत इति भावः। तदुक्त रामतापनीयोपनिषदि -

चिन्मयस्याद्वितीयस्य निष्कलस्याशरीरिण’।
उपासकानां कार्यार्थं ब्रह्मणो रूपकल्पना \।\। १७ \। इति।

निश्वक्रं निरवशेष यथा तथा हतराक्षम. जगतां पापहरां कीर्तिं विधाय लोके स्थापयित्वा पुनराद्य ब्रह्मत्वं निरुपाधिब्रह्मरूपमगात्। रा०।

दिविजै सम्प्रार्थित इति। एतत्तु स्पष्ट वाल्मीकीये आदिकाण्डे चतुर्दशसर्गे। विस्तृतिभिया न तत्रत्यास्ते श्लोका अस्माभिरन्न समुद्धता। रविकुले सूर्यवंशे, ‘विवस्वान कश्यपाज्जज्ञे मनुर्वैवस्वत, स्मृत। ( १।७०।२० ) इत्यादिवाल्मीकीयात् सूर्यवंशप्रभवत्वमेषां रामादीनां प्रसिद्धमेव। पुनरगादिति-

तत प्रतिष्ठितो विष्णु स्वर्गलोके यथा पुरा।
येन व्याप्तमिदं सर्वं त्रैलोक्य सचराचरम्॥

(‘वङ्गवासी’ मुद्रितवाल्मीकिरामायणे ७। १२४।२ )

अस्योत्तरकाण्डे नवमाध्याये पुनः-

पितामहप्रार्थनया स राम पश्यत्सु देवेषु महाप्रकाश।
मुष्णंश्च चक्षूंषि दिवौकसां तदा बभूव चक्रादियुतश्चतुर्भुज॥

शेषो बभूवेश्वरतल्पभूत सौमित्रिरत्यद्भुतभोगधारी।
बभूवतुश्चक्रधरौ च दिव्यौ कैकेयसूनुर्लवणान्तकश्च॥

सीता चलक्ष्मीरभवत् पुरव रामो हि विष्णु पुरुष. पुराण।
सहानुजः पूर्वशरीरकेण बभूव तेजोमयदिव्यमूर्ति॥ इति

विश्वोद्भवस्थितिलयादिषु हेतुमेकं मायाश्रय विगतमायमचिन्त्यमूर्त्तिम्।
आनन्दसान्द्रममलं निजबोधरूप सीतापतिं विदिततस्वमहं नमामि¹²⁹॥ ६०॥

—————————————————————————————————————————

६०। नरो०। नमस्कार्यत्वसाधक सर्वोत्कृष्टत्वम्, सर्वोत्कृष्टत्वन्तु ब्रह्मण एवेति हृदि निधाय सीतापते’ स्वरूपलक्षणतटस्थलक्षणाभ्या ब्रह्मत्वं प्रतिपादयितुमाह—

विश्वोद्भवस्थिति-लयादिष्वित्यादि। स्वरूपलक्षणं यथा —

तदभिन्नत्वे सति तद्बोधकम्। प्रकृते आनन्दसान्द्र-मित्यादि। ननु सम्बन्धवृत्तित्वाभावे कथ लक्षणत्वमिति चेन्न, स्वस्यैव स्वापेक्षया धर्मधर्मि-भावकल्पनया लक्षणत्वसम्भवात्। तटस्थलक्षणं नाम यावलक्ष्यकालमनवस्थितत्वे सति यदव्यावर्त्त तदेव \। यथा गन्धवत्त्व पृथिवीलक्षणम्, महाप्रलये परमाणुषु, उत्पत्तिकाले घटादिषु च गन्धाभावात्। प्रकृते च विश्वोद्भवादिहेतुत्वम्। हेतुं कारणम्, एकमसहायं सहकारिकारणरहित-मिति यावत्, यहा एकमद्वितीयम्, मायाश्रय मायाधारम्। विगता विशेषेण नष्टा माया यस्य यस्माद्वा तम्। तथा अचिन्त्या मनसोऽपि अगोचरा मूर्त्तिर्यस्य तम्। आनन्दसान्द्रम् आनन्दवनम्, ‘विज्ञानमानन्द ब्रह्म’ (बृह० ३१९१२८ ) इत्यादिश्रुते। अमलमकल्मषम्, ‘य आत्मा अपहतपाप्मा’ (छान्दो० ८१११५ ) इति श्रुते। अथ वा अमलं रागादिदोषरहितम्। निजबोधरूप नित्यबोधस्वरूपम्, ‘सत्य ज्ञानमनन्त ब्रह्म’ ( तैत्ति० २।१।१ ) इत्यादिश्रुते। अत एव विदितं तत्त्व यस्य त तथा।

—————————————————————————————————————————

६०। रामस्योक्त ब्रह्मत्व लक्षणैर्द्रढयति —

विश्वेति। विश्वस्य ससारस्योत्पत्तिलयादिषु एक हेतुम्, ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते येन जातानि जीवन्ति यत् प्रयन्त्यभिसविशन्ति’ ( तैत्ति० ३\।१\।१ ) इति श्रुते। प्रयन्ति यत्र लीनानि भवन्तीत्यर्थ। अनेन निमित्तकारणत्वसमानाधिकरणं जगदुपादानकारणत्व ब्रह्मलक्षणं सूचितम्। एकमित्यसहायार्थकम् तेन निमित्तकारणाभेद सूचित। ननु मिथ्याभूत कार्यनिरूपित कारणत्वस्यापि मिथ्यात्वाद् ब्रह्मणा कथमस्य लक्षणमत आह—

मायाश्रयमिति। सम्बन्धाभावात्मायाश्रयत्वात् तत्कृतमिदमस्य कारणत्वमित्यर्थ। माधिकेन कारणत्वेन मायिक एव ब्रह्मण सम्बन्ध इति भाव। तदुक्तं श्रुतौ—‘मायां तु प्रकृति विद्यान्मायिनन्तु महेश्वरम् ’ ( श्वेताश्व० ४।१० ) इति। ननु मायाश्रयत्वे जीव प्रति स्वस्वरूपमित्र स्व प्रत्यपि एनं माया आवृणुयात्तत्राऽऽह—विगतमायमिति। विगता माया आवरणशक्तिरूपा यस्मात् तम् एनं प्रति स्वस्वरूपावरणशक्तिरहिता सतीत्यर्थः। अचिन्त्यमूर्ति ‘यतो वाचो निवर्त्तन्ते अप्राप्य मनसा सह’ ( तेत्ति० आरण्य० ८\।४\।१) इति श्रुते। एवं जगदुत्पत्यादिकारणस्वरूप तटस्थलक्षणमुक्तम् तेन रूपेणाज्ञेयत्वात्। अथ स्वरूपलक्षणमाह—अमल निजबोधरूपमिति, ‘सत्यं ज्ञानमनन्त ब्रह्मे ‘ति ( तैत्ति० २।१।१ ) श्रुते।

पठन्ति ये नित्यमनन्यचेतस शृण्वन्ति चाध्यात्म¹³⁰कसंज्ञितं¹³¹ शुभम्।
रामायण सर्वपुराणसम्मत विधृतपापा¹³² हरिमेव यान्ति ते॥ ६१॥

अध्यात्मरामायणमेव नित्य पठेद् यदीच्छेद्भवबन्ध मुक्तिम्¹³³।
गवां सहस्रायुतकोटिदानफल¹³⁴ लभेद् य शृणुयात्¹³⁵ स नित्यम्॥ ६२॥

पुरारिगि¹³⁶रिसम्भूता श्रीरामार्णवसङ्गता¹³⁷।
अध्यात्मराम¹³⁸गड्गेय पुनाति भुवनत्रयम्॥ ६३॥

—————————————————————————————————————————

६२। नरो०। भवो जन्म, तद्रूपो बन्धो भवबन्ध, तस्य या मुक्तिर्निवृत्तिस्ताम्। यद्वा भव ससारस्तद्रूपो बन्धस्तस्मान्मुक्तिस्ताम्। सहस्रेणाधिकमयुत तेनाधिका कोटि, तस्या यद्दान तत्फलम्।
६३।नरो०। पुरारि शिव, स एव गिरि पर्वत, तस्मात् सम्भूता प्रभूता। श्रीराम एव अर्णव समुद्रस्तत्सङ्गता। अध्यात्मरामोऽध्यात्मरामायणम्, यथा भीमो भीमसेन, स एव गङ्गा, अन्याऽपि गङ्गा हिमालयगिरे सम्भूता समुद्रसंगता।

—————————————————————————————————————————

इदमेव रूपममलम् उपाधिकृतढोपरहितम्। जीवस्तूपाधिकृतकत्तृत्वाद्यभिमानवान् तथा नेश्वर इति भाव.। निजं स्वाभाविक बोधरूपमेव [रूप] यस्य तम्। अनेन रूपान्तर सर्व मायिकमिति सूचितम्। विदित तत्त्व ज्ञान स्वस्य बोधस्वरूपत्व येन तम्। तेन रामावतारे शोकक्रोधादि-नटवन्नाटनमात्रमिति सूचितम्। रा०।

[ विश्वेत्यादि। विश्वस्य जन्मपालनादिषु हेतुं निमित्तम्। ननु [ ते ? तत्र ] ब्रह्मादयः प्रसिद्धास्तन्नाऽऽह—एकमद्वितीयम्, तेषामपि तद्रूपत्वात्। नन्वेकस्य कथ तथात्वम्, तन्नाऽऽह—मायाश्रयम्। ननु तर्हि मायित्वात् किं जीव ? न, विगतमायम्, विगता दूरादेव स्वयं निरस्ता माया यस्मिन् तम्। ‘माया परैत्यभिमुखे च विलज्जमाना’ (२\।७\।४७ ) इति श्रीभागवतोक्ते। ननु मायाश्रयत्व विगतमायत्वञ्च कथमेकस्यास्तु तत्राऽऽह—

अचिन्त्यमूर्त्तिमज्ञेयस्वरूपम्। गो० ]

६१। सर्व पुराणसम्मत सर्वपुराण श्रेष्ठम्, श्रेष्ठत्वमस्य विष्णुसायुज्यसाधकत्वेन। विधूतपापा अपगतकलुषास्ते हरिमेव यान्ति, एवेति निश्वयार्थे, निश्चितमेव विष्णुसायुज्यरूपमोक्षं गच्छन्तीत्यर्थ।

६२। यशृणुयात् स सहस्रगुणितायुततद्गुणितकोटिसख्यगोदानादधिकफलं लभेदित्यन्वय। रा०।

६३। पुरारिगिरीति रामार्णवेति च रूपके, अध्यात्मरामगङ्गेति अध्यात्मरामशब्दोऽध्यात्म-

कैलासाग्रे कदाचिद्रविशतविमले मन्दिरे रत्नपीठे
सविष्टं ध्याननिष्ठ विनयनमभयं सेवित सिद्धसङ्घै।
देवी वामाङ्गसंस्था¹³⁹ गिरिवरतनया पार्वती भक्तिनम्रा
प्राहेद देवमीश सकलमलहरं वाक्यमानन्दकन्दम्॥ ६४॥

श्रीपार्वत्युवाच -

नमोऽस्तु ते देव जगन्निवास सर्वार्थदृक्त्व¹⁴⁰ परमेश्वरोऽसि।
पृच्छामि तत्त्व¹⁴¹ पुरुषोत्तमस्य सनातन¹⁴² त्वञ्च सनातनोऽसि॥ ६५॥

—————————————————————————————————————————

६४। नरो०।रविशतविमले सूर्यशतोज्ज्वले। गिरिवरतनया पर्वतश्रेष्ठदुहिता। सकलमलहरम् आनन्दकन्दम् आनन्दमूलम्।

६५। नरो०। नमोऽस्त्विति। हे देव, जगन्निवास। रामस्य तत्त्वं कथमह वेद्मीतिचेत्तत्राऽऽह—

सर्वार्थद्यगिति। सर्वार्थद्रष्टत्यर्थ। कथम सर्वार्थ गिति चेत्तत्राऽऽह - परमेश्वरोऽसीति। तत्स्व स्वरूप याथार्थ्य वा। सनातनं नित्यम्, अनित्यस्य नित्यज्ञान कथ स्यादिति चेत्तत्राऽऽह—

सनातनोऽसीति।

—————————————————————————————————————————

रामापरस्तदेव गङ्गेति। अनेन रूपकेण सर्वमहापातकादीनामपि नाश इति सूचितम् गङ्गाया-स्तन्नाशकत्वस्य सर्वश्रुतिस्मृ तिसिद्धत्वात्। रा०।

६४। सकलमलहरवस्तुविषयत्वाद्वाक्यस्यसकलमलहरत्वम्।

आनन्दकन्दमितीशविशेषणम्। ‘एतस्यैवाऽऽनन्दस्य मात्रामुपजीवन्ति’ (बृह० ४।३।३२) इति श्रुतेरस्य सर्वानन्दमूलत्वेनाऽऽनन्दकन्दत्वम्। रा०।

रविशतविमले अगणितरविरश्मिप्रतिभासिते। रत्नपीठे रत्ननिर्मितासने। सिद्धसङ्घैःसिद्धा देवयोनिविशेषा मन्त्रादिसाधनेन सिद्धिविशिष्टाश्रा, तेषां सङ्घ समूह। वामाङ्ग

संस्था शङ्करस्येति शेष’। सफलमलहरं निखिलपापनिर्मुक्तिकारकम्।

६५। देवो द्योतनात्। जगन्निवसत्यस्मिन् जगति निवसतीति वा जगन्निवासस्तत्सम्बुद्धि, ते तुभ्यं नमोऽस्तु। यतस्त्वं सर्वात्मदृक् सर्वस्वरूप आत्मा ब्रह्म। ‘सर्वं खल्विद ब्रह्म’ (छान्दो० ३\।१४\।१ ) इति श्रुते। तमनिशमात्मरूपतया पश्यतीति सर्वात्मदृक् अत एव परमेश्वरोऽसि अत. पुरुषोत्तमस्य सर्वेभ्य. पुरुषेभ्य उत्तमस्य तस्यैव ब्रह्मण सनातनमुपाधिरहितं सोपाधे रूपस्य ज्ञानोत्तरं नाशान्न सनातनत्वम्, तत्त्वं पृच्छामि। ननु असनातनेन मया कथ तद्वक्तुं शक्यमत आह-त्वञ्च सनातमोऽसि त्वमपि स एवासीति त्वदज्ञातं न किञ्चिदिति भाव। रा०।

गोप्य यदत्यन्तमनन्यवाच्यं वदन्ति भक्तेषु महानुभावा।
यदप्यहोऽह तव देव भक्ता प्रियोऽसि मे त्व वद यत्तु पृष्ठम्॥ ६६॥

ज्ञानं सविज्ञानमथानुभक्ति वैराग्ययुक्तञ्च¹⁴³ मित विभास्वत्।
जानाम्यह योषिदपि त्वदुक्त यथा तथा ब्रूहि तरन्ति येन॥ ६७॥

पृच्छामि नान्यच्च¹⁴⁴ पर रहस्य तदेव चाग्रे¹⁴⁵ वद् वारिजाक्ष।
श्रीरामचन्द्रेऽखिलतत्त्वसारे¹⁴⁶ भक्तिर्दृढा नौर्भवति¹⁴⁷ प्रसिद्धा॥ ६८॥

—————————————————————————————————————————

६६। नरो०।अत्यन्त गोप्यं त्वं कथ वक्तव्येति चेत्तत्राऽऽह— गोप्यमिति। अनन्यवाच्यत्वादु यदत्यन्त गोप्यं तदपि महानुभावा भक्तेषु वदन्ति। अहो हे।

६७। नरो०।विज्ञायतेऽनेनेति विज्ञानमुपदेशस्तेन सह वर्त्तमानम्।यहा ज्ञानमात्मविषयम्, विज्ञानं शास्त्रीयम्। यद्वा शास्त्राचार्योपदेशक [ देश ] ज्ञानम्, विज्ञानं निदिध्यासनम्।‘विज्ञाय प्रज्ञां कुरु’ (बृह० ४\।४\।११ ) इति श्रुते।

६८।नरो०। हे वारिजाक्ष, नान्यच्च पृच्छामि, येन तरन्ति तदेव पर रहस्यम् अग्रे वदेत्यन्वय।अखिलतत्त्वसारे चतुर्विंशतितत्त्वेभ्य श्रेष्ठे इत्यर्थ।

—————————————————————————————————————————

६६। अस्यन्तगोप्यम् ’ इद तु ते गुह्यतम’ मिति ( ९ \। १ ) गीतोक्ते। अनन्यवाच्यं भक्तान्येषु वक्तुमयोग्यम्, अहो तदपि भक्तेषु वदन्ति, अतो मे पृष्ठ यत् तत् तु निश्चयेन वद। हे देव, यतोऽह तब भक्ता। ननु मद्भक्ता त्वं कुतस्तन्नाऽऽह - यतस्त्व मे प्रियोऽसि। रा०।

६७। येन ज्ञानेन जनास्तरन्ति पुनर्जन्मादि संसार न प्राप्नुवन्ति, तत् सविज्ञान ज्ञानं ब्रूहि। विज्ञानं निदिध्यासनपरिपाकजमपरोक्षज्ञानं तत्सहितं तत्फलकमिति यावत्, ज्ञानं श्रवणमननज परोक्षम्, ‘ब्रह्मैव सर्वम्’ ‘ब्रह्मैवाह’ मिति च, ‘तरति शोकमात्मविदिति ( छान्दो० ७\।१\।३ ) श्रुते। तद् ब्रूहि तज्जनकवाक्य ब्रूहीत्यर्थ। तज्ज्ञानं न च वैराग्य विना, वैराग्यञ्च न भक्ति विनेत्यत आह-अनुभक्ति वैराग्ययुक्तं चेति। भक्ते पचादनुभक्ति, जायमानं यद्वैराग्य तद्युक्तं तदुपायबोधकवाक्ययुक्त वैराग्ययुक्तञ्चेत्यर्थ। तथा च पातञ्जलसूत्रम् — ‘दृष्टानुश्रविकविषय वितृष्णस्य वशीकारसंज्ञा वैराग्यम् ’ (१।१५) इति। अनुश्रवो वेदस्तद्बोधित स्वर्गादिरा श्रविक, भक्तिरीश्वरानुराग, तथा मितं मितशब्दवत्, विभास्वद् विशेषेण भास्वत्। श्रुतिमात्रेण झटित्यर्थप्रत्यायकशब्दबोधजनकवाक्ययुक्त ब्रूहि, यथा योषिदप्यह स्वदुक्त जानामि। रा०।

[ ज्ञानमित्यादि। ज्ञानं शास्त्रोक्तम्, विज्ञानमपरोक्षम्। अनु अनन्तरम्। विभास्वन्स्वप्रकाश. (?) \। गो० ]

६८। अग्रे प्रथमत। दृढा भक्ति. प्रसिद्ध नौर्भवति भवसागरतरणायेति शेषः। रा०॥

भक्तिः प्रसिद्धा भववन्धमोक्षणा¹⁴⁸ नान्यत्¹⁴⁹ तत’ साधनमस्ति किञ्चित्।
तथाऽपि हृत्संशयवन्धन मे विभेत्तुमर्हस्यमलोक्तिभिस्त्वम्॥ ६१॥

वदन्ति राम परमेकमाद्य निरस्तमाया¹⁵⁰गुणसम्प्रवाहम्।
भजन्ति चाहर्निशमप्रमत्ताः पर पद यान्ति तथैव सिद्धा॥ ७०॥

—————————————————————————————————————————

६९। नरो०। भवबन्धस्य मोक्षणं यस्याः सा भवबन्धमोक्षणा, ततो भक्ते, साधनं कारणम्, भक्तिरेवोपादेया। तस्यां सत्यां तत्तज्जिज्ञासा विफलेति चेत्तत्राऽऽह— तथाऽपीति।

७० नरो० ०। कथ तव हृत्संशयवन्वनमिति चेत्तन्नाऽऽह—वदन्तीत्यादि। आद्य कारणम्, आद्यत्वे हेतुरेकमद्वितीयमित्यर्थ। परमुत्कृष्टम्, परत्वे हेतु निरस्तमायागुणसप्रवाहमिति। निरस्तो निराकृतो मायागुणानां सत्त्वरजस्तमसां सप्रवाहोयेन तम्। एतेन सर्वज्ञत्वादिविशिष्टत्वं सूचितम् तेन च श्रीरामस्य जीवत्वं निरस्तम्, पर पदमुत्कृष्ट पद मोक्षमिति यावत्। श कल्याणम् (?)। अप्रमत्ता मदौद्धत्यशून्या प्रमादशून्या वा। यद्वा शमे श्रवणादिव्यतिरिक्तविषये मनसो निग्राह समत्ता ( ? )।

—————————————————————————————————————————

अन्यत् प्रष्टव्य वस्तु न पृच्छामि, तत्रंदानी मम स्पृहा नास्तीत्यर्थ। येन जनास्तरन्ति भवसागरमिति शेष, तदेव समुपायमेव अग्रे वद। अखिलतत्त्वसारे क्षित्यप्तेजोमरुदुव्योम-गन्धरूपरसस्पर्शशब्द नेत्रहस्तपादमुखनासिकाजिह्वाकर्णत्वक पायूपस्थप्रकृतिमनोबुद्वहङ्कारे-भ्यश्चतुविशतितत्त्वेभ्य सारे श्रेष्ठे।

६९। तदेवाह—भक्तिरिति। ततोऽन्यत् साधन नास्ति अन्यद धर्मादि तत्साधन भवमोक्षजनकत्वज्ञानसाधन नास्तीत्यर्थ, ‘सा मुख्येतरापेक्षितत्वात् ’ (१।२।२० )। ‘सा भक्ति परानुरक्तिरीश्वरे’ (११२) इति भक्तिमीमासाकृच्छाण्डिल्यसूत्राभ्याम्। ‘इतरेण ज्ञानेन स्वसाधन-तयाऽपेक्षितत्वात् सा भक्तिर्मुख्या’ इत्याद्यसूत्रार्थं। भक्तिलक्षणपर च द्वितीयसूत्रम्। हृत्-सशयबन्धन हृद्गतसशय विषय रामस्य अनीश्वरत्वम्। रा०।

धवबन्धमोक्षणा भक्तिस्तु तवास्ति ततोऽन्यद् साधन श्रेष्टसाधन नास्ति इत्यपि तव विदितमेव, तत् कथ ज्ञानविषयेय पृच्छेत्याह - तथाऽपीति। त्वममलोक्तिभिर्योषिदबोधयोग्यनिर्मलवचोभिर्मे हृत्सशयबन्धनम् अज्ञानोत्थसंशयबन्धनम्।

७०। निरस्तस्त्यक्तो मायागुणकृतो रागद्वेषादिसप्रवाहो येन तम्। अप्रमत्ता प्रमादोऽज्ञान तद्रहिता, ‘प्रमाद वै मृत्युमह ब्रवीमि’ इति सनत्सुजातीयोक्ते (२1४ )। तत्र हि ‘मृत्यु तम’ (बृह० १।३।२८ ) इति श्रुतेमृत्युपदेनाज्ञानमिति बोध्यम्। तथैव तेन प्रकारेण भजनेनैव सिद्धास्तत्त्वज्ञा. सन्त पर पद मोक्ष यान्तीत्यर्थः। रा०।

अत्रत्यो नरोत्तमसम्मत. पाठ. सुधीभिरनुसन्धेय.।

वदन्ति केचित् परमोऽपि रामस्वाविद्यया संवृतमानस¹⁵¹स्वम्।
जानाति नात्मानमत¹⁵²परेण सम्बोधितो वेद परात्मतत्त्वम्॥७१॥

यदि स्म¹⁵³ जानाति कुतो विलाप सीताकृतेऽनेन¹⁵⁴ कृतः परेण।
जानाति नैव यदि केन सेव्य समो हि सर्वैरपि जीवजातै॥ ७२॥

——————————————————————————————————

७१। नरो०। स्वस्य या अविद्या माया तया सवृतं मानम यस्य स। स्वं स्वीयम्, आत्मान स्वरूपम् परेण अन्येन, परात्मतत्त्व परमात्मतत्त्वम्।

७२। नरो०। सीताकृते सीतानिमित्तम्, परेण परमेश्वर [ रेण ]।समतुल्य। जीव-नानात्ववादिमतमालम्ब्य जीवजातैरित्युक्तम्। जीवजातैर्जीवसमूहै।
——————————————————————————————————
७१। परमोऽपि राम स्वाविद्यया मायया सवृतमावृतमात्मज्ञ ब्रह्मसज्ञम् आत्मान स्वरूप न जानाति। अत परेण ब्रह्मणा सम्बोधित ईश्वरस्तद्रूप स्व तत्त्व वेद जानातीति। तथा च वाल्मीकीये रावणवधादनन्तरं ब्रह्मवाक्यम् -

‘तमुवाच ततो देव स्वयम्भूरमरद्युति।
प्रगृह्य रुचिरं बाहु स्मारयन् पूर्वदैहिकम्॥
भवान् नारायण साक्षादेवचक्रायुध प्रभु। इत्यादि।

‘उपदेशसाहस्रयां भगवत्पादैरप्युक्तम्-

‘ब्रह्मा दाशरथेर्यद्वदुक्त्यैवापानुदत्तम।
तस्य विष्णुत्वसम्बोधे न यत्तान्तरमा स्थित•॥’ (तत्त्वमसि प्र० १०० ) इति। रा०।

रामवर्मणा ब्रह्मवाक्यत्वेन यदुद्धृतं रामायणीय तत्र -

इति ब्रुवाण काकुत्स्थ स्वयम्भूरमरद्युति।
अब्रवीच्छृणु काकुत्स्थ सत्यं सत्यपराक्रम॥
भवान् नारायण श्रीमान् देवश्चक्रायुध प्रभु॥

इति प्राच्ये ‘गोरेसियो’ सम्पादिते रामायणे लङ्काकाण्डे द्व्यधिकशततमे सर्गे ११ १२श - श्लोकयो

‘इति ब्रुवाण काकुत्स्थं ब्रह्मा ब्रह्मविदां वर।
अब्रवीच्छृणु मे वाक्यं सत्य सत्यपराक्रमम्॥
भवान् नारायणो देव श्रीमांश्चक्रायुधप्रभु ‘॥

इति पाश्चात्ये ‘वङ्गवासी’ मुद्रिते लङ्काकाण्डे एकोनविंशत्यधिकशततमे सर्गे १२श - १३श-श्लोकयो पाठो दृश्यते, न तु कुत्रापि रामवर्मधृतस्तादृश पाठ इति सुधीभिर्विवेचयितव्यम्।

७२। यदि आत्मानम् आत्मनो निरुपाधिब्रह्मत्वं जानाति स्म, तदा परेण परमेश्वरेण कुत.

अत्रोत्तरंकि विदितं भवद्भिस्तद् ब्रूहि¹⁵⁵ मे संशयभेद¹⁵⁶वाक्यम्॥७३॥

श्रीमहादेव¹⁵⁷ उवाच-

धन्याऽसि भक्ताऽसि परात्मनस्त्वं यज्ज्ञातुमीहा¹⁵⁸ तव रामतत्त्वम्।
पुरा न केनाप्य¹⁵⁹भिचोदितोऽहं¹⁶⁰ वक्तुं रहस्यं परमं निगूढम्॥ ७४॥

त्वयाऽद्य भक्त्या परिणो¹⁶¹दितोऽहं वक्ष्ये नमस्कृत्य रघूत्तमं ते॥ ७५॥

राम परात्मा प्रकृतेरनादिरानन्द एक पुरुषोत्तमो हि।
स्वमायया कृत्स्नमिद हि सृष्ट्वानभोवदन्तर्बहिरास्थितो य’॥ ७६॥

—————————————————————————————————————————

७३। नरो०। सशय भिनत्तीति सशयभेदम्, तच्च तद्वाक्यञ्चेति तत्तथा।

७४। नरो०। धन्याऽसीति। परमात्मनस्त्व भक्ताऽसि यद् यस्मात्तव रामतत्त्वं ज्ञातुमीहेति सम्बन्ध।अभिचोदित प्रेरित।

७६-७८। नरो०। परो भिन्न आत्मा स्वरूपं यस्य सः। प्रकृतिभिन्नत्वे किं चित्रमित्यत आह— अनादिरिति। पुराण इत्यर्थः। अनादित्वे हेतु— एक इति। अद्वितीय

—————————————————————————————————————————

कथ विलाप। मानुपोचित तादृशमनुशोचनं किंकारणमित्यर्थः। सीतानिमित्त भूयो भूयो रामविलापादिक वाल्मीकीयरामायणे अरण्यकिष्किन्ध्याकाण्डयोर्द्दश्यते, ग्रन्थविस्तृतिभिया तन्नान्नोद्धृतम्। यदि न जानाति तदा जीवजातै सम . स कथं सेव्य, अज्ञत्वाज्जीववदसेव्यत्वमेव तस्य इत्यत्र महान् विकल्पो मे समुपस्थितः। सर्वज्ञ सर्वदर्शी त्वं तत्वोपदेशेन तं नाशयेत्यर्थ।

[ तत्र विप्रतिपत्तिमाह—यदि स्मेति। परेण परमेश्वरेण तेन, ईश्वरस्य मोहादेरभावात्। गो० ]

७४। यत् त्वं परात्मनो रामस्य भक्ता यता तव रामतत्त्व ज्ञातुमीहा, अतस्त्वं धन्याऽसीतिशेष। परम निगूढम् अतिशयगोप्यं रहस्य रामस्य तात्पर्यं याथार्थ्यमिति यावत्। यद्वा परममिति रहस्यमित्यस्य विशेषणम्, रहस्य किम्भूत परममुत्कृष्टमित्यर्थ।

७५। भक्त्या अनुरागेणेत्यर्थ। परिणोदित प्रेरित। रघूत्तमं नमस्कृत्य ते सकाशे तस्यं वक्ष्ये।

७६। एवं पार्वत्या पृष्ट’ शिवो रामस्वरूपमाह—राम इति। राम परात्मा ब्रह्मवेत्यर्थ। प्रकृतेरित्यस्यान्य इति असंसगति व शेष। प्रकृतितत्कार्येभ्योऽन्यत्वात्तैरससर्गाच्च राम परमेश्वर एवेत्यर्थ। जीवस्तु तैरुपाधिभि ससृष्टस्तद्धर्मकर्तृत्वाद्यभिमानवानिति भाव। अत एव अनादिरेक आनन्द। कार्यानन्दव्यावृत्तये अनादिरिति। एवञ्च ‘आनन्द ब्रह्म’ (तैत्ति० ३।६।१) ‘एकमेवाद्वितीय ब्रह्म’ (छान्दो० ६।२।१ ) इति श्रुतिसिद्धं ब्रह्मेत्यर्थ। रा०।

सर्वान्तरस्थोऽपि¹⁶² निगूढ आत्मा स्वमायया सृष्टमिदं विचष्टे।
जगन्ति नित्यं परितो भ्रमन्ति यत्सन्निधौ चुम्बकलोहवद्धि॥ ७७॥

——————————————————————————————————

इत्यर्थ।किमाकार इत्यत आह— आनन्द इति। तर्हि जीवित्यत [ जीव इत्यत ] आह—

पुरुषोत्तमो हीति। अत्र ‘धने कशेरुकादयसंज्ञाया’मिति तत्पुरुष। पुरुषोत्तमत्वन्तु सर्वज्ञत्वादिना, तत्तु जीवस्य नास्तीति। यद्वा राम पुरुषोत्तम, हि यत परात्मा परमात्मा।परमात्मत्वं कुत इत्यत आह- प्रकृतेरनादिरिति। प्रकृतेरपि पुराण इत्यर्थं। तत् कुत इत्यत आह—

एक इति। एकोऽद्वितीय इत्यर्थ। नन्वस्य भजने को लाभ इति चेत्तत्राऽऽह—

आनन्द इति। आनन्दरूपत्वात्तस्य प्राप्तिरेव जीवस्य परमपुरुषार्थ इति भाव’। पुरुषेभ्यो हिरण्यगर्भादिभ्य उत्तमः पुरुषोत्तम। ननु विश्वमिदं दृश्यते कथमस्याद्वितीयत्वमित्यत आह—

स्वमाययेति। कृत्स्नं सकलम्। नभोवदिति। आकाशं यथा चतुर्विधशरीरघटादीनां बहिर्मध्ये तावत्तिष्ठते तथाऽयमित्यर्थ। तथा च श्रुति—

‘आकाशवत् सर्वगतो नित्य’ इति।

ननु तर्हि ज्ञानादिना दुर्लभत्वं कथमिति चेत् तत्राऽऽह – सर्वान्तरस्थोऽपीति। निगूढो

—————————————————————————————————————————

नन्वीशस्य मनुष्यादिदेहधारणं कथमत आह— स्वमाययेति। अघटित घटनाशक्तिरूपा माया ‘मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम्’ (श्वेताश्व० ४।१० ) इति श्रुतिसिद्धान्ततथा इदं कृत्स्न दृश्यं सृष्ट्वा अन्तर्बहिरास्थितो य’, ‘तत् सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् ’ ( तैत्ति० २।६।१ ) इति श्रुते। तादृशस्य मनुष्यशरीरपरिग्रहो नाऽऽश्वर्याय। तदुक्तं गीताभाष्ये ‘भूतानामीश्वरो नित्यशुद्धबुद्धस्वभावोऽपि स्वमायया देवानिव जात इव च लोकानुग्रहं कुर्वन् लक्ष्यते स्वप्रयोजनाभावेऽपि भूतानुजिघृक्षया’ ( ४।६ ) इति। रा०।

[ राम इति। प्रकृते परश्चासावात्मा चेति। एतेन सर्वकारणत्वमुक्तम्। यद्वा परस्य प्रकृत्यधिष्ठातृपुरुषस्याऽऽदिकारणम्—

‘तन्मायाफलरूपेण द्विधा समभवद् बृहत् '

इति स्मृते। आनन्द आनन्दस्वरूप \। ‘विज्ञानमानन्दं ब्रह्म’ ( बृह० ३।९।२८) इति श्रुते। एक सजातीयविजातीय भेदरहित। हि यत पुरुषोत्तम क्षराक्षराभ्यां पर। तदुक्तं गीता -

द्वाविमौ पुरुषौलोके क्षरश्चाक्षर एव च।
क्षर सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते॥
उत्तम पुरुषस्त्वन्य. परमात्मेत्युदाहृत।
यस्मात् क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तम।
अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथित पुरुषोत्तम॥ ( १५ अ०, १६-१७-१८ लो० )
इति। गो० ]

७७। नन्वेवं सर्वगतत्वे सर्वज्ञेय किं नेत्यत आह—

सर्वान्तरस्थोऽपि निगूढ आत्मेति।

मनसोऽप्यगोचरः। निगूढत्वे हेतुरात्मेति। ननु मायाया एव सृष्टिकर्तृत्वरूपं तटस्थलक्षणमस्तु किमीवरस्य तलक्षणस्वीकारेणेति चेत्तत्राऽऽह—

स्वमायया सृष्टमिदं विचष्टे इति। विचष्टे प्रकाशयति। परमेश्वरस्यैव विश्वसम्बन्धमायाकार्य भासकत्वाज्जगदुपादानत्वमिति भावः। ब्रह्मणस्त उपादानोपादेययोरभेदादुपादेयसाक्षात्कार एव ब्रह्मसाक्षात्कार, कथमुक्तं निगूढ इति चेत्तत्राऽऽह—

जगन्तीति। यत्सन्निधौ प्रकृताविति शेषः। चुम्बकलोहचत् चुम्बकस्यायस्कान्तस्य मणिविशेषस्य समीपस्थलौह इवेत्यर्थः। चिद्रूपेण ब्रह्मणा उज्ज्वलिताया जगदाकारेण परिणम्य-मानाया मायाया भ्रमणमेव जगद्भ्रमणम्। यद्वा जगत्पढ चिदाभासोज्ज्वलितपूर्व पूर्वसंस्कारा-जीवकर्मप्रयुक्तमायासृष्टचतुर्विधशरीराश्रितजीवजातानि बोधयति। भ्रमन्ति मृत्युयुक्तसंसार-वर्त्मनीति शेष। सृष्टेरनन्तत्वान्नित्यमित्युक्तम्। यत्सन्निधावित्यनेनाधिष्ठातृत्वमात्रमुक्तम्, जगदाकारेण परिणममानमायाधिष्ठानत्वं जगदुपादानत्वमिति नास्तु विशेष।

नन्वेवं तदविषयक ज्ञानासम्भवात् कस्यापि परमपुरुषार्थप्राप्तिर्न स्यादिति चेत्तनाऽऽह—

एतमिति (१)। विवेकिनां तज्ज्ञानात् परमपुरुषार्थप्राप्तिर्भवत्येवेति भाव। यद्वा नन्वेवमपि ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते येन जातानि जीवन्ती’ त्यादिभि ( तैत्ति० ३।१।१ ) श्रुतिभि प्रतिपादित जगत्सृष्टिकर्तृत्वं विना परमेश्वरत्वं न सम्भवतीति चेत्तत्राऽऽह— स्वमायया कृत्स्त्रमिदं हि सुष्टुति। माययेति स्वाधीनया माययेत्यर्थ। इदं जगत्। ननु किञ्चिज् जगत्स्वष्टमन्येनापि शक्यते, किं तत्र चित्रमिति चेत्तत्राऽऽह— कृत्स्नमिति। सकलजगत्सृष्टिकर्त्ता त्वेन सृष्टे पूर्वमपि विद्यमानत्व सूचितम्। ननु अव्याप्यवृत्तित्वे तथात्वमपि न सर्वोत्कर्षाश्रयत्व-

—————————————————————————————————————————

‘य. पृथिव्यां तिष्ठन् पृथिव्या अन्तर’ ( बृह० ३।७१३ ) इत्यादिश्रुत्या सर्वान्तरस्थत्वेनोऽपि निगूढ।

एष सर्वेषु भूतेषु गूढोऽऽत्मा न प्रकाशते।
दृश्यते त्वया बुद्ध्या सूक्ष्मया सूक्ष्मदर्शिभि॥ ( कठो० ३।१२ )

इति। ताशस्य सत्त्वे व्यवहारकालिकमपि मानमाह—

स्वमाययेति। स्वाज्ञानकल्पितया माययेत्यर्थ। अयं भाव—नित्यशुद्धादिरूपेश्वरस्वरूपाज्ञानेन तस्याघटितघटनासामर्थ्यापरपर्याया मायाख्या त्रिगुणा शक्तिरुपाधिकल्पितावच्छेदैस्तत्स्वरूपैर्जीवै कल्पिता, सा चस्वजातीयमेव ससारमुच्चावचं प्रसूते, अत एव तत्स्वरूपज्ञाने सकार्यायास्तस्या नाश। रज्जुज्ञानेनेव रज्जुकल्पितभुजङ्गस्य भयकम्पादिकार्य सहितस्य। न च जीवैस्तत्कल्पना तत्सृष्टोपाधिभिश्च जीवतेत्यन्योन्याश्रय, अनादित्वेनापि परीहारात्। नन्वेकस्य तत्त्वज्ञानेन तन्नाशे संसारोच्छेदापत्ति, एकरज्जौ युगपदु दशानां सर्पभ्रमे एकस्य रज्जुज्ञानेन तस्य सर्पभ्रमकार्ये भयकम्पादौ निवृत्तेऽप्यन्येषां तद्दर्शनेन तदनिवृत्तिवदुपपत्तेरिति। तया सृष्टमिदं विचष्टे पश्यति, एवञ्च द्रष्टृत्वेन तत्सिद्धि. ‘नान्योऽतोऽस्ति दृष्टा’ ( वृ० ३।७।२३ ) इति श्रुते। एकेनैवाकाशेनोपाधि-भेदाद घटाकाशादिव्यवहारवदेकेनैव चेतनोपाधिभेदादनेकजीवव्यवहारोपपत्तौ चेतनानेकत्वे माना-

एतन्न जानन्ति विमूढचित्तास्वाविद्यया¹⁶³ सवृतमानसा¹⁶⁴ ये।
स्वाज्ञानमप्यात्मनि शुद्धबोधे¹⁶⁵ स्वारोपयन्तीह निरस्तमाये॥७८॥

——————————————————————————————————

साधकमिति चेत्तत्राऽऽहृ— नभोवदन्तर्बहिरास्थितो य इति। आकाशमिव जगतो मध्ये बहिश्व आस्थित इत्यर्थ। यद्वा नन्वेवमपि जगतो बहिरन्त स्थितत्वाभावाद रामस्य कुतपरमात्मत्वमित्यत आह—नभोवदिति। ननु तर्हि ज्ञानादिनाऽतिसुलभत्वमिति चेत्तत्राऽऽह— सर्वान्तरस्थोऽपीति। निगूढो मनसोऽप्यगोचर। निगूढत्वे हेतुरात्मेति। नन्वेवमपि जगद्भासकत्वाभावात् कुतो रामस्य परमात्मत्वमित्यत आह—स्वमायया सृष्टमिदं विचष्ट इति। विचष्टे प्रकाशयति। तथा च हस्तामलकभाष्यम्-

‘यथाऽनेकचक्षु प्रकाशो रविर्न क्रमेण प्रकाशीकरोति प्रकाशम्।
अनेक धियो यस्तथैकप्रबोध स नित्योपलब्धिस्वरूपोऽहमात्मा॥’ (७म श्लोक ) इति।

अस्यार्थ— यथा येन प्रकाशकत्वप्रकारेण रविरादित्य एक एवानेकेषां चक्षुषां प्रकाशको युगपदनेकानि चक्षूंषि अधितिष्ठति न क्रमेण एकेकस्मै चक्षुषे प्रकाश्य प्रकाशीकरोति तथा तेनैव
प्रकारेण एकप्रकारोऽधिष्ठितोऽनेका धियो युगपदधितिष्ठति न क्रमेण एकैकस्यै धिये प्रकार प्रकाशीकरोति सोऽहमात्मा इति। नन्वेव तस्य कर्मबन्ध कथ न स्यात् कथं वा क्लेशश्च न स्यादित्यत आह—जगन्तीति।

यद्वा इदमाचयं पश्येत्युक्तवाह— स्वमायया इति। एकेन सृष्टपदार्थस्य बहिरन्तर्यत् स्थीयते तच्चित्रम् \। अपरं चित्रमाह—सर्वान्तरस्थोऽपीति। अपिशब्दोऽत्र विस्मये। सर्वान्तरस्थस्य

——————————————————————————————————

भावाद् द्रष्टृत्वेन तत् सिद्धिरिति भावः। न च तत्तदज्ञानरूपोपाधिविशिष्टस्यैव जीवत्वे जीवस्याज्ञानमिति व्यवहारानापत्ति, भार्याविशिष्टस्यैव गृहस्थत्वेऽपि गृहस्यभार्येतिवदुपपत्तेरिति दिक्।

चेतनस्वीकारे मानान्तरमाह — जगन्तीति। जगन्ति जगदन्त करणानि यत्सन्निधौ नित्यं परितो भ्रमन्ति स्वस्वचेष्टां कुर्वन्ति, अन्यथा सर्वस्य जडत्वाच्चेतनाभावे जगदान्ध्यप्रसङ्ग इति भाव। ननु ‘निष्कलं निष्क्रियं शान्तम्’ (श्वेताश्व ० ६। १९) इति श्रुतेस्तस्य निष्क्रियतया कथं तेनान्येषां व्यापारसम्पादनमत आह—चुम्बकलोहवद्वीति। यथा निष्क्रियोऽपि चुम्बकमणिर्लोहं शक्तिविशेषात् सन्निधिमात्रेण चालयति, तथा चेतनो निष्क्रियोऽपि स्वमायया वैचित्र्यादेव तानि सन्निधिमात्राद्वयापारयतीत्यर्थं। तदुक्तमाचार्यै—

‘अनापन्नविकार. सन्नयस्कान्तवदेव य।
बुद्ध्यादीश्चालयेत् प्रत्यक् सोऽहमित्यवधारयेत्॥ ( वाक्यवृ० १९) इति। रा०।

७८। एतन्मायागुणास्पृष्टत्वादिरूपं रामस्वरूपं ये जीवा न जानन्ति। अज्ञाने हेतु—

विमूढचेतस। विमूढचेतस्त्वे हेतु —

स्वाविद्यया संवृतमानसा इति। स्वोपाधिभूतया अविद्यया

ससारमेवानुसरन्ति ते¹⁶⁶ वै पुत्रादिसक्ता पुरुकर्मयुक्ताः।
जानन्ति नैवं हृदयस्थित¹⁶⁷ वै चामीकर कण्ठगत यथाऽज्ञा॥७६॥

—————————————————————————————————————————

यन्मनोऽगोचरत्वं तच्चित्रम्। अपराश्वर्यमाह—

स्वमायया सृष्टमिति। अङ्गस्य (अनङ्गस्य) नीरूपस्य यन्निखिलजगद्भासकत्वं तच्चित्रमिति। अपराश्वर्यमाह—

जगन्तीति। कटाक्ष-मात्रेणाखिलजगद् यत् सृज्यते तच्चित्रमिति।

७८। नरो०। ननु तर्हि परमेश्वरस्य स्वरूपनिरूपणं व्यर्थम्, जीवानां तत्साक्षात्कारासम्भवात् परमपुरुषार्थप्राप्तेरित्यत आह —

एतमिति। एत श्रीराम ते विमूढचित्ता न जानन्तीत्यन्वय। विमूढ विवेकशून्य वित्त येषां ते तथा। विमूढचित्तत्वे हेतु स्वाविद्ययेति। सवृतमाच्छादित मानस येषां ते। ते के ? ये इह निरस्तमाये शुद्धबोधे आत्मनि स्वाज्ञानमपि स्वारोपयन्ति।

७९। नरो०। पुत्रादिसक्ता. पुरुकर्मयुक्ता सन्त. ससारमेवानुसरन्तीति। निरस्तमाये पराभूतमाये, अत एव नित्यबोधे अन्त करणाद्युपाधिशून्यबोधे ब्रह्मणि स्वाज्ञानारोपणम् अहमज्ञ इत्यनुभवात्। पुत्रादिसक्ता. पुत्रादिरूपफलसङ्गसहिता इत्यर्थः। तथा च गीता—

‘तमासक्त सततं कार्यं कर्म समाचर।
असक्तो ह्याचरन् कर्म परमाप्नोति पूरुषः॥ इति। ( ३।१९ )

अल्पकर्मक्षयस्तावत् केनापि प्रकारेण स्यादित्यभिप्रेत्याऽऽह—

पुर्विति। अज्ञानवजानन्नुप-संहरति—

जानन्तीत्यादिना। अज्ञा कण्ठगत चामीकरमिव एवं हृदयस्थितमात्मान न जानन्तीत्य-न्वयः। अनीति [ कण्ठेति ] सन्निहितत्वांशे दृष्टान्तः।

—————————————————————————————————————————

विद्याविरोधिभाषदाढ्य रूपया सवृतान्त करणा। अतस्ते जीवा. शुद्धबुद्धे शुद्धत्वं मायादोषा-नाक्रान्तत्वेन। बुद्धे ज्ञानस्वरूपे निरस्तमाये स्वज्ञानवतां निरस्ता माया येन तादृशे। ‘मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते’ ( ७११४ ) इति गीतोक्ते। ईदृशे रामे स्वाज्ञानं सुतरामारोपयन्ति। स्वस्याज्ञत्वाद्राममज्ञमिति जानन्तीत्याशयः। रा०।

[ एतन्न जानन्तीत्यादि। स्वाविद्यया सवृतमानसा इति स्वस्याऽऽत्मनोऽविद्यया। स्वाज्ञानमिति। यथा स्वयमज्ञानं तथा तस्मिन्नप्यज्ञानमारोपयन्ति। गो० ]

७९। ते पुरुकर्मयुक्ता भूरियज्ञादिकर्मनिरता. ‘पुरुह्वं पुरु भूयिष्ठं स्फिरं भूयश्च भूरि च’ इत्यमरः। संसारमेवानुसरन्ति। अज्ञा भ्रान्ता यथा कण्ठगतं चामीकरं स्वर्ण ‘स्वर्ण सुवर्ण कनकं हिरण्यं हेम हाटकम्। चामीकरम्’ इत्यमर, स्वर्णालङ्कारमिति यावत् न जानन्ति भ्रमवशादेव प्रस्मरन्तीत्यर्थ, तथा तेऽपि हृदयस्थित सर्वव्यापित्वेन हृदयेऽपि वसन्तं परमात्मस्वरूपं रामं न जानन्तीत्यर्थः।

यथा¹⁶⁸प्रकाशो न तु¹⁶⁹ विद्यते रवौ ज्योतिः¹⁷⁰स्वभावात्¹⁷¹ परमेश्वरे तथा।
विशुद्धविज्ञानघने रघूत्तमे¹⁷² विद्या कथं स्यात् परत¹⁷³परात्मनि॥ ८०॥

यथा हि चाक्ष्णो¹⁷⁴र्भ्रमतोर्गृहादिक विनष्टदृष्टै¹⁷⁵भ्रमतीव दृश्यते।
तथैव देहेन्द्रियकर्त्तुरात्मनः कृत¹⁷⁶ परेऽभ्यस्य¹⁷⁷ जनो विमुह्यति॥ ८१॥

—————————————————————————————————————————

८०। नरो०। स्वरूपलक्षण तटस्थलक्षणाभ्यां श्रीरामं लक्षयित्वा तदुद्विमुखानवज्ञाय इदानीं श्रीपार्वत्या संशयं निराकरोति —तथेति [ यथेति ] चतुर्भि। ज्योति स्वभावात् प्रकाशस्वरूपात् परमेश्वरे परमनियन्तरि परमाधिष्ठातरीति यावत्, ’ धियो यो न प्रचोदयात् ’ ( बृह० ६ \।३\।६ ) इति श्रुते। परमेश्वरे इति स्वावित्यस्य विशेषण वा। विशुद्ध विज्ञानघने अन्त करणाद्युपाधि-शून्यचिन्मूर्ती विद्या ज्ञानं कथ स्यात् तिष्ठेदित्यर्थ। परत इति सप्तम्यास्तसि। मूलकारणे इत्यर्थ। परात्मनि परमात्मनि। rer प्रकाशकत्वकत्वात् [ प्रकाशात्मकत्वात् ] सूर्यस्य प्रकाशाधारता न सम्भवति तथा विद्यात्मकत्वाच् श्रीरामस्य विद्याधारता न सम्भवति, आधारायो स्वभावतो भेदादिति भाव।

८१। नरो०। ‘यदि स्म जानाति कुतो विलाप. सीताकुते तेन कृतः परेणेति (१।७२ श्लो०)

—————————————————————————————————————————

८०। किञ्च परमात्मन्यज्ञानासम्भव इति दृष्टान्तेनाऽऽह - यथेति। अप्रकाशस्तमो यथा खौ ज्योति स्वभावे ज्योति स्वरूपे न विद्यते, तथा विशुद्ध विज्ञानेन निर्विशेषापरोक्षज्ञानेन घने निविडे परत. परात्मनि उत्कृष्टेभ्योऽप्युत्कृष्टे रामे अविद्या कथं स्यात्, तादृशे वस्तुन्यविद्यानवकाशादिति भावः। तदुक्तमाचार्यै—

अप्रकाशो यथादित्ये नास्ति ज्योति स्वभावतः।
नित्यबोधस्वरूपत्वान्नाज्ञानं तद्वदात्मनि॥ इति।

( उपदेशसा० पार्थिवप्रकरणम् १६। ३७ ) रा०।

[ रवौ यथा अप्रकाशोऽन्धकारो न विद्यते ज्योतीरूपत्वात्। अविद्या अज्ञानम्। यद्वा अविद्या पञ्चपर्वा। तदुक्तं श्रीभागवते–

सर्जाऽन्धतामिस्रमथ तामिस्रमादिकृत्।
महामोहञ्च मोहञ्च तमश्चाज्ञानवृत्तय॥ ३।१२।२ इति।

पातञ्जले -

अविद्यास्मितारागद्वेषाभिनिवेशा. पञ्च क्लेशा ( सा० पा० ३ ) इति।

विष्णुपुराणे च-

अविद्या पञ्चपर्वैषा प्रादुर्भूता महात्मन.। ( १/५/५ ) इति। गो०]

८१। ननु स्वाज्ञानेन राममज्ञं व्यवहरति जन इत्युक्तमसङ्गतम्, अन्यगतस्यान्यत्राऽऽरोपा-

नाहो¹⁷⁸ न रात्रि सवितुर्यथा भवेत् प्रकाशरूपा¹⁷⁹व्यभिचारतः क्वचित्।
ज्ञानं तथाऽज्ञानमिद द्वय हरौ रामे कथ स्थास्यति शुद्धचिद्धने॥ ८२॥

तस्मात् परानन्दमये रघूत्तमे विज्ञानरूपे न हि विद्यते तमः।
अज्ञानसाक्षिण्यरविन्दलोचने मायाश्रयत्वान्न विमोहकारणम्¹⁸⁰॥ ८३॥

—————————————————————————————————————————

यदुक्त तत्राऽऽह—

यथा हीत्यादि। अक्ष्णोश्चक्षुषोर्भ्रमतो सतो विनष्टं दृष्टम् अभ्रमच्चक्षु सयोगकालीनं ज्ञान येषां तैस्तथा, भ्रमतीव भ्रमणाश्रय इव। देहेन्द्रियकर्त्तुरात्मन इति आभासीभूताज्ञानतादात्म्यापन्नचैतन्यस्येत्यर्थ, ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते येन जातानि जीवन्ति ( तेत्ति० ३\।१\।१) इत्यादिश्रुते। अत्राविवक्षितकर्तृत्वेन सम्बन्धविवक्षायां षष्ठी, आर्षो वा तत्प्रयोग। परे ब्रह्मणि अध्यस्य आरोप्य मुह्यति आभासीभूताज्ञानतादात्म्यापन्नचैतन्येनैवैतत्कृतं न तु साक्षीभूतचैतन्येनेति विवेचनशून्यताश्रय। यथाऽभ्रमदपि भ्रमचक्षु सन्निहितं गृहादिक भ्रमदिव लक्ष्यते, तथा कर्म अकुर्वदपि कर्म कुर्वदाभासीभूताज्ञानतादात्म्यापन्नचैतन्यसन्निहितं साक्षीभूतचैतन्यं कर्म कुर्वदिव लक्ष्यते इत्यभिप्राय।

८२। नरो०। ‘जानाति नैव यदि केन सेव्य समो हि सर्वैरपि जीवजाते.’ इति (१।७२श्लो०) यदुक्तं तत्राऽऽह—

नाहो न रात्रिरित्यादि। अत्राह पद प्रकाशपरम्, रात्रिपदमप्रकाशपरम्। प्रकाशरूपाव्यभिचारइति प्रकाशरूपाभावविरहादित्यर्थ। ‘ज्ञानं तथाऽज्ञानमिदं द्वय हरौ रामे कथं स्थास्यति शुद्वचिदधने’ इति। अज्ञानमविद्या कथं स्थास्यति ( विमोहकारणत्वेन ?) नास्तीत्यर्थ, विमोहकारणत्वेनेति शेष। शुद्धचिधने अन्त करणाद्युपाधिशून्यचिद्रूपे।

८३ \। नरो०। उपसंहरति — तस्मादिति। परश्वासौ आनन्दमयश्चेति तस्मिन, विज्ञान-

—————————————————————————————————————————

सम्भवादित्याशङ्क्य सदृष्टान्ततया मोह जीव उपपादयति। यथा विनष्टदृष्टेर्दोषयुक्तदृष्टे पुरुषस्य भ्रमताऽक्ष्णा गृहादिकं श्रमतीव उत्प्रेक्षेयम्, भ्रमतीवेति गृह्यते, तेनैव नष्टदृष्टिना पुरुषेणेति शेष। तथैव देहेन्द्रियावच्छिन्नस्य कर्त्तुरात्मनोऽन्त. करणस्याहङ्कारस्य कृत परे सर्वधर्मालिप्ते तदवच्छिन्ने चेतनेऽध्यस्य जनो जीवो मुह्यति अहं कर्त्तेति मोहं प्राप्नोति एवञ्च यथाऽक्षिगतभ्रमणस्य गृहादावारोप, यथा चान्त’ करणधर्मस्य कर्तृत्वादेरात्मन्यारोपस्तथा स्वाज्ञानस्य रामे आरोप इत्याशयः। रा०।

८२। भगवति रामे स्वतो ज्ञानमज्ञान वा न सम्भवतीति पुनरपि दाययोक्तं युक्तमेवाऽऽह—

नाह इति। सूर्य प्रति रात्रिदिवसविभागाभावे हेतु प्रकाशरूपाव्यभिचारत। क्वचित् क्वापीत्यर्थ। ज्ञानाज्ञानयोर्भगवत्यनवस्थितौ हेतु शुद्धचिदधनत्वम्। रा०।

८३। परानन्दमये सर्वभूतै रेतदानन्दमात्रया उपजीवनाद विज्ञानरूपे निर्विकल्पकज्ञानरूपे तमोऽज्ञानरूपम्। तमसो सम्बन्धे हेतुद्वयम्। अज्ञानसाक्षित्वं मायाधिष्ठातृत्वरूपं मायाश्रयत्वञ्च

तत्र¹⁸¹ ते कथयिष्यामि रहस्यमपि¹⁸² दुर्लभम्।
सीताराममरुत्सूनुसवादं मोक्षसाधनम्¹⁸³॥८४ ॥

पुरा रामायणे रामो रावण देवकण्टकम्।
हत्वा रणे रणश्लाघी सपुत्रबलवाहनम्॥८५ ॥

सीतया सह सुग्रीवलक्ष्मणाभ्यां समन्वित।
अयोध्यामगमद्रामों हनूमत्प्रमुखैर्वृत’॥८६ ॥

अभिषिक्त’ परिवृतो वशिष्ठाद्यैर्महात्मभिः।
सिंहासने समासीनः कोटिसूर्यसमप्रभः¹⁸⁴॥८७ ॥

—————————————————————————————————————————

रूपे चिद्रूपे तमोऽज्ञानम्, तत्साक्षिणि तदूष्टरि। एतेन सर्वव्यापकत्वं सूचितम्। आश्रयत्वान्माया न विमोहकारणमित्यन्वय। एतेन मायाया. श्रीरामाधीनत्वं सूचितम्।

८४। नरो०। अन्न रामायणे सीताराममरुत्सूनुसवादं ते तव तुभ्यं वा कथयिष्यामीत्यन्वयः।

८५। नरो० ०। देवानां कण्टको देवकण्टकस्तम्। कण्टक. शत्रु। यद्वा देव कण्टकोयस्य तं देवकण्टकम्।

—————————————————————————————————————————

मोहकारणं तमोऽज्ञानम्, यो यन्मायाधिष्ठाता स तद्विषयाज्ञानहीन इति लोके दर्शनादिति भाव। नन्वेव सति ‘ब्रह्मा दाशरथेर्यद्वदुक्तयैवापानुदत्तम. ’ ( उपदेशसा० २८\।१०० ) इत्याद्याचार्या का गतिरिति चेत् शृणु रावणवधार्थं मनुष्यत्वनाटनाय भगवता सङ्कल्पपूर्वं कृतस्य स्वमाहात्म्याच्छादनस्य तत्र तम शब्देनोतेरदोषात्। उक्त हि सङ्क्षेपशारीरके-

‘सङ्कल्पपूर्वकमभूद्रघुनन्दनस्य नाह विदान इति कञ्चन कालमेतत्।
ब्रह्मोपदेशमुपलभ्य निमित्तमात्र तच्चोत्ससर्ज स कृते सति देवकार्ये॥(२।१८२)

इति। भागवतेऽप्युक्तम्— ‘स्त्रीसङ्गिनां गतिरिति प्रथयश्चकार’ इति। रा०।

८५। रामेण रावणवधोऽस्यैव युद्धकाण्डे त्रयोदशसर्गे—

‘स निमग्नो महाघोर. शरीरान्तकर. शर०।
विभेद हृदयं तूर्ण रावणस्य महात्मन॥
रावणस्याहरत् प्राणान् विवेश धरणीतले॥

इति श्लोकयो। तस्य पुत्रसैन्यवाहनादिविनाशो युद्धकाण्डस्य प्राय सर्वत्र।

८६। रामस्य लङ्कातोऽयोध्याप्रयाणप्रारम्भो युद्दकाण्डे त्रयोदशसर्गे रामस्याभिषेको युद्धकाण्डे पञ्चदशस।

दृष्ट्वातदा हनूमन्तं प्राञ्जलिं पुरतः स्थितम्।
कृतकार्यं निराकाङ्क्ष ज्ञानापेक्षं महामतिम्¹⁸⁵॥ ८८॥

रामः सीतामुवाचेदं ब्रूहि तत्त्वं हनूमते।
निष्कल्मषोऽयं ज्ञानस्य पात्र नौ नित्यभक्तिमान्॥ ८६॥

तथेति जानकी प्राह तत्त्वं रामविनिश्चितम्¹⁸⁶।
हनुमने प्रपन्नाय सीता लोकविमोहिनी॥ ६०॥

श्रीसीतोवाच—

रामं विद्धि परं ब्रह्म सच्चिदानन्द म¹⁸⁷द्वयम्।
सर्वोपाधिविनिर्मुक्त सत्तामात्रमगोचरम्॥ ६१॥

—————————————————————————————————————————

८८। नरो०। प्राञ्जलित्वेन प्रभुभक्तत्व सूचितम्। उपकर्तुरुपकार कर्त्तुं युज्यत एवेत्यभिप्रेत्याऽऽह— कृतकार्यमिति। अमूल्यधनदानेऽप्यस्य सन्तोषो न भविष्यतीत्यभिप्रेत्याऽऽह— निराकाङ्क्षमिति। तस्मादीश्वरविषयज्ञानमेवापेक्षते इत्यभिप्रेत्याऽऽह—

ज्ञानापेक्षमिति। तन्न योग्यता चास्य विद्यते इत्यभिप्रेत्याऽऽह - महामतिमिति। स्थिरमतिमित्यर्थ।

८९-९०। नरो०। ज्ञानपात्रत्वे हेतुर्निष्पापत्वम्। नौ आवयो’।प्रपन्नायशरणागताय। लोकविमोहिनीत्यनेन मायारूपत्वमुक्तम्।

९१-९२। नरो०। राममिति। रामं सच्चिदानन्दम् अद्वयं ब्रह्म विद्धीत्यन्वयः।यहा रामं ब्रह्म विद्वत्यन्वय \। किन्तावद ब्रह्मस्वरूपमित्यपेक्षायामाह— सच्चिदानन्दमद्वयमिति।

—————————————————————————————————————————

८८। पुरत स्थितमित्यनेन गुरूपसदनं दर्शितम्, निगकाङ्क्षमित्यनेन ज्ञानेतरधनादिनिरपेक्षत्वं सूचितम्। रा०।

८९। तत्त्वं मम तव च याथार्थ्यम्, मम परब्रह्मत्वं तव परमप्रकृतित्वमित्यर्थ। यतोऽयं नौ आवयो नित्यभक्तिमान् सततानुरागवान् ततोऽय निष्कल्मष निष्पाप’, यतो निष्कल्मषस्ततो ज्ञानस्य ब्रह्मनिष्टपरात्मतत्त्वस्य पानं भाजनम्। विधेयप्राधान्यात् क्लीवत्वम्। रा०।

९०। लोकविमोहिनी ‘मायां तु प्रकृतिं विद्धी’ त्यादिना मायारूपत्वात्। राम

विनिश्वितं रामकनिष्ठ तत्त्वं रामस्य ब्रह्मत्वं प्रपन्नाय शरणागताय ज्ञानलाभार्थमित्यर्थ।

९१ \। जानकी प्राहेत्युक्तम्, तदाह — राममिति। रामपरं ब्रह्मविद्धि।

रमन्ते योगिनोऽनन्ते नित्यानन्दे चिदात्मनि।
इति रामपदेनासौ परं ब्रह्माभिधीयते॥ ६।

इति तापनीये पाद्मे चोक्ते। सत् बाधहीनम् -

आनन्द निर्मल शान्त निर्विकारं निरञ्जनम्।
सर्वव्यापिनमात्मान स्वप्रकाशमकल्मषम्॥ ६२ ॥

—————————————————————————————————————————

सच्चादश्चिच्च आनन्दञ्चेति कर्मधारय। अद्वयमद्वैतमित्यर्थ। तर्हि जीवत्व कथं न स्यादित्यत आह—परमिति। उत्कृष्टमित्यर्थ। परत्वे हेतु सर्वोपाधिविनिर्मुक्तमिति। अन्त करणाछुपाधिशून्यमित्यर्थं। ननु तर्हि अस्य दर्शनादेव ब्रह्मज्ञान जातमिति [ जायतामिति ] चेत्तत्राऽऽह— अगोचरमिति। यद्वा ननु तर्हि साकारत्वादस्य ज्ञानमनायाससाध्यमिति चेत्तत्राऽऽह—

अगोचरमिति, अविषयमित्यर्थ, ज्ञानादेरिति शेष। ननु देशकालपरिच्छिन्नत्वादस्य व्यक्तत्वं भविष्यतीति कथमुक्तमगोचरमिति चेत्तत्राऽऽह —

सर्वव्यापिनमिति। सर्वव्यापित्वेन देशकालाद्यपरिच्छिन्नत्व सूचितम्। मलदूरीकरणेन व्यक्तत्व भविष्यतीति चेत्तत्राऽऽह —

निर्मलं निरञ्जनमिति। एकार्थपयोपादानं निर्मलत्वातिशयसूचनार्थम्। ननु जन्मादिना व्यक्तत्वं भविष्यतीति चेत्तनाऽऽह—

निर्विकारमिति, जन्ममरणादिरूपविकाररहितमित्यर्थ। निर्विकारत्वे हेतु —

अकल्मषमिति। पापसत्वे मायावृतत्वाद विकारित्वं स्यादिति भाव। ननु क्रियया व्यक्तत्वं भविष्यतीति चेत्तत्राऽऽह—

शान्तमिति, निरीक्षमित्यर्थं। यद्वा रागादिना व्यक्तत्वं नास्तीति सूचनाय

—————————————————————————————————————————

सत्यत्वं बाधराहित्य जगद्वाधैकसाक्षिण।
बाध किंसाक्षिको ब्रूहि न त्वसाक्षिक इष्यते॥

इत्युक्ते’।चिद ज्ञानस्वरूपम् आनन्द तद्रपमद्वयम्। ‘एकमेवाद्वितीय ब्रह्म’ ( छान्दो० ६।२।१ )
इति श्रुते। सर्वोपाधिविनिर्मुक्तं स्थूलसूक्ष्मसकलोपाधिनिर्मुक्तम्—

विराड् हिरण्यगर्भश्च कारणं चेत्युपाधय।
ईशस्य यत्त्रिभिर्हीनं तुरीय तत्पदं विदु॥

इति वार्तिकम्। किञ्च सर्वोपाधिभिर्धर्मैर्विनिर्मुक्तमस्पृष्टमित्यर्थ। सत्तामात्रं वस्तुमात्रे सदिति व्यवहारनियामकमित्यर्थ। एतत्सम्बन्धादेव सर्वत्र सदिति व्यवहार इति भाव। अगोचरं मनोवचसोरप्यविषयमित्यर्थं, ‘यतो वाचो निवर्त्तन्ते अप्राप्य मनसा सह’ ( तैत्ति० ८\।४\।१ ) इति श्रुते। रा०।

[ सर्वोपाधिविनिर्मुक्तमिति सर्वैरुपाधिभिर्मायाकार्याविद्याभी रहितम्। सत्तामात्रं सत्तारूपं नित्यसिद्धत्वात्, अतोऽगोचरं निर्विशेषत्वादानन्दस्वरूपम्। गो० ]

९२। आनन्दं तत्त्वेन विपुलत्वमुपलक्ष्यते, ‘यो वै भूमा तत् सुखं नाल्पे सुखमस्ति ’ (छान्दो० ७।२३।१ ) इति श्रुते। निर्मलं रजोहीनम्। शान्त प्रपञ्चोपशमत्वात्, ‘प्रपञ्चोपशमं शान्तं शिवम् ’ (माण्डू० १२) इति श्रुते। निर्विकारं जायतेऽस्ति वर्धते विपरिणमते अपक्षीयते नश्यतीति षड्भावविकारहीनम्, ‘न जायते म्रियते वा’ (२।२०) इति गीतोक्तेः। अनेनापरिणामित्वं सूचितम्। निरञ्जनम् अविद्यातत्कार्यरूपतमोहीनम्, ‘आदित्यवर्णं तमस

मां विद्धि मूलप्रकृति सर्गस्थित्यन्तकारिणीम्।
तस्य सन्निधिमात्रेण सृजामीमतन्द्रिता॥ ६३॥

तत्सान्निध्यान्मया सृष्टं तस्मिन्नारोप्यतेऽबुधै॥ ६४॥

अयोध्यानगरे जन्म रघुवंशेऽतिनिर्मले।
विश्वामित्रसहायत्वं मखसरक्षणं तत’॥ ६५॥

अहल्याशापशमनं चापभङ्गो महेशितु।
मत्पाणिग्रहण पश्चाद् भार्गवस्य मदक्षय॥ ६६॥

—————————————————————————————————————————

शान्तमित्युक्तम्। शान्त रागादिरहितमित्यर्थ। सत्तामात्रमित्यनेन विशेषेण व्यक्तत्वं नास्तीति सूचितम्। ननु तर्हि स क मृग्य इति चेत्तत्राऽऽह—

आत्मानमिति, भूतानामिति शेषः। ननु चेदनुस्यूतत्वात् सर्वान्तरस्थत्वेऽपि न गोचरत्व तर्ह्यस्य रूपनिरूपण किमर्थमिति चेत्तत्राऽऽह—

स्वप्रकाशमिति, तत्त्वविद्यया अविद्यानिवृत्तौ स्वयमेव प्रकाशमानमित्यर्थः। नन्वेवमपि अविद्या-निवृत्तौ कथयतेय ? अस्य चिद्रूपसद्वपान्यतरेण प्रकाशमानत्वादिति चेतन्नाऽऽह—

आनन्दमिति।अविद्यानिवृत्तौ स्वयमेवाय परमानन्दरूपेणैव प्रकाशमानो भविष्यतीति भाव।

९३। नरो०। मा विद्वीति। सर्गस्थित्यन्तकारिणीमिति, सर्ग सृष्टि, स्थितिपालनम्, अन्तो नाश। तस्य श्रीरामस्य सन्निधिमात्रेण सामीप्यमात्रेण इढ जगदतन्द्रिता क्षोभरहिता अनलसा वा। मयि चिदाभासमारोप्यैव तिष्ठति न तु किञ्चिदपि करोतीति भाव।

९४। नरो०। ननु तर्हि ईश्वर एवेढ जगदिति कथमुच्यते जनैरिति चेत्तत्राऽऽह — तत्-सान्निध्यादिति। अबुधैरज्ञैरित्यर्थ।

९६। नरो०। महेशितुर्म देशस्येत्यर्थ।

—————————————————————————————————————————

परस्तात्’ ( श्वेता० ३।८ ) इत्युक्ते। सर्वव्यापित्वादेवाऽऽत्मानम् अतति व्याप्नोतीत्यात्मा, ‘सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा’ (श्वेता० ६।११ ) इति श्रुते। स्वप्रकाशम्, ‘अत्रायं पुरुषः स्वयज्योति’ (बृह० ४।३।९) इति ‘तस्य भासा सर्वमिदं विभाति’ (श्वेता ० ६।१४ ) इति श्रुतेः। अकल्मषम् ‘आत्माऽपहतपाप्मा’ इति श्रुते। रा०।

९३। नन्वेवंविधो रामश्चेत्, जगत्कारणत्वाद्यसम्भवस्तस्मिन्निति कुतो जगदुत्पत्त्यादि इत्यत आह-मामिति। मूलप्रकृतिं सर्वजगदुपादानकारणमित्यर्थ।

९५। जन्म आदिकाण्डे तृतीयाध्याये। विश्वामित्रसहायत्वम् आदिकाण्डे चतुर्थेऽध्याये। मखसंरक्षण विश्वामित्रस्य यज्ञविन्नभूतयोमरीचसुबाहुनामराक्षसयोर्निराकरणेन तच्च आदिकाण्डे पञ्चमाध्याये।

९६। अहल्याशापशमनम् इति। अहल्येति नामनिर्वचनं वाल्मीकीये उत्तरकाण्डे पञ्चत्रिंशसर्गे—

अयोध्यानगरे वासो मया द्वादशवार्षिक’।
दण्डकारण्यगमन विराधवध एव च॥ १७॥

मायामारीचमरण छायासीताहृतिस्तथा¹⁸⁸।
जटायुषो मोक्षलाभ कबन्धस्य तथैव च॥ १८॥

—————————————————————————————————————————

’ ततो मया रूपगुणैरहल्या स्त्री विनिर्मिता।
हल नामेह वैरूप्य हल्य तत्प्रभव भवेत्॥ २२॥
यस्य न विद्यते हल्य तेनाहल्येति विश्रुता।
अहल्येत्येव च मया तस्या नाम प्रकीर्त्तितम्॥ २३॥

तस्या शापशमनम् शाप पूर्वं गौतमेन प्रदत्त, स तु रामदर्शनेनापगत। वृत्तमिदम् आदिकाण्डे पञ्चमाध्याये दृश्यते। महेशितु शङ्करस्य चापभङ्ग। पूर्व जनकयज्ञावमरे शङ्करेण जनकाय धनुरेकं न्यासरूपेण प्रदत्तम्। तथा च वाल्मीकीये अरण्यकाण्डे सीतावाक्यम् —

यज्ञ हि यजत पूर्वं शङ्करेण महात्मना।
न्यासो मम पितुर्दत्त धनुस्तूणौ तथाऽक्षयौ॥ ४।२५

तच्च धनुर्जनकेन दुहितृशुल्करूपेण स्थापितम् तस्य भङ्गो रामेण, तद्विवरणमादिकाण्ड पष्ठाध्याये। मत्पाणिग्रहण रामेण सह मम विवाह, आदिकाण्डे षष्ठाध्याये।भार्गवस्य मृगोरपत्य भार्गव परशुराम, तस्य यो मद क्षत्रियविनाशोत्थो गर्व, तस्य क्षयो नाशो रामेण, आदिकाण्ड माध्याये।

९७। अयोध्यानगरे वासो मया द्वादशवार्षिक। मयेति स्वस्वामि सौभाग्यसूचनाय परमार्थतः सर्वे परिजने सहैव वास। cartoonists प्रथम द्वितीयसर्गयो। दण्डकारण्यगमनम्, अत्रापि मयेत्यूहनीयम्। तच्चायोध्याकाण्डे षष्ठाध्याये। विराधवधोऽरण्यकाण्डे प्रथमाध्याये।

९८। मायामारीचमरण मायया गृहीतमृगरूपस्य मारीचस्य मरणं रामप्रयुक्तम्, तच्चारण्य-काण्डे सप्तमाध्याये। छायासीताहृति \। छायासीताया मायासीताया वाडवताररूपो नवीनः कल्पस्तत्रभवतो वेदव्यासस्य, नायं कल्पो वाल्मीकीयेऽवलोक्यते। मन्ये सकलभक्तजन शिरोमणिः सीतायां शिशाविव स्नेहसौहार्दवान् कविस्तस्या राक्षसपीडनाद्यसहमान एव नवीनमिमं पन्थानमाससाद। तथा च तदुत्पत्तिमवलम्ब्यारण्यकाण्डे सप्तमाध्याये -

‘अथ रामोऽपि तत् सर्वं ज्ञात्वा रावणचेष्टितम्।
उवाच सीतामेकान्ते शृणु जानकि मे वच॥ १॥

रावणो भिक्षुरूपेण आगमिष्यति तेऽन्तिकम्।
त्वं तुच्छायां त्वदाकारां स्थापयित्वोटजे विश॥ २॥

अग्नावदृश्यरूपेण वर्षं तिष्ठ ममाऽऽज्ञया।
रावणस्य वधान्ते मां पूर्ववत् प्राप्स्यसे शुभे॥ ३॥
श्रुत्वा रामोदित वाक्य साऽपि तत्र तथाऽकरोत्।
मायासीतां बहि स्थाप्य स्वयमन्तर्दधेऽनले॥ ४॥

इति। वृत्तान्तोऽय कथञ्चित् सवदति कूर्मपुराणीयवृत्तान्तेन। तथा च तस्योत्तरखण्डे त्रय-स्त्रिंशाध्याये -

रामस्य सुभगां भार्या रावणो राक्षसेश्वर।
सीतां विशालनयनां चकमे कालनोदित॥ ११५॥
गृहीत्वा मायया वेश चरन्ती विजने वने।
समाहर्तुं मतिञ्चक्रे तापस किल भाविनीम्॥ ११६॥
विज्ञाय सा च तद्भाव स्मृत्वा दाशरथिं पतिम्।
जगाम शरण वह्निमावसथ्य शुचिस्मिता॥ ११७॥
प्रपद्ये पावक देवं साक्षिण विश्वतोमुखम्।
आत्मान दीप्तवपुष सर्वभूतहृदि स्थितम्॥ ११८॥
अथाऽऽवसथ्याद् भगवान् हव्यवाहो महेश्वर।
आविरासीत् सुदीप्तात्मा तेजसा निर्दहन्निव॥ १२८॥
सृष्ट्वामायामयी सीतां स रावणवधेच्छया।
सीतामादाय रामेष्टां पावकोऽन्तरधीयत॥ १२९॥
कृत्वाऽथ रावणवधं रामो लक्ष्मणसयुत।
समादायाभवत् सीतां शङ्काकुलितमानस॥ १३१॥
सा प्रत्ययाय भूतानां सीता मायामयी पुन।
विवेश पावक दीप्त ददाह ज्वलनोऽपि ताम्॥ १३२॥
दग्ध्वा मायामयी सीतां भगवानुग्रदीधिति।
रामायादर्शयत् सीतां पावकोऽभूत् सुरप्रिय॥ १३३॥ इति।

यदप्यनयोरेव कथञ्चित् सवाढो दृश्यते तथाऽपि कविनाऽत्र भङ्गयन्तरमास्थितमित्यत्र न सन्देहावसर। अलमन्त्र प्रपञ्चेम, पश्यामस्तावत् तत्रभवता आविर्भूतशब्दब्रह्मणा वाल्मीकिनाऽत्र
aisi सरणि समास्थितेति।

वाल्मीकीये छायामय्या मायामय्या वा नोत्पत्तिर्न वा हरण न चाग्निप्रवेग, सर्वमेव

विदेहतनयाया सीताया। तथा च तस्या हरणप्रसङ्गे -

‘वदेही रावण. क्रुद्धो निर्दहन्निव राक्षस।
सव्येन सीतां पद्माक्षी मूर्धजेषु करेण स॥

शवर्या¹⁸⁹ पूजनं पश्चात् सुग्रीवेण समागमः।
बालिनश्च वध पश्चात् सीतान्वेषणमेव च॥ ६६॥
सेतुबन्धश्च जलधौ लङ्कायाश्च निरोधनम्।
रावणस्य वधो युद्धे सपुत्त्रस्य दुरात्मन॥ १००॥
विभीषणे राज्यदान पुष्पकेण मया सह।
अयोध्यागमन पश्चाद् राज्ये रामाभिषेचनम्॥ १०१॥
एवमादीनि कर्माणि¹⁹⁰ मयैवाऽऽचरितान्यपि।
आरोपयन्ति रामेऽस्मिन् निर्विकारेऽखिलात्मनि॥ १०२॥

—————————————————————————————————————————

१०२ । नरो०। निर्विकारे जन्ममरणादिरहिते शरीरेन्द्रियादिरहिते वा।

—————————————————————————————————————————

ऊर्वोस्तु दक्षिणेनैनामग्रहीत् पाणिना शुभाम्॥ ( ३।५५।२६-२७ )

इति दृश्यते। एव सर्वत्र।

छायासीताहतिररण्यकाण्डे सप्तमाध्याये। जटायुषो मोक्षलाभो विष्णुसायुज्यप्राप्ति परमात्मनो रामस्य स्पर्शादिना स त्वरण्यकाण्डेऽष्टमाध्याये-

मत्सारूप्यं भजस्वाद्य सर्वलोकस्य पश्यत।
उवाच गच्छ भद्रन्ते मम विष्णो पर पदम्।

इत्यादिना वर्णित।कबन्धस्य मोक्षलाभस्तत्रैव नवमाध्याये—

‘याहि मे परमं स्थान योगिगम्य सनातनम्।’

इत्यादिना विवृत।

९९। शवरी प्रतिलोमस्त्रियम्। वैश्यतो क्षत्रियकन्यायामुत्पन्न शवर। तथा च नारदीये—

‘नृपायां वैश्यतो जात शवर परिकीर्त्तित।
मधूनि वृक्षादानीय विक्रीणीते स्ववृत्तये॥ इति।

तस्या पूजन रामलक्ष्मणयोरिति शेष। तच्चारण्यकाण्डे दशमाध्याये। सुग्रीवेण बालिकनिष्ठेन वानरश्रेष्ठेन समागमो मेलनम्, स च किष्किन्ध्याकाण्डे प्रथमाध्याये। बालिनो वधकिष्किन्ध्याकाण्डे द्वितीयाध्याये। सीतान्वेषणमिति, तत्र सीतान्वेषणाय प्रेरणम् तन्नैव पञ्चमाध्याये, तस्यो अन्वेषण तस्यैव षष्ठसप्तमाध्याययो। जलधौ समुद्रे सेतुबन्धो नलेन, स च युद्धकाण्डे तृतीयाध्याये। लङ्काया रोधनम्, तस्यैव चतुर्थसर्गे। सपुत्ररावणवध पुरैव परिकीर्तित।aa पर विभीषणस्य लङ्काराज्येऽभिषेक, स च युद्धकाण्डे द्वादशाध्याये।

१०२। एवमादीनि ब्राह्मणेभ्यो दानादीन्यादिशब्दात् ग्राह्याणि। निर्विकारे जन्मादिते आरोपयन्ति। एव जगत्कर्तृत्वादिकमपि मन्निष्ठमेव रामे आरोपयन्तीत्यर्थः। रा०।

श्रीमहादेव उवाच—

ततो राम स्वयं प्राह हनूमन्तमुपस्थितम्।
शृणु तत्त्व प्रवक्ष्यामि ह्यात्मनात्मपरात्मन¹⁹¹’॥ १०४॥

आकाशस्य यथा भेवस्त्रिविधो दृश्यते महान्।
जलाशये महाकाश¹⁹²स्तदवच्छिन्न एव हि।
प्रतिबिम्बाख्यमपर ‘दृश्यते¹⁹³ त्रिविध नभ॥ १०५॥

‘बुद्ध्य¹⁹⁴वच्छिन्नचैतन्यमेक पूर्ण¹⁹⁵ तथाऽपरम्।
आभासम्त्वपर बिम्ब¹⁹⁶ भृतमेवं त्रिधा चिति¹⁹⁷॥ १०६॥

—————————————————————————————————————————

१०४। नरो०। शृणु तत्त्वमिति। आत्मना स्वयम्। आत्मा चासौ परात्मा चेति तस्य परमात्मन।आत्मा स्वभिन्नभिन्न परात्मा परमात्मा।

१०५। नरो०। सदृष्टान्तमात्मनस्त्रिविध स्वरूप वक्तुं प्रक्रमते — आकाशस्येत्यादिना। जलाशये महाकाश इत्यनेन महाकाशो जलाशये ततोऽन्यत्रापि विद्यते इत्युक्तम्। जलाशये एव तदवच्छिन्नोऽपर इत्यन्वय। तदवच्छिन्नो जलाशयावच्छिन्न, अपर इति शेष। जलाशये पर प्रतिबिम्बाख्यमित्यन्वय। जलस्य स्वच्छत्वात्तत्र समस्तमाकाश व्यक्तमिति भाव। तदेवाऽऽह — दृश्यते त्रिविध नभ इति।

१०६। नरो०। बुद्वयवच्छिन्न चैतन्यमेक पूर्णमिति। बुद्ध्याऽन्त करणेनावच्छिन्नम् अशकलितम्, तच्च तत् चैतन्यञ्चेति तत्, बुद्धौ अन्यत्र च यचैतन्यं वर्त्तते तदेकं पूर्णमखण्डमिति क्ता यौवनादिक-

—————————————————————————————————————————

पूर्णस्य शोकाकाङ्क्षयोरभावात्। न त्यजति अवस्थान्तर न गृह्णाति बाल्यं त्यक्त्वा यौवनादिकमिव किमपि न करोति च। तथा शोकादिकर्त्तव। गो० ]

१०४। आत्मा ईश्वर, अनात्मा चिदाभासो जीव, परमात्मा शुद्धचैतन्यम्। रा०।

१०५। तेपां तत्त्वमेव सदृष्टान्तमाह—

आकाशस्येति। एकस्याकाशस्य त्रिविधो भेदः—

महाकाश जलाशयावच्छिन्न आकाश प्रतिबिम्बाकाशश्वेति। तदेवाऽऽह—

महानिति। महाकाश इत्यर्थं। स एव महाकाश जलाशये तदवच्छिन्न एव भवति, तत्रैत्र जलाशये परं प्रतिबिम्बाख्यं दृश्यते, एवं नभस्त्रिविधमित्यर्थं।

१०६। एव दृष्टान्तमुपपाद्य दार्शन्तिकमाह—बुद्वीति। सर्वबुद्धिसाक्षितया बुद्धयपहित चैतन्य पूर्णमुपाधिमण्डलस्य विभुत्वाद विभुसकलबुद्धिसमष्टिरेव मायेति तदवच्छिन्नचैतन्यमीश्वर इत्यर्थ। अथापरम् आभासस्तत्तद्बुद्धि प्रतिबिम्बभूतो जीव इत्यर्थ.। अपर बिम्बभतम् एव चितिस्त्रिधा इत्यर्थ.। रा०।

आभासबुद्धेः¹⁹⁸ कर्त्तृत्वमविच्छिन्नेऽविकारिणि।
साक्षिण्यारोप्यते भ्रान्त्या जीवत्वञ्च तथाऽबुधै॥ १०७॥
आभासस्तु मृषा बुद्धिरविद्याकार्यमुच्यते॥ १०८॥

—————————————————————————————————————————

फलितार्थ। तथा परमाभासस्त्विति। तथा आभासोऽपरम् इत्यन्वय। आभासो द्विविध—

आभासीभूताविद्यातादात्म्यापन्न चैतन्यम् आभासीभूतान्त ‘करणतादात्म्यापन्नचैतन्यञ्चेति। एव बिम्बभूतमपरमित्यन्वय। बिम्बभूतं प्रतिबिम्बभूत तच्च द्विविधम् उपाधिभेदात्। तथा च अविद्यायां प्रतिबिम्बं चैतन्यमीश्वर, अन्त करणेषु प्रतिबिम्ब चैतन्य जीवः। ‘कार्योपाधिरथं जीव कारणोपाधिरीश्वर।’ इति स्मृते। तदेवाऽऽह—एव त्रिधा चितिरिति। चितिचैतन्यमित्यर्थ।

१०७। नरो०। ननु तर्हि अहं कर्त्ता भोक्ता इत्यादिप्रतीति कथमुत्पद्यते इति चेतन्त्राऽऽह — आभासबुद्धेरित्यादि। आभासीभूतान्त करणस्येत्यर्थ। कर्तृत्वमित्युपलक्षणम्। अविच्छिन्ने विच्छेदरहिते अखण्डैकरूपे इति यावत्। अत एवाविकारिणि जन्ममरणादिरहिते शरीरेन्द्रियादिरहिते वा साक्षिणि साक्षीभूते चैतन्ये अबुध परमेश्वरादन्यदन्तकरण तदेव कर्तृ भोक्तृ, जीवोऽपि परमेश्वरा भिन्न इति विवेकशून्यै।

१०८। नरो०। ननु आभासीभूतान्त करणस्य कर्तृत्वादिकमङ्गीकृत तदा तत्पूर्व स्थितत्वात्तस्यानादित्वम् आयातम्। तस्मिन् सति तदवच्छिन्नस्य जीवस्य कस्याप्यनर्थनिवृत्तिर्न स्यादिति चेत्तत्राऽऽह —आभासस्त्विति। आभास आभासीभूता बुद्धिरन्तकरणम्। मृषा मिथ्या। तर्हि कस्य कार्यमित्यपेक्षायामाह—अविद्याकार्यमिति। या हि चैतन्यवद आभासबुद्धेरपि सत्यत्वं स्यादिति चेत्तन्नाऽऽह—आभासस्त्वित्यादि। आभासस्तु मृषा मिथ्या जाजडविलक्षणत्वात्, बुद्धिरन्त करणम्, अविद्याकार्यं मायाकार्यविशेष.। तथा च सिद्धान्तबिन्दु’ —‘एवमत्र प्रक्रिया—शरीरमध्यस्थित सर्वशरीरव्यापक सत्त्वप्राधान्येन सूक्ष्मपञ्चभूताधोऽविद्याविव दर्पणादिवदतिस्वच्छ ’ [ प्रक्रियावर्णने ५६ पृ० ] इत्यादि।

—————————————————————————————————————————

१०७। नन्वेव शुद्धचैतन्ये साक्षीति व्यवहारानुपपत्ति, साक्षाद द्रष्टा हि साक्षी, न च शुद्धचैतन्ये द्रष्टृत्वमित्यत आह— साभासेति। आभासेन चेतनप्रतिबिम्बेन सहिताया बुद्धेरन्तकरणस्येत्यर्थः। तद्गत कर्तृत्वमबुधै साक्षिणि आरोप्यते, तेनायं साक्षिपदवाच्य इत्यर्थ। अयमाशय - जानातीत्यादावन्तः करणवृत्तिविशेषरूपा क्रिया ज्ञाधातुवाच्या, आभासविशिष्टश्व तिडर्थं आश्रयः परस्पराध्यासेनाऽऽभासबुद्धयोर्विवेकाग्रहात्। तदुक्तमाचार्यै—

आत्माभासस्तु तिड्वाच्यो धात्वर्थश्च धियक्रिया।
उभयञ्चाविवेकेन जानातीत्युच्यते मृषा॥

अविच्छिन्नन्तु तद् ब्रह्म विच्छेदस्तु विकल्पितः¹⁹⁹।
अविच्छिन्नस्य²⁰⁰ पूर्णेन एकत्वं प्रतिपाद्यते²⁰¹॥ १०३॥

तत्त्वमस्यादिवाक्यैश्च साभासस्याहमस्तथा²⁰²।
ऐक्यज्ञानं यदोत्पन्न महावाक्येन चात्मनो॥ ११०॥

—————————————————————————————————————————

१०९-११०। नरो०। अविच्छिन्नमखण्डैकरूपं तत् चैतन्यम्। विच्छेद अविद्या तद्व्याप्य तत्कार्यात्मक. प्रपञ्च इत्यर्थः। विकल्पित. पाक्षिक इत्यर्थं। अविच्छिन्नस्य यथाज्ञान-तादात्म्यापन्नस्वचिदाभासविवेकात् पूर्णेन साक्षीभूतचैतन्येनैकत्व प्रतिपाद्यते, तथा तत्त्वमस्यादि-वाक्यैर्महावाक्येन च साभासस्य अहम आत्मन ऐक्यज्ञान यदोत्पन्न तदाऽस्य कार्यै. सहाविद्या नभ्यत्येवेति सम्बन्ध।महावाक्येन चेति। परस्परसापेक्षवाक्यसमूहत्व महावाक्यत्वम्।साभासस्याभासीभूतान्त करणतादात्म्यापन्नस्यात्मन आभासीभूताज्ञानतादात्म्यापन्नचैतन्यस्य जहल्लक्षणया तत्पदार्थम् आभासीभूताज्ञानतादात्म्यापन्नचैतन्यम्, आभासीभूतान्त करणतादात्म्यापन्नचैतन्यं त्वंपदार्थ विहाय तत्त्वमिति पदद्वयेन साक्षीभूतचैतन्यस्योपस्थापनादैक्यज्ञानम्। उक्तञ्च संक्षेपशारीरके—

‘साभासाऽज्ञानवाची यदि भवति पुनर्ब्रह्मशब्दस्तथाऽहं-
शब्दोऽहङ्कारवाची भवति तु जहती लक्षणा तत्र पक्षे।’

यद्वा, जहदजहल्लक्षणया तत्पदार्थैकदेशसाभासीभूताज्ञानं त्वंपदार्थैकदेशमाभासीभूतान्त’ करणं विहाय तत्त्वमिति पदद्वयेन केवलचैतन्यस्योपस्थापनादैक्यज्ञानम्, तच्च शाब्दमपि प्रत्यक्षात्मकम्। ननु इन्द्रियजन्यत्वाभावाच्छाब्दज्ञानस्य कथ प्रत्यक्षत्वमिति चेन्न, न हि इन्द्रियजन्यत्वं प्रत्यक्षत्वे

—————————————————————————————————————————

बुद्धे कर्तृत्वमध्यस्य जानातीति ज्ञ उच्यते।
तथा चैतन्यमध्यस्य ज्ञत्व बुद्धिरिहोच्यते॥

( ’ उपदेशसा तत्त्वमसिप्र० ५३।६५ ) इति आत्माभास इति बहुव्रीहि। धियोऽन्तकरणस्य, तदेवाह— उभयञ्चेति। मृषेति। आभासबुद्धितत्क्रियाणां मिथ्यात्वाद् अयं व्यवहारोऽपि मिथ्येत्यर्थः।

१०९-११०। ननूक्त त्रैविध्यं किं चितेर्वास्तवं नेत्याह- अविच्छिन्न विच्छेदो भेदस्तहितम्। नन्वेव त्रिधा चितिरित्यसङ्गत तत्राऽऽह— विच्छेद इति। भेद इत्यर्थ। विकल्पत उपाध्यध्यासकृत इत्यर्थ। एवं जीवानां परस्पर भेदोऽप्यध्यासकृत एवेति बोध्यम्।

कल्पितभेदसत्त्वे प्रमाणमाह— अवच्छिन्नस्येति। अवच्छेदो भेदस्तद्वत आध्यासिकभेदवत साभासस्याहमस्तत्त्वमस्यादिवाक्ये पूर्णनेश्वरेणैकत्व प्रतिपाद्यते, तथा सति कल्पितभेदे सति उपपद्यत इति शेष। सर्वथा भेदाभावे तदानर्थक्यं वास्तवेऽपि भेदे तदानर्थक्यम्। वास्तवस्य

तन्त्रम्, किन्तु वर्त्तमानयोग्यवस्तुविषयकत्वे सति विषयचैतन्यप्रमाणचैतन्याभिन्नत्वमिति। अन्यथा
मनोऽनिन्द्रियत्वात्सज्जन्यसुखादिज्ञानस्य प्रत्यक्षत्व न स्यात्। तस्य इन्द्रियत्वस्वीकारे चानुमित्यादेरपि तज्जन्यत्वात् प्रत्यक्षत्वं स्यादिति प्रपञ्चभिया सङ्क्षेपेणोक्तम्। यत्र शक्यमनन्तर्भाव्यार्थान्तरस्य प्रतीतिस्तत्र जहल्लक्षणा, यत्र विशिष्टवाचकशब्द एवैकदेश विहाय एकदेशे वर्त्तते, तत्र जहदजहल्लक्षणा। अविद्या अज्ञानम्, स्वकार्येरात्मकायैरन्त. करणादिभिराचार्येण अध्यारोपापवादपुरस्कारेण तत्त्व पदार्थों शोधयित्वा वाक्येनाखण्डार्थेऽवबोधितेऽधिकारिणोऽहं नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावपरमानन्दानन्ता-व्ययाद्वयं ब्रह्मास्मीत्यखण्डाकाराकारितचित्तवृत्तिरुदेति सा तु चिदाभाससहिता सती प्रत्यगभिन्नमज्ञात परं ब्रह्म विषयीकृत्य तद्गताज्ञानमेव बाधते, तदा पटकारणतन्तुदादे पटदाहवदखिलकारणेऽज्ञाने बाधिते सति तत्कार्यस्याखिलस्य बाधितत्वात् तदन्तर्भूताखण्डाकाराकारिता चित्तवृत्तिरपि बाधिता भवति, ततश्च तद्गचिदाभासोऽपि यथा प्रदीपप्रभा आदित्यप्रभावभासनासमर्था सती तयाऽभिभूता भवति, तथा स्वय प्रकाशमान प्रत्यगभिन्नपरब्रह्मावभासनानर्हतया तेनाभिभूत सन् स्वोपाधिभूताखण्डवृत्तेर्वावितत्वाद दर्पणाभावे मुखप्रतिबिम्बमुखमानत्ववत्प्रत्यगभिन्नपरब्रह्ममान्नं भवतीत्यहं ब्रह्मास्मीत्यनुभववाक्यार्थ। ‘अधिकारी तु विधिवदधीतवेदवेदाङ्गत्वेनापात-तोऽधिगताखिलवेदार्थोऽस्मिन् जन्मनि जन्मान्तरे वा काम्यनिषिद्धवर्जनपुर सरं नित्यनैमित्तिकप्रायश्चित्तोपासनानुष्ठानेन निर्गतनिखिलकल्मषतया नितान्तनिर्मलस्वान्त साधन-चतुष्टयसम्पन्न प्रमाता। काम्यानि ज्योतिष्टोमादीनि स्वर्गाढीष्टसाधनानि। निषिद्धानि नरका-afgसाधनानि ब्रह्महननादीनि। नित्यान्यकरणे प्रत्यवायसाधनानि सन्ध्यावन्दनादीनि।नैमित्तिकानि पुत्रजन्माद्यनुबन्धीनि जातेष्टादीनि। प्रायश्चित्तानि पापक्षय मात्रसाधनानि चान्द्रायणादीनि। उपासनानि सगुणब्रह्मविषयकमानसव्यापाररूपाणि शाण्डिल्यविद्यादीनि। एतेषाँ नित्यादीनां बुद्धिशुद्धि परं प्रयोजनम्, उपासनानान्तु चित्तैकाग्र म्, ’ विविदिषन्ति यज्ञेने ‘त्यादिश्रुते ‘तपसा कल्मषं हन्ती’ त्यादिस्मृतेश्च। नित्य नैमित्तकयोरुपासनानाञ्चावान्तर फलं पितृलोक-सत्यलोकप्राप्ति, ‘कर्मणा पितृलोको विद्यया देवलोक’ इति श्रुते। साधनानि नित्यानित्यवस्तुविवेकेहामुत्र-फलभोगविरागशमादिषट्कसम्पन्मुमुक्षुत्वानि। नित्यानित्यवस्तुवि-वेकस्तावद् ‘ब्रह्मैव नित्य वस्तु ततोऽन्यदखिलमनित्यमिति विवेचनम्। ऐहिकानां स्रक्चन्दनादिविषयभोगाणां कर्मजन्यतया तेभ्यो नितरामामुष्मिकाणामप्यमृतादिविषयभोगाणामनित्यतया तेभ्यो नितरां विरतिरिहामुत्रफलभोगविराग। शमादय शम-दमोपरति-तितिक्षा-समाधान-श्रद्धा।

—————————————————————————————————————————

वचनशतेनाप्यनिवृत्तिरिति भाव। अन्नावच्छिन्नस्य साभासस्याहम इत्यनेन त्वपदार्थो दर्शित पूर्णेत्यनेन तत्पदार्थो दर्शित।

एतदेव ध्वनयन् तदुपदेशफलमाह – ऐक्येति। आत्मनोजवेश्वरयो, ऐक्यज्ञानमह ब्रह्मेति ज्ञानम्। यदेति कर्मानुष्ठानात् पापक्षये समुत्पन्ने,—

तदाऽविद्या स्वकार्यैश्च नश्यत्येव न संशयः।
एवं²⁰³ विज्ञाय मद्भक्तो मद्भावायोपपद्यते॥ १११॥

—————————————————————————————————————————

शमस्तावच्छ्रवणादिव्यतिरिक्तविषयेभ्यो मनसो निग्रह, दमो बाह्येन्द्रियाणां तद्वातिरिक्त-विषयेभ्यो निवर्त्तनम्। निवर्त्तितानां तेषा तद्व्यतिरिक्तविषयेभ्य उपरमणमुपरति., अथ वा विहितानां कर्मणां विधिना परित्याग। तितिक्षा शीतोष्णादिद्वन्द्वसहिष्णुता। निगृहीतस्य मनस श्रवणादौ तदनुगुणविषये समाधानं समाधि। गुरुवेदादिवाक्येषु विश्वास. श्रद्धा। मुमुक्षुत्व मोक्षेच्छुत्वम् [ वे० सार० ], इत्यलविस्तरेण।

१११। नरो०। मभावाय मत्त्वाय ब्रह्मत्वाय वा। उपपद्यते कल्पते।

—————————————————————————————————————————

‘कषाये कर्मभि पक्वे ततो ज्ञान प्रवर्तते।

इति स्मृते। अयं भाव—जीवेश्वरयोरुपाधिभिन्नयोरैक्यश्रुत्योच्यमान बाधितं सत् तत्त्वं-पदयो-रुपाधिरहिते लक्षणया बिम्बभूतं शुद्धब्रह्मैक्यपरतया पर्यवस्यतीति बोध्यम्। रा०।

१११। ब्रह्मैक्यज्ञानफलमाह—तदेति। तादृशज्ञाने सति निर्धर्मकत्वेन चिन्मात्रतया स्वरूपज्ञानात् तत्स्वरूपाज्ञानरूपाऽविद्या स्वकार्ये प्रपञ्चै सह नश्यत्येव न संशय, एतेन भृष्टबीजवत् कार्यजननासामर्थ्यमेव तस्याज्ञानेन क्रियत इति पक्षोऽपास्त। तदुक्तमाचार्यै —

‘सोऽयमित्यादिवाक्येषु विरोधात् तदिदन्तयो।
त्यागेन भागयोरेक आश्रयो लक्ष्यते यथा॥
मायाविद्ये विहायैवमुपाधी परजीवयो।
अखण्डं सच्चिदानन्द परं ब्रह्मैव लक्ष्यते॥

यथा सोऽय देवदत्त इत्यादौ पूर्वानुभूतत्वरूपतत्ताया इदानीमनुभूयमानत्वरूपेदन्ताया त्यागेन देवदत्तस्वरूपमात्र लक्ष्यते मायाबुद्धिसमष्टरविद्या व्यष्टिरूपेति बोध्यम्। अपरोक्षज्ञानं मननादिसस्कृतान्त करणादेव। ‘दृश्यते त्वयया बुझा’ ( कठ० ३।१२ ) इति श्रुते। अग्रया मननादितया ‘शास्त्राचार्योपदेशशमदमादिसस्कृत मन आत्मदर्शने कारणम्’ इति गीताभाष्योक्तेश्चेति दिक्। उक्तञ्च नारदीये—

‘तत्त्वमस्यादिवाक्योत्थज्ञान मोक्षस्य साधनम्’

इति। श्रुतिरपि ‘तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय।’ ( श्वेताश्व० ३।८ ) इति। रा०।

[ मद्भावाय मया सह ऐक्याय - गो० ]

मद्भक्तिविमुखानां हि शास्त्रमात्रेषु²⁰⁴ मुह्यताम्।
न²⁰⁵ ज्ञानं न च मोक्ष. स्यात्तेषां जन्मशतैरपि॥ ११२॥

इद् रहस्यं हृदयं ममात्मनो मयैव साक्षात् कथितं तवानघे²⁰⁶।
मद्भक्तिहीनाय शठाय न त्वया दातव्यमैन्द्रादपि राज्यतोऽधिकम्॥ ११३॥

श्रीमहादेव उवाच-

एतत्तेऽभिहित देवि श्रीरामहृदयं मया।
अतिगुह्यतमं हृद्य पवित्र पापशोधनम्²⁰⁷॥ ११४॥

साक्षाद्रामेण कथित सर्ववेदान्त²⁰⁸सग्रहम्।
य. पठेत् सतत भक्त्या स मुक्तोनात्र संशय॥ ११५॥

ब्रह्महत्यादिपापानि बहुजन्मार्जितान्यपि।
नश्चन्त्येव न सन्देहो रामस्य वचनं यथा॥ ११६॥

जातिभ्रष्टो²⁰⁹ऽतिपापी परधनपरदारेषु नित्योद्यतो वा
स्तेयी ब्रह्मघ्नमातापितृवधनिरतो योगिवृन्दापकारी \।
य. संपूज्याभिरामं पठति च हृदयं रामचन्द्रस्य भक्त्या
योगीन्द्रैरप्यलभ्यं पदमिह लभते सर्वदेवै स पूज्य²¹⁰॥ ११७॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे आदिकाण्डे प्रथमोऽध्याय॥ १॥

——————————————————————————————————

११२। नरो०। मद्भक्तिविमुखानां मद्भक्तिविहीनानाम्, मुह्यतां मोह प्राप्नुवताम्, ज्ञानं तत्त्वज्ञानम्, जन्मशतैर्बहुशतजन्मभि।

[ प्रथमाध्यायव्याख्या समाप्ता ]

—————————————————————————————————————————

११२। शास्त्रमात्रेषु शास्त्रप्रतिबोधित क्रियाकलापेषु।
११३। आत्मन. परमात्मनो मम हृदयं चेत स्वरूपमिदं रहस्यमतिगोप्यम्। हे अनघे पापरहिते तव पापरहिताया. सकाश इत्यर्थ। एतेन पापरहितानां श्रवणयोग्यता वर्त्तते इति ध्वनितम्।साक्षात् स्वयं मया कथितम्। साक्षान्मयेति पदेन ब्रह्मवाक्यत्वेनास्यानन्यसुलभत्व गोप्यत्वं परमपुरुषार्थप्रापकत्वञ्च। मदभक्तिहीनाय शठाय च ऐन्द्रम् इन्द्रस्येदमैन्द्रं तस्माद्राज्याद अधिक श्रेष्ठमिदं त्वया न दातव्यं प्रकाशनीयमित्यर्थ।

द्वितीयोऽध्यायः

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1726036181Screenshot2024-09-11115257.png”/>

श्रीपार्वत्युवाच—

धन्याऽस्म्यनुगृहीताऽस्मि कृतार्थाऽस्मि जगत्प्रभो²¹¹।
विच्छिन्नो मेऽतिसन्देहग्रन्थिर्भवदनुग्रहात्।
त्वन्मुखाद् गलित²¹² रामतत्त्वामृतरसायनम्।
पिबन्त्या मेमनो देव न तृप्यति भवापहम्॥ २॥

श्रीरामस्य कथातत्त्वं²¹³ श्रुतं सङ्क्षेपतो मया।
इदानीं श्रोतुमिच्छामि विस्तरेण स्फुटाक्षरम्॥ ३॥

—————————————————————————————————————————

२।नरो०। रामतत्त्वामृतरसायन रामतत्त्वमेवामृतद्रवस्वरूपमित्यर्थ।
३। नरो०। कथातत्त्व कथायाथार्थ्यम्।

—————————————————————————————————————————

१। जगत्प्रभो जगतो निग्रहानुग्रहसमर्थ, अथ वा जगद्वीजस्वरूप। अतिसन्देहग्रन्थिरामस्य चेत् परब्रह्मत्वं तदा कुतो मानुषोचित शोकमोहादिकम्, कथ वा प्रकृतिरूपाया सीतायाक्षणिक विच्छेदेन विरहविधुरस्येव सन्तापप्रलापादिकम्, यदि शोकसन्तापमयजीवत्व तदा वा कथमुपास्यत्वमिति मे महान सन्देह स एव ग्रन्थिर्बन्धो भवदनुग्रहाद् विच्छिन्नो विनष्ट इत्यहं,धन्या कृतार्था कृतकृत्या अनुगृहीता चास्मि।

२। त्वन्मुखाद् गलितं क्षरितं वहिर्भूतमित्यर्थं। रामतत्त्वामृतरसायनं रामस्य तत्त्वमेवामृतं तदेव रसायन श्रोत्रयो रसायनस्वरूपं तत् पिबन्त्या शृण्वत्या इति भावः। मे मनो न तृप्यति न निवृत्त भवतीति पुनरपि स्फुटाक्षर श्रोतु मे बलवती स्पृहेत्यर्थ। कुतस्तवतादृशी स्पृहेत्याह—

भवापहमिति। लौकिकरसायनन्तु ‘यज्जराव्याधिविध्वसि भेषज तद्रसायन-’ मित्युक्तरीत्या जराव्याधिमात्रविनाशनम्, रामतत्त्वरसायनन्तु जराव्याधिमूलीभूतभवनाशनम् जन्मबन्धादि-विनाशनमित्यर्थ। अतस्तत्र ताशी स्पृहेति भावः।

३। श्रीरामस्य मानुषरूपपरिग्रहकारिणो परब्रह्मण कथातत्त्व वाग्याथार्थ्यम्। ‘कथात्वत्तश्रुते’ति पाठे परब्रह्मविषयिणी वाक् त्वत्तो भवतः श्रुता। स्फुटाक्षर (यथा स्यात्तथा, विस्तरेणेत्यर्थ।

श्रीमहादेव उवाच-

शृणु देवि प्रवक्ष्यामि गुह्याद् गुह्यतरं महत्।
अध्यात्मरामचरित रामेणोक्तं पुरा मम॥ ४॥

तदद्य²¹⁴ कथयिष्यामि शृणु तापत्रयापहम्।
यच्छ्रुत्वा मुच्यते जन्तुरज्ञानो²¹⁵त्थमहाभवात्।
प्राप्नोति परमामृद्धिं दीर्घायु पुत्रसन्ततिम्॥ ५॥

भूमिर्भारेण मग्नादशवदनमुखाशेषरक्षोगणानां
धृत्वा गोरूपमादौ दिविजमुनिजनै²¹⁶ साकमब्जासनस्य।
गत्वा लोकं रुदन्ती व्यसनमुपगतं ब्रह्मणेऽप्याह²¹⁷ सर्वं
ब्रह्मा ध्यात्वा मुहूर्त्त सकलमपि हृदावेद²¹⁸शेषात्मतत्त्वम्॥ ६॥

तस्मात् क्षीरसमुद्रतीरमगमद् ब्रह्माऽथ देवैर्वृतो²¹⁹
देव्या चाखिललोकहृत्स्थमजर सर्वज्ञमीशं हरिम्।

—————————————————————————————————————————

४। नरो०। आत्मान शरीरं कार्यकारणसघातमधिकृत्य वर्त्तमानमध्यात्मम्, तच्च रामश्चेति तस्य चरितम् अध्यात्मरामचरितम्।
५। नरो०। तापत्रयापहम् आध्यात्मिकादितापत्रयविनाशकमित्यर्थं। अज्ञानोत्थमहाभवाद अविद्याजन्ममहाससारात्।
६। नरो०। गोरूप गोमूर्त्तिम्। दिविजमुनिजनर्देवमुनिजनै। अब्जासनस्य ब्रह्मण। व्यसन दुखम्। अवेत् ज्ञातवान्। अशेषात्मतत्त्व सकलपरमात्मस्वरूप सकलजीवतत्त्व वा।

—————————————————————————————————————————

५।तापत्रयम् आध्यात्मिकाधिभौतिकाधिदैविकाख्यदु खन्नयम्। तत्राद्यं रोगादिज कामक्रोधादिञ्च, द्वितीय चोरादिनिमित्तम्, तृतीय ग्रहाद्यावेशनिमित्तम्। रा०।

अज्ञानोत्थमहाभवात् अज्ञानमविद्याजन्याविवेक, तस्मादुत्थो यो महान् भव संसारो वासनेत्यर्थ, तस्मात्। परमां श्रेष्ठाम्। ऋद्धिं सम्पदम्।

६। कथां प्रस्तौति – भूमिरिति। रक्षोगणानां भारेण मग्ना स्वाधारजले इति शेष। गोरूपं धृत्वा देवादिभि सहाब्जासनस्य ब्रह्मणो लोक गत्वा ब्रह्मणे उपगत स्वयं प्राप्त सर्वं व्यसन प्राह। स च मुहूर्त्त ध्यात्वा सकलं दुःखकारण तन्निवृत्तिकारणञ्च हृदा अवेत् अजानात्। तत्र हेतु—

अशेषात्मकत्वात् सर्वस्वसृज्य समष्टिरूपत्वादित्यर्थ। रा०।

अस्तौषीच्छ्रुतिसिद्धनिर्मल²²⁰पदैः स्तोत्रैपुराणोद्भवै-
र्भक्त्या गद्गदया गिराऽतिविमलैरानन्दबाणै²²¹र्वृत॥ ७॥

तत स्फुरत्सहस्रांशुसहस्रसदृशप्रभ।
आविरासीद्धरि प्राच्यां दिशां²²² व्यपनयस्तम’॥ ८॥

—————————————————————————————————————————

७। नरो० 01 अथ पृथिवीनिवेदनानन्तर देव्या भूम्या यतोऽखिललोकहृत्स्थमत सर्वज्ञ-मखिललोकहृत्स्थ सर्वान्तर्यामिणमित्यर्थ। अन हेतु—अजरं जरारहित सदैकरूपमिति यावत्, तथात्वे किं चित्रमिति चेत्तत्राऽऽह—

ईशमिति। ईश सर्वनियन्तारम्। श्रुतिसिद्धनिर्मलपदै-र्वेदसिद्धच्युतसस्कृतित्वादिदोषरहितपदैरित्यर्थ। गद्गदयेत्यत्र ‘अर्श आदेरदि’ त्यत्। गदगदः कण्ठकम्प। अतिविमलैरित्यनेन ब्रह्मणश्चक्षुषामतिनिर्मलत्वं सूचितम् तेन कथाशुद्धि सूचिता।
आनन्दवाप्पै र्पाश्रुभि।

८। नरो०। ततो ब्रह्मस्तुत्यनन्तरम्। सहस्रांशुसहस्रसदृश सूर्यसहस्रतुल्य। व्यपनयन्निराकुर्वन्।

—————————————————————————————————————————

७। तस्मादिति अनन्तरमिति शेष।तदनन्तरं ध्यानानन्तरमित्यर्थ। देव्या च भूम्या च सहित इति शेष। अखिललोकहृत्स्थं सर्वान्तर्यामिणमित्यर्थ। ‘स वा एष आत्मा हृदि’ (छान्दो० ८\।६\। ३) इति श्रुते। अजरम् ‘एष महानात्मा अजर ’ ( वृ० ४।२।२५ ) इति श्रुते। सर्वज्ञं ‘य सर्वज्ञ सर्ववित्’ (माण्डू० १।१।९ ) इति श्रुते। ईशम् ‘एष सर्वेश्वर ’ ( बृ० ४।४।२२ ) इति श्रुते। हरिम् -

हराम्यध हि स्मर्तणां हविर्भाग क्रतौ तथा।
वर्णश्च मे हरिर्यस्मात्तस्माद्धरिरह स्मृत॥

इति स्मृते। श्रुतिसिद्धनिर्मलहरि विष्णुप्रभृतिपदयुक्तै पुराणोवै स्तोत्रैरित्यर्थ। भक्तिमूलिकैव गद्गदवाणी भक्तिजत्वादेवाऽऽनन्दबाष्पाणां विमलत्वम्। रा०।

अथानन्तर ब्रह्मणो ध्यानानन्तरमित्यर्थ। देवै स्वसकाशं प्राप्तैरित्यर्थ। वृत परिवृत सन् तस्मात् स्वस्थानात् ब्रह्मलोकादित्यर्थ। क्षीरसमुद्रतीर विष्णुसकाशमगमत्। अस्तौषीत्तत्र गत्वेति शेष। ननु कथ स्तवमात्रेणैव भगवतोऽनुग्रह इत्याह—

भक्त्येति। भगवतो भक्तेषु पारवश्यं प्रसिद्धमेव। आनन्दबाष्पै सकलभक्तजनसङ्कल्पसाधकस्य विष्णोः सकाशागमनेन समुपस्थितव्यसनविनाशाशया समुत्पन्नो य आनन्दस्तज्जैर्बाणैर्वृत। आनन्दातिशयाद् वाचो गद्गदत्वमिति।

८। स्फुरन् स्वदीप्त्या एव समुज्ज्वलो य सहस्रांशु सविता तस्य सहस्रं तेन सदृशी

कथञ्चिद् दृष्टवान् ब्रह्मा दुर्दर्शमकृतात्मनाम्।
इन्द्रनीलप्रतीकाशं स्मितास्यं पद्मलोचनम्॥ ६॥

किरीटहारकेयूरकुण्डलैः कटकादिभि।
विभ्राजमानं²²³ श्रीवत्सकौस्तुभप्रभया²²⁴युतम्॥ १०॥

स्तुवदभि सनकाद्यैश्च पार्षदैः परिवेष्टितम्।
शङ्खचक्रगदापद्मवनमाला’ विराजितम्²²⁵॥ ११॥

स्वर्णयज्ञोपवीतेन स्वर्णवर्णाम्बरेण च
श्रिया भूम्या²²⁶ च सहित गरुडोपरि संस्थितम्।
हर्षगद्गदया वाचा स्तोतु समुपचक्रमे॥ १२॥

—————————————————————————————————————————

९। नरो०। अकृतात्मनां पुण्यरहितानाम्। इन्द्रनीलप्रतीकाशम् इन्द्रनीलसदृशम्। स्मितास्य स्मितयुक्तमुखमित्यर्थं।

१०। नरो०। किरीटं मुकुटम्।हार प्रसिद्ध। केयूरं ‘टाड’ इति ख्यातम्। कटकादिभिर्बलयादिभि श्रीवत्सकौस्तुभप्रभया युतम्। श्रीवत्सविह्नविशेष, कौस्तुभो मणिविशेष तयो प्रभायुक्तमित्यर्थ।

१२ \। नरो० \। स्वर्णवर्णाम्बरेण स्वर्णवर्णवस्त्रेण।

—————————————————————————————————————————

तुल्या प्रभा दीप्तिर्यस्य स। सहस्रसूर्यसदृशदीप्ति। अत एव दिशां तमोऽन्धकार व्यपनयन्नाशयन्। हरि हरति पापानि स्मरणेन इति हरि। यद्वा, ऋतौ हविर्भाग हरतीति हरि।
आविरासीत् प्रादुर्बभूव। समुज्ज्वलमूर्त्तित्वात् स्वप्रभासम्पर्केणैव तमोनाश।

९। अकृतात्मनां ज्ञानहीनानाम्। तेजोराशित्वात् कथञ्चिद्दर्शनम्। रा०।

अकृतात्मनां पापीयसां दुर्दर्श तम् आविर्भूत हरिं ब्रह्मा कथञ्चिद् दृष्टवान् न सम्यगित्यर्थ। तेजोमयत्वादु युगपत् चक्षुषोराह्लादकत्वेन पीडाप्रदत्वेन च कृतात्मनो ब्रह्मणोऽपि सम्यग्दर्शनाभाव। किम्भूत तम् इत्याह- इन्द्रनीलप्रतीकाशम् इन्द्रनीलमणिप्रभम् पुन किम्भूतम्? स्मितास्यम् ईषद्धास्ययुक्तमुखम्। देवानां राक्षसजनितभयनाशस्यावश्यम्भावित्वसूचनाय स्मितास्यत्वम्।

१२। [ श्रिया भूत्या [ मूत्य ? ] सम्पदा मूर्त्तिमत्या। भूम्येति पाठे पृथिव्या।तथा च ध्यानम् —‘वसुधाशोभिपार्श्वद्वन्द्वम् परात् परमिति। गो० ]

ब्रह्मोवाच—

नतोऽस्मि²²⁷ ते पद देव²²⁸ प्राणबुद्धीन्द्रियादिभिः²²⁹।
यच्चिन्त्यते²³⁰ कर्मपाशाद्धृदि नित्यं मुमुक्षुभिः॥ १३॥

मायया गुणमय्या त्वं सृजस्यवसि लुम्पसि²³¹।
जगत्तेन न ते लेपः स्वानन्दानु²³²भवात्मन॥ १४॥

तथा शुद्धिर्न दुष्टानां दानाध्ययनकर्मभिः।
शुद्धात्मनस्ते²³³ यशसि सदा भक्तिमतां यथा॥ १५॥

अतस्तवा‌ङ्घ्रिर्मे दृष्टश्चित्तदोषापनुत्तये।
सद्यो²³⁴ऽन्तर्हृदये नित्य मुनिभि’ सात्वतैर्वृत²³⁵॥ १६॥

—————————————————————————————————————————

१३। नरो०। प्राणोऽन्तकरणम्, बुद्धिर्निश्चयात्मिकान्त करणवृत्ति। कर्मैव पाश कर्मपाशस्तस्मात्। कर्मपाशमुक्तौ ब्रह्मभावाश्चिन्त्यैव नास्तीति भावः।

१४। नरो०। गुणमय्या रज सत्त्वतमोगुणात्मिकया सृजसि, अवसि पालयसि, लुम्पसि सहरसि। ते न जगता लेप सङ्ग। स्वानन्दानुभवात्मन. स्वानन्दानुभवस्वरूपस्य।

—————————————————————————————————————————

१३। प्राण क्रियाशक्तिप्रधानोऽश, तेन कर्मेन्द्रियसंग्रह, बुद्धीन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि, आत्मा मनस्तै. कारणभूतैर्नतोऽस्मि। कर्मपाशान्मुमुक्षुभिर्यत् पद हृदि चिन्त्यते इत्यन्वय। रा०।

[ नतोऽस्मि यत्ते पद कर्मपाशान्मुमुक्षुभि प्राणादिभिर्हदि कृत्वा नित्य चिन्त्यते प्राणायामादिना प्राणनिग्रहात्। ‘य’ इति पाठे यस्त्वमित्यर्थ। गो० ]

१४। गुणमय्या मायया जगत् सृजसि। तेन स्रष्टृत्वादिना न ते लेप स्रष्टेत्याद्यभिमान। कुत इत्याह—

आनन्दानुभवात्मन आनन्दाभिन्नानुभवरूप आत्मा यस्य तस्य। एवञ्च स्वस्वरूपापरोक्षेण सर्वत्र मिथ्यादर्शनेन तदभिमानरहित इत्यर्थ। रा०।

१५। [ तथा शुद्धिरित्यादि। शुद्वात्मनः शुद्धश्वासावात्मा चेति तस्य मायोपहितत्वा भावात्। गो० ]

दानाध्ययनकर्मभि – सत्पान्नादौ धनादिवितरणं दानम्, अध्ययन वेदादीनाम्, कर्म यज्ञादिक। दुष्टानां दुर्वृत्तानां पापमलिनान्त करणानामित्यर्थ न तथा शुद्धि पवित्रता, यथा शुद्धात्मन स्वत एव पवित्रान्त करणस्य ते यशसि गुणादिवर्णने भक्तिमताम् अनुरागवताम्, ‘पूज्येष्वनुरागो भक्तिरित्युक्ते।

१६। सात्वतैर्भक्तवृतोऽन्तहृदये सद्यो दृष्टस्तवाङ्घ्रिमें चित्तदोषापनुत्तये अस्त्विति शेष।रा०।

ब्रह्माद्यैः स्वार्थसिद्ध्यर्थमस्माभि पूर्वसेवितः।
अपरोक्षानुभूत्यर्थ²³⁶ ज्ञानिभिर्हृदि भावितः॥ १७॥

त्वदङ्घ्रि²³⁷पूजानिर्माल्यतुलसीमालया विभो।
स्पर्द्धते वक्षसि पदं लब्ध्वापि श्रीः सपत्निवत्॥ १८॥

अतस्त्वत्पादभक्तेषु तव भक्तिः श्रियोऽधिका।
भक्तिमेवाभिवाञ्छन्ति त्वद्भक्ताः सारवेदिनः॥ १६॥

——————————————————————————————————

१७। नरो०। अपरोक्षानुभूत्यर्थं प्रत्यक्षात्मकज्ञानार्थम्।
१९। नरो०। अतस्त्वत्पादभक्तेषु तव श्रियोऽधिका भक्तिरित्यन्वयः। भक्तिरत्र स्नेहरूपा।

——————————————————————————————————

सात्वता विष्णुभक्तविशेषाः। काम्यकर्मादीन् परित्यज्य ये एकान्तेन मनसा एक हरिमेव भजन्तेतादृशा इत्यर्थ। तथा च पाद्मेउत्तरखण्डे—

‘सत्वं सत्वाश्रय सत्वगुण सेवेत केशवम्।
योऽनन्यत्वेन मनसा सात्वत समुदाहृत॥

विहाय काम्यकर्मादीन् भजेदेकाकिन हरिम्।
सत्यं सत्वगुणोपेतो भक्त्या तं सात्वत विदु॥

मुकुन्दपादसेवायां तन्नामश्रवणेऽपि च।
कीर्त्तने चरतो भक्तो नाम्न स्यात् स्मरणे हरे॥

वन्दनार्धनयोर्भक्तिरनिश दास्यसख्ययो।
रतिरात्मार्पणे यस्य दृढाऽनन्तस्य सात्वत॥

इत्युक्तलक्षणैर्मुनिभिनित्यं सर्वदैव अन्तहृदये चित्तमध्ये वृतश्चिन्तित ध्यायमानो मे मया सद्यो दृष्ट इदानीमेव प्रत्यक्षीकृतस्तवा‌ङ्घ्रिश्चरणारविन्द चित्तदोषापनुत्तये हन्मालिन्यनाशाय भवतु।

१७। किम्भूतोऽङ्घ्रिरित्याह— ब्रह्माद्यैरित्यादि। अस्माभिर्ब्रह्माद्यै स्वार्थसिद्धार्थं स्वप्रयोजनसृष्ट्यादिकर्मसाधनाय।

१८। सपत्रिवत् आर्षो हस्व, सपत्नीवदित्यर्थ। रा०।

तव वक्षसि पदं स्थान ‘पदं व्यवसितित्राणस्थानलक्ष्माङ्घ्रिवस्तुषु’ इत्यमर। लब्ध्वाऽपि श्री लक्ष्मी परमा प्रकृतिरिति यावत् त्वदङ्घ्रिपूजा निर्माल्य तुलसीमालया सह स्पर्धते विवदते। तव चरणनिर्माल्यस्य गलष्टततुलसीमालायाच आत्मन श्रेष्ठत्वमवलोक्य तदसहमानेत्यर्थ।

१९। यतस्त्वत्पादभक्तेषु तव चरणसेवकेषु तव श्रियो लक्ष्मीतोऽप्यधिका भक्ति’ प्रीति

अतस्त्वत्पादकमले भक्तिरेव सदाऽस्तु मे।
ससाराम²³⁸यतप्तानां भेषजं भक्तिरेव²³⁹ ते॥ २०॥

इति ब्रुवाणं²⁴⁰ ब्रह्माणं बभाषे भगवान् हरि।
कि करोमीति ते²⁴¹वेधाः प्रत्युवाचातिहर्षित॥ २१॥

ब्रह्मोवाच-

भगवन् रावणो नाम पौलस्त्यतनयो महान्।
राक्षसानामधिपतिर्मद्दत्तवरदर्पित²⁴²’॥ २२॥

—————————————————————————————————————————

२०। नरो०।भक्तिरेवेत्येवकारव्यवच्छेद्य न मुक्तिरिति, ससारामयतप्तानां संसारो जन्ममरणादि स एवाऽऽमयो रोगस्तेन तप्तानामित्यर्थः।

२२।नरो०।मद्दत्तवरदर्पित मया दत्तेन वरेण वीर्यशौर्यातिशयान्वित इत्यर्थं।

—————————————————————————————————————————

अत सारवेदिन. तत्त्वग्राहिणस्त्वद्भक्ता भक्तिमेव अनुरागमेव अभिवाञ्छन्ति, अन्यत् सर्व सुखसौभाग्यादिकं विहाय केवलं तवानुरक्तिमेव कामयन्ते इत्यर्थ.।

२०। संसार एव आमयो रोगस्तेन तप्तानां जर्जरितान्त करणानाम्। ‘स्त्री रुग् रुजा चोपतापरोगव्याधिगदामया।’ इत्यमरः।

२२।रावण इति। रौति रावयति वा रावण। ‘रावयामास लोकान् यस्तस्माद्रावण उच्यते’ इति भारतोक्ते।

यस्माल्लोकत्रय चैतद्रावित भयमागतम्।
तस्मात्त्वं रावणो नाम नाम्ना राजन् भविष्यसि॥ इति वाल्मीकीयाच्च। ७।१६।३७॥

मया ब्रह्मणा दत्तेन-

सुपर्ण नागयक्षाणां दैत्यदानवरक्षसाम्।
अवध्य स्यां प्रजाध्यक्ष देवतानाञ्च सर्वश॥
न हि चिन्ता ममान्येषु प्राणिषु प्रपितामह।
तृणभूता हि ते सर्वे प्राणिनो मानुषादय॥
एवमुक्तस्तु धर्मात्मा दशग्रीवेण रक्षसा।
भविष्यत्येवदेवं वै तव राक्षसपुङ्गव। वाल्मीकीये ७।१०।

इत्युक्तलक्षणेन वरेण दर्पित।

त्रिलोकीं लोकपालांश्च बाधते विश्वबाधकः।
मानुषेण मृतिस्तस्य मया कल्याण²⁴³ कल्पिता।
अतस्त्वं मानुषो भूत्वा जहि देवरिपु विभो²⁴⁴॥ २३॥

श्रीभगवानुवाच—

कश्यपस्य वरो दत्तस्तपसा तोषितेन मे।
याचित पुत्र²⁴⁵ भावाय तथेत्यङ्गीकृत मया॥ २४॥
स इदानीं दशरथो भूत्वा तिष्ठति भूतले।
तस्याहं²⁴⁶ पुत्रतामेत्य कौशल्यायां शुभोदये²⁴⁷।
चतुर्द्धात्मानमेवाह सृजामोतरयो पृथक्॥ २५॥

—————————————————————————————————————————

२३। नरो०। बाधते पीडयति।
२४। नरो०। पुत्रभावाय पुत्रत्वाय।
२५। नरो०। शुभोदये शुभलग्न।

—————————————————————————————————————————

२३ \। त्रयाणां स्वर्गमर्त्यपातालानां समाहार त्रिलोकी ताम्, लोकपालान् इन्द्रादीन्दिग्ररक्षकान्।
तथा च ज्योति शास्त्रे -

इन्द्रो वह्नि पितृपतिर्नैऋ तो वरुणो महत्।
कुबेरो धनदेशानौ ब्रह्मानन्तौ दिगीश्वरा॥ इति।

farantee पृथिवीपीडक। मृतिर्मरणम्।

२४। कश्यपस्य तपसा तोषितेन मे मया तस्मै वरो दत्त इत्यर्थ। कीदृश स वर इत्याह—

याचित इति। तेन च पुत्रभावाय पुत्रत्वेन मा प्राप्तुं याचित प्रार्थित। मया तथैवेति अङ्गीकृत स्वीकृतम्।

२५। अहं तस्य पुत्रतामेत्य पुत्रतां प्राप्स्यामीति सङ्कल्प्य कौशल्यायामितरयो सुमित्राकैकेय्योरहमेवाऽऽत्मानं चतुर्द्धा चतु प्रकारावयवसस्थानै रामलक्ष्मण भरत शत्रुघ्नति चतु प्रकारनामभिश्व सृजामि त्रक्ष्यामि। वर्त्तमानसामीप्ये लट्। रा०।

[चतुर्धात्मानमिति। इतरयो सुमित्राकैकेय्यो। भरतशत्रुघ्नयो शङ्खचक्रत्वेऽपि

तदात्मत्वमेव स्वस्य विभूतिमयत्वात्। गो० ]

स कश्यप’ इदानी दशरथो भूत्वा दशरथ इति नाम्ना ख्यातो भूतले पृथिव्याम् अयोध्यानगरेइति शेष।

योगमायाऽपि सीतेति जनकस्य गृहे तदा।
उत्पत्स्यते तया²⁴⁸ सार्द्ध सर्व सम्पादयाम्यहम्॥ २६॥

इत्युक्त्वाऽन्तर्दधे विष्णुर्ब्रह्मा देवानथाब्रवीत्॥ २७॥

ब्रह्मोवाच—

विष्णुर्मानुषरूपेण भविष्यति रघोः कुले।
यूय सृजध्व सर्वेऽपि वानरेष्वशसम्भवान्॥ २८॥

विष्णा सहाय²⁴⁹ कुरुत यावत् स्थास्यति भूतले।
इति देवान् समादिश्य समाश्वास्य च मेदिनीम्।
यो स्वभवन ब्रह्मा विज्वर सुसमाहित॥ २६॥

देवाश्च सर्वे हरिरूपधारिण स्थिता सहायार्थमितस्ततां हरे’।
महाबला पर्वतवृक्षयोधिन प्रतीक्षमाणा भगवन्तमीश्वरम्॥ ३०॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसवादे द्वितीयोऽध्याय॥ २॥

—————————————————————————————————————————

२९। नरो०। सहाय साहाय्यम् विज्वर सन्तापरहित। हरिरूपधारिण धृतवानररूपा इत्यर्थ।

३०। नरो०। सहायार्थम् आनुकूल्यार्थम् \। [ द्वितीयाध्यायव्याख्या समाप्ता ]

—————————————————————————————————————————

२६। योगमायेति। योगो मत्सङ्कल्पस्तदवशवर्त्तिनी मायेत्यर्थ। ‘नाह प्रकाश सर्वस्य योगमायासमावृत ’ ( ७/२५ ) इति गीतोक्ते। तया सार्द्धं तां सहकारिणीं प्राप्य। रा०।

२८। मानुषरूपेणेत्यनेन न तत्त्वतो मानुषस्तद्रूपधारीत्यर्थ। रघो कुले रघुवशे, रघुरख्य प्रपितामह, तत्सम्पर्केणास्य राघव इति नामान्तरम्। वानरेषु इति जात्या पुनिर्देश, वानरीष्व-पीत्यर्थ। अपि शब्दाद अप्सरोगन्धर्वादीनां परिग्रह। व्यक्तमाह वाल्मीकीये आदिकाण्डे विशसर्गे

अप्सर सु च मुख्याड गन्धर्वाणा वधूषु च।
ऋक्षपन्नगकन्यासु तथा विद्याधरीषु च॥ ५।
किन्नराणाञ्च योषित्सु वानराणाञ्च सर्वश।
जनयध्वमपत्यानि हरीन् हरिपराक्रमान्॥ ६॥ इति।

अ शसम्भवान् स्व॰ स्वरशै स्वेषु स्त्रेषु अ शेषु वा सम्भव उत्पत्ति येषां तान्।

२९। मेदिनी राक्षसभयपीडितामित्यर्थ.। स्वभवन ब्रह्मलोकम्।

३०। हरिरूपधारिणो वानराकृतय. ‘कपिर्ना सिह्नके शाखामृगे च मधुसूदने’ इति विश्वमेदिन्यौ। पर्वतवृक्षयोविन पर्वतैवृक्षैश्च योद्धुं शीलमेषामिति णिनि। हरे. उत्पत्स्यमानस्य ब्रह्मण इत्यर्थ। इतस्ततः पर्वतवृक्षादिषु। भगवन्तम्—

ऐश्वर्यस्य समग्रस्य वीर्यस्य यशस श्रिय।
ज्ञानवैराग्ययोश्चैव षण्णां भग इतीङ्गना॥

इत्युक्तषडैश्वर्यशालिनम्।

तृतीयोऽध्यायः

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1726046578Screenshot2024-09-06175915.png”/>

सूर्यवंशेऽभवद्राजा²⁵⁰ दिलीप²⁵¹ इति विश्रुतः।
तस्य पुत्र रघुर्नाम महाबलपराक्रम’॥ १॥

यश्चक्रेहयमेधानां शतमिन्द्रसमप्रभ।
तस्य पुत्रोऽभवन्नाम्ना अज इत्यभिविश्रुत॥ २॥

तस्य पुत्र दशरथ श्रीमान् सत्यपराक्रम²⁵²।
अयोध्याधिपतिर्वीर सर्वलोकेषु विश्रुत॥ ३॥

सोऽनपत्यत्वदु²⁵³खेन पीडितो गुरुमेकदा।
वशिष्ठ मुनिशार्दूल²⁵⁴मभिवाद्येदमब्रवीत्²⁵⁵॥ ४॥

स्वामिन्²⁵⁶ पुत्रा कथ मे स्यु सवलक्षणलक्षिता।
पुत्रहीनस्य मै राज्य सर्व दुखाय कल्पते॥ ५॥

—————————————————————————————————————————

३। नरो०।सत्यपराक्रम सत्यशौर्य.। विश्रुत ख्यात।
४। नरो०। मुनिशार्दूल मुनिश्रेष्ठम्।

—————————————————————————————————————————

२। इन्द्रसमप्रभः पुरन्दरसदृशपराक्रमो यो हयमेधानां हयस्य अश्वस्य मेधो वधो यत्र, यद्वा हयेन दत्तो मेघ आहुतिर्यत्र तेषाम्। हयमेधे कर्त्तव्ये हय सप्रोक्ष्य तस्य कपाले जयपत्रं बध्वा त त्यजेत्, तस्य रक्षार्थं पुरुषविशेषान् नियोजयेत्। वत्सरान्ते प्रतिनिवृत्ते तस्मिन्ये तदुधपया होम कार्य। हयमेधोऽश्वमेध स च राजयज्ञविशेष। ‘राजयज्ञोऽश्वमेध सर्घकामस्य’ इति कात्यायनश्रौतसूत्रात् (२०।१)।

४। अनपत्यत्वदु खेन अनपत्यत्व सन्तानराहित्य तदेव दु ख तेन पीडित आर्त्त स दशरथगुरुं स्वकुलाचार्य वशिष्ठम्।

५। सर्व दुखायेति। ‘मनुष्यलोक पुत्रेणैव जय्यो नान्येन कर्मणा’ ( बृह० १।१६ ) इति श्रुतेः रा०।

नानपत्यस्य²⁵⁷ लोकोऽस्ति श्रुतिरेषा सनातनी²⁵⁸।
अपुत्रस्य धनं व्यर्थमपुत्रस्याफल कुलम्॥६॥

अधोगतिरपुत्रस्य भवतीत्यनुशुश्रुम।
धिग् जन्म तेषां विप्रेन्द्र येषां गेहेऽनपत्यता॥
निराशा पितरो यान्ति ह्यनपत्यस्य नित्यश॥ ७॥

ततोऽब्रवीद्वशिष्ठस्तं भविष्यन्ति सुतास्तव।
चत्वारः सत्त्वसम्पन्ना लोकपाला इवापरा²⁵⁹॥ ८॥

—————————————————————————————————————————

स्वामिन् निग्रहानुग्रहसमर्थ। सर्वलक्षणलक्षिता राजवशोचितसकललक्षणसम्पन्नाः।

पुत्राश्चास्य भविष्यन्ति चत्वारोऽमिततेजस।
कुलकीर्त्तियशोमानधर्मसन्तानवर्द्धना॥ ( वाल्मीकीये १।१०।११ )

इत्युक्तलक्षणलक्षिता वा। कथ केन प्रकारेण प्रयत्नेन वा।

६। अनपत्यस्य सन्ततिहीनस्य लोक सद्गतिर्नास्ति ‘अनपत्यस्य लोकेषु गति का च न विद्यते।’ इत्यादिस्मृते।

अपुत्रस्य धनं व्यर्थमिति। पुत्रहीनस्य ‘पुत्रेण लोकान् जयति पुत्रेणाऽनन्त्यमश्नुते’ इत्युक्ते पुत्रस्यैव तत्तदिष्टसाधनत्वेन तद्रहितस्य धनादेविफलत्वं सुतरामेव। अपुत्रस्य कुल कन्यादिना वशप्रवृत्ति तदपि विफलम्,

‘पुन्नान्मस्त्रायते पुत्रस्तेनासौ पुत्रसंज्ञकः।

इत्यादिना पुत्रस्यैव नरकोद्धरणादिसामर्थ्यश्रवणात्।

७। धिग् जन्म इति। हे विप्रेन्द्र ब्राह्मणश्रेष्ठ, एतेन वशिष्टस्य तत्तज्ज्ञानविशिष्टत्वं सूच्यते। येषां गेहेऽनपत्यता पुत्रहीनता तेषा जन्म शरीरपरिग्रहं धिक्।कुत इत्याह— अनपत्यस्य इत्यादि।

पिता पितामहश्चैव तथवप्रपितामह।
उपासते सुत जातं शकुन्ता इव पिप्पलम्॥

मधुमांसैश्च शाकैश्च पयसा पायसेन च।
एष नो दास्यति श्राद्धं वर्षासु च मघासु च॥

इत्यादिदेवलवचनेन श्राद्धाद्यर्थं सुतमपेक्षमाणा पितरस्तदभावान्नित्यश प्रतिदिनमेव निराशा मनोरथा सन्तो यान्ति वैमुख्येन प्रतिनिवर्त्तन्ते इत्यर्थः।

८। सत्त्वसम्पन्ना पराक्रमयुक्ता गुणयुक्ता वा, ‘सत्त्व गुणे पिशाचादौ बले द्रव्यस्वभावयो ’ इति मेदिनीदर्शनात्। अपरा लोकपाला इन्द्रादय इव।

शान्ता-भर्त्तारमानीय ऋृष्यशृङ्ग तपोधनम्।
अस्माभि सहित पुत्रकामेष्टिं शीघ्रमाचर॥ ६॥ *

—————————————————————————————————————————

९। शान्ता-भर्त्तारं शान्ता लोमपाददशरथस्याङ्गपतेरेतदशरथमित्रस्य कन्याऽनेन राज्ञा तस्माल्लब्धा स्वदुहितृत्येन कल्पितेत्याख्यायिका। पुत्रकामस्य कर्तव्येष्टि पुत्रकामेष्टि’। रा०।

[ शान्ता-भर्त्तारमिति। शान्ता सुमित्रायां दशरथाज्जाता रोमपादनाम्ने अङ्गराजाय दत्ता, तस्या भर्त्तारम् ऋष्यशृङ्गं विभाण्ढकतनयं हरिणीगर्भज’ ब्रह्मणोऽ शेन एतदर्थं जातमिति पुराणान्तर-कथा। अतस्तमानेतुमादिशदिति, न तु स्त्राज्ञानात्। गो० ]

पुत्रकामेष्टिम्—पुत्र. कामोऽभिलापो यस्यां तादृशीम् इष्टिं यज्ञम्। यद्वा पुत्रेति पदच्छेद।हे पुत्र, सन्ततिस्वरूप दशरथ, त्व कामेष्टिं कामनानुरूप यज्ञमित्यर्थः।

—————————————————————————————————————————

* अत परं घ ङ च छ पुस्तकेषु वक्ष्यमाणा एकनवति श्लोका दृश्यन्ते, नरोत्तमरामधर्म- गोपालचक्रवर्त्तिप्रभृतिभिरख्याख्यातत्वात् अस्माभिरपीमेऽव्याख्यायैव बन्धनीमध्ये स्थानं लम्भिता। पर बहुपु पुस्तकेपूपलब्धा इति, सख्यागरिष्ठाइति चाक्षरान्तरमप्रापय्य मूलाक्षरै रेवेमे मुद्रापिता।

\ एकदा सत्वनावृष्टिकारणात् सुमहातपा।
आनीतो लोमपादेन अनावृष्टिनिवृत्तये।
शान्तां कन्यां ददौ तस्मैदक्षिणार्थे[महीपति²⁶⁰॥ १॥
इति श्रुत्वा दशरथ पप्रच्छ मुनिसत्तमम्।
को वा कस्य सुत. कीटक् प्रभावस्तस्य तद्वद्॥ २॥
इति श्रुत्वा वचस्तस्य मुनि प्रोवाच सादरम्।
विभाण्डकस्य विप्रर्षेस्तपसा²⁶¹ भावितात्मन॥ ३॥
अमोघवीर्यस्य सुत प्रजापतिसमद्युतिः²⁶²।
शृणु पुत्रो यथा जात ऋष्यशृङ्ग प्रतापवान्॥ ४॥
महर्षि. स महातेजा वाल’ स्थविरसम्मत²⁶³।
महाह्रदंसमासाद्य काश्यपस्तपसि स्थितः॥ ५॥
दीर्घकाल²⁶⁴ परिश्रान्त ऋषिर्देवर्षिसत्तमः।
तस्य रेत प्रचस्कन्द दृष्ट्वाऽप्सरसमुर्वशीम्॥ ६॥

अप्सूपस्पृशतो²⁶⁵ राजन् मृगी तच्चापिबत्तदा।
सह तोयेन तृषिता गुर्विणी²⁶⁶ साऽभवत्तत॥ ७॥
सा पुरोक्ता भगवता ब्रह्मणा लोककर्त्तृणा।
देवकन्ये मृगी भूत्वा मुनि सूय विमोक्ष्यसे॥ ८॥
अमोघं²⁶⁷ तद्वषेर्वीर्यं भावित्वाद्देवनिर्मितम्॥ ६॥
तस्यां मृग्यां समभवत् तस्य पुत्रो महाऋषि’।
ऋष्यशृङ्गस्तपोनिष्ठो वन एवाभ्यवर्द्धत॥ १०॥
तस्यर्षे²⁶⁸ शृङ्ग शिरसि राजन्नासीन्महात्मन’।
तेनशृङ्ग इत्येव तदा²⁶⁹ स²⁷⁰ प्रथितोऽभवत्॥ ११॥
न²⁷¹ तेन दृष्टपूर्वोऽन्य²⁷² पितुरन्यत्र मानुष’।
तस्मात्तस्य मनो नित्यं ब्रह्मचर्येऽभवन्नृप॥ १२॥
एतस्मिन्नेव काले तु सखा तव महामते।
तेन कामात् कृतं मिथ्या ब्राह्मणस्येति नः श्रुतम्॥ १३॥
स ब्राह्मणै परित्यक्तस्तदा वै जगतीपतिः²⁷³।
पुरोहितापचाराच्च तस्य राज्ञो यदृच्छया।
न ववर्ष सहस्राक्ष²⁷⁴स्ततोऽपीड्यन्त तत्प्रजाः॥ १४॥
स ब्राह्मणान् पर्यपृच्छत्तपोयुक्तान् मनीषिणः।
प्रवर्षण सुरेन्द्रस्य समर्थान् पृथिवीपते॥ १५॥
कथ प्रवर्षेत् पर्जन्य उपाय परिदृश्यताम्।
तमूचुश्चोदितास्तेन स्वमतानि²⁷⁵ मनीषिणः॥ १६॥
तत्र त्वेको मुनिवरस्त राजानमुवाच ह।
कुपितास्तव राजेन्द्र ब्राह्मणा निष्कृतिञ्चर॥ १७॥
ऋष्यशृङ्गं मुनिसुतमानयस्व च पार्थिव।
बालोऽयमनभिज्ञोऽपि नारीणामार्जवे²⁷⁶ रतः॥१८॥
स चेदवतरेद्राजन् विषयन्ते महातपाः।
सद्य²⁷⁷ प्रवर्षेत् पर्जन्य इति ते²⁷⁸ नात्र सशय॥ १६॥

इति²⁷⁹ श्रुत्वा वचो राजन् कृत्वा निष्कृतिमात्मन।
स गत्वा पुनरागच्छत्²⁸⁰ प्रसन्नेषु²⁸¹ द्विजातिषु॥ २०॥

राजानमागत दृष्ट्वाप्रतिसंजहृषुः प्रजाः।
ततोऽङ्गपतिराहृय सचिवान्मन्त्रकोविदान्॥ २१॥

ऋष्यशृङ्गागमे यत्नमकरोन्मन्त्रि²⁸²निश्चयात्।
सोऽभ्यागम²⁸³दुपायन्तु तैरमात्यैर्महीपते।
शास्त्रज्ञैरखिलार्थज्ञैर्नीत्याञ्च²⁸⁴ परिनिष्ठितैःः॥ २२॥

तत्र चाज्ञापयामास²⁸⁵ वारमुख्या महीपति²⁸⁶।
ऋष्यशृङ्ग²⁸⁷ मुनेः पुत्रमानयध्वमुपायत’।
लोभयित्वा समाश्वास्य विषयं मम शोभना॥ २३॥

ता राजभयभीताश्च पापभीताश्च²⁸⁸ योषित’।
अशक्यमूचुस्तत् कर्म विवर्णा गतचेतसः॥ २४॥

तत्र त्वेका वारयोषा राजानमिदमब्रवीत्।
प्रयतिष्ये महाराज तमानेतुं तपोधनम्॥ २५॥

अभिप्रेतांस्तु मे कामांस्त्व²⁸⁹माज्ञप्तुमिहार्हसि।
ततः शक्नोम्यानयितुमृप्यशृङ्गमृषे सुतम्॥ २६॥

तस्या सर्वमभिप्रेत मन्वजानात्²⁹⁰ स पार्थिव।
नावि²⁹¹ वृक्षान²⁹²थारोप्य फलाकारांश्च मोदकान्।
सुरसांश्च सुगन्धीनि मधूनि रसवन्ति च॥ २७॥

ततो रूपेण सम्पन्ना वयसा च महीपते।
स्त्रिय आदाय काश्चित् सा जगाम वनमञ्जसा²⁹³॥ २८॥

सा तु स्थित्वा कियद्दूर संस्थाप्याऽऽश्रममुत्तमम्।
सन्देशाच्चैव नृपतेः स्वबुद्धया²⁹⁴ चैव²⁹⁵ राघव॥ २६॥

नानापुष्पफलैवृक्षै कृत्रिमैरुपशोभितम्।
कृत्वा नाव्याश्रमं रम्यमद्भुतं सौम्यदर्शनम्॥ ३०॥

ततो निरुह्य²⁹⁶ तां नावमदूरे काभ्यपाश्रमात्।
चाहयामास पुरुषैर्विहार तस्य वै मुने॥ ३१॥

ततो दुहितर वेश्यां समाधाये²⁹⁷तिकर्त्तृ ताम्।
दृष्ट्वाऽन्तरं काश्यपस्य प्राहिणोद् बुद्धिसम्मताम्॥३२॥

सा तत्र गत्वा कुशला²⁹⁸ तपोनिष्ठस्य सन्निधौ।
आश्रम त²⁹⁹ समासाद्य ददर्श तमृषे सुतम्।
उवाच मधुरं वाक्यं श्लक्ष्णं मधुरया गिरा॥३३॥

कञ्चिन्मुने कुशल तापसानां पिता च ते कश्चिदहीनतेजाः।
कञ्चित् प्रियान्³⁰⁰ रमते चाऽऽश्रमेऽस्मिस्त्वां वै द्रष्टुं साम्प्रतञ्चाऽऽगतोऽस्मि॥३४\।\।

कञ्चित्तपो वर्द्धते तापसानां कच्चित्तरोर्मूलफलं प्रभूतम्।
कञ्चित्त्वया³⁰¹ऽधीयते चैव विप्र कश्चित् स्वाध्यायक्रियते चर्ष्यशृङ्ग³⁰²॥३५॥

इति श्रुत्वा वचस्तस्य मुनिवेशधरस्य हि।
उवाच वाक्यं वाक्यज्ञां³⁰³ मुनिवेश³⁰⁴विधारिणीम्॥३६॥

ऋद्ध्याभवाञ् ज्योतिरिव प्रकाशते मन्ये वाहं त्वामभिवादनीयम्।
पाद्यं वै³⁰⁵ ते संप्रदास्यामि कामाद् यथाकामं मूलफलानि चैव॥३७॥

कौश्यां वृष्यामास्व यथोपयोष³⁰⁶ कृष्णाजिने³⁰⁷नाऽऽवृतायाञ्च भूमौ।
क्व चाऽऽश्रमस्तव कि नाम चेद³⁰⁸ व्रतं वाक्यं भाति तदेव व्यक्तम्॥३८॥

ततो वेश्या प्रत्युवाच द्विजेन्द्रं शङ्कायुक्ता काश्यपस्याऽऽगमे तु।
ममाऽऽश्रमकाश्यपपुत्र रम्यस्त्रियोजन शैलमिम परेण॥ ३६॥

तत्र स्वधर्मोऽनभिवादन मे न चोदक पाद्यमुपस्पृशामि॥४०॥

भवता नाभिवाद्योऽहमभिवाद्यो भवान् मया।
व्रतमेतादृश ब्रह्मन् परिष्वज्यो भवान् मया॥ ४१॥

इति श्रुत्वा वचस्तस्य पुनराह तपोधनः॥४२॥

फलानि पक्वानि ददानि तेऽहं भल्लातकान्यामलकानि चैव।
करूषकाणीङ्गदिकानि³⁰⁹ चैव³¹⁰ यथोपयोगं फलमत्र भुङ्क्ष्व॥४३॥

स³¹¹ तानि सर्वाणि विवर्जयित्वा³¹² भक्ष्य महार्हं प्रददौ ततोऽस्य।
तानृयष्यशृङ्गस्य महारसानि भृश स्वरूपाणि³¹³ रुचि ददुर्हि॥४४॥

ददौ च माल्यानि सुगन्धवन्ति चित्राणि वासांसि च भानुमन्ति।
पानानि³¹⁴ चाग्र्याणि ततो गृहीत्वा मुमोद³¹⁵ चिक्रीड जहास चोच्चै॥४५॥

तदा चुचुम्वा³¹⁶वनतस्य गण्ड विलज्जमाना फलिता लतेव।
गात्रैश्चगात्राणि निषेवमाणा समाश्लिषच्चासकृदृष्यशृङ्गम्॥४६॥

विलज्जमानेव बलाभिभूता प्रलोभयामास सुत महर्षे।
अथर्ष्यशृङ्गं विकृतं निरीक्ष्य पुन पुन पीड्य च कायमस्य॥ ४७॥

अवेक्षमाणा शनकैर्जगाम सा त्वग्निहोत्रस्य³¹⁷ तदापदेशम्।
तस्यां गतायां मदनेन मत्तो³¹⁸ विचेतन. प्राभवदृष्यशृङ्ग³¹⁹॥४८॥

तामेव चित्तेन गतेन शून्यो विनिश्वसन्नार्त्त रूपो³²⁰ बभूव।
ततो मुहूर्त्तं हरिपिङ्गलाक्ष प्रवेष्टितोरोमभिरानखाग्रम्³²¹॥४९॥

स्वाध्यायवांश्चितसमाधि³²²युक्तो विभाण्डक काश्यपः प्रादुरासीत्³²³।
सोऽपश्यदासीनमुपेत्य पुत्रं ध्यायन्त³²⁴मेव³²⁵ विपरीतचित्तम्॥५०॥

विनिश्वसन्तं मुहुरूर्द्ध्व दृष्टिं विभाण्डक पुत्रमुवाच दीनम्।
न वै³²⁶यथापूर्वमिवासि पुत्र चिन्तापरश्चापि विचेतनश्च॥ ५१॥

दोनोऽतिमात्रं त्वमिहाद्य किन्नु पृच्छामि त्वां क इहाभ्यागतोऽभूत्।
न कल्प्यन्ते समिधः किन्नु तात कञ्चिद्धुतञ्चाग्निहोत्र त्वयाऽद्य॥५२॥

सुनिर्णिक्तं³²⁷ श्रुक्श्रुव³²⁸ होमधेनु³²⁹कश्चित् सवत्सा च कृता त्वयाऽद्य॥५३॥

इति श्रुत्वा वचस्तस्य पितुर्मुग्धाक्षरं परम्³³⁰।
उवाच वाक्य’ वाक्यज्ञं³³¹ पितर करुणान्वितम्॥५४॥

इहागता जटिलो ब्रह्मचारी न वै ह्रस्वो नातिदीर्घा³³² मनस्वी।
सुवर्णवर्ण कमलायताक्षसुत³³³सुराणामिव शोभमान³³⁴॥५५॥

सुस्निग्धरूप सवितेव दीप्त सुशुक्ल³³⁵कृष्णाक्षिरतीव गौर।
नीला विविक्ताश्च³³⁶जाटासुगन्धा³³⁷ हिरण्यरज्जू³³⁸द्प्रथिताः सुदीर्घा॥ ५६॥

आलोलमाना³³⁹ पुनरस्य कण्ठे विद्योतते विद्युदिवान्तरीक्षे।
द्वौ मांसपिण्डावु³⁴⁰रसि स्थतौ तावलोमशौ चापि मनोहरौ च॥५७॥

विशीर्णमध्यश्च³⁴¹ स नाभिदेशे कटिश्च तस्याति³⁴²बृहत्प्रमाणा।
तथास्य³⁴³ चीरान्तरतः प्रभाति हिरण्मयी³⁴⁴ मेखला मे यथेयम्॥ ५८॥

अन्यच्च तस्याद्भुतदर्शनीय विकुञ्चित पादयुगे³⁴⁵ विरौति।
पाण्योश्च तद्वदुचिर निबद्धौ कलापकाच³⁴⁶क्षमाला यथेयम्॥५६॥

विचेष्टमानस्य च नाभिपार्श्वे³⁴⁷ कूजन्ति हंसा शरदीव मत्ता।
चीराणि तस्याद्भुतदर्शनानि नेमानि³⁴⁸ तद्वन्मम रूपवन्ति॥ ६०॥

वक्त्रञ्च तस्याद्भुतदर्शनीय प्रव्याहृतं³⁴⁹ ह्लादयतीव चेतः।
पुंस्कोकिलस्येव च तस्य वाणी तां शृण्वतो में व्यथितोऽन्तरात्मा॥ ६१॥

स मे समाश्लिष्य पुन शरीर जटासु गृह्याभ्यवनाम्य³⁵⁰ वक्तुम्।
वक्त्रेण वक्त्रं प्रणिधाय शब्द चकार तन्मे जनयेत् प्रहर्षम्॥६२॥

न चापि पाद्य बहु मन्यतेऽसौ फलानि चेमानि³⁵¹ मया हृतानि।
एवव्रतोऽस्मीति च मामवोचत् फलानि पाद्यानि न चाऽऽददामि³⁵²॥६३॥

मयोपभुक्तानि फलानि तस्य नेमानि तुल्यानि रसेन तेषाम्।
तोयानि चैवातिरसानि मह्य प्रादात् स वै पातुमुदाररूप॥६४॥

पीत्वैव यान्यत्यधिकप्रहर्षो³⁵³ ममाभवद् भूश्चलितेव चाऽऽसीत्।
इमानि चित्राणि च गन्धवन्ति माल्यानि तस्योद्ग्रथितानि पट्टै³⁵⁴॥६५

यानि³⁵⁵ प्रकीर्येह गतस्वमेव स आश्रम तपसा³⁵⁶ द्योतमान।
गतेन तेनास्मि कृतो विचेता गात्रञ्च मे संपरिदह्यतीव॥ ६६॥

इच्छामि तस्यान्तिकमाशु³⁵⁷ गन्तुंतञ्चेह नित्य परिवर्त्तमानम्।
गच्छामि³⁵⁸ तस्यान्तिकमेव तात का नाम सा व्रतचर्या नु तस्य॥ ६७॥

इच्छाम्यहञ्चरितु तेन सार्द्धं यथा तप स चरत्युग्रकर्मा।
इत्येव³⁵⁹ वाक्य मुनिरात्मजस्य श्रुत्वा महावाक्यविशारदोऽसौ॥ ६८॥

उवाच वाक्य परिसान्त्वयन् वै³⁶⁰ विभाण्डकस्तपसा³⁶¹ ज्ञाततत्त्वः।
रक्षांसि चैतानि³⁶² चरन्ति पुत्र रूपेण तेनाद्भुतदर्शनेन॥ ६६॥

अतुल्यवीर्या³⁶³ण्यतिरूपवन्ति विघ्न सदा वै³⁶⁴ तपसश्चरन्ति।
न तानि सेवेत मुनिर्यतात्मा सतां³⁶⁵ लोक प्रार्थयान कदाचित्॥ ७०॥

कृत्वा विघ्न तापसानां चरन्ति पापाचारास्तपसां तानवेहि।
असज्जनेनाचरितानि पुत्र पानानि³⁶⁶ पेयानि मधूनि तानि॥ ७१॥

माल्यानि चैतानि न वै मुनीनां ग्राह्माणि³⁶⁷ चित्रोत्पल³⁶⁸गन्धवन्ति।
रक्षांसि तानीति निवार्य पुत्रं विभाण्डकस्तपसे निर्जगाम॥ ७२॥

यदा पुनकाश्यपो निर्जगाम फलानि हर्त्तु विधिना³⁶⁹ वनाद्धि।
तदा पुनर्लोभयितुं जगाम सा वारयोषा मुनिमृष्यशृङ्गम्॥ ७३॥

दृष्ट्वैव तामृष्यशृङ्गः प्रहृष्टः संभ्रान्तरूपो न्यतपत्तदानीम्।
प्रोवाच चैनां भवदाश्रयाय गच्छाव³⁷⁰ यावन्न पिता ममैति॥ ७४॥

ततो वेश्याः काश्यपस्यैकपुत्र प्रवेश्य योगेन विमुच्य नावम्।
प्रवाहयन्त्यो³⁷¹ विविधैरुपायैराजग्मुरङ्गाधिपराज³⁷²धानीम्॥ ७५॥

अन्तःपुरे तन्तु निवेश्य राजा विभाण्डकस्याऽऽत्मजमेकपुत्रम्।
ददर्श देव सहसा प्रवृष्टमापूर्यमाणञ्च जगज्जलेन॥ ७६॥

स लोमपादपरिपूर्णकाम सुतां ददावृष्यशृङ्गाय शान्ताम्।
क्रोधप्रतीकारकरञ्च चक्रे गाश्चैव मार्गेषु च कर्षणानि³⁷³॥ ७७॥

विभाण्डकस्याऽऽव्रजत’ स राजा पशून् सभृत्यान्³⁷⁴ पशुपांश्च वीरान्।
समादिशत् पुत्रगर्हो³⁷⁵महर्षिर्विभाण्डकः परिपृच्छेद् यदा³⁷⁶ वः॥

७८॥

स वक्तव्यप्राञ्जलिभिर्भवद्भिः पुत्रस्य ते पशवः कर्षणञ्च³⁷⁷।
अथोपयात³⁷⁸ स मुनिश्चुकोप स्वमाश्रमं मूलफलं³⁷⁹ गृहीत्वा॥ ७9॥

अन्वेषमाणश्च न³⁸⁰ तत्र पुत्रं ददर्श चुक्रोध ततो भृशं स।
तत³⁸¹स कोपेन विदीर्यमाणमाशङ्कमानो नृपतेर्विधानम्॥ ८०॥
जगाम चम्पां प्रतिवीक्ष्यमाणस्तमङ्गराजं सपुरं सराष्ट्रम्।
स वै श्रान्तः क्षुधितः काश्यपस्तान् घोषान् देशान् सादिचरान् समृद्धान्॥८१॥

गोपेश्च तैर्विधिवत् पूज्यमानो राजेव तां रात्रिमुवास तत्र।
अवाप सत्कारमतीव तस्य³⁸² प्रोवाच कस्य प्रहिता स्थ गोपाः॥ ८२॥

ऊचुस्ततस्तेऽभ्युपगम्य सर्वे धनं तवेद विहितं सुतस्य।
एवं स देशेष्वभिपूज्यमानस्तांश्चैव शृण्वन् मधुरान्³⁸³ प्रलापान्॥८३॥

प्रशान्तभूयिष्ठरजाः प्रहृष्ट³⁸⁴ समाससादाङ्गपतिं पुरस्थम्³⁸⁵।
स पूजितस्तेन नरर्षभेण ददर्श देव³⁸⁶ दिविश यथेन्द्रम्³⁸⁷॥८४॥

शान्तां स्नुषाञ्चैव ददर्श तत्त्र सौदा मनीमुञ्चरती³⁸⁸ तथैव³⁸⁹।
ग्रामांश्च घोषांश्च सुतस्य दृष्ट्वा शान्ताञ्च शान्तोऽस्य³⁹⁰ पर सकोप॥८५॥

चकार तस्मै च पर प्रसाद विभाण्डको भूमिपतेर्नरेन्द्र।
स तत्र निक्षिप्य सुत महर्षिरुवाच सूर्याग्निसमप्रभाव॥८६॥

जाते³⁹¹ तु पुत्रे वनमाव्रजेथा राज्ञ. प्रियाण्यस्य सर्वाणि कृत्वा।
स तद्वच कृतवानृष्यशृङ्गो ययौ च यत्रास्य पिता बभूव॥ ८७॥

शान्ता चैन पर्यचरद् यथा वै खे रोहिणी सोममेव यथा³⁹² सा।
अरुन्धतीवत्³⁹³ सुभगा वशिष्ठ लोपामुद्रा वाऽपि यथा ह्यगस्त्यम् ॥८८॥

तथा शान्ता ऋष्यशृङ्ग वनस्थं प्रीत्या युक्ता पर्यचर्यन्नरेन्द्र॥८९॥

इति ते सर्वमाख्यात ऋष्यशृङ्गपराक्रम³⁹⁴।
तमानय महाराज यस्ते³⁹⁵ यज्ञं करिष्यति॥ ९०॥
इत्युक्तो³⁹⁶ गुरुणा तेन पुत्राकाङ्क्षी नरर्षभ॥ ६१॥ ]

तथेति मुनिमानीय³⁹⁷ मन्त्रिभिः सहितः शुचि।
यज्ञकर्म समारेभे मुनिभिर्वीतकल्मषैः॥ १०॥

श्रद्धया हयमानेऽग्नौ³⁹⁸ तप्तजाम्बूनदप्रभ’।
पायसं स्वर्णपात्रस्थं³⁹⁹ गृहीत्वोवाच हव्यवाट्॥ ११॥

गृहाण पायस दिव्यं पुत्रीयं⁴⁰⁰ देवनिर्मितम्।
लास्यसे परमात्मान पुत्रत्वेन⁴⁰¹ न सशय॥ १२॥

इत्युक्त्वा पायसं दत्त्वा⁴⁰² राज्ञे सोऽन्तर्दधेऽनल।
वन्दे मुनिशार्दूलौ राजा लब्धमनोरथ’॥ १३॥

वशिष्ठऋृष्यशृङ्गाभ्यामनुज्ञातो ददौ हवि।
कौशल्यायै सकेकय्यै ह्यर्द्धमर्द्ध⁴⁰³ं विभज्य⁴⁰⁴ स॥ १४॥

—————————————————————————————————————————

११। नरो०। तप्तजाम्बूनदप्रभ व्रतसुवर्णप्रभ। हव्यवाड् वह्नि।

—————————————————————————————————————————

१०। तथेति वशिष्ठवचनस्य स्वीकृत्युक्तिरियम्, तथा इत्युक्त त्यर्थ। मुनिम् ऋष्यशृङ्गम् आनीय वेश्याभिरानाय्येत्यर्थ, आनयनप्रकारस्तु वाल्मीकीये आदिकाण्डे नवमसर्गे अन्वेष्टव्यः। वीतकल्पषैरपगतपापै। मुनिभिर्वशिष्ठादिभि। यज्ञकर्म ‘राजयज्ञोऽश्वमेध सर्वकामस्य’ इति कात्यायनश्रौतसूत्रेण (२०११) राजकर्त्तव्य. अश्वमेध स एव कर्म तत्समारेभे।

११।तप्तजाम्बूनद कृतमलापहरण स्वर्णम्, तद्वत्कान्तिर्हव्यवाडग्नि। अयमेव ’ प्राजापत्यं नरं विद्धि मामिहाभ्यागत नृप’ इति वाल्मीकीये प्राजापत्यशब्देनोक्त। रा०।

हव्यवाट् हव्यं हृवनीय घृतं वहति देवेभ्य प्रापयतीति हव्यवाट्,अग्नि’। अत्र वाल्मीकेर्भङ्गयन्तरम्। तथा च—

‘तत्रास्य यजमानस्य पावकाद्दभुतप्रभम्।
प्रादुर्भूत महद्भूतं प्रदीप्तानलसन्निभम्॥

कृष्णाजिनधरं कृष्णं हरिच्श्मश्रुजटाधरम्।
पद्मरक्तान्तनयन मेघदुन्दुभिनिस्वनम्॥

शुभलक्षणसम्पन्नं दिव्याभरणभूषितम्।
शैलशृङ्गसमुत्सेध सिहोदरकटीक्षणम्॥

काञ्चनी पिहितां दोर्भ्यां परिगृह्याद्भूतोपमम्।
दिव्यपायससम्पूर्णां पात्री पत्नीमिव प्रियाम्॥ इति १।१५ ३-६

ततः सुमित्रा सम्प्राप्ता⁴⁰⁵ जगृध्नु⁴⁰⁶’ पौत्रिक चरुम्॥ १५॥

कौशल्या तु स्वभागार्द्धं ददौ तस्यै मुदान्विता।
कैकेयी च स्वभागार्द्धं ददौ प्रीतिसमन्विता॥ १६॥

—————————————————————————————————————————

१५-१६। जगृध्नु भृशं तदिच्छावती। गृधु अभिकाङ्क्षायामित्यतो यङ्लुगन्तादागम-शास्त्रानित्यत्वेन रुगभावे त्रसिगृधिटषिक्षिपे क्तुरिति नौ रूपम्। पौत्रिकं चरुमिति षष्ठयभाव आर्ष। पुत्र प्रयोजन यस्य तादृशं चरुमित्यर्थ। स्वभागार्द्ध स्वशब्द आत्मीयवाची स्वीयस्य भागस्तदर्द्ध स्वदत्तस्य चतुर्थांश मित्यर्थ। एवमग्रेऽपि। वाल्मीकीयेऽपि—

‘कौशल्यायै नरपति पायसार्द्धं ददौ तदा।
अर्द्धादर्द्धं ददौ चापि सुमित्रायै नराधिप॥

कैकेय्यै चावशिष्टार्द्धं ददौ पुत्रार्थकारणात्।
प्रददौ चावशिष्टार्द्धं पायसस्यामृतोपमम्॥
अनुचिन्त्य सुमित्रायै पुनरेव महीपति। १।१६।२७-२९

इति ग्रन्थस्यापि कौशल्यायै दत्तार्द्धस्यार्द्धादर्द्धं चतुर्थांशरूप सुमित्रायै ददौ कौशल्यया दापित-वानित्यर्थं कार्य। अर्द्धादित्यत्र कस्यार्द्धादित्याकाङ्क्षायामुपस्थितकौशल्यादत्तपायसान्वय-स्यैवौचित्यात्। अन्तर्भाविण्यर्थत्वे मानञ्चैतदेकवाक्यतैव। एव कैकेय्यै कौशल्यादत्तार्द्धावशिष्टम ददौ। तत कौशल्यादत्तावशिष्टस्य कैकेय्यै दत्तस्य यदर्द्ध तदद्धं विचार्य पुनरपि सुमित्रायै ददौ प्रापयामास इत्यर्थ। अत्र चार्द्धपदावृत्तिर्बोध्या, एवं हि एतदुग्रन्थेन तस्यैकवाक्यता भवति। तत्तद्दत्तभागजन्यस्य तत्तत्पुत्राधीन तौचित्येनैवमेवोचितं सेव्यसेवकभावलाभार्थम्। ततस्ततो न्यूनांशत्वस्य लक्ष्मणशत्रुघ्नयोरौचित्याच्चान्नत्यस्वभागार्द्धमिति यथाश्रुत न व्याख्यातम्। कालि-दासोऽपि -

‘स तेजो वैष्णव पत्न्योर्विभेजे चरुसंज्ञितम्।
द्यावापृथिव्यो प्रत्यग्रमहर्पतिरिवातपम्॥
अर्चिता तस्य कौशल्या प्रिया केकयवराजा।
अत सम्भावितां ताभ्यां सुमित्रामैच्छदीश्वर॥
ते बहुज्ञस्य चित्तज्ञे पत्न्यौ पत्युर्महीक्षित.।
वरोरर्द्धार्द्धभागाभ्यां तामयोजयतामुभे॥
सा हि प्रणयवत्यासीत् सपत्न्योरुभयोरपि॥ ( रघु० १०म० ५४-५७ )

इत्याह। चरोरर्द्धार्द्धभागाभ्यामित्यस्य स्वस्व लब्धचरुभागाभ्यामित्यर्थ। एवञ्च रामभरतौ त्रित्र्यशौ लक्ष्मणशत्रुघ्नावष्टमांशाविति सिद्धम्। वाल्मीकीयव्याख्यातारौ कतकाचार्यश्रीरामाचार्या-वप्येवमेवोचतुः। अन्ये तु तद्वयाख्यातार कौशल्यायै सम्पूर्ण पायसार्द्धं ददौ। तत पात्रस्थादर्द्धादर्द्धं

सर्वपायसचतुर्थांश सुमित्रा दत्तवान् स्वयमेव। तत. पात्रेऽवशिष्टस्य चतुर्थांशस्यार्द्धमष्टमांश कैकेयै दत्तवान्। तत पुनरवशिष्टमर्द्धमष्टमांशरूप पुनरपि सुमित्रायै दत्तवानिति यथाश्रुतग्राहिणो व्याचक्षते। तेषामेतदुविरोधो रामलक्ष्मणयोरेव भरतशत्रुघ्नयोरेवैकवाक्यताया बीजालाभश्च। अवशिष्टार्द्धपदे क्वचित् षष्ठीतत्पुरुषः क्वचित् कर्मधारय इति वैषम्यञ्च। रा०।

पायसविभागे भूयान् मतभेदो विभिन्नग्रन्थानां तत्तद्व्याख्यातृणाञ्च। प्रकृतश्च ग्रन्थांश प्रायेणान्यपुराणविसवादी, केवल पद्मपुराणश्लोकावेव सर्वथा तस्याऽनुरूप्य भजेते। तथा च पाद्मे—

‘वशिष्ठऋष्यशृङ्गाभ्यामनुज्ञातो ददौ हवि।
कौशल्यायै स कैकेय्या अर्द्धमर्द्धं प्रयत्नतः॥

तत. सुमित्रा सम्प्राप्ता जगृध्नु पौत्रिक चरुम्।
कौशल्या तु स्वभागार्द्धं ददौ तस्यै मुदान्विता॥
कैकेयीच स्वभागार्द्धं ददौ प्रीतिसमन्विता’। इति। ४।१०।१२

ग्रन्थयोरनयोर्यथाश्रुतार्थग्रहणे सर्वेषामेव रामादीनां चतुर्थाशसम्भवत्व जायते। प्रकृतस्यानयो पद्मपुराणश्लोकयोश्च यथाश्रुतोऽर्थोऽयमेव—वशिष्ठऋष्यशृङ्गाभ्याम् अनुज्ञातो दशरथ अर्द्धमर्द्धम्
अर्थात् सम भागद्वय कृत्वा एकभागम् अष्टावशान् कौशल्यायै अपर भागमष्टावशान् कैकेयै ददौ। तत सुमित्रायां समुपस्थितायां कौशल्या स्वभागाईं प्रकृते चतुर्थाश तस्यै ददौ, कैकेय्यपि स्वभाग प्रकृते चतुर्थाश तस्यै ददौ। तेनेकेन चतुर्थाशेन राम, अपरेण भरत इतरेण लक्ष्मणोऽन्येन च शत्रुघ्न समजनीत्यायातम्।

एवञ्च वाल्मीकि रामायणक्षेमेन्द्रादिभिर्महान् विरोधो जायते। तथा च क्षेमेन्द्रेण—

‘ततोऽर्द्धं प्राप कौशल्या चतुर्भागञ्च कैकेयी।
चतुर्भाग सुमित्रा च स्वय तेन द्विधा कृतम्॥

प्राच्ये वाल्मीकी आदिकाण्डे च-

‘इत्युक्त्वाप्रददौ तस्यै हविषोऽर्द्धं नराधिप।
सममेव समं कृत्वा भागं भागचतुष्टयम्॥

अर्द्धादर्द्धं ददौचापि कैकेय्यै स नराधिप।
चतुर्भाग द्विधा कृत्वा सुमित्रायै ददौ तदा॥

प्रददौ चावशिष्ट तत् पायस देवनिर्मितम्।
अनुचिन्त्य सुमित्रायै पुनरेव नराधिप’॥ २० – २२ श्लो०।

अयमाशय— सम भागवतुष्टयं कृवार्द्धभाग भागद्वयमित्यर्थ, कौशल्याये, अर्द्वात्शिष्टादु भागद्वयादर्द्ध भागमेक कैकेय्यै, चतुर्भाग चतुर्थो भागश्चतुर्भाग, वृत्तिविषये सख्याशब्दस्य पूरणार्थत्वात्। तशिष्ट भागं द्विधा कृत्वा भागमेक सुमित्रायै ददौ ततश्च शिष्टं भाग कस्यै ददामीति अनुचिन्त्य पुन. सुमित्रायै एव ददौ।

उपभुज्य⁴⁰⁷ चरु सर्वा स्त्रियो गर्भसमन्विता।
देवता इव ता⁴⁰⁸ रेजुस्वभासा राजमन्दिरे॥ १७॥

दशमे मासि कौशल्या सुषुवे पुत्रमद्वयम्⁴⁰⁹।
मधुमासे⁴¹⁰ सिते पक्षे नवम्यां कर्कटे⁴¹¹ शुभे⁴¹²॥ १८॥

—————————————————————————————————————————

१८। नरो०। अद्वयमद्वैतम्। मधुमासे चैत्रमासे। अत्र मासपद मुख्यचान्द्रमासपरम्, अन्यथा ‘मेष पूषणि संप्राप्ते’ इति विरुद्ध स्यात्। सिते शुक्ले। कर्कटे कर्कटराशौ। शुभे शुभलग्ने।

—————————————————————————————————————————

अयञ्च चरुविभागो भविष्यतां रामादीनां यो यावता विष्णोरशेन प्रादु ष्यात् तत्तदंशानुसारेणेति ज्ञेयम्। तथा च रामादीनां जन्मावलम्ब्य वाल्मीकीये—

‘विष्णोर्वीर्यार्द्धतो यज्ञे रामो राजीवलोचन। (१।१९।१३)
तथा लक्ष्मणशत्रुघ्नौ सुमित्राऽजनयत् सुतौ॥ (१।१९।१४)

तावप्यास्तां चतुर्भागो विष्णो सपिण्डताबुभौ।
एक एव चतुर्भागादपरस्मादजायत।
भरतो नाम कैकेय्या पुत्र सत्यपराक्रम॥ १।१९।१५।१७

अनेन विष्णोर्वीर्यरूपस्य पायसस्याईभक्षणेन कौशल्यातो राम, अर्द्धादर्द्धस्य चतुर्भागैकभाग-लक्षणस्य भक्षणेन केकेय्यां भरत, शिष्टार्द्धस्य चतुर्भागैकभागस्यार्द्धभक्षणेन सुमित्रायां लक्ष्मण अपरार्द्धभक्षणेन च शत्रुघ्न समपद्यत इति निर्गलितोऽर्थ।

श्रीरामोत्तरतापनीयवचनमप्येनमेव पक्षमङ्गीकरोतीति मन्यते। तथा च—

‘अकाराक्षरसम्भूत सौमित्रिर्विश्वभावन।
उकाराक्षरसम्भूतः शत्रुघ्नस्तैजसात्मक॥

प्रज्ञात्मकस्तु भरतो मकाराक्षरसम्भव।
अर्द्धमान्त्रात्मको रामो ब्रह्मानन्दैकविग्रह॥’ (२1१-२)

अस्यार्थ – रामोऽर्द्धमात्रात्मको ब्रह्मरूपस्य प्रणवस्याद्वशत, भरतो मकाराक्षर प्रणवस्य चतुर्थशस्तस्मात्, सौमित्रिर्लक्ष्मण. अकाराक्षर. प्रणवस्यैकाष्टमांशस्तत, शत्रुघ्न उकाराक्षर प्रणवस्यापराष्ट्रांशस्तत सम्भूत।

एतावता रामो अर्द्धश, भरत एकचतुर्थांश, लक्ष्मण - शत्रुघ्नावपरचतुर्थांशावित्येव प्रमाणतया प्रतिभाति। तदस्मिन् प्रकृतेन विरोधे रामवर्मादीनां मतमेवानुसरणीयं न वेति सुधिय एव विभावयन्त्वित्यल बाहुल्येन।

१७। गर्भसमन्विता गर्भैर्युक्ता। गर्भान् विशिनष्टि वाल्मीकीये—

हुताशनादित्यसमानतेजस क्रमेण गर्भानुपलेभिरे शुभान्॥ १।११।२३

१८ ।कर्कटे कर्कटलने। रा०।

पुनर्वस्वृक्ष⁴¹³सहित उच्चस्थे ग्रहपञ्चके।
मेष⁴¹⁴ पृषणि समाप्ते पुष्पवृष्टिसमाकुले॥ १६॥

आविरासीज्जगन्नाथ परमात्मा सनातन।
नीलोत्पलदलश्यापीतवासाश्चतुर्भुज॥ २०॥

जलजारुणनेत्रान्तः स्फुरत्कुण्डलमण्डित।
सहस्रार्कप्रतीकाश किरीटी कुञ्चितालकः॥ २१

—————————————————————————————————————————

१९। नरो०। उच्चस्थेउच्चराशिस्थे। तथा च—

मेषो वृषो मृग कन्या कर्कमीनतुलाधरा।
भास्करादेर्भवन्त्युच्चा राशय क्रमशास्त्विमे॥

त्रिंशद्भागे दिशो रामा अष्टाविंशस्तिथिस्तथा।
पञ्च वै सप्तविंशाश्च विंशतिश्चोच्च सज्ञाका॥ इति।
(वङ्गवासीमुद्रितज्योतिस्तत्त्वे राशि निर्णये २० पृ० )

२०। नरो०। पूर्वं यादृशविशेषणविशिष्ट रूप दृष्ट्वा परमेश्वरो वर याचितस्तादृशविशेषणविशिष्ट सन् स आविर्भूत इति सूचयन्नाह—आविरासीदित्यादि। जगतां नाथो जगन्नाथ। नाथ ईश्वरो नियन्तेति यावत्। तन्नियन्तृत्वे हेतु—सनातन इति, शाश्वत इत्यर्थ.। नीलोत्पलदलमिव श्यामो नीलोत्पलदलश्याम। पीत वासो यस्य तादृश।

२१। नरो०। जलजमिव अरुणो रक्तो नेत्रान्तो यस्य तादृश.। जलजमत्र रक्तपद्मम्। स्फुरती ये कुण्डले ताभ्यां मण्डितो भूषित. स्फुरत्कुण्डलमण्डितः। सहस्त्रार्कप्रतीकाश सहस्रसूर्यतुल्य। किरीटी मुकुटी।

—————————————————————————————————————————

१९। पुनर्वस्वृक्षसहिते पुनर्वसु नक्षत्रसहिते इति कर्क लग्न विशेषणम्। ग्रहपञ्चके चन्द्र-बुधव्यतिरिक्त रवि-भौम-गुरु-भृगु शनिरूपे, सदुच्चस्थानानि च क्रमेण मेषमकरकर्क मीनतुलारूयानि। सर्वग्रहास्तोदयस्य व्यधीनत्वात् तदुच्चस्थान स्फुटयति - मेषमिति। तेन सर्वेषाम मस्तगत्थं सूचितम्। रा०।

२१। जलजारुणनेत्रान्त जलजं पद्ममित्र अरुण रक्तवर्ण नेत्रयोरन्तं यस्य सः। कुञ्चितालक. कुञ्चितम् अलक चूर्णकुन्तल यस्य स। ‘अलकं चूर्णकुन्तलमि’ ति कोषः।

शङ्खचक्रगदापद्मवनमालाविराजित⁴¹⁵।
अनुग्रहाख्य⁴¹⁶हृत्स्थेन्दुसूचक⁴¹⁷स्मितचन्द्रिक॥ २२॥

करुणारससम्पूर्णो⁴¹⁸ विशालोत्पललोचन।
श्रीवत्सहारकेयूरनूपुरादिविभूषण⁴¹⁹॥ २३॥

दृष्ट्वात परमात्मान कौशल्या विस्मयाकुला।
हर्षाश्रुपूर्णनयना नत्वा प्राञ्जलिरब्रवीत्॥ २४॥

कौशल्योवाच—

देवदेव नमस्तुभ्य⁴²⁰ शङ्खचक्रगदाधर।
परमात्माऽच्युतोऽनन्त’ पूर्णस्त्व पुरुषोत्तम॥ २५॥

—————————————————————————————————————————

२२। नरो०। शङ्खश्च चक्रञ्च गदा च पद्मञ्च वनमाला च एताभिर्विराजितो विशेषेण शोभित। अनुग्रहाख्यस्य हृत्स्थेन्दो सूचिका स्मितचन्द्रिका यस्य तादृश।

२३। नरो०। यत करुणारस संपूर्णस्ततो विशाले उत्पले इव विशदे लोचने यस्य तादृश। श्रीवत्सश्च हारा केयूरे च नूपुरे च एतदादि भूषणं यस्य तादृश।

२४। नरो०। विस्मयश्रमत्कारस्तेनाकुला व्याप्ता विस्मयाकुला। हर्षाश्रुणा पूर्ण नयने यस्यास्तादृशी। प्राञ्जलि पुटीकृतकरा।

२५। नरो०। नन्वेतच्छरीरपरिच्छिन्न मां कथ परमात्मानं ब्रवीषि तस्य पूर्णत्वात्परिच्छिन्नस्य पूर्णत्वाभावाच्चेत्यत आह—पूर्ण इति। पूर्णत्वे हेतु —अच्युत इति अनन्त इति च। अच्युतोऽक्षर, अपक्षयशून्य इति यावत्। अनन्तोऽवधिशून्योऽपरिच्छिन्न इति यावत्। अत एव पुरुषोत्तम पुरुषेषु उत्कृष्ट इत्यर्थ।

—————————————————————————————————————————

२२। अनुग्रहाख्येति। भक्तानुग्रहाख्यो यो हृदयस्थ इन्दुस्तस्य सूचिका स्मितरूपा चन्द्रिका यस्य स। स्मितञ्च-

‘ईषद्विकसितैर्गल्लैकटाक्षै सौष्ठवान्वितै।
अलक्षितद्विज धीरमुत्तमानां स्मित भवेत्॥’ इतिलक्षणम्। रा०।

२५। परमात्मा शुद्धबुद्धमुक्तस्वभाव, अच्युत, स्वस्वरूपात् कदाऽपि न च्युत, ‘शाश्वतं शिवमच्युतम् ’ ( महानारायणोपनिषत् १।३ ) इति श्रुते। अनन्तोऽनन्तगुण, नित्यत्वादन्तरहित इति। पूर्णो देशकालापरिच्छेद्यपुरुषेभ्य उत्तम. सर्वाधिष्ठानत्वात्।

वदन्त्यगोचर वाचां बुद्ध्यादीनामतीन्द्रियम्।
त्वा वेदवादिन. सत्तामात्र ज्ञानैकविग्रहम्॥ २६॥

त्वमेव मायया विश्व सृजस्यवसि हसि च।
सत्वादिगुणसंयुक्त⁴²¹स्तुर्य एवामलसदा॥ २७॥

—————————————————————————————————————————

२६। नरो०। ननु वेदाज्ञा त्व मां परमात्मान ब्रवीषि वेदज्ञा कथं वक्ष्यन्तीत्यत आह—

वदन्तीति। बुदीनां बुद्धिमनचित्ताहङ्काराणामन्तरिन्द्रियाणामगोचरत्वे हेतु—

अतीन्द्रियमिति। अतीन्द्रियत्वे हेतु—ज्ञानेकविग्रहमिति, केवलज्ञानस्वरूपमित्यर्थं।

२७। नरो०। ननु सृष्टिस्थितिप्रलयकर्त्तृत्वाभावात् कथमहमीश्वर इत्यत आह—

त्वमेवेत्यादि। ब्रह्मरूपेण सृजसि, विष्णुरूपेणावसि, रुद्ररूपेण हसीत्यर्थ। तथा च सिद्धान्तबिन्दु—

‘तत्रेश्वरोऽपि त्रिविध, स्वोपाधिभूताविद्यागुणत्रयभेदेन विष्णुब्रह्मरूपभेदात्। कारणी-भूतसत्वगुणावच्छिन्नो विष्णु पालयिता। कारणीभूतरजउपहितो ब्रह्मा स्रष्टा। कारणीभूततम-उपहितो रुद्र सहर्त्ता’ (चौखाम्बा सस्कृतसिरिज ८ श्लोकव्याख्या,) इति।ब्रह्मादयस्तवैवावतारा न तु स्वतन्त्रा इति भाव। ननु तर्हि कर्मबद्दस्य मम परमात्मत्व कुत इत्यत आह-तुर्य एवेति। साक्षीवेत्यर्थ। अत एवामल सदा। तथा च श्रुति—

‘शिवमद्वैत चतुर्थं मन्यन्त’ इत्यादि। श्रीशङ्कराचार्यश्लोकच यथा—

‘न जाग्रन्न मे स्वप्नको वा सुपुप्तिर्न विश्वो न वा तैजस प्राज्ञको वा।
अविद्यात्मकत्वात् त्रयाणा तुरीयस्तदेकोऽवशिष्ट शिव केवलोऽहम् ‘॥ इति।

(निर्वाणदशकम्। ६)

अविद्यान्त करणस्थूलशरीरावच्छिन्नो जाग्रदवस्थाभिमानी विश्व स एव स्थूलशरीराभिमानरहित उपाधियोपहित स्वप्नावस्थाभिमानी तैजस, शरीरान्त करणोपाधिद्वयरहितोऽन्तकरणसस्कारा-वच्छिन्ना विद्यामात्रोपहित सुषुप्तयवस्थाभिमानी प्राज्ञ इति।

—————————————————————————————————————————

२६ । वाचां बुद्धादीनामिन्द्रियाणां चागोचर वदन्ति, ‘यतो वाचो निवर्त्तन्ते अप्राप्य मनसा सह’ (तैत्ति० आरण्य० ८\।४\।१) इत्यादिश्रुते। वागादिसर्वद्रष्टृत्वाच्च न तासां विषय। न हि घटादिप्रकाशको दीपो घटादिविषयो भवति, अत एव त्वामतीन्द्रिय वेदवादिनो वेदज्ञा वदन्ति। त्वां सत्तामात्र सर्वत्र स्वसम्बन्धवत् सदिति व्यवहारोपपादकम् ‘सर्वा प्रजा सदायतना’ (छान्दो० ६८१४ ) इति श्रुते। ज्ञानैकविग्रह ‘सत्य ज्ञानम्’ इति श्रुते। वदन्ति। रा०।

२७। परमार्थतस्तु निर्गुण एव त्वमित्याह—तुर्य एवेति। तत्तद्गुणसंयुक्तोक्तमूर्तियापेक्षया चतुर्थ इत्यर्थ.। यद्वा जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तावस्थासु विश्वतैजसप्राज्ञेभ्यस्तुर्य इत्यर्थ। ‘न बहि प्रज्ञ नान्त प्रज्ञं नोभयत प्रज्ञम् ’ ( माण्डूक्य० ६ ) इति श्रुते। इय हि क्रमेण जाग्रत्स्वावस्था निषेधति, अत एव सदा अमलो मायागुणास्पृष्टत्वादित्यर्थः। रा०।

करोषीव न कर्त्ता त्वं गच्छसीव न गच्छसि।
न शृणोषि शृणोव पश्यसषीव न पश्यसि॥ २८॥

अप्राणो ह्यमना⁴²² शुद्ध इत्यादि श्रुतिरव्रवीत्।
सम सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्नपि न लक्ष्यसे॥ २६॥

अज्ञानध्वान्तचित्तानां व्यक्त एव सुमेधसाम्।
जठरे तव दृश्यन्ते ब्रह्माण्डा परमाणव॥ ३०॥

—————————————————————————————————————————

२९। नरो० ०। ननु कर्तृत्वादिमत्त्वान्मम कथ साक्षीभूतत्वमित्यत आह—

अप्राण इति। ननु ‘अन्योऽन्तरात्मा मनोमय.’ ( तैत्ति० २\।३ \। १ ) इति श्रुतेर्मनस एवात्मत्वं न तु ममेत्यत आह—

अमना इति। अनया प्रबलत्या तयोर्बाधितत्वान्नास्ति विरोध.। अथवा ननु प्राणादिमतो मम कुतो गमनादिकमपलपसीत्यत आह—

अप्राण इत्यादि। प्राणादिशून्य, अत एव शुद्ध शुभो रागादिदोपरहित इत्यर्थ। सम इति शत्रु मित्रविवेकशून्य इत्यर्थ, रागद्वेपरहित इत्यर्थो वा। सर्वेषु भूतेष्विति, उभयन्न योज्यम्। ननु यदि सर्वेषु भूतेष्वहं विद्ये, तर्हि तदभिभावकमाययाऽभिभूतत्वान्मम कथमीश्वरत्वमित्यत आह—

न लिप्यसे इति, भूतगतसुखदुखादिभिरिति शेष। न लक्ष्यसे इति पाठो वा।

३०। नरो०। ननु यद्यह परमेश्वरस्तदा तवोदरे कथ सम्भूतचेत्याह - जठरे इत्यादि।

—————————————————————————————————————————

२८। अमलत्व सूचितम् निर्विकारत्वमेव स्फुटयति—

करोषीवेति। मायागतकृति-गत्यादिभिस्तद्वानिव भासि वस्तुतो विकारहीनत्वान्न कर्तेत्यादि।

अकुर्वन् सर्वकृच्छुद्धस्तिष्ठन्नत्येति धावत।
मायया सर्वशक्तित्वादज स बहुधा मतः॥

इत्यभियुक्तोक्ते.। रा०।

२९। निर्विकारत्वे हेतु श्रुतिदर्शित इत्याह—

अप्राण इति।

दिव्यो ह्यमूर्त्त पुरुष स बाह्याभ्यन्तरो ह्यज।
अप्राणो ह्यमना शुद्धोऽक्षरात् परतर पर॥ ( २।२ )

इति मुण्डकश्रुति। प्राणाद्युपाधिरहित, अत एव कृतिगत्यादिरहित इति भाव। रा०।

[ तिष्ठन्नपि न लक्ष्यसे इति तद्दर्शने इन्द्रियस्यासामर्थ्याद यथा दुग्धस्य शौक्कामेव चक्षुषा गृह्यते न तु माधुर्यम् एव ज्ञानेन वेद्यस्येन्द्रियै कुतो ग्रहणम्। गो० ]

३०। [ अज्ञानमेव ध्वान्त तेनाऽऽवृतं चित्त येषां तेरित्यर्थ। तृतीयायां षष्ठी। सुमेधसां निर्मलबुद्धीनां व्यक्त एव सर्वत्र ब्रह्मत्वेन स्फुरणात्। तथा च श्रुति—

‘सर्वं खल्विद ब्रह्म’ ( छान्दो० ३।१४। १ ) गो० ]

त्वं ममोदर सम्भूत⁴²³ इति लोकान् विडम्बसे।
भक्तेषु⁴²⁴ पारवश्य ते दृष्ट मेऽद्य रघूत्तम⁴²⁵॥ ३१॥

संसारसागरे मग्ना पतिपुत्त्रधनादिषु।
भ्रमामि मायया तेऽद्य पादमूलमुपागता॥ ३२॥

देव त्वद्रूपमेतन्मे सदा तिष्ठतु मानसे।
आवृणोतु न मां माया तव विश्वविमोहिनी॥ ३३॥

—————————————————————————————————————————

३१। नरो०। विडम्बसे वञ्चयसि। ननु यदि मम रूप बुद्धवादीनामप्यगोचर तर्हि त्वया कथं दृष्टमित्यत आह—

भक्तेषु पारवश्यमिति। अधीनत्वमित्यर्थ।

३२-३३। नरो०। ननु मां किमर्थं स्तौपि, तव किं करिष्यामीति चेत्तत्राऽऽह—

संसारसागरे ममेत्यादि। संसारसागरे मना भ्रमामि पुन पुनर्जन्ममरणादिकं प्राप्नोमीत्यर्थ। हे देव, यतो मायया पतिपुत्रधनादिषु सक्ता ससारसागरे मग्ना भ्रमामि अतस्तेऽद्य पादमूलमुपागता। अत एतद्रूप मे मम मानसे तिष्ठतु। एतद्रूपस्य सदा तव हृदयस्थितौ किं फलमिति चेत्तत्राऽऽह—

आवृणोत्विति। तवाऽऽवरणे मायाया कथ शक्तिरिति चेत्तत्राऽऽह—

विश्वविमोहिनीति। चेतसा तव निरन्तरैतद्रवधारणेनाविद्यानिवृत्तौ संसारनिवृत्तिर्भविष्यतीति भाव।

—————————————————————————————————————————

अज्ञानध्वान्तचित्तानाम् अज्ञानान्धकारवच्चित्तैरित्यर्थ। सुमेधसा सुमेधोभिर्ज्ञानप्रदीप्तहृदयैरित्यर्थ, व्यक्त स्फुटीभूत एव लक्ष्यसे त्वमिति भाव। शेष षष्ठी। मया तु तवैवानुग्रहेणैव तव जठरे ब्रह्माण्डा परमाणव इव दृश्यन्ते।

३१। ननु यदि ममोदरे ब्रह्माण्डा दृश्यन्ते तदा कथ मम तवोदरजातत्वमित्यतआह—

लोकान् विडम्बसे इति। भक्तेषु पारवश्यमिति। एतत्तु कृष्णावतारादौ भागवतादिषु स्फुटमेव।

[ननु यदि परब्रह्मैवाहम् इच्छामात्रेण सर्वं कर्तुं शक्नोमि तदा किं जठरप्रवेशविडम्बनेनेत्याह— भक्तेष्विति। एतेन भक्तवशतामात्मन ख्यापयितुं तव जन्म। गो० ]

३३। द्योतनाद्देव दीप्तिमान्, तव एतत् प्रोज्ज्वल रूप मे मानसे हृदि सदा तिष्ठतु।ससारजन्यपापादिना कढाचित् समलेऽपि मानसे तवैतद्रूपस्यासद्भावो मा भवत्वित्याह—

सदेति। ननु ममैतपस्यावस्थानेन किमित्यत आह—

आवृगोत्विति। तव विश्वविमोहिनी माया अघटनघटनासामर्थ्यवती प्रकृतिरूपा। ‘मायान्तु प्रकृतिं विद्यादिति श्रुते। मामावृणोतु। तथैतद्रूपाचस्थानेन मनसस्तद्गतत्वाद मायाया प्रवेशो न सम्भवतीति भाव।

‘मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेता तरन्ति ते’ इत्युक्ते।

उपसंहर विश्वात्मन्नेत⁴²⁶द्रूपमलौकिकम्।
दर्शयस्व महानन्द⁴²⁷ बालभावं सुकोमलम्।
ललितालिङ्गनालापैस्तरिष्याम्युत्कटं तमः॥ ३४॥

श्रीभगवानुवाच-

यद् यदिष्टं तवास्त्यम्ब तत्तद् भवतु नान्यथा॥३५॥

अहन्तु ब्रह्मणा पूर्वंभूमेर्भारापनुत्तये⁴²⁸।
प्रार्थितो रावण हन्तु मानुषत्वमुपागतः॥३६॥

त्वया दशरथेनाहं तपसाराधितः पुरा।
मत्पुत्रत्वा⁴²⁹भिकाङ्क्षिण्या तथा कृतमनिन्दिते॥३७॥

रूपमेतत् त्वया दृष्टं प्राक्तनं⁴³⁰ तपसफलम्।
मद्दर्शनं विमोक्षाय कल्पते ह्यन्यदुर्लभम्॥३८॥

—————————————————————————————————————————

३४। नरो०। मम गृहे बालरूपेणैतस्मिन् परमेश्वरे स्थिते सद्गतिरालिङ्गनचुम्बनादिजन्यसुख च भविष्यतीति हृदि निधायाऽऽह—

उपसहरेत्यादि। अलौकिकं लोकातीतम्। महान्आनन्दो यस्मात् स चासौ बालभावश्चेति तम्। बालभावो बालस्वभाव। ललिता-लिङ्गनालापैर्मनोहरालिङ्गनभाषितै, तम ससारोऽज्ञान वा।

३६।नरो० ०। भारापनुत्तये भारखण्डनाय।

—————————————————————————————————————————

३४। निखिलेभ्यो भावेभ्यो बालभावस्य स्वानुभवयोग्यत्व प्रकटयन्त्याह—

उपसंहरेति। हे विश्वात्मन्, अलौकिकं लोकातिग मानुषस्वभावेनानुभवितुमशक्यमित्यर्थः। सुकोमलम्अनायासेनैवानुभवितुं शक्यमित्यर्थ, बालभावं दर्शयस्व। बालभावदर्शनेन तव किमिष्ट स्यादित्याह—

ललितेति। ललितालिङ्गनालापादिभिरुत्कटम् अतिभयङ्कर तम ससारज्ञानान्धकारं तरिष्यामि।

३७। तर्हि प्रथममेव किं तथा रूप न कृतमत आह— त्वयेति। अहं पुत्रो यस्यास्वद्भावो मत्पुत्रत्वमतस्तत्प्रकटीकर्तु तथा कृतमित्यर्थ। रा०।

[ दशरथेन सह। मत्पुत्रत्वाभिकाङ्क्षिण्येति अहमेव पुत्रो यस्या सा मत्पुत्रा तस्या भावो मत्पुत्रत्वं तदाकाङ्क्षिण्या। गो० ]

३८। अन्यदुर्लभम् अन्यैर्भक्तातिरिक्तैर्जनैर्दुर्लभ दुष्प्रापं मद्दर्शन मत्कर्तृक मत्कर्मकं वाऽवलोकनं विमोक्षाय जन्ममृत्युबन्धादिराहित्येन विष्णुमायुज्यलाभाय।

अ—१०

संवादमावयोर्यस्तु पठेद्वा शृणुयादपि।
स याति मम सारूप्यं मरणे मत्स्मृतिं लभेत्॥३६॥

इत्युक्त्वामातर रामो बालो भूत्वा रुरोद ह।
बालत्वे⁴³¹ऽपीन्द्रनीलाभो विशालाक्षोऽतिसुन्दर॥४०॥

बालारुणप्रतीकाशो लालिताखिललोकपः॥४१॥

अथ राजा दशरथः श्रुत्वा पुत्रभवोत्सवम्⁴³²।
आनन्दार्णवमग्नोऽसावाययौ गुरुणा सह॥४२॥

राम राजीवपत्राक्षंदृष्ट्वाहर्षाश्रुसप्लुतः⁴³³।
गुरुणा जातकर्माणि कर्तव्यानि चकार सः॥४३॥

कैकेयी चाथ भरतमसूत कमलेक्षणम्⁴³⁴।
सुमित्रायां यमौ⁴³⁵ जातौ पूर्णेन्दुसदृशाननौ॥ ४४॥

—————————————————————————————————————————

३९। नरो०। सारूप्यं समानरूपत्वम्। मरणे मरणसमये। पाठफल सारूप्यप्राप्ति, श्रवणफलमन्ते स्मरणलाभः।

४०। नरो०। अन्यबालवैलक्षण्य सूचयन्नाह— बालत्वेऽपीति। इन्द्रनीलस्येव इन्द्रनीलमणेरिव आभा कान्तिर्यस्य तादृश.। विशाले दीर्घे अक्षिणी यस्य तादृश.। आभ्यामेवातिसुन्दरोऽतिमनोहर इत्यर्थः।

४१। नरो०। बालरुपप्रतीकाशोबालसूर्यतुल्य। लालिता अखिललोकपा येनतादृशः।

४२। नरो०। आनन्दार्णवमग्न प्राप्तानन्दातिशय इति पर्यवसितार्थ।

४३। नरो०। राजीवपत्रे इव अक्षिणी यस्य तादृशम्। राजीव पद्मम्। हर्षाश्रुसंप्ल तो हर्षजन्यधाराधिरूढाश्रुव्याप्त इति पर्यवसितार्थ.।

—————————————————————————————————————————

४१। लालिताखिललोकपः स्वावतरणेन लालितास्तोषिता अखिललोकपा इन्द्रादयो येन। रा०। [लालिता पालिता अखिललोकपा ब्रह्माद्या येन स सर्वेश्वर इत्यर्थ। गो० ] बालारुणप्रतीकाशो बालसूर्यवन्निर्मलशान्तप्रभ। लालिताखिललोकप अवतारेणानेन लालिता रावणादिदेवशत्रुविनाशेन तोषिता अखिलासमग्रा लोकपा लोकपाला इन्द्रादयो येन स।

४२। पुत्रोद्भवपुत्रोत्पत्तिस्तद्रूपमुत्सवम्। रा०।

४३। राजीवं कमलम्। गुरुणेति करणे तृतीया। जातकर्माणि बहुवचनेन नामकरण-पर्यन्तकर्तव्य षष्ठी पूजादिसंग्रहः। रा०।

तदा ग्रामसहस्त्राणि ब्राह्मणेभ्यो मुदा⁴³⁶ ददौ।
सुवर्णानि च रत्नानि वासांसि सुरभीः⁴³⁷ शुभाः॥४५॥

यस्मिन् रमन्ते मुनयो⁴³⁸ऽविद्याज्ञानपरिप्लवे।
त गुरु’ प्राह रामेति रमणाद्राम इत्यपि॥ ४६॥

भरणाद् भरतो नाम लक्ष्मण लक्षणान्वितम्।
शत्रुघ्न शत्रुहन्तारमेव गुरुरभाषत॥ ४७॥

लक्ष्मणो रामचन्द्रेण शत्रघ्नो भरतेन च।
द्वन्द्वीभ्य चरन्तौ तौ पायसां⁴³⁹शानुसारत॥ ४८॥

रामस्तु लक्ष्मणेनाथ विचरन्⁴⁴⁰ बाललीलया।
रमयामास पितरौ चेष्टितैर्मुग्ध⁴⁴¹भाषितैः॥ ४६॥

—————————————————————————————————————————

४५। नरो०। सुरभीर्गा. शुभा सुखसन्दोह्या. पयस्विनीर्गा।

४६। नरो०। अत्राज्ञानपदेन तत्कार्यसञ्चितकर्मसंशयविपर्ययादयो लक्ष्यन्ते, अविद्या च अज्ञानानि च तेषां परिप्लवे निवृत्तौ अथवा अविद्याया अज्ञानस्य, परिप्लवो निवृत्तिर्यस्मिन्, अथवा अविद्याया यो ज्ञानरूप परिप्लवपरिणामस्तस्मिन्, अथवा अविद्या च अज्ञानञ्च तयो’ परिप्लव। राम इत्यत्रण्यन्त इति दृडादित्वान्त (?)।

४७। नरो०। भरत इति भादेरत इत्यतो बहुलवचनाद्गुणे च कृते सिद्धम्। लक्ष्मणमित्यत्र अर्श-आदेरित्यत्प्रत्यय’ कार्य।

४८। नरो०। द्वन्द्वीभूय युगलीभूय।

४९। नरो०। रमयामास क्रीडयामास प्रीणयामास वा। मुग्धभाषिते सुन्दरालापै।

—————————————————————————————————————————

४६-४७। अथ नामकरणे नाम्नामन्वर्थत्व दर्शयति—

यस्मिन्निति। विद्यया तत्त्वज्ञानेन अज्ञानविप्लवे अज्ञाननाशे तन्निमित्त यस्मिन् योगिनो रमन्ते इत्येक।योगान्तरमाह रमणाद्भक्तानां वपु सौन्दर्येण रमणाद्राम इत्यपि योग इति शेष। रमणं राम भावे घञ्, तं करोति रमयतीति णिच्, रमयति राम.णिजन्तादच्, तथा च भक्तान् रमयतीति फलितोऽर्थ.। रा०।

४८। पायसांशानुसारत. कौशल्यापायसांशत्वात् लक्ष्मणो रामानुचर, कैकेयीपासांशत्वाच्चशत्रुघ्नो भरतानुचर इत्यर्थ.। रा०।

भाले स्वर्णमयाश्वत्थपर्ण⁴⁴²मुक्ताफलप्रभम्।
कण्ठे रत्नमणि⁴⁴³व्रातमध्य⁴⁴⁴द्वीपिनखाञ्चितम्॥ ५०॥

कर्णयोः स्वर्णसम्पन्नरत्ना⁴⁴⁵र्जुनचलालकम्।
शिञ्जानमणिमञ्जीरकटिसूत्राङ्गदैर्युतम्⁴⁴⁶॥ ५१॥

स्मितवत्त्रा⁴⁴⁷ल्पदर्शनमिन्द्रनीलमणि⁴⁴⁸प्रभम्।
अङ्गने रिङ्गमाणीततर्णकाननु सर्वत॥ ५२॥

—————————————————————————————————————————

५०। नरो०। स्वर्णमय यदश्वत्थपर्णमश्वत्थदलाकारम्, तच्च मुक्ताफलानि च तेषां प्रभा यस्य तादृशम्, स्वर्णमयं स्वर्णविकार। कण्ठे रत्न मणिव्रातो यस्य तादृशम्। ‘रत्न स्वजातिश्रेष्ठेऽपीत्यमर। व्रात’ समूहे। द्वीपिनखाञ्चित व्याघ्रनखाञ्चितम्।

५१। नरो०। कर्णयो’ स्वर्णसम्पन्नानि सुवर्णाढ्यानि यानि रत्नानि मणयस्तरर्जुनाधवलाश्चलाश्चञ्चला अलकाश्चुर्णकुन्तला यस्य तादृशम्। शिञ्जानौ शब्द कुर्वन्तौ मणिखचितौ यो मञ्जीरौ तौ च कटिसूत्रञ्च अङ्गदञ्च त। कटिसूत्र कट्याभरणविशेष।

५२ । नरो०। स्मितयुक्त यद् वक्त्र ये चाल्पदशना क्षुद्रदन्तास्तैर्मिश्रा नीलमणिप्रभा यस्य तादृशम्। रिङ्गमाण गच्छन्तम्। तर्णकान् वत्मान्।

—————————————————————————————————————————

५०। रत्नमणिव्रातेत्यादि। रत्नमणीनां व्रात समूहस्तन्मध्ये वर्तमान यद्दीपिनख व्याघ्रनखं तेनाञ्चित मण्डितम्।

व्याघ्रव्यालगजान्सिंहानश्वोष्ट्रमहिषान् वृषम्।
भूषणेषु त्यजेदष्टौ यदीच्छेच्चिरजीवितम्॥

इति यदुक्तं तत्तु भूषणेषु व्याघ्राद्याकारचित्रनिषेधपरम्, न तु मुख्यव्याघ्राद्यवयवनिषेधपरम्।

५१। स्वर्णैसम्पन्नानि घटितानि रत्नानि यस्मिन् तत्, अर्जुनवृक्षस्य शटालकमपक्वफलं तदाकार भूषणं यस्य रत्नार्जुनशलाटुकमिति पाठान्तरम्। अर्थस्तुल्य। शिञ्जाना शब्दयुक्ता ये मणयस्तद्वयुक्तैर्मञ्जीरकटिसूत्राङ्गदैवृतम्। मञ्जीरपादभूषणम्, अङ्गदो बाहुभूषणम्। रा०।

५२। स्मितमीषद्धास्ययुक्तं वक्तुं यस्य स वासावल्पवशनश्चेति तम्। तर्णकान् सद्यो- जातगोवत्सान् ‘सद्योजातस्तु तर्णक’ इत्यमरः। अनु गोवत्सपुच्छधारणपूर्वं रिङ्गमाणं बालविचेष्टितेन क्रीडन्तम्।

दृष्ट्वा दशरथो राजा कौशल्या मुमुदे तदा।
भोक्ष्यमाणो दशरथोराममेहीति⁴⁴⁹ चासकृत्॥ ५३॥

आह्वयत्यतिहार्देन⁴⁵⁰ प्रेम्णा नाऽऽयाति लीलया।
आनयेति च कौशल्यामाह सा सस्मिता सुतम्॥ ५४॥

धावत्यपि न शक्नोति स्पष्टु योगिमनो⁴⁵¹ऽतिगम्।
प्रहसन् स्वयमायाति कर्दमाङ्कितपाणिना॥ ५५॥

किञ्चिद् गृहीत्वा कवलं पुनरेव पलायते।
कौशल्या⁴⁵² जननी तस्य मासि मासि प्रकुर्वती॥ ५६॥

वायनानि विचित्राणि समलङ्कृत्य राघवम्।
अपूपान् मोदकान् कृत्वा कर्णशष्कुलिकास्तथा॥ ५७॥

कर्णपूरांश्च विविधान् वर्षवृद्धौ च वायनम्।
गृहकृत्यं तया त्यक्त तस्य चापल्यकारणात्॥ ५८॥

एकदा रघुनाथोऽसौ गतो मातरमन्तिके।
भोजन देहि मे मातर्न श्रुत कार्यसक्तया ॥५९॥

ततः क्रोधेन भाण्डानि लगुडेनाहनत्तदा।
शिक्यस्थं पातयामास गव्यञ्च नवनीतकम्॥ ६०॥

लक्ष्मणाय ददौ रामो भरताय यथाक्रमम्।
शत्रुघ्नाय ददौ पश्चाद्दधि दुग्धं तथैव च॥ ६१॥

सूदेन कथित मात्रे हास्यं कृत्वा प्रधावति।
आगतां तां विलोक्याथ तत सर्वैपलायितम्॥ ६२॥

—————————————————————————————————————————

५५। योगिमनोऽतिगं योगिनां मनांसि अतिक्रम्य गच्छतीति तम्, योगिनो योगबलेनापि यं मनसि विधारयितु न शक्तास्तादृशमित्यर्थ, कर्दमाङ्कितपाणिनेति उपलक्षणे तृतीया।

२६। कबलं ग्रासम्।

५७। पुत्रादिकल्याणमुद्दिश्य सधवाभ्यो दीयमानभक्ष्यविशेषवायनामि प्रकुर्वती बभूवेति शेषः। कर्णशष्कुलिका कर्णपूरादयो भक्ष्यविशेषाः, वर्षवृद्धिर्वर्षारम्भदिनकर्तव्यं कर्म। रा०।

६२। सूदेन सूपकारेण पाचकेनेत्यर्थः।

कौशल्या धावमानाऽपि प्रस्खलन्ती पदे पदे।
रघुनाथ करे धृत्वा किञ्चिन्नोवाच भाविनि॥ ६३॥

बालभावं समाश्रित्य मन्द मन्द रुरोद ह।
ते सर्वे लालिता मात्रा गाढमालिङ्ग्य यत्नतः॥ ६४॥

एवमानन्दसन्दोहजगदानन्दकारकः।
मायाबालवपुर्धृ त्वा रमयामास दम्पती॥ ६५॥

अथ कालेन ते सर्वे कौमार प्रतिपेदिरे।
उपनीता वशिष्ठेन सर्वविद्याविशारदा’॥ ६६॥

धनुर्वेदे च निरता सर्वशास्त्रा⁴⁵³स्त्रवेदिन’।
बभूवुर्जगतां नाथा लीलया नररूपिण.॥ ६७॥

—————————————————————————————————————————

६२। नरो०। आनन्दानां सन्दोह समूहो यस्मात्तादृश।

६६। नरो०। कौमार पञ्चमाब्दान्तम्। उपनीता गायत्रीदानार्थमात्मसमीप प्रापिता।

—————————————————————————————————————————

६०। आनन्दानां सन्दोह समूहस्तेन, जगतां निखिलाना प्राणिनाम् आनन्दकारको हर्षविधायको स रामो मायया छद्मनेत्यर्थ, बालवपुर्धृत्वा दम्पती कौशल्यादशरथौ रमयामास तोषयामासेत्यर्थं।

६६। [ कौमारमिति। तथा च—

कौमारं पञ्चमाब्दान्तं पौगण्ड दशमावधि।
केशोरमापञ्चदश यौवनन्तु तत परम्॥ इति। गो० ]

ते सर्वे रामादय कालेन कालातिक्रमेण कौमारं पञ्चमाब्दान्तका प्रतिपेदिरे प्राप्तवन्त’। अथ अनन्तरं कौमारातिक्रमानन्तर पौगण्डे प्राप्ते इत्यर्थ, वशिष्ठेन स्वकुलगुरुणा उपनीता। ननु—

गर्भाष्टमेऽष्टमे वाऽब्दे ब्राह्मणस्योपनायनम्।
गर्भादेकादशे राज्ञो गर्भात्तु द्वादशे विश.॥ ( २।३६)

इति मानववचनेन पौगण्डात् परमेकादशे वर्षे एव क्षत्रियाणामुपनयनस्य युक्तत्वात् कथमुक्त कौमारात् परमिति ? सत्यम् -

‘ब्रह्मवर्चसकामेन कार्यं विप्रस्य पञ्चमे।
राज्ञो बलार्थिन षष्ठे वैश्वस्येहार्थिनोऽष्टमे॥ (२।३७)

इति मनूक्तविशेषवचनेन बलार्थिनां तेषां कौमारात् परं षष्ठे वर्षे उपनयन युज्यत एव इत्यविरोध।

लक्ष्मणस्तु

सदा⁴⁵⁴ राममनुगच्छति सादरम्⁴⁵⁵।
सेव्यसेवकभावेन शत्रुघ्नो भरतं तथा॥ ६८॥

रामश्चापधरो नित्यं तूणीबाणान्वित⁴⁵⁶’ प्रभु’।
अश्वारूढो वनं याति मृगयायै सलक्ष्मणः॥ ६६॥

हत्वाऽदुष्टमृगान्

वन्यान्⁴⁵⁷ पित्रे सर्वं न्यवेदयत्॥ ७०॥

प्रातरुत्थाय सुस्नात पितरावभिवाद्य च।
पौरकार्याणि⁴⁵⁸ सर्वाणि करोति विनयान्वितः॥ ७१॥

बन्धुभिः सहितो नित्यं भुक्त्वा⁴⁵⁹मुनिभिरन्वहम्।
धर्मशास्त्ररह⁴⁶⁰स्यानि शृणोति व्याकरोत्यपि⁴⁶¹॥ ७२॥

एवं परात्मा मनुजावतारो मनुष्यलोकाननुसृत्य सर्वान्⁴⁶²।
चक्रेऽविकारी⁴⁶³ परिणामहीनो विचार्यमाणो न करोति किञ्चित्॥ ७३॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसवादे आदिकाण्डे तृतीयोऽध्याय॥ ३॥

—————————————————————————————————————————

७३ \। नरो०। परिणामित्वरूपजगदुपादानत्वं वारयितुमाह- परिणामहीन इति। तत्राऽऽहु—

अविकारीति विकारशून्य इत्यर्थ.।

[ बालकाण्डे तृतीयाध्यायव्याख्या समाप्ता॥ ३॥ ]

—————————————————————————————————————————

७०। [ मेध्यमृगान् कर्मोपयोगिमृगान्। अदुष्टमृगानिति पाठेऽप्ययमर्थ। गो० ]

७३। न करोतीत्यत्र हेतुरविकारी, परिणामहीन इति अविकारीत्यस्यैव व्याख्यानं परिणामहीन इति। रा०।

[ एवमित्यादि। मनुष्यलोकाननुस्मृत्य नराकारमनुकृत्य सर्वं चक्रे। विचार्यमाणे तस्य याथार्थ्येविचार्यमाणे स्वयं किञ्चिदपि न करोति। यत परिणामहीन, तत् कुत ? अविकारी स्वभावतो विकाररहित। तदेव कुत ? यत परात्मा परमात्मा। गो० ]

चतुर्थोऽध्यायः

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1726237106Screenshot2024-09-06175906.png”/>

श्रीमहादेव उवाच—

कदाचित् कौशिकोऽभ्याया⁴⁶⁴दयोध्यां ज्वलनप्रभः⁴⁶⁵।
द्रष्टुं रामं परात्मानं जात ज्ञात्वा स्वमायया⁴⁶⁶॥ १॥

दृष्ट्वा दशरथो राजा प्रत्युत्थायाचिरेण तु⁴⁶⁷।
वशिष्टेन समागम्य⁴⁶⁸ पूजयित्वा यथाविधि॥ २॥

प्रत्युवाच⁴⁶⁹ मुनिं राजा प्राञ्जलिर्भक्तिनम्रधी.।
कृतार्थोऽस्मि मुनीन्द्राहं⁴⁷⁰ त्वदागमनकारणात्॥ ३॥

त्वद्विधा यद् गृहं यान्ति तत्रैवाऽऽयान्ति सम्पद’॥ ४॥

——————————————————————————————————

१। अथ परमपुरुषदर्शनेनात्मशुद्धिविधानार्थं यज्ञविघ्ननिवारणाय रामनयनार्थञ्च अयोध्यायां कौशिकागमनमाह— कदाचिदिति। कौशिको गाधिपुत्रो विश्वामित्र।ज्वलनप्रभ उद्दीप्तवह्निप्रतिम। एतेन तस्य तप प्रभावोत्पन्नानन्यसाधारणत्व दुर्द्धर्षत्वञ्च सूचितम्।परमात्मानमिति परमश्चासौ आत्मा चेति तम्।

‘राम’ परात्मा प्रकृतेरनादि’ इत्युक्ते।

स्वमाययेति। स्वया मायया, जातमुत्पन्नम्। अव्ययस्य जन्मपरिग्रहो मायामात्रमिति भाव। ‘समायये’ति पाठे मायया मूलप्रकृत्यासीतया सहेत्यर्थ। ‘मायां तु प्रकृतिं विद्यात्’ इत्युक्ते।वाल्मीकिरामायणे दशरथस्य दर्शनार्थं कौशिकागमनम्, न तु रामस्य दर्शनार्थम्। तथा च-

‘एतस्मिन्नेव काले तु विश्वामित्र इति श्रुत।
महर्षिरभ्ययाद्द्रष्टुमयोध्यायां नराधिपम् \।\। २\।२१\।१ इति।

२। अचिरेण शीघ्र प्रदर्शनाव्यवहितोत्तरकाले प्रत्युत्थाय वशिष्ठेन समागम्य अवहितो भूत्वेति यावत्। पूजने मुनि. कर्म। रा०।

अचिरोत्थान दशरथस्य स्वकर्तव्येषु स्वावहितत्व सूचयति। पूजयित्वा मुनिमिति शेष’।

३। नम्रशरीरत्वेन नम्रधीत्वानुमानम्। स्वदागमनरूपात् कारणादित्यर्थ। रा०।

४। तत्रैव तद्गृह एव भवदाद्यागमनस्य सकलसम्पत्प्रतिबन्धकदुरितनाशकत्वादितिभाव।

यदर्थमागतोऽसि त्वं ब्रूहि सत्यं करोमि तत्।
विश्वामित्रोऽपि तं प्रीत⁴⁷¹. प्रत्युवाच महामतिः⁴⁷²॥ ५॥

अहं पर्वणि संप्राप्ते

इष्ट्या⁴⁷³ यष्टु सुरान् पितॄन्।
यदारभे⁴⁷⁴ तदा दैत्या विघ्नं कुर्वन्ति नित्यश’।

मारीचश्च सुबाहुश्च परे चानुचरास्तयो॥ ६॥

अतस्तयोर्वधार्थाय ज्येष्ठं रामं प्रयच्छ मे।
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा तव श्रेयो भविष्यति।
वशिष्ठेन ‘सहाऽऽमन्त्र्य⁴⁷⁵ दीयतां यदि रोचते। ७॥

पप्रच्छ गुरुमेकान्ते⁴⁷⁶ राजा चिन्तापरायण।
किं करोमि गुरो राम त्यक्तुं नोत्सहते मन॥ ८॥

—————————————————————————————————————————

५। तत् करोमि तदर्थं निश्चितमेव साधयामीत्यर्थ।
६। पर्वणि संप्राप्ते इति। पर्वाण्याह विष्णुपुराणे—

चतुर्द्दश्यष्टमी चैव अमावस्याऽथ पूर्णिमा।
पर्वाण्येतानि राजेन्द्र रविसंक्रान्तिरेव च॥ (तृतीयांश ११ अ० १९५ श्लो०)

इत्युक्तलक्षणे पर्वणि उपस्थिते सतीत्यर्थ.।

नित्यं द्वयोरयनयोर्नित्यं विषुवतोर्द्वयो।
चन्द्रार्कयोर्ग्रहणयोर्व्यतीपातेषु पर्वसु॥

अहोरात्रोषित स्नान श्राद्धं दानं तथा जपम्।
य करोति प्रसन्नात्मा तस्य स्यादक्षयञ्च तत्॥

इत्यादिब्रह्मपुराणवचनात् पर्वादिषु पितृयज्ञादीनामधिकफलश्रवणेन तत्तद्दिन एव विश्वामित्रस्य यागप्रसक्ति। इष्ट्या यज्ञेन। दैत्या इति। अन्न देत्यपदेन तादृशक्रूरस्वभावसम्पन्नानामेव ग्रहणम् तेन मारीचादयो राक्षसा अपि गृह्यन्ते। के ते इत्याह—मारीचश्चेति।

७। यतो यज्ञविघ्नंकुर्वन्ति, अतोऽस्माद्धेतोरित्यर्थ। लक्ष्मणेन सह भ्रान्ना इत्युक्त्या मारीचसुबाह्वोर्वधार्थं राम परेषामनुचराणा वधार्थञ्च लक्ष्मण देहीत्यर्थ प्रतिभाति। तव श्रेयो भविष्यतीति ममाज्ञापरिपालनेन यज्ञविघ्नविध्वसनजन्यसुकृतेन मत्तो दुरधिगमा नामस्त्राणामधिगमेन च रामस्योत्तरकाले शुभसम्पादनं तेन च तव कल्याणं भविष्यतीत्यभिप्राय। कुलगुरुर्वशिष्ठ एवात्र प्रभवतीत्याह—वशिष्ठेनेति।

बहुवर्षसहस्रान्ते कष्टेनोत्पादिताः सुताः।
चत्वारो⁴⁷⁷ मम तुल्यास्ते तेषां रामोऽतिवल्लभ⁴⁷⁸’॥ ६॥

रामस्त्वितो⁴⁷⁹ गच्छति चेन्न जीवामि कथञ्चन⁴⁸⁰।
प्रत्याख्यातो यदि मुनिः शाप दास्य⁴⁸¹त्यसंशयम्⁴⁸²॥ १०॥

कथ श्रेयो भवेन्मह्यमसत्यञ्चापि न स्पृशेत्॥ ११॥

वशिष्ठ उवाच -

शृणु राजन् देवगुह्यं गोपनीयं प्रयत्नत’।
रामो न मानुषो जात परमात्मा सनातन॥ १२॥

—————————————————————————————————————————

९। नरो०। अतिवल्लभोऽतिप्रिय।
१०। नरो०। प्रत्याख्यातो निराकृत’।
११। नरो०। मह्यं मम।

—————————————————————————————————————————

९। बहुवर्षसहस्रान्त इति। अत्र तु वर्षसख्यानमप्रकटम्। प्रकटं पुनर्वाल्मीकीयरामायणादौ तदपि प्राच्यपाश्चात्त्यपाठयोर्विरुद्वम्। तथा च पाश्चात्ये

षष्टिवर्षसहस्राणि जातस्य मम कौशिक \। १\।२०\।१०
कृच्छ्रेणोतपादितश्चायं न राम नेतुमर्हसि। १।२०।११

प्राच्ये पुन—

नव वर्षसहस्राणि मम जातस्य साम्प्रतम्। इत्यादि। १।२३।९।

इत्यनयोर्विरो ने क्षेमेन्द्रमतमालोचयन्तो वयं तत् प्राच्यरामायणसवादीति पश्याम। तथा च—

नव वर्षसहस्राणि व्यतीतानि ममाऽऽयुष। इत्यादि। रामायणमञ्जरी १।९९

एवमत्रकस्य मतमनुवर्त्तनीयमिति प्रश्न एतच्चिन्त्यम्—

यथा त्रेतायां दशसहस्त्रवर्षाणि परमायुर्मानवानामिति स्मृत्यादिसिद्धमेव। तथात्वे दशरथस्य षष्टिसहखवार्षिकत्वम् असिद्धमिवेति प्राच्य-क्षेमेन्द्रयोर्मतमेव समीचीनमिति दिक्।

कष्टेनेति। अश्वमेधपुत्रेष्टिप्रभृतिक्रतुसाधनसयमादिभ्यो जनितेन क्लेशेन। चत्वार इति। मम ते रामादयश्चत्वार. पुत्रास्तुल्या समा सौजन्यदाक्षिण्यादिभिरिति शेष। कष्टेनोत्पादितत्वात्तेषामेकमपि न दित्सामि किं पुना राममित्याह — तेषामिति। यद्यपि गुणादिभिस्ते तुल्यास्तथाऽपि रामो ममातिवल्लभो ज्येष्ठत्वादतिप्रिय, अतस्तस्य त्यागे मम मनो
नोत्सहत इति भाव।

१२-१३ \। देवगुह्यं देवानामपि अप्रकाश्यमतो गोपनीयमस्माकमपीति शेष। श्रुण्विति।

भूमेर्भारावताराय ब्रह्मणा प्रार्थित पुरा।
स एव जातो भगवान्⁴⁸³ कौशल्यायां तवानघ⁴⁸⁴॥ १३॥

त्वन्तु⁴⁸⁵ प्रजापतिपूर्व⁴⁸⁶ कश्यपो ब्रह्मण. सुतः।
कौशल्या चादिति⁴⁸⁷ पूर्व देवमाता यशस्विनी॥ १४॥

भवन्तौ तप उग्रं वै तेपाते⁴⁸⁸ बहुवत्सरम्।
अग्राम्य⁴⁸⁹विषयौ विष्णुपूजाध्यानैकतत्परौ॥ १५॥

तदा प्रसन्नो भगवान् वरदो भक्तवत्सल।
वृणीष्व वरमित्युक्तौ⁴⁹⁰ त्वं मे पुत्रो भवानघ⁴⁹¹॥ १६॥

इति त्वया याचितो⁴⁹² वै भगवान भूतभावनः।
तथेत्युक्त्वा⁴⁹³ऽद्य पुत्रस्ते जातो रामस एव हि॥ १७॥

—————————————————————————————————————————

१७। नरो०। भूतानि भावयतीति भूतभावनः।

—————————————————————————————————————————

राम. पूर्वमपि मानुष एवेदानी पुनरपि मानुषो जात इति न, किन्तु सनातनो निर्विकारत्वात्सदैकरूपो य. परमात्मा स एव ब्रह्मणा पुरा प्रार्थित सन् तवभवने जात इत्यन्वय। रा०।

१३। भूमेर्भारावताराय इति।

‘परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम्।
धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे॥ ४१८।

इति गीतोक्तरीत्या स्वावतरणेन रक्ष कृतपृथिवीविघ्नविध्वसनद्वारेण साधुजनसरक्षणादित्रयकृते पुरा ब्रह्मणाप्रार्थित भगवानेव स्वांशविशेषेण कौशल्यायां तस्या उदरे इत्यर्थ, तव गृहे जात।

१४। [ त्वन्तु प्रजापति पूर्वमिति, कश्यपस्य मरीचिपुत्रत्वेन ब्रह्मण पुत्रत्वमुपचारात्, यद्वा ‘नव ब्रह्माण इत्येते पुराणे निश्चय गता.’ इति हरिवशाद्युक्तेर्मरीच्यादीनामपि ब्रह्मत्वारोपाद ब्रह्मण सुत इत्युक्तम्। गो०]

कथ मम मनुष्यस्य गेहे कौशल्याया उदरे भगवतो जन्मेत्यत आह—

त्वमित्यादि।

१५। अग्राम्यविषयौ ग्राम्यविषयानासक्तौ, तेन ब्रह्मचर्य सूचितम्। रा०।

१६-१७। वरं वृणीष्व इति उक्तौ सत्या हे अनघ, त्वं मे पुत्रो भव इति त्वया याचित. प्रार्थित

[ भूतानि भावयति उत्पादयतीति भूतभावन सर्वेषां जनकोऽपीत्यर्थ। गो० ]

शेषस्तु लक्ष्मणो राजन् राममेवान्वपद्यत।
जातौ भरतशत्रुघ्नौ शङ्खचक्रे⁴⁹⁴ गदाभृत’॥ १८॥

योगमायाऽपि⁴⁹⁵ सीतेति जाता जनकनन्दिनी।
विश्वामित्रोऽपि रामाय तां योजयितुमागत॥ १६॥

एतद् गुह्यतम राजन् न वक्तव्य कदाचन॥ २०॥

अत’ प्रीतेन मनसा पूजयित्वाऽथ⁴⁹⁶ कौशिकम्।

प्रेषयस्व⁴⁹⁷ रमानाथं राघव⁴⁹⁸ सहलक्ष्मणम्॥ २१॥

वशिष्ठेनैवमुक्तस्तु राजा दशरथस्तदा।
कृतकृत्यमिवाऽऽत्मानं मेने प्रमुदितान्तर⁴⁹⁹॥ २२॥

आहूय राम रामेति लक्ष्मणेति च सादरम्।
आलिङ्ग्य मूर्ध्न्यवघ्राय⁵⁰⁰ कौशिकाय समर्पयत्⁵⁰¹॥ २३॥

तताऽतिहृष्टो भगवान् विश्वामित्र प्रतापवान्।
आशीर्भिरभिनन्द्याथ राजान⁵⁰² रामलक्ष्मणौ।
गृहीत्वा चापतूणी⁵⁰³रबाणखड्गधरौ ययौ॥ २४॥

—————————————————————————————————————————

आद्यपुत्रआदौ भव’ आद्य. प्रथम पुत्रो रामो जात। अथ वा अद्येति पदच्छेद।स प्रसिद्ध स्वयं भगवान् राम अद्य इदानीमित्यर्थ, तव पुत्रो जात पुत्रत्वेनोत्पन्न, तत्परतश्चभरतादयो जाता इति भाव।तथा च पाद्मे उत्तरखण्डे द्विचत्वारिंशदधिकद्विशततमाध्याये—

‘कैकेय्यां भरतो यज्ञ पाञ्चजन्यांशचोदितः।
सुमित्रा जनयामास लक्ष्मण शुभलक्षणम्॥

शत्रुघ्नञ्च महाभागा देवशत्रुप्रतापनम्।
अनन्तांशेन सम्भूतो लक्ष्मण परवीरहा।
सुदर्शनांश. शत्रुघ्नो संजज्ञेऽमितविक्रम। ९४-९६

१८।शङ्खचक्रगदाभृत. सम्बन्धिनौ चक्रगदाविति शेष। तौ भरतशत्रुघ्नौ जातावित्यर्थ.। रा०।

१९। योजयितुम् अर्पयितुं दातुमित्यर्थ’, धातूनामनेकार्थत्वात्।

२३।मूर्ध्न्यवघ्रायेति। ‘प्रजापतेस्त्वां हिङ्कारेणावजिघ्रामि सहस्रायुषोऽसौ जीव शरद शतम्’ इत्यवघ्राणमन्त्रलिङ्गेन तस्य पुत्रायुर्वृद्धिकरत्वात् तत्करणमिति बोध्यम्। रा०।

कञ्चिद्देश⁵⁰⁴मतिक्रम्य राममाहूय भक्तित।
ददौ बलाञ्चातिबलां विद्ये द्वे देवनिर्मिते।
ययोर्ग्रहणमात्रेण क्षुत्क्षामादि⁵⁰⁵ न जायते॥ २५॥

तत उत्तीर्य गङ्गां ते ताडकावनमागमन्⁵⁰⁶।
विश्वामित्रस्तदा⁵⁰⁷ प्राह राम सत्यपराक्रमम्⁵⁰⁸॥ २६॥

——————————————————————————————————

[ आहूयेत्यादि। समर्पयदित्यडागमाभावश्छान्दस। यमाविति। एकचरुभागजातत्वाद्ग्मौ। यद्वा यमौ राक्षसान्तकरत्वाद् यमाविव। गो० ]

२५। बलामिति। बलाविद्या शरीरसामर्थ्यसम्पादनद्वारेणेष्टसाधिका ‘बल देहि तनूषु न.’ इति मन्त्रलिङ्गात्। अतिबला तु सङ्कल्पमात्रादिष्टजनिकेत्याहु।रा०।

क्षुतक्षामेति भावप्रधानो निर्देश, क्षुच्च क्षामत्वञ्च। यद्वा क्षुन्निबन्धनं क्षामत्व दौर्बल्यमित्यर्थ। आदिपदेन जराप्रभृतीनां परिग्रह \। व्यक्तमाह वाल्मीकीये—

‘गृहाण द्वे इमे विद्ये बलामतिबलां तथा।
न ते श्रमो जरा वाभ्यां भविता नाङ्गवैकृतम्॥

न च सुप्त प्रमत्तं वा धर्षयिष्यन्ति नैर्ऋता।
न च ते सदृशो राम वीर्येणान्यो भविष्यति॥

सदेवनरनागेषु लोकेष्विह पुमांस्त्रिषु।
न सौभाग्ये न दाक्षिण्ये न बुद्धिश्रुतिपौरुषे।

नोत्तरे प्रतिपत्तव्ये तत्तुल्यो वा भविष्यति॥
एतद् विद्याद्वय प्राप्य यशश्चाव्ययमाप्स्यसि।

बलामतिबलाञ्चैव ज्ञानविज्ञानमातरौ॥

क्षुत्पिपासे च ते राम नात्यर्थं पीडयिष्यत।
जयश्चदुर्गकान्तारप्रदेशेष्वटवीषु च॥
सारतां त्रिषु लोकेषु गमिष्यसि च राघव॥ १।२५।१२-१६

२६। उत्तीर्य गङ्गामिति। वाल्मीकिरामायणं नात्र गङ्गोत्तरणम्। सरय्वा अविदूरे स्थिताया कस्याश्चिद्देवनद्या दर्शनमात्रम्, तस्यास्तीरे ऋषीणामाश्रमान् दृष्ट्वा जातकुतूहलयो राम-लक्ष्मणयोस्तेषां तत्त्वजिज्ञासा ( १।२६।५-७ )। अत्रैव कामाश्रमदर्शनम्, महर्षिणा तस्य याथार्थ्य -
वर्णनञ्च ( १।२६।८-१६ )। तत परञ्च तेषां सरय्वाः परपारगमनम्।

अत्रास्ति⁵⁰⁹ ताडका⁵¹⁰ नाम राक्षसी कामरूपिणी।
बाधते लोकमखिलं जहि तामविचारयन्⁵¹¹॥ २७॥

तथेति धनुरादाय सगुण रघुनन्दनः।
टङ्कारमकरोत्तेन शब्देनाऽऽपूरयन्⁵¹² वनम्॥ २८॥

तच्छ्रुत्वाऽसहमाना सा ताडका⁵¹³ घोररूपिणी।
क्रोधसम्मूर्च्छिता राममभिदुद्राव मेघवत्॥ २६॥

तामेकेन शरेणाशु⁵¹⁴ ताडयामास वक्षसि।
पपात विपिने धारा⁵¹⁵ वमन्ती रुधिर मु⁵¹⁶हु⁵¹⁷ श्लोकय दृश्यते।")॥ ३०॥

ततोऽतिसुन्दरी यक्षो⁵¹⁸सर्वाभरण⁵¹⁹भूषिता।
शापात् पिशाचतां प्राप्ता मुक्ता रामप्रसादत।
नत्वा राम परिक्रम्य गता रामाज्ञया दिवम्॥ ३१॥

—————————————————————————————————————————

२७। नरो०।कामरूपिणी इच्छया नानारूपधारणक्षमा। बाधते पीडयति। अवध्या स्त्रीति कृत्वा यदि सा न वध्येत, तर्ह्यनर्थतादवस्थ्यमिति हृदि निधायाऽऽह —

अविचारयन्निति।

२९। नरो०।क्रोधसमूर्छिता क्रोधेन मोह प्रापितेत्यर्थ।

३१। नगे०।परिक्रम्य प्रदक्षिणीकृत्य।

—————————————————————————————————————————

तथा च—

ततार सरित पुण्यां सरयूं विमलोदकाम् \। १\।२७\।४\।

अत परं ताडकावध इत्यत्र सर्वमेवान्याश वाल्मीकीयात्।

२७। [ जहि तामविचारयन् कथ स्त्रियं हन्मीति विचारमकुर्वन्, लोकहिंसकत्वात्। गो०]

२८ । शब्देन वनम् आ सम्यक् पूरयन् टङ्कारमकरोत्। ताडका वनस्य यत्र तत्र वाऽस्तु, शब्देन समस्तमेव वनमापूरयन् तामाकर्षयामास इति भाव।

२९। तच्छ्रुत्वा तं शब्द श्रुत्वेत्यर्थं। सामान्यत क्लीबत्वम्। असहमाना सोढुमशक्तवाना।वीरहृदयया तया अन्यस्य वरायितमसहमिति भाव’। क्रोधसम्मूर्च्छिताकोपेन हिताहितज्ञानरहिता। मेघवदिति, अनेन तस्याआकृतेर्घनमेघश्यामत्वमतिविस्तृतस्वञ्च सूचितम्।

३१ \। रामप्रसादतो मुक्ता अतिसुन्दरी यक्षी भूत्वा दिव गतेत्यन्वय।

ततोऽतिहृष्टः परिरभ्य रामं
मूर्धन्य⁵²⁰वघ्रायविचिन्त्य किञ्चित्।
सर्वास्त्रजालं सरहस्यमन्त्रं
प्रीत्याऽभिरामाय ददौ मुनीन्द्रः⁵²¹॥ ३२॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे आदिकाण्डे चतुर्थोऽध्यायः॥ ४॥

———————————————————————————————————————————

३२ \। नरो०। सर्वास्त्रजालं सर्वास्त्रसमूहम्।

[ आदिकाण्डे चतुर्थाध्यायव्याख्या समाप्ता॥ ४॥ ]

———————————————————————————————————————————

३२। ततस्ताडकावधादतिहृष्टो विश्वामित्र किञ्चिद विचिन्त्य रामगुरुत्वेन स्वस्यान्तकाले मुक्तिपदप्राप्तियोग्यतालाभं विचार्येत्यर्थ.। अभिरामाय रामाय सरहस्यमन्त्रमस्त्रजालं ददावित्यन्वयः। रा०।

सरहस्यमन्त्रास्त्रजालानामर्पणं प्राच्ये वाल्मीकीये आदिकाण्डे त्रिशैकत्रिंशसर्गयोर्वर्त्तते।

———

पञ्चमोऽध्यायः

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1726277272Screenshot2024-09-14065149.png”/>

श्रीमहादेव उवाच—

तत्र कामाश्रमे रम्ये⁵²² कानने मुनिसङ्कुले।
उषित्वा रजनीमेकां प्रभाते प्रस्थिताः शनै।
सिद्धाश्रम गताः सर्वे सिद्धचारणसेवितम्॥ १॥

विश्वामित्रेण सन्दिष्टा मुनयस्तन्निवासिन।
पूजाञ्च⁵²³ महतीं चक्रूरामलक्ष्मणयोर्द्रुतम्॥ २॥

श्रीराम कौशिकं प्राह मुने दीक्षा⁵²⁴ प्रदिश्यताम्।
दर्शयस्व महाभाग कुतस्तो⁵²⁵ राक्षसाधमौ॥ ३॥

तथेत्युक्त्वामुनिर्यष्टुमारेभे मुनिभिः सह॥ ४॥

—————————————————————————————————————————

१। तत्र कामाश्रमे ताडकावधस्थानभूते कामाश्रमाख्ये रूद्रेणानङ्गतासम्पादके वने। ‘ताडका भयादेव मुनिसङ्कुले। रा०।

कामाश्रम इति। ताडकावधस्थानभूते इति रामवर्मा। वाल्मीकीये पुन कामाश्रमदर्शनात् परं सरध्वाउत्तरणम्, ततोऽप्यतिक्रान्ते बहुप्रदेशे ताडकावनम्। अन्वेष्टव्यमिदम् आदिकाण्डस्य पञ्चविंशषड् विशसर्गयो।

कामाश्रमसम्बन्धिनीय प्राचीना वार्त्ता। कृतोदवाहस्य पशुपतश्चित्तविकारमुत्पादयितुमचेष्टत। यथा—

पुरा मूर्तिमान् कन्दर्पोऽत्रैव कानने अथ क्रुद्धस्य रुद्रस्य रोषशापाग्निना कामस्य सर्वाण्येवाङ्गानि सद्य एव भस्मसाद भूतानीति तत प्रनृत्यशरीर कामोऽनङ्ग इति नाम्नाऽभिहित। तस्यायमाश्रम इत्यस्य कामाश्रम इति प्रसिद्धि। (वाल्मीकिरा० १।२६।१०-१३)।

सिद्धाश्रम सिद्धस्य वामनस्याश्रमम्।

‘एष पूर्वाश्रमो राम वामनस्य महात्मन।
सिद्धाश्रम इति ख्यात सिद्धो यत्र महायशा॥ (वाल्मीकिरा० १/३ २/२ )

इत्युक्ते।

३। दीक्षा प्रदिश्यतां यज्ञ आरभ्यताम्, दीक्षितो भवेत्यर्थ।

मध्याह्ने ददृशाते तौ राक्षसौ कामरूपिणौ।
मारीचश्च सुबाहुश्च वर्षन्तौ रुधिरास्थिनी॥ ५॥

रामोऽपि धनुरानम्य⁵²⁶ द्वौ बाणौ सन्दधे सुधीः।
आकर्णान्तं⁵²⁷ समाकृष्य विससर्ज तयोः पृथक्॥ ६॥

तयोरेकस्तु⁵²⁸ मारीचं भ्रामय⁵²⁹ञ्छतयोजनम्।
पातयामास जलधौ तदद्भुतमिवाभवत्॥ ७॥

द्वितीयोऽग्निमयो बाणसुबाहुमदहत्⁵³⁰ क्षणात्।
अपरे लक्ष्मणेनाऽऽशु हतास्तदनुयायिन॥ ८॥

पुष्पौघै⁵³¹राकिरन्⁵³² देवा राघवं सहलक्ष्मणम्।
देव⁵³³दुन्दुभयो नेदुस्तुष्टुवु सिद्धचारणा॥ ६॥

विश्वामित्रस्तु सम्पूज्य पूजार्ह रघुनन्दनम्।
अङ्के निवेश्य चाऽऽलिङ्ग्य भक्त्या बाष्पाकुलेक्षणः॥ १०॥

भोजयित्वा सह भ्रात्रा रामं पक्वफलादिभि।
पुराणवाक्यैर्मधु⁵³⁴रैर्निनाय दिवसत्रयम्॥ ११॥

चतुर्थेऽहनि सम्प्राप्ते कौशिको राममब्रवीत्।
राम राम महायज्ञं द्रष्टुमिच्छामहे⁵³⁵ वयम्॥ १२॥

विदेहराजनगरे जनकस्य महात्मनः।
तत्र माहेश्वरं चापमस्ति न्यस्तं पिनाकिना।
द्रक्ष्यसि⁵³⁶ त्व महासत्त्वं पूज्यसे जनकेन च॥ १३॥

—————————————————————————————————————————

१०। नरो०। अङ्के क्रोडे। वाष्पेण आकुले व्याप्ते ईक्षणे यस्य तादृश।

—————————————————————————————————————————

८। अपरे इति।अत्र तु लक्ष्मणेनापरेषां विनाश, वाल्मीकीये रामेणैव। तथा च—

‘अन्यान्यपि च वायव्यमस्त्रमादाय राघव.।
निजघान स रक्षांसि मुनीनां वर्द्धयन् मुदम्॥ इति १।३३।२०

९। पुष्पौघै कुसुमचयै, आकिरन् आच्छादयामासुः।

अ—१२

इत्युक्त्वा मुनिभिस्ताभ्यां ययौ गङ्गासमीपगम्।
गौतम⁵³⁷स्याऽऽश्रमं पुण्यं यत्राहल्या⁵³⁸ शिलामयी॥ १४॥

दिव्यपुष्पफलोपेत⁵³⁹पादपै परिवेष्टितम्।
मृगपक्षिगणैर्हीनं नानाजन्तुविवर्जितम्॥ १५॥

दृष्ट्वोवाच मुनिं श्रीमान् रामो राजीवलोचन।
कस्यैतदाश्रमपदं तपतां⁵⁴⁰ सुखद महत्॥ १६॥

पत्रपुष्पफलैर्युक्त⁵⁴¹ जन्तुभि परिवर्जितम्।
आह्लादयति मे चेतो भगवन ब्रूहि तत्त्वत॥ १७॥

विश्वामित्र उवाच—

शृणु राम पुरावृत्त गौतमो⁵⁴² लोकविश्रुत।
सर्वधर्मभृतां श्रेष्ठस्तपसाराधयन्⁵⁴³ हरिम्॥ १८॥

तस्मै ब्रह्मा ददौ कन्यामहल्यां लोकसुन्दरीम्।
ब्रह्मचर्येण सन्तुष्ट शुश्रूषणपरायणाम्॥ १६॥

तया सार्द्धमिहावात्सीद् गौतमस्तपतां⁵⁴⁴ वर।
शक्रस्तु तां धर्षयितुमन्तर प्रेप्सुरन्वहम्॥ २०॥

—————————————————————————————————————————

२०। नरो०। धर्षयितुमाक्रमितुमभिभवितुं वा। अन्तरमवकाशम्, प्रेप्सु प्राप्तुमिच्छु। अन्वह प्रतिदिनम्।

—————————————————————————————————————————

१४ \। गङ्गासमीपग गङ्गातीरेऽवस्थितम्।

१५। नानाजन्तुभिर्नानाप्रकारै क्षुद्रप्राणिभिरपि हीन गौतमशापादिति भाव। रा०।

२०। तस्मै ब्रह्मा ददौ कन्यामिति। तथा च पाश्चात्त्येवाल्मीकीये उत्तरकाण्डे ब्रह्मवाक्यम्-

सोऽहतासां विशेषार्थं स्त्रियमेकां विनिर्ममे।
यद यत् प्रजानां प्रत्यङ्गं विशिष्टं तत्तदुद्धृतम्॥

ततो मया रूपगुणैरहल्या स्त्री विनिर्मिता।
हल नामेह वैरूप्य हल्यं तत्प्रभवं भवेत्॥

यस्या न विद्यते हल्य तेनाहल्येति विश्रुता।
अहल्येत्येव च मया तस्या नाम प्रकीर्तितम्॥

कदाचिन्मुनिवेशेन⁵⁴⁵ निर्गते⁵⁴⁶ गौतमे⁵⁴⁷ गृहात्।
तां⁵⁴⁸ धर्षयित्वा निरगात् त्वरित मुनिरप्यगात्⁵⁴⁹॥ २१॥

दृष्ट्वा यान्त स्वरूपेण मुनि परमकोपनः।
पप्रच्छ कस्त्व दुष्टात्मन्⁵⁵⁰ मम रूपधरोऽधम.॥ २२॥

सत्य ब्रूहि न चेद् भस्म करिष्यामि न संशय।
सोऽब्रवीद् देवराजोऽह पाहि मां कामकिङ्करम्॥ २३॥

कृतं जुगुप्सित कर्म मया कुत्सितचेतसा⁵⁵¹।
गौतम⁵⁵² क्रोधताम्राक्षः शशाप दिविजाधिपम्॥ २४॥

—————————————————————————————————————————

२१ \। नरो०।धर्षयित्वा आक्रम्य।
२३। नरो०। कामकिड्कर कन्दर्पदासं कन्दर्पाधीनमिति यावत्।
२४। नरो०। दिविजाधिप देवाधिपम्।

—————————————————————————————————————————

निर्मितायाञ्च देवेन्द्र तस्यां नार्यांसुरर्षभ।
भविष्यतीति कस्यैषा मम चिन्ता ततोऽभवत्॥

त्वन्तु शक्र तदा नारीं जानीस मनसा प्रभो।
स्थानाधिकतयापत्नी ममैषेति पुरन्दर॥

सा मया न्यासभूता तु गौतमस्य महात्मन।
न्यस्ता बहूनि वर्षाणि तेन निर्यातिता च ह॥ २१–२६ श्लो०।

अहल्यां धर्षयितु बलेनोपभोक्तुम्, अन्वहं प्रतिदिनम्, अन्तरमवकाश गौतमस्यानुप-स्थितिरूपमित्यर्थ।

२१। सुनिवेशेन मुनेर्गौतमस्य वेशेन। अत्र च धर्षणशब्देन बलात्कार कृतो देवेन्द्रेण इत्यायातम्, वाल्मीकीये पुनर्न बलात्कार पर परस्परसम्मत्या एव सम्भोग। तथा च—

मुनिवेशधरं शक्र सा ज्ञात्वाऽपि परन्तप।
मतिञ्चकार दुर्मेधा देवराजकुतूहलात्॥

अब्रवीच्च सुरश्रेष्ठं कृतार्थं सा वचस्तदा।
कृतार्थोऽसि सुरश्रेष्ठगच्छ शीघ्रमलक्षित।
आत्मानं माञ्च देवेश सर्वथा रक्ष मानद॥ इति १४९।१९ - २० श्लो०।

योनिलम्पट दुष्टात्मन् सहस्रभगवान् भव।
शप्त्वा त देवराजान प्रविश्य स्वाश्रम द्रुतम्॥ २५॥

दृष्ट्वाऽहल्यां वेपमानां प्राञ्जलि⁵⁵³ गौतमोऽब्रवीत्⁵⁴²।
दुष्टे⁵⁵⁴ त्व तिष्ठ⁵⁵⁵ दुर्वृत्ते⁵⁵⁶ शिलायामाश्रमेमम॥ २६॥

निराहारा दिवारात्र तप परममास्थिता॥ २७॥

आतपानिलवर्षादिमहिष्णु परमेश्वरम्।
ध्यायन्ती राम⁵⁵⁷ रामेति मनसा हृदि संस्थितम्⁵⁵⁸॥ २८॥

नानाजन्तुविहीनोऽयमाश्रमो मे भविष्यति॥ २६॥

एवं वर्षसहस्रेषुह्यनेकेषु⁵⁵⁹ गतेषु च।
रामो दाशरथि श्रीमानागमिष्यति सानुज॥ ३०॥

यदा त्वदाश्रयशिलां⁵⁶⁰ पादाभ्यामाक्रमिष्यति।
तदैव धृतपापा त्वं राम सम्पूज्य भक्तित⁵⁶¹॥ ३१॥

परिक्रम्य नमस्कृत्य स्तुत्वा पापाद्विमोक्ष्यसे।
पूर्ववन्मम शुश्रूषां करिष्यसि यथासुखम्॥ ३२॥

—————————————————————————————————————————

२५। नरो०। योनिलम्पट योनिलुब्ध। दुष्टात्मन् दुष्टमानस।
२६। नरो०। प्राञ्जलिं पुटीकृतहस्ताम्। दुर्वृत्ते दुश्चरित्रे \।
२७। नरो०। आस्थिता आश्रिता।

—————————————————————————————————————————

२५। [ सहस्र भगवान् सर्वाङ्गेषु योनि सहस्रयुक्त। कालान्तरे तं प्रसाद्य तान्येव लोचनानि लेभे इति पुराणान्तरम्। गो० ]

अभिशापान्तरं वाल्मीकीये—

मम रूप समास्थाय कृतवानसि दुर्मते।
अकर्तव्यमिदं यस्मात्तस्मात् त्व विफलो भव॥ इति १।४९।२६

विफलो वृषणशून्य।

२६। [ शिलायां शिलामयी भूत्वेति यावत्। गो० ]

३१। त्वदाश्रयशिलां तवावासभूतां शिलामित्यर्थ। धूतपापाऽपगतकलुषा।

इत्युक्त्वागौतमः⁵⁶² प्रागाद्धिमवन्त नगोत्तमम्।
तदाद्यहल्या⁵⁶³ भूतानामदृश्या स्वाश्र मे⁵⁶⁴ शुभे॥३३॥

तव पादज स्पर्श काङ्क्षन्ती⁵⁶⁵ पापनाशनम्
आस्तेऽद्यापि रघुश्रेष्ठ तपो दुष्कर मास्थिता⁵⁶⁶॥३४॥

पावयस्व मुनेर्भार्यामहल्यां ब्रह्मण सुताम्॥३५॥

इत्युक्त्वाराघवं हस्ते गृहीत्वा मुनिपुङ्गव।
दर्शयामास चाहल्यामुग्रेण तपसा स्थिताम्॥३६॥

राम शिलां पदा स्पृष्ट्वा ताञ्चापश्यत्तपोधनाम्।
ननाम राघवोऽहल्यां रामोऽहमिति चाब्रवीत्⁵⁶⁷॥३७॥

ततो दृष्ट्वारघुश्रेष्ठ पीतकोपेयवाससम्।
धनुर्बाणधर राम⁵⁶⁸ लक्ष्मणेन समन्वितम्॥३८॥

स्मितवक्त्रंपद्मनेत्र श्रीवत्साङ्कितवत्तसम्।
नीलमाणिक्यसङ्काशं द्योतयन्तं दिशो दश॥३९॥

दृष्ट्वाराम रमानाथ हर्ष विस्फुरितेक्षणा⁵⁶⁹।
गौतमस्य⁵⁷⁰ वच स्मृत्वा ज्ञात्वा नारायणं परम्॥४०॥

सम्पूज्य विधिवद्राममर्घ्यादिभिरनिन्दिता।
हर्षाश्रुजलनेत्रान्ता दण्डवत् प्रणिपत्य सा॥४१॥

____________________________________________________________________________________________

३६। नरो०। मुनिपुङ्गवो मुनिश्रेष्ठ।

३९। नरो०। श्रीवत्सेनाङ्कितं चिह्नित वक्षो यस्य तादृशम्।

४०। नरो०।हर्षेण विस्फुरिते ईषत्कम्पिते ईषद्विकसिते वा ईक्षणे यस्यास्तादृशी।

४१। नरो०। हर्षाश्रुजल नेत्रान्ते यस्यास्तादृशी।

______________________________________________________________________________________

३७। ताञ्चापश्यत्, पादस्पर्शमात्रेणैव कृतशरीरपरिग्रहां तामहल्यामपश्यदित्यर्थ।

४१। हर्षजन्यं यदश्रुरूपं जलं तद्युक्ते नेत्रान्ते यस्या सा। रा०।

उत्थाय च पुनर्दृष्ट्वा राम राजीवलोचनम्।
पुलका⁵⁷¹ङ्कितस र्वाङ्गा⁵⁷² गिरा गद् गदयैडयत्⁵⁷³॥४२॥

अहो कृतार्थाऽस्मि जगन्निवास ते पादाग्रसलग्नरज⁵⁷⁴ कणानहम्।
स्पृशामि यत् पद्मजशङ्करादिभिर्विमृग्यते वन्दितमानसै⁵⁷⁵ सदा॥४३॥

अहो विचित्र तत्र राम चेष्टित मनुष्यभावेन विमो हयञ्जगत्⁵⁷⁶।
चलम्यजम्त्रचरणादिवर्जित सम्पूर्ण आनन्दमयोऽतिमायिक॥४४॥

____________________________________________________________________________________________

४३।नरो०।हे जगन्निवास हे जगदाश्रय, ते तवपादाग्रमलग्नरज कणानह स्पृशामि। अहो आश्रयम्। कृतार्थाऽस्मि। ननु सुलभस्यमम पादरजसो लाभे कथं तव विस्मय इत्यत आह—यदित्यादि। यत् पादाग्रसलग्नरज। पद्मजो ब्रह्मा। तत्र चित्तावेश विना कथ तल्लाभो भवेदित्यत आह—वन्दितमानसरिति। वन्दिते वन्दने मानस येषां तादृशे। कदाचिदन्वेषणे कथं तल्लाभो भवेदिति चेत्तत्राऽऽह—सदेति। इन्द्रादयो येषां पदरजो वाञ्छन्ति तेऽपि तव पादरजो वान्छन्तीति भाव।

४४।नरो०।हे राम, तव चेष्टित विचित्र नानारूपम्। राजपुत्रोऽह मृगयाये सततमरण्ये भ्रमामि मच्चेष्टा कथ तव विस्मयजनिकेत्यत आह—मनुष्यभावेनेति। मनुष्यभावेन मानुषरूपेण। अजस्त्र निरन्तरम्। चरणादिवर्जितत्वे हेतु—सम्पूर्ण आनन्दमय इति। अखण्डानन्दस्वरूप इत्यर्थ। तर्हि कथमह साकार इत्यत आह—अतिमायिक इति।

______________________________________________________________________________________

४२। ऐलत अस्तौषीत्। ईड स्तुतावित्यस्माल्लडि व्यत्ययेन शपो लुगभाव, डलयोरेकश्रुतित्वाल्लकारोच्चारणम्। रा०।

४३। कृतार्थाऽस्मि मुक्तशापाऽस्मि। कुत इत्याह—पादाग्रेत्यादि। पद्मजशङ्करादिभि सदा ये विमृग्यन्ते तानहं स्पृशामि।

[अहो इत्यादि। यद् ब्रह्मादिभि केवल मृग्यते अहन्तु तत् साक्षात् स्पृशामि अहो भाग्यमित्यर्थ। गो०]

४४। अहो इति। आश्चर्यं विचित्रम्। वास्तवस्वरूपाननुगुण तव चेष्टितम्, यत ‘अपाणिपादो जवनो ग्रहीता’ (श्वेता ० ३।१९) इति श्रुतेर्वस्तुतश्चरणादिवर्जितोऽपि सन् संपूर्ण सर्वव्याप्तोऽपि सन् आनन्दमयस्तत्स्वरूपोऽपि सन् जगत् आत्मनि मनुष्यबुद्ध्युत्पादनेन मनुष्यभावेन चलसि। क्रियामात्रोपलक्षणमिदम्। विरोधाभासोऽत्र, औपाधिकत्वेन तत्परिहारात्। नन्वीदृशस्य मनुष्यभाव कथं तत्राऽऽह—अतिमायिक इति। सकलमायावद्भ्योऽत्युत्कृष्टः,

यत्पादपङ्कज परागपवित्रगात्⁵⁷⁷राभागीरथी भवविरिञ्चिमुखान् पुनाति।
साक्षात् स एष मम दृग्विषये⁵⁷⁸ यदास्ते कि वर्ण्यते मम पुराकृतभागधेयम्॥४५॥

मत्त्र्यावतारे मनुजाकृति हरिं रामाभिधेय रमणीय देहिनम्⁵⁷⁹।
धनुर्धर पद्मविशाललोचनं भजामि नित्य⁵⁸⁰ न परान् भजिष्ये॥४६॥

यत्पादपङ्कजरजः श्रुतिभिर्विमृग्यं यन्नाभिपङ्कजभव कमलासनश्च।
यन्नामसाररसिको भगवान् पुरारिस्त रामचन्द्रमनिश हृदि भावयामि॥४७॥

____________________________________________________________________________________________

४५। नरो०। यद्दर्शन योगिनामपि दुर्लभ तत् कथं मया मूढया प्राप्तमिति विस्मयान्विता आत्मन पूर्वकृतकर्मजनितशुभादृष्टस्यान्यशुभादृष्टवैलक्षण्य मन्यमानाह—यदित्यादि। यस्य पादपङ्कजं पादपद्मं तस्य यपरागो रेणुस्तेन पवित्र गात्र यस्यास्तादृशी भागीरथी गङ्गा। भवविरिज्जीमुखे आदी येषां तान्। भवो रुद्र, विरिञ्चिर्ब्रह्मा। तस्यांशभूत कोऽप्यसौ भवेन्नेत्यभिप्रेत्याऽऽह—साक्षात् स एष इति। दृग्विषये मार्गे इति शेष। यद्यस्मात्। किं कथम्।

४६। नरो०। अलौकिकरूपं दृष्ट्वाऽतितोष प्राप्य तं विभजिष्णुराह—मर्त्यावतारे इत्यादि। मर्त्यरूपेण योऽवतारस्तस्मिन्। यद्वा मर्त्यलोके योऽवतारस्तस्मिन्। सेव्यत्वाश्रयत्वसाधकान्यन्यविलक्षणविशेषणान्याह—मनुजस्येवाऽऽकृतिराकारो यस्य। मनुजाकृतिरिवाकृतिर्यस्येति वा तादृशम्, राम इति अभिधेय नाम यस्य तादृशम्। पद्मे इव सिते विशाले लोचने यस्य तादृशम्। सिते इति साधर्म्यसूचनार्थमुक्तं न त्वत्रास्तीति दिक्।

४७। नरो०। श्रीरामं दिध्यासुरात्मन कृतार्थत्वं मन्यमानाह—यत्पादेत्यादि। श्रुतिभिर्वेदै। यस्य नाभिपङ्कजाद्भवो जन्म यस्य तादृशब्रह्मणो नाभिपद्मजत्वकीर्तनेन

______________________________________________________________________________________

सकलजगद्रूपेण परिणमनसमर्थो महामायावानित्यर्थ। एवञ्च शुद्धमायिकमेवेदं तव शरीरं चलनादिकञ्च नेतरवदिति भाव। रा०।

[चलस्यजस्त्रमिति। चरणादिवर्जितोऽप्यजस्त्रं चलसि, चलसीत्युपलक्षणं पश्यसि शृणोषीत्यादि। यत सम्पूर्णोऽत आनन्दमय, तत्र चलनादिकमपि मायिकमेव।तथा च श्रुति—‘अपाणिपादो यवनो ग्रहीता’ (श्वेता० ३।१९) इत्यादि। गो०]

४५। यत्पादपङ्कजपवित्रजन्मा ‘विष्णो पाढप्रसूते’ति पुराणोक्ते। भवविरिञ्चिमुखान शिवब्रह्मप्रभृतीन् पुनातिपवित्री करोति। साक्षात् प्रत्यक्षत शरीरीत्यर्थ। दृग्विषय दृशोश्चक्षुषोर्विषयं गोचरं यथा स्यात्तथा। अतो मम पुराकृतभागधेय पूर्वपूर्वजन्मोत्थभाग्य किं वर्ण्यते, तत्तु वर्णनाऽयोग्यमित्यर्थ।

४७। यस्य पादो विश्व ‘पादोऽस्य विश्वा भूतानि’ (पुरुषसूक्तम् ३) इति श्रुते। तदेव पङ्कजं तस्य रजो रज इव सारांश। यथा कमले सौगन्ध्यसम्पादकतयाऽन्तर्विद्यमानरज एव सारम्

यस्यावतारचरितानि विरिञ्चिलोके गायन्ति नारदमुखा भवपद्मजाद्याः।
आनन्दजाश्रुपरिषिक्तकुचाग्रसीमा वागीश्वरी च तमहं शरणं प्रपद्ये॥४८॥

सोऽयं⁵⁸¹ परात्मा पुरुषः पुराण एष स्वयंज्योतिरनन्त आद्य।
मायातनू लोकविमोहिनीं यो⁵⁸² धत्ते परानुग्रह⁵⁸³ए⁵⁸⁴ष⁵⁸⁴ रामः॥४९॥

___________________________________________________________________________________________

श्रीरामस्य तत्पूर्वं विद्यमानत्व सूचितम्। यन्नामसाररसिक इति। यान्नाम्न श्रेष्ठ आस्वादनेन (?) स इत्यर्थ। तत्कर्तृकं तदगानं किं न विस्मयजनकम्, विस्मयजनकमेवेति हृदि निधायाऽऽह—भगवानिति।

उत्पत्तिं प्रलयञ्चैव भूतानामागतिं गतिम्।
वेत्तिविद्यामविद्याञ्च स वाच्यो भगवानिति॥

(विष्णुपुराणम्, षष्ठांश, (अः ७८)

इत्येवंलक्षण इत्यर्थः।

४८। नरो०। श्रीरामपदरज स्पर्शादिना विधूतपापाऽतिनिर्मलस्वान्ता निमीलितनयना सती स्वान्तरे तं पश्यन्ती विस्मयात् पुन स्तौति—यस्येत्यादिना। अवतारचरितानि अवचेष्टितानि विरिञ्चलोके ब्रह्मलोके नारदमुखा नारदादय, भवपद्मजाद्या शिवब्रह्माद्या, वागीश्वरी च, यस्यावतारचरितानि गायन्तीति सम्बन्ध।आनन्दाश्रुपरिषिक्ता कुचाग्रसीमा यस्यास्तादृशी। एतेनाश्रुबाहुल्यं सूचितम्। तेन च हर्षातिशय सूचित।

४९। नरो०। चक्षुषी उन्मील्य पुर स्थित श्रीराम विस्मयात् पुनःस्तौति—सोऽयमित्यादिना। अयं दृग्गोचर।तस्यानन्तत्वात् सर्वान्तर्यामित्वमस्य कथ तदिति नेत्याह—

___________________________________________________________________________________________

एव विश्वस्य सत्ताभानसम्पादकतया ब्रह्मव मायांशत्वाद्रज, तत् श्रुतिभिर्विमृग्य श्रुतिशिरोरूपोपनिषद्गम्यत्वात्तस्येति भाव। यन्नाम्नां मध्ये सारं नाम रामेति तस्य रसिकस्तद्विषयप्रीतिमान् भगवान् ऐश्वर्यधर्मयशोलक्ष्मीज्ञानवैराग्यवान्। षण्णामेषाम्—

ऐश्वर्यस्य समग्रस्य धर्मस्य यशस श्रिय।
ज्ञानवैराग्ययोश्चैव षण्णां भग इतीङ्गना॥ इति भगसंज्ञकत्वोक्ते।
उत्पत्ति प्रलयञ्चैव भूतानामागति गतिम्।
वेत्ति विद्यामविद्याञ्च स वाच्यो भगवानिति॥ इत्युक्तो वा। रा०।

४९। सोऽय राम परात्मा पर सर्वजीवेभ्यः प्रकृतेश्चाधिक आत्मा पुरुष, पुरि शयनात् पुरुष, पुराणसर्वदा विद्यमान इत्यर्थ। एष स्वयज्योति स्वप्रकाश, अनन्तोऽविनाशी, आद्य सर्वकारणं य परानुग्रहे परेषां मादृशजनानामनुग्रहे कर्त्तव्यतया बुद्धिस्थे सति परम-

अयं हि सृष्टिस्थितिसंयमानामेक⁵⁸⁵ स्वमायागुण बिम्बितो⁵⁸⁶ यः।
विरिञ्चिविष्ण्वीश्वरनामभेदान्⁵⁸⁷ धत्ते स्वतन्त्र परिपूर्ण आत्मा॥५०॥

____________________________________________________________________________________________

पुरुष इति अनन्त इति च। सर्वान्तर्यामीत्यर्थ, देशकालवस्त्वपरिच्छिन्न इत्यर्थ। तस्यानादित्वादादिकारणत्वम्, अस्य कथं तदिति नेत्याह—आद्य इति, पुराण इति। आदिकारण इत्यर्थ, अनादिरित्यर्थ। तस्य स्वप्रकाशितचित्स्वरूपत्वम्, अस्य कथं तदिति नेत्याह—स्वयंज्योतिरिति। तस्याविकारत्वात् तेन सहास्य कथमैक्यमिति नेत्याह—मायातनूमिति। मायया रचितां तनूमित्यर्थ। स्वप्रयोजनाभावात् कथ धत्ते इति नेत्याह—परानुग्रह एवेति परानुग्रहायैवेत्यर्थ।

५०। नरो०। तस्य सृष्टि-स्थिति-प्रलयकर्त्तृत्वम्, अस्य कथं तदिति नेत्याह—अयं हि सृष्टिस्थितिसंयमानामिति। स्थिति पालनम्, संयमः प्रलय। स्वमायागुणबिम्बित स्वमायागुणोपहित। तर्हि किमस्य मायाधीनत्वमिति नेत्याह—स्वतन्त्र इति। स्वतन्त्रत्वे हेतु—परिपूर्ण आत्मेति। विरिञ्चिविष्ण्वीश्वरनामभेदान् ब्रह्मविष्णुशिवनामविशेषान्।

____________________________________________________________________________________________

सुन्दरत्वादिगुणैर्लोकविमोहिनीं मायातनुं न त्वितरजनवत् पाञ्चभौतिकीं धत्ते स एवैष राम, उपासकानां कार्यार्थं ब्रह्मणो रूपकल्पना’ (रामतापनी० ७) इति श्रुतेः। रा०।

[सोऽयमिति। न त्वं कस्याप्यात्मज किन्तु पुराण पुरुष। आद्य सर्वकारणानाम्, एष मम पुरोवर्त्ती। सोऽयमेव पुरि शरीरे शेते इति पुरुष। तर्हि किं जीव? न, परात्मा। ननु जीवोऽपि पर एव बुद्धेस्तु पुरुष पर’ इति श्रुतेरित्यत आह—स्वयंज्योति स्वप्रकाश। प्रकाशो ज्ञानशक्ति, जीवस्य त्वीश्वरप्रसादादेव ज्ञानोदय। तदुक्तं जीवस्तुतौ—

‘नष्टस्मृति पुनरयं प्रवृणीत लोकं
युक्त्याकया महदनुग्रहमन्तरेण।’ (भागव० ३।३१।१५) इति।

अनन्त इति देशकालापरिच्छिन्न। आद्यत्वे हेतु पुराण इति। पराननुगृह्णातीति परानुग्रह, लोकानुग्रहार्थमेव मायया नराकार बिभर्षीत्यर्थ। गो०]

५०। अय हीति। विश्वस्य जगत उद्भव उत्पत्ति, संयमो नाश, ताभ्यां पालनमप्युपलक्ष्यते, तेषां स्वतन्त्र कर्त्ता। ‘स्वतन्त्र कर्त्ता इति’ (१।४।५४) पाणिन्युक्ते। य एक एव परिपूर्णो व्यापक आत्मा स्वमायागुणेषु रज सत्त्वतम सु बिम्बित सन् विरिञ्चयादिनामभेदान् धत्ते, रजोगुणोपहितचैतन्यमेव ब्रह्मा, सत्त्वगुणोपहितं विष्णु, तमोगुणयुक्तं रुद्र इति भाव।रा०।

[स एवायं राम परिपूर्ण आत्मेत्यन्वय। यो विश्वस्य उद्भवसंयमानां जन्मनाशपालनानां कृते बहुवचनेन पालनस्यापि सग्रहाद् एकोऽपि स्वाधीनाया मायाया से गुणा रजसत्त्वतमांसि तेषु बिम्बित बिम्बमिव स्थित सन् विरियादिनामभेदान् धत्ते। गो०]

नमोऽस्तु⁵⁸⁸ ते⁵⁸⁹ राम तवाङ्घ्रिपङ्कजं श्रिया धृतं वक्षसि लालितं प्रियात्⁵⁹⁰।
आक्रान्तमेकेन जगत्त्रय पुरा ध्येय⁵⁹¹ मुनीन्द्रैरभिमानवर्जितै॥५१॥

जगतामादिभूतस्त्वं जगत् त्व जगदाश्रय।
सर्वभूतेषु⁵⁹² ससक्त एको भाति भवान् परः॥५२॥

___________________________________________________________________________________________

५१। नरो०। अतिविस्मयान्नमस्कृत्य सम्बोध्य च पुनस्तौति—नमोऽस्त्वित्यादिना। हे राम, प्रियात्लालित तवाङ्घ्रिपङ्कज श्रिया वक्षसि धृतमित्यन्वय। लालितमीप्सितं प्रियमिति यावत्। श्रिया लक्ष्म्या। एकेनाङघ्रिपङ्कजेन।ध्येयमर्यात्तदङ्घ्रिपङ्कजम्। अभिमानवर्जितैरहङ्कारत्यक्तैः।

५२। नरो०। आदिभूत आदिकारणमित्यर्थ। जगत् त्वमित्यनेन त्वदतिरिक्त किमपि नास्तीति सूचितम्।जगदाश्रय इत्यनेन त्वामेवावलम्ब्य जगद वर्त्तते इत्युक्तम्। सर्वभूतेषु जरायुजाण्डजोदभिज्जेषु ससक्त स्थित। तर्हि तदगुणैर्न कथ लिप्येऽहमिति चेत्तत्राऽऽह—पर इति। भिन्न इत्यर्थ। ननु तत्र तिष्टतो मम परिच्छिन्नत्व कथ न स्यादिति चेत्तत्राऽऽह—एक इति। अद्वितीय इत्यर्थ।
______________________________________________________________________________________

५१। हे राम, तव यदङ्घ्रिपङ्कजचरणमरोज प्रियाद् अतिहृद्यत्वेनेत्यर्थ। श्रिया वक्षसि धृतं लालितञ्चसवाहनादिना सेवितञ्च। पुरा बलिदर्पविनाशकाले येनैकेन अङ्घ्रिपङ्कजेन जगत्त्रय भूर्लोकभुवर्लोकस्वर्लोकात्मकम् आक्रान्तम् ‘इदंविष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदम् ’ इति श्रुतं,

लब्ध्वाच त्रीन् क्रमान् विष्णु कृत्वा रूपमथाद्भुतम्।
त्रिभि क्रमैस्तदा लोकानाजहार त्रिविक्रम॥
एकेन हि पदाकृत्स्नांपृथिवीं सोऽध्यतिष्ठत।
द्वितीयेनाव्यय व्योम द्यां तृतीयेन राघव॥

इति वाल्मीकिरामायणाच्च। १।३२।१३-१४।

पुन किम्भूत तत् पदमित्याह—ध्येयमिति। तव यच्च पदम् अभिमानवर्जितैर्मुनीन्द्रैर्ध्येय ‘तद विष्णो परम पद सदा पश्यन्ति सूरय’ (कठो० ३।९) इत्युक्त्वा, तस्मै मे नमोऽस्तु।

५२। जगतामिति। आदिभूत कारणत्वादिति भाव। जगत् त्व जगदनुवादेन त्वत्पदोपात्तब्रह्मात्मत्व विधीयते’ सर्वं खल्विदं ब्रह्म’ (छान्दो० ३।१४।१) इति वत्। तत्र जगतो मिथ्याभूतत्वेन ब्रह्मसामानाधिकरण्यानुपपत्तावप्यव्यस्तत्वेन जगदबाधफलकत्वान्न दोष। एवञ्च जगदारोपाधिष्ठान त्वमित्यर्थ। तदेवाऽऽह—जगदाश्रय इति। ‘इमा प्रजा सदायतना सत्-

ओङ्कारवाच्यस्त्वं राम वाचामविषयः पुमान्।
वाच्यवाचकभेदेन भवानेव जगन्मयः॥५३॥

___________________________________________________________________________________________

५३। नरो०। ब्रह्मादीन् विहाय मां कथ स्तौषीति चेत्तत्राऽऽह—ॐकारवाच्य इति। अकारोकारमकारवाच्यविष्णुशिवब्रह्मात्मक इत्यर्थ। अवतारित्वाद् ब्रह्मादीनामपि त्व स्तोतव्य इति भाव। तर्हि किं ब्रह्माद्याकारेण परिणममाना प्रकृतिरहमिति चेत्तत्राऽऽह—पुमानिति। ननु यदि ब्रह्माद्यात्मकत्व तर्हि मद्दर्शनसुलभमिति चेत्तत्राऽऽह—वाचामविषय इति। वाचामप्यगोचर इत्यर्थ। सामान्येन श्रीरामस्य जगन्मयत्वमुक्त्वाविशिष्य तन्मयत्वं वक्तु प्रक्रमते—वाच्येत्यादिना। वाच्य रूपम्, वाचक नाम।

___________________________________________________________________________________________

प्रतिष्ठा’ (छान्दो० ६।८।४।) इति श्रुते। वास्तव आश्रयाश्रयिभावो नास्त्येवेत्याह—सर्वभूतेष्वसयुक्त इति। एवञ्च श्रुत्युक्त तदधिष्ठानत्वमध्यारोपितमेवेति भाव।अत एव भवानेकाऽद्वितीयो भाति प्रकाशते। रा०।

[जगतामिति। जगतामादिभूत कारणम्, न केवलमेतावदेव, किञ्च त्व जगच्च, उपादानत्वाद्जगतामाश्रय आधार, सर्वभूतेषु ससक्त अन्तर्यामितया स्थित, एतेभ्य परश्च एकोऽद्वितीयोभवान् भाति। गो०]

५३। ओङ्कारवाच्यस्त्व ‘तस्य वाचक प्रणव’ [समाधिपाद० २७] इति पातञ्जलसूत्रात्। अवतीति ओमिति निरुपाधिकरक्षकत्वगुणेन स तद्वाच्य। यद्वा अश्चउश्च मश्चओमिति ब्रह्मविष्णुशिवात्मत्वेन स तद्वाच्य’। तुर्येण नादाख्यध्वनिना च शुद्धं ब्रह्म स्वरूपत एव तत्र निबद्ध पक्षद्वयेऽपि। यदाऽपि सोऽहमिति शब्दे—

‘सकारार्णहकारार्णलोपयित्वा तत परम्।
सन्धिं कुर्यात् पूर्वरूप ततोऽसौ प्रणवो भवेत्॥

इति रीत्या प्रणवसाधन तदाऽप्यहमनुवादेन तत्ताविशिष्टान्तर्याम्यभेदप्रतिपादनात् सगुणएव तदर्थ। यद्वा, सकारहकारलोपेन तत्त्वाहन्त्वयोस्त्यागाच्छुद्धमेव ब्रह्म तदर्थ। तर्हि किं सगुण एवाहं नेत्याह—वाचामविषय इति। निर्धर्मकत्वाच्छक्त्त्याद्यसम्भवेन स्वरूपतस्तज्जन्यबोधविषय इत्यर्थ। नन्वेव ‘तस्य वाचक प्रणव’ इति पातञ्जलसूत्रासङ्गतिस्तत्राऽऽह—वाच्येति। वाच्यवाचकभेदेन तत्कल्पनया भवानेव मायया जगन्मय इति कल्पितभेदेन कल्पितगुणैश्च तव वाच्यत्व गृहीत्वा पारमर्षसूत्रोपपत्तिरिति भाव। रा०।

\ओङ्कारवाच्य इति, प्रणवस्याभिधेय परं ब्रह्मेत्यर्थ। तथाच नारदीयम्—

‘वाच्यन्तु परमं ब्रह्म वाचक प्रणवः स्मृत’ इति।

वाचामविषयोऽगोचर पुरुष, अतो मूक इति नोच्यते वाचक शब्दोऽपि त्वद्व्यतिरिक्तो

कार्यकारणक[र्त्तृ्त्व⁵⁹³फलसाधनभेदत⁵⁹⁴।
एको विभासि राम⁵⁹⁵ त्वं मायया बहुरूपया॥५४॥
त्वन्मायामोहितधियस्त्वां न जानन्ति तत्त्वत।
मानुष त्वाऽभिमन्यन्ते मायिनं परमेश्वरम्॥५५॥

___________________________________________________________________________________________

५४। नरो०। कार्य सुखदु खादि, कारणमिन्द्रियम्‚ फलमदृष्टम्, साधनं कर्म (?)। तर्हि मम बहुत्वं स्यादित्यत्राऽऽह—एक इति। अद्वितीय इत्यर्थ। तर्हि नानापदार्था कथ दृश्यन्ते चेत्तत्राऽऽह—मायया बहुरूपयेति। मायव पूर्वपूर्वसस्कारजीवकर्मप्रयुक्ता सती जगदाकारेण परिणमते काले निवर्त्तते चेति भाव। जीवकर्मभेदान्माया इति नास्ति विरोध।

५५।नरो०। तर्हि कि मां सर्वे न नमन्ति, न स्तुवन्ति, न सेवन्ते इति चेत्तत्राऽऽह—त्वन्मायेत्यादि। त्वन्मायया त्वदधीनया मायया मोहिता आत्मानात्मतादात्म्यावगाहने नियुक्तात्मत्वेन अनात्मनां देहेन्द्रियमनसामवगाहन कारिता विपरीतीकृतेति वा बुद्धिर्येषां तादृशा।

___________________________________________________________________________________________

नास्तीत्याह—वाच्यवाचकभेदेन बोध्यबोधकत्वेन भवानेव प्रतीयते मुनिभि शब्दब्रह्मात्मकत्वात्। तथा च भागवतम् —

‘शब्दब्रह्म परं ब्रह्म उभे मे शाश्वती तनु’ इति।

अत्र हेतुर्जगन्मय, व्यतिरेकाभावात्। गो०]

उक्त जगन्मयत्व मायिकमित्याह—कार्येत्यादि। कार्यं महत्तत्त्वादि, कारणं मायारूपा स्थूलप्रकृति, कर्तृत्व तत्तदुपादानगोचरापरोक्षज्ञानचिकीर्षाकृतित्वम्, फलं स्वर्गनरकादिसाधन क्रत्वादिवेदादि। एतद्भेदत एकोऽपि त्वं बहुरूपया मायया उक्तभेदैर्युक्त इवभासि। उक्तञ्च विष्णुपुराणे—

स एवमूलप्रकृतिर्व्यक्तरूपी जगच्च स।
तस्मिन्नेव लय सर्वं याति तत्र च तिष्ठति॥

कर्त्ता क्रियाणां स च इज्यते क्रतु स एव तत्कर्मफलञ्च तस्य यत्।
स्रुगादिवत् साधनमप्यशेषतो हरेर्न किञ्चिद्व्यतिरिक्तमस्ति॥ (२।७।४२-४३ श्लो०) इति।

[ननु कर्तृकर्मकरणादिभेदेन पृथगेव दृश्यते कथं जगन्मयोऽयं तत्राऽऽह—कार्येति। कार्य कर्म, कारणमुपादानादि, अधिकरणसप्रदानापादानानां ग्रहणम्। कर्त्ता निष्पादक, फलसाधनं करणम्, एवं भेदेन बहुरूपया मायया एक एव त्व विभासि। गो०]

५५। नन्वीदृशो यद्यहं तर्हि लोको मां तथा किमिति न जानातीत्यत्राऽऽह—त्वन्मायेति। त्वद्विषयया माययेत्यर्थः। तदुक्तं विष्णुपुराणे—

आकाशवत् त्व सर्वत्र बहिरन्तर्गतोऽमल।
असङ्गो ह्यचलो⁵⁹⁶ नित्य⁵⁹⁷ शुद्धो बुद्ध सदाऽद्वयः⁵⁹⁸॥५६॥
योषिन्मूढाऽहमज्ञा ते तत्त्व जाने कथ विभो।
तस्मात्ते शतशो राम नमस्कुर्यामनन्यधी॥५७॥

__________________________________________________________________________

ननु राजपुत्रोऽसाविति ज्ञान सर्वेषां विद्यते कथ त्वयोक्त न जानन्तीति चेत्तत्राऽऽह—तत्त्वत इति। स्वरूपेणेत्यर्थ, याथार्थ्येनेत्यर्थो वा। तर्हि केन रूपेण मां नानन्तीत्यपेक्षायामाह—मानुषमित्यादि। त्वा त्वाम्। मानुषरूपेण कथ मां जानन्तीति चेत्तत्राऽऽह—मायिनमिति। मायया मानुषरूपिणमित्यर्थ।

५६। नरो०। तर्हि किं मम स्वरूपमित्यपक्षायामाह—आकाशवदित्यादि। आकाशवदित्यादिना सर्वव्यापकत्वमुक्तम्, तेन चापरिच्छिन्नत्व सूचितम्। ननु तर्हि सर्वगुणेषु सक्तस्य मम ब्रह्मत्व कुत इति चेत्तत्राऽऽह—असङ्ग इति। अत एवामल। अचल स्थिरस्वभाव। नित्योऽविनाशी। सदा विद्यमानं द्वय द्विधाभावो यत्र तादृश।यद्वा, सदाऽविद्यमान द्वयं यस्मात् तादृश। जीवत्ववारणाय शुद्ध इत्युक्तम्। शुद्वत्वन्त्वन्त करणाद्युपाधिसम्बन्ध शून्यत्वं रागादिशून्यत्व वा। नित्यशुद्धबुद्धमुक्तानन्ताद्वयस्वभावत्वमिति भाव। अत्र तदभिन्नत्वे सति तद्बोधकत्वमिति स्वरूपलक्षण बोध्यम्।

५७। नरो०। ब्रह्मादयोऽप्यस्य तत्त्वं न जानन्ति योपिन्मूढाऽह कथं जानामीति हृदि निधायाऽऽह—योषिदित्यादि। यतो मूढा विवेकशून्या अतोऽज्ञा परमेश्वरविषयकज्ञानशून्या। हे विभो हे सर्वव्यापिन्, अत पर किं कार्यमित्यपेक्षायामाह—तस्मादित्यादि। यद्वा, उपसंहरति तस्मादिति। ते इत्यत्र विवक्षितकर्मणि सम्बन्धविवक्षायां षष्ठी।

_____________________________________________________________________

‘योऽहं स त्वं जगच्चेद सदेवासुरमानुषम्।
अविद्यामोहितात्मान पुरुषा भिन्नदर्शिन॥

 (५।३३।४८ श्लो०) इति। रा०।

५६। [नन्विदंकारास्पदत्वेन परिच्छिन्नस्य कथमीश्वरत्वं तत्राऽऽह—आकाशवदित्यादि। बहिरन्तर्गतत्वेऽप्यनासक्तिमाह—अमल इति, असङ्ग इति। ‘असङ्गो ह्ययं पुरुष’ (बृहदा ० ४।३।१५) इति श्रुते। अचल स्थाणु। गो०]

५७। मूढा तमोगुणप्रधाना अत एवाज्ञा नमस्कुर्यां तद्रूपज्ञानायेति भाव। रा०।

[योषिदिति। यतो योषिदतो मूढा अज्ञाऽह तव तत्त्वं कथ जाने, तस्मात्तत्त्वज्ञानाग्रहं त्यक्त्वा शतशस्ते तुभ्य नमस्कुर्याम्। गो०]

देव मेयत्र कुत्रापि स्थिताया अपि सर्वदा।
त्वत्पादकमले⁵⁹⁹ सक्ता⁶⁰⁰ भक्तिरेव सदाऽस्तु मे॥५८॥

नमस्ते पुरुषाध्यक्ष नमस्ते भक्तवत्सल।
नमस्तेऽस्तु हृषीकेश नारायण नमोऽस्तु ते॥५९॥

भवभयहरमेक भानुकोटिप्रकाश करधृतशरचाप कालमेघावकाशम्।⁶⁰¹

कनकचिरवस्त्र रत्नवत्कुण्डलाढ्य कमलविशदनेत्र सानुज राममीडे॥६०॥

___________________________________________________________________________________________

५८।नरो०। सक्ता दृढा।

५९। नरो०। बहुशतनमस्कारान् प्रतिज्ञायाचलां भक्ति प्रार्थ्यबहुनमस्कारपूर्वकं स्तौति—नमस्ते इत्यादिना। ते तुभ्यम्। पुरुषाध्यक्ष ब्रह्मादीनां नियन्त। यद्वा, पुरुष सर्वान्तर्यामिन, अध्यक्ष सर्वनियन्त। हृषीकेश इन्द्रियाधिष्ठात।

६०। नरो०।भानुकोटेरिवप्रकाशो द्युतिर्यस्य तम्। कराभ्यां धृतो शरचापौ येन तादृशम्। कोटिर्भूत्वा स्थितस्यतस्य सूर्यकोटिप्रकाशकत्वेकिं चित्रमिति चेत्तत्राऽऽह—एकमिति। कालमेघस्येवावकाश प्रकाशो यस्य तादृशम्। कालोऽत्राऽऽषाढ। कनकमिव रुचिर मनोहर वस्त्र यस्य तादृशम्। रववत्कुण्डलाढ्य रत्नघटितकुण्डलयुतमित्यर्थ। कमले व विशदे नेत्रे यस्य तादृशम्।

______________________________________________________________________________________

५८। [यत्र कुत्रापीति। स्वर्गे नरके वा स्थिताया मे मम त्वत्पादकमले सक्ता भक्तिरस्तु। यद्वा, मे मया त्वत्पादकमले सक्ताअर्पिता भक्ति। गो०]

५९। पुरुषाध्यक्ष सकलपुरुषसाक्षिन्। हृषीकेश हृषीकाणामिन्द्रियाणामधिष्ठात, ‘हृष्यन्ति विषयै’रिति हृषीकाणि इन्द्रियाणि। ‘हृषीकेश भयेषु च’ इति विष्णुधर्मोक्तेर्भीतयाऽहल्ययैतन्नाम स्मृतम्। नार जीवसमूहोऽयनं स्थान यस्यान्तर्यामित्वात्तत्र स्थितत्वान्नारायण।

‘नयतीति नरप्रोक्त परमात्मा सनातन।
नराज्जातानि तत्त्वानि नाराणीति ततो विदु॥
तान्येव चायन तस्य तेन नारायण स्मृत।

इति तु मनु। आपो नारास्तत्स्थितत्वाद्वा नारायण।अस्य मन्त्रस्य ससारभयनाशकत्वात् स्मरणम्। तदुक्तं नृसिंहपुराणे—

‘नारायणाय नम इत्ययमेव सत्य’
संसारघोरविषसहरणाय मन्त्र।’इति। रा०।

स्तुत्वैवं पुरुष साक्षाद्राघवं पुरतः स्थितम्।
परिक्रम्य प्रणम्याऽऽशु साऽनुज्ञाता ययौ पतिम्⁶⁰²॥६१॥

अहल्ययाकृतं स्तोत्र यः पठेद् भक्तिसयुतः।
स मुच्यतेऽखिलैपापै पर ब्रह्माधिगच्छति॥६२॥

पुत्राद्यर्थे⁶⁰³ पठेद् भक्त्या रामं हृदि निधाय च।
संवत्सरेण लभते बन्ध्यायामपि⁶⁰⁴ पुत्रकम्॥६३॥

सर्वान् कामानवाप्नोति रामचन्द्रप्रसादत॥६४॥

ब्रह्मघ्नो गुरुतल्पगोऽपि पुरुष स्तेयी सुरापोऽपि वा
मातृभ्रातृविहिसकोऽपि⁶⁰⁵ सतत भोगैक वाञ्छातुर⁶⁰⁶।

नित्य स्तोत्रमिद जपन्⁶⁰⁷ रघुपति भक्त्याहृदिस्थ स्मरन्
ध्यायन् मुक्तिमुपैति कि पुन रसौ⁶⁰⁸ स्वाचारयुक्तो नर⁶⁰⁹॥६४॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे आदिकाण्डे

पञ्चमोऽध्याय॥५॥

____________________________________________________________________________________________

६१। नरो०। परिक्रम्य प्रदक्षिणीकृत्य।

६५। नरो०। गुरुतल्पगोऽपीति। गुरु पिता, तल्पं स्त्री विमातेति यावत्। भोगैकवाञ्छातुरोभोगकेवलवाञ्छातुर भोगकेवलवाञ्छाव्याकुल इत्यर्थ। भोग एव एको मुख्यो यत्र ताद्दशवाञ्छ्या व्याकुल इत्यर्थो वा। कदाचिदपि भोगे विरागो नास्तीति सूचनाय एकेत्युक्तम्।

[आदिकाण्डे पञ्चमाध्यायव्याख्या समाप्ता॥५॥]

___________________________________________________________________________________________

६५। मातृभ्रात्रित्यत्रानड्भाव आर्प। भोगैकबद्व आतुर इति च्छेद, सन्धिरार्प। रा०।

षष्ठोऽध्यायः

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1726584097Screenshot2024-09-17201121.png"/>

श्रीमहादेव उवाच—

विश्वामित्रोऽपि⁶¹⁰ तं प्राह राघवं सहलक्ष्मणम्।
गच्छामोव⁶¹¹त्⁶¹²समिथिलां जनकेनाभिपालिताम्॥१॥

दृष्ट्वा क्रतुवर पश्चादयोध्यां गन्तुमर्हसि।
इत्युक्त्वाप्रययौ गङ्गामुत्तीर्य⁶¹³ सहराघव⁶¹⁴॥२॥

विदेहस्य पुर प्रातरृषि⁶¹⁵वाटं⁶¹⁶ समाविशत्।
प्राप्त कौशिकमाकर्ण्य जनकोऽतिमुदान्वित⁶¹⁷॥३॥

पूजाद्रव्याणि सगृह्यसोपाध्याय समाययौ।
दण्डवत् प्रणिपत्याथ पूजयामास कौशिकम्॥४॥

पप्रच्छ राघवौ दृष्ट्वासर्वलक्षणलक्षितौ⁶¹⁸।
द्योतयन्तौ दिशसर्वाश्चन्द्रसूर्याविवापरौ॥५॥

कस्यैतौ⁶¹⁹ नरशार्दूलौपुत्रौ देवसुतोपमौ।
मन प्रीतिकरौमेऽद्यनरनारायणाविव॥६॥

___________________________________________________________________________________________

५। नरो०। सर्वलक्षणलक्षिताविति शुभसूचकाशेपचिह्नचिह्नितावित्यर्थ। चन्द्रसूर्याविवेतिइवशब्दोऽत्र उत्प्रेक्षाद्योतक। तथा च दण्डी—

मन्ये शङ्केध्रुव प्रायो ननमित्येवमादिभि।
उत्प्रेक्षा व्यज्यते शब्दैरिवशब्दोऽपि तादृश॥ (काव्या० २प० २३४) इति।

६। नरो०। नरशार्दूलौ नरश्रेष्ठौ। देवसुततुल्यत्वान्नरश्रेष्ठत्वम्, नरश्रेष्ठत्वान्मन-

______________________________________________________________________________________

४।[दण्डवत् प्रणिपत्याऽऽह इति स्वागतमिति शेष। गो०]

६। नरनारायणौ तन्नामको ऋषिविशेषौ। तौ च भगवतश्चतुर्थावतारत्वेन कीर्त्तितौ धर्मपत्न्यां जातौ।

तुर्ये धर्मकलासर्गे नरनारायणावृषी।
भूत्वात्मोपशमोपेतमकरोद दुश्चरं तप॥ १।३।९ इति भागवतोक्ते।

प्रत्युवाच मुनिः प्रीतो हर्षयञ्जनकं तदा।
पुत्रौदशरथस्यैतौ भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ॥७॥

मखसंरक्षणार्थाय मयानीतौ⁶²⁰ पितुपुरात्।
आगच्छन् राघवो मार्गे ताडकां⁶²¹ विश्वघातिनीम्॥८॥

शरेणैकेन हतवांश्चोदि⁶²²तो मेऽतिविक्रमः⁶²³।
ततो ममाऽऽश्रमं गत्वा मम यज्ञविहिंसकान्॥९॥

सुबाहुप्रमुखान् हत्वा मारीचं सागरेऽक्षिपत्।
ततो गङ्गातटे पुण्ये गौतमस्याऽऽश्रमे⁶²⁴ शुभे॥१०॥

गत्वा⁶²⁵ तत्र शिलारूपा गौतमस्य वधूस्थिता।
पादपङ्कजसंस्पर्शात् कृता मानुषरूपिणी॥११॥

दृष्ट्वाऽहल्यां नमस्कृत्य तया सम्यक् प्रपूजितः⁶²⁶।
इदानीं द्रष्टुकामस्ते गृहे माहेश्वरं धनुः।
पूजित राजभिः सर्वैर्दृष्टमित्यनुशुश्रुम⁶²⁷॥१२॥

___________________________________________________________________________________________

प्रीतिकरत्वम्।नरनारायणाविवेति कृष्णार्जुनाविवेत्यर्थ।अत्र उपमायामिव, मनःप्रीतिकरत्वमत्र साधर्म्यम्।

७। नरो०। सहचरत्वसूचनाय भ्रातरावित्युक्तम्।

८-९। नरो०।किमर्थमानीताविति प्रश्नं विना मखसंरक्षणार्थायेत्यादि यदुक्तं तद्धनुर्भङ्गसामर्थ्य सूचनाय।

स्त्रीं कथं हृतवानिति वेत्तत्राऽऽह—चोदितो मे इति। मया प्रेरित इत्यर्थ। अत्र सम्बन्धविवक्षायां षष्ठी आर्षो वा तत्प्रयोग। स्त्रीवधे कथ त्वया प्रयुक्त इति चेत्तत्राऽऽह—विश्वघातिनी मिति। जनको विस्मय प्राप्नोत्विति हृदि निधायाऽऽह—शरेणैकेनेति। ततस्ताडकावधानन्तरम्, यज्ञविहिंसकान् यज्ञनाशकान्।

१०। नरो०। पादपङ्कजसंस्पर्शादहल्याया शापाद्विमोक्षणं श्रुतं सद् विस्मयातिशयजनकमिति हृदि निधायाह—तत इत्यादि।

______________________________________________________________________________________

१२। तच्च सर्व राजभिर्दृष्टमेव न त्वारूढज्यं कृतमित्यनुशुश्रुवे अनेन श्रुतमित्यर्थ। रा०।

अथो⁶²⁸ दर्शय राजेन्द्र दैव⁶²⁹ चापमनुत्तमम्।
दृष्ट्वायोभ्यां जिगमिषुः पितरं द्रष्टुमिच्छति॥१३॥

इत्युक्तो मुनिना राजा⁶³⁰ पूजार्हा विति⁶³¹ पूजया।
पूजयामास धर्मज्ञोविधिदृष्टेन कर्मणा॥१४॥

ततः संप्रेषयामास मन्त्रिणं बुद्धिमत्तरम्।
शीघ्रमानय विश्वेशचापं रामाय दर्शय॥१५॥

ततो गते मन्त्रिवरे राजा कौशिकमब्रवीत्।
यदि रामो धनुर्धृत्वा कोट्यामारोपयेद् गुणम्॥१६॥

तदा ममाऽऽत्मजा⁶³² सीता दीयते⁶³³ राघवाय हि।
तथेति कौशिकः⁶³⁴ प्राह राममुद्वीक्ष्य⁶³⁵ सस्मितम्⁶³⁶॥१७॥

शीघ्रं दर्शय चापाग्र्यंरामायामिततेजसे।
एवं वदति⁶³⁷ मौनीशे आगताश्चापवाहका।
चापं गृहीत्वा बलिनपञ्चसाहस्रसंख्यकाः॥१८॥

___________________________________________________________________________________________

१३। नरो०। अथो अत। दैव देवसम्बन्धिनम्। कथमस्य दिदृक्षा इति चेत्तत्राऽऽह—अविद्यमान उत्तमो यस्मात् तादृशम्। एतदर्थमागत इति बोधो मा भूदिति हृदि कृत्वाह—द्देष्टे्वत्यादि।

१५। नरो०। तत पूजानन्तरम्।बुद्धिमत्तरमतिबुद्धिमन्तमित्यर्थः। एतेनाभिनयव्यङ्गयज्ञत्वं सूचितम्। शीघ्रमित्याद्युक्तेर्जनकस्याऽऽत्मौत्सुक्य सूचितम्। रामायेति रामं हृदि कृत्वेत्यर्थ [?]।

१६। नरो०। ततप्रेषणानन्तरम्। कोट्यामग्रभागे।

१७। नरो।अतिस्नेहपात्रत्वादात्मजा। आत्मजात्वमध्यस्याऽऽत्मजा इत्युक्तम्। तथेति वाचमित्यर्थ। कौशिको विश्वामित्र।सस्मितवीक्षणेनैतदर्थमत्र त्वमानीत इति सूचितम्।

१८। नरो०। चापाग्र्यंचापमुख्यम्। अनायासेन धनुर्भङ्ग’ कार्य इति सूचनाय अमिततेजस इत्युक्तम्। पञ्च सहस्राणि संख्या येषां तादृशा।

______________________________________________________________________________________

१३। अयोध्यां जिगमिषुपितृदर्शनार्थं गन्तुमिच्छु रामदृष्ट्वा धनुरिति शेष। पितर द्रष्टुमिच्छति।

१८। 'मौनीशे’ इत्यत्र ‘कौलीशे’ इति पाठे कुलपतौ मुनौ। शकादेराकृतिगणत्वात्

[घण्टाशतसमायुक्त⁶³⁸ स्वर्णपट्टैर्विभूषितम्⁶³⁹।
दर्शयामास रामाय मन्त्री मन्त्रविदां⁶⁴⁰ वरः॥१९॥

दृष्ट्वा राम प्रहृष्टात्मा बद्ध्वापरिकरं दृढम्।
गृहीत्वा वामहस्तेन लीलया तोलयद्धनु⁶⁴¹।
आरोपयामास गुणं⁶⁴² पश्यत्स्वखिलराजसु॥२०॥

ईषदाकर्षयामास पाणिना दक्षिणेन स।
बभञ्जाखिलहृत्सारो दिशः शब्देन पूरयन्॥२१॥

दिशश्च विदिशश्चैव स्वर्गं⁶⁴³ मर्त्यं रसातलम्।
तदद्भुतमभूत्तत्र देवानां दिवि पश्यताम्॥२२॥

___________________________________________________________________________________________

१९। नरो०। विशेषणद्वयविशिष्टचापहारकालीनत्त्वेन चापस्यातिगुरुत्वं सूचितम्।

२०। नरो० प्रहृष्टात्मा प्रफुल्लमना, एतेन उत्साह सूचित। परिकरं परिच्छदम्। लीलया अनायासेन। लीलयातोलयद्धनुरित्यनेन श्रीरामस्य सामर्थ्यातिशय सूचित। पश्यत्स्वखिलराजस इति, पश्यतोऽखिलान् राज्ञोऽनादृत्येत्यर्थः। टजभावश्चात्र समासान्तानामनित्यत्वात्।

२१। नरो०। ईषदाकर्षयामासेति चुरादिपाठाण्णिजत्रबोध्यः। अत्रैव पतत्विति हृदि कृत्वा ईषदाकर्षणम्। अखिलह्रत्सारसकलमध्यभूतस्थिरांश इत्यर्थ।

२२। नरो०। तदिति क्रियाविशेषणम्, यदिति पूर्ववाक्येऽध्याहार्यम्। अद्भुतं विस्मयजनकम्। दिवि आकाशे स्थित्वेति शेष।

______________________________________________________________________________________

अलुक्। पञ्चसाहस्त्रसंख्यका इति। अत्रैवं दृश्यते, श्रीभागवते च स्वयंवरगृहे त्रिशतोपनीतमित्युक्तम्। तदेवं विरोधे चापभेद एव सिद्धान्त। गो०]

२०। परिकरं कटिबन्धं दृढं कठिन यथा स्यात्तथा बद्ध्वा। लीलया कौतूहलेनेव।

२१। अखिलहृत्सार अखिलप्राणिनां हिरण्यगर्भादीनां सकलब्रह्माण्डस्थानां हृत्सारो बलं यस्य स। रा०।

[बभञ्जाखिलह्रत्सार इति। अखिलानां लोकानां हृदसारो बलं यस्मिन्। सर्वतेजोरूपाखिलानां हृत्सार। गो०]

आच्छादयन्त कुसुमैर्देवास्तुतिभिरीडिरे।
देवदुन्दुभयो नेदुर्ननृतुश्चाप्सरोगणा॥२३॥

द्विधा भग्रधनुर्द्रष्ट्वाराजालिङ्गय रघूद्वहम्⁶⁴⁴।
विस्मय लेभिरे सीतामातरोऽन्त पुराजिरे॥२४॥

सीता स्वर्णमयी⁶⁴⁵मालां गृहीत्वा दक्षिणे करे।
स्मितवक्त्रास्वर्णवर्णा सर्वाभरणभूषिता⁶⁴⁶॥२५॥

मुक्ताहारैः कर्णपत्रै⁶⁴⁷क्वणञ्चलितनूपुरा⁶⁴⁸।
दुकूलपरिसवीता वस्त्रान्तर्व्यञ्जितस्तनी।
रामस्योपरि निक्षिप्य स्मयमाना मुद ययौ॥२६॥

ततो मुमुदिरे सर्वे⁶⁴⁹ राजदाराः स्वलङ्कृताः⁶⁵⁰।
गवाक्षजालरन्ध्रेभ्यो दृष्ट्वा लोकविमोहनम्⁶⁵¹॥२७॥

ततोऽब्रवीन्मुनि राजा दूतं⁶⁵² प्रेषय सत्वरम्⁶⁵³।
राजा दशरथ शीघ्रमागच्छतु सपुत्रक।
विवाहार्थं कुमाराणां सदार सह मन्त्रिभि॥२८॥

____________________________________________________________________________________________

२३। नरो०। आच्छादयन्तोऽर्थात् श्रीरामम्।

२४। नरो०। सर्वावयवभग्नत्वसूचनाय द्विधेत्युक्तम्। राजा जनक लेभे इत्यध्याहार्यम्। अन्त पुराजिरे अवरोधाङ्गने इत्यर्थ।

२६। नरो०। क्वणन्तौ चलितौ च नूपुरौ यस्यास्तादृशी। चलितत्वात् क्वणत्वम्। दुकूलपरिसवीता दुकूलाच्छादिता। वस्त्रान्तर्व्यञ्जितस्तनी वस्त्रोच्चमध्यभागव्यक्तीकृतस्तनीत्यर्थ। एतेन कैशोरावस्था सूचिता।

२७। नरो०। ततो मालानिक्षेपानन्तरम्। गवाक्षजालरन्ध्रेभ्य इति। गवाक्षजाल वातायनसमूहस्तस्य यानि रन्ध्राणि तानि प्राप्येत्यर्थ।

२८। नरो०। मुनिं विश्वामित्रम्। प्रेषय प्रेषणेन स्थानान्तर नयेत्यर्थ।

____________________________________________________________________________________________

२४।रघूद्वमालिङ्गा राजाऽतिह्ष्टोजात इति शेष। सीतामातरो जनकपत्न्यः। अन्त पुराजिरे तदङ्गने आगता किमिदमिति विस्मयवशादिति भावः। विस्मयमद्भुतरसं लेभिरे प्राप्ता। रा०।

२६। [मुक्ताहारैकर्णपत्रैश्च भूषिता इति समासैकदेशे सम्बन्ध। गो०] निक्षिप्य मालामिति शेष। स्मयमाना ईषद्धास्ययुक्ता।

तथेति प्रेषयामास दूतांस्त्वरितविक्रमान्।
ते गत्वा राजशार्दूलं⁶⁵⁴ रामश्रेयो न्यवेदयन्॥२९॥

श्रुत्वा रामकृतं राजा हर्षेण महता⁶⁵⁵प्लतः।
मिथिलागमनार्थाय त्वरयामास मन्त्रिणम्⁶⁵⁶॥३०॥

गच्छन्तु मिथिलां सर्वे गजाश्वरथपत्तयः।
रथमानय मे शीघ्रं गच्छाम्यद्यैव मा चिरम्॥३१॥

वशिष्ठ स्त्वतो⁶⁵⁷ यातु सदारः सहितोऽग्निभिः⁶⁵⁸।
राममातॄः⁶⁵⁹समादाय मुनिर्मे भगवान् गुरुः॥३२॥

एवं प्रस्थाप्य सकल राजर्षिर्विपुलं रथम्।
महत्या सेनया सार्द्धमारुह्य त्वरितो ययौ॥३३॥

आगत राघवं श्रुत्वा⁶⁶⁰ राजा हर्षसमाकुलः।
प्रत्युज्जगाम जनकः शतानन्दपुरोधसा।
यथोक्तपूजया⁶⁶¹ पूज्य पूजयामास सत्कृतम्॥३४॥

रामस्तु लक्ष्मणेनाऽऽशु ववन्दे चरणौ पितुः।
ततो हृष्टो दशरथो रामं वचनमब्रवीत्॥३५॥

___________________________________________________________________________________________

२९। नरो०। त्वरितो विक्रमो गमनं येषां तादृशा। एकस्य द्वयोर्वा ज्वरादिना क्लिष्टत्वेऽप्यन्येन तत्र पत्र नेतव्यमिति हृदि कृत्वा दूतानां प्रेषणम्।

३०। नरो०। त्वरयामास त्वरायुक्तं कृतवान्।

३४। नरो०। राघवं दशरथम्। हर्षसमाकुलो हर्षव्याप्त। यथोक्तपूजया विधिबोधितपूजया। पूज्यं पूजार्हम्।

३५। नरो०। आशु वन्दनमत्यादरसूचकम्। ततश्चरणघन्दनानन्तरम्।

३१। गजाश्वरथपत्तय इति मध्यपदलोपी समास। ‘द्वन्द्वश्च’ इति सूत्रे सेनाङ्गशब्देन रथिकादीनामेव ग्रहणम्, न रथादीनामतोऽत्र न दोष। अत एव ‘संग्रामं हस्त्यश्वरथपदातिभि’ इति अल्पाच्तरसूत्रस्थभाष्यप्रयोगसङ्गच्छत इत्यन्ये। रा०।

दिष्ट्या पश्यामि ते राम मुखं फुल्लाम्बुजोपमम्।
मुनेरनुग्रहात् सर्व सम्पन्नं मम शोभनम्॥३६॥

इत्युक्त्वाघ्राय मूर्धानमालिङ्गय च पुनः पुनः।
हर्षेण महता विष्टो⁶⁶² ब्रह्मानन्दं⁶⁶³ गतो यथा॥३७॥

ततो जनकराजेन मन्दिरे सन्निवेशित।
शोभने सर्व भोगाढ्ये⁶⁶⁴ सदारससुत⁶⁶⁵सुखी॥३८॥

तत शुभे⁶⁶⁶ दिने लग्ने सुमुहूर्त्ते⁶⁶⁷ रघूत्तमम्।
आनयामास धर्मज्ञसभ्रातृपितृकं⁶⁶⁸ तथा⁶⁶⁹॥३९॥

रत्नस्तम्भसुविस्तारे⁶⁷⁰ सुविताने सुतोरणे।
मण्डपे सर्वशोभाढ्ये मुक्ता पुष्पफलान्विते⁶⁷¹॥४०॥

वेदविद्भि सुसम्बाधे⁶⁷² ब्राह्मणैः स्वर्णभूषणै⁶⁷³।
सुवासिनीभि⁶⁷⁴परितो निष्ककण्ठीभिरावृते॥४१॥

____________________________________________________________________________________________

३६।नरो०। दिष्ट्या भाग्येन।

३७। नरो०। पुनपुनराघ्राणमालिङ्गनञ्चातिस्नेहसूचकम्। आविष्टो व्याप्त। ब्रह्यानन्दगतो यथा, ब्रह्मणस्वरूपमानन्द प्राप्त इवेत्यर्थ।

४०। नरो०। रत्नस्तम्भानां सुविस्तारो यत्र तादृशे, शोभनो वितानो यत्र। वितानश्चादयाइति ख्याततादृशे देशे। शोभनस्तोरणो यत्र तादृशे, सर्वशोभाढ्ये सर्वशोभासम्पन्ने।

४१। नरो०।सुवासिनीभिपितृगेहस्थितदुहितृभि। निष्काकण्ठे यासां ताभि। निष्का पदकानि।

______________________________________________________________________________________

४०। वितान वास कृतमङ्गनाच्छादनम्। मण्डपोऽत्र विवाहशाला।रा०।

४१। सुसंबाधे सङ्कीर्णे। सुवासिन्यो जीवद्भर्त्तृका। ‘पतको रुचको रुक्मो निष्क वक्षोविभूषणे’ इति कोषाद् वक्षोविभूषण निष्कम्, तत् कण्ठे यासां ताभि। रा०।

वेदविद्भिर्वेदज्ञो ब्राह्मणैसुसम्बाधे परिपूरिते रत्नपीठे इत्यर्थ।

भेरीदुन्दुभिनिर्घोषे⁶⁷⁵ नृत्यगीतसमाकुले।
दिव्यरत्ना ञ्चिते⁶⁷⁶ स्वर्णपीठे रामं न्यवेशयत्॥४२॥

वशिष्ठं कौशिकञ्चैव⁶⁷⁷ शता नन्दपुरोहितम्⁶⁷⁸।
यथाक्रम पूजयित्वा रामस्योभयपार्श्वयो॥४३॥

स्थापयित्वा स तत्नाग्निं ज्वालयित्वा यथाविधि।
सीतामानीय शोभाढ्यां नानारत्नविभूषिताम्॥४४॥

सभायोजनकप्रादाद्⁶⁷⁹ राम राजीवलोचनम्।
पादौ प्रक्षाल्य विधिवत्तदपोमूर्ध्न्यधारयत्॥
या धृता मूर्ध्नि शर्वेण ब्रह्मणा मुनिभिसदा⁶⁸⁰॥४५॥

ततः सीतां करे धृत्वा साक्षतोदकपूर्वकम्।
रामाय प्रददौ प्रीत्या पाणिग्रहविधानत॥४६॥

सीता कमलपत्राक्षी स्वर्णमुक्तादिभूषिता⁶⁸¹।
दीयते मे सुता तुभ्य प्रीतो भव रघूत्तम॥४७॥

इति प्रीतेन मनसा सीतां रामकरेऽर्पयन्⁶⁸²।
मुमोद जनको लक्ष्मीं क्षीराब्धिरिव विष्णवे॥४८॥

___________________________________________________________________________________________

४२। नरो०। दिव्यरत्नाचिते विलक्षणमणिशोभिते।

४४। नरो०।शोभाढ्यां शोभासम्पन्नाम्।

४५। नरो०। प्रादात् प्रदातुं सत्कृतवान्। या आप। शर्वेण शिवेन।

४६। नरो०। साक्षतोदकपूर्वकं सयवजलदानपूर्वकमित्यर्थ।______________________________________________________________________________________

४२।मेरीदुन्दुभी वाद्यविशेषौ। वितस्तित्रितयदीर्घा ताम्रनिर्मिता चर्मच्छन्ना चतुर्विंशत्यङ्गुलवदनद्वया भेरी। वर्त्तुलश्चर्मबद्धैकाननो दुन्दुभिरिति वदन्ति। रत्नाञ्चिते रत्नघटिते। रा०।

४३-४४। यथाक्रमं क्रममनुल्लाङ्घा दशरथकुलगुरुत्वात् प्रथमं वशिष्ठम्, अभ्यागतत्वात् ततकौशिक विश्वामित्रम्, ततश्च पुरोहितं स्वस्येति शेष, शतानन्दं पूजयित्वा। स जनक।

४६। साक्षतोदकपूर्वकं पाद्यार्घ्याचमनीयदानपूर्वकमित्यर्थः। पाणिग्रहविधानतः पाणिग्रह सप्तपदीगमनान्तो विवाहस्तस्य विधानतो विधिना वेदोक्तेनेति शेष।

४७। सीतानाम्नीमे सुता तुभ्यं दीयते प्रीतो भवेति। अनेन निष्कामतया भगवत्प्रीतये दानं कृतवानिति सूच्यते।

ऊर्मिलाञ्चौरसीं कन्यां लक्ष्मणाय ददौ तदा⁶⁸³॥४

९

॥

तथैव श्रुतकीत्तिञ्च माण्डवीं भ्रातृ कन्यके⁶⁸⁴।
भरताय ददावेकां शत्रुघ्नायापरां ददौ॥५०॥

चत्वारो दारसम्पन्ना भ्रातरः शुभलक्षणाः।
विरेजुः प्रभया सर्वे लोकपाला इवापरे॥५१॥

ततोऽब्रव्रीद्वशिष्टाय विश्वामित्राय मैथिलः।
स्वसुताया⁶⁸⁵ यथोदन्त नारदेनाभिभाषितम्॥५२॥

यज्ञभूमिविशुद्धयर्थं⁶⁸⁶ कृप्यतो⁶⁸⁷ लाङ्गलेन⁶⁸⁸ मे।
सीतामुखात्⁶⁸⁹ समुत्पन्ना कन्यका शुभलक्षणा॥५३॥

तामद्राक्षमहं⁶⁹⁰ प्रीत्या पुत्रिकाभावभाविता⁶⁹¹।
अर्पिता प्रियभार्यायै शरच्चन्द्रनिभानना⁶⁹²॥५४॥

____________________________________________________________________________________________

५१। नरो०।लोकपाला इवापरे इति। इवशब्दोऽत्र उत्प्रेक्षाव्यञ्जक।

५२। नरो०।तत सीतादिसमर्पणानन्तरम्, यथोदन्त वार्त्तानतिक्रमेणेत्यर्थ।

५३। नरो०।सीतामुखात् लाङ्गलपद्धतिप्रथमभागात्। समुत्पन्ना आविर्भूता।

५४। नरो०। पुत्रिकाभावभाविता दुहितृत्वं प्रापिता, दुहितृत्वेन सम्भाविता।

______________________________________________________________________________________

४९-५०। भरताय माण्डवीं शत्रुघ्नाय श्रुतकीर्त्तिं ददाविति शेष। व्यक्तमाह वाल्मीकीये—

तमेवमुक्त्वाजनको भरत केकयीसुतम्।
चोदयामास धर्मात्मा माण्डव्यापाणिसंग्रहे॥
शत्रुघ्नमपि चाऽऽसीनं जनको वाक्यमब्रवीत्।
श्रुतकीर्त्त्यागृहाण त्वं पाणिना पाणिमुद्यतम्॥ इति

** १।७५।२१-२२ श्लो०।**

५२। स्वसुतायासीताया यथा यथावत् याथातथ्येनेति यावत्, नारदेन अभिभाषितम् उदन्तं वृत्तान्तम् सर्वं तत्स्वरूपमित्यर्थ।

धनुरेतत् पणं⁶⁹³ कार्यमिति चिन्त्य⁶⁹⁴ तथा⁶⁹⁵ कृतम्।
सीतापाणिग्रहार्थाय सर्वेषां⁶⁹⁶ माननाशनम्⁶⁹⁷॥६४॥

त्वत्प्रसादान्मुनिश्रेष्ठरामो राजीवलोचनः।
आगतोऽत्र⁶⁹⁸ धनुर्द्रष्टुं फलितो मेमनोरथः॥६५॥

अद्य मे सफलं जन्म राम⁶⁹⁹ त्वां सीतया⁷⁰⁰ सह।
एकासनस्थं पश्यामि भ्राजमानं रवि⁷⁰¹ यथा॥६६॥

त्वत्पादाम्बुधरो ब्रह्मा सृष्टिचक्रप्रवर्त्तक।
बलिस्त्वत्पादसलिल धृत्वाऽभू द्दिविजाधिप⁷⁰²॥६७॥

त्वत्पादपांशुसस्पर्शादहल्या भर्तृशापत।

सद्य एव विनिर्मुक्ता कोऽन्यस्त्वत्तोऽधिरक्षिता⁷⁰³॥६८॥

त्वत्पादपङ्कजपराग⁷⁰⁴सरागयोगि-⁷⁰⁵
वृन्दैर्जित भवभयं जितकालचक्रै।
यन्नामकीर्त्तनपरा जित दुखशोका
देवास्तमेव शरणं⁷⁰⁶ सततं प्रपद्ये॥६९॥

____________________________________________________________________________________________

६४। नरो०। माननाशनमहङ्कारनाशक मित्यर्थ।

६५। नरो०। मुनिश्रेष्ठेति वशिष्ठसम्बोधनम्।

६७। नरो०। सृष्टिरेव चक्रं तत्प्रवर्त्तयतीति सृष्टिचक्रप्रवर्त्तक। त्वत्पादजलधारणादेव ब्रह्मण सृष्टिसामर्थ्यमिति भाव। दिविजाधिपोऽमरपति।

६९। नरो०। तव यत्पाढपङ्कजं तस्य य परागस्तेनसरागाणि यानि योगिवृन्दानि तै। अत्र पङ्कजपदसमभिव्याहारसत्त्वे पदार्थैकदेशे निरूडो लाक्षणिक परागशब्द।परागशब्दश्लिष्ट। जितं कालचक्रंयैस्तादृशै। शरण रक्षितारम्।

__________________________________________________________________________

६७। त्वत्पादाम्बु गङ्गारूपम्। रा०। त्वत्पादसलिल तव चरणोदकम्।

६९।[त्वत्पादपङ्कजयोर्येपरागा धूलयस्तेषु सरागाणि यानि योगिवृन्दानितै। गो०]

इति स्तुत्वा नृप प्रादाद राघवाय महात्मने।
दीनाराणां⁷⁰⁷ कोटिशत स्थानामयुत⁷⁰⁸ तथा॥७०॥

अश्वामां नियुतं प्रादाद् गजा नां⁷⁰⁹ षट्शतं तथा।
पत्तीनां लक्षमे कञ्च⁷¹⁰ दासीनां त्रिशत दढौ॥७

१

॥

दिव्याम्बराणि हारांश्च⁷¹¹ मुक्तारत्नमयोज्ज्वलान्।
सीतायै जनकप्रादात् प्रीत्या दुहितृवत्सलः॥७२॥

वशिष्ठादीन्⁷¹² सुसम्पूज्य भरत लक्ष्मणं तथा।
पूजयित्वा यथान्यायं तथा⁷¹³ दशरथ नृपम्॥७३॥

प्रस्थापयामास नृपो राजान रघुसत्तमम्।
सीतामालिङ्गय रुदतीं मातर साश्रुलोचना॥७४॥

____________________________________________________________________________

७२\। नरो०।दिव्याम्बराणि विलक्षणवस्त्राणि। मुक्तारत्नमयोज्ज्वलाम् प्रचुरमुक्ताश्रेष्ठोज्ज्वलान्।

७४।नरो०। रघुसत्तम रघुश्रेष्ठम्।

____________________________________________________________________________

७०। दीनाराणामिति—

दीनारोरूपकैरष्टाविंशत्या परिकीर्त्तित।
सुवर्णसप्ततितमो भागो रूपक इष्यते॥ इति विष्णुगुप्तोक्ते।

कात्यायनस्तु—

कार्षापणोऽन्तिका ज्ञेयास्ताश्चतस्रस्तु धानक।
तेद्वादश सुवर्णास्तु दीनारश्चित्रकस्मृत॥ इति।

कात्यायनमतसंग्रहे दण्डविषय३६१।

कार्षापणो दक्षिणस्यां दिशि रौप्य प्रवर्त्तते।
पणेर्निबद्ध पूर्वस्यां षोडशैव पणा स तु॥

इति षोडशपणरूप्य दक्षिणस्थकार्षापण इत्यर्थ। अयुत दशसहत्रम्।रा०।

७१। नियुतं दशलक्षम्। रा०।

पत्तय पादचारिसेनाविशेषास्तेषाम्।

अब्रुवन्⁷¹⁴ गद्गद धीरा मृजन्त्योदुहितुर्मुखम्।
श्वश्रृशुश्रूष⁷¹⁵णपरा⁷¹⁶ नित्य राममनुव्रता।
पातिव्रत्यमुपालम्ब्य⁷¹⁷ तिष्ठ वत्से यथासुखम्॥७५॥

प्रयाणकाले रघुनन्दनस्य भेरीमृदङ्गानकतूर्यघोष⁷¹⁸ै।
स्वर्वासिभेरी घनतूर्य⁷¹⁹शब्द⁷²⁰सम्मूर्छितोभूतभयङ्करोऽभूत्॥७६॥

** इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसवादे आदिकाण्डे षष्ठोऽध्याय॥६॥**

_____________________________________________________________________________

७५। नरो० । अनु लक्षीकृत्य व्रत यस्या सा।

७६। नरो०। भेरीति। अत्र सूर्यशब्देनैव मृदङ्गलाभेऽपि मृदङ्गपदोपादानं तद्वाहुल्यसूचनार्थम्। स्वर्वासीति। सुरसम्बन्धिभेरीकाशतततालादिमृदङ्गपणवशङ्खपटहशब्दः सम्मूर्च्छित सवर्धित, अर्थादत्रोत्पन्नभेर्यादिशब्दै।

[आदिकाण्डे षष्ठाध्यायव्याख्या समाप्ता॥६॥]

_____________________________________________________________________________

७६। आनको दुन्दुभि, तत्प्रभृतितूर्यसम्बन्धिघोषः स्वर्वासिभेर्यादिशब्दैसंमूर्छितो मिश्रित सन् प्राणिनां भयङ्करोऽभूत्। धन कांस्यतालादि। रा०।

रघुनन्दनस्य प्रयाणकाले जनकभवनादयोध्याप्रत्यागमनप्रारम्भे भेरीमृदङ्गानकतूर्यघोषै जनकभवनोत्थैरिति शेष। भूतभयङ्कर प्राणिनां भीतिप्रद।

सप्तमोऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726642917Screenshot2024-09-10095536.png"/>

श्रीमहादेव उवाच—

अथ गच्छति श्रीरामे मैथिलाद्योजनत्रयम्।
निमित्तान्यतिघोराणि ददर्श नृपसत्तम॥१॥

नत्वा वशिष्ठं पप्रच्छ किमिद मुनिपुङ्गव⁷²¹।
निमित्तानीह दृश्यन्ते विषमाणि समन्ततः॥२॥

वशिष्ठस्तमथ प्राह भयमागामि सूच्यते।
पुनरप्यभय तेऽद्य शीघ्रमेव भविष्यति॥३॥

मृगाप्रदक्षिण यान्ति ह्यपश्यञ्⁷²² शुभसूचका।
इत्येव वदतस्तस्य ववौघोरतरोऽनिलः।
मुष्णंश्चक्षूषि सर्वेषां पांशुवृष्टि⁷²³ भिरर्दयन्⁷²⁴॥४॥

ततो⁷²⁵ ददर्श⁷²⁶ भगवाञ्जामदग्न्यप्रतापवान्।
नीलमेघनिभ प्रांशुर्जटामण्डलमण्डित⁷²⁷॥५॥

____________________________________________________________________________________________

१। नरो०। निमित्तानि चिह्नानि ज्ञापकानीति यावत्,अतिघोराण्यतिभयानकानि। नृपसत्तमो नृपश्रेष्ठ।

२। नरो०। किमिदमिति विस्मयसूचकम्। मुनिपुङ्गव मुनिश्रेष्ठ। विषमाणि प्रतिकूलानि विपरीतानि वा। समन्तत परित।

३। नरो०। सूच्यते अर्थाद्विषमनिमित्तै।

४। नरो०। अपश्यन्निति भवन्त इति शेष। घोरतरोऽतिभयानक। अनिलो बात। अर्दयन् पीडयन्।

५। नरो०। ददर्श अर्थादृशरथादीन्। नीलमेघनिभो नीलमेघतुल्य। प्रांशुरुन्नत, जटामण्डलमण्डितो जटासमूहभूषित।

______________________________________________________________________________________

४। मुष्णन् दर्शनशक्तिरहितानि कुर्वन्। रा०।

धनु परशुपाणिश्च साक्षात् काल इवान्तकः।
कार्त्तवीर्यान्तको रामोदृप्तक्षत्रियमर्दन⁷²⁸।
प्राप्तो दशरथस्याग्रे कालमृत्युरिवापर॥६॥

त दृष्ट्वा भयसन्त्रस्तो राजा दशरथस्तदा।
अर्ध्यादिपूजां विस्मृत्य त्राहि त्राहीति चाब्रवीत्॥७॥

दण्डवत्⁷²⁹ प्रणिपत्याऽऽह पुत्रप्राणान्⁷³⁰ प्रयच्छ मे॥८॥
इति ब्रुवाण⁷³¹ राजानमनादृत्य रघूत्तमम्।

उवाच निष्ठुरं वाक्य क्रोधात् प्रचलितेन्द्रियः॥९॥
त्व राम इति नाम्ना⁷³² मे चरसि क्षत्रियाधम।

द्वन्द्वयुद्ध प्रयच्छाऽऽशु यदि त्व क्षत्रियोऽसि वै⁷³³॥१०॥
पुराणजर्जर चाप भङक्त्वात्वं कत्थसे मृषा⁷³⁴।

अस्मिस्तु⁷³⁵ वैष्णवे चापे आरोपयसि चेद् गुणम्।
तदा युद्ध त्वया सार्द्ध करोमि रघुवशज⁷³⁶॥११॥

नो⁷³⁷ चेत् सर्वान् हनिष्यामि क्षत्रियान्तकरा ह्यहम्⁷³⁸॥१२॥

___________________________________________________________________________________________

६। नरो०। साक्षात् काल इवान्तक। अन्तक इति प्रलयकाले साक्षाद् यम इवेत्यर्थः। कालमृत्युरिवापर इत्यत्र इवशब्द उत्प्रेक्षाद्योतक। कालमृत्यु प्रलयकालमृत्यु।

७। नरो०। भयसन्त्रस्तो भयोद्विग्न।

१०। नरो०। हे क्षत्रियाधम, मे मम राम इति नाम्ना त्वं चरसीत्यन्वय। क्षत्रियाधम क्षत्रियेभ्योऽपकृष्टेत्यर्थ।

११। नरो०। पुराणं जर्जरमित्यनेन चापस्य भग्नप्रायत्वमुक्तम्। कत्थसे श्लाघसे आत्मानमिति शेष।

_____________________________________________________________________________________

६। [साक्षात् काल इवान्तक इति। अन्तक सहारलक्षण काल इव। कालमृत्युरिवापर इति कालसहितो मृत्यु कालमृत्यु, अनतिक्रमे दृष्टान्त। गो०]

१०।[क्षत्रियाधम इति। क्षत्रिया अधमा यस्मादिति वास्तवोऽर्थ। गो०]

११। [यत पुराणम् अतो जर्जरम्। गो०]

इति ब्रुवति वै तस्मिश्चचाल वसुधा भृशम्।
अन्धकारो बभूवाथ सर्वेषामपि⁷³⁹ चक्षुषाम्॥१३॥

रामो दाशरथिर्वीरो वीक्ष्य त भार्गवं रुषा।
धनु⁷⁴⁰ राच्छिद्य तद्धस्तादारोग्य गुणमञ्जसा॥१४॥

तुणीराद्वाणमादाय सन्धायाऽऽकृष्य वीर्यवान्।
उवाच भार्गव राम⁷⁴¹ शृणु⁷⁴² ब्रह्मन् वचो मम॥१५॥

लक्ष्यं दर्शय बाणस्य ह्यमोघो रामशायक⁷⁴³।
लोकान् पादयुग⁷⁴⁴ वाऽपि वद शीघ्रं ममाऽऽज्ञया⁷⁴⁵॥१६॥

एव वदति⁷⁴⁶ श्रीरामे भार्गवो विकृतानन।
संस्मरन् पूर्ववृत्तान्तमिद वचनमब्रवीत्॥१७॥

राम राम महाबाहो जाने त्वां परमेश्वरम्।
पुराणपुरुषं⁷⁴⁷ विष्णु जगत्सर्गलयो द्भवम्⁷⁴⁸॥१८॥

____________________________________________________________________________________________

१६। नरो०। अमोघोऽव्यर्थ। शायक शर। तथा च ‘शेरे खड्गे च शायक’ इत्यमरः। लोकान् पादयुगं वाऽपि रुणद्धीति शेष। आज्ञया शासनेन।

१७-१८। नरो०। भार्गवस्य विकृताननत्वेन शङ्का सूचिता। ह्रततेजा विस्मय प्राप्य परशुराम पूर्ववृत्तान्त स्मरन् तं वदन् स्तौति—राम रामेत्यादिना। पुराणपुरुषम् अनादिपुरुषम्। अय स्वयमेव पालक, स्वांशभूतब्रह्मद्वारा स्रष्टा, स्वाशभूतरुद्रद्वारा सहारक इत्यभिप्रेत्याऽऽह—विष्णुं जगदित्यादि। जगतां सर्गलययोरुद्भवो यस्मात्तादृशम्।

______________________________________________________________________________________

१६। [शृणु ब्रह्मन्निति। धनुषा सह तत्स्थवैष्णव तेजोग्रहणाद् ब्राह्मण्यमात्रस्यावशेषत्वात्। गो०]

१६। लोकान् तपोऽर्जितान् परलोकगतिमिति यावत्। पादयुगं चरणयुगलम् इह लोके तीर्थादिगतिमिति यावत्। ममाज्ञयेति स्वस्य स्वरूपाविर्भावं सूचयति। रा०।

[लोकान् तपसाऽर्जितान् स्वर्गादीन, पादयुग पादयुगस्य पृथ्वीचक्रमणम्। गो०]

१८। पुराणपुरुषम् अनादित्वान्नवद्वारासु सर्वपूर्षु शयनाच्च। विष्णु व्यापकम्, अन्तर्बहिश्च सर्वत्र प्रविष्ट वा। जगत्सर्गलयोद्भवम्, जगत सृष्टिसहारस्थितयो यस्मात् तम्। रा०।

बाल्येऽहं तपसा विष्णुमाराधयितुमञ्जसा।
चक्रतीर्थं शुभं गत्वा तपसा विष्णुमन्वहम्।
अतोषयं महात्मान नारायणमनन्यधी॥१९॥

तत प्रसन्नो देवेशशङ्खचक्रगदाधरः।
उवाच मां रघुश्रेष्ठ प्रसन्नमुखपङ्कज॥२०॥

श्रीभगवान् उवाच—

उत्तिष्ठ तपसोब्रह्मन् फलित ते तपो महत्।
मच्चिदशेन युक्तस्त्वं जहि हैहयपुङ्गवम्।
कार्त्तवीर्यं पितृहण यदर्थं तपस श्रम॥२१॥

ततस्त्रिसप्तकृत्वस्त्व हत्वा क्षत्रियमण्डलम्।
कृत्स्नां भूमि कश्यपाय⁷⁴⁹ दत्त्वा शान्तिमुपावह⁷⁵⁰॥२२॥

त्रेतायुगे⁷⁵¹ दाशरथिर्भूत्वा रामोऽहमव्यय।
उत्पत्स्ये परया शक्त्या⁷⁵² तदा द्रक्ष्यसि मां पुन॥२३॥

मत्तेजपुनरादास्ये त्वयि दत्तं मया पुरा।
तदातपश्चरल्लोके तिष्ठ त्वं ब्रह्मणो दिनम्॥२४॥

इत्युक्त्वाऽन्तर्दधे देवस्तथा सर्व कृतं मया।
स एव विष्णुस्त्व रामो⁷⁵³ जातोऽसि ब्रह्मणाऽर्थित॥२५॥

____________________________________________________________________________________________

१९।नरो०। अनन्यधीस्तन्मात्रमति।

२४। नरो०। दत्तं न्यस्तम्। ब्रह्मणो दिन चतुर्युगसहस्रपरिमित काल, ‘चतुर्युगसहस्रन्तु ब्रह्मणो दिनमुच्यते’ इति वचनात्।

२२। नरो०। स एव विष्णुस्त्वमिति पूर्वानुभूतो नारायण एवं त्वमित्यर्थ। तर्हि अत्रकथ जात इति चेत्तत्राऽऽह ब्रह्मणाऽर्थित इति।

____________________________________________________________________________________________

१९। [चक्रतीर्थं शालग्रामक्षेत्रम्। गो०]

२१।फलितं फलसमर्थं जातम्। मच्चिदशेन मद्रूपचिदाश्रयशक्त्यशेन। तपसश्रम इति तपोरूपश्रम, राहो शिर इतिवत। रा०।

२४। ब्रह्मणो दिन चतुर्युगसहस्राख्यम्। रा०।

मयि स्थितन्तु⁷⁵⁴ त्वत्तेजस्त्वयैव पुनराहृतम्।
अद्य मे सफल जन्म प्रतीतोऽसि मम⁷⁵⁵ प्रभो॥२६॥

ब्रह्मादिभिरलभ्यस्त्व प्रकृते पारगो मत।
त्वयि जन्मादिषड्भावा न सन्त्यज्ञानसम्भवा॥२७॥

निर्विकारोऽसि⁷⁵⁶ पूर्णस्त्व गमनादिविवर्जितः।
यथा जले फेनवृन्दं⁷⁵⁷ धूमो वह्नौ तथा त्वयि।
त्वदाधारा त्वद्विषया माया कार्यं सृजत्यहो⁷⁵⁸॥२८॥

__________________________________________________________________________________________

२६। नरो०। प्रतीतो ज्ञात।

२७-२८। नरो०। ननु ब्रह्मादीनां प्रकृतिरपि लभ्या, तेषां कथमहमलभ्य इत्यत आह—प्रकृते पारगो मत इति। प्रकृते सीमातिग इत्यर्थ। जन्मादिमतो मम कथं तत्सीमातिगत्वमिति चेत्तत्राऽऽह—त्वयीत्यादि। आदिपदेन—जन्मान्तरास्तित्त्वम् बृद्धिर्विपरिणामोऽपक्षयो नाशो गृह्यते। अज्ञानसम्भवा अविद्याजन्या जन्मादय कुतो मयि न सन्तीत्यत आह—निर्विकार इति, विकारशून्य इत्यर्थ। तत् कुत इत्यत आह—पूर्ण इति। अथ वा तर्हि मम जीवत्व स्यान्नेत्याह—पूर्णस्त्वमिति। पूर्ण ऐश्वर्यादिषड्गुणयुक्त इत्यर्थ,सर्वज्ञत्वादिषड्गुणयुक्त इत्यर्थो वा। यदि निर्विकारत्वं तर्हि गमनादिमत्त्व कुत इत्याह—गमनादिविवर्जित इति। परमार्थतो गमनादित्यक्त इत्यर्थ। तर्हि गमनादिकं कस्य कार्यमित्यपेक्षाया-

______________________________________________________________________________________

२६। मम प्रतीतोऽसि मया प्रत्यभिज्ञातोऽसीत्यर्थ। रा०।

२७। ननु मत्प्रत्यभिज्ञायाकिमेवं दौर्लभ्य येनैव सम्भ्रमस्तत्राऽऽह—ब्रह्मादिभिरिति। अलभ्यत्वे हेतु—प्रकृते पारग इति। जन्मादिषड्भावा—जायतेऽस्ति विपरिणमतेऽपक्षीयते वर्द्धते नश्यतीत्येवंरूपा षड् भावविकारास्ते। यतस्त्व पूर्णो ज्ञानेनातोऽज्ञानसंभवास्ते त्वयि न सन्ति। रा०।

[ननु दशरथात्मजस्य तव जन्मादय सन्त्येवेत्याह—त्वयीत्यादि। जायते म्रियते परिणमत्यऽस्ति वर्द्धतेऽपक्षीयते दति षड्भावा विकारा अज्ञानजन्या। ज्ञाने सति ब्रह्मत्वापत्तेस्तदभावात्। यद्वा अज्ञानो जडो देहस्तस्मिन्नेव सम्भवन्ति। गो०]

२८। त्व निर्विकारो गमनादिवर्जितश्चासि। ननु तेजोहरणादिक्रियाया इदानीमेवोक्ते कथं निष्क्रियत्वमत आह—यथेति। यथा शुद्धे एव जलादौ फेनजालादि औपाधिकं

यावन्मायावृता लोकास्तावत् त्वां न विजानते।
अविचारित⁷⁵⁹सिद्धैषाऽविद्या विद्याविरोधिनी॥२९॥

___________________________________________________________________________

माह—यथेत्यादि। यथा जले जलाधार परस्परमिलिततरङ्गवृन्दं फेनवृन्दं सृजति वह्नौ तदाधारमार्द्रेन्धन धूम सृजति, तथा त्वदाधारा त्वद्विषया माया त्वयि कार्यं सृजतीति फलितार्थ। सर्वज्ञतादयषड् गुणा यथा—सर्वज्ञता तृप्तिरनादिबोध स्वतन्त्रताऽलुप्तशक्तिरनन्तशक्तिश्चेति। त्वमाधारो यस्या सा, तथा त्व विषयो यस्यासा तथा। यथा जल फेनं जनयति वह्निर्धूमं जनयतीति लोकानामतात्त्विकी प्रतीतिस्तथाऽसौरामोगमनादिक करोतीति लोकानामतात्त्विकी प्रतीतिरिति भाव।

२९। नरो०। तर्हि मां ज्ञात्वा लोका मोक्ष प्राप्नुवन्त्विति चेत्तत्राऽऽह—यावदित्यादि। मायाया आवरणविक्षेपनामशक्तिद्वयमस्ति। आवरणशक्तिस्तावद अल्पोऽपि मेघो यथाऽनेकयोजनमायतमादित्यमण्डलम् अवलोकयितृबुद्धिपिधायकतया आच्छादयतीव, तथा मायापरिच्छिन्नाऽप्यपरिच्छिन्नमात्मानमसारिणमवलोकयितृबुद्धिपिधायकतया आच्छादयतीव तादृश सामर्थ्यम्। ननु मुक्तिसाधिकाया विद्यायामुत्पन्नायां सत्यामेव मुक्तिर्भविष्यति किमावरणशक्तिमत्या मायया कर्त्तव्यमिति चेत्तत्राऽऽह—अविचारितेति, अविचारिता अनिर्वचनीयत्वेन विचारयितुमपारिता च सिद्धा चेति। सिद्धा नित्या, अविद्या माया। विद्याविरोधिनी विद्याप्रतिबन्धिका।

______________________________________________________________________________________

तथा त्वयिक्रियौपधीकीत्यर्थ। उपाधिमेवाह—त्वदाधारेति, अन्यान् प्रति त्वामावृणोतीति त्वद्विषया अस्वतन्त्रतया त्वदधीनत्वात् त्वदाधारा च सेति भाव। रा०।

[ननु यद्यह ब्रह्म तथाऽपि विश्वरूपेण परिणामात् कुतो निर्विकारता तत्राऽऽह—यथा जल इति। यथा फेनसमूहो जले, यथा वा अग्नोधूमस्तथा त्वयि त्वदाधारे मायैव कार्यप्रपञ्च सृजति। अय भाव—न हि फेनो जलस्य विकार, किन्तु जल निमित्तम्, वायुरुपादानम्, एवमग्निनिमित्तम् आर्द्रन्धनमुपादान धूमस्य। एव त्व निमित्तमात्र माया प्रकृतिरुपादानं प्रपञ्चस्य, कुतस्तव विकारप्रमङ्ग। ननु प्रकृतिराधार विना कथ सृजतु तत्राऽऽह—त्वदाधारेति। त्वमेवाधारो यस्या। उद्देश्यमपि त्वमेवेत्याह—त्वमेवेत्याह विषय उद्देश्यो यस्या। यद्यपि जीवभोगार्थमेव सृष्टिस्तथापि जीवस्यापि त्वदशतया वस्तुतो ब्रह्मत्वात् त्वदर्थतेव सृष्टि।गो०]

२९। [ननु तर्हि कथ दाशरथिं मा मानुषवदन्तीत्याह—यावदित्यादि। माया अविद्या। यावदविद्यया आवृतास्तावल्लोकास्त्वा न जानन्ति। ननु श्रेय परिपन्थिनीमविद्या कथ ते न जानन्ति तत्त्वज्ञानाभावादित्याह—अविचारितेत्यादि। अविचारितेन स्वरूपनिरूपणाभावेनाविद्या सिद्धा लब्धावकाशा अस्या या विरोधिनी पुनर्विद्यैव, अत एव यावदविद्या कृतकार्या तावत्त्वां न जानन्ति विद्योदयादविद्यानाशे सत्येव जानन्तीति। गो०]

अविद्याकृतदेहादिसङ्घाते प्रतिबिम्बिता।
चिच्छक्तिर्जीवलोकेऽस्मिञ्जीव इत्यभिधीयते॥३०॥

यावद्देहमन प्राणवुद्ध्यादिष्वभिमानवान्।
तावत्कर्त्तृ त्वभोक्तृत्वसुखदुःखादिभाग् भवेत्⁷⁶⁰॥३१॥

आत्मन ससृतिर्नास्ति बुद्धेर्ज्ञानं न जात्विति⁷⁶¹॥३२॥

अविवेकागद्रुम⁷⁶²युक्त⁷⁶³्वाससारीति प्रवर्त्तते।
जडस्य चित्समायोगाच्चित्त्वं भूयाच्चितेस्तथा।

जडसङ्गाज्जडत्व हि जलाग्न्योर्मेलन यथा॥३३॥

___________________________________________________________________________

३०। नरो०। तर्हि जीवपरयो को भेद इति चेत्तत्राऽऽह—अविद्येति। आदिपदेनेन्द्रियवृन्द गृह्यते। न च शरीरादिघातस्यास्वच्छत्वात्तत्र कथ प्रतिबिम्बमिति वाच्यम्, तन्मध्यस्थितस्य सकलतद्व्यापकस्य सत्त्वप्राधान्येनापञ्चीकृतपञ्चभूतारब्धस्याविद्याजन्यस्यान्त करणस्य दर्पणादिवत् स्वच्छत्वात्।

३१। नरो०। ननु अह कर्त्ता, अहं भोक्ता, अह सुखी, अह दु खीत्त्याद्यनुभव कथं जायते इति चेत्तत्राऽऽह—यावदित्यादि। बुद्धिरन्त करणम्।आदिपदेनेन्द्रियग्रामो गृह्यते। अभिमानवान् अहङ्कारास्पदत्वेनावभासवान्।

३२। नरो०। तर्हि जीवस्य ससारनिवृत्तिर्न स्यादिति चेत्तत्राऽऽह—आत्मन इति। संसृतिर्नास्तीति परमार्थत ससृतिर्नास्तीत्यर्थ। ससृति ससार। बुद्धेरन्तकरणस्य ज्ञानं क्षणिकविज्ञानम्। जातु कदाचित्।

३३। नरो०।तर्हिकथमात्मन ससारित्वेनाऽऽत्मज्ञानमिति चेत्तत्राऽऽह—

______________________________________________________________________________________

३०। कार्य सृजत्यहो इत्युक्त तत् कार्यं दर्शयति—अविद्येति। देहादिसङ्घाते आदिनेन्द्रियादितत्सवातावच्छिन्नेऽन्त करणे प्रतिबिम्बिता अनिर्वाच्यसम्बन्धेन सम्बद्धा चिच्छक्तिप्राणादिप्रेरकत्वेन प्राणधारकतया जीव इत्युच्यते। जीव प्राणधारणे इति धातो। रा०।

[अत्रजीवस्वरूपमाह—अविद्येति। देहपदेन देहोपाविका पृथिवी। अविद्यया कुतो य पृथिव्यादिसङ्घो मेलन राशिरिति यावत्। गो०]

३१। ननु चिच्छक्तेरक्रियत्वेन जीवे कर्तृत्वादिव्यवहार कथमत आह—यावदिति। अभिमानोऽहमिति बुद्धि, यावद्विवेकाभावमूलको देहादिसङ्घातेऽहमित्यभिमानस्तावत् कर्त्तृत्वाद्यारोपेण तद्वानित्रेत्यर्थ।रा०।

[भूतसूक्ष्मपञ्चकैक्याच्चिच्छक्तिरेव जीव, तत् कथ कर्तृत्वाद्यभिमान कथ वा दुःखभागित्वम् ? देहाध्यासेनैवत्याह—यावदृहेत्यादि। यावद्देहमन प्राणबुद्ध्यादिषु, प्राणा इन्द्रियाणि। चक्षुषि नष्टे अन्ध काण इत्याद्यभिधानाद् अभिमानवान् अहमिति बुद्धि, तावत् कर्तृत्वाद्यभिमान। तदभिमानशून्य सुखदु खादिभाग्वत् कर्मवशाद् भवति। गो०]

३२-३३। विशिष्टे एव कर्तृत्वादीत्युक्तमर्थं प्रत्येक तन्निषेधेन द्रढयति—आत्मन इति। ससृतिकर्तृत्वभोक्तृत्वाद्यभिमानकृत ससारो नास्त्यपरिणामित्वादिति भाव। एवं बुद्धेर्ज्ञानं

यावत् त्वत्पादभक्तानां सङ्गसौख्य⁷⁶⁴ न विन्दति⁷⁶⁵।
तावत् संसारदु खौघान्न निवर्त्तेन्नरः सदा॥३४॥

___________________________________________________________________________________________

अविवेकादिति। अविवेकादनात्मभ्य आत्मनः पृथक्त्वेन ज्ञानात् भ्रमं देहादिष्वात्मबुद्धिम्, आत्मनि देहादिबुद्धिञ्च। युक्त्वाकृत्वा। कारणं विना कथं भ्रमोत्पत्तिरिति चेत्तत्राऽऽह—जडस्येति। जडस्य प्रधानस्यावस्तुनो वा। चित्समायोगात् चैतन्यसमायोगात्। चित्त्वं चैतन्यत्वम्। यद्वा एवमाभास्यम्। तर्हि कथमह जानामि, अहमिच्छामि, अहं सुखी, अहं दुःखीत्याद्यनुभव, कथं वा त्वमज्ञ इत्यनुभव इति। ‘भ्रम’ मिति स्थाने ‘द्वय’ मिति पाठे द्वयम् आत्मबुद्धी परस्पर युक्ता इत्यर्थः। अस्मिन् पक्षे चरम आभास एव स्थापनीय। जडस्यान्त करणस्येत्यर्थः।दृष्टान्तमाह—जलाग्न्योरिति।

३४। नरो०। तर्ह्युपायाभावात् संसारदुःखात् कोऽपि कदापि न निवर्त्तेत इति

नजडत्वादिति भाव। तस्मात्तद् द्वयं युक्त्वाहमिति बुद्ध्या गृहीत्वा। तत्र हेतुरविवेक। ससारी जीव इति अह कर्त्ता भोक्तेत्यादिरूपेण प्रवर्त्तते व्यवहरति। तदुक्तम्—

न बुध्देरेव बोधोऽस्ति नाऽऽत्मनो विद्यते क्रिया।
अतो नान्यतरस्यापि जानातीति न युज्यते॥इति।

नन्वेवं बुद्धंश्चिती संज्ञान इति धातुनिष्पन्नचित्तव्यवहारानुपपत्तिरत आह—जडस्येति। नन्वेवम् ‘अहमज्ञ’ इति व्यवहारानुपपत्तिरत आह—यथा चितेर्जडसंयोगाज्जडत्वम्।संमेलने मिथोऽन्योन्यधर्मतिरोभावे दृष्टान्तमाह—जलाग्न्यो। मेघे विद्युज्जलयोर्ययेत्यर्थ। विद्युत प्रकाशं जातमपि जलमावृणोति जलस्वरूप जडमप्यग्निसयोगाद् विद्युद्रूपेण प्रकाशरूपता प्राप्नोतीत्यर्थ। रा०।

[ननु चिज्जडात्मक जगदित्यत्र चिदशस्य निर्लेपत्वात् जडस्याकर्तृत्वात् कस्य ससारस्तत्राऽऽह—आत्मन इति। आत्मनो जीवस्य ससृतिर्जन्ममरणादिर्नास्ति चिन्मयत्वात्। जातु कदाचिदपि बुद्धेर्ज्ञान नास्ति जडत्वात्, कुतकर्तृत्वादि। बुद्धेरिति इन्द्रियादीनामुपलक्षणम्। अविवेकाद् विचाराभावाद् द्वय चिज्जडरूप युक्त्वासयोग प्राप्याहं ससारीतिज्ञात्वा प्रवर्त्तते आसक्तोभवतीत्यर्थः। द्वयोर्योग विशिनष्टि—जडस्येति। जडस्य बुद्ध्यादेश्चित्समायोगात् चैतन्यसम्पर्कात् चित्त्व चेतनत्व भूयाद् भवति। स्वतो जडस्यापि बुद्ध्यादे कर्तृत्वादि। चितेश्चैतन्यस्य जीवात्मनो जडसङ्गाद् बुद्ध्यादिससर्गाज्जडत्वम्, अत स्वरूपाज्ञानात् कर्तृत्वाद्यभिनिवेश। एव परस्यान्यधर्माध्यास ससारहेतु। तत्र दृष्टान्त—जलाग्न्योर्मेलन यथेति। यथा स्वभावशीतलस्य जलस्याग्निसयोगे उष्णतेति जडस्य चेतनत्वे। स्वभावतप्रकाशदाहयुक्तस्य वा वह्नेर्जलसयोगे स्वप्रकाशदाहशक्तिहानिश्चैतन्यस्य जडसयोगे स्वरूपाहानौ दृष्टान्त। गो०]

३४। [तन्निवृत्तेरवधिं वक्तुं प्रथम सत्सङ्गमाह—यावदित्यादि। सङ्गसौख्य सङ्गेन सुखम्, त्वत्सङ्गेन त्वत्कथाश्रवणादिना सुखोत्पत्ते। गो०]

सत्सङ्गलब्धया भक्त्या यदा त्वां समुपासते।
तदा माया शनैर्याति त्वामेव⁷⁶⁶ प्रतिपद्यते॥३५॥

ततस्त्वज्ज्ञानसम्पन्न⁷⁶⁷सद्गुरुस्तेन⁷⁶⁸ लभ्यते।
वाक्यज्ञान⁷⁶⁹ गुरोर्लब्ध्वात्वत्प्रसादाद् विमुच्यते॥३६॥

तस्माद्⁷⁷⁰ त्वद्भक्तिहीनानां कल्पकोटिशतैरपि।
न मुक्तिशङ्का विज्ञानशङ्का नैव सुख तथा॥३७॥

____________________________________________________________________________________________

चेत्तत्राऽऽह—यावदित्यादि। सङ्गसौख्यं सङ्गजनितसुखम्। विन्दति प्राप्नोति। संसारदुखौघात्संसारदु´खसमूहात्। संसारो जन्ममरणादि।

३५। नरो०।सत्सङ्गलब्धया साधुसङ्गलब्धया। समुपासते सेवते। माया अविद्या। शनैरल्पम्। याति नश्यति। न च नित्याया मायाया कथं नाश इति वाच्यम्, मायापदस्यात्र तूलाविद्यापरत्वादावरणशक्तिपरत्वाद्वा। प्रतिपद्यते जानाति।

३६। नरो०। तत आवरणतूलाविद्याकिञ्चिन्नाशानन्तरम् आवरणशक्तिकिञ्चिन्नाशामन्तर वा। वाक्यज्ञान तत्त्वमस्यादिवाक्यजन्यज्ञानम्। गुरो सकाशात्।

३७। नरो०। उपसहरति—तस्मादिति

______________________________________________________________________________________

३५। सता सङ्गेन लब्धया भक्त्या त्वां यदा जना समुपासते, तदातेभ्य माया शनैर्मन्दं याति अपसरति विक्षोपशक्तिं त्यजतीत्यर्थ। अत एव सा तानवं प्रतिपद्यते। रा०।

[सत्सङ्गाल्लब्धयेत्यादि। त्वां समुपासते इति अस् गतिदीप्तादानेष्वित्यस्य भ्वादें रूपम्। अनेकार्थत्वात् पूजार्थता। शनैर्याति अनुष्ठानक्रमेण वा। अनन्तरं त्वामेव प्रतिपद्यते सेवते न त्वन्यद् गृहादि वा। गो०]

३६। तव ज्ञानमभेदेन यत्तद्युक्तसद्गुरुस्त्वद्भक्तियोगात्तेन लभ्यते तदनन्तरं तादृशगुरोसकाशाद्वाक्यज्ञानं तत्त्वमसीति वाक्यार्थाखण्डार्थज्ञानं त्वत्प्रसादाल्लब्ध्वा विमुच्यते। ‘आचार्यवान् पुरुषो वेद’ (छान्दो० १।१४।२) इति श्रुते, ‘उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञान ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिन’ इति (गीता ४।३४) स्मृतेश्च। रा०।

सर्वमायोपरमहेतुं वदन् गुरूपसत्तिमाह। तथा च श्रुति—‘तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत् समित्पाणि. श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम्’ (मुण्डको० १।२।१२) ‘आचार्यवान् पुरुषो वेद,नैषा तर्केण मतिरापनेया’(कठो० ५।९)। प्रथमं सङ्गलाभस्ततस्तन्मुखादौश्वरगुणकर्मश्रवणादिपरलोकचिन्ता च, तत ईषद्विरज्यत्त्वात् सेवायां प्रवृत्ति, ततस्तु कृपया सद्गुरुसेवा, ततस्तस्मादुपनिषत्तत्त्वज्ञानं ततस्तत्त्वपदार्थयोरैक्यभावनया पूर्णस्तव प्रसाद। अतस्तयोरैक्यं ज्ञात्वा तन्मयतया मुक्तो भवति, माया च तत प्रागेव निशेष नीयत इति।

३७। [यतो न विज्ञानमपरोक्षज्ञानमतो न मुक्ति।

‘तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति
नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय॥’ (श्वेताश्व० ३।८) इति श्रुते। गो०]

अतस्त्वत्पाद युगले⁷⁷¹ भक्तिर्मे जन्मजन्मनि।
स्यात् त्वद्भक्तिमतां सङ्गोऽविद्या⁷⁷² याभ्यां विनश्यति॥३८॥

लोके त्वद्भक्तिनिरतास्त्वद्धर्मामृतवर्षिण।
पुनन्ति लोकमखिल कि पुन स्वकुलोद्भवान्⁷⁷³॥३९॥

नमोऽस्तु⁷⁷⁴ जगतां नाथ नमस्ते भक्तिभावन⁷⁷⁵।
नम कारुणिकानन्त रामचन्द्र नमोऽस्तु ते॥४०॥

देव यद् यत् कृत पुण्य मया लोकजिगीषया।
तत्⁷⁷⁶ सर्व तव बाणाय भूयाद्राम नमोऽस्तु ते॥४१॥

तत प्रसन्नो भगवाञ् श्रीराम करुणाकर⁷⁷⁷।
प्रसन्नोऽस्मि तव ब्रह्मन् यत्ते मनसि वर्त्तते॥४२॥

दास्येतदखिल⁷⁷⁸ काम मा कुरुष्वात्र⁷⁷⁹ सशयम्।
ततप्रीतेन मनसा भार्गवो राममब्रवीत्॥४३॥

____________________________________________________________________________________________

३८। नरो०। पादयुग वापीत्यनेन प्राप्तपदयुगबोधोऽतस्त्वत्पादयुगलेत्यादिना वारित। अतो विवेकजनकत्वाद।अविद्या माया याभ्या भक्तिसङ्गाभ्याम्।

३९। नरो०।त्वदभक्तिनिरतास्त्वदभक्तिपरिनिष्ठिता। त्वद्धर्मामृतवर्षिणस्त्वच्चरितपीयूषवर्षिणस्त्वच्चरितगायका इति यावत्।

४०। नरो०। अस्मात् पर कोऽपि नमस्कार्यो नास्तीत्यभिप्रेत्य पुनपुनर्नमस्कुर्वन् स्तौति—नमोऽस्त्वित्यादिना। जगता नाथ हे जगता स्वामिन्, एतेन स्वनाथत्वमपि सूचितम्। हे भक्तिभावन हे भक्त्युत्पादक, त्वत्प्रसाद विना भक्तिरपि न भवतीति भाव। सापराधत्वेऽपि द्वेषो नास्तीति सूचयन्नाह—नम कारुणिकेति। अस्य ज्ञान दुर्लभमित्यभिप्रेत्याह—अनन्तेति। अपरिच्छिन्नेत्यर्थ। अयमेवान्तस्तमोनाशक इत्यभिप्रेत्याह—रामचन्द्रेति।

४२। नरो०। तत स्तुत्यनन्तरम्। सापराधं परशुरामे कथ प्रसाद इति चेत्तत्राऽऽह—करुणाकर इति।

४३। नरो०। काममभीष्टम्। ततो रामप्रसादानन्तरम्।

३८। [याभ्या विनश्यतीति। याभ्यां त्वद्भक्तिसङ्गाभ्यामविद्या नश्यति। गो०]

४१। तव बाणाय भूयात् त्वद्वाणनाश्यं भूयादित्यर्थ। अनेन सर्वकर्मक्षयेण मुक्ति देहीति व्यङ्गम्। रा०।

यदि मेऽनुग्रहो राम तवास्ति मधुसूदन।
त्वद्भक्तसङ्गस्त्वत्पादे⁷⁸⁰ दृढा⁷⁸¹ भक्तिः सदाऽस्तु मे॥४४॥

स्तोत्रमेतत् पठेद्यस्तु भक्तिहीनोऽपि सर्वदा।
त्वद्भक्तिस्तस्य विज्ञानं भूयादन्ते स्मृतिस्तव॥४५॥

तथेति राघवेणोक्त⁷⁸²परिक्रस्य प्रणम्य तम्।
पूजितस्तदनुज्ञातो महेन्द्राचलमन्वगात्॥४६॥

राजा दशरथो ह्रष्टोरामं मृतमिवागतम्।
आलिङ्गयाऽऽलिङ्गय हर्षेण नेत्राभ्यां जलमुत्सृजत्॥४७॥

तत प्रीतेन मनसा सुस्थचित्त⁷⁸³ पुर ययौ॥४८॥

रामलक्ष्मणशत्रुघ्नभरता देव सम्मिता⁷⁸⁴।
स्वां स्वां भार्यामुपादाय रेमिरे स्वस्वमन्दिरे॥४९॥

मातापितृभ्यां सहृ⁷⁸⁵ष्टो⁷⁸⁶राम सीतासमन्वित।
रेमे वैकुण्ठभवने श्रिया सह यथा हरि॥५०॥

युधाजिनाम कैकेयीभ्राता भरतमातुल।
भरत नेतुमागच्छत् स्वराज्य प्रीतिसयुत॥५१॥

प्रेषयामास भरत राजा स्नेहसमन्वित।
शत्रुघ्नञ्चापि सम्पूज्य युधाजितमरिन्दम॥५२॥

कौशल्या शुशुभे देवी रामेण सह सीतया।
देवमातेव पौलोम्या शव्या शक्रेण शाभना॥५३॥

____________________________________________________________________________________________

५३। नरो०। देवमाता अदिति।

______________________________________________________________________________________

४४। सोऽपि मुक्तिकारणसम्पदप्रार्थयते—यदीति। मधुसूदनेत्यनेन मोक्षप्रतिबन्धकमत्कर्मनाशने त्व समर्थ इति व्यज्यते। रा०।

४५।विज्ञान त्वभेदसाक्षात्कार। इदं भक्तिफलम्। यदि कदाचिदिद न स्यात्तर्ह्यन्ते मरणकाले तव स्मृतिरवश्यं भूयादिति लोकोपकाराय प्रार्थयते। अन्ते या मति सा गतिरिति न्यायात्तत्स्मृतौ तल्लाभोऽवश्यभावीति भाव।रा०।

४९।देवसम्मिता देवतुल्या। रा०।

५३। पौलोम्या पुलोमनामदानवविशेषस्य कन्यया शच्या इत्यस्य विशेषणम्।

साकेते⁷⁸⁷ लोक नाथप्रथितगुणगणो⁷⁸⁸ लोकसङ्गीतकीर्त्ति
श्रीरामसीतयास्तेऽखिलसुरनिकरानन्दसन्दोहमूर्त्ति।

नित्यश्रीर्निर्विकारो⁷⁸⁹निरवधिविभवो नित्यमायानिरासो
मायाकार्यानुसारी मनुज इव सदा भाति देवोऽखिलेशः॥५४॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे आदिकाण्डे सप्तमोऽध्यायः॥७॥

___________________________________________________________________________________________

५४। नरो०। श्रीरामः सीतया सह यानब्दानास्ते ते शाके बोद्धव्या[?]।अथ वा अयोध्यायामित्यर्थ। तथा च कोषान्तरम्—‘अयोध्यायाञ्च साकेत’ इति। श्रीराम कीदृश ? अखिलो य सुरनिकरो देवतासमूहस्तस्यानन्दसन्दोह आनन्दसमूहो यस्यास्तादृशी मूर्तिर्यम्य तादृश। पुन कीदृश ?नित्या श्रीशोभा यस्य तादृश। पुन कीदृश ? निर्विकार जन्ममरणादिविकारशून्य इत्यर्थ। निरवधिविभवोऽनन्तैश्वर्य। नित्यमायानिरास इत्यनेन अधीनमायत्वं सूचितम्। तर्हि कथ प्राकृतलोकवच्चेष्टते इति चेत्तत्राऽऽह—मायाकार्यानुसारीति। अखिलेशोऽखिलनियन्ता।

[आदिकाण्डे सप्तमाध्यायव्याख्या समाप्ता॥७॥]

______________________________________________________________________________________

५४। साकेते अयोध्यायाम्। लोकनायेषु प्रथिता प्रसिद्धगुणगणा यस्य स। लोके सम्यग्गीता कीर्तिर्यस्य। सकलजनसमूहस्याऽऽनन्दसमूहरूपा मूर्तिर्यस्य शतगुणानन्दत्वात्तस्येति भाव। नित्यं श्री परा शक्तिर्यस्य, अत एव निरवधिविभव, नित्य मायाया आवरणशक्तिरूपाया निरासो यस्मात्, माया सर्वथा यं प्रत्यनावरिकेति भाव। माया कार्यं सर्वम् अनुसरति सत्तास्फूर्तिभ्यां व्याप्नोति तादृशो देवोऽप्यखिलेशोऽपि माययैव यो मनुज इव भाति। रा०।

आदिकाण्डं समाप्तम्॥

अयोध्याकाण्डम्

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726651036Screenshot2024-09-17201121.png"/>

प्रथमोऽध्यायः

श्रीमहादेव उवाच—

एकदा सुखमासीनं गमं स्वान्त पुराजिरे।
सर्वाभरणसम्पन्न⁷⁹⁰ं रत्नसिंहासने⁷⁹¹ स्थितम्॥१॥

नीलोत्पलदलश्यामं कौस्तुमामुक्तकन्धरम्।
सीतया रत्नदण्डेन चामरेणाथ वीजितम्॥२॥

विनोदयन्तं ताम्बूलचर्वणादिभिरादरात्।
नारदोऽ वातरद⁷⁹² द्रष्टुमम्बराद्यत्र राघव॥३॥

____________________________________________________________________________________________

१।नरो०।स्वान्त पुराजिरे निजान्तःपुराङ्गणे।

२। नरो०।कौस्तुभेन आमुक्ता कन्धरा यस्य तादृशम्।

३। नरो०।अवातरद् अवारोहत्, अम्बरादाकाशात्।

____________________________________________________________________________________________

१।

प्रथमे त्वथ सर्गेऽत्ररामो नारदसंस्तुत।
प्रतिज्ञां रावणवधे कृतवानिति वर्ण्यते॥ रा०।

अथ काण्डे द्वितीये प्रथमतो नारदमुखेन रावणवधप्रतिज्ञां प्रस्तोतुं नारदागमनमाह—एकदेत्यादिना। इयमन्या धृतमानवरूपस्यापि रामस्य परब्रह्मत्वं प्रतिपादयितुर्भक्तप्रवरस्य तत्रभवतो व्यासस्य शब्दब्रह्मविदो वाल्मीकेर्नवीना सरणिर्नारदागमनरावणवधप्रतिज्ञादिरूपा।वाल्मीकीये न प्रस्तुत नारदागमनम्, न वा तस्य सविधे रावणवधप्रतिज्ञादिकम्। स्वान्तपुराजिरे निजान्त पुरचत्वरे ‘अङ्गनं चत्वराजिरे’ इत्यमर।

२। कौस्तुभेनाऽमुक्ता युक्ता भूषिता वा कन्धरा यस्य तम्। कौस्तुभशब्देनात्र तन्नामकतदाकारो भूषणविशेष।रा०।

रत्नदण्डेन—रत्ननिर्मित दण्डं यस्य तादृशेन चामरेणेत्यर्थ।

३। विनोदयन्तं प्रीणयन्तं सीतामिति शेष। द्रष्टुमर्थात् सीतारामौ। अम्बरादाकाशात्।

शुद्धस्फटिकसङ्काशः शरच्चन्द्र इवामलः।
अतर्कित मुपायातो⁷⁹³ नारदो दिव्यदर्शन⁷⁹⁴॥४॥

त दृष्ट्वासहसोत्थाय रामः प्रीत्या कृताञ्जलि।
ननाम शिरसा भूमौ सीतया सह भक्तिमान्॥५॥

उवाच नारदं राम प्रीत्या परमया युत⁷⁹⁵।
संसारिणां मुनिश्रेष्ठ दुर्लभं तव दर्शनम्।
अस्माक विषयासक्तचेतसां नितरां मुने॥६॥

अवाप्त⁷⁹⁶ मे पूर्वजन्म कृतं⁷⁹⁷ पुण्यमहोदयम्⁷⁹⁸।
ससारिणाऽपि⁷⁹⁹ हि मुने लभ्यते⁸⁰⁰ सत्समागमः⁸⁰¹॥७॥

____________________________________________________________________________________________

४। नरो०। शुद्धस्फटिकसङ्काशः पदार्थान्तरामिश्रस्फटिकतुल्य।अतर्कितमिति क्रियाविशेषणम्।

५। नरो०। कृताञ्जलिपुटीकृतहस्त।

६। नरो०। विषये आसक्तं चेतो येषां तादृशानामस्माकं नितरां तव दर्शनं दुर्लभमित्यन्वयः।

७। नरो०। पूर्वजन्मकृत कर्मेति शेष। पुण्यस्य महानुदयो यस्मात्तादृशम्। सत्समागमसाधुसमागम।

______________________________________________________________________________________

४। शुद्धस्फटिकसङ्काश इत्यमलस्फटिकविशद इत्यर्थ। शरच्चन्द्र इवामल इत्यनेन तैक्ष्ण्यहीनज्योतिर्विशिष्टत्वं ध्वनितम्। अतर्कितमचिन्तितम् असम्भावितं वा, तद् यथा स्यात्तथा। दिव्यदर्शन दिव्यम् इन्द्रियागोचरार्थदर्शनसमर्थं दर्शनं दृष्टिर्यस्य स, अतीन्द्रियार्थद्रष्टेत्यर्थ।

५। शिरसा भूमौ ननामेति भूमिं स्पृष्ट्वेत्यर्थ। भक्तिमान् अनुरागयुक्त, अत एव प्रीत्या अनुरागेण कृताञ्जलिपुटीकृतहस्त।

७। पूर्वजन्मकृतानि यानि पुण्यानि पुण्यकर्माणि तज्जन्यमहोदयै शुभादृष्टैरवाप्तमित्यर्थ। महत फलस्य उदयो येभ्यस्तैरिति वाच्योऽर्थ। ननु ससारिणां दुर्लभं वस्तु कथं त्वया लब्ध तत्राऽऽह—संसारिणेति, काकतालीयन्यायेनेति भाव। रा०।

अवाप्तमिति। पूर्वजन्मकृतपुण्यमहोदयमिति पाठे मे मया पूर्वस्मिन् जन्मनि कृतं यत् कर्म, तज्जन्यं यत् पुण्यं तस्य महानुदयो यस्मात्तादृशं तव दर्शनमित्यर्थ, अवाप्तम्। पूर्वजन्मकृतपुण्यमहोदयैरिति पाठे तु पूर्वजन्मकृतं यत् पुण्यं तज्जन्यमहोदयैकरणैर्हेतुभिर्वा तव दर्शनमवाप्त प्राप्तम्।

अतस्त्वद्दर्शनादेव कृतार्थोऽस्मि मुनीश्वर।
कि कार्यं ते मया कार्य ब्रूहि तत् करवाणि भो⁸⁰²॥८॥

अथ तं नारदोऽप्याह राघवं भक्तवत्सलम्।
कि मोहयसि मां⁸⁰³ राम वाक्यैर्लोकानुसारिभि॥९॥

ससार्यहमिति⁸⁰⁴ प्रोक्तं सत्यमेव त्वयोदितम्⁸⁰⁵।
जगतामादिभूता या सा माया गृहिणी तव।
त्वत्सन्निकर्षाज्जायन्ते तस्यां ब्रह्मादयः प्रजाः॥१०॥

त्वदा श्रया⁸⁰⁶ सदा भाति माया⁸⁰⁷ या त्रिगुणात्मिका।
सूतेऽजस्त्रं शुक्लकृष्णलोहिता⁸⁰⁸सर्वदा प्रजा।
लोकत्रयमहागेहे गृहस्थस्त्वमुदाहृत॥११॥

___________________________________________________________________________________________

९। नरो०। किं कथ मोहयसि मोह नयसि।

१०। नरो०। कार्यकारणयोरभेदमङ्गीकुर्वन्नाह, अथ वा ससारिणामित्यादि यदुक्तं तत्राऽऽह—ससार्यहमितीति। संसारकारण माया यस्य गृहिणी तस्य ससारित्वे किं चित्रमिति भाव। ननु यस्य गृहिणी विद्यते तस्य तत्र प्रजा जायन्ते मम तत्र कथं प्रजा न जायन्ते इत्यत आह—त्वत्सन्निकर्षादिति, त्वत्स्वरूपचिदाभासासत्तेरित्यर्थ। यद्वा सन्निकर्षोऽत्रविलक्षणसन्निकर्ष, वैलक्षण्यञ्चात्र ईक्षणकालीनत्वं बोध्यम्।

११। नरो०। त्रयो गुणा आत्मा स्वरूपं यस्यास्तादृशी। तथा च कारणीभूतसत्वगुणावच्छिन्नो विष्णु पालयिता, कारणीभूतरजउपहितो ब्रह्मा स्रष्टा, कारणीभूततमउपहितो रुद्र संहर्त्ता। अजस्त्रं निरन्तरम्। शुक्लाश्चता कृष्णाश्च लोहिताश्चेति तास्तथा। तथा च सत्त्वप्रधान देवशरीरम्, तम प्रधानं तिर्यगादिस्थावरान्तशरीरम्, रज प्रधानं मनुष्य-

______________________________________________________________________________________

९। लोकानुसारिभि—लोकान् अनुसरन्तीति तैर्मानुषोचितैरित्यर्थ।

१०-११। आदिभूता मूलप्रकृति। ‘मायान्तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनन्तु महेश्वर’ मिति (श्वेताश्व० ४।१०) श्रुते। त्वत्सन्निकर्षादिति, अचेतनत्वेन तस्याश्चेतनसन्निकर्षापेक्षत्वादिति भाव। अत एव सा त्वदाश्रयेति त्वत्सन्निकर्षेण तस्या स्त्रष्टृत्वात् सा त्वदाश्रयेत्यर्थ। त्रिगुणात्मिका सुखदुखमोहस्वभावा सत्त्वरजस्तमोरूपगुणन्त्रयात्मिका। अत एव स्वगुणानुरूपास्तथागुणा प्रजा सूते, तादृश्या गृहिण्या युक्तो लोकत्रयरूपगेहे गृहस्थस्त्वमित्युदाहृत। रा०।

त्वं विष्णुर्जानकीलक्ष्मीः शिवस्त्व जानकी शिवा।
ब्रह्मा त्वजानकी वाणी सूर्यस्त्व जानकी प्रभा॥१२॥

भवाञ् शशाङ्कः सीता तु रोहिणी शुभलक्षणा।
शक्रस्त्वमेव पौलोमी सीता स्वाहाऽनलो भवान्॥१३॥

यमस्त्वं कालरूपश्च सीता सय मनी⁸⁰⁹ प्रभो।
निर्ऋतिस्त्व जगन्नाथ तामसी⁸¹⁰ जानकी शुभा॥१४॥

राम त्वमेव वरुणो भार्गवी जानकी मता⁸¹¹।
वायुस्त्वं⁸¹² राम सीता तु सदागतिरितीरिता॥१५॥

कुबेरस्त्व राम सीता सर्वसम्पत् प्रकीर्त्तिता।
रुद्राणी जानकी प्राक्ता रुद्रस्त्व लाकनाशकृत्॥१६॥

लोके स्त्रीवाचक यावत्⁸¹³ तत् सर्वं जानकी शुभा।
पुन्नामवाचक यावत् तत् सर्व त्व हि राघव।
तस्माल्लोकत्रये देव⁸¹⁴ युवाभ्यां नास्ति किञ्चन⁸¹⁵॥१७॥

____________________________________________________________________________________________

शरीरम्। गेहं विना गृहिणी कथ शोभेतेति चेत्तत्राऽऽह—लोकत्रयमहागेह इति। लोकत्रयेत्युपलक्षणम्। यद्वा मम यदि गेहस्थत्वस्यात् तदा गेहमपि तिष्ठेदिति चेत्तत्राऽऽह—लोकेत्यादि, अथ वा तर्हि अहं कुत्र गृहस्थ इत्यपेक्षायामाह—लोकत्यादि। लोकत्रयमेव महागेह तस्मिन्।

१२-१३। नरो०। ननु लोकत्रयमहागेहे नानागेहस्था विद्यन्ते, तत्र कुतोमम गृहस्थत्वमित्यत आह—त्व विष्णुरित्यादि। शिवा गौरी, वाणी सरस्वती, शशाङ्कश्चन्द्र पौलोमी शची, अनलो वह्नि।

१७। नरो०। अनन्तत्वान्मिथुनं प्रत्येकं वक्तुमशक्यमिति हृदि निधायाऽऽह—लोके स्त्रीवाचकमित्यादि। स्त्रीशब्दो वाचको यस्य वस्तुनस्तद्वस्तु स्त्रीवाचकम्। पुन्नाम पुशब्दो वाचकं यस्य वस्तुनस्तद्वस्तु पुन्नामवाचकम्। उपसहरति—तस्मादिति।

______________________________________________________________________________________

१४। [संयमनी धूम्रवर्णा यमपत्नी। तामसी निर्ऋतिपत्त्री। गो०]

१५। [सदागतिर्वायुपत्नी सततगमनशक्तिर्वा। गो०]

१७। विशिष्य किञ्चिदुक्त्वासामान्येनोपसंहरति—लोक इति। युवाभ्यामन्यदिति शेष। रा०।

त्वदाभासोदिताज्ञानमव्याकृतमितीर्यते।
तस्मान्महांस्तत सूत्र⁸¹⁶ लिङ्ग सर्वात्मक ततः॥१८॥

अहङ्कारश्च बुद्धिश्च पञ्च प्राणेन्द्रियाणि च।
लिङ्गमित्युच्यते प्राज्ञैर्जन्ममृत्युसुखादिमत्॥१९॥

___________________________________________________________________________________________

१८। नरो०। तर्हि मम जीवेन सह भेदो न स्यात्, जीववज्जन्ममरणं सुखदुखादिभाक्त्वञ्च स्यादिति चेत्तत्राऽऽह—त्वदाभासोदितेत्यादि। त्वदाभासेन उदितम् उदय प्राप्तं प्रकाश गतम् उज्ज्वलितमिति यावत् तच्च तदज्ञानञ्चेति तत्तथा। अज्ञानमविद्या तस्मादव्याकृतात्महान् महत्तत्त्व ज्ञानशक्तिमान् प्रथमो विकार।सूत्र क्रियाशक्तिमान् द्वितीयो विकार।

१९। नरो०। किं लिङ्गमित्याकाङ्क्षायामाह—अहङ्कारश्चेत्यादि। मनोऽहङ्कारयो समानपर्यायता।मन सङ्कल्पविकल्पात्मकान्त करणवृत्ति, बुद्धिर्निश्चयात्मिकान्त करणवृत्ति, पञ्च प्राणा, दश इन्द्रियाणि एतानि मिलित्वा लिङ्गशरीर भवति। तदुक्तम्—

प्राणपञ्च मनोबुद्धिदशेन्द्रियसमन्वितम्।
अपञ्चीकृतभूतार्थं सूक्ष्माङ्ग भोगसाधनम्॥ इति

(पञ्चीकरणवार्तिकम् ३६ श्लो०)

पञ्च प्राणा यथा—प्रागननवान् वायु प्राणो नासिकादिस्थानवर्त्ती, अवागननवान् वायुरपान पाय्वादिस्थानवर्ती, विश्वगननवान् व्यान सर्वशिरावर्त्ती, ऊर्द्धमननवान् वायुरुदान कण्ठवर्त्ती, अशितपीतान्नादिसमीकरणो नाभिस्थान समान, एतेरजोगुणोपेतेभ्य आकाशादिपञ्चभूतेभ्यो जायन्ते। दशेन्द्रियाणि यथा—श्रोत्रत्वक्चक्षूरसनाघ्राणानि पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि,

______________________________________________________________________________________

१८। तदेवोपपादयति—त्वदिति। त्वदाभासेन त्वत्सम्बन्धेन उदित सुष्टुप्रन्मुखत्वं प्रातमीदृश ज्ञान मायैवाव्याकृतपदेनोच्यते। महान् बुद्धितत्त्वम्, तत सूत्रमहङ्कार, तत सर्वात्मक सर्वकार्यात्मक लिङ्ग लिङ्गदेह।रा०।

[ननु यदि माया जगत् सूते कुतस्तर्हि मम गार्हस्थ्यमुच्यते तत्राऽऽह—त्वदाभासेति। तवाभासेन चिच्छक्त्या उदितम् आ सम्यग् ज्ञानं यस्य एवम्भूतम्। तस्माद् महान् महत्तत्त्वमभूदितीर्यते श्रुत्येत्यर्थ। ततो महत सूत्रम्, क्रियाशक्तियुक्तं महत्तत्त्वमेव सूत्रमुच्यते। तत सूत्रालिङ्ग लिङ्गशरीरम्। ननु षोडशपदार्थैर्लिङ्गदेहस्य निष्पन्नत्वात् कथं सूत्रादेव लिङ्ग तत्राऽऽह—यत सर्वात्मकम्, अहमादिकार्याणां कारणत्वात् सर्वात्मकत्वं सूत्रस्य। यद्वा लिङ्गस्य विशेषण सर्वात्मकं स्थूलदेहस्थसमस्तसामग्रीयुक्तम्। यहा सर्वेषां चराचरदेहानामात्मा स्वार्थे क, स्वार्थिकस्य क्वचिल्लिङ्गाद्यतिक्रमात् क्लीबत्वम्। गो०]

१९।सर्वात्मकत्वमाह—अहङ्कारश्च बुद्धिश्चेत्यादि। पञ्चेत्यस्य सूक्ष्मभूतानीति शेष।

स एव जीवसंज्ञश्च लोके भाति जगन्मयः।
अवाच्या नाद्यविद्यैव⁸¹⁷ कारणोपाधिरुच्यते॥२०॥

स्थूलं सूक्ष्म कारणाख्यमुपाधित्रितयं चिते।
एतैर्विशिष्टो जीवः स्या द्विमुक्त⁸¹⁸परमेश्वरः॥२१॥

____________________________________________________________________________________________

एतानि यथाक्रमं सत्यगुणोपेतेभ्य आकाशादिभ्य पञ्चभूतेम्यो जायन्ते। बुद्धिरहङ्कारश्च जायते, वाक्पाणिपादपायूपस्थानि पञ्च कर्मेन्द्रियाणि, एतानि यथाक्रमं रजोगुणोपेतेभ्य आकाशादिभ्यपञ्चभूतेभ्यो जायन्ते।

२०। नरो०। समष्ट्यभिप्रायेण जगन्मय इत्युक्तम्। अवाच्या चासौ अनादिश्चाविद्या चेति सा तथा। अवाच्या वक्तुमशक्या, अनादिर्नित्या, अविद्या माया। कारणरूपोपाधि करणोपाधि।

२१। नरो०। स्थूल स्थूलशरीरम्, सूक्ष्मं सूक्ष्मशरीरं लिङ्गशरीरमिति यावत्। एतै स्थूलसूक्ष्मकारणाख्योपाधिभि। विमुक्त इत्यनेन एतैरित्यनुषञ्चनीयम्। पूर्वोक्तपरलोकयात्रानिर्वाहकमोक्षपर्यन्तस्थायिलिङ्गशरीरमात्रावच्छिन्नचैतन्यभिन्नत्वादेतदुपाधित्रयाविशिष्टस्यास्य चैतन्यस्य न पौनरुक्तम्।

______________________________________________________________________________________

प्राणेन्द्रियाणि—पञ्च प्राणा, पञ्चेन्द्रियाणि मनस्त्वहङ्कारेणैव संगृहीतम्। तत्राहङ्कारोऽहमित्याकारो ज्ञानविशेष। बुद्धिरध्यवसायामक महत्तत्त्वम्। कर्मेन्द्रियाणि भूतेष्वन्तर्भूतानि, तल्लिङ्ग लिङ्गदेह एव प्राज्ञैर्जन्ममृत्युसुखादिमदुच्यते इत्यर्थं। रा०।

२०। स एव लिङ्गदेहाभिमान्येवेत्यर्थ। जगन्मयो हिरण्यगर्भ, तत्समष्टिरूपत्वात्तस्येत्यर्थ। अवाच्या सत्त्वासत्त्वाभ्यासनिर्वाच्या, अनादिरुत्पत्तिरहिता, कारणोपाधि ससारकारणरूपकूटस्थस्य ब्रह्मण उपाधि। रा०।

२१। स्थूल स्थूलदेहस्तत्समष्ट्युपाधिर्विराट्, सूक्ष्मं लिङ्गदेहस्तत्समष्ट्युपाधिर्हिरण्यगर्भ, कारणोपाधिरीश्वर, एतैर्विशिष्टो जीव, अन्तर्यामितया ईश्वरस्यापि तत्रान्तर्भावात्। उपाधित्रयविमुक्तो य स परमेश्वरस्तुरीय इत्यर्थ।

विराड् हिरण्यगर्भश्चकारणञ्चेत्युपाधय।
ईशस्य यस्त्रिभिर्हीनं तुरीय तत् पद विदु॥

इति वार्तिकोक्तेः। रा०।

\एकस्यैव चैतन्यस्य त्रिप्रकारकत्वमाह—स्थूलमित्यादि। स्थूलं स्थूलशरीरम्, लिङ्गं लिङ्गशरीरम्, कारणाख्य परं ब्रह्म परात्मा, इतिचितेरुपाधित्रितयम्, यद्वा कारणाख्यम-

जाग्रत्स्वप्नसुषुप्त्याख्या संसृतिर्या प्रवर्तते।
[तस्या⁸¹⁹ विलक्षणः साक्षी चिन्मात्रस्त्व रघूत्तम॥२२॥

___________________________________________________________________________________________

२२। नरो०। ननु भवतु जीवपरमेश्वरविभागस्तावज्जाग्रदाद्यवस्थावतो मम कथ जीवत्व न स्यादिति चेत्तत्राऽऽह—जाग्रदित्यादि। इन्द्रियवृत्तिकालीनोऽर्थोपलम्भो जागरणम्, अन्त करणवासनानिमित्त इन्द्रियवृत्त्यभावकालीनोऽर्थोपलम्भ स्वप्न। न च इन्द्रियवृत्त्यभावेकथमर्थोपलब्धिरिति वाच्यम्, स्वप्नदशायामविद्यावृत्तिस्वीकारात्। जाग्रत्स्वप्नभोगद्वयेन श्रान्तस्य जीवस्य तदुभयकारणकर्मक्षये अज्ञानशक्त्यवच्छिन्नस्य सवासनस्यान्तःकरणस्य अविद्यात्मना अवस्थाने सति विश्रामस्थानं सुषुप्त्यवस्थाकारणमात्रोपलम्भ सुषुप्ति अज्ञानशक्त्यवच्छिन्नस्येत्यनेन क्रियाशक्त्यवच्छिन्नस्य श्वासादिकारणस्यान्त करणस्यसत्त्व सूचितम्। न व तदानीं ज्ञानशक्त्यवच्छिन्नस्यान्त करणस्याभावात् कथं सुषुप्तावस्थाकारणमात्रोपलब्धि, कथं वा सुखमहमस्वाप्स न किञ्चिदवेदिषमिति सुप्तोत्थितस्य परामर्श, कथं वा साक्षिचैतन्यानुभव इति ज्ञानाकारसुखाकारसाक्षात्कारात्मकस्याविद्यावृत्तित्रयस्य स्वीकारात्। तस्या विलक्षण इत्यनेन त्रिविधाजीवात् श्रीरामस्य वैलक्षण्य सूचितम्। स्वोपाध्यवान्तरभेदेन विश्वतैजसप्राज्ञभेदाज्जीवत्रैविध्यम् तथा हि—अविद्यान्त करणस्थूलशरीरावच्छिन्नो जाग्रदवस्थाभिमानी विश्व, स एव स्थूलशरीराभिमानरहित उपाधिद्वयोपहित स्वप्नावस्थाभिमानी तैजस, शरीरान्तकरणोपाधिद्वयरहितोऽन्तःकरणसस्कारावच्छिन्नाविद्यामात्रोपहितसुषुप्त्यंवस्थाभिमानी प्राज्ञसाक्षी द्रष्टा चिन्मात्र केवलानुभवस्वरूप।

____________________________________________________________________________________________

विद्या।त्रिष्वेव चैतन्यप्रतिबिम्बयोगात् एतैरुपाधित्रितयैर्युक्तोजीव । त्रिप्रकारता चितेश्चैतन्यस्य । गो०]

२२। तन्त्र स्थूलसूक्ष्मोपाधिभ्या कारणोपाधेसाक्षिणो भेदकमाह—जाग्रदिति। इन्द्रियादिवृत्तिमती जाग्रदवस्था विश्वसाक्षिणी। इन्द्रियवृत्त्यभावकालिकी अन्तकरणवासनानिमित्तार्थोपलम्भरूपतैजससाक्षिणी स्वप्नावस्था। प्रज्ञासाक्षिणी निद्रावृत्त्यतिरिक्तसर्ववृत्त्यभावरूपा सुषुप्त्यवस्था। एतत्त्रयात्मिकायाः संसृतेरविद्यात्मकत्वात्ततो विलक्षणश्चिन्मात्ररूपसाक्षी कारणोपाधिस्त्वमित्यर्थ। रा०।

[ननु तर्हि मायागृहिणीत्वाज्जीवोऽहम्, नेत्याह—जाग्रदित्यादि। जाग्रदादिसंज्ञाया समृतिरवस्था वर्तते, अर्थाज्जीवे, तस्याससृतेस्त्व साक्षी द्रष्टा तुरीय इत्यर्थ। अतो विलक्षणो जीवाद् भिन्न, न हि द्रष्टा दृश्यावस्थायुक्तो भवति, तत्रापि हेतुश्चिद्घन, जीवस्तु स्वाविद्यया संवृतज्ञान। गो०]

त्वत्त एव जगज्जातं त्वयि सर्व प्रतिष्ठितम्।
त्वय्येव लीयते कृत्स्नं⁸²⁰ तस्मात्त्वं सर्वकारणम्॥२३॥

रज्जावहिमिवाऽऽत्मान जीव⁸²¹ ज्ञात्वा भय वहेत्⁸²²।
परात्माऽहमिति⁸²³ ज्ञात्वाभवदु⁸²⁴ खैर्विमुच्यते॥२४॥

__________________________________________________________________________________________

२३। नरो०। नन्वेवमपि यस्माज्जगज्जायते जातं यस्मिंस्तिष्ठति यस्मिन् लीयते तस्येव परमेश्वरत्वम्, मम कुत इत्यत आह—त्वत्त एव जगज्जातमित्यादि। परमेश्वरस्य जगदुपादानत्वे ‘आत्मन आकाश सम्भूत’ (तैत्ति० २।१।१) इत्यादिश्रुति। ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते येन जातानि जीवन्ति’ (तैत्ति० ३\।१\।१) इत्यादिश्रुतिश्चप्रमाणम्। परमेश्वरस्य जगत्प्रलयाधिकरणत्वे प्रमाणम्—

जगत्प्रतिष्ठा देवर्षे पृथिव्यप्सु प्रलीयते।
तेजस्याप प्रलीयन्ते तेजो वायौ प्रलीयते॥
वायुश्च लीयते व्योम्नि तच्चाव्यक्ते प्रलीयते।
अव्यक्त पुरुषे ब्रह्मन्निष्कले सप्रलीयते॥

इति विष्णुपुराणवचनम्। लयलक्षण यथा—स्वकारणे सूक्ष्मरूपेणावस्थान लय इति। कस्यचित्लयस्य साक्षादधिकरणत्वम्, कस्यचित् लयस्य परम्परयाऽधिकरणत्वमिति नास्ति विरोधः। उपसहरति—तस्मादिति। यद्वा अयमेव जीवकर्मप्रयुक्तो नानाविधशक्तिविशिष्ट स्वाधीनो मायासहकृत सन् जगत् सृजतीति हृदि निधायाऽऽह—त्वत्तएव जगज्जातमिति। उपादाने उपादेयमवश्यमेव तिष्ठतीति हृदि निधायाऽऽह—त्वयि सर्व प्रतिष्ठितमिति। महाप्रलये इम विना किञ्चिदपि न स्थास्यतीत्यभिप्रेत्याऽऽह—त्वय्येव लीयते कृत्स्नमिति। इमं विना जगतो जन्मादिषु एकोऽपि न जायते इत्यभिप्रेत्याऽऽह—तस्मात्त्व सर्वकारणमिति।

२४। नरो०। तर्हि जीवकथ बिभेति इति चेत्तत्राऽऽह—रज्जावहिमिवेत्यादि। रज्जौ यथा सर्पं ज्ञात्वा जीवो भयं वहेत्, तथा आत्मानं ज्ञात्वा भयं वहेदित्यर्थ। तहिकेनोपायेन

______________________________________________________________________________________

२३। जगज्जन्मादिकारणमपि त्वमेवेत्याह—त्वत्त इति। कृत्स्नमविद्यादिसहितम्। रा०।

इदानीं जगज्जन्मपालननाशकर्तृत्वेन सर्वकारण ब्रह्मेति दर्शयितु ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते येन जातानि जीवन्ति य प्रयन्त्यभिसविशन्ति’ इत्यादिश्रुत्यनुसारेण स्तौति—त्वत्त एवेत्यादि। सर्वं जङ्गमाजङ्गमं त्वत्त एव जातम्, त्वयि प्रतिष्ठितं प्रवृद्धञ्च, त्वय्येव कृत्स्नं समग्र प्रविलीयते लीनं भवति। तस्मात् सर्वेषामुत्पत्त्यादीनां त्वमेव कारणम्।

२४। रज्जाविति। रज्जोरहित्वेन ज्ञानाद् यथा भयं तथात्मान जीवत्वेन जानतो भयं

चिन्मात्रज्यो तिषा⁸²⁵ सर्वाः सर्व देहेषु⁸²⁶ बुद्धयः।
त्वया यस्मात् प्रकाश्यन्ते सर्व स्यात्मा⁸²⁷ ततो भवान्॥२५॥

अज्ञानान्न्यस्यते सर्वं त्वयि रज्जौ भुजङ्गवत्।
त्वज्ज्ञानाल्लीयते सर्वं⁸²⁸तस्माज् ज्ञानं सदाऽभ्यसेत्॥२६॥

___________________________________________________________________________________________

भयशून्यस्यादित्यपेक्षायामाह—परात्माऽहमिति ज्ञात्वेति। जीवस्य परेणाऽऽत्मनाऽभेदज्ञानमनर्थनिवर्तकमिति भावः।

२५। नरो०। परमात्मना सह शरीरिणो जीवस्यात्यन्तभेदात् कथं तस्य परमात्माऽहमिति ज्ञानमुत्पद्येत इति चेत्तत्राऽऽह—चिन्मात्रज्योतिषेति। चिन्मात्राभासेन बुद्धयोऽन्तःकरणानि प्रकाश्यन्ते भास्यन्ते परमार्थतस्त्वया सह जीवस्य भेदो नास्तीति भाव।

२६। नरो०। तर्हि सर्वमविद्याकार्यं मयि विद्येतेति चेत्तत्राऽऽह—अज्ञानादित्यादि। रज्जौ यथा सर्पज्ञानं भ्रमात्मकं तथा त्वयि सर्वाविद्याकार्यमज्ञानं भ्रमात्मकमिति भावः। तर्हि

———————————————————————————————————————————————

ससाररूपम्, तस्या एव रज्जो रज्जुत्वेन ज्ञानाद् यथा भयनिवृत्तिस्तथा स्वस्य परमात्मत्वेन ज्ञानात्तन्निवृत्तिरित्यर्थ। रा०।

[ननु जगत्सृष्ट्यादिकारित्वे मम विकारित्वमापादयसीति चेत्, न, हि संसारिणोऽपि जीवस्य तत्त्वज्ञाने निर्विकारित्वम्, तव पुन कुतो विकाराशङ्केत्याह—रज्जाविति। रज्जावहिमिव आत्मानं देहादि मत्वा जीवो भयं ससारं वहेत् प्राप्नुयात् । यथा रज्जौ सर्पभ्रमवतो भयं न निवर्तते, एवं देहात्ममानिनो जीवस्य भयादिरपि। नाहं देह, किन्तु परात्मा, देहादेपरो भिन्न आत्मा इत्यात्मानं मत्वा भयदु खैर्विमुच्यते। गो०]

२५।चिन्मात्रज्योतीरूपेण भवता सर्वदेहेषु वर्तमाना सर्वा बुद्धयोऽन्त करणानि यस्मात्प्रकाश्यन्ते तत्तद्वृत्तिमन्ति सम्पाद्यन्ते, अतो भवान् सर्वस्यास्याऽऽत्माऽन्तर्यामीत्यर्थः। रा०

[ननु जीवोऽपि चिदंशत्वाज् ज्ञानमय एव, कथमेवं मिथ्याभिमानेन भयादिमावहति ? अन्तर्यामिणा त्वयैव बुद्धेस्तथा तथा प्रकाशनादित्याह—चिन्मात्रेति। सर्वेषु देहेषु जीवेषु सर्वा बुद्धयश्चिन्मात्रवपुषा चिदेकप्रकाशमूर्त्या यस्मात् प्रकाश्यन्ते, तासां जडत्वात् प्रकाशकत्वदधीनत्वम्, ततसर्वस्य जीवसमूहस्य भवानात्मा अन्तर्यामी बुद्धिप्रकाशक इत्यर्थ,तत्र साम्येऽपि तेषां विशेषज्ञानाभावादज्ञानविजृम्भितया व्यवसायात्मकबुद्धया देहाभिमान एव भवति। नैतावता ईश्वरस्यापि वैषम्याशङ्का। बुद्धय इति बहुत्वम् अव्यवसायिबुद्धेर्बहुत्वात्। तदुक्तं गीतासु—

‘बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्ध्योऽव्यवसायिनाम्।’ इति २।४१।गो०]

२६। अज्ञानात् त्वत्स्वरूपाज्ञानात् त्वयि इदं सर्वं जगद् न्यस्यते आरोप्यते, जगद्रूपेण

त्वत्पादभक्तियुक्तानां ज्ञानं⁸²⁹ भवति विक्रमात्।
तस्मात्त्वद्भक्तियुक्ता ये मुक्तिभाजस्त एव हि॥२७॥

___________________________________________________________________________________________

केनोपायेनाज्ञानादिक निवर्तेत इत्यपेक्षायामाह—त्वज्ज्ञानादिति। त्वत्साक्षात्कारादित्यर्थः। लीयते निवर्तते। उपसंहरति—तस्मादिति। ज्ञायतेऽनेनेति ज्ञानं श्रवणादिकम्, तदत्रसाक्षात्कारजनकमभ्यसेत् पुनः पुनः कुर्यात्। यद्वा, ज्ञानं प्रत्यक्षम् अभ्यसेत् पुनः पुनर्ह्रत्पद्मे स्थिरीकुर्यात्।

२७। नरो०। ननु दुर्लभं मज्ज्ञानं जीवानां कथं भवेदिति चेत्तत्राऽऽह—त्वत्पादभक्तियुक्तानामित्यादि। विक्रमात् प्रभावात्। त्वज्ज्ञान प्रति त्वत्पादभक्तिरेव कारणमिति भावः। उपसंहरति—तस्मादिति।

____________________________________________________________________________________________

त्वंगृह्यसे इत्यर्थः। यथा च रज्जुतत्त्वाज्ञानाद् भासमानस्य भुजङ्गस्य रज्जुज्ञानाल्लय, एवं त्वत्स्वरूपज्ञानाज्जगतो लय। अतस्त्वज्ज्ञानं सदाऽभ्यसेत्,

तच्चिन्तनं तत्कथनमन्योऽन्यं तत्प्रबोधनम्।
एकान्ते तत्परत्वञ्च तदभ्यास विदुर्बुधा॥

इत्युक्तमभ्यास कुर्यात्। रा०।

[ननु देहादेरवस्तुत्वात् कथ प्रतीतिर्भवतीत्याह—अज्ञानादित्यादि। त्वय्यज्ञानात् त्वद्विषयकज्ञानाभावात् सर्वं चराचरात्मक शरीरादि त्वयि त्वदधिकरणे दृश्यते, तत्र मिथ्याभूतस्य भाने दृष्टान्त—रज्जौ भुजङ्गवत्, यथा रज्जुसत्तया मृषाऽप्यहिर्भाति, तथा परमार्थसत्यस्य तव सत्तया मिथ्याभूतमपि सर्वं सत्यवद्बुद्धौ प्रतीयते इत्यर्थ। लयावधिमाह— त्वज्ज्ञानात् तव स्वरूपज्ञानात् लीयते नश्यति सर्वं नि शेषं लयं याति प्रतियोगित्वात्। ‘ज्ञानेन भूयोऽपि च तत्प्रलीयते’ इति श्रीभागवतोक्तेः। यतो ज्ञानेनैव सर्वं भ्रमादिर्लीयते तस्माद योगादिसाधनं परित्यज्य सदा ज्ञानमेवाभ्यसेत्। ज्ञानं ज्ञानोपायं परिशीलयेत्। गो०]

२७। त्वत्पादभक्तियुक्तानाम्

‘श्रवण कीर्त्तनं विष्णोस्मरण पादसेवनम्।
अर्चनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम्॥ भागवतम् ७।५।१८।

इत्येव नवविधभक्तियुक्तानां क्रमाद वैराग्यश्रवणादिक्रमेण विज्ञानमपरोक्षसाक्षात्कारो भवति, अत एव मुक्तिभाज इत्यर्थ। रा०।

\तत्र ज्ञानं हि द्विधा जायते, सच्छास्त्रार्थावबोधयमनियमादिभिरेकान्तभक्त्या च, तत्रापि योगात् सुदुष्कराद विघ्नबाहुल्ययुक्ताच्च भक्ति सुखसाध्या निर्विघ्ना चेति भक्तियुक्तान्

अह त्वद्भक्तभक्तानां तद्भक्तानाञ्च किङ्करः।
[अतो⁸³⁰ मामनुगृह्णीष्व मोहयस्व न मां प्रभो॥२८॥

त्वन्नाभिकमलोत्पन्नो ब्रह्मा मे जनकः प्रभो।
अतस्तवाहं पौत्रोऽस्मि भक्त मां पाहि राघव॥२९॥

इत्युक्त्वाबहुशो नत्वा आनन्दाश्रुपरिप्लुतः⁸³¹।
उवाच वचनं रामं⁸³² ब्रह्मणा चोदितोऽस्म्यहम्⁸³³॥३०॥

____________________________________________________________________________________________

२८। नरो०। नारदोऽतिदीनवत् प्रार्थयते—अहमित्यादिना। अत परम्परया किङ्करत्वात्।

२९।नरो०। न केवल मम दासत्वम्, किन्तु सम्बन्धोऽप्यस्तीति सूचयन्नाह—त्वन्नाभिकमलोत्पन्न इत्यादि। त्वन्नाभिकमलोत्पन्नस्तव नाभिपद्माज्जात इत्यर्थः।अतस्त्वत्पुत्रजन्यत्वात्। भक्तिं विना पुत्रमपि मोहयामीति चेत्तत्राऽऽह—भक्तमिति।

३०। नरो०। आनन्दाश्रुपरिप्लुतो हर्षाश्रुस्त्रात इत्यर्थ। चोदित प्रेरित।

____________________________________________________________________________________________

स्तौति—त्वत्पादेत्यादि। विज्ञानमपरोक्षज्ञानम्, क्रमादनुष्ठानानुरोधात्। मुक्तिभाजस्त एव हीति निश्चितार्थशब्दद्वयेन विघ्नादेरभावादतिनि सन्धिग्धोऽय पन्था इत्यर्थ। तदुक्तं श्रीभागवते—

‘धावन्निमील्य वा नेत्रे स्खलन्नेव पतेदिह’ इति। गो०]

२८। [स्तुत्वाऽभिमुखीकृत्य स्ववाञ्छितं प्रार्थयते—अहमित्यादिना। त्वद्भक्तानां ये भक्तास्तेषामपि किङ्करो दासः। अनुग्रहमेवाऽऽह—मां न मोहयस्वेति। गो०]

२९। [अन्तरङ्गसम्बन्धं कथयति—त्वन्नाभीत्यादि। गो०]

त्वन्नाभिकमलोत्पन्न इति। योगनिद्रां भजतस्तव विष्णोर्नाभिकमलाज्जातो ब्रह्मा। तथा च भागवते—

‘यस्याम्भसि शयानस्य योगनिद्रां वितन्वत।
नाभिह्रदाम्बुजादासीद् ब्रह्मा विश्वसृजां पतिः॥’ १।३।२। इति

सब्रह्मा एव मे जनक। ब्रह्मणो नारदजनकत्वमपि तत्रैव—

‘कल्पान्त इदमादाय शयानेऽम्भस्युदन्वत।
शिशयिषोरनुप्राणं विविशेऽन्तरह विभो॥
सहस्रयुगपर्यन्त उत्थायेदं सिसृक्षत।
मरीचिमिश्रा ऋषय प्राणेभ्योऽहञ्चजज्ञिरे॥भागवतम्। १।६।३०-३१।

इति। ‘विभोर्ब्रह्मण। प्राणेभ्य इन्द्रियेभ्य’ इति तत्रत्या स्वामिव्याख्या।

रावणस्य वधार्थाय जातोऽसि रघु⁸³⁴सत्तम।
इदानीं राज्यरक्षार्थं पिता त्वामभिषेक्ष्यति॥३१॥

यदि राज्याभि संसक्तो⁸³⁵ रावण न हनिष्यसि।
प्रतिज्ञा ते⁸³⁶ कृता राम भूभारहरणाय वै॥३२॥

तां⁸³⁷ सत्यां कुरु राजेन्द्र सत्यसन्धस्त्वमेव हि।
श्रुत्वैतद् गदितं रामो नारदं⁸³⁸ प्राह सस्मितम्॥३३॥

शृणु नारद मेकिञ्चिद् विद्यतेऽविदितं क्वचित्।
प्रतिज्ञातञ्च यत् पूर्वं⁸³⁹ करिष्ये तन्न सशयः॥३४॥

किन्तु कालानुरोधेन⁸⁴⁰ तत्तत्प्रारब्धसक्षयात्।
हरिष्ये सर्वभूभारं क्रमे णासुरमण्डलम्⁸⁴¹॥३५॥

____________________________________________________________________________________________

३२।नरो०। ते त्वया।

३३। नरो०। राजेन्द्र राजश्रेष्ठ। अङ्गीकृताकरणे मम का हानिरिति चेत्तत्राऽऽह—सत्यसन्ध इति। सत्यसन्धसत्यप्रतिज्ञ, अङ्गीकृतनिर्वाहक इति यावत्। अत्रैवकारोऽन्ययोगव्यवच्छेदार्थ।

३५। नरो०। ततस्तत्प्रारब्धसंक्षयात् तत्तत्प्राक्तनकर्मनाशात् अर्थादसुरमण्डलस्य, बोढुमशक्यपदार्थो भारपदवाच्य। असुरमण्डल सुरविरोधिसमूहम्।

____________________________________________________________________________________________

३२। प्रतिज्ञा ते कृतेति।

‘उत्पत्स्यते तया सार्द्धं सर्वं सम्पादयाम्यहम्’ १।२।२६।

इत्युक्तलक्षणा प्रतिज्ञा कृतेति भाव।

३५। [किन्त्विति। तत् तस्मात्। तत्तत्प्रारब्धसंक्षयादिति तस्य प्रारब्धस्य प्रारब्धकर्मण संक्षयात् सम्यक् क्षयं प्राप्य, प्रारब्धसंक्षयादित्यनन्तर वा, हेतौ वा पच्चमी। गो०]

कालानुरोधेन कालक्षयक्रमेण प्रारब्धस्य पूर्वजन्मकृतकर्मणसंक्षयाद् भोगादिति भाव। ‘प्रारब्धकर्मणां भोगादेव क्षय’ इत्युक्ते। योग्ये समये समुपस्थिते सतीति भाव। क्रमेण असुरमण्डलं सुरविरोधिसमूहं रावणकुलमित्यर्थ। हृत्वेति शेष।

रावणस्य विनाशार्थं श्वो गन्ता दण्ड काननम्⁸⁴²।
चतुर्दश समास्तत्र ह्युषित्वा मुनिवेशधृक।
सीतामिषेण तं दुष्ट सकुल नाशयाम्यहम्॥३६॥

एवं रामे प्रतिज्ञाते नारद प्रमुमोद ह।
प्रदक्षिणत्रयं कृत्वा दण्डवत् प्रणिपत्य तम्।
अनुज्ञातश्च रामेण ययौ देव गति⁸⁴³ मुनि॥३७॥

संवादं पठति शृणोति संस्मरेद्वायो नित्यं मुनिवररामयो स भक्त्या।

सप्राप्नोत्यमरसुदुर्लभं विमोक्षं कैवल्यं⁸⁴⁴ विरतिपुर सरंक्रमेण॥३८॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे अयोध्याकाण्डे

प्रथमोऽध्याय॥१॥

__________________________________________________________________________________________

३६। नरो०। सीतामिषेण सीताव्याजेन।

३७। नरो०। देवगतिं देवलोकम्।

३८।नरो०। कैवल्यं कैवल्याख्यातम्। विरतिपुर सरम् इहामुत्र फलभोगविरागपुर सरम्।

[अयोध्याकाण्डे प्रथमाध्यायव्याख्या समाप्ता॥१॥]

__________________________________________________________________________________________

३६। समा वत्सरान् वाप्येति शेष।तत्र दण्डकारण्ये। सीतामिषेण जानकीहरणव्याजेन। तं रावणम्।

३८। कैवल्यं विमोक्षं ब्रह्मैकत्वलक्षण मोक्षम्। विरतिर्वैराग्यम्। रा०।

________________________

द्वितीयोऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726712094Screenshot2024-09-18213344.png"/>

अथ राजा दशरथः कदाचिद्रहसि स्थित।
वशिष्ठं स्वकुलाचार्यमाहूयेदमभाषत⁸⁴⁵॥१॥

भगवन् राममखिलाप्रशसन्ति मुहुर्मुहुः।
पौराश्⁸⁴⁶चनैगमा वृद्धा मन्त्रिणश्च विशेषत॥२॥

___________________________________________________________________________________________

१। नरो०। अथेति। अथ नारदनिवेदनानन्तरम्। रहसि निर्जने।

२। नरो०। पौरापुरस्थितजना। नैगमाक्रयविक्रयिकाः।यद्वा पौरा स्वगृहस्थिता दासादय। वृद्धापण्डिता।

______________________________________________________________________________________

१। द्वितीये राज्ञि रामस्याभिषेक कर्तुमुद्यते।
मन्थरामोहिता राज्ञी विघ्नं चक्र इतीर्यते॥

अथ राजेति। रहसि एकान्ते। रा०।

वशिष्ठमिति। यद्यपि—

यदा राजा जरायुक्तो रोगार्त्तोनिस्पृहोऽपि च।
आसन्नमृत्युं विज्ञाय कुलधर्मं विचारयन्॥
तदा पौरजनान् सर्वानाहूय मन्त्रयेच्च तै॥ राजकृतराज्यदानम् ७५ पृ०।

इत्यादि राजनीतिरत्नाकरधृतवचनेन पौरजनै सह मन्त्रणमुपदिष्टम्, तथाऽन्यत्र पौराणां सर्वेषामेव प्रतिनिधिभूतेनैकेन वशिष्ठेन सहैवेदं मन्त्रणं न दोषाय तेनैव तत्तदर्थसिद्धे’। अत्र वशिष्ठसकाशे दशरथनिवेदनम्, वाल्मीकीये दशरथसकाशे गुरुमन्त्रिपौरजनानां निवेदनम्। तथा च—

तं तस्य भाव भावज्ञा विज्ञाय सुधियो जना।
गुरवो मन्त्रिणश्चैव पौरजानपदास्तथा॥
समेत्य मन्त्रयामासुर्मन्त्रयित्वा च निश्चयम्।
ऊचुसमन्ततसर्वे वृद्धं दशरथं नृपम्॥ इति। २।१।२३-२४।

२। नैगमा इति। निगमो वेद, तस्यार्थं विदन्तीति नैगमा। यद्वा निगमे बणिक्पथे भवा नैगमाः। ‘निगमे बाणिजे पुर्यां कटे वेदे बणिक्पथे’ इत्युभयत्रैव विश्व। प्रशंसन्तीत्यनेन तस्मिन्ननुरागबाहुल्यात् तेऽपि राममेव राजानं काङ्क्षन्तीति ध्वनितम्। एतच्च स्फुटं तेषां तेषां मुखेन वाल्मीकीये अयोध्याकाण्डस्य प्रथमे सर्गे।

ततः सर्वगुणो पेतं⁸⁴⁷ रामं राजीवलोचनम्।
ज्येष्ठ राज्येऽभिषेक्ष्यामि वृद्धोऽह मुनिपुङ्गव॥३॥

भरतो मातुलं द्रष्टुं गतः शत्रुघ्नसङ्गत।
अभिषेक्ष्ये श्वएवाऽऽशु भवा स्तच्चानुमोदताम्⁸⁴⁸॥४॥

सम्भाराः सम्भ्रियन्ताञ्च⁸⁴⁹ गच्छ⁸⁵⁰ मन्त्रय राघवम्।

____________________________________________________________________________________________

३। नरो०। मुनिपुङ्गव मुनिश्रेष्ठ।

४। नरो०। केकय्या दत्तं चरद्वयं मयि न्यस्तं विद्यते, आगतेन सता भरतेन प्रार्थिता सा यदि तदभिषेकरूपं वर याचेत, तदा मम मनोरथ पूर्णो न भविष्यतीत्याशङ्कयाऽऽह—भरत इत्यादि।

३। ततो यतस्ते प्रशंसन्ति अतस्तादृशप्रशंसाभाजनायैव राज्यप्रदानमुचितमितिकृत्वा।

विधाय वृत्तिं बहूनां राज्यं ज्येष्ठाय दापयेत्। इति
राजनीतिरत्नाकरधृतराजनीतिवचनात् (राजनीतिर० ७५ पृ०)
सप्ताङ्गानि च राज्यानि ज्येष्ठपुत्राय दापयेत्।
शाश्वतोऽयं स्मृतो धर्म पार्थिवानां नरर्षभ।
न यवीयान् स्थिते ज्येष्ठे राजा भवितुमर्हति॥

इत्यादिराजनीतिरत्नाकरधृतव्यासवचनाच्च (राजनीतिर० ७५ पृ०) ज्येष्ठाय एव राज्यप्रदानप्रसक्तिरित्याह—ज्येष्ठमिति।

वाल्मीकीयेऽपि—

तस्माज्ज्येष्ठेषु पुत्रेषु राज्यतन्त्राणि पार्थिवाः।
आसजन्त्यनवद्याङ्गि गुणवत्स्वितरेषु वा॥
तेऽपि ज्येष्ठास्वपुत्रेषु ज्येष्ठेष्वेव न संशय।
आसजन्त्यखिलं राज्यं न भ्रातृषु कथञ्चन॥ इति। २।७।१९-२०।

वृद्धोऽहमिति,

अथ राजा जरायुक्तो रोगार्त्तो निस्पृहोऽपि च।
इत्युक्ते। (राजनीतिरत्ना० ७५ पृ०)

४। अनेन कैकेयीप्रतिबन्धशङ्कानिरास। भरतागमनपर्यन्तमेनमभिषेक्ष्ये तदागमनोत्तरमुभयोर्विभागं करिष्यामीत्येवं तां समाधास्थ इति भाव। रा०।

शीघ्रसम्पादनाभिलाषित्वेन श्व एवाऽऽशु इत्यभिहितम्। कालविलम्बे भरतो नगरं प्रविश्य विघ्नं वा कुर्यादित्याशयः।

उच्छ्रीयन्तां⁸⁵¹ पताकाश्च नानावर्णासमन्ततः।
तोरणानि विचित्राणि स्वर्णमुक्तामयानि वै॥५॥

आहूय मन्त्रिणं राजा सुमन्त्रं मन्त्रिसत्तमम्।

आज्ञापयति यद् यत् त्वां मुनिस्तत्तत् समानय।
यौवराज्येऽभिषेक्ष्यामि श्वो भूते रघुनन्दनम्॥६॥

तथेति हर्षात् स मुनिं कि करोमीत्यभाषत।
तमुवाच महातेजा वशिष्ठो ज्ञानिनां वर॥७॥

श्वः प्रभाते मध्यकक्षेकन्यकाः स्वर्णभूषिता।
तिष्ठन्तु षोडश गज⁸⁵²स्वर्णरत्नाविभू⁸⁵³ षितः⁸⁵⁴॥८॥

चतु र्दन्तः⁸⁵⁵ समायातु ऐरावतकुलोद्भव।
नानातीर्थोदकैः पूर्णास्वर्णकुम्भासहस्रश॥९॥

____________________________________________________________________________________________

५। नरो। सम्भारा अभिषेकोचितसामग्र्य। मन्त्रयकर्तव्यं बोधय। समन्ततसर्वतः। स्वर्णमुक्तामयानि स्वर्णमुक्ताप्रचुराणि प्रचरस्वर्णमुक्तानि वा।

८। नरो०। मध्यकक्षे मध्यद्वारे।

९। नरो०। चत्वारो दन्ताप्रधानदन्ता यस्य स तथा।

___________________________________________________________________________________________

अत्र राजाज्ञया वशिष्ठस्य रामसकाशगमनम् तेनैवराज्याभिषेकवृत्तान्तविनिवेदनम्, बाल्मीकीये राजाज्ञया सुमन्त्रेण राजसविधे रामस्यानयनम् राज्ञैव तत्सकाशेऽभिषेकवृत्तान्तवर्णनम्। (२।२।८-२६)।

६। राजा दशरथसुमन्त्रम् आहूय सुनिर्यद् यद् वस्तु आनेतुं त्वाम् आज्ञापयति तत् तत्समानय, श्वो भूते रघुनन्दनं यौवराज्ये अभिषेक्ष्यामि इत्युवाचेति शेष।

७। स सुमन्त्रस्तथा इति राजवाक्यमङ्गीकृत्य किं करोमि किं किं वस्त्विहाऽऽनेतव्यम्, किं किं कार्यं वाऽनुष्ठेयमिति मुनिं वशिष्टम् अभाषत परिपप्रच्छेत्यर्थ।

८। षोडशेति कन्यकान्वयि। वाल्मीकिनापि कन्यकानामष्टसख्या द्विरुक्ता।

अष्टौ कन्याश्च रुचिरा मत्ता वरवारण।"
अष्टौ कन्याश्च माङ्गल्या वराभरणभूषिता॥

गज इत्युत्तरान्वयि। रा०।

९। स्वर्णकुम्भा इति। वाल्मीकीयेऽपि—

स्थाप्यन्तांनव⁸⁵⁶ वैयाघ्रत्रीणि⁸⁵⁷ चर्माणिवाऽऽनय⁸⁵⁸।
श्वेतच्छत्रं रत्नदण्डं मुक्तामणिविराजितम्॥१०॥

दिव्यमाल्यानि वस्त्राणि दिव्यान्याभरणानि च।
मुनयः सत्कृतास्तत्र⁸⁵⁹ तिष्ठन्तु कुशपाणयः॥११॥

नर्त्तक्यो वारमुख्याश्च गायका वैदिकास्तथा⁸⁶⁰।
नानावादित्रकुशला वादयन्तु नृपाङ्गणे॥१२॥

हस्त्यश्वरथपादाता बहिस्तिष्ठन्तु सायुधाः।
नगरे यानि तिष्ठन्ति देवतायतनानि च।
तेषु प्रवर्ततां पूजा नानाबलिभिरावृता॥१३॥

____________________________________________________________________________________________

१०। नरो०।वयाघ्राणि च तानि त्रीणि चेति तानि तथा। रत्नखचितं दण्डं यस्य तत्तथा।

११। नरो०।दिव्यमाल्यानि विलक्षणमाल्यानि।

१२। नरो०। वारमुख्या वेश्या। वैदिका वेदपाठकाः। वाद्यचतुष्टयं वादित्रम्।

___________________________________________________________________________________________

सौवर्णान् वानरेन्द्राणां चतुर्णाञ्चतुरो घटान्।
ददौ क्षिप्रं सुग्रीव सर्वाभरणभूषितान्॥ ७।१३०।४९।
नदीशतानां पञ्चानां जल कुम्भैरुपाहरन्। इति ७।१३३।५३।

तत्प्रमाणञ्च राजनीतिरत्नाकरे—

सौवर्ण स्थापयेत्तत्र कलसं दृढमग्रत।
पूरयेत् सर्वतीर्थाद्भिर्गाङ्गेन पयसाऽथवा॥ इति। (राजनीति० ८३ पृ०)

१०। व्याघ्रचर्माणि नव वा त्रीणि वा भद्रपीठास्तरणार्थमित्यर्थः। रा०।

वैयाघ्रचर्माणि अभिषेक्ष्यमाणराजोपवेशनार्थम्। तथा च—

सभामध्ये व्याघ्रचर्मोपरि स्थितम्।
सुहृदविप्रवणिग्वीथिमन्त्रिसम्बन्धिसन्निधौ।
अभिपिञ्चेच्छान्तिमन्त्रैपल्लवानीततज्जलै॥ (राजनीतिरत्नाकर० ८३पृ०)

१२। वारमुख्या वार सङ्केतदिनमेव मुख्यं भर्त्तृनियमे यासां ता वेश्या इत्यर्थः। रा०।

१३। नानाबलिभिः पूजोपकरणै। रा०।

‘बलिः पूजोपहारः स्या’दिति कोष।

राजानः शीघ्रमायान्तु नानोपायनपाणयः॥१४॥
इत्यादिश्य मुनि श्रीमान् सुमन्त्रं नृपमन्त्रिणम्⁸⁶¹।
स्वयं जगाम भवनं राघवस्याति शोभनम्⁸⁶²॥१५॥

रथमारुह्य भगवान् वशिष्ठो मुनिसत्तमः।
त्रीणि कक्षाण्यतिक्रम्य रथात् क्षितिमवातरत्॥१६॥

अन्तप्रविश्य भवनं⁸⁶³स्वाचार्यत्वादवारितः⁸⁶⁴।
गुरुमागतमाज्ञाय रामस्तूर्णं कृताञ्जलि॥१७॥

प्रत्युद्गम्य नमस्कृत्य दण्डवद् भक्तिसंयुतः।
स्वर्ण पात्रेण⁸⁵⁵ पानीयमानिना याऽऽशु⁸⁶⁵ जानकी॥१८॥

१४। नरो०। नाना उपायनानि उपढौकनानि पाणौ येषाम्, ते तथा।

१६। नरो०। मुनिसत्तमो मुनिश्रेष्ठ। कक्षाणि द्वाराणि। अवातरद् अवारोहत्।

१७। नरो०। भवनान्त प्रविश्याऽऽचार्यत्वादवारित इत्यन्वय। यद्वा स्थित इत्यध्याहार्यम्। भवनं गृहम्। अन्तर्मध्यम्। तूर्णं शीघ्रम्। कृताञ्जलि पुटीकृतहस्त।

१८। नरो०। प्रत्युद्गम्य आदरादुत्थाय। पानीयं जलम्।

____________________________________________________________________________________________

१६। त्रिणीति। अत्र वाल्मीकेर्भङ्गीवैशिष्टयम्—

‘स रामभवन प्राप्य पाण्डुराभ्रचयोपमम्।
तिस्र कक्ष्या रथेनैव विवेश मुनिसत्तमः॥

तमागतमृर्षि रामस्त्वरमाण ससंभ्रम।
मानयिष्यन् स मानार्हं निश्चक्राम निवेशनात्॥

अभ्येत्य त्वरमाणश्च रथाभ्यासं मनीषिण।
ततोऽवतारयामास परिगृह्य रथात् स्वयम्॥ इति २।४। ५-७।

१७। आचार्थत्वादतिवृद्धत्वाच्च द्वारपालैरवारितो भवनं प्रविश्यान्तोऽन्त पुर प्रविष्ट इति शेष। रा०।

१८। पानीयमानिनाय, अर्घ्यपाद्यार्थमिति भाव। रा०।

रत्नासने समावेश्य पादौ प्रक्षाल्य भक्तितः।
तदपः⁸⁶⁶ शिरसा धृत्वा सीतया सह राघवः।
धन्योऽस्मीत्य ब्रवीद्रामस्तव⁸⁶⁷ पादाम्बुधारणात्॥१९॥

श्रीरामेणैवमुक्तस्तु प्रहसन् मुनिरब्रवीत्।
त्वत्पादसलिल धृत्वा धन्योऽभूद् गिरिजापतिः॥२०॥

ब्रह्माऽपि मतृपिता ते⁸⁶⁸ हि पादतीर्थहताशुभः।
इदानीं भाषसे यत्त्वं लोकानामुपदेशकृत्॥२१॥

जानामि त्वां परात्मान लक्ष्म्या सञ्जातमीश्वरम्।
देवकार्या र्थसिद्ध्यर्थं⁸⁶⁹ भक्तानां भक्तिसिद्धये॥२२॥

__________________________________________________________________________________________

१९। नरो०। रत्नासने रत्नखचितासने समावेश्य उपवेश्य।

२०। नरो०।गिरिजापति शिव।

२१। नरो०। पादतीर्थेन पादजलेन हतानि अशुभानि पापानि यस्य स तथा। यद् यस्मात् त्वं लोकानामुपदेशकृत् अत इदानीं धन्योऽस्मीति भाषसे इत्यन्वय।

२२। नरो०। यद्यहं परमात्मा तदा मम जन्म किमर्थमित्यपेक्षायामाह—देवकार्यार्थसिद्धार्थमिति। देवानां कार्या कर्तुं योग्या येऽर्था प्रयोजनानि तन्निष्पत्त्यर्थमित्यर्थः। न केवलं देवकार्यसिद्धार्थं तव जन्म इति सूचयन्नाह—भक्तानामिति। तव मूर्तिं विना भक्तानामर्चनध्यानचरणारविन्दस्तवादिरूपा भक्तिर्न सिध्यतीति भाव।

__________________________________________________________________________________________

२१। [इदानीमित्यादि। लोकानामुपदेशकृदिति लोकोपदेशार्थम्। यदुक्तं गीतासु—

यद् यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जन।
स यत् प्रमाण कुरुते लोकस्तदनुवर्त्तते॥ ३।२१ इति। गो०]

ब्रह्माऽपि मत्पितेति। वशिष्ठादीनां ब्रह्मजनकत्वमाह श्रीमद्भागवते तृतीयस्कन्धे द्वादशाध्याये—

‘अथाभिध्यायत सर्गं दश पुत्रा प्रजज्ञिरे।
भगवच्छक्तियुक्तस्य लोकसन्तानहेतवः॥
मरीचिरत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्य पुलहः क्रतुः।
भृगुर्वशिष्ठो दक्षश्च दशमस्तत्र नारद॥
उत्सङ्गान्नारदो यज्ञे दक्षोऽङ्गुष्ठात् स्वयम्भुव।
प्राणादवशिष्ठः सञ्जातो भृगुस्त्वचि करात् क्रतु॥ २१—२३ इति।

२२। भक्तिसिद्धये इत्यनेन सर्वेतरस्वरूपापेक्षया रामस्वरूपभक्तिरेव सर्वेष्टसाधनमिति सूचितम्। रा०।

रावणस्य वधार्थाय जातं जानामि राघव।
तथाऽपि देवकार्यार्थ गुह्य नोद्घाट्याम्यहम्॥२३॥

यथा त्व मायया सर्वं करोषि रघुनन्दन।
तथैवानुविधास्येऽहं शिष्यस्त्वं गुरु रित्यहम्⁸⁷⁰२४॥

गुरूर्गुरुणां⁸⁷¹ त्व देव पितॄणां त्वं पितामहः।
अन्तर्यामी जगद् यन्त्रवाहक⁸⁷² स्त्वमगोचर॥२५॥

____________________________________________________________________________________________

२३-२४। नरो०। पृथिव्यां तवजन्मनो मुख्यप्रयोजनं रावणवध इति सूचयन्नाह—रावणस्य वधार्थायेति। धृतमानुषरूपस्त्वं यदि न स्यास्तदा रावणश्चिरजीवी स्यादिति भाव। तथाऽपि ज्ञाततत्वत्वेऽपि। उद्घाटयामि प्रकटयामि। तदेवोपपादयति—यथेत्यादिना। अनुविधानप्रकारमाह—शिष्यस्त्व गुरुरित्यहमिति।

२५। नरो०। पित्रादीनां गुरुस्त्वं कथं मम गुरुर्न भविष्यसीति चेत्तत्राऽऽह—गुरुर्गुरुणामिति। उपदेष्टृणामप्युपदेष्टेत्यर्थ। बहुवचनमत्राशेषत्वसूचनार्थम्। दशरथपुत्रं मां कथमेवं ब्रवीषीति चेत्तत्राऽऽह—पितॄणां त्वमिति। पितॄणां दक्षादीनाम्। ननु सर्वोपदेशकत्व तावदन्तर्यामिणपुरुषस्य, पितॄणां पितामहत्वमपि जगज्जनकस्य तस्यैव, दशरथपुत्रस्य मम तत् कुत इत्यत आह—अन्तर्यामीत्यादि। अन्तर्यामी सर्वान्तस्थायी। जगद्यन्त्रवाहक इति जगदेव यन्त्र मायया तद्भ्रामक इत्यर्थ। अथ च अन्योऽपि बलीवर्दद्वारा यन्त्र भ्रमयति। यद्यहमन्तर्यामी तदा सर्वेमां ज्ञातुमीश्वरा इति चेत्तत्राऽऽह—अगोचर इति, मनसोऽगोचर इत्यर्थ।

___________________________________________________________________________________________

२३। [तथाऽपीति। गुह्यञ्चेद घटयाम्यहमिति। यद्येतद् गुह्यं तथाऽप्यहं घटयामि अभिषेकादिचेष्टां कारयामि। यद्वा एतद् गुह्यमिति कृत्वा घटयामि शिष्यमिव त्वां चेष्टयामि। गो०]

२४। त्वं मावयेति। माययाच्छादितस्वस्वरूपो यथा व्यवहरसि तथैव त्वयि शिष्यत्वेन गुरुर्भूत्वाऽहं व्यवहरिष्यामीत्यर्थ। रा०।

२५। गुरुणामस्मद्गुरूणां ब्रह्मादीनाम्। तत्रैव हेतुमाह—अन्तर्यामीति। अन्त स्थित्वा सर्वनियामक, अगोचरो वाङ्मनसोरप्यविषय। स्वाधीनसम्भवत्वं मायाधिष्ठातृत्वात्। रा०।

[अन्तर्यामीत्यादि। अन्तर्यामी बुद्ध्यादिप्रेरकसन्, जगद् यन्त्रमिव त्वदधीनप्रवृत्तत्वात्, तस्य वाहकप्रवर्त्तकः। अगोचरो बुद्ध्यादेरविषयः। ‘यतो वाचो निवर्त्तन्ते अप्राप्य मनसा सह’ तैत्ति० २।४।१ इति श्रुतेः। गो०]

शुद्धसत्त्वमयं देहं धृत्वा स्वाधी⁸⁷³ नसम्भवम्⁸⁷⁴।
मनुष्य इव लोकेऽस्मिन् भासि त्वं योगमायया॥२६॥

पौरोहित्यमह जाने विगर्ह्य⁸⁷⁵दूष्यजीवनम्⁸⁷⁶।
इक्ष्वाकूणां कुले रामः परमात्मा जनिष्यते।

इति ज्ञात⁸⁷⁷ मया पूर्व ब्रह्मणा कथित पुरा॥२७॥
ततोऽहमाशया⁸⁷⁸ राम तत्र सम्बन्धकाङ्क्षया।

अकार्यं⁸⁷⁹गर्हितमपि तवाऽऽचार्यत्वसिद्धये।
ततो मनोरथो मेऽद्य फलितो रघुनन्दन॥२८॥

त्वदधीना महामाया सर्व लोकैकमोहिनी⁸⁸⁰।
मां यथा मोहयेन्नैव तथा कुरु रघूद्वह⁸⁸¹॥२९॥

____________________________________________________________________________________________

२६। नरो०। तर्हि कथमह शरीरीति चेत्तत्राऽऽह—शुद्धसत्त्वमयमिति। रजस्तमोऽसपृक्तसत्त्वविकारमित्यर्थ, शुद्धसत्त्वस्वरूपमित्यर्थो वा। योगमायया अचिन्त्यशक्त्या।

२७। नरो०।तर्हीद विगर्हितं दृष्टफल कर्म कृत्वा वृथा कथं काल नयसीति चेत्तत्राऽऽह—पौरोहित्यमित्यादि। यतो दूष्यजीवन पौरोहित्यं पुरोहितकर्म, अतो विगर्ह्यमहं जाने इत्यन्वय। दृष्यजीवन दूष्यजीवनोपायमित्यर्थ। परलोकयात्रानिर्वाहक कमैवानवद्यमिति, भाव। तर्हि त्यज्यतामिति चेत्तत्राऽऽह—इक्ष्वाकूणामित्यादि।

२८। नरो०। ततः प्रभृतीति शेषः। आशया दीर्घतृष्णया। सम्बन्धमाकाङ्क्षति विषयीकरोति सम्बन्धाकाङ्क्षा तथा। अकार्यं कर्तुमयोग्यम्। गर्हितमपि निन्दितमपि न त्यजामीति शेष। किं-सम्बन्धिकात्रेत्यपेक्षायामाह—तवाऽऽवार्यत्वसिद्धये इति। तत इक्ष्वाकुकुले तव जननात्।

२९। नरो०। मम गुरुत्वे तव किं स्यादिति चेत्तत्राऽऽह—त्वदधीनेत्यादि। स्वतन्त्रा माया कथं मम वचनस्था भविष्यतीति चेत्तत्राऽऽह—त्वदधीनेति। तव मोहने

______________________________________________________________________________________

२६। [ननु देही कथमन्तर्यामी भवत्वित्याह—शुद्धसत्वमयमिति, न तु प्राकृतम्। ननु जीववज्जन्मादिदर्शनात् कथं शुद्धसत्वमयत्वं तत्राऽऽह—स्वाधीनसम्भव इति। स्वाधीन स्वेच्छाविलसितः सम्भवो जन्म यस्य स। जीवस्तु कर्माधीनतया जायते इति विशेष। गो०]

स्वाधीनसम्भवमिति। स्वाधीन स्वेच्छायत्त सम्भव उत्पत्तिर्यस्य तम्।

गुरुनिष्कृतिकामस्त्वं यदि देह्येतदेव⁸⁸² मे।
प्रसङ्गात् सर्वमप्युक्त न वाच्यं कुत्रचिन्मया॥३०॥

राज्ञा दशरथे नाहं⁸⁸³ प्रेषितोऽस्मि रघूद्वह⁸⁸⁴।
त्वामामन्त्रयितुं राज्ये श्वोऽभिषेक्ष्यति राघव॥३१॥

अद्य त्वं सीतया सार्द्धमुपवासं यथाविधि।
कृत्वा शुचिर्भूमिशायी⁸⁸⁵ भव राम जितेन्द्रिय॥३२॥

गच्छामि राजसान्निध्य त्वन्तु प्रातर्गमिष्यसि।
इत्युक्त्वारथमारुह्य ययौ राजगुरुर्द्रुतम्॥३३॥

रामोऽपि लक्ष्मणं दृष्ट्वाप्रहसन्निदमब्रवीत्।
सौमित्र यौवराज्ये मे श्वोऽभिषेको भविष्यति॥३४॥

निमित्तमात्रमेवाह कर्ता भोक्ता त्वमेव हि।
मम त्व हि बहिः प्राणो⁸⁸⁶ नात्र कार्या विचारणा॥३५॥

____________________________________________________________________________________________

तस्या कथ सामर्थ्यमिति चेत्तत्राऽऽह—सर्वलोकैकमोहिनीति। अशेषजनप्रधानमोहिनीत्यर्थ। मोहयेद् विवेकशून्यं कुर्यादित्यर्थ।

३०। नरो०। गुरुनिष्कृतिकामो गुरुनिस्तारकामः।

३१। नरो०।आमन्त्रयितुं सम्बोधयितुम्।

३२। नरो०। भव इत्यादिना अद्य स्त्री न गन्तव्येति सूचितम्।

३५। नरो०। प्राणशब्देनान्त करणमप्यधीयते तद्वारणाय बहिरित्युक्तम्। यद्वा दश प्राणा विद्यन्ते, तेषां मध्ये यान् बिना जीवशरीरे स्थातुं न शक्नोति ते बहिप्राणा। अथवा शरीरस्थप्राणव्यतिरिक्तप्राणत्वं सूचयन्नाह—बहिप्राण इति। प्राणान् विना यथा नाहं शरीरी तथा त्वां विनाऽपीति भावः।

______________________________________________________________________________________

३०। गुरुनिष्कृतिकामो गुरौ प्रत्युपकारकरणेच्छु। रा०।

गुरोर्निष्कृति संसारबन्धनादिति भाव, तत्र कामोऽभिलाषो यस्य स त्वम्।

३३। प्रातर्गमिष्यसि राजसान्निध्यं वनञ्चेति भाव। रा०।

३५। कर्त्ता राज्यकर्त्ता। भोक्ता राज्यसुखभोक्ता। अनेन स्वकर्त्तृत्वादिराहित्यमपि ध्वनितम्। मम त्वं हि बहि प्राण इति। अनेन शेषांशरूपत्वात्तस्य प्राणधारकत्वरूपं जीवत्वं दर्शितम्। रा०।

ततो वशिष्ठेन यथा भाषितं तत्तथाऽकरोत्।
वशिष्ठोऽपि नृपं गत्वा कृतं⁸⁸⁷ सर्वं न्यवेदयत्॥३६॥

वशिष्ठस्य पुरो राज्ञा ह्युक्तं रामाभिषेचनम्।
यदा⁸⁸⁸ तदैव नगरे श्रुत्वा कश्चित् पुमाञ्जगौ।

कौशल्यायैराममात्रे सुमित्रायै तथैव च॥३७॥
श्रुत्वा⁸⁸⁹ ते हर्ष सम्पूर्णे⁸⁹⁰ ददतु हरिमुत्तमम्⁸⁹¹।

तस्मै ततः प्रीतमना कौशल्या पुत्रवत्सला।
लक्ष्मीं पर्यचरद्देवींरामस्यार्थप्रसिद्धये⁸⁹²॥३८॥

सत्यवादी दशरथः करो त्येव⁸⁹³ प्रतिश्रुतम्।
कैकेयीवशगःकिन्तु कामुकः किं करिष्यति।
इति व्याकुलितात्मा⁸⁹⁴ सा दुर्गा⁸⁹⁵ देवीमपूजयत्॥३९॥

एतस्मिन्नन्तरे देवा देवीं⁸⁹⁶ वाणीमचोदयन्।
गच्छ देवि भुवो लोकमयोध्यायां प्रयत्नत॥४०॥

____________________________________________________________________________________________

३८। नरो०। पुत्रवत्सला पुत्रविषयकस्नेहयुता। पर्यचरदपूजयत्। अर्थप्रसिद्धये प्रयोजननिष्पत्तये।

३९। नरो०। व्याकुलितात्मा व्याकुलचित्ता।

____________________________________________________________________________________________

३८। तस्मै ददतुरित्यन्वय। ततप्रीतमना कौशल्या रामस्यार्थप्रसिद्धये अर्थोऽभिषेकरूपस्तस्य प्रसिद्धये, लक्ष्मीं पर्यचरत् पूजयामास। लक्ष्म्या अर्चनेन तादृशराजैश्वर्यलाभभाग् भविष्यतीति भाव।

३९।सत्यवादीति यदुक्त कामुकत्वात् तत्र विकल्पमुदघाटयन्ती प्रस्तौति—कैकेयीवशगइति। कामवशगस्य किमप्यकार्यं नास्तीति भाव। तादृशे विप्रश्ने सञ्जाते तत्प्रतीकारमवश्यमेव कार्यमित्याह—दुर्गामिति।

‘दुर्गात्तारयसे दुर्गे तेन दुर्गा स्मृता जनै’

इत्युक्तरीत्या सकलसङ्कटपरित्राणकारिणीं तामपूजयदित्यर्थ।

४०। दैवीं कुम्भकर्णस्य निद्रावरव्याहारादिना देवानामुपकर्त्त्रीम अयोध्यायामयोध्याप्रदेशावच्छिन्नं भूवो लोक गच्छेत्यन्वयः। रा०।

रामाभिषेकविनघ्नार्थं यतस्व ब्रह्मवाक्यत।
मन्थरां प्रविशस्वऽऽदौकैकेयीञ्चततपरम्⁸⁹⁷॥४१॥

ततो विघ्न समुत्पन्ने पुनरेहि दिवं शुभे।
तथेत्युक्त्वातथा चक्रे प्रविवे शाथ⁸⁹⁸ मन्थराम्॥४२॥

साऽपि कुञ्जात्रिवक्रातु प्रासादाग्रमथाऽऽरुहत्।
नगर परितो दृष्ट्वा सर्वतः समलङ्कृतम्॥४३॥

नानातोरणसम्बाध⁸⁹⁹ पताकाभिरलङ्कृतम्।
सर्वात्सवसमायुक्तं विस्मिता पुनरागमत्⁹⁰⁰॥४४॥

धात्री पप्रच्छ मातः⁹⁰¹ किं नगर समलङ्कृतम्।
नानोत्सवसमायुक्ता कौशल्या चातिहर्षिता।
ददाति विप्रमुख्येभ्यो वस्त्राणि विविधानि च॥४५॥

____________________________________________________________________________________________

४१। नरो०। युष्माकं वाक्येन कथमह गमिष्यामीति चेत्तत्राऽऽहु—ब्रह्मवाक्यत इति। सूचकं विना कार्यसिद्धिर्न भवेदित्यभिप्रेत्याऽऽहु—मन्थरामित्यादि। सरस्वत्या प्रवेशं विना कैकेयी कटुवाक्य वक्तुं न शक्ष्यतीत्यभिप्रेत्याऽऽह—कैकेयीञ्चेत्यादि।

४२। नरो०। प्रविश्यैवाऽऽगतायां प्रत्यूहो न भविष्यतीति हृदि निधायाऽऽहु—ततो विघ्ने इत्यादि।

४३। नरो०। त्रिषु प्रदेशेषु वक्रा त्रिवक्रा। प्रासादाग्र देवगृहाग्रंराजगृहाग्रंवा। परितः सर्वतः।

४४। नरो०। नानातोरणसम्बाधम् अनेकतोरणव्याप्तम्। अलङ्कृतं भूषितम्। विस्मिता प्राप्तविस्मया।

____________________________________________________________________________________________

वाल्मीकीये देवानां वाणीप्रेरणात्मको वृत्तान्तो न दृश्यते।

४१। भुवो लोकमिति सामान्येनोक्त्वातत्रायोध्यायां रामाभिषेकविघ्नार्थं यतस्वेति विशद्योक्तम्।

४२। तथेति देववाक्यं स्वीकृत्य तथा चक्रे भूलोकमगात्। अथात परं मन्थरां प्रविवेशेत्यर्थ।

४३। सा वाण्याविष्टा। त्रिषु कटौ उरसि कण्ठे च चक्रा। रा०।

तामुवाच तदा⁹⁰² धात्री रामचन्द्राभिषेचनम्।
श्वो भविष्यति तेनाद्य सर्वतोऽलङ्कृतं पुरम्॥४६॥

तच्छ्रु त्वा त्वरित गत्वा⁹⁰³ कैकेयीं वाक्यमब्रवीत्।
पर्यङ्कस्थां विशालाक्षीमेकान्ते पर्यवस्थिताम्॥४७॥

किं शेषे दुर्भगे मूढे महद् भयमुपस्थितम्।
न जानीषेऽतिसौन्दर्यमानिनी मत्तगामिनी॥४८॥

रामस्यानु⁹⁰⁴ ग्रहाद्राज्ञ⁹⁰⁵ श्वोऽभिषेको भविष्यति।
तच्छ्रुत्वा सहसोत्थाय कैकेयी प्रियवादिनी॥४९॥

तस्यैदिव्य ददौ स्वर्णनूपुरं रत्नभूषितम⁹⁰⁶्।
हर्षस्थाने किमिति⁹⁰⁷ मे कथ्यते भयमागतम्॥५०॥

भरतादधिको राम प्रियकृन्मे प्रियंवद।
कौशल्यां मां समं⁹⁰⁸ पश्यन् सदा शुश्रूषते हि माम्॥५१॥

रामाद्भयं किमापन्नं तव मूढे वदस्व मे।
तच्छ्रुत्वा विषसादाथ कुब्जाकारणवैरिणी॥५२॥

शृणु मद्वचन देवि यथार्थ⁹⁰⁹ ते महद् भयम्।
त्वां तोपयन् सदा राजा प्रियवाक्यानि भाषते॥५३॥

____________________________________________________________________________________________

४७। नरो०। दासी तादृशं वाक्यं वदन्ती कथं शङ्कां नाऽऽप चेत्तत्राऽऽह—एकान्तेइति।

४८। नरो०। मूढे मोहविशिष्टे कर्त्तव्याकर्त्तव्यविवेकशून्ये इति यावत्।

५१। नरो०। सममिति क्रियाविशेषणम्।

५२-५८ । नरो०। विषसाद विषादं प्राप्तवती। इदानीं मन्थरा कथं प्रतिकूलेति चेत्तत्राऽऽह—कारणवैरिणीति। कारणमत्र सरस्वत्या प्रवेश। निरस्ताऽपि मन्थरा सरस्वती-

___________________________________________________________________________________________

४८। पुत्रस्य राज्याप्राप्त्या दुर्भगे, तच्चिन्ताराहित्याच्च मूढे। रा०।

४९। राज्ञो दशरथस्यानुग्रहाद् रामस्याभिषेको भविष्यतीत्यन्वय।

५२। कारणेन वाणीप्रवेशरूपेण वैरिणी वैरमापन्ना। अकारणवैरिणीति च्छेद इतिकश्चित्।रा०।

कामुकोऽतथ्यवादी व त्वां वाचा परितोषयन्⁹¹⁰।
कार्यं करोति तस्या वै राममातुः सुपुष्कलम्॥५४॥

मनस्येतन्निधायैव⁹¹¹ प्रेषयामास ते सुतम्।
भरतं मातुलकुले⁹¹² प्रेषयामास सानुजम्॥५५॥

सुमित्रायाः समीचीनं भविष्यति न सशय।
लक्ष्मणो राममन्वेति राज्य सोऽनुभविष्यति॥५६॥

मरतो राघवस्याग्रे किङ्करो वा भविष्यति।
विवास्यते वा नगरात् प्राणैर्वा हाप्यतेऽचिरात्⁹¹³॥५७॥

त्वन्तु दासीव कौशल्यां नित्यं परिचरिष्यसि।
ततोऽपि⁹¹⁴ मरण श्रेयो यत् सापत्नैः⁹¹⁵पराभवः॥५८॥

अतः शीघ्र यतस्वाद्य भरतस्याभिषेचने⁹¹⁶।
रामस्य वनवासार्थ वर्षाणि नव पञ्च⁹¹⁷ च॥५९॥

_________________________________________________________________________________________

प्रभावात् ‘शृणु देवि मदवचन यथार्थं ते महद् भयमि’ त्युक्त्वा’त्वा’ मित्यादि ’ सानुजमि’ त्यन्तेन पदसमूहेन दशरथस्य शठत्वं दर्शयित्वा ‘सुमित्राया’ इत्यादि’ अनुभविष्यती’ त्यन्तेन पदसमूहेन सुमित्राया श्रेयो दर्शयित्वा ‘भरत’ इत्यादि ‘पराभव’ इत्यन्तेन पदसमूहेन श्रेयांसि दर्शयति। प्रियवाक्यानि मम त्व प्राणादपि प्रियाऽसीत्यादीनि। कामुक इत्यनेन धर्माधर्मविवेचनशून्यत्व सूचितम्। अतथ्यवादीत्यनेनाङ्गीकृतानिर्वाहकत्व सूचितम्। सुपुष्कलमतिसुवृहत् स्वल्पकार्यकरणे क्षमा स्यादिति भावः। सापत्नै शत्रुभि। समीचीन मङ्गलम्। ततश्चिरकालवनवासात्।

__________________________________________________________________________________________

५४। अतथ्यवादी अयथार्थवादी मिथ्यावादीति यावत्। पुष्कल पर्याप्तम्।

५५। अतिदु खावेशात् प्रेषयामासेति पुनरुक्तिर्न दोषाय। रा०।

[मनस्येत्यादि। एतदेव सानुजं भरतं वञ्चयन् रामाय राज्य दास्यामीति मनसि निधाय ते सुतं सानुजं मातुलकुलं प्रति प्रेषयामास, तत्र गमनानुमोदनेन इच्छां कारितवान्, न केवलमेतावत् किन्तु प्रेषयामास च। इषु इच्छायाम् इषु गताविति धातुद्वयस्य रूपम्। गो०]

५६। कथं सुमित्रायासमीचीनमित्याह—लक्ष्मण इति।

५९। अभिषेचने इति विषयसप्तमी। नव पञ्च चतुर्दश। रा०।

ततो⁹¹⁸ रूढोऽभये⁹¹⁹ पुत्रस्तव राज्ञिभविष्यति।
उपायं ते प्रवक्ष्यामि पूर्वमेव सुनिश्चितम्⁹²⁰॥६०॥

पुरा देवासुरे युद्धे राजा दशरथः स्वयम्।
इन्द्रेण याचितो धन्वी सहायार्थ महारथ॥६१॥

जगाम सेनया सार्द्धं त्वया सह⁹²¹ शुभानने।
युद्धं प्रकुर्वतस्तस्य राक्षसैः सह धन्विन॥६२॥

तदाक्षकीलो⁹²² न्यपतच्छिन्नस्तस्य न वेद् स।
त्वन्तु हस्त समावेश्य कीलरन्ध्रेऽतिधैर्यत⁹²³॥६३॥

स्थितवत्यसिता पाङ्गी⁹²⁴ पतिप्राणपरीप्सया।
ततो हत्वाऽसुरान्⁹²⁵ सर्वान् ददर्श त्वामरिन्दम॥६४॥

__________________________________________________________________________________________

६०। नरो०।रूढ स्थिराधिकार। उपाय विना कथमह यतेयेति चेत्तत्राऽऽह—उपायमित्यादि।

६१।नरो०। देवाश्चअसुराश्चयत्र तस्मिन्।

६३। नरो०। अक्षकीलो रथाबयवशङ्कु।

६४। नरो०। असितापाङ्गी कृष्णापाङ्गी। पतिप्राणपरीप्सया पतिप्राणपालनेच्छया।

____________________________________________________________________________________________

६०। हे राज्ञि, अभयेऽभयस्थाने भयरहिते तव पुत्रो रूढो राज्ये दृढो भविष्यतीत्यर्थ। ननु वयसा सर्वगुणैश्च ज्येष्ठे विद्यमाने कथ कनीयसो मे पुत्रस्य राज्यमत आह—उपायमिति। रा०।

६१। पुरा देवासुरे युद्धे इति। देवासुरयुद्धमधिकृत्याऽऽह वाल्मीकि—

पुरा देवासुरे युद्धे युद्धसह्यपतिस्तव।
याचितो देवराजेन युद्धं कर्त्तुमितो गत॥

दिशमास्थाय केकेयिदक्षिणां दण्डकां प्रति।
वैजयन्तमिति ख्यात पुरं यत्र तिमिध्वज॥

स शम्बर इति ख्यातो बहुमायो महासुर।
ददौ शक्राय सग्राम देवसङ्घैरनिर्जित॥

तस्मिन् महति संग्रामे राजा शस्त्रपरिक्षत।
विजित्याभ्यागतो देव त्वयोपचरितस्वयम्॥ इत्यादि। २।८।११-१४।

६३-६४। अक्षकीलो रथाक्षकील इत्यर्थ। तस्य छिन्नो न्यपतत् स दशरथो न वेद। तत्कीलरन्ध्र कीलस्थाने स्वहस्तं दत्त्वा त्वं स्थितवतीत्यन्वय। रा०।

आश्चर्य परम लेभेत्वामालिङ्गय मुदाऽन्वितः।
वृणीष्व यत्ते मनसि वाञ्छितं वरदोऽस्म्यहम्।
वरद्वय वृणीष्व त्वमेव राजाऽवदत्⁹²⁶ स्वयम्॥६५॥

त्वयोक्तो⁹²⁷ वरदो राजन् यदि दत्तं वरद्वयम्।
त्वय्येव तिष्ठतु चिर⁹²⁸ न्यासभूतं ममानघ⁹²⁹॥६६॥

यदामेऽक्सरोभूयात्तदा देहि⁹³⁰ वरद्वयम्।
तथेत्युक्त्वास्वय⁹³¹ राजा मन्दिरं व्रज⁹³² सुव्रते॥६७॥

त्वत्त⁹³³ श्रुत मया पूर्वमिदानीं स्मृतिमागतम्।
अत शीघ्रं प्रविश्याद्य क्रोधागारं⁹³⁴ रुषाऽन्विता॥६८॥

विमुच्य सर्वाभरण सर्वतो विनिकीर्य च।
भूमावेव शयाना त्व तूष्णीमातिष्ठ भामिनी।
यावत् सत्य⁹³⁵ प्रतिज्ञाय राजाऽभीष्ट करोति⁹³⁶ ते॥६९॥

श्रुत्वा त्रिवक्रयोक्त तत् तदाकैकेयनन्दिनी⁹³⁷।
तथ्यमेवाखिल मेने दुसङ्गाहितविभ्रमा॥७०॥

तामाह केकयी⁹³⁸ दुष्टा⁹³⁹ कुतस्ते⁹⁴⁰ बुद्धिरीदृशी।
एव⁹⁴¹ त्वां बुद्धिसम्पन्नां न जाने वक्रसुन्दरि॥७१॥

भरतो यदि राजा मेभविष्यति सुत प्रिय।
ग्रामाञ्छत प्रदास्यामि मम त्व प्राणवल्लभा॥७२॥

__________________________________________________________________________________________

७०। नरो०। दुसङ्गेनआहितो जनितो विभ्रमो यस्यासा तथा।

______________________________________________________________________________________

६७। तथेत्युक्ता। हे सुवते, मन्दिरं ब्रज युद्धभूमेशिविरं व्रजेति स्वयमुक्त्वानिति शेष।रा०।

६९। सत्यं तत्पूर्वक शपथपूर्वकमिति यावत्, तथा प्रतिज्ञाय राजा तेऽभीष्टं यावत्करोति तावन्मौन कुर्वित्यर्थ। रा०।

७०। दुसङ्गेन जातविभ्रमा अहितेऽपि हितबुद्धिमती, दुष्टा दुष्टभावा। रा०।

अखिल समग्रं कुब्जयोक्त सर्वमिति भाव तथ्य यथार्थं मेने।

इत्युक्त्वाकोपभवनं प्रविश्य सहसा⁹⁴² रुषा।
विमुच्य सर्वाभरण परिकीर्य समन्ततः।

भूमौ शयाना मलिना मलिनाम्बरधारिणी॥७३॥
प्रोवाच⁹⁴³शृणुमे कुब्जेयावद्रामो वन व्रजेत्।

प्राणांस्त्यक्ष्येऽथवा वक्रे शयिष्ये तावदेव हि॥७४॥
निश्चय कुरु कल्याणि कल्याणं ते भविष्यति।
इत्युक्त्वाप्रययौ कुब्जा गृह साऽपि तथाऽकरोत्॥७५॥

धीरोऽत्यन्तदयाऽन्वितोऽपि सुगुणाचारान्वितो वाऽथवा
नीतिज्ञो विधिवाददेशिकपरो विद्याविवेकोऽथवा।

दुष्टाना मतिपाप⁹⁴⁴भावितधियां सङ्ग सदा चेद् भजेत्
तद्बुद्धया परिभावितो⁹⁴⁵ व्रजति तत्साम्य क्रमेण स्फुटम्⁹⁴⁶॥७६॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसवादे अयोध्याकाण्डे द्वितीयोऽध्याय॥२॥

__________________________________________________________________________________________

७३। नरो०। मलिनाम्बरधारिणी मलिनवस्त्रधारिणी।

७६। नरो०। ककेय्या विपरीतबुद्धर्दुसङ्गजनितत्व द्रढयति—धीर इत्येकेन। धीरो बाह्यविषयत्यागेन मन स्थैर्यवान्। अत्यन्तदयाऽन्वितोऽतिदयालु। सुगुणाचारान्वित इति। गुणा अमात्सर्यादय, आचारा स्नानशौचादय। विधिवाददेशिकपरो वेदभागविशेषवादातिथिपर। विद्यया विवेक कर्त्तव्याकर्त्तव्यविवेचनम्, आत्मानात्मविवेचन वा यस्य तादृश। दुष्टाना क्रोधासूयामात्सर्यादिदोषाश्रयाणाम्। अतिपापेन भाविता व्याप्ताधीर्येषां तेषाम्। तया बुद्ध्या परिभावित सर्वतोभावेन व्याप्तस्वस्वजातीयबुद्ध्याश्रयीकृतो वा। क्रमेण धैर्यनाशादिक्रमेण।

[अयोध्याकाण्डे द्वितीयाध्यायव्याख्या समाप्ता॥२॥]

____________________________________________________________________________________________

७६। अथ कैकेय्याकुब्जासङ्गादिदमविचार्यकारित्वमित्यर्थविशेष सामान्यरूपेणार्थान्तरन्यासेन दर्शयति—धीर इति, महामना इत्यर्थ। सुगुणश्चासावाचारान्वित इत्यर्थ। वाशब्दाश्चार्थे। विधिं वदति तादृशो यो देशिको गुरुप्तत्सेवापरो गुरुसेवया सकलविधेयनिषेध्यार्थज्ञ इत्यर्थ। विद्या वस्तुतत्त्वज्ञानम्, तेन विवेक कर्त्तव्याकर्त्तव्यविचारो यस्य सः। रा०।

[विधिवाददेशिकपर इति, विधिवादो वेदार्थ, तदुपदेशनिष्ठ, विद्यया विवेको विचारो यस्य यस्मिन् वा । गो०]

तृतीयोऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726722787Screenshot2024-09-13215442.png"/>

श्रीमहादेव उवाच—

ततो दशरथो⁹⁴⁷ राजा रामाभ्युदयकारणात्।
आदिश्य मन्त्रि प्रकृती⁹⁴⁸ सानन्दो गृहमाविशत्॥१॥

तत्रादृष्ट्वाप्रियांराजा⁹⁴⁹ किमेतदिति विह्वल।
या पुरा मन्दिरं⁹⁵⁰ तस्याः प्रविष्टेमयि शोभना॥२॥

हसन्ती मामुपायाति सा किं नैवाद्य⁹⁵¹ दृश्यते।
इत्यात्मन्येव सञ्चिन्त्य मन साऽतिविदूयता⁹⁵²॥३॥

पप्रच्छ दासीनिकर कुतोव स्वामिनी शुभा⁹⁵³।
नायातिमां⁹⁵⁴ यथापूर्व मत्प्रिया प्रियदर्शना॥४॥

ता ऊचु क्राधभवन⁹⁵⁵ प्रविष्टा नैव⁹⁵⁶ विद्महे।
कारण तत्र देव त्व गत्वा निश्चेतुमर्हसि॥५॥

____________________________________________________________________________________________

१। रामाभ्युदयकारणाद्रामस्याभ्युदयोऽभ्युत्थानमुन्नतिरिति यावत्, तस्य कारण तस्मात् मन्त्रिप्रकृती मन्त्रिणोवशिष्ठप्रमुखान् अमात्यादीन्, प्रकृती सैनिकप्रजासमूहान्। अत्र वाल्मीकि—

‘आज्ञाप्य तु महाराजो राघवस्याभिषेचनम्।
कैकेय्या प्रियमाख्यातुं विवेशान्तःपुर नृप॥ २।९।१। इति।

२–३।तस्या कैकेय्या मन्दिर प्रविष्टे मयि कैकेयी हसन्ती मामुपायाति साऽद्य किं न द्दश्यतेएतत् किमित्यन्वय। रा०।

इति आत्मनि हृदि एव सञ्चिन्त्य, एवशब्देन चिन्ताविषयीकृत तत्तद्वस्तु न बहि प्रकाशितमिति सूचितम्। अतिविदूयता अतिदु खितेन।

५। प्रविष्टा सेति शेष।कारण रोषागारप्रवेशहेतु वयं नैव विद्महे। देव, त्वं तत्र क्रोधभवनं गत्वेत्यन्वय।

इत्युक्तो भयसन्त्रस्तो राजा तस्याः समीपगः।
उपविश्य शनैर्देहं स्पृशन्⁹⁵⁷ “) वै पाणिनाऽब्रवीत्॥६॥

किं शेषे⁹⁵⁸ वसुधापृष्ठे पर्यङ्कादीन् विहाय च।
मां त्वं खेदयसे भीरु यतो मां नाभिभाषसे⁹⁵⁹॥७॥

अलङ्कारं परित्यज्य भूमौ मलिन वाससा⁹⁶⁰।
किमर्थं ब्रूहि सकलं विधास्ये तव वाञ्छितम्॥८॥

को वा तवाहितं कर्त्ता नारी वा पुरुषोऽपि वा।
स मे दण्ड्यश्च वध्यश्च भविष्यति न संशय॥९॥

ब्रूहि देवि यथा प्रीतिस्तदवश्यं ममाग्रतः।
तदिदानीं साधयिष्ये सुदुर्लभमपि क्षणात्॥१०॥

जानासि त्व मम स्वान्त प्रियं मां त्वद्वशे⁹⁶¹ स्थितम्।
तथाऽपि मां खेदयसे वृथा तव परिश्रम॥११॥

ब्रूहि कि⁹⁶² धनिनं कुर्याद्दरिद्रं ते प्रियङ्करम्।
धनिनं क्षणमात्रेण निर्धनञ्च⁹⁶³ तवाहितम्॥१२॥

ब्रूहि क वा वधिष्यामि वधार्हो वाविमोक्ष्यते⁹⁶⁴।
किमत्र बहुनोक्तेन प्राणान् दास्यामि ते प्रिये॥१३॥

____________________________________________________________________________________________

६। शनैर्मन्दं मन्दं भयत्रस्तत्वेन मन्दस्पर्श। यद्वा शनैरिति अब्रवीदित्यस्य विशेषणम्। भयत्रस्तत्वाद् वाक्यस्य मान्द्यम्।

८। किमर्थं किंकारणं भूमौ शेषे इति शेष तद् ब्रूहि। तव सकलं वाञ्छितमभिलषित विधास्ये साधयामीत्यर्थ।

१०। यथा येन प्रकारेण दण्डेन वधेन वा तदवश्य ब्रूहि। रा०।

११। मम स्वान्तं जानासि सुखदुखासहिष्णुत्वेनेति शेष। प्रियं मां स्वाधीन जानासि। एवं परिश्रमं विनाऽपि त्वदुक्तार्थानुष्ठानं मया कर्त्तव्यमेवेति वृथाऽयं परिश्रम इति भाव। रा०।

१३। कं ब्रह्मतुल्यमपि वधिष्यामि वधार्हश्चोरादिरपि त्वत्प्रियो विमोक्ष्यते मयेति शेषः। रा०।

मम प्राणात् प्रियतरो राम⁹⁶⁵ सत्यपराक्रम।
तस्योपरि शपे ब्रूहि त्वद्धितं तत्⁹⁶⁶ करोम्यहम्॥१४॥

इति ब्रुवाणं राजान शपन्तं राघवोपरि।
शनैर्विमृज्य नेत्रे सा राजानं प्रत्यभाषत॥१५॥

यदि सत्यप्रतिज्ञोऽसि शपथ कुरुषे यदि।
याच्ञां⁹⁶⁷ मे सफलां कर्त्तुंशीघ्रमेव⁹⁶⁸ त्वमर्हसि⁹⁶⁹॥१६॥

पूर्वं देवासुरे युद्धे मया त्वं परिरक्षित।
तदा वरद्वयं दत्तं त्वया मेतुष्टचेतसा।
तद्द्वयं न्यासभूत मे स्थापितं त्वयि सुव्रत॥१७॥

तत्रैकेन वरेणाऽऽशु⁹⁷⁰ भरतं मे प्रियं सुतम्।
एभि सम्भृतसम्भारैर्यौवराज्येऽभिषेचय॥१८॥

अपरेण वरेणाऽऽशु रामो गच्छतु दण्डकान्।
मुनिवेशधर श्रीमान्जटावल्कल भूषण⁹⁷¹॥१९॥

____________________________________________________________________________________________

१४। नरो०। तस्योपरि शपे इति तस्यापि शिर स्पर्शरूपं दिव्यं करोमीत्यर्थं।

१८। नरो०। सम्भृतसम्भारैर्निहितसाधने।

१९। नरो०। मुनिवेशधरो मुनिचिह्नधर। जटावल्कले भूषणे यस्य स तथा।

___________________________________________________________________________________________

१४। यत्तव हितं तत् करोमीति शपे रामशपथपूर्वक प्रतिजाने इत्यर्थं। रा०। प्रतिज्ञान्तरं वाल्मीकीये। तथा च—

बलमात्मनि पश्यन्ती न विकाङ्क्षितुमर्हसि।
करिष्यामि तव प्रीतिं सुकृतेनाऽऽत्मन शपे॥ इति। २।९।२२।

अनेन च राज्ञो रामादपि प्रियं सुकृतमिति तात्पर्यत प्रतिभाति।

१९। जटावल्कले भूषणं परिच्छदो यस्येत्यर्थ।

चतुर्दश समास्तत्र कन्दमूलफलाशनः।
पुनरायातु तस्यान्ते वने वा तिष्ठतु स्वयम्॥२०॥

प्रभाते गच्छतु वनं रामो राजीवलोचनः।
यदि किञ्चिद्विलम्बेत प्राणांस्त्यक्ष्ये तवाग्रत।
भव सत्यप्रतिज्ञस्त्वमेतदेव मम⁹⁷² प्रियम्॥२१॥

श्रत्वैतद्दारुणं वाक्यं कैकेय्या रोमहर्षणम्।
निपपात महीपालो वज्राहत इवाचलः⁹⁷³॥२२॥

शनैरुन्मील्य नयनेविमृज्य⁹⁷⁴ परया भिया।
दुस्वप्नोवा मया दृष्टोह्यथ⁹⁷⁵ वा चित्तविभ्रमः⁹⁷⁶ ॥२३॥

इत्यालोक्य⁹⁷⁷ पुन⁹⁷⁸पत्नीं व्याघ्रीमिव पुर स्थिताम्।
किमिद भाषसे⁹⁷⁹ भद्रे⁹⁸⁰ मम प्राणहरं वच॥२४॥

____________________________________________________________________________________________

२०। नरो०। कन्दमूलफलाशन इति। कन्दं सूरणादि, मूलं केमुकादि।

२२। नरो०। दारुण भयानकम्।रोमहर्षणं रोमहर्षजनकम्।अद्भुतवाक्यंश्रुत्वाऽतिविस्मयाद्रोमाञ्च।

२३ \। नरो०। भ्रमो मिथ्यामति।

___________________________________________________________________________________________

२०। कन्दञ्च मूलञ्च फलञ्च तानि अशन यस्य सः। तस्यान्ते चतुर्दशवर्षावसाने। स्वयमिति स्वेच्छयेत्यर्थ। तत्र तस्य स्वेच्छैव बलवती भविष्यतीति भाव।

२१। किञ्चिद्विलम्बेत प्रातःकालोत्तरं क्षणमपि विलम्बे मया प्राणत्याग कर्त्तव्य इत्यर्थ। रा०।

त्व सत्यप्रतिज्ञस्वीकृतरामप्रवासनभरताभिषेकरूपकार्यद्वयमनुष्ठायाङ्गीकृतनिर्वाहको भवेत्यर्थः। मम एतदेव तव प्रतिज्ञापालनरूपकार्यमेव प्रियं भविष्यतीति शेष।

२३। परया उतकृष्ट्या कैकेयीभिया नेत्रं विमृज्य अश्रुरहिते कृत्वा। साश्रुनेत्रत्व दृष्ट्वा अतिक्रोधेन रामवधं प्रार्थयेदित्यधिका भी। निवृत्येति पाठे पतनवेलायां पराङ्मुखपतनादुक्तरीत्या भियैव झटिति तत्सम्मुखीभूयेत्यर्थ। पुनर्मनुष्यदेहधराया मद्भार्याया एवं क्रौर्यासम्भवं पर्यालोच्य दुस्वप्न इति तर्क। जाग्रत स्वप्नानुभवासम्भवादाह—अथवा ममैव चित्तस्य विभ्रम, अन्यार्थकस्यान्यार्थकत्वग्रह।रा०।

२४। मम प्राणहरमित्यनेन स्ववैधव्यसम्पादकत्वेनात्यन्तं स्वानिष्ट कथ भाषसे इत्यर्थः। रा०।

इति पूर्वोक्तप्रकारं मनसि विविच्येति शेष। तत पुर पुरत स्थितां पत्नी व्याघ्रीमिव आलोक्य तां प्रत्युवाच किमिदमित्यादि। व्याघ्रीमिवेत्यनेन कैकेय्या हिंस्रस्वभावत्वं

रामः कमपराधं⁹⁸¹ ते कृतवान् कमलेक्षणः।
ममाग्रेराघवगुणान् वर्णयस्यनिशं शुभान्॥२५॥

कौशल्यां मां समं पश्यञ् शुश्रूषां कुरुते सदा।
इति ब्रुवन्ती त्वं⁹⁸² पूर्वमिदानीं भाषसेऽन्यथा⁹⁸³॥२६॥

राज्यं गृहाण पुत्राय रामस्तिष्ठतु मन्दिरे।
अनुगृह्णीष्व मां वामे रामान्नास्ति भय तव॥२७॥

इत्युक्त्वाऽपरी ताक्ष⁹⁸⁴ पादयोर्निपपात ह।
कैकेयीप्रत्युवाचेद⁹⁸⁵ साऽपि रक्तान्तलोचना॥२८॥

____________________________________________________________________________________________

२८। नरो०। अश्रुणा परीते व्याप्ते अक्षिणी यस्य स तथा।

___________________________________________________________________________________________

सूचितम्। अत्र च तत्रभवतो वाल्मीकेर्दशरथ कथञ्चित् कठिन, प्रतिज्ञानाशजन्यभयत्रस्तोऽपिताद्दशेन रामप्रवासप्रार्थनरूपेणासदृशेन प्रार्थनेन क्रुद्धः, ‘वृद्धस्य तरुणी भार्या प्राणेभ्योऽपि गरीयसी’ इत्युक्तदिशा तरुण्यां समासक्तोऽपि जनिष्यमाणरामप्रवासचिन्तया जर्जरितहृदय प्राणेभ्योऽपि गरीयसीं पत्नीमविगणय्यैव—

‘नृशसे दुष्टचारित्रेकुलस्यास्य विनाशिनिI
किं कृतं तव रामेण मया वा पापदर्शने॥ २१९१३७।

इत्यादिना तिरस्कृतवान्

त्वं मयात्मविनाशाय भवनं स्व प्रवेशिता।
राजपुत्रीति विज्ञाय व्याली तीक्ष्णमहाविषा॥२।९।३९।

इत्यादिना चाऽऽत्मानमपि धिक्कृतवान्।

२५। वर्णयसीति भूतसामीप्ये लट्।

२६। इदानीम् अन्यथा भाषसे, अत पूर्वापरविरोधादिद तद्वचोऽश्रद्धेयमित्यर्थः। रा०। राम इत्यूहनीयम्। कौशल्यां मां समं पश्यन् सदा मे शुश्रूषां कुरुते, त्वं पूर्वमिति ब्रुवन्ती (ब्रुवती) इदानीम् अन्यथा भाषसे इत्यन्वय।

२७। रामस्य स्वसम्मुखावस्थानकामुको राजा बालक इव प्रार्थयते—राज्यं गृहाणेत्यादिना। हे वामे प्रतिकूलकारिणि, पुत्राय भरताय राज्यं गृहाण। तव पुत्री भरत एव राजा भवतु। रामो मन्दिरे अयोध्याभवने तिष्ठतु इत्यर्थः। रामात् सर्वजनचित्ताह्लादनकारकादित्यर्थ।

२८। साऽपि पूर्व तादृशभाषणशीलाऽतिमृदुरपि कैकेयी देववाण्यावेशवशाद्रक्तान्तलोचना सती राजानं प्रत्युवाच। रा०।

राजेन्द्र⁹⁸⁶ कि त्वं भ्रान्तोऽसि उक्तं⁹⁸⁷ तद् भाषसेऽन्यथा⁹⁸⁸।
मिथ्या करोषि चेत्⁹⁸⁹ स्वीय भाषितं नरको भवेत्॥२९॥

वन न गच्छेद्यदि रामचन्द्र

प्रभातकालेऽजिनचीर युक्त⁹⁹⁰।

उद्बन्धनं वा विषभक्षणं वा

कृत्वा मरिष्ये पुरतस्तवाहम्॥३०॥

सत्यप्रति

ज्ञो

ऽहमितीह लोके

विडम्बसे सर्वसभान्तरेषु।

रामोपरि त्व शपथञ्च कृत्वा

मिथ्याप्रतिज्ञो नरक प्रयाहि॥३१॥

इत्युक्त⁹⁹¹ प्रियया दीना मग्नो दुःखार्णवे नृप।
मूर्च्छितः पतितो भूमौ विसंज्ञो⁹⁹² मृतको यथा॥३२॥

एवं रात्रिर्गता तस्य दुःखात्⁹⁹³ संवत्सरोपमा⁹⁹⁴।
अरुणोदयकाले तु वन्दिनो गायका जगु।
निवारयित्वा तान् सर्वान् कैकेयी रोषमास्थिता॥३३॥

ततः प्रभातसमये मध्यकक्ष मुपस्थिता⁹⁹⁵।
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्या ऋषयः कन्यकास्तथा॥३४॥

____________________________________________________________________________________________

३०। नरो०। अजिनचीरयुक्त इति चर्मवस्त्रखण्डयुक्त इत्यर्थ। उद्बन्धनम् ऊर्द्धावबन्धनम्।

______________________________________________________________________________________

३०। मिथ्याभाषणजन्यो नरकोऽस्त्येव, पुन पापान्तरजनरकमपि दर्शयति—वनमिति। अजिनमेव चीरम् ऋषिवस्त्र तेन युक्त। रा०।

३१। विडम्बसे श्लाघसे। रामोपरीत्यनेन भगवच्छपथो मिथ्या त्वया कृत इति ध्वनयति। रा०।

३३। तान् वन्द्यादीन् गानान्निवर्त्य रोष रोषातिशयम् आस्थिता प्राप्ता प्रात समये जातेऽपि राममाकार्य वनाय न प्रेषयतीत्यधिको रोष। रा०।

संवत्सरोपमेति। अत्राऽऽहवाल्मीकि—

त्रियामाऽपि भृशार्तस्य सा रात्रिरभवत्तदा।
तथा विलपतस्तस्य राज्ञो वर्षशतोपमा॥ इति २।१०।१७।

छत्रञ्च चामरं दिव्यं गजो⁹⁹⁶ वाजी तथैव च॥३५॥
अन्याश्च⁹⁹⁷वारमुख्या⁹⁹⁸ याः पौरजानपदास्तथा।

वशिष्ठेन यथाज्ञप्त तत् सर्व तत्र संस्थितम्⁹⁹⁹॥३६॥
स्त्रियो बालाश्च वृद्धाश्च रात्रौ निद्रां न लेभिरे।

कदा द्रक्ष्यामहे रामं पीतकौशेयवाससम्॥३७॥
सर्वाभरणसम्पन्न किरीटक नकोज्ज्वलम्¹⁰⁰⁰।

कौस्तुभाभरण श्याम कन्दर्पशतसुन्दरम्॥३८॥
अभिषिक्त समायान्तं¹⁰⁰¹ गजारूढ स्मिताननम्।

श्वेतच्छत्रधर तत्र लक्ष्मणं लक्षणान्वितम्॥३९॥
रामं कदा वा द्रक्ष्याम प्रभातं वा कदा भवेत्।

इत्युत्सुकधिय सर्वे बभूवुः पुरवासिन॥४०॥
नेदानीमुत्थितो राजा किमर्थञ्चेति¹⁰⁰² चिन्तयन्।

सुमन्त्रः शनकै प्रायाद् यत्र राजाऽवतिष्ठते॥४१॥
वर्द्धयञ्जयशब्देन प्रणमञ् शिरसा नृपम्।

अतिखिन्नं नृपं दृष्ट्वा कैकेयीं समपृच्छत॥४२॥
देवि कैकेयिवर्द्धस्व कि¹⁰⁰³ राजा दृश्यतेऽन्यथा।
तमाह कैकयी¹⁰⁰⁴राजा रात्रौ निद्रां न लब्धवान्॥४३॥

____________________________________________________________________________________________

३७। नरो०। पीतकौशेये वाससी यस्य स तम्।

३८। नरो०। तथा किरीटकनकोज्ज्वलं मुकुटघटकस्वर्णदीप्तमित्यर्थ।

__________________________________________________________________________________________

३८। किरीटकटकानिउज्ज्वलानि शोभावन्ति यत्सम्बन्धात् तम्। रा०।

४१। राज्ञो जागरणकालोऽतिवाहितस्तथाऽपि कथं स नोत्थित, प्रातः कृत्यादिकं विहाय कथं शय्यायामेव स्थित इत्याह—नेदानीमित्यादि। सुमन्त्र इति। प्रजानां तादृशीं चिन्तां ज्ञात्वा स्वयमपि चिन्तवन्नित्यर्थ। रा०। शनकैर्मन्दम्। चिन्ताव्याकुलत्वाद्धीरगामित्वम्।

४२।जयशब्देन राजा दशरथो जयतीत्यादिनेत्यर्थ। शिरसा नृपं प्रणमन् पश्यति, पश्यन् नृपं खिन्नं दृष्ट्वेति योजना।

४३। अन्यथा शोकवान् अस्वस्थश्च। रा०। राज्ञोऽवस्थावलोकनेन जाताशङ्कः

राम रामेति रामेति राममेवानुचिन्तयन्।
प्रजागरेण¹⁰⁰⁵ वै राजा ह्यस्वस्थ इव लक्ष्यते।
राममानय शीघ्र त्वं राजा द्रष्टुमिहेच्छति¹⁰⁰⁶॥४४॥

सुमन्त उवाच—

अश्रुत्वा राजवचनं कथ गच्छामि भामिनि¹⁰⁰⁷।
तच्छ्रु त्वा मन्त्रिणो वाक्य राजा मन्त्रिणमब्रवीत्॥४५॥

सुमन्त्र राम द्रक्ष्यामि शीघ्रमानय सुन्दरम्।
इत्युक्तस्त्वरित¹⁰⁰⁸ गत्वा सुमन्त्रो राममन्दिरम्¹⁰⁰⁹॥४६॥

अवारितप्रविष्टोऽयं¹⁰¹⁰ त्वरितं¹⁰¹¹ राममब्रवीत्।
शीघ्रमागच्छ भद्रन्ते राम राजीवलोचन॥४७॥

पितुर्गृह¹⁰¹² मया सार्द्धं राजा त्वां द्रष्टुमिच्छति।
इत्युक्तो रथमारुह्य सम्भ्रमात् त्वरितो¹⁰¹³ ययौ॥४८॥

रामः सारथिना सार्द्धं लक्ष्मणेन समन्वितः।
मध्यकक्षे वशिष्ठादीन् पश्यन्नेव त्वरान्वित।
पितुः समीपं सङ्गम्य ननाम चरणौ पितुः॥४९॥

___________________________________________________________________________________________

४५। नरो०। अश्रुत्वेति। राजाज्ञां विना राममानेतुं गन्तुं न शक्नोमीति भाव।

४७। नरो०। अवारितप्रविष्ट इत्यनेन सुमन्त्रस्यातिविश्वस्त्वत्व सूचितम्।

४८। नरो०। सम्भ्रमाद्रथमारुह्येत्यन्वयः।

४९। नरो०। मध्यकक्षे मध्यद्वारे। पश्यन्नेवेत्यनेन संलापादिर्वारित।

____________________________________________________________________________________________

सुमन्त्रस्तमष्पृष्ट्वा ‘देवि कैकेयिबर्द्धस्वे’त्यादिना समुदाचारपुर सरं तामेव पृच्छति—किं राजेत्यादिना।

४५। भामिनि कोपने, ‘कोपना सैव भामिनी’ इति निघण्टु। रा०।

४७। अतिवृद्धत्वात् प्रियत्वाच्च द्वारपालैरवारित। रा०।

४९। पश्यन्नेव पितृदर्शनत्वरया दर्शनमात्रेण चक्षुषैव तेषां शिष्टाचारं कुर्वन्नित्यर्थः। रा०।

राममालिङ्गितुं राजा समुत्थाय ससम्भ्रमः।
बाहूप्रसार्य रामेति दुःखान्मध्ये¹⁰¹⁴ पपात ह।
हा हेति रामस्तं शीघ्रमालिङ्ग्याड्केन्यवेशयत्॥५०॥

राजानं मूर्च्छितं दृष्ट्वाचुक्रुशुः सर्वयोषितः।
किमर्थ¹⁰¹⁵ रोदनमिति वशिष्ठोऽपि समाविशत्॥५१॥

रामः पप्रच्छ किमिद राज्ञो दुःखस्य कारणम्।
एव पृच्छति रामे¹⁰¹⁶ सा कैकेयी राममब्रवीत्॥५२॥

त्वमेव कारणं ह्यत्र राज्ञो दु खोपशान्तये।
किञ्चित् कार्यं त्वया राम कर्त्तव्य नृपतेर्हितम्।
कुरु सत्य प्रतिज्ञस्त्वं¹⁰¹⁷ राजानं सत्यवादिनम्॥५३॥

___________________________________________________________________________________________

५३। नरो०। कारण राज्यत्यागपूर्वकवनगमनद्वारेणेति शेष। सत्यप्रतिज्ञोऽङ्गीकृतनिर्वाहक। रामं प्रोत्साहयितु सत्यप्रतिज्ञ इत्युक्तम्। सत्यवादिन सत्याच्चुयतिरनुचितेति सूचनाय सत्यवादिनं कुर्वित्युक्तम्।

___________________________________________________________________________________________

५०। दु खाद भाविरामविरहशङ्काजनितात् क्लेशात्।

अत्र वाल्मीके काचिद्नवीना भङ्गी। तथा च—

स्थित सप्रश्रितं दृष्ट्वा राम दशरथो नृप।
नाशक्रोदप्रिय वक्तु प्रियं पुत्रमनागसम्॥

रामेत्युक्त्वा तु वचन कम्पवेगजडीकृत।
नाशक्नोत् परतो वक्तुं नेक्षितुं दयितं श्रुतम्॥ २।१५।४५।

५१। स्त्रीणां रोदनध्वनिं श्रुत्वा तस्य कारणनिर्णयार्थ वशिष्ठागमनमाह—किमर्थमिति।

५२। इदम् अवस्थान्तर किं कथमिति भावः। दु स्वस्य कारणमित्यत्र किमित्यध्याहार्य व्याख्या कार्या।

५३। राजदुखोपशान्तये तदर्थं त्वमेव कारणम्। तदेव कारणत्वं समर्थयति—किञ्चिदिति। कार्यमेवाऽऽह—सत्यप्रतिज्ञ इति। त्वं दण्डकगमनविषये सत्यप्रतिज्ञो भूत्वा इत्यर्थः। रा०। यतस्त्व सत्यप्रतिज्ञ, अतो राजानमपि सत्यवादिनं कुर्वित्यर्थ।

राज्ञा वरद्वयं दत्तं मम सन्तुष्टचेतसा।
त्वदधीनन्तु¹⁰¹⁸ तत् सर्वं वक्तुं त्वां लज्जते नृप॥५४॥

सत्यपाशेन सम्बद्धं पितरं त्रातुमर्हति।
पुत्रशब्देन चैतद्धि नरकात् त्रायते पिता॥५५॥

रामस्तयोदित श्रुत्वा शूलेनाभिहतो यथा।
व्यथित कैकयीं प्राह किं मा मेवं¹⁰¹⁹ प्रभावसे॥४६॥

पित्रर्थे¹⁰²⁰जीवितं¹⁰²¹ दास्ये पिबेयं विषमुल्वणम्।
सीतां त्यक्ष्येऽथ कौशल्यां राज्यञ्चापि¹⁰²² त्यजाम्यहम्॥५७॥

अनाज्ञप्तोऽपि¹⁰²³ कुरुते पितु कार्यं स उत्तम।
उक्त करोति यः पुत्र स मध्यम उदाहृतः॥५८॥

_______________________________________________________________________________________

५४। नरो०। राज्ञा किं सत्यं कृतमित्यपेक्षायामाह—राज्ञेत्यादि। कृतं सत्य तेनैव पालयिष्यते इति चेत्तत्राऽऽह—त्वदधीनन्त्विति। राज्ञा तत् कथमह नोक्त इति चेत्तत्राऽऽह—वक्तुमित्यादि।

५५। नरो०। त्वया पितुस्त्राणमुचितमिति दर्शयति—सत्यपाशेनेत्यादिना। मया पितुस्त्राणस्य कथमुचितत्वमिति चेत्तत्राऽऽह—पुत्रशब्देनेति। हि यस्मात् यत् पिता नरकात्त्रायते एतत् पुत्रशब्देन प्रतिपाद्यम्। पुन्नाम्नो नरकादित्यत्र पुन्नाम्न इत्युपलक्षणम्।

५६। नरो०। व्यथित प्राप्तव्यथ।

५७। नरो०। जीवितं जीवनं प्राणं दास्ये त्यक्ष्यामि। केनोपायेन जीवनं त्यक्ष्यामीत्यपेक्षायामाह—पिबेयमिति। उल्वणमुत्कटम्।

____________________________________________________________________________________________

५४। तत् सर्व वरप्रदत्तवस्तुजातम्।

५५। पुत्रशब्देनैतदुच्यते। तदेव दर्शयति—पुन्नाम्नो नरकात् पिता त्रायते येन स पुत्र इत्यर्थ।रा०।नरकात् पुन्नाम्नो नरकात्—

पुन्नाम्नो नरकाद्यस्मात् त्रायते पितरं सुत।
तस्मात् पुत्र इति ख्यात स्वयमेव स्वयम्भुवा॥ इत्याद्युक्ते।

५७। उल्वणविषभक्षणेनापि जीवनदानसम्भावना, पित्रा चेदाज्ञप्तस्तदाऽन्येनोद्वन्धनादिनाऽपि जीवनं परित्यजेयमित्याशयेन पुनराह—जीवितं दास्ये इत्यादि। जीवितं दास्ये इत्यादिना क्रमेण रामचरितस्यातिवैशिष्ट्य महत्त्वञ्च प्रतिपादितम्।

५८। अनाज्ञप्तोऽपि पितुरभिलषितं ज्ञात्वैवेत्यर्थ।

उक्तोऽपि कुरुते नैव स¹⁰²⁴ पुवो मल उच्यते।
अथ¹⁰²⁵ करोमि तत् सर्व यन्मामाह पिता मम॥५९॥

सत्यं सत्य करोम्येव रामो द्विर्नैव¹⁰²⁶ भाषते।
इति रामप्रतिज्ञां सा श्रुत्वा वक्तुं प्रचक्रमे॥६०॥

राम त्वदभिषेकार्थं सम्भाराः सम्भृताश्च ये।
तैरेव भरतोऽवश्यमभिषेच्यः प्रियो मम॥६१॥

अपरेण वरेणाऽऽशु चीरवासा जटाधर।
वनं प्रयाहि शीघ्रं त्वमद्यैव पितुराज्ञया॥६२॥

चतुर्दश समास्तत्र वस¹⁰²⁷ उत्पन्नभोजनः।
एतदेव पितुस्तेऽद्य कार्य त्वं¹⁰²⁸ कर्त्तृमर्हसि।
राजा तु लज्जते वक्तुं त्वामेवं¹⁰²⁹रघुनन्दन॥६३॥

__________________________________________________________________________________________

५९। नरो०। मलो विष्टा। अथ अथवा।

६०। नरो०। रामो द्विर्नैव भाषते इत्यनेनात्मनः सत्यसन्ध्यत्वमुक्तम्।

६१। नरो०। शुभकर्मणोऽचिरात् कर्त्तव्यत्वमुचितमित्यभिप्रेत्याऽऽह—रामेत्यादि।

६२। नरो०। वने यदि राक्षसैरसौ भक्ष्येत तदा मम पुत्रो निष्कण्टकं राज्यं भुञ्जीतेत्यभिप्रेत्याऽऽह—वन प्रयाहीति। मुनिवेश दृष्ट्वाअवीरं मत्वा हठाद् भक्ष्येतेत्यभिप्रेत्याऽऽह—चीरवासा जटाधर इति। दिनद्वयं दिनत्रय वाऽत्र स्थिते कौशल्यया याचितो यदि राजाऽन्यथा भवेत्तदा मम पुत्रस्याभिषेको न भवेदित्याशङ्कयाऽऽह—अद्येवेति। अत्रास्य स्थितिर्मुहूर्त्तमनुचितेति हृदि निधायाऽऽह—शीघ्रमिति। तत्राऽऽज्ञयाकथ वनं गच्छामीति चेत्तत्राऽऽह—पितुराज्ञयेति।

६३। नरो०। वनं गत्वा कतिचिद्दिनानि स्थित्वा यद्यागच्छेत्तदा मम पुत्रो रूढो न भवेदिति हृदि निधायाऽऽह—चतुर्दश समास्तत्रेति। बलवत्वे मत्पुत्र पराभूय राज्य हरिष्यते इत्यभिप्रेत्याऽऽह—उत्पन्नभोजन इति। वृद्धपितृपालन विहाय कथ वनं गन्तव्यमिति चेत्तत्राऽऽह—एतदेवेत्यादि। राजाज्ञां विना त विहाय कथं गन्तव्यमिति चेत्तन्नाऽऽह— राजेत्यादि।

श्रीराम उवाच—

भरतस्यैव राज्यं स्यादह गच्छामि दण्डकान्।
किन्तु राजा न वक्तीह मां न जानेऽत्र कारणम्॥६४॥

श्रुत्वैतद्रामवचन¹⁰³⁰ दृष्ट्वाराम पुरःस्थितम्।
ग्राह¹⁰³¹ राजा दशरथो दुखितो दुखित वच॥६५॥

स्त्रीजित भ्रान्तहृदयमुन्मार्गपरिवर्त्तिनम्।
निगृह्य मां गृहाणेदं राज्यं पापं न ते¹⁰³² भवेत्॥६६॥

एवञ्चेदनृतं नैव मां स्पृशेद्रघुनन्दन।
इत्युक्त्वादुःखसन्तप्तो विललाप नृपस्तदा॥६७॥

हा राम हा जगन्नाथ हा मम प्राणवल्लभ।
मां विसृज्य कथ घोरं विपिन गन्तु मर्हसि¹⁰³³।
इति रामं समालिङ्ग्य मुक्तकण्ठो रुरोद ह॥६८॥

____________________________________________________________________________________________

६६। नरो०। मां निगृह्य इदं राज्य गृहाणेत्यन्वयः। तर्हि पापं भवेदिति चेत्तत्राऽऽह—पापं न ते भवेदिति। पितृनिग्रहे कथं पाप न भवेदिति चेत्तत्राऽऽह—स्त्रीजितमित्यादि। द्वयमत्र हेतुगर्भविशेषणम्। तथा हि स्त्रीजितत्वाद् भ्रान्तहृदयत्वं भ्रान्तहृदयत्वादुन्मार्गपरिवर्तित्वमिति। निग्रहानर्हस्यैव पितुर्निग्रह पापजनक इति भाव।

६७। नरो०। तर्हि तव मिथ्यावादित्व स्यादिति चेत्तत्राऽऽह—एवमित्यादि। सत्यपालनसामर्थ्येसत्येव सत्यापालनं दोषजनकमिति भाव।

६८। नरो०। मुक्तकण्ठो रुरोद महास्वर सन्नश्रु विमुक्तवानित्यर्थ।

____________________________________________________________________________________________

६४। राजा किं केन कारणेनेह विषये मां न वक्ति तत् कारणं न जाने, अकर्त्तव्यतासंभावनाया मय्यभावादिति भाव।रा०।

६५। दुखित राज्ञो वचनेनेति शेष। रा०। दु खितं राज्ञोऽसदृशावस्थादर्शनेनेत्यर्थ।

६६। ज्येष्ठादाच्छिद्य कनिष्ठाय राज्यदानरूपे उन्मार्गे वर्तमानमत एव भ्रान्तहृदयं स्त्रीजितञ्च। पापं न तद् भवेदिति।

‘गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानतः।
उत्पथं प्रतिपन्नस्य दण्ड एव विधीयते॥ वाल्मीकिरामायणम् २।२१।१३।

इति नीत्युक्ते। रा०।

६७। त्वया बलात्कारेण ग्रहणाद् ममाप्येतद्वरदानानृतकृतो न दोष इत्याह—एवञ्चेदिति। रा०।

६८। यद्यपि तव जगन्नाथत्वाद्राज्याविपिनयोसमतैव तथाऽपि त्वदुवियोगे मम प्राणास्त्वद्वल्लभत्वात् त्वया सह गमिष्यन्तीत्याह—मम प्राणवल्लभेति। रा०।

विमृज्य नयने रामः पितुः¹⁰³⁴सजलपाणिना¹⁰³⁵।
आश्वासयामास नृपं¹⁰³⁶शनैः स नयकोविदः॥६९॥

किमत्र दुःखेन विभो राज्यं शासतु मेऽनुजः।

अह प्रतिज्ञां निस्तीर्यपुनर्यास्यामि¹⁰³⁷ ते पुरम्¹⁰³⁸
राज्यात् कोटिगुणं सौख्यं मम राजन् वने सतः¹⁰³⁹॥७०॥

त्वत्सत्यपालनंदेवकार्यं¹⁰⁴⁰वाऽपि भविष्यति।
कैकेय्याश्च प्रियो राजन् वनवासो महागुणः॥७१॥

इदानीं गन्तुमिच्छामि व्येतु मातुश्च हृज्ज्वरः।
सम्भाराश्चापनीय¹⁰⁴¹न्तामभिषेकार्थमागता॥७२॥

__________________________________________________________________________________________

७०। नरो०। वनं गत्वा नाऽऽगमिष्यतीति चिन्ता पितुर्मा भूदिति हृदि निधायाऽऽह—किमत्रेत्यादि। घोरवने महद्दु खं तत् कथमयं सोढुं शक्नुयादिति चिन्ता पितुर्मा भूदिति हृदि निधायाऽऽह—राज्यादिति।राज्याद्राज्यसुखमपेक्ष्येत्यर्थः। सतोविद्यमानस्य।

७१। नरो०। अत्र महति दु खे सत्यपि मां विहाय गमनमनुचितमिति चेत्तत्राऽऽह—त्वत्सत्यपालनमित्यादि। भरताय राज्यदान एव कैकेयीसन्तोषो भविष्यति किं वनगमनेनेति चेत्तत्राऽऽह—कैकेय्याश्चेति।

७२। नरो०। कानिचिद्दिनानि स्थीयतां पश्चाद गन्तव्यमिति चेत्तत्राऽऽह—इदानीमित्यादि। हृज्ज्वरो हृदयसन्ताप इत्यर्थः। सम्भारेष्वत्र सत्सुतान् दृष्ट्वा तातस्य शोकोद्रेको भविष्यतीति हृदि निधायाऽऽह—सम्भारा इति। सम्भाराः साधनानि। अपमीयन्तां दूरीक्रियन्ताम्।

___________________________________________________________________________________________

७०। शासतु इत्यार्षम्। मदनुजेनापि राज्यकरणे तस्यापि त्वत्पुत्रत्वात्त्वद्भक्तत्वाच्च दु खं वृथेति भावः। रा०।

७१। मम सुखं तु विशिष्टम्। हे देव, त्वत्सत्यपालनरूपं कार्य च भविष्यतीत्यधिको लाभ, विशेषेण देवानां कार्यञ्च रक्षोनाशरूपं भविष्यतीति ध्वनितम्। कैकेय्याश्च प्रियोऽतो महागुणोबहुगुण इत्यर्थः। रा०।

मातरञ्च समाश्वास्य अनुनीय च जानकीम्।
आगत्य पादौ¹⁰⁴² वन्दित्वा तव¹⁰⁴³ यास्ये सुखं वनम्॥७३॥

इत्युक्त्वा त¹⁰⁴⁴ परिक्रम्य मातरं द्रष्टुमाययौ।
कौशल्याऽपि हरे पूजां कुरुते रामकारणात्॥७४॥

होमञ्च कारयामास ब्राह्मणेभ्यो ददौ¹⁰⁴⁵धनम्।
ध्यायन्ती¹⁰⁴⁶ विष्णुमेकाग्र मानसा¹⁰⁴⁷ मौनमास्थिता॥७५॥

अन्तस्थमेक¹⁰⁴⁸ घनचित्प्रकाशं निरस्तसर्वातिशयस्वरूपम्।
विष्णुं सदानन्दमयं हृदब्जेसा¹⁰⁴⁹ भावयन्ती न ददर्श रामम्॥७६॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे अयोध्याकाण्डे उमामहेश्वरसंवादे तृतीयोऽध्यायः॥३॥

___________________________________________________________________________________________

७३।नरो०। तर्हि किं न गच्छसीति प्रश्ने आह—मातरञ्चेत्यादि।

७४। नरो०। परिक्रम्य प्रदक्षिणीकृत्य। रामकारणाद्रामकृते इत्यर्थं, रामकारणमुद्दिश्येत्यर्थो वा।

७५। नरो०। एकाग्रमानसा विष्णुं ध्यायन्ती मौनमास्थितेत्यन्वयः। एकाग्रमानसा अनन्यवृत्तिमना।

७६। नरो०। ध्यानप्रकारमाह—अन्त स्थमित्यादिना। अन्तस्तिष्ठतीत्यन्त स्थ, तम्। एतेन दूरस्थत्वं वारितम्। एकमद्वितीयम्। घना चासौ चिच्चेति सा तथा, सा चासौ प्रकाशश्चेति तम्। घनेत्यनेन परिणामो वारित। प्रकाशते अर्थात् स्वयप्रकाश। प्रकाशदलेन स्वयं प्रकाशमानो जगत् प्रकाशयतीत्युक्तम्। निरस्तः सर्वातिशय सर्वप्रपञ्चो येन तादृशं स्वरूपं यस्य तं तथा। एतेनाविद्याधीनत्वाभाव सूचितः। विष्णुं सर्वव्यापकम् एतेनापरिच्छिन्नत्वं सूचितम्। सश्चासावानन्दमयश्चेति तं तथा। एतदंशस्वीकारो मुमुक्षोरानन्दावाप्तिप्रयोजनसिद्ध्यर्थ।

[अयोध्याकाण्डे तृतीयाध्यायव्याख्या समाप्ता॥]

__________________________________________________________________________

७६। अन्त स्थमन्तर्यामितया हृदये स्थितम्। ध्येयं रूपमाह—घनेत्यादि। निरस्तेत्यादिना निर्विकल्पसमाधिस्थेत्युक्तम्। सकलविशेषरहितध्यानस्यैव निर्विकल्पकत्वात्। निरस्तानि सर्वाण्यतिशयस्वरूपाणि भेदकस्वरूपाणि येनेत्यक्षरार्थ। रा०।

[अन्त स्थमित्यादि। विष्णुं भावयन्ती ध्यायन्ती रामं न ददर्श, अन्तःस्थं सर्वेषां हृदिस्थम्। ननु किमन्त स्थत्वेन परिच्छिन्न प्रतिशरीरेणेत्याह—एकमद्वितीयम्। निरस्तसर्वातिशयस्वरूपं निरस्त सर्वेषामतिशयो यस्मिन् यस्माद्वा एवम्भूतं स्वरूपं यस्य तम्। सदानन्दमयं नित्यानन्दस्वरूपम्। गो०]

चतुर्थोऽध्यायः

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1726675440Screenshot2024-09-18213344.png"/>

श्रीमहादेव उवाच—

ततः सुमित्रा दृष्ट्वैनं¹⁰⁵⁰रामं राज्ञी¹⁰⁵¹ंससम्भ्रमा।
कौशल्यां बोधयामास रामोऽयं समुपस्थित॥१॥

श्रुत्वैव¹⁰⁵² रामनामैषा बहिर्द्रुष्टि प्रवाहिता¹⁰⁵³।
राम द्रुष्ट्वाविशालाक्षमालिङ्ग्याङ्के न्यवेशयत्॥२॥

मूर्ध्न्यवघ्राय¹⁰⁵⁴ पस्पर्श गात्रं नीलोत्पल च्छविम्¹⁰⁵⁵।
भुङ्क्ष्व

पुत्रेति च प्राह मिष्टमन्नं क्षुधार्दितः॥३॥

रामः प्राह न मे मातर्भोजनावसरः¹⁰⁵⁶ कुत¹⁰⁵⁷।
दण्डागमने शीघ्रं मम कालोऽद्य निश्चितः॥४॥

____________________________________________________________________________________________

२। नरो०। श्रुत्वैवेत्यनेनात्यावर सूचित। प्रवाहितेति चुरादावप्यस्य पाठो बोध्य।अङ्केक्रोडे।

३। नरो०।नीलोत्पलस्येव छवि कान्तिर्यस्य तं तथा।

४। नरो०।कुत इति। प्रश्नोत्तर दण्डकागमने इत्यादि।

___________________________________________________________________________________________

१।

चतुर्थेलक्ष्मणं क्रुद्धं सान्त्वयित्वोपदेशत।
सीतया सहितोऽगच्छद्दण्डक चेति वर्ण्यते॥

ससम्भ्रमा सादरा सुमित्रा राज्ञीं कौशल्यां बोधयामासेत्यन्वयः। श०।

ततः कौशल्यायाःपूर्वाध्यायप्रस्तुतध्यानानन्तरमित्यर्थः। एनमिति ‘न ददर्श राममि’त्यादिना पूर्वं प्रस्तुतं राम दृष्ट्वा ससम्भ्रमा सत्वरा सुमित्रा अय रामः समुपस्थित इत्युक्त्वाराज्ञीं कौशल्यां बोधयामास तद्गतामकरोत्।

२। बहिर्द्दष्टिप्रवाहिता त्यक्तसमाधिरित्यर्थः। रा०।

३। पुत्रेति इति अप्लुतवद्भावात् सन्धिः। रा०।

गात्र पस्पर्श एतेन स्नेहबाहुल्यं सूचितम्।हे पुत्र, त्वं क्षुधाऽर्दित क्षुत्पीडितः, अतोमिष्टमन्नं भुङ्क्ष्वइति राम प्राह इत्यन्वयः।

कैकयीवरदानेन सत्य सन्धः¹⁰⁵⁸ पिता मम।
भरताय ददौ राज्यंममा¹⁰⁵⁹प्यरण्यमुत्तमम्¹⁰⁶⁰॥५॥

चतुर्दश समास्तत्र ह्युषित्वा मुनिवेशधृक्¹⁰⁶¹।
आगमिष्ये पुनः शीघ्रं न चिन्तां कर्तुमर्हसि॥६॥

तच्छ्रुत्वा सहसोद्विग्नामूच्छिता पुनरुत्थिता।
आहरामं¹⁰⁶²सुदुःखार्त्ता दुःखसागरसंप्लुता॥७॥

यदि राम वन सत्यं यासि चेन्नय मामपि।
त्वद्विहीना क्षणार्द्ध¹⁰⁶³ं वा जीवितं धारये कथम्॥८॥

यथा गौर्बालक वत्सं त्यक्त्वातिष्ठेन्नकुत्रचित्।
तथैव त्वां न शक्नोमि त्यक्तुं प्राणात्¹⁰⁶⁴प्रियं सुतम्॥९॥

भरताय प्रसन्नश्चेद् राज्य राजा प्रयच्छतु¹⁰⁶⁵।
किमर्थं वनवासाय त्वामाज्ञापयति प्रियम्॥१०॥

कैकेय्या वरदो राजा सर्वस्वं वा प्रयच्छतु।
त्वया किमपराद्धं हि¹⁰⁶⁶ कैकेय्या वा नृपस्य वा॥११॥

—————————————————————————————————————————

५। नरो०। सत्यसन्धो दृढप्रतिज्ञ।

६। नरो०। वनं गत्वा नाऽगमिष्यति तत्र वा एकाकी कथं स्थास्यतीति चिन्ताकुला माता मा भूदिति हृदि निधायाऽऽह—चतुर्दश समा इत्यादि।

____________________________________________________________________________________________

५। [मामप्यारण्यमुत्तममिति, आरण्यमरण्यराज्यं मां प्रति ददौ। गो०]

६ मुनिवेशधृक् चीराजिनधारी, समा वत्सरान् व्याप्य तत्र दण्डकारण्ये उषित्वा पुनः शीघ्रं चतुर्दशवत्सरानन्तरमेव। एतेन ततः परं कालविलम्बमानमपि न करिष्यामीति ध्वनयन् मातुश्चिन्ताभारं लघूकर्त्तुं यतते इति भाव।

७। सप्लुता मग्ना। रा०।

उद्विग्नासा मूर्च्छिता हतचेतनतया भूमौ पतिता, पुनर्मूर्च्छापनोदेन उत्थिता कथञ्चिदुपविष्टेत्यर्थः। दुःखसागरसंप्लुता दुःखवारिधौ पतितेवेत्यर्थः।

पिता गुरुर्यथा राम तवाहमधिका¹⁰⁶⁷ततः¹⁰⁶⁸।
पित्राज्ञप्तो वनं गन्तुंवार येयमहं¹⁰⁶⁹सुतम्¹⁰⁷⁰॥१२॥

यदि गच्छसि मद्वाक्यमुल्लङ्घ्यनृपवाक्यतः¹⁰⁷¹।
तदा प्राणान् परित्यज्य गच्छामि यमसादनम्॥१३॥

लक्ष्मणोऽपि ततः श्रुत्वा कौशल्यावचनं रुषा।
उवाच राघवं वीक्ष्य दहन्निव जगत्त्रयम्॥१४॥

उन्मत्त¹⁰⁷² भ्रान्त मनस¹⁰⁷³ कैकेयीवशवर्त्तिनम्।
बद्ध्वा निहन्मि भरतं तद्वन्धून् मातुलानपि॥१५॥

अद्य पश्यन्तु मे शौर्यं लोकान् प्रदहतः पुरा¹⁰⁷⁴।
राम त्वमभिषेकाय कुरु यत्रमरिन्दम॥१६॥

____________________________________________________________________________________________

१२। नरो०। ततस्तमपेक्ष्येत्यर्थ, अधिका गर्भधारणपोषाभ्यामिति शेषः।

१५। नरो०। ततो वनगमनादुत्पथगामिनोऽपि पितुर्वधोऽनुचित इति हृदि कृत्वाह—बद्ध्वेति। तस्मिन् मृतेऽपि तदानी तद्वन्धवो विघ्नंकरिष्यन्तीति चेत्तत्राऽऽह—तद्बन्धूनित्यादि।

___________________________________________________________________________________________

१२। यथा पिता गुरुस्तथाऽहमपि तव गुरुः। यद्वा ततोऽधिका।

‘पितुर्दशगुर्ण माता गौरवेणातिरिच्यते।

इतिस्मृते।एवञ्च मदाज्ञया वनागमनमेवोचितमिति भावः। रा०।

पिता गुरुर्यथेत्यादि, ततस्त्वत्पितुसकाशादहम् अधिका गरीयसी, अतो मदाज्ञापरिपालनमेव तव सर्वथोचितमिति भाव। पितृतो मातु श्रेष्ठत्वमाह वाल्मीकीये—

पितॄन् दश च मातैका सर्वां वा पृथिवीं विभो।
गुरुत्वेनाभिभवति कोऽस्ति मातृसमो गुरुः॥
पतिता गुरवस्त्याज्या माता तु न कथञ्चन।
गर्भधारणपोषाभ्यां तेन माता गरीयसी॥ २।२२।१३-१४।

१३। न तु वाक्योलङ्घनजन्येयं प्राणपरित्यागवासना अपि तु त्वां विहायात्रस्थातुं सर्वथैवासमर्थाऽहमिति यमसादमगमनमेव मे श्रेय इति भावः।

१५। उन्मत्तमिति। यतकैकेयीवशवर्त्तिनम् अतः कामवशगत्वादुन्मत्तं हिताहितज्ञानशून्यमित्यर्थः। यत उन्मत्तं तत एव भ्रान्तमनसं राजानमिति शेष.,बद्ध्वा।

१६। पुरा लोकान् प्रदहतः कालाग्निरुद्रस्येवेत्यर्थः। अनेन तदवतारत्वं स्वस्य सूचितम्। रा०।

धनुष्पाणिरहं तत्र निहन्यां विघ्नकारिणः।
इति ब्रुवन्तं सौमित्रिमालिङ्ग्य रघुनन्दनः॥१७॥

शूरोऽसि रघुशार्दूल ममात्यन्त¹⁰⁷⁵हिते रतः।
जानामि सर्व¹⁰⁷⁶ं ते सत्यं किन्तु ते¹⁰⁷⁷ समयो न हि॥१८॥

यदिदं दृश्यते विश्वं¹⁰⁷⁸राज्य देहादिकञ्च यत्¹⁰⁷⁹।
यदि सत्यं भवेत्तत्र आयासः सफलश्च ते॥९॥

भोगा¹⁰⁸⁰मेघवितानस्थविद्यल्लेखेव¹⁰⁸¹चञ्चलाः¹⁰⁸²।
आयुरप्यग्निसन्तप्तलोहस्थजलबिन्दुवत्॥२०॥

यथा व्यालगलस्थोऽपि भेको दंशानपेक्षते।
तथा कालाहिना ग्रस्तो¹⁰⁸³लोको भोगानशाश्वतान्॥२१॥

____________________________________________________________________________________________

१८। नरो०। समयः प्रतिज्ञा। न हि उचित इति शेष।

१९। नरो०। समयस्यानौचित्य दर्शयन्नाह—यदिदमित्यादि। सामान्यविशेषन्यायाद्विश्वं राज्यं देहादिकमित्युक्तमिति नास्ति विरोधः।

२०। नरो०। राज्ये सति भोगा भविष्यन्ति तत्र यत्रकथ विफल इति चेत्तत्राऽऽह—भोगा इत्यादि। मेघ एव वितानः ‘चाँदोया’ इति ख्यात, तत्स्था चासौ विद्युल्लेखा चेति सा तथा। आयुषि स्थिते भोगा पुनरुत्पत्स्यन्ते इति चेत्तत्राऽऽह—आयुरपीति।

२१। नरो०। अग्नीत्यादिना आयुषोऽत्यन्तास्थैर्यमुक्तम्, तदेव द्रढयितुं सदृष्टान्त-

___________________________________________________________________________________________

१७। रघुनन्दनसौमित्रिमालिङ्ग्य आहेति शेष।

१८। ते सर्व कालाग्निरुद्रतुल्यत्वं तद्रूपत्वञ्च सत्यमेव जानामि किन्तु तस्य पराक्रमस्य समय इदानीं न, किन्तु चतुर्दशवर्षे इति व्यङ्ग्यम्। रा०।

१९। अथ तत्रत्यजनप्रतारणाय संसारानित्यत्वप्रदर्शनेन रोपान्निवर्त्तयति—यदिदमिति। सर्व जगद् राज्यम् अन्ततः स्वदेहेन्द्रियादिकं च न सत्यम्। तथा च किं कस्यार्थेउपादेयं येनैवं रोषः कार्य इति भाव। यदि सत्यं भवेत्तदा ते आयाससफलो भवेदित्यन्वय। रा०।

२०। मेघवितानं मेघसमूहः। एवञ्च भोग्यभोक्त्रोरुभयोरप्यस्थिरत्वात् सर्वं व्यर्थमिति भाव। रा०।

भोगा भोग्या राज्यादयः, मेघवितानो मेघसमूह, तत्स्थविद्युल्लेखेव चञ्चला क्षणिका। अग्निसन्तप्तलोहस्थजलबिन्दुर्यथा नश्यति तथा आयुरपीत्यर्थः। न तु कदाचिदप्यायुषोऽविनाशित्वमिति भावः।

२१। यथेति। यथा सर्पगलवर्त्ती भेकस्तद्गलवर्त्तिकोमलमांसभोगाय आसन्नमपि

करोति दुःखेन हि कर्मतन्त्रं शरीरभोगार्थमहर्निशं नरः।
देहस्तु भिन्न पुरुषात् समीक्ष्यते को वाऽत्र भोग पुरुषेण भुज्यते¹⁰⁸⁴॥२२॥

पितृमातृ सुहृदभ्रातृदारबन्ध्वादिसङ्गमः¹⁰⁸⁵।
प्रपायामिव जन्तूनां नद्यां काष्टौघवच्चलः॥२३॥

__________________________________________________________________________________________

माह—यथेत्यादि। व्यालगलस्थसर्पकण्ठस्थो भेको मण्डूको दंशानपेक्षते ढंष्टुं वाञ्छतीत्यर्थ। काल एवाहि सर्पस्तेन तथा। अशाश्वताननित्यान्।

२२। नरो०। तथाऽपि भोगार्थं कर्म कर्त्तुं युज्यत इति चेत्तत्राऽऽह—करोतीत्यादि। तत्राऽऽयासो नास्तीति चेत्तत्राऽऽह—दुःखेनेति। अभोगाद्देहभोग एव पुरुषभोग इति चेत्तत्राऽऽह—देहस्त्वित्यादि।

२३। नरो०। पित्रादिमेलनार्थं शरीरपालनमुचितमिति चेत्तत्राऽऽह—पित्रित्यादि। दारा

____________________________________________________________________________________________

स्वमृत्युमजानंस्तद्गलमांसदशनमपेक्षते इच्छति तथा कालाहिग्रस्तो लोको भोगान् इच्छतीत्यर्थः। रा०।

नन्वेव विजानन्तोऽपि सन्तः कथ राज्यभोगादीनपेक्षन्त इत्यत आह—यथा व्यालगलस्येति। व्यालसर्पस्तद्गलस्यो भेकोऽज्ञानान्यतया निश्चितमपि स्वमृत्युम् अजानन् इवइत्यर्थ। दंशान् स्वभक्षणीयकीटविशेषान् अपेक्षते तथा भोगसुखादिभिराकृष्टा जीवा मृत्युम् अविजानन्त इव अशाश्वतान् विनाशपरिणामिनोऽपि भोगानपेक्षन्ते इति भावः। तथा चोक्तम्—

अजानन् दाहार्तिंविशति शलभो दीपदहन
न मीनोऽपि ज्ञात्वा वृतबडिशमश्नाति पिशितम्।
विजानन्तोऽप्येतान् वयमिह विपज्जालजटिलान्
न मुञ्चाम कामानहह गहनो मोहमहिमा॥इति।

२२। कर्मतन्त्र धनार्जनादिव्यापारं काम्यं वैदिकं कर्म च। नन्वत्र कस्य भोग, शरीरस्य उताऽऽत्मनः ? नाद्य इत्याह—देहस्त्विति। पुरुषाद्भेदवतस्तस्यात्यन्तजडत्वात् सुखादिसाक्षात्काररूपभोगस्य तत्रासम्भव इति भावः। नान्त्य इत्याह—को वाऽत्रेति। तस्य शुद्धस्वभावत्वेनापरिणामित्वात् तस्य भोगासम्भव इति भावः। अत्र देहशब्देन चित्तमप्युपलक्ष्यते, यद्यपि तयो परस्पर विवेकाग्रहाच्चित्तस्य भोगस्तथाऽपि स भ्रान्तिमूलक इति हेय एवेति तात्पर्यम्। रा०।

[करोति दुखेन हीत्यादि। शरीरभोगार्थमिति। शरीरस्यैव भोगार्थं न त्वात्मनः। ननु आत्मैव कर्त्ता भोक्ता च ‘अह भुञ्जे’ इत्यादिप्रतीते, कथं शरीरभोगार्थमित्युच्यते इत्यत आह—देहस्त्विति। पुरुषाद जीवात्मनो भिन्न समीक्ष्यते विवेकिभिरित्यर्थ। को भोग पुरुषेण भुज्यते, न कोऽपीत्यर्थ, अकर्तृत्वान्निर्गुणत्वाच्च। गो०]

२३। एवं भोगस्यापारमार्थिकत्वमुक्त्वेदानी वैराग्याय पुत्रादिसङ्गस्यास्थिरत्वमाह—पित्रिति। प्रपा पानीयशाला। काष्ठौघयोरिव काष्ठौघवत्। रा०।

छायेव लक्ष्मीश्चपला प्रतीता तारुण्यम ब्जाम्बुवदध्रुवञ्च¹⁰⁸⁶।
स्वप्नोपमं स्त्रीसुखमायुरल्पं तथाऽपि जन्तोरभिमान एषः॥२४॥

संसृतिः स्वप्नसदृशी¹⁰⁸⁷ सदा रोगादिसङ्कुला¹⁰⁸⁸।
गन्धर्वनगरप्रख्या मूढस्तामनुवर्त्तते॥२५॥

_______________________________________________________________________________________

भार्या वधूः। पुत्रादिभार्यापित्रादिसङ्गमस्य कीदृगस्थिरत्वमित्यपेक्षायामाह—प्रपायामिवेत्यादि। प्रपायांपानीयशालिकायाम्। काष्ठौघवत् काष्ठसमूहवत्।

२४। नरो०। संम्पत्यादीनामस्थिरत्वं दर्शयन् तेषां स्थिरत्वं मन्यमानंजन्तुं निन्दति—छायेवेत्यादिना। केन चपला लक्ष्मीरित्यपेक्षायामाह—छायेवेति, तारुण्यं तरुणत्वम्, अध्रुवम् अशाश्वतम्। किमिवाध्रुवमित्यपेक्षायामाह—अब्जाम्बुवदिति, पद्मपत्रजलवदित्यर्थः। स्वप्नोपमं स्वप्नदृष्टगजतुरगादितुल्यमित्यर्थ। तथाऽपि सम्पत्त्यादीनामस्थिरत्वेऽपि। अभिमानः स्थायित्वेन ज्ञानम्।

२५। नरो०। ससृतेरसारत्व तथाऽपि रोगादिव्याप्तत्वञ्च दर्शयंस्तामनुवर्तमानं निन्दति—संसृतिरित्यादिना। संसृति शरीरम्। स्वप्नसदृशीति स्वप्नदृष्टो गजतुरगादिर्यथा स्वप्नक्षयेऽदर्शनं प्राप्नोति तथा प्राक्तनकर्मक्षये ससृतिरपीति भाव। गन्धर्वनगरप्रख्या गन्धर्वनगरतुल्या, गन्धर्वनगर यथा पुनःपुनरागत्य नश्यति तथेयमपीति भाव।

___________________________________________________________________________________________

[ननु तथाऽपि मातृपित्रादीनां भोगार्थं राज्यादिकमपेक्षणीयमेव, न, तेषामपि क्षणिकसङ्गत्वादित्याह—पित्रित्यादि। एषां सङ्गम प्रपायां जलशालिकायां जलार्थिनां पान्यजनानां सङ्गम इव, नद्यां प्रवाहेण नीयमानस्य काष्ठसमूहस्येव। दृष्टान्तद्वयेन प्रयोजनवशात् कर्मवशत्वाच्च मेलनम्, तत्र जलप्रवाहवत् कर्म सयोगवियोगहेतु। गो०]

२४। [स्थितेष्वप्येषु लक्ष्मीर्न तिष्ठतीत्याह—छायेवेत्यादि। लक्ष्मी सम्पत्। यथादित्यगतिवशेन छाया कदाचित् पुरोवर्त्तिनी कदाचित् पृष्ठादिवर्त्तिनी, न क्वापि स्थिरा तथा लक्ष्मीरपि। भोक्तृभोग्यादीनामपि क्षणिकतामाह—अब्जाम्बुवदिति। पद्मपत्रजलवदध्रुवंचञ्चलंस्वप्नोपमम् अनन्तरक्षणे विस्मरणात्। एषोऽभिमानो नित्यत्वाभिमानमात्रं स्मृतिश्चेति। गो०]

२५। संसृति ससारस्थिति, स्वप्नसदृशी अल्पकालमनुवर्तते तामुपादेयत्वेन मनुते इत्यर्थ। रा०।

‘संसूति स्वप्नसदृशी’ति गोपालचक्रवर्त्तिधृत पाठ। सूयते गृह्यतेऽसौ सूतिर्देहः स्वप्न सदृशी स्वप्नतुल्या क्षणविनाशित्वात्। सा सूतिरपि न यावज्जीव सुखभोगसमर्था। कुत इत्याह—रोगादिसङ्कुलेति। साऽपि रोगादिना निरन्तरमेव आच्छन्ना तिष्ठतीति भावः।

आयुः¹⁰⁸⁹संक्षीयतेयस्मादादित्यस्य¹⁰⁹⁰ गतागतैः।
दृष्ट्वाऽन्येषां जरामृत्यू कथञ्चिन्नेव¹⁰⁹¹ बुध्यते॥२६॥

स एव दिवसः सर्वेरात्रिरित्येवमूढधीः।
भोगाननुपतत्येव कालवेगं न पश्यति॥२७॥

प्रतिक्षणंचरत्येतदायुरामघटाम्बुवत्।
सपत्ना इव रोगौघाः शरीर प्रहरन्त्यहो॥२८॥

___________________________________________________________________________________________

२६२७। नरो०। सूर्यस्य गमनागमनं चाऽऽयुक्षयस्य सूवकम्। जरामृत्यू दृष्ट्वाऽपि। यतः केनापि प्रकारेण नैव बुध्यते अतः स एव दिवसः सैव रात्रिरित्येव। मूढधिय सतो भोगानुशोचनाश्रयत्वं कालवेगदर्शनाभावाश्रयत्वञ्च दर्शयति—आयु संक्षीयत इति। अन्तर्भाविण्यर्थत्वमङ्गीकृत्य कर्मकर्तरि प्रयुक्तम्। यद्वा क्षिधातुदिवादिरपि विद्यते इति नास्ति विरोध। स एव दिवसः सैव रात्रिरित्येव मूढा अयथार्था धीर्यस्य स तथा।

२८। नरो०। अजस्त्रक्षरदायुषि सदा रोगवृन्दव्याप्ते आसन्नजरे आसन्नमृत्यौ नश्वरे बीभत्सरसालम्बने देहे आत्मबुद्धिरत्यन्तमनुचितेति दर्शयन्नाह—प्रतिक्षणमित्यादिना। सपत्ना इव रोगौघारोगसमूहा।

____________________________________________________________________________________________

रोगादीत्यादिपदेन शोकादीनामपि ग्रहणम्। रोगादिसङ्कुला सन्तप्तं रोगशोकादिभियुक्ता।

२६। [नन्वेवभूते देहे कथमभिनिवेश करोति अज्ञानादित्याह—आदित्यस्य गतागतैरिति। दिवारात्रिभिरन्येषां पित्रादीनां जरामृत्युप्रभृतीन् समक्षं दृष्ट्वाऽपि तत्तुल्यतया आत्मनो जरामृत्युप्रभृति न बुध्यते। कथञ्चिदिति, अन्येन ज्ञानिना बाधितोऽपि न बुध्यत इत्यर्थ। गो०]

२७। पूर्वपूर्वभुक्तदिनरात्र्यपेक्षयात्तरोत्तरस्य विशेषमपश्यन् अतो मूढमतिः, कालवेगं पूर्वपूर्वावस्थापहारक न पश्यति अतोभोगाननुपतति तेष्वासज्जते। रा०।

स एवेति विधेयप्राधान्यादन्यलिङ्गता, एवं सैवेत्यनत्रापि। तथा च—तद् आदित्यस्य आगतम् एव दिवसो गतञ्च रात्रिरित्येव मत्वेत्यर्थ, मूढधी भोगान् अनुपतति भोगसमूहं प्रत्युन्मुखो भवति। येन तावदायु क्षयकारकत्वेनादित्यस्य गतेनागतेन च जनानां विरागो जनयितव्यस्तेनैव दिनरात्र्यात्मना मूढधियं प्रति भोगासक्तिरुत्पाद्यत इत्यहो आश्चर्यमिति भाव।

२८। [एतदेव स्पष्टयति—प्रतिक्षणमिति। आमवटोऽपक्वार्द्धघटस्तत्स्थजलवत् क्षरति क्षीयते। न केवलमायुः क्षरति जनो रोगैरपि सततं दग्धो भवतीत्याह—सपत्ना इति। सपत्नाः शत्रवः। गो०]

जरा व्याघ्रीव पुरतस्तर्जयन्त्यवतिष्ठते।
मृत्यु सहैव यात्येष समयसम्प्रतीक्षते¹⁰⁹²॥२९॥

देहेऽहभावमापन्नो राजाऽहं लोकविशृत।
इत्यस्मि न्मनुते¹⁰⁹³ जन्तुरन्ते¹⁰⁹⁴ विड्भस्मसंज्ञिते॥३०॥

त्वगस्थिमांसविण्मूत्ररेतोरक्तादिसयुत।
विकारी परिणामी च देह आत्मा कथं वद¹⁰⁹⁵।
यमास्थाय भवाल्लोँकदग्धुमिच्छति¹⁰⁹⁶लक्ष्मण॥३१॥

____________________________________________________________________________________________

२९। नरो०। जरा वृद्धत्व पुरतोऽग्रे तर्जयन्ती भर्त्सयन्ती। तर्हि क्षणार्द्धमपि जन्तुर्न जीवेदिति चेत्तत्राऽऽह—समयं सप्रतीक्षत इति।

३०। नरो०। अन्ते अवसाने।शृगालादिना भक्षिते विट्संज्ञा, दग्धे भस्मसंज्ञा।

३१। नरो०। अन्ते बीभत्सरसालम्बनं नेदानीमिति चेत्तत्राऽऽह—त्वगस्थीत्यादि। देहात्मनोरभेदासम्भव दर्शयित्वा लक्ष्मण प्रत्याह—विकारीत्यादि। विकारी उत्पत्तिनाशादिमान्, परिणामी भस्मादिरूपपरिणामवानित्यर्थः। एतादृशं नश्वरदेहं प्राप्य तवैतादृश कोपोऽनुचित इति सूचयन्नाह—यमित्यादि।

____________________________________________________________________________________________

२९। आगतप्रायाऽहं किं मूढोऽसीति तर्जयन्ती। मृत्यु समय प्रहर्तु संप्रतीक्षते सह तिष्ठन्नपि। रा०।

[जरा व्याघ्रीवेत्यादि। मृत्युरिति। सहैव देहेन सहैव, एष पुरोवर्त्तीव मृत्युरायाति आगच्छति नियमितत्वात्। तर्हिकथ न मारयतीत्यत आह—समयमिति। समयं नियतकालं प्रारब्धक्षयकाल वा। गो०]

३०। देहे उपचयादिविशिष्टे कृमिविड्भस्मसज्ञिते। भूस्थे आद्या संज्ञा, जन्तुभिर्भक्षिते मध्या संज्ञा, दग्धे अन्त्या। तादृशे देहे अहं राजेति अस्मिन् लोके मनुते। रा०।

३१। अथ देहस्याऽऽत्मत्व खण्डयति—त्वगिति। त्वगादिसयुतत्वाद्विकारी रसादिधातुविकारवान्। परिणामी बाल्याद्यवस्थापरिणामवान्।आत्मा त्वविकारी अपरिणामी चेति विपरीतः श्रुत्यादिभिरुक्त इति भाव। रा०।

[देहभावोऽसङ्गत एवेत्याह—त्वगस्थीति। त्वगादिभि संयुत एकीभूतस्तदात्मको देहः, अत एव विकारी विकारवान् अत एव च परिणामी मरणधर्मा। गो०]

यमास्थायेति। यं देहमास्थाय देह एवाहमित्यास्थां कृत्वेत्यर्थ।

देहाभिमानिनः सर्वे दोषाः प्रादुर्भवन्ति हि।
देहोऽहमिति या¹⁰⁹⁷ बुद्धिरविद्या सा प्रकीर्त्तिता॥३२॥

नाहं देहश्चिदात्मेति बुद्धिर्विद्येति भण्यते¹⁰⁹⁸।
अविद्या संसृतेर्हेतुविद्या तस्या निवर्तिका॥३३॥

तस्माद् यत्नःसदा कार्योविद्याभ्यासे मुमुक्षुभिः।
कामक्रोधादयस्तत्र शत्रवः शत्रुसूदन॥३४॥

तत्रापि क्रोध एवालं मोक्षविघ्नाय सर्वदा¹⁰⁹⁹।
येनाऽऽविष्टपुमान् हन्ति पितृमातृ सुहृत्सखीन्¹¹⁰⁰॥३५॥

____________________________________________________________________________________________

३२।नरो०। देहे आत्मबुद्धौ का हानिरिति चेत्तत्राऽऽह—देहाभिमानिन इत्यादि। देहाभिमानिनो देहात्मबुद्धेरित्यर्थः। दोषा मात्सर्यासूयादयः। हि निश्चितम्। देहाभिमानिन सर्वे दोषाः प्रादुर्भवन्तीति वाक्यं श्रुत्वा देहे आत्मबुद्धि किमाकारा किमाख्या किंप्रयोजनिका तस्या निवर्त्तिका बुद्धि किमाकारिका किमाख्या इति पृच्छन्तं लक्ष्मण प्रत्याह—देहोऽहमिति।

३४। नरो०। उपसंहरति—तस्मादिति। विद्योत्पत्तावुपाय क इति प्रश्ने आह—कामक्रोधादय इत्यादि। तत्र विद्याभ्यासे, कामक्रोधादीनां त्याग एव विद्योत्पत्तौ कारणमिति भाव। कामादिशत्रुत्यागे तवयोग्यताऽस्तीति सूचनाय शत्रुसूदन इत्युक्तम्।

३५। नरो०। कामादिषु मध्ये कोपस्य मोक्षातिविघ्नकारकत्वप्रतिपादनाय तत्रा-

________________________________________________________________________________________

३२। ते दोषा देहाभिमानिन प्रादुर्भवन्ति तस्मात्तं त्यजेति भान। रा०।

[संसारहेतुरविधैवेत्याह—देहोऽहमित्यादि। देहोऽहबुद्धिरेवाविद्या प्रकीर्त्तिता मुनिभिरित्यर्थ। गो०]

देहाभिमानिनो देहात्मज्ञानसम्पन्नस्य दोषाः कामक्रोधादयः। देहाभिमानिनोऽस्य रागादिदोषप्रादुर्भावकत्वतत्कारणाविद्यारूपत्वात्तस्येत्याह—देहोऽहमिति।

३३ \। [प्रसाङ्गाद् विद्यामपि निरूपयति—नाहमिति। चिदात्मेति माहं देह किन्तु चिद्रूप आत्मा इति बुद्धिर्विद्येति भण्यते मुनिभिरिति शेष। गो०]

देह इत्युपलक्षणम्, अन्तःकरणादेरपि। तदाह—चिदात्मेति। संसृतेः संसारमूलस्य रागादिदोषस्य शत्रव इति। स्वजनकाविद्योच्छेदकत्वाद्विद्याभ्यासे कामादयः शात्रवं कुर्वन्तीत्यर्थः। रा०।

३४। [कामेत्यादि। तत्र विद्याभ्यासे। शत्रुमर्दन इति शत्रुनाशकस्य तव कामादीनां शत्रूणां नाशोऽवश्यं करणीय इति सूचयति। गो०]

३५। प्रकृतोपयोगितया क्रोधस्यैव मुक्तिविघाते प्राधान्यमाह—तत्रापीति। पित्रादिवधेन पातित्यं प्राप्तो न श्रवणाद्यधिकारीति भावः। रा०।

क्रोधमूलो मनस्तापः क्रोधः संसारबन्धनः¹¹⁰¹।
धर्मक्षयकर क्रोधस्तस्मात् क्रोधं परित्यज¹¹⁰²॥३६॥

क्रोधएव¹¹⁰³ यमः¹¹⁰⁴ साक्षात् तृष्णा वैतरणी नदी।
सन्तोषो नन्दनवनं शान्तिरेव हि कामधुक्॥३७॥

तस्माच्छान्तिं भजस्वाद्य शत्रुरेवं भवेन्न ते।
देहेन्द्रियमनःप्राणबुद्ध्यादिभ्यो विलक्षणः॥३८॥

____________________________________________________________________________________________

पीत्याद्युक्तम्। तत्रापि कामादिष्वपि अलंमोक्षविघ्नाय अतिमोक्षप्रतिबन्धाय। तदेव द्रढयति—येनेत्यादिना। क्रोधमूलपित्रादिहननजन्यपापवत्त्वेन नितान्तनिर्मलस्वान्तत्वाभावेनाधिकारित्वमेव न स्यात, मोक्षस्य का कथेति भाव।

३६। नरो०। अपरमपि क्रोधफलं दर्शयति—क्रोधेति। ससारबन्धनो जन्ममरणादिजमक इत्यर्थ।

३७। नरो०। क्रोधस्य स्वाश्रयसहारकत्वं दर्शयति—क्रोध एवेत्यादिना। एवकारोऽत्रइतरयोगव्यवच्छेदार्थ। साक्षादिति अंशतदशवारणाय। तृष्णाऽवश्यं त्याज्येति सूचनाय—तृष्णा वैतरणी नदीत्युक्तम्। पीडादातृत्वं साधारणधर्म। तर्हि क पदार्थ उपादेय इत्यपेक्षायामाह—सन्तोषो नन्दनवनमिति। यथालाभतुष्टि सन्तोष। सुखदत्वमनयो साधारणधर्म। अस्मात् पर कोऽपि पदार्थ सेव्यो विद्यते न वेति प्रश्ने आह—शान्तिरेव हि कामधुगिति। रागादिशून्यत्व शान्ति कामधुक् कामदुघा। अभीष्टदातृत्वमनयो साधारणधर्म।

३८। मरो०। उपसंहरति—तस्मादिति। ‘विकारी परिणामी च देह आत्मा कथ वदे’ति श्रीरामवाक्यार्थस्मरणादिदानीं किंस्वरूप आत्मेति पृच्छन्तं लक्ष्मण प्रत्याह—देहेन्द्रियेत्यादि। देहादीनामात्मत्ववारणाय विलक्षण इत्यन्तमुक्तम्। विलक्षणो भिन्न।

___________________________________________________________________________________________

[विशेषत क्रोधो नाशनीय इत्याह—तत्रापीति। तत्र कामादिषु मध्ये अलं समर्थ, क्रोधाविष्टस्य कार्याकार्यविचारशून्यत्वात्। एतदेवाऽऽह—येनेत्यादि। गो०]

३७। महान् शत्रुः परिणामे स्वप्राणापहारकत्वात्। ‘क्रोध एव यम साक्षादि’ति पाठान्तरम्। वैतरणी नदी दुस्तरत्वात्। विषयलाभै कथमप्यनपगमादिति भावः।

‘न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति।
हविषा कृष्णवर्त्मेवभूय एवाभिवर्द्धते॥’ (मत्स्यपु० ३४।१०)

इत्युक्तेः। नन्दनवनमानन्दजमकत्वात्। रा०।

\क्रोध एवेति।हितानुसन्धानाभावेन नाशहेतुत्वात्। वैतरणी तरङ्गबाहुल्यात्

आत्मा शुद्धः स्वयंज्योतिरविकारी निराकृतिः।
यावद्देहेन्द्रियप्राणभिन्नत्व नाऽऽत्मनो विदु॥३९॥

तावत् ससारदु खौघैः पीड्यन्ते मृत्युसयुताः।
तस्मात्त्वं सवदा भिन्नमात्मानं हृदि भावय॥४०॥

बुद्ध्यादिभ्यो बहिः सर्वमनुवर्त्तस्य मा [खिद्¹¹⁰⁵।
भुञ्जन् प्रारब्धमखिल सुख वा दुखमेव वा॥४१॥

____________________________________________________________________________________________

३९। नरो०। शुद्रः परमार्थतोऽन्तःकरणाद्युपाधिसम्बन्धरहितः, स्वयं स्वप्रकाश,ज्योतिश्चिद्रूप, अविकारी जन्ममरणादिशून्यः। एतेन नित्यत्वं सूचितम्। निराकृतिराकारशून्यः। एतेनापरिच्छिन्नत्व सूचितम्। तर्हि ससारदु खै कथं जीवा बाध्यन्ते इत्यपेक्षायामाह—यावदित्यादि। देहेन्द्रियप्राणेरिति देहेन्द्रियप्राणेभ्य इत्यर्थ।

४०। नरो०। उपसहरति—तस्मादिति। आत्मानं भिन्नम् अर्थाद्देहेन्द्रियप्राणेभ्यः, सर्वदा हृदि भावयेत्यन्वयः। भावय चिन्तय।

४१। नरो०। तर्हि किं कदाचिदपि किमपि नानुवर्तितव्यमित्यत आह—बुद्ध्यादिभ्य इत्यादि। बुद्ध्यादिभ्योऽन्त करणादिभ्य।बहिर्बाह्यम्। अनुवर्त्तस्व अनुसर। मा खिद मा खेदं प्राप्नुहि। बन्धहेतुप्रारब्धकर्मक्षयः कथं भवेदित्यपक्षायामाह—भुञ्जन्नित्यादि। प्रारब्ध प्राक्तनकर्मफलमित्यर्थ। भोगादेव प्राक्तनकर्मक्षयो भवतीति भावः।

____________________________________________________________________________________________

तृष्णाया प्रतिक्षणमुत्पत्तेः। सन्तोषो यत्किञ्चिल्लाभेऽप्यधिकप्राप्ताविवालबुद्धि। नन्दनवनम् इन्द्रस्योद्यानमिव, सतत सुखयोगात्। शान्तिर्भोगवैमुख्यम्। कामदोग्ध्री मोक्षहेतुत्वात्। गो०]

३९। [वैलक्ष्यण्यमाह—स्वयज्योतिरिति। स्वयज्योति स्वप्रकाश। देहादिरप्रकाशो जडत्वात्। अविकारी जन्मादिरहित, देहादिस्तद्वान्। निराकृतिराकारशून्यः, ज्योतिर्मयत्वात्। देहादि साकार। शुद्धसमस्तदोषहीन। देहात्माभिमानादेव ससार इत्याह—यावदित्यादि। आत्मनो यावत्पर्यन्त देहादिभि सह भिन्नत्वं न विदु, तावत् संसारजन्यदुखसमूह पीड्यन्ते मृत्युयुताश्च भवन्ति। गो०]

४०। तावदिति। अह ममेत्यभिमानसत्त्वादिति भावः। भिन्न बुद्ध्यादिभ्य इत्यर्थः। रा०।

[निगमयति—तस्मादित्यादि। बुद्ध्यावादिभ्यो भिन्नं पृथग् हृदि भावय गो०]

४१। बुद्ध्यादिभ्यो ल्यब्लोपे पञ्चमी। तदतिरिक्तोऽहमित्यन्तर्जानन्नेव तानालम्ब्य बहिर्लोकव्यवहारे सर्वं लोकव्यवहारं लोकवदेवानुवर्त्तस्व कुरु। परन्तु तत्र मा खिदः खेदं न कुरु। ननु लोकवत् कार्यकरणे तद्वत् खेदोऽवश्यं भाव्येवेत्यत आह—भुञ्जन्निति। अखिलं सुखं दुख वा प्रारब्धमित्येव भुञ्जंस्तथा भावयन्। रा०।

प्रवाहपतितं¹¹⁰⁶ कार्यं कुर्वन्नपि न लिप्यते¹¹⁰⁷।
बाह्ये सर्वत्र कर्तुत्वमावहन्नपि राघव।
अन्त शुद्धस्वभावस्त्वं लिप्यसे न च कर्मभिः॥४२॥

एतन्मयोदितं कृत्स्न हृदि भावय सर्वदा।
संसारदु खैरखिलेर्बाध्यसे न कदाचन¹¹⁰⁸॥४३॥

त्वमप्यम्ब¹¹⁰⁹ मयादिष्टं हृदि भावय नित्यदा¹¹¹⁰।
समागमं प्रतीक्षस्व¹¹¹¹ न दुःखै पीड्यसे चिरम्॥४४॥

_________________________________________________________________________________________

४२। नरो०। आधुनिकं कर्म बन्धः कथं न भवेदित्याकाङ्क्षायामाह—प्रवाहपतितमित्यादि। प्रवाहपतितं प्रवाहवदुपस्थितमित्यर्थ। न लिप्यते न बध्यतेऽर्थात् कार्येण जन्तुरिति शेष। फलानुसन्धानं विना कृतं कर्म बन्धो न भवेदिति भावः। उपसंहरति—बाह्ये इत्यादि। हे राघव, यतस्त्वमन्त शुद्वस्वभावोऽतः सर्वत्र बाह्येकर्तृत्वमावहन्नपि कर्मभिर्न लिप्यसे इति सम्बन्ध। अन्तर्बहिः शुद्धो रागादिदोषरहितः। आवहन् प्राप्नुवन्।

४४। नरो०। हे अम्ब हे मात, आदिष्टं कथितम्। आगममागमनम्।

___________________________________________________________________________________________

[संसारत्याग एव सद्य किं न क्रियते परमपुरुषार्थत्वात्, तन्नाऽऽह—बहिरिति। बहिर्बाह्यभूतं सर्वं लौकिकं कर्म अनुवर्त्तस्व आसक्तिरहित सन् कुर्वित्यर्थ। मा खिद राज्यत्यागखेदं मा कुरु। भुञ्जन् इति। प्रारब्धमखिलं सुखं वा दु खमेव वा। तत्र हेतुः—प्रारब्ध पूर्वकर्मणोपपादितं सुखं दुःखं वा भुञ्जन् कर्मक्षयमपेक्षमाण, उपस्थिते सुखे वा दुखे वाऽपि खेद मा कुरु। गो०]

४२। प्रवाहपतितोऽपि संसारप्रवाहस्थोऽपि कार्यं व्यवहार कुर्वन्नपि तज्जन्यपापपुण्याभ्या न लिप्यते पृथग्जनोऽपि। एवञ्च तव तथा भावयत सर्वथा तदलेप इत्याह—बाह्ये इति। रा०।

[ननु कर्मकरणे ससार पुन पुनदुर्वार स्यात्तन्नाऽऽह—प्रवाहपतितमिति। प्रवाहपतितं संसारधारयोपस्थितं कार्यम् आसक्तिहीन सन् कुर्वन्नपि न लिप्यते जन इत्यर्थः। एतदेव दृढीकरणार्थं पुनराह—बाह्य इति। बाह्ये लोकिके कर्मणि सर्वत्र दैहिकादौ कर्तृत्वमावहन् कुर्वन्नपि ते तवान्तर्हृदये शुद्धभाव कर्त्तृत्वभोक्तृत्वाभिमानाभावश्चेत्तदा कर्मभिर्नैव लिप्यसे। गो०]

४४। [आगममागमनम्। समागमम् इति पाटे समागमं सङ्गमम् एकत्र मिलनम्। गो०]

आदिष्टम् इदानीमेव कीर्त्तितम् उपदेशादिकमित्यर्थ।

न सदैकत्रसंवासः कर्ममार्गानुवर्त्तिनाम्।
यथा¹¹¹² प्रवाहपतितप्लवानांसरितां तथा¹¹¹³॥४५॥

चतुर्दश समाः संख्या क्षणार्द्धमिव¹¹¹⁴ जायते¹¹¹⁵ ॥४६॥
अनुमन्यस्व मामम्ब¹¹¹⁶ दुःखं सन्त्यज्य दूरतः।

एवञ्चेत् सुखसंवासो भविष्यति वने मम¹¹¹⁷॥४७॥

इत्युक्त्वा दण्डवन्मातु पादयोरपतत् स्थिरम्¹¹¹⁸।
उत्थायाङ्¹¹¹⁹के⁸⁵⁵समावेश्य¹¹²⁰ आशीर्भिरभिनन्दयत्¹¹²¹॥४८॥

४५। नरो०। ‘त्वद्विहीना क्षणार्द्धं वा जीवितं धारये कथमि’ति मातुर्वाक्यं समाधातुमाह—न सदैकत्रेत्यादि। कर्ममार्गानुवर्त्तिनां कर्मपथानुसारिणां प्राक्तनकर्माधीनानामिति यावत्। दृष्टान्तमाह—यथेत्यादि। प्रवाहपतिताश्च ते प्लवाश्चेति तेषां तथा। प्लवा उडुपानि। सरितां नदीनाम्।

४६। नरो०। चतुर्दश समा इति मच्चिन्ताजनितमहामोदेन चतुर्दश समा क्षणार्द्धमिव बुध्येरन्निति भावः।

४७। नरो०।अम्ब हे मात, एवञ्चेदिति यद्यनुमतिर्भवतीत्यर्थः।

४८। नरो०। स्थिरमिति क्रियाविशेषणम्। उत्थाय उत्थाप्येत्यर्थः।

____________________________________________________________________________________________

४५-४६। यथा सरितां प्रवाहेपतिताना प्लवानां न सदैकत्र सवास किन्तु क्षणमात्रम्, तथा कर्ममार्ग ससारे वर्त्तमानानां पितृपुत्रादीनामपीत्यर्थ। एवं भावनायां चतुर्दशसमानां संख्या दिवसगणना क्षणार्द्धवदत्यल्पकालेनैव समाप्ता भविष्यतीत्यर्थ। रा०।

ननु त्वां विना क्षणमपि गृहे कथ स्थास्यामीति चेत्तत्राऽऽह—कर्ममार्गानुवर्त्तिनामिति। कर्ममार्गानुवर्त्तिनां कर्माधीनानां जन्तूनां सदा सर्वदा एकत्र सवासो सम्यग्वासो न, अत्रापि तथा। सरितां प्रवाहे स्रोतसि पतितानां प्लवानाम् उडुपानामिवेत्यर्थः। यथा सरितां प्रवाहे पतिता प्लवादयस्तद्वेगवशेनैव यथा तथा गच्छन्ति यथा तथा तिष्ठन्ति च, तथा इमेऽपि जीवा कर्मवशादेवेतस्तत सञ्चरन्तोऽवतिष्ठन्तीति फलितार्थ।

४७। एवञ्चेत् त्वदनुमत्या गमनञ्चेत्तदा मम वने सुखजनक सवासो भविष्यतीत्यर्थ। रा०

[नन्वतिसुकुमाराङ्ग कदाचिद्दु खानभिज्ञस्त्वं कथ वने स्थास्यसि तत्राऽऽह—एवञ्चेदिति। गृहे यथा वनेऽपि तथैव। गो०]

दुखं सन्त्यज्य प्रसन्नेन चेतसेत्यर्थः। एवञ्चेत् तथा चेत् त्वं यदि सुप्रसन्ना सती वनगमनमनुमन्यसे तदा त्वन्मानसप्रसादमनुचिन्त्यैवास्माकं महद्दुःखजनकोऽपि वनप्रवासी सुखजनको भविष्यतीति भावः।

४८। चिरं यावदनुमतिपर्यन्तम् अभिनन्दयद् अभ्यनन्दयत्। अडभाव आर्षः। रा०।

सर्वे देवा सगन्धर्वा ब्रह्मविष्णुशिवादयः।
रक्षन्तु त्वां सदा यान्तं तिष्ठन्तं निद्रया युतम्॥४९॥

इति प्रस्थापयामास समालिङ्ग्य पुनः पुनः।
लक्ष्मणोऽपि तदा रामं नत्वा हर्षाश्रुगद्गदः॥५०॥

आहरामं¹¹²² ममान्तःस्थ संशयोऽयं त्वया हृत¹¹²³।
यास्यामि पृष्ठतो राम सेवां कर्त्तुंतदादिश¹¹²⁴॥५१॥

अनुगृह्णीष्व मां राम¹¹²⁵ नोचेत् प्राणांस्त्यजाम्यहम्।
तथेति राघवोऽप्याहलक्ष्मण¹¹²⁶ याहि मा चिरम्॥५२॥

प्रतस्थे¹¹²⁷तां समाधातुसीतां¹¹²⁸ सीता पतिर्विभु¹¹²⁹।
आगत पतिमालोक्य सीता सुस्मितभाषिणी॥५३॥

स्वर्णपात्रस्थसलिलै पादौ प्रक्षाल्य भक्तितः¹¹³⁰।
पप्रच्छ पति मासीनं¹¹³¹ देव¹¹³² किं सेनया विना॥५४॥

___________________________________________________________________________________________

४९। यान्तं गच्छन्त पथीत्यर्थ। तिष्ठन्तमवस्थितम्। निद्रया युतं शयानं निद्रयाऽभिभूतमपि त्वां शत्रवो यथा स्प्रष्टुमपि न शक्ष्यन्ति तथैव रक्षन्तु इति भाव।

५१। रामं किमाहेत्याह—ममान्त स्थ इति। ममान्त स्थो मम हृत्स्थ अयं देहात्मविवेकविषय संशय।

५२।याहि मयैव सह गच्छ, चिरं मा विलम्बं न कुर्वित्यर्थ।

५३। ततस्तामतिप्रियां सीतां समाधातुमन्वेष्टुं विभुर्जगत पतिः प्रतस्थे सीतागृहमिति शेष।

५४। सीतासकाशसमुपस्थितं रामं प्रति सन्देहोद्वेलितचित्ताया सीताया प्रश्नपर्यायो वाल्मीकीये—

कस्माच्छतशलाकेन पूर्णेन्दुप्रतिमेन ते।
आवृत वदन चारु च्छत्रेण न विराजते॥
चामरव्यञ्जनाभ्याञ्च चारुपद्मदलेक्षणम्।
न वीज्यते तेऽद्य मुख कस्मात् पूर्णेन्दुसप्रभम्॥

न ते क्षौद्रञ्च दधि च ब्राह्मणा वेदपारगा।
मुर्न्धिमूर्धाभिषेकार्थं ददते विधिवच्चकिम्॥

आगतोऽसि गतं¹¹³³ कुत्र श्वेतच्छत्रञ्च चामरम्¹¹³⁴।
वादित्राणि न वाद्यन्ते किरीटादिविवर्जितः॥५५॥

सामन्तराजसहितः सम्भ्रमान्नाऽऽगतोऽसि किम्।
इति स्म¹¹³⁵ सीतया पृष्टो राम सस्मितमब्रवीत्॥५६॥

राज्ञा मे दण्डकारण्ये राज्यं दत्तं शुभेऽखिलम्।
अतस्तत्पालनार्थाय शीघ्र यास्यामि भामिनि¹¹³⁶॥५७॥

अद्यैव यास्यामि वनं त्वन्तु श्वश्रूसमीपगा¹¹³⁷।
शुश्रूषां कुरु मे¹¹³⁸मातुर्न मिथ्यावादिनो वयम्॥५८॥

इति ब्रुवन्तं श्रीरामं⁶⁹⁹ सीता भीताऽब्रवीद्वच।
किमर्थं वनराज्यं ते पित्रा दत्तं महात्मना॥५९॥

_______________________________________________________________

५६। नरो०। सामन्तराजसहित क्षुद्रराजसहित। रामस्य सस्मितवचनेन गाम्भीर्यमुक्तम्।तल्लक्षणं यथा—

‘भी-शोक-त्रास-हर्षादौ गाम्भीर्य निर्विकारता।’ इति।

५८। नरो०। परिहासो मा मन्यतामिति हृदि कृत्वा ‘नमिथ्यावादिनो वयमि’त्युक्तम्।

कस्मात् प्रकृतिमुख्यास्ते श्रेणीमुख्याश्चराघव।
किङ्करा नाद्यतिष्ठन्ति यौवराज्याभिषेचने॥
अष्टाश्ववरयुक्तस्ते मणिकाञ्चनभूषणः।
नाद्य पुष्परथ क्लृप्त कस्माद्रिपुनिषूदन॥
त्रिप्रस्रुतो गजवृष शुभलक्षणलक्षित।
पृष्ठतो नानुयाति त्वां कस्मादद्याभिषेचने॥
शुभलक्षणसम्पन्न श्वेतश्च तुरगोत्तमः।

न तेऽद्य याति पुरत कस्माच् श्रीविजयावह॥ २।२३।१३-१९

।

५६। सामन्तराजेति। एकाकी किमित्यागत इत्यर्थ। पर्यायोक्तमलङ्कारः। रा०।

५८। वयं न मिथ्यावादिन, पितृसविधे कृतवनगमनप्रतिज्ञोऽह न तां प्रतिज्ञां मिथ्या

तामाह रामः कैकेय्यै राजा प्रीतो वरं ददौ।
भरताय ददौ राज्यं वनवास ममानघे॥६०॥

चतुर्दश समास्तत्रवासो मेकिल याचित।
तया¹¹³⁹ देव्या ददौ राजा¹¹⁴⁰ सत्यवादी दयापरः॥६१॥

अत शीघ्र गमिष्यामि मा विघ्नं कुरु भामिनि।
श्रुत्वा तद्रामवचनं जानकी प्रीतिसयुता॥६२॥

अहमग्रेगमिष्यामि वन पश्चात् त्वमेष्यसि।
इत्याह¹¹⁴¹ मां विना गन्तुं तव राघव नोचितम्॥६३॥

तामाह राघव प्रीतस्वप्रियां¹¹⁴²प्रियवादिनीम्।
कथ वन त्वां नेष्येऽहं बहु व्यालमृगाकुलम्¹¹⁴³॥६४॥

राक्षसा घोररूपाश्च सन्ति मानुषभोजिन¹¹⁴⁴।
सिहव्याघ्रवराहाश्च सञ्चरन्ति समन्तत॥६५॥

___________________________________________________________________________________________

६१। नरो०।सत्यवादीत्यनेन स्त्रीजितत्वं वारितम्।दयापर इत्यनेन निर्दयत्वं वारितम्।

६३। नरो०। अहमित्यादिवाक्यमौत्सुक्यसूचकम्।

६४-६५। नरो०। ‘मां विना गन्तुं तव राघव नोचितमि’ति सीतया यदुक्तं तत्खण्डयितुमाह—कथमित्यादि। वनस्य दुर्गमत्वे हेतुर्बहुव्यालमृगाकुलमित्यादि। बहवो व्यालाश्चसर्पा मृगाश्चतैराकुल व्याप्तम्, तत्तथा। घोर भयानक रूपं येषां ते तथा। घोररूपित्वेऽपि तेभ्यो न बिभेमीति चेत्तत्राऽऽह—मानुषभोजिन इति। सन्ति तत्रेति शेष। अपरमनर्थं दर्शयति—सिंहेति। समन्तत परित।

______________________________________________________________________________________

करोमि, अतोऽद्यैव वनं यास्यामि। त्वन्तु श्वश्रूसमीपगा मन्मातु समीपवर्त्तिनी तस्या शुश्रूषां कुरु, सा च गुरुशुश्रूषा सुखोदर्का भविष्यतीति भाव।

६१। तया देव्या याचितोऽतो मयि दयापरोऽपि राजा सत्यवादी ‘अवश्यं त्वदुक्त दास्यामी’ति प्रतिज्ञावाक्यस्य सत्यत्व कर्त्तुमे वनवास ददौ। रा०।

६३। नोचितम्, शुद्धस्य तव मया विना कार्याक्षमत्वात्। विवाहकाले नातिचरिष्यामीति प्रतिज्ञातत्वाच्च। रा०।

कट्वम्लफलमूलानि भोजनार्थं सुमध्यमे।
अपूपव्यञ्जनादीनि¹¹⁴⁵ विद्यन्ते न कदाचन॥६६॥

काले काले¹¹⁴⁶ फल वाऽपि विद्यते कुत्र सुन्दरि।
मार्गो न दृश्यते क्वापि शर्कराकण्टकान्वित॥६७॥

गुहागह्वरसंबाध भिल्लीदंशादिभिर्युतम्।
एवंबहुविधदोषं वनं दण्डक सज्ञितम्¹¹⁴⁷॥६८॥

पादचारेण गन्तव्यं शीतवातातपादिमत्।
राक्षसादी न्¹¹⁴⁸ वने दृष्ट्वा जीवित हास्यसेऽचिरात्।
तस्माद् भद्रे गृहे तिष्ठ शीघ्रं द्रक्ष्यसि मां पुन॥६९॥

रामस्य वचन श्रुत्वा सीता दुख समन्विता¹¹⁴⁹।
प्रत्युवाच स्फुरद्वक्त्राकिञ्चित् कोपसमन्विता॥७०॥

__________________________________________________________________________________________

६६। नरो०। भोजनार्थमपि तादृक् किमपि नास्तीत्याह—कट्वेति। कटूनि तानि अम्लानि च फलमूलानि तानि तथा। तदेवोपपादयति—अपूपेति। अपूपा पिष्टका।

६७। नरो०। तत्र कट्वम्लवा फल भवतु तद् भुक्त्वैव कालयापन करिष्यामीति चेत्तत्राऽऽह—काले काले इत्यादि। काले काले ऋतौ ऋतौ। अपरमनर्थं दर्शयति—मार्ग इति। शर्कराकण्टकान्वितो मार्गः क्वापि न दृश्यते सर्वत्र दृश्यते इत्यर्थ। शर्करा कपालखण्डम्।

६८। नरो०। अपरमनर्थं दर्शयति—गुहागह्वरसबाधमित्यादिना। गुहा च गह्वरञ्जताभ्यां संबाधं व्याप्तमित्यर्थ। गुहा पर्वतविले, गह्वरमत्रविलमाने। झिल्ली कीटविशेष। दंशो वनमक्षिका। एवं बहुविधो दोषो यत्र तदेवंबहुविधंदोषम्। मध्यादेरित्यादिना अत्र म कार्यः।

६९।नरो०।पादचारेण पादविक्षेपेण गन्तव्यं कथमिति शेष। हास्यसे त्यक्ष्यसि। उपसंहरति—तस्मादिति।

______________________________________________________________________________________

६७। फलादिकमपि समये दुर्लभमित्याह—काले इत्यादि। न दृश्यते वनेषु तृणाच्छादनाज्जनसञ्चराभावाच्च। यत्रापि दृश्यते तत्रापि शर्कराद्यन्वित। रा०।

६८। वासस्थानमप्यतिदु खजनकमित्याह—गुहेत्यादि। सम्यग् बाध्यन्ते रिपवो यत्रेति संबाधं दुर्गवासस्थानं गुहागह्वरस्वरूपम्। तद् यद्यपि रिपुपीडारहितं तथाऽपि झिल्लीदशादियुतत्वात् तत्र स्थातुमशक्यमिति भावः। रा०।

७०। अत्र वाल्मीके सीताऽपि भर्त्तुर्मुखत एकस्यैव तस्य वनगमनप्रवृत्तिम् आकर्ण्य अभिमानवशं गतेव असूयापरवशेव स्वमनोगतमभाषत। तथा च—

कथ मामिच्छसेत्यक्तुं धर्मपत्नीं पतिव्रताम्।
त्वदनन्यामदोषां मां धर्मज्ञोऽसि दयापर॥७१॥

त्वत्समीपे¹¹⁵⁰ स्थितां राम को वा मां धर्षयेद्वने।
फलमूलादिकं यद् यत्तव भुक्तावशेषितम्।
तदेवामृततुल्य मेतेन तुष्टारमाम्यहम्¹¹⁵¹॥७२॥

___________________________________________________________________________________________

७१। नरो०। त्यागानर्हत्वे हेतु—धर्मपत्नी पतिव्रतामिति। धर्मपत्नींधर्मेण न्यायेन पत्योढामित्यर्थ। आत्मन पतिव्रतात्व दर्शयन्त्याह—त्वदनन्यामदोषामिति। त्वदविद्यमानोऽन्यो यस्यास्तां त्वदनन्याम्।अविद्यमाना दोषा मौखर्यादयो यस्यास्ताम्।अदोषात्यागेच्छानर्हत्वे हेतु—धर्मज्ञोऽसि दयापर इति।

७२। नरो०। ‘कथ वन त्वां नेष्येऽहं बहुव्यालमृगाकुलमि’त्यादि श्रीरामेण यदुक्त तत्

__________________________________________________________________________________________

इत्यप्रियमिद वाक्य श्रुत्वा सा प्रियभाषिणी।
सासूयमिव भर्त्तार सीता वचनमब्रवीत्॥

भार्यैका पतिभाग्यानि भुङ्क्ते पतिपरायणा।
साऽहत्वामनुयास्यामि यत्र यत्र गमिष्यसि॥
शपेऽह ते प्रसादेन जीवितेन च राघव।
यथा नेच्छाम्यह वस्तु स्वर्गेऽपि रहिता त्वया॥
त्व मे नाथो गुरुश्चव गतिर्दैवतमेव च।
गमिष्यामि त्वया सार्द्धमेष मे निश्चय पर।
यदि त्वमुद्यतो गन्तुं दुर्गं कण्टकित वनम्।
अह तवाग्रे यास्यामि मृद्गन्ती कुशकण्टकम्॥
न पिता नाऽऽत्मजो नाऽऽत्मा न माता न सुहृज्जन।
गतिर्भवति सत्स्त्रीणां पतिस्त्वेक परा गति॥
हर्म्य प्रासादभवनविमानेभ्योऽपि मे प्रभो।
तव पादाश्रय श्रेयान् स्वर्गादपि सुदुर्लभः॥ इत्यादि। २।२७११–१०

७१। त्वत्तोऽन्य पुरुषो न विद्यते यस्यास्ताम्। यद्वा त्वत्तो भेदरहिताम्, शक्तिशक्तिमतोरभेदात् अत एवादोषाम्। रा०।

७२। रमामीति आर्षं परस्मैपदम्। रा०।

त्वत्समीपे इति। अत्राऽऽहवाल्मीकि—

न ममाभिभवे शक्तो महेन्द्रोऽपि त्वदाश्रयात्।
अतो नार्हसि मां भक्तां निवर्त्तयितुमातुराम्॥ इति। २।३७।१५।

त्वया सह चरन्त्या मेकुशाः काशाश्च कण्टकाः।
पुष्पास्तरण तुल्या¹¹⁵² वै¹¹⁵³ भविष्यन्ति न संशयः॥७३॥

अहं त्वां¹¹⁵⁴क्लेशये¹¹⁵⁵ नैव भवेयं कार्यसाधिनी॥७४॥

बाल्येऽपि¹¹⁵⁶ कश्चिन्मां वीक्ष्य ज्योतिःशास्त्रविशारदः।
प्राह ते¹¹⁵⁷ विपिने वासः पत्या सह भविष्यति।

सत्यवादी द्विजो भूयाद् गमिष्यामि त्वया सह॥७५॥
अन्यत् किञ्चित् प्रवक्ष्यामि श्रुत्वा मां नय काननम्।

रामायणानि बहुशश्रुतानि बहुभिर्द्विजै।
सीतां विनावन¹¹⁵⁸ रामो गतः कि कुत्रचिद्वद॥७६॥

____________________________________________________________________________________________

समाधातुमाह—त्वत्समीप इत्यादि। धर्षयेदाक्रामेदित्यर्थः, अभिभवेदित्यर्थो वा। कट्वम्लफलमूलानीति यदुक्त तत् समाधातुमाह—फलमूलादिकमित्यादि।

७३।नरो०। मार्ग इत्यादि यदुक्तं तत् समाधातुमाह—त्वया सहेत्यादि। काशाश्चेति चकार शर्करा समुच्चिनोति। तत्र कण्टकपदं लाक्षणिक बोध्य चरणतलव्यावर्त्तकत्वञ्च (?) शक्यलक्ष्यसाधारण लक्ष्यतावच्छेदक बोध्यम्।

७४। नरो०। तत्र गत्वा मां वृथा कदर्थयिष्यसीति चेत्तत्राऽऽह—अहमित्यादि। तथाऽपि प्रयोजन विना योषित् कथ वन नेतव्येति चेत्तत्राऽऽह—भवेयं कार्यसाधिनीति। रावणवधरूपमन्त्र कार्यम्।

७५। नरो०। तत्र रामस्यानुचितत्वेऽपि दुर्वारत्वं दर्शयति—बाल्येऽपीत्यादिना। तद्वाक्य कथं प्रमाणमिति चेत्तत्राऽऽह—ज्योति शास्त्रविशारद इति। रामस्य वनगमननिश्चय एव मम वनगमननिश्चायक इति हृदि कृत्वाह—सत्यवादीत्यादि। यद्वा ब्राह्मणवाक्यं मिथ्या कर्त्तुमनुचितमिति हृदि कृत्वाह—सत्यवादी द्विजो भूयादित्यादि।

७६। नरो०। ज्योतिशास्त्रज्ञस्यापि कदाचिद्भ्रमो भवेदिति चेत्तत्राऽऽह—अन्यदित्यादि। तदेवाऽऽह—रामायणानीति।

___________________________________________________________________________________________

७४। कार्यसाधिनी रक्षोवधादिकार्यसाधिकेति व्यङ्ग्यम्। रा०।

७५। वनगमनञ्च मे अवश्यम्भावीति इतिहासकथनेन द्रढयति—बाल्य इति। रा०।

७६। रामायणानि इत्यादिश्लोकेन रामायणस्य सीताया पूर्वभावित्व सूचितम्।

तथात्वे—

  **प्राप्तराज्यस्य रामस्य वाल्मीकिर्भगवानृषि।  
  चकार चरितं चित्र विचित्रपदमर्थवत्॥ १।३।१**

इत्यादिवाल्मीकिवचनात् ‘प्राप्तराज्यस्येत्यनेन रामस्य राज्यशासनकाले रामायणनिर्मितिरिति

अतस्त्वया गमिष्यामि सर्वथा त्वत्सहायिनी।
यदि गच्छसि मां त्यक्त्वाप्राणांस्त्यक्ष्यामि तेऽग्रतः॥७७॥

इति त निश्चयं ज्ञात्वा सीताया रघुनन्दनः।
अब्रवीद्देवि गच्छ त्वं वनं शीघ्रं मया सह॥७८॥

अरुन्धत्यै प्रयच्छाऽऽशु हारानाभरणानि¹¹⁵⁹ च।
ब्राह्मणेभ्यो धन सर्वं¹¹⁶⁰ दत्त्वा गच्छामहे वनम्।

इत्युक्त्वालक्ष्मणेनाऽऽशु द्विजानाहूय भक्तित॥७९॥

___________________________________________________________________________________________

७७। नरो०। उपसंहरति—अत इति। त्वया सहायिनी त्वत्सहायिनी। रामायणादिकममत्वा यदि मां त्यक्त्वा गमिष्यति तदा प्राणांस्त्यक्ष्यामीति हृदि कृत्वाह—यदीत्यादि।

७९। नरो०। स्वान्त पुरधनाभिप्रायेणोक्तं सर्वमिति।

___________________________________________________________________________________________

गम्यते। एतज्ज्ञापनायैव पुनरारम्भः।’ इति एतट्टीकायां गोविन्दराजवाक्याच्च रामराज्यकरणकालीनं रामायणमिति महान्विरोधः स्वत एव समुदेति, समाधानावसरे पुन कल्पभेदस्वीकाराद्गत्यन्तरं नास्तीति मन्यते। वाल्मीकीयेऽप्येतदनन्तरमेव—

पवित्रं वैष्णव दिव्यमिदमाख्यानमुत्तमम्।
वेदैश्चतुर्भिः समितमितिहासं पुरातनम्॥ १।३।२।

‘पुरात प्राचीनम्। ‘प्रतिकल्पं रामायण’मिति मताश्रयणेनात्र कवेस्तथोक्तिरुपपादनीया।’ इति एतट्टिप्पन्यां श्रीमदमेश्वरवेदान्तशास्त्री। एतत्पक्षाश्रयणेन सर्वं समञ्जसमित्यलं विकल्पविरोधाशङ्कयेति दिक्।

७७। त्वत्सहायिनी सृष्ट्यादिसर्वकार्येष्वहमेव ते सहायेति व्यङ्गयम्। रा०।

अत्रसा वाल्मीके सीता अतिकठिना रामस्य हृदगतमन्यथाभावं विज्ञाय आत्मनो युक्तिपुरसरानुनयादिक सर्वं व्यर्थमिव विगणय्य भर्त्तरि परमप्रणयवती रमणीजनसुलभेनापमानेन क्रुध्दाभुजङ्गीव भाविपतिविरहदु खेन हिताहितज्ञानशून्येव हृदयाधिकमपि स्वामिन तिरश्चकार। तथा च—

रामस्य तां मति बुध्द्वामैथिली कृतनिश्चया।
रोषात् प्रस्फुरमाणौष्ठी पुनर्वचनमब्रवीत्॥
उन्मत्तेवाभिपश्यन्ती भर्त्तार विपुलेक्षणा।
रोषवेगात् क्षिपन्तीव प्रणयादभिमानिनी॥
कृतार्थ मन्यते मूढ स आत्मानं पिता मम।
रामं जामातरं लब्धा क्लीबं पुरुषमानिनम्॥ इत्यादि २।३०।१-३।

७९। अरुन्धत्यै वशिष्ठपत्न्यै। रा०।

ददौ गवां वृन्दशतं धनानि वस्त्राणि दिव्यानि विभूषणानि¹¹⁶¹।
कुटुम्बवद्भ्यः श्रुतशीलवद्भ्यो मुदा द्विजेभ्यो रघुवंशकेतु॥८०॥

अरुन्धत्यै ददौ सीतामुख्यान्याभरणानि¹¹⁶² च।
रामो¹¹⁶³ मातुः सेवकेभ्यो ददौ धनमनेकधा॥८१॥

स्वकान्तःपुरवासिभ्यः¹¹⁶⁴ सेवकेभ्यस्तथैव च।
पौरजानपदेभ्यश्च ब्राह्मणेभ्यः सहस्रशः॥८२॥

लक्ष्मणोऽपि सुमित्रान्तु¹¹⁶⁵कौशल्यायै समर्पयत्¹¹⁶⁶।
धनुष्पाणि समागत्य रामस्याग्रेव्यवस्थित।

राम सीता लक्ष्मणश्च जग्मु सर्वे नृपालयम्॥८३॥

श्रीराम सह सीतया नृपपथे गच्छञ्छनैसानुज
पौराञ्जानपदान् कुतूहलदृशसानन्दमुद्वीक्षयन्।

श्याम कामसहस्रसुन्दरवपु कान्त्या दिशो भासयन्
पादन्यासपवित्रिताखिलजगत् प्रापाऽऽलय तत् पितु॥८४॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसवादे अयोध्याकाण्डे चतुर्थोऽध्यायः॥४॥

___________________________________________________________________________________________

८०। नरो०। सप्रदानभेदेन दानफलगततारतम्यसूचनाय कुटुम्बवद्भ्य इत्याद्युक्तम्। रघुवंशकेतू रघुवंशश्रेष्ठः।

८४। नरो०। पौरान्नागरान्। कुतूहले दृग् दृष्टिर्येषां तांस्तथा। कामसहस्रस्येव सुन्दर वपुर्यस्य स। अत्राद्भुतोपमा। भासयन् दीपयन्। पादन्यासेन पवित्रितानि अखिलानि जगन्ति येन स तथा।

[अयोध्याकाण्डे चतुर्थाध्यायव्याख्या समाप्ता॥४॥]

___________________________________________________________________________________________

८०। कुटुम्बवद्भ्य स्त्रीपुत्रादिपरिवारवद्भ्यो गृहस्थेभ्य इत्यर्थः। श्रुतं वेदादिशास्त्रम्, शीलं स्वभाव, तद्युक्तेभ्य।

८१। राममातुसेवकेभ्य इति पाठे सीतैव ददावित्यर्थ। स्वकान्तपुरवासिभ्य इति पाठे स्वकान्तो रामस्तत्पुरवासिभ्य इत्यर्थ। अत्रापि सीतैव दानकर्त्री।

८४। नृपपथे राजमार्गे। कुतूहलेन पश्यन्ति तान् कुतूहलद्वश। पौरान्सानन्दंपश्यन् तेन तेषां दु खनिरास। पितुस्तत् कैकेय्यधिष्ठितमालय गृहं प्राप। रा०।

सानन्दमित्यनेन वनप्रयागसमयेऽपि नित्यनिर्विकारस्य तस्य विकाराभाव सूचित। पादन्यासपवित्रिताखिलजगदित्यनेन परब्रह्मत्वं सूचितम्।

पञ्चमोऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726572213Screenshot2024-09-17165318.png"/>

श्रीमहादेव उवाच—

आयान्तं नागरा¹¹⁶⁷ दृष्ट्वा मार्गे रामं सजान किम्¹¹⁶⁸।
लक्ष्मणेन समं वीक्ष्य ऊचुः सर्वे परस्परम्।
कैकेय्या वरदानादि¹¹⁶⁹ श्रुत्वा दुःखसमा वृता¹¹⁷⁰॥१॥

बत¹¹⁷¹ राजा दशरथः सत्यसन्ध प्रियं¹¹⁷² सुतम्।
स्त्रीहेतोरित्यजत् कामी तस्य¹¹⁷³ सत्यात्मता¹¹⁷⁴ कुत॥२॥

कैकेयी वा कथ¹¹⁷⁵ दुष्टा रामं सत्यं¹¹⁷⁶ प्रियङ्करम्।
विवासयामास कथ¹¹⁷⁷ क्रूरकर्मातिमुढधी॥३॥

____________________________________________________________________________________________

२। नरो०। बत इति खेदे।सत्यसन्धो दृढप्रतिज्ञ।

३। नरो०। अकारणविवासनं दृष्ट्वाविस्मित्य कथमिति वारद्वयमुक्तम्। अतिमूढा अतिकार्याकार्यविवेकशून्या धीर्यस्या सा तथा।__________________________________________________________________________________________

१। सजानकिं जानक्या सहितं लक्ष्मणेन समायान्तमित्यन्वयः। तादृश दृष्ट्वापरस्पर वीक्ष्य ऊचुपरस्परमित्येव। रा०।

कैकेय्या वरदानादि श्रुत्वा दु खसमावृता नागरा सजानकिं लक्ष्मणेन समायान्तं रामं दृष्ट्वापरस्पर वीक्ष्य ऊचुरित्यन्वयः।

२। किमूचुरित्याह—बत राजेत्यादि। अत्यजद वनवासं समाज्ञापितवान्। रा०।

३। कैकेयी वा पूर्वमत्यन्तं रामे प्रीतिमती कथं दुष्टा जातेति शेषः। यद् भरतस्य राज्यं रामस्य वनवास वृतवतीति भावः। याचतां वा लोभाद भरतस्य राज्यम्, राममुच्यमानगुण कथ कुतो हेतोर्विवासयामास, अत्रहेतु न पश्याम।रा०।

हे जना नात्र वस्तव्यं गच्छामोऽद्यैव काननम्।
यत्र रामः सभार्यश्च सानुजो गन्तुमिच्छति॥ ४ ॥
पश्यन्तु जानकीं सर्वे पादचारेण गच्छतीम्॥ ५ ॥
पुम्भिः कदाचिद् दृष्टा वा जानकी लोकसुन्दरी।
साऽपि पादेन गच्छन्ती जन सङ्घेष्वनावृता¹¹⁷⁸॥ ६ ॥
रामोऽपि पादचारेण गजाश्वादिविवर्जितः।
गच्छति¹¹⁷⁹ द्रक्ष्यथ¹¹⁸⁰ विभुं सर्वलोकैकसुन्दरम्¹¹⁸¹॥ ७ ॥
राक्षसी कैकेयीनाम्नी¹¹⁸² जाता सर्वविनाशिनी।
रामस्यापि भवेद् दुखंसीतायाः¹¹⁸³ पादयानतः॥ ८ ॥

                 *

६ । नरो० ।लोकेभ्यसुन्दरी लोकसुन्दरी।
८ । नरो० ।रामशोकात् सर्वे मरिष्यन्तीति सूचनाय सर्वविनाशिनीत्युक्तम्।

                  *

४ । य कामवशगो राजा अकारणं प्राणाधिक पुत्रमपि विवासयामास तस्य नाकार्य किमपि विद्यत इति कृत्वा अत्र वासो न समीचीन इत्याहु—हे जना इति। यद्यत्र न स्थास्यथ तदा कुत्र गमिष्यथेत्याह यत्रेति।

५-६ ॥ मानसनिर्वेदमुद्घाटयन्त आहुः—पश्यन्त्विति। या कदाचिगपि यानं विना न गच्छति, साऽद्य राजदोषेण पादचारेण गच्छति। तादृशी तां पश्यन्तु, हा धिग् राजानमिति भाव। तस्या दर्शने का हानिरित्याह—पुम्भिरित्यादि। राजयोषित् सा सर्वदैव अस्मद्विधानाम् अदृश्या पुम्भिः पुरुषैः पतिपित्रादिभिर्विनेति शेषः। कदाचिद् दृष्टा वा, न दृष्टेत्यर्थ। सा तादृश्यपि इदानीं जनसङ्घेषु अनावृता पटादिकृतावरणरहिता पादेन गच्छतीति क्लेशलज्जादीनां महत् स्थानमापतितमिति भावः।
अत्राऽऽह वाल्मीकिः—

या न शक्या पुरा द्रष्टुं देवैराकाशगैरपि।
सीतां तामपि पश्यन्ति राजमार्गे पृथग्जना॥ इत्यादि। २ ।३३।९ ।

७। यानादीन् विहाय य कदाऽपि पादचारेण न गच्छति, यश्च प्रभु सर्वेषां नियन्ता सोऽपि राजाज्ञया गजाश्वादिविवर्जित पादचारेण गच्छतीति द्रक्ष्यथ, दृष्ट्वाऽवस्थाविपर्ययं विवेचयन्तु इति भावः।

बलवान् विधिरेवात्रपुंप्रयत्नो¹¹⁸⁴हि दुर्बल॥ ६ ॥
इति दुःखाकुले वृन्दे साधूनां मुनिपुङ्गव।
अब्रवीद् वामदेवोऽथ साधूनां¹¹⁸⁵ सङ्घमध्यग।
माऽनुशोचथ¹¹⁸⁶ रामं वा सीतां वा वच्मि तत्त्वतः॥ १० ॥
एष¹¹⁸⁷ रामः परो विष्णुरादिर्नारायण¹¹⁸⁸ स्मृतः।
एषा सा जानकी लक्ष्मीर्योगमायेति विश्रुता॥ ११ ॥
असौ शेषस्तमन्वेति¹¹⁸⁹ लक्ष्मणाख्यश्च साम्प्रतम्।
एष मायागुणैर्युक्तस्तत्तदाकारवानिव॥ १२ ॥

                       *

९। नरो० । विधिर्दैवम्।
१० । नरो०। दुःखाकुले दु खव्याप्ते। मुनिपुङ्गवो मुनिश्रेष्ठ।
११ । नरो० । एष रामो नारायण स्मृत इत्यन्वयः। ननु तस्यासङ्गित्व सर्वव्यापकत्वं सुष्टे पूर्वं वर्त्तमानत्वमस्य तेषामभावे कथं तत्त्वमित्यत आह—परो विष्णुरादिरिति। रामस्तावदनुशोच्यो न भवतु सीतालक्ष्मणौ कथ नानुशोच्याविति चेत्तत्राऽऽह—एषा सेत्यादि। सा प्रसिद्ध योगमाया अचिन्त्यशक्तिरूपा।
१२ । नरो० । शेषोऽनन्तस्तं राममन्वेति अनुगच्छति। तथात्वेऽपि चतुर्मुखपञ्चानना-

   *  

९ । उपसंहरति—बलवामिति। पर्यायोक्तमलङ्कार। रा० ।
अथवा तादृशस्य धर्मप्रधानस्य राज्ञो दोषोद्घाटनमनुचितम् इति मत्वाह—बलवानिति। विधिर्दैवं बलवान्। ‘विधिर्विधाने दैवे च’ इत्यमरः। पुंप्रयत्न पुंसां प्रचेष्टा दुर्बल। राजा यदि एतद्विपरीतमपि विधातुं कृतयत्नोभवेत् तदा तदपि विधेरिच्छया निष्फलं स्यादित्याशय।
१० । साधूनां वृन्दे समूहे। तत्त्वत तेषां तत्त्व वच्मीत्यर्थः। रा० ।
११ । परो जडेभ्य। विष्णुर्व्यापको वैकुण्ठमिलयो वा। आदिमन्नार जीवसमूहस्तद्रूपो हिरण्यगर्भस्तस्याप्ययन. परायण. वेदलाभद्वारा सृष्ट्यादिसामर्थ्यद। योगमाया योगेन स्वसम्बन्धेनापरिच्छिन्नमपि अतिपरिच्छिनत्ति सा। रा० ।

[एष राम परो विष्णुरिति। यो विष्णुर्ब्रह्मादिरभवत् स एव विष्णू रावणादिवधार्थं श्रीरामोऽभवदित्यनुषङ्ग। गो०]
१२ । एष मायागुणैरिति। एतेन मायिक एवायमाकारो न तु पाञ्चभौतिक इत्युक्तम्। रा० ।

एष एव रजोयुक्तो ब्रह्माऽभूद् विश्वभावनः।
सत्त्वाविष्टस्तथा विष्णुस्त्रिजगत्प्रतिपालक.¹¹⁹⁰।
एष रुद्र¹¹⁹¹ स्तमस्यन्ते जगत्प्रलयकारणम्¹¹⁹²॥ १३ ॥
एष मत्स्य पुरा भूत्वा भक्तं वैवस्वतं मनुम्।
नाव्यारोपय लय¹¹⁹³स्यान्त पालयामास राघव॥ १४ ॥

                   *

द्याकारत्त्वविना कथमस्य तत्त्वमिति चेत्तत्राऽऽह—

एष मायागुणैरित्यादि।तत्तदाकारवान् स स आकारोऽस्यास्तीत्यर्थ.। इवात्र वाक्यालङ्कारे।

१३ । नरो० । तदेव विवृणोति—एष इत्यादिना। विश्वं भावयतीति विश्वभावन। सत्त्वाविष्ट सत्वगुणयुक्त इत्यर्थ। तमसि तमोगुणे उपाधौ सतीति शेषः। अन्ते अवसाने।

१३ । मायागुणैस्तत्तदाकारवत्त्वमेव विवृणोति— एष एवेति । विश्वभावनो विश्वस्रष्टा । रा० ।

एष इति । एष राम एक एव इत्यर्थ । तथा च कौमें पूर्वभागे-

‘एकोऽपि सन् महादेवस्त्रिधाऽसौ समवस्थित।
सर्गरक्षालयगुणैर्निर्गुणोऽपि निरञ्जन॥ इति । ४ ।५३।

रजोयुक्तो रजोगुणमय ब्रह्मरूपधारी, विश्वभावनो विश्वेषां त्रिजगताम् उत्पादक। सत्त्वाविष्ट सत्वगुणमय विष्णुरित्यर्थ, त्रिजगतां स्वर्गमर्त्तपातालानां प्रतिपालक. पालयिता, अन्ते जगताम् अवसाने महाप्रलयसमये इत्यर्थ, तमसि तमोगुणप्रादुर्भावे तमोगुणमय इत्यर्थः, शिवरूपधारी जगतां प्रलयकारणम्।तथा च तत्रैव—

रजोगुणमयञ्चान्यद्रूपं तस्यैव धीमतः।
चतुर्मुख. स भगवाञ्जगत्सृष्टौ प्रवर्त्तते॥
सृष्टञ्च पाति सकलं विश्वात्मा विश्वतोमुखः।
सत्त्वं गुणमुपाश्रित्य विष्णुर्विश्वेश्वरः स्वयम्॥
अन्तकाले स्वय देव सर्वात्मा परमेश्वर।
तमोगुणं समाश्रित्य रुद्र संहरते जगत्॥ इति । ४।५०-५२ ।

१४ । लयस्यान्तं दैनन्दिनप्रलयस्यान्तं समाप्तिपर्यन्तम्। रा० ।

मत्स्य इति। एष रामरूपधारी भगवानेव पुरा ब्रह्मणो दैनन्दिनप्रलयकाले मत्स्यो भूत्वा मत्स्यरूपं धृत्वा नावि वैवस्वतं मनुम् आरोप्य संस्थाप्य पालयामास। व्यक्तमाह अग्निपुराणे—

           *

समुद्र¹¹⁹⁴मन्थने पूर्व¹¹⁹⁵ मन्दरे सुतल¹¹⁹⁶ गते।
अधारयत्¹¹⁹⁷ स्वपृष्ठेऽद्रि कूर्मरूपी रघूत्तम॥ १५ ॥

          *

आसीदतीतकल्पान्ते ब्राह्मो नैमित्तिको लय।
समुद्रोपप्लुतास्तत्र लोका भूरादिका मुने॥
मनुर्वैवस्वतस्तेपे तपो वै भुक्तिमुक्तये।
एकदा कृतमालायां कुर्वतो जलतर्पणम्॥
तस्याञ्जल्युदके मत्स्य स्वल्प एकोऽभ्यपद्यत।
क्षेतुकाम जले प्राह न मां क्षिप नरोत्तम॥
ग्राहादिभ्यो भय मेऽद्य तत्श्रुत्वा कलसेऽक्षिपत्।
स तु वृद्ध पुनर्मत्स्य प्राह त देहि मे बृहत्॥
स्थानमेतद्वचश्रुत्वा राजाऽथोदञ्चनेऽक्षिपत्।
तत्र वृद्धोऽब्रवीद् भूप पृथु देहि पद मनो॥
सरोवरे पुन. क्षिप्तो ववृधे तत्प्रमाणवान्।
ऊचे देहि बृहत् स्थान प्राक्षिपच्चाम्बुधौ मनु॥
लक्षयोजनविस्तीर्ण क्षणमात्रेण सोऽभवत्।
मत्स्यं तमद्भुतं दृष्ट्वा विस्मित. प्राब्रवीन्मनु॥
को भवान् ननु वै विष्णुर्नारायण नमोऽस्तु ते।
मायया मोहयसि मां किमर्थं त्वं जनार्दन॥
मनुनोक्तोऽब्रवीन्मत्स्यो मनु वै पालने रतम्।
अवतीर्णो भवायास्य जगतो नष्टदुष्टये॥
सप्तमे दिवसे त्वब्धि प्लावयिष्यति वै जगत्।
उपस्थितायां नावि त्वं बीजादीनि विधाय च॥
सप्तर्षिभिः परिवृतो निशां ब्राह्मी चरिष्यसि।
उपस्थितस्य मे शृङ्गे निबघ्नीहि महाहिना॥
इत्युक्ताऽन्तर्दधे मत्स्यो मनु कालप्रतीक्षक।
स्थितः समुद्र उद्वेले नावमारुरुहे तदा॥
एकशृङ्गधरो मत्स्यो हैमो नियुतयोजन.।
नावं बबन्ध तच्छृङ्गे मत्याख्यञ्च पुराणकम्॥ २१३-१५ ॥

१५ । समुद्रमन्थने इति। मन्दरे मन्थदण्डस्वरूपे सुतल रसातलं गते प्रविष्टे। मन्दरस्य मज्जनमाह भागवते—

मही रसातल याता प्रलयेशुकरो¹¹⁹⁸ऽभवत्।
तोलयामास दृष्ट्राग्रेतां क्षौणीं रघुनन्दनः॥ १६ ॥

       *

मध्यमानेऽर्णवे सोऽद्रिरनाधारो ह्यपोऽविशत्।
त्रियमाणोऽपि बलिभिर्गौरवात् पाण्डुनन्दन॥ इति।८।७।६

रघूत्तमो भगवान् राम कूर्मरूपी तद्रूपधारी स्वपृष्ठे अर्द्रिमन्दरपर्वतम् अधारयत्। एतदपि तत्रेव—

विलोक्य विघ्नेशविधिं तदेश्वरो दुरन्तवीर्योऽवितथाभिसन्धि।
कृत्वा वपु कच्छपमद्भुतं महत् प्रविश्य तोय गिरिमुज्जहार॥ इति ८।७।८ ।

कौर्मेपूर्वभागेऽपि—

पृराऽमृतार्थ दैतेयदानवे. सह देवता।
मन्धान मन्दरं कृत्वा ममन्थ क्षीरसागरम्॥
मथ्यमाने तदा तस्मिन् कूर्मरूपी जनार्दन।
बभार मन्दर देवो देवानां हितकाम्यया॥ १।२७-२८ इति ।

१६ । महीत्यादि। प्रलये महाप्रलये मही रसातल याता। तां भग्नां वीक्ष्य तस्या समुद्धरणाय—

परमेष्ठी त्वपांमध्ये तथा मग्नामवेक्ष्य गाम्।
कथमेनां समुन्नेष्य इति दध्यौ धिया चिरम्॥भागवतम् ३ \। १३\।१६

इत्युक्तरीत्या ध्यायमानस्य,

यस्याहं हृदयादासं स ईशो विदधातु मे। भागवतम् ३ \। १३\।१७

इति विष्णौ अर्पितभारस्य च ब्रह्मणो नासाविवराद् वराहरूपेणावतरद्विष्णुः। तथा च तत्रैव—

इत्यभिध्यायतो नासाविचरात् सहसाऽनघ।
वराहतोको निरगादङ्गुष्ठपरिमाणक॥३\।१३\।१८ \।

स एव शूकररूपी भगवान् क्रमविवर्द्धमानकाय स्वदष्ट्या महीमिमामुज्जहार। तथा च तत्रैव—

स्वष्ट्रयोद्धृत्य महीं विनां स उत्थित. संरुरुचे रसाया।
तत्रापि दैत्य गदयापतन्तं सुनाभसन्दीपिततीव्रमन्युः॥ भागवतम् \। ३ \। १३ \। ३१

कूर्मपुराणे पुनर्विष्णुरूपधारिणो ब्रह्मण. पृथिवीरक्षार्थं शूकररूपधारणम्। तथा च कौर्मे पूर्वभागे—

नारसिंहं¹¹⁹⁹ वपुः कृत्वा प्रह्लादवरदः पुरा।
त्रिलोककण्टकं वक्षः¹²⁰⁰ पाटयामास तं¹²⁰¹ नखैः॥ १७ ॥
पुत्रराज्यं हृतं दृष्ट्रा ह्यदित्या याचित¹²⁰²पुरा।
वामनत्वमुपागम्य याच्ञया चाहरत्¹²⁰³ पुनः¹²⁰⁴॥ १८ ॥

                     *

१७ । नरो० । त्रिलोक्कण्टकं त्रिलोकशत्रुम्। वक्षो वक्षसि पादयामास विदारयामास। त हिरण्यकशिपुम्।

    *

एकार्णवे तदा तस्मिन् नष्टे स्थावरजङ्गमे।
तदा समभवद् ब्रह्मा सहस्राक्ष सहस्रपात्॥
सहस्रशीर्षा पुरुषो रुक्मवर्णो ह्यतीन्द्रिय.।
ब्रह्मा नारायणाख्यस्तु सुष्वाप सलिले तदा॥ ६।२-३ ॥

ततस्तु सलिले तस्मिन् विज्ञायान्तर्गतां महीम्।
अनुमानात् तदुद्धारं कर्त्तुकाम. प्रजापतिः॥
जलक्रीडासु रुचिरं वाराहं रूपमास्थितः।
अधृष्यं मनसाऽप्यन्यैर्वाड्मय ब्रह्मसंज्ञितम्॥
पृथिव्युद्धरणार्थाय प्रविश्य च रसातलम्।
दष्ट्रयाऽभ्युज्जहारैनामात्माधारो धराधर॥ इति । ६।७-९ ।

इत्येभि कूर्मपुराणवचनैः प्रकृतग्रन्थस्य भागवतप्रमाणस्य च विरोधाशङ्काया विष्णुब्रह्मणोरभेदाङ्गीकार एव सुसमाधानमिति दिक्।

१७ । तद्रक्ष प्रह्लादपीडक रक्ष।रा० ।

नारसिंहेन वपुषा भगवतो हिरण्यकशिपुनामदैत्यस्य विनाशमाह खिलहरिवशे—

एवमुक्त्वास भगवान् विसृज्य त्रिदशेश्वरान्।
हिरण्यकशिपो राजन्नाजगाम हरि सभाम्॥
नरस्य कृत्वाऽर्द्धतनुं सिंहस्याद्धतनुं प्रभु.।
नारसिंहेन वपुषा पाणिंसस्पृश्य पाणिना॥
जीमूतघनसकाशो जीमूतघननि स्वन.।
जीमूत इव दीप्तौजा जीमूत इव वेगवान्।
दैत्य सोऽतिबल दीप्त दृप्तशार्दूलविक्रमम्॥
दैत्यगणैर्गुप्त हतवानेकपाणिना॥ ४१-७५ ७८

१८ । पुत्रराज्यमिन्द्रराज्यम्, हृत बलिना। याच्ञया बले. सकाशाद्भिक्षाव्याजेनाहरत्परावर्त्तितवान्। रा०

दुष्टक्षत्रियभूभारनिवृत्त्यै भार्गवोऽभवत्।
स एव जगतां नाथ इदानीं रामतां गतः॥ ११ ॥

                     *

१९ । नरो० । दुष्टक्षत्रियभूभारनिवृत्त्यै दुष्टा मात्सर्यादिदोषाश्रया ये क्षत्रियास्त एव भूभाराः, तेषां निवृत्त्यै नाशाय। क्षत्रियाः कथं मारिता इति चेत्तत्राऽऽह—दुष्टेति। तथात्वे तस्य का हानिरिति चेत्तत्राऽऽह— भूभारेति। भार्गव परशुराम.।
*

           *  

पुत्रराज्यमिति । तथा च कौर्मेपूर्वभागे—

स तस्य पुत्रो मतिमान् बलिर्नाम महासुरः।
ब्रह्मण्यो धार्मिकोऽत्यर्थंविजिज्ञेऽथ पुरन्दरम्॥
कृत्वा तेन महद युद्धं शक्रः सर्वामरैर्वृतः।
जगाम निर्जितो विष्णुं देवं शरणमच्युतम्॥ इति । १७।१२-१३ ।

अदित्या याचित स्वपुत्रत्वग्रहणपुर सरबलिराज्यहरणाय प्रार्थित।तथा च तत्रैव—

दृष्ट्वासमागतं विष्णुमदितिर्भक्तिसयुता।
मेने कृतार्थमात्मानं तोषयामास केशवम्॥ १७ १८

प्रणम्य शिरसा भूमौ सा वव्रे वरमुत्तमम्।
त्वमेव पुत्र देवानां हिताय वरये वरम्॥ इति १७।२५ ।

वामनत्वमुपागम्य इति। अदित्यामुत्पद्य इति शेष।वामनत्वं खर्वत्वम् उपागम्य चाहरत् तदिन्द्रराज्यमिति शेषः। एतदपि तत्रैव कूर्मपुराणपूर्वभागे—

विज्ञाय विष्णुर्भगवान् भरद्वाजप्रचोदितः।
आस्थाय वामनं रूप यज्ञदेशमथागमत्॥ ७।४८

•

•

•

सम्प्राप्यारराजस्य समीप भिक्षुको हरि.।
सपादैर्विमितं देशमयाचत बलिं त्रिभि.॥ १७/५०
दास्ये तथेदं भवते पदत्रयं प्रीणातु देवो हरिख्ययाकृति।
विचिन्त्य देवस्य कराग्रपल्लवे निपातयामास सुशीतलं जलम्॥
विचक्रमे पृथिवीमेष चैतामथान्तरीक्षं दिवमादिदेव।
व्यपेतराग दितिजेश्वर तं प्रकर्तुकाम शरण प्रपन्नम्॥ इति १७१५२-५३ ॥

१९ । भार्गवो जामदग्न्य, स च भागवतमते षोडशावतार।दुष्टक्षत्रियाणां ब्रह्मद्रुहामित्यर्थः। तथा च भागवते—

अवतारे षोडशमे पश्यन् ब्रह्मद्रुहो नृपान्।
त्रि. सप्तकृत्व कुपितो नि.क्षत्रामकरोन्महीम्॥ इति । १।३।२०

रावणादीनि रक्षांसि कोटिशो निहनिष्यति।
मानुषेणैव मरणं तस्य¹²⁰⁵ दृष्टं दुरात्मनः॥ २० ॥
राज्ञा दशरथेनापि तपसाराधितो हरिः।
पुत्रत्वाकाङ्क्षया विष्णोस्तथा¹²⁰⁶ पुत्रोऽभवद्धरिः॥ २१ ॥
स एव विष्णु श्रीरामो रावणादिवधाय हि।¹²⁰⁷
गन्ताऽद्यैव वनं रामो लक्ष्मणेन सहायवान्।
एषा सीता हरेर्माया सृष्टिस्थित्यन्तकारिणी॥ २२ ॥
राजा वा केकयी¹²⁰⁸ वाऽपि नात्र कारणमण्वपि।
पूर्वेद्युर्नारद. प्राह भूभारहरणाय च॥ २३ ॥

२० । नरो० । रावणवधार्थं कथ मानुषरूपं घृतमिति चेत्तत्राऽऽह—मानुषेणैवेति।
२१ । नरो० ।रावणवधार्थं कथ दशरथपुत्रोऽभवदिति चेत्तत्राऽऽह—राज्ञेति।
२३ । नरो० ।राज्ञकैकेय्याश्च कारणत्वं मत्वा तयोर्निन्दां कृतवतो जनान् प्रत्याह—राजा वेत्यादि।अण्वपि ईषदपि। तर्हि कस्य कारणत्वमित्यपेक्षायामाह—पूर्वेद्युरित्यादि।

          *  

२० । तस्य रावणस्य। मानुषेणैव मरणं ब्रह्मवरप्रभावात्। एवशब्दाद् नान्येभ्यः। आदिष्टमिति पाठे आदिष्टं ब्रह्मणेति शेष.।
२१ । नन्वेव दशरथस्य गृहे एवावतारकरणे किं बीजं तत्राऽऽe - राज्ञेति। पुत्रत्वाकाङ्क्षया विष्णोरिति विष्णुर्मेपुत्रो भवत्वितीच्छयेत्यर्थ। रा० ।
२२ । मायेति। सा च परमेश्वरशक्तिविशेष इत्युक्तरीत्या हो परमेश्वरस्य प्रकृति। सा पुन सत्त्वरजस्त- मोगुणमयी। तेन च क्रमेण सत्त्वगुणात्मिका सा स्वर्गविधायिनी, रजोगुणात्मिका पालयित्री, तमोगुणा- त्मिका संहारकारिणीत्याह—सृष्टिस्थित्यन्तकारिणीत्यादि।

तथा च रामोत्तरतापिन्युपनिषदि—

श्रीरामसान्निध्यवशाज्जगदाधारकारिणी।
उत्पत्तिस्थितिसहारकारिणी सर्वदेहिनाम्॥
सा सीता भवति ज्ञेया मूलप्रकृतिसक्षिता।
प्रणवत्वात् प्रकृतिरिति वदन्ति ब्रह्मवादिनः॥ ३-४ ॥

सैवेदानींतमोगुणोपेता रावणादिराक्षसविनाशार्थं परमपुरुष रामं प्रेरयतीत्याशय।

२३ । नारद प्राह, भूभारहरणोद्देश्यकं ब्रह्मण सन्देशवच इत्यर्थ। रा० ।

        *  

रामोऽप्याह स्वयं साक्षाच् श्वो गमिष्याम्यहं वनम्।
अतो¹²⁰⁹ रामं समुद्दिश्य चिन्तां त्यजत बालिशा॥ २४ ॥
राम रामेति ये नित्य जपन्ति¹²¹⁰ मनुजा भुवि।
तेषां मृत्युभयादीनि न भवन्ति कदाचन॥ २५ ॥
का¹²¹¹ पुनस्तस्य रामस्य दुःखशङ्का महात्मनः।
रामनाम्नैव मुक्ति’ स्यात् कलौ नान्येन¹²¹² केनचित्¹²¹³॥ २६ ॥
मायामानुषरूपेण विडम्बयति लोककृत्।
भक्तानां भजनार्थाय रावणस्य वधाय च।
राज्ञश्चाभीष्टसिद्धयर्थं मानुषं वपुराश्रित¹²¹⁴॥ २७ ॥

      *  

२४ । नरो० । साक्षात् प्रत्यक्षम्। स्वेच्छावनगमनेऽपि तत्र दुखं विद्यत एवेति चेत्तत्राऽऽह—राममिति।
२५ । नरो० । राम रामेतीति। मृत्युभयादीनि मृत्योर्भयं तदादीनीत्यर्थ।
२७ । नरो० । विडम्बयति वञ्चयति भजनार्थायेति।

                    *

एतत् सर्वं मायाकार्यत्वात्, राज्ञ कैकेय्या वाऽत्र कारणत्वं न सम्भवतीत्याह—राजा वेत्यादि।
२४ । बालिशा अल्पबुद्ध्य, रामतत्त्वानभिज्ञा इति यावत्।
२५ । रामो दुखितो भविष्यतीत्यपि वृथा शङ्का एवेत्याह—रामेति। मृत्युभयाभावे इतरभयाभाव. कैमुतिकन्यायसिद्ध.। तन्नामजपकर्त्तुस्तत्त्वज्ञानोदयादिति भावः। रा० ।
२६ । तस्य दुःखशङ्का चेत्यन्वय। कलौ तु नाम्नैव नामाभिलापेनैव मुक्तिस्तज्जनकं तत्वज्ञानम्, नान्येन योगादित्यर्थ। रा० ।
[ रामनाम्नैव मुक्ति. स्यात् कलौ नान्यत्र कुत्रचिदिति।अन्यत्र योगादिषु कर्मसुतैर्वा। गो० ]

यस्य रामस्य नाम्नैव मृत्युभयादिस्तिरोभवति तस्य का दुःखशङ्का न काऽपीत्यर्थ।
२७ । ईदृशस्य किमर्थं देहपरिग्रहस्तत्राऽऽह—मायेति। विडम्बयति स्वीयाचारेण

इत्युक्ता विररामाथ वामदेवो महामुनि॥ २८ ॥
श्रुत्वा तेऽपि द्विजाः सर्वे राम ज्ञात्वा हरि विभुम्¹²¹⁵।
जहुर्हृत्सशयग्रन्थि राममेवान्वचिन्तयन्॥ २६ ॥
य इद चिन्तयेन्नित्यं रहस्य रामसीतयो.।
तस्य रामे दृढा भक्तिर्भवेद्विज्ञान पूर्विका¹²¹⁶॥ ३० ॥
रहस्य गोपनीय वो¹²¹⁷ यूयं वै राघवप्रियाः।
इत्युक्त्वाप्रययौ विप्रस्तेऽपि रामं परं विदुः॥ ३१ ॥
ततो राम.समाविश्य¹²¹⁸ पितृगेहमवारित।
सानुज’ सीतया गत्वा¹²¹⁹ कैकेयीमिद¹²²⁰मब्रवीत्॥ ३२ ॥
आगता. स्मो वय मातस्त्रयस्ते सम्मत¹²²¹ वनम्।
गन्तुं कृतधिय शीघ्रमाज्ञापयतु न.पिता॥ ३३ ॥

           *

२९ । नरो० । शरीरं विना ध्यानादिकं न भवतीति—हृत्सशयग्रन्थिं हृद सशयबन्धम्।
३१ । नरो० । परं परमात्मानम्। विदुर्जानन्ति।

           *

सदाचार लोकान् शिक्षयति मातापितरौ पुत्रानिव। फलान्तरमप्याह— भक्तानामिति। राज्ञऽभीष्टं विष्णो. स्वपुत्रत्वम्। रा० ।

२९ । हृत्संशयग्रन्थिं हृदि विद्यमानं रामे मनुष्यत्वादिविषयं संशयग्रन्थिम्। रा०
३१ । [ रहस्य गोपनीयमित्यादि। गोपनीयं वेति गोपनीयमेव । एवार्थो बाशब्द. ‘वा स्याद्विकल्पोपम- योरेवार्थे च समुच्चये’ इति विश्व.। गो० ]

गोपनीय रहस्यं कथमस्मभ्य प्रकाशितमित्याह—यूयं राघवप्रिया इति। यतो भवन एतत्प्रिया अतो भवतां सविधे प्रकाशनं नानुचितमिति भाव।
३२ । अवारित पुत्रत्वाद् द्वारपालैरिति शेष.। गत्वाकैकेयीसमीपमिति शेष। रा० ।
३३ \। ते सम्मतं वनं दण्डकारण्य गन्तुं कृतधियो निश्चिता इत्यन्वय। ‘आज्ञापयभः पिते’त्यनेन तदाज्ञां विना गमने तस्य दु.खादावहं दोषभाक् स्यामिति सूचितम् । रा० ।

आज्ञापयतु इति। पित्राज्ञां विना किमपि कर्त्तुमसमर्था वयमिति भावः। अत्र कैकेयीं प्रति रामस्योक्ति, वाल्मीकीये पुन. पितृसकाश एव विनीतस्य रामस्य वनगमनाज्ञा प्रार्थना। तथा च—

          *

इत्युक्ता सहसोत्थाय चीराणि प्रददौ स्वयम्।
रामाय लक्ष्मणायाथ सीतायै च पृथक् पृथक्॥ ३४ ॥
रामस्तु वस्त्राण्युत्सृज्य वन्यचीराणि पर्यधात्।
लक्ष्मणोऽपि तथा चक्रेसीता तन्न¹²²² विजानती॥ ३५ ॥
हस्ते गृहीत्वा रामस्य लज्जया मुखमैक्षत।
रामो गृहीत्वा तच्चीरमंशुके¹²²³ पर्यवेष्टयत्¹²²⁴॥ ३६ ॥
तद् दृष्ट्वा रुरुदुः सर्वे¹²²⁵राजदाराः¹²²⁶ समन्तत.।
वशिष्ठस्तु तदाकर्ण्य रुदितं भर्त्सयन् रुषा॥ ३७ ॥

  *

३४ । नरो० । सहसा अविमृश्य। चीराणि वखण्डानि।
३५ । नरो० । उत्सृज्य त्यक्ता। तत् चीरपरिधानम्।
३६ । नरो० । अंशुके अर्थात् सीतावस्त्रे।

•                        *
  

मुहूर्त्तादिव तं रामो लब्धसंज्ञं महीपतिम्।
उवाच प्राञ्जलिर्भूत्वा शोकार्णवपरिप्लुतम्॥
आपृच्छे त्वां महाराज ईश्वरोऽसि हि न प्रभो।
प्रस्थित वनवासाय पश्य कुशलेन माम्॥
लक्ष्मणञ्चानुजानीहि वैदेहीञ्च महीपते।
निवर्त्त्यमानावपि हि न निवृत्ताविमौ मया॥
अतो नो वनवासाय गमने कृतनिश्रयान्।
लक्षण माञ्च सीताञ्च समनुज्ञातुमर्हसि॥ इति । २।३५।१८-२१ ।

३४ । इत्युक्ता रामेण कैकेयी सहसा झटिति उत्थाय रामायेत्यन्वयः। चीराणि वन्यपरिया कलादीनि जीर्णवासांसि वा। रा० ।
३५ । तच् चीरपरिधानप्रकारस्वरूपम्। रा० ।
३६ । लज्जयेति। असामर्थ्यभवेयं लज्जा।‘मुखमेक्षत’ इत्यनेन स्वासामर्थ्य विनिवेदयन्ती परिधानप्रकारं ज्ञातुमिच्छतीति ध्वनितम्।अंशुके वस्त्रे परिहितवस्त्रोपरि एव तच्चीरं निबबन्ध इत्यर्थ.। ‘अंशुकं श्लक्ष्णवस्त्रे स्याद्वमात्रोत्तरीययो ’ इति मेदिनी।
३७ । अयमत्र तत्रभवतो वशिष्ठस्य कैकेय्युपालम्भारम्भोऽसुलभ इव गुरुस्थानमुपागतस्येति विवेचयाम। कथमयं वाल्मीकीयाद्यसंवाद्यपि प्रबन्ध. प्रस्तुत कविनेति अल्पधियामस्माकं धियोऽविषयीभूत। वाल्मीकीये नात्र प्रसङ्गोऽपि वशिष्ठस्य। परम् अनतिपूर्वमुक्तेन—

कैकेयीं प्राह दुर्वृते राम एव त्वया वृतः।
वनवासाय दुष्टे त्वं सीतायै किं¹²²⁷ प्रदास्यसि¹²²⁸॥ ३८॥
यदि रामं समन्वेति सीता भक्त्या¹²²⁹पतिव्रता।
दिव्याम्बरधरा नित्यं सर्वाभरणभूषिता।
रमयत्वनिश राम वनदुखनिवारिणी॥ ३६ ॥
राजा दशरथोऽप्याह सुमन्त्रं¹²³⁰ रथमानय।
रथमारुह्य गच्छन्तु वनं¹²³¹ वनचरप्रियाः॥ ४० ॥

   *

३८ । नरो० । दुर्वृत्ते दुश्चरित्रे।वृतो वरेण याचित। कि कथं प्रदास्यसि चीरमिति शेषः।
३९। नरो० । अम्बरधरेति। अम्बर वस्त्रम्।अनिशं निरन्तरम्।
४० । नरो० । वनचरा मुनय प्रिया येषां ते तथा। यद्वा वनचराणामपि प्रिया वनचरप्रिया। यद्वा वने चरिष्यन्तीति वनचरास्ते च ते प्रियाश्चेति ते तथा।

•                        *
  

‘वशिष्ठो वामदेवश्च जाबालिः काभ्यपस्तथा।
किं मां वक्ष्यन्ति श्रुत्वेद तथाऽन्ये ब्रह्मवादिन.॥ २॥३४॥२१

इत्यादिदशरथवचनेन वशिष्ठस्यात्रानुपस्थितिरेव प्रमाणीक्रियते। तत्र च राज्ञा एव कैकेय्या भर्त्सनम्।
तथा च—

स निश्वस्योष्णमिक्ष्वाकुर्भार्यां तामिदमब्रवीत्।
रामस्यैकस्य गमने वर याचितवत्यसि॥
न सौमित्रेर्न जानक्या नृशसे दुष्टचारिणि।
किमर्थमनयोश्रीरे ददास्यशुभदर्शने॥
पापे पापसमाचारे नृशसे कुलपांसने।
कैकेयी कुशचीरे नो सीता वसितुमर्हति॥ इत्यादि ।२।३७।१६-१७ ।

अनया रीत्या नृपतिमुखसम्भूतं कैकेयीभर्त्सनं श्रोतॄणां मुदमुत्पादयति, वशिष्ठमुखनिर्गतं सत् पुन-र्भावा- न्तरमेव जनयति। ‘भिन्नरुचिर्हि लोक.’ इत्युक्तरीत्या रुचिरेवात्र प्रमाणमित्यलं वाग्बाहुल्येन।
३९ । यदीति । त्वद्वराविषयभूताऽपि यदि स्वेच्छया समन्वेति सम्यग्ग्लानिरहितमनुपश्चादु गच्छतीत्यर्थ। रा० ।
भक्त्येति पतिभक्त्येत्यर्थ। भक्तेति पाठे रामं प्रति भक्तिमती सतीत्यर्थ। दिव्याम्बरादीनां मम. प्रीति- जनकत्वात् तत्परिधानेन वनवासजन्यदु खं निवारयितुं प्रभविष्यतीति भाव.।

इत्युक्त्वा राममालोक्य सीताञ्चैव सलक्ष्मणम्।
दुःखान्निपतितो भूमौ रुरोदाश्रुपरिप्लत.।
आरुरोह रथं सीता शीघ्रं¹²³² रामस्य पश्यत.॥ ४१ ॥

             *

४१ । नरो० । अश्रुपरिप्लुतोऽश्रुपरिस्नातः, अश्रुणा सर्वतो व्याप्तो वा। एतेन शोकाधिक्यं सूचितम्। शीघ्रमिति। रथारोहणेन सीतायापत्या सह वनगमने उत्साह सूचित.।

४१ । सीता शीघ्रमारुराहेत्यनेन तस्या कार्यसाधक उत्साह सूचित। रा० ॥

अत्र वाल्मीकि स्वभावसुलभेन कविभावेन लक्ष्मणोपदेश व्याजीकृत्य सुमित्रामुखेनैव सुमित्राचरित्र चरमोत्कर्षजनकमुपपाद्यरामायणनायकेषु तस्या अप्यन्यतमत्वमापादयामास।

तथा चाऽऽदिकवे. सरसकवित्वरसप्रवाह—

त वन्दमान चरण सुमित्रा पुनरब्रवीत्।
स्नेहान्मूर्धन्युपाघ्राय परिरभ्य च पीडितम्॥
अरिष्ट गच्छ पन्थान सह रामेण लक्ष्मण।
शुश्रूष भ्रातर ज्येष्ठं रामं लोकहिते रतम्॥
सत्पुत्रेण त्वया वत्स वारिताऽह सबान्धवा।
यस्त्व त्यक्ता प्रियान् दारान् माञ्च राममनुव्रतः॥
समस्थो विषमस्थो वा रामस्ते परमा गतिः।
प्राणेभ्योऽपि प्रियतरो ज्येष्ठो भ्राता गुरुश्च ते॥
तस्मादस्याप्रमत्तस्त्वं शरीरं प्रतिपालय।
विजने वसतोऽरण्ये सीतया सहितस्य च॥
एष पुत्र सतां धर्मोयं त्वमिच्छसि सेवितुम्।
तस्मात्त्वया तत्परेण शुश्रूष्योऽय गुणाकर॥
भ्राता ज्येष्ठोऽप्रमत्तेन रामो राजीवलोचन।
त्वया पुत्र वने सेव्य परिपाल्या सर्वथा॥
उचित व कुले वत्स ज्येष्ठभ्रान्रनुपालनम्।
दान दीक्षा तपश्चैव तनुत्यागो मृधेषु च॥
राम दशरथं विद्धि मां विद्धि जनकात्मजाम्।
अयोध्यामटवी विद्धि गच्छ वत्स यथासुखम्॥ २।३९।३-११ ॥

रामः प्रदक्षिणं कृत्वा पितरं रथमारुहत्।
लक्ष्मणः खड्गयुगलं¹²³³ धनुस्तूणी¹²³⁴युग तथा॥ ४२ ॥
गृहीत्वा रथमारुह्य नोदयामास¹²³⁵ सारथिम्।
तिष्ठ तिष्ठ सुमन्त्रेति राजा दशरथोऽब्रवीत्॥ ४३ ॥
गच्छ गच्छेति रामेण नोदितोऽचोदयद्¹²³⁶ रथम्।
रामे दूरं गते राजा मूच्छित. प्रापतद्¹²³⁷ भुवि॥ ४४ ॥
पौरास्तु¹²³⁸बालवृद्धाश्च वृद्धा¹²³⁹ ब्राह्मणसत्तमाः।
तिष्ठ तिष्ठेति रामेति क्रोशन्तो रथमन्वयुः॥ ४५ ॥
राजा रुदित्वा सुचिरं मां¹²⁴⁰ नयन्तु¹²⁴¹ गृहं प्रति।
कौशल्याया राममातुरित्याह परिचारकान्॥ ४६ ॥

                     *

४३ \। नरो० । तिष्ठ तिष्ठ सुमन्त्रेत्युक्त्या दशरथस्य विच्छेदभीरुता सूचिता।
४४ । नरो० । गमनविलम्बने कैकेय्या अप्रीति स्यादिति हृदि कृत्वा गच्छ गच्छेत्युक्तम्।
४५ । नरो० । पौरा इत्यादिना पौराणामत्यनुराग सूचितः।

                       *

४२ । अत्रैकस्य रामस्यैव दशरथप्रदक्षिणम्, वाल्मीकीये पुन. सर्वेषाम्।तथा च—

‘कृताञ्जलिस्ततो रामो लक्ष्मणश्च महायशा.।
वैदेही चैव राजानं परिजग्मु प्रदक्षिणम्॥’ इति २\।३९\। १ \।

४४ । रथमचोदयत्। राज्ञा रामाधीनकृतत्वाद्राजाज्ञापेक्षया तदाज्ञैव प्रबलेति मत्वेति व्यङ्ग्यम्। दूरं गते दृष्टिपथमतिक्रान्ते। रा० ।
तत्र वाल्मीकिः—

तिष्ठ तिष्ठेति चुक्रोश राजा याहीति राघवः।
सुमन्त्रस्याभवत्तत्र गाञ्च खञ्चान्तरा स्थिति॥ इति। २।३९\।४५ ॥

४५ । वृद्धा इत्यस्य ज्ञानवृद्धा इत्यर्थः। रा० ।

वाल्मीकीये द्विजानां विलपनम्। तदविगणय्यैव रामस्य गमनम्। तथा च—

विक्रोशतामेवमपि द्विजानां न न्यवर्त्तत।
तूष्णीमेव ययौ वाग्मी राम सौमित्रिणा सह॥ इति । २।४३।३४।

४६ । राममातुरित्यादरसूचक विशेषणम्। एतेनास्य सर्वेभ्यो राम एव स्नेहातिशय इति ध्वनितम्।

किञ्चित् कालं भवेत् तत्र जीवनं¹²⁴² दुःखितस्य मे।
अत ऊर्द्ध्वंन जीवामि चिरं रामं विना कृतः॥ ४७ ॥
ततो गृहं प्रविश्यैव¹²⁴³ कौशल्यायाः पपात ह।
मूच्छितश्च¹²⁴⁴ चिराद् बुद्ध्वातूष्णीमेवावतस्थिवान्॥ ४८ ॥
रामस्तु तमसातीर गत्वा तत्रावसत् सुखी।
जलं प्राश्य निराहारो वृक्षमूलेऽस्वपद्विभु¹²⁴⁵॥ ४६ ॥
सीतया सह धर्मात्मा धनुष्पाणिस्तु लक्ष्मणः।
पालयामास धर्मज्ञः सुमन्त्रेण समन्वितः॥ ५० ॥
पौराः सर्वे समागत्य¹²⁴⁶ स्थितास्तस्याविदूरतः।
शक्ता राम पुरं नेतु नो चेद् गच्छामहे वनम्॥ ५१ ॥

•        *
  

   *

४९ । नरो० । तमसातीरमिति। तमसा नदीविशेषः।

   *  

४७ । दुखितस्य मे यदि कञ्चित् कालं जीवनं भवेत्तदा तद् राममातृगृहे एव, अन्यत्र तु क्षणमात्रमपि तन्न सम्भाव्यते। राममातृगृहेऽपि चिरं नैव तदित्याह—अत इति। विनाकृतो दैवेनेति शेष.। अनेन दैवसम्पादितं मरणं दुर्वारमिति ध्वनितम्। रा० ।

[ अत ऊर्द्ध्वमित्यादि। चिरं रामं विना कृत इति चिरकालं व्याप्य रामेण रहितः कृत इत्यर्थ। ‘रामविनाकृत ’ इति पाठः सुगम। गो० ]

४८ । तूष्णीमेव स्वकृतापराधेन लज्जयेत्यर्थः। रा० ।
४९ । अस्वपत् सीतया सहेति परेणान्वयः।
जल प्राश्येति। वाल्मीकिरपि—

‘अद्भिरेव तु सौमित्रे वसामोऽत्र निशामिमाम्।
एतद्धि रोचते मह्यं वन्येऽपि विविधे सति॥ इत्याह \। २\।४४।१०।

वृक्षमूल इति। अत्र वाल्मीकीये रामस्य शयनार्थं वृक्षपर्णादिना लक्ष्मणमन्त्राभ्यां शय्याया रचना।तथा च—

‘उपास्य तु शिवां सन्ध्यां दृष्ट्वारात्रिमुपस्थिताम्।
रामस्य शय्यां सञ्चक्रे सूत. सौमित्रिणा सह॥
तां शय्यां तमसातीरे वृक्षपणै. कृतांतदा।
राम सौमित्रिममन्त्र्य सभार्य.संविवेश ह॥ २।४४।१३-१४ ॥

५०। पालयामास जाग्रद् राम ररक्षेत्यर्थ।

इति निश्वय¹²⁴⁷माज्ञाय तेषां रामोऽतिविस्मित’।
नाह गच्छामि नगरमेते¹²⁴⁸ वै क्लेशभागिनः॥ ५२ ॥
भविष्यन्तीति निश्चित्य सुमन्त्रमिदमब्रवीत्।
इदानीमेव गच्छामः सुमन्त्र रथमानय॥ ५३ ॥
इत्याज्ञप्तः सुमन्त्रोऽपि रथं वाहैरयोजयत्॥
आरुह्य राम सीता व लक्ष्मणोऽपि¹²⁴⁹ ययुर्द्रुतम्।
अयोध्याभिमुखं गत्वा किञ्चिद् दूरं ततो ययु॥ ५४ ॥
तेऽपि राममदृष्ट्वैव प्रातरुत्थाय दुःखिता।
रथनेमिगतं मार्ग पश्यन्तस्ते पुर ययु^(.)॥ ५५ ॥

•        *
  

५४ । नरो० । अयोध्याभिमुखं गत्वेति। अयोध्याभिमुखगमनं पौरजनवञ्चनार्थम्।
५५ । नरो०। रथनेमिगत रथचक्रान्ताभोगचिह्नितम्।

        *  

५२ । राम पुर नेतु यदि शक्तास्तदा परावृत्य नेष्यामो नो चेद् वनमेव गमिष्याम इति निश्वयमित्यर्थः। रा० ।

क्लेशभागिनो मया सह वनगमनेनेत्यर्थः। भविष्यन्तीति परेणान्वयः।
५४ ।अयोध्याभिमुखमिति पौराणां प्रतारणार्थमित्यर्थ। ननु कथं तादृशस्य सर्व जनरञ्जकस्य यशस्विनो रामस्य प्राकृतस्येव परवञ्चनम्, कथं वा तत्र न परवञ्चनजन्यपाप-भाक्त्वमिति चेदेवं समाधेयम्—परदु·खासहिष्णुतया तेषां दु·खनाशाय रामस्य तदनुष्टानं सदिच्छाप्रसूतमिति न पापाय नायशसे वा, प्रत्युततेषां तेषां क्लेशनाशायेति कृत्वा पुण्यजनकमेवेति। वाल्मीकीयेऽपि—

सूतमाह ततो रामस्त्वरितं तुरगोत्तमै।
उदङ्मुख. प्रयाहि त्वं रथमास्थाय सारथे॥
मुहूर्तं त्वरित गत्वा निवर्त्तय रथं पुन·।
यथा न विद्यु· पौरा मां तथा कुरु समाहित॥ २४४॥२५-२६ ।

‘त्वरित द्रुतं यथा स्यात्तथा। मुहूर्त्तम् उदङ्मुखतया गत्वा रथं पुनर्निवर्त्तय मत्समीपं प्रापय। एतस्य फलमाह—यथा नेति। पौरा मां न विद्यु. रामो वनमेव गत इति न जानीयुस्तथा कुरु। रथचिह्नदृष्टाउत्तरदिग्भागावस्थितामयोध्यामेव रामो गत इति पौरमोहनार्थम् एवं गमनादेश.।’ इति तट्टित्पन्याम्। पाठान्तरेऽपि—

मोहनार्थन्तु पौराणां सूतं रामोऽब्रवीद्वच। इति २।४६।३०।

हृदि राम ससीतं ते ध्यायन्तस्तस्थुरन्वहम्॥ ५६ ॥
सुमन्त्रोऽपि रथ शीघ्रं नोदयामास¹²⁵⁰ सादरम्।
स्फीताञ्जनपदान् पश्यन्¹²⁵¹ रामः सीतासमन्वितः॥ ५७ ॥
गङ्गातीरं समागच्छच् शृङ्गवेराद्विदूरतः।¹²⁵²
गङ्गां दृष्ट्वा नमस्कृत्य स्नात्वा सानन्दमानस’।
शिंशपावृक्षमूले स निषषाद रघूत्तम’॥ ५८ ॥
ततो गुहो जनै श्रुत्वा गमागममहोत्सवम्।
सखायं स्वामिनं द्रष्टुं हर्षात् तूर्ण समापतत्¹²⁵³॥ ५६ ॥
फलानि मधुपुष्पादि¹²⁵⁴ गृहीत्वा भक्तिमयुतः।
रामस्याग्रे विनिक्षिप्य दण्डवत् प्रापतद् भुवि॥ ६० ॥
गुहमुत्थाप्य तं तूर्ण राघव’ परिष्वजे॥ ६१ ॥

•        *
  

•              *
  

५६ ।नरो० । अन्वहम् अनुदिनम्।
५८ । नरो० । शृङ्गवेरात् शृङ्गवेरनाम्नो गुहजनपदादित्यर्थः।
५९ । नरो० । समापतत् समागच्छत्।

•                           *  
  

५८ । शृङ्गवेरं शृङ्गऋष्याश्रमस्तदविदूरतस्तत्पूर्वभागे। रा० ।

शृङ्गवेर इति। ‘शृङ्गाणि सन्ति येषां ते शृङ्गा मृगाः पर्वता वा, तै सह तेषु वा अवेरं नित्यं प्राप्तिर्यस्य स एव ऋषिस्तस्य पुरं तद्विवाहे लब्ध पत्तनमिति यावत्। अवेत्युपसर्गाकारलोप’ ।’ इति वाल्मीकिरामायणटीकायां शिरोमणि^(.)। शृङ्गिवेर इति पाठे—‘शृङ्गिण कृष्णसारादयस्तेषां बेराणि कृत्रिमशरीराणि वञ्चनेन सजातीयमृगग्रहणार्थानि यस्मिन् तत् शृङ्गिबेरम्। ‘प्रतिच्छन्द. प्रतिनिधिबेरञ्च प्रतिरूपकमिति वैजयन्ती।’ इति तव गोविन्दराज।

अत्र शिशपावृक्षमूले रामादीनामवस्थानम्, वाल्मीकीये पुनरिङ्गुदीवृक्षमूले। तथा च—

‘अविदूरे ह्ययं नद्या बहुपुष्पप्रबालवान्।
सुमहानिङ्गुदीवृक्षो वसामोऽत्रैव सारथे॥ इति । २।४७।५ ॥

५९ । जनै जनमुखै। अय सखा समानख्यातिस्तत्समानज्ञान। अनेन गुहस्य धर्मव्याधादिवत्तत्त्वज्ञत्वं सूचितम्। अथाऽपि ‘सत्यपि भेदापगमे नाथ तवाहं न मामकीनस्स्वमि’ति न्यायात् स्वामिन द्रष्टुमिति। रा० ।

संपृष्टकुशलो¹²⁵⁵ राम गुहः प्राञ्जलिरब्रवीत्।
धन्योऽहमद्य मे जन्म नैषाद¹²⁵⁶ लोकपावनम्¹²⁵⁷।
बभूव परमानन्द^(.) स्पृष्ट्वा तेऽङ्गं रघूत्तम॥ ६२ ॥
नैषादराज्यमेतत् ते किङ्करस्य रघूत्तम।¹²⁵⁸
त्वदधीन¹²⁵⁹ वसन्नत्र पालयास्मान् रघूद्वह।
आगच्छ यामो¹²⁶⁰ नगर पावनं¹²⁶¹ कुरु मे¹²⁶² गृहम्॥ ६३ ॥
गृहाण फलमूलानि त्वदर्थं सञ्चितानि मे।
अनुगृह्णीष्व भगवन् दासस्तेऽह सुरोत्तम¹²⁶³॥ ६४ ॥
रामस्तमाह सुप्रीतो¹²⁶⁴ वचनं शृणु मे सखे।
न वेक्ष्यामि गृह ग्राम वर्षाणि¹²⁶⁵ नव पञ्च च॥ ६५ ॥
दत्तमन्येन नो¹²⁶⁶ भुओ फलमूलादिकिञ्चन¹²⁶⁷।
राज्य ममैतत् ते सर्व त्वं¹²⁶⁸ सखा मेऽतिवल्लभः॥ ६६ ॥

•          *
  

•               *
  

६५ । नरो० । प्रार्थितोऽपि सखा मद्गृहं न यात इति कृत्वा गुहो दु^(.)खी मा भूदिति हृदि निधायाऽऽह—न वेक्ष्यामीति। ग्राममित्युपलक्षणम्। नव पञ्च चतुर्दशेत्यर्थ। वर्षाणि वत्सरान्।
६६ । नरो० । तदर्थं सञ्चितानि फलमूलानि प्रार्थितोऽपि सखा न गृहीतवान् इति कृत्वा दु^(.)खी मा भूदिति हृदि कृत्वाह—दत्तमित्यादि। अन्येन गृहिणा। प्रार्थितोऽपि सखा मम

६२ । नैषामपि मे जन्म धन्य त्वदङ्गस्पर्शादिति भाव^(.), अद्य लोकपावनम् अभूत्।
६३ । एतत्ते किङ्करस्य नैषादराज्य यत्त्वदधीनमतोऽन्न वसन् अस्मान् पालय। अत्र न ते पितु स्वाम्यमित्यतो वासे दोषाभाव इति भाव। रा० ।
६४ । दास इत्यनेन भोज्याहारता सूचिता। रा० ।
६५ । अत्राऽऽह वाल्मीकि^(.)—

यदिदं भवता किञ्चित् प्रीत्यर्थमुपकल्पितम्।
सर्व तदनुजानामि न हि वर्ते प्रतिग्रहे॥ इति २।४७।२०।

६६ । एतत्ते सर्वं राज्य ममैव, त्वञ्च मे सखैवतत्वज्ञत्वात्। तथाऽपि प्रतिज्ञारक्षणाय ते ग्रामं न प्रविशामीति भाव^(.)। रा० ।

वटक्षीरं समानाय्य जटामुकुटमादरात्।
बबन्ध लक्ष्मणेनाथ सहितो रघुनन्दन॥ ६७ ॥
जलमात्रन्तु सम्प्राश्य सीतया सह¹²⁶⁹ राघवः।
आस्तृत कुशपर्णाद्यैः¹²⁷⁰ शयन लक्ष्मणेन हि¹²⁰⁷॥ ६८ ॥
उवास तत्र नगरे¹²⁷¹ प्रासादाग्रे यथा पुरा।
सुष्वाप तत्र वैदेह्या पर्यङ्क इव सस्कृते¹²⁷²॥ ६६॥

ततोऽविदूरे परिगृह्य चापं सबाणतूणीर धनु¹²⁷³ स लक्ष्मण।
ररक्ष राम परितो विपश्यन् गुहेन सार्द्धं सशरासनेन॥ ७० ॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे अयोध्याकाण्डे उमामहेश्वरसंवादे पञ्चमोऽध्याय॥ ५ ॥

                *

राज्यं न स्वीकृतवानिति कृत्वा दु·खी मा भूदिति हृदि निधायाऽऽह—राज्यमित्यादि। अतिवल्लभोऽतिप्रिय।
६७ । नरो० । वटक्षीर समानाय्य जटा आदरात् मुकुटं बबन्ध परस्परेण परस्परं बद्ध्वाकृतवानित्यर्थः। यद्वा जटाभिर्निर्मित मुकुटं जटामुकुटम्, बबन्ध लताभिरिति शेष.।
६९ । नरो० । प्रासादाग्रे राजसदनाग्रभागे।
७० । नरो० । सशरासनेन सचापेन।

[ अयोध्याकाण्डे पञ्चमाध्यायव्याख्या समाप्ता॥ ५ ॥ ]

                *

६७ । समानाय्य गुहेनेति शेष.। अथ आनयनानन्तरं वार्त्तानन्तरं वा। रा० ।
६९ । लक्ष्मणेन यदास्तृतं शयनं शय्या, तत्र वैदेह्या सह सुष्वाष इति पूर्वेणान्वयः।

षष्ठोऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726571012Capture1234.PNG"/>

सुप्त¹²⁷⁴ राम समालोक्य गुहसोऽश्रुपरिप्लुत’¹²⁷⁵।
लक्ष्मण प्राह विनयाद् भ्रातः पश्यसि राघवम्॥ १ ॥
शयान कुशपत्त्रौघसस्तरे सीतया सह।
य’ शेते स्वर्णपर्यङ्के स्वास्तीर्णे भवनोत्तमे॥ २ ॥
ahat रामदु·खस्य कारण विधिना कृता।
मन्थरबुद्धिमास्थाय¹²⁷⁶ कैकेयी पापमाचरत्॥ ३ ॥

                    *

२ । नरो० । कुशपत्रौघसस्तरे कुशपत्रसमूहास्तरणे। शोभनमास्तीर्णं यत्र तस्मिन् तथा।

                   *

१ ।

षष्ठे गत्वाऽथ वाल्मीकेराश्रमं तेन संस्तुत।
मुनीन्द्रै सहितस्तत्रावसत् सुखमितीर्यते॥ रा० ।

स पूर्वाध्यायप्रस्तुत रामस्य चिरमित्रत्वेन प्रसिद्धो गुह। विनयादिति।एतेन जात्या नीचस्यापि तस्य समुदाचारपरिनिष्ठितत्व सूचितम्।
२ \। कुशपत्रनिर्मिते संस्तरे आस्तरण इत्यर्थः। शोभने राङ्कवादिभिरास्तीर्णे। रा० ।

कीदृशं तमित्याह—शयानमित्यादि। भवनोत्तमे अयोध्याया इति शेष। स्वास्तीर्णे स्वर्णपर्यङ्के य· शेते कुशपत्रौघसंस्तरे शयानं तं पश्यसीति पूर्वेणान्वय। अनेन रामस्यावस्था-विपर्ययदर्शनेन सुहृदो गुहस्य अतिशयक्लेशभाजनत्व ध्वनितम्। अत्र खेदो गुहस्य, वाल्मीकीये पुनर्गुहेन विश्रामार्थमनुरुद्धस्य लक्ष्मणस्य। तथा च—

लक्ष्मणस्तमुवाचेद रक्ष्यमाणास्त्वयाऽनघ।
नात्र भीता वयं सर्वे जागृम किन्तु चिन्तया॥
कथं दाशरथौ भूमौ शयाने सह सीतया।
शक्या निद्रा मया लब्धु जीवितं वा सुखानि वा॥
यो न देवासुरै· शक्य प्रसोढुं सहितैर्युधि।
त पश्य गुह सविष्टं तृणेषु, सह भार्यया॥ इति २।४८।८-१० ।

३ । प्रकृते कैकेय्या अपराधाभाव इति सूचयन्नाह—विधिना कुतेति। विधेरपि कैकेय्यां

तच्छ्रुत्वा लक्ष्मणः प्राह सखे शृणु वचो मम।
क’ कस्य हेतुर्द.खस्य कश्च¹²⁷⁷ हेतु. सुखस्य वा¹²⁷⁸॥ ४ ॥
स्वपूर्वार्जितकर्मैव¹²⁷⁹ कारण सुखदु·खयोः॥ ५ ॥

सुखस्य दुःखस्य न कोऽपि दाता परो ददातीति कुबुद्धिरेषा।
अहं करोमीति वृथाऽभिमान’ स्वकर्मसूत्रग्रथितो¹²⁸⁰ हि लोक.॥ ६ ॥

•                       *
  

•          *
  

४ । नरो० । कैकेयीत्यादिना गुहेन प्रतिपादित कैकेय्या रामदु खकारणत्व निषेधति—क कस्येत्यादिना। क कस्य हेतुर्दुखस्य इति कस्यापि दुःखस्य न कोऽपि हेतुरित्यर्थ.।
५ । नरो० । तर्हि कारण विना कथ तयोरुत्पत्तिरित्यत आह—स्वपूर्वार्जितकर्मैवेति।
स्वेन पूर्वस्मिन् जन्मन्युत्पादितं कर्मैवेत्यर्थ। एवकारेण परस्य कारणस्वन्यवच्छेद·।
६ । नरो० । कथ तर्हि अयमस्मै दुख ददातीत्याद्यनुभव इत्यत आह—सुखस्येत्यादि।

   *

तादृश प्रभुत्व न दृश्यते इत्याह–मन्थराबुद्धिमास्थायेति। मन्थराबुद्धिमास्थाय आश्रित्य तदायतीभूयेेत्यर्थ।
४। कैकेयीमन्थरयोरपि हेतुत्वं निराकुर्वन् आह–क. कस्येति। पर परस्य हेतुर्न भवति, अपि तु स्वस्य कर्मार्जितफलमेव तयोर्हेतु स्यादित्याशय·।
५। पूर्व पौरजनमुखेन

‘बलवान् विधिरेवात्र पुंप्रयतोऽतिदुर्लभ^(.) ।’

इत्यादिना विधे. प्राधान्यमुक्तम्। इदानी पुन.

फलं कर्मायतं किममरगणै किञ्च विधिना
नमस्तत्कर्मभ्यो विधिरपि न येभ्य· प्रभवति।

इत्युक्तरीत्या विधेरपि कर्मायत्तत्व विगणय्य कर्मैव बलवदिति बुद्ध्याह—स्वपूर्वार्जितेति। एव-शब्दोऽत्रान्ययोगव्यवच्छेदक। तेन च कर्मण इतरस्य कस्यापि न सुखदु·खहेतुत्वम्।

दैवे पुरुषकारे च कर्मसिद्धिर्व्यवस्थिता।
तत्र दैवमभिव्यक्त पौरुषं पौर्वदेहिकम्॥ १।३४९ ॥

इत्यादियाज्ञवल्क्यवचनेनापि दैवाधीना एव सुख·दुखादिरूपा कर्मसिद्धि’। तच्च देव ’ पूर्वजन्माजितं कर्म तद्दैववमिति कथ्यते।’ इत्युक्तरीत्या ‘तत्र दैवमभिव्यक्तं पौरुष पौर्व- देहिकमि’त्युक्तरीत्या च पूर्वजन्मार्जितं कर्मैव, अत. सुखदुःखादिविधौ पूर्वार्जितकर्मरूपं दैवमेव बलवदिति भावः। यद्वा विधिर्बलवानिति यदुक्तं तदपि पूर्वजन्मार्जितकर्मरूपं दैवपरमिति सर्वं सुसमञ्जसम्।
६ । तदेवोपपादयति—सुखस्येति। स्वयमपि तस्य न सम्पादक इत्याह—अहमिति।

सुहृन्मित्रार्युदासीनद्वेष्यमभ्यस्थबान्धवाः।
स्वयमैवाऽऽचरन् कर्म तथा तत्र विभाव्यते॥ ७ ॥
सुख वा यदि वा दुखं स्वकर्मवशगो नरः।
यद् यद् यथागतं तत्तद् भुक्त्वा सुस्थमना¹²⁸¹ भवेत्॥ ८ ॥
न ते¹²⁸² भोगागमे वाञ्छा न ते¹²⁸³ भोगविसर्जने¹²⁸⁴।
आगच्छन्नथ¹²⁸⁵ वा गच्छन्न भोगवशगो भवे¹²⁸⁶॥ ६ ॥

            *

तर्हि कर्मैवन क्रियतामित्यत आह—अहमित्यादि। अहं करोमीति वृथाभिमान सन् लोकः स्वकर्मसूत्रग्रथितो भवतीति सम्बन्ध। अहं करोमीति वृथा मिथ्या अभिमानो ज्ञानं यस्य स तथा। स्वकर्मसूत्रग्रथित इति स्वस्य कर्मैव सूत्रं तेन ग्रथित स्वकृतेन कर्मणा बद्ध इत्यर्थ। अहं करोमीति वृथाभिमान विना कृतमपि कर्म बन्धन न भवतीति भाव।

७ । नरो० । तर्हि कथं सुहृदिदं सुखजनकं कर्माऽऽवरितवानित्याद्यनुभव इत्यत आह—सुहृदित्यादि। उपकृत उपकारक सुहृत्, उपकारं विना उपकारको मित्रम्, अरि^(.) शत्रु।मित्रत्वशत्रुत्वाभावरहित उदासीन, द्वेष्योहन्तव्यत्वबुद्धिविषय, बान्धवो भ्रात्रादि। न आचरन्तीति शेष। आचरन् आचार्यमाणं तथा तदाचरितत्वेन तत्र सुहृदादिषु विभाव्यते अध्यस्यते।

८ । नरो० । सुखदुखे प्राप्य हर्षविषादाश्रयेण न भाव्यमित्याह—सुखं वेत्यादिना। स्वकर्मवशग प्राक्तनकर्मायत्त इत्यर्थ^(.)।
९ । नरो० । सुस्थमनस्त्वेन किमिति चेत्तत्राऽऽह—न ते इत्यादि। अतः सुस्थमनस्त्वाद्

            *

अहं सुखादिजनकक्रियां करोमीत्यपि वृथाऽभिमान, अस्वातन्त्रप्रादिति भाव । तदेवाऽऽह— स्वकर्मसूत्रेण ग्रथित ईश्वरेणेति शेष। यथा सूत्रयुक्तां काष्ठपुत्तली सूत्रधारो नानाप्रकारसूत्र-चालनेनानेकविधक्रियावती करोति, एव भगवान् कर्मरूपसूत्रचालनेन तथा तथा कारयतीति भाव। रा० ।

७। सुहृन्मिन्त्रे सोपाधिनिरुपाधिभेदाद्भिन्ने एवमरिद्वेष्यौ, एते कर्म सुहृत्त्वादिप्रयोजकं कर्म स्वयमेवाऽऽचरन् येन सहत्त्वादिभावो भवति एवं तत्र सुखदु खादिविषयेऽपि विभाव्यते ज्ञायत इत्यर्थ। रा० ।

८ । स्वकर्मवशगो नर यद यत् सुखं वा दुखं वा यथागतं यथाप्राप्तं भवति तत्तद् भुक्त्वास्वस्थमना रागद्वेषहीनो भवेत्। रा० ।

९। भोगागमे सुखभोगप्राप्तौ भोगविवर्जने दुखभोगप्राप्तौ वाञ्छामेवाभिनयति

यस्मिन् देशे च काले च यस्माद्वा¹²⁸⁷ येन केन वा।
कृत शुभाशुभ कर्म भोज्यं तत् तत्र¹²⁸⁸ नान्यथा॥ १० ॥
अलं हर्षविषादाभ्यां शुभाशुभफलोदये।
विधात्रा विहितं यद् यत् तदलङ्घ्यंसुरासुरैः॥ ११ ॥

•                            *
  

•        *
  

भोगागमे भोगप्राप्तौ सुखस्येति शेष। भोगविसर्जने भोगत्यागे दुखस्येति शेष^(·)। कामनैव बन्धकारणमिति भावः। तदेव द्रढयितुमाह—आगच्छन्नित्यादि। भागच्छन्नर्थात् परलोकात्गच्छन्नर्थात् परलोकम्।

१० । नरो० । येन केनापि कृतस्य शुभाशुभकर्मणोऽवश्यभोग्यत्वं दर्शयन्नाह—यस्मिन् देशे चेत्यादि। यस्माद्वा कामात् क्रोधाद भयान्मोहालोभाद्वेत्यर्थ। शुभञ्च तदशुभञ्चेति तच्छुभाशुभम्। तत्र तस्मिन् देशे काले चेत्यर्थ।
११ । नरो० । सुखदुखयोरपूर्वत्वाभावात् प्राप्तौ हर्षविषादावनुचितावित्याह—अलमित्यादिना। उपादेयत्वात् सुख भोक्तव्यम्, अनुपादेयत्वाद् दु ख न भोक्तव्यमिति चेत्तत्राऽऽह—विधात्रेत्यादि। विहित ललाटे लिखितमित्यर्थः। सुरासुरै सुरासुरैरपीत्यर्थं।

आगच्छत्विति सुखमिति शेष। मागच्छतु दु खमिति शेष^(.)। अत एवाहं भोगवशगो न भवे। अ इति निषेधार्थकमव्ययम्, पृथक्पदम्। यथैवाहं तथैव रामोऽपीति न किञ्चिदस्माकमेतत्कृतं दु खमिति भाव। रा० ।
[ न ते भोगागमे वाञ्छेति । तव भोगागमे भोगप्राप्तौ भोगविवर्जने भोगत्यागे वान्छा इच्छा न। किन्तु कर्मवशादेव भोग आयाति गच्छति च । आगच्छन्निति—भोग आगच्छन् गच्छन् वा भवतु, जनो भोगवशो न भवेत्, तदर्थं हर्षशोकौ न कुर्यात्। गो० ]
१० । यस्मादिति । प्राप्य फलमिति शेष. । ‘तत् तत्रे’त्युपलक्षणम्, तस्मात्तेनेत्यपिबोध्यम्। रा० ।
११ । यद्यद्विधात्रा विहित तदलङ्घ्यमिति निश्चित्य तत्तत्फलोदये हर्षविषादाभ्यामलम्। एव चास्मत्कृते त्वया विषादो न कार्य इति भाव। रा० ।

विधात्रेति। यदि कर्मैव बलवत्, तदेव सुखदु खकारणम्, तत् कुत पुनराह विधात्रेति इति चेत् एवं समाधेयम्,—विधिर्हि कर्मजन्यादृष्टाधीनो न तु स्वाधीन·। कर्म च तं द्वारीकृत्य सुखदु·खादिकं विभजते इति तस्यैव कर्तृत्वव्यपदेश इति न विरोध। यद्वा अनयोरभेदमङ्गी-
कृत्यैवमुक्तमिति।

सर्वदा सुखदुःखाभ्यां नर^(·) प्रत्यवरुध्यते।
शरीरं पुण्यपापाभ्यामुत्पन्नं¹²⁸⁹ सुखदुःखवत्॥ १२ ॥
सुखस्यानन्तरं दुःखं दुःखस्यानन्तरं सुखम्।
इयमेतद्धि जन्तूनामलङ्घ्यंदिनरात्रिवत्॥ १३ ॥
सुखमध्ये स्थितं दुःखं दुःखमध्ये स्थितं सुखम्।
द्वयमन्योऽन्यसंयुक्तं प्रोच्यते जलपङ्कवत्॥ १४ ॥

---

      ***

१२ \। नरो० । सुखदुःखाभ्यां न केवलं हर्षविषादौ जन्येते किन्तु नरो बध्यते चेत्याशये-नाऽऽह—सर्वदेति। प्रत्यवरुध्यते बध्यते इत्यर्थ। सुखदुखयो^(.) पुण्यपापसत्तासत्ताकत्वात् सुख- दु खाभ्यामित्युक्तम्। तदेवोपपादयति—शरीरमिति।
१३ । नरो ०। यदि कादाचित्के सुखदुःखे स्यातां तर्हि एव हर्षविषादावुचितौ स्यातामित्यभिप्रेत्याऽऽह—सुखस्यानन्तरमित्यादि। दृष्टान्तमाह—दिनरात्रिवदिति।
१४ । नरो० ।कादाचित्कत्वाभावेऽपि यदि सुखदुःखे परस्परसंयुक्ते न स्यातां तदा पुण्यपापजत्वाच्छरीरस्य

१२ । आवश्यकश्च शरीरिणां तत्सम्बन्ध इत्याह—सर्वदेति। तदवच्छेदेन सुखदुखवत्तावश्यकत्वादयं नर सदा ताभ्यां प्रत्यवरुध्यते। रा० ।

शरीर पुण्यपापाभ्यामिति। पुण्यजन्य पापजन्यञ्च शरीरमित्यर्थ।

‘शरीरजै^(.) कर्मदोषैर्याति स्थावरतां नर^(.) ।
वाचिकै. पक्षिमृगतां मानसैरन्त्यजातिताम्॥ १२१९ ।
इह दुश्चरितैः केचित् केचित् पूर्वकृतैस्तथा।
प्राप्नुवन्ति दुरात्मानो नरा रूपविपर्ययम्॥ ११।४८ ।

इत्यादिमानववचनेन जीवशरीरविपर्यये स्वकर्मदोष एव बलीयान् इत्याह। तेन च शरीरस्य पापजत्व स्पष्टमायातम्। कथं पुण्यजत्वम् इति चेत्

‘पुण्यापुण्याश्रयमयी स्थितिर्जन्तोस्तथोदरे’। ११।१० ।

इत्यादिमार्कण्डेयपुराणवचनेन जन्तोरुदरस्थितिः शरीरधारणार्थम्, तच पुण्येनापुण्येन इत्युक्तत्वात् शरीरं पुण्यपापाभ्यामिति शोभनमेव।
१३ । सुखस्यानन्तरं दु खमिति। शरीरिणां पुण्यस्य क्षये तदुत्थस्य सुखस्यापि क्षय इति सुखात् परं पापजन्यदु खभोग·, पुन^(.) पापक्षये पुण्योदयात् तदधीनसुखस्य भोगः पुण्यपापो-भयजत्वात् तेषामिति भाव’।
१४ । इदानी पदार्थमात्रस्य त्रिगुणात्मकत्वेन सुखस्यापि दुःखात्मकत्वाद हेयत्वमित्याह—

तस्माद्धैर्येण विद्वांस इष्टानिष्टक्षेपपत्तिषु।
न हृष्यन्ति न मुह्यन्ति सर्वं मायेति भावनात्¹²⁹⁰॥ १५ ॥
गृहलक्ष्मणयोरेवं भाषतोर्विमल¹²⁹¹ नभ^(·)।
बभूव रामः सलिलं स्पृष्ट्वा प्रातः¹²⁹² समाहित^(·)।
उवाच शीघ्रं सुदृढां नावमानय मेसखे॥ १६

•           *
  

•                      *
  

हर्षविषादावुचितौ स्यातामित्यभिप्रेत्याऽऽह—सुखमध्ये स्थितमित्यादि। दृष्टान्तमाह— जलपङ्कवदिति।
१५ । नरो० । उपसंहरति—तस्मादिति। भावनात् निश्चयात्।

     *

मुखमध्य इति। तेनोभयमपि हेयमेवेति। तदुक्तं पतञ्जलिना—‘सर्वमेव दुःखं विवेकिन.’ इति । रा० ।
१५ \। उपसंहरति—तस्मादिति। इष्टप्राप्तौ न हृष्यन्ति, अनिष्टप्राप्तौ न मुह्यन्तीत्यन्वय। तत्र हेतु.—सर्व मायेति भावनात्। न हि ऐन्द्रजालिकमायाकृतेष्टानिष्टप्राप्तौ हर्षमोहौ, तद्वदिति भावः। रा० ।

तस्मादिति। इष्टानिष्टोपपत्तिषु तुल्यदर्शिन^(.) सन्तो न हृष्यन्तीत्यर्थ।

समदु.खसुख. स्वस्थ. समलोष्टाश्मकाञ्चन.।
तुल्यप्रियाप्रियो धीरस्तुल्यनिन्दात्मसस्तुति॥ गीता १४।२४ ।

इत्युक्तदिशेति भाव।

१६ । सलिल स्पृष्टृति प्रात. कालीनसकलक्रियोपलक्षणम्। रा० ।

अत्र वाल्मीकिः—

परिदेवयतश्चैनं दुःखार्त्तस्य महात्मनः।
तिष्ठतो राजपुत्रस्य शर्वरी साऽन्ववर्त्तत॥ इति । २।४८।२३ \।

वाल्मीकीये अत्रैव सुमन्त्रस्य अयोध्याप्रत्यागमनप्रारम्भ, रामं परित्यज्य गन्तुमनिच्छतस्तस्य परितापादिकम्, रामलक्ष्मणयोस्तन्मुखेन पितरि विनिवेदनञ्च (२।५०-५१ )। अत्रैव च जटासयमनवृत्तान्त^(.)। तथा च—

जटा कृत्वा गमिष्यामि न्यग्रोधक्षीरमानय।
तत् क्षिप्रं राजपुत्राय गुह क्षीरमुपाहरत्॥
लक्ष्मणस्याऽऽत्मनश्चैव रामश्चक्रे ततो जटा·।
दीर्घवृत्तभुजौ वीरौ जटामण्डलधारिणौ।
अशोभेतामृषिसमौ भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ॥ इति ।२।५२।२-३ ।

श्रुत्वा रामस्य वचनं निषादाधिपतिर्गुहः।
स्वयमेव दृढां¹²⁹³ नावमानिनाय¹²⁹⁴ सुलक्षणाम्॥ १७ ॥
स्वामिन्नारुह्यतांनौका¹²⁹⁵ सीतया लक्ष्मणेन च॥
वाहये ज्ञातिभि^(·) सार्द्धमहमेव समाहितः॥ १८ ॥
तथेति राघव^(·) सीतामारोप्य शुभलक्षणाम्।
गुहस्य हस्तावालम्ब्य¹²⁹⁶ स्वयञ्चाऽऽरुहदच्युत^(·)।
आयुधादीन्¹²⁹⁷ समारोप्य¹²⁹⁸ लक्ष्मणोऽप्यारुरोह च॥ १६ ॥
गुहस्तान्¹²⁹⁹वाहयामास ज्ञातिभिः सहितः¹³⁰⁰ स्वयम्।
गङ्गामध्ये¹³⁰¹ गता गङ्गां प्रार्थयामास जानकी॥ २० ॥
देवि गङ्गे नम¹³⁰²स्तुभ्य निवृत्ता वनवासत^(·)।
रामेण सहिताऽहं त्वां लक्ष्मणेन च¹³⁰³ पूजये॥ २१ ॥
सुरामांसोपहारैश्च¹³⁰⁴ नानाबलिभिरादता।
इत्युक्ता परकूलं¹³⁰⁵ तौ¹³⁰⁶ शनैरुत्तीर्य जग्मतु^(·)॥ २२ ॥

•                      *
  

•                     *
  

१९ । नरो० । शुभ लक्षण चिह्न यस्यास्तां तथा।
२१ । नरो० । प्रार्थनमाह—देवीत्यादि।
२२ । नरो० । सुराऽत्र गौडी माध्वी वा। मांसशब्दोऽत्र मृगमांसपरः। नानाबलिभिर्वहुविधपूजाभि^(.)। आदृता श्रद्धायुक्ता।

     *

१७ । वाल्मीकीये अत्र गुहस्यापि परित्याग। तथा च—

आमन्त्र्य स सुमन्त्रञ्च सामात्यञ्च ततो गुहम्।
आस्थाय नावं काकुत्स्थस्तमभाषत नाविकम्। २।५२।११ ।

नाविनैतेषा परपरे नयनम्, न तु गुहेन।

‘ततस्तौ भ्रातरौ वीरौ तारयामास नाविक।’ २।१२।१२ इत्युक्ते·।

२० । वाहयामास अरित्रादिभिश्चालयामास परं पारं प्रापयितुमित्यर्थः। गङ्गामध्ये गता जानकीप्रार्थयामासेत्यन्वय·। रा० ।
२२ । अन्न वाल्मीकेर्गङ्गाप्रीत्यर्थमुपचाराणां पार्थक्यम्।तथा च—

गुहोऽपि राघवं प्राह गमिष्यामि त्वया सह।
अनुज्ञां देहि राजेन्द्र नो चेत् प्राणांस्त्यजाम्यहम्॥ २३ ॥
श्रुत्वा नैषाद¹³⁰⁷वचनं श्रीरामस्तमथाब्रवीत्।
चतुर्दश समाः स्थित्वा दण्डके पुनरप्यहम्।
आयास्याम्युदितं सत्यं नासत्य रामभाषितम्॥ २४ ॥
इत्युक्त्वालिङ्ग्य त भक्त समाश्वास्य पुनः पुन।
निवर्त्तयामास गुह सोऽपि कृच्छ्राद्¹³⁰⁸ ययौ गृहम्॥ २५ ॥
तत्र मेध्यं मृगं¹³⁰⁹ हत्वा पक्का हुत्वा च ते त्रय’।
भुक्त्वा वृक्षतले सुप्त्वा सुखमासत तां निशाम्॥ २६ ॥
ततो रामस्तु¹³¹⁰वैदेह्या लक्ष्मणेन समन्वित।
भरद्वाजाश्रमपदं गत्वा बहिरुपस्थित॥ २७ ॥
तत्रैक बटुक दृष्टा राम. प्राह¹³¹¹ च हे वटो।
रामो दाशरथि सीतालक्ष्मणाभ्यां समन्वित।
आस्ते बहिर्वनस्येति¹³¹² ह्युच्यतां मुनिसन्निधौ॥ २८ ॥

•                  *
  

•                        *
  

२५ । नरो० । कृच्छ्रात् कष्टं प्राप्येत्यर्थः।
२६ । नरो० । मेध्यं क्लीबत्वादिदोषरहितम्, मुखरोगादिरहितं वा।

        *

गवां शतसहस्राणि वस्त्राण्याभरणानि च।
ब्राह्मणेभ्य. प्रदास्यामि तव प्रियचिकीर्षया॥ इति । २।१२।२० ।

२४ । नासत्यमपि तु सत्यमेवेत्यर्थ.। तेनान्यथा न सम्भावनीयमिति भाव.। रा० ।
२८ । अत्राय वटुकादिसंवादरूप प्रबन्धो वाल्मीकेरनाघ्रात।

आगत्य चाऽऽश्रमद्वारं मुनेर्दर्शनकाङ्क्षया।
तस्थौ राम सह श्रीमान् सीतया लक्ष्मणेन च॥
तौ विदित्वागतौ चापि भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ।
प्रवेशयामास मुनि स्वमाश्रमपदं सदा॥ २।५४।१०-११ ।

इत्यादिना स्वयं मुनिनैव तेषां प्रवेशोपदेशात्।

तच्छ्रुत्वा सहसा गत्वा पादयोः पतितो मुनेः।
स्वामिन् रामः समागत्य वनाद् बहिरवस्थितः¹³¹³॥ २६ ॥
सभार्यः सानुजः श्रीमानाह मां देवसन्निभः।
भरद्वाजाय मुनये ज्ञापयस्व यथोचितम्¹³¹⁴॥ ३० ॥
तच्छ्रुत्वा सहसोत्थाय भरद्वाजो मुनीश्वरः।
गृहीत्वाऽर्घ्यञ्च पाद्यञ्च¹³¹⁵ रामसामीप्यमाययौ॥ ३१ ॥
दृष्ट्वा राम यथान्याय¹³¹⁶ पूजयित्वा सलक्ष्मणम्।
आह मेपर्णशालायां¹³¹⁷ राम राजीवलोचन।
आगच्छ¹³¹⁸ पादरजसा, पुनीहि रघुनन्दन॥ ३२ ॥
इत्युक्त्वोटजमानीय सीतया सह राघवौ।
भक्त्या पुन^(·) पूजयित्वा चकाराऽऽतिथ्यमुत्तमम्॥ ३३ ॥
अद्याह तपस^(.) पारं गतोऽस्मि तव सङ्गमात्।
ज्ञात राम तवोदन्तं भूतञ्चाऽऽगामिकञ्च यत्॥ ३४ ॥
जानामि त्वां परात्मानं मायया कार्यमानुषम्।
यदर्थमवतीर्णोऽसि प्रार्थितो ब्रह्मणा पुरा।
यदर्थ वनवासस्ते तत् करिष्यामि वै पुनः¹³¹⁹॥ ३५ ॥

•       *
  

•                              *
  

३३ । नरो० ।उटजं पर्णशालाम्। आतिथ्यम् अतिथ्यर्थं भक्ष्यादिकम्।
३४ । नरो० । तपस^(.) पारमिति। पारं सीमानम्। अत परं तपो न कर्त्तव्यमिति भावः। सङ्गमात् मेलनात्। उदन्तं वार्त्ता।
३५ । नरो० । जीवत्ववारणाय परेत्युपात्तम्। मानुषं मां कथं परमात्मानं

        *  

३१ । रामसामीप्यं स्वार्थे ष्यञ्। रामसमीपमित्यर्थ·। रा० ।
३४ । तपस· पारं पूर्णतां गतोऽस्मि।

प्रमादात् कुर्वतां कर्म प्रच्यवेताध्वरेषु यत्।
तद्वष्णो·स्मरणादेव संपूर्णं स्यादिति श्रुति॥

इति स्मृतेर्यस्य नामस्मरणेनापि सर्वकर्मपूर्णता तस्य साक्षाद्दर्शने किं वक्तव्यमित्यर्थ। यद्वा तपस· पारं फलं सर्वतप फलमेतत् यत्तव दर्शनमित्यर्थ·। रा० ।

ज्ञातमिति। तव यद् भूतंवृत्तम् आगामिकं वर्त्तिष्यमाण भावीति यावत्, उदन्तं वार्त्ता तन्मया ज्ञातं तपोलब्धशक्त्येति शेषः। ‘वार्ता प्रवृत्तिर्वृत्तान्त उदन्त·स्यात्’ इत्यमर^(·)।क्लीबत्वमत्रार्षम्।

जानामि ज्ञानदृष्ट्याऽहं जातया¹³²⁰ त्वदुपासनात्।
इतः¹³²¹ परं त्वां¹³²² कि वक्ष्ये कृतार्थोऽहं¹³²³ रघूत्तम।
यस्त्वां¹³²⁴ पश्यामि काकुत्स्थं¹³²⁵ पुरुषं प्रकृतेः परम्॥ ३६ ॥
रामस्तमभिवाद्याऽऽह सीतालक्ष्मणसंयुतः।
अनुग्राह्यास्त्वया ब्रह्मन् वय क्षत्रियबन्धवः¹³²⁶॥ ३७ ॥
इति सम्भाष्य तेऽन्योन्यमुषित्वा मुनिसन्निधौ।
प्रातरुत्थाय यमुनामुत्तीर्य मुनिदारकैः॥ ३८ ॥
कृतप्लवेन¹³²⁷ मुनिना दृष्टमार्गेण राघवः।
प्रययौ चित्रकूटाद्रि वाल्मीकेर्यत्र चाऽऽश्रम^(·)॥ ३६ ॥

  *  

वीसीति चेत्तत्राऽऽह—माययेत्यादि। कार्याय मानुष कार्य मानुषस्तम्, तथा। कार्यार्थ
धृतमानुषरूपमित्यर्थः।
३६ । नरो० । ज्ञानदृष्ट्या ज्ञानचक्षुषा। जाग्रदाद्यवस्थाभिमानिनमविद्यात्मकं मां दृष्ट्वा कुतस्तव कृतार्थत्वमित्यत आह—प्रकृते. परमिति। प्रकृतिभिन्नमित्यर्थः।
३७ । नरो० । क्षत्रियबन्धवो निन्दितक्षत्रियाः।
३८ । नरो० । मुनिदारकैर्मुनिपुत्रै।
३९ । नरो० । कृतप्लवेन कृतोडुपेन। अपथिप्रज्ञेन सह रामः कथं गतवानिति चेत्तत्राऽऽह—दृष्टमार्गेणेति।

   *  

३७ । क्षत्रियबन्धव^(.) क्षत्रबन्धव। ‘क्षत्रबन्धुनिन्दितक्षत्रियः’ इत्यमरटीकायाम्।
३८—३९ । ते सीतारामलक्ष्मणभरद्वाजा^(.) अन्योऽन्य प्रागुक्तं सम्भाष्य ततो रामो मुनिसन्निधादुषित्वा यमुनायां कृताप्लवेन कृतस्नानेन मुनिना दृष्टमार्गेण दर्शितमार्गेण राघवो मार्गदर्शकैर्मुनिदारकै^(.) सह यमुनामुत्तीर्य चित्रकूटाद्रिं प्रययौ। यत्र वाल्मीकेराश्रम इत्यनेन तस्य प्राशस्त्यम्। रा० ।

अत्र ‘कुतप्लवेन’ इत्यत्र रामधर्मादिधृत^(.) ‘कुतालवेन’ इति पाठोऽसमीचीन इव प्रतिभाति।

गत्वा रामोऽथ वाल्मीकेराश्रममृषिसङ्कुलम्।
नानामृगद्विजाकीर्ण नित्यपुष्पफला¹³²⁸न्वितम्¹³²⁹॥ ४० ॥
तत्र दृष्ट्वा समासीनं¹³³⁰ वाल्मीकिं मुनिसत्तमम्।
ननाम शिरसा रामो लक्ष्मणेन च सीतया॥ ४१ ॥

 *  

४० । नरो० । नानेत्यादिना मृगाणा पक्षिणाञ्च कृतविश्वासत्व सूचितम, तेन च तत्र स्थितानामृषीणामहिंसा सूचिता। नित्यं पुष्पफलान्वितो नित्यपुष्पफलान्वितस्तं तथा। एतेन मुनिप्रभावातिशय. सूचित.।

 *  

वाल्मीकीये—

‘कृत्वोडुप ग्राहवती सा हि नित्यं महानदी’

इत्यादिना उडुपेन यमुनापरपारगमने भरद्वाजोपदेशश्रवणात्

तत्र बद्ध्वोडुप काष्ठैर्वेणुभिश्चापि तीरजै।
सीतामारोपयाञ्चक्रे रामस्तत्र स्वयं तदा॥ २।५५।१२ ।
तेन प्लवेनांशुमती शीघ्रगामूर्मिमालिनीम्।
तीरजैर्गहनां वृक्षैस्तेरुस्ते यमुनां नदीम्॥ २॥ ५५।१४।

इत्यादिना च स्पष्टमेव उडुपेन वमुनोत्तरणदर्शनात्।

४० । ऋषिसङ्कुलम् ऋषिव्याप्तम्। द्विजाः पक्षिणो ब्राह्मणाश्च। रा० ।
४१ । रामादीनां चित्रकूटाद्रौ वाल्मीकिसमागमवृत्तान्तो वाल्मीकीये नास्ति। वाल्मीकिशब्दव्युपत्तिमाह वाल्मीकिरामायणटीकायां तिलक।तथा च—वल्मीकस्यापत्य पुमान् वाल्मीकि^(.)। ‘अत^(.) इञ्’ इतीन् प्रत्ययः। नन्वसौ कथं वल्मीकापत्यं यतोऽयभृगुपुत्र एव प्रतीयते। तथा च विष्णुपुराणे—

‘ऋक्षोऽभूद भार्गवस्तस्माद् वाल्मीकिर्योऽभिधीयते।’

अन्यत्र च प्रचेतोऽपत्यत्वम् अभिधीयते, अत कथमस्य वल्मीकापत्यत्वम्? उच्यते— निश्चलतरतपोविशेषेणास्य वल्मीकावृतौ जातायां प्रचेतसा वरुणेन कृतनिरन्तरवर्षेण प्रादुर्भावोऽभूदिति भृगुपुत्रस्यैवास्य प्रचेतमोऽपत्यत्व वल्मीकापत्यत्वञ्च सङ्गच्छते। ननु कथ तत्-प्रभवत्वमात्रेण तदपत्यत्वम्? मैवम्, गोणीपुत्र कलशीसुत इत्यादिव्यवहारस्य तत्प्रभवेऽपि बहुलमुपलब्धे। उक्त ब्रह्मवैवर्ते—

तथाऽब्रवीन्महातेजा ब्रह्मा लोकपितामह·।
वल्मीकप्रभवो यस्मात्तस्माद् वाल्मीकिरित्यसौ॥

इति। माऽस्त्वपत्यार्थत्वम्, तथाऽपि वाल्मीकिशब्द साधुरेव, ‘गहादिषु( पा० ४।२।१३८ )

दृष्ट्वा राम रमानाथं वाल्मीकिर्लोकसुन्दरम्।
जानकीलक्ष्मणोपेतं जटामुकुटमण्डितम्॥ ४२ ॥
कन्दर्पसदृशाकारं कमनीयाम्बुजेक्षणम्¹³³¹।
दृष्ट्वैव सहसोत्तस्थौ¹³³² विस्मयानिमिषेक्षणः¹³³³॥ ४३ ॥
आलिङ्घ्य परमानन्द रामं हर्षाश्रुलोचन^(·)।
पूजयित्वा जगत्पूज्य भक्त्याऽर्घ्यादिभिरादृतः॥ ४४ ॥
फलमूलै^(·)सुमधुरैर्भोजयित्वा च लालित^(·)।
राघवः प्राञ्जलि प्राह वाल्मीकिं विनयान्वित·॥ ४५ ॥
पितुराज्ञां पुरस्कृत्य दण्डकानागता वयम्।
भवन्तो यदि जानन्ति किं वक्ष्यामोऽत्र कारणम्॥ ४६ ॥
यत्र मे सुखवासाय भवेत् स्थानं वदस्व तत्।
सीता सहित^(·) काल किञ्चित्तत्र¹³³⁴ नयाम्यहम्॥ ४७ ॥
इत्युक्तो राघवेणासौ मुनिः सस्मितमब्रवीत्।
त्वमेव सर्वलोकानां निवासस्थानमुत्तमम्॥ ४८ ॥

                  *

४२ । नरो० ।जटामुकुटमण्डितं जटाभी रचितेन मुकुटेन भूषितमित्यर्थः।
४३ । नरो० । कमनीयाम्बुजेक्षणं मनोहरपद्मनेत्रम्।
४८ । नरो० । सर्वलोकानां त्वमेव उत्तम निवासस्थानमित्यन्वयः। सर्वे लोका युगान्तसमये त्वया स्वोदरे निवेशिता· सन्तो भवति तिष्ठन्तीत्यर्थः। तदानीं तत्र प्राणिनां दु^(·)ख नास्तीति हृदि कृत्वा उत्तममित्युक्तम्।

          *  

पठितत्वात्। यद्वा भृगुवंश्य कश्चित् प्रचेता नाम तस्यायं पुत्र ऋक्षो नाम, ‘चक्रेप्रचेतस· पुत्र ’ इति पुत्रत्वाभिधानात्। भार्गव भृगुनन्दनशब्दौ रामे राघवरघुनन्दनशब्दवदुन्यौ।वाल्मीकि - शब्द पुत्रत्वोपचारात्। अत एव कचिद्वाल्मीकेन महर्षिणा’ इति सम्बन्धमात्रेण प्रयुज्यते। सत्स्वपि नामान्तरेषु वाल्मीकिशब्देनाभिधान ज्ञानाङ्गशमदमाद्युपेतत्वस्फोरणाय। इति।

४५ । लालित इद मधुरमिद मधुरमिदं भुङ्क्ष्वेत्येव प्रीत्या बोध। रा० ।
४६ । यदि जानन्तीत्यसन्दिग्धे सन्दिग्धवचनं वेदाश्चेत् प्रमाण स्युरितिवत्। सर्वथा जानन्त्येव अतोऽत्र कारणकथन विफलमिति भाव

^(·)

| रा० |
४८ । त्वमेवेति। त्वद्विवर्तत्वाज्जगत इति भाव, तवापीति। अन्तर्यामितया सर्वत्र तव वासादिति भाव

^(·)

| रा० |

सर्वलोकानां सर्वेषां जनानां भुवनानाञ्च। ‘त्वयि सर्व प्रतिष्ठित’मित्युक्तेः। ‘लोकस्तु भुवने जने’ इत्युभयत्रापि कोष.। उत्तम सर्वश्रेष्टं निवासस्थानम् प्रतिष्ठानिकेतनमित्यर्थः।

तवापि सर्वभूतानि निवाससदनानि हि।
एवं साधारण स्थानमुक्त ते रघुनन्दन¹³³⁵॥ ४६ ॥
सीतया सहितस्येति विशेष पृच्छतस्तव।
तद् वक्ष्यामि रघुश्रेष्ठ यत्ते नियतमन्दिरम्॥ ५० ॥
शान्तानां समदृष्टीनामदुष्टानाञ्च¹³³⁶ जन्तुषु।
त्वामेव भजतां नित्यं हृदयं तेऽधिमन्दिरम्॥ ५१ ॥
धर्मा¹³³⁷धर्मान् परित्यज्य त्वामैव भजतोऽनिशम्¹³³⁸।
सीतया सह ते राम तस्य हृत् सुखमन्दिरम्॥ ५२ ॥
तन्मन्त्रजापको यस्तु¹³³⁹ त्वामेव शरण गत।
निर्द्वन्द्वो निस्पृहस्तस्य हृदयं ते¹³⁴⁰ सुमन्दिरम्॥ ५३ ॥

   *  

४९ । नरो० । तवापि सर्वभूतानि निवाससदनानीति सर्वान्तर्यामित्वात् तवापि सर्वे प्राणिनो निवासनिकेतनानीत्यर्थ। अपिशब्दोऽत्र कटाक्षे।
५१ । नरो० । यत शान्तानां रागादिदोषरहितानामतो जन्तुषु समदृष्टीनामदुष्टानाञ्च, अदुष्टानामसूयादिदोषरहितानामित्यर्थं। ‘अद्वेष्टृृणामि’ति पाठे देवतान्तरानिन्दकानामित्यर्थः।
त्वामेवेत्येवकारेण देवतान्तरव्यवच्छेद।
५२ \। नरो० \। धर्माधर्मान् धर्मजनककर्माधर्मजनककर्माणीत्यर्थ’।
५३ । नरो० । शरणं आश्रयम्। निर्गतानि द्वन्द्वानि शीतोष्णादीनि युग्मानि यस्य स तथा। शीतोष्णादिद्वन्द्वसहिष्णुरित्यर्थ। निस्पृहोऽर्थाद् विषयेषु।

         *  

५०-५१ \। नियतमन्दिर सर्वदा वासस्थानम्। समदृष्टीनां मित्रोढासीनशत्रुष्विति शेष। अत एव अद्वेष्टणा तेषां हृदय तेऽधिक सर्वोत्कृष्ट मन्दिरमित्यर्थं। सर्वदा तत्र वासादिति भाव। रा० ।

सीतयेति—पूर्वं साधारणस्थानमुक्तमृषिणा। रामस्तु ‘सीतया सहितस्य मे कुत्र वासो भवेदि’ति सीतासाहित्यवैशिष्ट्येन वासस्थानं पृष्टवान् अत इदानीं तदभिधातुमुपक्रमते इत्यर्थः।

५२ । धर्माधर्मान् विहितनिषिद्धसकलकर्माणि त्यक्त्वायस्त्वामेव भजते तस्य हृदयं सीतया सह वस्तु हे राम, ते तव सुखमन्दिरं सुखजनकं गृहम्। रा० ।

धर्माधर्मानिति—

‘अनन्यचेता सततं यो मां स्मरति नित्यश।’ गीता \। ८\।१४

इति त्वदुक्तदिशैव त्वां भजतो जनस्येति शेष·।

५३ \। निर्द्वन्द्वोऽहंममेति द्वन्द्वरहितोऽत एव निस्पृह। रा० ।

निरहङ्कारिणः शान्ता ये रागद्वेषवर्जिताः।
समलोष्टाश्मकनकास्तेषां¹³⁴¹ ते हृदयं गृहम्॥ ५४ ॥
त्वयि दत्तमनोबुद्धिर्यः¹³⁴² सन्तुष्टः सदा भवेत्।
त्वयि संन्यस्तकर्मा¹³⁴³ यस्तन्मनस्ते¹³⁴⁴ शुभं गृहम्॥ ५५ ॥
यो न द्वेष्ट्यप्रियं प्राप्य प्रिय प्राप्य न हृष्यति।
सर्वं मायेति निश्चित्य त्वां भजेत्तन्मनो गृहम्॥ ५६ ॥

     *  

५४ । नरो० ।निरहङ्कारिणोऽहङ्कारशून्या^(·)। शान्ता आत्मान्युपरकचित्ता अन्यनिगृहीतमनसो वा। रागद्वेषवर्जिता उपादेयानुपादेयपदार्थेषु प्रीत्यप्रीतिवर्जिता.। समानि लोष्टाश्मकनकानि येषां ते तथा। लोष्ट^(·) ‘डेला’ इति ख्यातम्। अश्मा प्रस्तर.।कनकं सुवर्णम्। निरहङ्कारत्वाच्छान्तत्वम्, शान्तत्वाद्रागद्वेषवर्जितत्वम्, रागद्वेषवर्जितत्वात् समलोष्टाश्मकनकत्वम्।
५५ । नरो० ।त्वयि दत्ते अर्पिते मनोबुद्धी येन स तथा। संन्यस्तं कर्म येन सः। एतेन फलानुसन्धानरहितत्वं सूचितम्।
५६ । नरो० ० । यो न द्वेष्टीति। द्वेष्टि निन्दति।

        *  

५४ । नानाविधप्रकारेण तत्त्वज्ञलक्षणान्याह—निरहङ्कारिण इति। शान्ताः शमशीला^(·), लोष्टंमृतपिण्ड’, अश्मान^(·) पद्मरागादय., कनकञ्चेढं सममनुपादेयत्वेन येषां ते। रा० ।
५५ । मन सङ्कल्पविकल्पात्मकम्, बुद्धिर्निश्चयात्मिका द्वयमपि येन त्वय्येव दत्तं त्वद्विषयमेव यस्य सङ्कल्पादिकमिति यावत्। सन्तुष्ट^(·) कथञ्चिदशनाच्छादनलाभात् सन्तुष्ट. त्वयि सन्त्यक्तकर्मा त्वदर्पणबुद्ध्याकृतकर्मा त्यक्तकाम्यकर्मेति यावत्। रा० ।

त्वयीति—

‘ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि संन्यस्य मत्परा·।
अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते॥’ गीता ।१२।६।

इत्युक्तरीत्या यस्त्वयि सर्वं कर्म समर्पयति तस्य मनस्ते गृहं तन्मनस्येव त्वं निवससीति भाव.।
५६ । अप्रियं दुःखम्। द्वेषहर्षाभावयोर्हेतुः सर्वत्र मायामयत्वनिश्चय·। रा० ।

      *

षड्वर्गादिविकारान्¹³⁴⁵ यो देहे पश्यति नाऽऽत्मनि।
क्षुत्तृट्सुखभवं¹³⁴⁶ दुःखं प्राणबुद्धयोर्निरीक्षते।
संसारधर्मैर्निर्मुक्तस्तस्य¹³⁴⁷ ते मानसं गृहम्॥ ५७ ॥
पश्यन्ति ये सर्वगुहाशयस्थ त्वां चिद्घन¹³⁴⁸सत्यमनन्तमेकम्।
अलेपकं सर्वगतं वरेण्य तेषां हृद्ब्जे सह सीतया वस॥ ५८ ॥
निरन्तराभ्यासदृढीकृतात्मनां त्वत्पादसेवापरिनिष्ठितानाम्¹³⁴⁹।
त्वन्नामकीर्त्त्याहतकल्मषाणां सीतासमेतस्य गृहं हृदब्जे॥ ५६ ॥

         *  

५७ । नरो० । षड्वर्गादीति। षड्भि·जन्मास्तित्ववृद्धिविपरिणामापक्षयनाशैर्घटितो वर्ग., षण्णां वर्गो वा, स आदियेषां ते च ते विकाराश्चेति तान् तथा। क्षुत्तृडिति, प्राणे क्षुत्तृट्, बुद्धौ अन्त करणे सुखभवं दु·खं निरीक्षते पश्यतीत्यर्थ.। क्षुत्तृट्क्षुधापिपासासमाहारमित्यर्थ। सुखभवं सुखोत्पत्तिम्। संसारधर्मैरिति ससारजनकशुभाशुभादृष्टैरित्यर्थ, कामादिभिरित्यर्थो वा।
५८ । नरो० । पश्यन्तीति। चिद्घनं सत्यमनन्तमेक त्वां सर्वगुहाशयस्थं सर्वगतमलेपक ये पश्यन्ति तेषां हृदब्जे सीतया सह वसेत्यन्वय। स्वरूपलक्षणलक्षितत्वं दर्शयितुमाह—चिद्घनं सत्यमनन्तमेकमिति। चिद्घनं चित्स्वरूपमित्यर्थ.।सत्य कालत्रये अबाधितमित्यर्थ·। अनन्तमपरिच्छिन्नमित्यर्थ। एकमद्वितीयम्। सर्वगुहाशयस्थ गुहेव आशयोऽन्तकरण गुहाशय·, सर्वेषां गुहाशय तत्स्थमित्यर्थ.। सर्वगतं सर्वव्यापकमित्यर्थ। तर्हिलिप्तत्वमायातमित्यत आह—अलेपकमिति, असङ्गमित्यर्थं।
५९ । नरो० । निरन्तराभ्यासेति ।निरन्तराभ्यासेन निरन्तर परमात्मप्रीत्यावृत्त्या

   *  

५७ । भावादिविकारानिति। भावोऽत्रजन्म। तेन जन्मसत्ताविपरिणामवृद्धापक्षयविनाशरूपा विकारान् यो देहे पश्यति नाऽऽत्मनि.त नित्यं वृद्धिक्षयरहितमविनाशिनं पश्यतीस्यर्थ। क्षुत्तृडुभयं प्राणस्य सुखादि बुद्धेरिति विवेकः। रा० ।
५८ । सर्वा गुहा अन्नमयप्राणमयमनोमयविज्ञानमयानन्दमयरूपास्तद्रूपो य आशय स्थानं तत्स्थम्, चिद्घनं चैतन्यरूपं सर्वगतमप्यलेपकं न भवति लेपकं तत् सर्वं पश्यन्ति तत्र स्थितोऽपि तद्गुणास्पृष्ट इत्यर्थः। रा० ।
५९ । निरन्तरं ध्यानाभ्यासेन त्वय्येव दृढीकृतस्त्वदेकविषयीकृत आत्मा चित्त येषाम्। त्वत्पादसेवायां परिनिष्ठितानां त्वत्पराणाम्। रा० ।

राम वन्नाममहिमा वर्ण्यते केन वा कथम्।
यत्प्रभावादहं राम ब्रह्मर्षित्वमवाप्तवान्॥ ६० ॥
अह पुरा किरातेषु किरातैः सह वर्द्धित।
जन्ममात्रद्विजत्व¹³⁵⁰ मे शूद्राचाररत सदा॥ ६१ ॥
शूद्रायां बहवः पुत्रा उत्पन्ना मेऽजितात्मनः।
ततश्चोरैश्च¹³⁵¹ संगम्य चोरो¹³⁵²ऽहमभव पुरा॥ ६२ ॥
धनुर्बाणधरो नित्य जीवानामन्त¹³⁵³कोपमः¹³⁵⁴।
एकदा मुनय सप्त दृष्टा महति कानने।
साक्षान्मया प्रकाशन्तो ज्वलनार्कसमप्रभा^(·)॥ ६३ ॥

           *

दृढीकृत. स्थिरीकृत आत्मा मनो बुद्धिर्वा यैस्तेषाम्। अथवा मननादेर्निरन्तराभ्यासेन दृढीकृत आत्मा मनो यैस्तेषाम्। हत नाशित कल्मषं पाप यैस्तेषाम्। हतकल्मषत्वान्निरन्तराभ्यासढकृतात्मत्वम्, तस्मात् त्वत्पादसेवापरिनिष्ठितत्वम्।
६१ । नरो० । किरातेषु म्लेच्छविशेषेषु स्थित इति शेष।न केवल तानाश्रित्य एव स्थित इत्याह— किरातै^(.) सह वर्द्धित इति। वर्द्धितस्तदीयद्रव्यभक्षणेनेति शेष। किरातानाश्रित्य स्थितस्य तै सह तद्द्रव्यभक्षणेन वर्द्धितत्वेऽपि स्वकर्मरतत्वान्न तादृग्हानिरिति चेत्तत्राऽऽह—जन्ममात्रद्विजत्वमित्यादि। जन्ममान्त्रद्विजत्वं जन्ममात्रेण ब्राह्मणत्वमित्यर्थ। यद्वा जन्ममान्नद्विजत्वं सहकारोत्पत्तिमात्रेण द्विजतत्वमित्यर्थ.। मात्रपदव्यवच्छेद्यमाह—शूद्राचाररत^(.) सदेति।
६२ \। नरो० । न केवल मम एतादृशत्वं किन्तु शूद्राजनितबहुपुत्रत्वमपीत्याह—शूद्रायामित्यादिना। अनुत्पन्नपुत्र-सङ्गम-जन्य-पापापेक्षया उत्पन्नपुत्र-सङ्गम-जन्य-पापस्य गुरुत्वमित्यभिप्रेत्याऽऽह—बहव पुत्रा उत्पन्ना मेऽजितात्मन इति। ततोऽपि गुरुत्वमित्यभि-प्रेत्याऽऽह—बहव इति। उत्कटावेश विना तदपि न तादृक् क्षतिकरमिति चेत्तत्राऽऽह—अजितात्मन इति, अजितेन्द्रियस्येत्यर्थ·। अथवा एतादृशकुकर्मान्वितत्व तव कुत इत्यत आह—अजितात्मन इति। न केवलमेतत् कुकर्म कृतवामह किन्त्वपरमपि कुकर्म कृतवानित्याशयेनाऽऽह—ततश्रेत्यादि। सङ्गम्य मिलित्वा।
६३ । नरो० । न केवल मया लोकानां परिच्छदा गृहीता^(·), किन्तु तेभ्यो भयमपि

   *  

६० । त्वन्नाममहिमवर्णनस्य प्रकार कर्त्ता व दुर्लभ इत्याह—रामेति। रा० ।
६१ । अत्रैवार्थे स्वविषयमितिहासमाह—अहमिति। किरातेषु तद्वसतिदेशेषु जन्ममात्रद्विजत्वं जन्ममात्रेण द्विजत्वमित्यर्थ। तत्रैवोपपत्तिमाह—शूद्राचाररत इति। रा० ।

तानन्वधाव¹³⁵⁵ लोभेन तेषां सर्वपरिच्छदान्।
ग्रहीतुकामस्तत्राहं तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवम्॥ ६४ ॥
दृष्टा मां मुनयोऽपृच्छन् किमायासि द्विजाधम॥ ६५ ॥

अहं तानब्रव किञ्चिददातुंमुनिसत्तमाः।
पुत्रदारादयः सन्ति बहवो मे बुभुक्षिताः।
तेषां संरक्षणार्थाय¹³⁵⁶ चरामि गिरिकानने॥ ६६

ततो मामूचुरव्यग्रापृच्छ गत्वा कुटुम्बकम्।
यो यो मया प्रतिदिनं क्रियते पापसञ्चय॥ ६७ ॥

यूय तद्भागिन’ कि वा नेति¹³⁵⁷ वेति पृथक् पृथक्।
वय स्थास्यामहे तावदागमिष्यसि¹³⁵⁸ निश्चय.॥ ६८ 11

तथेत्युक्त्वा¹³⁵⁹गृह गत्वा मुनिभिर्यदुदीरितम्।
अपृच्छ पुत्रदारादीन् तैरुक्तोऽह रघूत्तम।
पापं तवैव तत् सर्व वयन्तु¹³⁶⁰ फलभागिन.॥ ६६ ॥

तच्छ्रुत्वा जातनिर्वेदो विचार्य पुनरागमम्।
मुनयो यत्र तिष्ठन्ति करुणापूर्णमानसा॥ ७० ॥

मुनीनां दर्शनादेव शुद्धान्त करणोऽभवम्।
धनुरादीन् परित्यज्य दण्डवत् पतितोऽस्म्यहम्।
रक्षध्व मां मुनिश्रेष्ठा गच्छन्त निरयार्णवम्॥ ७१ ॥

                     *

दत्तमित्याशयेनाऽऽह—धनुर्बाणधर इत्यादि। मुनयः सप्त इति मरीच्यादय सप्त इत्यर्थ। ज्वलनार्काभ्यां समा प्रभा येषां ते तथा। ज्वलनो वह्नि, अर्क सूर्य.।
६७ । नरो० । व्याकुला एवमुक्तवन्त इति चेत्तत्राऽऽह—अव्यग्रा इति।
६९ । नरो० । फलभागिन फलभाज इत्यर्थ.।
७० । नरो० । जातो निर्वेदः स्वावमाननमलमतिर्वा यस्य स तथा।
७१ । नरो० । शुद्ध रागादिरहितमन्त करण यस्य स तथा। निरयार्णव नरकसमुद्रम्।

       *  

६७ । पृथक् पृथक् पुत्रभार्यादिष्वेकैकं पृच्छेत्यर्थः। रा० ।
७० । जातनिर्वेदस्तादृशकर्मकृति स्वात्मनि जातापमानबुद्धि. विचार्य एते पुत्रादयो म कुत्राप्युपकर्त्तार इति विचार्य ऋषिसन्निधिं पुनरागममागत·। रा० ।

इत्यग्रेपतित दृष्ट्वा मामूचुर्मुनिसत्तमा.।
उत्तिष्ठोतिष्ठ भद्रन्ते सफलः सत्समागम’।
उपदेक्ष्यामहे तुभ्यं किञ्चित्तेनैव मोक्ष्यसे॥ ७२ ॥

परस्पर समालोच्य दुर्वृत्तोऽयं द्विजाधमः।
उपेक्ष्य एव सद्वृत्तैस्तथाऽपि शरणं गतः।
रक्षणीयंप्रयत्नेन मोक्षमार्गोपदेशत॥ ७३ ॥

इत्युक्ता राम ते नाम व्यत्यस्ताक्षर¹³⁶¹पूर्वकम्¹³⁶²।
एकाग्रमनसाऽत्रैव मरेति जप सर्वदा॥ ७४ ॥

आगच्छाम पुन¹³⁶³र्यावदुक्त तत्त्वं सदा जप।
इत्युक्त्वाप्रययु सर्वे मुनयो दिव्यदर्शना॥ ७५ ॥

७२। नरो०। मुनिसत्तमा मुनिश्रेष्ठा। मुनयस्त्वां किमुक्तवन्त इत्याकाङ्क्षायामाह—उत्तिष्ठोत्तिष्ठेत्यादि। सत्समागम इति। साधुसमागमो निष्फलो न भवतीत्यर्थः। युष्मत्-समागमस्य किं फलमित्यपेक्षायामाह—उपदेक्ष्यामहे इत्यादि। तेनैव उपदेशेनैव।
७३। नरो०।सद्वृत्तानां मुनीनामसद्वृत्तस्य तत्र उपेक्षैवोचिता कथ सहसा उपदेक्ष्यामहे तुभ्यमिति प्रतिज्ञां कृतवन्त इत्यत आह—परस्परमित्यादि। समालोच्य विचार्य।दुर्वृत्तो दुश्चरित्र। द्विजाधमो द्विजेभ्यो निकृष्ट इत्यर्थ। उपेक्ष्यस्त्याज्यः। सद्वत्तै सच्चरित्रै। शरणं गत आश्रय प्राप्तः।
७४। नरो०। एतादृशाय तुभ्य कथमेतादृशं नाम दत्तमिति चेत्तन्नाऽऽह—रामेत्यादि। व्यत्यस्त व्यतिक्रमेण क्षिप्तम् अक्षरं यस्य तादृश रूपं यस्य तत्तथा। एकाग्रमनसा अनन्यवृत्तिचेतसा।

  *  

७२। सतां साधूनां समागमः सफलो मोक्षरूपफलजनक.। तदेवाऽऽह—यदुपदेक्ष्यामहे तेनैव मोक्ष्यसे संसारदु खादिति शेष.। रा०।
७३। यद्यपि दुर्वृत्तस्तथाऽपि रक्षणीय इत्युत्तरेणान्वयः। रा०।
७४। व्यत्यस्तानि विपरीतपौर्वापर्याणि अक्षराणि यस्मिन् तादृशं रूपं यस्य तत्, नाम जपेत्यन्वयः। तदाकारो मरेति। एकाग्रमनसेति जपेति कर्त्तव्यतोपदेश। अत्र मनस एकाग्रता वर्ण विषयैव। रा०।
[ व्यत्यस्त राकारमकारयो. पौर्वापर्यवैपरीत्येन अननुरूपाक्षरस्वरूपं मकारमादौ पठित्वा राकारोच्चारणरूपमित्यर्थ। गो० ]

अहं यथोपदिष्टं¹³⁶⁴ तैस्तथाऽकरवमञ्जसा।
जपन्नेकाग्रमनसा बाह्य विस्मृतवानहम्॥ ७६ ॥
एव बहुतिथे¹³⁶⁵ काले गते निश्चलरूपिण^(·)।
सर्वसङ्गविहीनस्य वल्मीकोऽभून्ममोपरि॥ ७७ ॥
ततो युगसहस्रान्त ऋषय’ पुनरागमन्।
मामूचुर्निष्क्रम¹³⁶⁶स्वेति तच्छ्रुत्वा तूर्णमुत्थित’।
वल्मीकानिर्गतश्चाहं नीहारादिव भास्कर॥ ७८ ॥
मामप्याहुर्मुनिगणा¹³⁶⁷ वाल्मीकिस्त्वं मुनीश्वर।
वल्मीकात् सम्भवो यस्माद् द्वितीयं जन्म तेऽभवत्॥ ७६ ॥
इत्युक्त्वाते ययुर्दिव्यगति¹³⁶⁸ रघुकुलोत्तम¹³⁶⁹।
अह ते राम नाम्नश्च प्रभावादीदृशोऽभवम्॥ ८० ॥
अद्य साक्षात् प्रपश्यामि ससीतं लक्ष्मणेन च।
रामं राजीवताम्राक्ष¹³⁷⁰त्वां मुक्तो नात्र संशय।
आगच्छ राम भद्र ते स्थल वै¹³⁷¹ दर्शयाम्यहम्¹³⁷²॥ ८१ ॥

 *

७७ । नरो० । बहुतिथे इति। अत्र कर्मधारयसज्ञकाद्बहुतिथिशब्दादर्श-आद्यतया अप्रत्यय. ‘न कर्मधारयान्मत्वर्थीया. प्रत्यया बहुव्रीहिश्चेदर्थप्रतिपत्तिकर.’ इत्यस्य व्यभिचारोऽवश्यमेव वक्तव्य., अन्यथा रक्तकुण्डलवानित्यादिप्रयोगोऽपि न स्यात्। यद्वा बहुतिथे इति ‘बहुगणपूगसघात्तिथड्’ (पा० ५।२।१२ ) इति तिथट्।
७९ । नरो० । वल्मीक ‘उइढिल’ इति ख्यात.। अपत्यत्वमध्यस्य वाल्मीकिरित्युक्तम्।दिव्यगति विलक्षणस्वर्गम्।
८१ । नरो० । राजीवे इव ताम्रे अक्षिणी यस्य तं तथा। चक्षुषो पद्मदलाकारत्व-

          *

७६ । अल्पकालजपस्येव फलमाह—बाह्य विस्मृतवानिति। अनेन तच्छन्दस्यापि स्मरणपूर्वकं तदर्थभूतान्तर्यामिणं विषयतया लब्धवत् मे चित्तमिति सूचितम्। रा० ।
७७ । निश्चलरूपिणो निष्क्रियशरीरस्य। रा० ।
७९ । यस्मात्ते इदानी वल्मीकात् सम्भव, अत इदं ते द्वितीय जन्म वल्मीकादभवत् अतस्त्व वाल्मीकिरिति पूर्वेणान्वय। रा० ।
८१ । एवम्भूत राम यत्त्वां प्रपश्यामि तत् सर्वथा मुक्तो भविष्यामि अत्र न सशय। अयञ्च प्रचेतोवंशजो रामायणकर्तृवाल्मीकेरन्य एवेति बहव। रा० ।

एवमुक्ता मुनिः श्रीमालक्ष्मणेन समन्वित’।
शिष्यैः परिवृतो गत्वा मध्ये¹³⁷³ पर्वतगङ्गयोः॥ ८२ ॥

तत्र¹³⁷⁴ शालां सुविस्तीर्णीं कारयामास वासभू’।
प्राक्पश्चिमदक्षिणोदक्शोभनं¹³⁷⁵ मन्दिरद्वयम्॥ ८३ ॥

जानक्या सहितो रामो लक्ष्मणेन समन्वितः।
तत्र¹³⁷⁶ ते देवसदृशा ह्यवसन् भवनोत्तमे॥ ८४ ॥

 *  

सूचनाय राजीवेत्युक्तम्। तयोस्ताम्रवर्णत्वसूचनाय ताम्रेत्युक्तम्।‘राजीवपत्राक्षमि’ति पाठे राजीवपत्रे इव अक्षिणी यस्येति विग्रह. कार्य।
८२-८३ । नरो० । यत. पूर्वं पर्वतगङ्गयोर्मध्ये वासभूर्निरूपिता अत एवमुक्त्वा श्रीमान् मुनि. लक्ष्मणेन समन्वित शिष्यै परिवृत सन् तत्र गत्वा सुविस्तीर्णां शालां प्राक्पश्चिमदक्षिणोदक्शोभनं मन्दिरद्वयञ्च कारयामासेत्यन्वय। वासयोग्या भूर्वासभू। प्राक् च पश्चिमञ्च दक्षिणञ्च उदक् च तानि शोभनानि यस्य तत्तथा। मुनिगणवासार्थं शाला, रामलक्ष्मणवासार्थं मन्दिरद्वयमिति बोध्यम्।
८४ । नरो० ।तन्त्र मन्दिरद्वये लक्ष्मणेन समन्वितो जानक्यासहितो रामोऽवसदिति, एकस्मिन् जानक्या सह श्रीरामोऽवसत, अपरस्मिन् लक्ष्मणोऽवसदित्यर्थ.। ते वाल्मीकिप्रभृतयो देवसदृशा भवनोत्तमे अवसन्निति सम्बन्ध.।

*  

८२ । चित्रकूटाद्रौआश्रमनिर्माणपरिपाटी वाल्मीके—

अस्य शैलस्य पादे तु विविक्ते सलिलावृते।
आश्रमं चक्रतुवींरौ भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ॥
गजभग्नान्युपाहृत्य दारूण्युपवनान्तरात्।
लतावितानबद्धे द्वे चक्रतु’ शरणे पृथक्।
वृक्षपणैश्च बहुभिश्छादयामासतुस्तत^(·)॥
ते पर्णशाले कृत्वा तु शोधयामास लक्ष्मण.।
मृदोपलेपनं चक्रे वैदेही तनुमध्यमा॥ इति २।२६।१९-२१ ।

८३ । तत्र ऋषिदर्शितस्थाने शालां मन्दिरद्वयं च लक्ष्मणेन समन्वितो राम कारयामास। तत्पर्वतवासिभिर्भिल्लैरिति शेषः। वासभूरिति रामविशेषणम्। संसारस्य वासस्थानमपि स्ववासस्थानं कारितवानित्याश्चर्योक्ति. । रा० ।
\ तत्र शालामित्यादि। गङ्गापर्वतयोर्मध्ये इति पूर्वेण सम्बन्ध। तत्र गत्वा यत्र वास-

वाल्मीकिना [नित्यसुपूजितोऽयं¹³⁷⁷
रामः ससीत’ सह लक्ष्मणेन।
देवैर्मुनीन्द्रैःसहितो मुदास्ते
स्वर्गे यथा देवपति^(·) स शच्या॥ ८५ ॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे अयोध्याकाण्डे
षष्ठोऽध्यायः॥ ६ ॥

                      *

८५ । नरो० । यथा स्वर्गे देव

^(·)

सहितः स प्रसिद्धो देवपतिरिन्द्र

^(·)

शच्यासह मुदास्ते तथा वाल्मीकिना नित्यसुपूजित

^(·)

ससीतो लक्ष्मणेन सह मुनीन्द्रै·सहितोऽयं रामो मुदास्ते इत्यन्वयः।

[ अयोध्याकाण्डे षष्ठाध्यायव्याख्या समाप्ता॥ ६ ॥ ]

                   *

योग्या भू, तत्र सुविस्तीर्णां शालां शालायोग्यां भुवं विलोक्येति शेष। मन्दिरद्वयं कारयामास, तत्र एकं प्राक्पश्चिमायतम्, द्वितीयं दक्षिणोत्तरायतम्। गो० ]
८५ । स प्रसिद्ध देवपति· शच्या देवैश्च सहितो यथा स्वर्गे आस्ते तथा ससीतो मुनीन्द्रै·सहितो रामस्तत्राऽऽस्त इत्यर्थ। रा० ।

सप्तमोऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726729252Capture1234.PNG"/>

सुमन्त्रोऽपि¹³⁷⁸ तदाऽयोध्यां दिनान्ते प्रविवेश ह।
वस्त्रेण मुखमाच्छाद्य बाष्पाकुलितलोचनः॥ १ ॥

बहिरेव रथं स्थाप्य राजानं द्रष्टुमाययौ।
जयशब्देन राजानं स्तुत्वा तं प्रणनाम ह¹³⁷⁹॥ २ ॥

ततो राजा नमन्तं त सुमन्त्रं विह्वलोऽब्रवीत्¹³⁸⁰।
सुमन्त्र रामः कुत्राऽऽस्ते सीतया लक्ष्मणेन च॥ ३ ॥

कुत्र त्यक्तस्त्वया रामः कि मां पापिनमब्रवीत्।
सीता¹³⁸¹ वा लक्ष्मणो वाऽपि निर्दयं मां किमब्रवीत्॥ ४ ॥

---

                             ***

१ । नरो० । वस्त्रेणेति। वस्त्रेण मुखाच्छादनं लज्जातिशयसूचकम्। बाष्पेणाश्रुणा आकुलिते व्याप्ते लोचने यस्य स तथा। बाष्पव्याप्तलोचनत्वं शोकसूचकम्।

---

                              ***

१ ।

सप्तमे त्वथ राजा वै स्वशापोदन्तमादितः।
संप्रोच्योपरतः पश्चादु भरतागम ईर्यते॥

सुमन्त्रोऽपीति। रामं विना कृतागमनालजया वस्त्रेण मुखमाच्छाद्य प्रविवेश। रा० ।

रामनिर्वासकृतक्लेशसमुत्थरोदनध्वनिर्बहिर्व्यक्तीभविष्यतीति पुरुषप्रकृतिसृलभं सुमन्त्रस्य मुखाच्छादनम्। दिनान्ते सायकाले। एतेनास्य रामशोकखिन्नस्य रथचालनपाटवमपि विलुप्तमिवेति ध्वनितम्।वाल्मीकीयेऽपि—

अयोध्यामाजगामाऽऽर्त्तो निवृत्तेऽहनि सारथिः॥ इति ।२\।१७\।४ ।

२। तद्विधोऽपि न समुदाचारज्ञानरहित इत्याह—जयशब्देनेति।

अत्राऽऽहवाल्मीकि.—

अभिगम्य स राजानं प्रणिपत्य च सारथिः।
यथोक्तं रामवचनं कृताञ्जलिरवेदयत्॥ इति ।२।५७।२३।

अत्रराज्ञा पृष्ट सुमन्त्रो रामवचनमवेदयत्, वाल्मीकीये अपृष्ट एव। तत्र अत^(·)परं दशरथस्य जिज्ञासा, सुमन्त्रस्यापि विस्तृतविनिवेदनम्। तच्च अयोध्याकाण्डस्य अष्टपञ्चाशोनषष्टिसर्गयो।
४ । ज्येष्ठत्वाद् धर्मतो राज्यार्हस्य रामस्य निर्वासन पापजनकमिति कृत्वा

हा राम हा गुणनिधे हा सीते प्रियवादिनि।
दुखार्णवे निमग्नंमां म्रियमाण न पश्यसि¹³⁸²॥ ५ ॥

विलप्यैवं¹³⁸³ चिरं राजा निमग्नो दुःखसागरे।
एवं मन्त्री रुदन्त¹³⁸⁴ त प्राञ्जलिर्वाक्यमब्रवीत्॥ ६ ॥

राम. सीता च सौमित्रिर्मया नीता रथेन ते।
शृङ्गवेरपुराभ्यासे¹³⁸⁵ गङ्गाकूले व्यवस्थिता.॥ ७ ॥

गुहेन किञ्चिदानीतं फलमूलादिकञ्च यत्।
स्पृष्ट्वा हस्तेन सम्प्रीत्या नाग्रहीद्विससर्ज तत्॥ ८ ॥

             *

५ । नरो० । गुणनिधे गुणसम्पन्न इत्यर्थ.।
७। नरो० । शृङ्गवेरपुराभ्यासे शृङ्गवेरनामनगरसमीपे इत्यर्थः।
*

*  

पापिनमित्युक्तम्। सीतालक्ष्मणयो रामानुगमनानुमोदनम् अतादृशमपि काठिन्यसूचकमिति निर्दयमित्युक्तम्।
५ । दुःखार्णवे त्वद्वियोगदुःखार्णवे मग्नमत एव म्रियमाण न पश्यसि किम्? पश्यसीत्यर्थ। रा० ।
६ । एवं विलप्य दुःखसागरे निमग्नो रुदन् स्थित इति शेष^(·)। एवं रुदन्तं मन्त्री अब्रवीत्। रा० ।

मन्त्री सुमन्त्र., स एक एव सूतत्वे मन्त्रित्वे व व्यवस्थापित। सूतत्वञ्चास्यचालनादिकार्यद्वारेण स्फुटम्। तस्य मन्त्रित्वमधिकृत्य वाल्मीकि.—

अष्टावन्ये बभूवुश्च तस्यामात्या महीपते.।
शुचयश्चानुरक्ताश्च नित्य प्रियहिते रता.॥
बृष्टियन्तो विजयः सिद्धार्थोऽप्यर्थसाधक।
अशोको धर्मपालश्च सुमन्त्राष्टमोऽभवत्॥ इति । ११७१२-३ \।

रामायणमञ्जर्यां पुन

सन्धिर्जयन्तो विजय. सिद्धार्थो राष्ट्रवर्द्धन^(·)।
अशोको धर्मपालश्चसुमन्त्रश्चाष्टमोऽभवत्॥ ११४४ ।इति ।

८ । प्रीत्या गुहप्रीत्या हस्तेन स्पृष्ट्वानाग्रहीत्, सम्भावितकैकेयीपुत्रराज्ये नाऽऽहारं करिष्यामीति प्रतिज्ञावशादिति भाव। रा० ।

वीरं समानाय्य गुहेन रघुनन्दन^(·)।
जटामुकुटमाबध्य मामाह¹³⁸⁶ नृपते¹³⁸⁷ स्वयम्॥ ६ ॥

सुमन्त्र ब्रूहि राजान शोकस्तेऽस्तु¹³⁸⁸ न मत्कृते।
निकेतादधिक¹³⁸⁹ सौख्य विपिने नो भविष्यति॥ १० ॥

मातुर्मे वन्दनं¹³⁹⁰ ब्रूहि शोक त्यजतु मत्कृते।
आश्वासयतु राजानं वृद्ध शोकपरिप्लुतम्¹³⁹¹॥ ११ ॥

सीता¹³⁹² चाश्रुपरीताक्षी मामाह नृपसत्तम।
दु^(·)खगद्गदया वाचा रामं किञ्चिदवेक्षती¹³⁹³॥ १२ ॥

                      *

१० । नरो० ।मत्कृते मदर्थम्। निकेताद् गृहात्। सौख्यं सुखम्। न. अस्माकम्।
११ । नरो० ।शोकपरिप्लतं शोकव्याप्तम्।
१२ । नरो०। अश्रुणा परीते व्याप्ते अक्षिणी यस्या. सा तथा।

       *  

नाग्रहीत् प्रतिग्रहपराङ्मुखत्वादिति भाव^(·)। स्फुटमाह वाल्मीकि—

यदिदं भवता किञ्चित् प्रीत्यर्थमुपकल्पितम्।
सर्वं तदनुजानामि न हि वर्त्ते प्रतिग्रहे॥ इति । २।४७\।२०\।

प्रतिग्रहे भोगफलके इति तट्टीकायां तिलकः। प्रतिग्रहे न वर्ते प्रतिग्रहधर्मं नाश्रितवानस्मि इति भाव इति गोविन्दराज·। यत् सर्वमुपकल्पितं प्रापित तत् सर्वं तु प्रतिजानामि मित्रधनत्वाद् ममैवेदं सर्वमिति प्रतिज्ञां करोमि, तथाऽपि प्रतिग्रहे राजभोग्यवस्तुग्रहणे न वर्ते अतो न गृह्णामीत्यर्थ·। इति शिरोमणि·।
९। स्वयं न तु लक्ष्मणादिमुखेन। एतेनास्य वनवासजन्यदु खदौर्मनस्यादि नास्ति, पितरि च पूर्वानुराग एवास्तीति सूचितम्।
१० । राजानं ब्रूहि वक्ष्यमाणं वाक्यार्थमिति शेष। साकेतमयोध्या। अधिकं सौख्य त्वत्कृतशुभध्यानादिति शेष.। तच्च शोकत्याग एव सम्भवतीति सर्वथा शोकस्त्याज्य इति भाव। रा० ।
११ । भवती शोकं त्यजतु। राजानमाश्वासयतु भवती इति ब्रूहीत्यन्वयः। रा० ।
१२ । अनेदं जानकीवाक्यं वाल्मीकिना विसंवदति। तथा च—

जानकी तु विनिश्वस्य बाष्पच्छन्नस्वरा नृप।
भूतोपसृष्टचित्तेव वीक्षमाणा समन्ततः॥

साष्टा¹³⁹⁴ङ्गं प्रणिपातं मे ब्रूहि श्वश्रोः¹³⁹⁵ पदाम्बुजे।
इति प्ररुदती सीता गता किञ्चिदवाङ्मुखी¹³⁹⁶॥ १३ ॥

ततस्तेऽश्रुपरीताक्षा¹³⁹⁷नावमारुरुहुस्तदा।
यावद् गङ्गां समुत्तीर्य गतास्तावदहं स्थित.।

ततो दुःखेन महता पुनरेवाहमागत¹³⁹⁸॥ १४ ॥
ततो रुदन्ती कौशल्या राजानमिदमब्रवीत्।
कैकेयै प्रियभार्यायै प्रसन्नो दत्तवान् वरम्॥ १५ ॥

त्वं राज्यं देहि तस्यैव मत्पुत्र¹³⁹⁹ कि विवासित।
कृत्वा त्वमेव तत् सर्वमिदानीं किं नु रोदिषि॥ १६ ॥

कौशल्यावचन¹⁴⁰⁰ श्रुत्वा क्षते¹⁴⁰¹ स्पृष्ट इवाग्निना।
पुन. शोकाश्रुपूर्णाक्ष. कौशल्यामिदमब्रवीत्॥ १७ ॥

                  *

१६ ।नरो० । विवासितो नि सारित, विरुद्धवाससम्बन्धी कृतो वा।
१७ । नरो० । क्षते असे इति शेष.। अत्र दशरथं प्रति असूया। तल्लक्षणं यथा—

असूयाऽन्यगुणर्द्धानामौद्धत्यादसहिष्णुता।
दोषेक्षणभ्रूविभेदावज्ञाक्रोधेङ्गितादिकृत्॥ इति। सा० द० ३।१६६ ॥

               *

अदृष्टपूर्वव्यसना राजपुत्री यशस्विनी।
पर्यश्रुवदना दीना नैव मां किञ्चिदब्रवीत्॥
उदीक्षमाणा भर्त्तारं मुखेन परिशुष्यता।
मुमोच केवलं बाष्पं मां निवृत्तमवेक्ष्य सा॥ इति।२ ।५८।३४-३६॥

१३ । श्वश्रो. श्वश्रूश्वशुरयो। आर्षस्त्वेकशेष। गता चलित्यर्थ· । रा० ।
१४ । अत्राऽऽह वाल्मीकिः—

गुहेन सह कृत्स्नञ्च तत्रैव दिवसं स्थित.।
आशया यदि रामो मां पुनरेवाऽऽह्वयेदिति॥ इति \।२\। ९\।६\।

पाश्चात्ये पुनर्दिवसान् बहूनित्युक्तम्। तथा च—

गुहेन सार्द्धं तत्रैव स्थितोऽस्मि दिवसान् बहून्। इति । २।६०\।३\।

१६ । यदि त्वं कैकेय्यै वरं दत्तवान् तर्हि तस्यैव तत्पुत्रस्यैव राज्यं देहि, राज्यस्योपा-

दुःखेन म्रियमाणं मां कि पुनर्दुःखयस्यलम्¹³⁸⁰।
इदानीमेव मे प्राणा उत्क्रमिष्यन्ति निश्चयम्¹⁴⁰²।
शप्तोऽहं¹⁴⁰³ बाल्यभावेन केनचिन्मुनिना पुरा॥ १८ ॥

पुराऽहं यौवनोद्रिक्तश्चापबाणधरो¹⁴⁰⁴ निशि।
अचरं मृगयासक्तो नद्यास्तीरे महावने॥ १६ ॥

तत्रार्द्धरात्रसमये मुनिः कश्चित्तृषाऽर्दितः।
पिपासार्दितयो पित्रोर्जलमानेतुमुद्यतः।
अपूरयज्जले कुम्भं तदा शब्दोऽभवन्महान्॥ २० ॥

                  *

१८ । नरो० । उत्क्रमिष्यन्ति ऊर्द्धं भित्त्वा गमिष्यन्तीत्यर्थः। अत्र को हेतुरित्याकाङ्क्षायामाह— शप्तोऽहमित्यादि। बाल एव बाल्य तस्य भावो बाल्यभावस्तेन बाल्यभावेन मूर्खत्वेत्यर्थ।
१९ । नरो० । तस्य मुनेस्त्वया किमपराद्धमित्यपेक्षायामाह—पुराऽहमित्यादि। यौवनोद्रिक्तस्तारुण्येन प्राप्तोद्रेक इत्यर्थ।

                   *

देयत्वात्। मत्पुत्रविवासने तु न कारणमिति भाव। तत् सर्वं कृत्वा निर्निमित्तमविचारितं तत् कृत्वेत्यर्थ.। रा० ।
१८ ।वाल्मीकीये आर्तस्य दशरथस्य वचनेन प्रतिबुद्धाया पतिव्रताया·कौशल्याया- -स्तत्क्षणमेवानुताप·। तथा च—

इति राज्ञोऽतिकरुण श्रुत्वा दीनस्य भाषितम्।
पुत्रशोकं परित्यज्य कौशल्या पतिवत्सला॥
शिरस्यञ्जलिमाधाय भृशं सन्तप्तमानसा।
शिरसा नृपते·पादौ प्रणिपत्येदमब्रवीत्॥ इत्यादि। २।६३।८९।

बाल्यभावेन निषिद्धाचरणरूपबालकर्मणा। रा० । उत्क्रमिष्यन्ति बहिर्गमिष्यन्ति।
१९ । यौवनोद्रिक्त यौवनेन तत्कालोचितप्रकृत्या इत्यर्थ। उद्रिक्त उत्तेजितश्चञ्चल इति यावत्। नद्यास्तीरे सरयूनदीतटे। व्यक्तमाह वाल्मीकीये—

‘एतस्मिन्नीदृशे काले वर्तमानेऽहमङ्गने।
बद्ध्वातूणौ धनुष्पाणि सरयूमगमं नदीम्॥ इति २।६५।१७ ॥

गज’ पिबति पानीयमिति मत्वा महानिशि।
बाणं धनुषि सन्धाय शब्दवेधनमक्षिपम्¹⁴⁰⁵॥ २१ ॥

हा हतोऽस्मीति तत्त्राभूच्छब्दो मानुषसूचकः।
कस्यापि न कृतो दोषो मया केन हतो विधे।
प्रतीक्षते मां¹⁴⁰⁶ माता च पिता च जलकाङ्क्षया॥ २२ ॥

तच्छ्रुत्वा भयसन्त्रस्तस्ततोऽहं पौरुषं वच’।
शनैर्गत्वाऽथ तत् पार्श्वं¹⁴⁰⁷स्वामिन् दशरथोऽस्म्यहम्॥ २३ ॥

अजानता मया विद्धस्त्रातुमर्हसि¹⁴⁰⁸ मां मुने।
इत्युक्त्वापादयोस्तस्य पतितो गद्गदाक्षर’॥ २४ ॥

तदा¹⁴⁰⁹ मामाह स मुनिर्मा भैषीनृपसत्तम।
ब्रह्महत्या स्पृशेन्न त्वां वैश्योऽह तपसि स्थितः॥ २५ ॥

२१ । नरो० । विधतीति वेधन’ शब्देन वेधन· शब्दवेधनस्तम्। धातूनामनेकार्थ त्वादस्य व्यधनार्थत्वम्।
*

२२ । मानुषसूचको मनुष्यत्वसूचक.। केन हतोऽहमिति शेष·। रा०।
२३-२४ ।अहं तत् पौरुष वच·श्रुत्वा भयसन्त्रस्तस्ततस्तत्पार्श्वं शनैर्गत्वा अब्रवमिति शेष। रा० ।

तत् पौरुषं वच श्रुत्वाऽहं भयसन्त्रस्तस्तत्पार्श्वं तस्य मुने·समीप गत्वा गद्गदाक्षर स्वामिन् अहं दशरथ अजानता मानुषमिति शेषः, मया त्वं विद्ध·, मुने मां त्रातुमर्हसि इत्युक्त्वातस्य पादय·पतित इति पूर्वेण परेण चान्वय।

२५ । वैभ्योऽहमिति। अत्र वाल्मीकि·—

ब्राह्मणेन त्वहं जातं शूद्रायां वसता वने। इति। २।६५।४३ ।

पाश्चात्ये पुन·—

शुद्रायामस्मि वैश्येन जातो नरवराधिप। इति २।६४।५० ।

ब्राह्मणेन शूदायां जात, तेन पारशवापरनामा निषादोऽयमिति सूच्यते। ‘शूद्रायाम् अस्मि वैश्येन’ एतेन च करणोऽयमिति सूच्यते इति, तदन्न मूलग्रन्थस्य प्राच्यपाश्चात्त्यग्रन्थयोश्च मतासाम्ये सुधिय एव मीमांसका·

पितरौ मां प्रतीक्षेते क्षुत्तृङ्भ्यां परिपीडितौ।
तयोस्त्वमुदकं देहि शीघ्रमेवाविचारयन्।
न¹⁴¹⁰ चेत्वां भस्मसात्कुर्यात् पिता मे यदि कुप्यति॥ २६ ॥

जलं दत्वा तु तौ नत्वा कृतं सर्वं¹⁴¹¹निवेदय।
शल्यमुद्धर मे¹⁴¹² देहात् प्राणांस्त्यक्ष्यामि पीडितः॥ २७ ॥

इत्युक्तो मुनिना शीघ्रं बाणमुत्पाट्य¹⁴¹³ देहतः।
सजल कलसं धृत्वा गतोऽहं यत्र दम्पती॥ २८ ॥

अतिवृद्धावन्धदृशौ क्षुत्पिपासादितौ निशि।
नाऽऽयाति सलिलं गृह्य पुत्रः¹⁴¹⁴ किं वाऽत्र¹⁴¹⁵ कारणम्॥ २६ ॥
अनन्यगतिको वृद्धौ शोच्यौ¹⁴¹⁶ तृट्परिपीडितौ।
आवामुपेक्षते किं वा भक्तिमानावयो’ सुतः॥ ३० ॥

  *

२६ \। नरो० । अविचारयन् विचारमकुर्वन्नित्यर्थः।
२७ । नरो० । पीडातिशयात् निश्चयाभावाद्वा शल्यमित्युक्तम्।
२९ । नरो० । तत्र गत्वा ताभ्यां कथं जल न पीत कथं वा निशि तदानेतुं पुत्र·प्रेरित इति चेत्तत्राऽऽह— अतिवृद्धावित्यादि। अतिवृद्वाविति हेतुगर्भविशेषणम्। अन्धा विषयग्रहणासमर्था दृशो ययोस्तौ तथा। तथात्वेऽपि पिपासापीडां विना निशि जलाहरणार्थं पुत्रस्य प्रेषणमनुचितमिति चेत्तत्राऽऽह— क्षुत्पिपासार्दिताविति। दिन एव तदर्थं पुत्र कथं न प्रेरित इति चेत्तत्राऽऽह—निशीति। तदानी तयो^(·) कीदृशी चिन्ता जाता इत्यपेक्षायामाह—नाऽऽयातीत्यादि।

३० । नरो० । अनन्य स एव गति·पालको ययोस्तौ तथा।

२६ । ‘यदि कुप्यति’ अनेन तस्य कोप एव नास्ति अतिशान्तत्वात्। तथाऽप्यशीघ्रगमनेन तृट्पीडितो यदि कदाचित् कुष्यतीत्यर्थ। रा० ।

२७ । सर्व कृत बाणनिक्षेपमवधादिकं निवेदय, देहाच्छल्यं बाणमुद्धर चेति चकाराध्याहारेणान्वय कार्यं।
३० । किमुपेक्षते उपेक्षाऽनुचितेति भाव·। अनौचित्ये हेतुः—भक्तिमानिति। रा० ।

इति चिन्ताविचारौ¹⁴¹⁷ तौ मत्पादन्यासजं ध्वनिम्।
श्रुत्वा प्राह पिता पुत्र¹⁴¹⁸ किं विलम्बः¹⁴¹⁹ कृतस्त्वया।
देह्यावयो^(·)सुपानीयं पिब त्वमपि पुत्रक॥३१॥

इत्येवं लपतोर्भीत्या¹⁴²⁰ सकाशमगम¹⁴²¹ शनै।
पादयो’ प्रणिपत्याहमब्रव विनयान्वित॥ ३२ ॥

नाह पुत्रस्त्वयोध्याया¹⁴²² राजा दशरथोऽस्म्यहम्।
पापोऽहं मृगयासक्तो रात्रौ मृगविहिंसक^(·)॥ ३३ ॥

जलावताराद्¹⁴²³दूरेऽहं स्थित्वा जलगतं ध्वनिम्।
क्षुत्वाऽह शब्दवेधित्वादेक¹⁴²⁴ बाणमथात्यजम्¹⁴²⁵॥ ३४ ॥

हतोऽस्मीति ध्वनि श्रुत्वा भयात्तत्राहमागत’।
जटा¹⁴²⁶ विकीर्य पतितं दृष्ट्वाऽहं मुनिदारकम्¹⁴²⁷।
भीतो गृहीत्वा तत्पादौ¹⁴²⁸ रक्ष रक्षेति चाब्रवम्॥ ३५ ॥

मा भैषीरिति मां प्राह ब्रह्महत्याभयं न ते।
मत्पित्रोः सलिल दत्त्वा नत्वा प्रार्थय जीवितम्॥ ३६ ॥

इत्युक्तो मुनिना तेन ह्यागतो¹⁴²⁹ मुनिहिसक^(·)।
रक्षेतां मां दयायुक्तौ युवां हि¹⁴³⁰ शरणं गतम्¹⁴³¹॥ ३७ ॥

       *

३१ ।नरो० । इति चिन्ता। इति चिन्तात्मको विचारो ययोस्तौ तथा।
३४ । नरो ।शब्देन विध्यतीति शब्दवेधी तस्य भाव^(·) शब्दवेधित्वम्, तस्मात्तथा।
३५ । नरो० । मुनिदारक मुनिपुत्रम्।

    *  

३१ । इति चिन्ताव्याकुलौ तौ आसाते, तत्र तयोर्मध्ये तत्पिता मत्पादन्यासजं शब्दं श्रुत्वा पुत्र किं विलम्ब इत्यादि प्राह। रा० ।

अत्रायं प्रघट्ट संवदति वाल्मीकिना, तथा च-

श्रुत्वैव पदशब्दन्तु ततो मां सोऽभ्यभाषत।
किन्ते चिरायितं पुत्र पानीयं क्षिप्रमानय॥ इति। २६६।५।

३२ । एवं लपतोरित्यनेन माताऽप्येवमेवाऽऽहेति सूचितम्। रा० ।
३६ । जीवितं प्रार्थय त्वमिति शेषः।
३७ । तेन मुनिना इत्युक्तो मुनिहिंसकोऽहम् आगत इति शेषः।

इति श्रुत्वा तु दुखार्तौ विलप्य बहुशोच्य¹⁴³² तम्।
पतितौ नौ सुतो यत्र नय तत्राविलम्बयन्॥ ३८ ॥

ततो नीतौ¹⁴³³ सुतो यत्र मया तौ वृद्धदम्पती।
स्पृष्ट्वा सुतं तौ हस्ताभ्यां बहुशोऽथ विलेपतु^(·)॥ ३६ ॥

हा हेति क्रन्दमानौ तौ पुत्रपुत्रेत्यवोचताम्¹⁴³⁴।
जलं देहीति पुत्रेति किमर्थंन ददास्यलम्॥ ४० ॥

ततो¹⁴³⁵ मामूचतु. शीघ्र चितिं रचय भूपते।
मया तदैव रचिता चितिस्तत्र निवेशिता^(·)।
त्रयस्तत्राग्निरुत्सृष्टो दग्धास्ते त्रिदिव ययु॥ ४१ ॥

तत्र वृद्ध^(·) पिता प्राह¹⁴³⁶ त्वमप्येवं¹⁴³⁷ भविष्यसि।
पुत्रशोकेन मरण प्राप्स्यसे वचनान्मम॥ ४२ ॥

                  *

३९ । नरो० । वृद्धौ च तौ दम्पती चेति तौ तथा ।
*

                   *  

३८ । पतितौ भूम्याम्, ततो मामूचतुरिति शेष। किमूचतुस्तदाह—नौ सुत इति। आवयो^(·)तो यत्र तत्राऽऽवां नयेत्यर्थ। रा० ।
४१ । चितिं चिताम्। तन्त्र चितौ। त्रय—पुत्रो मातापितरौ च, तस्य तत्र,तदाज्ञया अग्निरुत्सृष्टो दत्त। रा० ।

चितिरचनम् एकचितायां त्रयाणामेषां दाहादिक वाल्मीकीयाद् नवीनम्।

पापोऽसि यथा पुत्र हित पापकर्मणा।
त्वमाप्नुहि तथा लोकाञ्छूराणामनिवर्तिनाम्॥ २/६६।३९।

इत्यादिना

सोऽपि कृत्वोदक तस्य पुत्रस्य सह भार्यया।
तपस्वी मामुवाचेद कृताञ्जलिमुपस्थितम्॥ २।६६।५०।

इत्यादिना च नानेन सह तयोरेकस्यापि मरणदाहादिकमिति व्यक्तमेव प्रतीतम्।

एव शापमह लब्ध्वास्वपुर पुनरागत·।
सोऽपि पुत्रशोकेन न चिरादिव सस्थित॥ २।६६।५५ ।

इत्यनन्तरोक्तेन च पद्येन पितुरचिरमरणमनुमातुं शक्यते, मातुस्तु न तदपि। पाश्चात्त्येऽपि नैकचितायामेषां त्रयाणां दाह., परं पुत्रार्थोदकदानाद्दशरथशापाच्च परं तयोर्दम्पत्योश्चितारोहणम्।

स इदानीं मम प्राप्तंशापकालोऽनिवारित।
इत्युक्त्वा विललापाथ राजा शोकसमाकुलः॥ ४३ ॥

हा राम पुत्र हा सीते हा लक्ष्मण गुणाकर¹⁴³⁸।
त्वद्वियोगादह प्राप्तो मृत्यु कैकेयसम्भवम्¹⁴³⁹।
वदन्नेव दशरथ प्राणांस्त्यक्त्वादिव गतं॥ ४४ ॥

कौशल्या च सुमित्रा च तथाऽन्या¹⁴⁴⁰ राजयोपित।
चुक्रुशुश्च विलेपुश्च उरस्ताडनपूर्वकम्।
वशिष्ठ प्रययौ तत्र प्रातर्मन्त्रिभिरावृत।४५ ॥

तैलद्रोण्यां दशरथ क्षिप्त्वादूतानथाब्रवीत्।
गच्छत त्वरित साक्ष्वायुधाजिन्नगर प्रति॥ ४६ ॥

  *  

तथा च तत्रैव—

‘एव शाप मयि न्यस्य विलप्य करुण बहु।
चितामारोप्य देह तन्मिथुनं स्वर्गमभ्ययात्॥ इति २।६४।५७ ।

४३ ।अनिवारितोऽशक्यनिवारण। भावे क्त। श० ।
४४ । प्रत्येकविवक्षया त्वद्वियोगादित्येकवचनम्। रा० ।
अत्राऽऽह वाल्मीकि.—

तथा स दीन कथयन् नराधिप प्रियस्य पुत्रस्य विवाससंकथाम्।
गतेऽर्द्धरात्रे शयनीयसस्थितो जहौ प्रिय जीवितमात्मनस्तदा ॥ इति ।२।६६।६८

४६ । नारीणामार्त्तस्वरश्रवणेन अनावृतद्वारो वशिष्ठ सत्वरं प्रविश्य पौरजनसाहाय्येन मृतदशरथं तैलद्रोण्यां क्षिप्त्वा दूतानब्रवीदिति स्फुटार्थ।

व्यक्तमाह वाल्मीकीये—

सर्वत्रानावृतद्वारो वशिष्ठो भगवानृषि।
व्यादिश्यनाययामास राजस्त्रीभिर्बलादित॥
ततस्तद् विजनीकृत्य मन्त्रिभि सह निश्चयम्।
कृत्वा वशिष्ठो भगवान् प्राप्तकालमकारयत्॥
शरीरं कोशलेन्द्रस्य तैलद्रोण्यां निवेश्य तत्।
मन्त्रयामास सहितो मन्त्रिभिस्तदनन्तरम्॥

२।६८१४४-४७।

भरतानयनार्थं दूतप्रेरणादिकमपि तत्रैव। तथा च—

तत्राऽऽस्ते भरत. श्रीमाञ् शत्रुघ्नसहित^(·) प्रभु^(·)।
उच्यतां भरतः शीघ्रमाग¹⁴⁴¹च्छेति¹⁴⁴² ममाऽऽज्ञया।
अयोध्यां प्रति राजान कैकेयीश्चापि¹⁴⁴³ पश्यतु॥ ४७ ॥

इत्युक्तास्त्वरित¹⁴⁴⁴दूता गत्वा भरतमातुलम्।
युधाजित प्रणम्योचुर्भरत सानुजं प्रति॥ ४८ ॥

वशिष्ठस्त्वाऽब्र¹⁴⁴⁵वीद्राजन् भरत सानुज प्रभु.¹⁴⁴⁶।
शीघ्रमागच्छतु पुरीमयोध्यामविचारयन्॥ ४६ ॥

इत्याज्ञप्तोऽथ भरतस्त्वरित भयविह्वल।
आययौ गुरुणादिष्ट सह¹⁴⁴⁷ दूतैस्तु सानुज॥ ५० ॥

राज्ञो वा राघवस्यापि दु खं किञ्चिदुपस्थितम्।
इति चिन्तापरो मार्गे चिन्तयनगर ययौ॥ ५१ ॥

नगरं भ्रष्टलक्ष्मीकं जनसबाध¹⁴⁴⁸वर्जितम्।
उत्सवैश्व परित्यक्तं दृष्ट्वाचिन्तापरोऽभवत्॥ ५२ ॥

   *

तेषां तद्वचनं श्रुत्वा वशिष्ठ प्रत्युवाच तान्।
सुमन्त्रप्रभृतीन् सर्वान् ब्राह्मणांस्तानिदं वच॥
योऽसौमातामहकुले कुमार श्रीमतां वर।
भरतो वसति भ्रात्रा शत्रुघ्नेन गत सह॥
तमितशीघ्रगैर्गत्वा नरा प्रजवितैर्हयै।
इहाऽऽनयन्तु वचनान्नृपस्यात्ययवादिन·॥ इति । २ ।७०११-३ ।

पाश्चात्येपुनस्तैलद्रोणीस्थापनादिकम् अमात्यै कृतमित्याह। तथा च—

व्यपनिन्यु. सुदु खार्त्ती कौशल्यां व्यावहारिका। इति २।६६।१३ ॥
तैलद्रोण्यां तदाऽमात्या. सवेश्य जगतीपतिम्॥ इति च २।६६।१४ \।

४७ । ममाज्ञया भरतसमीप गत्वा शीघ्रमागच्छेति भरत उच्यताम्। अयोध्यां प्रति आगत्य कैकेयी राजानञ्च भवान् पश्यतु इति चोच्यताम्। रा० ।
५१ । राज्ञा रामेण वा माऽऽहूत परं वशिष्टेन इत्यतस्तयो·सम्बन्धिनी चिन्ता, वाल्मीकीये नृपाज्ञाज्ञापनपूर्वकाह्वाने दु·स्वप्नादिदर्शनजन्या सा।

प्रविश्य राजभवन राजलक्ष्मीविवर्जितम्
अपश्यत् कैकेयीं¹⁴⁴⁹एका मेवासने¹⁴⁵⁰ स्थिताम्।
ननाम शिरसा पादौ मातुर्भक्तिसमन्वित^(·)॥ ४३ ॥

आगतं भरतं दृष्ट्वा कैकेयी प्रेमसम्भ्रमात्¹⁴⁵¹।
उत्थायाऽऽलिङ्ग्य रभसात्¹⁴⁵² स्वाङ्कमारोप्य संस्थिता॥ ५४ ॥

मूर्ध्न्यवघ्राय पप्रच्छ कुशल स्वकुलस्य¹⁴⁵³ सा।
पिता मे कुशली भ्राता माता¹⁴⁵⁴ च¹⁴⁵⁵ शुभलक्षणा।
दिष्ट्या त्वमद्य¹⁴⁵⁶ कुशली मया दृष्टोऽसि पुत्रक॥ ५५ ॥

      *  

५३ । एकां न तु राजसहिताम्। कैकेय्या राज्ञा सहावस्थान स्वाभाविकं विपरीतावस्थावलोकनेन भरतस्य उद्वेगवृद्धिरभूदिति भाव।परमोद्विग्नस्यापि तस्य कर्तव्यानुष्ठान-पारतन्त्र्यं दर्शयन्नाह— ननामेति।
तत्रेत्यनेन राजभवनस्य कैकेयीभवनस्य च एकत्वमत्र निरूपितम्। वाल्मीकीये विभिन्न-मनयोर्भवनम्। भरत·प्रथमं पितुर्गृह प्रविवेश, ततश्च पितरन्तत्रानवलोक्य मातुर्गेहमिति। तथा च—

महेन्द्रभवनप्रख्यं श्रीमदद्भुतदर्शनम्।
प्रविश्य भवनं सोऽथ पितरं नाभ्यपश्यत॥
अनीक्षमाण· पितरं स तत्र पितुरालये।
जगाम नि·सृत्य ततो भरतो मातुरालयम्॥ इति। २।७४।१-२ \।

पाश्चात्येऽपि—

अपश्यस्तु ततस्तत्र पितरं पितुरालये।
जगाम भरतो द्रष्टुं मातर मातुरालये॥ इति । २।७२।१ ।

५४ । प्रेमसम्भ्रमात् प्रेम प्रीतिस्तस्य सम्भ्रम सवेगस्तस्मात्। ‘सभ्रमो भीतौ संवेगादरयोरपि’ इति हेम, स्नेहावेगादित्यर्थ। यद्वा प्रेम्ण सम्भ्रमस्त्वरा तस्मात् स्नेहोत्थत्वरयेति भाव·। रभसाद् वेगेन। स्नेहवेगेनोत्थाय वेगेनैव आलिङ्गय इत्यर्थ·। वेगवती सतीत्यर्थ·। रभसशब्दात् अस्त्यर्थे अत्, ततस्त्रियाम् आप्।
५५ । स्वकुलस्य स्वपितृवंशस्येत्यर्थ। अत्र मातृप्रश्नानां सम्बन्धे भरतो निरुत्तर·।
वाल्मीकीये—

इति पृष्टोऽथ कैकेय्या भरतो दीनमानस।
शशंस मातु· स क्षिप्रं गमनागमनक्रमम्॥

इति पृष्ट स भरतो मात्रा चिन्ताकुलेन्द्रिय।
दूयमानेन मनसा मातरं समपृच्छत॥ ५६ ॥

मातः पिता मे कुत्राऽऽस्ते एका त्वमिह सस्थिता।
त्वया विना न मे तात. कदाचिद्रहसि स्थित॥ ५७ ॥

इदानी दृश्यते नैव कुत्र तिष्ठति मे वद।
अदर्शनात्¹⁴⁵⁷ पितुर्मेऽद्य भय दुखञ्च जायते॥ ५८ ॥

अथाऽऽह कैकेयीपुत्र¹⁴⁵⁸ कि दु^(·)खेन तवानघ।
या गतिर्धर्मशीला¹⁴⁵⁹नामाश्वमेधादियाजिनाम्।
तां गतिं गतवानद्य पिता ते पितृवत्सल॥ ५६ ॥

तच्छ्रुत्वा निपपातोर्व्यांभरत शोकविह्वल।
हा तात क्व गतोऽसि त्व त्यक्त्वामां वृजिनार्णवे।
असमर्प्यैव¹⁴⁶⁰ रामाय राज्ञे मां क्व गतोऽसि भो॥

इति विह्वलित पुत्र पतित मुक्तमूर्द्धजम्।
उत्थाप्याऽऽमृज्य नयने कैकेयी पुत्रमब्रवीत्¹⁴⁶¹।
समाश्वसिहि भद्र ते सर्व सम्पादितं मया¹⁴⁶²॥ ६१ ॥

   *  

५९ । नरो० । गति स्वर्ग।
६० । नरो० । शोकविह्वल शोकव्याकुलचित्त इत्यर्थ। वृजिनार्णवे दु खसमुद्रे।

   *

अद्य मे दिवसा सप्त निःसृतस्य गिरिव्रजात्।
अम्बाया कुशली तातो युधाजिन्मातुलच मे॥ २।७४\।८९ ।

इत्यादिना सोत्तर सत्वरश्च दृश्यते। पाश्चात्त्ये न त्वराऽपि -

‘एव पृष्टस्तु कैकेय्या प्रिय पार्थिवनन्दन।
आचष्ट भरत. सर्वं मात्रे राजीवलोचन॥ इत्यादि। २१७२१७ ।

५९ । तां गतिमुत्तमलोकम्। एतेन तत्कृते शोकाद्यनुचितमिति सूचितम्।
६० । वृजिनार्णवे दुखार्णवे। रामाय राज्ञे मामसमर्प्यअयं मद्वत्त्वयाऽपि पालनीय इत्यनुक्त्वैव। रा० ।

वृजिनार्णवे पापजलधौ। ‘वृजिन कल्मषे क्लीबं केशे ना कुटिले त्रिषु’ इति मेदिनी।

तामाह भरतस्तातो त्रियमाण किमब्रवीत्¹⁴⁶³।
तमाह कैकेयी देवी भरत भयवर्जिता॥ ६२ ॥

हा राम राम सीतेति लक्ष्मणेति पुन’¹⁴⁶⁴ पुन’।
विलपन्नेव सुचिर देह¹⁴⁶⁵ त्यक्त्वा दिव ययौ॥ ६३ ॥

तामाह भरतो हेऽम्ब¹⁴⁶⁶ राम सन्निहितो न किम्।
तदानीं लक्ष्मणो वाऽपि सीता वा कुत्र ते गता॥ ६४ ॥

कैकय्युवाच—

रामस्य यौवराज्यार्थं पित्रा ते सम्भ्रमः कृत’।
तव राज्यप्रदानार्थं तदाऽह¹⁴⁶⁷ विघ्नमाचरम्॥ ६५ ॥

राज्ञा दत्त हि मे पूर्व वरदेन वरद्वयम्।
याचितं तदिदानीं मेतयोरेकेन तेऽखिलम्।
राज्य रामस्य चैकेन वनवासो¹⁴⁶⁸ मुनिव्रतम्¹⁴⁶⁹॥ ६६ ॥

तत’ सत्यपरो राजा राज्यं दत्त्वा तवैव हि।
राम सम्प्रेषयामास वनमेव पिता तव॥ ६७ ॥

सीताऽप्यनुगता राम पातिव्रत्यमुपाश्रिता।
सौभ्रात्रदर्शयन् राममनुयातो¹⁴⁷⁰ऽपि लक्ष्मण^(·)॥ ६८ ॥

वन गतेषु सर्वेषु राजा तानेव चिन्तयन्।
प्रलपन् राम रामेति ममार नृपसत्तम॥ ६६ ॥

इति मातुर्वच· श्रुत्वा वज्राहत¹⁴⁷¹ इव द्रुम’।
पपात भूमौ नि सज्ञस्तं दृष्ट्वा दुःखिता तदा॥ ७० ॥

•                              *
  

६३ । नरो० । पूर्वोक्तश्रीरामवाक्यस्मरणादाह—हा रामेत्यादि।

६५ । सम्भ्रम आदरपूर्वकोपक्रम। राज्यप्रदानाय तव राज्यं प्रदापयितुम्। अन्तर्भावितण्यर्थो ददाति। विघ्नमाचर रामयौवराज्याभिषेकस्येति शेष। रा० ।
७० । त दृष्ट्वानिसज्ञ भरत दृष्ट्वा। अनेन भर्तृशोकादपि पुत्रशोको गरीयानिति दर्शितम्। रा० ।

कैकेयी पुनरप्याह वत्स शोकेन किं तव।
राज्ये महति सप्राप्ते दु^(·)खस्यावसर^(·) कुत’॥ ७१ ॥

इति ब्रुवन्तीमालोक्य मातरं प्रदहन्निव।
असम्भाष्याऽसि पापे¹⁴⁷² मे घोरे त्वं¹⁴⁷³ भर्तृघातिनि॥ ७२ ॥

पापे त्वद्गर्भजातोऽहं पापवानस्मि साम्प्रतम्।
अहमग्निं प्रवेक्ष्यामि विषंवा भक्षयाम्यहम्॥ ७३ ॥

खड्गेन वाऽथ¹⁴⁷⁴ चाऽऽत्मानं हत्वा यामि यमक्षयम्।
भर्त्तृघातिनि दुष्टे त्वं कुम्भीपाक गमिष्यसि॥ ७४ ॥

इति निर्भत्स्य कैकेयीं¹⁴⁷⁵ कौशल्याभवनं ययौ।
साऽपि त भरतं दृष्ट्वा मुक्तकण्ठा¹⁴⁷⁶ रुरोदह॥ ७५ ॥

पादयो’ पतितस्तस्या भरतोऽपि तदा¹⁴⁷⁷ रुदन्।
आलिङ्ग्य भरतं साध्वी राममाता यशस्विनी॥ ७६ ॥
कुशाऽतिदीनवदना साश्रु¹⁴⁷⁸नेत्रेदमब्रवीत्¹⁴⁷⁹

पुत्र त्वयि गते दूरमेवं सर्व¹⁴⁸⁰मभूदिदम्।
उक्तं मात्रा श्रुतं सर्वं त्वया ते मातृचेष्टितम्॥ ७७ ॥

पुत्रं सभार्यो वनमेव यात^(·)
सलक्ष्मणो¹⁴⁸¹ मे रघुरामचन्द्रः।
चीराम्बरो बद्धजटाकलाप
सन्त्यज्य मां दुखसमुद्रमग्नाम्॥ ७८ ॥

---

---

७२ । चक्षुषा प्रदहन्निव पश्यन्नाहेति शेष।असंभाष्यत्वे हेतु^(·)—भर्त्तृघातिनीत्वम्। रा० ।
७५ ।त स्वसुतस्य वनवासकारणस्वरूपम्। स्वसुतवद् भरतेऽपि स्नेहपरायणायास्यास्तद्दर्शनक्षण एवं शोकावेगो दुर्दमनीय आसीदिति भाव।
७८ । रघुरामचन्द्र रघुकुलजातो रामचन्द्र इत्यर्थ.। रा० ।

हा राम हा मे रघुवंशनाथ जातोऽसि मे त्वं परतः परात्मा।
तथाऽपि दुख न जहाति मां वै विधिर्बलीयानिति मे मनीषा॥ ७६ ॥

स¹⁴⁸² एवं भरतो वीक्ष्य विलपन्तीं भृश शुचा।
पादौ गृहीत्वा प्राहेदशृणु मातर्वचो मम॥ ८० ॥

कैकेय्या यत् कृत कर्म रामराज्याभिषेचने¹⁴⁸³।
अन्यद्वा यदि जानामि सा मया चोदिता¹⁴⁸⁴ यदि।
पाप मेऽस्तु तदा मातर्ब्रह्महत्याशतोद्भवम्॥ ८१ ॥

हत्वा वशिष्ठं खड्गेन अरुन्धत्या समन्वितम्।
भूयात्तत्पापमखिल मम जानामि यद्यहम्¹⁴⁸⁵॥ ८२ ॥

इत्येव शपथ कृत्वा रुरोद भरतस्तदा।
कौशल्या तमथा¹⁴⁸⁶ऽऽलिङ्ग्य पुत्र जानामि मा शुच^(·)॥ ८३ ॥

एतस्मिन्नन्तरे श्रुत्वा भरतस्य समागमम्।
वशिष्ठो मन्त्रिभिः सार्द्धं प्रययौ राजमन्दिरम्¹⁴⁸⁷॥ ८४ ॥

रुदन्तं भरतं दृष्ट्वा वशिष्ठ’ प्राह सादरम्।
वृद्धो राजा दशरथो ज्ञानी सत्यपराक्रमः॥ ८५ ॥

७९ । नरो० । परतः परात्मेति, परत· कारणस्य ब्रह्मादेरपि कारणात्मेत्यर्थः। प्रकृतेर्धारणाय आत्मेत्युपादानम्। विधिर्नियतिः। मनीषा निश्चय।
८१ । नरो० । चोदिता प्रेषिता तत् कर्म कर्त्तुमिति शेषः।
८२ \। नरो० \। पत्नीसहितगुरुवधजन्यपापादधिकं पापं नास्तीति हृदि निधायाऽऽह—हत्येत्यादि। अन्य [ द्वारक]वधापेक्षया साक्षाद्वधस्य गुरुत्वमित्यभिप्रेत्याऽऽह—खड्गेनेति।
८५ । नरो० । असमये मृतत्वात् पितु शोच्यत्वमिति चेत्तत्राऽऽह—वृद्ध इति। ज्ञान-

७९ । परमात्मा पुत्रो जातोऽसि यद्यपि तथाऽपि मां दुखं न जहाति अतो विधिर्बलवानिति मे मनीषा बुद्धि। दुःखनिवर्त्तकसामग्र्यां सत्यामपि दुखानिवृत्तिर्विधिबलीयस्त्वकृतैवेति भाव’। रा० । परत सर्वस्य परत, सर्वतोऽधिक इति यावत्।
८१ । रामराज्यस्याभिषेचने यत् कृत तद्वा अन्यद्वा मद्राज्ययाचनारूपं यदि जानामि यदि वा सा एतदर्थं मया नोदिता प्रेरिता तदेत्यन्वयः। रा० ।
८२ । यद्यहमिमं वृत्तान्तं जानामि तदा तदखिलं पापं मम भूयादित्यन्वयः। रा० ।

भुक्त्वामर्त्त्यसुखं सर्वमिष्ट्वाविपुलदक्षिणैः।
अश्वमेधादिभिर्यज्ञैर्लब्ध्वा राम¹⁴⁸⁸ सुतं हरिम्॥ ८६ ॥

अन्ते जगाम त्रिदिवदेवेन्द्रार्द्धासन प्रभुः¹⁴⁸⁹।
तं शोचसि वृथैव त्वमशोच्य मोक्षभाजनम्¹⁴⁹⁰॥ ८७ ॥

आत्मा नित्यो¹⁴⁹¹ऽव्ययः शुद्धो जन्मनाशादिवर्जित।
शरीरं जडमत्यर्थमपवित्र विनश्वरम्।
विचार्यमाणे शोकस्य नावकाशः कथञ्चन॥ ८८ ॥

पिता वा तनयो वाऽपि यदि मृत्युवशं¹⁴⁹² गतः।
मूढास्तमनुशोचन्ति स्वात्मताडनपूर्वकम्॥ ८१ ॥

•                          *  
  

मनुत्पाद्य मृतत्वात् शोच्यत्वमिति चेत्तत्राऽऽह—ज्ञानीति। भुव्यगीतकीर्त्तित्वात् शोच्यत्वमिति चेत्तत्राऽऽह—सत्यपराक्रम इति। ‘शौर्योद्योगौ पराक्रमौ’ इत्यमर।
८६ । नरो० । अप्राप्तैहिकाशेषविषयभोगत्वात् शोच्यत्वमिति चेत्तन्नाऽऽह—भुक्त्वेत्यादि। इष्ट्वाप्रीणयित्वा देवानिति शेष। विपुलदक्षिणै प्रचुरदक्षिणै·।
८७ । नरो० । प्रभुरन्ते त्रिदिवं गत्वा देवेन्द्रार्द्धासनं जगामेति सम्बन्ध·। त्रिदिवं स्वर्गम्, गत्वेति शेषः। आसनस्यार्द्धम् अर्द्धासनम्, देवेन्द्रस्यार्द्धासनं देवेन्द्रासनम्। जगाम प्राप्तवान्।
८८ । नरो० ।देहात्मनोरशोच्यत्वप्रदर्शनं विनाऽस्य वचनशतैरपि अज्ञानजशोकनिवृत्तिर्न भविष्यतीति हृदि कृत्वा तयोरशोच्यत्व त दर्शयति—आत्मेत्यादिना। शुद्धो रागादिदोषरहितः। जन्मनाशादिवर्जितत्वान्नित्यत्वम् । जडम् अचेतनम्। अत्यर्थमपवित्रं रेतोविण्मूत्राद्याधारत्वादत्यशुद्धम्। अवकाशोऽवसर।जन्मनाशादिरहितत्वादात्मनोऽशोच्यत्वम्, शरीरस्य जडत्वादिना हेयत्वादशोच्यत्वम् । यद्वा देहात्मनोर्विवेकं विना शोकनिवृत्तिर्न भविष्यतीति तद्विवेकार्थमाह—आत्मेति।
८९ । नरो० । तर्हि लोका पित्रादीन् कथमनुशोचन्तीति चेत्तन्नाऽऽह—पिता वेत्यादि। मूढा देहात्मविवेकशून्या·।

८७ । अशोच्यत्वे हेतुगर्भविशेषण मोक्षभाजनमिति। रा० ।
८८ । प्रकारान्तरेणाप्यशोच्यत्वमाह—आत्मेति। नित्योऽव्यय इत्यस्यैव जन्मनाशादिवर्जित इति विवरणम्। शरीरस्य जडत्वान्नश्वरत्वादेव अशोच्यतेत्याह—शरीरमिति। रा० ।

नि.सारे खलु संसारे वियोगो ज्ञानिनां सदा¹⁴⁹³।
भवेद् वैराग्य हेतुत्व¹⁴⁹⁴ शान्तिसौख्यं तनोति च॥ ६०॥

जन्मवान् यदि लोकेऽ¹⁴⁹⁵स्मिंस्तर्हि त¹⁴⁹⁶ मृत्युरन्वगात्।
तस्मादपरिहार्योऽयं मृत्युर्जन्मवतां सदा॥ ११ ॥

स्वकर्मवशतः सर्वजन्तूनां¹⁴⁹⁷ प्रभवाप्ययौ¹⁴⁹⁸।
विजानन्नपि¹⁴⁹⁹ विद्वान् कः¹⁵⁰⁰ कथं शोचति बान्धवान्॥ ६२ ॥

           *

९० । नरो० । पित्रादिवियोगो यदि मूढानामेव शोकस्य हेतुस्तर्ह्यन्येषां कस्य हेतुरित्यपेक्षायामाह—नि.सारे इत्यादि। ज्ञानिनां पित्रादीनां वियोगो नि·सारे ससारे खलु निश्चित सदा वैराग्यहेतुत्वं भवेदित्यन्वय। निर्नास्ति सार स्थिरांशो यस्य तस्मिन् तथा। संसारे दारादिरूपे, वैराग्यहेतुत्व वैराग्यहेतुरेवेत्यर्थः। वैराग्य किं विदधातीत्यपेक्षायामाह—शान्ति-सौख्य तनोति चेति। सौख्य सुखमेवेत्यर्थ।
९१ । नरो० । यद्यपि शरीरजन्मनि तदवच्छिन्नजीवस्यापि जन्माङ्गीकरोषि तथाऽपि तव शोको नोचित इत्याह—जन्मवानित्यादिना। उपसंहरति—तस्मादिति।
९२ \। नरो० । तदेव द्रढयति—स्वकर्मवशत इत्यादिना। स्वकर्मवशत·सर्वजन्तूनां प्रभवाप्ययौ विजानन्नपि विद्वान् क कथं शोचति बान्धवानिति, सर्वजन्तूनां स्वकर्मवशत. प्रभवाप्ययौ विजानन् न कोऽपि विद्वान् केनापि प्रकारेण बान्धवान् शोचतीत्यर्थ। स्वकर्म-वशत स्वपूर्वार्जितकर्मायत्तत्वादित्यर्थ। प्रभवाप्ययौ जन्मनाशौ।

            *

९० । ज्ञानिनां संसारमसारत्वेन जानतां यदा केनचिद्वियोगो भवति तदा स वैराग्यहेतुर्भवेत् भवतीत्यर्थ, शान्त्यादिकर्त्ता च। रा० ।
९१ । अथ जातस्य ध्रुवो मृत्युरित्याह—जन्मवानिति। अन्वगाद् अनुगच्छत्येवेत्यर्थ। रा० ।

[ जन्मवानिति। यदि यदा अस्मिन् लोके जन्मवान् जन्मयुक्तो भवति, तर्हि तदानीमेव तं जनं मृत्युरन्वगाद् अनुगतो भवति, विधात्रा नियमितत्वात्। गो० ]

जन्मवानिति ।

जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्भुवं जन्म मृतस्य च। ( गीता २२७ ) इत्युक्ते,
मृत्युर्जन्मवतां वीर देहेन सह जायते। ( भागवत १०।१।३८ ) इत्याद्युक्तेश्व।

९२ । य. अविद्वानपि अतत्वज्ञोऽपि स उत्पत्तिप्रलययोः सर्वजन्तूनां कर्माधीनत्वं विजानन् कथं बान्धवान् शोचति, किं पुनस्तत्स्वज्ञ इति भाव। रा० ।

ब्रह्माण्डकोटयो नष्टाः सृष्टयो बहुशो गताः।
शुष्यन्ति सागराः सर्वे कैवाऽऽस्था¹⁵⁰¹ क्षणजीविते॥ ६३ ॥

चलपत्रान्तलग्नाम्बुबिन्दुवत्¹⁵⁰² क्षणभङ्गुरम्।
आयुस्त्यजत्यवेलायां¹⁵⁰³ कस्तत्र प्रत्ययस्तव॥ ६४ ॥

देही प्राक्तनदेहोत्थकर्मणा देहवान् पुनः¹⁵⁰⁴।
तद्देहोत्थेन च पुनरेव देहः सदात्मनः॥ ६५ ॥

यथा त्यजति वै जीर्ण वासो गृह्णाति नूतनम्।
तथा जीर्णं परित्यज्य¹⁵⁰⁵ देही देह पुनर्नवम्।
भजत्येव¹⁵⁰⁶ सदा तत्र शोकस्यावसर कुत^(·)॥ ६६॥

           *

९७ । नरो० । यस्मिन् प्राणे स्थिते इन्द्रियादिचलन भवति तमेवानुशोचामीति चेत्तत्राऽऽह—ब्रह्माण्डकोटय इत्यादि। क्षणभङ्गुरं जीवितं क्षणजीवितं तस्मिन्।
९४ । नरो० । आयुषि रक्षित एव प्राणरक्षा भवतीति आयूरक्षायां यत्न कार्य इति चेत्तत्राऽऽह— चलपत्रान्तलग्नाम्बुबिन्दुवदित्यादि। चल चञ्चल यत् पत्रं तस्यान्ते प्रान्तभागे लग्नो योऽम्बुबिन्दुस्तद्वत् ।
९५ । नरो० । ननु आत्मनोऽविनाशित्वेऽपि तदीयशरीरनाशं पर्यालोच्यानुशोचामीति चेत्तत्राऽऽह—देहीत्यादि। तद्देहोत्थेन तद्देहजन्येनेत्यर्थ, कर्मणेति शेष·।देहस्यातिसुलभत्वमिति भाव।
९६ । नरो० । दृढप्रतीत्यर्थं तदेव सदृष्टान्तमाह–यथेति।

           *

[ यदि वर्त्तमानदेहे गते देहान्तर न स्यात्तदा शोको युज्यत एव तत्तु न सम्भवति, कर्मवशात् पुनर्देहान्तरप्राप्ते·। गो० ]
९३ । शुष्यन्ति वर्त्तमानसामीप्ये लट्। क्षणजीविते क्षणभङ्गुरे जीविते इत्यर्थ। रा० ।
९४ । चलं चञ्चल यत् पत्रं तदन्ते लग्नो योऽम्बुबिन्दुस्तद्वत् क्षणभङ्गुरम्। अवेलायां बाल्येऽपि।प्रत्ययो विश्वास । रा० ।
९५ । देही जीव· प्राक्तनदेहसम्पादितकर्मणाऽय देह एतद्देहसम्पादितकर्मणा च पुनर्देह इति देहवियोगो न कदाचिदात्मन इति देहशोको वृथेति भाव^(·)। रा० ।
९६ । [ किञ्च जीर्णं देह परित्यज्य नवदेहप्राप्तौ हर्ष एव युज्यते न तु शोक इत्याह—यथा त्यजतीति। गो० ]

आत्मा न म्रियते जातु जायते न¹⁵⁰⁷ च वर्द्धते।
षड्भावर¹⁵⁰⁸हितोऽनन्त’ सत्यप्रज्ञानविग्रह·।
आनन्दरूपो बुद्ध्यादिसाक्षीलयविवर्जितः॥ ६७ ॥

एक एव परो ह्यात्मा ह्याद्वितीय· समः¹⁵⁰⁹ स्थितः¹⁵¹⁰।
इत्यात्मान दृढ ज्ञात्वा त्यक्त्वाशोक कुरु क्रियाम्॥ ८॥

          *  

१७ । तत्र जीर्णदेहविनाशे देहात्मनोरत्यन्तवैलक्षण्य स्वरूपञ्च दर्शयन्नुपसंहरति—आत्मेति। षड्भावशून्यत्वम् ‘आत्मा न म्रियते’इत्यादिना। नास्ति नापक्षीयते परिणमते इति चकार· समुच्चिनोति। षड्भिर्भावैर्भवविकारैर्जन्मजन्मान्तरास्तित्वबुद्धिविपरिणामापक्षयनाशै रहित·षड्भावरहित। अनन्त इत्यनेन देशकालाद्यपरिच्छिन्नत्वमुक्तम्। सत्य कालत्रयेऽबाधितं प्रज्ञान विग्रह· स्वरूपं यस्य स तथा। आनन्दो रूप स्वरूप यस्य स तथा। आनन्दांशस्वीकारो मुख्यप्रयोजनपरमानन्दावाप्तिसिद्धार्थ·। बुद्धादिसाक्षी अन्त·करणादिद्रष्टेत्यर्थः। एतेन सर्वप्राण्यन्तर्यामित्वं सूचितम्। लयलक्षण यथा—‘स्वकारणे सूक्ष्मरूपेणावस्थानं लय’ इति ।
९८ । नरो० । यतो लयविवर्जित, अत परो मूलकारणम्। एक·केवल·निर्धार्मिक

          *

९७ । आदिमध्यान्तभावविकाराभावेन सर्वभावविकारराहित्यमित्याह—षड्भावरहित, अनन्त·देशत· परिच्छेदरहित·, प्रज्ञानं निर्विषयज्ञानं तदेव विग्रह शरीर यस्य स·, बुद्ध्यादिसाक्षी निश्चयादिरूपसकलान्त·करणवृत्तिः साक्षी। लयो नाशस्तद्रहित। रा० ।
[ किञ्च आत्मन·स्वरूप बुद्ध्वाऽपि शोको निर्विषय इत्याह—आत्मेति। आत्मा जातु कदाचिद् देहमरणेऽपि न म्रियते नित्यत्वात्, न जायते अजत्वात्, न वर्द्धते परिपूर्णत्वात्। चकाराद् जन्मान्तरास्तित्वापक्षयविपरिणामानां ग्रहणम्। षड्भावरहित इति। यत· षड्भावरहित·अतोऽनन्त देशकालापरिच्छिन्न, सत्य सर्वदा सन् स चासौ प्रज्ञानविग्रह, ज्ञानमेव विग्रहो यस्य इति। आनन्दरूप· नित्यानन्दमूर्त्ति·। यद्वा एतैर्विशेषणै·अस्तित्वादिहीन, नित्यत्वाद् अस्तित्वस्य, आनन्दरूपत्वाद् अपक्षयस्य, ज्ञानरूपत्वाद् विपरिणामस्याभावात्। अनासक्तत्वमाह—बुद्ध्यादिसाक्षी बुद्ध्यादीनां दृष्टा। अतो लयविवर्जित सुषुप्त्यादावपि प्रकाशमान। गो० ]

९८ । समस्थित· सर्वत्र समतया स्थित, स एवाहमित्यात्मान ज्ञात्वा शोक त्यक्त्वाक्रियां कुरु। रा० ।

तैलद्रोण्यां¹⁵¹¹ पितुर्देहमुद्धृत्य सचिवै· सह।
कृत्यं कुरु यथान्यायमस्माभिः कुलनन्दन¹⁵¹²॥ ६६ ॥
इति सम्बोधितः साक्षाद् गुरुणा भरतस्तदा।
विसृज्याज्ञानजं शोक चक्रे स¹⁵¹³ विधिवत् क्रियाम्¹⁵¹⁴॥ १०० ॥
गुरुणोक्तप्रकारेण आहिताग्नेर्यथाविधि।
संस्कृत्य¹⁵¹⁵ स पितुर्देहं विधिदृष्टेन कर्मणा॥ १०१ ॥

                       *

इति यावत्। समो रागद्वेषादिरहित^(·)। एतेनान्त करणाद्युपाधिसम्बन्धशून्यत्वं सूचितम्। एतत् सर्वं विशेषणम् अविद्यातत्कार्यनिवृत्तौ जीवस्यापि सम्भवतीति नास्ति विरोध।
९९ । नरो० । तैलद्रोण्यां स्थितमिति शेष.।

                        *  

[ ननु ज्ञानरूपश्चेदात्मा तदा ज्ञानस्य नीलपीतत्वादिरूपग्रहणभेदेन यथा नानात्वं तथा तस्यापीत्याह— एक एवेति। आत्मा एक एव विजातीयभावरहितः। तर्हि घटज्ञानमस्तु नेत्याह—अद्वितीय·। अयं भाव— वैषयिकज्ञान हि विषयभेदेन पृथग् भवति न तु निर्विकल्पज्ञानं तथेति। परः देहादिभ्यो भिन्न। सम सर्वत्र तुल्य। स्थिरोऽचल।गो० ]

१०१ । संस्कारसम्भारमवलम्ब्याऽऽह वाल्मीकीये—

होतारस्ते पितुरिमे वेदवेदाङ्गपारगा·।
अग्निहोत्रमुपादाय जाबालिप्रमुखा स्थिता॥
गन्धकाष्ठानि चेमानि सस्कारार्थंपितुस्तव।
उपाढयात प्रेष्या प्रतीक्षमुपासते॥
सर्पितैलवा कुम्भाः सज्जिताश्चापि ते पितु।
अग्ने समेधनार्थाय गन्धमाल्यञ्च पुष्कलम्॥
गन्धतैलानि गन्धाच धूपाचागुरुसम्भवा।
सजिता शिविका ar पितुस्ते रत्नभूषिता॥ इत्यादि । २।८३।४-७ ।

सत्कार प्रकारमाह वाल्मीकीये—

अथास्य सरयूतीरे विविक्ते मृदुशादूले।
चन्दनागुरुकाष्ठैस्ते राज्ञश्रक्रुश्रितां तदा॥

एकादशेऽहनि¹⁵¹⁶ प्राप्ते ब्राह्मणान् वेदपारगान्।
भोजयामास विधिवच्छतशोऽथ¹⁵¹⁷ सहस्रशः॥ १०२ ॥

                  *

१०२ । नरो० । एकादगे इति। एकञ्च एकञ्च एकञ्च एकानि च दश च तेषां पूरणे [ त्रयोदशदिवसे ] इत्यर्थ। दाहदिवसादिति शेष।

                    *

कालीयकमृणालैश्च बालकोशीरपद्मकै·।
चितां तां विधिवच्चक्रुर्विपुलामथ ते जना^(·)॥
तस्यां चितायां नृपते शरीरं तत् सुहृज्जन।
आशीशयत् समुत्क्षिप्य शोकव्याकुललोचनः॥
तां चितां पृथिवीपालमारोप्य क्षौमवाससम्।
यज्ञपात्रचयंचक्रुस्ततस्तस्योपरि द्विजा.॥
यथास्थानेषु विन्यस्य त्रीनग्नीन् विधिवद्धुतान्।
मन्त्रानन्तर्मनोभिस्तु जपन्तोऽभ्युद्यतश्रुवा॥
होतारो यज्ञपात्राणि पवित्रैर्ममृजुस्तदा।
प्रमृज्यानन्तर तस्यां चितायां परिचिक्षिषु॥
स्रुक्पात्राणि चषालानि मुषलोदूखल तथा।
अरणीसहितं चैव पवित्राणि च सर्वशः॥
विशस्य च पशुं मेध्यं मन्त्रसंस्कारसंस्कृतम्।
अन्वास्तरणिकं राज्ञ·समन्तात् परिचिक्षिषु॥
प्राग्लाङ्गलविकृष्टाञ्च चिताभूमिं समन्ततः।
कृत्वा विधानतो धेनुं सवत्सामत्यवासृजत्॥
सर्पिस्तैलवसाभिश्च समन्तात् परिषिच्य ताम्।
चितां प्रज्वालयामास भरत सह बन्धुभि॥
प्रजज्वाल ततो वह्नि सहसैव समेति।
सोऽर्ञ्चिष्मानदहद्राज्ञश्चितारूढं कलेवरम्॥ इति । २।८३।२९-३९ ।

१०२ । [ एकादशेऽहनि प्राप्ते इत्यादि। एकादशेऽहनि अशौचान्तद्वितीयदिवसे। दशरात्रपदेन स्वस्वजात्युक्ताशौचकालस्य ग्रहणात्। गो० ]

एकादशेऽहनीति। एकादशेऽहनि अर्थादशौचान्तद्वितीयदिवसे। ब्राह्मणान् भोजयामासेति श्राद्धादीन् कृत्वेति शेष·।

उद्दिश्य पितर तत्र ब्राह्मणेभ्यो धनं बहु।
ददौ गवां सहस्त्राणि ग्रामान् रत्नाम्बराणि च॥ १०३ ॥

अवसत् स्वगृहे तत्र राममेवानुचिन्तयन्।
वशिष्ठेन सह भ्रात्रा मन्त्रिभि परिवारितः॥ १०४ ॥

                    *

शुध्येद्विप्रो दशाहेन द्वादशाहेन भूमिप.।
वैश्य^(·)पञ्चदशाहेन शूद्रो मासेन शुध्यति॥ मनु० ५८३

इत्यादिवचनेन क्षत्रियाणां द्वादशदिवसात् परं त्रयोदशदिवसे अर्थादशौचान्तद्वितीयदिवसे एव श्राद्धादेर्युक्तत्वात् कथमुक्तमेकादशेऽहनि इति पर्यनुयोगमुपलभ्यैव नरोत्तमेन ‘एकञ्च एकञ्च एकञ्च एकानि च दश च इत्युक्तम्। एतेन त्रयोदशाह एवावगम्यते। अन्यतमेन टीकाकृता गोपालचक्रवर्त्तिनाऽपि विरोधस्यास्य सामञ्जस्यसंसाधनार्थं ‘दशरात्रपदेन स्वस्वजात्युक्ताशौचकालस्य ग्रहणादि’ त्युक्तम्। निबन्धकृता रघुनन्दनेनापि शुद्धितत्वे ‘दशाहपदमशौचकालोपलक्षणम्’ ( २२० पृ० ) इत्युक्तम्। अनया दिशा न कश्चिद्विरोधः।

यत्तु वाल्मीकीये—

समतीते दशाहे तु कृतशौचो नृपात्मज^(·)।
चक्रे द्वादशिकं श्राद्धं त्रयोदशिकमेव च॥ ३।८६ । १

इत्याद्युक्तम्, तत्रापि रघुनन्दन ‘दशाहपदमशौचकालोपलक्षणम्। द्वादशकं द्वादशाहेन निवृत्तम्, त्रयोदशाहविधेयमित्यर्थ।एवं त्रयोदशिकं चतुर्दशाहविधेयमित्यर्थः। इति श्राद्धविकेक’ (शुद्धितत्त्व० २२० पृ) ‘समतीते दशाहे स्वजात्युक्ताशौचकाले अतीते सति’ इति तट्टीकायां काशीराम’। गोस्वामिपादास्तु—‘दशाहे समतीते एकादशाहे विधानतः कृतशौचः कृतदाहादिसंस्कार^(·)भरतेन मातामहगृहादागतेन तदानीमेव तैलद्रोणीस्थापितदशरथशरीरस्य दाहादित्युन्नीयते। द्वादशाहे तु तद्दिनविहितं पिण्डदानादि चक्रे, त्रयोदशाहे तद्दिनविहितं श्राद्धं चक्रे इत्यर्थ।’ इति। इत्यादिना च सर्वमतसामञ्जस्येनैव त्रयोदशाहश्राद्धं सम्पन्नम् इति प्रतिपादितम्।

यञ्च’वङ्गवासी’ मुद्रिते पाश्चात्त्यपाठसंवलिते वाल्मीकीये—

ततो दशाहेऽतिगते कृतशौचो नृपात्मजः।
द्वादशेऽतिगतेसंप्राप्ते श्राद्धकर्माण्यकारयत्॥ २८७\।१ \।

इत्यस्य व्याख्यायां ‘दशाहेऽतिगते एकादशेऽहनि कृतशौच अनुष्ठितप्रेतबिमुक्तिदैकादशाहश्राद्ध^(·), श्राद्धकर्माणि द्वितीयमासिकसपिण्डीकरणश्राद्धानि’ इत्यादि यदुक्तं रामायणतिलकाख्यायाम् एतट्टीकायां तस्योपपत्ति^(·) सुधीभिः करणीया।

रामेऽरण्यं प्रयाते सह जनकसुतालक्ष्मणाभ्यां सुघोर
माता मेराक्षसीव प्रदहति हृदय दर्शनादेव सद्य’।
गच्छाम्यारण्यमद्य¹⁵¹⁸ स्थिरमतिरखिल दूरतोऽपास्य राज्य
राम सीतासमेतं स्मितरुचिरमुख नित्यमेवानुसेवे॥ १०४ ॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे अयोध्याकाण्डे
सप्तमोऽध्याय·॥ ७ ॥

      *

१०५ । नरो० ।सुघोरम् अतिभयानकम्। आत्मनो दृढप्रतिज्ञत्वसूचनाय स्थिरमति रित्युक्तम्। दूरतो दूरे। अपास्य त्यक्त्वा।

[ अयोध्याकाण्डे सप्तमाध्यायव्याख्या समाप्ता॥ ७ ॥ ]

१०५ । अनुचिन्तनप्रकारमाह—राम इति। सुघोरमरण्यं प्रयाते इत्यन्वय। मे माता राक्षसीव दर्शनाद् हृदयं प्रदहति। अत आरण्यम् अरण्यवन्त देशं रामवासभूत गच्छामीत्यन्वय। रा० ।

[ रामेऽरण्यमिति। आरण्यं राज्यमिति सम्बन्ध’। यद्वा वायसचाण्डालादिवत स्वार्थे टन्। गो० ]

अष्टमोऽध्यायः

—— ♦ ——

श्रीमहादेव उवाच—

वशिष्ठो मुनिभिः सार्द्ध मन्त्रिभिः परिवारितः¹⁵¹⁹।
राज्ञ· सभां देवसभासन्निभामविशद् विभुः॥ १ ॥
तत्राऽऽसने समासीनश्चतुर्मुख इवापरः।
आनीय भरत तत्र उपवेश्य सहानुजम्॥ २ ॥
अब्रवीद्वचन¹⁵²⁰ देशकालोचितमरिन्दमम्।
वत्स राज्येऽभिषेक्ष्यामस्त्वामद्य¹⁵²¹ पितृशासनात्॥ ३ ॥

          *

१ ।

अष्टमे तु वशिष्ठेन प्रोक्तोऽपि भरत किल।
अनाहत्याधिराज्यं च जगाम भ्रातृसन्निधौ॥

देवसभासन्निभां तत्सदृशीम्। रा० ।

राजसभां विशिनष्टि वाल्मीकीये—

भरतेन ततः सार्द्धं वशिष्ठो वेदवित्तम।
प्रविवेश सभां राज्ञस्तदा मन्त्रयितुंहितम्॥
शातकुम्भै. कुम्भशतैर्मणिचिन्नैर्विभूषितम्।
बृहस्पतिरिवेन्द्रेण सुधर्मां सहित सभाम्॥
भद्रासने रत्नचित्रे स्पद्धर्यास्तरणसंवृते।
उपविश्य तत. सर्वानानाययत मन्त्रिण^(·)॥ इति ।२।८२३८-१० ।

वशिष्ठस्य राजसभाप्रवेशादिकमेतत् सर्वं वाल्मीकीये राज्ञो दाहात् पूर्वं दृश्यते। मन्त्रिभि· सुमन्त्रादिभि—

सुमन्त्र जैमिनिञ्चैव सुमन्तुं विजय तथा।
मन्त्रिणो नैगमांश्चान्यान् प्रधानांश्च तथा जनान्॥ २२८२।११

इत्यादिना वाल्मीकीये तथैव व्यक्तत्वात्।

२। आसने समासीन स वशिष्ठ सानुजं सशत्रुघ्नं भरतम् आनीय तत्रसभायाम् उपवेश्य आसनान्तरे इति शेष।
३ । देशकालोचितं राजहीने देशे तादृश एव च काले यदुचितम्। तदेवाऽऽह—वत्स

कैकेय्या याचित राज्य त्वदर्थे पुरुषर्षभ।
सत्यसन्धो दशरथ. प्रतिज्ञाय ददौ किल।
अभिषेको भवत्वद्य मुनिभिर्मन्त्रपूर्वकम्॥ ४ ॥
तच्छ्रुत्वा भरतोऽप्याह मम राज्येन कि मुने।
रामो राजाऽधिराजश्च वय तस्यैव किङ्कराः॥ ५ ॥
श्व प्रभाते गमिष्यामो¹⁵²² राममानेतुमञ्जसा।
अह यूय मातरश्च कैकेयीं राक्षसीं विना॥ ६ ॥
हनिष्याम्यधुनैवाहं कैकेयीं मातृ¹⁵²³गन्धिनीम्¹⁵²⁴।
किन्तु मां नो रघुश्रेष्ठ स्त्रीहन्तारं सहिष्यते॥ ७ ॥
तच्छ्वोभूते¹⁵²⁵ गमिष्यामि पादचारेण दण्डकान्।
शत्रुघ्नसहितस्तूर्णं¹⁵²⁶ यूयमायात¹⁵²⁷ वा न वा॥ ८ ॥

---

                       *

७ । नरो० । मातृगन्धिनी मात्राभासीभूताम्।

                       *  

इत्यादिना। राज्येऽभिषेक्ष्याम इति। ‘राज्यमदत्त्वैव राज्ञि मृते राजपुत्राय पुरोहितमन्त्रिभिरपि राज्य दातव्यं वैदिकलौकिककर्मसु राजप्रातिनिध्यात्।’ (राजनीतिरत्ना० ७९ पृ० ) इत्यादिवचनेन वशिष्ठादेरपि राज्याभिषेकसामर्थ्यदर्शनात् त एव भरतमभिषेक्तुं कृतयत्ना बभूवु।

४ । प्रतिज्ञाय ददौ अस्मान् सर्वान् प्रतिज्ञापयित्वा ददौ। मुनिभि·क्रियमाणोऽभिषेक· अद्य भवतु इत्यन्वय। रा० ।
५। राजा राज्यस्य, अधिराज· सार्वभौमः साम्राज्यस्येति शेष·।
६ । अञ्जसा त्वरितम्।
७। हनिष्यामीति। तादृशवधस्यैवोचितत्वादिति भाव।मातृगन्धिनीं तादृशीमपि मातृसम्बन्धवतीमपीत्यर्थ। नो इति प्रतिषेधे। नो सहिष्यत इत्यन्वय। रा० ।

[ मातृगन्धिनीं लौकिकसम्बन्धवन्मातृत्वेन युक्तां न तु तत्वेन मातरम्। स्त्रीहन्तारमित्युक्तम्, न तु मातृहन्तारम्। गो० ]

८ \। पादचारेणेत्याद्यंशो वाल्मीकीयविरोधी। तत्र भरतस्य गमनार्थं मार्गसंस्कारप्रभृतीनां बहूनां कार्याणां समारम्भोऽयोध्याकाण्डस्य सप्ताशीतितमसर्गे, भरतानुयायिनाञ्च वर्णनं नवतिमसर्गे।

रामो यथा वने¹⁵²⁸ यातस्तथाऽह वल्कलाम्बरः।
फलमूलकृताहारः शत्रुघ्नसहितो मुने।
भूमिशायी जटाधारी यावद्रामो निवर्त्तते॥ ६ ॥
इति निश्चित्य भरतस्तूष्णीमेवावतस्थिवान्।
साधु साध्विति त सर्वे प्रशशंसुर्मुदाऽन्विताः॥ १० ॥
ततः प्रभाते भरतं गच्छन्तं सर्वसैनिकाः।
अनुजग्मु. सुमन्त्रेण नोदिता^(·)¹⁵²⁹ साश्वकुञ्जराः॥ ११ ॥
कौशल्याद्या¹⁵³⁰ राजदारा वशिष्ठप्रमुखा द्विजा·।
छादयन्तो भुवं सर्वे पृष्ठतः पार्श्वतोऽग्रतः॥ १२ ॥
शृङ्गवे¹⁵³¹रपुरं¹⁵³² गत्वा गङ्गाकूले समन्ततः।
उवास महती सेना शत्रुघ्नपरिचोदिता¹⁵³³॥ १३ ॥

                        *

सज्ज तु तद्बल ज्ञात्वा भरतो गुरुसन्निधौ।
रथ मे त्वरयस्वेति मन्त्र पार्श्वतोऽब्रवीत्॥ २८९\।८\।

इत्यादिना भरतस्य सुमन्त्र प्रति रथसज्जाज्ञापनम्।

ततः श्वेतैर्हयैर्युक्तमास्थाय स्यन्दनोत्तमम्।
प्रययौ भरत^(·) श्रीमान् रामदर्शनकाङ्क्षया॥ २\।१०\।१\।

इत्यादिना च रथारोहणेन गमनं स्पष्टम्। वङ्गवासिमुद्वितेऽपि—

तत समुत्थित^(.) कल्यमास्थाय स्यन्दनोत्तमम्।२।८३।१ इत्यादि ।

९। यावद्रामो निवर्त्तते तावदेव तत्समानव्रतो भविष्यामीत्यर्थ। रा० ।
१० । तूष्णीमवस्थानेन तस्य वचोयाथार्थ्यं सूचितम्, तेन च भरते श्रद्धान्वितास्तत्रस्था·सर्वे साधु साध्विति तं प्रशशंसुरिति भाव·। मुदा सोऽस्माकं हृदयाह्लादको राम प्रत्यावर्त्तिष्यते अस्मान् पुत्रवत् पालयिष्यतीति हर्षेणान्विता। यद्वा भरतस्य महिमसूचकवच·श्रवणेन तेषां हर्ष·समुत्पन्न इत्याह मुदाऽन्विता इति ।

११ । सुमन्त्रेण नोदिता. साश्वकुञ्जरा· सर्वसैनिका गच्छन्त भरतमनुजग्मुरित्यन्वय।
१२ । पृष्ठत पार्श्वतोऽग्रतः भरतस्येति शेष·।
१३ । गङ्गाकूले समन्तत· गङ्गाकूलस्य चतुर्दिक्षु इत्यर्थ। पूर्व सुमन्त्रेण नोदिता(६।८।११) इत्युक्तम्, इदानीं शत्रुघ्न्नपरिचोदिता इत्युच्यते, कथमेतत् सङ्गच्छते इति विप्रश्न

आगतं भरतं श्रुत्वा गुह शङ्कितमानसः।
महत्या सेनया सार्द्धमागतो भरतः किल।
पापकर्त्तुं न वा¹⁵³⁴ याति रामस्याविदि¹⁵³⁵तात्मनः॥ १४ ॥
गत्वा¹⁵³⁶ तद्धृदय ज्ञेयं यदि शुद्धस्तरिष्यति।
गङ्गां नो चेत् समाकृष्य नावस्तिष्ठन्तु सायुधा^(.)।
ज्ञातयो मे समायत्ताः¹⁵³⁷ पश्यन्तः¹⁵³⁸ सर्वतो दिशम्॥ १५ ॥
इति सर्वान् समादिश्य गुहो भरतमागतः।
उपायनानि गृह्य विविधानि बहून्यपि¹⁵³⁹॥ १६ ॥
प्रययौ शातिभिः सार्द्धं बहुभिर्विविधायुधै^(·)।
निवेद्योपायनान्यग्रे भरतस्य समन्तत·¹⁵⁴⁰॥ १७ ॥

                      *  

एव समाधेयम्—पूर्व सुमन्त्रेणैकेनैव परिणोदिता^(·) सेनाप्रभृतयो भरतमनुजग्मु,ततश्चसैन्यानां बाहुल्यात् पथि पथिचराणां बाधा मा भूदिति शत्रुघ्नोऽपि सेनाप्रेरणादौ नियुक्त आसीदिति शत्रुनपरिचोदिता इत्युक्तौ न दोष। शत्रुघ्ननापि परिचोदिता इति तदर्थं इति । यद्वा, सुमन्त्रेण नोदिता· साश्वकुञ्जरा अश्वारूढा कुञ्जरारूढाश्च राजदारा अनुजग्मुरित्यन्वय। युक्तञ्चातिविश्वस्तस्य प्रवयस सुमन्त्रस्यान्यनिरासेन राजदारनोदनम्। साश्वकुञ्जरा इति भरतस्य पादचारित्वकथनात्तेषामपि तथात्वप्राप्तिव्युदासायेति न कश्चिद्दोष। यद्वा, भूतार्थकथनमात्रमेतदिति नास्त्यणीयानप्यनुयोगावसर इति।

१४ ।शङ्कितमानस किमयं वने स्थितस्यापि रामस्य वधार्थं यातीति शङ्का । तदेवाऽऽह—महत्येति। अविदितात्मन अविदितैतद्वृत्तान्तस्य रामस्य पापं कर्त्तुं याति न वा यातीति शङ्कितमानस इत्यर्थं। रा० ।
१५ । यदि शुद्धस्तदा तरिष्यति गङ्गामित्यर्थं। नो चेत् यद्यशुद्धस्तदा मे ज्ञातयो नाव आकृष्य सर्वतो दिशं पश्यन्त·समायत्ता· सावधानमस्तिष्ठन्तु तदुत्तरणप्रतिबन्धायेति शेष।रा० ।

गत्वा भरतसमीपमिति शेष। तद्धृदय भरतस्य चित्तवृत्ति· ज्ञेयम्। यदि हृदवृत्तिविचारेण स शुद्ध· पवित्र· रामे वैरहीन इति यावत् स्यात् तदा स तरिष्यति गङ्गामिति द्वितीयार्द्धेनान्धय।

एतेन नीचजातीयस्यापि गुहस्य सामर्थ्यातिशय· सूचित। वाल्मीकीयेऽत्र बहु वीरायितं गुहेन(२।९१)।

दृष्ट्वा भरतमासीन सानुजं सह¹⁵⁴¹ मन्त्रिभिः।
चीराम्बरं घनश्यामं जटामुकुटधारिणम्¹⁵⁴²॥ १८ ॥
राममेवानुशोचन्तं राम रामेति वादिनम्।
ननाम शिरसा भूमौ गुहोऽहमिति चाब्रवीत्॥ ११ ॥
शीघ्रमुत्थाप्य भरतो गाढमालिड्य सादरम्।
पृष्ट्वाऽनामयमव्यग्रः¹⁵⁴³ सखायमिदमब्रवीत्¹⁵⁴⁴॥ २० ॥
भ्रातस्त्वं राघवे¹⁵⁴⁵णात्र समेत समवस्थितः।
रामेणाऽऽलिङ्गितः¹⁵⁴⁶ सार्द्र¹⁵⁴⁷नयनेनामलात्मना॥ २१ ॥
धन्योऽसि कृतकृत्योऽसि यत्त्वया¹⁵⁴⁸ परिभाषितः।
रामो राजीवपत्राक्षो लक्ष्मणेन च सीतया॥ २२ ॥
यत्र रामस्त्वया दृष्टस्तत्र¹⁵⁴⁹ मां नय सुव्रत।
सीतया सहितो यत्र सुप्तस्तद्दर्शयस्व मे¹⁵⁵⁰।
त्वं रामस्य प्रियतमो भक्तिमानसि भाग्यवान्॥ २३ ॥
इति सस्मृत्य सस्मृत्य राम साश्रुविलोचन^(·)।
गुहेन सहितस्तत्र यत्र रामः स्थितो निशि।
ययौ ददर्श शयनस्थल¹⁵⁵¹ कुशसमास्तृतम्¹⁵⁵²॥ २४ ॥

                    *  

१७ । उपायनानि राजयोग्यानि भक्ष्यादीनि स्वदेशस्थानि भरतस्याग्र निवेद्य समन्ततो दृष्ट्वेति शेष। सैनिकेषु विकाराविकारपरीक्षणाय समन्ततो निरीक्षणम्। रा० ।
२० । भरत· गुह शीघ्रमुत्थाप्य सादर गाढमालिङ्ग्यअव्यग्र^(·) अनामयं पृष्ट्वा तं सखायम् इदं वक्ष्यमाणमब्रवीदित्यन्वय। रामस्य सखित्वेन सखायमिति।
२१ । अमलात्मना रामेण आलिङ्गित^(·) सार्द्रनयनेन प्रीत्याऽवलोकित इत्याशय·।
२३ । एतेन रामोपवेशनादिस्थानदर्शनेनापि रामे परानुरक्तस्य भरतस्य कथञ्चिन्निर्वृतिर्भविष्यतीति सूचितम्।
२४ । इति उक्त्वारामं सस्मृत्य सस्मृत्य साश्रुविलोचनो भरतो रामो यत्र निशि स्थित, गुहेन सहितस्तत्र ययौ,गृहेन सहितस्तत्र ययौ, सीताभरणसंलग्नस्वर्णबिन्दुभिरञ्चितं कुशसमास्तृतं शयनस्थलं ददर्श चेत्युत्तरेणान्वयःI

सीताभरण¹⁵⁵³संलग्नस्वर्णबिन्दुभिरञ्चितम्¹⁵⁵⁴।
दुःखसन्तप्तहृदयो भरतः पर्यदेवयत्¹⁵⁵⁵॥ २५ ॥
अहोऽतिसुकुमारी¹⁵⁵⁶ या सीता जनकनन्दिनी।
प्रासादे रत्नपर्यङ्केकोमलास्तरणे शुभे॥ २६ ॥
रामेण सहिता शेते सा कथं कुशविष्टरे¹⁵⁵⁷
सीता¹⁵⁵⁸ रामेण सहिता दु खेन मम दोषतः॥ २७ ॥
धिङ् मां जातोऽस्मि कैकेय्यां पापराशि समन्वित¹⁵⁵⁹।
मन्निमित्तमिद क्लेशं रामस्य परमात्मन^(·)॥ २८॥
अहोऽतिसफलं जन्म लक्ष्मणस्य महात्मनः।
राममेव सदाऽन्वेति वनस्थमपि हृष्टधीः॥ २६ ॥
अहं रामस्य दासा ये तेषां दासस्य किङ्करः।
यदि स्यां सफलं जन्म मम भूयान्न संशयः॥ ३० ॥
भ्रातर्जानासि यदि तत् कथयस्व ममाखिलम्।
यत्र तिष्ठति¹⁵⁶⁰तत्त्राह गच्छाम्यानेतुमञ्जसा॥ ३१ ॥

                      *

२५ । नरो० । सीताभरणेति। सीताया यान्याभरणानि तेषु संलग्ना ये स्वर्णबिन्दवस्तैरञ्चितं शोभितम्। पर्यदेवयद् विलापं कृतवानित्यर्थ।
२८ । नरो० । अहं निमित्तं कारणं यस्य तत्तथा। उक्तलिङ्गं क्वचिद्व्यभिचरतीति क्लेशमित्यस्य क्लीबत्वम्। परमात्मनोऽन्त करणाद्यपाधिसम्बन्धशून्यत्वेन ज्ञाने सत्यपि धृतस्य सुखदुखादिभाजनमनुष्यशरीरस्य दर्शनात् तत्र दुखमध्यस्य ‘मन्निमित्तमिद क्लेश रामस्य परमात्मनः’इत्युक्तम्।

                      *  

२५ । सीताभरणघर्षणेन संलग्ना ये स्वर्णबिन्दवस्तदाकारचिह्नानि तैरञ्चितं युक्तं शयनस्थल दृष्ट्वापर्यदेवयत् शुशोचेत्यर्थ·। रा० ।
२७ । सा कथ मम दोषत कुशविष्टरे शेते। रामेण सहितेति पुनरुक्ति शोकमेव पुष्णाति। रा० ।
२८ । पापराशिसमानत पापराशिसमानायाम्। सार्वविभक्तिकस्तसि। तादृश्यां कैकेय्यां जातोऽस्मि, तस्मात् मां धिक्। इदं क्लेशम् क्लेशशब्दोऽर्धर्चादि। रा०

गुहस्तं शुद्धहृदयं ज्ञात्वा सस्नेहमब्रवीत्।
देव त्वमेव धन्योऽसि यस्य¹⁵⁶¹ ते भक्तिरीदृशी।
रामे राजीवपत्राक्षे सीतायां लक्ष्मणे तथा॥ ३२ ॥
चित्रकूटाद्रिनिकटे मन्दाकिन्याविदूरत’।
मुनीनामाश्रमपदे रामस्तिष्ठति सानुजः॥ ३३ ॥
जानक्या सहितो¹⁵⁶² नन्दात् सुखमास्ते किल प्रभु’।
तत्र गच्छामहे शीघ्रं गङ्गां तर्त्तुमिहार्हसि॥ ३४ ॥
इत्युक्त्वात्वरितं गत्वा नावः पञ्चशतानि च¹⁵⁶³।
समानयत् ससैन्यस्य¹⁵⁶⁴ तर्त्तुं गङ्गां महानदीम्।
स्वयमेवानिनायैकां राजनावं¹⁵⁶⁵ गुहस्तदा॥ ३५ ॥

३४ । नरो० नन्दात् सुखमतिसुखमित्यर्थ।

*

३२ । अत्र विनैव गुहप्रश्न भरतेन स्वहृदयमुट्टङ्कितम्, वाल्मीकीये पुनर्गुहप्रश्नोत्तरव्याजेन। तथा च—

कच्चिन्न दुष्टो ब्रजसि रामस्याक्लिष्टकर्मणः।
अतिभीमा हि सेनेय शङ्कां जनयतीव मे। २।९२।१६ ॥

इति गुहप्रश्ने,

मा भूत् कालो धिक्कष्टं न मां शङ्कितुमर्हसि।
राघवार्थंहि श्राता ज्येष्ठ. पितृसमो मम॥
उपावर्त्तयितुं यामि काकुत्स्थं वनवासिनम्।
बुद्धिरन्या न ते कार्या सत्यमेतद् ब्रवीम्यहम्॥ २।९२।१८-१९।

३३ ।मन्दाकिन्या अविदूरत इति च्छेद। आर्षो दीर्घः। समीप इत्यर्थ.। चित्रकूटमन्दाकिन्योर्मध्ये इति यावत्। रा० ।

[ मन्दाकिन्या विदूरत इति अविदूरत, छान्दस सन्धि । गो० ]

३४ । नन्दात् समृद्धे. फलमूलादिसमृद्धेरिति यावत्। ‘टु-नदि समृद्धौ’ इति धात्वनुसारात्। श० ।

[ जानक्या सहितो नन्दात् आनन्दादित्यर्थ । गो० ]

३५ । ससैन्यस्य भरतस्य तर्त्तुं तरणार्थमत्यादरदर्शनाय भरतोत्तारणाय राजनावं राजयोग्या नाव स्वयमेवानिनाय। रा० ।

आरोप्य भरतं तत्र शत्रुघ्न राममातरम्।
वशिष्ठञ्च तथाऽन्यत्र¹⁵⁶⁶ कैकेयीं चान्ययोषितः¹⁵⁶⁷॥ ३६ ॥
तीर्त्वा गङ्गां ययौ शीघ्र भरद्वाजाश्रमं प्रति।
दूरे स्थाप्य महासैन्य¹⁵⁶⁸ भरत. सानुजो ययौ॥ ३७ ॥
आश्रमे मुनिमासीन ज्वलन्तमिव पावकम्।
दृष्ट्वा ननाम भरतंसाष्टाङ्गमतिभक्तितः॥ ३८ ॥
ज्ञात्वा दाशरथि प्रीत्या पूजयामास मौनिराट्¹⁵⁶⁹।
पप्रच्छ कुशल दृष्ट्वाजटावल्कलधारिणम्॥ ३६ ॥
राज्य प्रशासतस्तेऽद्य किमेतद्वल्कलादिकम्।
आगतोऽसि किमर्थ त्व विपिन¹⁵⁷⁰ मुनिसेवितम्¹⁵⁷¹॥ ४० ॥
भरद्वाजवच¹⁵⁷² श्रुत्वा भरत’ साश्रुलोचन.¹⁵⁷³।
सर्वं जानासि भगवन् सर्वभूताशयस्थित¹⁵⁷⁴’।
तथाऽपि¹⁵⁷⁵ पृच्छते किञ्चित्तदनुग्रह एव मे॥ ४१ ॥

                    *

३८ । नरो० । साष्टाङ्ग यथा स्यात्। अतिभक्तितोऽतिभक्त्या।
४१ । नरो० । सर्वभूताशयस्थितः सर्वप्राणिचित्तस्थित सर्वप्राणिचित्तज्ञ इति पर्यवसितार्थ। जीवन्मुक्तत्व पर्यालोच्येदमिति नास्ति विरोध.I

                    *  

राजनावं विशिनष्टि वाल्मीकि.—

तत स्वस्तिकचिह्नाङ्कां पाण्डुकम्बलसंघताम्।
आनन्दघोषां कल्याणी गुहो नावमनाययत्॥ इति २९७\।१८ \।

३६ । तथा कैकेयीमन्ययोषितश्चान्यन्नान्यराजनावीत्यर्थ·। रामे दुष्टत्वाचरणप्रयुक्तोऽय कैकेय्या अनादर। अतारयदिति शेष। रा० ।
३७ । भरद्वाजाश्रमपर्यन्तं सेनया सह गत्वा तत·सेनया आश्रमोपरोधो मा भूदिति ता किञ्चिद्दूरेसस्याप्य स्वय सानुजो ययौ। भरद्वाजाश्रमद्वार प्रतीति शेष। रा० ।
४१ । सर्वभूताशयस्थित सर्वभूताशयस्थेनान्तर्यामिणा तत्त्वज्ञतया अभेदादिति भाव.। रा० ।

कैकेय्या यत् कृतं कर्म राम राज्यविघातनम्¹⁵⁷⁶।
वनवासादिकं वाऽपि न¹⁵⁷⁷ हि जानामि किञ्चन॥ ४२ ॥

भवत्पादयुग¹⁵⁷⁸ मेऽद्य प्रमाणं मुनिसत्तम।
इत्युक्त्वापादयुगलं मुनेः स्पृष्ट्रार्त्तमानसः।
ज्ञातुमर्हसि मां देव शुद्धो¹⁵⁷⁹ वाऽशुद्ध एव वा॥ ४३ ॥

मम राज्येन किं स्वामिन् रामे तिष्ठति राजनि।
किङ्करोऽह मुनिश्रेष्ठ रामचन्द्रस्य शाश्वतः¹⁵⁸⁰॥ ४४ ॥

अतो गत्वा¹⁵⁸¹ मुनिश्रेष्ठ रामस्य चरणान्तिके।
पतित्वा राज्यसम्भारान् समर्प्यात्रैव राघवम्॥ ४५ ॥

अभिषेक्ष्ये वशिष्ठाद्यैः पौरजानपदैः सह।
नेष्येऽयोध्यां रमानाथ दासं सेवेऽतिनीचवत्॥ ४६ ॥

इत्युदीरितमार्कण्य भरतस्य वचो मुनिः।
आलिङ्ग्य मूर्घ्न्यवघ्राय प्रशशस सविस्मयः¹⁵⁸²॥ ४७ ॥

वत्स ज्ञातं पुरैवैतद्भविष्यं¹⁵⁸³ ज्ञानचतुषा।
मा शुचस्त्वं परो भक्त श्रीरामे लक्ष्मणादपि॥ ४८॥

आतिथ्यं कर्त्तुमिच्छामि ससैन्यस्य तवानघ।
अद्य भुक्त्वाससैन्यस्त्वं श्वो गन्ता रामसन्निधिम्।
यथा¹⁵⁸⁴ज्ञापयति भवांस्तथेति भरतोऽब्रवीत्॥ ४६ ॥

भरद्वाजस्त्वप^(·) स्पृष्ट्वा मौनी होमगृहे स्थित।
दध्यौ कामदुघां कामवर्षिणीं कामदो मुनि^(·)॥ ५० ॥

---

                         *

४३ । नरो० । अशुद्धोऽसूयादिदोषाश्रय।
४५ । नरो० । राज्यसम्भारान् राजत्वोचितसाधनानीत्यर्थ।

                          *  

४६ \। दासोऽहमतिनीचवद् अतिनम्र सन् सेवे सेविष्ये इत्यर्थ। वर्तमानसामीप्ये लट्। रा० ।
४७ । भरतस्येत्युदीरित वच इत्यन्वयः। शेषे षष्ठी। रा० ।
४९ । यथाज्ञापयतीति च्छन्दोभङ्ग आर्ष·। रा० ।
५० । वाल्मीकीये भरद्वाजाश्रम प्राप्तस्य ससैन्यपरिजनस्य भरतस्य आतिथ्यार्थं सुरसानां।

असृजत् कामधुक् सर्वं यथाकाममलौकिकम्।
भरतस्य ससैन्यस्य यथेष्टञ्च मनोरथम्।
तथा ववर्ष सकलं तृप्तास्ते सर्वसैनिकाः॥ ५१ ॥

वशिष्ठं पूजयित्वाऽग्रे¹⁵⁸⁵ शास्त्रदृष्टेन कर्मणा।
पश्चात् ससैन्यं भरत तर्पयामास¹⁵⁸⁶ योगिराट्¹⁵⁸⁷॥ ५२ ॥

उषित्वादिनमेकन्तु¹⁵⁸⁸ आश्रमे स्वर्गसन्निभे।
अभिवाद्य पुनः प्रातर्भरद्वाज सहानुज।
भरतस्तु कृतानुज्ञ प्रययौ रामसन्निधिम्॥ ५३ ॥

चित्रकूटमनुप्राप्य दूरे संस्थाप्य सैनिकान्।
रामसन्दर्शनाकाङ्क्षी प्रययौ भरत^(·) स्वयम्॥ ५४ ॥

शत्रुघ्नेन सुमन्त्रेण गुहेन च परन्तप^(·) ।
तपस्विमण्डल सर्व विचिन्वानो¹⁵⁸⁹ न्यवर्त्तत¹⁵⁹⁰॥ ५५ ॥

               *  

सरसानाञ्च द्रव्यसम्भाराणां तथा समावेश परिदृश्यते, यथा निरन्तरशुष्कहृदयानामपि तत्तद्वस्तुग्रहे मनो नितरा लोलुप भवति। पर सत्यपि दुर्निवारे लोभे विपुलत्वात् पाठकजनविरागभीत्या न तत्सम्भारससृष्टांशा अत्र निवेशिता। यदि केचन आग्रहान्विता· स्युस्तदा तैरयोध्याकाण्डीयैकाधिकशततम सर्गोऽन्वेष्टव्य।

अत्र भरतातिथ्योपयोगिद्रव्यसम्भारसंग्रहाय भरद्वाजस्य कामदुघाध्यानं वाल्मीकीये तु तेन विश्वकर्मण आह्वानम्। तथा च—

अग्निशालां प्रविश्याथ पीत्वाप. परिमृज्य च।
आतिथ्यर्थी भरद्वाजो विश्वकर्माणमाह्वयत्॥
आहूय विश्वकर्माणं स्वयं स्वष्टारमब्रवीत्।
आतिथ्य कर्त्तुमिच्छामि तत्तु मे सविधीयताम्॥ इत्यादि। २।१००।१०-११

५१ ।यस्य यन्मनोरथविषयमिष्ट तत् सर्वमलौकिकं लौकिकसामग्रीजन्यविलक्षणमसृजत्। रा० ।

५५ ।गुहेन इति। गुहस्य भरतानुगमनं न गोरेसियोसम्मतम्। तत्र—

निविष्टायान्तु सेनायां यथोद्दिष्ट विनीतवत्।
भरतो भ्रातरं वाक्यं शत्रुघ्नमिदमब्रवीत्॥ १
गुहो ज्ञातिसहस्रेण शरचापासिधारिणा।

वने मार्गतु काकुत्स्थमस्मिन् परिवृतस्त्वया॥

अदृष्ट्वा रामभवनमपृच्छदृषिमण्डलम्¹⁵⁹¹।
कुलाऽऽस्ते सीतया सार्द्ध लक्ष्मणेन रघूत्तम॥ ५६ ॥

ऊचुरग्रे¹⁵⁹² गिरे पश्चाद् गङ्गाया उत्तरे तटे।
विविक्तं रामसदनं¹⁵⁹³ रम्य¹⁵⁹⁴ काननमण्डितम्॥ ५७ ॥

सफलैराम्रपनसै^(·) कदलीषण्ड¹⁵⁹⁵सवृतम्¹⁵⁹⁶।
चम्पकै^(·) कोविदारैश्च पुन्नागैर्वकुलैस्तथा¹⁵⁹⁷॥ ५८ ॥

*  

५८ । नरो० । कदलीषण्डसंवृत कदलीसमूहवेष्टितम्। कोविदारै रक्तकाञ्चनै।

*

इत्यादयो हस्तलिखितादर्शपुस्तकधृता श्लोका न सन्निवेशिता। प्राच्यरामायणसम्पादकेन श्रीमदमरेश्वरवेदान्तशास्त्रिणाऽप्यय सर्गे लध्वक्षरेण, सर्गसङ्ख्याङ्कासयोजनेन प्रक्षिप्तनामाक्षरेण च सप्ताधिकशततमात् सर्गात् परत सन्निवेशित । तटिप्पन्यां च ‘बहुष्वादर्शपुस्तकेषु समुपलभ्यमानोऽपि लोकनाथेन कृतव्याख्यानोऽपि सप्तदशश्लोकात्मकोऽय सर्ग प्रक्षिप्त इति वङ्गीयपाठपर्यालोचनया मन्यामहे।’ इत्युक्तम्। बीजमन्त्रानयो गोरेसियोशास्त्रिणोरयोध्याकाण्डीयाष्टनवतितमसर्गस्य वक्ष्यमाणश्लोकयोरालोचनम्। तयोर्हि—

भरतेनाभ्यनुज्ञातो गुहस्तु ज्ञातिभि. सह।
ययौ संपूज्य भरत सोपाध्यायपुरोहितम्॥
तत प्रतिगते नौभिर्गुहे ज्ञातिगणै. सह।
जगाम सेनया सार्द्धं प्रयागं भरतो वनम्॥ १३-१४॥

इति गुहस्य स्वनगरप्रत्यावर्त्तनं वर्त्तते। पाश्चात्ये नैतौ श्लोकौ स्त। परं—

‘गुहो ज्ञातिसहस्रेण शरचापासिधारिणा।
समन्वेषतु काकुत्स्थावस्मिन् परिवृत स्वयम्॥ २१९८४ ॥

इत्यादिना गुहस्य भरतानुयायित्वमेव दृश्यते। एवञ्च हस्तलिखितेषु सर्वेष्वादर्शपुस्तकेषु सर्गस्यास्य सत्तादर्शनात्, पाश्चात्त्यपाठसवादित्वात् प्राचीनेन टीकाकृता लोकनाथेन व्याख्यातत्वाच्च तेषां तेषां सम्मत वेदव्याससम्मतञ्च गुहस्य भरतानुगमनमेव प्रमाणतया प्रतिभातीति दिक्।

शत्रुघ्नादिभि सह सर्वतपस्विमण्डलं तपस्विनामाश्रममण्डल विचिन्वानो रामाश्रममलब्ध्वा न्यवर्त्तत निवृत्तव्यापार एवाऽऽसीत्।
५८ । कदलीषण्डसंवृतं कदलीनां षण्डं समूहस्तेन संवृतं व्याप्तम्। ‘षण्ड पद्मादिसघातेन स्त्री स्याद् गोपतौ पुमान’ इत्यमर’।

एव दर्शितमालोक्य मुनिभिर्भरतोऽग्रत’।
हर्षाद् ययौ रघुश्रेष्ठभवनं मन्त्रिणा सह॥ ५६ ॥

ददर्श दूरादतिभासुरं शुभं रामस्य गेहं मुनिवृन्दसेवितम्।
वृक्षाग्रसंलग्नसुवल्कलाजिन रामाभिरामं भरत सहानुज’॥ ६० ॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसवादे अयोध्याकाण्डे
अष्टमोऽध्याय·॥ ८ ॥

         *

६० । नरो० । वृक्षाग्रे लग्ने वल्कलाजिने यस्य तत्तथा। रामाभिरामं मनोहरादपि मनोहरमित्यर्थ^(.)।

[ अयोध्याकाण्डे अष्टमाध्यायव्याख्या समाप्ता॥ ८॥ ]

         *

वाल्मीकीयेऽपि—

एष रामाश्रमो दूराद्दृश्यते कदलीवृतम्।
क्रियतां तत् सखे शीघ्र यदर्थं वयमागता॥ ३ ।४८११० ।

हत्यारण्यकाण्डे रावणमुखेन रामाश्रमस्य कदलीषण्डमण्डितत्व व्यक्तम्।

५९ । एवं मुनिभिर्दर्शितं रघुश्रेष्ठभवनमग्रतो भरत^(.) समालोक्य मन्त्रिणा सह हर्षाद् ययाविति सम्बन्ध·।रा० ।
६० । रामाभिराम रामेण रामवासेनाभिरामम्। रा० ।
[ वृक्षाग्रेत्यादि। रामाभिराम रामस्याभिराम मन·प्रीतिर्यस्मिन् रामेणाभिरमणीयं वा। गो० ]

नवमोऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1727162831adsfghjkm,lkmbn;.kmnjknm.PNG"/>

अथ¹⁵⁹⁸ गत्वाश्रमपदसमीपं¹⁵⁹⁹ भरतो¹⁶⁰⁰मुदा।
सीतारामपदैर्युक्तं पवित्रमतिशोभनम्॥ १ ॥

स तत्र वज्राङ्कुशवारिजाञ्चितध्वजादिचिह्नानि पदानि सर्वत^(·)।
ददर्श रामस्य भुवोऽतिमङ्गलान्यचेष्टयत् पादरज¹⁶⁰¹ सु सानुज’॥ २ ॥
अहो सुधन्योऽहममूनि रामपादार¹⁶⁰²विन्दाङ्कितभूतलानि।
पश्यामि यत् पादरजो विसृग्य ब्रह्मादिदेवैःश्रुतिभिश्च नित्यम्॥ ३ ॥
इत्यद्भुत¹⁶⁰³प्रेमरसाप्लुता¹⁶⁰⁴शयो विगाढचेता रघुनाथभावने¹⁶⁰⁵॥
आनन्दजाश्रुस्नपितस्तनान्तर’ शनैरवापाऽऽश्रमसन्निधि हरे^(·)॥ ४ ॥

                *

१ । नरो० । आश्रमपदसमीपम् आश्रमस्थाननिकटम्।
२ । नरो० । वज्रञ्च अङ्कुशञ्च वारिजञ्च तैरञ्चित ध्वजादिचिह्नं येषु तानि तथा। पदानि पदचिह्नानि। अचेष्टयत् चेष्टां कृतवानित्यर्थ, ग्रहीतुमिति शेषः।
४ । नरो० । अद्भुतोऽपूर्वो य प्रेमरस^(.) प्रेमद्रवस्तेन आप्लुतः सिक्तः आशयश्चित्तं यस्य

         *  

१ ।

नवमे भरतो गत्वाश्रीरामस्यैव सन्निधौ।
तेन सार्द्धं गन्तुमना नागमद् गुरुबोधित·॥

सीतारामपदयुक्तत्वादिविशिष्टमाश्रमपदसमीपमाश्रमस्थानसमीपदेशं गत्वा। रा० ।

२ । तत्र वज्राङ्कुशकमलपूजितध्वजादिचिह्नयुतानि पदानि ददर्श। ध्वजे पूजितत्वं स्पष्टरेखत्वम्। दृष्ट्वा च तत्पादचिह्नितदेशरज सु अचेष्टयत् लुलुठे। रा० ।

[ ददर्श रामस्य भुव इति। अतिमङ्गला अतिपुण्या भुवो ददर्श। अतिमङ्गलत्वे हेतु·—यतो रामस्य तत्र तासु भूमिषु सर्वतो ध्वजादिचिह्नानि पदानि पदचिह्नानि सन्ति। दर्शनानन्तरं पादरज^(.) सहानुज सशत्रुघ्नोऽचेष्टयत् लुलोठ। गो० ]

३ । वचनव्यत्ययेन भूतलानीत्यत्रापि ब्रह्मादिदेवैर्विमृग्याणीति योज्यम्। श्रुतिभिर्वेदोक्तविधिभिरित्यर्थ·।
४ । अद्भुतो य. प्रेमरस. प्रीतिरसस्तेनाप्लुतो व्याप्त आशयोऽन्त·करणं यस्य।
रघुनाथभावने विगाढचेतास्तत्परिचित्त इत्यर्थ.। रा० ।

स तत्र दृष्ट्वारघुनाथमास्थितं दूर्वादलक्ष्यामलमायतेक्षणम्।
जटाकिरीटं¹⁶⁰⁶ नववल्कलाम्बरं प्रसन्नवक्तं तरुणारुणद्युतिम्॥ ५ ॥

विनोदयन्तं¹⁶⁰⁷ जनकात्मजां शुभां¹⁶⁰⁸ सौमित्रिणा¹⁶⁰⁹ सेवितपादपङ्कजम्।
तदाऽभि¹⁶¹⁰दुद्राव रघूत्तमं शुचा हर्षाश्च तत्पादयुग त्वराऽग्रहीत्¹⁶¹¹॥ ६ ॥

रामस्तमकृष्यसुदीर्घबाहुर्दोर्भ्यां¹⁶¹²परिष्यज्य सिषिञ्च नेत्रजैः।
जलैरथाङ्कोपरि सन्न्यवेशयत्¹⁶¹³ पुन. पुनः¹⁶¹⁴ सम्परिषस्वजे विभु·॥ ७ ॥

अथ ता मातर सर्वा’ समाजग्मुस्त्वरान्विता।
राघव द्रष्ट कामास्तास्तृषार्त्ता गौर्यथा जलम्॥ ८ ॥

रामस्वमातरं वीक्ष्य द्रुतमुत्थाय पादयोः।
वन्दे साश्रु¹⁶¹⁵ सा पुत्रमालिङ्ग्यातीव दुःखिता॥ ६ ॥

       *

स तथा। विगाढं मग्न चेतो यस्य स तथा। रघुनाथभावने रामध्याने। आनन्दजाश्रुणा स्नपित स्तनान्तरं वक्ष स्थल यस्य स तथा।
६ । नरो० । त्वरा त्वरयेत्यर्थ·।
७ । नरो० ।अङ्कोपरि क्रोडोपरि।
९। नरो० । स्वमात्मीयम् (?)। पादयोरिति सम्बन्धविवक्षायां षष्ठी।

         *  

६ । शुचा शोकेन मनस्तापेनेति यावत्। शुगन्न स्वनिमित्तरामस्यावस्थाविपर्ययदर्शनोदभवा। हर्षात् आनन्देन च। हर्षो रामदर्शनसमुत्थ। शुचोपलक्षितो भरतो हर्षात् तत्पादयुगं रामचरणद्वन्द्रम् अग्रहीत्। अत्र वाल्मीकि—

इत्यसौ विलपन् दीन प्रस्विन्नमुखपङ्कज.।
पादावुपेत्य रामस्य प्रापतद् भरतो वशी॥
दु.खाभितप्तो भरतो राजपुत्रो महाबल।
उक्त्त्वार्येति सकृद्दीन. पुनर्नोवाच किञ्चन॥
वाष्पापिहितकण्ठो हि रामं प्रेक्ष्य यशस्विनम्।
आर्येत्येवं समाभाष्य व्याहर्त्तुन शशाक स॥ इति । २।१०८।३५-३७ ।

८। तृषार्त्ता गौर्यथा जलं प्रति गच्छति एव मातरो राघव प्रति जग्मु। रा० ।
९ । साश्रु यथा तथा ववन्दे। सा पुत्रमालिङ्ग्यभर्तृवियोगस्मरणेनातीव दु खिता आसीदिति शेष। रा० ।
स्वमातरं कौशल्यामित्यर्थ। पादयोरिति तस्या इति शेष।

इतराश्च¹⁶¹⁶तथा नत्वा जननी रघुनन्दनः।
ततः समागतं दृष्ट्वा¹⁶¹⁷वशिष्ठमुनिपुङ्गवम्¹⁶¹⁸॥ १० ॥

साष्टाङ्ग¹⁶¹⁹प्रणिपत्याऽऽह धन्योऽस्मीति पुन पुन।
यथार्हमुपवेश्याऽऽह सर्वानेव रघूद्वह॥ ११ ॥
पिता मे कुशली किं वा मां किमाहातिदुःखित^(·)॥ १२ ॥

वशिष्ठस्तमुवाचेद पिता ते रघुनन्दन।
त्वद्वियोगाभितप्तात्मा त्वामेव परिचिन्तयन्।
राम रामेति सीतेति लक्ष्मणेति ममार ह॥ १३ ॥

शुत्वा तत् कर्णशूलाभ गुरोर्वचनमञ्जसा।
हा हतोऽस्मीति पतितो रुदन् राम सलक्ष्मणः॥ १४ ॥

         *  

१३ । नरो० । त्वद्वियोगेन त्वद्विच्छेदेन अभितप्त आत्मा मनो यस्य स तथा।
१४ । नरो० । कर्णशूलाभ श्रुत्यतिदुखावहमित्यर्थ। अञ्जसा तथ्यमित्यर्थ।

         *  

१० । इतरा अन्याश्च सुमित्राद्या जननीस्तथा साश्रु एव नत्वा।
११ । धन्योऽस्मि त्वद्दर्शनादिति भावः। यथार्हं यथायोग्यम्। रा० ।
साष्टाङ्गमिति।

पद्भ्यांकराभ्यां जानुभ्यामुरसा शिरसा दृशा।
वचसा मनसा चेति प्रणामोऽष्टाङ्ग ईरित॥

( ‘वङ्गवासी’ मुद्रिततन्त्रसार· १५० पृ० )

इत्येतल्लक्षणलक्षितेन अङ्गाष्टकेन सह वर्त्तमान यथा स्यात् तथा प्रणिपत्य अष्टावङ्गानि भूमौ पातयित्वा नमस्कृत्येत्यर्थ।
१२ । पिता मे कुशलीति प्रश्न। स्ववियोगे कुशलमसंभाव्यमित्याशयेनाऽऽह—किं वेति। तथैव सम्भावनयाह—अतिदुखित प्राणवियोगजनकपीडया पीडित किमाह। रा० ।
१३ । अत्र वशिष्ठेन दशरथोपरतिवृत्तान्तवर्णनम्। वाल्मीकीये भरतेनैव। भरतमुखेन वाल्मीकेर्वा वैशिष्ट्यम्—

त्वामेव शोचस्तव दर्शनेप्सुस्त्वय्येव सक्तामनिवार्य बुद्धिम्।
त्वया विहीनस्तव शोकरुग्णस्त्वदर्थमेवास्तमित पिता न॥ इति । २।१०९।७० ।

आर्य राज्यं परित्यज्य कृत्वा कर्म सुदुष्करम्।
गत स्वर्गं महाराज पुत्रशोकाभिपीडित॥ इति च । २।११०।५ ।

१४ । कर्णशूलाभं कर्णयो शूलरोगतुल्यम्। रा० ।

ततोऽनु रुरुदुः सर्वा मातरश्च तथाऽपरे।
हा तात मां परित्यज्य व गतोऽसि घृणाकर¹⁶²⁰।
अनाथोऽस्मि महाबाहो मां को वा पालयेदितः¹⁶²¹॥ १५ ॥

सीता व लक्ष्मणश्चैव विलेपतुरतो भृशम्।
वशिष्ठ शान्तवचनैः शमयामास¹⁶²² तां शुचम्॥ १६ ॥

ततो मन्दाकिनीं गत्वा स्नात्वा¹⁶²³ ते वीतकल्मषा’।
राज्ञे ददुर्जल तत्र¹⁶²⁴ सर्वे ते जलकाङ्क्षिणे॥ १७ ॥

पिण्डान्निर्वापयामास रामो लक्ष्मणसंयुत।
इङ्गुदीफलपिण्याकरचितान् मधुसंप्लुतान्¹⁶²⁵॥ १८ ॥

१८ । नरो० । निर्वापयामास निरुवापेत्यर्थः। लक्ष्मणसयुतो लक्ष्मणसहकृत। इङ्गुदीफलञ्च पिण्याकश्च ताभ्या रचितास्तान् तथा। इङ्गुदी ‘जियापुता’ इति ख्याता। पिण्याक^(·) फलविशेष (?)। मधुसप्लुतान् मधुसिक्तान्। वाल्मीकिकृतरामायणे अयोध्याकाण्डे (२।४१।१०) दशरथशापाद् भरतेन कृतस्यापि पिण्डदानस्याकृतत्वात् श्रीरामस्य पुनस्तत्करणमिति नास्ति विरोध।

*

अञ्जसा झटिति। ‘स्राग्झटित्यञ्जसाह्नायद्वाड्मड्क्षुसपदि द्रुते’ इत्यमरः। उत्थाय इति शेष।
१५ । ततोऽनु तत परमित्यर्थ।सर्वा मातर. तथा अपरे भरतेन सहागता’ पौरजनप्रभृतय इत्यर्थ, रुरुदु। घृणाकर दयासमुद्र।रा० ।

हा तात इत्यादि रामपरिदेवनम्। इत अत पर तव लोकान्तरप्रस्थानानन्तरमित्यर्थ। पालकस्य तवाभावे अन्य· क पालयेदित्याशय। घृणाकर घृणाया आकर करुणाधार। अथवा घृणां करोतीति घृणाकरस्तस्य सम्बोधनम्, करुणाकारिन्। ‘जुगुप्साकरुणे घृणा’ इत्यमर।
१६ ।शान्तवचनै पूर्वराजवियोगचरित. ससारानित्यताप्रतिपादकैर्वचनैस्तत्त्वज्ञानोपदेशैश्च। रा० ।

अतो रामक्रन्दनादप्यधिकमित्यर्थ। शान्तवचनैसान्त्वनावाक्यै।

१८ । इङ्गुदी तापसतरु.।

वयं यदन्नाः¹⁶²⁶ पितरस्तदन्नाः स्मृतिनोदिताः¹⁶²⁷।
इति¹⁶²⁸ दुःखाश्रुपूर्णाक्षः पुनः स्नात्वा गृह ययौ॥ १९ ॥

सर्वे रुदित्वा सुचिरं स्नात्वा जग्मुस्तथाश्रमम्¹⁶²⁹।
तस्मिंस्तु दिवसे सर्वे उपवास प्रचक्रिरे॥ २० ॥

तत परेद्युर्विमले स्नात्वा मन्दाकिनीजले।
उपविष्टं समागम्य भरतो राममब्रवीत्॥ २१ ॥

राम राम महाभाग स्वात्मा¹⁶³⁰नमभिषेचय¹⁶³¹।
राज्य पालय पित्र्य¹⁶³² ते ज्येष्ठस्त्व मेपिता यथा¹⁶³³।
क्षत्रियाणामयं धर्मो यत् प्रजापरिपालनम्¹⁶³⁴॥ २२ ॥

                    *

१९ । ननु राजायोग्यमेतत्तत्राऽऽह—वयमिति। रा० ।

वाल्मीकीयेऽपि—

ततो मन्दाकिनीतीरे शुचौ देशे नराधिप।
पितुर्व्यवर्त्तयच्छ्रीमान् निवाप श्रातृभिः सह॥
ऐङ्गुद बदरोन्मिश्र पिण्याकं दर्भसस्तरे।
न्युप्य राम सुदु खार्त्त इढ वचनमब्रवीत्॥
इदं भुङ्क्ष्व महाराज प्रीतो यदशना वयम्।
यदन्न पुरुषो नून तदन्ना पितृदेवता॥ इत्यादि । २ । १११।३४-३६ ।

सद्य^(·) श्रुतपितृवियोगवार्त्तस्य श्रीरामस्य पिण्डदानाधिकारमाश्रित्याऽऽह वाल्मीकि टीकायां तिलक—‘न च यदा कदाचित् पितुर्मरणश्रवणे पुत्रस्य दशाहाशौचतायाः स्मृतिषूक्तत्वेन कथं कृतक्रियस्य पितु प्रथमदिन एव पिण्डदानमिति वाच्यम्, तस्या^(.) स्मृते क्षत्रियेतरविषयत्वात् कलिविषयत्वाद्वा न दोष·।’ इति।

२२ । पित्र्य पितुरागतम्। यथा पिता ज्येष्ठस्त्व मे तथा पितृसदृश। एवञ्च पितरिजीवति यथा राज्यानधिकारस्तथा त्वयि जीवत्यपीति भाव। रा० ।

इष्ट्वा यज्ञैर्बहुविधैःपुत्रानुत्पाद्य तन्तवे¹⁶³⁵।
राज्ये पुत्र समारोप्य गमिष्यसि ततो¹⁶³⁶ वनम्॥ २३ ॥

इदानीं वनवासस्य कालो नैव प्रसीद मे।
मातुर्मे दुष्कृत¹⁶³⁷ किञ्चित् स्मर्तुं नार्हसि पाहि न’॥ २४ ॥

इत्युक्ता चरणौ भ्रातु शिरस्याधाय भक्तित।
रामस्य पुरत साक्षाद्दण्डवत्¹⁶³⁸ पतितो भुवि॥ २५ ॥

उत्थाप्य राघव शीघ्रमारोप्याङ्केऽतिभक्तित’।
उवाच भरत राम’ स्नेहार्द्रनयन’ शनै।
शृणु वत्स प्रवक्ष्यामि त्वयोक्त यत्तथैव तत्॥ २६ ॥

किन्तु मामब्रवीत्तातो नव वर्षाणि पञ्च च।
उषित्वा दण्डकारण्ये पुर पश्चात् समाविश।
इदानीं भरतायेद राज्य दत्त मयाऽखिलम्॥ २७॥

तत¹⁶³⁹ पित्रैव सुव्यक्त राज्य दत्त¹⁶⁴⁰तवैव हि।
दण्डकारण्यराज्य मेदत्त¹⁶⁴¹पित्रा तवैव च।
अत पितुर्वच¹⁶⁴² कार्यमावाभ्यामतियत्नत॥ २८ ॥

              *

२३ । नरो० । तन्तवे सन्तानाय।
२५ । नरो० । पुरतोऽग्रे साक्षादिति यावत्। साक्षाद्दण्डवत् प्रत्यक्षदण्डवत्, साक्षादित्यतेनदण्डप्रतिनिधिरन वारित।
२७ । नरो० । शनैरद्भुतम्।

              *  

२३ ।तन्तवे वंशाविच्छेदाय। रा० ।
२६ । अतिभक्तित भरतस्येति शेष। स्नेहार्द्रनयन स्नेहस्निग्धनेन स तन्मुखमवलोक्य उवाच इत्याशय।
२७ । त्वदुक्त तथैव सत्यमेव। तथाऽपि पित्राज्ञापालन मे आवश्यकमितीत्याह—किन्त्विति। नव पञ्च चतुर्दश। रा० ।
२८ । अतियत्नत पितृवचनकर्तव्यत्वे हेतुमाह—पितुरिति। स्वतन्त्र स्वच्छाचार। रा० ।

पितुर्वचनमुल्लङ्घ्यस्वतन्त्रो यश्च वर्त्तते।
स जीवन्नेव मृतको देहान्ते निरयं व्रजेत्।
तस्माद्राज्य प्रशाधि त्व वयं दण्डकपालकाः॥ २६ ॥

भरतस्त्वब्रवीद्राम कामुको मूढधी^(·) पिता।
स्त्रीजितो भ्रान्तहृदय उन्मत्तो यदि वक्ष्यति।
तत्¹⁶⁴³ सत्यमिति¹⁶⁴⁴ न ग्राहा भ्रान्तवाक्य यथा सुधी॥ ३०॥

श्रीराम उवाच—

न स्त्रीजित. पिता ब्रूयान्न कामी नैव¹⁶⁴⁵ मूढधी।
पूर्व प्रतिश्रुत तस्यै सत्यवादी ददौ भयात्॥ ३१ ॥

असत्याद् भीतिरधिका महती¹⁶⁴⁶ नरकादपि।
करोमीत्यहमप्येतत् सत्य तस्यै¹⁶⁴⁷ प्रतिश्रुतम्॥ ३२ ॥

*  

३० । नरो० । मूढा विवेकशून्या धीरन्त करण यस्य स तथा। यद्वा मूढा विपरीता धीर्बुद्धिर्यस्य स तथा। उन्मत्त उन्मत्तवत्। कामुकत्वात् स्त्रीजितत्वम्, स्त्रीजितत्वाद् भ्रान्तहृदयत्वम्, भ्रान्तहृदयत्वाद् मूढधीत्वमिति। यथा सुधीर्न गृह्णातीति शेष।
३१ । नरो० । पिता मूढधी सन्नैव ब्रूयाद् यतो न स्त्रीजित। स्वीजितत्वमिति चेत्तत्राऽऽह—न कामीति। तदेवोपपादयति–पूर्वमिति। भङ्गादिति शेष। कथं न तस्य भयात् प्रतिज्ञाभङ्गजादिति शेषः।
३२ । नरो० । नन्वसत्यवादित्वभीत्या पूर्व प्रतिश्रुत राजा निरूढवान्, त्वं कथमेतत् कर्म करोषीत्यत आह—असत्याद् भीतिरित्यादि। नन्वसत्य किं करिष्यति, तस्मात् कुतो भयमित्यत आह—महती नरकादपीति। नरकजनकत्वादसत्याद्भयमिति भाव। इतिशब्दोऽत्र हेतौ।
३० \। कामुकत्वादेव मूढधी। यदि वक्ष्यति यद वक्ष्यतीत्यर्थ। सुधी पुरुषो यथा भ्रान्तवाक्यं सत्यमिति न गृह्णाति तथा त्वयोक्तविशिष्टपितृवाक्य न ग्राह्यमित्यर्थ। रा० ।
३१ । ब्रूयात् उक्तवानित्यर्थ। नञ्त्रयम् एकैकमपि तत्रासम्भवि किं पुन समुदितमिति बोधयितुम्। प्रतिश्रुत प्रतिज्ञातम्। भयात् प्रतिज्ञाभङ्गभयात्। रा० ।
३२ । यतो महतां नरकादप्यधिका असत्याद् भीति·, तेषा फलतोऽप्युपाये अतिभयमित्यर्थ। रा० ।

कथ वाक्यमह¹⁶⁴⁸ कुर्यामसत्य राघवोऽपि¹⁶⁴⁹ सन्।
इतीरितं¹⁶⁵⁰ समाकर्ण्य रामस्य भरतोऽब्रवीत्॥ ३३ ॥

तथैव¹⁶⁵¹ चीरवसनो वने वत्स्यामि सुव्रत।
चतुर्दश समास्त्वन्तु राज्यं कुरु यथासुखम्॥ ३४ ॥

श्रीराम¹⁶⁵² उवाच—

पित्रा दत्त तवैवैतद्राज्य महा वनं ददौ।
व्यत्ययं यद्यह कुर्यामसत्य पूर्ववत् स्थितम्॥ ३५ ॥

भरत उवाच—

अहमप्यागमिष्यामि सेवे त्वां लक्ष्मणो यथा
नो चेत् प्रायोपवेशेन त्यजाम्येतत् कलेवरम्॥ ३६ ॥

                   *

३३ । नरो० । राज्यपालनासमर्थस्य मम प्रार्थनया यदि राज्यपालनं स्वीकरोषि, तदा त्वां पापं न स्पृशेदिति चेत्तत्राऽऽह—कथमित्यादि। रघुवशस्यासत्यवादित्वमेव महान् दोष इति भाव।श्रीरामेण इत्युक्ते भरत किमब्रवीदित्यपेक्षायामाह—इतीरितं समाकण्येत्यादि।
३४ । नरो० । चीरं वस्त्रखण्ड वसनमाच्छादनं यस्य स तथा। यस्य प्रतिनिधिना यत् कृत तस्यैव तत् कृतं भवतीति मम वनवासेनैव तत्र वनवाससिद्धिर्भविष्यतीत्यभिप्रायः।
३५ । नरो० । तत श्रीराम किमब्रवीदित्यपेक्षायामाह—पित्रेत्यादि। व्यत्ययं विपर्ययम्। ददौ स एवेति शेष। सत्यपालने यदि सामर्थ्य न स्यात्तदैव त्वद्वारा सत्यपालन स्यादिति भावः।
३६ । नरो० । तदनन्तर भरत किमब्रवीदित्यपेक्षायामाह—अहमपीत्यादि। प्रायाय मृत्युजनकाननाय उपवेश प्रायोपवेश, तेन प्रायोपवेशेन।

                   *  

३३ । अहमपि राघव एव सन् तस्यै कैकेय्यै सत्यं ‘करोमि वनवासादिकमित्येतत् प्रतिश्रुत वाक्यं कथमसत्यं कुर्यामित्यर्थं। रा० ।
३४ । तथैव त्वत्प्रतिनिधितया त्वदुवदेवेत्यर्थ। रा० ।
३६ । प्रायोपवेश—प्राय सन्नप्रासवत्यनशने। सन्न्यास सम्यग् न्यास^(·) आत्यन्तिकत्यागस्तद्युक्तेऽनशने। ‘सन्नप्रासवत्यनशने पुमान् प्राय’ इत्यमर। तदर्थमुपवेश उपवेशनम्, रामस्य राज्यग्रहणास्वीकारे भरतस्य प्राणपरित्यागार्थं सन्न्यासपूर्वकमनशनेनोपवेशनमित्यर्थ’। यद्वाप्रायो मरण तदर्थमुपवेश, ‘प्रायश्चानशने मृत्यौ प्रायो बाहुल्यतुल्ययोः’ इति विश्व’।

इत्येवं निश्चय कृत्वा दर्भानास्तीर्य चाऽऽतपे¹⁶⁵³।
मनसाऽपि¹⁶⁵⁴ विनिश्चित्य प्राङ्मुखोपविवेश¹⁶⁵⁵ सः॥ ३७ ॥

भरतस्यातिनिर्बन्धं¹⁶⁵⁶ दृष्ट्रा रामोऽति¹⁶⁵⁷विस्मितः।
नेत्रान्तसंज्ञां गुरवे चकार रघुनन्दनः॥ ३८ ॥

एकान्ते भरतं प्राह वशिष्ठो ज्ञानिनां वर।
वत्स गुह्य शणुष्वेद मम वाक्यात्¹⁶⁵⁸ सुनिश्चितम्॥ ३६ ॥

       *

३७ । नरो० । इत्युक्ता भरत·किं विहितवान् इत्यपेक्षायामाह—इत्येवं निश्चय कृत्वेति। आतपे छायारहितस्थले। प्राङ्मुखोपविवेश इत्यत्र सन्धिरार्ष.।
३८ । नरो० । तत श्रीराम· किं कृतवान् इत्यपेक्षायामाह—भरतस्यातिनिर्बन्धमित्यादि। अतिनिर्बन्धम् अतिनिश्चयम्। नेनान्तसज्ञाम् अपाङ्गार्थसूचनामित्यर्थ। नेत्रान्तशब्दसमभिव्याहारसत्वे ‘संज्ञा शब्दोऽत्र हस्तादिकरणकार्थसूचनारूपस्य स्वार्थस्यैकदेशेऽर्थसूचनायां निरूढलाक्षणिक। या वक्तुरन्याङ्गवारणाय नेत्रान्तेत्युक्तम्।
३९ । नरो० । श्रीरामेण नेत्रान्तेन प्रयोजन बोधित सन् वशिष्ठ किमुक्तवानित्यपेक्षायामाह—वत्सेत्यादि।

३७ । निश्चय कृत्वोवाचेति शेष·। आतपे इत्यनेन सर्वथा जीविताशापरित्याग। प्राङ्मुखे उपविवेश। सन्धिरार्ष। रा० ।
३८ । नेन्त्रान्तसंज्ञां नेत्रान्तेन अस्योत्थापन कुर्विति सूचनाम्। रा० ।
३९ । अत्र प्राप्तेङ्गितेन वशिष्ठेन रामस्य परब्रह्मत्वख्यापनपुरसरं प्रायोपवेशनत. प्रतिनिवर्त्तयितुं भरताय वाक्प्रबोधादिकम्। वाल्मीकीये नैतदेवम्, न च तत्र रामेङ्गितम्, न वा प्रतिनिधीभूतस्य गुरोस्ताहग्रामतत्त्वप्रकटन गौरवावहम्। तत्र रामवाक्येनैव भरतस्य प्रायोपवेशभङ्ग। तथा च—

पुनरुक्तं ब्रवीमि त्वां भरत प्रतिगम्यताम्।
इहावश्य हि वस्तव्य प्रतिज्ञां रक्षता मया॥
शापित खल्वसि मया किमर्थमवलम्बसे।
सम्यगूचुरिमे सर्वे सुहृदो नो हितैषिण॥
किमस्मांस्ते परिक्लिश्य भरत प्रतिगम्यताम्।
महार्णव शोषयितुं भवेच्छक्यो नदीपति॥

रामो नारायणसाक्षाद् ब्रह्मणा याचित’¹⁶⁵⁹ पुरा।
रावणस्य वधार्थाय जातो दशरथात्मजः॥ ४० ॥
योगमायाऽपि सीतेति जाता जनकनन्दिनी।
शेषोऽपि लक्ष्मणो जातो राममन्वेति सर्वदा।
रावण हन्तुकामास्ते गमिष्यन्ति न संशय॥ ४१ ॥

४० । नरो० । असत्यबोधवारणाय साक्षादित्युक्तम्।
४१ । नरो०। योगमायाऽपि अचिन्त्यशक्तिरेवेत्यर्थ। शेषोऽपि अनन्त एवेत्यर्थः।

•          *
  

•                 * **
  

विन्ध्यो वा वसुधाकीर्ण. शक्यश्चालयितु क्षिते।
अहन्तु शासनं वीर न करिष्येऽनृतं पितु.॥
एतच्च प्रतिजानामि सत्येन च शपाम्यहम्।
एतच्चैवोभयं श्रुत्वा सम्यक् संपश्य राघव॥
एव तद्वचन श्रुत्वा भरत पार्थिवात्मज।
वर्णवदनो भूत्वा पर दैन्यमुपागत॥
सदर्भशयनात्तस्मादुत्थाय भरतस्तदा।
उपस्पृश्योदक वीरो वाक्यमेतदुवाच ह॥ इति । २।१२१।४-१०

स्वदेशप्रत्यागमनप्रवृत्तिस्तु तन्त्राऽऽगतानां मुनीनामुपदेशपरम्परया रामस्योत्तेजकवाक्येन च। तथा च—

ततो मुनिगणा सर्वं दशग्रीववधैषिण।
भरत राजशार्दूलमूचुस्ते ख-गता वच॥
कुले जात महाप्राज्ञ महावृत्त महायश.।
ग्राह्यं रामस्य वचनं पितरं यद्यवेक्षसे॥
तेनानृनमिम रामं वयमिच्छामहे पितुः।
सत्यप्रतिज्ञ कैकेय्या स्वर्गस्थं पितरञ्च ते॥ इत्यादि। २।१२२।४-६ ।

•                      * 
  

भरतप्रतिगमनाय पुनरपि राम—

शापितोऽसि मया वीर सीतया लक्ष्मणेन च।
न च त्वामभिभाषे यद्ययोध्यां न गच्छसि॥ इति । २।१२३\।१० ।

एवमुक्तवति रामे अयोध्यां प्रतियास्यन् भरत.—

एवमुक्तस्तु भरत. प्रमृज्याहतं मुखम्।
पूर्वमुक्त्वा प्रसीदेति राघव स ततोऽब्रवीत्॥
अलं शप्तेन यास्यामि यद्येवं परितप्यसे।
अह हि जीवितेनापि प्रिय कुर्यां तव प्रभो॥ इति २।१२३।११-१२ ।

कैकेय्या वरदानादि यद्¹⁶⁶⁰ यन्निष्ठुरभाषणम्।
सर्वं देवकृतं¹⁶⁶¹ नो चेदेवं सा भाषते¹⁶⁶² कथम्॥ ४२ ॥

तस्माच्यजाऽऽग्रह तात रामस्य विनिवर्त्तने।
निवर्त्तस्व महासैन्यैर्मातृभि^(·)¹⁶⁶³ सहित पुरम्।
रावणं सकुल हत्वा शीघ्रमेवाऽऽगमिष्यति॥ ४३ ॥

इति श्रुत्वा गुरोर्वाक्यं भरतो विस्मयान्वित।
गत्वा समीप रामस्य विस्मयोत्फुल्ललोचनः॥ ४४ ॥

पादुके देहि राजेन्द्र राज्याय तव पूजिते¹⁶⁶⁴।
तयो’ सेवां करोम्येव¹⁶⁶⁵ यावदागमनं तव॥ ४५ ॥

इत्युक्त्वापादुके दिव्ये योजयामास पादयो’।
रामस्य ते ददौ रामो भरतायाति¹⁶⁶⁶भक्तित॥ ४६ ॥

  *  

४२ ।नरो० । वरयोर्दान येन तदादिर्यस्य तत्तथा। नो चेदेव सा भाषते कथमिति अन्त प्रविष्टदेवताप्रेरणं विना सा एव न भाषेतेत्यर्थ।
४३ ।नरो० । उपसंहरति—तस्मादिति।
४४ । नरो । श्रीरामस्य परमात्मत्वेन ज्ञानसत्वेऽपि इदानीं तस्य रावणवधार्थं जन्मश्रवणात्, योगमायात्वेन सीताया ज्ञानात्, शेषत्वेन लक्ष्मणस्य ज्ञानात्, कैकेय्या निष्ठुर-वचनस्य देवकृतत्वश्रवणाच्च भरतस्य विस्मय।

  *  

४५ । राज्याय राज्यपालनसामर्थ्यलाभाय। रा०

पादुकोपस्थितिर्वाल्मीकीये आकस्मिकी।तत्राकारणोपस्थितस्य पादुकायुगलस्य भरतेन रामपादे परिधापनम्, वशिष्ठेन तयोर्ग्रहगोपदेश.। तथा च—

एतस्मिन्नन्तरे शिष्या शरभङ्गस्य धीमत।
उपायनमनुप्राप्ता गृहीत्वा कुशपादुके॥
ते गृहीत्वा तु भरत पादुके मुनिनाहृते।
राघवस्याऽऽशु पादाभ्यामददत् कुशपादुके॥
अब्रवीच्च तदा वाक्यं जनौघे^(·) परिवारित।
वशिष्ठो वाक्यकुशलो दैन्यं हर्षञ्च वर्द्धयन्॥
अधिरोप्याऽऽर्यपादाभ्यामिमे गृह्णीष्व पादुके।
एते हि सर्वलोकस्य योगक्षेमं करिष्यत॥ इत्यादि । २।१२३।१६, १८-२० ।

गृहीत्वा पादुके दिव्ये भरतो रत्नभूषिते।
रामं पुन. परिक्रम्य प्रणनाम पुन’ पुन’।
भरत पुनराहेदं भक्त्या गद्गदया गिरा॥ ४७ ॥

नवपञ्चसमान्ते¹⁶⁶⁷ तु प्रथमे दिवसे यदि।
नाऽऽगमिष्यसि चेद्राम प्रविशामि¹⁶⁶⁸ महानलम्¹⁶⁶⁹ ॥ ४८ ॥

बाढमित्येव तं रामो भरतं सन्न्यवर्त्तयत्।
ससैन्य’ सवशिष्टश्च शत्रुघ्नसहित. सुधीः।
मातृभिर्मन्त्रिभि. सार्द्धं गमनायोपचक्रमे॥ ४६ ॥

कैकेयी राममेकान्ते ब्रुवन्नेत्रजलाकुला¹⁶⁷⁰।
प्राञ्जलि’ प्राह हे राम तवराज्याभिघातनम्¹⁶⁷¹॥ ५० ॥

कृतं मया दुष्टधिया¹⁶⁷² मायया¹⁶⁷³ ते विमोहिता।
क्षमस्व मम दौरात्म्य क्षमासारा हि साधव॥ ५१ ॥

              *

४७ । नरो० । गद्गदया गिरा काकूत्येत्यर्थ।
५० । नरो० । तदानीं कैकेयी कीदृशी सती किमर्थं किमब्रवीदित्यपेक्षायामाह—कैकेयी राममेकान्ते इत्यादि। एकान्ते निर्जने। ब्रुवद्दु^(·)खं प्रकटयत् नेत्रजलं यस्या सा तथा। प्रकृष्टोऽञ्जलिर्यस्या सा तथा।
५१ । नरो० । यतस्ते तव मायया विमोहिता अतो दुष्टधिया मया तव राज्यविघातनं कृतमित्यन्वयः। क्षमस्व सहस्व, दौरात्म्यं दुश्चारित्र्यम्। अर्थान्तरन्यासमाह—क्षमासारा हि साधव इति। क्षमासाराः क्षमाप्रधाना इत्यर्थं।

             *  

५० । स्रवन्नेत्रजला सती आकुला कृतापराधत्वादतिव्याकुलेत्यर्थ। राज्य विघातनंसराज्यविघात। रा० ।
अनत्यमिदं कैकेयीविनिवेदन वाल्मीकीये नास्ति।

५१ । मायामोहितचेतसेत्यनेन वस्तुतो ममापराध एव नेति सूचितमङ्गीकृत्यापि स्वापराधमाह— क्षमस्वेति। क्षमैव सार सर्वगुणप्रधानं येषामित्यर्थः। रा० ।

त्वं साक्षाद्विष्णुरव्यक्त’ परमात्मा सनातन’।
मायामानुषरूपेण मोहयस्यखिलं¹⁶⁷⁴ जगत्॥ ५२ ॥

त्वयैव प्रेरितो लोकः कुरुते साध्वसाधु वा।
त्वदधीनमिदं विश्वमस्वतन्त्रं करोति किम्॥ ५३ ॥

यथा कृत्रिमनर्तक्यो नृत्यन्ति कुहकेच्छया।
त्वदधीना तथा माया नर्तकी बहुरूपिणी॥ ५४ ॥

             *  

५२ ।नरो० । स्तुतिं विना कस्यापि प्रसादो न भवेदिति हृदि कृत्वा श्रीरामं स्तौति—त्वं साक्षाद्विष्णुरित्यादिना। य सनातन अनादिरव्यक्तश्चक्षुराद्यगोचर परमात्मा स त्वमेव, यश्च साक्षाद्विष्णु. प्रत्यक्षनारायण^(·) सोऽपि त्वमेवेत्यर्थः। तर्हि परमेश्वरत्वेन मां सर्वे जना कथं न जानन्तीति चेत्तत्राऽऽह— मायामानुषरूपेणेत्यादि। मोहयसि स्वस्मिन् मानुषबुद्धि कारयसीत्यर्थ।

५३ । नरो० ।लोकस्य यत् सुकर्मकुकर्माचरणं तत्र त्वत्प्रेरणैव कारणमित्याह—त्वयैवेत्यादिना। मत्प्रेरणामुल्लङ्घ्.सुकर्मैव कथ न करोतीति चेत्तत्राऽऽह—त्वदधीनमिति। त्वदधीनत्वादिदविश्व स्वातन्त्र्येण किमपि कर्त्तुं न शक्नोतीत्यर्थं।

५४ । नरो० । ननु मायाधीनत्वात् तत्प्रेरणयैव साधुन्यसाधुनि च कर्मणि लोक·प्रवर्त्तते, कुतो मत्प्रेरणयेत्यत आह—यथेत्यादि। कृत्रिमनर्त्तक्य इति कृत्रिमाश्चता नर्तक्यश्चेति विग्रह।कुहको नृत्य (?) कारयिता तस्येच्छया। मायाया जगदाकारेण परिणममानत्व पर्यालोच्य बहुरूपिणीत्युक्तम्। यद्वा मायैव श्री-भारतीत्यादिस्त्रीरूपेणाविर्भवतीति पर्यालोच्य बहुरूपिणीत्युक्तम्। तवाधीनाया मायाया अधीनो लोकस्तवाधीनो भवत्येवेति त्वत्प्रेरणयैव कर्मणि प्रवर्त्तते इति भाव।

             *

५२ । सम्प्रति मायापगमं ध्वनयति—त्वमिति। नन्वहं मनुष्यो न परमात्मेति चेत्तन्नाऽऽह—मायेति। एषा ते मायैवेति भाव। रा० ।
५३ । त्वयैवेति। तस्मादन्तर्याम्येव त्वमिति भावः । एवं त्वत्प्रेरणयैव तथा कृतवत्या मे नापराध इति ध्वनि·। तदेवोपपादयति—त्वदिति। स्वतोऽस्वतन्त्रं स्वत्प्रेरणां विना किं करोति न किमपि करोतीति भाव। रा० ।
५४ । कुहको विस्मापक^(·), गुप्ततया तत्सूत्रचालनेन तन्नर्तनाद विस्मयोत्पादक इति भाव। त्वदधीनेति। अनेन मायायास्तत्कार्यस्यातिजडत्वं सूचितम्। रा० ।

त्वयैव प्रेरिताऽहञ्च देवकार्यं करिष्यता¹⁶⁷⁵।
पापिष्ठ¹⁶⁷⁶पापमनसा कर्माऽऽचरमरिन्दम¹⁶⁷⁷॥ ५५ ॥

अद्य प्रतीतोऽसि मम देवानामप्यगोचरः।
पाहि विश्वेश्वरानन्त जगन्नाथ नमोऽस्तु ते॥ ५६ ॥

छिन्धि स्नेहमयं पाशं पुत्रवित्तादिगोचरम्¹⁶⁷⁸।
त्वज्ज्ञानामलखड्गेन¹⁶⁷⁹ त्वामहं शरणं गता॥ ५७ ॥

कैकेय्या वचनं श्रुत्वा राम^(·) सस्मितमब्रवीत्।
यदाह¹⁶⁸⁰ मां महाभागे नानृतं¹⁶⁸¹ सत्यमेव तत्॥ ५८ ॥

मयैव प्रेरिता वाणी तव वक्त्राद् विनिर्गता।
देवकार्यार्थसिद्ध्यर्थमत्र दोष’ कुतस्तव॥ ५६ ॥

गच्छ¹⁶⁸² त्वं¹⁶⁸³ हृदि मां नित्य भावयन्ती दिवानिशम्।
सर्वत्र विगतस्नेहा मद्भक्त्यामोक्ष्यसेऽचिरात्॥ ६० ॥

---

              *

५५नरो० । उपसंहरति—त्वयैवेत्यादिना ।

५६ ।नरो० । पूर्वं कथ न ज्ञात इति चेत्तत्राऽऽह—देवानामप्यगोचर इति। विश्वेश्वर विश्वनियन्त, अनन्त देशकालाद्यपरिच्छिन्न, जगन्नाथ जगत्पते।
५९ । नरो० । न च ‘एतस्मिन्नन्तरे देवा दैवी वाणीमचोदयन् ( २।२1४० श्लो० ) इत्यनेन ‘मयैव प्रेरित वाणी तव वक्ताद्विनिर्गते’ त्यस्य विरोध इति वाच्यम्, श्रीरामेण स्वांशभूतदेवै सह आत्मनोऽभेदस्याङ्गीकारात्। देवकार्यार्थसिद्धार्थमिति देवानां यत् कार्य

             *  

५५ । नन्वेवं दुखफलक त्वत्प्रेरणं मया कथ कर्तव्यम्, तन्त्राऽऽह—देवकार्यं करिष्यति।
५६ । मम मया। शेषे षष्ठी। प्रतीतोऽसि वास्तवस्वरूपेण ज्ञातोऽसि। इदमपि स्वत्प्रसादादेवेति भाव। अन्यथा देवानामप्यविषयस्य कथं मज्ज्ञानविषयता स्यादिति भाव.। अतः प्रार्थयते—पाहीति। रा० ।
५७ । पुत्रवित्तादिविषयस्नेहरूप पाशमित्यर्थ। रा० ।
६० । मद्भक्त्या सर्वविषयेषु स्नेहत्यागपूर्वकमहर्निश मदभावनमेव मद्भक्ति’, तया। रा० ।

अहं सर्वत्र समदृग् द्वेष्योवा प्रिय एव वा।
नास्ति मे कल्पकस्येव¹⁶⁸⁴ भजतोऽनुभजाम्यहम्॥ ६१ ॥

मन्मायामोहितधियो हे¹⁶⁸⁵ अम्ब मनुजाकृतिम्।
सुखदुखाद्यनुगतं जानन्ति न तु तत्त्वत^(·)॥ ६२ ॥

दिष्ट्या मद्गोचर¹⁶⁸⁶ ज्ञानमुत्पन्न ते भवापहम्¹⁶⁸⁷।
स्मरन्ती तिष्ठ भवने लिप्यसे न च¹⁶⁸⁸ कर्मभि^(·)॥ ६३ ॥

इत्युक्ता सा परिक्रम्य राम¹⁶⁸⁹ सानन्दविस्मया।
प्रणम्य शतशो भूमौ ययौ गेह मुदाऽन्विता॥ ६४ ॥

---

  *  

रावणवधादिरूपम्, तस्य योऽर्थ· कारणं वनगमनादिरूपन्तस्य या सिद्धिस्तदर्थमित्यर्थ। देवानां कार्यं कर्तुं योग्यो यो रावणवधादिरूपोऽर्थं प्रयोजनं तस्य या सिद्धिस्तदर्थो वा।
६१ । नरो ० । समदृक्स्वं विवृणोति—द्वेष्य इत्यादिना।कल्पकस्य अनात्मनि देहादौआत्मत्वारोपकस्य, आत्मानात्मविवेकशून्यस्येति यावत्।
६२ । नरो० । ममाधीना माया मन्माया, तया मोहिता मत्स्वरूपावगाहनासमर्थीकृता धीर्येषां ते तथा। यद्वा मन्मायया मोहिता पिहिता धीर्बुद्धिर्येषां ते तथा। हे अम्ब हे मात^(·), मनुजस्येवाऽऽकृतिर्मूर्त्तिर्यस्य त तथा। अथवा मनुजाकृतिरिवाऽऽकृतिर्यस्य तं तथा। तत्त्वत स्वरूप याथार्थेन वा।
६४ । नरो० । सानन्दविस्मयेति श्रीरामप्रसादादानन्द, असावेव परमेश्वर इति विस्मय·।

  *  

६१ । मम रागद्वेषाभावान्मत्तो भयं माऽस्तु इत्याह—अहमिति। मम द्वेष्यो वा प्रियो वा नास्ति कल्पकस्येव, मायाविनो यथा स्वमायाकल्पितपदार्थेषु द्वेषप्रीतिराहित्यं स्वकल्पितत्वेन मिथ्यात्वनिश्वयात्, तथा ममापि सर्वत्र मिथ्यात्वनिश्वयात् न द्वेषरागाविति न मत्तस्ते भयमिति भाव। तथाऽप्ययं मे स्वभाव इत्याह—भजतोऽन्विति। अतो न वैषम्यनैर्घृण्ये। रा० ।

[ कल्पकस्येव कल्पवृक्षस्येव। गो० ]
६२ । न तु तत्त्वतोऽहं तादृश इति शेष^(·)। रा० ।
६३ । भवापहमित्यनेन भयान्तरस्यावकाश एव नेति सूचितम्। मां स्मरन्ती तिष्ठ मां जगत्प्रेरकत्वेन संस्मरन्ती तिष्ठ। एवञ्च स्वस्मिन् स्वतन्त्रत्वाभिमानापगमान्न कर्मभिलिप्यसे, सोऽभिमान एव कर्मलेपक इति भावः ।रा० ।

भरतस्तु सहामात्यैर्मातृभिर्गुरुणा सह।
अयोध्यामगमच्छीघ्रं राममेवानुचिन्तयन्॥ ६५ ॥

पौरजानपदान् सर्वानयोध्यायामुदारधीः¹⁶⁹⁰।
स्थापयित्वा यथान्यायं नन्दिग्रामं ययौ स्वयम्॥ ६६ ॥

तत्र सिंहासने नित्य पादुके स्थाप्य भक्तित·¹⁶⁹¹।
पूजयित्वा यथा¹⁶⁹² रामं गन्धपुष्पाक्षतादिभि।
राजोपचारै¹⁶⁹³रखिलै. प्रत्यहं नियतव्रत^(·)॥ ६७ ॥

फलमूलाशनो दान्तो जटावल्कलधारकः।
अध’शायी ब्रह्मचारी शत्रुघ्नसहितस्तदा॥ ६८ ॥

राजकार्याणि¹⁶⁹⁴ सर्वाणि यावन्ति पृथिवीतले।
तानि पादुकयोः सम्यङ्निवेदयति राघव^(·)॥ ६६ ॥

गणयन् दिवसान्येव¹⁶⁹⁵ रामागमनकाङ्क्षया।
स्थितो रामार्पितमना’ साक्षाद् ब्रह्ममुनिर्यथा॥ ७० ॥

रामस्तु चित्रकूटाद्रौ वसन् मुनिभिरावृतः¹⁶⁹⁶।
सीतया लक्ष्मणेनापि कञ्चित्¹⁶⁹⁷ कालमुपावसत्¹⁶⁹⁸॥ ७१ ॥

                  *

६७ । नरो ० । नियतव्रत कृतनियम.।
६८ । नरो० । नियतत्रतत्वं विवृणोति—फलमूलाशन इत्यादिना।

                   *  

६७ । स्थाप्य स्थापयित्वा। आर्षो ल्यप्। राजोपचारै राजयोग्यै पुष्पादिभि राममिव ते पूजयित्वेत्यर्थ। रा० ।
६८ । भरतस्यापि रामसमव्रतत्वमाह—फलेति। दान्तो जितेन्द्रियः। रा० ।
६९ । अत्र वाल्मीकि—

पादुके त्वभिषिच्याथ नन्दिग्रामे वसंस्तदा।
भरत’ शासनं सर्वं पादुकाभ्यां न्यवेदयत्॥ इति । २।१२७\।१८ \।

७० । ब्रह्ममुनिर्ब्रह्मर्षि। रा० ।
७१ । रामश्चित्रकुटाद्रौमुनिभि सीतया लक्ष्मणेनाऽऽवृतो वसन्नपि किञ्चित् कालमेवोपावसदित्यन्वय। एवेत्यस्याध्याहार, न बहुकालमित्यर्थ। रा० ।

नागराश्च सदा यान्ति रामदर्शनलालसाः।
चित्रकूटस्थित¹⁶⁹⁹ ज्ञात्वा सीतया लक्ष्मणेन च¹⁷⁰⁰॥ ७२ ॥

दृष्ट्वा तज्जनसम्बाध रामस्तत्याज तं गिरिम्।
दण्डकारण्यगमने कार्यमप्यनुचिन्तयन्॥ ७३ ॥

अन्वगात् सीतया भ्रात्रा ह्यत्रेराश्रममुत्तमम्।
सर्वत्र सुखसंवासं जनसम्बाधवर्जितम्॥ ७४ ॥

गत्वा मुनिमुपासीनं भासयन्तं तपोवनम्।
दण्डवत् प्रणिपत्याऽऽह रामोऽहमभिवादये॥ ७५ ॥

पितुराज्ञां पुरस्कृत्य दण्डकानहमागतः¹⁷⁰¹।
वनवासमिषेणापि धन्यो¹⁷⁰²ऽहं दर्शनात्तव॥ ७६ ॥

---

                   *

७३ \। नरो० । तज्जनसम्बाधं तज्जनसङ्कट तज्जनव्याप्तमित्यर्थ.।
*

                  *  

७३ \। जनसम्बाधं दर्शनार्थिनां साकेताधिवासिनां सम्बाधं सङ्घर्षं बहुलीभूतानां तेषामेकत्रोपनिपातमिति यावत्, दृष्ट्वा।अनेनैव कारणेन राम त चित्रकूट तत्याजेति भाव। न केवलम् अनेनैव कारणेन, दण्डकारण्यगमने कार्य रावणवधरूपं प्रयोजनमपि चिन्तयन् तत्याज।अत्र स्थिते दण्डकारण्यगमनजन्य खरशूर्पणखादिसवादो न स्यात्तदभावेन च स्वप्रयोजनस्य रावणवधस्य निमित्तादिक समुपस्थितं न स्यादिति निष्कर्ष। रामस्य चित्रकूटपरित्यागो वाल्मीकीये अरण्यकाण्डे। परित्यागकारणञ्च तत्रैवमाह—

राघवस्तु प्रयातेषु तपस्विषु च चिन्तयन्।
न तत्रारोचयद् वास कारणैर्बहुभिस्तदा॥
मयेह भरतो दृष्टो मातरो नागरास्तथा।
महान् मे हृदये तापस्तान् नित्यमनुशोचत॥
स्कन्धावारनिवेशे तु तेन चेह निवेशिते।
हयहस्तिकरीषाभ्यामपमर्द कृतो महान्॥
तस्मादन्यत्र गच्छाम इति निश्चित्य राघवः।
प्रातिष्ठत स वैदेह्या लक्ष्मणेन च धीमता॥ इति । ३।२।१-४ \।

७६ । प्रसङ्गादागत्यापि त्वद्दर्शनेनाहं धन्य^(·), किं वक्तव्य त्वदर्शनोदेशेनैवाऽऽगतो धन्य इति। रा० ।

श्रुत्वा रामस्य वचनं रामं¹⁷⁰³ ज्ञात्वा हरि परम्।
पूजयामास विधिवद् भक्त्या परमया मुनिः॥ ७७ ॥

वन्यैः फलै’ कृतातिथ्यमुपविष्टं रघुत्तमम्।
सीताञ्च लक्ष्मणश्चैव सन्तुष्टो वाक्यमब्रवीत्॥ ७८ ॥

भार्या मेऽतीव संवृद्धा ह्यनस्येति विश्रुता।
तपश्चरन्ती सुचिरं धर्मज्ञा धर्मवत्सला॥ ७६ ॥

अन्तस्तिष्ठति तां सीता पश्यत्वरिनिषूदन।
तथेति जानकीं प्राह रामो राजीवलोचनः॥ ८० ॥

गच्छ देवीं नमस्कृत्य शीघ्रमेहि पुन शुभे।
तथेति¹⁷⁰⁴ रामवचनं सीता चापि तथाऽकरोत्॥ ८१

दण्डवत् पतितामग्रे सीतां दृष्ट्राऽतिहृष्टधी।
अनसूया समालिङ्ग्यवत्से¹⁷⁰⁵ सीतेति सादरम्॥ ८२ ॥

 *  

७७ । परं हरिमन्तर्यामिरूपम्। उपासनाभिस्तत्सारूप्यं ये गतास्तदव्यवच्छेदाय परमिति। रा० ।
[ परं पूर्ण न त्वशम्। हरिमीश्वरम्। गो० ]
७९ । अतीव संवृद्धा वृद्धतरा। धर्मवत्सला धर्मप्रिया।रा० ।

अनसूयां विशिनष्टि वाल्मीकि.—

रामाय चाऽऽचचक्षे तां ब्राह्मणी ब्रह्मचारिणीम्।
मौनेन तपसा युक्तां नियमैश्चाप्यनुत्तमै॥
दशवर्षसहस्राणि यया तप्तं महत्तप।
अनसूया पुरा तात इयं मातेव तेऽनघ॥
दशवर्षाण्यनावृष्ट्या दग्धे लोके निरन्तरम्।
यया मूलफलं सृष्टं जाह्नवी च प्रवर्तिता॥
देवकार्यनिमित्तञ्च यया सञ्चरमाणया।
दशरात्रं कृता रात्रि. सेयं मातेव तेऽनघ॥ इति । ३।२।९-१२ ।

८१ । सीता रामवचनम् ‘अवश्यम्’ इत्यङ्गीकृत्य तथाऽकरोत् तत्समीपगमनमकरोत्। रा० ।
८२ । सीते इति च्छेद, सन्धिरार्षः। रा० ।

दिव्ये ददौ कुण्डले द्वे निर्मिते विश्वकर्मणा।
दुकूले द्वे ददौ तस्यै निर्मले भक्तियुता॥ ८३ ॥

अङ्गरागञ्च सीतायै ददौ दिव्यं शुभानना।
न त्यक्ष्यते¹⁷⁰⁶ऽङ्गरागेण शोभा¹⁷⁰⁷ त्वां कमलानने॥ ८४ ॥

पातिव्रत्यं पुरस्कृत्य राममन्वेहि जानकि¹⁷⁰⁸।
कुशली राघवो यातु त्वया सह पुनर्गृहम्॥ ८५ ॥

भोजयित्वा यथान्यायं रामं सीतासमन्वितम्।
लक्ष्मणञ्च तदा¹⁷⁰⁹ रामं पुनः प्राह कृताञ्जलिः॥ ६ ॥

राम त्वमेव भुवनानि निधाय तेषां
सरक्षणाय सुरमानुषतिर्यगादीन्।
देहान् बिभर्षि न च देहगुणैर्विलिप्त¹⁷¹⁰-
स्त्वत्तो¹⁷¹¹ बिभेत्यखिलमोहकरी¹⁷¹² च माया॥ ८७ ॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे अयोध्याकाण्डे
नवमोऽध्याय॥ ९ ॥

---

८७ । नरो० । देहगुणै सुखदुखजन्ममरणादिभिर्देहधमें, विलिप्तो युक्त इत्यर्थ.।

[ अयोध्याकाण्डव्याख्या समाप्ता ॥ २ ॥ ]

८३ \। भक्तियुता साक्षादीश्वरीयमिति भक्तिमतीत्यर्थ.।
८७ । सुरदेहोवामनादि^(·), मानुषदेहो रामादि, तिर्यग्देहो मत्स्यादि।न च देहेति, मायिकत्वादिति भावः। त्वत्तो बिभेतीति, त्वज्ज्ञाननाश्यत्वादिति भाव।

अयोध्याकाण्डं समाप्तम् ॥

अध्यात्मरामायणम्

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1727225806fg.PNG"/>

अरण्यकाण्डम्

प्रथमोऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1727225776ccccccccc.PNG"/>

श्रीमहादेव उवाच—

अथ तत्र दिनं स्थित्वा प्रमाते रघुनन्दन।
स्नात्वा मुनिं समामन्त्र्य प्रयाणायोपचक्रमे॥ १ ॥

मुने गच्छामहे सर्वे मुनिमण्डलमण्डितम्।
विपिन दण्डकं यत्र त्वमाज्ञातुमिहार्हसि¹⁷¹³।
मार्गप्रदर्शनार्थाय शिष्यानातुमर्हसि॥ २ ॥

श्रुत्वा रामस्य वचनं प्रहस्यात्रिर्महायशाः¹⁷¹⁴।
सर्वस्य मार्गद्रष्टा त्व तवको मार्गदर्शकः।
तथाऽपि दर्शयिष्यन्ति तवलोकानुसारिण’॥ ३ ॥

  *

३ । नरो० । सर्वस्य मार्गद्रष्टेति। सर्वप्राण्यन्तर्यामिणस्तव हृदि ‘अनेन पथा गच्छ’ इत्याकारिकां प्रेरणां विना कोऽपि कुत्रापि न गच्छतीति त्व सर्वस्य मार्गद्रष्टा सर्वस्यप्राणिनो मार्गस्य दर्शयितेत्यर्थः। सर्वस्य मार्गप्रदर्शकस्य तव मार्गदर्शनमनर्थकमिति भावः। यद्वा सर्वत्र स्थितत्वाद् दण्डकस्य तदितरस्य च पथदर्शनकर्तेत्यर्थ। एतादृशस्य तव मार्गप्रदर्शनकमिति भावः। तथाऽपि तादृशत्वेऽपि, लोकानुसारिणो लोककर्मानुवर्तिन इत्यर्थः।

   *  

१ । अथ अत्रे सस्तवानन्तरम्। मुनिमन्त्रि समामन्त्र्य नमस्कारादिभि सम्भाव्य प्रयाणाय दण्डक प्रति गमनायेत्यर्थ.।
२। सर्वे वयं सीता लक्ष्मणोऽहञ्च इत्यर्थ.। यत्र यस्मिन् प्रदेशे दण्डक दण्डक नाम विपिनमरण्यम्, तत्रेति शेषः।
३ । मार्गद्रष्टा मार्गदर्शयिता। लोकानुसारिण^(·) लोकवदज्ञत्वं नाटयत। रा० ।

इति शिष्यान् समादिश्य स्वयं किञ्चित्तमन्वगात्।
रामेण वारितः प्रीत्या अत्रिः स्वभवनं ययौ॥ ४ ॥

क्रोशमात्रं ततो गत्वा ददर्श महतीं नदीम्।
अत्रे. शिष्यानुवाचेदं रामो राजीवलोचनं॥ ५ ॥

नद्याः सन्तरणे कश्चिदुपायो विद्यते¹⁷¹⁵ न वा।
ऊचुस्ते विद्यते नौका सुदृढा रघुनन्दन॥ ६ ॥

तारयिष्यामहे युष्मान् वयमेव क्षणादिह।
ततो नावि¹⁷¹⁶समारोप्य सीतां राघवलक्ष्मणौ॥ ७ ॥

क्षणात् सन्तार¹⁷¹⁷यामासुर्नदीं मुनिकुमारका

।

रामाभिनन्दिताः सर्वे जग्मुरत्नेरथा¹⁷¹⁸

ऽऽश्रमम्॥ ८ ॥

तावद्रिविपिनं¹⁷¹⁹

घोरं झिल्लीझङ्कारनादितम्¹⁷²⁰

।
नानामृगगणाकीर्णं¹⁷²¹

सहव्याघ्रादिभीषणम्॥ ६ ॥

राक्षसैर्घोररूपैश्च सेवितं रोमहर्षणम्¹⁷²²

।

प्रविश्य विपिन घोरं रामो लक्ष्मणमब्रवीत्॥ १० ॥

---

                          ***

८। नरो० । रामाभिनन्दिता रामप्रशंसिता।
९। नरो० । अद्रिविपिनं पर्वतवनम्। घोरं भयानकम्। झिल्लीझङ्कारनादिप्तं झिल्लीनां ‘झिझी’ तिख्यातानां शङ्कारैर्नादितं शब्दितम्। नानामृगगणाकीर्ण नाना नानारूपा ये मृगगणा हरिणसमूहास्तैराकीर्णं व्याप्तम्।
१० । नरो० । घोरं भीषणं रूपं येषां तैस्तथा। रोमाणि हर्षयतीति रोमहर्षणम्।रामादयो दरिति शेषः।

---

                          ***  

४ । स्वयमन्त्रिस्तं राममन्वगात्। रामेण वारित. अनुगमनादित्यर्थ। स्वभवन स्वाश्रममित्यर्थ।
५ । तत^(·)अन्निप्रत्यागमनात् परम्, राजीवलोचनो राम^(·) महतीं नदीं ददर्श। दृष्ट्वा इति शेष, अत्रेः शिष्यान् स्वमनुगतान् उवाच वक्ष्यमाणमित्यर्थं।
८। रामाभिनन्दिता रामेणानन्दपूर्वकं ‘गच्छते’ति दत्तानुमतय। रा ।

इतः पर प्रयत्नेन गन्तव्यं सहितेन¹⁷²³ मे।
धनुर्गुणेन सयोज्य शरानपि¹⁷²⁴ करे धृतः¹⁷²⁵॥ ११ ॥

अग्ने यास्याम्यहं पश्चात्त्वमन्वेहि धनुर्धरः।
आवयोर्मध्यगा सीता मायेवा¹⁷²⁶ऽऽत्मपरात्मनोः॥ १२ ॥

चक्षुश्चारय सर्वत्र दृष्टं¹⁷²⁷ रक्षोभयं महत्।
विद्यते दण्डकारण्ये श्रुतपूर्वमरिन्दम्¹⁷²⁸।
इत्येवं भाषमाणौ तौ जग्मतु^(·) सार्द्धयोजनम्॥ १३ ॥

तत्रैका पुष्करिण्यास्ते कह्लारकुमुदोत्पलैः।
अम्बुजैः¹⁷²⁹ शीतलोदेन शोभमानाव्यदृश्यत¹⁷³⁰॥ १४ ॥

---

                          ***

११ । मरो० । गुणेन धनु^(.) सयोज्य शरान् करे धृतो मे मम सहितेन गन्तव्यमिति सम्बन्ध।मे इति सम्बन्धविवक्षायां षष्ठी।
१२ । नरो ० । उपमामाह—मायेवेति।आत्मपरात्मनोर्जीवब्रह्मणो^(·)।
१३ । नरो० । चारय गमय।
१४ । नरो० । कह्लारेति । कह्लारपदमत्र रक्तसन्ध्यकपरम्। उत्पलपदं नीलोत्पलपरम्।

---

                          ***  

११ \। सहितेन युवाभ्यां मिलितेन गन्तव्यमित्युक्तमिति शेष·। दधदादधदित्यर्थ। रा० । इत परं तस्मात् स्थानादित्यर्थ·। प्रयत्नेनअवधानेनेत्यर्थ·। अत्र नरोत्तमव्याख्याकौशलदर्शनेन धृत इति क्लिबन्त-धृधातो रूपं मे इत्यस्य विशेषणमिति प्रतिभाति, एवं सति शरानित्यत्र द्वितीया कृल्लक्षणषष्ठ्या अनित्यत्वस्वीकारेणोपपाद्या।वस्तुतस्तु ‘गन्तव्यं सहितेन मे’ इत्येकं वाक्यम्, ‘शरानपि करे घृतं यास्याम्यहमि’त्यपरम्। अत्रापि पक्षे घृत इति सकर्मकादपि धृधातोः कर्त्तरि क्तप्रत्ययस्वीकारेणाहमित्यस्य विशेषणपरतया व्याख्येयम्। शरानिति क्तान्तकर्मणि द्वितीया। सर्वथा वधदित्येव पाठ. साधीयान्। अत्रापि वाक्यद्वयमेव।
१२ । साहित्यप्रकारमेवाह—अग्र इति।आत्मपरात्मनोर्जीवेशयोर्मध्यगा। आश्रयत्वविषयत्वाभ्यां सम्बद्धा मायेवेत्यर्थ’।रा० ।
१३ । दृष्टमपशकुनै सूचितम्। ननु शकुनादिषु को विश्वासस्तत्राऽऽह—श्रुतपूर्वमिति। दण्डकारण्यं पूर्वमृषीणां मुखात् श्रुतं रक्षोभयं विद्यते, शकुनैश्च तन्निश्चितमित्यर्थ।रा० ।
चक्षु. चारय सञ्चालय। एतेन दूरस्थितानामपि भयकारणानामन्वेषणपुर.सरं गन्तव्यमिति ध्वनितम्।
I.
१४ । कह्लारशीतोदकादियुक्ता पुष्करिणी तत्राऽऽस्ते।
सा पुष्करिणी व्यदृश्यत इत्यर्थ’।

तत्समीपमथो गत्वा पीत्वा¹⁷³¹ तत्सलिलं शुभम्¹⁷³²।
ऊषुस्ते¹⁷³³ सलिलाभ्यासे क्षण छायामुपाश्रिता^(·)॥ १५ ॥

ततो ददृशुरायान्त महासत्त्व भयानकम्।
करालदंष्ट्रवदन¹⁷³⁴ भीषयन्तं स्वगर्जितैः॥ १६ ॥

वामांसे न्यस्तशूलाग्र¹⁷³⁵ग्रथितानेकमानुषम्¹⁷³⁶।
भक्षयन्तं गजव्याघ्रमहिष¹⁷³⁷ वनगोचरम्।
ज्यारोपित धनु¹⁷³⁸र्धृत्वा रामो लक्ष्मणमब्रवीत्॥ १७ ॥

              *

१६ । नरो० । महासत्व बृहज्जन्तुम्। कराला भीमा दष्ट्रा यत्र तादृश वदन यस्य त तथा।
१७ । नरो० । वामांसे स्कन्धे न्यस्तं क्षिप्तं यत् शूलं तस्याग्रे ग्रथितोऽनेको मानुषो येन त तथा। यद्वा न्यस्त· शूलाग्रग्रथितोऽनेको मानुषो येन त तथा। वनमेव गोचर

              *

१६ ।विराध विशिनष्टि वाल्मीकि—

वने च तस्मिन् काकुत्स्थो घोरे पक्षिगणावृते।
ददर्श गिरिशृङ्गाम पुरुषादमवस्थितम्॥
दीर्घजङ्घंमहाकाय मृगव्यालनिवर्हणम्।
वक्रनास विरूपाक्ष दीप्तास्य निर्णतोदरम्॥
अष्टौ सिहानुपादाय शूलाग्रे रुधिरोक्षितान्।
सविषाण वसादिग्धं गजस्य च शिरो महत्॥
वसानं चर्म वैयाघ्र सपादं रुधिरोक्षितम्।
त्रासन सर्वभूतानां व्यात्ताननमिवान्तकम्॥ इति । ३।७१५-८ ।

१६-१७ । करालद्वंष्ट्रायुत वदनं यस्य तत्। वासांसे वामस्कन्धे न्यस्तशूलाग्रेग्रथिता अनेकमानुषा येन तत्। गजव्याघ्रमहिषमिति समाहारद्वन्द्व। ज्या आरोपित यस्मिन् तत्। रा० ।

पाश्चात्ये वाल्मीकीये अत्रायं विशेष।

त्रीन् सिहांश्रतुरो व्याघ्रान् द्वौ मृगौ पृषतान् दश।
सविषाण वसादिग्ध गजस्य च शिरो महत्॥ इति । ३।२१७ ।

पश्य भ्रातर्महाकायो राक्षसोऽयमुपागतः¹⁷³⁹।
आयात्यभिमुख¹⁷⁴⁰ नोऽग्रे¹⁷⁴¹ भीरूणां¹⁷⁴² भयमावहन्॥ १८ ॥

सज्जीकृत¹⁷⁴³धनुस्तिष्ठषुभैर्जनकनन्दिनि।
इत्युक्त्वावाणमादाय स्थितो राम इवाचल’॥ १६ ॥

स तु दृष्ट्वा रमानाथ लक्ष्मण जानकीं तदा¹⁷⁴⁴।
अट्टहासं तत^(·) कृत्वा भीषयन्निदमब्रवीत्॥ २० ॥

कौ युवां चापतूणी¹⁷⁴⁵रजटावल्कलधारिणौ।
मुनिवेशधरौ बालौ स्त्रीसहायौ सुदुर्मदौ॥ २१ ॥

              *  

चक्षुर्विषयो यस्य त तथा। आरोपितं ज्या यत्र तच्च तद्धनुश्चेति तत्तथा। ‘आहितादिर्वाऽग्नादे’रित्यनेनात्र परनिपात।
१८ । नरो० । महाकाय इत्यनेन अस्मिन्न तुच्छबुद्धि कर्त्तव्येति सूचितम्। ‘भीरूणां भयावहन्नि’त्यनेन आवयोर्भय नास्तीति सूचितम्। आवहन् जनयन्।
अल्प-
१९ । नरो० । प्रमादोऽनर्थ हेतुरिति सूचनाय सज्जीकृतधनुस्तिष्ठ इत्युक्तम्। अल्पभयहेतोरपिस्त्रिया महद्भयंभवतीति हृदि कृत्वा सीतामाश्वासयति—मा भेरित्यादिना। ‘स्थितो राम इवाचल’ इत्यनेन श्रीरामस्य त्रासाभाव^(.) सूचित।
२० । नरो० । अट्टहासम् अट्टशब्दयुक्तमुखविकाशम्। रामलक्ष्मणयोरत्युपहसनीयबुद्ध्या अट्टहासकरणम्।
२१ । नरो० । यद्यमू मुनी स्यातां तदा चापतूणीरधारिणौ न स्यातामिति हृदिकृत्वा मुनिवेशधरावित्युक्तम्। चापतूणीरधारित्वे हेतु–सुदुर्मदाविति, अतिदुर्दमावित्यर्थ। अत्राऽऽगमने स्त्रीसहायत्वे च हेतु—बालाविति, अज्ञावित्यर्थ। यद्वाबालौ अप्राप्तयौवनौ। तत्रापि स्त्रीसहायाविति स्त्रीसहगमने पदे पदे आपदिति भाव।

   *  

१८ । अग्रेसम्मुखदेशे वर्त्तमानोऽस्मदभिमुखमायाति।
२० ।

स कृत्वा भैरवं नादंचालयन्निव मेदिनीम्।
अङ्केनाऽऽदाय वैदेहीमपाक्रम्य ततोऽब्रवीत्॥
युवां जटाचीरधरौ सभायौर्क्षणजीवितौ । रा० ।
प्रविष्टौ दण्डकारण्यं शरचापासिधारिणौ॥ ३।७।१०-११

इत्यादिना वाल्मीकीये विदेहतनयां सीतामपहृत्यैव विराधः कथां प्रावर्त्तयदिति दृश्यते। पाश्चात्त्यरामायणसंवादोऽपि प्राच्यमेव मतं द्रढयति। ( पाश्चात्त्ये३।२।१० ) ।

सुन्दरौ बत मे वक्त्रप्रविष्टौ¹⁷⁴⁶कवलोपमौ।
किमर्थमागतौ घोरं वनं व्यालनिषेवितम्॥२२॥

श्रुत्वा रक्षोवचो रामः स्मयमान उवाच तम्।
अहं रामस्त्वयं भ्राता लक्ष्मणो मम¹⁷⁴⁷ सम्मतः॥२३॥

एषा सीता मम प्राणवल्लभा वयमागताः।
पितृवाक्यं¹⁷⁴⁸ पुरस्कृत्य संक्षयार्थं¹⁷⁴⁹ भवादृशाम्॥२४॥

श्रुत्वा तद्रामवचनमट्टहास¹⁷⁵⁰मथाकरोत्।
व्यादाय वक्त्रंबाहुभ्यां शूलमादाय सत्वरः॥२५॥

मां न जानासि राम त्व विराध लोकविश्रुतम्।
मद्भयान्मुनयः सर्वे त्यक्त्वावनमितो गता॥२६॥

__________________________________________________________________

२२। नरो०। बत खेदे।तत्र हेतु.—सुन्दराविति। सुन्दराविति मनोहरावित्यर्थ.। प्रविष्टौ प्रविष्टप्रायौ, तत्र हेतु.—कवलोपमाविति, ग्रासतुल्यावित्यर्थ। एतेनातिक्षुद्रत्व सूचितम्। घोर भीमम्। भयानकत्वे हेतु—व्यालनिषेवितमिति। व्याल खल व्याल. श्वापद व्याल सर्पस्तैर्निषेवितम्।

२३।नरो०। स्मयमान ईषद्धसन्। विराधस्य विकृतवाक्यं श्रुत्वा श्रीरामस्य ईषन्मुखविकाश, तस्य च उपहसनीयत्वज्ञानरूपो हासो व्यङ्ग्य। कौ युवामित्यादिप्रश्नस्योत्तरमाह—अहमित्यादि। राम रामनाम्ना ख्यात।

२४। नरो०। स्त्रीसहायाविति यदुक्तं तत् समाधातुमाह—एषेत्यादि। प्राणादपिवल्लभा प्रिया प्राणवल्लभा। क्षणार्द्धमप्येतां त्यक्तुं नोत्सहे इति भाव। किमर्थमित्यादिप्रश्नोत्तरं वयमागता इत्यादि। भवादृशां सक्षयार्थम् आगता इति।

२५। नरो०। विकृतवाक्यं श्रुत्वा विराधस्याट्टहास।

__________________________________________________________________

२२। वक्त्रप्रविष्टकवलोपमावितीत्यनेन सुकरवधत्व ध्वनयति। व्याला दुष्टा हिंस्रजीवाः।रा०।

२६। विराधपरिचयवर्णन वाल्मीकीये—

पुत्र. किलाह कालस्य माता मम शतह्रदा।
विराध इति मामाहु. पृथिव्यां सर्वराक्षसा॥ इति।३।७।२०।

पाश्चात्त्येतत्र विराधपरिचयो न दृश्यते।

यदि जीवितुमिच्छाऽस्ति त्यक्त्वासीतां निरायुधौ।
पलायत¹⁷⁵¹न चेच्छीघ्र भक्षयामि युवामहम्॥२७॥

इत्युक्त्वाराक्षस. सीतामादातुमभिदुद्रुवे।
रामश्चिच्छेद तद्बाहू¹⁷⁵²शरेण प्रहसन्निव॥२८॥

__________________________________________________________________

२८। नरो०। प्रहसन्निव आयासमकुर्वन्निवेत्यर्थः।

__________________________________________________________________

२७। जीवितुमिच्छाऽस्ति युवयोरिति शेष। शीघ्रं पलायतम्, नो चेद भक्षयामीत्यन्वयः। रा०।

२८।अत्ररामेणैव विराधस्य युद्धम्। वाल्मीकीये प्रथमं लक्ष्मणेन पश्चाद्रामेण। तन्न विराधवधप्रकारस्यापि नवीनता। तथा च—

एवमुक्त्वाशरान् सप्त सुपर्णानिलरंहसं।
रुक्मपुङ्खान् महावेगान् विराधे व्यसृजत्तदा॥

ते शरीर विराधस्य भित्त्वा बार्हिणलक्षणां।
निपेतुरसृजा दिग्धा धरण्यां पावकप्रभाः॥

स विनद्य महानाद शूलमादाय सुप्रभम्।
चिक्षेप परमक्रुद्धो लक्षणायाभिसंहितम्॥

तच्छूल वज्रसङ्काशमन्तरीक्षगतं महत्।
द्वाभ्यां शराभ्यां चिच्छेद राम. शस्त्रभृतां वर॥

ततस्तृतीयं विमल रुक्मपुङ्ख शिलाशितम्।
हृदि राम्रो विराधस्य निचखान शरोत्तमम्॥

स विमुच्य कराग्राभ्यां वेदेही पर्वतोपमा।
पपात शरनिर्भिन्नो विराधकालचोदित॥ इत्यादि।३।८।३-७।

पाश्चात्ये पुन. प्रथम रामेण तत उभाभ्याम्। तत्तु—

ततः सज्यं धनु. कृत्वा रामं सुनिशिताञ्छरान्।
सुशीघ्रमभिसन्धाय राक्षसं निजघान ह॥ ३।३।१०।

इत्यादिना,

अथतौ भ्रातरौ दीप्त शरवर्षं ववर्षतु।
विराधे राक्षसे तस्मिन् कालान्तकयमोपमे॥ ३।३।१५।

इत्यादिना च स्पष्टम्। विराधवधमवलम्ब्य अध्यात्मरामायणप्राच्यवाल्मीकीयरामायणाभ्यां विलक्षणा दृक्ष्यते काचिदाख्यायिका पाश्चात्यवाल्मीकीयरामायणे। सा च वक्ष्यमाणरूपा।

ततः क्रोधपरीतात्मा व्यादाय विकटं मुखम्।

राममभ्यद्रवद्रामश्चिच्छेद परिधावतः।
पदद्वयं¹⁷⁵³ विराधस्य तदद्भुतमिवाभवत्॥२९॥

__________________________________________________________________

२९। नरो०। ततो बाहुच्छेदानन्तरं क्रोधेन परीतो व्याप्त आत्मा शरीरं यस्य स तथा

__________________________________________________________________

रामलक्ष्मणाभ्यां प्रक्षिप्ता बाणा वरप्रभावेण जृम्भमाणस्य विराधस्य भिदामजनयन्त एव कायाच्चस्खलु। तथा च—

स प्रहस्य महारौद्रं स्थित्वाऽजृम्भत राक्षस।
जृम्भमाणस्य ते बाणाःकायान्निष्पेतुराशुगां॥३।३।१६।

ततश्च रामलक्ष्मणौ खड्गाभ्यां त प्राहरताम्, प्रहृतश्च रौद्रःस राक्षसो भुजाभ्यां तौ परिगृह्य प्रस्थातुमैच्छत्। रामोऽपि तदन्वमोदत। तथा च तत्रैव—

स वध्यमानः सुभृशं भुजाभ्यां परिगृह्य तौ।
अप्रकम्प्यौ नरव्याघ्रौरौद्र प्रस्थातुमैच्छत॥

तस्याभिप्रायमाज्ञाय रामोलक्ष्मणमब्रवीत्।
वहत्वयमलंतावत् पथाऽनेन तु राक्षस॥इति। ३।३।२१-२२।

ततश्चस विराधो रामलक्ष्मणौ स्कन्ध आरोप्य गन्तुमारेभे। (३।३।२३-२६) एतत् सर्वमालोक्य भीता सीता ‘रामलक्ष्मणौ रक्षसापहृतौ, मां वृका व्याघ्रद्वीपिप्रभृतयो वा भक्षयिष्यन्ती’ति चुक्रोश (३।४।१-३)। ततस्तदव्यग्रस्वरमाकर्ण्य रामलक्ष्मणौ तस्य वधे इच्छां प्रचक्रतु। ततश्च रामलक्ष्मणयोर्बाणादिप्रहारेण छिन्नबाहुदय परिक्षतो निष्पिष्टश्चराक्षसोभूमौ पपात, न ममार। मृतप्रायं तं दृष्ट्वा रामः ‘अयं शस्त्रावध्य’इति कृत्वा पादेन तस्य कण्ठमाक्रम्य ‘अस्य प्रोथनाय गर्त्तंखन्यतामि’ति लक्ष्मणायाऽऽदिदेश। तञ्चाऽऽदेशमाकर्ण्य विराधः स्वशापवृत्तान्तं रामाय निवेद्य (३।५।४-२२) न्यस्तदेह स्वर्गं गतः। तथा च—

एवमुत्वा तु काकुत्स्थं विराधः शरपीडितः।
बभूव स्वर्गसंप्राप्तो न्यस्तदेहो महाबल॥ इति ३।४।२४

एवञ्चाध्यात्मरामायणेन प्राच्येन वाल्मीकीयरामायणेनापि महान् विरोधो महती नवीनता च पाश्चात्त्यरामायणस्य।

या दाशरथी रामस्त्वां वधिष्यति सयुगे।
तदा प्रकृतिमापन्नो भवान् स्वर्गं गमिष्यति॥३।४।१८

इत्यादिश्लोकस्थशापवृत्तान्तेनापि पाश्चात्यरामायणे प्रकटितं विराधस्य बाणाद्यवध्यत्वम् अप्रकटयताऽनेनाध्यात्मरामायणेन सहास्मिन्नपि विषये कोऽप्यस्य विरोधः परिदृश्यते।

२९। ततःक्रोधपरीतात्मा विराध इति शेषः।

ततःसर्प इवाऽऽस्येन ग्रसितुं राममापतत्¹⁷⁵⁴।
ततोऽर्द्धचन्द्राकारेण बाणेनास्य महच्छिरः॥३०॥

चिच्छेद रुधिरौघेण पपात धरणीतले।
ततः सीता¹⁷⁵⁵ समालिङ्ग्यप्रशशंस रघूत्तमम्¹⁷⁵⁶॥३१॥

ततो दुन्दुभयो नेदुर्दिवि देवगणा¹⁷⁵⁷र्दिताः।
ननृतुश्चाप्सरःसड्घा¹⁷⁵⁸जगुर्गन्धर्वकिन्नराः॥३२॥

विराधकायादतिसुन्दरा¹⁷⁵⁹कृतिर्बिभ्राजमानो विमलाम्बरावृतः।
प्रतप्तचामीकरचारुभूषणो व्यद्रृक्ष्यताग्ने गगने रविर्यथा॥३३॥

__________________________________________________________________

तत्। विराधस्य बाहुपादद्वयच्छेदनम् अद्भुतमिव विस्मयजनकमिव। एतत् कर्म परमेश्वरस्य न दुष्करमिति कृत्वा इवशब्दःप्रयुक्तः।

३०। नरो०। चन्द्रस्यार्द्धम् अर्द्धचन्द्र, तस्येवाऽऽकारो यस्य तेन तथा।

३१। नरो०। रुधिरौघेण रक्तसमूहेन।

३२।नरो०।देवगणार्दिता देवसमूहताडिता।

३३। नरो०। विमलाम्बरावृतःपरिहितनिर्मलवस्त्र इत्यर्थं। प्रतप्तचामीकरस्य द्रुतसुवर्णस्य चारूणि भूषणानि यस्य स तथा।

__________________________________________________________________

३०-३१। सर्प इवेति। उरसैवेति भावः। आपतत् कबन्ध इति शेषः। रामो बाणेनास्य महच्छिरश्चिच्छेद, रुधिरौघेण सह तच्छिरो धरणीतले पपात इत्यन्वयः।

३३। विराधकायान्निसृत इति शेषः। विराधकायादित्यादि स्वर्गसमाप्त्यन्तं वृत्तं वाल्मीकेर्नवीनम्। तत्र विराधवधानन्तरं तस्यैवानुरोधेन तं गर्तेनिक्षिप्य रामादीनां प्रस्थानम्। तथा च—

अवटे चापि मे राम प्रक्षिपेमं कलेवरम्।
रक्षसां गतसत्त्वानामेष धर्मः सनातन॥ इति ३।८।१८

त समुद्यम्य सौमित्रिर्विराधं पर्वतोपमम्।
गम्भीरमवटंकृत्वा निचखान परन्तप। इति च ३।८।२०

प्रणम्य राम प्रणतार्त्तिहारिण भवप्रवाहो¹⁷⁶⁰परम कृपाकरम्¹⁷⁶¹।
प्रणम्य भूय प्रणनाम दण्डवत् प्रपन्न¹⁷⁶²सर्वार्त्तिहर प्रसन्नधीः॥३४॥

विराध¹⁷⁶³ उवाच—

श्रीराम राजीवदलायताक्ष विद्याधरोऽहं¹⁷⁶⁴ विमलप्रकाश।
दुर्वाससा¹⁷⁶⁵ऽऽकारणकोपमूर्त्तिना शप्तंपुरा सोऽद्य विमोचितस्त्वया॥३५॥

इतः परं त्वच्चरणारविन्दयो स्मृतिः सदा मेऽस्तु भवोपशान्तये।
त्वन्नामसंकीर्त्तनमेव वाणी करोतु मे कर्णपुटं त्वदीयम्॥३६॥

कथामृतं पातु करद्वय ते पादारविन्दा¹⁷⁶⁶र्चनमेव कुर्यात्।
शिरश्च ते पादयुगप्रणाम करोतु नित्यं भवदीयमेव¹⁷⁶⁷॥३७॥

__________________________________________________________________

३४। नरो०। प्रणतार्त्तिहारिण प्रणतपीडाहरणशीलमित्यर्थः। भवप्रवाहस्य जन्मधाराया उपरमो निवृत्तिर्यस्मात्तं तथा। कृपाकर दयासम्पन्नमित्यर्थ। प्रथमविशेषणकीर्त्तन प्रणतानामाधुनिकपीडानिषेधकत्वबोधाय, द्वितीयविशेषणकीर्त्तनमन्ते मुक्तिकृत्वबोधाय, तृतीयविशेषणकीर्त्तनं झटिति प्रसन्नत्वबोधाय। प्रपन्नसर्वार्तिहरंशरणागतानां देहेन्द्रियमनसां पीडानाशकमित्यर्थ।

३५। नरो०। राजीवदले इव आयते अक्षिणी यस्य हे तादृश, राजीवं पद्मम्। अकारणःकोपो मूर्ति स्वरूप यस्य तेन तथा। कोपकोपवतोरभेदोक्ति कोपातिशयसूचनाय। यद्वाअकारणःकोपो यस्यां तादृशी मूर्त्तिर्यस्य तेन तथा। आत्मनो निरपराधत्वसूचनार्थम् अकारणेत्युक्तम्। विमोचित शापादिति शेषः।

३६-३७। नरो०। शरीरे स्थिते एतादृश्यवस्था पुनरपि भविष्यति अत्यन्तशरीरत्यागस्तु अस्य नित्यचरणस्मरणादिकं विना न भविष्यतीति हृदि कृत्वा श्रीरामस्य नित्यचरणस्मरणादिक-

__________________________________________________________________

३४॥ घृणाया दयाया आकरमुत्पत्तिस्थानम्, प्रपन्नानां शरणागतानां सर्वपीडानाशकम्। रा०।

[भवप्रवाहोपरममिति। भवप्रवाहस्य संसारधाराया उपरमो नाशो यस्मात्, मोक्षदमित्यर्थ। गो०]

३५॥ [श्रीरामराजीवदलायताक्ष इत्यादि। कारणकोपमूर्त्तिना कारणेन ममापराधरूपेण कोपमयी मूर्त्तिर्यस्य। गो०]

३६-३७। मे कर्णपुटं त्वदीयं कथामृतं पात्वित्यन्वयः। पिबतु सादरं शृणोत्वित्यर्थः।

मद्भक्तिर्दुर्लभा लोके जाता चेन्मुक्तिदा¹⁷⁶⁸यतः।
अतस्त्व भक्तिसम्पन्नः परं याहि ममाऽऽज्ञया॥४२॥

रामेण रक्षो निधनं सुघोर शापाद्विमुक्तिर्वरदानमेवम्¹⁷⁶⁹।
विद्याधरत्वं पुनरेव लब्धं रामं गृणन्नेति नरोऽखिलार्थान्॥४३॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे अरण्यकाण्डे प्रथमोऽध्यायः॥१॥

__________________________________________________________________

सूचकम् अशेषमायादोषगुणा जिता इति। अशेषाश्च ते मायादोषगुणाश्चेति कर्मधारय। मायाजनिता दोषगुणा मायादोषगुणा। दोषा रागादय। गुणा सत्त्वादयः। अथवा दोषा विकारा देहेन्द्रियादय इति यावत्। गुणा गुणपरिणामा सुखदुःखमोहादयः। मुक्तःशापादिति शेषः।

४२। नरो०। विराधस्य भक्तिसूचक ‘इतः परं त्वच्चरणारविन्दयो स्मृतिः सदा मेऽस्तु भवोपशान्तये’ इत्यादिवाक्यजातश्रवणात् मद्भक्तिरित्याद्युक्तम्। पर याहि ब्रह्म प्राप्नुहि। वरोऽत्रब्रह्मप्राप्तिरूपः।

४३। नरो०। विराधमरणादिभि श्रीरामस्य स्तुते फल दर्शयन्नाह—रामेत्यादि। रामेण रक्षो निधन लब्ध शापाद्विमुक्तिंलब्ध वरदानं लब्ध पुनरेव विद्याधरत्वं लब्धमिति राम गृणन् स्तुवन् नरो अखिलार्थान् धर्मार्थकाममोक्षान् एति प्राप्नोति। लब्धमिति गौणगत्यर्थत्वादत्रकर्त्तरि क्त।

[अरण्यकाण्डे प्रथमाध्यायव्याख्या समाप्ता॥१॥]

__________________________________________________________________

४३। रामेण रक्षोनिधन कृतं तेन निधने तस्य रक्षस शापाद्विमुक्तिःकृता, तस्यैवं वरदानञ्च कृतम्, यतस्तेन पुनरेव विद्याधरत्वं लब्धमतो रामं गृणन् नरोऽखिलार्थान् एति प्राप्नोति। रा०।

यतस्तत्तत्कार्यसाधने रामस्य सामर्थ्यम् अतस्तदाराधनेन यदि तस्य प्रसादभागी स्यात्, तदा स निखिलमेवार्थजातं स्वशक्त्यैव वितरिष्यतीत्याशयः।

द्वितीयोऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1725630976Screenshot2024-09-06192530.png"/>

श्रीमहादेव¹⁷⁷⁰ उवाच—

विराधे स्वर्गते रामो लक्ष्मणेन च सीतया।
जगाम शरभङ्गस्य वनं सर्वसुखावहम्॥१॥

शरभङ्ग¹⁷⁷¹स्ततो दृष्ट्वारामं सौमित्रिणा सह।
आयान्त¹⁷⁷² सीतया सार्द्धं सम्भ्रमादुत्थित सुधो॥२॥

अभिगम्य सुसम्पूज्य विष्टरेषूपवेशयत्।
आतिथ्यमकरोत् तेषां कन्दमूलफलादिभिः॥३॥

प्रीत्याह शरभङ्गोऽपि रामं भक्तपरायणम्।
बहुकालमिहैवाऽऽसं तपसे¹⁷⁷³कृतनिश्चयः॥४॥

__________________________________________________________________

१। नरो०। तत श्रीराम किं कृतवानित्यपेक्षायामाह—विराधे इत्यादि। सर्वसुखावह सर्वसुखजनकमित्यर्थः।

२। नरो०। ततः शरभङ्गःकिं कृतवानित्यपेक्षायामाह—शरभङ्ग इत्यादि। सम्भ्रमात् त्वरांप्राप्येत्यर्थः। शीघ्रोत्थानेन अत्यादरः सूचित \।

३। नरो०। विष्टरेषुआसनेषु।कन्दमूलफलादिभिरिति कन्दं शूरणादि, मूलं केमुकादि, फलं नारिकेलादि।

४। नरो०। ततः किमब्रवीदित्यपेक्षायामाह—प्रीत्याह शरभङ्गोऽपीतीत्यादि।

__________________________________________________________________

१ \। वाल्मीकीये सीतया लक्ष्मणेन सह शरभङ्गाश्रमप्राप्तेन रामेण साश्वस्य देवराजस्य दर्शनरूपं वस्तु उपन्यस्तम्। एतत्तु तत्रत्यारण्यकाण्डस्य नवमे सर्गे।

३। अभिगम्य सम्मुखागमनपूर्वकं समानीय उपवेशयत्। अढभाव आर्षं। रा०।

४। आसं स्थितं। तपसे तपःकर्तुं कृतनिश्चय। रा०।

तव सन्दर्शनाकाङ्क्षी राम त्वं परमेश्वर।
अद्य मे¹⁷⁷⁴ तपसः सिद्धं यत् पुण्यं बहु¹⁷⁷⁵ विद्यते।
तत् सर्वं तव दास्यामि ततो मुक्तिं व्रजाम्यहम्॥५॥

समर्प्यरामस्य¹⁷⁷⁶ महत् सुपुण्य¹⁷⁷⁷फल विविक्त¹⁷⁷⁸शरभङ्गयोगी।
चिति समारोप¹⁷⁷⁹यदप्रमेयं रामं ससीतं सहसा प्रणम्य॥६॥

__________________________________________________________________

५। नरो०। पुण्यसत्त्वे मोक्षो न भविष्यतीति तपोऽर्जितं प्रचुरं यत् पुण्यं विद्यते तत् श्रीरामाय दास्यामीति निश्चित्याऽऽह—अद्य मे तपस सिद्धमित्यादि। अद्येति दास्यामीत्यनेनयोजनीयम्। सिद्धं निष्पन्नम्। तत सकलपुण्यदानानन्तरम्। यद्वा ततःसकलपुण्यात्। यद्वा ततब्रह्मलोके श्रवणादिभिर्ब्रह्मसाक्षात्कारानन्तरम्। मुक्तिमानन्दात्मकब्रह्मावाप्तिम्, व्रजामीति वर्तमानसन्निहिते भविष्यति विधानात् प्राप्स्यामीत्यर्थः।

६। नरो०। ततकिं कृतवानित्यपेक्षायामाह—समर्प्य रामस्येत्यादि। फलं तपस

__________________________________________________________________

५। तव सन्दर्शनाकाङ्क्षी इहैवाऽऽसमिति पूर्वेणान्वय। यतस्त्वं परमेश्वरो मोक्षद। रा०।

अत्र मोक्षलाभाय तपोलब्धपुण्यादीनां न्यास वाल्मीकीये रामसत्कारादिनैव स्वर्गादिलोकप्राप्तिरवश्यम्भाविनीति स्वोपार्जितानां पुण्यादीनाम् अतिथिस्वरूपाय रामाय प्रतिपादनम्। तथा च—

अक्षया नरशार्दूल जिता लोका मया शुभा।
तान् गमिष्यामि सत्कृत्य भवन्तमिह राघव॥

ब्राह्म्यांश्चनाकपृष्ठांश्च प्रतिगृह्णीष्व राम तान्।
भवान् राजा च मान्यश्च गुरु सत्कार्य एव च॥
प्रतिगृह्ण मया दत्तं धर्मं वर्षशतैश्चितम्॥ इत्यादि। ३।९।२५-२७।

‘भवन्त सत्कृत्य भवत सत्कारफलेनैवेत्यर्थ, तान् लोकानह गमिष्यामि, मानुष्ठितं तपो न तत्रापेक्ष्यते इति भावः’ इति तट्टिप्यन्याम्। पाश्चात्येऽपि—

त्वयाऽहंपुरुषव्याघ्र धार्मिकेण महात्मना।
समागम्य गमिष्यामि त्रिदिवञ्चावरं परम्॥

अक्षया नरशार्दूल जिता लोका मया शुभाः।
ब्राह्म्याश्च नाकपृष्ठ्याश्च प्रतिगृह्णीष्व मामकान्॥ इति। ३।५।३०-३१।

६। विरक्तः सन् शोभनं पुण्यं हिसारहितत्वात तपस्तत्फलं रामस्य समर्प्य दत्त्वा सहसा तत्क्षणमेव चितिंसमारोहयत् समारुहत्। निवृत्तप्रेषणाण्णिच्। रा०।

ध्यायंश्चिरं राममशेषहृत्स्थं दूर्वादलश्यामलमम्बुजाक्षम्।
वीराम्बर स्निग्धजटाकलापं सीतासहायं श्रितलक्ष्मणं¹⁷⁸⁰ तम्॥७॥

को वा दयालुः स्मृति¹⁷⁸¹कामधेनुरन्यो जगत्यां रघुनायकादहो।
स्मृतो¹⁷⁸² मया नित्यमनन्यभाजा ज्ञात्वा स्मृति मे स्वयमेव जात¹⁷⁸³॥८॥

पश्यत्विदानीं देवेशो रामो दाशरथिः प्रभु।
दग्ध्वा स्वदेह गच्छामि ब्रह्मलोकमकल्मष¹⁷⁸⁴॥९॥

अयोध्याधिपतिर्मेऽस्तु हृदये राघवः सदा।
यद्वामाङ्के¹⁷⁸⁵ स्थिता सीता मेघस्येव तडिल्लता॥१०॥

__________________________________________________________________

इति शेष। विविक्तो विवेकाश्रय पूतो वा। सहसा चितिंकाष्ठानि समारोपयदिति योजना, काष्ठानीति शेष। अप्रमेय प्रमातुमशक्यम्।

७। नरो०। ध्यानप्रकार माह—अशेषहृत्स्थमिति। सर्वान्तर्यामिणमित्यर्थ। अम्बुजे इव अक्षिणी यस्यतं तथा। चीरमेवाम्बरं परिधेयवस्त्रं यस्य तं तथा। चीर वनखण्डम् \। स्निग्धश्चिक्णॊ जटाकलापो यस्य तं तथा। श्रितो लक्ष्मणो येन त तथा।

८। नरो०। शरभङ्ग स्वागतं प्रकटयति—को वा दयालुरित्यादिना। जगत्या रघुनायकात् अन्य स्मृत्तिकामधेनुर्दयालु को वा कोऽपि नास्तीत्यर्थ। रघुनायकाद् रघुश्रेष्ठात्, स्मृतिकामधेनु स्मृत्या कामधेनुवत् कामपूरक इत्यर्थं। स्वागतज्ञापक स्वागतमाह—अहोइत्यादिना। ‘अनन्यभाज’ इति वा पाठः। साक्षादग्निप्रवेशेन मम मरणार्थम् अजस्य स्वयजन्मेति विस्मयः।

९। नरो०। श्रीराममात्मनोऽकातरत्वं सूचयन् अनन्यमनस्क कुर्वन्नाह—पश्यत्विदानीमित्यादिना। देवेशो देवानामपि नियन्तेत्यर्थ। प्रभुःस्वामी। अकल्मषोऽपापइत्यर्थ।

१०। नरो०। इदानीं श्रीरामस्य ध्यानमुचितमित्यभिप्रेत्याऽऽह—अयोध्याधिपतिरिति। यद्वामाङ्के यदवामक्रोडे।

__________________________________________________________________

७। अशेषहृत्स्थ सर्वान्तर्यामिणम्। सहलक्ष्मणम्, समस्तत्वेऽपि ‘वोपसर्जनस्य’ (पा० ६।३।८२) इति सादेशाभाव.। रा०।

८। स्मृतकामधेनु स्मृतः सन् कामधेनुस्तत्तुल्यं, सर्वमनोरथपूरकत्वात्। यातआगत। रा०।

इति रामं चिरं ध्यात्वा दृष्ट्वा च पुरतः स्थितम्।
प्रज्वाल्य सहसा वह्निंदग्ध्वा पञ्चात्मकं वपुः।
दिव्यदेहधरः साक्षाद्ययौ लोकपतेः पदम्¹⁷⁸⁶॥११॥

ततो मुनिगणाः सर्वे दण्डकारण्यवासिनः।
आजग्मूराघवं द्रष्टुं शरभङ्गनिवेशनम्॥१२॥

दृष्ट्वामुनिसमूहं¹⁷⁸⁷तं जानकी¹⁷⁸⁸रामलक्ष्मणा।
प्रणेमु सहसा भूमौ मायामानुषरूपिणः॥१३॥

__________________________________________________________________

११। नरो०। ततः किं कृतवानित्याकाङ्क्षायामाह—प्रज्वाल्येति। पञ्चात्मकं पञ्चीकृताकाशादिपञ्चमहाभूतात्मकम्। दिव्यदेहधर इति। देहस्य वैलक्षण्यमत्र सत्त्वप्रधानत्वम्। साक्षात् श्रीरामस्येति शेषः। लोकपते पदं ब्रह्मणस्थानम्।

१२। नरो०। तत किं वृत्तमिति प्रश्नादाह—ततो मुनिगणा इत्यादि।

१३। नरो०। श्रीरामाढ्यो मुनिगणान् दृष्ट्वा किं कृतवन्त इत्यपेक्षायामाह—

__________________________________________________________________

११। पञ्चात्मकं पाञ्चभूतं क्षित्यप्तेजोमरुद्व्योमात्मकं वपु बाह्यशरीरमित्यर्थः।

१२। लोकपतेकार्यब्रह्मणो हिरण्यगर्भस्य। शरभङ्गनिवेशनं तदाश्रममाजग्मुरित्यन्वयः।रा०।

मुनीनाह वाल्मीकिः—

वैखानसा बालखिल्या ऋषयोऽथ मरीचिपा।
अश्मकुट्टा सुबहवःपर्णाहाराश्च तापसाः॥

दण्डोलूखलिनश्चैव दण्डकारण्यवासिन।
केचिच्च सलिलाहारा ज्वलितानलवर्चस॥

अभ्रावकशिनश्चान्ये केचित् स्थण्डिलशायिन।
उपवासरताश्चव जले कल्पान्तवासिनः॥

तपोरता महात्मानः केचित् पञ्चतपोऽन्विताः।
चतुर्मासकृताहारा निराहारास्तथाऽपरे॥

वृक्षाग्रसक्तपादाश्च सदाऽवाक्शिरसःस्थिताः।
अनाश्रिताःकर्मफलमाश्रिताश्चापरे तथा।
स्थिता वसुमतीञ्चान्ये कृत्वैकाङ्गुष्ठपीडिताम्॥ इति। ३।१०।२-६।

आशीर्भिरभिनन्द्या¹⁷⁸⁹थ रामं सर्वहृदि स्थितम्।
ऊचुःप्राञ्जलयः सर्वे धनुर्बाणधरं हरिम्॥१४॥

भूमेर्भारावताराय जातोऽसि ब्रह्मणाऽर्थितः।
जानीमस्त्वां हरिं लक्ष्मीं जानकीं लक्ष्मणं तथा॥१५॥

शेषांशं शङ्खचक्रे द्वे भरतं सानुजं तथा।
अतश्चाऽऽ¹⁷⁹⁰ढावृषीणां त्व दुःखं मोक्तुमिहार्हसि॥१६॥

आगच्छ यामो मुनिसेवितानि वनानि सर्वाणि रघूत्तम क्रमात्।
द्रष्टुं सुमित्रासुतजानकीभ्यां तदा दया¹⁷⁹¹ऽस्मासु दृढा भविष्यति॥१७॥

इति विज्ञापितो रामः कृताञ्जलिपुटो¹⁷⁹² विभुः।
जगाम मुनिभिःसार्द्ध द्रष्टु मुनिवनानि स¹⁷⁹³॥१८॥

ददर्श तव पतितान्यनेकानि शिरांसि स।
अस्थिभूतानि सर्वत्र रामो वचनमब्रवीत्॥१६॥

__________________________________________________________________

दृष्ट्वेत्यादि। नमस्या श्रीरामादयो नमस्कर्तार मुनिसमूह कथं नता इति चेत्तत्राऽऽह—मायामानुषरूपिण इति, कपटेन धृतमनुष्यशरीरा इत्यर्थ।

१४। नरो०। ततो मुनयःकिमब्रुवन् इत्यपेक्षायामाह—आशीर्भिरित्यादि। अभिनन्द्य प्रशस्य सन्तोष्य वा।

१५। नरो०। भारावताराय भारापनुत्तये। यथा त्वां हरिं जानीमस्तथा जानकीं लक्ष्मीं जानीम इति दिक्।

१६। नरो ०। शेषांशमनन्तस्यांशमित्यर्थ, शेषसंज्ञमशमित्यर्थो वा। शङ्खचक्रे द्वे भरतं सानुजमिति भरत शङ्खंशत्रुघ्न चक्रमित्यर्थ। मोक्तुं हर्तुम्।

१७। नरो० ०। दया कृपा परदुःखासहनमिति यावत्, दृढा अचला।

१९। नरो० ०। अविद्यमानमेक येषां तानि तथा।

__________________________________________________________________

१६। लक्ष्मण शेषांशमित्यन्वय। अतो भूमिदुःखहरणार्थम् अवतीर्णत्वात् आदौ खरादिवर्धन अस्मदुःख मोक्तुम् अर्हसि। रा०।

१९। अस्थिभूतमुनिशरीरादिदर्शन वाल्मीकीये नास्ति।

अस्थीनि केषामेतानि किमर्थ पतितानि वै।
तमूचुर्मुनयो राम ऋषीणां मस्तकानि हि॥२०॥

राक्षसै¹⁷⁹⁴र्भक्षितानीश प्रमत्तानां समाधितः।
अप्रायत्य¹⁷⁹⁵ मुनीनां ते पश्यन्तोऽनुचरन्ति हि॥२१॥

श्रुत्वा वाक्यं मुनीनां स भयदैन्यसमन्वितम्।
प्रतिज्ञामकरोद्रामो वधायाशेषरक्षसाम्॥२२॥

पूज्यमानः सदा तत्र मुनिभिर्वनवासिभि।
जनक्या सहितो रामो लक्ष्मणेन समन्वितः¹⁷⁹⁶॥२३॥

उवास कतिचित् तत्र वर्षाणि रघुनन्दनः।
एवं क्रमेण सम्पश्यन्नृषीणामाश्रमान्¹⁷⁹⁷ विभुः॥२४॥

__________________________________________________________________

२०। नरो०। किमर्थमिति क्रियाविशेषणम्, किंकारणमित्यर्थः। अस्थीनीत्यादि यदुक्तं तत्राऽऽह—ऋषीणामित्यादि।

२१। नरो०। हे ईश हे प्रभो। कुतो भक्षणमित्यत आह—प्रमत्तानामिति, प्रमादाश्रयाणामित्यर्थ।कुत प्रमाद इत्यत आह—समाधित इति। निगृहीतस्य मनसश्रवणादौ तदनुगुणविषये च समाधानं समाधिः। यद्वा समाधितो ध्यानादित्यर्थः। समाधिसमयं कथं राक्षसा जानन्तीति चेत्तत्राऽऽह—अप्रायत्यमिति, अयत्नाश्रयत्वमित्यर्थ, ते राक्षसाःपश्यन्तो निश्चिन्वन्तोऽनुचरन्ति भ्रमन्ति। हि निश्चितम्।

२२। नरो०। तद्वाक्य श्रुत्वा श्रीरामः किं कृतवानित्यपेक्षायामाह—श्रुत्वेत्यादि। भयदैन्यसमन्वितमिति। भय प्रसिद्धम्, दैन्यमनौजस्यम्।

__________________________________________________________________

२१। समाधितःसमाधिना प्रमत्तानां तद्दर्शने पलायनाद्यसमर्थानाम् अन्तराय समाधिरूपम्। ‘अप्रायत्यमि’ति पाठे समाधितःप्रमत्तानां हीनाना त्यक्तसमाधीनामित्यर्थ, अप्रायत्यं समाधित्यागरूपम्। समाधौ हि भगवदेकरूपत्वाद्रक्षांसि नाऽऽस्कन्दन्तीति भावः। रा०।

[समाधितःसमाधिस्थितत्वादु बहिर्ज्ञानाभावात्। प्रमत्तानाम् अनवहितानाम्। अप्रायत्य मुनीनामिति अप्रयत्नपरत्व सततं समाधिस्थितत्वात्। गो०]

२४। उवास इति। संवादोऽय वाल्मीकिविरोधी,

एव स तेषामभयं महात्मा दत्त्वा मुनीनां वनमाश्रितानाम्।
महर्षिभिस्तैः सहितोहि रामस्ततः सुतीक्ष्णाश्रममाजगाम॥ ३।१०।२५॥

इत्यनेन तदैव तेषां गमनवर्णनात्।

सुतीक्ष्णस्याऽऽश्रमं प्रागात् प्रख्यातमृषिसङ्कुलम्।
सर्वर्त्तुगुणसम्पन्नं¹⁷⁹⁸सर्वकाल¹⁷⁹⁹सुखावहम्॥२५॥

राममागतमाकर्ण्य सुतीक्ष्णःस्वयमागतः।
अगस्ति¹⁸⁰⁰शिष्योरामस्य मन्त्रोपासनतत्परः।
विधिवत् पूजयामास भक्त्युत् कलित¹⁸⁰¹लोचनः॥२६॥

सुतीक्ष्ण उवाच—

त्वन्मन्त्रजाप्यहमनन्तगुणाप्रमेय सीतापते शिव¹⁸⁰²विरिञ्चिसमाश्रिताङ्घ्रे।
ससारसिन्धुतरणामलपादपोत¹⁸⁰³ रामाभिराम सतत तव दासदासः¹⁸⁰⁴॥२७॥

__________________________________________________________________

२५। नरो०। ऋषिसङ्कुलम् ऋषिव्याप्तम्। सर्वर्तुगुणसम्पन्नम् अशेषर्त्तुफलपुष्पसमृद्धमित्यर्थः।अत सर्वकालसुखावह हेमन्तादिसर्वर्त्तुसुखजनकमित्यर्थ।

२६। नरो०। श्रीराममागतं श्रुत्वा सुतीक्ष्ण किं कृतवान् इत्यपेक्षायामाह—राममागतमित्यादि। मन्त्रोपासनतत्परो मन्त्रजपासक्त इत्यर्थः। भक्त्या उत्कलिते प्रफुल्ले लोचने यस्य स तथा।

२७। नरो०। स्वमाश्रममागतं श्रीरामं दृष्ट्वात्मानं कृतकृत्यं मन्यमानस्तं स्तौति—त्वन्मन्त्रजापत्याष्टाभि श्लोकै। नास्ति अन्तो यस्य तादृशो गुणो यस्य हे तादृश, गुणापरिच्छिन्नस्वादुगुणिनोऽप्यपरिच्छिन्नत्वमिति भाव। अप्रमेय प्रत्यक्षादिपञ्चप्रमाणागम्य। शिवविरिञ्चिभ्यां समाश्रितौ अङ्घ्रीयस्य हे तादृश, एतेन शिवविरिञ्चिभ्यामपि उत्कृष्टत्वं सूचितम्। संसारो जन्ममरणादि लङ्घयितुमशक्यत्वात् स एव सिन्धुस्तस्य तरणाय लङ्घनाय, नास्ति मलं पापं यस्मात्तादृशःपाद एव तरणहेतुत्वात्। पोतो ‘डिङ्गे’तिख्यातो यस्य हे तादृश, अथवा अमलो मलशून्य पाद एव पोतो यस्य हे तादृश, एतेन तवैव मोक्षदातृत्वं नान्यस्येति सूचितम्। अमलत्वमन्यपोतस्यापि उचितम्, मलसत्त्वे तत स्खलनं भवतीति। रामाभिरामेति मनोहरादपि मनोहरेत्यर्थ। तव दर्शन ध्यानं न केवलं देहान्ते मुक्तिजनकम् अधुनाऽपि सुखजनकमिति भावः। साक्षाद्दासो भवितुं नार्हामीति सूचनाय ‘दासदास’ इत्युक्तम्। कादाचित्कदासत्वबोधवारणाय सततमित्युक्तम्।

__________________________________________________________________

२६॥ भक्त्या प्रेम्णा उत्कण्ठिते रामस्य पुनःपुनर्दर्शनेच्छावती लोचने यस्य सः। रा०।

२७। हे रामाभिराम परमसुन्दर राम, त्वन्मन्त्रजापी अह सततं तव दासदासो भूयासमिति शेषः। अप्रमेय देशकालाद्यपरिच्छेद्य शिवब्रह्मसमाश्रितचरण ससारसमुद्रतरणे अमलपोतरूपौ पादौ यस्य। तच्चरणाश्रितानां संसारसागरोत्तरणमकिञ्चित्करमेवेति भावः। रा०।

मामद्य सर्वजगतामविगोचर¹⁸⁰⁵स्त्वं त्वन्मायया सुतकलत्रगृहान्धकूपे¹⁸⁰⁶।
मग्नं निरीक्ष्य मलवद्गल¹⁸⁰⁷पिण्डमोहपाशानु¹⁸⁰⁸बद्ध¹⁸⁰⁹हृदयं स्वयमागतोऽसि॥२८॥

एवं सर्वभूत¹⁸¹⁰हृदयेषु कृतालयोऽपि त्वन्मन्त्रजाप्यवि¹⁸¹¹मुखेषु तनोषि मायाम्।
त्वन्मन्त्रसाधनपरेष्वपयाति माया सेवानुरूपफलदोऽसि यथा¹⁸¹²ऽमरागः॥२९॥

__________________________________________________________________

२८। नरो०। अद्येत्यस्य स्वयमागतोऽसीत्यनेनान्वय। सुताश्च कलत्रञ्च गृहञ्च तान्येव अन्धजनकःकूपस्तस्मिन् तथा। तत्रैव स्थातुं कथं नोत्सहसे इति चेत्तत्राऽऽह—अन्धेति। स्वयमुत्थीयतामिति चेत्तन्त्राऽऽह—मलवान् यो गल एव पिण्डाकारत्वात् पिण्डो लौहपिण्डस्तत्र बन्धहेतुत्वात् मोह एव पाशस्तेनानुबद्धं हृदय यस्य तम्। केनेत्यत आह—त्वन्माययेति।त्वदधीनया अविद्ययेत्यर्थः। अन्योऽपि लौहपिण्डःपाशबद्धवक्ष स्थल कूपादौ मज्जतीति। यत्र बन्धन तमादाय उत्थीयतामित्यत आह—मलवदिति। यस्य मलवत्त्व तस्यातिगुरुत्वमिति भाव। ननु मद्दर्शन कथं तव विस्मयजनकमिति चेत्तत्राऽऽह—सर्वजगतामविगोचर इति। चक्षुराद्यविषय इत्यर्थः। चिरकालत्वदर्शनाकाङ्क्षिणो ममाद्य तव दर्शनादेव चित्तशुद्ध जातमिति भाव।

२९। नरो०। ननु सर्वभूतानां हृदयेषु स्थितत्वात् मम गोचरत्वमेव सम्भवति कथ-

__________________________________________________________________

[त्वन्मन्त्रेत्यादि। त्वन्मन्त्रजपशीलताख्यापनेन ममेष्टदैवतमेव त्व साक्षाद्भूत अहो भाग्यमित्युक्तम्। हे अनन्तगुण, अप्रमेयगुण, अत एवाप्रमेय केनापि प्रकारेण ज्ञातुमशक्य, शिवविरिञ्चिभ्यां समाश्रितावङ्घ्रीयस्य तत्सम्बोधनम्। एतेन सर्वाराध्यत्वमुक्तम्। ससार एव सिन्धुरपारत्वात् तत्तरणाय अमल पाद एव पोतो नौर्यस्य।रामायाः सीतायास्तस्यां वा अभिरामोयस्य यस्मिन् वा। गो०]

२८। सर्वजगतामगोचरोऽपि त्व मलभूतो यःपुद्गलपिण्डःशरीर तत्र यो मोह अहं गौर इत्याद्यहन्ताबुद्धिस्तद्रूपपाशेनानुबद्ध चित्त यस्य तं मामद्य त्वन्मायया सुतकलत्रगृहरूपे अन्धकूपे निमग्न निरीक्ष्य स्वयमागतोऽसि इत्याश्चर्यम्। तेन करुणावत्त्वमित्याशय। रा०।

[मलाःपुद्गलाःधातव तेषां पिण्ड पिण्डीभूत देहादि यस्मिन्। मोहोऽहबुद्धि ‘मोहो दॆहाद्यहबुद्धिः’ इति स्मृते। स एव पाशो रज्जुस्तेनानुबद्ध निबिडबन्धं हृदयं ममो यस्य तम्। गो०]

२९। जाप्यं जपस्तद्विमुखेषु। यथा महीपो राजा सेवानुरूपफलदस्तथा त्वमसीत्यर्थ।रा०।

विश्वस्य सृष्टिलयसस्थितिहेतुरेकस्त्वं¹⁸¹³ मायया त्रिगुणया विधिरी¹⁸¹⁴शविष्णू¹⁸¹⁵।
भासीश मोहितधियां विविधाकृतिस्त्व यद्वद्रवि¹⁸¹⁶ सलिलपात्रगतो ह्यनेकः॥३०॥

__________________________________________________________________

मगोचरत्वमिति चेतत्राऽऽह—त्वमित्यादि। त्वन्मन्त्रस्य जाप्यं जप एव तत्र विमुखेषु अनासक्तेषु त्वन्मन्त्रजाप्यविमुखानां त्वदधीनया मायया आवरणशक्त्या बुद्धे पिधानात् तेषां न तव साक्षात्कार इति भाव। पारिशेष्यलाभार्थमाह—त्वन्मन्त्रेति। त्वन्मन्त्रस्य साधन सिद्धानुकूलव्यापारः, स एव परः परमपुरुषार्थो येषां तेषु तथा। अपयाति नश्यति। तर्हि कथ मन्मन्त्रोपासकेषु फलतारतम्य दृश्यते इत्यत आह—सेवानुरूपफलद इति, सेवायोग्यफलदातेत्यर्थ। दृष्टान्तमाह—यथाऽमराग इति। अमराग सुरतरु। तथा चामरः—‘शैलवृक्षौ नगावगावि’ति।

३०। नरो०। ननु यस्य विश्वस्य सृष्टिस्थित्यन्तकारित्व तस्यैव भवादृशाम् एवंविधत्वेन स्तोतव्यत्वमुचितम् मम तदभावात् कथ तदित्यत आह—विश्वस्येति सृष्टिस्थितिलयसस्थितिहेतुरित्यन्वय। एकोऽसहाय। लयो नाश, सस्थिति पालनम्। तर्हि कथं ब्रह्मा स्रष्टा, विष्णु पालयिता, शिवः सहर्त्तेति लोकै कथ्यते इति चेत्तत्राऽऽह—त्व माययेति। ब्रह्मादयस्तवैवावतारा इति भाव। तर्हि ममाद्वैतत्वभङ्गप्रसङ्गः स्यादिति चेत्तत्राऽऽह

_________________________________________________________________________

[त्वं सर्वभूतेत्यादि। सर्वभूतहृदयेषु कृत आलयो येन अन्तर्यामित्वात्। तर्हि केषां स्फुट, केषामस्फुटोऽहम् इत्याह—त्वन्मन्त्र इत्यादि। त्वन्मन्त्रस्य जाप्ये जपे विमुखा पराङ्मुखा ये तेषु मायां तनोषि मायावृतत्वात् तेषां हृदि सन्नपि ते त्वां न जानन्तीति शेष। अतस्तेषास्फुट इति। त्वन्मन्त्रसाधमपरेषु माया अपयाति तेभ्यो दूरे पलायते अतस्तेषा स्फुटः। ननु तर्हि मय वैषम्यमस्ति? नेत्याह—सेवेति। सेवानुरूपमेव फल ददासि। तदुक्त गीतायाम्—

ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम्।इति। ४४।११।

तत्र दृष्टान्तो यथेति। सराग सापेक्षो जनो यथा अननुकूलमपि अनुकूलयति। ईश्वरस्य निरपेक्षत्वेऽपि सेवापरवशत्वे दृष्टान्तः। यद्वा असराग इत्यकारप्रश्लेपः। अयमर्थ—यथा असरागःनिरपेक्षः कश्चिदतिशयसेवमानमेव कमप्यनुगृह्णाति तद्वत्। सुरागः कल्पवृक्ष इति वा।गो०।]

३०। विश्वसृष्ट्यादिहेतुस्त्वमेक एव त्रिगुणया माययोपाधिभूतया त्वमेव विधिरिति ईश इति शिव इति विष्णुरिति भासीत्यन्वय। विविधाकृतिस्त्वम्। तत्तद्ध्यानादौ प्रसिद्धमेव तेषां तथात्वम्। तच्चेदमनेकत्वं तव मिथ्यैवेत्याह—यद्वदिति।

\ननु मायेश्वरा ब्रह्मविष्णुशिवा एव प्रसिद्धा वरदाःकथं मायां तनोषीति मानुषं मां प्रत्युच्यते?

प्रत्यक्षतोऽद्य भवतश्चरणारविन्दं पश्यामि राम [तपसः¹⁸¹⁷ परतः¹⁸¹⁸ स्थितस्य।
दृग्रूपतस्त्वमसतामविगोचरोऽपि¹⁸¹⁹त्वन्मन्त्रपूतहृदयेषु सदा प्रसन्नः॥३१॥

__________________________________________________________________

—भासीशेति। त्रिगुणमाययेति अत्रापि योजनीयम्। ईशेति श्रीरामसम्बोधनम्। मोहितधियां पिहितबुद्धीनां विविधा आकृतिराकारो यस्य स तथा। दृष्टान्तमाह—यदवदिति। सलिलानां पात्राणि भाजनानि गतः सलिलपात्रगत, अनेकोऽनेक इव भाति। रविर्यथा प्रतिजलपात्र प्रतिबिम्बितो भवति त्व तथा प्रत्यन्त करण प्रतिबिम्बितो भवसि। परमार्थतो रविर्यथा कस्तथा त्वमपि एक एवेति भाव।

३१। नरो०। यं परमात्मान योगाभ्यासजनितधर्मविशेषरूपसन्निकर्षेणापि साक्षात्कर्तुं न शक्नोमि तस्य चरणारविन्दं चक्षुःसंयोगरूपसन्निकर्षात् साक्षात्करोमीति विस्मित्याऽऽह—प्रत्यक्षतोऽद्येति। यद्वा मनसोऽप्यगोचरो यस्तस्य चरणारविन्दं चक्षु संयोगरूपसन्निकर्षात् साक्षात्करोमीति विस्मित्याऽऽह—प्रत्यक्षतोऽद्येति। प्रत्यक्षतःप्रत्यक्षजनकचक्षु संयोगरूपसन्निकर्षात्। मच्चरणदर्शने कथ तव विस्मयस्तपसा किमसाध्यमिति चेत्तन्नाऽऽह—तपस परतःस्थितस्येति, तपसोऽप्यगोचरस्येत्यर्थः। परतो दूरे इत्यर्थ। ‘तमस’ इति पाठे तु ससारिणो मम चरणदर्शनं कथं तव विस्मयजनकमित्यापत्तिः। तमस ससारस्य इत्यर्थ। संसारगन्धेनापि रहितस्येति समुदायार्थः। मद्विधानामनुग्रहार्थमेव भवत साकारत्वम्, वस्तुतो निराकारस्त्वमिति भाव। ननु निर्गुणब्रह्मसाक्षात्कारस्यैव परमपुरुषार्थ हेतुत्वात् तदनुकूल श्रवणादिकमेव कर्तुं युज्यते किमर्थं

__________________________________________________________________

तत्राऽऽह—विश्वस्येति। एक अद्वितीयस्त्वमेव विश्वस्य सृष्ट्यादिहेतु। ननु ते ब्रह्मादय प्रसिद्धा इत्याह—त्वमित्यादि। स्वमेवमायया विधिर्ब्रह्मा ईशो विष्णुश्च सम्यग् भासि। ननु हैरण्यगर्भवैष्णवशैषा अन्ये च व्यक्तमेव भेदं वदन्ति कथमहमेक एवेति तत्राऽऽह—मोहितधियां सम्बन्धे विविधाकृतिर्नानामूर्त्तिस्त्वमेव भासि न तु तत्त्वदृशाम्, अतो मूढबुद्धीनामेव भेदज्ञानम्। तत्र दृष्टान्तः—यद्वदिति। यथा अद्वितीयो गगनस्थो रविःप्रतिबिम्बेन सलिलपात्रगत उदकयुक्तघटादिषु गत अनेको दृश्यते एवं मायास्थितस्त्वमिति शेष। गो०]

३१। तमस परतः, तद्धीने शुद्धसत्त्वप्रधाने चित्ते स्थितस्येत्यर्थः। दृग्रूपतो दृग्रूपस्य दृष्टेरित्यर्थ। सार्वविभक्तिकस्तसिः। प्रसन्नो दृग्विषयो भवसीति शेषः। रा०।

\ननु मायायां प्रतिबिम्बस्थितत्वोक्त्या मम जीवत्वमापादयसि? न हि न हीत्याह—प्रत्यक्षतोऽद्यइत्यादि। तमसः परतःप्रकृतेः परे स्थितस्य। हे राम, एवम्भूतस्य भवतश्चरणारविन्दम् अद्य प्रत्यक्षतः साक्षात् पश्यामि अहो महद्भाग्यमित्यर्थः। ननु प्रकृतेः परस्य बुद्ध्यादेरप्यगोचरत्वात् कथं प्रत्यक्षता तत्राऽऽह—त्वम् असतां दृग्रूपत। रूपशब्देनात्र

पश्यामि राम तव रूपमरूपिणोऽपि मायाविडम्बनकृतं समनुष्यवेशम्।
कन्दर्पकोटिसुभगं कमनीय[चाप¹⁸²⁰बाणं¹⁸²¹ दयार्द्रहृदयं¹⁸²² स्मितचारुवक्त्रम्॥३२॥

सीतासमेतमजिनाम्बरमप्रधृष्यं सौमित्रिणा नियतसेवितपादपद्मम्।
नीलोत्पलद्युतिमनन्तगुणं प्रशान्तं मद्भागधे¹⁸²³यमनिशं¹⁸²⁴ प्रणमामि रामम्॥३३॥

__________________________________________________________________

सगुणस्य ममोपासनं भवादृशैःक्रियते इत्यत आह—दृग्रूरूपत इति। दृक् द्रष्टा त्वं रूपतःस्वरूपेण असतां त्वन्मन्त्रजापविमुखानाम् अविगोचरोऽपि त्वन्मन्त्रपूतहृदयेषु सदा प्रसन्न इत्यन्वयः। यद्वादृग्रूरूपतो दृग्रूपेण। तथा च श्रुतिः—‘न दृष्टेर्द्रष्टारं पश्ये’ (बृहदा० ३।४।२) इत्यादि। त्वन्मन्त्रेण पूतानि रागादिदोषरहितानि यानि हृदयानि तेषु तथा, प्रसन्नो भात स्फुरित। सदेत्यनेन सकृत्स्फुरणं वारितम्। सगुणस्य तवोपासनमपि चित्तैकाग्नयद्वारा निर्विशेषब्रह्मणस्तव साक्षात्कारहेतुरिति भावः। तथा च—

‘निर्विशेषं परं ब्रह्म साक्षात्कर्तुमनीश्वरा।
ये मन्दास्तेऽनुकम्प्यन्ते सविशेषनिरूपणैः ॥

वशीकृते मनस्येषां सगुणब्रह्मशीलनात्।
तदेवाविर्भवेत् साक्षादपेतोपाधिकल्पनम्॥‘इति।

३२-३३। नरो०। अतिविस्मयात् पुनराह—पश्यामीति।यद्यह परमेश्वरःस्यां तदा भक्तानुग्रहार्थं विलक्षणशरीरधारणं कुर्यामिति चेत्तत्राऽऽह—मायेति।मायया कपटेन विडम्बनायाअर्थाल्लोकानां वञ्चनाय कृतं मायाविडम्बनकृतम् सुमनुष्यवेशमिति सुमनुष्यस्येव वेशःसंस्थान यस्येति, सुमनुष्यवेश एव वेशो यस्येति वा बहुव्रीहिः। अस्य नाना मूर्तय सन्ति सन्तु,

__________________________________________________________________

बुद्धिमनसोरपि ग्रहणम्। दृष्टादीनामविगोचरोऽपि त्वन्मन्त्रेण पूतेषु हृदयेषु बुद्धिवृत्तिषु सदा प्रसन्न स्फुरद्रूपः, वृत्तिगोचरत्वाद् ब्रह्मण। यदुक्तम्—

फलव्याप्यत्वमेवास्य शास्त्रकृदभिर्निराकृतम्। पञ्चदशी७।९०।
ब्रह्मण्यज्ञाननाशाय वृत्तिव्याप्तिरिहेष्यते॥इति। पञ्चदशी ७।९२।

एतेन यस्त्वं हृदि दृक्ष्यसे स एव बाह्येप्रत्यक्षोऽभूरिति। तव एतद्रूपमपिमायाविडम्बनम्, रूपरहितत्वात्। तथा चश्रुति—‘अपाणिपाद’ (श्वेताश्व० ३।१९) इत्यादि। गो०]

३२। अरूपिणोऽरूपस्यापि। छान्दस इनिः। मायाविडम्बनेन मायाव्यवहारेण कृतम्। रा०।

जानन्तु¹⁸²⁵ राम तव रूपमशेषदेशकालाद्युपाधिरहितं घनचित्प्रकाशम्।
प्रत्यक्षतोऽद्य मम गोचरमेतदेव रूप विभातु हृदये न पर विकाङ्क्षे॥३४॥

इत्येव स्तुवतस्तस्य रामः सस्मितमब्रवीत्¹⁸²⁶।
मुने जानामि ते चित्तं निर्मलं मदुपासनात्॥३५॥

__________________________________________________________________

किन्तु एतन्मूर्त्तिमानय मम सदा ध्येयो नमस्कार्यश्चेति हृदि कृत्वा ध्यायन् नमस्करोति—कन्दर्पकोटिसुभगमिति सार्द्धपद्येन। कन्दर्पकोटिसुभगमिति कन्दर्पकोटेरपि सुन्दरमित्यर्थः। कमनीयौ चापबाणौ यस्यतं तथा। अजिनं चर्म तदेव अम्बरं वस्त्र यस्य त तथा। अप्रधृष्यं प्रधर्षितुमशक्यम्। नीलोत्पलस्येव द्युति कान्तिर्यस्य तं तथा। प्रशान्तं रागादिदोषरहितम् \। श्रीरामे स्वभाग्यत्वमध्यस्य मदुभागधेयमित्युक्तम्।

३४। नरो०। उपसंहरति—जानन्त्विति पद्येन। हे राम, तव घनचित्प्रकाशं रूपं ये जानन्ति ते जानन्तु इति सम्बन्ध \। रूप कीदृशं अशेषा देशकालादय ये उपाधयस्तैरहितम् आदिपदेन देहान्तःकरणादीनां ग्रहणम्। घनचित्प्रकाशं सान्द्रज्ञान स्वप्रकाशमित्यर्थ। कस्यापि तत्र प्रवेशसामर्थ्यं नास्तीति सूचनाय घनेति विशेषण दत्तम्। तव घनचित्प्रकाशं रूपं यदि देशकालाद्यन्यतमोपाधिपरिच्छिन्नं स्यात्तदाऽह ज्ञातुं शक्नुयामिति भाव। परमन्यद् विकाङ्क्षे लब्धुमिच्छामीत्यर्थ।

३५। नरो०। मामद्येत्यादि यदुक्त श्रीरामस्तत्राऽऽह—मुने जानामीत्यादि। निर्मलं रागादिदोषरहितम्।

__________________________________________________________________

३३। नियतसेवितेति नियमेन सेवितेत्यर्थ। मद्भागधेयं मददृष्टारब्धं शरीरमिति यावत्। अनेन शरीराणां परादृष्टमात्रजन्यत्वं सूचितम्। रा०।

३४। जानन्तु अन्येऽपि योगिन इति शेषः। देशेत्यादि, देशकालाद्यपरिच्छिन्नमित्यर्थः। घनेति। चैतन्यमात्ररूपमित्यर्थः। प्रत्यक्षत इति, मम तु परिदृश्यमानेऽत्रैव प्रीतिर्न तु परे वाङ्मनसागोचरे इत्यर्थ। रा०।

[ननु चैतन्यघनमेव तत् कथ सविशेष परिच्छिन्नदेहरूपं मद्रूपत्वेन स्तौषीत्याह—जानन्त्विति। अशेषमपरिच्छिन्न देशकालादिकृतोपाधिरहित घनचिच् चिद्घनम् अत एव प्रकाश सर्वस्य चेतयितृ तव रूपम् अन्ये मुनय श्रुतयो वा जानन्तु मम पुनरद्य प्रत्यक्षगोचरं साक्षाद्दृष्टम् एतदेव तव रूप हृदये भातु। न परमितोऽन्यत् न काङ्क्षे। गो० ]

अतोऽहमागतो द्रष्टुं मद्रृते¹⁸²⁷नान्यसाधनम्।
मन्मन्त्रोपासकालोके¹⁸²⁸ मामैव शरणं गताः।
निरपेक्षा नान्यगतास्तेषां दृश्योऽहमन्वहम्॥३६॥

स्तोत्रमेतत् पठेद् यस्तु त्वत्कृतं मत्प्रियं सदा।
मद्भक्ति¹⁸²⁹र्मे¹⁸³⁰ भवेत्तस्य ज्ञानञ्च¹⁸³¹ विमलं भवेत्॥३७॥

त्व ममोपासनादेव विमुक्तोऽसीह सर्वतः।
देहान्ते मम सायुज्यं लप्स्यसे नात्र संशयः॥३८॥

गुरुं ते द्रष्टुमिच्छामि ह्यगस्त्यं मुनिनायकम्।
किञ्चित्कालं तत्र वस्तुंमनो मे त्वरयत्यलम्॥३९॥

सुतीक्ष्णोऽपि तथेत्याह श्वो गमिष्यसि राघव।
अहमप्यागमिष्यामिचिराद्दृष्टो¹⁸³² महामुनिः॥४०॥

अथ¹⁸³³प्रभाते मुनिना समेतो रामः ससीतःसह लक्ष्मणेन।
अगस्त्य¹⁸³⁴सम्भाषणलोलमानसःशनैरगस्त्यानुजमन्दिरं ययौ॥४१॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे अरण्यकाण्डे
द्वितीयोऽध्याय॥२॥

__________________________________________________________________

३६। नरो०। महते नान्यसाधनं मां विना संसारसिन्धुतरणस्य अन्यत् कारणं नास्ति इत्यर्थ। शरणमाश्रयम्। निरपेक्षा यत्नं विना उपस्थितेऽप्यर्थे निम्पृहा। अनन्यगता मन्मात्रार्पितचित्ता इत्यर्थः।

३७। नरो०।तस्य मदभक्तिर्भवेत् मे मम ज्ञानञ्च विमलं भवेदित्यन्वयः।

३८। नरो०।सर्वत इति पञ्चम्यास्तसि। देहान्ते देहनाशे, मम सायुज्यं मदभावमित्यर्थ।

३९। नरो०। मुनिनायक मुनिश्रेष्ठम्।

४१। नरो०।

अगस्त्य सम्भाषणाय लोलं चञ्चलं मानसं यस्य स तथा।

अरण्यकाण्डे द्वितीयाध्यायव्याख्या समाप्ता॥२॥

__________________________________________________________________

३६। [महते नान्यसाधनमिति, मां विनाऽन्यत् साधनं मोक्षहेतुर्नास्ति,

तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति।
नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय॥(श्वेताश्वतर० ३।८)

इति श्रुते। गो०]

४१। अगस्त्यसंभाषणे लोलमत्युत्कटेच्छावन्मानसं यस्य स इत्यर्थ।

तृतीयोऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726643372090107-removebg-preview.png"/>

श्रीमहादेव¹⁸³⁵उवाच—

अथ रामः सुतीक्ष्णेन जानक्या लक्ष्मणेन च।
अगस्त्यस्यानुजस्थान मध्याह्नेसमपद्यत॥१॥

तेन सम्पूजितःसम्यग् भुक्त्वा मूलफलादिकम्।
परेद्युः प्रातरुत्थाय जग्मुस्तेऽगस्त्यमण्डलम्¹⁸³⁶॥२॥

सर्वर्तुफलपुष्पाढ्य¹⁸³⁷ नानामृगगणैर्युतम्।
पक्षिसङ्घैश्च विविधैर्नादितं नन्दनोपमम्॥३॥

__________________________________________________________________

३। नरो०। अगस्त्यमण्डल कीदृगित्यपेक्षायामाह—सर्वर्तुफलपुष्पाढ्यं सर्वर्तुफलपुष्पसम्पन्नमित्यर्थः। एतेन मुनेस्तपोमहिमा सूचित। नानामृगगणैर्युतमित्यनेन पक्षिसंघैश्च विविधैर्नादितमित्यनेन च प्राणिमात्रकृतविश्वासत्वं सूचितम् शोभातिशयो वा सूचित।

__________________________________________________________________

१। अथेति। अगस्त्यस्यानुजोऽग्निजिह्वानामा ऋषिः। रा०।

सुतीक्ष्णेनेति। विसवदत्यय वाल्मीकीयेन। तथा च प्राच्ये—

इति रामो मुनेःश्रुत्वा सह भ्रात्राऽभिवाद्य च।
प्रतस्थेऽगस्त्यमुद्दिश्य सानुज सह सीतया॥ इति।३।१६।१।

पाश्चात्येऽपि—

सुतीक्ष्णेनाभ्यनुज्ञातं प्रस्थितं रघुनन्दनम्।
हृद्यया स्त्रिग्धया वाचा भर्त्तारमिदमब्रवीत्॥ इति।३।९।१।

अगस्त्यस्यानुजस्थानं अगस्त्यस्यानुजःकनिष्टस्तस्य स्थानम् आश्रममित्यर्थ।

२। तेन अगस्त्यानुजेन अग्निजिह्वेन राम इति शेष, सम्यक् सम्पूजितोऽभवदित्यर्थ। ततश्चते रामादयश्चत्वार इत्यर्थः, भुक्ता जग्मुरित्यन्वय।

३। अगस्त्यमण्डल विशिनष्टि—सर्वर्त्तुफलपुष्पाढ्यमित्यादिना। दृश्यतेऽत्र कश्चित् हृद्य सहृदयवेद्यःप्रबन्धो वाल्मीकीये अगस्त्याश्रमागस्त्यमहिमवर्णनरूप। स च गोरसियोमुद्रिते आरण्ये सप्तदशसर्गे।

ब्रह्मर्षिभिर्देवर्षिभिः सेवितं मुनिमन्दिरैः।
सर्वतोऽलङ्कृतं साक्षाद् ब्रह्मलोकमिवापरम्॥४॥

बहिरेवाऽऽश्रमस्याथ स्थित्वा रामोऽब्रवीन्मुनिम्।
सुतीक्ष्ण गच्छ त्व¹⁸³⁸ शीघ्रमागत मां निवेदय।
अगस्त्यमुनिवर्याय सीतया लक्ष्मणेन च॥५॥

महाप्रसाद¹⁸³⁹ इत्युक्त्वा सुतीक्ष्णः प्रययौ गुरो।
आश्रम त्वरया तत्र ऋषिसङ्घसमावृतम्॥६॥

उपविष्ट रामभक्तैर्विशेषेण समायुतम्¹⁸⁴⁰।
व्याख्यात¹⁸⁴¹राममन्त्रार्थं शिष्येभ्यश्चातिभक्तित।
दृष्ट्वाऽगस्त्य मुनिश्रेष्ठं सुतीक्ष्णः प्रययौ मुने¹⁸⁴²॥७॥

__________________________________________________________________

४। नरो०। ब्रह्मर्षिभि सनकादिभि देवर्षिभिर्नारदादिभिर्मुनिभिर्मननशीलै। साक्षाद्ब्रह्मलोकमिवेति। इवशब्दोऽत्र उत्प्रेक्षाद्योतक।

__________________________________________________________________

४। देवर्षिभिरिति छन्दोभङ्ग आर्ष। मुनिमन्दिरे सर्वतोऽलङ्कृतमित्यन्वयः। रा०।

५। प्राच्ये वाल्मीकीये रामस्य अगस्त्यसकाशे स्वागमननिवेदनाय लक्ष्मण प्रत्यादेश। तेन च कस्यचिद्गस्त्यशिष्यस्य सकाशे रामागमनविनिवेदनम्। तथाच—

स्थितस्त्वमरसंकाशोमहाबलपराक्रम.।
राघव सह वैदेह्या लक्षणं वाक्यमब्रवीत्॥

प्राप्ता स्माश्रमपदं सौमित्रे प्रविशाग्रतः।
निवेदय च मां प्राप्तमृषये सह सीतया॥

प्रविश्याश्रमपदं लक्ष्मणो राघवाज्ञया।
अगस्त्यशिष्यमासाद्य वाक्यमेतदुवाच ह॥

राजा दशरथो नाम ज्येष्ठस्तस्य सुतो बली।
रामो नाम महाभाग मुनिं द्रष्टुमिहेच्छति॥ इत्यादि।३।१८।१-४।

६। महाप्रसाद महाननुग्रह मयीति शेष। चिरवाञ्छितगुरुदर्शनेन धन्यो भविष्यामीत्याशय। एतेन गुरुदर्शनं महापुण्यजनकमिति सूचितम्।

७। व्याख्यातो राममन्त्रार्थो येन तम्। प्रययौ मुनेःसमीपमिति शेषः। रा०।

विशेषेण रामभक्तःसमायुतम् अतिभक्तित शिष्येभ्यो व्याख्यातराममन्त्रार्थं व्याख्यातो

दण्डवत् प्रणिपत्याऽऽहविनयावनतः सुधीः।
रामो दाशरथिर्ब्रह्मन् सीतया लक्ष्मणेन च।
आगतो दर्शनार्थ ते बहिस्तिष्ठति साञ्जलिः॥८॥

अगस्त्य उवाच—

शीघ्रमानय भद्रं ते रामं मम हृदि स्थितम्।
तमेव ध्यायमानोऽहं काङ्क्षमाणोऽत्र संस्थितः॥९॥

इत्युक्त्वा स्वयमुत्थाय मुनिभिः सहितो द्रुतम्।
अभ्ययात् परया भक्त्या गत्वा राममथाब्रवीत्॥१०॥

आगच्छ राम भद्रं ते दिष्ट्या तेऽद्य समागमः।
प्रियातिथिर्मम¹⁸⁴³ प्राप्तोऽस्यद्य मे सफल दिनम्॥११॥

रामोऽपि मुनिमायान्तं दृष्ट्वाहर्षसमाकुलः।
सीतया लक्ष्मणेनापि दण्डवत् पतितो भुवि॥१२॥

__________________________________________________________________

९। नरो०। काङ्क्षमाणस्तद्दर्शनमिति शेष।

__________________________________________________________________

रामस्य मन्त्रार्थो येन तम्। उपविष्ट मुनिश्रेष्ठमगस्त्यं दृष्ट्वासुतीक्ष्णो मुने सकाशं प्रययौ इत्यन्वयः।

८। ते दर्शनार्थमागतः साञ्जलिर्बहिस्तिष्ठतीत्यन्वय।

१०। चित्तौत्सुक्यप्रकटनार्थमाह—इत्युक्त्वेति। सुतीक्ष्णं शीघ्रमानय इत्युक्त्वाऽपि विलम्बमसहमानः स स्वयमेव द्रुतम् अभ्ययात् गन्तुमारेभे इत्यर्थ। गत्वा रामसकाशमिति शेषः। अथ रामसकाशगमनानन्तरमित्यर्थ।

१२। अगस्त्यं विशिनष्टि प्राच्ये वाल्मीकीये—

तं दृष्ट्वाचोग्रतपस प्रज्वलन्तमिवानलम्।
अगस्त्यं स मुनिश्रेष्ठंरामो लक्ष्मणमब्रवीत्॥

अयमग्निरयं सोम एष धर्मः सनातनः।
अस्मानिहागतानेषनिष्क्रम्याभ्युपगच्छति॥

औदार्येणावगच्छामः सोऽगस्त्योऽयं न सशय।
निधान तपसामेष तेजोराशिर्विभावसो॥ इत्यादि। ३।१।८।२३-२५॥

द्रुतमुत्थाप्य मुनिराड्¹⁸⁴⁴ राममालिङ्ग्यभक्तितः।
तद्गात्रस्पर्शजाह्लाद¹⁸⁴⁵श्रवन्नेत्रजलाकुलः॥१३॥

गृहीत्वा राममेकेन¹⁸⁴⁶ करेण रघुनन्दनम्।
जगाम स्वाश्रम¹⁸⁴⁷ हृष्टो मनसा मुनिपुङ्गवः॥१४॥

सुखोपविष्ट सम्पूज्य पूजया¹⁸⁴⁸ बहुविस्तरम्¹⁸⁴⁹।
भोजयित्वा यथान्यायं¹⁸⁵⁰ भोज्यैर्वन्यैर¹⁸⁵¹नेकधा॥१५॥

सुखोपविष्टमेकान्ते राम शशिनिभाननम्।
कृताञ्जलिरुवाचेदमगस्त्यो भगवानृषिः¹⁸⁵²।
त्वदागमनमेवाहं प्रतीक्ष्य¹⁸⁵³समवस्थित॥१६॥

यदाक्षीरसमुद्रान्ते ब्रह्मणा प्रार्थित पुरा।
भूमेर्भारापनुत्त्यर्थ रावणस्य वधाय च॥१७॥

तदादि दर्शनाकाङ्क्षी तव राम तपश्चरन्।
वसामि मुनिभि सार्धं त्वामेव परिचिन्तयन्॥१८॥

__________________________________________________________________

१३। नरो०। तद्गात्रस्पर्शेन जनितो य आह्लाद सुखं तेन स्रवन्ति यानि नेत्रजलानि तैराकुलो व्याप्त।

१७। नरो०। भारापनुत्त्यर्थ भारखण्डनार्थम्।

__________________________________________________________________

१३। तद्गात्रस्पर्जाह्लादेन स्रवद् यन्नेत्रजलं तेनाऽऽकुल।

१४। गृहीत्वा करमेकेनेति पाठे—रघून् पूर्वपुरुषान् नन्दयति तर्पणादिनेति रघुनन्दनस्तंकरमित्यर्थः।

१६। सुखोपविष्टं राममित्यर्थ।

१७-१८। यदा पुरा भूमेर्भारापनुत्त्यर्थं रावणस्य वधाय च क्षीरसमुद्रान्ते ब्रह्मणा त्वं प्रार्थितस्तदादि तत प्रभृति हे राम तव दर्शनाकाङ्क्षी अह तपश्चरन् मुनिभि सार्धं त्वामेव परिचिन्तयन् वसामीति द्वाभ्यामन्वय। क्षीरसमुद्रान्ते इति एतत्तुवाल्मीकीयान्नवीनम्। तत्र प्रस्तुतयज्ञस्य दशरथस्य यज्ञागारे अयोध्यायां समागतो विष्णुर्ब्रह्मणा अन्यैर्देवगणैश्व सह प्रार्थित इत्युक्तत्वात्। तथाच—

एतस्मिन्नन्तरे विष्णुस्त्रत्रागाद् भगवान् स्वयम्।
ब्रह्मणा मनसा ध्यातस्तद्वधायामितद्युतिः॥
अब्रवीत् तं ततो ब्रह्मा विष्णु देवगणैःसह। इति १।४।२२-२३।

हे राम, तव दर्शनाकाङ्क्षी तपश्चरन् तदादि तत्कालमारभ्य वसामीत्यन्वयः। रा०।

सृष्टेः प्रागेक एवाऽऽसीर्निर्विकल्पो¹⁸⁵⁴ऽनुपाधिकः।
त्वदाश्रया त्वद्विषया माया ते शक्तिरुच्यते॥१९॥

त्वामेव निर्गुणं शक्तिरावृणोति यदा तदा।
अव्याकृतमिति¹⁸⁵⁵ प्राहुर्वेदान्तपरिनिष्ठिता¹⁸⁵⁶॥२०॥

__________________________________________________________________

१९। नरो०। सृष्टेःप्राक् निर्विकल्पोऽनुपाधिक एवाऽऽसीरित्यन्वयः। निर्विकल्पोद्वैतः। तत्र प्रमाण ‘शिवमद्वैत चतुर्थ मन्यन्ते’ (माण्डूक्य ७) इत्यादिश्रुति। अनुपाधिक उपाधिरहित इत्यर्थः। त्वमाश्रयो यस्याः सा तथा। त्व विषयो गोचरो यस्या सा तथा।

२०। नरो०। निर्गुणं गुणातीतम्। आवृणोति अवलोकयितृबुद्धिविधायकतया आच्छादयतीवेत्यर्थ। अव्याकृतमितीति। सृष्टेः प्राग् अवलोकयित्रभावात् तद्बुद्धिविधायकत्वाभावादावरकत्वाभावाच्छक्तेस्तदानीमव्याकृतसंज्ञा नास्तीति भाव। वेदान्तपरिनिष्ठिता उपनिषदभिरता इत्यर्थ।

__________________________________________________________________

१९॥ अथ भगवत्स्वरूपं शिष्यान् बोधयितुमन्यथात्वशङ्कावारणाय भगवदग्र एवाऽऽह—सृष्टेःप्रागिति। त्वमेक एवाऽऽसी निर्विकल्पो विकल्परूपसकलप्रपञ्चहीन। तत्र हेतु—अनुपाधिक इति। उपाध्यसंबद्ध इत्यर्थ। ननु किं सर्वथोपाधिर्नास्त्येवेति, नेत्याह—त्वदिति। अस्त्येव सा, परन्तु स्वकल्पितत्वसबन्धहीना सा। अतस्त्वमनुपाधिक इत्याशय। रा०।

[ननु मनुष्यमात्रोऽह कथमेवमुच्यते? न त्वमेव जगदादिकारणम् त्वत्तो जगज्जात न तु त्व मानुष इति। वासुदेवो वा इदमग्र आसीदित्यनुसारेण। सृष्टे प्रागेक आसीदित्यादि। सृष्टे प्राक् प्रलये त्वमेकोऽद्वितीयो भवानेव आसीत् प्रकृतेरपि तदा तस्मिन् लीनत्वात्। ततो निर्विकल्प दृक्ष्यद्रष्टृभावरहितोऽतोऽनुपाधिक द्रष्टृत्वाद्युपाधिरहित। ननु ‘अजामेकाम्’ (श्वेताश्व० ४।५) इत्यादिश्रुते प्रकृतेरप्यजात्वेन नित्यत्वाद्विद्यमानत्वे कथमेक एवोच्यते, न, तस्या अपि त्वयि स्थितत्वादित्याह—मायेत्यादि। माया प्रकृति सा च तव शक्तिरुच्यते श्रुत्या,न हि शक्तिशक्तिमतोर्भेदोऽस्तीति भाव। अत एव त्वदाश्रयात्वदाधारा, त्वद्विषया त्वद्विषयत्वेनैव विषयो बोधो यस्याः सा। तदुक्त शैवागमे—

अव्यक्तो व्यक्ततां नैति प्रकृत्या ज्ञायते ध्रुवम् \।

इति तटस्थलक्षणेन तस्या ज्ञेयत्वात्। गो०]

२०। अथ सृष्टिमुपक्रमते त्वामिति। त्वां निर्गुणमेव सन्तं यदा सा शक्ति स्वकल्पितसम्बन्धेन त्वामावृणोति त्वत्सम्बद्धमात्मानं मनुते न तु कदाचिदपि त्वं त्वत्सम्बद्धमात्मानं मनुषे, अतो निर्गुणमेवेत्युक्तम्। तदा तां मायामव्याकृतमित्याहुः। रा०।

मूलप्रकृतिरित्येके प्राहुर्मायेति केचन।
अविद्या संसृतिर्बन्ध¹⁸⁵⁷ इत्यादि बहुधोच्यते॥२१॥

त्वया¹⁸⁵⁸ संक्षोभ्यमाणा सा महत्तत्त्वं प्रसूयते।
महत्तत्त्वादहङ्कारस्त्वया सञ्चोदि¹⁸⁵⁹तादभूत्॥२२॥

__________________________________________________________________

२१। नरो०। कार्यकारणयोरभेदमङ्गीकृत्य संसृतिर्बन्ध इत्युक्तम्।

२२। नरो०। संक्षोभ्यमाणा विकारं प्राप्यमाना। प्रसूयते इति दिवादित्वात् यक्। संचोदितात् प्रयुक्तादित्यर्थः।

__________________________________________________________________

[तामेव मायाशक्तिं बहुधा वादिनो वदन्तीत्याह—त्वामेवेत्यादि। स्वरूपतो निर्गुण त्वांयदा सा शक्तिरावृणोति त्वत्तो नि स्यूय त्वत्पुरोवर्त्तिनी भवति, तदा तां वेदान्तपरिनिष्ठिता वेदान्तिनोऽव्याकृत प्रधानमित्याहुः।गो०]

२१। तस्यास्तदवस्थायां नामान्तराण्यप्याह—मूलप्रकृतिरित्यादि। तदुक्तं कपिलेन—(साङ्ख्यका० ३ का०) मूलप्रकृतिरविकृतिरित्यादिना। रा०।

एके साख्या मूलप्रकृतिरित्याहु। तथाच तन्मतम् ‘मूलप्रकृतिरविकृतिर्महदाद्या प्रकृतिविकृतयःसप्त। षोडशस्तु विकारो न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुष’ (सा० का० ३ का० )इति। केचन पौराणिका मायेत्याहु। तथाच श्रीभागवतम्—

तन्मायाफलरूपेण द्विधा समभवद्बृहत्’ (भागवत० ११।२४।३) इति।

फल पुरुष, बृहद्ब्रह्म। केचिदविद्येति। केचित् ससृति ससारहेतुत्वात् संसृतिःससार प्रकृतत्वात् सर्वेषाम्। केचिद् बन्ध इति बन्धहेतुत्वात् एके बहुधोच्यते। प्रकृते सकाशात् सृष्टिरिति त्वदधीनेति वदन्ति। गो०]

२२। सात्वत्सम्बद्धमात्मानं मन्वाना अत एव त्वया संक्षोभ्यमाणा, सक्षोभश्चात्र तत्कल्पितसम्बन्ध एवेति बोध्यम्। महत्तत्त्वमिति।

सविकारात् प्रधानात्तु महत्तत्त्वमजायत।
महानिति यतः ख्यातिर्लोकानां जायते सदा॥ (मत्स्यपु० ६।१७ )

इति स्मृतेः। निश्वयोऽस्य असाधारणी वृत्तिः। एतदभिमानिनि हिरण्यगभेऽपि महानिति शब्द। सर्वेषां स्वस्वबुद्विरूपा प्रतिनियतोपाधयश्चास्यैव महत्तत्त्वस्यांशा अस्थाने कुबुद्धिमण्डलरूपत्वादिति बोध्यम्। त्वयासंचोदितात् प्रेरितान्महत्तत्त्वादहङ्कारोऽभूत्।स चाह ममेत्यभिमानवृत्तिकमन्त करणद्रव्यम्।

अहङ्कारोऽभिमानश्च कर्त्ता मन्ता च स स्मृतः। पूर्वभाग ५।२९।

इति कौर्मोक्ते। अभिमानोऽभिमानवृत्तिक इत्यर्थ।

[अहङ्कार इति। महत्तत्त्वसंवृतो महत्तत्वेनावेष्टित। त्रैविध्यमाह—सात्त्विक इति। गो०]

अहङ्कारो महत्तत्त्वसंवृत¹⁸⁶⁰स्त्रिविधोऽभवत्¹⁸⁶¹।
सात्त्विको राजसश्चैव तामसश्चेति भण्यते¹⁸⁶²॥२३॥

तामसात् सूक्ष्मतन्मात्राण्यासमन्भूतान्यतः परम्।
स्थूलानि क्रमशो राम क्रमोत्तरगुणानि हि¹⁸⁶³॥२४॥

__________________________________________________________________

२४। नरो०। त्रिगुणात्मकमायाप्रसूतत्वान्महत्तत्त्वस्यापि त्रिगुणात्मत्वम् अतस्तज्जन्याहङ्कारस्यापि सत्त्वाद्यभेदेन त्रैविध्यं दर्शयति—अहङ्कार इत्यादिना। महत्तत्त्वसंवृत महत्तत्त्वाच्छादित इत्यर्थ।

२५। नरो०। सूक्ष्मतन्मात्राणि सूक्ष्मापञ्चीकृतानि। क्रमेण उत्तरोऽधिको गुणो भागो यत्र तानि तथा। तथा हि पञ्चीकरणप्रकारश्चेत्थम्—आकाशमादौ द्विधा विभज्य तयोरेकं भागं पुनश्चतुर्धा विभज्य तेषां चतुर्णामशानाम् आकाशादिषु सयोजनम्। एवं वायुतेजोऽब्भूनामपि। सदेवमेकैकस्य भूतस्यार्द्धं स्वांशात्मकमर्द्धान्तर चतुर्विधभूतमयमिति पृथिव्यादौ स्वांशाधिक्यात्

__________________________________________________________________

२३। महत्तत्त्वसंवृतस्तदुपादानकत्वात्, यथा घटोमृदा। सत्त्वाद्युपाधिकत्वेन त्रैविध्यम्। मूलप्रकृतेस्त्रिगुणत्वेन तत्कार्यत्वान्महत्तत्त्वस्य त्रिगुणत्वम्।

सात्त्विकोराजसश्चैव तामस त्रिधा महान्। (विष्णुपु० १।२।३३) इति स्मृते।तत्कार्यत्वाच्चाहङ्कारस्य त्रैविध्यम्। एवमग्रेऽपि बोध्यम्।

२४। [तामसादित्यादि। त्रिविधाहङ्कारस्य तामसाहङ्कारकार्यमाह, भूतसूक्ष्माणि शब्दादीनि। अत परं भूतसूक्ष्मद्वारा स्थूलानि भूतानि आकाशादीनि क्रमोत्तरगुणानि पृथिव्यादिक्रमेण दशदशोत्तरगुणानि महदन्तानि। तदय क्रम—महतोऽहङ्कार, तामसाहङ्कारात् शब्दतन्मात्रंशब्दद्वारा आकाशस्तस्य शब्द एव गुण, आकाशात् स्पर्शतन्मात्रं स्पर्शद्वारा वायुरभूत् तस्यासाधारणो गुण स्पर्श कारणान्वयात् शब्दश्चेति गुणद्वयम्, वायो रूपतन्मात्रमभूत् रूपद्वारा तेजस्तस्य रूपमसाधारणो गुण कारणगुणस्य परम्परान्वयात् शब्दस्पर्शौचेति गुणन्त्रय तेजस, तेजस सकाशात् रसतन्मात्र तद्द्वारा जलम्, तस्यासाधारणो गुणो रस, पूर्ववत् कारणगुणान्वयात् [शब्दस्पर्शरूपाणीति चत्वारो गुणा जलस्य, जलाद गन्धतन्मात्रम्, गन्धद्वारा पृथिवी, तस्या असाधारण गुणो गन्ध, कारणगुणान्वयात्?] शब्दस्पर्शरूपरसाश्चॆति पञ्चगुणा पृथिवीति पौराणिकी व्यवस्था। गो०]

सूक्ष्मतन्मात्राणि शब्दस्पर्शरूपरसगन्धतन्मात्राणि, तत सूक्ष्मतन्मात्रेभ्य स्थूलानि भूतानि। तत्र शब्दतन्मात्रादाकाशम्, स्पर्शतन्मात्रात् पूर्वसहिताद्वायुः, ताभ्यां सहिताद्रूपतन्मात्रात्तेज, तैःसहिताद्रसतन्मात्राज्जल एतै सहिताद् गन्धतन्मात्रात् पृथिवीत्याद्यगुरुकृतसांख्यतन्त्रवृत्तौ विस्तर। तदेवाऽऽह—क्रमोत्तरगुणानीति। क्रमेणाधिकगुणानि आकाशं शब्दमात्रगुणम्,

राजसानीन्द्रियाण्येव सात्विका देवता मनः¹⁸⁶⁴।
तेभ्योऽभवत् सूत्ररूपं¹⁸⁶⁵ लिङ्गं सर्वगतं महत्॥२५॥

ततो विराट् समुत्पन्नःस्थूलाद् भूतकदम्बकात्।
विराजः¹⁸⁶⁶पुरुषात् सर्वंजगत् स्थावरजङ्गमम्।
देवतिर्यङ्मनुष्याश्च कालकर्मक्रमेण तु॥२६॥

__________________________________________________________________

पृथिव्यादिव्यवहारः।तदुक्तम्—‘वैशेष्यात्तु तद्वादस्तद्वाद’ (वेदान्त० २।४।२२) इति। तेभ्यो मायामहत्तत्त्वाहङ्कारतन्मात्रपञ्चभूतेन्द्रियेभ्यः।

२५। नरो०। लिङ्ग हिरण्यगर्भस्य लिङ्गशरीरम् महत् महत्तत्त्वम्।

२६। नरो०। विराट् हिरण्यगर्भस्य स्थलशरीरम् \। स्थूलाद्भूतकदम्बकात् पञ्चीकृताकाशादिभूतसमूहादित्यर्थ। विराजःपुरुषाद हिरण्यगर्भादित्यर्थः,

__________________________________________________________________

वायु शब्दस्पर्शगुण, तेज शब्दस्पर्शरूपगुणम्, जल शब्दस्पर्शरूपरसगुणम्, भूःशब्दस्पर्शरूपरसगन्धगुणेति।

२५। राजसादहङ्कारादिन्द्रियाणि राजसाहङ्कारोपादानकानीत्यर्थः। तानि च—वाक्पाणिपादपायूपस्थरूपाणि कर्मेन्द्रियाणि पञ्च चक्षु श्रोत्रत्वग्रसनघ्राणाख्यानि ज्ञानेन्द्रियाणि पञ्चेत्येव दश। वचनादानविहरणानन्दोत्सर्गाश्च कर्मेन्द्रियाणां वृत्तय, ज्ञानेन्द्रियाणाच्चसविकल्पकनिर्विकल्पकोभयरूपज्ञानरूपा वृत्ति। तत्र निर्विकल्पकं किञ्चिदिदमिति ज्ञानम्। देवतामनश्चसात्विकाःसात्विकाहङ्कारोपादाना इत्यर्थः। ताश्च देवताः—चक्षुषो रविः, श्रोत्रस्य दिक्, त्वचो वायु, रसनस्य वरुणः, घ्राणस्य अश्विनौ, वाचोऽग्निः, पाण्योरिन्द्रः, पादयोरुपेन्द्रः, पायोर्मित्रः, उपस्थस्य को ब्रह्मेति। मन इन्द्रियमपि अवान्तरत्वात् पृथगुक्तम्। सूत्ररूपं प्राणादि, क्रियाशक्तेः प्राणादेरेव सूत्रव्यवहारात्, तदात्मकं हिरण्यगर्भरूपं लिङ्गं सर्वकार्यकर्तृत्वात् सर्वसूक्ष्मसमष्टिरूपमभवदित्यर्थ। रा०।

[राजसानीत्यादि। एवकारो ज्ञानेन्द्रियाणां सात्त्विकत्वशङ्कानिरासार्थः। सात्त्विकाहङ्काराद्देवता। इन्द्रियाधिष्ठातृदेवता दश। तदुक्तं श्रीभागवते—

दिग्वातार्कप्रचेतोऽश्विवह्नीन्द्रोपेन्द्रमित्रकाः।इति। २।६।३०

मन सात्त्विकाहङ्कारात्। तेभ्य इति। तेभ्यो महदादिभ्यो लिङ्गं समष्टिदेह लिङ्गशरीरं सूत्ररूपं पटसूत्रवत् सर्वानुस्यूतम् अत सर्वगतम् अतो महदपरिच्छिन्नम् अभूत्। गो०]

२६। ततो विराट्, स्थूलसमष्टिरयम्। तदाह—स्थूलाद्भूतकदम्बकादिति। इदमिन्द्रियादेप्युपलक्षणम्। तस्मादेव विराजःपुरुषात् सर्वं स्थावरं जङ्गम चाभिव्यक्तमित्यर्थ। तत्र जङ्गममाह—देवेत्यादि। कालकर्मक्रमेण। कालक्रमेण यथा—हेमन्ते व्रीहयो वसन्ते यवादि। कर्मक्रमेण कालसहकृतेन तिर्यङ्मनुष्यदेवत्वप्राप्तिः। रा०।

त्वं रजोगुणतो ब्रह्मा जगत्सर्गस्य¹⁸⁶⁷ कारणम्।
सत्त्वाद्विष्णुस्त्वमेवास्य पालकःसद्भिरुच्यते।
लये रुद्रस्त्वमेवास्य त्वन्मायागुणभेदतः॥२७॥

जाग्रत्स्वप्नसुषुप्त्याख्या वृत्तयो बुद्धिजा¹⁸⁶⁸ गुणाः।
तासां विलक्षणो¹⁸⁶⁹ राम त्वं¹⁸⁷⁰ साक्षी चिन्मयोऽव्ययः॥२८॥

__________________________________________________________________

स वै शरीरी प्रथमःस वैपुरुष उच्यते।
आदिकर्ता स भूतानां ब्रह्माऽग्रेसमवर्तत॥ इति स्मृते,

(मार्कण्डेयपु० ४५ अ० ३४ श्लो०)

‘हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे’ (ऋक्संहितामन्त्र० १०।१२१ ) इत्यादिश्रुतेश्च।

२७। नरो०। अस्य जगतो लये नाशे अस्य कारणमित्यनुषज्यते।

२८। नरो०। ननु जाग्रदाद्यवस्थावतो मम कथ परमेश्वरत्वमित्यत आह—जाग्र-

__________________________________________________________________

[तत इत्यादि। विराडन्तर्यामीत्यर्थः। यद्वा सूत्र हिरण्यगर्भ प्राणश्च प्राणस्य सूत्रवत् सर्वत्रानुगतत्वात्। तदुक्त वेदान्तसारकृद्धि—एतत् समष्ट्युपहितं चैतन्य सूत्रात्मा हिरण्यगर्भःप्राण इति चोच्यते। तदा लिङ्गं जीवितस्य गमकम्, यदुक्त ‘विक्षेपशक्तिर्लिङ्गादिब्रह्माण्डान्त जगत् सृजेदिति। ततस्तस्माद्वेतोर्जीवस्य भोगार्थमेव सृष्टिकरणात् स्थूलाद् भूतकदम्बकात् आकाशादेर्विराड् ब्रह्माण्डमुत्पन्न, ब्रह्माण्डदेहो ब्रह्मा, तस्यापि भौतिकदेहत्वात्। विराज पुरुषाद्वैराजात्। कालकर्मक्रमेण, काल परिणामहेतुःक्षोभक, कर्म जीवादृष्टम्, तत्क्रमेण—यो यस्यावसर यादृग् यस्य कर्म उच्चनीचयोनिहेतुस्तदनुसारेण, संसारधाराया प्रवाहवत् प्रवृत्ते। सर्वं स्थावरजङ्गमात्मक जगत् कर्मवशाद् देवादिरूपमभवदित्यर्थ। गो०]

२७। उपाधिभेदेन ब्रह्मादिरूपोऽपि त्वमेवेत्याह—रजोगुणतस्तद्रूपोपाधे, जगतःसर्वकारणम्, सर्वस्य जगत कारणमित्यर्थ। आर्पत्वात् समासः। अस्य लये नाशनिमित्तत्वमेव रुद्रस्तमउपाधिक इत्यर्थः। एव त्वन्मायाया गुणभेदै सत्त्वरजस्तमोभिरेव तत्तत्प्राधान्येन बुद्धेर्जाग्रदादयो वृत्तय इत्यर्थ।रा०।

[स्वं रजोगुणत इति। रजोगुणतो रजोगुणेन त्वमेव ब्रह्मा सन् जगत्सर्गस्य कारणम्, सत्त्वात् सत्त्वगुणाश्रयात् अस्य जगत पालको विष्णुरिति सद्भिरुच्यते, अस्य जगतो लये प्रलयार्थं त्वन्मायागुणभेदत गुणविशेषस्तमोगुणस्तस्मात्तदाश्रयात् त्वमेव रुद्र इत्युच्यते। गो०]

२८। त्वं त्वेतदवस्थात्रयरहित इत्याह तासामिति। स्वप्नसुषुप्त्योरभावात्तत्प्रतिद्वन्द्विजाग्रदवस्थाया अप्यभाव इति भाव। रा०।

सृष्टिलीलां यदा कतुमीहसे रघुनन्दन।
अङ्गीकरोषि मायां त्वं¹⁸⁷¹ तदा वै¹⁸⁷² गुणवानिव॥२९॥

राम माया द्विधाभाति विद्याऽविद्येति ते सदा।
प्रवृत्तिमार्गनिरता अविद्यावशवर्त्तिनः।
निवृत्तिमार्गनिरता वेदान्तार्थविचारकाः॥३०॥

__________________________________________________________________

दित्यादि। वृत्तय परिणामा। बुद्धिजा अन्त करणजन्या वैलक्षण्यहेतवः। साक्षी चिन्मयोऽव्ययइति। साक्षी द्रष्टा, चिन्मयश्चित्स्वरूप, अव्ययोऽपक्षयशून्यः।

२९। नरो०। एवञ्चेत् तर्हि कथ मम सृष्ट्यादिकारणत्वमित्यत आह—सृष्टिलीलामित्यादि। गुणवानिवेति परमार्थतो निर्गुण इति भाव।

३०। नरो०। इदानी मायाया द्वैविध्यमाह—राम मायेति। प्रवृत्तिमार्गनिरता

__________________________________________________________________

[ननु मायागुणग्रहणाद जीवान्मम को विशेष इत्यत आह—जाग्रदित्यादि। जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिसज्ञा बुद्धिजा वृत्तयो गुणा गुणनिमित्ता। तथा चस्मृति—

सत्त्वाज्जागरण विद्याद् रजसःस्वप्नमादिशेत्।
प्रस्वाप तमसा जन्तोस्तुरीय त्रिषु सन्ततम्॥ इति। (भागवत० ११।२५।१९।)

‘बुद्धेर्जागरण निद्रा सुषुप्तिरिति वृत्तय’ इति च।

हेराम, त्वं तासां वृत्तीनां विलक्षणस्ताभ्यो भिन्नः, यतःसाक्षी अवस्थात्रयद्रष्टा। तत्र हेतुः—चिन्मयो नित्यज्ञानमय, अतोऽव्ययो लयादिशून्योऽप्रच्युतस्वरूप इत्यर्थ। अयं भावः—जीवो हि बुद्धिवृत्तिग्रहणे अवस्थात्रयवान् भवति त्वन्तु तासां साक्षित्वेन वर्तमानस्तुरीयो नित्यप्रबुद्धैकरूप इति महान् भेद। गो०]

२९। सृष्टिलीलामित्युपलक्षण स्थित्यादेरपि। यदा ईहसे इच्छसि तदा मायामङ्गीकरोषितत्कल्पित तत्कृतसम्बन्ध मन्यसे। तदा वस्तुतोऽगुणोऽपि गुणवानिवाऽऽभासीति शेष। रा०।

[ननु यद्यहमप्रच्युतस्वरूपस्तुरीयस्तर्हि किं मायावलोकनाद्यै? तया विना अविकारिणस्ते सृष्टिकरणादेरसम्भवादित्याह—सृष्टिलीलामित्यादि। सृष्टिलीलां कर्त्तुं यदेहसे इच्छां करोषि तदा त्व मायामङ्गीकरोषि ईक्षसे, तदैव प्रच्युतस्वरूपस्त्व गुणवानिव भासि। गो०]

३०। तव मायैव संसारस्य मोक्षस्य च दाने समर्थेत्याह—रामेति। विद्या तत्त्वज्ञानम्। अविद्या संसारस्थलकारणम्। तदुक्त मार्कण्डेयेन—

त्वद्भक्तिनिरता ये च¹⁸⁷³ ते वै विद्यामयाः¹⁸⁷⁴ स्मृताः।
अविद्यावशगा ये तु नित्यं संसारिणश्च ते।
विद्याभ्यास¹⁸⁷⁵रता ये तु नित्यमुक्तास्त एव हि॥३१॥

लोके त्वद्भक्तिनिरतास्त्वन्मन्त्रोपासकाश्च ये।
विद्या प्रादुर्भवेत् तेषां नेतरेषां कदाचन॥३२॥

__________________________________________________________________

प्रवृत्तेरुपायो यो मार्गस्तत्राऽऽसक्त्ता इत्यर्थ। प्रवृत्तिरूपे मार्गेआसक्ता इत्यर्थो वा। निवृत्तेरुपायो यो मार्गस्तत्र निरता निवृत्तिमार्गनिरता, यद्वा निवृत्तिरूपे मार्गे निरता निवृत्तिमार्गनिरता।

३१। नरो०। विद्यामया विद्याप्रचुराःप्रचुरविद्या वा। अविद्यावशवर्तित्वे का हानिरिति चेत्तत्राऽऽह—अविद्यावशगा इति। विद्याप्राचुर्येण किमित्यत आह—विद्याभ्यासरता इति। ‘नाहं देहश्चिदात्मे’ति बुद्धे पुन पुन करण विद्याभ्यासः।

३२। नरो०। ननु तर्हि सर्वैरेव विद्याऽभ्यस्यतामित्यत आह—लोके इत्यादि।

__________________________________________________________________

सा विद्या परमा मुक्तेर्हेतुभूता सनातनी।
संसारबन्धहेतुश्चसैव सर्वेश्वरेश्वरी॥ इति। देवीमाहात्म्य० १अ ४४ श्लो०। रा०।

[मायाप्रवृत्तेर्द्विधात्वमाह—रामेति। माया द्विप्रकारा भाति—विद्याऽविद्येति। विद्याविद्ययोर्मायाकार्यत्वेऽपि अभेदान्मायेत्युक्तम्, वृत्तिरूपत्वात्। तथा च भागवतम्—

‘विद्याविद्ये मम तनू विद्ध्युद्धव शरीरिणाम्। ११।११।३।इति।

अत्राविद्यावशवर्तिनो ये जीवास्ते प्रवृत्तिमार्गनिरता भवन्ति कर्मकाण्डाधीनत्वात्, यदुक्तम्—‘अविद्यावद्विषयो वेद’ इति। ये विद्यायुक्तास्ते वेदान्तार्थस्य परब्रह्मणो विचारका विवेचनापरा, तल्लिङ्गं निवृत्तिमार्गनिरता इति। गो०]

३१। विद्यामयास्तत्त्वज्ञानप्रधानाः सन्तोऽपि प्रारब्धकर्मणो विक्षेपेण पुनः पुनस्तदनुधावन्त इत्यर्थ। रा०।

[वैनिश्चये, विद्यामयाःस्मृता उक्ता ऋषिभिः। अविद्यायाः संसारहेतुत्वं विद्याया मुक्तिहेतुत्वमाह—अविद्येति। ये जीवा अविद्यावशगास्ते संसारिण निरन्तरजन्ममरणादिदुःखभाजः। ये तु विद्याभ्यासरतास्ते नित्यमुक्ताः। तदुक्तं श्रीभागवते—

योऽविद्यया युक् स च नित्यबद्धो
विद्यामयो य स तु नित्यमुक्तः। ११।११।७।इति।

एव हीति द्वाभ्यामतिनिश्चय उक्तः। गो०]

३२। [विद्योत्पत्तिश्चत्वद्भक्तिंविना न भवतीत्याह—लोके इत्यादि। गो०]

अतस्त्वद्भक्तिसम्पन्ना मुक्ता एव न संशयः।
त्वद्भक्त्यमृतहीनानां मोक्षःस्वप्नेऽपि नो भवेत्॥३३॥

कि राम बहुनोक्तेन सार किञ्चिद्ब्रवीमि ते।
साधुसङ्गतिरेवात्रमोक्षहेतुरुदाहृतः¹⁸⁷⁶॥३४॥

साधव समचित्ता ये निस्पृहा विगतैषणाः¹⁸⁷⁷।
दान्ताःप्रशान्तास्त्वद्भक्ता निवृत्ताखिलकामना।
इष्टप्राप्तिविपत्त्योश्च समासङ्गविवर्जिता॥३५॥

__________________________________________________________________

३४।नरो०। सार न्याय्यम्। साधुसङ्गति साधुसङ्ग।

३५। नरो०। के साधव इत्यपेक्षायामाह—साधव इति। सम मित्रशत्रुविषयरागद्वेषरहितं चित्त येषां ते। निस्पृहा यत्नं विना उपस्थितेऽप्यर्थे स्पृहाशून्या इत्यर्थ। विगतैषणा विद्यमानेऽपि स्वत्वास्पदीभूते उपादेयपदार्थे गतभोगेच्छा इत्यर्थ। दान्ता दमाश्रया, दमो बाह्येन्द्रियाणां तद्व्यतिरिक्तविषयेभ्यो निवर्त्तनम्। प्रशान्ता शमाश्रया। श्रवणादिविषयेभ्यो मनसो निग्रह शम। यद्वा प्रशान्ता रागादिदोषरहिता। इष्टप्राप्तिविपत्तयोश्च समा इति, इष्टप्राप्तौ हर्षशून्या विपत्तौ च विषादशून्या इत्यर्थः।

__________________________________________________________________

३३। मुक्ता एव। तेषां तत्वज्ञानस्यावश्यम्भावित्वादिति भाव। व्यतिरेकमप्याह—त्वद्भक्तीति।रा०।

३४। भक्तिरेव कथमिति चेत्तस्या अपि किञ्चिद् गुप्तं कारणमस्तीत्याह—किं रामेति। ते इत्यस्याग्रत इति शेष। स्वशिष्यविश्वासार्थं भगवदग्रत एतदुक्ति।रा०।

[अलं साधनापेक्षया सत्सङ्गतिरेवात्र मोक्षस्य प्रधान हेतुरित्याह—किं रामेत्यादि। तदुक्तं श्रीभागवते—

संयोगःसंस्मृतेर्हेतुरसत्सुविहितो धिया।
स एव साधुषु कृतो मोक्षद्वारमपावृतम्॥इति। गो०]

३५। साधुस्वरूपज्ञान एव तत्सङ्गति शक्येत्यतस्तल्लक्षणमाह—साधव इति। समचित्ता शत्रुमित्रयो रागद्वेषहीनचित्ताः, अत एव निस्पृहा रागद्वेषकारणीभूतस्पृहाहीना, विगतैषिणस्त्यक्तपुत्रवित्तादीच्छा, दान्ता बहिरिन्द्रियनिग्रहवन्त, शान्ता अन्तरिन्द्रियान्तःकरणनिग्रहवन्त, विगतैषिण इत्यस्यैव व्याख्यान निवृत्ताखिलकामना इति। समा हर्षविषादरहिता, सङ्गवर्जिता दुःसङ्गरहिता।रा०।

सन्न्यस्ताखिलकर्माणः सर्वदा ब्रह्मतत्पराः।
यमादि¹⁸⁷⁸गुणसम्पन्नाः सन्तुष्टा येन केनचित्॥३६॥

सत्सङ्गमो भवेद् यर्हि त्वत्कथाश्रवणे रतिः।
समुदेति ततो भक्तिस्त्वयि राम सनातने॥३७॥

त्वद्भक्ता¹⁸⁷⁹वुपपन्नायां विज्ञानं विपुलं स्फुटम्।
उदेति मुक्तिमार्गोऽयमाद्यश्चतुरसेवितः॥३८॥

__________________________________________________________________

३६। नरो०। यतो निवृत्ताखिलकामना अतः सन्नास्ताखिलकर्माण। यद्वा[पूर्वत्र] निवृत्ताखिलकामना इत्यनेन काम्यकर्मत्याग सूचित। सन्यस्ताखिलकर्माण इत्यनेन नित्यनैमित्तिककर्मत्यागःसूचित। ब्रह्मतत्परा वेदासक्ता इत्यर्थ। यमादिगुणसम्पन्ना इति। आदिपदेन नियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधीनां ग्रहणम्। तत्र—अहिंसासत्यास्तेय ब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमा। शौचसन्तोषतप स्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः। करचरणादिविशेषलक्षणानि पद्मस्वस्तिकादीनि आसनानि। रेचकपूरककुम्भकलक्षणा प्राणनिग्रहोपाया प्राणायामा। इन्द्रियाणां स्वस्वविषयेभ्य प्रत्याहरण प्रत्याहार।अद्वितीयवस्तुनोऽन्तरिन्द्रियधारण धारणा। निगृहीतस्य मनसःश्रवणादौ तदनुगुणविषये च समाधान समाधि। सन्तुष्टा येन केनचिदिति, यथालाभसन्तुष्टा इत्यर्थ।

३७। नरो०। साधुसङ्गते परम्परया मुक्तिहेतुत्व दर्शयन् आह—सत्सङ्गम इत्यादि। सत्सङ्गमो यर्हि भवेत् तर्हि त्वत्कथाश्रवणे रति समुदेतीत्यन्वय। सत्सङ्गमः साधुसङ्गतिरित्यर्थः। सनातने सदैकरूपे।

३८। नरो०। विपुलं बृहत्। स्फुटं प्रव्यक्तम्। मुक्तेरुपायो मार्गो मुक्तिमार्गः। आद्यः प्रथम, चतुरसेवितोऽनलससेवितः।

__________________________________________________________________

[प्रसङ्गात् साधुलक्षणमाह—साधव इत्यादिसार्द्धद्वयेन। समचित्ता शत्रुमित्रादिबुद्धिहीनाः, दान्ता जितेन्द्रिया, प्रशान्ताश्चित्तविक्षेपरहिता, निवृत्ताखिलकामना ऐहिकामुष्मिककार्यरहिता, अभीप्सितप्राप्तिनाशयोस्तुल्या स्त्रीपुत्रादिष्वलम्पटा।गो०]

३६। यमादय—यम-नियमासन-प्राणायाम-प्रत्याहार-ध्यान-धारणा-समाधयो योगशास्त्रोक्ता।रा०।

३७। यर्हि यदा तेषां सत्सङ्गमो भवेत्तदा त्वत्कथाश्रवणे रतिःसमुदेतीत्यर्थः।रा०।

[ननु साधनं विना साधुसङ्गमात्रेण कथंमोक्षः?तत्सङ्गात् सर्वसाधनानां क्रमेण स्वयमुत्पत्तेरित्याह—सत्सङ्गम इत्यादि।गो०]

३८। अयमाद्यो मुख्यश्चतुरैःकुशलै सेवितो मुक्तेर्मार्ग। रा०।

तस्माद्राघव सद्भक्तिस्त्वयि मेप्रेमलक्षणा।
सदा भूयाद्धरेसगस्त्वद्भक्तेषु विशेषतः॥३६॥

अद्य मे सफल जन्म भवत्सन्दर्शनादभूत्।
अद्य मे कतव सर्वे बभूवुसफलाः प्रभो¹⁸⁸⁰॥४०॥

दीर्घकाल मया तप्तमनन्यमतिना¹⁸⁸¹ तप।
तस्येह¹⁸⁸² तपसो राम फल तव यदर्चनम्¹⁸⁸³॥४१॥

सदा मे सीतया सार्द्धं¹⁸⁸⁴ हृदये वस राघव।
गच्छतस्तिष्ठतो वाऽपि स्मृतिःस्यान्मे सदा त्वयि॥४२॥

इति स्तुत्वा रमानाथमगस्त्यो मुनिसत्तम।
ददौ चापं¹⁸⁸⁵महेन्द्रेण रामार्थे स्थापित पुरा॥४३॥

__________________________________________________________________

३९। नरो०। उपसंहरति तस्मादिति।

__________________________________________________________________

[त्वदभक्तावुपपन्नायामित्यादि। विपुलं यथा स्यात्तथा चतुरै ससारविचारनिपुणै सेवितःपरिशीलित। गो०]

३९। तस्माद्हे राघव, त्वयि प्रेमलक्षणा सदभक्तिर्मेसदा भूयात्। हे हरे, त्वदभक्तेषु विशेषत सङ्गो भूयादित्यनुषङ्ग। रा०।

४०। ऋतव सफला बभूवु त्वत्प्रीतिरेव ऋतूनां मुख्यं फलम्, सा च मदाश्रमे आगमनात् त्वया व्यक्तीकृता। रा०।

४३। चापादिदानमाह वाल्मीकीये—

‘धनुर्वरमिदं दिव्यं वज्रहेमपरिष्कृतम्।
वैष्णवंपुरुषव्याघ्र निर्मितं विश्वकर्मणा॥

अमोघा इशवश्चेमे ब्रह्मदत्ता सुतेजस।
दत्ता मह्यं महेन्द्रेण तूणौ चाक्षयसायकौ॥

संपूर्णो निशितैर्बाणैर्जलद्भिरिव पन्नगैःI
महाकोषनिवासी च महासिर्हेमविग्रहः॥इति। ३।१८।३७–३९।

रामार्थेइति। व्यक्तमाह वाल्मीकीये—

‘पुरा चोक्तोऽहमिन्द्रेण सहस्राक्षेण राघव।
यदा राम इहाऽऽगच्छेत् तस्मै देयमिदं धनु॥इति। ३\।१८।४२।

अक्षय्यौ¹⁸⁸⁶बाणतूणीरौ खड्गो रत्नविभूषितः।
जहि राघव भूभारभूतं राक्षसमण्डलम्॥४४॥

यदर्थमवतीर्णोऽसि मायया मनुजाकृतिः।
इतो योजनयुग्मे तु पुण्यकाननमण्डितः।
अस्ति पञ्चवटी नाम्ना आश्रमो गौतमी¹⁸⁸⁷तटे॥४५॥

नेतव्यस्तत्र ते कालः शेषो रघुकुलोद्वह।
तत्रैव बहु¹⁸⁸⁸कार्याणि देवानां कुरु सत्पते॥४६॥

श्रुत्वा तदाऽगस्त्यसुभाषित वचःस्तोत्रञ्च तत्त्वार्थसमन्वितं विभुः।
मुनिं समाभाष्य मुदाऽन्वितो ययौ प्रदर्शितं मार्गमशेषविद्धरि॥४७॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वर-संवादे अरण्यकाण्डे तृतीयोऽध्याय॥३॥

__________________________________________________________________

४४। नरो०। बाणपूर्णौ तूणीरौ। राक्षसमण्डल रक्ष समूहम्।

४७। नरो०। अशेषवित् सर्वज्ञ।

\तृयीयाध्यायव्याख्या समाप्ता॥३॥

__________________________________________________________________

४५। योजनयुग्मे इति। तथाच वाल्मीकीये—

इतो द्वियोजने राम स्वादुमूलफलैर्युत।
देश शुचिजल श्रीमान् पञ्चवटीति विश्रुत॥इति।३।१९।१४।

गौतमीतटे गोदावरीतीरे। तथाच वाल्मीकीये—

‘स देश’श्लाघनीयश्च नातिदूरे च राघव।
गोदावर्या समीपे च तत्र सीताऽभिरस्यते॥३।१९।१९।

चतुर्थोऽध्यायः

___

[श्रीमहादेव¹⁸⁸⁹ उवाच—

मार्गे व्रजन् ददर्शाथ शैलशृङ्गमिव स्थितम्।
वृद्ध जटायुष रामः किमेतदिति विस्मितः॥१॥

धनुरानय¹⁸⁹⁰ सौमित्रे राक्षसोऽय पुरःस्थितः।
इत्याह लक्ष्मणं रामोहनिष्या¹⁸⁹¹म्यृषिभक्षकम्॥२॥

तच्छ्रुत्वा रामवचनं गृध्रराड् भयपीडितः।
वधार्होऽह¹⁸⁹²न ते राम पितुस्तेऽह¹⁸⁹³ प्रियः सखा॥३॥

__________________________________________________________________

१। रामो शैलशृङ्गमिव स्थितं वृद्धं जटायुषं ददर्श। अथानन्तरं दर्शनानन्तरमित्यर्थः, सराम, एतत् किम् इति विस्मितोऽभवदिति शेषः।जटायुषि राक्षसभ्रमः पाश्चात्त्ये वाल्मीकीये दृश्यते, न तत्र तस्य वधार्थं धनुरानयनादिकम्। प्राच्ये राक्षसभ्रमोऽपि न। तथा च पाश्चात्ये—

अथ पञ्चवटीं गच्छन्नन्तरा रघुनन्दनः।
आससाद महाकायं गृध्रंभीमपराक्रमम्॥

तं दृष्ट्वा तौमहाभागौ वनस्थं रामलक्ष्मणौ
मेनाते राक्षसं पक्षिं ब्रुवाणौ को भवानिति॥ इत्यादि ३।४।१-२।

प्राच्ये पुनः—

पञ्चवटीन्तु गच्छन्तमन्तरा रघुनन्दनम्।
आससाद महान् गृध्रो जटायुरिति विश्रुतः॥

स रामं लक्ष्णया वाचा सौम्यया प्रीयमाणया।
उवाच वत्स मां विद्धि वयस्यं पितुरात्मन॥ इत्यादि ३।२०।१-२।

२। [धनुरानय सज्य कुरु। गो०]

विस्मयानन्तर यदा राक्षसोऽयमिति ज्ञानं तदैवाऽऽह—धनुरानय इति। हे सौमित्रे, पुरोऽग्रतोऽयं राक्षसःस्थितः, अतो धनुरानय आनीय मह्यदेहीत्यर्थ। ऋषिभक्षक हनिष्याम्यहमिति रामोलक्ष्मणम् आह।

३। भयपीडितो गृध्रराड् जनककन्या सीता मे रक्षितव्या इत्यन्तमाह।

जटायुर्नाम भद्रं ते गृध्रोऽहं प्रियकृत् तव।
पञ्चवट्यामहं वत्स्ये तवैव प्रियकाम्यया¹⁸⁹⁴॥४॥

मृगयायां¹⁸⁹⁵ कदाचित्तु प्रयाते लक्ष्मणेऽपि¹⁸⁹⁶ च।
सीता जनककन्या मे¹⁸⁹⁷ रक्षितव्या प्रयत्नतः।
श्रुत्वा तद् गृध्रवचनं रामः सस्नेहमब्रवीत्॥५॥

साधु गृध्रमहाराज¹⁸⁹⁸ तथैव कुरु मे प्रियम्।
अत्रैव मे समीपस्थो नातिदूरे वने वसन्¹⁸⁹⁹॥६॥

इत्यामन्त्र्य¹⁹⁰⁰तमालिङ्ग्यययौ पञ्चवटी प्रभु¹⁹⁰¹।
लक्ष्मणेन सह¹⁹⁰² भ्रात्रासीतया रघुनन्दनः॥७॥

__________________________________________________________________

४। वत्स्ये वसामीत्यर्थः। आर्षप्रयोग। रा०।

अन्त्र रामप्रश्नेनजटायुषःस्ववंशवर्णनं वाल्मीकीये, तच्चारण्यकाण्डे विंशसर्गे।

५। कदाचित् त्वयि लक्ष्मणेऽपि च मृगयायां प्रयाते प्रस्थिते शून्ये आश्रमे इत्यर्थः। जनककन्या सीता मे मम रक्षितव्या भविष्यतीत्यर्थः।

६। गृध्रमहाराजेति षष्ठीतत्पुरुषः। अत्रैव वने वसन् मे प्रियं कुर्विति सम्बन्धः। रा०। हे गृध्रमहाराज, मे समीपस्थो भव, अत्रैव वने नातिदूरे वसन् मे प्रियं कुर्वित्यन्वयः।

७। इति आमन्त्र्यसम्भाष्य आलिङ्ग्यच त यथास्थान वासम् उपदिशन् प्रभू रामः पञ्चवटीं ययौ इत्यर्थः। एतेन लेखेन ‘स्नानं कुर्वन्त्यनुदिनं त्रयस्ते गौतमीजले’इति वक्ष्यमाणेन च जटायुष परित्यज्यैवैतेषां गमनमिति सम्भाव्यते। किन्तु वाल्मीकीये—

स तत्र सीतां परिदाय मैथिलीं सहैव तेनातिबलेन पक्षिणा।
जगाम पञ्चावटमाश्रमं ततो जटायुषा तेन समेत्य वीर्यवान्॥३।२०।३७।

इत्यादिना जटायुषा सहैव तेषां गमनम्,

‘कथाः कथयतस्तस्य सह भ्रात्रा महात्मन।
गृध्रराज समागम्य राघवं वाक्यमब्रवीत्॥

महेष्वास महाभाग महाबल महाभुज।
आपृच्छे त्वां नरश्रेष्ठ गमिष्यामि स्वमालयम्॥ ३।२३।४-५।

गत्वा ते¹⁹⁰³ गौतमी¹⁹⁰⁴तीरं¹⁹⁰⁵ पञ्चवट्यां सुविस्तरम्।
मन्दिरं कारयामास लक्ष्मणेन सुबुद्धिना॥८॥

तत्र ते न्यवसन् सर्वे गङ्गाया¹⁹⁰⁶ उत्तरे तटे।
कदली¹⁹⁰⁷पनसाम्रादिफलवृक्षसमाकुले॥९॥

__________________________________________________________________

९। नरो०। कदलीपनसाम्रादयश्च ते फलोपलक्षितवृक्षाश्च तैःसमाकुले व्याप्ते।

__________________________________________________________________

तमुवाच ततो रामो लक्ष्मण च खगेश्वरम्।
गम्यतां पतगश्रेष्ठ पुनः सन्दर्शनाय न॥

गृध्रराजे गते तस्मिन् राघव प्रियदर्शन।
पर्णशालामुपागम्य प्राविशत् सह सीतया॥ ३।२३।८-९।

इत्यादिना च पञ्चवट्या आश्रमत एव तस्य प्रतिनिवर्तनम्। पाश्चात्ये ३।१६-१७ सर्गयोर्जटायुषा सहाऽऽगमन दृश्यते, किन्तु तस्य विसर्जन न दृश्यते।

८। ते गौतमीतीर गोदावरीतीरं गत्वा पञ्चवट्यां पञ्चवटीसमीपे स्थिता, ततस्तत्ररामो लक्ष्मणेन मन्दिरं कारयामास। रा०।

गौतम्यत्र गोदावरी। व्यक्तमाह वाल्मीकीये—

‘इयमादित्यसङ्काशैः पद्मैःसुरभिगन्धिभि।
अदूरे दृक्ष्यते रम्या पुण्या गोदावरी सरित्॥ इति ३।२१।११।

मन्दिरं पर्णशालाम्। वाल्मीकीये—

पर्णशालां स मतिमांश्चकार विपुलां तदा।
मनोज्ञां राघवस्यार्थे प्रेक्षणीयां मनोरमाम्॥ इति।३।२१।२३।

पाश्चात्त्येपुनः—

एवमुक्तस्तु रामेण लक्ष्मणःपरवीरहा।
अचिरेणाऽऽश्रमं भ्रातुश्चकार सुमहाबल॥

पर्णशालां सुविपुलां तत्र सङ्घातमृत्तिकाम्।
सुस्तम्भां मस्करैर्दीर्घैकृतवंशां सुशोभनाम्॥

शमीशाखाभिरास्तीर्य दृढपाशावपाशिताम्।
कुशकाशशरैः पर्णैः सुपरिच्छादितां तथा॥

विविक्ते जनसम्बाधवर्जिते नीरुज¹⁹⁰⁸स्थले।
विनोदयञ् जनकजां लक्ष्मणेन विपश्चिता॥१०॥

अध्युवास सुखं रामो देवलोक इवामरः¹⁹⁰⁹।
कन्दमूलफलादीनि लक्ष्मणोऽनुदिन तयोः॥११॥

आनीय प्रददौ रामसेवातत्परमानसः।
धनुर्बाणधरो नित्यं रात्रौ जागर्त्ति सर्वत॥१२॥

स्नान कुर्वन्त्यनुदिन त्रयस्ते¹⁹¹⁰ गौतमी¹⁹¹¹जले।
उभयो¹⁹¹²र्मध्यगा सीता कुरुते च गमागमौ¹⁹¹³॥१३॥

आनीय सलिल नित्य लक्ष्मणःप्रीतमानसः¹⁹¹⁴।
सेवतेऽहरह प्रीत्या एवमासन् सुख त्रयः॥१४॥

एकदा लक्ष्मणो राममेकान्ते समुपस्थितम्।
विनयावनतो भूत्वा पप्रच्छ परमेश्वरम्॥१५॥

भगवञ्श्रोतुमिच्छामि मोक्षस्यैकान्तिकी गतिम्।
त्वत्तःकमलपत्राक्ष सङ्क्षेपाद्वक्तुमर्हसि॥१६॥

__________________________________________________________________

१०। नरो०। विविक्ते विजने। तत्र हेतु—जनसम्बाधवर्जित इति। निर्नास्ति रुजा रोगो यत्र तादृशं स्थल यत्रतस्मिन् तथा। विनोदयन् आनन्दयन्, विपश्चिता पण्डितेन।

१२। नरो०।रामसेवायां तत्परम् आसक्तं मानस यस्य स तथा।

१६। नरो०। ऐकान्तिकीम् अव्यभिचारिणी गतिं स्वरूपम्।

__________________________________________________________________

समीकृततलां रम्यां चकार सुमहाबलः।
निवास राघवस्यार्थे प्रेक्षणीयमनुत्तमम्॥ इति। ३।१५।२०- २३।

१०। जनसम्बाधो जनसमूह,निष्क्रान्ता रुजा पीडा यस्मात्तादृशस्थले लक्ष्मणेन सह अध्युवासेति सम्बन्धः। रा०।

[विविक्ते जनसचाररहिते। नीरुजस्थले निरुपद्रवस्थाने, उपद्रवभिन्ने वा। गो०]

१४। सेवते राम सीताच्च। एव पूर्वपूर्वकार्याणि कुर्वन्त सुखम् आसन्।

१६। ऐकान्तिकीगतिमव्यभिचारि कारणमित्यर्थ। रा०।

त्वत्तःश्रोतुमिच्छामि, त्व सक्षेपात् सङ्क्षेपेण वक्तुमर्हसीत्यर्थः।

ज्ञानं विज्ञानसहितं भक्तिवैराग्यबृंहित¹⁹¹⁵म्।
आचक्ष्व मे¹⁹¹⁶ रघुश्रेष्ठ वक्ता नान्यो¹⁹¹⁷ऽस्ति भूतले॥१७॥

श्रीराम उवाच—

शृणु वक्ष्यामि ते वत्स¹⁹¹⁸ गुह्याद् गुह्यतमं¹⁹¹⁹ परम्।
यद् विज्ञाय नरो जह्यात् सद्यो¹⁹²⁰ वैकल्पिकं¹⁹²¹ भ्रमम्॥१८॥

आदौ मायास्वरूप ते वक्ष्यामि तदनन्तरम्।
ज्ञानस्य¹⁹²²साधनं पश्चाज् ज्ञान¹⁹²³विज्ञानसंयुतम्¹⁹²⁴।
ज्ञेयञ्च परमानन्दं¹⁹²⁵यज् ज्ञात्वा मुच्यते¹⁹²⁶भयात्¹⁹²⁷॥१६॥

__________________________________________________________________

१७ \। नरो०। मोक्षस्वरूपमात्रमभिधाय यदि श्रीरामो विरमेत्तदा ज्ञानादिकं कथमह जानीयामित्याशङ्कयाऽऽह—ज्ञानमित्यादि। भक्तिवैराग्यबृंहितमिति, भक्तिवैराग्याभ्या बृहितं वर्द्धितमित्यर्थ। एतत्पदकीर्त्तनेन आत्मनो भक्तिवैराग्यजिज्ञासाऽपि सूचिता। मामेव कथ पृच्छसीति चेत्तत्राऽऽह—वक्ता नान्योऽस्ति भूतले इति।

१८। नरो०। त्वया यत् पृष्ट तद् यस्मैचित् कस्मैचित् न वक्तव्यमिति सूचयन्नाह—शृणु वक्ष्यामीति। गुह्याद् गुह्यतमं गुह्यतमादपि गुह्यतममित्यर्थ। परमुत्कृष्ट यज्ज्ञान विज्ञाय शिक्षित्वा सद्यस्तत्क्षणात्, वैकल्पिकं द्वैतभवमित्यर्थः।

१९। नरो०। मोक्षस्तावदनर्थनिवृत्तिर्निरतिशयब्रह्मानन्दावाप्तिश्च। अनर्थस्तावत्

__________________________________________________________________

१७। ननु मोक्षकारणं ज्ञानमिति प्रसिद्धमेवेति चेत्तत्स्वरूपमेव प्रश्नविषय इत्याह—ज्ञानमिति। ज्ञानं श्रवणमननजन्यम्, विज्ञानं निदिध्यासनजम्। भक्तिर्ज्ञानविषये प्रेम उक्तस्वरूपम्, वैराग्यं तदतिरिक्ते प्रेमाभावरूपम्। रा०।

[ज्ञानं विज्ञानसहितमिति। वक्ता नान्योऽस्ति भूतले इति त्वामीश्वरं विनाऽन्येषां निश्चयज्ञानाभावात्। गो०]

१८। वैकल्पिकं भ्रमम्—विकल्पमेव वैकल्पिकम्, विनयादित्वाठठक्। ‘शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्प’इति योगसूत्रोक्तविकल्परूपं भ्रमम्। यथा—शशशृङ्गादि। यद्यपि तदलीकमेव तथाऽपि शशशृङ्गादिशब्दप्रयोगस्ततो बोधश्चभवत्येव तद्वदेव सर्वोऽपि व्यवहारःससाररूपस्त यज्ज्ञाने जह्यात्तद् गुह्यं वक्ष्यामीत्यन्वयः। रा०।

१९। तदुपयोगितया वक्ष्यमाणान्यन्यानि नाममात्रेण क्रमत उद्दिशति—आदाविति। रा०।

अनात्मनि शरीरादावात्मबुद्धिस्तु¹⁹²⁸या भवेत्।
सैव माया तयैवासौ¹⁹²⁹ संसारः परिकल्प्यते¹⁹³⁰॥२०॥

रूपे¹⁹³¹ द्वेनिश्चिते¹⁹³² पूर्वंमायायाः कुलनन्दन।
विक्षेपा¹⁹³³वरणे तत्र प्रथम¹⁹³⁴ कल्पयेज्जगत्॥२१॥

__________________________________________________________________

संसारकारणं मायैव तत्स्वरूपज्ञानं विना तन्निवृत्तिज्ञानं न भवेदिति ज्ञानजिज्ञासायां तस्य कारण विषयांश्चवक्तुं युज्यते इति हृदि कृत्वा प्रश्न विनाऽपि मायास्वरूपनिरूपणं ज्ञानसाधननिरूपण ब्रह्मस्वरूपनिरूपणञ्चाङ्गीकरोति—आदावित्यादिना। आदौ मायास्वरूपं वक्ष्यामि, तदनन्तर ज्ञानविज्ञानसयुत ज्ञानस्य साधनम्, पश्चाद् ज्ञेयच्चपरमानन्दमिति योजना।ज्ञेयञ्चेति चकारो भक्तिवैराग्ये समुच्चिनोति। भयात् संसारभयात्।

२०। नरो०। इदानीं क्रमेणाङ्गीकृतानि निर्वहति—अनात्मनीत्यादि—ततो मुक्तिमवाप्नुयात् (४८ श्लो० ३४५ पृ०) इत्यन्तेन। शरीरादावित्यादिपदेन इन्द्रियादेर्ग्रहणम्। सैवेत्येवकार इतरयोगव्यवच्छेदार्थ। संसारस्यान्यत् कारण नास्तीति सूचनाय तयैवेत्युक्तम्।

२१। नरो०। हे कुलनन्दन, मायाया विक्षेपावरणे द्वे रूपे पूर्वं निश्चिते इत्यन्वय।

__________________________________________________________________

[मायाञ्च ज्ञानहेतुञ्च ज्ञानविज्ञानमेव च।
ज्ञेयञ्च परमं ब्रह्म समासात् प्राह राघवः॥

ज्ञानं शास्त्रोत्थम्, विज्ञानमपरोक्षम्। पश्चात्तत्कथनानन्तर ज्ञानविज्ञानयुक्तं ज्ञेयं ताभ्यां बोध्यं परमानन्द ब्रह्म ‘नित्यं विज्ञानमानन्दं ब्रह्मे’ति (बृहदार० ३।९।२८) श्रुतेः। एतज्ज्ञानफलमाह—यज्ज्ञात्वेति। भयात् संसारात्। गो०]।

२०। तत्र मायास्वरूपमाह—अनात्मनीति \। आत्मबुद्धिरहमिति बुद्धिः। परिकल्प्यते अवस्तुभूत एव दृश्यते। रा०।

[तत्र प्रथम मायास्वरूपमाह–अनात्मनीति \। सच्चिदानन्दरूपात्मनो भिन्नेशरीरादौ यया आत्मेति बुद्धिर्भवेत् सैव माया। साक्षाद्वक्तुमशक्यत्वाद् यत्तत्पदाभ्यां निरुच्यते। ‘बुद्धिस्तु या भवे’दिति पाठे सैव बुद्धिर्माया। अविनाशित्वात् मायेत्युपचारह्ः, तयैव मायया असौ ससारःपरिवर्त्तते पुनःपुनर्भवतीत्यर्थः। गो०]

२१। अथ तादृशशक्तिमत्वं मायाया दर्शयति—रूपे इति। पूर्वमित्यनेन तयो रूपयोरनादित्वं दर्शयति। के ते रूपे तन्त्राऽऽह—विक्षेपावरणे इति। विक्षेपशक्तिरावरणशक्तिश्चेत्यर्थ। प्रथमं विक्षेपरूपम्। रा०।

लिङ्गाद्याब्रह्मपर्यन्तं स्थूलसूक्ष्म¹⁹³⁵विभेदतः।
अपरं त्वखिलं ज्ञानं रूपमावृत्य तिष्ठति॥२२॥

मायया कल्पितं विश्वं परमात्मनि केवले¹⁹³⁶।
रज्जौ भुजङ्गवद् भ्रान्त्या विचारे नास्ति किञ्चन॥२३॥

__________________________________________________________________

शक्तिशक्तिमतोरभेदमङ्गीकृत्येदमुक्तमिति नास्ति विरोधः। तयो किं किं करोतीत्यपेक्षायामाह—तत्र प्रथममित्यादि। प्रथमं विक्षेपाख्यं रूपम्, कल्पयेत् सृजेदित्यर्थः।

२२। नरो०। स्थूलसूक्ष्मविभेदतः कार्यकारणभेदेनेत्यर्थं। तदुक्तम्—‘विक्षेपशक्तिर्लिङ्गादिब्रह्माण्डान्तं जगत् सृजेदिति ( वाक्यसुधा १३)। अपरं त्वखिलं ज्ञानं रूपमावृत्य तिष्ठतीति। अपरमावरणाख्यं रूपम् अवलोकयितुर्ज्ञानस्यैकदेशमपि अनाच्छाद्य न तिष्ठतीत्यर्थः। तथाच—

घनच्छन्नदृष्टिर्घनच्छन्नमर्कं यथा निष्प्रभं मन्यते चातिमूढ।
तथा बद्धवद्भाति यो मूढदृष्टे स नित्योपलब्धिस्वरूपोऽहमात्मा॥इति।

हस्तामक १० श्लो०

२३।नरो०। तर्हि द्वैतापत्तिरित्यत आह—माययेति। केवले निर्धर्मके परमात्मनि विश्वं कल्पितमित्यन्वयः। कल्पितमारोपितम् दृष्टान्तमाह—रज्जौ भुजङ्गवद् भ्रान्त्येति। यथा

__________________________________________________________________

२१-२२। [रूपे द्वे इति। पूर्वं जगदुत्पत्तिकाल एव मायाया द्वे रूपे स्वभावभूते विनिश्चिते वेदे इत्यर्थः। द्वैरूप्यमाह—विक्षेपावरणे इति। तत्र विक्षेपोऽन्यस्मिन् अन्यावभास। शुक्तौ रजतवत। आवरणं शक्तिज्ञानाभाव इव(?)। यद्वा यथा मेघो विलोकयितृलोचनमपिधायाऽऽदित्यमण्डल न दर्शयति तथा प्रकाशमानमप्यखण्ड ब्रह्म न बुद्धिविपयीकरोति। तत्र तयोर्मध्ये प्रथम विक्षेपरूपम् लिङ्गादि लिङ्ग सूत्र ब्रह्म ब्रह्माण्डगतं जगत् स्थूलसूक्ष्मरूपेण कल्पयेत्। एकमेघाखण्डचैतन्यरूपं ब्रह्म, विक्षेपशक्तिस्तु तद्रूपेण कल्पयेत्। यदुक्तं वेदान्तग्रन्थे—‘विक्षेपशक्तिर्लिङ्गादिब्रह्माण्डान्त जगत् सृजेदिति। अपर रूपमावरणरूपम् अखिलं समस्तं ज्ञानमावृत्याऽऽच्छाद्य तिष्ठति। अत स्वरूपबोधाभावात् असत्ये सत्यभ्रमाच्च संसारोऽपि माययैव पुनरावर्त्तते। गो०]

२२। लिङ्गं महत्तत्त्वमाद्य यस्य तच्च तद् ब्रह्मपर्यन्तम्। चतुर्मुखब्रह्मान्तमित्यर्थ। अपरमावरणरूपम्। तस्यान्वर्थत्वमाह—अखिलमिति। सर्वज्ञानरूपावरकत्वादावरणव्यवहारस्तत्रेति भाव \। रा०।

२३। ननु माया कुत्राधिष्ठाने इदं जगत् कल्पितवती तत्राऽऽह—परमात्मनीति। तद्रूपं

श्रूयते दृक्ष्यते यद् यत् स्मर्यते वा नरैःसदा।
असदेव हि तत् सर्वं यथा स्वप्नमनोरथौ¹⁹³⁷॥२४॥

देह एव हि संसारवृत्तमूलं दृढं स्मृतम्।
तन्मूलः पुत्रदारादिवन्ध सोऽप्यन्यथा¹⁹³⁸त्मनः॥२५॥

__________________________________________________________________

रज्जुसत्यतया सर्पसत्यत्वप्रतीतिस्तथा परमात्मसत्यतया विश्वसत्यत्वप्रतीतिरिति भावः। विचारे तत्त्वपरीक्षायाम्।

२४। नरो०।तदेवोपपादयति श्रूयते इति पद्येन। दृष्टान्तमाह—यथेति।

२५। नरो०। बन्धे ज्ञाते एव मोक्षज्ञानं भवतीति हृदि कृत्वाह—देह एवेति।

__________________________________________________________________

चैतन्यमाच्छाद्य जगद्रूप दर्शितमित्यर्थ। तत्र दृष्टान्तमाह—रज्जाविति। रज्ज्वज्ञानं यथा रज्जुमाच्छाद्य भुजङ्ग कल्पयति तद्वत्। विचारे विचारणे अधिष्ठानतत्त्वज्ञाने। रा०।

[प्रस्तुतमाह—माययेति। केवले निर्विकारे परमात्मनि उपादानरूपे मायया निमित्तभूतया विश्व कल्पितं नानारूपतया बुद्धौ प्रकाशितम्। विचारे परमार्थेविचारे क्रियमाणे किञ्चन नास्ति, परमात्मन एव शेषत्वात्। अन्यस्मिन् अन्यावभासे दृष्टान्तमाह—भ्रान्त्येति। भ्रान्त्या भ्रमेण रज्जौ भुजङ्गवत्, यथा भ्रमविजृम्भितबुद्ध्यारज्जौ भुजङ्गज्ञानं भवति, विचारे तु रज्जुरेव। तथाच—

भ्रान्तिर्विपर्ययज्ञान द्विधा साऽपि निगद्यते।
अतत्त्वेतत्त्वरूपा सा तत्त्वे चातत्त्वरूपिणी॥इति। गो०]

२४। सर्वस्य मिथ्यात्ये हृष्टान्तौ। स्वप्ने श्रुतं दृष्ट स्मृतञ्च सर्वं मिथ्या, जागरे अनुभवात्तद्वत्। रा०।

[श्रूयते इत्यादि। ननु, प्रज्ञानगुणसत्ताकमध्यारोप्यते वा न वा,

‘अध्यास्यते स्वपुप्यत्वमसत् कथमवस्तुनि’

इति भागवतोक्ते। सदेवाध्यस्यते भुजङ्गवत्, अत्यन्तमसज्जगद भ्रान्त्याऽपि कथमध्यासयोग्य भवतु। तस्माद्दिश्वमपि प्रसिद्ध तदस्तीत्याह श्रूयत इत्यादि। यथा स्वप्न स्वप्नोपस्थित यत् किञ्चिन्मनोरथश्चमनसा कल्पित सर्वमसत् तथा श्रूयते स्वर्गादि देवादि यद्दृश्यते इह लोके यत् स्मर्यते चिन्त्यते तत् सर्वमसदेव हीति। पुनरुक्त्या निश्चय बोधयति। गो०]

२५। देह एवेति। तस्यैव सर्वससारकारणकर्मोत्पादकत्वादिति भाव।तदाह—तन्मूल इति। अन्यथा देहाभावे पुत्रादय आत्मन किं भवन्ति, न किमपीत्यर्थ। रा०।

जीवश्च परमात्मा च पर्यायो नात्र¹⁹³⁹ भेदधीः।
माना¹⁹⁴⁰भावस्तथा देहे¹⁹⁴¹ हिसादिपरिवर्जनम्¹⁹⁴²॥२९॥

पराक्षेपादिसहनं सर्वत्रावकता तथा।
मनोवाक्कायसद्भक्त्या¹⁹⁴³सद्गुरोः¹⁹⁴⁴परिषेवणम्॥३०॥

__________________________________________________________________

व्यवस्थया स्थूलशरीरसूक्ष्मशरीरघटकावयवेभ्य इत्यर्थः।तयोर्वैलक्षण्ये हेतुर्निरामय इति, व्याधिशून्य इत्यर्थः।

२९। नरो०। नात्र भेदधीरिति, जीवपरमात्मनोर्भेदबुद्धिर्न कर्त्तव्येत्यर्थं। देहे मानाभाव ‘मनु बोधन’इत्यस्य प्रयोगात्। हिंसादिपरिवर्जनमिति, आदिपदेन असूयादे परिग्रहः। यद्वा मानाभावः स्वगुणश्लाघाभावः। देहे हिंसादिपरिवर्जनमिति, हिसा प्राणवियोगफलको व्यापारः, आदिपदेन प्रहारादेःपरिग्रह, परिवर्जन सर्वतोभावेन त्याग।

३०। नरो०। पराक्षेपादिसहनम् अन्यकर्तृकनिन्दादिक्षान्तिरित्यर्थ। आदिपदेन भर्तृसनापमानादेः परिग्रहः। अवक्रता आर्जवम्। मनोवाक्कायसद्भक्त्या मनसा वाचा कायेनाव्यभिचारिण्या भक्त्येत्यर्थः। सद्गुरोराचार्यस्य।

__________________________________________________________________

[ननु ‘द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समान वृक्षं परिषष्वजाते’ इति (तृतीयमुण्डक० १1१ ) श्रुतेरेकदेहाश्रितत्वात् परमात्माऽपि जीववत् ससारी, न हि न हीत्याह—परमात्मा निरामय इति। निरामयो निर्लेपः, ‘अनश्नन्नन्योऽभिचाकशीति’(तृतीयमुण्डक० १११ ) श्रुते ‘अन्यो निरन्नोऽपि बलेन भूयान्(भागवत० ११।११।६ ) इति स्मृतेश्च ज्ञानमयत्वेन निरपेक्षत्वात् न क्वाप्यासक्त इत्यर्थ। ज्ञानसाधनान्याह—तस्येत्याद्यष्टभि। गो०]

२९। अत्र जीवे परमात्मनि च तथाऽत्र मानाभाव देशत कालतश्च परिच्छेदाभाव। अथ तद्विज्ञानसाधनान्याह—दम्भेत्यादि। रा०।

[अत्र जीवपरमात्मनोरैक्यावलोकनं मुख्यम्, अन्ये तदुपाया इत्याह—जीव इत्यादि। पर्याय एक एव तस्यैव प्रतिबिम्बत्वात्। भेदधीर्भेदबुद्धिर्न। उपायानाह—मानाभाव इति। देहे अहंमानाभावस्ततो हिसादे परिवर्जनम्, देहाहमाने देहहिंसासम्भवात्। गो०]

३०। परेति। परकृताक्षेपादि निन्दादि तत्सहनम्। मनोवाक्कायकृतसद्भक्त्या प्रेम्णा सद्गुरुसेवनम्। रा०।

[परस्याऽक्षेपो निन्दा, आदिना परपरिभवादिस्तस्य सहनम्। अवक्रता ऋजुता। मनोवागित्यादि। मन-आदिभिर्मयि भक्त्या सद्गुरोःपरित सेवनम्। गो०]

बाह्याभ्यन्तरसंशुद्धिः स्थिरता सक्रियादिषु।
मनोवाक्कायदण्डश्च विषयेषु निरीहता॥३१॥

निरहङ्कारता जन्मजराद्यालोचनं¹⁹⁴⁵ तथा।
असक्तिः स्नेहशून्यत्वं पुत्रदारधनादिषु॥३२॥

इष्टानिष्टागमे नित्य चित्तस्य समता¹⁹⁴⁶ तथा।
मयि सर्वात्मके रामेह्यनन्यविषया मतिः॥३३॥

__________________________________________________________________

३१। नरो०। बाह्याभ्यन्तरसंशुद्धिरिति, बाह्यस्य मरण(मल?) राहित्यं सशुद्धि, अभ्यन्तरस्य रागादिदोषराहित्यं सशुद्धि, स्थिरता एकान्तनिष्ठता, सत्क्रियादिषु सत्कर्मादिषु। मनोवाक्कायदण्डश्चेति, मनसो वाच कायस्य च दण्डो निग्रह सयम इति यावत्। विषयेषु निरीहतेति, स्रक्चन्दनादिषु चेष्टाशून्यतेत्यर्थ।

३२। नरो०। निरहङ्कारता अहङ्कारशून्यता। असक्तिःप्रीतित्यागः, स्नेहशून्यत्वं स्नेहरूपरतिशून्यत्वम्।

३३। नरो०। समता हर्षविषादशून्यता \।

__________________________________________________________________

३१। बाह्याभ्यन्तरसशुद्धि उक्तरूपैव, सत्क्रियादिषु स्थिरता अवश्यकर्त्तव्यताबुद्धि, परानिष्टाचिन्तनं मनोदण्ड, पराक्षेपाकरण वाग्दण्ड, पराहिंसा कायदण्डः, निरीहता, इच्छाराहित्यम्। रा०।

[बाह्यशुद्धिर्मृज्जलाभ्याम्, अन्तः शुद्धिर्मन शुद्धता। तदुक्तं नारदीये—

मृज्जलाभ्यां हि शुद्धिरन्तः शुद्धिर्मनस्तथा।इति।

सत्क्रिया ईश्वरपूजादि तत्र स्थिरता अचञ्चलत्वम्। मनोदण्डोऽसदालापत्याग, कायदण्डोऽसद्व्यापारत्यागः। निरीहता विषयसुखार्थम् अन्वेषणाराहित्यम्। गो०]

३२। जन्मजराद्यालोचन परेषां तदालोचनमूलकं वैराग्यं पुत्रादिष्वसक्तिः। तस्यैव व्याख्यानं स्नेहशून्यत्वम्। रा०।

[निरहङ्कारता आत्मसम्भावनाराहित्यम्। पुत्रपिण्डादिदृष्टान्तेनाऽऽत्मनो देहस्य जन्मजरादीनां मृत्योश्चाऽऽलोचन विमर्षणम्। असक्तिरभिनिवेशाभाव, पुत्रादिषु समतया नेहराहित्यम्। गो०]

३३। चित्तस्य समता हर्षविषादराहित्यम्। अनन्यविषया तन्मात्रविषया। रा०।

[इष्टेति। सुखदुःखप्राप्तौ नित्यं तुल्यता। सर्वात्मके सर्वस्वरूपे रामे परब्रह्मणि मयि निष्कामा मति। गो०]

जनसम्बाधरहितं¹⁹⁴⁷ शुद्धदेशनिषेवणम्।
प्राकृतैर्जनसङ्घैश्च ह्यरतिःसर्वदा भवेत्॥३४॥

आत्मज्ञाने सदोद्योगो वेदान्तार्थावलोकनम्।
उक्तैरेतैर्भवेज्ज्ञानं विपरीतै¹⁹⁴⁸र्विपर्यय॥३५॥

बुद्धिप्राणमनोदेहाहङ्कृतिभ्यो विलक्षणः।
चिदात्मा¹⁹⁴⁹ऽह नित्यशुद्धो बुद्ध¹⁹⁵⁰ एवेति निश्चयम्॥३६॥

येन ज्ञानेन सवेत्ति¹⁹⁵¹ तज्ज्ञान निश्चितञ्च मे।
विज्ञानञ्च तदैवै¹⁹⁵²तत् सात्तादनुभवेद् यथा¹⁹⁵³॥३७॥

__________________________________________________________________

३४। नरो०। जनसबाधरहित लोकसङ्कटरहितम्।शुद्धश्चित्तप्रसन्नताजनक, स चासौदेशश्चेति तस्य निषेवण तत्तथा। अरतिरप्रीति।

३५। नरो०। विपरीतैर्विरुद्वैर्विपर्ययो विपरीतज्ञानम्।

३६-३७। नरो०। स्थूलोऽह कृशोऽहमित्याद्यनुभवो येन ज्ञानेन भवति न तज्ज्ञान-

__________________________________________________________________

३४। जनसम्बाधो जनसमूह। प्राकृतै सांसारिके। अरतिरप्रीति। रा०।

[जनानां गमागमरहितवासौ शुद्धःकीटकादिरहितो यो देशस्तस्य निषेवण निरन्तरं तत्र स्थिति। गो०]

३५। आत्मज्ञाने तत्साधने श्रवणादावुद्योग आदरपूर्वको यत्न, वेदान्तार्थस्यावलोकनं श्रवणं विचारश्च\। विपर्ययःससारः। रा०।

[वेदान्तस्य उपनिषदोऽर्थो ब्रह्म तस्य ध्यानेनावलोक, यद्वा वेदान्तस्यार्थ आत्मानात्मनोविवेकस्तस्यावलोकन पुन पुनरनुशीलनम्। उक्तैरूनविंशतिसख्यैर्ज्ञान भवति।प्रसङ्गादज्ञानसाधनमपि निरूपयति उक्तविपरीतैर्देहाहम्मानादिभिर्विपर्ययोऽज्ञान भवति। गो०]

३६ \। बुद्ध्यादिभ्यो विलक्षण इत्यादिनिश्चयम्। रा०।

[ज्ञेय निरूपयति—बुद्धीत्यादि।बुद्ध्यादिभ्यो विलक्षणो भिन्न।अय नित्यप्रत्यक्ष आत्मा। इदंशब्देन ‘सर्वं खल्विद ब्रह्म’ (छान्दोग्य० ३\।१४\।१) इति श्रुत्यर्थ उक्तः। नित्य, ‘अविनाशी वा अरे अयमात्मा’ (बृहदा० ४।५।१४) इति श्रुते स चासौ शुद्दोऽसङ्गः‘असङ्गो ह्ययमात्मे’ति (नृसिंहोत्तरता०९) श्रुते। तत्र हेतु—बुद्ध उद्रिक्तबोधरूपः‘विज्ञानमानन्दं ब्रह्मे’ति (बृहदा० ३।९।२८) श्रुते। एवकारेण सुषुप्तिप्रलययोर्लयाभाव उक्त। निश्रय इति नात्र हेतुरनुसन्धेय। गो०]

आत्मा सर्वत्र पूर्णः स्याच्चिदानन्दात्मकोऽव्ययः।
बुद्ध्याद्युपाधिरहितःपरिणामादिवर्जितः॥३८॥

__________________________________________________________________

मित्याशयेनाऽऽह—बुद्धीत्यादि। बुद्धिप्राणमनोदेहाहड्कृतिभ्यो विलक्षणोऽहं चिदात्मा नित्यशुद्धो बुद्ध एवेति निश्चय यथा स्यात्तथा येन ज्ञानेन सवेत्ति तज्ज्ञानमित्यन्वय। अथवा तादृश निश्चययेन ज्ञानेन सवेत्ति करोति तज्ज्ञानमित्यर्थः। बुद्धिरन्त करणम्। चिदात्मा चित्स्वरूप।नित्यश्चासौशुद्धश्चान्त करणाद्युपाधिरहितो रागादिदोषरहितो वा, स तथा। बुद्ध स्वप्रकाश सत्त्वमन्त करणज्ञो वा(१)। एतदेवेत्याह—निश्चित मे इति। इदानी विज्ञानमाह—विज्ञानञ्चेत्यर्द्धेन। यथा येन साक्षाद् यथा स्यात्तथा अनुभवेदेतद् विज्ञानमित्यन्वय। अथवा येन साक्षादनुभवेत् साक्षादनुभवमुत्पादयेत् एतद्विज्ञानमित्यर्थ।

३८–३९। नरो०। इदानीमात्मस्वरूपमाह—आत्मेति त्रिभि। सर्वत्र स्थूल-

__________________________________________________________________

३७। येन ज्ञानेन यया शब्दादिजवृत्त्या सविन्ते लभते तज्ज्ञानमिति मे निश्चित निश्चयः। तदैवैतत् यदा साक्षादनुभवेत् निदिध्यासनपरीपाके अपरोक्षमनुभवेत्तदा विज्ञानमित्युच्यते। रा०।

[ ज्ञानमाह—येनेति। तमात्मानमेव येन ज्ञानेन वेत्ति तदेव ज्ञान न तु गोतमाद्युक्तषोडशपदार्थादिज्ञानम्। ननु नानामुनिभिर्नानाप्रकारं ज्ञानमुच्यते। कैश्चित् षोडशपदार्थविवेचनम्। कैश्चित् षट्पदार्थज्ञानम्, कैश्चित् सप्तपदार्थज्ञानम्, कैश्चित् सप्तदश(?) पदार्थज्ञानम् इत्याह—मे निश्चितमिति। मे मया निश्चित निर्णीतमित्यर्थ। विज्ञानमाह—तदैवैतदिति। तत् उपनिषत्प्रतिपादितं ब्रह्म, एतदेव तदिति यथा साक्षात्तथैतच्छब्दार्थम् अनुभवेद् यत्तदेव विज्ञानमित्यर्थः। एतेन विशिष्टं ज्ञान विज्ञानम्। विशिष्टता तु परोक्षा, परोक्षयो पदार्थयोरैक्यानुभवात्। गो०]

३८। अथाऽऽत्मन उक्त बुद्ध्यादिभ्यो वैलक्षण्यं दर्शयति—आत्मेति। चिदेवानन्दस्तदात्मकः। यद्वा चित् आनन्दसमृद्धिस्तदात्मकः। बुद्ध्याद्युपाधिभिस्तदुर्मैरागादिभी रहितो हीन परिणामो रूपान्तरापत्तिस्तदवर्जित। आदिपदेन जडत्वाभास्यत्वादि। रा०।

[इदानी विज्ञानमुक्ता विज्ञाने यादृश आत्मनोऽनुभवो भवेत् तदात्मस्वरूपमाह—आत्मेति। आत्मा सर्वत्र स्थूलसूक्ष्मदेहे पूर्णो ह्रासवृद्धिरहित। नन्वह म्रिये अह सुखी अह दुःखी अहमज्ञःअहं नाऽऽसमित्याद्यभिधानात् कथ पूर्णत्वम्, तत्राऽऽह—सच्चिदानन्द इति। अव्ययःनाशापक्षयशून्यः। स्यादिति क्रियापदं नित्यसत्त्वाबोधकम् \। बुद्ध्याद्युपाधिभिर्हीनः, अज्ञत्वात् सुखिदुःखित्वाभिमानो बुद्धेरेव। आदिना देहादेर्ग्रहणम्। देहस्यैव मृत्यु \। स तु तत्त्वत उपाधिरहितःपरिणामरहितः। आदिपदेन जन्मादिविकाराणां ग्रहणम्, तेषां देहधर्मत्वात्। गो०]

स्वप्रकाशेन देहादीन् भासयन्न¹⁹⁵⁴नपावृतः।
एक एवाद्वितीयश्च सत्यज्ञानादि¹⁹⁵⁵लक्षणः।
असङ्गः¹⁹⁵⁶स्वप्नभो¹⁹⁵⁷ द्रष्टा विज्ञानेनावगम्यते॥३९॥

__________________________________________________________________

शरीरे सूक्ष्मशरीरे च। यद्वा मच्छरीरे इतरशरीरे च। चिच्च आनन्दश्च चिदानन्दौ तावात्मानौ स्वरूपे यस्य स तथा। पूर्णत्वे हेतु, अद्वितीय इति सत्यज्ञानादिलक्षण इति च। सत्यज्ञाने आदि यस्य तल्लक्षण स्वरूप यस्य स तथा। आदिपदेन अनन्तादेःपरिग्रह। तथाच श्रुतिः—‘सत्य ज्ञानमनन्त ब्रह्म’(सर्वोपनिषच्छास्त्र ३) इत्यादि। एकत्र सर्वस्वरूपज्ञानार्थं ज्ञानस्यापि पुनरुक्तिरिति। अथवा स्वरूपापेक्षया ज्ञानानन्दयो प्राधान्यसूचनार्थं पृथगपि तयोरुक्ति कृता। बुद्द्याद्युपाधिरहित इति जीवत्व निराकरोति। आदिपदेन प्राणमनोदेहाहङ्कृतीनां परिग्रह। यद्वा जीवस्यापि एतद्वास्तव रूपमिति नास्ति विरोध।परिणामादिवर्जित इति आदिपदेन नाशापक्षया परिग्रह। तत्र हेतुरव्यय इति, नित्य इत्यर्थ। भासयन् दीपयन्। तथाच श्रुति—‘स एष इह प्रविष्ट आ नखाग्रेभ्य’(बृहदा० १।४।७)’ तत् सृष्ट्वातदेवानुप्राविशत्’ (तैत्तिरीय० २।६।१) इति, ‘तमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्व’मित्यादिभ्यश्च (द्वितीयमुण्डक० १०)। अनपावृत इति। अपावृतत्व तस्य कुत इत्यत आह—असङ्ग इति, सङ्गशून्य इत्यर्थ। भासने तस्य सामर्थ्य कुत इत्यत आह—स्वप्रभ इति।

__________________________________________________________________

३९। स एव सर्वभासक इत्याह—स्वप्रकाशेनेति। सत्यज्ञानादीति, ‘सत्यज्ञानमनन्तं ब्रह्म’(सर्वोपनिषच्छास्त्रम् ३) इत्यादिश्रुत्युक्तलक्षण। स्वप्रभ स्वभासने इतरभासकानपेक्ष,द्रष्टा सर्वसाक्षी, विज्ञानेन प्रागुक्तेन अवगम्यते विषयीक्रियते। रा०।

[स्वप्रकाशेन स्वभासया भासयन् चेतनीकुर्वन्। ननु तर्हि किं देहादिभि परिच्छिन्नो गृहोदरस्थदीपवन्नेत्याह—अनपावृत, देहाद्यैरनावृत ‘एतावानस्य महिमाऽतो ज्यायांश्च पूरुष’(ऋक् स० १०।९) इति श्रुते। एको द्वैतवर्जित। नन्वहप्रत्ययवेद्यःशरीरभिन्न आत्मेत्युक्तत्वात् कथमेकस्तत्राऽऽह—अद्वितीय सजातीयभेदेनापि हीनः, ‘एकमेवाद्वितीय ब्रह्मे’ति (छान्दोग्य० ६।२।१) श्रुतेः। आदिना आनन्दस्य ग्रहणम्। नित्यानन्दस्वरूप सच्चिदानन्द इत्यर्थ। असङ्गो निर्लेप, स्वप्रभो निरन्तरं स्वप्रकाशसहित। प्रभा चिच्छक्तिः। द्रष्टा साक्षी विज्ञानेनावगम्यते बुध्यते। गो० ]

विचार्य¹⁹⁵⁸शास्त्रोपदेशादैक्यज्ञानं यदा भवेत्।
आत्मनोर्जीवपरयोर्मूला¹⁹⁵⁹विद्या तदैव हि॥४०॥

लीयते कार्यकरणैःसहैव¹⁹⁶⁰ परमात्मनि।
साऽवस्था मुक्तिरित्युक्ता ह्युपचारोऽह¹⁹⁶¹मात्मनि॥४१॥

__________________________________________________________________

४०। नरो०। इदानीं मोक्षस्वरूपमाह—विचार्येति द्वाभ्याम्। विचार्यञ्च तच्छास्त्रञ्चेति तस्योपदेशस्तस्मात्तथा।

४१। नरो०। कार्यकरणैः स्थूलसूक्ष्मशरीरेन्द्रियैरित्यर्थ।

__________________________________________________________________

४०। तस्य ज्ञानस्य मुख्यं कारणमाह—आचार्येति। आचार्यकृततत्त्वमस्यादिशास्त्रोपदेशाज्जीवपरयोरात्मनोर्यदैक्यज्ञानं तदपरोक्षानुभवो भवेत्, तदैव मूलाविद्या कार्यं स्थूलम्, करणमिन्द्रियं तै सह परमात्मनि निलीयते। रा०।

[इदानीमेव भूताद्वितीयात्मज्ञाने सति अविद्या लीयते इत्याह—विचार्येति। शास्त्रञ्च उपदेशश्च तयो समाहारस्तस्माद विचार्य सोपपत्तिकं निर्णीय यदा जीवपरयोर्जीवपरमात्मनोरैक्यज्ञानं भवेत्, तदा अविद्या मूलाच्छिन्ना भवति। इदानी ‘मोक्ष्यसे भयादि’ति मोक्षस्वरूपज्ञानस्यापि अपेक्षितत्वात्तदप्याह—लीयते इत्यादि। तदा जीवात्मा परमात्मनि लीयते एकीभवति। गो०]

४१। सैवावस्था मुक्तिर्मूलविद्यालय एव मुक्तिरित्यर्थः। आत्मनःशुद्धस्य सर्वथाऽस्पृष्टस्य भेदरहितस्य ऐक्यज्ञानमविद्यालय इत्यपि व्यवहार कण्ठवामीकरन्यायेन गौण इत्यर्थ। यथा कण्ठस्थं चामीकरम् अन्यत्रान्विष्यति नष्टं तदिति बुद्ध्या, ‘अरे कण्ठे एवास्ते’इति केनचिदुक्तेलब्धं तदिति व्यवहरति, तद्ववत्। रा०।

[सा अवस्था ध्यातृध्येययोरैक्यावस्था मुक्तिरिति उक्ता योगिभिर्मन्यते, मुक्तिर्जीवन्मुक्तिरित्यर्थ। नित्यमुक्तस्याऽऽत्मनो बन्धाभावान्मोक्षोऽनुपपन्न इत्याह—उपचारोऽयमात्मनीति।आत्मनि नित्यज्ञानरूपे मुक्तिरित्ययमुपचार, बन्धाभावे मोक्षाप्रसङ्गात्। तदुक्तं श्रीभागवते—

बद्धो मुक्त इति व्याख्या गुणतो मे न वस्तुतः।
गुणस्य मायामूलत्वान्न मे मोक्षो न बन्धनम्॥ ११।११।१।

अज्ञानसज्ञौ भवबन्धमोक्षौ द्वौ नाम नान्यौ स्तऋतज्ञभावात्। १०।१४।२६।

इति। गो०]

इदं मोक्षस्वरूपं ते कथितं रघुनन्दन।
ज्ञानविज्ञानवैराग्यसहितं मे परात्मना¹⁹⁶²।
किन्त्वेतद् दुर्लभं मन्ये मद्भक्तिविमुखात्मनाम्॥४२॥

चक्षुष्मता¹⁹⁶³मपि यथा रात्रौ सम्यग् न दृक्ष्यते।
पद दीपसमेता¹⁹⁶⁴नां दृक्ष्यतेसम्यगेव हि॥४३॥

__________________________________________________________________

४२। नरो०। मुक्तिस्तावद ज्ञानादिकं विना न भवति, ज्ञानादिकन्तु मद्भक्तिंविना न भवेदतआदौ मद्भक्ति कर्तव्येत्याशयेनाऽऽह—किन्त्विति श्लोकद्वयम्। एतन्मोक्षस्वरूपं मद्भक्तिविमुखो मद्भक्त्या अनासक्त आत्मा मनो येषां तथा। अथवा मद्भक्तिविमुखो मद्भक्तिशून्य आत्मा मनो येषां तथा। मद्भक्तियुक्तानामुत्पन्नतत्त्वसाक्षात्कारत्वान्मोक्ष सुलभ, मद्भक्तिविमुखानान्तु अनुत्पन्नतत्त्वसाक्षात्कारत्वाद दुर्लभ एवेति भाव।

४३। नरो०। तदेव सदृष्टान्तमाह—चक्षुष्मतामपीति। पद वस्तु, अत्र उभयत्र सम्बन्धविवक्षायां षष्ठी। यथा चक्षुष्मतामपि रात्रौ दीप विना वस्तु किञ्चिदेव प्रकाशते दीपयुक्तानान्तु सम्यक्, तथा ज्ञानसाधनयुक्तानामपि मद्भक्तिंविना आत्मा किञ्चिदेव प्रकाशते मद्भक्तियुक्तानान्तु सम्यगिति समुदायार्थ।

__________________________________________________________________

४२। एव ज्ञानादिसहितं मे परात्मनो मोक्षस्वरूप ते कथितम्। या मोक्षावस्थोक्ता तदेवमे स्वरूपमित्यर्थ। मद्भक्तिविमुखात्मनां मत्प्रेमहीनानाम्। रा०।

४२-४३। [ज्ञानेति। ज्ञानविज्ञाने उक्तलक्षणे, वैराग्यं देहादावौदासीन्यम्, तैर्युक्तम्। मे परात्मनेति। नात्र प्रमाणमनुसन्धातव्यम्, यत परात्मना परब्रह्मणा मे मया कथितमिदम्। ननु तर्हि शास्त्रज्ञानादिना कि न स्यात्, ज्ञानादेरपि भक्तिमूलत्वात् तदभाववतामसिद्धेरित्याह—किन्त्वेतदित्यादि। मद्भक्तिविमुखात्मनां एतद्दुर्लभःमन्ये। तत्र दृष्टान्तः—चक्षुष्मतामिति। रात्रौ तमिस्रायां यथा सम्यक् चक्षुष्मतां निर्मलचक्षुर्युक्तानां गृहोदरस्थमपि वस्तु न दृश्यते। दीपसमेतानां सम्यग् दृक्ष्यत एव। यद्वा यथा पाठ सम्बन्ध एव मद्भक्तियुक्तानां सम्बन्धे आत्मा स्वयमेव सम्यक् प्रकाशते प्रत्यक्षीभवति। अयम्भाव—यथा तमोऽन्तर्हित सद् विद्यमानमपि घटादि न दृष्टिगोचर स्यात्, पित्तादिजनितदोषेण वा विद्यमानस्यापि दक्षुषः, तथा भक्तिहीनानां विराजमानोऽप्यात्मा न बुद्धिगोचरीभवति। दीपसाहित्ये तदेव घटादि सम्यग् दृश्यते एव यथा, तथा भक्तियुक्तत्वे आत्मा स्वयमेव गोचरीभवति। गो०]

यथा सनेत्राणामपि रात्रौ पदं चोरादिपदं न दृश्यते न दृग्विषयीभवति दीपसमेतानां तुतेषां तद् दृग्विषयो भवति। रा०।

एवं मद्भक्तियुक्तानामात्मा सम्यक् प्रकाशते।
मद्भक्तेः कारणं किञ्चिद् वक्ष्यामि शृणु तत्त्वतः॥४४॥

मद्भक्तसङ्गम¹⁹⁶⁵सेवा मद्भक्तानां निरन्तरम्।
एकादश्युपवासादि मम¹⁹⁶⁶पर्वानुमोदनम्॥४५॥

मत्कथाश्रवणे पाठे व्याख्याने सर्वदा रतिः।
मत्पूजा¹⁹⁶⁷परिनिष्ठा च मम नामानुकीर्त्तनम्॥४६॥

एवं सततयुक्तानां भक्तिरव्यभिचारिणी।
मयि सञ्जायते नित्यं ततः किमवशिष्यते॥४७॥

अतो मद्भक्तियुक्तस्य ज्ञानं¹⁹⁶⁸ विज्ञानमेव च।
वैराग्यञ्च भवेच्छीघ्रं ततो मुक्तिमवाप्नुयात्॥४८॥

कथित सर्वमेतत् ते तत्त्व¹⁹⁶⁹ प्रश्नानुसारतः।
अस्मिन् मनःसमाधाय यस्तिष्ठेत् स तु मुक्तिभाक्॥४९॥

__________________________________________________________________

४४। नरो०। केनोपायेन त्वद्भक्तिर्जायेत स कथ्यतामित्यपेक्षायामाह—मद्भक्तेरित्यादि।

४६। नरो०। पाठे अर्थादेतदग्रन्थस्य, व्याख्याने मन्त्राणामिति शेषः। रति प्रीति। कादाचित्करतेरकिञ्चित्करत्वसूचनाय सर्वदेत्युक्तम्।

४७। नरो० ०। ततो भक्ते किमवशिष्यते किमपि अवशिष्टं न भवतीत्यर्थ।

४८। नरो०। एतदेव विवृणोति—अत इति पद्येन। अतो मद्भक्ते सर्वकारणत्वात्। ततो ज्ञानवैराग्योत्पत्यनन्तरम्।

__________________________________________________________________

४४। [भक्ति विनात्मज्ञानाभावोक्तेर्भक्तिरपेक्षितेति तत्कारण कथयति—मद्भक्तेरित्यादि। किञ्चिदिति भक्तिकारणस्य बाहुल्यं बोधयति। गो०]

एवं भक्तियुक्तानां सम्यक् मत्प्रकाशो भवति। रा०।

४५। अथ प्रतिज्ञातानि भक्तिकारणानि आह—मद्भक्तेति। मद्भक्तानां निरन्तरमित्यत्रसेवेत्यनुषज्यते। एकादश्युपवासादि तदनुष्ठानमित्यर्थ। मम यानि पर्वाणि उत्सवदिनानि रामनवम्यादीनि तेषामनुमोदन तेषूत्सवकरणम्। रा०।

[एकादश्युपवासादीत्यादि। पाठे व्याख्याने चेति कथाप्रकाशकग्रन्थस्येत्यर्थ। गो०]

४७। ततो मद्भक्तेरधिक ज्ञानसाधन किमवशिष्यते न किमप्यस्तीत्यर्थः। रा०।

[ ततःकिमवशिष्यत इति। ततो भक्तौ जातायां सर्वपुरुषकारोत्पत्ति। गो०]

४८। [ज्ञानं शास्त्रीयम्, विज्ञानम् अपरोक्षम्, वैराग्य देहादावौदासीन्यम्। गो०]

न वक्तव्यमिदं यत्नान्मद्भक्तिविमुखाय हि।
मद्भक्ताय प्रदातव्यमाहूयापि प्रयत्नतः॥५०॥

य¹⁹⁷⁰ इदन्तु पठेन्नित्यं श्रद्धाभक्तिसमन्वितः।
अज्ञानपटलध्वान्तं विधूय परिमुच्यते॥५१॥

भक्तानां मम योगिनां सुविमलस्वान्तातिशान्तात्मनां
मत्सेवाभिरतात्मनाञ्च विमलज्ञानात्मनां सर्वदा।
सङ्गंयःकुरुते सदोद्यतमतिः¹⁹⁷¹ सत्सेवनानन्यधी-
र्मोक्षस्तस्य करे¹⁹⁷² स्थितोऽहमनिशं दृक्ष्योभवे नान्यथा॥५२॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे अरण्यकाण्डे
चतुर्थोऽध्यायः॥४॥

__________________________________________________________________

५१। नरो०। अज्ञानपटलमेव ज्ञानप्रतिबन्धकत्वाद्ध्वान्तं तत्तथा, पटलंसमूहः। विधूय विनाश्य।

५२। नरो०। सुविमलमतिनिर्मल स्वान्त येषां तादृशा अतिशान्तात्मानश्चेति तेषां तथा। मत्सेवायामभिरत परिनिष्ठित आत्मा मनो येषां तेषां तथा। विमलौ ज्ञानात्मानौ येषां तेषां तथा। ज्ञानस्य विमलत्वम् अन्यविषयसम्बन्धशून्यत्वम्, शरीरस्य विमलत्व मृज्जलाभ्यां मलराहित्यम्। सतां साधूनां सेवने अनन्या धीर्यस्य स तथा।

[अरण्यकाण्डे चतुर्थाध्यायव्याख्या समाप्ता॥४॥]

__________________________________________________________________

५१। अज्ञानपटलकृतं ध्वान्तमित्यर्थ। रा०।

५२। मम भक्तानामत एव योगिनां मद्भक्तियोगवताम्, सुविमल स्वान्त हृदय येषां ते च ते अतिशान्तात्मानश्चॆति शान्तचित्ताश्च तेषाम् मत्सेवायामभिरत प्रीतियुत आत्मा चित्त येषाम्, विमलज्ञानरूप आत्मा येषां ज्ञानविषयस्तेषाम्। उद्यता ज्ञानविषये उद्यमशालिनी मतिर्यस्य सः। सतां सेवने अनन्यधीस्तत्पर इत्यर्थ। तस्यानिशमह दृश्यो भवे। आत्मनेपदमार्षम्। नान्यथा तादृशसङ्ग विना न मद्दर्शनं नापि मोक्ष इत्यर्थ। रा०।

[भक्तानामिति। सुविमलं स्वान्त मनो येषां ते च ते अतिशान्तात्मानश्चेति, विमल क्वचिदप्यनासक्तं ज्ञानं येषाम् एवमात्मा बुद्धिर्येषाम्। सतां सेवने अनन्या निरन्तरा धीर्यस्येति। गो०]

पञ्चमोऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1727001902090108-removebg-preview.png"/>

श्रीमहादेव¹⁹⁷³ उवाच—

तस्मिन्¹⁹⁷⁴ काले महारण्ये राक्षसी कामरूपिणी¹⁹⁷⁵।
विचचार महासत्त्वा जनस्थाननिवासिनी॥१॥

एकदा गौतमी¹⁹⁷⁶तीरे पञ्चवट्या¹⁹⁷⁷ समीपतः।
पद्मवज्राङ्कुशाङ्कानि पदानि जगतीपतेः॥२॥

दृष्ट्वाकामपरीतात्मा पाद¹⁹⁷⁸सौन्दर्यमोहिता।
पश्यन्ती सा शनैरायाद्राघवस्य निवेशनम्॥३॥

__________________________________________________________________

२। नरो०।पद्मञ्च वज्रञ्च अङ्कुशश्च तेषामङ्कचिह्न यत्र तानि तथा। पदानि चरणचिह्नानि।

३। नरो०। कामेन परीतो व्याप्त आत्मा शरीर मनो वा यस्याःसा। पादसौन्दर्य-

__________________________________________________________________

१। महासत्त्वा महाबला। रा०।

तस्मिन् काले रामादीनां पञ्चवट्याश्रमवाससमये। जनख्यानमिति दण्डकारण्यान्तःपाती प्रदेशविशेषः, तत्र निवसनशीला। राक्षसी सूर्पणखा। तथाच वाल्मीकीये—

तं देशं राक्षसी काचिदाजगाम यदृच्छया।
सा तु सूर्पणखा नाम दशग्रीवस्य रक्षस॥
भगिनी राममागम्य ददर्श त्रिदशोपमम्। इति ३।२३।१२-१३ \।

२। पद्मेत्यादि तचिह्नानि तद्युक्तानीत्यर्थः। रा०।

[एकदेत्यादि। पदानि पद्मवज्राङ्कुशादियुक्तानि पदचिह्नानि। गो०]

वाल्मीकीये पद्मवज्राङ्कुशचिह्नादीनां वर्णनपरिपाटी न दृश्यते। पादसौन्दर्यदर्शनजेयं कामपरतन्त्रता न कविसमयप्रसिद्धा।

३। कामपरीतात्मा कामव्याप्तचित्ता, पश्यन्ती तत्पादानीत्यर्थ। तेनैव चिह्नेन राघवाश्रममायात्। रा०।

रामं सूर्पणखाश्च विशिनष्टि वाल्मीकीये—

तत्र सा¹⁹⁷⁹त रमानाथ सीतया सह सस्थितम्।
कन्दर्पसदृश¹⁹⁸⁰रामदृष्ट्वा¹⁹⁸¹कामविमोहिता॥४॥

राक्षसी राघव प्राह कस्य त्वं कःकिमाश्रमे।
युक्तो जटावल्कलाद्यैःसाध्य कि तेऽत्र¹⁹⁸² मे वद॥५॥

अह सूर्पणखा नाम राक्षसी कामरूपिणी।
भगिनी राक्षसेन्द्रस्य रावणस्य महात्मनः॥६॥

खरेण सहिता भ्रात्रा वसाम्यत्रैव कानने¹⁹⁸³।
राज्ञा¹⁹⁸⁴ दत्तञ्च मे सर्वमुनिभक्षा वसाम्यहम्॥७॥

__________________________________________________________________

मोहितेति पादयोःसौन्दयं तेन मोहिता मनःक्षोभ प्रापिता। पश्यन्ती पदानि। शनैरायात्।

६। नरो०। तर्हि एव रूप कुत इत्याह—कामरूपिणीति।यदा यच्छरीरधारणेच्छा भवति तदैव तच्छरीरावच्छिन्ना भवतीत्यर्थ।

७। नरो०। मुनिभक्षेति शीलीत्यादिनाऽण्।

__________________________________________________________________

तं दृष्ट्वादेवसङ्काशं राक्षसी मदनार्दिता।
प्रकृत्या चैव दुर्वर्णा दुःशीला दुःखचारिणी॥

दुष्कुलीना दुरासेवा केवल स्त्री तु सा स्मृता।
सुमुखं दुर्मुखी रामं वृत्तपार्श्वं महोदरी॥

विशालाक्ष विरूपाक्षी सुकेशं ताम्रमूर्धजा।
अतिरूपं विरूपा सा स्वर भैरवस्वना॥

तरुण दारुणा वृद्धा दक्षिण वामभाषिणी।
त न्यायवृत्त दुर्वृत्ता प्रियमप्रियदर्शना॥इति। ३।२३।१४–१७।

५। कः किंनामा, जटावल्कलाद्यैर्युक्त आश्रमे किं वससीति शेष।अत्र वासेन किं साध्यम्, तच्च वद। रा०।

रामस्य पर्यनुयोगं विनैव राक्षस्याःस्वपरिचयप्रदानम् आत्मश्लाघादिसूचनाय।

६। अथ तत्प्रश्नं विनैव तज्जिज्ञासां सम्भाव्य स्वस्योत्तमकुलत्वादि बोधयितुंस्वस्वरूपमाह—अहमिति। रा०।

७। खरेण भ्रात्रा सहितेत्यन्वय। सर्वं वनमिति शेषः। रा०।

त्वान्तु वेदितुमिच्छामि वद मे वदतां वर।
तामाह रामनामा¹⁹⁸⁵ऽहमयोध्याधिपते सुतः॥८॥

एषा मे सुन्दरी भार्या सीता जनकनन्दिनी।
स¹⁹⁸⁶ तु भ्राता कनीयान् मे लक्ष्मणोऽतीव सुन्दर॥९॥

कि कृत्य ते मया ब्रूहि कार्य भुवनसुन्दरि।
इति रामवचःश्रुत्वा कामार्त्ता साऽब्रवीदिदम्॥१०॥

एहि राम मया सार्द्ध रमस्व गिरिकानने।
कामार्त्ताऽह न शक्नोमि त्यक्तुं त्वां कमलेक्षणम्¹⁹⁸⁷॥११॥

रामः सीतां कटाक्षेण पश्यन् सस्मितमब्रवीत्।
भार्या कल्याणी विद्यते ह्यनपायिनी॥१२॥

त्वन्तु सापत्न्यदुःखेन कथ स्थास्यसि सुन्दरि।
बहिरास्ते मम भ्राता लक्ष्मणोऽतीव सुन्दरः॥१३॥

__________________________________________________________________

राज्ञा रावणेन मम भ्रात्रेत्यर्थ। सर्वम् इदं वनम्। अस्मिन् वने अहमिति शेष। मुनिभक्षा मुनीन् भक्षयतीति मुनिभक्षा तद्भक्षणशीलेत्यर्थः।

८। एवं स्वपरिचयख्यापनपुर सर रामपरिचय विजिज्ञासमाना आह—त्वान्तु वेदितुमिच्छामीत्यादि। त्वां वेदितुंतत्त्वतो ज्ञातुम् इच्छामि, मे मम सकाशे स्वपरिचयं वदेत्यर्थः। तां सूर्पणखामाह राम इति शेष। अयोध्याधिपतेर्दशरथस्य।अत्र वाल्मीकि—

एवमुक्तस्तु राक्षस्या सूर्पणख्या स राघवः।
ऋजुबुद्धितया सर्वमाख्यातुमुपचक्रमे॥

राजा दशरथो नाम धर्मात्मा विश्रुत क्षितौ।
तस्याहमग्रजःपुत्रो राम इत्यभिविश्रुत॥

सीतेय मम भार्या च भ्राताऽयं लक्ष्मणस्तथा।
नियोगात्तुनरेन्द्रस्य पितुर्मातुश्च शासनात्॥इत्यादि ३।२३।३०-३२॥

९।स दृश्यमान इत्यर्थः।

११। गिरिकानने समाहारद्वन्द्व, गिरिषु काननेषु चेत्यर्थः। रा०।

१२। अनपायिनी सर्वथा त्यक्तुमशक्या क्षणमप्यविभक्ता च। रा०।

सस्मितमब्रवीदित्यनेन परिहासोक्तिरियमिति सूचितम्।तच्च व्यक्त वाल्मीकीये—

सप्रहासनिमित्तञ्च राम सूर्पणखां ततः।
इदं वचनमारेभे वक्तुं वाक्यविशारदः॥ इति ३।२३।४६॥

तवानुरूपो भविता पतिस्तेनैव सञ्चर¹⁹⁸⁸।
इत्युक्ता लक्ष्मणं प्राह पतिर्मे भव सुन्दर॥१४॥

भ्रातुराज्ञांपुरस्कृत्य सङ्गच्छा¹⁹⁸⁹वोऽद्य मा चिरम्।
इत्याह राक्षसी घोरा लक्ष्मणं काममोहिता॥१५॥

तामाह लक्ष्मण साध्वि दासोऽहं तस्य धीमतः।
दासी भविष्यसि त्वन्तु ततो दुःख तरं¹⁹⁹⁰ नु किम्॥१६॥

तमेव गच्छ भद्रं ते स तु राजाऽखिलेश्वरः।
तच्छ्रुत्वा पुनरप्या¹⁹⁹¹गाद्राघवं दुष्ट¹⁹⁹²मानसा॥१७॥

कोधाद्राम¹⁹⁹³ किमर्थं मां भ्रामयस्यनवस्थितः।
इदानीमेव तां¹⁹⁹⁴ सीतां भक्षयामि तवाग्रतः॥१८॥

__________________________________________________________________

१४। इत्युक्ता सा सूर्पणखा रामेणेति शेषः। हे सुन्दर, मे पतिर्भव इति लक्ष्मणमाह। कथ त्वद्वचनेनैव त्वां भार्यात्वे स्वीकरिष्यामीत्यत आह—भ्रातुराज्ञामिति।

१५। सङ्गच्छावो मिथुनीभावं प्राप्नुवः। रा०।

[सगच्छामस्त्वया सह सङ्गता भवाम। गो०]

१६। तस्य रामस्य। दासभूतस्य मम स्त्रीत्वाङ्गीकारे त्वमपि तस्य दासी भविष्यसीत्याशय।

१७। तं राममेव गच्छ प्राप्नुहि पतित्वेनेति शेष। तस्य पतित्वे किं मे स्यादित्याह—स तु राजाऽखिलेश्वर इति तेन च तस्य पत्नी भविष्यसि चेत् त्वमपि अखिलेश्वरी राज्ञी भविष्यसीत्याशय।

१८। क्रोधादवददिति शेषः। किमवदत्तदाह—रामेत्यादि। अनवस्थित सत्ये वसति शेषः। यत्प्रीत्या मामेव भ्रामयसि तामित्यर्थ। रा०।

[भ्रामयस्यनवस्थिर इति, अनवस्थिरोऽस्थिरबुद्धि। गो०]

छलजन्योऽयं क्रोध, क्रोधेन तदानीमेव सीताभक्षणरूपभीतेःप्रदर्शनम्।तवाग्रत इत्यनेन स्वशक्तिदाढ्यंसूचितम्। वाल्मीकीयेऽपि—

अद्येमां भक्षयिष्यामि पश्यतस्तेऽतिमानिन।
ततस्त्वया रमिष्येऽहं निःसपत्ना यथासुखम्॥ इति। ३।२४।१७॥

इत्युक्त्वा विकटाकारा जानकीमनुधावती।
ततो रामाज्ञया खड्गमादाय परिगृह्य ताम्।
चिच्छेद नासां¹⁹⁹⁵ कर्णौ च लक्ष्मणो¹⁹⁹⁶ लघुविक्रमः॥१९॥

ततो घोरध्वनिं कृत्वा रुधिरा¹⁹⁹⁷क्तवपुर्द्रुतम्।
क्रन्दमाना पपाताग्रे¹⁹⁹⁸खरस्य¹⁹⁹⁹परुषाक्षरः॥२०॥

किमेतदिति तामाह²⁰⁰⁰ खर खरतराक्षरः²⁰⁰¹।
केनैवं कारिताऽसि त्वं मृत्योर्वक्त्रानुवर्त्तिना।
वद मेतं²⁰⁰² वधिष्यामि कालकल्पमपि क्षणात्॥२१॥

तमाह राक्षसी रामः सीतालक्ष्मणसंयुतः।
दण्डकनिर्भयं कुर्वनास्ते गोदावरीतटे॥२२॥

__________________________________________________________________

१९। रामाज्ञयेति। व्यक्तमाह वाल्मीकीये—

तां मृत्युपाशप्रतिमामापतन्ती महाबल।
निवार्य रामःकुपितस्ततो लक्ष्मणमब्रवीत्॥

क्रूरेःदुष्टःसौमित्रे संप्रहासःकथञ्चन।
नकार्यः वैदेहीं कथञ्चित् सौम्य जीवति॥ इति। ३।२४।१९-२०॥

परिगृह्य निगृह्येत्यर्थः। तथाच वाल्मीकीये—

इत्युक्तो लक्ष्मणः क्रुद्धस्तस्य रामस्य पश्यतः।
खड्गेन तस्याश्चिच्छेद कर्णनासां निगृह्य ताम्॥ इति। ३।२४।२२।

पाश्चात्त्ये पुनरत्रखड्गमुद्धृत्य इति पाठ। तथाच—

इत्युक्तो लक्ष्मणस्तस्या क्रुद्धो रामस्य पश्यत।
उद्धृत्य खड्गं चिच्छेद कर्णनासे महाबलः॥ इति। ३।१८।२१।

२१। मृत्योर्वक्त्रानुवर्त्तिना यममुखगामिना। तादृक्ष्यास्तवेदृशविरूपकरणं सर्वथा तस्य मृत्युजनकमिति भाव। कालकल्पमपि यमसदृशमपि। यमसमानानामप्यस्मत्करे नास्ति परित्राणमिति भाव। वय मृत्युमपि मारयितुंप्रभवाम इत्याशय।

२२। अत्राऽऽहवाल्मीकि—

तरुणौ रूपसम्पन्नौ सुकुमारौ महाबलौ।
पुण्डरीकविशालाक्षौ चीरकृष्णाजिनाम्बरौ॥

मामेव कृतवांस्तस्य भ्राता तेनैव चोदितः।
यदि त्वं कुलजातोऽसि वीरोऽसि जहि तौ रिपू॥२३॥

तयोस्तु रुधिरं पास्ये भक्षये²⁰⁰³ तौ सुदुर्मदौ।
नो चेत् प्राणान् परित्यज्य यास्यामि यमसादनम्॥२४॥

तच्छ्रुत्वा त्वरितं प्रागात् खरःक्रोधेन मूर्च्छितः।
चतुर्दश सहस्राणि रक्षसां भीमकर्मणाम्॥२५॥

चोदयामास रामस्य समीपं वधकाङ्क्षया।
खरश्च त्रिशिराश्चैव दूषणश्चैव राक्षसः²⁰⁰⁴॥२६॥

सर्वे राम ययुः शीघ्रं नानाप्रहरणोद्यताः।
श्रुत्वा कोलाहलं तेषां रामः सौमित्रिमब्रवीत्॥२७॥

श्रूयते विपुलः शब्दो नूनमायान्ति राक्षसाः।
भविष्यति महद्युद्धं नूनमद्य मया सह॥२८॥

सीतां नीत्वा गुहां गत्वा तत्र तिष्ठ महाबल।
हन्तुमिच्छाम्यह सर्वान् राक्षसान् घोररूपिणः॥२९६॥

__________________________________________________________________

गन्धर्वराजप्रतिमौ पार्थिवव्यञ्जनान्वितौ।
देवौ वा तौ मनुष्यौ वा न तर्कयितुमुत्सहे॥

आत्मसम्भावितौ वीरौ राजपुत्रौ मनस्विनौ।
तापसौ च धनुष्पाणी सिंहविक्रान्तगामिनौ॥ इत्यादि।३।२५।११-१३।

२३। तस्य रामस्य भ्राता लक्ष्मणः। तेनैव रामेणैव

२४। तयोस्त्वति। अत्राऽऽहवाल्मीकीये—

त्वत्प्रसादात्तयोश्चैव तस्याश्चैव निशाचर।
सफेनं पातुमिच्छामि रुधिरं रणमूर्धनि॥ इति ३।२५।१८।

२६। रामस्य समीप गन्तुंचोदयामास। वधकाङ्क्षयेत्यस्य रामस्य वधमाकाङ्क्ष्येत्यर्थं। स्ववधेच्छयेति तत्त्वार्थ। रा०।

इत आरभ्य सूर्पणखाया रावणसकाशे वृत्तान्तवर्णनात्मकोऽशोऽत्राध्यात्मरामायणे अतिसंक्षेपेण सम्बद्ध। एतच्च वाल्मीकीये अरण्यकाण्डस्य पञ्चविंशसर्गत सप्तत्रिंशसर्गान्ते स्थाने निबद्धम्।

२८-२९। अत्राऽऽह वाल्मीकिः—

तान् दृष्ट्वा राघवःक्रूरान् राक्षसांस्ताञ्च राक्षसीम्।
अब्रवीद भ्रातरं रामो लक्ष्मण दीप्ततेजसम्॥

अत्र²⁰⁰⁵ किञ्चिन्न वक्तव्यं शापितोऽसि ममोपरि।
तथेति सीतामादाय लक्ष्मणो गह्वरं ययौ॥३०॥

राम परिकरं बद्ध्वाधनुरादाय निष्ठुरम्।
तूणीरा²⁰⁰⁶वक्षयशरौ बद्ध्वायत्तोऽ²⁰⁰⁷भवत् प्रभुः²⁰⁰⁸॥३१॥

तत्र आगत्य रक्षांसि रामस्योपरि चिक्षिषुः।
आयुधानि विचित्राणि पाषाणान्²⁰⁰⁹ पादपानपि²⁰¹⁰॥३२॥

तानि चिच्छेद रामोऽपि लीलया तिलशः क्षणात्।
ततो बाणसहस्रेण हत्वा तान् सर्वराक्षसान्॥३३॥

खर²⁰¹¹ त्रिशिरसञ्चैव दूषणञ्चैव राक्षसम्।
जघान प्रहरार्धेन सर्वानेव रघूत्तमः॥३४॥

लक्ष्मणोऽपि गुहामध्यात् सीतामादाय राघवे।
समर्प्य राक्षसान् दृष्ट्वा हतान् विस्मयमाययौ॥३५॥

__________________________________________________________________

३०। नरो०। अनभिमतं लक्ष्मणेन यदि किञ्चिद्वक्तव्यं तदा तत्खण्डने तस्य दुःखं स्यादित्याह—अत्रेति। अन ममोपरि किञ्चिन्न वक्तव्यमित्यन्वय। शापित आज्ञापित इत्यर्थः। गह्वरं गुहाम्।

३१। नरो०। परिकरं परिच्छदम्

__________________________________________________________________

मुहूर्तं भव सौमित्रे वैदेह्या प्रत्यनन्तरः।
यावन्निहन्मिरक्षांसि घोराणीमानि सयुगे॥ इत्यादि ३।२६।३४ \।

३०। [एकाकिना कथं बहुभी राक्षसै सह त्वया योद्धव्यमिति लक्ष्मणःकदाचिन्निवारयेदिति मन्वान आह—अत्रेति। गो०]

शापितोऽसि ममोपरि मदीय शपथ इत्यर्थः।

३४। जघान प्रहरार्द्धेनेति। अत्र वाल्मीकीये समयनिर्धारणं नास्ति, परं युद्धवर्णनारभटीदर्शनेन तत्रैतेषां विनाशे बहूनां प्रहराणां व्यपगम सम्भाव्यते।

३५। अत्रायमंश पाश्चात्यवाल्मीकीयसंवादी। तथाच—

एतस्मिन्नन्तरे वीरो लक्ष्मणःसह सीतया।
गिरिदुर्गाद् विनिष्क्रम्य सविवेशाऽऽश्रमे सुखी॥ इति ३\।३०\।३७।

सीता रामं समालिङ्ग्य प्रसन्न²⁰¹²मुखपङ्कजा।
शस्त्र²⁰¹³व्रणानि चाङ्गेषु ममार्ज जनकात्मजा॥३६॥

साऽपि दुद्राव दृष्ट्वा²⁰¹⁴ तान् हतान् राक्षसपुङ्गवान्।
लङ्कां गत्वा सभामध्ये क्रोशन्ती²⁰¹⁵पादसन्निधौ॥३७॥

रावणस्य पपातोर्व्यांभगिनीतस्य रक्षसः।
दृष्ट्वातां रावणःप्राह भगिनीं भयविह्वलाम्॥३८॥

उत्तिष्ठोत्तिष्ठ वत्से त्व विरूपकरणं तव।
कृत शक्रेण वा भद्रे यमेन वरुणेन वा।
कुबेरेणाथ वा ब्रूहि भस्मीकुर्यां क्षणेन तम्॥३९॥

राक्षसी तमुवाचेदं त्वं²⁰¹⁶प्रमत्तो विमूढधीः।
पानासक्तः स्त्रीविजितः²⁰¹⁷षण्डः²⁰¹⁸सर्वत्र लक्ष्यसे॥४०॥

__________________________________________________________________

३७। नरो०। राक्षसपुङ्गवान् राक्षसश्रेष्ठान्।

__________________________________________________________________

३६। शस्त्रव्रणानि मार्जितरुधिराणि पूर्णगर्तानि सत्यसङ्कल्पत्वाच्चकारेत्यर्थः। रा०।

३८। रावणस्य पादसन्निधावुर्व्यांपपातेत्यन्वयः। रा०।

अत्ररावणं विशिनष्टि वाल्मीकिर्बहुभिः श्लोकैः। तत्र केचन श्लोकाःप्रदर्श्यन्ते—

आजगाम समुद्विग्ना लङ्कां रावणपालिताम्।
सा ददर्श विभानाग्रे रावणं लोकरावणम्॥

सहोपविष्टं सचिवैर्महद्भिरिव वासवम्।
आसीनं सूर्यसङ्काशे काञ्चने परमासने॥

रुक्मवेदीगतं देवं ज्वलन्तमिव पावकम्।
दशास्य विंशतिभुज दर्शनीयपरिच्छदम्॥

ताम्राक्ष विपुलोरस्क राजलक्षणलक्षितम्।
सिद्धजीमूतसदृश तप्तकाञ्चनभूषणम्॥

सुभुज श्वेतवदनं महास्य पर्वतोपमम्।
देवदानवयक्षाणामृषीणाञ्च महात्मनाम्॥

अजेयं समरे शूर व्यात्ताननमिवान्तकम्।
देवासुरविमर्देषु वज्राशनिकृतव्रणम्॥ इत्यादि। ३।३६।३-८।

चारचक्षुर्विहीनस्त्वं कथं राजा भविष्यसि।
खरश्च निहत सङ्ख्ये दूषणस्त्रिशिरास्तथा॥४१॥

चतुर्दशसहस्राणि राक्षसानां महात्म²⁰¹⁹नाम्।
निहतानि क्षणेनैव रामेणासुरशत्रुणा²⁰²⁰॥४२॥

जनस्थानम²⁰²¹शेषेण मुनीनां निर्भयं कृतम्।
न जानासि विमूढस्त्वमत एव मयोच्यते²⁰²²॥४३॥

रावण उवाच—

को वा राम किमर्थं वा कथं तेनासुरा हताः।
सम्यक्²⁰²³ कथय मे तेषां मूलघात करोम्यहम्॥४४॥

सूर्पणखोवाच—

जनस्थानादहं याता कदाचिद्गौत²⁰²⁴मीतटे²⁰²⁵।
तत्र पञ्चवटी नाम पुरा²⁰²⁶ मुनिजनाश्रया॥४५॥

तत्राऽऽश्रमे मया दृष्टो रामो राजीवलोचन।
धनुर्बाणधरःश्रीमाञ् जटावल्कल²⁰²⁷मण्डित॥४६॥

कनीयान²⁰²⁸नुजस्तस्य लक्ष्मणोऽपि तथाविधः।
तस्य भार्या विशालाक्षी रूपिणी श्रीरिवापरा॥४७॥

__________________________________________________________________

४१। नरो०। यस्तु राजा नीतिज्ञो भवति स गूढपुरुषद्वारा सर्वं पश्यति, त्वन्तु नतथेत्याह—चारचक्षुर्विहीन इत्यर्धेन। चार एव ज्ञानजनकत्वाचक्षुस्तेन विहीनस्त्यक्तः।

४२। नरो०। महात्मनां बृहच्छरीराणाम्। लक्ष्मणस्य हननकर्तृत्वाभावेऽपि ‘निहता लक्ष्मणेने’(?) त्युक्तिर्यासा लक्ष्मणोऽपि हन्यतामित्याशयार्था। स तवापि शत्रुरिति सूचनार्थम् असुरशत्रुणेत्युक्तम्, सुरविरोधिवैरिणेत्यर्थः।

४७। नरो०। रूपिणी श्रीरिवापरेति, श्री शोभा रूपिणीवेत्युत्प्रेक्षा। अत एवापरा नास्ति परा उत्कृष्टा यस्या इति व्युत्पत्त्या अत्युत्कृष्टेत्यर्थः। अथवा रूपिणी लावण्यवती श्रीरिवापरेति अपरा लक्ष्मीरिवेत्यर्थ।

__________________________________________________________________

४४। किमर्थं कस्मै प्रयोजनाय कथं केन प्रकारेण असुराः खरादयो हताः। तेषां रामादीनाम्। रा०।

देवगन्धर्वनागानां मनुष्याणां तथाविधा।
न दृष्टा न श्रुता राजन् द्योतयन्ती वन शुभा²⁰²⁹॥४८॥

आनेतुमहमुद्युक्ता तां²⁰³⁰ भार्यार्थ तवानघ।
लक्ष्मणो नाम तद्भ्राता चिच्छेद मम नासिकाम्॥४९॥

कर्णौ च चोदित²⁰³¹स्तेन रामेण स महाबलः।
ततो²⁰³²ऽहमतिदुःखेन रुदन्ती²⁰³³ खरमन्वगाम्॥५०॥

सोऽपि राम समासाद्य योद्धुं²⁰³⁴ राक्षसयूथपैः²⁰³⁵।
तत²⁰³⁶क्षणेन रामेण तेनैव बलशालिना॥५१॥

सर्वे²⁰³⁷ तेन विनष्टा वै राक्षसा भीमविक्रमाः²⁰³⁸।
यदि रामो मनः कुर्यात् त्रैलोक्य निमिषार्धतः॥५२॥

भस्मीकुर्यान्न सन्देह इति भातिमम²⁰³⁹प्रभो।
यदि सा तव भार्या स्यात् सफलं तव जीवितम्²⁰⁴⁰॥५३॥

__________________________________________________________________

४८। नरो०। तदेव द्रढयति—देवेति पद्येन। द्योतयन्ती भासयन्ती।

४९-५०। नरो०। तच्चरणचिह्नानि दृष्ट्वाकामार्त्ता तयो समीपं गतेत्युक्ते मां प्रत्येवास्य कोपो भविष्यतीति हृदि निधायाऽऽह—आनेतुमित्यादि महाबल इत्यन्तम्। ततस्त्व कि कृतवतीइति प्रश्न इति दिक् (१)।

५१। नरो०। सोऽपि खरोऽपि गत इति शेष।

__________________________________________________________________

५१। राक्षसयूथपै सह युद्धमकरोदिति शेष।रा०।

५२। विनष्टा विनाशिता। अन्तर्भावितण्यर्थः। रा०।

५३। सा सीतेत्यर्थः। सीतासौन्दर्यं प्रकटयन्ती सूर्पणखा भ्रातु कामोन्मादनाम् अकरोद्वाल्मीकीये—

रामस्य तु विशालाक्षी धर्मपत्नी यशस्विनी।
सीता नाम वरारोहा वेदिप्रतिममध्यमा॥

नैव देवी न गन्धर्वी न यक्षी न च किन्नरी।
तथारूपा मया नारी दृष्टपूर्वा महीतले॥

अतो यतस्व राजेन्द्र यथा²⁰⁴¹ ते वल्लभा भवेत्।
सीता राजीवपत्राक्षीसर्वलोकैकसुन्दरी॥५४॥

साक्षाद्रामस्य पुरतः स्थातुं त्वं न क्षमःप्रभो।
मायया मोहयित्वा तु प्राप्स्यसे तां²⁰⁴² रघूत्तमम्॥५५॥

श्रुत्वा तत् सूक्तवाक्यैश्च²⁰⁴³ धनमानादि²⁰⁴⁴भिस्तथा²⁰⁴⁵।
आश्वास्य भगिनीं राजा प्रविवेश स्वक²⁰⁴⁶ गृहम्।
तत्र चिन्तापरो भूत्वा निद्रां²⁰⁴⁷रात्रौ न लब्धवान्॥५६॥

एकेन रामेण कथ²⁰⁴⁸मनुष्यमात्रेण नष्ट सबलःखरो मे।
भ्राता कथ मेबलवीर्यदर्प²⁰⁴⁹युतो²⁰⁵⁰ विनष्टो बत राघवेण॥५७॥

__________________________________________________________________

५७। नरो०। बलञ्चशरीरशक्ति वीर्यञ्चइन्द्रियशक्ति दर्पश्च शौर्यातिशयस्तैर्युतो बलवीर्यदर्पयुत।

[अरण्यकाण्डे पञ्चमाध्यायव्याख्या समाप्ता॥५॥]

__________________________________________________________________

यस्यभार्या भवेत् सीता य च हृष्टा परिष्वजेत्।
अपि जीवेत् स लोकेषु देवेष्विव पुरन्दरः॥

एव सीता महाराज रूपेणाप्रतिमा भुवि।
तवानुरूपा भार्या सा त्वं च तस्या पतिस्तथा॥

सा हि विस्तीर्णजघना पद्मरक्तान्तलोचना।
दृश्यमाना प्रयत्नेन ममापि हरते मनः॥

त्वया दृष्टा च वैदेही पूर्णचन्द्रनिभानना।
मन्मथस्य शराणां त्वं विधेयत्वं गमिष्यसि॥इत्यादि। ३। ३८।१४-१९।

५५। साक्षाद् रामस्य पुरत इत्यादि सूर्पणखावाक्य वाल्मीकीयविरोधी। तथाच तत्र—

यदि तस्यामभिप्रायोभार्यार्थं तव जायते।
शीघ्रमुद्ध्रियतां पादो जयार्थमिह दक्षिणः॥

वैरं प्रतिकुरुष्वेह तस्मिन्राक्षसपुङ्गव।
यत्ते भ्रातृवधाज्जातं रामे वैर सलक्ष्मणे॥इत्यादि। ३।३८।२१-२२।

५५। रघूत्तम मायया मोहयित्वा तां प्राप्स्यसे इत्यन्वयः। रा०।

५६। तत् सूर्पणखावाक्यम्। सूक्तर्वाक्यैर्दानादिभिर्भगिनीम् आश्वास्य स्वगृहं प्रविशेत्यन्वयः। रा०।

यद्वा न रामो मनुजः परेशो
मां हन्तुकामः सबलं²⁰⁵¹बलौघैः²⁰⁵²।
सम्प्रार्थितोऽयं द्रुहिणेन पूर्वं
मनुष्यरूपो²⁰⁵³ऽद्य रघोःकुलेऽभूत्॥५८॥

वध्यो यदि स्यां परमात्मना²⁰⁵⁴ऽह
वैकुण्ठराज्यं परिपालयेऽहम्²⁰⁵⁵।
नो चेदिदं राक्षसराज्यमेव
भोक्ष्ये चिरं राममतो व्रजामि॥५९॥

__________________________________________________________________

५७। नष्टो नाशित । शोकावेशादुक्तमेव पुनराह—भ्रातेति। बलं शारीरम्, वीर्यमान्तर बलम्। दर्पोऽहङ्कार ।

५८। परेश परमात्मा। बलौघैर्वानरसमूहैः। द्रहिणेन ब्रह्मणा। रा०।

५९। अतोऽल्पराज्यहान्या महत्तरराज्यप्राप्तेः। रा०।

वध्य इत्याद्यशो वाल्मीकीयविरोधी पुराणान्तरविसवादी च। वाल्मीकीये न हि रामाद्मृत्युकामस्य रावणस्य सीताहरणप्रवृत्ति।

तथा हि तद्राक्षसवंशनाशनं तया प्रयुक्तं वचन स रावणः।
मुद्रा च संहृष्य नरेन्द्रतापनश्चकार बुद्धिं स्वकुलस्य नाशने॥ ३।३८।२७

प्राच्यवाल्मीकीये इत्यादिना बुद्धिवैषम्येणैव रावणस्य सीतापहरणादिप्रवृत्तिरित्यायाति। अत पर मारीचसकाशमुक्तेन—

तस्य भार्या विशालाक्षी नाम्ना सीतेति विश्रुता।
रूपयौवनसम्पन्ना श्रीरपद्मेव शोभना॥

अद्य गत्वा जनस्थान तामहं लोकसुन्दरीम्।
आनयिष्यामि विक्रम्य सहायस्तत्र मे भव॥ ३॥४०।१९-२०॥

इत्यादिना च सीतासौन्दर्यलोलुपस्य रावणस्य तद्धरणप्रवृत्तिरित्यवगम्यते।

कर्णनासापहारेण भगिनी मे विरूपिता।
तस्य भार्या जनस्थानात् सीतां सुरसुतोपमाम्॥
आनयिष्यामि विक्रम्य सहायस्तत्रमे भव। ३।३६।१३-१४।

इत्यादिना प्राच्येन वाल्मीकीयेनापि भगिनीविरूपणजन्यापमानेन सुरसुतासदृशसीता-

इत्थं विचिन्त्याखिलराक्षसेन्द्रो
रामं विदित्वा परमेश्वरं हरिम्।
विरोधबुद्ध्यैव हरि प्रयामि
द्रुतं न²⁰⁵⁶ भक्त्या भगवान् प्रसीदेत्॥६०॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे अरण्यकाण्डे पञ्चमोऽध्यायः॥५॥

__________________________________________________________________

सम्भोगवासनया च तस्या हरणारम्भ इति सम्भाव्यते। भागवतीयश्लोकोऽपि रावणस्य कामपरता एव सीतापहरणकारणमिति कथयति। तथाच तस्य नवमस्कन्धे दशमाध्याये—

सीताकथादीपितहृच्छयेन सृष्टं विलोक्य नृपते दशकन्धरेण।
जघ्नेद्भुतैणवपुषाश्रमतोऽपकृष्टो मारीचमाशु विशिखेन यथा कमुग्र॥ इति॥१०॥

६०।भक्त्या द्रुतमल्पकालकृतया शीघ्र न प्रसीदेत्, एतद्राज्यत्याजनपूर्वं महद्राज्यं न प्रापयेत्। रा०।

[परमेश्वरं ब्रह्मादीनामपीश्वर हरिं संहारकम् आत्मनो मृत्युमित्यर्थ। ननु ईश्वर इति जानासि चेत् किं भक्त्या न व्रजसि, तस्य भक्तवत्सलत्वात् नेत्याह—भक्त्या द्रुतं नप्रसीदेत्। गो०]

____

षष्टोऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726998560090108-removebg-preview.png"/>

श्रीमहादेव²⁰⁵⁷ उवाच—

विचिन्त्येवं²⁰⁵⁸निशायां स प्रभाते रथमास्थितः।
रावणो मनसा²⁰⁵⁹कार्यमेकं निश्चित्य बुद्धिमान्।
यो मारीचसदन पर पारमुद²⁰⁶⁰न्वतः॥१॥

मारीचस्तत्र मुनिवज्जटावल्कलधारकः।
ध्यायन् हृदि²⁰⁶¹ परात्मानं निर्गुणं गुणभासकम्।
समाधि²⁰⁶²विवरेऽपश्यद्रावणं गृहमागतम्॥२॥

__________________________________________________________________

२। नरो०। गुणान् भासयतीति गुणभासकस्तम्। एतेन स्वप्रभवत्व सूचितम्। निर्गुणत्वेनान्त करणायुपाधिरहितत्वं सूचितम्। समाधिविवरे समाधिच्छिद्रे समाधिभङ्गे इति यावत्।

__________________________________________________________________

१। एकं कार्यं सीताहरणेन रामतो मृत्युरूपम्। रा०।

स निशायाम् एवं विचिन्त्य मनसा एकं कार्यं निश्चित्य चेति शेष। उदन्वतःसमुद्रस्य परं पार मारीचसदनं ययौ इत्यन्वय। वाल्मीकीयेऽपि—

तत सूर्पणखावाक्य श्रुत्वा तल्लोमहर्षणम्।
सचिवानभ्यनुज्ञाय कार्य बुद्ध्याजगाम सः॥

विमृश्य च तत कार्यं यथावदुपलभ्य च।
दोषाणाञ्च गुणानाञ्च संप्रधार्य बलाबलम्॥

इतिकर्त्तव्यमिति च कृत्वा निश्चयमात्मनः।
स्थिरबुद्धिस्ततो रम्यां यानशालां जगाम ह॥ इत्यादि। ३।३९।१-३ \।

मारीचाश्रमं मारीचञ्च विशिनष्टि वाल्मीकिः—

स तु गत्वा परं पारं समुद्रस्य नदीपते।
दर्शाऽऽश्रममेकान्ते पुण्ये रम्ये वनान्तरे॥

तत्र कृष्णाजिनधरंजटामण्डलधारिणम्।
ददर्श नियताहारंमारीच नाम राक्षसम्॥ इत्यादि। ३।३९।३९-४०॥

२। गुणा प्रकृतिस्तत्कार्याणि तद्भासकम्। रा०।

द्रुतमुत्थाय चाऽऽलिङ्ग्य पूजयित्वा यथाविधि।
इति²⁰⁶³ वृष्यां समासीनं मारीचो वाक्यमब्रवीत्॥३॥

समागमनमेतत् ते रथेनैकेन रावण।
चिन्तापर इवाभासि हृदि²⁰⁶⁴ कार्यं विचिन्तयन्॥४॥

ब्रूहि मे न हि गोप्यञ्चेत् करवाणि तव प्रियम्।
न्याय्यं चेद् ब्रूहि राजेन्द्र वृजिनं मां स्पृशेन्न हि॥५॥

रावण उवाच—

अस्ति राजा दशरथःसाकेता²⁰⁶⁵धिपतिः किल²⁰⁶⁶।
राम²⁰⁶⁷नामा सुतस्तस्य ज्येष्ठः सत्यपराक्रमः॥६॥

विवासयामास सुतं वनं²⁰⁶⁸ वनजनप्रियम्²⁰⁶⁹।
भार्यया सहितं भ्रात्रा लक्ष्मणेन समन्वितम्॥७॥

__________________________________________________________________

३ \। नरो०। इति वाक्यमब्रवीदित्यन्वय। वृष्यां व्रत्यासने।

७। नरो०। विवासयामास विपरीतं वासयामासेत्यर्थ, निःसारयामासेत्यर्थो वा। वनमुद्दिश्येति वा शेषः।

__________________________________________________________________

[निर्गुणं गुणभासकमिति। स्वरूपेण गुणान् बुद्ध्यादीन् भासयतीति चेतयतीति गुणभासकम्। ‘तस्य भासा सर्वमिद विभाति’ इति श्रुतेः। गो०]

३। मारीचो द्रुतमुत्थाय रावणम् आलिङ्ग्ययथाविधि पूजयित्वा च वृष्यां समासीन तम् इति वाक्यमब्रवीदित्यन्वय।

४। एतदेकेन रथेन समागमनं किमर्थम्, तद् ब्रूहीति शेषः। हृदि किञ्चित् कार्यं विचिन्तयन् चिन्तापर इवाऽऽभासि, तत् कार्यं किमिति ब्रूहीत्यन्वय। रा०।

५। न्याय्य धर्मम्। हि यतो यत्कार्यकरणे मां वृजिन पापं न स्पृशेत्। रा०।

७। वनविशेषण वनजनप्रियमिति। रा०।

[वनजनप्रियमिति। वनजनास्तपस्विन प्रिया यस्य तम्। गो०]

स आस्ते विपिने घोरे पञ्चवट्याश्रमे शुभे।
तस्य भार्या विशालाक्षी सीता लोकविमोहि²⁰⁷⁰नी॥८॥

रामो निरपराधान्मे राक्षसान् भीमविक्रमान्।
खरञ्च हत्वा विपिने सुखमास्ते²⁰⁷¹ विनिर्भयः॥९॥

भगिन्या मे सूर्पणख्या निर्दोषायाश्च नासिका²⁰⁷²म्।
कर्णौचिच्छेद दुष्टात्मा²⁰⁷³ वने तिष्ठति निर्भयः²⁰⁷⁴॥१०॥

अतस्त्वया सहायेन गत्वा तत्प्राणवल्लभाम्।
आनयिष्यामि विपिने रहिते²⁰⁷⁵ राघवेण ताम्॥११॥

त्वन्तु मायामृगो भूत्वा ह्याश्रमादप²⁰⁷⁶नेष्यसि।
रामञ्च लक्ष्मणञ्चैव²⁰⁷⁷तदा सीतां हराम्यहम्॥१२॥

त्वन्तु तावत् सहायेन²⁰⁷⁸ कृती²⁰⁷⁹ स्थास्यसि पूर्ववत्।
इत्येवं भाषमाण तं रावणं वीक्ष्य²⁰⁸⁰ विस्मितः।
मारीचः²⁰⁸¹प्राह तं भीतश्चिन्तयन् रामविक्रमम्॥१३॥

__________________________________________________________________

१३। नरो०। आश्रमादपनीयैव निजरूपं न धार्यमित्याह—त्वत्वित्यादिना। तावदिति—‘यावत्तावच्च साकल्येऽवधौ मानेऽवधारणे’ इत्यमर। सहायेन साहाय्येन। कृती पुण्यवान्। पूर्ववद् मृगरूपेणेत्यर्थ।

__________________________________________________________________

१०। कर्णौ चिच्छेद तथाऽपि निर्भय इत्यन्वय। रा०।

११। अतोऽस्मात् खरादिनाशजन्यात् क्रोधात् अपमानाद्वा सहायेन त्वया सह राघवेण रहिते विपिने गत्वा तत्प्राणवल्लभां रामस्य प्राणोपमां तां सीतामित्यर्थ, आनयिष्यामि, यद्वा राघवेण रहिताद्विपिनाद्आनयिष्यामि। पञ्चम्यर्थे सप्तमीयम्।

१३। [कृती स्थास्यसीति। कृतं मायारचित नानारूप यस्यास्तीति सः। सहायेन साहाय्येन स्थास्यसि। यद्वा कृती कृतकार्यःसन् पूर्ववत् तपस्विवत् स्थास्यसि। गो०]

केनेदमुपदिष्टं ते मूलघातकरं वचः।
स एव शत्रुर्वध्यश्च यस्त्व²⁰⁸²न्नाशं प्रतीक्षते॥१४॥

रामस्य पौरुष स्मृत्वा²⁰⁸³सर्वम²⁰⁸⁴द्यापि रावण²⁰⁸⁵।
बाल्येऽपि²⁰⁸⁶मां कौशिकस्य यज्ञसंरक्षणाय सः॥१५॥

आगतस्त्वि²⁰⁸⁷षुणैकेन पातयामास सागरे।
योजनानां शते²⁰⁸⁸ रामात्तदा²⁰⁸⁹दि भयविह्वलः।
स्मृत्वा स्मृत्वा तदैवा²⁰⁹⁰ह रामं पश्यामि सर्वतः॥१६॥

__________________________________________________________________

१४। नरो०। स एव शत्रुरात्मन इति शेषः।

१५-१६। नरो०। हे रावण, रामस्य सर्वं पौरुषं पुरुषकर्म स्मृत्वा अद्यापि तदादि यथा स्याद् रामाद्भयविह्वल इत्यन्वय। किं पौरुषमित्यपेक्षायामाह—बाल्येऽपीत्यादि।

__________________________________________________________________

इत्येव भाषमाण तं रावणं वीक्ष्य विस्मितस्तस्य तात्कालिकाकृतिदर्शनेन आश्चर्यान्वित इवेत्यर्थः। मारीच केनेदमुपदिष्टन्ते इत्यादि वक्ष्यमाणं वचनजात प्राह।

१४। इद वच सीतोत्तमा स्त्री सा हर्त्तव्यैवंरूपम्। यो दुरुपदेशेन त्वन्नाशं प्रतीक्षते द्रष्टुमिच्छति स एव शत्रुर्न रामःस एव वध्यश्चेत्यर्थ। रा०।

केनेदमित्यादि। इद मूलघातकर स्वमूलनाशकं वचःते तव सम्बन्धे केनोपदिष्टम्। स एव ते शत्रुर्वध्यश्च। ननु किमिदमसङ्गतमुच्यते मम हितकारित्वात् तत्राऽऽह—यस्त्वन्नाशं प्रतीक्षते इति। एवमुपदेश उपदेश्यास्याहितमिच्छतैव दीयते न तु हितमिच्छतेत्यर्थः। एतेन रामदर्शनादेव ते मृत्युःस्यादित्याशय।

अत्र वाल्मीकि—

शत्रवस्तव सुव्यक्तं हीनवीर्या निशाचरा।
इच्छन्ति त्वां विनश्यन्तमुपरुद्धं बलीयसा॥

तैर्नूनमुपदिष्टन्ते विनाशखमुत्तमम्।
ये त्वामिच्छन्ति नश्यन्तं स्वकृतेनेह कर्मणा॥

वध्या खलु न वध्यन्ते सचिवास्तव रावण।
ये त्वामुत्पथमारूढ न नियच्छन्ति शास्त्रत॥ इत्यादि। ३।४५।४-६।

१५-१६। रामस्य पौरुषं स्मृत्वा अद्यापि मे चित्त विकलमिति शेषः। स्मर्यमाण

दण्डकेऽपि पुनरप्यह²⁰⁹¹ वने पूर्ववैरमनुचिन्तयन् हृदि।
तीक्ष्णशृङ्गमृगरूप²⁰⁹² एकदा मादृशैर्बहुभिरावृतोऽभ्यगाम्²⁰⁹³॥१७॥

राघव जनकजासमन्वितं लक्ष्मणेन सहितं त्वरान्वितः।
आगतोऽहमथ हन्तुमुद्यतो मां विलोक्य शरमेकमक्षिपत्²⁰⁹⁴॥१८॥

तेन विद्धहृदयोऽहमुद्वम²⁰⁸⁷न् राक्षसेन्द्र पतितोऽस्मि सागरे।
तत्प्रभृत्यहमिद²⁰⁹⁵ समाश्रित²⁰⁹⁶स्थानमूर्जितमिद् भयार्दितः॥१९॥

__________________________________________________________________

बाल्येऽपि कौशिकस्य यज्ञसंरक्षणाय स आगत सन् एकेन इषुणा मां योजनानां शते सागरे पातयामासेत्यन्वय। न केवल तत्स्मृत्या तस्माद्भयमित्याह—स्मृत्वेत्यर्द्धेन।

१७। नरो०। अपरमपि कर्माऽऽह—दण्डकेऽपीति सार्द्धद्वयेन।

१९। नरो०। उद्वमन् अर्थाद्रुधिरम्, ऊर्जितभयान्वितः(?) बलवदुभययुक्त इत्यर्थः।

__________________________________________________________________

पौरुषं किञ्चिदेव निदर्शनायाऽऽह—बालोऽपीति। कोशिकस्य यज्ञरक्षणाय आगतो बालोऽपि शमस्त्वेकेषुणा अनेकयोजनशतमुल्लङ्घ्य मां सागरे पातयामास। तदेव रामकर्माह स्मृत्वा रामं सर्वतः सर्वत्र पश्यामि। रा०।

१७। हृदि पूर्ववैर विश्वामित्राश्रमादौ जनितां शत्रुतां स्मरन्नहं दण्डके वनेऽपि तीक्ष्णशृङ्गमृगरूपं धृत्वा माहशैःबलशालिभिरित्यर्थ, आवृत परिवृतःत्वरान्वितःसन् जनकजासमन्वितं लक्ष्मणेन च सहित राघवम् अभ्ययाम्। अथ अनन्तरम् आगतोऽहं तान् हन्तुमुद्यतोऽभवम्।

१९। तेन शरेण रामागमननिश्चयेन निर्भयम्। रा०।

[तत्प्रभृत्यहमित्यादि। स्थानमूर्जितभयान्निजार्दित इति। निजेन स्वकीयेन कर्मणा रामविरोधरूपेण मुनियज्ञनाशादिना अर्दितःपीडितः। यद्वा अर्दिता मृता निजा आत्मीया यस्य सः। निजार्दित इति क्तान्तस्य परनिपातः। गो०]

राममेव सततं विभावये भीतभीत इव भोगराशितः²⁰⁹⁷।
राजरत्नरमणीरथादिकं श्रोत्रयोर्यदि गतं भय भवेत्।
राम आगत इहेति शङ्कया बाह्य²⁰⁹⁸कार्यमपि सर्वमत्यजम्॥२०॥

निद्रया परिवृतो यदा²⁰⁹⁹ स्वपे²¹⁰⁰ राममेव मनसाऽनुचिन्तयन्²¹⁰¹।
स्वप्नदेश²¹⁰²गतराघव तदा बोधितो विगतनिद्रमास्थित²¹⁰³॥२१॥

__________________________________________________________________

२०। नरो०। इदं स्थानमाश्रित्यापि स्वास्थ्यं नास्तीत्याह—राममित्यर्द्धेन। भोगराशितो भीतभीतो यथा तमेव सततं विभावयति तथा राममेव सतत विभावये इति। इदं रत्नादिकं राज्ञ इति श्रोत्रगत यदि भवति तदा भय भवेत्, नृदेवदेवस्य रमणी हर्त्तु कथ न बिभेषि इत्याशयेनाऽऽह—राजरत्नेति। रत्नञ्च रमणी च रथश्च ते आदयो(?) यस्य तत्तथा। तस्य भार्यांहर्त्तुं न त्वां प्रेरयामि, किन्तु तमाश्रमात् निःसारयितुमिति, तवभय कुत इति चेत्तत्राऽऽह—राम आगत इत्यादि।

२१। नरो०। न जाग्रदशायामेव शङ्कावानहम्, किन्तु स्वप्नदशायामपीत्याह—

__________________________________________________________________

२०। यद्वस्तु भोगसमूहसाधनं ततोऽपि भीतभीतो अत्यन्तभीत इव राममेव भावये। तदेवोपपादयति—राजेति। रेफवत्वेन रामस्मारकतया भोगसाधनानामप्येषां श्रवणं भयजनकमिति भाव। रा०।

भोगराशितो भोग्यवस्तुसमूहात् विरक्त इति शेष। भीतभीत इव यस्य स्मरणेन सर्वंभयजातं विनश्यति तस्य कार्यस्मरणेनैवायं भीतिभाव। ननु यदि तत्कार्यस्मरणेनैव भीतिस्तदा तच्चिन्ता एव त्यज्यताम्, न हि तस्य चिन्तन विना गतिर्न भविष्यतीति। भीतोऽपि रामम् एव तादृशभीतिजनकमपि सतत विभावये। यतो भोगराशितो विरक्तःअतो राजरत्नरमणीरथादिक भोगसाधकं वस्तुजातं यदि श्रोत्रयोरागतं भवति तदा भय भवेत्। विरक्तस्य अनिष्टजनकत्वादित्याशय। राम आगत इहेति चिन्तया तस्य शराघातशङ्कयेत्यर्थ। बाह्य कार्य संसारसमुत्थकार्यजातमित्यर्थः, सर्वम् अत्यजम्। सर्वं बाह्यकार्यं त्यक्त्वामोक्षसाधकं तमेव निरन्तर चिन्तयामीत्यर्थः।

२१। रामागमनशङ्कया बाह्यकार्यं परित्यज्य निद्राणोऽपि राममेव चिन्तयन्। स्वपे इति आत्मनेपदमार्षम्। तदा स्वप्नदृष्टिगतराघवं स्वप्नज्ञानविषयं राघवं पश्यन्नेव बोधितो विगतनिद्र आस्थित आसने भवेयमिति शेषः। रा०।

तद् भवानपि विमुच्य चा²¹⁰⁴ऽऽग्रहं राघवं प्रति गृहं प्रयाहि भोः।
रक्ष राक्षसकुल चिरागत तत्स्मृतौ सकलमेव नश्यति॥२२॥

तव²¹⁰⁵ हितं वदतो मम भाषित परिगृहाण परात्मनि राघवे।
त्यज विरोधमतिं भज भक्तितःपरमकारुणिको²¹⁰⁶ रघुनन्दनः॥२३॥

अहमशेषमिद मुनिवाक्यतोऽशृणवमादियुगे परमेश्वरः।
ब्रह्मणाऽर्थित उवाच त हरिं किं²¹⁰⁷ तवेप्सितमहं करवाणि तत्॥२४॥

__________________________________________________________________

निद्रयेत्यादिना \। स्वप्ने स्वप्नसमये राममेव मनसाऽनुचिन्तयन् यदा निद्रया परिवृतस्तदा स्वप्नदेशगतराघव बोधितःसन् विगतनिद्र यथा स्यात्तथा आस्थित इति सम्बन्धः।

२२। नरो०। उपसंहरति—तदिति। आग्रह विरोधमतिम्।

२३। नरो०। भजने हेतुः परमकारुणिक इति।

__________________________________________________________________

यदा निद्रया परिवृत आच्छन्नोऽभवम्, तदाऽपि मनसा राममेव अनुचिन्तयन् स्वपे इत्यन्वयः।

२२। राघवं प्रत्याग्रह विमुच्येत्यन्वय। चिरागतं चिरेण वृद्धिप्राप्तं राक्षसकुल रक्ष। एव विरोधेन तत्स्मृतौ सकलमेव रक्ष कुल नश्यति। राघवे तद्विषये। रा०।

[विगतनिद्र्ंयथा स्यात्तथा आस्थितो भवामीत्यर्थः। प्रथमान्तपाठे विगतनिद्र सन् आस्थित सावधान स्थितो भवामीत्यर्थः। तत्स्मृतौ सकलमपि नश्यतीति, तस्य स्मृतौ रामस्य शत्रुत्वेन चिन्तायांसकलकुल नश्यतीति। गो०]

राघव प्रति तस्य विनाश प्रतीत्यर्थः। तत्स्मृतौ तस्य रामस्य अनिष्टस्मृतावित्यर्थः।

२३। तव हित वदतो मम भाषित गृहाण, परात्मनि राघवे विरोधमति त्यजेति अग्रेणान्वयः। तं राघवं भक्तितो भज आराधय। तस्य भजने किमित्याह—परमकारुणिक इति। परमकारुणिकःस भजनेन प्रीत्या त्वयि करुणां करिष्यतीति भाव।

विरोधमतिंविरोधसम्पादिकां मतिम्। रा०।

२४। पुनरपि तद्विरोधान्निवृत्तये इतिहासान्तरमाह—अहमिति। मुनिरत्र नारदः। आदियुगे सत्ययुगे। रा०।

[आदियुगे त्रेतायुगस्याऽऽदौ। गो०]

अहम् इदमशेषं सर्वमित्यर्थः। मुनिवाक्यतो मुनेर्नारदस्य वचनतः अशृणवम्।

ब्रह्मणोक्तमरविन्दलोचन त्वं प्रयाहि भुवि मानुषं वपुः।
दशरथात्मजभावमञ्जसा²¹⁰⁸ जहि रिपुं दशकन्धरमा²¹⁰⁹हवे॥२५॥

अतो न मानुषो रामः साक्षान्नारायणोऽव्ययः।
मायामानुषवेशेन²¹¹⁰ वनं²¹¹¹ यातोऽति²¹¹²निर्भयः²¹¹³।
भूभारहरणार्थाय गच्छ तात गृहं²¹¹⁴ सुखम्॥२६॥

श्रुत्वा मारीचवचनं रावणः प्रत्यभाषत।
परमात्मा यदा रामःप्रार्थितो ब्रह्मणा किल॥२७॥

मां हन्तुं मानुषो भूत्वा यत्नाद्²¹¹⁵ यदि समागतः।
करिष्यत्यचिरादेव सत्यसङ्कल्प ईश्वरः॥२८॥

__________________________________________________________________

२६। नरो०। अव्ययोऽपक्षयशून्यः। मायामानुषवेशेन कपटमानुषचिह्नेनेत्यर्थं।

__________________________________________________________________

आदियुगे सत्यादौ ब्रह्मणाऽर्थितःपरमेश्वरो हरिस्तं ब्रह्माणमुवाच।

२५। मानुष वपुर्धृत्वेति शेषः। दशरथात्मजभावं दशरथपुत्रत्व प्राप्य अञ्जसा शीघ्रमेव। रा०।

२७। अत्र वाल्मीकेःसरण्यन्तरम्। न तत्र रामहस्ते निधनमनुभवितुं रावणस्य कश्चिदप्याग्रह परिलक्ष्यते। तथा च तत्र—

मारीचेन तु तद्वाक्यं हितमुक्तो दशाननः।
मानान्न प्रतिजग्राह मर्त्तुकाम इवौषधम्॥

तं पथ्यहिवक्तारं मारीच राक्षसेश्वर।
अब्रवीत् पौरुष वाक्यमयुक्त कालचोदित॥ इत्यादि।३।४४।१-२।

गुणदोषौ न पृच्छामि क्षेमं वापदमात्मनः।
अस्मिस्तु तात कृत्ये मे साहाय्यं कर्तुमर्हसि॥

सौवर्णस्त्वं मृगो भूत्वा चित्रो रजतबिन्दुभि।
प्रलोभ्य चैव वेदहीं यथेष्टं कर्त्तुमर्हसि॥ ३।४४।१५-१६॥

२८। सत्य सङ्कल्प इच्छा यस्य स। रा०।

अतोऽहं यत्नतः सीतामाने²¹¹⁶ष्याम्येव राघवात्।
वधे²¹¹⁷ प्राप्ते रणे वीर प्राप्स्यामि परमं पदम्॥२९॥

यद्वा रामं रणे हत्वा सीतां प्राप्स्यामि निर्भयः।
अतो²¹¹⁸त्तिष्ठ महाभाग विचित्रमृगरूपधृक्॥३०॥

रामं²¹¹⁹ सलक्ष्मणंशीघ्रमाश्रमादतिदूरतः।
आकृष्य²¹²⁰ गच्छ²¹²¹ त्वं शीघ्र सुखं तिष्ठ यथा पुरा॥३१॥

अतः²¹²² परं चेद्²¹²³ यत् किञ्चिद्भाषसे मद्विभीषणम्।
हनिष्याम्यसिनाऽनेन त्वामत्रैव²¹²⁴ न सशयः॥३२॥

मारीचस्तद्वचः श्रुत्वा स्वात्मन्येवा²¹²⁵न्वचिन्तयत्।
यदि²¹²⁶ मां राघवो हन्यात् तदा मुक्तो भवार्णवात्
मां हन्याद्यदि²¹²⁷ चेद्दुष्टस्तदा में निरयो ध्रुवम्॥३३॥

__________________________________________________________________

२९। नरो०। परमं पदं मोक्षमित्यर्थः।

३०।नरो०। यदि रामःपरमेश्वरो न स्यात्तदा तं हत्वा सीतां ग्रहीष्यामीति हृदि कृत्वाह—यद्वेत्यादि। विचित्रंयन्मृगरूपं तद्धर्षति धारयतीति विचित्रमृगरूपधृक्।

__________________________________________________________________

२९। राघवाद राघवं वञ्चयित्वेत्यर्थ। मया रामाद्वधे प्राप्ते सति। हे वीर, अहं परमं पदं प्रापयामि। रा०।

३०। अतोत्तिष्ठ अत उत्तिष्ठ। सन्धिरार्ष। रा०।

३१यथा पुरा यथा पूर्वम् आश्रमे सुखं तिष्ठेत्यन्वयः। रा०।

३२। अन्न वाल्मीकेर्भङ्गीवैशिष्ट्येन रावणस्य सामदानदण्डादिपरिज्ञानपरिचयः।

तथा च—

एतत् कार्यमवश्यं त्वां कारयिष्ये बलादपि।
राज्ञां हि प्रतिकूलो यो न जातु सुखमेधते॥

तस्मिन् कार्ये च संसिद्धे मारीच भवतेऽप्यहम्।
राज्यस्यार्द्धंप्रदास्यामि कृतार्थेनान्तरात्मना॥ इत्यादि।३।४४।२१-२२।

इति निश्चित्य मरणं रामादुत्थाय वेगतः।
अब्रवीद्रावणं राजन् करोम्याज्ञां तव प्रभो॥३४॥

इत्युक्त्वारथमास्थाय गतो²¹²⁸ रामाश्रमं प्रति।
शुद्धजाम्बूनदप्रख्यो मृगोऽभूद्रौप्यबिन्दुकः।
रत्नशृङ्गोमणिखुरो नीलरत्नविलोचनः॥३५॥

विद्युत्प्रभो विमुग्धास्यो विचचार वनान्तरे।
रामाश्रमपदस्यान्ते सीतादृष्टिपथे चरन्॥३६॥

क्षणञ्च²¹²⁹ धाव²¹³⁰त्यथ²¹³¹ तिष्ठते²¹³² क्षणं समीपमागत्य पुनर्भयावृतः।
एवं स मायामृग²¹³³वेशरूपधृक् चचार सीतां परिमोहयन् खलः॥३७॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे अरण्यकाण्डे षष्ठोऽध्यायः॥६॥

__________________________________________________________________

३५। नरो०। शुद्धजाम्बूनदप्रख्य इति। शुद्धं निर्मलं यज्जाम्बूनदं कनकं तत्तुल्यः। रौप्य बिन्दवो यत्र स तथा। रत्ने इव शृङ्गे यस्य सः। मणय इव खुरा यस्य सः। नीलरत्नेइवविलोचने यस्य सः। यद्वा रत्नविकारौ शृङ्गे यस्य स तथा। मणिविकारा खुरा यस्य सतथा। नीलरत्नविकारौ विलोचने यस्य स तथा।

३६। नरो०।विद्युत इव प्रभा यस्य स। विशेषेण मुग्धं मनोहरमास्यं यस्यतादृशः।

३७। नरो०। मृगस्य वेशचिह्नं यत्र तच्च तद्रूपञ्चेति मायया कपटेन तद्धर्षयतीति मायामृगवेशरूपधृक्।

[इति श्रीमदध्यात्मरामाय षष्ठाध्यायव्याख्या॥६॥]

__________________________________________________________________

३४। वाल्मीकीये मारीचस्य कथञ्चित् स्वीकृतिर्दशाननभयेन, न तु परमात्मनः सकाशान्मृत्युलोभेन। तथाच—

उच्यमानोऽसकृद्वाक्य न गृह्णीषे रणप्रिय।
कि करिष्यामि मन्दात्मा करिष्यामि तव प्रियम्॥

उपस्थितविनाशोऽसि ध्रुवं त्वं राक्षसेश्वर।
कार्यं वा यदि वाऽकार्यं कृतमेवेच्छति प्रभुः॥ इति। ३।४६।२०-२१।

सप्तमोऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726987126090107-removebg-preview.png"/>

श्रीमहादेव²¹³⁴ उवाच—

अथ रामोऽपि तत् सर्वं ज्ञात्वा रावणचेष्टितम्।
उवाच सीतामेकान्ते शृणु जानकि मद्वचः²¹³⁵॥१॥

रावणो भिक्षुरूपेण आगमिष्यति²¹³⁶ तेऽन्तिकम्²¹³⁷।
त्वन्तु च्छायां त्वदाकारां स्थापयित्वोटजे विश॥२॥

अग्नावदृश्यरूपेण वर्षंतिष्ठ ममाऽऽज्ञया।
रावणस्य वधान्ते मां पूर्ववत् प्राप्स्यसे शुभे॥३॥

श्रुत्वा रामोदितं²¹³⁸ वाक्यं साऽपि तत्र तथाऽकरोत्।
मायासीतां हि स्थाप्य स्वयमन्तर्दधेऽनले॥४॥

__________________________________________________________________

२। नरो०।तव इवाऽऽकारो यस्यास्तादृशीम्। उटजे पर्णशालायाम्।

४। नरो०।माया निर्मिता सीता मायासीता ताम्।

__________________________________________________________________

१-४। छायासीतारूपोऽयमारम्भो वाल्मीकीयान्नवीनः। स चास्माभिरादिकाण्डे प्रथमाध्याये अष्टनवतिश्लोकटिप्पण्याम् आलोचितः। अत्रस्थोऽयं सवाद कूर्मपुराणीयवृत्तान्तेन कथञ्चित् संवदन्नपि भागवतादिविरोधी।

रक्षोऽधमेन वृकवद्विपिनेऽसमक्षं
वैदेहराजदुहितर्यपयापितायाम्। भागवतम् ९।१०।११।

इति श्लोकस्थवैदेहराजदुहितेतिपदेन सीताया एवोल्लेखात्।

रावणोऽप्यहरत् सीतां हत्वा गृध्रं जटायुषम्।८।१७ इत्यग्निपुराणवचनेन,

‘बद्ध्वा चाम्भोनिधिम् अशेषराक्षसकुलक्षय कृत्वा दशाननापहृतां तद्वधापहतकलङ्काम् अप्यनलप्रवेशशुद्वाम् अशेषदेवेन सस्तूयमानां सीतां जनकराजतनयामयोध्यामानिन्ये। ४र्थ० अ०।४५। इत्यादिवायुपुराणोक्त्या च विदेहतनयाया एवापहरणप्रतीतेरध्यात्मरामायणस्येयं भङ्गी प्रायः सर्वपुराणविरोधिनीति सहृदयैराकलनीयम्।

२। त्वदाकारां तव आकार इव आकारो यस्यास्तां स्थापयित्वा बहिरिति शेषः। रा०।

मायासीता तदाऽपश्यन्मृगं मायाविनिर्मितम्।
हसन्ती राममभ्येत्य प्रोवाच विनयान्विता॥५॥

पश्य राम मृगं चित्र कानकं²¹³⁹रत्नभूषितम्।
विचित्रबिन्दुभिर्युक्त चरन्तमकुतोभयम्॥६॥

देहि मम क्रीडामृगो²¹⁴⁰भवतु सुन्दरः।
तथेति धनुरादाय गच्छॅल्लक्ष्मणमब्रवीत्॥७॥

__________________________________________________________________

६। नरो०।चित्रमद्भुतम्। स्वर्णवर्णमृगं दृष्ट्वाकानकमित्युक्तम्। विचित्रबिन्दुभिर्नानारूपबिन्दुभिः। अविद्यमानं कुतोऽपि भय यस्य तादृशम्।

__________________________________________________________________

५। हसन्ती सा सीतेति शेषः।

६। मायामृगवर्णन वाल्मीकीये—

तं तु सीता मृगं दृष्ट्वा वने काञ्चनसुप्रभम्।
हेमराजतचित्राभ्यां पाश्र्वाभ्यां समलङ्कृतम्॥

शृङ्गाभ्यां हेमवर्णाभ्यां कान्तिमद्भ्यां विभूषितम्।
वैदूर्यमणिवर्णाभ्यां कर्णाभ्यां चारुदर्शनम्॥

प्रभया परिराजन्तं सूक्ष्मरोमतनुत्वचम्।
नानारत्नविचित्राङ्गं सा व्यस्मयत भाविनी॥

तेन काञ्चनरोम्णा च प्रवालमणिशृङ्गिणा।
लोहितादित्यजिह्वेन नक्षत्रपद्मवर्चसा॥इति। ३।४९।१-४।

७। अय सुन्दर क्रीडार्थो मृगःक्रीडामृगो भवत्वित्यन्वयः। रा०।

बद्ध्वादेहि नमिति शेष। क्रीडामृग इति। वाल्मीकीये—

आर्यपुत्र मृगस्यास्य जाम्बूनदनिभां त्वचम्।
स्वशय्यायां परिस्तीर्य सुखमिच्छेयमासितुम्॥ ३।४९।९।

इत्यादिना प्रथमतःशय्यास्तरणार्थं मृगचर्मप्रार्थना सीतायास्तत पुनः—

आर्यपुत्राभिरामोऽसौ मृगो हरति मे मन।
आनयैनंमहाबाहो क्रीडार्थं नो भविष्यति॥ ३।४९।२३।

यदि ग्रहणमभ्येति जीवन्नेव मृगस्तव।
आर्यभूतं भवति विस्मयं जनयिष्यति॥

रक्ष त्वमतियत्नेन सीतां मत्प्राणवल्लभाम्।
मायिनः सन्ति विपिने राक्षसा घोरदर्शनाः।
अतोऽत्रावहित साध्वीं रक्ष सीतामनिन्दिताम्²¹⁴¹॥८॥

लक्ष्मणो राममाहेदं देवायं²¹⁴²मृगरूपधृक्।
मारीचोऽत्र न सन्देह एवम्भूतो मृगः कुतः॥९॥

श्रीराम उवाच—

यदि मारीच एवायं तदा हन्मि न संशयः।
मृगश्चेदानयिष्यामि सीताविश्रामहेतवे²¹⁴³॥१०॥

गमिष्यामि मृग बद्ध्वाह्यानयिष्यामि²¹⁴⁴ सत्वरः²¹⁴⁵।
त्व प्रयत्नेन सन्तिष्ठ सीतासरक्षणोद्यत।
इत्युक्त्वा प्रययौ रामो मायामृगमद्भुतः॥११॥

माया²¹⁴⁶ यदाश्रया लोक²¹⁴⁷मोहिनी जगदाकृतिः।
निर्विकारश्चिदात्माऽपि पूर्णोऽपि मृगमन्वगात्॥१२॥

__________________________________________________________________

८।नरो०। अवहितोऽप्रमादाश्रय।

१२।नरो०। य आश्रयो यस्या सा यदाश्रया। यतो वृद्ध्यादिषड्भावविकारशून्योऽत एव पूर्ण।

__________________________________________________________________

समाप्तवनवासानां राज्यस्थानाञ्च न पुनः।
अन्त पुरेऽपि भूषार्थो मृग एष भविष्यति॥

जीवन् न यदि तेऽभ्येति ग्रहणं मृगसत्तम
अजिनं नरशार्दूल रुचिरं तु भविष्यति॥

मिहतस्यास्य सत्त्वस्य जाम्बूनदसमत्वचि।
शष्यवृष्यां विनीतायामिच्छाम्यहमुपासितुम्॥ ३।४९।२६-२९।

इत्यादिना क्रीडार्थं शय्यार्थञ्चेत्युभयार्थमेव प्रार्थना।

८। मायिनश्छलकर्तारः। अवहितः सावधानः। रा०।

९। मृगरूपधरोऽयं मारीच एव न मृग, अत्र न सन्देह; अत एव तदुद्देशेन मा गाः। एवम्भूतो मृगःकुतः, न कुत्रापीत्यर्थः। रा०।

१२। जगदाकृतिर्जगद्रूपेण परिणम्यमाना। रा०।

भक्तानुकम्पी भगवानिति सत्यं वचो हरिः।
कर्त्तु सीताप्रियार्थाय²¹⁴⁸जानन्नपि मृगं ययौ॥१३॥

अन्यथा पूर्णकामस्य रामस्य विदितात्मन।
मृगेण वा²¹⁴⁹ स्त्रिया वाऽपि कि कार्य परमात्मनः॥१४॥

कदाचिद् दृश्यतेऽभ्यासात्²¹⁵⁰ क्षणं धावति लीयते²¹⁵¹।
दृश्यते च ततो दूरादेव²¹⁵² राममपाहरत्²¹⁵³॥१५॥

__________________________________________________________________

१४। नरो०। विदित आत्मा येन तादृशस्य।

१५। नरो०। अभ्यासात् समीपं प्राप्येत्यर्थ। अभ्यासे इति पाठो वा।

__________________________________________________________________

[ननु परब्रह्मरूपश्चेद्राम कथ मारीचस्य मायया मुग्धोऽभूत् कथं वा सीतापरतन्त्रोऽगात् इति चेत्, न, भक्तस्य मारीचस्यानुग्रहार्थमित्याह—माययेत्यादि। जगदाकृतिःजगद्रूपा जडाऽपि माया यदधिष्ठानवशाद्बहुरूपा भवति। गो०]

१३। हरी राम इति स्वभक्तवचःसत्य कर्तुं मारीच जानन्नपि सीताप्रियार्थाय सीताप्रियरूपमर्थमुद्दिश्य मृगं ययौ अनुययावित्यर्थ। अत्र मारीचस्य रामान्मरणं श्रेय इति जानतः स्वस्मिन् प्रेमवत्तया स्वभक्तत्वं निर्णीय तस्य त मनोरथं पूरयितुम्, रावणस्य पूर्वविचारेण निर्णीतभक्तस्य मनोरथं पूरयितुं च तदनुकम्पया गत इति तात्पर्यम्। रा०।

१४। [अन्यथा इत्यादि। विदितात्मनः सर्वभूतात्मसाक्षिणः। तत्र हेतुः—परमात्मन इति, अतः पूर्णकामस्य। गो०]

१५। मृगस्य चेष्टितमाह वाल्मीकि—

आवध्य कवचं चैव प्रदुद्राव वने मृगम्।
मनोमारुतवेगश्चमारीच प्राद्रवद्वने॥

नातिदूरेण तं रामो गच्छन्तमनुगच्छति।
स च रामभयदुविग्नो मारीचो दण्डके वने॥

बभूवान्तर्हितस्तत्र क्षणात् पुनरदृश्यत।
एषोऽयमयमेतीति वेगवान् राघवो ययौ॥

मुहूर्त्तादेव ददृशे मुहूर्त्तान्न प्रकाशते।
अतिवृत्त इषुत्रासाल्लोभयन् स रघूत्तमम्॥

ततो रामोऽपि विज्ञाय राक्षसोऽयमिति स्फुटम्।
विव्याध शरमादाय राक्षसं मृगरूपिणम्॥१६॥

पपात रुधिराक्तास्यो मारीचः पूर्वरूपधृक्।
हा हतोऽस्मि महाबाहो त्राहि लक्ष्मण मां द्रुतम्।
इत्युक्त्वा रामवद्वाचा पपात रुधिराशन²¹⁵⁴॥१७॥

__________________________________________________________________

१७। नरो०। रुधिरेण रक्तेन अक्तं म्रक्षितमास्यं यस्य तादृशः।

__________________________________________________________________

क्वचिद्दृष्ट क्वचिन्नष्टःक्वचित्त्रासाच्च विद्रुत।
क्वचित् स्थित क्वचिल्लीन क्वचिद्वेगेन निःसृत॥

भयेन महता च्छन्नो मारीचो याति कानने।
तमपश्यत् ततो रामस्तत्र यान्तमिवाग्रतः॥

मायामृगं प्रद्रवन्त धनुरानम्य क्रोधनः।
तमापतन्त संप्रेक्ष्य राघवं धन्विन मृग॥

अन्तर्हितो मुहुर्भूत्वा पुन संदर्शयत्यपि।
ददृशे मुहुरासन्ने मुहुर्दूराददृश्यत॥

दर्शनादर्शनेनैवमपाकर्षत् स राघवम्।
अवेक्ष्यावेक्ष्य धावन्तं धनुष्पाणिर्महावने॥

दृश्यमानमदृश्यञ्च वनोद्देशेषु केषुचित्।
छिन्नाभ्रैरिव सवीतं शरदीवेन्दुमण्डलम्॥ इत्यादि। ३।५०।३-१२।

१७। रामवदुवाचा रामवाक्तुल्यवाचा।रा०।

रामवद्वाचेति। अत्र कारणमाह वाल्मीकिः—

रामस्य सदृशं व्यक्त स्वरमालम्ब्य पापकृत्।
हा लक्ष्मणेति चुक्रोश त्रायस्वेति महावने॥

अन्तकालेऽपि संप्राप्ते तस्य बुद्धिरभूदियम्।
स्वरमेतं यदि श्रुत्वा लक्ष्मणं प्रेरयेदिह॥

सीता शून्येन मनसा भर्तृस्नेह समुत्सुका।
ततो लक्ष्मणहीनां तां रावणो वै हरेदिति॥ इत्यादि। ३।५०।२२-२४।

यन्नामज्ञोऽपि²¹⁵⁵ मरणे स्मृत्वा तत्साम्यमाप्नुयात्।
किमुताग्रेहरिं पश्यंस्तेनैव निहतोऽसुरः॥१८॥

तद्देहादुत्थितं तेजः सर्वलोकस्य पश्यतः।
राममेवाविशद्देवा विस्मयं परमं ययुः॥१९॥

कि कर्म कृत्वा किं प्राप्तः पातकी मुनिहिंसकः।
अथवा राघवस्यायं महिमा नात्र संशयः॥२०॥

रामबाणेन सविद्धःपूर्वं राममनुस्मरन्।
भयात् सर्वं परित्यज्य गृहवित्ता²¹⁵⁶दिकञ्च यत्॥२१॥

हृदि रामं सदा²¹⁵⁷ ध्यात्वा निर्धूताशेषकल्मषः²¹⁵⁸।
अन्ते रामेण निहतः पश्यन् राममवाप सः॥२२॥

__________________________________________________________________

१८। नरो०। यस्य नाम यन्नाम, तज्जानातीति यन्नामज्ञ। मरणे इति सतिसप्तमी। यद्वा मरणे मरणसमये।

१९। नरो०। तेजोऽहंस्वरूपज्योति। यद्वा तेजोऽन्त करणप्रतिबिम्बित चेतन्यं राममेवाविशदिति तदानीमन्तःकरणाभावाद्राममेव प्रविष्टमित्यर्थः।

__________________________________________________________________

१८। स च भगवत्सायुज्यं प्राप्त इत्याह—यदिति।त पश्यस्तेन हतोऽसुरःसायुज्यं प्राप्त इति किमु वक्तव्यमिति। रा०।

१९। तदेव स्पष्टमाह-तद्देहादिति। तस्य रामप्रवेशं दृष्ट्वा देवा परमं विस्मयं ययुः। राममहिमविषये इति शेष। रा०।

[सहादुत्थितमित्यादि। राममेवाविशत् देहाद्देहं परित्यज्य तद्देहादुत्थितं तेजो राममेवाविशत्। गो०]

२१। रामभयादेव सर्वं गृहादिकं परित्यज्य पूर्वमपि रामं स्मरन्स्थित इति शेष। रा०।

२२। तादृशःस तत्स्मृतिदूरीकृताशेषपापः। अन्ते रामेण निहतो राम पश्यन् राममेव प्राप। अत्र भगवद्भयमेव वैराग्यादिज्ञानान्तसकलमुक्तिसाधनसम्पादकंजातमिति सूचितम्। मुख्यतयैतदेव सर्वसाधनमिति मन्तव्यम्। रा०।

द्विजो वा राक्षसोवाऽपि पापी वा धार्मिकोऽपि वा।
त्यजन् कलेवरं रामं स्मृत्वा याति परं पदम्।
इति तेऽन्योन्यमाभाष्य ततो देवा दिवं ययुः॥२३॥

रामस्तच्चिन्त²¹⁵⁹यामास म्रियमाणोऽसुराधमः।
हा लक्ष्मणेति मद्वाक्यम²¹⁶⁰नुकुर्वन् ममार²¹⁶¹किम्॥२४॥

श्रुत्वा मद्वाक्यसदृशं वाक्यं सीताऽपि किं भवेत्।
इति चिन्तापरीतात्मा रामो दूरान्न्यवर्त्तत॥२५॥

सीता तद्भाषितं²¹⁶² श्रुत्वा मारीचस्य दुरात्मनः।
भीताऽतिदुःखसंविग्ना लक्ष्मणन्त्विदमब्रवीत्॥२६॥

गच्छ लक्ष्मण वेगेन भ्राता तेऽसुरपीडितः।
हा लक्ष्मणेति वचन भ्रातुस्ते न शृणोषि किम्॥२७॥

तामाह लक्ष्मणो देवि रामवाक्यं न तद्भवेत्।
यः कश्चिद्राक्षसो देवि²¹⁶³म्रियमाणोऽब्रवीद्वच॥२८॥

रामस्त्रैलोक्यमपि यः क्रुद्धो नाशयति क्षणात्।
स कथं दीनवचनं भाषतेऽमरपूजितः॥२९॥

__________________________________________________________________

२५। नरो०। किं भवेत् कथं भवेत् न जीवेदित्यर्थः। नष्टायां मायासीतायां रावणवधोपायःको भवेदिति चिन्ता।

__________________________________________________________________

२४-२५। किं ममार किमर्थं मृत। किं भवेत् किमवस्था भवेत्। रा०।

२६। तदेव स्पष्टमाह—भीता भीतेवेत्यर्थ। यद्वा अस्या मायासीतात्वात् तन्मायैव वास्तव विभीति। रा०।

२९। अत्राऽऽहवाल्मीकिः—

देवि देवमनुष्येषु गन्धर्वपतगेषु च।
राक्षसेषु पिशाचेषु किन्नरेषूरगेषु च॥

दानवेषु च घोरेषु विद्यते न च शोभने।
यो रामं प्रतियुध्येत महेन्द्रमिव मानुष॥

अवध्य समरे रामोनैवं त्वं वक्तुमर्हसि।
नोत्सहे त्वां विरहितुं शून्येऽह राघवं विना॥ इत्यादि। ३।५१।१५-१७।

क्रुद्धा लक्ष्मणमालोक्य सीता बाष्पविलोचना।
प्राह लक्ष्मण दुर्बुद्धे भ्रातुर्व्यसनमिच्छसि²¹⁶⁴।
प्रेषितो भरतेनैव रामनाशाभिकाङ्क्षिणा॥३०॥

मां नेतुमागतोऽसि त्वं रामनाश उपस्थिते।
न प्राप्स्यसे त्वं मामद्य पश्य प्राणांस्त्यजाम्यहम्॥३१॥

न जानातीदृशं रामस्त्वां भार्याहरणोद्यतम्।
रामादन्यं न स्पृशामि²¹⁶⁵ त्वां वा भरतमेव वा।
इत्युक्त्वा वध्यमाना सा स्वबाहुभ्यां रुरोद ह॥३२॥

तच्छ्रुत्वा लक्ष्मणः कर्णौ पिधायातीव दुःखितः।
मामेवं²¹⁶⁶ भाषसे चण्डि धिक् त्वां नाशमुपैष्य²¹⁶⁷सि॥३३॥

इत्युक्त्वा वनदेवीभ्यः समर्प्य जनकात्मजाम्।
ययौदुःखाति²¹⁶⁸संविग्नो राममेव शनैः शनैः॥३४॥

ततो²¹⁶⁹ऽन्तरं समालोक्य²¹⁷⁰ रावणो भिक्षुवेशधृक्²¹⁷¹।
सीतासमीपमगमत्²¹⁷² स्फुरण्डकमण्डलुः॥३५॥

__________________________________________________________________

३२। नरो०। वध्यमाना ताड्यमाना वक्षसीति शेषः।

३५। नरो०। अन्तरमवकाशम्। भिक्षुवेशधृग् भिक्षुचिह्नषधृक्। भिक्षुज्ञापकविशेषणमाह—स्फुरद्दण्डकमण्डलुरिति।

__________________________________________________________________

३२। स्वबाहुभ्यामात्मानं वध्यमाना ताड्यमाना रुरोद।

३३। कर्णौ पिधाय ईदृशं पापम् एषा वदतीति तस्य श्रवणायोग्यत्वात् कर्णपिधानम्। रा०।

३४। वनदेवीभ्यः समर्पणमाह वाल्मीकीये—

गच्छामि यत्र काकुत्स्थः स्वस्ति तेऽस्तु वरानने।
रक्षन्तु त्वां विशालाक्षि समग्रा वनदेवताः॥इति ३।५१।३७।

३५। वाल्मीकीयेऽपि—

एतदन्तरमासाद्य दशग्रीव प्रतापवान्।
अभिचक्राम वैदेहीं परिव्राट्छद्मना तदा॥ इति। ३।५२।४।

सीता तमवलोक्याऽऽशु नत्वा सम्पूज्य भक्तितः।
कन्दमूलफलादीनि दत्त्वा स्वागतमब्रवीत्॥३६॥

मुने भुङ्क्ष्व फलादीनि विश्रमस्व यथासुखम्²¹⁷³।
इदानीमेव भर्त्ता²¹⁷⁴ मे ह्यागमिष्यति ते प्रियम्।
करिष्यति विशेषेण तिष्ठ त्व यदि रोचते॥३७॥

भिक्षुरुवाच—

का त्वं कमलपत्राक्षिको वा भर्त्ता तवानघे।
किमर्थमत्र ते वासो वने राक्षससेविते²¹⁷⁵।
ब्रूहि भद्रे²¹⁷⁶ततः²¹⁷⁷सर्वं स्ववृत्तान्तं²¹⁷⁸ निवेदय²¹⁷⁹॥३८॥

सीतोवाच—

अयोध्याधिपतिः श्रीमान् राजा दशरथो महान्।
तस्य ज्येष्ठ²¹⁸⁰सुतो रामःसर्वलक्षणलक्षितः॥३९॥

तस्याहधर्मतः पत्नी सीता जनकनन्दिनी।
तस्य भ्राता कनीयांश्च लक्ष्मणो भ्रातृवत्सलः॥४०॥

पितुराज्ञां पुरस्कृत्य दण्डके²¹⁸¹वस्तुमागतः।
चतुर्दश समास्त्वान्तु ज्ञातुमिच्छामि मे²¹⁸² वद॥४१॥

__________________________________________________________________

३८।नरो०। सेय न वेति सन्देहे आह—का त्वमित्यादि।

३९। नरो०। का त्वमिति यदुक्त तत्राऽऽह—अयोध्याधिपतिरित्यादि। पतिपितृनिवेदन विना तन्निवेदन न भवतीति तन्निवेदनम्, भर्तृनिवेदनं विना स्वनिवेदनं न भवतीति प्रथमं तन्निवेदनमिति नास्ति विरोध।

४०। नरो०। प्रश्नंविनाऽपि प्रसङ्गात् तस्येत्याद्युक्तम्।

४१। नरो०। किमर्थमित्यादि यदुक्तं तत्राऽऽह—पितुराज्ञामित्यादि।मम भर्तेति शेषः। पतिव्रतायाःपतिंविना स्थितिरनुचितेति ममाप्यत्रागमनमिति भावः।

__________________________________________________________________

३७। ते प्रियं तद्योग्यातिथ्यकरणेनेति शेषः। रा०।

३८। ततस्त्वद्वृत्तान्तवर्णनानन्तरम्। रा०।

भिक्षुरुवाच—

पौलस्त्यतनयोऽहन्तु रावणो राक्षसाधिपः।
त्वत्कामपरितप्तोऽहं त्वां नेतुंपुरमागतः²¹⁸³॥४२॥

मुनिवेशेन रामेण कि करिष्यसि²¹⁸⁴ मां भज।
भुङ्क्ष्व भोगान्²¹⁸⁵ मया सार्द्ध त्यज दुःख वनोद्भवम्॥४३॥

श्रुत्वा तद्वचन सीता भीता किञ्चिदुवाच तम्।
यद्येवं²¹⁸⁶ भाषसे मां²¹⁸⁷ त्व नाशमेष्यसि राघवात्॥४४॥

आगमिष्यति रामोऽपि क्षणं तिष्ठ सहानुजः।
मां को धर्षयितुं शक्तो हरेर्भायां शशो यथा॥४५॥

रामबाणैर्विभिन्नस्त्वं पतिष्यसि महीतले।
इति सीतावचःश्रुत्वा रावणः क्रोधमूर्च्छितः।
स्वरूपं दर्शयामास महापर्वतसन्निभम्॥४६॥

__________________________________________________________________

४२। नरो०। ‘त्वान्तु ज्ञातुमिच्छामि मे वदे’ति यदुक्तं तत्राऽऽह—पौलस्त्यतनय इत्यादि। त्वमत्र कथमागत इति पृष्ट सन् अस्थिरमतित्वात् मारीचवचनादपि रामं परमेश्वरत्वेन निश्चेतुमशक्तत्वात् सीतायां मातृबुद्धिरहितत्वादाह—त्वत्कामपरितप्त इत्यादि। त्वत्कामपरितप्तइति। उपभोग्यत्वेन तव यःकाम इच्छा तेन परितप्तःसर्वतोभावेन प्राप्तसन्ताप इत्यर्थः।

४३। नरो०। मुनिवेशेनेति। मुनिरिव वेशो यस्येति, मुनिवेश इव वेशो यस्येति वा बहुव्रीहिः। एतद्विशेषणेन विलासित्वाभावः सूचित।

४४। नरो०। भीता रामविश्लेषाद रावणाद्वा।

४५। नरो०। हरेः सिंहस्य।

४६। नरो०। क्रोधमूच्छितःकोपेन कर्त्तव्याकर्त्तव्यविवेकाभावाश्रय इत्यर्थ। महापर्वतसन्निभं बृहत्पर्वततुल्यमित्यर्थः।

__________________________________________________________________

४२। स्वां पुर स्वनगरं लङ्कारूपं नेतुम् आगत इत्यन्वय। रा०।

४३। अत्र वाल्मीकीये सीतारावणयोर्महान् कथासङ्घर्षः। स च आरण्ये त्रिपञ्चाशच्चतुःपञ्चाशसर्गयोः।

४५। हरेःसिहस्य। शश क्षुद्रमृगः। रा०।

४६। रावणस्यरूपान्तर तद्ग्रहणप्रकारञ्चाऽऽह वाल्मीकीये—

सीतायास्तद्वचः श्रुत्वा दशग्रीव प्रतापवान्।
हस्ते हस्तं विनिष्पिष्य चकार सुमहद्वपु॥

दशास्यं विंशतिभुजं कालमेघसमद्युतिम्²¹⁸⁸।
त²¹⁸⁹ दृष्ट्वा वनदेव्यश्च भूतानि च वितत्रसुः॥४७॥

ततो विदार्य धरणीं नखैरुद्धृत्य बाहुभिः।
तोलयित्वा रथे क्षिप्त्वा ययौ क्षिप्रं विहायसा॥४८॥

__________________________________________________________________

४७। नरो०। दश आस्यानि यस्य तादृशम्। विंशतिर्भुजा यस्य यत्र वा तथा। समा द्युतिर्यस्य स तथा कालमेघेन समद्युतिस्तं कालमेघसमद्युतिम्। कालशब्दश्चात्र प्रलयकाले आषाढे वा वर्त्तते। त रावणम्। महापर्वतसन्निभमित्यादिविशेषणानि तमित्यस्य बोध्यानि।

४८। नरो०। ततो विदार्येति। नलकुवरशापो रावणेन स्पर्शाभावे कारणम्।

__________________________________________________________________

स परिव्राजकच्छद्मा महाकायशिरोधरः।
प्रतिपेदे स्वकं रूपं रावणो राक्षसाधिप॥

सद्यःसौम्यं परित्यज्य भिक्षुरूपं निशाचरः।
स्वं रूपं कालरूपाभ भेजे वैश्रवणानुजः॥

महाललाटो रक्ताक्षो व्यूढोरस्को महाभुजः।
सिहदंष्ट्रो वृषस्कन्धचित्राङ्गो दीप्तमूर्धजः॥

क्लृप्त सहृष्टरोमाङ्ग कृष्णाञ्जनगिरिप्रभः।
रक्ताम्बरधरो घॊरस्तप्तकाञ्चनकुण्डल॥ इत्यादि। ३।५५।१-५।

४८। नखैर्धरणी विदार्य भूसम्बद्धायाश्चालयितुमशक्यत्वात्। बाहुभिस्तामुद्धृत्य भुवःसकाशात् उपरिकृता। रा०।

[ततो विदार्य धरणीमिति। अयमभिप्राय—इयं साक्षाल्लक्ष्मीः पार्थिवी पृथिव्यां कदाचिल्लीयते इति भुवो नखैर्विदारणम्। ‘प्रादेशतालो गोकर्ण’ इत्यमरः।

दशतालसमो रामोनवतालस्तु लक्ष्मणः।
सप्तताला च वैदेही त्रिंशत्ताला रावणः॥इति। गो० ]

वाल्मीकीये भूविदारणादीनां प्रसङ्गोऽपि न दृश्यते। सीताग्रहणप्रकारश्चतस्य—

वैदेहीं रावणःक्रुद्धो निर्दहन्निव राक्षसः।
सव्येन सीतां पद्माक्षी मूर्धजेषु करेण सः॥

श्रुत्वा तत्क्रन्दितं²¹⁹⁰ दीनं सीतायाः पक्षिसत्तमः।
जटायुरुत्थितःशीघ्र नगाग्रात् तीक्ष्णतुण्डकः॥४९॥

तिष्ठ तिष्ठेति तं²¹⁹¹ प्राह को गच्छति ममाग्रतः।
मुषित्वा लोकनाथस्य भार्यांशून्याद्व²¹⁹²नालयात्।
शुनको मन्त्रपूतं त्वं पुरोडाशमिवाध्वरे॥५०॥

इत्युक्त्वातीक्ष्णतुण्डेन चूर्णयामास तद्रथम्।
वाहान्बिभेद पादाभ्यां चूर्णयामास तद्धनुः॥५१॥

__________________________________________________________________

५०। नरो०। शुनकः कुक्कुरः, पुरोडाशम् अपूपम्, अध्वरे यज्ञे।

__________________________________________________________________

ऊर्वोस्तुदक्षिणेनैनामग्रहीत् पाणिना शुभाम्।
सा गृहीता विचुक्रोश राक्षसेन बलीयसा॥इति। ३।५५।२६-२७।

स्थे क्षिप्त्वेति। वाल्मीकीयेऽपि—

अङ्केनाऽऽदाय वैदेहीं रथमारोपयत्तदा।इति। ३।५५।३३।

सीताग्रहणसमयमाह वाल्मीकीये—

अर्द्धरात्रार्द्धदिवसे अर्द्धचन्द्रार्द्धभास्करे।
रक्षो जग्राह वैदेहीं शूद्रो वेदश्रुतीमिव॥इति। ३।५५।३४॥

५०। मन्त्रपूतं पुरोडाश मुषित्वा शुनक इव लोकनाथस्य रामस्य भार्यांहृत्वा ममाग्रतः को गच्छतीत्यन्वयः। रा०।

वाल्मीकीये जटायूरावणयोर्विकत्थनाप्रकारो युद्धप्रकारो रावणस्य विडम्बनाप्रकारश्च अत्यद्भुतः। स च अरण्यकाण्डीयषट्पञ्चाशसप्तपञ्चाशसर्गयोरनुसन्धेय।

५१। धनुर्वाहरथविध्वंसनप्रकारं वाल्मीकीये—

ततोऽस्य सशरं चापं मणिमुक्ताविभूषितम्।
चरणाभ्यांमहातेजा बभञ्ज पतगेश्वरः॥ ३।५६।४४॥

कामगन्तु महाघोरं चक्रकूवरभूषणम्।
मणिहेमविचित्राङ्गं बभञ्ज च महारथम्॥ ३१५६॥४९।

समाक्षिप्य रथात्तस्मात् सारथिं पतगेश्वर।
गजाङ्कुशभिभेमाऽऽशु दारयित्वा पदासृजत्॥ ३।५६।५०।

ततः सीतां परित्यज्य रावणः खड्गमाददे।
चिच्छेद पक्षौ सामर्षः पक्षिराजस्य धीमतः॥५२॥

पपात²¹⁹³ किञ्चिच्छेषेण प्राणेन भुवि पक्षिराट्।
पुनरन्य²¹⁹⁴रथेनाऽऽशु सीतामादाय रावणः॥५३॥

क्रोशन्ती राम रामेति त्रातारं नाधिगच्छती।
हा राम हा जगन्नाथ मां न पश्यसि दुःखिताम्।
रक्षसा नीयमानां स्वां भार्यांमोचय राघव॥५४॥

हा लक्ष्मण महाभाग त्राहि मामपराधिनीम्।
वाक्शरेणा²¹⁹⁵ऽऽहतस्त्वं मे क्षन्तुमर्हसि देवर॥५५॥

इत्येवं क्रोशमानां तां रामागमनशङ्कया।
जगाम वायुवेगेन सीतामादाय सत्वरः²¹⁹⁶॥५६॥

__________________________________________________________________

रावणस्य तदानीन्तनी अवस्था वाल्मीकीये—

स भग्नधन्वा विरथो हताश्वो हतसारथिः।
अङ्केनाऽऽदाय वैदेही पपात भुवि रावणः॥ ३।५६।५१।

५२। खड्गमाददे इति।

तस्य प्रयतमानस्य रामस्यार्थे स रावण।
पक्षौ पादौ च पार्श्वञ्च चिच्छेदोद्यम्य सायकम्॥ ३।५७।३१।

इत्यादिना प्राच्यवाल्मीकीये बाणेन। पाश्चात्ये पुनः—

तस्य व्यायच्छमानस्य रामस्यार्थे स रावणः।
पक्षौ पादौ च पार्श्वौच खड्गमुद्धृत्य सोऽच्छिनत्॥ ३।५१।४२।

इत्यादिना खड्गेनैव।

५३।अन्यरथेन मायाकल्पितेन सीतामादायागच्छदिति शेष। रा०।

अन्यरथेनेति। वाल्मीकीये नास्ति रथान्तरकल्पना। तथाच—

स तु तां राम रामेति रुदन्ती लक्ष्मणेति च।
जगामाकाशमादाय रावणो जनकात्मजाम्॥ इति।३।५८।१८।

५४। क्रोशन्ती सीता, मां न पश्यसि मां किं न पश्यसीत्यर्थ। एवं विललापेति शेषः। रा०।

विहायसा नीयमाना सीताऽपश्यदधोमुखी।
पर्वताग्रे²¹⁹⁷स्थितान् पञ्च वानरान् वारिजानना²¹⁹⁸॥५७॥

उत्तरीयार्द्धखण्डेन विमुच्याऽऽभरणादिकम्।
बद्ध्वाविक्षेप रामाय कथयन्त्विति पर्वते॥५८॥

ततः समुद्रमुल्लङ्घ्यलङ्कां गत्वा स रावणः।
स्वान्तःपुरे²¹⁹⁹रहस्ये तामशोकविपिनेऽक्षिपत्।
राक्षसीभिः परिवृतां मातृबुद्ध्याऽनुपालयन्²²⁰⁰॥५९॥

__________________________________________________________________

५८। नरो०। पञ्च वानरा रामाय कथयन्त्विति मनसि कृत्वा आभरणादिकं विमुच्य उत्तरीयार्धखण्डेन बद्ध्वापर्वते चिक्षेपेति सम्बन्ध। उत्तरीयार्धखण्डेनेति—उत्तरीयस्य वस्त्रस्य यदर्धंतस्यार्द्धेनेत्यर्थः।

५९। नरो०। मातृबुद्ध्याऽनुपालयन्निति—इदानीं मारीचवाक्यार्थस्य पुनः पुनः स्मरणात् स्थिरबुद्ध्यामातृबुद्धिरिति।

__________________________________________________________________

५८। आभरणादिकं विमुच्य उत्तरीयार्धखण्डेन बद्ध्वारामाय कथयन्त्विति पर्वते चिक्षेप। अनेन स्त्रीचरित्रस्याशक्यवक्तव्यता सूचिता। रा०।

वस्त्रालङ्कारादिविनिक्षेपमवलम्ब्य वाल्मीकीये—

ह्रियमाणा तु वैदेही क्वचिन्नाथमपश्यती।
ददर्श गिरिशृङ्गस्थान्पञ्च वानरपुङ्गवान्॥

तेषां मध्ये विशालाक्षी कौषेयं कनकप्रभम्।
उत्तरीयं वरारोहा शुभान्याभरणानि च॥

मुमोच यदि रामस्य शसेयुरिति जानकी। ३।६०।५-७।

५९। रहसि एकान्ते गुप्तदेशे अनुपालयदन्वपालयदित्यर्थः। अडभाव आर्षः। रा०।

स्वान्तःपुर इत्यादि।प्रथमतःस्वान्तःपुरे पश्चादशोकवने अक्षिपदित्यर्थः ; वाल्मीकीयेनैकवाक्यत्वात् ।

स प्रविश्य पुरी लङ्कां सुविभक्तमहापथाम्।
निदधे रावण सीतां मयो मायामिवासुरः॥ ३।६०।२१॥

इत्यादिना।

सोऽभिगम्य पुरीं लङ्कां सुविभक्तमहापथाम्।
संरूढकक्षां बहुलां स्वमन्तःपुरमाविशत्॥

यदि²²⁰¹ शोचामि तां दुखसन्तप्तः कामुको यथा।
तदा²²⁰² क्रमेणानुचिन्वन् सीतां यास्येऽसुरालयम्॥५॥

रावण सकुलं हत्वा सीतामग्नौ²²⁰³ स्थितां पुनः।
मयैव स्थापितां नीत्वा यातो²²⁰⁴ऽयोध्यामतन्द्रितः॥६॥

अहं मनुष्यभावेनजातोऽस्मि²²⁰⁵ ब्रह्मणाऽर्थितः।
मनुष्यभावमापन्नः कञ्चित्²²⁰⁶ कालं वसामि कौ॥७॥

ततो मायामनुष्यस्य चरित मेऽनु²²⁰⁷शृण्वताम्।
मुक्ति स्यादप्रयासेन मुक्ति²²⁰⁸मार्गानुवर्त्तिनाम्²²⁰⁹॥८॥

निश्चित्यैवं तदा दृष्ट्वा लक्ष्मणञ्चेद²²¹⁰मब्रवीत्।
किमर्थमागतोऽसि त्वं सीतां त्यक्त्वा मम प्रियाम्।
नीता वा भक्षिता वाऽपि राक्षसैर्जनकात्मजा॥९॥

लक्ष्मणः प्राञ्जलि प्राह सीताया दुर्वचो रुदन्²²¹¹।
हा लक्ष्मणेति वचनं राक्षसोक्तं श्रुतं तथा²²¹²।
त्वद्वाक्यसदृशं श्रुत्वा मां गच्छेति²²¹³ त्वराऽब्रवीत्॥१०॥

__________________________________________________________________

७। नरो०। कौ पृथिव्याम्।

__________________________________________________________________

५। तां सीतामित्यर्थः। असुरालयं न सुरा असुरा राक्षसाः, तेषामालय रावणालयम्इत्यर्थः।

६-७। नीत्वा प्राप्य अयोध्यां याता गन्ता। एतत् किमर्थं ज्ञानगोपनं तत्राऽऽह—ब्रह्मणा प्रार्थितोऽह मनुष्यभावेन जातोऽस्मि, एवञ्च तद्भावसंरक्षणायैतदिति भावः। ननु रावणवधोत्तरं पुनरयोध्यागमनेन तत्र स्थानेन वा न फल तत्राऽऽह—मनुष्यभावमिति। रा०।

अतन्द्रितोऽहं सकुल रावण हत्वा मयैव स्थापितामग्नौ स्थितां सीतां पुनर्नीत्वा अयोध्यां यातो गतो भविष्यामि गमिष्यामीत्यर्थः। मनुष्यभावेन मानुषरूपेण। मनुष्यभावमापन्नो मानुषोचितस्वभावाद्यन्वित इत्यर्थः।

८। मायामनुष्यस्य मायया छलेन गृहीतमनुजरूपस्य, अथवा मायया सीतया सह गृहीतमनुजरूपस्य।

१०। रुदन् लक्ष्मणः प्राञ्जलिः, सीताया दुर्वचः प्राह इत्यन्वयः।

रुदन्ती²²¹⁴ सा मया प्रोक्ता देवि राक्षसभाषितम्।
नेदं रामस्य वचन स्वस्था²²¹⁵भव शुचिस्मिते²²¹⁶॥११॥

इत्येव सान्त्विता साध्वी मया प्रोवाच मां पुनः।
यदुक्त दुर्वचो²²¹⁷ राम न²²¹⁸ वाच्यं पुरतस्तव।
कर्णौ पिधाय निर्गत्य यातोऽह त्वां समीक्षितुम्²²¹⁹॥१२॥

रामस्तु लक्ष्मण प्राह तथाऽप्यनुचित कृतम्।
त्वया स्त्रीभाषितं सत्य कृत्वा त्यक्त्वा²²²⁰शुभाननाम्॥१३॥

नीता वा भक्षिता वाऽपि²²²¹राक्षसैर्नात्र संशयः।
इति चिन्तापरोरामःस्वाश्रमं त्वरितो²²²² ययौ॥१४॥

तत्रादृष्ट्वाजनकजां विललापातिदुःखितः।
हा प्रिये क्व गताऽसि त्व नासि पूर्ववदाश्रमे॥१५॥

अथवा मद्विमोहार्थं लीलया क्व विलीयसे।
इत्याचिन्वन् वन सर्व नापश्यज्जानकीं तदा॥१६॥

__________________________________________________________________

१४। नरो०। इति चिन्तैव परा परमा यस्य स तथा।

१६। नरो०। लीयसे दिवादित्वाद्यत्। आचिन्वन् मृगयन्।

__________________________________________________________________

तया सीतया राक्षसोक्तं हा लक्ष्मणेति वचनं श्रुतम्। ततश्च सा तत् राक्षसोक्त वचनं स्वद्वाक्यसदृशंश्रुत्वा त्वर त्वरस्य शैघ्रंकुरु, गच्छ राममन्वेष्टु याहीति मामब्रवीत्, यद्वा त्वरात्वरान्विता सतीत्यर्थ।

१२। मया इत्येवं सान्त्विता साध्वी पुनमीं प्रोवाच इत्यन्ar \। किमुवाच इत्याह-यदुक्तमिति।

१३। तथाऽपि स्त्रीस्वभावादेव तदुक्तावपि। सत्यं कृत्वा सत्यं मत्वेत्यर्थ। यत् शुभाननां त्यक्त्वाआगत तदनुचितं कृतमित्यन्वय। रा०।

१६। मद्विमोहार्थं मम मोहार्थं क्व क्वचिद् विलीयसेकिमित्यर्थ। आचिन्वन् अन्वेषयन्। रा०।

वनदेव्यः कुतः सीतां ब्रुवन्तु मम वल्लभाम्।
मृगाश्च पक्षिणो वृक्षा²²²³दर्शयन्तु मम प्रियाम्॥१७॥

इत्येवं विलपन्नेव रामः सीतां न कुत्रचित्।
सर्वज्ञः सर्वदृग्व्यापी²²²⁴ नापश्यद्रघुनन्दनः॥१८॥

आनन्दोऽप्यनुशोचेत्²²²⁵ तामचलोऽप्यनुधावति।
निर्ममो निरहङ्कारोऽप्यखण्डानन्दरूपवान्²²²⁶।
मम जायेति सीतेति विललापातिदुःखितः॥१९॥

__________________________________________________________________

१८। नरो०। यतो व्यापी सर्वव्यापी अत सर्वदृक् सर्वद्रष्टा अत एव च सर्वज्ञःसर्ववित् सर्वदृगापि रघुनन्दनो नापश्यदित्यन्वयः। सर्वद्रष्टरदर्शनासम्भवाद्विरोधः, क्षत्रियशरीरावच्छिन्नस्य परमेश्वरस्य चक्षुरिन्द्रियसन्निकर्षाभावादविरोधः।

१९। नरो०। आनन्दोऽप्यनुशोचंत्तामिति, आनन्दरूपस्यानुशोचनासम्भवाद्विरोध, लोकवञ्चनार्थमनुशोचनमित्यविरोध। अचलोऽप्यनुधावतीति, अचलस्याशेषशरीरत्यागिनोऽनुधावनासम्भवाद्विरोध, धृतमानुषरूपस्य तत्सम्भवादविरोध। निर्ममो निरहङ्कारोऽप्यखण्डानन्दरूपवान्। मम जायेति सीतेति विललापातिदुःखित इति, निर्ममस्य ममताशून्यस्य ममत्वासम्भवाद्विरोध, मम जायेति सीतेत्युक्तिर्लोकवञ्चनार्थेति अविरोध। निरहङ्कारस्य अन्तःकरणशून्यस्य विलापासम्भवाद्विरोध, सोऽपि लोकवञ्चनार्थ इत्यविरोध।अखण्डानन्दरूपस्य दुखितत्वासम्भवाद्विरोधः, सोऽपि लोकवञ्चनार्थ इत्यविरोधः। अत्र विरोधाभासनामालङ्कारः। तल्लक्षणं यथा—‘विरोधःसोऽविरोधेऽपि विरुद्धत्वेन यद्वच।’ (काव्यप्र० अल १६६) इति। अपिशब्दा विरोधाभासद्योतकः।

__________________________________________________________________

१७। कुत कुत्रेत्यर्थ। क्वचित् ‘कुत्रे ‘त्येव पाठः। मृगा इत्यादि सम्बोधनानि। रा०।

१८। न कुत्रचिद्ददर्शॆति शेषः। सर्वथा सर्वप्रकारेण पश्यन्नपि क्वापि देशे नापश्यत्। रा०।

१९। यदानन्दस्तन्मयः सर्वशक्तिसमृद्धो वा सामन्वशोचत्, यदचलोऽप्यनुधावति तत्कर्तृकःशोकोऽचलकर्तृके धावनं तदेतदाश्चर्यमिति भावः। निर्मलत्वादिगुणोऽपि मम जायेति विललाप।मायागृहीतमनुष्यत्वस्य लोकान् सत्यत्वेन प्रत्याययितुमिति भाव। अतिदुःखितः स इव। रा०।

एवं मायामनुचरन्नसक्तोऽपि रघूत्तमः।
आसक्त इव²²²⁷ मूढानां भाति तत्त्वविदां न हि॥२०॥

एव विचिन्वन् सकलं वनं रामःसलक्ष्मणः।
भग्नरथं²²²⁸ छत्रचापकूवरं पतित भुवि।
द्वष्ट्वा लक्ष्मणमाहेदपश्य लक्ष्मण केनचित्॥२१॥

नीयमानां जनकजां तं जित्वाऽन्यो जहार ताम्।
तत कञ्चिद्भुवो²²²⁹ भागं गत्वा पर्वतसन्निभम्।
रुधिराक्त²²³⁰ वपुर्दृष्ट्वारामो वाक्यम²²³¹थाब्रवीत्॥२२॥

एष वै भक्षयित्वा तां²²³²जानकीं शुभ दर्शना²²³³म्।
शेते विविक्तेऽति²²³⁴तृप्तःपश्य²²³⁵ हन्मि निशाचरम्॥२३॥

__________________________________________________________________

२०। नरो०।उपसंहरति—एवमिति। अनुचरन् अनुवर्त्तमानः।

२१। नरो०।छत्रञ्च चापश्च कुबरश्च युगन्धरः ‘युडाली’ इति ख्यातः, तेषां समाहारः, तत्।

२२। नरो०।रुधिराक्तं रक्तम्रक्षितम्।

२३। नरो०। विविक्ते विजने।

__________________________________________________________________

२०। असक्तोऽपि आसक्तिरहितोऽपि। रा०।

२२। नीयमानां जनकजां दृष्ट्वा अन्यस्तं जित्वा तां जहार तच्चिह्नमिदं पश्येत्यर्थ। पर्वतसन्निभं तत्सदृशम्। रुधिराक्तवपुरिति कर्मधारय। रा०।

२३। जटायुषोऽवस्थावैचित्र्यरामकोपप्रकारश्च वाल्मीकीये—

ततःपर्वतकूटाभ छिन्नपक्षं द्विजोत्तमम्।
ददर्श पतितं भूमौ क्षतजार्द्र जटायुषम्॥

तंदृष्ट्वा गिरिसङ्काशं रामो लक्ष्मणमब्रवीत्।
अनेनसीता वैदेही भक्षिताऽत्र न संशयः॥

गृध्ररूपमिदं रक्षो व्यक्त भ्रमति कानने।
भक्षयित्वा विशालाक्षी सीतामास्ते यथासुखम्॥

एवं हनिष्ये दीप्ताग्रैशीघ्रं बाणैरजिह्मगैः।
जातरोषःसहस्राक्षो वज्रॆणेव महाचलम्॥ इत्यादि। ३।७२।१०-१३।

चापमानय शीघ्रं²²³⁶ मे बाणञ्च रघुनन्दन।
तच्छ्रुत्वा रामवचनं जटायुः प्राह भीतवत्॥२४॥

मां न मारय भद्रं ते म्रियमाणं स्वकर्मणा।
अहं जटायुस्ते भार्याहारिणं समनुद्रुतः²²³⁷।
रावणं तत्र युद्धं मे बभूवारिविमर्दन²²³⁸॥२५॥

तस्य वाहान् रथ चापं छित्त्वाऽह²²³⁹तेन पातितः²²⁴⁰।
पतितोऽस्मि जगन्नाथ प्राणांस्त्यक्ष्यामि पश्य माम्॥२६॥

तच्छ्रुत्वा राघवो दीनं कण्ठप्राण ददर्श ह।
हस्ताभ्यां सस्पृशन् रामो दुःखाश्रुवृतलोचनः॥२७॥

जटायो ब्रूहि मे भार्या केन नीता शुभानना।
मत्कार्यार्थं हतोऽसि त्वमतो मे प्रियबान्धवः॥२८॥

जटायुः सज्ञया²²⁴¹ वाचा वक्त्राद्रक्त समुद्वमन्²²⁴²।
उवाच रावणो नाम²²⁴³ राक्षसो भीमविक्रमः॥२९॥

आदाय मैथिलीं सीतां²²⁴⁴दक्षिणाभिमुखो²²⁴⁵ ययौ।
इतो वक्तुं न मे शक्तिः प्राणांस्त्यक्ष्यामि तेऽग्रतः²²⁴⁶॥३०॥

__________________________________________________________________

२७। नरो०। दुःखाश्रुणा वृते पिहिते लोचने यस्य सः।

२९। नरो०। संज्ञया मस्तकादिनाऽर्थसूचनया।

__________________________________________________________________

पाद्मेउत्तरखण्डे पुनः—

मार्गमाणोवने सीतां पथि गृध्र महाबलम्।
विच्छिन्नपादपक्षञ्च पतितं धरणीतले।
रुधिरापूर्णसर्वाङ्गं दृष्ट्वा विस्मयमागत॥इत्यादि। २४२।२६१।

२५-२६। रावणमिति पूर्वान्वयि। छिरवाह स्थित इत्यर्थ। रा०।

३०। अत्र वाल्मीकि—

अथ श्रान्तस्य मे पक्षौ छित्त्वा वृद्धस्य रावणः।
अङ्केनाऽऽदाय वैदेहीमुत्पपात विहायसा॥३।७२।२१। इति।

सीतामादाय वैदेहीं प्रयातो दक्षिणामुखः। ३।७३।१४ ।इति च।

दिष्ट्यादृष्टोऽसि राम त्व म्रियमाणेन मेऽनघ²²⁴⁷।
परमात्माऽसि विष्णुस्त्वं मायामनुज²²⁴⁸रूपधृक्॥३१॥

अन्तकालेऽपि²²⁴⁹दृष्ट्वा त्वां मुक्तोऽहं रघुसन्तम²²⁵⁰।
हस्ताभ्यां स्पृश मां राम पुनर्यास्यामि ते पदम्॥३२॥

तथेति रामः पस्पर्श तदङ्गंपाणिना स्मयन्²²⁵¹।
ततः प्राणान् परित्यज्य जटायुः पतितो भुवि॥३३॥

रामस्तमनु²²⁵²शोचित्वा बन्धुवत्²²⁵³ साश्रुलोचनः।
लक्ष्मणेन समानाय्य काष्ठानि प्रददाह तम्॥३४॥

स्नात्वा दुःखेन²²⁵⁴ रामोऽपि लक्ष्मणेन समन्वितः।
हत्वा वने²²⁵⁵मृगं तत्र मांसखण्डान् समन्ततः।
शाद्वले²²⁵⁶ प्राक्षिपद्रामःपृथक् पृथगनेकधा॥३५॥

__________________________________________________________________

३२। नरो०। पुनःस्पृशेत्यन्वयः।

__________________________________________________________________

३१।म्रियमाणेन मे मयेत्यर्थः। रा०।

३२। पुन स्पृशेत्यन्वयः। येन स्पर्शेन ते पदं यास्यामीत्यन्वयः। रा०।

३३। स्मयन् पक्षिणोऽपि एवं पराक्रम एवं ज्ञानमित्याश्चर्यवान्। रा०।

३४। बन्धुवदनुशोचित्वा अनेन तिरश्चामपि प्रीत्या दाहौचित्यमिति दर्शितम्। रा०।

३५। जटायुष ऊर्ध्वगतिलाभार्थं रामचेष्टितमाह वाल्मीकि—

एवमुक्त्वाचितां दीप्तामारोप्य पतगेश्वरम्।
ददाहरामोधर्मात्मा पतगेन्द्रं जटायुषम्॥

रामोऽथसहसौमित्रिर्विगाह्य जलमोजसा।
कृत्वा चोदककार्यं तु भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ॥

रोहिमांसानि चोत्कृत्य पेषीकृत्य महायशाः।
शकुनेभ्यो ददौ रामो वन्ये हरितशाद्वले॥

यन्तु मृतस्य मर्त्यस्य जपन्तीह द्विजातय।
तं स्वर्गगमने तस्य मन्त्रं रामो जजाप ह॥

ततोगोदावरीं गत्वा नदीं नरवरात्मजौ।
उदकददतुस्तस्मै गृध्रराजे जटायुषे॥ इति। ३।७३।३७-४१।

पाद्मेउत्तरखण्डेऽपि—

इत्युक्त्वाराघवस्याग्रे सहसा त्यक्तजीवितः।
संस्कारमकरोद्रामस्तस्य ब्रह्मविधानतः॥

भक्षन्तु पक्षिणःसर्वे तृप्तो भवतु पक्षिराट्।
इत्युक्त्वाराघवः प्राह जटायो गच्छ मत्पदम्²²⁵⁷।
मत्सारूप्यं भजस्वाद्य सर्वलोकस्य पश्यतः॥३६॥

ततोऽनन्तरमेवासौ दिव्यरूपधरः शुभः।
विमान²²⁵⁸वरमारुह्य भास्वरं भानुसन्निभम्॥३७॥

शङ्खचक्रगदापद्मकिरीटवरभूषणैः।
द्योतयन् स्वप्रकाशेन पीताम्बरधरोऽमलः॥३८॥

चतुर्भिःपार्श्वदैर्विष्णोस्तादृशैरभि²²⁵⁹पूजितः।
स्तूयमानो²²⁶⁰ योगिगणै²²⁶¹ राममाभाष्य सत्वरः²²⁶²॥
कृताञ्जलिपुटो भूत्वा तुष्टाव रघुनन्दनम्॥३९॥

जटायुरुवाच—

अगणितगुणमप्रमेयमाद्यं सकलजगत्स्थितिसंयमादिहेतुम्।
उपरमपरम²²⁶³ परात्म²²⁶⁴भूत सततमह प्रणतोऽस्मि रामचन्द्रम्॥४०॥

__________________________________________________________________

३६। नरो०। मत्पदं वैकुण्ठमित्यर्थ। समान रूपं यस्य तस्य भाव।

४०। नरो०। अगणिता असख्याता गुणा यस्य तम् अतोऽप्रमेयम्, आद्यं सृष्टेःप्राग् वर्तमानम् अत सकलजगत् स्थितिसयमादिहेतुम्।आदिपदेन सृष्टे परिग्रह।उपरमे अर्थात् प्रपञ्चस्य विरतो पर परमार्थयतःपरमात्मभूत परमात्मस्वरूपमित्यर्थ। त्वमात्मा अहमप्यात्मा मां कथ स्तौषीति चेत्तत्राऽऽह—परमेति।

__________________________________________________________________

स्वपदञ्च ददौ तस्मै योगिगम्य सनातनम्।
राघवस्य प्रसादेन स गृध्रः परमं पदम्॥
हरे सामान्यरूपेण मुक्तिंप्राप खगोत्तम। इति। २४२।२६४-२६६।

३६। भक्षन्तु भक्षयन्तु। इत्युक्त्वाइति सङ्कल्प्य। रा०।

३८। द्योतयन् आकाशमिति शेष।रा०। अत्रनरोत्तमव्याख्यातःपाठस्तु ‘उपरमपरं परमात्मभूतम्’ इति, स च भग्नवृत्त इत्युपेक्ष्यते।

४०। अगणितगुणम् अनन्तशक्तित्वात्। अप्रमेय देशकालापरिच्छेद्यम्। संयमो नाशः। आदिना जन्म उपरमःशान्तिरेव परमा शोभा यस्मिन् तम्। रा०।

निरवधिसुखमिन्दिराकटाक्षक्षपि²²⁶⁵तसुरेन्द्र²²⁶⁶चतुर्मुखादिदुःखम्।
नरवरमनिशं नतोऽस्मि राम वरदमहं वरचाप²²⁶⁷बाणहस्तम्॥४१॥

त्रिभुवनकमनीय²²⁶⁸रूपमीड्यंरविशतभास्वर²²⁶⁹मीहितप्रदानम्।
शरण²²⁷⁰दमनिशं सुराग²²⁷¹मूले कृतनिलयं रघुनन्दनं प्रपद्ये॥४२॥

__________________________________________________________________

४१। नरो०। मत्प्राप्तौ को लाभ इति चेतनाऽऽह—निरवधिसुखमिति। ननु ‘सुखस्यानन्तर दुःख दुःखस्यानन्तर सुखम्’ अनायासेनैव भवेत्तदर्थं जीव कथं यतेत इति चेत्तत्राऽऽह—निरवधीति। नास्ति अवधिर्यस्य तच्च तत् सुखञ्चेति तत्तथा। न केवलं तव मुक्तिदातृत्वमित्याह—इन्दिरेति। इन्दिराया लक्ष्म्या य कटाक्षस्तेन क्षपित सुरेन्द्रचतुर्मुखश्च तौ आदी येषां तेषां दुःख येन तं तथा। तद्रूपमेव मम हृदये स्फुरतु इत्याशयेनाऽऽह—नरवरमित्यादि। हस्तयोर्वरौ चापबाणौ यस्य त तथा। ‘गड्वादे सप्तम्यन्त परम्’ (सक्षिप्त ०समास० ४४१ सू०) इत्यनेनात्र परनिपात।

४२।नरो०। कल्पवृक्षमूले तव एतद्रूपं ध्येयमित्याशयेनाऽऽह—त्रिभुवने कमनीय रूपं यस्य तादृशम् अतो रविशतभास्वर सूर्यशतमिव दीप्रमित्यर्थ। एतेन तमोनाशकत्वं सूचितम्। अत्राद्भुतोपमा। ध्यात किं कुर्यामिति चेत्तत्राऽऽह—ईहितप्रदानमिति, अभीष्टप्रदमित्यर्थः। मामेव कथप्रपद्यसे चेत्तत्राऽऽह—शरणदमिति, आश्रयदमित्यर्थ।

__________________________________________________________________

[अगणिता गुणा कृपालुत्वादयो यस्य तम्। अप्रमेयं मनोबुद्ध्याद्यगोचरम्। तत्रहेतुः—आद्यं परमकारणम्। न हि सकलकारणं कार्यज्ञेय स्यात्। आदिरेवाऽऽद्यम्। सकलजगतां स्थितिःपालनम्, संयमोनाश, आदिःउत्पत्ति तेषां हेतुम्। तर्हि किमासक्त, नेत्याह—उपरम इति। उपरम परमंस्वरूपं यस्य, तत्र हेतु—परमात्मभूतं परमात्मानम् ‘असङ्गो ह्ययं पुरुष ’ (बृहदा० ४।३।१५) इति श्रुतेः। गो०]

४१। निरवधिसुखं तदतिरिक्तेषु ब्रह्माण्डेषु सुखं सावधिकमिति भाव। इन्दिरा लक्ष्मीः तत्कटाक्षा यस्मिंस्तम्। क्षपितेति, सुरेन्द्रादिसेवाप्रीतेन येन तदीयदुःखं क्षपितमित्यर्थ। रा०।

[निरवधीत्यादि। अखण्डब्रह्मसुखरूपम् ‘आनन्द ब्रह्मणो विद्वान्’ (तैत्ति० २।४।१) इति श्रुतेः। इन्दिरा लक्ष्मीः, तस्या कटाक्षेण कृपावलोकनेन क्षपितं खण्डितं सुरेन्द्रचतुर्मुखादीनां दुःखं येन। एतेन लक्ष्म्या अवलोकेऽपि स एव हेतुरित्युक्तम्। नरा जीवास्तेषां वरं पूज्यं परमात्मानमित्यर्थः। यद्वा नरैर्व्रियतेऽसौ ज्ञानैश्वर्यादिनेति नरवरस्तम्। गो०]

भवविपिनदवाग्नि²²⁷²नामधेय भवमुख²²⁷³दैवतदैवतं²²⁷⁴ दयालुम्।
दनुजपति²²⁷⁵सहस्रकोटिनाश रवितनया²²⁷⁶सदृशं हरि प्रपद्ये॥४३॥

अविरतभवभावनातिदूर भवविमुखैर्मुनिभिःसदैव दृश्यम्।
भवजलधिसुतारणाङ्घ्रिपोत शरणमह रघुनन्दनं प्रपद्ये॥४४॥

__________________________________________________________________

४३। नरो०। जन्म निःशेषयितुं समर्थस्त्वमेवेत्याह—भव विपिनदवाग्निनामधेयमिति। भव एव निर्मूलयितुमशक्यत्वाद्विपिनं वन तस्य दवाग्निरिति नामधेय यस्य तं तथा। दवाग्निनाग्निः। वृष्ट्यादिना दुर्वारो दवाग्निर्यथा वन निर्मूल करोति, तथा त्वमपि जन्म निर्मूल करोषीति भावः। नन्वेवमपि देवान् विहाय मां कथ प्रपद्यसे इति चेत्तत्राऽऽह—भवमुखदैवतदैवतमिति, रुद्रादिदेववृन्ददेवमित्यर्थः। तत्रापि दयालुं दयासम्पन्नमित्यर्थ। तथाऽपि दैत्याधिपान् हत्वा त्रैलोक्यरक्षितारमिन्द्रंविहाय मां कथं प्रपद्यसे तत्राऽऽह—दनुजपतिसहस्रकोटिनाशमिति। दैत्याधिपाना सहस्राणां कोटेर्नाशकमित्यर्थः। रवितनया कालिन्दी तस्या सदृश वर्णेन।

४४। नरो०। अतिसंसारिणो मम यत्तव ध्यान दर्शनञ्च तदतिभाग्येनेत्याह—अविरतेत्यर्द्धेन। अविरता या भवस्य भावना तस्याअतिदूरं कदाचिदपि न गोचरमित्यर्थः। भवविमुखैःससारानासक्तै। यत शरणमतोऽह रघुनन्दनं प्रपद्ये इति। ननु कस्यचित् कश्चिदाश्रयो भवतीति ममाऽऽश्रयत्वस्य कथं वैलक्षण्यमिति चेत्तत्राऽऽह— भवजलधिसुतारणाङ्घ्रिपोत-

__________________________________________________________________

४२। ईहितप्रदानं भक्तेहितप्रदानस्वभावम्। सुरागमूले शोभनो राग प्रीतिस्तस्य मूलमाश्रयश्चित्तं तत्र कृतस्थानम्। रा०।

[त्रिभुवनमित्यादि। त्रिभुवनस्य कमनीयं काम्यं रूपं यस्य सर्वोत्कृष्टत्वात्। शतशब्दोऽख्यपरः। अनेकशतरविवद्देदीप्यमानम्। ईहित भक्तानामभीष्टं प्रददातीति तथा। सुरागो देवद्रुम कल्पद्रुमस्तस्य मूले कृतो निलयो येन तम्। गो०]

४३। भवविपिनस्य दवाग्निभूतं नामधेयं यस्य तम्।रवितनया यमुना तत्सदृशं तद्वर्णम्। रा०।

[भव संसार एव विपिनम् असख्यत्वात्। तत्र देवाभिर्वनाग्निस्तन्नाशकं नामधेय यस्य। नाममात्रेण तन्नाशात्। भवःशिव मुखमाद्यं येषां देवतानां तेषामपि दैवत पूज्यम्। दनुजपतीनां सहस्रसंख्यकोटीर्नाशयति। रवितनया यमुना तत्सदृशं नीलच्छविमित्यर्थः। गो०]

४४। अविरतं भवस्य संसारस्य भावना येषां तेषामतिदूरम्, भवसमुद्रस्य सुतारणे अङ्घ्रिरूपः पोतो यस्य तम्। रा०।

गिरिशगिरिसुतामनो²²⁷⁷निवास गिरिवरधारिणमीहिताभिरामम्।
सुरवरदनुजेन्द्रसेविताङ्घ्रि सुरवरद²²⁷⁸ रघुनायक प्रपद्ये॥४५॥

परधनपरदारवर्जितानां परगुणभूतिषु²²⁷⁹ तुष्टमानसानाम्।
परहितनिरतात्मनां सुसेव्य रघुवरमम्बुजलोचनं प्रपद्ये॥४६॥

__________________________________________________________________

मिति। भवश्च हर, जलधिसुता च लक्ष्मीः, तयोररणमाश्रयोऽङ्घ्रिरेव तरणहेतुत्वात् पोतो ‘डिङ्गे’ति ख्यातो यस्य तम्। भवजलधिसुताभ्यामपि भवाब्धितरणाय तव पादःपोतःकुत इति भावः।

४५। नरो०। अन्यवैलक्षण्यसाधनानि विशेषणान्याह—गिरिशेत्यादि। गिरिशश्च शिव, गिरिसुता च दुर्गा, तयोर्मनो निवासो यस्य तम्। एतेन सर्वोत्कृष्टत्वं सूचितम्। गिरिवरधारिणमित्यनेन शक्त्यतिशय उक्त। ईहिताभिरामम् ईहितेन चेष्टया लीलया मनोहरमित्यर्थ। सुरवराश्च दनुजेन्द्राश्च तै सेवितावङ्घ्रीयस्य। एतेन विश्वसेव्यसेव्यत्व सूचितम्, अविद्यमानसेव्यत्वमिति वा। सुरवरदमित्यनेन सर्ववरदातृत्वमुक्तम्।

४६। नरो०। तर्ह्यह सर्वैसेव्येय इति चेत्तत्राऽऽह—परधनेत्यादि। भूतिरैश्वर्यम्। परहिते निरत आत्मा मनो येषां तेषां तथा। रघुपतिं प्रपद्ये इत्यन्वय।

__________________________________________________________________

[अविरतं भवस्य संसारस्य भावना येषां तेषामतिदूरं तैर्मनसाऽपि अप्राप्यम् भवैर्विमुखास्तत्प्रसङ्गरहिता तै सदैव सततमेव दृश्य निरन्तर तेषामन्तर्बहिश्च प्रकाशमानत्वात्। भव एव जलधिदुष्पारत्वात् तस्य सुखतरणाय अङ्घ्रीएष पोतो नौर्यस्य। गो०]

४५। गिरिश शिव, गिरिसुता पार्वती तयोर्मनसि निवासो यस्य तम्। गिरिवरधारिणम् अयमेव कृष्णो भावीति भाव। ईहितैश्चेष्टितेरभिरामम् अभिरामचेष्टितमिति यावत्। सुराणां वरदम्। रा०।

[गिरिःशिवःगिरिसुता पार्वती च तयोर्मनो निवासो यस्य निरन्तर तत्र स्थितत्वात्। गिरिवरो मन्दरो गोवर्द्धनश्च तद्धारिण कूर्मरूपिण श्रीकृष्णरूपिणञ्च। ईहितेनेच्छामात्रेण अभिराम सृष्ट्यादिक्रिया यस्य। यद्वाईहितमेवाभिरामो लीला यस्य। एतेन परमात्मनो नित्यानन्दमयस्य तत्र शोकादिरपि लीलैव न वास्तव इत्यर्थ। सुरवरा ब्रह्माद्या दनुजेन्द्रा प्रह्लादाद्याः, तैः सेविताषडङ्घ्रीयस्य। सुरवरेष्वपि वर ददातीति एतेन सर्वाराध्यत्वं ध्वनितम्। गो०]

४६। परगुणादिषु तुष्टमीर्ष्यारहितं मानस येषाम्। रा०।

स्मितरुचिरविकासिता²²⁸⁰ननाब्जमति²²⁸¹सुलभं सुरराजनीलनीलम्²²⁸²।
सितजल²²⁸³रुहचारुनेत्रशोभं रघुपतिमीशगुरोर्गुरुंप्रपद्ये॥४७॥

हरिकमलजशम्भुरूपभेदात् त्वमिह विभासि गुणत्रयानुवृत्तः।
रविरिवजलपूरितोदपात्रेष्वमरपतिस्तुतिपात्रमीशमीडे॥४८॥

__________________________________________________________________

४७। नरो०। अन्यवैलक्षण्यसाधकविशेषणान्याह—स्मितेति। स्मितरुचिरेव रविस्तेन कासितं भासितम् आननाब्जं यस्य तं तथा। यद्वास्मितेन रुचिरं विकासितं प्रफुल्लम् आननाब्ज यस्य तं तथा। सुरराजनीलनीलम् इन्द्रनीलमणिवन्नीलमित्यर्थः। सितजलरुहयोरिव चारुनेत्रयोःशोभा यस्य तं तथा। ईशगुरोर्गुरुमिति उपदेष्टु शिवस्यापि उपदेष्टारमित्यर्थः।एतेनाविद्यमानोपदेष्टृत्वं सूचितम् उपदेशं विना सर्वज्ञत्वं वा।

४८। नरो०। गुणत्रयमनु लक्षीकृत्य रूपं(?) यस्य स तथा। जलपूरितानि च तानि उदपात्राणि चेति तेषु। यथा जलपूर्णजलपाननानात्वात् तत्प्रतिबिम्बितसूर्यस्य नानात्वप्रतीतिस्तथा गुणनानात्वात् तदवच्छिन्नस्य तव नानात्वप्रतीतिरिति भाव।

__________________________________________________________________

[परधनेत्यादि। परधनञ्च परदाराश्चतेर्वर्जितानां तद्ग्रहणरहितानां परेषा गुणा पाण्डित्यादय भूतिःसम्पत् तत्र तुष्टं न त्वीर्ष्यायुक्तं मानसं येषां तेषां सुखेन सेव्यम्। गो०]

४७। स्मितेनेषद्धासेन रुचिरंविकासितमाननाब्जं यस्य। सुरराजनील इन्द्रनीलमणि। ईशगुरोर्ब्रह्मणः। रा०।

[स्मितरुचिरेत्यादि। स्मितेन रुचिरं विकसितं प्रफुल्लमाननमेवाब्जं यस्य। अतिकारुणिकतया स्मरणमात्रमेव सुलभम्। सुरराजस्य यन्नील नीलमणिस्तद्वन्नीलम्। सितजलरुह श्वेतपद्म तद्वच्चारुभ्यां नेत्राभ्या शोभा यस्य। ईशो महेशः, तस्य जनकत्वेन गुरुर्ब्रह्मा तस्य गुरु पितरम्। गो०]

४८। यथैकोऽपि रविरुदपात्रेष्वनेक इव, एवमेकोऽपि त्व गुणभेदाद्धर्यादिसज्ञकः, अमरपतिरिन्द्रस्तस्य स्तुतिपात्रंतत्कृतस्तुतिविषयमित्यर्थ। रा०।

[न केवलं तद्गुरुं तद्रूपमपीत्याह—हरीत्यादि। इह पालनादिकार्येहरिर्विष्णु कमलजो ब्रह्मा शम्भुरिति रूपभेदात् त्वमेव भासि, कथम्? गुणत्रयानुवृत्तःसत्त्वरजस्तमोगुणानुगत सन्। एकस्य उपाधिगतत्वेबहुधा भाने दृष्टान्त—रविरिवेति। घटादिषु प्रतिबिम्बगतो रविर्यथा तथेत्यर्थI गुणत्रयजलपात्रयोःसाम्यम्। सर्वसेव्यत्वमाह—अमरपतीनाम् इन्द्रादीनामन्यस्तुतानामपि स्तुतेःपात्रम्। गो०]

रतिपतिशतकोटिसुन्दराङ्गंशतपथगोचरभावनाविदूरम्²²⁸⁴।
यतिपतिहृदये सदा विभान्त²²⁸⁵ रघुपतिमान्तिहरं प्रभुं²²⁸⁶प्रपद्ये॥४९॥

इत्येवं स्तुवतस्तस्य प्रसन्नोऽभूद्रघूत्तम।
उवाच गच्छ भद्रं ते मम विष्णोः परं पदम्॥५०॥

शृणोति य²²⁸⁷ इद स्तोत्रं लिखेद्वा²²⁸⁸ नियतः पठेत्।
स याति मम सारूप्य सततं²²⁸⁹ मत्परायणः॥५१॥

इति²²⁹⁰ राघवभाषित तदा श्रुतवान् हर्षसमाकुलो द्विजः।
रघुनन्दनसाम्यमास्थितःप्रययौ ब्रह्मसुपूजितं पदम्॥५२॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे अरण्यकाण्डे अष्टमोऽध्याय॥८॥

__________________________________________________________________

४९। नरो०। रतिपतीनां कन्दर्पाणां शतसख्यका या कोटिस्तस्या अपि तस्या इव वा सुन्दरमङ्गंयस्य त तथा। एतेन त्रैलोक्यसुन्दरत्वं सूचितम्। शतपथेति, शतपथा नानापथा गोचरा विषयायस्यास्तादृशी या भावना तस्या अविदूरंगोचरमित्यर्थः। एतेन अनन्यविषयभावनागोचरत्वं सूचितम्। अथवा शतपथगोचरा भावना येषां तेषामविदूरमित्यर्थः। यतिपतिहृदये यतिश्रेष्ठमनसि। ‘ये निर्जितेन्द्रियग्रामा यतिनो यतयश्चते’इत्यमर। आर्त्तिहरंप्रपन्नस्य नरकपीडानाशकमित्यर्थः।

५१। नरो०। अहं परंकेवलम् अयनम् आश्रयो यस्य स तथा।

५२। नरो०। द्विजःपक्षी।

[अष्टमाध्यायव्याख्या समाप्ता॥८॥]

__________________________________________________________________

४९। रतिपतिःकामः, ततोऽपि शतकोटिगुणं सुन्दरमङ्गंयस्य। शतपथो माध्यन्दिनानां ब्राह्मण तद्गोचरया तत्रोक्तप्रकारया भावनया अविदूरंलभ्यमिति यावत्। तदेवाऽऽह—यतिपतीत्यादि। रा०।

[रतिपतीत्यादि। कन्दर्पशतकोटिवत् सुन्दरमङ्गंयस्य। कामस्य द्वैतासम्भवात् यद्येकत्र शतकोटयकामाः स्युस्तदा यादृक् सौन्दर्यं भवति तथाभूताङ्गम् इत्यद्भुतोपमा। शतपथाख्यःश्रुतिभागविशेषः तस्य गोचरःस चासौ भावना चिन्ता तस्यामतिदूरंमनआदेरगोचरत्वात्। तथाच श्रुति—‘यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह’ (तैत्ति० २।४।१) इति। यतिपत्तय सनकाद्या, तेषां हृदये सदा देदीप्यमानम्, प्रभुं प्रभवनशीलम्। गो०]

५२। ब्रह्मसुपूजितं पद वैकुण्ठम्। रा०।

[ब्रह्मणोऽपि सुपूजित पद वैकुण्ठम्। गो०]

नवमोऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1725774873Screenshot2024-09-08112419.png"/>

श्रीमहादेव²²⁹¹ उवाच—

ततो रामोलक्ष्मणेन जगाम विपिनान्तरम्।
पुनर्दुःख समाश्रित्य सीतान्वेषणतत्परः॥१॥

तत्राद्भुतसमाकारो²²⁹² राक्षसःप्रत्यदृश्यत।
वक्षस्येव²²⁹³ महावक्त्रश्चक्षुरादिविवर्जितः॥२॥

———————————————————————————————————————————————————

१। नरो०। सीतान्वेषणतत्पर सीतामार्गणासक्तः।

२। नरो०। समःशिवःपादरहित आकारो यस्य स तथा। अद्भुतश्चासौ समाकारश्चेति। तदेवाऽऽह —वक्षस्येत्यादिना। महद्वक्त्रंयस्य स तथा।

———————————————————————————————————————————

१। विपिनान्तरम् अन्यद्वनम्। दुःख समाश्रित्याभिनीय। रा०।

अत्राऽऽह भागवते —

रक्षोऽधमेनवृकवद्विपिनेऽसमक्षं वैदेहराजदुहितर्यपयापितायाम्।
भ्रात्रा वने कृपणवत् प्रियया वियुक्तं स्त्रीसङ्गिनां गतिमिति प्रथयंश्चचार॥

९।१०।११। इति।

२। अद्भुतसमाकार आश्चर्याकृति, महद् वक्त्रं यस्य स। रा०।

[वक्षसीत्यादि। वक्षसि हृदये महद् वक्त्रंयस्य, इन्द्रस्य वज्रेण प्रोथितशिरस्त्वात्। गो०]

कबन्धं विशिनष्टि वाल्मीकीये —

अथ तत्र महाघोर विकृतं तं महोच्छ्रयम्।
विवृद्धमशिरोग्रीव कबन्धमुदरे मुखम्॥
रोमभिर्निचित तीक्ष्णैर्महागिरिमिवोच्छ्रितम्।
नीलमेघनिभं घोर मेघस्तनितनिस्वनम्॥
महता चातिपिङ्गेन विपुलेनाऽऽयतेन च।
एकेनोरसि दीर्घेण नयनेनातिदर्शिना॥

बाहू योजनमात्रेण²²⁹⁴ व्यापारौ²²⁹⁵ तस्य रक्षसः।
कबन्धो नाम दैत्येन्द्र सर्वसत्त्वविहिंसक॥३॥

तद्बाह्वोर्मध्यदेशे तौ चरन्तौ रामलक्ष्मणौ।
ददर्शतुर्महासत्त्वं तद्बाहुपरिवेष्टितौ॥४॥

राम प्रोवाच विहसन्²²⁹⁶ पश्य लक्ष्मण राक्षसम्।
शिरपादविहीनोऽय यस्य वक्षसि चाऽऽननम्॥५॥

बाहुभ्यां लभ्यते²²⁹⁷ यद् यत्²²⁹⁸ तत्तद्भक्षन् स्थितो ध्रुवम्।
आवामपि²²⁹⁹ तयोर्बाह्वोर्मध्ये सङ्कलितौ ध्रुवम्॥६॥

———————————————————————————————————————————————————

३। नरो०। योजनमात्रेण क्रोशचतुष्टयमात्रेण। व्यापारौ व्यापारविशिष्टौ। यद्वाव्याप्रियते आभ्यामिति व्यापारौ। सर्वसत्त्वविहिंसक सर्वप्राणिघातक इत्यर्थ।
४। नरो०। महासत्त्वं बृहत्प्राणिनम्।
५। नरो०। आननं मुखम्।
६। नरो०। सङ्कलितौ सगूढौ संवृतौ सक्षिप्ताविति यावत्।

———————————————————————————————————————————

महादष्ट्रोपपन्नं त बलिनं सर्वघातिनम्।
भक्षयन्त महाकायं घोरानृक्षमहाद्विपान्॥
भुजौ दीर्घौ विकुर्वाणं घोरौ योजनमायतौ।
आदाय विविधांश्चैव कराभ्यां मृगपक्षिणः॥
आकर्षन्तं वनात्तस्मादनेकान् मृगयूथपान्।
स्थितमावृत्य पन्थानं कबन्धं तावपश्यताम्॥३।७४।१४-१९।

३। [बाहू योजनमात्रेणेत्यादि। योजनमात्रेण योजनमानेन उपलक्षितौ बाहू व्यापारौ व्यापारसाधकौ। गो०]

पद्मपुराणे शवरीसमागमात् पर कबन्धविनाशो रामस्य।

तथाच —

फलान्यास्वाद्य काकुत्स्थस्तस्यै मुक्तिंददौ पराम्।
तत पम्पासरो गत्वा राघवः शत्रुसूदनः।
जघान राक्षसन्तत्र कबन्धं घोररूपिणम्॥इति। उत्तर०। २४२। २७१।

४। तद्बह्वोर्मध्यदेशे चरन्तौ तौ रामलक्ष्मणौ तद्बाहुपरिवेष्टितौ सन्तौ महासत्त्वं तं कबन्धं ददर्शतुरित्यन्वयः।

६। सङ्कलितौ प्राप्तौ। रा०।

[आवामपीति। सङ्कलितौ संयतौ भक्षयेत्। गो०]

गन्तुमन्यत्र मार्गो²³⁰⁰ न दृश्यते रघुनन्दन।
कि कत्तव्यमितोऽस्माभिरिदानीं²³⁰¹ भक्षयेत्²³⁰² सनौ॥७॥

लक्ष्मणस्तमुवाचेदं किंविचारेण²³⁰³ राघव।
आवामेकैकमव्यग्रौछिन्द्वो²³⁰⁴ रक्षो भुजौ²³⁰⁵ ध्रुवम्॥८॥

तथेति रामखड्गेन भुजं दक्षिण मच्छिनत्²³⁰⁶।
तथैव²³⁰⁷ लक्ष्मणो वामं चिच्छेद भुजमञ्जसा॥९॥

ततोऽतिविस्मितो²³⁰⁸ दैत्यो²³⁰⁹ युवां²³¹⁰ किं सुरपुङ्गवौ।
मद्बाहुच्छेदकौलोके दिवि देवेषु वा कुत॥१०॥

ततोऽब्रवीद्धसन्नेव²³¹¹ रामो राजीवलोचन।
अयोध्याधिपतिः श्रीमान् राजा दशरथो महान्॥११॥

———————————————————————————————————————————————————

७। नरो०। अस्माभिरिति, ‘अस्मदोऽविशेषणस्य द्वित्वे चे’ति द्वित्वे बहुवचनम्।
८। नरो०। छिन्दव इति छिदधातोर्वसि ‘रुधादे श्रमि’ति श्नम्, ‘श्नास्त्योरदि’- त्यकारलुक्।
१०। नरो०। सुरपुङ्गवौसुरश्रेष्ठौ। युवां किं सुरपुङ्गवाविति पृष्ट्वाविचारयति — मद्बाहुच्छेदकावित्यादिना। लोके इह लोके। दिवि स्वर्गे।

———————————————————————————————————————————

७। नौ आवाम्। रा०।

[स नाविति, स राक्षस‚ नौ आवाम्। भक्षयेदिति सम्भावनायां लिड्। गो०]

८। [लक्ष्मणस्तमुवाचेत्यादि। एकमेकं कृत्वा आवामावाभ्यां भुजौ छिन्दौ छेद्यौ। उभयत्र च्छन्दसा विभक्तिव्यत्ययः, नुम् च। गो०]

९। बाहुच्छेदनं प्रस्तुत्य वाल्मीकीये —

त्वाञ्च माञ्च पुनस्तूर्णमादत्ते राक्षसाधमः।
तस्मादसिभ्यामस्याऽऽशु बाहू कृन्ताव मा चिरम्॥
ततश्च देशकालज्ञौ खड्गाभ्यामेव राघवौ।
बाहू तस्यांसदेशाभ्यामुभावेव निकृन्तताम्॥
दक्षिणो दक्षिण बाहुमसक्तमसिना तदा।
रामश्चिच्छेद वेगेन सव्यं वीरस्तु लक्ष्मणः॥इति। ३।७५।४-६।

१०-११। मद्बाहुच्छेदसमर्थौ लोके भूलोके कुत असंभावितावेव, तथा दिवि विद्यमानेषु देवेष्वपि असंभावितौ‚ तद् युवां कावित्याश्चर्येण प्रश्नः।रा०।

रामोऽह तस्य पुत्रोऽसौ भ्राता मे लक्ष्मणः सुधी।
मम भार्या जनकजा सीता त्रैलोक्यसुन्दरी॥१२॥

आवां मृगयया²³¹² यातौ तदा केनापि रक्षसा।
नीतां²³¹³ सीतां विचिन्वन्तौ चाऽऽगतौ घोरकाननम्²³¹⁴॥१३॥

बाहुभ्यां वेष्टितावत्रतवप्राणरिरक्षया।
छिन्नौ तव भुजौ त्वञ्च²³¹⁵ को वा विकटरूपधृक्॥१४॥

कबन्ध उवाच—

धन्योऽहं यदि रामस्त्वमागतोऽसि ममान्तिकम्।
पुरा गन्धर्वराजोऽह रूपयौवनदर्पितः॥१५॥

विचरल्ँलोकमखिल वरनारीमनोहरः²³¹⁶।
तपसा ब्रह्मणो लब्धमवध्यत्व²³¹⁷ रघूत्तम²³¹⁸॥१६॥

———————————————————————————————————————————————————

१३-१४। नरो०। विचिन्वन्तौ मृगयन्तौ। यतो बाहुभ्यां वेष्टितौ अत प्राणरिरक्षया तव भुजावर्थादावाभ्यां छिन्नाविति सम्बन्धः।

———————————————————————————————————————————

वाल्मीकीये रामपरिचयवक्ता लक्ष्मणः, न राम। तथाच —

इति तस्य ब्रुवाणस्य लक्ष्मण शुभलक्षणः।
समाचष्ट स तस्याथ कबन्धस्य महाबलः॥
अयमिक्ष्वाकुदायादो रामो नाम महायशाः।
अस्य चावरजं विद्धि भ्रातर मां तु लक्ष्मणम्। इत्यादि। ३।७५।९-१०।

१२। अहं रामस्तस्य पुत्र इत्यन्वय। रा०।

१३। मृगयया मृगयासक्त्या यातौ दूरं यातावित्यर्थ। रक्षसा नीतां सीतां विचिन्वन्तावित्यन्वय। रा०।

[आवां मृगयया याताविति। मृगयया इत्यत्र हेतौ तृतीया। गो०]

१४। अत्रतव बाहुभ्यां वेष्टितौ जातौ प्राणरिरक्षया तवभुजौ छिन्नौ। स्ववृत्तान्तमुक्त्वातद्वृत्तान्त पृच्छति — त्वं च क इति। रा०।

[बाहुभ्यामिति। वेष्टितौ प्राणरिरक्षया प्राणरक्षणेच्छया तव भुजौ छिन्नाविति सम्बन्ध। कर्त्तरि क्त आर्ष। यद्वा तव बाहुभ्यामत्र वेष्टितौ अनन्तरमावाभ्यां तव भुजौ छिन्नौ। गो०]

१६।वरनार्य उत्तमस्त्रियः। अवध्यत्वं लब्ध मयेति शेषः। रा०।

अष्टावक्र²³¹⁹ मुनिं दृष्ट्वाकदाचिदहसं पुरा।
क्रुद्धोऽसावाह²³²⁰ दुष्ट त्वं राक्षसो भव दुर्मते॥१७॥

अष्टावक्र²³²¹ पुन²³²²ःप्राह वन्दितो मे दयापरः।
शापस्यान्तञ्चमे प्राह तपसा द्योतितप्रभ॥१८॥

———————————————————————————————————————————————————

१८। नरो०।दयैव परा परमा यस्य स तथा।

१८। [अष्टावक्र इत्यादि। मे मया वन्दितःपुन प्राह सदयवाक्यमुक्तवान्, न केवलमेतावत् शापान्तञ्च प्राह इत्यर्थः। गो०]

अष्टावक्रमुनिवृत्तान्तो वाल्मीकीये नास्ति। प्राच्ये वाल्मीकीये कबन्धवचनप्रबन्धेन इन्द्रशापादेव तस्य तथात्वमिति विज्ञायते। तथाच —

श्रियो मां मध्यमं पुत्रं दनुं नाम्ना च दानवम्।
इन्द्रकोपादिदं रूपं प्राप्तवन्तमवेहि च॥
अह हि तपसोग्रेण पितामहमतोषयम्।
दीर्घमायु स मे प्रादात् ततोऽह पूर्णमानस॥
दीर्घमायुर्मया प्राप्तं किं मे शक्र करिष्यति।
इत्येवं बुद्धिमास्थाय रणे शक्रमघर्षयम्॥
तस्य बाहुप्रमुक्तेन वज्रेण शतपर्वणा।
सक्थिनी मे शिरश्चैव शरीरे सन्निवेशितम्॥
स तु मां याच्यमानोऽपि नानयद् यमसादनम्।
पितामहवचस्तथ्यं तदस्त्विति च सोऽब्रवीत्॥
एवम्भूतेन तु मया निरस्ते नाल्पतेजसा।
इदमुक्तं सुरपतिर्मूर्धि्न कृत्वाऽञ्जलिं तदा \।\।
अनाहारःकथ शक्ये भग्नसक्थिशिरोमुखः।
वज्रेणाभिहतः कालं सुदीर्घमपि जीवितुम्॥
एवमुक्तो मया शक्रोबाहू योजनमायतौ।
प्रादाद् वक्षसि चाऽऽस्यं मे तीक्ष्णदंष्ट्रमिदं महत्॥
सोऽहं भुजाभ्यां दीर्घाभ्यामाकृष्यास्मिन् महावने।
गजान् व्याघ्रान् मृगानृक्षान् भक्षयामि समन्ततः॥

त्रेतायुगे दाशरथिर्भूत्वा नारायण स्वयम्।
आगमिष्यति ते बाहू छिद्येते²³²³ योजनायतौ॥१६॥

तेन शापाद्विनिर्मुक्तो²³²⁴ भविष्यसि यथा पुरा।
इति शप्तोऽहमद्राक्षं राक्षसी तनुमात्मन²³²⁵ः॥२०॥

कदाचिद् देवराजान मभ्यद्रवमह²³²⁶ रुषा।
सोऽपि वज्रेण मां²³²⁷ राम शिरोदेशेऽभ्यताडयत्²³²⁸॥२१॥

तदा शिरो गत कुक्षि²³²⁹ पादौ च रघुनन्दन।
ब्रह्मदत्तवरान्मृत्यु र्नाभून्मे²³³⁰ वज्रताडनात्॥२२॥

———————————————————————————————————————————————————

स च मामब्रवीदिन्द्रो यदा ते रामलक्ष्मणौ।
छेत्स्यत समरे बाहू तदा स्वर्गं गमिष्यसि॥ इत्यादि। ३।७५।२४–३३।

पाश्चात्त्ये पुनरष्टावक्र इत्यत्र स्थूलशिरोनाममुनेर्वृत्तान्तो वर्त्तते, तथाच —

पुरा राम महाबाहो महाबलपराक्रमम्।
रूपमासीन्ममाचिन्त्यं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्॥
यथा सूर्यस्य शक्रस्य सोमस्य च यथा वपु।
सोऽह रूपमिद कृत्वा लोकवित्रासन महत्॥
ऋषीन् वनगतान्राम त्रासयामि ततस्ततः।
तत स्थूलशिरा नाम महर्षि कोपितो मया॥
स चिन्वन् विविधं वन्यं रूपेणानेन धर्षित।
तेनाहमुक्तःप्रेक्ष्यैव घोरपापाभिधायिना॥
एतदेव नृशसं ते रूपमस्तु विगर्हितम्।
स मया याचितः क्रुद्ध शापस्यान्तो भवेदिति॥
अभिशापकृतस्येति तेनेद भाषितं वचः।
यदा छित्त्वा भुजौ रामस्त्वां दहेद्विजने वने॥
तदा त्वं प्राप्स्यसे रूपं स्वमेव विपुलं शुभम्।३।७१।१-७।

२०। तेन यदा ते बाहू छिद्येते तदा शापाद्विनिर्मुक्तो भविष्यसीति सम्बन्धः।रा०।

[शापविनिर्मुक्त सन् यथा शापात् पूर्व गन्धर्वस्तथा भविष्यसि। गो०]

२१। कदाचिदिति राक्षसतनुप्राप्त्यनन्तरमिति शेष। रा०।

२२। तदा वज्रेण ताडने शिर कुक्षिं गतं पादौ च गतौ नष्टावित्यनुकर्षः। रा०।

मुखाभावे²³³¹ कथं जीवेयमित्यमराधिपम्।
ऊचूः²³³²सर्वे दयाविष्टामां विलोक्याऽऽस्यवर्जितम्॥ २३॥

ततो मां प्राह मघवा जठरे²³³³ते मुखं भवेत्।
बाहू ते योजनायामौ भविष्यत इतो व्रज॥२४॥

इत्युक्तोऽत्र वसन्नित्यं बाहुभ्यां वनगोचरान्।
भक्षयाम्यधुना बाहूखण्डितौ मे त्वयाऽनघ॥२५॥

इतः पर मां²³³⁴ श्वभ्रास्ये निक्षिपाग्नीन्धनाविले²³³⁵।
अग्निना दह्यमानोऽह त्वया रघुकुलोत्तम²³³⁶॥२६॥

पूर्वरूपमनुप्राप्य भार्यामार्गं वदामि ते।
इत्युक्तो²³³⁷लक्ष्मणेनाऽऽशु²³³⁸ श्वभ्र²³³⁹ निर्माय तत्र²³⁴⁰ तम्॥२७॥

———————————————————————————————————————————————————

२४। नरो०।योजन योजनमान आयामो दैर्ध्यं ययोस्तौ तथा।

२६। नरो०। अग्नीन्धनाविले अग्निश्चइन्धनानि च तराविले इन्धन काष्ठम्।

———————————————————————————————————————————

[शिर कुक्षिगत पादौ च कुक्षिगतौ। आर्षत्वाद् विभक्तेर्लुक्। गो०]

२२। बाहुभ्यां गृहीत्वेति शेष। रा०।

२६।श्वभ्रास्ये गर्त्तोपरिभागे अग्नीन्धनावृते अग्नियुक्तेन्धनावृते। रा०।

२७। भार्यामार्गं भार्यालाभोपायम्। रा०।

पूर्वरूपमनुप्राप्येति, वर्त्तमानदेहे ज्ञानाद्यभावेन सीतावृत्तान्ताविज्ञानादिति भावः। व्यक्तमाह वाल्मीकीये —

दिव्यमस्ति न मे ज्ञानं नापि जानामि मेथिलीम्।
यस्ता ज्ञास्यति तं ज्ञास्ये दग्ध स्व रूपमास्थित॥
मेऽदग्धस्यन विज्ञातुं शक्तिरस्ति नरर्षभौ।
राक्षस तं महावीर्यं येन सीता हृता बलात्॥ इत्यादि।३।७५।४२-४३।

निक्षिप्य प्रादहत् काष्ठैस्ततो देहात् समुत्थितः।
कन्दर्पसदृशाकारः सर्वाभरणभूषितः॥२८॥

रामं प्रदक्षिणं कृत्वा साष्टाङ्ग प्रणिपत्य च²³⁴¹।
कृताञ्जलिरुवाचेदभक्तिगद्गदया²³⁴² गिरा॥२९॥

गन्धर्व²³⁴³ उवाच —

स्तोतुमुत्सहते मेऽद्य मनो रामातिसम्भ्रमात्।
त्वामनन्तमनाद्यन्तं मनोवाचामगोचरम्॥३०॥

———————————————————————————————————————————————————

३०। नरो०। इदानीं श्रीराम स्तौति — त्वामनन्तमित्यादिना। नास्ति अन्तो यस्य तं तथा। अनन्तत्वमाकाशस्यापि विद्यते तत्र किं विचित्रमिति चेत्तत्राऽऽह — अनाद्यन्तमिति। अविद्यमानकारणनाशमित्यर्थ। यतोऽनन्तमतो मनोवाचामगोचरम्।

———————————————————————————————————————————

२८। ततो देहाद् दह्यमानदेहादित्यर्थ। कन्दर्पसदृशःपुरुष उपस्थित इत्यर्थ। रा०। प्रादहदिति। भागवतेऽपि —

दग्ध्वात्मकृत्यहृतकृत्यमहन् कबन्धम् ९।१०।१२। इत्यादि।

पाश्चात्त्ये वाल्मीकीयेऽपि —

लक्ष्मणस्तु महोल्काभिर्ज्वलिताभिसमन्ततः।
चितामादीपयामास सा प्रजज्वाल सर्वतः॥
तच्छरीरं कबन्धस्य घृतपिण्डोपमं महत्।
मेदसापच्यमानस्य मन्दं दहति पावकः॥ इत्यादि।३।७२।२-३।

कबन्धस्य रूपान्तरधारणप्रकारो वाल्मीकीये —

स विधूय चितामाशु भूत्वा वानिमिषेक्षणः।
विमले वाससी बिभ्रन्मालां सन्तानिकीमपि॥
ततश्चिताया वेगेन भास्वरो विरजोऽम्बरः।
उत्पपात तदा हृष्टः सर्वप्रत्यङ्गभूषित॥
विमाने सोऽम्बरे तिष्ठन् हंसयुक्ते मनोरमे।
प्रभया च महातेजा दिशो दश विराजयन्॥ इत्यादि।३।७५।५३-५५।

३०। अतिसम्भ्रमादत्यादरात्। अनन्त देशापरिच्छेद्यम्। अनाद्यन्तम् आद्यन्तरहितम्, तेन कालापरिच्छेद्यत्वमुक्तम्। मनोवाचामिति ‘यतो वाचो निवर्त्तन्ते अप्राप्य मनसा सह‛ (तैत्ति० २।४।१) इति श्रुते। रा०।

सूक्ष्मं ते रूपमव्यक्त देहद्वयविलक्षणम्।
दृग्रूपमितरत्²³⁴⁴ सर्व दृश्यं जडमनात्मकम्।
तत् कथ त्वां विजानीयाद् व्यतिरिक्तं मनः प्रभो॥३१॥

बुद्ध्यात्माभासयोरैक्यं²³⁴⁵ जीव इत्यभिधीयते।
बुद्ध्यादिसाक्षी ब्रह्मैव तस्मिन् निर्विषयेऽखिलम्।
आरोप्यतेऽज्ञानवशान्निर्विकारेऽखिलात्मनि॥३२॥

———————————————————————————————————————————————————

३१। नरो०। ते तव रूपमव्यक्तं तर्हि किं प्रधानमिति चेत्तत्राऽऽह — दृगिति। द्रष्टृ इत्यर्थः। सूक्ष्मं मनसोऽप्यगोचरम्। अव्यक्त चक्षुराद्यगोचरम्। यद्वा सूक्ष्मत्वेऽव्यक्तत्वे च हेतु — देहद्वयविलक्षणमिति, लिङ्गशरीरस्थूलशरीरभिन्नमित्यर्थः। तद्वैलक्षण्ये हेतुः — दृगिति। तर्हि किं दृश्यमित्यपेक्षायामाह — रूपमितरदित्यादि। अविद्यमान आत्मा चैतन्य यस्य तत्तथा। तद्रूपस्यादृश्यत्वमुपसहरति — तदित्यर्द्धेन। तत्तस्मात् दृश्यपदार्थव्यतिरिक्त त्वां मनः कथ जानीयादित्यन्वय।

३२। नरो०। ननु जीवोऽपि परमार्थतो बुद्धयादिसाक्षी ब्रह्मैव कथ मज्ज्ञानापेक्ष इत्यत आह — बुद्ध्यात्माभासयोरित्यादि। बुद्ध्यात्माभासयोरैक्यमिति आभासीभूतान्त करणतादात्म्यापन्नचैतन्यमित्यर्थः। तस्मिन् आत्मनि अन्त करणतद्धर्मकामसङ्कल्पादीन्द्रियधर्मकाणत्ववधिरत्वादि-देहतद्धर्मस्थौल्यादीनामखिलशब्दवाच्यता। निर्नास्ति विषयःकामनाविषयो यस्य तस्मिन् तथा, अत एव कामसङ्कल्पासम्भव। निर्विकारे देहेन्द्रियादिशून्ये, अत एव

———————————————————————————————————————————————

[स्तोतुमित्यादि। त्वां स्तोतुं मम मनः अतिसम्भ्रमादतिहर्षादुत्सहते। मनु तत् कथं न अस्तौषीरित्याह — तव दुर्ज्ञेयत्वात्। ननु यत् प्रत्यक्ष दृश्यते तत् कथं दुर्ज्ञेयं भवतु, एतावत्त्वेन नियन्तुमशक्यत्वात्। दुर्ज्ञेयत्वे हेतुमाह —त्वामित्यादि। अनन्त देशकालाभ्यामपरिच्छेद्यम्। अत्रहेतुः — अनाद्यन्तं जन्मलयहीनम्। यदाद्यन्तवद् भवति तत् परिच्छेद्य भवति। किञ्च यद् वाचा मनसां वा गोचर भवति तज् ज्ञेयं भवति, त्वन्तु न तथा इत्याह — मन इत्यादि। सर्वप्रत्यक्त्वात्। तथाच श्रुति — ‘यतो वाचो निवर्त्तन्ते अप्राप्य मनसा सह’ (तैत्ति० २।४।१) इति। गो०]

३१। देहृद्वयं हिरण्यगर्भविराड्रूपं स्थूलं सूक्ष्मञ्च। ततो विलक्षणं दृग्रूपं केवलज्ञानरूपं ते सूक्ष्म रूपं तदव्यक्तं सर्वथा योगिभिर्दुज्ञेयम्, इतरत् सर्वं जडम्। यतो जगज्जडं दृश्यत्वादित्यनुमानमनेन सूचितम्। विस्तरस्त्वस्मद्गुरुभिर्व्याससूत्रवृत्तौ प्रपञ्चितः। व्यतिरिक्तं जडत्वात् त्वत्तो भिन्नं मनस्त्वां कथं जानीयादित्यर्थ। रा०।

[ननु इदमहङ्कारात्मतया परिच्छिन्नं कथं मनोऽगोचरं भवतीत्याह — सूक्ष्ममित्यादि। गो०]

३२। बुद्धिश्चित्तं तत्राऽऽत्माभास आत्मप्रतिबिम्बः, तयोरैक्य भेदानवभासस्तदुविषयो

हिरण्यगर्भस्ते²³⁴⁶सूक्ष्मं देहं स्थूल विराट् स्मृतम्।
भावनाविषयो राम सूक्ष्मं ते ध्यानमङ्गलम्²³⁴⁷।
भूत भव्य भविष्यच्च²³⁴⁸ यत्रेदं दृश्यते जगत्॥३३॥

स्थूलेऽण्डकोषे²³⁴⁹ देहे ते²³⁵⁰ महदादिभिरावृते।
सप्तभिरुत्तरगुणै²³⁵¹ र्विराजो²³⁵² धारणाश्रयः²³⁵³।
त्वमेव सर्वकैवल्यं लोकास्तेऽवयवाःस्मृताः॥३४॥

———————————————————————————————————————————————————

स्थूलत्वकुशत्वकाणत्ववधिरत्वाद्यसम्भवः। अज्ञानवशादज्ञानायत्तत्वात्‚ देहादिकन्तु ससारदशायामेव विद्यते इति नास्ति विरोध।परमार्थतो ब्रह्माऽपि जीव, यावदज्ञान न निवर्त्तते तावत् ससारी, अज्ञाननिवृत्तिस्तु तज्ज्ञानं विना न भवतीति भाव।

३३। नरो०। हिरण्यगर्भ इति, अपञ्चीकृतभूतपञ्चकं ज्ञानेन्द्रियपञ्चकं कर्मेन्द्रियपञ्चक प्राणादिपञ्चक बुद्धिर्मनश्च मिलित्वा हिरण्यगर्भो भवति। तदुक्तम् —

पञ्चप्राणमनोबुद्धिदशेन्द्रियसमन्वितम्।
अपञ्चीकृतभूतोत्थं सूक्ष्माङ्गं भोगसाधनम्॥इति।

ध्यानेन मङ्गलम् अभिमतसिद्धिकारणम्, किन्तु भावनाया अविषय। भवतीति भव्यम्। ‘भुव कर्त्तरि चे’ति यड्। यत्र सूक्ष्मशरीरे।

३४। नरो०। उत्तरगुणे सप्तभिर्महदादिभिरावृते स्थूलेऽण्डकोषे स्थूलदेहे च विराजो धारणाश्रयस्त्वमेव। यत् सर्वकैवल्य सर्वैक्यम्। उत्तरा अधिकासत्त्वादयो गुणा यत्र तैस्तथा विराज आदिकर्त्ता हिरण्यगर्भ।

———————————————————————————————————————————————

जीवः। बुद्ध्यादीनां जडानां साक्षी अन्तर्यामी ब्रह्मेव शुद्ध चैतन्यम्, यतो निर्विषये वाङ्मनसयोरगोचरे तस्मिन्निदमखिलं जगत् अज्ञानवशान्निर्विकारे त्वयि आरोप्यते। हिरण्यगर्भः सूक्ष्म देहम्, सकललिङ्गदेहसमष्टिरूपत्वात्तस्येति भाव। सकलस्थूलसमष्टिविराडिति भाव। रा०।

३३। ध्यातॄणां मङ्गलं स्वपदप्रदत्वात्। अतस्ते सूक्ष्म भावनाविषय हृदयपुण्डरीकादौ ध्येयमिति यावत्। यद्विषयभावनायां सिद्धायां भूतभविष्यद्वर्त्तमानसर्वपदार्थज्ञानं सम्भवतीत्याह — भूतमित्यादि। भव्य वर्त्तमानम्। रा०

३४। अण्डकोषरूपो भगवतो विराड्देहस्तत्र महदादिभिरावृते इति। अत्रेयपौराणिकसांख्यसंमता प्रक्रिया।स्वव्याप्याहङ्कारावरणाद्दशगुणितं महत्तत्त्व बाह्यमावरणम्, तन्मध्ये अहङ्कारावरणम्।तदपि स्वव्याप्यव्योमावरणाद्दशगुणितम्, तन्मध्ये व्योमावरणम्।तस्य दश-

पातालं ते पादमूलं पार्ष्णिस्तव²³⁵⁴ महातलम्²³⁵⁵।
रसातलं ते²³⁵⁶ गुल्फौ तु²³⁵⁷ तलातलमितीर्यते॥३५॥

जानुनी सुतल राम ऊरू ते वितलं तथा।
अतलञ्च मही राम जघनं नाभिगं नभ।
उरःस्थलं ते ज्योतींषि ग्रीवा ते मह उच्यते॥३६॥

———————————————————————————————————————————————————

३६। नरो०। इदानीं विराड्देहं विवृणोति — पाताल ते पादमूलमित्यादि। ‘स्थूलंवपुस्तवे’त्यन्तेन पाताल ते तव पादमूलमित्यन्वय। महातलं ते तथ पार्ष्णिरित्यन्वयः। रसातलं तलातलञ्च ते तव गुल्फावितीर्यते इति सम्बन्धः।गुल्फौ ‘गोढगाठी’ति ख्यातौ।

३६-३७। नरो०। सुतलं जानुनी इत्यन्वयः। जानुनी ‘ऑठु’ इति ख्याते। वितलम् अतलञ्च ते तव ऊरू इत्यन्वयः। ऊरू ‘उरात’ इति ख्यातौ। मही जघनम् इत्यन्वयः।‘पश्चान्नितम्बः

———————————————————————————————————————————

गुणितस्य मध्ये वाय्वावरणम्। तस्यापि दशगुणितस्य मध्ये तेज-आवरणम्। तेजसो दश-गुणितस्य मध्ये जलावरणम्। जलस्य दशगुणितस्य मध्ये पृथिव्यावरणम्। तस्या दशगुणाया मध्ये पृथिवीतेज उद्भूतमण्डम्। तस्यापि दशगुणस्याण्डस्य मध्ये चतुर्दशभुवनात्मकं स्वयम्भुवः स्थूल शरीर स्वयम्भूसङ्कल्पादेव जायते इति। तदाह — सप्तभिरुत्तरगुणेरिति। उत्तरदशगुणैः स्वस्वान्तर्गतापेक्षयेत्यर्थ। साधारणाश्रयो भ्रूमध्यदेशेषु भावनाश्रय इत्यर्थः। तदेव विराड्रूप ध्यानयोग्य दर्शयति — त्वमेवेति। सर्वकैवल्यम् अन्ते प्राप्यं वस्त्वित्यर्थ। रा०।

[विराजो विराट्, धारणाश्रयःआश्रयविशेष। सामान्यतश्चित्तस्थिरीकरणं धारणा, विविधरूपेण राजते विराज। सर्वकैवल्यं सर्वेषां परमार्थस्त्वम्, लोकाःपातालादयः पुनस्तेऽवयवा अवयवत्वेन ध्येया एव स्मृता मुनिभिरुक्ता। गो०]

३५-३६। लोकास्तेऽवयवा इति सामान्यत उक्ता तदेव विशेषेणाऽऽह —पातालमित्यादि। पाताल सप्तमोऽधोलोक तलातलमितीर्यत इत्यस्य गुल्फोर्ध्वजान्वधोभाग इति शेषः।अतलञ्चेत्यस्योर्वोरूर्द्धं जघनाधोभाग इति शेष। नाभेरधोभाग जघनं तन्मही पृथ्वीत्यर्थः। नभो भुवर्लोक, अत्र ज्योतीषि स्वर्गलोक, अत्रमहर्महर्लोक।रा०।

[तमेवावयवविभागमाह — पातालमित्यादि सार्द्धनवभिः। पादमूल पातालम्। पार्ष्णिश्चरणपश्चाद्भागः। गुल्फौ घुटिकाग्रन्थी, तलातलम्, जानुनी, जङ्घेसुतलम्, ऊरू वितलम्। अतल मही जघनं नभो नाभिः नाभितलम् ‘नाभिसारा गृणन्ती’ति शुकोक्तेः।ज्योतींषि स्वर्गः। गो०]

वदनं जनलोकस्ते²³⁵⁸ तपस्ते शङ्खदेशगम्²³⁵⁹।
सत्यलोको²³⁶⁰ रघुश्रेष्ठ शीर्षण्यास्ते सदा प्रभो॥३७॥

इन्द्रादयो²³⁶¹ लोकपाला बाह वस्ते²³⁶² दिशः श्रुती।
अश्विनौ नासिके राम वक्त्रं तेऽग्निरुदाहृतः॥३८॥

चक्षुस्ते²³⁶³ सविता राम मनश्चन्द्र उदाहृतः।
भ्रूभङ्ग एव कालस्ते²³⁶⁴ बुद्धिस्ते वाक्पतिर्भवेत्॥३६॥

रुद्रोऽहङ्काररूपस्ते वाचश्छन्दांसि तेऽव्यया²³⁶⁵ः।
यमस्ते दंष्ट्रदेशस्थो नक्षत्राणि द्विजालय॥४०॥

———————————————————————————————————————————————————

स्त्रीकट्या क्लीबेतु जघनं पुर’ इत्यमरः। स्त्रीकट्या इत्युपलक्षणम्। नभो नाभिगमित्यन्वयः। नाभिशब्दश्चात्रलक्षणया नाभित्वबोधक।ज्योतीषि ते तव उर स्थलम्, महर्लोकस्ते तव ग्रीवा, जनलोकस्ते तव वदनम्, ते तव शङ्खदेशगं तप, ‘शङ्खो निधौ ललाटास्थि्न’ इत्यमरः। शीर्षणि मस्तके।

३८। नरो०।नासिके इति पुटभेदाद् द्विवचनम्। वक्त्रञ्च मुखाग्रवर्त्तिभागः।

३९। नरो०।कालस्तव भ्रूभङ्ग। वाक्पतिर्बुद्धिः।

४०। नरो०। रुद्रोऽहङ्काररूप। छन्दांसि अव्यया वाचः। यमो दंष्ट्रदेशस्थदंष्ट्रेत्यर्थ। ह्रस्वश्छान्दस। नक्षत्राणि द्विजालय, द्विजालयो दन्तपङ्क्तय इत्यर्थः। तत्र ज्योतिः पदंरविचन्द्रेतरग्रहपरम्।

———————————————————————————————————————————————

३७। तपस्तपोलोकः। रा०।

[शङ्ख ललाटम्, शीर्षण्याः शिरांसि ‘सत्यञ्च शीर्षाणि सहस्रशीर्ष्ण’ इति शुकोक्तेः। गो०]

३९। कालो निमेषादिर्द्विपरार्धान्तः वाक्पतिर्बृहस्पति। रा०।

[भ्रूभङ्ग एव कालस्ते इति, कालो भ्रूविजृम्भः ‘तद्भ्रूविजृम्भः परमेष्ठिधिष्ठ्यमि’ति शुकोक्ते। वाक्पतिर्ब्रह्मा। गो०]

४०। अहङ्कारश्चित्तम्, छन्दांसि वेदास्ते वाचः वागित्यर्थ। दंष्ट्रदेशस्थो दंष्ट्रादेशस्थ इत्यर्थः।ह्रस्व आर्षः। द्विजालयो दन्तपङ्क्तयः। रा०।

[छन्दांसि गायत्र्यादीनि वेदा वा‚ द्विजालयो दन्तपङ्तिश्रेणय।गो०]

हासो मोहकरी माया सृष्टिस्तेऽपाङ्गमोक्षणम्²³⁶⁶।
धर्म पुनस्तेऽधर्मश्च²³⁶⁷ पृष्ठभाग उदीरित²³⁶⁸ः॥४१॥

निमेषोन्मेषणे²³⁶⁹ रात्रिर्दिवा चैव²³⁷⁰ रघूत्तम।
समुद्राः सप्त ते कुक्षिर्नाड्यो नद्यस्तव प्रभो॥४२॥

रोमाणि²³⁷¹ वृक्षौषधयो रेतो वृष्टिस्तव प्रभो।
महिमा ज्ञानशक्तिस्ते एवं स्थूल²³⁷² वस्तव॥४३॥

यदिदं²³⁷³ स्थूलरूपे ते मनसन्धार्यते नरैः।
अनायासेन मुक्तिःस्यात्ततश्चान्यन्न²³⁷⁴ किञ्चन॥४४॥

———————————————————————————————————————————————————

४१। नरो०। मोहकरी माया हासः। अपाङ्गमोक्षण सृष्टिरिति दिक्।

४४। नरो०। यदिदमिति, मनो मनसेत्यर्थ। ततश्चान्यन्न किञ्चनेति, मुक्त्यनन्तरम्आत्मनोऽन्यत् किमपि नास्तीत्यर्थ।

———————————————————————————————————————————

४१। [हास एव माया मोहकरी जगन्मोहिका च ‘हासो जनोन्मादकरी व माया’ इति शुकोक्ते। अपाङ्गमोक्षण दृष्टि, सृष्टि सर्ग, ईक्षयैव जगत्सृष्टे, ‘दुरन्तसर्गोयदपाङ्गमोक्ष’ (२।१।३१) इति भागवतम्। गो०]

४२। निमेषो रात्रिरुन्मेषणं दिवा, सप्त समुद्रा कुक्षिस्तव, नद्यस्तव नाड्यः। रा०।

[निमेषोन्मेषणे चक्षुः पक्ष्मप्रवृत्तिनिवृत्ती दिनरात्री ‘निमेषणं रान्यहनी’ इति शुकोक्तेः। कुक्षिरुदरम्। गो०]

४३। वृष्टिस्तव रेत, ज्ञानशक्तिस्तव महिमा सर्वत आधिक्यम्। त्वत्तुल्या ज्ञानशक्तिर्नान्यत्रेति भाव। रा०।

४४। [यदिदमित्यादि। ते तव इदं यत् स्थूलरूप तद् यैर्नरैः संस्मर्यते सम्यक् स्मरणविषयीकार्यते, तेषामनायासेन मुक्तिः स्यात्, ततो दानध्यानादिकं किञ्चिदपि मुक्तौ नोपयुज्यते। वाशब्द एवार्थे। गो०]

अतोऽहं राम रूप²³⁷⁵ ते स्थूलमेवानुभावये²³⁷⁶।
यस्मिन् ध्याते प्रेमरसः सरोमपुलको भवेत्।

तदैव²³⁷⁷ मुक्तिःस्याद्राम²³⁷⁸ यदा²³⁷⁹ ते स्थूल भावक²³⁸⁰॥४५॥
तदप्यास्तां तवैवाहमेतद्रूपं²³⁸¹ विचिन्तये²³⁸²।

धनुर्बाणधर श्यामं जटावल्कलभूषितम्²³⁸³।
अपव्यवयसं सीतां विचिन्वन्तं सलक्ष्मणम्॥४६॥

इदमेव सदा मे स्यान्मानसे रघुनन्दन।
सर्वज्ञ शङ्करःसाक्षात् पार्वत्या सहित सदा।
तद्रूपमेव²³⁸⁴ सततं ध्यायन्नास्ते रघूत्तम॥४७॥

———————————————————————————————————————————————————

४५। नरो०। अतो मुक्तिदत्वाद् यस्मिन् स्थूलरूपे प्रेमा चासौ रसश्चेति प्रेमरसः। तल्लक्षणं यथा —

सम्यङ्मसृणितस्वान्तो ममत्वातिशयान्वितह्।
भाव स एव सान्तात्मा बुधै प्रेमा निगद्यते॥इति।

(रूपगोस्वामिकृतभक्तिरसामृतसिन्धौ)

रोमपुलकेन सह वर्तमानःसरोमपुलकः। पुलकशब्दश्चात्र रोमशब्दसमभिव्याहारसत्त्वेस्वार्थैकदेशे हर्षणे निरूढलाक्षणिक।

४६ ।नरो०। श्रीरामस्य विराड्रूपं ध्यातं मुक्तिदं भवति। ध्यातं मुक्तिदं सुखदञ्चेति

———————————————————————————————————————————

४५। सरोमपुलक इत्यनेन प्रेमरसलक्षणमुक्तम्। येन गात्रे सरोमपुलकता स प्रेमरस। ‘इदं मे भूयाल्लब्धं च मा नश्यत्वि’ति इच्छा प्रेमेत्याहु।अय जीवो यदा ते स्थूलरूपभावको भवति तदैव तस्य मुक्तिःस्याद् भवेदित्यर्थ।

४६। तत् स्थूलभावनमप्यास्तां यद्यशक्यं तदा तिष्ठतु‚ तवैतद्रूपमेवाह विचिन्तयिष्यामि तद्रूपमाह — धनुरिति। अपीव्यवयस तारुण्यवयस्कम्। रा०।

[धनुर्बाण इत्यादि। अपीव्यवयसं मनोहरवयस्क विचिन्वन्तं विचिन्वत्। गो०]

४७। तद्रूपध्यानप्रार्थने हेतुमाह — सर्वज्ञ इत्यादि। एवं तद्रूपमनुपदोक्तं धनुरित्यादि। एवञ्च शङ्करध्येयत्वादेतद्रूपध्यानप्रार्थनमिति भाव। रा०।

[अत्र सदाचारं प्रमाणयति — सर्वज्ञ इत्यादि। गो०]

मुमूर्षूणां सदा काश्यांतारकं ब्रह्मवाचकम्।
राम रामे²³⁸⁵त्युपदिशन्²³⁸⁶ सदा सन्तुष्टमानसः॥४८॥

अतस्त्वं जानकीनाथ परमात्मा सुनिश्चितः।
सर्वे ते मायया मूढास्त्वां न जानन्ति तत्त्वतः॥४९॥

नमस्ते रामभद्राय²³⁸⁷ वेधसे परमात्मने।
अयोध्याधिपते²³⁸⁸ तुभ्य नम सौमित्रिसेवित।
त्राहि त्राहि जगन्नाथ मां²³⁸⁹ माया नाऽऽवृणोतु²³⁹⁰ ते॥५०॥

श्रीराम उवाच —

तुष्टोऽहं देवगन्धर्व भक्त्या स्तुत्या च तेऽनघ²³⁹¹।
याहि²³⁹² मे परमं स्थानं योगिगम्यं²³⁹³ सनातनम्॥५१॥

—————————————————————————————————————————

हृदि कृत्वाह —तदप्यास्तामित्यादि। जटावल्कले भूषणे यस्य तं तथा। अपीव्य नूतनमनोह वा वयो यस्य तं तथा। विचिन्वन्त मृगयन्तम्।
४९। नरो०। मूढास्त्वयि मनुष्यबुद्ध्याश्रया इत्यर्थ। तत्त्वत स्वरूपेण याथार्थ्येनवा।

५१। नरो०।परमं स्थान वैकुण्ठमित्यर्थ। सनातनं नित्यम्।

—————————————————————————————————————————

४८। ननु मनुष्यस्य मम किमेतत् प्रार्थ्यते इत्याशङ्कायां तस्य परमात्मत्व युक्त्या साधयति — मुमूर्षणामिति। तारक ब्रह्मतत्त्वमस्याङ्गप्रतिपाद्य तस्य वाचकं प्रतिपादकम्। रा०।

४९। रमन्ते योगिनोऽत्रेति व्युत्पत्त्येति भावः। त्वां न जानन्ति परमात्मनेत्यर्थः। रा०।

[ननु सर्वे दशरथात्मजं मां जानन्ति कथं त्वया ब्रह्मेत्युच्यते इत्याह — सर्वे इति। यतः सर्वे ते तव मायया मूढाः, अतस्त्वां तत्त्वतः स्वरूपेण न जानन्ति। गो०]

५०। [नमस्ते रामभद्राय इत्यादि। वेधसे जगत्कर्त्रे, एवमपि निर्विकारितामाह — परमात्मन इति। गो०]

५१। योगिभिरनेनैव देहेन योगबलाद् गम्यं स्वर्लोकम्। रा०।

जपन्ति²³⁹⁴ ये नित्यमनन्यबुद्ध्याभक्त्या त्वदुक्तं स्तवमागमोक्तम्²³⁹⁵।
तेऽज्ञानसम्भूतभवं विहाय मां यान्ति²³⁹⁶ नित्यानुभवानुमेयम्॥५२॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे अरण्यकाण्डे नवमोऽध्याय॥९॥

———————————————————————————————————————————————————

५२। नरो०। अज्ञानसम्भूतभवम् अविद्योत्पन्नसंसारमित्यर्थः। नित्यश्चासौ अनुभवश्चेति नित्यानुभवः, स चासौ अनुमेयश्चेति तं तथा।

[नवमाध्यायव्याख्या समाप्ता॥९॥]

———————————————————————————————————————————

५२। नित्यानुभवानुमेयं नित्यं यो अनुभवो ज्ञानं तत्तद्वस्तुविषयं तेनानुमेयम्। तदुक्तं भगवद्गीतायाम् —

‘सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो मत्त स्मृतिर्ज्ञानमपोहनञ्च।’ (१५।१४)

इति। रा०।

[जपन्ति इत्यादि। यान्ति नित्यानुभवानुमेयम्, नित्यश्चासावनुभवो बोधरूपश्चेति स चासौ अनुमेयोऽनुमितिगोचर। बुद्ध्यादीनां जडानां प्रवृत्त्यनुपपत्त्या चेतन सर्वप्रेरकोऽनुमीयते‚ न हि चेतनमधिष्ठान विना जडानां प्रवृत्तिरुपपद्यते। गो०]

इत्युक्त्वा प्रययौसोऽपि विमानेनार्कवर्चसा।
विष्णोः पद रामनाम स्मरणे²³⁹⁷ फलमीदृशम्॥ ३॥

त्यक्त्वातद्विपिनं घोरं सिंहव्याघ्रादि दूषितम्²³⁹⁸।
शनैरापाऽऽश्रमपदं²³⁹⁹ शबर्या रघुनन्दनः॥४॥

शबरी राममालोक्य लक्ष्मणेन समन्वितम्।
आयान्तमाराद्धर्षेण²⁴⁰⁰ प्रत्युत्थायाचिरेण²⁴⁰¹ सा॥५॥

पतित्वा पादयोरग्रे हर्षपूर्णाश्रलोचना।
स्वागतेनाभिनन्द्याथ स्वासने संन्यवेशयत्²⁴⁰²॥६॥

रामलक्ष्मणयोःसम्यक् पादौ प्रक्षाल्य भक्तितः।
तज्जलेनाभिषिच्याङ्गमथार्घ्यादिभिरादृता²⁴⁰³॥७॥

———————————————————————————————————————————————————

३। नरो०। अर्कस्येव वर्चो दीप्तिर्यस्य तेन तथा। पदं स्थानम्।

५। नरो०। आरात् समीपे। अचिरेण शीघ्रम्।

६। नरो०। हर्षेण पूर्णम् उच्छ्वलितम् अश्रु याभ्यां तादृशे लोचने यस्याः सा। अभिनन्द्य प्रशस्य। स्वासने शोभनासने इत्यर्थ।

———————————————————————————————————————————

४। अथ रघुनन्दनो राम सिंहव्याघ्रादिदूषित घोर तद्विपिनं त्यक्त्वाशबर्य्या आश्रमपदं शनैरापेत्यन्वयः।

६। पादयोरग्रे तदन्त्यभागे, स्वासने शोभने आसने। श०।

७। आदृता अर्ध्यादिभिस्तद्रूपया सपर्यया पूजासामग्र्यारामं संपूज्य रामार्थं संगृहीतानि दिव्यानि फलानि रामाय ददावित्यन्वयः। तदुक्तं पाद्मेशबरी प्रस्तुत्य —

प्रत्युद्गम्य प्रणम्याथ निवेश्य कुशविष्टरे।
पादप्रक्षालनं कृत्वा तत्तोयं पापनाशनम्॥
शिरसा धार्य पीत्वा च वन्यै पुष्पैरथार्चयत्।
फलानि च सुपक्वानि मूलानि मधुराणि च॥
स्वयमास्वाद्य माधुर्यं परीक्ष्य परिभक्ष्य च।
पश्चान्निवेदयामास राघवाभ्यां दृढव्रता।
फलान्यास्वाद्य काकुत्स्थस्तस्यै मुक्तिं परां ददौ॥*

उत्तर ख० २४२।२६५-२७१

इति।रा०।
———————————————————————————————————————————

* वड्गवासिमुद्रितपुस्तके श्लोकानामेतेषा पाठान्तरादिना बहु वैरूप्य दृश्यते।

सम्पूज्य विधिवद्रामं ससौमित्रि सपर्यया।
संगृहीतानि दिव्यानि²⁴⁰⁴ रामार्थं शबरी मुदा॥८॥

फलान्यमृतकल्पानि ददौ रामाय भक्तितः ।
पादौ सम्पूज्य कुसुमैः सुगन्धैः सानुलेपनैः॥९॥

कृतातिथ्य रघुश्रेष्ठमुपविष्टं सहानुजम्।
शबरी भक्तिसम्पन्ना प्राञ्जलिर्वाक्यमब्रवीत्॥१०॥

अत्राऽऽश्रमे रघुश्रेष्ठ गुरवो मे महर्षयः ।
स्थिताः²⁴⁰⁵ शुश्रूषणं²⁴⁰⁶ तेषां कुर्वती²⁴⁰⁷ समुपस्थिता॥११॥

बहुवर्षसहस्राणि गतास्ते ब्रह्मणः पदम्।
गमिष्यन्तोऽब्रुवन्मां त्वं वसात्रैव समाहिता॥१२॥

रामो दाशरथिर्जातः परमात्मा सनातन।
राक्षसानां वधार्थाय ऋषीणां रक्षणाय च॥१३॥

———————————————————————————————————————————————————

११। नरो०। हे रघुश्रेष्ठ, अत्राऽऽश्रमे मे मम महर्षयो गुरवो बहुवर्षसहस्राणि, स्थिता तेषां शुश्रूषण कुर्वती समुपस्थितेत्यन्वय।

१२। नरो०। ते ब्रह्मण पद गता इत्यन्वय। गमिष्यन्तो मामब्रुवन्नित्यन्वयः। गमिष्यन्तस्त्वां किमुक्तवन्त इत्यपेक्षायामाह —त्वमित्यादि।

———————————————————————————————————————————

११। तेषां शुश्रूषण कुर्वती अह सम्यक् उप तेषां समीपे स्थिता। रा०। वाल्मीकीयेऽपि —

चित्रकूट त्वयि प्राप्ते विमानैरतुलप्रभैः।
इह ते दिवमारूढा ये मयाऽभ्यर्चिताः पुरा॥
तैश्चाहमुक्ता धर्मिष्ठैर्महाभागैर्महर्षिभिः।
आगमिष्यति काकुत्स्थ सुपुण्यमिममाश्रमम्॥
स ते प्रतिग्रहीतव्यो रामः सौमित्रिणा सह।
तमर्चित्वा ध्रुवं स्वर्गो भविष्यति तवाक्षयः॥ इत्यादि। ३।७७।१३–१५।

१२। बहुवर्षसहस्राणीति पूर्वान्वयि। गतास्ते इत्यस्येदानीमित्यादिः, गमिष्यन्तस्तेत्वमत्रैव समाहिता वसेति मामब्रुवन्। रा०।

आगमिष्यति चैकाग्रध्याननिष्ठा स्थिरा²⁴⁰⁸ भव।
इदानीं चित्रकूटाद्रावाश्रमे वसति प्रभुः॥१४॥

यावदागमन तस्य तावद्रक्षकलेवरम्।
दृष्ट्वैव राघव दग्ध्वा देह यास्यसि तत्पदम्॥१५॥

तथैवाकरव राम त्वद्ध्यानैकपरायणा।
प्रतीक्ष्याऽऽगमनं²⁴⁰⁹ तेऽद्य²⁴¹⁰ सफल गुरुभाषितम्॥१६॥

तव सन्दर्शनं राम गुरूणामपि मे न हि।
योषिन्मूढाऽप्रमेयात्मन्²⁴¹¹ हीनजातिसमुद्भवा॥१७॥

तव दासस्य दासानां शतसंख्योत्तरस्य वा।
दासीत्वे नाधिकारोऽस्ति कुतः साक्षात्तवैव हि॥१८॥

———————————————————————————————————————————————————

१४। नरो०।एकाग्रं यद् ध्यानं तत्र निष्ठा रति प्रीतिर्यस्याःसा तथा।

१८। नरो०। परम्परयाऽपि तत्र दासीत्वे ममाधिकारो नास्तीत्याह — तवेति पद्येन। दासानां शतसंख्योत्तरस्येति परम्परया भृत्यानां शतसंख्याया उत्तरभूतस्येत्यर्थ।

———————————————————————————————————————————

१४।आगमिष्यति अत्राऽऽश्रमे इति शेषः। अत एकाग्रं यथा भवति तथा विषयान्तरसञ्चाररहितमिति यावत्, तद्ध्याननिष्ठा अत्र स्थिरा भवेत्यर्थ।तेषां गमनकालमाह — इदानीमिति।रा०।

१५। इत्युक्त्वा ते गता इत्यर्थ। रा०।

१६। ते आगमनं प्रतीक्ष्य स्थिताऽहं तथैव यथागुरुभिरुक्तं तथाऽकरवम्।तच्च मे गुरुभाषितं रामोऽत्राऽऽयास्यतीत्येतत् अद्य सफलं जातम्। रा०।

१७। हे राम तवैतद्रूपस्य दर्शन मे गुरूणामपि न जातम्। हे अप्रमेयात्मन्, अहं योषित्। अनेन सर्वधर्मानर्हत्वम्। तत्रापि हीनजात्युद्भवा। रा०।

गुरूणां मत्पित्रादीनाम्। यतस्तादृशानां मद्गुरूणामपि न सन्दर्शनम् अतो हीनजातिसमुदभवाया मम यत् तव सन्दर्शनं तद् भाग्यातिशयो मेऽत्र नास्ति सन्देह। तथात्वेऽपि पुनर्विनयादि प्रकाशयन्ती आह — योषिन्मूढेत्यादि।

१८। तव दास तद्दास इत्येवंक्रमेण शतसंख्यात उत्तरस्यापि दासीत्वे नाधिकारः, साक्षात्तव दास्ये तु सुतरामनधिकारः। रा०।

[तव दासस्य दासानां शतसख्योत्तरस्येति। दासक्रमेण शताधिकदासदासस्यापि दासीत्वे अधिकारो नास्ति साक्षात्तव कुतः? गो०]

कथं रामाद्य²⁴¹² मे²⁴¹³ दृष्टस्त्व मनोवागगोचरः।
स्तोतुंन जाने देवेश किं करोमि प्रसीद मे॥१९॥

श्रीराम उवाच —

पुंस्त्वे स्त्रीत्वे विशेषो वा जातिनामाश्रमादयः।
न कारणं मद्भजने भक्तिरेव²⁴¹⁴ हि कारणम्॥२०॥

यज्ञदानतपोभिर्वा वेदाध्ययनकर्मभिः।
नैव²⁴¹⁵ द्रष्टुमहं शक्यो मद्भक्तिविमुखैः सदा।
तस्मा²⁴¹⁶द्भामिनि²⁴¹⁷ संक्षेपाद्वक्ष्येऽहं भक्तिसाधनम्॥२१॥

सतांसरतिरेवात्र²⁴¹⁸साधनं²⁴¹⁹ प्रथम स्मृतम्।
द्वितीय मत्कथालापस्तृतीयं मद्गुणेरणम्²⁴²⁰॥२२॥

—————————————————————————————————————————

२०। नरो०। विशेषो वैलक्षण्यम्। जातिनामाश्रमादय इति। जातयो ब्राह्मणत्वादय, नामानि नरसिंहादीनि, आश्रमा ब्रह्मचारिगृहिवानप्रस्थभिक्षव। आदिपदेन जातिधर्मावारा आश्रमधर्माचाराश्च गृह्यन्ते।

२१। नरो०। मद्भक्तिविमुखै मद्भक्तिहीनैरित्यर्थ।

२२। नरो०। सतां साधूनाम्। रति प्रीतिः।

—————————————————————————————————————————

१९। इति हेतोर्योगिनामपि मनोवागगोचरस्त्व मे मया कथं दृष्ट इति प्रश्नः। स्तोतुमित्यादिर्विनय। रा०।

२०। पुंस्त्वस्त्रीत्वकृतो विशेषो वा जातिनामाश्रमादयस्तत्कृता विशेषा वा न मद्भजने कारणम्, किन्तु भक्तिरेव न तु पुसो ब्राह्मणस्यैवाधिकार इत्यर्थ। रा०।

[पुस्त्वेस्त्रीत्वे इत्यादि। मद्भजने पुस्त्वे स्त्रीत्वे विशेषो नास्ति। जातिर्ब्राह्मणादिः, नाम स्नातकयाज्ञिकाद्युपाधि, आश्रमो ब्रह्मचर्यादि; आदिना व्रतपरत्वादीना ग्रहणम्। एते मद्भजने कारणं न, किन्तु भक्तिरेव कारणम्। अतो योषिदपि त्वं भक्तिमती मद्भजनस्य सम्यगधिकारिणीति भाव। गो०]

२१। तदेवोपपादयति — यज्ञेत्यादि। वेदाध्ययनकर्मभि वेदाध्ययनेन वेदोक्तकर्मानुष्ठानश्चेत्यर्थ। रा०।

२२। सत्सङ्ग एव प्रथम मुख्यं साधनमित्यर्थ। मत्कथालापो मच्चरितनिबन्धालाप इत्यर्थः। मद्गुणेरणं मद्गुणकीर्त्तनम्। रा०।

व्याख्यातृत्वं मद्वचसां चतुर्थ साधन भवेत्।
आचार्योपासनं भद्रे मद्बुद्ध्याऽमायया सदा।
पञ्चमं पुण्यशीलत्व²⁴²¹ यमादि नियमादि च॥२३॥

निष्ठा मत्पूजने नित्यं षष्ठसाधनमीरितम्²⁴²²।
मम²⁴²³ मन्त्रोपासकत्व सात सप्तममुच्यते॥२४॥

मद्भक्तेष्वधिका²⁴²⁴ पूजा सर्वभूतेषु मन्मतिः।
बाह्यार्थेषु²⁴²⁵ विरागित्व²⁴²⁶ शमादिसहितं²⁴²⁷ तथा⁴⁵⁴।
अष्टम नवम तत्त्व²⁴²⁸ विचारो²⁴²⁹ मम भामिनि²⁴³⁰॥२५॥

———————————————————————————————————————————————————

२३। नरो०। अमायया अकपटेन। यमादि नियमादि च पूर्वमुक्तम्।

२४। नरो०। निष्ठा रति।

२५। नरो०। बाह्यार्थेषु पुत्रदारादिषु विरागित्वम् अनुरागशून्यत्वम्। शमादयः प्रागुक्ता। तत्त्वविचार स्वरूपनिरूपणम्।

———————————————————————————————————————————

२३। मद्वचसां मत्प्रतिपादकवचसाम् उपनिषद्रूपाणां व्याख्यातृत्वम्। अमायया अच्छलेन। मद्बुद्ध्याईश्वरबुद्ध्यागुरुसेवा पुण्यशीलत्वं पुण्यविषये स्वारसिकी प्रवृत्ति। यमादि — अहिंसाऽस्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमा, आदिना आसनप्राणायामप्रत्याहाराः।नियमादि — शौच-सन्तोष-तपः-स्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः, आदिना धारणाध्यानसमाधय। रा०।

[व्याख्यातृत्व मद्वचसामित्यादि। मद्वचसा मत्सृचकवचनानाम्। गो०]

२४। मत्पूजने निष्ठा तत्परता। मम ये मन्त्रास्तदुपासकत्वं तदुपासन तच्च साङ्गं तत्तन्मन्त्रकल्पोक्ताङ्गसहितम्। रा०।

२५। अधिका मत्तोऽप्यधिकेत्यर्थ। पुत्रादरस्य पितुरिव तदादरस्य ममाधिकसन्तोषदत्वादिति भावः। मन्मति सर्वान्तर्यामी भगवानिति सर्वं भगवति वर्त्तते इति वा मतिः। विरागित्व वैराग्यम्। शमोऽन्तरिन्द्रियनिग्रहः। आदिना बाह्येन्द्रियनिग्रहरूपो दमः। मम तत्त्वविचार स्वस्य तत्त्व शुद्ध ब्रह्म तद्विचारस्तत्त्वमस्यादिवाक्यतः। रा०।

एवं नवविधा²⁴³¹ भक्ति²⁴³²-साधन यस्य कस्य वा²⁴³³।
स्त्रियो²⁴³⁴ वा पुरुषस्यापि तिर्यग्योनिगतस्य वा।
भक्तिः सञ्जायते²⁴³⁵ प्रेमलक्षणा शुभलक्षणे॥२६॥

भक्तौ²⁴³⁶ सञ्जातमात्रायां मत्तत्त्वानुभवस्तथा²⁴³⁷।
ममानुभवसिद्धस्य²⁴³⁸ मुक्तिस्तत्रैव जन्मनि।
स्यात्तस्मात् कारण भक्तिर्मोक्षस्येति सुनिश्चितम्²⁴³⁹॥२७॥

प्रथमं साधन यस्य भवेत् तस्य क्रमेण तु।
भवेत् सर्वं ततो भक्तिर्मुक्तिरेव²⁴⁴⁰ सुनिश्चितम्॥२८॥

यस्मान्मद्भक्तियुक्ता²⁴⁴¹ त्व ततोऽह²⁴⁴²त्वामुपस्थित \।
इतो मद्दर्शनान्मुक्ति²⁴⁴³ स्तव²⁴⁴⁴ नास्त्यत्र²⁴⁴⁵ सशय²⁴⁴⁶ः॥२९॥

यदि जानासि मे ब्रूहि सीता कमललोचना।
कुत्राऽऽस्ते केन वा नीता प्रिया मे प्रिय दर्शना²⁴⁴⁷॥३०॥

———————————————————————————————————————————

२६। नरो०। तिर्यग्योनिगतस्य पक्षिमृगादियोनिगतस्य।

२७। नरो०। मत्तत्त्वानुभवो मत्स्वरूपसाक्षात्कार।

२८। नरो०। तत्रापि साधनानि कथं भवेयुरिति चेत्तत्राऽऽह — प्रथममित्यादि। भक्तिं विना मुक्तिर्नास्तीति सूचनाय भक्तिमुक्त्योरभेदमङ्गीकृत्य भक्तिर्मुक्तिरेवेत्युक्तम्।

२९। नरो०। मत्तत्त्वानुभव विना तव मुक्तिर्भविष्यतीति सूचनाय इत इत्याद्युक्तम्। इतो मद्दर्शनात्तव मुक्तिर्भविष्यति नान्यत्र कारणम्। मुक्तेर्मद्दर्शनादन्यत्र कारणत्व नास्तीत्यर्थ। पुनर्दशनापेक्षा नास्तीति सूचनाय इत इत्युक्तम्।

———————————————————————————————————————————

२६। यस्य कस्य वेत्यस्यैव प्रपञ्चः — स्त्रिया इति। यस्य तन्नवविधं साधनं जायते तह प्रेमलक्षणा भक्ति सञ्जायते। ममेयं भूयाद् भूत्वा च मा नश्यत्वित्येवमिच्छा प्रेम। रा०।

२७। मत्तत्वं ब्रह्म।अनुभवसिद्धस्येति तृतीयासमास। मुक्तिःस्यादित्यन्वय। रा०।

२८। सर्व नवविधसाधन ततो भक्तिस्ततो मुक्तिरित्यन्वय। रा०।

शबर्युवाच —

देव जानासि सर्वज्ञ सर्व त्व विश्वभावन।
तथाऽपि पृच्छते यन्मां लोकाननुसृत²⁴⁴⁸ःप्रभो॥३१॥

ततो²⁴⁴⁹ऽहमभिधास्यामि सीता यत्राधुना²⁴⁵⁰ स्थिता।
रावणेन हृता सीता लङ्कायां वर्त्ततेऽधुना॥३२॥

इतः समीपे रामाऽऽस्ते पम्पानाम सरो वरम्²⁴⁵¹।
ऋष्यमूकगिरिर्नाम तत्समीपे महानग²⁴⁵²॥३३॥

———————————————————————————————————————————

३१। नरो०। अनुसृतोऽनुगतः।

३३।नरो०। महान्तो नगा वृक्षा यत्र स तथा।

———————————————————————————————————————————

२९। इतो मद्दर्शनात् अस्मादेव मद्दर्शनादित्यर्थः। रा०।

३०। ‘यदि जानासि’ इत्यादि रामप्रश्न ‘रावणेन ह्रता सीते ति शवर्या उत्तरञ्च वाल्मीकीये नास्ति। तत्र सुग्रीवसकाशगमने कबन्धस्यैवोपदेश।

वाल्मीकीयवाक्य पूर्व (१०।१टिप्पण्यां) दर्शितम्, अपरमपि हनुमत्सकाशं लक्ष्मणवाक्यं पाश्चात्त्ये वाल्मीकीये —

दनुर्नामादिते पुत्र शापाद्राक्षसतां गतः।
आख्यातस्तेन सुग्रीव समर्थो वानराधिप॥
स ज्ञास्यति महावीर्यस्तव भार्यापहारिणम्।
एवमुक्त्वा दनुः स्वर्गं भ्राजमानो दिवं गत॥४।५।१५-१६।

अग्निपुराणेऽपि —

मृतोऽथ संस्कृतस्तेन कबन्धञ्चावधीत् ततः।
शापमुक्तोऽब्रवीद्रामं स त्वं सुग्रीवमाव्रज॥८।२२ इति।

३१। सर्व जानासीत्यत्र हेतुगर्भविशेषण सर्वज्ञेति, यत् पृच्छसे तल्लोकाननुसृतः असीति जाने इति शेषः। रा०।

३२। यतस्त्वं लोकाननुसुतस्तत इत्यर्थः। रा०।

३३। तत्प्राप्त्युपायमप्याह —इत इति। रा०।

चतुर्भिर्मन्त्रिभिः²⁴⁵³ सार्द्ध सुग्रीवो वानराधिपः।
भीतभीतः सदा तत्र तिष्ठत्यनिलविक्रम²⁴⁵⁴ः॥३४॥

वालिनश्च भयाद् भ्रातुस्तदगम्यमृषेर्भयात्²⁴⁵⁵।
वालिनस्तत्र गच्छ त्वं तेन सख्यं कुरु प्रभो॥३५॥

———————————————————————————————————————————

३४। नरो०। भीतादपि भीतो भीतभीतः। अनिलस्येव विक्रमो यस्य स तथा।

———————————————————————————————————————————

३४। भीतभीतो भीतेभ्योऽपि भीत, अतिभीत इत्यर्थः। रा०।

३५। कस्य भयादेवं भीतस्तत्राऽऽह —वालिन इति। भ्रातुर्वालिनो भयादित्यर्थः। ननु तत्र वासेन कथमभयमत आह —तद्वालिनोऽगम्यम्। एष चार्थो वाल्मीकिना सविस्तरं दर्शित। अग्रे चात्रापि दर्शयिष्यति। तेन सुग्रीवेण सख्य कुरु। तस्यापि विपदग्रस्तत्वात्तेन सख्यं सुलभं न तु वालिनेति शेष।रा०।

तदगम्यमृषेर्भयादिति। ऋषेर्मतङ्गस्य भयाच्छापभयादित्यर्थ। तथाच वाल्मीकीये —

आविद्धस्तेन बलिना विनिष्पिष्टो महासुर।
विमुञ्चन् रुधिरं खेभ्यः प्राणांस्त्यत्याज वीर्यवान्॥
स पपात महाकाय क्षितौ पञ्चत्वमागत।
त तोलयित्वा बाहुभ्या गतसत्त्वमचेतनम्॥
चिक्षेप बलवान् वाली पादेनैकेन योजनम्।
तस्य वेगप्रवृद्धस्य वक्त्रात् क्षतजबिन्दव॥
प्रपेतुर्मारुतोत्क्षिप्ता मतङ्गस्याऽऽश्रमे किल।
तान् दृष्ट्वापतितान् गात्रे मुनिः शोणितबिन्दुकान्॥
उपस्पृश्य ददौ शाप क्षेप्तार वालिन प्रति।
येनैष दानव क्षिप्तो ममाऽऽश्रमपद प्रति॥
इह ते न प्रवेष्टव्यमृष्यमूकवन हरे।
प्रविष्टस्य हि ते सद्यो जीवित न भवेदिति॥
तत शापभयाद्वाली ऋष्यमूक महागिरिम्।
प्रवेष्टुं न शक्नोति द्रष्टुं वा रघुनन्दन॥४।९।८०-८६।

अस्याग्रेऽपि —

मातङ्गो वालिनं प्राह यद्यागन्ताऽसि मे गिरिम्।
इतः परं भग्नशिरा मरिष्यसि न संशयः॥

सुग्रीवेण²⁴⁵⁶ स सर्वं ते²⁴⁵⁷ कार्य सम्पादयिष्यति।
अहमग्निं²⁴⁵⁸ प्रवेक्ष्यामि तवाग्रे रघुनन्दन॥३६॥

मुहूर्त्त तिष्ठ राजेन्द्र यावद्दग्ध्वा कलेवरम्।
यास्यामि भवन²⁴⁵⁹ राम तव विष्णोः पर पदम्॥३७॥

इति राम समामन्त्र्य प्रविवेश²⁴⁶⁰हुताशनम्।
क्षणान्निर्धूय सकलमविद्याकृतबन्धनम्।
रामप्रसादाच्छबरी मोक्ष प्रापातिदुर्लभम्॥३८॥

किं दुर्लभ²⁴⁶¹ जगन्नाथे श्रीरामे भक्तवत्सले।
प्रसन्नेऽधमजन्माऽपि शबरी मुक्तिमाप सा॥३९॥

किं पुनर्ब्राह्मणा²⁴⁶² मुख्याः पुण्याः श्रीरामचिन्तकाः।
मुक्तिं यान्तीति मद्भक्तिर्मुक्तिरेव²⁴⁶³ न सशय॥४०॥

———————————————————————————————————————————

३८। नरो०। क्षणान्निर्धूय सकलमविद्याकृतबन्धनमिति, अज्ञानकृतं लिङ्गशरीरादिकं क्षणं प्राप्य निवर्त्त्येत्यर्थः।

४०। नरो०। मद्भक्तिरिति, श्रीरामविषया मम भक्तिरित्यर्थः।

———————————————————————————————————————————

एवं शप्तस्तदारभ्य ऋष्यमूकं न यात्यसौ।
एतज्ज्ञात्वाऽहमप्यत्र वसामि भयवर्जितः॥४।१।६६-६७।

३८। वाल्मीकीयेऽपि —

अनुज्ञाता तु रामेण हुत्वात्मान हुताशने।
ज्वलन्ती स्वेन वपुषा स्वर्गमेव जगाम सा॥
यत्र ते सुकृतात्मानो विहरन्ति महर्षयः।
तत् पुण्यं शबरी स्थानं जगामैव समाधिना॥ इति। ३।७७।३२-३३।

३९। विशेषसामान्यमर्थान्तरं न्यस्यति — किमिति। श्रीरामे प्रसन्ने किं दुर्लभम्? तमेव विशेषं सामान्येनोपपादकत्वेनाऽऽह — यदधमजन्मा शबर्यपि रामे प्रसन्ने मुक्तिमाप। रा०।

४०। मुक्तिं यान्तीति किं पुनर्ब्राह्मणादय इति वक्तव्यमित्यन्वय।यतस्तद्भक्तिर्मुक्तिरेव। अनेन रूपकेण सर्वथा तस्या मुक्तिजनकत्व सूचितम्। रा०।

भक्तिर्मुक्तिविधायिनी भगवतः श्रीरामचन्द्रस्य हे
लोकाः कामदुघाङ्घ्रिपद्मयुगलं सेवध्वमत्युत्सुकाः।
नानाज्ञानविशेषमन्त्रविततिं²⁴⁶⁴ त्यक्त्वा सुदूरे भृश
रामं श्यामतनुंस्मरारिहृदये²⁴⁶⁵ भान्त²⁴⁶⁶ भजध्वबुधाः॥४१॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे अरण्यकाण्डे दशमोऽध्याय॥१०॥

———————————————————————————————————————————————————

४१। नरो०। कामदुघञ्च अङ्घ्रिपद्मयुगलञ्चेति तत्तथा। नाना अनेको यो ज्ञानविशेषः, तेन सहिता मन्त्रविततिस्तां नानाज्ञानविशेषमन्त्रविततिम्।

[अरण्यकाण्डव्याख्या समाप्ता॥३]

———————————————————————————————————————————

४१। यतो रामचन्द्रस्य भक्तिर्मुक्तिदा, अतो रामस्य कामदुघचरणपद्मयुगल सेवध्वम्। तद्विषये अत्युत्सुका अत्युत्कटेच्छावन्तःसन्त नानाप्रकारमज्ञानविशेषभूतामज्ञानस्यैव तन्मूलसंसारस्यैव जवनिकां मन्त्रविततिं मन्त्रसमूह त्यक्त्वाभृशमतिशयेन राम भजन्तु। तत्र हेतुगर्भविशेषणम् — स्मरारिहृदये भातम्, स्मरारिःशिव। रा०।

[नानाज्ञानेत्यादि। ज्ञानं शास्त्रीयम्, विशेषमन्त्रा नानादेवतामन्त्रा, तेषां विततिंविचयनम्, अन्वेषणं सुदूरेत्यक्त्वास्मरारिहृदये भान्त प्रकाशमान श्यामतनुं राम भजध्वम्। गो०]

अरण्यकाण्ड समाप्तम्॥

अध्यात्मरामायणम्

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1725942842Screenshot2024-09-10095520.png"/>

किष्किन्ध्याकाण्डम्

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1725942882Screenshot2024-09-10095527.png"/>

प्रथमोऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1725942906Screenshot2024-09-10095536.png"/>

श्रीमहादेव उवाच —

ततः सलक्ष्मणो रामः शनैः पम्पासरस्तटम्।
आगत्य सरसां श्रेष्ठं दृष्ट्वा विस्मयमाययौ॥१॥

क्रोशमात्र सुविस्तीर्णमगाधामल²⁴⁶⁷शम्बरम्।²⁴⁶⁸
उत्फुल्लाम्बुजकह्लारकुमुदोत्पलमण्डितम्॥२॥

———————————————————————————————————————————

२। नरो०। अगाधमतलस्पर्शम् अमलं निर्मल शम्बरं जलं यन्त्र तत्तथा। उतफुल्लानि अम्बुजञ्च पद्मंकह्लारञ्च सौगन्धिकं कुमुदञ्च कैरवम् उत्पलञ्चकुवलयं तानि चेति तैर्मण्डितं तत्तथा।

———————————————————————————————————————————

१। पम्पामधिकृत्य वाल्मीकीये —

स ददर्श तत पम्पां शुभशीतजलाशयाम्।
प्रहृष्टनानाशकुनां बहुपादपसङ्कुलाम्॥
कुमुदोत्पलिनीं रम्यां शुभां मणिनिभोदकाम्।
बहुपङ्कजसम्बाधां बहुपुष्करमण्डिताम्॥
हंसकारण्डवाकीर्णां महर्षिगणसेविताम्।
चक्रवाकोपक्रीडाञ्च कादम्बैः कूजितान्तथा॥इत्यादि। ३।७८।२५-२७।

२। विस्मयहेतूनाह — क्रोशमात्रमिति। अगाधामलशम्बरम्। ‘नीरक्षीराम्बुशम्बरम्’ इत्यमर। अम्बुजं पद्मं कह्लारस्तदविशेषः। एवमुत्पलपदेन कुमुदविशेषोऽत्र। रा०।

\अगाधामलशम्बरमिति, अगाधम् अतलस्पर्शम् अमलं शम्बरं पानीयं यत्र। ‘नीरक्षीराम्बु-

हंसकारण्डवाकीर्णं चक्रवाकादि [शोभितम्।²⁴⁶⁹
जलकुक्कुटकोयष्टिक्रौञ्चनादोपनादितम्॥३॥

नानापुष्पलताकीर्णं नानाफलसमावृतम्।
सतां मनःस्वच्छजलं पद्मकिञ्जल्कवासितम्॥४॥

तत्रोपस्पृश्य सलिल पीत्वा श्रमहर विभुः।
सानुज सरसस्तीरे शीतलेन पथा ययौ॥५॥

ऋष्यमूकगिरे पार्श्वे²⁴⁷⁰ गच्छन्तौ रामलक्ष्मणौ।
धनुर्बाणकरौ²⁴⁷¹ दान्तौ जटावल्कलमण्डितौ।
पश्यन्तौ विविधान् वृक्षान् गिरेः शोभां सुविक्रमौ॥६॥

सुग्रीवस्तु गिरेर्मूर्ध्नि चतुर्भिःसह²⁴⁷² वानरः।
स्थित्वा ददर्श तौ यान्तावारुरोह गिरे शिर॥७॥

—————————————————————————————————————————

३। नरो०। हसा कारण्डवाश्च व्याप्तम्। कारण्डव पक्षिविशेष। जलेत्यादि। जलकुक्क्व टाश्च ‘कामि’ (?) इति ख्याता, कोयष्टिकाश्च’कोण्टा’ इति ख्याता, क्रौञ्चाश्च ‘कोॅ चवक’ इति ख्याता, तेषां नादैरुपनादित शब्दितम्।

४। नरो०। नानापुष्पेति। नाना अनेका पुष्पलता पुष्पोपलक्षिता लता तया आकीर्णं व्याप्तम्। नानाफलसमावृतमिति। नाना नानाविधानि यानि फलानि तै समावृतं वेष्टित व्याप्त वा। सतां साधूनां मन इव स्वच्छ निर्मल जल यत्र तत्तथा। इद विशिष्य उक्तमिति नास्य पूर्वेण सह पौनरुक्त्यम्।

५। नरो०। उपस्पृश्य आचम्य।

—————————————————————————————————————————

शम्बरमि’त्यमर। कह्लार सौगन्धिकम्।कुमुदोत्पलयो रात्रिविकासिदिनविकासित्वेन भेद। गो०]

३। हसादय पक्षिविशेषा। क्रौञ्चनादैरुपनादितं प्रतिध्वनितम्। रा०।

४। सतां मनोवत् स्वच्छजलम्। रा०।

[सतां मन स्वच्छजलमिति। सता मन इव स्वच्छ निर्मल जलं यत्र। गो०]

५। तत्र सरसि उपस्पृश्य स्नात्वा अवगाह्येति यावत्। श्रमहरं क्षुत्तृड्विनाशकत्वेन श्रान्तिनाशक शान्तिदमित्यर्थः। सरसस्तीरे सरोवरतीरमवलम्ब्येत्यर्थ।

६। दान्तौ निगृहीतेन्द्रियौ, विविधान् वृक्षान् गिरे शोभाञ्च पश्यन्तौ। पश्यन्तौ तौ जग्मतुरिति शेष। रा०।

७। चतुर्भिर्वानरैः सह गिरेर्मूर्ध्नि स्थित्वा सुग्रीवः यान्तौ तौ ददर्श। दृष्ट्वा च इति शेष। गिरेः पर्वतान्तरस्येत्यर्थात् शिर आरुरोह।

भयादाह हनूमन्तं कौ तौ वीरवरौ सखे।
गच्छ जानीहि भद्र ते वटुर्भूत्वा द्विजाकृतिः॥८॥

वालिना प्रेषितौ²⁴⁷³ किं वा मां हन्तुं समुपागतौ।
ताभ्यां सम्भाषण कृत्वा जानीहि हृदयं तयोः॥९॥

यदि तौ दुष्टहृदयौ सज्ञां कुरु कराग्रतः।
विनयावनतो²⁴⁷⁴।") भूत्वा एवं जानीहि निश्चयम्॥१०॥

तथेति वटुरूपेण हनूमान् समुपागतः।
विनयावनतो भूत्वा रामं नत्वेदमब्रवीत्॥११॥

—————————————————————————————————————————

८। नरो०। द्विजस्येवाऽऽकृतिर्यस्य स तथा।

१०। नरो०। संज्ञां प्रयोजनसूचनाम्। कराग्रत कराग्रेण।

—————————————————————————————————————————

अत्र

सत्त्वान्यतिप्रविद्धानि त्रासितानि हतानि च।
शिखराच्छिखर गत्वा सुपर्णानिलवेगितः॥४।१।१५।

इत्यादिप्राच्यवाल्मीकीयेन —

एवमेकायनगताः प्लवमाना गिरेर्गिरिम्।
प्रकम्पयन्तो वेगेन गिरीणां शिखराणि च॥४।२।९।

इत्यादिपाश्चात्यवाल्मीकीयेन च पर्वतान्तरगमनं स्पष्टमुक्तम्। तेन च गिरेर्मूर्ध्नि स्थितस्य गिरे शिरसि आरोहण न विरुद्धम्।

९। किं वालिना प्रेषितौ मां हन्तुमागतौ‚ वा पक्षान्तरे उतान्यथेति तयोर्हृदयं सम्भाषणं कृत्वा जानीहि अन्त करणानुरूपत्वाद्वाच सम्भाषणेन तन्निर्णय। रा०।

१०। संज्ञां कुरु पलायनार्थमिति शेष। एवं सङ्केतस्य निश्चयं जानीहीत्यर्थ। रा०।

[संज्ञां कुरु कराग्रत इति। कराग्रेण संज्ञां सङ्केतं करिष्यति। गो०]

११। तथेति भवता यदुक्तं तथैव करिष्यामीति स्वीकृत्येत्यर्थः। अत्र वटुरूपेण हनूमतो गमनम्, वाल्मीकीये भिक्षुरूपेण, भिक्षुरूपधारणमपि स्वबुद्ध्यान सुग्रीवप्रबोधेन तथाच पाश्चात्यवाल्मीकीये —

कपिरूपं परित्यज्य हनूमान् मारुतात्मज।
भिक्षुरूपं ततो भेजे शठबुद्धितया कपि॥इति।४। ३।२।

रामं नत्वेति। पाश्चात्त्यवाल्मीकीये रामलक्ष्मणौ नत्वा। तथाच —

ततः स हनुमान् वाचा श्लक्ष्णया समनोज्ञया।
विनीतवदुपागम्य राघवौ प्रणिपत्य च॥इति।४।३।३।

कौ युवां पुरुषव्याघ्रौ युवानौ वीरसम्मतौ।
द्योतयन्तौ दिशः सर्वाः प्रभया भास्कराविव॥१२॥

युवां त्रैलोक्यकर्ताराविति भाति मनो मम।²⁴⁷⁵
युवां प्रधानपुरुषौ जगद्धेतू जगन्मयौ।
मायया मानुषाकारौ चरन्ताविव लीलया॥१३॥

भूभारहरणार्थाय भक्तानां²⁴⁷⁶ पालनाय च।
अवतीर्णा विव²⁴⁷⁷ परौ²⁴⁷⁸ चरन्तौ क्षत्रियाकृती॥१४॥

जगत्स्थितिलयौ²⁴⁷⁹सर्गं²⁴⁸⁰ लीलया कत्तुमुद्यतौ।
स्वतन्त्रौ²⁴⁸¹ प्रेरकौसर्वहृदयस्था²⁴⁸² विवेश्वरौ।²⁴⁸³
नरनारायणौ लोके चरन्ता विति²⁴⁸⁴ मे मतिः॥१५॥

———————————————————————————————————————————

१२। नरो०। पुरुषव्याघ्रौ पुरुषश्रेष्ठौ।

१३। नरो०। श्रीरामलक्ष्मणयोस्त्रिलोकीसृष्टिकर्तृत्वं मन्यमान आह — युवामित्यादि। भाति प्रकाशते मनो मनसीत्यर्थ। प्रधानञ्च पुरुषश्च प्रधानपुरुषौ, जगन्मयौ जगत्स्वरूपौ। तर्हि चावयो कार्यत्वमायातमिति चेत्तत्राऽऽह — जगद्धेतूइति। यद्वा कुतो जगन्मयावित्यत आह — जगद्धेतू इति, मानुषावावां कथमेवं वदसीति चेत्तत्राऽऽह —माययेत्यादि। इव उत्प्रेक्षायाम्।

१४। नरो०। इमौ न क्षत्रियौ किन्तु परमेश्वरौ, कार्यार्थमवतीर्णौ क्षत्रियाकृती चरन्ताविति हृदि कृत्वाह —भूभारहरणार्थायेत्यादि। इव उत्प्रेक्षायाम्। परौ परमेश्वरौ। अत्र युवामित्यस्यानुषङ्ग कार्यः।

१५। नरो०। क्षत्रियौ किन्तु विश्वस्य जन्मादिहेतूलोकप्रवर्तकावीश्वराविति हृदि

———————————————————————————————————————————

१२। हे पुरुषव्याघ्रौ युवां कौ? वीरसम्मतौ युवानौ भास्कराविव प्रभया सर्वा दिशो द्योतयन्तौ गच्छत इत्यन्वय।

१३। भाति जानाति। प्रधानपुरुषौ मुख्यपुरुषौ नरनारायणावित्यर्थ। मुख्यत्वमेवाऽऽह —जगद्धेतू इत्यादिना। लीलया चरन्ताविव गच्छन्ताविध वस्तुतो विभुत्वाद् गतिहीनावेव। रा०।

१४। भूभारहरणार्थाय रावणलवणादीनां दुष्टानां नाशेन पृथिवीस्थपापभारनाशाय, भक्तानांविश्वामित्रसुग्रीवादीनां मादृशाञ्चेत्यर्थ, पालनाय अवतीर्णौ, क्षत्रियाकृती सन्तौ इह चरन्तौ मयादृष्टाविति शेषः।

१५। स्थितिलयौ सर्गञ्च लीलया कर्त्तुमुद्यतौ रक्षसां लयस्तदितरजगतः सर्गस्थिती।

श्रीरामो लक्ष्मणं प्राह पश्यैनं²⁴⁸⁵ वटुरूपिणम्।
शब्दशास्त्रमशेषेण²⁴⁸⁶ श्रुत नूनमनेकधा।²⁴⁸⁷
अनेन भाषित कृत्स्नं न किञ्चिदप शब्दितम्²⁴⁸⁸॥१६॥

ततः प्राह हनूमन्तं राघवो ज्ञानविग्रह²⁴⁸⁹ः।
अहं दाशरथी रामस्त्वय मेलक्ष्मणोऽनुज॥१७॥

सीतया भार्यया सार्द्ध पितुर्वचन गौरवात्।²⁴⁹⁰
आगतस्तत्र विपिने स्थितोऽहं दण्डके द्विज॥१८॥

तत्र भार्या हृता सीता रक्षसा केनचिन्मम।
तामन्वेष्टुमिहाऽऽयातौ²⁴⁹¹ त्वं को वा कस्य वा वद²⁴⁹²॥१९॥

———————————————————————————————————————————

कृत्वाह —जगत्स्थितिलयावित्यादि। स्वतन्त्रत्वे हेतुः — प्रेरकाविति। प्रेरकत्वे हेतुः — सर्वहृदयस्थाविति। इव उत्प्रेक्षायाम्। युवामित्यनुषञ्जनीयम्। इमौ नान्यौ किन्तु नरनारायणाविति हृदि कृत्वाह —नरनारायणौ लोके इत्यादि।

१७। नरो०। ज्ञान विग्रह स्वरूपं यस्य स तथा।

१८। नरो०। वचनगौरवाद्वाक्यमहिम्नः।

———————————————————————————————————————————

प्रेरकौ अन्तर्यामितयेत्यर्थ। तदेवाऽऽह —सर्व हृदयस्थाविति।इह लोके चरन्तावित्यन्वय। रा०।

१६-१७। शब्दशास्त्रं व्याकरणम्। कृत्स्नंबह्नित्यर्थ। ज्ञानविग्रह इत्यनेन चिदानन्द एव मायया एवंशरीररूपेण भातीति सूचितम्। रा०।

[न किञ्चिदपशब्दितमिति। अपशब्दोऽशुद्धशब्दः। अशुद्ध नोक्तमिति तात्पर्यार्थः। वस्तुतस्तु यदुक्तं तत् सङ्गतमेव, आवयोस्तथाभूतत्वात्। गो०]

अपशब्दितमिति। पाश्चात्ये वाल्मीकीयेऽपि —

नूनं व्याकरणं कृत्स्नमनेन बहुधा श्रुतम्।
बहु व्याहरताऽनेन न किञ्चिदपशब्दितम्॥इति।४।३।२९।

१८। तत्र दण्डके दण्डकाख्ये, विपिने अरण्ये।

१९। तां सीतामित्यर्थः। आयातौ आवामिति शेषः। त्वं ककिंनामधेय। कस्य वा कस्य पुत्रो वा।

वटुरुवाच —

सुग्रीवो नाम राजास्ते²⁴⁹³ वानराणां महामतिः।
चतुर्भिर्मन्त्रिभिसार्द्धं गिरिमूर्धनि तिष्ठति॥२०॥

भ्राता कनीयान् सुग्रीवो वालिनःपापचेतसः।²⁴⁹⁴
तेन निष्क्रामितो²⁴⁹⁵ भार्या हृता तस्येह वालिना।²⁴⁹⁶
तद्भयादृष्यमूकाख्य गिरिमाश्रित्य संस्थितः²⁴⁹⁷॥२१॥

अह सुग्रीवसचिवो वायुपुत्रा महामते।
हनूमान् नाम विख्यातो ह्यञ्जनागर्भसम्भव²⁴⁹⁸ः॥२२॥

तेन सख्यं त्वया युक्तं सुग्रीवेण रघूत्तम।
भार्यापहारिणं हन्तुं सहायस्ते भविष्यति।
इदानीमेव गच्छाम²⁴⁹⁹ आगच्छ यदि रोचते॥२३॥

श्रीराम

उवाच —

अहमप्यागतस्तेन सख्यं कर्त्तु कपीश्वर।
सख्युस्तस्यापि यत् कार्यं तत् करिष्याम्यसं शयम्²⁵⁰⁰॥२४॥

———————————————————————————————————————————

२१। नरो०। निष्क्रामितो नि सारितः, गृहादिति शेष।

———————————————————————————————————————————

२०। यः सुग्रीवो नाम तेम नाम्ना प्रसिद्धो वानराणां राजा स गिरिमूर्धनि तिष्ठतीत्यन्वयः। रा०।

२१। तत्रावस्थाने हेतुमाह —भ्रातेति। निष्काशितो हीनराज्यः कृतः। भार्या च हृता। रा०।

तद्भयात् तस्य वालिनो भयात्।

२३। तेन सख्यं युक्तं समदुःखत्वात् न तु वालिनेति शेषः। रा०।

२४। सख्युस्तस्य सुग्रीवस्यापि यत् कार्यं सुग्रीवेण स्वहितानुबन्धित्वेनानुष्ठेयं कर्मेत्यर्थः, तदहमसंशयं निश्चितमेव करिष्यामि।

हनूमान् स्वस्वरूपेण²⁵⁰¹ स्थितो राममथाब्रवीत्।
आरोहतां²⁵⁰² मम²⁵⁰³ स्कन्धोगच्छामः पर्वतोपरि॥२५॥

यत्र²⁵⁰⁴ तिष्ठति सुग्रीवो मन्त्रिभिर्वालिनो भयात्।
तथेति²⁵⁰⁵ तस्याऽऽरुरोह स्कन्ध²⁵⁰⁶ रामोऽथ लक्ष्मणः॥२६॥

उत्पपात गिरेर्मूर्ध्नि क्षणादेव महाकपिः।
वृक्षच्छायां समाश्रित्य स्थितौ तौ रामलक्ष्मणौ॥२७॥

हनूमानपि सुग्रीव मुपगम्य²⁵⁰⁷ कृताञ्जलिं।
व्येतु ते भयमायातौ राजञ् श्रीरामलक्ष्मणौ॥२८॥

शीघ्रमुत्तिष्ठ रामेण सख्यं ते योजितं मया।
अग्निं²⁵⁰⁸ साक्षिणमारोप्य तेन सख्यं द्रुतं²⁵⁰⁹ कुरु॥२९॥

———————————————————————————————————————————

२५। पर्वतोपरिगमने श्रमातिशयात् स्कन्धारोहणप्रेरणा। रा०।

स्वस्वरूपेण निजरूपेणेत्यर्थ। वाल्मीकीयेऽपि —

तत स सुमहाप्राज्ञो हनूमानिदमब्रवीत्।
स्वं रूपमभिप्राप्य सहृष्टो हेमपिङ्गल॥
आरुह्यतां नरश्रेष्ठ मम पृष्ठमरिन्दम।
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा सुग्रीवं द्रष्टुमर्हसि॥
एवमुक्त्वामहाकायो हनूमान् पवनात्मजः।
जगामाऽऽदाय तौ वीरौ सुग्रीवो यत्र वानरः॥इत्यादि।४।३।२७–२९।

२७। उत्पपात उत्पत्य जगामेत्यर्थ। स्थितौ स्थापितावित्यर्थ। रा०।

गिरेर्मूर्ध्नि गिरेर्मलयपर्वतस्य। तथाच वाल्मीकीये —

ऋष्यमूकात्तु हनुमान् गत्वा मलयपर्वतम्।
कथयामास तौ वीरौ सुग्रीवायमहात्मने॥४।४।१।

२८। व्येतु भयं वालिप्रेरिताविति शङ्काकृतम्। रा०।

हनूमानपि कृताञ्जलिः, सुग्रीवमुपगम्य हे राजन्, ते भयं व्येतु श्रीरामलक्ष्मणावायातौ इत्युवाचेत्यध्याहारेणान्वयः।

२९। योजितं ताभ्यामङ्गीकारं कारितम्। आरोप्य कृत्वा। रा०।

ततोऽतिहर्षात्²⁵¹⁰ सुग्रीवः समागम्य रघूत्तमम्।
वृक्षशाखां स्वयं छित्त्वा विष्ठराय ददौ मुदा॥३०॥

हनूमाल्ँलक्ष्मणायादात् सुग्रीवाय च²⁵¹¹ लक्ष्मणः।
हर्षेण महताविष्टाः सर्व एवावतस्थिरे॥३१॥

लक्ष्मणस्त्वब्रवीत् सर्वं रामवृत्तान्तमादित।
वनवासाभिगमनं सीताहरणमेव च॥३२॥

लक्ष्मणोक्तं वच श्रुत्वा सुग्रीवो राममब्रवीत्।²⁵¹²
अहं करिष्ये राजेन्द्र सीतायाः परिमार्गणम्॥३३॥

साहाय्यमपि ते राम करिष्ये शत्रुघातिनः।
शृणु राम मया दृष्टं किञ्चित् ते कथयाम्यहम्॥३४॥

एकदा मन्त्रिभिः सार्द्धं स्थितोऽहं गिरिमूर्धनि।
विहायसा नीय माना²⁵¹³ केनचित् प्रमदो त्तमा²⁵¹⁴॥३५॥

कोशन्ती राम रामेति दृष्ट्वाऽस्मान् पर्वतोपरि।
आमुच्याऽऽभरणान्याशु²⁵¹⁵ स्वोत्तरीयेण²⁵¹⁶ भामिनी²⁵¹⁷॥३६॥

———————————————————————————————————————————

३०। नरो०। विष्टराय आसनाय।

———————————————————————————————————————————

३०। वाल्मीकीये सख्यबन्धनानन्तरं सरामस्य सुग्रीवस्य सालशाखायामुपवेशनं दृश्यते। तथाच —

स ददर्श तत सालमविदूरे हरीश्वरः।
सपुष्पमीषत्पर्णाढ्यं भ्रमरैरुपशोभितम्॥
तस्यैकां पर्णबहुलां शाखां भङ्क्त्वा सुपुष्पिताम्।
सालस्याऽऽस्तीर्य सुग्रीवो निषषाद सराघव॥इति।४।७।१२-१३।

ततश्च—

तावासीनौ ततो दृष्ट्वा हनूमानपि लक्ष्मणम्।
शाखां चन्दनवृक्षस्य समाक्षिप्य न्यवेशयत्॥

इत्यादिना लक्ष्मणस्यापि चन्दनशाखायामुपवेशनमुक्तम्।

३२। लक्ष्मण सुग्रीवमब्रवीदित्यर्थः।

३४। शत्रुघातिनस्ते शत्रुवधे साहाय्यमपि करिष्ये इत्यन्वयः। रा०।

३५। विहायसा नीयमानां प्रमदोत्तमामपश्यमिति शेष। रा०।

निरीक्ष्याधः परित्यज्य क्रोशन्ती तेन रक्षसा।
नीत्वाऽहं²⁵¹⁸ भूषणा न्याशु²⁵¹⁹ गुहा यामक्षिपं²⁵²⁰ प्रभो॥३७॥

इदानीमपि पश्य त्वं जानीहि तव वा न वा।
इत्युक्त्वानीय रामाय दर्शयामास वानरः॥३८॥

विमुच्य रामस्तद् दृष्ट्वाहा सीतेति मुहुर्मुहुः।
हृदि निक्षिप्य तत् सर्वं रुरोद प्राकृतोयथा।
आश्वास्य राघवं भ्राता लक्ष्मणो वाक्यमब्रवीत्॥३९॥

———————————————————————————————————————————

३६-३७। सा च राम रामेति क्रोशन्ती अस्मान् पर्वतोपरि दृष्ट्वास्वोत्तरीयेण तदेकदेशेनाऽऽभरणानि आमुच्य बद्ध्वापुनरस्मान् निरीक्ष्य तान्यप्यधः परित्यज्य क्रोशन्ती तेन नीता।क्रोशनक्रियया समानकर्तृक क्त्वाअहञ्च तानि गुहायामक्षिपम्।रा०।

उत्तरीयनिक्षेपप्रकारमाह वाल्मीकीये —

क्रोशन्ती राम रामेति करुण लक्ष्मणेति च।
स्फुरन्ती राक्षसस्याङ्के पन्नगेन्द्रवधूरिव॥
आत्मना पञ्चमं दृष्ट्वामां शैलस्य तटे स्थितम्।
उत्तरीयं तथा क्षिप्तं शुभान्याभरणानि च॥इत्यादि।४।५।८-९।

३८। इदानीं त्वमपि पश्य तव भार्याया भवन्ति वा न भवन्ति चेति जानीहि निश्चयं कुरु रा०।

३९। तद् भूषणयुक्तं वासखण्डं विमुच्य, दृष्ट्वाभूषणानीति शेष।तत् सर्वं भूषणजातम्। रा०।

विमुच्य आवरणाभ्यन्तराद बहिरानीय। आभरणादिदर्शनेन रामशोकमाह वाल्मीकीये —

सोऽपि वीक्ष्या तद्वासः सीताया भूषणानि च।
अभवद्वाष्पसंपूर्णः सनीहार इवोडुराट्॥
सीतास्नेहप्रवृद्धेन स तु बाष्पेण धर्षित।
हा प्रिये जानकीत्युक्त्वाधैर्यं त्यक्त्वाऽपतत् क्षितौ॥
हृदि कृत्वा तु बहुशस्तमलङ्कारमार्तवत्।
विनिश्वसंश्चबहुशो भुजङ्ग इव रोषितः॥
अविच्छिन्नाश्रुवेगस्तु सौमित्रिं वीक्ष्य राघवः।
परिदेवयितुं दीनो राम समुपचक्रमे॥इत्यादि।४।५।१४-१७।

अचिरेणैव ते राम प्राप्यते²⁵²¹ जानकी शुभा।
वानरेन्द्रसहायेन हत्वा रावणमाहवे॥४०॥

सुग्रीवोऽप्याह हे राम प्रतिज्ञां करवाणि ते।
समरे रावणं हत्वा तव दास्यामि जानकीम्॥४१॥

ततो हनूमान् प्रज्वाल्य तयो रग्निं²⁵²² समीपतः।
तावुभौ रामसुग्री वावग्नौ²⁵²³ साक्षिणि तिष्ठति॥४२॥

बाहू प्रसार्य चाऽऽलिङ्ग्यपरस्परमकल्मषौ।
समीपे रघुनाथस्य सुग्रीवः समुपाविशत्॥४३॥

स्वोदन्त²⁵²⁴ कथयामास प्रणयाद्रघु नायके।²⁵²⁵
सखे शृणु ममोदन्तं वालिना यत् कृतं पुरा²⁵²⁶॥४४॥

मयपु त्रोऽथ²⁵²⁷ मायावी नाम्ना परमदुर्मद।
किष्किन्ध्यां समुपा गत्य²⁵²⁸ वालिनं समुपाह्वयत्॥४५॥

———————————————————————————————————————————

४०। ते त्वया। रा०।

४१। ते तव सकाशे। तव तुभ्यम्।

४२। तयो समीपतोऽग्निं प्रज्वाल्य सख्यं कुरुतम् इत्युवाचेति शेष।

अत्राऽऽह वाल्मीकिः—

ततस्तु हनुमान् दृष्ट्वा तयो सम्बन्धमीप्सितम्।
विधिवत् सोऽथ काष्ठाभ्यां जनयामास पावकम्॥
दीप्यमानं ततो वह्निं पुष्पैः सत्कृत्य सत्कृतम्।
तत्रोपन्यस्य च प्रीतस्तयोर्मध्ये समेधितम्॥
तमग्निंदीप्यमानन्तु चक्रतुस्तौ प्रदक्षिणम्।
सुग्रीवो राघवश्चैव वयस्यत्वमुपागतौ॥इत्यादि।४।४।१६-१८।

४३। आलिङ्ग्यपरस्परं सखे इत्यवदतामिति शेष। सखित्वकरणफलं दर्शयति —समीपे इति। रा०।

४४। वालिना यदुदन्तं मद्विषये कृतं तच्छृणु। रा०।

स सुग्रीवःस्वोदन्तं स्ववृत्तान्तं कथयामास।

४५। नाम्ना मायावीत्यन्वयः। समुपाह्वयत् युद्धायेति शेष। रा०।

सिंहनादेन महता वाली तु तदमर्षणः।²⁵²⁹
निर्ययौ क्रोधताम्राक्षो जघान दृढमुष्टिना॥४६॥

दुद्राव²⁵³⁰ तेन संविग्नो जगाम स्वगुहां²⁵³¹ प्रति।²⁵³²
अनुदुद्राव त वाली मायाविनमह तथा॥४७॥

ततः प्रविष्टमालोक्य गुहां मायाविनं रुषा।
वाली मामाह तिष्ठ त्वं बहिर्गच्छाम्यहं गुहाम्।
इत्युक्त्वाविश्य स गुहां मासमेकं न निर्ययौ॥४८॥

———————————————————————————————————————————

परमदुर्मदोऽत्यन्तदुष्टमत्ततायुक्तः। मयपुत्रो नाम्ना मायावी, स च दुन्दुभेः पूर्वज। तेन स्त्रीहेतोर्वालिनो महद्वैरं सञ्जातम्। तथाच वाल्मीकीये —

मायावी नाम तेजस्वी पूर्वजो दुन्दुभेस्तु यः।
तेन तस्य महद्वैरं स्त्रीनिमित्तं किलाभवत्॥इति।४।८।३६।

४६। तदाह्वानममर्षणोऽसहमानः। रा०।

४७। तेन मुष्टिपातेन संविग्न पीडितः। रा०।

दुद्राव स्वगुहां प्रति जगाम च मायावीति शेष। स्वगुहां प्रतीति वाल्मीकीयविरोधीदंवचनम् \। तत्र पृथिव्याकिञ्चिद् विवरमासाद्य प्रविष्ट तेनेति व्यक्तम्। तथाच —

स तृणैरावृतं दृष्टवा धरण्यां विवरं महत्॥
प्रविवेशासुरो वेगादावां त्वासाद्य वेष्टितौ।इति।४।८।४३-४४।

पाश्चात्येऽपि — स तृणैरावृतं दुर्गं धरण्यां विवरं महत्।

प्रविवेशासुरोवेगादावामासाद्य विष्ठितौ॥इति।४।९।११।

४८। तं मायाविनं मायावन्तं स्वगुहां प्रविष्टमालोक्य इत्यन्वय। रा०।

मासमेकमिति। वाल्मीकीये वत्सरमेकं ततोऽपि दीर्घ कालं गुहाद्वार्यवस्थानम्। तथाच —

प्रतिषिद्धस्तदानीं स प्राविशच्चैव तद्विलम्।
तस्य प्रविष्टस्य विलं साग्र संवत्सरो गतः।
स्थितस्य च मम द्वारि स कालो व्यत्यवर्तत।
अनिष्पतन्तं तं ज्ञात्वा स्नेहादागतसंभ्रमः॥
भ्रातर पुरुषव्याघ्र पापशङ्काऽभवत्तदा।
अथ दीर्घस्य कालस्य विलात्तस्माद्विनिःसृतम्॥

मासादूर्ध्वं गुहाद्वारान्निर्गत रुधिर बहु।
तद् दृष्ट्वा परितप्ताङ्गो मृतो वालीति दुखितः॥४९॥

गुहाद्वारि²⁵³³ शिलामेकां निधाय²⁵³⁴ गृहमागतः।
ततोऽब्रव मृतो²⁵³⁵ वाली गुहायां रक्षसा हत²⁵³⁶ः॥५०॥

तच्छ्रुत्वा दुःखितासर्वे²⁵³⁷ मामनिच्छन्तमप्युत।
राज्येऽभिषेचनं चक्रुः सर्वे वानरमन्त्रिणः॥५१॥

शिष्ट तदा²⁵³⁸ मया राज्य किञ्चित्²⁵³⁹ कालमरिन्दम।
ततः समागतो वाली मामाह परुष²⁵⁴⁰ रुषा॥५२॥

———————————————————————————————————————————

५१। नरो०। आत्मनो निरपराधत्वसूचनाय अनिच्छन्तमपीत्युक्तम्। अभिषेचनमिति कर्मणि अनट्।

———————————————————————————————————————————

सफेन रुधिरं व्यक्तं दृष्ट्वाऽह व्यथितोऽभवम्।
नर्दतामसुराणाञ्च ध्वनिर्मेश्रोत्रमागत॥इत्यादि।४।८।४७-५०।

४९। मृतो वालीति निश्चयेनेति शेष। रा०।

पाश्चात्त्येऽप्येवम्। (४।१०।१५-१८)।

५०। रक्षसा हतो वाली मृत इति स्वज्ञातीनब्रवम्। रा०।

शिलामेकामिति। वाल्मीकीये —

पूरयित्वा शिलाभिस्तु विल शोकसमन्वित।
शोकार्तोश्चोदकं कृत्वा किष्किन्ध्यामागतः सखे॥४।८।५२।

इत्यादिना शिलानां बहुत्वम्, विलस्य च सर्वस्य पूरणम्, न द्वारमात्रस्याऽऽवरणम्।

पिधाय च विलद्वार शिलया गिरिमात्रया।
शोकार्तोश्चोदकंकृत्वा किष्किन्ध्यामागत सखे॥४।९।१९।

इत्यादिना पाश्चात्ये एकया शिलया विलद्वारावरणमिति पाश्चात्त्यवाल्मीकिसम्मतोऽय पाठः।

५१। अनिच्छन्तं राज्याभिषेकमिति शेषः। रा०।

सर्वे पुरवासिनो नगरवासिनश्च दुःखिताः। सर्वे वानरमन्त्रिणोऽभिषेचनं चक्रुरिति सर्वद्वयान्वय।

५२। शिष्टं पालितम्। परुषं भ्रातृद्वेषिन्नित्यादिवाक्यम्। रा०।

बहुधा भर्तूसयित्वा मां निजघान²⁵⁴¹ च²⁵⁴² मुष्टिभिः।
ततो निर्गत्य नगरादधाव परया भिया॥५३॥

लोकान् सर्वान्²⁵⁴³ परिक्रम्य ऋष्य मूक²⁵⁴⁴ समाश्रितः।
ऋषेः शापभयात् सोऽपि नाऽऽयातीम गिरिं प्रभो²⁵⁴⁵॥५४॥

तदादि मम भार्यांस स्वय भुङ्क्ते विमूढधीः।
अतो दुखेन सन्तप्तो²⁵⁴⁶ हृतदारो हृताश्रयः।²⁵⁴⁷
वसा म्यद्य²⁵⁴⁸ भवत्पादसस्पर्शात्²⁵⁴⁹ सुखितोऽस्म्यहम्॥५५॥

मित्रदुःखेन सन्तप्तो रामो राजीवलोचनः।
हनिष्यामि तव द्वेष्यं शीघ्रं भार्यापहारिणम्।
इति प्रतिज्ञामकरोत् सुग्रीवस्य पुरस्तदा॥५६॥

सुग्रीवोऽप्याह राजेन्द्र वाली बलवतां बली²⁵⁵⁰।
कथ हनिष्यति भवान् देवैरपि दुरासदम्॥५७॥

शृणु तु कथयिष्यामि तद्बल बलिनां वर।
कदाचिद्²⁵⁵¹ दुन्दुभिर्नाम महाकायो महाबलः॥५८॥

किष्किन्ध्यामगमद्राम महामहिषरूपधृक।
युद्धाय वालिनं रात्रौ समाह्वयत भीषणः॥५९॥

———————————————————————————————————————————

५३। नरो०। परया महत्या \।

५५। नरो०। विमूढा विपरीता धीर्यस्य स तथा।

———————————————————————————————————————————

५४। ऋष्यमूकं तदाख्यमिमं पर्वतम्। ऋषेः शापभयात्, तच्चानुपदमेव स्फुटं भविष्यति। रा०।

५५। वालिनोऽतिशयितपापकारित्वसूचनाय स्वयं भुङ्क्ते इत्युक्तम्। एतेन तादृशस्य कनिष्ठभ्रातुर्भार्यापहारिणो विनाशे तव पापाशङ्का नास्तीति च ध्वनितम्।

५७। बलवतां बली सर्वेभ्यो बलवद्भ्योऽप्यधिकबलवान् इत्यर्थः। दुरासदं वालिनमिति शेषः। रा०।

तच्छ्रुत्वाऽसहमानोऽसौ वाली परमकोपनः।
महिषं शृङ्गयोर्धृत्वा पातयामास भूतले॥६०॥

पादे नैकेन²⁵⁵² तत्काय²⁵⁵³ माक्रम्यास्य²⁵⁵⁴ शिरो महत्।
हस्ताभ्यां भ्रामयंश्छित्वा²⁵⁵⁵ तोलयित्वाऽक्षिपद्भुवि॥६१॥

पपात तच्छिरो राम मातङ्गाश्रमसन्निधौ।
योजनात् पतितं तस्मान्मुनेराश्रममण्डले॥६२॥

रक्तवृष्टिः पपातोच्चैर्द्वष्टा तां²⁵⁵⁶ क्रोधमूर्च्छितः।
मातङ्गोवालिन प्राह यद्यागन्ताऽसि मे गिरिम्।
इतः परं भग्नशिरा मरिष्यसि²⁵⁵⁷ न संशयः॥६३॥

एव शप्तस्तदारभ्य ऋषमूकं न यात्यसौ।
एतज्²⁵⁵⁸ ज्ञात्वाऽहमप्यत्र वसामि भयवर्जितः॥६४॥

———————————————————————————————————————————

६०। नरो०। परमकोपन इति व्युत्पत्तिवैचित्र्येण परमत्वं कोपेनान्वेति।

———————————————————————————————————————————

५९। महामहिषरूपधृगिति। वाल्मीकीये —

धारयन् माहिष रूपं तीक्ष्णशृङ्गो भयावहः।
प्रावृषीव महामेघस्तोयपूर्णो नभस्तले॥इति।४।९।६०।

६०। असहमान इति च्छेदः। रा०।

६१। अस्य शिरो हस्ताभ्यां भ्रामयन् ग्रीवातालयन् छित्त्वा ग्रीवारूपादाधारादुत्पाठ्यहस्ताभ्यां तोलयित्वा एतावद्भारकमिति ज्ञात्वा भुवि अक्षिपत्। रा०।

६२-६३। क्षेपवेगेन ऊर्ध्वं योजनमात्रं गत्वा ततो मातङ्गाश्रमे पपात। यस्माच्च योजनप्तत्तन्मितादूर्ध्वदेशात् पतितमतस्तदाश्रमे शिरसो गलिता रक्तवृष्टि पपात तत क्रुद्धः स वालिनं प्राह। रा०।

६४।शापप्रकारमाह वाल्मीकीये —

तान् दृष्ट्वापतितान् गात्रे मुनिः शोणितबिन्दुकान्।
उपस्पृश्य ददौ शापं क्षेप्तारं वालिनं प्रति॥

राम पश्य शिरस्तस्य दुन्दुभेः पर्वतोपमम्।
तत्क्षेपणे यदा शक्तः²⁵⁵⁹ शक्तस्त्वं वालिनो वधे॥६५॥

इत्युक्त्वादर्शयामास शिरस्तद् गिरिसन्निभम्।
दृष्ट्वा रामः स्मितं कृत्वा पादाङ्गष्ठेन चाक्षिपत्॥६६॥

दशयोजनपर्यन्तं²⁵⁶⁰ तदद्भुतमिवाभवत्।
साधु साध्विति तं प्राह सुग्रीवो मन्त्रिभिः सह॥६७॥

पुनरप्याह सुग्रीवो रामं²⁵⁶¹ भक्तपरायणम्।
एते ताला महासाराः सप्त पश्य रघूत्तम।
एकैकं चालयि त्वाऽसौ²⁵⁶² निष्पत्र²⁵⁶³ंकुरुतेऽञ्जसा॥६८॥

———————————————————————————————————————————

६७। नरो०। दशसंख्यकानि यानि योजनानि तेषां पर्यन्तो यत्र तत्तथा। दशयोजनपर्यन्तं शिरक्षेपणम्। इव अत्र वाक्यालङ्कारे।

६८। नरो०। महान्तः साराः स्थिरांशा येषां ते तथा। एतेनातिकठिनत्वं सूचितम्।

———————————————————————————————————————————

इह ते न प्रवेष्टव्यमृष्यमूकवनं हरे।
प्रविष्टस्य हि ते सद्यो जीवितं न भविष्यति॥इत्यादि।४।९।८४।८५।

६५। यदा यदि तस्य बाणेन दूरंक्षेपणे त्वं शक्तस्तर्हि त्वं वालिवधे शक्तः। रा०।शिरस्तस्येति। वाल्मीकीये अस्थि। तथाच —

एतत्तस्यास्थि काकुत्स्थ दुन्दुभेः संप्रकाशते।
वीर्योत्सेकनिरस्तस्य गिरिकूटनिभं महत्॥इति।४।९।८८।

६७। दशयोजनमिति पाश्चात्त्यवाल्मीकीयसंवादि। तथाच —

राघवो दुन्दुभे कायंपादाङ्गुष्टेन लीलया।
तोलयित्वा महाबाहुश्चिक्षेप दशयोजनम्॥इति।४।११।८४।

प्राच्ये दशयोजनमित्यत्र शतयोजनम्। तथाच —

अथैवं वदतस्तस्य सुग्रीवस्य महात्मन।
राघवो दुन्दुभे कायंपादाङ्गुष्टेन तोलयन्॥
लीलयैव तदा रामश्चिक्षेप शतयोजनम्। इति। ४।९।९१-९२।

६८। चालयित्वा मूलतो बाहुभ्यां कम्पनेन। अञ्जसा अनायासेन। रा०।

यदि त्वमेकबाणेन विद्ध्वा²⁵⁶⁴छिद्रं करोषि चेत्²⁵⁶⁵।
हतस्त्वया²⁵⁶⁶ तदा वाली विश्वासो मे प्रजायते॥६९॥

तथेति धनुरादाय सायकं तत्र सन्दधे।
बिभेद च²⁵⁶⁷ तदा रामः सप्त तालान् महाबलः॥७०॥

तालान् सप्त विनिर्भिद्य गिरिं भूमिञ्च सायकः।
पुनरागत्य रामस्य तूणीरे पूर्ववत् स्थितः॥७१॥

ततोऽतिहर्षात्²⁵⁶⁸ सुग्रीवो राममाहातिविस्मितः।
देव त्वं जगतां नाथः परमात्मा न²⁵⁶⁹ सशयः।
मत्पूर्वकृतपुण्यौघैः सङ्गतोऽद्य मया सह॥७२॥

———————————————————————————————————————————

७२। नरो०। एवञ्चेत्तर्हि त्वया सह मम मेलनं कुत इत्यत आह —मत्पूर्वकृतपुण्यौघैरित्यादि। सङ्गतो मिलितः।

———————————————————————————————————————————

६९। छिद्रं करोषि सप्तस्वपीति शेषः। रा०।

ताला इत्यत्र वाल्मीकीये सालास्तालाश्चेत्युभयथा दृश्यते। तथाच —

यदि भिन्द्याद् भवान् सालानिमानेकेषुणा ततः।
जानीयां त्वां महाबाहो समर्थ वालिनो वधे॥इति।४।९।९९।
स गृहीत्वा धनुर्दिव्य शक्रचापसमद्युति।
मुमोच बाण सन्धाय तालानुद्दिश्य राघव॥
विसृष्ट बलवता बाणो हेमपरिष्कृतः।
भित्त्वा तालान् गिरिञ्चैव प्रविवेश रसातलम्॥इति च।४।११।३-४।

पाश्चात्त्येऽपि —

इम हि साल प्रहितस्त्वया शरो न संशयोऽत्रास्ति विदारयिष्यति।
अलं विमर्शेन मम प्रियं ध्रुवं कुरुष्व राजन् प्रतिशापितो मया॥इति।४।११।९२।

स विसृष्टो बलवता बाणः स्वर्णपरिष्कृत।
भित्त्वा तालान् गिरिप्रस्थं सप्तभूमिं विवेष ह॥इति च।४।१२।४।

७२। एवमाश्चर्यकर्मणा रामं परमात्मानं ज्ञात्वा स्तौति —देवेति। सङ्गतिं मैत्रीं प्राप्तः। रा०।

त्वां भजन्ति महात्मानः²⁵⁷⁰ संसारविनिवृत्तये²⁵⁷¹।
त्वां प्राप्य मोक्षमचिरं²⁵⁷² प्रार्थयेऽह कथं भवम्²⁵⁷³॥७३॥

द्वारापुत्रा धनं राज्यं सर्वं त्वन्मायया कृतम्।
अतोऽहं²⁵⁷⁴ देवदेवेश नाऽऽकाङ्क्षेऽन्यत्²⁵⁷⁵ प्रसीद मे॥७४॥

आनन्दानुभवं त्वाऽद्य प्राप्तोऽहं²⁵⁷⁶ भाग्यगौरवात्।
मृदर्थं²⁵⁷⁷ यतमानेन निधान²⁵⁷⁸ मिव²⁵⁷⁹ सत्पते।
अनाद्यविद्या ससिद्धं²⁵⁸⁰ बन्धनं छिन्नमद्य नः॥७५॥

———————————————————————————————————————————

७३। नरो०। तर्हि अभीष्टं दारादिकं मां प्रार्थयस्वेति चेत्तत्राऽऽह — त्वामित्यादि। महान् आत्मा मनो मतिर्वा येषां ते तथा। मोक्षं मोक्षदम्। अचिरं शीघ्रम्। भवं संसारम्।

७४। नरो०। अवस्तुबुद्ध्या दारादिकं कथं त्यक्तमुत्सहसे इति चेत्तत्राऽऽह —दारा इत्यादि। मायाया अवस्तुत्वात् तत्कृतस्याप्यवस्तुत्वमिति भाव। अतो मायाकृतत्वात्।

७५। नरो०। ननु मां प्राप्य कथमात्मानं कृतकृत्यं मन्यसे‚ तव मया किं कृतमित्यत आह — आनन्दानुभवमित्यादि। अद्याहम् आनन्दानुभवं त्वा त्वां निधानमिव रत्नमिव भाग्यगौरवाद् भाग्याधिक्यात् प्राप्त इत्यन्वय। हे सत्पते, मृदर्थं यतमानेन त्वयाऽद्य नोऽस्माकम् अनाद्यविद्याससिद्ध बन्धनं छिन्नमित्यन्वयः। आनन्दश्चासौ अनुभवश्चेति तं तथा। अनित्या माया, तन्नाशे तत्कृतबन्धनं स्वयमेव नश्यति, तन्नाशाय कथं यतसे इति चेत्तत्राऽऽह — अनादीति। बध्नातीति बन्धनं ससार।

———————————————————————————————————————————

७३। मोक्षसचिवं मोक्षप्रदत्वात् तत्सचिवम्। भवं संसारम्। रा०।

७४। अन्यद् दारपुत्रादिक त्वन्मायाकृतत्वेन मायिकत्वान्नाऽऽकाङ्क्षे, अतो मां निवर्त्तयेतर्थः।रा०।

७५-७६। मृदर्थं भूमिं खनता यथा निधानं धनराशि प्राप्तो भवति, एवमहमानन्दानुभवं तद्रूपं त्वां प्राप्तः। अनाद्यविद्यासंसिद्धं निष्पन्नं विषयवासनारूपं बन्धन संसारप्रवर्त्तकं नश्छिन्नं सनष्टम्। अन्येभ्यो भगवद्दर्शनस्याऽऽधिक्यमाह—यज्ञेत्यादि। यज्ञादिभिरप्यसौ ससंसृतिस्तत्कारणं विषयवासनारूप बन्धनं न जीर्यति अपि तु दार्ढ्यमेव भजते त्वच्चरणदर्शनात्तु संद्यस्तन्नाशमेति। रा०।

यज्ञदानतप²⁵⁸¹ःकर्मपूर्त्तेष्टादिभिरप्यसौ।
न जीर्यते पुनर्दाढ्यं भजते संसृतिः प्रभो।
त्वत्पाद दर्शनात्²⁵⁸² सद्यो नाशमेति न संशयः॥७६॥

क्षणार्द्धमपि यच्चित्तं त्वयि तिष्ठत्यचञ्चलम्।
तस्याज्ञानमनर्थानां मूलं नश्यति तत्क्षणात्।
तत् तिष्ठतु मनो राम त्वयि नान्यत्र मे²⁵⁸³ सदा॥७७॥

राम रामेति यद्वाणी मधुरं गायति²⁵⁸⁴ क्षणम्।
स ब्रह्महा सुरापो वा मुच्यते सर्वपातकैः॥७८॥

———————————————————————————————————————————

७६। नरो०। राज्यं लब्ध्वा यज्ञदानादिभिः संसारं नाशं नेष्यसीति चेत्तत्राऽऽह —यज्ञेत्यादि। यज्ञश्च दानञ्च तप कर्म च पूर्त्तञ्च खातादिकर्म इष्टञ्च क्रतुकर्म तैस्तथा। संसृति, ससारस्तर्हि कस्मात् नश्यतीत्यत आह — त्वत्पाददर्शनादित्यादि।

७७। नरो०। न केवलं त्वत्पाददर्शनात् संसारो नाशमेति किन्तु तद्ध्यानादपीत्याह —क्षणार्द्धमपीत्यादिना। यस्य चित्तं यच्चित्तम्। अज्ञानमविद्या, अनर्थानाम् अन्तःकरणोपाधिसम्बन्ध्यादीनां बन्धानां संशयविपर्ययादीनां शरीरादीनां मूलं कारणम्। उपसंहरति — तदिति।

७८। नरो०। न केवलं त्वद्दर्शनात् त्वद्ध्यानात् पापानि नश्यन्ति, किन्तु त्वन्नामोच्चारणादपीत्याह —राम रामेतीति पद्येन। यद्वाणी रामरामेति मधुरं श्रुतिसुखावहं क्षणं वदति स ब्रह्महा सुरापो वा सर्वपातकैर्मुच्यते इति सम्बन्धः। यस्य वाणी यद्वाणी।

———————————————————————————————————————————

[आनन्दानुभवमिति। अहं भाग्यगौरवादतिशुभादृष्टवशात् त्वामद्य प्राप्तः, तव दर्शनं प्राप्त इत्यर्थः। आनन्दश्चासावनुभवो ज्ञानघनश्चेति। मृदर्थं यतमानेन जनेन निधानं निधिरिव। गो०]

७७। यच्चित्तम्, यस्य चित्तं तस्यानर्थानां नानासंसृतिरूपाणां मूलमज्ञानं नश्यतीत्यन्वयः। मे मनः सदा त्वयि तिष्ठतु। रा०।

[तत्तिष्ठतु मनो राम इत्यादि। तत्तस्मात् हे राम, त्वयि त्वय्येवेत्यर्थः, अन्यत्र दारादिष्वेव। गो०]

७८। यस्य वाणी त्वन्नाम गायति स मुच्यते। रा०।

न काङ्क्षेऽरिजयं²⁵⁸⁵ राम न च दारसुखादिकम्²⁵⁸⁶।
भक्तिमेव सदा काङ्क्षेत्वयि बन्धविमोचनीम्॥७९॥

त्वन्मायाकृतसंसारस्त्वद्वशोऽहं²⁵⁸⁷ रघूत्तम।
स्वपादभक्तिमादिश्य²⁵⁸⁸त्राहि मां भवसङ्कटात्॥८०॥

पूर्वं मित्रार्युदासीनास्त्वन्मायावृतचेतसः।
आसन्मेऽद्य भवत्पाददर्शनादेव राघव।
सर्व ब्रह्मैव मे भाति क्वमित्रं क्व च मे रिपुः॥८१॥

यावत्त्वन्मायया बद्धस्तावद् गुणविशेषता²⁵⁸⁹।
सा²⁵⁹⁰ यावदस्ति नानात्वं तावद्भवति नान्यथा॥८२॥

———————————————————————————————————————————

७९। नरो०। तर्हि किं वाञ्छसीत्यपेक्षायामाह — भक्तिमेवेत्यादि। एवकारव्यवच्छेद्यमाह —न काङ्क्षेइत्यादि।

८०। नरो०। ननु मायाकृतबन्धविमोचनी भक्तिर्मयि कथं भविष्यतीत्यत आह — त्वन्मायाकृतसंसार इति। त्वन्मायया त्वदधीनमायया कृत संसारो यस्य स तथा। मम शिक्षां यदि मन्यसे तदाऽह शिक्षयामीति चेत्तत्राऽऽह — त्वद्वशोऽहमिति। आदिश्य उपदिश्य।

८१। नरो०। यदि तव विजयाकाङ्क्षा नास्ति दारसुखादिकाङ्क्षा च नास्ति तदा कथं वालिनि शत्रुबुद्धि कथं वा मयि मित्रबुद्धिरिति चेत्तत्राऽऽह — पूर्वमित्यादि। मित्रार्युदासीन इति। मित्रं सुहृत्, अरि शत्रु उदासीनशत्रुत्वमित्रत्वोभयरहितः।

८२-८३। नरो०। इदानीमपि भ्रातरि शत्रुबुद्धिः स्थिता तस्माद्भीतिरपि स्थिता, ते तवाधुनैव कथ नष्टे इति चेत्तत्राऽऽह — यावदिति पद्यद्वयम्। तावद् गुणविशेषतेति, मायाकार्यत्वात् तावद्गुणविशेषता भवतीत्यर्थः। गुणविशेषता सत्त्वरजस्तमोभेद इत्यर्थः। अत्र स्वरूपे

———————————————————————————————————————————

७९। बन्धस्य संसारकारणस्य मोचनीम्। रा०।

८०। त्वन्मायया कृतः संसारो यस्य स त्वदंशस्त्वत्प्रतिबिम्बरूपत्वात्। अतः स्वपादयोर्भक्तिमादिश्य दत्वा त्राहि। रा०।

८१। त्वन्मायावृतचेतस इतः पूर्वं मित्रादय आसन्, अद्य तु त्वत्पाददर्शनान्मे सर्वं ब्रह्मैवेति भातीत्यन्वय। रा०।

८२। गुणविशेषता सत्वादिगुणविशेषवत्तेत्यर्थः। सा गुणविशेषता नानात्वं सुहृन्मित्रार्युदासीनत्वरूपोभेदः।रा०।

यावन्नानात्वमज्ञानात् तावत् कालकृतं भयम्।
अतोऽविद्यामुपास्ते यः सोऽन्धे तमसि मज्जति॥८३॥

मायामूलमिद सर्वं²⁵⁹¹ पुत्रदारादिबन्धनम्।
अतोत्सारय²⁵⁹² मायां त्वं²⁵⁹³ दासीं तव रघूत्तम॥८४॥

त्वत्पादपद्मार्पितचित्तवृत्तिस्त्वन्नामसङ्गीतकथा²⁵⁹⁴च वाणी।
त्वद्भक्तसेवानिरतौ करौ मे त्वदङ्गसङ्ग लभतां²⁵⁹⁵ मदङ्गम्॥८५॥

———————————————————————————————————————————

ताप्रत्ययः। सा गुणविशेषता नानात्वम्। अर्थात् शरीरस्य। तथाहि — सत्त्वप्रधानं देवशरीरम्, रज प्रधानं मनुष्यशरीरम् तमः प्रधानं तिर्यगादिस्थावरान्तं शरीरमिति। गुणविशेषता आकाशादिभूतभेद इत्यर्थः। मायाकृतभूतबन्धे दूरीभूते क्रमेण तेषां लये तद्भेद एव न स्थास्यतीति भावः। नानात्वम् अर्थाद्वस्तुनः। अज्ञानात् तत्वज्ञानाभावात्, विवेकाभावाद्वा। कालकृतं मृत्युकृतम्। अतोऽज्ञानात्। अविद्यां मायाम्। अन्धे अन्धजनके, तमसि ससारे। तव चरणदर्शनादेव उत्पन्नतत्त्वज्ञानेन अखिलबन्धरहितोऽहमिति कुतो मम शत्रुस्तत्कृतभय वेति भावः।

८४। नरो०। यदि पुनरस्य माया मामावृणुयात्तदा पुनर्बन्ध स्यादित्याशङ्क्याऽऽह — मायामूलमिदमित्यादि। मायैव मूलं कारण यस्य तत्तथा। पुत्रदारा आदयो यस्य तत्तथा। उत्सारय दूरीकुरु। ममाऽऽज्ञया कथं दूरीभविष्यतीति चेत्तत्राऽऽह — दासींतवेति।

८५। नरो०। इदानी कानिचिद भक्त्यङ्गानि वाञ्छन्नुपसहरति — त्वत्पादपद्मार्पितचित्तवृत्तिरिति त्रिभि। त्वत्पादपद्मार्पितचित्तवृत्तिर्भवतु, अन्यविषयान् विहाय त्वत्पादपद्मयोचितं वर्त्ततामित्यर्थः। अर्थाद्विषयेषु अर्पितञ्च तत् चित्तञ्चेति अर्पितचित्तं तस्य वृत्तिरर्पितचित्तवृत्तिः, त्वत्पादपद्मयोरर्पितचित्तवृत्तिस्त्वत्पादपद्मार्पितचित्तवृत्तिः। यद्वा त्वत्पादपद्मयोरर्पिता चित्तवृत्तिर्येन स। अहं भवानीति शेषः। वाणी त्वन्नामसङ्गीतकथा भवतु, तव नाम सङ्गीतकथे यत्र सा तथा। सङ्गीतं गानम्।

———————————————————————————————————————————

८३। कालकृतं मृत्युक्तम्। अतः अविद्यामिति च्छेदः। रा०।

८४। अत उत्सारयेति च्छेदः। सन्धिरार्षः। रा०।

८५। स्वत्पादपद्मयोरर्पिता चित्तवृत्तिर्येन स ईदृशोऽहं भूयासमिति शेष।त्वन्नामविषयसङ्गीतकथासुवाणी निरता तिष्ठत्वित्यन्वयः। त्वद्भक्तानां सेवायां निरतौ तत्परौ।

त्वन्मूर्त्तिभक्तान् स्वगुरुंश्च²⁵⁹⁶ चक्षुःपश्यत्वजस्रंस शृणोतु²⁵⁹⁷ कर्णः।
त्वज्जन्मकर्माणि च पादयुग्मं व्रजत्वजस्रतव मन्दिराणि॥८६॥

अङ्गानि ते पादरजोविमिश्रतीर्थानि बिभ्रत्वाहिशत्रुकेतो²⁵⁹⁸।
शिरस्त्वदीय भवपद्मजाद्यैर्जुष्टं पदं राम नमत्वजस्रम्॥८७॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे किष्किन्ध्याकाण्डे प्रथमोऽध्यायः॥१॥

———————————————————————————————————————————

८६। नरो०। त्वन्मूर्तिभक्तान् स्वगुरूंश्च अजस्र चक्षुः पश्यत्वित्यन्वयः। त्वन्मूर्त्तिभक्तानिति तव मूर्तीस्तव भक्तांश्चेत्यर्थः। स कर्णः अजस्र त्वज्जन्मकर्माणि शृणोत्वित्यन्वयः। तव मन्दिराणि पादयुग्मम् अजस्र व्रजत्वित्यन्वय।

८७। नरो०। अङ्गानि तव पादरजोविमिश्रतीर्थानि बिभ्रत्वित्यन्वयः। अङ्गानि मस्तकादीनि। पादयोर्यानि रजांसि पांशवस्तैर्विमिश्राणि तुलसीदलानीति तानि च तीर्थानि चेति तानि तथा। तीर्थानीव तीर्थानि। जहदजहल्लक्षणया तीर्थपदस्य जलमात्रे वृत्ति।

[किष्किन्ध्याकाण्डे प्रथमाध्यायव्याख्या समाप्ता॥१॥]

———————————————————————————————————————————

८६ । त्वन्मूर्त्तिभक्तान् त्वन्मूर्त्तयश्च त्वद्भक्ताश्च तान्। स कर्णस्त्वज्जन्मानि मायिकानि तत्रत्यकर्माणि च शृणोतु इत्यन्वयः। रा०।

८७। अहिशत्रुकेतो गरुडध्वज, मे शिरस्त्वदीयं शिवब्रह्माद्यै सेवित पदं नमतु। रा०।

अहीनां शत्रुर्गरुडः स केतुर्यस्य स। भवपद्मजाद्येः शिवब्रह्मप्रभृतिभि। जुष्टं सेवितम्।

द्वितीयोऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726153703Screenshot2024-09-12203809.png"/>

श्रीमहादेव²⁵⁹⁹ उवाच

—

इत्थं स्वाङ्गपरि²⁶⁰⁰ ष्वङ्ग²⁶⁰¹निर्धूताशेषकल्मषम्²⁶⁰²।
रामः सुग्रीवमालोक्य सस्मितं²⁶⁰³ वाक्यमब्रवीत्॥१॥

मायां मोहकरीं तस्मिन् वितन्वन् कार्यसिद्धये।
सखे त्वदुक्तं²⁶⁰⁴ यत्तन्मां²⁶⁰⁵ सत्यमेव न सशयः॥२॥

किन्तु लोका वदिष्यन्ति मामेव रघुनन्दनः।
कृतवान् कि कपीन्द्राय सत्यं²⁶⁰⁶ कृत्वाऽग्निसाक्षिकम्।
इति लोकापवादो²⁶⁰⁷ मे भविष्यति न संशयः॥३॥

तस्मादाह्वय भद्र ते गत्वा युद्धाय वालिनम्।
बाणेनैकेन त हत्वा राज्ये त्वामभिषेचये²⁶⁰⁸॥४॥

———————————————————————————————————————————

१। नरो०। स्वस्य अङ्गानां परिष्वङ्गेण मिर्धूत नाशितम् अशेषकल्मषं निखिलपापंयस्य येन वा तं तथा।

२। नरो०। तस्मिन् सुग्रीवे।

———————————————————————————————————————————

१। स्वात्मपरिष्वङ्ग स्वशरीरालिङ्गनं तेन दूरीकृताशेषपापम्। सस्मितमिति, मायाया जगदध्यासरूपत्वेन स्मितद्वारा मायया तदावरणम्। रा०।

२। कार्य रावणवधह्। यन्मां प्रति स्वदुक्तं त्वयोक्तंतत् सत्यमेव। रा०।

३। रघुनन्दनोऽग्निसाक्षिकं सख्यं कृत्वा कपीन्द्राय तदुपकारकं किं कृतवानित्येवं लोका मां वदिष्यन्ति, अतस्त्वदुपकारो मेऽवश्यं कर्त्तव्य इति शेषः। उक्तमेव दार्ढ्याय पुनराह —इतीति। रा०।

सर्वमेव मायाकार्यमिति मत्वा वालिवधादिकं परित्यज्य कर्महीनश्चेत् मायामुक्तये यतेय तदा मायाकृतस्य सख्यबन्धनादिकार्यस्य विफलत्वेन ममातिशयहीनत्वं भविष्यतीति मायावालित एव मानुषप्रकृतिकोऽहं कार्यं कुर्यामिति भावः।

४। भद्रन्ते इत्यनेन मदाज्ञाकरणे एतदेव भद्रं नान्यथेति सूचितम्। रा०।

तथेति गत्वा सुग्रीवकिष्किन्ध्योपवनं²⁶⁰⁹ द्रुतम्।
कृत्वा शब्द महा नादं²⁶¹⁰ तमाह्व²⁶¹¹ यत²⁶¹² वालिनम्॥५॥

तच्छ्र त्वा भ्रातृनिनद रोषताम्रविलोचनः।
निर्जगाम गृहाच्छीघ्रं²⁶¹³ सुग्रीवो यत्र वानरः॥६॥

तमापतन्त सुग्रीव शीघ्रं वत्तस्यताडयत्।
सुग्रीवमपि मुष्टिभ्यां जघान क्रोधमूर्च्छितः॥७॥

———————————————————————————————————————————

५। नरो०। महानादमिति वालिनमित्यस्य विशेषणम्।

६। नरो०। रोषेण ताम्रे इव विलोचने यस्य स तथा।

७। नरो०। क्रोधमूर्च्छितः क्रोधेन कर्त्तव्याकर्त्तव्यविवेकशून्य इत्यर्थः।

———————————————————————————————————————————

५। महानाद महाप्रतिध्वनिजनकम्। आह्वयत स्पर्द्धया आहूतवान्।

अत्रेन्द्रेण माला विक्षेपमाह प्राच्ये वाल्मीकीये। तथाच —

माला च काञ्चनी दिव्या नानारत्नविभूषिता।
दिव सुग्रीवमूर्धानमभितो निपपात ह॥
सा पतन्ती मही माला काञ्चनी देवनिर्मिता।
प्रचकाशे तदाकाशे विद्युन्मालामनोहरा॥
सा हि पित्रा तस्नेहादादित्येन दिवौकसा।
वालिनो मालया तुल्या स्वयं यत्नाद् विनिर्मिता॥
तया पिनद्धया तत्र सुग्रीवः प्लवगेश्वरः।
शुशुभे हरिशार्दूलो ज्वलदग्निरिवानलः (व ज्वलन्?)॥

इति।४।१२।१६-१९।

६। ‘वाल्मीकीये वालिनो गुहाया निर्गमनं न तु गृहात् तथाच —

तमुवाच ततस्तारा भर्त्तारं वानरेश्वरम्।
परिष्वज्य भयादित्थ निष्पतन्तं गुहामुखात्॥४।१४।६।

पूर्वतोऽपि —

प्रदक्षिण समावृत्य स तौ दशरथात्मजौ।
सुग्रीवो विपुलग्रीव आजगाम गुहामुखम्॥इति।४।१२।२२।

एवमन्यत्रापि गुहापददर्शनाद् वाली गुहायामेव राज्य कृतवानिति परमार्थत प्रतिभाति, तेन च तस्य गुहाया निर्गमनमेव समीचीनमिति विभाव्यते।

वाली तमपि सुग्रीव एव क्रुद्धौ परस्परम्।
अयुध्येतामेकरूपौ दृष्ट्वारामोऽतिविस्मितः।
न मुमोच तदा बाण सुग्रीववधशङ्कया॥८॥

ततो दुद्राव सुग्रीवो वमन् रक्त भयाकुलः।
वाली स्वभवनं यातः²⁶¹⁴ सुग्रीवो राममब्रवीत्॥९॥

कि मां घातयसे राम शत्रुणा भ्रातृरूपिणा।
यदि मद्धनने वाञ्छा त्वमेव जहि मां विभो²⁶¹⁵॥१०॥

एवं मे प्रत्यय कृत्वा सत्य वादिन्²⁶¹⁶ रघूत्तम।
उपेक्षसे किमर्थं मां शरणागतवत्सल॥११॥

———————————————————————————————————————————

११। नरो०। प्रत्ययं निश्चितम्।

———————————————————————————————————————————

८। एकरूपौ समानाकारौ, अत एव रामो बाणं न मुमोच। रा।

अत्रवाल्मीकीयेऽपि —

रामोऽथ धनुरादाय तावुभौ समवैचत।
पश्यंश्च वालिसुग्रीवौ ददर्श वपुषा समौ॥
अन्योऽन्यसदृशौ वीरावन्योऽन्यसमविक्रमौ।
उभौ यज्ञे तदा तुल्यावश्विनाविव रूपिणौ॥
स नाभिजानन् सुग्रीवं वालिनञ्चापि राघव।
न चकार तदा बुद्धिं सायकस्य विमोक्षणे॥इति। ४।१२।२७-२९।

१०। सुग्रीववाक्यं वाल्मीकीये —

तं दृष्ट्वाऽभ्यागतं रामं सामात्यं सहलक्ष्मणम्।
दीनोऽथाधोमुखो हीमान् सुग्रीवो वाक्यमब्रवीत्॥
आह्वयस्वेति मामुक्त्वा दर्शयित्वा च विक्रमम्।
वैरिणा घातयित्वा मां किमुपेक्षा कृता त्वया॥
तस्मिन्नेव हि वक्तव्यं काले राघव तत्त्वतः।
न हनिष्याम्यहमिति न स्थास्ये क्षणमप्यहम्॥
अभविष्यं विनिहतो वालिना यद्यहं रणे।
ममाभविष्यत् को राज्येनार्थो बन्धुजनेन वा॥इति। ४।१२।३४-३७।

११। प्रत्ययं कृत्वा विश्वासमुत्पाद्य। सत्यवादिन्नित्यादिराक्षेपः। रा०।

श्रुत्वा सुग्रीववचनं रामः साधुविलोचनः।
आलिङ्ग्यमास्म भैषीस्त्वं दृष्ट्वावामेकरूपिणौ।
मित्रघातित्वमाशङ्क्यमुक्तवान् सायकं न हि॥१२॥

इदानीमेव ते चिह्नं करिष्ये भ्रमशान्तये।
गत्वाह्वय पुनःशत्रुं²⁶¹⁷ हतं द्रक्ष्यसि²⁶¹⁸ वालिनम्।
रामोऽहं त्वां²⁶¹⁹ शपे भ्रातर्हनिष्यामि रिपुं क्षणात्॥१३॥

इत्याश्वास्य स सुग्रीवं रामो लक्ष्मणमब्रवीत्।
सुग्रीवस्य गले पुष्पमाला मामुच्य²⁶²⁰ पुष्पिताम्।
प्रेषयस्व महा भाग²⁶²¹ सुग्रीवं वालिनं प्रति॥१४॥

———————————————————————————————————————————

१४। नरो०। पुष्पितामिति, पुष्प फुल्लने इत्यस्य रूपम्। पुष्पितपुष्पमालाक्षेपणे नियोजनं झटिति ज्ञानार्थम् ।

———————————————————————————————————————————

१२ युवां समानाका दृष्ट्वा मित्रघातशङ्कयाऽहं सायकं न मुक्तावानित्यन्वय। रा०।

अत्रवाल्मीकेर्वाग्भङ्ग्यन्तरम् —

अलङ्कारेण वेशेन प्रमाणेन गतेन च।
त्वञ्च सुग्रीव वाली च सदृशो स्थःपरस्परम्॥
स्वरेण वर्चसा चैव प्रेक्षितेन स्थितेन च।
विक्रमेण च वाचा च व्यक्तं वां नोपलक्षये॥
तदहं रूपसादृश्यान्मोहितो वानरेश्वर।
कथ सुहृद्वधो न स्यादिति बाण न मुक्तवान्॥इति। ४।१२।४०-४२।

१३। अहं राम इत्यनेन स्वस्यामिथ्याभाषित्वं सूचितम् । त्वां शपे यदि न हनिष्यामि तर्हि मित्रस्य तवैव शपथ इत्यर्थः। रा०।

१४। पुष्पितां मालामामुच्य संबध्य प्रेष्यतामित्यन्वयः। रा०।

माल्यप्रकारमाह वाल्मीकीये —

गजपुष्पमयीं मालामुत्पाद्य कुसुमायुताम्।
कुरु लक्ष्मण कण्ठेऽस्य सुग्रीवस्य महात्मन॥
ततो गिरितटे जातामारुह्य सुदुरासदाम्।
लक्ष्मणो गजपुष्पींतां तस्य कण्ठे स सक्तवान्॥इति। ४।१२।४५-४६।

लक्ष्मणस्तु तदा बद्ध्वागच्छ गच्छेति²⁶²² सादरम्।
प्रेषयामास सुग्रीवं सोऽपि गत्वा तथाऽकरोत्॥१५॥

पुन रप्यद्भुत²⁶²³ शब्दं कृत्वा वालिनमाह्वयत्।
तच्छ्रुत्वा विस्मितो वाली क्रोधेन महता वृतः।

बद्ध्वापरिकरं सम्यग् गमनायोपचक्रमे॥१६॥

गच्छन्त वालिनं तारा गृहीत्वा निषिषेध तम्।
न गन्तव्यं त्वयेदानीं शङ्का मेऽतीव जायते॥१७॥

इदानीमेव ते भग्नः पुनरायाति²⁶²⁴ सत्वरः।
सहायो बलवांस्तस्य कश्चिन्नूनं समागतः॥१८॥

वाली तामाह हे सुभ्रु शङ्का ते व्येतु तद्गता²⁶²⁵।
प्रिये करं²⁶²⁶ परित्यज्य गच्छ गच्छामि तं रिपुम्।
हत्वा शीघ्र समायास्ये सहायस्तस्य को भवेत्॥१९॥

———————————————————————————————————————————

१५। नरो०। बद्ध्वा पुष्पमालामिति शेष।

१६। नरो०। विस्मित इति अधुनैव मुष्टिप्रहार सोढुमशक्तत्वात् प्रपलाय्य गतः, कथं पुनरागत इति विस्मयः।

———————————————————————————————————————————

१६। परिकरं कच्छवन्धादिरूपम्। रा०।

वालिनस्तात्कालिकीमाकृतिमाह वाल्मीकिः —

श्रुत्वैव च निनादन्तु वालिनो दारुण पुन।
मद एकपदे नष्टः क्रोधश्चास्य ततोऽभवत्॥
स रोषताम्रनयनो वाली सन्ध्यातपप्रभः।
उपरक्त इवाऽऽदित्यः सद्यो निष्प्रभतां गतः॥
दंष्ट्राकरालवदनः क्रोधताम्रतराकृति।
बभ्राजोत्फुल्लनयनः समृणाल इव हृदः॥
सोऽमर्षवशमापन्नो निष्पपात हरीश्वरः।
वेगेन चरणन्यासैः कम्पयन्निव मेदिनीम्॥इत्यादि। ४।१४।२-५।

१८। ते त्वत्तो भग्न पुनरायाति गर्जन् युद्धार्थमाह्वयति। रा०।

१९। तद्गता सुग्रीवसहायविषया। करं परित्यज्य गच्छ, अन्तःपुरमिति शेषः। मत्तो रक्षितुं जीवितार्थी कस्तस्य सहायो भवेदित्यन्वय। रा०।

सहायी यदि सुग्रीवस्ततो हत्वोभयं क्षणात्।
आयास्ये²⁶²⁷ मा शुचः शूर कथं तिष्ठेद् गृहे रिपुम्।
ज्ञात्वा ऽप्याहूयमानं²⁶²⁸ हि हत्वायास्यामि²⁶²⁹ सुन्दरि॥२०॥

तारोवाच —

मत्तोऽ न्यच्छृणु²⁶³⁰ राजेन्द्र श्रुत्वा कुरु यथोचितम्।
आह मामङ्गद पुत्रो मृगयायां श्रुतं वचः॥२१॥

अयोध्याधिपतिः श्रीमान् रामो दाशरथिः²⁶³¹ किल।
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा सीतया भार्यया²⁶³² सह॥२२॥

आगतो दण्डका रण्यं²⁶³³ तत्र²⁶³⁴ सीता हृता किल।
रावणेन सह भ्रात्रा मार्गमाणोऽथ²⁶³⁵ जानकीम्॥२३॥

———————————————————————————————————————————

२०। आह्वयमानं रिपुंज्ञात्वाऽपि शूर कथं गृहे तिष्ठेत्, अतस्तं हत्वाऽत्राऽऽयास्यामि इति च्छेदः। रा०।

२१। यन्मामङ्गदो मृगयायां श्रुतं वच आह तच्छ्रुत्वा यथोचितं कुरु। रा०।

सत्यसन्धेन वीरेण राघवेण महात्मना।
किल कृत्वैव सुमहत् सख्यमत्राऽऽगतः पुनः॥
सुपरीक्षितवीर्येण लब्धलक्ष्येण धीमता।
परिश्रुतो मया पूर्वं रामेणैष सहायवान्॥ ४।१४।१४-१५।

इत्यत्र ‘मया पूर्वं परिश्रुत’ इत्युक्त्या कस्माच्छ्रु तस्तन्न स्पष्टीकृतं प्राच्ये वाल्मीकीये, पाश्चात्ये पुनरेतद्ग्रन्थसंवादी सन्दर्भोऽङ्गदनाम्ना स्पष्टीकृत तथाच —

पूर्वमेव मया वीर श्रुतं कथयतो वचः।
अङ्गदस्य कुमारस्य वक्ष्याम्यद्य हितं वचः॥
अङ्गदस्तु कुमारोऽयं वनान्तमुपनिर्गतः।
प्रवृत्तिस्तेन कथिता चारैरासीन्निवेदिता॥इत्यादि। ४।१५।१५-१६।

२३। रावणेन हृता सीता तां सह भ्रात्रा मार्गमाण ऋष्यमूकाद्रिमागतः। रा०।

आगत²⁶³⁶ ऋष्यमूकाद्रि सुग्रीवेण समागत।²⁶³⁷
चकार तेन सुग्रीवः सख्यञ्चानलसाक्षिकम्॥२४॥

प्रतिज्ञां कृतवान् रामः सुग्रीवाय सलक्ष्मणः।
वालिनं समरे हत्वा राजानं त्वां करोम्यहम्॥२५॥

इति निश्चित्य तौ यातौ निश्चित²⁶³⁸ शृणु मद्वचः।
इदानीमेव ते²⁶³⁹ भग्नः कथं पुनरुपागतः॥²⁶⁴⁰२६॥

अतस्त्वं सर्वथा वैरं त्यक्त्वासुग्रीवमानय।
यौवराज्येऽभिषिश्चाऽऽशु²⁶⁴¹ रामं त्वं शरणं व्रज।
पाहि मामङ्गदं राज्य कुलञ्च हरिपुङ्गव²⁶⁴²॥२७॥

इत्युक्त्वाऽश्रुमुखी तारा पादयोः प्रणिपत्य तम्।
हस्ताभ्यां चरणौ धृत्वा रुरोद भयविह्वला॥२८॥

तामालिङ्गय ततो²⁶⁴³ वाली सस्नेहमिदमब्रवीत्।
स्त्रीस्वभावाद्विभेषि त्वं प्रिये नास्ति भयं मम॥२९॥

———————————————————————————————————————————

२४। समागतः सम्मिलित, सख्यञ्च तेन चकार। रा०।

२५। सुग्रीवाय सुग्रीवसमीपे प्रतिज्ञां कृतवान्।सा पुनका इत्याह — वालिनमिति। त्वां सुग्रीवमित्यर्थः।

२६। इति निश्चित्य परस्परसाहाय्यं प्रतिज्ञाय यातौ स्ववासस्थानमिति शेष। तस्मान्निश्चित निश्चितार्थक मे वचः शृणु। इदानीमेव इत्यादेरन्यथेत्यादिः। रा०।

मम वचनं निश्चितमिति यदुक्त तत्समर्थनायाऽऽह —इदानीमेव इत्यादि। तादृशसहायस्यालाभे त्वया पराजितः स कदाऽपि पुनर्नागच्छेदिति भावः।

२७। यतस ताहासहायवान् अतः सर्वथा सर्वप्रकारेण तं यौवराज्ये अभिषिञ्च, ततः रामं शरणं व्रज इत्यन्वयः। मयिरामं शरणगते किं स्यादित्याह —पाहीत्यादि। अन्यथा रामेण वैरे राज्यपुत्रबान्धवादिक सर्वं विनङ्क्ष्यतीति भावः।

२९। सस्नेहमिति। नात्र स्नेहस्य गन्धोऽपि वाल्मीकीये।

सामेव ब्रुवती तारां तारापतिनिभाननाम्।
वाली निर्भर्त्समामास वाक्यमेतदुवाच ह॥४।१५।१।

इत्यादिना भर्तृसनस्यैवोपलब्धेः।

रामो यदि समायातो लक्ष्मणेन समं प्रभुः।
तदा रामेण मे²⁶⁴⁴स्नेहो भविष्यति न सशयः॥३०॥

रामो नारायणःसाक्षादवतीर्णोऽखिलप्रभुः।
भूभारहरणार्थाय श्रुत पूर्वं मयाऽनघे॥३१॥

स्वपक्ष परपक्षो वा नास्ति तस्य परात्मनः।
आनेष्यामि गृहं साध्वि नत्वा तच्चरणाम्बुजम्।
भजतोऽनुभजत्येष²⁶⁴⁵ भक्तिगम्य परेश्वर²⁶⁴⁶॥३२॥

यदि स्वयं²⁶⁴⁷ समायाति सुग्रीवो हन्मि तं²⁶⁴⁸ क्षणात्।

यदुक्तं यौवराज्याय सुग्रीवस्याभिषेचनम्॥३३॥

कथमाहूयमानोऽह युद्धाय रिपुणा प्रिये।
शूरोऽह सर्वलोकानां सम्मतः शुभलक्षणे॥३४॥

भीतभीतमिदं वाक्यं कथं वाली वदेत् प्रिये।
तस्माच्छोकं परित्यज्य तिष्ठ सुन्दरि वेश्मनि॥३५॥

———————————————————————————————————————————

३२। नरो०। स्वस्य आत्मनः पक्षः सहायः स्वपक्षः। परस्य स्वभिन्नस्य पक्ष परपक्षः।

———————————————————————————————————————————

३०। स्नेहो भविष्यति सुग्रीवतोऽपि मम रामकार्येसमर्थत्वादिति भावः। रा०।

३२। स्वपक्षपरपक्षाभावे हेतुगर्भविशेषण परात्मन इति। तेन सर्वत्र समः स इति ध्वनितम्। भजतो भक्तानित्यर्थः। रा०।

तच्चरणाम्बुजं तच्चरणाम्बुजे मत्वेत्यर्थः।तं गृहम् आनेष्यामि। ननु कथं स मादृशां गृहमागमिष्यतीत्याह —भजतोऽनुभजत्येष इति।स परेश्वरो भक्तिगम्यः भक्त्या लभ्यः, पुनः भजतोऽनुभजति।

३४। कथं तदभिषेचनं कुर्यामिति शेषः। यतोऽहं सर्वलोकानां सम्मतः शूरः। रा०।

३५। बाली भीतभीतम् अत्यन्तभयसूचकमिदं वाक्य कथ वदेत्। रा०।

एवमाश्वास्य²⁶⁴⁹ तारां²⁶⁵⁰ तां शोचन्तीमश्रुलोचनाम्।²⁶⁵¹
गतो वाली समुद्युक्तः सुग्रीवस्य²⁶⁵² वधाय²⁶⁵³ सः॥३६॥

दृष्ट्वावालिनमायान्तं सुग्रीवो भीमविक्रमः।
उत्पपात गले बद्धपुष्पमालः पतङ्गवत्॥३७॥

मुष्टिभ्यां ताडयामास वालिन सोऽपि तं तथा।
अहन् वाली च सुग्रीवं सुग्रीवो वालिनं तथा॥३८॥

राम विलोकयन्नेव सुग्रीवो युयुधे युधि।
इत्येवं²⁶⁵⁴ युध्यमानौ तौ दृष्ट्वा रामः प्रतापवान्॥३९॥

बाणमादाय तूणीरा दैन्द्रं²⁶⁵⁵ धनुषि सन्दधे।
आकृष्य कर्णपर्यन्तमदृश्योवृक्षषण्डग²⁶⁵⁶॥४०॥

निरीक्षय वालिनं सम्यग् लक्ष्यं²⁶⁵⁷ तद्धदयं हरिः।
उत्ससर्जाशनिसमं महावेगं महाबलः॥४१॥

———————————————————————————————————————————

४०। नरो०। सन्दधे सन्धारयामास।

———————————————————————————————————————————

३९। राम विलोकयन् शीघ्रमेतं जहीति दृष्ट्या सूचयन्। रा०।

अत्र वाल्मीकि —

वालिना भग्नदर्पे तु सुग्रीवे मन्दतेजसि।
वालिनं प्रति सामर्षश्चुक्रोधातीव राघवः॥
ततः सन्धाय रामेण शरमाशीविषोपमम्।
निहतो हृदये वाली हेममाली महाबलः॥
स तेन हृदये वाली निहतो निपपात ह।
हा हतोऽस्मीति विक्रुश्य भ्रष्टमार्गश्च विह्वल॥इत्यादि। ४।१५।२७-२९।

४०। ऐन्द्रे धनुषि अगस्त्यदत्ते। ‘ऐन्द्रमि’ति पाठे ऐन्द्रास्राभिमन्त्रितमित्यर्थ। वृक्षखण्डगो वृक्षसमूहगः। रा०।

वृक्षषण्डगो वृक्षसमूहमध्यवर्त्ती। यतो वृक्षपण्डगः अतोऽदृश्यः। बाण कर्णपर्यन्तम् आकृष्य धनुषि सन्दधे इत्यन्वयः।

४१। हरिः रामः वालिनं लक्ष्यं तद्हृदयञ्चनिरीक्ष्येत्यर्थः। अशनिसमं बाणमिति शेषः।

बिभेद स शरो वक्षो वालिनः कम्पयन् महीम्।
उत्पपात महाशब्दं मुञ्चन् स निपपात ह॥४२॥

तदा मुहूर्त्तंनिःसज्ञो²⁶⁵⁸ भूत्वा चेतनमाप सः।
ततो वाली ददर्शाग्रेरामं राजीवलोचनम्।
धनुरालम्ब्यवामेन²⁶⁵⁹ हस्तेनान्येन सायकम्॥४३॥

बिभ्राणं चीरवसनं जटामुकुटधारिणम्।²⁶⁶⁰
विशालवक्षसं²⁶⁶¹ भ्राजद्वनमालाविभूषितम्॥४४॥

पीनचार्वायतभुजं नवदूर्वादलच्छविम्।
सुग्रीवलक्ष्मणाभ्याञ्च पार्श्वयोः²⁶⁶²परिषेवितम्॥४५॥

विलोक्य शनकैः प्राह वाली²⁶⁶³ रामं विगर्हयन्।
कि मयाऽपकृत राम तव येन हतोऽस्म्यहम्॥४६॥

राजधर्ममविज्ञाय गर्हित कर्म ते कृतम्।
वृक्षषण्डे²⁶⁶⁴ तिरोभूत्वा त्यजता²⁶⁶⁵ मयि सायकम्॥४७॥

———————————————————————————————————————————

४७। नरो०। राजधर्मं क्षत्रियधर्मम्। ते त्वया।

———————————————————————————————————————————

४२। मही कम्पयन् स शरो रामधनुः सकाशात् महाशब्दं मुञ्चन् उत्पपात आकाशे इति शेषः। तत स निपपात वालिवक्षसि, ततस्तद् बिभेद। रा०।

४३। तदा वक्षोभेदकाले चेतन चैतन्यम्। वामेन धनुरन्येन सायकमन्यमालमब्यस्थितमिति शेषः। रा०।

निःसंज्ञ इति पाश्चात्त्यवाल्मीकीयसंवादी। तथाच —

इन्द्रध्वज इवोद्धूतः पौर्णमास्यां महीतले।
आश्वयुक्समये मासि गतसत्त्वो विचेतनः॥इति। ४।१६।३७

प्राच्ये चास्य भ्रष्टमार्गता विह्वलता च न पुनर्विचेतनत्वम्।तथाच —

स तेन हृदये वाली निहतो निपपात ह।
हा हतोऽस्मीति विक्रुश्य भ्रष्टमार्गश्च विह्वलः॥इति। ४।१३।२९।

४४। वक्षसि वनमाला कण्ठमारभ्याऽऽजानु माला वनमाला तया, विभूषितम्। रा०।

४६। वालिनो विगर्हणं वाल्मीकीये किष्किन्ध्याकाण्डस्य षोडशे सर्गे।

४७। राजधर्ममिति। तिरोभूयान्येन युद्धं कुर्वति बाणपातश्छलत्वान्न राजधर्म इति भावः। ल्यबभाव आर्षः। रा०।

यशः कि लप्स्यसे राम चौरवत्²⁶⁶⁶ सत्यसङ्गरः।²⁶⁶⁷
यदि क्षत्रियदायादो मनोर्वंशसमुद्भवः।
युद्ध कृत्वा समक्षं मे प्राप्स्यसे²⁶⁶⁸ तत्फलं तदा॥४८॥

सुग्रीवेण कृत कि ते मया वा न कृतं²⁶⁶⁹ किमु।
रावणेन ह्रता भार्या²⁶⁷⁰ तव राम महावने।
सुग्रीवं²⁶⁷¹ शरण यातस्तदर्थमिति²⁶⁷² शुश्रु म॥४९॥

बत²⁶⁷³ राम न जानीषे मद्वलं²⁶⁷⁴ लोकविश्रु तम्।
रावणं सकुल बद्ध्वाससीत लङ्कया सह।
आनयामि मुहूर्त्तार्द्धाद्²⁶⁷⁵ यदि चेच्छामि²⁶⁷⁶ राघव॥५०॥

धर्मिष्ठ इति²⁶⁷⁷ लोकेऽस्मिन् कथ्यसे रघुनन्दन।
वानरं व्याधवद्धत्वा धर्मं²⁶⁷⁸ कं²⁶⁷⁹ लप्स्यसे वद।
अभक्ष्यं वानर मांसं हत्वा मां किं करिष्यसि॥५१॥

———————————————————————————————————————————

४८। नरो०। क्षत्रियदायाद क्षत्रियपुत्रः। समक्षं प्रत्यक्षम्।
५१। नरो०। अभक्ष्य वानरं मांसमिति, वानरस्येदं वानरम्‚ वानरस्य पञ्चपञ्चनखेतरपञ्चनखत्वादभक्ष्यत्वमिति भाव। पञ्च पञ्चनखा यथा —

शशक शल्लकी गोधा कूर्म खड्गी च पञ्चम। इति।

———————————————————————————————————————————

४८। चोरवत् कृतसङ्गरस्त्व मा हत्वा यशो लप्स्यसे किम्? अपि त्वयश एवेति भावः। यदि ते क्षत्रियदायादत्वादभिमानस्तदा मे मया समक्षं युद्धं कृत्वा तत्फलं यशो मरणं वा प्राप्स्यसे प्राप्तो भवेः। अन्यार्थे अन्यशब्दप्रयोगेणासन्नमरणता सूच्यते। रा०।

४९। कृतमुपकृतमित्यर्थः। रा०।

अत्राऽऽह वाल्मीकि —

सुग्रीवप्रियकामेन यदहं हिंसितस्त्वया।
कण्ठे बद्ध्वाप्रदत्तः स्यान्मया तव स रावणः॥
न्यस्तां सागरतोये वा पाताले वाऽपि मैथिलीम्।
आनयेयमहं दर्शे श्वेतामश्वतरीमिव॥इत्यादि। ४।१६।४०-४१।

इत्येवं बहु भाषन्तं वालिनं राघवोऽब्रवीत्।
धर्मस्य गोप्ता लोकेऽस्मिंश्चरामि सशरासनः।
अधर्मकारिणं हत्वा सद्धर्म पालयाम्यहम्॥५२॥

दुहिता भगिनी भ्रातुर्भार्या चैव तथा स्नुषा।
समा²⁶⁸⁰ यो रमते तासामेकामपि विमूढधी।
पालकी स तु विज्ञेयः स बध्यो राजभिः सदा॥५३॥

———————————————————————————————————————————

५३। नरो०। दुहितेत्यादि। न च स्नुषादुहित्रोर्गमनस्यातिपातकत्वात्, भगिनीभ्रातृभार्ययोर्गमनस्यानुपातकत्वात् कथं तासां समात्वमिति वाच्यम्, स्नुषादुहित्रोर्ज्ञानाज्ञानाभ्यां गमने भगिनीभ्रातृभार्ययोर्ज्ञानाद् गमने च मरणरूपप्रायश्चित्तस्योक्तत्वात्। यद्वा, स्नुषा अनौरसपुत्रभार्या औरसपुत्रस्य असवर्णा भार्या वा, दुहिता च अनौरसी, अत एवाऽऽसां समात्वमिति नास्ति विरोधः। तथाच गौतमः —“सखिसयोनिसगोत्रशिष्यभार्यास्नुषासु गवि चैव गुरुतल्पसम इति। सयोनिः सोदरभगिनी। तथाच सवर्त्तः —

पितृव्यदारगमने भ्रातृभार्यागमे तथा।
गुरुतल्पव्रतं कुर्यान्नान्या निष्कृतिरुच्यते॥” इति।

रमते रन्तुंगच्छतीत्यर्थ। यद्वा प्राप्येत्यध्याहार्यम्। विमूढधी विपरीतबुद्धिरित्यर्थः।

———————————————————————————————————————————

५१।अत्राऽऽह वाल्मीकि —

अधार्य चर्म मे सद्भिः करिष्यसि किमस्थिभि।
अभक्ष्य चैव मे मांसं त्वादृशैर्ब्रह्मचारिभि॥
पञ्च पञ्चनखा भक्ष्या ब्रह्मक्षत्रेषु राघव।
शशकः शल्लकी गोधा खड्ग कूर्मश्च पञ्चमः॥
अभक्ष्याणि च पञ्चैव यानि राम श्रुतानि मे।
शृगालश्चैव नक्रश्च वानरः किन्नरो नरः॥
चर्म चास्थि च मे राम न स्पृशन्ति मनीषिण।
भक्ष्य नैव च मे मांसं सद्भिः पञ्चनखो ह्यहम्॥इत्यादि। ४।१६।३१-३४॥

५२। इत्येवं बहुभाषन्तमसम्बद्धं प्रलपन्तमित्यर्थः। अधर्मेति। सद्धर्मरक्षणाङ्गत्वादधर्मकारिवधस्य न दोषत्वमिति भावः। रा०।

वालिनं प्रति रामवाक्यं वाल्मीकीये —किष्किन्ध्याकाण्डीय-सप्तदशसर्गे।

५३ । अधर्मकारित्वंवालिनः समर्थयते —दुहितेत्यादि।भ्रातु कनिष्ठस्येति

त्वन्तु भ्रातुः कनिष्ठस्य भार्यायां रमसे बलात्।
अतो मया धर्मविदा हतोऽसि वनगोचर॥५४॥

त्वं कपित्वान्नजानीषे महान्तो विचरन्ति यत्।²⁶⁸¹
लोकं पुनानाः सञ्चारैरतस्तान् नातिभाषयेत्²⁶⁸²॥५५॥

तच्छ्रुत्वा भयसविग्नो²⁶⁸³ ज्ञात्वा रामं रमापतिम्।
वाली प्रणम्य रभसाद्रामं²⁶⁸⁴ वचनमब्रवीत्॥५६॥

राम राम महाभाग जाने त्वां परमेश्वरम्।
अजानता मया किञ्चिदुक्तं तत् क्षन्तुमर्हसि॥५७॥

साक्षात्त्वच्छरघातेन विशेषेण तवाग्रतः।
त्यजाम्यसून महायोगिदुर्लभं²⁶⁸⁵ तव दर्शनम्॥५८॥

———————————————————————————————————————————

शेषः। एताः सर्वाः समास्तुल्या। तासां मध्ये यो विमूढधीरपि एकां रमते स पातकी ज्ञेयः। विमूढधीरपीत्यनेन अज्ञानान्न दोषइति परिहृतम्। ईदृशार्थस्य अज्ञानात् करणेऽपि महानेव दोषः। अत एव तस्य वधपर्यन्तो दण्ड इत्याह — स वध्य इति। रा०।

५४। ननु मनुष्याधिकारिक शास्त्रंन तु तिर्यगादिविषयम्, अतस्तिरश्चामस्माकं कोऽत्रदोष इति चेत् शृणु। तिरश्चामनधिकारो हि अज्ञानकृत, तच्चाज्ञान न तव, बाल्यादिषु स्वयं प्रतिभातवेदत्वाद् देवांशत्वाच्च। एवञ्च कर्तव्याकर्तव्यज्ञानवतामकर्तव्यकरणदोषो भवत्येव, अत एव इन्द्रादीनामहल्याद्यतिक्रमणादौ दोषश्रुतिः सङ्गच्छते। देवानां यज्ञाद्यनधिकारस्तु यजनीयदेवतान्तराभावात्। अत एव ब्रह्मविद्यायामिन्द्रादीनामप्यधिकारः श्रुतिषु श्रूयते‚ इत्येषोऽत्रभगवतोऽभिप्रायः। रा०।

५५। किञ्च, मन्निन्दया दोषान्तरभागपि त्वं जायसे इत्याह — त्व कपित्वादिति। सञ्चारैर्लोकं पुनाना महान्तो विचरन्ति यत् यतः, अतस्तान्नातिभाषयेत् न निन्देत्। त्वन्तु एवं सञ्चरन्तीति न जानीषे इत्यन्वयः। विचरन्ति हीति पाठान्तरम्। एवञ्च त्वादृशपवित्रीकरणार्थ एवायं मम सञ्चार इति ध्वनितम्। रा०।

५७। इदानीं त्वां परमेश्वरमिति जाने। अजानता पूर्वमिति शेषः।
५८। तवाग्रत इति त्वत्स्वरूपज्ञानपूर्वक तवाग्रत इत्यर्थः।तव दर्शनं त्वत्स्वरूपज्ञानं महायोगिनामपि दुर्लभम्।

यन्नाम विवशो गृह्णन् म्रियमाणः परं पदम्।
याति साक्षात् स एवाद्य²⁶⁸⁶ मुमूर्षोर्मेपुरः स्थितः॥५९॥

दैवं²⁶⁸⁷ जानामि पुरुषं त्वां श्रियं जानकीं शुभाम्।
रावणस्य वधार्थाय जातं²⁶⁸⁸ त्वां ब्रह्मणाऽर्थितम्॥६०॥

अनुजानीहि मां राम²⁶⁸⁹ यान्त त्वत्पदमुत्तमम्।
मम तुल्यबले²⁶⁹⁰ बाले अङ्गदे त्व दयांकुरु।
विशल्यं कुरु मे राम हृदय पाणिना स्पृशन्²⁶⁹¹॥६१॥

तथेति बाणमुद्धृत्य रामः पस्पर्श पाणिना।
त्यक्त्वा तद्वानर²⁶⁹² देहममरेन्द्रोऽभवत्²⁶⁹³ क्षणात्॥६२॥

———————————————————————————————————————————

६०। नरो०। दैव देवसम्बन्धिनम्। श्रिय लक्ष्मीम्।

६१। नरो०। विशल्यमिति। ‘वा पुसि शल्यं शङ्कुर्ना’ इत्यमरः।

———————————————————————————————————————————

५९। विवश पुत्रादिममताक्रान्तोऽपि, साक्षात् त्वां पश्यतो म्रियमाणस्य परमपदप्राप्तिरिति कि वक्तव्यमित्यर्थः। रा०।

६१। अत्र केवलमङ्गदमुद्दिश्य वालिनः प्रार्थना, वाल्मीकीये पुनः —

सुग्रीवमङ्गदञ्चैव ताराञ्चैव सुदु खिताम्।
भवान् परिग्रहैः प्राप्तैर्यथावदनुपश्यतु॥४।१६।५२।

इत्यादिना अङ्गदतारासुग्रीवप्रभृतीनुद्दिश्यैव सा।

सुग्रीवे चाङ्गदे चैव विधत्स्व यदनन्तरम्।
स्वं हि शास्ता च गोप्ता च भूतानां रघुनन्दन।
या ते नरपते वृत्तिर्भरते लक्ष्मणे तथा।
ग्रीवाङ्गदयोश्चापि तां त्वं वर्त्तितुमर्हसि।
मद्दोषकृतदोषाञ्चतथा तारां तपस्विनीम्।
नावमन्येत सुग्रीवस्तथा त्व कर्त्तुमर्हसि॥४।१७।५१-५३।

इत्यादिमाऽपि तानेवोद्दिश्य प्रार्थना दृश्यते।

६२। अमरेन्द्रोऽभवत् तदंशत्वात् तत्रैव लयमापेत्यर्थः। रा०।

वाली रघूत्तमशराभिहतो विमृष्टो²⁶⁹⁴
रामेण शीतलकरेण सुखा करेण²⁶⁹⁵।
सद्यो विमुच्य कपिदेह मनभ्यलभ्यं²⁶⁹⁶
प्राप्तंपद²⁶⁹⁷ परमहंसगणैर्दुरापम्॥६३॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसवादे किष्किन्ध्याकाण्डे द्वितीयोऽध्यायः॥२॥

———————————————————————————————————————————————————

६३। नरो०। परमहंसगणैर्विवेकिसमूहै।

[ किष्किन्ध्याकाण्डे द्वितीयाध्यायव्याख्या समाप्ता॥२॥]

————

तृतीयोऽध्यायः

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1726244691Screenshot2024-09-13215442.png"/>

श्रीमहादेव उवाच —

निहते वालिनि रणे रामेण परमात्मना।
दुद्रुवुर्वानराःसर्वे किष्किन्ध्यां भयविह्वलाः॥१॥

तारामूचुर्महाभागे हतो वाली रणाजिरे।
अङ्गदं परिरक्षाद्य मन्त्रिणः परिणोदय²⁶⁹⁸॥२॥

चतुर्द्वारकपाटादीन्²⁶⁹⁹ बद्ध्वारक्षामहे पुरीम्।
वानराणान्तु²⁷⁰⁰ राजानमङ्गदकुरु भामिनि²⁷⁰¹॥३॥

निहत वालिनं श्रुत्वा तारा शोकविमूर्च्छिता।
अताडयत् स्वपाणिभ्यां शिरो वक्षश्च भूरिशः॥४॥

किमङ्गदेन राज्येन नगरेण धनेन वा।
इदानीमेव निधनं²⁷⁰² यास्यामि पतिना सह॥५॥

———————————————————————————————————————————

२। नरो०। रणाजिरे रणाङ्गने।

३।नरो०। चतुर्द्वारकपाटादीनिति आदिपदेन अर्गलादेः परिग्रहः।

———————————————————————————————————————————

१। रणे वालिग्रीवयोरित्यर्थः।

२। परिणोदय नगरादिरक्षार्थमिति शेष। रा०।

तारामूचुस्ते वानरा इति शेषः। एतेन राजानं वालिनं तत्सुतमङ्गदं प्रति च वानराणाम् अनुरागातिशयं ध्वनितम्।

३। चतुर्द्वारकपाटादीनिति। आदिना सूक्ष्मानेकद्वारकपाटपरिखादिसंग्रहः। रा०।

५। निधनं यास्यामि वह्निप्रवेशेनेति शेषः। रा०।

पतिना सहेति एकचितायामित्यर्थः। पत्या सममेकचितारोहणेन तद्वियोगजं दुःखादिकं मङ्क्ष्यति पातिव्रत्यञ्च मेऽव्याहतं स्थास्यतीति तथाऽहं करिष्यामीत्याशयः। अत्र वाल्मीकि —

पुत्रेण मम किं कार्यं किं राज्येन किमात्मना।
कपिसिंहे महाभागे विनष्टे मम भर्त्तरि॥

इत्युक्त्वा त्वरिता तत्र रुदन्ती²⁷⁰³ मुक्तमूर्द्वजा।
ययौ ताराऽतिशोकार्त्ता यत्र भर्त्तृ²⁷⁰⁴कलेवरम्॥६॥

पतितं वालिनं दृष्ट्वारक्तैःपांशुभिरावृतम्
रुदन्ती²⁷⁰⁵ नाथ नाथेति पतिता तस्य पादयोः²⁷⁰⁶॥७॥

करुणं विलपन्ती सा ददर्श रघुनन्दनम्।
राम मां जहि बाणेन येन वाली हतस्त्वया॥८॥

गच्छामि पतिसालोक्यं पतिर्मामभिकाङ्क्षते।
स्वर्गेऽपि न सुखं तस्य मां विना रघुनन्दन॥९॥

———————————————————————————————————————————

६। नरो०। कलेवरं शरीरम्।

———————————————————————————————————————————

पादमूल गमिष्यामि तस्यैव विदितात्मनः।
एवमुक्त्वा प्रदुद्राव रुदती शोकलालसा॥इति। ४।१८।१८-१९।

७। वालिन पतितं रामशरेण निहतमित्यर्थः। दृष्ट्वा सा तारेति शेषः। रक्तैशराघातोत्थशोणितैः। पांशुभिर्धूलिबहुलपर्वतमध्यस्थत्वेन वायुताडितपर्वतीयधूलिभिरित्यर्थः।

८। येनेति। येन बाणेन वाली हृतस्तेन बाणेन मां जहि। वालिशरीरस्पृष्टतया तत्स्पर्शस्य मत्सुखावहत्वादिति भावः। रा०।

सा करुणं विलपन्ती रघुनन्दनं ददर्श, दृष्ट्वा च हे राम, येन बाणेन त्वया वाली हतस्तेन मां जहि इति उवाच इत्यन्वयः। अत्र रामं प्रति तारावाक्यम्, वाल्मीकीये सुग्रीवं प्रति। तथाच —

साधु मामपि सुग्रीव परित्याजय जीवितम्।
धिङ्में सत्पतिहीनाया कृपणं जीवितं स्त्रियाः॥
हतैवाहंत्वया पूर्वं निघ्नता दयितं मम।
परं हि मरणं स्त्रीणां लोके पतिवधेन तु॥इति॥ ४।१९।३५-३६।

९। पतिसालोक्यं पत्युः समानलोकम्। कुतस्तत्र ते गमनवाञ्छा इत्याह — पतिर्मामभिकाङ्क्षते इति। अभिकाङ्क्षते वाञ्छति मत्सान्निध्यमिच्छतीत्यर्थः। कुतस्त्वामभिकाङ्क्षते इत्याह — स्वर्गेऽपीति। एतेन तारायां कपिराजस्य वालिनः सुमहाननुराग आसीदिति ध्वनितम् \।

पत्नीवियोगजं दुःखमनुभूत त्वयाऽनघ।
वालिने मां प्रयच्छाऽऽशु पत्नीदानफलं भवेत्²⁷⁰⁷॥१०॥

सुग्रीव त्वं सुखं राज्यं²⁷⁰⁸ दापितं वालिघातिना।
रामेण रुमया सार्द्धं भुङ्क्ष्व सापत्नवर्जितम्॥११॥

इत्येव विलपन्तीं तां तारां²⁷⁰⁹ रामो महामनाः।
सान्त्वयामास दयया तत्त्वज्ञानोपदेशतः॥१२॥

श्रीराम उवाच —

किं भीरु शोचसि व्यर्थं शोकस्याविषयं²⁷¹⁰ पतिम्।
पतिस्तवायं देहो वा जीवो वा वद तत्त्वतः॥१३॥

पञ्चात्मको जडो देहस्त्वङ्मांसरुधिरास्थिमान्।
कालकर्मगुणोत्पन्न सोऽप्यास्तेऽद्यापि²⁷¹¹ ते पुरः॥१४॥

———————————————————————————————————————————

११। नरो०। सपत्न शत्रुः स एव सापत्र‚ तेन वर्जित सापत्नवर्जित निष्कण्टकमित्यर्थः।

१४। नरो०।पञ्चात्मक इति‚ पञ्चीकृते आकाशादिपञ्चभूतात्मके इत्यर्थः। अयं देहो न शोकस्याऽऽलम्बनं प्रत्युत बीभत्सरसख्येत्याशयेनाऽऽह —त्वड्मांसरुधिरास्थिमानितिI पुनर्न भविष्यतीति शोक इति चेत्तत्राऽऽह —कालकर्मगुणोत्पन्न इति। कर्म प्राक्तनम्, कर्मगुणाः सत्त्वरजस्तमांसि‚ तथाच सत्त्वप्रधानं देवशरीरम्, रज प्रधानं मनुष्यशरीरम्, तमः प्रधानं तिर्यगादिशरीरम्?] इति। यद्वागुणा शब्दादयः। अस्मिन् मते शब्दादाकाशः,

———————————————————————————————————————————

१०। पत्नीदानफलमिति। तेन धर्मेण तवाऽपि पत्नीलाभो भविष्यतीति भावः। रा०।

यत पत्नीवियोगजं दुःखं त्वया अनुभूतम् अतस्तादृशासहनीयदुःखप्रदाने कथमपि ते प्रवृत्तिर्न भविष्यतीति मत्वाह —वालिने इति।

११। वालिघातिना रामेण दापितं वालिनेति शेषः। वालिनो दातृत्वञ्च मरणेन स्वत्वत्यागमात्रेणेति बोध्यम्। रा०।

रुमया स्वभार्यया सार्द्धम्। एतेन रुमायाः सुसमय स्वस्याश्च दुःसमयः समागत इति ध्वनितम्।

१३। [पतिस्तवायमिति। अयं पुरोवर्त्तीदेहः किं तव पति‚ जीवो वा पतिस्तव तत्त्वतो निश्चित्य वद। गो०]

१४। देहजीवयोपतित्वं विकल्प्य नाद्य इत्याह —पञ्चात्मक इति। पञ्चभूतात्मक इत्यर्थ। इदं जडत्वोपपादकम्। त्वङ्मांसेत्यादिना अत्यन्तबीभत्सत्वं दर्शितम्। कालेन

मन्यसे जीवमात्मानं जीवस्तर्हि निरामयः²⁷¹²।
न जायते न म्रियते न तिष्ठति न गच्छति।
न स्त्री पुमान् वा²⁷¹³ षण्डो वा जीवः सत्यगतोऽव्ययः²⁷¹⁴॥१५॥

एक एवाद्वितीयोऽयमाकाशवदलेपकः।
नित्यो²⁷¹⁵ ज्ञानमयः शुद्धः स कथं शोकमर्हति॥१६॥

———————————————————————————————————————————

स्पर्शाद्वायुः, रूपात्तेजः, रसाज्जलम्‚ गन्धात् पृथिवी, एभ्यः पञ्चभूतेभ्यः शरीरं जायते इति शरीरोत्पत्तिक्रमः। इदानीं नास्तीति शोक इति चेत्तत्राऽऽह —सोऽप्यास्तेऽद्यापि ते पुर इति।

१५। नरो०। मन्यसे जीवमात्मानमिति। जीवं पतिंमन्यसे इत्यन्वयः। निरामयः निरुपद्रवः शान्त इति यावत्। यस्य जन्ममरणे सम्भवतस्तस्यैव शोच्यत्वं जीवस्य तु जन्ममरणे दूरे तिष्ठताम्, अन्यदपि किञ्चिन्नास्तीत्याह —न जायते इत्यादिपद्येन। अत्र हेतुः — सत्यगतोऽव्यय इति। सत्यगत सत्यस्वरूप प्राप्त, अव्ययोऽपक्षयशून्य इत्यर्थ।

१६। नरो०। इदानीं जीवस्य स्वरूपं दर्शयन्नशोच्यत्वमुपसंहरति —एक इति

———————————————————————————————————————————

कर्मभिर्गुणैः सत्त्वादिभिश्चोत्पन्न इत्यनेन नश्वरत्वम्, एव च तत्रात्यन्तं प्रीत्ययोग्ये का ते पतिबुद्धिरित्यर्थः। अथाप्येव बुद्धिरेव ते तर्हि सोऽस्त्येवेति व्यर्थः शोक इत्यर्थ। रा०।

१५। नान्त्य इत्याह —मन्यसे इति।निरामयो नाशादिरहितः। तथाह — नजायते इत्यादि। रा०।

[तत्राऽऽद्ये दोषमाह — पञ्चात्मक इति। पञ्च पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशानि आत्मा स्वरूपं यस्य। अतो देहो जडः, अचेतनजडकारणत्वात्। तत्रापि कान्तबुद्ध्यपाकरणायाऽऽह — त्वगित्यादि। एतेनातिबीभत्स इत्यर्थः। जन्यत्वादवश्यं नाशधर्मित्वमाह — कालेति। काल उद्बोधक, कर्म जन्यम्, गुणा उपादानम्, तैरुत्पन्न । अतो जन्यत्वातन्नाशे दुःखं परिहर। सोऽपि न नष्टः पुर स्थितत्वादित्याह —सोऽपि देहः अद्यापि इदीनीमपि तवपुरः सम्मुख एव आस्ते तत् कथं शोचसीत्यर्थ। गो०]

[मन्यसे जीवमात्मानमिति।द्वितीयपक्षेऽपि शोकावकाशाभाव इत्याह — जीव इत्यादि। यदि जीवस्तर्हि स निरामय एव नित्यत्वात् चिद्रूपत्वाच्च, कुतः शोकविषयः। निरामयत्वे हेतुमाह —न जायते इत्यादि। जीवो न जायते नित्यत्वात्, अत एव न म्रियते, न तिष्ठति न गच्छतीति निष्क्रियत्वात्, अपरिच्छेद्यत्वेन गन्तव्यदेशाभावाच्च। गो०]

१६। सर्वगतश्चेतनो जीव एक एव, अद्वितीय इति द्वितीयसम्बन्धरहितः। तदेवाऽऽह —

तारोवाच —

देहोऽचित्²⁷¹⁶ काष्ठवद्राम जीवो नित्यश्चिदात्मक।
सुखदुखादिसम्बन्धः कस्य स्याद्राम मे वद॥१७॥

श्रीराम उवाच —

अहङ्कारादिसम्बन्धो²⁷¹⁷ यावद्देहेन्द्रियैः सह।
संसारस्तावदेव स्यादात्मनस्त्वविवेकिन²⁷¹⁸ः॥१८॥

—————————————————————————————————————————

पद्येन। एककेवल, निर्द्धर्मक इति यावत्। आकाशवदलेपक इति। सर्वसयोग्यप्याकाशो यथा कस्यापि धर्मं न गृह्णाति तथाऽन्तः करणाद्युपाधिसम्बन्धविशिष्टोऽप्यय न कस्यापि धर्मं गृह्णातीत्यर्थ। ज्ञानमयो ज्ञानस्वरूप, अतोऽलेपकः, अत एव च शुद्धो रागादिदोषरहितः।

१७। नरो०। चित् आत्मा स्वरूपं यस्य स तथा।

१८। नरो०। अहङ्कारादिसम्बन्ध इति। अहङ्कारोऽन्त करणम्, आदिपदेन मनः-

—————————————————————————————————————————

आकाशवदलेपक इति।अलिप्त इत्यर्थः। मायागुणैरिति शेषः। स कथमिति अविनाशित्वादिति भावः। रा०।

[स्त्रिया पतिर्हि पुमानेव भवति, न तु स्त्री। अयं न पुमान्, न षण्ड, न क्लीबोऽपि ज्योतिर्मयत्वात्, चिन्मयत्वाच्च। सर्वगत इति सर्वैरङ्गीकृत। अन्ययोऽपक्षयरहितः।किञ्च मिथुनीभावस्तावद् द्वैते सति भवति, स तु न तथेत्याह —एक एवेत्यादि। एको विजातीयभेदरहितः, अद्वितीय सजातीयभेदविहीन। किञ्च असङ्गतत्वादपि जीवस्य पतित्वासम्भव इत्याह —आकाशवदिति। अलेपकोऽसङ्गः ‘असङ्गो ह्यय पुरुष’ (वृह० ४।३।१५) इति श्रुतेः। यथाकाशः सर्वगतोऽपि क्वचिन्न लिप्यते तथा। नित्योऽविनाशी ‘अविनाशी वा अरेऽयमात्मा’ (बृह० ४।५।१४) इति श्रुतेः। ज्ञानमयो ज्ञानस्वरूपः, कथ शोकमर्हति शोकाविषयत्वात्। गो०]

१७।देह काष्ठवदचित् अचेतन इत्यर्थ। जीवश्चिदात्मको ज्ञानस्वरूप एव न तु सुखादिपरिणामवान्। एवं सति सुखादिसंबन्ध कस्य स्यात्? अचेतनत्वान्न स्थूलस्य, सूक्ष्मस्य, नाप्यपरिणामित्वादात्मन इत्यर्थः। रा०।

[निर्द्धारितमपि तत्त्वं सशयविपरीतसम्भावनाभ्यामनिर्द्धारितमेव भवतीति सन्देहात् पृच्छति —देहश्चेदित्यादि। काष्ठवदचेतनत्वात्, जीवस्तु नित्यो नाशादिशून्यश्चिदात्मकश्चिद्रूपः, अतो देहस्याचेतनत्वाज्जीवस्य निसङ्गत्वाद् दृश्यमानो दुःखादिसम्बन्धः कस्य स्यात् उभयस्यानुपपन्नत्वात् हे राम, मे मम वद। वाक्यभेदात् सम्बोधनावृत्तिः। गो०]

१८। उत्तरयति —अहङ्कारादीति। देहेन्द्रियैः सह तेषु इत्यर्थः। अहङ्कारादि —

मिथ्यारोपितसंसारो न स्वयं विनिवर्त्तते।
विषयान्²⁷¹⁹ ध्यायमानस्य स्वप्ने²⁷²⁰ मिथ्यागमो यथा॥१९॥

अनाद्यविद्यासम्बन्धात् तत्कार्याहङ्कृतेस्तथा।
संसारोऽपार्थकोऽपि स्याद्रागद्वेषादिसङ्कुलः॥२०॥

———————————————————————————————————————————

प्राणयोर्ग्रहणम्। संसारः सुखदुखादिः, आत्मनो जीवस्य। अविवेकिनइदङ्कारास्पदेभ्यो देहेन्द्रियमनोभ्यः अहङ्कारास्पदस्याऽऽत्मनः पृथक्त्वेनाज्ञानिनः।

१९। नरो०। मिथ्या मिथ्याज्ञानेन आरोपितः मिथ्यारोपितः, स चासौ संसारश्चेति स तथा। न स्वयं विनिवर्त्तते इति तत्त्वज्ञानं विना न निवर्त्तते इत्यर्थः। दृष्टान्तमाह — विषयानित्यादि। मिथ्यागमो मिथ्याप्राप्ति।

२०। नरो०। संसारः कर्मणो जायते इत्यपेक्षायामाह — अनाद्यविद्यासम्बन्धात् तत्कार्याहङ्कृतेस्तथेति। अनादिर्या अविद्या तस्या य सम्बन्धस्तस्माद्धेतोर्या तत्कार्याऽविद्याकार्या

———————————————————————————————————————————

संबन्धः अहं ममेत्येवंबुद्धिविषयता इत्यर्थः। प्रायस्थूलसूक्ष्मदेहयोरुभयोरप्यहंबुद्धिरेव, केषाञ्चित्तु स्थूलदेहे पुत्रादौ च ममताबुद्धिः सूक्ष्मे तु सर्वेषामहंबुद्धिरेवेति विवेकः। तावदेवाविवेकिनोऽन्तकरणादिभ्यः स्वस्मिन् विवेकाग्रहवत आत्मनः संसारः स्यादित्यर्थः। रा०।

[अङ्गीकृत्याऽऽत्मनोऽविद्ययाऽन्याध्यासेनैव सुखदुःखादिसम्बन्धो न वास्तव इति सिद्धान्तयति — अहङ्कारेणेत्यादि। यावदात्मनो जीवस्य अहङ्कारेण अहमित्यभिमानेन देहेन्द्रियैः सह सम्बन्धस्तावदेवाविवेकिनः स्वरूपज्ञानहीनस्य जीवस्य पुनः पुनर्जन्ममरणादिप्रवाहः। गो०]

१९। एवं शुद्धात्मनोऽन्याविवेकादारोपितः संसारः स्वत एव न विनिवर्त्तते, यथा स्वप्नस्य मिथ्यागमः स्वप्नमिथ्यापदार्थदर्शनं न स्वतो निवर्त्तते, किन्तु जाग्रदवस्थयैव तद्वदिति भावः। रा०।

[ननु यदि वास्तवो न तर्हि किं न बुद्बुदवत् स्वयं निवर्तते तत्राऽऽह —मिथ्येत्यादि। मिथ्यैव वास्तवं विनाऽपि आत्मनि आरोपितःस्वीकृतः संसारः स्वयं गुरूपासनतत्त्वज्ञानं विना न निवर्त्तते, यतो विषयान् कामान् ध्यायमानस्य। तत्र दृष्टान्तः —यथा स्वप्ने मिथ्यागमः मिथ्याभूतस्वापस्थितनानाभयशोकहर्षहेतुवस्तूनाम् आगमः समागमः निद्राविच्छेदं विना न निवर्तते, तथेत्यर्थ। गो०]

२०। तत्र स्वप्नस्य विषयध्यानवत् संसारस्य मूलकारणमाह —अनादीति। अविद्या अनात्मनि आत्मबुद्धिर्माया वा, अयथार्थकोऽत्यन्तमिथ्याभूतः। रा०।

मन एव हि संसारो बन्धश्चैव मनः शुभे।
आत्मा मनःसमानत्वमेत्यतद्गतबन्धभाक्²⁷²¹॥२१॥

यथा विशुद्ध²⁷²² स्फटिको बन्धूकादिसमी²⁷²³पग²⁷²⁴ः।
तत्तद्वर्ण युतो²⁷²⁵ भाति वस्तुतो नास्ति रञ्जना²⁷²⁶।
बुद्धीन्द्रियादिसामीप्यादात्मनः ससृतिर्बलात्॥२२॥

———————————————————————————————————————————

अहङ्कृतिस्तस्या। अहङ्कृतेरिति इन्द्रियादिषु अहमिति मिथ्याभिनिवेशस्तस्या इत्यर्थः। संसारो देहेन्द्रियादि, अपार्थको निरर्थक इत्यर्थ। रागद्वेषादिसङ्कल इति। आदिपदेन मात्सर्यासूयादेः परिग्रहः।

२१। नरो०। मरणसमये नियतिप्रयुक्तं सत् मनो यद् यन्मनुष्यादिशरीरं प्रति धावति, तत्राभिनिवेशेन यत् प्राप्नोति तदेव जीव प्राप्नोति इत्यभिप्रेत्याऽऽह —मन एव हीत्यादि। बन्धोऽन्तःकरणाद्युपाधिसम्बन्ध। कार्यकारणयोरभेदमङ्गीकृत्य एतदुक्तिरिति नास्ति विरोध। मनः समानत्वमिति, मनसा समानमेकशरीरं यस्य तस्य भावमित्यर्थः।

२२। नरो०। आत्मनः परमार्थतः संसारो नास्तीति सदृष्टान्तमाह —यथेति सार्द्धेन।

———————————————————————————————————————————

[ननु चैतन्यमयस्य जीवस्य कथमहङ्कारसम्बन्धो घटताम्, तत्राऽऽह —अनाद्यविद्येत्यादि। अनादिर्या अविद्या तत्सम्बन्धात् तया संश्लेषात्। अतोऽविद्यासंश्लेषादेवाहङ्कारसम्बन्धः। कर्मरूपा अविद्याकर्मरूपा अहङ्कृतिरहङ्कार, कारण कार्यस्याऽऽवश्यकत्वात्। ततो हेतो रागद्वेषादिभि समाकुलो व्याप्त अनर्थकः वस्तुतो मिथ्यारूपोऽपि संसारः पुनः पुनस्तद्रूपः स्यात्। गो०]

२१। मन एवेति। मनोऽत्रान्तःकरणम्, संसारस्तन्मूलकारणमित्यर्थ। बन्ध सुखादिभोगस्तद्वत् मन एव, मनसा समानत्वमात्ममनसोरैक्यम्। तद्गतबन्धभाक् तद्गतबन्धयुक्तोभवतीत्यर्थ।रा०।

[नन्वेवं चेदहङ्कारस्यैव संसारो भवतु न पुनरसङ्गस्याऽऽत्मन इति चेन्मनसि आत्माभिमानात्तन्मूल एवेत्याह —मन एव हीति। मन एव संसार संसारकृतो बन्ध। एव हीति निश्चयं बोधयति। आत्मा तु मनःसमानत्वं मनसा सहाभिन्नत्वम् एत्य प्राप्य तत्कृतबन्धभाग् भवति। तदुक्तम् —

मन एव मानुषस्य कारणं बन्धमोक्षयो।
गुणेषु सक्तं बन्धाय रतं वा पुंसि मुक्तये॥ इति। गो०]

आत्मा स्वलिङ्गन्तु²⁷²⁷ मनः परिगृह्य तदुद्भवान्²⁷²⁸।
कामाञ् जुषन् गुणैर्बद्धः ससारे वर्त्ततेऽवशः॥२३॥

आदौ मनोगुणान् सृष्ट्वा²⁷²⁹ततः कर्माण्यनेकधा।
शुक्ललोहितकृष्णानि²⁷³⁰ गतयस्तत्समानजाः।²⁷³¹
एवं कर्मवशाज्जीवो भ्रमत्याभूतसंप्लवम्²⁷³²॥२४॥

———————————————————————————————————————————

विशुद्धश्चासौ स्फटिकश्चेति स तथा, विशुद्धो मलिनत्वादिदोषरहित। बन्धूकादिसमीपग इति, बन्धूको ‘बॉधुली’ इति ख्यात। आदिपदेन जवापुष्पादे परिग्रहः। बुद्धीन्द्रियादीति, आदिपदेन मन-आदेः परिग्रहः।

२३। नरो०। ननु स्वतन्त्रो जीवः कथ बुद्धीन्द्रियादिसामीप्यादेव संसारे वर्तते इत्यत आह — आत्मेत्यादि। स्वलिङ्गमिति स्वस्य चिह्नम् अभिव्यञ्जकमित्यर्थः। मनोऽन्तःकरणम्। जुषन् सेवमानः। गुणै सत्त्वादिभि। संसारे शरीरे।

२४। नरो०। आदौ मनोगुणान् सत्त्वादीन् सृष्ट्वा तत शुक्ललोहितकृष्णानि अनेकधा कर्माणि सृजतीति सम्बन्धः। तत्समाना जायन्ते इति तत्समानजाः। मध्यगतिर्लोहितकर्मजा, अधोगतिः कृष्णकर्मजा। उपसंहरति — एवमित्यादि। आभूतसंप्लवं भूतलयं यावदित्यर्थः।

———————————————————————————————————————————

२२। [नन्वन्यस्य कृतो दोषः कथमन्यस्मिन् फलतु इत्यत्र दृष्टान्तमाह — यथेति। यथा स्फटिक स्वभावतो विशुद्ध शुद्धस्वभावरूपः बन्धूकपुष्पादिसमीपस्थस्तु तत्तद्वर्णयुक्तः रक्तनीलादिवर्णयुक्तः सन् भाति अतो वस्तुतो रञ्जनात् तत्तद्वर्णके स्फटिकस्य लेपोऽस्ति, न, किन्तु सामीप्यमात्रम्। एव मनः सामीप्ये भोगसामीप्ये भोगरहितोऽप्यात्मा बध्यते। दार्ष्टान्तिकेऽपि स्फुटयति —बुद्धीत्यादि। बुद्धीन्द्रियाणां सामीप्यात् आत्मनो बलात्पारवश्यात् संसृतिः संसारः। गो०]

बुद्धीति। यथाऽलक्तकादिसामीप्यात् स्फटिकस्य रक्तत्वादिव्यवहारः, एवं संसारधर्मकबुद्धीन्द्रियादिसामीप्यादात्मनो बलादवशतः ससारव्यवहारो लोकैःक्रियत इत्यर्थः। रा०।

२३-२४। तदेवाऽऽह —आत्मेति। मनसो जडत्वेन ज्ञानादिजनकत्वासम्भवात् चेतनस्याऽऽत्मनो लिङ्गमनुमापकं मनोऽन्त करणं परिगृह्यते। नाविवेकं प्राप्य तदुद्भवान् ततो जातान् कामान् विषयान् जुषन् गुणैस्तदीय रागद्वेषादिभिर्बद्ध इवावशः संसारे वर्त्तते। विषयाणां मन-उद्भवत्वं दर्शयति — आदाविति। गुणान् रागद्वेषादीन्। ततो रागद्वेषादितः। कर्माणि सृष्टिवदिति शेषः। तत्कर्मभेदानाह — शुक्लेत्यादि। शुक्लकर्माणि हिंसादिरहितजपध्यानादिरूपाणि, लोहितानि हिंसामिश्रफलादीनि, कृष्णानि पापकर्माणि। तत्समानतःकर्मस्वरूपतुल्या

सर्वोपसंहृतौ²⁷³³ जीवो वासनाभिः स्वकर्मभिः।
अनाद्यविद्यावशगस्तिष्ठत्यभिनिवेशतः॥२५॥

सृष्टिकाले पुनःपूर्ववासनामानसै²⁷³⁴ःसह॥
जायते पुनरप्येवं²⁷³⁵ घटीयन्त्रमिवावशः॥२६॥

———————————————————————————————————————————

२६। नरो०। घटीयन्त्रमिवावश इति। ‘उद्घाटन घटीयन्त्रं सलिलोद्वाहनं प्रहेरि’त्यमरः। प्रहेः कूपात्।

———————————————————————————————————————————

गतयो गतीः। सृष्टिवदिति शेष। गतय इति द्वितीयार्थे आर्षम्। तत्र शुक्लकर्मणो ब्रह्मलोकप्राप्तिरूपोत्तमा गति, लोहितकर्मणो मध्यमा स्वर्गगति, कृष्णकर्मणोऽधमा नरकगतिरित्यर्थः। भूतसंप्लवः प्रलयस्तावत्पर्यन्तं कर्मवशाद् भ्रमति। रा०।

[स आत्मा मनो लिङ्ग कारण परिगृह्य आत्मत्वेन स्वीकृत्य स्वलिङ्गं सवासनं वामनो विलासजान् कामान् भोगान् जुषन् सेवमानः गुणैरिन्द्रियादिभिर्बद्धः अवशः सन् ससारे वर्त्तते। मनसः संसारक्रमं वदन् जीवस्य तदध्यासेन संसारक्रममाह —आदाविति। आदौ मनः कर्त्तृगुणान् विषयेन्द्रियादीन् सृष्ट्वातदनुगतं भूत्वा ततोऽनेकधा नानारूपाणि कर्माणि कृत्वा तत्समानजाः कर्मानुरूपा जायन्ते, तत्समानजा शुक्ललोहितकृष्णादिगतयः। सात्त्विकराजसतामसगतीर्देवमनुष्यतिर्यक्त्वादियोनीः कर्मवशाद् भ्रमति। एव जीवोऽपि मनोऽभिनिवेशेन आहूतसंप्लवं भूतप्रलयपर्यन्तम्। भकारस्य हकारश्छान्दसः। गो०।]

२१। सर्वोपसंहृतौ प्रलये वासनाभिः कर्मभिश्चसहाभिनिवेशतोऽन्तः करणादितादात्म्याध्यासात् अन्त करणादिप्रकृतिभूतानाद्यविद्यावशगस्तल्लीन सस्तिष्ठति। रा०।

[प्रलये जीवावस्थितिमाह — सर्वेत्यादि। सर्वमिन्द्रियादि उपसहृत विलीनं यस्य सः। कर्मभिः कर्मसहिताभिर्वासनाभि सह अनाद्यविद्यावशगः सहसूक्ष्माभिनिवेशेन हेतुना तिष्ठति ईश्वरे लीनो न भवति। सर्वोपाधिनाशादेव मुक्तेः स्वीकृतत्वान्न मुच्यते। गो०]

२६। वासनाश्चमानसानि कर्माणि च तैःसह तद्युक्त एव जायते वर्षाकाले मण्डूकवत् प्रादुर्भवति। एव सृष्टिप्रलययोर्घटीयन्त्रमिव वर्त्तमानस्तिष्ठति। रा०।

[सृष्टेर्धारावाहिकत्वमाह —सृष्टिकाल इत्यादि। पुन सृष्टिकाले प्राप्ते सति पूर्ववासनायुक्तमानसैःसह। बहुवचनमिन्द्रियादीनामुपसंग्रहार्थम्। पुनरप्येवं कर्मानुरूपं देवतिर्यगादिरूपेण जायते। अवशः कर्माधीनत्वात्। घटीयन्त्रं कूपाज्जलोद्धरणाय गले रज्जुबद्धः कलसः, स यथा कर्त्तृवशादुन्मज्जति निमज्जति च तथेत्यर्थ। गो०]

यदा पुण्यविशेषेण लभते सङ्गतिं सताम्।
मद्भक्तानां सुशान्तानां तदा मद्विषया मतिः॥२७॥

मत्कथाश्रवणे श्रद्धा दुर्लभा जायते ततः।
ततः स्वरूपविज्ञानमनायासेन जायते॥२८॥

सदाचार्यप्रसादेन²⁷³⁶ वाक्यार्थज्ञानत²⁷³⁷ःक्षणात्।
देहेन्द्रियमनप्राणाहङ्कृतिभ्यः²⁷³⁸ पृथक् स्थितम्॥२६॥

स्वात्मानु²⁷³⁹ भवत²⁷⁴⁰ःसत्यमानन्दात्मान मद्वयम्।²⁷⁴¹
ज्ञात्वा सद्यो भवेन्मुक्तःसत्यमेव²⁷⁴² मयोदितम्॥३०॥

________________________________________________________________________________________________

२७। नरो०। सतां साधूनाम्।

२८। नरो०। स्वरूपविज्ञानं तत्त्वज्ञानम्।

२९। नरो०।सदाचार्यप्रसादेन सद्गुर्वनुग्रहेण। वाक्यार्थज्ञानतस्तत्त्वमसीत्यादिवाक्यार्थज्ञानात्।

३०। नरो०। स्वात्मानुभवतः स्वदेहेऽनुभवादित्यर्थः। आनन्दस्वरूप आत्मा आनन्दात्मा तम्। मुक्तो जीवन्मुक्त।

२७। नन्वेवमस्य मुक्तिप्रत्याशैव न किं नेत्याह —यदेति। मद्विषया मति ईश्वरो महानित्येवं बुद्धिर्जायते इत्यर्थः। रा०।

[नन्वेवकर्मणां धारावाहिकत्वात् अनिर्मोक्षः स्यादिति मोक्षहेतुमाह —यदेति। पुण्यविशेषेण प्राचीनार्जितपुण्येन सतां मद्भक्तानां सुशान्तानां जितेन्द्रियाणां सङ्गतिं संसर्गलभते, तदा मद्विषया मत्परायणा मतिर्भवति। गो०]

२८। तत ईश्वरविषयबुद्ध्यनन्तरम्, तत स्वरूपविज्ञानं स्वरूपं विज्ञायते अनेन, ततो विषयेषु अनित्याशुचिरूपं वैराग्यं नित्यानित्यविवेकादि च जायते इति शेषः। रा०।

[ततोऽनन्तरं मत्कथाश्रवणे दुर्लभा अकृतपुण्यैर्दुष्प्रापा श्रद्धा जायते। तत इति, ततो मत्कथाश्रवणे श्रद्धोत्पत्तौ अनायासेन स्वरूपविज्ञानं मम सच्चिदानन्दरूपस्य ज्ञानं जायते। गो०]

२९-३०। तदा तादृशवैराग्यादौ जाते आचार्यप्रसादेन तत्त्वमस्यादिवाक्यार्थज्ञानतः श्रवणमननरूपात् क्षणात् उत्सवात् श्रवणादिविषयोत्साहात् पुनरनुष्ठानादिति यावत्, देहादिभ्यः पृथक्स्थितं सत्यमानन्दरूपम् अद्वितीयमात्मानं स्वात्मानुभवतः स्वात्मविषयादीदृशं

एवं मयोदितं सम्यगालोचयति योऽनिशम्।
तस्य संसारदुःखानि न स्पृशन्ति कदाचन॥३१॥

त्वमप्येतन्मया²⁷⁴³ प्रोक्तमालोचय विशुद्धधीः।
न स्पृश्यसे दुखजालैः कर्मबन्धाद्विमोक्ष्यसे॥३२॥

पूर्वजन्मनि ते सुभ्र कृता मद्भक्तिरुत्तमा।
अतस्तव विमोक्षाय रूपं मे दर्शित शुभे॥३३॥

ध्यात्वा मद्रूपमनिशमालोचय मयोदितम्।
प्रवाहपतित²⁷⁴⁴ कार्यं कुर्वत्यपि न लिप्यसे॥३४॥

———————————————————————————————————————————

३१। नरो०। संसारदुःखानि जन्ममरणजनितदुखानीत्यर्थः।

३२। नरो०। दुःखजालैर्दुःखसमूहैः। कर्मरूपो बन्धः कर्मबन्धस्तस्मात्। यद्वा कर्मजनितो बन्धः कर्मबन्धः अन्तः करणाद्युपाधिसम्बन्धस्तस्मात्।

३४। नरो०। प्रवाहपतित धाराधिरूढमित्यर्थः।

———————————————————————————————————————————

ब्रह्माहमेवेत्येवरूपान्निदिध्यासनाज् ज्ञात्वा अपरोक्षीकृत्य सद्यस्तत्कालमेव संसारान्मुक्तो भवेदित्यर्थः। रा०।

[सदाचार्यप्रसादेन वाक्यार्थस्य तत्त्वमसीत्यादिवाक्यार्थस्य ज्ञानेन क्षणात् यादृग्ज्ञानं जायते तत् कथयन् ‘तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय’ इति श्रुत्यनुसारेणाऽऽह —देहेत्यादि। आत्मानुभावतः शुद्वात्मानुभावेन देहादिभ्यः पृथक्स्थितं सत्यम् अबाधितम् आनन्दमद्वयं द्वैतरहितम् आत्मान ज्ञात्वा सद्यस्तत्क्षणादेव मुक्तो भवेत्। न चैतदर्थवादमात्रं किन्तु सत्यम्। कुत इत्याह —मयोदितमिति, यतो मया परमेश्वरेण उदितम् उक्तं तत इत्यर्थः। गो०]

३१।आलोचयति युक्त्या निर्णयति, तस्य क्रमेण ज्ञानप्राप्त्यसंसारदुःखास्पर्शः। रा०।

[आस्तामेवं ज्ञानवार्त्ता एतदालोचनेनापि संसारदुः खनिवृत्तिर्भवतीत्याह —एवमित्यादि। अनिशं सततं सम्यक् एकचित्तः सन् य आलोचयति विचारयति पठति च तस्य ससारदुःखानि न स्पृशन्ति। गो०]

३२। कर्मबन्धात् कर्मकृताद् बन्धात् ससाररूपादित्यर्थः। रा०।

३३।मे मया रूपं दर्शितम्, स्वरूपं दर्शितमित्यर्थः। अत्रतारायै भगवता विश्वरूपदर्शनं कारितमिति ध्वनयति। यद्वा दर्शितमित्थं बोधितमित्यर्थः। रा०।

३४। मद्रूपं परिदृश्यमानं रूपं दर्शितम्, विश्वरूपञ्च आलोचय विचारय। प्रवाहपतितं

श्रीरामेणोदितं सर्वं श्रुत्वा ताराऽतिविस्मिता।
देहाभिमानजं शोकं त्यक्त्वा नत्वा रघूत्तमम्।²⁷⁴⁵
आत्मानुभवतुष्टात्मा²⁷⁴⁶ जीवन्मुक्ता बभूव ह॥३५॥

क्षणसङ्गममात्रेण²⁷⁴⁷ रामेण परमात्मना।
अनादिबन्धं²⁷⁴⁸ निर्द्धूय मुक्ता साऽपि विकल्मषा॥३६॥

सुग्रीवोऽपि²⁷⁴⁹ च तच्श्रुत्वा रामवक्त्रात्²⁷⁵⁰ समीरितम्।
जहावज्ञानमखिलं स्वस्थचित्तोऽभवत्²⁷⁵¹ तदा॥३७॥

ततः⁴⁵⁴ सुग्रीवमाहेदं रामो वानरपुङ्गवम्।
भ्रातुर्ज्येष्ठस्य पुत्रेण यद् युक्तं साम्परायिकम्।
कुरु सर्व यथान्याय संस्कारादि ममाऽऽज्ञया॥३८॥

तथेति²⁷⁵² बलिभिर्मुख्यैर्वानरैःपरिणीय तम्।
वालिनं पुष्पके क्षिप्त्वा सर्वराजोपचारकैः॥ ३६॥

———————————————————————————————————————————

३५। नरो०। आत्मानुभवेन तुष्ट आत्मा मनो यस्याः सा तथा।

३८। नरो०। वानरपुङ्गवं वानरश्रेष्ठम्।

———————————————————————————————————————————

संसारप्रवाहपतितं कार्यं सांसारिक कार्य कुर्वत्यपि तद्दोषर्न लिप्यसे इत्यर्थः। रा०।

[प्रवाहपतितमिति, ससारधारया पतितं प्राप्तं कार्यं गृहदेहोचितं कुर्वत्यपि त्वं न लिप्यसे न बध्यसे। गो०]

३५।देहाभिमानजं देहे अहं मम इत्याकारकाभिमानाज्जातम्। जीवन्मुक्ता तदवस्था। रा०।

३६। परमात्मना रामेण, सद्गुरुत्वात्, क्षणसङ्गमेनव। साऽपि तिर्यग्योनिरपि तारा अनादिबन्धं संसाररूपं निर्धूय तिरस्कृत्य विकल्मषानिष्पापा कृता मुक्ता जीवन्मुक्ता च कृता। रा०।

३८।सुग्रीवं किमाहेत्यत्राऽऽह —भ्रातुरिति। ज्येष्ठस्य भ्रातुर्यत् साम्परायिकं पारलौकिकं युक्तं तत् पुत्रेणाङ्गदेन कुरु कारयेत्यर्थः। ननु भवच्छत्रोः कथमस्माभिः संस्कारादि कार्य तत्राऽऽह —ममाऽऽज्ञयेति। रा०।

३९। तथेतीत्यस्याङ्गीकृत्येति शेषः। परिणीय उत्थाप्य पुष्पविमानतुल्ये वाहने सर्वराजोपचारकैर्युक्तं वालिनं क्षिप्त्वा।

भेरीदुन्दुभिनिर्घोषैर्ब्राह्मणैर्मन्त्रिभिः सह।
यूथपैर्वानरैःपौरस्तारया चाङ्गदेन च।
गत्वा चकार²⁷⁵³ तत् सर्वं यथाशास्त्रं प्रयत्नतः॥४०॥

स्नात्वा जगाम रामस्य समीपं मन्त्रिभिः सह।
नत्वा रामस्य चरणौ सुग्रीवप्राह हृष्टधीः॥४१॥

राज्यं प्रशाधि राजेन्द्र वानराणां समृद्धिमत्।
दासोऽहं ते पादपद्मंसेवे लक्ष्मणवच्चिरम्॥४२॥

इत्युक्तो राघवः प्राह सुग्रीव सस्मितं²⁷⁵⁴ वचः।
त्वमेवाहं²⁷⁵⁵ न सन्देहः शीघ्रं गच्छ ममाऽऽज्ञया।
पुरराज्याधिपत्ये²⁷⁵⁶ त्वं स्वात्मानमभिषेचय²⁷⁵⁷॥४३॥

———————————————————————————————————————————

पुष्पके इति। वाल्मीकीये शिविकायाम्। तथाच —

ततो वालिनमुद्यम्य सुग्रीवः शिविकां तदा।
आरोपयदतिक्रोशन्नङ्गदेन सह प्रभुः॥ इति ४।२४।२२।

एवं पाश्चात्त्येऽपि (४।२५।२८)।

४०। तत् मृतोचितसंस्कारादि। रा०।

४१। स्नात्वा पम्पायामिति शेषः। एतच्च व्यक्तं वाल्मीकीये —

वालिनं ते तु सत्कृत्य विधिपूर्वं प्लवङ्गमाः।
आजग्मुरुदकं कर्त्तुं पम्पां शीतजलां शुभाम्॥
ततः कृतोदकाः सर्वे पम्पायां निवाससः।
आजग्मू राघवं द्रष्टुं लक्ष्मणञ्च महौजसम्॥ इति ४।२०।४३-४४।

४२। वानराणां राज्यं प्रशाधीत्यन्वयः। रा०।

एतेन वनचारिणो वानरस्यापि शिष्टाचारानुगतत्वं ध्वनयति।

४३। त्वमेवाहम् इत्यनेन त्वया क्रियमाणराज्यभोग एव मम भोग इति सूचितम्। किञ्चानासक्तो राज्यं भुङ्क्ष्व, ईश्वरप्रेरितोऽहं राज्य कुर्वे इति मत्या च, तादृश्या बुद्ध्या क्रियमाणयाक्रियया भगवांस्तुष्यत्येवेति ध्वनितम्। पुरराज्याधिपत्ये किष्किन्ध्यापुरराज्याधिपत्ये। रा०।

नगरं न प्रवेक्ष्यामि चतुर्दश समाः सग्वे।
आगमिष्यति मे²⁷⁵⁸भ्राता लक्ष्मणः पत्तनं तव।
अङ्गद यौवराज्ये त्वमभिषेचय सादरम्॥४४॥

अह समीपे²⁷⁵⁹ शिखरे पर्वतस्य सहानुजः।
वत्स्यामि वर्षदिवसांस्ततस्त्वं²⁷⁶⁰ यत्नवान् भव।
कञ्चित्²⁷⁶¹ कालं पुरे स्थित्वा सीतायाः परिमार्गणे²⁷⁶²॥४५॥

______________________________________________________________________________

४४। तर्हि मदभिषेककाले तत्र सन्निधानं कुर्विति चेत्तत्राऽऽह —नगरमिति।पत्तनं नगरम्। रा०।

४५। अहञ्च नगरस्य समीपे पर्वतस्य शिखरे वत्स्यामीत्यन्वयः। वर्षदिवसान् वर्षाकालम्। ततो राज्याभिषेकानन्तरं किञ्चित् कालं वर्षासमयं स्वपुरे स्थित्वा सीतायाः परिमार्गणे अन्वेषणे यत्नवान् भवेत्यन्वयः। रा०।

वर्षदिवसान् वर्षाकालम्। स च साधारण्येन श्रावणभाद्रमासद्वयात्मकः।वाल्मीकीये —

अनुज्ञातश्च रामेण किष्किन्ध्यां प्रविवेश ह।
चतुरो वार्षिकान् मासानुषित्वा समयेन सः॥ १।१।७६।

इत्युक्त्या वार्षिकान् चतुरो मासानित्युक्तम्। इयञ्च वर्षर्तोर्मासचतुष्टयात्मकता मतान्तरविधया समर्थिता, तथा च तस्य टिप्पण्याम् —

“वर्षासुभवा वार्षिकास्तान् चतुरो मासान्। एतच्च ‘त्र्यृतुः संवत्सरः’ इति मत्तमवलम्ब्योक्तमिति ज्ञेयम्। समयेन —

प्रथमोवार्षिको मासः श्रावणः सलिलाप्लुतः।
प्रवृत्ताःसौम्य चत्वारो मासाश्च वार्षिका इमे॥
नायमुद्योगसमयः प्रविश त्वं पुरीमिमाम्।
इह वत्स्याम्यहं सौम्य पर्वते नियतेन्द्रियः॥ ४।२५।१२-१३।
कार्त्तिकी समतिक्रम्य त्वं रावणवधे यत। ४।२५।१५।
एष नः समयः सौम्य प्रविश त्वं पुरीं शुभाम्॥ ४।२५।१६।

इत्यादिरामोक्तनियमेन।" इत्यप्युक्तं श्रीमदमरेश्वरवेदान्तशास्त्रिणा।

तच् श्रुत्वा माल्यवत्पृष्ठे चातुर्मास्यं चकार सः। ९।५।

इत्यग्निपुराणवचनमपि वर्षाकालस्य मासचतुष्टयात्मकत्वमतमेव समर्थयते I

साष्टाङ्ग प्रणिपत्याऽऽह सुग्रीवो रामपादयोः।
यदाज्ञापयसे²⁷⁶³ देव²⁷⁶⁴ तत्²⁷⁶⁵ तथैव करोम्यहम्॥४६॥

अनुज्ञातस्तु²⁷⁶⁶ रामेण सुग्रीव सहलक्ष्मणः²⁷⁶⁷।
गत्वा पुरीं²⁷⁶⁸तथा चक्रे यथा रामेण चोदितः॥४७॥

सुग्रीवेण यथान्याय²⁷⁶⁹ पूजितो लक्ष्मणस्तदा।
आगत्य राघवं शीघ्र प्रणिपत्योपतस्थिवान्॥४८॥

ततो रामो जगामाऽऽशु लक्ष्मणेन समन्वितः।
प्रवर्षणगिरेरुर्ध्वं²⁷⁷⁰शिखरं भूरिविस्तरम्॥४६॥

तत्रैकं²⁷⁷¹ गह्वरं दृष्ट्वास्फाटिकं²⁷⁷² दीप्तिमच्छुभम्।²⁷⁷³
वर्षवातातपसहं²⁷⁷⁴ फलमूलसमीपगम्।
वासाय रोचयामास तत्र रामः सलक्ष्मणः॥५०॥

———————————————————————————————————————————

४९। नरो०। प्रवर्षणगिरेरिति। जरासन्धभयात् प्रपलाय्य रामकृष्णौ यमारूढौ स प्रवर्षणगिरिः।

———————————————————————————————————————————

४८। आगत्य सुग्रीवसकाशाद् रामसकाशे इत्यर्थः।

४९। प्रवर्षणगिरेरिति। जरासन्धभयात् प्रपलाय्य रामकृष्णौ यमारूढौस प्रवर्षणगिरिरिति नरोत्तमः। अस्य गिरेराख्यानं भागवते दशमस्कन्धे —

प्रद्रुत्य दूरं संश्रान्तौ तुङ्गमारोहतां गिरिम्।
प्रवर्षणाख्य भगवान् नित्यदा यत्र वर्षति॥इति। ५२।१०।

वाल्मीकीये प्रस्रवणगिरावारोहणं सभ्रातृकस्य रामचन्द्रस्य। तथाच —

अभिषिक्ते तु सुग्रीवे प्रविष्टे वानरे गुहाम्।
आजगाम सह भ्रात्रा रामः प्रस्त्रवणंगिरिम्॥ इति।४।२।६।१।

एवं पाश्चात्येऽपि। (४।२।७।१)। अग्निपुराणे माल्यवत्पर्वतारोहणम्। तथाच —

तच् श्रुत्वा माल्यवत्पृष्ठे चातुर्मास्यं चकार सः। इति।९।५।

न जाने प्रवर्षणप्रस्रवणमाल्यवन्नामभि प्रख्यात एक एव गिरिरुत तत्तन्नामभि प्रख्याता विभिन्ना गिरय इति। तदत्र भौगोलिकानां सिद्धान्त एव प्रमाणमिति।

५०। गह्वरं गुहाम्। फलमूलानि समीपगानि यस्य तत्। रा०।

दिव्यमूलफलपुष्पसयुते मौक्तिकोपमजलौघपल्वले।
चित्रवर्णमृगपक्षिशोभिते पर्वते रघुकुलोत्तमोऽवसत्²⁷⁷⁵॥४१॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसवादे किष्किन्ध्याकाण्डे तृतीयोऽध्याय॥३॥

———————————————————————————————————————————

५१। नरो०। दिव्यानि मनोहराणि यानि फलमूलानि तैःसवृत, तस्मिन् तथा, मौक्तिकोपमजलौघो नीरसमूहो यत्र तादृशं पल्वल यत्र तस्मिन् तथा, चित्रवर्णा ये मृगपक्षिणस्तेःशोभितस्तस्मिन् तथा।

[किष्किन्ध्याकाण्डे तृतीयाध्यायव्याख्या समाप्ता॥३॥]

———————————————————————————————————————————

अत्राऽऽहवाल्मीकि—

मेघराशिनिभं शैलं नित्य गिरिगुहाकुलम्।
तस्य शैलस्य शिखरे महतीमायतां गुहाम्॥
प्रतिजग्राह वासार्थं राम सौमित्रिणा सह।
गुहायाश्चाप्यदूरस्थं गिरिकुण्डं बहूदकम्॥इत्यादि। ४।२६।३-४।

५१। मौक्तिकोपम जलौघो जलसमूहो येषु तादृशानि पल्वलानि यस्मिंस्तादृशे पर्वते इत्यर्थः। नानावर्णैर्मृगः पक्षिभिश्च शोभिते। रा०।

चतुर्थाऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726667242Screenshot2024-09-18191629.png"/>

श्रीमहादेव

उवाच —

तत्र वार्षिकदिनानि राघवो²⁷⁷⁶ लीलया मणिगुहासु सञ्चरन्।
पक्वमूलफलभोगतोषितो²⁷⁷⁷ लक्ष्मणेन सहितोऽवसत् सुखम्॥१॥

वातनुन्नजलपूरितमेघानन्तरस्तनित²⁷⁷⁸वैद्युतगर्भान्।²⁷⁷⁹
वीक्ष्य विस्मयमगाद्गजयूथान् यद्वदाहितसुकाञ्चनकक्षान्॥२॥

नवघाससमास्वादहृष्टपुष्टमृगद्विजा²⁷⁸⁰ः।
धावन्तः परितो राम वीक्ष्य विस्फारितेक्षणाः।
न चलन्ति सदा ध्याननिष्ठा²⁷⁸¹ इव मुनीश्वराः॥३॥

—————————————————————————————————————————

१। नरो०। मणिसम्पन्ना गुहा मणिगुहास्तासु तथा।

२।नरो०। वातेन नुन्नाः प्रेरिता ये जलपूरितमेवास्तान् तथा। अन्तरे स्तनितं शब्दितं शब्दो येषां ते च विद्युद् गर्भे येषां ते चेति तान्तथा। आहिता सुकाञ्चनकक्षाशोभनस्वर्णोज्ज्वला(कक्षाः?) यत्र तान्तथा।

३। नरो०। नवघाससमास्वादेन हृष्टाःपुष्टाश्च ये मृगद्विजा मृगपक्षिणस्ते तथा।

—————————————————————————————————————————

१। तत्र पर्वते इत्यर्थः। वार्षिकदिनानि व्याप्येति शेष, अवसदित्यन्वयः। रा०।

२। वातप्रेरितजलपूर्णमेघान्, अन्तरे मध्ये युक्त वैद्युतं विद्युत्समूहो गर्भे येषां तान्, आहितकाञ्चन्य कक्षाः पृष्ठास्तरणानि येषां तादृशान् गजयूथान् यद्वत् तानिव वीक्ष्य विस्मयमगात्। अत्र गजा बृंहितयुक्ता बोध्याः। अत एव स्तनितेनाऽऽधिक्यम्। रा०।

अत्र ‘विद्युद् गर्भे येषाम्’ इति नरोत्तमव्याख्यानानुसारिपाठमनुसरता छन्दोभङ्गदोषो दुष्परिहर इति स पाठो नाङ्गीकृतः।

३। नवघासं नवतृणम्। विस्फारितेक्षणा भगवत्सौन्दर्यदर्शनायेति भावः। तादृशा सन्तो ध्याननिष्ठा मुनीश्वरा इव न चलन्ति। रा०।

रामं मानुषरूपेण गिरिकाननभूमिषु।
चरन्तं परमात्मानं ज्ञात्वा सिद्धगणा भुवि।
मृगपक्षिगणा भूत्वा राममेवानुसेविरे॥४॥

सौमित्रिरेकदा राममेकान्ते ध्यानतत्परम्।
समाधिविरमे भक्त्या प्रणयाद्विनयान्वितः॥५॥

अब्रवीद्देव ते वाक्यात् पूर्वोक्ताद्विगतोमम।
अनाद्यविद्यासम्भूत सशयाोहृदि सस्थितः॥६॥

इदानीं ज्ञातुमिच्छामि²⁷⁸² कियामार्गेण राघव।
भवदाराधनं लोके यथा कुर्वन्ति योगिनः॥७॥

इदमेव सदा प्राहुर्योगिनो²⁷⁸³ मुक्तिसाधनम्।
नारदोऽपि तथा व्यासो ब्रह्मा कमलसम्भवः॥८॥

ब्रह्मक्षत्रादिवर्णानामाश्रमाणाञ्च²⁷⁸⁴ मोक्षदम्।
स्त्रीशूद्राणाञ्च राजेन्द्र सुलभं मुक्तिसाधनम्²⁷⁸⁵।
तव भक्ताय मे भ्रात्रे²⁷⁸⁶ ब्रूहि लोकोपकारकम्॥९॥

श्रीराम उवाच —

मम पूजाविधानस्य नान्तोऽस्ति रघुनन्दन।
तथाऽपि वक्ष्ये संक्षेपाद् यथावदनुपूर्वशः॥१०॥

———————————————————————————————————————————

५। नरो०। ध्यानतत्परं ध्यानासक्तम्। समाधिविरमे समाधिभङ्गे इत्यर्थः।

———————————————————————————————————————————

४। राममित्याद्युत्तरान्वयि। तत्रैते चरन्तो मृगपक्षिगणा न किन्तु सिद्धगणा इत्यपह्नुतिर्व्यङ्ग्य। रा०।

६।अनादिभूतया अविद्यया संभूतो जात सशयो विगत इत्यन्वयः। रा०।

७। क्रियामार्गेण लौकिकपुष्पादिभिःपूजारूपेण यथा तत्प्रकारविशिष्टेन पूजामार्गेण योगिनो भवदाराधन कुर्वन्ति तच्छ्रोतुमिच्छामीत्यन्वयः। रा०।

८। इदमेव क्रियामार्गेणाऽऽराधनमेव। योगिन एवाऽऽह — नारद इत्यादि।

[नारदोऽपि तथा व्यास इति। व्यासावतारात् प्राग्भवत्वेन श्रीरामावतारस्य व्यास इति वृद्धव्यासो न तु कृष्णद्वैपायनः, अष्टाविंशतिव्यासानां पराशरेणोक्तत्वात्। गो०]

स्वगृह्योक्तप्रकारेण²⁷⁸⁷ द्विजत्व प्राप्य मानवः।
सकाशात् सद्गुरोर्मन्त्रं लब्ध्वा मद्भक्तिसंयुतः।
तेन सन्दर्शितविधिर्मामेवाऽऽराधयेत् सुधीः॥११॥

हृदये वाऽनले²⁷⁸⁸ वाऽर्च्चेत्²⁷⁸⁹ प्रतिमादौ विभावसौ।
शालग्रामशिलायां वा पूजयेन्मामतन्द्रितः॥१२॥

प्रातः स्नानं प्रकुर्वीत प्रथम देहशुद्धये।
वेदतन्त्रोदितैर्मन्त्रैर्मृल्लेपनविधानतः।
सन्ध्यादिकर्म यन्नित्य तत् कुर्याद्विधिना बुधः॥१३॥

———————————————————————————————————————————

११। नरो०।तेन सद्गुरुणा।

१२। नरो०। विभावसौ सूर्ये।

———————————————————————————————————————————

११। द्विजत्वमुपनयनसंस्कारं प्राप्य। क्त्त्वान्तयोरव्यययोः प्राप्य लब्ध्वा एतयोराराधयेदित्यनेनान्वयः। रा०।

[द्विजत्वमुपनयनसंस्कारम्। मन्त्रम् आगमाद्युक्तम्। गो०]

मन्त्रमिति। राममन्त्रमित्यर्थः। राममन्त्राश्च रामरहस्योपनिषदि, अगस्त्यसंहितायां संग्रहसारे तन्त्रसारे बहवो दृश्यन्ते।विस्तृतिभियाऽत्रास्माभिरेक एव मन्त्रः प्रदर्श्यते। तथाच ‘वङ्गवासि’ मुद्रिते तन्त्रसारे —

अनन्तोऽग्नयासनः सेन्दुर्बीज रामाय ह्रन्मनुः।
षडक्षरोऽयमादिष्टो भजतां कामदो मणि॥ २५ पृ०। इति।

१२। पूजास्थानान्याह —हृदय इत्यादि, स्वहृदयदेशे इत्यर्थः। इदञ्च मूर्द्धादीनामपि स्मृत्युक्तानामुपलक्षणम्। अनले वह्नौ, प्रतिमादौ प्रतिमा स्वर्णरूप्यादिमयी। आदिना ब्राह्मणे। विभावसौ सूर्यमण्डले अर्चयेत् पूजयेत्। रा०।

हृदय इत्यादि।

पूजा श्रीरामचन्द्रस्य कोटिकोटिगुणाधिका।
प्रतिमायाञ्च यन्त्रे वा भूमावग्नौ विवस्वति॥
जले वा हृदये वाऽपि विधायाऽऽवाहयेद्रह।अगस्त्यस० (९९ पृ०)।

इत्याद्युक्तेः।

१३। प्रातः स्नानमिति सकलप्रातःकृत्योपलक्षणम्।वेदेति। द्विजो वेदोदितैः,शूद्रादिस्तन्त्रोदितैः।मृल्लेपनं सकलस्नानविधेरुपलक्षणम्। तेन स्नानं कुर्वन्नित्यन्वयः। सन्ध्यादि आदिनाहोमतर्पणादि। रा०।

सङ्कल्पमादौ कुर्वीत सिद्ध्यर्थं²⁷⁹⁰ कर्मणां सुधीः।
स्वगुरुंपूजयेद् भक्त्या मद्बुद्ध्यापूजको मम॥१४॥

शिलायां स्नपनं²⁷⁹¹ कुर्यात् प्रतिमासु प्रमार्जनम्।
प्रसिद्धैर्गन्धपुष्पाद्यैर्मत्पूजा²⁷⁹² सिद्धिदायिका॥१५॥

अमायिकोऽनुवृत्त्या मां पूजयेन्नियतव्रतः।
प्रतिमादिष्वलङ्कारः प्रियो मे कुलनन्दन²⁷⁹³॥१६॥

अग्नौ यजेत हविषा भास्करे स्थण्डिले²⁷⁹⁴ यजेत्।
भक्तेनोपहृतं प्रीत्यै²⁷⁹⁵ श्रद्धया मम वार्यपि।
किं पुनर्भक्ष्यभोज्यादिगन्धपुष्पाक्षतादिकम्²⁷⁹⁶॥१७॥

———————————————————————————————————————————

१६। नरो०। अमायिकोऽकपटी। अनुवृत्त्या आनुकूल्येन श्रद्धया वा। नियतव्रतः कृतनियमः।

१७। नरो०। स्थण्डिले संस्कृतभूमौ।

———————————————————————————————————————————

वेदतन्त्रोदितैरित्यनेन वेदोक्तानां तन्त्रोक्तानाञ्च नित्यकार्याणां कर्त्तव्यता ध्वनिता। नित्यं प्रतिदिनकर्त्तव्यं यत् सन्ध्यादिकर्म तत् कुर्यात् आदाविति शेषः।

१४। मम पूजको मद्बुद्वया भक्त्या स्वगुरु पूजयेदित्यन्वयः। अत्र गुर्वसान्निध्येऽपि ध्यानेन जलादौ गुरुं पूजयेदिति संप्रदाय। रा०।

[सङ्कल्पमादौ कुर्वीत इति।

वरं प्राणपरित्यागः शिरसश्छेदनं परम्।
न त्वनभ्यर्च्य भुञ्जीत भगवन्तं जनार्दनम्॥

इत्यागमोक्तं निश्चयं कुर्वीत, यद्वा मासपक्षाद्युल्लेखरूपम्। गो०]

१५। शिलायां शिलानिर्मितप्रतिमायाम्। प्रतिमासु मृद्वस्त्रादिनिर्मितास्वित्यर्थः। प्रसिद्धैःस्मृतिप्रसिद्धैः। तेन तन्निषिद्धपुष्पादि पूजानर्हमिति सूचितम्। ते च निषेधा निबन्धेषु द्रष्टव्याविस्तरभयान्नेह लिखिता। रा०।

१६। अमायिकः माया दम्भादिरूपा तद्रहितः। अनुवृत्त्या गुरूपदिष्टमार्गानुवर्त्तनेन। प्रतिमादिषु प्रतिमाश्च ते आदयश्च प्रतिमादयः, तेषु प्रतिमादिषु प्रतिमादिरूपेषु आश्रयेषु पूजाधिकरणेष्वित्यर्थः। तत्पुरुष समानाधिकरण कर्मधारयः। प्रतिमारूपेष्वाश्रयेषु। आदिशब्द आश्रयवाची भीष्मादिश्च सुयोधन इत्यादौ प्रसिद्धः।अलङ्कारः पुष्पादिरूपः। रा०।

१७। आधारान्तरे पूजाविशेषमाह —– अग्नाविति। अग्नौ तत्तद्देवतामन्त्रेण होम एव

पूजाद्रव्याणि सर्वाणि सम्पाद्यैवं²⁷⁹⁷ समारभेत्।
चेलाजिनकुशैः²⁷⁹⁸ सम्यगासनं परिकल्पयेत्॥१८॥

तत्नोपविश्य देवस्य सम्मुखे शुद्धमानसः।
ततो न्यासं प्रकुर्वीत मातृकाबहिरान्तरम्²⁷⁹⁹॥१६॥

केशवादि²⁸⁰⁰ ततः कुर्यात् तत्त्वन्यासं ततः परम्।
मन्मूर्त्तिपञ्जरन्यासं मन्त्रन्यासं ततो न्यसेत्।
प्रतिमादावपि तथा²⁸⁰¹ कुर्यान्नित्यमतन्द्रितः²⁸⁰²॥२०॥

———————————————————————————————————————————

१८। नरो०। चेलञ्च वस्त्रम् अजिनञ्च चर्म कुशश्चतैस्तथा।

१९। नरो०। मातृकादिन्यासस्तत्रसारेऽनुसन्धेयः।

———————————————————————————————————————————

तत्तदेवतापूजेत्यर्थ। भास्करे स्थण्डिले यजेदिति। भास्करे यजेदिति यत् तत् तदाकारे स्थण्डिले इत्यर्थः। भक्तेन श्रद्धयोपहृत वार्यपि मम प्रीत्यै भवतीति शेषः। अनेन भक्तेरेव मुख्यत्वं दर्शितम्। भक्ष्यादिकमुपहृत प्रीत्यै इति किं पुनर्वक्तव्यमित्यर्थः। रा०।

वार्यपीति —

अभावे गन्धपुष्पाभ्यां केवलेन जलेन वा।

इत्यादिवचनबलात् अभावपक्षे भक्त्या केवलेन वारिणाऽर्चनेऽपि तत्तत्फलसिद्धिरित्याशयः।

१८। समारभेत् पूजामिति शेषः। तत्रपूजाप्रकारमाह — चैलेति।अधः कुशासनं तदुपर्यजिनं तदुपरि चैमिति क्रमः। रा०।

१९। तत्रोपविश्य पद्मासनाद्यन्यतमासनेनेत्यर्थ। देवस्य सम्मुखे इत्यनेन स्थिरासु प्रतिमासु पश्चिमाद्यभिमुखतया अपि पूजा भवतीति सूचितम्। मातृका अकारादिपञ्चाशद्वर्णात्मिका, तन्नपासप्रकारश्च तन्त्रे स्फुट। बहिरिति, बहिर्न्यासमान्तरं न्यासञ्चेत्यर्थः। रा०।

आराधनाय देवस्य वेदिकायां सुखासने।
कुशास्तरणवैयाघ्रचर्मवासोविनिर्मिते॥
उपविश्य शुचिर्मौनी भूत्वा पूजां समारभेत्।अगस्त्यस० ७८ पृ०।

इत्युक्तदिशा चैलेन, अजिनेन कुशेन वा परिकल्पिते आसने उपविश्येत्यर्थ।

२०। केशवादिचतुर्विंशतिनामभिरित्यर्थः। स च नारदपञ्चरात्रादौ स्पष्टः। तत्त्वन्यासोऽपि तत्रैवोक्तः।मन्मूर्त्तिपञ्जरन्यासो विष्णुपञ्जरस्तोत्रोक्तो महान्यास इति संप्रदायः। मन्त्रन्यासं मन्त्रवर्णैस्तत्तत्कल्पोक्त षडङ्गादिन्यासम्। प्रतिमादावपीति, ‘यथात्मनि तथा देवे’ इत्युक्तेः। रा०।

कलशं स्वपुरो²⁸⁰³ वामे क्षिपेत् पुष्पादि दक्षिणे।
अर्घ्यपाद्यप्रदानार्थं मधुपर्कार्थमेव च।
तथैवाऽऽचमनार्थन्तु न्यसेत् पात्रचतुष्टयम्॥२१॥

हृत्पद्मे भानुविमलां²⁸⁰⁴ मत्कलां जीवसंज्ञिताम्²⁸⁰⁵।
ध्यायेत् स्वदेहमखिलं तया व्याप्तमरिन्दम।
तामेवाऽऽवाहयेन्नित्यं प्रतिमादिषु मत्कलाम्॥२२॥

पाद्यार्घ्याचमनीयाद्यैःस्नानवस्त्रविभूषणैः।
यावच्छक्योपचारैर्वा²⁸⁰⁶ त्वर्चये²⁸⁰⁷ न्माममायया²⁸⁰⁸॥२३॥

———————————————————————————————————————————

[तत्रोपविश्य इत्यादि। बहिर्मातृकामन्तर्मातृकाञ्च। केशवादि केशवकीत्र्यादिन्यासम्। गो०]

मातृकान्यासोऽगस्त्यसहितायाश्चतुरशीतितमपृष्ठे द्रष्टव्यः। केशवादिन्यासः तस्या एव पञ्चाशीतितमपृष्ठे, तत्त्वन्यासोऽपि तस्या एव अष्टाशीतितमपृष्ठे।

मूर्त्तिपञ्जरन्यासादयोऽगस्त्यसहिताया एकनवतितमपृष्ठे उक्ता ज्ञेयाः।

२१। ईषद्वामभागावच्छिन्नपुरोभागे कलश जलपूर्णं स्थापयेदिति शेषः। पुष्पादि दक्षिणे क्षिपेत् स्थापयेदित्यर्थः। अर्ध्यादिपात्रस्थापनदेश स्मृतावुक्त —

अर्घ्यपात्रन्तु वायव्ये नैर्ऋत्यां पाद्यपात्रकम्।
मध्ये तु मधुपर्कं स्यादैशे त्वाचमनीयकम्॥इति। रा०।

कलशमित्यादि स्वपुरो वामे

कलशं स्वपुरो वामभागे तु विनियोजयेत्।
अन्यानि पूजाद्रव्याणि पुरस्तादेव निक्षिपेत्॥अगस्त्यस० ७७पृ०।

इत्याद्युक्तेः।

२२। जीवसज्ञितां मत्कलामित्यनेन चेतन सर्वत्रैक एवेति बोधितम्। युक्तञ्चैतत् — व्यापकेनैकेनैवचेत्(ने?) नोपपत्तावनेकतत्कल्पनाया मानाभावात्। प्रतिकर्मव्यवस्था त्वन्त करणभेदेनेवोपपन्नेति। हृत्पह्मे तां ध्यायेत्। तया व्याप्तमखिलं स्वदेहं भावयेत्। तथा भावयित्वा तामेव मत्कलां प्रतिमादिष्वावाहयेत्। तदावाहनेन तामपि चेतनत्वेन ध्यात्वा। रा०।

२३। यावच्छक्यैरुपचारैर्वा षोडशभिः पञ्चभिर्वा। तु पादपूरणार्थः। अमाययाअदम्भादिना मां पूजयेत्। रा०।

विभवे सति कर्पूरकुङ्कुमागुरुचन्दनैः।
अर्चयेन्मन्त्रवन्नित्य सुगन्धकुसुमैः शुभैः॥२४॥

दशावरणपूजां²⁸⁰⁹ वैह्यागमोक्तां²⁸¹⁰ प्रकारयेत्।
नीराजनैर्धूपदीपैर्ने वेद्यैविविधैस्तथा²⁸¹¹।
श्रद्धयोपहरेन्नित्य श्रद्धाभुगहमीश्वर॥२५॥

होमं कुर्यात् प्रयत्नेन विधिना मन्त्रकोविदः।
अगस्त्येनोक्तमार्गेण²⁸¹² कुण्डनागमवित्तमः॥२६॥

जुहुयान्मूलमन्त्रेण पुसूक्तेनाथवा बुधः।
अथवोपासनाग्नौ²⁸¹³ वा चरुणा हविषा²⁸¹⁴ तथा॥२७॥

तप्तजाम्बूनदप्रख्यं दिव्याभरणभूषितम्।
ध्यायेदनलमध्यस्थं होमकाले सदा बुधः॥२८॥

———————————————————————————————————————————

२४। नरो०। विभवे ऐश्वर्ये।

———————————————————————————————————————————

२४। विभवे सति कर्पूरादिभि सुगन्धपुष्पैश्च मन्त्रवदर्चयेत्। रा०।

२५। आगमोक्ताम् अगस्त्यसहितोक्त्ताम्, प्रकारयेत् प्रकुर्वीतेत्यर्थः। नीराजनैरिति पाठक्रमादर्थक्रमस्य बलवत्वाद्धूपदीपनैवेद्यनीराजनानीति क्रम। नीराजन (नै?) पञ्चरार्त्ति(त्रि?) कादिभिः। तद्धूपादि श्रद्धयोपहरेद् दद्यात्, यतोऽह श्रद्धाभुक् श्रद्धादत्तभोक्ता। रा०।

२६। अगस्त्येनेति अगस्त्यसहितोक्त्तमार्गेण कृतं यत् कुण्डं तेन तस्मिन्नित्यर्थः। अधिकरणस्य करणत्वविवक्षया तृतीया। श०।

अगस्त्योक्तहोमकुण्डविधानमगस्त्यसहितायाम् (१०४-तम-पृष्ठे)।

२७। मूलमन्त्रेणाऽऽगमोक्तेन, पुंसूक्तेन पुरुषसूक्तेन। एतद् ब्राह्मणविषयम्। तद्विषये एवाऽऽह — अथवौपासनाग्नाविति, चरुणा हविषा हवीरूपेण चरुणा।

२८। ध्यायेन्मामिति शेषः। रा०।

ध्यायेदिति। ध्यायेत् तद्रूपं चिन्तयेत्। रामस्य ध्यानान्यपि बहूनि। अत्रास्मत्प्रदर्शितमन्त्रस्यैव (पृ० ४७९) ध्यानमस्माभि प्रदर्श्यते।

तथाच ‘वङ्गवासि’मुद्रिते तन्त्रसारे —

कालाम्भोधरकान्तिकान्तमनिशं वीरासनाध्यासिनं
मुद्रां ज्ञानमयीं दधानमपरं हस्ताम्बुजं जानुनि।

पार्षदेभ्यो बलिं दत्त्वा होमशेषं समापयेत्।
ततो जपं प्रकुर्वीत ध्यायन्मां यतवाक्²⁸¹⁵ स्मरन्॥२९॥

मुखवासञ्च ताम्बूलं दत्त्वा प्रीतिसमन्वितः।
मदर्थे नृत्यगीतादिस्तुतिपाठादि²⁸¹⁶ कारयेत्॥३०॥

प्रणमेद्दण्डवद्भूमौ हृदये मां निधाय च।
शिरस्याधाय²⁸¹⁷ मद्दत्तं प्रसादं भावनामयः²⁸¹⁸॥३१॥

पाणिभ्यां मत्पदे²⁸¹⁹ मूर्ध्नि गृहीत्वा भक्तिसंयुतः।
रक्ष मां घोरससारादित्युक्ता प्रणमेत् सुधीः।
उद्वासयेद् यथापूर्वं प्रत्यग्ज्योतिषि²⁸²⁰ स²⁸²¹ स्मरन्॥३२॥

एवमुक्तप्रकारेण पूजयेद्विधिवद् यदि।
इहामुत्र²⁸²² च²⁸²³ संसिद्धि प्राप्नोति मदनुग्रहात्॥३३॥

———————————————————————————————————————————

सीतां पार्श्वगतां सरोरुहकरां विद्युन्निभां राघवं
पश्यन्तं मुकुटाङ्गदादिविविधाकल्पोज्ज्वलाङ्गं भजे॥(२५ पृ०) इति।

२९। पार्षदेभ्यस्तन्त्रोक्तहनूमदादिभ्यः। मां ध्यायन् स्मरन्नित्यस्य मनुवर्णानिति शव। तदेवाऽऽह — यतवागिति। अनेन प्रशस्ततरो मानसो जप उक्त। रा०।

३०। मुखवासं तद्रूपकर्पूरादियुक्तं ताम्बूलं दत्त्वेत्यर्थ। मदर्थे मत्प्रीतये इत्यर्थः। कारयेत् कुर्वीतेत्यर्थः। निवृत्तप्रेषणाण्णिच्। रा०।

३१। दण्डवदित्यनेनाष्टाङ्गप्रणाम उक्तः। भावनामयं मद्दत्तं प्रसादं शिरसि आधाय स्थापयित्वा। अनेन मह्यं प्रसादं पुष्पादिरूपं भगवान् ददातीति भावनया प्रसादं गृह्णीयादिति सूचितम्। रा०।

३२। तं गृहीत्वा शिरसि स्थापयित्वा भावनाभाविते मत्पदे पाणिभ्यां मूर्ध्नि गृहीत्वा धृत्वा। इत्युक्त्वा प्रणमेदित्यन्वयः। प्रत्यग्ज्योतिषि स्वहृदयस्थे, यत एव ध्याता जीवकला प्रतिमायामावाहिता पूर्वम्, तत्रैवोद्वासयेत् तत्रैव प्रविष्टां ध्यायेत्, एतदेव विसर्जनम्। रा०।

३३। इहामुत्र च ऐहलौकिकीं पारलौकिकीञ्चेत्यर्थ। रा०।

मद्भक्तो यदि मामेवं पूजाञ्चैव दिने दिने।
करोति मम सारूप्यं प्राप्नोत्येव न सशयः॥३४॥

इदं रहस्यं परमञ्च²⁸²⁴ पावनं मयैव साक्षात् कथितं सनातनम्।
पठत्यजस्त्रंयदि वा शृणोति यः स नित्यपूजाफलभाङ्²⁸²⁵ न संशयः॥३५॥

एवं परात्मा श्रीरामः क्रियायोगमनुत्तमम्।
पृष्टः प्राह स्वभक्ताय²⁸²⁶ शेषांशाय²⁸²⁷ महात्मने॥३६॥

पुनः प्राकृतवद्रामो मायामालम्ब्य दुःखितः।
हा सीतेति वदन्नेव²⁸²⁸ निद्रां लेभे कथञ्चन॥३७॥

एतस्मिन्नन्तरे तत्र²⁸²⁹ किष्किन्ध्यायां सुबुद्धिमान्।
हनूमान् प्राह सुग्रीवमेकान्ते कपिनायकम्²⁸³⁰॥३८॥

———————————————————————————————————————————

३४। मद्भक्तो यदि मामेवं ध्यात्वा आवाह्य च दिने (दिने ?) प्रतिदिनं मम पूजांकरोति तदा मम सारूप्य प्राप्नोति। रा०।

३६। शेषांशाय लक्ष्मणाय। रा०।

[शेषाङ्गाय शेषस्य अङ्गाय लक्ष्मणाय। गो०]

क्रियायोग कर्ममार्गेणाऽऽराधनाप्रकारं लक्ष्मणेन पृष्टः तस्मै शेषांशाय लक्ष्मणाय एव प्राहेत्यर्थः।

३७। प्राकृतवत् प्रकृतिकार्य-मनुष्यवत्। मायामालम्ब्य दुःखित इत्यनेन स्वतस्तस्य दुःखलेशोऽपि नेति सूचितम्। रा०।

पुनः क्रियायोगकथनानन्तरमित्यर्थः। कथञ्चन अत्यायासेनेति भावः।

३८। एतस्मिन्नन्तरे रामस्य निद्रावस्थाभ्यन्तरे।

अत्र वाल्मीके रचनापाटवम्।

निश्चितार्थोऽर्थतत्त्वज्ञः कार्यकालविशेषवित्।
प्रसादमधुरैर्वाक्यैर्हरीणां मानयन् पतिम्॥
वाक्यविद् वाक्यतत्त्वज्ञं सुग्रीवं मारुतात्मजः।
हितं तथ्यञ्च पथ्यञ्च धर्मकामार्थहेतुमत्॥
प्रणयप्रीतिसंयुक्तं विश्वासकृतनिश्चय।
हरीश्वरमुपामन्त्र्य हनूमान् वाक्यमब्रवीत्॥इत्यादि। ४।२८।६-८।

शृणु राजन्²⁸³¹ प्रवक्ष्यामि तवैव हितमुत्तमम्।
रामेण ते कृतः पूर्वमुपकारो ह्यनुत्तमः।
कृतघ्नवत्²⁸³² त्वया नूनं विस्मृतः प्रतिभाति मे॥३९॥

त्वत्कृते निहतो वाली वीरस्त्रैलोक्यसम्मतः।
राज्ये प्रतिष्ठितोऽसि त्वं तारां प्राप्तोऽसि²⁸³³ दुर्लभाम्॥४०॥

स रामः पर्वतस्याग्रे भ्रात्रा सह वसन् सुधीः।
त्वदागमनमेकाग्रमीक्षते²⁸³⁴ कार्यगौरवात्।
त्वन्तुवानरभावेन स्त्रीसक्तो नावबुध्यसे॥४१॥

करोमीति प्रतिज्ञाय सीताया परिमार्गणम्।
न करोषि कृतघ्नस्त्वं हन्यसे वालिवद् द्रुतम्²⁸³⁵॥४२॥

हनूमद्वचनं श्रुत्वा सुग्रीवो भयविह्वलः।
प्रत्युवाच हनूमन्तं सत्यमेव त्वयोदितम्॥४३॥

शीघ्र कुरु मदाज्ञां त्व वानराणां तरस्विनाम्।
सहस्राणि²⁸³⁶ दशेदानीं प्रेषयाऽऽशु²⁸³⁷ दिशो दश॥४४॥

———————————————————————————————————————————

३९। अनुत्तमः न विद्यते उत्तमो यस्मादित्यर्थः। रा०।

उपकारफलञ्च वाल्मीकीये —

राज्यं राजन् यशो दिव्यं कोली श्रीरात्मसात् कृता।
रञ्जिताश्च प्रकृतयः स्वजना प्रतिपूजिता॥इति।४।२८।९।

४०। दुर्लभां तारामिति वालिपरिग्रहात्त्वया सर्वथा कामिभावेन द्रष्टुमप्यशक्यामियर्थः। रा०।

४१। एकाग्रं तन्मात्रचित्तत्वं यथा भवति तथा ईक्षते प्रतीक्षते, कार्यस्य सीतान्वेषणरूपस्य गौरवात् त्वदेकसाध्यत्वादित्यर्थ। रा०।

४२। कृतघ्न्नस्त्व यदि न करोषितदा वालिवत् हन्यसे रामेणेति शेषः। अतः सर्वथाऽन्वेषणमुचितमिति व्यङ्ग्यम्। रा०।

४४। वानराणां मदाज्ञां कुरु बोधय। रा०।

सुग्रीवस्याऽऽज्ञा वाल्मीकीये —

सुग्रीव सत्त्वमापन्नश्चकार मतिमात्मवान्।
स संदिदेशाथ कपिं नील नित्यकृतोद्यमम्॥
दिक्षु सर्वासु सैन्यानां सर्वेषां कुरु संग्रहम्।
यथा सेनाः समग्रा मे यूथपालाश्च सर्वशः॥

सप्तद्वीपगतान् सर्वान् वानरानानयन्तु ते।
पक्षमध्ये समायान्तु सर्वे वानरपुङ्गवाः॥४५॥

ये पक्षमतिवर्त्तन्ते ते वध्या मेन संशयः।
इत्याज्ञाप्य हनूमन्तं सुग्रीवो गृहमाविशत्॥४६॥

सुग्रीवाज्ञां पुरस्कृत्य हनूमान् मन्त्रिसत्तमः।
तत्क्षणात्²⁸³⁸ प्रेषयामास²⁸³⁹ हरीन्²⁸⁴⁰ दश दिशः सुधी॥४७॥

अगणितगुणसत्त्वान् वायुवेगप्रचारान् वनचरगणमुख्यान् पर्वताकाररूपान्।
पवनहितकुमारः प्रेषयामास दूतानतिरभसभरात्मा²⁸⁴¹ ज्ञानमानादि²⁸⁴²दृप्तान्²⁸⁴³॥४८॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे किष्किन्ध्याकाण्डे चतुर्थोऽध्यायः॥४॥

———————————————————————————————————————————

४६। नरो०।पक्ष सहायमतिवर्त्तन्ते अतिक्रामन्ति।

४७। नरो०।हरीन् वानरान्।

४८। नरो०। अगणितानि गुणसत्त्वानि येषां तान् तथा। सत्त्वं बलम्। वायुवेगेनप्रचारो येषां तान् तथा। वनचरगणेभ्यो मुख्यास्तान्।पर्वताकार इव रूपं येषां तान् तथा। पवनहितकुमार इति। हिते अर्थाद् रामस्य भूताना वा, रतहितरतः स चासौ कुमारश्चेति मध्यपदलोपी कर्मधारयस्ततः षष्ठीतत्पुरुषः। अति रभसभरः वेगभरो यस्य तादृश आत्मा मनो यस्य स तथा, यद्वाअति रभसभरो हर्षभरो यस्य तादृश आत्मा मनो यस्य तथा। ज्ञायतेऽनेन इति ज्ञानं शास्त्रं तच्च मानश्च तावादी येषां तैः दृप्ता दर्पाश्रयास्तान् तथा। तथाचोक्तम् —

गर्वो मदः प्रभाव-श्री विद्या-सत्कुलतादिज।
अवज्ञाविलासाङ्गदर्शनाविनयादिकृत्॥(सा० द० ३। १५९) इति।

[किष्किन्ध्याकाण्डे चतुर्थाध्यायव्याख्या समाप्ता॥४॥]

———————————————————————————————————————————

समागच्छन्त्यसमोहात् सेनाग्राणि तथा कुरु।
ये चान्तपालाः प्लवगा शीघ्रगा व्यवसायिनः॥
स्वय चानन्तर सैन्य भवानेवानुपश्यतु।
य पञ्चरात्रादूर्ध्वं मे नागमिष्यति वानर।
तस्य प्राणान्तिकं दण्डं कुर्यामिति मतिर्मम॥इति। ४।२८।२९।३२।

४६। इत्याज्ञाप्य एव वानरेषु कर्त्तव्यामाज्ञा बोधयित्वा। रा०।

४८। अगणिता गुणा सत्त्वं पराक्रमश्च येषा तान्। पर्वताकारसदृश रूपमाकारो येषां तान्। पवनस्य वायोर्हित अतिप्रियः कुमारो हनूमान्।दानमानादितृप्तानित्यनेनावश्यं कार्यसिद्धिकारित्व दर्शितम्। रा०।

पञ्चमोऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726470114Screenshot2024-09-13215442.png"/>

श्रीमहादेव उवाच —

रामस्तु पर्वतस्याग्रे मणिसानौ निशामुखे।
सीताविरहजं शोकमसहन्निदमब्रवीत्²⁸⁴⁴॥१॥

पश्य लक्ष्मण मेसीता राक्षसेन हृता बलात्।
मृताऽमृता वा निश्चेतुं न जानेऽद्यापि भामिनी।²⁸⁴⁵
जीवतीति²⁸⁴⁶ मम ब्रूयात् कश्चिद्वा प्रियकृत् स मे॥२॥

यदि जानामि तां साध्वीं जीवन्तीं यत्र कुत्र वा।
हठादेवाऽऽहरिष्यामि²⁸⁴⁷ सुधामिव पयोनिधेः॥३॥

प्रतिज्ञां शृणु मे भ्रातर्येन मे जनकात्मजा।
नीता त भस्मसात् कुर्यां सपुत्रबलवाहनम्॥४॥

हा सीते चन्द्रवदने वसन्ती राक्षसालये।
दुखार्त्ता मामपश्यन्ती²⁸⁴⁸ कथ प्राणान् धरिष्यसि॥५॥

—————————————————————————————————————————

१। रामस्त्विति। पर्वताग्रे स्थितः, मणियुक्तसानौ शिखरे। रा०।

२। न जाने न शक्नोमीत्यर्थः, धातूनामनेकार्थत्वात्। यकश्चिदपि जीवतीति ब्रूयात् स मे प्रियकृत्। रा०।

३। यत्र कुत्र वा यत्र कुत्रापीत्यर्थः। रा०।

५। वसन्ती त्वं कथं प्राणान् धरिष्यसीत्यन्वयः। रा०।

अत्रवाल्मीकेर्भङ्गान्तरम् —

कथं मे वर्त्तते बाला पश्यन्ती मामपश्यती।
या पुरा कलहंसानां स्वनेन कलभाषिणी॥
बोध्यते चारुसर्वाङ्गी साऽद्य मे बोध्यते कथम्।
क्रीडतां चक्रवाकाणां विश्रम्य सहचारिणाम्॥

चन्द्रोऽपि भानुवद्भाति मम चन्द्राननां²⁸⁴⁹ विना।
चन्द्र त्व जानकीं स्पृष्ट्वाकरैर्मांस्पृश शीतलैः॥६॥

सुग्रीवोऽपि दयाहीनोदुखित मां न पश्यति।
राज्य निष्कण्टक प्राप्य स्त्रीभिः परिवृतो रहः॥७॥

कृतघ्नो दृश्यते व्यक्तं पानासक्तोऽतिकामुकः।
नाऽऽयाति शरदं पश्यन्नपि²⁸⁵⁰ मार्गयितुं प्रियाम्॥८॥

पूर्वोपकारिणं²⁸⁵¹ दुष्टः कृतघ्नो विस्मृतो हि माम्।
हन्मि सुग्रीवमप्येवं²⁸⁵² सपुरं सहबान्धवम्।
वाली यथा²⁸⁵³ हतो मेऽद्य सुग्रीवोऽपि तथा भवेत्॥९॥

इति रुष्टं समालोक्य राघवं लक्ष्मणोऽब्रवीत्।²⁸⁵⁴
इदानीमेव गत्वाऽहं सुग्रीवंदुष्टमानसम्।
मामाज्ञापय हत्वा तमायास्ये राम तेऽन्तिकम्॥१०॥

———————————————————————————————————————————

७। नरो०। निष्कण्टक नि शत्रु। परिवृतो वेष्टितः।

१०। नरो०। रुष्ट रोषाश्रयम्।

———————————————————————————————————————————

पुण्डरीकविशालाक्षी कथमेका भविष्यति।
तां विना मृगशावाक्षीं चिरं नाद्य सुखं लभे॥इति। ४।२९।१७-१९।

६। विरहदुःखमभिनयति —चन्द्रोऽपीति। भानुवत् दाहकत्वात्। चन्द्र त्वमिति। कर्पूरतोऽप्यतिशीतलस्य मम कामदुःखशामकस्य तद्गान्नस्य स्पर्शे तव करा अपि तथागुणशैत्ययुक्ता भूत्वा मां सुखयिष्यन्तीति भावः। रा०।

७। विरहवेदनाऽसहत्वादेव सुग्रीवं निन्दति सुग्रीवोऽपीति। रा०।

८। यन्मां न पश्यति तत् कृतघ्नः स इव दृश्यते। रा०।

९। एवम् यथा सीताहर्त्तारं हन्तुमिच्छामि एवमित्यर्थः। अद्य यथा मे मया वाली हतस्तथा सुग्रीवोऽपि भवेदित्यर्थः। रा०।

१०। इदानीमेवेत्याद्युक्त्वाराजाज्ञां विनेदृशकार्यकरणमनुचितमिति प्रतिसन्धायाऽऽह — मामाज्ञापयेति। ईदृशे स्थले प्रथमतोऽप्रतिसन्धानं तु रामरोषेण लक्ष्मणस्यापि रोषाविष्टत्वात्, अतो गर्भितत्व न दोषः। रा०।

इत्युक्ता धनुरादाय खड्ग तूणीरमेव च।
गन्तुमभ्युद्यत वीक्ष्य²⁸²⁹ रामो लक्ष्मणमब्रवीत्॥११॥

न हन्तव्यस्त्वया वत्स²⁸⁵⁵ सुग्रीवो मे प्रियः सखा।
किन्तु भीषय सुग्रीव वालि वन्न²⁸⁵⁶ हनिष्यसे॥१२॥

———————————————————————————————————————————

१२। वालिवन्न हनिष्यसे इत्युक्त्वाभीषयेत्यन्वयः। न हनिष्यसे इति काकुः।

लक्ष्मणं प्रति रामवाक्यं वाल्मीकीये —

न खल्वस्मद्विधास्तात पापमेवं प्रकुर्वते।
पापाभावेन यो हन्ति स वीरः पुरुषोत्तमः॥
नेदमद्य त्वया कार्यं साधुवृत्तेन लक्ष्मण।
ता वृत्तिमनुवर्त्तस्वपूर्ववत् त चसोह्रदम्॥
सामोपहितयावाचा रुक्षाणि परिवर्जयन्।
वक्तुमर्हसि सुग्रीवमतीतं कालसग्रहे॥इति। ४।३१।६-८।

———————————————————————————————————————————

अन्यत्र च —

तमसौ नाभिजानाति कृतार्थः प्लवगेश्वरः।
सामात्यः परिसक्रीडन् कामस्य वशमागतः॥
शोकदीनेषु चास्मासु रमते निरपत्रप।
तदेवं विहिते काले हितं यत् पुरुषर्षभ॥
तच्चिन्तयाऽऽशु वैदेह्या न कालोऽतिक्रमेद यथा।
नूनं काञ्चनपृष्ठस्य विकृष्टस्य मया रणे॥
द्रष्टुमिच्छामि चापस्यरूपं विद्युदगणोपमम्।
घोरं ज्यातलनिर्घाष क्रुद्धस्य मम सयुगे॥
निष्पेषमिववज्रस्य श्रोतुमिच्छसि वानर।
न हि सङ्कुचितः पन्था येन वाली हृतो गतः॥
समये तिष्ठ सुग्रीव मा वालिपथमन्वगाः।
एक एव मया वाली बाणेन निह्रतः पुरा।
त्वां तु सत्यादपक्रान्तं हनिष्यामि सबान्धवम्॥इति ४।३०।१६-२१।

इत्युक्ता शीघ्रमादाय सुग्रीवप्रतिभाषितम्।
आगच्छ²⁸⁵⁷ पश्चाद् यत् कार्यं तत् करिष्याम्यसंशयम्²⁸⁵⁸॥१३॥

तथेति लक्ष्मणोऽगच्छत्²⁸⁵⁹ त्वरितो²⁸⁶⁰ भीमविक्रमः।
किष्किन्ध्यां प्रति कोपेन निर्दहन्निव वानरान्॥१४॥

सर्वशो नित्यलक्ष्मीको विज्ञानात्माऽपि राघवः।
सीतामनुशुशोचाऽऽर्त्त²⁸⁶¹ प्राकृतः प्राकृतामिव॥१५॥

बुद्ध्यादिसाक्षिणस्तस्य मायाकार्यातिवर्त्तिनः।
रागादिरहितस्यास्य तत्कार्यं कथमुद्भवेत्²⁸⁶²॥१६॥

———————————————————————————————————————————

१३। नरो०। सुग्रीवमित्युक्त्वाप्रतिभाषितमादाय शीघ्रमागच्छेत्यन्वयः।कार्य कर्तुं योग्यम्।

१५। नरो०। तर्हि तस्य परमात्मत्वं कुतइति सूचनाय सर्वज्ञ इत्यादि। अज्ञानजं दुखं भवति, राघवस्य अज्ञानमेव नास्तीति सूचनाय सर्वज्ञ इत्युक्तम्। किञ्च राघवस्य सीताविरह एव नास्ति तज्जन्यं दुःख कुत इति सूचनाय नित्यलक्ष्मीक इत्युक्तम्। नित्या सदा वर्त्तमाना लक्ष्मीर्यस्य स तथा। किञ्च सुखदुःखादिको धर्मोऽन्त करणस्यैव न स्वात्मन इति सूचनाय विज्ञानात्माऽपीत्युक्तम्। विज्ञानमात्मा स्वरूपं यस्य स तथा।

१६। नरो०। तदेव द्रढयति —बुद्ध्यादिसाक्षिण इत्यादिना। यतो बुद्ध्यादिसाक्षिणोऽतोमायाकार्यातिवर्त्तिनः, यतो मायाकार्यातिवर्त्तिनोऽतो रागादिरहितस्य। तत्कार्यं मायागुणकार्यम्।

———————————————————————————————————————————

१३। ततः सुग्रीवप्रतिभाषित तद्दत्तोत्तरमादाय। तत् श्रुत्वा पश्चात् यत् कार्यं कर्त्तुं योग्यं तत् करिष्यामि। रा०।

१४। अगच्छदिति च्छेदः। रा०।

१५। नित्यलक्ष्मीक अविभक्ततन्नामकमायाशक्ति, तत्सम्बोधनादेव सर्वज्ञ । स्वतस्तु विज्ञानात्मा निर्विषयज्ञानस्वरूपोऽपि सीतामनुशुशोचेति विरोध, प्राकृतोऽज्ञो जनः प्राकृतां संयोगवियोगशालिनीम्। रा०।

१६। तत्र शङ्कते बुद्धेत्यादिना कथमुद्भवेदित्यन्तेन। मायाकार्यातिवर्त्तिनः तदस्पृष्टस्य, अत एव रागादिरहितस्य।

ब्रह्मणोक्तमृतं कत्तु राज्ञो दशरथस्य हि।²⁸⁶³
तपसः फलदानाय जातो मानुषवेषधृक्²⁸⁶⁴॥१७॥

मायया मोहिताःसर्वे जना अज्ञानसयुता।
कथमेषां भवेन्मोक्ष इति विष्णु र्विचिन्तयन्²⁸⁶⁵॥१८॥

कथा प्रथयितु लोके सर्वलोकमलापहाम्।
रामायणाभिधां रामो भूत्वा मानुषचेष्टकः॥१९॥

क्रोध मोहञ्च कामञ्च व्यवहारार्थसिद्धये।
तत्तत्कालोचित गृह्णन् मोहयत्ययशा²⁸⁶⁶ः प्रजाः॥२०॥

———————————————————————————————————————————

१७। नरो०। तर्हि किमर्थं दशरथगृहे धृतमानुषरूपो जातः,किमर्थं वा क्रोधादीन् गृह्णातीत्यपेक्षायामाह —ब्रह्मणोक्तमित्यादि। ऋत सत्यम्।

१८। नरो०। मोहिता मोहसम्बद्धा कृता इत्यर्थ।अत एवाज्ञानसंयुतास्तत्त्वज्ञानशून्या इत्यर्थ, ईश्वरविषयकज्ञानशून्या इत्यर्था वा। मोहश्चात्रवस्त्ववस्तुविवेकाभावः।

१९। नरो०। सर्वलोकमलापहा सर्वलोकाज्ञाननाशिनीम्। रामायणाभिधां कथां लोके प्रथयितु रामो मानुषचेष्टको भूत्वा।

२०-२१। नरो०। व्यवहारार्थसिद्धये तत्तत्कालोचितं क्रोध मोहंकामञ्च गृह्णन्

———————————————————————————————————————————

[मायाकार्यातिवर्त्तिन इति। मायाकार्यं गुणत्रय तदतिक्रम्य वर्त्तमानस्य निर्गुणस्येत्यर्थं। तत्कार्यं शोकादि। गो०]

१७।समाधत्ते —ब्रह्मणेति। ब्रह्मप्रार्थितं रावणवधफलकावतरणमृत सत्यं कर्तु जातम्।फलान्तरमाह —राज्ञस्तपः फलदानाय च मानुषवेषधुग् जातः। एवञ्च तद्वेषनिर्वाहायैवं चेष्टाकरणमिति भाव। रा०।

१८।फलान्तरमपि तथा व्यवहरणस्याऽऽह — माययेति।मायामोहितत्वादेवाज्ञानसंयुताः। रा०।

१९। मानुषचेष्टको मनुष्यसदृशचेष्टाकर्त्ता। रा०।

२०। लोकानां क्रोधादिकालिकस्य व्यवहारस्य सिद्धये ज्ञानायार्थस्य तत्फलस्य च सिद्धये तत्तत्कालोचितं व्यवहारं गृह्णन् व्यवहरन् प्रजाः मोहयति, रामोऽप्येवं व्यवहृतवान्तस्मादेवं व्यवहारो युक्त इति बोधयति। मोहकत्वञ्चास्य निवृत्तिमार्गविपरीतत्वेन। रा०।

अनुरक्त इवाशेषगुणेषु गुणवर्जितः।
विज्ञानमूर्त्तिरज्ञानशक्तिसाक्षी²⁸⁶⁷ गुणात्मकः।
अतः कामादिभिनित्यमविलिप्तो²⁸⁶⁸ यथा नभः॥२१॥

विन्दन्ति²⁸⁶⁹ मुनयः केचिज्जानन्ति सनकादयः।²⁸⁷⁰
तद्भक्ता²⁸⁷¹ निर्मलात्मान सम्यग् जानन्ति नित्यदा²⁸⁷²।
भक्तचित्तानुसारेण जायते भगवानजः॥२२॥

लक्ष्मणोऽपि तदा गत्वा किष्किन्ध्यानगरान्तिकम्।²⁸⁷³
ज्याघोषमकरोत् तीव्र भीषयन् सर्ववानरान्॥२३॥

———————————————————————————————————————————

अशेषगुणेषु अनसूयाद्यखिलगुणेषु अनुरक्तः अवशा प्रजा मोहयन् वर्त्तते इत्यन्वयः। इवात्रवाक्यालङ्कारे। राम कीदृशः?विज्ञानं मूर्ति स्वरूप यस्य तादृशः। पुनः कीदृशः? अज्ञानं माया तस्या शक्तयस्तासां साक्षी अज्ञानशक्तिसाक्षी। गुणवर्जितत्वगुणात्मकत्वयोर्विरोधः, भक्तानुग्रहार्थशरीरधारणादविरोध। अतो गुणवर्जितत्वात्। दृष्टान्तमाह — यथा नभ इति।

२२। नरो०। विन्दन्तीति तत्त्वत इति शेष। निर्मलो रागादिरहित आत्मा मनो येषां ते तथा। सम्यग् जानन्ति साक्षात् कुर्वन्तीत्यर्थः। यद्वा पूर्ववाक्ये किञ्चिदित्यध्याहार्यम्। तथाऽप्यजस्य जन्मानुचितमिति चेत्तत्राऽऽह — भक्तेत्यादि।

———————————————————————————————————————————

२१। गुणवर्जितोऽपि अशेषगुणेषु शत्रुवधकान्तानुरागादिषु अनुरक्त इव तत्तद्व्यवहरन्। कामाद्यलिप्तत्वमेव हेतुपूर्वं निरूपयति —विज्ञानेति। स्वय विज्ञानमूर्त्तिस्तद्घनः, तथा विज्ञानरूपैव शक्तिर्यस्य, तेन शक्तिससर्गकृतोऽन्यथाभावो वारितः। अत एव सर्वप्राणिनां शुभाशुभसाक्षी विशिष्टज्ञानशक्तित्वात्। अगुणान्वित गुणान्वितभिन्न, निर्गुण इति यावत्। अत इति स्पष्टम्। यथा नभ आकाशः पवनानीतमलेनालिप्तस्तद्वत्। रा०।

[विज्ञानशक्तिर्बुद्धिस्तस्याः साक्षी द्रष्टा। गुणात्मको गुणानां नियन्ता। अतः कामादिरहितः, यथा नभः सर्वगतमपि न क्वचिदासक्त तथेत्यर्थः। गो०]

२२। नन्वेवभूतोऽस्माभिर्न गृह्यते किम्? तत्राऽऽह —विन्दन्तीति। केचिदेव सनकादयो मुनयो जानन्ति श्रुतिवाक्यैर्विन्दन्ति लभन्ते, अपरोक्षतयाऽपि साक्षात्कुर्वन्तीति यावत्। तत् किमन्ये न जानन्त्येव सर्वथा? नेत्याह —तद्भक्ता इति। ईदृशाः सम्यग् जानन्त्येवेति भाव। तत्र हेतुमाह —भक्तेति। जायते ज्ञानविषयो जायत इत्यर्थ। रा०।

तं दृष्ट्वाप्राकृतास्तत्र वानरा वप्रमूर्द्धनि।
चक्रुः किलकिलाशब्द धृतपाषाणपादपाः॥२४॥

तान् दृष्ट्वाक्रोधताम्राक्षो वानराल्लक्ष्मणस्तदा।
निर्मूलान् कर्त्तुमुद्युक्ता धनुरा नम्य²⁸⁷⁴ वीर्यवान्॥२५॥

ततः शीघ्र समा गत्य²⁸⁷⁵ ज्ञात्वा लक्ष्मणमागतम्।
निवार्य²⁸⁷⁶ वानरान् सर्वानङ्गदो मन्त्रिसत्तमः।
गत्वा लक्ष्मणसामीप्य प्रणनाम स दण्डवत्॥२६॥

ततोऽङ्गद परिष्वज्य लक्ष्मणःप्रियवर्द्धन²⁸⁷⁷।
उवाच वत्स गच्छ त्वपितृव्याय निवेदय।
मामागत राघवेण चोदित²⁸⁷⁸ रौद्रमूर्तिना॥२७॥

तथेति त्वरित गत्वासुग्रीवाय न्यवेदयत्।
लक्ष्मण क्राधताम्राक्ष पुरद्वारि बहि²⁸⁷⁹ः स्थित॥२८॥

तच्छ्रुत्वाऽतीव सन्त्रस्त²⁸⁸⁰ः सुग्रीवा वानरेश्वर।
आहुयमन्त्रिणां²⁸⁸¹ श्रेष्ठ हनूमन्तमथाब्रवीत्॥२९॥

———————————————————————————————————————————

२४। नरो०।वप्रमूर्धनि वप्रोपरीत्यर्थ।‘स्याच्चयो वप्रमस्त्रियाम्’ इत्यमरः।

२५। नरो०।क्रोधेन ताम्रेइवाक्षिणी यस्य स तथा।

२७। नरो०।परिष्वज्य आलिङ्ग।

———————————————————————————————————————————

२४। वप्रं प्राकार। किलकिलाशब्दो वानराणां क्रोधभयादिकालिकः शब्दः। रा०।

२६। अङ्गदस्यात्रलक्ष्मणसमीपे गमनं वाल्मीकीये नास्ति। तत्र वानराणां सिंहनादेन तारायाःप्रबोधेन च सुग्रीवस्य ज्ञानोदयः। ततो मन्त्रिभिः सार्द्धं तस्य परामर्शः। तथाच —

सिंहनादं ततश्चक्रुर्लक्ष्मणस्य समीपतः।
तेन शब्देन महता तारया च विबोधितः॥
सुग्रीव सचिवेः सार्द्धं मन्त्रार्थं समुपाविशत्। इत्यादि। ४।३१।२८-२९।

२७। प्रियवर्द्धनः प्रियाणां वृद्धिकरणशीलः। रौद्रमूर्त्तिना वालिवधकालिकमूर्तिमा। रा०।

२८। लक्ष्मणो बहिः स्थित इति न्यवेदयदित्यन्वयः। रा०।

गच्छ त्वमङ्गदेनाऽऽशु लक्ष्मणं विनयान्वितः।
सान्त्वयन् कोपित वीर शनैरानय मन्दिरम्॥३०॥

प्रेषयित्वा हनूमन्त तारामाह कपीश्वरः।
त्वं गच्छ सान्त्वयन्ती त लक्ष्मण मृदुभाषितैः।
शान्तमन्त पुरनीत्वा पश्चाद्दर्शय मेऽनघे॥३१॥

भवत्विति ततस्तारा मध्य कक्ष²⁸⁸² समाविशत्।
हनुमानङ्गदेनैव सहितो लक्ष्मणान्तिकम्।
गत्वा ननाम शिरसा भक्त्या स्वागतमब्रवीत्॥३२॥

एहि वीर महाभाग भवद्गृहम शङ्कितम्²⁸⁸³।
प्रविश्य राजदारादीन् दृष्ट्वासुग्रीवमेव च।
यदाज्ञापयसे²⁸⁸⁴ पश्चात् तत् सर्वं करवाणि भोः॥३३॥

इत्युक्त्वा लक्ष्मणं भक्त्याकरे गृह्य²⁸⁸⁵ स मारुतिः।
आनयामास नगरमध्याद्राजगृहं प्रति॥३४॥

———————————————————————————————————————————

३०। कोपितं सञ्जातकोप सान्त्वयन् क्षमावन्तं कुर्वन् मन्दिरमानय प्रापय। रा०।

३१। मृदुभाषितैः सान्त्वयन्ती लक्ष्मण प्रतिगच्छ, तत शान्तकोप कृत्वा, ततोऽन्त पुरं नीत्वा। अनेन अत्यन्तमित्रत्वप्रदर्शनम्। मे मां दर्शय। रा०॥

सुग्रीवेण हनूमत्प्रेषण ताराप्रेषण वा वाल्मीकीये नास्ति।तत्र केनापि अप्रार्थितस्य स्वयं लक्ष्मणस्यैवान्तर्भवनं प्रवेश, काञ्चनासनासीनसुग्रीवदर्शनञ्च। तथाच —

ततो रोषपरीतात्मा लक्ष्मण परवीरहा।
प्रविवेश गुहां घोरां किष्किन्ध्यां रामशासनात्॥इति। ४।३३।१।
तत सुग्रीवमासीनं काञ्चने परमासने।
महार्हास्तरणोपेते ददर्शाऽऽदित्यसन्निभे॥इति च। ४।३३।२४।

३२। मध्यकक्षं स्त्रीणां सञ्चारमर्यादास्थलम्। रा०।

३३। अशङ्कितम् एहि, यत इदभवद्गृहम्। राजदारादीन् दृष्ट्वेत्यनेन सेवकदारदर्शने यथा राज्ञो न सङ्कोचस्तथाऽस्मद्राजदारदर्शने तव सङ्कोचो नोचित इति भावः। रा०।

३४। गृह्येत्यार्षम्। रा०।

पश्यस्तत्रमहा सौधान्²⁸⁸⁶ यूथपानां समन्तत।
जगाम भवन राज्ञ सुरेन्द्रभवनोपमम्॥३५॥

मध्यकक्षे²⁸⁸⁷ गता तत्र तारा ताराधिपानना।
सर्वाभरण सम्पन्ना²⁸⁸⁸ मन्दरक्तान्तलोचना²⁸⁸⁹।
उवाच लक्ष्मण नत्वा स्मितपूर्वाभिभाषिणी²⁸⁹⁰॥३६॥

एहि²⁸⁹¹ देवर भद्रं ते साधुस्त्वं भक्तवत्सलः।
किमर्थं कोपमाकार्षीभक्तेभृत्ये कपीश्वरे॥३७॥

बहुकालमनाश्वासं दुःखमेवानुभूतवान्।
इदानीं बहुदुःखौघाद् भवद्भिरभिरक्षितः॥३८॥

भवत्प्रसादात् सुग्रीवः प्राप्तसौख्यो महामतिः।
कामासक्तो रघुपते सेवाऽर्थं²⁸⁹² नाऽऽगतो हरिः॥३९॥

आगमिष्यन्ति हरयो नानादेशगता प्रभो।
प्रेषिता दशसाहस्रा हरयो रघुसत्तम।
आनेतुं वानरान् दिग्भ्यो महापर्वतसन्निभान्॥४०॥

———————————————————————————————————————————

३६। नरो०। मध्यकक्षे मध्यकक्षद्वारि गता स्थितेत्यर्थः। ताराधिपश्चन्द्र इव आनभंयस्याः सा तथा। मन्दौ रक्तौ अन्तो ययोः, तादृशे लोचने यस्या सा तथा। स्मितपूर्वमभिभाषितुं शील यस्याः सा स्मितपूर्वाभिभाषिणी।

३९। नरो०। हरिर्वानरः।

४०। नरो०। दश साहस्राणि येषां ते तथा। सहस्रमेव साहस्रम् ।

———————————————————————————————————————————

३७। आदौ स्वस्य सेवकत्वाल्लक्ष्मणस्य भगवदवतारत्वाच्च नत्वा पश्चान्मित्रभावेन देवरेत्युक्तिः। त्वं साधुर्भक्तवत्सलः, अतो भक्तेष्वीदृशः कोपोऽनुचित इति भावः। आकार्षीः अतिशयेन कृतवान्। रा०।

३८। अनाश्वासंनिरन्तरमित्यर्थः।

३९। यतः प्राप्तसौख्योऽतः कामासक्तोऽपि सेवार्थं नागत इति न, अपि त्वागत एव। काकुरत्र। रा०।

४०। कथमागतस्तत्राऽऽ—आगमिष्यन्तीति। रा०।

सुग्रीवः स्वयमागत्य सर्ववानरयूथपै।
वधयिष्यति²⁸⁹³ दैत्यौघान् रावणञ्च हनिष्यति।
त्वयैव सहितोऽद्यैव गन्ता वानरपुङ्गवः॥४१॥

पश्यान्तर्भवनं तत्र पुत्रदारसुहृद्वृतम्।
दृष्ट्वा सुग्रीवमभय दत्त्वा नय सहैव²⁸⁹⁴ ते॥४२॥

ताराया वचन श्रुत्वा कृशक्रोधोऽथ²⁸⁹⁵ लक्ष्मण।
जगामान्तःपुरं²⁸⁹⁶ यत्र²⁸⁹⁷ सुग्रीवो वानरेश्वर²⁸⁹⁸॥४३॥

रुमामालिङ्ग्य सुग्रीवःपर्यङ्के²⁸⁹⁹पर्यवस्थितः।
दृष्ट्वालक्ष्मणमत्यर्थमुत्पपातातिभीतवत्॥४४॥

त दृष्ट्वालक्ष्मणः क्रुद्धो मदविह्वलितेत्क्षणम्।
सुग्रीव प्राह दुर्वृत्त विस्मृतोऽसि रघूत्तमम्॥४५॥

वाली येन हतो वीरः स बाणोऽद्य प्रतीक्षते।
त्वमेव वालिनो मार्ग गमिष्यसि मया हतः॥४६॥

———————————————————————————————————————————

४५। नरो०। दुर्वृत्तो दुश्चरित्र।

[किष्किन्ध्याकाण्डे पञ्चमाध्यायव्याख्या समाप्ता॥५॥]

———————————————————————————————————————————

४१। रामभ्रातृत्वात् त्वयैव सहितो वानरपुङ्गवोऽद्यैव गन्ता रामसमीपमिति शेष। रा०।

४२।अन्तर्भवनस्य मध्ये। ते सहैव नय स्पेनैव सह नयेत्यर्थ। रा०।

४३।तारावचनेनातिमधुरेण ललितेन कृशक्रोध। रा०।

४४। अतिभीतवत् अत्यर्थमतिशयेन उत्पपात पर्यङ्कादिति शेष। रुमामालिङ्ग्य इति। एतेनाध्यात्मरामायणेसुग्रीवस्य वानरत्व वानरबुद्धित्वञ्च बाहुल्येन प्रकटीकृतम्। अन्यथा ज्ञातलक्ष्मणागमनवृत्तान्तस्य प्रहिताङ्गदतारारूपदूतस्य राज्ञः सुग्रीवस्य तदा कथमपि रुमालिङ्गनकल्पना न सम्भवति। वृत्तान्तोऽय वाल्मीकीयान्नवीनो विस्मयकरश्च। वाल्मीकीये —

स्त्रीभि परमरूपाभिर्वृत शतसहस्रश।
अप्सरोभि परिवृत कुबेरमिव मन्दरे॥
वामपार्श्वेस्थिताञ्चास्य भार्या तारामपश्यत।
रुमां च दक्षिणे पार्श्वेसुग्रीवस्य महात्मन॥४।३३।३६-३७

वर्णनमिदं न दोषजनकम् अपि तु राजोचितमेव।

४५। मदविह्वलितेक्षण मदविकलितनेत्रम्।

४६।प्रतीक्षते त्वां हन्तुमिति शेष। रा०।

एवमत्यन्तपरुषं वदन्तं लक्ष्मणं तदा²⁹⁰⁰।
उवाच हनुमान् वीरः कथमेव प्रभाषसे॥४७॥

त्वत्तोऽधिकतरो²⁹⁰¹ रामे²⁹⁰² भक्तोऽयं²⁹⁰³ वानराधिपः।
रामकार्यार्थमनिशं जागर्त्तिन तु¹⁹⁰³ विस्मृतः॥४८॥

आगताः²⁹⁰⁴ परितः पश्य²⁹⁰⁵ वानराः²⁹⁰⁶कोटिशः प्रभो।
गमिष्यन्त्यचिरेणैव सीतायाः परिमार्गणे²⁹⁰⁷।
साधयिष्यति सुग्रीवो रामकार्यमशेषतः॥४९॥

श्रुत्वा हनूमतो वाक्यं सौमित्रिर्लज्जितोऽभवत्।
सुग्रीवोऽप्यर्ध्यपाद्याद्यैर्लक्ष्मणं समपूजयत्²⁹⁰⁸॥५०॥

आलिङ्ग्य प्राह रामस्य दासोऽहं तेन रक्षितः।
राम²⁹⁰⁹ःस्वतेजसा लोकान् क्षणार्द्धेनैव जेष्यति।
सहायमात्रमेवाह वानरैः सहित प्रभो॥५१॥

सौमित्रिरपि सुग्रीव प्राह किञ्चिन्मयोदितम्।
तत् क्षमस्व महाभाग प्रणयाद्भाषितं मया॥५२॥

गच्छामोऽद्यैव²⁹¹⁰सुग्रीव रामस्तिष्ठति कानने।
एक एवातिदुःखार्त्तोजानकीविरहात् प्रभु॥५३॥

तथेति रथमारुह्य लक्ष्मणेन समन्वितः।
वानरैः सहितो राजा राममेवान्वपद्यत॥५४॥

भेरीमृदङ्गैर्बहु ऋक्षवानरैः²⁹¹¹ श्वेतात पत्रैर्व्यजनैश्च²⁹¹² शोभितः।
नीलाङ्गदाद्यैर्हनुमत्प्रधानैःसमावृतो²⁹¹³ राघव मभ्यगाद्धरि²⁹¹⁴॥५५॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे किष्किन्ध्याकाण्डे पञ्चमोऽध्याय॥५॥

—————————————————————————————————————————

४७। अत्रहनूमद्वाक्य वाल्मीकीये तारावाक्यम्।

४९। अस्मिन्नेव समये आकारणार्थं गता वानराः सेनां कर्षन्त आगता इत्याह —आगता इति। परिमार्गणं कर्त्तुमिति शेष। रा०।

५२। यत् किञ्चिन्मयोदितं तत् क्षमस्वेत्यन्वय। प्रणयात् प्रणयकोपात्। रा०

** षष्टोऽध्यायः**

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1725777716090107-removebg-preview.png"/>

** श्रीमहादेव²⁹¹⁵ उवाच—**

दृष्ट्वाराम समासीन गुहाद्वारि शिलातले।
चैला²⁹¹⁶जिनधर श्याम जटामौलिविराजितम्॥१॥

विशालनयन शान्त स्मितचारुमुखाम्बुजम्।
सीताविरहसन्तप्त पश्यन्त मृगपक्षिणः²⁹¹⁷॥२॥

रथाद् दूरात् समुत्पत्य²⁹¹⁸ वेगात् सुग्रीवलक्ष्मणौ।
रामस्य पादयोरग्रे पेततुर्भक्तिसयुतौ²⁹¹⁹॥३॥

__________________________________________________________________

१। नरो०। चैलाजिनधरमिति। चेलस्य वस्त्रस्य खण्ड चैलम्, अजिनं चर्म।जटाभी रचितो मौलि किरीटं चूढावा तेन विराजितस्तं तथा।

__________________________________________________________________

१। दृष्ट्वेति। चैलं जीर्णं वास. अजिनञ्च। रा०।

३। रथादिति। वाल्मीकीये यानमिदं शिविकानाम्ना व्यपदिष्टम्, तदपि यानमश्ववाहितमिति रथभेद एव स्यात्। तथाच—

सतामुपस्थितां दृष्ट्वा शिविकां वानराधिप।
लक्ष्मणाऽऽरुह्यतां क्षिप्रमिति सौमित्रिमब्रवीत्॥

इत्युक्त्वाकाञ्चन यानं सुग्रीव सूर्यसन्निभम्।
बृहद्भिर्हरिभिर्युक्तमारुरोह सलक्ष्मण॥इति। ४।३८।२९-३०।

अग्रेऽपि—

स गत्वा क्षणमात्रेण माल्यवन्तं महागिरिम्।
दूराद्राघवमासाद्य तस्थौ हरिगणेश्वर॥

सोऽवतीर्य च सुग्रीव शिविकाया सलक्ष्मण।
मूर्ध्नि कृताञ्जलि श्रीमान् राममभ्याजगाम ह॥इति ४।३८।३६-३७॥

एवं पाश्चात्त्येऽपि (४।३८)।

रामः सुग्रीवमालिङ्ग्य पृष्ट्वाऽनामयमन्तिके।
स्थापयित्वा यथान्यायं पूजयामास धर्मवित्॥४॥

ततोऽब्रवीद्रघुश्रेष्ठ सुग्रीवो भक्तिनम्रधी।
देव पश्य समायान्ती वानराणां महाचमूम्॥५॥

कुलाचलाद्रिसम्भूतमेरु²⁹²⁰मन्दर सम्भवा²⁹²¹।

नानाद्वीपसरिच्छैलवासिनपर्वतोपमाः²⁹²²।
असंख्याता²⁹²³समायान्ति हरय कामरूपिण॥६॥

सर्वे²⁹²⁴ देवांशसम्भूता सर्वे युद्धविशारदा।

अत्र केचिद् गजबलाकेचिद्दशगजोपमा।
गजायुतबलाः केचिदन्येऽमितबलाप्रभो॥७॥

__________________________________________________________________

६।नरो०। कुलाचलनामा अद्रि पर्वतस्तत्र सम्भूताश्च मेरुमन्दरसम्भवाश्च तेतथा। नानेति सर्वेषां विशेषण बोध्यम्।

७। नरो०। दशगजोपमा बलेनेति शेष। गजायुतस्येव बल येषां ते गजायुतबला।अमितम् अपरिमितं बल येषां ते तथा।

__________________________________________________________________

४। धर्मविद्राम सुग्रीवमालिङ्गा अनामयं कुशल पृष्ट्वा अन्तिके स्थापयित्वा उपवेश्य चयथान्यायं पूजयामास सुहृद्बुद्ध्या सन्तोपयामासेत्यर्थ। पूजयामासेति वाल्मीकीयान्नवीनम्।

तथाच—

वानराणां महत् सैन्य सुग्रीवे प्रीतिमानभूत्।
स सुग्रीवं परिष्वज्य बाहुभ्यां रघुनन्दनः॥

अमात्यांश्च समाभाष्य निषीदेत्यब्रवीद्वच।
तं निषण्णं क्षितितले सचिवै सह वानरम्॥ इति।४।३८।४१-४२।

५। ततो भक्तिनम्रधी सुग्रीवः हे देव समायान्ती वानराणां महाचमूं पश्य, रघुश्रेष्ठम्इत्यब्रवीदित्यन्वय।

६। कुलाचला हिमालयादयः सप्त पर्वता। रा०।

वानरान् विशिनष्टि—कुलाचलेति। कामरूपिणो हरय समायान्तीति द्वाभ्यामन्वयः।वानराणामागमनं वाल्मीकीये किष्किन्ध्याकाण्डीयोनचत्वारिंशसर्गे।

केचिदञ्जनकूटाभाः केचित् कनकसन्निभाः।
केचिद्रक्तान्तवदना²⁹²⁵ दीर्घवालास्तथाऽपरे॥८॥

शुद्धस्फटिकसङ्काशाकेचिद्राक्षससन्निभा।

गर्जन्तपरितो²⁹²⁶ यान्ति वानरा युद्धकाङ्क्षिण।
त्वदाज्ञाकारिणसर्वे फलमूलाशना प्रभो॥९॥

ऋक्षाणामधिपो वीरो जाम्बवान् नाम बुद्धिमान्।
एष मे मन्त्रिणां श्रेष्ठकोटिभल्लृकवृन्दप²⁹²⁷॥१०॥

हनूमानेष विख्यातो महासत्त्वपराक्रम।
वायुपुत्रोऽतितेजस्वी मन्त्री बुद्धिमतां वरः॥११॥

नलो नीलश्च गवयो गवाक्षो गन्धमादन।
शरभो द्विविदो²⁹²⁸ मैन्दो गय²⁹²⁹पनस²⁹³⁰ एव च॥१२॥

__________________________________________________________________

८। नरो०। अञ्जनकूटस्येव आभा दीप्तिर्येषां ते तथा। रक्ता अन्ता येषां तादृशानिवदनानि येषां ते तथा। दीर्घा वाला केशा येषां ते तथा।

९। नरो०। शुद्वस्फटिक्सङ्काशा निर्मलस्फटिकतुल्या इत्यर्थ।

१०। नरो०। कोटिभल्लूकवृन्दप इति। कोटिसख्यकानि भल्लूकवृन्दानि पातीत्यर्थं।

११। नरो०। महान्तौ सत्त्वपराक्रमौ यस्य स तथा। सत्त्वं वीर्यम्, पराक्रम उद्योग.शौर्य वा।

__________________________________________________________________

१०। कोटिभल्लूकवृन्दप। कोटीति वृन्दविशेषणम्। रा०।

१२। ‘द्विविदो मैन्दो गय’इत्येव पाठ समीचीनतया प्रतिभाति, वाल्मीकीयेनैकवाक्यत्वात्। तथाच—

आजगाम महावीर्यस्त्रिभि कोटिशतैर्वृत।
मैन्दश्च द्विविदश्चोभौवानरौ भीमविक्रमौ॥ इति। ४।३९।३०

कोटिभिरेकादशभि सवृतस्तु गयस्तदा।
यृथपाधिपति श्रीमान् वानरप्रत्यदृश्यत॥इति च। ४।३९।३६।

अग्रेऽपि—

गयं गवाक्षं गवयं कुमुदभृषभं तथा।
भैन्दञ्च द्विविदञ्चैव शरभं गन्धमादनम्॥ इति।४।४१।४।

वली²⁹³¹मुखो दधिमुखः²⁹³² सुपेणस्तार एव च।
केशरी²⁹³³ च महासत्त्वः पिता हनुमतो बली॥१३॥

एते मे यूथपा राम प्राधान्येन मयोदिता।
महात्मानो महावीर्या शक्रतुल्यपराक्रमाः॥१४॥

एते प्रत्येकतः²⁹³⁴ कोटिकोटिवानरयूथपा।
तवाऽऽज्ञाकारिणः सर्वे सर्वे देवांशसम्भवा॥१५॥

एष वालिसुतः श्रीमानङ्गदो नाम विश्रुतः।
वालितुल्यबलो वीरी²⁹³⁵ राक्षसानां कुलान्तकः²⁹³⁶॥१६॥

एते चान्ये च वहवस्त्वदर्थे त्यक्तजीविताः।

योद्धार पर्वताग्रैश्वनिपुणाः शत्रुघातने²⁹³⁷।
आज्ञापय रघुश्रेष्ठ सर्वे ते वशवर्त्तिन॥१७॥

राम सुग्रीवमालिङ्ग्य हर्षपूर्णाश्रुलोचनः।

प्राह²⁹³⁸ सुग्रीव²⁹³⁹ जानासिसर्वं²⁹⁴⁰ त्वं कार्यगौरवम्²⁹⁴¹।
मार्गणार्थं²⁹⁴² हि जानक्या नियुङ्क्ष्व यदि रोचते॥१८॥

श्रुत्वा रामस्य वचन सुग्रीवप्रीति²⁹⁴³मानस।
प्रेषयामास बलिनो वानरान् वानरर्षभ॥१९॥

__________________________________________________________________

१५। नरो०।कोटिकोटिवानरयूथपा इति। कोटिः कोटि कोटिकोटिरिति क्वचिदन्यत्रापी’ति तत्पुरुष। ततो मध्यपदलोपी कर्मधारयः।

१७। नरो०। त्यक्तं त्यक्तुमिष्टं जीवितं यैस्ते तथा।

१८। नरो०। हर्षपूर्णश्चासौ अश्रुपूर्णश्चेति हर्षपूर्णाश्रुलोचन, यद्वा हर्षेण पूर्ण अश्रुणालोचने यस्य स तथा। यद्वा हर्षेण पूर्णमुच्छलितम् अश्रु यत्र तादृशे लोचने यस्य स तथा।

__________________________________________________________________

१५। प्रत्येकत सार्वविभक्तिकस्तसि। एकेक इत्यर्थ।रा०।

१८।कार्यगौरवं जानासि, ततो यस्यां दिशि ये योग्यास्तांस्तत्र नियुङ्क्ष्वेत्यर्थः। रा०।

१९। वानराणां प्रेषण वाल्मीकीये किष्किन्ध्याकाण्डे चत्वारिंशसर्गादारभ्य चतुश्चत्वरिंशसर्गान्ते अध्यायपञ्चके वर्णितम्।

दिक्षु सर्वासु विविधान् वानरान् प्रेष्य सत्वरम्।
दक्षिणां दिशमत्यर्थं प्रयत्नेन महाबलान्॥२०॥

युवराज जाम्बवन्त हनूमन्तं महाबलम्।

नलं सुषेणं शरभं मैन्द द्विविदमेव च।
प्रेषयामास सुग्रीवो वचनञ्चेदमब्रवीत्॥२१॥

विचिन्वन्तु प्रयत्नेन भवन्तो जानकीं शुभाम्।
मासादर्वाग्²⁹⁴⁴निवर्त्तध्व मच्च्छासनपुरसराः॥२२॥

__________________________________________________________________

२१।नरो०।युवराजमङ्गदम्।

२२।नरो०। विचिन्वन्तु अन्विष्यन्तु। मम शासनं पुरसरं येषां ते तथा।

__________________________________________________________________

२०-२१। अत्यर्थमतिशयेन महाबलान् ज्ञात्वा प्रयत्नेन प्रेषयामासेत्यग्रेणान्वय।तानेवाऽऽह—युवराजमिति।

अन्नऽऽह वाल्मीकिः—

अथ प्रस्थाप्य स हरीन् दिशं पूर्वी हरीश्वर।
अपरान् प्रेषयामास वानरान् दक्षिणां दिशम्॥

अब्रवीद् गिरिसङ्काशं हनूमन्तमुपस्थितम्।
पितामहसुतञ्चैव जाम्बवन्तं महाकपिम्॥

नीलमग्निमुखञ्चैव न चन्दनमेव च।
शरार्चिष होत्रञ्च शरगुल्मं तथैव च।

गय गवाक्ष गवय कुमुदमृषभं तथा।
मैन्दञ्च द्विविदञ्चैव शरभं गन्धमादनम्॥

दरीमुखं भीममुखं तारं च वनगोचरम्।
अङ्गदप्रमुखानेतान् हरीन् कपिगणेश्वर॥ इत्यादि। ४।४।१-५।

२२। मच्छासनपुर सरा मच्छासनं पुर सरमग्रेयेषां तादृशा।अनेन मच्छासनंन विस्मर्त्तव्यमिति सूचितम्। रा०।

अत्राऽऽहवाल्मीकीये—

अवगम्य तु वैदेही निलयं रावणस्य च।
मासादूर्द्ध न वस्तव्यं वसन् वध्यो भवेन्मम॥इति।४।४४।१२५।

सीतामदृष्ट्वा यदि वो मासादूर्ध्व दिनं भवेत्।
तदा प्राणान्तिक दण्डं मत्त प्राप्स्यथ वानरा॥२३॥

इति प्रस्थाप्य सुग्रीवो वानरान् भीमविक्रमान्।
रामस्य पार्श्वे श्रीराम नत्वा चोपविवेश स॥२४॥

गच्छन्त मारुतिं दृष्ट्वारामो वचनमब्रवीत्।

अभिज्ञानार्थमेतन्मे ह्यङ्गुलीयक²⁹⁴⁵मुत्तमम्।
मन्नामाक्षरसयुक्तं सीतायै दीयतां रह²⁹⁴⁶॥२५॥

अस्मिन् कार्ये प्रमाण हि त्वमेव कपिसत्तम।
जानामि सत्त्वं ते²⁹⁴⁷ सर्व गच्छ पन्थाः शुभस्तव॥२६॥

एव कपीनां राज्ञा ते विसृष्टाः परिमार्गणे।
सीताया अङ्गद²⁹⁴⁸मुखा बभ्रमुस्तत्रतत्र ह²⁹⁴⁹॥२७॥

__________________________________________________________________

२६। नरो०। सत्त्व वीर्यम्।

__________________________________________________________________

२३। प्राणान्तिकं प्राणान्तसम्बन्धिनं तत्सम्पादकमिति यावत्। अध्यात्मादित्वाद् ढड्। रा०।

२४।श्रीरामं नत्वा तत्पार्श्वे उपविवेशेत्यन्वयः। रा०।

२५। मे मम अङ्गुलीयकं गृहाणेति शेष। हि पादपूरणे। रा०।

अत्राऽहआदिकविर्वाल्मीकिः—

स समीक्ष्य महातेजा व्यवसायोत्तरंकपिम्।
करिष्यति ध्रुवं कार्यमयमित्यन्ववेक्षत॥

ददौ चास्य तदाप्रीतस्वनामाङ्काभिचिह्नितम्।
अङ्गुलीयमभिज्ञानं राजपुत्र्या परन्तपः॥

अस्य सा हरिशार्दूल दर्शनाज्जनकात्मजा।
मस्यतेमन्नियुक्त त्वां न चोदवेग करिष्यति॥इत्यादि ४।४२।११-१३।

२६। ननु अङ्गदादीन् विहाय मह्यमेव किमर्थं दीयते तत्राऽऽह—अस्मिन्निति। सत्त्वं बलं बुद्धिञ्च। रा०।

२७। कपीनां राज्ञा सुग्रीवेण। परिमार्गणे अन्वेषणे, विसृष्टा नियुक्ताः। तत्र तत्रसुग्रीवोक्तेषु स्थानेष्वित्यर्थ। वानराणां दिग्भ्रमणप्रवृत्तिर्वाल्मीकीये—

भ्रमन्तो²⁹⁵⁰ विन्ध्यगहने ददृशुपर्वतोपमम्।
राक्षसं भीषणाकारं भक्षयन्तं मृगान् गजान्॥२८॥

__________________________________________________________________

तदुग्रशासनं भर्त्तुर्विज्ञाय हरिपुङ्गवा।
शलभा इव संछाद्य पृथिवीं संप्रतस्थिरे॥

पूर्वान्तु दिशमास्थाय विनतः प्लवगैः सह।
प्रतस्थे कपिशार्दूलो वानरैर्बहुभिर्वृत॥

ताराङ्गदाभ्यां सहितः प्लवगपवनात्मज।
अगस्त्यचरितामाशां प्रतस्थे प्लवगैः सह॥

सुषेणकपिशार्दूलो हृष्टो वरुणपालिताम्।
प्रतस्थे विक्रमोपेतै सुदुर्गाप्लवगैसह॥

उत्तरान्तु दिश दुर्गां गिरिराजसमावृताम्।
वीरशतबलिर्नाम ययौ बहुबलानुग॥इति ४।४।१-५।

२८। भ्रमन्तो वानरा इति शेषः। प्राच्ये वाल्मीकीये नायं वृत्तान्तो विन्ध्यगहनीय,न वा मिलितैर्वानरै राक्षस्य वध।

त्यक्त्वातु तं ततो देशं सर्वे ते हरियूथपाः।
देशमन्यं दुराधर्षमन्वैषन्नकुतोभया॥४।४८।७

इत्यादिना पूर्वं तेषां विन्ध्यपर्वतादवतरणम्, ततश्च—

अवगतन्तु ते कृत्वा तत् सर्वं काननं पुन।
अन्यदेव महाघोरं प्राविशन् गिरिगह्वरम्॥

ते प्रविश्य तु तद्भीमं लतागुल्मसमावृतम्।
ददृशुसुमहाकायमसुरं सुरनिर्भयम्॥४।४८।१६-१७

इत्यादिना अन्यस्मिन् कस्मिंश्चिद गहरे असुरदर्शनम्। असुरश्च—

सोऽपि मारीचतनयस्तृणवत् तानपश्यत।
तमङ्गदसुसक्रुद्धो युद्धाय समुपाद्रवत्॥४।४८।१९

इत्यादिना राक्षस एवेति ज्ञायते।

स वालिपुत्राभिहतो वक्त्राच्छोणितमुद्गिरन्।
राक्षसो न्यपतद्भूमौ वज्राहत इव द्रुम॥४।४८।२२

इत्यादिना च अङ्गदेन तस्य विनिपातनम्।

रावणोऽयमिति ज्ञात्वा केचिद् वानरपुङ्गवाः।
जघ्नुः किलकिलाशब्दं मुञ्चन्तो मुष्टिभिः क्षणात्॥२६॥

नायं रावण इत्युक्त्वा ययुरन्यन्महद् वनम्।
तृषार्त्ताः सलिल तत्र नाविन्दन् हरिपुङ्गवाः॥३०॥

विभ्रमन्तो महारण्ये शुष्ककण्ठौष्ठ²⁹⁵¹तालुकाः।

ददृशुर्गह्वरं तत्र तृणगुल्मावृतं महत्।
आर्द्रपक्षान् क्रौञ्चहंसान् निःसृतान् ददृशुस्ततः॥३१॥

अत्राऽऽस्ते सलिल नूनं प्रविशामो महागुहाम्।

इत्युक्त्वा हनुमानग्रे प्रविवेश तमन्वयुः।
सर्वे परस्परं धृत्वा बाहून् बाहुभिरुत्सुकाः॥३२॥

__________________________________________________________________

३१। नरो०। शुष्कं कण्ठौष्ठतालुकं येषां ते तथा। तृणानि च गुल्माश्चाप्रकाण्डवृक्षास्तैरावृतं वेष्टितम्।

__________________________________________________________________

ते तु तस्मिन् निपतिते वानरा जितकाशिन।
प्रव्यचिन्वन् प्रयत्नेन सर्वं तं गिरिगह्वरम्॥

ते विचित्य पुनखिन्ना विनिष्पत्य समागता।
एकान्ते वृक्षमूलेषु निषेदुर्दिनमानसा॥

इत्यादिना तस्य वधात् परं तद्गह्वरान्वेषणम्, ततश्चतत्रेव वृक्षमूले उपवेशनं वानराणामिति।

२९।किलकिलाशब्दं मुञ्चन्तो मुष्टिभि क्षणाज्जघ्नु, राक्षसमिति शेष। रा०।

३०। नायमिति सुकरवधत्वादिति भावः। रा०।

३१। गह्वर गिरिगुहाम्। वाल्मीकीयेऽपि—

अवीक्षमाणा सीताञ्च रावणञ्च सुदु खिता।
बुभुक्षितापरिश्रान्तास्तृषिता सलिलार्थिन॥
अथावदीर्णंददृशुर्विल वृक्षेसमावृतम्।
तमसा महता ग्रस्तमिन्द्रस्यापि भयावहम्॥ इति। ४।५०।१०-११।

ततो गुहाया।

३२। उत्सुका जलविपयत्कण्ठावन्त इत्यर्थ।परम्पर बाहुभिर्वाहृन्धृत्वा सर्वेहनुमन्तमन्वयु।अत्यन्धकारादेततकरणम्। रा०।

अत्र सलिलम् आस्ते, अत पिपासार्त्ता वयम् इमां महागुहा प्रविशाम पिपासाप्रशमायेत्यर्थः। अत्रापि वाल्मीकीये—

अन्धकारे महद् दूरं गत्वाऽपश्यन्²⁹⁵² कपीश्वराः।

जलाशयान् मणिनिभतोयान्²⁹⁵³ कल्पद्रुमोपमान्।
वृक्षान् पक्वफलैर्नम्रान् मधुद्रोण²⁹⁵⁴समन्वितान्॥३३॥

__________________________________________________________________

३३। नरो०। मधुयुक्ता द्रोणा मधुद्रोणा, तैः समन्वितास्तान् तथा। द्रोणा इवद्रोणाः।

__________________________________________________________________

ततः क्रौञ्चाश्च हंसाश्च सारसाः कृकरास्तथा।
जलार्द्राचक्रवाकाश्च पद्मरेण्वभिरञ्जिता॥

कुररा मञ्जुलाश्चैव तथैव जलकुक्कुटाः।
रक्ताङ्गाश्चैव कादम्बा निष्पतन्तसमन्तत॥

कलहसाः प्लवाश्चैव तथाऽन्ये जलचारिणः।
दृष्ट्वा विलं सर्वे विस्मयाकुलचेतस॥इत्यादि ४।१०।१२-१४॥

अग्रे इति। व्यक्तं वाल्मीकीये—

ततस्तस्मिन् विले दुर्गे लतापादपसङ्कुले।
हनूमानग्रतस्तेषामङ्गदाद्या अनन्तरम्॥

अन्योन्यं संपरिष्वज्य जग्मुर्योजनमन्तरम्।
स्वसंज्ञया विमूढास्ते वानराश्चक्रुरारवम्॥इति ४।५०।२२-२३।

३३। महहूरं बहुदूरमित्यर्थ। मणिनिभतोयान् मणितुल्यनिर्मलजलान्। कल्पद्रुमोपमानिति उत्तरान्वयि। मधुद्रोणसमन्वितान् द्रोणपरिमितमधुयुतान्। रा०।

अत्राऽऽहावाल्मीकिः—

जातरूपमयैश्चापि चरद्भिर्मतस्यकच्छपै।
नलिनीस्तत्र ददृशुप्रसन्नसलिला शुभा॥ इति ४।५०।२८।

विलवैचित्र्यवर्णनं वाल्मीकीये किष्किन्ध्याकाण्डे पञ्चाशसर्गे।

[मधुद्रोणसमन्वितानिति मधुद्रोण क्षौद्रपटलं तद्युक्तान्। गो०]

गृहान्²⁹⁵⁵ सर्वगुणोपेतान् मणिरत्नादि²⁹⁵⁶पूरितान्।
दिव्यभक्ष्यान्नसहितान् मानुषैः परिवर्जितान्॥३४॥

विस्मितास्तत्र भवने दिव्ये कनकविष्टरे²⁹⁵⁷।
प्रभया दीप्यमानां²⁹⁵⁸ ते ददृशुः स्त्रियमेकलाम्²⁹⁵⁹॥३५॥

ध्यायन्तीं चीरवसनां योगिनीं योगमास्थिताम्।
प्रणेमुस्तां महाभागां भक्त्या भीत्या च वानराः॥३६॥

__________________________________________________________________

३४। नरो०। मणिरत्नादिपूरितानिति। मणिरश्मजाति, रत्न मुक्तादि, आदिपदेनसुवर्णादिपरिग्रहः। यद्वा ‘रत्न स्वजातिश्रेष्ठेऽपी’त्यमरकोषाद्रत्नशब्दश्रेष्ठवाचक।आदिपदेनदिव्यसुवर्णादिपरिग्रह।

३५। नरो०। कनकविष्टरे कनकासने।

३६। नरो०। चीरमेव बसनम् आच्छादनं यस्यास्तां तथा। चीरं वस्त्रखखण्डम्। योगं
ध्यानम् आस्थितां प्राप्ताम्।

__________________________________________________________________

३४। गृहान् गृहाणि। अर्धर्षादिः। रा०।

३५। कनकविष्टरे स्वर्णासने। वाल्मीकीयेऽपि—

ददृशुस्तत्र चाऽऽसीनां विष्टरे काञ्चने शुभे।
प्रभया दीप्यमानान्तु चीरकृष्णाजिनाम्बराम्॥ इति। ४।५०।३७।

३६। योगमास्थितां चित्तवृत्तिनिरोधजसिद्धिं प्राप्ताम्। भक्तिर्भीतिर्योगिनीविषये। रा०।

अत्रवानराणां सर्वेषामेव अभिवादनं वाल्मीकीये केवलंहनुमतः।तथाच—

ततो हनुमान् गिरिसन्निकाश कृताञ्जलिस्तामभिवाद्य विद्वान्।
पप्रच्छ का त्वं भवनं विलञ्च रत्नानि चेमानि वराणि कस्य॥४।५०।३८।

विलर्माणप्रकारमा वाल्मीकीये—

मयो नाम महातेजा मायावी दानवर्षभः।
तेनेदं निर्मितं सर्व मायया काञ्चनं विलम्॥

पुरा दानवमुख्यानां विश्वकर्मा बभूव सः।
तेनेदं काञ्चनमयं निर्मितं भवनोत्तमम्॥ इति। ४।५१।११-१२।

दृष्ट्वा तान् वानरान् देवी प्राह यूयं किमा²⁹⁶⁰गता।
कुतो वा कस्य दूता²⁹⁶¹ वा मत्स्थानं किं प्रधर्षथ॥३७॥

तच्छ्रुत्वा हनुमानाह शृणु वक्ष्यामि देवि ते।
अयोध्याधिपतिः श्रीमान् राजा दशरथ²⁹⁶² प्रभु।
तस्य पुत्रो महाभागो ज्येष्ठो राम इति श्रुतः²⁹⁶³॥३८॥

पितुराज्ञां पुरस्कृत्य सभार्य सानुजो वनम्।
गतस्तत्र हृता भार्या तस्य साध्वी दुरात्मना।
रावणेन ततो राम सुग्रीवं सानुजो ययौ॥३९॥

सुग्रीवो मित्रभावेन रामस्य प्रियवल्लभाम्।
मृगयध्वमिति प्राह ततो वयमुपागता॥४०॥

ततो²⁹⁶⁴ वनं²⁹⁶⁵ विचिन्वन्तो²⁹⁶⁶ जानकीं जलकाङ्क्षिणः।
प्रविष्टा गह्वरं घोरं दैवादत्र समागताः।
त्वं वा किमर्थमत्रासि का²⁹⁶⁷ वा त्व वद नः शुभे॥४१॥

योगिनी च तथा दृष्ट्वा वानरान् प्राह हृष्टधीः।
यथेष्टं फलमूलानि²⁹⁶⁸ जग्ध्वा पीत्वाऽमृतं पयः।
आगच्छत ततो वक्ष्ये मम वृत्तान्तमादितः॥४२॥

तथेति भुक्त्वा²⁹⁶⁹ पीत्वा च हृष्टास्ते सर्ववानराः।
देव्या समीपं गत्वा²⁹⁷⁰ ते बद्धाञ्जलिपुटा स्थिताः॥४३॥

__________________________________________________________________

४१।नरो०। गह्वरं गुहाम्, घोरं भयानकम्।

४२। नरो०।अमृतम् अमृतमित्र पयो जलम्।

__________________________________________________________________

३७। किं किमर्थमागता। कुत आगता इति शेष। मत्स्थानं किं प्रधर्षथ किमितिबलात् प्रविष्टा। रा०।
४२। अत्राऽऽहवाल्मीकिः—

सा तु तस्य वचश्रुत्वा तापसी धर्मचारिणी।
आदाय फलमूलानि विधिनोपजहार ह॥

प्रतिगृह्य तु ते तस्यास्तदातिथ्य वनेचरा।
विधिवद् भक्षयामासुस्तां चैव समपूजयन्॥ इति।४।५१।२१-२२।

तत प्राह हनूमन्तं योगिनी दिव्यदर्शना।
हेमा नाम पुरा दिव्यरूपिणी विश्वकर्मणः।
पुत्री महेश नृत्येन तोषयामास भामिनी²⁹⁷¹॥४४॥

तुष्टो महेशः प्रददाविदं दिव्यपुरं²⁹⁷² महत्।
अत्र स्थिता सा सुदती वर्षाणामयुतायुतम्॥४५॥

तस्या अहं सखी विष्णुतत्परा मोक्षकाङ्क्षिणी।
नाम्ना स्वयंप्रभा दिव्यगन्धर्वतनया पुरा॥४६॥

गच्छन्ती ब्रह्मलोक सा मामाहेद तपश्चर।
अत्रैव निवसन्ती त्वं सर्वप्राणिविवर्जिते॥४७॥

__________________________________________________________________

४६। नरो०। यतो मोक्षकाङ्क्षिणी अतो विष्णुतत्परा।

__________________________________________________________________

४५। प्रददौ मा इति शेष। रा०।

महेश प्रददाविति। वाल्मीकीये ब्रह्मणा दत्तम्। तथाच—

तदिदं ब्रह्मणा दत्तं हेमायां वनमुत्तमम्।
शाश्वताकामभोगाश्च गृहञ्चेदं हिरण्मयम्॥ इति।४।५१।१६।

४६। दिव्यगन्धर्वो दिव्याख्यो गन्धर्वस्तस्य कन्या। रा०।

पुरेति अग्रेणान्वय। स्वयप्रभेति। अग्निपुराणे सुप्रभेति नाम। तथाच—

दक्षिणे मार्गयामास सुप्रभाया गृहान्तिके। इति।८।११।

४७। गच्छन्ती ब्रह्मलोकं सा इत्यादि स्वयंप्रभाया बदरीवमगमनान्तं वृत्तजात वाल्मीकीयान्नवीनम्। तथाच तत्र—

दुहिता हेमसावर्णेरह नाम्ना स्वयंप्रभा।
इयं रक्षामि भवनं हेमाया वानरर्षभा॥

मम प्रियसखी हेमा नृत्यगीतविशारदा।
तथा सखित्वाद्वद्धाऽहरक्षामि भवनोत्तमम्॥४।५१।१७-१८।

इत्यादिना हेमाया रक्षयित्रीत्वे नियुक्तयम्।

एषप्रस्रवणशैल एषपार्श्वे महोदधि।
स्वस्ति वोऽस्तु गमिष्यामि भवनं वानरोत्तमा।

इत्युक्त्वा तद्विलं घोरं प्रविवेश तपस्विनी।
तपोयोगप्रभावेण निमेषान्तरचारिणी॥४।५१।२७-२८।

** **इत्यादिना च तत्र गुहायामेव पुनः प्रवेश।

त्रेतायुगे दाशरथिर्भूत्वा नारायणोऽव्ययः।
भूभारहरणार्थाय विचरिष्यति कानने॥४८॥

मार्गन्तो वानरास्तस्य भार्यामायान्ति ते गुहाम्²⁹⁷³।
पूजयित्वा²⁹⁷⁴ऽथ तान्²⁹⁷⁵ गत्वा²⁹⁷⁶ रामं²⁹⁷⁷ स्तुत्वा प्रयत्नतः।
यातासि भवनं²⁹⁷⁸ विष्णोर्योगिगम्यं सनातनम्॥४९॥

इतोऽहं गन्तुमिच्छामि रामं द्रष्टुं त्वरान्विता।
यूयं पिदद्ध्व²⁹⁷⁹मक्षीणि गमिष्यथ बहिर्गुहाम्॥५०॥

तथैव चक्रुस्ते वेगाद्²⁹⁸⁰ गताः पूर्वस्थित वनम्।
साऽपि त्यक्त्वा गुहां शीघ्रं ययौ राघवसन्निधिम्॥५१॥

तत्र रामं ससुग्रीव लक्ष्मणञ्च ददर्श ह।
कृत्वा प्रदक्षिणं रामं प्रणम्य बहुशः सुधी।
आह गद्गदया वाचा रोमाञ्चिततनूरुहा॥५२॥

__________________________________________________________________

५२। नरो०। रोमाञ्चितानि तनूरुहाणि यस्यासा तथा। तनरुहशब्दसमभिव्याहरसत्त्वे रोमाञ्चशब्द स्वार्थैकदेशे हर्षणे निरूढलाक्षणिक।

__________________________________________________________________

सर्वप्राणिविवजिते इति। प्राणिशब्दोऽत्र मनुष्यवाची,अन्यथा अस्यैव

आर्द्रपक्षान् क्रौञ्चहसान् निःसृतान् ददृशुस्ततः। ४।३१।

इत्यनेन

अस्मादपि तु पश्यामो विलान्निष्पततो बहून्।
जलेचरान् पक्षिगणाञ्छतशोऽथ सहस्रशः॥४।५०।१७।

इत्यादिवाल्मीकीयेन च विरोधापत्ते। यद्वा, भिन्नमेवेद गृह गुहाया, ततश्च युक्तमेव तस्यस्वामिभिन्नसर्वप्राणिविवर्जितत्वम्।

४९। तान् वानरान्। राम गत्वा तत्समीपं गत्वा स्तुत्वा अर्थाद् राममेव। यातासिलुटि रूपम्। रा०।

५०। इतपूर्वोक्तहेमानियोगात् अस्माद्देशाच्च। रा०।

५१। वेगात् वेगादिव क्षणेनैवेत्यर्थ। पूर्वस्थित वनं गता। रा०।

दासी तवाहं राजेन्द्र दर्शनार्थमिहाऽऽगता।
बहुवर्षसहस्राणि तप्तं मे दुश्वरं तप।
गुहायां दर्शनार्थं ते फलितं मे²⁹⁸¹ऽद्य तत् तपः॥५३॥

आद्यं²⁹⁸² हि त्वां नमस्यामि मायायाः परतः²⁹⁸³ स्थितम्।
सर्वभूतेषु वालक्ष्यं²⁹⁸⁴ बहिरन्तरवस्थितम्॥५४॥

योगमायाजवनिकाच्छन्नो मानुषविग्रहः।
न लक्ष्यसेऽज्ञानदृशां²⁹⁸⁵ शैलूष इव वेश²⁹⁸⁶धृक्॥५५॥

__________________________________________________________________

५४। नरो०। श्रीराम दृष्ट्वात्मानं कृतकृत्यं मन्यमाना नमस्कुर्वती स्तौतिआद्यमित्यादि सुग्रीवादिभिरन्वितमित्यन्तेन। यतो मायाया जगदाकारेण परिणमनकालीनमायायाःपूर्वत. पूर्वे स्थितमत आद्यम् आदिकारणम्। भवतु ममाऽऽदिकारणत्व दर्शनार्थं कथ दुश्वरतपस्तप्तमिति चेत्तत्राऽऽह—सर्वभूतेषु चेति। अलक्ष्यमदृश्यम्।असन्निहित वस्तु अदृश्यं भवतिकिं चित्रमिति चेत्तत्राऽऽह—बहिरन्तरवस्थितमिति।

५५। नरो०। ननु तर्हि कथ ममाहश्यत्वमित्यत आह—योगमायेत्यादि। योगमायेवजवनिका अन्त पटस्तया आच्छन्न आवरणशक्त्या अवलोकयितृबुद्धिपिधायकतया पिहितइत्यर्थ। मानुपस्येव विग्रहयस्येति मानुषविग्रह एव विग्रहो यस्येति वा बहुव्रीहि।प्राक्तनकर्माधीनतया इदं शरीरं गृहीतं कथमेव वदसीति चेत्तत्राऽऽह—शैलषइववेशधृगिति।स्वेच्छया नटो यथा वेश गृह्णाति त्यजति च तथा त्वमपीति भाव।

__________________________________________________________________

५४। मायायाः परत. स्थित तदनधीनम्। विवर्त्तोपादानतयाऽन्तर्यामितया च सर्वभूतानां बहिरन्तरवस्थितमपि तैरलक्ष्यम्। रा०।

[आद्य हीत्यादि। त्वा त्वां नमस्यामि। ननु देवी त्वं मानुष मां कथं प्रणमसितत्राऽऽह—आद्यमिति।त्व न मानुष. हि निश्चितम् आद्य सर्वकारणम्। ननु जगतप्राकृतत्वात् मायैव आद्या, न, तस्या अपि त्वं कारणमित्याह—मायायापरत पूर्वत स्थितवर्त्तमानम्। सर्वभूतेषु बहिरन्तःस्थितमपि अलक्ष्यम्। गो०]

५५।जवनिका नटानां वेशग्रहणस्थानावरणं पटनिर्मितम्।नटाश्च तत्र प्रविष्टास्तयाच्छन्ना भवन्ति तद्वद् योगमायया त्व छन्नो गुप्त. कृत सन्। अज्ञानदृशां तैरित्यर्थः, न लक्ष्यसे।रूपधृक् तस्माद्रामादिरूपधृक् शैलूषो नट इव। स यदा रामादिवेश कृत्वा रामाद्यनुकरणकरोति तदा राम इत्येव गृह्यते न तु पूर्वदृष्टोऽपि तद्रूपेण तद्वत्। रा०।

महाभागवतानां त्वं भक्तियोगविधित्सया।
अवतीर्णोऽसि भगवन् कथं जानामि तामसी॥५६॥

लोके जानातु यः कश्चित् तव तत्त्वं रघूत्तम।
ममैत²⁹⁸⁷देव रूप ते सदा भातु हृदालये॥५७॥

राम ते पादयुगल दर्शितं मोक्षदर्शनम्²⁹⁸⁸।
अदर्शनं भवार्त्तानां²⁹⁸⁹ सन्मार्गपरिदर्शनम्॥५८॥

__________________________________________________________________

५६। नरो०। तर्हि किमर्थमन्नजन्मेति चेत्तत्राऽऽह—महाभागवतानामित्यादि।मम तव तत्त्वं ज्ञातुं योग्यता नास्त्येव यस्य कस्यचित्तिष्ठत्वित्याह—कथमित्यादिना।

५७। नरो०।तर्हि किं कर्त्तु योग्यताऽस्तीत्यत आह—ममैतदित्यादि।

५८। नरो० \। तत्त्वज्ञानं विना मुक्तिरेव नास्तीति चेत्तत्राऽऽह—राम ते इत्यादि।ते त्वया। मोक्षाय दर्शन यस्य तत्तथा। तर्हि इदानीन्तनजनानां सर्वेषामेव मुक्तिश्चेत्तन्नाऽऽह—अदर्शनमित्यादि। नास्ति दर्शनं यस्य तददर्शनम्। भवार्त्तानां ससारपीडितानाम्। तर्हिकेषां दर्शनं भवतीत्यपेक्षायामाह—सन्मार्गपरिदर्शनमिति। सन् शोभनो मार्गो येषां तेषाम्, सतां

__________________________________________________________________

[योगमायैव जवनिका अन्त पटस्तया आच्छन्न। मानुषस्य विग्रहो देहो यस्यस। वेशदृक् अन्यवेशधारी शैलूषो नट इव। गो०]

५६। [नन्वहं चेद् ब्रह्म मायाधीशन्तर्हि किं नटवदवतारेण तत्राऽऽह—महाभागवतानामिति। तवभक्तानां भक्तियोगविधानेच्छया अवतीर्णोऽसि, त्वत्कथाश्रवणस्मरणादिनाभक्ता ससार तरिष्यन्तीत्येतदर्थं त्वमवतीर्ण इत्याशय। तामसी तमोगुणप्रधानाऽहं कथं त्वांजानामि। गो०]

भागवतानां भगवद्भक्तीच्छावताम्। एवम्भूते रूपे भक्तिरूपो योगस्तद्वाञ्छया त्वमवतीर्णोऽसि। तादृश त्वां स्त्रीशरीरत्वात्तामसी अहं कथं जानामि।

५७। अथ योग्यतासत्त्वेऽपि तज्ज्ञानापेक्षा मे नास्तीत्याह—लोके इति।तव तत्त्वंचिदानन्दादिरूपम्। स्वापेक्ष्यमर्थमाह—ममैतदिति। रा०।

[लोके भुवने य कश्चिदतिविरलस्तव तत्त्वं याथार्थ्यं जानातु।मम तु हृत् हृदयमेवआलयो गृहं तत्र दृश्यमानमेतद्रूपमेव सदा भातु। गो०]

५८। मोक्षदर्शनं मोक्षोपायदर्शकं पादयुगलं ते त्वया दर्शितमतोऽन्याकाङ्क्षा मेनास्तीत्यर्थं। तदेव विशिनष्टि—अदर्शनमिति। भवार्णानां भवार्णवानामित्यर्थ। वर्णलोपआर्ष।सन्मार्गस्तत्त्वज्ञानोपायः। रा०।

धनपुत्रकलत्रादिविभूतिपरिदर्पितः²⁹⁹⁰।
अकिञ्चनधनं²⁹⁹¹ त्वाद्य नाभिधातुं जनोऽर्हति॥५९॥

निवृत्त²⁹⁹²गुणमार्गाय निष्किञ्चनधनाय²⁹⁹³ ते।
नमः²⁹⁹⁴ स्वात्माभिरामाय निर्गुणाय गुणात्मने॥६०॥

__________________________________________________________________

साधूनां मार्ग एव मार्गोयेषां वा, परिदर्शनं परिदृश्यते यत्तत् परिदर्शनं सन्मार्गपरिदर्शनम्।यद्वासन्मार्गस्य परिदर्शनं यस्मात्तत्तथा।

५९। नरो०। ननु यद्यहं परमेश्वरः स्यां तर्हि सर्वे मां परमेश्वरं ब्रूयुरित्यत आह—धनेत्यादि। धनञ्च पुत्रश्च कलत्रञ्च भार्या एतानि आदयो येषां ते च विभूतिश्चऐश्वर्यं तैर्जनितगर्व इत्यर्थ.। त्वा त्वाम्, तत्र हेतु अकिञ्चनधनमिति, नास्ति किञ्चन यस्य तस्य धनमित्यर्थ।यद्वाअकिञ्चन एव भक्त एव धन यस्य तं तथा। अकिञ्चन एव त्वामभिधातुमर्हतीति भाव।

६०। नरो०। अयमेव सर्वेषां नमस्यो न त्वन्य इति अयमेव परं पद ददातीति वाहृदि निधाय नमस्करोति—निवृत्तगुणमार्गायेति पद्येन। ते तुभ्यम्। आत्मनि अभिरमतेआत्माभिरामस्तस्मै आत्माभिरामाय, निर्गुणाय गुणशून्यायेत्यर्थः। निर्गुणत्वसगुणत्वयोर्विरोधकार्यर्थं धृतशरीरत्वादविरोध.।

__________________________________________________________________

[हे राम, ते त्वया पादयुगल दर्शितम्। तव एतन्मोक्षस्य दर्शनमेव भवान्धानांभवान्धैरदर्शनम् अदृश्यं सन्मार्ग परिदर्शयति। गो०]

५९। [अकिञ्चनधनं त्वाद्येति। हे आद्य, त्वां धनादिदर्पितो जनोऽभिधातुं रामइति वक्तुमपि नार्हति, आस्तां तव भजनकथा। कीदृशम्? अकिञ्चनधनम्, अकिञ्चनानां धनंसर्वरत्नस्वरूपम्। यद्वा अकिञ्चना अनन्यचिन्ता धनमिव सर्वतो रक्षणीया यस्य तम्। गो०]

अकिञ्चानानां त्यक्तसर्वविषयाणां धनभूत दरिद्रस्य धनमिवेच्छाविषयं त्वामभिधातुं वार्तालापं कर्त्तुं च नार्हति तथाऽपि स्तौमीति शेष.।रा०।

६०। निवृत्तो गुणमार्ग. प्रवृत्तिमार्गरूप. संसार. स्वत एव यस्मात्तस्मै। स्वात्मन्येवचिदानन्दरूपे अभिरमते तस्मै, अत एव निर्गुणाय, गुणानां विषयाणामपि विवर्त्तोपादानत्वात्तदात्मने।रा०।

[निवृत्तेत्यादि। निवृत्तो गुणानां मार्गो रागादिर्यस्मिन् स तस्मै, यद्वा गुणेभ्यो निवृत्तानिवृत्तगुणा निर्गुणास्तेषां मार्गाय प्राप्याय। निष्किञ्चनानां परधनस्वरूपाय गुणात्मने गुणनियन्त्रे। गो०]

काल²⁹⁹⁵रूपिणमीशानमादिमध्यान्तवर्जितम्।
समं चरन्तं सर्वत्र मन्ये त्वां पुरुषं परम्॥६१॥

देव ते चेष्टितं कश्चिन्न वेद नृविडम्बनम्।
न ते²⁹⁹⁶ऽस्ति कश्चिद्दयितो द्वेष्यो वा पर एव च²⁹⁹⁷।
त्वन्मायामोहिता²⁹⁹⁸त्मानस्त्वां पश्यन्ति तथाविधम्॥६२॥

__________________________________________________________________

६१। नरो०। अन्यो जनो यं मन्यते तं मन्यताम्, त्वं कं मां मन्यसे इत्यपेक्षायामाह—कालरूपिणमित्यादि। ईशान सर्वनियन्तारम्।आदिमध्यान्तवर्जितमित्यनेन निर्विशेषत्वमुक्तम्।समं चरन्तं तिष्ठन्तम्, सर्वत्र चराचरेषु, परं मूलकारणम्।

६२।नरो०। तर्हि कथं सर्वे मां परं पुरुषं न मन्यन्ते इति चेत्तत्राऽऽह—देवेत्यादि। हे देव, ते तव चेष्टितं यतो नृविडम्बन मानुषसदृशीकरणमतस्त्वां परं पुरुषंकश्चिदपि न वेदेत्यर्थ। यद्वा इदमीश्वरचेष्टितमिति कृत्वा ते तव चेष्टितं कश्चिदपि न वेद,यतो नृविडम्बनमित्यर्थ। ननु मनुष्य एवाहम्, यद्यह मनुष्यो न स्यां तदा मम प्रियाप्रियोदासीनान स्युरित्यत आह—न तेऽस्तीत्यादि। दयितः प्रिय परस्ताभ्यां भिन्न उदासीन इत्यर्थ। अथवामम प्रियद्वेष्यौ स्त इत्यत आह न तेऽस्ति कश्चिदित्यादि। अत पर एव नास्ति, अत. कश्चिन्नद्वेष्यं पर. शत्रु।यद्वायत पर स्वाभिन्न एव नास्ति, अतो न दयितो द्वेष्यो वा। मोहितपिहित आत्मा बुद्धिर्येषां ते। तथाविधं मानुषरूपिणम्।

__________________________________________________________________

६१। कालरूपिणं तेन सर्वसहर्तृत्वम्। ईशानत्वेन जगत्स्रष्टृत्वतत्पालकत्वे उक्ते, सर्वस्रष्टृत्वादेव तस्याऽऽदिमध्यान्तवर्जितत्वम्। मध्यस्याऽऽद्यन्तसापेक्षत्वात्तस्याप्यभाव। समंचरन्तमन्तर्यामितयेत्यर्थ.।रा०।

[ईशानम् ईश्वरं नियन्तारम्, तत्र हेतु. कालरूपिणम्, अत एव आदिमध्यान्तहीनंसर्वदैकरूपम्। गो०]

ननु दशरथात्मजं मां कथमेवं स्तौषीति चेत्तत्राऽऽह—त्वां परम् आद्यं पुरुषं मन्ये, न तुकस्याप्यात्मजम्, सर्वत्र समं तुल्यं यथा स्यात्तथा चरन्तं वर्त्तमानम्। ननु सुग्रीवसाहाय्यकरणाद् वालिवधाच्च कथं समत्वं तत्राऽऽह—देवेत्यादि। हे देव स्वप्रकाश, ते तव नृविडम्बनचेष्टित मैत्रीकरणं शोकादि वा कश्चिन्न वेद।

६२। नृविडम्बन मनुष्यव्यवहारानुकरणरूपमनुकरणम् एतदिति कश्चिन्न वेद। समत्वादेवऽऽह—न ते इत्यादि। परो भिन्न सर्वरूपत्वात्तवेति भावः। यद्वादयितद्वेष्याभ्यां परउदासीन, तथाविधं शत्रुमित्रोदासीनवन्तम्। यथा रावणः शत्रुर्विभीषणो मित्रमन्ये उदासीनाइति। रा०।

अजस्याकत्तु²⁹⁹⁹रीशस्य देवतिर्यङ्नरादिषु।
जन्मकर्मादिकं यद् यत् तदत्यन्तविडम्बनम्॥६३॥

त्वामाहुरक्षरं जात कथाश्रवणसिद्धये।
केचित् कोशलराजस्य तपसः फलसिद्धये।
कौशल्याया³⁰⁰⁰ प्रार्थ्यमान जातमाहुः परे जनाः॥६४॥

दुष्टराक्षसभूभारहरणायार्थितो विभुः।
ब्रह्मणा नररूपेण जातोऽयमिति केचन॥६५॥

__________________________________________________________________

६३ नरो०। यस्तु जातो भवति, कर्त्ता भवति, कर्त्तुमकर्त्तुमसमर्थश्च भवति तस्यैवजन्मकर्मादिकं सूचित भवति; तवतदत्यन्तविडम्बनमित्याह—अजस्येत्यादिना।

६४। नरो०। तर्हि किमत्राह जात इत्यपेक्षायामाह—त्वामाहुरित्यादि। अक्षरंब्रह्म यत् तदेव त्वामाहुरित्यन्वय इति दिक्।

__________________________________________________________________

[ते तव कश्चिद्दयित. प्रियो न द्वेष्यो न (चकारात्?) परश्च न। तर्हि कथं वानरादय.

शात्रवमाचरन्ति—तत्राऽऽह त्यन्मायेति। यस्य तव मायया पिहित आच्छादित आत्मा बुद्धिर्येषांते, तथाविधम् अपकारकत्वादिरूप पश्यन्ति जानन्ति। गो०]

६३। अजस्य सर्वकारणत्वात् स्वकारणहीनस्य, अकर्त्तु कर्त्तृत्वादिधर्महीनस्य अपरिणामित्वादिति भाव ईशस्य सन्निधानमात्रेण सर्वनियन्तु। तिर्यङ्नगदिषु तिर्यञ्चोतस्यादयस्तेषु मनुष्येषु च यज्जन्मकर्मादि तदत्यन्तविडम्बनमनुकरण तत्तज्जातेरिति शेष। नवास्तवमिति भावः। रा०।

[अजस्येत्यादि। अजस्य तवजन्म अकर्त्तु कर्म ईशस्य आदिना दशरथस्य आज्ञायानगमनादि यत्तत् अत्यन्तविडम्बन न तु वास्तवम्। गो०]

६४। तत्र प्रकृतावतारप्रयोजनमाह—त्वामिति। अक्षरमपि लोकानां स्वकथाश्रवणजद्धिप्राप्तये जातमाहुः। केचित् कोसलराजस्य।रा०।

[नन्वजस्य जन्मादिविडम्बनमपि किमर्थम्? तत्रानेकवादिमतमाह—त्वामित्यादि, अन्यथाच्छामात्रेण सर्वकार्यस्य सुसिद्धत्वात्। गो०]

६५। ब्रह्मणा प्रार्थितो नररूपेण जात इत्यन्वयः। रा०।

शृण्वन्ति गायन्ति च ये कथास्ते रघुनन्दन।
पश्यन्ति तव पादाब्जं भवार्णवसुतारणम्॥६६॥

त्वन्मायागुणबद्धा³⁰⁰¹ऽह व्यतिरिक्तं³⁰⁰² गुणाश्रयम्।
कथं त्वां देव जानीयां स्तोतुं वाऽविषयं विभुम्³⁰⁰³॥६७॥

नमस्यामि रघुश्रेष्ठ³⁰⁰⁴ बाणासन³⁰⁰⁵शरान्वितम्।
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा सुग्रीवादिभिरन्वितम्³⁰⁰⁶॥६८॥

एवं स्तुतो रघुश्रेष्ठ प्रसन्नः प्रणताघहृत्³⁰⁰⁷।
उवाच योगिनीं भक्तां कि ते मनसि काङ्क्षितम्॥६९॥

सा प्राह राघवं भक्त्या भक्ति ते भक्तवत्सल।
यत्र कुत्रापि जाताया निश्चलां देहि मे प्रभो॥७०॥

__________________________________________________________________

६६। नरो०। इदानीमुपसंहरति—शृण्वन्तीतिसार्द्धत्रयेण(?)। भवार्णवस्य संसारसमुद्रस्य सुतारणम्।सुतारणमिति करणे डनट्।

६७। नरो०। व्यतिरिक्त बुद्ध्यादिभ्य इति शेष।गुणाश्रयं गुणात्मकमायाश्रयमित्यर्थ।

६८। नरो०। बाणासनशरान्धित धनुर्बाणयुक्तमित्यर्थः।

__________________________________________________________________

६६। आद्यप्रयोजनस्यैव मुख्यत्वं प्रतिपादयितुं तच्छ्रवणजां सिद्धिमाहशृण्वन्तीत्यादिना। पश्यन्तीति। ते तव पादाब्ज पश्यन्तीत्यन्वयः। त्वत्पादाब्जदर्शनमेवतच्छ्रवणजा मुख्या सिद्धिरित्यर्थ.। रा०।

६७। त्वत्पादाब्जशब्देन मुख्यचिदानन्दात्मकं त्वत्स्वरूपमेव विवक्षितमित्याह—त्वन्मायेति। त्वन्मायागुणै सत्त्वरजस्तमोभिर्बद्वा ये अहम अहङ्कारविशिष्टास्तेभ्यो व्यतिरिक्तंतद्दोषास्पृष्टम्। गुणानामाश्रयं प्रवर्तकं यद्रूपं तद्दर्शनमेव तज्जन्या सिद्धिरित्यर्थ। अविषयंवाङ्मनोऽविषयं त्वां स्तोतुं च कथं जानीयां प्रवृत्ता भवेयम्। तज्ज्ञानं दुर्लभमेव, स्तोतुमपि नसामर्थ्यमिति भावः। रा०।

[त्वन्मायेत्यादि। व्यतिरिक्तं सर्वस्मात् कारणादभिन्नम्, गुणाश्रयं गुणानामाधारम्।अविषयं मनोवचनाद्यगोचर विभुं व्यापकम्। गो०]

६८। एवञ्च स्तुतेरशक्यत्वात् केवलं प्रणाममेव करोमीत्याह—नमस्यामीति। रा०।

[अतो नमस्कार एव त्वयि युज्यते इत्याह—नमस्यामीति। बाणासनं धनुस्तदुयुक्तम्। गो०]

त्वद्भक्तेषु सदा सङ्गो भूयान्मे प्राकृतेषु न।
जिह्वा मे राम रामेति भक्त्या स्मरतु³⁰⁰⁸ सर्वदा॥७१॥

मानस³⁰⁰⁹ श्यामलं रूपं सीतालक्ष्मणसंयुतम्।
धनुर्बाणधरं पीतवाससं मुकुटोज्ज्वलम्॥७२॥

अङ्गदैर्नूपुरैर्मुक्ताहारै. कौस्तुभकुण्ड³⁰¹⁰लैः।
भान्तं³⁰¹¹ स्मरतु मे राम वरं नान्यं वृणे प्रभो॥७३॥

श्रीराम उवाच—

भवत्येव³⁰¹² महाभागे गच्छ त्व बदरीवनम्।
तत्रैव मां स्मरन्ती त्व त्यक्त्वेद³⁰¹³ भूतपञ्चकम्।
मामेव परमात्मानमचिरात् प्रतिपद्यसे॥७४॥

श्रुत्वा रघूत्तमवचोऽमृतसारकयं गत्वा तदैव बदरीतरुषण्ड³⁰¹⁴जुष्टम्।
तीर्थं तदा³⁰¹⁵ रघुपति मनसा स्मरन्ती त्यक्त्वाकलेवरमवाप पर³⁰¹⁶ पद सा॥७५॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसवादे किष्किन्ध्याकाण्डे
षष्ठोऽध्याय॥६॥

__________________________________________________________________

७२।नरो०। रूप लावण्यविशिष्ट देहमिति शेष। सीतालक्ष्मणसंयुतमितिविशेषणदानात् अङ्गदैरित्यादिषु न बहुवचनानुपपत्ति।

७४। नरो०। भूतपञ्चक पञ्चीकृताकाशादिभूतपञ्चकमित्यर्थ।

७५। नरो०।अमृतसारकल्पमिति ‘सारोबले स्थिरांशे च न्याय्ये क्लीबं वरे त्रिषु’इत्यमर। ‘मनागूने कल्प’इति कल्पप्रत्यय।बदरीतरुषण्डजुष्टमिति, कोलीवृक्षसमूहसेवितमित्यर्थ। परं पदं वैकुण्ठं मोक्षं वा।

[किष्किन्ध्याकाण्डे षष्ठाध्यायभ्याख्या समाप्ता॥६॥]

__________________________________________________________________

७१। प्राकृतेषु त्वद्भक्तिहीनेषु समारमक्तेषु इति यावत्। रा०।

७२-७३।मे मानसं वक्ष्यमाणगुगविशिष्टरूप वस्तु। पीतवासस भान्तमिति पुंस्त्वमार्पम्। रा०।

७४।बदरीवन बदरिकाश्रमम्। इत्थं भूतपञ्चकं भूतपञ्चकात्मकमिमं देहमित्यर्थः।परमात्मान मां प्रतिपद्यसे। वर्त्तमानसामीप्ये लट्। अनेन स्वसायुज्यरूपा मुक्तिस्तपःपूर्वकंतत्र देहत्यागेन दर्शिता। रा०।

[भूतपञ्चकं पाञ्चभौतिकं देहम्। गो०]

७५। तरुखण्डं तरुसमूह। रा०।

[अमृतसारकल्पम् अमृतनिर्यासतुल्यम्। गो०]

सप्तमोऽध्यायः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726050960090108-removebg-preview.png"/>

श्रीमहादेव³⁰¹⁷ उवाच—

अथ तत्र समासीना वनषण्डेषु³⁰¹⁸ वानराः।
चिन्तयन्तो विमुह्यन्त³⁰¹⁹सीतामार्ग³⁰²⁰णकर्षिता॥१॥

तत्रोवाचाङ्गद. कांश्चिद्वानरान् वानरर्षभ।
भ्रमतां³⁰²¹ गह्वरेऽस्माकं मासो नून³⁰²² गतोऽभवत्³⁰²³॥२॥

सीता नाधिगताऽस्माभिन कृतं राजशासनम्।
यदि गच्छाम³⁰²⁴ किष्किन्ध्यां सुग्रीवो³⁰²⁵ऽस्मान् हनिष्यति॥३॥

विशेषत शत्रुसुतं³⁰²⁶ मां मिषान्निहनिष्यति।

मयि³⁰²⁷ तस्य कुतप्रीतिरहं रामेण रक्षित.॥४॥

__________________________________________________________________

१।नरो०।वनपण्डेषु वनसमूहेषु।

२। नरो०। ‘विचिन्वन्तु प्रयत्तेन भवन्तो जानकी शुभाम्’(५०३ पृ० २२ श्लो०) इत्यादि वाक्यजातं सुग्रीवस्य स्मृत्वाह—भ्रमतामित्यादि।

४। नरो०। विशेषतो विशेषेण। यत. शत्रुतमतो मां मिषादस्मादेव छलाद्धनिष्यति। प्रीत्या न हनिष्यतीति चेत्तत्राऽऽह—मयि तस्य कुत. प्रीतिरिति। कथं तहींदानीं

__________________________________________________________________

१। अथ तन्त्रेति। विमुह्यन्तसीतालाभादिति शेष.।सीतामार्गणेन तत्र प्राप्तक्लंशेनकर्शिता. कृशत्व प्राप्ता। रा०।

२। मासो गतः सुग्रीवाज्ञप्तकालादधिककालो गत इत्यर्थः। रा०।

३।राजशासन मासान्तसीतान्वेषणरूपम्। रा०।

सीतालाभेऽपि मासाभ्यन्तरमेव किष्किन्ध्यायां प्रत्यावर्त्तनरूपं राजशासनं न कृतमितिहेतो हनिष्यतीति भाव।

४। शत्रुसुतमिति। वाल्मीकीयेऽपि—

इदानीं रामकार्यं मे न कृतं तन्मिषं³⁰²⁸ भवेत्।
तस्य मद्धनने ननं सुग्रीवस्य दुरात्मनः॥५॥

मातृकल्पां³⁰²⁹ भ्रातृभार्यां³⁰³⁰ पापात्माऽनुभवत्यसौ।
न गच्छेयमतः³⁰³¹ पार्श्वं तस्य वानरपुङ्गवाः॥६॥

__________________________________________________________________

रक्षित इति चेत्तत्राऽऽह—अह रामेण रक्षित इति। अथवा तदानीमेव कथ न मारित इत्यतआह—अहं रामेण रक्षित इति।

५। नरो०। अधुनाऽपि रामेण रक्षितव्य इति चेत्तत्राऽऽह—इदानीमित्यादि। पापभीत्या वधं न करिष्यतीति चेतत्राऽऽह—तस्येत्यादि। नून निश्चितम्, मतिर्भवेदिति शेषः।दुष्ट आत्मा अन्तकरणं स्वभावो वा यस्य तस्य।

६। नरो०। दुरात्मत्वं कुतो ज्ञातमिति चेत्तत्राऽऽह—मातृकल्पामित्यादि। आत्मनस्तत्र गमनाभावमुपसंहरति—न गच्छेयमिति पद्येन।

स पूर्वबद्धवैरोमां दृष्ट्वा राजा व्यतिक्रमम्।
घातयिष्यति तीक्ष्णेन दण्डेनातिचिराद गतम्॥ इति ४।५३।१४।

__________________________________________________________________

५। दुरात्मनस्तस्य सुग्रीवस्येदान मद्धनने रामकार्यं मे न कृतं नृनं तन्मिषंभवेदित्यन्वयः।

६। नन्वेवम् अकृत्य त्वद्वपरूप सुप्रीव कथ कुर्यात्तत्राऽऽह—मातृकल्पामिति। ज्येष्ठभ्रातृपत्नीत्वात्तस्य कार्यविचारो नेति भाव। एपोक्तिर्बालभावेन, मृते भर्त्तरि त्रैवर्णिकव्यतिरिक्तस्त्रिया अन्योपगमस्यादूषणात्। रा०।

भ्रातृभार्यामिति। इद तु मायाविना सह विलं प्रविष्टस्य जीवनो वालिनो राज्यग्रहणसामयिकमिति विभावयाम। वाल्मीकीये—

भ्रातुर्ज्येष्ठस्य य. क्रुद्धो जीवतो महिर्षीप्रियाम्।
धर्मतो मातरमिव स्वीकरोति जुगुप्सितः॥४।५४।४।

इत्यत्र ‘जीवत.’इति पददर्शनात् ‘देवरेण सुतोत्पत्तिम्’इत्यादिविधिवाक्येन मृतस्य ज्येष्ठभ्रातुर्भार्यास्वीकारे दोषाश्रवणाच्च। एवञ्च ‘एषोक्तिबलभावेन, मृते भर्त्तरि त्रैवर्णिकव्यतिरिक्तस्त्रियाअन्योपगमस्यादूषणादि’त्यादिरामवर्मकृताया कष्टकल्पनाया अपि नावश्यकत्वम्।

यत्तु पाश्चात्त्यवाल्मीकीये—

भ्रातुर्ज्येष्ठस्य यो भार्यां जीवतो महिर्षीप्रियाम्।
धर्मेण मातरं यस्तु स्वीकरोति जुगुप्सित॥४।५५।३।

त्यक्ष्यामि जीवितञ्चात्र येन केनापि मृत्युना।
इत्यश्रनयनं केचिद् दृष्ट्वा वानरपुङ्गवाः।
व्यथितासाश्रुनयना³⁰³² युवराजमथाब्रुवन्॥७॥

किमर्थं तव शोकोऽत्र वयं ते प्राणरक्षकाः।
भवामो निवसामोऽत्र गुहायां भयवर्जिता।
सर्वसौभाग्यसहितं पुरं³⁰³³ देवपुरोपमम्॥८॥

शनै³⁰³⁴ परस्परं वाक्य वदतां मारुतात्मजः।
श्रुत्वा³⁰³⁵ऽङ्गदं समालिङ्ग्य प्रोवाच नयकोविद॥९॥

विचार्यते किमर्थं ते दुर्विचारो न युज्यते।
राज्ञोऽत्यन्तप्रियस्त्वं हि तारापुत्रोऽतिवल्लभः।
रामस्य लक्ष्मणात् प्रीतिस्त्वयि नित्य प्रवर्धते³⁰³⁶॥१०॥

__________________________________________________________________

७। नरो०। मृत्युना मृत्यूपायेन।

८। नरो०। शोभन भग सम्पत् यत्र तस्य भाव सौभाग्य सुसम्पत्,सर्वञ्च तत्सौभाग्यञ्चेति तेन सहित तत्तथा। अत एव देवपुरोपमम्।

९। नरो०। नयकोविदो नीतिपण्डित।

१०। नरो०। भ्रमतामित्यादि यदुक्त तत्राऽऽह—विचार्यते किमर्थमित्यादि। राज्ञःसुग्रीवस्य,हि यतस्तारापुत्र। रामस्यातिवल्लभोऽतिप्रिय, अत एव लक्ष्मणादपि त्वयि

__________________________________________________________________

इत्यस्य टीकायां नारायणेन—

“भ्रातुरिति। ज्येष्ठस्य भ्रातुर्भार्यां धर्मेण मातरं धर्ममार्गेण वर्त्तमानां ज्येष्ठभ्रातृपत्नीं तांमातृतुल्यां जीवतो मम समक्षम्। अनेन देवराच्च सुतोत्पत्तिमित्यतोऽपि धर्मत्वं वारितम्।यद्वा जीवतो महिषीमिति मायावियुद्वकालिकस्वीकारपरम्”इत्याद्युक्त्यापक्षद्वयमङ्गीकृतम्,तत्रापि पर एव पक्ष. श्रेयान् इति विवेचयाम, पूर्वपक्षे जीवतो मम इत्यर्थस्य अस्वरसात्।अत्र पक्षे अनुभवति इत्यादिवर्त्तमानप्रयोग कथमिति चेद् आर्षत्वादिति गृहाण।

७। येन केनापि उद्बन्धनादिप्रकारेण। अश्रुनयनं युवराजमङ्गदमिति शेष। रा०।

८। अत्र जीवनरक्षणविषये। वयं ते प्राणरक्षका भवाम.। तदुपायमाह—अत्रगुहायांवसाम इति।रा०।

पुरं गुहामध्यगतमिति शेषः।आश्रयाम इत्यध्याहारेणान्वयः।

९। शनै परस्परमेवं वदतां वाक्यं श्रुत्वा इत्यन्वयः। रा०।

१०।किमर्थं विचार्यते—सुग्रीवतो वधादिकमित्यर्थ.। अयमितरवानरोक्तो दुर्विचारो

अतो³⁰³⁷ न राघवद्भीतिस्तव राज्ञो विशेषतः।
अहं तव हिते सक्तो वत्स नान्यं विचारय॥११॥

गुहावासस्तु³⁰³⁸ निर्भेद्य इत्युक्तं वानरैस्तु यत्।
तदेतद्रामबाणानामभेद्य किं जगत्त्रये॥१२॥

__________________________________________________________________

प्रीतिर्नित्यं वर्धते। यद्वा साहजिकात्यन्तप्रियत्वसूचनाय ‘अत्यन्तप्रिय’इत्युक्तम्। प्रियासम्बन्धादपि अतिप्रियत्वसूचनाय तारापुत्र इत्याद्युक्तम्।

११। नरो०। ताभ्यां भीतेरभावमुपसंहरति—अत इति पद्येन।

१२। नरो०। ‘गुहायां भयवर्जिता’इति यदुक्त तत्राऽऽह—गुहावासस्त्वित्यादि।गुहावासरूपस्तु सर्वथा न युज्यते। तत्र सुग्रीवतो भयं वारयति—राज्ञ इति। तारापुत्रइत्यनेन तारायामतिप्रीतेस्त्वयि न तथा व्यवहारसम्भावनाऽपीति भाव।रामादपि नभयमित्याह—रामस्येति। रा०।

किमर्थं विचार्यते त्वयेति शेष। ते तव दुर्विचारो न युज्यते, युवराजत्येनास्माकंपरिचालकत्वादित्याशयः। यतस्त्व तारापुत्र अतो राज्ञ सुग्रीवस्य अतिप्रियो वल्लभश्चइत्यर्थः समीचीन वाल्मीकीयसंवादात्।

तथाच—

प्रियकाम ते मातुस्तदर्थं तस्य जीवितम्।
तस्यापत्यं न चास्त्यन्यत् तस्मादङ्गद गम्यताम्॥ इति ४।५४।२२।

यतो रामस्य लक्ष्मणादपि त्वयि प्रीतिः, अत एव राघवाद राज्ञ. सुग्रीवादपि तव भीतिर्नास्तीत्याशय.। सर्वभयनिवारकस्य रामस्य प्रीतिपात्र त्वमतस्तव सर्वत्रैवाभयमिति भाव।

__________________________________________________________________

११। सीतालाभोऽपि भाव्येवेत्याह—अहमिति। अतो हे वत्स, अन्य विचारं नविचारय। रा०।

स्वसामर्थ्यादिकमनुस्मरन् आह—अहमिति। यतोऽस्मद्विधो जनस्तव हिते सक्तोऽतःअन्यं सुग्रीवतो व्यसनागमादिरूप न विचारय न चिन्तयेत्यर्थः। तव हिताकाङ्क्षिणि मयि वर्त्तमाने का शक्तिः सुग्रीवस्येति भाव।

१२। वानरीयां गुहावासोक्तिं दूपयति—गुहेति। निर्भेद्योऽभेद्य, तदेतदयुक्तमिति शेष;यतो जगत्त्रयेरामबाणानामभेद्यं किम्, न किमपीत्यर्थ.। तेनात्र वासे महद्रामभयमितिभावः। रा०।

अत्र हनूमतो बुद्धिवैशिष्ट्यमुपपादयन्नाह वाल्मीकिं—

स चतुर्णामुपायानां तृतीयमनुवर्त्तयन्।
भेदयामास तान् सर्वान् वानरान् वाक्यसम्पदा॥

ये त्वां³⁰³⁹ दुर्बोधयन्त्येते वानरा वानरर्षभ।
पुत्रदारादिक³⁰⁴⁰ त्यक्त्वाकथ स्थास्यन्ति ते त्वया॥१३॥

अन्यद्³⁰⁴¹ गुह्यतमं³⁰⁴² वक्ष्ये रहस्य शृणु मे³⁰⁴³ सुत।
रामो न मानुषो देवः साक्षान्नारायणोऽव्यय॥१४॥

सीता भगवती माया जनसम्मोहकारिणी।
लक्ष्मणो³⁰⁴⁴ भुवनाधारः साक्षाच्छेषः फणीश्वरः॥१५॥

ब्रह्मणा प्रार्थिता³⁰⁴⁵.सर्वे³⁰⁴⁶ रक्षोगणविनाशने।
मायामानुषभावेन³⁰⁴⁷ जाता³⁰⁴⁸ लोकैकरक्षका³⁰⁴⁹।
वयञ्च पार्षदा. सर्वे विष्णोर्वैकुण्ठवासिन‘॥१६॥

__________________________________________________________________

१३। नरो०। किमर्थमित्यादि यदुक्तं तत्राऽऽह—ये त्वामित्यादि। दुर्बोधयन्तिदुर्बोधसम्बन्धं कुर्वन्तीत्यर्थं। हे वानरर्षभ वानरश्रेष्ठ।

१४। मरो०। एतस्मिन् गुह्यतमे श्रुते भयलेशोऽपि न स्थास्यतीति हृदि कृत्वाह—अन्यद् गुह्यतममित्यादि। अव्ययोऽपक्षयशून्यं। अंशत्ववारणाय साक्षादित्युक्तम्।

१६। नरो०। लोकैकरक्षका भुवनप्रधानरक्षका इत्यर्थ.।

__________________________________________________________________

तेषु सर्वेषु भिन्नेषु ततोऽभेदयदङ्गदम्।
भीषणैर्बहुभिर्हृद्यैःशिक्षार्थं ह्यङ्गदञ्च तै॥

सामर्थ्यं त्वं पितृतुल्यौयुधि मन्त्रक्रियाविधौ।
दृढं धारयितुं शक्त. कपिराज्यं यथा पिता॥

नित्यमस्थिरचित्तास्तु हरयो हरिसत्तम।
न वस्तुं विपहिष्यन्ति पुत्रदारैर्विना त्वया॥ इत्यादि। ४।५४।६ ९।

१३। यदेतैर्वानरैरुक्तं वयं ते प्राणरक्षका इति तदपि मिथ्येत्याह—ये त्वामिति। रा०।

१४। भेदनीत्या गुहावासस्य दोषादीन् प्रदर्श्य रामपक्षाश्रयणे सर्वथा कर्त्तव्यत्वंदर्ययति—अन्यदित्यादिना। हे सुत पुत्रतुल्य इत्यर्थं। अनेन अङ्गदे हनुमत. स्नेहाधिक्यध्वनितम्। गुह्यतमं गोप्यं रहस्यं वेदान्तवेद्यमित्यर्थ.।वक्ष्ये अहमिति शेष। मे ममसकाशात् शृणु त्वमिति शेष.।

१६। रक्षोगणविनाशने तन्निमित्तं प्रार्थिता इत्यन्वय। मायामानुषभावेनेति।न तेषां वास्तवं मनुष्यत्वं किन्तु माययैवेति भावः। रा०।

मनुष्यभावमापन्ने³⁰⁵⁰ स्वेच्छया परमात्मनि³⁰⁵¹।
वयं वानररूपेण जातास्तस्यैव मायया॥१७॥

वयन्तु तपसा पूर्वमाराध्य जगतां पतिम्।
तेनैवानुगृहीता स्मः पार्षदत्वमुपागताः॥१८॥

इदानीमपि तस्यैव सेवां कृत्वा³⁰⁵² विमायया।
पुनर्वैकुण्ठमासाद्य सुख स्थास्यामहे वयम्॥१९॥

इत्यङ्गद³⁰⁵³मथाऽऽश्वास्य गता विन्ध्य महाचलम्³⁰⁵⁴।
विचिन्वन्तोऽथ शनकैर्जानकीं दक्षिणाम्बुधे।
तीर³⁰⁵⁵ महेन्द्राख्यगि³⁰⁵⁶रेः पवित्रं पादमाग्रयुः³⁰⁵⁷॥२०॥

दृष्टा समुद्र दुष्पार³⁰⁵⁸मगाध भयवर्द्धनम्।
वानरा भयसन्त्रस्ताः कि कुर्म इतिवादिनः।
निषेदुरुदधेस्तीरे सर्वे चिन्तासमन्विता॥२१॥

मन्त्रयामासुरन्योन्यमङ्गदाद्या महाबला।
भ्रमतामेव³⁰⁵⁹ नो मासो गतोऽत्रैव गुहान्तरे।
न दृष्टो रावणो वा³⁰⁶⁰ऽद्य सीता वा जनकात्मजा॥२२॥

____________________________________________________________________________

१७। नगे०। प्रारब्धकर्माधीनत्वाभावसूचनाय स्वेच्छयेत्युक्तम्।

१९। नरो०। विमायया अकपटेन।

२०। नरो०। पादं प्रत्यन्तपर्वतम्।

२२। नरो०। गुहान्तरे गुहामध्ये। वाशब्दावप्यर्थौ।

____________________________________________________________________________

१७।नन्वेवं वानररूपमस्माकं किमर्थं तत्राऽऽह—तस्येव माययेति। रा०।

२०। दक्षिणाम्बुधेस्तीरे महेन्द्राख्यगिरेः पाद प्रत्यन्तपर्वतमाययुरित्यन्वय। रा०।

इति अङ्गदम् आश्वास्य अथानन्तर ते विन्ध्यं महाचलं गता., अथ दक्षिणाम्बुधेस्तीरं व्याप्यशनकैर्जानकीं विचिन्वन्तो महेन्द्राख्यगिरेःपवित्रं पादम् आययुरित्यन्वय।

२१-२२। भयवर्द्धनं दर्शनमात्रेण भयवृद्धिकरम्। किं कुर्म इतिवादिन वदनशीला।उदधेस्तीरे निषेदुरथ मन्त्रयामासुरित्यन्वयः।

सुग्रीवस्तीक्ष्णदण्डोऽस्मान् निहन्त्येव न संशयः।
सुग्रीववधतीऽस्माक³⁰⁶¹ श्रेयं प्रायोपवेशनम्॥२३॥

इति निश्चित्य तत्रैव दर्भानास्तीर्य सर्वत.।
उपविविशुस्ते³⁰⁶² सर्वे मरणे कृतनिश्चयाः॥२४॥

एतस्मिन्नन्तरे तत्र महेन्द्राद्रिगुहान्तरात्।
निर्गत्य शनकैरागाद्³⁰⁶³ गृध्र पर्वतसन्निभ.॥२५॥

__________________________________________________________________

२३। नरो०। प्रायेण अनशनेन आमरणमुपवेशनं प्रायोपवेशनम् प्रायोपवेशनस्य स्वर्गजनकत्वात् श्रेयस्त्वम्।

२५। नरो०। महेन्द्राद्गिगुहान्तराद महेन्द्रपर्वतस्य गुहामध्यादित्यर्थ’। पर्वतसन्निभः प्रत्यन्तपर्वततुल्य।

__________________________________________________________________

२३। सुग्रीववधत सुग्रीवात् प्राप्स्यमानवधत प्रायोपवेशन तत्प्राप्त्युपायाभावे अनशनेन मरणसङ्कल्प। रा०।

२४। उपाविवेशुरित्यत्र गुण आर्ष। रा०।

प्रायोपवेशनप्रकारमाह वाल्मीकीये—

तद्वाक्यं वालिपुत्रस्य विज्ञाय प्लवगर्षभा.।
उपस्पृश्योदक सर्वे प्राङ्मुखा समुपाविशन्॥

दक्षिणाग्रेषु दर्भेषु कृत्वा चोत्तरतः शिर.।
तमेवानुमरिष्यन्त. सर्वे सविविशुर्भुवि॥ इति।४।५५।१९-२०।

२५। महेन्द्राद्रिगुहान्तरादित्यत्र विन्ध्यस्य कन्दरादित्याह वाल्मीकीये।

तथाच—

कन्दरादभिनिष्क्रम्य स विन्ध्यस्य महागिरे। इति।४।५६।३।

गृध सम्पातिर्नाम, स च जटायुपोऽग्रज.। व्यत्कवाल्मीकीये—

उपविष्टास्तु ते सर्वे तस्मिन् प्राय धराधरे।
हरयो गृत्रराजश्च त देशं समुपस्थित॥

सम्पातिर्नाम नान्ना तु दीर्घजीवी द्विजोत्तमः।
जटायुपोऽग्रजोभ्राता प्रख्यातबलपौरुप॥ इति।४।५६।१-२।

दृष्ट्वाप्रायोपवेशेन³⁰⁶⁴ स्थितान् वानरपुङ्गवान्।
उवाच शनकैर्गृध्रः प्राप्तो भक्षो³⁰⁶⁵ऽद्य मे बहु।
एकैकश. क्रमात् सर्वान् भक्षयामि दिने दिने॥२६॥

श्रुत्वा तद् गृध्रवचनं वानरा भीतमा³⁰⁶⁶नसा।
भक्षयिष्यति न सर्वानसौ गृध्रो न सशयः॥२७॥

रामकार्यञ्चनास्माभिकृत किञ्चिद्धरीश्वराः।
सुग्रीवस्यापि च हित न कृतं स्वात्मना³⁰⁶⁷मपि।
वृथाऽनेन वध प्राप्ता गच्छामो यमसादनम्॥२८॥

अहो जटायुर्धर्मात्मा रामस्यार्थे मृतः सुधी।
मोक्षं प्राप दुरावाप³⁰⁶⁸ योगिनामप्यरिन्दम॥२९॥

सम्पातिस्तु तदा वाक्य श्रुत्वा वानरभाषितम्।
के वा³⁰⁶⁹ यूयं मम भ्रातुः कर्णपीयूषसन्निभम्।
जटायुरिति नामाद्य व्याहरन्तपरस्परम्॥३०॥

__________________________________________________________________

२६। बहुर्विपुलो बहुसंख्यश्च। रा०।

अत्रवाल्मीकिः—

विधि किल परे लोके विधानेनोपतिष्ठते।
यथेदंविहितं भक्ष्यं चिरान्मे समुपस्थितम्॥

वरं वराणां खादिष्ये वानराणां मृतं मृतम्।
एवमुक्त्वा तु सम्पाती तानवेक्षत वानरान्॥ इति। ४।५।६।४-५।

२८। किञ्चित् किञ्चिदपीत्यर्थ। हरीश्वरा इन्यङ्गदहनूमदादीन् सम्बोध्येतरवानरवाक्यम्। सुग्रीवहितं जानकीसमाचारोक्त्या रामसन्तोषरूपम्, आत्मनो हितं तथासुग्रीवसन्तोषरूपम्। अनेन गृध्रेण वृथा वध नाशं प्राप्ता. प्रापितां, यमसादनं यमगृहं गच्छाम वर्त्तमानसामीप्ये लट्, गमिष्याम इत्यर्थं। रा०।

२९। योगिनामपि दुरावापमित्यन्वयः। दुराङ्पूर्वादाप्नोतेः खल्। षष्ठी आर्षी शेषे वा। रा०।

३०। कर्णपीयूषसन्निभं कर्णयोरमृततुल्यमित्यर्थः। जटायुरिति मामेत्यनेनान्वयः। रा०।

उच्यतां वो भयं मा भून्मत्तः प्लवगसत्तमाः।
तमुवाचाङ्गदः श्रीमानुत्थितो गृध्रसन्निधौ॥३१॥

रामो दाशरथि. श्रीमॉल्लक्ष्मणेन समन्वितः।
सीतया भार्यया सार्द्धं विचचार महावने³⁰⁷⁰॥३२॥

तस्य³⁰⁷¹ सीता हृता³⁰⁷² साध्वी रावणेन दुरात्मना।
मृगयां³⁰⁷³ निर्गते रामे लक्ष्मणे च हृता बलात्॥३३॥

राम रामेति क्रोशन्ती³⁰⁷⁴ श्रुत्वा गृध्र प्रतापवान्।
जटायुर्नाम पक्षीन्द्रो युद्ध कृत्वा सुदारुणम्॥३४॥

रावणेन हतो वीरो राघवार्थं महाबल।
रामेण³⁰⁷⁵ दग्धो रामस्य सायुज्यमगमत् क्षणात्॥३५॥

रामः सुग्रीवमासाद्य सख्यं कृत्वाऽग्निसाक्षिकम्।
सुग्रीवचोदितो³⁰⁷⁶ हत्वा वालिनं सुदुरा³⁰⁷⁷सदम्।
राज्य ददौ वानराणां सुग्रीवाय महाबलः॥३६॥

सुग्रीव प्रेषयामास सीताया परिमार्गणे।
अस्मान् वानरवृन्दान् वैमहासत्त्वान्³⁰⁷⁸ महाबल॥३७॥

मासादर्वाङ् निवर्त्तध्व नो चेत् प्राणान् हरामि व।
इत्याज्ञया³⁰⁷⁹ भ्रमन्तोऽस्मिन् वने गह्वरमध्यगा॥३८॥

__________________________________________________________________

३५। नरो०। रामस्य सायुज्यं रामत्वमित्यर्थ।

__________________________________________________________________

३३। लक्ष्मणे च बहिर्गते इत्यनुकर्ष। रा०।

३४। राम रामेति क्रोशन्ती हृतेत्यन्वय। श्रुत्वा तत् क्रोशनं श्रुत्वेत्यर्थ। रा०।

प्रतापवान् जटायुर्नाम गृध्रंश्रुत्वा तद विक्रोशनमिति शेषं।

३५। वाल्मीकीयेऽपि—

सत्कृतश्चापि रामेण गत स्वर्गं न संशय। इति। ४।५७।१४।

३७। परिमार्गणे तन्निमित्तम्। विषयसप्तमीयम्। वानरवृन्दान् तद्युक्तानस्मान्। हनूमदाद्यपेक्षया बहुवचनम्। रा०।

३८। गह्वरं गुहा। भ्रमन्त इत्यस्य स्थिता इति शेषं।

गता मासो न जानीमः सीतां वा रावणञ्च वा।
मर्त्तु प्रायोपविष्टा स्मस्तीरे लवणवारिधे।
यदि जानासि हे पक्षिन् सीतां कथय नः शुभाम्॥३९॥

अङ्गदम्य वचः श्रुत्वा सम्पातिर्हृष्टमानसः।
उवाच मत्प्रियो³⁰⁸⁰ भ्राता जटायुः प्लवगेश्वराः॥४०॥

बहुवर्षसहस्रान्ते भ्रातृ³⁰⁸¹वार्त्ता श्रुता मया।
वाक्सहायं³⁰⁸² करिष्ये³⁰⁸³ऽहं भवतां प्लवगे³⁰⁸⁴श्वराः॥४१॥

भ्रातुः सलिलदानाय नयध्वं मां जलान्तिकम्।
पश्चात् सर्वं शुभ वक्ष्ये भवतां कार्यसिद्धये॥४२॥

तथेति निन्युस्ते तीरं समुद्रस्य विहङ्गमम्।
सोऽपि तत्सलिले स्नात्वा भ्रातु³⁰⁸⁵र्दत्त्वा जलाञ्जलिम्॥४३॥

पुनः स्वस्थानमासाद्य स्थितो नीतो हरीश्वरै।
सम्पाति कथयामास वानरान् परिहर्षयन्॥४४॥

__________________________________________________________________

४१। वाक्सहाय वाग्रूप साहाय्य न तु शरीरसाहाय्यं पक्षहीनत्वेन असामर्थ्यात्।

४२। नयध्व मां जलान्तिकमित्युक्त्या मृगपक्ष्यादीनामपि यथाज्ञानं धर्माधिकारोऽस्तीति सूचयति। रा०।

४३। वाल्मीकीये सीताप्रवृत्तिवर्णनात् पर सम्पातेरुदकदानम्। तथाच—

उपायो दृश्यतां कश्चिल्लङ्घनेलवणाम्भसः।
अधिगम्य च वेदेही समृद्वार्था भविष्यथ॥

भवदुभिर्नीतमिच्छामि आत्मानं वरुणालयम्।
प्रदास्यास्युदक भ्रातुं स्वर्गतस्य महात्मन॥

ते नीत्वा तु समं देश तीरे नदनदीपतेः।
निर्दग्धपक्षं सम्पातिमवतार्याथ सागरम्॥

प्रत्यारोप्य पुनश्चापि प्रत्यारोप्य कृतोदकम्।
बभूवुर्वानरा हृष्टां प्रवृत्तिमुपलभ्य ते॥ इति। ४।५८।३६-३९।

लङ्का नाम नगर्यास्ते त्रिकूटगिरिमूर्द्धनि।
तत्राशोकवने सीता राक्षसीभिः³⁰⁸⁶ सुरक्षिता॥४५॥

समुद्रमध्ये सा लड्डा शतयोजनदूरत।
दृश्यते मेन सन्देहः सीता च परिदृश्यते।
गृध्रत्वाद् दूरदृष्टिर्मे नात्र संशयितुं क्षमम्³⁰⁸⁷॥४६॥

__________________________________________________________________

४६। नरो०। शतयोजनदूरत सा शतयोजनेभ्य. परे इत्यर्थः। मे मया।

__________________________________________________________________

४५।त्रिकूटगिरिमूर्धनीति। अग्निपुराणेऽपि—

शतयोजनविस्तीर्णे लवणाब्धौ त्रिकूटके। इत्यादि।८।१६॥

वाल्मीकीयेऽपि—

तत्र त्रिकूटशिखरे रक्षितां रावणेन याम्।
लङ्कां द्रक्ष्यथ दुर्द्धर्षानिहिता यत्र मैथिली॥इति।४।६३।१७।

सीतावस्थानप्रसङ्गेनाऽऽह वाल्मीकीये—

पुत्र विश्रवस साक्षाद् भ्राता वैश्रवणस्य च।
अध्यास्ते नगरी लङ्कां रावणो राक्षसाधिपं॥

इतो द्वीप समुद्रस्य समग्रे शतयोजने।
तस्मिँलङ्कापुरी रम्या निर्मिता विश्वकर्मणा॥

तस्यांवसति वैदेही दीना कौपेयवासिनी।
राणान्त पुरे रुद्वा राक्षसीभि सुरक्षिता॥ इत्यादि।४।५८।२३–२५।

४६। समुद्रमध्ये इत्यनेन चतुर्दिक्षु समुद्रपरिस्वमेव तद्द्वीपमिति सूचितम्। लङ्का मे
मया दृश्यते सीता च दृश्यते। अत्र हेतुमाह—गृध्रत्वादिति। नात्र संशयितुं क्षमम् अत्र संशयो
कार्य इत्यर्थः। रा०।

वाल्मीकीयेऽपि—

इहस्थोऽपि हिपश्यामि रावणं ताञ्च मेथिलीम्।
अस्माकं ह्यतिसौपर्णं दिव्यं चक्षुर्बलं महत्॥

तस्मादाहारलोभेन निसर्गेण च वानराः।
आ योजनशतात् साग्रात् पश्यामो वयमामिषम्॥ इति।४।५८।३३-३४।

शतयोजनविस्तीर्ण समुद्रं यस्तु लङ्घयेत्।
स एव जानकीं दृष्ट्रा पुनरायास्यति ध्रुवम्॥४७॥

अहमेव दुरात्मान रावण हन्तुमुत्सहे।
भ्रातृहन्ता³⁰⁸⁸रमेकाकी किन्तु पक्षविवर्जित॥४८॥

यतध्वमतिय³⁰⁸⁹त्नेन लङ्घितुं सरिताम्पतिम्।
ततो हन्ता रघुश्रेष्ठो रावण राक्षसाधिपम्॥४६॥

उल्लङ्घ्य सिन्धुं शतयोजनायत लङ्कां प्रविश्याथ विदेहकन्यकाम्।
दृष्टासमाभाष्य च वारिधि पुनस्तर्त्तुसमर्थः कतमो विचार्यताम्॥४०॥

             इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे किष्किन्ध्याकाण्डे  
                               
सप्तमोऽध्यायः॥७॥

__________________________________________________________________

४७। नरो०। शतयोजनानि विस्तीर्ण शतयोजनविस्तीर्णस्तम्। अत्र ‘अविच्छेदेअन्येश्चे’त्यनेन समास।

४८। नरो०। एकाकीत्यनेन सहायनिरपेक्षत्वमुक्तम्।

५०। नरो०। शतयोजनायतमिति पूर्वयत् समास।

[किष्किन्ध्याकाण्डे सप्तमाध्यायव्याख्या समाप्ता॥७॥]

__________________________________________________________________

४८। पक्षविवर्जित इत्यनेन बलातिशयेऽपि गमनशक्तिहीनत्वं सूचितम्। रा०।

** अष्टमोऽध्यायः**

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726116170090107-removebg-preview.png"/>

श्रीमहादेव³⁰⁹⁰ उवाच³⁰⁹¹—

सम्पाति कथयामास स्ववृत्तान्त पुराकृतम्³⁰⁹²।
अहं पुरा जटायुश्च भ्रातरौ रूढयौवनौ॥१॥

बलेन दर्पितावावां बलजिज्ञासया खगौ।
सूर्यमण्डलपर्यन्तं गन्तुमुत्पतितौ मदात्³⁰⁹³॥२॥

__________________________________________________________________

१। नरो०। रूढयौवनौ जाततरुणत्वावित्यर्थः।

२।नरो०। दर्पितौ गर्वितौ।

__________________________________________________________________

१। वाल्मीकीये सम्पातिं प्रति वानराणां प्रश्नो न दृश्यते।

तत. कृतोदकं नातं तं गृध्रं हरियूथपाः।
उपविष्ट गिरितटे परिवार्योपतस्थिरे॥

ततोऽङ्गदमुपासीन निशम्य हरिभिर्वृतम्।
जनितप्रत्ययो हर्षात् सम्पाति पुनरब्रवीत्॥

कृत्वा नि शब्दमेकाग्रा शृणुत प्लवगर्षभा।
तथ्य सङ्कीर्त्तयिष्यामि येन जानामि मैथिलीम्॥४।६९।१-३।

इत्यादिना मैथिली वृत्तान्तविनिवेदनोपष्टम्भेन तेनैव स्ववृत्तान्तो विनिवेदित इति हस्तलिखितादर्शेषुनास्तीति च ‘अथ ते’इत्यादिश्लोक पादटीकायामेव सन्निवेशित.।

२। बलजिज्ञासयेति। वाल्मीकीये गतिजिज्ञासया। तथाच—

अहञ्चैव जटायुश्च संहृष्टौ दर्पमोहितौ।
वीर्यादुत्पतितौ वेगाज्जिज्ञासन्तौ परां गतिम्॥ इति।४।६०।६।

बहुयोजनसाहस्रं गतौ तत्र प्रतापितं।
जटायुषं³⁰⁹⁴ परित्रातुं पक्षैराच्छाद्य³⁰⁹⁵ मोहतः॥३॥

स्थिताऽह³⁰⁹⁶ रश्मिभिर्दग्धपक्षोऽस्मिन् विन्ध्य³⁰⁹⁷मूर्द्धनि।
पतितो दूरपतनान्मूर्च्छितोऽहं³⁰⁹⁸ कपीश्वराः॥४॥

दिनत्रयात् पुनः प्राणसहितो दुग्धपक्षकं।
देश³⁰⁹⁹ वा गिरिकूटान्³¹⁰⁰ वा न जाने भ्रान्तमानसं॥५॥

शनैरुन्मील्य नयने दृष्ट्वातत्राऽऽश्रमं शुभम्।
शनै शनैराश्रमस्य समीप गतवानहम्॥६॥

चन्द्रमा नाम मुनिराड् दृष्ट्वामां विस्मितोऽवदत्³¹⁰¹।
सम्पाते किमिदं तेऽद्य विरूप केन वा कृतम्॥७॥

__________________________________________________________________

३। नरो०। पक्षै पत्रे। मोहत कर्तव्याकर्तव्यविवेकाभावात्।

__________________________________________________________________

३-४। जटायु. प्रतापित, कनिष्ठत्वान्मोहतस्तं परित्रातु पक्षेराच्छाय स्थितोऽह सूर्य-
रश्मिभिर्दग्धपक्ष अत्र पतितो दूरपतनान्मूर्च्छित आसमिति शेष। रा०।

जटायुप परित्रातुमिति। वाल्मीकीयेऽपि—

पक्षाभ्याञ्च मया गुप्तो जटायुर्न व्यदह्यत।
यच्चाह भृशनिर्दग्धोऽपत वायुपश्राच्चुतिः॥ इति। ४।६०।२०।

स्थितोऽहमिति। वाल्मीकीयेऽपि—

अस्य विन्ध्यस्य शिखरे पुराऽस्मि पतितो दिव.।
दादुःखपरीताङ्ग निर्दग्ध. सूर्यरश्मिभिः॥ इति।४।५९।४।

५। दिनत्रयात्तदुत्तर पुन प्राणसहितो दग्धपक्षको यतोऽतो भ्रान्तमानसो दशादीन्न जाने। रा०।

दिनत्रयादिति। वाल्मीकीये षड्रात्रात्। तथाच—

लब्धसंज्ञस्तु षड्रात्रात् सरुजो विह्वलच्निव।
वीक्षमाणो दिशः सर्वा नाभिजानामि तत्त्वतः॥ इति।४।५९।५।

७। अद्य ते इदं रूपं कि केन वा पूर्व दृष्ट तदुत्तमं रूपं विरूपं कृतम्। रा०।

विस्मित इति। विस्मयप्रकारमाह वाल्मीकीये—

ऋषिर्दृष्ट्वा तु मां तूर्ष्णीप्रविवेशाऽऽश्रमं प्रभु।
स मुहूर्त्ताद् विनिष्क्रम्य तत कार्यं स पृष्टवान्॥

जानामि त्वामहं पूर्वमत्यन्त³¹⁰² बलवानसि।
दग्धौकिमर्थ ते पक्षौ कथ्यतां यदि मन्यसे॥८॥

तत³¹⁰³ स्वचेष्टितं सर्व कथयित्वाऽतिदुःखितं।
अब्रुवं मुनिशार्दूलं दग्धो³¹⁰⁴ऽहं दाव³¹⁰⁵वह्निना।
कथ धारयितुं शक्तो विपक्षोजीवित प्रभो॥९॥

इत्युक्तो³¹⁰⁶ऽथ मुनिर्वीक्ष्य मां दयार्द्रविलोचन।
शृणु वत्स वचो मेऽद्य श्रुत्वा कुरु यथेप्सितम्॥१०॥

देहमूलमिदं दुख देह कर्मसमुद्भव।
कर्म³¹⁰⁷ प्रवर्त्तते देहेऽहबुद्ध्या³¹⁰⁸ पुरुषस्य हि॥११॥

__________________________________________________________________

९। नरो०। आत्मन औद्धत्यगोपनाय दग्धोऽह दाववह्निना इत्युक्तम्। ‘दवदावौवारण्यवह्नी’इत्यमर।

१०। नरो०।दयया आर्द्रेविलोचने यस्य स तथा। उवाचंति शेषः। किमुक्तवान्इत्यपेक्षायामाह—शृणु वत्सेत्यादि।

११। नरो०। देहो मूल कारण यस्य तत्तथा। कर्मण समुद्भवो यस्य स तथा।देहे अहबुद्ध पुरुषस्य कर्म प्रवर्त्तते इत्यन्वय।

__________________________________________________________________

वर्णचैवर्ण्यमालोक्य पक्षयोश्च पराजयम्।
नाभिजानामि पूर्व त्वां पश्चात् स्मृत्वाऽहमागत॥इति ४।५९।१७-१८

चन्द्रमा नामेति। वाल्मीकीये ऋषिर्निशाकरनामा। तथाच—

अस्ति चात्राऽऽश्रम पुण्य सुरैरपि सुपूजित।
ऋर्षिर्निशाकरो नाम तस्मिन्नुग्रतपा अभूत्॥ इति।४।५९।८।

८। पूर्व बलवानसि इति वर्त्तमानसामीप्ये लट्।

९। दाववह्निना तत्तुल्यचिन्तयेत्यर्थ। चिन्तामभिनयति—कथमिति। रा०।

११। अत्र देहस्य तन्मूलस्य च तत्त्वज्ञानं विना छेत्तुमशक्यतया भोगैकनाश्यदुःखमिति वक्तुमुपक्रमते—देहेति।

देहमूलमित्यादिना धर्मोपदेशेन यदाश्वासनं तद्वाल्मीकिनाऽस्वादितपूर्वम्। तत्र—

एतैश्चान्यैश्च बहुभिर्वाक्यैर्धर्मार्थसहितै।
मामाश्वास्याभ्यनुज्ञाय प्रविवेशाऽऽश्रमं मुनि॥४।६१।१७।

इत्येतावन्मात्रम्।

अहङ्कारस्त्वनादिः स्यादविद्यासम्भवोजड।
चिच्छायया सदा युक्तस्ततायः पिण्डवत् सदा।
तेन देहस्य तादात्म्याद्देहश्चेतनवान्³¹⁰⁹ भवेत्॥१२॥

देहोऽहमिति बुद्धिंस्यादात्मनोऽहङ्कृतेर्बलात्।

तन्मूल एव संसारं सुखदुःखादिसाधकं॥१३॥

आत्मनो निर्विकारस्य मिथ्याभेदात्मन³¹¹⁰सदा।
देहोऽहकर्मकर्त्ताऽहमिति सङ्कल्प्य सर्वदा॥१४॥

__________________________________________________________________

१२। नरो०।देहे अहबुद्ध्युत्पत्तिप्रकारमाह—अहङ्कारस्त्वित्यादि अहङ्कृतेर्बलादित्यन्तेन। अहङ्कार. अन्त करणम्, अनादिर्धारावाहिक इत्यर्थ। अविद्यासम्भवो मायाजन्यइत्यर्थ। चिच्छायया चिदाभासेन। दृष्टान्तमाह—तप्ताय पिण्डवत् संदेति। तेन चिच्छायय सदा युक्तंनाहङ्कारेण चेतनवत् चेतनतुल्यं।

१३। नरो०।साक्षात् परम्परया च सर्वेषां देहे अहंवुद्ध्यां कारणत्व दर्शयन्नाह—तन्मूल इत्यादि। तन्मूल देहोऽहमितिबुद्धिमूल।

१४। नरो०। कर्मोत्पत्तिपरिपाटीमाह—आत्मन इत्यादि कर्माणीत्यनेन। आत्मनो

१२। ननु कोऽसावहपदार्थो यदुद्धिर्देहे तत्राऽऽह—अहङ्कार इति। अविद्याया जडत्वात्तत्सम्भवोऽसावपि जड इति भाव। अविद्यासम्भवत्वेऽपि सम्भवकालापरिच्छेदादनादिरित्युक्त तप्ताय पिण्डो यथा वह्निना युक्तस्तत पृथक् कर्तुमशक्यश्च तथाऽयमहङ्कारश्चित्त इत्यर्थः। तेन चित्तादात्म्यापन्नाहङ्कारेण चेतनवान् चेतन्यवानिव। रा०।

[अहङ्कारस्त्वनादि स्यादित्यादि। प्रतिकल्पे सृज्यत्वाभावादनादिरहङ्कार., वस्तुत अविद्यासम्भव. अविद्याजन्य अतो जड. अचेतन.। ननु यदि जडस्तर्हि कुतो मादकत्वमहङ्कारस्येत्याह चिच्छायेति। यथाऽचेतनमय पिण्ड वह्नो युक्त द्रवीभवति तथा चिच्छक्तयुक्तोऽहङ्कारादिरपि। तेनाहङ्कारेण रह देहस्य तादात्म्यात् ऐक्यात् देहश्चेतनवान् चेतनयुक्तो भवेत्। एतेन सयुक्तसमवायता।गो०]

१३। एवमात्मनश्चेतनस्य अहङ्कृतेर्बलात् तत्सम्बन्धबलात् अहं देह इति बुद्धि, तत्कृत एषससार. मुखादिसाधक. कर्मद्वारेति बोध्यम्। रा०।

[ननु भवतु तत्सम्बन्धाद् देहश्चेतनवान् देहेऽहंबुद्धिं पुनः कथं भव्रतीत्यत आह—देहोऽहमिति। आत्मनो जीवस्य अहङ्कृतेरहङ्कारस्य बलाद देहे अहमिति बुद्धिः स्यात्, तन्मूलो देहाहङ्कारमूल एषलोकेषु दृश्यमानः ससार। गो०]

१४-१५। एवं निर्विकारस्याप्यात्मनोऽहङ्कारादिभिर्मिथ्यातादात्म्याद्देहोऽहम् यद्वा

जीवः करोति कर्माणि तत्फलैर्बध्यतेऽवशः।
ऊर्ध्वाधो भ्रमते नित्यं पापपुण्यात्मक³¹¹¹ स्वयम्॥१५॥

कृतं मयाऽधिक पुण्य यज्ञदानादि निश्चितम्।
स्वर्गं गत्वा सुखं भोक्ष्य इति सङ्कल्पवान् भवेत्॥१६

तथैवाध्यासतस्तत्र चिर भुक्ता्वा सुख महत्।
क्षीणपुण्यः पतत्यर्वागनिच्छन् कर्मचोदित॥१७॥

पतित्वा मण्डले चेन्दोस्ततो नीहारसयुत।
भूमौ पतित्वा व्रीह्यादौ तत्र स्थित्वा चिर पुन॥१८॥

__________________________________________________________________

नित्योपलब्धिस्वरूपस्य निर्विकारस्य बुद्व्यादिविकारशून्यस्य। मिथ्या अभेदो यत्र तादृश आत्मा शरीरं यस्यतस्यतथा। सङ्कल्प्य निश्चित्य मनसि कृत्वा वा। देहोत्पत्तिपरिपाटीमाह—तत्फलैरित्यादिना। तत्फले कर्मफले पापपुण्यै। पापपुण्यात्मक आत्मा यस्य स पापपुण्ययुक्तात्मक। शिलापुत्रस्य चारु शरीरमितिवदत्राभेदे भेदोऽङ्गीकृत इति बोध्यम्।

१७ । नरो०। अध्यासत आत्मनि कर्त्तृत्वाद्यारोपादित्यर्थ, देहादिषुआत्मत्वारोपादित्यर्थी वा। क्षीणपुण्य कर्मवोदित सन् तस्मादनिच्छन् अर्वाक् पनतीत्यन्वय।

__________________________________________________________________

ततोऽतिरिक्तोऽपि कर्मकर्त्ताऽहमिति सङ्कल्पपूर्वक प्रायो देहोऽहमिति बुद्धिरेव सर्वस्य। कस्यचित् प्राग्भवपुण्यवशात् तद्बुद्दिविलयेऽपि कर्मकर्त्तेति बुद्धिरस्त्येवेति भाव। कर्माण करोति। अह करोमीति सङ्कल्पादेवावशस्तत्फलै. सुखादिभिर्बध्यते, अनेन यो नाह कर्त्तेति भावयति तस्येव बन्ध इति सूचितम्। तद्बन्धप्रकारमाह—ऊर्ध्वेति। पुण्येनोर्ध्यं पापेनाधो भ्रमते इत्यर्थ। रा०।

[अहङ्कारविलसितमाह—देहोऽहमिति। अह देह. कर्मणां कर्त्ता चाहम् इति सङ्कल्प्य मनसि निश्चित्यतत्फले कर्मफले सुखदुःखादिभिर्बध्यते सम्बद्धो भवति। ऊर्ध्व देवादियोनिषु अधोवृक्षतिर्यगादिषु भ्रमते जायते। नित्यमित्यविच्छेदार्थम्। गो०]

१६। तदेव विवृणोति कृतमिति। इति सङ्कल्पवान् भवेत्। स्वर्गत सुखभोगी चेति शेषः। रा०।

[अहङ्कारमुग्धस्य चेष्टितमाह—कृतमिति। गो०]

१७। तथवाध्यात अहं बहुपुण्यकर्त्तेतिअध्यासेन तत्र स्वर्गे अनिच्छन्नपि पततीति अवश इत्युक्तस्य विवरणम्।

[पतत्यर्वागिति। अर्वाक् स्वर्लोकादध। गो०]

१८-१९। तत पातपूर्वक येन प्रकारेण गर्भे वासस्तदुपपादयति—पतित्वेति। इन्दो-

भूत्वा चतुर्विध भोज्यं पुरुषैर्भुज्यते ततः।
तो भूत्वा पुनस्तेन ऋतौ स्त्रीयोनि सिञ्चितम्³¹¹²॥१६॥

योनिरक्ते³¹¹³न संयुक्तं जरायुपरिवेष्टितम्।
दिनेनैकेन कलल भूत्वारूढ³¹¹⁴त्वमाप्नुयात्॥२०॥

__________________________________________________________________

१९। नरो०। चतुर्विधमिति। चर्व्य चोष्यं लेह्यं पेयमिति एताश्चतस्रो विधा भोज्यस्य इति। तेन पुरुषेण। अत्र स्थानद्वये स्थितम् इत्यध्याहार्यम्।

२०। नरो०। योनिरक्तेन सयुक्तमिति। अत्र रेत इति विशेष्यं बोध्यम्। जरायुपरिवेष्टितमिति। ‘गर्भाशयो जरायु स्यादुल्व चकललोऽस्त्रियामि’त्यमर।आरूढत्वम् आरोहणाश्रयत्वम्।

__________________________________________________________________

र्मण्डलेपतित्वा ततो नीहारैस्तत्किरणद्वारा भूसंबद्धेरेव सबद्धोभूत्वा भूमौ पतति, ततो व्रीह्यादोअनुशायित्येनस्थित्वा चतुर्वित भोज्य भक्ष्यभोज्यलेह्यपेयरूपं तदन्यतमद्भृत्या स्थित इति शेष। ततस्तेन पुंसा स्त्रीयोनो ऋतुकाले सिञ्चित सिक्त। आर्पत्वात् साधु। रा०।

[स्वर्गलोकात् पतनानन्त‍र यथा जायन्ते तत्क्रममाह—भूत्वा चतुर्विधमिति। चतुर्विधं चर्व्यचोप्यलेह्यपेयरूपं भूत्वा स्थितम्। गो०]

रेतो भूत्वेति।

पृथिव्या ओपधिर्जाता ओपधेरन्नमेव च।
तस्माद्भवेत्तदादेवि रेत सर्वसखावहम्॥ २३ पृ०।

इत्यादिप्राणतोषणीधृतविश्वसारतन्त्रप्रथमपटलीयवचनेन भोज्याद रेतसो जननं स्पष्टमेव। तेन पुरुषेणेत्यर्थ, तद्वेत. ऋतौ रजप्रवृत्तो स्त्रीयोनिसिञ्चित सद योनिरक्तेन संयुक्तमित्यादिना परेणान्वय।

ऋतौ रेतसो स्त्रीयोनिसिञ्चनमधिकृत्य शाक्तानन्दतरङ्गिण्याम्—

रजस्वला चया नारी विशुद्वा पञ्चमे दिने।
पीडिता कामबाणेन तत. पुरुषमीहते॥

भगलिङ्गसमायोगान्मैथुनं स्यात्तदा तयो।
क्षरते च तदा रेत प्राणापानविसश्रितम्॥ इति २ पृ०।

२०। सिक्त स जीव एकेन दिनेन जरायुपरिवेष्टितं योनिरक्तेन संयुक्तं कलले कललाख्यपरिणामवद भूत्वा रूढत्व दार्ड्यमाप्नुयात्। जरायुर्गर्भष्टनम्। रा०।

[कललं शुक्रशोणितमिश्रितं भूत्वा रूढत्वमङ्कुरत्वम्। गो०]

कललमिति। ‘दिनेनैकेन कललम्’(२ पृ०) इत्यादिशाक्तानन्दतरङ्गिणीवचनात्, शारदातिलकव्याख्यायां ‘कललं चैकरात्रेण’(३२ पृ०) इत्यादिराघव भट्टधृतविश्वसारवचनाच्च। नृजननरहस्ये विभिन्नग्रन्थगतमतानां तद्वयाख्यातॄणाञ्च परमेवानैक्यं दृश्यते। तेषां सर्वेषां सन्दर्शनं ग्रन्थगौरव भिया न योग्यमिति इत आरभ्य जननसम्बन्धिनां त्रिशश्लोकान्तग्रन्थांशानां समर्थकानामसमर्थकानाञ्च प्रमाणानां दिङ्मानमत्रैव उदाह्रियते। तथाच शारदातिलकटीकायां योगार्णवेइत्युपक्रम्य राघवभट्ट—

कललं चैकरात्रेण पञ्चरात्रेण बुद्बुदम्।
शोणित दशरात्रेण मांसपेशी चतुर्दशे॥

घनमांसञ्च विंशाहे पिण्डभावोपलक्षितम्।
पञ्चविंशतिपूर्णाहे पलं सर्वाङ्कुरायते॥

एकमासे तु सम्पूर्णे पञ्च भूतानि धारयेत्।
मासद्वये तु सपाप्ते शिरोभेद प्रजायते॥

मज्जास्थि च त्रिभिर्मासैकेशाङ्गुल्यश्चतुर्थके।
कर्णाक्षिनासिकानाञ्च रन्ध्रं मासे तु पञ्चमे॥

आस्यरन्ध्रोदरं षष्ठे पायुरन्ध्रञ्चसप्तमे।
सर्वाङ्गसन्धिसम्पूर्णं मासैरष्टभिरिष्यते॥ इति। १म-प० ३२-पृ०।

तत्रैव अध्यात्मविवेके विशेष इत्युपक्रम्य स एव—

द्रवत्वंप्रथमे मासे कललाख्य प्रजायते।
द्वितीये तु घनं पिण्ड पेशी षड्धनमर्धुदम्॥

पुंस्त्रीनपुंसकानान्तु प्रायोऽवस्थां क्रमादिकाः।
तृतीये त्वङ्कुरा पञ्च कराङ्घ्रिशिरसो मता॥

अङ्गप्रत्यङ्गभागाश्च सूक्ष्मा. स्युर्युगपत्तदा।
विहाय श्मश्रुदन्तादीञ्जन्मानन्तरसम्भवान्॥

एका प्रकृतिरन्या तु विकृति. सम्मता सताम्।
चतुर्थे व्यक्तता तेषां भावानामपि जायते॥

मातृजञ्चास्य हृदयं विषयानभिकाङ्क्षति।
अतो मातुर्मनोऽभीष्टं कुर्याद्व गर्भविवृद्धये॥

तत् पुनं पञ्चरात्रेण बुद्बुदाकारतामियात्।
सप्तरात्रेण तदपि मांसपेशीत्व³¹¹⁵माप्नुयात्॥२१॥

पक्षमात्रेण सा पेशी रुधिरेण परिप्लुता।
तस्या वाङ्कुरोत्पत्तिः पञ्चविंशतिरात्रिषु॥२२॥

ग्रीवा शिरश्च स्कन्धश्च पृष्ठवंशस्तथोदरम्।
पञ्चधाऽङ्गानि³¹¹⁶ चैकैकं³¹¹⁷ जायन्ते मासतः क्रमात्॥२३॥

__________________________________________________________________

२१। नरो०। तद् योनिरक्तसंयुक्तं रेतं। बुद्बुदाकारतां बुद्बुदस्वरूपताम्। सप्तरात्रेणसप्तानां रान्नीणां समाहारेणेत्यर्थ.। तदपि बुद्बुदमपि मांसपेशीत्व मांसाण्डप्रमाणपिण्डत्वम्।

__________________________________________________________________

प्रवृद्ध [बुद्ध] पञ्चमे पिण्डं [पिण्ड-] मांसशोणितपुष्टता।
षष्ठेऽस्थिस्नायुनखरकेशरोमविविक्तता॥

बलवर्णौचोपचितो सप्तमे त्वङ्गपूर्णता।
अष्टमे त्वक्श्रुती स्यातामोजस्तेजश्च हद्भवम्॥इति। १म-प० ३२-३३-पृ०

शाक्तानन्दतरङ्गिण्यामपि—

कलल चेकरात्रेण बुदबुदं पञ्चमे दिने।
शोणित दशरात्रेण मांसपिण्डं चतुर्दशे॥

मासैकेऽपि सम्पूर्ण मांसपिण्डोऽड्कुरायते।
… … … ॥

मासद्वये तु सम्पूर्णे मेदस्तत्र प्रजायते।
मज्जास्थीनि त्रिभिर्मासै केशास्त्वक् च चतुष्टये॥

कर्णाक्षिनासिकावक्त्र कण्ठोदरच पञ्चमे।
षष्ठे मुखं तथा पादौ सर्वाङ्गाणि च सप्तमे।
सन्धि पूर्णतां याति अष्टमे मासि वै तत॥इति। ३-४-पृ०।

२१। बुद्बुदं वत्तुलत्वम्। मांसपेशीत्वं मांसपिण्डत्वम्। रा०।

२२। अङ्कुरोत्पत्ति अङ्कुरवत् शिर. संस्थानम्। ‘मासेन तु शिर’इति भागवतोक्ते।रुधिरेण परिप्लुता भवतीति शेप। तस्यैव पेशीरूपपरिणामस्यैव पञ्चविशतिरात्रिषु गतास्वितिशेष। समासान्ताभावोऽनित्यत्वात्। रा०।

२३। अङ्कुरानेवाऽऽह—ग्रीवेत्यादि। पञ्चधाऽङ्गानि पञ्चधाऽङ्कुरा। मासतः मासेन।क्रमात् प्रथम ग्रीवेत्यादिक्रमेण। रा०।

पाणिपादौ³¹¹⁸ तथा³¹¹⁹ पार्श्वः कटिर्जानुस्तथैव च।
मासद्वयात् प्रजायन्ते क्रमेणैव न³¹²⁰ चान्यथा॥२४॥

त्रिभिर्मासै. प्रजायन्ते अङ्गनां³¹²¹ सन्धय क्रमात्।
सर्वाङ्गुल्य. प्रजायन्ते क्रमान्मासचतुष्टये॥२५॥

नासा कर्णौ च नेत्रे च जायन्ते पञ्चमासत।
दन्तपक्तिर्नखागुह्यं पञ्चमे³¹²² जायते तथा³¹²³॥२६॥

अर्वाक् षण्मासतश्छिद्रं³¹²⁴ कर्णयोर्भवति स्फुटम्।
पायुर्मेढ्र³¹²⁵उपस्थश्च नाभिश्चापि भवेन्नृणाम्॥२७॥

सप्तमे मासि रोमाणि शिर केशास्त³¹²⁶थैव च।
विभक्तावयवत्वञ्च सर्व सम्पद्य³¹²⁷तेऽष्टमे॥२८॥

जठरे वर्द्धते गर्भंस्त्रिया³¹²⁸ एव विहङ्गम³¹²⁹।
नवमे³¹³⁰ मासि चैतन्यं जीव. प्राप्नोति सर्वशः॥२९॥

नाभिसूत्राल्परन्ध्रेण³¹³¹ मातृभुक्तान्न³¹³²सारतः।
वर्द्धते गर्भग पिण्डो न म्रियेत³¹³³ स्वकर्मत³¹³⁴॥३०॥

__________________________________________________________________

२६। नरो०। पञ्चमे दन्तपङ्क्तिर्गुह्य यथा स्यात् तथा जायते।नखाश्च गुह्यं यथास्यात्तथा जायन्ते इति।

२७।नरो०। पायुर्मेढ्रइति। पायुर्गुदम्, मेढ्रशिश्न उपस्थो योनि।

__________________________________________________________________

२६। पञ्चमासपञ्चमे मासि, दन्ताद्यपि पञ्चमे एव मासि। रा०।

२८। विभक्तावयवत्व पृथग्ज्ञानविषयावयवत्वम्, एतद्वक्ष्यमाणञ्च गर्भोपनिषदि वैद्यकसंहितासुशारीरके च स्फुट विस्तरभयात्तन्नेह लिख्यते। रा०।

२९। एवम् एवरीत्या वर्धत इत्यन्वय। चैतन्य प्राप्नोति तदभिव्यक्तिं प्राप्नोतीत्यर्थ। रा०।

३०। नाभीति। नाभिसूत्र नालाख्य मातू रसनाड्या सबद्ध तदीयाल्परन्ध्रेण गर्भजठरं

स्मृत्वा सर्वाणि जन्मानि³¹³⁵पूर्वजन्म³¹³⁶कृतानि च।
जठरानलतप्तोऽयमिदं वचनमब्रवीत्॥३१॥

नानायोनिसहस्रेषु जायमानोऽनुभूतवान्।
पुत्रदारादिसम्बन्ध कोटिश पशुबान्धवान्॥३२॥

कुटुम्बभरणासक्त्या³¹³⁷ न्यायान्यायैर्धनार्जनम्।
कृतं नाकरव³¹³⁸ विष्णुचिन्तां³¹³⁹ स्वप्नेऽपि दुर्भगं।
इदानीं तत्फल भुञ्जेगर्भदुःखं महत्तरम्॥३३॥

__________________________________________________________________

३१। नरो०। ‘देहमूलमिदं दुःखमि’ति यदुक्तमिदानीं तत्राऽऽह—स्मृत्वेत्यादिअभिनिवेशत इत्यन्तेन।

__________________________________________________________________

प्राप्तान् मातृमुक्तान्नसारतो गर्भग पिण्डो वर्धते, अल्परन्ध्रप्राप्ताल्पाहारत्वेऽपि स्वकर्मतो नम्रियते इत्यर्थः। रा०।

मातृभुक्तान्नसारत. मातृभुक्तानामन्नानां भोज्यवस्तूनामित्यर्थ।

मातुर्यद्विषयालाभस्तदार्त्तो जायते सुतं।
गर्भ. स्यादर्थवान् भोगी दोहदाद् राजदर्शने॥

अलङ्कारे सुललित धर्मिष्ठस्तापसाश्रमे।
देवतादर्शने भक्तो हिंस्रो भुजगदर्शने॥

गोधाशने तु निद्रालुर्बली गोमांसभक्षणे।
माहिषेण तु रक्ताक्ष लोमश सूयते सुतम्॥१म-प० ३३-पृ०

इत्यादि शारदातिलकटीकायां राघवभट्टधृताध्यात्मविवेकवचनेन न केवलं मातुर्भोज्यान्नादिनागर्भस्य वर्द्धनादिक दर्शनादिनाऽपि। स्वकर्मत. स्वपूर्वजन्मार्जितेन शुभेन कर्मणेत्यर्थ।

३१-३२। सर्वाणि जन्मानि तत्कृतानि कर्माणि च स्मृत्वा जठरानलयोगादतिमन्तप्तोवचनमाह। नानेति। पुत्रादिसबन्धमनुभूतवानिति सम्बन्ध.। रा०।

३३। तथा कुटुम्बभरणासक्त्या तन्मात्रासक्त्या न तु धर्मासक्त्या। न्यायान्यायैर्धर्माधर्मैरुपायैर्धनार्जन कृतम्, मयेति शेष। तथा विष्णुचिन्तां स्वप्नेऽपि नाकरवमहं नकृतवानित्यर्थः। तत्फलभूतगर्भदुःख भुञ्जे इत्यन्वयः। रा०।

अशाश्वते शाश्वतवद्देहे³¹⁴⁰ तृष्णासमन्वितः।
अकार्याण्येव कृतवान् न कृतं हित³¹⁴¹मात्मनः॥३४॥

इत्येव बहुधा दुःखमनुभूय स्वकर्मतः।
कदा निष्क्रमणं मे स्याद् गर्भान्निरयसन्निभात्³¹⁴²।
इत³¹⁴³ ऊर्ध्वं नित्यमहं³¹⁴⁴ विष्णु³¹⁴⁵मेवानुपूजये॥३५॥

इत्यादि चिन्तयञ् जीवो योनियन्त्रप्रपीडित³¹⁴⁶।
जायमानोऽतिदुःखेन नरकात् पातकी यथा।
पूतिव्रणान्निपतित. कृमिरेष इवापर॥३६॥

ततो बाल्यादिदुःखानि सर्व³¹⁴⁷ एवं विभुञ्जते।
त्वया चैवानुभूतानि सर्वत्र³¹⁴⁸ विदितानि च।
न वर्णितानि मे³¹⁴⁹ गृध्र यौवनादिषु सर्वत.॥३७॥

__________________________________________________________________

३४। नरो०। अशाश्वते अनित्ये। शाश्वतवद् नित्यवत्।

३५। नरो०। निरयसन्निभात् नरकतुल्यात्।

३६। नरो०। योनिरेव यन्त्र तेन प्रपीडित योनियन्त्रप्रपीडित.। जायमानो गर्भात् प्रादुर्भवति। दृष्टान्तमाह—नरकात् पातकी यथेति। उत्प्रेक्षते—पूतिव्रणादिति।

__________________________________________________________________

३४। अशाश्वते तप्ताय पतितजलबिन्दुवन्नश्वरे देहे शाश्वतवस्तुनीव ममेदं स्यादितीच्छायुक्त। न कृतमित्यस्य मयेति शेष.। रा०।

३५। अनुभूयेत्यस्य इदानीं गर्भदुःखं भुञ्जे इत्यनेनान्वय। रा०।

३६। योनियन्त्रप्रपीडित जन्मकाले, अत एवातिदुःखेन जायमानो बहि. पततीति शेष। नरकात् पातकीत्येको दृष्टान्त.। तथा पूतिव्रणाद्दुर्गन्धिव्रणान्निपतितोऽत. परं कुमिरिव एष पततीति शेष। रा०।

३७। ततो बाल्यादिदुःखानि भुनक्ति, एवं सर्वजन्तवो विभुञ्जते न कश्विदेवेत्यर्थ.। यानि सर्वाणि विदितानि मया वर्णितानि यानि तु यौवनादिषु दुःखानि सर्वत सर्वै.

एव देहाऽहमित्यस्मादध्यासा³¹⁵⁰न्नित्यादिकम्।
गर्भवासादिदुःखानि भवन्त्यभिनिवेशतः॥३८॥

तस्माद्देहद्वयादन्यमात्मान प्रकृते परम्।
ज्ञात्वा देहादिममतां³¹⁵¹ त्यक्त्वात्मज्ञा³¹⁵²नवान् भवेत्³¹⁵³॥३९॥

जाग्रदादिविनिर्मुक्त सत्यज्ञानादिलक्षणम्।
शुद्धं बुद्ध सदा³¹⁵⁴ शान्तमात्मानमवधारयेत्॥४०॥

__________________________________________________________________

३८। नरो०।उपसंहरति—एवमिति।अभिनिवेशतो देहोऽहमित्यस्मादस्मादध्यासान्निरयादिकं भवति, गर्भवासदुःखानि च भवन्ति।

३९। नरो०। आत्मनो देहवैलक्षण्यमुपसंहरति—तम्मादिति पद्यन। देहद्वयात्स्थूलशरीरसूक्ष्मशरीराभ्यामित्यर्थ। प्रकृते परमिति, प्रकृतिभिन्नमित्यर्थ। देहादौ ममतादेहादिममता ताम्।

४०। नरो०। किं वा आत्मन स्वरूपमित्यपेक्षायामाह—जाग्रदादिविनिर्मुक्तमित्यादि। जाग्रदादिविनिर्मुक्तमिति जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिवर्जितमित्यर्थ। तथा चोक्तम्—

न जाग्रन्न मे स्वप्नको वा सुपुप्तिर्न विश्वो न वा तैजस. प्राज्ञको वा।
अविद्यात्मकत्वात् त्रयाणां तुरीयस्तदेकोऽवशिष्ट शिव केवलोऽहम्॥

शङ्कराचार्यग्रन्था० निर्वाणदशक०। ६।

इति। सत्यञ्च ज्ञानञ्च ते आदी यस्य तत् लक्षण स्वरूप यस्य त तथा। शुद्धम् अन्तःकरणाद्युपाधिरहितम्, अत एव शान्त रागादिदोषरहितम्, बुद्ध तत्त्वज्ञम्। आत्मन परमार्थत किञ्चिदपिनास्तीति नास्ति विरोध.।

__________________________________________________________________

प्राप्याणि सर्वत्र सर्वेषु जन्तुषु विदितानि सर्वर्ज्ञातानि त्वया चानुभूतानीति सर्वविदितत्वादेवमया न वर्णितानि। रा०।

३८। एवमिति। इत्यस्मादित्याकारादभ्यामाजातादभिनिवेशत. अह कर्त्तेद्याकारात्निरयस्वर्गादिक गर्भवासादिदुःखानि च भवन्तीत्यन्वय। रा०।

३९। देहद्वयात् स्थूलसूक्ष्मरूपात् प्रागुक्तादन्यम्। तर्हि प्रकृतिरेव सा नेत्याह—प्रकृतेपरं ज्ञात्वा देहादिषु ममताम् अह ममेतिबुद्धिविपयतां त्यक्त्वा आत्मज्ञानवान् आत्मेव सर्वमितिज्ञानवान् भवेत्। रा०।

४०। ध्येयात्मस्वरूपमाह—जाग्रदादीति। जाग्रत्स्वप्नसुपुप्ताख्यावस्थात्रयरहितम्, शुद्धंमायादोषालिप्तम्, बुद्ध बोधस्वरूपम्। रा०।

चिदात्मनि परिज्ञाते नष्टे मोहेऽज्ञसम्भवे।
देह. पततु वारब्धकर्मवेगेन तिष्ठतु।
योगिनो न हि दुःख वा सुख³¹⁵⁵ वाऽज्ञानसम्भवम्॥४१॥

तस्माद्देहेन सहितो यावत् प्रारब्धसंक्षय।
तावत् तिष्ठ सुखेन त्व धृतकञ्चुकसर्पवत्।
अन्यद्वक्ष्यामि ते पक्षिञ् शृणु मे परम हितम्॥४२॥

त्रेतायुगे दाशरथिर्भूत्वा नारायणोऽव्यय।
रावणस्य वधार्थाय दण्डकानागमिष्यति।
सीतया भार्यया सार्द्धं लक्ष्मणेन समन्वित॥४३॥

तत्राऽऽश्रमे जनकजां भ्रातृभ्यां रहिते³¹⁵⁶ वने।
रावणश्चोर³¹⁵⁷वन्नीत्वा लङ्कायां स्थापयिष्यति॥४४॥

__________________________________________________________________

४१। नरो०। आत्मज्ञानफलमाह—चिदात्मनीत्यादिना। मोहे देहे अहबुद्वौ अज्ञेमूढे सम्भव यस्य तस्मिन् तथा। आरब्धकर्मवेगेन प्राक्तनकर्मप्रवाहेणेत्यर्थ। तर्हि सुखदुःखादिसम्बन्ध स्यादिति चेत्तत्राऽऽह—योगिन इत्यादि। अज्ञानात् सम्भवो यस्य तत्तथा।

४२। नरो०। सदुपदेशात्तवाऽऽत्मज्ञान जातमत पर दुःखानुभवो न भविष्यतीत्याशयेनाऽऽह—तस्मादित्यादि। धृत कञ्चुको येन स चासौसर्पश्चेति तद्वत्। सर्पो यथा कञ्जुकंविहाय गच्छति तथा त्वमिद शरीरं विहाय गमिष्यसीति भाव.।

__________________________________________________________________

[सत्यज्ञानादिलक्षणं सत्यस्वरूप ज्ञानस्वरूपम् आदिना आनन्दादिरूपम्। शुद्ध निर्लेपम्,बुद्ध विमोहम्। सदा भान्त नित्यप्रकाशस्वरूपम्। अवधारयेत् चिन्तयेत्। गो०]

४१। अज्ञमविद्या तज्जन्ये मोहे देहादिष्वहममताख्ये नष्टे नाश प्राप्ते देहस्थितौनाशे वा। योगिन आत्मज्ञम्याज्ञानजे सुखदुःखे न भवत। रा०।

[अज्ञसम्भवे अज्ञानजन्ये। गो०]

४२। यावत् प्रारब्धक्षयो भवति तावद्दद्देन सहित सुख तिष्ठ।यथा कञ्चुकवान्सर्पो यावत्तत्त्यागकाल तद्वत्तेऽनन्तर त्यजति तद्वत्।रा०।

[धृतकञ्चुकसर्पवदिति। यथा कञ्चुकं देहे विद्यमानमपि गुणबुद्ध्यान मन्यते तथाविद्यमानमपि देहम् आत्मबुद्ध्यान मन्यते। गो०]

तस्याः सुग्रीवनिर्देशाद्वानरा. परिमार्गणे।
आगमिष्यन्ति जलधेस्तीर तत्र समागमः।
त्वया तैः कारणवशाद्भविष्यति न सशयः॥४५॥

तदासीतास्थिति³¹⁵⁸ तेभ्यःकथयस्व यथार्थतः।
तदैव तव पक्षौद्वावुत्पत्स्येते पुनर्नवौ॥४६॥

सम्पातिरुवाच—

बोधयामास मां चन्द्रनामा मुनिकुलेश्वर।
पश्यन्तु पक्षौ मे जातौ नूतनावतिकोमलौ॥४७॥

__________________________________________________________________

४५। नरो०। कारणवशात् सीतान्वेषणकारणायत्तत्वात् इत्यर्थ।

४७। नरो०। अधुनाऽपि मम सामर्थ्यं नास्तीति सूचनाय अतिकोमलावित्युक्तम्।

__________________________________________________________________

४५। तीरमागमिष्यन्ति तैःसह कारणवशात्,फलमिह कारणम्, पक्षोत्पत्तिरूपफलाय तै. समागमो भविष्यति। रा०।

४६। तदेवाऽऽह—तदैवेति। तवपक्षौ द्वौ निश्चयमुत्पतस्येते इत्यर्थः। रा०।

अत्राऽऽहवाल्मीकि—

एष्यन्त्यन्वेपकास्तस्यारामदूता प्लवङ्गमा।
आख्येया राममहिषी तेभ्यस्ते जनकात्मजा॥

सर्वथा नैव गन्तव्यमीदृशं क्व गमिष्यसि।
एवं काल प्रतीक्षस्व पक्षौ हि प्रतिलप्स्यसे॥ इति।४।६१।१२-१३।

४७।अत्र—

इत्युक्तत्वा वानरान् सर्वान् सम्पाती खचरेश्वर।
उत्पपात गिरे शृङ्ग जिज्ञासन्नात्मनो गतिम्॥४।६३।९

इत्यादिवाल्मीकीयेन पक्षजननमात्रमेव उत्पतनात्—

आदित्यरश्मिभिर्दग्धी पक्षावगमनक्षमौ।
सवृत्तौ तत्प्रभावेण क्षणेन गमनक्षमौ॥

यौवने वर्त्तमानस्य ममाऽऽसीद य पराक्रमः।
तमेवाद्याधिगच्छामि बल पौरुपमात्मनं॥ ४।६३।१३-१४।

स्वस्ति वोऽस्तु गमिष्यामि सीतां द्रक्ष्यथ निश्चयम्।
यत्न कुरुध्वं दुर्लङ्घ्यसमुद्रस्य विलङ्घने॥४८॥

यन्नामस्मृतिमात्रतोऽपरिमितं संसारवारां निधिं
तीर्त्वा गच्छति दुर्जनोऽपि परमं विष्णोः पदं शाश्वतम्।
तस्यैव स्थितिकारिणस्त्रिजगतां रामस्य भक्ताः प्रिया
यूयं किं न समुद्रमात्रतरणे शक्ताकथं वानरा॥४९॥

इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे किष्किन्ध्याकाण्डे
अष्टमोऽध्यायः॥८॥

__________________________________________________________________

४९। नरो०। दुर्लङ्घ्यसमुद्रलङ्घने अस्माकं सामर्थ्यमेव नास्ति किं तत्र यत्नेनेतिचेत्तत्राऽऽह—यन्नामेत्यादि। लङ्घयितुमशक्यत्वात् संसार एव वारां निधिः समुद्रस्तं तथा।परमं परम्, यतः शाश्वतं मित्यम्। स्थितिकारिणः पालकस्य।

[किष्किन्ध्याकाण्डे अष्टमाध्यायव्याख्या समाप्ता॥८॥]

__________________________________________________________________

इत्यादिना च पौर्वसामर्थ्यप्राप्तिवर्णनश्रवणात् ‘अधुनाऽपि मम सामर्थ्य नास्तीति सूचनाय अतिकोमलावित्युक्तम्’इति यदुक्तं नरोत्तमेन तत् सम्पातेः—

अहमेव दुरात्मानं रावण हन्तुमुत्सहे।
भ्रातृहन्तारमेकाकी किन्तु पक्षविवर्जितः॥(४।७।४८)

इत्याद्यवलेपमूलायां स्वोक्ते सामञ्जस्यसंसाधनायैवेति विभावयामं। अन्यथा पक्षाभावकृतोरावणनाशव्याघातं पक्षोदगमे निवर्त्तमानस्तं पुना रावणवधे योजयेत्। वाल्मीकीयेच सम्पातेर्लङ्कागमनादिसामर्थ्यख्यापनं कारणान्तरेण गतार्थमिति न तत्समर्थनार्थं पक्षयोकोमलत्वविशेषणमादेयमासीदिति विभावनीयम्।

४८। निश्चयं द्रक्ष्यथ। तन्मुन्युक्तपक्षभवनिश्चयेन तदुक्तरावणवधोऽप्यवश्यं भावी सच न सीतादर्शनं विनेति तदप्यवश्य भविष्यतीति निश्चय। रा०।

४९। यन्नामस्मरणमात्राद य. कश्चिद्दुर्जनोऽपि इयानिप्ति परिच्छेदरहितं संसारममुद्रंतीर्त्वा विष्णोंपदं गृच्छति, एव दृश्यमानप्रकारेण त्रिजगतां स्थितिकारिण सर्वजगदुत्पत्तिस्थितिलयकर्तुः, स्थितिपदेनेतरदप्युपलक्ष्यते। रामस्य भक्ताः प्रियाश्च यूयं शतयोजनपरिच्छिन्नम्यसमुद्रमात्रस्य तरणे किं कुतोन शक्ता, कथञ्च न शक्ता इति व्यतिरेकालङ्कारः। रा०।

_______

** नवमोऽध्यायः**

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726139786090107-removebg-preview.png"/>

श्रीमहादेव³¹⁵⁹ उवाच—

गते विहायसा गृध्रराजे वानरपुङ्गवा।
हर्षेण महताविष्टासीतादर्शनलालसा।
ऊचुः समुद्रं पश्यन्तो नक्रचक्रभयङ्करम्³¹⁶⁰॥१॥

तरङ्गादिभिरुन्नद्धमाकाशमिव दुर्ग्रहम्³¹⁶¹।
परस्परमवोचन् वै³¹⁶² कथमेनं तरामहे॥२॥

__________________________________________________________________

१। नरो०। वानरपुङ्गवा वानरश्रेष्ठा.। महता हर्षेण आविष्टा व्याप्ता, यतःसीतादर्शनलालसा.। नक्रचक्रभयङ्करं कुम्भीरसमूहेन भीतिजनकमित्यर्थ.।

__________________________________________________________________

१। गते इति, पक्षलाभादिति भावः। हर्षेणेति। महदरिष्ट गतमिति तत्पक्षदर्शनप्रत्ययेन सीतादर्शनमवश्यभावीति हर्षेण च।नक्रचक्र नक्रसमूह.। रा०।

सीतावार्त्ताश्रवणेन वानराणां हर्षमाह वाल्मीकीये—

आख्याते गृध्रराजेन समुत्पत्य प्लवङ्गमा।
सहिता. प्रीतिसंहृष्टाः सिंहनादं विनेदिरे॥ इति।५।१।१।

२। तरङ्गादिभि तरङ्गा अल्पा, आदिना महत्यो लहर्य। दुर्ग्रहं दुःस्पर्शम्, आकाशस्यअस्पर्शत्वादस्य तु ग्रहादियुक्तत्वात्। कथमेनं तरामहे इति परस्परमवोचन्नित्यन्वयः। रा०।

पूर्वश्लोके ऊचुरिति। परस्परं बलविकत्थनादि कृतवन्त इत्यर्थं। त एवं पुनः ‘एनंकथ तरामहे’इति अवोचन्। पूर्वं सीतावार्त्ताश्रवणत एव हर्षातिशयाद विकत्थनादि, पश्चात्तादृशस्य समुद्रस्य दर्शनेन सन्देहान्दोलितचित्ततया एवमुक्तिरिति न विरोधं।

समुद्रं विशिनष्टि वाल्मीकिः—

ते तु गत्वा समुद्रस्य दक्षिणस्योत्तरं गिरिम्।
समुद्र ददृशुर्भीमं तिमिनक्रसमाकुलम्॥

उवाच³¹⁶³ चाङ्गदस्तत्र शृणुध्वं वानरोत्तमा।
भवन्तोऽत्यन्तबलिन शूराश्च कृतविक्रमा॥३॥

को वाऽत्र वारिधि तीर्त्वा राजकार्य करिष्यति।
एतेषां वानराणां स³¹⁶⁴ प्राणदाता न संशयं॥४॥

अतोत्ति³¹⁶⁵ष्ठतु मे शीघ्रं पुरतो यो³¹⁶⁶ महाबलः।
वानराणाञ्च सर्वेषां रामसुग्रीवयोरपि।
स एव पालको भूयान्नात्र कार्या विचारणा॥५॥

इत्युक्ते³¹⁶⁷युवराजेन तूष्णीं वानरसैनिकाः³¹⁶⁸।
आसन् नोचु किश्चिदपि परस्परविलोकिन³¹⁶⁹॥६॥

__________________________________________________________________

तं समुद्र समालोक्य वानरा भीमविक्रमा।
सर्वलोकस्य महत प्रतिबिम्बमिवार्णवम्॥

सत्त्वैर्महद्भिर्विकृतै क्रीडद्भिर्बहुभिर्जले।
व्यादितास्यैर्महाकायैरूर्मिभिश्च समावृतम्॥

प्रसुप्तमिव चान्यत्र क्रीडन्तमिव कुत्रचित्।
क्वचित् पर्वतमात्रैश्च जलराशिभिरुच्छ्रितै॥

सङ्कुल दानवेन्द्रैश्च पातालतलवासिभि।
लोमहर्षणमक्षोभ्यं दृष्ट्वा ते सागरं तदा॥इत्यादि। ५।१।२-६।

__________________________________________________________________

३। कृतविक्रमा पूर्व बहुश कृतपराक्रमाः। रा०।

समुद्रदर्शनेन सन्देहान्दोलितचित्तानां भीतानाञ्च वानराणामुत्साहवर्धनार्थं नियामकोऽङ्गद—भवन्तोऽत्यन्तबलिन इत्याद्याह।

४। को राजकार्यं करिष्यति तद् बदन्त्विति शेप। यस्तद् वदिष्यति अह कर्तेति सएषां प्राणदाता। रा०।

५। अतः यो महाबल. स शीघ्रमुत्तिष्ठतु। अतोत्तिष्ठतु इत्यार्ष. सन्धिं। भूयाद् भवेदित्यर्थे आर्पम्। रा०।

वानराणाञ्चेति। अग्निपुराणेऽपि—

कपीनां जीवनार्थाय रामकार्यार्थसिद्धये।
शतयोजनविस्तीर्ण पुप्लुवेऽब्धिं स मारुति॥ इति ९।२।

६। अत्र वाल्मीकीयेऽपि—

अङ्गदस्य वच श्रुत्वा न किञ्चित् कश्चिदब्रवीत्।
स्तिमिताश्चाभवन् सर्वे तत्र ते हरियूथपा॥ इति।५।१।२६।

अङ्गद उवाच—

उच्यतां वो³¹⁷⁰ बलं सर्वैः³¹⁷¹ प्रत्येक कार्यसिद्धये।
केन वा साध्यते कार्य जानीमस्तदनन्तरम्॥७॥

अङ्गदस्य वचः श्रुत्वा प्रोचुवींरा³¹⁷² बलं पृथक्।
योजनानां दशाऽऽरभ्य दशोत्तरगुणं³¹⁷³ जगुः।
शतादर्वाग् जाम्बवांस्तु³¹⁷⁴ प्राह मध्ये वनौकसाम्॥८॥

__________________________________________________________________

७। नरो०। तदनन्तरं बलकथनानन्तरम्।

८। नरो०। योजनानां दशाऽऽरभ्य शतादर्वाग् दशोत्तरगुण यथा स्यात्तथा, वीरापृथग् बलं जगुरित्यन्वय.।दश उत्तर. अधिको गुण. अवयवो यत्र बलगाने तत्तथा। समुद्रस्यदशयोजनलङ्घने केषाञ्चित् कस्यचिद्वा सामर्थ्यम्, सप्ततियोजने केषाञ्चित् कस्यचिद्वा सामर्थ्यम्,चत्वारिंशद्योजनलङ्घने केषाञ्चित् कस्यचिद्वा सामर्थ्यम्, नवतियोजनलङ्घने केषाञ्चित् कस्यचिद्वासामर्थ्यम्। एतदूर्द्ध्वलङ्घने हनूमन्तम् अङ्गदञ्च बिना कस्यापि सामर्थ्य नास्तीति भाव।

__________________________________________________________________

७। सर्वैर्युष्माभि निश्चयेन प्रत्येकं स्वस्वबलमुच्यताम्। ततं कार्यसाधक निश्चेष्यामइत्यर्थः। रा०।

८। दशोत्तरगुणं दशसंख्योत्तरो गुणो यस्य तत्। एको दश परो विंशतिं परस्त्रिशदित्यादिक्रमेण। जाम्बवांस्तु नवतिर्योजमानीत्याहेत्यर्थ। रा०।

दशोत्तरगुणमिति। व्यक्त वाल्मीकीये—

गयः पूर्वमुवाचेदं गमिष्ये दशयोजनम्।
गवाक्षोयोजनान्याह गमिष्ये विंशतिं परम्॥

अब्रवीद् गवयंश्रीमांस्तस्यां वानरसंसदि।
थामि त्रिंशतमेकाह्रा योजनानीति वीर्यवान्॥

अथद्रिशिखराकारोविक्रमेऽप्रतिमो हरिं।
शरभः सुमहातेजा. प्रत्युवाचेदमङ्गदम्॥

चत्वारिंशतमेकाह्रा योजनानि ब्रजाम्यहम्।
ततो हेमोपमः श्रीमानब्रवीद् गन्धमादनः॥

सुखं योजनपञ्चाशत् क्रमेयं वानरर्षभाः।
ततस्तु हिमवत्प्रायो मैन्दो वाक्यमथाब्रवीत्॥

योजनानामहं षष्टिमुपक्रामितुमुत्सहे।
द्विविदस्तु महातेजाः प्रत्युवाचेदमङ्गदम्॥

]