28 साक्षित्वभङ्गवादः

आत्मनः स्वाभाविकञ्ज्ञातृत्वं प्रत्यक्षादिना साधितम् । तदा साक्षित्वाच्च ज्ञातृत्वं समर्थयन् वादार्थं सङ्गृह्णाति ।चतुर्दशेति। यथादिक्पालादीनां साक्षित्वं न विषयावभासत्वं तथा भगवतोपीति भावः । किं तर्हि साक्षित्वमित्यपेक्षायां साक्षात्कर्तत्वमेव साक्षित्वमित्याह ।स्वत इति। नन्वद्वैत श्रुतिबलात्स्वरूपातिरिक्तः ज्ञानाभावात् ज्ञातृत्वसम्भवेन विषयावभासत्वमेव वाच्यमित्यत आहसर्वान्तरात्मन इति। विशिष्टाद्वैत एव अद्वैतश्रुतेस्तात्पर्यमिति भावः । सुखमहमिति। सुखाज्ञानयोस्साक्षित्वेनैव"“सुखमहमस्वाप्सं’‘एतावन्तं कालं न किं चिदवेदिषमिति सुप्नोत्थितस्य स्वात्म परामर्शादिति सम्बन्धः । अयं परामर्शः स्वापकाले सुखाज्ञानयोःप्रकाशादेव नान्यथेति भावः ।अत्रोच्यत इति ।अत्र सुखशब्देन स्वरूपसुखमुच्यते उत वैषयिकसुखं नाद्य इत्याह ।तत्र तावदिति। स्वरूपसुखस्य प्रकाशः स्वरूपसुखस्य प्रकाशइत्यर्थः। साक्षिप्रकाशगम्य इतिसाक्षिप्रकाश इति गम्यः । अवगन्तव्य इत्यर्थः । द्वितीय आहवैषयिक इति ।कारणाभावादिति भावः । अज्ञानानुभवदशायां सुषुप्तिकालेप्यनुभूयते नवा । द्वितीय आहतदानीन्तनेति। अननुभूतस्य सुषुप्तिकालस्येतावन्तं कालम् इत्यनुमिति वदज्ञानस्यापि साक्ष्यननुभूतस्यानुमितिरस्तिइत्यर्थः । द्वितीय आहन सुषुप्तीति। ननु ब्रह्मस्वरूपमेव कालस्य ग्रहणमस्त्येवेति मन्यमानं प्रत्याहइष्यमाणत्व इति।सिषाधयिषितं साक्षित्वं किमिति विकल्प्य दूषयति ।किं चेति। मिथ्याभूतं ज्ञातृत्वम् अभ्यपगतमेवेत्यत्राह ।लोक इति। ननु लाघवाददृष्टत्वमात्रं प्रयोजक मित्यत्राहआविद्यस्यापीति। एतेनौपाधिकं साक्षित्वमिति निरस्तम् ।उपाधिविलयादौपाधिकस्यापि असम्भवान्नद्वितीय इति। किं साक्षिशब्द मुख्यार्थत्वमुत गौणार्थत्वं नाद्य इत्याहसाक्षादिति । आह चेति। भाष्यकार इति शेषः । ननु ““साक्षात् ज्ञातृत्वं’’ साक्षित्वमिति पाणिनीयस्मृतौ न दृश्यत इत्याशङ्क्य सूत्रस्थदृष्टशब्द विवरणेन परिहरति ।साक्षित्वं चेतिद्वितीयं दूषयति ।आैपचारिकेति। स्वात्मन इति विषयविषयिभावे षष्ठी ।स्वप्रकाशस्येति। स्वात्मन इत्युक्तौ स्वस्मै प्रकाश इति पर्यवसानादन्यवैमुख्यसिध्याद्यविद्यायाः असिद्धिप्रसङ्ग इत्यर्थः ।स्वरूपेणाबाधितस्यापीति। वृत्तिरूपज्ञानं ज्ञानत्वेन प्रतीयमानं न सामान्येन ज्ञानं नास्तीति बाध्यते बाधरूपस्यापि ज्ञानतया विरोधात् । अपितु रजतं नास्तीति विषयबाधाद्रजतज्ञानं नास्तीति बाध्यतइति विषयबाध एव सविषयज्ञानबाध इति तैरुक्तमित्यर्थः । मिथ्या विषयत्वाभावात् न मिथ्यात्वमिति शङ्कतेस्वगोचर इति ।तथापीतिदोषोस्तीति शेषः । तथापीत्यर्थः । क इत्यपेक्षायामाह ।अविद्याया अपीति। तदुपपादयति ।नहीत्यादिना । अनुव्यवसायस्येति। व्यवसायोपनीतस्यैव अनुव्यवसाय विषयत्वादिति भावः । अङ्गीकृत्यापीत्याह ।तद्भ्रमेऽपीति। अविद्यागोचरत्वाभावे अविद्यागोचरत्व भ्रमविषयेणापि ज्ञानेनाविद्यासिद्धिर्नस्यात्तद्गोचरस्यैव तत्साधकत्वादिति भावः ।अहमिति। अहमर्थस्यैव भ्रान्ति ज्ञानाश्रयत्वात् ब्रह्माविद्ययोरथात्वान्नतयोरुक्त भ्रान्तिरिति भावः ।अहं ब्रह्मण इति।इव शब्द एवार्थः । अहं ब्रह्मणोगोचरएवेतिअभावम् इतिवा ज्ञातुमशक्यत्वादित्यर्थः । दूषयतितदुभयेति।तदयोगादिति। अविद्यायां ब्रह्मविषयत्व भ्रमयोगादित्यर्थः ।भातीत्यादेरिति। यज्ञदत्तस्यभाति देवदत्तस्य भातीति भानस्य प्रतिसम्बन्धितयैव सिद्धत्वादिति भावः । ननुस्यादेवान्यथाख्यति पक्षे तद्विषयत्वाभावादविद्ययासिद्धिः । अस्माकं तु भ्रमे सति मथ्याभूतमविद्याविषयत्वमप्यस्तीति स्यादविद्यासिद्धिरिति किं चेत्यतः प्रागुक्तदोषस्योद्धारं शङ्कतेमिथ्येति ।साक्षित्वमिति। तथा सति मिथ्याभूत साक्षित्वसाधक साक्ष्यन्तरं वाच्यं तत्रापि तथेत्यनवस्थेत्यर्थः । साक्षित्वविषयसाक्ष्यभावेपि साक्षित्वं मिथ्यास्त्वित्यत्राह ।न चेदिति। आधारस्सत्वाधिष्ठानं भावस्सद्रूपं ब्रह्म यथा साक्षित्वस्य अध्यासादभावे मिथ्यात्वं तथा सर्वाधिष्ठानस्य निरधिष्ठानस्यापि ब्रह्मणो मिथ्यत्वमस्त्वविशेषादितिभावः । नन्वज्ञानागोचरस्य तद्गोचरत्वमध्यासितमिति न ब्रूमः । स्वरूपमेवत्वासंसारम्मविद्यागोचरम् अतो नाविद्याया असिद्धिः । नापि मिथ्यात्वं यावत्स्वरूपं सत्यस्वरूपस्यापि विषयत्वेन घटादिज्ञानवत् सत्यत्वादिति शकन्ते ।नन्विति।तस्य तत्वादिति। स्वात्मन एव अविद्याप्रकाशत्वादित्यर्थः । तदानीं मोक्षकाले प्रागपि संसारदशायामपि प्रागेवेति आत्मस्वरूपस्य स्वरूपातिरिक्तस्य मिथ्यात्वात् तद्विषयस्य रजतवृत्तिवत् मिथ्यात्वं स्यादित्यर्थः । न च सत्यस्वरूपविषयत्वासत्यता शुक्तिविषयस्यापि रजतभ्रमस्य मित्यात्वाङ्गीकारादिति भावः ।इतरमते विषयापहार इति । मायिमते स्वरूपापहार इति ।यद्यपि मायिमतेऽपि विषयस्य मिथ्यात्वं न ज्ञानस्वरूपस्य विषयमिथ्यात्वेन प्रवृत्तिमिथ्यात्वस्यैकदेशिमतत्वात्सिद्धान्तेपि सर्पादिज्ञानस्य विषयबाधेपि सत्यत्वमङ्गीकृतं तथाप्यजन्यस्य ज्ञानस्यासत्यविषयत्वे अविद्याया मिथ्यात्वं नस्यान्निवृत्ति भावान्मोक्षेपि न स्यात् किं च यदि मिथ्याविषयवृत्तेः तन्मते स्वरूपापहारः ब्रह्मण्यपि तथास्याद्यदि विषयापहार एव वृत्तावपि तथा स्यात्सर्वदा वृत्तिसाक्षिणोर्नवैषम्यं स्यादिति तात्पर्यम् ।नित्यविद्येति।अविद्यायाः प्रकाशसमानसत्ताकत्वात् नित्यता स्यादित्यर्थः ।विषयस्वरूपेति। अविद्यासाक्षित्वं यद्यविद्यास्वरूपं तर्ह्यविशेषाद्घटादिसाक्षित्वमपि घटादिस्वरूपमेव । ततश्च विषयसत्वे साक्षित्वस्यापि आवश्यकतया सर्वदाभान प्रसङ्ग इत्यर्थः ।साक्षित्वाधीनेति। अन्योन्याश्रय प्रसङ्गादिति भावः ।साक्षित्वाधीनत्वान्नाविद्याया इति। यदि तदा"“षडस्माकमनादय’‘इत्यस्य विरोधस्स्यादित्याह ।साक्षित्वस्यापीति । एतेनेति। वक्ष्यमाणेन तृतीय विकल्पोपीत्यर्थः ।अनादेरिति। अविद्याप्रकाशस्यानादित्वाभ्युपगमादिति भावः ।न चतुर्थ इति। साक्षित्वविकल्पे अन्यत्रेति चतुर्थपक्ष इत्यर्थः ।दुश्यत्वादिति।स्वरूपान्तर्भावे ब्रह्मस्वरूपस्य मिथ्यारूपाविद्यागोचरत्वेन मिथ्यात्वं स्यात् ।अन्तर्भावे सत्यत्वे द्वैतप्रसङ्गः ।मिथ्यत्वे तस्याविद्यास्वरूपत्वे घटादीनां स्वरूपस्यापि साक्षित्वप्रसङ्गेन सर्वदा घटादिप्रकाशप्रसङ्गः । तज्जन्यत्वे तदधीनसिद्धेरविद्याया तज्जनकत्वादपसिद्धान्तश्चेति दोषइत्यर्थः । नन्वस्तु घटादि स्वरूपस्यैव साक्षित्वं तथापि कदाचित्तदीयत्वा भावप्रकाशेर्थान्तरस्याप्रकाशप्रसङ्गादहमर्थतद्धर्मज्ञानानामपि प्रकाशभावाद प्रकाशप्रसङ्गाच्छुद्धचिदाश्रया अविद्यायाः अप्यन्तः करणोपाधिकचैतन्यसम्बन्धाभावाद प्रकाशप्रसङ्गाच्चेति । इति वत्सजलधिकौस्तुभनृसिंहगुरुसुतेन सिंहदेवेन कृतायां शतदूषणीटीकायाम् अष्टाविंशः समाप्तः ॥