23 संविन्नानात्वनिषेधकानुमानभङ्गवादः

पूर्ववादे देवदत्तीयसंविदन्तरवेद्यत्वादिना वेद्यत्वमुक्तम् । तदनुपपन्नं संविदो भेदाभावेन विषयविषयि भेदाभावात् । न च भेदाभावोऽसिद्धः । संविन्नाना न अजत्वात् इत्यनुमानादित्युत्थानात्सङ्गति रित्यभिप्रायेण वादार्थंसङ्गृहणाति ।प्रतिपुरुषमिति। जडत्वहेतुसाम्यमेव सङ्गतिरित्यपरे । संविन्नानात्वे गायत्रीप्रमाणमित्यभिप्रायेणाह ।शुभगतिषुधियो यश्चोदयतीति। शुभगतयः शुभहेतुधर्मादयः इत्यर्थः ।““भर्गाख्यं विष्णुसञ्ज्ञित’‘मिति प्रमाणानुसारेणाह । तद्विष्णुसञ्ज्ञितमिति । नपुंसकतच्छब्देन भर्गशब्दस्यकारान्तो नपुंसक इतिगम्यते । विषयाश्रयादित्यादिपदेन वृत्तिर्गृहयते । अप्रयोजकत्वशङ्कामपाकरोति ।अन्यथेति। विषयाश्रयभेदस्यसिद्धत्वान्नतद्भेदः कल्पनीयः । वृत्तिभेदस्यकल्पनेपि फलमुक्त्वा गौरवं न दोषायेति भावः । अनुभूतिनानत्वेन गौरवम् । भेदप्रतीतेःक्लप्तानुभूति भेदविषयत्वे लाघवात् अक्लप्तोसाध्ययाधीनत्वकल्पन एव गौरवात् । अन्यथा घटादि भेदस्यापह्नवापातादित्यभिप्रायेणाह ।तदसदिति ।प्रत्यक्षविरोधादिति। घटादिभेदस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात् बाध इत्यर्थः ।देहात्मेति। देहात्मविवेकाभावे पारलौकिक वृत्तिर्नस्यादिति भावः । अपसिद्धान्तमेवोपपादयितुं तदिदं भाष्यमुपपादयतियुष्मदिति।इतरेतरभावानुप पत्ताविति। परमार्थत इत्यर्थः ।अपरमार्थत इति ।तथा च नापसिद्धान्त इति भावः ।परमार्थतस्तयोरैक्यप्रसङ्गश्चेति। भेदस्यापरमार्थिकत्वं हि अभेदस्यापारमार्थिर्कत्व एव स्यादिति भावः ।किं चानुमानेनापि किम् अपरमार्थभेदनिषेधस्साध्यते उतापरमार्थ भेदस्य नाद्य इत्याह ।अत्रापीति।स एवेति।सः अपसिद्धान्त एवेत्यर्थः ।परमार्थेति। समानसत्ताकयोरेवात्रासम्भवात् परमार्थभेदवत्यपरमार्थभेदनिषेधे सिद्धसाधनमिति भावः । द्वितीयं दूषयतिपरमार्थेति। व्याप्तिभङ्गमुपपादयतियदिति । न च घटादाविति। अद्वैतभङ्गप्रसङ्गादिति भावः ।तदाहेति। भाष्यकार इति शेषः । परमार्थविभागः । परमार्थ भेदः । जन्मप्रतिबन्धः प्रतिबन्धो व्याप्तः उत्पत्तिव्याप्तइत्यर्थः । परमार्थभेदस्य निषेध इति पक्षे दूषणान्तरमाह ।अविद्याया इति। साध्याभावव्याप्तत्वादिति भावः ।अपरमार्थेति। अविद्यासंविदोरित्यर्थः ।तदाहेति। भाष्यकृदित्यर्थः । नहि संविदेव हीति। समानसत्ताकयोर्भेदाभेदयोर्विरोधादिति भावःनासौ हेतुरिति। व्यभिचारादिति भावः । तमेवोपपादयति ।सा हीति।दत्तमुत्तरमिति।जडयोरैक्य प्रसङ्ग इत्यर्थः ।सिद्धसाधनत्वादेवेति। सर्वासांस्वापेक्षया भेदाभावस्य सिद्धत्वादिति भावः ।संविदन्तरेति। क्लप्तसंविदपेक्षया भिन्नायास्संविद इत्यर्थः ।तदसिद्धाविति। संविदन्तररूपप्रतियोग्यसिद्धया तन्निरूपितभेदस्याप्यसिद्धिरिति भावः । ननु संविदन्तरत्वेनप्रतीयमानप्रतियोगिकभेदनिषेधस्साध्यः । तथा च नाप्रसिद्धिरिति शङ्कते ।उपाधिवशादिति।चन्द्र इति।चन्द्रस्य तरङ्गचन्द्रस्य च भेदानभ्युपगमादिति भावः ।हेतोर्विरोध इति। व्यभिचार इत्यर्थः ।प्रागुक्तेति। जडाजडयोरैक्यप्रसङ्गादित्यर्थः । नन्वविद्यायांहेतुर्नास्त्येव उत्पन्नत्वात् । न चादित्वाभ्युपगमविरोधःप्रवाहानदित्व इति पूर्वपक्षयेकदेशमतमाशङ्क््य तथा सति तत्प्रागभावे व्यभिचार इति परिहरति ।यश्चेति।नन्वभावान्तरमेव नास्तीति क्व व्यभिचार इति शङ्कते ।यद्यपीति। किमत्र पारमार्थिकोभेदो निषिध्यते उतापारमार्थिकः नाद्य इत्याह ।तथापीति। द्वितीयं शङ्कते ।अपरमार्थ इति । साधयितुं शक्यमिति।बाधादिति भावः । गूढाभिसन्धिराशङ्कते ।अपरमार्थ्यमेवेति। भेदे सति तदभावसाधने भेदापारमार्थ्य पर्यवसानादिति भावः । गूढाभिसन्धिं प्रतिवक्ति ।तथापीति। नन्वस्तु पक्षता न चासाधारण्यम् ।अविद्यायां तत्प्रागभावे वा हेतोर्व्यत्यस्तप्रयोगादिति चेन्न । अविद्यायाः प्रवाहानादित्वं प्रागभावोतिरिक्तो नास्ति इति चाभ्युपगम्य प्रवृत्तेरसाधारण्यमिति भावः । नन्वध्यस्तस्याधिष्ठानाभावप्रतियोगित्वमेव नत्वधिकरणनिष्ठाभावप्रतियोगित्वम् । तथा च संविदस्सत्यत्वेन अधिष्ठानत्वात्तत्र भेदाभावस्सम्भवति । घटादेस्तु मिथ्यात्वेनानधिष्ठानत्वात् । न तत्र भेदाभावः । ततो न बाधो नवा साधारण्यमित्यभिसन्धिमुद्घाटयतिसंविदस्संविदन्तरादिति। घटादौ संविदन्तरभेदस्य तन्निष्ठाभावप्रतियोगित्वाभावे सत्यत्वप्रसङ्गेन न तत्र तदत्यन्ताभावस्यावश्यकत्वात् असाधारण्यम् । यदि च तत्र मिथ्यात्वेपि न तदभाव इत्युच्यते तथा संविद्यपि तदभावो नस्यादिति बाध एव स्यादिति परिहाराभिप्रायमुद्घाटयतिकिमत इति । एतेनेति। सत्यमिथ्याभेदविकल्प दुःखेन प्रवृत्तौ साधारण्य व्यभिचारादिनेत्यर्थः ॥विषम इति। साध्यविकल्प इत्यर्थः ॥ ननु संविद्व्यतिरिक्त संविदन्तरं मिथ्येति विवक्षायाम् अयं दृष्टान्त इति शङ्कते ।यदिति। दूषणमाह ।तथा सतीति। विनिगमकमाशङ्कते ।सामान्यत इति। तथा सति सिद्धसाधनार्थ दोषइत्याह ।एकमिति । अपि त्विति। सामान्यतः कुतश्चित्सिद्धसंवित्वा पेक्षया न भिद्यन्त इत्येव ब्रूम इत्यर्थः ।संवित्तत्वस्य एकतयैव सिद्धत्वात् भिन्ना संविदः तदभिन्नाः कथंस्युः । अपितु मिथ्यैवस्युरित्यत्राह नचेति। संवित्तत्वस्य सामान्यसिद्धावपि प्रत्यक्षेण तन्नानात्वोपलम्भात् न तेन प्रमाणेन संविदैक्य सद्धिरित्यर्थः । सामान्यतः संवित्साधक प्रमाणेन संविदैक््यसिद्धौ दूषणान्तरमाहएकतयेति । अत एवेति।प्रत्यक्षसिद्ध भेदवत्तया जातिमत्वेन बाधादित्यर्थः । किञ्च किं स्वभिन्नसंविद्राहीत्यर्थः । यद्वा स्वसजातीया भाववत्वं नाद्य इत्याह ।एकतयेति ।द्वितीये आहप्रवाहेति। विरोधो व्यभिचारः । ननु पारमार्थिक सजातीयराहित्यं विवक्षितमिति नव्यभिचार इति शङ्कतेतस्यापीति। तर्हि व्याप्यत्वासिद्धिरित्याह ॥तर्हीति। ननु व्यावहारिकयोस्साहचर्यादेव पारमार्थिकयोर्व्याप्तिर्लाघवेन सहचारमात्रस्यैव व्याप्तिप्रयोजकत्वादित्याशङ्क््य व्यावहारिकव्यभिचारादेव पारमार्थिकेव्याप्तिविरोध इति दूषयति ।व्यावहारिकमिति । समानोपाध्याक्रान्तत्वेति। सजातीयपदेन समानोपाध्याक्रान्तत्वमेव विवक्षणीयम् । तादृशस्य विशेषणस्य प्रागभावेपि सत्वादित्यर्थः । घटादिभेदः घटादिव्यक्तिः । अन्यत्र मिथ्यात्वभङ्गे अत्र भाष्यमुदाहरति ।तदेतदिति। दूषणान्तरमप्याह ।न च दृश्यभेदसमर्थनेति। भेदसमर्थनन्यायो भेदव्याप्तिः । यत्र यत्र दृश्य भेदः तत्र तत्र दर्शनभेद इति विशेषव्याप्तिविवक्षायां तदुदाहरणवाक्ये छेद्यभेददृष्टान्तस्सङ्गतो भवतीत्यर्थः । ननु छेद्य भेद समर्थनन्यायेन यथा छेदन भेदस्समर्थ्यते एवं दृश्यद्रव्यभेद समर्थनन्यायेन दर्शनभेदोपि समर्थ्यत इति भाष्यार्थः । तथा च नादृष्टान्तासाङ्गत्यमित्याशङ्क्याह ।नचेति । यदर्थमिति। अत्र कर्मभेदात्क्रियाभेद इति व्याप्तिर्विवक्षिता तत्र दृष्टान्तप्रदर्शनार्थं छेद्य भेदाद्युदाहरणमित्यर्थः । ननु स्वरूपभेदः कथं कर्मकारकत्वमित्यत्राहएवमिति । दर्शपूर्णयोरिति।““दर्शपूर्णमासाभ्यामि’‘ति श्रुत्यासह तयोः कारकत्वमिति भावः । ननु कर्मकारकत्वभेदो ज्ञानक्रिया भेदात् तद्भेदश्च कर्मकारकत्व भेदादिति कथं कर्मभेदार्थ ज्ञानभेद समर्थनम् अन्योन्याश्रयादित्यत्राहततश्चायमर्थ इति। यदि सर्वासां संविदाम् ऐक्यं स्यात् तदानीं घटसंवित्वेन प्रतीयमान संवित्कर्मत्वमेव पटे विद्यमानं संवित्वेन प्रतीयमान संवित्कर्मत्वं स्यात् ततश्च घटस्य संवित्कर्मदशायां सर्वेषामपि तत्तत्संवित्कर्मत्वमिति दृष्टादृष्ट व्यवस्थान न स्यात् इत्यर्थः । संविदन्तर मिथः इत्यादिव्यपदेशो लोकव्यवहारसिद्ध इति नात्रान्योन्याश्रय इति भावः ।एतेनेति ।स्वाभाविकभेद समर्थनेनेत्यर्थः । ननु एवं तत्संवित्कल्पने गौरवं स्यादित्यत्राहदृश्यमानत्वादेवेति। प्रत्युत प्रतीयमानस्यभेदस्यौपाधिकत्वकल्पन एव गौरवं स्यादित्यर्थः । ननु दर्शनस्य भ्रान्तित्वात् ततः कथं भेदसिद्धिरित्यत्राह ।दर्शनस्य चेति। ननु सिद्धान्तेपि धर्मभूतज्ञानं विषयभेदाधीनभेदवदेव । प्रत्येकमात्मनां ज्ञानस्यैकत्वात् नित्यत्वाच्च कथमौपाधिकत्वनिषेधो भेदस्येत्याशङ्कते ।नन्विति। तत्रापि सामग्रीभेदेन विषयीकरणलक्षण क्रिया भेद एव जन्यते । नन्वौपाधिक भेद इति भावः । ननु ममापि तथास्त्वित्यत्राह ।तव त्विति। ननु मायया यथा घटापेक्षायां संविदस्तिरोधानं पटापेक्षया न तिरोधानं तथा घटज्ञानं न भवति पट ज्ञानं भवति तत्कृत भेदेन प्रदेशेन भेदव्यवहारो ज्ञातत्वात्। अज्ञानत्वेचेति। ममापि सम्भवतीत्यत्राह ।मायेति। तिरोधानानुपपत्तावित्यर्थः । वत्सकुलजलधिकौस्तुभनृसिंहगुरुसुतेन सिंहदेवेन कृतायां शतदूषणीटीकायां त्रयोविंशः समाप्तः ।