20 अवेद्यत्वभङ्गवादः

पूर्ववादे सर्वज्ञत्वमुक्तमित्यनुभूतेरप्यननुभवविषयत्वं प्रसक्तमिति तन्निरूपयितुं वादार्थं सङ्गृह्णाति ।श्रुतीति। सत्वगुणाष्टकाविर्भावः। वादार्थं सूचयतिश्रवणेति। चकास्तीत्यनुभाव्यत्वप्रतीतेः"“अमतं मत’’(केन 1.3) मित्यदेरसिद्धं सूचयतिअमतं मतमिति। भूम्ना अमतं परिच्छिन्नं न भवतीत्यमन्तव्यत्वमवगत इत्यर्थः । प्रत्यासेधविवर्तकं व्याघातम् इत्यवेद्यत्वमेव"“स्वयम्प्रकाशत्वमिति’’। तैरभिधानादनुभूतिपदस्य बोधकत्वे सिसाधयिषिता वेद्यविपरीतसिध्या प्रतिज्ञाया व्याघात इत्यर्थः ।अहेतुत्वेऽपीति। अबोधकत्वेन अनेन वाक्येनानु भूतेरवेद्यत्वाबोधनादिष्टासिद्धिरूप व्याघातस्य स्फुटत्वादित्यर्थः । शब्दार्थाभिप्रायेण विकल्पयतिस्वयं प्रकाशेति। यत्वनुभूतेरित्यादिसिद्धसाधनपरं भाष्यमनुपपन्नमिव प्रकाशान्तरविषयत्व सामान्याभावस्य सिद्धेर्विषयप्रकाशनवेलायामपि यज्ञदत्तीयज्ञानस्य देवदत्तादि ज्ञानान्तरविषयतया सामान्या भावादित्याशङ्कायामुक्तप्रकारेण विकल्प्य दूषणपरं यत्वित्यादिभाष्यम् इत्याहतदिदमिति। नन्वनुभूतेरनुभूत्यन्तर वेद्यत्वेन तदवेद्यत्वे तस्या एवाभावात्तदा मिथ्यादिदोषास्युरित्यत्राहअत एवेति। यत एव ज्ञानान्तर वेद्यत्वनियमो नास्ति विषयप्रकाशनवेलायां स्वेनैव स्वसिद्धेरतो न ते दोषास्सत्यं चेत्यर्थः ।प्रत्यक्षविरोधादिति। परज्ञानस्य परज्ञानमनुमिनोमिति स्वकीय्यादितद्ज्ञानस्यानिष्टमिति ज्ञानविषयत्वस्य च प्रत्यक्षविषयत्वात्प्रत्यक्षविरोध इत्यर्थः । तत्र भाष्योदाहरणव्याजेन प्रत्यक्ष विरोधमुपपादयेति। तदाहेतिउपसंहारभाष्ये वक्तुं न शक्यत इत्युक्तेस्तात्पर्यमाहस्ववचनेति। अत्र स्वतस्सिद्धिरनुभवान्तराविषयत्वम् । स्ववचनविरोधमुपपादयतितदाहेति। तथाचानुभूतिशब्दस्यअर्थावगतिहेतुत्वमसति न वेति पूर्वत्रापि विकल्प्य दूषणोक्त्यानुशङ्कनीयम् ।प्रकाशमानमिति। स्वत इति शेषः ।अनुवादजन्यं च ज्ञानं वृत्तिरूपं न संविदिति तद्विषयत्वेपि न विरोध इति भावः ।तथापीति। अनुवादात्मकपदम् अनुवादजन्यपरम् । तस्य संवित्वस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वान्न तस्य संविदन्यत्वमिति तद्विषयत्वे स्वप्रकाशत्वभङ्ग एवेति भावः। अन्यथेति। अनुवादजन्यतद्गोचर संविदभावेऽनुवादत्वमेव न स्यात् प्रकाशित्नार्थ प्रकाशस्यैव तत्वादिति भावः ।प्रतिज्ञापदयोरिति। अनुभूतिस्वप्रकाशेति पदयोर्व्याघातो विरोध इत्यर्थः । तत्र हेतुः ।फलप्रतिपादनाभ्यामिति। फलं साध्यमवेद्यत्वम् । अनुभूतिपदेन अनुभूतिविषयक संविज्जननेनाभाव्यत्वस्याधानात् स्वप्रकाशशब्देन तन्निषेधादित्यर्थः । यद्यपि विरुद्धार्थप्रतिपादकत्वं तथापि फलस्वरूपस्य तज्जन्यज्ञानरूपेण विरोध लक्षणो व्याघात इति ध्येयम् । अत एव प्रतिपाद्य प्रतिपादनयोरेव विरोध इति द्योतनाय फलप्रतिपादनाभ्यामित्युक्तंसिसाधयिषितेति। ब्रह्मणः स्वयं प्रकाशत्वं सिसाधयिषितमिति भावः । ब्रह्मणोरन्यस्य स्वयं प्रकाशत्वप्रतिज्ञानस्य प्रकृतानुपयुक्तत्वादिति भावः । तदुक्तं गौतमेन"“प्रकृतादर्थादप्रतिबन्धार्थमर्थान्तरमिति अपसिद्धान्त इति । (न्याय - द 5 - 2 - 7)ब्रह्मणोन्यस्य जडत्वसिद्धान्तादिति भावः । अत्राप्यक्षपादसूत्रं"“सिद्धान्तमभ्युप्येत्यानियमात्कथा प्रसङ्गोपसिद्धान्त’’ इति (न्यायद - 5 - 2 - 23) निरर्थकेतिवर्णक्रमनिर्देशवत् निरर्थकमित्यक्षपाद सूत्रमिति भावः ।हेतोश्चेति। प्रतिज्ञावाक्येन पक्षाप्रतीतेरज्ञानासिद्धिरित्यर्थः । अन्यथेतिअन्वितप्रतिपादनादित्यत्र विशेषणाभावे विशेष्याभावेत्यर्थः । अबोधकत्वे निरर्थकत्वम् ।अन्वितर्थबोधकत्वे अपार्थकत्वं पौर्वापर्यादप्रति बन्धार्थमपार्थकमित्यक्षपादसूत्रादिति भावः । ननु संविदन्वितहेतुसाध्यप्रतिपादनेऽपि विशिष्टस्यार्थान्तरत्वेन संविदः प्रतिपादनाभावान्नदोष इत्यत्राहतयोरपीति। साध्यहेत्वोरित्यर्थः । विशेषकमितरव्यावृत्ततया संविद्गोचरबुद्धिजनकं तथा च न विशिष्टं पदार्थान्तरमिति वेद्यत्वं दुर्निवारम् । अन्यथा संविदो न प्रकाशत्वसिद्धिरिति भावः ।अतइति। स्वपदं हेतु परं हेतुसहकारत्वाभिमततर्केणानुभूतित्वहेतोरेवोत्सादः प्रसज्यतेत्यर्थः । तदेवाहप्रागुक्तेति। तस्योक्तव्याप्तिमत्वादिति भावः । एतेनेति। आश्रयाद्युपस्थापकपदे पक्षज्ञतानुभूतिप्रतिपादनेत्यर्थः । व्याप्यत्वासिद्धिमाहकिं चेति।ननु कुड्यादिकं दृष्टान्तं स्यादित्यत्राहएवं क्रमेणेति। नन्वस्तु सर्वव्यापि स्वयं प्रकाशत्वं किन्नश्छिन्नमनुभूतेस्स्वयं प्रकाशत्वाक्षतेरित्यत्राहतदनुविधायीति। तथा सति दृश्यत्वा भावेन मिथ्यात्वं सिध्येदित्यर्थः । ननु घटादौ स्वप्रकाशत्वं साधयितुं न शक्यते प्रत्यक्षादि बाधादिति वैशम्यं शङ्कतेघटोनुभूयत इति। न वैषम्यमित्याह - अनुभूतिरपीति। देवानां प्रियस्य - मूर्खस्येत्यर्थः देवशब्दो मूर्खवाचि मूर्खाणां प्रियो मूर्ख एव भवतीति कैय्यटोक्तेः। अत्र किं पारमार्थिकस्यानुभाव्यत्वस्य निषेधस्साध्यः उतापारमार्थिकस्य । साध्यघटादावपि पारमार्थिकानुभाव्यत्वस्यापि भावात् ब्रह्मणस्तदभावसाधने दृष्टान्तासिद्धिरिति मत्वा द्वितीय पक्षं दूषयतिततश्चेति। अनुभाव्यत्वस्य सम्प्रतिपन्नत्वादिति भावः ।अनुभूतेरेकत्वेपि भाव्यत्वं घटादाविवनुभूतावप्यभ्युपगतमिति स्वाभ्युपगतमविरोधश्चेत्याह ।स्वपक्षेति ।अन्यथेति। ब्रह्मणोभाव्यत्वाभाव इत्यर्थः । न च वृत्यर्थतया शास्त्रसार्थक्यम् । तथापि वृत्तेरेवाज्ञाननिवर्तकत्वे तु तस्यैव ज्ञानत्वादिति भावः । सामान्यतोऽनुभाव्यत्वमात्रनिषेधे साध्ये घटादौ व्यतिरेकव्याप्तिग्रह सम्भवेप्युक्ताबाधान्नतत्साधनसम्भव इत्याहतत एवेति। व्युत्पत्तेरिति। व्युत्पत्तिः ज्ञानसम्बन्धः । शब्दस्य तज्जनकत्वं तत्सम्बन्धः । चेष्टायास्तज्जन्यत्वं तस््याः प्रमाणत्वं लिङ्गतया बोध्यम् ।अभिप्रायोज्ञानम् आश्रयः ज्ञानं भयाद्युत्पत्तिश्चेत्यनन्तरं न स्यातामिति शेषः । अत्र भाष्यमुदाहरतितदेतदिति। वेद्यं न वेति॥ वेद्यत्वाधीनसत्ताकं वेद्यत्वं न स्यात् । तदभावे वेदनमपि न स्यादिति जगदान्ध्यं स्यादिति भावः ।उत्तरत्रेति। ततश्चानुभाव्यत्वस्य क्वचित्त्वयाप्यङ्गीकारात् ब्रह्मणो मया तत्साधने कः प्रद्वेष इत्यर्थः ।सर्वानुमतेति। असाधारणाख्यास्याभासत्वस्य सर्वानुमतत्वकथनाउद्व्यतिरेक्यनुमानस्य स्वानभ्युपगमत्वं गम्यते । ततश्चच साधकं तु न सम्प्रतिपन्नं प्रत्युत बाधकमेवावगतमिति भावः ।तर्हीति ।वेद्यत्वेऽवेद्यत्वस्य मिथ्यात्वे तस्यवेद्यत्वमिति वेद्यत्वस्यावेद्यत्वसमर्थनार्थप्रयासो व्यर्थ इत्यर्थः ।अनुभूतावदि चेति। तादृश स्याध्यासवेद्यत्वेऽपि सत्वादसाधारण्यं स्थितमेवेति भावः ।तस्येति। स्वरूपस्यो भयसम्प्रतिपन्नत्वादित्याद्यविद्यानिवृत्ति दूषणस्थले द्रष्टव्यमित्यर्थः ।पुनरपीति। वेद्यत्वस्यावेद्यत्वपक्ष इति वेत्यर्थः । प्रतीतिः - परज्ञानं जानामीति प्रतीतिः। आदिशब्देन शिष्याणामाचार्यप्रार्थनापि गृह्यते ।प्रयोजनस्येति। शेषः ।अस्मदिष्ट इति। अस्माकमनिष्टं न किं चिदित्यर्थः ।एतेनेति। वेद्यत्वमवेद्यत्वं वेति दूषणनिस्तारेणेत्यर्थः । अप्रसिद्धविशेषणत्वं साध्याप्रतिसिद्धिरित्यर्थः । तत्रैवेति। वेद्यत्वङ्किञ्चिन्निष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगीति प्रयोग एव तस्यैव किञ्च्छिब्दार्थस्यैववेद्यत्वपर्यवसानाद्बाध इति भावः । किञ्चाकिञ्चित्वं किञ्चिन्निष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगि न वा । न द्वितीय इत्याह ।किञ्चित्वधर्मेणेति। आद्येपि यन्निष्ठाभावप्रतियोगि तत्किञ्चिच्छब्द वाच्यं न वा नाद्य इत्याहन हीति। तथा च तत्र पुनरपि व्यभिचार इति भावः ।वेद्यत्वादेरपीति। वेद्य शब्दवाच्येषु धर्मशब्दवाच्येष्वपि वेद्यत्वाभावाद्धर्मत्वा भावाच्चाश्रयासिद्धिरूपासिद्धि प्रसङ्ग इति भावः ॥ द्वितीये आह ।किञ्चित्वाभावइति । तन्निष्ठेति। तुच्छनिष्ठात्यन्ताभाव प्रतियोगित्वेऽपि किञ्चिन्निष्ठत्यन्ताभाव प्रति योगित्वरूपसाध्यप्रसिद्धि रित्यर्थः । तथापि व्यभिचार इति भावः । किं च अनेनानुमानेन कस्यचिदवेद्यस्य सिद्धावप्यसाधारण्यन्दुष्परिहरमित्याहकिं चेति। सामान्यतोप्यवेद्यत्वमनुभूतेरेवेति नासाधारण्यमित्याशङ्कतेहेतुवैभवादिति।वैभवोहीतरत्र बाधसाहित्यमिति भावः ।(घट) स्वयं प्रकाशइति। तथाचासाधारण्यं दुर्वारमिति भावः । तर्कस्या भासमान योगक्षेमत्वेनाप्रयोजकत्वमुक्त्वा सोपाधिकतयाप्यप्रयोजकत्वमाह किं चेति । अननुभूतित्वेनानु भूति लक्षणविरहोपाधिरित्यर्थः ।तदतिप्रसङ्गवाचकत्वादिति ॥ (तदप्रयोजकत्वादिति)तन्निरूपितव्याप्ति शून्यत्वादित्यर्थः । ननु साधनव्यापकत्वान्नासावुपाधिरिति शङ्कामनूद्य परिहरतिनचानुभाव्यत्व इति । तदवस्थानेचेति।लक्षणमव्याप्तिर्लक्ष्यतावच्छेदकस्येतिभावः । अत्रापि भाष्यं संवादयति ।तदिदमुच्यत इति। व्याप्तिस्तर्काप्रतिहतिरित्यादि तर्काङ्गपञ्चकमध्ये प्रथमागंवैकल्यमुक्तवा द्वितीयाङ्गवैकल्यमाहकिञ्चेत्यादिना। उक्ततर्कमूव्याप्तौ तुच्छत्वमुपाधिरिति शङ्कते ।तुच्छत्वात्तत्रेति । साध्यसमेति। वस्तुतस्साध्यव्याप्तिरेव नास्ति कुतः समव्याप्तिः घटादौव्यभिचारादिति भावः । खपुष्पत्वाद्यवच्छिन्नाननुभूतित्वे व्यापकं तुच्छत्वमुपाधिरिति शङ्कतेतत्रत्यमिति। तस्यानुभाव्यत्वेऽननुभूतित्वं स्यादित्यत्राप्यवच्छिन्न साध्य व्यापकं घटत्वादिकमुपाधिस्यादित्याहतर्हीति। ननु तुच्छत्वं ह्याश्रयाभावः । तस्यावच्छिन्न साध्यव्यापकस्याप्युद्भूतरूपत्वप्रयोजकत्वं व्याप्तिमत्वाद्युक्तं नतु घटत्वादेरित्याशङ्कते ।आश्रयाभाव इति । व्याप्त्येति। यत्रानुभाव्यत्वं तत्राननुभूतित्वमिति शुद्धसाध्य व्याप्तिः विशेष इत्यर्थः ।सहचारमात्रस्येति। व्याप्तिः किं सहचारमात्रात् यद्वा तर्कसहकृतात् । नाद्य इत्याहसहद्वारमात्रस्येति। व्यभिचारिसाधारण्येनव्याप्तिप्रयोजकत्वाभावादित्यर्थः । द्वितीये आहनहीति। प्रत्युत व्यभिचार एव स्फुट इत्याहसाहित्यमेवेति। अनुमानस्य बाधमप्याहकिञ्चेति। त्वयानुभाव्यत्वेन सिसाधयिषिताया एव अनुभाव्यत्वमवश्यं भाव्यम् । अन्यथानुभूतेस्तुच्छत्वेन सर्वशून्यत्वप्रसङ्गात्तथा व्यभिचारादनुभाव्यत्वस्योपाधित्व मननुभूतित्व व्याप्यत्वं नास्तीत्यर्थः । शङ्कतेअनुभाव्यत्वस्येति।तथापीति। स्वप्रकाशायास्तस्याः एवं रूपत्वाभावात्संविदन्तरं विषयत्वमावश्यकमिति भावः । उक्तार्थे भाष्यं संवादयतिइदमखिलमिति । अनुभूतित्वनिबन्धनमिति। अनुभूतित्वे उपाधिरित्यर्थः ।अस्येति।अज्ञानविरोधित्वस्येत्यर्थः । नचेति। साधनमननुभूतित्वप्रसञ्जकतयाभ्युपेतम् । अनुभाव्यत्वमित्यर्थः । नन्वालोकादवज्ञानविरोधिनि साध्यव्यापकतेत्यत्राहसाक्षादिति। आलोकादेर्ज्ञानद्वारैवाज्ञान विरोधित्व मिति भावः ।अनुभाव्यत्व इति। तथा च साधनव्यापकत्वादज्ञानविरोधित्वं नोपाधिरिति भावः एवमपि साध्यव्यापकत्वसन्देहात्सन्दिग्धोपाधित्वं दुर्वारम् । तथाप्यनुभूतिरनुभाव्या भवितुमर्हतिअज्ञान विरोधित्वादिति। प्रतिरोधमाह ।अनुभाव्यत्वेपीति। ननु प्रतिरोधो न सम्भवति असत्वेनसोपाधिकत्वादित्याशङ्कते तत्रत्यमननुभूतित्वं तत्प्रयुक्तमित्यादेर्दूषणेनोक्तप्रायमित्याहअसत्वप्रयुक्तमिति ।एवमिति। अत्रानुमानद्वयमभिप्रेतम् । ““अनुभूतिरनन्याधीनस्वधर्मा’’ - ““अनन्याधीनस्वव्यवहारा’’ वा ““स्व सम्बन्धादर्थान्तरे तद्धर्महेतुत्वात् ’’ ““स्वसम्बन्धादर्थान्तरे तद्वयवहार हेतुत्वात्’’ रूपवदिति । तत्रायं निष्कर्षः ““तद्धर्मजनकतावच्छेदकनिरूपितस्वजातीयानपेक्षपरगतस्वोत्पाद्यधर्मजन्यतावच्छेदकनिरूपित धर्मसजातीयस्वगतयावद्धर्मा’’ ““परत्र तद्वयवहारजनकतावच्छेदकधर्मनिरूपितसजातीयानपेक्षतद् व्यवहारजन्यतावच्छेदक धर्मनिरूपित सजातीय यावत्स्वव्यवहारेति वाद्रव्यसाक्षात्कारहेतुरूपवदिति। विस्तरस्तु श्रुतप्रकाशिकायां द्रष्टव्यः । एवं चानुमानद्वयमप्यनुभूतिनिष्ठज्ञाततामात्रस्य च तद्वयवहारमात्रस्य च ज्ञानान्तरानपेक्षत्वेन अनुभाव्यत्व एव पर्यवसानादित्यभिप्रायेण दोषमाहअवेद्यत्वविवक्षायामिति। पूर्वदोषास्तुच्छत्वादय अवेद्यत्वे बाधकत्वमाहआगमेति। आगमस्य बाधः वैयर्थ्यम्मित्यर्थः । तदुपपादयति ।यदिहीति। तत्वावेदकशास्त्रं - वेदान्तशास्त्रम् । नेति । शास्त्रं - शास्त्रयोनित्वात् (ब्र.सू.1.1.3) )तत्वोपनिषदमित्यादिनाब्रह्मणः प्रमाणान्तरवेद्यत्वनिषेधाद्वेदान्तवेद्यत्वमेव वक्तव्यम् । तद्वेद्यत्वाद्यभावे तेषामर्थान्तरबोधने सामर्थ्या भावाद्ब्रह्मबोधने नैरर्थक्यमापद्येरन्निति भावः । ननु ब्रह्मणः स्वयं प्रकाशत्वेपि तस्याज्ञानाविरोधित्वादध्यसनिवर्तकत्वाभावेन तन्निवर्तकापरोक्ष्यवृत्तेर्वेदान्त साध्यतया वेदान्तानांसार्थक्यम् । वेदान्तजन्यवृत्यधीना ज्ञानानिवर्तकत्वमेव जिज्ञासासूत्रादेर्विषय इत्याशङ्कते ।ब्रह्मण्यध्यस्तेति।स्वप्रकाशतया सर्वदा भासमान ब्रह्मविषयत्वादनुवाद्यत्वोक्तिः । वृत्तेरप्रकाशात्मकत्वात्तदवच्छिन्न चैतन्यविषयत्वस्य व्यावहारिकभेद एवेति ब्रह्मण्यावश्यकत्वा वेद्यत्वमवर्जनीयमेवेत्याहतथापीति । तस्यापीति। विलयो - निषेधः । तत्प्रतिपादकत्वेन तत्वावेदकत्वमिति भावः । किं च किमुपहितस्य वेद्यत्वनिषेधः उतानुपहितस्य । नाद्यः उपहितस्येदानीं वेद्यत्वाङ्गीकारेण तन्निषेधेव्याघातात् । नद्वितीयः । अनुपहितस्य व्यवहारानर्हतया तत्रावेद्यत्वप्रतिज्ञादेरप्यसम्भवादित्याहअत इति।ननु ब्रह्मणो वेदान्तजन्यज्ञानविषयत्वाभावेपि तद्ज्ञानाभासे जीव ब्रह्म भेदे ब्रह्मव्यतिरिक्त मिथ्यात्वे च स्वेनैव भासमानं ब्रह्म तटस्थतयावच्छेदकं स्यात् । इदमेवावच्छेदकत्वं ““द्रष्टव्य ( ) इत्यत्रोच्यते । ननु ज्ञानविषयत्वंशङ्कतेनन्विति। अवच्छेदकत्वं व्यावृत्तिबुद्धिजनकत्वम् । नन्वच्छेदकमिति बुध्यापि ब्रह्म न विषयीक्रियते।किं तु अवच्छेदकत्वमेव तद्ज्ञानाविषयीभूतमपि ब्रह्म स्वेनैवभासमानतटस्थं सदवच्छेदकत्वं व्यावर्तयतीत्यत्राहअन्यथेति। तथा च स्वप्रकाशपदेन अवच्छेदकपदेन च ब्रह्मणो प्रतिपादनात् तत्पदद्वयं व्यर्थमित्यर्थः। किञ्च स्वप्रकाशादिपदानां ब्रह्मबोधकत्वस्योक्तत्वात् तन्नयायेनान्यत्व प्रतिपादकवेदान्तवाक्यस्थपदानामपि ब्रह्मबोधकत्वात् तदपि वाक्यं स्वांशेवैयर्थ्यमवेद्यत्वमेव ेसाधयतीत्याह ।तस्मादिति। नन्वननुभाव्यत्वपदेपि श्रुतिबोधोस्तीति शङ्कतेनन्विति।न शब्दगोचर इत।ि अत्र यद्यपि शब्दप्रतिपाद्यत्वमेव निषिध्यते । तथापि प्रमाणान्तरावेद्यतवाच्छब्दवेद्यत्वस्यापि निषेधादवेद्यत्वपर्यव सानमिति भावः । अवेद्यत्वपक्ष एव ताःश्रुतयो बाधिता स्यादित्याहभवतो वेति। बाधमेवशङ्कापूर्वमुपपादयतिस्वरसप्रतीतमिति। यद्बलमादाय अवेद्यत्वं ब्रूषे तद्बलादेव वेद्यत्वं सिध्यतीत्याहअमतेति।अज्ञातादि शब्दैः ब्रह्म स्वरूपाप्रतिपादन इत्यर्थः ।प्रागुक्तेति। अन्यथा स्वप्रकाशानुवादनैरर्थ्य प्रसङ्ग इत्युक्तप्रकारेणेत्यर्थः । अवेद्यत्वस्य स्वरसतः प्रतीतिवत् वेद्यत्वस्यापि स्वरसतः प्रतीतेःपरस्परविरोधादनन्वयः ।“अमत’मित्यादिना स्वरूपाप्रतिपादने"मत’मित्यादिकृत्स्नानर्थक्यमित्यर्थः ।नन्वमतस्योपक्रमे प्रतिपादितत्वादमतत्वेन मतत्वमेवमतमित्यनेन प्रतिपाद्यते । अमतम् इत्यत्रापि नत्वाकारान्तरेण मतत्वं निषिध्यते । अतोऽनान्वयो न वैयर्थ्यमितिशङ्कते ।अमतत्वेति। नमतत्वाङ्गीकारेपि स्वरूपे मतत्वस्य सिद्धत्वादमतत्वस्य बाधितत्वादमतत्वेन मतत्वमेव न सम्भवतीत्यन्वयः । अमतत्वाङ्गीकारे वैयर्थ्यं च प्रतीत्य भावात् तदवस्थमिति परिहरति ।किमत इति। सामान्यतो मतत्व निषेधकशब्दः स्वाधीनमतत्वमपि निषेधतीति न मतत्वापादनमिति शङ्कते ।अमतत्वमिति । तथा सतीति। ब्रह्मणोमतत्व विशिष्टतया बोधना भावात् ब्रह्मण्यमतत्वं प्रतिपन्नमेव स्यादित्यर्थः । अस्त्वमतत्वेन ब्रह्मणः प्रतिपादनम् । तथापि मतत्वस्याप्रतिपादनात् नानन्वय इति शङ्कतेतथापीति। नन्वमतशब्देन न मतत्वमपि प्रतिपाद्यते इति चेत् तत्राहमतत्व व्यपदेश इति। अहृदयमित्यर्थः ।हन्तेति।ब्रह्मतात्पर्यविषयेति। इति प्रतीतिविषयत्वस्यस्फुटत्वादिति भावः ।अस्मत्पक्ष इति। वेद्यत्वपक्ष इत्यर्थः।आकारितम्आकारविशिष्टम् ।वस्त्वन्तरेति। चाक्षुषत्वादिप्रयोजकरूपादिविरहेण प्रत्यक्षाद्यगोचरतयेत्यर्थः ।अपरिच्छिन्नेति। गुणविभूत्यादिभिः परिच्छिन्नो न भवतीत्यपरिच्छिन्नः सचासौ विषयवेद्यं ब्रह्म अपरिच्छिन्नत्वात्परिच्छिन्नतया मतं न भवतीत्यर्थः । तत्प्रसादं विना । अमृतत्वमादिशब्दार्थःनिर्व्यूढमिति। विजानतामपि परिच्छिन्नतया न ज्ञातमित्यर्थः ।विज्ञातारमिति।ज्ञातव्यत्वमात्रनिषेधकेनेति। हेतापायोगात् भगवत्प्रसादसहकृतन्यायोप ब्रृंहितवेदान्तैरेव ज्ञातव्यत्वं विवक्षितमिति भावः ।एवमिति। सापिश्रुतिः प्रमाणान्तराग्राह्यविषयेत्यर्थः । येन ब्रह्म इदं सर्वं विजानाति मुक्तो भवति तं प्रत्यक्षादिषु मध्ये केन विजानीयात् भगवत्प्रसादरहितेन न केनापि गृह्णीयादेवेत्यर्थः ।प्रकरणादौ व्यक्तमिति । ““सैषानन्दस्यमीमांसा भवतीति’’(तै.भृगु - 4) उपक्रमादिति भावः ।अन्यथेति। अवेद्यत्व परत्व इत्यर्थः ।यच्छब्दाभिरिति।““यतो वाचोनिवर्तन्ते’‘त्यत्र यच्छब्दानन्दशब्दादिभिरित्यर्थः ।विद्वानिति। अप्राप्तत्वाद्वेदनं विधीयत इति भावः । धर्मपदयोजनामाहनिकृष्टेति। देवादिशब्दानां शरीरजीवविशिष्टगोचरत्वादिति भावः ।एवमन्यानपीति।(श्री.भ.गी.7 - 26)यद्वाचानभ्युदितम् । अगृह्यो न गृह्यते (केन 1 - 4)न ग्राहयःकेनचित्क्वचित् ““मां तु वेद न कश्चने’‘त्यादीतिविवक्षितानि प्रमाणान्तराणि प्रकाश्यत्वादिलिङ्गकानुमानानि । श्रुत्यन्तरम् ।ब्रह्मविदाप्नोति (तै.आ.1)इत्यादि ।यद्वाचानभ्युदितं ( केन 1.4)इत्यत्रतदेव ब्रह्म त्वंविद्धि (केन.1 - 4 )इति वाक्यशेषः ।अगृह्यो न गृह्यतेत्यत्र स एव वेतिवेति इत्यात्मा ग्राह्य इति वाक्यशेषः ।वावयस्थ पदान्तराणि तदुपस्थापकानि पदानि ।आगमबाधादिकं किमिति भाष्ये नोक्तमित्यत्राहअनुभाव्यत्व इत्यादिना। ब्रह्मज्ञानाय वेदान्तशास्त्रं व्याकुर्वन् स्वक्रियाव्याघातं कथं न जानीयादित्यर्थः ॥ ॥ वत्सजलधिकौस्तुभनृसिंहगुरुसुतेन सिंहदेवेन कृतायां शतदूषणीटीकायां विंशोवादस्समाप्तः ॥