०४ सिद्ध-वस्तुनि शब्द-प्रामाण्यम्

अथ आकस्मिकत्वानुपपत्तेः सन्निहित-शब्द एव तद्-अवगम-हेतुर् इति चेत् समानोऽयं विधिर् इतरत्रापि।

यापि प्रवृत्ति-हेत्व्-अर्थ-
प्रतिपादकता क्वचित्।
लिङ्-आदि-प्रत्ययावाप-
हैतुकी साऽवसीयते +++(प्रतिपक्षिणा)+++॥

It has been decided by our opponent that the verbal denotation of a meaning which causes an action to be taken is a result of the inclusion in the statement of a liṅādi suffix.133

[133]: supra §36.

प्रवृत्ति-हेतुः कार्यम्; तद्-रूउपो ऽर्थः; तत्-प्रतिपादकता लिङादीनाम् इत्य् अन्वयः ।

आवापः प्रयोग इति यावत्।

यापि प्रवृत्ति-हेत्व्-अर्थ-प्रतिपादकता क्वचित्।
लिङादि-प्रत्ययावाप-हैतुकी साऽवसीयते॥

यश् च कार्य-परताम् एवाखिल-पदानाम् आतिष्ठते,

He who maintains that all words only bear meaningfully on kārya,

यश् च कार्य-परताम् एवाखिल-पदानाम् आतिष्ठते,

तेनाप्य्-आवापोद्धार-विनिर्धारितासंसृष्ट-शरीराणाम् एव गवाश्वादीनां तत्-तत्-पदार्थता समर्थनीया,

maintains in effect that padārthas134 exist only in kārya statements and that e.g. in the case of cows, horses and the like, which are related to bodies, their being a padārtha is ascertained by the inclusion or exclusion of the words denoting them in a statement concerning kārya.

[134]: The things-meant or denoted by the word,

विनिर्धारिता … आवापोद्धारैः विनिर्धारितं कार्यम् । तद्-असंसृष्ट-शरीराणाम् इत्य् अन्वयः ।

गवाश्वादीनां … शुद्ध-गवाश्वादि-पदानाम् ।

तत्-तत्-पदार्थता, कार्यानन्वितो ऽप्य् अर्थः ।

तेनाप्य्-आवापोद्धार-विनिर्धारितासंसृष्ट-शरीराणाम् एव गवाश्वादीनां तत्-तत्-पदार्थता समर्थनीया,

समर्थ्यमाना ऽपि कार्यान्वयिन्य् एव समर्थ्यत

इति चेत्
अलं व्यसनेन -
अन्यान्विताभिधानेनापि व्यवहारोपपत्तेः।

If he says, indeed, whenever their being a padārtha is significantly construed, it is construed just as connected with kārya, we reply,
Stop being obstinate; for verbal exchange is also possible through denotation of words that are connected with other things than kāryas.

भाट्ट-मते पदेनार्थः; तेन जाति-मात्रस्य बोध इत्य् अभ्युपगमः । अन्विताभिधानं नोररीक्रियते ।

समर्थ्यमानापि कार्यान्वयिन्य् एव समर्थ्यत इति चेत् अलं व्यसनेन अन्यान्विताभिधानेनापि व्यवहारोपपत्तेः।

अवश्याश्रयणीयेयम्
अन्वितार्थाभिधायिता।
कार्यान्विताभिधायित्वम्
अन्यथा दुर्-वचं यतः॥

63. It is necessary to accept the position that words are denotative of connected meanings, for otherwise it would be impossible to explain that they are denotative of meanings connected with kāryas.

अवश्याश्रयणीयेयम् … Yāmuna emphasises here that no speciality should be attached to a statement that speaks of something to be done (kārya). Words, he says, generally depend upon some factors and those factors need not necessarily be ‘kārya’. Pointing out the untenability of the theory of ‘kārya’, he says that it goes astray in the instance of ‘liṅ’ the optative itself. Even the ‘liṅ’—suffix is found to depend upon a host of factors like the qualified aspirant (adhikārin), the means (sādhana) and the thing to be attained (sādhya). Cf. the following verse:

tasmādākāṅkṣitāsannayogyārthāntarasaṅgate ।
svārthe padānāṁ vyutpattirāstheyā sarvavādibhiḥ॥

Words convey their sense only in connection with such other idea or factor that is required to complete its sense (ākāṅkṣita), that is compatible with it (yogya) and which is supplied by a word uttered along with it (āsanna). Kārya should therefore occupy a subordinate but not the supreme position in the scheme of significance of words.

दुर्वदं … [[??]]

अवश्याश्रयणीयेयम् अन्वितार्थाभिधायिता।
कार्यान्विताभिधायित्वम् अन्यथा दुर्-वचं(दुर्वदं) यतः॥

अव्याप्तञ् चैतत्

कार्यान्वितम् एव सर्वत्र पदाभिधेयम्

इति - लिङ्-आदिषु व्यभिचारात्,

The definition ’the thing meant by a word is always connected with a kārya’ fails to cover the defined topic completely;
for it does not apply in the case of injunctive suffixes,

लिङा साक्षात् कार्यम् उच्यत इति चेत्, लिङि कार्य-परत्वं नास्तीति व्यभिचारः । लिङ् कार्यम् एव साक्षात्, न तु कार्य-परम् इति ध्येयम् ।

अव्याप्तञ्चैतत् कार्यान्वितमेव सर्वत्र पदाभिधेयमिति लिङादिषु व्यभिचारात्,

+++(“स्वर्गकामो ज्योतिष्टोमेन यजेते"ति यथा )+++
लिङ्-आदयो हि +++(स्वर्गकामना याजके←)+++ परिनिष्ठिताधिकाराद्य्-अनुबन्ध-संबन्धिनम् एव स्वार्थम् अभिदधति ।

since these suffixes denote their own meanings as connected, not with kārya, but with consequences of already established facts, such as proper qualification on the part of the person enjoined etc.135

[135]: Yamuna’s argument is that the injunctive, etc. terminations of the verb denote the injunction as their thing meant (padārtha); but what makes this injunction ‘meaningful’ is not that it is an injunction, but that it is connected with someone who is qualified to accept the injunction, e.g., in the injunction svargakāmo yajeta. The injunctive yajeta has no meaning or purpose unless there is a “desire for heaven;” the meaning of the injunction thus is connected with the consequence of this desire is prepared to do something about it.

सम्बन्धिनमेव … अधिकारः फल-स्वाम्यम् — स्वर्ग-कामादि-पदोक्तम् ।

स्वार्थम् … स्वार्थं कार्यम् ।

लिङादयो हि परिनिष्ठिताधिकाराद्य्-अनुबन्ध-संबन्धिनम् एव स्वार्थम् अभिदधति ।

अथ

तेष्व् अन्विताभिधानम्
इतरत्र कार्यान्विताभिधानम्

इति चेत्
तद्-अर्द्धजरतीयम्, ततो वरं सर्वत्रान्विताभिधानम् एवाश्रीयताम् ।

Or if it is said that in their case there is denotation of connected meanings and in the other case denotation of meanings connected with kārya, we reply that this is a neither old nor young, argument;136
it is more appropriate simply to accept the view that there is denotation of connected meanings in general.

[136]: ardhajaratī is a half-old woman; the ardhajaratīyanyāya is used to indicate that the opponent wants to have it both ways and that consequently his argument, like a half-old and half-young woman, is useless either way.

तेषु लिङादिषु ।

जरतीयम् … For an explanation of the ardhajaratī-nyāya see Nyāyasūdhā under I. iii. 3. P.135:

केनचित् पाशुपतेन सर्व-जरत्या योषितो ऽनुपभोग्यत्वात्, सर्व-तरुण्याश् च वृद्धे ऽप्य् अरुचि-प्रसङ्गात् अर्ध-जरत्यानयने दूतः प्रेषित इति लोक-प्रवादो ऽर्ध-जरती-शब्दे ।

Also cf. Bhuvaneśalaukikanyāyasāhasrī, P.104:

यत्र सर्व-त्यागे ग्रहणे वा प्रसक्ते, किञ्चिद् निर्युक्तिकम् एकांशोपादानम् अंशान्तर-त्यागश् च क्रियते तत्रायं न्यायो ऽवतरति — यथा जरती वृद्धा स्त्री, तस्याः पतिः तद्-अर्धं गुण-मात्रं गृह्णाति ह्य् अवयवान्तरं त्यजतीति युक्ति-शून्यम् ।

अथ तेष्व् अन्विताभिधानम् इतरत्र कार्यान्विताभिधानम् इति चेत् तद्-अर्द्धजरतीयम्, ततो वरं सर्वत्रान्विताभिधानम् एवाश्रीयताम् ।

तस्माद् आकाङ्क्षितासन्न-
योग्यार्थान्तर-सङ्गतेः ।
स्वार्थे पदानां व्युत्पत्तिर्
आस्थेया सर्व-वादिभिः ॥

64. Therefore, the adherents of all schools should accept that words have proper denotation for the meanings they denote because these meanings are connected with other meanings that are required to complete the sense of the statement, are closely collocated and are appropriate.

योग्यार्थान्तर-सङ्गते स्वार्थ एव पद-व्युत्पत्तिः । एतेन पदानां यत् किञ्चिद् अर्थान्वयः निरस्तो वेदितव्यः । अर्थानां विशिष्ट-बोधकत्वं स्वाभाव्यम् इति भाट्टः । शब्दस्यैव सम्बन्ध-बोधकत्वं, नार्थस्येति प्राभाकराः । तत्राह - ‘तस्माद्’ इत्य्-आदिना ।

तस्माद् आकाङ्क्षितासन्नयोग्यार्थान्तरसङ्गतेः ।
स्वार्थे पदानां व्युत्पत्तिर् आस्थेया सर्ववादिभिः ॥

+++(“तुष्यतु दुर्जन” इति)+++ यद्य् अपि +++(“गाम् आनये"ति →)+++ प्रवृत्त्य्-अनुपपत्ति-समधिगमनीयैव
शब्द-शक्तिस्, तथाऽपि -

Even if the denoting power of word is to be known only through the impossibility of operation,
even so

Even if the denoting power of language were to be understood only through its proper signification in kārya statements alone,137
even so

[137]: Misra’s text here has yady api vṛttyanupapattisamadhigamanīyaiva śabdaśaktis “the denoting power of language is to be known only through the impossibility of operation,” which makes no sense. The reading must be corrupt, in anu papatti we may find a corruption of vyutpati,in pravṛtti perhaps a corruption of kāryārthe or kāryārtha-. I read conjecturally kāryārtha vyutpattisamadhi gamanīyaiva, which gives the required sense.

‘तुष्यतु दुर्जन’-न्यायेनाऽऽह ‘यद्य् अपी’ति । प्रवृत्तिर् गवानयनादिषु । तस्या अन्यथा ऽनुपपत्त्या प्रथमं शब्द-शक्तिर् अभ्युपेया ।

यद्य् अपि प्रवृत्त्य्-अनुपपत्ति-समधिगमनीयैव शब्दशक्तिस् तथाऽपि -

तटस्थोपायता-मात्रं
शब्द-शक्ति-विनिश्चये ।
कार्यस्याश्रयितुं युक्तं
प्रयोक्त्र्-आकाश-देशवत् ॥

it is correct when we decide the denotation of language to take the standpoint that kārya is just one of the inessential factors of denotation, like the identity of the speaker, the extent of space in which a statement can be heard etc.

प्रेरक-पुरुषस्य, आकाशस्य, देशस्य वा क्वचिद् अपि विषय-कोटि-प्रविष्टत्वं नाऽभ्युपेयते, तटस्थत्वम् एव ।
एवं कार्यस्यापीति ध्येयम् ।

तटस्थोपायतामात्रं शब्द-शक्ति-विनिश्चये ।
कार्यस्याश्रयितुं युक्तं प्रयोक्त्र्-आकाश-देशवत् ॥

अनन्य-लभ्यश् शब्दार्थ
इति न्याय-विदस् स्थिताः ।
तस्मान् नोपाय-भूतस्य
कार्यस्यास्ति समन्वयः ॥
व्युत्पन्न-व्यवहारेषु +++(→धरणे रत्नेषु)+++
पयः-प्रतरणादिवत् ।

The logicians hold the view that the meaning of a language statement cannot be known except by language statement.138 Consequently, there exists no inherent relationship with kārya as cause of denotation in uses of words that have their proper signification,
just as is the case with floating precious stones on water.

[138]: This holds for those statements which are not verifiable by other means of knowledge, for if they are verifiable, they are no incans of knowledge in their own right.

अनन्यलभ्यः … ‘शब्दार्थः’ शब्द-शक्ति-गोचर इत्य् अर्थः । स एव शब्दस्यार्थः; यः प्रकारान्तरेण न लभ्यते । “गङ्गायां घोष” इत्य् अत्र गङ्गा-पदस्य प्रवाह-रूपार्थ-मात्रे शक्ति-स्वीकारे, तत्-सम्बन्धात् तीरम् अपि लभ्यते । एवं लक्षणया प्रकारान्तरेणापि तीर-लाभान् न तत्र शक्ति-स्वीकारः । अत एव जाति-मात्रे शक्तिः; व्यक्तेर् आक्षेपाद् एव सिद्धेः ।

Cf. Bhuvaneśalaukikanyāyasāhasrī, P.243.

पयःप्रतरणादिवत् … Vide Ratnaśāstra of Buddhabhaṭa, śl. 39:

यत् तु सर्वैर् गुणैर् युक्तं वज्रं तरति वारिणि ।
रत्नानां समस्ते ऽपि तस्य धारणम् इष्यते ॥

The quality of gems is tested by putting them in water. If they float, that is an indication of their superiority. This method of testing or the knowledge regarding the test is no doubt useful in determining the class of gems; but it is of no avail at the time of wearing them. On this analogy, it is argued that the knowledge of ‘kārya’ though useful to arrive at the significance of words, is not useful at the time of using those words.

अनन्यलभ्यश् शब्दार्थ इति न्यायविदस् स्थिताः ।
तस्मान् नोपायभूतस्य कार्यस्यास्ति समन्वयः ॥
व्युत्पन्न-व्यवहारेषु पयःप्रतरणादिवत् ।

यथैव हि ब्रह्म-जातीयादि-वज्र-विशेषावधारणोपयोगिनोऽपि पयः-प्रतरणादेर् अवधृत-रत्न-सत्त्वस्य
न व्यवहार-दशायाम् उपयोगः,
एवं व्युत्पत्ति-ग्रहण-समय-समुपयुक्तस्यापि कार्यस्य
न व्युत्पन्न-दशायाम् उपयोगः ॥

Just as this floating, however helpful it may be to determine the identity of certain diamonds, e.g. the brahmin diamond, serves no purpose when a stone is being transacted which has already been properly identified, similarly the kārya, however helpful to understand the proper signification of a word, serves no purpose once its proper signification has been identified.

यथैव … For a classification of gems as ‘male’ and ‘female’, see Ratnadīpikā of Caṇḍeśvara, Śls. 11-13, and for a classification into the four castes ‘brāhmana’, ‘kṣatriya’, ‘vaiśya’ and ‘śūdra’ see Ratnaśāstra : śls. 21 and 23.

‘व्यवहार-दशा’-पदेन, धारण-समयो विवक्षितः ।

यथैव हि ब्रह्मजातीयादिवज्रविशेषावधारणोपयोगिनोऽपि पयः-प्रतरणादेर् अवधृत-रत्न-सत्त्वस्य न व्यवहारदशायाम् उपयोगः, एवं व्युत्पत्ति-ग्रहण-समय-समुपयुक्तस्यापि कार्यस्य न व्युत्पन्नदशायाम् उपयोगः ॥

यदि च कार्यान्वितम् एवार्थं शब्दाः प्रतिपादयन्ति कथं तेभ्यः परिनिष्ठित-नदी-तीर-फलादिसंसर्गावगमः,

[[53]]

65. Moreover, if words denote their meanings only as connected with kārya, then how can we know from them that, for example, there is a relation between a fruit and a river-bank, as in a statement : “There is a fruit on the river-bank?”

यदि च कार्यान्वितम् एवार्थं शब्दाः प्रतिपादयन्ति कथं तेभ्यः परिनिष्ठित-नदी-तीर-फलादिसंसर्गावगमः,

नायं मुख्यो लाक्षणिक

इति चेत् क्व वा शब्दानां मुख्य-प्रयोगः ।

If you say that a statement of such a substantive relation does not denote the relation it states through its primary sense, but through secondary sense, then, we may ask, where do statements then have their primary sense?

नायं मुख्यो लाक्षणिक इति चेत् क्व वा शब्दानां मुख्य-प्रयोगः ।

+++(शब्दानां मुख्य-प्रयोगः)+++ मानान्तरापूर्वे+++(←तेन न साध्यम् इत्य् “अपूर्वम्”)+++ कार्य

इति चेन् न -
तत्राव्युत्पन्नत्वेन प्रयोगानुपपत्तेः ।

If you answer

in a kārya which is not previously known through other means of knowledge,

we reply: no, for then no use of words would be possible, since their meaning would not yet have been identified.

138: This holds for those statements which are not verifiable by other means of knowledge, for if they are verifiable, they are no means of knowledge in their own right.

मानान्तरापूर्वे … Cf. Prakaraṇapañcikā II. P.187:

क्रियादि-भिन्नं यत् कार्यं वेद्यं मानान्तरैर् न तत् ।
अतो मानान्तरापूर्वम् अपूर्वम् इति गीयते ॥

अव्युत्पन्नत्वेन … शब्दस्येति शेषः ।

मानान्तरापूर्वे कार्य इति चेन् न तत्राव्युत्पन्नत्वेन प्रयोगानुपपत्तेः ।

न हि मानान्तरापूर्वे+++(←तेन न साध्यम् इत्य् अपूर्वम्)+++
व्युत्पत्तिर् उपपद्यते ।
न चाव्युत्पन्न-शब्देभ्यः
प्रत्ययोऽतिप्रसङ्गतः ॥

Naturally there can be no knowledge of the meaning of a word
when that word denotes a meaning not previously known through other means of knowledge,
and no cognition can arise from words with unknown meanings,
for that would entail over-extension.

न हि मानान्तरापूर्वे व्युत्पत्तिर् उपपद्यते ।
न चाव्युत्पन्न-शब्देभ्यः प्रत्ययोऽतिप्रसङ्गतः ॥

योऽपि मन्यते

लोके क्रिया+++(-रूप)+++-कार्ये व्युत्पन्न-शब्दः +++(←“यजेत”)+++

[[54]]

66. OBJECTION. My position is this.
In ordinary language a statement is understood to have its proper signification
when it bears on a kārya that is to be accomplished with a certain action.

Yāmuna here attacks the theory advanced by the Prābhakaras that the words uttered by human beings gain validity only on inferential evidence because those beings are liable to defects.

योऽपि मन्यते

लोके क्रिया-कार्ये व्युत्पन्न-शब्दः

+++(शब्दः)+++ फल-पद-समभिव्याहार–बल-प्रतिलब्ध– तत्-साधन-भाव-भङ्गुर-यागादि-धात्व्-अर्थोत्तीर्ण- +अपूर्व+++(-रूप)+++-कार्याभिधान-शक्तिर् वेदे मोदते,

In Vedic language a statement enjoys a special power of denotation
which transcends the transitory root-sense of the word “sacrificing “,
and it has this power of denotation
because it is the means of realizing a certain fruit
and acquires this power on account of the collocation of words describing this fruit;

‘फल-पदं’ फल-वाचकं स्वर्ग-कामादि-पदम् । तत्-साधन-भावः स्वर्ग-साधनत्वं अपूर्वस्येत्य् अर्थः । धात्व्-अर्थोतीर्णं, धात्व्-अर्थातिरिक्तम् ।

वेदे … ‘फल-पद…शक्तिः’ इत्य् अयं बहु-व्रीहिः । ‘शब्द’ इत्य् अस्य विशेषणम् ।

मोदते … वेदे निर्वृत्त इति भावः ।

फल-पद-समभिव्याहार–बल-प्रतिलब्ध– तत्-साधन-भाव-भङ्गुर-यागादि- धात्व्-अर्थोत्तीर्णापूर्व-कार्याभिधान-शक्तिर् वेदे मोदते,

लोके तु सं-मुग्धेनापि[1] व्यवहारोपपत्तेर्
न शब्दार्थ-तत्त्वावधारणम् आद्रियते

इति -

whereas in ordinary language,
since there verbal exchange is possible also to the unsophisticated,
this determination of the nature of word and meaning is not attended to.

‘क्रिया-कार्ये शक्तिर् लोके ऽप्य् अस्ती’ति भ्रान्तः पुरुष इति भावः ।

Cf. Prakaraṇapañcikā V. P.95:

कथं तर्हि लौकिक-वाक्येभ्यो व्यवहार-प्रवृत्तिः ? उच्यते — अर्थ-संशयेनापि लोको व्यवहरति । सन्दिग्धायाम् अपि वृष्टौ वृष्ट्य्-आयत्त-फले कर्मणि प्रवर्तेन्ते ।

लोके तु सं-मुग्धेनापि[1] व्यवहारोपपत्तेर् न शब्दार्थ-तत्त्वावधारणम् आद्रियते इति । (सममुग्धेनेति पा.)

तस्यापीदं मनोरथ-मात्रम्,

REFUTATION. This position is just wishful thinking;

तस्यापीदं मनोरथ-मात्रम्,

न हि क्रिया+++(-रूप)+++-कार्ये व्युत्पन्नः +++(“यजेत”-शब्दः)+++
स्थायि+++(-अपूर्व-रूप)+++-कार्यं प्रतिपादयति - अति-प्रसङ्गात् ।

for a language statement,
even if understood in your way as bearing meaningfully only on a kārya to be accomplished with an action,139
does not by that token set forth a permanent kārya,140
since that would mean over-extension.

[139]: read na hi kriyakārye vyut pannaḥ sthāyi kāryaṃ.

[140]: sthāyi; the Prābhākara view is that the kārya has a lasting efficacy beyond the inevitably transient action it involves; for the kārya must remain in order to effect the fruit of the action at any time after the completion of the action.

व्युत्पन्नः … शब्द इति शेषः ।

अतिप्रसङ्गात् … घट-ज्ञानात् पट-ज्ञानम् अपि भवेद् इत्य् आपत्तिः ।

न हि क्रिया-कार्ये व्युत्पन्न(ः) स्थायि-कार्यं प्रतिपादयति अति-प्रसङ्गात् ।

यदि वृद्ध-व्यवहारे समधिगत-पद-सामर्थ्ये ऽनुरुध्यमाने
ऽन्वयावगतिर् +++(‘स्वर्गकाम’पदस्य)+++ नोपपद्यते, मोपपादि।

If we cannot know the true connection of words
even when the usage of our elders,
through which the denotations of these words is understood,
takes place in accordance with these words,
then we can never know their connection!

अन्वयावगतिः ‘स्वर्ग-काम’ पदस्येति शेषः ।

यदि वृद्ध-व्यवहारे समधिगत-पद-सामर्थ्ये ऽनुरुध्यमाने ऽन्वयावगतिर् नोपपद्यते, मोपपादि।

न तु तद्-अनुपपत्त्या
कॢप्त-शक्ति-परित्यागेन शब्द-शक्त्य्-अन्तरं भजते ।

If a language statement has lost its postulated true denoting power
because it is impossible,
it does not thereby acquire another denoting power.

न तु तद्-अनुपपत्त्या कॢप्त-शक्ति-परित्यागेन शब्द-शक्त्यन्तरं भजते ।

कामं लक्षणाऽश्रीयताम् ।

In such cases we surely must assume lakṣaṇā.141

[141]: Yāmuna objects that we cannot have two altogether different denoting powers in langauge, one to convey a transitory thing, another to convey a non-transitory thing. The only possible explanation is that of lakṣaṇa “figurative usage,” which remains related to the mukhyā vṛttiḥ “principal usage.” But he will deny the entire construction (67).

कामं लक्षणाऽश्रीयताम्

न हि +++(‘सिंहो माणवकः’, ‘अग्निर्माणवकः’ इत्यादिप्रयोगेषु)+++ विरुद्धार्थ-पद-समभिव्याहारे
पदानाम् अभिधानम् एवान्यथा नीयते,
सर्व-शब्दार्थेष्व् अनाश्वास-प्रसङ्गात् ।+++(4)+++

For when certain words are collocated that have incompatible meanings, these words do not therefore denote something else altogether, for then all word meanings would become unreliable.

‘सिंहो माणवकः’, ‘अग्निर् माणवकः’ इत्य्-आदि-प्रयोगेषु ।

न हि विरुद्धार्थ-पद-समभिव्याहारे पदानाम् अभिधानम् एवान्यथा नीयते, सर्व-शब्दार्थेष्व् अनाश्वास-प्रसङ्गात् ।

किं च मानान्तरापूर्व+++(←तेन न साध्यम् इत्य् अपूर्वम्)+++-
+++(-रूप-)+++कार्य-बोधन-शक्तता ।
न कर्म-फल-सम्बन्ध-
सिद्ध्यै तावद् उपेयते ॥

67. Besides, we do not admit that the fact that a word has the power to communicate a kārya that is not previously known through other means of knowledge proves that there actually exists a relationship between itself and the fruit of the action it enjoins.

मानान्तरापूर्वं = प्रमाणान्तरेणाज्ञातं अपूर्वम्; तद्-रूपं कार्यम् इत्य् अन्वयः ।

न कर्मफल … कर्मणो यागादेः, फलेन स्वर्गादिना सम्बन्धः । तत्-सिध्य्-अर्थं मानान्तराज्ञातस्य कार्यस्य बोधकता पदानां नाभ्युपेया । अपूर्वस्य लिङर्थत्वं वर्तत इति प्राभाकरः; नास्तीति भाट्टो ग्रन्थकारश् चेति बोध्यम् ।

किं च मानान्तरापूर्व-कार्य-बोधन-शक्तता ।
न कर्म-फल-सम्बन्ध-सिद्ध्यै तावद् उपेयते ॥

नैयोगिकस्+++(=विधि-सूचकः)+++ स +++(कर्म-फल-)+++सम्बन्धो
न पुनर् वैनियोगिकः +++(=साधन-सूचकः)+++ ।
धात्व्-अर्थोत्तीर्ण+++(-अपूर्व-)+++-कार्यात्मा
न कर्म-फल-सङ्गमात् ॥
ऋते सिध्यति सम्बन्धस्,
स +++(कर्म-फल-सङ्गमः)+++ च तस्माद् +++(कर्म-फल-सम्बन्धात्)+++ ऋते न हि ।

The only relation proved of it is that with injunction, not with instrumentality.
That in a statement there subsists a relation with a kārya
which transcends the root-sense of the verb
cannot be proved except by the relation of kārya with the fruit of the act, and the latter relation cannot be proved without the former.

‘धात्व्-अर्थ’-पदेन यागादिर् उच्यते । धात्व्-अर्थोत्तीर्ण-कार्यात्मा सम्बन्धः ।

तस्मादृते … ‘स च’ कर्म-फल-सङ्गमः ।

नैयोगिकस् स सम्बन्धो न पुनर् वैनियोगिकः ।
धात्वर्थोत्तीर्ण-कार्यात्मा न कर्म-फल-सङ्गमात् ॥
ऋते सिध्यति सम्बन्धस् स च तस्माद् ऋते न हि ।

ततश् च दुरुत्तरम् इतरेतराश्रयणम् ।

And therefore there is a vicious interdependence that cannot be refuted.

स्वर्ग-काम-रूप-नियोज्यस्य क्रिया-सम्बन्ध-ज्ञानम्; तेन स्वर्ग-यागयोः सम्बन्ध-ज्ञानम्; तद्-अन्यथानुपपत्त्या ऽपूर्व-कल्पनम्; ततस् तस्य लिङ्-वाच्यत्व-कल्पनम्; वाच्ये ऽपूर्वे यागस्य स्वर्ग-कामस्य चान्वय-कल्पनम्; एवं, स्वर्ग-कामीयं याग-सम्बन्ध्य् अपूर्वम्’ इति ज्ञाते तद्-अनन्तरम् एव स्वर्ग-याग-सम्बन्ध-कल्पनम्
इति अन्योन्याश्रयण-प्रकारः समनुसन्धेयः ।

ततश् च दुरुत्तरम् इतरेतराश्रयणम् ।

साध्य-स्वर्ग-विशिष्टस्य
पुरुषस्य प्रवर्तकः ।
न स्याद् इति तद्-इष्टार्थ-
साधनं न भवेद् विधिः ॥

If there is no factor which activates the person who, according to the injunction, is specified by the heaven that is to be achieved,
the injunction itself cannot be the means of achieving the desired heaven.

साध्य-स्वर्ग-विशिष्टस्य पुरुषस्य प्रवर्तकः ।
न स्याद् इति तद्-इष्टार्थ-साधनं न भवेद् विधिः ॥

भङ्गुरो न च धात्वर्थः
करणत्वेन कल्पते ।

इति तद्-भिन्न-+++(-अपूर्व-)+++कार्यार्थ-
बोधकत्वं यद् उच्यते ॥

The root-sense of the words being transitory, the statement itself cannot function as this means.142
Therefore the assertion that a language statement communicates as its proper meaning a kārya which exceeds this transitory root-sense, cannot be correct.

[142]: This is the prābhākara view, which holds that in the injunction niyoga svargakāmo yajeta the sādhya (object to be realized) is not svarga, but the entire niyoga (cf. Prakaraṇapañcikā, p. 190), so that the statement of the injunction would become the means (sādhana) to realize that sādhya, sc. the injunction.

भङ्गुरो न च धात्वर्थः करणत्वेन कल्पते ।
इति तद्-भिन्न-कार्यार्थ-बोधकत्वं यद् उच्यते ॥

तद् असन् - न हि साध्येन
स्वर्गेणायं +++(पुरुषो)+++ विशेष्यते ।
स्वर्गं कामयमानो हि
पुरुषो ऽत्र नियुज्यते ॥

A person is not specified by heaven as the object to be achieved,143 but it is the person who desires heaven who is enjoined upon to accomplish the act.

[143]: Cf. Prakaraṇapañcikā p. 182.

‘ज्योतिष्टोमेन स्वर्ग-कामो यजेते’त्य् अत्र ।

तद् असन् न हि साध्येन स्वर्गेणायं विशेष्यते ।
स्वर्गं कामयमानो हि पुरुषो ऽत्र नियुज्यते ॥

न हि स्वर्गोऽधिकारिविशेषणं साध्यत्वात् ।

Heaven can not be the specification of the person’s qualification, because heaven is yet to be achieved.

न हि स्वर्गोऽधिकारिविशेषणं साध्यत्वात् ।

सिद्धम् एव हि सर्वस्य
नियोज्यस्य विशेषणम् ।
+++(‘यावज्-जीवम् अग्निहोत्रं जुहोति’→)+++ जीवनादि तथैवेह
कामनैव विशेषणम् ॥

Only something that has already been achieved, that actually exists, can specify the person upon whom an act is enjoined, for instance, the real fact of his being alive etc. Consequently only his desire can specify his qualification for the act.

‘नियोज्यः’ पुरुषः ‘स्वर्ग-काम’-पदाभिहितः ।

जीवनादि … ‘यावज् जीवम् अग्नि-होत्रं जुहोति’, ‘यावज् जीवं दर्श-पूर्णमासाभ्यां यजेत’ (see Śābarabhāsya under II iv I ) इत्य्-आदिषु नित्य-विधिषु जीवनादिकं सिद्धम् एव हि पुरुषस्य विशेषणं दृश्यते, न तु साध्यम् । एवं प्रकृते ऽपीति विभाव्यम् ।

सिद्धमेव हि सर्वस्य नियोज्यस्य विशेषणम् ।
जीवनादि तथैवेह कामनैव विशेषणम् ॥

अपि च नियोज्य-विशेषणताम् +++(त्वन्-मते)+++ अनुभवतः स्वर्गादेः
कीदृशं साध्यत्वम् ।

[[55]]

68. Furthermore, precisely how is heaven, which in your opinion functions as the specification of the person enjoined, an object to be realized, a sādhya?

अपि च नियोज्य-विशेषणताम् अनुभवतः स्वर्गादेः कीदृशं साध्यत्वम् ।

यदि साधन-संबन्ध-
योग्यत्वं - नैव तावता ॥
स्वर्गेण सिद्ध्यता भाव्यं
यावद् योगम् अजन्मतः ।

[[56]]

If its being a sādhya means that it is fit for a relation with a sādhana,
it is impossible for heaven to be siddha, as long as its relatability obtains,
since it cannot become siddha in the meantime.144

[144]: Nothing can become a fact (siddha) as long as it is still to be made a fact (sādhya) by a “factualizing” means (sādhana); thus as long as it is related with such a means it cannot be a fact.

यदि साधन-संबन्ध-योग्यत्वं - नैव तावता ॥
स्वर्गेण सिद्ध्यता भाव्यं यावद् योगम् अजन्मतः ।

सिद्धि-पर्यन्तता तस्य +++(स्वर्गस्य “नियोज्य-विशेषणस्य”)+++
+++(अपूर्व=)+++नियोगैक-प्रमाणिका ॥ नियोगस् तत्-प्रमाणश् चेत्य्
अन्योऽन्याश्रयणं ध्रुवम् ।

The only authority that exists for heaven becoming siddha in the end is the injunction itself, while the only authority for the injunction is just this that heaven does become siddha. This is plainly a vicious circle.

‘Niyoga’ is another name coined by Prabhakara to denote Apūrva. See Karmamīmāṁsā, pp. 74-75:

Mīmāṁsā does not believe in any God that receives the offerings from the votaries and rewards them accordingly.

There must, therefore, be a capacity, which does not exist prior to the sacrificial action, either in the principal performance or in the agent, but which is generated in the course of the performance. Before a man performs a sacrifice, which will lead to heaven, there is an incapacity in the offering and in the man himself to secure that result, but when he has performed it, he becomes, as a result of the action, endowed with a potency, styled ‘apūrva’, which in the course of time, will secure for him the end desired. The existence of this potency is testified to in the scriptures; its necessity is apparent by the means of proof known as Presumption (arthāpatti). We find in the Veda, assertions that sacrifices produce certain results, and, as the operation of the sacrifice, as we see it, is transient, the truth of the scripture would be vitiated if we did not accept the theory of Apūrva. Nor is there anything illogical in this doctrine; every action sets in force activities in substances or agents, and these come to fruition when the necessary auxiliaries are present. The action specified is called into existence by the injunction contained in the form of an optative in a sentence in the Veda.

From this doctrine, Prabhākara dissents, elaborating instead, a theory which is obviously a refinement on the simple view which Kumārila accepts from the older writers of the school and which best suits the Mīmāṃsā Sūtras. In his opinion, the injunction rests in the sentence as a whole, not in the optative verb, and he denies that from the action there arises directly the Apūrva. On the contrary the process is that the injunctive sentence lays down A Mandate, Niyoga; this excites the man to exertion, and this exertion pertains to some form of action, indicated by the verb of the injunctive sentence. The exertion produces in the agent a result (kārya) to which also the name of Niyoga is given by Prabhākara, on the ground that it is this which acts as an Incentive to the agent to put forth exertion towards the performance of the action denoted by the verb of the injunctive clause. The Niyoga, however, is unable to produce its result, unless aided by something which Śālikanātha styles ‘fate’, nor is it apparent that either in his terminology, or in his view of the process, Prabhākara’s doctrine is any superior to that of Kumārila. It seems as if primarily it arose from nothing more important than the observation that The result produced in the agent was in one sense his motive to action as much as the sentence directing the action to be done, leading to a transfer of the term Niyoga, naturally applicable to the sentence, to the condition in the agent to which the more orthodox name of Apūrva was usually applied.

In simple sacrifices, there is only one Apūrva produced, but in more complicated sacrifices, there may be several, as a rule, four…. But it is not every action which brings out an Apūrva; these actions, which are devoted simply to some material result, though a part of the sacrifice, such as the appointment of priests or the threshing of corn are not credited with any such effect, as they serve an immediate purpose and need no further explanation.

सिद्धि-पर्यन्तता तस्य नियोगैक-प्रमाणिका ॥ नियोगस् तत्-प्रमाणश् चेत्य् अन्योन्याश्रयणं ध्रुवम् ।

यदि स्वर्गस्य साध्यत्वं,
न नियोगस्य+++(=अपूर्वस्य)+++ साध्यता +++(इति वाच्यम्)+++॥
साध्य-द्वयं च नैकस्मिन्
वाक्ये सम्बन्धम् अर्हति ॥

If heaven is the sādhya, the injunction is not the sādhya. It is not possible to combine two sādhyas in one sentence.144

144: This is the principle of ekavākyatā: a statement can contain only one injunction, otherwise there is vākyabheda: what should be one sentence is split up into two.

यदि स्वर्गस्य साध्यत्वं न नियोगस्य साध्यता ॥
साध्य-द्वयं च नैकस्मिन् वाक्ये सम्बन्धम् अर्हति ॥

स्वतन्त्रं हि साध्य-द्वयम् एकवाक्यतां निरुणद्धि -
नानुगुणम्,

69. OBJECTION. Indeed, the unity of a sentence is broken up145 when it contains two sādhyas that are independent, but not when the two are interdependent.

[145]: This is the principle of ekavākyata: a statement can contain only one injunction, otherwise there is vākyabheda: what should be one sentence is split up into two.

स्वतन्त्रं हि साध्य-द्वयम् एकवाक्यतां निरुणद्धि नानुगुणम्,

अनुगुणं चैतत्-साध्य-द्वयं -
नियोग-सिद्धिनान्तरीयकत्वात् स्वर्ग-सिद्धेः,

And here the two sādhyas are interdependent since the realization of heaven is contained in the realization of the injunction.

अनुगुणं चैतत्-साध्यद्वयं नियोग-सिद्धि-नान्तरीयकत्वात् स्वर्ग-सिद्धेः,

यद् आह

“नियोग-सिद्धौ सर्वं तद्-अनुगुणम्” इति
“केन नेष्यते नियोग-सिद्ध्य्-अर्था फल-सिद्धिः” इति च,
तस्माद् अविरोध

इति चेत् —

That is what the Author says: “When the niyoga is realized, everything else in accordance with it is also realized;” and: “Why should the realization of the fruit not be held to be subservient to the realization of the injunction?“146 Therefore there is no conflict here.

[146]: Quotations not identified; but for the argument, see Prakaraṇapañcikā, p 183 ff

यद् आह “नियोग-सिद्धौ सर्वं तदनुगुणम्” इति “केन नेष्यते “नियोग-सिद्ध्यर्था फल-सिद्धिः” इति च,
तस्माद् अविरोध

इति चेत् —

तन् न -

स्वर्ग-सिद्धिं विना किं नु
नियोगस्य न सिध्यति ।
नाधिकारो न विषयो
न चान्यद्-विध्य्-अपेक्षितम् ॥

REFUTATION. No;

When heaven is not realized, what of the injunction/ apUrva can not be realized? Neither the qualification, nor the object, nor anything else required by the injunction is not realized.

REFUTATION. No;

unless heaven is realized, how can the injunction not be realized? Without the realization of heaven neither the qualification, nor the object, nor anything else required by the injunction is realized.

तन् न ।

स्वर्ग-सिद्धिं विना किं नु नियोगस्य न सिध्यति ।
नाधिकारो न विषयो न चान्यद्-विध्य्-अपेक्षितम् ॥

न हि नित्याधिकारेषु
+++(अपूर्वः=)+++नियोगस् ताम् +++(स्वर्गसिद्धिं)+++ अपेक्षते ।
न चान्यद् इच्छतो ऽन्यत्र
नियुक्तिर् नोपपद्यते ॥
नियोगस्यैव माहात्म्यं
नित्येष्व् इव नियुज्यते ।

70. OBJECTION. In the case of the qualifications for periodical rites the injunction (apUrva) does not require the ‘realization of any fruit.‘147

[147]: No specific fruits are attached to nitya rites.

Nor does an injunction to one act
fail to apply to a person who really desires another fruit.

The pre-eminence148 is really the injunction’s;
a person is enjoined upon by the injunction to any act in the same way
as he is enjoined upon to perform the periodical acts.

[148]: māhātmya, which corresponds to prādhānya, pradhānatā

न हि नित्याधिकारेषु नियोगस् ताम् अपेक्षते ।
न चान्यद् इच्छतो ऽन्यत्र नियुक्तिर् नोपपद्यते ॥
नियोगस्यैव माहात्म्यं नित्येष्व् इव नियुज्यते ।

नियोगो हि प्रधानतया ऽधिगम्यमान-स्वर्गम् अभिलषन्तम् अप्य्
आत्मन्य् आकर्षति
यथा अनिच्छन्तम् अपि नित्ये कर्मणि निष्फले प्रवर्तयति ॥

For the injunction draws unto itself the desirous person who himself thinks that the heaven which he desires is the principal object, in the same way as the injunction to perform the periodical acts activates a person, even though he does not desire anything, to these acts which bear no fruit at all.

नियोगो हि प्रधानतयाऽधिगम्यमान-स्वर्गम् अभिलषन्तम् अप्य् आत्मन्य् आकर्षति यथा अनिच्छन्तम् अपि नित्ये कर्मणि निष्फले प्रवर्तयति ॥

किं च ।

स्वर्गं कामयमानो हि निमिषत्य् उन्मिषत्य् अपि ।
न च ते स्वर्ग-सिद्ध्यर्था यागः किं नैवम् +++(निमेषोन्मेषवत्)+++ इष्यते ॥ +++(4)+++

Besides, a person who is desirous of heaven also opens and shuts his eyes; for you these actions do not subserve his realization of heaven. Why not consider the sacrificing an action of the same kind?

किं च ।
स्वर्गं कामयमानो हि निमिषत्य् उन्मिषत्य् अपि ।
न च ते स्वर्ग-सिद्ध्यर्था यागः किं नैवम् इष्यते ॥

“तत्-साधनतया नैते
गृह्यन्त” इति चेन् मतम् ।
यागादयः किं तद्+++(=साधनता)+++-बुद्धि-
ग्राह्या विधि-बहिष्कृताः? ॥

There are some who do not accept that it is a means of realizing heaven. [[57]]

71. REFUTATION. If that is the view, we ask: Are the sacrifice etc., which are to be grasped by the cognition that they are such means, eliminated from the injunction?

“तत्-साधनतया नैते गृह्यन्त” इति चेन् मतम् ।
यागादयः किं तद्-बुद्धि-ग्राह्या विधि-बहिष्कृताः ॥

तत्र च -

साध्य-साधन-संबन्ध-
प्रतिपादन-तत्-पराः ।
यावन् न विधयस् तावन्
नैष्फल्यं सर्व-कर्मणाम् ॥

On this point: When the injunction does not mean to convey a relation between the object to be realized and the means of realizing it, then all acts are fruitless.

तत्र च -

साध्य-साधन-संबन्ध-प्रतिपादन-तत्पराः ।
यावन् न विधयस् तावन् नैष्फल्यं सर्व-कर्मणाम् ॥

तस्माल् लिङादिभ्यः प्रथमम् इष्ट-साधनता-अवगमः,
ततो रागतः प्रवृत्तिर् इत्य् एव युक्तम्,

Therefore, it is sound to maintain that
from the injunctive suffixes
there results first the cognition that
they are indeed the means to realize the desired object,
and that subsequently the desire for this object prompts a person to undertake the act of realization.

तस्माल् लिङादिभ्यः प्रथमम् इष्ट-साधनता-अवगमः, ततो रागतः प्रवृत्तिर् इत्य् एव युक्तम्,

“तद् अपूर्व-कार्याभिधान एव मुख्या शक्तिः, इतरत्र लाक्षणिकी"त्य् अनुपपन्नम्,

But it is improper to maintain that

the primary denotation occurs in the expressing of a meaning that was previously unknown,

and that

the denotation in the expressing of any other meaning is secondary.

तद् अपूर्व-कार्याभिधान एव मुख्या शक्तिः, इतरत्र लाक्षणिकीत्य् अनुपपन्नम्,

अत एव यथा-यथं लौकिक-शब्देभ्यस् तत्-सिद्धार्थ-गोचरा बुद्धयो जायन्ते ।

We conclude that ordinary, non-Vedic statements give rise to cognitions concerning meanings that are just so established by these statements.

[[58]]

अत एव यथा-यथं लौकिक-शब्देभ्यस् तत्-सिद्धार्थ-गोचरा बुद्धयो जायन्ते ।

ननु न ताः शब्द-महिम-भुवः, आनुमानिक्यो हि ताः,

72. OBJECTION. But these cognitions do not arise from the denoting power of language, but result from Inference.

This view of Prabhākara regarding the validity pertaining to the statements made by human beings, has already been stated and refuted briefly by Yāmuna. He now exposes in detail, the untenability and absurdity of this view and proves that even sentences uttered by people in the world possess verbal authority, but not inferential authority. See the verse “tasmādasti madillie”[[??]], etc., following.

ननु न ताः शब्द-महिम-भुवः, आनुमानिक्यो हि ताः,

तथा हि व्युत्पत्ति-समय-संविदितार्थ-प्रतिपादन-सामर्थ्यान्य् अपि पदानि
क्वचिद् +++(शब्देषु)+++ व्यभिचार-दर्शन-जनित-संशय-प्रतिबद्धानि
न श्रुत-मात्राण्य् अर्थं निश्चाययन्ति,

For these statements, though their denotations in conveying certain meanings are consciously known once their proper meanings have been learnt,
do not furnish complete certainty about their meanings merely upon being heard by a listener,
when they are accompanied by doubt which is created by the listener’s observation that in one case or other statements have deviated from their proper meanings.

Cf. Prakaraṇapañcikā II. 24, P.14:

śaṅkyamānānyathārthatvaracanaṁ tena puṁvacaḥ ।
śrutamātrakamevārthe na tāvanniścayāvaham ॥

Also vide ibid: śl. 36, P.15:

arthenaiva viśeṣo hi nirākāratayā dhiyām ।
na cāpratītenārthena viśeṣaścāvakalpate ॥

तथा हि व्युत्पत्ति-समय-संविदितार्थ-प्रतिपादन-सामर्थ्यान्य् अपि पदानि क्व-चिद् व्यभिचार-दर्शन-जनित-संशय-प्रतिबद्धानि न श्रुत-मात्राण्य् अर्थं निश्चाययन्ति,

न चानिश्चितोऽर्थो ज्ञातो भवति
अनिश्चयात्मनो ज्ञानस्याभावात् ।

And, unless there be complete certainty, the meaning will remain unknown; for no knowledge can arise in one’s mind from uncertainty.

न चानिश्चितोऽर्थो ज्ञातो भवति अनिश्चयात्मनो ज्ञानस्याभावात् ।

तत्राज्ञातेऽपि वाक्यार्थे
श्रोतैवं विचिकित्सते ।

ब्रवीत्य् अन्योऽन्य-संबन्ध-
योग्यार्थानि पदान्य् अयम् ॥

If the meaning of a statement is not known, the listener wants to discover it: “The speaker uses words whose meanings apparently admit of being connected;

Cf. ibid. II. 38-40, P.16:

किं त्व् अज्ञाते ऽपि शब्दार्थे पद-जाते श्रुते सति ।
विमर्शो जायते श्रोतुर् ईदृशो मति-शालिनः ॥
अन्योन्यान्वय-योग्यार्थं पद-जातं ब्रवीत्य् अयम् ।
आप्तस् तेनामुना नूनं ज्ञातस् तेषां समन्वयः ॥
न कदाचिद् असम्बद्धान् अर्थान् एष विवक्षति ।
न वा ऽप्रतीत-सम्बन्धान् इति दोषो न कश्चन ॥

Also cf. ibid: V, P.95:

यो हि पुरुषः एवम् अवधारितो नायम् अशक्तो, न प्रमादी, सम्भवद् एतद् अर्थ-विषय-प्रमाणः सकलाशय-दोष-रहितश् च; नायम् अविज्ञायार्थम् अन्वितार्थानि प्रयुङ्क्त इति तद्-वाक्य-प्रयोगस्यान्वय-ज्ञान-पूर्वकत्वाद् अन्वय-ज्ञानं तावद् अनुमीयते । अन्वय-ज्ञानाच् चान्वयो ऽप्य् अनुमीयते । ज्ञानं हि ज्ञेयाविनाभावि, ज्ञेयानुमाने भवत्य् एव लिङ्गम् । तद् एवं लौकिकाद् वचसो लिङ्ग-भूताद् वक्तृ-ज्ञानम् अनुमीयते । ततो ऽर्थं निश्चित्य व्यवहारः प्रवर्तते । एवं च निश्चिते ऽन्वये निवृत्तान्वयाशङ्काद् वाक्याद् अप्य् अर्थ-निश्चयो जायते । किन्तु तस्यां दशायाम् अनुवादकतैव । अत एव लौकिक-वचने न शब्दं प्रमाणम् ।

तत्राज्ञातेऽपि वाक्यार्थे श्रोतैवं विचिकित्सते ।
ब्रवीत्य् अन्योन्य-संबन्ध-योग्यार्थानि पदान्य् अयम् ॥

न चाविज्ञात-संबन्धान्
शब्दान् आप्ताः प्रयुञ्जते ।

तेनेदृशान्वय-ज्ञानम्
अस्यास्तीत्य् अवगच्छति ॥

and reliable persons do not use words whose connections are unknown;”

and the listener realizes that therefore the speaker has knowledge of such a connection.

न चाविज्ञात-संबन्धान् शब्दान् आप्ताः प्रयुञ्जते ।
तेनेदृशान्वय-ज्ञानम् अस्यास्तीत्य् अवगच्छति ॥

4 Cf. ibid. II. 38-40, p. 16-

’ किन्त्वज्ञातेऽपि शब्दार्थे
पदजाते श्रुते सति ।
विमर्शो जायते श्रोतुर्
ईदृशो मतिशालिनः ॥
अन्योन्यान्वययोग्यार्थ-
पदजातं ब्रवीत्ययम् ।
आप्तस् तेनामुना नूनं
ज्ञातस्तेषां समन्वयः ॥
न कदाचिद् असम्बद्धान्
अर्थानेष विवक्षति ।
न वाऽप्रतीत-सम्बन्धान्
इति दोषो न कश्चन ॥ "

एवम् अन्वय-ज्ञाने ऽनुमिते
तद्-उपदर्शितो ऽर्थो न शब्दम् आकाङ्क्षति,

If the knowledge of connection is thus inferred, the meaning discovered by the listener does not require the authority of verbal testimony.

Cf. ibid. II. śls. 26-28; P.15:

तस्य ज्ञानं च वाक्येन लिङ्ग-भूतेन गम्यते ।
ज्ञात्वैवार्थं ब्रवीतीति य एवम् अवधारितः ॥
तस्य ज्ञानेन नियतं वाक्यं ज्ञानानुमापकम् ।
ज्ञानं चार्थाविनाभावि तेनार्थे ऽपि विनिश्चयः ॥
ततो ऽर्थे निश्चिते पश्चात् सो ऽर्थो वाक्येन गम्यते ।
तस्यां दशायां वाक्यस्य तस्य स्याद् अनुवादता ॥

एवम् अन्वय-ज्ञाने ऽनुमिते तद्-उपदर्शितो ऽर्थो न शब्दम् आकाङ्क्षति,

अतो लौकिकस्य वचसो वक्त्र्-अनुभव–पर-तन्त्रतया
तत्रैव पर्यवसानम्

इति ।+++(4)+++

Consequently, since ordinary language statements are dependent on the speaker’s cognition; they terminate in that cognition through Inference alone.

अतो लौकिकस्य वचसो वक्त्र्-अनुभव-परतन्त्रतया तत्रैव पर्यवसानम् इति ।

तद् असत्,
न हि
स्वभावतो ऽर्थम् अवगमयन् शब्दः

“क्वचिद् वक्त्र्-आशय-दोष-वशीकाराद् वितथ”

इत्य् अन्यत्रापि तत्-संभावनया स्वारसिकीम् अर्थावबोधकताम् उज्झितुम् अर्हति,

73. REFUTATION. This view is not correct;
for a word conveys its right meaning as its natural function, and the observation that in one case the statement happened to be untrue under the influence of defects in the speaker’s character should not give rise to a general suspicion which would cause all statement to give up its natural capacity of conveying its meaning.149

तद् असत्, न हि स्वभावतो ऽर्थम् अवगमयन् शब्दः
क्वचिद् वक्त्राशय-दोष-वशीकाराद् वितथ इत्य् अन्यत्रापि तत्-संभावनया स्वारसिकीम् अर्थावबोधकताम् उज्झितुम् अर्हति,

न हि “मन्त्र-प्रतिहत-दशायां हुतवहो न दहती"त्य्
अन्यत्रापि तादृश-दशा-शङ्क्या न दहति, +++(5)+++

The suspicion that a fire may not burn in other cases
because in one case, when obstructed by mantras, it fails to burn, does not make fire fail to burn!

न हि मन्त्र-प्रतिहत-दशायां हुतवहो न दहतीत्य् अन्यत्रापि तादृश-दशा-शङ्क्या न दहति,

अत्र मन्त्र-प्रतिहति-दशायाम् इति युक्तः पाठो
ऽथवा हत-शब्दे भावे क्त-प्रत्यय इत्य् अनुसंधेयम् ।

नापि

शुक्ति-रजत-धियम् अर्थ-व्यभिचारिणीम् इन्द्रियं दोष-वशाद् उपलब्धम्

इति घटादिकम् अपि नावगमयति,

And the fact that the sense of vision may give rise to a cognition which does not correspond to reality-e.g. that nacre is silver-as the result of some optical error does not signify that the visual sense cannot produce true cognition of the visible presence of a pitcher etc.

नापि शुक्ति-रजत-धियम् अर्थ-व्यभिचारिणीम् इन्द्रियं दोष-वशाद् उपलब्धम् इति घटादिकम् अपि नावगमयति,

अतो विदित-पद-पदार्थ-सङ्गतेः
श्रोतुस् सहसैव शब्दो ऽर्थम् अवबोधयति
मूल-ज्ञानं न प्रतीक्षते ।

Therefore, a statement does indeed instantly convey a certain meaning to the listener if he knows the relation between the words and their meanings.

अतो विदित-पद-पदार्थ-सङ्गतेः श्रोतुस् सहसैव शब्दो ऽर्थम् अवबोधयति मूल-ज्ञानं न प्रतीक्षते ।

मूल-ज्ञान-परिज्ञानाद्
अर्वाग् अर्थे ऽपि चोदिते ।
“कथम् एवम् अयं वेद”
इत्य् अनुमानं प्रवर्तते ॥

It does not require knowledge of the basis. Before there is complete knowledge on the part of the listener about the basic knowledge of the speaker, and, further, when the meaning has been expressed, the question rises: “How does he know this?” and Inference proceeds to resolve that question.

मूल-ज्ञान-परिज्ञानाद् अर्वाग् अर्थे ऽपि चोदिते ।
कथम् एवम् अयं वेद इत्य् अनुमानं प्रवर्तते ॥

“किम् अज्ञासीद् अयम् वक्ता
किञ्चिद्” इत्य् अनुमित्ससे ।
विशिष्टार्थान्वय-ज्ञानम्
अनुमातुम् अथेच्छसि ॥

You want to infer: “Did the speaker know something?” or wish to infer his knowledge of the connection of the different meanings.

किम् अज्ञासीद् अयम् वक्ता किञ्चिद् इत्य् अनुमित्ससे ।
विशिष्टार्थान्वय-ज्ञानम् अनुमातुम् अथेच्छसि ॥

न तावद् अयम् अज्ञासीद्
वक्ता किञ्चिद् इतीयता ।
व्याहार-व्यवहारौ वा
स्यातां वाक्यार्थ-गोचरौ +++(वक्ष्यमाण-रीत्या)+++॥

But the mere knowledge that the speaker knew something is not enough for utterance and action concerning a statement-meaning to proceed.

व्यवहारः कायिकः व्याहारः वाचिकः ।

न तावद् अयम् अज्ञासीद् वक्ता किञ्चिद् इतीयता ।
व्याहार-व्यवहारौ वा स्यातां वाक्यार्थ-गोचरौ ॥

विशिष्टार्थान्वय-गोचर-चेतो ऽनुमानन् तु
प्रथमतर-प्रवृत्त–तद्-विषय-शेमुषीम् अन्तरेणानुपपन्नम्

इति प्रागेव शब्दार्थोऽवगन्तव्यः,

Inference of a cognition concerning the connection of different meanings is impossible without a prior cognition of such a connection.

This being so, the meaning of the statement must be known first.

विशिष्टार्थान्वयगोचरचेतोऽनुमानन्तु प्रथमतरप्रवृत्ततद्विषयशेमुषीमन्तरेणानुपपन्नमिति प्रागेव शब्दार्थोऽवगन्तव्यः,

न ह्य् अनासादित-विषय-विशेष-संसर्गाः संविदः
परस्-परतो व्यतिभिद्यन्ते ।

For cognitions whose particular objects are not connected, are not connected separated themselves.

न ह्यनासादितविषयविशेषसंसर्गाः संविदः परस्परतो व्यतिभिद्यन्ते ।

न च तथा ऽनुमिताभिर् अर्थ-विशेषः सिध्यति,

Nor is a particular meaning established by cognitions that are inferred to be such.

न च तथा ऽनुमिताभिर् अर्थ-विशेषः सिध्यति,

यादृशान्वय-प्रतिपादन-योग्या पद-रचना
सा तद्-अन्वय-ज्ञानम् आपादयति

इति चेत्,
अवगतस् तर्हि प्राग् एवार्थानाम् अन्वयः,

If you say that

any word combination which is able to convey a certain connection produces knowledge of just this connection,

I maintain that the connection of the particular meanings must be known previously;

यादृशान्वय-प्रतिपादन-योग्या पद-रचना सा तद्-अन्वय-ज्ञानम् आपादयतीति चेत्, अवगतस् तर्हि प्राग् एवार्थानाम् अन्वयः,

न हि बुद्धाव् अनारोपित एवान्वयः प्रयोगं व्यवच्छिनत्ति,

unless a connection has already reached the level of cognition it cannot give rise to being expressed in a statement.

न हि बुद्धाव् अनारोपित एवान्वयः प्रयोगं व्यवच्छिनत्ति,

तस्माद् अस्ति नदी-तीरे
फलम् इत्य्-एवम्-आदिषु ।
या सिद्ध-विषया बुद्धिः
सा शाब्दी नानुमानिकी ॥

74. To conclude, the cognition of an established fact in statements like “there is a fruit on the riverbank” is strictly of verbal origin and does not arise from Inference.

तस्माद् अस्ति नदी-तीरे फलम् इत्य्-एवम्-आदिषु ।
या सिद्ध-विषया बुद्धिः सा शाब्दी नानुमानिकी ॥

ततश् च “अपूर्व-कार्य-गोचर एव शब्दः प्रमाणम्” इति -

Therefore the position that statements produce valid knowledge only if they deal with a previously unknown kārya

ततश् च अपूर्व-कार्य-गोचर एव शब्दः प्रमाणम् इति ।

स्व-सिन्धान्त-चिराभ्यास-
व्यामुग्ध-बल-बिद्धिभिः ॥ उक्तम्, उक्तेन मार्गेण
युक्ता ऽन्यत्रापि शक्तता ॥

is taken only by people whose judgments are stultified by their continuous preoccupation with their own theories.
In the manner set forth above
it is true that statements may bear meaningfully and informatively on other meanings as well.

स्व-सिन्धान्त-चिराभ्यास-व्यामुग्ध-बल-बिद्धिभिः ॥ उक्तम् उक्तेन मार्गेण युक्ता ऽन्यत्रापि शक्तता ॥

व्यामुग्धाबलबुद्धिभिरिति पाठस्तु न युक्त इति मन्यामहे ।

ततश् च यान्य् एतानि विलक्षण-पुरुष-प्रतिपादकानि वेदान्त-वचांसि

Consequently, all the statements of the Upaniṣads which set forth the existence of a categorically different Person

ततश् च यान्य् एतानि विलक्षण-पुरुष-प्रतिपादकानि वेदान्त-वचांसि

“स एष सर्वाधिपतिः”,

“सर्वस्येशानः”,

“सर्वम् इदं प्रशास्ति”,

“तस्याध्यक्षम् इदं सर्वम्”

इत्यादीनि,

e.g.

“He is the overlord of the Universe,

sovereign of all.

He commands all the world,“149

“All this is manifest to Him150 etc.”

[149]: BA Up. 5.6.1. [150]: Not to be found in the major Upanisads.

148: BĀ Up. 5.6.1.

149: Not to be found in the major Upaniṣads.
[[59]]

150: supra §35.

स एष … Bṛhadāraṇyaka V. vi. 1.

तस्याध्यक्षम् … To be identified.

“स एष सर्वाधिपतिः”, “सर्वस्येशानः”, “सर्वम् इदं प्रशास्ति”, “तस्याध्यक्षम् इदं सर्वम्” इत्यादीनि,

तान्य् अपि तत्र प्रमाणं
तद्-विषयासंदिग्धाविपर्यय-ज्ञान-हेतुत्वात् ।

are authoritative as to what they state, since they produce indubitable and unreversed knowledge of their contents.

[[60]]

तान्य् अपि तत्र प्रमाणं तद्-विषयासंदिग्धाविपर्यय-ज्ञान-हेतुत्वात् ।

अपि च -

प्रमाणान्तर-दृष्टार्थ-
विषयिण्य् अपि शेमुषी ।
प्रमाणम् एव, तत्-पूर्वं
न चेत् स्वार्थं विगाहते ॥

Moreover,

if a cognition concerning a content
that is also known through another means of knowledge
does not recognize its own content as authoritative,
since it has already been taken care of by another authority,

अपि च -

प्रमाणान्तर-दृष्टार्थ-विषयिण्य् अपि शेमुषी ।
प्रमाणम् एव तत्-पूर्वं न चेत् स्वार्थं विगाहते ॥

तस्य संभावना-मात्राद्
अप्रामाण्यम् अलौकिकम् ।

this non-authoritativeness of its content is beyond experience
for it is a mere matter of assumption.

तस्य संभावना-मात्राद् अप्रामाण्यम् अलौकिकम् ।

तस्मात् परिनिष्ठितानुष्ठेयादि-भेद-शून्यम्
असन्दिग्धाविपर्यस्तविज्ञानं प्रमाणम् एष्टव्यम्,

Therefore it must be maintained that all indubitable and unreversed knowledge is authoritative, regardless of whether its content is established, or yet to be performed, or anything else.

परिनिष्ठिर् अयं [[??]] सिद्धार्थ-बोधकत्वम्; अनुष्ठेयत्वं पराभीष्टं कार्य-बोधकत्वम् । उभयोर् एतयोर् न कुत्राप्य् आग्रहः कार्य इति [[??]] ज्ञान-प्रामाण्यस्य तादृश-भेदाप्रयोजकत्वात्, विपर्ययादि-शून्यत्वस्यैव तत्वाच् च ।

तस्मात् परिनिष्ठितानुष्ठेयादि-भेद-शून्यम् असन्दिग्धाविपर्यस्तविज्ञानं प्रमाणम् एष्टव्यम्,