14 वेदप्रामाण्यपरिग्रहानुपपत्तिवादः

पूर्ववादे पूर्वपक्षे भेदानां भ्रन्तिसिद्धत्वं प्रत्यक्षस्य सन्मात्रविषयत्वमित्युक्तौ वेदप्रामाण्यसिद्धिर्नस्यादिति बाधकान्तरमस्मिन्वादे निरूपयतीति पूर्ववादशेषत्वान्नपृथक्सङ्गतिः । अत एव पूर्वपक्षानुक्तिः । अप्रामाण्यस्यैव प्रपञ्चनसमर्थनाद्वादान्तरताचेत्यभिप्रेत्यवदार्थ सङ्गृह्णाति ।यदात्मन इति। य आत्मा प्रति पाद्यतयान्तरस्थितः यस्मिन्विषये अनुगुणा स्वरसावणकृतानुपूर्वी च तद्युक्ताः यत्र ब्रह्मभूते श्रीनिवासे प्रमाणं भवेत्तदन्यविषयत्वे प्रामाण्यमनुपपन्नमित्यर्थः । तत्र हेतुःअपरिच्छेद्येति। अन्यत्र प्रतिपाद्यविषयाभावादिति भावः । आहर्ता मधुकैटभहृतान्वेदान्पुनरानीतवान् । पूर्वश्लोके प्रमाणमिति सूचितं वादार्थं श्लोकान्तरेणविस्पष्टयतिवेद प्रामाण्येति ।कर्मवेदबाह्यतारूपापायस्थानम् । ननु प्रपञ्चमिथ्यात्वमतभेदे प्रतिपादकपूर्वभागस्य प्रामाण्यं नह्यभ्युपगम्यते । किन्त्वद्वैतपर वेदान्तभागस्येत्यत्राहतदुपजीवनेनेति। अपौरुषेयत्वादिना सिद्धवेद प्रामाण्योपजीवनेन तद्विशेषेप्रामाण्यसिद्धिरित्यर्थः।अत इति। तद्विरोधिवेद प्रामाण्यादित्यर्थः ।तदेतदिति।सर्वमीमांसकसम्प्रतिपन्नप्रामाण्याप्रामाण्यव्यवस्थापनमित्यर्थः ।संविन्मात्रेतिमिथ्यार्थविषयत्वेन वेदाप्रामाण्यप्रसङ्गात् अन्यथा बुद्धाद्यागमस्यापि प्रामाण्यप्रसङ्गादिति भावः । प्रमाणत्वेति। वेदस्य प्रामाण्यं तद्विरुद्धस्याप्रामाण्यं च प्रथमाध्यायार्थः । वेदप्रामाण्य समर्थनसिद्धम्फलमाहपुण्येतिआदिपदेन मोक्ष साधनपरिग्रहः। विधीति। प्रथमाध्यायस्य प्रथमपादार्थः ।अर्थवादमन्त्रेप।द्वितीयपादार्थः ।नामधेयानीतिचतुर्थपादार्थः । आदिपदेन नामधेयापवादग्रहः ।सर्वेष्विति। द्वितीयाध्यायादिषु तत्तद्व्युत्पाद्यभूत शब्दान्तरादिभिः भेदादिप्रमाणैर्यव्यस्थितिरित्यर्थः । ननु तर्हि पूर्वपक्षप्रमाणविरोधि व्युत्पादनात् प्रमाणैरितिकथमित्यत्राहवचनेति। पूर्वोत्तरपक्षयोरुभयोरप्येकार्थ व्युत्पादनतात्पर्यान्नदोष इति भावः । सर्वेष्वेव लक्षणेषु परिनिष्पन्न तत्तदधिकरिणस्तत्तत्परिकर विशिष्टतत्तत्कर्मभ्यस्तत्तत्फलसिद्धिरूपमर्थमाहकर्मभ्य इति। परलोकश्च इहलोकश्च परलोकहलोकौ तत्र भवःपारलौक्येहलौकिकः। आनुश्रविकादिषु परलोकेहशब्दात्तदादिविधिः तदन्तविधिं प्रयोजयत इति भागवृत्तिरित्याहुः । केचितु परलोके भवं पारलोक्यं"“बहिदेव पञ्चजनेभ्य’‘इत्यस्य योग विभागोपलक्षणार्थत्वस्याङ्गीकारात् “इपु’ प्रत्ययः मध्यपदलोपीसमास इत्याहुः । अपरेतु परलोकस्येदमिहलोकस्येदमिति विवक्षायां तस्येदमिति सम्बन्धसामान्ये ““र्ण प्रत्ययः’’ ततोद्वन्द्वः । ततः परम्मत्वर्थीय इति अन्येतु परलोकशब्दादरेणेव इहलोकशब्दात्"“कालात् ठञ्’’(पाणि अष्टाध्या 4 - 3 - 11)इत्याहुः । इतरेतु परलोकशब्दात्"“स्वार्थिकाण्णं’‘तास्थलेमत्यर्थी युष्मद्भिन्नम्पदमिति वदन्ति । अर्थस्य मिथ्यात्वाविशेषे वेदबाह्यागमयोः किं वैषम्यमाश्रित्य वेदाः प्रमाणं म्बाह्यागमो न प्रमाणमिति स्वयमध्यवसीयते परं प्रति च साध्यत इत्यर्थः । किमिति स्वरूपसत्यत्वाभ्युपगमेनेत्यारभ्य निर्देश्यस्वरूपेण भेदेन वैषम्यमाश्रित्य निष्कृष्यते किमिति योजनाव्यवहारविसंवादात्प्राचीनाः विकल्पाः स्सर्वे अभ्युपगमभेदपराः । सत्यभूतप्रमितीत्यत्र प्रमितिशब्दो ज्ञानपरः । अनिर्देश्यस्वरूपेण विशेषतो निर्देष्टुमशक्येनेत्यर्थः । योगाचारादिभिरित्यादिशब्देन माध्यमिकादिसङ्ग्रहः ।तैरपीति। सम्प्रति दोषस्तदधीनसत्वं कल्पितत्वमिति यावत् । एवं चोभाभ्यामेकरूपसत्यत्वस्याङ्गीकारात् न विशेष इति भावः ।अनन्येतिसम्प्रति सत्वपदस्य व्यावहारिक सत्वपदेन सह पर्यायान्तरत्वातदर्थतो विशेषाभावादित्यर्थः ।अन्तत इति। वस्तुनो लोकवञ्चकत्वमुभयोरित्यर्थः । लोकवञ्चकत्वमेव परोक्त्या दृढयतियथाहुरिति । वञ्चनार्थ इति। यथा परेण तुच्छत्वमेवाभ्युपेत्य प्रामाणिकजनवञ्चनार्थं सांवृतिकं सत्यमिति व्यवह्रियते तथा त्वया वैदिकजनवञ्चनार्थ सांवृतिकशब्दं परित्यज्य तस्यैवार्थस्य मिथ्याशब्देनोपन्यासः । यथा लालेत्युक्ते जुगुप्सा जायेतेति वक्ता सर्वशब्दो पन्यास इत्यर्थः । संवृतिः कल्पितेति च नास्तिक्यपरिहारार्थं नास्तिक इति लोकापवादपरिहारार्थं वञ्चनार्थमुपन्यासः इत्यन्वयः । एवं वञ्चनार्थम्प्रवृत्तैरपि वञ्चना न लब्धेत्याह ।नच युष्ममाभिरपि। वञ्चयितु मुद्युक्तैर्युष्माभिस्सर्वैस्सम्भूय संवृतिसत्यशब्देन न व्यवहरिष्याम किं तु मिथ्याभूत व्यावहारिक सत्यशब्देनैव व्यवहरिष्याम इति न सङ्केतितमतो चौल्यमेव प्रकटीकृतमिति भावः । असङ्केतित्वादेव खण्डनकारादिभिस्संवृति शब्देनापि व्यवहृत मित्याहउक्तं चेति।तद्बहिष्कारःबाह्यागमबहिष्कारः । यदि पराभ्युपगमः प्रयोजकस्तदा दूषणान्तरमाहयदि चेति। वैभाषिकेन स्वागमस्य पारमार्थिकसत्यस्यैवाङ्गीकारादिति भावः । एतेनेति ।असिद्धेनेत्यारभ्येत्येत्तावत्पर्यन्तम् उक्तेनेत्यर्थः । ननु न प्रामाण्यमात्रमेव हेतुः । येनसाध्या विशेष स्यात् किं तदाश्रयत्वमिति शङ्कते ।नन्विति। विशेषस्याकारो विशेषणं तद्विशिष्टतयेत्यर्थः । हेत्वसिद्ध्यादूषयतिविशेषस्येति। प्रामाण्यनिरूपिताश्रयत्वरूपविशेषस्यापि मिथ्यात्वमिति भावः ।भवन्मते प्रामाण्यरूपविशेषणं चासिद्धमित्याहभवत इति। विशेषणासिद्धिमुपपादयतिवेदप्रामाण्यस्येति।ब्रह्मव्यतिरिक्तत्वाद्वेदप्रामाण्यस्य मिथ्यात्वमित्यर्थः । ननु व्यावहारिकप्रामाण्यमभ्युपगतमेवेत्यत्राहतदभिमानेति। वेदवत् परागमेपि सत्वादित्यर्थः । व्याहतिः निर्विशेषपरमात्रपदप्रमातृत्वोक्त्या व्याहतिः निर्विशेषस्य प्रमातृत्वं च सिद्धान्त विरुद्धमित्यर्थः ।प्रमातृत्वस्येति। उपाधेरसत्यतवाद्विशिष्टस्याप्य सत्यत्वमित्यर्थः । ननु विशेषसंविन्मात्रस्वरूपसत्यत्वमङ्गीकृतमिति चेत् तत्राहतत्र स्वरूपेति।तवागमप्रमातर्यपि विशिष्टे विशेष्यभूत चैतन्यस्य सत्यतायाः अनङ्गीकारात् तदागमस्यापि प्रामाण्यप्रंसग इत्यर्थः । किमुपाधिस्वरूपस्य सत्यत्वमभिमतं यद्वा तद्गत प्रमात्वस्येति विकल्पमभिप्रेत्याद्ये आहस्वरूपस्येति। द्वितीये आहतत्प्रमात्वृत्वस्यापि । तेनत्विति। योगाचारेण ज्ञानस्य सत्यत्वमङ्गीकृतमिति भावः ।तुल्यैरिति। माध्यमिकमतस्थैस्सर्वमिथ्यात्वस्याङ्गीकारादुभयत्रापि तुल्यवदेकप्रामाण्यसिद्धेरिति भावः । विषयः किञ्चिद्व्यतिरिक्तः उत चिदैवेति विकल्पाभिप्रायेण आद्येआहचिद्व्यतिरिक्तांश इति। द्वितीय्ये आहचिदंशस्येति। ननु नित्यस्यापि चिदंशस्य क्षणिकत्वोक्तेः तदागमजन्य ज्ञानस्य विषयतो सत्यत्वं चिदंशेऽपीत्याहतत्रेति। तत्र हेतुमाहनिर्धूतेति। क्षणिकत्वादि धर्मस्य तन्मतेपि वस्तुतोऽभावात्काल्पनिकस्य मतद्वयसाधारण्यादिति भावः । नित्यसंसारादिप्रसङ्गादिति ।वेदस्य नित्यतया तद्धेतुभूत अविद्याया अपि नित्यत्वस्यावश्यकत्वेतन्निवृत्तिरूपामुक्तिर्नस्यादिति भावः । ननु काल्पनिक क्षणिकत्वनित्यत्वाभ्यां विशेष इत्यत्राहक्षणिकत्वेति ।काल्पनिकस्यासत्वादप्रयोजकत्वमिति । अनादित्वेनेति ।कल्पनायाः प्रवाहरूपेणादित्वमित्यर्थः ।बाह्यैरपीति। धर्मदेशना - धर्मोपदेशरूपाण्यागमः ।सर्वज्ञः - बुद्धः । तयोः क्षणिकतया तत्सन्तानपरम्परास्ति । सा च एवम् । एक एव सर्वज्ञो धर्मदेशनाच । पुनरप्येक एव सर्वज्ञो धर्मदेशनाचेत्येवं क्रमेण प्रदीपतत्प्रभासन्तानवत् सर्वज्ञसन्तानान्तरित धर्मदेशनासन्तानादिरभ्युपगतः । न च तत्प्रवाहानादित्वमप्यसदेवेति वाच्यम् । वेदेपि तव तुल्यत्वादिति भावः । ननु बौद्धानां प्रवाहानादित्वं क्षणभङ्गविशिष्टम् । अस्माकं तदभावविशिष्टमिति वैषम्यमाशङ्क्याहक्षणभङ्गेति। अर्थयाथात्म्यप्रयोजनकत्वाभिमानेनादित्वादिपरिग्रहः । तथा (अर्थ) बाधक याथात्म्यप्रयोजकविशेषेण प्रक्षोपोनुचित इति भावः । परागमस्य दोषमूलत्वं तन्मतेनोच्यते, उत त्वन्मतेन ।नाद्य इत्याहतत्पक्षेणेति। द्वितीये आहभवत्पक्षेणेति । अत इति। असदर्थजनकत्वेनाविद्यादोषःनत्वसदर्थविषयकज्ञानजनकत्वापादकत्वान्नेति चेन्न । एवमपि प्रमाणस्य मिथ्यात्वे तद्विषय याथात्म्येऽनाश्वासात् । न ह्यारोपित धूमेन वह्निसिद्धिरिति भावः । पन्थाः - सत्यत्वमार्गः । अत एव अविद्याख्यदोषमूलत्वाभावादेवेत्यर्थः ।ब्रह्मणोऽपीति। प्रकाशमानत्वाच्छून्यवादियुक्तिभिर्बाधाच्च ब्रह्मणोपि बाधो मिथ्यात्वं प्रसज्यत इत्यर्थः । प्रतीति बाधाभ्यामनिर्वाच्यत्व रूपमिथ्यात्वसिद्धिरपि नेति वक्ष्यते इत्याह ।अनिर्वचनीयेति। कारणदोषादिविसंवादस्वारसिकबाधः यौक्तिकोबाधः सम्भवति गगनततिमप्रत्ययवदिति भावः॥ ननु दोषमूलत्वज्ञानेन कथं बाधः भिन्नविषयत्वादित्यत आहतथाचाहुरिति। विसंवादेन साक्षादर्थाभाव एव परिच्छिद्यते । कारण दोषस्तु यद्यपि न साक्षादर्थाभावात्परिच्छिनत्ति । इदं ज्ञानमप्रमाणं दुष्टकारणजन्यत्वादिति साक्षादप्रामाणस्यैव बोधनेन भिन्नविषयत्वात् । तथाप्यर्था भावाधीनतया प्रामाण्यस्य तत्परिच्छेदे अर्थाद्विषयावभास्यापि परिच्छेदाद्विसंवादेन तुल्यकार्यत्वात् अर्थाभावपरिच्छित्तौ विसंवादस्य बाधानपेक्षा भवति । यथा प्रणयनार्थतया अविहितमपि गोदोहनं प्रणयनाश्रितत्वेन प्रणयनस्य स्वेनावश्यं कर्तव्यत्वात् अर्थाच्चमसेन तुल्यकार्यत्वात् प्रणयनं चमसं नापेक्षतइत्यर्थः। त्वयेति। प्रत्यक्षादिविसंवादोऽस्माभिस्तु सुवच इति भावः । किमदृष्टार्थेषु विसंवादो यद्वा दृष्टार्थेषु।नाद्य इत्याहअदृष्टस्येति। द्वितीय्ये आहदृष्टार्थेष्विति। ननु पृथिव्यादितत्वगोचरस्य क्षणिकत्वादुपदेशस्य स्थायित्वग्राहकप्रत्यक्षादिबाधाद्वैषम्यमित्यत्राहप्रत्यक्षादिति। त्वन्मतेपि प्रपञ्चमिथ्यात्वावगमस्य सत्वग्राहिप्रत्यक्षादिविसंवादात् । यदि प्रत्यक्षज्ञानं भ्रम इति न तद्विसंवाद इति तदपि समानमित्यर्थः । न च संविन्नित्यत्वप्रतिपादकवेदेन तदागमस्य बाधादप्रामाण्यमित्याशङ्क्य भवन्मते वेदप्रामाण्यस्यैवासिद्धेर्नतेन बाध इत्याहवेदाधीनस्येति ।प्रामाण्यासिद्धावपि तस्य बाधकत्वे बौद्धागमस्य वा बाधकत्वं कुतो न स्यादित्याहअन्यथेति । एतेनेति। कारणदोषविशेषे माहाजनपरिग्रहस्या किञ्चित्करत्वादिति भावः । किं महत्वं सङ्ख्यया निपुणत्वेन वा दोषरहितत्वेन वा नाद्य इत्याह ।बहुजनेति। द्वितीये आहनिपुणेति। वेदतदर्थयागस्वर्गसाध्यसाधनभावादिज्ञानास्य त्वया भ्रमत्वस्याभ्युपगमादिति भावः । तृतीयन्दर्शयतिहेतुदर्शनेति। हेतोरर्थादिप्रयोजनस्य दर्शनं ज्ञानमपेक्षेति यावत् । दृढि हेतुदर्शनवस्तु तज्जनितेतितताभिमानवत् बुद्धागमः । द्भिः परिगृहीतो बौद्धागमः । वेदस्तु तद्रहितैः परिगृहीत इति वैषम्यमयुक्तमित्यर्थः।तत्र हेतुः परमार्थत इति।दोषमूलस्य परिग्रहे दृष्टलो भाद्ववा दोषमूलत्वेन प्रामाण्य भ्रमाद्वा । तत्र प्रथमस्यभावाच्चरमः परिशिष्यते ।ततश्च हेतुदर्शनवत्पुरूष सङ्ग्रहादविशेष इत्यर्थः ।सञ्ज्ञेतिअन्यथा विपरिवर्तप्रसङ्गादिति भावः। ननु वेदशब्दव्यवहारप्रयोजकत्वान्नाकिञ्चित्करत्वमित्यत्राहतत्तद्वयवहारेति। एतादृश व्यवहारभेदस्यापि प्रामाण्याप्रामाण्यप्रयोजकत्वाभावादिति भावः ।पुरुषभेदेनेति। अविद्याविशेषकनीतोवेदो भवति । बुौद्धागमस्तु तज्जनितेति तवाभिमानवत् बुद्धागमः नैतादृशाविद्याजनितो वेद एव तज्जनितइति कस्यचिदभिमानसम्भवादित्यर्थः । नन्वस्मदभिमानो विवक्षितः नच बुद्धागमं तथाभिमन्यामह इति शङ्कते ।तत्रवयमितियस्य कस्यचिदभिमानसिद्धम्प्रामाण्यमिति।यस्य कस्यचिदविद्याविशेष दोषाजन्यत्वाभिमानरूपवैशम्यात्प्रामाण्यं सम्भवतीत्यर्थः । प्रामाण्याप्रामाण्य लक्षणभेदस्येति। प्रामाण्याप्रामाण्ययोर्लक्षणभेदस्य ज्ञापनवैषम्यस्येत्यर्थः ।भवदिति। इतरापेक्षया भवतो विशेषाभावादिति भावः । नन्वितरानुपलब्धमपि रत्नतत्वं कस्यचिदुपलभते ।नहीतरानुपलम्भमात्रेण कस्याप्यनुपलम्भ इत्याशङ्कते ।रत्नतत्वेति। प्रामाण्यप्रयोजको विशेषो बौद्धागम एवोपलभ्यते । वेदे तदभाव इत्युक्तौ उत्तरं न स्यादित्याहनापीति। वादिप्रतिवादिनोः तदुपलम्भो न प्रयोजकः किन्तु तदन्यस्येति शङ्कतेमध्यस्थेति। अनिर्वचनीयवादित्वादस्माकं प्रामाण्यस्य मिथ्यात्वमिष्टमिति शङ्कतेअस्त्विति। अभिमान इत्यत्र चिद इति लिङ्गपरिणामेनान्वयः । सरणेत्यनन्तरं भङ्गइत्यनुषङ्गः। एवं चेति। उक्तरीत्या वेदवत्सुगतामस्यापि प्रामाण्याभ्युपगमभीत्या वेदप्रामाण्यपरित्यागात् चार्वाकमतानुप्रवेश इत्यर्थः । यद्यपि वह्न्याद्यनुमान लौकिकशब्दादेः प्रामाण्याङ्गीकारात् ततो भेदः । तथापि पारलौकिकार्थाङ्गीकारात् । साम्यमिति भावः । ननु अविसंवादादिप्रामाण्यादिप्रयोजकत्वात् शङ्कितं ुयोग्यत्वेपि स्वरूपसत्यत्वादिकल्पाः तदप्रयोजकाः कथं शन्ता इत्यत्राह ।अत्र चेति। उक्तार्थंयादवप्रकाशोक्त्या संवादयतिएतदभिप्रायेणेतिबुद्धिःशास्त्रजन्यज्ञानम् । अनुवादकतयापि प्रामाण्यं न स्यादित्याह ज्ञानजनकत्वाभावादप्रामाण्यमित्याह । नन्वध्ययन विधिबलात्तदर्थ विचारसम्भवेन ज्ञानजनकत्वं स्यादित्यत्राहकःखल्विति। अन्यतस्सिद्धौ तदर्थं विधेः विशिष्टप्रवर्तकत्वायोगात् । न च नियमार्थाविधिः अविद्यानिवृत्तेः ज्ञानमात्रसाध्यतया नियमेन प्रयोजनाभावादिति भावः । नन्वनुमानादिकं निर्विशेषसन्मात्र साधकतयाभ्युगम्यते तेन नाधिगतार्थत्वं नवा ज्ञानाजनकत्वम्मिति शङ्कतेन ब्रूम इति । भवद्भिरिति। स्वार्थानुुमानस्य दुर्निवारत्वात् । न हि प्रमाणं प्रतिज्ञापरतन्त्रम् । तथा सति बाधितत्वादि हेतोः को भेद ः नन्वस्तु अनुमानादिकमपि संवादार्थतया दोषाभावादित्यत्राहसम्प्लवेति। सम्प्लवः - संवादः । शास्त्रैकप्रमाणकत्वकथनं विरोध भावः । द्वितीय्येपि किं ज्ञानजनकतया उत ज्ञानजनकत्वेपि संशयरूपतया यद्वा निर्णयजनकत्वेपि विपर्ययततयेति विकल्पमभिप्रेत्याद्यन्दूषयतिज्ञानोदयादेवेति।द्वितीय्ये आहएककोटीति।तृतीयोपि किं दुष्ट प्रयोगात् उत विषयापहारेण नाद्य इत्याहनिपुणेति। सन्निर्विशेषं सत्वाद्यतिरेकेणधटवदिति निर्दुष्टप्रयोगस्य सम्भवात् । नचाप्रयोजकत्वं श्रुत्यनुग्राहकतर्काणामेव अनुमानग्राहकत्वसम्भवात् ।अन्यथा भेदश्रुत्यादिषु विरोधश्रुत्यापि तत्सिद्धिर्नस्यादिति भावः । द्वितीय्ये आहविपर्ययलक्षणत्विति। अस्तु विषयापहार इत्यत आहतथा चेति। अनुमान प्रामाण्यसमर्थन धट्टकुट्टि प्रभाततुल्यतामुपपादयतिएवमिति। अभिमतविपर्यासो नास्तीति शङ्कतेअन्तत इति। अस्तु वेदाअप्रामाण्यमपि अविचारितरमणीयमित्यनेन पौनरुक्त्यं शङ्क्यम् ।असन्दिग्धाविपर्ययः ।तद्बोधादस्य दुरपह्नवत्वादिति परिहारान्तरकथनार्थतया दोषाभावादविपर्यस्तत्वं बोधस्यासिद्धमित्यत्राहबोधेति। बोधस्य मिथ्यात्वम्बाधितविषयत्वमित्यर्थः । सुरङ्गा - कृत्रिमबिलविशेषः । संशयापत्तिपराजयरूप मरणापत्तिः ।स्थलान्तरेष्विति।शास्त्रप्रबल्यादनिरूपणस्थले दोषमूलस्य अबाधितस्य पारमार्थ्यन्नियमादित्याद्यवधारितवशमित्यर्थः । ननु तत्वावेदकत्वमेव प्रामाण्यम् । तत्वं च यं यादृशं रूपं तदावेदकत्वम् ।विशेषाधृत्याप्रकारकत्वं वा तद्वृत्ति तत्प्रकारकत्वं वा एतच्च वेदे सम्भवति । स्वर्गादेस्साधनत्वरूपं ब्रह्मणश्च अबाधितत्वं तद्बोधकत्वम् । बौद्धागमे तु न तदस्ति ज्ञानानन्दात्मलक्षणजीवस्य पृथिव्यादेःक्षणिकत्वाभावेन तदावेदकस्य तत्वावेदकत्वाभावादिति शङ्का इति पदनिवृत्त्या - तत्प्रकारस्तु शुक्तिरजतवाक्य वैलक्षण्यं वेदवचसां न स्यात् । यदि शुक्तिरजतं न रूपमिति तदा"“यस्सर्वज्ञ’’(मुण्ड - 1 - 1 - 9) इत्यादि वाक्यानामपि प्रामाण्यं न स्यात् । न हि जगत्कारणत्वं वा सार्वज्ञादिकं वा ब्रह्मणो रूपम् । किं च यस्य यद्रूपं तद्बाधकत्वं ““चैत्यं वन्देत स्वर्गकाम ’’ इत्यादि वाक्यसाधारणम् । यागादिरूपस्वर्गसाधनत्वबोधकत्वात् तद्गततया (तत् बोधकत्वं) च ब्रह्मबोधक विशेषवाक्यव्यावृत्तम् । अत एव विशेषावृत्त्या प्रकारत्वम् । तद्वति तत्प्रकारकत्वमित्याद्यपि निरस्तम् । शुक्तिरजत वाक्य साधारण्यादिति ॥ वत्सकुलजलधिकौस्तुभनृसिंहगुरुसुतेन सिंहदेवेन कृतायां शतदूषणीटीकायां चतुर्दशो वादस्समाप्तः ॥