50 परमते शास्त्राधिकारिभङ्गवादः

पूर्वत्रोपदेशासम्भव उक्तः । तादृशोपदेशेऽपि कार्यसम्भवं निरुपयिन्वादार्थं सङ्गृह्णातिः - हताशेषेति । वयवनघवर्त्मनियोमार्गे अधिकृतः - अधिकारवन्तः । कथमधिकारपन्त इत्यपेक्षायाम - निष्टनिवृत्तिपूर्वकेष्टप्राप्ति कामनावत्वादित्याहः - हताशेषेत्यादिना । भूयात्म इत्यन्तेन । आशीलिङ् - तत्कामनालाभात्परपक्षे तादृशकामकस्यासम्भवसूचन मुखेन वादार्थस्सूच्यते । कथयन्तु - कथयन्तु इति द्विरुक्तिः - क्वचिद्दृश्यते । तदा चापलेद्वे भवत इति द्विरुक्ति विधिबलाच्चापल्यं प्रतिपादयति कलिब्रह्मकामपुरुषार्थः । तेषामहमर्थविनाशवादिनां प्रेत्यानुभवितुभावात्कामपुरुषार्थमीमांसैवकर्तुमुचितेति सूचनाय कलिब्रह्ममीमांसकत्वोक्तिः । तद्व्यक्तीति । अन्तःकरणवृत्तेः क्रियात्वात्तत्सम्बलनेन क्रियात्वेन भासमानं चैतन्यमित्यर्थः । विरोधमुपपादयतिः - तस्येति । अन्यथेति । न च नित्यानित्यविवेकादिकारणविरहान्नित्यं मुमुक्षा न सम्भवतीति वाच्यम् । मुमुक्षुयामिव तस्य तदयोगादिति भावः । तथा विधेति । अभिमानस्य ससारत्वान्मुक्तस्य तदोयगादिति भावः । नन्वभिमानसिद्धो हि बन्धो न पारमार्थिक इति न व्याघात इत्यभिमानमजानानश्शङ्कते भ्रान्तीति । वस्तुवृत्तिपारमार्थिकताभि सन्धिमुद्घाट्य परिहरतिः - भ्रान्तेरिति । तस्य एव संसारत्वात्तस्याः पारमार्थिकत्वादिति भावः । सापीति । भान्तेरपि मिथ्यात्वाद्वास्तव नित्यमुक्त्या न विरोध इति भावः। दूरङ्गत्वेति । अनवस्थाभयेन क्वचित्सत्यभूतभ्रन्तेर्दुस्त्यजत्वादिति भावः । पृथगुपादानादिति । वादान्तरेण पृथङ्निरस्तत्वादित्यर्थः । उदासीनेति ।आैदसीन्यावबोधाभ्यां साक्षित्वमितित्वदिष्टत्वादिति भावः । पृथगुपादानादिति । वादान्तरेण पृथङ्निरस्तत्वादित्यर्थः । उदासीनेति । आैदासीन्यावबोधाभ्यां साक्षित्वमितित्वदिष्टत्वादिति भाव - । संसारोद्वेगेति । उद्वेगादेरेव मुमुक्षाहेतुत्वादिति भावः । सर्वेति । सर्व पुरुष साधारणस्याविद्यानु भवरूप साक्षिण इत्यर्थः । इष्टापत्तिं परिहरतिः - न चैतदिति । अस्तु तर्ह्येक जीववादिमतेऽधिकार इत्यत्राहः - एकजीववादिनोऽपीति । मोक्षोपदेशः । मोक्षप्रतिपादकागमः । यदि साक्षिणीति । तथा सति प्रतिनयतत्वं न स्यादित्यर्थः । ननु यत्सत्यं ब्रह्मस्वरूपं कल्पितसाक्षितापन्नं तस्य मुमुक्षां न ब्रूमः । किन्तु स्वरूपतः कल्पितस्याप्यन्यस्य साक्षिणः तथा च तन्मुक्त्या सर्व मोक्ष इत्याशङ्क्य स्वरूपविनाशे आश्रयाभावान्मोक्ष एव न स्यादिति परिहरतिः - अथेति । ननु मोक्षे चाश्रयस्य कल्पितसाक्षिणो नाशेऽपि दोषा श्रयतयान्यस्यैवेष्यमाणत्वान्नोक्तदोष इत्याशङ्कतेः - अथेति । स्वसाक्षि भूतेति । मिथ्यासाक्षिकल्पकसाक्षिरूपसत्यसंविद इत्यर्थः । प्रेक्षावदिति । यद्यपि विषपानादौ स्वनाशपर्यवसितेऽपि लोके प्रवर्तन्ते तथआपि न ते प्रेक्षावन्तइति भावः । किञ्च मुमुक्षाधिकारो न स्यात्समान कर्तृकेऽच्छाया एव मुमुक्षात्वात् मुमुक्षाशब्दनेच्छामात्रमत्र लक्ष्यत इति वाच्यम् । मुमुक्षुर्वै शरण (श्वेत) मित्यादिमुमुक्षाधिकारत्वबोधक श्रुतिस्मृत्यादिविरोधादित्याहः - तदाहुरिति । भाष्यकारादय इति शेषः । अहमर्थ विनाशोक्तदोषम् उक्त साक्षिविनाशपक्षेऽपि तुल्य इत्यभि प्रायेणाहः - अहमर्थेति । दृष्टान्तमुखेन शङ्कतेः - प्रतिबिम्बस्येति । प्रतिफलितरूपप्रतिबिम्बस्वरूपमित्यर्थः । दृष्टान्तासम्प्रतिपत्त्या परिहरतिः - नेति । ननु तदेवेदं मुखमिति प्रत्यभिज्ञया बिम्बाभेदसिद्धेर्भेदनिषेधात्प्रतिबिम्बस्य सत्यत्वं बिम्बाभेदश्च यज्यत इति शङ्कतेः - बिम्बेति । दर्पणे मुखं नास्तीति बुद्धया प्रति बिम्बमुखस्य शुक्तिरजताद्यविशेषेणमिथ्यात्वाद्बिम्बप्रतिबिम्बयोर्भेद एव । प्रत्यभिज्ञातु कर्दमलग्नपाद प्रति मुद्रायाः मम पादाविति प्रत्यभिज्ञावदुपपाद्येत्याहः - सत्यमिथ्यार्थयोरिति । अनैकन्तवाद इति । सत्यवस्त्वभेदात्सत्यत्वं मिथ्यावस्त्वभेदान्मिथ्यात्वं च स्यात्तथा च विनिगमकाभावात्सत्यासत्यत्वरूपत्वं स्यादिति भावः । अन्यत्र मिथ्यार्थाभ्युपगमेऽपि तत्र तदभ्युपगमो नास्त्येव किन्तु बिम्बप्रतियोगिकभेदमात्रस्य मिथ्यात्वं ततश्च प्रतिबिम्बस्य बिम्बात्मनावस्थानमिति शङ्क्यामाहः - अस्तु वेति । तदेति । ब्रह्मणोडवद्यप्रसङ्गपरिहारार्थं हि जीवस्य बन्धाश्रयस्य प्रतिबिम्बत्वकल्पनं व्यर्थमत्यर्थः । प्रति फलनादिकञ्चेति । अचाक्षुषस्य प्रतिफलनं नास्तीति वादान्तरे प्रतिपादितमित्यर्थः । दूरनिरस्तत्वादिति । यद्यपि क्रियात्वेन प्रकाशस्य वस्ततुः क्रियात्वाभआवान्मोक्षेच्छादि विरोधो न स्येव तथापि प्रमाण चैतन्यत्वाद्वृत्तिसम्पृक्त चैतन्यस्य प्रमातृभेदेन कामाद्यना श्रयत्वे नाङ्गीकारेण मोक्षेच्छाद्याश्रयत्वस्य भवद्भिरनङ्गीकारादिति भावः । अत एवेति । क्रियात्वेन प्रकाशमानस्य तदाश्रयान्तः करणाद्भेदस्यैव ग्रहीतत्वादित्यर्थः । ननूच्छेद एव पुरुषार्थ इत्यत आहः - सुषुप्तीति । द्रव्यस्य जडद्रव्यस्येत्यर्थः । ननु जडस्याप्यन्तः करणस्यध्यस्तज्ञातृत्ववदिच्छापि सम्भवति । अत एव कामस्सङ्कल्प इत्यादिवाक्यमित्यत्राहः - ज्ञातृत्वाध्यासश्चेति । अहमर्थात्मसमर्थनस्थले काम इत्यादिवाक्यस्य गानाधीनत्वमात्रमर्थः । नत्वन्तः करणधर्मत्वम् अहमर्थस्यैवात्मत्वेन ज्ञातृत्वस्य स्वाभाविकत्वात्ततोतिरिक्तान्तः करणेऽध्यास्यैवासम्भवोक्तेरित्यर्थः । ननु जीवस्यैव किञ्चिन्मोक्षाधिकारिस्वरूपमस्ति । तच्च दुर्विज्ञेयत्वादनभिलपनीयम् । जीवस्तु तदज्ञात्वैव प्रवर्तत इत्यत्राहः - न चेति । अविदितेति । अधिकारि स्वरूप ज्ञानाभावेऽपि प्रवर्तते चेद्भ वदुक्तनीत्यानित्या - नित्यविवेकाद्यभावेऽपि प्रवृत्तिप्रसङ्गे तत्पूर्वकत्वोक्तिविरोध इति भावः । अहमर्थातिरिक्तस्येति । यद्यपि ब3ह्म स्वरूपं संवलितमस्तीति परैरुच्यते । तथापि साक्ष्यादि कल्पके प्रागुक्तदूषणग्रासान्नास्याधिकार इति भावः । नैष्फल्यादिति । सति कुड्ये चित्रकर्मेति न्यायादिति भावः । निष्फलत्वमेव दर्शयतिः - तन्मूलेति । न हि शशश्रृङ्गस्य तैक्ष्यवर्णनामात्रेण छेदनादिसिद्धिरिति भावः । अधिकार्याभावात्कमधिकृत्य शास्त्रं प्रवर्तते । तत्रेष्टापत्तिं परिहरतिः - शास्त्रारम्भेति । स्वविनाशात्कस्य मुक्तिरित्यादिदूषणदूषितमपि दूषणान्तरं वक्तुं कल्पितोधिकारीति शङ्कतेः - नास्त्येव वस्तुत इति । किं कल्पकस्तस्य स एव उत ब्रह्म नाद्यः आत्माश्रयादित्याहः - कस्यासाविति । कथं तर्हीति । कल्पनाभावादिति भावः । द्वितीयं शङ्कतेः - ब्रह्मण इति । नन्विद्याश्रयतयानुसन्धानसामर्थ्यं सम्भवतीत्यत्राहः - सद्भावेऽपीति । न स्वयमिति । ब्रह्म कल्पितस्याधिकारिणः स्वगताधिकारि विशेषण प्रतिसन्धान्नाभावात्प्रवृत्तिर्नस्यादित्यर्थः । नन्वधिकारतदनुसन्धानं तन्मूलप्रवृत्तिशिष्टतया ब्रह्मणा कल्पतत्वात्तस्य मोक्षार्थप्रवृत्त्यु - पपत्तिरित्याशङ्कतेः - अधिकारतन्मूलेति । न हि तावतेति । अधिकारतदनुसन्धानसिद्धावपि मुमुक्षानुपपत्तेःप्रवृत्तिर्नस्यादित्यर्थः । स्वनशाज्ञान मुमुक्षयोरपि ब्रह्म काल्पिततया सर्वोपपत्तिरिति शब्दतेः - स्वनाशमिति।सम्मोहः - कल्पनमित्यर्थः । शास्त्रतो व्यवसाय इति । अनवसाने तु मिथ्यात्व ज्ञानाभावाद - विद्या निवृत्त्यर्थप्रवृत्तिर्न स्यादित्यर्थः । ननु माध्यमिकानां मोक्षार्थ प्रवृत्तिवदस्माकमस्त्विति शङ्कतेः - ननु यदीति । तर्हि प्रच्छन्नभावं विहाय प्रकटत्वं भावयेत्याहः - माध्यमिकवदिति । ननु माध्यमिकाद्भेदोऽस्ति नित्यवस्त्वङ्गीकारादित्यत आहः - अस्तु वेत्यादिना । कृत्यसाध्यतामेवोपपादयतिः - ब्रह्म ज्ञानेति । ब्रह्मणो भ्रान्तिनिवृत्त्याहि स्वनिवृत्तिः । तन्निवृत्तिश्च तदज्ञाननिवृत्तया । तन्निवृत्तिश्च तदीयतत्व ज्ञानादिति भावः । ननु जीव ज्ञानस्य व्यधिकरणत्वेऽपि वैनतेयदृष्टयी विषयनिवृत्ति वद्ब्रह्म ज्ञाननिवृत्तिरस्त्विति शङ्कतेः - ब्रह्म ज्ञानमपीति । मिथ्यात्वं न स्यादिति दूषणे सत्येव दूषणान्तरमाहः - एकेति । तत एवेति । एक मोक्षे सर्वेषां मुक्तिसम्भवात्प्रत्येकं मुमुक्षादिकं व्यर्थमित्यर्थः । ननु बद्धमुक्त व्यवस्था भङ्ग इष्ट एव । इदानीं संसरोपलम्भश्चेतः पूर्वं कस्यप्यमुक्तत्वात् उपपन्नः । इतः परन्तु कल्पान्तरादिषु कल्पिता मुमुक्षा संसार निवृत्तिपर्यन्ता भविष्यति नत्विदानीं सा कल्प्यते स्वभावादतस्सर्वोपपत्तिरित्यत्राहः - स्वभावत इति । ननु भुक्तवति पुरुषे परेण भ्रान्तिकल्पितं भोजनं यथा प्रयोजनाभआवपर्यनुयोगस्यानर्हं तथास्माकं ब्रह्मणा कल्पितं शास्त्रारम्भतज्जन्य ज्ञानादिकमिति शङ्कतेः - न वयमिति । शास्त्ररम्भादिकं सर्वं ब्रह्मणाकल्पितमिति परिज्ञाते तत एव सर्वमिथ्यात्वज्ञानात्सद्य एव मोक्षस्यान्नचैतस्मात् ज्ञानात्कालान्तरभाविज्ञानस्य विशेषः कश्चिन्मिथ्यात्व पक्षे युज्यत इत्यभिप्रायेणाहः - ब्रह्मण एवेति । स्वत उष्णस्येति । आनन्दात्मकज्ञानविकासरूपा पाप्मनिवृत्तिशुद्धः । सा चासाधारणकारणान्तरनिरपेक्षत्वात्प्रति - बन्धकाभावस्याकारणत्वाद्वास्वाभाविकी । स्वतः शुद्धयोगोऽपि तादृशशुद्धियोग्यता । सा चौष्ण्यादिवत्सर्वदा । विद्यमानापि कर्मणाप्रतिबन्धान्नशुद्धिरूप फलसहितेत्यर्थः । परमते नित्यमुक्तत्वान्निर्विशेषत्वेन मुमुक्षाद्याश्रयानुपपत्तेश्च हि दोष उक्तः । स्वमते स नास्तीत्याहः - न हि वयमिति । ज्ञप्तिमात्ररूपमिति । वदाम इत्यनुषङ्गः । स्वतोऽपहतपाप्मत्वप्रयुक्तमोक्षानधिकारशङ्कायां परिहृतायां प्रसङ्गात्स्वाभाविकज्ञानवत्त्व प्रयुक्तां कर्मानधिकारशङ्कां परिहरतिः - न च सर्वेति । वदाम इत्यनुषङ्गः । परमते तु सर्वज्ञेश्वर भेदात्कर्मशास्त्रानधिकारोऽपि जीवस्येति फलितम् । वत्सकुलजलधिकौस्तुभ नृसिंहगुरुसुतेन सिंहदेवेन कृतायां शतदूषणीटीकायां पञ्चाशोवादस्समाप्तः ॥