TODO: अपरिष्कृतम्.

[महत्त्व-वर्णनम् ।]

जगज्-जन्म-स्थिति-प्रलय-सहज-नन्द-दहेतवे ।
कालामलवद् विश्वं पद्यते विष्णवे नमः ॥
[तत्त्व-स्वभाव-वर्णिका]

येऽमी¹ केचन मत्-सर-आ² सव्यसो³ दुर्-मानसा नराः ।
मत्-सरो⁴ गुणा-शालिनम्-अपि शिरः⁵ निन्दन्त निन्दन्तु ते⁶ ।
सारासार-विचार-कीश-लद-शा-पारें पण्डव-सिंध्वः ।
सन्त⁷: सन्-तप-सहृदय-वत्-ओऽपि यद्य्-अहं: शंसन्ति ये सद्-गरुम्⁸ ॥
अवि-निविश-वत्-चेतनाः ।
बहिर्-विदाम्-अपि सम्भवम् श्रविः ।
तद्-अिदं †भागवतम् गत-मत्-सरः ।
प्रतम्-असिद्धि-दं विवृत्-चन्तु विप्र-दिञ्चतः ॥

[[P17]]

इह केचित् त्रयी-गर्म-लक्ष्म-कल्प-पिर्य-कुर्कटकलक्-विर्ज-गल्-लक्ष्म-लक्ष्म-मः । त्रयी-गर्म-लक्ष्म-ण-ज-मानेन निज-सिद्धान्त-उक्त-लक्ष्म-णाय-सुखम्-अर्थेन पर-पुरुष-प्रयत्नेन चित्-मिर-ति-दा-यिनि-श्रेयस-गोचरा-पञ्चरात्र-तन्त्र-प्रामाण्ये विप्रतिपद्यन्ते ।

तद्-वदन्ति च—

[ मीमांसकेन शब्द-ज्ञानां प्रामाण्य-विमान-निरूपणम् ]

द्वेधा खलु प्रमाण-त्वं वच-साम्-अवसीयते ।
एकं नामान्तर-लक्ष-मन्य-वेपेम्-इतरत् ॥

तत्र-अपि—

केन तावत् पुर-उपय-अर्थेन वच-नं क्वचित् ।
आसीद्-इति प्रमाणम्-एनम् उपपन्न-लक्षणम् ॥

पोर्व-येणे हि वच-प्रमाणान्तर-प्रम-निरुपपत्ति-स्थापनांग-पाय्-शास्त्र-वर्कः । तद्-अर्थ-सिद्धि-गुरुमुखात्-प्रमाणाम्-एव नाम-अनुभव-ति ।

M₁,—कश्चन°
M₅, M₆, M₇,—°अक°
B, M₁, M₅, M₆, M₇,—°दुरितम्°
M₄,—प्रामाणम्°
B, M₅, M₆, M₇, M₁ omits च
M₆, M₇,—अविद्यमान
B,—अक्षपाद°

†See JRAS (1911), pp. 940-41, for various definitions of the term ‘Pāñcarātra’. See also the latest article on the meaning of the term by Dr. V. Raghavan, JAOS Vol. 85, No. 1 (Jan.-Mar. 1965), pp. 73-79. The Mahā-sanatkumāra Saṁhitā III, offers the following explanation for the term ‘sāttvata’: “sa pūrṇasattvāto tasmāt kule jātatasureśvarāḥ tasmāttu sāttvatam nāma purāṇamavidā viduḥ upadiṣṭam pañcarātram tena lokahitaiccha āhukāṁstu samudiśya tena sāttvatamucyate” (Adyar edn. p. 245, śls. 79-40) ‡The Mīmāṁsaka is the pūrvapakṣin here. §Cf. Prakaraṇapañcikā II, 19.

[[P18]]

न च पञ्चरात्रस्य वचः-प्रामाण्यम् विलक्षण-दीक्षा-अर्थम्-एव मन्त्र-पद्-अनिरूपित-चिल्-लिङ्ग-सिद्धि-पद्-अर्थेभ्य-सम्बन्धम् । नित्य-क्षय-दव-प्रीय-आद्य-अर्थेय-अम्-एव क्षमते । न हि प्रयोग-दशा-रादि-नाधि-निरूपणात्-तेषां श्रेयस-साधनम्-अनादि-प्रतिपादयामहे ।

न च तावच्-चिनः केनचिन्-मातु-पश्य-कयोः स-मिया-समित-अभिधायिनम्-अभिधायित्वम्-अन-इति-केलि-प्रीय-प्रमाणम् इति । यतः तेषाम्-अपि बहु-गुणा-निद्य-य-रूप-अभावे नातिक्रामितु-मुञ्चते ।

M₄ reads सत्वे and omits तन्त्र
M₂, M₆,—आत्-अभिधान
M₃,—नित्याख्यानम्°
B, M₃, M₄, M₆, M₇, My—°दिषाप्रमाणानि°
M₁,—तदप्रमाणम्
M₆, M₇—तत्‌प्रमाणम्
B, M₃, M₆—तन्‌मात्रिकान्त°
M₂, My—तात्‌कालिक°

Dīkṣā or Initiation is one of the cardinal principles of the religious conduct of the Bhāgavata system. It consists of five main sacraments, barring a few details that are peculiar to particular sections of the followers. These sacraments are: (i) “tāpaḥ puṇḍrastathā nāma mantro yāgaśca pañcamaḥ pañcasaṃskārādikṣāpi devadevābhyaśca mahābhāgavatasaṃmṛtāḥ pañcasaṃskārādikṣāpi mahābhāgavatasaṃmṛtāḥ” (Viṣṇutilaka Saṁhitā IV. 189-90) (ii) “tāpa” : branding the two arms with the conch and discus emblems, (iii) “puṇḍra” : marking the forehead and other parts of the body with particular tilaka-materials. (iv) “nāma” : taking a new name with the suffix ‘dāsa’, etc. (v) “mantra” : taking the ‘aṣṭākṣarī’ (the eight-syllabled ) and such other esoteric formulae, and (vi) “yāga” : performing different kinds of worship of the Lord. All are eligible for this Initiation, irrespective of sex, caste and such other considerations. Cf. Īśvara Saṁhitā “śvasavarnamuraṇamācaraṇaḥ sūtrākṛteṣṭijān lāñchitaḥ cakrasaṅkhābhyāmāpyatābhyaṃyadvijātāḥ” (VIII. 179 ) “sarve samāṁścatvāro gotravarapravarjitāḥ utkarṣo nāprakarṣaśca jātitasteṣu sammataḥ” “phaleṣu niṣprahassarve dvādaśāksaraciṁtāḥ mokṣakāmicayassāvasthāksaracavārijitaḥ” (XXI. 40-41) (JRAS for 1911, pp. 946-47)

ननु च [[P19]]

[ नैयायिक-मतेन निरतिशय-जगत्-कारण-पर-हेतुना पञ्चरात्रस्य प्रामाण्य-समर्थनम् ] प्रकृष्यमाणं प्रत्यक्षेण दुष्ट-मभाव-भेद-दनः ।
अन्तस्-तद् आक्ष्ये प्रमिये पूर्व-पुण्यैर् परिनिष्ठितैः ॥
सर्वं हि सातिशय-निरतिशय-दशा-गम-अनुभव-द् विपीयल-वीर्य-परिणामम् । सातिशय-च काकोड-द्युम्-आदिषु प्रलय-शमित-नितिवद्-अपि तथा सबितुम्-अर्हति । इयं च ज्ञानस्य परा काष्ठा, सा सर्व-गोचरा । अधिक-विषय-ज्ञान-हेतु-ज्ञानानि निरतिशय-फल-प्रदे ।
इत्य्-एवं-एवैश्वर्य-गम्य-साम्य्-आदि-गुणा अपि ।
निरस्त-निशयाः पुंसि क्वचित् सन्ति-इति सूरयः ॥
अतो यत्-पित-लय-दोष-ण-फल-गुणा-वलम्बनम्-अभाव-भेद-साक्षात्-फलम्, स तद्-अस्मिन-सत्व-निशान-द-विषय-प्रमाण-अदि-भावो अनुभव-वेद-प्राय-प्रत्यासन्न-उपपन्न-मिति ।

[ मीमांसकेन नैयायिक-प्रति-कथनादिरूपम् ]

तत्-अत्र, प्रत्यक्ष-विज्ञान-प्रकर्ष-कल्पित-उपदेशि सः ।
स्वर्ग-गौरवम्-अति-कृप्-अस्य नान्य्-अद-स्कन्दितुं क्षमः ॥

तथा हि—

इरूप्प-नित-पद-कार्य-स्रव-व-अपि⁹ वाद्यु¹⁰: ।
प्रकर्षो भविष्यु युक्तो, हृदय-पान-कर्प-त्वम् ॥

B, M₁, M₃, M₄, M₅, My, P, PM, T, V, —°एव
M₆, M₇, —एव
V₁,—°मीमांसकम्
B, M₃, M₆—अवतत्वि°
M₃ omits व
M₆,—अवादिर्
M₃ omits तः
M₆, M₇—°सादिर्
M₃ omits हि

*This is the view intended by the Naiyāyika, as also by the Siddhāntin. § The Mīmāṁsaka refutes the above view. For a detailed discussion see the Siddhitraya: Īśvara-siddhi, p. 226 ff. †The Mīmāṁsaka is the pūrvapakṣin here.

[[P20]]

एवम्—

इन्द्रिय-अन्तर-विज्ञानं विमूढ-गोचर-एषु तु¹¹ ।
कर्म-प्रत्यक्ष-विज्ञानं विमूढ-बोध-यितुं क्षमम् ॥
ननु तत्-कल्पना-सामर्थ्यं विमूढ-विभ्रमोपलब्धेः ।
असति हि स्व-भावाद्-अनुपपत्ति-विमान-उपलब्ध-मन्य-वेय-प्रत्यक्ष-ज्ञाने परावर्तते । न हि अज्ञान-विमूढ-वादि-क्षम-मन्यादि-प्रलक्षणे क्षमते । तेषाम्-एव विषय-विमूढ-लक्षण-स्व-भावनियम-उपपत्ति-निरूपणे दय-क्षम-उपरोहिति ।
इदम्-अपि सातिशय-निरतिशय-ज्ञानाम्-अनुभूमानः । पृष्ठतो वा अयं छद्म-ज्ञानस्येव विनाशायम् एव खलु तां दशाम्-अनुभवति यतः । न सम्भवति संमिश्र-मिश्र-लेश-बाल-इव स्वच्छ-विभावम् । अथ अक्षि-स्व-ज्ञानेन सातिशय-विमूढ-ज्ञान-प्रविमूत-भाव-नियम-इति । आरोहित-समान-जात्य-नियम-निरतिशय-ज्ञापय-रूढिसु-अदे¹² अविघ्न-य-अस्मिनि ।
न तावद-स्मिन् कल्पः कल्पित-उपलब्ध-मनम् ।
न हि इदं शर-अर्थादि-प्रयोग-एव प्राप्तव्य-लक्षणम् ॥
यदि च न-इवं सातिशय-मत्-स-भाव-नियम-परम्-अपकर्षेण परिनिष्ठित-अस्तु¹³, हन्त तर्हि एक-एव चटम्¹⁴ । गणिक-अदि-धा-अदि-लक्षण-विमरा¹⁴ ।
प्रिनिष्ठित-मतम्-निहितम्-अद्-उत्तर-आभव-मस्तु¹²: ।

This is the third one. †The Mīmāṁsaka poses three alternatives against the Naiyāyika’s theory of “Supreme Person”: of which this is the first alternative. **This is the second alternative.

मीमांसक-संक्षेप-मत-वर्णनम्

[[P21]]

सन्निकृष्टे¹⁵ च सत्वं नाम [[अन्वय-अन्तराय|अन्वयान्तराय]]¹⁶ ज्ञानाद् यत्-प्राण-माह¹⁷ ।
तथा हि श्रुति-स्मृति-प्रसिद्धेन वासुदेवो हि आप्तम्¹⁸ ।
तथा च [[अपि-उभय-अपि|अप्युभयापि]]¹⁹ मन्तव्ये मीमांसकेन [[प्रामाण्य-आह्वा|प्रामाण्याह्वा]] ।
यदि च [[न-एवं|नैवं]] सातिशय-मत् स-भाव-नियम-परम् अपकर्षेण परिनिष्ठित् अस्तु²⁰, हन्त तर्हि [[एक-एव|एकैव]] चटम्²¹ । गणिक-आदि-धा-आदि-लक्षण-विमरा²² ।
प्रिनिष्ठित-मतम्-निहितम्-[[अद्-उत्तर|अदुत्तर]]-आभव-मस्तु²³: ।

श्रीमद्-यामुन-मुनि-प्रणीतम् आगम-प्रामाण्यम् ।

[ मङ्गलाचरणम् ]

जगज्-जन्म-स्थिति-ध्वंस-सम्पद्-व्यापार-कॢप्तये ।
करामलकवद् विश्वं पश्यते विष्णवे नमः ॥

[ ग्रन्थारम्भ-प्रशंसारूपेण प्रतिज्ञा ]

ये ऽमी²⁴ केचन मत्सराः सवयसो²⁵ दुर्मानसा नराः ।
गम्भीरां गुण-शालिनीम् अपि गिरं²⁶ निन्दन्ति निन्दन्तु ते²⁷ ।
सार-सार-विचार-कौशल-दशा-पारे परे ऽवस्थिताः ।
सन्तः सन्तु अनसूयवो ऽपि बहवः श्रोष्यन्ति ये मद्-गिरम् ॥²⁸²⁹

अभिनिवेश-वशीकृत-चेतसां
बहु-विदाम् अपि सम्भवति भ्रमः ।
तत् इह³⁰ आगवतं गत-वत्सराः
मतम् इदं विशन्तु विपश्चितः ॥³¹
[[P66]]

इह केचित् यतन्ते ऽपव्याख्यातृ-युक्त-कण्टक-कलिलं³² विष्फारित-बिलिज्जिल-प्रभृतयो³³ ज्ञान-ज्ञेय-निमित्त-ज्ञान-लक्षण-ज्ञान-विषय-सुघटित-स्वभाव-विशेष-सुघटितः³⁴ परम-पुरुष-निरतिशय-नित्यागमेभ्यो ऽगोचराः³⁵ पञ्चरात्र-तन्त्र-प्रामाण्ये विप्रतिपद्यन्ते ।

तद् इदम् एतत्³⁶—

[ मीमांसकेन शब्दार्थानां देधा प्रामाण्यविभागप्रपञ्चारम्भः ]

एषा खलु प्रमाण-प्रमेय-वचन-सामग्रीत्य् उच्यते ।
एकम् आन्तर-प्रत्यक्षम् अनपेक्ष्य एतत्-त्रयम् ॥

तत्र-अपि—

ईदृक् तावत् पुरुषाधीन-रचनं वचनं क्वचित् ।
आसादित-प्रमाण-लक्षणम् अपेक्षणीय-लक्षणम् ॥ पौरुषेये हि वचसि प्रमाण-अन्तर-निमित्त-प्रबन्ध-वस्तु-प्रस्थापनायोगे³⁷ पाञ्च-रात्रं वस्तु; तद्-अर्थ-सिद्धि-मूल-प्रबन्धस्य प्रमाण-भावम् अनुभवति ।³⁸³⁹
[[P67]]

न च पञ्चरात्र-तन्त्र-प्रमाणतायाम् अनवधारित-प्रमाण-भाव-वचन-रचनायां¹ भ्रान्ति-मूलता-शङ्का-अपि² । भगवद्-धर्म-शास्त्रस्य³ वक्तृ-दोष-प्रसङ्गात् । न च तत्र भ्रान्ति-विप्रलम्भकत्व-भ्रम-शङ्का-अधीन-वक्तृ-दोष-प्रसङ्गः ।⁴⁰

न हि⁴ प्रत्यक्षेण दीक्षादीनां स्वर्ग-आदि-फल-साधनता-सम्बन्धः प्रत्यक्ष-विषयः, नियत-देश-काल-स्वभाव-स्व-स्वामि-सम्बन्धि-द्रव्य-साध्यत्वात् । न च दीक्षादि-नाना-देश-काल-स्वभाव-स्व-स्वामि-सम्बन्धि प्रत्यक्षम् ईक्ष्यते । न हि भगवद्-आराधन-लक्षण-क्रिया-फल-भूतायाः क्रियान्तर-निष्पत्तेः साक्षात्कारायालम् ।

न च अनुमानतः, केचिद् अनियमात्, अनियत-हेतुकत्वाद् वा, अश्रद्धेय-वाक्यत्वाद् वा, अनिश्चित-प्रमाण-भावत्वाद् वा ।

आगमे ऽपि सति नास्तिक्य-सद्भावानभ्युपगमाच्च ।
लिङ्ग-दर्शनाभावे नास्तिक्य-सद्भाव-अनभ्युपगमात् ।
[[P68]]

*ननु च—⁴¹

[ नैयायिकेन तिरस्कृत-नय-शबल-बलेन हेतुना प्रामाण्याक्षेपाभ्युपगमसमर्थनम् ]

प्रकृष्टप्रमाणैः¹ प्रत्यक्ष-दृष्ट-मात्र-क्षयिभिः अनन्तद्-आश्रये कार्ये वुद्धिः परिनिष्ठितेति ॥

सर्वं हि सातिशयं निरतिशय-दशाम् अभ्युपगच्छद् इष्टं विधीयत इति परिमाणम् । सातिशयं च काकोदक-गुञ्जादिषु प्रत्यक्ष-समधिगते तदपि तथा भविष्यद् इति । न च ज्ञानस्य परा काष्ठा, या सर्व-गोचरता । अधिक-विषय-नयैव हि जगति ज्ञानानि परस्परम् अतिशेरते । इत्थम् एव च वेद-राज्ञयापि अनधिगता अर्थाः । निरस्त-निखिल-त्रास-धिया पुंसि क्वचित् सन्तीति सुस्थः ॥

अतो यद्य् एतद् अखिल-भुवन-ललाम्बि³-भाव-भेद-साक्षात्कारि प्रत्यक्षं, स⁴ तत्-समधिगत-दीक्षाद्य्-अशेष-निज-धर्म-अभावे भगवन्तं व्याचक्षीत किम्-प्रपञ्चम् इति ।⁴²

[ मीमांसकेन नैयायिक-शङ्का-निराकरणम् ]

मैवम्, प्रत्यक्ष-विज्ञान-प्रकर्षे कल्पिते ऽपि सतः⁵ ।
स्व-गोचर-अतिक्रम्य नान्यद् आकारयितुम्⁶ क्षमम् ॥

तथा हि—

†रूप-स्पर्श-रहित-द्रव्य-कार्य-समवायिषु⁷ चक्षुष्तः⁸ ।
प्रकर्षो भवितुं युक्तो, हृदयमान-प्रकर्षवत् ॥⁴³
[[P69]]

एवम्—

*इन्द्रियान्तर-विज्ञाने विश्वं गोचरयत्य् उत¹ ।
कर्ण-प्रत्यक्ष-विज्ञाने विश्वं बोधयितुं क्षमम् ॥ ‡ननु तत् कल्प्यताम् अर्थे विद्यमान-उपलब्धम् अने ।⁴⁴

असति हि स्वभाव-अनुपलब्धिनिषिध्यमान-पदार्थ-प्रत्यक्षत्वे परावर्तते । न हि अजात-चक्षुष्मन्तं² वाडवम् इव दहन्तम् आदि-प्रत्यक्ष-पक्ष-निक्षेपं⁴ क्षमते । तेन-अशेष-विधि-प्रतिषेध-लक्षण-प्रत्यक्ष-प्रकर्षः स्वभाव-नियत-विषय-मूलितो ऽयम् इति न हृदयम् अधिरोहति ।

इदम् अपि⁷ सातिशयेन निरतिशयम् अनुमिमानः पृष्टो व्याचष्टाम्⁸ इत् अतिशय एव किल तद्⁹ दशानुभवम् इति यतः परं न सम्भवति महिम्न्य् अनिशिश्ये बाल इव स्थविर-भावम् ? ⁴⁵अथ एक्-स्मिन् सातिशये केन-अपि अन्येन निरतिशयेन अवितथम् इति ? ⁴⁶आद्यस्मिन् समान-जातीयेन-अन्येन निरतिशय-दशाम् इह स्वेन ⁴⁷अवितथम् इति ?

न तावद्-अविद्यः कल्पः कल्पते ऽनुपलब्ध-मलः ।
न हि दृष्टं शरबादिषु योगेष्व् प्राप्तेष्व् इव अञ्जसः ॥

यदि च नवैव सातिशय-समन्वय-आत्म-स्वभाव-प्रकर्षे परिणिनि-म्रष्टुम्,⁴⁸ हन्त तर्हि एवम् एव च⁴⁹णिकादिना ब्रह्मादि-स्तम्ब-विषम्⁵⁰ पूरितम् इति तद्-अतिरिच्यतया उत्तर-भाव्य्-अशेषम्⁵¹ प्रसङ्गः ।
[[P70]]

छयोर् इव लब्ध¹-साधर्म्यात् अभ्यस्य-सिद्धि-साधनः ।
कल्पान्तर-स्थे ऽपि दुर्निवारं प्रागुदीरितं⁵² दूषणम् ॥
विभु-स्तम्भ-अन्तर-व्याप्त-सत्त्वः सातिशयो नहि ।
दृष्टपूर्वो, यथा-ऽयो-यन्त्र्याद्यान्² स्थित एव सः ॥
‡यद्यपि वियति परिमाण-सिद्धिर् निदर्शनं³ तद् अपि विकरणीय-मेव । परिमाणं हि नाम देश-आवेष्टः; इयत्ता, परितो यावद् वेष्टयति मेयात् । न च नभसि तद् अस्तीति कथम् इव तद् इह निदर्शनतया⁴ निर्दिश्येत ? यदि च नभसि तद् अस्तीति, तद् अपि नहि समवाय्य्-अभाव-परस्पर-धर्मिणि पुनर् अपि साधयितुं विकलता⁵ ।⁵³

[ पाञ्चरात्रागमप्रामाण्यसमर्थनम् ]

न च⁶ अतिशयितेन प्रत्यक्षेण दीक्षाद्य्-अभिवाञ्छ्यः धर्मतया-ऽवबोधिता इत्य् अपि प्रमाणम् अस्ति । तद्-आसादित-दृष्ट-अन्वालोचित-पर-चेतना-तिरेक-परिकल्पनया अल्पीयसीति नाभिमेत-साध्य-साधन-सम्बन्धे प्रत्यक्षं प्रमाणम्; न तरां⁸ ननु-स्मृत्या पञ्चरात्र-स्मृतिः प्रमाणम् ।⁵⁴

[ तत्र अनुमानेनापि प्रामाण्याभावस्य प्रतिपादनम् ]

†न च करण-पथ-दूरवर्तिनि §प्रस्तुत-वस्तुनि अविनाभाव-धारणा-धीनो-दयम् अनुमानम् इह प्रसूतम् । न ह्य् एतच् च शक्यम् अवगन्तुम्ः तद्-विना-अवि-तया⁹ धूम-सम् उत्पद्यते ।⁵⁵
[[P71]]

[ आगमप्रामाण्यभावनिरूपणम् ]

न आगमः सत्-समग्र-सम्यङ्-सिद्ध¹-क्रिया-कलाप-कृत-योग-नोप-स्थापन²-परः परिदृश्यते, येन तत्-मूलतया³ पञ्चरात्र-तन्त्रम्ः प्रमाणं स्युः ।
न चादृश्यमाने ऽपि अनुमान-गोचरः ।⁵⁶ *अथैव हि⁴ तद् अत्र सिद्धादि-साधन-रत्न-फल-निष्पत्तौ⁵ स्वर्ग-आदि-साध्य-साधन-भावो न-अनुमान-गोचरः सम्य-ग्-व्यापारणा-विरहात्, एवं तत्-मूलताम् अपि⁶ऽपि तत्र एव तत्-सामर्थ्यं शक्यः ।

[ तत्र आगमेनापि प्रामाण्यासिद्धिः आगमस्य् अर्थे च । ]

†न च-आगमेनापि प्रस्तुत-सार-मूल-भूतागम-अवगमः सरभसेन ।
स हि द्र्ष्ट्या—पौरुषेयापौरुषेय-योर् भेदम् एतत् ।
न तावत् पौरुषेयेण वचसा तस्य सम्भवः ॥
‡विमल-द्रुम-पुष्पेभ्यो⁸ द्रष्टव्यं पुरुषस्य यत्नतः ॥
§अथ-एव-अपि हि¹⁰ दृश्यन्ते केचिद् आगमिक-च्छलात् ।
अनागमिक-वेशाद्यैर् व्याचक्षाणा विचक्षणाः ॥
तद् इह पञ्चरात्र-प्रबन्ध-प्रणाम् अपि¹² तन्-मूल-भूतागम-अवगम¹³-पुरस्सरी किं इव¹⁴-निबन्धनानां वेद-मूलत्व-प्रतीज्ञा ? किं वा यथाकथञ्चिद् रचयतां प्ररोचनाय तथा वचनम् ? इति शङ्काम् आहे ।⁵⁷
[[P72]]

*तावता च प्रमाणत्वं व्याख्यातं समहीनितम् ।⁵⁸
नहि नित्यागमः कश्चिद् एकम् अपि तादृश-गोचरः ॥

[ उपमानलक्षण-आगमस्यापि ताडूप्याभावः ]

न चोपमान-तत्-मूल-स्मृति-सिद्धिर् इह सम्भवात् ।⁵⁹
कथं ह्य् अदृष्टपूर्वा सा सद्-ज्ञान-गोचरा ?

[ अर्थापत्तिलक्षणस्यागमस्य अर्थापत्यैव खण्डनम् ]

न च अर्थापत्तितः¹ तत्-मूल-स्मृति-सिद्धिः, अनुपपन्न-आभावात्² ।⁶⁰

[ तत्र पञ्चरात्रस्य मन्त्रवद्-अनित्यत्वेन प्रामाण्यशङ्का ]

³स्मरण-अन्येथा-उपपत्त्या हि तत्-कल्पना प्रादुर्भवति । स्मरन्ति हि पञ्चरात्र-प्रणेतारो दीक्षाद्य्-अनुष्ठान-आदि⁴ धर्मतया⁵, अष्टकादि-निर्व-पञ्च-वाद्यः । न च-अनुष्ठ-भृत्ये वस्तूनि स्मरण-शास्त्र-शास्त्रि-विभक्ति-विभक्ति-भेदम् । अनु⁷-सङ्ख्यम्⁸ इन्द्रिय-लिङ्ग-शब्द-सदृशात्-अनुपमानाद् पूर्वकं । ईदृशो⁹ च विषये ऽनुभवः प्रमाण-अन्तर-प्रमेयानाम् एव¹⁰ चोदनाम् एव मूल-उप-कल्पयतीति¹⁰ ।

§ सिध्यत्य् एवं च मनोरथः, यदि हि ¹¹ गन्ध-अथर्व-निगमः अनुगन्धानां प्रामाणिकः स्यात् । यदा पुनर् अयं¹² राग-द्वेष-आदि-अभिनिवेशादि¹³-वशीकृत-ततः करणानाम् यथार्थानुभव-आविता भावना स्वात्मानुरूपाः स्मृतीर् इव¹⁴-यन्ति, कुत इव तदा स्मरण-उपपत्तिः प्रमाण-भूतता श्रुति-रूप-कल्पनेन¹⁵; अन्यथ-अपि स्मृति स्मरण-उपपत्तेः ?⁶¹
[[P73]]

मन्वादि-स्मरणेष्व् अन्यो वा कालो वा ? ननु तत्र-अपि प्राग्-उक्ता युक्तयः पराक्रमन्ते¹ । न हि अष्टकां दुष्ट-ब्राह्मणादिभिर् इह साधन-निमित्तम् अतिशेरते विरतिः । न च-अनुमानम्, सम्बन्ध-आदर्शनात् । न च शब्दः, तद्-उप-लम्भात्² । न च-अनुपलब्धे ऽनुमातुं शक्यः, सम्बन्ध-आदर्शनादेव । न च-उपमेयः, सदृशा³-निरूपणात् । न च कल्पयितुं शक्यः, अनन्तर-कृत्वात् स्वप्नस्य-अन्योपपत्तेः ।[^131_paragraph]

वेद-अन्गेषु इह पुण्य-प्रमाणेषु उपपत्तिः ।
कल्प्यन्ते चेत् श्रुतिस् तत्र, ततो ऽन्यत्र-अपि कल्प्यताम् ॥ † यतो नारद-शाण्डिल्य-प्रभृतयः परमर्षयः ।⁶²
स्मर्यन्ते पञ्चरात्र-अपि सम्प्रदाय⁴-प्रवर्तकाः⁵ ॥⁶³

ततश् च—

तुल्याक्षेपे समाधाने पञ्चरात्र-मनु-स्मृती ।
प्रमाण-अप्रमाणे वा स्यातां भेदो न युक्तिमान् ॥
लक्ष्यते⁶ वा प्रमाणत्वं मन्वादि-स्मृति-गोचरम् ।
विशेषः पञ्चरात्रस्य वक्तव्यो⁷ वा ।—
[[P74]]

[ भगवतानां त्रैवर्णिक-शिक्षा-रहितत्वोक्तिः ]

प्रवृत्तेर् नात्र¹ विगन्तुं कुर्वाणान्² वेद³-वादिनः ।
[[तस्मायत्|तस्माद् यत्]]⁴ कर्तृ-सामान्य-प्रामाण्यं स्फुरित-पूर्वोक्तम् ॥
नैव⁵ । तत् पञ्चरात्रादि-शास्त्र-करण-महार्णवं महति । न हि त्रैवर्णिकादि-शेषः तत्-अनुकार्यो ऽनुपालस्⁶ ते ।
[[P75]]

§ननु तत्र-अपि¹ श्रुति-स्मृति-लक्षण-शास्त्र-ज्ञोपवीतादि धारयद्भिः भार-अवतार-ब्राह्मणैः अहरहर् उपेयमान-वर्त्मनः³ चोदना-मूलत्वे सम्भाव्य-माने कुत इव प्रामाण्यम् अप्रतीतं कश्चित् भ्रम-विप्रलम्भ-आश्रयः स्मर-कारणतया⁴ कल्प्यन्ते ?⁶⁴⁶⁵

*उच्यते—⁶⁶

हन्त एवं-वादिना साधु प्रामाण्यम् उपपादितम् ।
यत् त्रैवर्णिक-विद्विष्टाः⁵ शिष्टा भागवता इति ॥

[ भागवतानां ब्राह्मणत्वसमर्थककथनम् ]

ननु ते⁶ कुत इव शिष्टा ये⁷ त्रैवर्णिक-अग्रण्यो⁸ ब्राह्मणाः ? तत्र । तेषां त्रैवर्णिकत्वम् एव नास्ति । दूरे ब्राह्मण-भावः । † न हि इन्द्रिय-संयोग-समनन्तरं केषुचिद् एव⁹ विशेषेषु अनुवर्तमानेन, अन्येषां व्यावर्तमानं न रतान्तरेकिंशं ब्राह्मण्यं नाम¹⁰ जाति-विशेष-अपर-पर्यायम् । †† शिखा-उपवीताद्य्-अस्तु ब्राह्मणादीनां विशेष-माना न तद्-अवभास-पाद् अपितुं क्षमन्ते, ताभ्यश् च अनुमीयते; **दुष्टा¹¹ शूद्रादिषु व्यभिचार-दर्शनात् । अतो निर्विवाद¹²-सिद्ध-सुदृढ¹³-व्यवहार एवात्रा-⁶⁷⁶⁸
[[P76]]

वगम-निदानम् । न च भागवत्सु¹ पदम्-इहाष्टो² लौकिकाः प्रयुञ्जते । भवति च भेदेन³ व्यपदेशः—‘इतो ब्राह्मणा इतो भागवता’ इति ।⁶⁹

[ योगशास्त्रस्य सात्त्वतभागवतयोर् दासानां ब्राह्मण्यबोधकशङ्का ]

स्याद् एतत्, ब्राह्मणेभ्य एव केभ्यश्चिद् गुण-योगात्⁴ सात्त्वत-भाग-वतादि-व्यपदेशो, यथा तेष्व् एव परिव्राजकादि-शब्दः इति । तत्र ।

[ सात्त्वतशब्दे रूढितः प्राबल्यकथनम् ]

रूढ्या सात्त्वतत्वेन केचित्⁵ कृति-अन्त्ययो न यः ।
उच्यन्ते, तेषु सत्स्वेव⁶ शब्दो नान्यत्र वर्तते ॥

[ ऊकार्ये रथकारन्यायनिदर्शनम् ]

हृदि शिख-निटिन्द्रिय्⁷-योग-शक्ति-परिग्रहः ।
अयुक्त इति युक्ति-ज्ञा⁸ रथकार⁹-पदे यथा ॥

अपरथा कथम् इव⁹ रथकाराद् डो ऽध्ययन-सिद्ध-सुदृढत्व-भञ्जनापि¹⁰ यौगिकी वृत्तिम् अपहाय जाति-विशेष-प्रमिति-विधीयते ?
[[P77]]

[ सात्त्वतानां ब्राह्मण्यकथनम् ]

सन्ति च सात्त्वता नाम उपनयनादि¹-संस्कार-हीना वैद्य-ब्राह्मण्येन अवर-जन्मानः केचित् ।

यथ-आह² मनुः—⁷⁰

§ “ वैश्यात् तु जायते व्रात्यात् सुधन्वाचार्य एव च ।⁷¹
भारुषश्³ च निजङ्घश् च⁴ मैत्रस्-सात्त्वत⁵ एव च⁶ ” ॥ इति ।

[ भागवता एतद् सात्त्वता इति समर्थनम् ]

भागवत-शब्दश् च सात्त्वतेषु⁶ वर्तत इति नात्र कश्चित् विवादः ।

स्मरन्ति च—

[ तेषां देवपूजन-प्रवृत्त्यर्थकथनं च ]

† ‘पञ्चम-स्मृतो नाम विष्णोर् आयतन-अध्वनि सः ।
पूजयेद् दास्या राज्ञां स तु भागवत-स्मृतः ॥ ’ इति ।

तथा चोदीरित-ब्रह्मान् प्रसूत-निष्पेषूपायतया⁷ इदम् एव⁸ स्मरन्ति,
** यदभीष्टं⁹ प्रत्यक्षम् एव¹⁰ धूर्य-धर्म-मुनि-छिन्नतो दृश्यन्ते । तथा¹¹ च उशनाः¹²—
[[P78]]

§ ‘ सर्वेषां कृषि-शस्त्रोप¹-जीवनम्; आचार्य-सात्त्वतोः देव-पूजनम् ’ इति । तथा ब्राह्मे² पुराणे—

§ ‘ विष्णोर् आयतनानि सः⁴ पूजयेद् दास्या राज्ञाम्,³ इति । तथा-ऽन्यत्र-अपि—

§ ‘ सात्त्वतानां च देवायतन⁵-शोषणं, नैवेद्य-शोषणं, प्रतिमा-संरक्षणम् ’ इति ।⁷²

तथा चेतश्-सन्देह’-व्युदासाय मनोर् वचः—⁷³

† ‘प्रच्छन्ना वा प्रकाशा वा वेदितव्याः स्वकर्मभिः ।’ इति ।⁷⁴

[ आचारतो ऽपि तेषाम् अश्राद्धण्यनिर्णयः ]

अपि च-आचारतस् तेषाम् अश्राद्धण्यं प्रतीयते⁹ ।
शुचिनो देव-ताभ्भ्य्-अन्ना,* दीक्षा, नैवेद्य भक्षणम् ॥
गर्भाधानादि-दहान्त-संस्कारान्तर-सेवनम् ।
श्रोतक्रिया¹⁰-ऽनुष्ठानं, द्विजेस् सम्बन्धि वर्जनम् ॥⁷⁵
इत्य् आदिभिर् अनाचारैः अब्राह्मण्यं सुनिर्घृणम् ।

[ इत्य् एवं पूर्वपक्षांशसारसंक्षेपविवरणम् ]

स्मरन्ति हि शुचितो देव¹¹-पूजायां ब्रह्म-कर्मस्व् अनधिकार-हेतुत्वम्;

यथा¹²—
[[P79]]

† ‘ येषां वंश-क्रमेण-एव देवानां वृत्तिर् इष्यते ।
तेषाम् अध्ययने, यज्ञे, याजने नास्ति योग्यता ॥’ इति ।

तथा च¹ परम-संहितायां तेषाम् एव² वचः—⁷⁶

‘आपद्य् अपि च काष्ठायां³ श्रौतो वा⁴ दुर्गते ऽपि वा ।
पूजयेन् न-एव वृत्त्यर्थं देव-देवं कदाचन ॥⁵ ’ इति ।

[ निन्द्यत्वाभाव-निश्चये अश्राद्धण्य-व्युदासक-योक्तिः ]

यद्य् अपि समस्तव् इह⁶-शिष्टेभ्यो⁷-गर्हित-निखिल-चरण-नैवेद्य⁸-भक्षणा-द्य्-अनुष्ठानं, तद् अपि तेषाम् अश्राद्धण्यम्से⁹ वा-अशोभनत्वम्° । अपि च¹⁰ यद् इव लोक-नादाव् अपि¹¹ विशिष्टाः चान्द्रायणादि-प्रायश्-चित्तानि विद्यन्ते, कथं तत्-परिग्रहः श्रुति-मूलत्वम्¹²-वगमयतीति¹³ सम्भावयामः ?

[ भागवतानां देवकलक्षणत्यागेन तत्समर्थनं च ]

स्मरन्ति हि¹⁴ देवलक-अवलोकने¹⁵ प्रायश्-चित्तम् । देवल्-कथा-म्**—§¹ देव-कोशोपजीवित्वात्, वृत्त्यर्थं¹⁶ देव-पूजनात् ।⁷⁷⁷⁸

तथा च देवलः—

§¹ देव-कोशोपजीवी यः स देवलक उच्यते ।’ इति ।
[[P80]]

† ‘ धूर्यञ्च पूजयेन् न-एव¹ श्री-पर्णी यस् तु हि द्विजः ।
स वै देवलको नाम सर्व-कर्मसु³ गर्हितः ॥² ’ इति । अस्य पुनर्-वंशानु⁴-परम्परया धूर्यम् एव देव-साद्-अधन्यो दृश्यन्ते । अतो देवलकत्वम् अकामेनापि⁵ अभ्यनुज्ञातव्यम् ।

तथा च—⁷⁹

‘ विड्वराहं च ण्डं च यूपं देवल्-धकं⁶ शवम् ।
स्पृष्ट्वा तु न-एव येर् इन्द्रो ह्य् एतान् चान्द्रायणं चरेत् ॥’ इति प्रायश्चित्ते स्मरन्ति ।

तथा च विशाल-तन्त्रम्⁸-श्री-पराम् एव⁹ उपब्राह्मण्ये वर्णयन्तिः¹⁰— § ‘ आहायका¹¹-देवल्-कथाः कल्प-देवल्का¹² गण-भोग-देवल्का भागवत-वृत्ति-चतुर्धाः । एवम् उपब्राह्मणाः’ इति ।⁸⁰ तथा च भगवान् व्यासः—⁸¹
[[P81]]

†† ‘आहायका देवलका नक्षत्र-ग्राम-याजकाः ।
एते ब्राह्मण-चण्डालाः † महा-पथिक-पञ्चमाः ॥’ इति ।⁸²

[ तत्-परिहारवत् पाञ्चरात्रागमप्रामाण्योक्तिः ]

एवं ज्याला कर्मणा च श्रेणी-भागाद्¹-आगमत-जन-परिग्रह-एव पञ्चरात्र-शास्त्र²-प्रामाण्य-प्रतिषेधाय पर्यासो हेतुः ।⁸³

तथा हि—

[ ऊकार्ये अनुमानप्रयोगः ]

*विवादाध्यासितं तन्त्रं³ न मानं⁴ §पुण्य-पापयोः ।
त्रयी-बाह्यैर् गृहीतत्वात् †चैत्य-वन्दन-वाक्यवत् ॥⁸⁴

[ वेदानित्यादीनाम् अर्थापत्ति-तन्-मूलशास्त्रसिद्धिप्रतिषेधः ]

अपि च, तेषां त्रयी-मार्ग-लाग-पुरस्सरः सर्व-धर्मोपदेश इति स्व-वाक्यम् एव उपस्थापयन्ति⁶— ‘ चतुर्षु⁷ वेदेषु परं श्रेयस् लब्ध्वा⁷ शाण्डिल्य इदं शास्त्रम् अधीयानो⁸ ** ’ इत्य्-आदीनि । तद् इह कथं चतुर्णाम् अपि वेदानां निः-श्रेयस्-साधनानाम् अभाणः⁹
[[P82]]

तत्-प्रसाद¹-अवगतम् अये² पुत्रम् इव अन्येषां कथम् इत्य् उपेक्षेत ? मन्वादयो हि विवक्षित-सकल-महीतल³-साधन-भूषणागम-मूलं⁴-स्मृति-बन्धाना दृश्यन्ते ।

*** वेदो धर्म-मूलम्’, ‘तद्-विदां च स्मृति-शीले च⁶ ।⁸⁵

तथा⁷—

§⁸ वेदो ऽखिलो⁹ धर्म-मूलं, स्मृति-शीले च तद्-विदाम् ।’⁸⁶
†⁹ श्रुति-स्मृति-विहितो धर्मः ।’⁸⁷
‡⁸ स सर्वो ऽभिहितो¹⁰ वेदैः¹⁰, सर्व-ज्ञान-मयो हि सः ॥’ इति च ।⁸⁸

[ दीक्षासंस्कारविशिष्टानाम् एवाधिकारनियमकथनम् ]

पद-परम्परया-ऽवनात्-इत्थं सङ्कीर्णानाम् अधिकृतानां¹¹ च अग्निहोत्रादि-समस्त-वैदिक-कर्मसु, पुनर् अपि भगवद्-आराधनाधिकार-सिद्धि-हेयं¹ दीक्षा-लक्षण-संस्कार-वर्णनं, तद्-वैदिकताम् एवावधारयति । वैदिकत्वे हि नैरव संस्कारैः भगवद्-आराधन-आदाव् अपि चिन्त्येत ।⁸⁹
[[P83]]

[ विचार्यार्थ्याविषयाणात्वात् तन्त्रस्य अनवधिकप्रककथनम् ]

यद्य् अपि धर्म-प्रमाणतया समस्त-शास्त्र-जन-परिगृहीतेषु §चतुर्-देश-विद्या-स्थानेष्व् अपरिगणनं, तद्-अत्र वैदिकत्वे लिङ्गम् । अन्यथा हीद्-अपि तद्-अन्तर्गतत्वेन स्मर्येत¹ । न च स्मर्यते । तद्-अवसीयते ऽयं-दिकम् एवेदं पञ्चरात्र-स्मरणम् इति ।⁹⁰

[ पाञ्चरात्रादिषट्केषु बादरायणवचनसमर्थनम् ]

*अत एव च² भगवता बादरायणेन त्रयी-मार्ग-प्रत्यनीकत-श्रुत्य्-अन्त-कुणप-सुगन्ध-श्रवण-उत्सवात्-आदि-वाक्याभ्यास-समधिगत-निरासव् असेर³-ऽस्य तद्-ग्रन्थ-निरासः—†⁴ उत्पत्ति-असम्भवात्⁵ इति ।⁹¹

त्रयी-विवादि-अमित्य् असङ्ख्येषु
तथा त्रयी-बाह्य-परिग्रहेण ।
अन्-अन्तरोक्तेर् अपि⁵ हेतुभिस् तत्
न मानव-आदि-स्मरण-समानम् ॥
[[P84]]

[ पाञ्चरात्रस्योपयोगित्वनिरूपणम् ]

‘एवं सति यद्य् अपि¹ लोके² लोक-अमोहिनीं विद्वेष-उपघातेन³-वशी-करण-आदि-उद्भूत-विद्या-प्रागल्भ्यम् एव⁴ बहुलम् उप⁵-दिशद्भिः भगवद्-आराधनादि-
[[P85]]

केन-उपाय-वैदिक-कर्मणि पाप्मान् अचिन्त्य-निदिध्यासनो, तान्य् उपभोग्यानि¹ अविश्वरूप-अमोघानि च श्रुत्य्-अनिशिश्य-श्री-हिरण्य-गर्भ-प्रभृतिभिर् अन्याम् आहे ।
[[P86]]

पञ्चरात्रस्य मन्वादि-स्मृतिभ्य्-उपयुक्त-ज्ञान-असाम्य-निर्द्धारणाभिधानम् ]

अनो न वेद¹-मूलत्वं पञ्चरात्रस्य युज्यते ।
प्रामाण्ये प्रतिपद्येत² येन मन्वादि-शास्त्रवत् ॥

[ नैयायिकानुसारेण पञ्चरात्रस्य प्रामाण्यप्रतिपादनम् ]

अत्र³ कश्चिद् आह—कामं⁴ §कृश्यान्त-रित-प्रामाण्येषु मन्वादि-स्मरणेषु कारणतया वेदाः परिकल्प्यन्ताम्⁴ । पञ्चरात्र-स्मरणस्य तु किं वेदेन तन्-मूलतया⁵ वल्कल्येन ? वेदनाम् अपि यद् अलभ्यं निबन्धनं प्रामाण्ये, तद्-अवभव एव हि पञ्चरात्र-स्मरणस्य निदानम् । न खलु तुल्य-मूल-योर् एकाचमन-स्मरणयोः मिथो मूल-मूलि-भावः ।

परस्पर-अपेक्षते तुल्य-कक्षे न हि स्मृती ।
पञ्चरात्र-श्रुती नद्धत्र नापेक्ष्येते परस्परम् ॥
[[P87]]

वेद-मूलत्व-भङ्गेन¹ पञ्चरात्र-स्य् अवसीदति ।
*कुतः तन्-मूल-नानादा²-गमो नाव् असीदति ? ॥ †आह³—किम् एवेयं वेदी⁴ अपि पुरुषाद् भवा⁵-धीना प्रामाण्याः पं§चेष्या एव ?

[ वेदानां पौरुषेयत्वसमर्थनम् ]

ईदृक्° संशयः ? वाक्यत्वं हि पराधीन-रचनत्व⁷-स्वभाव⁸-मुप-लभ्यमानं कथम् अपरथा-ऽवतिष्ठेत⁹ ? वेदनाशे ह्य् अनवस्थेति महिमा, यत् क्वेन-चित्¹⁰ सन्तुष्टेयो ऽपि ¹¹ वाक्य-वचन-जाति-लेन इति चेत्, हन्त तर्हि परतन्त्रत्वेनो धूम् अस्यापि महिमा, यत्¹² ज्वलन-मन्तेरणापि¹³ अनु-द्वष्ट¹⁴-व्रस्ततानो¹⁵-ऽगणयत् तत्-हितम् इति किंम् इति न स्यात् ?

ननु कथम् अतिक्रान्तानाम् इतरावतारे धर्मे ग्रन्थः¹⁶ सन्दर्भ्यते¹⁷ ?
मैवम्—यतः सहज-संवदन⁸-साक्षात्-कृत-प्रगार्थाध्व एव भगवान् जगद्-गुरु¹⁹-कृपया वेदनामानं¹⁹ ग्रन्थम् आरचयतीति ।
किम् असित धर्म-धर्मिणोर् चरम् अपि प्रत्यक्षम् ?
[[P88]]

बाढम् । कथम् अन्यथा तनु¹-भुवनादि-कार्येष्ट्य्-उपजनयति ? स हि तत्र² कर्ता भवति, यो यस्योपादान-उपकरणं च साक्षात्-कर्तुं प्रभवति ।
धर्माधर्मो च जगद्-उपकरणम् इति मीमांसकानाम् अपि सम्मतम् एव ।
अतः तत्-साक्षात्कारी को ऽप्य् अभ्युपगमनीयः । स च वेदनादी⁵ निर्मिमी-तेति⁶ । यस्तु ब्रूते ⁷गिरि-सुख-वनादयो भाव्या न कार्या⁸ इति, प्रति-ब्रूयाद् एनम्⁹ ।

विवाद-गोचरा भावाः कार्या विश्व-म्भरादयः ।
विचित्र-सन्निवेशत्वात् नरेन्द्र-भवनादिवत् ॥
तथा सावयवत्वेन विनाशो ऽप्य् अवसीयते⁹ ।
विनश्यन्ति च ये भावाः, ते तत्-साधन-वेदिन ॥
विनाश्यन्ते¹⁰, यथा तज्ज्ञैर् जजातिभिः करकादयः ।

ये पुनर् अपरिदृष्ट-बुद्धि-मद्-अधिष्ठान-कृत-पतनादि¹¹-शङ्किता भावाः, ते ऽपि **विभज्य-व्याकान्ता इति न-अनैकान्तिकत्वम् आवहन्ति ।

किञ्च—

†भङ्गतया सनाधेन स्पन्दमानत्व-हेतुना ।
उत्पत्ति-मद् इह भावानाम् अनुमातुम् इहेष्यति ॥
[[P89]]

[ तेषां सर्कर्तृकत्वनिरूपणम् ]

नदेवं¹-बुद्धिमत्²-न्याय-प्रसिद्धं विश्व-म्भरादिकार्यत्वे³, सिद्धयत्य्-एव भगवतः⁴ तद्-उपकरण-धर्म-अधर्म-साक्षात्कारित्वम् ।

तथा⁵ हि—

विवादाध्यासिता भावा⁶ ये ऽमी⁷ भू⁸-भृद्-अरादयः ।
ते यथोक्त-स्वभावेन कर्त्रा निर्मिताः ॥
उत्पत्ति-नाश-आश्रितत्वात्; तद्-उत्पत्ति-विनाशावत् ।
दृष्टं, तस्माद् इह कर्त्रो निर्मिते तक्ष्यया¹⁰ ग्रहम् ॥
न च वाक्यं, कर्मणाम् एव¹¹ स्वाद् भूत-पुरुषा-समीहितानि सम्पद्य-एतमान्तरा ईनानन्तरीयक¹² तद्-अनुबन्ध-आदिकार्य¹²-निर्माणम् इति, यतः चेतन-अनधिष्ठितानि तानि न कार्याणि जनयितुम् उत्सहन्ते, अचेतन-त्वात् । वासी¹³वत् । न हि चेतनेन तद्-अज्ञेन-ऽधिष्ठिता वासी¹⁴ स्वयम् एव यूप-आदीन् उपादपितुम् अलम् ।

न चापवर्गिणा¹⁵-ऽधिष्ठाय वयं निर्मातुम् ईश्मराः ।
न हि कर्मादि-पार्श्वं¹⁶ साक्षात्-कर्तुं क्षमामहे ॥
[[P90]]

[ जगत-कर्तुर् ईश्वरस्य निराभास-प्रसाधननिरूपणम् ]

उक्तं हि उपादानोपकरण-साक्षात्कारिण एव तत्र तत्र¹ कर्तृत्व-मिति । न च² कर्म-जन्म-पूर्व³-साक्षात्-कर्तारं⁴ क्षमः क्षेत्रज्ञः कश्चित् प्रजायते, प्रतिज्ञायते वा । अतः क्षेत्रज्ञाद् उपभोगान्तर-साधन-धर्म-अधर्म-विनिखिल-लोक-अवलोकन-चतुरः को ऽपि निरतिशय-शक्तिर् ईश्वरिभ्यः पुरो-ऽनुपगन्तव्यः । *लक्ष्य च अप्रतिहत-ज्ञान-त्वाय् दयस् सहजः ।⁹²

यथा⁵ऽऽह⁶—

§⁵ ज्ञानम् अप्रतिधं⁷ तस्य वैराग्यं च जगत्-पतेः ।
ऐश्वर्यं चैव धर्मश् च सह-सिद्धं चतुष्टयम् ॥’ इति ।⁹³

इमम् एव च-अर्थं मन्त्रार्थवादेति-हास-पुराणवादा उपोहयन्ति—
† ‘ द्यावापृथिवी जनयन् देव एकः’, $ ‘प्रजापतिर् वेदान्⁹ असृजत् ’ इत्य् एवम् आदयोः¹⁰ ।⁹⁴⁹⁵
[[P91]]

[ भगवतो वेद-शास्त्र-योग-तुल्य-कर्तृत्वकथनम् ]

स च न्याय-मार्गादि-काले भगवान् प्रलीन-निखिल-करण-कलेवरा-दि-शून्योपकरण-चेतनेतर-प्रायेण-अजीवाज्वाला¹-वलोकन-जनित-महा-तनुः सकलम् अपि² जगद्-उपज न य, तद्-अभिलषित-सकल-सत्त्व-सांसारिक-सम्प्र-च्छ्युपाय-प्रकाशन-पटुर् अपि ईदृक्-मेतो³ निर्मीय, पुनर् अपि विविबुध-दिति-परस्पर-अकीर्ण-अवभावेन-अविप्रम्लान्⁴ उदग्रान्⁴ विलोकयन्, परम्-सकलेन-तयां⁵ परमनिःश्रेयस-साधन-शास्त्र-नावोपनीय शृङ्खलाः पञ्चरात्र-संहिताः सन्-उत्-कुमार-नारदादि-भ्यो ऽप्य् अवोचत् इति, त्रयी-समान-स्व-तन्त्र-अनुभव-मूलानि तन्त्राणि क्रम् इव यादृश-तानाद् इह असम्भावन-आदि-स्मरण-गोष्ठी-प्रमिति-विधीयते ?

[ अथ मीमांसकेन वेदनासमर्थ्यप्रभेद्यप्रतिपादनम् ]

†स्याद् एवं, यदि वेदानां निर्मीमांस्ये प्रमाणतः ।
कुतश् चिद्-उत्पत्य्-उत्पन्नः; न च-आसाद् उत्पत्य् उत्पद्यते ॥
न च वाक्यत्व-लिङ्गेन वेदकारो ऽनुमीयते ।
अभिप्राय-विशेषाणां विपर्यय-प्रसङ्गात् ॥
वाक्यं हि यत् परार्थ-रचनं संप्रदृश्यते ।
शरीर-विशेष-तत्-सम्बन्ध्-उच्चार्यमानं विलोक्यते ॥
पुण्य-पाप-निमित्तं च शरीरं सर्व-देहिनाम् ।
एवं तु-उपदेश-राधीन्³-सुलभः खलु देहिनः ॥
अनीश्वरस्य-ईश्वरे निर्माणं वाक्य-वत्त्वम् अनुमापयेत् ।
[[P92]]

अपि चैवं प्रमाणत्वं बेदानाम् अपि दुर्लभम् ।
न हि मानान्तर-पूर्वं धर्मं¹ तस्य-अस्ति सम्भवः ॥
†ननु कथं मानान्तर-पूर्वा धर्मः ? उक्तं हि ‘साक्षात्-करोति धर्माधमौ, कथम् अन्यथा तद्-उपकरणं जगत्-अञ्जयति ? ’ इति ।

[ जगतः पराभिमत-ब्रह्म-कर्तृत्वसमर्थनम् ]

§सत्यम् उक्तं दुरुक्तं तत्; विश्वस्य जगतो न हि ।
विचिन्त्य को ऽपि निर्माता, यद् एनम् अपि कल्प्यते ॥
विचित्र-सन्निवेशत्वाद् अयुक्तला यद्यपि साधितम् ।
तत्रोच्यते—क्रिया भावा लौकिकैः परिलौकिकैः ॥
†प्रत्यक्ष-दृष्ट-कर्तृकैः केविद् इह चोदयन्ति ।
अविषय-मान-निर्माण-उत्थान-ऽन्ये गगनादयः ॥
सन्दिग्ध-मान-निर्माणेः केचित् विश्व-म्भरादयः ।
तत्र प्रथम-स्यन्दन-रात्रि-सिद्धवन् न-काम-चार एवेष्व्*व्यापारः । §अथ-एवं विश्व-म्भरादयः क्रम्-अभाग-अनुक्त-पञ्च-पञ्च-पर्वा न युगपद्-दय-विभज्य-भागिनः । ईदृशो ऽस्त्य् अतिशयो मीमांसकानाम् अपि सम्मताच् चेति सिद्ध-साधनत्वम् ।
[[P93]]

बुद्धि-मत्-कर्तृत्वाद् यावति प्रयासेन समर्थिता¹ ।
साध्यते सा ऽपि सिद्धैव; बुद्धि-मन्तो हि चेतनाः ॥
*यागादिभिः² स्व-योगस्य तद् उत्पद्यन्त इति नः § ।⁹⁶
†युक्तं चोभय³-सिद्धान्ते तन्⁴-निबन्धन-कल्पनम् ॥
वयं च याग-दानादि-साक्षात्-कर्तृ क्षमा यतः ।
§कर्मणः शक्ति-रूपं यद् उत्पद्येत इव आपदम् ॥
मा भूत् प्रलम्भता तस्य, किं तेन-अध्यवसितेन नः ?⁹⁷

×न खलु कुललादयः कुम्भ-आदि-कार्य-मारिप्समानाः तद्⁶-उपादान-गोकरण-भूत-प्रभूत-दण्ड-आदि-कार्याणि उपादान⁷-शक्तिं साक्षात्-कृत्य प्रवृत्ताहारा भवन्ति । —यद् इदं, शक्ति-मद् इद् उपाम् अभिलषित-साधनाय, तद्-⁹⁸
[[P94]]

पादाना¹-दिव्यवहारे ऽनुपपन्नः । *इह तु नितान्तम् अजनना²-त्प्रलयेन सम्प्रत्याकलित-प्रयाग-अदितच्-छुपान-पाटन-पुरुषाः तेभ्यश् च विश्व-म्भरा-दि-भावानां जायेत् इति³ ।

तथा च ‘प्रलम्भ⁴’-प्रतिक्रमण-कर्मकरण-प्रवीणा नैवान्यः क्षम⁵ इति च नास्सल्य नियमः ।
¶अपश्यद्-यथार्थं प्रकृतिकरणे स्वात्म-मनसी⁶ ।
ननु ज्ञाने कर्ता भवति पुरुषः तत् कथम् इव⁷ ?

[ शुचित्वानीतिनां प्रत्यभिज्ञया नित्यत्वसाधनम् ]

†⁶चिनाशीद् विश्वं जगद् इव विवदिति⁸ च यत् ।
बलीयः-प्रत्यय-प्रसङ्गात्-इति-इतः⁹ तद् असत् ।
‘ स एवायं मेरुः’ विश्वकर-बिम्बं च तद् इदम् ,
‘ धरित्री सैव’ इति सुक्रमिह यतो धीर् उदेयते ॥
[[P95]]

श्लाको हि¹ प्रलम्बीव समन्त²-काल-सम्बन्धि-प्रमेयाग्रिम-सिद्धम् । समन्ति हि पूर्वापर-कालयोर् अपि तादृशाः पुरुषाः प्रागुः-पञ्चभिः³ मेयामीमांस्य-प्रमेययोः । प्रयोगश् च भवति⁵—

महीयत्-ललाट-कालि-प्रगल्भ-विज्ञान-वज्-ज्वरः* ।⁹⁹
अतीत-कालः काल-स्य् आदि-वाणी-इत-नन्दन-कालवत् ॥
एष्व् अङ्गनाद्येषु अपि प्रयोगो दर्शयितव्यः ॥
†न चेतश्याम् अयोग्येण घटादेर् अपि निष्ठता⁷ ।
प्रसज्यते⁸ यतस् तत्र प्रत्यक्षेणांशु-सञ्चयौ ॥
§विरोधि सति येनाशु-ऽऽत्मा हेतुना न-एव लभ्यते ।
¶न लभ्यते ऽविरोधे ऽपि¹⁰ तेनात्मैकेन सञ्चयः ॥¹¹
†महेश्वरे सति स्पन्दमान-वत्त्वस्य एव च ।
जगज्-जन्म अङ्कुशं यः प्रलपति ।¹⁰⁰
[[P96]]

स च प्रलम्भ-ज्ञ्-असम्भव-हेतुः,
न ह्य् अत्यन्तम् एव प्रयतते युज्यते ॥

अपि च¹ प्रतिविशेष-विशेषद् ध्यायं हेतुः ‘कर्तृत्वान्’ इति ।
*कार्यत्वं हि स्वभावत²-विप्रकृष्ट-त्वचानाम्³-कामत्वान्तरत्वान्तर-साधर्म्या-दि-ऽन्यादि-विशिष्टा⁴-पञ्च-तन्त्र-अनेक-विशेषानुषक्त-कथमिव तत्-प्रत्यनीक-भूत-शरीर-निखिल-तु-असम्भव-निमित्त-शिष्ट-नाच् ईनाध्यापि निर्विशेष-अवगमयति ? स्व⁵-शरीर-स्मरणम् अपि शरीर-सम्बन्ध-प्रयासवद् अपि⁶ कारणक⁷-प्रत्यवत्त्वानो नान्यस्येति न कश्चिद् अवशरिणिः कर्तृत्व-सम्बभवः ।

अचेतद्-दोषण-अपहाय देह-वासिनो ऽनुपेयुते ।
स देहो जन्मवान्, मा वा ? जन्मवच् चेद् अनश्वितिः⁸ ॥
नित्यत्वे ऽवश्य् अचिन्त्यं च स्याद् अनैकान्तिकं तव⁹ † ।¹⁰¹
[[P97]]

*यद् एषो¹-ऽविघ्न-धौरेयक-लक्षण-सिद्धान्त-स्थलो
विशेष-आशङ्कि-शृङ्खलायाम् अपि च पन्था न घटते ।
स² हि न्-यायो जीवद् अपि, यदि च³ मानान्तर-कृतो
विरोधो ऽभ्युद्यतः, पुनर् अपि विशेषः स्फुटतरः ॥†

§ननु च-अपूर्व-ज्ञताद् इना यावन् नियनम् अपि⁴ यदि न विश्वं चय्य-इष्ट-बुद्धि-प्रतिष्ठितानाम् अवगतायां, प्रत्यक्ष-स्मृति⁵-सर्हि⁶ अनुमेय-व्यवहारः ।
अथवा-ऽगमयति⁸, आगम-यत्-नय-वासवास्-त्रि-लिङ्गैस्-त्रैलोक्य-निर्माण-प्रवीण-तममपि⁹ कर्तारम् ।

न ब्रूमो नागमयतीति । किन्तु यावन्तो विशेषा व्याप्तिः
[[P98]]

ग्रहण-समये ऽन्विताः, तान् अन्तराय¹-विशोषेण-उपस्थापयत्य् अपनीति । *न च तावता-ऽप्रतिप्रसङ्गः । प्रमाण-अन्तर-गृहीते हि लिङ्ग-चिह्नवलाद् अपनतो विपरीत²-विशोषान् तत्-प्रमावेन प्रतिषिध्यन्ते । §अत्र पुनर् अनिर्लिप्त-मान्तर-कर्म-भावं³ भगवति सिद्धाव् अधिषिते यावन्ति-ऽऽद्यस्य-अनिरन्ध्य-कावग्रन्थिना अविनाभाव-भावो यस्मात्; तान् अन्तराय-विशेषापूप-स्थाप-यतीति⁴ । †तथा च प्राङ् न्-निकटवर्ति-दृढ-दूर-आदि-भवन-वसित-पुरुषा-व्यापार-जन्मसु अनेक-अन्तः⁵ । तत्राप्य् अन्वित-इन्द्रिय-पुरुष-आधिष्ठान⁶-कल्पना माञ्जाव् एव ।

[ भगवतः जगन्-अन्तर्यामि-गुण-विशिष्ट-रूप-निरसनम् ]

×क वा देशे निबन्धन-वत् तदनुष्ठः⁸ किंम् इति वा
[[P99]]

कदा वा निःशेषं जनयति ? तदेतद्-ईक्षयाशङ्क्यम् ।
कश्चित्-स्निग्धेष्व् अपि फल-सुदृष्टस्य, करणे;
कदाचित्, यत्-किञ्चिज्-जनयति कुललादिर् इव खिलम् ॥
*कृतान्त-त्वात् क्रीडा न च भवति; हेतुर् यदि खलु
[[P100]]

स्वभावः,¹ स्वातन्त्र्यं प्रकृति-महो §संप्रति विभोः ।
अभिन्ने किं चिद् यत् स्वयम् इव² कुर्त जगत-जन्म-स्थेम³-प्रविलय-महा-याम-समवः ॥

अनुकम्पानुग्रहेन श्रूयमाण-जन्मना जन्तवः ।
सुखिनः किं न सृज्यन्ते³ ? तत्-कर्म-प्रतिपक्षया यदि ॥†

[[P101]]

§मनः प्रणिहिते; किंम् नेभ्य नैरेव हेतुभिः ।
उपसर्पन्ति चेत् इष्ये, किं तकल्-पनाम् अजनम् ?

[ वेदानां नित्यत्वसमर्थनपूर्वकम् अनित्यत्वनिरासः ]

अन्यो नास्ति तादृशः पुरुषः, यस् तन्-मनसि-जागरूक-क्षाण-साक्षात्-कृत-धर्मो¹ वेदनान् न रचयति । अपि च², यदि वेदाः केन-चिद् पुरुष-मुख्येन, ततः ‘तेनाम् इमां विरोचिता’ इति तत्-कर्ता स्मर्येत¹ । *न च जीर्ण-कूप-आदि-बासरणं युद्धम्ने; युज्यते हि तत्र प्रयोजना-भावात् कर्तुर्-अस्मरणम् । वेदे तु अनेक-द्रव्य-त्यागात्-मक-बहुतराग-यास्-तागामि कर्मणि प्रवृत्ति-नर-निर्वाणात्⁴-स्मरण-मन्तरेण के वा⁵-चारम् ? पीठम् ? तथा हि—क्रिया वेदाः, अस्येयम् आपणात्-सरणेर् हि⁶ कर्तृ-करत्वात् । ये यथोक्त-साध्या न भवन्ति, ते यथोक्त-साधना अपि न भवन्ति, यथा¹-नारदादयः । असौ तु यथोक्त-साधना इति, यथोक्त-साध्या भवितुम् अर्हति । तत्-पूर्वस्मिन् आप्तैर् उपरुषेया⁸ वेदा इति । खस्मिन्न् अनित्याविशेषाद् अनुप-बुद्धि-प्रतिष्ठिताभिन्न-मिदं⁹—यद् अनुबन्धं वेद-प्रामाण्यम्, तद्-अनुबन्धवन्तं पञ्चरात्र-प्रामाण्यम्¹⁰ इति ।
[[P102]]

[ मीमांसकेन वेदतुल्यत्वमतखण्डनम् ]

§ अयम् एव विशेषो यद् एकत्र स्वतन्त्र एव पुरुषः तां ताम् आपूर्वी⁸ रचयति; इतरत्र परतन्त्रो नियमेन पूर्वाध्यूढ-सिद्धास् एव अध्वसति ।
किम्-अवात्मान्तर-जातिस् तत्-प्रत्यभिज्ञान-लक्षण-प्रतीतिष्ठा नाप्लाप-महर्-हत्य् उल्लेख-विस्तरेण¹⁰ । सिद्धिर् भेद न विलक्षण-गुरु-रूपत्वाद्-अवभिन्न-तन्त्र-प्रमाण्य-वर्णनं¹¹ साधयितुम् इति ।
[[P103]]

[ नैयायिकस्य प्रामाण्यसमर्थनम् ]

*ननु च केवलत्वं कश्च लाघवं
गदि सिसधायिषा-पदवीं श्रोत्रः ।
भवतु नाम तथा सति तूष्णीं
श्रुति-शिरः-प्रतिष्ठो हि महेश्वरः ॥

यदा तु सकल¹-भुवन-निर्माण-क्षम-सर्व-सर्वेश्वर²-परम³-पुरुष-प्रतीति-पात्रकानि §नित्याम् अवचन-अन्य् एव बहुलम् उपलभ्यन्ते, कथं तदा⁴ तद्-अनुभव-मूल-स्मरण-प्रामाण्य-इष्टका-करणम् ?

[ निढ् वक्तुनि प्रामाण्ये नास्तीति प्राभाकरमतोपक्षेपः तन्निरासश् च ]

†न च परिचिन्तिष्ट⁶-वस्तु-गोचरतया तानि प्रमाण⁷-मर्यादाम् अति-पतन्ति⁸ । तादृशाम् अपि प्रमाण-अन्तर-सम्भवेदाद् निरुद्ध-गोचराणां पीरुषेय⁸-वचनानां स्वरस⁹-समासादित-प्रामाण्य-भावाणां चोद्यताम् ।
न च सिद्धे वस्तुनि साधक-बाधक-योर् यत्र-उपनिपात-समन्व-प्रमर्दन¹⁰; भाविता-नुवाद-आदि-विषय-पर्यवलोचनया, तद्-बोध-वचसां¹¹
[[P104]]

प्रमाण-अप्रत्युच्चैतिः; कार्य-अनिष्टस्य्-अपि तत्-प्रत्यक्षात् । कार्यम् अपि हि¹ मानान्तरा-वेद्यम् एव लोके, सति-समिद्-हरणादिहि² । †तथा मानान्तरेणापि वेद्यम्-मोदन-पाक³वत् । इत्य्-अस्तु पचनात् ।[^131_paragraph]

*अथ विलक्षण-इन्द्रिय-प्रोद्भाव्य-कार्य-स्थल्यासं भावित-मामान्तरा-तया तत्-प्रतिपाद्यम् वचः प्रमाणम्, हन्त तर्हि निरतिशय-यावद्-ऐश्वर्य-महा-नन्द-सन्दोहेषु अपि भगवति न मानान्तर-सम्बन्ध-पगन्ध¹ इति सर्व-समान-मन्य्-अत्राभि-निवेश-आपत्तेः⁹ ।[^131_footnote]

अपि च, प्रस्तुत-प्रमाण-अन्तरम् अपि स्व-गोचरं, तद्-बोचरतया नाव-भासयतीति⁶ परमपि प्रमाणम् एव । कुतः तद्-उपनिपात-सम्भावनाया ऽनुवाद-वत्त्वम् ? कथं वा प्रत्यक्ष-क्षिति-सत्-सम्-पुरुष-वाद्य-दोष-संस्पर्श-निन्द्या-गम् असुधः प्रत्यक्षस्य पूर्वोपमर्द-कृतया⁷ उग्रीव-मानस्य, सम्भाव्य-मान-विविध-विप्लवैः प्रमाण-अन्तरैरपि वापाद-पादनम् इति युक्तिस्-तद्-एतत् ।[^131_doublestar]
[[P105]]

[ श्रुतिस्मृतिभ्यां भगवच्छास्त्रस्य परमार्थत्वेन निरूपितपरमार्थनिराकरणम् ]

§अथं च श्रुति-शत¹-समधिगत-विविध-विष-योर् इहा-वैयर्थ्याद् एव भगवति सामान्य-अवसिता²-सार्वज्ञ्य-महेश्वर-तादयो³ दोषा नावकाशम् अभ्यु-पगन्तुम् अर्हन्ति । तथा च—

श्रुति-स्मृतिभ्यां प्रसिद्धेन सर्वज्ञेन-एव निर्मितम् ।
तत्र मित्येति वस्तु नः कयं जिह्वा प्रवर्तते ?

[ पदानं कार्यपरत्वसमर्थनम् ]

*अहो मन्दस्य मीमांसा-सम्रम्भानि विजृम्भते⁴ !
मीमांसा-मांसले चेतः कथम् इत्यं प्रमाद्यति ?
§कार्यं मानान्तरापूर्वं समन्तं वैदिकं वचः ।
प्रमाणम् इति हि प्राज्ञा मन्यन्ते मानुष-बुद्धयः ॥
पदानां तत्-परत्वेन व्युत्पत्तेर् अवधारणात् ।
न खल्व् अन्य-परे शब्दे व्युत्पत्तेर् अस्ति सम्भवः ॥

तथा हि—वृद्धयोर् व्यवहरतोः एकतर-वृद्ध-पुरुष-शब्द-श्रवण-समनन्तर-जनितान्-अन्तर-वृद्ध-समवेतः⁵-पृष्टा दृष्ट्वाऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽ⁶।
ऽष्टष्ट-शक्तिः, तद्-उपपादक-कार्य-पर्यन्त-सावित्ति-क्रिया-वावसीयते । प्रतीता⁷ क्ति-व्यञ्जनान्विते कार्य-संविद् एव तत्-तद्-विशिष्ट-हेतु-भूतेति-उपदेश-परिश्रार्थ्य-अपि प्राकृति पदयोर् भेव-फलम् इति—⁶ ननु नित्य-सत्-प्रकाशस्य कार्यं-संविद् धिश्रान्तिस्, तद्-अये तद्-अन्तरं प्रवर्तत⁸ इति ।
[[P106]]

एवं च समस्त-व्यवहाराणाम् अनन्त-प्रवृत्ति-निमित्त-सकात्-प्रवृत्ति-निपादन-परतया व्युत्पन्ने शब्दे यद्-आवापोद्-द्वारा-ऽनुगामिनि येनो ऽर्वाग्¹-भागेभ्यः प्रथम-भावन-प्रवृत्त-कार्य-अनुरूप-गुन्तया नैरन्तर्यम् इष्यत इत्य्-आद्य-रुन्ध-स्यन्ति । §न च लिङादयो ऽभिव्यक्ति-विभक्ति-सन्निविदः; कार्य-ज्ञान्-असेव साक्षात् समर्पयन्ति । तद्-अवस्तु² नद्-अपि स्थिताधिकार्य-अनुबन्ध-प्रतीति-पादान-सुखे तद्-अन्तरम् एव भवेद् वस्तूनि ।

*न च पुत्र-जननादि-रूप-आवेदन³-पर्यवसायिनः पद-निचय-स्या-विरल-पुल्कोद्-यदन-विद्-आदिभिः; अभिन्न-सुत⁴-जन्मादि-प्रतिपाद्य-नर-शक्ति-निश्नयः । अजातालिङ्गित-प्रस्तुत-पद-निचय-विभि⁵-र् इह हेतु-प्रतिपत्ति-पाद्य-यम् असुनेति⁶ निष्ठेयं प्रतिपन्न-मुशक्यत्वात् ।

एतेन व्युत्पत्तेर् व्यपसद्-मव्यभिचारत्वे वर्तमान-निष्ठे ऽपि⁷ कार्य-दर्शन-पर-हित-पद-शक्ति-निश्नय-प्रतीति-विभिर-ऽसन्दिग्धायाः ।
[[P107]]

§ पदान्तराणि याहग्-व्युत्पद्यन्ते च तादृशाम् ।
इदं च यद् अमित्थ्येन¹ तत्र व्युत्पद्यन्ते नरः ॥
तानि कार्यान्वित-स्वार्थ²-बोधकानि-इति साधितम् ।

अथ³ तद्-बुद्धि-हेतुत्वात्⁵ प्रामाण्यं⁶ श्रुत⁵-गौरवम् ॥
इष्यते, तद्-अनैकान्तं⁸ पदैश् च सिद्ध⁹ न शोभते ।
अथ तत्-परता हेतुः¹⁰, ततश् च स्याद् असिद्धता ॥¹¹

न हि अकार्यत्वे वस्तुनि कचिद् अपि¹² शाब्दी¹³ बुद्धिः पूर्व-व्यव-स्थिता । यः पुनः लौकिक-शब्द-श्रवण-समनन्तर-भाविन्यः अन्व-य-व्यतिरेकाभ्याम् अनुमापक्यो¹⁴ ऽभिहिता¹⁵ न शास्त्र-इष्ट-गुरु-पथाभ्याम् एतत्-समर्थम् ।

यदि तत्-परताग्राहः शब्दानां न-एव विद्यते ।
[[P108]]

x⁴ अग्निहोत्रं जुहोति⁵-ति विधिः कस्माद् उपेयते ?
अथ तत्र प्रमाणत्वं संयुक्ते ऽपि च तावता ।
पुरुषार्थ-वत्-अलाभाय¹ विधिर् भ्युपगम्यते ॥
तद् असत्—न प्रमाणानां प्रयोजन-वशानुगा ।
प्रवृत्तिः; किन्तु तन्-मूल²-प्रयोजन-परित्य्-अगः ॥
§न खलु कनम् अमिष्ट-लवनः शिला¹-वलोकन-मन-विभ्रम-मित्ति⁴-कनकावलोकनता आश्रयितुं युक्ता ।

तत्-पारम्पर्यम् एव शब्दानां यावत् कार्ये न कल्पितम्⁵ ।
न तावत् वर्तमानादि-निर्देशो⁶ विधिकल्प-यत् ।

[ उपनिषद्वाक्यानां कार्यसमन्वयकथनम् ]

*एवं चोपनिषदाम् अपि तत्र तत्र-अर्थमान-ज्ञानोप-आसनादि-विधि⁷-शेबत्वतया⁸ व्याख्यातृभिः । तद्-अयम् अर्थः—⁹ सर्व-ब्रह्मानन्द-मात्मानं जानीयात्’ इति ।
[[P109]]

†न च तावता स्मृतिभिः सिद्ध्यन्त्य् एवोपलब्धं च । अन्वये¹ नाशि ताभ्याम् अथानादित्वम् अपि अन्त्यं² मिलत्-वाच्यतायाम् इति, तथा च §³ अनुष्ठी-ओङ्काराद्यैर् उच्चरिष्यमाणम् इति ।¹⁰²¹⁰³

[ मूलप्रमाणस्याभावानित्यत्वनिरसनम् ]

यानि पुनस्-तत्-समत्व-तत्र⁴-नित्यत्ववादिनी⁵ वाक्यानि, तान्य्-अव्यय-पद-वाच्यत्व-विशेषणा⁶-च्छिप्याम् ऋत-विप्रलम्भ-कल्क-कल्मषेभ्यो ७-ऽनिषिप्त-वेचन-परम्पराद् अनपराधि अनवद्यत्वम् अपि वदत्त्वाद् अप्रामाण्यम् इति ।
[[P110]]

*यद्यपि किञ्चिद् भविष्यत्, तथापि परस्पर-याच्ञानुष्लव-पढार्थतया¹ अहेवाद् अनयोर् एव समर्थनीयम् । §प्रमाण-अन्तर-अवगत²-योग्यताभि³-पुरस्सरी पदभ्य् आ⁴ वाक्यार्थ-बुद्धि-रूप⁵-ज्ञानम् असमाधाय प्रथमतर-निपतिता⁶-वहित-प्रमाण-अन्तर⁷-विरोधी कथमिव जनितुम् अर्हति सन्निकृष्टार्थ-सञ्चामः ?¹⁰⁴¹⁰⁵

[ प्रत्यक्षव्यतिरेकेण सार्वज्ञस्यासम्भवेनापौरुषेयत्वकथनम् ]

प्रत्यक्षादि-प्रतिष्ठित-मगोचरं वचनं यदि ।
प्रमाणं, को नु तादात्म्य⁸-विशद्-आदित्य-यूपयोः ?
[[P111]]

अपि च-अस्तु¹ नरः कश्चित् तादृशातिशयाश्रयः ।
सिसाधयिषित-प्रान्त-प्रामाण्यस्य किम् आगतम् ?
ननु च तादृश-पुरुषेण विरचितम् इदम्²-इति पञ्चरात्र-गोत्रांशु-सारिणः स्मरन्ति ।

[ सर्वज्ञपुरुषातिशयासमर्थनाभावकथनम् ]

पाशुपता वा किं न स्मरन्ति ? ते ऽपि खड्ग-दानाद् आकस्मिक-जगद्-अध्यक्ष-भावम् अक्षते । तथाऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽ‐‐³ । न च⁴ सर्वे ऽसौ सर्वज्ञः, विकॄ-ष्टान्-प्रदेश-यात्-अनुपलम्भेः । यथा च न वादिनाम् इत्थं वादिनः सर्वज्ञ⁵-सिद्धौ⁶ हेतुर् भवति, स सर्वेषां साधारणः । तद् इह बहुषु⁷ परस्पर-विप्लुत-धर्म-धर्म-अहम् इह मिका उपदिष्ट-कुशलस्य कथं सर्वज्ञ-मध्यम-वस्था⁹ ??

यथाहऽऽह—

‘ सर्वेष्व् तु भृगस्तस्य विकृष्टेष्व् इव-देशिषु ।
तुल्य-हेतुषु सर्वेषु को नाम्नो¹⁰ निरूप्यताम् ॥’ इति ।
† खण्ड-आश्रयिणापि-अस्म्य् एष¹¹ सर्वज्ञ-परिकल्पनम् ।
परस्पर-प्रतीघातात् सर्व-प्रामाण्यम् आवहेत् ॥

§ननु¹²—

[ विष्णुधर्मस्य श्रीतत्वाशङ्का ]

श्रुति-स्मृति-प्रसूतेन वासुदेवेन भाषितम्¹⁴ ।
[[P113]]

कथं न-श्रान्तेरैतत् तुत्य्-अर्थ-कक्षायां निवेश्यते ?
मथा हि पौरुषं सूक्तं श्रूयते तस्य वैष्णवम् ।
। * पश्यां भूमि-द्विधाः श्रोत्राद्य्-अन्तरि¹-क्षेत्यादिर्² तथापरम् ॥
§³ सूर्याचन्द्रमसौ प्राणा यथापूर्वम् अकल्प्-अयन्³ । इति ।

तथा—¹⁰⁶¹⁰⁷¹⁰⁸¹⁰⁹

†⁴ स³ ब्रह्म स शिव⁵ इति, §⁶ तद्-विष्णोः परमं पदम्’ ॥
¶⁸ न तस्य कश्चित्-पतिर् अस्ति लोके
न चेशिता न-एव च⁵ नेढ्यं लिङ्गम्⁹ ।
इतीयम् अनिशं श्रुतयो ऽस्य श्रुति-जगज्-जन्म-स्थेम-पिधान⁸-चिह्नाम् ॥

*⁸ विष्णु-गोप्त-सकाशाद् उद्भूतं, जगत-त्रैव च स्थितम् ।
स्थित-संयम-कर्तासौ⁹ इत्थं स्म पराशारः ॥
इत्थं तथैव⁷ सर्वेशं मनुर् अप्य् आह तथा च ।
×⁸ नारायणः परो ऽव्यक्त-काण्ड-प्रभृतम् असङ्ख्यम्’ ॥ इति ।¹¹⁰¹¹¹
[[P114]]

[ विष्णुधर्मशास्त्रस्य प्रामाण्यसमर्थनकथनम् ]

इत्थं ज्ञानाश्रुतिष्व् अच-सन्तत-सन्तनु-ज्ञान-जेययोः परम-पुरुषः पञ्चरात्रं व्याजहार¹ ।
तच् चेतत् श्रुति-पञ्च-परिषद्-अध्यस्त-ग्रन्थानां,
†पाण्-मुख्येन प्रसूजति तदा सोमपस्ते सुरापेः³ ॥¹¹²

[ सात्त्वतमततया पशुपतिपरत्वप्रतिपादनसमर्थनकथनम् ]

*नैतद् उदाहार्यः; किम् इदं⁴ श्रुतिषु भगवतो न प्रसिद्धा विशुद्ध-ज्ञान-ऐश्वर्यादि-धर्माः⁴ त्रिपुर-विजयिनः ? तेन यत्-किञ्चिद् एतत् ।
यद्वा, देवस्य एव त्रिषुवन⁵-अवन-त्राण-विचक्षणस्य⁶ हेतुः वेदा्तैक-प्रमाणः कथम् इति स कथं वेद-गोष्ठी⁷-बहिर्भूतः ?¹¹³

तथा हि, भगवतः पशुपतेर् अपि सार्वज्ञ्यं⁷ सर्वज्ञाय-आदि-काः⁹ श्रुतयो बहुलम् उपलभ्यन्ते—§¹⁰ च⁸ सर्वज्ञः,¹¹ सर्ववित्,⁹ †¹ नमीश्वराणां परमं महेश्वरम् ’ इत्य् अथापि¹¹ ।¹¹⁴

सर्वज्ञेश्वर¹²-शब्दो¹³ च नर्तं देवात् पिनाकिनः¹⁴
उत्पत्ति-शक्त्या वर्ण्यते, सल्प्य-प्य् अन्यत्र तद् इति ॥
[[P115]]

किम् अत्र सर्वज्ञ¹-शब्देन सर्वज्ञे प्रतिपादिते ।
*पीन-रूप्यं प्रसूज्येत सर्व-विद्-द्रुहिण-स्पृशः² वः⁴ ॥
अनम् असं वर्जशः-प्रज्ञोऽस्य महा-दैव-योक्तरिः ॥
तथा च स्कन्द³-लिङ्गादि-पुराणानि पिनाकिनः ॥
उपस्मीणानि सार्वज्ञ्यं⁵ सबैभ्य-योपि पादने ।
नतश् च तत्-प्रणीतत्वात् प्रामाण्यम् अनया दिशा ॥
प्राज्ञं पाशुपतं तन्त्रं, तत्रा⁶-न्योन्य-विरोधतः⁸ ।
सर्वत्र-अप्रमाणत्वं⁹ विपर्यासः प्रसूयते¹⁰ ॥

अपि च¹¹ भवतु भगवान् वासुदेव एवाप्य् उपनिषदः पुरुषः ।
अथ च स कथम् इव¹² श्रुति-परिपति पन्थि¹³ तन्त्राण्य् तत्र प्रणयेत्¹⁴-तुल्ये ऽप्य् ऐश्वर्ये¹⁵, य एव-माह्—†⁹ श्रुति-स्मृती¹⁶ ममैव-आज्ञा¹⁷ इति । ततश् च—
[[P116]]

[ औपनिषदे वासुदेवे ऽपि पञ्चरात्रस्य अन्यामोदक-प्रणयनत्व-निरास-प्रतिपादनम् ]

वासुदेव-आभिधानेन केनचिद्-विप्रलिप्मुना¹ ।
प्रणीतं प्रस्तुतं तन्त्रम् इति निश्चिनुमो वयम् ॥
أस्तु वा समस्त-जगद्-अध्यक्षो वासुदेव एवाथ तस्य प्रणेता ।

तथाऽपि—

*माया-मोहन-विग्रहेण हरिणा देव-द्वृढां संहतिं
हन्तुं मोहयता¹-ऽहितान्-अभिहितान्-याहुः हित-च्छद्मना² ।
एवं किमु नयत्य् अस्यं निज-महाज्ञया-गुह्य-ज्ञान-हरम्
व्याजेन किम् इदं नयति विश्वये जाते कथं निर्णयः ?
प्रत्युत भ्रम-यन्त्रेव व्याजाद् हरति गम्यते ।
वैदिकैर् गृहीतत्वात् तथाऽऽऽऽहर्त मतं यथा ॥
वैदिक-अपरिग्रहश् च प्रागेव⁴ प्रपञ्चित इति । तस्मात् न स्वतन्त्रा-नुभव⁵-मूलतया स्मरणम् ।¹¹⁵

[ मन्वादि-स्मरण-साम्येनापि पञ्चरात्रस्य प्रामाण्यानुपपत्तिवर्णनम् ]

नाऽऽऽपि मन्वादि-स्मरण-विधिना⁶ अनुप्रपन्नं पञ्चरात्र-स्मरणम् ।
[[P117]]

यावि मन्वादि-देवताः¹ शुश्रूषा-परो ऽपि तान् ।
आचार्यो लब्ध-वेदार्थः तन्त्रम् एतेन मे न्य्-अकुपन्² ॥
खान-प्रत्यय-कल्पना-ऽनुबन्ध-व्यर्थया, मिथ्या तथाऽऽऽऽसताम्³ ।
अनधीतो ऽपि वेदो ऽस्य प्रतिमानात्-स्थलोक्ति-क्रम् ॥

तत्र⁴ वालिका-रणेण ये दोषास्-तद्-उदीरिताः ।
ते च सर्वंऽनुसन्धेयाः पुरुष-आतिशयाश्रुतिः ॥

[ पञ्चरात्रस्य स्थूल-स्मरणेषु पाशुपतेन परिगणितत्वकथनम् ]

किञ्च⁶—

§⁷⁸ यो ऽयं पाशुपतं⁹ चैव बौद्धम् इष्य-अहं तथा ।
कापालं पाश-रात्रं चं¹⁰-षड्विधं पाषण्डम् आस्थितः ॥
†⁸ वैदिकं तान्त्रिकं चे’ति विभाग-करणाद् अपि ।
गम्यते पञ्चरात्रस्य वेद-बाह्यत्व-निश्चयः ॥
[[P118]]

§⁸ रौद्रं पाशुपतं सौम्यं लाङ्गुलं च चतुर्विधम् ।
तत्र-एव भेद-समुद्दिष्टंः सङ्करं न समाचरेत्’ ॥ इति ।

तथा —

‘आहुर्¹ भागवतं² चैव³ सात्त्वतं च त्रिधा मतम् ’ ।
इत्य् एवं⁴ तत्र-एव-उदितम्ः पञ्चरात्रे ऽपि दृश्यते⁴ ॥
[[P119]]

[ जीव-समान-विषय-प्रतिपादकत्वात् श्रुति-न्याय-विरोधाच् च पञ्चरात्रस्य अप्रामाण्य-निरूपणम् ]

किञ्च—

श्रुति-स्मृति-प्रतिष्ठित-जीव-जन्मादि-गोचरम् ।
न्यायहीनं वचस्-तथ्यम् इति हास्यम् इदं महत् ॥

तथा च श्रुतिः¹—¹¹⁶

*‘ अविनाशी वाऽरे ऽयम् आत्मा अनुच्छित्ति-धर्मा², मात्रा-संसर्गस्-त्वस्य भवति’ इति ।¹¹⁷

तथा—

†‘ जीवेनात्मना³ वाव किल-इदं म्रियते न जीवो म्रियत⁴ इति ।¹¹⁸
स्याद् एतत्—उत्पद्येद् आव-भाव-मात्र-प्रतिपादकम् एतद्-वचनं⁵, न⁶ जन्म-भावम् अवगमयतीति ।

न—

अनुच्छेदाभिप्रायेन जन्मा⁷-भावो ऽवसीयते ।
†⁸न ह्य् अस्ति सम्भवो, भावो⁹ जातो न-एव क्षरेद् इति ॥¹¹⁹

ननु च—

§¹ सदेव सोभ्ये¹⁰-दमग्र आसीत्, सदेव त्वाव् इव इदम् आसीत्,¹¹ प्राक् सृष्टि-कालात्, जीव-नाम-भावो ऽध्यवसीयते ॥¹²⁰
[[P120]]

यदि जीवः पृथग्-भूताः, प्राक् सृष्टेः स्युः परात्मवत् ।
कथम् एतत् §¹ सदेवेति तद्-एकत्वा²-वधारणम् ॥
³अत्रोच्यते—§¹ सदेवे’ति यद् एकत्वावधारणम् ।
तनु सिद्ध्व् अतावाचस्-त्वस्य-विभज्य-प्रतिगोचरम् ॥
पर्युदास-प्रत्यनीकेन वचसा चेतनो यदि ।
गगनादेर् इव-अत्यापि जननं⁴ निर्दिश्यत⁴ ॥
न च निर्दिश्यते; तेन न जीवो जन्मिष्व् इच्छति ।
†⁵ न तस्योऽज्-झते’ ख्यादौ जीव-सर्गा न हि श्रुतः⁶ ॥¹²¹¹²²

ननु च *“मनो वा इमानि” इत्यत्र जीव-नाम् एव जनन-जीवन-प्राणना⁷-द्य्-अभिसंवेशनानि प्रतीयन्ते ।¹²³

तथा हि, *¹ श्रुत⁸-शब्दो ऽयं जीव-नाम-अभिधायकः ।
†⁴ श्रामयन सर्व-भूतानी⁹-श्वेवम् आदिषु दर्शनात् ॥
⁶ जीवन्ति’ति हि शब्दो ऽयं जीव-स्यैव-अवकल्पते⁹ ।
तेन ⁹जायन्त इत्य् एतत् जायते जीव-गोचरम् ॥
तद् इदम् अनुपपन्नं⁶ भूत⁷-शब्दो विहायः—
पवन-सुत-भुजङ्ग-भोग-भिन्डीषु प्रसिद्धः ।
पद्म-दृग्-दमि¹⁰-नर-सिंह-लक्षणासु एषां
बहुविध-परिणामो गम्यते जीवनं च ॥
[[P121]]

प्रथमम् इवगता ये स्व-आदयो ‘भूत’-शब्दात्
तद्-अनुगतान्य् अर्थं वक्ति ‘जीवति’-शब्दः ।
यदि च भवति जीवे ‘भूत’-शब्दः, तदानीम्-अपि वदति तदीयं जन्म देहानुबन्धि ॥
अथो जीव-परत्वे ऽपि ‘भूत’-शब्दस्य युज्यते ।
‘जायन्त’ इति शब्दो ऽयं, ‘रोहन्तो’ गच्छती’तिवत् ॥
तथा‘ऽऽजो ह्य् एक’ इत्य् आथाः श्रुत-यो ऽऽस्य-आथ सन्ति नः ।
जीवानुत्पत्ति-वादिन्यः, तथा² भगवतो वचः ॥
†† प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्य्-अनादी उभाव् अपि’, §⁸ अजो नित्य-श्-शाश्वतो ऽयं पुराणः’, ‡⁵ न जायते म्रियते वा कदाचित्,’ इत्यादि⁴ ।¹²⁴¹²⁵¹²⁶¹²⁷

न्यायश् च—

विवादाध्यासितो जीवो न जातु जन्मिष्व् इष्यति ।
द्रव्यत्वे सत्य् अमूर्तत्वात्, चिद्-रूपत्वात् परात्मवत् ॥
पद्यन्तः पीलु-पेश्य्-अन्वे दृष्णाम् उद्गुरु-रूपया दिशा ।
अनन्य-गन्तव्यः केचित् तत्र⁵ नित्यम् अतिष्टिपत् ॥
तद् एतत् स्व-हृदय-निहित-विशदान्-अदर-कर्कर-स्मरण-प्रतिहनम् अभियोजन⁶-हेतु-पेशणीयम् ।

किञ्च—

इत्थं⁷ पाशुपतादीनां न्यायः किं दण्ड-वारितः ?
तथास्त्व् इति यदि ब्रूयात्, व्याघातात् स्यात् परस्परम् ॥
[[P122]]

सर्व-लोक-प्रसिद्धा च वासुदेव-प्रणीतता ।
न ह्य् अतुं शक्ष्यते यद् धृतं वेद-स्थ्यांश-वेधयता ॥
अथो कश्चित् ब्रुवद् अद्-वदं¹ विपर्यासं विपश्यतः ।
*त्रि-रूप्यं²-ऽप्रामाण्यं³ कनद्-दिङ् मोहयत्-सुयते इति ।¹²⁸¹²⁹¹³⁰

स वक्तव्यः; किमु⁴ तद्-अभिलषितं⁵ लाघुटम् उते
तद् एवेति ज्ञात्वा नियमितम् अदः⁶ दशाम् अस्तु भवान् ॥
तद् एव च-उदीरित-न्याय-स्मृति-लिङ्ग-शताद् असु-पुराण-योर् अभव-धानेन समस्त-गिर्-जान-परिग्रह-लिखितश् च⁷ स्व-वर्ग-आपवर्ग-साधनोपदेश⁸-व्याजेन केन-अपि जगद्-वधयितुं विरचितानि पञ्चरात्र-तन्त्राणि⁹ मन्यामहे । ईदृश-आपत्तेर्¹⁰-विभयम् एव तद् उवाचः¹¹—

†⁸ या वेद-शास्त्र-छद्मनो याश् च काश् च कुदृष्टयः ।
सर्वास् ता निष्फलाः प्रेत्य तमो-निष्ठा हि ताः स्मृताः ॥’ इति¹² ।¹³¹

ईदृश-दुर्ग-मार्गानुगामिन् एव ते ऽपि, येषां¹³ वाक्यानाम् अपि अर्चनं मिष्यते । उक्तं च—

एत एव च ते येषां¹⁴ वाङ्मनांसि नातिक्रमेयुर् ।
¶⁸ पाषण्डिनो विकर्मस्थान् वैडाल⁵-व्रतिकान् शठान्¹⁶ ॥
[[P123]]

हेतु-कान् वक्तुर् इह तत्र वाङ्-मात्रेणापि न चेत्¹ इति¹ ।
इष्टु-प्रपञ्चस् तथा नीत्या³ पञ्चरात्रम् अधीयतः ।
अप्रमाणम् इति प्राप्तम्—

[ अथ पाञ्चरात्रागमप्रामाण्यसमर्थनम् ]

एवं प्राप्ते ऽभिधीयते ॥¹³²

[ तत्र हेतुप्रदर्शनेन; तसिद्ध्युट्फलसमर्थनेन च ]

विवादाध्यासितं तन्त्रं प्रमाणम् इति युज्यताम् ।
निर्दोष-ज्ञान-जन्मत्वात् †ज्योतिष्टोमादि-वाक्यवत् ॥¹³³
न तावद् अनुमाने ऽस्मिन् न्याय-शास्त्र-परीक्षितः ।
दोषो मृगयितुं शक्यः; तत्र⁵ पक्षः परीक्ष्यताम् ॥
§पक्षो नाम प्रतिज्ञार्थः, स च सिद्धेन⁶ केनचित् ।
स्वयं-सिद्धो विशिष्टस् तत्र यस्य-अचिन्त्य-भूति-स्-सः ॥¹³⁴

तत्र⁷ न तावद् अप्रसिद्ध-आश्रयो दोषः । प्रमाण-अत्यन्ता-ऽगोचर-पदार्थ-इष्टोपगम-वादि-स्मृतिवत्⁹ पञ्चरात्रादौ¹⁰ । न-अपि अप्रसिद्ध-विशेष्यः; पञ्चरात्र-शास्त्रस्य¹⁰ सर्व¹¹-लोक-प्रसिद्धत्वात् । न-अपि सिद्ध-साधनः; प्रस्तुत-शास्त्र-प्रामाण्यस्य प्रतिवादिनो ऽसिद्धत्वात् । न च प्रत्यक्ष-विरुद्धः; अप्रामाण्य-स्यातीन्द्रियत्वात् । न-अपि अनुमान-विरुद्धः
[[P124]]

अनुपलब्ध-मान्¹ ।
ननु उपलब्धम् एवागमानु²-पञ्चरात्र-शास्त्रं³ अप्रमाणम्, वेद-बाह्यत्वाद् इद्-अमतम्⁴ इति² ।

अत्र⁵ ब्रूमः—कर्ण-रन्ध्र-पिधानाम् एषां सिसधायिषितम् ? यदि ज्ञानाद् उत्पत्त्य्-अतिलक्षणं, ततः प्रत्यक्ष-विशेधः । प्रत्यक्षं हि⁶ विदित-पद-पदार्थ⁸-सङ्गतेः श्रोतुः पञ्चरात्र-शास्त्र-वाक्य-श्रवण-समनन्तरम् उपजाय-मानं⁷ तद्-अर्थ-विषयं ज्ञानम्⁹ । न-अपि संज्ञा-यज्ञत्वम्, एतत् एव विशेषान् । न खलु¹⁰ पक्ष-मध्ये चतुर्बाहुं भुजगेशयन-उत्सङ्गम्,⁹ इति¹⁰दं वचनं पञ्च-वैष्णवेति संशयिनि¹¹ प्रत्ययम् उत्पादयति । विपर्यय-लक्षणम्, योगाद्य्-उपलब्धम् अवाधात्¹²; अनागन्तव-विपर्ययेत्य्-एषायाः प्रत्यक्षेण-विरोधात्, अशेष-व्यवहारोच्छेदाद् हेतुत्वाद् । प्रपञ्च-विध्यते चैनद् उपरिष्टात् । §आगम-विरुद्धं³ च—¹³⁵

अथ तस्य-अप्रामाण्यत्वे तद्-विरोधी न दूषणम् ॥
[[P125]]

§हन्यते सति तद्-श्यामे ऽनुमान-प्रामाण्यम्, अनुमान-प्रामाण्ये¹ च किम् इदं वेद-बाह्यत्वम् ? यदि वेद-अन्यत्वं, तत् प्रत्यक्ष-आदि-भिर् अनैकान्तः² । अथ ³शब्दत्वे सति’ इति हेतुः³ विशेष्येत, ततो निग्रह-स्थानम् । यथाहऽऽहुः—“निर्विशेषं⁵ हेतुम् उपनिविशे-ऽपूर्णापादानं निग्रह’ इति । अनेक-अन्ति-कश् च⁵ मन्वादि-वाक्यैः ।¹³⁶

अचेतद्-दोषण-अपहायनाय⁶ वेद-बाह्यत्व⁸-शब्दतः ।
अवेद-मूलनां मन्द्र⁶ ! मन्यसे किमु तार्किकः⁹ ?¹³⁷ तेनायम् अर्थः—’ शब्दत्वे⁷ सति अवेद-मूलत्वादि’ति, ततो वेद⁸-रनैकान्तः⁹ । अथ¹⁰ अवेदत्वे सति, शब्दत्वे सति अवेद-मूल-त्वादि ’ति हेतुः; तथाऽपि¹¹—

’ सति न यातस् ते² वृद्धा³ इत्य्-आसोपदेशनेः ।
अवेद-मूले ऽपि धर्मे ऽनैकान्त्यं प्रसूयते ॥

अथ ’ अवेदत्वे¹³ सति, शब्दत्वे सति¹⁴, कार्य-विषयत्वे¹⁵
[[P126]]

सति अवेद-मूलत्वादि ’ति हेतुः; अत्राऽपि—

*ः अजीर्णे¹ मन्दम् अशीयाद् इत्य् आदौ व्यभिचारिता ।
अथ ²उत्पत्ति-दोषेण³-विशिष्ट्यन्ते धर्म-धर्मि-विषय-वेद⁵-सति अवेद⁶-मूलत्वात् ’ इति हेतुः, ततो⁷ भागसिद्धिर् इहेतुः । न हि पञ्च-रात्र-शास्त्रं कुत्स्नं⁷ धर्म-धर्मि-विषयम्, ब्रह्म⁸-विषयाणाम् एव वचसां बाहुल्यात् ।

अथ ‘प्रमाण-अन्तराय्-गोप्यार्थत्वे सति’ इति⁹ विशेषः; तद् अपि §ईशावासितादिः । भगवत्-प्रत्यक्षस्य धर्म-धर्मि-दिसम् अस्त्व् अस्तुः गोचरस्¹⁰ श्रुति-शत¹¹-प्रसिद्धावात् । तच् चेत्-तद्-अनन्तरम् एव¹² वक्ष्यामः । तद् अलम् अनेन अतिशिक्षिता-उपपादनेन¹³-मप्रतिष्ठित-प्रतिभा-भिर् युज्यभितेन । सम्भाव्य-मानान्-अनुपयुञ्जानान्तराणि परस्ताद्-उपन्थस्य निरसिष्यन्ते¹⁴ । अतो ऽनुमान-विरुद्धः पक्षः ।

न-अपि आगम-विरुद्धः; पञ्च¹⁵-रात्र-शास्त्र-प्रामाण्य-प्रतिपादकस्य ††‘ इदं महोपनिषदम्’ इत्य्-आयाग¹⁶-ज्ञातस्य ¹⁷प्रदर्शयिष्यमाणत्वात् ।
स्व-वचन, स्राव्य्-उपगम, सर्व-लोक-प्रसिद्ध-सिद्धि¹⁸-विरोधाः शब्द-विरोधि-प्रकार-स्तु अनाशङ्कनीय एव । तथा हि—न तावत् स्व-वचन-विरोधः ।
[[P127]]

स हि त्रेधा—उक्ति-मात्रा-विरोधो, धर्मोक्ति-विरोधो, धर्म्युक्ति-विरोध-श्चेति ।
तत्र न तावद् उक्ति-मात्रा-विरोधो ऽयं पक्षः । न हि ¹ पञ्च²-रात्र-शास्त्रं प्रामाणम्’ इति प्रतिज्ञाय वचनं स्वार्थं व्याघातः, यथा * ग्राम्य-वहः³ मौनी’ इति । न-अपि धर्मीक्ति-विरोधः । न हि प्रामाण्यं पञ्चरात्रोद्देशेन विधीयमानं पक्षं प्रतिनिपत्ति, सर्व-शक्य-वानाम् इव मिथ्यात्व-वचनम् । न-अपि धर्म्युक्ति-विरोधः । सल्व् अपि धर्मिणि धर्मा-न्वयस्य⁵-विरुद्धत्वात् । §न हि जननी-वन्ध्यम् इव वन्ध्यात्वेन पञ्चरात्र-शास्त्रत्वं प्रामाण्येन विरुद्ध्यत । न हि विवादाध्यासितस्य प्रामाण्य-प्रतिज्ञानं⁶ तत्र⁷ श्रुत्य्-अर्थ-आदि-मिश्रोभ⁸-विरोधः⁹; विहितान्-हिंसानाम् इवा-धर्मत्व-प्रज्ञाने । विवादाध्यासितस्य उपलक्षणत्वात् । अतो¹⁰ नागम-विरोधः । तदेवम् अप्रतिपक्षाः¹¹ पक्षः¹² ।

†नापि हेतोर् अनैकान्तिक-त्वायो¹³ दोषाः । तथा हि—न ताव-¹³⁸¹³⁹¹⁴⁰
[[P128]]

ऽनैकान्तिकः¹ । †स हि त्रेधा—साधारण-असाधारण-अनेकान् । यथा पृथिवी-नित्यत्व-साधने प्रमेयत्वं साधारणः²; असाधारणस् तत्र गन्ध-वत्त्वम्³ । तत्र च⁴ तावत् निदर्शन-ज्ञान-कारणं प्रमाण-उपमाण-साधा-रणं, येन साधारण-अनैकान्तिकं⁵ स्यात्⁶ । न हि निर्दोष-ज्ञान-कारणत्वं प्रमाण-भूत-विप्रलम्भक-त्वचनादिषु विपर्यस्-तु दृष्ट-चरम् । न-अपि असाधारणः—ज्योतिष्टोमादि-वाक्य-बुद्धान्त-विभानेन-एव सपक्षा-न्वयस्य ⁷प्रदर्शितत्वात् । न-अपि विरुद्धः; ⁸विपरीत-व्याप्त्य्-अभावात्⁹ ।

न हि निर्दोष-ज्ञान⁹-कारणत्वं प्रामाण्येन व्याप्तम् । न च । काल-अत्यया-पदिष्टः; प्रत्यक्ष-विरोधाभावात्; आगमानुग्रुहत्वाच् च । न वासिद्धि-त्वम्;¹⁰ §असिद्धिर् हि आश्रयतः; स्वरूपेण वा । न तावदाश्रय-असिद्धिः¹¹, पञ्चरात्र-शास्त्रस्य आश्रयत्वात् । न-अपि स्वरूप-असिद्धिः¹² । सा हि¹³
[[P129]]

श्रेधा—अज्ञान-सन्देह-विपर्यय-भेदात् । न तावद्-अज्ञानासिद्धिः¹ । तद्-अप्रमि-पाञ्चक-शब्दोश्चारणात् । न-अपि सन्धिग्ध-असिद्धिः¹ । निसंशयत्वस्य² वादितः स्वयं-सिद्धत्वात् । प्रतिवादिनो ऽपि दोषात्-तल्-सम्-आदेव अना-यास-सिद्ध्यत्वात् । विपर्ययेणासिद्धिस् तु दूरोत्-सारितैव ।

[ शब्दानां स्वतः-प्रामाण्यपरतो ऽप्रामाण्यनिरूपणम् ]

ननु कथं पौरुषेयत्व-सामानायाद्य्-आपतन्ति दोष-संभावना अप-नीयते पञ्चरात्र-तन्त्राणाम्³ ?¹⁴¹ कर्यं⁵ वाक्यत्व-सामानायाद् आपतन्ती वेदेषु सा वार्यते⁷ ?
अपूर्व-रूप्येयत्व-आदिनि चेत्, तद् इह-अपि⁸ सर्व-ज्ञानाम् अकाम⁹-परम-पुरुष-प्रणीत-तपेलवश्यम् अस्तु भवान् । एनत्-उक्तं भवति—

नैव शब्दे स्वतो दोषाः प्रामाण्य-पर-परिश्येनः¹⁰ ।
सन्ति, किन्तु स्वतन्त्रस्य प्रमाण-त्वमिति स्थितिः ॥
अङ्कुराशय-दोषेण केषुचिद् उपोद्यते ।
*¹ भङ्क्ष्यते ऽयन्ति मातङ्कुश्¹¹-मिवमादिषु ॥
प्रस्तुत-ग्रन्थ-सन्द्रव्यं वक्तुर्-आशय-गमिनीषु ।
दोष-शङ्कां त्रयो ऽप्य् अर्ध-श्लोक-निर्वेष-पर्मार्ष्टि नः ॥[^130_para]
[[P130]]

§ वदन्ति खलु वेद-ज्ञाः सर्वेषां जगतः पतिम्¹ ।
महा-कालिकं², तस्मिन् विप्रलम्भ-आश्रयः कथम् ?

[ शब्दार्थानां सिद्धे वस्तुनि प्रामाण्यसमर्थनम् ]

*ननु च—⁶²

सिद्धे वस्तुनि शब्दानां प्रामाण्ये न-एव तावद् इष्टम् ।⁶³
तत्-परेषु प्रयोगेषु व्युत्पन्न-ग्रहणादि-नित्य्-एति ॥
† तद् असत्—सिद्ध-मध्य्-अर्थ-धाव् एषोणाः प्रयोगतः ।
लौकिकाः प्रतिपद्यन्ते शक्तिं कार्य-पराद् इव ॥¹⁴²
तथाथा¹ ‘पुत्रस् ते जात’ इति वचन-श्रवण-अनन्तर-जनित-विशिष्ट-वदन-विकास-आसन⁵-समन्वन्तरं ‘हृष्टो ऽयम्’ इति प्रतिपन्न, ‘हर्षो ऽयं प्रियार्थ-वगम-निबन्धन’ इति स्वात्मनि आकल्पयन्⁶, मध्यम-वृद्धस्यापि तच्-चिह्नवन्-मनैव हर्षम् अनुमिमानः, तत्-प्रावसास्थिता⁶-शब्दस्यापि प्रियार्थ-बोधक-ताम् अध्यवस्यति । नत्र-अपि अतीत-अनागतादि-भेदेषु हर्ष⁷-हेतुषु उपद्रवम् आनेषु⁸ कथं वक्तव्यम् ? इति⁹ विचिकित्सोदये सति—
[[P131]]

तद्-अन्तर-सञ्जातं ज्ञापकम् अन्विष्यतः¹ ।
तद्-अनुभूतः को ऽपीति भिन्न-वस्त्राभरणम्² पुरा³ ॥
कर्तव्यं जानकर्मनि प्रतीतिः किमु कारणम् ?
प्रतीतं प्रियम् इयेवं⁴ विशृशन्⁵-वागम् इच्छति ।
पुत्र-जन्म-एव⁶ न-एवा⁷-न्यद् इति व्युत्पत्तिर् उत्पद्येत-सुर-पङ्कः ॥

तत्र च⁸—

आवापोद्वाप⁸-भेदेन पदानां शक्ति-निश्नयः ।
उपपद्यत इत्य् एवं सिद्धा सिद्धार्थ-वाचिता ॥
ननु—न¹⁰ तद्-शक्य-विना-अमात्रेण कार्य-कारण-भावः, अनित-प्रसङ्गात् । न च जानकर्म-कृतया-वगतिः¹¹ नियम्येन प्रियार्थावगम¹²-पुरस्सरी । दुश्यते हि कुटुम्ब-भरणाय-आस¹³-विद्यमान-मनसो ऽप्रीति-पूर्वक-आदिष्व् अपि¹⁴ तत्-कर्तृ-यत्न-अवगतिः ।

कार्य-अन्विगतेः किं शब्द-कारणिका दृष्टा, येन ‘गाम् आनये’-त्यादौ गवानयन-आदि¹⁵ कर्तृ-यत्न-अवगतिः शब्द-कारणिका अभ्युपेयते ? अथ *आकस्मिक-त्वाद् अनुपपत्तेः सन्निहित-शब्द¹⁶ एव तद्-अवगम-हेतुर् इति चेत्, समानो ऽयं¹⁶ विधिर् इतरेत्र-अपि ।¹⁴³¹⁴⁴
[[P132]]

याऽपि¹ प्रवृत्ति-हेतुर् इयत्-प्रतिपादकता* कश्चित् ।
लिङ-आदि²-प्रत्यवायानां हेतुकी³ सावसीयते ॥

[ कार्यमात्रपरस्य तन्मूलस्य नामहेतुककथनम् ]

यश् च⁴ कार्य-परताम् एव-आखिलाम् उपदान-नामानि पञ्च⁵, तेन-अपि आधा-पोद्वाप⁶-निर्धारितं⁷-संहृद्-अष्टराणाम् एव गवादिनां §तत्-पदार्थता⁷ समर्थनीया । समभ्याम्-अपि कार्य-अन्वितेष्व् एव समर्थेन इति चेदलक्ष्यसेनन्¹ । अन्य-अन्विता¹-भिप्रायेण-अपि व्यवहारोपपत्तेः ।
×अवश्यम्-अभ्युपयन्तिव्यम् अनिविषया ।¹⁴⁵
[[P133]]

सिद्धान्ते प्रभाकर-मत-निरासः

[[P11]]

कार्यान्विता¹⁴⁶भिधायित्वम् अन्यथा दुर्विदं¹⁴⁷ यतः ॥

अह्यांसं¹⁴⁸ चैतत् ‘कार्यान्वितम् एव सर्वत्र पदाभिधेयम् इति¹⁴⁹’; †लिङ्-आदिषु व्य्-अभिचारात् । लिङादयो हि¹⁵⁰ परिनिष्ठिता¹⁵¹धिकारा¹⁵²नुबन्ध¹⁵³सम्बन्धिमे¹⁵³व स्वार्थम् अभिदधति । अथ तेष्व्¹⁵⁰ अन्विताभिधानं, इतरत्र कार्यान्विताभिधानम् इति¹⁵⁴ चेत्¹⁵⁵, [[तदध¹⁵⁶जरतीयम्|तद्-अर्ध-जरतीयम्]]¹⁵⁷ । ततो वरं सर्वत्रान्विताभिधानम् एवाश्रीयताम् ।

×तस्माद् आकांक्षित-सन्नियोग्य्-अर्थान्तर-सङ्गतेः¹⁵⁸ ।
स्वार्थे, पदानां व्युत्पत्तिर् आस्थेया सर्व-वादिभिः ॥

÷यद्य् अपि प्रवृत्त्य्-अनुपपत्ति-समधिगमनीयैव शब्द-शक्तिः;

तथाऽपि¹—

[ शक्तिनिश्चयसमये कार्यस्य तत्त्वोपायमात्रत्वप्रतिपादनम् ]

¶निश्चयोपाय-तामात्रं² शब्द-शक्ति-र्निश्चये ।
कार्यस्य-आश्रयितुं युक्तं, प्रयोग-अक-आशङ्क-देशवत्³ ॥
*⁵ अन्य-अलक्ष्य-४ शब्दार्थ⁵ इति न्याय-विद्-असिन्धनाः⁵ ।
तस्मायोपाय-भूतस्य⁶ कार्यात्मन्य् अपि समन्वयेः ॥

[ ऊकार्ये रथाकारस्य समर्थनम् ]

व्युत्पन्न-व्यवहारेषु⁷, †⁸ पयः-प्रतरणा ‘दिवत् ॥
†प्रयेव⁹ हि¹⁰ ब्रह्म¹¹-जातीयादि-वज्ज्र-विशेषाधर-वारणोपयोगि-
[[P135]]

नो ऽपि¹ पयः-प्रतरणादेः, अनुपयुक्तस्य सत्तस्य² न ऽध्यवहार-दशायाम् उपयोगः; एवं व्युत्पत्ति-ग्रहण-समये ऽनुपयुक्तस्य-आपि कार्यस्य न प्रयुज्यमाने दर्शपूर्ण²-दशायम् उपयोगः । यदि च कार्यान्वित-मेव-अर्थं प्रयुज्येत-ऽपूर्वं⁴ दशायम् उपयोगः । यदि च कार्यान्वित-मेव-अर्थं प्रयुज्यते; तदा परिचिन्ति-अनित्य-तीर-फल-आदि-संसार-प्रविगः ?
*नाऽयं सुरूयो लाक्षणिक⁵ इति चेत्, क् वा शब्दानां सुरूयो ऽप्रयोगः ?
†मान-अन्तर-पूर्वे⁶ कार्ये ऽत, न⁷ । तत्र अन्य्-उपेतत्वेन⁸ प्रयोगाद्य्-उपपत्तेः ।

न हि मानान्तरात्-पूर्वे व्युत्पत्तिर् उपपद्यते ।
न च-अनुपयुक्त⁸-शब्देभ्यः प्रयोगाद् अतिप्रसङ्गतः ॥
‡यो ऽपि मन्यते लोके क्रिया-कार्ये⁹ व्युत्पन्नः शब्दः;¹⁰ ×फल-पद-सभभिव्याहार¹¹-वल-प्रतिपन्न-त्वान्-मात्रं मा-ऽभ्युपगमाद् इयाद् इत्य्-अथार्थ्य-अंशी-
[[P136]]

गाम् एवं कार्योपयोगी ज्ञान-जातिः §वेदै¹ मोदते², लोकैः³ तु संसृज्यपेनाऽपि² ह्य् एवं शय्य्-अहरोत्पत्तेः; न शब्दार्थं⁴-तत्त्व-पव-बाह्याणाम् आदि-प्रिया⁵ इति- तथा-पीढ मनोर्थ-मात्रात् । न हि क्रिया-कार्ये व्युत्पन्नः* स्थायिकाय्यं⁵ प्रतिपद्येत, अनिप्रे सङ्गात् ।¹⁵⁹¹⁶⁰

यदि बुद्धस्य-अवहारि सम्मर्षि⁶-गत-पद-सामध्ये ऽनु-रूप-ध्याने ऽन्य-यावगतिः⁷ नोपपद्यते, नोपपद्यत । न तु⁸ तद् अनुपपत्या कुमश् शक्ति-परित्यगेन शब्दः शक्नुवत्य् अन्तरे⁹ भजते । कामं लक्षणाऽऽऽऽश्रीयताम् ।¹⁶¹
न हि ¹⁰विरुद्धार्थ-पद¹⁰-सभभिव्याहारि¹¹ पद-नाम-अभिधानम्¹²-वान्यथा नीयते । सर्व-शब्दार्थेषु अनाश्रय-प्रसङ्गात् ।¹⁶²

किञ्च¹³ मानान्तरात्-पूर्वे¹-कार्य-योर् घन-शक्तिता ।¹⁶³
†न कर्म-फल-सम्बन्ध¹⁴-सिध्ये तावद् उपेयते ॥¹⁶⁴
[[P137]]

‡नयोक्ति-मुखर² सम्बन्धः, न पुनः ³वैनियोगिकः ।
±भासय्य्-अन्वीक्षण-योगाभ्यां न कर्म-फल-सङ्गतिः ॥
कृते⁴ सिध्यति सम्बन्धः, स च नैतत्-कृते न हि । ततश् च तुरुतर-मिनरेतर-आश्रयणम् ॥††

साध्य-स्वर्गाविशिष्टस्य पुरुषस्य प्रवर्तकः ।
न स्याच् चेद्⁵ तद्-विद्ध्य्-अर्थं⁶ साधनं न भवेद् ध्रुविः ॥
मधुरो न च धात्व् अर्थः करणत्वेन⁷ कल्पते⁸ ।
इति तद्-विक-कार्यार्थ-बोधकत्वं यद् उच्यते ॥
तद् असत्—न हि⁹ साध्य्येन स्वर्ग-णायं विशेष्यते¹⁰ ।
स्वर्गं कामयमानो हि पुरुषो ऽत्र† नियुज्यते ॥
न हि स्वर्गे ऽधिकार-विशेषणं, साध्यत्वात् ।

सिद्धम् एव हि सर्वत्र¹¹ ×नियोज्यस्य¹² विशेषणम् ।
§जीवनादि, सर्वेषाम् एव काम्य-नैव¹³ विशेषणम् ॥
[[P138]]

अपि च, नियोज्य-विशेषणताम् अव्रुवतः स्वर्गादेः कीदृशं साध्यत्वम् ?¹⁶⁵ यदि साधन-सम्बन्धी-व्यतिरेक्य्-अन्वयंव¹, न-एव तावता¹ ।
स्वर्गेण सिध्यता भाव्यं, यावयोगम् असंशयः² ॥
सिद्धि³-पर्यन्तता तस्य ⁴नियोगैक-प्रमाणिका ।
नियोगः तत्-प्रमाणत्वे ऽन्योन्याश्रयणं ध्रुवम् ॥
[[P139]]

यदि स्वर्गस्य साध्यत्वं, न नियोगस्य साध्यता¹ ।
साध्य-द्वये च नैकरिमिन् वाक्ये सम्बन्ध²-ऽर्हति ॥
स्वतन्त्रं हि साध्य-द्वयम् ऐक-वाक्यतां³ निरुपाधिम् । नाऽनुगुणम् ।
अनुगुणं चेत् न साध्-एय-द्वयम्; नियोग-सिद्धिर् नान्तरीयकत्वात् स्वर्ग-सिद्धिः । यद् आह—‘नियोग-सिद्धिस् सति⁴ तद् अनुगुणम्’ इति, ‘केन न शिष्यते नियोग-सिद्ध्य्-अर्था फल-सिद्धिर्’ इति च । तत्-आदाव् विरोधे⁵ इति चेत्, न ।

स्वर्ग-सिद्धिं⁹ विना किमु¹⁰ नियोगस्य न सिध्यति ?
नापि-कारो, न विषयो, न चान्यच्¹¹ विध्यपेक्षितम् ॥
[[P140]]

न हि नित्याधिकारेषु नियोगस् ताम् अपेक्षते ।
न चान्य-दिच्छितो ऽन्यत्र निवृत्तिः¹ नोपपद्यते ॥

नियोगस्यैव महात्म्यात्² नित्य् एवेष्व् नियुज्यते ॥
नियोगो³ हि प्रधान-ययाऽग्नि-मध्य-मानः⁴ स्वर्ग-अभिलषन्नम् अपि⁵ स्व-आत्मन्य्-आकल्य-कर्मणि⁶, यथाऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽ⁷ कर्मणि निष्फले प्रव-तेयति; दिञ्च—

स्वर्गं कामयमानो हि निषिद्धे ऽप्य् अनुपयत्य् अपि ।
न च ते स्वर्ग-सिद्धार्थो; यागः⁸ किं नैव मिध्यते ?
तत्-साधनतया न-एव⁹ सुष्ट्यन्त इति चेत् मन्त्रम् ।
यागादयः किं तद्-इहाग्लाशा विधिव् अचिन्त्यताः ?

तत्र च—

साध्य-साधन-सम्बन्ध-प्रतिपादन-तत्-पराः ।
यावच्च विषयः, तावद्-अशेषस्य सर्व-कर्मणाम् ॥
नखात्, लिङादिभ्यः¹⁰ प्रथमम् इह-प्राधान-वाग्नम्ः¹¹, ततो राग्यतः¹² प्रवृत्त्य्-अतिरिच्ये¹³ युक्ताम् । तद्-प्रवृत्तौ¹⁴ कार्य-अभिधान एव मुख्य्ता शक्तिः; इतरत्र¹⁵ लाक्षणिक्य् एव-अनुपपत्तितस् तु ।¹⁶ अत एव यथार्थे लौकिक-शब्द-इभ्यः त⁷-सिद्धि-रगोचरा बुद्धयो जायन्ते ।
[[P141]]

[ औचित्यखण्डनाय प्रामाण्यकथनम् ]

*ननु न¹ ताः शब्द-मान्त्रिक्यो² हि ताः । तथा हि—†स्मृत्य-नुमित-समये ऽसंवादिनीषु³ पद-आनि⁴ कश्चित् व्यभिचार-दर्शनेन-जनित⁵-संशय-प्रतिभद्-अपि⁶ धून-मान-आश्रयायन्ति । न च अनिश्चितो ऽर्थो ज्ञायते भवति, अनिश्चयात्मनो ज्ञानाख्याभावात् ।

§त्वञ्ज्ञानाद् इतेऽपि⁹ वाक्ययोर् आत्रेयैः¹⁰ विचिकित्सते ।
ब्रवीत्य्-एनोन्य¹²-सम्बन्धे-योगाथयोनि¹³ पदार्थ-न्यायम् ॥¹⁶⁶
[[P142]]

न चाविज्ञान¹-सम्बन्धात् शब्दानाम् आसि प्रयुज्यते² ।
ऐनेष्ट-ज्ञान-सम्बन्धात् स्यात्-लीय-वचगच्छति ॥
†एवम् अज्ञायमाने ऽनुमिते, तद्-उपर्शितो ऽयं³ न शब्द-माकाङ्क्षिति ।
अतो लौकिकस्य वचसो वक्र-तद्-अपरुषतया तत्रैव⁴ पूर्व-वसानमिति ।

तद् असत् । न हि स्वभावतो ऽयम् अर्थम् अवगमयन् शब्दः कञ्चित् वक्राशयाद्यवसीत्-कारिणात् वितथ इव-अन्यत्र-अपि तत्-सम्भावनायाः स्वित-सिद्ध्य्-अर्थम् अवेक्षन् नास्ताद् इष्यद्भङ्गः⁵ । न हि सम्रति-प्रतिहत-दृशार्यो⁶ हुत-वहो न दहतीति । अन्यत्राऽपि तादृश-दशां⁷ शङ्क्या न दहति ।
नाऽपि शुक्ति-रजत-प्रत्यय-मध्य-ञ्चारिणो⁸ इन्द्रियं दोष⁹-वशाद् उपजन-
[[P143]]

यत् उपलब्धम् इति घट-दृष्टि² नाऽवगमयति । अतो ऽखिल-पद-पदार्थ-सङ्गतेः⁴ श्रोतुः सहसैव शब्द-श्रवण्-अधोयन्ति; भूज्ञानं न प्रतीक्षते ।

मूल-ज्ञान-परिज्ञान-आदौ-अर्थे ऽपि बोधिते⁵ ।
‘कथम् एवेयं⁶ वेद’त्य् अनुगानं प्रवर्तते ॥
किन्न-ज्ञासीद् अयं⁷ वक्ता किञ्चिद् इत्य्-अनुमित्ससे ।
विशिष्टार्थान्वय-ज्ञान⁸-मनुमातुम् इच्छसि ॥
न तावद् इदम् अज्ञासीत् वक्ता किञ्चिद् इति-अपि ।
*स्मार्ताद् व्यवहारो वा⁹ स्यातां तावक्-प्रयोजको ॥
विशिष्टार्थान्वय-गोचरे ऽवेक्षो ऽनुगानं तु यम् अन्तरा-प्रवृत्तान् इव द्विष्ट¹⁰-शेमुषी-अन्तर-रेण-अनुप्रवृत्ति-निमित्ते प्रागेव शब्दार्थो ऽयन्तः तवः । न ह्य् एना-क्षाक्षि¹¹-विप्रय-विशेष-संयोगः संविदः परस्परतो व्यतिभिद्यन्ते¹² । न च तथा¹³-ऽनुमित्य्-अर्थ-विशेषेभ्यः सिध्यति । यद् आह च-अयम् इति-आदान-योग्या¹⁴-पद-रचना, सा तद् अन्वय-पद-पादनीति चेत्, अवगत्-अन्विते प्रागेव अर्थ-अनाम् अन्यः । न हि बुद्धाव् अनिरोपित¹⁵ एव-अन्यः प्रयोगे कर्म-छद्-अनति ।

तस्याद् अस्ति नदी-तीरे फलम् इत्य् एवम् आदिषु ।
या सिद्ध¹⁶-विषया बुद्धिः, सा शाब्दी नानुमानिकी ॥
[[P144]]

ततश् च—अपूर्वे कार्य-गोचर एव शब्दः प्रमाणम् इति,
स्वसिद्धान्त-विशरण्य-आशु-गोपाल-व्युद्भूतिः ।
उक्तम्—उक्तेन मार्गेण युक्ताऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽ¹ शक्तला ॥

[ वेदान्तस्य प्रामाण्ये प्रमाण-समन्वयसमर्थनम् ]

ततश् च, यान्येतानि विलक्षण-गुरु-रूप-ज्ञान-निपादकानि⁴ वेदान्त-वचांसि—** स एव सर्वोपरिपत्तिः; सर्वेशयानः; सर्वमिदं प्रशास्ति’, †⁵ तस्याध्यक्षम् इदं सर्वम्;⁵ इत्यादिनीति, तान्य् अपि तत्र प्रमाणं, तद्-द्विष-यान्-इन्द्रियाभि-विपर्यय-भि⁵-ज्ञान-हेतुत्वात् ।

§न च परिचिन्तितेन वस्तुनि⁶ साक्षात्-कथम् अगोचर-स्योपरोत्पत्ति-पानस-भावना-वाविता-नुवादाद् विपर्यय-पर्यवलोचनया⁷ तद्-गोचर-वचसां प्रामाण्य-प्रच्युतिः; काह-गोचर-आणाम् अपि तत्-प्रसङ्गात् । कार्यम् अपि माना-न्तर-वेद्यम् एव समिद्-आहरणादि—§⁵ तत्र मानान्तरेणापि वेद्यम्-ओदन-पाकवत् ’ इत्य् अस्तु-भृशम् अगात् ।¹⁶⁷

अपि च, विलक्षण¹-श्रोत्र-ग्राह्य-विपर्यय-काव्य-स्या-ऽवित-मानान्तर-तया न-प्रतिपाद्य-यश् च प्रमाणं; हन्त तर्हि निरतिशय-यावद्-ऐश्वर्य-महा-नन्द-सन्दोहेषु भगवति न⁹ मानान्तर-सम्बन्ध-पगन्ध इत्य् अयं सर्व-समान¹⁰-भ्रान्ति-निवेश-आत् ।¹⁶⁸

अपि च— [[P145]]

प्रमाण-अन्तर-ग्रहे ऽपि विपर्ययानुपपत्ति दोषी ।¹⁶⁹
प्रमाण-अन्तरत्वं, तत्-पूर्वं न चेत् स्वार्थं विगाहते ॥
तस्य सम्भावन-आमात्रं प्रामाण्यम् अलोकिकम् ॥

[ भगवतः सहज-ज्ञान-सर्वेश्वरत्व-समर्थक-निरूपणम् ]

तस्मात् °परिचिता-नुद्वेयादि-निदर्शनान्वयं², असन्दिग्धाविपर्यस्त-विज्ञानं प्रमाणम् इत्य् उपगच्छामः । अत इदम् आपतितम्—†¹ प्रसिद्धेः करगेन्द्रिय¹-सार्वज्ञ्यं नाम्यते न यत् । यतः श्रुतिरेव तत्र परं¹-चिन्ति-§¹ पद-लग्नश् च श्रुगोल्लोकर्णः,¹ †⁹ यः⁶ बहुना न पश्यति, यश् चक्षुषा न पश्यति;¹ ऽ न तस्य कार्यं⁸ कर्म च विद्यते, स्वाभाविकी ज्ञान-बल-क्रिया¹⁰ च’ इत्यादिका । न च-असां गुण-वादत्वं, प्रमाण-भावात् ।

अल्प-श्रुत्य् अनुगृहीतानां गुण-वाद¹¹-समाधयः ।
लभ्यते चेत्¹² श्रुत्यो ऽसौ¹³ इति तत्-कल्पना वृथा ॥
नन्व् इहापि सुष्ट्व् अर्थं-अङ्गीकरण-मस्ति—प्रमाण-अन्तर-विरोधः ।
कुतः प्रमाण-अन्तरात्¹⁴ ? न तावत् प्रत्यक्षात् । न हि प्रत्यक्ष-मृषि-गुणानाथा-नाप्तस्य¹⁵ ज्ञेयमानं च्छम् । योगात्-उपलब्धम्-
[[P146]]

मावहिंस्य इव चेत्, न ।¹⁷⁰ *प्रमाण-गोष्ठी-ऽप्य् अचेतन दासात्रेयवो-पल्प-मत्वात् । नाऽऽस्थेयम् अनुमानात् । †विदि श्रवण-मागम-विकल्प्-अयन् प्रतिशिष्य-प्रतिबन्धं⁴ कथम् इत्थं मन्त्र-प्रभृति प्राग्-एव-अभिहितः ?

किं चैवं सति यागादेः⁵ स्वर्गादि-पूर्वादि-सम्पत्तिः ।
क्रियात्वेन विच्छेद्येत्, शास्त्रं चेतत्र बाधते ॥
‡श्रुत्य्-आदि-ललिताद् आत्म्यं प्रत्यक्ष्-एणैव वाधितम् ।
विरूप्य⁹-°भेदत्वात् काष्ठ-सावित्रि-विभ्रमयोः ॥
अपि च तत्र §साहित्य्-उप-राज-ज्ञान-विधेयक¹¹-वाक्यतया अर्थवाद्-त्वानु युक्तं गुण-वादत्वा¹²-ऽप्रमाणम् । न चेद् तथा¹³ चित्रम् अन्तरम्¹⁴-स्ति, यच् छ्रेयना¹⁵-ऽर्थवादः¹⁶ स्यात् ।
[[P147]]

अथ विद्यमानत्वे पूर्व-रूपवत्-प्रज्ञानात् ।¹
अध्याय-हेत्व् अपि विधिं तत्र² दोषत्वं परिकल्प्यते ॥

यथाहऽऽह—

*“ यावत् खलु³ प्रमाणूनां प्रवर्तन-निवर्तने ।
अष्टम्या न कुरुते, तावन् निराकाङ्क्ष-प्रबोधनम् ॥’³

इति, तत्र ।

कृतेऽपि विधि-विज्ञानात् ह्य् एदेव⁵ हि दुर्मर्षिता ।
‘पुत्रस् ते जात’ इत्यादौ तदेव हि भविष्यति ॥
न च तत्र विरुद्धार्थः⁶ । अन्-अरेणाऽपि विधिं पुत्र-जन-नागम-मात्रेण हर्षोत्पत्तेः । तथा,¹ का क्रिया ?⁷ ‘पाक’ इत्याद्य्-आदिशेषनो-पाग्ग्रन्थ्य-परिहारेषु⁹ प्रज्ज्ञान-जित्-क्रिया-विशेष-उपनिपादन-मात्र⁸-निरा-काङ्क्षः शब्दे¹⁰ न विध्य्-अहारे प्रवर्तते ।

इदृक् तु ब्रह्म-विज्ञानं महानन्द-फले श्रुतम् ।
§¹ प्राप्नोति ब्रह्म¹¹ भवति,’ #प्राप्नोति ब्रह्मवित् परम्’ ॥
¶⁹ अभ्येनं ब्रह्मणा सार्धं सर्वान् कामान् स सामगः;¹² ।
इष्ट-मात्रात्¹³ प्रतीघात्येः¹⁴ त्वस्या¹⁴ तस्य दुर्मर्षिता ॥
[[P148]]

पञ्चरात्रस्य भगवद्-अनुभव-मूलकत्वाद् वेदान्त-समान-विषयत्व-सह-स्रशस्-साक्षात्-कार¹-कारणोपादिक-स्यानुगुणेरांशौ भवति स्थिति, सिध्यत्य् एवं तद् अनु-भव-मूलतया² तन्त्र³-प्रामाण्यम् ।

ननु विरचित-नित्यां⁴ काचिद् वाऽऽयम् अर्थ-प्रमित⁵-सज्-जस् सञ्ज्ञान-वान् अस्तु नाम ।
†स च ‘हरि’रिति यत्-किञ्चित् यावत्-सामर्थ्येन सम्पृक्तं
न खलु⁶ भवति⁷ तावत् पञ्चरात्रं प्रमाणम् ॥

[ वासुदेवस्य श्रुति-स्मृति-लिखितत्वेन पारम्य-प्रतिपादनम् ]

§अत्यल्पम् एतत्; न ह्य् अत्र श्रेणी⁸-विदो⁹ विवदन्ते;¹⁰ यद् वासुदेवः परमात्म-अखिल¹¹-जगत्-कारणम् इति ।
[[P149]]

श्रूयते हि स वेदान्ते¹-°त्वा’त्मा नारायणः परः² ।
†³ सत्यं ज्ञानम् अनन्तं⁴ च, §⁶ तद्-विष्णोः परमं पदम्’ ।
†⁵ परा प्रकृतिर् अध्यक्षा वासुदेवः, तथा ‘परः’² ॥
**⁶ एकः परस्ताद्य् इह⁶ वभूव’
††⁶ यस्मात्-परं नापरम् अस्ति किञ्चित्’ ।
इत्य् उक्त-वाक्य्-आनुगुणं⁵ ऽ यतो वा
इमानि भूतानि⁷ §§⁸ सदेव सोम्य⁹’ ॥
इत्य् आदि-वाक्यं च, ततस् तत् विष्णुः
त्रयी-शिरसि-सिद्ध⁹-विशुद्ध-योगाः⁸ ।
§³न चान्यस्मात् जगज्-जन्म-स्थिति-ध्वंसाः श्रुतौ श्रुताः ।
गतश् चैते स⁸ सर्वेज्ञः परमात्मेति सम्मताद् ॥
अनुमेयं पर-सामान्यं द्वैपायन-पराशर-नारद-प्रभृति-महर्षि-वर्य-प्रणीते¹⁰-°नाम् आहे” । तथा हि—
[[P150]]

§⁸ विष्णौ जगत्-स्थितं स्थितं सर्वम् इति विद्धि परतत्त्वम् ।
सृजत्य् एष महा-विष्णुः; कृत-प्रलयं चराचरम् ॥
एवं चास्मि⁵-पते काले, कालो विसृजते पुनः ।
अस्मिन्⁶ गच्छन्ति विलयम् अस्माच् च प्रभवन्त्य् उत ॥’
†⁶ अनादि⁷-निधनः श्रीमान् भूमि⁸-नारायणः प्रभुः ।
स वै सृजति भूतानि स्थावराणि चराणि च ॥’³
*⁸ स ब्रह्म परम् एवे’ति तथाऽऽऽऽऽऽऽपद्यते⁹’ ।
‘केशवो भक्त-श्रेष्ठ ! भगवान् धीश्वरः परः ॥
पुरुष-सर्व-स्मिते-येन⁸ अगते बहुधा श्रुतौ¹¹††इति ।
‘तन्त्रं जिज्ञासमानानां हेतुभिर्-सर्वतोमुखेः ।
तत्त्वमेको महायोगी हरिर् नारायणः प्रभुः ॥² इति ।

तथा दान-धर्मे—

‘परमात्मा परश् शान्तः पद्मनाभः परात्-परः ।
इति वेद-रहस्यं तु किं⁹ न⁰ वेत्सि पुरन्दर ॥§§
तत्-प्रसादाद् अहम्¹⁰ सर्वं लोकानां स्थिति-हेतवेः ।
आशङ्ख्या¹¹-सर-सुपद्म-नालस्य¹² देवान्¹³ च स्वामिनो¹⁴ मतः ।§§
यदि विष्णु-रुदासीनो नास्माकं विद्यते शुभम् ।§§¹
इति रुद्धस्य वचनं; तथा भारत-मात्स्ययोः¹⁵ ॥
[[P151]]

तथा च;¹ M₂, My,—°चिन्त्यम्,

‘ नारायणः परो ऽव्यक्ताद् अण्डम् अव्यक्त-सम्भवम् ।
अण्डस्यान्तस्-त्व् इमे लोकाः; सप्त-द्वीपा च मेदिनी ॥’ *¹⁷¹

[ रूद्रदेवः परमात्म-समन्वय-समर्थनम् ]

तस्माद् इह² श्रुति-स्मृति-इतिहास-पुराण-पर्यालोचनया अविलज्ज-स्कारेण परमात्म-वासुदेव इति निश्चीयते ।

न चैवं¹ परमात्म-त्वं रूद्रादेः श्रुतिषु-दितम्⁵ ।
प्रत्युत्-नोपपत्तिभवाद्ः †तस्यैकायन-शालिनः ॥
††‘ नमो वा इदम्सि ‘त्यादौ, तथा च-वेद-देवपि⁵ दृश्यते ।
यतो⁶ हि रुद्र-सञ्ज्ञे,⁷ तच्-छेषं⁸ शुभम् एधिति ॥—
§§¹ तद्-इदास् सुवनेषु उपेक्षम्⁹ इति⁸ ।
तथा रौद्रं⁵ पदं स्पष्टं कर्मजन्यं प्रतीयते ।
महिमानं निजं लेभे विष्णोर्-अर्चन-आदिभिर् इति ॥—
**¹ अश्य देवस्य⁹ इति¹⁰ ।
††¹ ललाटाद्-अवभ्रष्टेन्दुः¹¹, तस्माद्-रुद्रो व्यजायत¹² ।
इत्यादिकाश् च श्रुतयो रुद्रोत्पत्तिं वदन्ति ये ॥
[[P152]]

एवं च सति, रुद्रादि-महिमैवेका इव ।
या वाचः, ताः स्मृतिभिः §§¹ श्रोत्रं² ब्रह्म³-’ति गीतिषु ॥
एतेन रुद्रादीनां परमात्मत्व-प्रतिपादक-पुराण-वाचाः¹ प्रत्यक्ष-श्रुति-विरोधात् न मुख्य्-अर्थाः ।

यद्वा, स्थाप्यतां तच्-छु्रुति-सिद्धान्त-प्रतिपादकाः³ ।
अवैदिकेषु तत्रेषु तन्-माहात्म्यं हि कथ्यते ॥
[ विष्णोः परमात्मत्व-सिद्धी-करणम् ]

*वेद-सिद्धान्त-मार्गेषु विष्णुर् एव परस्-स्मृतः ॥
तथा च वैष्णवे⁴—

†⁶ “परमात्मा च सर्वेषामाधारः परमेश्वरः⁵ ।
विष्णु-नामा स वेदेषु⁶ वेदान्तेषु च गीयते ॥”

वाराहे—

†⁶ “विष्णुर् एव परं ब्रह्म त्रिभेदम् इह⁷ पठ्यते ।
वेद-सिद्धान्त-मार्गेषु⁸, तत्र जानन्ति मोहिताः ॥
§ नारायण-उत् परो देवो न भूतो⁹ न भविष्यति ।
एतद्-रहस्यं वेदानां पुराणानं च सत्तम¹⁰ ॥” इति ।
[[P154]]

तथा मात्स्ये—

“ सारिकेकेषु तु¹ कल्पेषु विष्णुर् माहात्म्यम् उच्यते ।
अग्नेर् दिश्यस्य माहात्म्यं ताम्-असेषु प्रकीर्त्यते² ” ॥

तथा लैङ्गे¹—

§ “ न हि विष्णुम् ऋते काचित् गतिर् अन्या विधीयते ।
इत्य् एवं⁴ सततं वेदा⁵ गायन्ते⁶ नात्र संशयः ॥” इति ।

तथा वायवीये—

† “ सहस्र-बाहूः परमः प्रजापतिः
त्रयी-पथे यः पुरुषो निरूच्यते⁷ ” ॥ इति ।

तथा अविवृति—

† “ वेद-सिद्धान्त-मार्गेषु विष्णुर् एव परस्-स्मृतः ।
विष्णुर् एव नर-श्रेष्ठ⁹ महिष्ठः पुरुषोत्तमः ॥” इति ।
सर्वं⁸ चैतत् §पुरुषा-निर्णीये निपुण-तर-मुपपादितम् इति नेह प्रपञ्च्यते । तद् अलम्¹⁰—

[ विष्णोः पञ्चरात्र-गुण-कथनम् ]

श्रुति-स्मृतिभ्यां प्रसिद्धेन ज्ञान-रुद्र-देवेन भाषितम् ।
तत्र नहि¹¹ वक्तुं नः कयं जिह्वा प्रवर्तते ?
[[P155]]

स¹ हि² सहज-संवदन-साक्षात्-कृत-सकल-शास्त्र-अध्व-नादि-पयसः³ त्वं-ग-पुत्रादि-प्रथित-विपुल-कुल-सम्भूतः⁴ संभिन्न⁵ न⁶ जाति-चिह्न-मनुवर्तन इति नूनम् अपि तु दुःख-पङ्क एव निमग्नस्य, मोक्षाय शुद्धस्यः प्रजानां⁷ शास्त्र-इतिहास-नारद-आदि-परमर्षि-भ्यः⁷, तद्-अभिलषित-निखिल-नित्याग्निहोत्रेय-यज्ञ-कसाधन⁸-व्यापार-मारुत-नारायण-वोधिनीः पञ्चरात्र-संहिताः⁹ निरमिमीत-तेति¹⁰ निश्रीयते ।

[ तन्त्रान्तराणां श्रान्त-मूलकत्वकथनम् ]

न च तच्छ्रान्तरेष्व् एव¹¹ न्यायः प्रसम्-अर्हति ।
यत्-सन्त-अतिशये-ऽर्ध्नूणां विप्रम् अर्थाय¹² सम्भवि¹³ ॥
प्रत्यक्षादि-प्रमाणानां न हि मूलत्व-सम्भवः ।
तच्-छान्तेरनु, शास्त्रं तु मूलं नैरेव नेष्यते ॥
अन्वयश् च, वेद-सिद्धान्त-विरुद्धार्थ-आभिधानतः ।
प्रत्यक्ष-श्रुति-मूलत्व-कल्पना तेषु बाध्यते ॥

[ अथ शैव-मतोत्पत्ति-कथाः ]

गथा¹⁴ माहेश्वरे तन्त्रे* विरुद्धं बहु जल्पितम्¹⁵ ।
चतुर्भिर् हि तत्-सिद्ध्य्-अर्थ-मागोमादि-तारुणः ॥
[[P156]]

†यथा¹ कापालिकं² कालमुखं पाशुपतस्-तथा¹ ।
शैवास्त्रं च कापालं मतम् एवं³ प्रचक्षते ॥
[[P157]]

[ कापाल-मन्त्र-प्रतिपादनम् ]

मुद्रिका-षट्क-विज्ञानवान्, पुनस्-तथैव धारणम् ।
अपवर्ग-फल-प्राप्तिः, न ब्रह्मावगम-आदिभिर् इति ॥

यथाहऽऽहुः¹—

“मुद्रिका-द्वय-निबद्धा² पर-मुद्रा-विशारदाः³ ।
अगासन-स्थ-मात्मानं ध्यात्वा⁴ निर्वाणम् ऋच्छति ॥”

तथा—

“कर्णिका रुचकं⁵ चैव कुण्डलं च शिखामणिम् ।
भस्म यज्ञोपवीतं⁶ च मुद्रा⁷-षट्कं⁸ प्रचक्षते ॥
कपालम् अथ खट्वाङ्गम् उपमुद्रा प्रकीर्तिते⁸ ।
अग्नि³-मुद्रित-देहस् तु न भूय इह जायते ॥”⁹
[[P158]]

[ तत्त्व-वैदिकत्व-निरूपणम् ]

न चेद् उष्ट्रादि-काष्ठ-परिशान, तद्-अत्र, निन्दिन¹-भगासनस्य देव²-ध्यानस्य अपवर्ग-साधनत्वे श्रुतयो युज्यन्ति । त हि ऐहिका-मुद्रित-कण्ठ-रुधिरं² पवाद्भिल्-बुद्ध्या-छिन्न-जन्म-क-राग-वासुदेवान्तम्-आत्म-नैक-लभ्ये मोक्षम् आचक्षते—* ‘तमेव’ विदित्वाऽतिमृत्युम् एति, नान्यः पन्था अयनाय विद्यते’ इत्याद्याः ।

[ कापाल-सुतन्त्र-प्रतिपादनम् ]

एवं कापाल-गुप्ता अपि समन्त-शास्त्र-प्रतिषिद्ध-कपाल-पात्र⁶-भोजन-शव-भस्मासन-तप्त-प्राशन⁸-लङ्घुट⁹-धारण-सुरा-कुम्भ-स्थापयन्त्य् एतस्य-देव-तार्चनादेर् एव दृष्टादृष्ट-श्री-सिद्धिम् अभिदधानाः श्रुति-वहिकृता एव ।

[ पाशुपत-सेवन-प्रशंसोक्तिः ]

यद्यपि पाशुपत-पञ्च धैवाभ्यां विरुद्धा-विरुद्ध-संसृष्टं⁹ किं चिद्-इव सहितं, तदपि श्रुति-वहिष्कृतम् एव ।

[ पाशुपत-तन्त्र-प्रतिपादनम् ]

तत्रैव पाशुपत-प्रक्रिया—

† जीवाः पशव उच्यन्ते तेषाम् अधिपतिर्-ईश्वरः ।
[[P159]]

स तेषाम् उपकाराय¹ §पञ्च-आध्यायिम् अकल्पयत् ॥
तत्र पञ्च-पदार्थेषु व्याख्याताः कारणादयः² ।
† कारणं कार्यं विधिर् योगो दुःఖान्त इति ।
उपादानं निमित्तं च व्याख्यातं कारणं द्विधा ।
निमित्त-कारणं रुद्रः, तत्-कला³ कारण-अन्तरम् ॥
मध्यन्ते स-हृदादि⁴ ‘कार्यं’⁵-शुद्धिते, तद् अत्र ‘विधि’⁶-र् गीयते
[[P160]]

*गुह्याचार-सुखासीनः[^161_star] असित-लाना-वसानः; परः ।
‘योगो’ धारण-मुच्यते ‘इहदि क्रिया-भोग-रूपं, तथा
§¹ दुःఖान्तो’ हि मनोऽ¹ऽपवर्ग इति ये पञ्चापि संकीर्तिताः ॥
आत्यन्तिकी² दुःఖ-निवृत्तिः ‘दुःಖान्त’-शब्देनोक्ता । ताम् इव निश्शेषा-ऽशत्रो-पिकात्म-गुणेच्छेद्-अलक्षणां मुक्तिं मन्यन्ते । इयम् एव च ईश्वर-कल्पना दीवालानाम्-अवेक्षा च ।

[ शैवादि-मतानां श्रुति-विरुद्धत्व-निरूपणम् ]

सेयं सर्वा श्रुति-विरुद्धा कल्पना¹, यतः** ।
जगच्-चिन्तितोपादानं परं ब्रह्म² श्रुतौ श्रुतम् ॥
महा-नन्दात्मको मोक्षः तत्र तत्रासकृच्-छ्रुतः ।
परस्पर³-विरोधेन⁴ व्याहतैर् वा प्रमाणता ॥
त्रयी-दण्ड-ग्रह-निर्वेषं⁸ किञ्चिद्-एव⁹ प्रतीक्षते ।
किञ्च, शैवाद्ययो वेद-सिद्ध-वर्ण-आश्रमाद् बहिः ॥
कल्पयन्त्य् अन-आम्नादीनि, ततो ऽपि श्रुति-बाह्यता ।
[[P161]]

यथाहऽऽहुः—

*“दीक्षा-प्रवेश-मात्रेण ब्राह्मणे भवति क्षणात् ।
कापालं व्रतम् आ¹स्थाय यतिर् भवति मानवः ॥” इति² ।

[ एतादृश-दीक्षा-तन्त्राणां प्रमाण-हीनत्वकथनम् ]

न च वाच्यम् प्रमाण-भूतम् इत्य् अन्तं² ग्रन्थ-राशिं कथं प्रलपिन-मत्रो³ रुद्रः प्रणयतीति । न च समान-नाम⁴-निर्घातुस्-स्मरण-निबन्धन-मस्मिन्⁵ गुरुत्वम्, अतिप्रसङ्गात् । यतः—

†नामैकत्व-कृत-भ्रान्तिकल्पनाऽऽऽपद्यते ।
शेष-भावान्, न चान्यत्र तावताऽपि प्रसज्यते ॥
प्रमाणत्वे ऽपि न चालन्तं छद्मादिषु न सम्भवी³ ।
यद्वा रुद्रस्य मोक्ष-आशु-प्रणेतृ-तयाऽऽवगतत्वात्⁹ व्यामोहयि-त्रुम् अपि¹⁰ दक्षा-श्राद्ध-प्रणयनञ्च¹¹ उपपन्न इति, नावद्यं प्रमाद् एव-अभियन्दनम्ः ।
तथा च वाराहे — [[P162]]

§⁶ वेदमार्ग-बहिर्मुख-नाना-शास्त्रेषु मोह्यते च² प्रयोजनं ल⁷ च दर्शयति—

“ये वेद-मार्ग-परिभ्रष्टा नार्यास्-तेषां तु मोहकः ।
त्वया मोहार्थं-एवेदं⁵ वेद-मार्ग-प्रयोजनं⁶”
[[P163]]

°ललाटाद्-अवभ्रष्टेन्दुः¹¹, तस्माद्-रुद्रो व्यजायत¹² ।
इत्यादिकाश् च श्रुतयो रुद्रोत्पत्तिं वदन्ति ये ॥
[[P152]]

*वेद-सिद्धान्त-मार्गेषु विष्णुर् एव परस्-स्मृतः ॥
तथा च वैष्णवे⁴—

वाराहे—

तथा मात्स्ये—

“ सारिकेकेषु तु¹ कल्पेषु विष्णुर् माहात्म्यम् उच्यते ।
अग्नेर् दिश्यस्य माहात्म्यं ताम्-असेषु प्रकीर्त्यते² ” ॥

तथा लैङ्गे¹—

तथा वायवीये—

† “ सहस्र-बाहूः परमः प्रजापतिः
त्रयी-पथे यः पुरुषो निरूच्यते⁷ ” ॥ इति ।

तथा अविवृति—

[ विष्णोः पञ्चरात्र-गुण-कथनम् ]

[ तन्त्रान्तराणां श्रान्त-मूलकत्वकथनम् ]

[ अथ शैव-मतोत्पत्ति-कथाः ]

[ कापाल-मन्त्र-प्रतिपादनम् ]

यथाहऽऽहुः¹—

“मुद्रिका-द्वय-निबद्धा² पर-मुद्रा-विशारदाः³ ।
अगासन-स्थ-मात्मानं ध्यात्वा⁴ निर्वाणम् ऋच्छति ॥”

तथा—

“कर्णिका रुचकं⁵ चैव कुण्डलं च शिखामणिम् ।
भस्म यज्ञोपवीतं⁶ च मुद्रा⁷-षट्कं⁸ प्रचक्षते ॥
कपालम् अथ खट्वाङ्गम् उपमुद्रा प्रकीर्तिते⁸ ।
अग्नि³-मुद्रित-देहस् तु न भूय इह जायते ॥”⁹
[[P158]]

[ तत्त्व-वैदिकत्व-निरूपणम् ]

[ कापाल-सुतन्त्र-प्रतिपादनम् ]

[ पाशुपत-सेवन-प्रशंसोक्तिः ]

[ पाशुपत-तन्त्र-प्रतिपादनम् ]

तत्रैव पाशुपत-प्रक्रिया—

† जीवाः पशव उच्यन्ते तेषाम् अधिपतिर्-ईश्वरः ।
[[P159]]

[ शैवादि-मतानां श्रुति-विरुद्धत्व-निरूपणम् ]

यथाहऽऽहुः—

[ एतादृश-दीक्षा-तन्त्राणां प्रमाण-हीनत्वकथनम् ]

§⁶ वेदमार्ग-बहिर्मुख-नाना-शास्त्रेषु मोह्यते च² प्रयोजनं ल⁷ च दर्शयति—

†¹ तदेवाहं² करिष्यामि³ तव स्नेहेन मोहितः⁴ ।
त्वया⁵ चैव महादेव यत् कार्यं मम साम्प्रतम् ॥
§¹ तेन तत् कृपया मह्यं तव स्नेहेन मोहितः⁴ ।
तवैवाहं करिष्यामि यत् कार्यं मम साम्प्रतम् ॥
*¹ तद् इदानीं करिष्यामि तव स्नेहेन मोहितः⁴ ।
त्वया सहाद्य देवेश यत् कार्यं मम साम्प्रतम् ॥
इति ।

एवंविधानां वाक्यानां⁶ शतशो ऽथ सहस्रशः ।
दर्शयित्वापि लोकेषु मोहयन्ति च मानवान् ॥
इत्य् अत्रैव पुराणेषु शतशः पठ्यते—
[[P164]]

†⁶ अन्ये ऽप्य् एवम् अजेयेन प्रभोक्ता गीयमान⁸-पुरा ।
शापात् संलाजिता वेदैः;⁹ देवं नारायणं तथा ॥” इति ।
किञ्चैते वासुदेवस्य मन्दा निन्दां वितन्वते ।
ते च पाषण्डिनो ज्ञेयाः, यथा लैङ्गे³ समीरितम् ॥
†⁶ ये तु सामान्य-भावेन मन्यन्ते पुरुषोत्तमम् ।
ते वै पाषण्डिनो ज्ञेया वेद-कर्म-बहिष्कृताः ॥” इति ।

ततश् च⁴—

एत एव च ते येषां वाङ्मनांसि नातिक्रमेयुर् ।
*⁶ पाषण्डिनो विकर्मस्थान्” इत्य् आदि-स्मृति-निदर्शनात्⁶ ॥
§ ⁶या वेद-बाह्या” इत्येतदपि चेद्-आगम-गोचरम् ।
तस्माद् वेद-मूलत्वं, नाऽपि प्रत्यक्ष-मूलता ॥
तन्त्र-अन्तराणां युक्ति-कल्प्यते कारण-अन्तरम् ॥
ननु मूलान्तरापेक्षा⁷ यदि स्याद् अस्तु दूषणम् ।
स्वतः-प्रमाणे विज्ञाने भवतां ननु दर्शने ॥
सत्यम्—तदेवं⁸ विज्ञान⁹-प्रामाण्यम् उपनीयते¹⁰ ।
बाध-कारण-दोषाभ्यां, नावधि¹¹ द्धाविह स्फुटं¹² ॥
[[P165]]

†⁶ ललाटाद्-अवभ्रष्टेन्दुः¹¹, तस्माद्-रुद्रो व्यजायत¹² ।
इत्यादिकाश् च श्रुतयो रुद्रोत्पत्तिं वदन्ति ये ॥
[[P152]]

*वेद-सिद्धान्त-मार्गेषु विष्णुर् एव परस्-स्मृतः ॥
तथा च वैष्णवे⁴—

वाराहे—

तथा मात्स्ये—

“ सारिकेकेषु तु¹ कल्पेषु विष्णुर् माहात्म्यम् उच्यते ।
अग्नेर् दिश्यस्य माहात्म्यं ताम्-असेषु प्रकीर्त्यते² ” ॥

तथा लैङ्गे¹—

तथा वायवीये—

† “ सहस्र-बाहूः परमः प्रजापतिः
त्रयी-पथे यः पुरुषो निरूच्यते⁷ ” ॥ इति ।

तथा अविवृति—

[ विष्णोः पञ्चरात्र-गुण-कथनम् ]

[ तन्त्रान्तराणां श्रान्त-मूलकत्वकथनम् ]

[ अथ शैव-मतोत्पत्ति-कथाः ]

[ कापाल-मन्त्र-प्रतिपादनम् ]

यथाहऽऽहुः¹—

“मुद्रिका-द्वय-निबद्धा² पर-मुद्रा-विशारदाः³ ।
अगासन-स्थ-मात्मानं ध्यात्वा⁴ निर्वाणम् ऋच्छति ॥”

तथा—

“कर्णिका रुचकं⁵ चैव कुण्डलं च शिखामणिम् ।
भस्म यज्ञोपवीतं⁶ च मुद्रा⁷-षट्कं⁸ प्रचक्षते ॥
कपालम् अथ खट्वाङ्गम् उपमुद्रा प्रकीर्तिते⁸ ।
अग्नि³-मुद्रित-देहस् तु न भूय इह जायते ॥”⁹
[[P158]]

[ तत्त्व-वैदिकत्व-निरूपणम् ]

[ कापाल-सुतन्त्र-प्रतिपादनम् ]

[ पाशुपत-सेवन-प्रशंसोक्तिः ]

[ पाशुपत-तन्त्र-प्रतिपादनम् ]

तत्रैव पाशुपत-प्रक्रिया—

† जीवाः पशव उच्यन्ते तेषाम् अधिपतिर्-ईश्वरः ।
[[P159]]

[ शैवादि-मतानां श्रुति-विरुद्धत्व-निरूपणम् ]

यथाहऽऽहुः—

[ एतादृश-दीक्षा-तन्त्राणां प्रमाण-हीनत्वकथनम् ]

§⁶ वेदमार्ग-बहिर्मुख-नाना-शास्त्रेषु मोह्यते च² प्रयोजनं ल⁷ च दर्शयति—

ततश् च⁴—

*वेद-सिद्धान्त-मार्गेषु विष्णुर् एव परस्-स्मृतः ॥
तथा च वैष्णवे⁴—

वाराहे—

तथा मात्स्ये—

“ सारिकेकेषु तु¹ कल्पेषु विष्णुर् माहात्म्यम् उच्यते ।
अग्नेर् दिश्यस्य माहात्म्यं ताम्-असेषु प्रकीर्त्यते² ” ॥

तथा लैङ्गे¹—

तथा वायवीये—

† “ सहस्र-बाहूः परमः प्रजापतिः
त्रयी-पथे यः पुरुषो निरूच्यते⁷ ” ॥ इति ।

तथा अविवृति—

[ विष्णोः पञ्चरात्र-गुण-कथनम् ]

[ तन्त्रान्तराणां श्रान्त-मूलकत्वकथनम् ]

[ अथ शैव-मतोत्पत्ति-कथाः ]

[ कापाल-मन्त्र-प्रतिपादनम् ]

यथाहऽऽहुः¹—

“मुद्रिका-द्वय-निबद्धा² पर-मुद्रा-विशारदाः³ ।
अगासन-स्थ-मात्मानं ध्यात्वा⁴ निर्वाणम् ऋच्छति ॥”

तथा—

“कर्णिका रुचकं⁵ चैव कुण्डलं च शिखामणिम् ।
भस्म यज्ञोपवीतं⁶ च मुद्रा⁷-षट्कं⁸ प्रचक्षते ॥
कपालम् अथ खट्वाङ्गम् उपमुद्रा प्रकीर्तिते⁸ ।
अग्नि³-मुद्रित-देहस् तु न भूय इह जायते ॥”⁹
[[P158]]

[ तत्त्व-वैदिकत्व-निरूपणम् ]

[ कापाल-सुतन्त्र-प्रतिपादनम् ]

[ पाशुपत-सेवन-प्रशंसोक्तिः ]

[ पाशुपत-तन्त्र-प्रतिपादनम् ]

तत्रैव पाशुपत-प्रक्रिया—

† जीवाः पशव उच्यन्ते तेषाम् अधिपतिर्-ईश्वरः ।
[[P159]]

[ शैवादि-मतानां श्रुति-विरुद्धत्व-निरूपणम् ]

यथाहऽऽहुः—

[ एतादृश-दीक्षा-तन्त्राणां प्रमाण-हीनत्वकथनम् ]

§⁶ वेदमार्ग-बहिर्मुख-नाना-शास्त्रेषु मोह्यते च² प्रयोजनं ल⁷ च दर्शयति—

ततश् च⁴—

[ आगमस्य प्रामाण्ये ]

एवं श्रुति-विरुद्धस्य स्फुट-मूलान्तरस्य यत् ।
पञ्चरात्रेण साधर्म्यं तन्-एवात्राभिधिश्रुतिः ॥
क्रियात्वेन तु¹ साधर्म्यं ब्रह्महत्याऽव्यभेधयोः ।
श्रुति-प्रत्यय-श्रयोस्तन्त्रं यतो मूलत्व-निह्नवः ॥
ननु च श्रुति-मूलत्वे वेद-वादेय-वासिद्धि-द्रतः² ॥
तत्-प्रणेतृ-त्स्व् अतन्त्र-वत्-कल्पना न-इत्य्-अयुज्यतम् ॥
मैवं न कल्प्यते युक्ति, स्वातन्त्र्यं श्रूयते हि तत् ।
*“तस्याध्यक्षम् इदं सर्वम्”, †“नीवास्त्वा” [“नीवारास्त्वा”]³ दमदिषु⁴ ॥ [[P166]]

आग्नेयते, तदा¹ यद् एव वेदान्त-प्रामाण्यं परिगृह्णीतं स² तत् प्रलीन-शाला-मस्तके निक्षिप्त-प्रमाण-कुर्यात् । निध्यानुमेय-पक्षीन-शास्त्र-ज्ञोस्तु स्वल्प-सिद्धिर एव दुर्लेभा । अथ विद्यमान-शास्त्र-लाघूना एवं च⁴ ताः⁵ स्वल्पेनयः; तदा तत्-प्र⁶-वृद्धवद्-अप्य् एषि तत एवोपलम्भेन इति ग्रन्थ-प्रणयन-प्रयास⁷-वैयर्थ्यम्⁹ ।

[ पञ्चरात्रस्य वेदान्त-सारभूतत्वकथनेन तस्य वैदिकत्वसमर्थनम् ]

अत्रोच्यते—स खलु भगवान्-मोक्ष-सहस्र-संवदन-शाला-द्वय-दलित-वेद-राशिः विप्रकीर्ण-विपुल-विश्व-धर्म-वाद-भग्न-मानक-नैक-शाखाध्य-यन-धारणादिषु¹⁰ अधरिष्वयो¹¹ भक्त-आनवलोक्य, तद्-अनुकम्पया लघु-नोपायेन तदर्थं संक्षिप्योपदिदेशेति न¹² किञ्चिद् अनुपपन्नम् ।

यथाहऽऽहुः—

‘ वेदान्तेषु यथাসारं संगृह्य भगवान् हरिः ।
भक्तानुक्कम्पया विद्वान् संविदेनैव यथासुखम्’ ॥ इति ।
एतेन च मन्वादि-स्मरण¹³-स्मरण¹⁴-साधनाः¹⁵ पञ्च-योग-योगाः
†तन्त्र-टीका-कृत-परिभ्रमाणां नाय-स्पृहायां¹ इति नेह प्रपञ्च्यते ।

[ पञ्चरात्रे वेदान्ति-दर्शनात् तद्-वैदिक-मित्याक्षेपेण खण्डनम् ]

‡ ननु चेदं¹⁶ वेद-मूलत्वं पञ्चरात्र-तन्त्रम् उपपन्नम् । वेद-
[[P167]]

निष्काश्य दर्शनात् ।¹ उत्कर्षं हि² वस्तुषु वेदेषु परम-व्योम-समानः
शाण्डिल्य इदं शास्त्रम् अधीयानो ‘वदति §१ ।

[ निगद-नाम-त्वप्रतिविचारः ]

अनवगत-वच्-छन्द-स्य् अर्थ-प्रयोगात् । † ‘न हि निन्दा निन्द्यं निन्दितुं प्रवर्तते; अपि तु निन्दिताद्-इतरत् प्रशंसितुम्’ । यथेयं-यज्ञ-ब्राह्मणे ‘प्रातः प्रातर् अनृतं ते वदन्ति;’ इत्य् उदित-होम-निन्दा उदिते होम²-प्रशंसार्थेति गम्यते; यथा मानवे—
[[P168]]

*“कर्मवद् यो देव-देवत्यो¹ यजुर्-वेदस्तु माधुवः ।
साम-वेदस् तु पितृव्यः स्यात्, तथात्म-नास्त्य् अघिर्-वशिः” ॥
इति साम-वेद-निन्दा इतरेष्व् अयं-सार्थवादः; यथा वा भारते³—
§ “चत्वार एकतो वेदाः⁴, भारतं च्-एकमेकतः ।
समागतैर् असुर-विभिः⁵ तुलयाऽऽरोपितं पुरा ॥
महत्त्वे च गुरुत्वे च ध्रियमाणं⁶ यतो ऽधिकम् ।
महत्वाच् च गुरुत्वाच् च महा-भारतम् उच्यते” ॥
इति महा-भारत-प्रशंसायां⁵ ये ग्रन्थते⁷, न वेद-निन्देति; एवं पञ्चरात्र-प्रशंसा-हीनेति गम्यते⁸ ।

अथाद्-उदित-हीनतया स्तुतिर्-दर्शनात् ।
अतत्परत्वं निन्दायाः, तथात्रापि अधिकष्यति ॥
वेद-प्रशंसा बहुशः पञ्चरात्रेऽपि दृश्यते⁹ ।
† “न हि तेभ्यः परं किञ्चित् वाङ्मयं कमल-आसन ।
वेदान्तेदि-मर्योक्तं तत्-प्रज्ञानाप-पादकं ॥” इत्यादौ ।
अपि च ‘चतुर्षु वेदेष्व्’ इति नाथ-मर्यार्थः—‘वेदेषु¹¹ पुरुषार्थो नास्ती’ति; किन्तु ‘यस्य्-एषु पुरुषार्थः, तम् अलभमानः’ इति ।
ननु ‘पुरुषार्थ-मलभमान्’ इत्य् अन्वयः; न ‘वेदेषु पुरुषार्थम्’ इति¹² ।
[[P169]]

मैवम्—न्याय-वशात्-तु शब्दः¹ । न हि वेद-स्यैवायं पुरुषार्थो न लभ्येत² । अतो वेदेषु यः पुरुषार्थः, तम् अलभमानः³, तद्-अभिलाषी पञ्चरात्र-शास्त्रम् अधीयानो यत्-किञ्चित्-स्मृतित्वात् प्रतिपद्यते ।

[ पाञ्चरात्र-दीक्षा-संस्कार-विचारः ]

यत्-पुनर् उक्तम्—उपनयन-आदि-संस्कृतानां भगवद्-आराधनार्थं-तया⁴ दीक्षालक्षण-संस्कार-विधान-आदिभिर् वेदान्त-समिधा, तद्-युक्तम्⁷ । न हि उपनयन-आदि-संस्कृतानां ज्योतिष्टोमादि-कर्मार्थतया दीक्षादि-संस्कार-विधानक¹⁰-§¹आम्नायेन-वषट्’ इत्य् आदि-वाक्यम्-ऐन्द्रे¹¹ भवति । अथ ऐन्द्रिक¹²-संस्कारान्तर-विधानं¹² हेतुः¹³, तद्-अनुपपन्नम् ।
वि.१४ हि पञ्चरात्र-शास्त्रम् अव्यवहित-कर्तृ¹⁵-तत्त्वं संस्कार-अन्तरत्वं¹⁶-सिद्धिः; नन्विन्द्रो च तस्य-अवैदिकत्व-सिद्धि-रित्य् अन्योन्य-आश्रयणात् ।

किञ्च, समस्त-वैदिक-संस्कारेभ्यः संस्कार-अन्तरं वा हेतुः, उत् फलिष्यति-प्रशंसकारिभ्यः ? न तावद् अन्तरः कल्पः; उपनयनादि-संस्कारणाम् अपि चोदित-संस्कारात् संस्कार-अन्तरत्वेन अवैदिकत्व-प्रसङ्गात् ।
[[P170]]

न चान्यः कल्पः², उत्सन्न-अपान-विद्युतेः । नहि उपनयनं सम-स्त-वैदिक-संस्कारेभ्यः³ संस्कार-अन्तरत्वम् । असिद्धस् तु⁴ समस्त-वैदिक-संस्कार-व्यतिरेकः, पञ्चरात्र-शास्त्रस्य-अपि वैदिकत्वाद् इत्य्-उक्तम् एव ।

[ विद्या-स्थानेष्व् अपरिगणन-निरासः ]

यद्यपि धर्म-प्रमाण-त्वाभिमत⁵-चतुर्दश-विद्या-स्थानेषु अपरि-गणितत्वात् पाशुपत-तन्त्रवत्-स्यात्-मिति, तदपि द्वैपायन-वाल्मीकि-प्रभृतीनाम् भारत-रामायणादि-ग्रन्थेषुः अनेक-अनीकम्⁸ ।

[ बादरायण-वचनोपनिरासः ]

§ यस्तु भगवता बादरायणेन तिरस्कृता-ऽदीनि, तद् असत् । कथं हि भगवान् द्वैपायनः सकल-लोक-आदर-भूत⁹-परम-भागवतो भागवतं शास्त्रं¹⁰ निरस्यतीत्य्-उपप्रेक्ष्येत¹¹, य एव-माह्—

[ भारत-अन्तर्गत-पञ्चरात्र-प्रशंसा ]

†⁶ “इदं शत-सहस्राद् द्वि¹² भारत-आख्यान-विस्तरम् ।¹³
आविध्य मथितान्-मध्यां द्रष्टुम् इव-चोदृतम् ॥
नवनीतं यथा दध्नो¹⁴ द्विपादां ब्राह्मणो यथा ।
आरण्यकं च वेदेभ्य ओषधीभ्यो यथाऽमृतम् ॥”¹⁵
[[P171]]

[ आगम-प्रामाण्य-भावनिरूपणम् ]

न आगमः सत्-समग्र-सम्यङ्-सिद्ध¹-क्रिया-कलाप-कृत-योग-नोप-स्थापन²-परः परिदृश्यते, येन तत्-मूलतया³ पञ्चरात्र-तन्त्रम्ः प्रमाणं स्युः ।
न च-अदृश्यमाने ऽपि अनुमान-गोचरः ।¹⁷² *अथैव हि⁴ तद् अत्र सिद्धादि-साधन-रत्न-फल-निष्पत्तौ⁵ स्वर्ग-आदि-साध्य-साधन-भावो न-अनुमान-गोचरः सम्य-ग्-व्यापारणा-विरहात्, एवं तत्-मूलताम् अपि⁶ऽपि तत्र एव तत्-सामर्थ्यं शक्यः ।

[ तत्र आगमेनापि प्रामाण्यासिद्धिः आगमस्य् अर्थे च । ]

*“वसन्ते दीक्षयेद् विप्रं¹ ग्रीष्मे राजन्यम् एव च¹ ।
शरद-समये वैश्यं हेमन्ते² शूद्रम् एव च¹ ॥
[[P173]]

स्त्रियं च वर्ण-काले¹ तु पञ्चरात्र-विधानतः ।”

तथा—

† “वेदेषु² तु-अमित्त-सहितं³ कुतं मेरो महागिरि ।”
एवमादि-वचोभिश् च-अङ्गीकृत-सदादर-कीर्तिनः ॥
‡ वेदान्त-सार-सर्वस्वम् आत्मीयं परमं⁴ व्रतम् ।
पञ्चरात्रं निराकुर्यात् कथं द्वैपायन-स्वयम्⁵ ?

[ उत्पत्ति-असम्भवाधिकरण-तत्त्व-विचारः ]

कथं तर्ही⁶दं सूत्रम्—§⁶उत्पत्ति-असम्भवात्’ इति ? किं भाष्यं सूत्रस्य हृदयम् ?

इदम् अत्र सूत्रस्थं—भागवत-शास्त्रे⁷ जीवोत्पत्तेः प्रतिपन्न-मानत्वात्, तस्य-आद्यस्य श्रुति-न्याय-विरोधेन-असम्भवात् असमीचीनं शास्त्रम् इति ।
यद्यपि सूत्रार्थः; तथापि पञ्चरात्र-शास्त्रं जीवोत्पत्ति-परं गीतया, येन-एव-उच्यते ।¹⁰
[[P174]]

† नन्व्-अस्तीदं वचनं—‘वासुदेवः परम्¹ प्रकृतिः² परमात्मा;
ततस्-संकर्षणो नाम जीवो जायेत; संकर्षणात् प्रद्युम्न-संज्ञं मनो जायते;
ततो ऽनिरुद्ध-नामा³ अहंकारों जायेत’ इति ।
सलक्ष्मणस्ति—

नानेन वचनेन-इह जीव-जन्माऽभ्युपेयते⁵ ।

अपि तु व्युह-रूपेण व्यक्तिर् देवस्य कीर्त्यते ॥
† तत्र संव्यवहारार्थं व्यूह-भेदस्तु युज्यते⁶ ।
वर्णानाम् इव-लोकेऽस्मिन् पूज्य-पूजक-भेदतः ॥
[[P175]]

यथाहऽऽहुः—

“वङ्ग-इक्षु-चर्मिणः चत्वारः पूजनीया यथाक्रमम् |” इति ।

Cf. the following passages from the Sātvata Saṁhitā :
abhyantaramarcanaṁ viṣṇor niṣkāmenāgrajanmani || [ VII. 29b ]
evaṁ saṅkarṣaṇādyaṁ tu vāsudevāntamarcanaṁ |
vihitaṁ kṣatrajātervai kartavyatvena sarvadā ||
pradyumnādyaṁ tu vaiśyasya musalāntamudāhṛtaṁ |
śavacchidrasyāniruddhādyaṁ pradyumnāntaṁ sadaiva hi || [ 30-31 ]
sarvatrādhikṛto vipro vāsudevādipūjane |
yathā tathā na kṣatrādyāḥ tasmācchāstroktamācaret || [ 55 ]
caturṇāṁ brāhmaṇādīnāṁ svayamevānukampayā |
cāturātmyena rūpeṇa caturdhā vyaktimeti ca || [XII.17]
evamstvanugrahārthaṁ tu śaktyātmā bhāvitātmanāṁ |
bibharti bahubhedotthaṁ rūpaiḥ sadvāhanasthitam || [ 176 ]
Cf. the following from the Parama Saṁhitā 1I. 99b-101 :
sā tu devāścaturvyūho bhuvaneṣvadhitiṣṭhate ||
dharmādiṣu parāṁ siddhimāvāpya hitakāmyayā |
vāsudevassmṛto dharmo jñānaṁ saṅkarṣaṇassmṛtaḥ ||
tathā vimuktiḥ pradyumnaḥ aniruddhassakaleśvaraḥ |
tatra vyaktisamastāśca catvārastu guṇā ime ||

The above passages from the Parama Saṁhitā point out that the four forms of the Lord, viz., Vāsudeva, Saṅkarṣaṇa, Pradyumna and Aniruddha are intended by the Lord to initiate the qualities of Dharma, Jñāna, Vimukti and Aiśvarya respectively, in the beings created. The fact that the four manifestations of the Lord are designed by the Lord Himself to facilitate the worship by the four different castes is briefly set forth by the Pauṣkara Saṁhitā (ch. 38. śl. 4a, 5a ), which Rāmānuja quotes in his Śrībhāṣya under II. ii. 41, p. 829 :
kartavyatvena vai yatra cāturātmyamupāsate |
kramāgataiḥ svasaṁjñābhiḥ brāhmaṇairāgamaṁ tu tat |
Cf. also Viṣvaksena Saṁhitā XI. 146-147 :
vāsudevaḥ parā mūrtissthāpanīyā dvijottamaiḥ |
dvitīyā sthāpyate mūrtiḥ kṣatriyair mokṣakāṅkṣibhiḥ ||
pradyumnākhyā tu viprendra vaiśyaissthāpyā mumukṣubhiḥ |
śūdraissamsthāpyate mūrtiraniruddho jagadguruḥ ||

To be identified.
[[P176]]

अपि च जीव-मनसोऽङ्कुश-शब्द-न तन्-मात्र-वचनाः¹, अपि तु तद्-अधिष्ठातृ-चिह्नाखिल-विपुल-विभवानि ग्रह्यन्ते;ऽरूप-आभिधाना इति ।¹⁷⁴

विविध-देह-सम्पत्तिः जन्मेति व्यपदिश्यते ।

‘नोयेन जीवन्’ इत्येवत् यद्-उत्पत्तिर् यथा वचः ॥
† अपि च, जीवोत्पत्ति-प्रलयादि-गोचराः श्रुतिस्-तत्-नित्य-लोके-वादाः
§¹ चराचर-व्यपाश्रयस्तु स्यात् तद्²-व्यपदेशोऽभाक्तः³ तद्-भाव⁴-भावित्वात् इत्य् एव सूत्र-कारेण कुतनिर्वाहः । किञ्च, ††नाऽऽऽत्मा श्रुतेः, नित्यत्वाच् च ताभ्यः’ इत्य्-अत्रैव ब्रह्मणे⁶ जीवोत्पत्तिः श्रुतिस्-तत्-नित्यत्व-न्याय-विरोधेन तिरस्कृता सती न¹⁰ पुनर्-उज्जीव्यासं प्रयोजयतीति अनधिकरणीय-मधिकरण-मापद्येत । एतेन¹¹ **न च कर्तुः करणम्’ इति सूत्रं व्याख्या-तम् । न ह्य् अत्र कर्तुः सङ्कर्षणात् करणस्य मनस उत्पत्तिर् उच्यते । उक्तं हि¹² ‘विलक्षण-गुरु-वचनम्¹³ एते¹⁴ शब्द’ इति ।

[[P177]]

¹¹ किम् इति वा कर्तुः करणं¹ नोत्पद्यते ? देवदत्तादेः² कर्तुः, परशु-प्रभृति-करणीोत्पत्तिर्-यथ-दर्शनादि-न केन³ हेतुना । हन्त तर्हि अपास्त-सकल-करणा-कलाप-कलि-प्राणिनः प्रमाणम्;⁴ प्रभु-निखिल-करण-गोपाय्-यम् अपि-गम्यम्ः⁵—‘§ ६तत्-शास्त्रं⁷ प्राप्नोति मनः सर्व-इन्द्रियाणि च’ इति ।

अथ श्रुति-प्रसिद्धत्वात् तत्° नथैव-आस्थीयते ।
पञ्चरात्र-प्रसिद्धत्वद् इदं किं नाम-सुयो¹⁰ मोः ?⁸
न हि श्रुति⁹-प्रसिद्धायां¹⁰ परित्यागेऽतिशोभनः ।
निर्दोष-ज्ञान-जन्मत्वात्¹¹ प्रामाण्यं हि समं द्वयोः ॥
§ यस्तु चत्वार एते किं समानैश्वर्य-भागिनः ।
स्वतन्त्राः¹² ? किञ्चित्-स्वस्य स्वेच्छाम् अतिचरितुम् अपी¹³ ?
[[P178]]

इति विकल्प्य—

समानैश्वर्य-भागित्वे तुल्यत्वात् न-एव कार्यता ।
एकस्य श्रुति-भेद-दृष्टेः किं भेदेन प्रयोजनम् ?
इति द्रव्य-तया तुल्यत्वात्¹ विज्ञान-आदि-भावे वा नद्-अप्रयोजकम्’ इति, तद्-युक्तम्—अस्मान्-अमीवत्वात्, विकल्पस्य । न हि केनचिद्-वादिनाऽनेकेश्वरं जगद्-भ्युपगतम्; विद्वान्-इन्द्रश् च राष्ट्र¹-विद्विष्टः, “वासु-देव’ एकः’ परा प्रकृतिर्-नित्य्-एति⁴ वदद्भिः । § किन्तु स एव⁵ भगवान् लीला⁶-विरचित-चतुर्भेदः सकलम् अपि जगत् संरक्षतीति ।
[[P179]]

न वेदम् अनुपगम्यम्¹ । बल-रत्न-राज-रजसाऽपि² प्राग्-अभिविष्णु-पश्यतां⁴ । *ग्रथैव हि⁵ प्रवचनः स्वलीला-विरचित-जगद्-वन-चर-स्थिता-दि-प्रपञ्च-स्य्-आचिन्त्य-विमल-महिम्नोऽसत्य्-एव प्रयोजनस्य राम-लक्ष्मण-भरत-शत्रुघ्नादि-स्वरूपेण-उच्छिन्न-वेदान्द्रः⁴ विद्याद् व⁴ न विरोत्स्यन्ते, एवं संकर्षण-प्रभृतिष्व् अपि द्रष्टव्यम् इति ।

यत्-परं¹⁰ विप्रतिषिध्यते’ इति ‘चतुर्षु वेदेष्व्’ इति¹¹ नि श्रुति-वि¹⁰-प्रतिषेधात्¹¹ तत्राऽन्वा¹², परस्पर-वि¹³-प्रतिषेधाद्वा अप्रमाणम् इति¹⁴; नन्व्¹⁵-श्रुति-वि¹⁶-प्रतिषेधात् प्राग्वद् वस्तु-कः । परम्पर-विप्रतिषेधस् त्व् अप्रमाणः¹⁷, गुण-प्रधान-भावेन-आदि-योगात्¹⁸-सत्-प्रतिपादन-वचन¹⁹-व्यक्तीनां ।
[[P180]]

तस्मान् नास्त्येव । न्याय-आप्रचुर-हितानां तु वचसां¹ न कश्चिदपि परिभिज्ञा-य्य्-अन्वकत्वम् । यथाऽऽऽहुः—

† ‘न्याय-सम्पादितेन-अर्थे² पक्ष-त्वात्-योऽर्थोऽभ्युपगतम्,’ इति;
तस्मात् सूत्राकारेण §³इदं महोपनिषदम्’ इत्याद्य्-अभिहितं;
वेद-स्यो⁵-°विशेषेण⁶ अभिमनन-प्रामाण्येषु पञ्चरात्रेषु अविव-श्राम-जीवेषु-पत्ति-रुपान्यायोरेण नातिराकरण-परतया सूत्रं व्या-ख्यायमानं व्याचष्टाम् इव-आखि यानि रूपाणि-यत्नीत्य् अलं प्रपञ्चेन ।

[ शुद्ध-सत्त्व-वृत्ति-चिन्तनम् ]

नदेवं⁶ सूत्रार्थः । पूर्वं स्व-आभिप्रेतम् एव परिचिन्तित्-कण्ठक-आय-प्सु-ज्ञान-जिन-पशु-मति-मतानां श्रुति-न्याय-विरोधात् असम्भाव्यं प्रति-पाद्याऽऽशुना स्व-अभिमत-पञ्चरात्र-तन्त्राणाम् अपि इतर-समये समान-परिगण-नात्⁹ बुद्धौ सन्निविहितानि-अभि° तत्-समसमयत्वं¹⁰ सामञ्जस्य्-आवबोधकं प्रामाण्यं¹¹ इत्य्-उत्पद्यते¹¹ ।
[[P181]]

§ लब्ध-अयोगेन¹ सूत्रम् इदं येन² पूर्वपक्षं उपक्षिप्नुते³ । तथा हि—पञ्च-रात्र-शास्त्र-प्रामाण्यम्; अनुपपन्न-समन्वयात्; उत्पत्ति-असम्भवात् आयाः⁴ सङ्कर्षणात्-उत्पद्य्-उत्पन्न-सत्त्वम् अवति । कथम् असम्भवः ? उपपद्यते च-अनुपपत्तेः⁵ ।

तथा हि—

किञ्च⁶ चत्वार एवेते समानैश्वर्य-भागिनः ?
एको वा स्यात् चतुर्भेदं⁷ ? द्वेधाऽप्य् उभय-पक्ष-दोषः⁸ ॥
समानैश्वर्य-भागित्वे तुल्यत्वात् न-एव सङ्ख्यया⁹ ।
एकात्म-त्वेऽभ्युपेतेऽपि तथोत्पत्तेर् असम्भवः ॥
खलु¹⁰-सुज्ञेय-विभागेऽपि हि नैक-स्मान् नभकल्पते¹¹ ।
तथा¹² * न च कर्तुः करणम्’ । इत्य् आह-चाप्रमाणम् । कर्तृ-सङ्क-र्षणात्¹³ जीवात् करणस्य प्रद्युम्न-संज्ञस्य मनस उत्पत्तिस्-सम्भवति । न हि देवदत्तात् परशु-रूप्यत इति ।

† एवं वा—*¹ न च कर्तुः करणम्¹⁴³ । कर्तुः सङ्कर्षणात् न करणम् उपपद्यते । ब्रह्मण एव समकरण-कोपरितोऽपत्ति-श्रुतेः—§⁵ एवमा-त्रागमं प्राप्ये मनसेन्द्रियाणि च ’ इति¹⁴ ।
[[P182]]

‘विज्ञानादि-भावे वा तद्-अप्रतिक्षेपः’ इति । ‘वा’-शब्दात् पक्षो विपर्यस्यते । यद् उक्तम्—‘उत्पत्त्य्-अभावात्’ इत्य् अनन्तरं लक्षण-म्-अभावाद्-अप्रामाण्यम् इति,’ न-एतद् अस्ति । तस्याः सङ्कर्षण-आद्य्-उपत्तेर्-अप्रतिषेधः । यदि हि विज्ञानादय² एते न भवेयुः; स्याद् उत्पत्ति-प्रतिषेधः । विज्ञानं चादिर् येषां¹ ‘विज्ञानादि’ ब्रह्मा । तद्-भावे प्रज्ञा-भावं⁵ उत्पत्तेर्-प्रतिषेधः ।

§ एतत्-उक्तं भवति—† एकस्यैव पर-ब्रह्मणो वासुदेवस्य-आखि-लिङ्ग-क्षरात्-इत्य्-अमाद्य-विशेषावान् कार्य-कारण-भाव-परोऽवतिष्ठते ।
[[P183]]

यस्तु ‘न सङ्कर्षण-उत्पद्यते, ब्रह्मण एव उत्पत्ति-श्रुतेः,’¹ इति, यद्यपि तस्य विज्ञानादि-त्वेन परिहृतम् ।¹⁷⁵

*अपि च, †¹न च कर्तुः करणम्’ इति किम् उक्ते भवति ? किं गम्‍याः क्रियाया यत् करणं², तत्³ तत्-क्रिया-कर्तुर् नोत्पद्यते ?⁵ उत् यत् यत्र काऽपि दृष्टं करणं, तत्⁶ कुतश्चिद्-अपि कर्तुः नोत्पद्यत इति वा ?

तथाऽपि कल्ये सिद्ध-साधनस्य-अव्युत्पन्नस्य वि°प्रतिषेधः । न ह्य् अत्र⁴ संकर्षणात् कर्तुः उत्पद्यमानं मनः¹⁰ स्वोत्पादने करणम्, कर्मभावम् । नाऽपि स्वोत्पत्तौ, कर्तृत्वेऽपि ।

अपरेऽपि कल्पे प्रत्यक्ष-विप्रतिषेधः । उद्काहरणादौ¹¹ करण-व्यभिधानम् अपि घटादीनां कर्तुः कुललादेर्-उत्पत्ति-दर्शनात् । तद्-इव-माह् ‘विप्रतिषिध्यत’ इति ।

यद्वा—†सूत्रद्वयस्य व्याख्याना¹²-न्तरम् उच्यते ।
†विज्ञानादेः प्रमाण-बलेन-अतः, भावः,¹³ तद् उच्यते ॥
[[P184]]

यश्¹-च रात्र-प्राप्त्य्-अन्विषयोऽ²-ऽनिर्द्²-प्रसङ्गः ।
तच्-छ्रुति-प्रत्यय-सम्बन्धः³ जीव-जन्मादिभिः४ ॥
प्रत्यक्ष-विरोधात्³ ‘विज्ञानं’ ग्रहणादिहि ।
वाक्-शास्त्र-योर् अपि शास्त्र-योर् अपि५ ॥
§¹ ‘आदि’-शब्देन तन्त्राणाम् अपि इत्य् एव विवक्षितम्⁶ ।

तथा हि—

¶य²-रसात्-कृत-कुहते सदा सहस्रया वृध्या समस्तं जगत् यः; पुंसाम्भि⁷-र्वाङ्ग् इतानि दिशानि ध्यानैक-संप्तितः ।
‘निलात्म-समतं काम’ इति यं प्राहुः⁸ त्रयी-पारगाः
नस्मिन् विप्रं⁹ विप्रलम्भन-क्षुत्वा दोषा भवेयुः कथम् ?
†उत्पद्य-सम्भवो यश् च सूत्र-द्वयोदितः¹⁰ ।
सङ्कर्षणादि-मूर्तीनां, तत्र प्रतिविधीयते ॥
‡ ‘विप्रतिषेधात्’ इति । पञ्चरात्र-स्मरण-अंश्रितम् इव-अत्-प्रत्यक्ष-प्रतिषेधात्, तद्-अनुमित-श्रुति-वि¹⁷⁶-प्रतिषेधेति ।
[[P185]]

[ प्रकारान्तरेण सूत्र-विचारः ]

यद्वा¹—सूत्राणां ²न्याय²-प्रदर्शन-परत्वात् पञ्चरात्र-भ्रमस्योः
अनन्य-विधि विशेष-रूढत्वे³ किन्तु⁴ मन्वादि-वाक्यवत् ॥
अप्रामाणं विरुद्धा-अर्थ-प्रस्तुत्य्-उपगम्येतद्-अपि ।
असम्भवश् च सापेक्ष-निरपेक्षत्व-हेतुतः ॥
*प्रावदि सापेक्षां पञ्चरात्र-स्मरणं⁶ मूल-प्रामाणोपस्थाप्य⁷ नमुस्येन-मर्थं प्रमातुस्-तूपगम्ये, तावन् निरपेक्षा-ऽपीत्य्-एव-मस्य-प्रलयं प्रपद्येत्-अन्याय्या परिच्छेद्याः, तद् इहायाः प्रतिमित-कर-परस्य-समन्वयात् ।

§¹तावादि पञ्चरात्रस्य मूल-श्रुत्यवबोधनम् ।
प्रत्यक्ष-शास्त्र-एव⁸ यावन्-मूलं न लुप्यते ॥
[[P186]]

अथाप्य्-अपेक्ष्य¹ प्रमाणाञ्च²; तत्-कारणत्वात्³ । यद्य् एव हि⁴ पञ्चरात्र-स्मरणस्य; तद्-अनुभव-सापेक्षाः; एवं वेदा अपि ।
ततो ऽच्यते—†¹न च कर्तुः⁶ करणम्’ । न⁷ कर्तुः ईश्वरस्य †करणं वेदाः । क्रिपन्त⁸ इति ‘करणम्’ । कर्मणि ल्युट्⁹ । अपीस्-वेया¹⁰ वेदा इति यावत् ।

§⁸ विज्ञानादि-भावे¹¹ वा तद्-अप्रतिक्षेपः’; । न चैतद्-अस्ति पञ्चरात्र-शास्त्र-प्रमाण-मिति¹²; किन्तर्हि—तद्-अप्रतिक्षेपः । प्रमित्युत्पत्तेर्-अप्रति-षेधः । विरुद्ध्यम् अपि विकल्पेन प्रमाण-मित्यर्थः । असम्भवाश् च¹³-विप्रलम्भ-सम्भवाद् इत्य्-अनुभववत् ।

‘विज्ञानादि-भावे’¹⁴ विज्ञानं¹⁴ विशिष्टं ज्ञानम् । अस-म्भवे¹⁶-त्त्वसत्त्वम् इति¹⁷ यावत् । अतोऽर्थः¹⁸ सर्वं¹⁹-ज्ञत्वाम्-अकास-त्त्वात्²⁰ सम्भा-व्यमान-विप्रलम्भ-विशङ्कनं²¹ ज्ञानम् । भगवतस्तु स्वाभाविकीर्-अकुण्ठित-शक्तित्व-श्रुति-शत²³-समधिगता-विगत-सहज-समवधर्म-आदि-साक्षात्कारं
[[P187]]

ज्ञानमिति¹ ‘विज्ञानम्’ इत्युक्तम् । तादृशस्य ‘नित्य-आदि-भावे, मूलत्वे सति, नित्य-प्रतिषेधः प्रमाणम् एवेति ।

ननु कथं श्रुति⁸-विंढस्य तस्य प्रामाण्यम् उपगमः ?
न-प्रामाण्ये हि श्रुत्या सह विकल्पः प्राप्नोति । §विकल्पस्य्-अष्ट-दोष-दुष्टः । म च कर्षित-पर्यन्त-परित्याग-कारण-अभावात्⁶ असत्या⁷ अभ्यनु-ज्ञायेत⁸ । गया⁹ **¹तिथिर्-नियमः’, ‘यव-यजेत’ इति । न हि तत्र अन्य-परत्वं¹⁰ शक्यम्, उभयोर्-अप्य्-एव-प्रवृत्तत्वाद्-अविशिष्टत्वात्¹¹ । न चैवम् अपि पञ्चरात्रस्योः विकल्पेन भवितव्यम्, अतुल्यत्वात् । निर-पेक्षं हि वैदिकं वचनम्, अपौरुषेयत्वात्¹² । सापेक्षं च पञ्चरात्र-वचनम् इति कथम् अनयोर् विकल्पः ?

[ पञ्चरात्र-शास्त्रस्य वेद-तुल्य-निरपेक्षत्वकथनम् ]

श्रूयताम्—पञ्चरात्र-शास्त्रस्य-अपि¹³ निरपेक्षत्वादेव¹⁴ ।
[[P188]]

‘कथं नु पौरुषेयस्य वचसो’ निरपेक्षता ?’
इति चेत्, इदम् आचष्ट्वे² पृष्ठस् त्वम् एव तार्किकः ॥
किम् अस्य बोधकत्वात् परापेक्षाऽऽऽस्थीयते ?
किं वा निश्चय-कत्वात् ? यथाऽऽऽपन्नस्य वा ?
पुरुष-प्रत्यवाय वा ? तत्र चतुर्णाम् अपि-असम्भवः ॥
न खलु³ †चक्र-वर्त्य्-उपचारेण भगवन्तं समर्चयेत्’ इति-आदौ वचनं श्रयमाणं बोधकत्वात् किञ्चिद् अपेक्षते अन्यत्र व्युत्पत्ति-कुशलात् ।
न च तावता सापेक्षत्वेन दौर्बल्यम् ।³ श्रुनाव् अपि दौर्बल्य-प्रसङ्गात् ।

नापि निश्चय-जननाय । न हि ††अयेयम्’ इत्येत् तत् अन्वे-द्येवेति संशयिनि प्रत्ययम् उत्पादयति, व्युत्पत्ति-प्रतिपत्ति-न्यायोप-प्रसङ्गात् ।

नापि यथार्थ-त्वाय्⁷ । न ह्य् उत्पन्नं ज्ञानं स्व-कारण-व्यतिरेकेण यथार्थ-व्यापारम् अपेक्षते । गुणतः प्रामाण्यस्य ⁸अयुक्तत्वात्, अन्-अव्यु-पगमस्य ।

न च पुरुषार्थ-त्वाय्⁹ परापेक्षा¹⁰ । शास्त्र-ज्ञ-शारीर-पर्यालोचन-देव तन्-सिद्धेः । इह हि यथोक्त-संस्कार¹¹-वर्णां शास्त्र-श्रवणात् तद्-अर्थ-ज्ञानं,⁹ ततः¹⁰ तद्-अर्थ¹¹-पाञ्च¹¹-कालिका-नुष्ठानं, ततो निरतिशय-सम्प्रत्-प्राप्नोति शास्त्र-देव अवगम्यते ।
[[P189]]

अयोच्येत¹—सत्यपि पञ्चरात्र-ज्ञान²-श्रान्तः प्रामाण्ये³, यावन्⁴ नाद्रुतुकः⁵ आसिद्-विन्ध्य-पुर-सरे दोषाभावो नावधार्यते⁷, *⁸ न तावत् प्रामाण्यं निश्शङ्कम् इति ।

नद्-असत् । न हि दोषाभाव-ज्ञानं प्रामाण्ये निरुपादयति ।
निश्चय-ज्ञान-कारणादेव⁹ तद् उत्पत्तेः । न च निर्दोषाच् च वायो¹⁰ आत्म-त्वादि-गुणि-निह्नयः;¹¹ ससाक्षान् तादृशि¹² । यथाऽऽऽह वार्त्तिककारः—

“ तदा न व्याप्रियन्ते तु ज्ञानाद् उपादानतया गुणाः ।’ इति ।
दोषाभाव-ज्ञानेऽपि गुणानां सत्त्वोपयोगयोर् दर्शितः—

†¹ दोषाभावे तु विज्ञेये सत्ता-मात्रोपकारिणः ॥’ इति ।
न चोत्पन्नम् अपि प्रामाण्यं¹⁴ ज्ञानोपादान-आदि¹⁵-व्यवहाराय अपस्-मर्यते¹⁶ । खरण्डी-नाम् इवाप्य् एवं तद्-सिद्धेः । यथाऽऽहुः¹⁷—

‡¹ स्मरणाद्¹⁸-भिलाषाच् च व्यवहारः प्रवर्तते ।’ इति ।
अपि च, स्वतः-प्रामाण्यं¹⁹ केन-अपि यावत् कञ्च-नाभ्यु²⁰-पादीय-पुरस्सरे दोषाभावो नावधार्यते, न तावत् प्रामाण्ये प्रतिमिमीतीति²¹ समानं सापेक्षत्वम् ।
[[P190]]

अथ योग्यानुभव-आदेवानायाय-आसिद्धं वक्तृ-भावे¹, त्रयो-दोषाभाव-ज्ञानात् सकलम्² अप्रामाण्य-ज्ञेयं वेदै³ नास्तीति चेत्; यथाहऽऽहुः—

*⁶ तत्-प्राप्तवाद्-इत्य्-अनुमित्तितः वक्तृ-भावात्⁵ लघीयसी ।
वेदे, तेनाप्त-माप्तस्य्-एव न शङ्काम् अनुमिमते⁶ ॥’ इति ;

इन्त तर्हि पञ्चरात्रेऽपि सर्वज्ञस्यैश्वर्य-वत्-कुमावाद्-इव-अपस्-सिद्धे दोषाभावे, अप्रामाण्य-शङ्का नावतरति समानैश्वर्यवत् ।

एतत्-उक्तं भवति—उभयोर् अपि स्वतः-प्रामाण्ययोः एकत्र दोषा-भाव-निश्चयाद्³ तद्-अप्रयुक्त-शङ्का-भाव-निश्चयात्, अन्यत्र तद्-रुद्र-गुण-वक्तृत्व⁹-निर्णय्यादिति । यथा औष्ण्य-भाव-निश्चयो नभसि तदा-धारत्व-आभाव¹⁰-निश्चयात्, जले तु तद्-विरुद्ध¹¹-शीत्योपलम्भ-आदिति ।
किञ्च—
[[P191]]

सापेक्ष-निरपेक्षत्वे न हि वाभस्य्¹ कारणम् ।
गुरुत्वे रजत-योर्-धूमस्य निरपेक्षस्य बाधकम्² ॥
¹ नेदेरज्ञन् ‘विज्ञानम्’; तत् सापेक्षम् अपिष्यते ।
¹ सेयं ज्वाले ‘नि’ ³संवित्तिः; नैलवर्ति-विनाशजा ॥
अनुमा बाधिका⁵ दृष्ट्वा, सापेक्षस्य-अक्ष-जन्मनाः ।
अनो निरवकाशेन सावकाशो निषिध्यते ॥
न चेह सावकाशत्वं भगवच्छब्द-वेद-योः ।
अथ श्रुति-विरुद्धस्य तन्त्र-भागस्य⁷ तु दुष्टत्वम् ॥
वासुदेव-प्रणीतत्वं निश्चिनुमिष्यति मन्यसे ।
पञ्चरात्र-विरुद्धस्य वेद-भागस्य⁸ वा कथम् ॥
अपौरुषेयतया ज्ञान-माविर्भवति बाधितम्⁹ ?
तस्यापि वेद-भागत्वात् तथाभावोऽभ्युपेयते¹⁰ ॥
अस्मापि¹¹ पञ्चरात्रवत् तत्-प्रणीतत्व-म्-इष्यताम् ।¹²
¹²कर्तुर्-अवरणात्¹³ तत्र यदि चापौरुषेयता ॥
लक्षण-केवल-स्याच् च किं न स्यात् तत्-प्रणीतता ?
[[P192]]

दक्षिणां विभजां दत्वा¹ °प्रतिष्ठिद्-इति कुर्वते ।
§¹ सांस्थवस्य कपिलो वक्ता, पञ्चरात्रस्य केशवः⁵ ॥
इति² स्कन्द³-पुराणेऽपि पठ्यते, ‘भारते तथा ।
§¹ पञ्चरात्रस्य कृष्णस्य वक्ता नारायणः स्वयम्’² ॥
†⁶ इदं महोपनिषदं चतुर्वेद-समन्वितम् ।
[[P193]]

सांख्य-योग-कृतान्तेन †पञ्चरात्र-श्रुतिस्-तथा¹ ॥
§ नारायण-गुह्योक्तेऽपि² नारदोऽन्ववदच्-छ्रुतिम् ।
ब्रह्मणस्-सदने तात ! यथादृष्टं यथाश्रुतम्’ ॥
[[P194]]

एवमादि-पुराणोक्ति¹-सहस्रैः न्याय-बुद्धिभिः ।
वासुदेव-प्रणीतत्वं पञ्च²-रात्रस्य निश्चयेधृवम्³ ॥
किन्तु⁴ वेदस्य निश्श्रेय-विवदन्ते विपश्चितः ।
तेन निर्दोष-विज्ञान-कारणत्वात् द्रुतोऽपि ॥
निर्विशेषं प्रमाणत्वं भगवच्छास्त्र-वेद-योः ।
ततश् च तुल्य-शिष्टत्वात् विकल्पेन⁵ प्रमाणता ॥
इति सत्त्वैतद्-आचष्ट⁶ सूत्रकारो महामनाः⁷ ॥
*⁸ विज्ञानादि-भावे वा⁶ तद्-अप्रतिषेधः’ इति ।

[ पञ्चरात्रे विप्रलम्भक-त्वनिरासः ]

ननु च⁹ भगवतः सर्वज्ञत्वेनास्माद्-यथायाथ्ये श्रान्तौ,
सर्व-शक्ति-त्वेन विप्रलम्भम् अपि¹⁰ भवतीति, किम् इदम् अपि शास्त्रं ज्यायो-ह्य् अपितुम् इच्छति¹¹ ? उत वस्तुतोऽवहितस्-तद्-उद्धा¹² निबद्धम् इति अन्य-
[[P195]]

तर्¹-पक्षावलम्बन-विद्विष्ट-मनसां तु इयं निर्योग-यायः ? प्रस्तुतं वेद-विरोधादेव¹ विद्वान् ‘कल’मित्य्-उभयत्र-स्याम् इति ।

तत्रोच्यते—⁶“विप्रतिषिध्यत’ इति । समस्त¹-श्रुति-इतिहास-पुराण-लोक¹-विप्रतिषेधात् । यदि विना कारणेन⁹ भगवतः सर्व-शक्ति-त्वमात्रम्¹⁰ विद्वान्-अनङ्गत्¹¹—
हन्तैवँ सर्व-शक्ति-त्वात् नरके धार्मिकान् अपि ।
पातयेद्-इति¹² सन्देहात् निवृत्तेर् इष्टं जगद्-अपेतम् ॥
अपि चायं सर्व-शक्ति-त्वेन विप्रलिम्प-समानः किम् अती¹³-न्द्रियास्-त्वार्थं वेदनादौ¹⁴ निर्णयं स्व-निर्माणाद्-समर्याद्-अतिप्रसङ्गाद् इत्य्-अन्यार्थ-हेरप्य तत्-प्रसृतिं साधयाय¹⁵-परमर्षिभिर् प्रवर्तितवान् न चेति संशयानाः¹⁶ कथं विस्रम्भिः ?

¹⁷अथास्य सत्वपि¹⁸ सर्व-शक्तित्वे, पावच्च-सुक्तिके¹⁹ प्रमाण-मावात्, अनवस्थानत्वात्, भगवतश् च²⁰ स्वभावावासात्²¹-कामयन्त-विप्रलम्भ-प्रयोजन-विरहात्, ¹वैषम्य-नैर्घृण्यादि-दोषाः मात्रयापि भास्-
[[P196]]

सृष्टत्वात्¹, सर्व-ज्ञ-विजितान् स्वे²-विभव-सोहृदयेन व्ययस्थापनात्, ³विप्रलम्भं प्रणीयन्ते च विदुषाम् अप्य् आश्वत्-स्वाध्यायाध्ययन-तद्-अर्थानु-ष्ठानवतां त⁴-कर्तृ-दुर्विद-विश्व-रणात्-उपपत्तेः, तादृशा⁵-शङ्का नास्तीति चेत्, तद् एतत्-सर्व-मन्यत्रापि समानम् । तथा हि—

किम् अस्य-अवासकामस्य सर्वज्ञस्य *दयानिधेः ।
अल्प-सत्त्वैर्-अल्पाध्यैः विप्रलम्भेः§ प्रयोजनम् ?
विप्रलम्भं तु कुर्वन् तत्र⁶ कथं वा परमर्षयः ।
इनस्-तत्तः प्रसरन्ति तुल्यवत् श्रुति-स्मृतिभिः ?

[ पञ्चरात्रस्य वेद-तुल्य-विधि-पूर्वक-त्वसिद्धि-वर्णनम् ]

तथा हि वेदस्य-सह †निर्विशेषं वाराह⁷-रामायण-भारत-आदौ ।
अयुज्य तन्त्रस्य रहस्य-भावं पठन्ति⁸ सन्तत्-स्तमिर्भं⁹ वदामः ॥
‡⁸ वेदेन पञ्चरात्रेण भक्त्या यज्ञेन च द्विजे¹⁰ ।
प्राप्योऽहं नान्यथा प्राप्यो वर्ष-लक्ष-शतेर् अपि ॥
पञ्चरात्रं¹¹ सहस्राणां यदि कश्चित् प्रहीष्यति ।
कर्मक्षये च मद्-भक्तो¹² यदि कश्चित् भविष्यति ॥
[[P197]]

[ प्रकारान्तरेण सूत्र-विचारः ]

तस्य वेदाः पञ्चरात्रं नित्यं हृदि वसिष्यति ।
यदिदं¹ पञ्चरात्रं मे शास्त्रं परम-दुर्लभम्’ ॥
*⁶ तद्-वान्² वेत्स्यते³ सर्वं मत्-प्रसादाद्-असंशयम्⁴ ॥
†⁶ पुराणेष्व् एव वेदस्य⁵ पञ्चरात्रेः तथैव च ।
ध्यायेति योगिनो नित्यं कर्तृत्वं च यजन्ति तम्⁶ ॥
‘एवम् एकं सांख्य-योगं §वेदारण्यकम् एव च ।
परस्परानुग्रहेण-इतानि पञ्चरात्रं च सत्तमं ॥ ‡
[[P198]]

*‘ वेदेन¹ पञ्चरात्रेण चः पश्यति स पश्यति’ ॥
†⁶ इदं महोपनिषदं चतुर्वेद-समन्वितम् ।
वचसाम् एव-मादीनाम् अन्यान्य्-उपबृंहयन्ते ॥
इत्य्-अभूतस्य तद्-अस्य विश्वज्ञं यदि शङ्कुसे ।
सर्वत्र स्याद्-अनभ्यास इत्य्-अनुपपद्यते ॥—
§⁶ विप्रतिषेधात्’ इति । एवं च—

विरोधेऽपि² विकल्पस्य-अस्तु ‘भगवच्छास्त्र-वेद-योः.³ ।
विशेष एव नास्तीति प्रागेव प्रलप्य-यम् ॥
[[P199]]

[ विद्यमान-तत्त्व-ज्ञान-निरासः ]

*नन्व् एवं भूतानां भाष्य-काराणां विरुद्ध-ज्ञान-शाम् आयाभिधानं¹ कथम् इव ? यद्यपि विशेषः कुल-चिन्तया परिहृतः,², तदपि गम्भीर-न्याय-सागरम् अवगाढम् उपरिच्छेदानां⁴ कोमलानां वेदाद्-अवारो मा भूद् इत्य् एवम्परम्⁵ । †यथैव हि भगवतो जैमिनः कर्म-फलोप-न्यासः⁶ कर्म-श्रद्धा-संवर्धनायेति ।

[ पञ्चरात्रस्य वेद-बाह्य-श्रुति-मूलक-प्रामाण्यारोपण-खण्डनम् ]

वेद-बाह्यत्व-गृहीतत्वाद्-अप्रामाण्यम् सवादि यत् ।
एतद्-बाह्य-गृहीतत्वात् वेदानां वा कुतो न तत् ?

अपि च⁷—

किं चेद् वेद-बाह्यत्वं ? का वा स्यात् तद्-गृहीतता ?
किम् इदं वेद-शब्दस्य् वेद-बाह्यत्वम् उच्यते ॥
[[P200]]

तन्-निषिद्धार्थ¹-कारित्त्वम्² ? आहो तद्-अद्रष्ट-शीलत्ता ?

तथा—

गृहीतत्वम् एव जीवत्वं ज्ञानत्वं वा विचार्यताम् ।
क्रियमाणार्थता वा स्यात्, हेतुर्-असर्वत्र युज्यते³ ॥

तत्र तावत्—

यदि वेदाद् विभिन्नत्वं वाऽस्तु एवं, साऽऽऽप्य् अधीयातां¹ ।
वेदान्तः त्रिभिर वेदैः;⁵ अपीतनं⁶ वैदिक वचः ॥
प्रमाण-मिलनैकान्त्यं हेतोस् तत्र प्रलभ्यते⁷ ।
ज्ञातत्वेऽपि गृहीतत्वे, दोषाद्-अस्याम् उच्यते⁸ ॥
पूर्वोक्तं वेद-बाह्यत्वं क्रियमाणार्थता यदि ।
गृहीतत्वं⁹, वैदेश्यत्वात् तथैव व्यभिचारिता ॥
प्रतिषिद्धार्थकत्वं चेद् वेदेष्व् अस्ति-अलक्षणे¹⁰ ।
व्यभिचारः त्रयी-वाक्यैः प्राद्यञ्चित्त्व-विधायकैः ॥

प्राद्यञ्चित्त-विषय-काय-आवि वाक्यानि¹¹ *⁶ कूष्माण्डैः जुहुयात्’
इत्यादीनि प्रतिषिद्ध-कारि-भिर-अप्य्-अनुष्ठीयमानत्वेन¹² प्रमाण-नीति¹³ तादृश-वेद-बाह्य-गृहीतत्वम्-अनैकान्तिकम् ।
[[P201]]

†नापि वेद-बहिर्¹-जन-परिगृहीतत्वाद्-अप्रामाण्यम्² पञ्चरात्रस्य-आगम-शास्त्रस्य । हेतोर् असिद्धत्वात् । अपि च न³ वेद-बहिर्-वर्जन-परिग्रहः प्रामाण्यं प्रतिहन्ति । यदि हि प्रतिहन्यात्, निरर्गल-सर्हि⁴ नास्तिकानां⁵ पन्थाः ।
ते हि वेद-प्रामाण्यम्-उत्पाद्य तद्-अन्याय्यम् आचरन्तिः—

*कुर्याचित् वेद-वाक्यानि गृहीत्वा विप्रलम्भनात् ।
अनायासेन⁵ सिद्ध्य्-अर्थात् वेद-विद् दुर्गतिम्-अभरान् ॥
अथ तत्र⁶-नविक-परिणाम-मध्य्-एण-अनुष्ठेयासु †† न चाभिव्याहरेद्-ब्राह्मण-यवनाद्य-इति⁷ इत्य् आदिषु वचन-पर्यालोचनया दोषः; न निर्दोष-वेद-बाह्य-न्यायानाम् इवेति चेत्, ततः⁸ प्रस्तुत-जन-प्रत्यय-विधानकारि⁹-श्रोतृ-जन-नामैव दोषः न निर्दोष-तपस्त्वात्-मिति, सर्वं समानम्-अग्रन्थि-निवेश-आत् ।

अथ सति वेद-बाह्यत्वं नाम वैदिक-कर्मानधिकारित्वं, तदन्य-आधिकारिकं वेद-बाह्यः गृहीतत्वात् §चैत्य-वन्दन-वाक्यवत्-प्रमाणम् इति;
[[P202]]

तत्रापि, किम् अखिल-वैदिक-कर्मानधिकारि-त्वं परिगृह्णीतं¹ हेतुः ? उत कतिपय-वैदिक-कर्मानधिकारि-त्वं² परिगृह्णीतं³ ? इति विकल्प्य व्याचष्टाम्⁴ ।

न तावद् आदिमः कल्पः⁵ कल्पते हेतु-वासिद्धितः ।
न हि सोऽस्ति मनुजेषु यः श्रौते कर्मणि कर्मणि ॥
नाग-पिङ्ग-ययोर्-दृष्टि-सादी च्-छ्मास्त्र-अधिकारतः ।
अथवा हि ब्राह्मण-हनन-पद्-अहरणात्-पशु-इव-अङ्गनाम्-सङ्ग-वेदाध्य-यनादि कुर्वाणाः चाण्डाल-आदयो न दुष्येयुः, तद्-अधिक-रित्वात् ।
*यस्य हि यज्ञ कर्मण्य्-अन्ये, तस्य हि तत्-करणे⁵ प्रलवाद्याय । अनन्त-सर्व-स्वामी-ह-शवैदिक⁶-कर्मण्य्-अधिकारो विद्यत एव-इत्य्-असिद्धो हेतुः ।

साधन-विक्लवश् च¹⁰ दृष्टान्तः । नाऽपि कतिपय-वैदिक-कर्म¹¹-नधि-कारित्वम्ः¹² गृहीतत्वाद्-अप्रामाण्यं, समस्त-वेद-बाह्यानाम्-अप्रामाण्यस्य-अज्ञात । अस्ति हि सर्वेषां कतिपय-वैदिक¹³-कर्मानधिकारः—ब्राह्मणस्यैव
[[P203]]

‘राजसूये, राजन्यस्यैव सोऽप्य् एवं । अनयो व्यवस्था-वर्ण-आधिकारिक-गृहीन-वेद-वचनैः अनेकान्तिको हेतुः । *अप्रयोजकश् च—

†चेत्य-वन्दनादिभिः स्वर्गा भवन्ती ‘लोह-सी सतिः ।
न तत्-परिग्रह-हानिभ्यां, किन्तु कारण-दोषतः ॥

[ पञ्चरात्रस्य वैदिक-परिग्रह-सिद्ध्य्-अर्थं हेतु-निरूपणम् ]

उत्सन्न वैदिक-शासनात्-समस्त-धर्म-अनुष्ठातृ-पायन-प्रभृति-महर्षि-जन-परिग्रहः³ । अथर्व-वेदेऽपि हि पञ्चरात्र-तन्त्र-विहित-मार्गेण वैशसाद⁴-करण-प्रसिद्धा ‘प्रतिप्रमाण-म्-अधिगच्छति-प्रशस्यते ।
[[P204]]

श्रुति-स्मृति-विहिताद् इष्ट-अयन-स्यन्न् इतरद् यतः,
पद्माक्ष्याम् । न चैतद् आचरण-निर्णय-मूलंमिति श्रुकरम् । साध्य-अन्वादन-काले च-इतराणां देव-प्रसादनादि-प्रचयानां च¹ काचिद् अपि विरोधाभावेन विरोधाभावात् प्रत्यक्ष-आगमयोर् विरोध-शङ्का-अभाव-प्रसङ्गः ।

†अथ भागवत-परिगृहीतत्वाद्-इति हेतुः; हन्त तर्हि तत्-परिगृहीतत्वात् §वाजसनेय-कैकायन-शाख-वचसां प्रत्यक्ष-आदीनां च अप्रामाण्य-प्रसङ्गः ।

अथ नैव⁶ परिगृहीतत्वाद्-इति हेतुः; तद्-असायारण-अनैकान्ति-कम्; असिद्धं च । किम् इति वा⁷ तत्-परिग्रहाद्-अप्रामाण्यम् ? अत्रैव-अर्ण-कत्वाद्-इति चेत्, किं नोः श्रैवणिकेतर-सर्वज्ञ⁸-रमकार-निवादादि⁹ प्रति गृहीतानुष्ठीयमान-प्रामाणां¹² वचसां §६ रथकार आदिभिर्¹¹, एतद्-आवि¹²-निषाद-स्थपतिं याजयेत्’ इत्यादिवच् च प्रामाण्यं नार्हतः ?
[[P205]]

[ भागवत-नाना-गृह्य-प्रमाण-समर्थनम् ]

अस्तु वा अथर्वणिक¹-परिग्रहः अप्रामाण्याय-हेतुः । § एतेषां तु भगवच्छास्त्राणाम् इना भगवतानाम् अनन्त-शाखाध्ययन-पूर्व-सर्वाम्नाय-सम्भृत-मिति न तत्-परिग्रहः² प्रामाण्यम् एव द्रढयति ।

[ जातः प्रत्यक्षत्व-निरूपणम् ]

आहु³—केन पुनः प्रमाणेन एवं वाऽऽस्थीयम् वचनम् ?
केन वाऽऽऽस्थेयम् ? ननु च-अङ्ग-विस्फार-ण-समन्वन्तरं⁴ शिखा-ज्ञोपवीत-पालाश-दण्ड⁵-मौञ्जी-युजो द्विजात्-कुमारकान् पश्यन्तो ब्राह्मणा इत्य् अवगच्छन्ति ।

इह वा किम्? हर-हरीयत-मान-वजसनेय-कैकायन-शालायाः विलस-दुपवीतोत्तरीय-शिखा-शालिनोऽध्यापयन्तः याजयन्तः, प्रतिगृह्णन्तो विबुधः पश्यन्तो ब्राह्मणा इति न-अवगन्ति⁹ ?

अथ याजन-प्रवचन-पालात्¹⁰-खण्डादीनां दुष्ट-शूद्रादिषु व्यभि-चार-सम्भवात् ब्राह्मण्य-सिद्ध-वत्-कारेण प्रवृत्तेष्व् न तेभ्यो ब्राह्मण्य¹¹-निर्णयः¹², तद्-इव-अतेष्व् अपि प्रमाणानि सन्ति¹³ ।

अथ सत्य् अपि तेषां कश्चिद्-अभिव्यवहारं, तत्-सामान्य-वन्-अन्यत्र¹⁴ व्यभिचारात्-शङ्कां, श्रुतौ रजत-भियो वक्ष्यते रजन-
[[P206]]

प्रिया¹ व्यभिचारत्वात्, प्रत्यक्ष-विरोधात्, अनवस्थानं², अनुपलभ्य-मान-व्यभिचाराद्-अहरेषु³ तथात्व-निश्चयः, तदन्यत्रापि समानम् ।

अथ मन्यसे—अन्येषां ब्राह्मेण्ये तद्-असाधारण-गोत्र-स्मरण-आदिति, तद्-भागवताम् अपि समानम् । स्मरन्ति हि भागवताः—‘वयं भारद्वाजाः⁴, वयं काश्यपाः, वयं गौतमाः, वयं मैत्रायणीयावा⁵ इति । न चेदं गोत्र-स्मरणं निर्मूलं सामयिकं⁶ वा; सर्व-गोत्र-स्मरणानां तथाभाव⁷-प्रसङ्गात् ।

समान-ज्ञान-दोषात्वात् वंशजानां, यदि संशयः ।
तद्-ब्राह्मणे, ततो लोके सर्वं व्याकुल-येद्-यम् ॥

तथा हि—

जननी-जार-सन्देहे⁸-जात्य्-अनुष्ठान-संशयाः ।*
निर्बीजः¹⁰ कथं वेदान् अधीये¹¹ साधु सत्तम¹² ? ॥
तेन भागवताम् अपि¹³ अविच्छिन्न¹⁴-परम्परा-म् अविचित्र-गोत्र-स्मरण-परेष्व् आपिते ब्राह्मण्यम् अनुपपन्न इति न भागवतानाम्-अन्त्येषां च ब्राह्मणे कश्चिद्-विशेषः । यदि परं, ते¹⁵ परम्-पुरुष-मेव-आश्रिता एकान्तिनः; अन्ये क्षुद्र-दैवतकान्¹⁶ साधका इति ।
[[P207]]

किं पुनर् नेतरा ब्राह्मणे प्रमाणम् अभिमतम् ?
*यदेवान्येयाम् ।
केन वा तेषां² ब्राह्मण्यम् अवगताम् ?
†किं न एतेन ? यदि च कोतुहलम्—
श्रूयताम् उभयत्राऽपि, ब्राह्मण-स्य्-एवायं धारकम् ।
प्रत्यक्षं वाऽनुमानं वा यद्-अर्थापत्तिर् एव वा ॥

ननु कथं प्रत्यक्षं ब्राह्मण्यम् अवगमयति ? न हि प्रथमम् अस्मिन्-पात-समनन्तर-महर्-धूर्-विप्रलम्भात् मानव-योवेप-इत्य् उद्वृत्त³-सङ्गिणो अज-गजा-महिषादि⁴-विशेषवत् ‘अयं ब्राह्मणः, अयं क्षत्रियः,’ इति विज्ञानं⁷ प्रतिपद्यामहे ।

न च तद्-एक-आदि-ब्राह्मण्य-स्मरण-सापेक्षम् असेभ्य⁹ स-अधिहितस्य-किञ्चन-ब्राह्मण्य-वगमयतीति सामर्थ्यम् । तत्-स्मरणस्यैव प्रथमं भव-विरहेण बन्ध्या-सुत-स्मरणवद्-अनुपपत्तेः ।

न चानुमानात् । तत्र¹⁰-निबद्ध¹¹-लिङ्गाद्-अर्शनात् ।
न च शम-दमा¹²-तत्-पर्वाशौचादयो¹³ ब्राह्मणे¹⁴ लिङ्गम् । तेषां ब्राह्मणेन सता¹⁵ सम्पादयित्वात्,¹⁶ ह्य् अभिचारात् ।
[[P208]]

न चाप्यर्थापत्त्या ब्राह्मण्यस्य¹ दधीयते²; अनुपपद्यमानत्वात् । न च §¹ ‘वसन्ते ब्राह्मणोऽग्निम्’ इत्यादिवत्-क्यार्थानुपपत्त्या ब्राह्मण्य-पर्य्य्-निर्णयः, ब्राह्मण्य-आदि³-पदार्थम् अभ्युपेत्य-एव तत्-द्वा⁴-क्यार्थ-पर्य्यवसाय-म् अस्य ।

नाऽयं दोषः,⁵ । न हि प्रथमम् एव⁶ सम्प्रयोग-सम्भव एव भासमानं प्रत्यक्षं, नान्यद्-इत्य् अस्ति⁷ नियमः । यद्देवेन्द्रिय⁹-व्यापारानन्तर-उत्थं⁸ मपरोक्षम् अवभासते¹⁰, तत् प्रत्यक्षम् । तथा च ब्राह्मण्यम् इति तद्-अपि प्रत्यक्षम् । प्रमितयो हि वस्नु-मुनीत्येव¹¹-लोचनाः; तत्-समान-विषयेषु-अत्रानुस्मृतं-वन् नहिंस्रः । वाऽऽयं¹²-यस्य्-एव तुल्लोऽपि तादृश-इति च विष्णु-सङ्गतेषु¹³ स्फुटतरम् उपलभ्यन्ते¹⁴ ।
[[P209]]

‘न हि तत् करणं लोके, वेदे वा किञ्चिद् ईक्ष्यते ।
इन्द्रियैकत्व-न्यायेन यस्तु न-अनुप्रवेक्ष्यति’ ॥’ इति ।
*‘लक्षणं च तद्-उत्थाने¹ सखायं न-अनुप्रवेक्ष्यति² ।
विज्ञानायमानं ब्राह्मणा यं प्रलमभन्ते³ न मुञ्चति ॥
तथा च दृश्यते न, मान-सङ्कल्प-रिग्रहः ।
वसुषुरो⁴ जाति-विज्ञान-जनितं⁵ यथोदितम्⁶ ॥
‘सुवर्णा⁷ उपजयन्ते रूयात् तान्-अवादेर् संशयम् ।
तैलात्⁸ घृतं विलीनं च, गन्धेन तु रसेन वा ॥
‘अग्न-प्रज्वलितो वह्निः स्पर्शेनोपलभ्यते ।
ईश्वच्-छादो⁹ च दृश्यन्ते’ निदर्शनयो जायते⁹ च्छनैः ॥
संस्थानेन घटत्वादि, ब्राह्मणत्वादि योनितः ।
कचिद्-अवातरं च-अपि सम्पृक्तं राज्ञां तु पालिताम् ॥§” इति¹⁰ ।
[[P210]]

यत्-सम्भाव-नयोपेपुष्-यविलोकने ।
लक्षण-आदि-क्षयो¹-ऽभेदो नावभाति-इव भावितम्² ॥
नैतावता³-विभ्रमस्य प्रत्यक्षत्वं निवर्तते⁴ ।
साधर्म्य-दोषात् तत्र स्यात् विभग-स्याव-नग्रहः ॥
समान-रूप-संस्थान-शुक्तिका-कलधौतयोः ।
विवेकः सहसा नाम्-आदिति⁶, कालान्तरेऽपि किम् ॥
प्रत्यक्षो न भवेत् ? एवं विप्रलम्भ-विवर्जिता ॥
†यद्वा—सन्तति-विशोष-प्रभवम् एव ब्राह्मण्यम् । तथा अन्वय-व्यतिरेकाभ्यां यथार्थत्वे⁹ §कैकार्य-वत्त्वं¹⁰-भगवच्छब्देन-इयम्¹¹ ।
के पुनः सन्तति¹¹-विशेषोः ?
येषु ब्राह्मण-शब्दं प्रयुज्यते¹² शूद्राः ।
केषु वा¹³ प्रयुज्यते¹⁴ ?
उक्ते हि¹⁵-गोत्र-आदि-प्रसिद्ध-मतिम् अति-त्वेन-एव-एकशः ।
आस्ताम् अप्रस्तुता चिन्ता, प्राची प्रस्तुत-पद्य चिन्ता ।
सिद्धं¹⁶ गोत्रादि-पुत्कलवत् विप्रा भागवता इति ॥
[[P211]]

*वैश्यात्-उत्पन्न एव जन्य यदेतासु-पवर्गतम् ।¹
†¹ पञ्चम-स्-त्वेकतो नाम विष्णोर् आयतन-अध्वनि सः ॥
पूज्यते दास्या राज्ञः स तु भागवत-स्मृतः ॥¹
न तावत् सात्त्वत-शब्दो वैश्याद् एव-आत्म-काययोर् भेदेन नियन्तुं शक्यः; अवगतिः; अतिप्रसङ्गात् । न हि ‘पञ्चम-स्मरणं’
इत्य् अत्र सात्त्वत-शब्द-प्रयोगः ।
न च पञ्चमस्य सात्त्वतत्वे⁸, सत्वेन-अपि वा च्यत्वेन¹⁰
[[P212]]

†यदि पुनर् अयं¹ जात्यन्तरेऽपि प्रयोगो दृष्टः कथम् इदानीन्, लब्ध-च्छाय्-अभिशय्येन² मन्यद्-उत्पाद्यानाम् अविशेषात्³ । ननु च तावद्-अनेक⁴-निर्दोषः तत्; नैवं⁵ सकृद्⁶-अपि विप्रलम्भ-सम्भवे¹-निर्दोष-तायाः⁸ तत्त्वेऽपि¹⁰ नान्यद्-एव⁹ स्यात¹¹ ।

अथ न स्य् आत्म-वाक्य-वाचा¹²-र्य-शब्दोऽपि भागवतवत्¹⁷⁷
इयं¹³ वा चोदित-वाक्यत्वात्¹⁷⁸ ब्राह्मण-पदम् इव¹⁴
[[P213]]

तथा च ‘शूद्र’¹-शब्दस्य रूढा² मण्टक-वत्-स्थिता ।
इति, तच्-छ्रुति-शब्दत्वात् सिद्धो मधुरकम् एव किम् ?
तथा² ‘गो’-शब्द-वाच्यत्वात् शब्दस्यापि विभागवान् ?

अतश् च—¹⁷⁹

†¹ सुष्ठ्व्-अन्वाऽऽचार्य¹ इत्य् आद्या र्थ-यथार्थावबोधकाः ।¹
ब्राह्मण्य-वन्ये प्रयुज्यन्ते, तद्-बलेनो भविष्यतः ॥
[ सात्त्वतादि-शब्दानां रूढि-व्यतिरेकेण निरुक्त्यार्थ-समर्थनम् ]

‡येऽपि यौगिक-शब्द-आश्रयेण-अपि निन्दित-सात्त्वत-भाण्ड-गडि-शब्द-शिरस्कयोराश्रित्य-अभिमत-यत्न-निर्वाहायापि-उपान्तोपस्थिता सव्याख्या-मलण्ड-शक्तिकल्पना-नुपपत्तेः । योऽपि हि सात्त्वत-भागवत-शब्दयोः रूढिम् अङ्गीकृत्य-एव-अर्थ-मुप-गच्छति, अभ्युपगम्य-च-एव-आसादन्यत्र¹⁸⁰¹⁸¹
[[P214]]

[ अर्थस्यैव श्रुति-प्रमित-प्रतिपादनम् ]

न हि ‘भागवतस्य’ द्वैपायन-स्मृतेर् अध्ययन-प्रसिद्धा ।
एषा हि बह्व्यः स्वायं प्रयुज्यन्तोऽपि² सारस्वताः ॥
कैश्चिद् अपि परं सत्त्वः सात्त्वता वृत्तिकारिणा ।
पूजयन्ति³ महानागा वैष्णवा⁴ वृत्तिकारणात् ॥
न तावत्-नेर्णा ब्राह्मेण्ये शक्यं नास्तीति भावितुम्⁵ ।
न खल्व्-अवेद्यं⁶ कुर्वेन् ज्योतिष्टोमे, पतिष्यति ॥
यदि न प्रतिगृह्णीयुः, पूजेयं विफला भवेत् ।
पूजा-साङ्ग-व्यसिद्ध्य्-अर्थम् अन्ततः प्रतिगृह्णुते ॥
‡⁹ अर्चनेन-एव हिरण्यं च तत्-मे देयं स्व-शक्तितः⁷ ।
अन्यथा पूजकस्यैव तत्र पूजाफलं⁸ भवेत्⁹ ॥’
†⁶ हन्त्य्-एवं पद-दक्षिणयो यज्ञ’ इत्याद्य्-अस्ति-निर्दर्शनात् ।
ऋत्विजा द्रव्य-लुब्धेन, स्वयं याच्ञानुग्रहेणम् ॥
यद्-अतिचिह्न्तिञ्च⁷ द्रष्टव्यं¹² कृतं, तदेव हि निषिध्यते ।

यथा¹⁰—

*⁶ यदा¹¹-शेष-समानम् आ¹²-चरिष्यते¹³ ‘उत्तरा वा मे दशमः’
[[P220]]

उत वा मा वृणीते¹-ति, तद् तत्-परागेव¹, यथा जगधम्²; न हैवं³ तद्-यजमानं⁴ भुनक्ति” इति ।

श्रद्धा-युत-दक्षिणादानं तूष्णीग्रहि श्रेयस्करम् एव ।
†⁵ गोऽश्वं दानं प्रतिगृह्यानि, दद्याद्-विप्रस्य मेधवे⁶ ।
तावुभौ गच्छतः स्वर्गम्’ इत्याद्य्-आदि-स्-तु दर्शनात् ॥

[ भागवतेषु देवकलक्षण-निरासः ]

*यद्यपि धूर्यत्वं⁷ देव-पूजनात् देव-कोशोपजीवित्वाच् च देवकलत्व-प्राप्तिर्-इति, तदपि देवतान्तर-हर-परायण-तत्-कोशोपजीवन-विषयमिति द्रष्टव्यम्⁹ ।
तथा च¹⁰ भगवान् व्यासः—
[[P221]]

†⁶ ‘नर-केष्व्-अन्यो यो¹ वे रुद्रकाल्-पुञ्जीवकः² ।’ इति ।

अपि³ भवति शाण्डिल्य-वचनम्—

‘इश्वरस्य⁴-याजिनस् सर्वे⁵ दीक्षाहीनाश् च केवलम् ।
कर्म-देवलका एते⁶ स्वछ्ना छाग पुरा सुने ॥
†तांश् च संवत्सराद् ऊर्ध्वं न स्पृशेत्, न च संविशेष् ॥

तथा—

†कल्प-देवलकाः केचित् कर्म-देवलका अपि ।
अथ त्रिवर्णाद्-ऊर्ध्वम् अयोग्या⁶ देव-कर्मणि ॥
†ये कल्पोक्तं प्रकुर्वीन् दीक्षाहीना द्विजातयः ।
शूद्र्यं वा, यशोऽर्थे वा, कल्प-देवलकास्तु ते ॥

[ देवकलक्षण-व्यावृत्य-कथनम् ]

वृत्तिं कृत्वा तु विप्रेण दीक्षितन विनाशनतः ।
अन्येषां पूजयेद् एवम् अशक्तः स्वयम् अर्चने ॥*
यजनं मुख्यम् एवेतत्, गौण-शेवाद्य् अन्यथा भवत् ॥†
‘अन्यथा’ इति ‘अदीक्षितेन’ इत्य्-अर्थः । †नदेव⁷ स्पष्टयति—

‘अदीक्षितेन विप्रेण येन केन विधानतः ।
वृत्त्यर्थं यत्-कृतं कर्मं तच्-छून्यम्-सुख-दम् अहम् ॥’† इत्य् आदि
[[P222]]

स्थूल-लक्षण-पर्यालोचनया¹ पञ्चरात्र-दीक्षा-संस्कारवद्-इव² हितानां ब्राह्मणानां देव-कोशोपजीवन-वञ्च्य-पूजन-आदि-कस्य³ पञ्चरात्र-काण्ड-देवल्-वक-त्वावहम् इति निश्चीयते ।

[ भागवतानां निर्मल्य-वियोग-योग-विशिष्ट-निरासः ]

§यत्-पुनः शिष्ट-विगर्हित-निर्मांस-अन्येयोपयोगात् भागवताना-मशिष्टत्वम् इति, तत्र³ ब्रूमः । किम् इदं⁴ निर्मल्यं निषेधं चाभिप्रेत्य श्रोत्रियस्य ?

[ तत्र निर्मल्य-निषेध-प्रसङ्गाय-निर्णयः ]

पुष्प-पर्णादिना⁶-मात्रं चेत् सर्व-लोक-अविरुद्धता⁸ ।
पुष्पीदन⁷-परित्यागे न हि लोकोऽनुमन्यते ॥
विशिष्ट-प्रतिषेधोऽपि न युक्तः तद्-असिद्धितः ॥
न हि अनिरूपित-विशेषणा विशिष्ट-बुद्धिर् अविरस्ति । न चेह विशेषणं निरूपयितुं शक्यते ।

किम् इति न शक्यते, यावना देवतोद्देशेन¹⁰ परित्यागो विदोषणम् ?

*किम् इदानीं पञ्चरात्र-शास्त्रम् अपि प्रमाणम् इष्टीकृतं भवना, येन
[[P223]]

पञ्चरात्र-विहितस्य निषेध-प्रामाण्यात् देवानाम् इव³-सुपेत्य यत्-तत्-पूत-पयसा स्नातो त्यागो विष्णोर्-अनैवेद्यम् इत्य् एतत्² केन⁴ हि तत्-सामाण्यात्-पशु-गमे¹, तत्-प्रतिपाद्यम् आया देव-नात्वं, कथं तरां वा⁵ तद्-उपदेशेन व्यक्तम्⁶ निर्माल्य-निषेधयोः भावः ?

*न⁷ हि कश्चित्⁸ जानन् नाम्ना सति । यैव हि हविः-प्रति-गृहीतस्य¹⁰ प्रमाण-भूताच् छब्दाद् अवगम्यते, सा तत्र देवतेति हि प्रसिद्धान्तः ।

अथ पाश¹¹-रात्रिकैः देवतोद्देशेन परि¹²-त्यक्तस्य-अनुपगमनात्¹³ निर्माल्य-निषेधस्य-अव¹⁴-हन्त तर्हि नैरदेव परम-पावनतयापि निर्माल्य-
[[P224]]

निषेधोपयोगस्याऽ¹-ङ्गीकृतत्वात्, तद्देव परम्²-पावन-वत्-क्रीडय-ताम् ।

अथ-अपावनम् एव चेत्; पावन-द्रव्यान्तर-संसर्ग-निमित्तं न तत्-पावनस्य सङ्कीर्णस्यैव, हन्त तर्हि अदेव-नैवेद्य देवानाम् अपि-अश्रीमिति³ नैः⁴ । परिगृही-तेति न तद्-उद्देशेन त्यक्तस्य निर्माल्य-निषेध-भावोऽङ्गीक्रियताम् ।§¹

एतत्-उक्तं भवति—पुष्पोदनादि⁵-रूपम्-अनागसादि-निष्-क्रान्त्वात्, स्वेद-दर्शनानुसारेण च विशेष-सम्भवात्; पद-दर्शनानुसारेण विशोष-निरूपणे,⁸ तथैव परम-पावनत्व-प्राप्तानां, तत्र⁹-सा मान्यस्य-अश्रुत-वच्छूद्रिः; अन्य्-इतरत्र, निर्माल्य-निषेध-योग्योऽवस्थस्य-अङ्गीकरणीय इति ।

[ निर्मल्य-निषेध-विधयोर् इति पूर्वपक्षः ]

आह्—कथं पुनः तत्-प्रामाण्यम् अङ्गीकुर्वता निर्माल्यं निषेधं च न परिहर्णीयम् ?

निर्विष्यते¹¹ हि नशेषु निर्माल्य-प्रशनादि-कम् ।
यथा⁸ सनत्-कुमाराद्य्-संहितायाम्-अङ्गीकृत-स्त्रीणाम् ॥
†⁸ निषेधिते तु यद् द्रव्यं¹² पुण्यं फलम् अवापि वा ।
तन्-निर्मल्यम् इति प्रोक्तं¹³, तत् प्रयत्नेन वर्जयेत् ॥’
[[P225]]

तथा प्रदेशान्तरे—

†¹ निर्माल्यं क्षयं गन्ध-वेद्य-सुचिछन्न-मुरगोऽपि ।
मासं पत्रोदनं¹ च्-छत्रं¹ ज्वलत् कपाल-शङ्करं सदा ॥
**ब्राह्मणं च¹ ततः पीत्वा पूतो भवति मानवः ॥’ इति ।

तस्य्-एन्द्र-गोत्रे—

*⁶ न चोपजीवयेद् वेदों न निर्माल्य-निषेधयेत् ² ।

तथा—

†⁶ न चोपयोगं योग्यानि निर्माल्य-नि कदाचन ॥’ इति ।
तथा संहि्तान्तरे—

§⁸ निर्माल्य-नि न चाश्नीयात्³, न जिघ्रेन् न च लंघयेत्’ ।
इति ।

तदेवम्-अनेक-संहिता-समधिगत-निषेधस्य निर्माल्य-योपभोगस्य कथम् इव पावनत्व-अधिकारः ?

अत्राऽऽह—§⁵देव-सुहृदय लक्षण्य्-अपि वस्तुतः ।
नाडिका-दशक-द्वादश-गुपयोगे न निन्द्यते ॥

तस्य्-इन्द्र-गोत्र एव च —
[[P226]]

†⁸ दश-नाज्य-अयुतेः पुरं¹ स्थापयेत् तु विश्वक्षणः ।
काल-योग-रस-शुद्धिर्² इष्टा भवति चैव हि³ ॥’
*⁶ काल-योग-अतिरेकं तु निर्माल्यं परिधक्ष्यते ।
तत्-प्रसन्नस् तु चैवाग्नौ श्रिपेत्, भूमौ खनेत् तु वा⁴ ॥’ इति⁵ ।
उच्यते—नात्र निर्माल्य-प्रशनादि प्रस्तूयते ।
किन्तु ‘पूरण-पूजायां⁶ विनिमुक्तस्य वस्तुनः ॥
नाडिका-दशके पूर्णं यच् च-आयोगो विधीयते ।

सामान्येन निषेधस्य पुष्पोदनादेः⁷ कुल-कार्यतया निर्माल्य-त्वेनान्वये⁸ प्राप्त-नाडिका-दशक्⁹-दूरणं पूजान्ततया स्थापनं विधीयते—
§⁹ दश-नाज्य-अधिकं पुरं¹ स्थापयेत्’ इति ।

ततश् च तद्-विशिष्ट-प्रान्त-पर्यवलोचनयापि चः ।
हरिद्र¹⁰-चूर्ण-नैवेद्य-पादाम्बु¹¹-स्पर्शन-आदि-कम् ॥
न सिध्येत्; †तत्-प्रसिद्धितः क नु, सूर्ये क चल्पकाः ?

[ तत्-स्मरन् पूर्वकं विष्णु-निर्माल्यादेः परम-पावनत्व-निरूपणम् ]

अहो विद्-वल्लभोऽसि-जिह्मस्य विवेचनसः ।
सितासिते बचो ज्ञाति सत्-कुल-इन्दु-विचिन्वत् ॥
[[P227]]

*ये हि गुल्म-द्विजा मूर्खाः, तेषाम् एव निषेधगीः ।
सत्य्-एवानि तद्-विज्ञाने¹ तैरधिकारिभिः ॥
अथोच्येत-समान-काले सोम-पान-विवाह-वरे ।
अन्येषां हि तद्-अध्यक्ष्यं² पुरोडाशः शुनाम् इव ॥

तत्-अध्येय-स्मरन्ति-आयाम्—

†⁶ तुलेभो भगवद्-भक्तो लोकेऽस्मिन् पुरुषोत्तम ।
तत्रापि तुल्य-वस्तारो भावो वै यस्य³ तत्त्वतः ॥’
‘पादोदकं प्रति ग्राह्यं⁴ सिद्धाल्लिङ्गं⁵ च निवेदिते ।
स्वर्गादि-केष्व् अपि शुद्धं⁶-भोगाद्य्-एव⁷ च ॥’
‘अतश् च भाव-हीनानाम् अभक्तानां च पञ्चसु ।
निषिद्धं भगवन्-मन्त्रं ह्य्-एतत्-पूतम् अतिष्ठि हि¹⁰ यत् ॥’ इति ।

तथा प्रदेशान्तरे—
[[P228]]

*⁶ कुङ्कुमं चन्दनं चैव¹ कर्पूरम् अनुपमम् ।
विष्णु-देह²-पराकृष्टं³ तद्-वस्त्रं पावन-पावनम् ॥’ इति ।

तथा पाशुपत्य्-एवं—

*⁶ विष्णु-देह पराकृष्टं⁶ यच् छुर्णा⁷ शिरसा वहेत् ।
सोऽश्वमेध⁸-फलं प्राप्य विष्णु-लोके महीयते ॥’
†नवेश्वर-संहितायाम्—

*‘उपयुक्तस्य सर्वस्य गन्ध-पुष्प-आदिकस्य च ।
स्नान-आदाव्-उपयुक्तस्य दधि-क्षीर-आदिकस्य च ॥
दूर्वां न प्रयोज्यञ्च⁹ छान्देर-प्रतिपत्तिमः⁹ ।
निर्माल्य-तुल्या देवीयं¹⁰ पावनं दूर-वर्त्मनि ये ॥
ते यान्ति नरकं मूढाः, तत्-त्व-भावात् पलापिनः ।’ इति ।

**यानि पुनः दीक्षितम् एव-आपि-कल्प्य समयानुशासन-समये निर्माल्येऽयोग¹¹-योग¹²-निषेध¹³-पराणि वचनानि, तानि¹⁴ परिषदेऽशो¹⁵-व-योगोत्तर¹⁶-कालाभिप्रायेण द्रष्टव्यानि ।
[[P229]]

†यतो भगवद्-अर्थं त्यक्तं¹ सङ्कर्षण-आदिकम् ।
पञ्चार्थ-भोज्यानां² याति³ विष्णु-वक्त्र-सेन-निवेशनात्⁴ ॥
अन एव निषेधादि⁵-मनोऽर्थागम-सात्त्वतेः ।
सेव्यन्ते, तेन तत्-शास्त्र-कर्तृव कारणम् ॥

अपि च—

देव-अन्तर-निर्माल्ये शिष्य-रिटञ्च विगर्हितम् ।
§इदं तु वैदिकत्वेन⁶ सोम-पान-वद् इष्यते ॥
ये नाम भगवच्-छास्त्र-प्रामाण्ये नातु-जानते ।
न निरूपयितुं शक्यं तैर्-निर्माल्यम् इत्य्-असितम् इत्य् अत्र⁷ ॥

[ भगव-निर्माल्य-प्रशंसा ]

निरुपाधिषु भगवन्-निर्माल्य-म् इति⁸-पावनम् ।
समस्त-वैदिक-आचार-व्यवस्थितेर् एव-असीयते ॥
शब्द-प्रमाणे हृद्यं, यथाऽऽशङ्क⁹ व्यवस्थितिः ।
न चात्र शब्दो नास्तीति वक्तव्यं वदिरेतरेः ॥

यथा¹⁰ ब्रह्म¹¹-पुराणे च पठ्यते—
[[P230]]

†विष्णोर्-नैवेद्य-के¹ शुद्धे सुनिभिर्-भोज्यम् उच्यते² ।*
अन्य-त्रिकेऽपि³ निर्माल्यं भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत्⁴ ॥
†विष्णु-वैद्ये⁵-पराकृष्टं⁶ माल्यं पापहरं शुभम् ।
यो नर-दिशस् तद्-वस्त्रं, स यानि परमां गतिम् ॥‡
एतेन—§⁶ निर्माल्यं च निवेद्यं च⁷ मुक्त्वान्द्रायणं चरेत्’ इति स्मरन्ति रुद्रकाल्यादि-विषयम् इत्य्-एव-अधिगन्तव्यम्⁸ ।

तथा⁷ महाभारते—

*⁸ हृदि ध्यायन् हरिं नित्यं निवेद्यं च-आत्म-सहितः⁸ ।
मध्य-मान-आसिका-दृष्ट्या⁹ गृहीत्वा-इव सितं⁹ पुनः¹⁰ ॥
प्राणाय चेत्-यथानाय ध्यान-योगात् न ततः परम् ।
उदानाय समानाय स्वाहेति जुहुयात् क्रमात् ॥’ इति¹¹ ।
p. 115 :
[[P231]]

तथा प्रदेशान्तरे—

†¹ निवेद्यं तु यदेवेद्यं, तत्-स्थात् ब्राह्मण-वारिण’ इति¹ ।
तथा² महाभारते—

§¹ पञ्चरात्र-विदो³ सुरूयास्तस्य गेहे⁴ महात्मनः ।
प्राणैर्¹ भगवदुक्तं सुज्ञाते याम्य⁶-नोजनम् ॥’ इति ।
तथा च भगवान् शौनकः—

*⁶ नैवेद्यं स्वयम् अश्नीयात्’ इति⁷ ।

[ भागवतेषु देवकलक्षणिकानां मुख्यत्वकथनम् ]

इत्यादि-स्मृति-शत-सिद्धिर्⁸ विष्णोः
नैवेद्यं भक्षयम् एवेद्यो विनिन्दितम् ।
नास्तिक्यात् श्रुति-वचन-अन्य्-उपदेश-मानः
तज्-ज्ञिहा-निरासनम् एव युक्तम् अत्र ॥

[ प्रसङ्गत्वान् प्राणाग्निहोत्रस्य नैवेद्ये साधनं न भवेद् इति शङ्काया निरासः ]

†ननु प्राणाग्निहोत्रस्य नैवेद्ये⁹ साधनं कथम् ?
निरिच्छके न शिष्टानां¹⁰ होम-आदि-साधनम् ॥¹¹
[[P232]]

न च¹ द्रष्टव्यम्-तद्-देशेयो² होम-अपेयत्वं³ कल्प्यते⁴ ।
रागतः प्राप्तेर् अविधेयत्वं च-अस्तेनोपजीव्यते ॥
नाऽपि भुक्तवन्-अवशेषो नैवेद्य-चोद्यम् उपपद्यते⁵ ॥
*⁶ सायं प्रातर् द्विजातीनाम् अशनं श्रुति-चोदितम् ।
नान्तरा भोजनं कुर्याद्’ इति तत्-प्रतिषेधनात् ॥
नैव दोषो, यतः प्राणम् अग्निः देवतानाम्-अगणः⁶ ।
गुण-भूतः श्रुतो⁷ विष्णोः, विष्णु-परिग्रहेऽशिवत् ॥
यथैव हि⁸ भगवद्-निवेदितम् अपि⁹ पुष्पादानादि¹⁰ विवक्क्-एसेनोप-दीयमानं न-अधोक्षयम् आवहति,

यथा वा होतुश्¹¹-चिद्-द्विष्टम् एव सोमरसोऽध्वरे¹² ।
अध्वर्य्-वादिभिः विशुद्धंये स्यात्, एवम् अत्र भविष्यति ॥

अपि च—

[ भोज्य-अयोग्यत्व-वशायाः शास्त्रैकत्वस्य-अशक्तोक्तिः ]

† भोज्य-अयोग्यत्व-वशायाः शास्त्रम् एव¹³ निबन्धनम्¹⁴ ।
तेष्व् एतत् भोग-सिद्धिं¹⁵ ब्रूते, किं वयं निदधीमहि ?
[[P233]]

यथाहऽऽहुः¹—

§¹ निष्काश्य दर्शनात् ।² उत्कर्षं हि³ वस्तुषु वेदेषु परम-व्योम-समान-भावादित्युक्तम्⁴ ।

[ भागवतानां भाष्याद्य्-अनुरोधेन-अर्थ-निरूपणम् ]

†यत्-पुनर् उक्तं गर्भाधानादि-दहान्त-संस्कार-अन्तर-सेवनात् भग-वानानाम् अश्रुतम् इति, तत्-अज्ञान-विजृम्भितम् । न पुनस्-तत्-प्रसूय-तेः‡;†यद्यपि वेदान्त-परतया वाजसनेय-बाष्कलायनादि-शाखाध्य-न-विहित-योर् गर्भाधानादि-संस्कारान् कुर्वीत ।

[ अतोऽपरेषां कर्म-कालात्-अनुष्ठातृ-भेदेन भागवतानाम् अनुयायि-त्व-समर्थनम् ]

ये पुनः सावित्री-यज्ञान्⁹ प्रवृत्ती-धर्म-शीलत्वेन एकायन-श्रुति-विहित-एव-अत्रत्य संस्कारान् प्रवर्तयन्ते, तेऽपि स्व-शाखा-सुयोन्य्-अभि-यथावद्-अनुष्ठाना न शास्त्रान्तर-विहित-कर्मानुष्ठानात्** ब्राह्मण्य-प्रच्यवन्ते; अन्येषाम् अपि पर¹¹-शाख-विहित-कर्मानुष्ठान-निमित्ताग्राह्य¹⁰-वद् अस्तु । सर्वत्र हि जाति-वर्ण-गोत्र-अधिकार-आदि-विभिन्न-स्थितानां
[[P234]]

एवं समाचारा उपलब्धिन्ते । यथापि †¹ मध्वाह्ने-अपि कर्म-न्त्रयम्¹, तथापि ‘न परस्पर-विरुद्ध-नाना-शास्त्र-अधिकारिणः सन्ति; यन्तेः² । विलक्षण-आचारस्य त्रयोहि-विशिष्टाद्-विग्रहोऽभीप्स्यमाने-न्द्राग्नेयादि³-कर्माधिकारिभ्यो द्विजेभ्यः *श्रावण्य-अनैकान्तिक-विज्ञान¹ विज्ञाना-भिमान-आद्य्-इव-इति श्रुति-मन्येतान्तस्यैत्यो⁴-पाय-कर्माधिकार-निर्णयोऽष्टादशभिर् आग्नेय्या¹¹ च¹ एकायन-शाखाया अर्थाव-धेयत्वं, तथा¹² काश्मीर-आगम-प्रामाण्य एव¹³ प्रविभजितम् इह प्रस्तूयते¹⁴ । प्रकृतानां तु आगवतानां साग्नित्व-अनुबन्धनादि-धर्म-सम्बन्धस्य स्कुतरम् उपलभ्येः न¹⁵-त्वागम्-अनिमित्ताविद् वन्देहि सहत इति¹⁶ ।

[ नानुमित-श्रुति-मूलत्वस्य समर्थनम् ]

न तस्य्-अकल्प-तुच्छक्तिः शक्लशः कृत्वा तदीयं मतं यच्-छिष्ट-सुभृद्-अस्मदर्थं सार-वर्णन-तथा-ऽऽऽनुष्ठान-इत्थ्-आदिभिः ।
[[P235]]

यत् एवम् अनन्तरं मुकुन्द-चरण-द्वन्द्व-अर्चनं वर्तते जीयात्-ताम् अभितः स्ययोग-महिम-प्रत्यक्ष-तत्त्व-त्रयः ॥
आकल्पं विलसन्तु सात्त्वत-मत-प्रस्पृष्ट-बुद्ध्य्-उपद्र-वि-व्यामुग्ध-उद्धत-दुर्विदग्ध-परिषद्-ग्लानि-विधा-शालिनः ।
श्रीमन्-नाथ-मुनिर्-अवार्धित-धियो निर्धूत-विश्व-आश्रयाः² सन्तस्-सन्तत-गायत्-पद-वीथ्य्-आनन्द-योक्तव्यः⁴ ॥

इति श्रीमद्-यामुन-मुनि-प्रणीते
आगम-प्रामाण्ये सम्पूर्णम् ॥
[[P236]]

APPENDIX

[ Passages found at the beginning and end of the Manuscripts collated. ]

Manuscript “A” has, at the beginning, the following :
‘श्रीमते हयग्रीवाय नमः ।’
Towards the end, it has the following :
‘श्रीमद्यामुन-गुरुभ्यो नमः । श्रीमते रामानुजाय नमः । श्रीमते हयग्रीवाय नमः । श्रीः ।’
Manuscript “B” has, at the end, the following (incomplete) :
‘…तन्तंमिति संङ्काररहितः । … वासुदेवोक्तत्वाच् च-अस्य साङ्कर्यं प्राप्स्यत्य् अनुज्ञा-[त्रि]आदि-दर्शने च । भागवत-रक्ष्या ग्रन्थ-कार-रहितः । भावनातना गुरु-कृष्ण-बोधे । देवर्ष्याश् च-उक्तेति संकार-रहितः । यं कृष्ण-देर्शं यद्-भगवान् इति गीयते सति-इव चकाररहितः । र्थकारेण-उत्पादिताः सात्त्वत-लिङ्ग-विशेष-कार-रहिताः । त्रय्यर्थं वेद-वेदाङ्ग-यजन-समान-विषयेऽस्मिन् दीक्षान् ज्ञान-योर् इहादिभिः । देवलकस्य-ईश्वरे देवकत्वम् । निर्माल्य-वियोग-योग-विशिष्ट-वल्लभोपकार-रहिताः । प्राणाग्निहोत्रेऽपि कर्मणोऽभावः-विनाशन-वेद-शास्त्र-प्रायोपवेशन-कार-रहितः । भावनातना गुरु-कृष्ण-बोधाय । पञ्चरात्र-स्थाप्यत्वात् ज्योतिष्टोमादि-विशिष्ट-प्रमाणम् । अग्नेर् इव-इष्ट-संस्कार-रहितः । दीक्षया वेद-यज्ञेषु तत्-कारित्वात् । सिद्धं प्रवृत्ति कृत्वानो प्रामाण्ये वेद संकार-रहितः । ममायम् । कुल-चिन्ताविधि-सम्मतम्….. । इहापि परमात्म-वचने । भगवतो पञ्चरात्र-निर्णय-कारिकाः । देवाद्य्-अभिषेकेऽपि च । वेद-पञ्चरात्रयोस् सर्व-वेदान्त-सारत्वम् । मन्वादि-स्मृतयो मूलत्वम् । वेद-विद्-दर्शनात् समान-रक्षण-वेदोक्तम् । वेद-शास्त्रवत् । पञ्चरात्र-शास्त्र-योर् एकात्म्यम् । धीश् च कारण-रहित-परिहार-रहितः । चतुर्दश-विद्या-स्थानानां प्रामाण्य-प्रशंसं परिहारः । बादरायणेन तिरस्कृता-ऽदीनि शास्त्र-स्याप्रामाण्यम् इति भाष्ये पञ्चरात्र-प्रशंसा । सुधात्रेण । चराचर-समान-प्रामाण्य-म् अब्राह्मणम् इति । धर्म-शास्त्रम् अनपेक्ष्य-पूर्णं विष्णु-शासनम् । भगवत्-स्तु सर्व-ज्ञत्व-काल-विद्-विज्ञानानि । पञ्चरात्र-प्रमाणं साक्षात्-योग इति वाक्यो परिहारः । पञ्चका-लस्य (नान् निधेर् इति-असम्भवश् च । किञ्च(न)ये (क्षित) एवं विवर्जितम् इति संकार-हितः । (श)स्त्र(वि)धिश् (च तत्र तत्र) स्याम् आयाभिधान्योऽपरिमिमान् । भगवत्-छास्त्रयो(वेदयो) र्-युल्यत्व-सम्भावनात् ।

आगम-प्रामाण्ये भगवता वेद-ब्राह्मण-योर्-मिथोऽप्रमाण-निरूपकारः । तत्र सतां सत्तत्वाय स्वाभाविकताम् अत्र…ते तत्ता’ इत्य् आदि । ‘बालम् इव’ इत्य् आदि । तत्र श्री-शरण-म् अथ च ‘श्राद्ध-क्रियायाम्…’ इत्य् आदि । देवनादि-निदर्शन-आदि । तत्र श्रारदायाः ‘रथामा…ते..चो(मे) (प)साने ‘स्याद्’ इति सिद्धम्’ इत्यत्र प्रामाणम् । द्वापरस्य युगाख्याना इत्य् अत्र । सतां चरित्राण्यां

प्रथमे । ( ) देव-कालिभवानि’ ‘यानि’ न योग ’ इत्यन्तं भाष्यम् । किं च श्री-यमुनाचार्येण¹
‘न खल्व्-आख्याता ’ इत्यादिः ‘किद्-आत्म’ रित्तन्ते भाष्यम् । परस्पर-विप्रतिषेधित्वम्, श्रीमत्-प्रसाद्यां
‘तत्त्वे विश्व-मितीयम्,’ इत्यादिः ‘ये क्षि( ) परमुद्यत-वारि-सिन्धुम्’ ‘इत्यन्तं भाष्यम् ।
अतोऽपरेषां विश्व-निलय, सचरित-शास्त्रार्थो प्रथमे ‘हैरणी-गर्भम्’ इत्यादि, ‘अनुपमेयं’
इत्यन्तं भाष्यम् । युति-विदेक-शास्त्र-प्रामाण्याद्-अयम् अपि श्री-यमुनाचार्यस्य’ अत्र तामादि ‘स्याद्’ ‘देवना-देव चेतत्,’ इत्यन्तं भाष्यम् । किं च ‘प्रमाणम्’ । अभेद्यत्वं इत्य् अत्र श्री-यमुनाचार्यस्य¹ ‘भाद्रं
ज्ञायतेः’ इत्यादि, ‘उपजीव्यम्’ इत्यन्तं भाष्यम् । यद् अतः शिव-विशिष्टा-निमित्त-स्यमित्रस्य
सञ्चरित-शास्त्रार्था ‘विष्णु-विचार’ ( ) भाष्यम् ।

यदाऽमोदूहयान-विषय-कथा-शलोकः ।
वसुतायागतोऽहं यामुनेयं नमामि तम् ॥
श्री-रङ्ग-नाथाय नमः ।

आगम-प्रामाण्यम् ॥

M₂,—ये ये; M₀,—ये ये ↩︎
M₀,—स्वं वचः ↩︎
M₃,—परमितम् ↩︎
M₂, M₃, M₆, M₇, My—°निरवद्य° ↩︎
M₃, M₆,—ये ↩︎
B, M₁, M₃, M₄, M₆, My—°निवेद्य° ↩︎
B, M₃, M₆—ये ↩︎
M₃, M₆—सत्‌गरु †This verse brings out the disdain of one author towards some of his contemporaries who, out of jealousy, were too critical in their attitude towards his works. Also compare in this connection, the two concluding verses of this text. ‡The term ‘bhāgavata’ refers to the Pañcarātra system of thought. Another term used generally is ‘sāttvata’. For names applied to adherents of this religious school, see the Padma Saṃhitā (Tantra) IV, ii, 88: “sāṁsuddhī bhāgavatāḥ sāttvatāḥ pāñcakālāḥ aikāntikāḥ pūrṇayāgaḥ pāñcarātrikā īśvaraḥ” See article on the Pañcarātra in JRAS for 1911, p. 936. § Vāmana in this verse appeals to scholars for an impartial scrutiny of the Pañcarātra religion. ↩︎
M₃,—परिकल्पितम् ↩︎
M₃,—पुरुषार्थ ↩︎
B, M₁, M₃, M₄, M₅, My, —नोदयेति; M₂ omits त ↩︎
A omits चेत् ↩︎ ↩︎
M₄, M₅, M₆, M₇, M₃,—°अभिज्ञान° ↩︎
M₂, My—व्याख्या ↩︎ ↩︎
M₁ omits त ↩︎
M₁ omits त ↩︎
M₁ omits त ↩︎
M₁ omits हि ↩︎
M₁ omits हि ↩︎
P, PM, T, A, M₂, M₃, M₅, M₆, M₇, B—omits च ↩︎
M₄ omits a ↩︎
M₄ omits a ↩︎
M₅ omits हि ↩︎
M₁, M₂, —ये मे; M₈—ये मे ↩︎
M₈—स्ववयसः ↩︎
M₂, M₈—°परमितिस् ↩︎
M₂—वदन्तु ↩︎
B, M₁, M₂, M₄, M₇—°वितेक्° ↩︎
This verse brings out the disdain of our author towards some of his contemporaries, who, out of jealousy, were too critical in their attitude towards his works. Also compare in this connection, the two concluding verses of this text. ↩︎
The term ‘bhāgavata’ refers to the Pañcarātra system of thought. Another term used generally is ‘sāttvata’. For names applied to adherents of this religious school, see the Pādma Saṁhitā (Tantra) IV. ii. 88: “sūrissuhṛt bhāgavataḥ sattvataḥ pañcakālavit aikāntikaḥ tanmayaśca pañcarātrika ityapi.” See article on the ‘Pañcarātra’ in JRAS for 1911, p. 936. ↩︎
Yāmuna in this verse appeals to scholars for an impartial scrutiny of the Pañcarātra religion. ↩︎
M₈—लक्षितं ↩︎
B, M₁, M₂, M₄, My—°बिलं वल्कल° ↩︎
B, M₁, M₂, M₄, M₅, My omit बिलिज्जिल ↩︎
M₃, M₆—°लक्षणं ↩︎
M₃, M₈ omit च ↩︎
B—°अवबोधाय° ↩︎
See, JRAS (1911), pp. 940-41, for various definitions of the term ‘Pāñcarātra’. See also the latest article on the meaning of the term by Dr. V. Raghavan, JAOS. Vol. 85, No. 1 (Jan.-Mar. 1965 ), pp. 73-79. The Mahā-sanatkumāra Saṁhitā, Indrarātra section, ch. III, offers the following explana-tion for the term “sāttvata”: “sa punassāttvate yasmāt kule jātassureśvaraḥ, tasmāttu sāttvataṁ nāma purāṇaṁ kovidā viduḥ upadiṣṭaṁ pañcarātraṁ tena lokahitaiṣiṇā, āhukāṁśu samuddhiśya tena sāttvatamucyate” (Adyar edn. p. 245, śls. 79-80) ↩︎
The Mīmāṁsaka is the pūrvapakṣin here. ↩︎
‘Dīkṣā’ or Initiation is one of the cardinal principles of the religious conduct of the Bhāgavata system. It consists of five main sacraments, barring a few details that are peculiar to particular sections of the followers. These sacra-ments are: “tāpaḥ puṇḍrastathā nāma mantro yāgaśca pañcamaḥ pañcasaṁskāradīkṣaiṣā devadevapriyāvahā pañcasaṁskāradikṣāyāṁ mahābhāgavatasṁṛtaḥ” (Viṣṇutilaka Saṁhitā IV. 189-90) (i) “tāpa”: branding the two arms with the conch and discus emblems. (ii) “puṇḍra”: marking the forehead and other parts of the body with particular tilaka-materials, (iii) “nāma”: taking a new name, with the suffix ‘dāsa’, etc. (iv) “mantra”: taking the ‘aṣṭākṣarī’ (the eight-syllabled ) and such other esoteric formulae, and (v) “yāga”: performing different kinds of worship of the Lord. All are eligible for this Initiation, irrespective of sex, caste and such other considerations. Cf. Īśvara Saṁhitā: “svasvasvarṇākṣarairāśramasādṛśākr̥ticeṣṭitān lāñchitān cakrasaṅkhābhyāṁ bhujayor dakṣiṇāditaḥ” (VIII. 179) “sarve samānāścātvāro gotrapravaravarjitāḥ utkarṣo nāpakarṣaśca jātitassteṣu sammataḥ” “phaleṣu niḥspṛhassarve dvādaśākṣaracintakāḥ mokṣaikaniścayāśśāśvatāśukāracintakāḥ” (XXI. 40-41) (JRAS for 1911, pp. 946-47) ↩︎
This is the view entertained by the Naiyāyika, as also by the Siddhāntin. ↩︎
The Mīmāṁsaka refutes the above view. for a detailed discussion see the Siddhitraya: Iśvara-siddhi, p. 226 ff. ↩︎
† पश्ये, तथा हृदये तत्र एक्-निकाषे मूढे सर्वदा-सद्भावेन विद्यमान-अपि शरीरादि-परिग्रहेऽप्य् अनित्यतां चक्षुरूप-आदिभिर् इवाशेषापरिभावितानि भावाः । ↩︎
ज्ञानम् एव विज्ञान-शब्देनोक्तम् । ↩︎
A omits ननु ↩︎
§ The Mīmāṁsaka poses three alternatives against the Naiyāyika’s theory of ‘Supreme Person’, of which this is the first alternative. ↩︎
- This is the second alternative.
↩︎
M₆ omit नाम्, ↩︎
† This is the third one. ↩︎
M₂, M₆—परिचिन्तिते, ↩︎
M₆ omits विवरणम् ↩︎
- Manuscript V₁ starts from “dūṣaṇam”, the preceding text being lost. See Critical Apparatus.
↩︎
† Veṅkaṭanātha in his Nyāyasiddhāñjana, ch. VI. p. 170, quotes from “yadapi” to “nirdiśyate”. ↩︎
‡ Vide Siddhitraya: Iśvara°, pp. 233-34, for almost parallel statements. ↩︎
§ दीपायन-प्रणीतेन साध्य-साधन-भावे स्तावकः । ↩︎
- Cf. Tantravārtika, p. 70.
↩︎
§ Ibid. ↩︎
- The Mīmāṁsaka anticipates this argument from the Siddhāntin.
↩︎
§ The above argument is refuted as untenable by the Mīmāṁsaka. ↩︎
‡ The Mīmāṁsaka anticipates this argument from the Siddhāntin. ↩︎
¶ Cf. Tantravārtika, p. 70. ↩︎
§ Deśika, in his Stotraratnabhāṣya (Deśika Granthamālā ), p. 37, says that the mercy of the Lord is referred to in the following Upaniṣads: Śvetāśvatara : III. 17 : ‘सर्वस्य प्रभुम् ईशानं सर्वस्य शरणं सुहृत्’; Kaṭhavallī: IV. 12a: ‘अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो मध्य आत्मनि तिष्ठति’ and Muṇḍopaniṣat : I : ‘स एवाक्षरात् परतः परः’ Also cf. Paramasaṁhitā: III. 40b-41a; p. 24: ‘स्वामिनो संविदितमेव सान्द्रो विश्वस्य कारणम् । स्वामिचितेन युक्तेन गृह्णीते च सर्वदा ॥’ ↩︎ ↩︎
- This is the view of the Prābhākara.
↩︎ ↩︎
§ The Siddhāntin questions. ↩︎
- The Mīmāṁsaka replies.
↩︎
† Cf. Prakaraṇapañcikā III. p. 30: “न हि द्विजस्साध्यो न्यायैर्मार्कः, सकल-ब्राह्मण-प्रसिद्ध-वैधर्म्येण-साधकस्यानैकान्तिकत्वाद्-विप्रलम्भ-सद्भावान्नोपपद्यते ।” ↩︎
†† Cf. Tantravārtika pp. 5-6. ↩︎
** Duṣṭaśūdras could be those śūdras, who, being other than t he three higher castes, pretend to be one among them by wearing marks like the sacred thread. If the word dvyajaśūdras is taken to be correct it would then refer to those people of the śūdra-community who are also entitled to have sacred thread and such other marks. ↩︎
- There is a Vedic statement “varṣāsu rathakāra ādadhita”, which enjoins installation of fire on a Rathakāra. Etymologically the word ‘Ratha-kāra’ can refer to any person that belongs to the three higher castes, viz., The Brāhmaṇa, the Kṣatriya and the Vaiśya. But conventionally this term refers to a particular community wearing the name ‘rathakāra’. The Pūrva Mīmāṁsā, in a separate section called the Rathākāra Adhikaraṇa [VI. i. 44-50] discusses the matter and concludes that the term ‘rathakāra’ occurring in the above Vedic text refers only to one belonging to a separate community called ‘Saudhanvana’, which is another name for the ‘rathakāra’ community. This community is a distinct one, neither Śūdra, nor Vaiśya, nor Kṣatriya. Certain Mantras of the Ṛgveda indicate that the terms ‘rathakāra’, ‘saudhanvana’ and ‘ṛbhava’ applied to persons of this community, are all synonymous. See Śabara’s commentary on Pūrva Mīmāṁsā VI. i. 50. § अथर्वण-शिखायाम् अनधीत्य श्रुत्वा तदपि महच्छला, इति योजना । अन्यथाप्ये वेदान्त-पदे एव अपि कृत्वा शल्यकाशलात्-अधर-समस्ततः । निदर्शित-मिति अध्ययनाङ्गतयाम् अनाध्ययनाङ्ग-भावात्, ‘वदतु रथकार आर्षेय’ इत्य्-अनेन विशेषित-एषामेव श्रूयते । तथा च रथकारस्य ब्राह्मणादीनाम् इव-अग्नि-विशेष-विधानवत्, श्रुत्य् एवं निश्चितस्य च जाति-विशेषस्य बोधकम् इति रूढित एव शब्द-सामर्थ्यम् अधिगमनेन निर्णयः ।
↩︎
- For an explanation of the term ‘vrātya’ see Manusmṛti II.38, 39: “ā ṣoḍaśāt brāhmaṇasya sāvitrī nātivartate | ā dvāviṁśāt kṣatrabandhoḥ ā caturviṁśater viśaḥ || āta ūrdhvaṁ trayo’pyete yathākālamasaṁskṛtāḥ | sāvitrīpatitā vrātyā bhavantyāryavigarhitāḥ ||” § Manusmṛti X-23.
↩︎
† To be traced out. ↩︎
§ Passages to be identified. ↩︎
† Manusmṛti X. 40. ↩︎
- See foot-note on p. 3 above.
↩︎
§ By “sambandha” here is meant the matrimonial alliance—“yauna-sambandha.” ↩︎
† Passage to be traced out. ↩︎
- Parama-saṁhitā XXVIII : 33b-34a. Also Cf. ibid. : “annapānaiḥ dhanairvā putramāyurāvāryamāspadam apadyāpi na yāceta pūjakaḥ puruṣottamam”.
↩︎
** ‘अतो¹ भागवत इष्यते । § Passages to be identified. ↩︎
† To be traced out. Cf. Bhaviṣyapurāṇa, ch. 139, śls. 18, 21 and 22 : “yadi devārthadānaṁ syāt tato devalakā dvijāḥ devadravyābhilāṣāśca brāhmaṇyaṁ tu vimuñcati” “dvijo devalako yatra paṅktyāṁ bhuṅkte mahīpate annānyupasṛpanti ca sā paṅktiḥ pāpamicareti so’ dhomukhaṁ pitr̥n sarvān ākramya vinipātayet” ↩︎
- Passage to be identified. Cf. Sātvatasaṁhitā XXI. 20 : “nagarāpanavittheṣu paśya devalakasya ca darśanaṁ sparaśanaṁ caiva kuryāt saṁbhāṣaṇaṁ na hi” Also cf. Paramasaṁhitā III.47 : “piśācāsadamāyasthāṁśca devakośopajīvinaḥ nāstikān ninditān duṣṭān na spṛśenna ca saṁvadet”
↩︎
§ To be identified. ↩︎
†† Mahābhārata XII. 76.6. ↩︎
† ‘महापथिकाः’ श्रवणादयः । * ‘विवादाध्यासिते’ प्रामाण्यविषये तिरयति-विभक्ति-नामानम् । § ‘पुण्यपापयो’रिति विपश्चित् सवती । ↩︎
†† Bhaṭṭa Medhātithi, commenting on Manusmṛti, XII. 95, quotes from some unknown source, the following: “nodanāḥ caityavandanatāḥ svargo bhavati”. ** This objection is raised by Śaṅkara in his commentary on the Brahma-sūtra: II. ii.45: “vipratiṣedhācca”. Cf. his commentary: “vedaviprati-ṣedhaśca bhavati; ‘caturṣu vedeṣu paraṁ śreyo’ labdhvā śāṇḍilya idaṁ śās-tramadhigatavān’ ityādivedanindādarśanāt”, etc. ↩︎
** Gautamadharmasūtra: I. 1-2. ↩︎
§ Manusmṛti: II. 6a. ↩︎
† Vasiṣṭhasmṛti: I. 2. ↩︎
‡ Manusmṛti: II. 7b. ↩︎
- Cf. Pādmasamhita Caryāpāda: I. 8b-10a: “naivādhikāriņaste ca dīkṣāsaṁskāravarjitāḥ || yathaiva dīkṣanīyestyā jāyante brāhmaṇādayaḥ | tathaiva dīkṣāvidhinā jāyamānā yathoditāḥ || pūjāvidhau bhagavataḥ prakalpante ‘dhikāriṇaḥ |”
↩︎
§ Vide Yājñavalkyasmṛti: I. 3: “purāṇanyāyamīmāṁsādharmśāstrāṅgamiśritāḥ | vedassthānāni vidyānāṁ dharmasya ca caturdaśa ||” ↩︎
- This is the contention of the Advaitins. The entire Utpattyasambhava or the Pāñcarātra section of the Brahmasūtra [II. ii. 42-45] consisting of the four aphorisms: “utpattyasaṁbhavāt”, “na ca kartuḥ karaṇaṁ”, “vijñānā-dibhāve vā tadapratiṣedhaḥ” and “vipratiṣedhācca” had been interpreted by Śaṅkarācārya as refuting the validity of the Pāñcarātragamas. † Brahmasūtra: II. ii.42. This sūtra is the 42nd one in the second Pāda of the second Adhyāya, according to Śaṅkara. But according to Rāmānuja, this is the 39th aphorism.
↩︎
- Vide Doctrine of Śakti in Indian Literature, p. 42 : “God in the conception of the Naiyāyikas is one that is not only the efficient cause and supreme agent of the world, but possesses innumerable qualities such as knowledge, activity, desire, etc.”. Cf. Vātsyāyana’s commentary on the Nyāyasūtra, IV. i.21, p. 292 : “guṇaviśiṣṭamātmāntaraṁ īśvaraḥ”. Cf. also ibid: p. 293 : “na tāvadasya buddhiṁ vinā kaściddharmo liṅgabhūtaśśakya upa-pādayitum”.
↩︎
§ To be identified. This verse is quoted by Sucaritamiśra in his comment-ary on the Ślokavārtika, p. 110 [ Trivandrum Skt. Series No. 90]. ↩︎
† Mahānārāyaṇīya Upaniṣat: II. 2. ↩︎
$ To be identified. ↩︎
- Vide Karmamīmāṁsā, p. 61: “Though the Mīmāṁsā is so deeply concerned with the sacrifice, it has no belief in the doctrine that the rewards of offering are to be expected either from the deities to whom the offerings are directed to be made, from a God as Creator or apportioner of reward and punishment. The sacrifice generates an unseen potency, whence the goods desired by sacrificers are obtained.” § “अतः” भगवदिच्छाः चेतना इत्य् अर्थः ।
↩︎
† Cf. Īśvarasiddhi, p. 240: “yuktaṁ caitat yadubhayavādisiddhānāmeva cetanānāṁ kartṛtvābhyu-pagamaḥ, lāghavāt; na copādānādyaṁabhijñatayā tatpratikṣepaḥ | upādānaṁ pr̥thivyādi yāgadānādi sādhanaṁ | sākṣātkartuṁ kṣamante yat sarva eva hi cetanāḥ ||” ‡ स्वाभाव्यात्-समस्तानां जीवानाम् इति भावः । ↩︎
§ Cf. Īśvarasiddhi, p. 241, where this verse is reproduced almost as it is, but for a slight change in the second half of the second line, which reads as “śaktimaddhyaksagocaraḥ”. Cf. Īśvarasiddhi, p. 242, for identical statements. ‘यद् इदं’ प्रत्यक्षम्, ‘यदि’ यत्-किञ्चिद्-अचिन्त्यं, तद् एवं वक्तव्यम्,’ इत्यर्थः । ↩︎
- This long compound qualifies the term “atītakālaḥ”.
↩︎
† ‘योषिद् यः’ इति प्रत्यभिज्ञायां यस्माद्देरेपि निश्रयत्वं न शङ्कनीयम् इति भावः । तत्र कारणमाह् ‘यत्’ ↩︎
§ ‘विनाशयिषिते कडीरे’ इत्यर्थः । † स्वपुत्रस्य सावयवत्व-हेतोर् अनैकान्तिकतो भवेद् इत्य्-अर्थः । ↩︎
¶ The Mīmāṁsaka do not accept the existence of any deity that receives the offerings of the votaries and rewards them. ↩︎
(† Cf. Prakaraṇapañcikā V. p. 94: brahmasvarūpepi ca pramāṇāntarasiddhamevāpyoḥ; brahma-śabdasya ca loke pramāṇāntarasiddhatvāccittenasiddheḥ vedepi sa evārthaḥ; tathā ca sati nityaprākāśaparamānandādirūpopadiḥ sakalapratipattiviruddhaḥ; sarvapratipattiṣu hi pramāṇasmr̥tibhr̥tibhaviṣṭhātmā prakāśate; na ca tatra paramā-nandaḥ saṁvedyate; na ca sāṁsārikaduḥkhābhibhūtāvat tasyāprakāśaḥ, abhi-bhavaścānupapattiḥ; avacchinnaṁ hi duḥkham anavacchinnānandā iti nābhiprāyāt; abhibhavaḥ saṁbhavati; svaprakāśasya ca abhibhavavaraṇābhivyajyak-tam usambhavāt eva… sakalavikārāśūnyādityapi vijñānādivikārotpatteḥ pra-māṇāntaraviruddhatveti parasparāvyāghātāyogayatāyā nānandiparatveḥ; ajara-maratvayostu pramāṇāntaraprāsiddhereva anuvādatvāt aprāmāṇyamiti. ↩︎
- Cf. Ślokavārtika under I. i. 2, śls. 111b-117: yadi śabdaiḥ pramāṇaisyat sarvajñaḥ kena vāryate ? ekena tu pramāṇena sarvajño yena kalpyate | nūnaṁ sa cakṣuṣā sarvān rasādin pratipadyate || yajjātīyāḥ pramāṇaistu yajjātīyārthadarśanam | bhavedidānīṁ lokasya tāthā kālāntare ‘pyabhūt || yatpratyayasayo dṛṣṭaḥ sa svārthānatilaṅghanāt | dūrāsūkṣmādi-dṛṣṭau syānna rūpe śrotravr̥ttitā || bhaviṣyati na dṛṣṭaṁ ca pratyakṣasya manāgapi | sāmarthyāṁ nānumānāder liṅādirahite kvacit || sarvajñakalpanādyaistu vede cāpauruṣeyatā | tulyatā kalpitā yena tenedaṁ sampradhāryatām || sarvajño dṛśyate tāvannedānīmasmadādibhiḥ | nirākaraṇavaccha-kyā na cāsīditi kalpanā ||
↩︎
§ Cf. ibid., śl. 118. na cāgamena sarvajñastādīye ‘nyonyasaṁśrayāt | narāntarapraṇītāsya prāmāṇyaṁ gamyate katham ? ↩︎
† Ṛgveda X. 90.41. ↩︎
§ Mahānārāyaṇa Up. V. 7. ↩︎
‡ Ibid. XI. 13. ↩︎
§ Kathopaniṣad III. 9; also Maitriyopaniṣad VI. 26. ¶ Śvetāśvatara Up. VI. 9. ↩︎
- Viṣṇupurāṇa I. i. 35. This verse declares that Viṣṇu is both the material and the instrumental cause of the universe.
↩︎
× This verse does not occur in editions of Manusmṛti with the comment-aries of Medhātithi and Kullūkabhaṭṭa. Manvarthamuktāvalī of the Kāśī Sanskrit Series, however, has this verse inserted between the 10th and the 11th stanzas of the 1st Chapter. ↩︎
† ‘केवलं तन्-मूलत्वाभावमात्राय यदि पञ्चरात्रम् अनित्यम् इति च, मुसलहं, तर्हि, ते-त्वय सोऽपिाय सोम-पीडवि, पाण्-मुख्य-प्रसादात्, सुरापेः इत्य्-अनुबन्धिनः । सन्बन्धः । ‘समान’ पदं पूर्व-पादान्त्य-स्याद् आहे । मीमांसकस्य पूर्व-पक्षित्वात् सोपपत्त्यानुबन्धः । इह तु स एव श्रोतृम् । ↩︎
- The above argument of the Siddhāntin is refuted by the Mīmāṁsaka.
↩︎
§ Muṇḍakopaniṣad: I. i. 9. † Śvetāśvatara: VI. 7. ↩︎
śrutismṛtirmamaivājñā yastāmullaṅghya vartate ājñācchedī mama drohī madbhaktopi na vaiṣṇavaḥ. But the following reading is found in the printed edition, ch: 76. śl. 31: śrutissmṛtir mamaivājñā tāmullaṅghya yajan śubhe sarvasvenāpi māṁ devī nāpnotyājñāvilaghanāt. * Viṣṇupurāṇa: (Jīvānanda’s edn.) Aṁśa : III. chs. 17-18 give the story of Māyāmohana, preaching non-Vedic doctrines to demons, with a view to delude them. Other instances of Viṣṇu assuming different forms out of his Māyā, are to be found in the Liṅgapurāṇa and the Kāśikhaṇḍa. ↩︎
- Bṛhadāraṇyaka IV. v. 14.
↩︎
Cf. Bhagavadgītā II. 14 : mātrāsparśāstu kaunteya śītoṣṇasukhaduḥkhadāḥ | āgamāpāyino ’nityāstān titikṣasva bhārata || ↩︎
† Chāndogya VI. 11. 3. ↩︎
‡ ‘जातो भावो ध्रुवं मृत्युरिति’ न शङ्क्यम् इति भावः । ↩︎
§ Chāndogya: VI. ii. 1: ‘सदेव सोम्येदमग्र आसीत्, एकमेवाद्वितीयं च’ । ↩︎
† Ibid: VI. ii. 3. ↩︎
§ Taittirīya: iii. i. 1: “मनो वा इमानि भूतानि जायन्ते, येन जातानि जीवन्ति” etc. ↩︎
- Bhagavadgītā: XVIII, 61b.
↩︎
- Śvetāśvatara IV. 5: “ajo hyeko juṣamāṇo’nuśete |”
↩︎
† Bhagavadgītā XIII. 19a. ↩︎
§ Ibid: II. 20c. ↩︎
‡ Ibid: II. 20a. ↩︎
- Cf. Ślokavārtika (I. i. 2) śl. 54a : “अज्ञानानां त्रिधा भिन्नं निश्चयाज्ञान-संशयैः ।”
↩︎
† लाघुटम् इति प्रागुक्तम् इति भावः । ↩︎
‡ Manusmṛti XII. 95. ↩︎
¶ Ibid. IV. 30. ↩︎
- From here starts the ‘Siddhānta’.
↩︎
† ‘ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत’ इति वाक्यवत् पञ्चरात्रम् अपि निरदोष-ज्ञान-कारणकत्वातोः प्रमाणम् एतत् । ↩︎
§ पक्ष-शब्दं निर्वक्ति । पक्षः (पञ्चराट्र:) श्रुतित्वादयोः कथनं स्वर्ग-फलकः पक्षत्वः । [प्रतिज्ञा ‘अतोऽपि बुद्धिमत्’ इत्य् आदिना ।] स च सिद्धेन केनचित्-पदेन हेतुत्वेन [पुषादिना] सिसाधयिषितः । [साध्य-धर्मोऽपि सिद्धेन] । स्व-विशिष्टे कारणेन [बह्मनिरूपणे] सिसाधयिषितः, न तु साक्षात्-तथावगतिः । ↩︎
§ ‘तत् पर’ एव प्रत्यक्षादि-विशेषणे । ↩︎
§ यदा पञ्चरात्रम् अप्रामाण्यम् इति निश्चितं तदैव शब्दानुमानं प्रमाणम्; तथा सतीद्य्-अनुमानं प्रमाणतया सिद्धं पञ्चरात्राम् अप्रामाण्यत्वे अयोन्याश्रय-दोष-निरापारं सिद्ध्यतीत्य् आशयः । ↩︎
† परोक्तानुमान-साधने हेतु-मुखेन ‘वेद-बाह्यत्व’ इत्यस्य तत्रत्वं विचारयते । ↩︎
- Cf. Ślokavārtika (I. i. 5) śls. 61b-62b: “विना शब्द-विरोधाभ्यां प्रतिज्ञा-व्याप्ति-विभ्रमः । प्रतिज्ञा-पूर्वं सकलं लक्षयेद्-इति निश्चितम् ॥ यावज् जीवन्तु मौनित्वं शशिमूषेण बाधते ।”
↩︎
§ Cf. ibid: śl. 63: “संवत्सर-प्रसूते च यं सा कन्या जननी भवेत् । प्रसूयते त्वया जातेः सा कन्या जननी भवेत् ॥” ↩︎
† Vide Tarkasaṅgraha (Vavilla edn.) Anumāna-section, p. 52: “सव्यभिचार-विरुद्धसत्-प्रतिपक्षासिताः पञ्च हेत्वाभासाः ।” ↩︎
- Cf. Prakaraṇapañcikā: II. 4, p. 13: ‘निराबाधं हि शब्देन प्रतीतिर् अवतिष्ठते । मूर्ख-प्रेक्षित-कर्तृणां सुलभैव प्रमादिनि ॥’
↩︎
† This is the reply given by the Siddhāntin. ↩︎
- कार्यं विना कार्यं न भाव्यत इति हेतोः ।
↩︎
† विपिधः न्याय इत्यर्थः । ↩︎
× Yāmuna emphasises here that no speciality should be attached to a statement that speaks of something to be done (kārya). Words, he says, generally depend upon some factors and those factors need not necessar-ily be ‘kārya’. Pointing out the untenability of the theory of ‘kārya’, he says that it goes astray in the instance of ‘liṅ’ the optative itself. Even the ‘liṅ’-suffix is found to depend upon a host of factors like the qualified aspirant (adhikārin), the means (sādhana) and the thing to be attained (sādhya). Cf. the following verse: tasmidāṅkṣitāsannayogyārthāntarasaṅgate | svārthe padānāṁ vyutpattirāśtheyā sarvavādibhiḥ || Words convey their sense only in connection with such other idea or factor that is complete to its sense (ākāṅkṣita), that is compatible with it (yogya) and which is supplied by a word uttered along with it (āsanna). Kārya should therefore occupy a subordinate but not the supreme position in the scheme of significance of words. ↩︎
M₁,—कार्यान्वय° ↩︎
P, T—दुर्वचम्; M₁—दुर्विषहम् ↩︎
M₃,—अध्यासि; M₀—अध्यासः ↩︎
M₂, M₅, T — पदाभिधेयत्वमिति ↩︎
M₁, M₄, M₇,—°अपि ↩︎ ↩︎
M₃ adds आदि ↩︎
M₁, M₂, M₄, M₇, B—°धिकारादि° ↩︎
M₁, M₂, M₄, M₇, My—°अनुबन्धि° ↩︎ ↩︎
M₁, M₇—कार्यान्वितत्वमिति M₄, B—कार्यान्वितमिति ↩︎
M₂, My read कार्यान्वितत्वम्, omitting इति चेत् ↩︎
M₁ & M₂ omit तत् ↩︎
For an explanation of the ardhajaratī-nyāya see Nyāyasudhā under I. iii. 3, p. 135: “केनचित् पाशुपातेन सर्वजरत्या योषितोऽपभोगार्थम् अर्धजरत्यानयने दूतः प्रेषित इति लोकप्रवादोऽर्धजरतीयशब्दे ।”
Also cf. Bhuvaneśvarīlalaukikanyāyasāhasrī, p. 104: “ यत्र सर्वत्यागे ग्रहणे वा प्रसक्ते, निर्युक्तिकम् एकांशोपादानम् अरंशान्तरत्यागश् च क्रियते, तत्रायं न्यायोऽवतरति—
यथा जरती वृद्धा स्त्री, तस्याः पतिः तदर्थं गुणमात्रं गृह्णाति ह्यवयवान्तरं त्यजतीति युक्तिशून्यम् ।” ↩︎
P, T— °सङ्गतेः ↩︎
§ ‘कल्प्यते…शक्तिः’ इत्यर्थं वहुश्रुतिः । ‘शब्द’ इत्यस्य विवक्षितम् । ↩︎
¶ वेदे निपुण इति भावः । ↩︎
† क्रियाकार्ये शक्तिर् उपयुज्यत इति चिन्ताः पुनर् भवन्ति भावः । ↩︎
Cf. Prakaraṇapañcikā V. p. 95: ‘कथं तर्हि लौकिक-वाक्येषु व्यवहारः ? उच्यते—अपभ्रंश-संकेताद् इव लोको व्यवहारति ।’ कश्च भूयो भूयस् तस्यैव कल्पित इति प्रवर्तते । ↩︎
- शब्द इति पद-ज्ञानम् इति मेधिर-निश्चयः ।
↩︎
§ अपरिचितस्य ‘स्वभावम्’ ‘अभिप्रायम्’ ‘प्रत्ययम्’ इति बोधः । ↩︎
- ‘Niyoga’ is another name coined by Prabhākara to denote Apūrva. See Karmamīmāṁsā, pp. 74-75: Mīmāṁsā does not believe in any God that receives the offerings from the votaries and rewards them accordingly. “There must, therefore, be a capacity, which does not exist prior to the sacrificial action, either in the principal performance or in the agent, but which is generated in the course of the performance. Before a man performs a sacrifice, which will lead to heaven, there is an incapacity in the offering and in the man himself to secure that result, but when he has performed it, he becomes, as a result of the action, endowed with a potency, styled ‘apūrva’, which in the course of time, will secure for him the end desired. The existence of this potency is testified to in the scriptures; its necessity is apparent by the means of proof known as Pre-sumption (arthāpatti). We find in the Veda, assertions that sacrifices produce certain results, and, as the operation of the sacrifice, as we see it, is transient, the truth of the scripture would be vitiated if we did not accept the theory of Apūrva. Nor is there anything illogical in this doctrine; every action sets in force activities in substances or agents, and these come to fruition when the necessary auxiliaries are present. The action specified is called into existence by the injunction contained in the form of an optative in a sentence in the Veda. From this doctrine, Prabhākara dissents, elaborating instead, a theory which is obviously a refinement on the simple view which Kumārila accepts from the older writers of the school and which best suits the Mīmāṁsā Sūtras. In his opinion, the injunction rests in the sentence as a whole, not in the optative verb, and he denies that from the action there arises directly the
↩︎
- This view of Prābhākara regarding the validity pertaining to the state-ments made by human beings, has already been stated and refuted briefly by Yāmuna. He now exposes in detail, the untenability and absurdity of this view and proves that even sentences uttered by people in the world possess verbal authority, but not inferential authority. See the verse “tasmādasti nadītīre”, etc., following. † Cf. Prakaraṇapañcikā II. 24, p. 14: śaṅkyamānānyathārthatvāratvacanānāṁ tena purīvacāḥ | śrutāmātrakamevārthe na tāvannniścayāvaham || Also vide: ibid. śl. 36, p. 15: arthenāiva viśeṣo hi nirākāratayā dhiyām | na cāpratītenārthena viśeṣāścāvakalpate || § Cf. ibid. II. 38-40, p. 16: “किन्तु-ज्ञातेऽपि शब्दार्थे पद-अर्थे श्रुते सति । विपर्ययो जायते श्रोतुर्-यदीयो मति-शालिनः ॥ आम्नायोऽप्य् अविशेषाद् यत् पद-जातं श्रुतं भवेत् । आत्मनेऽप्य् अयं भूयात् ज्ञान-संयोगो संशयः ॥ न कर्ता-विश्रम-स् तत्र-एव किंस्विद् इति । न वाऽऽत्मन्य् एव-अनुमानं त्वं दोषं न ॥”
↩︎
- Bṛhadāraṇyaka V. vi. 1. † To be identified. § This and the succeeding paragraph are mere repetitions. See. pp. 39-40 above. § Vide Prakaraṇapañcikā II, p. 180: ‘कृति-साध्यं प्रधानं यत्, तत्-कार्यम् अवसीयते । तथा मानान्तरेणापि वेद्यम् ओदन-पाकवत् ॥’
↩︎
¶ ↩︎
† This line runs like a verse. Cf. Ślokavārtika under I. i.2, śl. 111b : ‘यदि वाऽस्ति, मनोऽतीतेषु सर्वज्ञः, केन वार्यते ?’ ↩︎
- This line too is metrical.
↩︎
- This verse is not found in the Manusmṛti commented by Bhaṭṭa Medhā-tithi. It is however, found inserted between the 10th and 11th verses of the first chapter in the Manvarthamuktāvalī with Kullūka’s commentary [Kāśī Skt. Series, 1935]. Kullūka too did not comment upon it.
↩︎
- Cf. Tantravārtika, p. 70.
↩︎
§ Ibid. ¶ Manuscript M₇ starts from “vagama” See, Critical Apparatus. ↩︎
- Taittirīya Āraṇyaka X-i-1b; also Mahānārāyaṇa I-4b.
↩︎
- These different interpretations are not included by Rāmānuja in his Śrībhāṣya.
↩︎
- द्रव्यस्य तन्व्-आदि-करणादेर् इव अप्रामाण्यम् अपि-इत्य् आशयः । § The term ādi is from Brahmasūtra II.ii.41 : ‘विज्ञानादि-भावे वा नदप्रतिषेधः ।’ आदि-शब्देन दोष-राहित्यम्, विज्ञान-शब्देन गुण-राहित्यम् अभिहितम् । ¶ Cf. The following verse, which, according to tradition, forms the opening verse of Nāthamuni’s Nyāyatattva : “यो येन सूत्रम् उपदिश्य सर्व-ज्ञतां सतां स्वतः । तं प्रणम्य हरिं शास्त्रं न्याय-तत्त्वं प्रचक्ष्यते ॥” † पूर्वं जीव-स्योत्पत्तिर्-आदि-मनुस्मृतिभिः समभ्यतीतवत् पूर्वपक्षस्य समाधानम् उक्तम् । इदानीं ‘उत्पत्तिर्-असम्भवात्’ इत्यादेः ‘विप्रतिषेधाच् च’ इत्यन्तस्य सूत्र-चतुष्टयस्य? इति पक्षेण एव समाधानम् अनुष्ठेयम् । ‡ Brahmasūtra II.ii.42.
↩︎
- This paragraph is in elucidation of the word “atiprasaṅgācca” used in the para “na tāvat” etc. above.
↩︎
‡ Cf. Nirukta (Ānandāśrama Series 88) I. ii. 4, p. 36: “आचार्यः शास्त्रम् अध्यापयति, श्रापयति बुद्धिम् इति वा ।” ↩︎
† This and the two succeeding lines are quoted by Sudarśanasūri in his commentary on Śrībhāṣya, I.i.1, Vol. I, p. 153. ↩︎
§ वृषल-शब्दाद् यथा अर्थान्तवाचकः, एवं सात्त्वत-भागवत-शब्दयोऽपि योजना । ‘यथा वा न-शब्द’ इति न निषेधं परम् । ↩︎
§ See “कृत्वा” etc., p. 12 above. ↩︎