26 अहमर्थात्मत्वसमर्थनवादः

आत्मनिरूपण प्रसङ्गमभिप्रेत्याहअहन्तेति।स्वयं स्वेनाहमिति। विदितः परेण त्विदमित्यर्थः । अचिदुपाधिभेदान् अचिद्रपोपाधिविशेषानित्यर्थः ॥ अनहमः अहमिति मकारान्तशब्दानुकरणम् अनव्ययं तेनाहमिति शब्दवाच्यं लक्ष्यते । तं न भवतीति नञ् समासः अहमर्थभिन्ननित्यर्थः ॥ तेनाव्ययत्वाद्विभक्तिश्रवणानुपपत्तिर्नास्तीति ध्येयम् । विशेष्यमाहअहङ्कारादीनिति। यस्येश्वरस्साएकाहन्ताकमिलयति"“देवानां वासवोस्म्यह’’( ) मित्यादि विभूत्यध्यायोक्तन्यायेन तत्तच्छब्दवाच्यता समानाधिकरणो भवतीत्यर्थः । तत्र हेतुमाहवैशिष्ट्यविभवादिति। वैशिष्ट्यस्य विभवो अपृक्सिद्धत्वं ममेति अहमिति व्यवहारहेतुभूता मदीयामतिर्वामदेवादेरिव मत्प्रकारतया परमात्मानं विषयीकरोत्वित्यर्थः । अनुवर्तमानत्वादिति। तदानीमविद्यमानस्यानित्यत्वात्मनो नित्यत्वादिति भावः ।मोक्षेचेति। संसार दशायाम् अहमर्थमस्य ज्ञानादिव्याप्तिदर्शनादिति भावः । सुषुप्तावनुवर्तमानत्वे तत्प्रकाशप्रसङ्ग इत्यपि विवक्षितम् । अहमर्थस्यभ्रान्तिसिद्धतयापि नात्मत्वमित्यत्राहतत्रेति। नन्वाज्ञानाधीनत्वाद्भ्रमस्य कथं निरूपाधित्वमिति चेत् अहमिति प्रथमोध्यास इति जीवभावस्याविद्याध्यासवत् अनादित्वान्निरुपाधित्वमिति भावः। केचितु चैतन्यमात्र एव भ्रमः किञ्चिदवच्छिन्नचैतन्य इति निरूपाधिकत्वमित्यत्राहुः ।कर्तृत्वादिभ्रमःसोपाधिरिति। अविद्यामूलोन्तंःकरणावन्नध्यस्तो वेति भावः ।सर्पलौहित्यवदिति । रज्जौ सर्पवदिति। रज्जौ सर्पवत् स्फटिके लौहित्यवदित्यर्थः। सुषुप्ताविति। तथा च हेत्वसिद्धिरिति भावः ।अतिप्रसङ्गादिति। देवदत्तानुभूतस्य तस्य यज्ञदत्तेन स्मरणप्रसङ्गादिति भावः । तत्प्रकाशप्रसङ्गइति भावः । अहमर्थप्रकाशप्रसङ्ग इत्यर्थः ।विद्यामानस्येति। यद्यपि प्रकाश इष्ट एव तथाभ्युप्येत्य इदं बोध्यम् ।तदानीमप्रकाशेऽपीति। सुषुप्तावित्यादेः पूर्वोक्तस्य तर्कोपन्यासपरत्वादिः अहं प्रश्न इति न दोषः ।अहमर्थप्रतिसन्धानमिति। पूर्वेद्युरत्रस्थितोऽहमिदानीमप्यत्र प्रतिष्ठामीति प्रत्यभिज्ञानमित्यर्थः । ननु स्वापदशायां स्वापकालस्य स्फुरणात्तत्प्रतिसन्धानायोगात् कथं तत्कालावच्छेदेन अहमर्थस्य कल्पनमित्याशङ्क्य कल्पितकालविशिष्टस्वापानुसन्धानवत् कल्पितकालविशिष्टाहमर्थकल्पनमुपपद्यत इत्याहपूर्वोत्तरेति। पूर्वोत्तरकालावधित्वं विवक्षितम् । अध्वर्यस्यरात्र्यन्तर्हवत्व व्याप्त्यामध्यकालकल्पनमिति भावः ।तदनीं तनेति। तदनीन्तनकाले अनुसन्धानमिति सप्तमीसमासः । तदानीन्तनकालावच्छिन्नतया स्वापानुसन्धानवदित्यर्थः ॥प्रकाशोपपत्तेरिति। प्रकाशकल्पन सम्भवादित्यर्थः । प्रतिसन्धानादेः स्मरणं प्रत्यभिज्ञा च न स्यातामित्यर्थः ।तयोरिति। त्वदभिमत निराश्रयसंविदज्ञानयोरित्यर्थः । बाधकमप्याह ।नहीति। न च जानामीति ज्ञानसमानाधिकरणतया अनुभूयमानमज्ञानं नाज्ञातरि सम्भवतीति भावः ।अन्यत्रेति। ज्ञानाश्रयेऽपि सम्भवइत्यर्थः ।निर्विशेषत्वेति। न च मिथ्यात्वेन परिहारः तथापि तस्या एव ज्ञातृत्वप्रसङ्गादिति भावः ।इत्युक्तमिति।अहमर्थान्तरङ्गतानुभवेनाहमर्थान्तरङ्गत्वास्मृत्यसम्भवोक्त्यैवाज्ञानगतानुभवो अहमर्थेपि स्मृत्यसम्भव उक्त्यभिप्राय इति भावः ।क्षणभङ्गेति। तत्रापिकार्यकारणभावेन उपादान सम्भवात् क्षणिकत्वदूषणमलग्नकंस्यादित्यर्थः ।सत्कार्येति। क्षणभङ्गे कार्यकारणयोर्भिन्नत्वात्प्रतिसन्धानानुपपत्तिः । अत्र तु न तथेति भावः ।परमार्थेति। न च धर्मिसमसत्ताकमैक्यमस्तीति वाच्यम् । अन्तः करणान्तरस्याप्यविद्योपादानकत्वेनाति प्रसङ्गादिति भावः । संविदवृत्त्यानुवृत्तिप्रमाणाभावं पूर्वोक्तं प्रपञ्चयितुं पृच्छतिकिञ्चेति।सुप्तेति। सुखमहमस्वाप्सम् इत्यस्य सुखमनुभवं न स्वाप्सम् इत्यर्थः । तत्रास्वाप्सम् इत्यविद्यापरामर्शः स्वापस्य सर्वाज्ञानरूपत्वात्सुखमिति । संविद इति भावः । तथा सत्यस्मदिष्टमेव सिध्यतीत्याह ।तेनेति। इदानीमर्थस्यप्रकाशात्तस्य च स्वापसुखाश्रयाश्रयात्मभेदभेदाध्यासात्तथाप्रतीत्युपपत्तिरित्यर्थः ।तदुपलक्षणमिति। अहमर्थोपलक्षणं स्वापात् इदानीतन महमर्थं प्रत्येतत्कालीनस्वापसुखादेर्व्यावर्तकत्वा दुप लक्षणत्वोक्तिरिति भावः ।इदानीं तनेति। इदानीन्तन सुखसंविद्विशिष्टात्मनि तदानीन्तन स्वापविशिष्टाहमर्थस्याध्यासात्तथा प्रतीतिरिति किन्नस्यादित्यर्थः । तथा च नोपलक्ष्यत्वमिति भावः । नन्वस्तु स्वापकाले अहमर्थः । तथावन तस्य परामर्श इत्याशङ्कते ॥तदानीमिति । कथं वेति ।अज्ञानसुखयोस्तत्साक्षिभूतसंविदश्च प्रकाशाभावे कथं तत्परामर्श इत्यर्थः ।परामर्शादेवेति। तथा परामर्शादेवेत्यन्वयः । सुखमहमस्वाप्समिति परामर्शादित्यर्थः ।तथाहमर्थेति। सुखमहमस्वाप्समितिपरामर्शः सुखादेरिव अहमर्थस्यापि भानविशेषादिति भावः । तत्कल्पनमहमथर् प्रकाशकल्पनम् । एतावतं कालं नकिञ्चिदहमज्ञासिषम् इति परमार्शविषय अहमर्थस्योपालं भविरोधे हिअज्ञान सुखसंविदामप्युपालम्भविरोधस्यादिति परिहरति ।तर्हीति। तत्कलपनमुपपद्यत इति चेदिति ।अनादिप्रकाशकल्पनमिति भावः ।सम इति। अहमर्थस्याप्यबाह्यत्वादिति भावः । किमर्थविरोधत्वेनोपलं भविरोधित्वमुत साक्षादेवेति पृच्छति ।कस्येति । अतद्रूपत्वादिति। अहमर्थाभावस्य विरोधिनोनवगाहित्वादिति भावः । तदेवोपपादयति ।नह्येतावन्तमिति। प्रत्युत संविदर्थविरोधि विषयतेति दर्शयति ।अपित्विति।निषेध प्रसङ्गादिति । न ज्ञातवानिति। सामान्यनिषेधस्य यावद्विशेषविषयत्वादिति भावः ।निषेधस्त्विति। प्रत्यग्वस्त्वतिरिक्त विषयशब्दार्थ इति भावः ।तुल्यमिति। ममप्यहं न ज्ञातवानिति निषेधोऽपि देवत्वाद्याकारेणाहमर्थोल्लेख विषय इति भावः ।अत एवेति।विशेषनिषेधरूपत्वेनातद्रूपत्वादेतावन्तङ्कालं न किञ्चिदज्ञासिषमिति परामर्शविरोधाच्चेत्यर्थः ॥स्वपक्षेति।अज्ञानसंविदो प्रकाशस्यापि निषेधप्रसङ्गादित्यर्थः ॥(नाहेति) अयमहमस्मीति सम्प्रत्यात्मानं जानाती (छां 8 - 1 - 22) त्यर्थः अत्र न जानातीति प्रकाशनिषेधः प्रकाश कल्पनाविरोधीति भावः ।तर्हीतिसंवित्सुखादेरप्यान्तरत्वादिति भावः ।तथा चेति। तथाच"“प्राज्ञेनात्मने’’(बृ - 6.3.21)ति श्रुतेर्नकिञ्चिदज्ञासिषमिति परामर्शस्य चाज्ञानसंविद्व्यतिरिक्तविषयतया सङ्कोचः कार्यः ।नाज्ञासिषमितिप्रतीतेरन्यथोपपादयितुं शक््यत्वादिति भावः ।अज्ञानप्रतिसन्धानेति। अननुभूतस्य स्मरणायोगादिति भावः ।तदानीमेवेति। उद्बोधकाल एव अनुमेयत्वात् स्मृतित्वं न सम्भवतीत्यर्थः । ननु चत्वरादेरधिकरणस्य प्रागननुभूतस्य इदानीं स्मरणे न तत्र गवाद्य भावकल्पनमस्तु इहत्वननुभूतस्यअज्ञानाधिकरणस्य स्मरणाभावे कथं तत्राभावकल्पनमित्याज्ञानाश्रयसंविदनुभव आवश्यक इति शङ्कते ।तथापीति। इदानीमिति पूर्वोत्तरजाग्रदवस्थावच्छिन्नयोरैक्यप्रत्यभिज्ञया मध्येपि सत्वस्य कल्पनेन तदानीं ज्ञानवत्वे नियमतस्तद्वत्तया समक्रव्यस्य तथा स्मृत्य भावेन ज्ञानाभावकल्पनमित्यर्थः। नन्विदानीं ज्ञायमानत्वेप्यधिकरणस्यपूर्वकालानुभवाभावेस्मर्तुं योग्यत्वस्यैवाभावेन तद्वत्तयास्मर्तुं योग्यत्वस्य सुतरामभावादज्ञानानुभवः कथमित्यत्राहतदानीमिति । प्रतिसन्धीयत इति। प्रतीतिमात्रं विवक्षितं न च श्रुतिविरोधः। नह्यहमिति न जन्मादिति श्रुतिः किञ्च त्वयमहमस्मीति न जानामीति तत्राहमयमस्मीति मनुष्यत्वादिरूपेण प्रतीतिरेव निषिध्यते इति स्वरसतः प्रतीय्यते । यथा"“कच्छिद्धवाल्लोकात्प्रेत्यात्मानं वेदायमहम्मीती’‘अथ योऽहं चैतमग्निं सावित्रंवेद स एवास्मात्लोकात् प्रेत्य आत्मानं वेद अहमस्मीति ॥ (तै - ब्रा - 3 - 10 - 11)त्यादौ अन्यथा"“न बाह्यं किञ्चन वेद नान्तरं नकिञ्चिदहमवेदिषमिति’’ (बृ - 6 - 3 - 21)श्रुति विरोधात् अज्ञानसंवित्प्रकाशस्यापि लोपप्रसङ्गादिति भावःअहमिति। अहमेव सुप्त इति स्वापाश्रयतया प्रतीयमानस्य स्वापकालीनत्ववचनं विरुद्धमिति भाव । मोक्षेनुवर्तमानत्वमप्यसिद्धमिति दूषयति ।मुक्तावपीति। तथासतीतिसंसारदशायांसंविदोप्यज्ञानव्याप्तेरिति भावः ।यथावस्थितेति। अज्ञानं तज्जन्यत्वाभावात् न तद्व्यप्यमित्यर्थः ।तुल्यमिति।नाहमर्थो तज्जन्यत्वात् तद्वयाप्यः किं तु यथावस्थित विपरीत ज्ञानमिति भावः । अधिकारी मोक्षशास्त्रानुष्ठाता ।तत्र हेतुमाह ।नहि स्ववधायेति। ननु सुषुप्तिदशायामिव प्रलीनोहमर्थस्सूक्ष्मरूपेण वर्ततामित्यत्राह ।अहमर्थस्येति। मुक्तौ निरन्वयविनाश एवाहमर्थस्येष्ट इति भावः ।संविदात्मन इति। स्वाभिन्नतया ज्ञातसंविदो नित्यताज्ञानात्प्रवर्तत इत्यर्थः ।नहीति। नित्याभेदग्रहात्प्रवृत्तिवदनित्याभेदग्रहान्निवृत्तिस्यादित्यर्थः। फलेति। अहमर्थेनसह अविद्याग्रन्थिविलयस्य त्वन्मते मोक्षत्वात्फलस्वरूपज्ञानं नस्वात्मावस्था न सम्भवादिति भावः ।नित्यसंसारेति। अहमर्थस्थितिमपेक्षमाणस्य तद्विनाशहेतुमोक्षसाधने प्रवृत्तिर्नस्यादितिनित्यसंसारप्रसङ्ग इत्यर्थः । ननु मोक्षेप्यहमर्थस्थितिभ्रमेण तत्साधने प्रवृत्तस्य मोक्षः सेत्स्यतीत्याशङ्कते ।अहमर्थेति। स्वस्यैव नाशे स्वसम्बन्धितया काम्यमानस्य पुरुषार्थस्यासिद्धेश्शास्त्रस्य विप्रलम्भकवाक्यवत्पुरुषार्थपरत्वं न स्यादित्याहतथा सतीति। ननु दुःखस्यातिदुःस्सहत्वादात्मनाशेपि लोके प्रवृत्तिर्दृश्यत इति शङ्कते ।अस्तु तर्हीति । तदपीति।संसारोह्यनिष्टत्वात्मृत्युरित्युच्यते । अतः स्वनिवृत्तिरपि सकलसुखोच्छेदकत्वेन अनिष्टत्वान्मृत्युरेवेत्यर्थः ।ब्रह्मैवेति। विनष्टस्य वेदितुरहमर्थस्य ब्रह्मभावसर्वदर्शनयोरसम्भवादिति भावः ।तस्य ज्ञातृत्वेति। ज्ञातृत्वादि स्वरूपयोग्यस्य श्रवणादिकं न सम्भवतीति तद्विधिशास्त्रं व्यर्थस्यादित्यर्थः । बन्धाभावाच्छास्त्रबला भावाधिकार्यभावात् शास्त्रं व्यर्थमित्याह ।नित्यमुक्तेति । सर्वमिति। श्रवणादिकमपवर्गार्थित्वं चेत्यर्थः । अध्यासासम्भवस्य प्रागुक्तत्वादित्याहतदध्यासेति । एतेनेति। वक्ष्यमाणेनेत्यर्थः ।दृष्टादृष्टेति॥ यद्यपि योधृमरणतादौ स्वानर्थे प्रवृत्तिर्दृष्टा तथापि सादृष्टादृष्ट प्रयोजनार्थ परमकारुणिकोऽपि स्वप्रयोजनानपेक्षः परानुग्रहे प्रवर्तते । तथापि स्वानिष्टं न सहत इति भावः ।मुण्डोपहारःदेवतां प्रति कबन्धोपहारः स्वशिरच्छेद इति यावत् । मुष्कोपहारः इति क्वचित्पाठः । मुष्कः मेढ्ं वृषणोच्छेदेप्रियतमोज्जीवनेन न किञ्चित्प्रयोजनमिति भावः ।आत्माहङ्कारयोरिति। आत्माहङ्कारयोरहमित्यभेदाध्यासः ।तदभेदाध्यासो देहे स्थूऽलोहं कृशोऽहम् इति ततो देहाहङ्कारतादात्म्यवदात्मभेदोऽपि प्रतीय्यत इत्यर्थः ।तद्भ्रमस्येति। अहमिति ज्ञानस्याहमर्थातिरिक्तेतरभेदावगाहित्वे मानाभावात्तद्भ्रमाधीन देहात्मभ्रमासिद्धेरिति भावः । तदेवोपपादयति ।संविद्रूपस्येति। परेण संविद एवात्मतयाङ्गीकारत्तस्याश्चाहमर्थधर्मतया प्रतीय्यमनत्वेनाहमर्थाभेदध्यासस्तदधीनो देहाभेदाध्यासश्च सम्भवतीत्यर्थः । यद्यपि अयं शुक्तिरजतभिन्नेति ज्ञान दशायामेव इदं रजतमिति बुद्धिरुत्पद्यते तथापीति ।प्रकृते प्रत्यक्षतो भेदज्ञानेतदभेद भ्रमासम्भव इतिभावः । नैरर्थ्यक्यमेवोपपादयति ।देहश्चैत्यन्यमिति। नन्विदं दूषणं सर्वेषामपि समानमित्यत आहदेहस्येति।तान् प्रति देहस्याहन्त्वचैतन्यादेरेव निराकरणात् न साधारण्यमिति भावः । तत्र हेतुमाह ।अन्यथेति। चार्वाकैश्चैत्यन्यस्य देहधर्मतयाङ्गीकाराद्धेहभेदानङ्गीकारादिति भावः । नन्विति। अहं बुद्धिविषयत्वं पराक्त्वाद्भेदे प्रयोजकं न भवतीति भावः ।तदधीनेति। चैतन्यस्वरूपे स्वप्रकाशतया प्रकाशमाने तत्राध्यस्तस्याहमर्थस्य तदभिन्नतया प्रकाशोऽहमिति प्रकाश इत्यर्थः ।इदं प्रत्ययेऽपीति। अयं घट इत्यादि प्रतीतावपीत्यर्थः । अत्र यद्यपि घटस्सन्निति सद्रूपचैतन्यांशोऽस्त्येव तथापि प्रत्यगंशोऽहमिति प्रतीतिप्रयोजकोऽंशो विवक्षितः अन्यथा अहं प्रतीतिरेतत्प्रत्यग्वस्तुगोचरा इदं प्रत्ययस्तु न तथेति व्यवस्थान स्यादिति भावः ।उपलम्भेति। इदमहं न भवति इदं प्रत्ययविषयात्प्रत्यग्वस्तुनो भेदानुभवविरोधादित्यर्थः ।तुल्यमिति। अहम्प्रत्ययविषयस्यापि इदमर्थापेक्षया अहमिदं न भवामीति भेदानुभवविरोधान्नाहं प्रत्ययविषयः इदमंश इत्यर्थः । नन्वहं प्रत्ययविषयः इदमंशोऽपि इत्यत्रानुभवविरोधोस्ति अहं प्रत्यय विषयेपि इदमंशानुभव एव वर्तत इति शङ्कते ।अहं प्रत्ययेति।परेणानुमानादाविति ।क्वचित्पाठः परस्येत्यर्थः ।तर्हीति। अविशेषादिति भावः । नन्विदमंशो परमात्मप्रतीतौ नास्त्येव अपितु एकस्यैव वस्तुनः उभयथापि प्रतीतिरिति तद्दृष्टान्तेन न घटादौ साधनं युक्तमिति शङ्कतेनात्रेति। अहमर्थे इदन्त्वस्य सत्वादिति भावः ।तत्रापीति। तथा च नानिष्टमिति भावः ।देवोहऽमिति। यद्यपीदन्त्वस्य अहमर्थगतत्वेऽपि नदोषः । नचेदन्त्वस्य पराक्त्व व्याप्तत्वात् प्रत्यक्त्वविरोधः परमात्मन इदन्त्वेन अनुमानात्तद्व्याप्तिभङ्गात् । नच स्वेन भासमाने इदन्त्वं प्रत्यक्त्वविरोधि अयमहमस्मीति भानादेव विरोधाभावात् तथापि तत्र तत्र प्रत्यगपेक्षया भिन्नमेव इदं वस्तु तदात्मनाध्यासात्प्रतीयत इति तव मतम् । तदा प्रत्यग्भूतमहंवस्तु तदपेक्षयाभिन्नमेव । इदं वस्तु देवादिवत् तदात्मनाध्यासात्प्रतीयत इति वक्तुंशक्यमिति भावः । नन्वहमर्थस्य प्रतिसम्बन्धिनिरूप्यस्य पुरुषविशेषनिरूप्यसर्पादिवदेकरूप धर्मविरहात् स्वरूपशून्यत्वान्नात्मत्वमिति शङ्कते ।प्रतिसम्बन्धीति । पुत्रादिष्वपीति। पितापुत्रादेरपि प्रतिसम्बन्धिनिरूप्यत्वात् स्वरूपं न स्यादित्यर्थः । ननु प्रतिसम्बन्धिनिरूप्याकारमात्रमेवचेत् यस्य धर्मः स तस्य निस्स्वरूपत्वं नतु प्रतिसम्बन्धि निरूप्याकारेणेति शङ्कते ।प्रतिसम्बन्धि निरपेक्षमिति। आदिशब्देन प्राणित्वादिर्गृह््यते । तर्ह्यहमर्थस्यापि नातिस्वरूपत्वमिति परिहरति ।अत्रापीति। आदिशब्देन कर्तृत्वादि परिग्रहः । नन्वेवमपि नाहमर्थ आत्मा भवितुमर्हति क्षेत्रत्वात् हेयत्वाच्च देहादिवदिति शङ्कतेनन्विति। अहंशब्देनाहङ्कारशब्दार्थः प्रत्यभिज्ञानसिद्धिरिति परिहरतितदसदिति। किं च बुद्धिशब्दश्च संविच्छब्दपर्याय इति तत्प्रत्यभिज्ञया क्षेत्रान्त र्भावादात्मत्व संविदोऽपि न स्यादित्याहबुद्धिशब्दप्रत्यभिज्ञान इति। ननु तत्र बुद्धिशब्दो न संवित्प्रवृत्ति निमित्तकः । अतो न तत्प्रत्यभिज्ञानमिति शङ्कते ।अध्यवसायेति ।अत्रापीति ।तथा च प्रवृत्तिनिमित्त भेदादपि न प्रत्यभिज्ञेति भावः ।अहम्भावं नेति। अहं शब्दस्याहं भावना परत्वाभावादिति भावः ।अभूतेति। अनहं देहाद्यहं करोतीति विवक्षायां स्वरूपस्य स्वतस्साध्यत्वा भावाज्जापाकुसुमस्य स्फटिके रक्तत्वाहेतुवत्तद्भावनायां पर्यवस्यतीति भावः । क्षेत्रान्तर्भावस्य कःपरिहार इत्याशङ्क्य तदन्तर्भावो नास्तीति उभयं समाधेयमित्याहक्षेत्रान्तर्भावेति। हेयत्वोपदेशोपि नाहमर्थस्येत्याह निरहङ्कार इत्यादिना । नन्वर्थहेतुनाप्यनर्थवद्धेयता प्रयोजकेति तयोरपि तद्धेतुत्वाद्धेयता स्यादित्यत्राह ।तयोरिति। शरीरादिरूपाधिरन्यथा भवन्मतेपि संविदोप्यध्यासहेतुतया त्यागप्रसङ्गादिति भावः । त्यागानुष्ठानासम्भवाच्च निरहङ्कारवाक्यं न तत्त्यागविधिपर इत्याह ।सुषुप्तीति। श्रुतिबलादपि निर्ममादिवाक्यं नाहमर्थत्यागपरमित्याह ।अहं भावस्य चेति।असाधित इति। उपासनार्थमहमर्थ उपदिश्यत इत्यर्थः । तथाहं ग्रहोपासन प्रकारं दर्शयति ।त्वंवेति । तद्योहमिति। तत्तस्मात्कारणात् अहं यः यद्रूपः असौ सः अहमर्थ ईश्वरः स यःईश्वरो यद्रूपः असावपीश्वरः अहमित्यर्थःतत्वमसि इति। तत्रापि त्वम्पदस्याभिमुखावस्थाहमर्थः परत्वादुपादेयत्वमेव न च तत्र सामानाधिकरण्यार्थं चैतन्यमात्रे लक्षणेति वाच्यम् । मुख्यार्थस्य सामानाधिकरण्ये बाधकाभावाद्देवदत्तो गौर इत्यादिषु विशिष्टसामानाधिकरण्योऽपि मुख्यत्वादिति भावः । “अत्मानं’ चेद्विजानीयादहमस्मीतिपूरुषः । किमिच्छन् कस्य कामाय शरीरमनु सञ्चरेत्;’’ इति निष्कृष्टात्मविषयकं ज्ञानम् अहन्त्वप्रकारतया अभिलर्पत्याश्रुतेः । ““आत्मन्येष न दोषाय शब्दोहमिति यो द्विजः । अनात्मन्यात्मविज्ञानं शब्दो वा भ्रान्ति लक्षणः ॥’' इति स्मृतेः । बाल्ये योऽहम्पितरमन्वभूवम् इदानीन्नप्तृन् उतुभवामीति प्रत्यभिज्ञाबलाच्च ज्ञातृत्वादिविशिष्टोहमर्थ एवात्मेति सिद्धमित्याह ।इति सिद्धमिति। ॥इति वत्सकुलजलधिकौस्तुभ नृसिंह गुरुसुतेन सिंहदेवेन कृतायां शतदूषणीटीकायां षड्विंशः समाप्तः ॥