30 असत्यात्सत्यसिद्धिभङ्गवादः

पूर्वमसत्यात्सत्यसिद्धिं दूषयिष्याम इत्युक्तम् । तद्दूषयिष्यन् वादार्थं सङ्गृह्णातिसत्यैरिति। सत्यभूतैस्सदातनोक्तिनिवहै ः तत्वहित पुरुषार्थप्रतिपादकत्वेनानेकविधैरित्यर्थः । यद्वा भेदाभेदघटकश्रुति निवहैरित्यर्थः ।सत्यप्रमाहेतुभिरिति। सत्यवस्तुगोचरप्रमायाः हेतुभिर्यद्वा सत्यभूतायाः प्रमाहेतुतद्धेतुभिरित्यर्थः ।र्निर्दिश्यते प्रतिपाद्यते सतैर्गुणगणैः परिकर्मितमलङ्कृतं सत्याभिसन्धिक्रमः - सत्यसङ्कल्पः प्रकारो यस्येत्यर्थः ।सत्यस्येति । निर्धारणे षष्ठी। चेतनेषु सत्यमित्यर्थः । सत्यशब्देन नित्यत्वं विवक्षितम् । सर्वचेतनानां नित्यत्वेपि तेषां गुणविग्रहादिविशिष्टतया नित्यत्वाभावादीश्वरस्यतुनित्योनित्यानां चेतनश्चेतनानां(कठ - 2 - 5 - 13 श्वे 6 - 23) च तत्सत्यादिति भावः । पूर्वार्धेन वादार्थसङ्ग्रहः ।उतरार्धेन तत्फलसङ्ग्रहः । कारणत्वस्य पूर्वं सत्वरूपत्वादन्त्यस्तदसम्भवादनुवादानर्हः पूर्वपक्ष इत्यभिप्रायेणाहयः प्रलापइति।सिद्धिर्ज्ञानम् असत्यादित्युत्पत्तिप्रदर्शनदृष्टान्तार्थ उत्पत्तौ निदर्शनमारोपितेत्यादिशङ्का विषभावितगरुडनिदर्शनमपरोक्षोप्यनिर्वचनीयाङ्गीकारेण । आदिशब्दाभ्यां मनसि ब्रह्मदृष्टिः तत्फलं च विवक्षितम् । ज्ञप्तौ निदर्शनमाह ।तथेत्यदि। प्रतिबिम्बे बिम्बभेदाध्यासात्तद्विष्टरूपेण सत्यत्वंलिप्यक्षरैः लिपावध्यस्ताक्षरैः रेखायामध्यस्त गवयवानरादिभिश्चित्रेऽध्यस्तपुरुषहस्त्यादिभिः भारतरामायणादि प्रतिपाद्ययुधिष्ठिराघवादिवृत्तान्तादिज्ञानमित्यर्थः ।नादेति। नगोनाग इत्यादौ कल्पित ह्रस्वदैर्ध्यादिभेदस्य स्फोट रूपशब्दस्यार्थ भेदहेतुत्वमिति भावः ॥यदृच्छासन्निहितेति। सत्य इत्यर्थः। अत्र किं ज्ञानस्वरूपमात्रं कारणम् उतविषयविशेषितमिति विकल्पाभिप्रायेणाहन ज्ञप्तीति। नागृहीतेति"“नागृहीतविशेषणा विशिष्टे बुद्धिरूत्पद्यत’’ इति न्यायेन ।लिङ्गविभ्रमादिति। भ्रमाध्यस्तलिङ्गादित्यर्थः । साध्यसिद्धिः - सत्यसाध्यसिद्धिः । अत्र किं क्वचिदापाद्यते उत सर्वत्र आद्य आहयादृच्छिकेति। द्वितीयं शङ्कतेतत्सिद्धिनियमइति । शङ्कतेव्याप्तीति। ननु तत्राप्यसति वह्निव्याप्तिरस्तु असत्यापिव्याप्तया वह्निसिद्धिरस्त्वित्यत्राहबहुलत्वेति। बहुलत्वमविच्छिन्नमूलत्वम् ऊर्ध्वत्वं भ्रङ्कषत्वम् । यथान्वयव्यतिरेकाभ्यां धूमे बहुलत्वादे वह्नि व्याप्त्युपयोगिता तथा लिङ्गेनारोपितत्वस्यापि व्याप्त्युपयोगिता तथा व्याप्त््यावप्यनारोपितत्वस्य साध्यसिद्धिप्रयोजकतेत्यर्थः । नन्व सत्यात्प्रतिबिम्बात् बिम्बसिद्धिः कथमित्यत्राहप्रतिबिम्बादेश्चेति। व्याप्तेस्सत्यत्वादित्यर्थः । नन्वसद्धूमवदसति प्रतिबिम्बे कथं सा सती स्यादित्यत्राहप्रतिबिम्बस्य असत्यत्वेपीति। व्याप्यव्यापकयोरन्यतरस्य सत्वादिति भावः उभयनिरूप्यत्वाद्व्याप्तेरन्यतराभावे सत्यं न स्यादिति परिहरतिव्याप्तिस्तर्हीति। विषयस्याहेतुत्वेप्यसत्यात्सत्यसिद्धिरपरिहार्या । ज्ञानस्याप्यसत्वादित्यत्राहन चेति। नन्व सत्यात्सत्यसिद्धिसम्भवेप्यसत्यतया ज्ञातच्छास्त्रा तत्सिद्धिर्नस्यात् यथाह्य सत्वेन ज्ञाताद्धूमात् वह्न्यनुमितिर्नस्यादित्यत्राहअत इति। युक्तं धूमादावसत्वेन ज्ञानस्य पक्षधर्मताज्ञानादिविघटकत्वात् प्रकृते त्वसत्वेन ज्ञानस्य न विरोधित्वमाकाङ्क्षादिज्ञान विरोधित्वा भावा भावः । एवमत्यतया ज्ञानमभ्युपगम्योक्तम् । वस्तुतस्तु तदेव नेत्याहन चेति। श्रवणदशामारभ्य निवर्तकज्ञानोदयपर्यन्तं शास्त्रस्यासत्यतानधियमधिरोहति । अपितु तदतिरिक्तानामेव । ततश्च मनन निदिध्यासनाभ्यामसम्भावनाद्विपरीत भावना निरोधे सति अनन्तरोत्पन्न ज्ञानमेव शास्त्रस्याप्यसत्यतां विषयीकरोतीत्यर्थः । ननु शास्त्रं प्रपञ्च निवर्तकज्ञानेनैव निवर्तते उतान्येन आद्ये निवर्तक ज्ञाननिवृत्यर्थः ज्ञानातंरमपेक्षणीयम् । द्वितीये स्वनिवृत्यर्थमपि ज्ञानान्तरमित्युभयथा प्यसत्यतया ज्ञानस्य शास्त्रस्य ज्ञानोत्पादकत्वमावश्यकमित्यत्राहअतो बोधनदशायामिति। शास्त्रमेव सर्वासत्यता बोधजनकम् अन्ततश्च तद्ज्ञानात्पूर्वमर्थान्तरम् इव शास्त्रेप्यसत्यता बोधोऽस्त्येव । ततश्च बाधकज्ञानाभावाच्छास्त्रात्सर्वनिवर्तक सर्वासत्यताबोधसिद्धौवार्थान्तरैस्सर्व शास्त्रं निवर्तकज्ञानं च सर्वं तद्ज्ञानेन निवर्तत इत्यर्थः ।सदित्यवभासाज्जन्येत्यन्वयः । ननु बाधात्प्रपञ्च सत्यत्वं साधयता त्वया ब्रह्मणस्सत्यत्वं नाङ्गीकर्तुं शक्यम् ।तत्रापि बाधसम्भवादतः कथमसत्यात् सत्यसिद्धिरिति शङ्कां परिहरतिन च वाच्यमिति। बाधः किं प्रात्यक्षिकमुतानुमानिकः नाद्य इत्यत्राहअदर्शनादेवेति। बाधस्य प्रत्यक्षतो दर्शनाभावादित्यर्थः । द्वितीये आहन च कारणेति। दुष्टकारणजन्यत्वस्य अप्रामाण्य व्याप्तत्वादप्रमाण्यानुमितौ तदन्तर्भावेन विषयबाधं फलिष्यतीति नयुक्तं दोषमूलत्वस्य व्यभिचारेण व्याप्त्यभावादिति भावः । उपसंहरतिवस्तुत इति । अत्रोच्यत इति। ज्ञानादिभिरित्यदिशब्देन लिप्यादिपरिग्रहः। ननु ज्ञानस्य वैचित्र्ये शक्तिवैचित्र्यम् । शक्तिवैचित्र्यं च विषयवैचित्र्यादित्याशङ्कतेविषयविशेषमिति।आद्य इति। ज्ञान सामग्रीवैचित्र्यादेव ज्ञानवैचित्र्यं न विषयविशेषादित्यर्थः । ननु सामग्रीवैचित्र्यमपि विषयविशेषादेवेति शङ्कतेतदेवेति । सामग्री वैचित्र्येति। सामग्रीवैचित्र्यं तत्सामग्री वैचित्र्यादेवेत्यर्थः । ननु ज्ञानसामग्रीवैचित्र्यप्रयोजकं तत्सामग्रीवैचित्र्यं विषय एवेत्यत्राहसामग्रीवैचित्र्यादेवहीतितत्प्रयोज्यत्वान्नप्रयोजकमित्यर्थः । ननु सामग्रीवैचित्र्याधीनवैचित्र्यविशिष्टं ज्ञानं हेतुरिति वाच्यम् । वैचित्र्यं च विशेषः तत्तद्विषयत्वमेववान्यस्यासम्भवात्तस्य च तत्तद्विषयस्वरूपत्वमिति विषयस्यापि भयादिहेतुता प्राप्नोतीत्याशङ्क््य निराकरोतिनचेति ।एकेति। तथा च ज्ञानवैचित्र्यं विषयादेवेति नियमासिद्धिरिति भावः । विशेषदर्शनाद्वैचित्र्यदर्शनादित्यर्थः ।ज्ञप्तिसामग्रयनुप्रविष्ट इति। ततश्च विषयादेव ज्ञानवैचित्र्यमि शङ्कार्थः । ज्ञानमात्रे विषयस्य करणत्वमुतप्रत्यक्ष इति विकल्प्य आद्य आहअतीतानागतेति। द्वितीय आहअस्मदादीति। सम्प्रयोगस्सन्निकर्षः ।सम्प्रयोगाधारत्वमितिप्रकाशात्प्रागिति शेषःचक्रकेति। विषये सति सम्प्रयोगे सति प्रकाशः । प्रकाशे सति प्रातिभासिकरजतादि विषय इति चक्रकमित्यर्थः । ज्ञप्तिप्रश्न पक्षं दूषयतिद्वितीय इति। यथाभिमानं तन्मतभेदेन गुरुमते स्वयम्प्रकाशान्नैयायिकमतेऽनुव्यवसायाद्भाट्टमते ज्ञाततालिङ्गकानु मानाद्वैचित्र्य= ग्रह इत्यर्थः ।ननु भयजननशक्तिसाम्येपि भये तारतम्यदर्शनात् सर्पव्याघ्रादि भ्रमेषु शक्ति वैचित्र्यं विषयविशेषादेवावसेयम् । तथा चा सत्यस्य सत्यवैचित्र्य धीहेतुत्वं सिद्धमिति शङ्कतेतथापीति। तत्र उभयतारतम्यादेरेव तच्छक्तितारतम्यमनुमातुं शक््यम् । तथापि पराभ्युपगमेनेव परिहरतिनेति।तत्प्रकाशं प्रतीतितद्विषयस्या सत्वाद्दोषाधीनप्रकाशत्वादिति भावः । तत्प्रकाशप्रयोजकत्वे सत्यादित्यत्रासत्यादिति भेदः । एवं शक्ति वैचित्र्यादिति प्रसङ्ग परिहारः उक्तः । सम्प्रति विषयवैचित्र्यादतिप्रसङ्गनिरासेपि न दोषइत्याहतदुपलक्षितज्ञानस्येति । अतिप्रसङ्गादिति। चन्द्रोपलक्षक शाखाया अपि चन्द्रकार्यविषयप्रकाशहेतुता प्रसङ्गादित्यर्थः । विषयप्रकाशे चन्द्रमात्रस्य प्रयोजकत्वेपि दोषाभावादत्रतु ज्ञानमात्रस्य भयादि हेतुत्वा दर्शनाविशेष इति शङ्कतेअन्वयव्यतिरेकाभ्यामिति। अनन्यथासिद्धान्वयव्यतिरेकौ कारणता ग्राहकौ तावत्रनास्तीति परिहरतिविषयस्यैवेति । निरपेक्षाया इति। सर्पादिविषयकत्वनपेक्षया इत्यर्थः ।विपरिवर्तप्रसङ्ग इतिविषयोपलक्षितज्ञानस्य हेतुत्वे ज्ञानविषयीभूतविषयस्य कारणत्वमिति विपरिवर्तप्रसङ्गइत्यर्थः ।ज्ञप्तेरूपलक्षणत्व इति। उपलक्षणीभूतज्ञानाभावकालेप्युपलक्ष्यस्य विषयस्य सत्वादिति भावः ।कार्योत्पत्तीति। तेजोगतोद्भूतरूपवत्स्वतन्त्रान्वयव्यतिरेक सत्वादिति भावः ।विषयोल्लेखमिति। विषयमात्रं नोपलक्षणम् । अपितु विषयोल्लेखो ज्ञानगतो धर्मः तदभावे ज्ञानस्यावस्थानमेव नास्तीति भावः । ननु सिद्धान्ते विषयानुल्लेखेनापि ज्ञानस्वरूपावस्थानादिति प्रसङ्गस्तुल्य इत्यथ आहअप्रसृतेति ।ज्ञानावस्थाविशिष्टं कारणं तदेव च विषयोपलक्ष्यम् । तच्च प्रसरणविशेषदशाया मेव नानुल्लेखावस्थायाम्मतिप्रसङ्ग इत्यर्थः।क्षणभङ्गेति। ज्ञानव्याप्तिः ज्ञानकालमात्रसत्वे भवति ज्ञानात्मकत्वे वा आद्ये ज्ञानस्य क्षणमात्र स्थिति कत्वादर्थस्यापि तथापत्तिः । द्वितीयेचात्मख्यातिस्यादित्यर्थः । आदिशब्देन शून्यवादो ग्राह्यः । तदङ्गीकारेऽपसिद्धान्त इत्याहत्वये वेति। ननु ज्ञाने विषयस्योपलक्षणत्वान्नभयादिहेतुत्वं तदा लङ्गस्याप्यनुमितौ करणता न स्यादित्या शङ्कतेतथापीति।तत्रद्वयोरितिअनुमितौ लिङ्गात ् ज्ञानयोरित्यर्थः ।लिङ्गज्ञानस्यान्यथा सिद्धि शङ्कतेलिङ्गज्ञानेऽपीति। ननु लिङ्गविभ्रमादावपि भ्रमरूपानुमिर्तिर्भवत्येवेत्यत्राहतदुपलक्षितेनेति। प्रमारूपानुमितावेव हेतुत्वमित्यर्थः ।अत इति। यतो लिङ्गविभ्रमादिस्थले भ्रमरूपानुमिति प्रसङ्गस्ततो न विषयस्योपलक्षणत्वम्मित्यर्थः। अत्रापि तर्हीति। ज्ञानमात्रं सर्पाद्युपलक्ष्यमविशेषादिति भावः ।हर्षादिसिद्धिप्रसङ्ग इति। कृत्वा विषयस्यापि हेतुत्वमायास्यतीति भावः। सर्पादिना तद्विषयकमेव ज्ञानमुपलक्षणमिति परिहरतितद्विषयोपलक्षणेतिसविषयः उपलक्षणं यस्येति बहुव्रीहिः । क्वचित्तद्विषयो पलक्षितेति पाठः ।यथेति। पाकजरूपसमानाधिकरणद्रव्यत्वसाक्षाद्वयाप्यजतिः पृथिवीत्वमित्यत्रजातिविशेषःपृथिवीशब्दवाच्य न रूपं तथेहविषय इत्यर्थः । अयं भावः । ज्ञाने धर्मविशेष एव व्यावर्तकोः न विषयः । स जातिरन्योपेत्यन्यदेतत्तादृश धर्मविशेषोपलक्षणाय घट ज्ञानं पट ज्ञानमिति व्यवहारः । तद्वाचकासाधारणशब्दाभावाद्यधिक्षीर माधुर्यं गुडमाधुर्यमिति । तथा च न सर्वा व्यावर्तकत्वमिति न तस्य हेतुता ।गन्धइति । वस्तुतो न लिङ्गं कारणम् । परामर्श घूमोपलक्षित ज्ञानस्यैव प्रमानुमिति हेतुत्वादतो न तदृष्टान्तानुरोधावपि विषयो हेतुरित्याहभवतु वेति । तथापीति ।तथा चेत्यर्थः ।तत्रापीति ।अनुमितौ परामर्शविषयस्येत्यर्थः । कारणतायां साधकाभावमुक्त्वा यः बाधकं चाहकिञ्चेति। पौर्वापार्यं हि पूर्वापरकालसत्वम् । असतःकदापि सत्वं बाधितमिति भावः । धन्यमितिधनं प्रयोजनमस्येत्यस्न्निर्थे"“स्वर्गादिभ्यो यदिति’’ यत्प्रत्ययां तेन धनहेतुत्वावगतिरिति भावः । अपिशब्देन पानं च मद्यस्य पुरीषलपः ।““यदा कर्मसुकाम्येषु स्त्रियं स्वप्नेषुपश्यति समृद्धिं तत्र जानीयात्तत्र स्वप्ननिदर्शने’’ । (छां - 5 - 2 - 8) ““पुरुषं कृष्णं कृष्णदन्तं पश्यते एवं हन्न्ति ।’’(ऐ - आ 3 - 2 - 4)इत्यादिश्रुति स्मृत्यादिसङ्ग्रहः ।यूपादित्यवाक्यवदुपचारोत्रेत्याहउपचारेति । अथ रथान् रथयोगान् पथः सृजते स हि कर्तेति(बृ - 6 - 3 - 10) श्रुत्यनुसारि सिद्धान्तेनाहस्वप्नार्थानामिति। लिपिः - रेखा सङ्केतः । अस्या लिपेरयं वर्णो बोद्धव्य इति बुद्धिविशेषः । गकारादिर्वर्णः ।वर्णबुद्धेर्लिप्यक्षरपदेन विवक्षायां दूषणान्तरमाहन चेति। भ्रमप्रमाभेदान्नात्माश्रय इति शङ्कते ।न चेति।वर्णभ्रमेसङ्केतभ्रमस्य कारणत्वमिति प्रमायामपि तस्यैव कारणत्वमिति भावः । तत्पारमार्थिकत्वस्य भ्रमसत्यत्वस्य ।ननु रेखायां गवयभ्रमात्सत्यगवयस्मृतिरित्यत्राहरेखागवयेपीति। यद्यपि गोसदृशो गवय इत्युपलक्षणेन गवय प्रतिपत्तयनन्तरं रेखा गवयेऽपि गवय भ्रमः । तथापि तेन भ्रमेण ततः परं तस्याप्यर्थस्यासिद्धेर्ना सत्यात्सत्यधीरित्यत्राहयत्रत्विति । चित्रेति। चित्रे क्वचिच्चित्रं प्रदर्श्यतदनुरूपपुराणवृत्तान्तस्योप देशाद्यत्रतु विस्रम्भणीय पुरुषलिखितत्वनिश्चयः तत्रानुमानात्पुराणवृत्तान्तज्ञान मित्यर्थः । नगो नागइत्यादौ कल्पित हस्वदैर्घ्यादि विशिष्टशब्दत्वेन कारणत्वम् । किन्तु ह्रस्वदैर्घ्यनादाभिव्यक्तित्वेन । तथैवं सङ्केतग्रहा त्तत्र ह्रस्वदीर्घा नादाभिव्यक्तत्वविशेषणम् । शब्दस्वरूपं च सत्यामेवेत्याहनादेति। इदं चाभ्युपेत्योक्तम् । वस्तुतो नानात्वह्रस्वदीर्घत्वदिकं स्वाभाविकमित्याहन चेति। कल्पकं शङ्कतेक्रमेति। शब्देनवर्णाःप्रत्येकं बोधकाः सम्भूय वा । नाद्यः एक वर्णेन बोधसिद्धौ वर्णान्तरवैयर्थ्यात् । न द्वितीयः यौगपद्यासम्भवात् ।तस्मात्वर्णातिरिक्तोर्थ बोधकः स्फोटो नामकश्चिदभ्युपेय इत्यर्थः ।““शब्दब्रह्मणिनिष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति’’।इति प्रमानानुसाराद्योगिनामुप - लम्भोप्यस्तिहीत्याहतच्चेति। आगममपि प्रमाणयतिस्फोट इति। एवं च पदस्फोटेसिद्धे लाघवात्तदैक््यकल्पित दैर्घ्यादिभेदादर्थ भेदधीरिति भावः । स्फुटीकरणशक्तिःअर्थ प्रतिपादनसामर्थ्यम् ।समाधिग्रन्थेष्वपीति। वाचकशब्दापेक्षया भिन्नस्य वाचकताप्रयोजकस्य तात्पर्यग्रहानुकूलत्याय - कलापस्येत्यर्थः ।विधेरिति। योगिनां मन्त्रजपस्य"“तज्जपस्तदर्थ भावनामिति’’(पा - यो सू - 1 - 28)योगसूत्रेण तदर्थानु सङ्घानात्मकत्वेन निर्णीतत्वादर्थानुसन्धानानुकूलव्यापरश्शब्द ब्रह्मपदार्थ इति तन्निष्ठाः शब्दब्रह्मणीत्यादिना विधीयत इत्यर्थः ।आचार्यग्रन्थः - श्रुतप्रकाशिकादिः ।अग्निसिद्धिरिति। सिद्धिः प्रमाणा भावाधीना सत्वशङ्काविच्छित्तिः । सा च संवादिप्रमाणान्तराधीनेति भावः ।अत एवेति। अग्निसिद्धिसामर्थ्याभावादेव तद्व्यक्तेः प्रमाणत्वेपि प्रमाणत्वेन नव्यवह्रियत इत्यर्थः ।प्रमाणान्तरसंवादाद्ब्रह्मसिद्धिरस्त्वित्यत्राहअत्रापीति । भवदृष्ट्येति। पूर्वोक्तरीत्येति भावः । कौमुत्येनाप्यसत्यासत्यसिद्धिर्नास्तीत्याहअसत्यस्यापीति। ननु उपलक्षणत्वोक्तिरेवहेतुत्वोक्तेरिति शङ्कतेननूपलक्षणत्वं नामेति । उपलक्षणं हीति। तथा च ज्ञाप्यबहिर्भावे सत्युपलक्ष्यज्ञानहेतुज्ञानविषयत्वम् । उपलक्षणत्वमित्यर्थः । ननु लाघवादुपलक्ष्यज्ञान हेतुत्वमेवोपलक्षणत्वम् । तथाचा सतोपि हेतुरस्त्वित्यत्राहअन्यथेति। आगामि घटज्ञानस्य तच्चिकीर्षाद्वाराघटनिर्माणप्रयोजकत्वादिति भावः । विषयस्य हेतुत्वाभावे कुविन्दज्ञानस्यापीत्यत्यत्राहकुविन्द ज्ञानस्यापीति ।भेदः कार्यस्य वैषम्यं शङ्कतेकार्यस्यतर्हीति ।तत्र - कार्येअसान्निध्यस्येति असत्यस्चेति शेषः तर्हीति। पटगोचरज्ञानस्य पटचिकीर्षाद्वाराहेतुत्वं माप्रसाङ्क्षीदिति घटस्यादि हेतुत्वं वाच्यमित्यर्थः ।तत्कार्यकारणायत्तमिति। कार्यकारणयोः पौर्वापर्यनियमात्कार्यस्य स्वपूर्व सत्ता भावरूप वैषम्यान्नकारणत्वमित्यर्थः ।तुल्यमत्रापीति। पूर्वसत्वाभावस्य तुल्यत्वान्नकारणतेति भावः । आगामि घटादेरपि हेतुत्वमस्त्वित्यभिप्रायेण शङ्कतेअसत्वेपीति। व्यघातमुपपादयतिनियतेति। कारणत्वमिति शेषः ।युष्माकमपीष्टमित्याहव्यावहारिकमपीति।तेनैवनियतपूर्वभावत्वेनैवकारणपदार्थविवेचनेन कारणस्य सत्वमुक्तम् । प्रकारान्तरेणापि तदाहकारणं हीति।ननु भावित्वंशं परित्यज्य नियमेन न यस्मात्पूर्वकाले यत्सत्वं कारणत्वमित्युच्यते । इदं चासतोपिसमानमित्याहनियतपूर्ववर्तित्वमिति। नियत पूर्वत्वमितीत्यनेन योऽर्थोभिधीयते तन्मात्रस्य निर्देशेपीत्यर्थः ।तत्रेति। नियमेन यदीत्यत्र साकाङ्क्षत्वादस्तीति नास्तीति वा वक्तव्यमित्यर्थः । नन्वस्ति नास्तीत्युभयमाकाङ्क्षते । तत्रास्तित्वगर्भलक्षणं कारणत्वं दण्डादिषु सत्सु नास्तित्वगर्भमसत्सु भवत्वित्यत्राहपरस्परेति। उभयघटितं कारणत्वं न सम्भवतीति विरोधात्प्रत्येकघटितत्वेनानुगम इति भावः । नन्वन्यतरत्वेनान्वयोस्तु तथा च न विरोधो नाप्यननुगम इत्यत्राहतत्रासद्भावेति ।कार्यात्पूर्वं सत्वस्य कारणत्वाभावव्याप्यतया ग्रहादसतः कारणत्वं विरुद्धमेवेत्यर्थः । किं चान्यतरत्वेनानुगमोपि भाविन्यकारणेऽति व्याप्तत्वात्तद्व्यावृत्यर्थं सत्वविशेषणमावश्यकम् । तथा च लाघवात्तन्मात्रमेव परिशिष्यत इत्याहसद्भावपक्षस्त्विति । सिद्धिरिति। उत्पत्तिः ज्ञप्तिश्चेत्यर्थः । असतः कारणत्वं श्रुतिरेव प्रतिक्षिपतीत्याहश्रुतिरपीति। ननु प्रपञ्चस्य प्रकृतिमूलत्वात्प्रकृतेश्चाविद्यात्वात् तस्या मिथ्यासत्कारणत्वसिद्धिरित्यत्राहः ।सन्मूला इति ।प्रपञ्चोपादनस्याविद्याशब्दवाच्यत्वेपि न मिथ्यात्वमिति भावः ।सदेवेति। इदमग्ने - स्वोत्पत्तेः पूर्वं सदेव सद्रूपकारणकमेवेत्यर्थःअवश्येति। उपलक्षणत्वस्येत्यर्थः । ननु ज्ञानं भयादिहेतुश्चेत् विषयस्योपलक्षणत्वज्ञानावश्यकत्वेप्युपलक्षणत्वमावश्यकम् । अन्यथा ज्ञानान्तरस्यापि भयादि कार्यजनकत्वापत्तेरिति चेन्न । ज्ञानविशेषस्य कारणत्वं तत्स्वरूपज्ञानमपेक्षितं चेत्तद्विषयज्ञानेन ज्ञायत इति तद्ज्ञानं नावश्यकमिति भावः । बिम्बानुमानेपि ज्ञानस्यैव हेतुत्वं पूर्वोक्तन्यायेन सिद्धम् । इदानीं लिङ्गस्य हेतुत्व पक्षेपि नासत्यात्सत्यसिद्धिरित्याहकिञ्चेति । विप्रतिपन्नइतिपक्ष विशेषणमितिवानुमानप्रवृत्तिरितिएतत्प्रयोगानुरूपानुमानमित्यर्थः । ज्ञानस्य च ज्ञनत्वस्य चेत्यर्थः । ननु प्रतिबिम्बचद्रं पक्षीकृत्य चन्द्रत्वादिति हेतुप्रयोगे प्रतिबिम्बचन्द्रस्य तत्र चन्द्रत्वस्य च प्रतिभासिकत्वे नासत्यात्सत्यसिद्धिस्यादित्यत्राहनहीति। सत्यचन्द्रे व्यभिचारान्नतथानुमानमित्यर्थः। ननु प्रतिबिम्बत्वस्य हेतुत्वेपि तदेव प्रातिभासिकं स्यदित्यत्राहअपित्विति। जलादौ चन्द्रत्वेनारोपितत्वमेव प्रतिबिम्बत्वमिति भावः । कथं परमार्थत्वमित्यत्राहयथेति। इदं रजतमिति ज्ञानस्य रजतत्वेनारोपितमिति ज्ञानं बाधकत्वात्तत्विषयमिति वाच्यं तथाच प्रतिबिम्बमिति ज्ञानमपि बाधकत्वात् तत्त्वविषयमिति तद्विषयप्रतिबिम्बत्वादेस्सत्यत्वमिति भावः । लिङ्गस्य कारणत्वेप्यसत्यात्सत्यसिद्धभावमुपसंहरतिततो वेति। विषयस्यासतः कारणत्वेपि मिथ्याभूताच्छास्त्रात् ब्रह्मसिद्धिमाहकिं चेति। ज्ञातृत्वं - ज्ञानसम्बन्धः । आदिशब्देन ज्ञात्रादेः परिग्रहः । विषयातिरिक्तस्य सत्यस्य करणस्याभावेपि सिद्धिर्न भवतीति भावः । असत्वं च मुपलक्षणत्वं विषयस्याभ्युपगम्य परिहृतम् । अथानभ्युपगम्य परिहर्तुमनुवदतियत्विति ।स्वप्रकाशेन ज्ञानेन ज्ञानविषयर्योयुगपदेव ग्रहान्नविषयज्ञानत्वरूपमूललक्ष्यत्वं ज्ञानस्यास्ति । अनुव्यवसायपक्षेपि विशेषणज्ञानस्य । हेतुत्वान्नास्तीत्यर्थः । उपलक्षणत्वाङ्गीकारेपि भ्रमविषयस्य सत्वेनासत्वाभावात्परिहरतिअभ्युपगम्यापीति। सर्वथेति। स्वरूपतो न मिथ्यात्वम् । किं तु प्रतिपन्नदेशकालयोरित्यर्थः ।सामान्येति। देशकालविशेषान्निर्धारण सामान्यमिति भावः । आदिशब्देन क्रियागुणादिः ।दूषणान्तरमहरजतेत्यादिना। किं रजतज्ञानमिति ज्ञानेन सत्यस्योपलक्षणतया हेतुन्वमुच्यते उत शुक्तिरजतज्ञानमिति ज्ञाने इति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथमे; दोषमाहरजतज्ञानमिति। रजतज्ञानमित्यत्र रजतत्वेनोपलक्षणता स्यादिति सत्यमेवोपलक्षणमित्यर्थः । द्वितीय आहशुक्तिरजतेति। किं शुक्तिरजतज्ञानमित्यत्र शुक्तिपदस्य सप्तम्यततया ज्ञानान्वयेन शुक्तिविशेष्यकं रजतत्वप्रकारं ज्ञानमिति विवक्षितम् उत शुक्तिपदस्य षष्ठ्यन्ततया रजतपदान्वयेन शुक्तिनिष्ठतया प्रतीयमानं यद्रजतत्वं तस्य ज्ञानमिति विवक्षितमिति विकल्पमभिप्रेत्य आद्य आहशुक्तिरजतत्वेति। द्वितीये शुक्तिगतेति विशेषणविशेष्य तत्सम्बधादित्यादि शब्देन विशेषणग्रहः असत्यस्य सत्यसिद्धि हेतुत्वं नास्तीत्युक्तम् । इदानीं तदभ्यपगम्यापि शास्त्राद्सत्यब्रह्मसिद्धिर्न सम्भवतीत्याहयद्यपि चेति । असत्यानामिति। प्रतिबिम्बादीनामन्वयव्यतिरेकनियमहेतुसामर्थ्यादेव सर्वत्र प्रमाणाभाव प्रयुक्तासत्वशङ्का निवर्तकप्रमितिहेतुत्वम् । न तु यदृच्छासंवादिलिङ्गवदनियम इत्यर्थः ।तथापीति। प्रमाणान्तरसंवादेन विना सत्यमेव ब्रह्म सिद्ध्यतीति निर्धारणं न सम्भवति । असत्यभूतस्य शास्त्रस्य ब्रह्मसिद्धेःप्रति बिम्बवदन्यत्रान्वयव्यतिरेकादर्शनादित्यर्थः ।अदर्शनादिति। प्रत्यक्षादि प्रमाणभावादित्यर्थः । नन्वेवमपि बाष्पारोपित धूमाद्वह्निसिद्धिरिव सत्यस्यापि ब्रह्मणस्सिद्धौ न विरोध इत्यत्राहसम्भावनेति। मानाभावप्रयुक्तासत्वशङ्कानिवर्तकत्वाभावादित्यर्थः । ननु सत्यब्रह्मसिद्धौ न सम्भावानामात्रं किं तु"“वेदान्तविज्ञानसुनिश्चितार्था’’ (तै - महाना) इत्यादि प्रमाणैस्सत्य ब्रह्मसिद्धिहेतुत्वं निश्चीयते । सोपसर्गेणात्र विपर्ययव्यवच्छेदादित्याहअसत्यादिति। तेषामपि प्रमाणानामसत्यतया तैः ब्रह्मसिद्धिजनकत्वस्यासत्यास्याप्ति शङ्किततया सत्यब्रह्मसिद्धिजनकत्वनिर्णयो न सिद्धयतीत्यर्थः । ननु बाधाभावाद्ब्रह्मसिद्धिस्सम्भवतीत्यत्राहबाधेति। मिथ्याभूत बाध प्रतिबन्धस्या विशेषादित्यर्थः ।मिथ्याभूतेति। एवं च ब्रह्मणः असत्यत्वं प्रपञ्च सत्यत्वं स्यादिति भावः ।तथापीति। तयोस्सत्यत्वे ऽसत्यत्वे वा न विरोध इति भावः ।उक्त दोषेति। ब्रह्मणो मिथ्यात्वप्रसङ्ग इत्यर्थः ।ब्रह्माधीनेति। मिथ्याभूतयोर्वृत्ति साक्षिणोः प्रकाशाधीनसिद्धित्वं वाच्यं तत्र ब्रह्मनान्यत्प्रकाशाङ्गीकारे ऽनवस्थाप्रसङ्गात् ब्रह्माधीनसिद्धित्वं वक्तव्यम् । तथा च विषयमिथ्यात्वात् ब्रह्ममिथ्यात्वं स्यादित्यर्थः । मिथ्याविषयत्वं - मिथ्याभूतप्रपञ्च - विषयत्वम् । मिथ्यावेद्यत्वम्मिथ्याभूतशास्त्र वेद्यत्वमित्यर्थः ।तुल्यमिति ।रज्जुसर्पज्ञानादिष्वतिशेषः ।स्वप्नादिष्वितिसाधारणस्य सत्वादिति भावः ।विषयित्वाभाव इति। तस्य ज्ञानस्वभावत्वादिति भावः ।अत्रापीति। अन्यथाख्यातिपक्षेपि विषयस्य यत्र क्वापि सत्वादिति भावः । यथाकथञ्चित्सत्वमेव प्रदर्शयतितदुक्तमिति। भिन्ने जन्मान्तरेवेति । वा शब्देन तदानीं वेति गम्यते । स्वप्नज्ञानस्येत्युपलक्षणं भ्रान्तिमात्रस्येत्यर्थः । तावतापीति । प्रतिपन्नोपाधावभावेति। तन्निष्ठतया ज्ञानविषयत्वं सत्यमेवत्यर्थः । अख्यात्यपीत्यादिपदेन यथार्थख्यातिग्रहः ।असत् ख्यातित्वस्येति। रजताविषयत्वादे(र) सत्यत्वाङ्गीकारेप्यसद्विषयत्वं सदित्येव त्वयेष्टव्यम् । अन्यथा मिथ्यात्वपक्षस्यैवानुपपन्नत्वादिति भावः । न तु रजताभावे रजतविषयत्वमनुपपन्नम् । सतोऽविषयत्वे असद्विषयत्वमनुपपन्नत्वादङ्गीक्रियते इत्यत्राह उपपन्नेति । एवमपि विषयस्य सत्वे तद्विषयत्वमसदिति नियमो भग्न इत्यसद्विषयक लिङ्ग ज्ञानादेवानुमितिरित्यर्थः ।किन्तत इति। स्वरूपेण सत्यत्वस्यानपायादित्यर्थः ।निर्विशेषेति। प्रतिबन्धकतासत्यता ज्ञानाभावादिति भावः ।ततश्चेतिब्रह्मसदिति निश्चयस्य प्रमात्वनिश्चयाधीनत्वायान्निश्च सम्भवीदिति भावः ।नचेति। धियमधिरोहेत्यर्थः । तदेवोपपादयतिएकप्रहारेणेति। प्रपञ्चेन सहैव सप्रामाण्यस्य शास्त्रस्यापि मिथ्यात्वेन ज्ञायमानत्वादिति भावः ।अन्यथेति।शास्त्रतत्प्रामाण्ययोः मिथ्यात्वेन ज्ञानाभावे शास्त्रप्रामाण्य भेदरूपभेदवत्वज्ञानादित्यर्थः । नन्वद्वैत प्रामाण्यस्यासत्यत्वेपि प्रामाण्यस्य सत्यत्वमारोपितलिङ्गहेतु प्रामाण्यस्यापि (मिथ्यात्व) मिति वैषम्याच्छास्त्रात्सत्यब्रह्मसिद्धिरिति कस्यचिन्मतं निरस्यति ।एतेनेति। प्रामाण्यस्याप्येक प्रकारेणबाध्यत्वादित्यर्थः ।वाष्पादिति। धूमो न भवति बाध ज्ञानेप्यैपाधिक धूम भ्रमाद्वह्न्यनुमित्य भावादित्यर्थः ।यत्विति। अत्रपि बाधो निषेधः। कारण दोषेति। इयं प्रतीतिस्तद भाववति तद्गोचरा दुष्टकारणजन्यत्वादिनुमानद्वारा विषयाभाव प्रतीतेस्सम्भवाद्बाधकज्ञानं सिद्धमित्यर्थः ।दुष्टकारणेत्यादिपूर्व मेवव्याख्यातम् । अनैकान्त्यमुक्तमितियदृच्छासम्भवादि लिङ्गभ्रमादिभिरुक्तमित्यर्थः ।संवादकान्तरेतिअत्र निश्चयो न हेतु प्रविष्टः तथाच संवादकान्तराभावे सति दुष्टकारणजन्यत्वं हेतुरित्यर्थः । संवा तुसाक्षादिति। दोषज्ञानादनुमितिद्वारा न बाधः अपि तु वाक्याद्बाधः प्रत्यक्षतो दृश्यत इत्यर्थः । नन्विद्यादोषमूलत्वेपि वक्तृभ्रमादि देषजन्यत्वाभावान्माध्यमिकवाक्यवैषम्यात् वेदस्य न बाधइत्यत्राहदोषेति।अन्यथादुष्टेन्द्रियादेरपि वक्तृदोषाभावात्प्रामाण्यप्रसङ्गादिति भावः । व्यावहारिकं प्रामाण्यं दूषयतिकिमिति ।तथैवेति। अप्रामणिकत्वेपि प्रमाणत्वेन स्वीकारात्तत्प्रमाणस्य प्रमाणिकवत्प्रतिभासमानत्वमस्त्विति भावः ।मया तथानभ्युपगतत्वाद्व्यावहारिक प्रामाण्यं तत्र नास्तीत्याहत्वदिति।इत्यादीन्यपीतिस्वारसिक बाधाभावाद्यौक्तिकस्य तुल्यत्वान्निरस्तानीत्यर्थः । दुरूपपादमित्यत्र दुरूपपादा च दुरूपपादञ्चेति विग्रहे अन्यथा"“नपुंसकमनपुंसकैकवच्चान्यतरस्यां’’(अष्टा - 1 - 2 - 6 - 9) नपुंसकस्यैकशेषः एकवचनं च अपौरुषेयत्वं हि वक्तृदोषाभावमुखेन प्रामाण्यं सत्यस्यैव सतः प्रयोजयति । नासत्यस्या अन्यथा घट पदेऽ ध्यस्तजडपदस्य भ्रान्तिजनकस्य वक्तृदोषाभावात्प्रामाण्यप्रसङ्गात्तस्माद्वैदस्यासत्यत्वे सत्यब्रह्मसिद्धिर्नस्यादित्यकामेनापि सत्यत्वमभ्युपेत्यमित्याहसत्यादेवेति। इति श्रीकुशिककुलसुधाकरस्य वेदान्तचार्यस्य भागिनेयेन वत्सजलधिकौस्तुभनृसिंहगुरुसुतेन नृसिंहराजेनकृतायां शतदूषणीटीकायां त्रिंशो वादस्समाप्तः ॥