TODO: परिष्कार्यम्

चम्पूरामायणम् ।

विदर्भाधिपतिना

श्रीभोजदपतिना विरचितर

वि, ए, उपाधिधारिणा

श्रीजीवानन्दविद्यासागरभट्टाचार्येण

“विचित्रया व्याख्या समलङ्कृतं तेनैव

संस्कृष्ट प्रकाशितम् ।

द्वितीयकरणम्

कलिकातानगरे

सरस्वतीयन्त्रे

मुद्रितम् ।

१८८६ }

चम्पूरामायणम् ।

लक्ष्मीं तनोतु सतरामितरानपेच- मङ्किदयन्निगमशाखिशिखाप्रबालम् ।

है रम्यमम्बुरुह डम्बर चौय्यनिन विनाद्रिभेदशतधारघुरन्धरन्नः ॥ १ ॥ उच्चैर्गतिर्जगति सिध्यति धर्मतच त् तस्य प्रमा च वचनैः कृतकेतरैश्चत् । तेषां प्रकाशनदशा च मही सुरेश्व त्

सानन्तरेण निपतेत् क नु मत्प्रणामः ॥ २ ॥

[[9]]

•

·

लक्ष्मीमिति । इतरान् विघ्नहरान् देवान् न श्रपेच्चले इति तथोक्तम्, धान्याननमेघा स्वयं विघ्नहरं, निगम वेद एव शाखी टचः तस्य शिखा शिरोभागः वेदान्त इत्यर्थ तस्य प्रबाचं भूषयभूतकिशल- यस्, अम्ब रहाणां पद्माना डम्बरस्य सम्पत इति यावत् चौखनिन चौर्य्यपरं कमलादपि समधिकशोभमित्यर्थ, विना एवं द्रय पर्वताः तेषा भेटे नाशे यतं धारा पत्र वा तादृशाना विघ्ननाशकानामिति यावत् भरभ्वरम् अयग हेरम्ब गाणपत्यम् त्रिइयं चरणयुगलं नः नाक बच्मों श्रियतरा तनोतु विस्तारयतु । वसन्ततिलकं

वृत्त से य वसन्ततिलकं समजा जगौ ग इति तचणात् ॥ १॥

**

उच्चैरिति । चेत् यदि जगति धर्मतः धर्मेण उच्च महती

नतिः परित्रायमिति भाव सिध्यति सम्पद्यते चेत् यदि शत-

[[2]]

चम्पूरामायणे

वाल्मीकिगीतपुङ्गवकोर्तिले शे-

स्तृप्तिं करोमि कथमप्यधुना बुधानाम् । गङ्गाजलैर्भुवि भगीरथयनलब्धः

किं तर्पणं न विद्धाति जनः पितृणाम् ॥ ३॥ गद्यातुबद्दरसमिश्रितपद्यसूक्ति-

हृद्या हि वाद्यकलया कलितेव गीतिः ।

केतरे व्यत्तिनैः व्यपौरुश्यैरिति यावत् बचने श्रुतिभिरिति भाव” तस्य धर्मस्य प्रमा तत्त्वतो ज्ञानमिति यावत् भवेदिति शेषः तथा चेत् यदि तेषा वचनाना मोरे भूदेवे ब्राह्मणैरित्यर्थ प्रकाशन- देशा प्रकटनावस्था खादिति शेषः, तदा तान् ब्राह्मणान् कान्तरेण विना परित्यज्योति भावः, क नु कुल स्थाने एव सक्ष प्रका" निपतेत् ? नैव कुत्रापि स्थाने इत्यर्थ । सङ्गति धर्मप्रतिपादन श्रुतिप्रकटनपरान् ब्राह्मणान् प्रणमामीत्यर्थं । वसन्ततिलक इत्तम् ॥२॥

बाल्योकीति । अधुना वाल्मीकिना गोता रघुपुङ्गवान रघु बंशीयश्च ष्ठभूपतीना या कीर्त्तय तासा येथे विन्द ुभि कथमपि बुधाना टप्ति करोमि सम्पादयामि । तथाहि, भुवि पृथिव्या जनः भगोरथस्य यत्नेन प्रवासेन बब्बै एकभैरिति भाव

गजलः

पितॄच्या तर्पण कि न विदधाति न करोति ? अपितु करोत्य- त्वर्थ । भगीरथानोतगङ्गाजलेन लोकस्य पितपेयमिव वाल्मी- विविरचितरामायणस्य यत् किञ्चित्तात्मध्यं वर्णनेन ममापि सुवर्ण- सन्तोषयमिति भाव । वसन्ततिलक वृतम् । प्रतिवरत पमालङ्कार । तदुक्तल दर्पणे । प्रतिवस्तूपमा मा स्यादु वाक्ययोर्ड, स्या स्ययो । एको- ऽपि धर्म सामान्यो यत्र निर्दिश्यते पृथगिति ॥ ३॥

[[८]]

गद्यति । हि यतः गद्येनानुबह्ना बुना रसन्निश्रिता रचवती

बालकाण्डम्

तस्माद्दधातु कविमार्गविदां सुखाय चम्प प्रबन्धरचनां रसना मदीया ॥ ४ ॥

वाचं निशम्य भगवानथ नारदस्य

प्राचेतस’ प्रवयसां प्रथमः कवीनाम् । माध्यन्दिनाव सवनाय महर्षि संत्र्यां

पुण्यामवाप तमसान्तमसां निहन्त्रीम् ॥ ५ ॥

तत्र कञ्चन क्रौञ्चमिथुनादेक पञ्चमरशरानुविधमपि व्याधेनानुविद्धं निध्यायतः बद्दानुकम्पस्य भगवतो वाल्मीके. वंदनारविन्दाच्छन्दोमवी काचिदेवं निःससार सर खती (क) ।

पद्यति पद्यरूपं सुवचनं वाव्यकलया बादिवाशेन कलिता नङ्गता गोतिरिव हृद्या मनोहारियो सहृदयानामिति शेषः तखात् सदीया रचना जिला कविभागविदा कवितिविषा मुजुर लुम्प प्रबन्ध रचना गद्यपद्यमय वाक्य चम्पूरित्यभिधीयत इत्य ुक्तलचचसन्दर्भ रचना विवाद करोतु । वसन्ततिलक इत्तम् ॥४॥

वाचमिति । व्यानन्तर को न्वस्मिन् प्रथितो डोके इत्यादि वाक्यात् परमित्यर्थः प्रनयसा घडाना कवीना प्रथमः अपणोः भगवान् प्राचेतसः पानीकिः नारदस्य बाच रामगुणकीर्तनरूप- मिति भाव निशम्य ववा माव्यन्दिनाय सवनाथ मध्याह्नज्ञानाय महर्षिसेव्या तमवास अज्ञानानां निहन्त्री नाशथिवीं पुण्या पवित्र तमसा नद व्यवाथ प्राप । वदन्ततिलकं वृतम् ॥५॥

क्रौञ्चमि-

(क) तत्लेति तत्र तमसा लक्षणया तत्तीरे इत्यर्थः कौम-

चनात् वकयुगलात् एक वर्क पञ्चशरस्य कामस्य शरेण कारिड प्रहत, व्याधेन केनचित् मृगयुना

निहतमित्यर्थ

चम्पूरामायणें

मा निषाद । प्रतिष्ठां त्वमगमः शाखती. समाः । यत् क्रौञ्चमिथुनादेकमबधीः काममोहितम् ॥ ६ ॥ तदनु समयोचितवत्य’ निर्वर्त्य (ख) खाश्रममुपगत- वति सति भगवति वाल्मीकी ।

विध्यायत’ पश्यतः खतएव बङ्गानुकम्पस्य सञ्जातरूपस्य । छन्दोमयी वनमा छन्दसा विरचितेति यावत् नि सार उच्चचार । करवती बाणी ।

मा निषादेति । रे निवाट । व्याथ ! त्वं शाश्वतीः समाः वत्सरान् चिरकाल मिति यावत् कदापीति भाव प्रतिष्ठा सुखक स्थिति मा

अगम, न प्राप्तहि, यत् यतः क्रौञ्चमिथुनात् कन्दात् एक काममोहित कामासक्त यामिति शेष अवधीः हतवानसि । अमेन च शापवचनेनाद्यापि व्याधजाते सुखस्थिति दृश्यनेति द्रष्टव्यम् । यख च प्राचीना अपराधियमाचचते । तथाच, हे निषाद । सा बच्योः तस्याः निषोदत्यवित्रिति व्युत्पत्या निषादः - वय इत्यर्थः तत्सम्बु, हे बच्झोपते राम इति यावत् त्वं शाश्वतीः समाः चिरकाल भित्वर्थः प्रतिष्ठां मुख्यातिम् धगमः प्राप्तवानसि यत् यतः क्रौञ्चमिथुनात् मन्दोदरीरावचरूपादिति भावः एकं काममोहितं रावयमिति भावः अबधीः हतवानसि ।

"

कोऽर्थः । aure, हे विवाह ! चण्डालरूप । रावण इति भावः त्वं शाश्वतीः समाः चिरकाल प्रतिष्ठा मा बगनः न प्राप्त - हि यत् यतः कौचमिथुनात् सीताराम रूपादिति भावः एक काममोहितं राममिति भावः अवधीः बधसमं कथं प्रापितवान- सीति भाव इति । प्रथमटतोययोः मायोगे व्यसागमनिषेधेऽपि

गम इति वार्षत्वात् समाधेयम् । बनुष्ट व वृत्तम् ॥ ६ ॥

(ख) तदन्विति तदनु तदनन्तरम् । समयोचितचत्व’ मध्या विहित सन्ध्यावन्दनादिकमित्यर्थः । निर्व सम्बाद्य ।

बालकाण्डम् ।

वाणी विलासमपरत्न कृतोपलम्भ-

मम्भोजभूरसहमान इवाविरासीत् । श्रभाति यत्कृतिरनेकविधप्रपञ्च-

व्याजेन्द्रजालविधिसाधकपिच्छिकेव ॥ ७ ॥

तत. परमहर्षेण महर्षिणा विधिवदभ्यर्चितः परमेष्ठी मध्यमलोकेऽपि खवृत्त’ प्रकाशयितुं किल भवन्तमेवोपदि- श्यमानया भारत्या रामचरितं यथाश्रुतं व्याक्रियतामिति

व्याहृत्यान्तरधात् (ग) 1

D

वाणीति । यत्कृति यख कृतिः सृष्टिरित्यर्थ अनेकविधः

बहुविधः प्रपञ्च चराचरविस्तारः व्याजम्बनं यस्य तथाभूतः य इन्द्र जात्तविधि तस्य वाधिका सम्पादयित्री पिच्छिमेव बोकमो- हनः वाग्विशेष दूब बाभाति राजते स अम्भोजभू पद्मयोनि- ब्रह्मत्यर्थः अपरत्न बन्यस्मिन् खतोभिन्न जने इति भावः कृतः

उपलम्भः यामयो येन तादृश वाण्याः सरखत्याः खपल्या इति भावः विलासं विश्ववम् सडमान द्रव याविरासीत् प्रादुर्बभूव, महर्षे. समीपमागामेति यावत् । रूय वाक्पतेरन्यख तत्पति-

दर्शने

युक्तमेवेति प्रतीतेरुत्प्रक्षालङ्कारोऽयम् । तदुक्त दर्पणे, भवेत् सम्भावनोत्प्रोच्या प्रतख परात्मनेति । द्वितीया चोप मालङ्कारः । तदुक्त दर्पथे । साम्य वाच्यमवैवस्य वाक्योक्य उपमाह- योरिति । तदनयोः संसृष्टिः । तदुक्त’ दर्पणे । मिथोऽनपेक्षा येतेषां स्थिति मन्तृष्टिरुच्यते इति । वसन्ततिलक हप्त ॥७॥

महत्व

परम हवे

(ग) तत इति तवः ब्रह्मण याविर्भावानन्तर यतिमोलेन । मध्यमढोके पृथिव्याम् । स्वष्टत्त खचरितं रामायण-

व

मिति भावः । भारत्या वाक्या । व्याक्तियता व ताम् । व्याहृत्य चक्का । व्यन्तरधात् अन्तर्हितः ।

!

चम्पूरामायणे

अथ सरसिजयोनेराज्ञया रामवृत्त

करवदरसमान प्रेच्य दृष्ट्या प्रतीच्या ।

शुभमतनुत काव्यं स्वादु रामायणाख्य'

मधुमयभणितीनां मार्गदर्शी महर्षिः प

एक प्रबन्ध प्रयोक्तुं (घ) लोके क. समर्थ इति चिन्ता- मुपगतवति सति भगवति वाल्मीकौ ।

उपागतौ मिलितपरस्परोपमौ

बहुश्रुतौ श्रुतिमधुरस्वरान्वितौ । विचक्षणो विविधनरेन्द्रलचणौ

कुशीलवौ कुशलवनामधारिणौ ॥ ८ ॥

❤

अथेति । अथ ब्रह्मणोऽन्तर्धानानन्तरं मधुमयमतिना मधू- मयोनावाचा मार्गदर्शी दृष्टरोति महर्षि वरसिजयोने. ब्रह्मणः बाबा वादेशेन प्रतीच्या दृष्ट्या मगदर्शनेन

दव्यदृष्ट्यति भावः

•

नवृत्त करपदत्वञ्चान हस्तांस्तवदरीफजतल्व प्रेच्य हवा विज्ञा- बेति यावत् शुभं मङ्गखकरं खादु मधुरं रामायणाख्य रामद्ध अवन चरित यक्षिन् तत् रामायणम् व्याख्या यस्य तथोक्त काव्य रमपूर्णसन्दर्भविशेष, काव्य रात्मक वाक्यमिति दर्पणः । तबुव विस्तारयामास । मालिनोवृत्त’, ननमयययुतेय मालिनी भोगिलोके -

रिति तज्ञच्चयात् ॥

(घ) प्रयोक्तमभिनेतम् ।

[[5]]

उपागताविति । मिलिता बढ़ता परस्परव्य उपमा सादृश्य वयो तथाभूतो बहुत विविधज्ञानसम्पन्नो, श्रुतिमधुरेख स्वरेख व्यवितौ विश्वश्चणौ हृदच्छौ, विविधानि नरेन्द्रश्य रात. उच्चणानि चिनानि बयोः तथोलो, कुयवनालधारियो लशः वा इत्या

G

बालकाण्डम् ।

एतौ मुनि परिग्टच स्वकृतिम् अपाठयत् । तौ पुनः इतस्ततो गायमानौ दृष्ट्वा रामः प्रहृष्टमनाः स्वभवनमा - नीय भ्रातृभिः सह निजचरित गातुमन्वयु त । ततश्च,

छन्दोमयोना मिलवस्य वाचा-

मन्ते वसन्तौ मुनिसत्तमस्य । रतौ कुमारौ रघुवीरवत्त यथाक्रमङ्गातुमुपक्रमेताम् ॥ १८ ॥

अस्ति प्रशस्ता जनलोचनाना-

मानन्दसन्दायिषु कोसले षु ।

आज्ञासमुत्सारितदानवानां

राज्ञामयाध्ये ति पुरी रघूणाम् ॥ ११ ॥

[[5]]

वन्तौ कुशील नटी, उपागतौ उपस्थितौ । रुचिराष्टत्त, जभौ जमौ गोतिरुचिरा चतुर्म है रिति तलक्षणात् ॥६४

छन्दोमयीनामिति । इन्दोमयीना कन्दना विरचिताना वैदिक कोना वा वाचा निलयस्य षाण्यस्य सुनितन्तमस्य महर्ष बाल्मीके- रिति भाव व्यन्त े वसन्तौ शिष्यौ, शिव्यान्तवासिनी काले इत्यमरः । एतौ कुमारी रघुवीराणा वृत्त चरित यथाक्रम गातुम् उपक्रमेताम चारब्धवन्तावित्यर्थ । च्यातीते लोट्प्रयोग ञ्चिन्त्य । इन्द्रवज्डोपेन्द्र • वृत्तयोरुपजातिष्टत्त, खाहिन्या बाद तो जगीं गदूति, उपेन्द्रवज्जा अथ से बधौ सेति, अनन्तरोदीरित लक्ष्मभाजी पादौ यदीयावुपजात

यस्ता इति त्वच्तणात् ॥ १० ॥

वस्तीति । जनलोचनानाम् यानन्द सन्दतीति तथोकष कोमलेषु जनपद विशेषेषु व्यान्नया समुत्सारिता ताड़िता दानवा बैม

चम्पूरामायणे

तामावसद्दशरथः सुरवन्दितेन

सक्रन्दनेन विहितासन सविभागः ।

वृन्दारकारिविजये सुरलोकलब्ध-

मन्दारमाल्य मधुवासितवासभूमिः ॥ १२ ॥ अथास्मिन्ननपत्यतया दूयमानमानसे (ङ) पुवायें ऋतु- मखमेव विधातु मन्त्रिभिः सह मन्त्रयमाणे दशरथे

सुमन्तः प्रहृष्टमना

महर्षेरङ्गदेशसङ्गतावग्रहनिग्रहशौ-

ण्डस्य (च) विभाण्डकसनोरवश्यमृष्यशृङ्गस्य प्रभावात् प्रभवो (छ) भविता कुमाराणामिति सनत्कुमारोक्त’ पुरावृत्तमस्मै

तथासताना रघुणा रघुवशीयानां राज्ञाम् अयोध्येति प्रशस्ता

पुरी राजधानी व्यस्ति । इन्द्रवस्त्रावृत्तम् ॥ ११७

तामिति ।

सुरवन्दितेन देवैराराधितेन संक्रन्दनेन इन्द्रण, विष्ठितः कृतः

संक्रन्दनो दुश्चत्रवनस्तुराषाणमेघवाष्टन इत्यमरः ।

,

दत्त इति यावत् शासनस्य सविभागः सम्यग्भागः यस तथोक्तः इन्द्रासनाई भागित्यर्थ, वृन्दारकाणा देवानाम् बर शत्रवः व्यरा इति यावत् तेषा विजये सुरलोकात् प्रीतादिति भावः लब्ब मन्दारमात्यस्य मधुना मकरन्दन वासिता सुरभीकता वासभूमिः शयनमन्दिरं वय तथाभूतः, दशरथः ताम् ग्रयोध्याम् आवसव् व्यधितष्ठौ । वसन्ततिलकं वृत्तम् ॥१२॥

(ड) अथेति । अनपत्यतया पुत्रराहिन । दूयमानमानसे सन्तप्यमानमनसि ।

(च) अङ्गदेशेति यङ्गदेशेषु सङ्गत उपस्थितः य० चाय ! वृष्टिप्रतिबन्ध वनाष्टष्टिरित्यर्थः तत्र निमहे निवारण शौण्ड दक्ष तख ।

(क) प्रभवः उत्पतिः ।

बालकाण्डम्

दमरथाय कथयामास । सोऽपि सुमन्त्रवचनाच्चान्ताधिः शान्ताकुटुम्बिनं सम्बन्धिन (ज) मुनिमानीय वशिष्ठादि- ष्टमश्वमेधाध्वरं सरयूरोधसि विधाय तत्र पुवीयामिष्टिं (झ) विधिवत्कर्तुं मारभत । तद्नु हविराहरणाय धरण्यां कृता- वतरणाः सर्वे गीर्वाणाः शक्रप्रमुखाबतुर्मुखाय दशमुखप्र- तानलग्रीष्मोभसंशोषणमापेद्य तेन सह शरणमिति (ञ) शार्ङ्गधन्वानं मन्वानाः कृतनानाविधप्रस्तुतस्तुतयः चीराम्ब-

राशिमासेदुः (ट) ।

सन्तापनं सकलजगतां शाईचापाभिरामं लक्ष्मौ विद्युल्लसितमतसीगुच्छ सच्चायकायम् ।

(ञ) शान्ताधिः निवृत्त मनोव्यथः पुंखाधिर्मानसी व्यथेत्यमर शान्ताकुट बिन शान्नायाः व्यङ्गराजाय दत्तायाः स्वसुतायाः कुटुम्बिनं पति सम्बन्धिनं जामाहबम्बम्बवन्तमिति यावत् ।

(झ) अश्वमेधाध्वरम् अश्वमेधाख्य यज्ञम् । सरयूरोधसि सरय्वाः नद्यास्तीरे । पुत्रीयां पुत्रोत्पादन फलाम् । इष्टि यज्ञम् ।

畅

(ञ) विराहपाव हव्यपहषाय । मोर्वाणाः देवा नोर्वाणा दानवारय इत्यमरः । शक्रप्रमुखा इन्द्रादयः । चतुर्मुखाय ब्रह्मणे । दशमुखस्य रावणख प्रतावानच एव मोनोना तेन संधी- अणु वन्तायम् । बावेद्य निवेद्य । धरण परित्राता,

हर चित्रोरित्यमरः ।

शरण

(ट) कर्तति कता नानाविधं यथा तथा प्रस्तुता मकाना स्तुतिः यैः तथाभूताः । श्रासेदुः प्रापुः ।

सन्तापनमिति । त्रिदशाना देवाना परिषत् सभा सकलानी

[[१०]]

चम्पूरामायले

वैकुण्ठास्य मुनिजनमनश्चातकानां शरण्यं कारुण्याप त्रिदशपरिषत्काल नेषं ददर्श ॥ १३० चौराम्बोजठरमभितो देहभासा प्ररोहैः कालोन्मीलतकुवलयदलाद्वैत प्रापादयन्तम् ।

श्रतन्वानं भुजगशयने कामपि चौमगौरे निद्रामुद्रां निखिलजगतीरक्षणे जागरूकाम् ॥ १४ ॥

लगता मन्वापन्न दुख निवारक, शार्ङ्गचापाभिरामं शाङ्गेन धनुषा मनोहर, कच्मोरेव विद्युत् तया लसित राजितं ब्रह्मीमन्न- मित्यर्थ, बतसीगुच्छस्य अतसोपुष्यस्तवकस्य बकाय वमानकान्तिः कायो यस्य तथाभत नवीननीरदोपसमिति भावः सुनिजनाना मनाखेव चातका तेषा शरण्य तृप्तिकरमिति भाव, वैकुण्ठ व्याख्या वख तथोक्त कारुण्यानि दया एक बाप सलिलानि यत्र तथाविधं दयानिधिमिति यावत्, कालमेघ कृष्णमेव ददर्श । मन्दाक्रान्ना- वृत्त, मन्दा काम्बुधिरसनगम भनौ तौ गयुम्ममिति तल्लचणात् ।

तोपमारूपकयो सृष्टि ॥१३॥

ष्ट्रत्त,

J

श्रीराम्भोधेरिति । चीराम्भोधे’ चोरसागरस्य जठर कुचिम् शाभत समन्तात् ढेडव्य भाषा प्रभाषा प्ररोहै अङ्क रेः निस्तारै- रित्यर्थ कालं कृष्णम् उन्मलित विकमव् यत् कुवलय नीलोत्पलं तस्य दल पत्र तस्य तम् अभिताम् चापादयन्त जनयन्तप्रित्यर्थ, चौमगौरे भुजगशयने शेषशय्याया निःखचजगतीरक्षणे जागरूका कामधि अनिर्वचनीया निद्रामुद्रा विद्या निमीलनस् वातन्वान सम्पादयन्तमित्यर्थः कालमेघ ददर्शेौत पूर्वेणान्वयः । मन्दाक्रान्ता-

वृत्तम् ॥१६॥

बालकाण्डम् ।

प्रह्लादस्य व्यसनममितं दैत्यवर्गस्य दर्भ स्तम्भ’ वक्षःस्थलमपि रिपोर्योगपद्येन भेत्तुम् । बच पुरुषवपुषा मिश्रिते विश्वदृष्ट दंद्रारोचिविंशदभुवने रंहसा सिहवेशे ॥१५॥

नारायणाय नलिनायतलोचनाय

नामावशेषित महाबलिवैभवाय ।

नानाचराचर विधायक जन्मदेश-

नाभीपुटाय पुरुषाय नमः परस्मै ॥१६॥

T

इति प्रणम्योत्थितानेतान् सुतिरवमुखरितहरि खान्

प्रह्लादयति । व्यमितम् अत्यन्त मि

प्रह्लादख

विपद व्यवस्य दम्भस्ङ्कार स्तम्भ स्फाटिकमिति शेष रिपोः हिरण्यकशिपोवच स्थचस् अपि यौगपद्येन समकालमित्वर्थ’ रन्डमा बजे भेत्तु ं खण्डयितु पुरुषवपुषा नरदेहेन मिश्रिते युक्त विश्वदृष्टे जगताम् पूर्वत्वेन दर्शनीये इति यावत् दाणा रोचिर्भिः दीप्तिभिः विशद शुत्र भु

भवन यस्य तादृशे सिद्धवेशे, बहा वडा धनुरासविशेषः येन तथाभूत विष्ठाकतिं विश्वतमिति बावत्, ६६- शैति पूर्वेणान्वयः । मन्दाक्रान्तावृत्तम् ॥१५ ॥

बारायणावेति । नविनमित्र पद्ममिव ब्रायते विकाले लोचने यख तादृशाय नाम्ना कावशेषितं महत् बले. देव्यपतेर्वैभव देन तथोक्ताय, नानाचराचराया जङ्गमाना गोमनुष्यादीनाम् अचरावा वृच्चपर्वतादीना विधायका स्रष्ट में झग्य इति यावत् जन्म देश • उत्पत्तिस्थान नाभीपुढं यस्य तथागताय ब्रह्मयोनये थे, पर ख

पुरुषाय नारायणाय नमः । वसन्ततिलक वृतम् ॥ १६

[[१२]]

चम्पूरामायणे

रिहयप्रमुखानखिलान मरगणानरुणतामरस विलासचीरे- लोचनमरीचिवचिसञ्चारैरानन्दयन्त्र रविन्दलोचन. (ठ) स्फ

टमभाषत ।

श्रपि कुशलममर्त्याः ! स्वागत साम्प्रतं वः शमितदनुजदम्भा कि नु दम्भीलिकेलिः । अपि विषणमनीषानिर्मिता नीतिमार्गा- स्त्रिदशनगरयोगक्षेमक्कत्यै चमन्ते ॥ १७ ॥

एवं भगवतः कुगलानुयोगपुरः सोममृतासार सरसां (ड)

(ठ) तखादि । खुतीति खुतिरवेया स्तोत्र कोर्स मेन मुखरितानि शाब्दतानि हरिता दिशा मुखान चै तथोक्तान्, हरिहयमसुखान् इन्द्रादीन् । वस्येति वरुणख रक्तस तामरसस्य उत्पलस्य यः विन्दासः स्फरण तस्य चौराः अपहारकाः तैः रक्तोत्पत्यविवासवह्नि- रिव्वर्थ, निदर्शनालङ्कार । खोचनयोः मरीचीना मयूखाना बीच- बचारैः तरङ्गप्रचारैः । अरविन्द लोचनः पुण्डरीकाचः ।

ex

पीति । हे [यमन्त्योः । देवाः ! साम्प्रतम् इदान व युवाक ष्वपि कुशल क्षेम, स्वागतं शुभागमनम् ? तु भोः दन्मोलेः कुलि- श्रब्य के बिः क्रोडा, शक्ति दनुजाना देखाना दम्भः यया तथा- भूता किम् ? बच्चे देवान् नाशयितुं शक्न ु किमित्यर्थः विषयस्य गृहसते मनीषया प्रज्ञया निर्मिताः कल्पिता. नीति- शार्मा भोतिप्रयुक्तोपाया इति यावत् लिशनगर स्वर्गस्य योग- चेभकत्ये योगः बबकास लाभः क्षेम लब्धस्य परिपालन तयोः धन्यै व्यापाराथ चमन्ते अपि शक्नुवन्ति किन ? मालिनोष्टत्त, नगमयययुतेय मालिनी भोगिलो कैशित बात् ॥१७॥

(ड) वयादि । कुशलानुयोगपुर. सर्गे मजच मम पूर्विकास । बतासार सरचा पोटूधरामि रसवतीम् !

बालकाण्डम् ।

सरस्वतीमाकर्ण्य सम्पूर्ण मनोरथा सुमनसां (ढ) संसत् पुसे परस्में विज्ञापयामास । देव । कथमकुशलमाविर्भवेज्ञत्रता कृतावलम्बानामस्माकम् । किन्तु,

श्रतिप्रशस्त विभवैर्विबुधैरलङ्घ्या

लङ्केति नाम रजनीचरराजधानी । माणिक्यमन्दिरभुवां महसां प्ररोहे- तेजस्वयाय दिनदीपदशां दिशन्ती ॥१८३ एनां पुराणनगरी नगरीतिशाला सालाभिरामभुज निर्जितयचरानः । हेलाभिभूतजगता रजनीचराणां

राजा चिरादवति रावणनामधेयः ॥ ११ ॥

(ट) मनसां देवानाम् ।

व्यस्तीति । प्रशस्त विभवः सम्टडियेषां तैः विबुधैर्देवैरखड्या विमक्या, माणिक्यमन्दिरमुवा माणिक्य निर्मितन्दोत्थिताना असा तेजसा प्ररोहैः षड्रेः उदयेरिति यावत् तेजसा व्याय

ॐ

म्बिचन्द्रभ्य इत्यर्थः दिनेषु दीपदशा मदीयावस्था दिशन्ती ददतार्थः, बहुति नाम रजनीचराया दराचसाना राजधानी नगरी पाक्ति । बसन्ततिचकं वृत्तम् ॥१८॥

वनामिति । साववत् सर्जतरिय अभिरामैः सुन्दरे मष्ट हिरिति

भावः भुजैः विधत्य ेति यावत् निर्जितः पराभूतः बचावां राजा मेन तथाभूतः, रावण नामधेय’, देवया चान्द्मया अभिभूतं जगत् यै तेषां रजनीचराचा राजा, नगख पर्वत रोखा धावते शोभते इति तथोकाम् एना पुदायानगरी शिवर

यति माचयति । वसन्ततिलक वृत्तम् ॥१६॥

[[२]]

[[१४]]

चम्पूरामायणे

वबाहुराहरसनामितशस्त्रधारा दिकालकीर्त्तिमवचन्द्रन स ग्रसन्ते । तद्वैरिणां रणमुखे भरणादायी

नैवास्ति कश्चिदमुमतनन्तरेण ॥२॥

श्रम्भोजसम्भवममु बहुभिस्तपोभि- राराधयन् वरमवाप परैर्दुरापम् ।

तस्मात्समस्तभुवन निजशासनस्य लचौकरोति रजनीचरचक्रवर्ती ॥२१॥

¿

यदिति । यस्य रावणास्य बाव. राहत्र इव तेषा रखना वितानि रचनावत् वाचरितानि शस्त्राणि तेषा वाराः दिशु काक्षेष च यः कोर्तिमयचन्द्रमा व्यनाकमिति शेषः त बसन्ते

कालयन्ति । रणनुखे समाजशिरसि तस्य वैरिया शत्रयाम् असाफ़- मिति शेषः अहम् च्यन्तक यस सन्नरेष विना अन्य कचित् नैव शरणादायी वाश्रयदाता अस्तोति शेष, केवल यशोऽय त यदि

امی

و

खनिकेतन नयति तदावाक परित्राण नान्यथेति भावः । वयन्तः

तिलकं वृत्तम् ॥१०॥

भोजसम्भवमिति । रजनीचराणा राचसानां चक्रवर्ती सार्व

भौमः रावण

असम् बन्भोजवावं पद्मयोनिं बहुभिस्तपोभि

बारावयन परैरन्यैः दुराय दुर्बभ दैवात्

.

दबध्य-

स्वाति बाव वरम् अभीष्टम् अवाप प्राप तवात् बर- अभावात् नमस्तसुवन निजशाखन्द्र नाधिकारख बच्चोकरोति त्रिभुवनं निसानाधीन कारोजीयने । तचादन्तकस्यापि तत्पार

तन्त्रात् तं प्रति खसामर्थ्याने शक्तितीति भावः । वदन्त- तितके वृक्षम् ॥२१।

बालकाण्डम् ।

सैन वय पराधीना इव भवाम’ । तथाहि, सोऽयं कदाचन क्रीडाधराधरमधिरुह्य सावरोधबधूजनश्चरणाभ्यां तत इतः सच्चरेचेदागमिष्यत्याग इत्यनाविष्कृतातपो’ भयेन भगवान् सहस्रभानुरपि सद्बुचितभानुरेव तसानूनि नून समाश्रयते । एष मृगाङ्गोऽपि मृगयायासपरिश्रान्तिनि- वृत्त्यै ससंभ्रमं नमज्जनपरिहर्त मज्जनग्टहाभिमुखे नि. र्जितशतमुखे दशमुखे तत्रत्यविचित्रतरशातकुम्भस्तम्भाग- प्रत्यग्र प्रत्युतस्फटिक शिलाशालभञ्जिकापुञ्जकरतलकलितनि - जोपलमय कलशमुखादच्छाच्छामविच्छिन्नपाताम्बुधारां नि- जकराभिमर्यादापादयन् तस्य प्रसादपिशुनानां सुनासीर- चिरकाङ्क्षितानां विशतिवीचणानां (ग) क्षणमात्रं पात्र

तम् ।

(छ) सोऽयमिति सोऽयं रावणः । क्रीड़ावरावर के डिप

साबरोधबघूनन अब्ब पुरखोजन सहित । श्रागमिष्यति अनिष्यते इत्ययः । बाम. अपराधः । कामाविष्कृतात অ-

टितती किरणः /

।

सहस्रभातुः सहस्रकिरण । व चितभातुः कुण्ठित । तस्य मानुनि प्रस्य देशे । समाश्रयते उदेति । स्मृगाङ्कः चन्द्र’ । कगयाया व व्यायाम. शारीरव्यायामः तेन या

परिश्रान्तिः परिश्रम तथा नियन्त्यै निवारणाय । ससम्भमं सत्व- रमयमिति यावत् नमद्भजने, परिटते समन्तात् वेष्टिते । बज महाभिमुखे खानमण्डपामियाते इति यावत् । निर्जितशतमखे पराभतदेवराजे दशमुखे रावणे । तत्रत्या मज्जनग्टहवर्त्तिन इत्यर्थः विचित्वारा ये शातकुम्मस्तम्भा. काञ्चनस्तम्भाः तेषाम् कार्यषु शिखरेषु प्रत्ययम् अभिनयं प्रत्युताना निहिताना स्फटिक शिवা-

[[१६]]

चम्प रामायणे

भवति । तेन पुलस्त्यनन्दनेन संक्रन्दननन्दनवनात् स्वम- न्दिरोद्यानमानीतस्य मन्दारप्रमुखस्य हन्दारकत वहन्दस्य (त) वन्दीकृतसुरसुन्दरीनयनेन्दीवरइन्दात् (घ) तत्करारवि- न्दानककलशाच (द) मन्दोण’ स्वन्दमाने (ध) रम्बुभिर्ज- म्बालितालवालस्य पचेलिमानामपि (न) कुसुमानां पतन- भयमाशङ्कमानाः पवमानाः सन्ततं परिस्यन्दितुमपि (प )

शालभञ्जिकाना स्फटिको पलपुरा विधाना पुञ्जस्य समूहस्य करत लेः स्टोव निनोपलभयख चन्द्रकान्तमणिमय वर्षः ग्टहीतख कलशस्य मुखात् । अच्छा अतिनिर्मखाम् । अविविद्यः पात यस्था तादृशी बम्बुधारा जडधारा ताम् । निजकराभियर्थात् खम- यखसम्पत् । चापादयन् सारयदित्यर्थ । तस्य रावबा । प्रक्षा- इपिशुनानाम् अनुग्रहकाना सुनाम्रोरख इन्द्रम्य चिरं काङ्क्षि-

चिराभिलषिताना विथतिवोलखाना विशतिसंख्यक स-

जाना

बानाम् ।

(22)

पुस्त्वनन्दनेन पुरुत्य वंश भवेनेति भाव । संक्रन्दन रह

इन्द्रस्य नन्दनवनात् । इन्दारकास्टन्दख देवतसम्एख ।

(घ) वन्दीशतेति वन्दीaarai हृतानां

नयनमेव इन्द्रीवरहन्छ नीलोत्पवयुगल तखात् }

बरतुन्दरीयां

(ट) तदिति तासा बरारविन्देषु करकमलेषु स्थितादिति

भावः वनककडचात् स्वर्णम्यात् ।

(ध) स्यन्दमाने वह्नि ।

(ब) अम्बाडितं कर्दमितम् बबबाचं मूखर्वेष्टनं वज्र तथा-

भवस्य । पचेजिमाया पकानाम् ।

娥

(घ) पवमानाः वायव. । परिष्यन्दित’ परित.

बन्तुमपि ।

बालकाण्डम् ।

[[१७]]

प्रभवो न भवन्ति । एतेऽयि पावका रूढ़ियङ्कां हुतवहाख्यां वहन्तस्तदुग्टहे गार्हपत्यपुरःसरा. पौरोगव धुर दधति (फ) किं बहुना, स एष मानवादवमान आगमिष्यतीत्यमन्वान- स्तदितरैरबध्यत्व (ब) चतुराननवराल्लब्ध्वा समुद्धतः (भ) सम्प्रति सम्प्रहारसमाक्रान्तदिगन्तदन्ताबलदन्त कुन्तव्रण- किणस्थ पुटितवच. स्थल : (म) स्थलकमलिनीं वनवारण इब

(फ) पावका छत्र बल य । छदि प्रचिঙि तत्र शङ्का सन्देह

इति यावत् यद्यास्तथाभूता उतवडा बन्हन्त । यज्ञविरहेण हत

महत्वाभावात् इतवहाख्याम् काव्य त्यन्ना श्वान्यन्त इति भावः अदुग्टहे तस्य राजपाटा टहे । गाईपत्य गार्हस्थ्य ग्टहकार्य - निर्वाष्टक इति यावत् अग्निविशेष पुर बरो व्यययोर्येषा तथोक्ताः । पौरोगव पुरोगक’ पाकाध्यच. तब्य इय पौरोगवो ता घरं प्रारम् । दक्षिणाग्निर्गाईपत्सो डवनीयस्त्रयोऽग्नय इति यतोयान

स्वैविध्येऽपि रावणग्टहे यज्ञकाखं विरहात् केवलं पाकादिष्टह कार्येषु अम्बरूपयोगेन केवख गाईपत्याग्नरेव प्राधान्यमिति

भाव

J

(ब) व पत्र रावण इत्यच । अवमान क्षति मानवात् अबध्य

त्वप्रार्थनयमानकरमिति भाव

कान्वान बगणवत् मानवमिति

शेष तहितरैः तच्जात् मानवात् इतरे अन्ये, प्राणिभिरिति

སྨིཏྟཱ

शेष

।

(४) मनुद्धतः सम्यक् प्रचड’ ।

[[4]]

(स) सारेति समहारे सम्रामे समाक्रान्तानां समि

भूताना दिगन्तदन्ताबखाना दिग्गजानां तेषा दन्ता एवं कुन्ता वस्तु विशेष ते बखानि चतानि तेषा कियाः से. स्वपुटितम् उता-

नत वचः पल वसू तथाभतः ।

[[2१८]]

चम्म रामायणे

रावणस्त्रिलोकीमभिभवन् भवदीयानित्यत्वात् न जातु (य) किञ्चिदपि जानातीति । अथ भगवानाकर्ण्य गीर्वाणगण-

बागीन्,

इन्द्रनीलाचलोदञ्चञ्चन्द्रिका धवल स्मितः ।

वाचमूचे सुधाधारामधुरा मधुसूदनः ॥ २२॥

भवतामपराधविधायिनस्तस्य यातुधानस्य (र) निधन- मधुमैव विधातु शक्यम् । किन्तु सरसिजासनशासनमप्य- जोषीकुर्वनुवतले पुत्रीयतः सूत्राममित्रस्य (ल) दशरथस्य मनोरथमपि पूरवितुमाहतमानुषवेशः (व) सन् अहमेव तं बांधण्यामीत्यवान्तरधात् । ततः सा परिषदनिमिषनव गाव(म)मुन्दिवितहर्षाणां हृषीकेशादेशात् प्रशमितदुर्द-

(a) भवदीवान् भवत्पदाश्रितानिलयं । जातु कदाचित् । इन्द्रति । इन्द्रोबाचबात् नीलगिरेरुदन्ती उदुगकन्ती

चन्द्रिका इव धवल सितम् ईषत् हसितं यख तथोलः

वटनः

सुधावारे मधुरा वा वावम् बचे उक्तवान् । अनुष्ट ुष्टत्तम् १२२॥

(२) अपराधविधायिनः इतापराधय । यातुधानस्य राक्ष-

दछ, मातुधानः पुखजनो ने तो यातुरची इत्यमरः ।

(च) समिजासन शासनं ब्रह्मण वरादेशमित्यर्थः । चभोषो- कुर्वन् व्यर्थी कुर्वन् । पुत्रोक्त पुत्रकाम्यतः ॥

इन्द्र षदश ।

•

(घ) बाइताश्वेशः स्टडीत मनुष्यदेव वय ।

[[1]]

(घ) परिषत् सभा समूह इत्यर्थ. ।

देवानाम् ।

।

त्वामनिलय

अनिमिषनजनान

बालकाण्डम् ।

शानि निर्दशाननानि (ष) चतुर्दशभुवनानि बुवा दुग्ध- सागरान्निरगात् । ततस्तानमरान् प्राह स्व पितामह । भवन्तस्तावदवतरिष्यतो लक्ष्मीसहायस्य साहाय्यार्थमसर- प्रभृतिषु युवतिषु वानरभल्ल गोपुच्छ वेशभृतः प्रतिप्रभावाः (स) प्रजाः प्रजनयेयुरिति । पुरा खलु मम जृम्भारम्भ सम्भूतो जाम्बवानिति । ततस्ते गौर्वाणास्तथा कुर्वन् अथ वैतानाईखानरात् (ह) नरः प्राजापत्य. (च) सहेम- पात्रः कश्चिदुत्थाय दघरयाय पुत्रीयते पायसममृतप्रायं

प्रायच्छत् । ततः,

कौशख्यायै प्रथममदिश भूपतिः पायसाई

प्रादादई प्रणयमधुर केकयेन्द्रस्य पुत्र । एतं देव्यौ तद्लमनसः पत्युरालोच्य भावं स्वाशाभ्यां वयमकुरुतां पूर्णकामां सुमित्राम् ॥ २३॥

[[1]]

(ब) निर्देशाननानि खरावयानि ।

(स) वानरेति वालरा * कपय •

गोलाङ्ग ूढवन्त वानरविशेषा तेषा वेशभूत वेशधारिणः । प्रथित-

प्रभावा’ विख्यातमाहात्या 1

T

(४) वैतनात् यतोवात् वैश्वानरात् कान्नः ।

(च) प्राजापत्य’ प्रजापतिसम्बन्धी ।

कौशल्यायै इति । भूपतिः दशरथः प्रथमं कौशल्याये पाय- सार्क व् वदिशत् दत्तवान् तथा केकवेन्द्रस्य एत्य के कर्य चर्म म् व्यन्यदिति शेष प्रथमथमपुर यथा तथा प्रादाव् एते देव्यौ

[[३०]]

चम्म रामायण

अवस्थेऽवसिते सरयू तटा-

दय यथायथमुञ्चलिते जने । दशरथ. परिपूर्णमनोरथ

पुरमगात् पुरुहूतपुरोपमाम् ॥ २४॥

अपाटवात् केवलमङ्गकानां

मनोज्ञकान्ते महिषीजनस्य ।

शनै. शनै. प्रोषितभूषणानि

चकाशिरे दौहृदलचणानि ॥ ३५ ॥

भाव

बाँध्यौ कौशल्या के कयो तरकमनसः चञ्चलचित्तस्य सुमित्रार्थमिति पत् भावम् घाशयम् बालोच्य चनुभूय स्वयम् व्यात्मनैव खाड़ीशाभ्या निजनिजप्रायस योरीशाभ्या सुमित्रा पूर्णकामास rent aतवत्यौ कौगल्या खाशात् खर्ड केकयी च वांधाव ‘ई’ सुमिलायै दत्तवतीत्यर्थ । मन्दाक्रान्तात्तम् ॥ २३ ॥

वभृथे इति । स्थ अवस्थे दीक्षान्तस्तानविधौ व्यवसिते

समाप्ते जने च सरबतटात् यथायथम् उच्चक्षिते प्रस्थिते सति दश- रथ’ परिपूर्णमनोरथः सफलकाम सन् पुरुहूतपुरोपमाम् अमरा वतीनिभा पुरम् व्ययोध्याम् बगात् । टूतविलम्बित वृत्त दूतविल क्तिसाष्ट नभौ भराविति तमचयात् ॥ २४ ॥

यहा

पाटवादिति । मनोज्ञा मनोहारियो कान्तिचांबण्य तथाभूता गर्भेयादिति भावः महिषीजनख बङ्गकाना देव्हानाम् अपाटवात् असामर्थ्यात् शनै- शनै क्रमेण मषितानि तानि भूषणानि येषु तथाविधानि त्यक्तावरणानीत्यर्थः दौहृदलचणानि गर्भलचणानि केवल चकाशिरे शुशुभिरे । उपेन्द्रवज्यावृत्त, वादिन्द्रवच्या यदि तौ जगौ म इति, उपेन्द्रवज्या प्रथमे बघौ सेति तच्चयात् ॥ २५ ॥

बालकाण्डम् ।

मन्दमन्दमपयादलित्रयी

गावताविषयनाभिगहरा ।

कोशलेन्द्रदुहितुः शनैरभू-

अध्ययष्टिरपि दृष्टिगोचरा ॥ २६ ॥

न्यग्रोधपत्रसमतां क्रमशः प्रयाता-

मणीचकार पुनरप्युदरं कथायाः ।

जीवातवे दशमुखोरगपीडितानां

गर्भच्छलेन बसता परमेण पुसा ॥२७॥

मन्दमन्दमिति । कोशलेन्द्रदुशितः कौल्थायाः मध्यवर मन्दमन्द क्रमेणेत्यर्थः कपयान्ती बिषयं मच्छन्तो बलियो fre: रेखा इति भावः बया तथाभूसा, शनैः क्रमेण माघमा विषय नभोर- तारहितमिति भावः नाभिमङ्करं यया तथाक्ता बतो दृष्टिगोचरा

भूत्, पूर्वमति चोच मध्यतया मध्यदेशस्य बस्ति भाकोति सन्देष्टा- पदत्वमासीत् इदानीन्तु क्रमेण गर्भमारखोदयात् मध्यदेश दृष्टिगोचर- त्वमिति भावः । रथोताच, रात परेन र बगैर चोखलेसि तह-

चषा ।६

वयोवेति । कथानत्राः बोथखावा. उदरषषि ज्ञचिरपि कथमुखः रावण एव उरमः सर्पः तेन पोड़िताना दष्टानां स्लोबातये जोवनौ- षषाय, जोवार्थी बनौषधमित्यमरः । गर्भच्छलेन गमः कुथियो जन्तुः सभ्य खेम बचता अधितिता परमेच युबा नारायन क्रमशः प्रयात

प्राप्ता व्यपोथयत्रमतां वदपमतस्वताम् बङ्गोषवार प्रात । यथा प्राक् भगवान् मारायचः वटपमवचिडितकथा बोधल्या या उदर विदितवानिति भावः । वसन्नतिवकवृत्तम् ॥२७॥

A

છે

अपिच,

चम्प रामायणे

मध्य तमुत्वादविभाव्यमान-

माकाशमासोदसितायताच्याः ।

गर्भोदये विष्णुपदापदेशात्

काश्ये विहायापि विहाय एव ॥ २८ ॥ उच्चस्थे ग्रहणञ्चके सुरगुरौ सेन्दौ नवम्यां तिथौ लग्ने कर्कटके पुनर्वसूयुते मेषं गते पूषणि । निर्दग्धु निखिलाः पलाशसमिधो मेध्यादयोध्यारणे- राविर्भूतमभूतपूर्वमभवद् यत्किच्चिदेक महः ॥ २८ ॥

बध्यमिति । वितायताच्या नोवायतने वाया मध्यं ततुत्वात् - ह्मत्वात् अविभाव्यमानम् वज्रच्य नायम् अतएव बाकाशम् खासीत् । इदानोजांघ गर्भोदये गर्भोपस्थितौ निष्णुपदापदेशात् विष्णु पदच्छलात् काय वा विहायापि परित्यज्यापि विहाय एव खाकाशमेव । वाकाथ यथा पूर्व वामनरूपिणा विष्णुबाक्रान्तत्वात् विष्णुपदाख्या लेभे तथा कोषल्याया उदरमपि मर्मोदयात् किञ्चित् स्य बबा प्राप्तमपि विष्णोरधिष्ठानात् विष्णु पदमिति बाकाशमेवेति भावः । इन्द्रवज्जा-

वृत्तम् ॥१८॥

J

•

उच्चस्ये इति । बडाणा रष्यादीना पश्च के उच्चस तुङ्गिি सुरगुरौ कोबे सेन्द्रौ चन्द्रसवर्गत नवम्या तिथौ कर्कटके बग्न कर्कटराशाबुदिते पूति भाव, राशीमादयो बग्न सिमर । पुनर्वसु- खुते पूषण रूख मेषं गते सति अभूतपूर्व किञ्चित् अनिर्वचनीयम् एकम् सद्दितीय महा तेज निखियाः समया’ पब मासं बनतीति पलाशाः भायादाः राचवा इत्यर्थ. एवं समिधः काष्ठानि ताः निर्दग्धु ं भखीकर्तु मेध्यात् घविलात् वबोध्यारचे अयोध्या एव

बालकाम् ।

[[१३]]

अपिच,

अथ रामाभिधानेन कवेः सुरभवन् गिरः । अलञ्चकार कारुण्याद्रघूणामन्वयं हरि ॥३०॥ तमेवमन्वजायन्त वयस्ले ताखितेजसः ।

अग्रजं तेऽनुकुर्वन्तस्तैस्तैर्लोकोत्तरैर्गुणैः ॥३१॥ भरतस्तष कैकेय्यास्तनयो विनयोज्ज्वल. । अन्यौ लक्ष्मणमत्रुघ्नौ सुमित्राया कतोयौ ॥ ३२ ॥

acfe.

चि. अग्निमन्धन दारूनिशेष

तखात्वाविर्भूतं प्रादुर्बभूव ।

शार्दूलविक्रीडित वृत्तम् । सर्वाश्वर्यादिमः बज बततगाः शार्दूल- विक्रीडितमिति तलक्षणात् । रूपकमलङ्कारः । रूपकं रूपिता- मादु विषये निरप इति दर्पण ॥ २६ ॥

अथेति । अथ खजननानन्तरं हरिः रामाभिधानेन रामेति नाम्ना कमी. गिर. वाचः सुरभयन् सुरभीकुर्वन् सौरभशा- लिनोः कुर्वदित्यर्थः कादण्यात् कृपया रक्षणाम् अन्दय बध बदच

कार । कालुष्ट व् दृत्तम् ॥१०॥

तमिति । तताम्न दक्षिणाग्निगार्हपत्यहवनीयामलितय - मित्यथे. दक्षिणाम्नगपल्लो हरनीयस्त्रयोऽग्नयः । यग्निव- मिद लेतेत्यमरः । वद्दत् तेजो येषा तथाभूताः ते तयः भरत- बालना इत्यर्थः तै. तै. बोकोत्तरैः बलौकिकैः गुणैदया- दाक्षिण्यादिभिः तम् अग्रज रामम् अकुर्वन्नः सन्तः एवं रामवदि- त्वर्थः त रामम् वह पश्चात् बजायन्न काताः । अनुष्टत्तम् ॥२१॥

ត

भरत इति । तेषु विषु मध्ये केके व्याखनयः भरतः विनयेन

छम यतिविनयवान् मिलाबा व्रतः उदयः वाभ्यां तो उप-

额

शत्रुनो अन्धो वृतोयदर्थगवत्यर्थः । श्रष्टम् ॥२२॥

चम्प रामायणे

एते वह्नधिरे बौराः प्रजाचेमाय दौचिताः ।

लोकानन्दा मुकुन्दस्य चत्वार इव वाहवः ॥३३॥

श्रच कदाचिदपरिमेयमायाभयानक युद्ध सुमुद्दतदैत्य- भलावस्कन्दकादिशोक हन्दारकानीकप्रतिपात्यमानमहार- थः ( क ) पक्तिरथ (ख) स्तपश्चर्याजातानामाश्वय्र्याणामाय- तनं (ग) विशङ्कयाजिन

(घ) भगवन्त पद्यप्रबन्ध-

यते इति । सुन्दा नारायण्या चमारः वाहय ट्व ढोबा- बन्दा ! जगतामानन्दनाः प्रजाना समाथ कुशलाब दोचितरः

यते वीराः वज्रधिरे वृद्धि प्राधु । अनुष्टष्टतम् ॥१३२॥

(क) यचेति । अपरिमेयाभिर्ववाभिरित्यर्थः मायामिः इन्द्र-

नाभयानकं यत् युद्ध तल तानां देयानां बचावकन्देन बबाक्रमयेन वान्दिशोकानां नयविट्र ताना, कान्दिशीको भबत

वृन्दारकायाम् पानीबेन

प्रतिपाल्यमानः

हमरः ।

प्रतीयमाणः मष्ठान् रथो यथा तथाभूतः ।

(च) म‍रिचः दशरथः ।

(ग) तपति तपसां चयं या अनुष्ठानेन वातानाम् यावि

भूतानाम् । पायक स्थान आधारर्थ ।

(घ) लिखिनम् । पुरा विशकू बोम

वाशीय

राजा मशरीरः स्वर्गं बिवाह गुरु वशिष्टमुपगम्य बहुन । यथाई भ्रमरोरः वर्गे उपले तथा मह यज्ञ क्रियतामिति अभ्यर्थयामास । सुबन्तं साध्थे यश च त्वमधिकारीति मत्याख्यातवान् । ब तेना- बसतो राजा गुरुपुबाहुपगम्य तथैवास्यथितवान् । ते च गुरुवा याख्यातं वं गुरुत्वानिन त्वं चण्डाटो भवेति भपन्तः प्रत्याख्यः । व्रतच वशमवमानितः क दराजा वभिश्व मिष्यं विश्वामिवमाबाद्य

T

बालकाण्डम् ।

[[२५]]

मिव (ङ) दर्शितसर्गभेद (च) प्राद्यतत्र्याकस्यमिव प्रकटितव- पव्यत्यासं (छ) बुधमिव सरेममुतं कुशिकस्त (ज) मद्राचीत् । तदतु यथाविधि परिग्टहीतसपर्येण मर्यादातीतमहिम्ना माधेतरहृदयेन (झ) गाधिनन्दनेन मतपरित्राणार्थ (ञ) मित्थ- अभ्यर्थिनः पार्थिवोऽभूत् । राजन् ! तव कुमारेण विनया-

तेन च यज्ञ ेन स्वर्गं नीत सुरराजेन तबात् भ्रंशितः श्रन्तरीच ए स्थितः। विशडू स्वर्ग एष इति प्रसिद्धिश्चेति रामायणातीतुन- केया ।

(ड) पद्यमवन्वमिव पद्यरचितकाव्यसन्दर्भमिव ।

•

(च) दर्शितेति दर्शितः सर्गस्य सृष्टः पक्षे रचनाविशेषस्य भेटः विशेष. वेन तथोक्तम् । यदा महर्षिर्विश्वामित्रः घोरेणापि तपसा ब्रह्मणः सकाशात् ब्रह्मण्यं न पाप तदा क्रोधात् सृष्टिकर्मणि प्रनः । तच्च दृष्ट्वा भगवान् विरिश्चिर्भीतः सहमेव त तदमीष्टं वर मादा- दिति रामायण कथावानुसन्ध या

(छ) प्रकटितेति प्रकटितः प्रकाशितः वर्णस्य चत्रियश्च व्यत्वासः वैपरीत्य ब्रह्मण्य लाभेनेति भाव. येन तथोक्त चत्त्रियत्वात् लब्ख- ब्रह्मण्यमिति भावः पच्चे प्रकटितः वर्णानाम् षचराणां व्यत्यास. विपर्यय येन तथाभतम् ।

(ज)

विश्वामित्रम् ।

[[9]]

सोमसुत पोतसोमरस पत्रे चन्द्रपुलम् । कुशितं

(झ) तदनु तदनन्तरं तङ्घनानन्तरमित्यर्थः । परिग्टहोतप पूजितेनेत्यर्थः । मर्यादा सीमाम् अतीतः श्रतिक्रान्तः महिमा यस्य तथोक्तेन । गनवेतर हृदयेन माधेतरम् श्रगाधमित्यर्थः दुरक्षि गममित्यर्थः हृदयं यस्य तादृशेन ।

(ञ) समपरित्राणार्थं यज्ञरचार्थम् ।

[[२६]]

चम्पूरामायले

भिरामेण रामेण शरासनमित्रेण (ट) सौमित्रिमात्रपरिज- नेन क्रियमाणक्रतुरचो रक्षोदुरित (ठ) मुत्तीर्य कृतावटखो (ड) भक्तुिमभिलषामीति । एवविधमाकर्ण्य कर्णपरुषं (द) महर्षि भाषितमतिमात्रपुत्रवात्सल्यात् कौशल्याजानिः (ण) सशस्यान्तःकरणोऽभूत् । ततस्तस्मिन् बहुप्रकारैरपरि- हाय्यनिञ्चवे भगवति विश्वामित्रे दशरथस्तपनकुल हितेन पुरोहितेनैव (त) मभिहितोऽभूत् ।

पासकामाय भवानमुभै

कुय्यात् सपय्यां कुशिका काजाय । निर्यातुधाना वसुधां विधातु

निर्यातु रामः सह लक्ष्मणेन ॥ ३४ ॥

(ट) शरासनभिलेख तु सहायेन धतुटतेत्वर्थः ।

(ठ) रचोदुरितं राचसविघ्नम् ।

(ड) कतावमृथः सम्पादितदोचान्चखानः ।

(ढ) कप श्रुतिकटु ।

(ण) कौशल्याजानिः कौशल्या जाबा यस्य तथोक्तः दशरथ

इछ ।

(त) तपनकुखहितेन सूर्यवहितकारिणा । पुरोहितेन वशि

छैन ।

पतति । भवान् पय्र्याप्तकामाय बन्धमनोरथाय श्रभे कुशिका बजाय विश्वामित्राय सपी पूजा कुर्य्यात् । रामः चम-

सेन सह वसुधां पृथ्वी निर्यातुधानाम् वराचसां विधात

निनियमित । इन्द्रवज्ञावृत्तम् ॥२१॥

बालकाण्डम् ।

[[२७]]

एवं वशिष्ठेन प्रतिष्ठापितति (घ) दशरथः सुतप्रदानेन

कुशिकसुतमनोरथमेव पूरयामास ।

योगेन लभ्यो यः पुंसां संसारापेतचेतसाम् । नियोगेन पितुः सोऽयं रामः कौशिक मन्वगात् ०३५॥

तत्र सत्र परिवातु विश्वामित्रो महामुनिः ।

सौमित्रिसहितं रामं नवत्रयमबोधत ॥३६॥

बलेन तपसां लब्धं बलेत्यतिबलेति

।

विद्यते मयि काकुत्स्थ ! विद्ये ते वितरामि ते ॥ ३७

(थ) प्रतिष्ठापितष्टति

प्रतिष्ठापिता प्रतिष्ठा बीता धृतिः

धयं यस्य तथाभूतः पूर्व धैर्यच्यत व्यासीत् ततो वशिष्ठवाक्येन

धैर्य इति भावः ।

[[3]]

योगेनेति । यः संसारात् यमेतं व चेतः येषां तथोकाना वीतरागायामिति भावः पुख योगेन इमाधिना लभ्यः साचाद- करणीय इति यावत् कोऽयं रामः पितुर्नियोगेन कौशिक विश्वामित्रसृ

कन्बना ! अनुष्ट व वृत्तम् ॥३५॥

सले त्रि । त्रयं भानिर्विश्वामित्र तत्र विकाश्रमे इति घोषः सन’ बस परिवात् परिरचितुं ममितिसहित बच्छा

रमे नयन् व्यवोचत उक्तवान् । काष्ट व्यत्तम् १३६६

बलेनेति । हे काकुत्स्य ! पुरा परञ्जयो नाम कविर्देखाको राजा देवैरसुरविजयायाभ्यर्थितः देवराजस्य वृषभरूपिणः ककुदि स्थित्वा वरान् विजित्य देवलोकं निरापदमकरोत् । तत्र ककुत्स्थ इति तं देवाः साटरमाख्यातवन्तः । ततश्च प्रभ्टवि तया काकुत्

सज्ञा लेभिरे इति पुराणम्। तपसां बलेन प्रभावेण बडा इति

कतिवडा इति च बब्बे प्राप्त लयेति शेष. ते विद्य नवि विद्यते,चम्पूरामायणे

ततः परिगृहीतविद्यस्य दाशरथेः प्रदेशमेकं प्रदश्य

भगवानित्थम कथयत् ।

अस्मिन् पुरा पुरभिदः परमेश्वरस्य

भालान्तरालनयनज्वलने मनोभू ।

सद्यः प्रपद्य शलभत्वममुञ्चदङ्ग

तस्माद जनपदं विदुरङ्गसनम् ॥३८॥

तदनु मानससर प्रसृतां (द) सरयूमनिक्रम्य वृत्रबधप्र- वृद्धवृद्दश्रवःपङ्गचालनलब्धमलदकरूशक नाम्नोर्जनपदयो. (ध) सौनि कृतपदयोर्दाशरथ्योः पुनरप्येवमब्रवीत् ।

मायतं ते वस्य वितरामि ददामि । विद्ययोश्च तयोः प्रभावात् क्षुषिपासाक्केशनिष्टत्तिः स्यादिति रामायणवात्तनुसन्धेया । चानु-

बुद्धत्तम् ॥३७॥

यस्मिन्निति । पुरा पूर्वस् यस्मिन् प्रदेशे मनोभू’ कामः पुरभिः त्रिपुरारेः परमेश्वरस्य उर भावस्य सखाटस्य अन्तराले नयनमेव ज्वनः अग्निः यहा भयनात् निर्गतो वचन तस्मिन् शलभत्व मतङ्गत्वं प्रपद्य प्राप्य वदद्य तत्क्षयात् अङ्गम् वमुञ्चत् तत्याज भाता- मनादिति यावत् तखात् हेतोः सु जनपदं देवम् खङ्गससम् बङ्गनामानं विटु’ । वसन्मति वृत्तम् ॥१८॥

(ट) तदन्विति । तदनु तदनन्तरे मानसं नाम सर तखात् प्रसृता निःसृताम् ।

(घ) ति टतस्य व्यसुरख बधेन मडः जातः प्रव इन्द्रख यः पङ्क’ ब्रह्महत्याजनितं पापभिति यावत् तस्य चालनेन शोधनेनेति यावत् बचे मजदवरूपकनामनो याभ्यां तथोकयोः जनपदयोः देशयोः ।

बालकाण्डम् ।

यच. सुकेतुर्दु हिण्प्रसादा-

लेभे सुतां कामपि ताड़काख्याम् । सुन्दः किलेनां परिणीय तस्यां

मारीचनीचं जनयाम्बभूव ॥ ३१ ॥

एकदा तु सुन्दे निहते मारीचः कुम्भसम्भवमुनिमॉम-

नूय (न) तस्य शापादवाप कौणपती (प) ताड़काप्यासीत्

पुरुषादिनी (फ) ।

सेयमाजन्म सिद्धसिन्धुरसहस्त्रप्राणा ( ब )

जनपद विपदं विदधाना (भ)

व्यापादनीया त्वयेति ।

किञ्च, वैरोचन मन्थरां वसुन्धरापराधधुरन्धरां (म) पुर

यच इति । सकेलनांम कश्चित् अतः

प्रसादात् ताडकामा ताडकानाम्नी काममि

विप्यस्य ब्रह्मणः

त लेभे । सुन्दः

सदाः कचिदतुर इति शेषः एना ताडकां परियीय तां ताड- कायां मारीच एव नोच तं मारीचाख्यम् बधमं वनयमित्यर्थः जनयाम्बभूव किलेति प्रसिद्धौ । इन्द्रवज्यात्तम् ॥ ५६ ॥

(न) कुम्भसम्भवमुनि व्यगस्त्य मित्यर्थ, कागस्य कुम्भसम्भव एस-

(प) कौखपत राहतान् ।

[[६]]

(फ) पुरुषादिनो नरमांसभोजिनी राजनीति यावत् ।

(ब) चानाति बाजनानः सिङ्ग सिन्ध, राणा गजानां सहख

प्राण बलं यस्य तथाभूता बहसहस्तिदन्तधारियोत्यर्थः ।

(अ) विदधाना कुर्ष तो ।

(अ) वैरोचन विरोचन प्रह्लादतः तस्यापत्य’ तो वैरोचनी

सो विरोचनस्यासुरपतेर्दुहितरमा

।

मन्यु रा सदायास् ।

बहुखरायाः प्रथिव्या अपराधपुरखरा धिया विशेषानिष्टकारि- योनियर्थः ।

[[३०]]

चम्पूरामाय वे

न्दरेण निहतां जनार्दनकृतार्दनाच भार्गवजननीं (य)

अदश्यं दाशरथेरमन्दां (र) सुन्दबधूबध विचिकित्सामुत्सा- दयामास (ल) ।

श्राश्रुतः श्रुतवतेन तेन सुन्दप्रियाबधः ।

तमेवान्वदत्तस्य चापः शिष्वारवच्छलात् ॥४०॥ तत्काले पिशिताशनाशपिशना सध्ये व काचिन्मने- रध्वानं तरसा रुरोध रुधिरक्षोदारुणा दारुणा । स्वाधीने हनने पुरीं विदधती मृत्योः स्वक्कत्यात्ययात् उद्यत्कङ्करसङ्घसङ्कटमहाशृङ्गाटकां ताड़का ॥ ४१ ॥

(ब) जनार्दनेति बनाईनेन विष्णोरवतारविशेषेक परशुर से - खेति यावर कृतम् चर्दनं हिंसन बघ वर्थः यस्याः तथाभता वामेवजननीं परशुराममातरम् । पूरा मित्रराचया भार्गवः खजनमी रेणुका जवानेति पुराणम् ।

(र) मन्दा महतीम् ।

(ब) इन्देति सुन्दस्य बधूस्ताडका तथाः बधे विचिकित्मा स्त्रियममा कथ हन्मि कथं वा गुरोदात्ता परिहरावी व संशय- मित्यर्थः विचिकित्सा व सघव इत्वमरः । उत्सादयामास चिच्छेद ।

यात इति । श्रुतवृत्तेन तत्तान्तनेति यावत् तेन रामेणा वृन्दप्रियायास्ताड़काया बधः श्रायुतः मतिज्ञातः । ब्रख रामख चापः धनुः शिलारवच्छलात् बौर्वीध्यानव्याजात् तमेव प्रतिज्ञात- ताडकावत्रमित्यर्थः

धन्ववदत् पुनक्क्तमकरोदिवेति प्रतीयमानो-

प्रेक्षा । अनुष्टुत्तम् ५४०३

अत्काले इति। तत्काल तखिन् काले काचित् सन्क

बलकान ।

क्या दाशरथेः कर्णमविशताड़का गुणः ।

।

तथा धनुर्गु णस्तु र्णमविशत्तजिघांसया ॥ ४२ ॥ ततो भाविनि संग्रामे बडश्रवस्य ताड़का !

स्वप्रा रामबाणस्य वीरपानमकलायत् ॥४३॥

रुधिरचोः रक्तविन्द भिः नावखितैरिति भावः व्वस्था रक्तरे त्यर्थः पिशिताशाना राचसाना नाशपिशुना विनाशस्त्राचा दावा अयडरी खाधीने हमने हिंसायां खायत्तायामित्यर्थः स्मृत्योर्यमख पुरों स्वतखाना खोकसंहाराणामिति भावः काययात् श्रपगमात् ताड़कायास्तत्काय्य कारित्वेनेति

भावः साडः उदयं मछद्भिः

कार्य भारविगमात् मकलसद्धिरिति भावः विराणां खटवाना- मिति भावः सङ्घ : समूहै सङ्घटं सङ्कलं महत् शृङ्गाटकचतुष्पथं यखाः तथोक्तां विदधती कुर्वती ताड़का तरसा बलेन सुनेः विश्वा● मिला वध्वान पन्यानं रुरोध । शार्दूलविक्रीडित उत्तम् ॥४१॥

यथेति । ताडकाया गुणः परिवमिति यावत् यथा दाशरथेः रामश्य कर्णम् च्यविशद् तथा धनुर्गुचः कार्मुकल्या तखेति शेषः तथा जिवासया बधेच्या तू शीघ्रम् व्यविशत् कर्णमिति शेषः ।

ताडकाचरितश्रवणमात्र चैव रामस्तदुबधार्थं धतुरावं-

माचकर्षति भावः । काष्ट ष्ष्टतम् ॥8५ ॥

तत इति । तसानन्तर व्यावर्षयात् परमित्यर्थः ताडका

ख प्राखः

निजप्राणवायुभिरित्यर्थः भाविनि यानामिनि संयामे

राक्षस समरे इत्यर्थः बहुश्रवस्य बद्वानुरागस राबवायच वीरपानं

कोरोचितपानं मधुपानमिति यावत् खवल्पयत् कल्पयामास । यथा बोरा मधूनि पोला समराय प्रवर्त्तन्ये तथा रामबाणः ताडका- प्राच्यरूपं मधु पोत्वा बागामिनि राशश्च समरे प्रावर्त्ततेति भावः ।

तुष्टवृत्तम् ॥ ४५॥

[[2]]

३श्

चम्पूरामायणे

मुनिः कथाश्वोपज्ञानि ताडकामाथिने ददौ । अस्त्राणि नृम्भकादीनि जन्मशासनशासनात् ॥४४॥ तत्र कञ्चन विरचिलोकप्रत्यादेशं (व) प्रदेशमे कं प्रदर्शावोचदुपचीयमान परम हर्षो (ग) महर्षिः ।

प्रतिदिनमवदातैर्ब्रह्मभिर्ब्रह्मनिष्ठ :

प्रशमितभवखेदै’ सादरं सेव्यमानः । बलिनियमनहेतोर्वामनः काननेऽस्मिन् बलिनियमपरः सन् ब्रह्मचारी चचार ॥ ४५॥

सुमिरिति । इनिर्विश्वामित्रः अन्मशासनस्य इन्द्रस्य शासनात् श्रादेशात् ताडकामाथिने इतताडाद रामायेत्यर्थः खशাॠঃ तदाख्यो मामिः तेन उपचा बाह्य ज्ञान येषा तानि कथार्श्वन प्रागुद्भावितानीति बाबत् जृम्भकादीनि व्यस्त्राणि ददौ चर्पयामास ।

कष्ट ॥३४॥

છે

(ब) तलेति । विरिचिलोक प्रत्यादेश ब्रह्मलोकनिराकृति । ब्रह्मलोकनिभमिति यावत् ।

(घ) उपचीयमानोत उपचीयमानः वर्द्धमान घरमो मङ्गान

· यस्य ताण 1

Q

प्रतिदिनेति । अस्मिन् कानने प्रतिदिनम् अवदातैः विशुद्ध- चरितैरिति यावत् ब्रह्मनिष्ठ बेटपरायचो. तविद्धिरिति वा, वेद- सत्त्वं तपो ब्रह्मत्यमरः । प्रशस्तिः शान्ति मोतः भवखेदः समार- दुख यैः तथोक्तः वीतरागैरित्यर्थः ब्रह्मभिः साहर यथा तथा सेव्यमान मरिच माय. बलेरसुरराजख नियमन शासनमेव हेतुः तखात् वामनः बाननरूपी भगवान्, बखिः बैश्वदेवीयो यज्ञविधिः व नियमपरः ततसाधनतत्पर अवारी विचित्र वन

अपिच,

बालकाण्डम् ।

GRLA

अपहृत विबुधार्त्तर्वामनब्याजमूर्त्ते- रखिलभुवनभिचोराचमानो कहानाम् । ततिरियमतिनीला व्याप्तदिग्व्योमसीमा स्वयमपि परिमातु’ : लोकमभ्युद्यतेव ॥ ४६० इति विविधरसाभिः कौशिक व्याहृताभिः श्रुतिपथमधुराभिः पावनीभिः कथाभिः । गलितगहनकृच्छ गच्छतोर्दाशरथोः

→

समकुचदिव सद्यस्तादृश मार्गदैर्व्यम् ॥ ४॥

चार तस्थावित्यर्थः । मालिनीष्टत्तं ननमयययुतेयं मालिनी भोग- खोकैरिति चणात् ॥४५॥

•

पहृतेति । पहृता नाशिता विबुधाना देवानाम् वार्त्तिव्यत्र्या असुरराजस्य बले शासनादिति भावः येन तथाभतस्य, अखिलभुवन- मिथेो खिलभुवनानि बिसुवनानि भिक्षते विपादभूमिव्याजेनेि भाव’ इति तथोक्तस्य, वामनव्याज मूर्त्तिर्यस्य तथाभूतस्य विष्णो- रिति यावत्, इय व्याप्ता दिशा व्योम्न व्याकाशस्य च सोमा नया साहशी अतिनीला वाश्रमानो कहानाम्

ततिः समूहः स्वयमपि लोकं जमत् परिमात परिच्छेत्तु व्यभ्युद्यतेव उत्थितेय । मालिनोवृत्तम् ॥४६॥

इतीति । इतीत्य विविधरमो यातु तादृशोभिः श्रुतिपथ- मधुराभिः श्रोले न्द्रियतर्पयोभिरित्यर्थः पावनीभिः विशुद्धिजनमोभिः कौशिकव्याहृताभिः विश्वासिलोदिताभिः कथामि गलितं विगतं गष्ठमच्छु वनगमनकट यक्षिन् तत् यथा तथा मच्छतो दाग रखो : रामलच्झणयोः तादृश मार्गस्य पषः देयं विशाल सद्यः तत्-

[[३४]]

चम्पूरामायणे

ततः सिवाश्रमं प्रविश्य विश्वामित्रः सत्रमारभत ।

तदनन्तरमन्तरीक्षान्तगलादापतन्त (ष) मन्तकानीकभयानकं

मला गण ( स ) मवलोक्य

पलायमानाः करतलगलित-

फ्लाशसमित्कुशाः कुशिकनन्दनान्त वासिनः ससंभ्रमम भिलषितावा (ह) राघवाय न्यवेदयन् ।

हवादेः शिखराणि तानि परितः चिवा हसित्वा क्रुधा कवा हस्तविघटन तत इतः स्थित्वा नटित्वा मुहुः । सिता क्ष्मामसृणास्रजान्त्रकृतया बडा कचान् खेचरान् दग्ध्वाम्नेः सदृशा हशा निशिचरा रुन्धन्ति रन् दिवः ॥ ४८

क्षयं सभकुचटिव अङ्कोच पामेव । मधुराख्यानश्व यौत्सुक्येन विदितगत एवं पन्यास्तयोरभवदिति भावः । मालिनोवृत्तम् ॥४७॥

(ष) अन्तरीक्षान्तरालात् वाकाथाभ्यन्तरात् व्यापतन्नम् खागच्छ •

न्तम ।

(स) पलाशनां राक्षसगणम् ।

(ड) करतलेति करतलेस्य’ गलिता अष्टा पचाशानि पत्राखि

समिधः यज्ञकाष्ठानि कुशाश्व येषा तथाभूताः । कुशिक मन्दनस्य विश्वा मित्रस्य चन्तवासिनः काला । समं मभवम् । अभिलषि तेति काभिलषितः बाहवः युद्ध येन तथाभूताय ।

雠

हृत्वेति । निशिचराः राचमाः काढू : पवतस्यु शिखराणि ष्टङ्गाणि हृत्वा उत्पाद्येत्यर्थ. सानि शिखराणि परितः समन्तात् चिला निचिष्य उषित्वा कुधा क्रोधेन स्तविघट्टनं करास्फालनं

कृत्वा तत इतः खित्वा सुडः पुनः पुनः नटित्वा न्दत्य हत्या अम्टजा रक्त ेन मा पृथिवीं सिता अभिवृध्य बन्नतया शवशिरारचि- तया सूत्रा माया कचान् देशान् बड्डा वयस्य बग्न े : महा

तत्र,

बालकाण्डम् ।

मक्रान्तवर्णान्तरगाधिसुनोः सम्पर्कपुण्यादिव रामभद्रः ।

चातक्रमात् पिप्पलदण्डयोग्यः पलाशदण्डादृतपाणिरासीत् ॥ ४८ ॥ मारीचनीचमतिराहवमारच्य

चिप्तः चणेन रघुनायक सायकेन । मध्ये पयोनिधि भयेन निमग्नमूर्त्ति-

र्वेश पुपोष जलमानुषनिर्विशेषम् ॥ ५० ॥

武器

दल्या हशा खेचरान् अन्तरीचचास्यिो जोवान् दग्ध्वा प्रतायति यावत् दिवः व्याकाशस्य रम् विवर रुन्यन्ति बावन्ति । भाई- विक्रीडिय टत्तम् ॥४८॥

फ

सक्रान्तेति । रामभद्र संक्रान्त बम्ध वर्णान्तरं वर्णविशेषः ब्रह्मण्यमिति भावः येन तथाभूत. माधिनुः विश्वामित्रः तस्य सम्पर्क पुण्यादिव संसर्गजनितात् सुकृतादिव चातक्रमात् चत्रिय धर्मानुसारात् पिप्पलदण्ड योग्य वट दण्डपष्टणाधिकारी व्यषि- रत्नाध्याहार्थ ब्राह्मणो बिल्वपालाशौ चत्रियो वाटखादिरा- विति मनुः । पलाशानां राक्षसाना दराडे शासने वाहतः बादर-

बान् पाणि

व्यथच पचाशदण्डे ब्राह्मणब्रह्मचारिणा धायें इति भावः व्यष्टत पाणिर्यस्य तथाभूत. वासोत् । राचरान् हन्तु करेय

कार्मक जग्ग्राहेति भाष । इन्द्रवज्जावृत्तम् ॥४६

मारीचेति । सारीच एव नोक्मतिः विचष्टबुद्धिर्निशाचर इति

शेषः काहब युद्धम् बारचय हत्वा रघुनायकदा रामय बाय के न श्वरेण्य मध्ये पयोनिधि मध्ये समुद्र समुद्रस्य मध्यमर्थः चि

चम्पूरामायखे

सुबाहुराहवोन्मत्तः कृतः काकुत्स्थपत्रिणा । सुनीनामनभिप्रेतः प्रेतनाथातिथोक्तः ॥ ५१॥

वशस्टमा हृदयहारिफलान्वितेन

ग्रामेदितेन रघुनायक सायकेन । स्नेहान्वितेन निरगादनुरागिणीव

प्राणावली हृदयतः पिशिताशनानाम् ॥ ५३॥ अथ निशिचरघाताच्छान्तवैतानविघ्नो मुनिरवभृथकृत्यं विश्वहृद्यं समाप्य ।

बतएब भयेन रामादिति शेष निमग्ना जनमभ्य’ प्रविष्टा मूर्ति - र्यस्य तथाभूतः सन् जखमानुषात् निर्विशेष विशेषरहित बेश जल सानुषष्ठमिति यावत् पुपोष दधार । वसन्ततिलक वृत्तम् ॥५०॥

·

सुवाइरिति । बाहवे समामे उन्मत्तः समुत इति यावत् कुनीनाम् ध्वनभिप्रेत मोतिकर इत्यर्थ’ सुवाह्नः काकुत्स्थ

रामस्य पत्रिणा गरेण इत्तः छिन्न’ सन् प्रोतनाथस्य

तिथोक्तः यमालयं प्रषित इति यावत् । व्यनुष्ट व्ष्टत्तम् ॥१५.१६

यशस्पृशेति । पिशिताशनाना राचसाना प्राणावली हृदयतः हृदयात् पचे महात् बहुरागियो प्रेमवती रामेव कामिनी वंश- स्पृशा वशनिर्मितधन्नुः स्पृशेत्यर्थः पच्चे कुलीनेनेति यावत् हृदयहारि अर्मभेदि यत् फलं फलक शिखरमिति यावत् पचे मनोहारि यत् फल सुरतमिति यावत् तद‌न्वितेन तद्युक्त ेन पचे तदभिलाषि- येति यावत् स्त्रष्ठाम्बितेन तैलचिक्कणेनेति यावत् पचे प्रणयवता ईरितेन निचिप्लेन पचे दूतीरितेनेति यावत् रघुनायक सायकेन सहेत्यर्थः निरगात् निर्जगाम । राज्यरातों राचसाः खान् जह्नरिति भावः । उपमालङ्कारः । वसन्वतिलकं वृत्तम् ॥५२॥

काचेति । काय निशाचराणा राचसानां वातावु बुधाव

बालकाण्डम् ।

श्रमनुत जयलक्षमा राममानौ समेतं

बजनजनितमूर्त्या योक्तमव्याजलक्ष्मया ॥५३॥

[[१७]]

अथ मिथिलां प्रति प्रस्थितो विश्वामित्रः काकुत्स्थयो- - रित्थमकथयत् । पुरा खलु कुशेयवासनजमा कुशिकाभि- धानो (च) राजर्षिः कुशनाभकुशाम्बप्रमुखैश्चतुर्भिः कौ. शाम्बी महोदयधर्मारण्यगिरिव्रजाख्यानां पुरोणां कर्त्तभिः पुत्री (क) बभूव । कुशनाभस्तु कन्याशतं घृताच्यामजन- यत् । कन्यास्ताः सन्नयौवनाः कामयमानः पवमानः प्रत्याख्यानात् प्रत्यापत्रमन्धु (ख) रासामवयवेष्वनार्जवमत- जुत ( ग ) । अथ विदितवृत्तान्तेन कुशनाभेन तेन चमामेव

शान्तः निवृत्तः वैतानविघ्नः बचव्याघातः यच तथामतो निः विश्वेषा लगता हर्य मनोहरं मुखदमित्यर्थः व्यवष्टमस दोघा- न्तस्नानविधिं समाप्य बाजौ युद्ध जयलच्झत्रा विजयश्रिया समेत युक्तं रामं बजनात् यद्मभूमेः जनिता उत्पादिता मूर्त्तियथाः तथा-

भूतबा बव्याजचच्चत्रा

कपटनिया सोतयेति यावत् यो मृ धमनुत । दामे होता संयोजयितुमभिलषितवानित्यर्थः । माचिनो-

वृत्तम् ॥५३॥

[[9]]

(च) कुशेशवासन जम्मा ति कुशेशयं कमयं शतचव कुशेशय- जिम्मरः । बासनं यख सः कुशेश्यासनो ब्रह्मा तचात् जन्म यस्य

वः । कुशिकाभिधानः अशिवनामा ।

(क) कर्त्तृभिः अधिपतिभिः । पुमो पुलवाम् ।

(ख) कामयमानः अभिवषन् । पवमानः वायुः । प्राप

नाव निराकरणात् । प्रखापद्ममन्त्र : जातक्रोधः ।

(ग) बनार्जवं कौटिल्यम् । चततुत कमगात् कुजाता. हस- वानित्यर्थः ।३८

पम्प रामायणे

प्रतिक्रियां मन्धानेन चूलिसूनवे सौमतेशाय राजे ब्रह्मद- नाय प्रदत्तास्ताः प्रकृतिस्थाः (घ) बभूवुः । पुनरपि कुश- नाभस्तु पुबोयन् पितृप्रसादादगावसत्त्वान् (ङ) गाधि- सन्ज्ञानस्प्रत्तातपादानुदपादयत् । इत्य’ दाशरथिः कौशि- कोत्पत्तिकथानिशमनेन निरायामायामिनी (च)मनुभूय बन्धूकस्तवकबन्धुरेण सन्ध्यारागेण प्राचीमुखे शोषीकृत (छ) शोणाभिधानं दधाने नदे प्रवर्त्तितप्रत्यूषकृत्य : (ज) कृतनि- द्यमेन मुनिना सह गङ्गामुपतिष्ठमानेन पथा प्रातिष्ठत ।

आजानपावनचीरां वृषानन्दविधायिनीम् । सुतिप्रणयिनों सोऽयमापगामाय गामिव ॥५४॥

(घ) मलतस्याः सुदेहा इत्यर्थः ।

(ङ) पुमीयन व्यात्मनः पुत्बभिच्छन् । पिप्रसादात् पितृयामनु- बहात् । अगाधसत्त्वान् दुर्बोधखभावान् महावानित्यर्थः ।

(*)

कौथिकोत्पत्तिकथा नियमनेन विश्वामित्वोत्पत्तिकथाश्रव-

शेन । निरावासाम् यायामरहिता

वामियों दालिम् ।

जाखिनीमिति

भावः

(छ) मा कान बन्धूका कुलमानां स्तवकवत् मधुरः उन्नता- नतः तेन, सन्ध्यारागेण सन्ध्यासञ्जातसहित्यन (प्राचीमुखे पूर्वदिड- मुझे घोषीको रक्कोलते ।

(अ) प्रति व प्रत्यूषकः सप्रातःसव्यः ।

कामानेति । सोऽय रामः बाजानम् खाजन्म ेत्यर्थः पायमं बोरं जब पचे दुग्ध यखाः तां दृषच धर्मस्य मते हृषभद्ध बाबन्द -

•

विधाबिम, श्रुतिप्रव्ययिनी शास्तप्रणयवतीम् उभयत्र समानमेतत्, कामना नदीं गङ्गा गामि बाप प्राप्तवान्। उपमालङ्कारा । बहु-

स

बालकाम

[[१८]]

श्रथ भागौरव कथां श्रोतुकामाय रामाय भगवानित्य-

सभाषत ।

पुरा तु मेनका नाम सुमेरोरभवत् सुता । reat तयैवratञ्चक्रवर्ती धराभृताम् ॥०५५० कन्यादयममुष्यासीदेका मन्दाकिनौ तयोः । अन्या भगवती साच्चाचन्द्रचूडकुटुम्बिनी ॥५६॥ तां नदीं विबुधा लब्धा नाकलोकमनोनयन् । तपस्यन्तों गिरिगरों देवाय महते ददौ १५७ शिवयोर्युजतो धृत्वा धावा समर्पितम् । पावकः प्रतिजग्राह दैवतैरनुमोदितः ॥५८१

पुरेति । पूर्व सुमेरोः मेनका नाम सुता मवत् । चरा- seat पर्वarri wवन्त तथैव मेनसर टहमेधी टहस्थः ब्रोना- नित्यर्थः कायोत् । ता हिमादयः परिचीतवानिति भावः । चतु

वत्तम् ॥५५॥

श्रन्यायमिति । बसष्य हिमाट्ः बम्बादवम् बायोट् । तयोः कन्ययोः एका प्रथमेत्यर्थः मन्दाकियो मङ्गा, बन्धा हितोयेसथः साचात् स्वयं भगवतो चन्द्रचूड़ हरख कुटुम्बिनी ॥५६॥

हाषिति । विबुधा देवाः तां नदीं मन्दाकिन सध्या नाक- खोकं खगम् अनोनयन प्रापयामास । निरिर्हिषादयः सपचन्त उपचरन्नों गौरों द्वितीयां कन्यामिति यावत् महते देशब हरा- वेत्यर्थः ददौ । बहष्ट बूटतम् ॥५७॥

शिवयोरिति । पावकः अम्बिः देवतेः देवगर्षेः अनुमोदितः चावतः यन् बुजतोः बनातोः शित्रवोः पार्वतीशङ्करयोः बोके

चम्पूरामाय ले

अनपत्यानथामर्त्यान् बहुभायाञ्च मेदिनीम् । श्रकरोदम्बिकाकोपः पुत्रालाभसमुद्भवः ॥ ५८ ॥ अथ सेनान्यमिच्छद्भिरुक्तः सब्रह्मभिः सुरैः । वहिरह्नाय जाडव्या न्यषिञ्चदौय्र्यमेश्वरम् ॥६॥ सापि सप्तार्चिया चित’ तेजस्तत् सोढुमचमा । हिमवत्प्रान्तकान्तारे वान्ता शरवणे नहीं ॥ ६१६ तत्त्राभूत् कत्तिकाप्रीत्यै षोढ़ारूढ़ मुखाम्बुजम् । तारकध्वान्तविध्वंसि सद्यः षाण्मातुर महः ॥ ६२॥

धृत्वा ग्टहीत्वा वाल्या पृथिव्या समर्पित प्रतिजयाह भगवतोभुवि स्वतं वीर्य तवानित्यर्थ ॥५८॥

कनपत्यानिति । अथ बीयपणानन्तरं पुत्रख अबामेन समुद्भवतीति तथोक्त, अम्बिकाया गौर्खाः कोपः कामयन् देवान् थान पत्यान् बालाजु, मेदिनी पृथिवीञ्च बहुभाखी बहुपतिका

करोत् । तेन च कर्मणा जातक्रोधा देवी देवान् अपुत्रा भवतेति, पृथिवीच बहुभार्यां भवेति प्रथापैति भावः ॥ ५६ ॥

.

अथेति । अथ स वह्निः सेमान्य सेनापतिम् इच्छङ्गि - अभिः सुरैः देवः उक्तः त्वं योखमिदं जानव्या निषेडोति ब्रह्मभिः बांधत इत्यर्थः चाय झटिति सद्य एवेत्यर्थः ऐश्वरं वो ब्राह्मष्याम्यषिचत् निहितवान् ॥ ६०॥

[[०]]

वापीति । खापि जाह्नवी सप्तार्थिषा अस्मिता चित्र तत्

ar: बोढ़ बोदुमिति यावत् अचमा

काका यसश्व याबा

वती हिमवतः हिमाद्रः मान्तं कान्तार दुर्गमभिवि यावत् तचिन् शरबच्चे नहौ तत्थान ॥ ६ ॥ ॥

समेति । मम परवचे घोड़ा घटप्रकारेण थारूढानि जातावि

बालकाण्डम् ।

वैविध्यं श्रूयतां वत्स ! सरितस्त्रिदिवौकसाम् । यथोक्त’ हव्यमश्श्रन्त्या देवताया इवाध्वरे ॥६३॥ पुरोमयोध्यामध्यास्त सावित्रः सगरो नृपः । केशिनीसुमतिभ्याञ्च लङ्घितप्रथमाश्रमः ॥ ६४ ॥ स पुत्रीयन् सपत्नीकस्तपस्ते पे हिमालये । भृगुः प्रीतमनास्तस्मै ददौ दायादसम्पदम् ॥६५॥ असमन्जसुतं लेभे वैदर्भी केशिनी तयोः ।

षष्टिं पुत्रसहस्राणा सुमतिश्च यवीयसी ॥ ६६ ॥

श्र

ॐ

ર

मुखाम्बुजानि यस्य तादृशं षडाननमित्यर्थः, तारक एव ध्वान्त ं तसः तस्य विध्वंसि संसारकं षषां मानुयामपत्यं बारहातुरं महः तेजः बदद्य’ तत्चयात् कृत्तिकानां तदाख्यनचत्राधिदेवोना मोत्यैः बान) न्दाय अभूत् अस े ॥६॥

व विध्यविति । हे वत्स । त्रिविका देवानां वरितः नयाः मङ्गाया इत्यर्थः, बध्धरे यज्ञ यथोक्तं यथाविहितं व्य हृतं वस्तु खन्वन्त्या मुलानाया देवताया इव में विषय ं श्रूयताम् ॥६॥

भी तक

पुरीमिति । सावित्व सविवश्य सगरो नाम नृपः केशिनी- सुमतिभ्या महिषोभ्यामिति शेष बहित. अतिवाहितः प्रथमाश्रमः ब्रह्मचर्यं यस्य तथाभूतः सन् अयोध्या पुरीम् अध्यात अधिवसति म । ब्रह्मचर्थ्यानन्तर केशिनों सुमतिश्च परियोय गार्हस्वधर्ममकरो दिति भावः ॥ ६४॥

[[4]]

सति । व सगरः पुबोयन् वामन पुत्रमिच्छन् सपत्नीक : त्रिः सन् हिमालये तपः तेपे चचार । भृगु सदा बहर्षिः भोसलभाः सन् त सगराम दायादसम्पदं पुलवामरूपं वरमिति यावत् ददौ ॥६५॥

समझ ेति । तयोर्महिध्योः मध्ये वैदर्भी विदर्भराजदुहिता

,

શ્

चम्प रामायसे

असमन्जसचारित्रम समजमपास्य सः ।

आरब्बहयमेधः सन्नमुञ्चत तुरङ्गमम् ॥ ६७॥ क्रव्यादवपुषा सोऽयमहारि हरिणा हयः ।

ततस्त’ नष्टमन्बेष्ट सौमतेयाः प्रतस्थिरे ॥ ६८० सर्वे सपर्वतामुत्र खनन्तः सगरात्मजाः । चक्र जर्जरितध्वान्त नागलोकं नखाशुभिः ॥ ६८ ॥ त एते तपसा दीप्ते तमस्तोयप्रमाथिन । कापिले ज्वलने वौरा लेभिरे शलभोपमाम् ॥७०॥

केशिनी असमञ्जतम् यसमा नाम पुत्र तथा यवीयसरी कनिष्ठ देवी सुत पुस्राया पछि षष्टिवानित्यर्थः लेभे माथ

का समजखेति । स राजा असलम सामरहितं चारित्र’ चरित यस साहरा दुई तमित्यर्थः असमञ्जम् बाय व्यक्का कारव्बइयमेधः प्रस्तुताश्वमेधयज्ञः सन् तरङ्गमं मेध्य अश्वम् व्यत तयाज ६७॥

क्रव्यादेति । क्रव्यादवपुषा राजसमूर्त्तिना हरिणा इन्द्रक

वोऽयं भय का पारि हृत । ततः तचानन्तरं लौभतेयाः सुमतिनन्द‌नाः षष्टिसहस्रापीति शेषः तम् अश्वम् काम्न ेष्टं प्रतस्थिरे

प्रखिताः ॥६८॥

[[6]]

ॐ

सर्वे इति । हवं वगरस्य बाखजः बुबा सताम् पृथिवीं खनन्तः सन्तः नागडोकं पाताल नत्रांशुभिः मयप्रभाभिः जर्जरितं खद्धितं नाशितमित्यर्थः ध्वान्त तिमिर यत्र तादृशं चक्र :

कतरन्तः ॥६८॥

इति । ते ते वीराः समात्मजा’ तपसा दोप्ते प्रक्वचिते अम एव तोयं बलं प्रमथासोति तथोक्त मोहान्धकारनाथिनोत्यर्थः

श्र

बालकाण्डम् ।

श्रसमवसुतं पौत्रमंशुमन्तमथाब्रवीत् ।

सतिं हत्वा समाधत्तां सप्ततन्तु भवानिति ॥ ७१ ॥ सोऽपि गत्वा विलं तत्र दृष्ट्वा भस्मोकतान् पितॄन् । मायुस्तेभ्यो जलं दित्सुश्चिराले मे तुरङ्गमम् ॥७२॥ मातुलो गरुडस्तेषामेन तत्रैवमब्रवीत् । गङ्गामिहानयायुष्मन्नैषामेषा गतिः परा ॥ ७३ ॥

ततस्तनयहत्तान्त श्रुत्वा तखतुरङ्गमः ।

समाप्य खगरः क्षत्र पुत्रशोकाहिव गतः ॥७४॥

[[४३]]

कामिले कपिम्बन्धिनि स्वहने बम्बो शलभोपमा पतनादृश्य चेभिरे प्रापुः । चश्वमन्विष्यन्नः पाताले कपिलसन्निधौ च दृक्ष तं कामिल नितरां दण्ड़यन्तः तवको पालना भगता पूर्ति

भावः ॥७०॥

असञ्जति । पाथ

पुत्रगष्यनिधनश्रवणानन्तरमित्यर्थः राजा कामञ्जस्य तुतं मौत वंशुमन्न अवान मप्ति वश्व हृत्वा थानोये ब त्वर्थ. सप्तन्तु यज्ञ समाधत्ता सम्पादयत इति चत्रवीत् ॥७१॥

स इति । गोऽपि शुमान् विल प्रातावमित्यर्थः गत्या तल पितॄन् पितृमिति यावत् भबोलतान् दृष्ट्वा मातुः सजलनयनः मनु तेभ्यः जलं सर्मणाञ्जलिमिति भावः विक्षुः सन् चिरात् दरङ्गमं बेभे व्याससाद ७५ ॥

मातृव इति । तत्र पाताले तेषां समराजानां मातुचः नातु- यांता गरुड़ः श्नम् का शुमन्तम् एवम् अब्रवीत् थे आयुधन्

व्यक्खिन् प्रदेशे गङ्गाम् श्रानय, एषा गङ्गा पर्मा समात्मजानां परा

श्रेष्ठा मतिः उबादवारियोति भावः ७३ ॥

तक्ष इति । ततः चनन्तर बगरः तनयानां श्वाचा वृत्ताल

[[88]]

चम्प ू रामायणे

अथांशमानयं राज्य चिराय परिपालयन् । दिलीपे न्यस्तभूभारस्तपस्तेपे हिमालये ॥ ०५ ॥ दिलीपेऽपि दिवं याते श्रुत्वा वृत्त भगीरथः । पितॄन् विधातु सुगतौन् विदधे मतिमान्मतिम् ॥ १६॥ श्रमसरित कर्त्तुं मेने मत्त्य तरङ्गिणीम् । ततो गोकर्णमासाद्य तपस्यति भगीरथे । देवो देवापगा वोढुमन्वमस्त दयानिधिः ॥७७॥ श्रथ वोचीचयच्चनदिगन्तगगनान्तरा । शशाङशङ्कसम्भिन्नतारामौक्तिकदन्तुरा ॥७॥

कपिलाषभखीभवनवादी श्रुत्वा बब्धतुरङ्गम’ सत्र’ यज्ञ समाध्य

[सम्पाद्य पुत्रशोका दिवं खर्गे गतः पञ्चत्व प्रापेति यावत् ॥ ७४ ॥

यथेति । काथ सगर निधमानन्तर काय का शुभान् चिराय primra राज्य परिपालयन् दिबीमे निजले इति शेषः न्यस्तः वर्पितः सभार ः राज्यभारः येन तथाभूतः पुत्र राज्य समयेति भावः हिमालये तपः तेपे चचार मङ्गानयनार्थमिति भावः ॥ ७५ ॥

[[1]]

दिवोऽपीति । दिल्लीपेऽपि दिव’ स्वर्ग याते मतिमान् भगीरथः टिलोपतनय इति शेषः वृत्त पूर्वपुरुषान्तं वा पितॄन् सुगतीन विधान तु मति विधे तवान् ॥७६॥

मन्त्रमिति । यमत्य सरित सुरनदीं मन्य तरङ्गियों मनुष्यनीं कर्त्त मेने अभिलषितवानित्यर्थः भमोरथ इति शेषः । व्रतः गोक गोकर्याख्या निकेतन चासाद्य भगोरथे तपस्वति तपश्चरति सति दयानिधि देवः हर इति शेष. देवापणा देवनद बोरिस मित्यर्थः श्रन्यमस्त शत्रुजन्ते ॥ ७७ ॥

अथेति । अथ देवदेवानुमत्यनन्तरं वोचोना तरनाथा चयेव

बालकाण्डम् ।

बराकष्टमार्त्तण्डतुरङ्गायासितारुणा ।

फेनच्छत्रवमातङ्गमार्गसव्यग्रवासवा ॥92 #

आविःशाखिशिखोन्नेयनन्दनद्रुमकर्षणा

।

एकोदकनभोमार्गदिङ्मूढदिवसेखरा ॥८०॥

आवन्तगत सम्भ्रान्तविमाननवविप्लवा ।

नीलजीमूतशैवालकृतलेखाहरितटा १८१॥ अवलेपभराक्रान्ता सुरलोकतरङ्गिणी ।

पपात पार्वतीकान्त जटामण्डलगहरे ॥८२॥

क

समहेन कल ब्याप्त दिशा वान्त• गमनान्तरच यया तथाभूता, प्रशाई- ऋन्द्र एव शङ्क तेन सम्भिन्नानि युक्तानि तारा एवं नचमात्य व लौशिकानि तैः दन्तुरा उम्रता, तर खाकट : मार्च राजतरङ्कः सूयश्वः बायामितः श्रान्तिं नीतः करुणः सौरसुतः यया तो, फेवस्य यातस्य व्यवहितस्येति भावः खमातस्य शेरावत स्पेयर्थः

भागये अन्वेषणे व्यपः वासव इन्द्र यथाः तथोक्ता, चविःशाखि-

शिवाभि व्याविष्कृताभिः शाखिशिखाभिः उल्लेख नन्दन ब्रुमाणां कर्षणं यथाः तथाविधा, एकेन उदकेन जलस्रोत सेत्यर्थ नभोमार्गेषु वाकाथपथेषु दिचु च मूढ विक्षित दिवसेश्वरः सूर्यः यखाः साही, यावर्तानां स्वमणा मत्तेषु बभ्यन्तरेषु संभ्रान्ताना घूर्णितानां विमानाना देवयानाना वे सन्तर विज्ञत्रः विगतिः यस्याः तथाविश्वा, नोडा लोमता एव शेवाबाः तैः कता विरचिता लेखा रेखा येव साध्यानि वरिन्ति हरिणोनि तटानि यस्याः तयोक्का, चवलेप- अरेय गर्योतिशयेन च्याक्रान्ता बसतेत्यर्थः, सुरलोकतरङ्गियो बन्दाकिनी पार्वतीकान्तस्य ४रख अटामण्डलं जटाजूटं तस्य गहरे विवरे

पपात !

-८२ ॥

[[६]]

[[४६]]

चम्म रामायणे

अलब्धनिर्गमा शम्भोः कपर्दादमरापगा ।

दधौ दूर्वाभिखालग्नतुषार कणिकोपमाम् ॥८३॥ श्रष्टा तां नदीं तत्र तुष्टाव परमेश्वरम् । भगीरथो विधेः क्रौय्यात् परिचीणमनोरथः ॥८४॥

गङ्गा सप्ताकृतिर्माता न्यपतहरमूईतः । तेन स्तुत्या प्रसवेन चिप्ता विन्दु सरस्यपि ॥८५॥ तासु प्राचीं गतास्त्रिस्त्रस्तिस्रः प्राचेतसों दिशम् । अन्या पिटकियोयुक्ता भगीरथरथानुगा ॥5॥ सैषा भागीरथी हो : सवचेत्रं समाहणोत् । तां स पीला ततः शान्तो वही श्रोत्रेष वर्माना ॥८॥

काखेति । शम्भोः कपर्टात् जटाजहात् अलब्धनिर्गमा निर्गममा बसी समराधमा गङ्गा दूया शिवाट बग्नानां द्वषार- कथिकानाम् उपसां सारी प्राप ॥ दश

व्यष्टुति । विधेः भाग्यस कोयत् निट रखात् परिचय- मनोरथ’ बबन्धकाम इथः भनोरथः तब जटामण्डले मरे नदीन

हडा परमेश्वरं परं तुष्टा

गङ्ग ेति । तेन हरेष स्तुमा अभोरथकसमेति शेषः प्रसक्षम प्रीतेन सता मूर्द्धतः शिरसः चिप्रा भङ्गा যतাकृतिः पप्रचारा जाता यही विन्द सरख्यपि व्यपतत् ॥८५॥

ताविति । ताम्र पतठ बाळतिष बब तिस्रः बाह्रसयः प्राची पूर्व दिश, अपराशिक्षः प्राचेतस प्रतिमामिति यावत् दिवं मताः । चन्था सप्तमो थानतिरित्यर्थः पिखिया श्रयुक्ता तह- परा, भगोरथम् अनुगच्छतोति तयोशा पासीदिति शेषः

वैवेति । वा एषा भागीरथो अङ्कोः हनिविशेष समयम

बालकाण्डम् ।

तयातटिव्या जाह्नव्या प्रापय्य विदिवं पितॄन् । भगीरथः पुरं प्राप परिपूर्ण मनोरथः ॥८८॥

[[8]]

अथ दाशरथिराकणितभागीरथीकथस्तां सरितं वि लक्ष्य विशालां पुरीं विलोकयन्, कस्येयमिति गाधिनन्दन- मपृच्छत् । सोऽप्यवमवोचत् । पुरा खलु सुरासुराणां सुधानिमित्तं मिथो विरोधे प्रवृत्ते मायां विश्वमोहिन विश्वरूपः प्रदर्श्य दैतेयनिधनं शतधारपाणिना (झ) कार- यामास । तेषां तु जननीदितिरतिवेलमभ्य ुपगतमन्युः शतमन्युशासनं (ञ) कमपि पुत्र ं लब्धकामा पत्युमेरीचे (ट)- वचनात् कुशप्लवने (ठ) सुचिर तपश्चचार । तां कैतवेन शुश्रूषमाणः (ड) शक्रः शतधारपाणिः पादकलितकेशक-

यज्ञदान समायोत् बालावयामास । व बहु ता भागीरथ बोला अतः मानानन्तरं शान्तः भगीरथस्तवेन प्रोत इति यावत्

श्रोत कर्णेन व ना मथा श्रुतिबिवरेवेत्यर्थः जहाँ सलान १८७४

तथेति । भगीरथः तथा तढिन्या लाइव्या पितृन समाता- जान् त्रिदिवं स्वर्गे प्रामय्य उद्धृत्येति यावत् परिपूर्णकजोरथ. कृतार्थः सन् पुरम् अयोध्या प्राय बाजगाम ॥८८॥

(झ) अथेति । यतधारमाबिना शतधारं वख्वं पायौ यच तेन

(ञ) यतिवेलं अत्यर्थम् वाभ्युपगतमन्यः जातकोषः । -

अन्यशासनम् इन्द्रदमनम् ।

(ट) मरीचेः मरोचितच कश्यपखति यावत् ।

(ठ) कुश लवने कुशास्तरच देशे स्थित्वति शेषः । (ड) कैशवेन बलेन शुत्र षमाणः सेवमानः ।85

चम्म रामायणे

लापामापत्रनिद्रामपवित्रेति निर्वस्यवगाहिततदीयज- ठरः (ड) सप्तधा गर्भ निर्भिद्य निर्जगाम । दितिरपि विदिततनयकदना तान्यपि खण्डान्याखण्ड लेन सप्त भक्तः (ण) कारयित्वा त्रिविष्टपं प्रविष्टा (त) । ततः,

अलम्ब ुषायामिवाकोर्जातः कश्चिन्महीपतिः । विशालः स्वेन नाम्म्रात्र विशालां विदधे पुरीम् ॥८८॥ तदनु तदास्तव्येन (थ) सुमतिनाम्रा नृपतिना बता- तिथ्यः सराजपुत्रो विश्वामित्रस्तत्र निशोथिनों (द) नीला मिथिलां प्रति प्रस्थितः प्रतपसामुत्तमस्य (ध) गौतमस्याश्रम प्रदश्य तारानुषक्तां (न) कथामित्यमकथयत् ।

(ठ) पादयो कलितः पतित केशकलाप यथा तथाभूताम्, यापननिद्रां निद्रा नताम् । निर्वगर्य वृष्ट्ा । अवनाहितं प्रविष्ट

सदीय जठरम् उदर येन तथोक्त

(थ) विदिततनयना ज्ञातपुनकर्त्तना तानि खण्डानि गर्भस्य वि

शेषः सप्त मरुतः वायून् ।

(त) त्रिविष्टप खर्गे प्रविष्टा गता ।

बस्तु षायामिति । काहम्बु षाया नाम सुरसुन्दव्यम् राम्रोः

जातः उत्पन्नः विशाको नाम कचित् महीपतिः यत्र जगति खेम नाना विशालां पुरीं विदधे स्थापयामास ८

(घ) तहास्तव्य नेति तत्र विशालाया वास्तव्य वर्षातिर्यग्य ते विशाखाधिपतिनेत्यर्थः ।

(द) तत्र विशालाया निर्धार्थिनों रजनीम् ।

(घ) प्रतपषाम् उपसपलामू उसमा

।

(न) महाराषका तब्य हाराः पत्नी वहति यावत् तदनु-

अशा तत्सम्बङ्गाम् ।

बालकाण्डम् ।

अत्रागमहौतमधर्मदारा-

ननार्यजुष्टेन पथा महेन्द्रः ।

क्रुद्धस्ततो निर्वृषण वृषाणं

भाय्यामदृश्याच्च मुनिचकार ॥2॥

वनमेतते रामे शापान्मुक्ता भविष्यसि । इत्युक्त्वा गौतमः पत्नीं हिमाद्रि’ तपसे ययौ ॥११॥ ततो विदितवृत्तान्तं देवतानां गणे तदा । पितॄणां प्रभावात्ले मे मेषस्य दृषणं वृषा ॥२२॥ तदेनामेनसो मुक्ता प्रतिग्टह्नातु गौतमः ।

इति तस्याश्रम भेजे साक रामेण कौशिक. 12३1

यत्रेति । महेन्द्रः सुरपतिः चत्र प्रदेशे गौतमस्य धर्मदारान् धर्मपत्नोम् अहल्यामित्यर्थः बनार्थ जुटेन साधुविगर्हितेन पचा यगमत् । ततः तेन यथर सेनेत्यर्थः क्रुद्धो सुनिर्मोतमः दृषाष्यम् इन्द्र निष्टषयं पुखरहित भाखच बहल्याम् अश्या पाषाणक्यमिति

भावः खकार । उपजातिष्टतम् ॥

वनमिति । गौतमः रामे तत् वनं गते मति व भावात् वृक्ता भविष्यति इति पत्र प्रयतामिति भावः उक्ता तपसे विवाद ययौ ॥११॥

तत इति । ततः अनन्तरं गौतमशापात् परमिति यावत्

tearer गयो विदितत्तान्ते विज्ञातदेवेन्द्र व्यापारे सति तदा पित व्याम् अग्निष्वात्तादोना प्रभावात् वृषा इन्द्र मेष वृषण लिङ्ग

लेभे ॥२॥

रादिशि । तत् तखात् गौनमः एनच पापात् सुक्काम ना स्वपत्नीमिति शेषः प्रतिदहावभावादिति शेषः । इति उक्त ेति

[[५]]

ततः,

चम्परामायणे

दुःखे सुखे च रज एव बभूव हेतु- स्तादृग्विधे महति गौतमधर्मपत्याः यस्माद गुणेन रजसा विकृतिं गता सा

रामस्य पादरजसा प्रकृति प्रपेदे ॥८४॥

हत्या कृतमातिथ्य’ विश्वामित्रः सराजपुत्रः

प्रतिग्टह्य मिथिलोपकण्ठभुवि ( प ) जातं जनकयजन भवन- समजत (क) । तदनु जनकेन विधिवदभ्यर्थिते तस्मिन् कुशिकसुते निमिकुलपुरोधाः शतानन्दो रघुनन्दनमेवम-

भाषत ।

तिष्ठन् चत्राष्टत्तो मुनिरगमदसावाश्रमं ब्रह्मसूनो- रातिथ्यं तत्र लब्धा निरवधिसुरभिप्राभवादित्यवेत्य ।

शेत्रः कौशिक विश्वामित्रः रामेण पार्क सह तख गौतमस्य वाश्रमं मेसे लगाने

•

दुःखे इति । रज रजोगुणः पदरजय एव गौतमधर्मपत्याः हत्थायाः नाविश्वे तथाविधे महति टु खे सुखे हेतु बभूव अणात् या रजसा गुणेन कामरामेति भाव’ विज्ञर्ति मलतेरन्यथा- जावं पाषापत्यमिति भावः गता, किन्तु रामख पादरजचा चरण- रेणुना प्रकृतिं स्वाम् अवस्थां प्रयेटे प्राप । वसन्ततिलक वृत्तम् ॥ ६॥

(घ) मिथिखोपकण्ठव मिथिलायाः पय्यन्तदेशे ।

(फ) जनकबजन भवनं जनकस्य वचग्टह अभजत प्राप ।

frrige । सौ वनिर्विश्वासित चत्राईष्ट

•

चत्रियोचिते

काचारे शिवम् ब्रह्मरूनो झपुलस्य वशिष्ठस्य चाश्रग बगमत् । तत्र

बालकाण्डम् ।

सोऽनेन प्रार्थितोऽभूत्तदनु मुनिवरे नाभ्युपेते च कर्षन् क्रोशन्तों तां तयैव प्रचुरबलजुषा कन्दिशीको बभूव ॥८५॥

बहु (ब) स्तचलचकितस्य तपोबलाधिगतविविधायुध- निगमस्य (भ) सुरभिनिमित्तं भूयोऽपि समारब्धसमरस्य दिव्यास्त्र परम्परां (म) ब्रह्मदण्डेन निरुन्धन्ररुन्धतीजानि (य) - रवतस्थे । ततोऽयं जातव्यलीकः (र) चात्रतेजसः परं

वशिष्ठाश्रमे वातिथ्यम् अतिसत्कारं वग्ध्वा प्राप्य इति ध्याति• मिति बावत् निरवधिः निरतिशय इत्यर्थः सुरभः तदीय होमनोः प्राभवात् प्रभाव सोमथ्यादित्यर्थः व्यवेत्य चात्वा वशिष्ठखादिति शेषः मेन विश्वामित्यच स वशिष्ठः प्रार्थितः सुरभिं मे देहीति बाचितः बभूत् । तदह तत्प्रार्थनानन्तरं मुनिवरे वशिष्ठ नाभ्यु घेते नैव दास्यामीति असते सति तां सुरभिं क्रोशन्ती बलात् हत्येनेति भावः कर्षन् कायं विश्वासिल मचुरवखजुषा प्रभूतसैन्य- प्रसविन्या वशिष्ठादेशादिति भावः तया सुरभ्या कान्दियोकः मय- ब्रूतः बभूव । कान्दिशीको मयदूत इत्यमरः । खम्बरात,

खना

बयेण

स्यात् ॥ ८५

विसनिवतियुता

(7) 761: 57: 97: 1

सरधरा

ब-

कोर्त्तितेयमिति तय :

(भ) तपोबलेति तपोबलेन अधिगतः प्राप्तः विविधः बायुधः

निगमः

खविद्या येन तथाभूतस्य ।

(म) दिव्याखपरम्परां दिव्याखसमूहम् ।

(य) निरुन्खन् विवादयन् । अरुन्धतीजानिः वशिष्ठः ।

(र) जातव्यहीः बञ्जातदुःखः ।

[[१२]]

चम्पूरामावणे

ब्राह्ममेव महो महीय. (ल) इति निश्चित्य तकिये ( ब ) दक्षिणस्यां दिशि तीव्रतरं तपचचार । अथ सावित्रः (श) क्षत्रियस्त्रिशङ्कः सशरीरा स्वर्गसिद्धिं प्रार्थयमानो वशिष्ठेन प्रत्याख्यात (ष) स्तस्य पुत्रैर्महोदयादिभिर्निबध कुपिते (स)- देत्तचण्डालभावस्तमेनं (ह) शरणमभनत । असावषि तमनोरथ पूर्त्तये (च) क्रतुमेक कर्त्तुं प्राक्रमत । तत्र समा- गतेषु ब्राह्मणेषु जुगुप्सया (क) त्रिषडयजनेनागतान् वशिष्ठपुत्रानयं (ख) शापेन खभचका (ग) नकरोत् । तत्व क्रतुभुजां (घ) वर्गेऽपि स्वर्गादनवतीर्णे (ङ) ।

श्रय महात्मा तपसः प्रभावा-

दारोपयामास दिव विशडु म् ।

(ख) महः तेन । महीयः अतिमहत् ।

(ब) तस तस्य ब्राह्मममः सिद्धये लाभाय ।

(घ) सावित्र वशीयः ।

() प्रत्याख्यातः निराकृतः त्वगत्य माधिकारीति परिव्यक्तः ।

(e) निकुपितैः पुनः पुनरायडे पक्रहैः ।

(इ) एवं विश्वामित्वम् ।

(ख) मनोरथ तस्य विष्टसिद्धये ।

(क) जुगुप्रथा टचवा वयेत्यर्थः ।

(e) a faxifaM: ।

(ग) भवान् कुछ रमासादान् पाण्डाला नित्यर्थः ।

(घ) कतुसुजा देवानाम् ।

(ङ) अनवतीर्णे बवाजते ।

अयमिति । श्रयं महात्ला विश्वामित्रः तपसः प्रभावात् नितः

aa:,

बालकाण्डम् ।

नीलाम्बर निह्नतराजवेषं

वर्षानिशीथादविशेषवेषम् ॥८६॥

अपातयत् स्वर्गमुपाश्रयन्त

सत्रातमन्युः शतमन्धुरेनम् । ततोऽवलम्बप्रास्य नियोगशङ्कं

लेभे विशङ्कुर्गगने प्रतिष्ठाम् ॥29॥ ततः सर्वगीर्वाणगणप्रार्थनया परित्यक्तभुवनान्तरनि- र्माणकर्माणं तत्र तपःप्रत्यूहः प्रत्युद्भत इति (च) पश्चिमायां

पनौतः राजवेधो यस्य तादृशं बायजाबभावेनेति भावः नोबा- बरं मचिनवसनं मेघानतया नीलवर्णगगनम् अतएव वर्षामि - श्रीथात् वर्षांकाडोनावरात्रात् काविशेषः अभिनः वेषः तादृशं त्रिशङ्क ं दिवं स्वर्मस् कारोपयामास निनाय ।

वृत्तम्॥२६॥

उपजाति

अपातयदिति । शतमन्यु रिन्द्रः सञ्जातमन्यः जातक्रोधः सद् समुपाश्रयन्तम् एवं विशङ्क अपातयत् प्राभ्रंशयत् । ततः

नरं विशङ्कः कल विश्वामित्व नियोगशङ्कम् श्राश्रायटिस्

काववम्वत्र चाश्रित्व नगने प्रतिष्ठां स्थिति लेभे प्राप । एपेन्द्रना-

वृत्तम् १६७४

(च) वर्तेति सर्वेषां गोबधानां देवानां भय मानar

परित्यक्त

भुवनान्तर निर्माणकर्म येन तथाभूतम् । ST वात्माम’ देवैरवमन्यमानं बुड्ढा तो-

ाना

बलेन द्वितीय हृष्टिकर्म

कर्तुमुपक्रममायमेनं देवाः समागम्य

ॐ

बन्तोष्य च महाभ्यामाचः । तत्र तचित्र कर्मणि कथं भू-

[[५४]]

चम्पूरामावणे

दिशि पुष्करे पुष्कल (छ) तपञ्चरन्तममुमम्बरीषं यज्ञपशवि- नाशप्रायश्चित्यार्थं बहीभिर्गोभिः क्रीत्वा नरपशुतां नौय- मनस्तावचकस्य मध्यमपुत्रः शुनःशेफः शरणमयाचत । अथ भगवान् निनतनयविनिमयेन रचितुमेनमुन्मुखः पराझ खेभ्य (ज) स्तभ्यो हविष्यन्दादिभ्यः शापेन वशिष्ठपुत्र- दशा (क) दत्त्वा गायाइयप्रीताभ्यामिन्द्रोपेन्द्राभ्यामम्बरीषं शुनःशेपञ्च परिपूर्णमानोरथ कारयामास (ञ) ।

तत’

तपस्यन्तमेनं मेनका सङ्गतस्तपोभङ्ग विरमणी-

चकार (८) । ततः पश्चात्तापाभिभूतो (ठ) ऽयमुत्तरे भूभृति (ड)

तिति भावः । तब तप बोभे इति भाषः तपसा मन हः विघ्नः ।

प्रत्युतः मत्त्र परिचत ।

A

(छ) पुष्कल प्रभूतम् ।

(ज) पराङ्मुखस्य पितरादेशात् विश्वेभ्य. १

(झ) दिशा चाखभावम् ।

(ञ) गाथाइयेति गाथे खोत्रविशेषे तयोई वेन

प्रोताभ्य

प्रसन्नाभ्याम् इन्द्रोपेन्द्राभ्याम् इन्द्र विष्णु स्याम् । एकथा बाधया

इन्द्र द्वितीयया गाथवा रूपेन्द्र स्तुत्वा तयोरनुग्रहेण राजान सिद्धयज्ञ शुन शेषञ्च विनटनकरोदिति भाव’ ।

(ट) मेनका सत" मेनका नाम काचिदारा वरैस्तपो- नियमभङ्गार्थं मेोषिता तस्याः वङ्गनेत्यथेः । तपोभङ्गः तपसः व्याघात । चिरं दीर्घकालम् । बोचकार वाचक्राम ।

(ठ) पश्चात्तापाभिभूतः कथ मया एतावन्तं कालम् अनया सह विहान तपस्त्यक्तमिति सञ्जातमनस्तापः ।

(3) wxía qià !

बालकाण्डम् ।

कौशिकीतीरे घोर तपश्चचार । तत्र जम्भारिप्रहितां (द) रम्भां शैली (ण) भवेति वा पूर्वस्यां दिशि निरस्तनि.- श्वासं तपश्चरत्यमुनुिषाणा (त) तपोऽग्ने रुविग्नमानसस्ता- मरसासन सविधाय (थ) जितेन्द्रियत्वात् ब्रह्मर्षिरति वसिष्ठोऽप्येव व्याहरतु (द) भवन्तमित्यभाषत ।

असौ वशिष्ठ निर्देशाद ब्रह्मर्षि स्वमविन्दत । यथोपनयसंस्काराट् हिजन्मा ब्रह्मवर्चसम् १८ इति जनकपुरोधः श्वावितो गाधिस्तुः सह नृपतनयाभ्यां शर्वरीं तत्र नीला । विधिवददिदर्घ्य पुष्पदर्भापगर्भ

सरसिजदयिताय ज्योतिषे छान्दसाय ॥१२॥

(ट) जम्भारिहिताम् इन्द्रप्रेषिताम् ।

(घ) शैली शिलामयो ।

(त) उम्रणा उत्तामेन /

(घ) तामरसासनः पद्मासनः ब्रह्म ेत्यर्थः सत्रिधाय समुपेत्य । (द) व्याऋतु मम्बोषयतु ।

साविति । यसौ विश्वामित्रः उपनय सस्कारात् द्विजन्मा ब्राह्मणः ब्रह्मवर्चसं ब्रह्मण्य यथा वशिष्ठस्य निर्देशात् ब्रह्म वि सम्बोधनात् ब्रह्मर्षित्वम् व्यविन्दत प्राप ॥६८॥

इतीति । इतीत्य जनकख पुरोधसा शतानन्देन वाषितः

प्रशस्तिः नाथितुः विश्वामित्रः न्टपतनयाभ्या दराम बच्झष्णाभ्य तब शर्वरीं रजनीं बोला प्रतिवाह्य सरसिज विहाय कमलकान्ताय छान्दसाथ वेदमयाब ज्योतिषे तेजसे येत्यर्थः विधिवत् यथा

Ad

चम्पूरामायणे

तदनु जनकराजधानीं रामलक्ष्मण निरीक्षण कौतुका- दनवरतपातितेन विकचकुवलयनिचयोपचीयमानमेचक- मरीचिवचिम लिन्नुचेन (ध) पौरनारीजन विलोचनरो- चिषा कवचितनरपतिपथां (न) विश्वामित्रः प्रविश्य दश- रथतनयावित्यमभाषत । अस्यां खलु नगर्थ्यामारव्ययज्ञस्य राज्ञो जनकस्य भागधेयात् सीतानामधेयभाजनमजी- जनत् (प) कन्यारत्नं रत्नगर्भा भगवती (फ) । तस्याः पुनः कि पर किमपि माहालप्रम् (ब) । यतः,

यस्याः पृथ्या वसनमुदधिः पीठिका हाटकाद्रि- हरः सिन्धुः सगरतनयस्वर्ग मार्गेकबन्धुः ।

क्रीडाशैलः परमपुरुषकोडदष्ट्रा च तस्याः सौतामातुर्जगति मिथिलां सूतिका गेहमाहुः ॥ १०० ॥

विवि पुष्पदर्भाग पुष्पकुमिश्रितम् अयम् अदिशत् दत्तवानृ प्रात सूर्यसुतस्य इति भाव । मालिनीष्टतस्

(घ) विकचेति विकचाना प्रकटिताना कुवलयभिनयानां नोबो-

$

व् पल समूहानाम् उपचीयमाना वर्द्धमाना मेचका श्यामला वा बरो- चिकोचिः मयूखराजिः तहत् मलिम्लुच सचिन बोर्थः तेन ।

(न) कवचितेति पात्र चिन चाहने मनिष राजपथ वा-

तर }

(प्र) बजीजनत् सद्व ।

(फ) रत्नगर्भा भगवतीत्यर्थः ।

(ब) पुनः किन्तु पर किम

प्रभाव !

अनिर्वचनीय । माहामंत्र

बाप्रति पात्रा किमनं बखम् उदधिः

बानकाड ।

sa सीता विवाहार्थममरैरपि दुष्करम् ।

[[1]]

जनकः कल्पयामास धनुरारोपण पणम् १०२ ॥

ततो महर्षिर्जनकस्य राज्ञः

सभां सुधर्मासह

प्रपेढे ।

तौ चापश्चापविलोकलोलौ

सच्चापलो कोसलराजपुत्रौ ॥ १०२ ॥

तत्र विधिवदभ्यर्चितः

५ ु

कथितदशरथतनयवृत्तान्तः

कौशिकः प्रमुखे (भ) रमरेरात्कुले महत्तरे देवराते (म) नि-

चार

पीठिका पीठासनं छाटकाद्रि मेद, रसगर - तनयानां स्वर्गमार्गे गोव्यापारे इति यावत् एकबन्धूः नई- स्वर्थः । क्रीडाड विहारगिरिः परमपुरुषश्च क्रोडस्य वराहस वराहपियो विष्णोरित्यर्थः दृष्ट्रा दन्तः, तथाः स्रोतामातुः पृथिव्याः जगति मिथितां हृतिकागेचं प्रसवागारम् ब्राह्नः वदन्ति

बुधा प्रति शेषः । मन्दाक्रान्ताष्टत्तम् ॥१००॥

बति । थल मिथिलाया जगकः सीताया विवाहार्थम् व्यमरैरपि देवैरपि दुष्करं दुःसाध्यं धनुष कारोपणं मौर्ष्या सङ्क्रमन अञ्जयमिति भावः पर्ण शुल्क कल्पवामास संख्यापयामास ॥१०१॥

तत इति । ततः अनन्तर महर्षि विश्वामित्रः जनकस्य राशः सुधर्मा देवसमागमानां सभां प्रपेदे प्राप । तौ च चापश्य ags: frढोबे अवलोकनार्थं बोबो शत्रुत्वकौ चतएव बचावौ यावल्य ेन व्ययतया सहितो को सबराजपुतो रामलचणौ चापदः प्राप्तवन्तौ । उपजाति ॥१०२॥

(भ) प्रमुखेः प्रवरैः ।

(ब) देवराते हेवरचिते देवदत्त वा ।થી પા

चम्पूरामायणे

चिप्त विशेषतः सीताशुल्कायें मया रचितमिदमिति जन- केन प्रदर्शितस्य चापस्यारोपणे राममादिदेश । रामे बाहुबलं विखति धनुवंशे गुणारोपणं नाभूत्केवलमामना तिलकिते वंशेऽपि वैकर्त्तने । आकष्ट’ नितरा तदेव न परं सीतामनोऽपि द्रुतं भङ्गस्तस्य न केवलं चितिभुजां दोस्तम्भदम्भस्य च ॥ १०३ ॥ रामाकर्षण भन्नकार्मुकभुवा ध्वानेन रोदोरुधा

दृप्तचत्रयमः सितच्छदकुले जीमूतनादायितम् । वीरश्रीप्रथमप्रवेशसमये पुण्याइघोषायितं

मैथिल्याः किल मानसे परिणये माङ्गल्यतूर्य्यायितम् ॥ १०४ ॥

रामेति रामे बाह्वोर्बचं विखति मकटयति यति केवलं चतुथे कार्ड बदडे गुणारोपयं सौयगयोजनं नाभूत्, चालना तिलक भूषिते वैकर्त्तने सूर्य सम्बन्धिनि वंशेऽपि गुणारोपण ब- कोति योजनम् अभ दिति शेषः । तदेव धनुः पर केवलं नितरा स्वत्यर्थम् व्याकृष्ट

ं न, सोसाया बनोऽपि कुतं भटिति चाष्ट रा ययेति शेषः । तख धनुषः केवल भङ्गो न, चितिभुजां राज्ञा बन्य - शामिति शेषः दोखमादाय बाह्ररूपतगर्वस्य च भङ्गः काही दिति शेषः । शाङ्कं व विक्रीडितं सम् ॥ १०२ ॥

་

दामेति । होदवी द्यावापृथिव्यौ कथहि चापूरयतीति तथो- ओन द्यावाष्टथिव्योरन्तरालमापूरयतेत्यर्थः रामस्य व्यावर्धयोन भग्नाव कार्मुकात् भवसोति तथोक्रेन ध्यानेन शब्दन हप्तानां गर्वितान चलाया राजां वथ रव सिता च तसिन् जीमूतनादा- वितं मेघनादेवचरितम् । यथा मेघागमे हताः पृथिवों परित्यन्ध मलायमाना मानसं सरो यान्ति तथा राम्रा यथाचि रामख धनु-

बालकाण्डम् ।

स्वः कठिनकर्ष णत्रुटितचापबन्मा चणा- दिशा दिरदवीत्तैः कृतहरित्पतिस्वागतः । जगदम्बमणकौतुको चलितरामकीय ङ्गना- प्रयाणपटहध्वनिं प्रथयति स्म ताराध्वनि ॥ १०५॥ तत्र सीतापरिणयकृत नियमजन क प्रहितदूताइतः (य) पुरोहिताभ्युपगमा (र) मिथिलामुपागमद्दशरथः ।

अङ्गशब्देन विद्ययमापद्यन्ते खेति भावः । वीरश्रियः प्रथमप्रवेशश्चन ये युवाहघोषयितम् छादा पुण्य दिन वद्य पुण्य दिनम् इति माल्यशब्दो नेवार्थारितम् । मैथिल्याः बीतायाः मानसे परिणये कारे मानतातययितं मङ्गलाय हितं नाव यत् तु वाटिव- भेदः तेनेवाचरितम् । उपमालङ्कारः । भार्दूलविक्रीडित छत्त

४१०४॥

स्व इति । कठिनेन हटेन कर्मयेन व टिलात् भग्नात् चापासू धतुत्रः जन्म यस्य तथोक्तो रवः ध्वानः क्षणात् जयमाल जैव दिशां हिरदवोत्कृतेः दिग्गज चीत्कारैः कृतं हरित्पतिभिः दिक्पालैः खागतं शुभागमनपत्र इति भावः वस्ख तथोक्तः घन् तारायां नक्षत्राणाम् अध्वनि पथि जगत्तु भ्रमणेन यत् कौतुकम् श्रौत्सुक्य तदर्थम् उचfear प्रस्थिता रामस्य या कीर्त्तिकृपा चना जारी तस्याः प्रयाचे यात्रायां पटहध्वनिं वादद्यविशेषरव प्रथयति प्रकटयति । पृथ्वोत्तम् ॥१०५॥

(a) सीतेति

बीतायाः परिणयाय उहाहा को नियमः निचयो येन तथाभूतेन जनकेन प्रहितः मेोषितः दूतः सन्देशहरः ब्याह सन्देशहरों दूत इत्यमरः । तेन वाहतः ।

(ए) पुरोहित पुरोहितच शतानन्दख वस्य मममः मत्व हैं गमनं तखात् ।

ततः,

चम्पूरामायणे

यत्कीर्त्तिस्तिकायने सुरबधू सङ्गीत गोष्ठीमुखे

येनाद्य पितृमान् पुमान् वसुमतो येनैव राजन्वती । इन्द्रः सङ्गरसङ्घटेषु विजही वीरस्य यस्योन्मुखः प्रेङ्खत्स्यन्दनकेतनाम्बरदमासन्दर्शनाद दुर्दशाम् ॥१०६॥

जनकः स्वकीयांसमाजुहाव कुशध्वजम् ।

हत्वा युधि सुधन्वान साम्राज्ये स्थापितं पुरे ॥ १०७॥ तदनु ताभ्या (ल) मभ्यर्चितः सपुरोहितो दशरथस्तत्र पुत्राणां गोदानमङ्गल निर्वत्र्त्तयामास ( ब ) ।

[[1]]

व्यं दात । यख दशरथस्य कीत्तिः सुरबधना या सङ्गीतगोष्ठी सङ्घीनसभा तथा सुखे तिलकायते तिलक भूषणमिवाचरति, सुरबध्वः सीतारम्भ या कोर्त्ति गायन्तीति भावः । चाद्यः पुमान् विष्णुः येन दशरथेन मिश्रमान् यं पितरमुपगत इति भावः वसुमती पृथ्वी येनैव दमरथेन राजन्वती शोभनराजवती, सुराशि देगे राजन्वानिय मरः । इन्द्रः सङ्गरसङ्कटेषु संयामपित्त उन्मखः अर्द्धमुखः सन् बह्य वीरस्य दशरथस्य प्रेङ्खतः चचत स्यन्दनस्य रथख यत् केतना - म्बरं ध्वजदण्डवसन प्रतावेत्यर्थः तस्य दशा चञ्चलं प्रान्तदेशः तया सन्दर्शनात् अवलोकनात् दुर्दशा दुरवस्याभृ व्यतुरतच्यतामिति भावः विजही तत्याज । शार्दूविक्रीडित वृत्तम् ॥१०६ ॥

जनक इति । जनयः युधि युद्धे सुधन्वानं तदाख्ख न्टपति कला साहाय तवामनि पुरे नगरे स्थापितं खख चात्मनः कनी-

बास कुशध्वज खजुहाव बाहृतवान् ॥ १०७

(ब) तदन्विति तदनु तदनन्तर कुशध्वजागमनात् परमित्यथः ।

ताभ्या जनक कुशध्वजाभ्याम् ।

(a) मोदानमङ्गलं मोदानरूपं नाविक कर्मेति यावत् विवाहात् प्राक कर्त्तव्यमिति भावः । निर्वर्त्तयामास सम्पादयामास ।

बालकाणम् ।

जग्राह जनकासीतां तातादेशेन राघवः । आम्नायशासनेमाची यजमानादिवानलः ॥ १०८ ॥

श्रावयमेतत् ।

गुणमनिमिषचापे कविदारोप्य सीतां

कुशिक तनय वाक्याग्रहीद्रामभद्रः ।

६.

तदनु तदनुजन्मा मैथिलेन्द्रस्य चित्ते निहितबहुगुणः सन्नूर्मिलां लक्ष्मणोऽपि ॥१०॥

ततो भरतशत्रुघ्नौ कुशध्वज नियोगतः । माण्डवी श्रुतकीर्तिभ्यामभूतां गृहमेधिनी ॥ ११० ॥ अथ दशरथः स्वतनयैः सह कृतविवाहविदेहेभ्यः प्रति-

जयादेति । राघवः रामः सनतः अग्निः श्राम्नायशासनेन वेदविधानेन यजमानात् याशिकात् बर्चा पूजाभिव, तातख पितुरा- ट्रेथेन जनकात् सीतां नमाह ॥१०८॥

गुष्यमिति । रामभद्रः कुशिक तनथा विश्वामित्रस्य वाक्यात् अनिमिषचामे देववहृषि कश्चित् गुणं भोपमित्यर्थः आरोग्य सीताम्

चग्रहीत् । तदनु दीतामहयानन्तर तदनुजन्मा तख रामख अनुजः बायो मैथिलेन्द्रख जनकस्य चित्त निहिता वर्धिता पिता इति यावत् बहवः कृष्याः खकीया इति भावः येन कथम्भूतः सन् कर्मां तदाख्या जनकनन्दिनीम् अपहोदिति पूर्वेणान्वयः । माति- नोटत्तम् ॥१०२॥

तक्ष

तब प्रति । ततः अनन्तरं भरतमुनौ कुशध्वनस्य नियोगतः प्राटेशात् बाक्डवोश्वत कोर्त्तियां कुशध्वनतुवाभ्यामिति शेषः ग्टष्ट- सेविनो म्टष्टियौ बटारावित्यर्थः अभूताम् । तदत’ माण्डवी शत्रु - न त कीर्त्तिमवोदिति भावः ॥ ११०

चम्म रामायसे

निवर्त्तमानो दुर्निमित्तदूयमानान्तर : ( 2 ) संवर्त्त समय- समुज्जृम्भितहुतवहृदु सहरोषभीषणं (घ) दुर्वारपराक्रम चत्र- वर्गगर्वसर्वह्नषपरश्वधधाराधीनरुधिरधारापरिकल्पितपिट-

तर्पण (स) दर्पवतामसर समुद्ग्रप्रताप (ह) तपःसमुचि-

तवल्कलमववसमं वसान (च) नपि वासनावधादनतिपरि- मुषितयुद्ध (क) मध्ये मार्ग (ख) भार्गवमुनिमन्विष्टराम- भद्र (ग) मद्राची दप्राचीञ्च ।

तन्निरीक्षणा (घ) देव प्रक्षीण-

(a) दुर्निमिति दुर्निमित्त ेन शुभलक्षणेन दूयमान तथ्यमा

नम् अन्तरङ्गस् कान्त करणं यस्य तथोक्त

[[4]]

(घ) सन्तति बनती सब ये प्रलय के संवत प्रलय बह्मचयः

ॐ

कल्पन्त इत्ययोत्यमरः । समुचिकू प्रज्वलितः ब.

च. इत

वः काम्नि तव दुसन रोषेय हो न भीषयः भयङ्करः तस्

(स) चलति चत्रवर्गाणा गरेस बढद्वार सर्वङ्कष सम्यक चून इत्यर्थ. य. परश्वध कुठारः तस्य धाराया अधीनाभिः चाय- ‘लाभि. रूविरधाराभि’ रक्तप्रवाहै परिकलित सम्पादित पितृणा तक मेन तथोक्तम् ।

•

(अ) दर्पवताम बारियास

सरं श्रेष्ठम् । महदयः ससु-

झट सुरुवातः प्रतापी यह नाहय. तम् ।

.

( सुचित बनन वसानं परिदधानम् ।

कोन

सरकारवर वनतिपरिषिता च सवय म

लोटा युद्धानेन तथाविधम् ।

लाय सच्चे

किति च बह

रामभद्र’ येन तथाविवत् ।

त्वयनिययात् बाबोक

बालाकम् ।

[[६३]]

हर्षो(ड) ऽपि महर्षिभिः सह विधाय सपयमार्यशीलः

(च) कुशलमन्वयुक्त (छ) 1

•

श्रथ दशरथवाण तामशृखन् प्रसन्नां

भृगुपतिरिदमूचे प्रस्थितं रामभद्रम् । श्रवजिगमिषुरास जीर्णचापातकीर्त्त- बविदितपरशोस्ते दोर्मद कार्मुकेऽस्मिन् ॥ १११ ॥

आदाय तत्सगुणमाश विधाय तत्र सन्धाय बाणमवधार्य तपोधनत्वम् । तज्जीविताय दद्यमानमना मनीषो सम्भूतघोरसमराद् विरराम रामः ॥ ११२ ॥

G

(ङ) पक्षी विलुप्तष्कृतिः ।

(च) रुपय्यो पूजाम् । कार्यशीलः साधु प्रकृतिः ।

(छ) व्यन्वयुक्त काष्टच्छत् ।

अथेति । अथ दशरथकृत पूजावस्यानन्तर भृगुपतिः परशु -

राम प्रसद्रा प्रोतियुक्ता ता दशरथवा बोस्टन यगय यह्निति भाव प्रस्थित चखित पथोति शेषः रामभद्रम् इदं वच इति शेषः ऊचे उक्तवान् । जीर्णेन चामेन धनुषा याचा ग्टहोता जन्मसि यावत् कोप्तिर्येन तथाभूतस्य काविदितः ज्ञातः परशु मदीय इति भावः येन तथाभूतस्य मम परशुधारामजानत इति यावत् ते तस्मिन् मदोघे इति भाव’ कार्मुके धनुषि दोर्मंद बाइबलदर्पम् कावजिगमिष अवगन्तुमिच्कू खासम् अभवम् । मालिनीष्टतम् ॥ १११ ॥ वादायेति । मनीषो बुद्धिमान् राम तत् जामदग्न्य रित्यर्थः चादाय ग्टहोला श्राशु शीघ्रं तत्क्षणमेवेत्वर्थः सगुणं सौवहितं विधाय हसा तत्र चतुषि बाग बन्वाय संयोज्य तमो-

•

धनु-

चम्म वामायणे

ताभुवौ च भृगुवंशसम्भव

चापदण्डजमदग्निसम्भवौ ।

प्रभावमवलम्बा केवल

राघवार्पितगुणौ बभूव ॥ ११३ ॥ युगपत्प्राप्तगुणयोश्चापभार्गवयोस्तयोः ।

ऋजुता वऋतां प्राप वक्रतापि तथार्जवम् ॥ ११४ ॥ ततस्तत्क्षणममोघेन राघवः शरेण भार्गवस्य स्वर्गगतिं रुरोध । स्थाने (ज) हि तत् ।

तस्योति शेष वधार्थं तस्य परशुरामस्य जीविताय प्राय- रात्र दयमान मनो यथ तथाभूतः सन् सम्भूतात् उपस्थिताव घोराव दारुणात् समरात् युद्धात् विरराम निवडते । वसन्ततिलक

दत्तम् ॥११२४

शाविति । भ्युवशम्त सौभद जमदग्निमम्भवी कार्यकपरशुरामी केवलं प्रमुदारं नतभावसु अवकम्बत्र माम्य राघवाति राघवेण रामेण बर्थितः योजितः गुणः सौ वन्यन गुणः विनय वयोः तथोको भवतु । धनु रामेथा- वनस्य ज्यया उङ्गमितं तेन च परशुरामोऽवनतः विनय प्राति भाव’ । रथोतात, राह परैर्नरः रथो हतियात् ॥ ११५

युगपदिति । युगपत् समानं प्राप्तमुषयोः व्यधिगतमौर्य - कट्रैकस्य प्राप्तविनयस्यान्यस्येति भावः नयोश्वाभावयोः ऋजुता चापति शेषः वक्रर्ता कुटिलतां तथा वक्रनापि भगवति शेषः बार्जयम ऋजुता माप ।

कायुक्त अनुमंडलाकारखेन कुटिखं

आवा दर्षोपशमनात् शान्तो बभूवेति भाष ॥११४॥

(ज) स्थाने युक्त, युक्त ६ मा खाने भर ।

बालकाम् ।

जूनं जनेन पुरुषे महति प्रयुद्ध-

मागः पर तदनुरूपफलं प्रसूते । हत्वा रघूद्दहगतेः क्षणमन्तरायं

यद्भार्गवः वरगते विहतिं प्रपेदे ॥११५॥

अथ संक्रान्तया (क) जामदग्न्ययश्चिसम्पदा सम्पन्न’ (घ) पन्नगपरिभोगभुनाभिराम (टोमविरलपुलक (ट) मा० लिच मूर्धुपाघ्राय दशरथः परिखयेव परिसरन्या (ङ)

सरबूसरितानुविडा (ढ) मयोध्यां दारकान् (ण) सदाराम्

नूनमिति । अनेन महांस पुरुषे महाकानि प्रयुक्त परसबाट

काम. शबरात्र यामोऽपराधो जन्तु खमरः । नई

要

चितं तदनुरूपं तख श्रागतः अनुरूप सुमहच फलं महते जन- यति, यत् बतः भार्गवः परशुरामः रघूद्दह रामस्य मतेः मजमा अयम् बाल्यकालम् बनायं विनं हवा परमतेः परमावा गतेः भगम य विहति व्यापात घोड़े बाथ। वचन तिर्क

[[११५३]]

(ख) सम्रानया वस्तया ।

(ञ) जामदग्न्यष्ट शक्तिसम्पदा बम्मन युक्रम् ।

(ट) पचनाना खङ्गानां परितः मकरित्यर्थः स ओम· शरीरं, भोगः सुखे खादिवतावद्वेष फक्वावयोरिव नरः । ae at eat बाह्र ताभ्यान् अभिदामः इन्दरः से महाभुजनिति

गावक्ष ।

(2) अविरत सान्द्र पुवनं शेमात्रः बचिन् त बचा बना ।

(ख) परिसर वा ।

(2) agfeyr âfearą i

(च) हारका पहा ।

चम्प रामायणे

सादरमवलोकयन्तीना पौरपुरन्ध्रीणां निरन्तिगवाक्षैः (त) कटाच्चैः सौन्दय्र्यवञ्चिततापिच्छे : (घ) पिल्सातपत्त्रायमाङ- धवलातपत्रः (द) प्रविवेश । तत्र,

लज्जावशादविशदस्मरविक्रियाभि स्ताभिर्वधूभिरतिवेलमवाप्तसौख्यान् । इक्ष्वाकुनाथतनयान् प्रथमो रसाना तारुण्ययोगचतुरचतुरः सिषेवे ॥ ११६ ॥ विद्ययेव asteया दर्भपत्त्राग्रधी. सुधीः । राजपुत्रप्रा तथा रामः प्रपेदे प्रीतिमुत्तमाम् ॥११॥ इति श्रीविदर्भराजविरचिते चम्पूरामायणे बालकाण्ड

समाप्तम् ।

&

(ट) निरतिगवाचै बाच्छादितवातायने ।

(य) सौन्दर्येति सौन्दर्येण चारुल्या वञ्चित विप्रलब्ध निर्जि तमित्यर्थ तापिच्छ तमाम ये। तथाभते यामवैरिति भावः ।

(द) मा पनेिच्छा एवं प्याराम सौरमयूख तस्रात् बाय- माधव श्वतम् श्रातपत्र’ यख तथाभूत।

चक्रेति । तारुण्यस्य यौवनख योगेन राहून चतुर पटीप्स इति भाव, रसाना हजारापोरवीभत्स रौद्रभयानका ता- प्रथमः खाद्य शृङ्गाररस इत्यर्थ, लज्जावशात् अविशदा

الله

[[4]]

चकटा अरविक्रिया कामावेशः यामा साभि बघूमि नारोभिः श्रतिवेदम् अतिमात्रम् अवाप्त प्राप्त बौखम् च्यानन्द यै तथो-

कान् चतुर’ दखाकुनायतनवान् दशरथखतान् सिषेवे भेजे । बस- यतिलकं वृत्तम् ॥१६६॥

विद्यवेति । दर्भपत्वामधीः कुशाग्रबुद्धि’ रामः वयोवच्या

अथ अयोध्याकाण्डप्रारम्भः ।

बच्छता दशरथेन निर्वृति

भूभुजालसुलभा भुजाबलात् । मातुलस्य नगरे युधाजितः

स्थापितौ भरतलक्षणानुजी ॥१॥

अथ दशरथः एवं राम खतस्तिजगत्पर्ति स्वविषयमहीमात्रे कर्तु पति विदधे मतिम् ।

भुवनभर कल्प कल्याणभूधरमादात् खग्टह पटलीधुर्यस्तम्भ’ विधातुमना इव ॥ २ ॥

त्रिवेदीदर्शनजनितथा विद्यया ज्ञानेन दुधीविद्वानिव तथा राजपुत्त्रा

बीतया उत्तम प्रीति प्रभेदे प्राप । उपमालङ्कारः । चतुष्ट व्टसम्

इति श्रीजीवानन्दविद्यासागर भट्टाचार्येय बता

कम्परामाय बाबा का का यह व्यादा माझा

a

गच्छतेति । भुजाबलात् बाहुबलात् भूभुजा राजास् असुलभा दुर्लभामिति यावत् निर्वृतिं सुख गच्छता लभमानेन दशरथेन मातृ- ब्य भरतस्येति शेषः युधाजित नगरे केकयराजभवने दूति यावत

•

भरत. खच्ह्मणानुज’ शत्रुन्न तौ स्थापितौ प्रेषिताविति भाव. १ रथोतावृत्तम् ॥११॥

काथेति । अथानन्तरं दशरथः स्वत खयमित्यर्थः लिजगतम

तदनन्तरमसी संमन्वा मन्त्रिभिः वह पौरवान् हवः पुरोधसः समान् (क) पुरोहितान् समाइय समा दिदेश । विदितमेव हि भवतां शिवतातिमेव मति दधानाः सुपश्चा सुसचरमाणाः प्राणिनान्दयमानमानसाः मामधनाः श्रयशःसखरणिसम्मार्जनजागरूकाः (ख) जनो- पतापमार्जनपरा. (ग) परां निर्वृतिमुपेत्य देवभूयङ्गताः (घ) सर्वे न. पूर्वपुरुषा इति । तस्मादस्माभिरष्येतेषां सरणि- मनुसरमाणै(ङ) रतावन्त काल परिपालिता. किल सकलाः

पतिम् अव भुवनानां भये व बल काचभूधर बङ्गल पर्वतं

मानमित्यवं रामख कालमः घटना लहाना मुर्ख भारबाटो सम्भः व विधातुमा र चिकीर्षुरिव विषयः काधिकार रुम बहो ताने पर्सि वह बति विधें बतवान् । ऋरियोष्टव, नसमरथवा मः षट्पदेरियो मलेति महशयात् ॥२॥

(4) 71** <fa 19" (7’, #¶11: @adce84-

पुरन्दरा एश्चमरः । तत्र प्ररोधसः द्वयातेः तवान् तच्खान् । शिवताति शुभकरोम् । चुपचा चुमानेच । इषवरणाचा. सुव-

} अवश इति अथवा इम्पोसि मां सबरथिः पन्नाः सतू-

मयाजने जागताः इरावारपराच वा इति भावः ।

(ग) बनाना उपतापक्ष समाश्यमानमपदा. कान्विविधा बिगः ।

(घ) देवभयतः देवचं परानाः ।

(ङ) घतेषा मुदमाया व प्रत्मानं पतिमित्यर्थः यज्ञ- बरताः चहुगच्छङ्गिः

अयोध्याकाण्डम् ।

प्रजाः प्रमाण (च) मत्र परिपालनक्रियामनुभवन्तो

नमु

भवन्तः । एवं भवतामभ्युपगतानां निगमानां वा प्रतीप- गामिनों पदवीं न प्रत्येति (छ) खतु लोकस्तदस्ति किञ्चि दभ्यर्थनीयम ।

मम सुरमरगीतख्यातिभिर्हतिभिर्वा

दिवि भुवि च समानप्रक्रमेर्विक्रमेव । नियतमपरिहार्थ्या या जरा सा मद

विकचकमलषण्डे चन्द्रिकेवाविरासीत् ॥ ३ ॥

तस्मात्समस्तचत्रवर्ग गर्वपाटन पटुवारपरश्वधभरणभीष- यवेषभार्गवभङ्गादपरिच्छनतरशौर्यशालिनि (ज) सौजन्य-

(च) मा बाधिय इत्यं ।

(३) वभ्युपगतानाम्

उपावितानां

विदितानामिति बावत्

मिममाना प्रतोपगामिन प्रति अहिदिनागमविरोधिमो-

मिति यावत् पदवी पद्धति बाधारवित्वर्थः । प्रत्यति विश्वमिति । भवता बिसिनिमनाचारमेव सर्गः समाद्रियते इति भावः ।

समेति । श्रम सुरनरेः गोताभिः कोर्त्तितामिः वारिभिः अद्योभिः इतिभिरवां दिवि खर्गे भुवि पृथिव्याच वयानः प्रक्रमः सामथ्ये येषा ताथैः विक्रमेव वा निम् अपरिहार्थी बनिवार- गोवा, या जरा बाह्वकं विकचनबध प्रतिपद्मषभ के पद्रिकेव महङ्गो मम शरीरे ब्याविरासीत् प्राहुर्वभूव । अभ अरोपखितेति भावः । भाविनष्टत्तम् ॥२॥

।

(ब) समस्तेति समस्तानां चरणोंयां मर्वपाटने पटुर्धारा बस्य तादृजय परश्वधा वाठारस भरखेन वारवेन मोषणः वेषः यस्य

चम्प ू रामायणे

भाजने (क) जनानुरागनिलये निर्मारे (ञ) मत्समे च वक्ते- ऽस्मिन् विश्वम्भराभारं चिरकालधाय्र्यमाणमा रमायैरनु- मतः सन्नवता (2) विश्रान्तिसुखमनुभवितुमभिलषामीति । ततः प्रावृषेण्य पयोवाहव्यूहस्तनितनादाकर्णनसमुदीर्णनि- रतिशयात्रादनिसर्ग निर्गलनिर्गलत्के कालापिनः कलापिन इव (ठ) जनाः प्रसद्भरभवकल कलरव मुखरितहरिन्मुखा (ड)

बभूवुः ।

आनन्दवाष्पविसरो नयने प्रजाना- माविर्बभूव मकरन्द इवारविन्दे । रामस्य कान्तिमभिषेकदिने भवित्रों

प्रचात्य चतुरिव वीचितुमादरेण ॥४॥

तस्य भार्गवस्य परशुरामख भङ्गात् पराजयात् । अपरिचितरं परि च्छेत्सम शक्यतर’ यत् शौर्य्यं तेन शाखते शोभते इति तखिन् ।

(झ) सौजन्यभाजने शिष्टाचारवति ।

(ञ) निर्मत्सरे विद्वेषरहिते ।

(2) अवतार्थ समर्प्य ।

(ठ) प्रावृषस्यति प्रावृषि भव प्रावृषेण वर्षाकालीन इत्यर्थः

यः पयोषाष्टव्य मेघवृन्द तस्य स्वनिवनाटस्य गर्जितध्वनेः व्याकय नेन वाणेन समुदोष समुत्पन्न व निरतिशयाह्लाद तेन निसर्गतः स्वभावात् निरवम् व्यनवरतं निर्गचन्तो नि वरन्तो या केशा ताम्

बालपन्तीति तथोक्ता कलापिन इव बरा दूव :

•

(ड) प्रसदेति प्रसद्भरेण यानन्दातिशयेन भवन्तीति तथोक्ताः कल्ला’ मधुरास्फु डा’ वे कलरवा कोलाहल्यानि ते रुखरितं ध्वनिसं हरिता दिशा दुख येषा तथोक्ताः ।

बानन्देति । अरविन्द पद्म भरकरन्द व काभिषेक दिने

श्रवोध्याकाछन् ।

राजापि तेषा सम्पच्यमानमहोत्सवोत्सुकजन सनद अनिष्यमाणरजोरानिव्रातपरिजिहीर्षयेव (ढ) रोमाथ- प्रपञ्चेन कञ्चुकिताङ्गानां (ए) प्रमाणातीतां (त) प्रीति अपनाना (थ) हर्ष प्रकर्षेण विगुणज्ञतमानन्दमन्तनि- यस्य (द) सुमन्त्रप्रमुखान् मन्त्रिमुख्यानेवमाचख्यौ ।

अस्माननाश्रिततपोवनभूमिभावान्

मार्ग पालनजागरूकान् ।

अम्लानसौग्धानचिरादवलब्बा गम- मेवंविधः कथमुदेति जनानुराम ॥ ५७

भवित्री भाविन रामस्य कान्ति’ चचुः प्रचाल्य आदरेच वोचित द्रष्ट ुमिव प्रजानां नयने वानन्दाष्यविश्रान्तानुप्रवर. यावि

बभूव । वसन्ततिलक हलम् ॥१॥

(ढ) समत्वमानव सम्मदयमान

राम्राभिषेकज्ञमित नावः तमिल

जनिष्यभाया वार वा रेश्मा राम

दाय परिजीव परि

(ग) रोजेन लोमडीन

देहानाम् ।

(ज) मी प्रमाम

(घ) प्रपन्नानां भ्रतानाम् ।

+4

(द) अन्तनिय संयचः

ま

जानिति । वस्वानम् अदि–

यच तादृश राय अवलम्ब

करिटि अनातितपोवन

[[1]]

यमाः यः महोत्सवः

में

अनानां समादन

ब्रासख वसु

जानां वर्सित-

यः कैशोरदशा

वथः श्रचिरात्

पवितानित्यर्थः

चम्प ू रामायणे

भाजने (झ) जनानुरागनिलये निर्मबारे (ञ) मत्समे च वत्से- ऽस्मिन् विश्वम्भराभारं चिरकालधाय्यमाणमा रमायैरनु- मतः सन्नवता (ट) विश्रान्तिसुखमनुभवितुमभिलषामीति । ततः प्रावृषेव पयोवाहव्यूहस्तनितनादाकर्णनसमुदीर्णनि- रतिशवावादनिसर्ग निर्गलनिर्गलत्के कालापिनः कलापिन इव (ठ) जनाः प्रमदभरभब कलकल व मुखरितहरिन्मुखा (ड)

बभूवुः ।

आनन्दवापविसरो नयने प्रजाना- माविर्बभूव मकरन्द वारविन्दे । बामस्य कान्तिमभिषेकदिने भवित्रों

प्रचात्य चचुरिव वीचितुमादरेण ॥ ४ ॥

तस्य भार्गवस्य परशुरामस्य भङ्गात् पराजयात् । अपरिचितरं परि ‘व्छेत्तम शक्यत यत् शौर्य तेन भाखते शोभते इति तखिन् ।

(अ) सौजन्यभाजने शिष्टाचारवति ।

(ञ) निर्मत्सरे विद्वेषरहिते !

(2) तार्थमयं ।

(ठ) प्रावृषस्यति प्रावृषि भव प्राष्टषेम वर्षाकालीन इत्यर्थः यः पयोषाडव्यड मेघवृन्द तस्य स्तनितनादस्य गर्जितध्वनेः खाक

नेन वाणेन समुदो समुत्पन्न व निरतिशयाह्लाट तेन निसर्गतः स्वभावात् निरर्गलम् व्यनवरतं निर्गवन्तो नि सरन्तो या केका ताम् यावपन्तीति तथोक्ता कलापिन द्रव भवरा इव :

(ड) प्रमदेति प्रमदभरेण यानन्दातिशयेन भवन्तीति तथोक्ताः कला मधुरास्फ डा. ये कलरवा कोलाहलानि ते मुखरितं ध्वनिसं हरिता दिशा मुख येषा तथोक्ताः ।

यानन्देति । चारविन्दे यद्म मरकरन्द हूत्र अभिषेक दिने

अयोध्याकाण्डम् ।

तवीचमा मुकुटं विधातु-

महाय तिष्ये दिवसे यतिष्ये ॥

अथ दशरथमनोरथ कौशल्यायै निवेद्य स्वभवनमुप- प्रातस्य रामस्य भगवान् वशिष्ठः सज्जातकौतुक. कौतुक- मङ्गलं ( प ) निर्वर्त्तयामास (फ) 1

तत्र,

श्रपूरयन् मङ्गलतूर्य्यघोषै-

रामावशाववभकण तालान् ।

उज्जृम्भित’ कोऽपि गिरामभूमि- रुन्मस्तक. पौरजनातिमोदः ॥८॥

यामेवार्निशचर कुलोन्मूलने मूलहेतु

यस्याश्चित्तं प्रकतिकुटिल गात्रमित्र बभूव ।

दशरथ

विनयाभिराम विनयावनतमिल रामम् बाहव एवम् त्वम् ऊचे उक्तवान् । चहाय ऋद्रिति तर उत्तमाई फिर बि कन राजकिरीटमित्यर्थः विधान वर्धयितु तिष्यं पुष्यानचनयु। दिवसे यतिष्य यत्र करिष्यामि । इन्द्रवतम् ॥७॥

(प) कौतुकमङ्गल हस्तसूत्रवरूप मङ्गवकाय्यम् ।

(फ) निर्वर्त्तयामास सम्पादयामान ।

पयन् कोऽपि

अपूरयद्मिति । मङ्गलतूर्य घोष काङ्गलिकाद्यविशेषभिस्वः श्राशावशावलुभाना दिग्गज्ञानः कर्णवालान् चापूरयन् श्र अनिर्वचनीय गिरा वाचाम् व्यभूमिः चोर उम्रन्तकः उस्तिथिरा.

उदितशिरा पौरजनानाम् ग्रतिमोद. यात्यन्तिक

प्रमोद उष्मृम्भितः उदियाय । इन्द्रवज्ञातम् ॥८॥

यामिति । याम् एत्र निशिचराया गजमाना कुस उन्मूलने

[[४]]

चम्पूरामायणे

अम्भोजिन्याः शिशिरसरितः कासरीवाच्चमभः

कैकेय्याः सा सदयहृदय मन्थरा निर्ममन्य ॥२॥

अलघुचलितभष्भावातनिष्ये षदोषा- दर्शनिरिव कठोर : शीतलाम्भोटपङ्क्तौ । अपहृतजनसौख्यान्मन्यराभेदवाक्या-

दपि भरतजनन्या हन्त दौर्जन्यमासीत् ॥ १००

विध्वसने मूल हेतुस् च्यादिकारखस् बाड जनम भूति शेषः, यथा चित्त महत्या खभावेन कुटिल गात्रस्य शरोरव्य कुजस्य ेति भावः मित्र तुल्यमिति भाव समानयोरेव मैल व्यादिति भावः बभूव, था मन्धरा तदाख्या कैकेय्याः कुला किङ्करो बम्भोजिन्या. कम-

जिन्याः शिशिरसरित. घातबस बिलाया नद्या काक निर्मलम् श्रम्भः जब कासरोव मतिषीव कैकेय्याः सदय स्निग्धं हृदय निर्भमन्य विलोडयामास याविलं चकारेत्यर्थ । दुर्बन्यादाना

रिति भावः ।

हृदयमयमिति पाठचिन्त्य. उपमानाच्ाम्भषा

अश्यादिति बोध्यम् । मन्दाक्रान्ताष्टत्तम् ॥२॥

་

विति । हन खदे । लघूनां महता चलिताना प्रवरता अञ्झावाताना वातविशेषाणा निष्येषदोषात् निर्घर्षणबलात् शोला- ओदमड्क्तौ शीतलमेघनिचये कठोरः दारुणः अशनिरिव वज्जमिव अपहृतं जनानां सौख्यम् श्रानन्द येन तथाभूतात् मन्थराया भेदवाक्यात् मनोभङ्गजनक वचनो पन्यालात् भरतजनन्यामपि भरतख

अतिशीतल प्रकृब्रेरिति भाव. जनन्या मातापि कारणगुयाः कार्य

गुणमारभन्ते इति न्यायेन अतिसुशीतलतावपीति भाव. दोर्जेन्स दौःशोत्वसृ बासीत् बजनोत्यर्थ. ।

उपमाबहार । साहिनी-

दत्त ॥१०५

•

अयोध्याकाण्डम् ।

सैषा (ब) मन्यराभिधानपिशाचिकाटेश परवश निजा- शवा (भ) पूर्व दण्डके (म) वैजयन्तपुर वास्तव्य शम्बरासुरस- ङ्गरसङ्गत वेदनापनोदनवेतनार्थ (य) मामने वितीर्णवराय (र) दशरथाय वरय न्यवेदयत् ।

तयोरेकस्य संरम्भो भरतस्याभिषेचनम् । अन्यस्य वन्यत्त्यैव वने रामस्य वर्त्तनम् ॥ ११४

तस्मिन् क्षणे वरयुगं क्षणततताम्र- नाराचवेधपरुषं श्रवसी विदार्य । सत्यप्रहासचकितस्य नृपस्य काम- मूरीचकार हृदये पुटपाकरीतिम् ॥१२॥

(ब) सेति वा एषा केकयो ।

(अ) मन्यरेति मन्थरा अभिधान यथाः तथाविधा वा पिया-

विका तखा व्यादेशस्य परवशः ाधीनः निनाशयः यथाः तथोक्ता

(म) दण्ड के दण्डकारण्ये ।

(य) वैजयन्तति वैजयन्तपुर वास्तव्य

जयन्तपुर वास्तव्य निवासः यस्य साध्यस्य

शम्बराक्षरख बङ्गरे संयामे सङ्गता जाता या वेदना व्यथा तस्या अपनोदनस्य उपशमनस्य स्वकृतस्य ेति भावः वेतनार्थं निष्क्रयार्थम् ।

(र) वितीर्णवराय दत्तवराय वरदय लब्धमिति शेषः ।

तयोरिति । तयो. वरयोः मध्ये एकस्य वरस्य संरम बढदु- योगः भरतस्य अभिषेचनम्, नान्यस्य वरस्य संरम्भः वन्यवृत्त्या वने रामस्य वर्त्तनं स्थिति । एवोन वरेण भरतख राज्यम, अपरेख

बरेच रामस्य वनवास इति भावः ॥ ११#

तमिति । तखिन् चये चबात् तप्तस्य चतएव तामस्थ एकच नाराचस्य वस्त्रविशेषस्य वेधवत् परुष कठोरं दास्यमित्यर्थः

चम्मरामायणे

तदनुतनयवार्त्तामात्र सन्तप्यमाना-

दध दशरथचित्ताचेतना निर्जगाम ।

दबहुतवहरोचिज्वलिया लिह्यमानात्

झटिति गहनगुल्मादुज्जिहाना मृगौव । १३॥ अथ दशरथः कथमपि लब्धसङ्गः (ल) कैकेयी मभाषत । वाम काममुपाश्रयिष्यति वन व्यक्वा घृत कौतुक लोकत्वच्यति कौतुक विस्तृत तस्याभिषेके कथम् । धर्मापयमयेन वत्सविरह द्रक्ष्यामि वक्ष्यामि किं यावत्कल्पमकीर्त्तिरार्त्तिजननी जायेत जाये । तब १४

वय

मार्यो विदा

युग सत्य प्रष्ठाचात् मत्वख चबात् चकितच शक्षित मृद स हृदये काम सम्यक् यथा तथा पुटपाकस्य

उपमालङ्कारः। वसन्ततिलक

रातिम् जरीचकार बङ्गोचकार ।

वृत्तम् ॥१३॥

सदान्यात । अयानन्दर सानुतनया तनयसम्बन्धिनी या वार्त्ता वनप्रयायरूपा तथा सन्तप्यमानात् दशरथस्य चित्तात् चेतना वडवहरु दावाग्न रोचिषा तेजसा ज्व बया विद्यमानाव् वाक्रम्यताथात् मड़नगुल्मात् बनगुतात् उज्जिहाना उद्गच्छतो सुगाव काटात सहा निर्जगाम । दशरथो मुसोहति भाव उपवालङ्कार ।

॥१॥

माविनष्टतम् ॥१२॥

(ब) बब्बन प्राप्नचेतन ।

राम इति । हे जाये। त्रिवे । राम घृन कोतुक हस्तत्र व्यक्ता बन काचम् श्यन् उपाश्रविष्यति म मध्यति, किन्तु बोक. तस्य रामस्थ अभिषेके श्रभिषेकार्थं चिरष्टत कौतुकम यानन्द कथ त्यच्यति ? धर्मख कमायभवेव चवशङ्खया बत्तख रामच्य विरहं द्रव्यामि

अयोध्याकाण्डम् ।

बस कठोरहृदये । नयनाभिराम

रामं विना न खलु तिष्ठति जीवितं मे । धातुर्बलादुपयमस्त्वयि जातपूर्वः

कैकेयि । मामुपयम नयतीति मन्ये ॥ १५॥ तदनु निजमनोरथैक पूरणे कृतादरा (क) कैकेयी सोप

हासमवादीत् ।

सत्यविप्लवमपत्यसङ्गतः

सङ्गत भृथमपश्यतस्तव

आश्रुतस्य विफलत्वमस्ति चे-

दाश्रुतस्य रचितोऽयमज्ञ्जलि ॥१६॥

समिति शेषः ॥ कल्प यावत् यामयमित्यर्थः

किन्तु कि वक्ष्यामि

यातिजननो व्यथाजननी अकीर्त्तिः

विक्रीडित वृतम् ॥ १४ ॥

यययः तब जायेत ! शाहू

A

वत्सभिति । हे कठोरहृदये ! नयनाभिरामं वत्सं रामं बिना मे कम जीवित न खलु तिष्ठति, हे कैकेवि ! धातुर्बबा

देवबलात् त्वयि नातपूर्व उपयम विवाछु माम् उपथम यनसमीप

नयतीति अन्य सम्भावयामि । वसन्ततिक वृत्तम् ॥१५॥

(ब) शतादरा कतयत्त्रा ।

विनिति

त. व्यपत्यन्ते न तं जाते

कात्यर्थं माध्वसम् स्थस्य मत्यविझव सत्यध्व सम् अपश्यत कानवलोकयतः वर्ष

वातस्य प्रतिज्ञातस्य विश्वत्व वैफल्यम् बस्ति चेत्, तदा बाश्रुतस्य सम्यग्ज्ञानवताया इति यावत् च्छायम् अञ्जलिः रचितः कृतः । त्वं शानी अपि यदि सत्य’ व्यवसि तदा बनवतां धिगिति भावः । रथोताष्टतम् ॥१६॥चम्पूरामायणे

किं नागतस्ते श्रवसोः सकाश-

मरिन्दमः सत्यगिरां पुरोयः । श्येनामिषीभूत कपोतपोत-

जीवातवे शस्त्रनिक्कत्तगावः ॥ १७३

अभ्यर्थ कस्मैचिदुपाश्रिताय

वितीर्य विप्राय विलोचने ।

श्रपूरयत्कश्चिदलर्कसज्ञः

प्राज्ञः प्रतिज्ञा प्रथितप्रभावः ॥१८॥

किमिति । सत्यंगिरा सत्यादिना पुरोगः श्रपगामी इत्यर्थः वरिन्दमः तदान्टपतिः श्येनस्य पचिविशेषत्य चामिषी- भूतः भोग्य वस्तुभूत य. कपोतपोत्र पादावस शिशुः तस्य जीव- तवे जीवनाय शस्त्रेण निकृन्त शिन याव’ येन तचाभवः ते तब व्यवसोः कर्णयोः सकाश श्रवणगोचरतामित्यर्थः कि कामत. इरा कश्चिदरिन्दमो नाम राजा शरणागत कपोशधावक रक्षामीति प्रसिद्धा कत्वा तदनु तद्भक्षणार्थमागताय श्य ेनाय

मल्चरचार्थ कपोतसा सखल स्वगालमासं ददाविति पुरायवार्त्ता । उपजाति

छत्तम् ॥१७॥

कम्यच्यति । ध्वसर्कसचः धडकनामा कचित् प्रथित प्रभावः विख्यातमहिमा प्रातः कचित् उपाश्रिताय विप्राय बध्यच्च पूजयित्वा खेो विबोचने नयने वितीर्य दत्त्वा प्रतिज्ञाम् व्यापूरयत् । यत्व याचसे तदह दायामीति वज्रप्रतिमोऽसौ पचात् नयने ते

बाचे इति कथयते कचित् विप्राय ते एव नयने दक्क शिक्षा सफलीचकारेति यावत् । उपजातितम् ॥१५॥

अयोध्याकाण्डम् ।

[[७]]

असुरसमरवेलाजातबाधावसाने

वरयुगम दिशस्व प्रीतिपूर्वं यथा में ।

अशिथिल गुणबन्धा, सत्यसन्धा नरेन्द्रा

जललिपिरिति काम सङ्गिरन्ता गिरं ताम् ॥१६.

कि बहुना,

सत्योद्या गिरमिह निर्वह स्वभावात्

सम्मानं भुवि न सहेब राममातुः ।

संस्थास्ये विषमुपभुज्य पश्यतस्त

सन्नाहं त्यजसि न चेत् प्रवर्त्तमानम् ॥२०॥

R-

असुरेति । वसुरैः सह समर वेलायां युद्धसमये जाता या बाधा शेडा तस्या अवसाने उपशान्तौ मत्प्रयासत इति भाव

त्वमीति पूर्वं यथा मे मध्य वरयुगं वरद्वयम् दिश’ दत्तवाननि, अशि- थिब’ निश्चल इत्यर्थ, गुणवन्धः येषा सत्यमुपशालिन इति यावत् सत्यसन्धा सत्यप्रतिज्ञा नरेन्द्रा वा गिरा वाच प्रतिज्ञा ते इति शेषः काम मय जब डिभिः जब खत व पत्त्रमिति काचिरस्याविनी- मिति भाव सङ्गिरन्ता कीर्त्तयन्तु त्व मिथ्यावादीति सर्वे वदन्त्विति भावः । मालिनीष्टत्तम् ॥१६७

सत्योद्यामिति । दृष्ट समारे स्वभावात् सन्चोद्या गिरं त बाचं निर्वह प्रतिपालय । भुवि पृथिव्या रामस्य मातु कौशल्याया सम्मान राजमातेति समादर न सय । चेत् यदि प्रवर्त्तमान उपस्थितमित्यर्थः सन्नाहम् योगं रामाभिषेक विषयमिति भावः नलसि, तद्रा पश्यतः ते तव धनाहरे षष्ठी पश्यन्न त्वाम् बना इत्यर्थ. विषम् उपयुज्य पोला सस्याखमरियामि ॥२०॥

चम्पूरामायणे

एव वादिनीमेना भूयोऽपि भूपतिरवदत् । अवि कठिनहृदये । किमुक्त मुक्तलोकमर्यादया दवापतया (घ)

वयेति ।

किञ्च,

नैवाभस्त्वमिह भोलवतीषु गण्या

नवागमत् पितृमता गणना स रामः । नैवापमात्मजसुखान्यहमप्यनायें । नैवापमम्बु भरतेन न मे प्रदेयम् ॥२१॥

वासस्त्वचा भवतु किञ्चन तारवीणां

छायाद्रुमाश्च भवनानि भवन्तु वन्याः ।

कैकेयि । तस्य शयनानि कथ भवेयु-

त्वचेतसोsपि कठिनानि शिलातलानि ॥२२॥

(ग) मुक्तलोकमव्यया व्यक्तचोक स्थित्यथ ।

निर्दयया ।

,

या ऐतवा

नवेति । हे बनायें । दुराचारे । इह जगति त्व शीलवती सुशोबासु नारीषु मध्ये गरया नैव कामर व राम पितृमता मध्य सपना नैव गनत् । अहम् बात्मजखानि पुत्रजनितानि सुखानि जैव थाप नैव प्राप्तवानस्ति । अरतेन प्रदेवम् काम्ब जल तर्पयो -

दकमिति यावत् नेत्र अहम् व्याप

नैव प्राप्तवानसि । सर्वल

भाविनि भूतवदुपचारोऽव हृष्टव्य ।

[[5]]

वथाच त्वं सुगोबास गराया

भविष्यति, कान्ह पुत्रखनाञ्च सन् भरत-

दत्त वर्मणोदक व महोध्यामोति निष्कर्ष । वसन्ततिलकं वृत्तम् २१

वास इति । ले के के थि । त तस्य रामस्य तारवीच्या तरुसम्ब

fatics त्वचा वल्कलानामित्यर्थः मध्ये किचन वास. बसन

अयोध्याकाण्डम् ।

एवं भर्त्ता भसिताप्यार्द्रचित्ता

नाभूदेषा मन्यराक्रान्तवृत्ति’ ।

राकाचन्द्रे राजमाने निचावां

वौरुच्छूना चन्द्रकान्तस्थलौव ॥ २३॥

[[८]]

तदनु मुह मावमपि राममुखावलोकन सुखमनुबुभूषु- दशरथ कुमारनानवेति सुमन्तमादिदेश । तेन सत्वर राजभवन प्रवेशितस्ततो रामः कनप्रणामः पितरमयथा- भूतमुखविकासमारा (ष) दालक्ष्य चकितमतिः ( स ) किमि. दमिति कैकयौमन्वयुङ (ह) । सापि पापाशया प्रत्व- वादीत् । वत्स । प्रतिश्रुतवरयनिर्वहणे निपुणेतर(च)-

ऋतु, वन्या वनसम्वन्विनः कायाद्रे मा. बायाप्रधानतरवः भवनानि

भवन्तु । किन्तु तर वेतस

T

तानि कथं शयनानि शय्याः भवेयु १

कापि कठिनानि शिबा -

वसन्ततिलक वृत्तम् ॥११

एवमिति । एवा कैकेयी मन्वरया चाक्रान्ता यभिभूता वृत्तिः कदाचाररूपा यस्याः तथामता खतएव राजमाने दोम्यमाने राका- चन्द्र पूर्णिमाचन्द्रमसि निशाया बोरुधा लतया कन्ना बाष्टता चन्द्र कान्तस्वडीव मन्त्र वासिना एवम् इत्य भवितापि तिरस्कृ ताप बाई चित्ता सदया कान्यत्र खवन्ती न अभूत् । शालिनीवृत्त, मात्तौ मौबिनी वेदलो के रिति तच यात् । उपमालङ्कार ॥२२॥

(घ) बारात् दूरत. ।

(*) afsaufa. Tígaan: i

(इ) न्युडत अटकत् ।

(च) प्रतिश्रुतवरयेति पतितयो, प्रतिज्ञातयोर्मामिति भावः

[[६२]]

चम्पूरामायणे

निमज्ज

स्तातस्ते सम्प्रति सानुशयस्तनयवात्सल्यात् (क) सत्यष्य- त्यासत्रामाच ( ख ) गाठ (ग) मगाधशोकसागरे तोति । वरय तावत्तव वन्यैव वने वर्त्तनमवनेरवन (घ) मरतस्य चेति । रामस्तदाकर्ण्य प्रमुदितहृदयः कत च्वलिरेनां व्यजिज्ञयत् ।

भीतो भूभरतः किमम्ब ! भरत. किंवा वनात्पावनात् वस्तोऽह सगरान्ववायककुदस्तातः कुतः शोचति । दिव्यायाः सरितो निवापकरणाल्लवीं प्रतिज्ञामिमां आवाभ्यामिह पूरयिष्यति न चेत् पुत्त्री कथं स्यादयम् ॥ २४ ॥

बरबोर्ड यस्य निर्वहये मम्पादने प्रदाने इति यावत् निपुण्येतरः अनिपुष्य. ध्वक्षम इत्यर्थः ।

[[0]]

(क) मानुशयः सानुतापः । तनय वाल्वात् तनयस्य तव बात्- सल्यात् स्नेहात् ।

(ख) सत्यवि सत्य प्रतिज्ञातस्य व्यत्यासः विषर्थ्यासः तखात्

लास भय तबात् ।

(म) गाढम् अत्यर्थम् ।

(घ) वर्त्तनम् व्यवस्थानम् । अवने पृथिव्या कवनं रचणम् ।

भीत इति । हे चाम्ब । सात भरतः भमरतः भूभार० श्वारणात् कि भीतः ? नैव भीतो भवेटियर्थ । श्रहञ्च पावनात् विशुद्धात् वनात् वनवासादिति यावत् किवा वस्तः ? नेव

इत्यर्थः ।

व्यतः सगरान्ववायककुदः सगरवयतिलक वातः पिता

कुतः कथ शोचति शोकस नैव किञ्चित् कारणमित्यर्थ । दिव्याया. वरितः सम्बन्धविवचया षष्ठी दिव्याया करिति माया- मित्यर्थः निवासकरणात् पिरपुरुषाच्या तर्प व्यकरणात् भगीरथ’

अयोध्याकाण्डम् ।

वनभुवि तनुमावत्राणमाज्ञापितं मे

किच,

सकलभुवनभारः स्थापित वसति । तदिह सुकरतायामाववोस्त कितायां

मयि पतति गरीयानम्ब ! ते पचपातः ॥२५॥

तातः खवाचा व्यवहृत्य हृद

वत्साभिषेकोत्सवमङ्गल मे ।

[[८३]]

कतादिति भावः लवोम् ब्रतिक्षुद्राम् इमा प्रतिसाम् याबाभ्या मुत्राच्या रामभरताभ्यामिति भावः करणाभ्या पूरायष्यति

देव् बहा रह जगति काय राजा कथ पुत्री पुत्रवान् स्यात् ? प्रबक्ता- जेन कि फल प्राप्नस् ? नैव किञ्चिदिति भावः । यस्य वश्यो भगीरथः चोर तप. समाख्याय अङ्गाराधनेन दिव्यलोबात् गङ्गामानीय पितृम् समुङ्गरन् घोरा प्रतिज्ञामुततार मोऽय पिता कथं सामान्या- नेता प्रतिज्ञाम् श्रावाभ्या न पूरयेदिसि विशदोऽर्थ. । शाहू - विक्रीडित वृत्तम् ॥२४॥

वनभुवीति । हे अम्ब ! मातः ! वनसुति तनुमानस्य खशरीर-

बालख बाच रक्षण मे मम बाज्ञापित किन्तु वत्सख भरतख

मूर्ध्नि शिरसि सकलाना भुवनानां भारः स्थापितः । तख् तात् वह एतयोर्विषययोरित्यर्थः सुकरताया मौकख तर्कितायां विवे- चितtar बल्याम् श्रावयोः मध्ये काय ते तव गरीबान् यतिमहानु पचपातः स्नेहः मर्ताय, यतः मवि बल्लभारं भरते व विपुलं आरं यच्छास कातस्ते मयि स्रहः भरतादपि समधिक इति

अन्धे इति भावः । काहिनीष्टतम् ॥१५०

यात इति । तात. पिता खवाचा निलेन वचसा हृछ प्रियं

[[24]]

सम्पूरामायखे

प्रणाममज्ञस्य मयापितस्य

कि पूर्णपात्रस्य न पावमासीत् ॥२६॥# तत्क्षणमनिहत (ङ) इव पर्वतः सर्वतः (च) परीत- दवदहन (छ) इब वनस्पति (ज) दिवस्पतिपदमशविर (क) द्रव नहुष पपात निःसंज्ञः पङ्क्तिरथ (ञ) । तबः शा पिटनिदेशविचारमचिर (ट) माचरेति राममादिदेश ।

स एषः,

मातुराजा वहन सून मालामिव महावयाः । वनाथ रामो वव्राज जगतामवनाथ ॥२१॥

बत्नन्य भरतस्य अभिषेकोत्सव मचल से महा अल या व्यवहृत्य व्याहृत्येत्यर्थ मया अर्मितस्य दत्तस्य प्रणामसमय पूर्ण पालय पाल भाजन कि कथ न आसीत् पिला स्वय भरताभिषेकाता- सुक्ताया दन गच्छता मया यत् प्रणामप्रमात्र मिले दोयते तदवौ कथन हातीति भावः । उपात्तम् ॥२६॥

(C) aufaza+ 28/78: 1

(च) सर्वतः समन्तात् ।

(क) परीवहन व्याप्तदावानल

(ज) वस्त. टच ।

व्याकुख ।

दिवसतीति दातेरिन्द्रख पदात् काशेन विधुरः

ञ क्तिरथ दशरथ ।

(ट) निदेशतखार्नदेशख बाजामा विचारः काय्र्याकार्य-

तम् । चिरम् अविस्वम् ।

वावधारण सत्य

भातुरिति । बडायनाः रामः भावाभिव भालु’ कैकेयाः

अयोध्याकाण्डम् ।

असो ममासाद्य (ठ) कौशल्यासदननभिषेक प्रतिबन्ध (ड) कैकेयोतिबन्धमात्मनश्च वनवास प्रणामानन्तरं तस्यै न्यवेद- यत् । एतदाकय्ये विदीच्या विषदिग्धमुखशिलीमुख- विश्रवणयुगले (ढ) महसा भूम्या निपत्य विललाप ।

रेखारथाङ्ग सरसीरुहतचिह्न

क्षेमङ्करे तब करे जगता त्रयाणाम् ।

कान्तारकन्दखननं रचयेति नून-

माबडवान् प्रतिसरं भगवान् वशिष्ठ’ ॥ २८ ॥

श्राज्ञाम् वाचाम् मूर्ध्ना बहन जगताम् अवनाय रक्षणाय राचसकुलनिधने-

नेति भाव.

बत्त 201

बनाथ वब्राज जगाम । वशब्द पादपूरणार्थ । बड-

(3) समासाद्य प्रार्थ ।

ॐ

(ड) कौगल्यावदनं कौशल्याग्टहम् । व्यभिषेकप्रतिबन्धम् अभि

मकव्याघातम् ।

(द) विषेति निषदिग्ध विषलित मुखम् बम यस्य तादृपः यः शिलीमुख थर. तेन वि श्रवणयुगल कर्णयुगलं यसा

लतेव !

तया -

रेखेति । भगवान्

रेखा रथाङ्गसरोरुह चि रेखाचकपद्मचिह्निते यस लगाया जगता चेमङ्करे शुभकरे तब करे त्वं कान्तारख दुर्गमकाननख कन्दाना मनविशेषाणा खनन भक्षणार्थमिति भाव एचय कुरु इति एतदधेमिब्वयं नूनं निश्चित प्रतिसर कौतुकं सततमिति यावत् व्यषङ्गवान् ननमुत्प के इति वार्थ ।

कोलनकरेण कन्दखननस्य दुष्करत्वात् तस्य हटोकरणाचे

तबन्धनमिति भावः । ववन्ततिवकवृत्तम्॥२८॥

चम्परामायणे

तत्र सौमित्रि (ण) रतिमात्रप्रवृद्धमन्यु (त) शतमन्युस

मान (थ) मेनमग्रजम कथयत् । गर्हणीयायाः कैकेय्या वचसा

श्राय्र्य । न काय्र्यमिद लोक-

जरसा ( द ) च समाक्रान्त-

खान्ततया (ध) कृत्याकृत्य विवेक मूकस्य राज्ञः प्रजाशैथिल्या- (न) वि. सृतेन वचसा सन्त्यज्य राज्यमटवोपय्र्यटन विधा- तुम्। किन्तु तुभ्यमनभ्यर्थयमानाथ ( प ) प्रथममेव पिवा प्रदत्ता ननु पृथ्वी । चत्रधर्मोऽपि सत्यात् पथः प्रमाद्यो- (m) sपि वर्णाश्रमरक्षणतः समीचीनः (ब) प्रायेण पुरुष निश्रवसे (भ) नियोजयेत् । नियतं नियते (म) बेलमति-

(घ) सौमित्रिउन्हाय. ।

(त) यतिमात्र ति व्यतिमात्रम् अत्यय प्रहो मन्दः क्रोधः

यस्य तादृयः

(घ) शतमन्यु समानम् इन्द्रस्त्वम् ।

(द) बरा वाक्येन ।

(घ) धमाकान्तखान्नतया श्रभिभूतमनखतया श्र

(ग) माथिया बुढियात् ।

(घ) अनभ्यर्थयमानाय वयाचमानाय ।

(q) pera: nur: {

(ब) वर्णेति वर्णानां ब्राह्मण सत्रिय द्राणाम् श्राश्रमाणां ब्रह्मचारिग्टशिवाय मस्य भिक्षूय रचणतः रचचात् समीचीनः

उत्कटः ।

(भ) निष्यसे ये ।

(ग) नियते. देवस्य ।

श्योध्याका डम् ।

लङ्घय (य) पौरुष (र) मेव पुरुषस्य धीरस्य पुरुषार्थान् (ल)

समर्पयेत् ।

मा भूत्त्वत्पदपद्मयोररुणिमा कान्तारसञ्चारतः

पाणी पाटलिमा मनाक प्रसरतु ज्याकर्षणादेव मे । कैकेयी परिभूततातवचने नम्रो भवान्माम्म भूत्

किंवा मामकमायशौय्र्यजलधे । नम्म धनुर्वर्त्तताम् ॥ २८ ॥

एवमाचचाणं (ब) लक्झणं रामः साध्ययने वावोषत् । वत्स । सवितृवंशजातानां (श) पिटनिदेश एव देशिकः (ष) सर्वकर्मसु । बहवः खलु पितृवचनगौरवात् गोहत्या ( स ) -

(य) यतितिक्रम्य ।

(र) पौरुष पुरुषकार ।

(ङ) पुरुषार्था धर्मार्थकाममोक्षान् ।

[[७]]

देति । क्षान्तारेषु दुर्गमेषु वनेषु सारतः पर्यडनेन तव पढ़- पद्मबोः वर्षाणिमा बौहित्य मा भूत् न भवतु । मे मम पाचौ काकादेव नौकर्षणादेव मनाक वरं पाटविमा रशिमा प्रसरल

।

वर्तनाम् । भवान् कैकेय्या परिभूतस्य

अवनस• सस्पाचनदत इति यावत् मा हे शौर्य जलभ । बीर्य सागर ! मामकं

वशोशतस्य तारास्य वचने नस्त्रः भूत् न अवतु । हे काय ! महोयं धतुः किंवा वय वा

वर्त्तमाम् ? म बर्त्त सामिति यावत्, तातवचनम कुर्वन्त भवन्तम- अनुसरन् धनुर्धरः सब विपचान् नाथयिष्यामीति भावः । शार्दू विक्रीडित इतम् ॥ २८ ॥

(8) CIEBIE TZAR ।

(घ) रविवयजाताना सूर्य कुलप्रकृतानाम् ।

(घ) निदेशः पित्रादेशः । देशिकः प्रवर्त्तकः ।

(थ) गोहत्या गोबधम् ।मपि मातृबधर्मावि

चम्पूरामायणे

तारुण्यविनिमय ह) मपि

भृक-

गडुरेणुकेय पूरुप्रभृतयः (च) कुर्वाणास्तेऽपि निर्विचारमाचा- रक्ता (क) मग्रगण्या इति गण्यन्ते । तस्मादवश्य वश्य एव (ख) पितुरवगाहे (ग) गहनमिति । तत्र विस्तृतपुत्र- वात्सल्या (घ) कौशल्या तेन सह गन्तुमभिलषन्ती कृत- प्रणामेन वामेण सविनयमेवमभिहिता ।

कान्तारमाजि मयि केकयराजपुत्त्रयाः कार्कश्यकन्दलितया दलितस्य वाचा । तातस्य शोकदहन ग्लपित शरीर

मातस्त्वया न तु कदाचिदुपेचणीयम् ॥३०॥

(*) तारुण्य विनिमयं यौवन परिवम् । यौवन पित्रे दत्त्वा

कमिति भाव

(च) म्हण्डित मृकण्ड स्तदाख्यो सुनिए, चुकेय रेणुकात

ॐ

परशुराम, पूर ययाते कनीयान् खतः, ते मस्हृतयः खादय,

तोता ।

•

(क) बाधारवता सदाचारशालिनाम् ।

(ख) वश्य एवं वशवद् एव ।

(ग) मा प्रविशामि ।

(घ) विस्तृतपुत्रवात्सल्या तोषपुत्रस्तवती ।

?

वेष

[[4]]

कान्तारेति । हे मात । मयि कान्तारमानि वन मते त्वया केकयराजपुत्र्या कार्कश्यन नेष्ठ य्र्येण कन्दलितया युक्तया वाचा दखितस्य निर्भिन्नस्य वातस्य पितृ शोकदहनेन शोकाम्निमा ग्लपित स्वति शरीर कदाचित् न तु उपेक्षणीय नैव धनवधानतया दर्श- वनीयम् अपितु सेवनीयमेवेति भावः । वसन्ततिलक टत्तम् ॥१०॥

अयोध्याकाण्डम् ।

[[८६]]

ततः सा तनयस्य स्वस्त्ययनाय समस्त देवताकीर्त्तन- पुरःसरो (ङ)माशिषमाचचचे । रामस्तामभिवन्द्य निष्- क्रान्तः प्रक्रान्तनेपय्यायाः (च) सीतायाः प्रासादमाम

साद ।

कल्याणवादसुखितां सहसैव कान्तां कान्तारचारकथया कलुषीचकार । अम्भोदनादमुदिता विपिने मयूरों सन्त्रासयनिव धनुर्ध्वनिना पुलिन्दः ॥ ३१ श्रयमेनामुपमन्तुमुपक्रान्ता (क) मकथयत् ।

प्रिये जनकनन्दिनि । प्रकृतिपेशला मोहशों कथं ग्लपयितुं सड़े तब शिरोषमद्दों समूम् ।

(ङ) समस्त ति समस्तानां देवतानां कीर्त्तनं पुरःसरं बख्याः साष्टी ।

(च) प्रक्रान्नेति प्रक्रान्तम् चारव नेपथ्य राजमहिष्य चित परिवाद यस्याः तथोक्षा तथा ।

•

कल्याणेति । विपिने वने काम्भोदख मेघख नादेन ध्वनिना सुहितरं प्रकुङ्खा मयूरीं चतुर्ध्व मिना कार्मुकनादेन सन्त्रासयन् पुलिन्द इव व्याध द्रव, रामः कल्याणवादेन यद्य वाभिषेको भविता पत्युरित मङ्गलसमाचारेण सुखिताम् उद्घासिता कान्तां सीतां कान्वारे चारः गमनं तस्य कथया कार्त्तया रहचैव कलुषोषकार व्यथया - बास । उपमालङ्कारः । वसन्ततिलकं छत्तम् ॥३१॥

(छ) श्वय रामः । एम बोताम् । उपगन्तुम् अनुगन्तुम्

चमकानाम् उद्यताम् ।

प्रिये इति । हे प्रिये जनकनन्दिनि । व्दन्होतानां इतानां

चम्परामायणे

गृहतहरिणोगपत्रिकविसारिनानाभिरा- चतिचरितोषितारुकानने कानने ॥ ३२ ॥

तदनु (ज) नानाविधमजनशतेनाप्यनुन्मिषदमुजिग- मिषाशैथिल्याया (झ) मैथिल्या लक्ष्मणेऽप्यनवसितानुगम- नव्यवसाये (च) वाशिष्ठाय (2) सुयज्ञाय भूपणमशेष नाग- सहस्रेष सह (ठ) शत्रुज्जयाह्वय (ड) मतुलं मातुलदत्त इति- नमगस्त्यकौशिकाभ्याञ्च महार्हाणि च रत्नानि वित्तीय (द)

叠

उतानामिति यावत् हरियोगथाना सिकेत्र पुत्रवशावरेष, प्रश्वथा- घरे त्रिकमित्यमरः । नितम्बमामेष्विति यावत् विचारिखः याः माना बहुत्र शिराः धमन्य तासा चव्या बोटनेन चरितै निःस्हृतेः शोणिते. रक्त. अरुणानि रक्तानि टकाणा व्याघ्रविशेषाणाम् आन- जानि सुखानि यच तादृशे श्रतिभयङ्करे पूति भावः कानने बने प्रतिपेशला खभावन्डोस देहशी तब तजु शरीर ग्लपवित क्लेश- विव कथ सहे कथमनुमन्य ? नातुमन्तु शक्नोमीत्यर्थ । दो-

फलम् ॥ १२॥

(ब) तदसु

तदनन्तरम् ।

(ख) अनुषदिति न उन्मिषम् अनुजिगमित्रायाः मैथि यथा’ तथोक्तायाम् अतुजिगमिषायामिति निन्द्यामिति भावः ।

(अ) अनवसितेति अनवचितः अनुगमन व्यवसाय. अनुगमनोहु- योग. वय वाटथेनिमिषतीति यावत् !

(2) वाशिष्ठाय वति ।

(क) नागमण्डखय टिम इसे सर

धनञ्जयाहृय शत्रु जयनामक ।

(ढ) वितीर्य दत्त्वा ।

अयोध्याकाण्डम् ।

निर्जरारातिवोय्र्यमुषो (ण) धनुषी निरपायताणकर्मणी (त) वर्मणी (थ) निर्मर्थ्याद शिलीमु खकतानुषङ्गौ (द) निषङ्गी निर्मर्यादशिलीमुखऊतानुषङ्गौ निर्वर्तितवोरपानी (ध) कृपाणौ वरुणेन (न) जनकस- दसि (प) दत्तमेतत्सर्वमादाय मामनुगच्छेति सौमित्रिमन्व- ग्रहीत् । सीतापि निजाभरणगणं सुयज्ञपना विदधे (फ) । सौमित्रिरपि खधनेन कञ्चित्कौशल्याश्रितमुपाध्यायमतोष- यत् । तत्र सकुटुम्बाय त्रिजटाभिधाव (ब) दिजातये स्वह- ततलनिचिप्तदण्ड देशा (भ)वधिक गोधन काग्नित्यादिभ्यो

(अ) निर्जरेति निर्जराणा देवानाम् अरातय शत्रवः ताबू उष्णोत इति तथोले रविव सिनी इत्यर्थः ।

(त) निरपायेति निरपाय निर्विघ्न लायकर्म वात्सरचचकर्म

ययोः तादृशे !

रिव्यय

(थ) वर्मणी कवचे !

(द) निर्कव्यादति निर्मर्थ्याद’ बय्यादा सीमा वहिते. बच

शिबीहले कृत. बाहुन. बाश्रय ययो तथोक्तौ ।

[[७]]

(घ) निर्वसितेति निर्वर्त्तित सम्पादितं वीरमानं वीरभोजनं बोराच्या बहानामिति माय पानं रथाच् याभ्या तथtat, आषाने पापरक्षण इत्याहु भावे खट् ।

(न) वरुन जाधिपेन ।

(घ) जनकसद्धि कनकसभावाम् ।

(फ) विदधे समर्पयामास ।

(च) सकुटुग्वाय मखोकाय । विनाभिधाय निटनाने

(४) खड़लो वा ततले निचिप्तः श्रमितः राति भानः दुखः शासन दो बाहयौ ।

£1

चम्म रामायणे

विजातिभ्यश्च रघुपतिविसानि विविधानि विततार । ततस्ते पौरनारीणा विश्वासादिः खासजृम्भानिलचलदधर० किसलयानामञ्जुसलिलासारेण (म) शोकपावकेन च वपूंषि मनाति च विक्ला दग्ध्वा च निषिधपरिजनानुगमनतया प्रकाशितप्रवाससिद्धान्ताच्छुद्दान्ता (य) त्रिश्चक्रमुः । तत्र,

सीता पुरा गगनचारिभिरप्यदृष्टा

मा भूदिय सकलमानवनेत्रपात्रम् । इत्याकलय्य नियतं पिदधे विधाता वाष्पोदकेन नयनानि शरीरभाजाम् ॥ ३३ ॥

(स) विश्वासात् प्रणयातिरेकादिति यावत् । निःश्वासजृम्भानिलेन चलन् अधरकिललय. अघर मात्र वाहा तथोहामाम् । अव सखिला-

कारेण वायवारिप्रवाहय ।

(य) प्रकाशितेति प्रकाशित. प्रवासस्य यनवासस्य वितान्तः स्वयं

यत्र तथाभूतात् । शुद्धान्तात् बन्तःपुरात् ।

A

सोतेति । पुरा पर्व गमनचारिभिः खेचरैरपि वदृष्टा एवं बीता सकलमानवाना नेत्रपाल दृष्टिविषयता गता मा भूत् म न भवतु हात याकलय्य विविच्य विधाता शरीरभाजा प्राि नयनानि वाष्णोदकेन वारिणा पिद्धे बाच्छादयामास इति

नियत हुत्र मन्य इति यावत् । यत्र नियतमिति घरमुत्प्रेक्षावाचक

बन्य शङ्क ध्रुव प्राये मनमित्येवमादय । तुम चाव्यञ्जकाः शब्दा इवशब्दोऽपि तादयः । इति दर्शयोक्षादिशब्द महा- दिति बोध्यम् । वसन्ततिलक उत्तम् ॥३३॥

अयोध्याकाण्डम् ।

कवापि यान्तमनुगच्छति मैथिली मां

वत्सी जहाति न कदाचन लक्ष्मणोऽपि । इत्येतयोरनुगति प्रतिबोध्य गन्तु

भूयोऽपि राजभवन प्रविवेश राम ३४ ॥

तस्मिन् सुमन्त्र ेण विज्ञाप्य दर्शिते दाशरथी (र) भूप- तिभूताविष्ट इव (ल) विष्टरा ( ब ) त्रिपत्य सदारः सदार- चितपरिदेवनोत्कण्ठा स्वयमप्यकरोत् । तदा सुमन्त्र कैनेयीमब्रवीत् । देवि । विरम विरम राजाभिषेकसमुमि- षिताह्लादाडुरावग्रहादाग्रहात् (श) । पुरा खलु ब्रह्मणो वरप्रसादा (ष) दवगत सकलप्राणिभाषणतया ( स ) पर्यङ्कप-

रुहापीति । मथलो मोता साप निवारिताषि यान्त

लाम् अनुगच्छति, तस लक्ष्मणोऽपि कदाचन न जहाति

न त्यजति मामिति शेष, दात तो राम एतयो श्रोतालक्ष्मयो

धनुतिम कानुगमनभित्थ प्रतिबोध्य

गन्तु

भवोऽपि पुनरपि राजभवन

(२) दाशरथौ रामे ।

摯

विज्ञ प्य राज्ञे इति

प्रविवेश । वसन्ततिक

(ब) भूवाविष्ट दूर केनचिद्देवयोनिना अभिभूत इव ।

(ब) विष्टरात् बासनात् ।

(श) रामेति रामख व्यभिषेके ससुन्निषितः सम्यक् विकसित

बाह्लादाङ्क

ुर यस्मिन् तादृशात् । बाग्रहात् यत्नात् निर्बन्वादित्यर्थः ।

बानन्दारम्भ इत्यर्थ तस्य व्यवसह प्रतिबन्धो

(घ) वरप्रसादात् वरप्रभावात् ।

(स) अवगतेति चाव मत

T

•

ॐ

विदित मकवाना मायिनां भाषणा

येन तख भाव, खवगत सकल प्राणिभाषयता तथा ।

चम्म रामायणे

व्यन्तपरिसरत्पिपीलिकालापे (ह) कतहासं तव पितरं इसनकारणं पृष्ट्वा तद्दिवरणं (घ) पत्युर्म रथहेतुरित्यवेत्यापि भूयसो (क) निर्बन्धात् कुपितेन राज्ञावज्ञाताथाः (ख) मातुस्ते मार्ग (ग) मा कुर्वीथा इति । ततः, हतासमानियोसं सगर के कयामना ।

निदर्शनेन निर्दिश्य निरबनानिज पतिम् ॥ ३५॥

(ङ) पर्यय खट्टायाः पर्यन्त ेषु प्राप्तदेशेषु परिसरतीनां

पखवानाम् बाबारे अन्योन्य भाषये !

सरन्तीनां

(ज) महिवरण तय विवरण प्रकाशन ।

(*) ववेत्यापि प्रात्यापि । भूयस कात्यन्तात् ।

(ख) दाशा तव पिता केकयराजनेति शेषः । श्रवज्ञाताया

बताया ।

(ग) मागे पन्थानं वैषव्यावलम्बनरूपमिति भावः । पुरा विधातु- वैरात् वैश्यराजस्य सर्वप्राणिभाषणद्यानशक्तिर्माता । तत्प्रकाशे तस्मृत्युरिति स्थिते कदाचित् तस्य महिषी तख वरविवर खानतो व्यपि पिपोलिकाहा से कृतनिबंखा भर्तुर्निधनायाभवदिति

भावः ।

●

करोति । बेकवालका केकयो शतः बसमझस्य निर्वाचः परि० लाग येन तादृशम् असमञ्जाल निर्वाचिनार्थः वगर नि येमेन दृष्टान्तेन निर्दिश्य दर्शयित्वा निजं पतिं दशरथ निश्वन्नात् निबन्धेन बबन्ध त्यर्थः । पुरा सगरो नाम

परित्यन्य कनिष्ठेषु

परित्यागोऽय

पतिव्यछ सुत-

षष्टिसहस्रेषु मतिमकरोद, बतः

ॐ

स्थिति प्रतिवन्नातीति भाषः । कष्ट व हत्त

ॐ

तत्र,

अयोध्याकाण्डम् ।

[[८५]]

सिद्दार्थको महामात्यस्तत्परित्यागमब्रवीत् । सरयूपतितानेक प्रजामरणकारणात् ॥ ३६ ॥

अथ दशरथेन रामः सपरिच्छद एव गच्छेति निर्दिष्टः केवल खनित्रपिटके वस्त्कलयुगलच्च प्रार्थयत् ।

सुखीचितानां सुव्यक्त दिव्यलावण्य सम्पदाम् । बयाणामपि कैकेयी वल्कलादीन्युपाहरत् ॥१७३

अथ रघुकुलनाथो मध्यमाम्बानियोगाद गुणवति परिधाने मङ्गलाई निराशः ।

अधिकुचतटवताज्जानकी वाष्यसेका-

दपगतखरभावं वल्कलं पर्य्यधत्त ॥ ३८ ॥

सिद्धार्थक इति । महामात्यः महामन्त्री सिह्नार्थकः परय पतितानाम् अनेक प्रजाना मरयकारयात् तख बसमञ्जस परि बाग सगरेणेमि शेषः अब्रवोत् । पुरा समरसुतोऽसमक्षः अयो ध्यावासिनीनां प्रजानां शिम्बून बबात् ग्टहीला सरखा मक्षिय नाथ- यामाष । तरा : मनाभिः क्रन्दतीभिरावेदितो पतिः

चाइ दुराचारं हदा निर्वातयामामेति पुरायवात सोया ।

यात्रुष्टुतम् ॥३६

चितानामिति । कैकेयो खोचितानाम् अभ्यस्तसुखान सुखवाखितानामिति भावः सुव्यक्ता दिव्या लावण्यसम्म सौन्दर्य - शोभा येषां तथोक्षाना बबाबा सीतारामलच्चान्यानां वल्कलादीनि चपाक्षरत् । सर्वान परिष्क दानू ा विदा वन्यपरिच्चदान तेभ्यः दत्तवतीति भावः । चपट व्हतम् ॥१७॥

अथेति । अथानन्तर रघुकुलनाथः रामः मध्यमायाः अम्बायाः बातुः कैकेथा नियोगात् बादेचात् मङ्गलार्डे मालिकेत

ફ્

पम्प रामायणे

तत्र ये चित्रीयन्तः (ग) सर्वे निर्विकारवदनलक्ष्मीक- मिक्ष्वाकु कुलाध्यक्षमध्यक्षयन्त (घ) स्तेषामेव शोकशङ्कु सङ्की लि- तमानमाना (ङ) माननेषु पारम्पय्र्थे णास्फ ु र (च) द्विकारः ।

सवल्कले दाशरथी विषादा

दामीलिताक्षो यदभूदशिष्ठ.

तदेव जात करण महर्षे

काकुत्स्थयाथार्थ्याविलोकनस्य ।३१।

शोभने परिषाने बसने निराश वाशाराष्ट्रत सन् खाध कुचतट

स्तनतटयोरुपरि बलाता पतता वाणाखा नयनवारीया सैकात्

'

अपगत विनष्ट खरभार काका यख तादृशम् अत्रुसितत्वादा- द्रौभूततया दुसत्य थे बल्कल वृक्षत्वच पबंध परिचितवान् ।

मालिनोडसम् ॥ ३८ ॥

(ग) चित्रीत चित्रार्पिता इवाचरन्त ।

(घ) निर्विकारेति निर्विकारा वदनस्य लच्झो श्रीयंख तथो- कम् । इन्ताकुकुलाध्यचम् इच्खाकुल प्रवर राममित्यर्थ । बध्यचवन्तः

पश्यन्त ।

(ड) शोकेति शोकण्डु ना शोकरूपेड कोलेन महोबिर्त विह्न मानस येषा तथाभूतानाम् ।

(च) पारम्पय्येण क्रमेण । अस्फ रत् प्रकटतामगच्छत् ।

सदलकले इति । दाशरथी रामे सवल्कले परिचि

सति वशिष्ठः यत् प्रमोचिताच निमोखितनयन बभूत् तदेय नेत्रनिमोन्जन महर्षेः वशिष्टख काकुत्स्थस्य रामस्य यथार्थ्य तत्व

परमात्त्वमिति भाव. तस्य विलोकनस्य साक्षात्कारस्य करा

बाधकतर कर प साधकतम क्षेत्रगावे न्द्रियेष्वपोत्यमर ।

तेन निमीलनेन रामोऽय परमात्मति तत्त्वदर्शनम् मूदिति

बिष्कर्ष । उपजातिवृत्तम ॥१६॥

अयोध्याकाण्डम् ।

अस्य पीताम्बरत्यागे किं जाता विक्रिया पुरा । इति प्रत्यग्रहमा श्रेष्ठो वशिष्ठो नातिविव्यथे ॥ ४० ॥ सोऽयं मैथिलोवल्कलधारणमरुपद्रुणसारथिकुलगुरुः । तत्र, प्रयाणाय प्रणिपतन्तीं सुषामाशिष्य कौशल्या

गहमवदत् ।

घमें निदाघकिरणस्य करें’ कठोरेः कान्तारमध्यपदवीषु नखम्पचासु । त्वां बीच्य नितुलपर्दा वनदेवताभि- निन्दिष्यते नियतमेव निमेषहानिः ॥४१॥

काव्येति । अस्य रामस्य मोताम्बरत्यागे पीतवसन परित्यागेना- ज्यविधवस्त्रपरिधाने इति आवः पुरा पूर्व किं विक्रिया विकारः जावा ? न कायोत्यर्थः, सम एक भावः कासीदिति भाव। इति धिवेति शेषः प्रत्यगृदृशा परात्परदर्शिनां श्रेष्ठो वशिष्ठः न प्रतिविव्यथे नातिव्यथितः । परात्परस्य परमात्मनः रामस्य राजा है परिक वल्कले वा को भेद इति विविच्य बन्तापमत्यजदिति निष्कर्षः ।

कानुष्ट व वृत्तम् ॥8०॥

(a) वरुणसारथेः सूर्यस्य कुलगुरुः वशिष्ठ इत्यर्थः । अत् न्यवारयदित्यर्थः ।

धर्मेति । धर्मे सीधे निदाघकिरपा उणरश्मेः कठोरः करेः किरणैः नष्खम्पचास नखपर्यन्तसन्तापिनीष्विति यावत् कान्तार- मध्यपदवीषु वनमध्यवर्त्म निस्तृवपदां निरुपमचरणान् यतिमृदुला - ङ्गिमित्यर्थः त्वा योच्य हट्दा वनदेवताभिः निमेषहानिः निर्निमेषः देव इत्यर्थः विद्यालेति यावत् नियतं निचितं निन्दिष्यते कथमीदृश्यः अलचच्याया अरण्य गमनम् ? सर्वथा थिम् विधातारं यस्य वस्तु- जिनेको नास्तीति निन्दा हेतुरिति भावः । वसन्ततिलक वृत्त ॥४१७2

चम्पूरामावये

श्रथ मैfretatथः सलक्ष्मणः

मैथिलीनाथः सलक्ष्मणः सप्रदक्षिणं राजानं

जननीजनञ्च प्रणम्य प्रतिषिधप्रतिहारचक्रो (ज) निश्च-

क्राम ।

रथो दशरथाज्ञापरतन्त्रेण हारि समानीतः ।

प्रारम्भयात्रस्य रघूदहस

प्रागेव सौता रथमारुरोह । आनीलरथ्यं रथमारुरुची- asi प्रभोरred प्रभेव ॥ ४२ ॥

दाशरथी च रथमारुरुहतुः ।

यथा यथा राघव राजधानी

विहाय सीता विपिनोत्सुकाऽभूत् ।

तथा तथाजायत वातुकामा

लङ्कां विना राक्षसराजलक्ष्मीः ॥४३॥

(ज) प्रतिषिठति प्रतिषिद्ध मा मामनुसरेति निवारितं प्रतिष्ठारचक्रं दौवारिक समूहः येन तथोक्तः

प्राराति । होता, प्रारब्खा बता याला प्रयाण येन तादृशस्य रहस्य रामस्य प्रागेव पूर्वमेव बारोहणादिति शेषः बानोवा रथ्या स्थवाहाः अश्वा इत्यर्थः यच तादृशं रथम् चारुरुथोः बारोदु- मिच्छोः यहां प्रभोः दिवसकरस्य कामसरी अपवर्त्तिनी प्रभेव रथम्

वारुरोह । उपमालङ्कारः । इन्द्रवचष्टत्तम् ॥ 8२ ॥

यथेति । सोता राघवदराजधानीम् अयोध्यां विहाय यथा यथा विपिनोत्सुका वनाभिमुखी चभूत्, राचमराजस्य रावच बज्मीः तथा तथा बड्ढा विना परित्यज्वेति भाव यातुकामा गमनो- न खो बनावत ग्रासीत् । उपजातिष्टतम् ॥१३६

अयोध्याकाण्डम् ।

बाबालाइ मबुमच्छति रामभद्र-

मेषा पुरी तदिह मा खलु निर्गुणा स्यात् । इत्यादरादिव धरा बहुधा विधाय धूलिच्छलान्निजतनु’ तमनुप्रतस्थे ॥ 88॥ नृपसुखविमुखेन खेन कान्तेन साकं दुहितरि विधिपाकात् कामनाय व्रजन्त्याम् । अकुशलमिति मत्वा नूनमज्ञाय धावी परिजनमुखवाष्प पांशुभिः पर्यहार्षीत् ॥ ४५ ॥

बाबालेति । बाबालट’ बाबटपर्थत सर्वो जन इति भावः रामभट्रम् अनुगच्छति, तत् तखात् इह जगति एषा पुरी अयोध्या निर्गुणा सुपरहिता वकतचेति भावः मा खलु खात् नव भक्त इति वियेति शेषः धरा अयोध्याभूमिः प्रतिकचात् बहुधा निज- as fवधाय कृत्वा बादरादिव तं रामभद्रम् अनुमतय अनुलगाम । रामानुसारिणा जनानां बहुधा बच्चाराट् रजोन्खकार याविरावी-

दिति भावः । वसन्ततिलकं वृत्तम् ॥88॥

न्यूमेति । विधिपाकात् दैवदुर्विपाकात् पविचक्षेन वनराज्य

सुखेनेत्यर्थ’ न निजेन कान्तेन खामिना रामेणेत्यर्थः बार्क हट, सार्क साई सम कनुरित्यमरः । दुहितरि कन्याया सीतामामित्यर्थः काननाय ब्रजन्यां नच्छन्त्या सत्यां वाली पृथिवो अकुशलम् समव यथा- विकमिति भावः मत्वा षड्राय झटिति पाशुभिः रजोभिः परि- बनाया सुवाष्यं वदमानयं पर्थ हार्मोत् परिहार नूनमुत्- प्रथे । बाबाबाले रोदनममङ्गलकर मिति बुद्ध्या रनोयोगेन जनानां नश्चमवारिशोषणं कृतवतीवेत्यर्थः । उत्प्रेचाबङ्कारः । मालिनी-

चम् ॥8५॥

---

चम्पूरामायखे

रामानुसार सह निर्गतपौरवच

संस्थानमात्रम्गृहचत्वरराजमार्गां । निर्मुक्तभोगभुजगत्वगिव चणेन लवीबभूव रघुपुङ्गबराजधानी ॥ ४६ ॥

अथ दशरथः सान्त. पुरजनः पुरान्निर्मत्य गत्यन्तराभा- वात्तमेव रामं सुचिरमवलोकयन्नालोकपथ (झ) मतिक्रान्त सुमन्त्राक्रान्तस्यन्दने (घ) रघुनन्दने स्पन्दमानवाष्पप्रवाही (2) मोहमुपमम्य भूभ्यां पपात । ततः परिजनकताया- साल्लब्धसंज्ञाय राजे कौशल्यासदन (ठ) मरोचत । दाशरथि-

रामेति । रघुपुदाना रघुश्रेष्ठानां राजधानो पयोध्या राम- जुसारेण राममनुसरा मोति बुद्धास निर्मत युगपत् वहिर्गतः पौरवर्गः यस्याः तथोक्ता, मस्थानमाला चिह्नमाला चिह्नावशेषह

इति भव. स्वत्वरराजमार्मा बखाः तथाविधा यावर राजपथमात्मावशिष्टति भावः यतएव क्षोन निर्मुक्त. परित्यक्तः भोगः भुजगथरोनित्वर्थः, भोगः सुखे स्वत्रादितावडेच फणकाय- बोरियमरः । aar साथी भुजगत्वमिव सर्पनिक इव बी-

बभूव । उपमाहारः । वसन्ततिलक छत्तम् ॥४६॥

A

(अ) वाढोकपथं दर्शनयथम् ।

(ञ) सुमन्त्रेति शुमन्ते या तदाख्य ेन सारथिना काकानः वचालितः स्यन्दन रथो यस तादृशे ।

(ट) सन्दमानेति स्यन्दमानः प्रचरन् वाव्यप्रवाहः पशुजस समूहः यस्य तथाभूतः रुदनियर्थ ।

a

(ठ) कौशल्यासदनं राममाम् ।

अयोध्याकाण्डम् ।

हमहमिकया (ङ) समूच्कंन्महाजनोष दुरवगाहतया (ढ) मन्दायमानस्यन्दन वेगः सकलजन विवेक को कनदं (य) मुकुलयन् (त) मोहतमस्य (घ) तमसातट (द) सुपागतत्, चरम गिरिशिखर (ध) मपि सहस्रदीधितिः (न) ।

आविः प्रलापमटवीं भजतो जनस्य काकुत्स्थपादविरहासहमानसस्य । आस्तीर्यपद्मवन्नाव्यभवन् गृहाणि

मूलस्थलानि तमसातटभूरुहायाम् ॥8

.

(ड)

महमिया

व्यमपत राममसामी-

यमाय । तखेति भाव, बड़मिका तु सा स्यात् वः

परसर

(ढ)

畜

भवल इङ्कार पत्रकार

बम सम्मा टिति सम्म ताम् अभिधावर्ता महाजनानामृ

खोवेव समहेन दुरवगाहतया दुर्गमतवा ।

(या) लखदेति खकानां जनाना विवेकः ज्ञानमेव कोकनद

रक्तोत्पलम् ।

(त) सुवचन् निपोषयन् श्राहस्य निति भावः ।

(थ) सोहतमसा मोहाकारेण ।

(द) तमसावट तमा नाम नदी तब्याट रामृ ।

(ध) घरगिरिशिखरम् अस्ताचलचूडाम्

(न) सहस्रदीधितिः

।

च्याविरिति । तमसायाः तटेषु ये भूरुहाः वृक्षा ते मूढस्य- चानि तख प्रदेशाः कामतृस्वा रामख घाविरष्ट्रासह चराविदा- च्चम मानसं यख तथाभूतख बिर्भूत मचाप थल व वड-

विलासहितमिति यावत् यथा वषा खट कान्तारं अजतः

[[૨]]

चम्पूरामायणे

श्रथ निशीथे (प) दाशरथिः सुमन्त्रण संमन्त्रा वचि- तजनसहति (फ) रति विनतानन्दनेन स्यन्दनेन (ब) वेदश्रु- तिगोमतिनिष्यन्दिनी नाम नहीः ( स ) तत्र च परिष्कृता- जिवाकवे मनुना दत्तां वसुमतीमतीत्य (म) विविधवन- गहनवीरुत्तृणपटलपिहितरघतुरगखुरमुद्रया पदव्या (य) गङ्गातरङ्गसङ्गतमूल गगनभङ्गालिङ्गितशृङ्ग’ शृङ्गवेरपुरा- लङ्कार (र) मिङ्गुदीपादपमुपागमत् । तत्र,

मच्छतः जनय खाखीर्णानि विरचितानि पशयनानि पत्रशय्याः येषु तादृशानि ग्टहाणि भवन् । बसन्ततिलक हत्तन् ॥४७॥

(प) निशीचे बर्द्धरात्रे ।

(फ) वञ्चितनमतिः प्रतारितानुयाविलोम इत्यर्थः

चनुयात्रिकान् नान् परित्यज्येति भाव !

A

(ब) व्यतीति व्यतिक्रान्नः विनतानन्दनः गरुड येन साइन

प्रजविनेति भावः । स्यन्दनेन रथेन ।

(अ) वेदतीति वेदस्रुतिः गोमतो निष्यन्दिनी व वाः नदीः बतीत्येत्यन्वयः ।

(म) बचत भूमिम् । त्यतिक्रम्य ।

(a) विविधेति विविधाभि नानाविधाभिः वनमनवीरुद्धिः वनस्य निविडवताभिः वषपटले लयसमहैश्च पिचिता व्याच्छता

स्थढरगाणा खुरमुद्रा खुरपुटाः यया तथाभूवया । पदव्या वाना ।

(२) गगनगडालिङ्गितम् श्राकाशमवाचिम् अभ्वषमिति भाषा । जोति हवेर नाम पुर नगर तथ घालङ्कार भूषण-

सुतम् ।

अयोध्याकाण्डम् ।

[[१०३]]

दृष्ट्वा राममनेोकजन्भरचितैर्दृश्य शुभैः कर्मभिः श्रुत्वा माटवरद्दयादुपगतां वृत्तिच वैखानसीम् । वेगोज्जृम्भितहर्षशोकजनितैर्वाष्प निषादाधिपः शीताशीतगुणान्वितैरविरलैः संपृक्तवक्कोऽभवत् ॥ ४८ ॥

सोऽयं सुहसमासाद्य गुहः छताञ्जलिरसा (ल) रघु- नाथमनुनाथितवान् (ब) 1 देव । पिवनियोगप्रवसान्तः- करण (ग) मपि भवन्त’ विज्ञापितुमज्ञातजानपदरोति (ष)- भरितो मां मुखरयति (स)। अख्ये तदनिवाय्यैवोय्र्योइटभटव-

•

दृष्टेति । निषादाना चाण्डालानाम् अधिय गुह इत्यर्थ’ अनेकजना रचिते. बहुजन्मशतैः शुभैः कर्मभिः दृश्य साचात्करणीय- मिति यावत् मात्र कैकेय्या’ वरद्दयात् पित्तादिति शेषः चेतोः वैखानसो वृत्ति तापसदृत्तिम् उपागतम् वाश्रित रामं दृष्ट्वा श्रुला च बेगेन उब्जृम्भिताभ्याम् उद्दोपिताभ्या वर्षशोकाभ्या जनितै, रामदर्शने ड. वनप्रस्थाने च शोक इति भावः अतएव शोताभीरुगुखान्वितैः जनते. शीतलै’ शोकजनितैः उष्णरिति यावत् व्यविरलेः घनैः

•

व्यविरतधारैरिति यावत् बाष्णैः अनुभिः सम्म कन् बाल

[[८]]

वटनं यख तथाभूतः व्यभवत् । शार्दूलविक्रीडित वृत्तम् ॥४८॥

(ल) अञ्जमा मटिति ।

(ब) चनुनाथितवान् प्रार्थितवान् ।

(थ) पित्रिति पितुर्नियोगे श्राज्ञापालने इत्यथे.

तत्परम् अन्तःकरणं यस्य तादृशम् ।

प्रव

(घ) बजातेति अज्ञाता अविहिता जानपदानां नगरवासिनां

रोतिः प्रथा वया तादृशी ।

婚

(स) खरबति बाधावयति

वक्त मोरयतीत्यर्थः ।

[[१०४]]

।

चम्पूरामायखे

दुर्ग युक्तमनुषक्तभोज्य जातमम्बरं मन्यराहृदयतो दावह (ह)- मस्मदीयं राज्यम् । तदिदमनिश प्रथमप्रवृत्तं (च) परिग्टह्य किचिदनुगृह्य परिजनयोग्य भावनममुञ्च (क) व तातादे- शेन देशेऽस्मिन् विस्मयनीयानुभावमुनिवृन्दमन्दाकिनीसन्द- शनेन (ख) मन्दायमानजननीजनदुर्दर्श (ग) श्वतुर्दश दशरथ - कथिता. समाः स्नापयतु (घ) भवानिति ।

मिनित्य’ प्रार्थनाभाजि सख्यौ

प्रत्यास्थौ रामभद्रः प्रियोक्त्या ।

(ङ) अनिवाय्यति अनिवार्य्यं वीर्यं येषा तादृशा उङ्कटाः ‘उत्चटा’ भटवर्गा बोलूना यखित् तथाभूत यत् दुर्गे तेन युक्तम् । अनुषक्त ेति सति भोज्जातेन लन्धरम् काविक चखस् । सम्यरेति सन्यगवाः कैकेयीपरिचारिण्या हृदयस्व तोदा- वह सन्तापकर नवत् सुखदर्शनादिति भाव

महल

शाव,

(च) कमिशनत्यम् प्रचलित क्रियाया प्रथमोपस्थित प्रथमोपस्थित परित्यागे

विशेषणम् । प्रथम प्रमाणाभावादिति

(क) परिजनयोग्य भाजनं परिवारोचितपावन् । का

कामिति भावः । चन्चलन्

G

जन

(ख) वियेति विश्वनीय अनुभावः प्रभावः यस्य तथाविध

癟

मुनिवृन्द बया ताही या जन्दाकिनी मङ्गा तथा सन्दधानेन !

(ग) मन्दायमानेति बन्दायमाना बल्झायमाना श्रह्मवदनुभय

सानेति यावत् जननीजनाना माढवर्गाचा दुर्दशा यस्य तथाभूतः

विस्तृत इति भावः ।

(घ) समाः बमान । नमः पयत गमयतु ।

निवि । यखिन् लोहे इत्यं प्रार्थनाभानि बसि

•

अयोध्याकाण्डम् ।

[[१०५]]

मातुर्वाक्याहल्कलेनावृतं मे

गाव चात्रप्रक्रियां नार्हतीति ॥४६॥

ततस्तु तदनुरोधेन (ङ) रोधस्तरो (च) रधस्तात् सुमन्त्र- नियन्त्रितरष्ययोर्दाशरथ्यो (क) रातिथ्यं समधुपर्के कर्तुमिव मन्दमन्दमरविन्दवृन्दश्यन्दमानम करन्दविन्दु सन्दोहवाहिनि वाहिनीतरङ्गमरुति (अ) वाति काननगमनावस्थां काकुत्- स्थस्य प्रेचितुमचमायामिव क्ष्माभृति चरमे (झ) तिरो- हितायानामधिदेवतायां (ञ) सन्ध्याचरमां (2) रामः

रामभद्ः मातुः कैकेय्याः वाक्यात् वल्कलेन वृचखचा वाहतं मे मम नातं शरीरं चात्रप्रक्रिया चत्रियष्टत्ति राजकाय्यमिति यावत् न अर्हति इति एवरूपया प्रियोक्ता मिथवचनेन प्रत्याचख्यौ प्रत्याख्या तवान् गुवाक्य नाकरोदिति भावः । शालिनीष्टत्त, मात्तौ गौ चे-

लिनो वेदलो कैरिति तद्भचणात् ॥४२

(ङ) तदनुरोधेन गुडस्य श्रनुरोधेन ।

(घ) रोधस्तरोः तदतरों ।

(छ) सुमन्त्रेति सुमन्त्रण नियन्त्रिता नियमिता रया वश्वा वयोः तथाभूतयोः ।

(ज) कारविन्देति धरविन्दद्वन्दोभ्यः पद्मसमूहेभ्य स्वन्दमानानां निःसरतां मकरन्दविन्द नां वन्दोवाहिनि समतीत्यर्थः । वाहिनी- तरक्रमरुति नदीतरवायो । वाति वहति सति ।

(भा) ऐचित्र दृष्ट म् 1 ध्यक्षमायामिव कायक्तायामिव ।

वाटति बचले । चरमे पश्चिमे ।

(ञ) तिरोहितायाम् पदर्शनं गताबाबू बनामधिदेवता यां दिवाधिदेव्याम् ।

(ट) परमां सन्ध्या सायंसन्ध्या ।

[[१०६]]

चम्पूरामायण

समाप्य तस्यां तरुमुलभुवि लक्ष्मणकल्पितं पर्यंतल्प (ठ) -

मभजत ।

रामे विदेहमुतया तरुमूलसंज्ञ-

मन्तःपुरं विशति लक्ष्मणसौविदल्लम् ।

निध्याय तं नियमितामितवाष्पदृष्टि-

निद्रां निरस्य निषसाद निषादनाथः ॥ ५०॥ व्यतीतायां विभावय्या मध्यम मरीचिवीचिमालाहारिणि पूर्वीधरमूर्ध्नि विरचितनटाबन्धी (ड) सह सीतया दाश-

(द) पर्यंतल पत्रशय्याम् ।

रामे इति । रामे विदेहसुतया सीतया सहेति शेषः उच्चाराः africa: कञ्च की यत्र तथोक्त वच्क्षणपरिचारकमिति यावत्, सौवि- दल्लाः कञ्चुकिन इत्यमरः । तस्मूत सज्ञा यस्य तथोक्तम् अन्तःपुरं विश्वति गच्छति सति निषादनाथः चण्डालाधिपतिर्गुह इत्यर्थ’ तं

रामं निध्याय चिन्तयित्वा परमात्मत्वेनेति भाव नियमिता निवा ftar अमिता प्रतिशाविनीत्यर्थः वाष्टष्टिर्येन तथोक्तः रामख

तत्त्वदृथा परिहृत शोक इति भावः निद्रा निरस्य त्यक्का निषसाद वासानक्रे । वसन्ततिलकं वृत्तम् १५०॥

(ड) व्यतीतायां गतायास । विभावय रनन्याम् । अय्यमेति श्वर्यमृणः सूर्यस्य मरोचयः मयूखा एव वोचि बालास्तरङ्गमे वयः ताभि’ हारिणि मनोहारियोत्यर्थः पूर्वोर्वोर- मङ्गि उद्याचच शिखरे । विरचितेवि विरचितः विशेषेष्ण कल्पितः जटाबन्धः यस्या तथाभूतौ ।

अयोध्याकाण्डम् ।

[[१९७]]

रथी भागीरथी कच्छ (ट) मामच्छताम् । तत्र रामः प्रहृष्ट-

चेताः सीतामाचष्ट ।

मध्याखमार्ग परिमार्ग दुयस्य

दिव्यौषधिं कपिलकोपमहाज्वरस्य । बातानुतर्पणपचेलिमभागधेयाँ

भागीरथीं भगवतीं शरणं भजामः ॥ ५१ ॥

तदनन्तरं रामः सान्ववचननिवारितमम्वः (ण) ससौमित्रिर्मङ्गलानि प्रार्थयमानया तथा मैथिल्या सह गुहेनानीतां नाव (त) मारुरोह । स एष निषिध्य निषा-

(ढ) दाशरथी रामखच्छायो ।

भागीरथीकच्छ भागीरथ्याः

जलप्राय प्रदेशम् तटमिति यावत्, अब प्रायमनूप स्यात् पुसि - तथाविध इत्यमरः ।

भागव

मेध्येति । मेध्य. अश्वमेधीयः श्वः तस्य मार्गः गतिरिति यावत् ह्रस्य परिमाणं परितः समन्तात् कान्वेषणमेव दुर्णयः अपथ्याचारः यस्य तादृशव्य कपिलको पावरस्य कपिल महर्षेः कोपरूपख महतो ज्वरस्य दिव्यौषधि शमयित्रीमिति यावत्, वातानां पितृणाम् अनुतपेयेन पश्चात् सर्पथेन पचेनिमं परिणतमिति यावत् सौभाग्य ं यस्यां तथाभूतां भगवत भागीरथीं गङ्गां शरणं निस्तार- कारिणीं भजामः सेवामहे । पुदा मेध्याश्वाहरणार्थिषु सगरात्मजेषु मत् पूर्वजेषु कपिलसष्टमा दम्वेषु भगोरथः बहुतपोभिरिमा गर्दा पातालं नोत्वा तान् गङ्गाजल सङ्ग नोद्धृत्य तर्पयामासेति पुराणवार्त्ता । वसन्ततिलक छत्तम् ॥ ५.१३

(ग) सान्वेति मान्ववचनेन प्रियवाक्यन निवारितः कामम-

नाव निषिद्ध इति यावत् सुमन्त्रः येन तथाभूतः ।

(त) ना तरखिम् । स्त्रियां नौन्तरस्तिरिरियमरः ।चम्पूरामायणे

दाधिपते (घ) रनुगमनमपि तूर्णमेवावतीर्ण सुरसरितपारः (द) सम्पूर्ण शस्ये मक्याभिधाने जनपदे कतपदचललक्ष्यवेधन- चतुर (ध) चतुरी मृगान् निहत्य कुवचिद्दनस्पतिमूले निशा- मनैषीत् (न) । अन्येद्यु (प)वेन्ध ेन पथा प्रयाता (फ) स्ते प्रभा- ते प्रतीयमानहोमधूमप्रामहारं (ब) भारद्वाजाश्रममाश्रय- न्तचाभिवन्द्य तममन्दहर्षं (भ) महर्षिजनेनादिष्टवर्कना (म) वैकर्तनीपूरोपप्लवं प्रवेन वैणवेन निस्तीर्य (य) शमधननन-

(थ) निषादाधिपतेः गुणस्य 1

(ट) बाबतीर्णेति अवतीर्णः सुरसरिसः गङ्गायाः यारों येन तथोक्तः गङ्गादन्तीर्य र्थः ।

(घ) चदिति चलता धावतां बच्चा बा शरव्याणां बुगाथा-

मिति यावत् वेधने चतुरः विषुषः समवानिव पार्थः ।

(न) बनैषीत् अतिवाहयामास ।

(प) कायद्युः चपरखिन् दिने ।

(4) Batat: #f@a]: {

(ब) प्रतीयमानेति प्रतीयमानं बध्यमाचं होमधून एवं प्राग्द्दारं पूर्वारं प्रथमं द्वारमित्यर्थः यख तादृशम् ।

(अ) अमन्दः अत्यन्त हर्षः दामदर्शनम इति भावः यथ तथा-

भूतं तं भरद्वाजम् अभिवन्द्य अभिवाद्य ।

(म) यादिष्टवना कासमार्गेष ।

(य) वैकर्त्तनीपूरोप विकते सूर्य area स्त्रो वैकर्त्तनी यमुना तस्याः पूरः प्रवाह एवं उपप्लवः उपद्रवः तम् । लुवेन्द्र नौकया । वैष्णवेग वेययो वयविशेषाः तेषामय वैष्णवः तेन वंश कल्पितेनेत्यर्थः । निष्तीय उत्तीर्थ ।

योध्याकाण्डम् ।

[[१०]]

सविधानशमितशाबवसत्त्व चारित्रं (र) विचित्रं चित्रकूटम-

चमभजन्त (ल) 1

अनुवरचितपर्णागारहृद्यासु मायत्-

परभृतकुलचञ्चत्पञ्चमैरञ्जितासु ।

जनकदुहिटयोगाज्जात साकेत सौख्य-

श्चिर मरमत रामश्चित्रकूटस्थलीषु ॥ ५२॥

अथ मां वनवासवैरख्या ( ब ) दपि राम. समाहमे देति प्रत्याशया परतन्त्र सुमन्त्र कानिचिदहानि गुहसकाशे नीत्वा निराय (श) स्तत. प्रतिनिवृत्ती निवृत्तोस नामयो व्या-

(र) शमेति शाम एव धनं येषा ते शमघनाः ऋषव यथे नेत्रा जनान’ तापव जनानामित्यर्थः सत्रिगनेन समय शक्तिम् अप- नीतं शालवम् अन्योन्यगव भावः यत्र

[[७]]

यल साइन

सत्वाना पाखि

चारित्व यस्मिन् तचाभूत विनीतश्वापद्वमिति भव !

(ल) खभनन्त प्रषु ।

तुजेति । राम अनुजेन उच्पेन रचिततः य पगार पत्रकुटीर तेन हृद्यात मनोज्ञाह्न म घना

•

प्रहृष्यता स्वरविशेष.

घरष्टतकुलाना कोकिलन्दान चञ्च प्रसङ्ग पञ्चमे रञ्जिता खामोदिताल चित्रकूलस्यगीषु न कहि मोठाया योगात् बङ्गात् जात साकेत सौख्यम् अयोध्यानिवामख यन्यता- २] सन् चिरं दोर्घकालम् बरमत सुखेन तस्यावित्यर्थः । मालिना-

वृत्तम् ॥५॥

(ब) वनवासेति बने वासस्य वैरात् विरसत्वात् दुखाव दिति भावः ।

(घ)

रा. रामस्य प्रत्यागमनं प्रनीति शेष. !

[[११०]]

चम्प रामायणे

मासाद्य निर्दाशरथिः (ष) सारथिरिति शोकातिरेकात् पौरजनबनितदीनामन्दमन्दीभूतने मोघोषा (स) दवरुह्य र- थाद्दशरथं प्रयाणोन्मुखप्राण प्राणंसीत् (ह) । एतद्दर्शनेन विसंज्ञो (च) दशरथः कौशल्या सुमिवाभ्यां समाश्वासितः कय प्रयातं रामेण कथ कथितं मैंथिया किं व्रतः सौमि- विरिति मुहुर्मुहुर कुण्ठितकण्ठः सुमन्त्रमन्वयुक्त (क) 1 कोऽपि राज्ञे व्यजिज्ञपत् । देव । कथ व्रत्रोमि, कठिन- हृदयोऽहम् ।

सेवारसानुगतपौर मनोरथस्य

पारे रथस्य च सुतौ तव वर्त्तमानौ ।

भूत्वा विदेहदुहितुर्नवसौविदल्लौ

भागीरथी तटवने पथिकावभूताम् ॥५३॥

(घ) निवृत्तोसा निरानन्दामित्यर्थः । बासाद्य प्राप्य । निर्दा-

शरथि रामचन्परहित ।

(च) पौरेति पौर. पुरवासिभिर्जने जनित चार इत्यर्थः

•

या दोन कातरः श्राक्रन्द

जैन मन्दीभूतः खीभूतमेभिघोषः

चक्रपान्नध्वनिर्यस्य तथाभतात् ।

(ह) प्राथासीत् प्राणनाम ।

(च) एतद्दर्शनेन सुमन्त्रदर्शनेन । विश्व विश्वेतन 1

(क) कान्ययुद्ध अष्टत् ।

।

सेति । तव नौ रामलक्ष्मणौ सेवाया यो रस खनुरागः पौराच्या पुरवासिनाम् बहुमतामिति शेषः

अम धनु गताना

मनोरथस्याभिलाषस्य रथस्य च पारे व मानौ परिपौरजना-

दुसरो दथरहितौ चेत्यर्थः विदेदुहित सीताया वो सोवि

अयोध्याकाण्डम् ।

[[१११]]

किन्तु,

टेव । त्वत्तनयस्य कुन्तलभरं चीरे’ खधेनूङ्गवैः सेतुं नालमरुन्धतीपतिरभूत्तस्याभिषेकोत्सवे । सिक्तो हन्त स एष मैथिलमुतावाष्पोदकोत्पादके- न्यं ग्रोधचरितैजटां रचयितुं चीरैर्निषादाहृतैः ॥५४॥

तस्या विटेहदुहितुः पदयोर्नखेषु

लाचां विनाप्यरुणिमा सहसा बभूव । वन्य पथि प्रियतमेन सह व्रजन्त्या वैवर्ण्यमाविरभवन कदापि वके ॥५५॥

दलौ कश्च किनौ रचकावित्यर्थः भूत्वा भागीरथ्या’ गङ्गाया. तटवने तीरकानने पथिकौ पादचारियों यमताम् । वसन्ततिलक वृत्तम् ॥ ५२ ॥

曲

देवति । हे देव ! व्यस्न्वतीपतिर्वशिष्ठ, स्वधेनूद्धवैः यस्य होम- धेनुजातेः चोरैः दुग्वैः तस्य तव तनयस्य रामस्य काभिषेकोत्सवे कुन्तलभरं केशनिचय सेक्तुं न कालं समर्थः अभूत्, उन्त खेटे स एष कुन्तसभर मेथिलता’ बोतायाः वाष्पोदकानाम् अश्रुजलानाम् उत्पाटके’ निषादेन चाबहालेन गुहेन व्याहृते बानीतेः वयोधावृ वात् चरितै निःसृते चोरे जटा रचयितु विक्तः । वटविर्या- बेन केशाना जटिलत्व दृष्ट्वा सीता सरोदेति भावः । शाई वविक्रो

तिवृत्तम् ॥५४॥

•

糖

·

तथा इति । वाचाम् बलतकराम विनाषि तथा विदेहदुहितुः सीतायाः प्रियतमेन रामे वह वयं पथि व्रजन्त्या गच्छन्त्याः सत्याः पदयोर्नखेषु सहसा अरुणिमा बौहित्य यमेव । किन्तु वक्ल वदने

→

कदापि वैवर्य माचिन्व’ न याविरभवत् प्रियतम जो सातिशया- दिति भावः । वसन्ततिलकं वृत्त

चम्प रामायणे

सीतापतेः किसलयैः परिकल्पा तत्प

सच्चा सत्वदमनाय निशासु दृष्टिम् । धन्वी तदभिजनादिव पुण्यलभ्या- दखप्न एव वनवर्त्मनि लक्ष्मणोऽभूत् ॥५६॥

एवं सुमन्त्रनिवेदितपुत्र चरित्रश्वरम गिरिशिखरजुषि निगमवपुषि ज्योतिषि (ख) हृदयलग्नशोकशल्या कौशल्या- माश्वास्य नरपतिरित्यमकथयत् । पुरा खलु सरयूरोधसि (ग) विविधतरुनिवहपिहितविवखति वेतस्वति मृगया-

(घ) कम समयमगमम् । तत्र,

नोवादाननिदान पुष्करगजम्भ्रान्त्या तपखी मया चित्रः कश्चन शब्दवेधनविदा पाथः सरय्या हरन् ।

स्रोतापतेरिति ।

पुण्यलभ्यात् सुक्रससुखभात्

7मस्य

छडि, भजनादिव चरणसेवनादिव अन्य कतार्थतां गत

लन्स म

Tea नीतापतेः राज्यं शय्या परिकल्पन रचयित्वा सवाना आपटाना हमनाथ निवारणाय निशा दृष्टि मचार्य उन्मोत्व वर्थः

वनवर्त्मनि वरश्यमार्गे चखन एव विद्रारचित एव बघच देवभाई

प्राप्त एव चभूत् । वसन्ततिलक वृतम् ॥५.६७

(ख) चरमेति चरम गिरिशिखरजषि बस्ताचचचडाबलम्बिनि । निगमवपुषि वेद्मयथरीरे ज्यातिषि सूख इत्यर्थ. ।

(ग) सरयूरोधात सरयूतीरे ।

(घ) विविधेति विविधेर्मानाप्रकारे

तरुनिवहैः

चमू है.

पिडित बादितः विवखान् सूर्यः येन तादृशे । बेतस्तदि बेत

वगूद इति यावत् । मृगयास्पृहया मृगयार्थमिव ।

तोयेति । शब्दवेधनविदा शब्दानुसारेण वसवेधन मठुनेत्यर्थः

अयोध्याकाणम् ।

नत्पित्रोर्जरदन्ययोरनुस्मृतिं कर्तु चितां चिन्वतोः

[[११६]]

व्यापी मय्यपतद्भवानपि सुतप्रेम्णा प्रणश्येदिति ॥५॥

श्रहं वैश्यस्य शूद्रायां वस्तमाव संभवेत् । ब्रह्महत्येति मामुक्ता खर्गतो दुर्गतो मुनिः ॥५८ तदवख वश्य एवास्मि मृत्योरिति नरपतिः श्रुतिमार्ग * गतराम एव विरराम (ङ) ।

मुनिशापकतोय त्तिर्विपत्तिर्निष्प्रतिक्रिया । यतो दशरथाया दिदेश दशमीं दशाम् ॥५१॥

G

सबा सरया पाथः जल हरन् वयन तपस्वी तोया बादानं मह तख निदान कारणभूतं पुष्कर गुण्डादण्डः बख सादृशस्य गजस्य स्वाम्या गजोऽयं निशि गुण्डाटण्डन जवमाकर्षतीति भ्रमेयेति यावत विड. शरेष वाडितः । जरदन्यवो वृद्धयोरन्ययोश्च तवृषिलो तथ समखिनः इति भावः जननीजनकयोः अतुम्हर्ति हृतपुत्रानुगमन कर्तु चिता चिणतोः प्रविशतोरिति बावत् भवानपि तस्या उतस्ते हजनितोकेनेति बावत् प्रययेत् विनायं लभेत इति शाप अखि अपततः । त्वमपि खावासिय पुलपोकेन माषान् वयनीति अन्तौ दौ दिवं गताविति भावः । याहू व विक्रीडितं इत्तन् ॥५७॥

चहमिति । श्रवस होया नायामिति शेषः जातः

तस्रात् ब्रह्मत्वा ब्रह्मबधजनितं पातकमिति यावत् न सम्भवेत् तवेति

शेष इति नाम् चक्का व दुर्गत. दुरवस्थ परचतदेहृतयेति भावः

胡

झुनि तापद स्वर्गत स्वयं प्राप ३५८ ॥

(ङ) सुसिति श्रुतिलागं वयविवरं न व दर्शनप्रथमिति

मश : रामः अस्य तथाभूतः रामनाथ झराविति बाबत् । विरराम तुष्णोभाव ।

भावः

धनोति । सुनिशामेव कर्ता उपत्तियाः तथाभूता सुनिशान-

---

किं बहुना,

चम्म रामायणे

नाकान्त त्रिदिवं परैः सुमनसां कान्ता न वन्दीकता नाकीर्ण पुरुहूतशासनधरै. साकेतवाह्याङ्गनम् । मादिष्टा सचिवाच भूतलपरित्राणाय यद्यप्यसौ नाक शोकवशादगाद्दशरथो नास्था वहन वाहने ॥ ६० ॥

अथ दशरथप्रशसामासले. (च) कैकेयौ निन्दा कन्द-

कवितेति यावत् विपत्ति, विपत् निप्रतिक्रिया प्रतिकाय्र्यत्यर्थः ।

चतः सा दशरथाय बाशु शीघ्र दशमी दशा म्मृत्युमित्यर्थ. विदेश दत्तवती ॥५६

[[६५]]

नाक्रान्तमिति । यद्यपि परे शत्रुभिः सुरैरिति भाव विदिव स्वर्ग न व्याकान्त गोषद्रुतमित्यर्थ सुमनसा देवाना कान्ता नाय : न वन्दीकता नहटेन हृता बसुरैरिति शेषः, पुरुहूतस्य इन्द्रस्य शामनधरैः किङ्करेः साकेतस्व अयोध्यावा. वाह्यान बाझ खर न बाकी न व्यास बाहाय्यानार्थं दशरथानयनाबेसि भार. तथा

जलपरिवाणाय ष्टथिवीराज्यरक्षणाय सचिवाः चामात्या*

श्रादिष्टा न बानाञ्च तथापि वसौ दशरथ वाने रथे श्रास्या बत्न

ं न वच्चन् विना रथमित्यर्थ शोकवशात् नाक स्वर्गम् बगाव आप । असुराणामुपद्रवनिवारणार्थम् कामात्येष राज्यभार निश्चिष्य इन्दकिङ्कराहतो राजा प्रायथ रथेन खर्ग गच्छति, साम्प्रतन्तु तसत् कारण दिनापि रथ विज्ञाय पुत्रशोकात् खर्ग जगामेति निष्कर्ष । शार्दूलविक्रीडित इम् ॥६०॥

[[4]]

[[2]]

▸

(च) दशरघेति दशरथस्य प्रशसया राजाय पुत्रशोकेनान श्रीमानपि तत्याज तथापि बत्यात् न परिभ्रष्ट इत्येवरूपयति भावः

सबै पूर्वैरिति बावत् ।

अयोध्याकाण्डम् ।

[[११६५]]

लिते. (छ) रामगुणकीर्तनहिगुपिते रवरोधबधूजनपरि देवनारबैर्मुखरितेषु (ज) दिङ्मुखेषु ।

अभूद्रराजक म्हानसहण गगनाङ्गनम् ।

चालोक्येव तथा भान्तमशेषञ्च महीतलम् ॥ ६१४

तत. प्रभाते वशिष्ठवचसा तैलद्रोखा नरपति निचिष्ण चिप्रमेव (झ) भरतम कथित दशरथ (ञ) मेव आनवर्तति दूतान् केकयेषु (ट) प्रेषयामासुः । तेऽपि जितपवनजवन- इयमङ्कोचितपथा (ठ) स्तुरगपतिपुरे (ङ) दु.खप्नदर्शनदूयमा नमानस भरतमभिवन्द्य गुरुनिदेश व्यजिज्ञपन् । सोऽय मातामहेन युधाजिता (ढ) चानुज्ञातः कतिपयैरेव दिने-

न

(छ) कैकेव्या निळ्या कन्दखितै परिपृष्टं ।

(अ) सुखरितेषु ध्वनितषु ।

•

भूदिति । शेष समय महोतलम् काराजकेन राजराष्ट्रि

कलानाः बता साधना गय यत्र तादृशम् अशेषं मगनाङ्गन शून्यचत्वरम् या बोक्यव तथा शान्त निवृत्तोत्सवमिति याबद्

काभट् ६१

(अ) चिप्रमेव शोत्रमेव ।

(ञ) काकथितेति न कथिता दशरथस्य कथा वार्त्ता य तादृशम् ।

(2) केक येषु तदाख्यदेशेषु ।

(ठ) जितेति जित पवन, वायुखैः ते जवना वेगवन्तः ये हवाः तैः सङ्कोचिताः स्वकृता पन्थानः यैः तथाभूताः ।

(ड) दरगपतिः श्वपतिः केकयराज इत्वर्थ तस्य पुरे नगरे । (ढ) मातास हेन अश्वपतिना । युधाजिता तहाखन मातुलेन ।

[[५६]]

चम्पूरामायणे

रनिमित्तसम्भूतवान्तकः ( प ) साकेत (त) माससाद । अतिचकितमतिः पुरेव पश्यन्

पुरमयथापुरचारपौरवम् । न्यविशत भरतः परीतदूतः पिढभवने पितृकाननादनूने ॥ ६२ ॥ स पितरमनवेच्य तत्र मातुः सदनगतः प्रणिपत्य तामपृच्छत् । क मु मम गतवान् पितेति सैषा परुषतरं भरताय वाचमूचे ॥ ६३ ॥

(या) अनिमित्तेन दुर्निमित्त ेन यन्त्रत बञ्जात स्त्रान्ते मनसि

चक टु खम् उद्वेग इति यावत् बद्ध तथाभूत ।

(त) साकेतयोध्याम् ।

•

तोति । परीतदूत राजा परिष्टतः भरत पुरेव पूर्वमेव ऋयथा पुरे नगरे चरतोति चार पौरवर्ग यति तादृशं पुरम् अयो- ध्यानगर पश्यन कातएव अतिसकिता व्यतिशङ्किता मतिय तथा- भूतः सन् पित्तकाननात् श्मशानात् बनने कनला तहसहमे इत्यर्थः पितुर्भवने व्यवित प्रविष्टवान् । पुमितामाष्टश्वम्, चयुति न युगरे- फो यकारो युजि तु नजौ जरगाश्च पुष्मितावेदि तलचणात् ॥६॥

A

T

व इति । स भरतः तव पिढभवने पिवरस् बनवेश्य बट्टा भात’ केळेवाः सहनगवः ता बाबर प्रणिपत्य जम पिता के छ कुछ खुद गतवान् इति टच्छत् । मा एषा केकयी भरताय प्ररुष-

ॐ

तरम् अमिनिष्ठ र यथा तथा वाचस् करे उक्तवती । स्मिताया-

॥६२॥

अयोध्याकाण्डम् ।

S

वनचर इव साक मैथिलीलक्ष्मणाभ्यां पितृविधिमभिरीड प्रस्थितो रामभद्रः । तदनु तब पिताभूत् कालधर्मानुकूल- स्त्वमनुभव यथेच्छ नि.सपनां धरित्रीम् ॥ ६४ मयूरीब महानाग केकया केकयालजा । भारत्या भरतं चक्रे परिचभितमानसम् ॥६५० तदनु भरतश्चिरतर विलप्य विलुप्यमानविवेकः (थ)

कैकेयीमकथयत् ।

परिणतिपरुषाणां पामनां सन्निपातात्

न हि भवसि चतु सा त्वमस्माकम म्वा ।

वनचर इति । रामद्रः अधिटोकस याभ्या माक

घर इव व्याध दूष पितृविधि पितुरादेशम् बभिरोद्धुं पालयिष्ठ मस्थितः गत, तद्ध तदनन्तर रामवनगमनात् परमित्यथे तब पिता

•

।

कालधर्मस्य स्मृत्यो अनुकूल वशङ्गतः खभूत् । त्व निःसपत्ना शत्रुर. हिता धरित्री ष्टथिवी यथेच्छम् खनुभव

उत्तम् ॥६४॥

a

भुडख । माखिनो-

क्यूरोति । केकयात्मजा कैकेयी मयूरी केकया खवागया केका वाणी मयूरस्योत्यमरः । महानागं महासर्पमिव भारतया वचना

। उक्तरूपयेति शेषः भरत परिक्षुभित सन्तापित मानस यस्य तथाभूतं चक्रे कृतवती । तद्दचसा भरतो नितरा व्यथित इति भावः । चतु-

उत्तम् ६५

(थ) विलुप्यमानविवेक : विलुप्रबुद्धिः इतिकर्तव्यविमूढ इति

यावत् ।

परियतीति । परिषतौ परिपाके विश्वानि दारुणानि तेषा११८

चम्प ू रामायणे

तदिह तनयवत्यः संलपिष्यन्ति कामं श्रुतिपुटरचितास्त्वां सवित्री मकीर्तेः ॥ ६६॥ तदनु तन्मुखादाक्कष्टदृष्टिरनुजमिदमवादीत् ।

अविकल मनवश दग्धुमाश्रित्य तापं जनमनसि किरत्या हन्त सत्यां भवत्याम् । अनुसनवमपापैर्देवता पूज्यमाना

वहति कथमिदानीमाश्रयाशाभिधानम् ॥६६॥ अविरतवषितात्तं वत्समालोक्य धेनो- रपि तनुजशतानां मातुरस्र बभूव ।

पद्मना पातकाना बालपातात् तत्र शरीरे प्रवेशादिति यावत् सा प्रतिघातिनी साधुपुत्रविवासिनो च त्वम् बाकं चतुणी रामभरत- बापशत्र नाना चम्बा माता नहि भवसि मातेति अस्माभिचतुर्भिः नैव सम्बोधनीयासीति भाव’ । तत् तखात् ट्रेन्ड बक्सिन् नगति तनयवत्यः पुत्रवत्य’ नाखं इति शेषः त्वा श्रुतिपुटेषु कर्यकुष्ट रेषु रचिता याति व्यथा यया तथाभूतायाः कोर्स दुयंशम’ सवित्री जगविलों कामं सम्यक् सचमिष्यन्ति कीर्तयिष्यन्ति । मावनी-

छत्त

काकिलमिति । उन्नति खेटे । विकलं विशुद्ध सम्प

हा दूनवः सूय्यं वयम् सावित्य तम्बु जनाना मनसि ताम किरल्या ददत्यां भक्त्या सत्या विद्यमानायाम् वपापैः पुण्यदुभिः खनुवरन मनिवस पूज्यमाना देवता यग्निरिति भाव इदानों कथम् श्राश्रयम् ययातीति द्याश्रयाथः स अभिधान तत् श्राश्रयभक्षकनामधेय वडति ? याश्रयाशो टष्टानुरमरः । त्वमेव कामवाश ख्याम इतीति भावः । मालिनीद्वत्तम्॥६७॥

व्यवितेति । तनुजशताना पुलधताना वातुः जगन्याः श्रपि

अयोध्याकाण्डम् ।

[[११६]]

तदिह तनयशोकं सन्तरे टेकपुत्रा

कथव कथमिदानीं कोशलेन्द्रस्य पुत्रौ ॥६८॥

अपिदियममन्त्रे कालयोगाश्रग्न्द्रे वरयुगरसनाभ्यां प्राणवायुं तदीयम् । अपनगर ममुष्यावर्त्तनं युकरूप

पिटवनवसुमत्या कापि वल्मीकवत्याम् ॥ ६८६ एषा निकष्टमतिरामगुणोचितेषु

वंशेषु सत्सु बहुवा पिशिताशनानाम् ।

घेतो. अविरत सतत ऋषिसम् अतएव यातं क्लिष्ट वत्सम् बालोक्य हवा ख नेत्रजल बभूव पततीति भाव । तत् तस्मात् इह संसारे एकता कोशलेन्द्रस्य पुत्री कौशल्या इदानों कयं तनययोकं

सन्तरेत् त्यजेत् कथय । मालिनोटतम् ॥६८॥

कोषः ।

•

बिदिति । इय केकयी कालयोगात् समयबलमाश्रित्येत्यर्थः यवर्थे पञ्चमी, नरेन्द्र राजनि विषवैद्ये च नरेन्द्रो विषवेदा स्यादिति : । धमन्त्रे मन्त्रडिते कर्मापि मन्त्र मन्त्रिभिः सह चत्वा विमृष्यकारिणि सति वरयुमरसनाभ्या वरइयरूपसिहास्या बडो नरेन्द्रसम्बन्धिनमित्यर्थ माणवायुम् व्यपिवत् एतेनास्या भुजङ्गीत• रकम । वत वल्मीकवन्या वलभीकाख्य कीटक त मृत् पिण्डशाहिन्यां कापि पितृवनवसुमत्या प्रायानभसौ अपनगरमनुष्यावर्त्तन नगर- मनुष्यावस्थान राहित्यं युक्तरूपम् उचितमेवेत्यर्थ । वल्मीकरति रसपाने प्रायशः पद्मगाना स्थिते’ नगरमनुष्याबासोऽयुक्त एवं युक्तस्तु नागरिकायाम् अन्त्यावसायिनां तत्तन्ान्वौषधविदा वा इति निष्कर्ष । भुजङ्गा इव केकय्याः सहवासेन राओ विनाश इति आवः । मालिनीद्यत्तम् ॥६६॥#

एषेति । निकृष्टमति छुद्राषया एषा वामनः खस्य शुणो-

चम्म ू रामायणे

माकन्दशालिनि वने विषवल्लरीव

हा हन्त ! केकयकुले कथमाविरासीत् ॥७०॥ जननीति विहीना मे जननोति स धर्मवित् । निरयान्निरयाडोरो निरयादिव सानुजः ॥ ७१ ॥

ततः सामात्यः पत्युवितारोहणमभिलषन्तों कौशल्यां भरत शपथतैर्निवार्य (द) वशिष्ठाधिष्ठितेन पथा दशस्- याय बायजूकाभिप्रेतं (ध) प्रेतकृत्यमशेषमकरोत् ।

ताते पिटवनं याते यातु भ्राटवन तथा । भरतः प्रार्थयामास प्राञ्जलिः प्रकृती. कृती ॥१२॥

चितेषु नोचाशयशा विविति मात्र बहुधा पिशिताशनाना राक्षसाना वशेष सत्स्र विद्यमानेषु माकन्दयालिनि यावतशोभिनि वने विष बरोव विषलतेव केकयकुले व्यतिगुणशालिनीति भाव’ कथम् कावि- राम्रोत् जाता? व्हा हन्नेति खेटसूचकमव्यययम् । बचन्नतिलक

इत्तम् ॥७०॥

जननोति । स मानुजः समय वोर धर्मवित् रामः से मा जननी माता जनाना भीतिविहीना नीतिस्रष्टा दुर्णयवतीत्यर्थ. इति हेतोः निर्नास्ति काय शुभावहविधिरेव तथाभूतात् अशुभादि- यथ शय शुभावो विश्विरित्यमर । निरयात् नरकात् fo हथमारूपादिति भाव निरयाद्रिव निरगच्छदिव । उत्-

.

मचाबङ्कार ॥७१॥

(c) नित्रायति निवार्य सन्त्वयत्वेवर्थ ।

(घ) वायजकाभिप्रेत याज्ञिकोचितमिति यावत् ।

•

ताते इति । कती भरतः प्राञ्जदि बज्राञ्जचि सन् ताते पिरिमिवन इसगान याते कृते इति यावत् तथा तेन प्रकारेण चादिति भावः ब्राहमनं भ्रातु रामस्य वन यत्र रामो बसति

अयोध्याकाण्डम् ।

[[१२१]]

नाभ्यां सुमित्राकोधल्याभ्यामन्तः पुरजनेन च सह भरतो भवनमभजत । अक्ष यथाविविविहितध्वदेहिक गमितचतुमदिवस (न) दिवसकर कुल हितकरे (प) नगर- वद्धैः साईममात्याः समुपेत्य मुकुटाभरणाम भरतं प्रार्थया - मरसुः । ततस्तान् निर्वघ्नतः (प) सोऽयं प्रत्यवादीत् । बहुभिरिह किमुक्तैस्त्यक्त सौमित्रिवृत्ति-

मुकुटमथ वहेयं युभदाजा हि मूज्या ।

मम परमवकाशः पर्णशालानुकूलः

क्वचिदपि विपुलाबां नास्ति चेद्दण्डकायाम् ॥३३॥

लङ्घनमार्थः यात मन्तु महतोः बमात्यादीन् प्रार्थनामाষ ।

तुष्ट सम् ॥७५॥

[[५]]

(न) जमिति गमिता वतिकान्नाः चतुर्दशदिवसाः येन तादृश, शत्रियो द्वादशेऽनीति शास्त्रात् दादशदिनात् परमशोवान्नटिने बाविधानं तद्परे चतुईशेऽहनि प्रतिष्ठाभोजनादिकं समाप्य स्थित-

मिति भावः ।

(घ) दिवस करकुलेति दिवसकrasस्य तु कुवख विकरैः

(फ) निर्वञ्जत थापहतः ।

[[६]]

बहुभिरिति । दृह अमिन् विषये बहुभिः उक्तः वचनैः युद्धा- मिति शेषः किम् ? न किमपि प्रयोजनमित्यर्थः, युन कम खा पून्या ष्टि पूजनीया एव ममेति शेषः परं किन्तु वेत् यदि कचि- दषि विपुवायां महर्ता दण्डकाया दण्डकारण्य पर्णशास्वानुकूलः

कुटीरोचितः मम व्यवकाशः स्थानं न श्वस्ति न भवति न मावते इति भावः, अथानन्तरं तदेत्यर्थः त्यक्का सौमिले वापस वृत्तिः

[[१२२]]

चम्पूरामायणे

इत्युक्ता रामसेवोत्सुकमना निश्चक्राम ।

अनवधि रचयित्वा सत्पथे पाशलत्वं भुवननयन सौख्यप्रातिकूल्यश्च कृत्वा । नरपतिग्टहमध्यात् तूर्णमुदुघूर्णमान कुटिलगतिरुदस्यान्मन्थरा नाम वाया ॥७४

ततः,

केशहस्त’ स्वहस्तेन ग्टहीत्वा तद्दधोद्यतम् । कौशल्या वारयामास क्रुद्धं रामानुजानुजम् ॥७५ ततः सान्तःपुर ( ब ) एव पुरान्निर्गत्य शिल्पिवर्गसमी-

व्यवहारः रामसेवनरूपेति भावः येन तादृशः सन् सुकूट बहे राजकिरीट’ धारयेयम् । दण्डकारण्य रामपरिचख विहाय

े

नैव राजश्रियं । मीति भावः । वचन्ततिलकं दृत्तम् ॥ ७॥

अनवधोति । कुटिलगतिः वक्रगामिनी मन्थरा नाम वाया घूर्णवायुविशेषः सत्पथे सदाचारे उत्कृष्ट मार्गे च व्यनवधि अत्यन्त पाशुवत्व कलङ्क धूलिसञ्चयश्च रचयित्वा प्रदायेत्यर्थः भुवना जगतः नयनानां सौख्यस्य प्रातिकूल्य विपर्यासं कृत्वा च सर्वान् जनान् श्वसन्वोष्यति भावः उदुघूर्णमाना बतौ नरपतेः राज्ञः व्टहमध्यात् उदस्यात् उत्तस्थौ निर्जगामेत्यर्थः । मालिनीवृत्तम् । रूप-

कमलङ्कारः 108

केशहस्तमिति । कौशल्या के हस्त’ हस्तेन केशेषु तामाक मिन्यर्थः खहस्तेन दण्डीत्वा तखाः अन्यराया बधे उद्यतं क्रुद्ध कुपिते रामानुजख भरतस्य अनुजं शत्रुघ्नं वारयामास स्त्री- हत्वा नैव कार्येति न्यमेव । बनुष्ट व्ष्टत्तम् ॥१७५॥

(ब) बान्तापुर छन्तपुरजनहिनः ।

अयोध्याकाण्डम् ।

[[१२३]]

इतसरणि (भ) भरतः पुरतः प्रसृतनरगजरथतुरमचरणक्षुस- चौणीतलसमुत्कीर्णेन (म) रेणुनिकुरम्खन जम्बाल नम्बर- गङ्गां (य) गङ्गाञ्च सुमन्त्रभणितगुणनिवहगुहानुमत्या (र) निस्तीर्य दूरादेवाश्रमवारि निवेशित बलभारी (ल) भर- दानाभिवन्दनमकरोत् । सोऽयं प्रीतमना मुनिर्भरत तज्ज- ननीजनमपि प्रत्येकमालोक्य सेनामप्याहय यथोचितमा- विध्यम कुरुत ।

तथातिथ्य चक्रे भरतवलेभाजां तनुभृतां भरद्वाजः सोऽयं भृकुटिमटकल्याखिलसुरः । तपस्तधा वीरं दिवि सुमनसस्तत्फलभुजो यथा तेषां तोषं चणमभिलषेयुर्मुनिकतम् ॥७६॥

(अ) शिल्लिवर्णेति शिल्पिनां वगैः समीक्षता बभ्रमाना समाना कृता सरणि पद्धतिः यस्य तथाभूतः ।

(म) तेति सृताना पतितानां नरगजरथतुरमायां चरथेः क्षुखात् दलितात् क्षौणीतलात् भूतलात् समुत्कोर्णेन समुत्याषितेन । रेप निकुरम्बोन रज समूहेन ।

[[५]]

(य) जम्वालयन् कर्दमयन् । अम्बरगङ्गा मन्दाकिनीम् ।

(र) सुमन्त्रति सुमन्त्रेण भणितः उक्त’ गुणनिवहः गुणराशि-

ये माहथः यो गुरुः तस्य अनुमत्या बनुज्ञया ।

(ल) निवेशितेति निवेशितः संस्थापितः बलानां सैन्यानां भारः

अतिशयः येन तथोक्तः ।

तथेति ।

कवि वि भटः सेनापुरुषः तथ्य कल्याः वयाः अखिलाः समयाः सुराः देवा यस्य तथोक्तः बातावशंवदेवमख इति यावत् मोऽयं भरद्वाजः भरतस बलभाजा सेनासमेतानां

[[१२४]]

चम्पूरामायणे

इति दिन दिनशतकप (व) तव नीत्वा सुनेर्निदेशे म सर्वेऽपि चित्रकूटवनोद्दशमविशन् । तत्र सन्यस्तसैन्य (ग)- तत इतो गुहेन सह राममन्विष्यन् हव्यगन्धिना गन्धव- हेन ( प ) होमधूमैन च दूरादेव विभाव्यमानमचपलमृगगण- (स) मदृश्यरूपाभिर्वनदेवताभिरवकीर्यमाणबलिकुसुम (ह)-

ममेषितपिशिताशनपिशाचोचाटन मन्त्रायमाणलक्ष्मणचाप- घोषश्रवणसमुचितसामीप्यप्रदेशं (च) नूतनपरिकल्पितपर्ण-

[[6]]

मनुष्टतमाखिना तथा वायम् वातिथ्यं चक्रे करावाद यथा धोर कठोरं तपः तवा चरित्वा दिवि खर्गे तथ्य तपन फलं भुञ्जत इति तथोक्ताः सुमनसः देवः तेषा भरत सैनिकाना सुमिना भरद्वाजेन अत जनितं तोयं प्रीतिं वयम् वाभिलषेषु इच्छेयु’ । भरतसैनिका

भरद्वाजेन कतातिथाः दिव्य सुखमनुभवन्ति कति माष । शिख रिमोट र रुकवा यमन सभागः शिखरिति शवयात्

腰

(व) दिनयता शतसंख्यक दिन सहयं रामदर्शनादिति

भावः ।

(1) सन्यन्त सभ्यः वनिवेशितल ।

E

(घ) अव्यगन्धिना इतमन्वता । गन्खरहेन वायुना ।

(घ) विभाव्यमान वच्यमाणम् । बचपतमृगगण शान्तत्वा-

दिति भावः ।

(ह) कावकीयमाणेति व्यवको भाषानि इतस्ततो विचिष्य- आच्छानि अन्तिकुसुमानि पूजापुष्पाणि यत्र तथोक्तम् ।

(त) शोषतेति कशेषिताना यमस्ताना पिशिताशनानां मासा- थिन पिशाचाना निकटदेवयोनिविशेषायाम् उच्चाटने दूरीकरणे

अयोध्याकाण्डम् ।

[[१२५]]

शालावास्तव्यवैखानसकुटुम्बिनीनिविड़ित - भूभागमनोकह- शाखावलम्बमानवल्कला जिन ( क ) ममुं तरुशाखारचितै(ख)- रम्बरचरपतिसेनागणकर किसलय विमुक्तैरिव (ग) नवपल्लवम- शबलैः (घ) कुसुमनिकरैरभ्यर्च मानजानकी निवासतरुमूल- वैदिक, ङ, मालच्यमाणसन कार्मुकनिषङ्ग (च) मतिथिजनप-

यो मन्त्र सु भूवाचरन् बच्ह्मणस्य यचापख धनुषः षोषः शव्द तस्य श्रवणासमुचितः व्यभ्यस्तम्भवण इत्यर्थ सामीप्यप्रदेश यथ तथाविव वस्त्र धनुर्निनादेन विद्राविशपिशिताशनमिति यावत् ।

(क) नूतनेति नूतन परिकल्पितासु नव प्रस्तुतासु प्रशालास कुटोयिर्थः वसन्तीति वास्तव्याः वासिन्य इत्यर्थः या वैखानसान तापसाना कटुम्बिन्यः पत्य’ ताभिः निविहितः परिपूरितः भूभागः प्रदेशः यब्य तयोक्तम् । चानोकहेति अनोकहाना बच्चायां भाखाच काम्बमानानि वल्कजानि वृक्षत्ववः काजिनानि कृष्णम्य चर्माणि च

यत्र तादृगन् ।

(ख) वाखेति तरुशाबा वृचपति

स्थापिते ।

यावत् रचितः

(ग) वरेति व्यम्वरचराणां खेचराया पति सूय्यः तस्य मेना- गणा इव ककिसलयाः किरणमा ते विमुक्तेरिव पावतेरिथ । (घ) नवेति नवे मवाना भङ्ग छेदः भवज्ञान विचित्राि

वैः ।

寄

(ङ) चभ्यच्च मानेति अभ्यच्य माना पूज्यमाना जानक्या बोजवा निवासत मनवेदिका वासतदतखपरिष्कता भूति यत्र त ।

(च) चाळच्छा ति कालमाया सम्यक् माना बडगा

P

निषङ्गाः कखिचापहृषीरा यत्र तथाविधम् ।

[[१२६]]

चम्पूरामायणे

सौमित्रि-समानतकन्दमूलफलकल्पितैकदेश(छ)-

मविनाभूतजनक दुहिटचरणन बिनविन्यास (ज) मपहसित- साकेत राम पौक (झ) रामाश्रमं भरतः ससम्भ्रममभजत

(ञ) ।

अथावासं शान्त रहतसुकृतानामसुलभं

नवाम्भोदश्यामं नलिननयनं वल्कलधरम् । जटाजूटापौड़’ भुजगपतिभोगोपभुजं ददर्श श्रीमन्त’ विपिन भुवि सोतासहचरम् ॥७७॥

(क) सपति उपयय सेनाया पर्युत्सुकेन व्यस्तेन सौमि लिया लक्षापेन समाहृते समानीते. कन्दमूलफले. कल्पितः मतिः एकदेशो यख तथोक्तम् ।

[[०]]

(ज) अविनेति अविनाभूत कारक्षितः सन्निवेशित इत्यर्थः

जनकदुक्षितः मीतायाः चरणनबिनयो पदकमलयो. विन्यासः विन्या

चिह्नमिति यावत् यस्मिन् तथाविधम् ।

(झ) पति साकेतम् अयोध्या येन तथामूर्त भावतादपि मनोरम मिति भावः । रमणीयकम् व्यतिक्षुन्दरम् ।

(ञ) समम्भ मं खावेगम् । अभजत प्राप ।

बसनम

A

फे

अथेति । अथानन्तर विपिनमुत्रि वनप्रदेशे धान : रामगुणख छावासम् व्याधारं न तं तं पुण्यं ये तेषाम अपुण्यतामित्यर्थः काम दुवे भविथे, नवाम्भोदश्याम नवभोरदश्यामल, नविननयनं पद्मनेत्ख ं, वल्कलधर, जटाजूटम् श्रापीडः भूषण यस्य ताह जटा- शोभिनमित्यर्थ, भुजगाना पतिवकि त भोगः शरोरं राहु- मम तत् भुजौ या ताटम महाभुजमिन्यमर्थ’, श्रीमन, श्रोता- अकबर राम ह । शिखरियोत्तम् ॥७०॥

[[15]]

अयोध्याकाण्डम् ।

ततस्तस्योपान्ते जनकयजनाधीनजननां

वन्दे वैदेहीं रजनिकररेखामिव नवाम् ।

अरखानां पुयात्पदकमलमुद्रापरिचयात्

अयोध्यामधीचीमविकलमवस्थां विदद्वतीम् ॥७८॥

स्वतः सि यमिन्नितरदुरवाएं विजयते सुमित्रापुत्रत्वादपि जगति रामानुजपदम् । यही वाचिन्द्रप्रतिनिधि भवेदम्ब जयुग निशीथे निनिद्र यदि तमपि सावादकत सः ॥

[[११३]]

नत इति । ततः रामदर्शनानन्नर तस्य रामय उपने बाल-

धाविति यावत् नवा रजनिकररेखाभित्र चन्द्रकलामिक पुयात् पविलात् पदकमनयोः या मुद्रा भित्र तस्याः परिषयात् मजात् धरण्या काननानाम् अत्रिकलं सम्यक् चयोध्यासनीचीम् कायो- व्यावहशी मित्यर्थः वा विद्धतीं जनयन्तीम् पयोध्यायाः तखाः पदकमलांच ेन ताथी शोभा बासीत् ताही शोभाम् उत्पादय- कोमिति भावः जनकस्य यजनं यन्नभूमिः तदधीन जननम् उत्पत्ति- खाः सा वैदेही बोता यान्दे प्रयनाम, ददर्शीत केचित् । शिक्षि रिपोष्टतम् ॥७८॥

་་

व्रत इति । बचि तरहराप धान्यटुलभ स्वतः सभायात्

सुमित्रात्यादपि सिह रामानुजमदं दामानुज इति यन्द जगति विजयते सर्वो अर्षेण वर्त्तते यदि काम्ब जयुगं पद्मम्म निशीथे अर्द्धराल सर्वासु रामध्विति यावत् मानेद्र विकसित भवेत् तदा यदीयस्य तृम्बन्धिनः यच्चिरमस्य नेमयुगखा मातनिधि तुल्यमि व्यर्थः खादिति शेषः, स भरतः तं बाणमपि साचादकत माचाद कृतवान् । बच्झणस्य सीतारामयोर्निथियोरवयार्थ लाव स्वात् तदीब नेवन्दस्य रात्रिष्वधि विवक्षरयोः पद्मयोः छाय

है१२*

[[5]]

चम्परामायणे

तदनन्तर रुपये (ट) प्रथिततरग्रोमोमसि (ठ) देवात् अतोपलम्भ (ड) मम्भोरुहतटाक (ढ) सुधाधारापूरिताप भूरि- ताप (ण) सटाइव कृष्णसारः सरभसमुपेत्य (त) निपत्य पादयोश्चिरतर रुदन् दशरथकथामपि कथयित्वा मैथिली- सहिताय सलक्ष्मणाय रामाय शोकमूच्छी (थ) प्रायच्छत् । जननीजनोऽपि तत्र निपत्य सुचिरमरोदीत् ।

विलोलइनमेतेषा शोकोदन्वति तन्वति । अगस्त्यायितमेतस्मिन् वशिष्ठेमात्मवेदिना

मिति द्रष्टव्यम् । यत्र यद्यर्थबलादाहृतेन सम्बन्धेनाध्यवसानादसम्बन् लग्बन्धरूपातिशयोक्तिरलङ्कारः । तदुकं दर्पणे । विद्धत्वाध्यवसाय- यातियोक्तिनिगद्यते । भेदेऽप्यभेद सम्बन्वेऽसम्बन्धादुपियो ।

यः कार्यहेत्योः सा मधा तत इति । शिखरिणीष्टत्त

(ट) रुपये निर्जनदेशे ।

(ठ) मथितेति प्रथिततर सुपसिद्धः मोनोका सोअमन्तामः

यस्मिन् तादृशे ।

(ड) व्रतोपसम्म प्राप्तमित्यर्थं ।

(द) अम्भोरुहटाक पद्मसर ।

(घ) सुवेति सुधाधाराभिः अमृतधाराभिः पूरिता आपो

बानि यत्र तादृशम् । भूरितापः व्यविसन्तप्तः ।

(त) सरभस भवेगम् । उपेत्य समीप माष्य । (थ) शोकमच्छा शोकेन मूर्च्छा मोहः ताम् ।

तोडूनमिति । तन्वति निस्तार गति एतस्मिन् शोको- दम्पति चोकमागरे सत्यपि एतेषा रामादीना विवस्य गर्तस्य उखड़ जातमिति शेष, महान्तमपि शोक ते क्षुद्गतमित्र उरुरिति

अयोध्याकाण्डम् ।

[[१२८]]

ततः प्रपद्य सजा ( द ) मनुजया गुरोरम र सरिति (ध) विरचितसमुचितनिवापकृत्य (न) प्रणिपत्य राममसकृत् ( प ) प्रवर्त्तयितुं भरतः प्रार्थयत् । विकर्त्तनकुलस्य (फ) यद नुकूल गुणगणस्य यदनुगुणं यशोरूपस्य यदनुरूपं समा- चारस्य ( ब ) वत् समुचितं प्राचीनभाग्यस्य (भ) यद्योग्य लोकगर्हणीयाय (म) यदनहं तस्य (य) वा यत्सदृशन्ताह- शमाशयं प्रकाशयन्ती भरतोपना (र) विज्ञापना । तत्क्षणं क्षणप्रभाभङ्ग ुरलक्ष्मीसमावेश लक्ष्मणि (ल) चौणीपतिशत-

भावः यतः आत्मवेदिना तत्वज्ञानिना वशिष्ट ेन अगस्यायितम् थग- व्यवनित्रत् व्याचरितम् । यस्तो यथा गण्डूषमाण समुद्र

।

पौ

तथा वशिष्ठ तत्वोपदेशेन तेषा शोकसागर शोषितवानिति भावः ।

चष्टष्टतम् ॥ ०#

(द) मषद्य प्राप्य । मंचा चेतनाम् ।

(४) गुरोर्वशिष्टस्य । अमरमरिति गङ्गायाम् ।

(न) विषितेति विरचितम् अनुचित समुचितं निवापकल्य

p

काव्य येन तथोक्तम् !

(घ) चमत् पुनः पुनः ।

(फ) विकत न कुलक्षय्य वंश ।

(ब) समाचारव्य शिष्टाचारस्य ।

(अ) प्राचीनभाग्यस्य पूर्व कमसुतजनितशुभादृष्ट ।

(म) खोकपीयाय लोकनिन्दायें ।

(य) तया चानच्च !

(र) भरतोषचा भरतख उपचा प्रथमचरितेत्यर्थः । रेडयो

विभाषया कैरपि कदापि न कतेति भावः ।

(ब) चप्पप्रभेति शयमभाया विद्युतः मञ्जुरा बचिरखाविनी

[[१३०]]

चम्पूरामायणे

धृतो जिते मुकुटे विघटिताश (व) रामं प्रणिपत्य सादरं मां पादुकाभ्या परिष्ककत (भ) युवामिति रघुवरचरणदयं स्वयमेव प्रा परिचरितुं (प) स्थण्डिलशायिचरितमिव ( स ) बभार भरतस्योत्तमाङ्गम् (ह) ।

dure,

त्वया मया च कर्त्तव्य सत्यवाचः पितुर्वचः । इति प्रत्यादिशद्रामो भारतीमपि भारतीम् ॥८१॥ जाबालिप्रार्थनायामपि व्यर्थायाम् (च) ।

या लक्ष्मीः शोभा तथा समावेश सस्यमाविर्भावस्य बच्चा चिह्न’ यस्य तादृशे सौदामिनोप्रभे इति भावः ।

(व) क्षौणीपतीनां रानां शते पूर्वपुरुशतैरिति यावत् ष्टतं

•

पश्चात् उतिं व्यक्त तखिन् । सुकुटे राजांकरीटे । विघटितार्थ

व्याहता

।

(थ) परिष्क रुतं विशोधयतम् ।

(अ) परिवरि सेवितुम् ।

(स) स्वविड बाचिरिमिव भतखशयनरूप व्रतमिव ।

(ङ) उत्तमात शिरः ।

त्वयेति । त्वया मया च श्रयवाथः सत्यवादिनः पितुः वच.

•

कर्तव्य पालनीयम् । राम इति उक्त वि शेष भारती भरतमम्ब-

विनीं भारतों वाय प्रत्यादिशत् निराचकार भरतवाक्य

प्रत्या

ख्यातवान् प्रत्यादेशो निराकृतिरित्यमरः । अनुष्ट रटत्तम् ॥ ८१

(च) आवाजीति बावाचिन सुनितब्य प्रार्थनाया त्वया बने गन्तव्यमिति पितुरादेश किन्नावटु

प्रदेशत्व तदिति तदुत्तरम् । तत्त्वया

वनत्वम् ? बहुवृचादिमत् अयोध्यासविधौ कवि विदु-

अयोध्याकाण्डम् ।

[[१२१]]

भरतस्तदनु प्रार्थ लेभे लाभविदां वरः । काकुत्स्थपादुकाकार महावें मुकुटदयम् ॥ ८२॥ स एष सानुजः प्रायादयोध्या वाटशासनात् । अटवीं पिटसन्देशाद्ययौ रामः सलक्ष्मणः ॥८३॥ विलङ्घय विविधान् देशान् भरतो ष्टतवस्कलः । विषय समुपाश्रित्य विषये विमुखोऽभवत् ॥ ८४॥ ततश्चायं यावदायस्य प्रत्यागमन तावदयोध्यां नाध्या- चिरायति ( ग )

स्ते ( क ) । तस्मिन्नवधि (ख) मतिक्रम्य

द्याने वासे क्वतेऽपि पितुराज्ञा पाविता भवति तत् कथं महा- दराय गमनमतो भरतानुरोधेन तथा प्रवर्त्तावि कुतर्कवादेवानुरोधे-

मोति भावः व्यथवा विफचाया सत्याम् ।

भरत इति । तदतु तदनन्तर लाभविदां वरः बध्यवस्तु ज्ञान- कुशन इत्यर्थः भरतः पार्थ याचित्वा काकुत्स्यस्य रामस्य पादुका- कारं पाटुकारूपं महाबें महामूल्यं मुकुटयं लेभे प्राप ॥८२॥

व इति । स

चानुजः खशत्र ुक्ष. भरत. यातः रामस्या शासनात् अयोध्या प्रायात् जगाम । रामः चचखापः सन् पिट

सन्देशात् काटवीस् कारय ययौ ॥८३॥

विति । भरतः धृतवत्कचः वचपरिधायो सन् विवि श्वान् देशान् विवा यतिक्रम्य विषयं जनपद राज्यमित्यर्थः सपा- श्रित्य समाप्य विषये सचन्दनवनितादौ भोग्यवस्तुनि विषुवः बीतस्य सः अभवत् ॥८॥

(क) काध्याक्त अधितिति ।

(घ) तस्मिन् रामे । व्यवधिं चतुर्दशवत्सररूपं रामयम् ॥ (a) चिरायत विलम्बमाने ।

[[१३२]]

चम्पूरामायणे

सब्य एवाश्रयाम घ) माश्रित्य प्राणानपि निन्दिष्या (ङ) मोति

नन्दिग्रामसमाश्रय(च) मशिश्रवत् ।

दागरथि (छ पि

यमधनजनकथित निशिचरगणरचित कदनपरिहरणाय ग-

इनजठरमवनगाई (ब) ।

विस्तीर्णाचे विपिनहरिणैव तभीतिप्ररोहै- दर्भग्रयेऽप्यक्कतरुचिभिः सह वोच्यमाणः । रामः प्राप्य प्रकृतिमहितं स्थानमतेर्महर्षे- जग्राहास्य प्रमुदितषिय प्रेमपय्या सपय्याम् ॥ ८५ ॥

(घ) बाम्याथम्याग्निम् !

(ख) निन्दिष्यामि त्यच्यामीत्यर्थः ।

(घ) काश्रय स्थानम् ।

(क) दायरथिः रामः !

(ज) रामधनेति शम एव धनं येषां तैः जनैः सनिभिरित्यर्थः कथितं उक्त निशिचरगणैः राचसः दचित कसं यत् कदनं पोजन

बोकामामिति शवः तस्य परिष्वरणाय निवारणाय तेषां मायेनेति भावः । मममटर निविडकाननालालम् । बवनगाहे प्रविवेश

[[4]]

विस्तीर्णेति । राम, विस्तीर्थाः विद्याबनेलः वीतभीतिप्ररोहैः विगतभयसञ्चारैः ऋषिप्रभावादिति भावः, विभिनwरिणः वनस्गेः दर्भद्यावेऽपि कुथाङ्क राखादेऽपि तत्रिभिः त्यस है. सद्भिः शाह मातुराग वोच्खमाणा ब्रश्यमानः सन् प्रतिमहित खतः पूजित प्रमुदितधिय हृष्टचित्तस्य रामदर्शनेनेति भाव म स्थानस्याश्रम प्राप्य वस्य महर्षे प्रेमपखी बादरामित्यर्थ समय्य धूलाम् श्रातिथ्यमित्यर्थ जपा । बन्दाकाबाट भन्दावाना-

धिरसनगेन भनो तो गयुम्ममिति तमचयात् ॥ ८५

T

अयोध्याकाण्डम् ।

[[१३३]]

सौतामप्यनस्याभिधाना अस्य पत्नी स्वभूषणैरतोषयत् ।

खण्डनाय वसुधाबभूमयः-

पुण्डरीकतुहिनत्विषा दिषाम् ।

दण्डका वनमवाप राघव-

चण्डभानुरिव मेवमण्डलम् ॥८६॥

इति विदर्भराजविरचिते चम्पूरामायणे श्रीमदयोध्याकाण्डः समाप्तः ।

गणनायेति । राघवः रामः वराजमानुः सूर्य : मेत्रमण्डर- मित्र आकाशमण्डलमित्र वसुधा पृथिवी वधूरिव तया मनःपूण्ड - कमिव पद्ममिव तब्य नित्विष इव चन्द्रा इव तेषा दिवा शब पृथिवीपीडन परायामिति भावः खण्डनाय विध्वंसाय दगड का दण्डकारण्यम् अवाप माप । रथोदतात्तम् ॥८६॥

इति श्रीजीवानन्दविद्यासागर भट्टाचार्य विरचिता

चम्परामायथायोध्या का यह व्याया

बनाता है

श्रथारण्य का ग्रहः ।

प्रविश्य विपिनं महत्तदनु मैथिलीवल्लभो महाबलसमन्वितश्चलितनीलशैलच्छवि । निशाचरदवानलप्रशमनं विधातु शरै- चचार सशरासनः सुरपथे तडित्वानिव ॥ १ ॥

मसः कण्डूलापनयनपटुशुण्डाल कपोलकर्षणविषमि- नानमितविकट-विटपखालखण्ड निर्यात-निर्यासगन्धा (क)-

प्रविश्वति । तदनु तदनन्तरं महाबलसमन्वितः छातिबलः तिनोलयस्य यषिः कान्तिर्यस्य तथाभूतः सशरासनः धत्रु- मान् मेथिलोलुवः रामः सुरपये बाकाशे तडित्वान् सविद्युत् मेघ इव शरैः निशाचरा एव दवानखाः दावाग्नयः तथा प्रशान विधायक महय् विपिनं वनं प्रविश्य चचार बयान । पृथ्वीहत’, जौ जस्यता वययविच पृथ्वी गुरुरिति सखचणात् । उपमा- खारः ॥१४

A

(क) का यह ले सि कण्डखाः मात्रकण्ड तिमन्तः बत एक अप- मथने कण्डवानामिति शेषः पटव तत्पराः शुण्डानाः प्रशस्त शुभा इत्यर्थः भषा हस्तिनामित्यर्थः कपोलयोः गण्डयोः कयूड तिमोदसि भावः कर्ष पोन वर्ष पेन विषमियं यथा तथा वानसिता विकटाः महानः विटषाः शाखा यख यथाभूतात् साचात् सजंय का निर्यातः निछतः यो निर्यासः राषशेषः तस्य मन्वान् ।

श्ररण्य काण्डम् ।

[[११५]]

मप्यात्तगन्धान् (ख) विदधाने (ग) खाटुनि गन्धैर्धूमस्तोमै (घ)- बमुमीयमाना विनाभूत जलाशया (ङ) नाश्रम भागानमितच- रतो (च) रातिथ्यश मित्तमार्ग श्रम यो (छ) दशरण्योरध्वानं स- बमा (ज) रुरोध विराधाभिधानो यातुधानः (झ) । स एष रोषभीषण स्त्रिशिखशिखरावतसित विविधमृगशवशतः शत- अदातनयः (ञ) सीतामपजहार व्याजहार च दाशरथी । कौ युवां युवानौ कुतस्त्यौ वामाचारवत् प्रतिभाति मे वा- आचारः (ट) । चीरं (ठ) वपुषि नटाशिरसि करे च चण्ड-

(ख) धात्तगन्धान् हृतवन् ।

(ग) विधानः कु. सतोऽप्य तूट रिति भावः ।

(घ) बाडतिगन्धेः

(ड) धानुमीयमानेति

簠

•

व्यगन्धाद्धि धूमतोमैः धूमनिचयै ।

।

बहुमोयमाना यविनाभूताः का

चिता इति भावः अबाधया ये‍ तान् ।

(च) भितः सर्वत । चरतोः भ्रमतोः ।

।

(छ) बातिथ्यति व्यातिथ्य ेन शमितः निवारितः मार्गवमः

यो सत्तन्म निक्कतासि थिम चितसत्कारयोरित्यर्थः ।

लियू

(ख) बध्वानं पन्यानम् । सरमा बलेन ।

(क) यातुधानः राचमः

(ञ) शेषभीषणाः क्रोधेन भयङ्करः । विशिखेति विि

शिखरे थप

सितम्

शवामी निसस्मथ रोराच्या घस येन

शतदा नाम नायरो तामय पुनः ।

पतिं विविधान मृग-

तथाभूतः । तदातनयः

(2) कुतः सन्ध सौ कुत यानतौ वा । यां युवयोः याचारः व्यवहारः मे मम वामाचारवत् चचत् मतिकूवाचार व

प्रतिभासि राजते प्रतीयते इति भावः ।

(ठ) वीर वक्कलम् ।

₹३६

चम्प ू रामायणे

कोदण्ड : (ड) कायम ाकल्पः (ट) कचन कपल ताकल्पे यमनल्पा- भरण (प) तरुणीति । दाशरथिरपि कथितनिजान्वयो विराधा वेपमानां (त) विदेहराजदुहितरं विलोक्य सकीयः सौमित्रिणा खाकं रचो (थ) वक्षसि शिलीमुखा, दो- ब्रिजघान । ततः,

विशिखे विशिखे तत्र विधाटवरवर्मणि । सौतां निचिप्य चिक्षेप शूल रचो रघूदहे ॥२॥

तदनु शूनमखण्डयञ्जमा शितशिखं रघुनायक सायकः । नियतमेव विराधविरोधिना

हृदयशूलमपि त्रिदिवौकसाम् ॥ ३॥

.

(ड) गुड़ कोदण्ड भीषण कार्मुकम् ।

(द) याकल्प परि ।

(ख) कल्पलताकल्पा कल्पनखायो । बनल्याभरणा बाबा- बारवतो ।

(a) कथितािन्वयः कथितात्कुखः । विराधार्थ विराधख उत्सते । वेपमाना कम्पमानाम् !

(घ) रको राक्षसम्

(ट) शिलीमुखान् शरान् ।

विशिखे इति । विधातृ यः वर एव वर्ष कार्य यन्य ताह gharरोरे इति भाव. तत्र विराधे विशिखे भरे विधि विध्वस्त-

फसको पति रचः विराधः, नेतो यातुरचमी इसर । सीता निचिप्य परित्यज्य रघूदहे रामे म्यूलं विशेष ॥

सदविति । तद्नु पानतर रघुनायक

रामस्य साथ-

शरः बलमा भासि शितशिखं सोपं तत् यूशं विराधस्

अरण्यकाण्डम् ।

[[१३७]]

विराधोऽपि क्रुधा सरभस (ध) मभिपत्य को निधाय बामलक्ष्मणौ गतिनिरोधापराधपरिहरणायेव मिहिरहित- करौ प्रस्थे वहन् विख्य इव प्रतस्थे (न) । रामस्वत्र विरा-

त सौमित्रिमेवमभिदधे ।

या तु नः पदवी सेय यातुनचास्य लक्ष्मण 1 । यातु कामं तयैवेदं यातु काम न हन्यताम् ॥ ४ ॥

विरोधिनां विषत्वाच्या विदिवौकसा देवाना हृदयम्पूयमपि नियंत मेव सममेव युगपदेवेत्यर्थः बखण्डयत् विच्छेद ! देवभवोस्त उच्छेदः देवाना मनस्तापनाशी कामवदिति भावः । तमिल

ति तं सविलम्बितमाह नभौ भराविति तचयात् ॥२॥

घ) सरभस सर्वम् ।

诤

<A

(न) प्रतीति मतनिरोध. अवरोध म्रस्य श्टङ्गोवत्येति भावः

स एष अपराध दोष तस्य परिवराय परिमार्जनाथ । मि टिमकरी सूर्याचन्द्रमसौ । प्रये सानुनि छन् धारयन् । पुर सुमेरुमित्र भी प्रदक्षिणोरुतमिति विन्ध्याद्रिया शुमेरुपना भिति सूर्याचन्द्रमसौ कथभावा विवाहविहिताचारमतिक्रमेव,

तन्ते वचन

न कुर्य इति कथयामासद्ध’ । सत्य जातकोपेन विन्ध्या- द्रिया तथा तं यथा सूर्याचन्द्रमसोमातनिरोधः सञ्जातः सतश्च देवानां भीतानामनुरोधेन अगस्त्यः विन्ध्यगुरु बक्षपेत्य विन्ख्य अतिश्योति पुराधावन्तां ।

""

याविति । हे लक्ष्मणा । नः बलाक या व पहवी पन्याः वन वसति यावत् मा एवं मदवो बख यातुनः रात्रमस्य च । इटं बाब सयंत्र पत्रव्या कामं भन्द यात गच्छतु न इन्यता क बध्यताम् ॥8॥१३८

चम्प रामायणे

अयि कवलय मामम् विमुञ्च -

व्यतिकरुणं रुदतीमवेच्य सीतान् । अरमरचयतामुभावसिभ्यां

पिशितल भुजभारहीन मेनम । ५३ ततस्तीक्ष्णतरक्षुरप्रप्रहरणगवाचितवक्षता (प) रक्षसा न परित्यक्तेषु प्राणेषु पराक्रमाविषबपराक्रमी प्राक्रमेता- मेतौ (फ) तदङ्गगलितरुविरधारासेकेन खननचनायां कान- नचमायां राचसमवोचितं विकटमवट ( ब ) मुत्पादयितुम् ।

योति । पायि मां कवलय भक्षय काम रामलला पावित्यर्थः वि त्यज प्रति व्यतिकरुणम् अतिदोन कटती विलपतो सोताम् प्यवैश्य दृष्ट्वा उभी रामहापौ व्यभिभ्या खड्गाभ्याम् परं पिशित- भुज राक्षसम् अरं शीघ्र घर द्रुतमित्यमरः । भुजयोरेन श्वरचयताम्] वाक्कुरुताम् । पुष्मिताच वृत्तम् ॥५॥

ॐ

(प) तोतरेति तोक्षातरेण कातिनिशितेन चुरप्रकरा- विशेषेण यत् प्रहर महार तेन गवाचित वातायनादितं विदा रितमिति भावः वचो यच तेन !

(फ) पराक्रमात पराक्रमस्य परै शव भिराक्रमा भिभब्य विषयों गोचरो पराक्रमी वीर्यो यो तथाभूतौ दुरतिक्रम शामर्थ्यावित्यर्थः प्राक्रमेताम् आरब्बान्तौ । गतौ रामलच्छायो ।

(ब) सदति तस्य बच्चभ्य मचितानां निहताना बाधन्धाराया सेक्रेन पातेनेति यावत् खननसभायां खननयोग्यायाम् बात्यादिति भावः । काननचभायां वनभूमी राक्षशयोषितं राचसस्य मृतदेह- अष्ट विकटं वत् । अट गम् ।

{

अ कम ।

[[१३८]]

तत्क्षणमेव चन्यदाचरो भोऽपि सन्नात प्रत्यभित्र (म ) सन् गमं व्यजिज्ञपत् आत्मनो गन्धर्व कुलसम्भवं रम्भापरिरम्भ (घ) तच्छ्रवणकुपितवैश्रवणदत्तरतो रूपिणीं शापव्यापदं तस्या- स्तथाविधमवसानञ्च (र) ।

रतविध. प्रकृत इत्ययमेव शमेत्

स्वर्गीय गायकपद गमितो विराधः । नागालयाय वपुरस्य वदेदितीव

वस्त्रे तदचिपदिषु प्रहृत से नाम’ ॥ ६ ॥

(भ) क्षणटावर निशाचरः ।

(स) सञ्जातप्रत्यभिन्न समुद्धतमस्कार इत्यर्थ

(ब) रम्भा नाम काचित् बरसुन्दरो तखाः परिरम्भ बालि-

हनं बचादिति भावः ।

(ग) तपाति कहा

戏

रम्भापविमाय पायो कुपित यः

वैष्वत्र कुवेर रम्भाश्वशुर इति भावः तेन दत्ता रचोकृपियों

राचमाकति शापव्यापदम्

भिमस्यामापदम् । तच्छा. बापट

तथाविधं रामलच्मत इति भाव कायमान विक्रमाय- मिति भावः । यदा रामनायो ने बाइक पनियह करि ष्यत तदा त्व खा प्रकृतिमाप्यसीति वैश्रवण प्रसादार्त्ताम

भाव !

唐

वासवः प्रशनः

रच इति । यमेत्र विराध दचोबच पारव रामेयेति शेष इति स्वर्गीय स्वर्गवाजिनाय शंसेत् कथयेत् इतवेत्यध्याहार्थं गायकपदं गन्धर्वपद गमितः नीतः । तथ यस्य विराधय वपुः शरीरं नागाख्याय पातालवासिनाय वदेव रच्चीवन प्रकृत इतोति शेषः इतोष इत्यात् कारणादिव स रामः

[[१४०]]

चम्परामायणे

तदनु नाकलोक भजनाय पुरुहूतेन (ल) समाहतस्य

भगवत. शरभङ्गस्याश्रमपदं रघुपतिरभजत । तत्र,

दशशतनयनेऽपि वीक्ष्यमाणे

दशरथपुत्र सिषेविषैव जाता ।

मनसिअमरभङ्गकारित

मनसि मुनेः शरभङ्गनामभाजः ॥ ७ ॥

स मुनिराश्रमस्थ काकुत्स्यमातिथ्येन समाराध्य तत्- सान्निध्याच्छुद्धां (व) मन्त्रपूता माहतिमिव श्रात्मनस्तनु’ तनूनपाति (श) पातयित्वा शाश्वतं (ष) पद समाश्रि तवान् । ततः सुतीक्ष्णस्य तपसः (स) सुतीक्ष्णास्य तस्य

[[3]]

बाणेन प्रतनिक तत् व श्रव गते श्रक्षिपत् निखा-

तवानित्वर्थ । वसन्ततिलक ष्टत्तम् ॥६॥

(ल) नाकचोक भजनाय स्वर्गप्राप्तये । पुरुतेन इन्द्रेण ।

दथेति । दशवतनयने सहस्राचे इन्द्र त्य

चाचात् क्रियमाणेऽपि मनसिजस्य कामस्य शराबा भङ्गकारियो वृत्तिव्यवहारः अन्य तथाभरुद्ध जितेन्द्रियस्यति भावः, शरभङ्ग इति नाम भजते इति तथोक्तस्य सुनेः मनसि दशरथपुत्र रामक विविधा सेवनेच्या जातक । तप सिङ्गोऽपि शरभङ्गसृमिः राम परिचरितु यत्नमकरोदिति भावः । पुष्पितामाहसम् ॥७॥

(ब) मानिध्यात् मविधानात् । शुद्धा पूताम् ।

(थ) तनूनपाति सन् शरीर न पातयति जाठररूपेण वारय-

सीति तननात् कान्तिमिन् ।

(ष) शाश्वत चिरन्तरम अजय स्वर्गमिति यावत् ।

(स) तो अतिकठोर तप इति सम्बन्धविवचया बरखे अहो तीन तपसेत्यर्थः ।

अरण्यकाण्डम् ।

[[१४१]]

मिटेशाई शास्तस्मादुश्चलितः (ह) सलिलनिधिपानसम्भा- वितजीवनाभावशङ्कया मरणाश्रयणाय लम्बमाननीलाम्ब टकुटुम्बसन्द हावहेन नानानो कनिवहेन पिहिता- कोग (च) मगस्त्याश्रममास्साद । अकथयच मैथिलीम् । तस्येदमाश्रमपदं सरसीरुहाक्षि । संख्याविहीनमहिमेक निकेतनस्य । भर्त्ता समस्त सरितां कुपितस्य यन्य हप्तारविन्दमकरन्ददशामवाप ॥॥।

वह समदगजेन्द्रन्यस्तहस्तातिभारात् पथि विनमिताखः प्रनकीहक्ष एषः ।

(४)तः प्रस्थित ।

• 201

(च) सजिखेति विनिधेः समुद्रस्य पानेन सम्भावितस्य ऋतु- मितस्य ओवमाभावख प्राकाषायख शङ्कया विमा जलपानं कथं

प्राणधारणमिति भावः । चरणाश्रयसाय परित्रायचाभाय

थाना मे नीलाम्बुटाना नीलमेघाना कुटुम्बाः परिवाराः तेषा बन्द हं वममिति यावत् यावछति जनयतीति तथोक्त ! नोकष्ट निवहेन बहुविषष्टच मातेन । पिष्ठिता भोमम्

परिसरम् ।

नाना-

वायव-

तस्यति । हे सरमीरुद्राचि । कमलनयने ! संख्या वि बोन्द्रयर्थः महिम्न’ प्रभाव एकम् द्वितीय निकेतनं निलयः तथाभूतस्त्र शस्य कागख्यख इदम् वाश्रमपदं तपोवननिचयः । अम-

मरितां भक्त सनदोपतिरित्यर्थः कुषितस्य या बगव्य

एक अरविन्दं पद्म

तिक

क्ष

शब्दशासू का क्या अश्राप प्राप । वसन्त-

इहेति । व्याश्रमे पथि समदाः मदखाविखः ये गजेन्द्राः

[[१४२]]

चम्पूरामाय चै

अभिनयति निकामं सङ्गतो कायहानि- मुनिवरकरपाता, ग्नविध्याद्रिमुद्राम् ॥८॥ अस्मिन् महापथधिया वदनं विगाह्य निर्गन्तुमचमतया जठरे लुठङ्गिः । वन्यैर्गजैरनगराः पिशिताशनेभ्यो वातापिदानवदशामुपदेशयन्ति ॥१०॥

तैः न्यस्तानाम् उचितानाम् याकर्षणार्थमिति भावः स्तानां शुयुखानाम् अतिभारात् विनमिता शाखा यस्य

यस्य तादृशः यत एक सङ्घता सम्भूतेति यावत् उच्छ्रायस्य यौवन्य हानिः नाथः यस्य तथोक्तः एष सकीष्टच सुमिवर अगस्त्य स करमात्मत् करा- खास भुग्नख विनता विन्ध्यादेः हाम् बाकति निकामं सम्यक् थथा तथा अभिनयति अनुकरोतीत्यर्थः । उपमालङ्कारः । साहिनी-

छत्तम् ॥१८॥

मिति । अनि व्यायमे अजगरा महासर्पविशेषा महा- प्रथचिया अष्टान् धन्या श्वयमिति बुद्ध्या वदनम् बजगरायामिति अवः विगाह्य प्रविश्य निशन्तु वहिर्गन्तुम् अचममया जठरे बाज गरायामिति भावः लुठङ्गिः सङ्गिः वन्यः गजैः करणभसे : पिशिताशनेभ्य’ बराचसेभ्यः वातापिदानवा याम् खबलाम् उप- देशयन्ति प्रापयन्ति । वातापिनम नत्र एवम् धगत्य उनेजठरे लुठितः सन् पचत्वं प्रायेति कथयन्तोति भावः । पुरा

वातापी नाम दानवो बने विश्वश्नो समोन ब्राह्मपात्र भोजनाय निमन्त्रय ग्टष्टमानीतवन्तौ । ततः शेषः अनि वातापि

४ः रव.

मेषरूपिया बत्या निष्हा समादैन अभ्यागत भूमि ब्राह्मखं सॉ भोजयामास । अथ शुक्ऋति तखिन् जातातया निद्रामाविष्ट दानवेनानेन वाताये । निष्क्रमत्युक्त एव स यातापि भवति - सद्ध उदरं विदार्थ निरगात् । ततख तावुभौ त सुनेत्रांप

तत्र,

अरण्यकाण्डम् ।

૪.

खुलकगतसमुद्राखादने कुम्भयोने-

रितरकर निरस्ता मचिकोसाररीत्या ।

गगनगतिविहीना ये बनाः पल्वलान्त

विपिनमहिषवेषैः केवलं ते बलन्ते ।११४

एवं विपिनविलोकन विस्मितमतिस्तदुदन निकट (क) - मासाय रामः शिष्यैः प्रवेशितः सकललोकवन्द्यमानचर- बारविन्दमरविन्दभवमिव (ख) इन्दारकन्दैः (ग) परिवृतं

aT

据了

[[213]]

चक्रवः । कदाचित् श्रगख खनि निमन्त्रय

तथैव वातापिमासं भोजयामास । तच महाखनो निद्रिस

इस्वतः तथेव भो बातामे ! निष्कमखोत्युक्तवान् । परं तस्य सुनेः धोरेख अठरानलेन व वातापिखखात् कतः न पुनर्निरमच्छत् । ततः कुद्धमभिधावन्तं तमिस्वतं स मुनिर्भासादबरोदिति पुराख-

वाच । बसन्ततिहरु तम् ॥१०॥

क्षति । चुलकगत मण्डपस्थित समुह बाबादने पाने तत्काले इत्यर्थः कायाधिकरणे सप्तमी । वे घनाः मेघाः कुम्भयोनेः वागस्त्यमा मचिकायाम् खक्षमतानामिति भावः उत्मारख वानस्य रोल्ला प्रकारे इतरेण वामेनेति भावः करेन निरताः निचिप्ताः अतएव गणने या गतिः तया विहीना विरक्षिताः हस्तप्रहारवषोड्या असामर्थ्यादिति भावः । ते वयं पखान्ते शुद्रासमध्ये विधिवमहिषदेषैः वनमहिमावारः बलन्ते सह- रन्ति । बाबिष्टतम् ॥११॥

(क) तटजनिकट तस्य सः कुटीरसमीपम् । (ख) अरविन्दमयि पद्मयोनिभित्र !

(म) द्वन्दाद्वन्द देवनचैः ।

ऐ ४४

म्म रामायणे

कोपट्टार निरहङ्काराय (घ) नहुषाय भुजङ्गभावदूषिता- ब(ड) दत्तभुजङ्गमाय (च) मतिनिरोधकल्प वैपुल्यो (क) दुर- वगाहमहावनयो (ज) र्विन्ध्य शैल सिन्धुराजयोगधतागावता- तस्करकरोदर (अ) मुदजातजातवेदो जितवातापिदानवात्र- लेपं (ञ) लोपामुद्रावल्लभं (ट) सकलस रिहल्लभनिःशेषौकर- यवाडव (ठ) ब्राह्मणश्रेष्ठमपास्त समस्ताश (ड) मप्युग तदचि-

(थ) कोपेति कोपेन यः इङ्कारः तेन निरहङ्काराय चूर्णित-

दर्भाय ।

[[३]]

(ड) भज्ञङ्गभावेन लाम्पा ग्टच्या दूषिताय सातारा वाव । (च) दत्तभुजङ्गमाय दत्ता भङ्गख सर्पस्य माया येन साथ, भ- ड्रनालेगण पदान्मघोन, पात्र शयदु वो नहुष ममत्तमिति रघुवशे

कालिदासः ।

(क) यतोति बति व्यखन्नः निरोधकल्पः गगन मार्गसंरोधन- व्यापारः वैपुल्य माहामाञ्च ययो तथोकयो ।

(ज) दुरवगाहेति दुरवगान्ह दुष्प्रवेश महत् वन काननं ननक्ष ययोः तथाभूतयोः ।

(झ) माता विश्वासू गविशेषतालवेति यावत् श्रगाधता तन्वस्तुशंसा तयोः तस्करी चौरौ करोदरे हजारे यस्य ताथ स्वस्पर्शन नमितविन्ध्याचलम् उदरेच पोतसमुद्रमिति भावः ।

(ञ) उदरेति उदरजातेन खाठरेण जातवेदवा का म्वना जितः

बातापिदानव का कायले गवः येन तथोक्तम् ।

(ट) लोपामुद्राबल्लभ लोपामुद्रापतिम् ।

(ठ) सकलेति सदस्य समपस्य सहिभस्य निःशेषकर गणे

घोषणे वाडव बडवानलः तम् ।

(ड) अपास्तेति श्रपाखा त्यक्ता समस्या बाधा देन तथोक्तम् ।

अरण्यकाण्डम् ।

[[१४५]]

चाणं (ट) हृषैकतानजमान (ख) मपि कुम्भजन्मानं भगवन्त-

अगस्त्यमपश्यन् ।

प्रभामिवार्थी तमसाँ निहन्त्रों

ब्राह्मीं दधानं नियमेन लक़ौम् । तपोनिधिं शौर्यनिधिः प्रपन्नः

खनाम खीयं ननाम रामः ॥ १२॥

ततः परमहर्षेण महर्षिणा प्रणीताभि (त) राशीभी सह मुरशासनं शासनं (घ) सरसिजासनात जोत्रा- मण (द) तूणीरयुग्म रुकामयकोश (ध) खश्च प्रमुख ता जया गोदावरीतटप्रकटितां (न) पञ्चवटीममेवत । तत्र विस्तृतपञ्चद्दन्दमप्य प्रतिद्दन्दशौर्य शौर्यावस्थाप्रत्ययाय कृता-

"

(ट) उपमता याचिता दक्षिणाचा दक्षिणा टिक येन तथोक्तम् । (घ) वृषेश हमें धर्म एकतानम् एकाच जना यस्य तथाभूर्त धर्मनिष्ठमिथेः ।

W

प्रभामिति । च विधिः वीर्थे कामय रामः

सममा तिमि बाचाम अवामानाश्च निष्टन्त्र नाशयित्रीम् बाकी बौरों प्रभावि बाह्म ब ब्राह्मं तेज इत्यर्थ नियमेन मातत्येन देवानं तपो- निधिम् अगस्त्य प्रथख प्राप्तः सन् खनाम निजनामधेय महोत्वं ननाम बबन्दे । उपजातिष्टत्तम् । उपमालङ्कारः ॥११॥

(स) प्रचीताभिः कृताभि ।

.

(थ) सरशासनं सुरनामक दैत्यविनाशनं शरासनं धनुः ।

ॐ

(द) वर सजाना ब्रह्मास्त्रम् । सौत्रामान् ऎन्द्रम् । (घ) कामयकोश स्वमय बड्गविधानमित्यर्थ ।

प्रकटिता प्रकाशं गता सा

(ग) मोदावरी

[[१३]]

चम्पूरामायये

बरोच (प)मिव ताय महामहोप्रकल्प गृध्रराज (फ) म-

द्राचीत् ।

पानेन हीनजलमधिमपास्य मून

मैनाक एष मुनिमाश्रयतीति जाताम् ।

शङ्कामिमा रघुपतेः कथितामवश-

स्वतात मित्रमहमित्य हरजटायुः ॥१३॥

बामस्तु दशरथमिव तं पश्यन् काश्यपकुलसम्भूतं सम्पातेरनुजम् (ब) अनुवरचितपर्णशालः (भ) पञ्चवय्यां

(प) प्रतिक्षाम् अप्रतिमचं शौर्य यख तथाभतम् । शौर्या-

वस्यायाः मत्सयाय विश्वाषाय । हतापरोच कतमाचात्कारम् ।

Ga

(फ) ता गरुडम् । प्रष्टाषष्ठोष

राज जटायुषमिति यावत् ।

महापर्वतनिर्भ

मानेनेति ।

जटायुः कथितः वर्णितः आत्मनः वशः प्रेम तथाभूतः सन् तव वातस्य पितुर्दशरथस्य फिल्म मुखाहम् भूति केशि श्रेषः प्रानेन गराउ पकारयोन डोमनलं शुष्कजलम् अचिम् अपास्य त्यक्का एषः मैनाकः तदाख्यः पर्वतः सुविस् कामस्य पीताविमिति भावः व्याश्रयति नूनं निश्चितम् सत्प्रे से वा भूति जाताम् इमा रघुपते. शङ्का बरत् अपनीतवान्

नतिक वृत्तम् ॥१३॥

मुद्र

(ब) काकुलसम्भसं कापख दर्द कायम तत् कुखं काश्यप- कुछ तात् सम्भूतं कश्यपात् विनताया जातो गुरुडः तत-

तदाखय गरुडप्रथमपुत्रख चनुज कनिष्ठम् ।

पै

(भ) सुजेसि बलुजेन खच्झणेन रचिता निर्मिता प

शाला पलकटीरं यख तथाभूतः ।

अरण्यकाण्डम् ।

[[१४७]]

कचित्कालं गमयामास । श्रथ कदाचिदुपचीयमानमनो- भववैभवः (म ) पाककपिश कल ममच्युमच्जरौ पुष्च पिचरी- भूतकेदारप्रपञ्चः (य) पञ्चबाणप्रयाणोचितवीरपाणवत्पत्र- पुटपात्रदृश्यावश्यायविन्दु सन्दोहचन्द्रातपे (र) निरानन्दतां चन्दनानुलेपने निर्लोलुपतां (ल) चन्द्रशालायां (व) निरा- शतां चन्द्रकान्तस्थले निरास्थतां वातायन सेवने निरुत्- सुकता (श) वापीकूपोपकण्ठे निरुत्वतां वासरावसाने निरादरतां (घ) वारिविहार ( स ) निराकाङ्क्षतामुत्यसमा-

(म) उपयोगमा नेमि उपजोषमानं वशुमान मनोभवन्हा कामया

भयमभावः यम तथोक्तः ।

(a) पादेसि पावन परिष्वचा कपिर्थेः पिक्रमैः कामाना धान्याना बभिः मनोश : मझरोक्षः वरोनिययैः पिञ्जरो

भूता. दारमपश्चाः चेमनिश्चयाः यह साक्ष्यः ।

(र) पशुबाबेसि पत्रदानस्य वामख प्रवार्थ युद्धबालायाम् उचितम् उपयुक्त यत् बोरमाचं तद्दत् पटायेव पात्राणि ते हरयाः व्यवश्वाय विन्दूनां चिशिरक थाना मन्दोटः समः बल तथा- विधः । चन्द्रातपे व्योष्यायाम् ।

(च) निर्बोलुपस खोमराहित्यम् ।

(ब) चन्द्राबाबा उपरितबन्द है, चन्द्रमावा शिरोह-

मित्यमरः ।

(घ) निराखता काखा बतः तद्राहिम शेखादिति मायः । वातायनसेवने गवाक्षायुसेवायां निश्वताम् यौत् क्य- राष्ट्रियम् ।

सी

(घ) बावाने रजन्यागमे निराहरताम्र बाबू चवं

भः

(e) वारिविहारे बबकोड़ाबाम् ॥इ

छम्मू रामायणे

P

लायामुपेचतामुपवनभजनेऽप्युदिग्नतां (ह) सनानां जन छन् गम्भीराभोगगर्भगृहस्य (क्ष) च धनेष्टकारचितभित्ति- वक्ष्ण तिरस्करिणौपटलस्य ( क ) च शशोदरलोममृदुकम्ब लस्य (ख) च कालागरुधूमस्य च काश्मीराङ्गरागस्य (ग) च निर्धमाङ्गारभरिहसन्तिकयन्त्रस्य (घ) च सुभगङ्करः करेणकरनिकरवर्त्मक णायमान तुषार धूलिधूषरवासरः (ङ) सरसीरुहवनदावपावकस्तुहिनब्रणितलासिकाघरदूरीकृतव- भक्तत्यः (च) प्रक्षौणतारुण्यपण्याङ्गनाङ्गवत्प्रयात सौ-

(४) उपबनावायाम् उपेचनाम् श्रमादरम् । उपयनमने उद्यानविहारे उदिता टिम ।

(च) गन्धोरेखि बम्बोरः व युदुष्प्रवेश इति यावत् बाभोगः विस्तारः यस्य ताटचं यत् गर्भग्रह म्टष्टाभ्यन्तरं तस्य ।

(क) घनेति भाभिः निविडाभिरिष्टिकाभि रमिताया निर्भि सायां भसौ कु च यत् तिरस्करिथोपटल जवनिका

चय तथ्य

(ख) शचेति शभ्य बूमविषषस्य उदरबोमयत् टु कोमले यत्

कम्बल तस्य }

(ग) काश्मोरामस्य कृष्णू मवलेपनस्य

M

ॐ

(घ) निर्धूमेति विधूं धूं यूचे खङ्गारः भरितस्य पूरितस्य हंसन्ति का यन्त्र श्रग्निभाजय

(ड) करे स्थिति करेावा निकर एव न पन्थाः तत्र कथा-

खभावा ये तुषारा एन भूल शाम धूषरः वासरः दिवस- बब

तथ छ ।

(च)

सरसीरुत

मन

हनस्य पद्मवन

दावपावकः

दावाग्निः । ब्रहमेव वथितेन चतेन द्वारिकाला

यका ।

[[१४८]]

भाग्यमपास विवेधस्तालहन्तविश्राविकरः (छ) कामिनी- स्तनभर गिरिदुर्गसोचि निर्भयनिलीमनिदाघभावो दिवा- भीतवात (ज) स्थाप्यनतिभयङ्करदिवाकर (झ) चकोरनिकर (ञ) - स्याप्यनतिक्षेमङ्करनिशाकरः (ट) कादम्बकदम्बस्थाप्यनति- प्रीतिकरकमलाकरः (ठ) करयुगकृत स्वस्तिकाबन्धन तथा नोहारासकशङ्कया हृदयकलमिव गोपायन्त (ड) मश्रान्त-

अको माम् अधरेण दूरीकसं

तथाभूत. 1

व प्रभव रेणुवादनका यक्षिन

(क) प्रचोति प्रकर्षेण वयं तसं वारुण्य यौवनं यासा तथा भूता याः पण्याङ्गना वेश्याः तावान् भवत् प्रयातं सौभाग्यमृ वादशे यस्य तादयः प्रणावविवेशः पानीयधावायतनं यत्र तथोक्तः ।

साबष्टन्तेति तावहताना विश्वान्तिकरः व्यवचाररहित इति यावत् ।

(ज) कामिनोति कामिनोना खनभर एवं गिरिदुर्ग तख सौमित्र सोमावा निर्भयं यथा तथा नियोनः स्थितः निदाघ भावः

यत्र तादृश । दिवाभीताना मेचकाना व्रातस्य समूहस्य !

भावः

(क) घनतिभयङ्करः दिवाकर सूर्य. यह तथोकः सोता राहित्वादिति भावः ।

(ञ) चकोरनिकरख चकोरा पक्षिया ।

(ट) अनतिक्षेमरः नातिसुखदः निशाकरचन्द्रः यब तथाभूतः । (द) कादम्बकदम्ब कब हंसटन्दख खनतिप्रीतिकरः नाति सुखदः कमलाकर सरोवर यचि तयोकः ।

(ड) करेति कयुमेन स्तयुगलेम कसं स्वस्तिकाबन्धनं माङ्ग- विश्वम्बनविशेषः तख भावः तत्ता तया, नोष्ठार एष शन्तः

मृत्युः तखात् शङ्कया, हृदयबलं हृदययन्त्र गोषायन्तमित्र रचनामिव शीतलायात् एताभ्या ट्रकवचनमिति भावः ।

[[१५६]]

चम्पूरामायखे

दन्तवीणाव्यापारवेपमानाधरपुटतया गीतिकापिशाचि

कानिईरणाय (ट) निपुण मन्त्रजपमिव कुर्वन्तमविरलपुल-

कपालीकम्बलितकलेवर तया

सकरुणविधिवित्तीर्णयोम-

दुर्गतवर्ग नि.

कम्बलकताङ्गरच (ए) मिव भिक्षामटन्त

घृणा (त) कदाचिदपि कमला (घ) नालीकयतीति तस्यै सासव इव (द) तदीयावासतामरस कोशं (घ) नाशयन्त्रग- जमतङ्गजकरपुष्करोत्थितशोकरनिकराकारे (न)रतिपरुषम-

(द) अवान्नेति वनान्तः अनवरत दन्तवोपाय दर्शनरूपवीणा-

यन्त्रस्य व्यापारेण खचाचनेन वेपमान कम्पमानम् अधरपुर यद तत्तवा, शौतिका गोतमेव विशाविका इष्टदेवयोनिविशेषः तस्याः निर्हरणाय निराकरणाय ।

(च) व्यविश्लेति काविरखाभिः घनाभिः पुत्रकपालोभि रोभाइ- मन्यैः कम्बखितम् चाटत कलेवर या तत्तवा, सकस्योन सदयन fafear देवेन वितीर्णे दत्तेः रोमकम्बले लोमरूपे, कम्बलैः कथा अन्तरच्छा शरीरस्य त्राय शोताहिति भाय येन तम् ।

[[4]]

(त) निर्घुनिया ।

(थ) कमला बल

ेः ।

(८) तस्बे कमलायें । साय व सद्देष एव ।

(घ) नदीय. कमबासम्बन्धी बावास चाश्रयः यस्तामरसकोशः

परात !

(न) मगजेति नबजाना पतीवाना मतङ्गजाना हस्तिन कराला एवं पुष्करा शुण्डादण्डा तेभ्य चखिताना श्रीकदर्शनकरत मासिक आाकारो येः ।

कारण्य काण्डम् ।

[[१५१]]

रशरजाततापप्रतप्तगगनाङ्गनाङ्गस्रवत् खेदविन्दु सहते (प) र- चौणमहिम हिमप्रसार (फ) रध्वगान्स. करणानि सीमन्त- यन् (ब) हेमन्तसमयः समुदजृम्भत ।

यत्र कान्ता न पश्यक्ति कान्ता विरहवह्निना । निशावसानवेलाञ्च वेलाञ्च व्यसनाम्बुधेः ॥ १४ ॥ तत्र (भ) पर्णशालामध्यमध्यासीनं (म ) लक्ष्मणाग्रज- मुपसर्प शूर्पणखा ।

(प) व्यतित कतिपय का विदारुखेन खरशरेय कामच -

रेण जानेन सापेन उष्णया प्रतप्रायाः सन्तप्ताया’ गगनाङ्गनायाः व्याकाशनाखीः अङ्गীक्य वन्तः निःसरन्तः ये खेदविन्दवः धर्मकाः

तत्स तत्रिभैः ।

(फ) काचोति

व्यक्तीथः प्रवृत इति यावत् महिमा येश

तथाभूताः ये हिमाः तैः ।

(ब) अध्वगान्तःकरणानि पथिकमनासि सोनजवन् विदारयन व्यथयचिति यावत् । मदजृम्भत विरभूत् ।

यतति । यत्र वािन् काले विरचिना विश्वेदानवेन लान्ता व्यथिताः कान्ताः नार्थ : निशावसानवेचा प्रातःकाचश्च व्यसनाम्ब ुधेः दुखसमुद्रस्य वा समय तट न पश्यन्ति न विचारयन्तीति यावद अभिसारा समय समययोरनिनस्यस्य विपत्सम्पदोष विचार न कुर्वन्तीति भावः । अनुष्ट

ुव्टत्तम् ॥१४॥

(अ) तत्र समये !

(म) वाध्या सोनम काधितिष्ठन्तम् ।

चम्पूरामाय

तस्मिन्नृम्भितोष्णस्तनतटदयिताहीन संहारकाले काले बालेयश्वाराशय सितगंगनामों गदिकचक्रवाले । कामान्धा राक्षसी सा पतिमतिमतनी मैथिलीप्राणनाथे लक्ष्मीलीलारविन्दे नवपिशितधियन्तन्वती इथे निर्कव ॥१५॥

ततस्तेन धानकीजानि (य) रिति जानीहि जनममु समाभुजमतिमनुजबल (र रामबलावियुक्त’

युक्तमाश्रयितु तवेति रामेण प्रत्याख्याता (ल) सौमित्रिमुपेत्य यथामनी- षित (व) मभाषत । तेनापि भद्रे । तस्यार्थस्य दामोऽहं दासभावापदमनार्यमाय्र्यायाः (य) कुलसम्भूतायास्तम्मा-

A

तति । उर्ति प्रकटितम् उष्ण स्तनतट यथा तथाभूता या दविता काना क्या ज्ञानव्य नमस्य विष्टिष्ण शत यावत् संहार कति माधयतीति तचिन् प्रतियधारामि

सम्पातैः कथितं पूरित गगनाभोग, दिवाल दिए यस्मिन् तथोक तश्चिन् काले वा कामान्बा राचमी जम्मावनार- विन्द कमलाया विश्वास सरसि भवपिथिराधिय मूतनांकि तो ये नियम पक्षियोष मैथिलीपाथनाथे दामे पतिमलि

पतिबज्रिम् अतनोस् तवती । उपमालङ्कारः । श्रग्वराष्ट्रस, यांना अत्रेण विनियतियुता स्रग्धरा कीर्तितयमिति तखात् १५

(a) जानकीजानिः ज्ञानको माया यस्य तथोक्तः ।

(र) बनुजं कनिष्टम् । यतिमन्नुम् प्रतिकान्नमन्वष्यते जयम् ।

(ब) प्रत्याख्याता निराशता ।

(a) यथामनीषितं यथाकामम् ।

(घ) दाभार्थ्यापद दाशीपमिति यावत् माम् अयोग्यम् 1 न्यायाया. माननीयायाः भवत्या इति शेष. ।

अरण्यकाण्डम् ।

तमेव भजेथाः । किञ्च क्रूरसत्वभयानककानन सञ्चारा चतुरां (ष) विहाय वैदेहीं तत्रभवती ( स ) मेवासी परिवही- ‘यतोति लक्ष्मणेनाभिहिता विहितं (ह) हितमिति तदीय

वचनमजबुत (च) ।

दशरथामजयुग्म निरीक्षण-

क्षणसमाकुलबुद्धिरियं दधौ । उभयकूल समुत्थितमावक-

स्वमगतागतखिन्नगवीदशाम् ॥१६॥

वृषस्यन्ती दृषखन्धं राघवं रावणानुजा । भूयः शूर्पणखा भेजे शूर्पकाराति बाधिता ॥ १७

(घ) क्रू होत क्रूरैनिशरैः सः प्रामि भयानक भीष कानने व सञ्चारः कामय स्थितित्र तत्र बचतुराट् चपटीसोम् ।

(घ) तत्रभवर्ती मान्या भवती ।

(इ) विद्धितं

(च) कामलुत बबधे ।

भिवा ।

दशरथति !

दशरथख

खाखन युम्भ राख दस वोरियथेः निरोचये कावलोकने अणेन समाकुखा सम्मोहिता बुद्धि या : सथाभूता इथ यथा उभयोः कुचयोः समुत्थितख खञ्जातस्य

我

शाहचय नवल पूर्ण देशख अमेय गतागताच्या बातावावाम्या खिन

कात्रान्य धर्म

काना या मवी तथा दशाम् व्यवस्था दधौ प्राप । कथमन्यो वहत्यिति तथाविधवर्धनोरवस्थामिक कावस्थां दधाविति

विम्बप्रतिबिप्रतो र्निदर्शनालङ्कारः ।

तकुक्क

टर्ष

साव

वस्तुसम्बन्खोऽसम्भवन् वापि कचित् । यत्र विम्वा विम्बत्व बोधये

या निदर्शनेति ।

तविष्टम्बितं हन्तम् ॥१६७

प्रषान्तीति ।

षानी कामुको दावथातुजा पहला

सम्यरामरावण

तदनु जनकदुहितुरनितरयुवतियोग्य (क) भाग्या रामस्य रामणीयक निरूप्य (ख) पुनरेवमचिन्तयत् ।

लावण्याम्ब निधेरमुष्य दयितामेनामिवेन जन

कस्माबासृजदादन्वय गुरोरुत्यत्तिभूः पद्मभूः । आस्तामेतदरण्यवासरसिके हा कष्टमस्मिन् जने कान्ति काननचन्द्रिका समदयां किं निर्ममे निर्ममे ॥ १८ ॥ सीतामाहर्तुकामामसुलभ विषयप्रार्थनोहामकामां सौमित्रिः शस्त्रपार्दिमुखभगिनों तामनाथां निवाय्य ।

कारे कामेन यतिबाधिसा बारिपोडिया मतो भय पुनः शुद

ऋपस्येव खबौ यच वाहय राज्य रामं भेजे प्राथ । शत्रुष्टषु कृ

(क) जनकदृष्टितः बोतायाः । वनितरयुवतियोग्यम् चपर कामिनी दुर्लभमिति यावय ।

(ख) रामणीव सौन्दनिया ।

बावयति । कानगुरोः बडा कुखगुरोः पुष्यथ उत् पत्त्रिभूः समकः पद्मभूः ब्रह्मा का वाम्बुनिचेः बावण्यसागर काय रामखति भावः चुना नारोभित्र एवं खानं भाषिस्या- निर्देशः ।

कान्ता कफात् म वाहजस् न खटवान् ? शुनस्य

काना चाह कथ न कता विधान कि भावः । एतत् कस्ता विषत्

शतब्य कान्ना का न बरोद विधातेति भावः का वह करण्यवास- रसिके बनवासमण्ययिनि निर्ममे भोगवासनारक्षितं बखिनु बने

काननस्य चन्द्रिकायाः समा दवा वा बखाः ताडशीम् चरव- चान्द्रकाभर्थः कान्सि खावया कि कथं निर्ममे व दत्ता-

निति यावत्र भावविक्रोसित ॥१८॥

अरण्यकाण्डम् ।

कामक्रोधाधिकानामहमष्टमिकया मेहतामायतानां

[[१५५]]

मच्याः श्वासानिलानामकुरुत तरसा मार्गविस्तारक्कत्यम् १८

ततस्तस्या निकृत्तकर्णनासिकायाः (ग) कनौयस्याः परिभव वदने वचने व दृष्ट्वा श्रुत्वा च जनस्थानवत्र्त्ती समर- मुखमुखरः (व) खरचतुर्दशसहस्रसख्य’

सहस्रसख्य’ (ङ) चतुर्दशाध्यच- रचितं रथोबल (च) रामलक्ष्मणौ जिवृतुः प्रषयामास ।

सौतामिति । शतं पाचौ यख तथामत. व्यासवर इत्यर्थ"

सौमिलि. स्वच्छायः बोताम् बाटले काम

कामाम् बभब्य विषयस्य सुरतसुद्धा ति उत्कट’ कामोऽभिवाधः यस्थास्तथाभूता सा सुख रावणस्य भगिनों निवार्थ निषिष्य

रामसकाशाद चोरवित- भावः प्रार्थने उद्दामः

बनार्थी दुष्ट दश- तरसा बलेन काम-

क्रोधाभ्याम् अधिकानाम् बहुमतृभिषया परसरसत्या मेड़ता निःसरताम् बावताना दोर्घाषा तथा भूपेयखायाः वासानि

बाबा निःश्वासमता मागेविस्तारत्व वर्त्म विस्तारख कार्य नाशाक

देनेति भावः । चकुरुत कृतवान् । बरात्तम्

(ग) निकले ति निकत्ता किन्वा वर्षो नासिका व यस्यास्तयो

कायाः ।

(घ) जनस्थानवर्ती जनस्थानं नाम दण्डकारान्न पातिप्रदेश े

विशेषः तत्व स्थितः । हमर खखरः समरलखे सयामशिरक्षि

सुखरः व्ययगामी ।

(ड) चतुर्दशेति चतुर्दशसहस्राणि संख्या यस्य तथोक्तम् ।

(थ) चतुदति चतुदशभिरध्यचेः रचितम् । रणोवर्स बराचस

चम्पूरामायणे

अथ दाशरथिर्निरीक्ष्य दिक्षु रक्षोगणमुपसर्पन्तमपसर्पभू- तया (क) तथा शूर्पणख्या निदर्शितसरणिमरणिमिव मन्थनात् प्रागनाविष्कृततेजः प्रचरं (ज) सौतारक्षणे लक्ष्म- समादिश्य यातुधानवध (क) तथाविधमतमुत (ञ) । सपो- धननिधनकरकर निक्कुरम्ब ( ट ) मिदं

परुषभाषणस्पृहयालु

तालुजाल (ठ) मिद परदारनिरीक्षण निरपत्रप नेत्रहन्द (ङ) मि- दमिति निशिततरशरशतशकलित निशिचरावयवानाहृत्य

P

(छ) उपसर्पन्तमापतन्तम् । अपसर्पभूतया चरभूतया, अपस-

खर पलश MT }

(ज) निर्शित प्रदर्शितपथम् । चरथिमिव अग्निमन्धन-

काष्ठमिव मन्यनात् प्राक् पूर्वस् वमाविष्कतः प्रकटिस तेजमा प्रखर वख तथोक्तम् ।

.

(झ) यातुधानबधं राचसबर्ध बातुधानः पुण्यजनो ने तो यावरची इत्यमरः ।

(ञ) बतलुत हतवान् ।

(ट) तपोधनेति तपोधनानां सुनीना निधनकर सरकमित्यर्थः

करनिकुरम्ब

इस्तममूह.

(ठ) परुषेति परुषभाषये निष्ठ, खाक्योको घ्यालु तत्पर

मिति यावत् ता जाल बपया बहनन्दन् ।

(ङ) परदारेति परदाराणा परतीचा निरीक्षये अपलोकने निरपत्रपं निर्लज्ज नेत्रटन्ह नयनसमूह ।

कार व काण्डम् ।

प्रत्युटज दर्शयह्नि ( द ) स्तपोवनाय्वशुद्धि विटङ्कम् (ण) इति म्टत्रराजनिदेशादिव (त) देशान्तरादापतद्भिः पह्नः (घ) अकप्राचोकप्रायग्नवकाश (ट) मभूदा कागम्

तत्र निक- शिरसि विशिरसि विगन्धिना (घ) शरीरस्रुतवमात्रो- तसा प्रत्यापि (न) क्रियमाणाश्रमदूषणे (प) दूषणे शेष-

(द) निशितेति निशितत रेशा

ATT खाण्ड़गावा निशिचराया

परूपायोति शेष

यज्ञ ।

ि

शरत शार्थ

दान मास यावयवान

काf

कान्हाय चाप्य पत्युटन मस्किटोर वर्ग-

(ख) तपोधनेति तपोधनानाम् अध्वन पथ राजमाना शवदूषितस्यति भाव’ शुद्धि’ परिष्कृ तिमिति यावत् तत्तन्मासभ

मेति भाव विदध्व कुरुत ।

ऋ -

(त) ग्राजेति राजा जटायुषः निदेशा दिन आदेशाति ।

(द) प्रतद्धि पचिभि ।

(३) कलमाचीकाये कद्दूमाचीकाख्य चित्ररथे । बकाश निरन्तरं पूर्णमिति यावत् ।

(घ) निकृत्तांशरसि मिलके । लिशिस तदाख्यरात मे । विगबिना काम गन्धवता, विस्र वाटामगांव यदित्यम ।

40%

(न) शरीरेति शरीरात् श्रुतामा निगालताना बसाना हुन

हादस्तु वा वसेत्यमरः । स्रोतमा मात्यापि पर भ

गत्वापि ।

(घ) क्रियमायेति क्रियमाखन् श्राश्रमाणा ब्रहाद यादवा दूषणं तेन तथोक्त।

१४=

चम्म रामायणे

इन्द

भीषण बीचणखर : (फ) खर. राघवमाहवायाह्नायत (ब) । तत्र विपश्चिद्वि (भ) रम्यनिश्चीयमानजयापनयमनिमिष (म)- रप्यनन्तु सन्धीयमानशरसन्धानमोच (ब) मसूदभूतपूर्व युद्धम् (ब) । तत्र खरो गृहीतको दण्ड (ल) स्त्वमतदनुभूय. माननमनोत्रमनावास. (व) समरसमापनचतुरचतुरानना- स्वसन्धानाहं दाशार्हथरासनं (श) ग्राहयितुकाम इक

(फ) रोषेति रोख भोषयं भयङ्कर यत् बीच दर्शनं तेन

क्र. उम्र

(ब) यात्रा संतानाय । बाह्वयत काहतवान् ।

(भ) विष, विद्वान् विमश्चिद्दोषत. सन्धी. कोविदो बुध इत्यमर !

(म)

निश्चीयमानेति यनिश्चीयमानों अनिर्णीयमानो नवा-

पजयौ यत्र तथाभतम् । व्यनिमिषै निमेधते ।

[[4]]

(4) अनन्विति न अनुसन्बोयमानौ न बच्धमायौ शराः वन्यानमोचौ सयोगयागो यत्र तथाभूतम् ।

(र) मतपूर्वं पूर्वमभूतम् । इन्दयुञ्जन् व्यन्य साहाय्य विना इयोरेव वीरयोर्यत परम्परयुद्ध तत् ।

(ल) टोगोबड ग्टहीतकार्मुक’ ।

(ब) अनुभवाननुभूयमान

बायास यस्य तथोक /

ro

ववध्यमान मनोमनी

(घ) समय सयामन्य ममापने चतुर नियुमा कल

जयशब इति भारत । चतुराननावसन्धानाह ब्रह्मास्त्रमन्त्र योग्यम । दाभाई राजन नाराकार्मुकम ।

श्ररण्यकाण्डम् ।

[[१५६]]

वामहस्तात् प्राक्तन (ष) चाप शरैरपजहार । सोऽपि कोषपावकपावकिताननः कुम्भसम्भवदत्त ( स ) धनुराधत्त ।

खरपरुषि शरासने ग्टहीते

खरकिरणान्चयशेखरेण तेन ।

खररघुवरयो. रण समाप्त खरनखरायुधयोरिव क्षणेन ॥२॥

खरबधपरिशुद्धे दण्डकारण्यभागे

मुनिभिरभिहितानामाशिषा तादृशीनाम् । स्वग्रमचरमपात्र स्वगुणैमन्यराभूत्

तदनु मनुकुलेन्दः सानुजः शौय्यराशिः । २१॥

$

(घ) प्राशन पूर्वष्टत साधारणमिति भावः ।

(च) कोमेति कोपपावकेन क्रोशानलेन पावकितम् कानवाचित

ध्यानन सुखं यख तथाचत । कुम्भवम्भवदत्तम् कागस्त्यहत्तम् ।

·

瞧

व

•

खरेति । खरकिरण. उप्परसि सूत्यर्थ कटा छान्वयः वश तस्य शेखरेण शिरोभूषयाभूते लेन रामेण खर पिवतात खरपा खरराचसघातिनीत्यर्थ. रूट् रोषः यस्य तादृशे शरासने कार्मुके होते सहि, खरनखरायुषयोरिव चतुभटनखिनोरिव

खररघुवरयो र वणेन अल्पकालेन समाप्त निशेषतः गतम् है पुष्टिप्रावृत्तम् ॥१२०॥

खरेति । खरस्य बधेन परिशुद्ध विशुद्धि गते निष्ष होते कृति भावः दण्डकारण्यमागे सति मन्थरा कुजा केकयोपरिचारियों खै मुखैः शामवनप्रयाय मन्त्रपादानरूपैरिति भावः सुनिभिरभिहि- सानाम् उक्ताना साष्टशीनाम् अाशिषाम् श्राशीर्वादानां स्वयम्

सरसपात्र प्रथमभाजन, बाधु कृत मन्धरया यत् राम्रो वन प्रत्रा

[[१६०]]

तथाहि,

थम्प रामायणे

प्राग् मन्यरेति महिषीति वरयोति

धर्मव्ययव्यथितमूपतिभारतीति ।

काकुत्स्थ काननकथेति च सन्ति संज्ञाः पौलस्त्यभीतभुवनत्रयभाग्य पडत

ेः ॥ २२ ॥

श्रथ शूर्पणखा लङ्कामपि जनस्थानमिव विजनस्थानं (ह) काकुत्स्थेन कारयितु’ दशकण्ठोपकण्ठ (च) कत्येव (क) निपत्य रामलक्ष्मणयोर्यथातथ्य वैदेह्या देहसौन्दर्यं खर-

कित, यन वय निष्कण्ट केsस्मिन् सुखेन निवसामः सत् तस्यै मन्यराय

裤

खास्त भयादित्यवमाशिषा पात्रमिति भाव, सभूत । तदनु अन्या

A

शोषदानन्तर शौर्य राशि मानुन सलच्झण मन्त्र कुलेन्द्र

चन्द्र राम याशिषा पात्रमभदित्यम्बय ॥२१॥

Q

मनुश-

प्रामिति । पौलस्यात् रावबात् भीतस्य भवनत्रयस्थ भाग्य" पड्तो भाग्यपरम्पराया पाक पूर्व मन्थरा इति महिषी केकयीति वरही वरयो दाभवनवास भरतराज्ययामरूपयोः इथी ि धर्मव्ययात् सत्यच्चयात् व्यथितस्य बर्दितस्य भूपतेः रामः दशरथस्य भारत इति काकुत्स्थस्य रामस्य काननकथा दण्डकारण्यवासवात दूति च सन्ना अभिधानानि जल्पनानीत्यर्थः सन्ति । वसन्ततिक

वृतम् ॥२२५

(४) विजनस्थानं विगस जनाना प्राणिना स्थान यत्र साहखे

प्राणिशून्यमित्यर्थ. ।

(ख) दशकण्ठोपकण्ठे रावणसमीपे ।

(क) को अभिचारिको क्रिमेव ।

अरण्यकाण्डम् ।

[[१६१]]

प्रमुखः साकमनीकस्य (ख) चतुर्दशसहस्रसंख्यस्य पञ्चता- करणकारणभूतामाभावज्ञाच (ग) विज्ञापयामास ।

स दण्डकायां कृतद गुडकायां

स्वसारमेना प्रथितस्वसारः ।

निशाम्य रामस्य निशम्य वृत्त’

चक्रे रुषं राक्षसचक्रवर्ती ॥२३॥

ततः प्रस्थाप्य जनस्थाने राजस्ानष्टौ नष्टमति (घ) रयं ताकेयं हाटकमृगं (ङ) पुरस्कृत्य सौताह्वयां (च) हरिण ग्रहीतु तस्यावसथ (क) माससाद । मारीचोऽप्याकर्णितरा-

(ख) चा मह 1 नोकाव्य सैन्यस्य ।

(ग) पश्चताकराकारयभूता निधनसाधन हेतुभूताम् । यात्रा- वलाम् बात्मनः ख खा खवमानना नावात्राको दरूपामिति

भावः ।

व दण्डकायामिति । प्रथित प्रसिद्ध खाना बन तथाभूत- विख्यातमहाल इत्यर्थ स राजानां चक्रवर्ती सम्राट् रावण सडक वा टयूडकारण्य कनदण्ड कायो यचाः तथाभूता छिन्नकर्षनासिकामिति भव यता स्वमारं भगिनीं यू-

P

यत्रां निशाम्य हा रामस्य वृत्तं चरितं राचम्रोप द्रवरूपमिति भावः निशम्य श्रुत्वा दवं क्रोधं चक्रे करारात् । उपजातितम् श्

(8) au¤fa· zîfæ. I

नष्टमति

(ङ) ताडकेय तारकासुतं मारीवन् । हाटकका स्वागम् 1

(च) सोताङ्क्षया मोतानान्त्रोम् ।

(ख) बानामयम् श्राश्रमम् !

[[१६२]]

चम्परामायणे

वणमतिः (ज) प्रयत्नशतैरप्यनिवाय्र्यमाणे तस्मिन् रावणे सुबाहुमेव (झ) बहुमन्यमानो गत्यन्तराभावात् (ञ) तदम्य- र्शनामभ्युपेत्य जातरूपमयमृगरूपं (ट) टौवा सौता बच्च- वि पञ्चवटीमगाहत । दशमुखोऽपि जलवरपथस्थापित- रथी दामरथिविघटन कृतास्य (ठ) स्तम्बी ।

विपिनमवजगाई राक्षसाना करोटी- रसक्कदसक्कदा विष्पमालोक्य शोचन् । कृतमचिरिव वत्मन्यडुशानां कुशाना पथिकचरणलादिन्यङ्कुरं व्यङ्कुरेष ॥ २४ ॥

(ज) कासिराम

[मति व्याकचिता श्रुता रावणस्य मति जाताइरथाषायपीति भाव येन तथोक्त.!

(झ) यो रामहस्तेन प्राक् निष्त इति भावः ।

(ञ) में ही संभावात

उपायान राभाषात् ।

(ट) जातरूपमृगरूप काञ्चनमृगरूपमित्यर्थ. ।

(ठ) अधरति कक्षधरमथे व्याकाशे स्वगपतः रथो वेन

याभूत दामथावषट्टने रामस्य

[[4]]

।

शावास्य कृतप्रचल

r

ध्याश्रमात् श्रपसारये ।

विषिनामात । एष दाचसाना करोटोः शिर बाबत माजरीच

“वयं चबू दुर्गावशेष सन् कामक्रत् यक्षत् पुन काचाक्य तो हाट निश्चिभ्य त्यर्थ चाविष्ट यथा तथा शोचन तोति शोक अन्यानि पाथ शुद्ध, शानाम् अङ्क शासतांना मितियावत् कुशाना पथिकचरयवासिन पान्यपदास-

शनि भषा जवसाचारन बङ्गानुराग हर विभिन्न वनातल

ha

श्ररण्यकाण्डम् ।

तदनु जनकपुत्रीयाज्जया तजिष्टक्षु- हरिणमनुजगाहे चापमादाय रामः । समय इति व भेजे पाशमातत्य मृत्यः कुशिकसुतमखाजी भ्रष्टमेन जिघांसु. १२५ ॥ आऊष्य दूरमुटजादय दर्शिताह्नः

क्रव्याद एप रघुनाथशरेष विड. । कार्त्तखरेण तनुर्ता निही हतोऽस्त्री-

त्यातवरण सह बामवचोनिमेन ॥ २६ ॥

एतदाकण्ये विदीर्णहृदया हृदवदवितप्रेम्णा (ड)

वांस । तदनु सद्दन्तर रामः जनकपुत्या सोतायाः वाच्ञया प्रार्थनया तज्जष्टम् तदुपपार्थी बन् चापं चतु रोट्राय हरिण काञ्चनमयमिति शेष. अनुज गाई धनुससार ।

मृत्य

ुर्यमव समय इति धिवेति शेषः कुशिकखतब्य विश्वामित्रस्य मनाजौ यचचकरे स्वष्ट रामशरात् निष्कृ तं प्रामसि भाव एवं

¿

h

मारो विषासु इन्तुमिच्छु सन् प्राश बन्धनयन्त्रम् वातत्य पिस्कृत्य भेजे श्रनुजगाम च । सालिनीष्टत्तम् ॥२॥

काकय ।

मिति शेष

[[4]]

कथानन्तरम् एष क्रव्याद

राचस दर्शिताः

यह दर्शवास उटा बाटोरात दूरम् बाध्य राम

कास्वरेण सौवन रघुनाथशरेण रामसाथ केन सन् रामस्य वचोनिभेन वा तुल्येन इतोऽखीति का,

करुपनिनादेन सह वनुता

शरीरधर्मे विज्ञहौ तत्यान

ཧཱུྃསཾ བྷསྶ བྷཱ

अरे

कमारेति यावत् । वसन्ततिलक वृत्त ५२३३

(ङ) हृत्यदयितया प्रायप्रवमवन ।

चम्प रामायणे

कर्तव्याकर्त्तव्यमजामाना जानकी जानीहि भ्रातरमिति सौमित्रिमार्दिदेश । ततचार्येण कार्यमिद (ढ) मादिष्टं दिष्टदोषान्मिथ्याप्रतीतिः पराभवति भवतीं (ख) परं त्रिभुवनैकधनुर्धरस्य गौराशे गमाय्र्यस्य कः श्रधौत कौणपघुपनिमित्ता (त) विपत्तिमिति प्रणिपत्य प्रत्यक्ष- चक्षाण (य) हृदयतोदकारिण्या (द) वाण्या मोहविला सा बह्वतर्जयत् । भूयोऽपि लक्ष्मणः परुषभाषणभाषिणीं प्रजावती (ध) मेवमभाषत ।

मुमुखि । मम सुमित्रा सत्यमम्बा यदासीत्

कं सौख्यम्

तदभजम वितर्क मातृसम्पर्कस

अह विधिविपाकाद व्याहरन्ती दुरुक्ति त्वमसि विपिनमध्ये मध्यमाम्बा हि जाता ॥२७॥

(ढ) टूट का भवत्वा रचयमिति भाव” ।

(ख) दिष्टदोषात् भाग्यदोषात् मिथ्यामतोति ऋषाबोधः भव- तीम् आर्थी पराभवति व्यथयतीत्यर्थः ।

(स) अधीत विश्वसेत् ? कौ पश्यनिमित्ता कौणप राक्षस-

एव पुष्पः कीट विशेष तनिमित्ता तव्मनितासित्यर्थ ।

(घ) प्रत्याचचाथ निराकुर्वन्त वातरनुसरणे कास्तोकुर्वन्तमिति

भावः ।

(c) हृदयतोकारिया हृदय व्यथयन्त्या ।

(४) प्रजावती वाटजावा, भ्रातृजाया प्रजावतीत्यत्र

揸

सुसुखोति । हे सुख । यदा मत्य मम सुमित्रा खम्बा

स्यानीत् भवतीति शेषः तत् तदा वातिके विकरचित सत्यभिति

अरण्यकाण्डम् ।

[[१६५]]

इत्युका

मातृजाया म्राटसमीपगामिनि लक्ष्मणे

ततक्षणमेव बन्धान्वेषी

रन्धान्वेषी (न) दशकन्धर ( प ) स्यन्दनं विहाय विहावस्था फ) दवतीर्थ निजान्त करणेऽप्यमान्तं गगं (ब) वहिः प्रकटयन्निव धृतकाषायपटमंन्यासवेष. (भ) पर्णशा-

लामाससाद ।

रामाश्रमाद विगतलक्ष्मण सविधानात् सीतां जहार चपल पिशिताशनेन्द्रः ।

माला महोत्पलमयों पललभ्वमेण देवालयादिव निरस्तजनादलर्क. ॥२८॥

यावत् माटसम्म मोख्य

महासुखम् बभज

प्रातवानखी-

व्यर्थ । हह खेटे विधिपाकात् दौर्भाग्यात् विभिनमध्ये कानन-

मध्ये दुर्शक्त दुष्टा वाच व्याहरन्ती कथयन्तो व मध्यमा

माता कैसे कीत्यर्थ हि निचित जाता कासि । माखिनष्टत्तम् ॥१७॥

(न) राम्बषी छिद्रान्वेषणपर

(घ) दशकन्धर

रावणा • !

(फ) विहायस्यात् अन्तरीक्षात्

[[1]]

(ब) मान्तम् चपय्र्थ्याप्त प्रभूतमिति यावत् राग मध्ययम् ।

(भ) घृतति ष्टत ग्टहोत. काषायपट कषायरक्तपवन सच्या

वेष येन तथाभूत ।

रामाश्रमादिति । चपल अधीर पिशिताशनेन्द्र राचमपतिः निरस्तजनात् निर्जनात् देवालयात् पचलभ्रमेण मांसबुद्ध्या महो- त्पलमर्यो मालाम् चलर्क इत्र काक डव, विगत लक्ष्मणस्य मान- धान स्थिति. बखात् तथाभतात् रामाश्रमात् बोता बहार । बसन्ततिब्वकं सम् । उपमालङ्कार ॥२८॥

[[५६६]]

चम्प रामायणे

हा नाथ । क चिरायसीति बहुशो व्याक्रुश्य वाष्पाविल चतुर्दिक्षु विमुञ्चतों दशरथस्याद्यामवेच्च स्नुषाम् । मेरे रावण । मा बधं प्रतिरुधामुञ्चेति नाधिपो रुहाध्वानमनल्पकोपमकरोदग्रेवण रावणम् ॥ २८ ॥ समभूत्तमये तस्मिन् समर समरहसोः । मिथोमथनसक्रुइग्टध्रराक्षसराजयोः ॥ ३० ॥ दशमुखरथमाश ध्वस्तरथ्य विसूत शिथिलतरवरूय शौर्णचक्र स चक्रे ।

बारुदभिहन्तशक्तिप्रास बाणासिखड्ग-

त्रिशिखविशिखतूणीपाशकुन्तः शकुन्तः ॥ ३१ ॥

•

हा नाथेति । त्राणाम् अधिपः अदायु, हा नाथ को कुल विरायांस विवम्ब से ? हात बहुथ पुन पुनः व्याक्रश्य उच्चै कथयित्वा दिक्षु वाष्पाविलम् कलुषं चच्क्षु विमुञ्चती विधि- पन्ती दशरथस्य चाद्या प्रथमा खुषा पुत्रवधूम् अवेक्ष्य हवा रे ₹

.

रावण । बधू जानकी मा प्रतिरुष हरेत्वर्थ. बावस

મ

परित्यज इत्युक्वा यध्वान पन्थान रुड्डा व्यय वा कामनाओ रावथम् व्यनल्पकोप कष्टा इस् करोत् । शार्दूलविक्रीडित वृत्तम ॥२॥

A

सममदिति । तखिन् समये समरो परसर अथ मेन पोडनेनेत्यर्थः सक्रुद्धयो पश्चिराजराचसाधिपयो समर संग्राम सम्म

मनुष्ट व्ष्टत्तम् ॥३०॥

बायः

तुल्यवेगवोः मिघः

ग्टधराचसराज यो.

सम्यक् आवर्त्तत ।

P

दशमुखेति । गरुडया पच्चाभ्याम् अभित । शक्तिः प्रास स्तिलवार विशेष. खड्गः प्रसिद्ध विशिख त्रिपूर्व विशिख शरविशेष, ढची पाश्श. कुन्तश्च येन तथाभूत. सु शकुन्त.

अरण्यकाण्डम् ।

राक्षसाचितः चित्र पपात पततां वरः । मैथिलीपक्षपातेन पक्षपातमवाप सः ॥३२॥ तत्क्षणमन्यरथाधिरून रावणेन भूयोऽपि नौय- माना जानको ऋष्यमूकशृङ्ग सङ्गतलवङ्गपञ्चके पञ्चचूडाधर इव क्ष्माधरकुमार (म) कस्मिंश्चित् सुग्रीवसात्कृत दशग्रीव- प्रतापानलसदृशं बालिविनाशपिशुन महोल्कापातप्रति सं

(घ) रामसाहाय्य प्रोत्साहनाय पुत्रमभि पतत्पतनविस्व- शङ्कावह (र) कनककपिश कौशेय मयोत्तरीयान्तरितमाभर-

पच्ची जटायु

खाशु शोज दगमुखख रात्राभ्या रथ ध्वस्ता रथ्या वाहा यख तथोक्त, विस्तृतं सारथिरहितं शिथिखतर दुर्बल इति भाव वरूथ रसाधनका विशेष यय ताहथ तथा शौर्यचक्र अग्नरथाङ्ग’ चक्रे कृतवान् । मालिनीवृत्तम् ॥ २१॥

राजसेति । पततां वर पक्षिराज जटायु रावमस्य रावणस्य

असिना चत ताडितः सन् चिमं शीघ्र पपात ! व जटायु. मैथिल्या मीताया पक्षपातेन स्त्र हेन पचपात

यावत्

पच्चयो

सङ्गत मिखितं

अत्राम प्राप्तवान् । चनुष्ट, ष्टतम् ॥३२॥ (स) काप्यकेति ऋष्यमूका ख् ट

मिति

लहाना

वानराणा पञ्चक यस्य साहथे बतएव पञ्चनडावरे एव पशुण्ट्ङ्ग शाहिनीव झ’धरकुमारी पतिशाव के क्षुर्वते इति भावः ।

[[५]]

D

(य) सुपीति यसातृकृतः सुयोवायत्तीकृतः दशग्रीवस्य

राव पाटा यः प्रतापानच तत्सदृशम् बालिविनापिशुनं बाहि विनाशस्त्रचकं महोल्कापातप्रतिम महान् उल्कापातः तत्प्रतिरूपम् ।

(२) पुत्र सुग्रीवमिन आज अभि सुपोव सविधाविवथ चाभियोगे इताया

तथोम्

विवस्वन्वस्य शङ्का वहतीतिबम्प राजावके

भार ल) मपातयत् तत्पननमपि (व) स्वतेज पतनमिव म पश्यद् लङ्कालङ्कारभूतामशोकवनिकां मैथिली मनयदन- बन्नी (भ) दशग्रीव’ ।

अशोकवनिका लेभे राक्षसीपरिवेष्टिताम । सीता मारुतिबालाग्निस्तम्भनार्हाभिवोषधिम् १२३६ काकुत्स्थोऽप्यथ रचसामधिपतेर्वाग्वागुरावेष्टिते कृत्वा हाटकताडकेयहरिणे शार्दूलविक्रीडितम् । श्रागच्छत्रनुजेन तत्र गदितामाकर्ण्य वार्त्तान्ततः स्रोतासङ्गमलालसस्तटुटल राम प्रतस्थे द्रुतम् ॥ ३४ ॥

(ख) कनकेति कनकवत् कमिशेन पिङ्गलेन कौशेयमयेन मिको- उत्तरोषेण यन्तारतम् बागवम् व्याभरणभारमृ

कालङ्कारजातम्

(व) तत्पतन तख का चङ्कारजातस्य पतनम् ।

(श) अनयस दुनेयपर ।

अथोकेति । यशाकवनिका राक्षसीपरिवता बीता मारुते- हनुमत’ बाबाग्न पुष्का मन तस्य स्वम्भराही शमयित्रीमिति

आवः वोषधीभिव लताविशेषमिव लेने माप । सीतामनिधानात्

चङ्गाढा हे अयोकवनिकाया न काचित् दाहपीडाभूदिति भाव ॥३॥ काकुत्स्य इति । व्यथ सौगस्मृगवधानन्तर काकुत्स्य राम्रो-

रावणख

इपि रक्षसामधिपते

गच्छत्सेव वचनमेव वागुरा पाथ

शुभ इति

भाव

वागेव कया वह रामप्रतारणाथ

तया वेष्टिते वाटते ततो निस्त-

हाटकताडयरिथे

काच नष्टगरूप-

मारीचे इत्यर्थ. शार्दू अविक्रीडित व्यावदाचायमित्ययः कृत्वा त

विनायेति भावः यागच्छन् तल पधीति शेषः खमुजेन बच्चा प्रेम

अराव काण्डम् ।

पच कथं स्यादिति वाष्पगर्भ-

मालोक्यमानो वनदेवताभिः । विलोकयन केवलपर्णशालां

विलीनचेता विललाप बाम ॥३५ हा कष्टमत्र न हि सा किमिद प्रवृत्त- मालोकयामि चटुलामिह पादमुद्राम् । मा वोच्य नूनमग्टहीतमृग मुहर्त्त मन्तर्हिता तरुषु रोषवतीव सीता ॥ १६॥

अदिताम् उक्तां वार्त्ताम् प्याक त्वा तत

होतासङ्गमलास

सीतादर्शनार्थी मम् तस् उटज कटोरंत शीघ्रं प्रतस्थे चचाख ! भाई विक्रीडित, सूर्याश्वयेदि म. सौ सततमाः भाई विक्रीडितमिति तचपात् ०२४४

अयमिति । कायं रामः कथ खात् किमाचारो भयेत् १

वनदवताभिः वाव्यगर्भ उदूमसमबनवारि यथा तथा बाबोक्य

दृश्यमानः हावत #

खर

खोता

पयषाळा निबोधयन

विलीनता वकुचित्तः सन् विकचाप परिदेवितवान् । उपजाति-

वृत्तम् ॥३५॥

पा

हा कष्टमिति । हा कष्ट या बोला अल कामिन् प्रदेशे न कि नैव व्यस्तीति शेष । द कि पहल किमुपस्थितम् ?

चला रावणाकर्त्तकरणसमये इतस्ततः ब्रचागदिति भावः मुद्रा चरणाविन्यासचि बालोकयामि पश्यामि वाता

स्टकोटर बोट्य हेडा मुह रोषवतीय क्रमव तत्र राषि तिरोजानं यता इति ननम् उत्प्रेक्षे । ववन्ततिक वृत्त

१५.

[[१७०]]

चम्पूरामायके

त्वदभिलषितपूयै वञ्चितः पञ्चवय्या-

मचरमचरमोऽह मोहभाजां प्रजानाम् । तदिह सरलबुद्धे । नैष शेषस्य कालः

सुमुखि । मम सुख किं सोटसीतावियोगम् ॥ ३७॥ यद्यस्ति कौतुकमपूर्वमृगे मृगाचि ।

चान्द्र हरामि हरिणं मम सनिधेहि ।

यावत्र मुञ्चसि मया हृतमेणमेन

तावद्दधातु तव वऋतुलां मृगाङः ॥३१

तिति । हे सुमुखि । श्रोष्ठभाजा सुम्धाना प्रजानां

पना क्याद सुनती जत्रे इत्यमरः । पाचरम प्रथमः अपचीरि-

वर्थः ध्यतिमद इति भावः यह तय अभिषितस्य सौग

विषयद्धति भाव पुत्त्व" पूरणाय वचितः प्रसारित वन् पञ्चषव्या अचरं विश्वरितवान् । सरजमुई। कुटिखमते ! तह तात् इन मयोति शेषः एप दोष क्रोधस्य कालः समयः न मम मुखं चचचया नयनमित्यर्थ सोदः सीताया वियोगः येन सा किम् ? नैव कदाचत् सोमावियोग सोदवानखोति भावः । वसन्ततिलक

वृत्तः ६३७॥

।

यदी । चे म्मृगाङ्गिः । यदि पूर्वम्गे कौतुकम् व्यक्ति तवेति

बद

यह चान्द्र चन्द्रसम्बन्धिन करिया इराभि, मछ

प्रभाग छ मया हृतम् एनस एवा मग बान्द्रमिति

वान न त्यजसि, मावल कुमा’ चन्द्रः कलक

कटला सुखसदृट्टा दात मानोत् । वमन्त-

अरण्यकाण्डम् ।

सप्राणा वेज्जनकतनया किन्न तिष्ठेत महा हिंसेः सत्वेन किल बिहता रक्तसिक्ता न भूमिः । हिंस्रैः

गोदावर्या. पुलिनविहृति रामशून्या न कुयाद

युक्त नक्तञ्चरकवलनात् संस्थिता सर्वथा सा १३८ ॥

लोकान्तरप्रणयिन श्वशुरं प्रयन्तु-

माज्ञप्तकालमतिलङ्घय यदि प्रयासि । विज्ञाप्य मामपि समाह्वय साध्वि । तौ सौमित्रिरेव भरते निदधातु राज्यम् ॥ ४०॥

मप्रायेति । चेत् यदि जनकतनया बोता वमाषा जीवि तेत्यर्थः तदा किं कथं मा न तिष्ठेत न मत्समीपे खाभिलाषं प्रकाशयेत् ? जोविता अवश्यमेव मत्समीपमागल का योषयेदिति भाव । हितैः सत्वैः प्राणिभिः न विच विहता नैव नाशिता, यतः भूभिः रक्तबिक्ता न, रामवन्या सती गोदावय्यो, पुल्लिने कते विहृति विहार न कुय्योत् तखात् नर निशाचरख कश्वनात् भक्षषात् मा सर्वथा सबै प्रकारे संस्थिता हता प्रति युक्त स्थितम् । मन्दाक्रान्ता ष्टतं मन्दाक्रान्ताम्बुधिरसन गेम अनौ सौ मशुम्भमिति तचयात् ॥२६॥

氨

लोकान्तरेति । यदि व्यासतकालम् बादेशसमयं समेति शेषः श्वतिय व्यतिक्रम्य बोकान्तरमथायिनं स्वर्गस्थ श्रश्शुरं प्रयन्तम् अभिवन्दित प्रयासि गच्छषि, हे साध्वि ! तदा ततै वशुराव विज्ञाप्य मामपि समाहृय तब नयेत्यर्थ । सौमित्रिदेव बच्चा व एव भरते राज्य निवात बर्षयत । वसन्ततिलक सम् ॥४०॥

चम्पूरामायणे

इत्यं विलप्य दयिता विपिने विचिन्वन्

रामो न तव धृतिमान् न च लक्ष्मणोऽपि । तादृग्विधामपि दशां कथयन् खवाचा

वल्मीकजन्ममुनिरेव कठोरचेताः ॥४१॥

तत्र (ष) प्रारभमाणश्रवाणान् (स) प्राणानवष्टभ्य ( जटायु क्रियमाणसीतान्वेषण सलक्ष्मण राममालचय (च) बवाचत । श्रयुमन् । मां खनविश्वतपचतिं (क) चिति- तले निक्षिप्य क्षिप्रतरं (ख) जहार मैथिलीं रावण इति ।

T

इत्यमिति । इत्यं विजय रामः तब विपिने बने दक्षि

कान्ता विचिन्वन् कान्विष्यन् न धृतिमान्, बच्झ पोऽपि न च कृति- सान् धैर्यशाली वावोदिति शेष !

खराचा कमयन् वल्लोकात् जना यस्य तथोक्तो

शाहविधा दशामय स्या

न्येषामिति भावः कठोरचेताः निष्ठ रक्षितः

खनिदेव का कथा-

पाषाणहृदय इति

आदः श्राषोडिति शेषः तादृशकठिनहृदयस्यैव तदवस्थावर्णने बाक-

प्रसरसम्भवादिति भावः । वसन्ततिलक हत्तम् ॥8१॥

( * ) तब कारय

(ख) प्रारभ भाय्य प्रक्रन्यसाथ प्रयाच निर्गमनं यैः तथाविधान । (ह) waष्टभ्य किञ्चित् स्थिरीकल्य त्यर्थः

(ख) ब्राचयन् पश्यन् ।

(क) खड्गेति खड्गेन विश्वले विलूने पाती पचमूले या

तथाभूतम् ।

(ख) चितरम् अतितं त्वत्तो भवादिति भावः ॥

अरण्यकाण्डम् ।

स्वयमपि शरभङ्गवोकतां भङ्ग होना

सपदि गतिमवाप्तः संहृतायुर्जटायुः । नयनसलिलमिश्र रामहस्तेन दत्त'

दशरथदुरवापं प्राप नैवापमन्धः ॥ ४२ ॥

[[१०३]]

अथ दक्षिणारण्यानीं प्रस्थितें काकुत्स्थे राक्षसी काचि- दयोमुखी नाम सौमित्रिमभिभूय तदीयेन ( ग ) शस्त्रेण शूर्पणखासिद्दिमभजत (घ) 1 तदनु क्रौञ्चारण्य सरख्या (ङ) प्रयातावेतौ महर्षेः स्थूलशिरसः शापात् कोण पत प्रपन्नः (च) पत्रगपतिभोगभीषणाभ्यां (क) भुजाभ्यां बबन्ध यथार्थ -

G

स्वयमिति । स्वयमपि व्यात्तानेवेत्यर्थः सीतारकार्थमिति भावः संहृतं नाशितम् वायु ओवनकाल : येन तथोक्तः जटायुः सपदि शरभङ्ग ेन तदाख्येन मुनिना खोलता लख’ भक्तहीनाम् घायवाषि त्यर्थः गतिं स्वर्गवास मिति भावः अवाप्तः प्राप्त बन् दधरथदुर- वाएं दशरथदुर्लभ नयनसलिखभित्र सवाष्य’ रामहस्तेन दत नैवापं पितृबोकडेयस् काम्मः तपजलमिति यावत् पाप । माखिनी-

वृत्तम् ॥४२॥

(ग) सदीयेन सौमित्रिखिना ।

(घ) सिद्धिं पूर्पणखेत्र नासाकव दमिति भवः ।

काभजत प्राप /

(ङ) तदनु तदनन्तरं श्रोचारण्य उदया को पर्वतीयकालम- कार्गे !

(च) कौपता राक्षसत्वं पक्ष प्राप्त !

(a) पद्मनेति पद्मपतिर्वाकः तय मांगदेव सोषण

वाभ्याम् ।

B

चम्पूरामायणे

नामा कबन्धः ( ज ) । तदनन्तरमनश्रुपात्रेषु (झ) राचसो- नेत्रेषु सहोत्पादितवारिभ्या (ञ) तरवारिभ्या रामलक्ष्म- ग्णयोः कबन्धबाहुयुगल कदलीलावमिवायत (ट) 1

तदनु दनुकबन्धेनादरादर्थितौ तौ

गिरितभुवि देहं देहतुस्तस्य भीमम् ।

अकथवदथ शापापायतुष्ट स रामं तपनतनयमैया मैथिलीं प्राप्नुहोति ॥४३॥

(ठ) नृष्यमूक मार्गमुपदिश्य स्वर्गं गते मतङ्गाश्रम- वासिन्या भवर्य्या कृतां सपय्या (ड) रामः परिग्टह्य तदनु-

(ज) यथार्थनामा अन्दर्थनामा । कबन्ध तदारा, कबन्धोऽम्ली

क्रिया युक्तम पमूर्द्धकलेवरमित्यमरः ।

(झ) अननुपशेष सुपातरहितेष्वित्यथ ।

靠

(ञ) सहेति यदा नतत उत्पादित जनित वारि जलं याभ्या

तथोक्ताभ्या सामापतिपुत्रादीना बधादिति भावः ।

(2) कदलीवासिय कदलोच्छ दमिव ासूयत निम् ।

तदन्विति । तदनु तस्य बाहुच्छ दनादनन्तरमित्वर्थ दनुकबन्ध ेन दनुनामकेन कबख ेन व्यादरात् बांधतौ प्रार्थितौ तो रामजन्म यौ मिरे पर्यंत तटभुवि तटदेशे तस्य भीम देह देहः भमोक्षत- बलौ । व्यथ देहदादानन्तर शापस्य व्यपायेन मोचनेन तुष्ट स ददु. बास तपनतनन सूर्य पुत्र था सुयोवेसेत्यर्थः सह मेल्या मजल्या मैथिली तोता प्राप्त हि लभन्त इति कथयत् । मालिनीवृत्तम् ॥४२॥

(ठ) मिन दनौ ।

(ख) मतङ्गन

न य तदाख्यस मुने याममवासिन्या श्रम स्थितया । समखा पूजाम् ।

अरण्यकाण्डम् ।

[[१७५]]

जया मनोज्ञकूजित विहङ्गमृगगण विहारमनोहरं गहन- पदमवगाह्य (ढ) व्याकोशकुशेश्वपरिचय कषायेवन देवता- लतादोलानुकूलैः (ण) कूलायतलोलापरवशवशावल्लभम- दाम्बुचुम्बिभिः (त) शम्बगराविशरविसहरातट सहकारशि खरविसरदासवासारखोकर शेखरै (थ) विविध लताला सिका- लास्योपदेशदेशिका यमाने (ट) कायमान समानाभोगलता- गृह के लिलुब्ध. लुब्धकपुरन्ध्रीशिथिलभित्र मलिका गन्धमास-

(ख) गनपद बनभूमिम् । कावगाद्य प्रविश्य !

(ग) व्याकोथेति व्याकोवानि विकचानि, व्यावोशविकचस्टा इत्यमरः । कुशेवयानि पद्मानि तेषा परिचयन दम्पर्कय कषायैः सुरभिभिः । वनदेवतेति वनदेवताना सतत दोले होलने अनुकूलाः #8131: 3:1

(त) कूलायतेति कूलेषु तटेषु चावता विस्तृता या बोला कोडा ताः परवशाना

तदाज्ञानामिति यावद वशावलुभाना करेणुपतीना मदाम्बूनि बानि चुम्बन्त स्पृश

न्तीति तथोल.

परतन्त्राण४

(घ) शम्बरेति धम्बरारातेः कामस्य शरवे

ठपोरस्य सहर्ष यत् सहकार स्थित शिवरात् मच इति भावः विम रन् विस्तार गच्छन् व. बाधवासारः अकरतसमासः तस्य सीकरः ऋष्यः श्लेश्वर शिरोभूषणभूत येष वाहः ।

(द) विविधेति विविधा नानाप्रकारा बता एव खामिका नत्तक्यः 1 साल खोपदेशे न्टत्यशिक्षाया देत्रिकायनानैः ष्याचा यमाः

[[१०६]]

सम्पूरामायचे

ले (ध) मल्लिकाक्ष पचविचोमचो हो भूत पाथ. पाथेये स्तटवनप-

बनै (न)रनुकम्पामानः पम्पामभजत् ।

इति श्रीमद्दिदर्भराजविरचिते चम्पूरामायणे

श्रीमदरख काण्डः समाप्तः ।

•

(घ) कार्येति काव्यस्य देवस्य यत् मानं परिभाया तत्समासः काभोग विस्तारः येषा तादृशेषु खताग्टहेषु के विलुब्धाना क्रीडा- लालसाना सुखकपुरन्ध्रीया व्याघपत्त्रोना शिथिलेषु क्रोडावशात् विश्वधेष श्रमिषु सयतकेशेषु धामालाः सखताः कथा इत्यमर ! या मल्लिकाः तदाख्यपुष्याणि तासा गन्धेन भावलैः स्थूलैः परि- पुष्टरिति भावः ।

[[७]]

•

(न) मलिकति अहिताचाया हंवविशेषायः, राजहवास्तु ते चरोहितैः सिता । सलिलै लिकाच्यात धार्त्तराष्ट्रा तितरियमरः । पञ्चयोविचोमेन सष्ट्वाखनेन चोदोभूतानि माथास नहानि माथेयानि सम्बलानि येषा तैः तत्सम्म केरिति

भागः।

इति श्रोजीशनन्दविद्यायामभट्टाचार्येण बना चम्प

रामाय चारय काण्ड व्याख्या समाप्ता ।

अरण्यकाण्डम् ।

[[१७५]]

जया मनोज्ञकूजित विहङ्गमृगगणविहारमनोहरं गहन- पदमवगाह्य (ढ) व्याको कुशेशय परिचय कषायेर्वन देवता- लतादोतानुकूलेः (ण) कूलायतलीलापरवशवशावल्लभम- दाम्बुचुम्बिभिः (त) गम्बगराविशरविसहयतटसहकारशि- खरविसरदास वासान् सीकर शेखरै (य) विविध लताला सिका- लाखोपदेशदेशिका यमाने (ट) कायमान समानाभोगलता- ग्टहके लितुब्ध- लुब्धकपुरन्ध्रीशिथिलधमित मल्लिका गन्धमास-

वासासीक

►

(ट) गहनपद बनभूमिम् । श्रवगाह्य प्रविश्य ।

(ग) व्याकोथेति व्याकोशानि विकचानि, व्यावोशविवा इत्यमर । कुशेश्यानि पद्मानि तेषा परिचयन पम्पया कषायैः सुरभिभिः । वनदेवतेति वनदेवताना लता होवे दोचने बचकूलाः

महायाः

(त) कूलायतॆति कूलेषु सटेषु आयता विस्तृता या बोबा कोडा तखाः परवशाना परतन्त्राद्या तदामशानामिति यावत् वशात्रलुभाना करेणुपतीना मदाम्बनि मदखानि चुम्बन सा श नीति तथोक्त

(घ) शम्बरेति शम्बरारातेः कामस्य शर" तपीरख सह यत्

कारख तटस्थित चूतस्य शिवरात् भार्या इति भावः विस- रन् विस्तार गच्छन् य. बाबवावारः अकरम्यातः तस्य मीश्वरः कथाः शेखर शिरोभूषणभूत येषां तादृशेः ।

(द) विविधेति विविधा नानाप्रकारा बता एव बासिका नशक्ाः

खोपदेशे नृत्यशिक्षाया देत्रिकायनाने; याचाय्र्यावमाः१७८

चम्पूरामायणे

चितसञ्चारपथिकप्रपञ्चा (घ) प्रमदचञ्चल चञ्चरीका कुल कञ्च - कितमाधवी (ङ) माधव भूतिरुदजृम्भन (च) ।

यत्र कान्तैर्वियुक्ताना युक्तानामपि सुनुवाम् ।

दोलाकर्म वितन्वन्ति मनांसि च वपूंषि च ॥२॥

करतलैरुपचायमथेच

曜

रपचयच वनेषु जनेषु च ।

सुमनसां मनसामपि यहिने

विरचयन्ति विलोलविलोचनाः ॥३॥

(घ) सन्ततेति सन्ततं निरन्तरम् व्यकचितम् श्रानमित पचशरख कामा यत् थवाचन धनुः तख शरासारेच शरवर्षणेन वचितः स्थगित इति यावत् सञ्चारो गतिर्येषा तथाभूताः अधिक प्रपञ्चाः बान्धवाः यस्य तथोक्ता ।

(ड) प्रमदेति प्रमदेन उल्लासन अञ्चलम् अस्थिर यत् चचरोक- कुल वमरइन्द्र तेन कनुचिता बाटता माधवी लताविशेषः यस्याँ ताइयो ।

(च) माधवो मधोर्वसन्तस्य ध्यं माधवो वासन्तीत्यर्थः भूर्तिः

श्री : शोभेति यावत् उदनृन्भत

जिरभूत् ।

यत्र ेति । यब वसन्ते कान्ते वियुक्ताना विरहिताना युक्तानां सङ्गतानामपि क्षुब्ध वा नारीया अनासि च वयूंषि शरीराणि च दर्स दोलनकार्य वितम्यन्ति विस्तारयन्ति यथाक्रममिति भाव !

तथाच कान्तविरहिण्यः मनसि कि कत्तव्य कथमिदानीं स्थास्यामि कुळानुसारिणी काथच कि कुलेन पुरुषान्तरमाश्रयामोत्य वभान्दोवनं कुर्वन्ति । काविमास्तु कान्तेः दोखायनामधिरूझ ब्राङ्गानि आन्दोदयन्तीति भावः ।

अनुष्टष्ठतम् ॥२॥

करतक्षैरिति । पाथ किञ्च महिने वस्य वचन्तस्य दिने विलो

किष्किन्धाकाण्डम् ।

[[१०७]]

तवसमशरसमरसमये (छ) पम्पां समन्तात् पर्यटन अलहृदयो हृदयदयिता हृदि लक्ष्यन् लक्ष्मयमिद

मभाषत ।

आधी मिडौषधिरिव हिता केलिकाले वयस्था पत्नी त्रेता यजनसमये चत्रियाण्य व युद्ध । शिष्या देवजिपिसमाराधने बन्धुरात

सीता सा मे शिभिरितमहाकानने का न जाता ॥४॥

मलयगिरिचरोऽय मन्त्रथाधोरणाचा- मथितपथिकवर्गो मारुतव्याजहस्ती ।

विखोचनाः चञ्चचनयना. नार्थः वनेष करतलैः सुमनसा पुष्पाणाम उपचयं चयन जनेषु च चचैः नयनैः अपचयं मनसो विश्वदनं विरचयन्ति । दुतविलम्बितं वृत्तम् ॥३॥

i

(छ) समरेति व्यमममरस्य कामस्य समरसमये युद्धकाले । बाधाविति । या होता शिभिरितं स्वसत्रिधानादिति भावः महत् काननं तस्मिन् मे मम का न जाता ? तथाहि घ्याधौ मन पीडायां हिता हितकारिणी बाधिनाशिनीति भावः विडौषधिक

दिव सिद्धा प्रसिद्धिं गता घोषचिरिव, केशिकाले को या वयस्या सखी, होता निलयं, गाईपत्यो दक्षिणाग्निई जयोऽग्नयः । नियमित होतेत्यमर । तथा यजनसमये बच्चकाले पत्नी सह- धर्मचारिणी वस्त्रोको धर्ममाचरेदिति शास्त्रात युद्धे चत्त्रियाणी एत्र वोराचारवतीति भावः । देवाना द्विजानावि समाराधने शिष्या बन्त े वाषिनी, बर्ची विपदि बन्दः शाहू विक्रीड़ित

वृन्तम् ॥3॥

मलयेति । पाय

यय मलयगिरिवर कपारी माथ

A

काम एव बाधोरणः हस्तिपकः, बधोरणो काम र । सभ्य

g

श्वम्पूरामायणे

farara मदीये शैत्यसौरभ्यमान्य

पाकुलं कच

विविधमदसमृद्धी मानसे वप्रलीलाम् ॥ ५॥

एव तु महविरहकृशानुकशानुभावं (ज) भावसन्धुवा विचचणलक्ष्मणवचनधार्यमाणवैय्यं (झ) राघवमग्रत, सुग्रो- वो विलोक्य बालिप्रणिहितापसर्पनिया (ब) सुदूरम पस सुदूरमपस - सर्प ( ट ) । स तु समन्वा मन्त्रिभिस्तयोराशयम व जिगमिपु- राज्जनेय प्रभञ्जन सज्जातं (ठ) प्राहिणोत् ।

खाशया मथित. कम्पीडित पाथकवी येन राथोक, शैत्य सौरभ्यं बान्धञ्च तत् शैत्यसौरभ्यमान्द्य तेन विविधेम अटेन सह सकुत्ते-

चितः भारतव्याजष्टस्त्री पवनरूपमातच बढीये मानसे पहीला

उत्खात के जिम, उत्खातकेलिः खङ्गाद्य प्रक्रीडा निगद्यते प्रति । विरचयति करोति । मम मानस नितरा व्यथयतोति यावत् । कम प्रकृतख मलयमारुतस्य प्रतिषेषेण इस्तिस्थापनात् चपति- रलङ्कारः । तदुक्त दर्पणे । प्रहृत प्रतिषिध्यान्यस्थापन खादपङ्क तिरिति । मालिनीम् ॥ ५३

(अ) दुःमहेति दु.महेन सोदुमशक्येन विराना विदा- नलेन कशः चीणः अनुभावः प्रभाषः यस्य तादृशः तम् ।

(झ) भवेति भावस्य व्याशयस्य मन्त्र चोन महत्तेजनेन विश्ववय- अह्मणस्य वचनेन घार्थमाय वैखें यस तथोक्तम् ।

(ञ) बाचोसि बाबिना वानरराजेन मतिः प्रेरितः अप वर्ष चरः तस्य धीः तथा हेतुना ।

(ट) पसल पसावित

•

(ठ) तयो रामलक्ष्मणायोः बागयं भारम् । अवजिगमिषु विवाचः । ब्राञ्जनेयम् बञ्जनात प्रभञ्जन समानं वायुजाई इन- वन्तमित्यर्थः ।

किष्किन्धाकाण्डम् ।

तपन पवनयोर्यः प्राप्तवान् पुत्रभावं

शतमखकृतबाणो विद्यया जन्मना च । स तु दशमुखकीर्त्तिस्तोमसोमस्य पक्ष

[[१८१]]

चरम द्रव तन्मान् प्राप रामं हनूमान् ॥६॥ स एव स्वौकत भिक्षुकवेषः सविनयमेतौ श्रबभाषे । भवन्तौ कतरौ कान्ताकारी (ड) कान्तार कथमिदमवात- रत (ढ) विचित्रतर जिष्णुको दण्डमण्डितावपि (प ) दिन- व्यास्य सुदिनत्वाद्भवन्तौ न जीमूतौ (त) जटावल्कलयुता- बपि जङ्गमत्वाद्भवन्तौ न कल्पहतौ तमोपहालो कललिता- वॉप (घ) योगपद्यभाकरसानिध्याद्भवन्तो न पुष्पवन्ती (द) ।

तपनेति ।

य विद्यया जन्मना च तपनपवनयोः सूर्य मरुतोः पुत्रभाव पुलत्व प्राप्तवान् सूर्य सकाशात् शिक्षितविद्यः पवनात्मजश्र त्यर्थः शतमखेन इन्द्रेण कृत दत्त इति यावत् बाण बस्त्रविद्य ेति भावः यख तथाभूत, स तु दशमुखख रावणख कीर्त्तिस्तोमः वशो- राशिदेव सोमचन्द्रः तस्य तनभान् शरीरी चरमः पक्ष व कृष्णपच्च कव दावण्ययशोविवन्तेति भावः इनूमान् राम प्राप । मालिनीष्टत्तम्

(ड) काकाकारौ मनोहराती ।

(द) वातरता प्राविशतान् ।

(ख) विचित्र ति विचित्रतराभ्याम् व्यतिविचित्राभ्यां शिष्याम्यई जय साधनाम्या कोट्ण्डाभ्या धनुभ्या मण्डितौ चङ्कतौ ।

(त) जीमूतौ भेघौ ।

(घ) तमोपदेति तमोपहेन ध्वान्तविध्वंसिना बालोकेन तेजसा बडियौ सुन्दरौ ।

(द) यौगपद्येति यौगपद्येन समकाललेन भास्करयोः स्ययोः

[[१६२]]

चम्पू रामायणे

कुशस्तम्भेऽपि सम्भूतं सौरभ्यमिव भासते । तपोवेषेऽपि सौन्दर्य्य’ युवयोर्युवयोगिनोः ॥७॥ युष्मद्दार्त्तासुधास्वादलुब्धयोः श्रोत्रयोः सुखम् ।

स्वयमेव ग्रहीतु मे जिह्वा प्रह्वा प्रवर्त्तते ॥ ८ ॥

कश्चिदस्ति समस्तवानरपतिः सुग्रीव इति तेन वाह भयादृश्य मूकमुपाश्रिसेन युवाभ्या सह सख्यमिच्छता प्रेषितं हनुमदभिधानं दधान भिक्षुरूपप्रतिच्छन्न (ध) वानरमिम आञ्जनेय प्रभञ्जनसच्जात जानीतमिति । ततस्तदीय वचनमाकर्ण्य कर्णयुगल सुधावार्ष देवर्षिप्रतिमो (न) दाश- रथिस्तद्दर्शितेन पथा तमुपाश्रित्य विरचितभुवन सौख्य सख्यं तपनतनयेन साक ( प ) मग्निसाचिमकरोत् ।

वान्रध्यात् सन्निधानात् वचिधानदर्शनादिति भावः पुष्पवन्तौ मिलितो दिवाकरनिशाकरो

सौन्दर्य

कुशेति । युवानौ योगिनी तयो युवयो पो कुशस्तम्बे ऽपि सम्भूतं सौरभ्यमिव भासते राजते । कुशस्तब सौरस्यस्य सर्वथैवाश्वम्भत्र द्रव तामसस्य सौन्दर्यादिनावेऽपि युवयो" स्तत् सम्भव इति महत् वैचित्यमिति भावः । अनुष्ष् वत्तम् ॥॥

युनदिति । मे मम जिह्वा युभाक वार्त्ता वृत्तान्त एवं सुधा अमृत तथा शाखादे लुब्धयो’ लोलुपयोः श्रोत्रयो. कर्णयो सुड स्वयमेव ग्रहीतु पह्वा नम्बा तत्परेति यावत् प्रवर्त्तते । युटुवार्त्ता

त्रणे मम स्वत एव मष्टतिर्भवतीति भाव

(घ) हनुमदभिधानं हनुमन्नाम दवान् धारयन्तम् । भिक्षुरूप- प्रतिच्छन्न भिक्षुकवेषम् ।

(न) देवर्षिप्रतिम देव ऋषिदेव तत्प्रतिम. तत्सह । (प्र) तपनतनयेन सूर्यसुतेन सुपीवेत्यर्थ, साक वह ।

किष्किन्धाकाण्डम् ।

योगं वितन्वति हनूमति राघवस्य

dada हरिणा समवर्त्तिना च । मेने विधिर्घटयितु’ हरिमिन्द्रपुत्र

वैवस्वतेन हरिणा समवर्त्तिना च ॥ ८ ॥

[[१८३]]

ततस्तत्क्षणं सम्भूतविस्रम्भाय (फ) प्रतिश्रुतबालि- बधाय कथितनिजदशाय दाशरथये सुग्रीवो दशग्रीवनीय- मानसीतापातितानि कानिचिदाभरणान्यदर्शयत् ।

प्रत्यर्पितानां कपिपुङ्गवेन

रामः खकान्ताष्टतभूषणानाम् । सरकारहान्या परिधू सराणा

प्रचालनं वाष्पजलैश्चकार ॥ १० ॥

योगमिति ।

नमति वैवखतेन सूर्यपुत्रण समवर्त्तिना सदाचारवनेत्यर्थः हरिया वानरेण सुपोवेत्यर्थः योगं वख्य वित- स्वति विस्तारयति यति विधि विधाता इन्द्रव हरि वानरं बानिमित्यर्थ समवर्त्तिना अपक्षपाविना वैवस्वतेन सूर्यतनयेन हरिया यमेन घटयितुं मति मेने इति सत्ययः । वमन्द-

तिबक टत्तम ॥2॥

(फ) सातविक्षभाव मनात पत्ययाय ।

प्रत्यर्पितानामिति । रामः कषिपुङ्गवेन वानरराजेन प्रत्यभि- ताना संस्कारहान्या संस्करणाभावेन परिधूसराय मतिनानां का- नया धृताना भगव्यानां वाष्पजलैः मचाबनं चकार । इन्द्रवज्याष्टत्तम्

Moh

[[१८०]]

चम्प रामायणे

ततः सौमित्रिभणितनिबन्धसन्धुचितधैय्येण (ब) रामे- खानुयुक्तो (भ) बालिवैरकारण भानुसून (म) रित्यम कथयत् । बुरा खलु निखिलरिपुकुल तिमिरनिचयमरीचिमालिनं (ब) वालिनं मायावी नाम दानवः कश्चन दुन्दुभे (र)

भ्रता रुद्ध्वा (ल) तद्बलचकितष्टतिरुरगन गरकुहरमगाहत तदनुगाहमानेन मानशालिना (श) बालिना विलमुख- बालनाय निहितस्तस्योत्थानवेला प्रतिपालयन्रह (ष)

(ब) सौमित्रीति सौमिलिया नच्मोन भयितेन उक्त निर्वखेन बाग्मतइचनेन सन्खचित सन्दोपित धैय्ये यख तादृशेन ।

(भ) यद्धयुक्त पृष्ट !

(म) भानुखलु सुग्रीवः ।

(य) निखिति निखिलानि समयाणि रिपुकुलानि शल कुलानि

एवं तिमिरनिच्या अन्धकारसम्हा’ तेषा मरीचिमाला सूर्य

वशित् वातिनमिति यावत् ।

(२) दुन्दुभेः तदाख्यदानवस्य ।

(ल) कडा अनुरुध्य वायेति यावत् ।

•

安

(ब) तदुबले ति तस्य बालिन बलेन चकिता शङ्किता धृतिः धैय्यं यस्य तथाभूत’ । उरगनगरकुडरं पातालम् । गाहत प्रविष्ट वानित्यर्थः ।

(थ) सदगाहमानेन तदनुसारिणा । मानशालिना यति-

मानिना ।

(घ) विखपाखनाथ विलय गहरस्य मुख विलसुखं राष्य पावनाय रक्षणाय यदि वितखात् पुनः स पजायते इति तत्- भय्य वेचणायेति भावः । निहित स्थापित । तख ब्राचिन

किष्किन्धाकाण्डम् ।

[[१८५]]

चिरकालेऽप्यतीते फेनस्त्यान मांसनिःसृतमसृगपूर(स) मवेक्ष्य भ्राता मे निहत इति निरचिनवम् (ह) । तदनु विपुलो- पलपटलपिहित विलमुखः सबलोमुखबलस्तस्मै (च) दत्त्वा स्वयमुदरुदकनैवापमवापं (क) शोकान्धः किष्किन्धाम् ।

विदितवृत्तान्तैरमात्यैरभिषेचिते मयि

मयि मायाविनं free खरतरभुजपरिघविघट्टितविलवदनपिधानस्त- रसा (ख) रसातलात् पुरं प्रविष्टोऽतीव रुष्टः प्रनष्टाशयः (ग) बहुशः प्रणिपतन्त प्रतिपादितयाथातथ्य’ (घ) मां नगरा-

अथ

उद्यानवेला शत्रु जयानन्तर प्रत्यावर्त्तनम्रमयम् । प्रतिपालयन् प्रती-

समायाः ।

( स ) फेनस्यान फेननिचितम् । मासनिःसृतं मासनिखितम् कपूर शोणितप्रवाहम् ।

(च) विरचिनवं नितिन

।

(च) तदनु तदनन्तरम् । विपुलेति विपुलेन महता उपलपटलेन प्रश्तरसङ्घ ेन पिहितम् कादितं विश्वस्य सुख येन तथोक्तः बबलीवन वानर सैन्यसमेत । तो बाचिने ।

(क) उदय उक्षणः । उदकनैवाघ तर्पबाञ्जलिमिति यावत्

अवाम प्राप्तवान ।

(ख) खरतरेति खरतरेय तोतरेषा भुजपरिवेषा बाइडेन विषट्टित दूरोक्त विज्ञवदनस्य गहरखखय विधानम् श्राच्छादन येन तथाभूतः । तरक्षा बलेन ।

(ग) प्रनष्टाशय, प्रदेष्टः याशयः बनवो भावः यख नाहशः कितना इत्यर्थः ।

(घ) प्रतिपादितेति प्रतिपादित बोधितं बाघातथ्य’ तत्त्वं येन

तादृशम् ।

[[१८६]]

‘वन्य रामायणे

निरागसमपि (ङ) निरकासयत् । तदनु तदनुधावनात् कान्दिशीकस्य (च) मम पर्वतेऽस्मि (क) नकुतोभय सञ्चार- कारणमाकण्यतां पुरेकदा बालिनमतुलभुजबलमखिख- कुलाचलचलनचतुर (ज) चतुरर्णवलङ्घनजङ्घाल (झ) दुन्दु- भिर्नाम वृन्दारकारिर्लुलायकायः (च) परिभूय समरे खम- तिष्ठत । निहतस्य तस्य (ट) शवं बाहुबलावलेपेन बालो सकललोक-विलयविलोलद निल- बलचलित लघु तूलली लया मतङ्गाश्रमचितौ (ठ) चिप्रमचिपत् ।

(ङ) निरागस निरपराधम् ।

(च) तदनुधावनात् तस्त्र बालिन पश्चादभिद्रवणात् । कान्दिशी- का कस्या दिशि गन्तव्यमिति बनानत इत्यर्थः ।

(छ) पर्वतेऽयम के इत्यर्थः ।

(ज) अखिलेति खिलानां सर्वेषा कुलाचलाना, महेन्द्रो मलयः सा- शुक्तिमान् पर्वतः । विन्ध्यश्च पारिपालय सप्तैते कुलपर्वता कानां सप्ताना पर्वताना चलने कम्पने चतुरः शक्त इति

यावत् तम् ।

(झ) चतुरणवैति चतुर्णाम् कार्यंवाना समुद्राया बड्डूने बह्नानं प्रशस्तजङ्घाशालिनन् पर्यावलङ्घनचममिति यावत् ।

ॐ

.

(ञ) वृन्दारकारिः देवशत्र । लुलायकायः महियाकतिः । (ट) तस्य दुन्द ुभेः ।

(ठ) सकलेति सकलानां लोकानां विलये विध्वंसे विलोचन बहन् यः कानितः वायुः ता बलेन चचितस्य लघोः तूच बोलया

च्यानुरूप्येति भावः । नतोति मतङ्गख तदाख्यस्य मुनेः श्राश्रम- चितौ बाश्रमदेशे ।

किष्किन्धाकाण्डम् ।

[[१८]]

तत्र बालिकरनुत्रनिष्पतद्-

दुन्दभिप्रसृतरक्तविन्दुभिः । पाटलं तदभवन्मुनेर्वनं

तस्य वक्रमपि शेषपाटलम् ॥११॥

ततो मतङ्गशापबला दबा लिवश्य मृष्यमूकं विमृष्या (ड)- स्मिन् विस्मृतपुर निवाससुखे चिरं निवसति सति मयि ।

श्रयमसुखदेव देव । धीमान् हनूमान्

रिपुरिति भवतोऽपि वस्तमस्तौनसं माम् । दवहुतवहधूमस्तोम इत्यम्ब ुवाहा-

चकितमिव मयर मारुतो वारिशीतः ॥ १२ ॥

सलेति । तत्र चितौ बालिमः करेण मुन्नात् निचितात् निष्पतत इन्दभेः दुन्दुभिशवादित्यर्थः प्रसृतै. निर्गलितैः रक्त- विन्दुभिः तत् सुने वनं पाटल रक्त, तस्य सुने वक्तमपि वदनमपि शेषेण क्रोधेन पाटलं रक्त अभवत् । रथोद्धताष्टत्त, रात् परैर्नर-

爨

बगैरथोदतेति लचणात् ॥११॥

(ख) मतङ्ग ेति मतङ्गख शाप’, येन मे श्राश्रमचेतमेवं रक्तदूषितं

शतं बोलागत एव किन्नशिराः पतेदित्येवंरूप, तस्य बलात् प्रभा-

वात् । चबाचिषश्यं वालिना थागन्तुमशक्यमिति भावः । विस्मृष्य

विविच्य ।

काममिति । हे देव ! वयं धीमान् सुबुद्धिर्हनमान् वहुत- वष्टधूमस्तोमः दावाग्निधूमराशिः इति वियेति शेषः काम्बुवाहाव् मेवात् चकित भीतं मयूर वारितः जडशीतलः मारुतः वायुरिव रिपुः शत्रुरिति प्रियेति शेषः भवतोऽति मस्त शङ्कितम् वस्तौजर्स दुर्बल माम् एव इत्यं तव सङ्गमनेनेति भावः सुखयत् सुखी-

चकार । उपमालङ्कारः । भाविनष्टत्तम् ॥१२॥१८८

चम्परामायणे

श्रुत्वा रामः शोकोदयां सुग्रीवगिरं यद्येवं महा- भाग । मा भैषी (ढ) मम मिलोमुख(ण) एव बलोमुखस्य (त) तस्यासून् कालक्षेपमपास्य (थ) पास्यतीत्युक्का तत्प्रत्य- बायें (2) पादाहुन प्रेरितदुन्दुभिकलेवरस्तत्कर्मणाम्य-

तत्य सुग्रीवस्य (ध) प्रार्थनया सप्तभुवनभवन स्तम्भसम्भाव- नया किल सप्तधा धाता वर्ध्य मानपरिणाहरोहान (न) सप्तसालानप्यविधेययातुधान कुल विविधवधविधायकेन सा- यकेन ( प ) विव्याध । सोऽय सायको निकटगिरिकटक-

मपि पाटयामास (फ) ।

(ढ) मा भैषीः भय मा कुरु ।

[[4]]

(ण) शिलीमुख शर’ !

(त) बलोहखख वानरख ।

(थ) कालच्चेप कालविलम्बम् खमाख खत्वा श्रोत्रमित्यर्थः

(८) तत्प्रत्ययार्थं तस्य विश्वासार्थम् ।

•

(घ) प्रेरिति प्रेरित निःचिप्तं दुन्दुभे कलेवर येन तथोक्तः । तत्कर्मयापि दुन्दुभिप्रचेपेणापि । बट प्रष् बालिबचे पारकता प्रति व्यविश्वस्तस्येति भावः ।

(न) समेति सप्तामा भुवनानां भूरादोनां स्तम्भा एते भवन्त्विति सम्भावनया सनमेव वर्ध्यमानः वृद्धि नीयमानः परिणाहरोहः विशालता विस्तारः येषा तान् ।

(घ) विधेयेति व्यविधेयानाम् अवश्याना दुर्विनीतानामिति

यावत् यातुधानाना रातमाना कुलस्यं विविधः मानाप्रकारः यो बषः

इत्वा तस्य विधायकेन साधकेन । सायकेन शरेष ।

(फ) निकटगिरिकटर्क समिति पर्वतनितम्बम् । पाटवाभाव

विभेद ।

निर्भिन्नस

किष्किन्धाकाण्डम् ।

नसालकटकोऽमि यथा तथा व

पौलस्त्य सालकटक युधि पाटवेति । ऊचे शिलादलनजातरवेण नून

[[१८३]]

तस्मै बलीमुखवराय शिलीमुख मः ॥ १३ ॥ ततस्तत्प्रत्याहर्तन पुरुहूततनुजेन (ब) साई तस्य तलातलयुडे (भ) प्रवृत्ते सति सज्जनदुर्जनयार्भेद रूपतो (म)- ऽपि विवेक्तुमत्तमतया मनसि विचारयन् सदसि वाचं- बमतामुपेत इव (य) वाग्मी तयो (र) रम्येकवेष कर्मणो-

निर्भिनति । स शिवोमुख’ शरः

अस्ति वह यथा निर्भिन

पाटित बालकटक वृत्रमण्डल येन तथाभूत,

सत्यं ब्टा

तथा त्व युधि पौल- साबकटक माकारदुर्ग, माकारो वरण : साल पाय- मर । पाटव खण्डय इति शिलादलनजातश्वेष पर्वतभेदन सञ्जात- ध्वनिना त बखराव सुग्रीवाय ऊंचे चब्रवीत् इति नूनम्

वसन्ततिलक वृत्तस् । उत्पचाबङ्कार ॥ १२ ॥

(ब) तत्प्रत्याहतन तेन सुग्रीवेण प्रत्याहतः प्रातिकूल्येन युद्धार्धमिति भाव बाहूतः तेन । पुरुहूततनुजेन इन्द्रतनयेन बालि

नेत्यथः ।

(भ) तस्य पोषस्य । तलातलेति तर्फेस तलेच प्रहृत्य यत् इस सत् तचानल तञ्च तव् युद्धञ्च ति तखिन् ।

(म) रूपतः श्राकृतेः ।

(य) सदसि सभायाम् । वाचयमतां तूष्णीम्भावम् उमेत दूव

प्राप्त इव ।

(र) तयोर्वालियोवयोः ।

चम्प रामायणे

भेदमन व गच्छत्रमुक्तशरो (ल) भूहाशरथिः । सुग्रीवस्तु बालि- बलासहनतया लब्धदैन्यो वदान्य इव मार्गणापातमार्गे (व) सदा चतुर्विक्षिपत्रपगतष्टति (म)रतिदूरमपासरत् । तमे- न (ष) मृष्यमूके मूकवत्त्रपया निषस (स) विषसहृदय दया- लुरालोक्य त्रैलोक्यै धन्वी रामस्तई द (ह) मवगन्तुकामः कामप्यभिज्ञानमाला (च) सुग्रीवग्रीवाया बाखनिवारण. निपुणां (क) सिधिमिव बड्डा भूयोऽपि बालिनमाह- वायायेति तमादिदेश । पुनरप्यवाप्य किष्किन्धां पर्जन्य दूव (ख) गर्जति तस्मिन् (ग) स्वामपुवस्ताराभिहितां हि-

(ब)

[[6]]

नवगच्छन् अज्ञानम् । अतक्तपर अनिचितभर ।

(a) वन्य प्राप्तदारिद्रः । वदान्य इव दातेय ! मागणा

शरस्य व्यापातमार्गे बागमनपथे ।

(श) अपगतष्टति विगतधैर्थः ।

•

(घ) तम् एनम् ।

(म) लघया उज्जया निषस चुखम् ।

() तभेद तयोर्वालियोवयोर्भेदम् ।

(च) व्यभिज्ञानमालाम् अभिज्ञायते यनेनेति अभिज्ञान सोऽय-

मिति प्रत्यायक चिज्ञ मावा ताम् ।

(क) बाय निवारयनिपुच्छा शरापातनिवारणमिति यावत् ।

(ख) वर्जन्य व मेघ इव ।

(ग) तखिन् पीवे ।

किष्किन्धाकाण्डम् ।

[[१८१]]

सोक्ति (घ) मतिक्रम्य दुरतिक्रमतया नियतेः (ङ) समारब्ध- समरो दाशरथिशरशकलीकृतवक्षःस्थलः (च) चितितले सहसा पपात । अथ विदितवृत्तान्ता सन्ततानिष्यन्द- कलुषिततारा (छ) तारानगरान्निर्गत्य वारिवारितं (ज) वारणयूथपतिमिव सुग्रीवनिर्भय निरीक्ष्यमाण (क) मुहतग्रीव- मुत्यातुमक्षमतया क्ष्मातलार्पितकूर्परयुगलं (ञ) गलगल- दसृकपूरशारशरीरं (ट) शरासन शिखर निन्यस्तहस्तेन सन्नि-

ताराभिहिता

(घ) वामपुत्रः इन्द्रा लाज. बाबीत्यर्थ. । तारया खमहिष्या मिहिता तर, मां युद्धाय गच्छ का शुभ लक्षण इत्येवमुक्ामिति यावत् । हितोक्ति हितवाक्यम् ।

(ड) नियतेर्देवख ।

(घ) दाशरथीति दाशरथेः शरेण शकखोशतं विदीर्णे यच्च. स्थल

यस्य तथाभूतः ।

(क) बन्नतेति सन्ततानाम् अविछिन्नानाम् अत्र वा निष्यन्द ेन पातेन कलषिता बविलिता तारा नेत्रकपोनिका

कीनिकेत्यमर । यस्याः तथाविधा ।

तारकाः

(ज) वारिवारितं वारिगजबन्धनी तथा वारिस प्रतिबङ्गसामर्थ्य

मिति यावत् वारी तु गजबन्खनीत्यमरः ।

प्रवृत्त इति रघुवशे कालिदासः ।

बालाभङ्ग इव

(ख) सुधीवेति सुपोवेण निर्भयं यथा तथा निरोच्यमाणं निष्कृतत्वादिति भावः ।

(ञ) घातलेति यातले भूमौ बर्पितं पातितं कूर्परयुगलं कफोहिय येन तथोक्तम् ।

(2) गलेसि गब्बात् कण्ठात् गजता खयता अहक पूरे र मंत्राहेण भारं शबलं शरीर या तथोक्तम् ।

[[१८२]]

चम्पूरामायणे

कर्ष स्थितेन (ठ) काकुत्स्थेन कृतसत्तापमपेताड़म्बर (ड) मि. वाम्बुधिमस्तोन्मुखमिव मयूखमालिन (ट) बालिनमा- लिय स्वाहोत्तखिततदुत्तमाङ्गा ( ग ) रघुनाथ मित्थमक-

थयत् ।

कारुण्य’ निरवधि यत्तव प्रसिद्ध शीताथो’ सहजमिवार्त्तिहारि शैत्यम् । तत्सर्व मनुकुलनाथ! रम्यकीर्ते । मत्पापात्कथय कथं त्वया निरस्तम् ॥१४॥

(2) शरासनेति शरासनस्य धनुष शिखरे विन्यस्तः वर्पितः हस्तो येन तथोक्तः तेन । सविकर्षतिन समीपवर्त्तिना ।

(ड) aavaापं कृतशिष्टालापम् । अपेताडम्बरम् बाडम्बर- होनम् ।

•

(ट) यस्तो खम् वस्ताचलगममोन्म ुख मयूखमालिनं सूर्यम् । (या) खाङ्केति खख षड्डून क्रोडेन उत्तसित ग्टहीत तया

बालिनः उत्तमाङ्ग शिर यया तादृशो ।

कारुण्यमिति । हे मनुकुलनाथ । मनुवंशपते । हे रस्यकीर्त्त ! शीताशोचन्द्रख अडज स्वाभाविकम् आर्त्ति हारि बन्तापहारक शैत्यभिव तव निरवधि अशेषं कारुण्यं कृपालन प्रसिद्ध विख्या- तम् । वत् सर्वे मत्यापात् नदीयभाग्यदोषात् त्वया कर्ण निरस्त त्यक्त ं कथय । महर्षियोष्टत्त, व्याशाभिर्मनजरमाः प्रहर्षयोयमिति

तलत्रयात् ॥ १४॥

किष्किन्धाकाण्डम् ।

एवंविधे प्रियतमेऽप्यनपेतजीवां मां राचसीति रघुपुङ्गव । साधु बुद्धा । बा विमुच मयि सम्प्रति ताड़कारे ! श्रेयो भवेदवितसङ्गमकारिणस्ते ॥ १५ ॥ साधारण चितिभुजां मृगयेति पूर्व- मुक्त’ त्वयैव जनसंसदि सत्यवादिन् । शाखामृग तदिह मारय मां शरेण

को नाम राम । मृगयुदेवते मृगीणाम् ॥ १६॥

एवति । हे रघुपुङ्गव ।

!

रघुकुलष्टषकः । एतेन हमठल्यबुद्ध

स्तव किमकार्यमिति भावः । हे ताडकारे ! एतेन खाइयायामपि तव हवा मासानि सूचितम् । प्रियतमे प्राणवरे एवंविधे एक्स- यस्यां गते इत्यर्थः बाप अनपेतजावासू कागतप्राणा या राचसीति साधु सम्यक् बुद्धा विज्ञाय सम्मति जाय बाण थर विश्वञ्च त्यज, एव सति दायतसङ्गमकारिणः कान्तसङ्गविषयिनस्त

शुभं भवेव । वसन्ततिलक वृतम् ॥ १५ ॥

तव यः

साधारणीति । हे सत्यवादिन् । स्वयैव पूरे जनसंसदि लोक- समाजे म्हगया मृग श्रीकार’ चितिभुजा राज्ञा माधारणी सामान्यधर्म इति यावत उक्त कथित, तत तसाव हे राम । शाखाब्टगी वानरी मातृ एक खिन् स्थाने मारय जहि, को मृगयुः व्याधः हमीयां दयते वानुकम्पते ? न कोऽपीत्यर्थः नाम सम्भावनायाम् । व्योम्ट ग भति दयाकरणे सम्भावनामि नास्तीति निष्कर्षः । वसन्ततिलकं

छत्तम् ।

सामान्येन विशेषसमर्थन रूपोऽर्थान्तरन्यासः । तदुक्त दर्पणे । सामान्य वा विशेषण विशेषस्त ेन वा यदि । काय्र्यच

कारनेदं कार्येण च वमय्यते । माधोतरे पार्थान्तरन्यासो

उष्ट्रात ॥१६॥

।

[[१८४]]

चम्परामायण

सन्त्रस्य पूर्वममुतस्तव बरष भेजे यथाद्रिमकुतोभयसूम् ।

भर्त्ता ममायमपि राम / नरभेद्य प्राप्तो मदीयहृदयस्थलमा दुर्गम् ॥१२॥

नाहं सुकेतुतनया न च सप्तमाली बाली च विप्रथितप्रभावः ।

तारासि वज्रहृदया विशिखेरभेद्या धन्वी कथ भवसि राघव । मामविडा १८ चितिपतितनयाना हन्त गर्भेश्वरायां किस निरवधिमधा शौर्यवज्जन्मसिद्धम् ।

सः

त्र के

सन्त्रयति । हे राम ! एष सव बन्धनः पूर्वम् व्यसनात् वाचिन सन्त सम्यक् भीत्वा यथा बकुतोभयम् भेजे, तथा वयमपि मम भत्ता बाबी शरमेद्य मशक्य’ मदीय हृदय स्वयम् अद्भिदुगे प्रवतरूप शत्रु दुष्प्रवेशस्थान प्राप्त’ । वसन्न-

तिलकं तम ॥१॥

ॐ

नामिति । बह सकेतनया ताड़का न, सप्तताली बता

बालाना समाचार

纖

ताली न च त्रिभुवने प्रति वि

अभाव. यस्य तथामन. बाली क च । हे राघव । बर्को बन हृदयाकठिनहृदयति मात्र ध्यएव विशिखे, घरे यभेद्या

भेत्तमशक्या तारा अति, माम् अविद्धा कय धन्यो चनुयान् भवसि ?

जैव धनुष्यानिति त्वा गणयाभाति भव ॥१८॥

।

चितीति । न खेटेर मर्चेवरायाम् याजक - अभूषा क्षितिपतितनयाना राजपुत्राया मौगस्य सूदत्य शौर्य - व्रत् वीर्यवत् निरवधि अग तथा अन्नानि कि ? जाकि

किष्किन्धाकाण्डम् ।

मम हृदि विपाये वर्त्तमाने कपीन्द्र

agat । यदमु तिष्ठसे चापपाणिः ॥११॥

।

एव विलपन्या हाराविवाधारायाः (त) तारायाः परिदेवनरवैर्वाप्याम्वु कणाभ्य, क्ष खैरवीणश्वासानिलैश्च (थ) कृतावास इव लब्धसतो बाली निजनन्दनमि वा कुनन्दने (द) समयङ्गदङ्गसङ्गिनों काञ्चन काञ्चनमालां (ध) शोकावनाय (न) सुग्रीवाय दत्वा निजभुजबलप्रशा-

न्तासुरः प्रशान्तासु (प) रभूत् । तत्र हा सकलभुवन बहुमत !

[[2]]

एते शौख शालिनः ढासति भाव, यत या मम हृदये वर्त्तमाने खतएव निरपाये अब ये कपीन्द्र वानरवाजे सति श्रस तुष्य हृदयस्थितस्य कपीन्द्रस्य बधार्थमिति भाव, क्रिवया यसभितीय- नेनासु त्वय

हू त्या स्टा सम्प्रदानत्वम् । चापपाणिः धनुष्पाणिः सन् तिवसे । सम मायेश्वरं वहिस्थित हतवानसि हृदयस्थं न कथ-

अघि इन्तु शयवाति कथ तव इदानीमपि धनुर्धारणमिति

भाव । माजिनोत्तम ॥ १६ ॥

(स) हारायितत हाराविता हारवदाचरिता अश्रुधारा

यथाः तथाभूताया ।

(घ) वाष्पति बाष्पाम्ब नाम् यत्रणा कथा तेधान् काभ्युचयोः

सेकैः ।

अज्ञपवासादिविनिश्वानमारुतैः ।

(द) निजनन्दन वपुत्त्रम् । इच्खाकुनन्दने रामे ।

[[1]]

(घ) अज्रनि शरीरस्थिता काञ्चन कार्याणि काचनमालां

सौवर्णहारम् ।

(म) थोकेति शोकेन अवनता सीवा यस्य तथोक्ताय ।

(घ) निजेति निजेन भुजबलेन प्रशान्ता निर्जिता इति यावत्

कामुरा वेन तथामतः । मशान्नातुः गताखः कहत इत्यर्थः ।

2 වි

चम्पूरामयणे

बाहुबलानलशलभाविताहितबल । ललिल्गन्धवं । गन्धसि- न्धुरपञ्चताकरणपञ्चानन । दशमुखभुजभुजङ्गभोगनिरोधाया- हितुण्डिकायिबालवलय । (फ) बालिन् । विलय कथ गती- ऽसीति वाष्पाविलमुखा ( ब ) बलीमुखास्तस्य राजाज्ञया यथाभिप्रेत प्रेतकृत्य’ सर्वे निर्वर्त्तयामासुः ।

Q

अभिषिक्ते तु सुग्रीवे रामश्यामपयोमुचा । अभिषेक्त स्थिता मेघास्तन्महीं महिषीमिव ॥ २० श्राव्ययान्वेषणा कार्या शरदीत्युक्तसंविदा । कपीन्द्रेणार्थितो रामः किष्किन्धावत्तनं प्रति ॥२१॥

(फ) बाइबलेनि बावचमेव घनग्नि तत्र शबभावितं

शस्यभवत् यचरितम् अतिवर्ष येन तथोक्तसम्म हौ । ललित- अन् ! चारुस् ! गति गन्धसिन्नर या गन्धगजाना पञ्चा करणे विनाशने पश्चाननः मि तत्सम्ब हो । दशमुखेति दश- सबच भजा बाहब एवं भजङ्गभोगा पन्नमहेडाः तेषा निरोधाय

बन्धनाय बाहिरकारित बालबजय पुक्क मण्डल यय तथा- विधः तत्सम्ब हो ।

(ब) बाप्पाखाः

श्रभिषिक्त इति

पवनाः ।

एव वायोक् नोजलधरः तेन पीवे आभषित विधायते तु मेघा मष्टिषों राजपत्नी. सिव तम्मको किष्किन्खः स प्रभषेक्नु स्थिताः आविर्भूताः ।

वर्षाकाः समुपस्थित त

एकू

चबुष्ट व वृत्तम् ॥२०॥

चायति । हे बारखे इति यावत् शरदि शरत्-

काले आार्थ्यांया

माया या काथ्यों इति एक्कसंविदा

कथित प्रविशेन कपीन्द्रा हुयो रामः किष्किन्याया वर्त्तन

स्थिति मति बर्थितः याचितः अनरुद्ध इति भावः ॥ २१ ॥

किष्किन्धाकाण्डम् ।

न योग्या नगरप्रासिरित्युक्तवति राघवे । सुग्रीवप्रार्थनाप्यासीद्भरतप्रार्थना समा ॥ ३३॥ दत्तार्जुन विकासेन धार्त्तराष्ट्रान्निरस्यता । तेन जीमूतकालेन देवकीनन्दनायितम् ॥ २३ ॥

तत्र,

[[१८७]]

आमाकी रूपलक्ष्मीमसक्कद पहरत्यात्म कान्त्या तदास्तां भर्त्तार नः सुरेन्द्रं किमपि न गणयन् बालिनं जघान इत्यं मत्वेव वैरं झटिति घनघटा राघवस्याहवोस्था- माशामाशाच रुड्डा स्तनितमिषमहासिंहनाद ततान ॥२४॥

नेति । राधने रामे नगरप्राप्तिः नगरवासः न बोग्या नोचिता

चतुर्दशवर्षीयवनवास प्रतिज्ञाभमयादिति भावः, इति उक्तवति दवि

पोषस्य पार्थेनापि भरतस्य प्रार्थनया समा तुल्या बासीत् ॥ २२॥

दत्तति । दन्तः अर्जुन पृश्व विशेषस्य हृतीय पाडवस्य च विकासो बेन तथाभूतेन धार्त्तराष्ट्रान् एव विशेषान् दुर्योधनादीश्च निरस्ता दूरीकुर्वता वर्षाकाले हवा भूतल त्यक्का मानसं बरो

बान्दीति प्रसिद्धि । तेन नाखून कालेन

वर्षांकालेन देवकीनन्दना-

यित देव कानन्दनः कृष्ण वह्नदावरि । यथा देवकीनन्दनः अर्जुन नस्य जय दुर्योधनस्य च पराजय सम्पादयामास तथा षाकालः अर्जुनच विकासयात हसाच दूरीकरोतीति भावः ॥ २५ ॥

कीमिति । काकाको छाया स्मम्बन्धिनों पनी काशतिश्रियम् बाकाल्या निजदेवप्रभया घासत् घुन पुनः प दति एष इति शेषः, तत् अनुकरणम् चास्ता त अन्तरं खामिनं सुरेन्द्र देवराजं किमपि न गणयन बानिं षान तवान् इत्य वैरं ि

मेन्द जडिति राचवख रामस्य बाइबोला था अ

म काका क

हात् भटिति

व छ बढ़ा

युधम्१८८

चम्पूरामायणे

उपचित जीवनधारा सत्यथभाजो निरस्तसन्तापाः ।

भूपा इव नवमेघाः पौलस्त्य महाबलाकुलिताः ॥ २५ ॥

तेन विल रघुपतिरतिमात्रप्रवृडमन्युः (भ) शतमन्यु- शरासनथारक्षरतारापथां (म) घनतरघनरवमुखरित हरि- मुखाभोग (य) कदम्बवनपवनाकम्पन निराडम्बर कादम्ब-

उनि उतिम यशाम् श्राशाच दिशच रुड्डा चाहत्य श्राका- द्यर्थ निमिष मर्जितव्याजं सहासिहनाद सतान विस्तृतवानृ अनवरतं गर्जितवानित्यर्थः । सग्वराष्टत्तम् ॥२४॥

[[५]]

•

पतति । उपचितानि परिपृष्टानि प्रभूतानीत्यर्थ जोवनानि जवानि धारयन्तीति तथोक्ताः सत्पथमानः प्रशस्तमार्गवर्त्तिनः बाकाश- सचारिणश्चेति भाव, तथाविश्वा’ पचे उपचिताभिः परिपुष्टाभिः जीवनधाराभिः जोवनावख्याभिरिति भाव सत्पथ शिष्टाचारं लभन्ते इति वयोक्ताः निरस्तसन्तायाः नितस्तः निवारितः सन्तापः पनजनित दुखननितच लोकानामिति भावः : तथाविवा. नव- मेघाः भूपा द्रव राजान एव यौख्यस्य पूर्व दिगभवस्य वायोरिति भावः महाबलेन पचे पौलस्त्यस्य रावणस्य महावदेन व्याकुचिताः बच्चाला• विच्चभिताश्च । यमकादौ भवेदैक्य डबोर्ववोलेरोस्तथेत नयेन पौरस्त्येत्यस्व स्थाने पौलस्त्यति पठितं लेषानुरोधादिति बोध्यम बाटत्तं यखाः पादे प्रथमे द्वादश मात्रास्तथा दतोये उपि । श्रष्टा द्वितीये च चतुर्थके सायति तद्वयात् ॥ २५

।

(a) अतिकालेति यतिमात्र प्रवृद्धः मन्य : शोकः सीताविरह-

जनित इति भावः यच तथोक्तः ।

(क) शतमन्ये प्रति शतमन्योरिन्द्रस्य शरासनेन धनुषा धारतर

चित्तरं तारापथम् चन्तरोचं यस्यां तथाभूताम् ।

ख) घनतरेति धनसरे गमोरेय घनरवेया मेनिनादेन सुख-

J

किष्किन्धाकारम् ।

[[१८६]]

कुटुम्बा (र) मम्बुदकदम्ब कवलिताम्बरां (ल) शिलीन्धुसम्बन्ध- बन्धुवसुन्धरां (व) विकचकुटजनिश्चय कवचितमहारण्यां प्रावृषेण्यां प्रक्रियां (श) प्रेक्षमाणो लक्ष्मणमिदमभाषत । श्रयं काल : कारप्रमथन गलाभैरभिनवे-

Po

रहयूना यूनामपहरति धैय्यं नलधरैः ।

स्मराधारा धारापरिचथजड़ा वान्ति सहसा

नभखन्तः स्वन्तः कथमिव वियोगः परिणमेत् ॥२६॥

रित शब्दितः पूरित इति यावत् हरिमखाना दिड्मुखानाम् बाभोगः विस्तारः यखा तथोक्ताम् ।

(द) कदम्बसि कदम्बवनाना मनस्य वाकम्पनेन निराडम्बरः निरुत्सव’ कादम्बकुटुम्ब कलम परिवारः यथा तथाविधास् ।

(च) अम्ब देति व्यव दाना मेघाना कदम्बन समूहेन कवलिस

प्रस्तम् अम्वरमाकाशं यथा तादृशोम् ।

(द) शिलीत शिवीन्द्रार्या भूमिकरन्तीविशेषाणा सम्बन्धन

粉

सम्पर्केण प्ररोहेणेत्यर्थ बन्बुरा समानता बसुन्धरा भूमि यथ

चाम् ।

(श) विक विकचेन प्रस्फ ुटितेन कुटजनिचयेन कुटजसमूलेन कपचितम् बाटतं महारण्य यथा तथोक्ता प्राण्या वार्षिकीं प्रक्रियां व्यापारम् ।

व्ययमिति । अयं काल वर्षाकालः काले प्रमथाति संतोत कालप्रमथनः हरः तस्य गला में नीलरित्यर्थः अभिनवेः जनवरेः

[[16]]

यूनाम् अहङ्कारवता यमा तस्यानां धैर्यम् कपटरति नाश- यति । अराधाराः कामोद्दीपिनः धाराया जबसम्पाताना परिचयेन सम्पर्केण नडाः श्रोतबाः घना वा नभखन्तः वायवः सहसा वान्वि वहन्ति, वियोगः खन्तः शोभनावसानः सन् कथमिव परिवेत् परि

चम्पूरामायणे

महासमरसूचकः प्रतिदिशं मनोजन्मनो मयूरगल काहलीकलकलः समुज्जृम्भते । यो दम लिने दिने परुषविप्रयोगव्यथां

नरेषु वनितासु वा दधति हन्स केका इति ॥ २९॥ अम्भोधरोदरविनिर्गतवारिधारा-

समदं मांसल समीरसमौय्यमाणैः । प्रमोदवीचिनिचयैः कुटज प्रसूने- राकाशमेतदवकाशविहीनमासीत् ॥१८६॥

[[9]]

बार्क गच्छेत १ कथ वियोगमवायानीति भावः । शिवरियो- वृत्तं रमेरुद्रवन्ना यमनस भला गः शिक्षरिपोति तदयात् ॥२६॥

बहेति । मनोजम्मन. मनविजय महासमरसूचक महासंग्राम- व्यञ्जकः मयूराच्यां गलाः कण्ठा एवं काल्य. वादित्वविशेषाः तासां कलकलः प्रतिदिशं मतम्भते मङ्गष्यति उन्न खेदे । पयोदम लिने मेघाटते दिने मरेषु वनितानु नारीषु वा मध्ये के नराः का नार्थ : इसिकेका : मयूरपारायच परुषा दारूचा विप्रयोगव्यत्रा विरहपोड़ दधति धारयन्ति जनयन्ति च । केका वाखी मयूरस्यमरः । पृथ्वी- इज्ञ, जस जसयला वयतिश्च पृथ्वी गुरुरिति तल्लचणात् ३२७॥

कम्भोवरेति । बोधराया मेघानाम् उदरेभ्यः विनिर्गताभं बारिधाराणा खादैन सांवला परिपुष्टाः ये समीरा वाताः तैः समीयमाणै. मेर्य्यमाणैः विस्तारं नीयमानैरित्यर्थ’, ग्रामोदाः सौरभाय व बोचिनिचया तरमहा है, उपलक्षये टतीया ।

A

कुडननैः कुटजपुष्पैः एतत् याकाशम् व्यवकाय विहीन निरवकाशं

समाकीर्णमिति भावः बाबीत् । वसन्ततितक इन्तम् ॥ २८ ॥

किष्किन्धाकाण्डम् ।

घनश्यामलपत्रस्य व्योमन्यग्रोधशाखिनः ।

प्ररोहा इव लक्ष्यन्ते वारिधारा वरां गताः ॥ २८ ॥

अम्भोधिपाने सलिलेन साक मापीतमौर्वाग्निशिखाकलापम् । ततोदरा वारिधरा वमन्ति

विद्यद्वतोन्मषमिषेण नूनम ॥३०॥

[[२०१]]

इत्य प्रवृत्तेषु धनदनेषु (ष) दाशरथिना कथमपि नीतेषु तदाकारकान्तिविजितमिव ( स ) शनैःशनैर्मेघमण्डलं पाण्डुर (ह) मभूत् । तस्य चापस्य व्यापारवेलायां (च) न

वनेति । व गताः अप्राप्ताः वारिधाराः, घना मेवा एव श्यामलानि पलागि यस्य तथोक्तव व्योन्ययोधशाखिनः श्राकाश-

बटतरोः प्ररोडा व खम्बमामा सन्ताना इव खट्यते । उत्"

प्रोचाबङ्कारः । तुष्टवृत्तम् e।

अम्भोधोति । बारिधग सेवा विद्यतायाः सौदामिन्या

उन्मषमित्रेण विकाव्याजेन भोपिपाये सब जलपानसमये सजि-

लेन सार्क खण्ड व्यापातल् यानिकि

नानशिखापुञ्जम्

अतएव तप्तोहरा सन्तप्तजह

श

प्रका

प्र थे । यत्रापड़ बाबुपाखितोस प्र कालव

(घ) घनदनेषु से दिवसेषु ।

(स) तदिति तख दशरचे

भाव * तया विजितमिव ।

गिरन्तिननसुत्-

इन्द्रवष्टम् ॥३०॥

का कामय

या कान्तिः श्याभवतेति

(ह) पाण्डुरं पाण्डव विजितस्य तेजो हाम्या शरीरस पाण्डुता जायते इति भावः ।

༈

(घ) तख दाशरथेः । चामस्य धनु, व्यापारवेळाय प्रक

टनसमये ।

[[૨૨]]

चम्पूरामाय

सत्रिधातव्य (क) मित्यन्तरिक्षान्तरादन्तर्हितं किल पाक-

शासनथरासनम् (ख) ।

रघुपतिचापघोषसमयो भवितेति भिया-

ऽप्युपरतमुद्भट घनघटाजनितं स्तनितम् ।

वसितमरुद्भिरस्य विजित. किल शान्तिमगात् करिचितकेतकीकुटजनीपवनः पवनः ॥३१॥

तापोपशान्तिवनात् क्वतलोकहर्षा

वर्षानटी गगनरइतलात् प्रयाता ।

सर्व

अम्भोदवायमचिरेण शशाम स

निर्वापिताश्च महसैव तडित्प्रदीपाः ॥ ३२ ॥

(क) सनिधातव्य न समुपस्थातव्य पराजयभयादिति भावः । (ख) पाकशासनशरावनम् इन्द्रधनु । शरत्कालः मवृत्त इति

भाष !

रघुपतीति । रघुपते रामस्य चापस्य धनुष घोषसमय নिना- दकाचः भविता इति भिया भयेन धनषदाभिन्दः जनित स्वनितं गर्जितम् उद्भटमपि उत्कटमपि उपरत निष्टत्तम् । परिचितं सम्यक्त केतकोना कुटजाना नोपाना कदम्बानाञ्च वन येन तथाभूत. केतकी- कुटजनीपसम्पर्कवानित्यर्थ पवन चस्य रघुपते. वलितमरुङ्गिः নिস্বা~ सवायुभिः विजित किल्ल शान्तिम् श्रगात् शशान । नर्दटकं छत्त, यदि भवतो नजौ भजनला गुरुनकमिति तचणात् ॥३१॥

•

वापोपशान्नोति । तापस्य योनजनितस्येति भावः उपवान्तिः उपशमन तस्य नटनात् सम्पादात् तापोपधान्तिजनक नर्स नाच छतः खोकाना जगतां दर्शकानाञ्च इ. बानन्दः यया तथोक्ता वर्षा- नटी वर्षांपत्त को गगनमेव रङ्गतच न्हन्यचेत् तस्रात् प्रयाता

किष्किन्धाकाण्डम् ।

‘२०३

क्रमेण वाहिनीजातं (ग) समलं भाविनीं वानरवा- हिनोति (घ) मसहमान मित्र तनिमान (ङ) ममजत । दुर्दि नापाये (च) लङ्कायामपि राजहसनिःशङ्कतञ्चार (छ) सम्भविष्यतीति मत्वा किल भूम्यामपि समजनि राजहंस- निःशइसञ्चार. (ज) । एवं प्रोषितायामपि प्रोषितजन

मुमुषि (क) प्राहषि ।

खलिता । व्यचिरेण तत्क्षणमेव सर्वम् सन्चोदवाद्य घनगर्जननिति भाव. शथान निवत्तम् । सहमेव सांडत्प्रदीपा. विद्युत एव दीप : निर्वापिता निर्वाण नीताच । रूप रूमचङ्कारः । वसन्ततिलक

वृत्तम् ॥ ३२३

(ग) बोजा नदीसमः ।

(घ) भाविन भविष्यन्तीं वानरवाहिनीपूर्ति कपिसेनाप्रवाहम् । (ड) तमिमानं चीखताम् ।

(च) दुर्दिनोस दुर्दिनख मेघाच्छन्नदिवसख दुःसमयग्य व यावे वसाने भरदागमे इत्यर्थ. पच्छे राचसकुला रसाने इत्यर्थ ।

(छ) राजहंसस्य राजश्रेष्ठ रामव्यर्थः अथच राजहमान राजश्रेष्ठाना रावद्यपराजितानाविति भावः नि.शङ्कानिर्भय-

विचरणम् ।

(ज) राजन्ह सेवि राजहताना वर्षासु मानस बतानामिति भावः नि’शङ्क मचारः वार्षिककल विजयपानभङ्काराहतं वनविचरयमिति

यावत् ।

(म) मोषितायां निखितावाम् अवलितायामिति यावत् । प्रोषितेति पोषितानां प्रवासिना विरांयामिति भावः भेटपि पनाहारिखा विमोहजनन्यामिति भावः ।

[[२०४]]

चम्पूरामायणे

कामचिप्तपृषत्कभिन्नहृदयच्छिद्र पगालीगल

मैत्रीसारलौ प्रतिश्रुतगिरनिर्वोढुमप्यक्षमे । सुग्रीवे चिरसस्थिता शमयितुं रागान्धतां तादृशीं किष्किन्धा द्रुतमाप को प्रकलुषो रामाज्ञया लक्ष्मणः ॥३३॥

aa सौमित्रिरतीरुष्टः प्रविष्ट इत्यङ्गदेन विज्ञापितो ऽप्यनङ्गसङ्गरसङ्ग तपरिश्रमादनात जागरः (ञ)

सुग्रीवस्तह- नित्राससङ्कलितसकलप्लवङ्ग कुल किलकिला यिवेन प्रबुद्धः( ट )

कामेति । कोप कलुषः कथ सुयोवः तेष्वपि घनकालेषु कं वार्ताममिन नयतीति क्रोधेनाविलचेताः लक्ष्मण रामख कान्नया आदेशेन, कामचिप्त ेन मदनमोरितेन पृषत्केन शरेण भिन्न विदो यत् छिद्र देव मयाबी तयाः गदar निर्गता मैत्री-

मारेण मुख्यरूपसारखतुना लघु महत्त्वरहितः तखिन् श्रतएक प्रतिश्वता वर्षांन्ते भवत्कार्यार्थ प्रवर्त्तिष्य इत्येवरूपा गिर वाच निर्वोढुं धारयितुमपि अथच प्रतिपालयितुमपि वचसे अशक्त सुपीवे चिरमथिता दीर्घकालप्रियाविरहेण वञ्चितामिति याव साहश राजात्वती प्रातिशयेन निर्विवेकतामिति भावः शमयितु’ निवारयितुं द्रुतं शीघ्र’ किष्किन्यां प्राप । शार्दूलविक्रीडित वृत्तम्

(ञ) कानति श्रनङ्गसङ्गरे मदनरयणेन सङ्गतः सञ्जातः यः परिश्रमः खेदः तखात् । बजातजावर न जातः जागरः प्रबोधः बच तथाभतः सुरतातिशयश्वमत इत्यर्थ ।

(ट) तद्दर्शनेति तस्य लक्ष्मणस्य दर्शनात् यत्रासः भयं तेन तस्य मा सकल लवज्रकुल समस्त नरन्दय किलकिला- वितेन किलकिलेति शब्द नेत्यर्थः । प्रबुद्धः जागरितः ।

किष्किन्धाकाण्डम् ।

**

सचिवयोः प्रचप्रभावनाम्नो प्रभावेण (ठ) प्रकृति (ड) प्र. घंटे । ततस्तस्मित् सुग्रीवे राघवशेषस्य कारण निरूप- यति (ङ) सति मुखरितहरिन्म खो (ख)ऽभूल्लम राज्याधोष. !

तत्रासन द्रुतमपास्य पति, कपीना

तहास नम्नवदनो धनचापवोषात् । सन्तोषपोषमिव भूरि भजन् भुजङ्गः सन्तोषनाशपिशुनात्तरुणाभ्रघोषात् ॥ ३४ ॥

ततः प्रतिश्रुतकाय्र्यस्य प्रोत्साहनाथ प्रणयकुपितेन यात्रा प्रेषित एष इति मारुतिना (त) धार्यमाणधैय्यैः सुग्रीवः सौमित्रि सान्त्वयितु तारां प्रेषितवान् ।

(ठ) प्रभावेण प्रकष्टोधनेनेति भावः ।

(ड) मक्कति खास्थ्यम् ।

(ट) निरूपयति विचारयति कथ राघो साथ रुष्ट इति ष्ट

तीति आव. ।

(ख) सुखरितेति खरितं ध्वनित हरिन्मुखं दिड्न येन तथा- अतः दिशो ध्वनयचथेः ।

राज्येति । सत्य किष्किन्याया कपीनां पति

पीवत

ध्यासनम् अपास्य त्यक्का बासना दुखावेत्यथेः भूरि प्रभुतं यथा तथा सन्तोषपोष सन्तोषातिशय भजन् भुञ्जानः पूर्वमिति भावः भुजङ्गः सन्तोषनाशस्य पित् खचकात् तस्याषघोपात् नवमेघगर्जना दिव घनचापघोषात् भगोरधनुर्निनादाय नम्रवदनः नतानन’ कन् तलास विभवाचकार । उपमालङ्कार । वसन्ततिलक हतम् ॥ २४५

(त) मारविना उनमा ।

දී

[[२०६]]

चम्पूरामायणे

द्राग्वारुणीभजन निहु तराजतेजी निष्कान्ततारमुपशान्ततमोविकारम् । पूर्वाशया विशति सत्पथभाति मिले

सत्य’ निशान्तसममस्य निशान्तमासीत् ॥ ३५॥ सा तु रामा (थ) रामानुज ( द ) मासाद्य चैवमवोचत् ।

ट्रामिति । पूर्वाशया पूर्व प्रतिप्रतिपाखनममेन कामित्या-

शया सत्पथभाजि मदाचारसम्पन्न मित्र बचाये विशति प्रवि-

शति पचे पूर्वाश्रया माच्या दिशा माच्या दिशि उदयेनेति यावत् सत्पथभाजि सन् प्रशस्त पन्था सत्पथमाकाशमत्यर्थ तत् भजते इति तथोक्त गगनतल सञ्चारिपीति यावस् मिले कार्य्यो विशति उदय गच्छतीति भावः । बय सुपीवख निशान ग्टह, निशान्त ग्टष्टशान्तयोरित्यमरः । द्राबू काटति वादयोभनमेव मद्यपानेन

·

作

निक तस् अपनीत अशितमिति यावत् राजतेज राक्ष. स्ट तेज प्रभावः विवेक सामर्थ्यामिति भावः पच्चे वारुणी वरुणाधि fष्टता प्रतीचीदिविर्थ तथा भजनेन संश्रयेण निहत विगत

रामचन्द्रस्य तेजः टोलिः यखिन् तथाभूतं परनारी समझोगेन पुरुष मानहानिजायते इनि च ध्वन्यते । निष्क्रान्ता अन्तःपुरात् निर्गता लक्ष्मणसान्त्वनार्थमात्र भाव. वादा बाविपत्ती पच्चे विक्राना

वारा

विनष्टा प्रदर्शन मता दास यावत् दाराः

नच्चबाणि यश्चात् साह

‘शस् । उपशान्त शान्ति नीतः तमसः मोडल रामकार्य साधने विस्मृतिरूपयेति भावः पच्ते तमसः अन्धकारख विकारः प्रवरः यत्र तथाविश्वम् अतएव स सस्वतः निशान्तराम निवान्त ेन नियज्ञ- थानेव समम् च्चासीत् । श्लेषानुप्राणितोपमालङ्कारः । त्वन्ततिलक

उत्तम् १३५॥

(थ) रामा नारी ।

(द) रामाहुन झचम् ।

किष्किन्धाकाण्डम् ।

[[२०७]]

प्राक्तनं व्यसनं सुरेन्द्रतनयाज्जातं वने भ्राम्यतः सुग्रीवस्य निराकृतं खररिपोर्वाणेन सालबिदा ।

श्रद्यास्य व्यसनन्तु पञ्चविशिखादा सौदुपेन्द्रात्मजात् सौमित्रे ! तदपि प्रशान्तमभवज्जप्राघोषमात्रेय ते ॥ ३६ ॥

तदनन्तर तारासान्त्वनप्रशान्तको पेग सौमित्रिणा साक तपनतनयः सविनयमाश्रित्य दाशरथिं प्राञ्जलिर्व्य- जिपत, देव । कपिबलमखिलमखिलकुलाचलनिलय (ध)- मनिलतमये (म) नाइतं पुरुहृत दूव पुलोमजापहारिणं बलाभिधानमनुवादं (प) रावणं रणे इनिष्यतीति । ततः,

ककुभि कुलिशपायेमैथिलीं तां विचेतुं

विनतमथ दिशायां मारुति प्रेतमत्तुः ।

A

प्राचीनमिति । हे सौमित्र ! बालकिरा सप्ततालभेदिना खररिपोः रामस्य वायोन वमे वाग्यतः पटतः सुयीवस्य सुरेन्द्र- तनयात् इन्द्रताम् बाबिन प्रत्यर्थः जातं तं प्राचीनं पूर्वतनं व्यसनं विपदित्यर्थः निराशतं बखितं बालियधेनेति भावः । व उपेन्द्रात्मजात् कृष्णपुमात् पचविशिखात् पश्चशरान् बामादित्यर्थः यत् व्यसनं कान्नातु समासक्रिरूपमिति भाव बासीत्, तदधि व्यसनम् यद्यते तत्र व्याघोषपात्रय धनुर्निनादमामय प्रशान्तं निवृत्तम् व्यभवत् । शार्दू व विक्रीडितं वृत्तम् ॥१६

(घ) व्यखिलेसि बिा समपाः कुलाचलाः महेन्द्रादयः सप्त सर्वताः निलयाः व्यावासाः यस्य तथोक्तम् ।

(न) मिलतनयेन वायुपुत्र हनुमतेत्यर्थः ।

(घ) पुरुहूत दूध इन्द्र व पुटोमजापहारिचं शचीकारक अवाभिधानं बलनामकम् अह्लादं मह्लादकनिवातरमित्यर्थः ।२०६

चम्पूरामायणे

वरुणदिशि सुषेण यक्षराजाञ्चितायां

हरिति शतबलिं च प्राहिणोद वानरेन्द्रः ॥ ३७ ॥ तदनु (फ) दिनेषु केषुचिद् गतेषु मासातिपातना- सहो(ब) नियतमुदग्रदण्डः (भ) सुग्रीव इति सत्वरमितरेषु (मैं) दिगन्तरप्रेषितेषु निवृत्तेषु लबङ्गबलेषु पिटपतिहरिति (य) प्रेषिता मादतिजाम्बव टनटनल नील प्रभृतयोऽप्यलब्धसोनो पलब्धयस्तनयनायकुपित कखथापनि शेषित चराचरमपर- चितचारप्रान्तरं कान्तार नौवीं (र) कान्तारे कस्मिंश्चिदसु

ककुभीति । वानरेन्द्र सुयोवता मैथिली विवेदम् बन्द

कुलमा

इन्द्रख कशभि तिथि पूर्वस्यामिति भावः विनर्त

तदाख्य वानरम,

अथानन्तर प्रेतभर्त्तु यमस्य दिशाया दक्षिण-

खामिति श्रात्र मारुन अनुमन्त ं वरुणदिशि प्रतीच्यामिति

भव’ सुषेख, यक्ष राजेन

[[4]]

वरेण वचितायाम् बलवाया रिति

दिशि उत्तरखामिति भावः शतबलि नाम वानर

प्रेरयामास ॥३७॥

(फ) तटतु तदनन्तरम् ।

(ब) माहातिपालनास मासस्य

माहिषोत्

अतिपातनम् अतिक्रमं न

सहते इति तथोक्तः मासमध्ये युनाभि सीतामन्विष्य नितिक

•

नोचेत् बधिष्यामि युद्धानिति प्रागादेशादिति भाक’ ।

(भ) उदण्ड

दण्ड ।

(म) तरेषु विनषु ।

(य) पति हरिति दक्षिणस्था दिथि ।

(२) बलखेति षडवा अमाता सीताया उपलब्बिरधिगमः यैः तथोक्ताः । तनयेति सनयख पुलख नाशेन कुपितस्य कण्वस्य तदाख्यख महषैरित्यर्थः शामेन निःशेषिता विनाश गता. चरा’ जन्तवः खचराः

किष्किन्धाकाण्डम् ।

[[२०६]]

रमेकं निरीक्ष्य रचः पतिरिति (ल) बुद्ध्या युद्धाय सनडा (व)

बभूवुः ।

निशिचरपतिरित्यवेच्य रोषा-

दर्शनिनिपातनिभेन ताड़नेन । असुरक्षितममुं महत्व दैत्य

सुरक्षितमेव चकार बालिपुत्रः ॥१॥

ततस्ताग्यवचनात् (भ) तत इतो विचित्य निकट- गिरिसानुशयाः (ष) मानुशयाः सलिलाशया (स) जलचर-

बच्चादयश्च यस्य तादृशं भवभूतमिति भावः । अपरथितेति अपर- चितः विरहितः चादः श्रारः जनानामिति भावः यत्र साहथं प्रान्तरम् अभ्यन्तरभागः यस्य तथाविधम् । कान्तारं दुर्गमवर्मा, कान्तारो व दुर्गममित्यमरः । तत्वों कातिक्रम्य ।

•

(ख) रख पति राक्षसराज : रावण इति यावत् ।

(ब) सत्राः समुद्यताः ।

निशिचरेति । वाजिपुत्रः बजटः निशिचरपति राजाः

•

मिति शेषः इति यवेय वृदा रोषात् क्रोधात् अथनिनिपातनिभ

पातसह येन ताडनेन चमेट प्रहारेणोत यावत् चराया तिम्

भुं दैत्य महृत्य सुराया देवाना हितमेव चचार ।

वृत्तम् ॥१८॥

पुष्पिताया-

(a) सारेयवचनात् तारामा बपत्वं प्रमात् तादेयः यन्नदः (थ)

य चन ।

(घ) विचित्य भविष्य । निकठेति निकट पनिfer विदेश पर्वतस्य मानुषु प्रषु भेरते इति तथोक्ताः ।

(ख) पविनाशया पान 1

૨.

चमरामायणे

पतङ्गपतनोत्पतनानुमीयमानपल्वलोपशल्यं (ह) किमपि विलकुहरमवगाह्य (च) कञ्चन काञ्चनमयं माया निर्मितं (क) पिहिताशानभोभामं (ख) विहिततपोभङ्गायै (ग) सुराङ्ग- नाये हमायै (घ) दुहिसेन वित्तीयें (ङ) मेरुसावर्णिदुहित्रा स्वयम्प्रभया कतावनं (च) वनोद्दे शमविशन् । ततः कृताति-

(ड) जलचरेति ङखवराया पतङ्गानां पचिणा इससारस- प्रस्टतीनामिति यावत् पतनोत्सनाभ्याम् अनुमीयमानं पस्वचं छुद्रसरः उपशल्ये मान्ने यख तथोक्तं सामान्त उपशय याहि-

बरः ।

(च) विडकुड़र गह्वरान्तरम् । बवमा प्रविश्य ।

(क) मायानिर्मित मायया रचितम् ।

(ख) पिहितेति पिहितः चाकादितः खाधानरा दिशा नभसः व्याकाशख च भागः वेन तथाविश्वम् ।

(ग) विहितेति विहित कृतः तपसः भङ्गः यया तथाभूताये । (घ) मायै तदाख्याये ।

(ड) व्हियेन ब्रह्मघा विती दत्तम् ।

(च) मेरुसावति मेरुसावर्णेः दुहिला कन्यया हेमा गर्भसम्भूत- येति भावः खयम्प्रभया तदाख्यया कयाचित् काङ्क्षिन्या कृत यवनं रचय बख तादृशम् । पुरा मेरुमावति कचित् चोरं तबचचार । तेन च भीतेन ब्रह्मणा तत्तपोभङ्घार्थ हेमानाम्म्री काचित् सुरसुन्दरी प्रेषिता । सा च मेरुसावर्थि तथा पर्यचरत् यथा तथा तवात् खयम्प्रभा नाम कन्यका जाता । ब्रह्मा च परि तुष्ट मायै त वनं प्रददौ । तया च बन्याये खयम्यमाये दनमिति पुराणवार्त्ता ।

किष्किन्धाकाण्डम् ।

[[२११]]

व्यायाः (क) स्वयं प्रभायाः प्रभावेण विलादुत्तीर्णानां समया- तिपातेन (ज) पतिष्यति सुग्रीवदण्ड इति विकृति (झ) मु- पेत्य सङ्गतमनगटे (ञ) नाङ्गदेन पवनतनयवचनप्रत्यय प्रत्या- नौतप्रकृतिना (ट) सह प्रायोपवेशसुपेयुषां (ठ) प्लवङ्ग- पुङ्गवानां परिदेवनकथाप्रसड्रेन (ड) जटायुषो निधनं निशम्य विन्ध्यरन्ध्राहिहितसम्पातः (ढ) सम्पातिर्नाम - राजस्तानेवमवादीत् ।

के यूयमक्षयबलेऽप्यभिधाय पापं

वत्से जटायुषि मम श्रवसी दहन्तः ।

(छ) कतातिथ्यायाः कृतम् बातिथ्य यया तथाभूतायाः । (ञ) नमयात्पातेन वनयो निर्णीतो मासः तस्य प्रतिपतिन

(झ) विकृति विषादम् ।

(ञ) ङ्गतात सङ्गत सम्मास

熊

[[4]]

अनमः यद रोग सन्ताप इति

यावत् यस्य नथाभतेन ।

(ट

सौतामा

विश्वासेन

भावः ।

(ठ)

उपेयुषाम्

(ङ)

.

पवनतनयच हनुमत वचनप्रत्ययेन वश्यमेव

अव्या यतो मम दक्षिणाचि स्करॉत इत्येवं बच्चों-

बनाता प्रशांतः

मातिः वा तथाविधेन वाश्वस्तचित्त नेसि

प्रायः अनशनेन मरणं तदर्थम् उपवेशनम् ।

श्रतानाम् !

विनस्य विवापस्य कथाप्रसङ्गेन ।

(द) ॥ रवात् विन्ध्यगिरिगङ्करात् । विचितसम्पातः शत-

।

निराशन ।

के बच्चयं बलं बख तथाभूतेऽषि वस्ते जटायुत्रि

चम्पूरामाय ले

तस्मात् पुरा किरणदाहितपचयुग्म’ तिग्मांशमुणवचसा शिशिरीकुरु

॥ ३२ ॥

ततस्तैः प्रश्रावितवत्तान्तः (ण) सम्पातिः प्रोषिता- युषे (त) जटायुषे निवापाञ्जलिं निर्वृत्य (थ) पुरा कदा- चिदामिषान्वेषणाय (द) प्रेषितेन निजसुतेन सुपार्श्वनान्त्रा समाम्नात (ध) महेन्द्रमहीधरन्धु निर्गतः (न) दशवदननी-

पापम् श्रमङ्गख तधिनमिति भावः बाभषाय उक्वा मम खसी कर्को दहन्वः यूथ के ? पुरा पूर्वे तस्मात् जटायुष मद्रच्तणातो-

रिति भाव, किरयेन मयखेन दाहितं पचयुग्मं पचदयं येन तथाभूत तिम्माशुम् उष्णरसम् उष्णवचसा शिशिरीकुरुध्वं शीतजी- कुरुथ उष्ण राममपेच्य युवा क वचश्वा उष्णत्वम् अनुभूयते इति भावः । पुरा गरुडतनयौ सम्पातिजटायुषौ षाषयोः क. सूर्य- अतिदङ्घित शक्ल इति कृतपतितौ बन्तरीचमुदपतताम् । क्रमेण स्वयंमकाश प्राप्तयोस्तयोः जटायुक्तत्तेज, सोदुषशक्त ज्येष्ठ भ्रातरं

शरण गतः । सोऽपि वाटवात्सल्यने कातर वातर पचास्यामा- वाद्य दखपच एव विन्ध्यगिरौ पपात । तेन च जटायुषः पच- हानिर्न जाता, सम्पातिस्तु निर्दग्वपच एव उत्पतनशक्तिहीनः तव तयाविति पुरायम् । वसन्ततिलक वृत्तम् ॥ ३८ ॥

(ख) प्रश्नाविति प्रवाक्तिः ष्टत्तान्त ब्राहनिधनवार्त्ता य

तथाभूतः }

[[6]]

(त) मोषितायुषे गतजीविताय ।

(थ) निवाघाञ्चलिं तोयाञ्जलिम् । निर्वृत्य दत्त्वा ।

(द) यामिषान्ववयाथ अध्यवस्त्वा हरणाय ।

(घ) समाम्नात कथितम् ।

(न) महेन्द्र ति महेन्द्रम होषख महेन्द्रगिरेः न्वा मञ्जराह निर्गतःच ।

किष्किन्धाकाण्डम् ।

ક્ર

यमामजानकी परिदेवनं जानानः सूक्ष्मचतुः (प) पुन- रेवमवोचत् । श्रलङ्कातर्येण (फ) लडाभिधानां यातुधान- राजधानीमधिवसति सीता दशवदननीता । तत्र गच्छन्तु भवन्तः । किञ्च,

दिवाकरशोषभवां ममार्त्ति

निमाकरो नाम सुनिर्निरस्थन् । जगाद वः काय्र्यमहा धैर्याः । चणेन तां द्रक्ष्यथ राजपत्नीम् ॥ ४० ॥ इति ब्रुवाणं कृतसौहृदं तं

सम्पातिमापृच्छा परापरज्ञम् । प्रहर्षाः प्रथितप्रभावाः

प्रतस्थिरे वानरयूथनाथाः ॥ ४१ ॥

•

(प) सूक्ष्मचच्च सूक्ष्मदर्शी ।

(फ) कातव्या विषादेन चल विषाद मा कुरुत ।

दिवाकरेति । हे श्रष्टा धैर्याः । यतिधीरा प्रत्यर्थ निशावरो नाम मुनिः दिवाकरम्य स्वय्र्यस्य झोषभवा दाहजनिता मम श्रार्त्ति व्यथा निरस्यन् निराकुर्वन व. युवक का

जगाद उक्तवान् ।

यदा रामदूता सीतान्बेषणार्थं त्वत्सकाशमागत्य तदुष्टत्तान्तमा- ख्यास्यन्ति तदा तेष शान्तमाख्याय खस्वपको भवितेति कथित- वानित्यर्थ । यत चणेन ता राजपत्रों बीता द्रच्थ । उपेन्द्र वस्त्रा-

छत्तम् ॥8०॥

इतीति । इतीत्य ब्रुवाणं कथयन्त कृतसौहृदं सम्पादितमित्र- कृत्य परापरज पूर्वपरवार्त्ताभिन तं सम्पातिम् वाष्टच्च साधु

[[२१४]]

चम्पूरामायचे

पयात प्रमदमुपेयुषां कपीनां

पान्यानां दशमुखमार्ग मार्गणाय । पाथेयोकतकपिराजयासनाम

पाथोर्नियनपथातिथिर्बभूव ॥ ४२ ॥

सूत्रामपुत्रारिशिलीमुखानां

स्मृत्वा गणस्तत्र बलीमुखानाम् । अपामपारस्य निधेश्च पश्यन् अवाङ्मुखो वक्कुमवाङ्मुखोऽभूत् ॥४१॥

याम इति सम्भाष्य प्रथितप्रभावाः विख्यातमात्मनाः वानरयय- नाथाः कपिसेनापतयः महषः सन्तः प्रतस्थिरे चखिताः । उप-

अतिवृत्तम् ॥१

पर्याप्तमिति । पर्याप्त प्रभूतं प्रमदं हर्ष सम्पातिदर्शनादिति भावः उपेयुषां प्राप्तवतां दशमुखस्य रावणस्य मार्गमार्गपाय वर्मा- वो षणाय पान्यानाम् अध्वगाना पाथेयोतं सम्बलोकतं कपिराचस्य शासनम् यादेश’ यैः स्रीवादेशवत्ति नाभियर्थः कपीनां वानराणां

पाथोधिः समुद्रः नयमपथातिथि दृष्टिपथपतितः बभव । प्रह-

यो स्वाशाभिमनजरगाः प्रष्टषेणोयमिति तल्लक्षखात् ॥॥२॥

वामपुवेति । तत्र समुद्रतीरे बलोमुखाना वानरायां गणः

छत्रान्न इन्द्रख पुत्रः बाली तस्य यरिः शत्र शाम तस्य शिवीस- खानां शराणां खा कर्मणि षष्ठी अपार अशक्य पारगमन अप निधेः समुद्रस्य च पश्यन् चत्रापि कर्मणि षष्ठो वक्त ुम् अवाक् वाक्यरहितं मुख यस्य तथाभूतः यतएव वाड्मुखः षधोउवः अभूत् । उपजाति ॥8३॥

किष्किन्धाकाण्डम् ।

[[२१३]]

यमामजानकी परिदेवनं जानानः सूक्ष्मचतुः (प) पुन- रेवमवोचत् । श्रलङ्कातर्येण (फ) लङ्घाभिधानां यातुधान- राजधानीमधिवसति सीता दशवदननीता । तत्र गच्छन्तु भवन्तः । किञ्च,

दिवाकरलोषभवां ममाति निशाकरो नाम मुनिर्नरस्यन् । जगाद वः काय्र्यमहाय्यधैय्याः ।

क्षयेन तां द्रक्ष्यथ राजपत्नीम् ॥ ४० ॥ इति ब्रुवाणं कृतसौहृदं तं सम्पातिमापृच्य परापरजम् । प्रहर्षाः प्रथितप्रभावाः

प्रतस्थिरे वानरयूथनाथाः ॥ ४१ ॥

·

(घ) सुक्षावच मदर्शी ।

J

(फ) कातव्य या विद्यादेन काल विषाद मा कुरुत

दिवाकरेति । हे वाय भैय्यः ! यतिधराय

क्र

निशावरो

.

नाम मुनिः दिवाकरव्य सूर्यस्य लोषभवा दाहजनिता मम श्रार्त्ति व्यथा निरस्यन् निराकुर्वन् व. युद्माक काव्य जगाद उक्तवान् । यहा रामदूता सीतान्वेषणार्थं त्वत्सकाशमागत्य तदुष्टत्तान्तमा- ख्यास्यन्ति तदा तेषु खष्टत्तान्तमाख्याय स्वस्थपचो भवितेति कथित- वानित्यर्थ । यत चणेन ता राजपत्नीं सीता द्रक्ष्यथ । उपेन्द्रषस्त्रा-

वृत्तम् ॥8॥

इतीति । इतीत्य ब्रुवाणं कथयन्त कृतसौहृदं सम्पादितमित्र - कत्व’ परापर पूर्वापरयातभि तं सम्पातिम् वाष्टका साधु

[[२१६]]

चम्पूरामायणे

हे बीरा यूथनायाः । परिणतिपरुष. कोश्यमा सोदिषादः । कोश्यमासीदिषादः कस्मादस्माकमेतज्जलनिधितरणे शक्तिरतावतीति । स्मृत्वा रामः प्रतिज्ञामयमनिलसुतो लङ्घनायोन्मुख खे- इदः प्रादुर्भवेत् कि कथयत पयमानास्पदे गोष्पदे वा ॥ ४५६

उदपतदुपभोक्त’ मण्डलं ‘पण्डभानोः परिणतफलबुड्या बालभावेऽपि साध्यम् । तदनु कुलिशपातक्षुगण्डाय तस्म

वरमदिपदमेय वायुतस्यै विधाता ॥४६॥

哑

हे बोरा कमि । हे युवनाथा वीरा । परिष्यतिपरुषः परि- व्यासविरस

→

एतब्य जलनिधे तर एतावती शक्ति

कखनात् भवे- दिति शेष इति कोऽयम् अाक विषाद आसीत् ? रामः बीषय प्रतिज्ञां मासातिक्रमेण प्राणदण्डरूपामिति भावः स्वा व्ययम् अनिसुतः वायुपुत्र. इनुमानित्यर्थ चेत् यदि बनाय उन् ख. तत्परो भवेदिति शेषः तदा पयसाम् वास्पदे चाधारे धावित्यर्थ गोष्टे वा भेद विशेषः काखेति शेष कि प्रादु-

भवेत् ? नैवे त्यर्थ कथयत । वायुपुत्रस्य पयोधिलङ्घनं गोष्पद दङ्घनामव तदु यद्ययं गन्तुमुन्मुखो भवेत् तदाताक को विवाद प्रति

स्तम् १४५॥

आव

• 1

उदपतति । षोऽय हनुमान् वाभावेऽपि शैशवेऽपि परिश्यत फलबुद्या परिपक्क फलमेतदिति बोधेन चण्डभानोः उष्ण रश्मे मजम उपभोक्तु भक्षविद्वत् उदपतत् बन्तरीचमुत्पपात । तदलु तदनन्तर कलिशपातेन जवहारेण नुरूप भग्न गण्डो यख यथा- हममते विश्वाता ब्रह्मा यायारस्य पितुरिति भावः हृत्य कलशय अमेय परिमातुमशक्य वरम् काहियत् दत्तवान् ! देश मटकोडात् सूर्यविम्व मक्कल भिति मत्वा वत् महीत

घु

.

H

किष्किन्धाकाण्डम् ।

D

वृत्य जाम्बवता परापरविदा सन्धुचिताभवः कृत्वा हडिमुपेयुषा खवपुषा त्रैविक्रम प्रक्रमम् । आरुह्याद्रितट यथोचितमसौ सन्मान्य सेनाधिपान् आसन्नानथ सन्ननाइ तरितुं वारा निधि मारुतिः ॥४२॥

इति श्रीविदर्भराजविरचिते चम्पूरामायसे

उत्पदन्त

किष्किन्धाकाण्डः समाप्तः ।

हनुमन्त

तप वज्ञ

राडरयमकाले स्य्यमभिधावतीति मन्य जो

निचितेष । स तु बज्नाहत्या अम्ब हनुमां-

B

देवरान

रन्तिक एवं पपात । तदवबोक्य नावाख चञ्जता कथमार्त्ता बाबु- अकथयत् । वासु’ पुत्र ताथ ष्ट्वा शोकार्त्त : राहं जगतः कार्य करोमीति निश्चयो । काय देवा वाge चाराभावेन सर्व जगत् विनश्यवलोकयन्तः ब्रह्माख शरणं ययुः । ब्रह्मा व तत्सर्वमान्य देवगणैः सह वायुमुपेत्य तत्पुत्रम् काच्चतशरीरं विधाय विविधान वरान् दत्त्वा वायुमतोषयदिति पुराणवार्त्ता । मालिनोवृत्तम् ॥४६॥

शु

इत्यमिति । इत्यस् बनेन प्रकारेण मरापर विदा पूर्वपरवार्त्ता- भिज्ञेन जाम्बवता मन्धुचित, बहते जितः प्राभव प्रभाव इत्यर्थः यस्य तथोक्तः असौ मारुतिः हनूमान् बुद्धिउपेयुषा प्राप्त

वपुषा निजशरीरेण विक्रमं त्रिविक्रमः बालन

सक्य वर्य विक्रमः तं प्रक्रमम् उद्योग त्रिभुवनव्यापन सन्नाहमिति भावः कृत्वा यद्रितटं पर्वततम् बरु आसन्दान् सन्निहितान् सेनाधिपान् सेनापतीन् यथोचितं सन्मान्य सवृत्य वारा निधिं समुद्र तरीह बगनाह सम्मवते । शार्दूलविक्रीडितं ॥४७॥

इति श्रीजीवानन्दविद्यासागर मट्टाचार्येण कृता

चम्म रामायण किष्किन्खाका राज

व्याख्या जास

१श्रथ सुन्दरकाण्डः ।

ततो हनूमान् दशकण्ठनीतां

सीता विचेतु पथि चारणानाम् । महेन्द्रशैलस्य खगेन्द्र वेग.

प्रस्थादुस्यात् प्रथमानमानः ॥ १॥

तदानीमुदन्वदुल्लङ्घन तरनिहितचरणनिष्पीडनं ( क )

सोढुमचमः माभूदेष निःशेषनिःसरविरोधतया निर- न्तरनिष्पताष्पपूर इव (ख) इतस्ततो विततजीमूतवृन्द- स्यन्दतया पारिप्लवशिथिलमिल इव (ग) सन्त्रस्यमानकु-

ग

[[4]]

तत इति । ततः अनन्तरं खगेन्द्र गरुड वेगधर, प्रयमानः

विस्तार मच्छन् सान’ गौरवं यस्य तथाभूता हनमान् दयकण्टेन रावणेन नीता सीता विवेलम कान्वष्टु महेन्द्रस्य प्रस्थात् तटात् वारणाना खेचरायया प्राथ बाकाशं उदस्थात् उत्पपात । उपजाति-

अत्तसृ ॥१॥

(क) उदन्वत समुद्रस्य आडनाव हत्तर तथा तथा निहिता- व्याम् चताभ्या चरणाच्या निवाड-म् ।

यह क

(ख) च्लान्टस् पर्वत ६ मन्द्रः । निःशेषेति निःशेष यथा तथा निःसरनिखन् रोषः स्वयप्रवाहः यखात् तत्तया । निरन्तरेति निरन्तर निष्यतत्र वामपूर, नयनजलधारा यस्य तथा-

भूत पुत्र ।

(ग) विततेति विरामः जामूनदमेघसमान

सुन्दरकाण्डम !

[[२१८]]

स्वरयूयतया सज्जातश्वयथुरिव (घ) ससाध्वसतया धावमान- हरिणोगणचरणकोटिपाटनोहूत धातुषू लिपटलित विकटक- टकतया क्षरितशोणित इव (ङ) तत्क्षण प्रबुद्धकण्ठीरवक- ण्ठरवमुखरितकन्दरतया (च) कृताक्रन्द दूब (छ) परिसर - गवरनिविरसन्नि सृतसरीसृपतया (ज) निर्गलितान्त्रमाल दुव (झ) पूर्णमानतरुविटपको टिताड़ितजलदवन्दस्यन्दित-

स्यन्द’ श्रवण यस्य तत्तथा । पारिवचपलः शिथिलः धम्मिल्लः केशचयः यस्य तथाभूत इव ।"

a

(घ) सन्त्रस्यमानेति सन्त्रस्यमान सम्यक् लासं गच्छत् कुञ्जरयूथं हस्तिदृन्द यस्मिन् तत्तथा । सञ्जातश्वयथुरिव समुद्ध तथोथरोग

खूद ।

(ङ) ससाध्वसतया समयतया धावमानानां हरियोगणानां चरणकोटिभिः चरणायः पाटनेन कुट्टनेन उद्धृतानाम् उत्चि- पाना धातघूलीना गौरिकादिचूर्षाना पटलितं संहितं विकट उत्कट कटकं नितम्ब यख तत्तया । चरित निःसृतं शोषितं

रक्त यस्य तथाभूत दूव !

(च) तत्चणेति तखिन् चणे मारुतेरुत्पतनसमये इत्यर्थः प्रब खाना भग्न निद्राया कण्ठीरवाणा सिन्हानां मत्तगजानां वा कण्ठरवेण निःस्वनेन मुखरितः शब्दितः कन्दरः गुहा यख तत्तया ।

(क) कृताक्रन्द इव रुवि ।

(ज) परिसरति परिसरगङ्गरेभ्यः तटगर्तेभ्यः निविरसन्नः खनन्तः गर्जन्तः निःसृताः सरीसृपाः पन्नगा यस्य तत्तया ।

(m) निर्गलिता निर्गता बन्त्राणा

माबा श्रेणी यद्य तथाभूत इव ।

कुचिस्वशिरा विशेषा

ક

चम्य रामायणे

शीकरनिकरकोर किताकारतया समुपजातखेद ध्व (ञ) स्फुटिततटोपलपतन दलितकीचक सुषिरसंमूर्च्छत् पवनफुत्- कारपरिपूरितगगनतया प्रवईमानोई खास इव (ट) वच सामविषय दौस्था (ठ) अभजत ।

छत्वा मारुतिलङ्घनोत्थितस्यात्तत्रानुयात्रा तत. पर्यायात्पतता महेन्द्रगहन क्षौणीरुहाणां ततिः । मध्येवारिनिधिप्रकाशितशिखा सेतोः कृते भाविनः सूवन्यासनिखातशत्रु निवान्ति पयोवौ दधौ ॥ २ ॥

(ञ) घूर्णमानेति घूर्णमानाना तरुणा वृक्षाणा निटपकोटिभिः शाखायें ताडितात् जुषात् जलदद्वन्दात् मेघसङ्कात् यन्दितेन निःसृतेन शोकरनिकरेण चम्ब कम्पनिचयेन कोरकितः सञ्जातकलिकः याकारः यस्य तत्तया । समुपजातवेद व सञ्जातधर्म दूव ।

(ट) स्फुटितेति स्फुटितख मारुतेश्वरस्य निर्भरन्यामात् मच्य तस्य तटोपलस्य तटशिवायाः पतनेन दलितस्य विहितस्य ति यावत् कीचका वंशविशेषस्य, वेषवः कीचकास्ते स्वर्ये स्वनन्त्यनि बोलता इति कोषः । सुषिरे विवरे संमतः पवनस्य फुत्कारेण परिपूरित गगन’ यस्य तत्तया । प्रवर्द्धमानः प्रकर्षेण वृद्धिं गच्छन् उई श्वासः यस्य तथाविध इव ।

(ठ) बच्चचान विषय वक्तुमशक्यमिति यावत् । दौः स्थ्य्यं दुःस्वतः दुःखेनावस्थानमित्यर्थः ।

कृत्येति । ततः अनन्तरं तत्र पर्वते मारते हनुमतः लड्डू - नेन स्थित उद्भूतः यो रयः वेगः तस्मात् अनुयात्वाम् अनु- गमन कृत्वा पर्यायात् क्रमेण पतता महेन्द्रगहन चोपीरुहाया महेन्द्रपर्वतीयवनष्टचाणां ततिः समूहः मध्येवारिनिधि मध्य समुद्र प्रकाशिताः शिखाः पाणि यस्थाः तथाभूता सती भाविनः भवि

सुन्दरकाण्डम् ।

पक्षाभिघा तरवरेचितवीचिमालः

पाथोनिधेः पवननन्दन विश्वमाय ।

उत्तुङ्गशृङ्गकुलको लितनाकलोको मैनाकभूभृदुदसृम्भत सम्भ्रमेण ॥३॥

**

तत्र यात्रा प्रत्यूह. प्रत्युद्भ ूत (ड) इति वक्षसा त ( उ ) मधः पातयित्वा प्रयातमेन सान्त्वयन् हिरण्यनाभी (प) बभाषे ।

सागरेण इतलेन तवाध्वश्रमशान्तये ।

मारुते ! प्रेरितोऽमाव सौम्य । विश्वस्य गय्यताम् ॥४॥

यतः बङ्कागमनार्थमिति भावः सेतोः कते निमित्त पयोधी छल न्यासाय सेतुनिस सुत्रपाताय निखातस्य प्रोषितस्य शङ्क -

निवष्य को इन्दय यान्ति मं दधौ जनयामास लोकानामिति

शेषः । मारुतेर्वन उत्पल अनुसृतानां वसुपतिताना वृचाया- अमाणि भवितवन्वार्थ सूत्रपातार्थे निखाता शहूद दूव लभ्यन्त

इति भावः । भादू लविक्रडित वृत्तम् ॥

[[4]]

पच्चेति । पच्चाभ्याम याभवातेन वो रय’ वेग तेन रेचिता रिक्कीaar विश्लेपिता इति यावत् वीचिनाका तरङ्गम गरे वेन नथोल, उत्तुजोन उन्नतेन जलेन शिखररुचयेन कोलित विह्नः नागलोकः खर्ग येन तथाभूत

असलम इति आन मैनाकभूभृत् मैनाकाबन पवननन्दनस्य मत विश्वमाय पाथोनिधेः खमुद्रात् सन्भूमेण त्वरया उदजृम्भत उत्तस्थौ । वसन्ततिलक वृत्तम् ॥ २३

(ड) तल समुद्रमध्ये इत्यर्थः । यात्राप्रत्यूहः प्रयायविनः । । ।

प्रत्युद्भूत. सज्जात ।

(ठ) त बनाक !

[[५]]

ijany

(घ) विरण्यनाभः रिक्व नाभौ वर्ष तथोक, जनभाव मध्यत्वादिय संज्ञा दोध्या । सैवयकः ।

।

ह

सागरेणेति । हे बोल ! आयते ! मनून् ! वचन म

સુર

चम्परामायणे

तव पित्रा परिव्रातः पूर्व पर्वतभेदिनः ।

तमात्रास्ति विपत्रोऽव म्रपक्ष इति मां भज ॥४॥

एवं प्रार्थयमानमेन समान्य कार्यगत्या गते सति

हनुमति ।

अवलोक हिरण्याममन्यो

बलमानं बलमानमाविवन्त्रः ।

मतमन्युरपेतमन्य रामीत्

पत्रमानाभज सेवनादनुमिन् ॥६॥

ল

अधि प्रवेश प्रााित् रामदूत सहाय लते रामपूर्व-

पण लगती वान्तयेत्रिक

विवाम्

तति । पूर्व सद त्रिला

भवेदिनि निति आयः, तब

व प्रशितः उत्थापितः खणि, तत्

पर्वतभेदिनः गोत्र-

भिदः सन्द्रात् पन् नोदासादिति यावत् परिभावः रचितः

[[9]]

अति शेषः । तखात् न ममुद्रे विषय समेति शेष. यद्वा

· कान त्र

अब पनि विषयः शत्रः उर्जेति शेष.

अवनमिति विशेष लान

माया जाय।

नास्ति सपनः पञ्चवानु

थापय । एतेन ममापि

गुवल बे से वे सुजय भजनानक देवस कानं गौरवं अति

करतोतिनो

क्ष

इ.

करिः यश्चा समुद्र बचवानम् उत्पत्तल मियर्थः मारुति-

हरराय रामं चैनाकम् arata Fer

भाव

नेतना

अवलोक्य दृष्टा

विश्वावदानादिति यावत् शि

ः श्रभीत् ॥६॥

सुन्दरकाण्डम्

[[२२२]]

तदनु यथा पुरं (त) लङ्कापुर प्रतिधावती हनुमतः सरणिमरुणदरुणसारथेः पदवीं (थ) विव्य इव वदनं व्यादाय हिरानजननी रंहसा (द) सुरसा ।

उन्नमितस्य तरसा सुरसां विजेत पादौ पयोधिकवितौ पवमानसूनोः । तस्योत्तमाङ्गमभवद्गन्रस्रवन्ती,

वीचिचलितमीकरमालभारि

तनुं तनक्कृत्य तदा हनुमान्

खत्वावगाहं जठरे तदीये ।

(3) अथा पुरं पुरभित्र ।

(च) व

पन्थानम् । कादयत् रुरोध

अर्थम् ।

(2) व्यादाय विखार्थ ! हिरव भजनी द्विजिहमाता संख्या

शिव

उष्कृष्ट स्वेखि सरखा बलेन उरला विजेतुम् वर्धमान मानोः तख मतः पादौ चरणौ प्रयोखिक निती तथा उत्तमाकू शिरः गगनक्षल्याः - নক্সা: ानer enान for

TWIT

भ

तत् गममा बसी बोचिषयखतीकार- काराभारतत् अभवत् । हलमा महाकायो अदिति

आव) किम्

भूतविजक राम् ॥७॥

तनुभिति । भूमान् तदा यहा हरा साहशमपि हनुमन्न योगशा कपमधारयदिति भावः तनुं बटे सन्त्य कथी-

सोव गढरे कुछ अगाई प्रवेशं कृत्वा ततः उदरात् विभि

ૐ

चम्प रामायखे

ततो विनिष्क्रम्य स चक्रपाणे-

स्त्रिविक्रमस्य क्रममेव चक्रे ॥ ८ ॥ भूयोऽपि सोऽय रघुनाथदूत-

श्विच्छेद गच्छन्नखरैः खरायैः

नृसिंहाः पथि सिंहिका

[[1]]

• छाया निरोधादुपपन्नमन्युः ॥

तदनु पारावारस्य (ध) पारे लम्बमान शिखरिणि लम्ब मानतनु (न)र्लङ्कापुरद्वारमासाद्य नितान्तचिन्तातन्तु सदा नितान्तःकरणो ( प ) ऽभूत् । वानरसेना कथन्तरेदिममन्तरायं वितन्वन्तमुदन्वन्तन्तरतु नाम (फ) । कथमुपयातु यातुधान-

क्रम्य त्रिविक्रमख वि बोकेषु विक्रमवत’ पद निदधत इति यावत् चक्रपाणेः वामनरूपिण. नारायणस्य क्रममेव पद्धतिमेव चक्र अनुससारेत्यर्थः । उपजातिवृत्तम् ३८ ॥

&

भूय इति । मध्य रघुनाथस्य दूतः न्दसिंहरहा दहि- समवेग इत्यर्थ. पार्थ बाकाशमार्गे गच्छन् कायाविरोधात् छाया- क्रमात् उपपत्रमन्य : जातकोष’ सन् खरायैः तीक्ष्णायैः नखरै सिन्हिकाया राहुजनन्याः व्यङ्ग चिच्छेद । उपजाति-

वृत्तम्॥

(घ) पारावारच समुद्रख ।

(न) लम्बमान शिखरि तिष्ठति पर्वते लम्बमानततु अवतर-

शेर ।

(घ) नितान्तेति वितान्तम् श्रत्यर्थ चिन्तातन्तुभिः चिन्नातः सन्दानि अडितम् कान्त करण यख तथाभूत’ किससंव्यानवचारणा- दिति भावः ।

(फ) अन्तराय व वाजिनितमिति भावः वितन्वन्त

[[६]]

सुन्दरकाण्डम् ।

[[२१५]]

राजधानीमिमां सर्वथा वितथमनोरथो (ब) दाशरथिर्मोधी- कृतार्णवलङ्घनः (भ) केवल महमभवम् । जीवति वा न वेति न जानामि जानकौमिति । ततस्तत्रभवतीं (म) सीता- मवजिगमिषुराज्ञ्जनेयः (य) प्रच्छन्न सञ्चार हेतोरखमय (ब) गभस्तिमालिनः (ल) केवलमभिललाष । तदनु शातमखस्य निक्षेपचापस्य प्रत्यासोदति प्रयोजनवेलेति (व) प्रचेतसे कथयितुमिव प्रतीचों (श) दिशं प्रविशति भगवति भाव- ति (ष) गगनतलमिदमपरमहीधरकटककान्तारसमुद्भव -

विस्तारयन्तम् उदन्वन्न समुद्रम् । तरतु नाम कयञ्चित् पारं गच्छत नाम सम्भावनाया सर्वथा तेषा बबाधिक्यादिति भावः ।

(ब) वितथमनोरथः विफलाशः ।

(भ) मोषोशतेति मोघोशत विफलोकतम् अवलडून येन

तथाभत ।

(म) तत्रभवर्ती पूज्याम् ।

(य) बाञ्जनेयः अञ्जनातः हनमान् ।

(र) अस्तमयम् अस्ताचलगमनम् ।

(ल) गभस्तिमालिन सूर्यस्य ।

(व) शातमखस्य ऐन्द्रस्य निचेपचापस्य

न्यासभूतख धनुष !

प्रत्यासीदति उपतिष्ठते राचसबधार्थ-

प्रयोजनवेला प्रयोजनसमयः

मिति भावः ।

(घ) प्रचेतसे वरुणाय पश्चिमदिगधिपतये इति भावः । प्रतीची पश्चिमाम् । इन्द्र ेण प्रचेतसे व धनुर्न्यस्त’, तस्य दानों प्रयोजनं

राचसबधरूप यत ते, तत्प्रत्यर्पणाय तं प्रवेश

A

मिवेति निष्कर्ष ।

(घ) भाखति ।

कथयितुमिव वक्त-

[[13]]

[[२२६]]

चम्परामायणे

दावपावक शिखाश्रेणिभि ( स ) किमिह शाणितम् (ह) ।

अथवा समीपसमापतत्पतङ्ग रश्मिहत र वेष्टन विष्ठातानल- तटतपनोपलजालसमुल्लसज्वालापटलैः (च) किमापाट- लम् (क) आहोखि (ख) दागताय मित्राय (ग) महार्घमध्ये प्रदातु’ प्रमुदितचेतसा प्रचेतसा तूर्णमर्णवोद्गीर्यमाणमाणि- काकिरणै. (घ) किम रुणितम् । श्राहोखित्तारापथतरङ्गिणी- सलिल (ङ) मपि ग्रसितुमुज्जृम्भितस्य चरमसागरौर्वाग्नेरचिः-

(स) अपरेति परमोधर पश्चिमाचलख कटककान्तारातू

नितम्बकाननात् सुदुभवतीति तथोक्तः य. दावपावकः दावाग्निः तब्य शिखामणिभि ज्वाला समूहैः ।

(ह) शोषितं रम् 1

(च) समोपेति समीपे समापततः पतङ्गा सूर्यस्य पतङ्गौ पक्षिय चेत्यमरः । रश्मिभिः किरणैः दृढ़सरं यत् वेष्टन तेन निष्ठतः निहृतः अनल’ काग्नि’ येभ्यः तथाभूतानां तटतपनोप- लामा तटवर्त्तिनां सूर्यकान्तमणीना जाबात् समूहात् समुत- बह्निः ज्वालापटले’ शिवायैः ।

(क) व्यापाटल सम्यक् रक्तम् ।

(ख) बाहोखित अथवा ।

(ग) मित्राय य्य, सुहृदे प्रतिध्वनिः ।

(घ) व्यर्णवेति कर्णवात् समुद्रात् उद्गीर्यमाणानाम् उदक्षिण- मायाना माणिक्याना किरणैः मयूखैः ।

।

(ड) तारापथस्य वन्तरीचस्य तरङ्गियो मन्दाकिनी तस्याः उचिलं जलम् ।

सुन्दरकाण्डम् ।

[[२२७]]

पुञ्जन (च) किमिह रञ्जितमिति सकलजनस्य सन्देह- सन्दोह (छ) सन्दधाने सन्ध्यारागे समुदच्चिते (ज) सरसी- कन्हश्रेणिषु पत्रपुटकपाटपिधानासु (क) प्रतिकुमुदवन मकरन्दभिक्षामटसु (ञ) मधुव्रतद्दिजेषु विकच कुवलय कलि- काकषणकषायेषु (ट) सायवायुषु तत इतः सञ्चरत्सु तिमि रेषु कालागरुधूमस्तोमश्यामलितेषु दिक्पालपुर गोपुरव्य- हेषु (ठ) प्रतिकमलाकर (ड) प्रेङ्कित विश्लेषवेदना पूर्वर

(च) उच्कृति

उत्थितस्य चरमसा मरौर्वाग्निः पश्चिमसमुद्रीय-

बाड़वानबच । बचि पुच ेन तेजोराशिना ।

(छ) बन्द हसन्दोह संशयसमूहम् ।

(ज) समुदचिते समुतेि ।

(झ) पलेति मत्रान्यव कपाटभिधानानि कवाटरूपाणि

श्राच्छादनानि बाबा तातु ।

(ञ) मकरन्दभिचां पुष्परमयाच्जाम् व्यरत् कुर्वखिति

यावत् ।

(ट) मधुव्रतेति मधुव्रता अमरा एस दिक्षाः विभाः तेषु । विक चेति विकचाना प्रस्फ ुदिताना कुषख्यानां नीलोचुपकानां यापयेन सम्यर्केण कषायेषु सुगन्धेषु ।

ॐ

(ठ) कालानुर्विति कालागुरूणां

कृष्णवर्णानाम् अगुरूणां मन्द्रव्यविशेषाणा धूमलोमेन धमनिचवेन व्यानखितेष श्यामवतां

गमितेषु ।

B

टिकूपालेति दिक्पालाना दिगधिपतीनां पुरगोपुर-

व्यूहेषु नगरद्वारसमूहेषु ।

(ड) प्रातकमलाकर प्रतिसरोवरम् ।१२८

चम्म रामायणे

रथाङ्गविहङ्गानां दीनक्रेद्वारे नक्षत्रमालालङ्कृतं गगनमत-

नजे (द) 1

आतिर्बभूव पूर्वाद्रेः शृङ्गे शृङ्गारजीवितम् ।

तमस्तमालकान्तारकुठारः शशलाञ्छनः ॥१०॥ तत्करास्तमसा रुखा रेजिरे गगनाजिरे । शैवालचयसंच्छन्नाः सरसीव विसाङ्कुराः ॥ ११॥

तस्मिन् प्रदोषसमये सहसा हनूमान् कौन्तिटाजवनिकामपनीय शत्रोः ।

(ट) मोहितेति मेङ्गिता मस्कृता या विश्लेषवेदना विषव्यथा सा एव पूर्वरङ्गः प्रथमाभिनयव्यापार तचिन् । रथाङ्गविङ्गानां चक्रवाकपचिणाम् । दोन ङ्कारे करण्यध्वनिविशेषे ।

न जाब-

बालेति मच्चनमालाभिः तारामण्डलैः पचे नचनमालया सप्त- विशति मौक्तिकरचित हारेष बङ्कतः तखिन् । वागनेति गगन-

मेव मतसृजः हस्तो तस्मिन् ।

याविरिति । पूर्वा : उदयाचलय रहने शिखरे टङ्गारख तदाख्यरमविशेषख जोवितं जीवनस्खरूप इत्यर्थः उद्दीपकत्वादिति

भाव’ तमः चन्खकार एव तमावकान्तारः समाजवन तथ कुठारः छेदक इति भावः शशलाञ्छनः चन्द्रः चविर्बभव । निरङ्गरूपकमल- कारः । तदुक्तं दर्पणे । निरङ्ग’ केवलस्यैव रूप यत्तदेव तदिति !

अनुष्टम् ॥१०॥

तत्करा इति । तमचा अन्धकारेण रुद्राः वर्षालिताः, वस कराः किरणाः गगनाजिरे कातरोचचत्वरे सरसि सरोवरे शैवाल- घयेन चैवाखसमूहेन सच्चा बमावृताः बिवाह रा इव मृणाल- परीक्षा व जिरे पृथुभिरे । उपमालङ्कारः ॥११॥

तस्रिह्निति । तखिन् प्रदोषवषये रजनीमुखे, लङ्कायां प्रवेश एव

सुन्दरकाण्डम् 1

श्राविर्बभूव सुमनः परितोषणाय

लङ्गा प्रवेशन व नाटक सुत्रधारः ॥ १२॥

[[२२८]]

तत्काले लङ्काधिदेवता ( ।मात्मना सह विग्रहं विधातु गृहीतयुवतिविग्रहा (त) मार्गस्यार्गलीभूय भूयसा (थ) तर्जयन्तों निर्जित्य तथा (ह) वानररचितावचोपचं निज. विलय (ध) सरसिजासनयासनादावेदयत्त्या (न) विहि- तानुमति (प) मारुतिर्लङ्खायाम विकलमेव (फ) मैथिली वि.

नवनाटक तस्य सूत्रधार मूखाभिने पुरुषविशेषमान् शत्रो. रावणस्य कीर्त्तिष्टा कोशिविस्तार एवं जवनिका तास अपनीय निरख सुमनसा साधूना परितोषणाय सहसा बाविर्बभूव उङ्का प्रविवेशेति भाव । रूपकमलङ्कार । वसन्नतिलक वृत्तम् ॥ १२ ॥

वाम् ।

(ग) बाधिदेवता बङ्गावित्रीं देवीम् ।

(त) ग्टहोतेति ग्टहोतः बालन्वितः युक्त्वा विग्रहः यवा

A

(घ) अर्गली भूयेति गेलं कपाटरोषदण्ड विशेष ततृ भत्वा मार्गरोधिनी भूत्वेत्यर्थः । भूयसा अतिशयेन ।

(द) तथा वाधिदेवता ।

(घ) वानरेति वानरेव रचिता कृता श्राश्रा

अपबाचना परा-

जयरूपेति भाव, उपचा बाद्य शनं यस्य तयाभत’ निजविलयं निजध्वसम् ।

(न) सरसिजामनशासनात् ब्रह्मण आदेशात् । यानेदयन्त्या यदा वानरेण केनचित् तव अवमानना करिष्यते तदेव ते ध्वयो बोजत्य इति ब्राशासन विज्ञान्या इति भावः ।

(घ) विहितानुमतिः कृतबह्नापवेशानुवः । (फ) विकमेव सम्यगेव ।

[[३३०]]

चम्पूरामावर्णे

चिन्वन्नैऋ तिचक्रवर्त्तिनः प्रासाद (ब) माससाद । तत्र,

एषा राचसार्वभौमनगरौरचय मूरक्षिता तस्येद सदन विमानशिखरैर्बिभ्राणमभ्रावलिम् । एतत् पुष्पकमाहृतं धनपतेरित्यादान्मारुत- स्तत्रादर्शयदिन्दुदीप किरणप्रद्योतिताशा निशा ॥ १३॥

अपिच,

आदित्यः जनकत्व एष भविता सौतापतरीदृशं साहाय्य विरचय्य कीर्त्तिममितामादित्सुना सूनुना ।

(a) चर्त्तिन रानवाधिपत । प्राबाट राजभव

प्राम्रा

एषेति । तल राचिचपत मासा इन्दुरेव छाप तस्य किरण प्रद्योतितानीकता अशा दिश यथा तथासता निशा रजनी एषा राचससार्वभौमस्य रच पतेः नगरी रक्षयमभि• राचससे नामि रक्षिता प्रतिपालता, तस्य रच’पतेः सदन ग्टन्ह विमानशिखरे गजग्टहविशेषायं चम्बावति मेघराज विश्रायम् बम्बइषत्वादिति

आव । एतत् धनपतेः कुवेरात पुष्पक तटाख्या रथ विशेषः चाहत बलादिति शेष । इति बादरात् मारते हनमतः ब्रदर्शयत् । यत्र कदर्शयादद्वेति प्रतीयमानोत्प्रच्चा

प्रतीयमानोत्प्रच्चा बोद्धव्या, अन्यथा बाक्यार्था-

•

खात, निशाया काचेतनत्वेन प्रदर्शन क्रियाकारित्वाभावादिति बाध्यम् । उक्तञ्च दर्पथे । भवेत् सम्भावनोत्प्र ेक्षा मलतस्य परात्मना । बाच्या प्रतीयमाना सा प्रथमं द्विविधा मता । वाच्यवादिप्रयोगे

ब्यापयाने घरा पुनरिति । शार्दूलविक्रीडित वृत्तम् ॥११॥

चाहित्य प्रात । एष बादित्य. सूर्य सीतापतेः रामख हर्य बाहाय्य विरचय्य विधाय व्यमिताम् अपरिच्छिन्ना कोर्त्तिम् न्यादित्

बना अण्डोबभिता छतुना पुल प सुनोत्रेणेत्यर्थः कृतकत्यः छत-

सुन्दरकाण्डम

×

इत्यालोच्य तदा किल स्वयमपि ख्यातिं ग्रहीतुं प लङ्कायां रघुनाथदूतमरणौ चन्द्रेण दीपावितम् ॥ १४ ॥

एवमेव पर्यटनस्वप्नमुन्दरो सौन्दर्यमुद्रां निद्रयाप्यति- शय्य शय्यागृहे कृतसवेश वेशयुवतीपरिवृत (भ) मवरोधबधू- जनमप्यनिरोधेन (म) निरोच्य तत्र वितथमनोरथो (य) मारुतिविरचितबहुविध चिन्ता प्रकारः प्रासादादप्लुतः (र) सन् अशोकवनिकायामपि मैथिलीमन्वष्टमभीष्टदेवता-

प्रणाममतनुत (ल) ।

कार्य भविता भविष्यति । इति श्रनोच्य किन विवियन द्वेषयेति आव चन्द्र वर्मा परा महती कार्त्ति होत लङ्कायाँ रामस्य दूतसरणौ दूतवमान दोपायित दीपेनेत्र खाच-

रघुनाथस्य

रितम् । हनूमते सर्व स्वकिरयेन प्रदर्शितमिति भावः । शार्दूख - विक्रीडित वृत्तम् ॥१४॥

(भ) एमेव पर्यटन् इतस्ततो विश्वरन् ।

खत्रसुन्दरीति व्यस्तता देवाः तेया सुन्दरोगा देवीनानित्यर्थ. सौन्दर्य मुद्रा सौन्दर्य- मदमिति नावत् व्यतिशय्य अभिभूय निद्रावस्थायामपि सुरसुन्दरी- मौन्दयां विकसौन्दर्य त्यस्ता इति भाव । कृतमवेश निद्रिति

। वशयुक्तीपरित बेशयुक्त्य वेश्याः ताभिः किङ्करोभि- दिति भाव परिष्टतम् ।

•

(म) का निरोधेन

बाधेन 1

(a) वितथमनोरथः विफलाश, ताe मध्ये सत्याः बीतायाः बत्ता सर्वथा सम्भाविनीति मत्वेति भावः ।

(२) अतः गतिविशेषेण यत्रतीर्थः ।

J

(स) कातनुत तवान् ।

[[२३१]]

चम्परामायणे

असौ जनकनन्दिनीं तत इतो विचिन्वन् चणा-

दशोकवनिकामगादपगतान्यमार्गभ्रमः ।

परामभिलषन गति शमघनो यथा निर्ममः स्वयमखिल किल्पिपप्रशमनेक दिव्योपधिम् ॥ १५ ॥

ततस्तस्या नागतालहिलालतमाल कृतमालसरल- वकुलतिलकामलक कुटज लिकु चक्रे तक कोललवह्नविकङ्कतः कदम्बकोदुम्बरकपित्था खत्य कुरवक मरुवक कुन्दतिन्दुकचन्द- नस्यन्दनचम्पकचाम्प वपन सर्वतसपलाश पाटलाप्रियालप्रा- यैरनेकैरनोकहनिव हैः (व) परिवृतां परिभ्रमन्नस्त्रषविट- पनिविड़ितगगनप्रपञ्चां काञ्चन काञ्चनमयीं शिशपा (श)- मारुरोह ।

तत्र तत्पत्त्रसंछन्नगावः पुत्त्रो नमस्वतः । न्यग्रोधदलसलीनजनार्दनदशां दवौ ॥ १६ ॥

साविति । असौ हनूमान् तत इतः जनकनन्दिनी सीतां विचिन्वन् यविष्यन्, अपगतः अन्यन्य मार्ग पथ भ्रम. यस्य तथा- भूतः सन् परा गतिम् अभिलषन् निर्मम धमधनः अखिलाना किल्विषाणा प्रशमने एका अद्वितीया दिव्यौषधि ता तद्रूपामित्या. यी वेदसमष्टिमिव यशोकवनिकाम् बगात् प्राप । उपमालङ्कारः । शार्दूलविक्रीडित कृत्तम् ॥१५॥

(ब) मागेति नागवालादिभिः अनेकैः बहुभि नोकहनियहैः

टचममहः ।

हैः

(श) श्रभ्वषेति श्रभ्वइषे गगनसर्शिभि. विटमैः शाखाभि

निविडत.

खावृत’ गगनप्रपञ्चः श्राकाशविस्तारः यया तादृशी,

कानून कामधि, काचनमयी सौवर्थी शिशपा शाल्मलीम् ।

बले ति । तत्र शिशपातरौ सभ्याः पत्रः संछन्न समाष्टम

सुन्दरकाण्डम्

मोच वनादिव खुहिने म्लेच्छेन संस्थापितां

[[२३३]]

मालां देवकुलादिवामिषधिया चिप्तां श्मशाने शना । देवीमाश्रमतस्तथा खभवनं नक्तञ्चरेण कला- दानीताम्रपनीतवेषरचनामालोकयन्मारुतिः ॥१७॥ पुनरयमेवं चिन्तां ततान (ष) ।

माल यस्य तथोक

नभखत बायोः पुत्वं हनमान् न्यपोषद्लेष बटपलेष अखनस्य जनार्दनख नारायण दशाम् व्यवस्थाओं व्यानुरूष्यमिति यावत् दधौ प्राप । यत्र जनार्दनथाभित्र दशाभि- न्युपमापवखानात् निदर्शनालङ्कार । सम्भवन् वस्तुसम्बन्धोऽसम्भवनु बाषि कुलचित् । यत्र विम्वातुविग्यत्व’ बोधयेत् सा निदर्शनेति दर्षणे । चनुष्टवृत्तम् ॥१६॥

·

महोमिति । मारूति हनमान् धूनवनात्

"

[[७]]

खानकाननात्

सेक्छोन नोषजात्यविशेषेण, गोमांसभचको यत्र विरुड बद्ध भाषते

चारविहीन म्लेच्छ इत्यभिधीयते इ

स्लेच्छ इत्यभिधीयते इस लक्षणेनेति यावत् हिने लिहलकान ने संस्थापिता मझीमिव मल्लिकालामिक देवकुलात् राना कुक्रेय यभिषधिया अच्यवस्तुबोधेन माने चिशा मालाभित्र तथा आश्रमतः पञ्चवटीकुटीरात् नक्तञ्चरेण निशा- चरेण छतात् भिक्षाव्याश्रमाश्रित्येत्यर्थ खभवनम् यानीताम्, अप- मीता परित्यक्ता

नT यया चाभयपरिच्छदरहितामित्यर्थ= देवी जानसीम बालोकयत् ददर्श । माखोपमालङ्कारः । तटुक्तं दर्प माटोमा वदेकस्योपमान बहु दृश्यते इति । चत्र बहुपद विकोप-

चकं बोध्यम् । शार्दूलविक्रीडित वृत्तम् ॥१७॥

.

(ष) पुर्वादिति चयं नूमान् पुनः एवम् र चिन्तां तत्रान

कसवान ।

[[२३४]]

चम्पूरामावणे

एनां विना खुपतिः परिधैय्र्यं

प्राण एव वसतौति विचित्रमेतत् ।

ज्योत्स्नां विनापि निवसेन्निशि शीतभानु

काथां विनापि निवसेद्दिवमेश्वरोऽपि ॥१८॥

एवं चिन्तयता हनूमता नीते निशीथसमये ( स ) निशী- थिनीनायें (ह) चरम गिरिशिखरोप कस्ट सेवा समुत्कण्ठ- माने (च) दशकण्ठस्तु निद्राशेषेण स्परप्रहारेण च कलुषी- कृताचः (क) सरसहरिचन्दनचचया जानकोदर्शनेच्छया च प्रतिरागः (ख) वैकचमालया (ग) सुकुटतटरत्नप्रभया श्च तिरस्कृत नक्षत्रमाल. (घ) शनैः शनैरविशदशोकवनिकाम् ।

रजनिचरमभागे वारसीमन्तिनीनां करतलकलिताभिर्दीपिकामार्जनीभिः ।

एनामिति । शीतभानुचन्द्र निधि ज्योत्स्ना विनाषि निवसेत् तिष्ठेत् । दिववरः सूर्योऽपि बाया खपली विनाषि निवसेत् तिष्ठेव । किन्तु एना होता बिना चैव परिग्टद्य प्रमाण एव जीवित

एव वसतीति एतत्

dia are fवचितम् प्रायर्थम् । वसन्नतिक वृत्तम ॥15

(घ) निशीथसमये राले ।

(ड) निधोधिनीनाचे चन्द्रमणि ।

(च) पर गिरिरस्ताचत

मा

प्रय शिखरोपकण्ठ जयनिधिः

गयामाने समुहकावमाने ।

(क) कल पोहताचच विखितनेन ।

[[8]]

(ख) प्रकाटना प्रकाशितानुराम !

(ग) बैंकमाया तिथ्यं ककच्चा वल विहारे ।

(घ) तिरस्क तेति तिरस्कृता निर्जिता नन्चलमाला तारारात्रि-

जैन तथा

सुन्दरकाण्डम् ।

दिशि दिशि परिसृष्ट’ यत्तमस्तत्समस्त हृदयमबजगाहे केवलं भवणस्य ॥ १६ ॥ भोज्य मदान्धहृदयो रघुवीरपत्नीं सीमन्तिनीति हतनीतिरवाप पापः ।

आमूल पल्लवित कोमलशल्लकीति

वैतानपावक शिखामिव वारन्द्रः ॥२०॥

[[२३५]]

एतदर्शनवेपमानतनुलता (ड) मैथिली कापुरुष विषय- परुषवचनपारम्पर्येण (च) विदीर्यमाणहृदया हृदयदयित-

A

रजनीति ! रजन्या रात्रे वरमभागे शेषाशे वारसीमन्तिनीन

वाराङ्गनाना परिवारणीनामिति भावः करतलकाभि करतव- घृतानि दीपिका एवं भाजन्यः ताभिः दिशि दिशि यत् तमः तिमिरं परिष्ट निराकृतमिति यावत् तत् समस्त केवलं रावणास हृदयम् वजन हे वाचक्राम, मोहाष्टतमभूदिति भावः । मालिनीम् ॥१६॥

要

A

सोऽयमिति । सोऽय मदान्वहृदय बदमशवास पापः पापा- चारः इतनोतिः दुर्गाववान् रावणः वारणेन्द्र काकूचात् पचविता मातपचा भक्षको गजभषा विशेष इति बुझा देतानावशिखा- मिव यज्ञाग्निज्वाखाभित्र सामन्तिनी भोग्या नारीति धियेति शेषः

रघुवीरपत्नी रामभार्थ्याम् व्यवाय चाससाद । उपमालङ्कारः ।

तिचक वृतम् १२० ॥

यसका

(ड) यहदिति एतस रायच्या दर्शनेन वेपमाना कम्पमाना

रानुचता

चलता यस्या’ सथाभता ।

(a) कापुरुषेत कापुरुषा विषया गोवराणि यानि परुषाणि कटूनि वचनानि तेषा पारम्पर्येण विस्तारेयति याद

[[२३६]]

चम्पूरामायणे

शौय्यप्रत्ययादमुमेव (क) तृणाम मत्वा तृणमन्तरतः (न) कत्का खिता पर्यभाषत (झ) । अयि भोः सकलसमाचारप्रति- डानिष्ठः (ञ) परमेष्ठी ननु कुलगुरू (ट) भंवतः परकललगा नेत्र प्रसक्तिरप्य (ठ) निरपत्त्रपतां जनयति मोवजातानां (ड) । भूयोऽपि पञ्चवटी परिसरममु (ट) जर्न प्रभञ्जन (ण) इवानु- कूलः कूलोश कण्ठपरिभ्रष्टां नावमिव (त) यदि नयेथाः ।

(छ) हृदयेति हृदयदयितस्य रामस्य शौर्यप्रत्ययात् पराक्रमेषु

विश्वासात् । व्यसुमेव रावणमपीत्यर्थः

#1

(ज) तृणमन्तरतः टप मध्ये शभ्य त्यर्थः

परपुरुषेण व संवा-

पस्य दोषावत्वात् परपुरुषमुद्दिश्य टण प्रति वचन प्रयोगे न दोष

इति भावः ।

(झ) पर्यभाषत प्रत्युवाच ।

[[19]]

(ञ) सकलेति सकलाना समाचाराचा

सदाचाराया मतिठा

स्थिति तस्याः निष्ठा निष्पत्तिः यत्र तथाभूतः सदाचारप्रकृतिरिति

आव

निष्ठा निष्पत्तिनाशाना इत्यमरः ।

ॐ

(ट) कुलगुरुः वशमवर्त्त वितेति यावत् बादिपुरुष इति भाव । (ठ) परेति परकलवाया परनारीयां मालेषु यषु नेत्रख प्रसक्ति’ सञ्चारोऽपि का कथान्य व स्पर्शनादीनां व्यापाराणामित्य- पिशब्दार्थ ।

(ङ) मोवजातानां मत्कुखप्रस्वतानाम् बनिरपत लोकसमाने

मलयामि ।

•

(ङ) ।

भूयोऽपि घुमरपि । पश्चवटीपरिवर पचवटीपदेशन ! अनुं जनमामिति भावः ।

(ख) प्रभञ्जनः वायु ।

(त) कूलोपकण्ठति श्वस्य तटस्थ उपहास् शान्तिध्यात

सुन्दरकाण्डम् ।

[[२३७]]

तवापि (घ) दयते नियत (द) मदीयो जीवितेशः साक्षा- ज्जीवितेशी (ध) ऽपि त्वयि दयालुर्भवेद्दाशरथेरजेयस्य मैवाः (न) पात्रमपि भवितासि । किन्तु, खरप्रमुख निशाचर- बलमथन समय सुचिर लग्न सान्द्रवसापतपङ्किलितमुख ( प ) मा- पुत्रस्य शिलीमुखं (फ) भवन्तमन्तरेण (ब) कः श्रहवीत (भ) निजहृदयगलितरुधिरधारया प्रचालयितुम् । अथवा जन- स्थानसमरादारभ्य समराभावावग्रहतृषितानां (म) मौमि

→

परिभ्रष्ट विच्या वाल्या वेगात् दूरतः पचवितामिति भावः । नवभव तरणिमिव ।

·

(थ) तवापि इत्य पूर्व कृतापराधखापीति यपिशब्दार्थ । (द) दयते दया करोति । नियतस् अवश्य निश्चितमित्ययं । (घ) जीवितेशः प्राणेश्वर राम इत्यर्थः । साचात् स्वयं जीवि-

तेशः बन्तक’

(न) अजेयख केनापि जेतुमशक्यख दाशरथेः रामख दैत्याः

(प) खरेति खरमसुखाना निशाचरवलाना राचससेनावा मथम- समये विध्वसनकाले सुचिर लग्न म मान्द्रे या घनेन वसापयेन हृदय- मेदोपकर्दमेन परिचित मुख यख तथाभूतम् ।

(फ) शिलीमुख शरम् ।

(ब) अन्तरेण विना ।

(भ) श्रद्दधीत शक्यादिति भावः ।

(म) समरेति समराभावः सन्पामराहित्यमेव चवग्रहः दृष्टः

प्रतिबन्धः तेन विताना सञ्जातहृष्णानाम् ।३३८

चम्पूरामायणे

विपत्रिचातकाना (य) वदङ्गगलितयोगिताम्पारणां तवा- पनयघनतच (र के समर्थो निवारयितुम् । श्रथ निशिचरनाथ पञ्चवाणावभिन्न

न हि जनकसुतायाः प्रापदेकापि वाणी । जनमुपनतमृत्यु पञ्चवक्त्राहिदष्ट

विशति हतविषारोषधे. किन्नु शक्ति ॥ २२० एव जनक दुहितुरवधौरणामणिति (ल) माकर्ण्य कोप- पराङ्मुखो दशमुखस्तानभितो (व) निवसन्तीरारचिका-

(य) सौमित्रीति मौमिले लायन्य पत्रिगण शरा एव चातवाः तेषाम् ।

(र) अपनयनत दुयमेधात् ।

न

a

.

•

है

चथेति । ष्यथ मैथिली वाक्यानन्तरम् एकापि जनकखतायाः के थिल्या वाणी पञ्चवापेन कामेन व्यवभिन’ विदो निश्विरनाथ राक्षसेश्वर न हि प्रापत् नैव प्राविशत् । हत विपाधि विषव्यथा येन तथाभूतायाः खोषश्व शक्ति’ सामथ्य पत्र कापि सुखानि यस्य तथाभूतेन विना सर्येण दष्टम् चतएव उपनतम् उपस्थित - निचन जन किन कि मो. विशति ? नैव विभतीत्यर्थ खासयो- रौषध न किञ्चित फलोपधायकमिति भावः । सामान्य ेन विशेषसमर्थ- रूपोऽर्थान्तरन्यासः । तदुक्त दर्पणे । सामान्य वा विशेषेण विशेष- स्तन वा यदि। कार्यञ्च कारणेनेद काय्र्येण च समर्थ्य ते । साधर्म्येणेतरेणार्थान्तरन्यासोऽष्टधा तत इति । मानिष्टत्तम् ॥ २१ ॥

(ल) वीरति कारवीरणा अवमानना तयाः भणितिं वच-

नम् ।

(व) तरं मैथिलीम् । अभितः समन्तात् ।

सुन्दरकाण्डम् ।

[[१३५]]

राचसी राहव भवत्ययतुर्भि (घ) रण्युपायैरेनां ममावयवशा कुरुध्वमियम ननुकूला (ष) चेदिमा हतामा प्रातराशाय ( स ) महानस (ह) नवतेत्यादिश्य निशान्ते प्रत्यासन्ने निशान्त (क्ष मेव विवेश । तदनु भीषणबीचणचणदाचरीगा वाकादोषो- न्मठेपणान्म ुकुलितहृदय पुण्डरीका ( क ) पुण्डरोक यूथपरि व्र॒तसारङ्गाङ्गनाभङ्गोमङ्गीकुर्वाणा (ख) गीर्वाणतरुणीव (ग) शापबलाद्दसुन्धरा प्रपन्ना (घ) जनकनन्दिनी चिन्तामेवम- करोत् ।

(ग) चतुर्भिरिति चतुर्भि सामदानभेददण्डरूप, सामदानभेद-

दण्ड भत्यपाय चतुष्टयमित्यमरः ।

(घ) अननुकूला प्रतिकूलन।

( 8 ) प्रातराशाय प्रातर्भोजनाय !

(ङ) महानस रन्नशानाम् ।

[[9]]

(च) निशान्ते प्रभाते । मया निकटवर्तिनि । निशान्त’

ब्रह, निशान्त ग्टष्टान्तयोरित्यमर ।

(क) भोष योति भोषणा भयङ्कर बोक्षा दर्शन यासां ता चप्पा- चार्य राचयः तामाम् वाक्यशेषोन्म षणात् कर्कशवचन प्रयोगात् । कुलितेति सुकुचित निमोलिते निस्तव्यमिति यावत् हृदयमेव पुण्ड- शेकं कमल ययाः तथोक्ता ।

(ख) पुण्डरीकेति पुण्डरीक यूथेन व्यात्रवृन्दोन परिष्टताया

सारङ्काङ्गनाया क्या भङ्गाम् व्यवस्थामिति यावत् खङ्गीका

ही अनुवति भावः ।

(ग) गोखरुपीव देवाङ्गमेव ।

(घ) मपना प्राप्ता ।

[[२४०]]

चम्पूरामायणे

नूनं विदितवृत्तान्ते जटायुषि गतायुषि । भामिहावस्थितामाव्यपुत्रः किन्नावबुध्यते ॥ २२॥

होस्वित् (ड) क्रव्यादमायया (च) विपर्यस्त प्रकृतेः (छ) काकुत्स्थ । किमु नास्था सजायते ( ज ) । अथवा,

न केवल मामहद् दुराबा कृपाञ्च रामस्य निसर्गसिद्धाम् ।

इदं न चेत् संवितवत्सलः कि

भवेत् स तूणीं जगटेकवीर ॥२३॥

इत्य’ विलप्य रघुपुङ्गवं चिन्तवो अच्छा (झ)म छ

अगमत् ।

नममिति । विदितः ज्ञातः वृत्तान्त’ ममानेन हरपनाति यावत् यखात् तादृशे गतायुषि त्यक्तपणे जटायुषि वा पुत्र राम इहावस्थिता मा कि कथं न चयबव्यते न जानाति ननम् ।

A

तामात् जटायुषः सकाशात् मम वृत्तान्तगतश्वनाय्य पुत्रः डास- व्रीति यावत् । अनुष्टत्तम्॥२२॥

(ड) बाहोखित् अथवा ।

(च) क्रव्यारमायया राचसमायया ।

(क) विपर्यस्तति विपर्य्यस्ता विकता प्रकति यख तादृशस्य ।

(ज) कितु कथम् बास्था यह नयीति पेष न संजायते ।

•

।

न केवलमिति । दुरात्मा रावणा केवल मान, रामख निसर्ग- सिद्धा खाभाविकों कृपाच हरत् । चेत् यदि इद तदीयकपाया यदि हरण न स्यादिति शेषः तदा रूपितवत्सख. याश्रितरूपाल जगदेकवीर सर्वशक्तिमानिति भाव सः किं कथ तूष्णीं भवेत् ? नैत्र भवेदित्यर्थ । उपजातिष्ठत्तम् ॥१३॥

(झ) कृच्छ्रात् दुखातिशयात् ।

सुन्दरकाण्डम् ।

निशाचरीस्तां निरवद्यशीलां निर्भयत्तोर्निमृतं निवाय्र्य ।

अकोसवमात्मदृष्ट

दुस्वप्नमेकं त्रिजटा जगाद ॥२४॥

किञ्च,

उपलक्षम्य परोक्षभावा-

टुपेत्य पृथ्वीं सुचिर लुठन्त्याः ।

नक्तञ्चरस्त्रीमुखकर्षितायाः

सीतालतायास्त्रिजटा जटाभूत् ॥२५॥

[[४]]

तदनन्तरमात्मत्यागाय हयन्त्या मैथिल्यां मारुतिरि- थमनुपेक्षणीया तपस्विनी नीतिममुञ्चतीति (ट) चिन्तां

निशाचरोरिति । त्रिजटा नाम काचित राजमी सा निर

शीलाम्

अनिन्द्य प्रभाव निर्भयन्ती तिरस्कृती. निशाचरा मिटत नीचैः निवार्य निषिध्य कास्वप्रयोकाना देवानामृतो यत्र

तथाभूतसालाना दृष्एस एक टु स्वप्न जगाद शशस देवानानुस

गतवाना ध्व बमल इति भाव ॥२४॥

A

उपनेति । त्रिजटा उपन्नध्चस्य श्रामयत बरोवभागत माविध्वादिति भाव पृथ्वी असिम उपेच माम्य मुचिरं वठल नक्तञ्चरखाभिः राचसीभि सखे कर्षिताया आकर्षणा बीस = खोतालताया जटा श्राश्रमभूता लम्बमाना विखति

•

जातिवृत्तम् ॥ २५॥

(ञ) वात्सल्यामाय देहत्यागाय !

(2) नीति अनुञ्चती शाम ए

हा कती बजती अनुमरन्तीति भाव

[[२१]]

त

[[२४५]]

चम्प ू रामायसे

परिया नेदीया (ठ) नस्या बभूव । तत’,

देव्या दशाननवचोमयवज्रदीर्ण-

कर्णान्तरव्रणविशेषणभेषजानि ।

विस्रम्भणार्थ मयमन्वय सङ्गतानि

रामाभिकीर्त्तनमधूनि शनैन्यषिञ्चत् ॥ २६॥ तदनन्तर समन्तात् प्रसारितनयना जनकतनया तस्यां शाखाया शाखामृगमुद्दीच्य चकितहृदया दुस्वप्न- बुडया (ड) सलक्ष्मणाय भत्रै भद्रमाशंसमाना (ढ) जनमिर्म दुरापस्वाप (ग) स्वप्न कथमानुयादिति विचिन्तय माना मायासमायातनैर्ऋतपतिबुधा तस्मान्मारुतपुत्रात्तत्त्रास । सोऽपि समवतीर्य वचनवैचित्रयाज्जनकपुत्रों प्रत्यापयन् त) आज्जनेयः कृताञ्जलिव्यं जिज्ञपत् ।

(ठ) नेड़ीमान् निकटवर्ती ।

देव्या इति । अयं व्हनमान् वित्राणार्थं विश्वासार्थं देव्या सीताया’ दशाननवचोमयं यत् वब्ज तेन दोये चतमिति यावत् यत् कर्णान्तरक्षण तथ्य विशेषणे उपशमने भेषजानि श्रौषधानि यन्वय. सङ्गतानि वशवयुक्तानि रामाभिकीर्त्तनमधूनि रामनामोच्चारणमधु- रूपानुपानानीति भावः शनैः क्रमेण न्यषिञ्चत् निषितवान् रामगुष्यान कीर्त्तयामासेति भाव’ । वसन्ततिलक हत्तम् ॥ २३ ॥

(ड) दुःखमा मनायें दुष्ट रूम इति बोधेन

•

(ढ) भद्र महलम् । बागसमाना वाकयमाना । (ख) दुगरूप दुर्लभनिन् ।

(त) मध्यापयन् विश्वासयन् ।

सुन्दरकाण्डम् ।

कल्याणि । तीव्रवेगेन त्वद्वियोगेन ताम्यतः ।

राघवेन्द्रस्य दूतं मामन्यथा मास्म मन्यथा ॥२७॥

त्वया सह प्रस्थितचित्तवृत्ति-

विभावरीको समानधर्मा ।

वचोऽब्रवीन्मथिलि ! मन्म, खेन

त्वां कौशल कोशलराजपुत्रः ॥२८॥

अषित,

शिरसा तव सौमित्रिरकरोदभिवादनम् ।

[[२४१]]

अपृच्छत् सोऽपि भद्रं त्वामधिपश्च वनौकसाम् ॥२६॥ एवमभिहितया तया सम्भतविस्रम्भया ( थे) भवानपे-

कल्याणीति । हे कल्याणि । मा तीव्रवेगेन दुःसह सन्तापेनेति भावः तव वियोगेन विरहेण तायत. शिश्यतः राघवेन्द्रख रामस्य दूत कन्यथा सात मन्वथा दूतातिरिक्त नावगच्छेति यावत् । छातु-

ट ुववृत्तम्॥२७॥

त्वयेति । हे मैथिरि ! त्वया सह प्रस्थिता चित्तवृत्तिः यख तथोक्त त्वामेव सतत मनसा चिन्तयह्निति भाव, विभावय्यां रात्रः कोकेन चक्रवाकेन मियाविरहितेनेति भाव. समानः धर्मः व्यवस्था यस्य

तथाभूतः कोशलराजपुत्रः रामः मन्ना खेन त्वा कौशलं कुशलम यं वच· अब्रवीत् । उपजातिष्ठत्तम् ॥१८।

शिरखेति । सौमित्रिः उमपः शिरसा तव अभिवादन केन्द अकरोत् । सोऽपि वनौकसा वानराणां अधिप सुयोवच त्वां भद्र क्षेमं श्रष्टच्छत् ॥२

(घ) सम्भूतविखम्या मनातप्रत्ययया ।

२ ४ ४

चम्पूरामायणं

तया (द) तावदनुयुक्तः (ध) पवनतनयो बालिमरणकारण सुग्रीवस्य सख्यमाख्याय प्राचेतसचेत इव (न) सन्ततरुनि- हितरामनामक ( प ) मङ्गुलीयकमस्ये प ) प्रायच्छत्।

F

सौख्यावहस्य पवनात्मनदीयमान- रामाङ्गुलीयकविलोकनवासरस्य ।

सत्य कला शततमीमपि नैव भेजे पाणिग्रहोत्सवदन जनकात्मजायाः ॥ ६० ॥

ततस्त’ जानकी नि.सोमहर्षा बभाषे । महाभाग ! सर्वधास्य दुरात्मन, प्रत्यासीदति ( ब ) मृत्युस्तथैवमनला- भिधानया (भ) विभीषणदुहिता मह्यञ्च स्वमात्रा प्रेषितया

(द) भयान पतया निर्भीकया ।

(घ) अनुयुक्त पृष्ट ।

(न) प्रति

वाल्मीकिचित्तमिव ।

(प) मन्नतेति सन्ततं सतत सन्निहित रामनाम यस्मिन् तद् । (फ) सीतायै ।

सौख्यावण्ड ेति । जनक लजाया सीतायाः पाणिमहोत्सवदिन विवाहानन्दनदिवस सौख्यावष्टस्य सुख जन्यत. पवनात्मजेन इन- अता दीयमानस्य रामाडुलीयकस्य विलोकनवासरख दर्शन दिन शततमीमपि क्लाह् य श नैव भेजे नैव प्राप सत्यम् । रामाडुलीय- दर्शने वदानी बीताया वाहनं दुखमासीत् विवाहमहोत्सव दिने तादृश

वेदि भाव । वसन्ततिलक वृक्षम् ॥२०॥

(ब) प्रत्यासीदति धित्ते ।

(क) बनलाभिधानया बनवानाम्नना ।

सुन्दरकाण्डम् ।

[[२४५]]

भाषितम् । श्रथमप्यनाय्येशी लस्तुरीयमुपाय (म) मन्तरेण म- माय्र्यपुत्रस्य न समर्पयिष्यति । नियतमहमपि मासादूई * शक्नुयां प्राणान् धारवितुमिति । एतदाकर्ण्य मारुति- महानुभावे । मा भैषीः । भवन्तीं वहन्नेव तूर्णमुल्लङ्गित- सागरो राववचरणसरसिजमुपयास्यामीत्येव मां समर्थ समर्थवेद्या (य) इत्यभिधाय ।

महामहोप्रत्रीचीं सोऽव वृद्धिमुपेयिवान् । यया नूनमपां राशि. कुल्यातुल्यां विशेहशाम् ॥३१ ॥

अथ तमुवाच सा जनकसुता मुदिता किमु तव दुष्करं चरण्लङ्कितवारिधः । अपितु मया सह प्लवङ्गपुङ्गव । यास्यसि चे - दियमनपायिनी परिणमेद्भवतः पदवी ॥ ३२ ॥

(न) बरीय बहु उपाय दण्डमिति भावः ।

(ख) सकयवेधा सम्बादव ।

[[4]]

मामीति । सोऽय इन्सान महामहोपोषो महा दिसशी वृद्धि उमेयवन् माप्त पर्वताकारशरीर हृतवानित्यर्थ । यया घडया मा राशि समुद्रः नूम निश्चित तुल्यातल्या क्षुद्रवर महणों दशाम् व्यवस्था विशेत् गच्छत् । तदानीं तकरीरक्षकाये ममुद्रः गोष्पदमिव भासते खेति भावः ॥२१॥

अथेति । अथानन्तर ताशशरीरधादयानन्दर सा जनदुष्ठिता बोता मुदिता हृष्टा बती तं हनमल उवाच के साब ! कपि श्रेष्ठ । चरखे लङ्घितः वारिधिः उहद्रो येन तथा भूत सव

किए ? किमपि बवाव्य वास्तीवर्ध. ।

दुष्कर टु बाध्य

P

कापिल

किन्तु नया मड चे याद बाकि तदा यं अनपायिनी वच्तया .

श्रचच,

चम्प ूरामावणे

यातिव्रत्यहुताशनेन यदि तं कुर्य्यामह भस्मसात्

सत्य’ दाशरथेः शरस्य न भवेदात्मोचिता पारणा ।

शोनिशापतिरपि प्रानकान्तिर्भवेत्

रघुपती यात्रा मम श्रयसे ॥ ३३ ॥

(र) पवनसुत सीता पुनरभाषत ।

तव मैथिलि ! वचितायाः

गेय पुनराग तिरित्ययुक्तम् ।

मात्रापि भुवने विदिता यदि स्यात्

रामधनुषः प्रथिता प्रशस्तिः ॥ ३४॥

निवत् भरत पदवी पन्या समलङ्घनरूपेति भावः

उ

है। बौर्येष प्रत्यानीतेति का यशसा कान्छा

{

॥३२॥

$

प्रतिबयनेर

हताशन अग्नि तेन यह दि

कुर्यात् तदा दाशरथे शरस्य श्रात्मोचिता खत-

想

या उच्चतः न भवेत् । किञ्च एतख दाथरथे. यशो-

विचिन्द्रोऽपि प्रस्ताना कान्ति यस्य तथाभूतः

तौरा शासित राज्यो येन

AFRI

तथाभूते यति

a

श्रेय मङ्गलाय भवर्तीति शेष । शाईक

मितिः।

के

ति है मैथिति ! बाबा बझरङ्ग ेग वजि

।

ताला पापा शाखा सुनेा वानरेण पुन, बायतिः प्रति- निपति बयुक्तं नोचितमित्यर्थः । भुवने यहि पा

सुन्दरकाण्डम् ।

[[२४७]]

किं बहुना, इत्येतदेव चिन्तितं यदहं (ल) राघव- गृहिण्यास्तदेव निखित यत् सहरा (व) मीहशस्य समाचारस्य, तदेव प्रकाशित वदनुगुणं (म) रावणापराधप्रतिक्रियाया- यदनुकूलं कुलबभूशीलस्य, नदेव

स्तदेवानुमोदितं कथितं यदुचित चत्रियाणीबाणीक्रमस्येति (ष) बहुशः प्रशस्य सर्वथा रामलक्ष्मणौ लङ्कामिमा प्राप्ताविति जानकि जानीहि जनमिममनुजानीहि प्रस्थातुम् । किञ्च काकुत्- स्थेन विदितपूर्व किमप्यभिज्ञान (स) दीयतामिति । सा तु दीर्घ निश्वस्य निश्चित्य पुरा खलु चित्रकूटतटवने तरुण- तरतरुरमणीयतया (ह) मन्दीऊतनन्दनवैभवे (च) रत्रु-

कथा वार्ता विदिता स्यात्, तदा रामधनुष का

ॐ

काचित् प्रशसेत्यर्थ । वसन्नतिलकं छतम् ॥ २४ ॥

(ब) हे अनुरूपम् ।

(ब) सदृश योग्यम् ।

(घ) अनुगुणा कानुरूपम् !

(घ) क्षत्रियाणीव चोकमा चत्रिया गया

[[1]]

मत्या इति यावत् वाणीक्रमस्य वचननियमग्य ।

काम प्रशास्तः ? नैक

चत्रियपत्या’ वीर-

(स) अभिज्ञान अभिज्ञायते अनेनेति अभिज्ञानं प्रमाणभ

विक्रम् ।

(४) तरुणतरेति तरुणतराया नवप्रष्टद्धाना तरुणा वृचाण कोयतया सौन्दर्येण ।

(च) मन्दीकृतेति मन्दीकृत बघूक्कतं नन्दनख देवोद्यानस्य बैसर्फ चच शोभेति बावत् येन तथाभूते !३४८

चम्प रामायणे

नन्दनोपधानीकृतोत्सङ्गाया ( क ) मम पयोधरपरिसरे ( ख ) खरतरनखराग्रविरचितविदारणं धाराधरनामान कार्क

रघुपतिरवालोकयत् ।

कुशरूपकुशेशयामनाख

विजही वासविवायशे स वीरः ।

श्रथ तत्कृपया हृताचिमात्र- चिरजीवी सदधौ यथार्थ संज्ञाम् ॥ ३५ ॥

सैषा परिचित कथामरणाद्विगुणदुर्दशा (ग) केपिन-

ड (घ) मपरमिदमभिज्ञानमुन्मुच्य (ङ) ।

}

चूडामणिं कपिवरस्य ददौ दशास्य- सन्त्रासपूजितमहाग्निशिख कमाङ्गो ।

(क)

रघुनन्दनेति रघुनन्दनेन उपधानीकृत शिरोऽवलम्बनोशतः

J

उमङ्गः क्रोड यथा तथाभूताया. ।

(ख) पयोधरपरिसरे स्तनदेशे

कुशेति । वनीः राम वासविवायसे ऐन्द्रका के कुरूपं कुथे- शवासनार ब्रह्माख विजही तलाज । काथानन्तर शरत्या नालू घर रुस्य रामस्य कृपया प्रणतं त प्रति अनुकम्पयेत्यर्थः हृतम् यतिमात्रम् एकमाल चक्षुयस्य तथाभूत’ चिरजीवी स यथार्थज्ञाम् एकाचेति यथार्थ नाम दधौ दधार ॥ ३५३

(ग) द्विगुणदुर्दशा द्विरास खा ।

(घ) केशमिनद्ध केशाभ्यन्तररचितम् ।

(ङ) उन्म ुच्य वहिष्कृत्य

काकः

चूडामणिमिति । कशाङी सीता दशाखा रावखात् वः

सुन्दरकाण्डम् ।

आदाय तं प्रणतिपूर्वममौ प्रतस्थे

माणिक्य गर्भवदनो रगतुल्यबाहु ॥३६॥

दे

ततः कृतकत्व एव निर्गत्य निजागमन निशाचरपतेः प्रकटयितु (च) मशोकवनिका प्रबभञ्ज प्रभजन मज. (छ) ।

स्वत्यैः शाखानामवनतिमतीव प्रकटयन्

श्रमार्गेण स्वाम्यन् परिकलितभङ्गः सुमनसाम् । हिजाना सत्वास न्युतिमधुरवाचा विरचयन्

श्रय लोकोयाने दशवदनलीलामतनुत ॥३७॥

मन्त्रास तेन तनिवारणार्थमिति भाव

पूजितख महत अम्बे.

हनुमत

G

दौ ।

Voi

शिवेन शिक्षा ज्वाला यख तादृश चूडामणि शिरोरत्न कपिवर

ब्यसौ हनूमान् त चूडामणिम् बाहाय ग्टहीत्वा माणिक्य रत्नविशेष गर्भे मध्ये यख तादृश पदन मुख फागन एडल मिति भाव यस्य बाहयेन उरगेष उपेण तुल्य बाख यख तथोक्तः

सन् उरगतुल्येन बाहुना चूडामणिं दधदिति भाव मय्यति

प्रणामपुर सर प्रतस्थे चति । वसन्ततिक वृतम् । २६

(च) प्रकटयितुं प्रकाशयितुम् ।

(छ) प्रभञ्जनात्मन नमान् ।

खचेरिति । वथ इनमान् लोकः भवनभित्र उद्यानम् उपरन

तन निजकार्ये.

खaara :

उल्लम्फनरिति भन’, प

स्वकीय दुयोरति भाव. शाखाना विपाना पचे वंशीयानामिति भाव अतीव व्यर्थम् अवनति पातं प्रकम् कुर्वेदिति यान्व् चमार्गेण श्राकाशनम बेत्यर्थ. पचे अशिष्टाचारेण वाग्यन् विश्व-

रन, शुमा पुष्याणा मते साधूना परिकचित कृतः कङ्ग पातन अन तथोक्त’, श्रुतिमधुरा श्रवणमिया पचे श्रुतिभिर्वे. मधुरा वाक

[[२५०]]

चम्प रामायणे

तदनु सरभसमारचिकरचोगरानिवेदितप्रमदवनकद- नकुपितदशवदनप्रेषितान् (ज) पितृपतिकिङ्करभयङ्करान् (झ) प्रहस्तपुत्रेण जम्बुमालिना सह (ञ) निहत्य चैत्यतो . रण ( 2 ) मुपागतवति हनूमति पुनरपि निशमितामितनि- शिचरगणमारणी (ठ) रावणः सचिवान् पञ्च पञ्चाननप- राक्रमान् (ड) प्रहस्तप्रमुखान् बलीमुखं जीवग्राह (ढ) गृहीध्वमिति प्राहिणोत् (ण) । तत्र तानपि पञ्चता (त) नौत्वा तोरणपरिषेण (थ) मुहुर्मुहुर्दा मरथिदासोऽहमित्या-

येषा तेषा द्विजाना पचिणा पचे ब्राह्मणाना सन्त्रास भय विर-

चयन् जनयत् सन् दशवदनस्य रावणन्य बोला बिलासम् व्यसनुत विस्तवान् धनुचकारेत्यर्थ । निदर्शनालङ्कारः । मालिनीष्टत्तम् ॥१७॥

[[८]]

(ज) सरभव समम् । चारचिकेति व्यारकि के. उद्यानपालरित्यर्थः रक्षोगणे निशाचरहन्दैः निवेदितेन विज्ञापितेन प्रमदवनस्य कदनेन भञ्जनेन कृषितः यः दशवदन. रावण तेन प्रेषितान् ।

(झ) पितृपतीति पिपतेयमख किङ्करा व भयङ्कराः तान् । (ञ) जम्ब माखिना सह जम्ब मानिस पोत्यर्थ. ।

(ट) वेल्वतोरणं विश्वास स्थानभूत वहिर्द्वारमित्यर्थ. ।

P

(ठ) निशमितेति निशमित श्रुतम् अमिताना अवयाना निशि- चरगणाना मारण निधनं येन तथाभूतः ।

(ड) पश्चाननेति पञ्चाननपराक्रमान् सिंहविक्रान्तान् ।

(ट) जीवमाह जीव जोवनस्य ग्राह ग्रहस्य यस्मिन् कर्मणि

शह यथा तथा ।

(ख) मात् प्रेषयामास ।

(त) पचता निधनम् ।

(घ) तोरणपरिषेण वहिरागेवेन ।

सुन्दरकाण्डम् ।

लानमुद्दोषयन्तं हनुमन्त’ नियन्तु (द) निखिलरचतामध्य क्षमचकुमारमाक्षिपत् (ध) ।

वचःमङ्घट्ट चूर्णीकृत कनकमहाभित्तिचेत्योत्यधूल्या नक्षत्राणामकाले सरणिमरुणयन् वीरलक्ष्मणा समेतः । रत’शूराख्यथारान् चितितलफलके क्षेपणीयान् हनूमा- नक्षक्रीडां विधातु दशमुख नगरीचत्वरे तत्वरेऽसौ ॥ ३८ ॥

तत्क्षणं क्षणदाचराणामनिमिषता (न) मेव निष्यादित- तदङ्गनिष्प षकृत्य ( प ) चैत्यप्रसाद (फ) मुत्पाटितस्तम्भजात जा.

वित्ति

(द, वियन्तु बहुस्

(घ) बाक्षिपत् प्रेरयत् ।

वच इति । वजन • महुट्टेन बाघातेन चूसत वान कम

[[4]]

जननहTam यस्य तथाभूतात् चैन्यात वरि विश्रामचेवात उत्था उत्थिता या धूबो तथा बकावे नक्षत्राणां सरथिं मार्गम् अन्तरीक्ष मित्यर्थ कारुणयन् रक्तीकुर्वन्, वीरला

युक्त’, व्यसौ हन्नान् व्यचक्रीडास् छे रुष्ठ क्रोडा युद्धमिति भावः पचे जनक्रीडां

समेतः

बोर्य सम्पदा

तदाख्ख राचसकुमारे

पाथकोडा विधातुं म

भूतदारू निर्मित पट्टविशेष

निक्षेपार्थान् रक्ष

चितितलमेव फलम् चच्चक्रीडा भाजन

तस्मिन् चेपणीयान् पातनीयान् पचे राजवेषु यूरा वीरा याख्या देषा तथोक्तान

शारान् पाशगुडिकाः प्रतीति शेषः देशमुख नगरी बढा तथा

चत्वरे प्राङ्गणे तत्वरे त्वरान्वितो दभूव ।

ताम् ।

ग्धराष्टत्तम् ॥३८॥

निमेषामकुर्व-

(न) क्षणदाचराणां राचसानाम्, अनिमिष

(१) निध्यादितेति निष्पादितं सम्पादितं तेषा चपहावया

खङ्गाना विशेषजय निटेक कार्य वेन तथाभूतः ।

(फ)

राजवदनम् ।

१५.२

चम्म रामायणे

शबेटसा (ब) दग्ध्वा भूयोऽप्यपाश्रिततोरणः समीरणस्तो (भ) बभूव । एनमपि वृत्तान्त श्रुत्वा कुपितस्य पिशिता- नपतेर्युगपदेव (म) निपेतु. पुत्रे सूनामजिति स्वमति- gal(a) ́âqfazeu: 1

अनिमिषभुवने वा व्योति वा भूतले वा सरमुपगतं त्वां पीचितुं कः समर्थ.

इति गुतिवचनेन लाघवम्शे घनाद

लवगमिह नयेति प्राहिणोद्राचसेन्द्र ॥ ३८ ॥ मेतु’ शोकरसं निशाचरपतेर्हन्तुञ्चमू रक्षसां तस्यान्तःपुरयोषिता रचयितुं मानं विना रोदनम् ।

(ब) जातवेदमा कालिना ।

(अ) भूयोऽपि पुनरपि । उपस्थिततोरण. तोरणमुपाश्रय- विव्यर्थ । समोरतः वायुपुत्र ।

(म) पिशिताशनप्रतेरावण्यस्य । युगपदेव समकालमेव ।

(य) सूत्राम जिति इन्द्रजिति । स्वमतितो निजबुद्धिहेतोः निजमननानुसारेणेत्यर्थः ।

ध्वनिभिषभुवने इति । निमिषभुवने देवलोके व्योम्नि आकाशे भूतले वा मग युध्यमानमिति यावत् खा वीक्षित’ दृष्ट कः समर्थ भक्ष ? नकोऽपीत्यथे । इतीत्य लुतिवचनेन प्रथमा- वादेन सावयन् म सन् राक्षसेन्द्र राना लग वानरम सत्सकाशे इति यावत् नय प्रापय इति उक्तोति शेष. मेघनाद प्राहिणोत् प्रषयामास । मालिनीम् ॥१॥

बेतुलि । निशाचरपते

राजसराजस्य, निशाचरपतिमिति

घाट समीक

[[4]]

बार नेतु प्रापवितु

रचमा

गार्न बिना

सुन्दरकाण्डम्

[[२३३]]

सूर्याचन्द्रमसोः प्रवेशविकलां लङ्कापुरीमग्निना शुद्धि कर्त्तुममुष्य वासवजिता जातो रणस्तोरणे ॥६० संग्रामदुर्दिने तस्मिन् जहर्ष शरवर्षिणि ।

वहव मेघनादेन मेघनादेन सातिः ॥४१॥

लहनु यातुधानप्रबलप्रधान निधन क्रुडो (२) विविधा - gadari (ल) विसृश्य (व) विजयश्री सगन्ध’ गन्धवाहन- न्दनं (श) चतुराननास्त्रेष (ष) बबन्ध दशकन्धरात्मजः (स) । सेन दिव्यास्त्रेण विवशशबीर (ह) मेनं पिशिताशनाः भोग- वल्कले (घ) बबन्धुः ।

रोदनं रचयवितुं ना रोदवितुमिति यावत् सूर्याचन्द्रमसोः प्रवेश- विकलां प्रवेशरहिता चन्द्रन च प्रवेष्टुमशक्यामिति भावः खङ्कापुरीम् व्यग्निना अग्निदाहेन शुद्धि कर्त्तम् अमुष्य हनुमतः तोर वासवजिता इन्द्रजिता सह रयः संग्रामः जातः । शार्दूल- विक्रीडितं वृत्तम् ॥ ४० ॥

(र) यातवानेति यातुधानानां रचसां मध्ये बहाना महटले

बलशालिना प्रधानाना शेोधावा निघतेन बधेन क्र . !

[[6]]

(ब) विविधानात् श्रायुधानाम् कास्त्राणां वैतथ्य वैफल्य वरप्रभावेण हनुमतः बनवेध्यत्वाभावादिति भावः ।

(a) विस्तृश्य विविच्य ।

(श) विजयबोमगन्ध विजय त्रिया राम, खाइनन्दर हर-

मन्तम् ।

(ष) चतुराननाप्प ब्रह्नालेप !

(स) दशकन्धरात्मन’ रावथ पुनः है

(इ) विवशशरीर पराधो टेन्डस ।

(च) भोगवत्वा

शोभिः ॥

ત્ય

चम्पूरामायणे

स मारुतेनैऋ तपाशजन्मा

बन्धोऽभवद्दन्धनमोचहेतुः ।

पुरा पुलस्त्यान्वयपांशुलेन

वन्दीकृतानां सुरसुन्दरीणाम् ॥ ४२ ॥ सदनन्तरमितरहननासहतया (क) निजातस्य दि.

व्यास्त्रस्य प्रभावं विभावयन् (ख) विभावरीचरपतितनूज (ग)

पवनतनयं निजपिट समीपमुपनिनाय ।

सोऽयं ददर्श दशकन्धरमन्धकारि-

लोलाद्रितोलन परीचि तबाहशौय्र्यम् । बन्दीकृतेन्द्रपुरवारबधूकराय-

व्याधूतचामरमरुच्चलितोत्तरीयम् ॥४३॥

सप्रति । नैर्ऋत इन्द्रजितः पाशात् जना यस बाहग

मारुतेः जनमतः बखः पुरा पूर्व पुलस्त्यावयपांशुतेन पुनस्य वश- कलङ्ककारिणा रावयेवेत्यर्थः यन्दोकताना हठहृतानां सुरसुन्दरीया बन्धनस्य मोचे मोचने हेतुः कारणम् व्यभवत् । उपजातिवृत्तम् ॥ ४२ ॥

(क) इतर हननासह तथा अन्य विधबधाक्षमतया ।

(ख) विभावयन् प्रकटयन् ।

(ग) विभावरीचरपतितनूजः राक्षसराजतनय ।

कोऽयमिति । सोऽयं हनमान् धन्वकारे’ हरस्य यः बोबाद क्रोडापर्वतः कैलास इत्यर्थः तरू तोचनेन उत्क्षेपेण परीचित

बाहुवीर्थे भजबल यस्य तथाभूतं वन्दीकतामा चन्द्रपुरवारबधूनर स्वर्गदेश्याना करायः व्याधूतेन सञ्चालितेन चामरस्ता चामरपवनेन चलित कम्पितम् उत्तरीयं यस्य तथोक्त, दशकम्बर रावण ददर्श ।

बचनतिक वृतम् ॥४॥

सुन्दरकाण्डम् ।

[[१५]]

आपाटलाधरपुटान्त विराजमान-

दष्ट्रामहः प्रसरणारशरीरकान्तिम् ।

सन्ध्याम्बु हान्तरितमध्यसुधामयूख- रेखाभिराममिव वासवनील शैलम् ॥ ४४ ॥

संग्रामकेलिपरिवहनमग्नभग्न-

दिग्दन्तदन्तकृत मुद्रभुजान्तरालम् । कायामना प्रतितरङ्गविराजमान-

शीतांशु मण्डल सनाथमिवाम्बु राशिम् ॥४५ निःश्रेयसः प्रणयिनी पदवीं निरोद्धुं त्रैलोक्यपापपरिपाकमिवात्तरूपम् ।

विभिर्दयकन्वरं विशिनष्टि व्याघाट बेत्यादिभिः । यापाटले देवट्रक्क अधरपुटान्ते विराजमानेन दृष्ट्रामहसां दन्तमयूखाना प्रसरेण विस्तारेण शारा चित्रा शरीरकान्तिर्यस्य तथोक्तम्, चतएव सख्या- म्बुदानाम् अन्तरिता अन्तर्गता मध्यसुधामयूखस्य चन्द्रस्योत्यर्थः या देखा तया अभिरामः सुन्दरः तं वासवनीललम् इन्द्रनील- पर्वतम् । वसन्ततिलक वृत्तम् ॥४४॥

आव.

संग्रामेति । संग्राम के लौ

समरक्रोडायाम् ऐरावतेन महेति

परिघट्टनेन ऐरावतक कम हारे योत्यर्थः

भग्न ेन चूर्णितेन दिग्लानां दिग्गजानां दन्तेन

विशेषः यद्य तथाभूतं भुजान्तरालं वक्षःस्थल यस

मग्नन निखातेन

हता मुद्रा चिह्न-

तथोक्तम्, अतएव

कायात्मना प्रतिविम्वरूपेण प्रतितरङ्ग’ विराजमानेन शीतांशुभण्ड लेन

मनाथ संयुक्तम् खम्बु राशिमिव समुद्रमिव । उपमालङ्कारः । वसन्त

तिलक वृत्तम् ॥४५ ॥

निःश्रेयस इति । निःश्रेयसः सुक्त

ेः मध्ययिनीं साधनमिति

ウ

चम्पूरामायण

सूर्येन्दुपावकमहासि तपोबलेन

जित्वा यथेष्टमभिषिक्तमिवान्धकारम् ॥४३॥ सोऽपि लवङ्गममवेच्य समीरपुत्र चित्रीयमाणहृदयः पिशिताशनेन्द्रः । कैलास शैलचलनागसि शापदायी

नन्दीश्वरः स्वयमुपागत इत्यमंस्त ॥४७॥

ततः प्रहस्तेन विहितविविधानुयोगः (व) प्रत्यभाषत रावणं मारुतिः । अयमहमज्ञामधिपतिकुलतिलकस्य (ख) सत्यसन्धस्य पितृनियोगसमुपनसवनवासनिरतस्य (च) शू-

भावः पदवी पन्यान शिष्टसमाचार मिति भावः निरोड़ स्थायितुमिति भावः खात्तरूप धृतविग्रह, लैलोक्यथ त्रिभुवनस्य पापपरिपाक मिश्र दुष्कृतपरिणाममिव स्थितमिति शेष, तपोबलेन सूर्येन्दु पावकाम सूर्य चन्द्राग्नीना महसि तेजाब जित्वा यथेष्ट यथाकामम् अभि- भित खराज्य निविष्टमिति भावः चन्वकारमिव स्थितमिति शेषः । बसन्तति वृत्तम् १४६०

सोऽपीति । मोऽथ पिशिताशनेन्द्रः राचसेन्द्र’ समोरपुत्र’ वायुपुत्र लवङ्गम वामरम् श्ववेच्य दृष्ट्वा चित्रीयमाण वियमान हृदय यस्य तथाभूतः सन् कैलासवस्य वचनम् उत्तेपणमेव काम कापराध तखिन् शापदायी अभियन्तातप्रदाता नन्दीश्वर हरानुचरः अयम् उपागतः उपस्थित इति व्यस्त मन्यते के 118७8

骨

(घ) विहितेति विष्टितव्रतः विविधः नानाविध अनुयोगः

प्रश्रः यम तथोक ।

(ङ) बहामि

तिखकस्य । सत्यमन्वस्य

अधिपतेः दिवसकर कुलं वंशः ता

प्रतिन ।

(च) पिलात पिवनियोगेन ससुपनते समुपस्थिते वनवासे

निरतः प्रछतः तस्य ।

सुन्दरकाण्डम् ।

पकारातिवाधित शूर्पणखा प्राप्तवैरूपस्य (क) कुप्यत् खरप्रमु- खनिशिचरबल पलालजालकल्पानलकल्प शिलीमुखस्य (ज) क पटहरिणहनन समयसम्मुषितदारान्वेषणसज्जातसुग्रीव सख्य- समुत्खातबालिकण्टकस्य (झ) दुर्वृत्तत्क्षत्र वंशवनपवनसा थे (ञ) स्तपोनिधे जमदग्न्यस्य भुजबलावलेपलोपहतो. (ट) श्रीमतो दाशरथे तोऽहं सीतामार्गमार्गणाय (ठ) दिशि दिशि तपनतनयप्रेषितानां (ड) वानराणां एकतमः समु-

(छ) पूर्णेति पारे अतिवाधित निर्जितपूयै तथा- भसा नखा यखा’ क्या प्राप्त वैरूय रूपय विकृति नानाक चोच्छेतन-

दमेति भावः खात् तथातथा

क

(ज) कुप्यदिति कुष्यत् ष्वपपवामा वैरूप्य खेति भावः खरप्रभु- खाना निशिचराणां बल राजस सैन्य भियर्थः एव पचावजाल शुष्क-

धान्यवृत्तचयः तस्य कल्पानवात् प्रखवान ईलटून तत्सहथ शिली-

सुख शरः बस्स तथाविधस्य ।

(झ) कपटेति कपटरिया मायालुगण

器

बोरीचख थः

मनसमये सम्म घितानाम् अपहृताना दाराणां भावांचा इलः

धन्वषो भाग

मचातेन दोषसख ेन वानरराजमैया साल

बाढी कण्टकभित्र येन ताष्ट्रशस्य

(ञ) हुतानां चलाषा

राजन्याना वश एक बुजु सा सहा

पवन-

बिलः राष्ट्रय जामय स्टा ।

·

(ट) भुजेति भुजबलस्य माडबलग्य ब. अपवेषः द ख खोए- हेतोः विध्य तकारख ।

(ठ) tarena सीताया लागे. मन्याः तल वार्मबाद लभ्-

अथाय ।

(ड) तमेति तपनतनयेन सूर्यखतेन रूपोवेवेदर्थः मेलिसा

ना सु ।२५८

चम्पूरामायणे

ट्रलङ्घनजङ्घालस्तव नगरप्रमदावन सोनि (ढ) रघुवरधर्म- दारान् प्रणम्य प्रतिष्ठासु ( ग ) मंदीयमागमनं प्रकाशयितु मथिताशोकवनिकानोकह निवड (त) स्वद्दर्शनकुतूहलेन केव- लमनुभूतनैऋतलूतातन्तु सन्नहन (घ) स्तव परिसर सुपास-

रम् (द) ।

श्रनाकलोकपरिकीर्त्तितसञ्चरित्र -

मत्रोपरुध्य रघुवंशपतेः कलत्रम् । वैतानवेदिजनितं पवमानबन्धु

वस्त्रेण बहुमविनीत । कथं यतेथाः ॥ ४८ ॥

(ढ) नगरेति नगरस्य लङ्कापुर्खा इत्यर्थः प्रश्नदवनदीनि प्रबद

बनप्रदेशे ।

(च) पविछाउ प्रथालुनिष्ट’ ।

(त) मथिताः पतिता काशोकवनिकाया बोकड निवडाः

यच्च समहाः येन तथाभस ।

(घ) अनुभूति अनुभूतं नेक तत्तातन्तनां राचमरूपक्ष कीटविशेषाय सननं बन्धनं येन तथाविधः ।

(द) परिसर प्रदेशस् । उपासरस् बागछन् ।

ब्यानानैति । हे ज्यविनीत कुराबाद । बानाकोक स्वर्गलोक पर्यन्त परिकीर्त्तित सत् चरित्र यय साथ रघुवधपतेः रामव्य कलम’ पत्नीम यत्र बहायाम उपस्थ्य अवरुध्य वेतानवेदिन निती

यज्ञवेदिसमुद्भवं पत्रमानवखम् अग्निम् च बह

न कथयतेथाः किम प्रयास कुर्य्याः ? विफलः विपरीत फजष ते प्रयास इस आवः । or caatruत्या अवरोधनं कखेष चग्निबन्धनमिति

सुन्दरकाण्डम् ।

प्रेङ्खन्ती पिशिताशया रणमुखे सौमित्रिपत्रिक्षत

[[२५८]]

त्वद्वावं परितः पतत्रिपरिषच्चत्रच्छवि मा गमत् । द्राक् पौलस्त्य । पुलस्त्यवंशविलये सम्भाविते त्वत्कृते कान्ताना नयनान्तवान्तसलिल मा भूत्रिवापोदकम् ॥४८६

बडादरोऽपि परदारपरो गृहे त्व- सिवाकुनायककलत्रमनाथे । मा गाः । वाताशनोऽहमिति किं विनतासुतस्य

श्वासानिलाय भुजगः मृहयालुतालुः ॥ ५० ॥

प्रतिभावे पानात् निदर्शनालङ्कारः । वसन्ततिलक

श्रुतम् ॥8८॥

•

मेहन्तीति । रखरुखे सयामशिरसि पिशिताशया मायलोमेन

सौमिल े. लच्वायस्थ पलिया शरेण चस तक गावं परितः सम न्नात् प्रेङ्खनी सरन्बो पतनपरिषत् पश्चिमति छच्छविस्

श्रातपत्र कान्ति

गतव न्यगकाट ! के पौलस्त्य । पुलाव सन्त । त्वत्हते तब दुपवासमिचर्थ दुष्यनमच विवये विश्व में सम्भावित सत्य कधि कान्लाना त्वदीयाभाचिति नयनान्तस्य नाम निक्ति बन्चित जब निवापोदकं सोच- पारि तत शेष का भूल न भत्र खवरी रघुपतेः कान्ता प्रत्य- यति भावः । शार्टून विक्रीडत वृत्तम् ॥ ४६ ॥

याव

बहादर इति । हे बनाये । दुईस । परापर परखी-

त्वं बलादरोऽपि

कच्वा कनायकच्या शस्त्र

[[८]]

जातानुरागोऽपि ग्टहे यानीतमिति

भार श्रागाः

जगह !

भूखगः पन्नग’ यह वातायन वायुभक् इति विवेति चैष विजता-

सुतम्य गरुडस्य श्वासादिलाव निःश्वासमा लोक शिर थे कि

[[२६०]]

चम्पूरामायणे

बाहुचन्दन निषङ्गकोटरा-

निर्गतो रघुपतेः शरोरगः । प्राणवायुमविनीत । तावकं

कालयापनमपास्य पास्यति ॥५१॥

किं बहुना,

मायामृगे समरनाटकस्त्रधारे

शाखामृगे व भवतः प्रतिकूलवाते ।

दृष्टोद्यमस्य रघुनायक सायकस्य

मुक्त्वा प्रणाम कवचं कवच किमन्यत् ॥ ५२ ॥

स्पृहयालु तार्थश्च तथाभूत’ भवेदिति शेष. ? नैव भ दृष्टान्तावङ्कारः । दृष्टान्तस्तु सुधर्मस्य वस्तुन प्रतिविम्वनमिति दर्पणे ।

वसन्ततिलक सम् ॥ ५० ॥

ब’चन्दनेति । हे अविनीत । दुराचार । रघुपते। बाद्धरेव चन्दनः चन्द्रनष्टक्षः तस्य निषङ्गः तूपीरमेव कोटर तनात् निर्गतः शरोरग बायभुजङ्गः कालयापन कालचेपम् अपास्य त्यक्का शोत्र- मेवेत्यर्थ तावकं त्वदीय प्राणवायु पास्यति ।

•

ऋपकमलङ्कारः

रोम् । रात् परेर्नर गैरथोति तयात् ॥ ५१॥

बायाम्हने इति । खवर एवं नाटकं तच्च सलधारे आरक्षक - 1) नटरूपे भूमि यावत मायामृगे कानष्टरूपधरे मारीने इति यावत् नवत प्रतिकूलवाते मसोपपवनरूपे शाखा वानरे पयीति भावः हृष्टः उद्यम उद्योग यख तथामतस्य रघुनायक सायकक्ष काम

ayat

प्रश्यामकवच प्रतिरूपं कवच शरोररच थोप योग्या व स्थ- विशेष सक्का विहाय अन्यत् कवच वर्क किम् ? न फिसपीत्यर्थः । सं रघुवर शरण व्रज, नौचेद गतिनोति भावः । वचन्च कि

सम् ॥५२॥

सुन्दरकाण्डम् ।

[[२६१]]

एतन्निशम्य कुपितः पिशिताशनेन्द्रः

प्राणानमुष्य हरतेति भटानवादीत् ।

आजन्मसिद्धमतिरत्न विभीषणस्त

दूतो न बध्य इति शास्त्रगिरा करोध ॥ ५३ ॥ रावणोऽपि विभीषणभाषण (ध) मङ्गीकृत्य प्रवङ्गमाना - सङ्गेषु (न) लाडूलमेव वरम् ( प ) । तदेव कापसिवाससा सवीत (फ) वौतिहोत्रसात्कृत्य (ब) चत्वरे चत्वरे दोषानु- होष्य सप्रहार नगरं परितः सञ्चारयतैति राचसानादि- देश । तेषु तथा कुर्वाणेषु ।

निर्णयाविषयमस्य बालतः

कर्णिकारनि कुरम्बकर्बुरः ।

एतदिति । एतत् उन्मद इति शेषः निशम्य श्रुत्वा पिशिता- शनेन्द्रः राचसपतिः कुपित सन् मुष्य मायान हरत इति भटाम् वीरान् यवादोत् छात्र सभायाम् चाजन्मसिद्धा मतिः शोभनेति भावः यस्य तथाभूतः विभीषण दूतः न बध्य इनि शास्त्रगिरा शाखा भावनेन तं रावणं रुरोध वारयामास

(घ) विभीषयभाषया विभीषणवचः ।

(न) काङ्ग ेष मध्य इति निद्वांरे मतमी !

ง

(घ) वरं श्रेष्ठ अतिप्रियमिति भावः ।

(फ) स्वतं वेति ।

[[451]]

(ब) बोतिहोलमात्य काग्निमात्कृत्य अग्निना सन्दीप्यसि

वोतिष्टोतो धनञ्जय इत्यभिपर्यावेष्वसरः ।

यावत्,

निर्णयेति । कानमतः वाखतः पुच्छात् निर्निमेषमय भाग्य-

बच्चयात् देवाना सौभाग्य सञ्चारादित्यर्थः कर्णिकार निकुरम्बः कर्ष-

[[२६२]]

चम्पूरामायणे

निर्निमेषगणभाग्यसञ्चया-

दुमिमेष भगवानुषर्बुधः ॥ ५.४०

एतदुवृत्तान्तमारचिकराक्षसोगणेन

गवदोणं (भ)

वर्णितमाकर्ण्य दूयमानमानसा (म) जानकी हुताशन-

मुपस्थाय (य) हनूमतः शीतो भवेति प्राञ्जलिः प्रार्थयत ।

घोरस्य राघवकलत्रतपोमयाग्ने

म भूवमिन्धममहं क्षणमित्यवेत्य ।

शैत्य वितत्य दहनः पवमानसूनी- बालाग्रसोनि मणिदीप इवावतस्थे ॥ ५३०

कारपुष्पगुच्छ ः तहत् कर्बुरः विविधवर्ण इत्यर्थः भगवान् उषर्बुधः काल • निर्णयाविषय कथभोष्टशमुद्भूतमिति निश्चयान है यथा तथा उन्मेष उषभौ। रोहताष्टतम् ॥५४॥

(भ) व्यारचिकेति व्यारक्षिकाणा राक्षसीना मयेन । मदीये

वाहङ्कारसुदीरितम् ।

(म) दूयमानमानसा सन्तप्तचित्ता ।

(a) डताशनम् यग्निम् । उपस्थाय वाराध्य स्तुत्वेति यावत् ।

·

बोरव्यति । दहनः म्बि घन्ह खोरय भोषणस्य राघव- कलत्रतपोमयाग्न सीतातपोऽनखय इन्धनं काष्ट मा भव न भवे-

यम् इति चणम् वेव विविच्य यदि हं हनुमन्त हेय तदा atar story eat भवेयमित्यवधायेति यावत् पवमानसूनी वायु- तनयस्य बालापनि पुकापदेशे शैव विभत्य विस्तार्थ यात्रिय ेति यावत् मणिदीप व रत्नप्रदीप व चदाहकः दीपकच ति भावः व्यवसाय जज्वालेति भावः । उत्प्रेक्षाचङ्कारः । वसन्ततिलक वृत्त

सुन्दरकाण्डम् ।

[[२६३]]

तदनु पवनतनयोऽपि पुरमिदं न खलु सुव्यक्तं नक्त (र). मालोकयम् । तस्मादनलसाचिकमेव पुरमखिलमालोकया मीति यामिनी चरमयं (ल) परिचिततोरण परिवेण जघान ।

सीताभिधानकमलां प्रभवे प्रदातु’

लङ्कार्णवं तुभितसैन्यतरङ्गभीमम् । वेधा ममन्य किल रज्जुभुजङ्गराज- भोगाहतेन पवनामजमन्दरेण ॥ ५६ ॥

अथ लङ्कायां दह्यमानायाम् । रक्षःस्त्रीवदनारविन्दरजनीं विश्वम्भरावहिणी- वर्षारम्भदशां दशाननयशः कादम्बकादम्बिनीम् ।

(र) न राम्रो ।

(ख) वासिनीचरगयं निशाचर वर्गम् ।

य

सोतेति । बेधा विधाता सीताभिधानकमल सोतानाम्नो लक्ष्छों प्रभवे रामाय प्रदातु रज्जुरेव भुजङ्गराजभोग : वासुकिदेष्ठः तेन याष्टतः वेष्टितः तेन, पवनात्मन हनूमानेव मन्दरः तदाख्य पर्वतः

•

a

तेन, चुभितानि यग्निदाहात् सखोभ गतानि सैन्यान्येव तरङ्गाः तैः भीमं भयङ्करं लङ्कार्थवं बङ्कारूप सागर अमन्य किट विलोड़या- कासव ! यत्र किल शब्द उत्पोचावादकः । रूपकानुप्राणितो चा- खङ्कारः । वसन्ततिलक वृत्तम् ॥५६॥

रक्षः स्नोति । हरमान् दिवि आकाशे रक्षः स्त्रीणां राजमोन वदनारविन्दाना मुखपद्मना रजनी निमीलनकारित्वादिति भावः दशाननस्य रावणस्य वशासि एव कादम्बा कर हंस विशेष तेषा काढ- स्विनी मेघमाला मेघोट्ये हवानां पलायनस्य शाखीयखादिति

•

[[३६४]]

चम्पूरामायणे

वैधव्योचितवेषनिश्चितमनोलङ्काबधूटीजटां

वैदेह्यास्त्रिजटासमां समकिरडूम्या हनूमान् दिवि ॥ ५७॥

अपिच,

एतद्दिक्रमवोचणेन मनिलामानन्दवाष्पोहतिं रक्षोनाथभयात्मिधातुमनसां विद्याधराणां तदा । व्याजव्याहृतये यथा परिणमेडूक्या तथा जृम्भते स्वर्लोकेऽपि कलिन्दशैलतनयाकनोखशङ्कावहा ॥ ५८॥

मात्र, वैधव्योचिते वेत्रे निश्चितं मनो यखाः सथाभूता या लड़ा एष बघटी मवोटा कामिनी तस्याः जटां सस्ताराभावात् जटिल- arrai वैदेह्याः सीताया. विजटासमा त्रिजटानाम्त्री काचित् राक्षसी सोताया. प्रियसखी बासीत् तस्याः सहशीम् आन- म्हशरीमिति आव’, विश्वश्वरा पृथिवी एव वाईयो मयूरो तस्याः वर्षारम्भदशा वर्षारम्भाषस्याम् ध्यानन्दोत्सवमिति भावः वर्षां मयूराणाम् उत्श्वषय कविसमयसिद्धादिति भावः, धूम्यां धूमसमूह समकिरत् विस्तारयामास । रूपकमलङ्कारः । शाटू विक्रीडितं

वृतम् ॥५७॥

एवदिति । इस हनुमतः विक्रमवोचचेन पराक्रमष्ट्या

जनिताम् यानन्दवाष्पाच्या उद्गतिम उदय रक्षोनाथस्य रावणस्तु भयात् पिश्वातुमनसां गोपिकामाना विद्याधरायां तदा तखिन् काले खकेऽपि कलिन्दः सूर्य एवं शैलः पर्वतः तस्य समया

कन्या यमुना तस्या’ बोलमडा तरङ्गमघयमृ आवकृति जनय जोति तथोक्ता या धूमसन्ततिः यथा व्याजध्याहृतये क्लोक्कये wwwre वाष्पोदयः पाय दुखननित इत्येवमुक्तये इति भावः परि-

यमेत् पर्यवस्य त् तथा नृम्भते वाषिर्भवति । शार्दू विक्रीडितं

सुन्दरकाण्डम् ।

[[२६५]]

आदौ नीलांशुकश्रीस्तदनु मरकतावचनी वीषिभूतिः कस रोपट्टभङ्गी चयमपि विकचेन्दीवरा कसपत्नी । पश्चात् स्निग्धाज्जनामा जघनकुचतटी कण्ठनेत्रेषु जाता दिकान्ताना तदानीं दशमुखनगरीदाह सम्भूतधूम्या ॥ ५८ ॥

हा तात ! हा जननि ! हा सुत ! हा सहाय ! हा पुत्रि ! हा प्रियवखि ! क नु हा हतोऽस्मि । इत्यादि पौरपरिदेवनभारवाि

रापूरि रावणपुरी शिखिना परीता ॥ ६ ॥ यैर्वृन्दारकसुन्दरोजनमु ते नीराजनं निर्मित

निर्मेषे गगनेऽपि यैर्विरचिता सौदामिनी संहतिः ।

थाहागिति । तदा दशमुखख रावणस नगरीदाहेन सम्भूता बता धूम्या धूमवन्दतिः चादौ प्रथमतः नीवाशुकखेव श्रीर्यखाः वर्थाभूता तदनु तदनन्तरं नरकतैः नणिविशेत्रेः बजाया नया वचनसन्धः विभतिरिव बोरिव विभूतिः बीर्यखाः तादृशी, क्ष- अधिक पखव दमनाभिवङ्कयव भङ्गीयखाः वयोक्ता, विकचानाम् इन्होवराचा नीलोत्पलाना राज काबाया रह पर है सहयोति यावत् पश्चात् दिक्कामना दिग्वधूना जघनकुवतटीकण्ठ नेल स्निग्धं या बच्चन तद्दन आभा यस्याः तथाविवा जाता।

[[७]]

सम्यगवतम् ॥५॥

तथा

ROF

हा साति । शिखिना कालिना परीता व्याप्ता रावणपुरो कडा हा तात ! हा जननि । का व्रत । हा महाय ! हा पुसि ! हा प्रियसखि ! नु भोः क बूयं कुल तिवेत्वर्थ ? हा हतः विनष्टः काख इत्यादि पौराणा परिदेवनभार विखावातिशयः तय बाभूमि का कोरित्यर्थः आपूरि परियूरिया । वसन्ततिलक

&

[[२३]]

[[२६६]]

चम्म रामायण

ते दिवाण्यपि वासराणि न गता निर्वाणमोर्वानल-

ज्वालाम्बरमम्बुधौ विदधिरे बालानलोद्यत्कणाः ॥ ६१ ॥

आदीप्यमानपवनात्मजबालसङ्का- दङ्गारशेषविभवामवलोक्य लङ्काम् । योनि स्थिता निशिचराः स्वग्टहाणि नूनं निर्वापयन्त इव नेत्रभवैः पयोभिः ॥३६२॥ चक्र शक्रजिदाज्ञया रणमुखे यत्कर्म रक्षोगण- स्तत्कर्त्तु क्षणदाचरक्षितिभुजा युक्तोऽप्ययुक्तोऽभवत् ।

यै. · वृन्दारकाया देवाना य इन्दरीजन तस्य न खे

यैः

敷

वैरिति । नीराजन निर्मित कृत, : निघे शेवन्य गगनेऽपि सौदामिनीना विद्युता संहतिः विरचिता विशेषेण कृता, द्वित्राण्यपि वासराखि दिवसान् निर्वाण न गताः ते बाबानबोद्यत्कणाः कुच्काग्निसमुडूत- स्फ लिङ्गाः अम्बुधौ चौवनलज्वालाडम्बरं वाडवाग्निशिखासादृश्य विदधिरे विशेषेण धृतवन्तः । उपमालङ्कार । शार्दूलविक्रीडित उत्तम् ७६१०

•

यादीयमानेति । निशिचरा राक्षसाः बादीप्यमानः यः पवनालजय बाब. पुच्छः तस्य सङ्गात् सम्पर्कात् लङ्काम् अङ्गारशेषः विभवः सम्पदु बच्चा तथाविवाम् अवलोक्य हटा नेवभवै पयोभि

श्रभिरित्यर्थः खग्टहाणि निर्वापयन्त द्रव व्योम्नि चाकाशे स्थिता.

नूनमुत्प्रेक्षे । उतृम्र चालङ्कारः । वसन्ततिलकं दृत्तम् ॥६॥

[[0]]

चक्रे इति । रचोगणः राचसविचयः रथमुख उद्यानशिरसि

पॉजतः अघनादस्य चाज्ञया यत् का शत्र विजयरूपसिति आवः

िशेष

चक्क अतवान पूर्वमिति शेष, साम्मत चयदावर चितिभुना राचष- राजेन यर्थः तत्थतः एक बादिष्टोऽपि तत् हन्-

सप्तार्चिश्च हनूमता

सुन्दरकाण्डम्

परिचितो लङ्कामधाचीद् यथा

[[२६७]]

ततृपित्रा मरुता युतोऽपि न तथा दाह क्रियाया पटुः ॥ ६३ ॥

तस्मिन् हनूमदरणिप्रभवे हुताशे

शुद्धिं विधाय पतिमेव समेतुमैच्छत् ।

लङ्केश्वरेण रणकेलिकुतूहलेन बाहोर्बलादपहृता सुरराजलक्ष्मीः ॥६४॥

वाचामिदानीं किमु विस्तरेण

लङ्गापुरीं रावणबाहुगुप्ताम् ।

काकुत्स्यदूतोऽयमुपेत्य चक्रे

कृतान्तदूतस्य सुखप्रवेशाम् ॥६५॥

मद्विजयरूपमिति भावः कर्त्तुम् कायुक्त व्यसमर्थः अभवत् । हनूमता परिचितः सन्दोषित इति भावः सप्तार्चिश्व व्यग्निश्च यथा बडा वधाचोत् ददाह, तत्पिला हनूमज्जनकेन मरुता वायुना युतोऽपि तथा दाहक्रियाया न पटु न समर्थः वासोदिति शेषः । थार्दूल विक्रीडित वृत्तम् ॥६२॥

क्षित्रिति । ख वरेय रावणेन रणकेली संमामक्रोडाय कुतूहलेन कोलकेन बाहोर्बखात् भूजबलात् अपहृता सुरराजलक्ष्मीः देवराजश्रीः तस्मिन् उन्मानेव सरणि काग्निमन्धन दारुविशेषः तत्- प्रभवे तत्समुङ्ग ते हताशे अग्नौ शुद्धि विधाय पतिमेव देवराज मेव समेतु चङ्गन्तुम् ऐच्छत् । दुष्टसंसर्गजनितदोष परिहाराय काग्नी

परीचितेव पुनर्देवराजमान मभिललाषेवेति

वसन्ततिलकं वृत्तम्॥६४॥

प्रतीयमानोत्प्रोचा ।

वाचामिति । इदानों वाचा विस्तरेण किमु ? नैव वाग्वितार

प्रयोजनमित्यर्थः । व्यय काकुत्स्यदूत : रामदूतः उपेच योगा दाव२६८

चम्प रामायणे

पौलस्त्यपातकसमागमजायमान-

मेनः पुनान इव वानरयायजूक । निर्वर्त्तताविजयो निजबालवी

हुत्वा पलाशसमिधः सुगतिर्बभूव ॥ ६६॥ लडादाहेऽप्यनाती रघपतिदयिता चारणोक्त्या विदिला सानन्दस्तां प्रणम्य पतिगमनविधौ प्राप्य तस्या नियोगम् । आरुह्यारिष्टशैलं निधिमपि पयसा खैरमुत्तीर्य वेगा. चक्रे गत्वा महेन्द्र प्लवगबलपतीन् पूर्णकामान् हनूमान् ॥६७॥

धरा बाडगुप्ता भजनवरचिता बढापुरी सतान्तदूतख यमदूतख सुख प्रवेशास बनायावगम्या चक्रं कृतवान् । इन्द्रवान्तम् ॥६५॥

पौलस्त्येति । निर्वर्त्तित. वचस तदाख्यरावणकुमारस्य विजयः

सहार इति यावत् येन तथोक्त’ हत्याजनितपापाकान्त इति भाव., वानर एवं बायजूक बच्चा, मौलस्त्य रावणा एव पातकी पापी तख समागमेन जायमानम् एनः पाप ससर्गजनित पापमित्यर्थ पुनान व चालयमिव निजबालवह्नौ निजपुच्छानले पचाश समिधः

पल मास वशन्तीति पलाशा राक्षसा ते एक समिध कानि हत्वा सुगति’ विशुङ्कगतिमान् रामसमीपगमनोन्मुखच बभूव । उत्प्रेक्षा-

बङ्कार ॥६६॥

♦

बडादाहे इति । हनमान् चारणाना राचमगायनविशेषाया, चारणास्तु कुशीलवा इचसर. । उतना वचनेन लङ्कादाहेपि नातीम् व्यथिता रघुपते. रामख दयितः भाय्यां विदित्वा सानन्दः प्रतिगमनविधौ प्रतिनिवर्त्तमव्यापारे ता सीता प्रयस्य तस्त्रा सीताया. नियोगम् आदेश प्राप्य वरिष्टशैल बड्डानिलयम् यरिष्टाख्य पर्वतका पयसा निधिं महद्रथ और खच्चन्दन् उत्तोर्थ्य

सुन्दरकाण्डम् ।

अथ यथा सैन्याधिपात् समान्य मारुतिरेतैरनुयुक्तः (व)

पवनतनयवचन-

स्ववृत्तान्तमखिलमाख्यातवान् । तदनु मुदिता वानरवरूथिनी (श) यूथनाथानुयाता (ष) तद्दर्शन. जनितमानन्द दाशरथौ सुग्रीवे च संविभज्येव ( स ) विव- चितुम, अहमहमिकया (ह) धावन्तो मध्येसरणि (च) दधिमुखतावनं (क) मधुवनं हनूमदनुमत्याभिभूय मधु-

पानसुखमनुबभूव ।

अथाब्रवीद्विरिवरतुङ्गमङ्गदं

कृताञ्जलिर्दधिमुख एष रोषवान् ।

वेगात् महेन्द्र पर्वतमिति शेष गत्वा लगवलपतीन् वानरसेनापतीन अङ्गदादी नित्यर्थः पूर्णकामान् सफल मनोरथान् चक्रे कृतवान् ।

राष्टतम् ॥६७॥

(व) एतैः सैन्याधिपै अङ्गदादिभिः । अनुयुक्तः पृष्टः ।

(थ) वानरवरूथिनो कपिसेना ।

(ष) यथनाथानुयाता सेनापतिसमभिव्याहृता ।

(स) सविभज्येव पृथक् कत्लेव ।

(ङ) बहमहमिका चङ्गमप चहमये बादामीति परस्पर-

येति यावत् ।

(च) मध्ये वरण पथिमध्ये ।

(क) दधिमुखेति दधिमुखेन तदाख्येन वानरेषा व्रतम् अवनं

दक्षणा यख तथाभूतस् ।

अ

अथेति । वथ वानराणां मधुपानप्रश्नन्नरम् एष दधिमुखः शेषवान वादः शवाझुलिः सन् गिरिवरत परोस् चङ्क,

चम्म रामायणे

बलीमुखान् मधुभजने शिलीमुखान्

भवानिमान् झटिति निवारयेदिति ॥६८॥

श्रयमप्येन (ख) मवोचत ।

दशमुखपुरमध्ये वीचिता मैथिलीति श्रवणमधु वितो येन वीरेण मह्यम् । दधिमुख । यदि सोऽयं भाषते को निरुध्या-

धु पिबतु यथेष्ट’ वाहिनी वानराणाम् ॥ ६६ ॥

तदनु (ग) भयविवश समुपनतदधिमुखव वनविदितमधुवन- कहनपरिभणितजनक दुहिटदर्शनजनितप्रमदभरभरित (घ) -

मधुभजने मधुपाने शिलीमुखान् भ्रमरतरूपान् जान् बलोमुखान् बानरान् भवान् भटिति निवारयेत् निषेषत् इति चब्रवीत् उक्त- बान् । रुचिराद्वत्त, व जसौ गितिरुचिरा चतुर्म हैरिति सच्च

यात् ॥६८॥

(ख) कायम् काजूद । एनं दधिमुखम् ।

दशमुखेति । येन बोरेष दशमुखख रावणस पुरमध्ये नगरा- न्तरे मैथिली बीता योचिता दृष्टा इति श्रवणमधु कर्णामृत मा विती दत्त से दधिमुख ! यदि सोऽयं জधान् भाषते मक्षूपाना- थमिति शेषः, तदा क निरुध्यात् निवारयेत् १ न कोऽपीत्यर्थः । छत वानराणा वाहिनी सेना यथेष्ट ं मधु पिबतु । मालिनी-

(ग) तदनु तदनन्तरम् ।

(घ) भयविवशय भयात् राजकीयमधुवनभङ्कजनितादिति भावः विवशस्य विवलस्य कातरस्येत्यर्थः समुपनतस्य ष्ठपस्थित दधि- मुखा बचनेन विहितं मधुवनकदनं मधुवनभङ्गः येन तथाभूतः

सुन्दरकाण्डम् ।

[[२७१]]

स्वपनतनय (ङ) स्तमु विकृति (च) मवनुत (इ) तदभिमुखाग-

मननिमित्तसम्पत्तिम (ज) ।

चारुचाद्रिमथावरुह्य विपिनाम्बासाद्य नानाफला- न्यास्फोप्य प्लुतमारचय्य वदनैरापाव्य वाद्यक्रमान् । आलिय डुममक्रमं मवशादाधूय मुष्ककटा- मारादाविरभूतकं प्रथमिता पीना कपीना वसू 130

निद्राचयादरणितेन समीरपुत्रः सौमित्रिनेत्रयुगलेन विपोयमानः ।

तथा परिचितेन

त ेन दृधिमुखेनेति भाष जनकदुष्टिदर्शनेन

सीतादर्शनेन यः प्रमदभर इर्षातिशयः तेन भरितः पूरितः ।

(ड) तमनतनयः सुगाव. ।

(च) विकृति शरीरवैकतं गात्रभङ्गमित्यर्थः ।

(छ) अतनुत हतवान् ।

(ज) तदिति तेषा वानरायाम् व्यभिमुखे आगमन निर्मिता श्रागमनतुका धन्यविरुदुभवः यखाः तथाभूताम् ।

❤

वारसति । अथानन्तर मीना सती कपोना खल वानरवेना अद्रि पर्वतम् प्यारा विधिनानि वनानि जनदहा नानाभवानि ब्याखाद्य भुङ्क्षा बास्कोट्य सङ्घी कृत्वा तमृ उम्फन विरचय्य कला बढ्नेः सुखे वाद्यक्रमान् वाद्यमरिपाटी बापाय इत्यर्थः काम क्रम व दूमं वचम् श्रालिङ्गन मवशात् उल्लासवशात्

पुष्कछटा

लान लविस्तृतिम् श्रधूय कम्पयित्वा कान्ह मथमिका वह पूर्णा सती बारात् समीपे सुग्रीवखेति शेषः व्याविरभूत् ब्राजगाम । शार्दूलविक्रीडित वृत्तम् ॥ २० ॥

निद्रेति । चमीरपुल, इनूमान् निद्राचयात् निर्निङ्गलात्

श्रम्य रामायण

चूडामणिं करतले कलयन् ववन्दे

पादारविन्दयुगल भरतायजस्य ॥७१७

अक्केशसम्भ तगतागताभ्यां

निस्तो गाँवस्तीर्णमहावोऽपि । आनन्दसिन्धौ घृतनासमक्ष

मक्षस्य हन्ता नितरी समज ॥ ७२ ॥ आनीतचूडामणिसविधाना-

दाविःप्रमोदेन रघु हैन ।

तत्रानुयुक्तः पवमानजन्मा

विज्ञापयामास कृतप्रणामः ॥७३॥

चिलेन रक्त ेन सौमित्र लक्ष्मपख नेत्रयुगलेन विधीयमान बादरी दृश्यमान इवथे. करतले चूडामणि कलयन् दधान. सन् भरतायजन्य रामस्थ पादारवृन्दयुगल ववन्दे नाम । यवन्ततिलकं वृत्तम् ॥७१॥

व्यक्त शेति । वक्षस्य रावणतनयस्य तदाख्यस्य निहन्ता सर्चा हनुमान् कालशेन सम्भूते गतायते ताभ्या निस्तीर्णः पारं गतः विस्तीर्ण’ ष्टइन् महार्णव येन तथाभूतोऽपि पूतनायमच कपि- मेनारविधौ च्यानन्दविन्वौ बानन्दसागरे नितराम् व्यतिशयेन्द्र

मा इन्तेति हर्षे। विशेषालङ्कार. । इन्द्रवज्जातम् ॥७२॥

·

च्यामीति । न्यानीतस्य चूडामणे, वनिधानात् समाप्तेः व्यावि प्रमोदेन च्याविर्भूत प्रमोदः यस्य तथोक्त ेन वतिषष्टेनेत्यर्थः रघू- इच्छेन रामेण तत्र कपिसवाजे अनुयुक्तः ष्टष्टः पवज्ञानजन्मा हतप्रणामः सन् विज्ञापयाजास मघाट ब्यवेदयत् ।

इन्द्रम् ॥ 920

सुन्दरकाण्ड ।

[[२०३]]

लङ्गापुरोपवनसौमनि राजपुत्री-

मालोकयं निशिचरोगणबाध्यमानाम् ।

केनापि पातकवशेन सुपर्णलोके

वन्दीकृतामिव भुजङ्गम राजकन्याम् 1: 98

देव्यास्वदीयान्वयकीर्त्तनेन

त्वन्द्रया च व्यपनीय शोकम् । वार्त्तामभिज्ञानमयों ययाचे

प्रस्थातुकामः परिपूर्णकाम. ॥७५॥ ब्रह्मास्त्रवित्रस्तजयन्तकत्यां

कथामभिज्ञाप्य वने प्रवृत्ताम् । चिरं रुदत्या जनकेन्द्रपुत्रा

चूड़ामणिः प्रेषित एष तुभ्यम् ॥७६॥

खजेति । लङ्कापुग्य उपवनम् उद्यानम् अशोकवनमित्यर्थः तस्य सोमन सोमाया तदीयेकपदेशे इत्यर्थ निशिचरोगणैः राक्षसी-

बाध्यमाना द्विश्यमाना छातयव केनापि भातवावशेन पातक- विशेषे योत्यर्थः पर्ष डोके गरूडभवने बन्दोशता भुजङ्गम राजकन्यामिक राजपुत्री मैथिली व्यालोकयं दृष्टवानस्त्रीत्यर्थ । उपमालङ्कारः । वसन्ततिलकं वृत्तम् ॥७४॥

देव्या इति । त्वदीयान्वयकीर्त्तनेन तव वशकीर्त्तनेन तव सद्रया नामाङ्किताङ्गरीयकेत्यर्थः व देव्या’ जानक्याः शोकं व्यपनीय निरस्य परिपूर्णकामः पूर्णमनोरथः अहं प्रख्यातुकामः अभिज्ञान- भय वार्त्ताम् ययाचे याचितवानसि । इन्द्रवस्त्रावृतम् ॥७५॥

ब्रह्मास्त्रेति ।

इत्यर्थः प्रष्टत्ताम्

जन केन्द्र पुत्या सोतया बने चित्रकूटकानने

भूता ब्रह्मास्त्रेण विलस्तस्य जयन्तख काक-

[[२७४]]

किं बहुना,

लम् रामायणे

देव । तस्याः प्रतिष्ठासूनसूनाशोकपालितान् ।

मुद्रयित्वा प्रपन्नोऽहं त्वदभिज्ञानमुद्रा ॥ 99 ॥ इति श्रीविदर्भराजविरचिते चम्पूरामायणे

सुन्दरकाण्ड समासम् ।

कपि इन्द्रतनयस्य इत्यम् व्याचरितं यद्धा तथोक्ता कथाम् व्यभि- लाख प्रकटय्य चिरं रुदत्या सवा एष चूडामणिः शिरोरत्न तुभ्य भोषित । उपजातिवृत्तम् ॥७६॥

♦

•

"

देवेति । देव । तव अभिज्ञानमुद्रा यभिज्ञानभूतेन चङ्ग री- के. तस्या’ देव्या प्रतिमान् प्रस्थातुमिच्छून द्याशा त्वत्समागमाभिलाष एव चोक स्थानम् खाश्रय इति यावत् तेन पालितान् रचितान् व्यसून् प्रायान् मुद्रयित्वा निरुध्यति भावः काह प्रपश्न उपस्थितः त्वामिति शेषः । अनुष्टषष्टत्तस् ॥७७॥

इति श्रीजीवानन्दविद्यासागर भट्टाचार्य विरचिता

चम्परामायण सुन्दरकाण्ड व्याख्या

समाना

अथ युद्धकाण्डम् ।

स्टे यत्र यदृच्छयापि वचसा देवी पुरो वर्त्तते सारस्य महदभ्युदेति सदसि प्रागल्भ्यमुज्जृम्भते । जायन्ते सकलाः कला अपि नृणां जागर्त्ति कौर्त्तिनेवा चेतः स्विद्यतु तत्र देशिकपदाम्भोजे च भोजे मम ॥ १६

भोजेन तेन रचितामपि पूरयिष्यन् अल्पीयसापि वचसा कृतिमत्युदाराम् । न व्रीडितोऽहमधुना नवरत्नहार-

सङ्गेन किं न हृदि धार्यत एव तन्तुः ॥ २॥

दृष्टे इति । यत्र यणिन् यदृच्छया वहा sपि वचसां देवी

महाऽपि

वाग्देवो पुरः व्ययतः वर्त्तते याविर्भवति, महत् सारख ं रसवम्

अभ्युदेति उदुभवति, सदसि समाया यावत् उज्जृम्भते सकलाः समजा कला

मागभ्य’ मौखयमिति

विद्या यपि जाय

दागर्त्ति स्रतोत्यर्थ

उहुभवन्ति, न्हया मानवाना नवा कोर्त्ति नत्र देशिकपदाम्भोजे गुरुदेवचरणकमले भोजे विदर्भराजे च भ्रम ‘बेस’ निघत स्निग्ध’ भवतु अनुरज्यतामित्यर्थः । शार्दूलविक्रीडित

वृत्तम ॥१॥

भोजेनेति । तेन भोजेन रचिताम् श्रत्युदाराम् अतिमहती कति रामचरितमा भिति भावः अल्पीय वाऽपि तिलघुनापि वचसा पूरविष्यपि रा न वीड़ितः न बज्जितः ।

वज्रया

त पु.

सूत्र नवरत्नहारण सचेन हृदि कि न धाते एष बोकैरिति शेषः अपितु धात एवेत्यर्थः । वसन्ततिलक छत्तम् ॥२॥

ક્

चम्यरामाय

मुद्रामुद्रितजीवितां जनकजां मोहाकुलं राघवं

चूडारत्नविलोकनेन सुचिर निध्याय निध्याय च । ग्राभे हृदि लक्ष्मणः कलयितुं पौलस्त्य विध्वसमं

ar: पूरयितु’ कथाञ्च विमलामेकेन काण्डेन सः ॥ ३॥

आनन्द मन्य रमनन्तरमाजनेया- दाकर्ण्य वृत्तिमनवाचनकात्मजायाः । दृष्टिदशाननरुषा परुषायमाया बाणासनोपरि दधे प्रभुषा रघूणाम् ॥४॥ अथ सुग्रीवोsपि दशग्रीवकुपितराववावलोकनदिगुणी-

मुद्र ेति । सुट्या व रोवण हद्रितं रुद्र जीवितं यन्याः तघात रामात रोपाला प्रथानोद्यत जीवनधारियमिति यावत् जनकका सीता चूडारलय बोताहराचे ति आय’ विबोमेन मोष्टा- कुलं राघवं राम हृदि हृदये सुचिर निष्याय निध्याव च पुनः पुनः चिन्तयिः धीरः कविः उपाय एकेन काखेन परिच्छेदविशे

कसे या पौलस्यख रायगा विध्वसम् बधं कंपयितुं कोर्स यितु जिसखा कथामृ व्याख्यान पूरवितच्च प्रारे में प्रावर्त्तत । शार्दूल विक्रीडितं ॥२॥

A

धानदेति । अनन्तरं रचर्चा प्रमणा रामेण चाञ्जनेवात् एन-

नतः जनकानजायाः बीतायाः अरुषा निता रावर्ण प्रति निर

रामानिति बाकः वृषि बबन्द्रारलू यानन्द नम्बर हर्षनड वथा तथा जापर्य चला बाणावलीपरि चतुष उपरि दशाननकमा

रायणं प्रति बोदेवर्थः पयायमाथा विरसेत्यथेष्ट द अर्पिता । झोन थराथम माँत इष्टिनिचिप्तत्यर्थः । वसन्ततिलकं

उत्तम ॥18॥

युद्धकाण्डम् ।

[[२००]]

उतरणीलाहः (क) साहायकमनुपालयन्त्रन्धुमिव सिन्धु ( ख ) - मवधार्य धाय्र्यमाणधैय्र्यावगाढ़नतिः (ग) अधिरूढ़ त्रि- कूटशिखरा (घ) लङ्कामधिगन्तु (ङ) ममन्द कुमुदनलनीलम, मुखमपि बलीमुखानीकं (च) समनोनयत् ।

वारिदादपि च रामनामतः

पूरिता पुनरपानधारया ।

तत्क्षणं प्रतिचचाल दक्षिण

वाहिनीरामखिलापि वाहिनी ॥५॥

(क) दशयोवेति दशमोत्रे रावणे कुपितस्य राघवस्य अवलोक नेन हिगुणोक्त रयोत्साह. येन तथाभूतः ।

(ख) साहायक साहाय्य रामस्येति शेषः अनुपालयन् कुर्वक्षिति भावः यन्धुभिय कूपमिव क्षुद्रमिति भावः सिन्धुं

।

(ग) चार्य भावि धार्यमाण धैर्यम् कावगाढ़ा प्रfer मतिः

यस्य तथोक्तः ।

(घ) अधिकृति अधिदम् अधिष्ठितं त्रिकूटशिखर यथा तथोक्ता त्रिकूट पर्वतोपरि स्थितामित्यर्थः ।

(ङ) अधिगन्तु प्राप्तम् ।

(च) व्यमन्दति श्रमन्दा. प्रबला इत्यर्थः कुसुदनीजनल प्रस्ता यस्मिन् तथाभूतम् । बल्लोलखानीकं कपिसैन्यम् ।

वारिदादिति । पिच किश्च वारिदात् जलदात् रामनामतः रामनाम्न. पुनः व्यपाङ्गः कटाच्च विलोकनमेव धारा दृष्टिप्रवाह इत्यर्थः तया पूरिता अखिला समग्रामि वाहिनी कपिसेना नदी च तवृच्चणं दचिणं वाहिनीश नदीपतिं दक्षिण समुद्रभित्यर्थं प्रविवचाल प्रतस्थे । यथा जलदेन दृष्टिजलपूरिता नदी दक्षिषोदधिं गच्छति तथा राब

[[२४३३८]]

चम्परामायणे

ततः चणेन समचचलितऋत समुदाये (क) कुमुदा- मोदकारिणि (ज) शरभाधिकप्रसादशीले (क) नीलेन्दी- वरानन्दिनि (ञ) दशाननदिशाकमण व्यग्रतेजसि (ट) समा-

कढ़तारानन्दनलक्ष्मणानुगते (ठ)

मिव (ड)

सरभसमुदयसानुमन्त-

हनूमन्तमधिरोहति

निशाचरतिमिरहरण-

पाजावलोकनेन समुत्साहिता कपिसेना दक्षिणं लवणोदधि प्रति अचचिताभूदित्यर्थ । श्वषानुप्राणित रूपकमलङ्कारः । रथोद्धता-

वृत्तम् ॥५॥

•

(छ) ममचेति समक्षम् चयतः चचितः प्रस्थितः चापा कानां नचत्राणाञ्च समुदाय यस्य तथोक्त ।

(ज) कुमुदामोदकारिणि कुडदख तदाख्यानविशेषल यामोद- कारिणि उत्साहवद्धि नि कुलदानाम् उत्‌पलाना विकासकारिणि च । (आ) शरमेति शरभे तदा वानरे हम विशेषे च शशके इति यावत् अधिकः प्रसाटः प्रीतिः तच्छोले हतोत्यर्थः ।

(ञ) नीखः तावानर एव इन्द्रोवर नौलोqपल तख चान- दिनि हर्षवर्द्धन विकासकारिणि च ।

(ट) दशाननेति दशानन रावणस्य दिशा दिकू पद्धतिच तस्था आक्रमणाय पक्षे दश धाननानि यासा तथोकाना दिशां काष्ठानों दान दिङ्म ुखानामित्यर्थः चाक्रमयाय व्यपम् उद्यतं तेजो यस्य

ताह ।

[[६]]

(ठ) समाड़े ति समाहट तारायाः नन्दन चन्द इत्यर्थ. न तथाभूतेन बक्ष्मणेन अनुयातः तत् ि। पचे समादानां सु- दिताना वाराणां नक्षत्रायाम् श्रानन्दनः शौभावद्वनः लऋणानुगतः

कान के

सरभोग

(ङ) सरभवं संग चवर

किक ।

पति

उद्या

युद्धकाण्डम् ।

[[२०६]]

निस्तन्द्र (ट) रामचन्द्र (ग) समन्ततः (त) कन्दलित- बहुलहरिजालकोलाहलभरितहरिदन्तरी (घ) निरन्तरा- स्कन्दितनिकट कान्तारावलि (द) बलोमुखबल स हाम्बुधिः (ध) ससम्भ्रममुदजृम्भत (न) ।

उत्तासकासरमुदचित पञ्चवक्त

बित्त्रस्तहस्ति विशरारुचमूरुयूथम् ।

आलोललोचनतरङ्गकुरङ्गव्याव

मासीदसोम विपिनं कपिनमघोषैः ॥६॥

(ठ) निशाचरेति निशाचरा राक्षसा एवं तिमिराणि तेषा हरणे निस्तन्द्र तन्द्रा बाखख तद्रहित तखिन् ।

(ख) रामचन्द्रे राम एव चन्द्रः तक्षिन् ।

(त) समन्ततः सर्वत ।

(घ) कन्दलितेति कन्दविताना प्रचविताना बहुलानां हरि- बालाना वानरसङ्घानां समूहानाञ्च कोलाहलेन कचरवेण भरित पूरित करिहन्तर दिगन्तरं येन तथाविश्व !

(८) निरन्नरेति निरन्तर यथा तथा बास्कन्दिता निध्वस्ता

निकटकान्तारावलि सन्निहितबनरा जियेन तथाभूतः ।

(1) बलीमुखेति बबीखखाना वानराच्यां बल सैन्यमेव महाक

स्वधि महासमुद्रः ।

(न) सम्म खावेगम् । उदकृम्भत उद्बभौ ।

उत्तादेति । असीम सौमाराहत समयमित्यर्थः विपिनं वन कपोना वानराखा नर्मघोषैः केचिनिनादे उच्चाषाः लताः कासरःः

सहिया यत्र तथोक्तम् उदक्षिता उहताः पञ्चवक्त्राः पञ्चानना सिंहा इत्यर्थ, यत्र तथोक्त, सिंहो मृगेन्द्र’ पञ्चाख इत्यमरः । वित्वता भीता हस्तिनो यत्र तादृशम् । विगतं पलायितमित्यर्थः शदाण

[[२८०]]

चम्पूरामायणे

सैन्यैस्ततो रघुपतिः सरितां निवेश

बेशन्तयन् विरलयन् विधिनान्तराणि । श्रारुह सामपि शैलमसह्यवातं मन्दानिलैकनिलयं मलयं जगात ॥9॥ गत्वा च तमद्रिं सौमित्रिमिदमवादीत् । अभी तटसमीपनिर्भरतरङ्ग रित्पयो- जड़ौक्कतपटीरभूरुहकुटौरसंसारिणः । मनो विधुरयन्ति मे मलयमेखला मेदुरा दुरासदवनप्रियप्रियतमारुता मारुताः ॥ ८ ॥

मृगविशेषाणां चमरूयाज यूथ हन्द यखात् तथाविश्वम् तथा बालोवाञ्श्चपलाः लोचनान्देव मयनान्येव तरङ्गा येषा तथाभूताः कुरावाः हरिण शिशव यत्व तथाभूतम् श्रामीत् । वसन्ततिलक हरियशिशव ।

तम् ॥ ६॥

•

सैन्य रिति । ततः अनन्तरं रघुपति रामः सरिता निवेश सरि- पतिं सैन्धः वानराचमभि नेशन्तयन् क्षुद्रवरः कुर्वन् वकुति भावः विपिनान्तराणि काननान्तराणि विरलयन् केदनपातनादिभि घमीभावादपनयमित्यर्थः चमाः वात बायुर्यत्र तथाभूतं मह्य तदाख्यं शैवमपि व्यारुह्य मन्दस्य अनिलस्य एक बाइतीय निश्वयः कामय’ में मलय तदाख्य गिरिं जगाम । वचन्ततिक वृतम् ॥७५

[[6]]

P

मी इति । तदसमीपे ये निर्भराः तेषा तरङ्गेषु रिङ्खङ्गि खेलङ्गि’ पयोभि, जलैः अडोकताः शीतलोहता ये पटोरभूरुहाः चन्दनतरवः तेषा कुटीरेषु विवरेषु ससरन्तीति तथोक्ता, एतेन शेख - सौगम्य स्वचिते । नलया मेखलासु नितम्बेष मेदुराः स्रिग्धा, दुरामदम् चम्राव्यमिति भावः वनप्रियाया कोकिलाना प्रियतम

युद्धकाण्डम् ।

इत्यालपन् करुण मेष निरुद्धवेलं

शैलं महेन्द्रमधिगम्य महीमहेन्द्रः ।

आवर्त्तमुद्रितमिवान्वयभूपतीना- मच्चय्यकीर्त्तिनिधिमम्बु, निधिं ददर्श ॥१॥

दृष्ट्वा च तमज्ञ ताकष्टमना (प) रामस्तदिदमाचष्ट । इष्ट नालमगाधतां फणिपतिः सौमान्तरेखा दिशो दीपाः सैकतमण्डलानि तदय दूरे गिरां वारिधिः । येषामेष मुखादखानि नखरैर्येनाथवा पूरित-

[[२६१]]

स्तेषां नः कुलभूभुजामविहतस्थेने महिने नमः ॥१०३

मनोमोहनम् व्यास्त येषु तथाविधाः कामी काear: वायवः मे मन मन. विवरवन्ति व्याकुलयान्त । पृथ्वीवृत्त, अहो असता वह

यतिश्च पृथ्वा गुरूरिति तचयात् ॥ ८५

इतीति ।

महामहेन्द्र पृथिवीन्द्रः रामः इति करुण दोन बालपन् शोचन्निति भावः, निरुता बाम्राला वेव्हा तटभूमिर्येन तथाक्त महेन्द्र शैलम् अधिगम्य पाम्म वर्क्स मुद्रितम् यावते. अमिनिशेषै सृति चिह्नितम् चन्चयभूपतीना कुलन्तोना हगरवशोवानामिति यावत् सञ्चयकर्मि निशिमिव चिरन्तन कीर्त्ति - रत्नमिव का निधिं समुद्रं ददर्श । वसन्नतिक प्रतम् ॥2॥

[[4]]

(प) अद्भुतेति तेन श्राचखेण खाश मनो यस राय

विषः ।

दृष्टमिति । फणिपति धनन्तः श्रगाधताम् यतार्थता हुन अब न सायं । दिशः सामातरेवाः सेवत समूह जानि वोबोलत बालकाराययः तोयोतं व पुलिनं शतं विकतान

।

होमाः बखेति वर्षमानुषच । तत् तद्मात् कर्म वारिभिः वः विदा वाचां दूरे वितीति शेषः कियदति बाब

एप

चम्पूरामायणे

अथ हरीन्द्र फाप महेन्द्रोपान्तकान्तारशोभिनि (ब) लोभनीय मलयबालानिले वेलावनप्रदेशे (भ) दाशरथे- निदेशेन निवेशयामास बलमखिलम् ।

सरस पटीरकुञ्जवन सज्जवनाभिपत-

न्यू गमदगन्धगन्धवह मेदुरितं जलधेः । तटनिकटे दरस्फ ुटिततालरसालफल रुदितमदा विश्वेरुरुद्वम्भरयो हदय. ॥११॥

वारिधि वेषा सगरात्मजाना नखरे सुखात् अनावासात् बखानि खातः काथवा येन देन सगरेथेति भावः पूक्तिः लेखा ज काक

कुलभता वरन्टपतीचा कावितास्यमा स्थिरता यच तादृथाय

प्रत्यर्थ चिरन्तनायेति आव महिम्ने माहाल्याय नमः । शार्दूलविक्रीडित वृत्तम् ॥१०॥

•

(फ) हरीन्द्र बानरेन्द्र पोवः ।

(ब) महेन्द्र पर्वत उपाले य कान्तार दुर्गमकाननं ते

शोभते इति तयोका ।

(ख) खोभनीय इणीय मलयन्तु बालानिल. मन्दसमोरः यत्र तथाभूते । खानप्रदेशे तीरवनभूमौ ।

[[1]]

करकेति । सररी खिग्धे पटीरकुञ्जने चन्दन निकुञ्जकानने

ॐ

यमेन येन व्यभिपतन् व्यभिगच्छन् मृगमदवन्स करत रोगखानु वो गन्ध, बातु तेन मेदुरित सिम्बोकते जबधेः समुद्रख सद- निकटे वरकटितैः बवपरितैः तारवाचफलेः ताबफलेरानफले- सेत्यर्थः, उदर विध्यतीति तथोका. हरवः वानराः उदितमदा

तानन्दाः सन्तः विचेरु विचरन्ति । नटक वृत, यदि अवतो नजौ भजजबा गुरु नर्दकमिति तदा ॥११३

युद्धकाण्डम् ।

[[२८१]]

अनन्तरमपरमिव चलित महाम्भोधिमन्भो विरोधसि (म) कृतसन्निवेशं (य) रोदसी लङ्घनविशृङ्खललाघवं (र) राववानी- क (ल) मनोकोन्मुखं (व) चारमुखा (म) दवधार्य वाय्यमाण हृदयान्तकः (ष) पङ्गलोनचरण इवैरावणो (म) रावण विधेय पर (ह) मजानन् जानकीमप्यविमोक्तुकामः (च ) कामपरतन्त्रतो (क) मन्त्रिभिः सम समाजसाजगाम ।

रहस्तदानीं रजनीचरेन्द्र’

प्रहस्तपूर्वानिदमाबभाषे ।

(म) अम्भोविरोधसि ममुद्रतटे ।

(य) कृतवान्ववेश विरचित स्थिति ।

(र) रोदसोति रोदस्योः द्यावाष्टथिव्योः बङ्गने विस्टवल शृङ्खलारक्षित अनियममित्यर्थं लाघव दुतकारित्वमिति भाव, ताद्वयं केवल रोदसी लड्डूनसमथजव न ततोऽपि समधिकज वशालीति

भावः ।

(ब) राघवानीकं राम सैन्यम् ।

(ब) अनीको न्ाल रोन्म ुखम् ।

[[3]]

(थ) चारसुखात् गढपुरुषमुखात् ।

(च) घामायेति धार्यमाष हृदये चन्तकः यम’ मृत्यु रित्यर्थः

येन तथाभूत स्मृत्य हाट चिन्तयति भव ।

赋

(स) पति पचेषु कमेषु लीनाः निमग्ना चरणाः वच्च तथा-

अतः। ऐरावणः ऐरावत द्रव ।

(३) पर उत्कृष्ट अनन्तरकरणीयमिति वा विधेय कर्त्तव्यम् । (च) व्यक्सिोक्कुकामः त्यक्तुमनिष्ठ

(क) कामपरतान्त्रक.

.

रह इति । तदानी तखिन् काले रजनोवरेन्द्रः रावणः र

[[३८४]]

चम्पूरामाय

इदन्तु मे वाकित मौचितं वो

वदन्तु यह रिजयोचितं नं. ०११

श्रमी च पुनरामयज्ञा विज्ञापयामासुः । देव । जीवत्स भवदानापरे (ख) वनुचरेषु परमस्मासु कस्मादयमवापी (ग) दुःखापोरुभुजपञ्जरानीता (घ) सौतां जातु (ङ) न जहा- तु (च) माथ इत्यभिदधानेषु प्रधानेषु (छ) रक्षोपहितहटा- त्कारसम्भवमम्भोज सम्भवशाप (ज) मन्तराय (झ) मावेदयन्तं डु

इत्यव्यय विजने एलर्थ प्रस्तदुर्वान्महस्तस्तान् व्यायामिति शेषः

इट प्राबभाषे उवाच । न खाक वैरिच रामस्य जयोचितं यत् वः युद्माभिरीचित हु विवचितमिति भावः इदमेव मे मम वाषिक तं

इष्ट वदन्तु भवन्त इति शेष । उपजाति

(ख) भवदावा परेषु भवत’ आशावदेष ।

॥१२॥

(ग) अनाप प्राप्ति विजयप्रति चिन्ता कसादिति भावः ।

(घ) दुखापेन दुखनाविना दा सहा अजमल देण

ध्यानीवान् ।

(ङ) जातु कदाचित् !

(च) लहातु त्यजतु ।

(छ) प्रधानेषु श्रेष्ठेषु विशेष. ।

(ज) रम्पतेति रमाया नलकूवम्भाव्यास उपनि वन हटात्कारेण बच्चाकारण गतिर्यख तथाभूर्त

वनभोजसम्भवशाप अधापम् । पुर

ब्रह्मशापसू

पथि नलकूवराभिसारियो रक्तक्ष *

यदि त्वं काममकानर्जी बढा

नाशो भवेदिति शप्तः । वत

पुराणे ।

(भा) अन्त विन’ बीजम्प

केतु मळून् रावणः

feia agu, माहदितेन

या पत्र

निव इति

युद्धकाण्डम् ।

[[२८५]]

यं (अ) तमग्रजन्मानं (ट) सम्मानयन् विनयविज्ञानभूषणो (ठ) विभीषणः सरोषमिदमवादीत् ।

अहह विधिनियोगादद्य नक्तञ्चरेन्द्र ! त्वमसि परकल दुर्निवारानुराग’ । अरुणदवशिखायामामिषग्रासमोहा-

दविग्aतजिह्वाचापल’ केशरीव ॥ १३० आकर्ण्य किनरमुखादनघे स्ववशे काकुत्स्थदारहरणोपनतं कलङ्कम् । हाहेति मीलितदृश’ करयोर्युगन्त- दष्टौ श्रुतोरपि दधातु कथं विधातुः ॥ १४०

(ञ) दुथेय कुनोति ।

(ट) अयजमान ज्य उम् ।

(ठ) विनयेति विनयः शिष्टाचारः विज्ञानं विशिष्ट ज्ञानच

भषां बल तथा भत. I

徽

हेति ।

हेति खेटे, हे नक्तञ्चरेन्द्र । निशाचरपते !

श्रद्य इदानों व विविनियोगात् दैवदुर्विषावाद भिषयासमोच्हात् भोग्य वस्तु भक्षणम्भ्रमेय बस्दवशिखाया रक्तवदावाग्निज्वालाया, वने च नवौ च दवो दाव इष्यते इति सव्जनः । अविरतं वर्त

जिह्वाया. चापड येन तथाभूत केशरीब सिह द्र परकलले पर भाय्यौया दुनियार अनुरागो यस्य तथाभूत. असि भवसि । मालि नष्टत्तम् ॥१२॥

च्या कयति । किन्नराणा देवयोनिविशेषाणां सुखात् धनते निष्यामे खवये निजकले काकुत्स्था रामस्य दारहरखेन कलत्रहरणेन

उपनतम् उपस्थितं कलङ्क दवा हा हा इति मौबितहशः

चम्पूगमाय खे

पश्येदानीमुद्धिपरिखापालिता कुत्र लगा वाचातीतः क नु वनचरादागतो दुर्विपाकः । कर्त्तुं नक्तञ्चरपरिभवं कापि मायैव शङ्ख

जाता सीता धरणितनया जानकी मैथिलीति ॥ १५ ॥

कि बहुना,

न गणयसि यदि त्वं वा नरं वानर वा ननु परिचितवीर्य्यो जिष्णुभू कान्तंवीर्य्यो ।

·

मुद्रितनयनस्य विधातु ब्रह्मण तत् करयो युग भुजचतुष्टयमित्यर्थः

•

अष्टौ श्रुती कर्णान् चतुर्मुखत्वादिति भाव कथम् अपि दधात श्राच्छादयत । ब्रह्मवंशः कलङ्कितया सीताहरणेनेति भावः ।

वसन्ततिलक वृत्तम् ॥ १४ ॥

पश्यति । इदानीं पश्य वलोकय विचारयेत्यर्थः, उदधिः समुद्र एव परिखा वेष्टनरूपो जलराशि तया पाविता रक्षिता पर दुर्गमेति भावः लङ्का कुल ? वाचातीतः च्यवागविषयः वनचराव

वानरात् ब्यागतः उपनतः दुर्विपाकः मधुवन मङ्गबङ्गादाहादिरूप इति भाव’ के नु कुल खेल ? नेतयो’ सङ्गतिः कदापि कथमपि न सम्भवतीति भावः । तखात् कापि मायैव नक्तञ्चराणां राचवान परिभवं विध्वसं कर्त्तु घरथितनया जानकी मेथिली सीतेति नाम आता उद्भूतेति शङ्को मन्ये । मन्दाक्रान्नाइस, मन्दाक्रान्ताम्बुधि- रमन भनौ सौ मयुग्ममिति तद्भक्षयात् ॥ १५॥

नेति । यदि त्व वानर वा नरं वा न गणयति अवजानाचीति

भाव ननु भो जिष्णु भ

जिष्णुभू नारायण्णावतारः

·

今

परशुराम इत्यर्थ.

कार्त्तवीर्यः कृतवीर्य्यनन्दन्य तौ परिचितवीय विज्ञातविक्रमा- विति यावत्, कार्त्तवीर्यार्जुनः दिग्विजये भवन्तं जिला कारावास नोतवान्, तच भार्गवः च्चय निनाय, रामच तं भार्गवं जितवानिति

थुइकाण्डम् ।

न कलयसि यदि त्वं नन्दिशापञ्च धातु-

वैरमपि नरवजे दुर्जयो दैवयोगः ॥ १३४

[[३८७]]

इत्यादिनीतिसहितं हितमभिहितवन्त निजमनुज- मवज्ञाय ज्ञातिरमरातिपक्षः (ड) शिक्षणीय इति शसन्त (ढ) नृशस (ए) न्तमरुन्तुदशेषणभाषणो (त)

(द)

विभीषणो

विहाय विहायसि (घ) समुत्पतन्त ( द ) मनूत्पतद्भि(ध) श्वतु- भिरमात्यैः समतीत्य वारिधि (न) दूरत एव सवितर्क मुटु-

R

भवतो विदितमेवेति भावः । यदि व नन्दिनः थापं यतो म विमुखं दृष्ट्वा उपहति चतस्ते महिषखखात् वानरात् विध्वंसो भविष्यतीत्येवरूपमिति भावः तथा धातु ब्रह्मणः नरवर्ज मानव व्यतिरिक्त वरम् अवध्यत्वरूपमिति भावः देवात् स्वर्गादवध्यत्वं मत्ये घास्यापराङ्मुख इति रघुवशे कालिदासः । न कलवसि न विचार- यसीत्यर्थः तदा दैवयोग नियतिवत्वमिति भावः दुर्जय. दुरतिक्रम इति यावत् कारश्यमेव ते विनाशो भविष्यतीति भावः । मालिनी-

वृत्तम् ॥१६॥

(ड) अरातिपक्ष शत्र ु पचः ।

(८) शसन्त कथयन्तम् ।

(च) द

रिम् ।

(त) वरुन्तुदेति वरुन्तुदं सर्वव्याधादायकं रोषयमाणं क्रोधवच

यख तथाभूतः ।

(घ) विहाय परित्यन्य । विहायसि बाकाशे /

(ट)

t?

"

खत पडन्त समुन्त ।

पतङ्गः अनुगच्छङ्गिः ।

() बजतील ज्ञा । वारिधि समुद्रम् ।4८८

चम्पूरामायणे

श्रीवान् (प) सुग्रीवादनन्तरिक्षगत एवमाचचचे (फ) ।

पौलस्त्यमग्र जनुषं परुषञ्चरन्त'

सत्त्यज्य बान्धवजनञ्च विभीषयोऽहम् । रामं विराममिह विद्विषतामवाप-

मापत्र दैन्यहरणं शरण ममेति ॥ १७ ॥

अनन्तरमतिकरुण (ब) समोरयन्त (भ) समोरभुवा (म) व सप्रत्यभिन्नविज्ञापितं (य) निशाचरपर्तरनुजं निशम्य (र) तदा तदागमनाय (ल) कि कारणमिति शङ्कापरवशे (व)

(प) उपोवान् उबमितावान् ।

(फ) बाचचचे उवाच ।

पौलस्त्यमिति । परुष निष्ठरं यथा तथा चरन्त’ व्यवहरन्त.

मित्यर्थ. अमजनुष व्य ४ पोखस्य राव

वान्भवजनञ्च ज्ञातियमे-

स्व ेत्यर्थ. सन्त्यज्य ग्रह विभीषण. इह समुद्रतटेषता या विराम शर्मावितारम् आपदाना सविताना दैन्यहरण दुखभञ्जन कम परण रक्षितार, शरणं टहराचतोरित्यमरः । रामम् कावाम प्राप्तवाना । बसन्ततिचक उत्तम् ॥१७॥

(ब) कार्तिकरूपम् अतिदीनम् ।

(अ) सपीरयन्त कथयन्तम् ।

(म) सभीरभुता वायुपुत्र हनुमतेत्यर्थः ।

(य) ममत्यभिज्ञ प्रत्यभिज्ञा परिचय तथा सहित यं विभीष- योग्य साधरिति संपरिचयमिति भावः विज्ञापित निवेदितम् ।

(२) निशस्य श्रुत्वा ।

(ब) तदागमनाय तत श्रागमनाय ।

(ब) चारशे मतिमन बीबर्थः ।

युद्धकाण्डम् ।

निवेदयति हरौगे (घ) दाशरथिरपि दद्यमानः समयमानो

(ष) मधुरमिदमभाषत ।

अभयागतोऽयमपयाति चेन्न धा

रवी भक्ति लववो न कि सखे ॥

अनुजोऽयमस्तु तनुजोऽथवा रिपोः

करुणापदं हि शरणागती जन ॥१८॥

तदनु हृदयविटा (स) हनूमता सरय (ह) मा मौतो विनीतोऽयमायरपतिरबन्द (च) दाशरथिन् । रामस्तमाह विनतं रजनीचरेन्द्र दत्त’ तदद्य भवते दशक एठराज्यम् ।

(थ) म्हरोशे वानरेन्द्र ।

(घ) सायमान, ईषन् ।

·

अभयागत इति । हे राखे ! मित्र !

भयागस काग यात्र

बागत. शरणागत इति यावत् काय चेत् यदि मुद्रा विरुव व्यथा तथा चतार्थ यथा तथेति मावः खापयाति इतोऽपगच्छति सा रघवः रघुग्श्या कि लघव न भवन्ति ? अपितु भवन्त्यं क्लर्थ रघुः

प्रतिपाखकत्वादिति भावः । तजात् श्रय विभीषण रिपोः शत्रो राजपथ अनुज कपीवाहू अथवा तदुज युव वस्तु भवतु, शरणागतो जन करुणापद हि कपापात्वमेव वनश्यनेवा नया याश्रयो दातव्य इति भाव । मञ्जुभाषिखाटस, राजमा जगौ च यदि अशुभापयाति तद्वक्षयात् ॥१८॥

(ब) हृदयविदा बागवर्तन ।

(ड) वरय अवग बत्तरामति यावत् ।

(च) व्यथरपति निशाचरप्रति विभीषण प्रति यावस् ऋया- दोखर आशर इटावर । अनन्द मपसत् ।

[[२८०]]

क्षम्य रामायणे

श्रस्मिनुदाहरणमग्रज राज्यभोक्ता

सानुप्लवः प्लवगमण्डल सार्वभौमः ॥ १८ ॥ श्रयः पदात्पदसदेति विधेः प्रसादात्

प्रायस्तदद्य फलितं हि विभोषणे यत् । रेखातपत्रसहित पदमस्य ग्टइन्

एकातपत्रसहितं पदमेष भेजे ॥२०॥

असौ पुनश्यत एष भरताम्रनापाङ्गसुधातरङ्गाभिषिक्तो ( क )

शम इति । रामः तं सिन रजनीचरेन्द्र विभीषणम् काट व्यब्रवीत् भवते काद्य तत् दशकण्ठा राजवाधिपत्यमिति भव : दत्तम् । व्यचित् महत्वसीति भावः काजजस्य बबनः राज्यभोला प्राप्तराज्य इति यावत् बाबुलः भ्राढग सरगम सार्वभौम वान- दाविपति सुवर्थः उदाहरणं हटान्तः प्रमाणमिति यावत्, यथाह बाचिन इवा (पोवाय वानरराज्ध दशवान्, तथा दशाननं हत्वा तुभ्यं राज्य दाखामीति भावः । वसन्ततिलक वृतम् ॥१८॥

•

श्रेय इति । विश्वे देवख प्रसादात् श्रानुकूल्यादित्यर्थः हेतोः श्रेयःपदात् शुभङ्करस्थखानाव पद शुभमिति शेषः उदेति उपनममि चदा विभोषक तत् मायः बाहुल्य व फखितं हि सात से वेत्यर्थः यत् यनात् एष विभीषणः बस्त्र रामस्य रेखा पवसहित रेखा लम्ब- मानचिह्नविशेष’ यातपत्र’ कलं ताभ्या सहितं शुभलक्षणयुतमिति

भावः पद चरणं

एकापसहित पदम् एकाधिपत्यमिति व

भेजे प्राम । वसन्तति वृत्तम् ॥ २०३

(क) भरतेति भरतायजख रामडा चपातसुधातरच मधुरा-

माविलोकनेनेति यावत् अभिषिक्तः बन्धविभावराधिपत्य सि

काय !

इपि

युद्धकाण्डम् !

पुनरुक्तराज्याभिषेकः ( ख ) सकल विस्रम्भभाजन- तया (ग) सुग्रीव वापरो दशग्रीवबलमखिलमा वेद्य सद्य एव लङ्कापुरसमा स्कन्दनाय (घ) सेनासमुत्तरण हेतु सेतु विधातुमाराधयतु वारानिधि (ङ) मिति सविनय- मेनं विज्ञापितवान् ।

अथ वारानिधिध्यायनम्भोधिहृदयेशषः ।

व्यानशै दर्भशयनं वेदीमिव हुताशनः ॥ २१ ॥

तत्र कुशास्तरणमध्यमध्यासीने निध्यानवति (च) देवें रामचन्द्रे नियन्त्रित पूव (छ) नियतिवशा (ज) निशात्रयमपि प्रसादं (झ) नाससाद (ञ) यादसाम्पतिः (ट) 1

(ख) पुनरुक्तति पुन उक्त. पचमा

बकाशत इति यावत् राज्यान

भिषेकः यस्य तथाभूतः ।

(ग) सकलविखम्भाजन तथा सम्ब विश्वास घालतया ।

(घ) कति

a

हापुरख समाखन्दाय याक्रमणाय ।

(ङ) वादानिधि बनुन् !

अथेति । अथानन्तरम् बम्भोधिन्हृदयेशयः प्रलये सागरशायोत्यवः राम. इताशन’ अग्निः वेदोमिव परिष्कृतयद्मभूमिभिक वारां निধ समुद्र ध्यायन् चिन्तयन् दर्भशयनं कुशास्तरय व्यानशे धिता विव्यथे । तुष्टुव वृत्तम् ॥२१॥

(च) अध्यायोगे काधितिष्ठति । निध्यानवति समाधिमति ।

(छ) नियन्त्रित व संयत व

(ज) नियतिवशात् दैववशात् ।

(क) प्रसाद

तिमिति भावः ।

(ञ) चाससाद बाप !

(ट) यादसाम्य त., बाहांसि जखजन्तव इत्वमरः । तेषां मतिः

मुष्ट्र इत्यर्थः ।

R

चम्म रामायणे

व्यापारयनथ विलोचन कोणमब्धौ

कोपारुण कुटिलित कुटीविटङ्कः ।

श्रदातुमैहत धनुः प्रथमो रघूणा

तामहप्रथमसर्गसमापनाय ॥२५॥

आदाय च दुरापं चापमारोपयन् विशिखमनल्प-

शिखम् (ठ) ।

नाथो विमोक्तुमुदयुक्त न यावदेव

पाथोनिधेरुपरि पाव करूपमस्त्रम् ।

सन्तापिनी नयनवारिभिषेण ताम्य-

मन्दाकिनी किमुत वारुणमाललम्बे ॥ २३ ॥

व्यापारयति । अथानन्तर रचणा प्रथम चपणी राम

.

‘त्यथे कुदिति वक्रोक्त कुटी एवं नि कपातपालिका यन्य

पिटक तथोक्तः सन् कपोतपालिकायान्तु विटक पुकमित्यमरः । काचो समुद्र कोमेन वरुण रक्त विलोचनकोणम् अपाङ्गमिति यावत् व्यापारयन् प्रेरयन् पैतामह प्रथम सर्गममापनाय पूर्व पुरुषीय-

प्रथमस्सृष्टिरूपसागर विध्व मनाय धनु वादात पीतम् ऐडत ष्ट- तबान् । वसन्ततिलक वृत्तम ॥ ॥

(ठ) दुराम दुवेष चाप धनु बादाय बल्यशिख महाज्वाल विशिख शरम् आरोपयन् सयोजयन् ।

नाथ इति ।

नाथ प्रभु

राम पाथोनिध ममुद्रस्य उपरि

पावकपस् चग्निरूपम् काखम याग्नेयास्वमित्यर्थ विमोक्त निशु यावदेव न उट्युड्क्त उयुयुजे, तापत् सन्तापिनी पति- टु खेन सन्तापयुक्तति भाव ताम्यन्ती मन्दाकिनी गङ्गा नयन-

वारिभिषे

शुच्छ लेन

वाक्य वारुणास्त सत्वर्थः

जवाह किमुत किम् ?

वसन्ततिलक वृत्तम्॥२३॥

काल नम्ब

युद्धकाण्डम् ।

षा विशिखमुच्छिखं जहति राघवे लाघवा- दजायत रुजायतश्वसितन क्र चक्राकुलम् । रसातलबलत्तिमि स्तिमितकुम्भिकुम्भीनस-

प्रविष्टगिरिकन्दरन्तरलमन्तर वारिधेः ॥२४॥

२८.३

तत्क्षण जलनिधिः चन्ता (ङ) च युगान्तानलस्य (ढ) सहनोऽपि गरलदहनोमणां (ण) सोढ़ा (त) पि वाडवगा - दावलेपस्य (थ) तितिक्षु ( द ) रपि भार्गवतीक्ष्ण परशीः (ध)

嗡

रुति ।

रूषा क्रोधेन राघवे रामे लाघवात् दुरावादिति भाव किम् उहुगतबाट विशिख जति जति बति वारिधेः

काभ्यन्तरम शन्त करपाच जया बच्चा बनाये- मे व्यर्थ. बायत दोषं श्वति निश्वासो वा तथाभूतैः मक्रचक्रः

देवा A

कुम्भीरादिजलचरष्टन्दै : चाकुल, बखातखाद् भाशाखाबू वनन्त बञ्चरन्तः सन्तापादिति भाव. तिसय मत्खत्रिशेशः, बलि मत्ख तिमि यतयोजनमायत इ. 1 यस्मिन् तत् । स्तिमितेः निवसे कुम्भिभि कुम्भीरैः कुम्सोन से जबजन्तुदेव प्रविष्ठा गिि कन्दरा पर्वतगुहा यब्य तथोक्त तरख रूपम् अधीरता

यत भूत् । पृथ्वोष्टत्तम् ॥१॥२४॥

(ङ) चन्ता मन

(द) युगान्तानलस्य प्रखामः ।

(च) गरबदर

‘त) खोड़ा बहन ।

या कालकूट ।

बना

(थ) वाति बाडन बहुत्रामे गाड़ः उत् हप

गर्म वख ।

(e) fafat: aTaTe· I

(घ) भागेनेति भावपुरा तीच पो निय

料

[[२८४]]

चम्परामायणे

परिशोषयन्त (न) मन्तरङ्ग ( प ) मङ्गारमय शरमयं (फ) निमि

प ( ब ) मपि न विषे हे ।

शरणमथ शरव्यथानिदानं

जलनिधिरेष जगाम राममेव ।

परुष कुलिशपातमेव किवा

जलधरमर्थयते न जीवलोकः ॥ २५ ॥

श्रागत्य चानुपदमुपदोक्कतनूतनरत्नराशि (भ) वारिराशि- विनीतवेशो विशेषोपजातनतिभिर्नुतिभिः म) रम्यनन्दयद्रधु-

(न) परिशोषयन्त परिशुष्क कुर्वन्तम् ।

(घ) अन्तरङ्गम् चन्दकरणम् ।

(फ) व्यमिति जलनिधिविशेषयम् ।

(ब) निमिषमपि वयमपि ।

।

शरयमिति । अथानन्तरम् एष अৱनिषिः शरव्यधाया निदान कारण, निदानन्त्यादिकारणमित्यमर । दासमेव शरणा जगाम ग्राप । जीवचोकः परुष कठोर कुलिशपातः वच्पात यमात् रुघाभूतमेव जलधर मेघ किवा न अर्थयते ? न प्रार्थयते ? अपितु अव एवं जलमिति शेषः । पुष्पिताग्रावृत्तम्, अयुजि नयुग- रेफतो यकारो युजि व नजौ अरगाच पुष्पितायति

दृष्टान्तावङ्कारा। सटुता

वस्तुन प्रतिविम्बन मिति ॥ २५ ॥ ॥

।

नक्षच

दर्पणे । दृष्टान्तस्तु रुषमय

(अ) कानुपद पश्चात् । उपदोक्तेति उपदोक्षता उपढौलीकता बतना रत्नराशयः येन तथोक्त ।

(स) विशेषेति विशेषेण उपजाता नतिः प्रणतिर्वाद तथा- निधाभिः । लुतिभिः स्त्रोत, स्तवः स्तोल खुतिनु तिरित्यमरः ।

युद्धकाण्डम् ।

बन्दनम् । तदनु तदनु सहित (य) ममोव (र) मस्त्र वैधात्रं कुत्र चन वनसीमनि विनिपात्य साध्यते (ल) मया सलिलवि० ष्टम्भः (व) सम्प्रत्येव नलो विदधातु सेतुमित्यभिदधानो

मन्दमन्दमन्तरधात् (श) ।

आदिष्टा रघुपुङ्गवेन हरयोऽप्यष्टाच दिक्षु क्षणात् त्रैलोक्याञ्चितमूलमध्यशिखरान् धात्रीघरानाहरन् यैः चिप्तेः सलिले नलेन जलधितोऽपि जम्बालतां निर्गच्छत्यचिराय निर्झरपव. पूरे पुपूरे पुन. ॥२६॥

(घ) तदनु तदनन्तरम् । तदनुतं तेन रामेणा अनुस प्रयोतमस्युद्यतमति यात् ।

(र) मोषम् व्यव्यर्थम् ।

(ख) वैधात्र ब्राह्मम् । कुलचन कतिचित् । वनसीमनि कानन- देशे । विनिपात्य त्यजयित्वेत्यथे । साध्यते क्रियते ।

•

(ब) सलिलविष्टम्भ. जलस्तम्भनम् ।

(श) कान्तरआत् तिरोदधे ।

[[૧]]

बादिष्टा इति । रघुपुङ्गवेन रघुडेन राजेपणा वादिष्टा वाचना हरदः वानराः अपि चणात् यातु दिक्षु हितानिति शेष लेलोक्य त्रिभुवनम् अञ्चितानि गतानि मूखानि मध्यानि शिखराणि श्टङ्गाणि येषां तथोक्तान् पातालपविष्टमूलान् भूगत- मध्यात् त्रिदिवगतवानिति यावत् सहत इति भावः धात्री. श्वरान् पर्वतान् बाहरन् बानिग्य रित्यर्थ. यैः पर्वतैः नलेन सदाख्यान सतिले चिप्तः जलधि जम्बालता शैवाल

देख

यात प्राप्नोने अचिराय तत्क्षणादेव निर्गच्छति निःसरति पर्वतेभ्य इति भाव, क्रिपय पूरे प्रखवणजलप्रवाहे सति पुनः निरु पूरे मूसह गत. शार्दूलविक्रीडित वृत्तम् ॥१६॥

[[1]]

चम्पूरामायणे

अथ जलधौ निपेतुरतिदूरनिपातदल- ज्जलचरदत्तजीवनगन्धमहौषधयः ।

स्फुटितधराविराजदहिपुद्रवफूत्करण-

चुभितगुहागृहासिक महाहवो गिरयः ॥ १॥ अलचितमहीधरग्रहणम स्फ, टचेपणं विचित्रटनं ततो विवधितो नलेनामुना । अबोधि हरियूथपरैरधिपयोधि सेतुर्महान्

भुवो भुज बाभवद्भिजतन्भुवो लब्धयन् ॥२८॥

थेति । दधानन्नर गिरय पर्वता अतिदूरात् निपातेन

हलन्तः भेद गता

.

A

टिसका प्रति यावत् थे खखचरा जह जन्तव तेभ्य’ दत्त जीवन से तथाभूता गन्धर हौषधयः येषु

तयोका,

यी एक टिताबा मिठीचया दूरात् निपातेनेति भावः

पराया पृथिष्या विराजता सहूमता अपुष्टवाना पन्नग -

फून्करथेन फलकावे योत्यर्थ क्षुभिता

क्षुभिता छो मताः मन्त्रस्ता इति यावत् गुड़ा एवं ग्टहाणि तेषु आसते इति तथोक्ता महारय. बहातः मिष्ठा येषा तथाभूना दन्तः जबधौ समुद्र

निमेव निपतन्ति थे ! नर्दटक छत्त

। नईट छत्त, यदि भवतो नकौ भन्न-

सबा गुरु नर्दद्रकमिति तचणात् ॥

多

खचितेति । ततः नन्तर सुगा नलेन कालावत नही-

घराचा पर्वतानः पच्य ज्ञान बल गट कतराव काढ अव्यक्त

क्षेपण घर्वतानाविति सर

यत्र तत् जात्रा सथा,

विषया

बक्षियोषि कह

चहूता घटना योजना तत् बघता,

पांर विरचिमानः बाबू मेहरियूथमैः वानरचनापतिभिः

अबोधि विदित’ । अ व सेल : निमूलात् श्रियी-

युद्धकाण्डम् ।

अनन्तरमन्तकसुखा इव बलीमुखाः ( प ) प्रबोधे (स) नेव सेतुपथेन संसारमिव दुस्तरन्तरणिपतिमतीत्य सद्य एव प्रकाशं गिरीश सुवेलमवलोकयन्तो मुरविन्दन्त (ह)

महान्तमानन्दम् ।

वलविततटटेशैर्वाहमीना निवेशे

दविरलवन रेखामध्यमध्यात बाल’ ।

कपिकल कलशीकन्दरा मन्दिरान्त-

वलितकुपितसिहरुस्त वेल सुवेलम् ॥ ३६ ॥

स्थान पदार्थानिति भावः खम्भयन् समुद्रपार नयन् भुव पृथिव्या

भुज दूव भवत् । पृथ्वीष्टतम् ॥१८॥

(घ) कान्तसुखा इव वान्तकम् यमयेत्र सुख येषा तथोक्ताः भीषणवदना इत्यर्थः । वलीमुखा वानरा ।

(स) प्रबोधन कष्टज्ञानेन ।

यक्ष -

(४) दुस्तर दुष्पारं सरचिपति बसुद्रम् व्यतीत्य व्यतिक्रस्य प्रकाश प्रकाशमान साक्षाहिति यावत् गिरा कर घरोपममिति भाव सुत्रे तदाख्य पर्वत नियमिति यावत चावलोकयन्त्

अविन्दन्त अलभन्त ।

तेति । ca. gefaa. àíea’ azèn: à adta: वाहिनीना सेनाना निवेशै व्यवस्थानै व्यविरल मान्द्र वनरेखा या तथाभूतं कवीना वानराया कलकलेन कोलाहले न

मध्य

श्री दृभ्य विमाणश्रोतेभ्य कन्दरा मन्दिराणां गुहाग्टहाणाम्

[[7]]

अन्त. नव्यात् चलितेभ्य निर्गतेभ्य कुपितेभ्य सिद्धेभ्यः वस्ता भीता

वेला तटदेश

तटदेशीय प्राणिन इति यावत् यख तादृश सुवेल

तदाख्य गिरिम् व्यध्यास्त ववधितौ । मालिनोत्तम् । २१ ॥चम्प ूरामायणे

तदनु दशमुखः शुकमुखा (च)दतिलङ्घितजलधि ( क ) - मधिगतसुवेलाराम (ख) रामं निशम्य (ग) सम्यगवगम- नाय (घ) रघुनायकबलमनु (ङ) प्रतियोर्विदितवेषविभी- खावेदितकुपितकपिलोक नियन्त्रणनितान्तखित्रयो (च) वि- पन्नाधारदाशरथिविमोचितप्राणयोः (क) शुकशारणयोर्व- वसा प्रासादाग्रमासाद्य (ज) प्रत्येकशस्तदा वेद्यमानान् (झ) प्रवर्द्धमानसमरसन्नाहमतीन् (ञ)

प्रत्येकशस्तदावेद्यमानान्

प्लवनमसेनाधिपतीन-

(च) शुकमुपात गुवनाम्नः राक्षसचरात् ।

(क) अतितिधिम् उत्तीर्यसागरम् । (ख) धिगतेति अधिमत. अधिष्ठितः

उपवनं येन तथोक्तम् ।

(ज) निशम्य त्वा ।

(घ) सस्यमत्रगमनाय सम्यक् ज्ञानाय !

सुबा एव श्रादाय

(ड) रघुनायकवल राम सेवस्तु प्रतीत्यर्थः ।

(घ) विदिति विदितः ज्ञातः वेषः परिट कारणयोरिति कावः येन तथाभ्रतः यः विभीषणः तेन व्यावेदिता दावणगरा- बेताविति शापिताः अतएव कुपिताः ये कपिलोकाः वानरवड़ाः तेषा नियन्त्रयोग ताडनेन नितान्नम् चत्वयें वित्तयोः ।

(छ) विपति विद्यानाम् बाधारः श्राश्रयः दाशरथिः रामः तेन विमोचिता रचिता इति यावत् प्राया वयोः तथाभूतयोः । (ज) प्रासादाय राजभवन शिखरम् । श्रासाद्य प्राप्य ।

(झ) तदावेद्यमानान् ताभ्या

विश्वाभ्यमानान् ।

शुकशारणाभ्याम् प्रावेद्यमानानु

(ञ) प्रवई मानेति प्रवद्ध माना समरबलाई युद्धोद्यमे मतिः

बेथा तान् रथोदुमटानित्यर्थ ।

युद्धकाण्डम् ।

[[२८१]]

तिधीरतया (ट) सावधीरणमवेचमाणः (ठ) प्रतिपक्षबल- प्रशमिमौ तावुभावप्युपेक्षमाणः (ड) शार्दूलप्रभृतिभिः प्रण- यिभि (८) रम्यवगताशेषवृत्तान्तः स्वान्तस्तापः (ण) सुचिर- मनुचिन्तयन् अन्तिकासीनमतिविनयप्रत (त) विद्यु ज्जिह्न- मुपचरे (घ) किमप्यभिधाय सौवादवततार । चणदाचरो (द) ऽपि निदेशा (ध) निशाचरपतेर्दाशरथिशिरः मशरन्धनुरपि निर्माय मायानुभावादाहवानीत (न) मित्य- भिधाय निधाय च पुरो (प) निदावातिशयसन्तापिनों (फ)

(2) प्रतिधीरतया अतिगम्भीरतया ।

(ठ) साबधीर सावचम् । बवेचमाणः अवलोकयन् ।

तत्चण

(ङ) प्रतिषश्चेति प्रतिपचाया पल खा बचनथामिनौ बचतय-

करौ तावपि रामबाणावपि ।

(ट) प्रणयिभिः स्निग्वबन्ध ुभिः ।

(ख) अवगताशेषवृत्तान्तः

(te)

अन्तमान्नः करथः ।

[[6]]

विज्ञातच मस्तवात. ।

समस्तवार्त्त बालस्तावः

(त) यन्तिका सोनं समीपोपविष्टम् । अविविनयप्रहृत् कति-

।

विनयनत्रम् ।

(थ) उपरे रहसि ।

(द) चणदाचरः राक्षसः विद्युब्जिह्रास इति भावः । (घ) निदेशात् बादेशात् ।

(न) मायानुभावात् मायाप्रभावेण । बाहवानीत रणभूमेरा-

नीतसृ ।

( प ) पुरः अयतः ।

(फ) निदाघातिशयेति निदाघातिशयेन योशातिरेकेण सत्ता पिनीं स्वानिमापद्यमानामिति यावदू ।

धम्मरामायणे

वासन्तीमिव ( ब ) वैद्युतानल (अ)श्विरकाल विह्वला (म) मा - कुलीचकार मैथिलीम् । ततः प्रबुद्दा च मुग्धा (घ) पुन स्वय्यमिति विचार्य तदनायं पर्यदेवयत (र) पतिदेवता ।

aisaरोधवतिं रजनीयरोगां

रक्षापरोधमपि रावणभर्सनञ्च । सर्वसहे । वदुपलम्भधिया स एव

सर्व सह भवति जीवति दन्त सीता ॥ ३५ ॥ एवमत्याहितमत्या समेतामेतामासाद्य (ल) सखि वे-

(a) बासन्ताभित्र साधवीलतामिव ।

(भ) वैद्युतानख, वज्जाम्नि

(म) चिरकाखविला चिरमन्तप्ताम् ।

(ब) प्रबुद्धा च प्रष्टबोधवता अपि सुग्धा खोखभावादिति

भावः ।

(२) तत् अनार्थम् अवदाचरण तथ्य सत्यम् । पर्यदेवयत परिदेवितवती विललापेत्यर्थ, विलापः परिदेवनमित्यमरः ।

यद्य

रचोsवरोधमिति । हे सहे । पृथिवि । मातरिति भाव, था

उपलबधिया मातिबुबा पुनः प्राखामि तमिति प्रत्याशयेटि यावत् रचसाम् अवरोधवसति अन्तःपुरवासं रजनीचरीया राक्ष- बोना एचोपरोध मम रचणार्यम् उपरोध निर्वविशेष वा भर्त्सन एतत् वर्षे हे सहा करोनि व राम इति आव एन

भवति ? विश्वम गम है हन्त रहे हैं बीता जीनति इदानीमपि

प्रायिति । बन्तात बक वृतम् ॥२०॥

(ख) व्यातिमाचम् चत्वाहितम् चमहल तर्किन् या पति

शुभमतियतामिति

तथा खासम् व्यवस्थानम् । एता प्राप्ताम्

भावः । एता सीताम् । चाबाद्य प्राय ।

युद्धकाण्डम् ।

[[३०१]]

देहि । वैदेहि वचः (व) कथमियं तव दीना दशा दशा-

।

ननहता मायाहि (श) मा याहि मनास वैधुर्य (ष) निखिलजगतो धुय्यैभुजबलाभिरामे (स) रामे किमिदमना वनविचाय ह) मित्यभिधाना नवीनासार निस्यन्दिनी

कादम्बिनीव धर्मो गिनों के किनों मरमा (क्ष) चिरमाखा-

सवामास ।

अथ निगदितमीतिं मुञ्च मुञ्चति सीतान् अविरतरणकगड भीषणो रावणोऽयम् । मनसि न बहु मेने मन्त्रिणं माल्यवन्त दिवि परममरीया मण्डल माल्यवन्तम् ॥३१॥

(ब) हे वैदेहि मैथिनि ! वच काक्य देखि वे कथा कथय एत्र १ (घ) मायाहि माया इन्द्रजाल सैव ।

(घ) वैश्व व्याकुलतामा याहि व गत व्याकुला न भव । (स) निखिलेति निखिलाना समजाना जगतीमा व भार वचनम यत् भुजबल तेन अभिरामे मनोरमे ।

(ड) विचाखम् कावचारणीयम् असम्भाव्यमिति भाव

(च) पति कवीतान् आभारान् धारासम्पातान् धारासस्थान ब्यासारइत्यमरः । निस्यन्दते नि नीति तयोका । काम्बिनीव

।

मेघमालेव । बसङ्गगिनी यशवन्तापिनी । के किन मयूरोस् । सरभा तदाख्याविभीषणग्टहो ।

वर्धेति । यथामन्नरम् अविरतैराडॉम भीषण भयङ्कर

काय रात्रपा स्रोता न विवाब प्रचर्षय इति इत्य निगदता

,

काथता नीतियेन त कान्त्रण बाल्यवन्न तदाख्य’ राज महई नाता- अहसतिष समति न वख मेने न ब मसावितान् तन्का

[[३०५]]

चम्पूरामायसे

अथ रामोऽपि कामोचितवेषविभीषणामात्यविदित- रचीनगररचोदन्तो (क) हृदन्तोपजातसमरसरम्भवि धि(ख) रम्बुधिमेखलालङ्कारमणे ( ग ) लंडायाः प्राग्रहारस्थाय प्रस्ताव (ब) पर्यस्ताहितप्राणानिल (ङ) नील दक्षिण- द्वाररचिणोर्महोदरमहा पार्श्व यो विश्वत्त्रय विजय धौरेयन्ता- यं (च) प्रत्याहारपालनाधिकवे पाकशासनजित (छ) परा-

ज जयाहेति भावः । पर केवल माल्यवन्त हारभाषतानात भाव दिवि स्वर्गे अमरोणा देवीना मण्डल स्वर्गीय सुरसुन्दरीभि

यावत् बहु मेने इति पूर्वेणान्वय । मालिनीनम ॥३१॥

(क) कामेति कामोचित’ मनोरगोपयुक्त बेथा यख तथाभूत राजवेष इति आय विभीषण तबात्य अनुचरै विदनः

‘ज्ञात रखता नगरस्य लङ्काया रनोदन्तः

वेह तथा

भूत ।

रचाहता त

(ख) हृदन्तेति हृदन्ते हृदयमध्ये उपजात’ उपस्थित समर- संरम्भ विधिः युद्धोदयोगानुष्ठानं यब्य तथोक्तः ।

(ग) अम्ब धोति सम्बधि समुद्र एवं मेखला काडी मा एक ध्वचङ्कारः तस्य मणेः रत्नभूताया इत्यर्थः ।

(घ) प्राग्द्वारस्थाय पूर्वेद्दारवन्ति ने पूर्वद्वाररचिये इति भाव प्रस्ताव प्रस्तबधार्थमिति यावत् ।

(ड) पति पस्त परितोविक्षिप्त यथा तथा साहित

व्यर्पित प्रायानिक प्राणवायु येन तथोक्त प्रहस्तवधार्थ बताया

धमिति भावः ।

(च) विश्ववयेति विश्वमवस्य त्रिभुवनस्य विजये धौरेय घुरन्धरः तम् । तारेयं तारानन्दनम् अङ्गदमिति यावत् ।

(छ) प्रत्यगद्दारपालनाधिकृते पश्चिमदाररचिणे इत्यर्थः । प्राक घाति उन्द्रजिते ।

युद्धकाण्डम् ।

[[१३]]

क्रममिव तनूमन्तं (ज) हनूमन्तमन्तर्व्यूह विहितरचाय (झ) विरुपाक्षाय रचः प्लवङ्गमऋक्षाधिपतीन् प्रतिनिधीन विनिधाय (ञ) विधाय च सज्जं धनुरनुजेन समं समीकाभि- मुखेन (ट) दशमुखेन गुप्त (ठ) मुत्तरं गोपुर (ड) मुत्तरङ्गो (ढ) बले रुपरुरोध (ण) ।

अत्याकुलां हरिबलैरवलोक्य लङ्का दत्तार्गलेषु दशकन्धरकिङ्करेषु ।

आरक्ष कैस्त्वरितमन्त कराजधान्या मुद्दाटिताभिरुदभावि कवाटिकाभिः ॥ ३२ ॥

(ज) तन्मन्त धृतशरीरम् ।

(झ) अन्तरिति अन्तर्व्यूहाना मध्यवखाना विहिता कता रक्षा येन तथोक्ताय ।

(ञ) रक्ष समकक्षाधिपतीन् रक्षसा लवङ्गमाना वानराणाम् कचार्या भह्न कानाञ्च यधिपतीन् विभीषणसुद्योषजाम्बवत इत्यर्थः

प्रतिनिधीन् खखरूपानिति भाव’ विनिधाय स्वापयित्वा ।

(ट) सभीकाभिमुखेन संयामोन्म खेन ।

(ठ) गुप्तं रक्षित 1

(ङ) गोपुर पुरद्वार, पुरद्वारन्तु गोपुरमित्यमरः ।

(ढ) उत्तरङ्गः उत्सुक ।

(अ) उपरुरोध वाचक्राम ।

ष्यत्याकुलामिति । हरिबलैः वानरसैन्यः लङ्काम् व्यथाकुलाम् व्यतिशयेनावरुङ्कामित्यर्थः बालोक्य दृष्ट्वा दशकन्धरकिरेषु रावयत्येषु

हृतः वर्गवः यैः तथाभूतेषु चङ्काद्वारावरोधिष्विति यावत् चन्तकरा

今

[[३०४]]

चम्पूरामायणे

तत्क्षणञ्च लक्ष्मणाग्रज. सुग्रीवेण सह सुवेलाचलकूट त ) - मधिरूढ़ स्त्रिकूटावनीधरचूडामणि (घ) सिंहलद्दीपकमल- कर्णिका (द) निर्माणकौशलों (ध) विश्वकर्मणो निवेश- दवीं (न) निशाचरहरीणां ( प ) अनारतवन्दीक्कतामरपुर- न्ध्रौवाष्प नदीमाटको पवन सीमान्ता (फ) सीमान्तरात् ( ब ) निरन्तर सेवासमागतदिकपालमातङ्गमदाम्ब पङ्किलवाह्या

ज धान्यां यमपुर्य्याम् चारच कै. यमकिङ्करोति यावत् उद्घाटिताभिः कवाटिकाभिः त्वरितम् उद्भावि उह्नत राचसाना खनगरानयनाथ यमेन द्वाराणि उद्घाटितकवाटानि कृतानीति भाव ! वसन्

तिलक वृत्तम् ॥१२॥

(त) सुवेला चलेति सुवेलाचलब्ध कूट स्टलम

(घ) त्रिकूटावनोधरस्य त्रिकूटशिखरिणा चूडामणि शिरो-

रत्नभूतम् ।

(d) first कमले पद्म त कणिका मध्यस्थानविशेष तो मिहलद्दोषमध्यवत्ति नोमिति भाव !

(घ) निर्माणकौशलों निर्माणे कौशलरूपाम् ।

(न) निवेशटरी निवासगुष्ठाम् ।

(प) निशाचरहरीया राचससिहानाम् ।

(फ) कानारतेति अनारते. वाजसनिपाते. वन्दोकतानाम् बमर पुरन्ध्रीणा वाणैः शुभि नदीमातृकः सञ्जातस्य इति भाव

•

बनसीमान्तः उद्यान सीमाप्रदेशः यस्याः ता, देशो नद्यम्य दृष्यम्बु सम्म - नवीहि पालित । खान्नदीमातृको देवनाटकच यथाक्रममित्यमर ।

(ब) सीमान्तरात् स्थानान्तरात् ।

युद्धकाण्डम् ।

[[३०५]]

इनोसड़ां (भ) लङ्कामवलोकमान (म) स्तत्रैकल (य) समु. नतं सौधमधिवसन्त सन्तमसमिव (र) खदेहबद्धमन्तिक- चरोदस्त विमलमुक्तातपत्रभिषासतारकेण (ल) विभावरी- पतिनेव सेव्यमानं (व) वैमानिकवधू विधूयमानचामरद्दन्छ- शोभितमभितचलितमन्दाकिनीपरीवाहमिवाजनाचल (श) मखिलजग विजयवर्णावली मतिनिर्णायके (ष) र नेकविधसम

(भ) निरन्सदेति निरन्तर सेगये मागताना हिवाळावास्

इन्द्रादीना ये मातङ्गा हल्लिन मजा इति

जिलै पहिल

•

एकम

मध्यस्थतमिति यावत् यथा तथोक्ताम् ।

(स) अवलोकमान पश्चात् ।

यावत् तथा मटा

उत् चक्रः क्रोड.

(य) तत्र लड्डायाम् । यत्र एकक्षित् प्रदेशे ।

(२) खतम् उत्तम् । मौधहस्यम् । व्यधियन्तम् अधि

तिष्ठन्तम् । सुन्तलक्षमित्र गावकारवि ।

निधि-

(ख) स्वदेव रिम् । खासक बर्त्तिभिरिति यावत् सव जड्डू धृतख विद्या विशुद्ध

मुक्तातपत्र च लज्जितकारल विषय विमात् व्याजाव् । चता-

केष तारका मनवाण तन ।

(२) विभावरीष तनेव चन्द्रयो । सेव्यमान आराध्यमानम् । (श) वैमानिति वेस्सानिक भूमिः खेचरनारीभिः विधूयमानेन विचाल्यमानेन चामरक्षन्द ेन शोभितं विनाशितम् । श्रभित भयो पार्श्वयोरिति यावत् चतो मन्दाकिनो परीवाडी गङ्गामाटो यत तत्रोक्तम् । अञ्जनाले कब्जायगिरिं वादिति भावः ।

(घ) अखिलेति व्यविमल जगतः तिभुषन ेत्वर्थः विजयपर्थानखीना उतिः बुद्धिः तथा निर्यायकैः निश्चायकैः ।

[[२०६]]

चम्परामायणे

काभिघातमग्नभन्न रावणविषाण कुलिशाय रुद्रीविशालब

च. स्थलफलक (स) मानौलतमालसच्छाय (ह) माच्छादितामि नवलोहितपट (च) मापाटल सन्ध्यारागबन्दुर कन्धरमिव (क) ददर्श दशकन्धरम् ।

कोपादुत्पतितखदा हरिपतिः कौटीरमुत्पाटितं चक्रे नैर्ऋतनायकस्य सुदृढोचक्रे च वैभीषणम् । युड्डा च प्रथमावमानकुपितेनैतेन बुड्डा ततो मायामस्य जगाम कोमलगुणग्राम स राम पुनः ॥३३॥

(स) अनेकविध अनेक विधेषु विविधप्रकारेषु समीक्षेषु सद्यामेव अभिघातेन महारेय लग्नानि मोथितानि भग्नानि सवितानि तथाभूतानि यानि वैराजखानाम् ऐरावताना विषाद्यानि टला. कुलिशानि बष्याणि च तेषाम् व्यर्थ सुखभागे । उद्गीथे विवमिति यावत् विशाल दृछत् वच्च स्वतफलकं यस्य तथोकम् ।

(ड) खानोदेति खानीले घननीहै तमालेः समा छाया कान्ति- र्यख तथोक्तम् ।

(च) यायादिति बाच्छादितः परिहितः अभिनवः श्रोतिः

रक्त बढ वसन येन तादृशम् ।

(क) यापाटखेति व्यापाढखेन ईषद्रक्सन सम्धारामेा बन्ध रम्

उतावनतं कन्वरभित्र मेवमिव ।

कोपादिति । तदा हरिमतिः वानरेन्द्रः सुग्रीव इत्यर्थः कोषात् क्रोधात् शत्रु दर्शनजादिति भावः उत्पतितः सन् नेष्टं त नायकस्य राचसेश्वरा कुटीरमेव कौटीरं

उत्पादित चक्रे कृतवान्, वैभाषणश्च विभीषणसम्बन्धि च कोटीरं हो

सृष्ट हदीतवान् । पूर्व विश्व बनमेश खपरख हृदीकरचमिति

युवकाण्डम् ।

[[३०६]]

ततवाहनोपलम्भविधिना (ख) दाशरथिना समा मन्त्रा मन्त्रिभिः सम (ग) मादिष्टः साधिष्ठभुजगौय्र्यशाली (घ) बालिनन्दनः सलील (ङ) साल (च) मुल्ल यन् लङ्का प्रविश्य नृशस (क) मिति शशस निशिचरपतिम् ।

सोऽहं प्लवङ्गमपतेस्तनयस्त्वदीय-

विश्वासरोधिनिजबाल धिमण्डलस्य ।

कालस्य दूषणखरविशिरोमुखानां पौलस्त्य । मा रघुपतरमवेहि दूतम् ॥ १४ ॥

बोद्धव्यकम् । तलच प्रथमः य. वनका स्टहरूप दाँत भावः तेन

कृषि : तेन एतन रावणन सुद्धा चण युद्ध कत्वत्यर्य ततः तखिन् युद्ध का रावणस्ख माया कपट बुड्डा शाखा कोमल पुष्पद्यामः युराशिर्यस्य तथाभूत रामं पुन. जगाल प्राप । शार्दूलविक्री- हितं वृत्तम् श्शि

(ख) तस्य रावणख साहस सहताकारित्वम् ध्यविहृष्यकारित् मिति यावत् तथ्य उपालम्भ निर्भत्सने विधिः व्यापारः अभि- बाप इति भाव यस्य तथाभूतेन रायटुय तिरस्कारार्थिनेति

आव

(ग) सम युगपत् जनयाम लम्बने मेति भावः }

(घ) साङिति मासि यतिशयेन साधु वत् भुजयो शौ

तेन शाखते शोभते इति तथोक ।

(ङ) सकील बावसम् !

(च) मार्च प्राकार, माकारों वरचः साथ भूखमरः ।

(छ) नृशंसं निरवचनम् ।

मोऽहमिति ।

पौलस्य । यह त्वदीयं निवासं स्योति

तमोक्त विज बाजू विमल ूत क वस्त्र तथाभूतस्य शत्र३०८

चम्पूरामावरों

रच पते । रघुपतेर्नयन तृतीय-

मास्कन्दनीयमिति हा मनुषे कलत्रम् । अम्भोजमित्यलिकसम्भवमक्षि शमेः मन्दार्किनीमधुकरस्तु यथा मदान्धः ॥ ३५ ॥

किञ्च,

एक हैहयसम्भवात्परिभवान्वान द्वितीयं पुन- दत्ये न्द्राविनयात्तृतीयमपि मे ताता हिताई कृतात् । इत्य त्वच्चरितै. पितामहमुखान्येक विनैवाभवन् तचैकन विधेहि दाशरथये देया त्वया मैथिली ॥ ३६ ॥

पपते बावरा जब बाजिक से प्रसिद्ध तनय’ पुत्र । पुरा बागरे सन्ध्या वर्धन बाबी रावण जिगीषया मामलं दृष्ट्वा नाक लेन शमा- देव चतुर्षु सागरेषु निचित् अत्रश्वान लखना । ततश्च तेन मयतेन प्रायरचार्य प्रार्थित एन प्रान व्यामोषदिति पुरा

यम् । दूषव्यखर त्रिशिरोमुखाना काढय अन्तकच्य रघुपत राजदूत नास्वधे अवगच्छ । वसन्नतिक वृत्तम्॥२४॥

•

मधुकर शक्त्रो -

रचःपते इति । हे रच श्ते ! राचवराज । रघुपते राम

तृतीय नयनं नयन स्वरूपमिति यावत् चलन माथी बदान’ मर्द-

मत मन्दाकिन्या हरजावसिन्यामिति भाव

चरख व्यतिकसम्भव खखाटवर्त्ति यक्षि नेत्रम् अम्भोज कमचं यथा स्कन्दनीय भोग्यम् एति महषे मन्यमे हा इति खेटसूचकव्ययम् । खटावमधुकर शाहतो बनवने तकिरोवर्त्तिच्या गङ्गायाः कम

बोधेन यथा तक्षिन् लोभ तथा तव रावतोय तकल

दोभ इति भाव इस बहारः f वसन्ततिलक्ष इन्त ॥ ३५ ॥६

एवमिति । एक farne है या कालात्

पितास

· काराबन्धनमादिति भार परिभ्रमात् ग्रामानात् द्वितीय विहा

युद्धकाण्डम् ।

[[३०६]]

कौबेरस्य तु पुष्पकस्य हरण कैलासविशेषणं दिक्पालाक्रमणञ्च जत्यसि मुहः किंवा यशस्तावता । वेषं यमिनो विधाय विजने देवों वने जानकीं वेगादाहरता त्वयाद्य रचित वीरव्रतग्यौचितम् ॥३७॥

किंबहुना,

सुख देत्यन्द्रव्य बलेः विनयात

अत्याचाराल

पराजय यन्त्रया-

दिति भाव, नेत्यर्थ चाहितात अनितात् वेशतात् सागरजयनिपातनादिति

हृतायमपि पितामहख से कम तातेन पित्रा बालि-

न क्लान । व तन चारते

एक वर्ष विना पितामहख

ब्रह्मण मुखानि वीखीति भाव- सुखानि चाभवन् ज्ञानानोति शेषः । एकमेव उज्वल वस्तीति भावः । तच एक सुख न विद्वेष्टि न कुरु महानमिति शेष राघवमा रकेनेति भाव । तसात् वया दाशरथये रामाय मैथिली देवा मत्वा । त्व हि ब्रह्मव श प्रस्तूत तब कर्मणा त्वत्पूर्वपुरुषस्य तस्य त्रीणि सुखानि म्लानानि कासन् । झुकन्नू कवल मस्ति, तदपि न म्लानिं नवेति भावः । शार्दूख- विक्रीडित वृत्तम् ॥ ३६ ॥

कौबेरस्यति । कौबेरस्य कुबेरसम्बखिन’ पुष्टका हरणं, कैला सब्य बाह विच्छेषण समुद्धरण, दिपालानाम् इन्द्रादीनाञ्च चक्र मया विनिर्जय वृद्ध पुनः पुन जल्पति कथयसि तत्सत्कर्मभि. स्पर्द्धसे इति भव तावल तत्तत् कर्म या कि वा यथा ? तवेति शेष’, नेत्र यत्रो बन्धमिति भावः । स्यमिन योगिनः शेष नेपथ्य विधाय कृत्वा विजने जम्म्बन्ध बने देव आनकी देगात् हसा बाहरता त्वया चद्य दानों वीरव्रतस्य वीरत्वस्येति भाष’ औचि तम बौचित्य रचितं राम् एतेन कर्मणैव ते यश विस्तृतमिति भावः । शार्दूलविक्रीडित वृत्तम् ॥३७॥

चम्पूरामायणे

पूजोपहारेरचनाय पुरा पुरा-

मित्रेषु मूई नवखवशेषित यत् । देवस्तदद्य कुतुकी दशमं शिरस्ते

रामो बलि रचयितुं रणदेवतायै ॥ ३८ ॥ एवमरुन्तुदभाषणशेषणेन (ज) रावणेन गृह्यतामयं निग्टह्यतामिति सरयु (झ) मादिष्टानालम्बितभुजप्रकोष्ठा नाशरांश्चतुरचतुरो(ञ) sय भुजङ्गानिव विहङ्गाधिपो (ट) गृहीत्वा भुवि निपात्य चैतान् पादाहतेन (ठ) प्रासाद-

पूजोपहारेति । पुरा पूर्व पुरारेः हरख पूजायाम् उपचारः अश्विः तस्य रचनाय अनुष्ठानाय नवसु मूर्द्ध सु शिर व शिक्षेषु सतलु यत् अवशेषितम् किमिति यावत् देव राम. वद्य बूटान त ते तब दशम शिरः रणदेवतायै युवाधिष्ठायै देव्यै बलि रचयितु कुलको कौतुकवान् समुत्क इति भावः वर्त्तते इति शेषः । वसन्त-

तिलक वृत्तम ॥१८॥

(ज) श्ररुन्तुदेति रुन्द मर्मव्यथादायि यस भाषण वचन तेभ

रावणा कोपन तेन ।

(क) सरय सग सत्वरमिति यावत् ।

•

(ञ) बालम्वितेति व्यालम्बितः भुजप्रकोष्ठ येषा तान् महा- भुजानिति भावः शरान् राचसान् क्रव्यादोऽखप बाथर

करः । चतुरः चतुख्यकान् । चतुर निपुणः ।

(ट) भुजङ्गानि सर्वानिव । विष्वङ्गाधिपः गरुड ।

(ठ) पादाहतेन चरणावतेिन ।

युद्धकाण्डम् ।

[[३११]]

शृङ्गमपि भिन्दन्नविन्द (ड) त्रात्मनः प्रतिरथ पतिरभुज (ट)

विवेश निवेशम् ।

रघुतनयस्ततो विदितरावणदुर्विनय.

कुपितमना मनागिव दधे कुटिलां भृकुटीम् । अथ परिवव्रुराशरपुर हरयः सस्य युगविगने यथा युगपदम्बुधि नौवेशिखाः ॥ ३६ ॥ ततो मदपरिवत्प्लवगवीरसरम्भण- चक्षुभितकौणयप्रकरपाणिकोणाहत. ।

वैरधिकभैरवैरुरुरोध रोटोऽन्तर

[[4]]

तरङ्गितघनाघनस्तनितबन्धुभिदुन्दुभि 18 ० ॥

(ड) अविन्दन् काखभमानः ।

(द) प्रतिरथ प्रतिवीरम् । पतिरथभवः दशरथतनयस्य । रघुतनय इति । ततः षङ्गद् प्रत्यागमनानन्तर विदित’ रावणव्य दुर्विनय’ दुराचार, येन तथाभूत, रघुतनयः रामः कुपितमना- अन् मनागिव ईषदिन कुटियां वक्रा कुटो देवे कृतवान् । म्हकुटीरचनादर्शनानन्तरमित्यर्थ. हरय

वानरा युगविगमे

कल्पान्त औशिखा वडवानबज्वाखाः काम्बु विमिव

युगपत्

लक्ष-

कालं सरय संवेगम् श्राशरपुर रामनगरं परिवन का वरुरुक्षु ।

कर्दटकंवृत्तम् ॥३१॥

तत इति । ततः लङ्कापुरावरोधनानन्तरं मदेन रथोत्साहेन वरिलवन्त समन्तात् झुति कुर्वन्तः ये लगवीरा वानरमदाः तेष मरम्मवाचणे रणोद्यतकाले सुभितानां खेद गताना कोचमाना

कोपः क्रव्यादित्यमरः । राचसाना, राजन

किन चाइतः ताडितः दुन्दुभि, रणवाद्यविशेष तरङ्गिताि

[[6]]

प्रकरख समह

[[३१३]]

वयवामायण

तेन च समन्ततः कन्दलयता दलयतेव (ग) जगन्ति दुन्दुभिनिर्घोषेण रोषेण प्रेव्यमाणाः केशरिण इव (त) गिरिकन्दरात् मन्दियन् निर्गत्य गत्यन्तराय सन्यायकान्यपत्यानीवानिमित्तान्यनवलोकमाना (थ) विमा- नाधिगतविबुधसीमन्तिनीभिः (द) सह विजिहीर्षयेव (ध) प्रस्थान समय परिन्नानमुखी सुमुखो (न) रम्यगणवन्तो ( प )

उरोक्षरतानि यानि बनाना मेघानास अवमानि नालि

चव

घेभ्य

तोलानि प्रतिसान्द्राभा

बन्धुभिरिव अधिकमेव

वनितानि निस्वनाः सेपा

ध्वाने.

215kMTE

रोदोन्तर द्यावाष्टथिव्योरन्तराम उपरुरोध

●

पूरयानाश्वेत्यथ । एवोत्तम् ॥8०॥

(थ) कन्दनयता पूरयता । दबयता विद रयता ।

(त) बेशर व सिन्हा एक ।

(थ) गत्वन्तराय रखोपावकरणाय न्यायका नि खतरवा - तत्पराणीति भाष कामत्यानि पुत्रान् शिवमिति भाव । चनि

af fearfन वामाचिसन्दनादीनीति भावः व्यनवलोकमाना

मितानि दुर्निमित्तानि

(द) विमानेति विमानमधिगता खेचर्य इति भावः या वि धाना देवामा सीमन्तिन्य नाय्ये ताभि ।

(घ) विजिहीर्षयेव विज्ञायैव ।

।

(न) प्रस्थानति प्रख्यानसमये युद्धयात्राकाले परिक्षान सुख

यासा ता । सुमुखो सुटमा कामिनोरिति शेष ।

•

(घ) गणयन्तः अचिन्तयन्त, तासां विषेषवचनानि अश्व स

हूति भावः ।

युद्धकाण्डम् ।

[[३१२]]

निरन्तरज्वलितको पानल-नयनको पारुणालातशत निपात- वित्त्रासचलितनिजवारण निवारणा वेशपरवशाः (फ) दिशा- मुखमुखरितशिवारवाडितव्याकुलीकृत कुलमहीघ्रा (ब) ग्टत्रायत पञ्चविक्षेपतपताका निकाय पुनरुक्तसमुत्तुङ्गशता- ङ्गसङ्घातपरिगता (भ) नितान्तनिशितकृतान्तदंष्ट्रा खरतरन- खरपट्टीस प्रास परशुगदामुषल- शक्तितोमर मुद्दल परिषदुधाय-

(फ) निरन्तरेति निरन्तर ज्वलितः कोपानदः कोपाग्नियेा

तयाभताः नयनकोषाः कटाचविचेषाः तत्र वरूथानि तानि यना-

तशतानि काङ्गारशतानि तेषा निपातेन यः वित्रावः भयं तेन चति नानां पलायिताना निजवारथानां स्वखहस्तिना निवारण वेशय नियमनोयोगस्य परखशाः अघीनाः ताहशान् वारणान् निति -

दण्डेन निवारयन्न इति भावः ।

(a) दिशेति दिशामुखेषु सुखरिताना शव्दायमानाना वितना रख नादेन यानडित हितिरकं यथा तथा वयये वचा त

त्वर्थः, बामंडित द्विलितमित्यमरः व्याकुलोशतं कुलं बश

P

•

मोष पर्वत वेषां तयोक्ता दुर्निमित्तशिवारवेस बशीवाद व्याकुल-

यन्त इति भावः ।

(भ) ग्टति ग्टभ्राणां शकुनिपचिणाम् श्रायताः विस्तृता वे पचाः तेषां विच्छेमेण सखावनेन कृताना सम्पादिताना पताकानां

निकाय पुनरुक्ताः निवासाधिका

अधिकपताकाशाखिनः के

समुत्तङ्गाः

समुन्नतः पताका

दधाः तेष सङ्घातेन ममिताः

चाहताः ।

చరి

[[३१४]]

चम्म रामायणे

कृपाणधारिणो (म) दारुणाजगरसन्तानसंवीता (य) इव विन्ध्यकूटा (२) व्यूढातिकरालकालायसकङ्कटा विकल्पा इव (ल) कल्याम्बुदाना व्यक्ताय दूव (व) कालरात्रेविं वर्त्ता इव (श) कलिकालस्य च भयङ्कराः समराङ्गणमवदार- यन्तः (ष) समीरयन्तो ( स ) वीरवादा (ह) नादाय च शरा-

(अ) नितान्नेति नितान्तनिशिताः व्यतितीच्याः याः शतान्त-

टष्ट्वाः अन्तकदशना. तहव् खरतराः सौक्ष्यतराः नखदाः मट्टा-

ब्रह्मभेदाः यप्रायाः प्रामाखसहिता परशवः कुठाराः प्राषा कुठा-

राखत्यर्थः गदाः मुषलानि प्रसिद्धानि शक्तयः वास्तविशेषा, बोचराः बुहुगराः परिवाः ह्वायाः वस्त्रविशेषाः रूपायास्तन- वारा तान् धारयन्तीति तथोक्ताः तत्तदायुधधरा त्यर्थः ।

(a) दारुथेति दारुणैः भीषणैः अजगरसन्ताने. बजगरसर्पवशोयैः

संवीता संयुक्ता

(द) विन्ध्यकूटाः विषयाः कूटा र विन्ध्यपवतष्टङ्गायव ।

(ब) व्यूढ़. बडः चाच्छादित इत्यर्थः प्रतिकराचः अतिभीषणः कालायस कङ्कटः कष्णवोहकवचः यैः तथोक्ताः बौर्मपरिधायिन इति यावत् । विकत्या व भेदा व सवस्थानानीति वा ।

i

(a) कल्पाम्बुदाना प्रयमेवानाम् । व्यक्तय इव पृथक् स्थिता आसान दूध, व्यक्तिस्तु पृथगामित्यवर.

(थ) विवर्त्ता

परियाना इव ।

इति

(घ) समराङ्गथं सद्यामक्षेत्रम् अवदारयन्तः विदारयन्तः ।

(ख) समोरवन्तः कथयन्तः ।

(e) वीरवादान् वीरध्वनीन् सिंहनादान् यजन्त इति यावत् ।

युद्ध काण्डम् ।

[[३१५]]

सनमासारै(च) रिव गिरिमम्भोधरा (क) दूरापातिभिः (ख) शिलीमुखैर्बलीमुखबलमखिलमक्षोभयन्त रचोभटाः ( ग ) ।

ततो धुतनखायुधस्तरु परितुटतोमरः शिलानिहतमुहरः शिखारिभिन्नमत्तदिपः । स्वपचविजयैषिभिर्दिवि सुरासुरैराकुलै-

रलक्षि हरिरक्षसामतिभयङ्करः सङ्गरः ॥ ४१ ॥ क्रमेण च कुपितकपिवीरविदूषितनैऋतभुजप्रतापा- "

(च) शरासनं धनु । बासारैः धारापातैः ।

(क) अमोधरा मेघा ।

(ख) दूरापातिभि दूरात् व्यापतन्तीति तैः ।

(ग) क्षोभयन्त बालोडितवन्तः । रचोभटाः राचसवीराः ।

तत इति । ततः कानन्तरं दिवि बाकाशे स्वपचविजयेषिभिः निजपचा विजयकाङ्क्षिभिः श्राकुलैः शङ्कितैः सुरासुरैः वानरविजया- चिभिः सुरै

राचसविजयार्थिभिरद्वरे रिति

चुतान निरस्तानि नखैः आयुधानि चचाणि यत्व तथोक्त, तरुभिः परि- हटन्नः चव गच्छन्त इति भावः तोमरा यस्य वाहঘ शिलाभिः पाषाणैः निहता दुगराः यत्र तथोक्तः, शिखरिभिः पर्वतैः भिञ्जाः विध्वंसिताः मत्ता द्विपाः इस्तिनः यत्र तथाभूतः छातएव ति भयङ्करः हरिरचसां वानरनिशाचराणां सङ्करः संग्रामः अबचि दृष्ट इति यावत् । वानराः नसे. राक्षसानामखाणि तमिः तोमरान, शिलाभिः सुदुगरान्, पर्वतैः मत्तह्निवान् नाशयामाल्लुरिति निष्कर्षः ।

पृथ्वीष्टत्तम् ॥४१॥

चम्परामायण

नल इवास्त भजति (घ) भगवति भानुमति (ङ) मथिता - युष्यातुधानगलनालप्रणालपरिवाहिलोहित नदीपूर इव ( विदूरमन्तरितहरिटाभोगे (छ) सन्ध्यारागे विक्रान्तहरिन- खाकान्तदन्ताबल विपुल कुम्भस्थल मुक्तमुक्ताफलाय दूब विय- ति (ज) विजृम्भमाणे (झ) तारागणे रणरभसचलितरथगज- तुरगपदातिपादाहतविश्वम्भरान्तरालजनुषि (ञ) रजसौव

(घ) कामति

रवीन विदूषिताना निर्जितान

ने देताना राक्षसाना भजापानले द्रव बाहुवीर्य्यग्नाविव । भजति

श्राश्रयति । शतम् अस्ताचलम्

(6) «rgafa qs" ।

(च) मथितेति मथितानि विश्व सितानि व्यायुधानि बाकि वेषा तथोक्ता ये यातुधाना’ राचसाः तेषा मबनाव कराठन बी एवं मपाल जलनिर्गमार्ग इत्यर्थः तखात् परिवहतीति तथोक्त यो खोहितनदीपूरः रक्तनदीप्रवाह सचिव ।

•

(ख) विदूरम् व्यतिदूर यथा तथा । चनरितेति बन्तरित बादित हरिदाभोग’ दिगन्तर वेन तादृशे ।

→

) विक्रान्तेति विक्रान्ताना विक्रमवतां हरीया सिंहाना नखे नखरप्रहारैरित्यर्थः चाक्रान्तानां चुखानां दन्ताबलाना हस्तिना

.

विपुलेभ्य विशालेभ्य’ कुम्मस्य सेभ्यः शुक्तः विचिप्तः यः मुक्ताकलापः मौक्तिकालि तस्मिन्निव । वियति चाकाशे ।

(झ) विजृम्भमाणे स्फ रति ।

(ञ) रथेति रपरभसेन युतवेगेन चलिताना रथाना गजाना वरगाच्या पदातीनाच पादैः व्याहता दबिता या विश्वम्भरा भूमिः

तथा अन्तराचात् व्यवकाशात् जनुरुदुभवः यख ताह, जनुत्पत्ति-

बहुभव इयमरः

युद्धकाण्डम् ।

[[३१७]]

भुवनमाखन्दति तमसि तामसी चरेष्विव (ट) सोकेषु प बाकेषु दाशरथिबल इव (ठ) प्रमदाकरे कुमुदाकरे (ङ) ।

आसारधारी प्रकिरन् शराया.

माश्वासयन्मानसमा शराणाम् ।

वीरो हरीन् सयति मेघनादी विव्याध हसानित्र मेघनाद ॥ ४ रणे तदनु दारुणे रभसमङ्गदो रावणे-

डु मेण महता तलथधुरीणयानव्रजम् । शितेन शतकोटिना शिखरिकूटमिन्द्रो यथा

अनाथ च दथं मनोरथमपि चणाद्रश्व साम् ॥४३॥

(ट) सुवनं जगत् । व्याखन्दति श्राक्कादयति । तमसि यन्त्र. कारे । तामसीचरेत्रि राचसेविव ।

(8) दाशरथिने इव राघव सैन्य दूव ।

(ङ) प्रमदाकरे श्रानन्दनिर्भरे । कुमुदाकारे सरति ।

ॐ

व्यापारैति । वीरः मेघनाद संयति रुपाने मेघनादा हंदा- निव शराणाम् श्रासारखारा धारावामित्यर्य भक्तिन विजि- घन् बाशराणां राचसाना मानवम् श्राश्वासयन् व्यावजं कर्मन् हरोन वानरान् विव्याध । मेघनादव वारा सम्पात किरति, मानसं सरच

मागमनेन तोति बोध्यम् । इन्द्राष्टत्तम् ॥७३॥

शितेन चीयन शतकोटिना वजेत्यर्थ चिखरिकूट प

रा इति । तदनु तद्मन्तरन्

दास्यथे ओोषणे रस्ते

इन्द्रो वचा स

मेरा वृत्ते रापणेः

रावणपत्रस्य सेपनाह

लयः हन बाबाहेक चषाः शिविक्षाः

मन्ध्या इति नावः३१८

चम्पूरामायणे

वित्तले तदनु विलीय भावन

स लचयन् रघुतनय सलाम । अजिह्मगानधिगत जिह्वामाकृतीन

अमर्षतः समिति ववर्ष रावणिः ॥ ४४

लक्ष्मणानुगत रामचन्द्र राहुभयङ्कराः । बबन्धुर्दारुणतमा बन्धमिमी शराः ॥४५॥ यावद्याति र पुरन्दरजयी यावद्द्शास्याज्ञया सीता पुष्पकवासिनी रघुसुतौ दृष्ट्वा पुरः शोचति । सावन्ते बालताः सुपर्णगवतां वातेन वाताशना

दीप्तों चन्द्रदिवाकराविव तमोयुक्त ततो राघव ॥ ४६ ॥

?

श्ररीणा धुर्वा यान्त्रजाः श्रश्वसघा यस्य तथाभूतदर्थ रक्षा मनोरथमपि व्यभिलषितमपि शल जयेच्छामपीत्यर्थः चणात् बला-

जैव न समाय चूर्णयामास । पृथ्वोष्टत्तम् ॥ ४२॥

•

वियत्तले इति । तदनु यानभङ्गानन्तर क रामणिर्मेघनाद मायया वियत्तले खन्नरीचे वित्तीय अन्नषय समिति युद्धे मच्झ रघुतनय राम जयन् त कोषात् काजिझगान् सरलगामिनः अधिगता प्राप्ता जिह्नगा वक्रगामिनी बाकति वेषण तथाभूतान् कुटिलाकारानित्यर्थ’ शरानिति शेषः ववर्ष । रुचिराष्टतम् ॥१४॥

राष्ट्रव दूव भवरा दारणातमाः असो शरा बन्वच्छिद् भवबन्धनच्छेदिन ब्रह्मयानुगतं सबक्ष्मण रामचन्द्रमिव

तं वन्। उपमालङ्कार’ । अनुष्ट्व्युत्तम् ॥ ४५ ॥

यावदिति । पुरन्दरजयो इन्द्रजित् मेघनाद यावत् पुरं नमर् याति विजयी सन् युद्धचेवादिति शेष, दयावद कावास चाचया प्यादेशेन पुष्पवासिनी पुष्पकर यवर्त्तिनी सीता यावत् रघु-

युद्धकाण्डम् ।

दुर्वार तदनु हयोच वलयोरुज्जृम्भमाणे रणे

[[३१६]]

धम्बाक्षं भुजतः प्रकम्पनमथ हो वा व्यधान्मारुतिः । ताग्योऽपि च वज्रदष्ट्रमचलानीलः प्रहस्त बलात् तत्सर्व शकराय चकितैरुक्तञ्च नक्तञ्चरैः ॥४७॥ अथ तदानीमनीकिनीनाथबधकोपो दद्यादायोधनोत् कण्ठो (ट) दशकण्ठः सकलजगदण्डभरितजयानकभवान

मृतौ रामलच्या पुर अयत हद्दा वडासित वर्ष शोचति दुखात् विलपति तावत् ते बाताशनाः वायुभोजिन सर्पाः बन्धनपाशा

भावः सुपारा गरुडय

पचाया बाब गलिताः

भ्रष्टा । ततः अनन्तरं राबवी रामबाणौ चन्द्रदिवाकराविव तोको अन्धकारविमुक्तो तमसा राहणेति भावः सुको या मन्तौ दानो दिदीपाते । राधवौ मेघनादत्य नागपाशेन बद्दौ दृष्ट्वा रावण सीता पुष्पकमारोय तथाभतौ तौ यावत् दर्शयति शोषयति च तावदेव तौ गरुडसरपेन तदागत्या नागपाशविमुक्त जाताविति निष्कर्षः । शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम् ॥ ४६ ॥

दुर्वारे इति । तदनु तदनन्तर इयोः बलयोः कपिराचससैन्ययोः दुवारे प्रतिविधेये रसे उज्जृम्भमाणे प्रवद्धमाने बति मारुति इन- बाहू भुजतः भुजाभ्यां धूम्राचम् अथ तदनन्तरं प्रकम्पनं नाम राच खत्री तारेयो अङ्गदोऽपि खचलात् पर्वत निच्चेपादित्यर्थः वन- दङ्ग, तथा नीलः बलात् मिनबाहुनले नेत्वर्थ महत देवा व्यधातृ चिच्छेद इतवानित्यर्थः । चकितैः भीते नक्तञ्चरैः राचसेः रात् सर्व धम्माचादिनिधनमिति भावः दशकन्धराय रात्रयाय उक्तञ्च कथितञ्च । शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम् ॥8७॥

(ढ) अनीकिनीति अनीकिनीनाथाना सेनापतीना हवाचादीन

[[३२०]]

चम्पूरामायण

कनिनदवधिरिताशेषशेषाहिलोचनी (ग) रोचिष्णु जिष्णु- कोदण्डधरः सलिलघर इव (त) सुमेरुशृङ्ग समुत्तुङ्ग (थ) रथमलडुर्वन् सर्वतञ्चलितसकलचतुरङ्गसङ्गतया ( द ) लङ्क- येव स्वयं अनुगम्यमानः क्रमादतिक्रम्य पुरतोरणं पुरतों रणचलितमालोकयत (घ) निखिलमपि बलोमुखबलम् ।

जेतारमाहवमुखे दशदिक्पतीनां

दृष्ट्वा पुरो दयमुख रघुनन्दनस्य ।

बधेन यः कोपोदयः क्रोधावेग’ तखात् । बायोधनोत्कण्ठः रणोत्

躲

डक /

(छ) सकलेति सकष जगदण्डेषु ब्रह्माण्डेषु परितेन पूरिर्तन जयानकाना जयदक्काना भयानकेन घारेख निनदेन वधिरितानि निरहिततानि व्यशेषाणि सबलानि माहेनन्तख लोच-

A

नानि नयनरूपाणि श्रवणेन्द्रियाणि येन तत्रोक्त चच्तु श्रवस्वा दिति भावः ।

(त) रोचिषति रोचिष्णु दोम्बमान विष्णु जयशीलं जय-

भावयत् कोदण्ड धनु तस्य धरतीति परः पचाद्यन्

A

सविडवर इव अउधर दूव ।

(घ) समुत्तङ मदत ।

(द) चखितेति चखितेन प्रस्थितेन बलेन तर य इत्यव रथपादातेन सङ्गतया संयुक्तया 1

(घ) पुरतोय पुरद्वार । पुरतः चद्यत । रचति वद्मा-

अचपचम् । बालोक्यत अपश्यत् ।

।

जेरभिति । श्राहरुखे युद्धे दशदिक्परीनास इन्द्रादीना जेतारं

युद्धकाण्डम् ।

वाघावशेन न चचाल शिरः परन्तु

मव्येतर भुजशिरोऽपि समोच्य लक्ष्यम् ॥४८॥ अथ मदगर्जितैरधिकतर्जितदिकरिभि-

दशवदनस्तदा

दशदिगन्तरमन्तरयन् ।

समरमुखे सखेलपदचङ्क्रमतो विधे

[[३२१]]

हरिकुलमाकुलं जलधिमादिवराह इव ॥४६॥ अनन्तरमनीका स्कन्दकन्द लितामर्ष (न) वर्षन्तं गिरीन हरीणामधिपति (प) मतिनिष्ठरेण मुष्टिना गाढ़मभिनि-

दशमुख रावणं पुर व्ययतः हा लक्ष्यं शरव्य समोच्य दृष्ट्वा च रघु-

नन्दनस्य रामस्य शिरः सव्येतरं वामं भुजशिरः भुजायल श्लाघा- वशेन न चचाल । बहुतणं तं राचसेश्वरं दृष्टवान् वामबाडच नास्य पुस्फोर दर्शन मिश्राभावादिति भावः । वसन्ततिलक वृतम् ॥४८॥

अथेति । अथानन्तरं दशवदन. रावणः अधिकं यथा तथा तर्जिता निर्भर्वसिता टिक्करिण. ऐरावताः यः तथाभूते मदगर्जिते : गजनितनादैरित्यर्थः तदा तखिन् काले दशदिगन्तरम् कान्तरमन तिरोदधत् समरमुखे रणशिरसि सखेल सविलासं यत् पदचक्रमां

पदविन्यास’ तखात् तेन वा यादिवराष्ट्र

खादिवराष्ट्र जब धिं समुट्रॉम हरि-

जबधि कुल बानरसैन्यम् याकुल विद्धे कृतवान् । उपमालङ्कारः । नई-

टर्क वृक्षम् ॥४६॥

(न) कानोकेसि नोकानां सैन्यानाम् चाखन्दन व्याक्रम योन कन्दलितः प्रवद्ध यमर्षः क्रोधः यस्य तथाभूतम् ।

(घ) गिरीन् पर्वतान् । इरोया वानराणाम् पिि सुग्रीवम् ।

[[३२२]]

नन्त

चम्पूरामायणे

हनूमन्तममन्दलाघवाक्रान्तध्वज किरीटाञ्चल (फ)

नीलमपि निखिलजगज्जिता (ब) महता बलेन वातूल इब (भ) तूलजाल कपिकुलमपसारय (म)नविरतशरासार- वर्षिणमभ्यमित्रीणं (य) सौमित्रिमपि शक्त्या गाढ़मुरसि विव्याध क्रव्यादाधिपतिः (२) ।

rant दाशरथिरभरे-

रनुजं पुलस्त्यतनुजञ्च शरः । युगपद् व्यधात् करुणवीररसौ

युधि शोकहर्षशबलञ्च बलम् ॥ ५०॥

(फ) यमन्देति श्रमन्देन महता लाघवेन द्रुतगतयेत्यर्थः व्याक्रान्त ध्वजांकरीटयोः चञ्चलं प्रान्तदेशः येन तादृशम् ।

(ब) निखिलजगजिता सर्वभवनजयिना ।

(अ) वातूल दूव वायुचक्रमिव ।

(भ) अपसारयन् निशकुर्वन् ।

(य) व्यविरतरासारवर्षिष्यम् अनवरतशरधारावर्षणम् । बभ्य मिलोखम् अभिमुखीनं शत्रुम् ।

(र) क्रव्यादाधिपतिः राचवराजः ।

व्यवकीर्खेति । हाथथि रामः शुकरैः नयनवारिभिः अनुज लाणं शरै पुलख्यतनुजं रावणञ्च नकोख बाच्छाद्य युधि युगपत् कस्यवीररसौ इष्टनाशादनिष्टाप्तः करुणाख्यो रसो भवेदित्यलक्षणः सामाजिकाना शोकसचलितानन्दविशेष. करुणः,

सकसिर उत्साह स्थाविभावक दूध तलचण, सामाजिका

प्रकृतिपर उत्सास्थाविभावक

मातृवृक्षाष्ट्रसचितानन्दविशेष, वोर तो रखो वास्वादविशेषौ बल सैन्यं शोकेन हर्षेण च शबलं सवचितञ्च व्यधात् चकार । ममि

ताक्षराष्ट्रतम् प्रसिताचरा सजससे कथितेति तचयात् ॥५०॥

युद्धकाण्डम् ।

आधूय

मोहमहिनोन्मथनाय यावत्

सौमित्रिरेष समुदवति तावदेव ।

पौलस्त्य मेष परिभूय परं तदीयान्

प्राणान् मुमोच दयया न मुमोच बाणान् ॥ ५१० प्राप्य तत् प्रथम युद्धे पराजयमुदे जयन् । दशाननः पुरीं प्राप दिनदीपदशाननः ॥ ५२॥ प्राबोधयत्तदनु पङ्क्तिमुखः शयालु’ कालं विनापि च कथञ्चन कुम्भकर्णम् । आदेशत. स च विभोरपुनः प्रबोध-

सर्वेशधाम समराङ्गणमाजगाम ॥ ५३ ॥

वधूयति । एष सौमित्रिः वच्ायः मोह मच्छी शक्तिमहार- जनितमिति भावः बाध्य परित्यज्य हनूमदानीतगन्धमादन पर्वतीय- विशल्यकरणी प्रभावेणेति भावः वाहतानां शत्रणाम् उन्मथनाय विश्वमनाय यावत्. समुदति समुत्तिष्ठति वर्ष दाशरथिः तावदेव पर शब’ पौलस्य रावण परिभय व्यया तदीयान् प्राणान् सुलोच तत्याज प्राणान् नापहीदिति भावः बाणान् शरान् न सुमोच न तत्याज घरान् दृष्टवाने त्वर्थ । वसन्ततिलक उत्तम् ॥५१॥

माध्यति । दशाननः रावणः युद्ध तत् प्रथम तमेव प्रथम मित्यर्थः न तु पूर्व कदाचिदिति भावः पराजयं परिभवं प्राप्य उदे- ‘जयन उहिग्नमनाः अतएव दिनख यो दीपः तस्य दशा दूव दशा कावस्था येषा तादृशानि बचिनानीति भावः श्राननानि यद्य वयां- विधः सन् पुरी नगरी माप रयात् प्रजायाचके इति भावः । अनुष्टुत्तम्॥५२॥

प्राबोधयदिति । तदतु तदनन्तरं पतिमुखो दशानन शबाब नद्रालु कुम्भक कालं समयं भव्वासान्तमिति भाविः वनाषि

[[१२४]]

चम्पूरामायणे

श्रागतञ्च तमञ्जनान्चल निकाश (ल) माकाशतलभ्यमित- त्रिशूलं शूलधरमिव जगत्चयोद्युक्तं नक्तञ्चर (व) मवलोक्य गाम्यसहजभुजतेजो विशेष (श) मशेषासु दिक्षु धावमान (ष) श्रवमानचलितजलदपारिप्लवत् प्लवगबल (स) मङ्गदो धीरम-

वादीत् ।

कपयः कैकसेयानां कापि सेयं विभीषिका । अभूदभूतपूर्व वः प्राकृत भयवैकृतम् ॥ ५४ ॥

कथचन प्रबोधयत् जागरयामा । स च कुम्भकर्ण विभो " रावणाय चादेशत याज्ञया नास्ति पुनः प्रबोध यमात् तथोक संवेषधाम निद्राग्टह समराङ्गणं युद्धक्षेत्रम् काजगाम । वसन्नतिलके

वृत्तम् ॥५३॥

(ब) अञ्जनाचनिकाश कज्जलाद्विनिभम् ।

(व) म्यूकघर भित्र प्युलिन हरमिव । जगत्चयोयुक्त जगत्- बहारोपक्रान्नम् । नक्तञ्चरं निशाचरम् ।

(घ) शाम्यदिति शाम्यन् राष्टजः स्वाभाविकः अनयोः तेजो- विशेषो यस्य तथोक्ता कुम्भकर्णप्रभावादिति भावः ।

आवः ।

藤

(ष) धावमानं पलायमानमित्यर्थः

कुम्भकपणा दृष्ट्वा मयादिति

(स) पवभावेति परमानेन चलितः यो वचः तद्वत् पारियात्

चखत् लगबल बाबर सैन्यम ।

、

कपच इति । है रुपय ! बाना । भूच सा केकयाना निशाचराया कापि विभीषिका अयस्य प्रदर्शनमात्र न तु वास्तविक अवकारयामले ति भावः । यः युद्माकम् काभरापूर्वी पूर्वमभूतं माकर्त नीच जनोचित भयवैकृतम् अभूत् किमिदमिति शेषः ॥२४॥

युद्धकाण्डम् ।

ફ્ર્ય

अथ हरयो (ह) ऽपि सरयमनुनयसङ्गत (च) मतदवचनम- वधारयन्तो धारयन्तः समरसन्नाहान् (क) दिग्भागा ब प्रतिनिवृत्ताः प्रयत्ताशय (ख) मिवैरावणं रावणानुज ( ग )

विन्ध्याचलमिव युगान्तानिलाः

स्तरुभिरप्यवाकिरन् (घ) ।

समन्तादाहृतैगिरिभि-

चिप्ताः संयति पुष्पिता चितिरुहास्तै रचसो वक्षस प्रखिने पटवासपांशन इवालीयन्त वर्गीकृताः । सुक्ता ये धरणीधरा मुहुरमौ तद्वाहुसङ्घट्टनात्

प्रत्याहत्य परं प्रहृर्त्तुरभवन् खेदाय भेदाय च ॥ ५५ ॥ ज्वलदनल त्रिशूलमुपरि भ्रमयन्नमयन् नयमवनोमनीकमदखेलनदुर्ललितः ।

(ङ) हरय कपय’ ।

(च) सरयं समम् । अनुनयसङ्गत विनयसम्पन्नम् ।

(क) समरसता छान् युद्धोद्यमान् ।

(ख) प्रतापयमिव प्रयत्नातिशयवन्तमिव ।

(ग) रावणम् ऐरावतत् । रात्रवानुजं कुम्भकम् ।

(घ) अवाकिरन् श्राकादयामासु’ ।

चिप्रा इति । तैः वानरैः संयति युद्धे रचसः कुम्भकर मखिने खोदाई वचसि पुष्पिताः मनातपुष्षाः चितिरुहाः वृक्षा’ ‘चूर्णोडताः सन्तः पटवासशव दूव पटवासरेव दूव अली यन्त लय प्राप्ता. । ये च धरणीधराः पर्वताः शुक्काः चिप्ता, ते थमी धरणीधराः तस्य कुमाकर्षख बाडरङ्घट्टनात् भुजसङ्घर्षयात् प्रत्यावृत्य प्रतिनिवृत्य प्रर्तुरेव पर केवल खेदाय पीड़नाय भेदाय मात्रचूर्णनाव अभवन् । शार्दूलविक्रीडित इतम् ॥१५५॥

[[२८]]

[[३२६]]

चम्प ू रामायणे

सपदि बभञ्च नौलभृषभं शरभञ्च बला

दहरत गन्धमादनमरुन्ध गवाचमपि ॥ ५६ ॥ सतय सहजबलचापलाविगतलाघव राघव शरणमशु- वानं राघवानीकमाश्वासयन् (ड) विखाधिकविपुलभुज- वीयों विक दिवति (च) सर्वतः पर्वतान् विधाय विधि- समतिचिर युद्ध (क) नक्तञ्चरविमुक्तवाढीवरवशः (ज) कुलि- मदारित इव कुलभूधरो धराया (झ) मचेतन इव पपात हरिकुलपतिः (च) ।

परिग्टह्य तं भटिति बाहुपच्चरे

चलिते पुरं तदनु रावणानुजे ।

(ड) लेति जेन स्वाभाविकेन वहाना सैन्याना चापलेन

वाचन अधिगतं लाघवं चेन तथाभूतम् । राघव रामं शरय रक्षितारम् अश्शुधान मानवत् । राघवख यनीक कपिसैन्यस्

वाश्रावन् कान्वयन् ।

(घ) विश्वति विश्वभ्य जगद्भ्य’ अधिकं विषुवयो। महतो भअबो वोर्थं यख तथाभूत" । विको वितिय । विषति कुम्भ-

क

(क) व्यतिश्विरं दीर्घकाल विचित्त युद्धं विधाय वा ।

(ज) मरेवि मञ्चरेण राचयेन कुम्भकर्णेन विमुक्कस धात्री-

चरबध तत्प्रहारात इति भाव ।

•

(m) foreारित

वयभिन्न

कुलभवरः कुलपर्वतः ।

धरामा पृथिव्याम् ।

(च)

[[4]]

पति सुयो ।

परिग्टद्येति । तदनु तदनन्तरं यं वन गमनानन्तरमित्यर्थः

बुद्धकाण्डम् ।

अविनीतबालिकतमद्य नः प्रभी-

स्यशः प्रसृष्टमिति हृष्टमाशरैः ॥५७॥

[[३२७]]

तत्र विचित्रकुसुमपरिमलशिशिरोपचारसचेतनोदग्रीक- सुग्रीवनखमुखाकलित शूर्पणखामुखानुकारः (ट) सचमत्का

(ठ) मुत्प्लुत्याक्षिगत मेन मनालक्ष्य वैलक्ष्यतः (ड) प्रतिनि- वृत्तो विद्वत्तोदतार के क्षणः (ट) चणदाचरः (ण) प्रति- क्षणमतिक्षीवतया (त) प्रतिपक्षबलमिव स्वपक्षबलमपि

तं सुयोष व पझरे परिग्टद्य रावणानुजे कुम्भकर्णे झटिति पुर नगर चखिते प्रस्थिते सति खाशरेः राक्षः बढ़ा न. काकाक प्रभोः रावणख श्रविनीतेन दुर्वृत्तेन बलिना कृतम् व्ययशः

तेन चतु ममुद्रेषु निमज्जनमिति भाव प्रहृम् अपनीतमित्थे इति हेतो हृष्टम् आह्लादितम् ॥ म भाषिणोडत, बजता बगौ च यदि मञ्जु भाषियोति तलक्षणात् ॥५७॥

फै

(ट) विचित्र विचित्राचा विविधाना कुसुमानां परिभ

सौरभ शिथिरोपचारच चैत्यक्रिया च साभ्या सचेतन अपनीसमो इति यावत् उदुमीवः उड़तग्रीव य सुपीक तस्य नखनु खैः न रायः व्याकष्ठितः कृत म्पूर्पणखाया सुद्धा मुकार नामाकर्ण च्छोदने म

विशखावयव इति भाव यस्य तथाभूतः ।

(ठ) सचमत्कार सविधायम् ।

(ड) पक्षिगतं द्वेष्वम् एवं खग्रोवन । बनावच्च वाहवा ! बेलच्यतः बच्नया सुपीवधारणे अक्षमताज निशवेति भावः ।

(ढ) विष्टस्तार केापः विद्वत्ता विकृति गता उरुः तारका

यको. तथामते यक्षिणी नयने यस्य तथोक्तः ।

(ग) चणदाचर. राचसः कुम्भकर्ण इति शेषः ।

(त) प्रतिवोक्तया श्रतिमत्ततया ।३२८

चम्परामाय से

भक्षयन्त्रलचयन् सौमित्रिमद्रिशिखरान् विमुञ्चनैवायम-

वसा (थ) राममाजगाम ।

भिन्दन् शूलमथाईचन्द्रमुखतो वीरो रघूणां पति- afurta मुमोच बालिविपदो मारीचममच्छिदः । आलोक्याथ स तान्विदारितशिखानमिन न किञ्चित्करा- वायव्य पुनरेन्द्रमम्यरिबधूवैधव्यधु दधे । ५८ ॥

रामास्त्रोद्दलितेषु राक्षसपतेरङ्गेषु तुङ्गी भुजः प्रागेको निपपात मन्दर इव प्रत्यर्थिसेनाम्बुधौ । सिन्धौ निष्पतितः परोऽपि दहशे सेतुर्द्वितीयो यथा छिन्न व्योम्नि शिरस्तरीयमभवत् कूट’ त्रिकूटस्य च ॥ ५८ ॥

(थ) बझमा देति ।

भिन्दन्निति । यथानन्तर वीर रघयाः पतिः रामः खूखं

कुम्भकर्ण प्रचितमिति भावः भिन्दन् खण्डयन् व्यत्र कुम्भकर्णे बालि

विषeः बाविध्य fer इत्यर्थः मारोचमटि मायामृगमारोच-

घालिन इत्यर्थ. बाणान् सुमोच तत्याज । अथ ताशास्त्रक्षेपणा- नन्तर में शमः तान् बाबानु अक्षिन् कुम्भकर्णे विदारितशिखान्

खण्डितापान् यतएव व्यकिञ्चित्करान् विफलान् व्यालोक्य हवा वायव्यां पुनः किञ्च बरिबधूना शत्रु कान्ताना वैधव्यधुखं वैधव्यकरण - उच्चमित्यर्थः ऐन्द्रमपि व्यस्तमिति शेषः दधे धारयामास । चाटू द विक्रीडित वृत्तम् ॥५८

ง

दामेति । रामस्य यस्तै उहखितेषु विचतेषु राक्षसपत कुम्भकर्षय अङ्ग ेषु मध्ये प्राक् पूर्व मन्दर व मन्दराद्रिरिव एक- मुङो महान् भुजः बाह्नः प्रत्यर्थिनाम्बुधौ प्रतिपचसैन्यसागरे निपपात । परोऽपि द्वितीयोऽधि भुज इति शेषः सिन्कौ समुद्र

เง

बुद्धका गड म् ।

तदनु तदनुमोदमरितह रिबलकोलाहला करीन विदि- तकुम्भकर्णवधपरिम्लानमुखेन (द) दशमुखेन सहोदरमहो दरमहापार्श्वे बहायौ विधाय समादिष्टाः कुमाराः नरा- न्तकदेवान्तकातिकार्यात्रिशिरसः पितुर्निदेशान्निवेशमिय

पितृपतेः (घ) प्राविशनमी समीकभुवम (न) ।

अजनि पुनः समीकमनयोरुभयोर्बलयो- वदलित मुखे च बढ्नुतिरोषभरम् । अमरनगौडामपि बदामय पूर्तिकरं

समरसमुत्सुकेन मुनिना यहष्टश्वरम् ॥६०॥

निष्यतितः द्वितीयः चतुर्यथा सवरिय हमें इष्टः । बोद्धि का कार्य

किन शिरः रोष चतुर्थ त्रिकूठल विख पर्वतख तलत्रयति शेषः कूल जान् भव । कुम्भकर्णो निष्ठत इति निष्कर्ष ।

सावकार । बाई व विक्रीडित छ ५६॥

(द) तहनोदेति तैय

बुनोटेन’ कुम्भकर्णेनियनोत्तरेत

भावः सहिताना पूरिताना अरिमेहाना कपिसैन्याना कोठाब जयध्वमेरिति भावः श्राकर्यमेव अवन विहिनः थः कुन्क्षवचेवा

जैन मरिलानानि मुखानि यक्ष तथाकन !

(घ) निवेधभियानक्षिपतेः वमस्य ।

(न) समीकभुव साम क्षेत्रम् ।

खजनीति । षणयोः एभयो मलयो कपिसैः पुनः

t

अभी के बुद्धम् श्रजनि आमम् ।

व मुले चनुज्ञक्षित यातः शेषम र कोपासिशमा यात्र वधानह शिक्षणस्यापि क्रोधजति चाहिममदिर्शनाहिति

वत् बुद्धम् श्रनरक्षगोडवानाम श्राश्वा अभि स

भयवदयसे ति भावः बूर्तिवर पोषके बुजताना खर्गपाई। कु

凸

મ

[[३२०]]

चम्प ूरामायसे

ममाथ शैलैरथ वालिनन्दनो

नरान्तक संयति वानरान्तकम् ।

हममता सोऽपि हत. सुरान्तकः

पुरान्त केनैव रुषा पुरान्तकः । ६१

अनन्तरम समसमरशीलेन ( प ) नीलेन निहते महोदर मारुतिमथितशिरसि (फ) त्रिशिरसि विशतिंषु ( ब ) महापार्खादिषु वाहिनीपतिषु (भ) निर्भर विषादशेषपर- वशो निशाचर, साकार द्रव (म) तमोनिकायः (य) सरय

सुन्दरी समागमा शास्तीयत्वादिति भाव । यत् समरममुत्खकेन युद्धवर्णनवरेण मुनिना बाल्मीकिना कादृष्टचरम् बहुमूत्रं वर्षयित

अशक्यमिति भावः । नदंडक वृत्त ६०

वानरान्तक

मनाथेति । अथानन्तर बाबिमन्दन यहूद. सवति युद्धे शेचे.

नरान्त का मसाथ जघान । सोऽपि सुरान्तक

देवान्तकः इनमता दषा क्रोधेन पुरान्तकेन त्रिपुरारिया पुरान्तक इत्र

सुरेषु चन्तरीचगतेषु मान्तक दूध कान्तकः चन्द्र कषष्ट्रप विशेष

इस वधस्यविचष्टत्तम् ।

[[1]]

उपमालङ्कार ॥६॥

•

।

(घ) समेत काम निरूपमः यः समर. वयामः तीन

शत्र दोयोति योजत् ।

(क) मारुतीति मातिना इन्षता कथितं शिरो यस

ताइये ।

(ब) विथखितेषु विनाशितेषु ।

(ञ) बाहिनीपतिषु सेनापतिषु ।

(म) साकार इस भूमिकानि ।

(य) तमोनिकायः कन्वकारराशिरिर्थ ।

युद्दका गडम् ।

मतिकाय समागत्य वृत्रासुर इव सूत्रामणा ( 1 ) सुमित्रा सुतेन सह जितने विचित्रमायोधनम (ल) ।

स च सुचिर नियुध्य तमबध्य इतीव वरा- दनिल गिरा विबुध्य पुनरस्त्रमवत्त विधेः । दलितमनेन तव समुत्पतितं जगता- मतनुत राहुभीतिमधिकामतिकायशिरः । ६२ ॥ अनुनीय रावणरथो विधुरं

पितर दधत् पृथुसमी कधुरम् । स रथो समेत्य सधनु शराध- स्वखितभूभिरधि दाशरथी ॥६३॥

(२) सुवामा इन्द्र ।

(ब) खायोजन युद्धम् !

स चति । स सौमित्रिः सुचिर नियुध्य युद्ध हवा व्यनिखगिरा पवनवचचा वरात् परप्रभावात् तम् व्यक्तिकायम बध्य दूतोव विबुध्य विदित्वा पुन विधेः ब्रह्म

में हारम् ळूव

देवाद । तस् तिकायख थिए धानेन ब्रह्मण दबित निवृत्त दिदि अनरोचेत्पति वत् जगताम् श्रधिका राजमोति कतहुत जनयामास । नर्दटक

राष्ट्रहितोति

वृत्तम् ॥३२॥

धजुनीबेसि । अथो अनन्तर क रावण इन्द्रजित् विधरं कामर तत्तत् सेनापतिनिधनादिति भाव पितरम् कहनीय मान्- यित्वा पृथुसमीकर महासंग्राम भारं दधत दवान रथो रथा-

वचनः परधिः कार्मुकमोरवान् सन् मूभिः वैनाभिः

[[२]]

चस्प रामायणे

अधिसमर (ब) मरातिजयमनोरथाय रथाभिरचायै ( ग ) वृक्षांसि परितः (घ) प्रकल्प प्रतय (स) च हविषा प्रद विशिखान्त (ह) मन्त्राधिगतानि विचित्राय्यस्त्राणि दधानस्तिरोधानगत (क) एव शितमुखैः (ख) शिलीमुखै - निर्माय (ग) निखिलमर्माहिति (घ) निरस्त्रभ्यतुः (ड) क्र. व्यादो व्याध उव हरौन् (च) विधुरीचकार (छ) ।

सहलक्ष्मण तमपि दाशरथिं

परुषो निदाघ इव पद्मसरः ।

प्रमेत्य स दारथी रामायो अधि प्रति बखिरा प्रशस्थ !

[[6]]

अमिताचराष्ट्रच, प्रमिताक्षरा बच्च० मे. अर्थसेसियात् ॥ ६१॥

(ब) सिमर सपाने ।

(A) रथाभिरक्षायै दद्यमानार्थम् ।

(ष) परितः समन्तात् ।

(ख) प्रस्व प्रकर्षेण शर्पयित्वा ।

() मदाशखावन्न प्रक्षिय एक रन्त कॉम्भस् ।

(क) तिरोधानगतः अन्ततः ।

(e) frage: àìærd: ।

(ग) निर्माय बता ।

(घ) निष्विति निखिताम जनत मर्नाकृति समर्पीड़न ।

(’) निराश निर्जितसुरराज ।

[[4]]

(थ) दीन् वानरान् दगाय ।

(क) विश्वरीश्ववार व्याकुखीकृतवान् ।

वहायमिति । व्ययम् इन्द्रजित् परुषः बनिहाय, मोठा

युद्धकाण्डम् ।

[[३१३]]

विकलाशय विधुरसत्त्वमयं

विरचय्य धाम च जगाम शरैः ॥६४॥ चतार्कभवतेजसि च पितरामचन्द्रद्युतौ

विमुच्य सति निर्गत विशिखदृष्टिमस्मिन् बने । अदीप्तनलमस्फ रत्कुमुदमस्त नीलोत्पलं समुत्तरलजीवन समभवत्तदा वाहिनी । ६५

पद्मसर द्रव मच्हाण त दाशरथिं राम शरै विकलाशयं व्यथित- वित्त विधुरसत व्याकुखप्रापञ्च विरचय्य कृत्वा धाम ग्टहं जगाम ।

प्रमिताक्षराष्ट्रत्तम् ॥१६४॥

[[5]]

裁

नला तटस्यट प

[[4]]

चतेति । क्षतम् धर्कभवं सौरमित्यर्थ’ चौपोवञ्च तेजो येन तथा- ते जपिता रामस्य व चन्द्रस्य यति दोतिः येन ताशे वचित् षने मेघे मेघनादे इति भावः विशिष्टष्टि शरष्टष्टि विसुच्च कृत्व त्यर्थः निर्गते ग्टह प्रतिगते सति तदा वाहिनी सेना नही च, अदीप्तः

शोभित• पराजयादिति भाव, नलः तदाख्यवानरसेनापति- रित्यर्थ. अन्यत्र यदीप्ता अशोभिताः इति भाव

विशेषा यत्र तथाभूत वर्षागमादिति भाव । अरु रन् वराज न पराजयादिति भाव कुलुट तदाख्यवानरसेनापतिः अन्यत्र अफ रन्ति व्यविकसन्ति कुमुदानि उत्पलानि यत्र तादृशं वर्षागमादिति कास्त विध्वस्त’ नोल’ तदाख्यवानरसेनापतिरेव नीलोत्- मन यत्र तथाविधम् अत्रापि वर्षागमादिति भाव । तत्तत्तरलं सत्- कण्ठित जीवनं प्राणधारणम् अन्यत्र समुन्तर चन्चल सवेगमिति भाव जोवन जल समभवत् स्थापकाल मात्यर्थो भूधातुरिति वर्ष मल्लक्षणजश्वदोत्पलादीनाम् व्यविकासच प्रसिद्ध इति बोध्यम् ।

खोटचम् । शेषमल रूपकालङ्कारः, उपना च ॥ ६५ ॥

·

३.४

चम्म रामायणे

अचलमय सलीलमोषधीनां

हरति हनूमति जाम्बवनियोगात् । विचलितमभवद बल विशल्य’

विबुधमनोऽपि धूतशोकगल्यम । ६६

तेन पुन. सहजतेजोभरिर्तन दावानलेनेव वानरबलेन दह्यमाना दरोमिव (ज) पुरौं विहाय पञ्चाननाविव (क)

पड क्यानन - निदेशत (ञ) ञ्चलित मखिल रिपु-प्रकम्पन (ट) मक- म्पन (ठ) माहत प्लवङ्गसङ्घ (ड) प्रजङ्घश्च (ट) अङ्गदभुजप्रता-

अचचलिति ।

अथानन्तर जाम्बवतः ऋक्षराजय वियोगात् यादेशात् जन्मात सलील सावज बाबीजनेति भावः श्रोषधीनाम् अचल पर्वत गन्धमादनमिति भाव. हरति सति बल राधवसेन्य विशल्य विगतास्तचत व्यर्थमित्यर्थः बतएव विशेषेण चलित स्था-

"

や

मार्थ युक्त विबुधाना देवाना मनोऽपि धूतम् अपनीत शोक एव शल्य यत्रात् यथाभूतस् अभवत् । पुष्पितामावृत्तम्, चयुजि न युग रेफतो यकारो युजि तु नजौ जरगाव पुष्पिताग्रेवितक्षयात् ॥ ६६॥

(ज) दरीभिव गुहामिव ।

(क) पचावनाविव ।

(ञ) पकानन निदेशतः दशानना देशात् ।

(ट) खिलरिपुकम्पन भवन देवनम् ।

(ठ) अकम्पन तदाख्य राजतम् ।

(ङ) बाहृतेति चाहताः लवङ्गानां वानराणा बडा येन तथा-

भूतम् ।

(द) तदाख्य राचयम् ।

युद्धकाण्डम ।

[[३३६]]

पानलभलमा (ण) वुभावपि निशम्य (त) निशाय च दिविह मैन्दावदारिती (थ) महारथो शोणिताक्षयपाचावपि (ट) कोपाचान्तपरुषसरम्भौ (घ) कुन्भनिकुम्भौ (न) ससु स्तम्भा (प) बाहु सुबाहुमारीचाविव राववभुजाभ्या सुग्रीव. हनुमयामद्भ ुत युद्दमनिषाताम् (फ) ।

भूमौ ततः प्लवगराजभुजेन विद्ध-

मालोक्य कुम्भ्रमसहन् विरह तदीयम् । शोकादगादनिलस्नुहतो निकुम्भ.

स्तन्नामयुक्तममरीकुचकुम्भमेव ॥ ६॥

(ग) बङ्गदेति व्यङ्गदव्य भुजप्रताप एव च्झ मस्त.

पतङ्गौ व्यङ्गदेन निहतावित्यर्थ 1

(त) निशम्य श्रुत्वा ।

तस्य शलभ

(थ) द्विविदेति द्विविमैन्दाभ्या तदाख्यानराभ्याम् कावहारियो

निष्ड़तों ।

(द) शोषिताचेति तदाख्यौ राजमो ।

(ध) कोपेति कोपेन बचान अनिवृत्त परुषः कठोर संरम्भः

समुद्यम ययोः तथाभूतौ ।

●

(न) कुम्मनिकुम्भी तटाको कुम्भकासुती ।

(प) रुसमा समास्मात् ।

(क) का कतरन्तौ ।

अमाविति । तत अनन्तर सत्रगराजभजेन सुयोवबाहना रिद्ध कथितं कुखा भूमौ बालोक्य दृष्ट्वा पतितमिति शेष । वद्रीय बि

ष्ठम् असन सोकशक्त व शोकात् अनिलना इत्मता

निकुम्भ तस्य कुम्भख नामयुक्तम् अमरीकुचकुच देवानाন-

कलसमू अंगात् माप, गगन

बसन्ततिनम् ॥३१॥

चम्परामायणे

ततः कौणपपतिनियुक्त (ब) युक्तमखिलवाहिनी- भि(भ) राहवाटोप मुखर (म) खरात्मज मकराचमैवाकुश- रोऽपि विपक्षमपि सपच इव (य) समक्ष णवज्जनयितुः (र) ।

कृत्वा मूईनि शासन पितुरथो गत्वा रण रावणि- ईवा तत्र महाभुजो हुतभुजं धृत्वा महास्त्राणि च । स्थित्वा व्योमनि मायया शरचयत्त्यक्ता च भित्त्वा चमू बुड्डा राघवकोपमाप सहसा लङ्गामलं कातरः ॥ ८॥

तत. प्रतीचः प्रतिहारा (ल) व्य समातिहारिको (व)

आवः,

(ब) कौपपतोति कोपपतिना राक्षवराजन नियुक्तम् ।

(भ)

(भ)

वाडिनोभिः सर्वसैनिकैः युक्तम् ।

वाटोपसुखरं सपामसामोदय

(य) सपक्ष द्रव हृटिव अथच पतवान् ।

(२) सनच पयत् सन्मे पयत् । जगयितु पितुः खरखति

सनचवयत्

[[4]]

समीपमिति शेष ।

वेति ।

अथानन्तर महाभज

रावणि

मेघनाद पितुः

शासन सून नि शिरसि कता रा गत्वा तव रणे तनुजम् व्यि इला महाखाणि ष्टत्वा च नावया व्योमाने बाकाशे खिता शरवय बापदृष्टि त्यह्वा चम कपिसेना भित्त्या नथित्वा राघवस्य दामा कोप क्रोध बडा अम् अँतिशयेन कातर मन् रामभयादिति भावः उन्हमा उङ्काम् बाघ प्रविवेश । अमेकक्रियासु एक कारक कोचनप दीपक खङ्कार । प्रतयोपकन्तु निगद्यते । यथ कारक- मेकं स्यादनेकासु क्रियासु चेदिति दर्पणे । शार्दूलविक्रीडित वृत्तम्

(ख) प्रतीच. पसिनात् । प्रतिकारात् दारात् ।

(a) समातिहारिकः द्वारपालसहितः

युद्धकाण्डम् ।

₹३७

निर्णय नित्यासिता (घ) काचिदाञ्जनेवस्य पुरतो (त्र) भावानयों मविचीम् कुतीकमति तम्सि) चाकलि- क (ड) मिदननप्य (च)लपि तथ्यनेव बुट्टा चिराय युवा निराशे (क) प्रतिनित्ते विविषि (ख) विपचपशुविम- नारम्भि (ग) निक्षुधिता ( ब ) मासाद्य मद्य एव प्रावर्त्तत सत्र (ङ)मति चित्रम् । तदनु हनूमतः प्रतिनिहताद् वृत्त (च) मतदानास विशशेर्णमानो (क) मानसचा (ज)

(घ) निजत्व किया।

(घ) बाचनेबरहमतः । पुरतात ।

(ब) तन्त्रिन् व्यञ्जनेये ।

(इ) आकखिक सहसा सञ्जात।

(च) व्यतथ्य त्वम् ।

[[24]]

(क) निराशे भग्ना ने जीतावभाव वदुरका मुख्य दिति

(ड) विह्निषि शनी हामति ।

(स) शिलब एव पचव देवा विशसनं वरम्

बारमते जनयताति यम् ।

(प) निकृष्य चङ्कान्नगत निष्टरस्थानविशेषस् ।

(ङ) बत्र बज्ञ 1

(च) प्रतिनिवृत्तात् स्यात् प्रत्यागतात्। इस हतान्न मोटा- हत्यापति भावः ।

(छ) विशेषमान्य वितता ।

♦

[[५]]

(3) *#LEC. 9cfa agitia.६६९

चम्पूरामायणे

ततः कौणपपतिनियुक्त (ब) युक्तमखिलवाहिनी- भि(भ) राहवाटोप मुखर (म) खरामज मकराचमैच्च कुश- रोऽपि विपक्षमपि सपक्ष द्रव (य) समनरावज्जनयितुः

नयितः (र)। कृत्वा मूईनि शासन पितुरथो गत्वा रण रावणि- हुत्वा तत्र महाभुजो हुतभुजं छत्वा महास्त्राणि च । स्थित्वा व्योमनि मायवा अरचयत्यक्ता च भित्त्वा चमू बुड्डा राघवकोपमाप सहसा लङ्गामलं कातरः ।

तत. प्रतीचः प्रतिहारा (ल)दय सप्रातिहारिको (व)

(a) कौणपतीति

(भ)

पतिना राचमराजन नियुक्तम् ।

निकैः युक्तम् ।

(म) वाडवाटोपसुखरं मय्यामसमासोदयम् ।

(घ) सपक्ष व सुहृटिव व्यथच पतवान् ।

(२) मनचपयत् सम्म पयत् । जनवितु पितुः खरयति

आवः समीपमिति शेष ।

कत्वेति ।

ध

अथानन्तर मष्टाभज रावणि मेघनाद पितुः शासन मून नि शिरसि तया रण मत्वा तव रणे इतभुजम् व्यग्लि हवा महास्त्राणि कृत्वा च नायया व्योषति बाकाशे स्थित्वा शरण्य

बापवृष्टि व्यक्ता च कपिसेना भित्त्वा नयित्वा राघवस्य रामस् कोप क्रोध बुद्धा म् तिशवेन कातर सन् रामभयादिति भावः सहसा उखान् याप प्रविवेश । अनेकक्रियासु एककारककोत्तन दीपक खङ्कार । प्रस्तुतयोपकन्तु निगद्यते । यथ कारक मेकं खादनेकासु क्रियासु चेदिति दर्पणे । शार्दूलविक्रीडित वृत्तम्

(ख) प्रतीच. पश्चिमात् । प्रतिकारात् हारा ।

(य) सप्रातिहारिकः हाटमालसहितः

युद्धकाण्डम् ।

[[३३८]]

इत्यादि परिदेवमानमेनं विदिताभरमायाविशेषो (ट) विभीषणः समागत्य देव । भवतोऽपि किमिदमस्थाने दीन (ठ) मवस्थानम् । निरन्तरायमखनिर्वर्शनाय (ड) पुर. न्दरारिणा (ढ) कृतं कृत्रिममेतदित्यवधाय्य धारव मनसि वैय्यमित्यभिधाय तदुबधाय लक्ष्मणं तत्क्षणमेव पुरस्कृत्व निकुम्भिलामुपरुरोध ।

हरिकुलारवतयलितस्ततो गिरिरीकुहरादिव केशरी । अपरिपूर्य दषाहवमाहवं

स विदधे बलशासनशासनः ॥७१॥

शेषः चतएव यः दुरतिक्रमः अनतिक्रमणीय इत्यर्थः तत् तचात् वयं

शोकजलधि केन कथं बनीयः यतिक्रमखीयः ? नेवातिक्रमित "

填

शक्य इत्यर्थः । वसन्नतिलक वृशम् ॥७०॥#

(2) विदिति विदितः ज्ञातः बाधरायां राचबाना माया-

विशेष’ येन ताह

(ठ) दीने कातरम् ।

(ड) निरन्तरायेति निरन्तरायं निर्विव यथा तथा मखख यचभ्य

निवेत्त नाय सम्पादनाय ।

(3) पुरन्दरारिया इन्द्रजिता । भवतामोहशे विधाटे कोऽपि वग्य बजध्वं साय न यततामित्याशयेन मायाविना तेन ताहगी

बाया विरचितेति भावः ।

इरोति !

ततः निकुम्भखावरोधानन्तरं हरिवाना वानर सेनानाम् कारवतः जयनादात् गिरिवरोकुहरात् पर्वतगुहाभ्यन्तरात्

केशरीव मिह व चलितः स बलशासनशासनः इन्द्रजित् कृष्ण

[[३४०]]

सम्यगमावणे

वातूल इव तूलाना वानराणा रणाजिरे ।

विद्रावणस्ततो मायाविद्रावणसुतोऽभवत् ॥ ७२ ॥ अनुपदमनीकिनीनार्थानधनसंयत्र (ण) सब-

महत (त) मिव कृतान्त’ समराङ्गणमापतन्त’ स्यन्दनगत (थ तं सक्रन्दनजितं (द) गन्धवाहनन्दनस्कन्धवर्त्ती (घ) सौमिवि प्रवर्त्तितशिततम्शरधाराभिः

भतधारपाणिरिव (न)

जन्म ( प ) मस्तम्भयत् (फ)

क्रोधेन व्याडर यसन परिपूर्ख वर्षारिसनाम्य व्याह युद्ध विदधे

चकार । द्रुतविलम्बितम् ॥७११

बालुव हात । तत. अन्तर मायावित् रावणक्षत इन्द्रजित्

वायुमण्ड तूलानामिव रणाजिरे रणभूमौ वानरा विद्रावक बन्ताडन अभवत् वानरान् द्रावयामासेत्य यं

बहार । बुष्ट ष्टत्तम ॥७॥

उपमाक

(ग) अनुपद प्रतिपद प्रतिपादचेपमिति यावत् अनीकिनी- नाथाना सेनापतीना विधने सहारे सरव्यतरम् अतिशयेन समुद्यत

मित्ययं ।

(त) सतत मोखितम् ।

(घ) सन्दनगत रथस्यम् ।

(द) चक्रन्दनजितम् इन्द्रजितम् ।

(घ) गन्धवाहनन्दनखान्ववर्ती हम कन्वा इत्यर्थः ।

(न) शतधारपाणिरिव कुलिशम्यदिव ।

(घ) नम्म तदाख्य’ दैत्यम् ।

(स) स्तम्भयत् निचलीचकार ।

युद्धकाण्डम् ।

[[३४१]]

परस्परमदोत्कटं प्रचुरवीरवादोइटं

पतत्रुटितकण्टक प्रतिहतास्त्रमस्त्रे स च ।

जगत्त्रयभयावह जयपराजयागोचरं

वितेनतुरुभाविभाविक तदा रणं दारुणम् ॥ ७३४

शतधारकठोरशिखैर्विशिखैः

शतधा विरचय्य भरा सगुणम् ।

विदधे विबुधेशजित समरे

इतसारथिमप्यथ दाशरथिः ॥७३॥

परस्परेति । तदा दुभाविष इस्तिनाविव उभौ

पेन्ट्रलि

परस्परं मदेन अवलेमेन उच्चतम् उभट, मचुरैः बहुभिः बोरवाहैः वीरोचितवचः उमटं कर्कश, पतन्तः कुटिताः खताः कण्टका क्षुद्रशलव सामान्य सैनिका इति बावत् यत्र तथाभूतस्, व्यस्तेण वस्त्र- प्रक्षेपेण प्रतिष्ठान विश्व वितानि चखाणि प्रतिप्रयुक्तानोत भावः यत्र साह, जगन्त्र यस विभवनस्य भयावहं भीतिजनकं जय पराजयबो बगोचरम् काविषयं परखरं परस्यरेख निर्जेतुमशक्य- स्वादिति भावः खतयव दारुप अतिदोन रण वितेनतः व्रतवन्तौ पृथ्वीम् ॥७३॥

घतेति । श्रथानन्तरं दाथथिः बच्णः शतधाररत् कठोराः शिखाः चयाणि येषां ताइ’ वशिखै’ शरै भावगुणा कार्यक

[[4]]

शतधा विश्चय हब्जीलाच समसे संग्रामे विवेशितम् इन्द्रजित

तितमेव विशे चकार !

इसि

नम् ॥७४॥

[[३४५]]

चम्पूरामायणे

यदुचितमहो मायाशौलस्य यज्ञ, जशालिनः

सहयमथवा युक्तं नरेन्द्रसुतस्य यत् । शतमखजितः शौर्यं यद्दानुरूपमथात्मन-

स्वदक्कत रुषा मन्दो मन्दोदरीतनयो रणे ॥७५ अनुपदमभिषिषेणयिषति ( ब ) विभीषणे तेन (म) मुक्त्यां शक्तिमर्धचन्द्रेण दारयन् (म) अपारयन् सोढुमदसौ- यमविनयममर्षाकुलः (य) सौमिविरमोष माघवतास्त्रम-

मुञ्चत् (२) ।

यदिति । बन्द’ दुराचार मन्दोदरीतनयः इन्द्रजित् नामा यो मायाविनः यत् उचित, भुजशालिनः बाहनीय वतः यत् सम् अनुरूपम्, अथवा नक्कऋवरेन्द्रखुतख राचयराजतनयद्ध चतु युक्तं मद्दा शतमखजितः एन्द्रलबिन यत् घौय्यन् चनुरूपमिति शेष विथ किंवा ब्राह्मनः खखरूपय वद् खनुरूप बहनं, दफे द क्रोधेन तत् सर्वम् हर कतवान् । हरियोस्, नसमरसता गः षडदेदै ईयै हारयो महेति तचणात् ॥७५॥

(ब) द पड़े पड़े। अमिषिशेषयिषति सेनामभितः अभि धावतोय. ।

(अ) तेन इन्द्रजिता ।

(म) अर्द्धचन्द्र या सदाखधरेच दारयन् खण्डयन् ।

(a) कादसीयम् ऐन्द्रजितम् । व्यविनय दुराचारम् । वपारवन

काशक बन । कामकुरुः क्रोधपरीतः ।

(र) साघवताम् ऐन्द्रमस्त् । चरुवत् तत्वाज ।

काण्डम् ।

पतति तत् प्रथम मस्त मुळी

सशिरस्वमिन्द्रनयिनस्ततः शिरः । ‘अनु पुष्पवृष्टिरवनौ दिवौकसा

मथ बाष्पष्टिरमरारियोषिताम् ॥७६॥ श्रुत्वा शक्रजितः सुतस्य निधनं गोकेन रचः पतेः क्लान्त निःश्वसदयपूरभरितं क्रन्दश्च फूत्कारि च । कोपेनाय विपाटल कुटिलता निहतेश्व

[[१४६]]

जज्ञे दष्टवनोमसितोदवृत्तं समस्तं मुखम् ॥७%

पतसोति । तत् उज्ज्वलं दीप्यमानम् अत्र प्रथमं ततः पा प्रातानन्तरम् इन्द्रजयिनः सशिरा मोष्णीषमित्यर्थ. शिरः, धनु तदनन्तर दिवौकसा देवानां पुष्पक वष बनन्तरम् अमरार योषिताम् चक्षुरनारीणा वाष्णदृष्टिः बबुधारा भवने रथिव्यां पतति का कलहबष्टत्त, मजयाः समौ च श्रथितः स इति

सात् ॥१७६॥

।

शुति । तख पुत्रास्ख शक्रजित. निधनं वश्वं श्रुत्वा थोवेन

रचषां मतेः रावयास्था दमस्त सुख दर्शक मिलायः ज्ञान्त’ विषय, नि श्वसत् यश्रूष्णा वाष्णाया पूरेः प्राहै- भरितं न्दत् तु फ

嫠

कारि फट्कारयत्, अथ परचमेवेत्यर्थः कोपेन विपाटल विशेषरक कुटिलेति कुटिखता वक्रोकसा व वखिः खता यत्र तादृशं यथा तथा वृत्तानि आतानि देयानि बेलाचि यनि तयोशम् । दष्टाः चनाः स्रोध यतिन् तथाविधं तथा सितेन पाव्यविशेष उदुष्टतम् उत्कटं कर्म आतम् । भावविक्रीडित वत्सम् ॥२७॥

[[६४४]]

चम्पूरामायसे

अनन्तरमपाक्रान्तेषु (ल) सुविक्रान्तेषु पुरन्दरादि- मुखेघुनन्दनेषु (a) हितेषु कुम्भकर्णादिषु भ्रातृषु विध्व- स्तेषु प्रहस्तपूर्वेषु सविवेषु व्यतीतेषु (श) विरूपाश्च प्रभृतिषु सेनापतिषु कपि विमर्दनेन विशीर्णे (ष) भवति निखिले बले समन्ततः (रु) पौरबधूजन परिदेवनोत्तरङ्गायां (ह) लङ्कायामातड्डातिशयशेषणो (च) रावणस्तत्क्षणमेव इय्र्यक्ष दूव हरिणों धरणीसुतां (क) जिवांतुरन्तिकगतेन (ख) मन्त्रिणा निवाय्र्यमाणः सारथिना विधिना व मो-

(ख) अपक्रान्तेषु गतेषु स्मृतेष्वित्यर्थ’ {

[[७]]

(घ) पुरन्दरारिषु इन्द्रजित् सुखेषु । नन्दनेषु पुत्रषु ।

(घ) प्रहस्तपूर्वेषु प्रहस्तादिषु सचिवेषु समान्येषु व्यतीतेषु निधर्म

मतेष /

(ष) कपीत कपीनां वागदराया विमर्दनेन दलनेन विशीर्णे

विश्वस्त ।

(ख) समन्ततः सर्वत ।

(ङ) पौरेति धौरबधूजनानां नगरवासिनोमा कामिनोना परि०

देवमेन विलापेन उत्तरङ्गायाम् उगतोत्कण्ठायाम् ।

(च) श्रातङ्काविशय रोष खातातिशयेन मयातिशयेन रोषणः कोपनः

(क) व व िव

पृचः कैथरी हरिरित्यमरः ।

कृषिव मृगोम् । धरणीकृता वीताम् ।

(ख) अन्तिकगतेन रचितेन ।

युद्धकाण्डम् ।

[[३४५]]

दिती (ग) दायरधिविजय विहितसङ्गरः (घ) सङ्गरभुव (ङ) -

मवलतार।

कोपादसी परिषष्टिकुठारकुन्त

चापाशुगद्रुहिणशक्तिकपाणपाणि ।

एकोऽप्यनेकमुखबाहुतया सबन्धु-

लोको यथा समिति लोचनगोचरोऽभूत ॥७८॥ अलक्ष्यत स रचसामधिपतिः कृपाय मुह

प्रहस्य विनिपातयन् प्लवगमण्डलीमौलिषु । श्रयं तव तवायमित्यधि समीकमेकैकशों वरानिव विनिर्दिशन्नमरवारवामस्त्र वाम् ॥७॥

(ग) सञ्चोदितः सम्प्रेषितः ।

(घ) दाशरथोति दाशरथे । रामस्य विजवे बघ राम जेध्याये -

त्वरूपे

कतर प्रतिज्ञा येन तथाभूत ।

(ड) सङ्गरभुवं रणभूमिम् ।

कोपादिति । असौ रावण एकोऽपि सहायोऽपि कोपात्

परिवादिविविधाखधर कबाडतया दशमुखविशति

वयेत्यर्थः

सबन्धु ससहायः डोकः

यथा समिति तयामे लोचनगोचरः

दृष्टिविषयभूत् । वसन्ततिचकं वृक्षम् ॥७८॥

कालच्यतेति । स रचना अधिपति

मष्ठा लवमानां वानराणा

या मण्डली समूह तख मौलिषु शिर

मुड पुनः पुनः कृपाणम्

सि विनिपातयन् अधियमीकम् अधि

कार्य तत्र काय तब इति

कामरवाश्वमभ्व वा खर्गविलासिनीनाम् एकैकश वरान् अभीष्टनायक- पानिति भावः विनिर्दिशनिक दालनादिशचित्र कलच्या व्यदृश्यत । पृथ्वोष्टत्तम् ॥११॥

*४६

चम्मरामायणे

तदनन्तरमचौहिणीचोभकन्द लितरुष (च) मतिपरुषवि. शिख- दलितध्वज (छ) मई चन्द्र- निकृत्तधन्वान (ज) मस्तधारा- दारितसारथि (झ) मतिविस्मयनीयकरलाघवं राघवानुजम मर्षांवेगमुक्तया शतया (ञ) मूहर्त्तमिव मुछनिमोलित- सुपराग इव (ट) कमलाकर (ठ) माततान यातुधान पतिः (ड) ।

आलोक्य दीनमनुजं हृदि शक्तिघाता-

च्छोकेन विवहृदयः सुतरां स रामः ।

कोपेन चापमथ कुण्डलयाञ्चकार

लङ्कापतेरपि ललाटलिपि विधाता ॥ ८० ॥

(च) अक्षौहिणोति श्रचहिपीना

संख्याविशेषयुक्त सेनानां

सोमेन मघनेन कन्दविता मष्टड्डा रुट् रोषः यस्य तथोक्तम् ।

(क) अतीति कातिपरुषेण शतितोच्ण ेन विशिखेन शरेण दलितः

निश्चतः ध्वजः वेन तादृशम् ।

(ज) सहति अड़चन्द्र व नित्त किख धनुर्येन तथाविधम् । (आ) बन्नेति धारया व्यवदारितः निक्कतः सारविर्येन

aata] ।

(ञ) अमति मर्षस्य कोयस्य च्चावेगेन व्यातिशय्येन सुक्रया निचिप्तया शक्तता शक्तिनामकेन श्रख येत्यर्थ ।

(ट) उपराग व मास व राहूया दति शेषः ।

(ठ) कमलाकर सरोवरम् ।

(ड) यातुधानपतिः रावणः ।

बालोक्यति । बथानन्तरं हृदि वचसि शक्तिघातात् भक्त- afrat दीनं ग्वनिति यावत् ध्वनुजं बच्चायम् कालोक्य र

युद्धकाण्डम् ।

अबको दाशरथिरशुजले .

बनुज पुलस्त्यतनुजच शरः । युगपद् व्यधात् करुणवीररसी

युधि शोकहर्षशबलच बलम् ॥५१॥ वलयितचित्रचापविनिवारितपङ्क्तिमुखे

[[३४]]

विसृजति राघवे विशिखवर्षममर्षवति । अरिषु न कचिदप्यथ निवृत्य गतः समरा- दमरविलासिनीषु न च काविदलब्धवरा ॥ ८२ ॥

दाम् अतिशयेन शोकेन वि हृदयं यस्य तथामतः स रामः कोपेन

fu

चाप धनुः विधाता अघि बडापतेः रावणख बबाट लिपि भाद स्थित सौभाग्यसूचकवर्णावखिमित्यथे कुण्डलयाबुद्वार एकल वली- चकार अन्यत्र अनावश्यकत्वात् श्राहृतियुक्त चकार । रामधनुर्म गउटो- करोन दरावयविनाशा विश्ववात् तत्सौभाग्य साम्प्रतं विनष्टमिति तत्वच कखिपेरनावश्यकत्वमिति भावः । वसन्ततिलक वृतम्॥८०॥

युधि

व्यवकोय्यति । दाशरथिः रामः अमुजने वापस विलः अनुज’ बन्दाय शरै. पुलस्य ननुजं रावणच चरकीर्य बाबाध चुढे करुण्यवीररसौ शोकोत् साहस्यादिभावौ बहृदयाबादविशेष वल सेन्य शोकहरावल थोकेन हर्षेण च समन्वितमित्यर्थः युगपत् समकालं व्यधात् चकार । प्रमिताक्षराष्ट्रच, प्रमिताक्षरा सृजससे :

कथितेति तद्वक्षणात् ॥ १॥

बलवितेति । यथानन्तर वलयितेन मण्डलितेन चित्रण अद- भूतेन चामेन विनिवारितः निराकृतः पहूक्तिमुखः देवाननः येन तादृशे श्रमर्षवति कुपिते रामे रामे विशिवार विहन के रुष्वति सति व्यरिष शन प् लभ्य कश्चिदृषि सनराव युङ्खा निष्टचचम्प गमावणे

C

श्रवञ्च पुनरवनीतसमानीतम होध महौषधि नौवि. सामुजाले मसुखलञ्चमनोरथ. (ड) समेधमानमानम (ञ) समरकौतुकोपलम्भसम्भोदचित पुलककञ्च किताकति (न)- दशरथिरविसञ्जरममरसारथिना (च) नीतमतिविशङ्क- टङ ( 7 ) मपि रथ कङ्कटमप्य (घ) नुग्रहाय शतकतो (न) बय-

होत् ।

म गतः, यसरविलासिनीषु खरनारीषु मध्ये च काचित् कापि वर. अभिलषितकाच ट्रॉस यावत् यया तादृशो न बासी-

a72

दिति शेषः

। मटक वृत्तम् ।

(ठ) बञ्जमीति चलनीतेन उनमा नानीतो यो महीधर पर्वत गन्धमादन] इति भावः तस्य महौषध्या विशल्यकरणोचना- ख्ययेति आव जीवित बहुजन्य उतायस्थ आशेषे बालिङ्गने यत् सुख तेन दव्खमनोरथ प्राप्तमनस्काम इत्यर्थं ।

(ण) समेधमानमानस उत्डमानचित्त ।

(त) कमरेति समरे याने वह कौतुकल यौत्त्र्यं तस्य उप लम्भन उदयेन व सरम्भ कोष क्षेत्र उदचितेन उदुत घुलजेन कञ्चुकिता बावृता बाजतिर्यस्य तथाभूत !

(घ) अधिनङ्गरम् अधियुद्धम् ।

चनरसारथिना मातलिना ।

(द) अतिथित अतिशयेन विधङ्ग टङ् कख शत्र बासित बाव बलात तरून शत्र पालखाख किबानि क्रिवन्त

इति भावः ।

(8);-828f7 -1.

(घ)

i

(न) शतक्रत दू

W

[[4]]

युडकाण्डम् ।

[[२४६]]

अन्योन्यस्य सहचलक्ष्य मिलनादाल श्यशौण्डीर्यवोः शस्त्रास्त्रसमुषित्पुलकयोः सवावयोः साहसे । जाते जीवितसङ्कटेऽपि हसतोर्मूच्छासु विश्रम्यतो- रत्रान्तं रघुवीरuक्ति सुखयोरासीदसीमा रणः ॥८३॥

अथ तयोरयान्तमुक्त दिव्यास्त्रयोराखण्ड सहत्रनिभयो (7)- शलूनेषु मार्गणेषु (फ) अभङ्गुरपरस्परविजयमार्गणेषु वासा- ऐषु विच्छित्रेषु (ब) धनुर्गुणेषु श्रव्याहत सहज साह सगुण- निकृत्तेषु धुरोणेषु यानेषु (भ) निरपायसमराभिहृतिनि-

कान्योन्यव्यति । अन्योन्यस्य परसत्स्य सहचः चतुरूपः थ

हृच्यः शरव्यः प्रतिवीर इति यावत् ता मिचनात् सङ्क्रमात् बाध्य

प

अचषीय शौराड़ी में नई ययोः तथाभूतयोः शखास्ति शव शस्त्र महत्व बहु वृत्तं तत् शस्त्रास्ति युद्धमित्यर्थः तमिन् विद्यत् पुलकं रोमहर्ष. ययोः तथोक्तयोः बाउसे महा बलेन क्रियमाणे व्यापारे युद्धे रति भावः बचाषयोः वाघावतोः, जीवितसङ्घटे प्राणसंघवे जातेऽपि कृमतोः, मूक मोहेषु विश्व- वतो. हा विश्रामख बभमानयोः रघुवीरपडखियो राम- हावययोः श्रश्वान्तम् अविरतम् असीमा अशेष. रयः बासोत् ॥ भावकोडितम् ॥८॥

(घ) बाण्ड बहनिभयोः इन्द्रटारयोः ।

(फ) बानेष निकष सायेषु शरेषु

ॐ

f

(ब) भट्ट रेति श्रमङ्गरा अविनाशिनी अविरतोवर्थः परस्पर- विजयमागचा अन्योन्यविजयातुसन्धानं येषु तथाभूतेषु वागणेषु बाळापनिषद्वेषु । विविषु वित्तेषु । ।

(अ) बव्याहतेति थव्यान्तैः कदाम्यमतिर

मजेः

स्वाभाविकै वास मित्तषु चेषु विरहितेष्विति भावः

[[१५०]]

चम्पूरामायणे

भिखे सांयुगीने (म) च रथे परस्पर गर्वकल्प विजय मनो-

रथ (य) मजायत भुजायतशोधनमायोधनम् (र) ।

तूणीमुखात्वरितमुद्दरणे गुणेन

सयोजनेऽप्यथ शरस्य विमोचने वा । यत्रावलोकितदशास्य वातिवेगा-

लोकेन राघवकरश्चिरमालुलुके : ८४॥ भदौरितवीरवादमहरद्रामो यदस्तैः क्षणात् सेनैवासुरता मुखेन जगदे शेषञ्च लङ्कापतेः ।

इयः एखः थरपारजर्जरितत्वादिति भावः । धुरोणेषु धुर्वहेषु यामेषु ཝཙ །

(ग) विद्यायेति निरपायें व्यविरते इत्यर्थ समरे या अभिन इति बाधात. स्वा निर्भिन्ने चूर्णिते इत्यर्थः सायुमीने बाया सिके । परस्परोत परस्य गजबल्प गर्व महशः विजय मनोरथः

जयवाशना यत्व तथाभूतम् ।

( 2 ) भुजेति भुजेन बायतम् चातनं शोधन प्रतीकार यक्ष बाड । बायोधन युद्धम् ।

तूपादिति । यत्र बायोधवे बोकेन राघवस्य रामस्य करः भक्षः लग्योश्चात् निषङ्गमुखात् त्वरित मत्वरम् उद्धरसे, गुणेन मौव्यां अयोजने, अथ मौर्वोयोजनावनर शरख विखोचने निक्षेप वा, अतिवेगात कावलोकितानि दृष्टानि दश श्राखानि सुखानि येन

तथाविश्व कव चिन्क बाटल के हुए । वचन्ततिक वृतम् । चत्

श्रचाबहार

कातुति । रामः यतः क्षणात् चर्द्धम् बोरितः उचरितः बोदवा वीतरचनाकारयमिति यावत् येन तथाविष

T

अप कर शिद, करापुन्ज तेनैव वापतेः दावच

क्षै

युद्धकाण्डम् ।

સ

साम्ये सत्यपि चातुरीभिरुभयोर्धानुष्क मायाविनो- विच्छिन्नाननदर्शनेन समभूद ब्रोड़ा रणे रावसे ॥८५॥

दशाननशरचं तिचरदसृग्झरीबदबुदै-

स्तरङ्गितमहेन्द्रकण्टक सहस्रचक्षुः पथः ।

रणे रघुकुलोद्वहः क्षणममानि वैमानिकै- या दशशतक्षणो बलरुषा कषायेक्षणः ॥८६ तदनु वारुणेन वैश्वानर (ल) वैनतेयेन वातन्वयं (व) वायव्येन वारिदं नैशाकरेण तामिस्रं (श) माहेन्द्रेण

सुखेन शेष कार्याशिष्ट वचनमित्यर्थः अगटे ऊचे । उभयोः धानुष्क- मायाविनो धनुव्यपारे कौशलक्सोरिति यावत् रामरावणयोः वातरोभिः शिपकारितादिभिः साम्य तौल्य सत्यपि विद्यमानेपि

विकिसद बानवस्य सप्पस्य दर्शनेन रणे रात्रये बोड़ा बच्चा बुम-

भवत् कबजायत । शार्दू विक्रीडितं वृक्षम् ॥८५॥

स्थाननेति । दशाननस्य रावणस्य शराणां चया प्रहारेक चरन्ती या बहग्झरी शोणितधारा तथ्या

तरङ्गितः प्रतिफलिस महेन्द्र कण्टकसहस्र

बुदुवदैः स्फोट विशेषैः

इन्द्रशल समूह चच्दुः

पथः दृष्टिमार्ग यत्र तथाभूत. रघुकुलोदहः राम रथे युद्ध वैमा-

a

निकै’ विमानचारिभिर्देवैरित्यर्थ. वयं बलरुषा बल नाम असुरं प्रति

कोपेन कषायेक्षणः रक्तलोचन दूत्यर्थः दशनभते क्षय सहस्राचः यथा

यानि बुध्यते । पृथ्वोष्टत्तम् ॥ ८६ ॥

(ख) वरून

छावन यम् ।

वरुणास्त्रेष नलवर्षियेति भावः । वैश्वानरस्

(ब) वैनतेयेन गारुडेन वातस्यय मौजङ्गम् ।

J

(श) वायव्येन वायुदैवतेन व्यस्त य । वारिदं मेघरूपम् । नेशा-

बरेच चान्द्र या ब्राम्त केति शेषः तामिस्रम् अन्धकारमयम् ।

[[३५२]]

क्षम्य रामायणे

दानवं (ष) वैष्णवीयेन माहेश्वरञ्च (त) परस्परमेव मस्त्रमस्त्रण भिन्दानवो (ह) रनयोरनिशमाहवाग्रहादविदितान्यहानि (च) सप्त व्यतीयु. ( क ) 1

शस्त्रास्त्र सकौतुकोऽपि दयितां सचिन्त्य चिन्ताकुला- मस्त्रेण ज्वलता विधेरपुनरुन्मषं निमेषेण सः ।

मूर्ध्नः कन्दलितान् मुहुर्मुहुरवच्छेदेऽपि लङ्कापते-

बातसेन समं समस्तजगतां चिच्छेद सौतापतिः ॥

(घ) माहेन्द्र य ऐन्द्रच दानवं दानवसम्बन्खोत्यथ । (स) वैष्णवीथेन विष्णु देवेन । माहेश्वरं चैवम् ।

(इ) भिन्दानयोः हरतोः ।

(च) व्याहवाचहात् सद्यामाभिनिवेशात् । व्यविदितानि व

शनि । थहानि दिनानि ।

(क) व्यतीयु’ यतीतानि ।

खाशखोति । चिन्ताकुखा विरहोत करिता दयितां कान्त स्रोता वचिन्त्य ऋत्वा सकौतुकः समत्सुः यः सीतापति राम शस्ताशस्त्रि शस्त्रैश्च शस्त्र प्रहृत्य यदु हत्तं तत् तखिन् युद्ध इत्यर्थ. वडता दीप्यमानेन वस्त्रेण निमेषेण श्रन्याचयेन मुर्मुड. पुनः पुन यावच्छेदे कर्त्तनेऽपि कन्दलितान् पुनरुद्भूतान् सूत्र : शिराबि विधे देवात् पुनरुन्मेषम् अपुनर्भवं यथा तथा समक्षजगताम् खात ेन भयेन समं चिच्छे है । रावणबधेन जगत् विस्पर्श चकारेति भावः । शार्दूलविक्रीडित वृत्तम् । यत्र राव पावत्र कारणश्य जगता भवरूप कार्यस्य च समकालीनत्वात् कार्य- पौर्णपय्यत्ययषातिश्योक्तिरलङ्कारः । तदुक्त दर्पण । सिद्धत्वेऽध्यवसायस्यातिशयोक्तिर्निगद्यते । भेदेऽप्यभेदः सम्बन्ध सम्बन्ध- स्वपियो । पौर्वापर्यात्ययः कार्यवो. हा मचषात इति ॥८७॥

युद्धकाण्डम् ।

[[३५२]]

बक्षपतौ पतति लब्धमनोरथाना-

मातन्वता दिविषदामथ पुष्पवर्षम् । श्लाघापदं समजनिष्ट पर न रामः कामोऽपि चाकलित शूर्पणखाविकार ॥

अनन्तरमालिङ्गितबसुन्धर (ख) शरतल्प (ग) मधिशयान- मधिगतनिषङ्गोषवान (घ) यातुधानपतिमधिगत्य (ड) निपत्य च सोइहाय्य सौहार्दसुलभ वैघु. (च) को (क) ऽहमिति विहितनिजदूषण (ज) विभाषणचिरतरं विल

लाए ।

रच पताविति । रक्षा पतौ इससे प्रतति पति रामः पर केवल लब्धननोरथाना सिकामाना पुष्पवर्षा का वि

चदा देवाना लाघापदं प्रशखापाल न समजनिष्ट नासीत्, व्यवितः वस्यक् कृतः शूर्पणखाया विकारो क्षेत्र तयाभूत कामोऽशिक्षादा० यह निष्टत्यर्थः । कामव्यथयेन भूमेकखाया राम-रकोपगम

ता तु एव राच वकुलध्व व पूर्ति का का ब्दा ल ल बानाय भाव 1

वसन्ततिलक उत्तम्॥८८॥

(ख) चाखिइएर पल्लिय

(ग) शरतला शरशय्याम् ।

(घ) अधिनित्रामधाम उप

(ड) अधिगत्य मे ।

(च) सोदर्खेति ना हादरा

यत् सौहार्द सौम्यातिः

सथाभत

(घ) करू

श

網

A

लघु का स

यव्य

[[1]]

Jeta.

建筑器

चम्पूरामायणे

श्रयि समसुखदुःखैरन्वितं बन्धुवर्गेः

सहजमपि भवन्त’ मुञ्चतः साहसेन ।

कुलविनशन हेतो. कूटधर्मानुवृत्ते-

देशमुख ! मम यावज्जीवमा सोकलङ्घः ॥

आय्र्यस्य रचितुमसूननुजः स एकः

प्राणानमुञ्चत परं युधि कुम्भकर्णः ।

त्वज्जीवत् स्वयमहं नम जीवहेतो-

रद्यापि हन्त महते इतकी विधिर्माम् ॥१० इत्येवमस्मिन् (m) विलयति विदितवृत्तान्ता शहा- न्तात्सक रुपमा रटन्तीभि (ञ) रन्तरितयूथपाभिः (ट) कॉर-

खसीति । श्रार्य दशमुख । हमसबद खैः बन्धुवर्गे. यन्वित युक्त वहनमपि वोदरमपि भवन्त साहसेन अविमृष्यकारितयें-

मुञ्जतः स्वजत. कुलस्य वंश विनशने विध्व भने हेतुः कारण तख कूटधर्मामुतेः कपट धार्मिकस्य त्वर्थ. अन यावन्जीवं कलङ्कः अपवाद यासीत् । माचिनोत्तर ॥८६॥

च्या सेति । एक बहज कणीयान् कुन्करों पर केवल

च्य एस खातुः

खून प्राणान् रचिद धि युक

प्रायान् अमुञ्चत तत्वान । वह खय मब जोतोः श्रीवनार्थ अब जीवहृत् प्राणहना । हन्त बढ़े। इसकः दुष्ट इति यावत् विधिः दैव अद्यापि बधुनापि म सहते चमते । मा प्रति विधेः महमा मोथितेति भावः । वसन्ततिलक वृत्तम् ॥१०॥

(क) खिन् विभीषणे ।

(ञ) बारदन्तीभिः क्रोशन्तीभिः ।

(2) कनरितः विनष्टः यूथमः बज्रपतिः बासा ताडयोभिः ।

युद्धकाण्डम् ।

[[३५५]]

चीभिरिव तरुणौभिः समं समापत्य (ठ) मध्ये समर (ड) मा - पतितमतिमिव मन्दरं दशकन्धरं समीच्य (ढ) निह- तोपन व (ण) लता निपतन्ती विलपन्ती नाथ नाथेति विषादाहता दयितविधुरौ कृतकुररीवामन्दं (त) चक्रन्द

मन्दोदरी

}

या वौचिताजनि पुरा यमराजधानी वौर ! त्वया निखिल दिग्विजयोत्सवेषु । तामद्य दुर्विधिबलेन समस्तलोक- साधारणः पुनरुपैष्यसि हा किमेकः ॥८१॥ जनकः खयं दनुजवंशनायको दयितो जगत्रितयजैवशासनः ।

(ठ) वमापत्य समेत्य ।

(ट) मध्ये समर युद्धक्षेत्रमध्ये ।

(ठ) समय हवा ।

(या) निष्टना किना । उपन्ना यामिता ।

(त) दवितेति दवितेन कान्तेन कुररेषेति भावः विधुरोकता विरहितेत्यर्थः कुररोव उत्क्रोशाख्यपक्षियो

।

येति । हे वीर ! पुरा पूर्व निखिल दिग्विजयोत्सवेषु त्वया या यमराजधानी वोचिता दृष्टा बज्ञनि, हा बेटे, बद्य दुर्बिष- बलेन दुर्देवप्रभावेण समबोकसाधारणः सर्वजनसमानः एकाकी बन सां यमराजधानों पुनः किम् उषैष्यसि ? गमिष्यवि वसन्ततिलकं वृत्तम् ॥१॥

जनक इति । अनष्टः पिता ममेति शेषः खय ददुजवंश नायकः

दानवराजः मय इति भावः, दयितः कान्त ममेति शेषः अग-

[[1]]

[[३५६]]

चम्पूरामायये

तनयः पुरन्दरजयोति गर्दिता विवाहमेसा विखिता 12 राजन्यधर्मविदुषोऽपि रघुद्दहस्य

हत्वा यथाग्रजमधानुज पट्टबन्धः । आरभ्य बालिनमय कथमाविरासी- दिक्ष्वाकुवंश सहजः कथमेष धर्मः ॥१३॥ अहह निहता लङ्का बालानलेन हनूमतः परमवनिजापातिव्रत्यामलेन भवानपि ।

सुखमहमिहासोना शोकानलेन यदीह

प्रभवति न मां हन्तु प्रायः स एव चितानलः 12.36

स्त्रितये चितये त्रिभुवने जैल शासन यख तादृशः त्रिलोकविजयोत्यर्थ, तनय’ पुत्रः मेघनादः पुन्न्दरजयो एन्द्र

तो गर्विता व्यहं

विधिना देवनम् इत्यन् अर्जुना विडम्बिता मसारिता वायमिति शेष. । मनुभाषियोष्टतम्॥२॥

राजन्येति ।

राजन्यधमं विदुषः राजधर्षयिदोऽपि बहुषु

बाटषु ज्येष्ठ एव राज्याधिकारोति राधधर्मः तं जानतोऽपीत्यर्थः

रघु राम यथा बपज इत्वा अथ

अनुज राजाभिषेक इति भाव किम् काविरासीत् पात किस ?

कानन्तु त कत सबुज पट्टबन्ध

अब वर्मः बाकि म् श्राभ्य कार्य

वाभाविक एष धर्म कथ किम १

लग

बहति । कति खेदे

तिखेदे,

साथमा इज्वावशीयाना महनः

बमन्ताबिक इम्॥८३॥

जानवेग बाइ बनिता

बड़ा विडता दग्धा, परम् ग्रन्ाल अवनिजायाः बीताया पा

अमानलेन जीवाम्बिना भवानपि मिश्रत इति घेन हम्

कूट चढाया फोक खे

ईथे काले इनि

छ व

!

यत् अतः

ग्नियः बाइन

युद्धकाण्डम् ।

[[३५]]

तदहमिदानीं सायन्तनसमय इव सवितुः (थ) प्रभा भगवति प्रविश्य जातवेदसि (द) चन्द्रिकेव चन्द्रमखें तड़िदिव (ध) तड़ित्वन्त (न) भवन्तमनुसरन्ती निर्वापयामि निरन्तरविरहदहन दह्यमानमात्मानमित्यादिकरणपरिदेव- नवतीं प्रजावतों (प) निर्वर्त्य निर्वर्त्य च निशिचरपतेर्यथा- विधि निजाज्ञया पितृमेधसमेतं सविधमेवमानविषादं (फ) विभीषणमशेषराज्याधिपतिं विधातु (ब) मखिलतीर्थोप- तैरम्भोभिरम्भोधर इव (भ) दावानलाकुलं वनस्पतिं (म )

रघुपतिरभ्यषिञ्चत् ।

अथ दशरथनन्दनाभिषेका-

दधिगतराज्यपदी विभीषणोऽयम् ।

मा इन्तु न प्रभवति न शक्नोति ।

हरितं नवमरलचा अह

षड्वेदैर्हयै हरियो मतेति तद्वक्षयात् ॥ 8 ॥

(घ) सवितुः सूय ।

(2) जातवेदसि यम्नौ ।

(घ) तडिदिव विद्युदिव ।

(न) तडित्वन्न मेवम्

(घ) प्रजावर्ती बाटजायां पावती वाटजायेवमरः ।

(फ) पिटसमेत

अन्त्यष्टिक्रियासमन्वितम् । वविश्वं समो-

प्रम् । एवमानविषाद प्रवर्द्धमानशोकम् ।

(ब) विधातु ं कर्त्ताम् ।

(भ) अम्भोधर व मेघ व

(स) वनस्पति अज्ञातकम् ।

अथेति । अथानन्तर दशरथ नन्दनख रामस्य अभिषेकाय व्याधि-

मतं प्राप्तं राज्यपदं वेन तथोक्तः वयं विभीषणः षत्रुदिनं प्रतिदिनम्५६

चम्पूरामायचे

अनुदिनमभिवृद्ध मण्डलोऽभू-

दरुणकरामृतपूरणादिवेन्दुः ॥८५॥ नीतामुदीच्य निभृतेन विभीषणेन सीतामुदारगुणशीलवतों सतीनाम् । देवस्य तत्क्षणमभूहशकन्धरारे रानन्दशोकर सबन्धुरमन्तरङ्गम् ॥६६॥

तदनन्तरमरुन्धतीव पवित्रचारित्र निधिरधिदेवता पतिदेवतानामनादिपुंसो (य) ऽपि मर्त्यधर्मणः ( ( ) प्रत्याय- नाय (ल) नायकस्य (व) पुरन्दरमुखान् वर्हिर्मुखान् (श)

पुरस्कृत्य

भगवन्तमरविन्दासन (ष) मिन्टुकलेव पुनरुदे-

अभिष्टहम् अभितो दृष्टि प्राप्त मण्डलं ‘चक्र’ राष्ट्रमित्यर्थः यस्य तथा- भतः सन् अरुथस यंत्र कराः किरणा एव

हतानि तैः पू. या पोषणाद इन्दुरिव चन्द्र इव अभूत् । पुष्मितापातम् । उप-

#1757: 12LD

नोतामिति । निम्टतेन सवतेन विभीषयखेन नीतां समीपमा- भौतां वसोनाम् उदाहरणपशीलवर्ती इष्टान्नभूतगुयधोक्ष- कम्पा बोताम् उदोच्य दृष्ट्वा देवख दशकन्धरारेः रामस तत्क्षषम् कान्तरङ्गम् कान्त करयम् चानन्दशोकरचाभ्यो हषेविषादाभ्यामित्यर्थः बरं विमिश्रमित्यर्थ. बभूत् । वसन्ततिलक इन्तम् ।

।

(य) अनादिषु सः कारिपुरुषख नारायणस्य ।

(द) मय धमेख मानवकृषियः ।

(ब) प्रत्यायनाव विश्वासाय ।

(व) नायकव्य भत्त रामस्य र्थः ।

(थ) पुरन्दरमुखान् इन्द्र दोन

(घ) अरविन्दावन ब्रह्माम् ।

खान देवान् ।

युद्धकाण्डम् ।

व्यन्ती (स) तर्पनमिव (ह) दहनमवजगाई (च) ।

प्राविचदर्चिषि पर निजशुद्धिहेतो-

देवी पवित्रचरिता जनकेन्द्रपुत्री ।

अश्विर हि यदपावन वस्तुसङ्गात्

‘युक्त स्वयं तद्मुना दमुना बभूव ॥६७॥

विशुडशीलामनलानुषङ्गाद्

विदेहजां तत्र विलोक्य सीताम्

प्रभा पुनः प्रत्युषसीव पूषा

प्रत्यग्रहीत् प्राग्रहरो रघूणाम् ॥२८॥

१२.८

अधोदारधी (क) रधिगतनिज प्रशंसाविधिना (ख) वि.

(ख) देवन्ता उदय गमिष्यन्ती ।

(ह) मनभित्रमिव ।

(च) दनस् नम् । बजगाई प्रविवेश ।

प्राविच्चदिति । पवित्र विशुद्ध चरित यस्याः तथाभूता देव जमकेन्द्रपुत्री सीता पर केवल निजशु डिडेतो. ब्राह्मघोषनाथ व्यचिणि कानिज्वालाया प्राविचत् प्रविवेश । पावनानास अपवा

[[10]]

बस्त ना क्षङ्गात् मनयत् चिर यत् वह पापं युक्त खदेड़े सङ्गत मित्यर्थः दसना फाग्नि’ बहन। सीतायाः सज नेति भावः स्वयं तत् पवित्र वस्तु इति यावत् बभूव । वसन्ततिलक वृत्तम् ॥६७॥

विशुशीलामिति । रघूणां प्रायहरः रामः तब बड़ाया विदेष्टा वैदेहीं सताम् यनवानुषङ्गात् कानिषङ्गात् विशुशीयां विचारला विवाक्य दृष्ट्वा पूषा सूर्य मत्य षसि मान प्रभामिव प्रत्यय होते प्रतिग्टतवान् । उपजातिष्टत्तम् ॥६८

(क) उदारधो महामात ।

(ख) अधिगतिवधिगतः मातः निक्षप्रसाविधिः शेख साद खेन ।

चम्पूरामाय बे

विना ( ग ) पुरः प्रहृश्यमानं विमानाधिमतमहारथं ( ब ) दशरथ प्रणिपत्य प्रतिपाल्य व शिरसि तदनुग्रासनं (ङ) पाकशासनवरप्रत्युज्जीवितैर्हरिभि (च ) रनुगम्यमानः प्रमो- दमानमना (छ) सुग्रीवेण सह सम्भाषणमानो विभीषणं सकरुणमवलोकयन्ननुजेन च सीतया सममयोध्यामधि- गन्तुकामो रामः खेचरं विमानमारुरोह किमपि कौके

हम् (ज) ।

आरुह्य पुष्पकमय विदितानि तानि लङ्गोपकण्ठ दशकण्ठरथाङ्गपानि । सिन्धु गभीरमपि तु निबन्धनञ्च

सन्दर्शयन् मृगदृशं स जगाम रामः ॥२६॥

शम् ।

(ग) विधिना बहाणा ।

(घ) विमानेति विमान देवयानम् अधिगतः प्रातः महारथस

(ड) तदनुशासनं तख पितुः चनुशासनम् यादेशस् !

(च) पाकशासनेति पाकशासनस्य इन्द्रस्य वरेण पत्नीषितैः

लोन प्राप्त । हरिभि वानरेः युद्धम्मृतैरिति भावः ।

[[1]]

(क) प्रमोदमानं महृष्यत् मनो मानस यस वथाभूत’ !

(ज) खेचरम चन्तरीचचरं किमपि अनिर्वचनीयं कौबेर विमान

पुष्पकमित्यर्थं ।

बारुचेति । सः श्रय रामः पुष्यकम् यादा विदितानि ताकि षकस्ट बङ्गादनिधौ दशकण्ठ दावयस्य रखाङ्गखानि र मेलाथि गभीरं सिन्धु समुद्र सेतुभिबन्धनं सेतुबन्धन ग जगाच होता सन्दर्शयन् माय । वसन्ततिलक उत्तम

युद्धकाण्डम् ।

[[३६१]]

उपरि यथा यथा मणिविमानमुञ्चति न-

स्वणि । तथा तथा विपुलतामुपयाति नमः । प्रवौवलये तु पल्वलमवेक्ष्य महाम्बुनिधि

पवनभुवे निवेद्य च हसन्ति परे हरयः ॥ १०० ॥

प्रिये

विदेहराजनन्दिनि ।

।

येते (झ) विमानवेग ।

विनतानन्दनमन्यति-

यद् यद् दूरे पुरः पश्यनिष्ठानि तव शक्तुि । तत् तदन्वगपि द्रष्टु, तत्क्षणेनापवार्यते ॥ १०१ तरुणि धरणीसुते । (ञ) पश्य ऋथमूकोज्य विम्बाधरे ! (ट) पम्पासर इद कम्बुकण्ठि ! (ठ) कबन्धनिबन्धनभू (ड) रियं

उपरोति । उपरि चान्तरीने मणिविमान रत्नभत पुष्पकं यथा यथा उदञ्चति उसित, हे तरुणि ! नमः खकार्थ तथा तथा विपुलता विद्यालयम् उपयाति गच्छति । परे छान्ये हरयः वानराः अहीवलये भूमण्डले महाम्बु निधिं महासमुद्रम् अवेच्य दृष्ट्वा पवन भवे

मते पखतं चद्र सर निवेद्य कथयित्वा हसन्ति च ।

व्रतम् ॥१००॥

नदेदक

शंस्ति

(भ्ह) विनतानन्दनं गरुडम् । व्यतिशेते ऋतिक्रामति । यदिति । पुरः व्ययत. दूरे यत् यत् पश्यन् तव वक्त म् इच्छामि, तत् तत् तत्चणेनापि अन्यापि पश्चादपि टूट ल अशते तिरोधीयते, तत्क्षयमेत्र दृष्टिपथात् अपगच्छतीति भावः । वेगातिशय द्योतनमिदम् ॥१०१॥

་

(ञ) धरणीसुते । ष्टथिकीकन्य !

(ड) बिम्बाधरे ! विम्बफल सहशाधरशाविति !

(ठ) कम्ब कण्ठ ! शङ्खनि भकण्ठशातिनि !

(ङ) कबन्धनिबन्धनभू कबन्धाख्ययोजन बाइसतिस्थानम् ॥

i

[[२६२]]

चम्प रामायणे

करभोरु ! खरादिकलह स्थल (ट) मिदं मधुरालापिनि ! मम पर्णशालेयं (ण) मत्तेभगामिनि । (त) मायामृगमृग- यावनमिदं कुटिलायतकवरि । (घ) गोदावरीयं कुम्भिकुम्भ- स्तनि । (द) कुम्भसम्भवायतन (ध) मिद विधुमुखि । विराध- विध्वसनवनमहीयं (न) विपुलविलोचने । (प) महामुने- तेराश्रमपदमिद विदेहराजपुत्रि । चित्रकूटोऽयमिति विविधाः कथाः कथवनेत्राय भागीरथी परिसरगत (फ) अरद्वाजमुनेः प्रशान्त पावन तपोवनमवासोत् । अभाषत

मैथिलीम् ।

।

प्रसुप्तवहिनिःखासपारणा सुखितः फणौ ।

कण्ड विनोदनोत्कण्ठी कठोरवनखैमृगः ॥१०२॥

(ट) खरादिकन हस्थल खरादिराचस्यु इचेत्रम् ।

(च) पर्णशाला पत्रकुटीरम् ।

(त) मत्त भामिनि ।

गजगामिनि ।

(थ) कुटिखायतेति ! कुटिला अङ्गिमती बायता दोघी कवरी के पाथः यस्याः तत्सम्ब हो ।

[[५]]

(द) निकुम्भस्तनि गनकुम्भनिभपयोधरे !

(घ) कुम्भसम्भवेति कुन्दसम्भवख अगस्त्यत्य बायतनम् चावन,

अगस्त्यः कुम्मसम्भव नरः ।

(a) विराधेति विराधस्य राचमविशेषस्य विध्व समवनमही

विनाशनकाननक्षेत्रम् ।

(घ) विपुविखोचने ! विशालनेत्रे १

(फ) भागीरथीपरिवरगत मङ्गासमोपखितम् ।

अनुमति । फयो नः प्रत निद्रितस्य वर्हिषः मयूरस्य

निःश्वानख निःश्वासमारुतस्य प्रात्यया भोजनेन चुखितः खान-

युद्ध काण्डम्

[[३६३]]

तत्र भरदाजविहितविविधातिथेय (ब) तथैव पदवीं (भ) दवीय समतीत्य (म) पुनरयोध्यास विधमासीद (य) नग्रत एव हनूमदावेदितोदन्त समागच्छन्त अरुन्धतीजानिपुरः- सर(र) मजखमानन्दाश्रुजल विलुलितालोकै (ल) रमात्यलोके : परिगत (व) मतियावनतपोधनव्रतमाजानभक्तिम्भरितं (भ) भरतमवलोकयन्नतिवत्सलमना विमानावरोहणाय (घ) दशकण्ठ रिपु (स) रुदकण्ठत (ह) ।

न्दितः । मृगः परिणाः कण्ठीरवस्य सिंहस्य नखै. कराडू विनोदनाय उत्कण्ठते व्यभिलषतीति तथोक यन्त्र तपोवने इति शेषः । तप प्रभावात् प्राणिनः स्वभाववैरमपि परित्यज्य व्यक्तिन् वसन्तीति

भवः । अनुष्टवत्तम् ॥१०२॥

(ब) भरद्वाजेति भरद्वाजेन विहितं कर्त विविधम् व्यातिथेयस अतिथिसत्कारः यक्ष तथामतः ।

(भ) पदवीं पन्यानम् 1

(अ) वोसों दूर्वाक्षनीम् । श्रतोत्य अतिक्रम्य !

(य) श्रासीदन उपगच्छन् ।

(र) करुन्वतीजानिपुरःसरं वशिष्ठायगम् ।

(च) वानन्दति यानन्दानुजलैः विलुलितः बालोकः दर्शन

येषा तथाभूतैः ।

(व) परिगतं समन्तात् परिभ्रतम् ।

(घ) बाजानमक्किन्भरितं खाभाविक भक्तिसम्पन्नम् ।

(घ) विमानावरोहणाय विमानात् अवरोहणाय अवतरणाय !

(स) दशकण्ठ रिपुः रामः ।

(३) उदकण्ठत उत्कण्ठितवान् ।

[[२६४]]

चम्म रामायणे

यान मदाशयमवेत्य यथा यथैतत्

तारापवादवतरत्यवनीकुमारि ॥ आसेदुषी सविधमद्य तथा तथा भू- रत्यादरेण भवतीमभिगच्छतीव ॥॥१०३

इत्य वदनिन्दुमुखों सलील

देव’ प्लवङ्गाधिपदत्तहस्तः । विभीषणावदितया पदव्या

विमानतो मन्दमवारुरोह ॥१०४॥

प्रणीतमपिपादुकं प्रणतमग्रतः पादयो-

कदस्य भरतं जवादुपनयन् भुजाभ्यन्तरम् । अवेक्ष्य च तपःकशं वपुरतीबबात्सल्यतो

नवं नवमिव स्पृशन् न विरराम रामश्विरम् ॥१०५॥

यानमिति । है अवनीकुमार । पृथिवोकन्यो ! मम बाथ-

अन् काभिप्रायम् वेत्य विदित्वा एतत् यानं पुष्पकं विमानं यथा यथा तारापथात् कान्तरीचात् अवसरति, अद्य भूः पृथिवी तथा तथा सविध सीपम् कासेदुषो वागतवती यती अत्यादरेण भवतीक

अभिगच्छती । वसन्ततिलक वृत्तम् ॥१०३॥

A

इत्यमिति । देवः रामः इन्दु मुखों सोताम् इत्यं वदन् वङ्गा- धिपाच दत्त’ हस्तः येन तथाभूतः सन् विभीषयावेदितया पदव्या मार्गेण विमानत पुष्पकात् सजील सविश्वास मन्द यथा तथा अवा- करोष्ट्र अवततार । उपजातिष्टतम् ॥ १०४॥

प्रयोतैति । रामः प्रयोता ग्टहीता मणिपादुका रनपाटुका येन तथोक्तम् अय्यतः पादयोः प्रश्चत भरतं जवात् वेगात् उदय उसो भुजाभ्यन्तरं भुजयोरभ्यन्तर वच्च. स्वयम् उपनयन् प्रापयन् तपसा चथ वपु. शरीर भरतस्येति शेषः कवे हवा च तोदात्-

युद्धकाण्डम् ।

पश्यन् ननन्द भरतः परिरभ्य दोर्भ्या’ सौमित्रिमार्थसमदुःखसुख वनेऽपि । सोऽय सुखोपनतराज्यपराङ्मुखाय

तस्मै पुनः सहजभक्तिपराङ्मुखाय ॥ १०६ ॥ अथ भरतोऽपि पुरतोऽभिवादितपूर्वजो पलालन नि चेन (ख) शत्रुघ्न ेन समं सविनय प्रणिपत्य जनकेन्द्र पुत्री मुन्मनीकृत्य (क) सुग्रीवदशग्रीवानुजादीन् (ख) सावरोध- बधूकान् (ग) यथोचिताभिरुपचर्य्याभि (घ) रम्ययभ्यर्चित-

वल्पत लोहात् चिर नवं नवभिष क्य अन् न विरराम पुनः पुनः

वानित्यर्थः । पृथ्वीष्टतम् ॥१०५॥

पश्यनिति । भरतः बने आणि चार्थ्या व रामख समदुःखसुख यौमिॉल’ वच्ह्मणं पश्यन् दोस्यो भुजाभ्यां परिरभ्य वालिङ्गय ननन्द । सोऽय सौमित्रिः पुनः सुखोपनतम् अनायासल’ यत् राज्य तवात् पराङमुखाय विमुखाय व्यषमतप्रतिथयेवेति भावः सहजा स्वाभाविकी या भक्तिः ज्येष्ठानुरागः तयः परम् चत्वर्थम् चञ्चति स्फुरतोति तथोक्त दुख यच तादृशाय तसै वरताय तरत सहित्येति भावः क्रियया वमभिप्रतीति खुलेण वम्यदानत्वम् । मनन्देति पूर्वेणान्वय’ । वसन्ततिलकं हृत्तम् ॥१०६॥

(च) पुरतातः । श्रभिवादितः यभिवन्दितः यः पूर्वजः ज्येष्ठः तस्य उपडालनेन ससे नासर्तमा दिनेति भावः निनः विवशः तेम ।

(क) उन्मनीत्य ममनोत्य यभिनन्य त्वथः ।

(ख) सुपीति न ।

(ग) सावरोधवधूकान् श्रन्तःपुरस्ती समेतान् ।

(घ) उपचर्माभिः सतृकारः ।

[[३६६]]

चम्परामायणे

पुरोहितमामन्त्रितमन्विलो कमालोकानुग्टहोतपौर वर्गमय. जन्मानं (ङ) विमानत एव सबहुमानमनयदपनीतजन- परिश्रम (च) निजाश्रमम् । तत्र च सौमिविसीतासखो दाशरथिरतिलोभनीयवासल्या (क) कौशल्यामयश. शल्य- जनितशोकातिरेकां (ज) कैकेयोमकृत्रिम स्नेह परिष्वक्ता (झ सुमित्रामपि क्रमादभिवादयनिजालोजरसनितान्तकन्द- लिनान्तरङ्गाभिरताभि (ञ) श्वन्द्र इव पयोधिवौचिकाभि (ट) प्रतिक्षणं परिरभमाणाभिः (ठ) सलक्ष्मण. केवल मानन्द. धुरमविन्दत (ड) ।

(ङ) अग्रजम्यान ज्येङ’ दराबाबत्यर्थः ।

(च) अपनीतेति अपनीत बन्नतः जनाना परिश्रमः यक्षात् मथोऊन् ।

(क) अतिलोभनति अतिशयेन लोभनीयं दृहणीयं वात्सल्य क्षष्ट यखाः तथाभूताम् ।

(ख) कायश इति कायम त्यादिव तेन जनितः शोकातिरेकः

यस्ताः तथोका

(झ) ति जतिमेष सहजैन स्त्रहेन परिवका rani left न्हवतोय ।

(ञ) निजेति विज्ञाठोकर से स्वस्य दर्शनाब्राहेन नितान्नम् कात्यन्त’ कन्दचित परिपुष्ट व कान्तःकरणं बाबा तथो

करन

काभिः । एताभि. कौशखादिभिः

(ट) पयोधिचित्राभिः समुद्रहरोभिः ।

(ठ) परिमाणाभिः बालिङ्गन्तीभि 1

(ड) श्रानन्दधुरम् बानन्दद्वारम् वन्दत ।

युद्धकाण्डम् ।

अथ खिलजगत्पतेपि रघूद्दहम्यादरा- विधातुमभिषेचन विचलता गुरोराज्ञया ।"

अनीयत समन्ततो हरिगणेन तौथे पुनः

[[२६७]]

विय हृदि मन्थरां न भजता गतिं मन्यराम् ॥१०७॥

अलङ्कृत कृतमभिषेकमादरात्

अमात्य सहतिभिरवाप्य राघवः ।

पुगेम खः पुनग्यमानशे रथ

मनोरथ व च भरतो महारथ ॥ १०८ ॥

तत्र च सेवाविचक्षणाच्या (ट) लक्ष्मणयनुन्नाभ्याम- भितो विधयमानधवलबालव्यजनः (ण) परिजनाचार नि

J

यथेति । अथानन्तरम् काखिनगता पतेपि बघूया दामस्य बादराट् श्रभिषेचनं विधातु युरोशिया बाजवा कन्त समन्ततः चद्राक्षु विचलता गच्छता हरिगखेन वानरइन्देन हृदि मनसि मभ्यरा कुजा प्राक् रामाभिषेकविन्तीमिति भावः विश्ववन यदि पुनरन्वये वर्त्तते प्रति धियेति भावः मन्यरा भन्दा गति न भजता सत्वरगामिनेत्यर्थः सता पुनः तोर्घम् अनीयत प्राषितम् । पृथ्वीष्टत्तम् ॥१०७॥

खत इति । वयं राघवः कामात्यसंकृतिभिः मन्त्रिष्टन्दैः यादराय कृतम् व्यभिषेकम् अवाप्य माध्य कालतः विभूषितः पुरो- मुखः नगराभिमुखः सन् पुनः रथं स च महारथी भरत मनो- रथ मनस्कामस्यानशे माप । रुचिरावृत्त, जभौ जसो मिति- रुचिरा चतुर्य हैरिति तलक्षणात् ॥१०८

प्राप

(ढ) सेवाविचचयाभ्या सेवानियुणाभ्याम् !

(च) विधूयमानेति विधूयमाम सवालयमानं भवच्च तं बाल-

व्यजनचामरं यक्ष तथाभूतः ।३६८

चम्पूरामाय

रतभरतोदस्तमणिविमलमुक्तातपत्री (त) विचित्रोपजात- मनुज-वेशचारुभि(घ)रारूढमताङ्ग-मातङ्गै (द) रलङ्घतैराशर- प्लवङ्गपतिभि (ध) रनुगम्यमानः प्रवर्त्त्यमानशेषाक्षत कुसुमला- जोपचारपौरपुरन्ध्रीकदम्बसौरभ (न) चलितमज्जुमञ्जीर- मणिकाञ्चीवलयवाचाटितददिगन्तरां (प) वाद्यमानमा- ङ्गलिकभेोभृदङ्गशङ्कादिक विविधाश्वश्रवणसमयोचलित- सामोद पौरसम्बाधा (फ) सौधान्तरगवाक्षचलिततरुण कटा-

(त) पारजनेति परिजनाचारे ती निरतन भरतेन उद- स्तम् उद्धृतं मच्चिविमल सुक्तातपत्र मौक्तिक सरशोभितम् बातमत्र’

शत्र यस्य ताह’ ।

(थ) विचित्रति विचित्रेण उपजातेन कल्पितेन मनुन्नवेशेन मनुष्यनेपथ्येन चारवः मनोहरातेः ।

(द) याति ब्राड्डाः शताङ्गाः रथाः मातङ्गा इस्तिन यैः

तथोक्तः ।

(घ) बाघरलवङ्गपतिभि राखतवानरपतिभिः ।

(न) प्रवन्त्य मानेति मब साम शेषाच्चतकुक्षम बाजोपचार शेत्रा

निर्माख्यानि अक्षतानि यातपसण्डलाः कुसुमानि पुष्पानि बाजा। साविकद्रव्यभेदा एव उपचारा. चाचाराः वाभिः तथोक्तानां पौर- पुरन्द्रीया पुरवारीया कदम्बख समूहस्य सौरभम् वाबन्दी यथा तथोक्ताम् ।

(प) चक्तिति चलितेन चतेन बचना मनोहरेण मञ्जीरे नूपुरेय मंषिकाचीवलयेन रत्नमवरशनामस्टलेन बाचादितं सुखर दशाना दिशाम् कान्तरम् अव्यन्तरं यखाः तपोकाम् ।

(फ) जाति वद्यमानानां वाझुमानाना माङ्गलिकाना भेरी- हृदङ्गादिकाना विषय बारवख शन्त स्वयममये उस

[[4]]

युद्धकाण्डम् ।

चलेखानौलोत्पला हामतीरणाभिरामरथ्यो ( a ) तथाविधा-

मयोध्यामाजगाम रामचन्द्रः ।

राज्य व समुपेयिवान् सविनयैरासेवितो मातृभिः

सुग्रीवप्रमुखानपि प्रियसखान् खे खे पढ़े स्थापयन् । सच्छन्दः सुचिर सुखान्यनुभवन् देव्या तया सीतया रामः पालयति स्म कीर्त्तिविभवैरामोदिनों मेदिनीम् ॥१०८ कोलालाख्यमहाग्रहारमहिताकल्पेन संख्यावतां मूर्डन्येन विशारदेन विधुना श्रीसोमनाथोद ये ।

शाना समन्ततः प्रचखितानां सामोदाना बखितानां पौराणा

सम्बाधः सङ्घर्ष यथा तथाविधाम् ।

(ब) सौधेति चाजान्तरगवावेभ्य’ ‘इर्ष्याभ्यन्तरवातयनेग्य’ ‘पति- शानि तरुणीना युवतीना कटाक्षलेखाः कटाचराजय एव नोखो- वृपलानि तेषा दाम माला एव तोरखानि तैः अभिरामा मनो- व्हारिणी रथ्या राजमार्गः यस्याः तथोक्ताम् ।

राज्यमिति । रामः खं राज्य समुपेयिवान् सुयातः वि-

नयैः भ्रातृभिः या सेवितः

सम्यक परिचरितः यौषप्रमुखान

प्रियसखान् मियान बहद स् त्र पदे

सकामः तया देव्या सीतया सह मुखानि

राज्य स्थापयन् मच्छन्दः

अनुभवत् तथा कीर्त्ति -

विभवः यथोराशिभिः बालोदिनों सौरभवतीं मेदिनों पृथ्व सुचिरं पालयति था । शार्दूलविक्रीडित वृत्तम् ॥१०६॥

कोलावेति । कोबाल्बम् बाखा नाम यस्य तथाभूतयः महान् अपहारः ब्रह्मचारिणे समावर्त्तनानन्तर राम्रा तदुष्टव्य-

चपरामरायस

प्रग्भोजोटितपचकाखमहितानन्दे प्रबन्धे

काण्डो निर्मित एकचूतपतिना षष्ठोऽपि जीव

afraternafaविरचिते सम्म रामाय

युद्धकाण्ड समाप्तम् ।

材 चर्य दीयमानवविशेष तेन सचित प्रशमित

श्राकल्प

श्राद्ध ताशेन ब्रह्मोत्तर भूमिको विकेनेति भाव" सलावता कथोना, संख्यावान् पण्डितः कविरित्यभर । मूर्द्धन्धेन शिरोमणिना विचारदेन कविता एशचूतपतिना एक प्रामाधियेन विना बापापरानेति भावः श्री सोमनाथोदये तदाख्य प्रदेशे इत्थः प्राक् पूर्व भोजन उदितं विरचितं यत् पञ्चकाण्ड बाबादिसुन्दरा- न्तमित्यर्थः तेन सहितः जनितः चानन्दो यत्र तादृशे प्रबन् दमायति इति भावः पुनः निर्मितः यछः घपुर पूरषः काण्डोऽपि युद्धकाण्डोऽपीत्ययः चिरं जीबात् सर्वोत्कर्षेण वर्त्तताम् । शार्दू व विक्रीडितं इत्तस् ॥११०॥

कति श्रीजीवानन्दविद्यासागर मट्टाचार्य विरचिता

यगानT

Bangady woman MWIONOFOKİ

समाप्तोऽयं ग्रन्थ. ।

युद्धकाण्डम् ।

[[३६८]]

चलेखानीलोत्पलदामतोरणाभिरामरयां (ब) तथाविधा-

मयोध्यामाजगाम रामचन्द्रः ।

राज्य’ ख’ समुपेयिवान् सविनयैरासेवितो भ्रातृभिः सुग्रीवप्रमुखानपि प्रियसखान् स्वं त्र पढे स्थापयन् । मच्छन्दः सुचिर सुखान्यनुभवन् देव्या तया सीतया रामः पालयति स्म कोर्त्तिविभवैरामोदिनों मेदिनीम् १०८ कोलालाख्य महाग्रहारमहिताकल्पेन मुख्यावतां मूर्डन्धेन विशारदेन विधुना श्रीसोमनाथोदये ।

बाबा समन्ततः प्रचलितानां सामोदाना समुदितानां पौराणा

A

सम्बाश्च षड्डूषः यहां तथाविधाम् ।

(ब) सौघेति सौधान्तरमवाज्ञेभ्य

हर्ष्यास्यन्नरवातयनेभ्यः चलि-

तानि तरुथोना युवतीना कटाक्षलेखाः बटाचराजय एव नोलो- वृषलानि तेषा दाम माला एवं तोरणानि तैः व्यभिदामा अनो- हारिणी रथ्या राजमार्ग’ बखाः तथोक्तान् ।

राज्यमिति । रामः ख राज्य समुपेविवान् सम्प्राप्तः वि

चातृभिः ब्यासेवितः सम्यक परिचरितः सवप्रमुखान् प्रियसखान् प्रियान् सुहृद ख स्त्र पदे राज्य स्थापयन् सच्छन्दः सकामः तया देव्या सीतया सह सुखानि अनुभवम् तथा कीर्त्ति - विभवः यथोराशिभिः व्यामोदिनों सौरभवत मेदिनी पृथ्वी सुचिरं पालयति स्म । शार्दूलविक्रीडितं वृत्तमम् ॥ १०६ ॥

कोबावेति । कोलालम् आख्या नाम यख महान् श्रपहारा ब्रह्मचारिणे समावर्त्तनानन्तर

चम्पूरामायण

प्रग्भोजोटितपञ्चकाण्डमहितानन्दे प्रबन्धे पुनः काण्डो निर्मित एकचूतपतिना षष्ठोऽपि जीयाञ्चिरम् ॥११०॥ इति श्रीलक्ष्मणकविविरचिते चम्य रामायणे

युद्धकाण्ड’ समाप्तम् ।

धम् ये दीयमानयस्तुविशेषः तेन सहितः प्रवित कल्प

न ब्रह्मोत्तर भूमिखीविकेनेति भावः सख्यायला

A

कवीना, उख्यावान् पतिः कविरित्यमरः । मङ्गन्धेन शिरोमणिना

विचारदैन करिना एचूतपतिना एक मायामाधिपेन विधुना खच्चचापराख्येनेति भावः श्रोसोमनाथोदये सदा प्रदेशे स

शाह पूर्व भोजन उदितं विरचितं यत् पचसाड बाढादिसुन्दरा- स्वमित्यर्थः तेन मतिः जनितः बानन्दो यल ताशे प्रबन्ध रामाययारित इति भावः पुनः निर्मितः ष षणा पूराः ब्राइडोऽपि युद्धकाण्डोऽपीत्यर्थः चिर बोबात् सर्वोत्कर्षेण वर्त्तताम् । शाहू विक्रीडितं इदम् ॥१०॥

इति श्रीजीवानन्दविद्यासागर भट्टाचार्य विरचिता

चपरामरायचयुक्षाव्याखा सभाया ।

Estrelas etmeden vetoke

समाप्तोऽयं ग्रन्थः ।