०२ प्रत्यक्षादिभिर् आगमोक्तार्थासिद्धिः

न च पञ्चरात्र-तन्त्र-प्रतिपाद्यमान-विलक्षण-दीक्षा-पूर्वक-
भगवद्-आराधनाभिलषित-
स्वर्गापवर्गादि–साध्य-साधन-संबन्धं प्रत्यक्षादीन्य् आवेदयितुं क्षमन्ते ।

Now, Perception and the other means of knowledge which involve Perception,
cannot produce the knowledge
that the Pañcaratra Tantra does indeed set forth that the desired heaven, release and other supernatural ends
can be attained by means of such ritual acts as Consecration
and such devotional acts as worship of the Bhagavan etc.,
for this relation of means and ends is not of the order of Perception.

“Dīkṣā” or Initiation is one of the cardinal principles of the religious conduct of the Bhāgavata system. It consists of five main sacraments, barring a few details that are peculiar to particular sections of the followers. These sacraments are:

tāpaḥ puṇḍrastathā nāma mantro yāgaśca pañcamaḥ
pañcasaṃskārādīkṣaiṣā devadevapriyāvahā
pañcasaṃskārādikṣāvān mahābhāgavatassmṛtaḥ

(Viṣṇutilaka Saṃhitā IV. 189-90)

(i) “tāpa” : branding the two arms with the conch and discus emblems,

(ii) “puṇḍra” : marking the forehead and other parts of the body with particular tilaka-materials,

(iii) “nāma” : taking a new name, with the suffix ‘dāsa’, etc.

(iv) “mantra” : taking the ‘aṣṭākṣarī’ (the eight-syllabled) and such other esoteric formulae, and

(v) “yāga” : performing different kinds of worship of the Lord.

All are eligible for this Initiation, irrespective of sex, caste and such other considerations. Cf. Īśvara Saṃhitā:

svasvavarṇāśramācārasadṛśākṛticeṣṭitān
lāñchitān cakrasaśāṅkhābhyāṃ bhujayor dakṣiṇāditaḥ

(VIII. 179)

sarve samānāścatvāro gotrapravaravarjitāḥ
utkarṣo nāpakarṣaśca jātitasteṣu sammataḥ

phaleṣu niḥspṛhāssarve dvādaśākṣaracintakāḥ
mokṣaikaniścayāśśāvasūtakāśaucavarjitāḥ

(XXI. 40–41) (JRAS for 1911, pp. 946-47)

न च पञ्चरात्रतन्त्रप्रतिपाद्यमानविलक्षणदीक्षापूर्वकभगवदाराधनाभिलषितस्वर्गापवर्गादिसाध्यसाधनसंबन्धं प्रत्यक्षादीन्यावेदयितुं क्षमन्ते ।

न हि प्रत्यक्षेण दीक्षाऽऽराधनादीनि निरीक्षमाणास्
तेषां निश्रेयस-साधनतां प्रतिपद्यामहे ।

For if we consider Consecration, worship etc. merely with the aid of Perception,
we cannot say that they are means to realize the summum bonum.

न हि प्रत्यक्षेण दीक्षाऽऽराधनादीनि निरीक्षमाणास्तेषां निश्रेयससाधनतां प्रतिपद्यामहे ।

न चार्वाचीनाः केचिद् अतिमानुष-शक्तयो
ऽमीषम् +++(दीक्षादीनाम्)+++ अभिलषित-साधनताम् अध्यक्षितवन्त
इति प्रमाणम् अस्ति,
यतस् तेषाम् अपि चक्षुरादीन्द्रियं दृश्यमानम् इन्द्रिय-स्वभावं नातिक्रमितुम् उत्सहते ।

Not only, therefore, is Perception of an ordinary kind unavailing,
but there is also no way to know that there have been recently certain persons of superhuman sensibility
who would have had perceptual evidence
that such acts really are means of attaining the desired ends;
for the sense-organs of such persons, too,
cannot surpass the boundaries of sensitiveness as we know it commonly.

न चार्वाचीनाः केचिदतिमानुषशक्तयोऽमीषमभिलषितसाधनतामध्यक्षितवन्त इति प्रमाणमस्ति, यतस्तेषामपि चक्षुरादीन्द्रियं दृश्यमानमिन्द्रियस्वभावं नातिक्रमितुमुत्सहते ।

ननु च -

प्रकृष्यमाणं प्रत्यक्षं
दृष्टम् आश्रय-भेदतः ।
अतस् तद्-आश्रये क्वापि
ध्रुवं परिनितिष्ठति ॥

5. An objection may be raised here:

However, perception of a superior kind is possible, depending on its percipient.
Perception, therefore, may become perfect
if the percipient is perfect.

This is the view entertained by the Naiyāyika, as also by the Siddhāntin.

ननु च -

प्रकृष्यमाणं प्रत्यक्षं दृष्टमाश्रयभेदतः ।
अतस्तदाश्रये क्वापि ध्रुवं परिनितिष्ठति ॥

सर्वं हि सातिशयं निरतिशय-दशाम् अनुभवद् दृष्टं
वियतीव परिमाणं,+++(4)+++
सातिशयं च काकोलूक-गृध्रादिषु प्रत्यक्षम् ईक्षितम्

इति तद् अपि तथा भवितुम् अर्हति ।

[[3]] That is to say:
a finite thing may be found to become infinite;
for instance, extent becomes infinite in space,
which is infinitely extended.
Similarly, we find that finite Perception is considerably widened in air-borne creatures, like crows, owls, vultures etc.,
so that Perception might conceivably become infinite in some being.

सर्वं हि सातिशयं निरतिशयदशामनुभवद् दृष्टं वियतीव परिमाणं, सातिशयं च काकोलूकगृध्रादिषु प्रत्यक्षमीक्षितमिति तदपि तथा भवितुमर्हति ।

इयं च ज्ञानस्य परा काष्ठा
या सर्वगोचरता।
अधिक-विषयतयैव हि जगति ज्ञानानि परस्-परम् अतिशेरते ।

This indeed is the uppermost limit of knowledge
where it encompasses every knowable thing;
for we know from experience
that knowledges exceed one another as their contents exceed one another.

इयं च ज्ञानस्य परा काष्ठा या सर्वगोचरता, अधिकविषयतयैव हि जगति ज्ञानानि परस्परमतिशेरते ।

इत्थम् ऐश्वर्य-वैराग्य-
सामर्थ्यादि-गुणा अपि ।
निरस्तातिशयाः पुंसि
क्वचित् सन्तीति सूरयः ॥

That is why the wise can say that there is Someone
in Whom such finite qualities as supremacy, dispassionateness, power etc. subsist
in an infinite and unequalled condition.

इत्थमैश्वर्यवैराग्यसामर्थ्यादिगुणा अपि ।
निरस्तातिशयाः पुंसि क्वचित्सन्तीति सूरयः ॥

अतो यस्यैतद् अ-खिल-भुवनावलम्बि–भाव-भेद–साक्षात्-कारि-प्रत्यक्षं
स तत्-समीक्षित-दीक्षाऽऽराधनादि-धर्म-भावो भगवान्
एवं व्याचष्टेति किम् अनुपपन्नम्

इति ।

Consequently, this Person whose immediate perception encompasses the entire range of things that are present in the world
is hereby explained to be the Bhagavan
who has immediate perceptual knowledge that Consecration, worship and so forth are dharma.
So what remains unproved? (is improper).

अतो यस्यैतदखिलभुवनावलम्बिभावभेदसाक्षात्कारिप्रत्यक्षं स तत्समीक्षितदीक्षाऽऽराधनादिधर्मभावो भगवानेवं व्याचष्टेति किमनुपपन्नमिति ।

तन् न प्रत्यक्ष-विज्ञान-
प्रकर्षः कल्पितोऽपि वः ।
स्व-गोचरम् अतिक्रम्य
नान्यद् आस्कन्दितुं क्षमः ॥

6. This objection is thus refuted:

The supreme perceptual knowledge which you assume is just a fancy.
Perceptual knowledge can never go beyond its own sphere and trespass on another.

The Mīmāṃsaka refutes the above view. For a detailed discussion see the Siddhitraya: Īśvara-siddhi, p. 226 ff.

तन्न प्रत्यक्षविज्ञानप्रकर्षः कल्पितोऽपि वः ।
स्वगोचरमतिक्रम्य नान्यदास्कन्दितुं क्षमः ॥

तथा हि -

रूप-रूपि-तद्-एकार्थ-
समवायिषु चाक्षुषः ।
प्रकर्षो भवितुं युक्तो
दृश्यमान-प्रकर्षवत् +++(न तु स्पृश्यमान-प्रकर्षवत्)+++॥

For instance:
A superior kind of visual perception,
as well as a superior perceptible object,
must necessarily occur in loci
where inherent relations of one kind,
as between colour and coloured, obtain in one object.

रूपे, तद्वति घटे, तथा रूपेण सह एकस्मिन्न् अर्थे घटे समवाय-सम्बन्धेन विद्यमानेषु संख्या-परिमाणादिष्व् एव नियतः चक्षुः-प्रकर्षः न तु स्व-भिन्नेन्द्रिय-ग्राह्ये स्पर्श-गन्धादाव् इति भावः।

तथा हि -

रूपरूपितदेकार्थसमवायिषु चाक्षुषः ।
प्रकर्षो भवितुं युक्तो दृश्यमानप्रकर्षवत् ॥

एवम्,

इन्द्रियान्तर-विज्ञानं
विश्वं गोचरयेन् न तु +++(तद्-भिनेन्द्रिय-विषय-सद्-भावात्)+++ ।
कथं प्रत्यक्ष-विज्ञानं
विश्वं बोधयितुं क्षमम् ॥

[[4]]
No knowledge that is received through one of the senses
can encompass all that is knowable through all senses.
So how can perceptual knowledge by itself
make all things known,
i.e. also things known only through other means of … knowledge?

ज्ञानम् एव विज्ञान-शब्देनोक्तम्।

एवम्,

इन्द्रियान्तरविज्ञानं विश्वं गोचरयेन्न तु ।
कथं प्रत्यक्षविज्ञानं विश्वं बोधयितुं क्षमम् ॥

ननु तत् +++(भगवत्-प्रत्यक्षं)+++ कॢप्त-सामर्थ्यं
विद्यमानोपलम्भने ।

7. The objector resumes:

However, the sensitivity which we attribute to Perception
is directed toward the perceiving of what exists at present.

“ननु” इति “प्रत्युत” इत्य् अथे प्रयुक्तः।

ननु तत्कॢप्तसामर्थ्यं विद्यमानोपलम्भने ।

अ-सति हि +++(प्रत्यक्ष-)+++स्व-भावानुबन्धिनि विद्यमानोपलम्भनत्वे
+++(प्रत्यक्षस्य)+++ प्रत्यक्षतैव परावर्तते।
न ह्य् अ-जात-मति-वृत्तं वा ऽवगमयद् अनुमानादि
प्रत्यक्ष-पक्ष-निक्षेपं क्षमते।
तेन

अशेष-विषयिता-लक्षण-प्रत्यक्ष-प्रकर्षः
स्व-भाव-नियम-निर्मूलितोदय

इति न हृदयम् अधिरोहति ।

Of course, if Perception did not have this function of perceiving what exists at present as its natural function,
it would cease to be Perception at all.

Therefore, it is not reasonable to say that

a superior kind of Perception,
defined as encompassing all objects,
is a priori impossible
because it is limited to being Perception!

असति हि स्वभावानुबन्धिनि विद्यमानोपलम्भनत्वे प्रत्यक्षतैव परावर्तते, न ह्यजातमतिवृत्तं वाऽवगमयदनुमानादि प्रत्यक्षपक्षनिक्षेपं क्षमते। तेन अशेषविषयितालक्षणप्रत्यक्षप्रकर्षः स्वभावनियमनिर्मूलितोदय इति न हृदयमधिरोहति ।

इदम् अपि सातिशयेन निरतिशयम् अनुमिमानः
पृष्टो व्याचष्टां -

सातिशय एव किन् नु तां दशाम् अनुभवति
यतः परं न संभवति महिमा -

इत्य् अभिनिविशसे
बाल इव स्थविर-भावम् ।

8. The objection is refuted:
If from finite Perception you conclude to infinite Perception,
then I ask you to explain:
can a finite quantity ever attain to such expansion that it cannot be further expanded?
You insist, as it were, on full maturity in a little boy!
even as a boy, after attaining the full growth, cannot grow physically further?'

Punctuate after iti which closes the question introduced in prsto vyācasṭām;
abhi-ni-vis “to stick to a partisan view (in the teeth of contrary evidence).”
I take bala iva as sandhi for bāle iva,
the meaning being that the objector takes the view that
something limited (the boy) is really unlimited (mature adult).

The Mīmāṃsaka poses three alternatives against the Naiyāyika’s theory of “Supreme Person” of which this is the first alternative.

इदमपि सातिशयेन निरतिशयमनुमिमानः पृष्टो व्याचष्टां सातिशय एव किन्नु तां दशामनुभवति यतः परं न संभवति महिमेत्यभिनिविशसे बाल इव स्थविरभावम् ।

अथैकस्मिन् सातिशये
केनाप्य् अन्येन निरतिशयेन भवितव्यम् इति
आहोस्वित् समान-जातीयेनान्येन निरतिशय-दशाम् अधिरूढेन भवितव्यम् इति ।

There are two possibilities:
either the infinite exists in the finite,
or the finite gradually becomes infinite.

अथ एकस्मिन् … - This is the second alternative.

अहोस्वित् … - This is the third one.

अथैकस्मिन् सातिशये केनाप्यन्येन निरतिशयेन भवितव्यमिति आहोस्वित्समानजातीयेनान्येन निरतिशयदशामधिरूढेन भवितव्यमिति ।

न तावद् अग्रिमः कल्पः
कल्पते ऽनुपलम्भतः ।
न हि दृष्टं शरावादि
व्योमेव प्राप्तवैभवम् ॥

The former cannot stand,
for there is no Perception to support it:
we have never seen a bowl or a similar finite object
which had the same expansion as space.

न तावदग्रिमः कल्पः कल्पतेऽनुपलम्भतः ।
न हि दृष्टं शरावादि व्योमेव प्राप्तवैभवम् ॥

यदि च तद् +++(परिमित-वस्तु)+++ एव सातिशयम् असंभावनीय-पर-प्रकर्षं परिनितिष्ठेत्,
हन्तः! तर्ह्य् एकैकेन घट-मणिकादिना ब्रह्माण्डोदर-विवरम् आपूरितम्
इति तत्-प्रतिहततयेतर-भाव-भङ्ग-प्रसङ्गः

[[5]] And suppose a finite quantity could assume inconceivable infinitude:
why, then any single jar or pitcher could fill up the entire space within the Egg of Brahma,
so that all other things would be pushed out and perish accordingly!

गणिको महा-कुम्भः।

यदि च तदेव सातिशयमसंभावनीयपरप्रकर्षं परिनितिष्ठेत्, हन्तः? तर्ह्येकैकेन घटमणिकादिना ब्रह्माण्डोदरविवरमापूरितमिति तत्प्रतिहततयेतरभावभङ्गप्रसङ्गः

व्योम्नैव लब्ध-साध्यत्त्वान्
मध्यमः सिद्ध-साधनः ।
कल्पान्तरेऽपि दुर्-वारं
प्राग्-उदीरित-दूषणम् ॥

If you take space itself as the subject,
you merely prove the proved.

In the alternative
you cannot avoid the illogicality we have pointed out:

siddhasadhana, one of the defects of an argumentation
by which proof is sought of that which is already proved or established.
Space (akāta) is, by definition, unlimited
and cannot illustrate the thesis that something finite can be infinite.

Manuscript V₁ starts from “dūṣaṇam”, the preceding text being lost. See Critical Apparatus.

व्योम्नैव लब्धसाध्यत्त्वान्मध्यमः सिद्धसाधनः ।
कल्पान्तरेऽपि दुर्वारं प्रागुदीरितदूषणम् ॥

विभु-स्तम्भान्त-व्याप्त-
स्तम्भस् सातिशयो न हि ।
दृष्ट-पूर्वस्, तथाऽन्योन्य-
व्याघातः स्थित एव सः ॥

as a matter of fact,
never before has anybody seen a finite pillar
which was pervaded by an infinite pillar
Consequently, there remains the defect of mutual exclusion.

vibhu in the sense of “omnipresent, infinite.”

विभुस्तम्भान्तख्याप्तस्तम्भस्सातिशयो न हि ।
दृष्टपूर्वस्तथाऽन्योन्यव्याघातः स्थित एव सः ॥

यद् अपि वियति परिमाणम् इह निदर्शितं
तद् अपि विमर्शनीयम् एव -
परिमाणं हि नाम देशावच्छेदः, इयत्ता-परितोभाव-वेष्टनम् इति यावत् ।

Let us also consider your illustration,
namely that in space we have an example of a finite extent becoming infinite.
Extent is by definition a limited extension of space, a relative quantity,
something that can be entirely circumscribed.

Veṅkaṭanātha in his Nyāyasiddhāñjana, ch. VI. p. 170, quotes from “yadapi” to “nirdiśyate”

यदपि वियति परिमाणमिह निदर्शितं तदपि विमर्शनीयमेव परिमाणं हि नाम देशावच्छेदः इयत्ता परितोभाववेष्टनमिति यावत् ।

न च नभसि तद् अस्तीति
कथम् इव तद् इह निदर्शनतया निर्दिश्यते ।

Extent in this definition does not subsist in space as such,
so how can you adduce it as an example?

न च नभसि तदस्तीति कथमिव तदिह निदर्शनतया निर्दिश्यते ।

यदि च नभसि तद् अनुमन्वीत
तद् अपि तर्हि सम्भाव्यमान-पर-प्रकर्षम्
इति पुनर् अपि साध्य-विकलता ।

Besides, if one were to infer extent in space,
one would simultaneously infer the possibility that space might be surpassed in extent by another quantity.
And so the illustration again falls short of the thesis.

यदि च नभसि तदनुमन्वीत तदपि तर्हि सम्भाव्यमानपरप्रकर्षमिति पुनरपि साध्यविकलता ।

न च

अतिशयितेन प्रत्यक्षेण
दीक्षाऽऽराधनाऽऽदयो धर्मतया अवबोधिता

इत्य् अपि प्रमाणम् अस्ति।

Nor is there any evidence for the thesis
that a superior perception reveals that Consecration, worship etc. are actually dharma.

न च अतिशयितेन प्रत्यक्षेण दीक्षाऽऽराधनाऽऽदयो धर्मतया अवबोधिता इत्यपि प्रमाणमस्ति