36 आत्माद्वैतभङ्गः वादः

पूर्ववादे संविदभेदो न सम्भवतीति साधितस्य दृढीकरणार्थमात्मनोऽपि नानात्वं साधयन्वादार्थं सङ्गृह्णातिः - नम इति। अव्येतु तिरोधानान्यथानुपपत्त्या आत्मभेदस्सिद्धोः । युक्त्यन्तरेणापि साध्यत इति सङ्गति माहः । त्रेधाविभक्तानां नित्यमुक्तं बद्धरूपेण विभक्ताना मित्यर्थः । अनेन वादार्थस्सङ्गृहीतः । ननु नाहं देवः किन्तु मनुष्य इत्यादि प्रत्यक्षाद्देवांश्च प्रणमेद्यदीत्यादि शास्त्राञ्च व्यवहारात्कथं भेदवासना इत्याहःदेवाद्युपाधीति। उपाधिपदेन प्रतिबिम्बोपाधिर वच्छेदकोपाधिश्च विवक्षितः । ब्रह्मणः प्रति बिम्बो जीव इति मते - तरङ्गचन्द्रवदिति। घाटकाशवदुपाधिना भिन्नो ब्रह्मणो जीव इति मतेसोभर्यादिवदिति।तथा चेति। यथा जीवैक्यं सिद्धयति तथेत्यर्थः । स्वशलीरस्य पक्षत्वे सिद्धसाधन परिहारार्थंविगीता नीति।मयेति। अत्रात्मान्तरवत्वेऽपि मया आत्मवत्व सम्भवादर्थान्तर शङ्कागौरवादेव निराकार्या । फलितार्थानुवाद एवकारः ।सर्वमिति। स्वाप्नशरीरेऽपि सिद्धसाधनवारणायजाग्रदिति। स्वाविद्या कल्पितस्य न स्वव्यतिरिक्तात्मवत्वं भवानेति भावः ।अहमेवेति। मदभिन्न इत्यर्थः ।एवमिति। प्रतिपुरुषमुक्तनुमानानि प्रयोज्यानीत्यर्थः । ऐक्यसाधकानुमानमुक्त्वा भेदनिराकरणानुमानमाहः - विप्रतिपन्न इति। देवदत्तादि शरीराणां परस्पर भेद एकमात्राधिष्ठेय धर्मिप्रतियोगिक इत्यर्थः ।एवमिति। देवदत्तकरणानां यज्ञदत्तकरणानां च परस्पर भेद एकात्ममात्राधिष्ठेय धर्मि प्रतियोगिकरणा भेदत्वात्सौभरि शरीरस्थ करणभेदवद्देवदत्त चक्षुश्रोत्रादि परस्पर भेदवद्वेत्वोत्यर्थः । आदिशब्देन देवदत्तादीनां बुद्ध्यादि भेदो विवक्षितः । कल्पनागौरवम् अनेकात्म कल्पनागौरवम् । मूर्खत्वं - अज्ञत्वम् । सुखित्वादीत्यादि भेदनासुखित्व स्वाप तदभावादि गृह्यते ।नानात्मनो व्यवस्थात इति। सुखित्व दुःखित्वादि व्यवस्थया विरुद्ध धर्मवत्तया आत्मानो नाना भिन्ना इत्यर्थः ।त्वदासन्नैरिति। अहमर्थाध्यासाङ्गीकारादासन्ना इति भावः । जन्मादि व्यवस्थया पुरुष बहुत्वमात्मनो नानात्वं सिद्धमित्यर्थः । सत्यमिथ्येत्यादिकमित्यादि शब्देन निरधिष्ठान भ्रमो विवक्षितः । तथा च सत्यस्यापि ब्रह्मणो मिथ्यात्वान्निरधिष्ठान भ्रमवादि माध्यमिकमत प्रसङ्ग इत्यर्थः ।तेष्विति। विरुद्धधर्माध्यासाद्भेद कल्पनायामुक्त दोषस्स्यान्न चात्र(तो) भेदः कल्प्यते । किं तु प्रत्यक्षेण सिद्ध इति भावः ।अन्तत इति। भेदमात्रस्य कल्पितत्वादिति भावः ।अत एवेति। आत्म स्वरूपभेदस्य स्फुटतरोपलम्भा भावद्भेदमात्रस्य मिथ्यात्वाच्चेति भावः ।अत्र परस्परेति। वस्तुतोः एकत्वादिति भावः । तदभिन्नत्वे तदनुभूतानुसन्धान प्रसङ्ग इत्याशयं मत्वा व्यभिचारमाहः - एकेनेति। शङ्कतेः - संस्कार प्रमोषादिति। संस्कारस्या पटुत्वमस्फटप्रतीति जन्यत्वम प्रमोष हेतुस्फुट - तरेति। स्फुटतरप्रतीति जन्य इत्यर्थःजातिस्मरादय इति। स्मरतीति स्मरः वचाद्यजन्तः । जातेस्मरः इति सम्बन्धा सामान्य षष्ठया समासः ।आदिशब्दे नैकस्मिन्नेव जन्मन्यनुभूतां स्मर्तारो विवक्षिताः । अत्रापीति। आत्मभेदेऽपीत्यर्थः । तुल्यमित्यने नान्वयःवैचित्र्यादिति। विचित्रशक्तियोगादित्यर्थः ।उपादीति। एतदन्तः करणावच्छिन्नानुभूतमेतदन्तः । तत्वविदामनु सन्धानं दर्शयतिः - यथोक्तमिति। अहं सर्वं मयि सर्वमिति तदन्यत्वेन पामर प्रतीतिविषय पुरुष सुखादीनामप्यनु सन्धानमुच्यते ।अहं मनुरनु भवमिति। तदैक्यानु सन्धान तद्गतसुखाद्यनु सन्धानं सिद्धमिति भावः ।आदिभारत ऋभ्बीति।ऋत्यक( ) इति प्रकृति भावः ।नाहं राजादीति। ततश्च तत्प्रतिसन्धानमप्ये तदनुपपन्नमिति भावः । तदुपलम्भादिति । राज्ञोऽनुसन्दानमेवै तदुसन्धानम् । न चैवं नाहं राजसुखमनुभवामीत्यनेन विरोधः । एतच्छरीरावच्छेनाननु भवेन विरोधा भावादिति भावः । तस्यैव प्रतिसन्धानमित्ये तदसिद्धमिति शङ्कतेः - अन्यस्यैवेति। असिद्धिरसिद्धेति शङ्कतेः - अहमस्मादिति । परस्येति। अधिकरणयोग्यताया भेदग्रहे तन्त्रत्वादिति भावः । परस्य प्रतीत्यनन्तरं प्रत्यक्षं भवत्वित्यत्राहःपरश्चेति। अन्यथेति प्रतीयमान इति शेषः ।प्रत्यक्षत इति। अधिकरणस्या प्रत्यक्षत्वादिति भावः ।लिङ्ङ्गातोऽपीति। इदं शरीरमात्मवच्छरीरत्वात्सम्प्रति पन्नवदित्यनुमानेनेत्यर्थः । ननु मुखविकासादिना सुखादिकमनुमाय तस्य स्वाहत्वविरुद्ध तया विरुद्ध धर्माध्यासात्स्वान्यत्वेनानुमान मस्त्विति शङ्कतेः - मुखविकासेति । तेषामिति। अन्योऽन्याश्रयेण विरुद्धत्व ग्रहासम्भवान्नानुमानमिति भावः ।सर्वेषामिति। अनन्यत्वेन गृहीतत्वादन्यत्वं ग्राह्यम् । तथा च स्वस्यापि स्वानन्यत्वेन ग्रहात्स्वान्यत्व ग्रह प्रसङ्गेस्वान्यत्व स्वानन्यत्वाभ्यां विरुद्धं धर्माभ्यां समाक्रान्ततया धर्मिणो व्याघातेन सिद्धै शून्यवाद प्रयङ्गे घटाघटव्यतिरिक्तस्येव तृतीयप्रकाराभावादिति भावः ।प्रतिसन्धानेति। प्रतिसन्धानद्भेदमात्राद्भेद ग्रहेस्वव्यावृत्त प्रतियोगितावच्छेदक ग्रहास्वस्मादपि स्वस्य भेदग्रह प्रसङ्ग इत्यर्थः । ननु राजशरीरेऽहं सुखीति प्रतिसन्धानस्य देवदत्तीयत्वे सति नाहं राजसुखमनुभवामीति प्रतिसन्धानाभावस्याप्यनु भवाद्विरुद्धयोः प्रतिसन्धान तदभावयोःस्सामानाधिकरण्यापत्तिरिति शङ्कतेः - तथापीति। तदभावस्येति प्रतीति प्रतिसन्धान भ्रान्तेति भावः विपरीत प्रमायां सत्यां भ्रान्तिरप्यनुपपन्नेत्याहः - सिद्धावपीति।देशेति। क्वचिदक्यव प्रदेशभेदे न क्वचिदेकस्मिन्नपि प्रदेशेकालभेदे न क्वचिन्निरवयवाकाशादौ उक्ताधि भेदेन । आदिशब्देन सत्वत्वमिथ्यात्वादि भेदोगृह्यते ।तदुपपत्ति - रिति। प्रतियोगि तदभावयोस्सामानाधिकरण्यो पपत्तेरित्यर्थः ।अन्यथेति। अवच्छेदक भेदेनापि सामानाधिकरण्या योग इत्यर्थः ।घटादेरपीति। न च संयोगस्य व्याप्यवृत्तित्वेपि द्रव्यस्याविभुत्वं न हि व्यापि संयोगाश्रयत्वमात्रेण विभुत्वमिति वाच्यम् । तथाप्येकदेशवर्ति ब्रह्मादिभिर्व्याप्य संयोग सम्भवात्सर्वदाहापत्तावेक देश दाहो न स्यादिति भावः । शङ्कतेःसंयोगादीनामिति।तथाभ्युपगम इति। उपाधि भेदेना विरोधाभ्युपगम इत्यर्थः ।अत्रापीति। प्रमाणबलादात्मद्वैतसिद्धे तस्मिन्प्रतियोग्रिग्य भावयोस्सामानाधिकरण्य स्थानुभवबलात्सिद्धेरित्यर्थः । वेशेषिकादिभिरिति । पादे मे वेदना शिरसि सुखमित्यादि प्रतीतिबलात्सुखादेर्विरोधि सामानाधिकरण्याभ्युप गमादित्यर्थः । अद्वैते प्रमाणं दर्शयतिःतथा “चेति। इत्यारभ्याहमवैदमिति श्रूयत इत्यन्वयः ।“अथातोऽहङ्कारादेश’’(छां.7.27.1)इत्यारभ्याधीतैः"अथ सत्या’’(बृ.4.3.6)दि सर्ववस्तु तादात्म्य प्रतिपादकमेवाधस्तादित्यादि वाक्यैः"अहमेवेदं सर्व’’ (7.17.1)मित्युपसंहारवाक्ये च सर्ववस्तुतादात्म्या प्रतीतेश्चाद्वैतं सिद्धमित्यर्थः । “यतुवतोऽहङ्कारादेश’’ (छां - 7.15.1)इत्यत्राद्यमहमर्थस्यात्म भेद प्रतिपादन परमिति नद्भ्रान्ति जल्पितत्वादुपेक्ष्यं"यत्रत्वस्येति’’।यत्र हि द्वैतमिव भवति तदितर इतरं पश्यती’’ (बृः4.4.1)त्यपक्रमात्"यत्र’‘त्वस्य सर्वमात्मैवा भू’’ (बृ.4.4.1)दित्येवकारार्थे द्वैतनिषेधे तात्पर्यमिति भावः ।आत्मन्येवेति। ननुयोऽन्यां देवतामुपास्ते अन्योऽसावन्योऽहमस्मीति न स वेदे (बृ.3.4.10)त्युपक्रमादेव कारेणभेदोपासन निषेधादीश्वर भेद निषेधादीश्वर भेदस्सिध्यति । ननु जीवानां परस्पर भेदनिषेध इति चेन्न । सर्वजीवानाम्मीश्वराद्भेद निषेधे परस्परभेद निषेधोप्यर्थ सिद्ध इति भावः । एकमयं - एकमित्यर्थः । स्वार्थे मयद् । द्वैतिनो - अतभ्यदर्शिन इति छेदः । निन्दार्थवाद भेदरिति भावः । यद्यन्योस्तीति काकुगर्भादन्यो नास्तीत्यर्थः । अयं चान्य इत्यनन्तरमिति अध्याहर्तव्यः ।अभेदव्यापिन इति। अभेदेन व्यापिन इत्यर्थः ।जीवाधारेष्विति। प्रति बिम्बो जीव इत्यभि प्रायेण । नन्वेतानि वचनानि पक्षद्वय साधारणानि नन्तव्यानि च वस्तुनि विकल्पा सम्भवेन शास्त्रस्य विरुद्धार्थ प्रतिपादकत्वा योगादिति चेन्न । एतेषां वचनानाम्मुपाधिकृत भेदपरत्वे तात्पर्यात्तथा च यस्मिन्पक्षे यथा युक्तं तथा योज्यमिति ध्येयम् । सर्वभूतस्थमात्मानमिति - आत्मशब्दः स्वपर इति भावः । ननु बद्धब्रह्मणा मुक्तस्यापि जीवस्येक्यात्पुनर्बन्ध एवस्यादिति न बद्धमुक्त व्यवस्थैव नास्तीति भावः । तत्र हेतुमाहः - एकमेव हीति। ननु श्रुतेरसदर्थबोधकत्वे व्यावहारिक प्रमाण्यमपि न स्यादित्यत्राहजीवनामिति। तथा च व्यावहारिक प्रामाण्यमपि न स्यादित्यत्राहः - जीवानामिति । तथा च व्यावहारिक भेदमादाय व्यवस्थेति भावः ।ब्रह्मणस्त्विति। अज्ञाना भावान्नित्यमुक्तत्वमिति भावः ।तदनुबन्धिनीति। अहमर्थधर्मतया प्रतीयमनेत्यर्थः ।तयोरिति। अहमर्थ तदनुबन्धि संविदोरित्यर्थः ।अप्रसिद्धविशेषणत्वादिति। मयैकत्वविदित्यत्र - मद्रूपात्मवन्तीत्यर्थः । तथा च साध्यस्या प्रसिद्धया सन्दिग्ध साध्यत्वरूप पक्ष विशेषणा प्रसिद्धया आश्रयासिद्धिरिति भावः ।प्रतिज्ञा विरोधेति। यद्यप्यनात्मनात्मवन्तीति न प्रतिज्ञा तथाप्यहमर्थस्य वस्तुतो नात्मत्वात् प्रतिज्ञा विरोध इति भावः । नन्वहमर्थस्यात्मत्वाभ्युपगमान्न प्रतिज्ञा विरोध इत्यत्राहः - स्वसिद्धाविति। अहमर्थस्यानात्मत्वं तस्य नानात्वं च सिद्धान्त इति भावः । उभय सम्प्रतिपन्नस्यैव दृष्टान्तत्वमित्यभि प्रायेणाहःअस्मभिरिति।साध्य विकलत्वादिति। दृष्टान्तस्येति शेषः । आश्रयासिद्धिमप्याहः - अप्रसिद्धेतिसंविन्मात्रस्य - संविदाश्रयरहितस्य ।तथैव च विरोध इति। प्रतिज्ञाविरोध इत्यर्थः । तदेवोपपादयतिःअहमर्थेनेति। किं भवदभिमतः साक्षी विवक्षितः उतास्मदभिमतं - यद्वे (+++) न नाद्य इत्याहःभवदभिमतस्येति। तथा च साध्य विकलत्वादि दोष इति भावः । द्वितीय तृतीययोराहः - अस्मदिष्टेति।नत्विति। ननु शरीराणां जीवाधिष्ठितानां कथं मीश्वराधिष्ठि तत्वमित्यत्राहःजीवाधिष्ठितान्यपीति।सद्वारकत्वमितित्विति। तु शब्दोप्यर्थकः । तथा च परमात्मनः साक्षादपि शरीरित्वं जीवद्वारापीति साराद्युक्त्य विरोध इति भावः । स्वाप्नस्या विद्याकल्पितत्वमेव नास्तीत्यभि प्रायेणाहः - तत्रापीतिस्वाप्नस्या विद्या कल्पितत्वाङ्गीकारेषीश्वरा विद्याकल्पितत्वमेव स्यान्न तु जीवाविद्याकल्पितत्व मित्याहःस्वप्नदृष्टानाम - पीति ।ईश्वर कृर्तुकत्वे श्रुतिमाहः - न तत्रेति। यदधिकरणे स्वप्नाः पदार्थाः सिद्धयन्ते तत्र लोकिक रथादयो न सन्ति अथ तद्विलक्षणान् तान् सृजति सृष्ट्याच ।स हीति। ईश्वर एव कर्तेत्यर्थः । ननु न तत्रेत्यादिना मिथ्याभूतस्य प्रपञ्चस्य स हि कर्तेति जीवकर्तृकत्व मेवोच्यत इत्यत्राहः - समर्थितमिति । सन्ध्ये सृष्टीति। स्वप्नेश्रूयमाणा “अथरथान्रथयोगन् पथः सृजत इति स्वाप्नसृष्टिः स्वप्नस्रष्ठा जीवेन कृता कुतः “आह हि स हि कर्ते’‘ति श्रुति राहेति सूत्रार्थः । एवं च सूत्रद्वयेन जीवस्य स्रष्टुत्वं पूर्वपक्षीकृत्य"मायामात्रमित्यादिभिषड्भिस्सूत्रैः"स हि कर्तेति’‘तच्छब्दस्येश्वरपरत्वादीश्वर कर्तृत्वं समर्थित मित्यर्थः । सत्यस्याविद्या कल्पितत्वं नोपपद्यत इत्यभिप्रायेणाहः - मदविद्येति। तेनैव - सत्यत्वोपादने - नैव । घटोऽभिधेयः प्रमेयत्वादित्यत्राभिधेयत्व महमेव तत्राप्यहं त्वं साध्यं किं वा अहमो घटभेद इति विकल्पमभिप्रेत्याहः - अहमर्थत्वमात्र इति। द्वितीय आहःस्वतादात्म्येति। किं चेतनत्वं ज्ञानाश्रयत्वं चिद्रूपन्त्वं वा नाद्य इत्याहःस्वपक्षेणेति। मयिमते ज्ञाना श्रयत्वादिति भावः । द्वितीयआहचिद्रूपत्वेति।तत्पक्षेणेति। वृत्तेरपि ज्ञानशब्द वाच्यत्वादिति भावः ।वैशेषिकादीति। कणादाक्षपादादिभिरात्मनश्चिद्रूपत्वा नभ्युपगमादिति भावः । मयैव भुज्यत इत्यत्रास्मच्छब्देनाहमर्थ एव विवक्षितः । उत तदनुबन्धिचैतन्यमात्रम् आद्य आहः - स्वहृदयेति। तथा च बादा इति भावः । अर्थापत्तिबाधितं चेत्याहः - यदि चेति। ननु स्वपरभेद भ्रमवतां प्रवृत्तिरित्याशङ्कतेःअद्वैत दर्शिनामिति । सर्वतत्वेति। तस्य भ्रमाभावादिति भावः । द्वितीय आहः - नित्यमुक्तत्वेनेति। न हि त्वदभिमत संविदो भोक्तृत्वमभ्युपगम्यते किन्त्वन्तः करणस्यैवेति भावः । अत एव चैतन्यस्य भोक्तृत्वाभावादेवेत्यर्थः । वस्तुत आत्मनो भोक्तृत्वा भावेऽपि परपक्षमभ्युपगम्योच्य तेत्यत्राहः - (++++)मित्याहःउतपरमतेनेति। अहं देव दत्तशरीरस्थात्मनिष्ठान्योन्याभाव प्रतियोगी अहमर्थादेव (++++++) अहमर्थवदित्यनुमानानि सन्तीत्यत्राहःअस्मादिति। संविन्मात्रत्वादित्यादिपदेन साक्षित्वादि गृह्यते ।तत्रैकात्मेति। यथाश्रुतेवक्ष्यमाण दूषणभीत्यैवं विवक्षायामिति भावः । निषेधा प्रसिद्धावुच्चमानायां साप्रसिद्धिः पक्ष (+++++) तीतितया बाध इति भावः ।किं निषेध्यमिति। तथा च निषेधस्या प्रसिद्धेरप्रसिद्धविशेषगतादिरिति भावः । अन्यत्रमिथ्यात्वादि भङ्गेषु ।एवमन्येष्वपीति। करणभेदादिपक्षकानुमानेष्वितित्यर्थः । प्रमाणिकं गौरवं न दोषायेत्याहः - तदास्यादिति। तदुभयं प्रत्यक्षोपलम्भः श्रुतिश्च ।हेत्वसिद्धिरिति। सन्दिग्धासिद्धिरित्यर्थः ।अन्यथेति। साध्याभावे हेत्वभावे - चेत्यर्थः ।मयि चेति। त्वदभिप्रेताभिज्ञत्वेन ज्ञानादिति भावः ।निर्विशेषणतयेति। व्याप्तेर्विरोधादन्यतर व्याप्ति स्वीकारे भिन्नविषयत्वेऽपि लाघवनियामकमिति पूर्वेषां प्राबल्यान्न प्रतिविरोधित्वमिति भावः ।अन्यथेति। ज्ञानं गुणः सामान्यवत्वे सत्येकेन्द्रय ग्राह्यत्वात् घटो दण्डजन्यः दण्डान्वयव्यतिरेकानु विधायित्वदित्याद्यनुमानेषु ज्ञानं गुणो न भवति प्रमेयत्वात् घटो दण्डजन्यो न भवति प्रमेयत्वादित्यादिनाधिकबलेन बाधस्यादित्यर्थः । उपप्लवः - उपद्रवः । स्यादिति शेषः । उपसंहरतिःतेनेति। अपिद्वयेन भूयस्त्वेऽपि निर्विशेषत्वेपीति विवक्षितम् ।क्वचिदपि विरोधाभावमभ्युपेत्येति। क्वचिदपि विरोधो नास्तीत्यभ्युपेत्येत्यर्थः । अविशेषादिति ज्ञानाज्ञानयोरप्ययमज्ञोऽयमज्ञो न भवतीति धर्मिभेदत्वाविशेषादित्यर्थः ।सितेति। सितासितादिरूपात्तदाश्रय भेदात् ज्ञानाज्ञानादिरूपस्य भेदस्य वैषम्यं न शाम्यत इत्यर्थः । असिद्धेः वैषम्यस्येति शेषः । किमधिकरणस्वरूपोभेद इति विवक्षितं किंवाधिकरणस्वरूपानुबन्धिभेदः स्वरूपभेद इत्यन्योऽन्याभावो विवक्षित इति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथमे दोषमाहः - नहीति। हि शब्दोभिन्नक्रमः । तस्यैव तत्वाद्धि वैधर्म्यानुपलम्भेऽपि वस्तूनां भेदो न सिद्ध्य - तीति । सम्बन्धः । द्वितीयं शङ्कतेः - अथ पुनरिति । तर्हीति । देवदत्तघटयोः ज्ञानाज्ञानलक्षणवैधर्म्य ग्रहणवेलायां तयोस्तत्स्वरूपैक््य निरूप्योन्यो भेदः प्रतीयते तथा च ज्ञानाज्ञानयोर्विरोधसिद्धेस्तद्रूपविरुद्ध धमाध्यासात्मभेदस्सिध्यातीति भावः ।अनेकान्तवादस्येति। भेदाभेदयोरपि विरोधाभावात्सर्वं सर्ववस्त्वभिन्नम्भिन्नं च स्यादिति जैनसिद्धान्तस्साधित स्यादित्यर्थः । किं च विरोर्धः प्रतिरिच्य(ध्य)ते न वा आद्ये येन विरोधोऽस्ति न तस्य विरोधस्स्थितः । द्वितीये सर्वो विरोधस्सुस्थित इत्याहःकिञ्च स्थिरीकृत इति । विरोधोद्घाटनमिति ।सर्वत्रविरोधोद् घाटनमुखेन दूषणमुच्यते । विरोधाभावे तन्न स्यात् । अपि च सर्वत्रैव विरोधाभावे विरोधेन सह विरोधाभावादविरोधिनामादि सर्वेषां विरोधिता स्यादित्यर्थः । स्वमतच्छेदोपपादनंःसर्वाद्वैतेति। ननु सत्यत्वमिथ्यात्वाभ्यां व्यवस्था सम्भवतीत्यत्राहःविरोधमिति। विरोधाभावे भेदाभावत्कथं व्यवस्थेति भावः ।एवं चेति। अनुमानादि सिद्धत्वं परस्य विशेषणम् । भेदस्य स्फुटोपलम्भात्सत्यमिथ्याविभागस्य सिद्धत्वाच्च विरोधसिद्धौ मुखविकासादिना स्वविरुद्धसुखादिमत्तयानुमानेन नान्यत्वेन प्रतियोगिग्रहणेऽपि दोषाभावाद्भेद प्रत्यक्षसम्भवात्तद्बाधः । अपि शब्दाद्विरुद्धधर्माध्यास लक्षण प्रति कूलधर्मबाधश्च सिद्ध इति भावः ।अत एवेति। प्रतिसन्धान तदभावयोः रूक्तगत्याविरोधो सिद्धे प्रतिसन्धान प्रसञ्जने नेष्टापत्तिरित्यर्थः । नहि जन्मान्तरेत्यक्तं व्यभिचारमुद्धरतिः - पट्विति। पटुप्रत्ययेनाभ्यासेनादरेण वाऽहित तिशयो यस्संस्करवदभेदेतत्संस्कार विषयस्मरणवत्व रूपाद्यमिति न व्यभिचार इति भावः । अविद्यास्वरूपस्यैवा भावा (++++) वैचित्र्यं (++) किं पुनस्तदधीनानित्याहः - अविद्येति। भावरूपाज्ञानभङ्ग इत्यर्थः ।अन्यथेति। अप्रतिसन्धनस्याविद्या वैचित्र्यात्रानत्वे चिदचिद्विभागस्याज तन्निबन्धनत्व प्रसक्त्यैत्यर्थः । यौभरीति ।उपाधिश्शरीरम् अन्यथेति। उपाधेः (+++) प्रतिबन्धकत्वे सौभर्यादेः कस््यविदपि जातिस्मरत्वं न स्यादित्यर्थः । नन्वन्तः करणोपाधिभेद एव प्रतिसन्धान प्रतिबन्धकः । अन्तः करणैक्याप्रतिसन्धानमिति शङ्कतेःअन्तः करणेति । कल्पान्तरेति ।कल्पादौ"एतस्माज्जायते प्राणो मनस्सर्वेन्द्रियाणि च (मुण्ड 2.1.3) तन्मनोऽकुरूतीतिसृष्टिश्रवणात्कल्पान्तरीयान्तः करणस्य पूर्वकल्पप्रलयेनष्टत्वात्तदैक्यं न सम्भवतीति भावः ।बाह्येति। करणत्वाविशेषादिति भावः । इष्टापत्तिं परिहरतिः - न चेति । पागिपादादीति। पाणिना स्पृष्टं पादेन स्पृशामीत्येवं रूपेणेति भावः ।तेषामिति। सर्वगत्वादित्यस्यायमर्थः । अनन्तस्यैवात्मतया सर्वगत्वात्सएवाहमात्मेति निश्चितः विशिष्टस्य परमात्मनः कारणत्व बोधकमेव प्रमाणं तथानुसन्धने हेतुरित्याहः - मत्त इतितथा च मुद्विशिष्टस्य करणत्वादिति । एवं च सर्वगत्वादि हेतूक्तिस्सङ्गते त्याहः - अत एवेति। परपक्षे वैफल्यमिति भावः ।तदभिप्रायेणहीति। अहं मच्छरीरकः - परमात्मेत्यर्थः । मनुरभवं - मनुशरीरकः परमात्माऽभवम् । तथा सूर्यशरीरक परमात्मापीत्यर्थः ।अन्यथेति। एतदनुरान्धानस््योक्तप्रकारमपहाया भेद प्रयुक्तत्वाङ्गीकाराइत्यर्थः ।विपरीत फलं स्यादितिप्रारब्धकर्मावसने निश्शेषाविनिवृत्तौ सत्यां भेदकलेशस्याप्यभावात्संसार्थात्मभिर्थैकार्युपपदपरिमित दुःखप्राप्तये ब्रह्मज्ञानं सम्पादनं स्यादिति भावः ।तदङ्ङ्गीकारव्याधातादिति। भोगाङ्गीकारस्यावश्यकत्वादिति भावः ।विरोधोपपादनेनैवेति। प्रति सन्धानतदभावयोर्विरोधस्य सिद्धत्वात्तदभाववत्तयाप्रत्यक्षसिद्धे प्रतिसन्धानं सम्भवतीत्यर्थः ।तस्य किमिति। अन्यत्वेन ज्ञानमात्र सापेक्षितत्वादिति भावः ।हस्तस्थत्वा - दिति। हस्ते प्रत्यक्षसिद्धत्वादित्यर्थः । ननु परस्यान्यतया प्रतिपत्तिः । स्वगतान्यत्व प्रतिपत्त्यर्थं तथा च परस्यान्यतया प्रतिपत्तौ स्वगतान्यत्व प्रतिपत्तिश्च परगतान्यत्व प्रतिपत्त्येत्सन्योन्याश्रयः । न च मुखविकासद्यनुगतविरुद्धधर्मवत्तया परगतान्यत्वप्रतिपत्तौ न दोषस्तत्रापि प्रतियोगिनः स्वस्मादन्यत्वेनावगन्तव्यत्वादित्य सात्सामान्यतः प्रतियोगिप्रतीत्या परसारभेदधीरिति पक्षीन्तरमव - लम्बते । अत एवेति । उपलम्भानुसारादित्यर्थः । न च स्वस्मादपि भेदप्रतीति प्रसङ्गो भेदाभेदाभावादनुपलब्ध्य भावच्चेति भावः ।प्रथमप्रतीतावपीति। प्रतियोगिन इति शेषः ।एतेनेति। तदभावस्योपलम्भेनेत्यर्थः।उपाधिभेदेनेति। शरीरान्तः करणाद्युपाधिभेदेना प्रतिसन्धानसमर्थ न इत्यर्थः ।न हि वयमिति। प्रदेश विशेषोत्पन्नस्य प्रदेशान्तरेऽपि वृत्तिं न प्रसञ्जयाम इत्यर्थः ।यत्रेत्यतं प्राक किन्न्त्विति शेषः। आदिपदेन तत्कार्यपरिग्रहः । एवेत्यनन्तरमध्याहार्यः । प्रसञ्जयाम इत्यनेनान्वयः ।अन्यथेति। यद्यपि तदानीं साक्षात्करः स्यादेवेन्द्रियसन्निकर्षसत्वात् । तथापि स्पृष्टमेव स्पृशामीति प्रत्यभिज्ञारूपमिदं ज्ञानं तन्नस्यात् परस्परानभिज्ञत्वादिति भावः ।सौभरीति। शरीरभेदेन प्रदेशभेदस्य स्फुट्त्वादिनि भावः ।तस्मादिति। प्रतिसन्धानं स्वभावानच्छिन्न प्रदेशमेवाश्रयतीति नियमः । न तु स्वभावानवच्छिन्नमेव विषयीकरोतीति । तथा च शरीरान्तरावच्छिन्नेऽपि जानामीति प्रतिसन्धानं स्यादेव तथाप्याश्रयणवद्विषयीकरणेपि तन्नियमभ्रमात्संयोग निदर्शनमित्यर्थः ।ने हेति। चिदचिद्विशिष्टस्य वस्तुनः प्रमाण सिद्धत्वादिह जगति चिदचिद्विशिष्ट ब्रह्मणो नानाभूतं भिन्नं किमपि नास्तीत्यर्थः ।ज्ञात इति। प्रमाणसिद्ध इत्यर्थः । ननु विशेषणस्य विशिष्टाद्विशेष्याद्वा भिन्नत्वान्निषेधानुपपत्तिः न वा बहिर्भूत प्रतिक्षेप सिद्धिरित्यत्राहःयथेति। तत्तुल्यं प्रधानान्तरं नास्तीत्यर्थः । नन्विहनास्तीति सामान्यतः प्रतीयते कथं विशिष्टनिषधपरत्वमित्यत्राहः - एवमिति। अन्यथा (+++++)दिति भावः । यथा श्रुते श्रुत्यन्तरविरोधाद्विशिष्ट निषेधपरत्वमित्याहःतथेति। ननु परत्वान्नेहनानेति श्रुत्याद्वैत श्रुतिबाधोस्त्वित्यित्राहः - विषयभेदादिति। पदाहवनीयन्यायादिना (++++)स्य श्रुतस्यतिरिक्तपरत्वस्य सकलमीमांसक सिद्धान्तत्वादित्यर्थः । अन्यथा षोडशिग्रहनिषेधे श्रुत्या यागीयपश्वालम्भनहिंसानिषेधेन बाधप्रसङ्गादिति भावः । किं च न ब्रह्म सामानिगायतीति निषेधेनापि विध्यङ्गीकारो मीमांसक सम्मतश्चेत्तद्विधिसत्वेऽपि तदनङ्गीकारो मीमांसकत्वं व्यनक्तीत्याहःमीमांसकेति। एकस्याः श्रुतेः श्रुत्यन्तरविरोध प्रतीतिविषयभेद प्रदर्शनेन मीमांसान्यायैर्निराक्रियते नत्वेकस्यां श्रुतेर्बाधनादित्यर्थः । स्मृति (+++) निषेधो द्विविर्धः ब्रह्मणो जीवानां जीवानमन्योन्य निषेधश्च । तत्र ब्रह्मान्यनिषेधश्रुतितामुक्तगम्या निर्वाह इत्याहःएतेनेति। अवरोपित भारांश्च दर्शयतिः - तत्रापीति। अनवरोपित भारांशे आहःजीवाना - मिति। उक्तार्थपरमैक््येतु स्मृतिरेवेत्याहः - तथा चेति। देवादिभेदे देवादिशरीरभेदे नष्टे स्वरूपे आवरणे देवादिभेदोनास््येवेत्यर्थः । तदेवाहः - पुमानिति । साम्यप्रतिपादकेति “विद्याविनय सम्पन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि । शुनि चैवश्वपाके च पण्डितास्समदर्शिना’’ ( )इत्यादिकमित्यर्थः ।भगवद्वचनमिति । सर्वभूतस्थमात्मामित्यादिकमित्यर्थः ।वृद्धिह्रासभाक्तवमित्यादि। अस्यार्थः - पृथिव्यादिषु परमात्मनः स्थितत्वेऽपि तदन्तर्भावात्तदन्तरावस्थानात्तत्प्रयुक्त वृद्धिह्रासभात्वं निवर्त्यते । कुतः उभयसामञ्जस्यादेवं"आकाशामेकं’’ “यथाजलाधारेष्विवांशुमानि’’ (तयाज्ञ) प्राय आत्म244)त च उभयदृष्टान्तोपादान सामञ्जस्यादेवगम्यते । परमार्थतः स्थितमनवस्थितं चोभयं दृष्टान्ताधियोपादाय तथा"त्म्यैकोह्यनेकस्थ’‘इति निगमनात्तत्तस्थानप्रयुक्तवृद्धिहासादि दोषा’‘न सन्तीत्यवगम्यते इति ।एवमिति। एवं श्रुत्यादि तात्पर्यमनभ्युपगम्य स्वरूपाभेदाभ्युपगम इत्यर्थः ।जीववच्छरीरं किमित्यपरिज्ञानादिति। एकस्यैव शरीरस्य सजीवत्वं तस्यैव मोक्षः । अन्यशरीराणां निर्जीवत्वेऽपि (++++) दुपदेश इत्यर्थः ।सर्वशरीराणामिति। आत्मबन्धस्य समानत्वान्मिथ्यात्वस्य चाविशेषाज्जीवच्छरीरमिति द्वैविध्याभावदद्यतमोपदेशेन ज्ञानसम्भवे मोक्षोऽपि सत्य स्यात् । अद्यतमोपदेशेन ज्ञानाभावे अविशेषात्पश्चात्तनेनापि ज्ञानायोगात्मोक्षो न स्यादित्यर्थः ।तस्मादिति। इतः पूर्वं मोक्षानङ्गीकारं पश्चादपि न स्यात् । पश्चादङ्गीकारे वामदेवादेरपि मुक्तिस्वीकार्येति श्रुतिप्रतिपाद्यवामदेवमुक्तेः प्रवाहानादित्वस्या नित्यसंयोगपरिहारार्थमङ्गीकार्यन्त्वात्कदाचिदपि बन्धो न स्यादित्यर्थः ॥ पूर्वत्र न कदाचिदपि न मोक्ष इति पक्षे । उत्तरत्र न कदाचिदपि बन्ध इति पक्षे ।बाधितेति। वामदेवाद यो बाधिताः ततोऽन्येत्वबाधिता इत्यर्थः । ननु प्रतिबिम्ब जीवस्य मिथ्यात्वमते स्याद्यं दोषः । ननु बिम्ब ब्रह्मभिन्नो जीव इति पक्षे इत्यत्राहः - अथेति ब्रह्माज्ञानवादप्रसङ्ग इति। ऐकैकोपाधिविगमेप्युपाध्यन्तर्गत प्रतिबंवैक्यात्तत्वज्ञानात्प्रागिव पश्चादपि मोक्षो न स्यात् बिम्बब्रह्मैक्यात् - मुक्तौ तु न कदाचिदपि बन्धः तस्य प्रागपि सत्वादित्युक्तदोषः स्यादित्यर्थः । यद्यपि प्रतिबिम्बास्योपाधिविगमे सति बिम्बैक्यमेव न तु प्रतिबिवैक्यमिति न पश्चादपि बन्धः। बिम्बैक्यं तु काल्पनिक भेदनिवृत्तिः । न स्वाभाविकभेद इति न प्रागपि मोक्षप्रसङ्ग इति चेन्न । उपाधि निवृत्तौ तन्निबन्धनत्वाविशेषाद्बिम्बाभेदवत्प्रतिबिम्बातराद्भेदस्यापि निवृत्त्यवंश्यं भावादिति भावः । भास्करादीत्यादि शब्देन यादवपरिग्रहः । अनन्त घटेति अनन्तानां घटानां ध्वंसेऽपि (++) घटान्तर स्थितिवदनन्तकल्पानां ध्वंसेऽपि कल्पान्तरस्थितिवदनन्त जीवानां मुक्तत्वेऽपि जीवान्तरस्य बन्धोपपत्त्या बद्धमुक्त व्यवस्थोपपत्तेरित्यर्थः । तत्र हेतुरानन्त्याति शयादिति। अतीत कल्पापेक्षया कल्पानां घटानामिव च जीवनामानन्त््यातिशयादित्यर्थः । आनन्त्यातिशये दृष्टान्तमाहः - अनन्तपार्थिणेति। द्रव््यान्तरानन्यवत् द्रव्यान्तरानन्त्यस्येत्यर्थः । पार्थिवानन्त््यापेक्षया यथा द्रव्यान्तरानान्त््यातिशयः तथा कल्पानन्तयापेक्षया जीवानन्याशयादित्यर्थः ।पार्थिवपृथक्कारे - पार्थिवव्यतिरिक्त द्रव्यापेक्षया पृथक्परिगणन इत्यर्थः । कल्पानन्त्येऽपि प्रतिकल्पं मुक्तिर्माभूत् शुक्तादीनामेव मुक्तिरस्तु अतो वा बन्धमुक्त व्यवस्थितिरित्याशयेन प्रतिबन्दिमाहः - एकस्यैवेति।प्रसङ्गात्संसार्यसंसार व्यवस्थापि युक्तेत््याहः - तथेति । नन्वेवमिति। आनन्त्याबद्धमुक्तव्यवस्थोपपत्तावपीत्यर्थः । समत्वादिति संसारयोग्यतातदभावप्रयोजक वैषम्याभावादित्यर्थः । ईश्वरसङ्गल्पादपि न व्यवस्थेत्याहः - ईश्वरस्थेति।आस्तिकपदवीमिति। स्वतआत्मनां समत्वाङ्गीकारादिति भावः ।आत्मत्वेति। आत्मपदवीमनु प्रविष्टेवश्रुतिविरोधभीरूणा जीवेश्वर भेदस्याभ्युपगन्तव्यत्वाज्जीवेश्वरयोरात्मत्वाविशेषेऽपि संसारित्वासंसारित्वव्यवस्थाजीवेष्वप्युपपद्यत इत्यर्थः । नन्वीश्वरत्वमेव संसारहेतुरित्याशङ्कतेः - अनीश्वरत्वादेवेति । सत्यमिति। पारतन्त्र्यमात्रं न संसारोऽपि तु कर्मादि सहकारिसम्पत्तिरपि नास्तीति भावः ।तथाप्यविरुद्धयोरिति। स्वरूपयोग्यस्य सहकारिसम्बन्धाभावे भिन्नकालीनत्व(त्वा)व्याप्त इति कदाचित्तयोन्नित्यस्य सहकारिसम्बन्ध स््यादित्यर्थः ।अत्यन्ताभावादिति। मुक्तानां कदाचित्सहकारिसम्बन्धस्थितः । नित्यानां सोऽपि नास्तीत्यर्थः ।सत्विति। सहकारि सम्बन्धा भाव इत्यर्थः ।तद्विपरीतेति। विमतः कदाचिद्बन्धहे संसर्गगे आत्मत्वादित्यनुमानमित्यर्थः ।तर्हीति। तथा च नित्यानामेकप्रतिपन्नतया कुत्रापाद्यत इति भावः । वत्सलधिकौस्तुभनृसिंहगुरुसुतेन सिंहदेवेन कृतायां शतदूषणीटीकायां षट्त्रिंशोवादस्समाप्तः ।