॥ अथ अविधेयज्ञानभङ्गवादश्चतुर्थः ॥4॥
विधित्रस्तैर्यत्तत्कथितमविधेयश्रुतिपथैर्विधत्ते दुखाब्धेर्विलयमविधेया मतिरिति ।
तदुद्ध्योपायं भगवदुपसत्तिं प्रथयते नमस्यामस्यामो यतिपरिबृढाय प्रतिकलम् ॥
यदेतद्भ्रान्तजनजल्पितम्; समूलस्य संसारस्य संविन्मात्रे परस्मिन्ब्रह्मण्यारोपितत्वादलीककलधौतादेरिवाधिष्ठानयाथात्म्याध्यवसायादेव विलयः; नपुनः कर्मणोपासनेन वा विहितेनादृष्टद्वारा ।
आहुश्च - “मणिमन्त्रौषधादिभ्यो दण्डघातादिनाऽपि वा ।
क्रियते नैव केनापि मायाकुण्डलिखण्डनम्’’ इति ।
यत्पुनरुन्मत्तान्प्रति भिषज्यते; तदपि तत्रानारोपितत्वाभिमतदोषविशेषमोक्षणायैव, न पुनस्तदधीनधीविशेषमात्रसिद्धमिथ्यापदार्थनिवर्तनाय ।
दोषे तु शममुपेयुषि स्वरसवाहितत्त्वज्ञानादेव तन्निवृत्तिः ।
अत्राप्याहुः-“भ्रान्तभेषजनिर्माणं न भ्रान्तेरुपशान्तये ।
किन्तु भ्रान्तिनिदानस्य दोषस्यैवोपशान्तये’‘इति ।
नचात्रापि दोषनिवारणाय वैधापेक्षानुप्रवेशः; दोषस्याप्यत्र दृङ् मात्राधीनसिद्धितया मिथ्यात्वाविशेषेण एकहेलयैव तत्त्वज्ञानेन निवार्यत्वात् ।
ततश्च -
“विश्वमिथ्यात्वविज्ञानकुक्षिनिक्षेपभक्षितः।
नापेक्षते पुनर्दोषः कर्मायत्तात्मबाधकम्’’ ॥
लौकिकस्य तु दोषस्य व्यावहारिकव्यवस्थानतिक्रमाद्भेषजाद्यवकाशः ।
यद्यप्यविद्यायामपि सा समाना; तथाऽपि तथाविधत्वप्रबोधनाय प्रवृत्तत्वाद्वाक्यस्य तावतैव तन्निवृत्त्युपपत्तिः ।
नच ज्ञानं स्वरूपेणविधातुं शक्यम्, अत एव"द्रष्टव्य’‘इत्यपि फलानुवाद इति निरणैषुः ।
तदर्थतया च न श्रवणादिविधिनैरर्थक्यम्।
तादर्थ्यं च प्रतिबन्धकभेदवासनानिरसनद्वारेण ।
तस्याश्च प्रतिबन्धकत्वमसम्भावना विपरीत सम्भावनाख्यचित्तविक्षेपहेतुत्वात् ।
“ब्रह्म वेद’’ (मुण्ड 3-2-5) इत्यादौ च ज्ञानमात्रस्यैव मोक्षहेतुत्वं श्रूयते ।
नचास्य वाक्यतस्सिद्धस्यैव ज्ञानस्य विधेयत्वसम्भवः, “अप्राप्ते शास्त्रमर्थवदिति’’ हि न्यायविदः ।
यत्तु नायं सर्प इति बुध्यस्वेत्यादौ भ्रमनिवृत्त्यर्थं ज्ञानविधिवद्दृश्यते; तत्रापि नायं सर्प इत्येतावतैव सिद्धं ज्ञानं विस्रम्भमभिसन्धाय विधेयवदनूद्यते ।
यदिच नायं सर्प इत्येतावता भ्रमो न निवर्तेत, तदा जानीहीति परश्शतविधानेऽपि कथं तन्निवृत्तिः? अतः “तत्त्वमसि’’ (छा-6-8-7) इत्याद्युपदेशात् सोऽहमित्यादिरूपेण विवर्तमानया धियैव विशुद्धाधिष्ठाननिष्ठया समूलभेदभ्रमोन्मूलनमिति ।
अत्र ब्रूमः- “सिद्धे विश्वस्य मिथ्यात्वे धीमात्रात्तन्निवर्तनम् ।
तदेव न घटेतेति यथावदभिधास्यते ॥’’
यत्तु लौकिकदोषस्याविद्यायाश्च मिथ्यात्वाविशेषेऽपि व्यावहारिकव्यवस्थया वैषम्यमुक्तं, तदपि न, मिथ्याभूतानामपि काचकामलादिदोषाणां ज्ञानेतरनिवर्त्यत्वे दृष्टे सत्यविद्यायामपि तदविरोधात् ।
अस्त्वविरोधः, तथाऽपि प्रयोजकोपदेशजन्यज्ञानादेव तन्निवृत्त्युपपत्तेः ।
हेत्वन्तरपरिग्रहे कल्पनागौरवमिति चेन्न, श्रुते तदभावात्, तत्परिग्रह एव तत्प्रसङ्गाच्च ।
नहि श्रुतहानं न्याय्यम्, येच ब्रह्मव्यतिरिक्तं सर्वं मिथ्येति प्रयोजकज्ञानवन्तः, तेऽपि
चक्षुरादिगततिमिरादिदोषनाशाय प्रतिभटभङ्गाय च भेषजशास्त्रादीन् प्रयुञ्जाना दृश्यन्ते, नपुनर्मिथ्यात्वाध्यवसायमहाभेषजं प्रमाणयन्तो जोषमासते ।
आहुश्च-“मायावादिमतस्थाश्च महारोगेण (दूषि) पीडिताः ।
मञ्चे शयाना दृश्यन्ते किञ्च भेषजकाङ्क्षिणः’’ इति ।
तस्मादविद्यायामपि मिथ्यात्वाध्यवसायस्य प्रयोजकोपदेशवशात्सिद्धावपिदोषान्तरवदेव ज्ञानेतरहेतुनिवर्त्यत्वाविरोधात् तदर्थं कर्माङ्गकोपासनविधानं नानुपपन्नम् ।
उक्तं च वरदराजाचार्यैः- “यथा हरीतकीखादः
क्रियते दोषशान्तये ।
तद्बद्दुरितशान्त्यर्थं क्रियतां हरिर्कीतनम्’’ इति ।
यत्तूक्तं न ज्ञानं स्वरूपेण विधातुं शक्यमिति, तत्किं ज्ञानस्याभाव्यरूपतया, उताभावार्थतया, यद्वा साक्षात्प्रयत्नविषयत्वाभावात्, अथवा साक्षात्पुरुषव्यापारत्वाभावात्, उत सांशभावनानुप्रवेशविरहात्, अन्यस्माद्वा कुतश्चिदिति ।
न प्रथमः, भवत्पक्षे वृत्तिरूपस्य परपक्षे त्वात्मविशेषगुणस्य अस्मत्पक्षे तु तदवस्थाविशेषरूपस्य करणाधीनतया भाव्यत्वसिद्धेः ।
आहुश्च-“कादाचित्कस्वभावस्य भाव्यत्वं केन वार्यते ।
तस्याकारणजन्यत्वे चार्वाकमतचवर्णम्’’ इति ।
न द्वितीयः, “ज्ञा अवबोधने’’ इति भावार्थतयैव पाणिनीयस्मरणात्, आत्मस्वरूपभूतज्ञानस्य तु विधानप्रसङ्गाभावात् ।
न तृतीयः, प्रयत्नस्या विधेयत्व प्रसङ्गात्; लोके हि स्वाभिमतकार्यार्थं प्रयतेतेति प्रयत्नविषयविधानदर्शनात् ।
न चतुर्थः, भावार्थान्तराणामप्यविधेयत्वप्रसङ्गात् ।
न पञ्चमः, “यष्टव्य’’ इत्यादौ यागादेरिव “द्रष्टव्य’’ इत्यादौ दर्शनादेरपि तदनुप्रवेशे विरोधाभावात् ।
नापि षष्ठः, ज्ञानविधिविरोधिनः कस्यचिदन्यस्यापि कुतश्चित्सिद्ध्यभावात् ।
किञ्च यदि ज्ञानं न विधेयम्, कथं तर्हि यागादिविधिरपि न भज्येत? यागोऽपि हि देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागात्मा बुद्धिविशेष एव ।
एवञ्च द्वादशाहे अविवाक्ये दशमेऽहनि बुद्धिविशेषरूपस्य मानसग्रहादेः, कथं विधेयतेष्यते? कथं वा मनश्चिताद्यग्नीनां दृष्टिरूपाणां तत्त्वविषयाणां चोपासनानां विधेयत्वमिष्यते? कथञ्च दर्शनार्थतयाऽपि श्रवणमनननिदिध्यासनानि विधेयानीच्छसि? तान्यपि ज्ञानविशेषरूपाण्येव ।
ननु न तानि ज्ञानरूपाणि, अपि तु तदर्थव्यापाररूपाणीति चेत् तन्न; तदर्थत्वे सत्यपि तेषामपि स्वरूपस्य ज्ञानरूपत्वात् ।
श्रवणं हि नाम तत्वदर्शिन आचार्यान्न््याययुक्तार्थ गृहणम् ।
मननमपि तथा एवमेवैवतदिति प्रतिष्ठापनरूपो व्यवसायः, निदिध्यासनमपि अनवरतभावनात्मकस्मृतिसन्तानः ।
तदेवमेषां ज्ञानभूतानामेव यदि विधेयत्वमिष्येत, कथं “द्रष्टव्य’’ इत्यत्र दर्शनस्य विधेयत्वं नेष्यते ।
तथाच-
“विष्णुर्यष्टव्य इत्यादौ विधिबाधनदर्शनात् ।
सर्वत्र स्याच्च तद्बाधोदर्शने वा न बाधनम् ॥’’
अथ च ध्यानफलतया दर्शनमनूद्यत इति मन्यसे, तदा मननध्यानयोरपि पूर्वपूर्वफलतयाऽनुवादइति किं न कल्पयसि? अस्त्वेवमिति चेन्न; “फलोपकार्यङ्गतया श्रवणादित्रयविधि"रिति युष्माभिः प्रतिपादनात् ।
तथा चैकत्रैव विधेयत्वमनुवाद्यत्वं चेति विरोधः; नहि विरुद्धत्रिकद्वयापत्तिरनुमन्यते तान्त्रिकैः ।
उक्तं हि-“उद्देशेनानुवादेन प्राधान्येन समन्वितम् ।
उपादानं विधानं वा गुणत्वं नैव दृश्यते’’ इति ।
“उपस्थितेऽतस्तद्वचनात्’’ (ब्र.सू.3-3-40) इति सूत्रोक्तन्यायेनोपासनस्य सांसारिकफलोत्तीर्णे प्राकरणिकस्वरूपाविर्भावपूर्वकनिरतिशयानन्दब्रह्मानुभवाख्यफले सति “द्रष्टव्य’’ (बृ.4-5-4) इत्यत्र निष्कारणविधिभङ्गप्रयासेन दर्शनस्य फलत्वं किमर्थं कल्प्यते? ।
नियोगसाध्यत्वे मोक्षस्या नित्यत्वप्रसङ्गादिति चेन्न, मोक्षशब्देन दुःखध्वंसविवक्षायां साध्यत्वेऽपि नित्यत्वोपपत्तेः, प्रायश्चित्तधर्मसाध्यपापध्वंसवच्च ।
नच दुःखप्रध्वंसो मोक्षः, किन्तु दुःखहेतुसर्वकर्मध्वंसः, दुःखस्य क्षणिकत्वेन स्वयमेव विनाशात् ।
पुनर्दुःखानुत्पत्तिविवक्षायां तस्यास्साध्यत्वाभावेन प्रसञ्जकाभावः ।
ब्रह्मस्वरूपविवक्षायामपि तेनैव दत्तोत्तरत्वम् ।
नह्यनादिसिद्धं ब्रह्म उपायसाध्यमित्यनुन्मत्तो ब्रवीति ।
स्वरूपाविर्भावविवक्षायामपि नियोगविशेषादत्यन्तवृत्ते प्रतिबन्धे स्वरूपमात्राधीनस्य स्वरूपाविर्भावस्य स्वरूपवन्नित्यत्वात्पुनः प्रतिबन्धाभावाच्चानिवर्त्यत्वमुपपद्यते ।
ननु यद्युपासनविधेः फलतया मोक्षः स्वीक्रियते, तर्हि श्रवणमननदर्शनविधीनां किं फलमिति चेन्न, “श्रोतव्यो मन्तव्य’ (बृ.6-5-6) इत्यनयोर्विधित्वाभावात्, “द्रष्टव्य’ (बृह - 4-5-4) इत्यस्यतु पृथग्विधित्वाभावात्, निदिध्यासनापरपर्यायमुपासनमेव दर्शनरूपं तस्मिन्विधेयम् ।
तथा हि-श्रवणं तावत् साङ्गसशिरस्कस्वाध्यायाध्ययनजनितापातप्रतीतिविदितपुरुषार्थतत्साधननिर्णयार्थिनः पुरुषस्य रागत एव सिद्धमिति न तत्र विध्यपेक्षा ।
श्रवणप्रतिष्ठार्थत्वान्मननस्य तदपि तत एव सिद्धमिति न तत्रापि ।
अतो यथावस्थितवाक्यार्थाध्यवसायस्य ध्यानोपकारकत्वात् तज्जनकयोः श्रवणमननयोरिहानुवाद एव ।
ध्यानं त्वप्राप्तत्वाद्विधेयमेव ।
यद्यपि चात्र विषयस्यानुकूलत्वात्तच्चिन्तनेऽपि रागस्सम्भवति, तथाऽपि तत्तद्गुणविशेषविशिष्टस्याहरहरनुवर्तनीयस्य साङ्गस्य तस्य
फलसाधनत्वधियमन्तरेण तथाविधविशिष्टानुष्ठानस्य रागप्राप्तत्वं न सम्भवति, सा च धीश्चोदनयैव, तन्मूलश्च रागो यागादिष्वपि समानो विधेरपेक्षितश्चेति न दोषः ।
ननु यदि ध्यानोपकारकतया श्रवणमननयोरनुवादस्तर्हि “द्रष्टव्य’ (बृह-4-5-4) इत्येव विधिरस्तु, ध्यानं तु तदुपकारकत्वेन सिद्धत्वाच्छ्रवणादिवदनूद्यत इति कल्प्यमिति चेन्न; ध्यानस्य दर्शनोपकारकत्वं किमदृष्टद्वारा? उत दृष्टद्वारा? न पूर्वः, तस्य
चोदनामन्तरेणासिद्धेः ।
उत्तरत्रापि दर्शनशब्देन किं चाक्षुषं ज्ञानं विवक्षितम्? उत प्रत्यक्षमात्रम्? यद्वा प्रत्यक्षसमानकारमिति? आद्ये, “न चक्षुषा गृह्यते नापि वाचा “(मुडं.3-2-8)’’ “मनसा तु विशुद्धेन’’ (?) इत्यादिश्रुतिविरोधः ।
द्वितीयेऽपि किं लौकिकं प्रत्यक्षम्? उत योगिप्रत्यक्षम्? पूर्वत्र ध्यानस्य लौकिकप्रत्यक्षजनकतायामन्वयव्यतिरेकाद्यभावेन अदृष्टद्वारा तत्सिद्धौ तत्रापि चित्रपशुफलत्वादाविव विध्यपेक्षैव ।
भावनाबलजं तु प्रत्यक्षं नाभ्युपगच्छामः ।
तस्यच “वृक्षे वृक्षे च पश्यामी’ (श्रीमद्रमाद्यणन्तिवद्भ्रान्तौ स्मृतिवैशद्यमात्रे वा पर्यवसानात् ।
न भ्रान्तिः, अनङ्गीकारात् ।
नापि स्मृतिवैशद्यम्, अस्मत्पक्षाङ्गीकारप्रसङ्गात् ।
इतरत्र तु योगितप्रत्यक्षस्य प्रकृष्टादृष्टजन्यत्वात्तन्मूलविध्यपेक्षायां “निदिध्यासितव्य’’ इत्ययमेवात्र विधिरङ्गीकार्यः।
तृतीये तु “द्रष्टव्य’’ इत्यनेन ध्यानस्यैव वैशद्यलक्षण विशेषविधानमिति तदेव सामान्यतो “निदिध्यासितव्य’’ इत्युच्यत इति वैशद्यविशिष्टध्यानसिद्धौ ध्यानदर्शनयोस्साध्यसाधनभावाभावात् कथं दर्शनार्थतया ध्यानानुवादः ।
नन्वेवमस्तु ध्यानस्य विधेयता, दर्शनं तु योगिप्रत्यक्षात्मकं पृथग्विधेयमिति किं नाङ्गीक्रियते, पृथक्फलनिर्देशाभावादिति न वक्तव्यम्; मोक्षार्थतया विधेयस्य दर्शनस्य प्रधानत्वे तन्निर्वर्तकतया ध्यानस्यापि विधाने पृथक्फलनैरपेक्ष्यात्प्रधानवाक्यार्थैक्योपपत्तेश्च, अन्यथा दर्शनशब्दस्य मुख्यार्थभङ्गश्चेतिचेत् ।
मैवम्, “ध्रुवा स्मृतिः, स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्षः’ (छां.7-26-2) इति क्वचिद् ध्रुवानुस्मृतेः साक्षात्सर्वग्रन्थिविप्रमोक्षहेतुत्वं श्रूयते स्मृतिलम्भ इति सप्तम्या ।
क्वचित्तु “भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः ।
क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे (मुण्ड-2-2-1) इतिदर्शनस्य तयैव फलसाधनत्वं श्रूयते ।
अनयोर्न तावदेकफलसाधनयोर्विकल्पः; गुरुलघुविकल्पायोगात् ।
अधिकारिभेदेन व्यवस्थितविकल्पकल्पनायामतिगौरवम्, विकल्पकल्पनतद्व्यवस्थाकल्पना चेति ।
किञ्च विकल्पस्य प्रयोगत्रयेण प्रामाण्यत्यागाप्रामाण्यस्वीकारत्यक्तप्रामाण्यस्वीकार स्वीकृताप्रामाण्यपरित्यागा वृत्तिरूपाष्टदोषदुष्टत्वादन्याय्यत्वमेव ।
नापि समुच्चयः, यौगपद्यस्या शक्यत्वात् ।
क्रमेऽप्युपकार्योपकारकयोरुपकार्यस्य फलहेतोरङ्गिनः स्वाङ्गेन सह समुच्चयायोगात् ।
न च क्रमिक्योरपि दर्शपूर्णमासयोरिव धृवानुस्मृति दर्शनयोरेकं कारणत्वम् ।
तदुपस्थापकश्रुत्यद्यभावात् ।
न च अङ्गभूतायां ध्रवानुस्मृतावङ्गिनो दर्शनस्यैव फलं कीर्त्यत इति न विरोध इति वाच्यम्, अङ्गाङ्गिभावस्याद्याप्यनिश्चितत्वात्, दृष्टद्वारस्यासिद्धेः अदृष्टद्वारकल्पने गौरवात् ।
स्वतः प्रतीयमानार्थभङ्गे च श्रुतहानिदोषात् ।
न चात्र प्रजापतिवाक्यनयः, भूयसां न्यायविरोधात्, “द्वैधे बहूनां वचन’‘मिति तान्त्रिकाः ।
भूयांसि हि वाक्यानि ध्यानोपासनादिशब्दैर्ध्रुवानुस्मृतिमेव मोक्षसाधनमभिदधति ।
न केवलं श्रुतिरेव, स्मृतीतिहासपुराणसर्वोत्तरतन्त्रयोगसाङ्ख्यशास्त्राण्यपि ।
दर्शनं त्वल्पवाक्यावसितम् ।
एवमीश्वरोपासनस्यैव भूयोभिर्वाक्यैर्मोक्षसाधनत्वावसायात् तदन्यनिषेधश्रुतिसामर्थ्यात् क्वाचित्कजीवोपासनानां मोक्षसाधनतया श्रुतानां यथालिङ्गं जीवविशिष्टपरमात्मविषयतया अङ्गतया वा निर्वाहः, अत्र तु न तथेति विशेषः ।
अतः परिशेषाद् ध्रुवानुस्मृनिदर्शनयोरैक्य एव पर्यवसानम् ।
विस्तृतं चैतद्भाष्य एव-छागपशुन्यायेन वेदनध्यानादिशब्दानामुत्तरोत्तरं विश्रान्तिप्रतिपादनात् ।
एवं स्थिते स्मृतिदर्शनशब्दयोर्मुख्यैकार्थासम्भवे कस्यचिदौपचारिकत्वमवश्याश्रयणीयमिति चावधारिते स्मृतिशब्देन प्रत्यक्षज्ञानोपचारे अतिशयासिद्धेः; दर्शनशब्देन तु स्मृतेरुपचारे प्रत्यक्षसमानाकारतारूपवैशद्यातिशयलक्षणविशेषसिद्धेश्च दर्शनशब्देन विशदतमा ध्रवानुस्मृतिरेव विवक्षितेत्यङ्गीक्रियते ।
अतोऽत्रापि निदिध्यासितव्य इति घु्रवानुस्मृतिविधानात् “द्रष्टव्य’’ इत्येतदपि तद्विशेषसमर्पकमिति ।
तेन “स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्षः’ (छा.7-26-2) “तस्मिन्दृष्टे परावरे’ (मुण्ड-2-2-1) इत्यत्र छागपशुन्यायनिर्णीतोऽर्थः एकस्मिन्नपि वाक्ये “निदिध्यासितव्यः’’, “द्रष्टव्य’’ इत्यनयोरप्याश्रीयत इति न विरोधः ।
नचतव्यप्रत्ययद्वयविराेधः, “अग्नये पथिकृते’ (पू.मी.6) इत्यादिषु एकविधेयत्वेऽपि चतुर्थीद्वयवदविरोधात् ।
एवं स्थिते यदि वाक्यार्थज्ञानस्य मोक्षोपायता तदोपासनादिविधिनैरर्थक्यं दुष्परिग्रहम्, शब्दजन्यप्रत्यक्षवादस्तु परिहरिष्यते (वादः 7) ।
यत्तु वाक्यार्थज्ञानोत्पत्तौ प्रतिबन्धकभेदवासनानिरासद्वारेण श्रवणमनननिदिध्यासनानामुपकारकत्वमुक्तम्, तदपि हास्यं,
वाक्यस्याकाङ्क्षायोग्यतासन्निधिपरामर्शमन्तरेणापेक्षणीयान्तराभावात् ।
सत्यां तु सामग्र्यां वाक्यार्थज्ञानानुत्पत्त्यनुपपत्तेः ।
नच प्रतिबन्धकमपि सामग्रीवैकल्यपर्यवसितम्, यथाऽऽहुः-“प्रतिबन्धोऽ विसामग्रीतद्धेतुप्रतिबन्धक’’ (न्यायकु - 1-10) इति ।
विपरीतवासनायाः प्रतिबन्धकत्वस्यैवासिद्धेः, सत्यामपि विपरीतसर्पादिवासनायामाप्तोपदेशलिङ्गादिभिः सर्पादिबाधकं तत्त्वज्ञानमुत्पद्यते ।
अत एव “असम्भावनाविपरीत सम्भावनाख्यचित्तविक्षेपद्वारा भेदवासनायाः प्रतिबन्धकत्व’’ मित्येतदपि निरस्तम् ।
यदिच भेदवासनानिरसनद्वारेणाद्वैतवाक्यार्थज्ञानोत्पत्तिरिष्यते, तदा न कदाचिदपि तदुत्पत्तिस्सेत्स्यति, उक्तं हि - “यावच्छरीरपातं हि किं न वर्तेत वासना ।
तन्निवृत्तौ कथं पुंसामुन्मीलननिमीलने’’ इति ।
किञ्च अनादिकालोपचितानां पटुतरप्रत्ययाभ्यासादरैर्दृढतरनिरूढानाम परिमितानां भेदवासनानां कतिपयकालसाध्या विशदप्रत्ययादिमूलाल्पीयस्तमाद्वैतवासनया निरसितुमशक्यत्वात् ।
किञ्च तत्त्वज्ञाने सति तद्विषयभावनया तद्विपरीतवासनानिरासः तन्निरासे च तत्त्वज्ञानमिति मिथस्संश्रयस्स्यात् ।
तदप्याहुः-“उत्पन्ने सति विज्ञाने वासना तु निरस्यते ।
निरस्तवासनस्यैव विज्ञानमिति दुर्भणम्’’ इति ।
अनुत्पन्न एव तत्त्वज्ञाने श्रवणमनननिदिध्यासनैः क्रमात्तन्निरास इति चेत्, किं तानि तत्त्वगोचराणि? उतातत्त्वगोचराणि? पूर्वत्र विपरीतवासनायां सत्यां तेषामप्यनुत्पत्तिरेव ।
उत्तरत्रातत्त्ववासनया कथं तत्त्वज्ञानोत्पत्तिप्रतिबन्धकवासना निरासः?तथाच-“सागरं गन्तुकामस्य हिमवद्गमनोपम’‘मिति न्यायः ।
किञ्च अभेदज्ञाने सिद्धे भेदवासनानिरासस्य किमर्थमपेक्षा? तदसिद्धौ तु तत्प्रतिपक्षवासनानिरासाभिलाषानुत्थानम् ।
नह्यभेदज्ञानप्रतीतिरभेदप्रतीतिमन्तरेण स्यात् ।
नच प्रतीतौ तु वैशद्यावैशद्यादिवैषम्यं त्वया वक्तुं शक्यम्, अभेदस्य ब्रह्मस्वरूपायमाणस्य सर्वदैकरूपत्वात्, विशेषग्रहे च भेदप्रतीतित्वप्रसङ्गात् ।
नच व्यावहारिकभेदोऽत्रास्तीति वाच्यम्, भेदवासनानिरासद्वारेणाभेदग्रहस्य परमार्थविषयत्वात् ।
अतो न भेदवासनानिरासद्वारेण श्रवणादित्रयस्य दर्शनोपकारकत्वमिति ।
यत्पुनरुक्तम्, “ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति’’ (मुण्ड-3-2-1) इत्यादौ ज्ञानमात्रस्यैव मोक्षहेतुत्वं श्रूयते; न हि प्रतिपन्नेऽर्थे नास्तिकत्वं न्याय्यम्; अत एवोच्यते “नैषा करणमितिस्तर्केणापनेया ‘’(कठ-2-9) इतीति, तदप्यसत्; सामान्यशब्दानां विशेषे पर्यवसानस्य पश्वाधिकरणादिन्यायसिद्धत्वात् ।
न्यायानपेक्षत्वे किं शारीरकशास्त्रेणापि ।
ध्यानोपासनशब्दयोश्च ज्ञानविशेषविषयतयाज्ञानसामान्यविषयवेदनादिशब्दानां तस्मिन् विशेषशब्दार्थ एव पर्यवसानं युक्तम्,विकल्पसमुच्चयफलान्तरार्थाद्यसम्भवस्योक्तत्वात्; तदुक्तम्-“अष्टदोषा विकल्पे स्युर्गौरवं च व्यवम्थितौ ।
समुच्चयेऽनपेक्षा स्यादङ्गाङ्गित्वं न मीयते’’ इति ।
तथा विद्युपास्योर्व्यतिकरेणोपक्रमोपसंहारदर्शनाच्च तयोरैकार्थ्यं सिद्धम् ।
“मनो ब्रह्मेत्युपासीत’’ (छां.3-28-2) इति विहितमेव ह्युपासनम्, “भाति च तपति च कीर्त्या यशसा ब्रह्मवर्चसेन य एवं वेद’’ इति फलविधानार्थमनूद्यते ।
नह्यफलं विधायान्यत्सफलमनुवदितुं युक्तम्, एवं, “यस्तद्वेद यत्स वेद” (छां.4-2-4) इति वेदनशब्दमात्रश्रावी जानश्रुतिः तदर्थम् “यां देवतामुपास्से’ (छां.4-2-2) इत्युपासिनाऽनु वदति ।
एवमन्यत्रापि ।
तथा “तमेवं विद्वानमृत इह भवति, नान्यः पन्था अयनाय विद्यते’’ (तै.आ.3) “नाहं वेदैर्न तपसा’’ (श्री.गीता.22-43) इत्यादिश्रुतिस्मृत्योर्वेदनभक्तिशब्दाभ्यां मोक्षोपायमभिधाय तदपरोपायनिषेधपरयोः परस्परार्थप्रतिक्षेपानुपपत्तेः वेदनशब्देनापि तैलधारावदविच्छन्नभक्तिरूपज्ञानविशेष एव विवक्षित इति स्वीकर्तव्यम् ।
एवं ध्यानोपासनभक्तिशब्दसमानार्थतया वेदनादिशब्दानां विशेषविषयत्वे निश्चिते सति सामान्यमात्राश्रयणं न्यायानभिज्ञतानिबन्धनम् ।
तदुक्तम्-“पशोश्छागत्वनिर्णीतौ निपुणन्यायपूर्वकम् ।
गर्दभादिषु तुल्यत्वं गर्दभप्रायकल्पितम्’’ इति ।
यत्पुनर्वाक्यतस्सिद्धस्यैव ज्ञानस्य विधेयत्वं न सम्भवतीति तदस्माकमिष्टमेव, ततोऽन्यस्यैव विधानोपपादनात् ।
प्रत्यक्षविरुद्धश्चायमविधेयज्ञानाधीनमोक्षवादः वाक्यार्थज्ञानमात्रेणाविद्यानिवृत्त्यदर्शनात्; आहुश्च-“तत्त्वमस्यादिवाक्यस्य शतशश्श्रवणेऽपि हि ।
दृश्यते त्वमहम्पूर्वो विवादो ब्रह्मवादिनाम्’’ इति ।
ननु येषां वाक्यार्थज्ञानं जातं तेषां तन्निवृतिरम्त्येव, येषां तु सा नास्ति तेषां तदपि न जातमित्यविरोध इति चेत् तन्न,तज्ज्ञानाभावे तत्प्रवचनाद्यसम्भवात्, तदसम्भवे च शिष्याणां श्रवणादेरप्यसिद्धिप्रसङ्गात् ।
एवमाचार्यस्यापि ।
अथ वाक्यार्थज्ञानेन निवृत्ताविद्या एवाविद्यावतां श्रावका इति चेन्न; तेषां श्रावकत्वादिव्यापारस्य तत्करणशरीरेन्द्रियादेस्तत्प्रयोजनस्यच ख्यातिलाभपूजापरानुग्रहादेस्तत्तत्प्रतिभासस्य चाविद्यामन्तरेणासम्भवात् ।
अविद्यानिवृत्तावपि बाधितानुवृत्त्या भेदप्रतिभासात् प्रत्यक्षाद्यविरोधः प्रवचनाद्युपपत्तिरितिचेत्;
तन्न;भवत्पक्षेबाधितानुवृत्यसम्भवस्यवक्ष्यमाणत्वात् ।
तथाप्यविशद प्रतिपत्तिमात्रादविद्याविशेषवशादेव वा प्रवचनाद्युपपत्तिरिति चेन्न, विशदप्रतीतिपरामर्शरूप प्रत्यक्षसिद्धान्तयोर्विराधात् ।
विशदाध्यक्षितसमस्ततत्वार्थाश्च वासुदेवादयोऽर्जुनादिभ्य उपदिशन्तीतिहि स्वीकृतं युष्माभिः ।
नचाद्वैतसिद्धान्तश्रावकास्स्वात्मनां तदनभिज्ञतामनुमन्यन्ते ।
तथा सत्यविवादश्च ।
किञ्च प्रतिवादिनः प्रबलाविद्याः कथं भवत्पक्षं प्रतिक्षिपन्ति? न तावदविदित्वैव, निराश्रयवादायोगात्।
विदित्वा चेत् कथं तर्हि प्रतिवादिना विदिते भवत्पक्षे भवतां ज्ञानानुत्पत्तिः? नहि स्वोक्तं परे जानन्ति वयं तु न विद्म इति स्वस्थैरभिधेयम् ।
यत्तदविद्यानिवर्तकं विशदमद्वैतज्ञानमुदेष्यति, यच्चेदानीं श्रवणादविशदमुत्पन्नम्, तदुभयं भिन्नविषयमेकविषयं वा? भिन्नविषयत्वे
तस्यान्यसिद्धान्तज्ञानवत्तदनुपकारकत्वम् ।
एकविषयत्वेऽप्यन्यूनानतिरिक्तविषयं वा प्रकारविशेषविशेषितविषयं वा? आद्ये पश्चात्तनस्याप्यनिवर्तकत्वम्, इदानीन्तनस्यैव वा निवर्तकत्वं स्यात्; अविशेषात् ।
द्वितीये ब्रह्मणस्सविशेषत्वं स्यात् ।
सविशेषमिदानीं गृहीतं पश्चात्तु निर्विशेषं प्रकाशिष्यत इति वैषम्यमिति चेत्; कथमिदं त्वयाऽवगतम्? श्रुतेरितिचेत्; तर्हि श्रुतेरेव निर्विशेषज्ञानमिदानीमेव जातमिति कः पश्चातनस्य विशेषः? ।
ज्ञानमिदानीं जातं व्यवसायस्तु पश्चाद्भविष्यतीति विशेष इति चेन्न; वेदप्रामाणयनिश्चये तदानीमेव व्यवसायोदयात्, तदनिश्चयेतु पश्चादपि तदसिद्धेः ।
प्रमाणत्वाभ्युपगमे वा तदर्थविशेषे सन्देह इति चेत्,;तर्हि विशदप्रवचनप्रवीणेभ्य आचार्येभ्यो न्यायपूर्वं द्विस्त्रिश्शतशो वा श्रोतव्यम्, नपुनश्श्रवणदशायामेव सन्दिहानेन भवता पश्चादनवरतध्यानेनापि ज्ञातुं शक्यम् ।
मननवदाहार्यसन्देहनिराकरणाय पश्चात्तनं ज्ञानमिति चेन्न; मननेनैव सम्भावितनिष्कम्पत्वे पुनरन्यावकाशाभावात्; अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् ।
अस्तु तर्हि पारोक्ष्यापारोक्ष्यलक्षणं वैषम्यमितिचेत्; विषयातिरेकाभावेनैव प्रागुक्तेन तदसिद्धेः; सिद्धावपि बाधकत्वमबाधकत्वं च प्रत्यकिञ्चित्करत्वात् ।
परोक्षेणापि शास्त्रानुमानजन्यज्ञानेना परोक्षभ्रमबाधस्याभ्युपगमात्, प्रत्यक्षेणापि देहात्मभ्रमादिना शास्त्रबाधानाभ्युपगमाच्च ।
उत्पन्ना भ्रान्तिरनित्यत्वात्स्वयमेव निवर्तते, भ्रान्त्यनुवृत्तिनिवृत्तिस्तु कारणानुवृत्तिनिवृत्त्या भवति, तदनुवृत्तौ तुबाधकस्य प्रत्यक्षत्वेऽपि भ्रान्त्यनुवृत्तिर्भवत्येव, चन्द्रैकत्वे प्रत्यक्षेऽपि अङ्गुल्यवष्टम्भादिना भ्रान्त्यनुवृत्तिवत् ।
वाक्यजन्यज्ञानमपरोक्षमिति च सर्वलोकविरुद्धम्; पृथक्चैतत्प्रपञ्चयिष्यामः (वादः7) ।
तदेतदखिलं मुखान्तरेण प्रपञ्चितं भाष्ये-“न तावद्वाक्यार्थज्ञानमि’’(श्रीभाष्यं)त्यादिना विस्तरेण ॥
॥ इति श्री कवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्रस्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेङ्कटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु शतदूषण्याम् अविधेयज्ञानभङ्गवादश्चतुर्थः ॥ 4 ॥
नृसिंहराजीया
ऐकशास्त्र्यसिद्धये कर्मणां ज्ञानार्थत्वमुक्तं तदयुक्तम् । वाक्यजन्यज्ञानमात्रस्यैव मोक्षहेतुत्वात्तत्र कर्मणामनपेक्षितत्वादित्युत्थानात्सङ्गतिमभिप्रेत्य वादार्थं सङ्गृह्णाति विधित्रस्तैरिति । विधिविषयत्वेऽदृष्टद्वारा निवर्तकत्वप्रसङ्गेन प्रपञ्चमिथ्यात्वभङ्गप्रसङ्गस्त्रास हेतुः । अविधेयश्रुतिपथैः - अविधेयं श्रुतिमार्गैरित्यर्थः । प्रतिकलं सदा नमस्यामस्यामः पूजां प्रयुञ्जर्मह इति यावत् । अलीककलधौतादेरिव - मिथ्याभूतशुक्तिरजतादेरिवेत्यर्थः । अधिष्ठानयाथात्म्याध्यवसायः - अधिष्ठान (तत्व) सत्यत्वनिश्चयः - मायाकुण्डली - रज्जावारोपितस्सर्पः । मणिमन्त्रौषधादिभ्यः इति हेतौ पञ्चमी । मणिमन्त्रौषधादिभिः दण्डधातादिना वा न निवर्तते अपितु रज्जुतत्वज्ञानेन निवर्तत इत्यर्थः । ननु तर्ह््युन्मत्तान् प्रति लोके चिकित्साकरणं न स्यादित्यत्राह यत्पुनरुन्मत्तानिति । भ्रान्तेरिति । भ्रान्तिसिद्धार्थस्येत्यर्थः । दोषस्यापीति । ब्रह्म्यव्यतिरिक्तकृत्स्नमिथ्यात्वज्ञानेन अविद्याया अपि विषयीकरणात् प्रपञ्चेन सह तन्निवृत्तिर्दुर्वार एवेति भावः । भक्षितः - निवृत्तः । ननु लोकेपि दोषस्यैवन्निवृत्तिसम्भवाद्भेषजादिकरणं नस्यादित्यत्राह। लौकिकस्यत्विति । प्रातिभासिक मिथ्यात्वाभावादित्यर्थः । तथाविधत्वेति । तत्वमस्यादिवाक््यस्य व्यावहारिकमिथ्यात्वमेवज्ञाप्यं तस्मिन् ज्ञाने सत्यविद्यानिवृत्तिरिति भावः । ननु तदेव ज्ञानं विधेयमस्त्वित्यत्राह नच ज्ञानमिति । आज्यावेक्षणविधीनां तत्साधनविधिपरत्वमितिभावः। कथं तर्हि ““द्रष्टव्य’’ इति विधिरित्यत्राह अत एवेति । ““श्रोतव्य’’ इतिश्रवणविधेः फलानुवाद इत्यर्थः । ननु यद्यविधेयाद् ज्ञानाद्बन्धनिवृत्तिस्तर्हि श्रवणादिविधानं (व्यर्थ) किमर्थमित्यत्राह तदर्थतयेति।ननु वाक्यजन्यज्ञानस्य कथं श्रवणापेक्षेत्यत्राहतादर्थ्यञ्चेति । तस्याश्चेति । भेदवासना - वस्त्वन्तरवासना ।असम्भावना निर्विशेषं न सम्भवतीति ज्ञानम् । विपरीतसम्भावना भेदज्ञानं तद्द्वारेणेत्यर्थः । ननु श्रवणादीनां सर्वेषामप्यपरोक्षार्थतास्तु प्रकरणस्याविशेषादित्यत आह ब्रह्म वेदेति । प्रकरणाद्बलवता वाक््येन ज्ञानमात्रस्य मोक्षहेतुत्वेवगते तेषां तदर्थत्वमिति भावः । नन्वेवमपि ज्ञानस्याविधेयत्वं कुत इत्यत्राह नचास्येति । अप्राप्तत्वाभावादिति भावः । विस्रम्भमिति विस्रम्भयोग्यतानूद्यत इति भावः । नन्वहं ब्रह्मास्मीति ज्ञानमविद्यानिवर्तकं तत्वमसीति वाक्येन कथं जन्यते तस्य तत्रासामर्थ्यादित्यत्राह सोहिमित्यादिरूपेण ति । यथा त्वं गौरित्युक्ते श्रोतुरहं गौरिति ज्ञानं जन्यते तथा अत्रापीत्यर्थः । अभिधास्यत इति । प्रपञ्चमिथ्यात्वभङ्ग इति शेषः । मिथ्याभूतानामिति । ततश्च विश्वमिथ्यात्वज्ञानेन निवृत्तिसम्भवेपि तन्निवृत्यर्थतयान्यस्यापि विधानमविरुद्धमित्यर्थः । प्रयोजकेति । ब्रह्मातिरिक्तं सर्वं मिथ्येति प्रयोजकोपदेशजन्यज्ञानादेवेत्यर्थः कल्पनागौरवमिति । दोष इति शेषः । तदभावादिति दोषाभावादित्यर्थः । तर्हि कुत्र गौरवं दोष इत्यत्राहतत्परिग्रह इति । परिग्रहः कल्पना, स दोष इत्यर्थः । स्वप्रवृत्तिविरोधोपीत्याह येचेत्यादिना । न पुनरिति ।तथा चोक्तज्ञानस्य मिथ्यावस्तुनिवर्तकत्वे अन्वयव्यभिचार इति भावः । मायावादिमतस्थाःसर्वमिथ्यात्वनिश्चयवन्त इति शेषः।तस्मादिति।मिथ्यात्वज्ञानस्य व्यावहारिकनिवर्तकत्वाभावादित्यर्थः। यथा हरीतकीति ।पापाख्याविद्यानिवृत्तिर्नमिथ्यात्वाध्यवसायेन सम्भवतीत्यर्थः । भाव्यत्वसिद्धेरिति । जन्यत्वसिद्धेरित्यर्थः । ननु सिद्धेहि करणाधीनत्वे तत्प्रयोजक प्रयत्नाधीनतया विधेयत्वं तदेव कुत इत्यत्राह तस्येति । भावार्थतयेति । धात्वर्थतयेत्यर्थः । नन्वात्मस्वरूपमेव ज्ञानम् । न तु तदन्यत् मानाभावादिति तस्य न भावार्थत्वमित्यत्राह आत्मेति ।अविद्यानिवर्तकं हि ज्ञानं विधेयमुच्यते । नच तदात्मस्वरूपज्ञानम् । तस्य वाक्यमात्रादजन्यत्वामिति भावः ।लोक इति । तृप्त्यर्थं भोजने प्रयततेति प्रयत्नविधिदर्शनादित्यर्थः । भावार्थान्तराणामिति । पुरुषशब्दस्यात्मपरत्वे प्रक्षेपादेर्विधेयता न स्यात् । शरीरपरत्वेतु हविस्त्यागरूपस्य मानसव्यापारस्य विधेयता न स्यादिति भावः । तदनुप्रवेश इति । अंशत्रयवत्यां भावनायां केनेति करणांशतायामनुप्रवेशसम्भवादित्यर्थः।एवं च द्वादशाहे इति । ““मानसमहरन्तरं स्यात् (द्वादशाह) भेदव्यपदेशात्’’ (जै.मि.सू.10 - 6 - 34) इत्यधिकरण इत्यर्थः ।कथं चेति । वैश्वानरविद्यायां पूर्वविकल्पः प्रकरणात्स्यात् क्रियामानसवत् (3 - 3 - 44) इति सूत्र इति भावः । तदर्थत्व इति । श्रवणादीनामप्यनुभवानुसारात्ज्ञानत्वम् । यदि व्यापाररूपत्वं तदधीन ज्ञानस्य मोक्षहेतुतया न वाक्यजन्यज्ञानमात्रस्य हेतुत्वमिति भावः। ज्ञानरूपत्वमेव दर्शयति श्रवणं हित्यादिना ।ननु दर्शनानन्तरस्यान्यत्राविधेयत्वदर्शनात्कथं विधेयतेत्यत्राह । तथा चेति । ““विष्णुरूपांशुयष्टव्यः प्रजापतिरूपांशु यष्टव्यः’’ इत्यादौ विधित्वाभाव उपांशुयाजाधिकरणे (पू.मी.20 - 7 - 18) स्थापित इति भावः । यद्यप्यन्यत्राप्राप्तत्वाद्विधेयता तदा ब्रह्मदर्शनेपि विधिबाधो न स्यात् विधेयत्वं स्यादित्याह दर्शन इति । तदेति । फलत्वाविशेषादिति भावः । फलोपकारीति । फलोपकारतया फलकरणतया श्रवणस्य विधेयत्वं श्रवणाङ्गतया मनननिदिध्यासनयोर्विधेयत्वं विवरणादवुक्तमिति भावः । एकत्रैवेति । दर्शनस्य मनननिदिध्यासनापेक्षया फलतयानुवाद्यत्वम् । एवं दर्शनापेक्षया निदिध्यासनस्य विधेयत्वम् । मननापेक्षया फलतयानुवाद्यत्वमित्यर्थः । विरुद्धत्रिकद्वयमेवाह उक्तंहीति ।उद्देश्यत्वानुवाद्यत्वप्राधान्य विधेयत्वोपादेयत्वगुणत्वानां नैकं पदं युगपत्प्रतिपादयितुमीष्ट इति विरोध इति । ““उद्भिदा यजेत’’ इत्यादौ नामधेयत्वमुद्भिदादीनां पदानां समर्थितमिति भावः । उपस्थित इति । उपस्थितिः - ब्रह्म प्राप्तिः मुक्तिः । अतस्तस्मादेव मुक्तत्वादेव सत्यसङ्कल्पवत्तया तत्सङ्कल्पादेः पितृलोकप्राप्त्यादिकं फलम् । तत्र हेतुः ““तद्वचनात्’’ (ब्र.सू.3 - 3 - 40) ब्रह्मसम्पत्त्यनन्न्तरं ““स यदिपितृलोककामोभवति ’’ (छां.8 - 2 - 2) इत्यादिना प्रतिपादनात् । तथा च सगुणोपासनस्यार्वाचीनपितृलोकप्राप्तिरेव फलमिति पूर्वपक्षोऽनुपपन्नः अपि तु ब्रह्मप्राप्तिरूपमोक्ष इति निर्णयात् तन्यायेनार्वाचीननान्तरीयकदर्शनं विहाय मोक्षफलत्वमेव युक्तमितिभावः । तटस्थः पृच्छति नन्विति । ननु “द्रष्टव्य’ इत्यस्य विधिपरत्वे दर्शननिदिध्यासनयोर्विकल्पप्रसङ्गइत्यत्राह द्रष्टव्य इत्यस्यत्विति । पृथग्विधित्वाभावमुपपादयति निदिध्यासनेति । ननु ““श्रोतव्य’’ इत्यादौ तव्यप्रत्ययस्य दर्शनात् कथं विधित्वाभावः । कथं च प्राप्तिः ““द्रष्टव्योनिदिध्यासितव्य’’ इति विधिप्रत्ययभेदे वा कथमेकविधित्वम् । दर्शनध्यानपदयोर्वा कथमेकार्थत्वमित्यत्राह तथा हीति । मननस्यापि प्राप्तिमाह श्रवणेति ।विध्यपेक्षेत्यनुषङ्गः ।ननु ध्यातव्यगोचर श्रवणमननयोर्मोक्षार्थतया विधानं स्यात् रागप्राप्तस्यापि विदेवनादेः राजसूयाङ्गतया विधानवदिति शङ्कां परिहरन्नुपसंहरति अत इति । मोक्षसाधनत्वेन ध्याने विहिते लोकत एव ध्यानोपकारकत्वेन सिद्धयोस्तयोर्ध्यानार्थतयैव प्रवृत्युपपत्तेर्ध्यानविधिमात्रादेव तु तर्योन विधित्वम् । विदेवनादीनां तु राजसूयाङ्गत्वं लोकतोनवगतमिति तदर्थं नियतानुष्ठानाय तद्विधानं युक्तमितिभावः । ननु तर्हि निदिध्यासनेपि विधिर्नस्यादित्याशङ्कते । यद्यपीति । तत्तदिति । अविच्छिन्नत्व दर्शनरूपत्वप्रीतिरूपत्वादयो गुणाः । ननु गुणानामप्राप्तत्वाद्विधानेपि स्वरूपस्य विधानं न स्यादित्यत्राह फलेति । फलसाधनत्वेन प्राप्त्यभावादिति भावः । ननु तथापि फलरागप्रवर्तको न विधिरिति चेत्तत्राह तन्मूलश्चेति । विधिमूलकरागस्य विध्यधीनप्रवृत्युपयुक्ततया विध्यनुगुणत्वमिति भावः । ननु तर्हि तुल्यन्यायान्निदिध्यसितव्य इत्यत्रापि विधित्वं न स्यादिति शङ्कते नन्विति । युक्ता ध्यानोपकारकतया श्रवणमननयोर्लोकसिद्धत्वात्तदर्थतया प्राप्तिः। निदिध्यासनस्य तु लोकतस्तादर्थ्यानवगमादप्राप्तेर्विधित्वमिति परिहरति न ध्यानस्येति । तस्येति।तथा च तदर्थतया विधिस्स्यादित्यर्थः।आद्य इति । इदमुपलक्षणम् ।नीरूपद्रव्यत्वान्न चाक्षुषत्वमिति युक्तिविरोधश्च द्रष्टव्यः । पूर्वत्रेति । यद्यपीदं चाक्षुषत्वेपि समानं तथापि दूषणान्तरस्य स्फुटत्वात्तदुक्तिरिति मन्तव्यम् । भावनावलजन्त्विति । प्रमारूपमित्यर्थः । भ्रान्तिरूपन्तदस्त्वित्यत्राह न भ्रान्तिरिति । अतत्वज्ञानान्मुक्तिप्रसङ्गेनानङ्गीकारादिति भावः । इतरत्रत्विति । अदृष्टस्यविहितजन्यत्वादिति भावः। तृतीयेत्विति । प्रत्यक्षसमानाकार इति पक्ष इत्यर्थः । साध्यसाधनभावाभावादिति ।““निदिध्यासितव्यो’’ ““द्रष्टव्य’’ इति पदयोरेकविषयत्वे तदर्थस्य स्वापेक्षया पौर्वापर्याभावादिति भावः । तन्निवर्तकतयेति । यद्यपि ““द्रष्टव्य’’ इत्यत्र विरुद्धत्रिकद्वयापत्तिः स्यादिति श्रवणादिविध्युक्तदोष प्रसङ्गः । तथापि न वाक्यात्तादर्थ्यम् । अपितूपनयनस्याध्यापनं प्रतीव प्रकरणादिति न विरोध इति भावः । नन्वेवं सति वाक्यभेदस्यादित्यत्राह प्रधानेति । ““अर्थैकत्वादेकं वाक्यमिति’’ न्यायादङ्गिशास्त्रस्याङ्गशास्त्रेण भेदा भावाच्चेति भावः । पक्षान्तरे लक्षणादोषमाह अन्यथेति । धृवेति । ““स्मृतिलम्भ’’ इति सप्तम्याः स्मृतेः सर्वग्रन्थिविप्रमोक्षहेतुत्वं श्रूयत इत्यन्वयः तयैवेति । सप्तम्येत्यर्थः । गुरुलघ्विति । धृवानुस्मृतेर्बहुकालानुष्ठेयाया गुरुत्वाद्दर्शनस्य लघुत्वात् फलस्य तुल्यत्वे गुरुणिप्रवृत्त्ययोगाद्गुरुविधान वैयर्थ्यप्रसङ्गादिति भावः । अधिकारि भेदेनेति । स्नानादावनन्यगत्या कल्पनमिति भावः ।किञ्चेति ““व्रीहिभिर्वा यवैर्वा यजेत’’ (आप.श्रौसू.6 - 32 - 23) इत्यत्र दर्शपूर्णमासप्रथमप्रयोगे व्रीहि शास्त्रानुष्ठाने द्वितीयप्रयोगे यवशास्त्रानुष्ठाने व्रीहिशास्त्रे प्रथमगृहीत प्रामाण्यपरित्यागाप्रामाण्य स्वीकारौ, यवशास्त्रे त्यक्तप्रामाण्यस्वीकारस्वीकृताप्रामाण्यपरित्यागौ पुनः प्रयोगान्तरे व्रीहिपरिग्रहे यवशास्त्रे स्वीकृत प्रामाण्यपरित्यागत्यक्ताप्रामाण्यस्वीकारौ व्रीहिशास्त्रेत्यक्तप्रामाण्यस्वीकार स्वीकृताप्रामाण्यपरिग्रहावितिप्रत्येकंशास्त्रयोश्चत्वारोदोषा इत्यष्टौ दोषा इत्यर्थः ।अन्याय्यं विकल्पस्वीकरणं न्यायादपेतमितिन्यायविरुद्धमिति यावत् । किं युगपदनुष्ठितयोस्समुच्चय उत क्रमेणेत्यभिप्रेत्याद्यं दूषयति यौगपद्यस्येति ।द्वितीयेपि किमङ्गाङ्गिनोस्समुच्चय उत प्रधानयोः आद्य आह क्रमेपीति । उपकार्योपकारकयोः सतोरित्यर्थः ।द्वितीय आह न च क्रमिकयोरिति । यथा दर्शपूर्णमासयोस्समुच्चये द्विवचनं तथेह नास्तीत्यर्थः ।नन्वेकफलोद्देशेन माभूदुभयविधिः दर्शनमेव फलार्थं विधीयते तदङ्गभूतस्मृतौतु तत्फलस्यानुवादमात्रमित्यशङ्क्याह नचाङ्गेति । किमङ्गत्वं सन्निपत्य उतारात् नाद्य इत्याह दृष्टेत।ि नद्वितीय इत्याह अदृष्टद्वारेति । ननु ““निदिध्यासितव्यो’’ ““द्रष्टव्य’’ इत्यनयोः प्रकरणादङ्गाङ्गिभावेत्व कल्पनागौरवमिति चेत्तत्राह स्वत इति । स्वरसत इत्यर्थः । ननु दहरविद्यायां प्रजापतिवाक्ये निर्मुक्तजीवस्वरूपज्ञानमभिधाय तस्य स्वरूपाविर्भावादिफलाभिधानस्यनजीववेदनफलत्वम् अपितु ब्रह्मविद्याफलस्याङ्गं जीववेदनाभिधानमित्युक्तं तदपि नस्यादित्यत्राह नचात्रेति ।युक्तं तत्राङ्गेऽङ्गिफलानुवादः । तत्प्रकरणगृहीतवाक्ये तत्फलकीर्तनात् । अङ्गतयाप्येक वाक्यतानिर्वाहात् । इहत्वतथाभूतवाक्यान्तरसिद्धस्य कथं तन्न्याय इति भावः । नन्वनारभ्याधीत पर्णताफलानु वादवत्स्यादित्यत्राहभूयसामिति । युक्तं पर्णतावाक्येऽनुवाद इति तद्वाक्यस्य यागान्वि तजुहूद्देशेन पर्णताविधानेन चरितार्थत्वात् ।““स्मृतिलम्भे’’ (छा.7 - 26 - 2) इत्यादिवाक्यानां तु विधेया भावाद्वैयर्थ्यमेवस्यादित्याह भूयसान्न्यायेति । मोक्षसाधनत्वमभिदधतीति । न तेषामन्यद्विधेयान्तरमिति भावः । सर्वोत्तरतन्त्रेति । ““अथातोब्रह्मजिज्ञासा’’ (ब्र.सू.1 - 1 - 1) इत्यारभ्य ““अनावृत्तिश्शब्दात्’’ (4 - 4 - 22) इत्यन्तं सर्वमुत्तरशास्त्रमित्यर्थः । अत्र तु न तथेति भूयः श्रवणाभावो निषेधश्च नास्तीत्यर्थः । नन्वेवं सति विकल्प्य वा समुच्चित्य वा साधनतापत्तिरित्यत्राह अत इति । उक्तन्यायेनविकल्पादेरसम्भवादिति भावः ।इदं तु ““साच स्मृतिर्दर्शनसमानाकारा’’ इत्यादिना भाष्ये विस्तृतमित्याहुः ।विस्तृतं चेदमिति । नन्वत्र छागपशुन्यायः कथं ध्यानदर्शनयोस्सामान्यविशेषरूपत्वाभावादिति चेदत्राह ““स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्षः’’ (छां - 7 - 26 - 2) ““तस्मिन् दृष्टे परावरे’’ (मुण्ड - 2 - 2 - 1) इति सप्तमीभ्यां प्रत्येकं नित्यवत्साधनतावगमस्वारस्याद्विकल्पस्य च निरासात् उभयोरेक परत्वेऽवधृतेअन्यतर शब्दस्यान्यपरत्वस्यावश्यकत्वे छागपशुन्यायेन स्मृतिशब्दस्य दर्शनपरत्वं तस्य दर्शन समानाकारध्यानपरत्वादिति । स्मृतिशब्देनेत्यादि । समानाकारत्वं हि ज्ञानत्वादि । तच्च दर्शनविधानादेव सिद्धम् । किञ्च स्मृतिशब्दस्य लक्षणाङ्गीकारेपि दर्शनशब्दस्य चाक्षुषज्ञानवाचिनोपि प्रत्यक्षमात्रे लक्षणावाच्येति पदद्वयलक्षणा न न्यायेति भावः । एवं ““स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्षः’’ (छा.7 - 16 - 2)““तस्मिन्दृष्टे परावरे’’(मु.2 - 2 - 1) इत्यत्र निर्णीतमर्थं ““निदिध्यासितव्यो द्रष्टव्य’’ इत्यत्रातिदिशति । अत इति ।ननु भिन्नवाक्य एवैतद्दर्शनात्कथमेकवाक्ये प्रवृत्तिः । अन्यथा गोबलीवर्दन्यायोच्छेद प्रसङ्गादित्यत्राह तेनेति । एकस्मिन् वाक्ये सामान्यविशेषोपादानस्य प्रयोजनाभावे गोबलीवर्दन्यायावतारादिति भावः । एकविभक्त्यैव देवतात्वबोधाद्विभक्त्यन्तरस्यानुवाद्यत्व वत्तव्यप्रत्ययस्यापीत्याह अग्नय इति । एवं स्थित इति । एवं स्वपक्षे स्थिते परपक्षे दोष उच्यत इत्यर्थः । नैरर्थ्यक्यमिति । वाक्यश्रवणादेव वाक्यार्थज्ञानसिद्धेरिति भावः । शाब्दप्रत्यक्षार्थतया सार्थक्यमित्यत्राह शब्देति । शाब्दप्रत्यक्षभङ्ग इति शेषः। शाब्दप्रत्यक्षमभ्युपेत्यापि तादर्थ्यमयुक्तमित्याह यत्त्वित्यादिना । परामर्शः ज्ञानमित्यर्थः । अपेक्षणीयान्तराभावेपि श्रवणादिकं विना नोत्पद्यत इत्यत्राह सत्यान्त्विति ।प्रतिबन्धक इतीत्यनन्तरमितिशब्दो द्रष्टव्यः । प्रतिबन्धकनिवृत्यर्थं श्रवणादय इति भावः । दूषयति विपरीतेति। सत्यामपीति । नचात्रापि विपरीतवासनानिवृत्तिरस्ति, तद्धेतुश्रवणादेरभावादिति भावः । अत एवेति । यत एव तत्वज्ञानं भेदवासनाजन्यरजतज्ञाने सत्येनोत्पद्यते अत इत्यर्थः । भेदवासनायाः प्रतिबन्धकत्वे साधकाभावमुक्त्वा बाधकमाह यदि चेति । तत्र हेतुमाह उक्तंहीति । यावच्छरीरपातं - यावन्मोक्षम् ।भेदवासनायाः सत्वात्तदूर्ध्वं ज्ञानोत्पत्ययोगादिति भावः । यावच्छरीरपातं वासना सत्वे हेतुमाह कथमिति ।उन्मीलनादीनां यद्यद्वैतज्ञानस्य निवर्तकत्वं तदा एकेनापि निवृत्तिः स्यात् । यदि तावत्सङ्ख्येन ज्ञानेन तदा तावत्कालीन (ध्या) ज्ञानासम्भवान्निवृत्तिरेव न स्यादिति भावः । ननु न्यूनापि तत्त्वविषयकभावना आप्रयाणमनुवृत्ता निवर्तिका विधानादित्यत्राह किञ्चेति । अनुत्पन्न इति । ध्यातव्यादिज्ञानं ध्यानाद्यहेतुरिति भावः । कथमिति । प्रत्युत प्रतिबन्धकभेदाद्वासनाद्वारा प्रतिबन्धकत्वमिति भावः । सागरं गन्तुकामस्य - सागरं तर्तुकामस्य हिमवद्ग्गनोपमं साधनतया गण्डपाषाणग्रहणायेति शेषः । अभेदज्ञानं सिद्धमसिद्धं वेति विकल्प्याद्ये दोषमाह किञ्चेति । तत्फलस्य सिद्धत्वादिति भावः । द्वितीय आह तदसिद्धाविति । अभेद एव तात्विक इति ज्ञाने सत्येव तद्विपरीतभेदभ्रमनिरासाभिलाषो भवेत् नान्यथेति भावः । तत्र हेतुमाह नहीति । अभेदप्रतीतिमन्तरेण अभेदस्य तात्त्विकत्वप्रतीतिमन्तरेणेत्यर्थः । ननु श्रवणात्पूर्वभाविज्ञानं त्वविशदमिति विशदज्ञानार्थं श्रवणमिति शङ्कते नचेति । किं स्वरूपमात्रविषयत्वेन वैशद्यमुततद्गतविशेषविषयतयेति विकल्प्य आद्य आह अभेदस्येति । तुल्यविषयत्वे वैषम्यायोगादिति भावः । द्वितीयेऽपि किं पारमार्थिको विशेष उत व्यावहारिक इति विकल्प्य आद्य आह विशेषेति । तथाचब्रह्मणस्सविशेषत्वं स्यादिति भावः । द्वितीयं शङ्कते भेदेति । भेदवासना निराससाध्यस्येत्यर्थः । अत इति ।तथा चज्ञानस्य वाक््यादेव सम्भवत् श्रवणादीनां वैयर्थ्यं स्थिरमिति भावः । प्रतिपन्न इति अन्यथा यागादीनामपि स्वर्गसाधनत्वं वक्तव्यं स्यादिति भावः । करणमिति । यागादीनां स्वर्गादिकरणत्वनिश्चय इत्यर्थः ।पश्वधिकरणन्यायः छागपशुन्यायः । न्यायानपेक्षत्वइति । न्यायव्युत्पादनार्थत्वाच्छारीरकशास्त्रस्येति भावः ।ननु ध्यानादिशब्दानामपि ज्ञानमात्रवाचित्वमेवविशेषवाचित्वेपि ज्ञानपरत्वं वा भवतु । यथा व्रीहिपदस्य सतुषद्रव्यपरत्वमित्यत्राह ध्यानोपासनशब्दयोश्चेति ।ज्ञानविशेषवाचित्वात् । सामान्यशब्दस्यैव छागपशुवद्विशेषविषयत्वस्य युक्तत्वादिति भावः । उक्तार्थे पूर्वसम्मत्या दार्ढ्यं प्रकटयति तदुक्तमिति । अनपेक्षा स्यादिति । दर्शपूर्णमासवत्सापेक्षो नश्रुत इति भावः । छागपशुन्यायमनपेक्षयापि सामान्यशब्दस्य विशेषपरत्वमाह तथा विद्युपास्योरिति । उपक्रान्तस्यैवोपसंहार्यत्वादिति भावः । विद्युपास्योव्यतिरेकेण निर्देशं दर्शयति मनोब्रह्मेति । व्यतिकरत्वमेवाह नह्यफलं विधायेति । सफलं फलार्थमित्यर्थः । निषेधबलादपि सामान्यशब्दस्य विशेषपरत्वमाह तथेति । ननु श्रुत्यास्मृतेर्बाधोस्तु न परस्पर प्रतिक्षेप इति चेन्न । अबाधेनाप्युपपत्तौ बाधो नान्यायः । ““यमेवैषवृणुते’’ (कठ.1 - 2 - 23 मुं.3 - 2 - 4) इति श्रुत्यनुगृहीतत्वाच्च न बाधो युक्तइति भावः । ननु तर्हि परे किमर्थं ज्ञानमात्रस्य हेतुत्वं वदन्तीत्यत्राहएवमिति । तदज्ञाननिबन्धनमिति भावः ।परानुपहसति तदुक्तमिति । ननु प्राप्तस्य कथं विधेयतेत्याशङ्क्य अत्र पूर्वोक्तं मा विस्मार्षीरित्याह । यत्पुनरिति।ननु तन्मात्रेणैव मोक्षसिद्धेः किं गुरुभूतज्ञानविधिकल्पनाप्रयासेत्यत्राह प्रत्यक्षविरुद्धश्चेति ।त्वमहं पूर्वोविवाद इति । विवादस्याविद्याधीनभेदज्ञानोत्पन्नत्वादविद्यानिवृत्तौ विवादायोगादितिभावः । विरोधपरिहारं शङ्कते नन्विति । सा - अविद्यानिवृत्तिः । स्वक्रियाव्याघातमाह न तज्ज्ञानाभाव इति ।तथा च भेदवासनानिवृत्यर्थं श्रवणादिविधिरित्यभ्युपगमविरोध इति भावः । ननु शिष्यस्य श्रवणाभावेप्याचार्यस्य भेदवासनानिवृत्यर्थं श्रवणादिविधिरस्त्वित्यत्राह एवमाचार्यस्यापि । श्रावकाभावादिति भावः । श्रावकसत्वं शङ्कते अथेति । नेति । श्रावकत्वादीनामविद्याधीनत्वादिति भावः । अविद्याधीनत्वं नास्तीति शङ्कते अविद्यानिवृत्तावपि ।भवत्पक्ष इति । तस्य वासनामूलत्वाङ्गीकारात्तासामप्यविद्यया तुल्यं निवृत्तिसम्भवादिति भावः । ननु तर्ह्यविद्या न निवर्तते अविशदमेव वा भेदज्ञानं प्रथममस्तु तेन ज्ञानेन काचिदेवाविद्या निवर्तते तथा चानिवृत्ताविद्यान्तरात्प्रवचनाद्युपपत्तिरिति शङ्कते तथापीत।ि विशदेति । गुरुमुखश्रवणेनार्थो मयाविशदमवगत इत्यनुव्यवसायप्रत्यक्षविरोध इत्यर्थः । सिद्धान्तविरोधं दर्शयति विशदाध्यक्षितेति । गीताभाष्य इति भावः । अविद्याविशेषात्प्रवचनमित्येतद्दूषयति । नचेति । अज्ञानानुमतौ दोषमाह तथा सतीति । अद्वैतस्य त्वयाऽज्ञाने तत्साधनार्थं प्रवृत्ययोगाद्विवाद एव न स्यादिति भावः । येषामविद्यानिवृत्तिर्नास्ति तेषां ज्ञानमपि न जातमित्यत्र परेषां प्रवचनाद्यसम्भवः उक्तः । इदानीं दोषान्तरमाह किञ्चेति । निराश्रयेति । निर्विषयविवादायोगादित्यर्थः । श्रवणजन्यमपिज्ञानमविशदं श्रवणादिहेतुरित्यत्र दोषान्तरमाह यदिति । तस्येति । ध्यानादिद्वारा भाविविशदज्ञानानुपकारकत्वमित्यर्थः । आद्य इति । निवृत्तस्य पुनर्ननिवृत्ययोगात्पश्चात्तनज्ञानस्य वैयर्थ्यमितिभावः । अविशेषात् - स्वरूपविषयत्वाविशेषादित्यर्थः । सविशेषत्वमिति । विशदज्ञानस्य तत्वज्ञानत्वादिति भावः । सविशेषमिति ।श्रवणात्सविशेषविषयकं ज्ञानमुत्पद्यत इति प्रवचनाद्युपपत्तिरिति भावः । कथमिति । निर्विशेषज्ञानं भविष्यतीति कथमवगतमित्यर्थः । श्रुतेरिति । निर्विशेषबोधनसामर्थ्यपर्यालोचनयेत्यर्थः । तर्हीति । इदानीन्तनस्यापि तादृशश्रुतिजन्यज्ञानत्वादिति भावः। व्यवसायः - अप्रामाण्यशङ्काशून्यज्ञानमित्यर्थः । ननु प्रामाण्यनिश्चयेपि तत्तात्पर्यसन्देहेन व्यवसायाभाव इति शङ्कते प्रमाणत्वेति । तर्हि श्रवणवेलायामेव शक्तितात्पर्यावधारणे मननादिवैयर्थ्यमित्याह तर्हीति । ननु न्यायतस्तात्पर्यावधारणेपिन्यायाभासोत्थापितसन्देहनिराकरणायमननवद्ज्ञानान्तरमिति शङ्कते मननवदिति । अन्यानवकाशाभावादिति ।निदिध्यासनवैयर्थ्यप्रसङ्गादिति भावः । मननानन्तरमपि चेदाहार्यसन्देहः तदा निदिध्यासनानन्तरमपि स्यादिति निदिध्यासनवैयर्थ्यमित्याह अन्यथेति । ननु श्रवणहेतुभूतं ज्ञानं परोक्षमिति नाविद्यानिवर्तकमिति प्रवचनाद्यनुपपत्तिरितिशङ्कते अस्तु तर्हीति । विषयेति । प्रमाणैक्ये चेति शेषः । एकस्य प्रमाणस्य एकस्मिन् विषये पारोक्ष्यापरोक्ष्यज्ञानजनकत्वं न दृष्टमित्यर्थः। ननु सहकारिवैचित्र्यादपरोक्षजनकस्य मनसः आत्मस्मृतिजनकत्वं दृष्टम् । अत इहापि मननादि वैचित्र्याद्वैषम्यं सम्भवतीत्यत्राह सिद्धावपीति । बाधकत्वं किं तदप्रामाण्यनिश्चयप्रयोजकत्वं तदभावापादकत्वमिति मनसिकृत्याद्यन्दूषयति परोक्षेणापीति । देहात्मभेदात्मबोधकशास्त्रजन्यज्ञानस्य गगननीलिमाद्यभावानुमितेश्च परोक्षत्वेप्यप्रामाण्यापादकत्वदर्शनात् प्रत्यक्षेणापि देहादिभ्रमेणतददर्शनादिति भावः । द्वितीये व्युत्पन्न भ्रान्त्यभावापादनमुतानुत्पादापादनं वेति विकल्प्य आद्य आहउत्पन्नेति ।द्वितीयं दूषयति भ्रान्तीति ।कारणानुवृत्यननुकृत्यधीनत्वं दर्शयति चन्द्रैकत्व इति ॥ ॥वत्सकुलजलधिकौस्तुभनृसिंहगुरुसुतेन सिहन्देवेन कृतायांशतदूषणीटीकायां चतुर्थो वादस्समाप्तः ॥