16 व्यावर्तमानत्वानुमानभङ्गवादः

पूर्ववादसङ्गतिरेवास्यापि सङ्गतिरिति अभिप्रेत्यवादार्थं सङ्गृह्णातिविश्वमिति। प्रपञ्चोमिथ्या व्यावर्तमानत्वात् शुक्तिरूप्यवदित्यनुमानेन प्रपञ्चमिथ्यात्वं साधयत इत्यर्थः । निर्वतनप्रकारं दर्शयितुं प्रतिजानीतेयथेति। उदाहरणान्तरमाहयद्वेति। यथेत्यनुषङ्गः अधिष्ठानत्वम् अधिकरणत्वं यदिति व्यावर्तमानस्य मिथ्यात्वप्रोयजकत्वेन प्रयोजकान्तराभावात् शुक्तिरूप्यमपि मिथ्या न स्यात् इत्यर्थः । ननु ब्रह्मणि युष्मदर्थान्यत्वं मिथ्यैव । न हि मिथ्या भूतधूमस्यहृदवृत्तित्वमात्रेण वह्निव्यभिचार इत्यत्राहयदिति।तदैक्यमिति। पारमार्थकमितिशेषः । उक्तबाधकभयान्मिथ्यात्वपरिग्रहमनूद्य दूषयतियदिति। तर्हि शुक्तिरजतादेर्मिथ्यात्वं न स्यादित्यत्राह ।न हीति । अन्यथेति। यथा कथञ्चिदसत्वमात्रेण स्वरूपस्यैव मिथ्यात्व इत्यर्थःसदिति। विद्यमानमित्यर्थः । नह्यसद्रूपेण वा सद्विलक्षणरूपेण वा ब्रह्मविद्यत इति अभ्युपगच्छन्तीत्यर्थः ।सिद्धसाधनमिति। तद्देशतत्काले च मिथ्यात्वस्य सत्यतावादिभिरपि अभ्युपप ेतत्वादिति भावः। शुक्तिरूप्यादेरपीति। रजतस्य सर्वदेशवृत्तित्वेन शुक्तावपि सत्यस्य आपणस्थ रजतस्यैव विद्यमानस्य रजतप्रतीतिविषयत्वात् मिथ्यारजतं न सिध्येत् इत्यर्थः । कादाचित्कस्य सर्वदा सत्वे दोषमाहकार्यकारणेति। पौर्वापर्याभावादिति भावः ।संवादिकमितिसंवादोऽर्थसत्वेन व्यवहारः । तदस्यास्तीति ठञ् प्रत्ययः । ननु विद्यामनस्यापि न व्यवहार नियम इत्यत्राहकश्चिदिति। यस्य कस्यचित् यदा कदाचित् विद्यमानत्वे यदाकदाचिद्व्यवहारस्स्यादिति भावः । ननु बाध्यत्वव्यवहार एव ध्वंस व्यवहार इत्यत आहबाधेति । निषेध इति। अभावबुद्धिरित्यर्थः ।तत एवेति। सत्येष्वेव सर्पादिषु प्रध्वस्तबुद्धिरित्यर्थः ॥विपरीतबाधकत्वमिति। तथाच विरुद्धत्वात् न साधनमिति भावः । किमुपाधिपदेन देशकाल रूपाधिकरणं विवक्षितम् उत अध्यस्तधिष्ठितमिति विकल्प्य आद्ये आहनहीति। द्वितीयमाहनेदमिति। द्वितीयकल्पमेवोद्बलयतिनन्विति। सन् घटः सन् पटः इति सदेवाधिष्ठानतया प्रतीय्यते । यथा इदं रजतमित्यत्र इदमर्थभूता शुक्तिः । तथा च सन् पटः इति पटविधिदशायां सन्नयं पट एव न तु घट इति निषेध दर्शनात् हेतुसिद्धेर्मिथ्यात्वं स्यादित्यर्थः ।मैवमितिदेशत्वमात्राधिष्ठानत्वं मिथ्यात्वसिद्धिः प्राक् घटादिस्वरूपातिरिक्तसतो सिद्धत्वादिति भावः ।अनुवृत्तेश्चेति।सतो घटादितत्तद्वस्तुरूपस्य पटादावनुवृत्त्यभावादित्यर्थः । ननु सत्ता न घटादिस्वरूपं किन्तु ब्रह्मस्वरूपमेवेत्यनु वृत्तिर्युक्तेत्यत्राहघटोस्तीति। आश्रयत्वमधिष्ठानत्वं न च तन्निष्ठतया भासमानायास्सत्तायाः अधिष्ठानत्वं भवतीति भावः । ननु त्वन्मते ब्रह्मस्वरूपस्य अनुवर्तमानत्वात्कथम् अधिष्ठानं स्यादित्यत्राहब्रह्मत्विति। अनुवृत्तिमात्रान्नाधिष्ठानत्वम् अपितु अध्यस्यमानगोचरप्रतीति विषयत्वेनेति भावः । नन्वाधारत्वमेवाधिष्ठानत्वं तत्र घटस्सन्निति प्रतीतस्य पटस्सन्निति प्रतीतिदशायां निषेधावगमात् व्यावर्तमानत्वमिति चेन्न । घटसन्निति प्रतीतस्य पटस्सन्निति न निषेधः किन्तु पटस्यापि विधिरेव न चान्यविधिरेव इतर निषेधः घटेरूपरसयोरिव सत्युभयविधिमात्रेण परस्परनिषेधाभावात् । न वात्र घटो न सन्निति प्रतीतिरिस्तिसत्वे वा घट एव सत्तानिषेधो न सति घटस्येति वैपरीत्य प्रसङ्गादिति दिक् । ननु कालान्तरादौ अप्रकाशमानत्वं शुक्तिरूप्यवत् सद्वैलक्षण्यप्रयुक्तमित्यत्राहकालान्तरादाविति । नचेति।प्रमायाः प्रकाशमानत्वं प्रमितत्वम् । तच्च प्रकाशमानत्वरूप सामान्याभावरूपप्रकाशमानत्वेन विरुद्धमिति भावः ।अन्यथेति। देश कालादिभेदेन परिहाराभावे कदाचित्प्रमितत्वेन विरुद्धः । प्रकाशमानत्वाभाव एवन स्यादिति भावः । देशकालभेदेना प्रकाशमानत्व मात्रेण मिथ्यात्वे साध्ये व्यभिचारमाहयथा कथञ्चिदिति ।अन्यथेति। ब्रह्मणो प्रकाशितत्वाभावे अत्र ब्रह्मणि प्रमाणज्ञानस्या प्रकाशितार्थप्रकाशकत्वरूपहेतु सिद्धिः कथमित्यर्थः । माभूदत्र हेतुसिद्धिः । घटादिगोचरप्रमाणज्ञानमादाय भावरूपाज्ञानसिद्धिः अस्तु इत्यत्राहकथं चेति । सर्वदा कथञ्चिदिति। देशविशेषे कालविशेषे वा कथञ्चिदपि प्रकाशमानत्वाभावो हेतुरिति भावः ।तद्धप्देरपीति। तथा च स्वरूपासिद्धिरिति भावः । ननु घटस्य कादाचित्कत्वात् प्रथमविद्यमानकाले प्रकाश इत्यत्राह। स्वकालावच्छिन्नस्येति। स्वकाले विद्यमानत्वाविषयस्येत्यर्थः । ननु घटादिप्रकाशस्यास्य स्मारकस्य नित्यत्वान्नसिद्धिरित्याशङ्कतेघटादिप्रकाशस्येति।भ्रान्तेति। ईश्वरज्ञानस्य रजतभ्रान्तिविषयस्य तद्विषयरजतविषयत्वावश्यं भावात् सर्वदा प्रकाशमानत्वात् दृष्टान्तस्साधनविकलइति भावः । ननु सर्वदा अस्माभिरीश्वरबुद्धिविषयत्वं नेष्यत एव । ईश्वरस्यानित्यत्वादित्यत्राहवयन्त्विति ।अस्माभिरिति ।अस्मभिस्सर्वदा तद्बुद्धिविषयत्वाङ्गीकारात् अन्यतरासिद्धिरित्यर्थः ।अस्मकमिति। अस्मदीयनित्यप्रकाशविषयत्वाभावो हेतुरिति वयन्त्वितिवाक्ये विवक्षितमिति भावः ।तुल्यमितितथा च ब्रह्मण्यनैकान्त्यमिति भावः । अनैकाविमुपपादयतिन ह्यस्मदर्थेति। अनुमानस्य अप्रयोजकत्वमाहकिं चेति ।आद्येपि किं निर्दोषत्वसहितं तदसहितं वा प्रामाण्यप्रयोजकमिति विकल्पमभिप्रेत्य आद्ये आहनिर्दोषत्वादिति। तथा च निर्दोषत्वेनैव प्रामाण्यात् तादृश प्रकाशाभावो प्रयोजको मिथ्यात्वस्येति भावः ।द्वितीये आहदोषे सतीति । द्वितीयेत्विति। कादाचित्कस्यापि घटादिप्रकाशस्याबाधितत्वात् यौक्तिकबाधस्य तु सर्वसाधारण्यादिति भावः । प्रयोजनत्वे अभियुक्तवचन संवादयति ।व्यावृत्तिरिति। व्यावृत्तिर्मिथ्यात्वे प्रयोजकं न भवति । तथाचानुवृत्तिरपि मिथ्यात्वे प्रयोजकं न भवति बाधस्योपाधित्वात् इति भावः । तर्हि बाधो मिथ्यात्वमस्त्वित्यत्राहन बाध इति। हेत्वसिद्धिरित्यर्थः । ननु नासिद्धिः यौक्तिकस्य सत्वादित्यत्राहब्रह्मणोऽपीति। तत्र व्यभिचार इति भावः। नन्वत्र व्यावृत्तेर्मिथ्यात्वं प्रत्यप्रयोजकत्वं बाधमिथ्यत्वयोस्साध्यसाधन भावश्च प्रतिपाद्यते । कथमेतदुपपद्यते भदाभावादित्यत्राहअयमत्रेति। अन्यत्किं बाधपर्यायाः तत्फलं वा विवक्षितम् । अन्यद्वा नाद्य इत्याहबाधपर्यायस्येति।बाधपर्यायो बाधतुल्यः ।बाधनियत इति यावत् । तत्फलमपि भ्रमनिवृत्तिः । व्यवहारनिवृत्तिश्च तेषामनुपलम्भादित्यर्थः द्वितीये आहइतरस्त्विति। तस्य मिथ्यात्वं प्रत्यप्रयोजकत्वात् इत्यर्थः । व्यतिरेकव्याप्तिसिद्धिरित्यर्थः ।बहुधेति। अन्योन्याभावान्त्यन्ता भाव भेदेनेति भावः । सर्वन्यत्वादित्यन्योन्या भावघटितासिध्युद्भावनंसर्वत्र स्वयमपि अत्यन्ताभाव घटितासिद्ध्युद्भावनमेवमिति। सर्वमेवमिति व्यतिरेकासिद्धिरित्यर्थः । यन्न सत्यं तदनुवर्तत इत्यसिद्धिमेव आनुपूर्व्येण सुश्लिष्टबहुभ्रमेष्वारोपितायाम् एकस्यां नीलरज्जौ व्यभिचारादिति भावः ।एतेनेति। भिन्नत्वं ब्रह्मणि व्यभिचारि । क्वाचित्कत्वकादाचित्कत्वे विरुद्धे । बाध्यत्वमसिद्धम् अजडत्वं दृश्यत्वानुमाने दृग्व्यतिरेककल्पदूषणेन निरस्तम् । आदिपदेन परिच्छिन्नत्वादि परिग्रहः। सङ्गातोेन्मीलितं - मूलतच्छिन्न सङ्घातमित्यर्थः ।आहिताग्नित्वात्निष्ठायाः परनिपातः ।तर्कश्चेति। सोपाधिकतया व्याप्तिशून्यत्वादा भासइत्यर्थः ॥ वत्सकुलजलधिकौस्तुभेन नृसिंहगुरुसुतेनसिंहदेवेन कृतायां शतदूषणीटीकायां षोडशोवादस्समाप्तः ।