32 जीवन्मुक्तिभङ्गो वादः

पूर्ववादे शरीरादेब्रह्म ज्ञानेन बाधितया जीमन्मुक्तिरित्यक्तं न सम्भवतीति सधितमिदं"सर्वं यदयमात्मे (बृ 6.5.7)त्यादेः बाधार्थ सामानाधिकरण्याद्बाध इत्येतन्निराकुर्वन्नवादार्थं सङ्ङ्गृणातियदितियद्ब्रह्म अधिकरणत्वादिभिर्विश्ववाचि पदैः प्रोच्यते तदेव समाराधयाम इत्यर्थः । तथा च सामानाधिकरण्ये बाधकाभावान्न बाधार्थत्वमिति भावः विधेयं - नियाम्यम् । यदर्थं - यच्छेषभूतम् । यत उदितं यस्माज्जातं सर्वजन्तोरन्तर्यामिणम् अन्तः प्रविश्य नियन्तारम् ।य इहेतिब्रह्मणो निर्विशेष चिन्मात्रत्वात्सर्वे पदार्थास्तदविद्या विवर्तभूताः अतस्तेषामधिष्ठान भूत ब्रह्मणा सामानाधिकरण्य निर्देशो बाधार्थ इत्यर्थः विवर्तः परिणामः ।तत्वोपदेश परेष्विति।मनो ब्रह्मेत्युपासीते (तै - उ.छा.3.18.1)त्यादि व्यावृत्तिः । तस्य कोऽर्थ इत।ि बो….बोधनात्कथं बाधार्थत्वमित्यर्थः ।चोरत्वेति। चोरत्वाभिमान विषय इत्यर्थः । ननु चोरत्वाभिमान विषयेस्थाणुत्व विधानान्न बाधार्थतेत्यत्राहः - न च स्थाणुत्वमिति। क्वचित्तु न हि कल्पान्तरेष्वपि चोरस्यैव स्थाणुत्वं स्थाणोर्वा चोरत्वं प्रतीतिमधिरोहेदिति पाढः ।अनपेक्षितत्वाच्छोतुरिति। चोर भ्रमजन्य भयनिवृत्त ये चोरबुद्धिमात्रं निवर्त्यमिति भावः ।सत्येति। सत्यासत्ययोः परस्परं सामानाधिकरण्येष्वित्यर्थः ।इदं सर्वमिति। स्थाणौ चोर बाधेऽपि गृहादौ ज्ञायमानस्या बाधात्तत्सिद्धिरिह तु द्वितीय प्रतिपत्ति स्थले सर्वत्र श्रृति बाधावतारान्न कस्यापि सिद्धिरिति भावः ।चोरत्वबाधवदितिचोरबाधवदित्यर्थः । सर्वत्वबाधः सर्वपदार्थ बाध इत्यर्थः ।प्रशमितत्वादिति। मिथ्यात्व भङ्ग इत्यर्थः । शान्तः - शान्तिकामः । आशंसायां भूते क्त(अष्टा 3.3.132)इति भावः ।अन्यत्रापीति । इदंसर्वं यदयमात्मे (बृ 6.5.7)त्यादावपीत्यर्थः ।सर्वत्रेति। प्राकरिणकस्य व्यवहितस्य वा विधेस्सत्वादिति भावः । तर्हि व्यवहितान्वयो दोष इत्यत्राहःअनेकेति। आदि पदेन भेद वाक्यबाधगुण श्रुतिविरोधादि सङ्ग्रहः ।अभिप्रेत्याहेतिभाष्यकार इति शेषः । भाष्य ग्रन्थं पठतिःबाधार्थत्वे चेत्यारभ्यत एव दोषा इत्यन्तम्। प्रवृत्तिनिमित्त भेदेनेति । प्रवृत्तिनिमित्त सामानाधिकरण बोधने शक्तिरित्यर्थः ।प्रवृत्तिनिमित्तयोरिति। क्लप्त व्युत्पत्तेर सम्भवात्सामानाधि करण्यस्य बाधे व्युत्पत्तिः कल्पत इत्यर्थः ।तथापीति। मुख्य प्रवृत्ति निमित्तयोरेकाश्रयत्व विरोधेऽपि न व्युत्पत्त्यन्तरं कल्पनीयम् - यथा गङ्गायां घोष इत्यादौ विभक्त्यनुसारेण प्रकृतेरेव लक्षणा कल्प्यते नत्वन्यत्र सिद्धमाधाराधेय संसर्गबोधन सामर्थ्यं विहाय वाक्ये शक्यन्तरं कल्प्यते तथात्रापि समानविथक्यनुरोधेन प्रकृतेर्वृत्त्यन्तर स्वीकारेण क्लृप्त व्युत्पत्तेर्निवाहादित्यर्थः । न वयं व्युत्पत्त्यन्तरं स्वीकुर्मः । किन्तु क्लृप्तव्युत्पत्त्यनुरोधाय प्रकतेबाध लक्षकत्वमिति सामानाधिकरण्यस्य बाधार्थतेति शङ्कतेः - तथापीति। व्युत्पत्यन्तरा कल्पनेपीत्यर्थः । तथाप्यन्तत (+++) इत्यन्वयःअन्तत इति। विचार्यमाण इत्यर्थः । विरोध परिहारस्यैक पदलक्षणमात्रेणापि सम्भवान्न बाधार्थतेत्याहःविरोधेति। ननु स्थाणुपदेनाभावो लक्ष्यतां पद्वय लक्षणा कथमित्यत्राहःतथाहीति। दे तर्हीदं दूषणं (+++) किमिति नोक्त मित्यत्राहःएतत्सर्वमिति। मुखभेदो भावाभाव रूपेण । ननु चोरस्थाणुरित्यत्रे"वेदं सर्व’‘मित्यादावप्यङ्गी क्रियते तुल्य योगक्षेमत्वादित्यत्राहः - अन्तरा भावादेवेति। चोरस्थाणुरिति दृष्टान्तेऽनन्य गत्याङ्गीक्रियतां न दार्ष्टान्तिकेऽपि “राजा राष्ट्रमितिवत्तादृधीन्यादि मात्रेणैकपद लक्षणयैवोपपत्तेरिति भावः । तथाक्लेश इत्यनन्तरं न दार्ष्टातिकेऽपीति शेषः । दृष्टान्ता सिद्धिश्चेत्याहः - न च तत्रापीति ।लक्षणा गन्धाभावादिति । ननु स्थाणुत्वस्यान पेक्षितत्वाच्छ्रोतुरित्युक्तमिति चेत्सत्यं तस्य भय निवृत्तिरेवापेक्षिता। सा च तत्कारण सर्पचोरभ्रम निवर्तकस्थाणुत्वो पदेशेऽपि भवति वाष्पार्थिनो धूमोपदेशेने वेति भावः । अथापीति चोरस्थाणुरित्यादौ गत्यन्तरा भावाल्लक्षणास्तु प्रकृतेतु (+++) लोकवदप्रसिद्धां तादधीन्यं तद्व्यपदेशनिमित्तमस्तीति भावः । तदधीन्यस्य लोकवेद प्रसिद्धिं दर्शयतिः - एवं प्रयुज्यति इति । दामभूतमिति ।दामस्वरूपमित्यर्थः ।स शष्टमिति। यजमानस्य शष्टशब्द वाच्यता राष्टस्य तादधीन्यादिति भावः । नन्वस्तु तादधीन्या । तथापि क्षणाङ्गीकृतेवेत्यत्राहः - अत्र चेति। दोषान्तरमाहःइदं सर्वमितिचिदंशेऽपि बाधाङ्गीकारे जीवस्यापि मिथ्यात्वं स्यात् । तथा च कस्य मुक्तिरिति भावः । ननु सङ्कोच एव न क्रियते कुत स्वभाव सङ्ङ्कोच क्लेशः । किन्तु ब्रह्मणः सत्तात्म्यस्य बोधात्तद्व्यतिरिक्तस्य सर्वस्य सर्वस्यापि बाधः । अतिरिक्तस्या भावाद्ब्रह्म संसरतीति पक्षाङ्ङ्गीकारादित्यत्राह कि ॥ ननु बाधार्थत्वेप्येकपदस्यैव निषेधो लक्षणाङ्ङ्गीक्रियते इति कुतो लाधवमित्यत्राहःन चात्रेति । अपृथक्सिद्धेति। ननु रूपादीनामपि तथात्वात्तद्वतस्तच्छब्द वाच्यत्व प्रसङ्गः । तथा देवदत्त युवादिशब्दानामिव शरीर देहादि शब्दानामपि तत्प्रसङ्ग इति चेन्न । केचन शब्दाः केवलाधर्मवाचकाः - यथा रूपादयः, केचन धर्मिमात्र बोधकाः - घटादयः, केचनोभयबोधकाश्शुक्लादयः तथा च वृत्त्यन्तर सन्देहे सत्युभय प्रयुक्तानाम पृथक्सिद्धविशेषण वाचिनां विशिष्ट बोधकत्वं तथा च मत्वर्थीय निरपेक्ष धर्मि प्रयुक्ता धर्मिवाचका इति जगद्वाचिनामपि ब्रह्मापृथक्सिद्ध विशेषणवाचित्वाद्ब्रह्म बोधक इति भावःशरीरस्य चेति। शरीरत्वादेवा पृथक्सिद्धत्वं यस्य चेतनस्य यद्रव्यम्मपृथक्सिद्धं तत्तस्य शरीरमिति लक्षणादिति भावः । शरीरवाचित्वादपि शरीरि पर्यन्तत्वमित्याहःशरीरवाचिनां चेति। पदान्तर समभिव्याहार निरपेक्षशरीरमात्र बोधनासमर्थत्वमपि विशेषणम् । तेन देहादि पदेनाति प्रसङ्ग इति भवः ।किञ्च जगद्वाचि शब्दानां ब्रह्मणि प्रयोगोऽस्ति सनिर्वाच्यः । न च लक्षणया निर्वाहः । तस्या एव दोषत्वात् ।न चान्यथानुपप (++++) मखस्य प्रयोगस्य देवमनुष्य युवादि शब्देष्व सम्भवाज्जगतां ब्रह्म शरीरत्वस्य श्रुतिशत सिद्धत्वान्मुख्यतया निर्वाह्य इति भावः । ननु बाधार्थत्वेनापि निवार्हस्तु विनिगमका भावादित्यत्राहःतथा च सतीति। चेतनांशे ऐक्यमचेनांशो बाध इति बाधार्थत्वे वैरूप्यं दोष इति भावः ।सर्वश्रुतीतिकर्मकाण्ड ब्रह्मकाण्ड श्रुतयो विरुद्धयेरन्निति भावः । किञ्च श्रुतय एव सामानाधिकरण्य प्रयोगस्य निमित्तं वदन्त्यो बाधार्थत्वाय कुप्येयुरित्याहः - किञ्चेति । सच्चत्यच्चेति ( )निर्देशस्य तदनुप्रवेशनिमित्तं शरीरत्वम्पुरुष एवेद (पु.सू)मित्यस्यविश्वतोवृत्त्या (पु.सू)त्यतिष्ठ( )द्विति नियमनं निमित्तम् । तथा सर्वगमन निमित्तमिति द्रष्टव्यम् । एवं श्रुत्या स्पष्टं निमित्तेऽवगते बाधार्थत्वाय बौद्धादन्यो न स्पृह्यत इत्याहः - तत श्चेति। किञ्च किं विरोधि धर्मोपस्थापनेन बाधार्थत्वमुत साक्षाद भावोपदेशेन्न नाद्य इत्याहःकिञ्चेति।न पुनरिति। विरोधाभावादिति भावः ।न तर्हीति। साक्षाद्बाधा भावाद्विरोध धर्मेन तद्बाधो वक्तव्यः स न स्यादिति भावः ।कल्पितत्वादि विशेषइति। प्रमाणत्वस्योभयत्रा भावाद्विरोधि विषयत्वस्य विशिष्टत्वादिति भावः ।एकस्यैवेति। इदं सर्वमित्यस्य निषेध्यत्वे नोद्देश्यत्वं विरोधि धर्मनिषेध रूपत्वेनोपादेयत्वं च विरुद्धत्रिकद्वयापत्तेरप्युक्तमित्यर्थः । अत एवोद्भदा यजेतेत्यादि (+)यजेरुद्देश्यत्व विधेयत्वादि विरुद्धत्रिकदोषापत्त्या नामधेयत्वमङ्गीकृतं नोद्भिदादि गुणविधेयकत्वमिति भावः । आदि शब्देन सिद्धत्व साध्यन्ता देर्गहः ननु स्वप्रकाशस्यापि स्वरूपस्य न भ्रमविरोधित्वमत उपदेश इति चेत्तत्राहःभ्रमेति। विरोधि विषयकं ज्ञानं भ्रमविरोधि न तु स्वरूपातिरिक्तं ज्ञानम् । अन्यथा घटादि विषयक ज्ञानस्यापि भ्रम निवर्तकत्व प्रसङ्ग इति भावः ।तथापीति। भ्रमाभावस्वतस्सिद्ध तन्निवर्तनार्थोपदेशनैरर्थक्यमिति भावः । ननु (+++) ना स्वरूपस्य प्रकाशाभावो नोच्यते । किन्त्व विद्याविरोधि प्रकाशो नेत्युच्यत इति शङ्कतेः - अविद्येतिस्वप्रकाश स्वरूपस्य तिरोधानं प्रकाशोत्पत्ति प्रतिबन्धः । प्रकाशनिवृत्वोत्पत्ति विनाशादि प्रसङ्गेन सम्भवतीति तिरोधानाधीन विशद प्रकाशयोर सम्भवादिति भावः । वैशद्यं प्रागस्ति न चेति विकल्प उत्तरस्य स्वरूपाभिन्नस्यवैशद्यस्यप्रागभावे विनाश प्रसङ्गान्निरासे प्रथमं दूषयतिःवैशद्यस्य चेति। तथा चोपदेशवैयर्थ्यमिति भावः ।तत एवेति। स्वरूपातिरेकि विशद प्रकाशादेवेत्यर्थः । अन्यथा विशद प्रकाशार्थं विशदप्रकाशादेवेत्यर्थः । अन्यथा विशद प्रकाशार्थं"तत्वमसी’’(छा 6.80)त्युपदेशवैय्यर्थ्यादिति भावः ।सर्व भ्रमानुत्पत्ताविति। विशदप्रकाशस्यानदित्वे विरोधिरूपतत्सन्निधौ भ्रमोत्पत्त्ययोगादिति भावः । उक्तमर्थं कारिकया सङ्गृहणाति ।प्रागेवेति। सत्स्वरूपमेव वैशद्यम् । तदेव प्रकाशः (++)र्रतस्य सत्वे भ्रमाद्यभछावात्प्रागसत्वे च सतो जीवस्यासता सामानाधिकरण्या योगात्तदुपदेश वैयर्थ्यमिति भावः द्वितीयकोटिमुपक्षिपतिः - नन्विति। यथा शुक्तित्वो पदेशमन्नरेण रजतत्वाभावो पदेशाद्बाधः तथा सर्वत्वा भावोपदेशात्प्रपञ्च बाधसम्भवाद्बाधार्थत्वमिति भावः ।ब्रह्मस्वरूपेति। स्वरूपान्तर्भावे प्रागेव प्रकाशादुपदेश वैयर्थ्यम् । बहिर्भावे सधर्मत्वापत्तिरित्यर्थः । ननु स्वरूपत्वेप्य भावत्वेन भेदाभ्युपगमाद्विशेष इति भावः । किं च निषेधस्य साक्षाद्ब्रह्मणाद्बाधःकल्प्यते उतगत्यभावान्नाद्य इत्याहः - न च नेदमिति। नापि द्वितीयम् इत्याहःन च चोरस्थाणुरिति। नन्वगत्या निषेधार्थत्वं न कल्प्यते किन्तु न श्रूयमाणोर्ष्णिमदन्तर्गतो वर्तत इति तद्बलात्पदार्थत्वमित्यत्राहःअत इति - निविष्ट इति परिहासोक्तिः । नाभिप्रदेशे वस्त्रस्य बन्धो निविष्टयः भाष्यैः भाष्य वाक्यैरित्यर्थः ॥ इति नृसिंह गुरुसुतेन सिंहदेवेन कृतायां शतदूषणीटीकायां द्वात्रिंशोवादस्समाप्तः ।