29 शास्त्रविरोधपरिहारवादः

ननु प्रत्यक्षादिभिरात्मनस्सविशेषत्वमुक्तम् । तदसङ्गतं निर्विशेषत्व बोधकशास्त्रेणाधिकबलेन प्रत्यक्षस्यबाधादिति पूर्वपक्षं दूषयन् वादार्थं सङ्गृह्णाति ।विदितमिति। एतद्विश्वं प्रत्यक्षादिसिद्धं जगत् यथावत्प्रत्यक्षविदिताकारेण केवलं निषेदपरत्वं विना यन्मयत्वं विदधातीति योजना ।एवं च सत्वे न हि विश्व गृह्णाति प्रत्यक्षं प्रबलमिति निषेधकत्वाभिमत श्रुते स्तच्छरीर एव तात्पर्यमिति वादार्थसङ्ग्रहः । अद्वैतशास्त्रस्य प्रत्यक्षात् प्राबल्यं वक्तुं सामान्यतः शास्त्रस्य प्रत्यक्षात्प्राबल्यमाहशास्त्रेति। द्वैतशास्त्रस्य प्रतियोगिसमर्पकतया कथञ्चित्प्रामाण्यं सम्भवतीति भावः ।अपरोक्षेति। देहातिरिक्तात्मासिद्धिप्रसङ्गेन शास्त्रमात्राप्रामाण्यं प्रसज्येतेति भावः । ननु न शास्त्रप्रत्यक्षयोः विरोधः अधिष्टानत्वेनानुगतसन्मात्रस्यैव प्रत्यक्षविषयत्वेन भेदविषयत्वाभावादित्यत आहन चेति। अयं घटः अयं पटः इति भेदप्रपञ्चगोचरत्वस्यनेहनानास्तीचतितन्निषेधविषयत्वस्य प्रत्यक्षशास्त्रयोरनुभव - सिद्धयोरपलापायोगादित्यर्थः । ननु विधिनिषेधयोर्देशान्तरकालान्तर विषयत्वेन वा विधिनिषेधयोः स्वरूपभेदे न वा सङ्कोचात् न विरोध इत्यत्राह ।न च देशेति। आदिशब्देन ब्रह्मणोन्यत्स्वतन्त्र नास्तीति स्वातन्त्र्यादिप्रकारेण निषेधस्यभिन्न विषयत्वं विवक्षितम् ।नेह नानेति। (बृह.6 - 4 - 9) त्रयस्त्रयस्यावस्थनेहनाना विज्ञानमृतइत्यादिना ब्रह्मव्यतिरिक्त कृत्स्नस्यापि देशकालाद्युपाधिनिरपेक्षं निषेधात्पारतन्त्र्याद्यसिद्धेः प्रकारविशेषनिषेध इति सङ्कोचोऽप्ययुक्त इति भावः । ननुत्रयः स्वप्ना स्त्र्यआवसथा’‘इति स्वप्नोपलक्षितावस्थाप्ना शब्देनावस्थावत्सत्यत्वमेवोच्यत इत्यत्राहन च जागरादिवदिति।स्वप्नशब्देनैवेतिप्रथमश्रुतस्य अवस्थस्यैवोद्देश्यत्वात् स्वप्नशब्देन स्वप्नकल्पत्वमा इति मिथ्यात्वं विधीयत इत्यर्थः । किं च स्वप्नशब्दस्य उद्देश्य समर्पकत्वेप्य आवसथ शब्दस्य विधेयसत्यत्व समर्पकत्वायोगात् न तदुद्देश्शेन तद्विधिरित्याहअन्यत्रेति। स्वप्नशब्दस्योद्देश्यसमर्पकत्व इत्यर्थः ।नह्यवस्था शब्द इति। यद्यप्यौपचारिकार्थत्वेनावस्थया शब्दस्य सत्यपरत्वं वक्तुं शक्यं तथापिस्वप्नशब्दस्य मिथ्यामात्रे शक्तिवदआवसथ शब्दस्य न सत्यमात्रे वृत्तिस्वप्नावसथेऽपि वृत्तिरिति भावः ।ननु तुल्य प्रामाण्येन भेदशास्त्रेणा भेदश्रुतेरन्यपरत्वे सिद्धेर्न प्रत्यक्षस्य शास्त्रविरोध इत्याशङ्क््याहन चेति। भेदश्रुतेरन्यथासिद्धत्वात्तुल्यप्रामाण्याभावान्नाभेद शास्त्रस्यान्यपरत्वमित्याह - निषेधस्येति । नन्वरूणयैकहायनीवव्रीहियववद्वा विकल्प समुच्चयोक्त अस्त्वित्यत्राह न च सिद्धेरिति । निषेधस्येतिअत इति उक्तरीत्या सङ्कोचा भावादित्यर्थः ।अत्यन्तविरोध इति। शास्त्र प्रत्यक्षयोरोत्यर्थः ।पारमार्थिकत्वेति।सर्पभूदलनाभ्यां मुख्यरज्वादेरिव सत्यमिथ्यात्वातिरिक्तकोट््यभावादित्यर्थः । किञ्च यदि निषेधकमुभयोरस्तितदाभयबाधस्यान्नचोत्तरस्य बाधकमस्ति न च प्रत्यक्षमेव तन्निषेधकम् । तथात्वं हि घटादिप्रत्यक्षस्य घटाभावो नास्तीति अद्वैतशास्त्रवेद्यमिथ्यात्वघटकाभावप्रतिक्षेपरूपतया वाच्यम् । तथा च तादृशाभावप्रसङ्गसापेक्षत्वेन शास्त्रात्परत्वं स्यात् । ततश्च शस्त्रप्रत्यक्ष शास्त्रयोरन्योन्याश्रयः । तस्मादुभयोर्निषेधाभावान्नोभयबाध इत्याहनिषेधकतयेति। निषेधप्रापकप्रत्यक्षापेक्षया निषेधकस्य परत्वमिति भावः । ननु प्रतिक्षेपरूपत्वाभावेपि प्रतियोगिनः एवाभावभावत्वेन प्रत्यक्षस्य तन्निषेधकतास्यादित्याशङ्क््याहनचेति। स्वरूपतः न प्रतियोग्यवगाहनमात्रान्निषेधकत्वं बाधकत्वं वा शुक्तिरजतप्रतीत्या तदभावस्य निषेधबाधयोर दर्शनादपितु प्रतिक्षेपरूपत्वादेव । तच्च प्रत्यक्षस्य नास्तीत्यर्थः । ननु घटो नष्ट इत्यादिषु प्रतियोगिनिषेध रूपतादृश्यते । प्रतियोगिप्रतिक्षेपकता तु नास्ति । न गू श्रवणादिति शङ्कतेविनाशादिष्विति तत्रापीति। घटस्य विनाश इति प्रतियोगि प्रतिक्षेपकत्वेनैवप्रतीतिरस्तीत्यर्थः । ननु तर्हि स्वरूपेण प्रतिपद्यत इति लौकिकः कथं व्यवहरन्तीत्यत्राहविनाशादिष्विति।नास्ति शब्दगोचरस्यैव विनाशशब्दगोचरत्वात्प्रतियोगिसापेक्षत्वम् । तत्प्रतिक्षेपरूपेण प्रत्ययत्वञ्चास्त्येव ।किं तु नञ् सम्बन्धाभावात्स्वरूपेण प्रतीयत इति लौकिकानां भ्रान्तिमात्रमित्यर्थः। नन्वथासिद्धस्य बाधकत्वादन्यथासिद्धिं प्रदर्शयितुमाहबाधश्चेति।निषेधत्वेन बाधकत्वं न विवक्षितम् ।किन्तु बलवत्वेन निषेधरूपत्वे बलवत्वं प्रयिकमित्यर्थः । इत्यपि प्रायेण पूर्वोक्तिरिति भावः ।शुक्तीतिबाध्यत्वप्रयोजकाभावेपि बाध्यत्वं दृश्यत इत्यर्थः । अत्र शुक्तिरजत प्रत्यक्षस्येति पाठमिच्छन्ति । तदा बाधस्येत्यध्याहार्यः ।दीपशिखेति। बाधकत्वप्रयोजकाभावेऽपि बाधकत्वं दृश्यत इत्यर्थः । एवं च प्रत्यक्षत्व परोक्षत्वयोर्व्यभिचारान्न बाध्यबाधकभावप्रयोजकतेति भावः ।न चोपजीव्येति। वर्णपदादिप्रत्यक्षस्योपजीव्यत्वादन्यस्य तज्जातीयत्वादिति भावः ।ज्वालैक््येेतितस्योपजीव्यजातीयत्वादिति भावः ।न च पूर्वत्वादिति। वेदोपक्रमाधिकरणन्यायेनेत्यर्थः ।माध्यमिकेतिन सन्नासन्नसदसदसन्नचाप्यनुभवात्मकमिति मिथ्यात्वरूप चतुर्थकोटेरपि तेन निषेधाद्बाधस्स्यादित्यर्थः ।परत्वमात्रस्येति। शास्त्रान्तरापेक्षया शास्त्रस्य परत्वं प्राबल्य प्रयोजकम् । न परत्वमात्रमिति भावः ।ज्ञानयोरितिज्ञानयोरत्रप्रकरणे ज्ञानशब्देन ज्ञानं करणं च यथायोग्यं विवक्षणीयम् । तेन विरुद्धयोरविरुद्धत्वविषयत्वं ज्ञानकरणमादाय वक्ष्यमाणं न विरुद्धमिति भावः ।अन्यथासिद्धमिति। प्रतीयमानार्थे प्रामाण्यं विनापि सम्भावितोदयत्वन्यथासिद्धत्वम्उत्तरस्त्विति। अप्रामाण्यकोटिः निवेशस्य कारणदोषंविना ज्ञानुमशक्यत्वात् कारणे प्रमातरि प्रमाणो प्रमेयो वा दोषेण ह्यप्रमाणकोटि निवेशो भवदिति भावः ।न च शास्त्रेति। अत्र शास्त्रजन्यज्ञानस्य दुष्टकारणप्रसूतत्वाभावोक्त्या शास्त्रं दुष्टं न भवतीत्यवगम्यत इति भावः । कारणदोषाभावमुपपादयतिकर्तुभावेनैवेति।शैथिल्यं पठ्य (त्य) मानस्यावेदकत्वम् आवाह पोधिकवाक्यप्रक्षेपः । आवापः केषाञ्चिद्वाक्यानाम् उच्छेदः (अभेदः) आदिशब्देन वर्णव्यत्या सादिर्विवक्षितः । विचारः सन्देहः । ननु वक्तृदोषाद्यभावेपि श्रोतृदोषाभवत्वित्यत्राबउपब्रृंहणेति । प्रामाण्यादिति। जन्यज्ञानस्य प्रमाणत्वे जनकस्य शास्त्रस्य प्रत्यक्षादितः प्राबल्यं प्रतिष्ठितमित्यर्थः ।वासनामूलेति। द्वाविमौ चन्द्राविति प्रत्यभिज्ञादिष्वित्यर्थः । ननु भेदवासनायाः दोषत्वे वासनातो भेदप्रत्यक्षं भेदप्रत्यक्षाद्वासनेत्यन्योऽन्याश्रयः । वासनान्तर जन्यत्वेतथेत्यनवस्थेत्यत्राहभेदवासनाया चेति। अत इति यतो निर्दुष्ट शास्त्रं प्रत्यक्षं तु भेदवासनादुष्टमत इत्यर्थः । शास्त्रप्रत्यक्षयोर्भेद एव तावदसिद्धेः । कुतो बलाबलविचारम् इत्यभिप्रायेण सिद्धान्तीअत्रोच्यत इति।शास्त्रं च द्विविधम् अद्वैत प्रतिपादकं द्वैत प्रतिपादकं च । तत्राद्यं जगत्कारणाद्वैतप्रतिप्रदकतया प्रत्यक्षविषयाद्भिन्नविषयमपरं तु तदतिरिक्तद्वैतविषयं न विरुद्धमित्याहप्रत्यक्षादिविरोधिन्येवेति । देहात्मभेदेति। मम शरीरमिति प्रत्यक्षं विवक्षितम् । अहं शरीरमिति कदाप्यदर्शनात् । मम शरीरमिति प्रतीतिर्नोपचारिकेति वक्तुं शक्ये भावः । ननु भेदग्रहे स्थूलोहमिति प्रतीतिर्नस्यादिति चेन्न । यथा स्फटिक सन्निहिते जपाकुसुमे इदं कुसुमस्फटिकं नेति स्फटिकत्वेन कुसुमत्वेन भेदग्रहेपि रक्तं न भवतीति रक्तत्वेन पुरोवर्ति स्फटिकत्वेन भेदग्रहाभावाद्रस्फटिका इति ग्रहः तथा शरीरत्वाहन्त्वाभ्यां भेदग्रहेपि स्थूलत्वाहन्त्वाभ्यां भेदग्रहाभावात्तद्भ्रम उपपद्यत इति भावःअन्यथेतिनन्वर्थवादाः न स्वार्थपराणि । स्वार्थपराणामेव प्रत्यक्षाद्बलवत्तयार्थवादानां यूपादित्यवाक््यानां न प्रत्यक्षबाधकत्वमिति चेन्न । तथा सति"“सोमेन यजेतेति’’( ) वाक््यस्य सामानाधिकरण्यतया सोमाभेद प्रतिपादनसमर्थस्य प्रत्यक्षादि विरोधात्सोमवतेति मत्वर्थलक्षणा न स्यात् ।““कृष्णलं श्रपयेदि’‘त्यादौ रूपपरावृत्तिलक्षणपाकस्य प्रत्यक्षबाधादुष्णीकरणे लक्षणा न स्यात् । तदा"“प्रत्यवेक्षत’‘इत्यादौ ज्ञानस्य कर्तव्यत्वं प्रमाण विरुद्धमिति तदबाधायेक्षणानुकूल व्यापारे लक्षणा न स्यात् । तथा च तव जिज्ञासा सूत्रे सन् प्रत्ययार्थेच्छायाःविषय सौन्दर्यलभ्यायाः कर्तव्यत्वं प्रत्यक्षबाधितमिति जिज्ञासाशब्देन विचारलक्षणा स्वीकारो न स्यात् तथा च"तत्व मसी’(छां.6.8.7) त्यत्र विशिष्ट्यैक्यं प्रत्यक्षबाधितमिति निष्कृष्टचैतन्ये लक्षणा न स्यात् । न च चन्द्र प्रादेशिकत्व प्रत्यक्षस्य तत्परिमाणग्रहकागमेन बोधो न स्यादिति वाच्यम् । दूरयोयत्परिमाणवत्तयोपभ्यते स ततोधिकपरिमाण इति व्याप्तिग्राहकप्रत्यक्षादि मूलकत्वाद्दोषमूलत्वादि शङ्काकलङ्कितत्वात्प्रत्यक्षस्य न तेन शास्त्रस्य बाधइत्यादि बोध्यमिति भावः ।सर्वविषयत्वे सत्येवहीति। सर्वविषयत्वेन प्रतीयमानत्वे सत्येवहीत्यर्थः ।अन्यथेति।सर्वविषयत्वेन प्रतिपन्नस्य सङ्कोचाभाव इत्यर्थः ।ननु"“नेह नानास्ति’’(बृह.6.4.9) किञ्चने (बृ - 6.4.9)त्यत्राधिकः किञ्चन शब्दोस्तीति चेन्न । तथा अत्रापि सर्वशब्दोस्ति किं च"“यत्किञ्चित्प्राचीन मग्निष्टोमीयात्तेनोपांशु पठं ती’’ त्युपांशुत्वस्य यत्किञ्चिच्छब्दोनाग्नीषोभीयात्प्राचीत - कृत्स्न विषयत्वोपलम्भेपि"“यावत्यावाचा कामयीत तावत्या दीक्षणीयायामनुब्रूयाममन्द्रविक्षणीयाममन्द्रतरमति - ध्यामि’’(छां - 6.8.7)त्यादौ सङ्कोचदर्शनादिति भावः । प्रसङ्गादाहनचात्रेति।प्रकरणादित्यादिशब्देनस्वातन्त्र्यप्रतिपादकान्तर्यामिब्राह्मणादिकं विवक्षितम् । यत्र परमात्मानं प्रतीति"“यस्मिन् पञ्च पञ्च जानाः आकाशश्च प्रतिष्ठित’’(बृ - 6 - 4 - 17) इति वाक्येना पृथक्सिद्धत्वावगमात् । समभिव्याहृत बृहदारण्यक गत"“नेह नानास्तीति’’(बृ - 6 - 4 - 21) वाक्ये स्वातन्त्रय निषेधे तात्पर्यं ग्रह्यम् ।““यस्मिन् सूर्यम् उदेति यत्रचास्तङ्गच्छन्ति । यत्र देवा अर्पिताः तदु नास्तीति कश्चचने ( )त्यपृथक्सिद्धत्वावगतेः तत्समभिव्याहृते कठवल्लीस्थे"“नेह नाना स्तीति’’(बृ - 6 - 4 - 29)वाक्येपि स्वातन्त्र्यनिषेधऽपि तात्पर्यम्मिति भावः । यथेति(1 - 26) यद्रूपं वस्तु प्रतिपन्नं तत्रेतरनिषेधस्तद्रूपविशिष्टेतरनिषेधपरः नत्वितरस्वरूपस्य सर्वात्मनां निषेधपरोऽन्यथा व्यावहारिकस्वरूपस्याप्यभाव प्रसङ्गादिति भावः । यत्र पुनरिति । ज्ञानस्वरूपमत्यन्तनिर्मलं (वि.पु)इत्यादिषु शुक्तिरजतमिथ्यात्वेपि शुक्तौ रजतत्वस्य तादात्म्य सम्बन्धेन सत्वबाधेऽपीत्यर्थः ।यत्रत्विति । ““तस्यात्मपरदेहेषु सतोप्येकमयं हि (वि.पु.2 - 24 - 22) यद्विज्ञानम्परमार्थो ही’‘त्यादिष्वित्यर्थः । निर्गुणावादादेरिति । ““साक्षी चेता केवलो निर्गुणश्चे’’(श्वेता 6 - 22)तिवत्यादेः पदाहवनीयन्यायादिभिःहेयगुणविषयत्वं स्थापितमित्यर्थः। ““एकमेवाद्वितीय’’(छां.6 - 2 - 2) मित्यादेरूपादानसहकार्यादेरैक्यमुच्यते इति सद्विद्या भाष्ये व्यक्तमित्याहसदेवेत्यादि चेति। यद्यपि स्वप्नसाम्यं न वाचनिकं तथाप्यन्यशब्दस्यान्यत्र प्रयोगनिमित्ततयोन्नेयम् । नन्वेवमपि मिथ्यात्वस्यापि सादृश्यत्वात्तेन रूपेणकिं न स्यादित्यत्राहप्रमाणान्तराविरोधायेति। आदिशब्देनास्थिरत्वाल्पकालत्वादि गृह्यते । नन्विदं रजतमिति वाक्यं प्रमाणविरुद्धमेव । रजतत्वं गृह्यते इत्यत्राहआैपचारिकेति। न तदौपचारिकम् ।किं तु भ्रान्तिमूलमिति भावः । ननु बहूनां योग्यानां सम्भवाद्योग्योपचारपक्षे विशेषसिद्धिर्न स्यादित्यत्राहतत्तत्प्रकरणादिभ्य इति। तत्रापीति अपच्छेदन्यायविषयत्वे भेदवाक्यानां बाधितत्वं वाच्यम् । नित्यनिर्दोषे कथं बाधः कथं वा तदप्रमाण्यम् । अन्यथाऽद्वैतवाक्यानमेव प्रत्यक्षादिबाधादि प्रसङ्गादिति भावः । ननु तर्हिसर्वस्वदक्षिणादक्षिणदिवाक्येप्येषदोष इत्यत आहनिर्गुणेति। तत्र वाक्यस्य सर्वथा न बाधः । किन्तुसङ्कोच इति भावः ।संविदद्वैतमपीतिएवं चाधिष्ठानस्यापि निषेधान्मिथ्यात्वमिति न स्यादिति भावः ।ननुवक्तृणामादि दोषाभावाद्वेदप्राबल्यमित्यत्राहदोषाणामिति। नन्वविद्यारूप दोषः शब्दस्वरूपाध्यास हेतुः ।नन्वप्रामाण्यप्रयोजको भ्रमादि विलक्षणत्वादिति चेत्तत्राहभ्रमविप्रलम्भेति। वातगत्यादि दोषमूल भ्रमसिद्ध वाक्यस्य वक्तृदोष भूतभ्रमाद्यभावेप्यप्रामाण्यादिति भावः । बहुलं प्रामाण्यभ्रमविषयत्वस्य देहेऽहम्बुद्धिविषयत्ववदप्रयोजकत्वमित्याहकिमत इति। प्रत्युत भ्रमबाहुल्यं तद्विषयवैपरीत्यमेव दृढयतीति भावयत एव शास्त्रस्य दोषमूलत्वमतएव प्रत्यक्षसम्भवद्दोषमूलत्वाद्दौर्बल्यं शास्त्रस्य निर्दुष्टत्वात्प्राबल्यमित्यपि निरस्तमित्याहअत एवेति। प्रत्यक्षसहकारितयोक्तः भेदवासनायाः दोषत्वन्निराचष्टेनच भेदवासनेति। ननु निर्विशेष सिध्या भेदवासनायाः दोषत्व सिद्धिरस्त्वित्यत्राहशास्त्रत इति।अत्र शास्त्रतो निर्विशेषाद्वैतेसिद्धे हि तद्विपरीत संस्कारात्मनो भेदवासनायाः दोषत्वकल्पना । तद्दोषत्वे च सति तन्मूलात्प्रत्यक्षात्प्राबल्येन शास्त्रतो निर्विशेषाद्वैतसिद्धिरित्यन्योन्या श्रयादित्यनन्तरं शास्त्रेण निर्विशेषत्वे सिद्धेस्याद्भेदवासनादोषः तद्दोषभावे च सिद्धे स्यान्निर्विशेषसिद्धिरिति पाठक्रमः । दृश्यमानपाठक्रमस्तु लेखकप्रमादकृतः । अन्योन्याश्रय प्रतिपादकत्ववाक्यमध्ये तत्सङ्ग्राहक कारिकापाठ वैघट्यादिति सम्प्रदायः । ननु निर्विशेषसिद्ध्या भेदवासनायाः न दोषत्वं कल्प्यते । किं त्वन्यत्र दोषत्वेन दृष्टत्वादित्यत आहन च क्वचिदिति। इदमुपलक्षणम् । पूर्वं चैत्र्यादिवैलक्षण्यज्ञाने वासनायाः अयोगादित्यपि द्रष्टव्यम्। अभेदवासनायापीति। अभेदभ्रमस्थले दर्शनादिति भावः । ननु प्रत्यक्षस्य दोषजन्यत्वनिश्चयाच्छास्त्रस्य ततः प्राबल्यं न ब्रूमः । किं तु शास्त्रं निर्दोषत्वेन निश्चितम् । प्रत्यक्षं तु न तथा विपरीत वासनायाःदोषत्वसन्देहे न दोषमूलत्वेन सन्दिग्धमिति वैलक्षण्यात्प्राबल्यं ब्रूम इति चेत् तत्राहतस्यापीति । अन्यथेति। भेदवासनामूलत्वाभाव इत्यर्थः ।तदर्थेति। अद्वैतवाक्यस्य लक्षणातात्पर्यनिर्णयार्थं तर्कात्मकवाक्यार्थज्ञानमेकपेक्षितमिति भावः । आदिशब्देनोपक्रमादिः । योग्यतादित्यादिपदेन शक््यतावच्छेदकादि गृह्यते।ेन च भेदवासनेति। प्रत्यक्षस्यैव सहकारि दोष इत्यर्थः ।विपरीतसंस्कारात्म नेति। अभेदज्ञानस्यापि तद्विपरीत प्रतियोग्यादि भेदविषयत्वात्तत्रापि दोषत्वमिति भावः । ननु प्रत्यक्षस्य भ्रमत्वनिश्चयादेव विपीरतवासनायाः आकारान्तरेण प्रत्यक्षमात्र एव दोषत्वं कल्प्यत इत्याहतद्दोषत्व इति। ननु भेद वासनायाः प्रकृत्यादिभेदज्ञानहेतुत्वेपि नाद्वैतज्ञाने हेतुत्वं तद्विरुद्ध अभेदवासनाया एव तद्धेतुत्वादित्याहन चाद्वैतेति । अभेदवासनाया इति। न केवलं प्रकृत्यादिज्ञान एव भेदवासना हेतुः अपित्वभेदज्ञान प्रतियोगिभूत भेदविषयायाम् भेदवासनायामपीत्यर्थः । न केवलं भेदवासनायाःभेदवासनाजन्यत्वमेव । किं तु तद्धेतुत्वमपि । तथा च दोषत्वात्तज्जन्यस्याद्वैतज्ञानस्य भ्रान्तित्व मनिवार्यमित्याहस्वयमेवेति। अभेद वासनायाम्मभेदवासनायाः प्रतियोगि विशिष्टज्ञानजन्या यःतत्समानविषयज्ञानद्वारेण भेदवासनावहत्वमिति भावः । किं निष्प्रतियोगिकस्वरूपधीः स्वप्रकाशस्वरूपमेव किं वा तद्विषयज्ञानान्तरमिति विकल्पमभिप्रेत्याहनित्येति। जीवब्रह्माभेदवाक्यार्थज्ञानस्य विशिष्टविषयत्वोक्त््या भेदप्रपञ्च निषेधवाक्यार्थज्ञानस्यापि प्रतियोग्यादि भेदविषयत्वेन विशिष्टविषयत्वलाभाद्वेदवासनामूलत्वं तदापादकत्वं च फलतयेत्याहअतो भेदेति।अदृष्टरूपेणेति। विहितःनिदिध्यासनजन्याऽदृष्टं भेदवासनैवेत्यर्थः । भेदवासनानिरसनद्वारोप योगस्त्वित्यत्राहउक्तं चेति। अत्यन्तासत्वेन ज्ञानेविपरीतवासना भवति ।तस्यां सत्यामपीत्यर्थः ।अन्यथेतिवाक्यार्थवासनाया हेतुत्व इत्यर्थः । प्रावण्यम्मपूर्वार्थप्रतिपादनसामर्थ्यं पूर्वपक्षार्थः । पूर्वं सिद्धान्तिना ज्ञातार्थः । श्रुतीनां चेति। अपूर्वविधिरेवोच्छिद्येतेति भावः ।शक्तति। नह्यभेदवासनारूपमदृष्टमवधारणे अपरोक्षेवोपयुज्यते प्रमाणस्वभावाद्विषयस्वभावाद्वा तदुपपत्तेः । एककोटिकानवधारणस्य निरासात् । किन्त्वविद्यानिवर्त्यनुकूलशक्तिविशेषे । तथाच शक्तिविशेषविशिष्ट ज्ञाननिवर्त्यत्वे ज्ञानत्वेन ज्ञाननिवर्त्यत्वाभावात्सत्यत्वापत्तिरित्यर्थः । ननु सर्वैरपि कार्यमात्रस्यादृष्ट जन्यताभ्युपगमात् ध्यान जन्यवासनारूपादृष्टस्य वाक्यार्थ ज्ञान एवोपयोगोस्तु । नाविद्यानुकूलशक्तिविशेष इत्यत्राहअभ्यपगच्छतामिति। आकाङ्क्षादिह परामर्शस्यवासनातः प्रागपि सत्वान्नतद्घटनेनोपयोगस्त्वया सुवच इति भावः । अद्वैतज्ञानस्य अद्वैतवासनासापेक्षत्वे अन्योन्याश्रयादित्याहअत्र चेति। ननु शब्दात्प्राक्परोक्षज्ञानमेव जायते । पश्चादद्वैतानुध्यानवासनामहिम्ना प्रत्यक्षं जायते । ततश्च सत्यत्यापत्तिरपीत्या शङ्कयाहन चेति। प्रत्यक्षादित्यादिशब्देन"“द्रष्टव्य’‘इति दर्शनोद्देश्शेन श्रवणादि विधानादि विवक्षितम् । ज्ञानस्याविधेयत्वेहि श्रवणादि फलत्वे नोद्देश्यतास्यात् । ज्ञानस्य विधेयता समर्थनात् मोक्षोद्देशेनैव तद्विधिरिति भावः । न शब्दजन्यमिति। प्रत्यक्षम्ब्रह्मगोचर प्रत्यक्षं शब्दजन्यं न भवतीति साध्यमितवद्घटादिचाक्षुष प्रत्यक्षवदित्यर्थः । न केवलं प्रत्यक्षस्य शब्दजन्यत्वे चक्षुरादिभिरिपि परोक्षं स्यादित्यादि प्रसङ्गः । किं तु तदभ्युपगमे प्रयोजनं च नास्तीत्याहअन्त्येति। आद्ये भ्रमत्वादनिवर्तकत्वम् अन्त्ये स्वरूपप्रकाशवद निवर्तकत्वमिति भावः । अत एवेति। शब्दजन्य ज्ञानस्यापरोक्षत्व भङ्गादित्यर्थः । एवञ्जात्या प्रत्यक्षं बलीय इति भावः । ननु प्राबल्यमागमस्यैव ।जात्या तेषु त्रिषु स्मृतमिति स्मृतिः कथमिति चेन्न । तत्र प्राबल्यं निर्दुष्टत्वं जातिर्वेदत्वं तथा च वेदत्वेन निर्दुष्टत्वमिति द्रष्टव्यम् । उपजीव्यत्वं साक्षादुपजीव्यत्वमेव उत तज्जातीयत्वमेववा नाद्य इत्याहतत्रोपजीव्येति। द्वितीयं शङ्कतेतथाऽपीति। तत्साक्षादुपजीव्यं तादृगुपजीव्यजातीयमित्यर्थः ।सामान्यत इति। तैलनाशस्य दीपनाशहेतुत्वं प्रत्यक्षसिद्धम् । एवं वर्तिनाशस्यापि तथा । दीपस्याप्याश्रय नाशकत्वं तैलनाशत्वं च । एवं चतुर्भिःकारणताग्राहि प्रत्यक्षैरनन्यथा सिद्धेर्विरोधादृष्टदोषज्वाला प्रत्यभिज्ञानान्तरसजातीयत त तयाः प्रत्यभिज्ञान्तरदोषत्वेनावधारित सादृश्यस्येहापि दोषत्वसम्भवाद्दोष मूलत्वेन शङ्किता प्रत्यभिज्ञा भेदानुमानेन बाध्यत इत्यर्थः । प्रत्यभिज्ञान्तरेदोषदर्शनमुपपादयतिअचिरेतिनिर्वाणन्नाशः । सादृश्यादिकमित्यादिशब्देनैकवर्तिकादिगतत्वं विवक्षितम् ।सम्भवन्नितीति। शङ्क्यमान इत्यर्थः ।ननु वर्णपदवाक्यस्वरूपांशमुपजीव्यं न चेद्बाध्यते । सत्यत्वंशस्त्वनुपजीव्यः स बाध्यत इत्यत्राहअत इति ।वर्णपदवाक्यानां स्वरूपमेव सत्यत्वं तस्यैव तदधिकरणे स्वभावविरोधित्वात्तथा च सत्यत्वबाधे निस्वरूपतापत्त्या उपजीव्यविरोध एवेतिभावः ।स्वेनैवेति। शास्त्र प्राबल्यग्राहकस्य बाधश्शास्त्र प्राबल्यस्य बाध एवेति भावः । नन्वस्तु शास्त्रप्राबल्यस्य बाधः तथाप्यसत्यादेव शास्त्रान्निर्विशाषसिध्युपयोगी भविष्यतीत्यत्राह ।असत्यादिति । इति वत्सकुलजलाधि नृसिंहगुरुसुतेन सिंहदेवेन कृतायां शतदूषणी टीकायाम् एकोनत्रिंशः वादः समाप्तः ॥