W OCCARON Candamaruta of Mahācārya Ovagisahvaisnava IME BLAUS TD– 71421. Aiews {KARNATAK STATE) शास्त्रमुक्तावळी ॥ शतदूषणी ॥ 457 es MANAGER. 27 JUN, 1978 श्री कवितार्किक खिलेन सर्वतन्त्रस्वतष्टेण श्रीमद्वेदान्ता वार्येण विरचिता वाधूळ कुलतिलकः श्रीमहाचार्यविरचितया चण्डमारुताख्यया व्याख्ययासह श्री काश्री प्रतिवादिभयंकर अनन्ताचार्येण परिशोषिता LIBRARY ACADEMY OF SANSKRIT RESEARCF श्री सुदर्शनमुद्राक्षरशालायां MELKOTE-673433 ॥ अ मु य त ॥ प्रिथ्मसंपुट: - पंचदशस्कन्धान्तः । ॥ श्रीकांची ॥ इदानी मेतन्मूल्यम् ~८.० १९०६ Fee 451 श्रीः । श्रम स्प्रणतार्ति हर वरद परब्रह्मणे नमः । श्रीमते हयग्रीवाय नमः । श्रीमते निगमान्त महादेशिकाय नमः | श्रीम देदान्तदेशिक विरचिता शतदूषणी । श्रीमा नैकटनाथार्यः कवितार्किक केसरी | वेदान्ताचार्यवर्यो मे सन्नित्तां सदाहृदि ॥ श्रीः। श्रीमते रामानुजाय नमः | महाचार्यविरचितः - चण्डमारुतः । विश्वविश्वति वीर्यखण्डितमहादैत्ये समस्तात्मनि ज्योतिर्मण्डलभासितत्रिभुवने सर्व स्वतोद्रष्टरि । अस्तुश्रीहरी स्वभीतिविदितस्वाज्ञानिलाकनिले श्रीम स्याश्रित मृत्युभंगचतुरे श्रीमें सदा ब्रह्मणि ॥ १ मायश्छादयितुं विनम्रजनता नानापराधज्ञतां वात्सल्यैक देन कुहना निद्रां दध द्वर्मणा । आय लवणतान्तराळ तुकिन रंगेशयं काशयत् धर्म-धर्म भूतज्ञानं, सषेव्यमाणचरणं तत्परं मन्महे ॥ २ ॥ विभूतिविषयकज्ञाश्रय स्स्तवकित स्वग्भूषणास्त्रांवरे- श: ( कति ) धरात्रिपल्लवधरो दोस्स्कन्धविवाजितः रामर्शनिकन्धन केतोर्थिते मरतकरया मस्विषापत्रको- डटयः तेषां मुकुन्दकल्पविपी शेषादिसंगी स नः ॥ ३ ॥ } शास्त्रमुक्कावळी । तापनाय तटित्वदेकमल्या नित्यानपायर्धये भक्ताना मभिलाषपुर मखिला संवर्धकायावितान् । dतंडाचलम्भृंगसंगवपुषे भव्याय कृष्णात्मने जीमूताय चतुर्भुखाध्वर फलीभूताय तस्मै नमः ॥ ४ चरणयुगमेव यस्यलब्ध्वा धनमनपावि सुनिर्वृतामहान् । तृणभिवविजहुः पुरान्यदर्था नवतु सभां घटिकाधराधरेंद्र ॥ ५॥ सीदन्तीनां श्रुति परिषदां साधुतत्वावबोधे पीडाप न्कुमतिकलितां भाष्यपीयूषवः । चित्राणेहरि मनिशव सत्यकामं वितन्वन् यस्मा व्यतिपरिवृढ़ श्रेयसामेकसूतिः ॥ ६ ॥ रगबदनतेजो वृक्षिताश्चर्यशक्तिः कविकथकमृगेन्द्र स्सर्वतन्वस्वतन्त्रः । जयतिगुरु राधां वेदचूडासंज्ञा मनितरजनलभ्यां लम्भितो रंग ॥ ७ ॥ अव्याजसौहद मशेष जनेषुसाक्षा नारायणो नरवपुर्गुरुरिगृषीणा वाचमर्थयितुमच्युतमेवजातं श्रीश्रीनिवास गुरुदेषमहं भजामि ॥ वेदान्तायकिभावं भवदुदितचरं कृत्स्नशोनेश्वरोह वक्तुंचोच भेको नहिजलधिगतोप्यस्यपारक्रमेत । आज्ञा न्द्रयाक्रियायां तदपिशिरसिमे विभ्रतोऽध्यास्वमेध सूक्ष्मार्थे वादधान स्सममुपकरणैः श्रीनिवासार्य ! चैव ॥ क्ववेदान्ताचार्यः क्वच परिच्छेदातीता मतिरेषा सहार स्वगंधी" । क्वममपृथुकान भूमिनि परन्तद्भक्तिमी त्वरयतिगिरांतस्य प्रवीरुदुष चिकीर्षितस्य ग्रन्थस्य कुदृष्टिजनोद्धो स्वत्पार नार्थत्वा तस्य च तत्त्वज्ञानद्वारकाला तत्वतानांफ मायाम्ट [ प्रवा] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । समाहारस्साम्नां प्रतिपदमुच धाम यजुषां लय: प्रत्यूहानां लहरिवितति बोधजलवेः । कथादर्प क्षुभ्यत्कलिकथक कोलाहलभवं हारवंत धर्ध्वान्तं हयवदनहेपाहलहलः ॥ १ ॥ तथा तेन विना स्वमन्येना व्युत्पादयितुमशक्यत्वाच्च छात्रानुजिवृक्ष. या तेषु तत्वज्ञानोत्पादनद्वारा कुदृष्टिजनसन्धुक्षितान्धतमसविध्वंसनं भग धन्वं प्रार्थयते ( समाहार इति जगदुज्जीवनाय भगवता स्वयमेव वे- दस्य प्रवर्तित्वा तत्साध्यवत्वज्ञानहेतु भूतः प्रसाद स्स्यप्रार्थनया भगव तो युज्यतएवेत्यभिप्रायेण समाहार इत्यादिविशेषणानि । हयवद नो दीरिता स्वर्वे शब्दा हलहरावेन विवक्षिताः । तदेकदेशा स्सा- मादय इतिभावः । सामशब्दो गीतिविशेष वचनः " गीतिषुसामा - ख्या" इति जैमिनिना वितत्वात् । अत स्सामाधिकरणभूतो वेद- सामवेद इति व्यवहियते । एवंच सामवेदस्य सामनिरूपणीयत्वा तन्त्रि aisara निरूपकसुखेनाह ( सानांसमाहार इति ) " तेषामृग्यत्रा- वाशेन पादव्यवस्थे " ति ऋग्लक्षणाभिधानेना र्थस्य ऋग्वेदनिरू- पकत्वा तत्प्रवचन मुखेन तत्रिर्वाह्निकत्वमाह ( प्रतिपदमृचामिति ) दोषेrजुश्श " इति यजुर्लक्षणे निरूपकान्तरा प्रतीते जुषा- धाने त्युक्तम् । समुदायस्यैकदेशाधारता विवक्षिता । ए-ि शेषणानां कृत्स्तस्यापि वेदस्य स्वरूपतो धर्मतः फलतञ्च भगवदधीनत्वे ताप । ऋगादी धर्मा चातुर्मास्यादयः फलं ज्ञानं तत्प्रतिप- afree विवक्षितं । ज्ञानोत्पत्तिप्रतिबन्धक निरासोपि सतएवेत्य- मिलायेणाह ( लवः प्रत्यूहानामिति) कलितमाह (लहरिवितलिरिति) दो- ू * धर्म भूतज्ञानं, सपव जलधिः, तस्य तइरिविततिः- भगवत्स्वरूपरूपगु- विभूतिविषयक ज्ञानावस्थाः । तद्धेतुरितियावत् । भानुर्धृतमितिवद्रयपदे शोर कथेति ) कथायां प्रवृत्तायां, मिरर्थकदर्पेण, क्षुभ्यन्स ः- व्यायाप- रानिबन्धन मिथ्यादर्शनक्तः, कलिकथकाः पापस्वरूपाः कुकः तेषां कोलाहलः निरर्थकशब्द समुदायः, तेहि } } शास्त्रमुतावळी । तापन्नाय तटित्वतेकमया नित्यानपावर्धये भक्ताना मभिलाषपूर मखिला न्संवर्धुकावार्थितान् । distचलंगसंगिवपुषे भव्याय कृष्णात्मने जीमूताय चतुर्भुखाध्वर फलीभूताय तस्मै नमः ॥ ४ ॥ चरणयुगळमैव यत्यलब्ध्वा धनमनपायि सुनिर्वृतामहान्त तृणमिषविजहुः पुरान्यदर्था नवतु समां घटिकाधराधरेंद्रः ॥ सीदन्तीनां श्रुति परिषदां साधुतत्वावबोधे पीप कुमतिकलितां भाष्यपीयूषवः । विवाहरि मभिमुखं सत्यकामं वितन्वन् पादस्मा न्यतिपरिवृढ श्रेयसामेकसूतिः ॥ ६ ॥ तुरगवदनतेजो बृक्षिताश्चर्यशक्तिः कविकथमृगेन्द्र सर्वतन्नस्वतन्त्रः । जयतिगुरु बायां वेदासंज्ञा मनिवरजनखभ्यां लम्भितो रंगमन्त्री ॥७॥ अग्यानसौहद मशेष जनेषुसाक्षा नारायणो नरवपुर्गुरुरित्युषीणा वामर्थयितुमच्युतमेषजातं श्रीश्रीनिवास गुरुषमभजामि || वेदान्तायोक्तिभावे भवदुदितचरं कृत्स्नशोनेश्वरोहं arjaisa भेको नहिजलधिगतोप्यस्यपारक्रमेत आज्ञा न्याक्रियायां तदपिशिरसि मे विभ्रतोऽध्यास्वमेध सूक्ष्मार्थे ष्वादधान स्तममुपकरणैः श्रीनिवासार्य ! चेत. ॥ क्ववेदान्ताचार्यः क्वचाधिष्णा परिच्छेदातीता का मतिषाल्पविषया । क्वममपृथुकानामिववचः परन्तद्धतिमी त्वरयतिगिरांतस्यविवृतौ ॥ १० ॥ चिकीर्षितस्य ग्रन्थस्य कुदृष्टिजनोद्भावित वित्तान्तम वा तस्य च तत्त्वज्ञानद्वारकत्वा तत्वज्ञानस्य च भगवल ५॥ [ मत्वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । समाहारस्साम्नां प्रतिपदचां धाम यजुषां लय: प्रत्यूहानां दहरिवितति धजलवेः । कथादर्प क्षुभ्यत्कलिकथक कोलाहलभ हारवंत यतं हयवदनहेपाहलहलः ॥ १ ॥ तया तेन विना स्वग्रन्थेना व्युत्पादयितुमशक्यत्वाच्च छात्रानुजिवृक्ष’ या तेषु तत्वज्ञानोत्पादनद्वारा कुदृष्टिजनसन्धुक्षितान्धवम सविध्वंसनं भग वन्तं प्रार्थयते ( समाहार इति जगदुजीवनाय भगवता स्वयमेव वे- दस्य प्रवर्तितत्वा तत्साध्यतत्वज्ञानहेतुभूतः प्रसाद स्स्यप्रार्थनया भगव तो युज्यतएवेत्यभिप्रायेण समाहार इत्यादिविशेषणानि । हृथवद नो दीरिता सर्वे शब्दा हलहलत्वेन विवक्षिताः । तदेवदेशा स्वा- मादय इतिभावः । सामशब्दो गोतिषिशेष वचनः " गीतिषुसामा ख्या" इति जैमिनिना सूचितत्वात् । अत स्सामाधिकरणभूतो वेद- स्वामवेद इति व्यवहियते । एवंच सामवेदस्य सामनिरूपणीयत्वा तन्त्रि वाहकत्वं निरूपकमुखेनाह ( साम्रांसमाहार इति ) “ सेषामृग्यवा- 53 शिन पादव्यवस्थे " ति ऋग्लक्षणाभिधानेना र्थस्य ऋग्वेदनिरू- पकत्वा तत्प्रवचन सुखेन तन्निवाहकत्वमाह ( प्रतिपदमुचामिति ) “शब्द” इति यजुर्लक्षणे निरूपकान्तरा प्रतीते यजुषां- मे युक्तम् । समुदायस्यैकदेशाधारता विवक्षिता | पदि- । ईणानां कृत्स्नस्यापि वेदस्य स्वरूपतो धर्मतः फलतश्च भगवदधीनत्वे तापि । कुगादी धर्मा चातुर्मास्यादयः फलं ज्ञानं तत्प्रतिप- दमित्यत्र विवक्षितं । ज्ञानोत्पतिप्रतिवन्धक निरासोपि ततएवेत्य- येणाह ( लवः प्रत्यूहानामिति) फलितमाह (लहरिचित तिरिवि)बो- और धर्म भूतज्ञानं, सएव जलधिः, तस्य लहरियेततिः- भगवत्स्वरूपरूपशु- ॐ अतिविषयक ज्ञानावस्थाः । तद्धेतुरितियावव । भायुर्धृतमितिवद्वद्यपदे ( कति) कथायां प्रवृत्तायां, मिरर्थकदर्पण, शुभ्यन्तः- न्यायाप- रामर्शनबन्धन मिथ्यादर्शनवन्तः, कलिकथकाः www पापस्वरूपाः यः तेषां कोलाहलः निरर्थकशब्द समुदायः, तेहि }

इदं प्रथम सम्भव कुमति जाल कूटंकण- पामतविपानल ज्वलितजीव जीवातकः । क्षरन्यमृतमक्षरं यतिपुरन्दरस्योक्तय- श्चिरन्तनसरस्वती चिकुरवन्ध सैरन्ध्रिकाः || २ | प्राचीमुपेत्य पदवी यतिराजदृष्टां तत्सन्निकृष्ट मपि वा मतमाश्रयन्तः | माज्ञा यथोदितमिदं शुरुवत्पठन्त प्रन्छन बौद्धविजये परितीयतध्वं ॥३॥ प्रतिज्ञां स्पष्टमुद्रद्घोषयन्त स्तत्साधकाना नपत्यापतया स्पष्टसुदीर यितुमशक्नुवन्तः “वशिकतटिनी वर्षारम्भ प्रवाह विडम्ब रल- विडम्बकैरल- पुभिरपभ्रश्य हुम्मोपलाम्भित डन्करैः । उपकरणयन्त्येते बाला मुद्द- कुतूहला नुपल निकर ग्रास प्रायै रुपक्रमैः इतिग्यारेन sset पुरुषिकया डिम्भात्मलोभ्य तेषां स्वान्ते ध्वान्तमुत्पादयन्ति । अनेन परदेवता स्तुत्यात्मकं प्रार्थनात्मकंच मंगळं कृतं भवति ॥ 袈 ** वक्ष्यमाणार्थानां भगवद्भाष्यकारामिमवत्वा दुपादेयतमत्वं विषयं च दर्शयन् गुरुस्तुत्यात्मकं मंगळ माचरनि ( इदमिति ) अमृतशर्वादन स्वमतिपिपादयिषता अर्थी उच्यन्ते । चिरन्तनसरस्वती- वेदः, चि राः - वेदान्ताः । विकुराहि मालिन्येन जीभूता अविविक्ता स्टिं न्ति वेदान्ताअपि परापादितमालिन्या अधिविक्ता स्थिताः, - कुरा स्वैरंन्धिकामि विविच्यन्ते, वेदान्ताअपि भगवदुक्तिभि भेदाि दघटकरूपेण तत्वहित पुरुषार्थ प्रतिपादनरूपेण स्वरूप गुणति ति प्रतिपादनरूपेण तत्तदर्थं प्रतिपादनरूपेणच विविच्यन्ते । द्वा सैरन्धका farai केशा नेकीकृत्य वनन्ति भगवई यो व्यापाततो विरुद्धतया प्रतीयमानानि वेदान्तवाक्या न्येकक कृत्य ब्रह्मणि वनन्ति । अनेन कुदृष्टि निरसनार्थ भाष्यतात्पर्य वि अर्धा स्वग्रन्धस्य विषय इत्युक्तं भवति ॥ २ ॥ विकीर्षितस्य प्रयोजनं दर्शयति ( माचीमिति ) परमतनिर [ प्रवा ] शतदूषणी चण्डमारुतसंहिता । वादाहवेषु निर्भेत्तुं वेदमार्गविदूषकान् । प्रयुज्यतांश श्रेणी निशिता शतदूपणी ॥ ४ ॥ तत्र तावच्छाखारम्भे- विचारविषयत्वेन सूत्रकृद्यदसूत्रयत् । परोक्ता ब्रह्मशब्दस्य वृत्ति रत्र निरस्यते ॥ प्रयोजनं । मतान्तरनिरसनस्य तुल्यन्यायसाध्यतया ऽर्थज्ञानाधीनत्ववि योगाचारछात्र निरसने ना र्थज्ञानापेक्षेत्यर्थः ॥ ३ ॥ ज्ञानवद्भिस्तु मतान्तरनिरसनमपि सुकरमेवे त्यभिप्रायेणाह ( वादाहवेष्विति ) बाह्या वेदवाक्यानि दूषयन्ति नविशि ष्य, कुदृष्टस्तु प्रतिवाक्यं दुरर्थकथनेन विशिष्य दूषयन्ती त्यभिप्रायेण वि शब्दप्रयोगः । यद्यप्येकैकस्मिन् वादे बहूनि दूषणा नि प्रतिपाद्यन्ते तथापि निरसनीयैक्यन दूषणाना मैक्यं विवक्षितम् । तेन शतदूषणीत्युपपद्यते ॥ ४ ॥ } w ( तत्रेति > तत्र ग्रन्थे, तावत् प्रथमवादे, इदं निरस्यत इत्यनेन सम्बध्यते । शास्त्रारम्भइत्येत दसूत्रय दित्यनेन | अयं प्राथम्ये हेतुः । ( विचारविषयत्वेनेति ) विचारों विषयो यस्य त- द्विचारविषयं । यदिति सूत्रं परामृश्यते । ( असूयदिति) सूत्रशब्दात्मा- तिपदिकात् तत्करोतीत्यस्मिन्नर्थे " प्रातिपदिकाद्धात्वर्थ " इति णि- चि यदसूत्रयदिति प्रयोगः पाकं पचतीतिवत द्रष्टव्यः । यद्रा- य दुसूत्रयत् । असृत्रयदितियत् यत्सूत्रणमस्तीत्यर्थः । अत्र सूत्रणे । एवा - यदसूत्रयदिति माणवकम्मुण्डयतीति वत् । यदिति पदजातं यत्पदजातं सूत्रत्वेनाकरोदित्यर्थः I अत्र - पदजाते | अथवा विचारविषयत्वेनेति षष्ठीतत्पुरुषः, यदिति ब्रह्म असूत्रय शेति सूत्रेण प्रत्यषदाय दियर्थः पर्यायेणातिक्रामति पर्याययति रामात्रेण लुनाति दावयतीतिवत् प्रातिपदिका द्धात्वर्थे णिविधानात् । कुर्यादा- " सूत्रविमोचन " इति धातात्री तुरादि णि च्येतदृपं । अत्र म-

-शास्त्रमुक्तावळी | निर्विशेषब्रह्मपादे ब्रह्मशब्दस्य कचि न्मुख्यवृत्तित्वमस्तिनवा | न चेत् ; असाधुत्वापत्तिः । काशनं विवक्षितम् । अत्र

ब्रह्मणि । विचारविषयत्वेन यदसूत्र यदित्यनेन निर्विशेषत्रह्मणो जिज्ञास्यत्वस्य निरसिप्यमाणत्वा जि निर्विशेषब्रह्मलक्षणाच ज्ञासाविषयोपस्थापनपरत्वात् ब्रह्मपदस्य न युज्यत इति सूच्यते । परोक्तवृत्तिद्वेषे निमित्तान्तरमाह (सूत्र- कृदिति ) परोक्तवृत्यंगीकारे " अथातो ब्रह्मजिज्ञासे " त्यारभ्य - " अनावृत्तिशब्दा दनावृत्तिशब्दात् " इत्यन्यं सूत्र मसंगतं स्यादि- ति भावः । निर्विशेषब्रह्मण स्वप्रकाशत्वेनाभ्युपगमा दर्जिज्ञास्यत्वादा द्यं सूत्रमनुपपन्नं । अनवधारणत्वापरोक्षवृत्तिकल्पनादीनिच डिम्भप्रलोभ नानि निरसिष्यन्ते । जिज्ञासाभावा त्रिविशेषत्रह्मस्वरूपविरुद्ध स विशेष प्रतिपादना च्वोत्तरसूत्राणि व्यर्था न्यनुपन्नानिच । मिनिर्मुख्यत्वात् " इति सूत्रासांगत्यंच । तस्मादेवं सूत्रं कुर्वतः परो क्तवृत्ति नैष्टेति भावः । शास्त्रारम्भ इति न्याय स्सूचितः ॥ 6 " इत्यनेन ८ 4 परं जै प्रणवएव विस्वर " (ब्रह्मशब्दस्य वचिदिति ) ब्रह्मपदेन निर्वचनविरोध स्पूच्यते । शब्दपदेन प्रखंजनीयस्या साधुत्वस्यानिष्टत्वं द्योत्यते । शब्दान् जानाति अपशब्दानप्यसौ जानाति "” * 66 " योहि ’ यथैafte शब्दज्ञाने धर्मः एव मपशब्दज्ञाने ऽ धर्मः "" एकैकस्य हि शब्द स्थ बहवोऽपभ्रम्शाः " " किंशब्दोपदेशः कर्तव्यः, अहोस्वि दपशब्दो पदेशः " इत्यादौ शब्दशब्दस्य साधुशब्दे प्रयोगात् । ( भा पतिरिति ) साधुत्वंहि शक्तिमूलकप्रयोगविषयत्वं वृत्तिमत्वं व अन्यस्यानिर्वचनात् । न ताव दनादि प्रयोगविषयत्वं साधुत्वं, " तेसु हेलोहेलयति कुर्वन्तः परावभूवुः " इत्यत्रा तुकार्ये अरिशब्दापभ्रंशे अलिशब्दे गतत्वा तस्य सादित्वे वेदस्यानित्य संयोगप्रसंगात् । न पि यज्ञप्रयोगात्वं साधुभिर्भाषितव्य मिति साधुत्व तन्निमितत्वात् । अतएव न धर्मजनकत्वमू, सात्वस्यैव त " LL " [ प्रथा ] · शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । 16 7 46 7 , , मित्तत्वात् । अतएव न धर्मजनकतावच्छेदकरूपत्वं साधुत्वं तद- वच्छेदकञ्च घटविषयघटशब्दत्वादिकं तदवगम श्रानुशासनादिति निरस्तं घटशब्दः प्रयोक्तव्य इत्यादिरूपेण विधानस्या नन्त्येना स म्भवेन साgraपुरस्कारेणैव विधानस्य वाच्यत्वात् । नापि व्याक रणव्युत्पाद्यत्वं तत् किंविधेयत्वम्? साgत्वेन प्रतिपाद्यमानत्वंबा? ना द्यः प्रातिपदिकाना मसाधुत्वप्रसङ्गात् । नद्वितीयः आत्माश्र- यात् । तस्माच्छत्त्यभावे तन्मूलकप्रयोगाभावा तन्मूलकवृत्यन्त- राभावाच्च ब्रह्मशब्दस्य न साधुत्वम् । श्रदादिप्रयोगविषयत्वं य- ज्ञप्रयोगार्हत्वम्, अनाद्यनपभ्रष्टत्वं व्याकरणव्युत्पाद्यत्वं वा साधुत्व मित्यभ्युपगमेपि शक्त्यभावे वृत्त्यन्तरस्या प्यभावेन प्रयोगस्यैवा सं- भवा तदसम्भवेन व्युत्पाद्यत्वासम्भवाच्च शक्तिशून्यस्या साधुत्वमे- व । किंच सुख्चवृत्त्यभावे ने साधुत्वसिद्धिः, अनुशासनापरिगृही- तत्वात् । तथाहि । सिद्धे शब्दार्थसम्बन्ध " इत्यर्थसम्बन्धिन एव शब्दस्या नुशासनीयतया प्रतिज्ञानात् लक्षणायाच शब्दार्थसम्बन्ध त्वस्य तवा संप्रतिपत्तेः । अन्यथा अमाप्य मनसा सहे " तित्व- न्मते लक्षणाया अपि निषेधे वेदान्तानां मूकत्वप्रसंगात्, व्दस्यार्थेन सह शके रेव प्राप्तित्वादिति त्वया भिधानाच्च । लक्ष णाया सम्बन्धत्वेपि मुख्यवृत्त्यभावे न साधुत्वसिद्धिः । तथाहि " सि में शब्दार्थसम्बन्ध " इत्यादिना शब्दार्थसम्बन्धानां नित्यत्वचा तु शासनं प्रतिज्ञातम् । " सिद्धे शब्दे थें सम्बन्धे चेति, अथ सिद्धश- व्दस्य कः पदार्थः ? नित्यपर्यायवाची सिद्धशब्दः, तद्यथा " सि झायौ… ’ इति । अथवा - सन्त्येकपदा न्यप्यवधारणानि । तद्य थो। ’ अभक्षो वायुभक्ष’ इत्यपएव भक्षयति वायुमेव भक्षयतीति… एवमिहापि सिद्धएव नसाध्य इति । अथवा पूर्वपदलोपोत्र द्रष्ट- प: । अत्यत्तसिद्ध सिद्धइति । तद्यथा ’ देवदत्सोदत्तः ‘स अभामाभामे ’ ति " इति शब्दार्थतत्सम्बन्धविशेषणीभूतस्य सिद्धपद- शेन नित्यवावित्वप्रतिपादनात् । तत्र किम् मुख्यस्सम्बन्धों मुख्यश्चा राम विवक्षितः, उता मुख्योपीति विमर्शे, सर्वत्र मुख्यार्थस्य तत्स- कुधस्यच स्वरूपेण प्रवाहरूपेण वा नित्यत्वात, मंचाः क्रोशन्ती 4 * ।

---

,

< शास्त्रमुक्तावली । त्यादौ मंचविशेषस्थ पुरुषाणां तत्सम्बन्धस्यचा नित्यत्वदर्शनेम लाक्ष- णिकार्य तत्सम्बन्धयो रतथात्वा मुख्य एवेति निश्चिन्वन्ति विपश्चि तः । ननु स्यादेवं यदि प्रकरणादिना मुख्यार्थ विशेषोपस्थित्यन- न्तरं तत्सम्बन्धिनि लक्षणा स्यात नचैवम्, किन्तु शक्यता- वच्छेदकावच्छिन्नमात्रोपस्थितौ सत्यां तत्सम्बन्धि नरसामान्येच कक्ष णयोपस्थिते प्रकरणादिना लक्ष्यव्यक्तिविशेषलाभः 7 तस्मा लाक्ष णिकस्यापि प्रवाहरूपेण नित्यत्वमिति चेत् । न । अनन्तव्यक्तिषु ल- क्षणाकल्पनापेक्षया प्रकृतव्यक्तिविशेषएव लक्षणाकल्पने लाववात । किंच अपूर्वव्यक्तिलाभानुरोधेन शक्ते स्सामान्यतः कल्पनायामपि तात्पर्यानुसारेण कल्पनीयाया लक्षणाया स्तात्पर्यविषयीभूत व्यक्तिवि शेषातिरिक्तविषयत्वकल्पने मानाभावात् किंच मुख्ये मुख्ये वा शब्दप्रत्याय्याकारण प्रवाहानादिता वाच्या, अन्यथा प्रमेयत्वरूपेण प्रवादनित्यताया सर्वत्र वक्तुं शक्यत्वात् । एवंच व्यक्तिविशेषमात्र नियताकारविशिष्ट लक्ष्यार्थविवक्षायां तत्पुरस्कारेण प्रवाहानादित्वं वक्तु मशक्यम् । किंच सामान्यत स्सर्वशक्तस्यापि यदृच्छाशब्द- स्य पुरुषेच्छया व्यक्तिविशेषे संकुचितशक्ते स्तद्व्यक्तिमात्र पस्था पकस्य तत्सम्बन्धिनि लक्षणया प्रवृत्तौ तद्व्यक्तिमात्रस्यैव लक्ष्यत - या तत्रानित्यत्वं सिद्धमेव । नतु - अपभ्रंशानुकरणस्या साधुत्वं स्यात् तदर्थस्था पभ्रंशस्य सादित्वात् नचेष्टापत्तिः कुमा- कइत्यात्यादावपभ्रंशानुकरणे साधुत्वसमर्थना दिति चेत न, कु मातकइत्याहेत्यत्र पदानुकरणाभावात । वर्णा एवहि तत्र क्रमेणा क्रियन्ते । एवंच भाष्ये प्रकृतिव दनुकरणं भवतीत्यपशब्दानुकर णस्यापशब्दत्वमाशंक्या पशब्दत्वस्या ननुशिष्यत्वा न्नातिदेशकृति पदानुकरणांगीकारेण परिहारः प्रौढ़वादेनेति बोध्यम् । नचैवं स ति सर्वत्र वर्णानुकरणप्रसंगः, बाधकचलेन कचि त्पदानुकरणत्या गमात्रेण तदभावेपि तत्यागस्यनिर्मलत्वात् । यहा - अवानुकिमा णानुकरणयो रनादित्वमेव भाष्यकारवचनप्रामाण्यात् 1 1 संबन्धनित्यत्वस्या नुशासननिमित्ततां वदन्नेवहि भाष्यकारो चैत- कशब्दानुकरणस्य साधुत्व माह । अतएवोक्तं कैटे [ प्रवा] 1 शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । " जानुकरणस्य जातिशब्दत्व मिच्छन्ति यस्मा दक्रियमाणे श- दे या जाति समवेता, तत्संवद्ध मनुकार्य मनुकरणं प्रत्याययतो " ति । ननु " द्रव्यंहि नित्य " मित्यारभ्य हिरण्यं कयान्चि दाकृ त्या युक्तं पिण्डो भवति, पिण्डाकृति मुपभृद्य रुचकाः क्रियन्ते , रु- चकाकृति मुपमृद्य कटकाः क्रियन्ते, कटकाकृति मुपमृद्य स्वस्तिकाः क्रियन्ते, पुनरावृत्त स्सुवर्णपिण्डः खदिरांगारसवर्णे कुण्डले भवतः, आकृति रत्या चान्याच भवति, द्रव्यं पुनस्तदेव, आकृत्युपमर्देन द्र- व्यमेवा वशिष्यत " इत्यादिना संस्थानस्या नित्यत्वेपि द्रव्यस्य स्व- रूपतो नित्यत्वप्रतिपादना न्मतभेदेन तदपि नित्यत्व मनुशासन नि- मितं प्रतीयते तथाच लाक्षणिकेपीदं नित्यत्वं नास्तीति कथं ना- सुशिष्यत इतिचे नः शब्दप्रयोगस्य तत्प्रयोगविषयस्यचा नादित्वे प्र- करणात्पर्यात | उदाहृतभाष्येच गुणादा बुक्तनित्यत्वाभावा दुक्त युक्तेश्च नैव नित्यत्व मनुशिष्यत्वनिमित्ततयोक्तम्, किन्तु प्रवृत्तिनि मित्तविशिष्ट तत्तद्व्यक्त्यविनाशित्वमेव नित्यत्वमितिन - किन्त्वन्यद- पीति नित्यत्वप्रकारभेदमात्रनिदर्शनतयै त नित्यत्व मुक्तम् । अतः प्रबृ तिनिमित्तविशिष्टस्य स्वरूपेण प्रवाहरूपेण वा नित्यत्व मनुशिष्यत्व निमित्तमिति । किंच " कंपुनः पदार्थ मत्यैषविग्रहः क्रियते, सिद्धे शब्देर्थे सम्बन्धेचेतीं " ति प्रश्नो मुख्यार्थस्यैवा नुशासननिमित्ततां साधयति । " सिद्धे शब्दार्थसम्बन्ध" इत्यचा नुशासननिमित्ततयो Faisal fearisख्यश्व, तदा कंपदार्थ मितिव्यक्त्याकृत्यो रन्यत - व्यवस्थाविषयः प्रश्नो नोपपद्यते । अन्यतरस्य मुख्यार्थत्वे इतरस्य लक्ष्या र्थत्वेना क्षेप्यत्वेनवा उभयोर व्यर्थत्वात् । एवं व्यवस्थानुपपत्तेरेव " आकृति मित्याहे “त्युत्तरवाक्यं मतांतरावष्टंभेन । “द्रव्यएवपदार्थ एषविग्रहोत्याय्य” इति वाक्यंच मुख्यार्थस्यैवानुशासननिमित्ततां साधयति । किंच " कंप- दार्थ " मित्यत्र द्रव्यस्यैव पदार्थत्वा तस्यचा नित्यत्वा दर्थनित्यम्व नोप- पद्यत इतिहि प्रष्टुरभिप्रायः । यदिचा मुख्यार्थी प्यनुशासननिमित्तस्स्या न दा द्रव्यार्यत्वे प्याकृतिलक्षणाया स्सम्भवेनार्थं नित्यत्वोपपत्तेः प्रश्नो नोप पत्र | अतएव उपयपदार्थकर, सूर्यानित्यत्वासम्भवं मत्वा आकुत्यर्थी १० शास्त्रमुक्तावळी । साधुत्वस्य मिथ्यात्वमभ्युपगच्छता मसाधुत्व मिष्टमितिचेत्; हन्त तहि बलम्बनेन " आकृतिमित्याह " इति परिहारश्वनोपपद्यते । एतेन-मं चाः कोशन्तीत्यादौ लाक्षणिकार्थसम्बन्धस्या नित्यत्वोपे ब्रह्मणो नित्य- वा तत्सम्बन्धस्यापि नित्यत्वात् ब्रह्मशब्दस्य केवल लाक्षणिकत्वे- ध्यनुशासन मुपपद्यत एवेतिनिरस्तम् ; शब्दार्थसम्बन्धविभाजको-

, पाध्यवच्छेदेन सम्बन्धावच्छिन्नार्थं नित्यत्वस्य विवक्षितत्वात् । अन्यथा अर्थनित्यत्वमात्र विवक्षायां द्रव्यानित्यत्वेना र्थानित्यत्वशंकानुपपत्तेः द्रव्यार्थत्वे व्याकृति लक्षणाया स्सम्भवात् । भवतिच शक्यत्वावच्छेदेने- घ तत्तद्बोध्याकारेण नित्यत्वं लक्ष्यार्थेतु नैवं सम्बन्धविभाजकोपाधिभूत- लक्षणात्वेन नित्यत्वानवच्छेदकत्वात्, मंचविशेषसम्बन्धि पुरुष विशे- मस्या नित्यत्वेन तत्रापि लक्षणाया विद्यमानतया ऽ तिप्रसक्तत्वाद । नच प्रश्नस्य कथं व्यवस्थाविषयता अर्थमात्रस्य नित्यत्वाक्षेपसं- भवा दितिवाच्यम् । " अथवा किं न एतेन इदं नित्य मिदमनित्यमि ति, यन्नित्यं, तंपदार्थ म्मत्वैष विग्रहः क्रियत" इत्युत्तरभाष्यस्वारस्या- नुरोधेन प्रश्स्य व्यवस्थाविषयत्वा वगमात् । किंच त्रयी शब्दानां म- वृत्तिः, जातिशब्दाः - गुणशब्दा:- क्रियाशब्दाः न सन्ति यदृच्छा शब्दा इति पक्षे चतुष्टयी शब्दानां प्रवृतिः, जाविशब्दाः- गुणशब्दाः क्रि याशब्दा:-यहच्छाशब्दा चतुर्था इति पक्षेपि, ब्रह्मशब्दस्य कुत्रा प्यनं- तर्भावा चानुशिष्यतासम्भवः । अपिच" बृद्धेरंचे " त्यत्रोणादित्वेन सं- ज्ञाधिकारात् ब्रह्मशब्दस्य संज्ञायामेवा नुशिष्टत्वात् केवळ लाक्षणि- करवेच संज्ञात्वाभावा दनुशासनं नस्यादिति । ( साधुत्वस्येति ) कृ- त्स्नमिथ्यात्वादितिभावः । व्यावहारिकमर्यादया कृत्स्नव्यवस्था मभ्यु पगच्छत स्तव व्याहत मिदं वचनमित्याह ( हन्तेति ) शक्त्यभावात् ब्रह्म शब्द साधुत्वस्य तुच्छत्वमेवा स्माभिरापादितं मिथ्यात्वांगीकारमात्रेण ब्रह्मपदे साधुत्वस्य तुच्छत्वम प्यंगीकृत मिति यदिमन्यसे तदा शब्दा- न्तरेपि तथैव स्यादिति व्यावहारिक्रश्यवस्थाभंग इतिभा | पादा- " , 1 प्र - वा ]

‘शतदूषणी चण्डमारुतसहिता ।

११

सर्वशब्दासावुत्वम् । साध्वसाधुविवेकाभावेच कृतं साङ्गोपाङ्गैर्वेदैः। मुख्या- र्थशून्यस्य तन्मूलवृत्यन्तरे लिगत्वेचासम्भवति कथं कचिद्बोधकत्वमपि ।

किमयं मिथ्याशब्दो ऽनिर्वचनीयवचन उत तुच्छतावचन इति विकल्प- मभिप्रेत्य आद्ये दोषमाह ( इन्तेति ) इदं सर्वेषामपि शब्दानां सा- धारणं, नचैत दस्माभि रापायते किन्तु शब्दान्तरेषु क्लृप्तप्रयोजकस्या भावा तुच्छत्वमेव ब्रह्मशब्दे साबुत्वस्या पाद्यते नचात्रेष्टापत्त्या परिहारसं भव इत्यर्थः । द्वितीय न्दूषयति (साध्वसाध्विति ) यद्वा-प्रथमशिरसो दूषणं बहिरेवोक्त प्रकारेणानुसन्धेयं, द्वितीये दोषमाह ( इन्तेत्यारभ्य वेदै- रित्यन्तेन ) (सर्वशब्दासाधुत्वमिति ) साध्वसाधुविवेको नस्यादित्यर्थः । नचात्रेष्टापति रित्याह ( साध्वसाध्विति ) साधुत्वप्रतिपादनार्थत्वात् व्याकरणस्य तत्तावत् व्यर्थस्यात् , दृष्टप्रयोजनद्वारां गत्वेन सं- प्रतिपन्त्रस्य व्याकरणस्य तत्प्रयोजनानंगीकारे तुल्यन्यायतयां गान्तर प्रयोजनानामप्यखिद्धौ तेषामपि व्यर्थता, तुल्पन्यायेनैव साध्वसाधु fadna प्रमाणाप्रमाणविवेकाभावा द्वेदस्यापि प्रमितिजनन लक्षण - प्रयोजनाभावा द्वैयर्थ्यमेवेतिभावः । यद्वा-साध्वसाधुविवेकाभावे “ए- कश्शद…सुष्टुप्रयुक्त स्स्वर्गेलोकेकामधुग्भवति " “आहिताग्नि रपशब्द प्रयुज्य प्रायश्चित्तीय सारस्वती मिष्टि निर्वपेत् " " तेसुरा देयो हलय- इतिकुर्वन्तः परावभूवुः तस्मात् ब्राह्मणेन नम्लेच्छितचै नापभाषित - म्लेच्छोदवा एष यदपशब्द " इति साधुशब्दविधिः प्रायश्चित्तविधि- रपशब्द प्रयोगनिषेधो निन्दार्थवादाचा प्रमाणमिति वेदप्रामाण्यो पपाद कापौरुषेयत्वादे स्वंदशे प्रामाण्यानुपपादकत्वे अन्यत्रापि तथेति - कृत्स्नवेदाप्रामाण्ये वेदस्य व्यर्थता, प्रमितिजनन लक्षणप्रयोजनाभावा दिति तदंगानामपि वैयथ्यमेवेति भावः । ’ हेलयोहेलय’ इतिच " देहेन योगेहैहयो " तिविद्दितप्लुतस्य प्रकृतिभावस्य चाकरणा पदद्विर्व- चकर्तव्ये वाक्यद्विवचनात रस्थाने लकराचा पशब्दः 1 दूषणान्त- रमाह ( मुख्यार्थेति ) तर्हि धूमादिव लिङ्गविधया बोधकत्वं स्यात कथ ब्रबोधकत्व मित्यत्राह ( लिगखइति) व्याप्ति वृहसम्भवादिति

સ્

शास्त्रमुक्तावळी ।

नच सांकेतिकोऽय मपभ्रंशोवा, येन वाचकत्वाभिमाना दोधकत्वं स्यात् । यस्यायमपभ्रंश शक्येत, सोपि तथा वृत्ति विकलीन निर्धूयेत ।

ननु ब्रह्मशब्दस्याय ग्महिमा - यन्मुख्यार्थ विरहेपि नित्यं लक्षणया ब्रह्म बोधयतीति, तदिदं वन्ध्यायाः पौत्रदर्शनम् । मुख्यार्थ सम्वन्धि न्यमुख्यवृत्तिर्हि लक्षणा, तदभावेपि तद्वृत्ति भावानेत्रभाषेत

भावः

किचैव मुख्यार्थ शून्या स्सर्वेशब्दा स्तं तमर्थ लक्षयन्तीति स्वीक्रियेत महामीमांसकेन । कोहि वदुक्तन्यायवि कुत्रापि शक्ति- कॢप्तिगौरवं मृष्येत्, मुख्यार्थशून्येन ब्रह्मलक्ष्यमितिवदता तदपि

→

यद्वा एतानिपदानि स्मारितार्थसंसर्गज्ञानपूर्वकाणि आकां- क्षादिमत्पदकदम्बकत्वा दिति वैशेषिकाद्यक्तरीत्या लिंगविधया बोधक- त्वं स्यादित्यवाह ( लिंगत्वहति ) अभाव: वाक्यार्थरूपसंसर्गस्य तथा नुमाना सिद्धावपि न पदार्थभूत ब्रह्मण स्तथानुमानसम्भवः, सिद्ध- साधनात् ब्रह्मपदस्य वृत्त्यभावेन स्मारकत्वासिद्धे स्तनबाधः, अर्था भावे तन्निबन्धनाकांक्षादे रभावा त्वसिद्धिश्चेति । ( नवति ) अपौरुषे- यत्वादितिभावः । ( वाचकत्वाभिमानादिति ) वाचकत्वभ्रमादित्यर्थः ! यस्तु सांकेतिकत्व अपभ्रंशत्वं वा जानाति, तस्या क्षिनिकोचादिव सूच कस्सांकेतिकः, अपभ्रंशाच्ञ्चस्मृत स्साधुशब्दो बोधकइति भावः । ( वृत्ति विकल्पेनेति ) किम्बूलभूत शब्दो मुख्यः उदापभ्रशः ? आधे ब्रह्मशब्देन कि मपराम् । अवाच्यत्व वचन विरोधचोभयत्रतुल्यः । मूलमूलित्व- योर्वैपरीत्यापत्तिश्च । द्वितीये अनवस्थेतिभावः । ( नन्विति ) ब्रह्मश- व्दस्या न्यत्रा मुख्यत्व स्मरणात् ब्रह्मणश्चा वाच्यत्व समर्थनाञ्श्वेतिभावः । ( भवानेवेति ) प्रमाणपथविभ्रष्ट इतिभावः ( किवैवमिति ) एवंलति- मुख्यवृत्तिविनापि क्वचि लक्षणांगीकार इत्यर्थः । अविशेषादिविभावः ।

महामीमांसकनेति ) त्वत्तो प्युत्कट मीमांसकाभिमानेन केनचिदि- त्यर्थः । तदेोपपादयति ( कोहीति ) लक्षणो मुख्यार्थत्वं सिद्ध

स्यादिन्द्रमते ( मुख्योति ) कुष्यार्थम्यशयो

प्र-वा ]

शतदूपणी चण्डमारुतसहिता ।

Scan

मुखान्तरेण संवृतिमुखे निक्षितं । अवाच्यवादाश्च वाच्यवादेन निर- सिष्यन्ते । अस्तिचे कि मन्यस्मिन्विचारविषयेवा, नाद्यः ; निर्निमित्तत्वे पुन रसाबुत्वापातात् । यदृच्छाशब्दोपिहि स्वरूपनिमित्त- कशास्त्र शिक्षितः । नचायं सः मानाभावात्

निरुक्तिविरो धाच्च । सनिमित्तत्वेच यः प्रकृत्यादि ष्वस्य प्रयोगः, स ब्रह्मगुणलेश योगा दौपचारिक इत्यभाषि, अनुवृत्तस्या कृति रूपस्य निमित्तस्यासिद्धेः, बृहत् ब्रह्मणत्वमात्रस्य बृहदादिशब्दव दति प्रसङ्गित्वात अनेकशक्ति

;

१३

प्रतीतिविषयत्वोक्तेश्वेतिभावः | यद्वा - मुख्यार्थाभावे तन्मूलवृत्त्यंतर स्या प्यभावेन बोधकत्वानुपपत्तेः ब्रह्मणो मुख्यत्वा भावोक्ती प्रमा णाभावस्यैव पर्यवसानात् ब्रह्मण स्तुच्छत्वमेव समर्थितस्या दित्याह ( मुख्यार्थेति ) ( मुखान्तरेणेति ) शब्दान्तरेणेत्यर्थः । महिम- कल्पनंनिरस्यति ( अवाच्येति ) “ अवाच्यवादांश्च बहून्वदिप्यन्ति तवाहिताः” इति वचनं स्मार्यते । अत्रचा वाच्य वादा:- गवाक्यानि, तेन परब्रह्मणि द्वेषादेवा वाच्यमित्यादि गरूपाः प्रलापाः कृता इति ध्वनितं । ( निर्निमित्तत्वइति) निमित्तविना मुख्यवृत्त्ययोगादिति भावः । यदृच्छाशब्दस्य निर्निमित्तत्वाभ्युपगमे प्यस्य तद्वहिर्भावा न निर्निमि तत्वसंभवइत्याह ( नचायमिति ) ( मानाभावादिति ) तथा व्यवहाराभावादित्यर्थः । ( निरुक्तिविरोधाचेति ) अपौरुषेयत्व वि रोधादिति चकारस्यभावः पुरुषसंकेताधीन शक्त्यवच्छेदाभावात् । ( ब्रह्मगुणलेशयोगादिति ) वशच निमित्ततयोक्त बृहत्व बृंहणत्वे त व नस्त इतिभाव: ( अभाषीति ) अतो संभवो दोषइति शेषः । प्रकृत्यादौ ब्रह्मशब्दस्य गौणत्वस्य भाषितत्वात् ब्रह्मणो न्यत्र सनिमि - तत्वपक्षे असंभव एव दोषइत्यर्थः । गौमत्वेहेतुमाह ( अनुवृत्तस्यै स्यादि ) ( बृहदादिशब्दवदिति ) सप्तम्यन्तात् तत्र तस्येवे " तिवतिः । बृहत्वबृंहणत्वे बृहदादिशब्देष्विव ब्रह्मशब्देपि ब्रह्मव्य तिरिक्तपि प्रयोम मापादयतइत्यर्थः जाणिदेन ब्रहकादिशब्दपरि

,

१४

शास्त्रमुक्तावळी ।

कल्पने गौरवात, लोकोत्त वृहत्वादिमात्रस्यतु भगवच्छन्द नया दुपचार द्वारत्वात् । अन्यथा गौणवृत्ति लुप्येत । “यन्साक्षादपरोक्षाद्ब्रहो” ति विशे- षणचान्यत्रामुख्यतां व्यनक्ति । तस्मिन्नेव ब्रह्मशब्दो मुख्यवृत्तो महामु

ने " इति स्मर्यते । " ब्रह्मणी वेदितव्ये " इत्यादिकमपि " त्रीणि-

"

" शिते वतिः । ग्रहः । यद्रा - तृतीयान्तात " तेन तुल्यं क्रियाचेद्वति बृहदादिशब्दो यथा तिप्रसक्तः एवं बृहत्वब्रह्मणत्वयोर प्यतिप्रसक्त- स्वादित्यर्थः । अतिप्रसंगविषयनिर्देशार्थं बृहदादिशब्दवदित्युक्तम् । वृहदादिशब्दो येषु प्रयुज्यते तेषु बृहत्त्वादिक मतिप्रसक्त मित्य- र्थः । ( भगवच्छन्दनयादिति ) आचायें हि " उत्पत्तिं प्रळयंचैव भूताना मागति गतिम् । वेत्ति विद्या मविद्यांच सवाथ्यो भगवा- निती त्यादिना भलौकिकार्थसाक्षात्कर्तुत्वमेव भगवच्छन्दमवृ- तिनिमित्तमित्याशंक्य समाधिपर्यन्तयोगकाष्ठानिष्ठ केशिध्वज खाण्ड- क्यादिभ्यः प्रयोगाविषयेभ्यो व्यावृत्तत्वाभावा तदुपचार द्वारमात्र न प्रवृत्तिनिमित्त मित्यनुगृहीतम् । तन्नयायेनात्रापि ब्रह्मशब्दप्रयोग विषया काशादिष्वपि लोकोत्तरवृहत्वस्य सत्वेन न प्रवृत्तिनिमित्तत्वं, कि - न्तूपचारद्वारत्वमेवेतिभावः । अनुवृत्तस्येत्यादिहेतुना मभाषीत्यनेना न्वयः । एतत्सर्वमभिप्रेत्याभाषीतिभावः ( अन्यथेति ) न्यायमति व्यापि शक्तिकल्पने । ( यत्खाक्षादिति ) “ब्रह्मशब्दस्य परमात्मा- साधारणत्वेपि प्रत्यगात्मन्यपि कदाचि दुपचरित प्रयोगदर्शना तद्वया वृत्या परमात्मप्रतिपत्त्यर्थ ’ यत्साक्षात् न’ ति विशेषणंक्रियत " इ-

ब्रह्मे’ तिभाष्येण साक्षात्पदस्य मुख्यार्थतावगमादितिभावः । ननु " द्वेव ाणी " इति परमात्मा त्मनो ब्रह्मशब्दप्रयोगा द्युगपत् वृत्तिद्वयासम्भवा त्वर्ववैकप्रवृत्तिनिमित्तपुरस्कारेण मुख्यवृत्ति रेष्टव्येत्यत्राह ( देव- झणी इति ) " गामग्निब्राह्मणचैवे " ति त्रीणी त्यादेः पूर्वः खण्डः । आत्मत्वब्रह्मशब्दप्रयोगविषयत्वादिया गौणवृत्त्यैवाभयमुपस्थाप्यत इति भावः । ननु कथं वृत्तिद्वयविरो” सरूपाणामेकशेष एकविभक्त"

'

शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता ।

प्र-वा ] वित्यत्र तत्समावेशप्रतीतेः, १६ तथाहि

66
सरूपाणा
" मित्यत्र सरु
पत्वंहि समानरूपत्वं, तत्र ‘समानानामित्येवास्तु, किंरूपग्रहणेने ‘त्या शंक्य ( १ ) " भक्रियमाणे रूपग्रहणे यत्र सर्व समानं शब्दोऽर्थ- व तत्रैवस्यात् वृक्षो वृक्षा इति इद्दनस्यात् यत्र शब्द स्
,

,

मानो नार्थः, अक्षाः पादा भाषाइति क्रियमाणेपुना रूपग्रहणे यत्र रूपं समानं तत्र सर्वत्र स्यात वृक्षा वक्षाविती " त्युक्तम् एवं अक्षा वित्यत्र लिष्टेन वृत्तार्थाभिधानं शक्त्यन्तरेणैव वाच्यम्, यक्षपदप्रयोगविषयत्वादिना लक्षणया ऽभिधानं स्या तदा एकार्थ- स्वादेवै कशेष सिद्धइति नाथ रूपग्रहणेन, भतो नवृत्तिद्वयविरो- धइति । मैवं - इन्द्रियत्वविभीतकत्व प्रवृत्तिनिमित्तपुरस्कारेण प्रवृत्ता क्षपदद्वय द्वंद्व निवृत्त्यर्थतया एकशेषविधानोपपत्तेः । अथवा - अस्तु शक्तिद्वयसमुच्चयः नैतावता विळस्विताविळम्बित वृत्तिद्वयसमुच्चयः, । " पितामात्रे " त्यादिकं प्रयाख्यातं । तत्रहि लाक्षणिके नैकेनैव प्रवृत्तिनिमित्तेना र्थद्वयबोधन मुपपाद्य विशेषप्रतीतेः प्रकर- णादिना ऽन्यथासिद्धि मुक्त्वा प्रत्याख्यानं कृतं । एवं भिन्नार्थ विरूपै- कशेषप्रत्याख्याना द्विनार्थसरूपैकशेषविधानार्थस्य रूपग्रहणस्या प्र- त्याख्यानाच्च उभयशक्ते न लक्षणा - गौरवात्, शक्याशक्ययो श क्तिलक्षणाभ्यां बोधने विळम्बिताविळम्बितवृत्तिद्वय विरोधा दश- क्यापस्थापनाय लक्षणाया आवश्यकत्वे सति तयैवार्थद्वयबोधनोप- अतएव "

" 2 (१) यद्यपी दानीन्तन मुद्रितमहाभाष्यपुस्तके रूपग्रहणं किम थेम्, समानानामेकशेष एकविभक्तावितीयत्युच्यमाने यत्रैव सर्व- समानं शब्दार्थश्च तत्रैवस्यात् - वृक्षाः क्षा इति इहनस्या दक्षा रूपं- पादा माषाइति, रूपग्रहणेपुनः क्रियमाणे न दोषो भवति निमित्तत्वेनाश्रीयते श्रुतौचरूपग्रहणम् " इत्येतादृशी भाष्यपङ्गि हेरय- तु । तथापि नात्र भाष्यपरेवा नुवादः भाष्यपरेवा नुवादः । किन्तु तदर्थानुवा- दरवेति न दोषः । यद्वा एतद्वन्थरचनसमये तादृशवपाठ आसीत्, ततश्च देशकालो दात्पाठभेदो जातइति नदोज्ञेयम् ॥ वि१६ शास्त्रमुक्तावळी । ; तेजांसि नस्पृशेत् " इत्यादिव न्मुख्या मुख्यसमुचयाभिप्रायं । नद्वितीयः; शुद्धोपहितविकल्पासहत्वात् नहि निर्विशेषतयाभिमतेशुद्धे “बृहतिवृ- हायती " ति श्रत्युक्तानिमित्तमस्ति । अधिष्ठानत्वेन सर्ववित्रर्तमूलतया च तत्स्यादितिचेन्न; तत्र तदुभया नभ्युपगमात् ; 46 पतौ शक्तेरपि व्यापारकल्पनायाँ गौरवाच शक्याशक्यायो रेकेनैव निमित्तेन लक्षणे त्यवगम्यते । अतो विजातीयनृत्तिद्वयविरोधएव । ननु कथ मप्रत्याख्यानं, प्रत्याख्यातंहि सरूपाणा " मितिसूत्रं । किंतन | नहि रूपग्रहणमात्रं प्रत्याख्यातं किन्तु सूत्रमेव । अत स्सू- वस्थापनपक्षे व्यर्थस्य पितामात्रे " त्यादेः प्रत्याख्याना दूपग्रहण स्या प्रत्याख्यानाच्च नोक्तार्थस्य विरोधः । प्रत्याख्यातेपि ’ अभिधानम् पुन स्वाभाविक ’ मिति यत् प्रत्याख्यानं तस्मिन् पक्षेपि नोक्तविरो धः 1 यच्चाकृतिपक्षाश्रयणेन प्रत्याख्यानं ’ व्यर्थेषुच 6 सामान्या सिद्धं अनोतेरक्षः पद्यतेः पाद’ इति - तत्र शक्तिद्वयस्य समावेशा भावसिद्धावपि विळम्बिताविळम्बितवृत्तिद्वय समावेशाभावोक्ते नं- विरोध सिध्यतीति । ( शुद्धेति ) किं स्वरूपातिरिक्त प्रवृत्तिनिमि- ताविशिष्ट मुत तद्विशिष्टमिति विकल्पोऽभिप्रेतः । प्रथमकोट विवृण्व नेव दूषयति ( नहीति ) शुद्धइत्येतद्विवरणं ( निर्विशेषतया भि Hasta ) स्वरूपातिरिक्त प्रवृत्तिनिमित्ताविशिष्टतया भिमतइत्यर्थः । प्रवृत्तिनिमित्तमापहि वाच्यमेव ततश्च स्वरूपस्यैव वाच्यत्वपक्षे श्रु त्युक्तप्रवृत्तिनिमित्तस्य स्वरूपान्तर्गतत्वाभावे वाच्यत्वाभावेन प्रवृ- fafaftaraमेव नस्यादिति स्वरूपान्तर्गतत्वं वाच्यं तच्च नास्ती त्यर्थः । शुद्धे निमित्त नास्तीति - शुद्धे स्वरूपे निमित्त नान्तर्गत- मित्यर्थः । अधिष्ठानत्वसर्वविवर्तमूलत्वे एय बृहत्त्वब्रह्मणत्वे, ते व स्वरूपान्तर्गते एवेति शङ्कते ( अधिष्ठानत्वनेति ) अधिष्टनत्वं- भ्रमधर्मित्वं विवर्तमूलत्वं - विवर्तपादानत्वं अधिष्ठानत्वेन सर्वता टाया तदेव बृहत्त्वं सर्वविचर्तमूलत्वस्य भूतभौतिकरूपेणा विद्या , মিম শূ এदेव ब्रह्माशा शिव्यर्थ: तत्रेति ) |नयो [ प्रवा ] शतपणी चण्डमारुतसंहिता । अन्यथा मुक्तावपि तयोगात् मुक्तेरेवमुक्तः । २९ उपलक्षणार्थं निवचनमितिचेन्नः त्रिशेषणार्थत्वेवावाभावात्, ‘तस्मा दुच्यते परं ब्रह्मे’ ति प्रवृत्तिनिमित्ततयैव वृहत्त्रादिश्रुतेः, “बृहत्त्वाद्रह्मणत्वा चतोत्यभिधीयत इतिस्मृतेश्व, " गोत्वाभिसम्बन्धानौ ” रितिवत् । अस्तु व्यावहारिकं तद्वैशिष्टयं कथन्तर्हिशुद्धेवृत्तिः । तदपि तद्वारा गम्यत इतिचेत्; तर्हि तन्न मुख्यम् । उपहितम्मुख्यमितिपक्षस्तु श्रुतिसि- - स्वाभाविक सार्वश्याद्युपहितत्वविवक्षायां स्वमतविरोधा दपास्तः । स्वाभि मताज्ञानादिदोपोपहितत्वं त्वना मग मश्रौत मस्मार्त मसौत्रं चेति स्थाप ? । रूपान्तर्गतत्वा नभ्युपगमा दित्यर्थः । ( अन्यथेति ) तयो स्स्वरू- पान्तर्गतत्व इत्यर्थः । ( मुक्तावपीति ) स्वरूपस्या नपाया दिति भावः । सर्वतादात्म्यस्य स्वरूपत्वे तस्य मुक्ता वनपाया तस्यश्च सर्वविना नुपपत्तेश्च मुक्तावपि सर्वं स्यात्, सर्वविमूलत्वस्य स्वरूपत्वे- तस्य मुक्तावपि सत्त्वात मुक्ती सर्वस्यात् । नतु - न प्रवृत्तिनिमि- प्रदर्शनार्थ निर्वचनम् किन्तु वाच्येोपलक्षकधर्मप्रदर्शनार्थ, गो- सदृशोगव इति गवयत्वप्रवृत्तिनिमित्तक गवयशब्दवाच्योपलक्षक गो सायप्रतिपादकवाक्यव दिति शंकते ( उपलक्षणार्थमिति ) अस्तु- तहि प्रवत्तिनिमित्त प्रदर्शनमेव, तच्च स्वरूपाद्भिनमेव, नचैवं सद्विती यत्वप्रसंग: तस्य व्यावहारिकत्वादिति गूढ़ाभिसन्धि झांकते ( after ति ) दूषयति ( कथन्त होंति ) स्वरूपातिरिक्त प्रवृत्तिनिमित्ताविशि ष्ट स्वरूपमात्रपरत्वं न सिध्यतीत्यर्थः । अभिसन्धिमुद्वादयन् शंकते- ( तदपीति ) प्रथमं प्रवृत्तिनिमित्तविशिष्टरूपेणो पस्थापितंस त्पश्चा- त्स्वरूपेणोपस्थाप्यतइत्यर्थः । ( तहत ) लाक्षणिकत्वमेव स्यादितिभावः । स्वरूपातिरिक्त प्रवृत्तिनिमित्तविशिष्टमेव मुख्यमिति द्वितीयं कल्प मनूद्य दूपयति ( उपहितमिति ) सत्यसार्वज्ञया युपहितं मुख्यार्थः, उत मिथ्याभूता विद्या जत्कार्योपहितं इति विकल्प मभिप्रेत्य प्रथनं शिरो पयति (अत्यु द्वितीय दूषयति ( स्वाभिमतेति ) यहा- विहितेाणया सज्जन्यमानं मुख्यार्थः भूतमिति बि

शास्त्रमुक्तावळी । 攣 कल्पो विवक्षित | आयन्दूषयति । नहीति ) निविशेषत्वान- चैतन्ये निमित्त मस्तीत्यर्थः । व्यावहारिकधर्माअपि बिम्ब प्रतिविम्बयो- रेवेति भावः । सार्वज्ञयादे चैतन्यमात्रे : भावे प्यधिष्ठानत्व faad मूलत्वं तत्रैव स्यातां ते एवं बृहत्ह्मणत्वे इति शंकते ( अधि gratia ) afधष्ठानत्व विवर्तोपादानत्वच विम्बस्थानीय ब्रह्मण एवेति येषाम्मतं सान्प्रत्याह ( तंत्रेति ) येतु चैतन्यमात्रएवा धिष्टान व सर्वविर्त मूलत्वे इच्छन्ति तान्प्रत्याह । ( अन्यथेति ) व्याव- हारिकस्यैव प्रवृत्तिनिमित्तत्वे प्रातिभाषिकस्य रजतादिपदवाच्यत्वाभा- वापत्तेः सत्तादिविशेषमनपेक्ष्य धर्ममात्रस्य प्रवृत्तिनिमित्तत्वे प्राति भासितत्वाश्रय शंखादेः पीतादिपदवाच्यतापतेव धर्मिल- मानसाकस्यैव प्रवृत्तिनिमित्तत्वा द्धर्मिणश्च पारमार्थिकतया तयो रपि पारमार्थिकत्वे ज्ञाना त्रिवृत्त्यसम्भवेन ब्राव्यतिरिक्त कृत्स्ननि- वृत्तिरूप मुक्ति स्यादित्यर्थः । नन्वस्तु व्यावहारिकभेव सार्व- प्रयादिकं प्रवृत्तिनिमित्त, तस्पच ज्ञाना त्रिवृत्तिसम्भवा न मुक्तेर्मुक्ति ति गृहाभिसन्धि शंकते ( अस्त्विति ) दूषयति ( कथमिति ) धर्मिमानताकस्यैव प्रवृतिनिमित्तत्दा त्यवृत्तिनिमित्तस्यच मि. थ्यात्वे पारमार्थिकस्वरूपगतत्वं न स्यादिति न स्वरूपस्य मुख्यते स्पर्थः । अभिसन्धि मुद्घाटयति ( तदपीति ) शुद्धम प्यशुद्धान्तर्भा वा दशुद्धे प्रतीयमाने प्रतीयत इत्यर्थः । ( तहीति ) नायं केवल शुद्ध मुख्यवृत्तिपक्षइत्यर्थः । तदपीत्यादेः पूर्ववदेवार्थः । यद्वा- नुक्तावपी त्यत्र सत्यत्वसाधनं न विवक्षितं, किन्तु - सत्यत्वाभिमानमात्रं, म्भवतिहि यावन्मिथ्यात्वोक्ति सत्यन्याभिमानः एवंचोत्तरत्र न गूढाभिसन्धिता | बिम्बत्वोपहितं मुख्यमिति द्वितीयं पक्षं दूषयति ( उपहितमिति ) किन्तद्विम्बस्थानीयं ब्रह्म सत्यप्रवृत्तिनिमित्त विशिष्टं ! उत मिथ्याभूत प्रवृत्तिनिमित्त विशिष्टं ! इति विकल्पमभिभे- त्याद्यं दूषयति ( श्रुतीति ) द्वितीयं दूषयति (स्वाभिमतेति ) यद्वा- स्वरूपमेव मुख्य मुद्राविद्योपहितमिति विस्तशेषं द्वितीय व्याख्यानवदेव हा अनुपहित म्मुख्य मु तदुपहितमिति , स- प्रवा ] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । २* ११ यिष्यते । तत्रच शुद्रे परे ब्रह्मणि निर्दोषभव्यगुणविशिष्टविषय भगवन्छब्द- मुख्यवृत्तिनिरुक्तिविरोधः, " परंब्रह्म परन्धाम पविनंपरमम्भवा " नि- तिस्तुत्यनुपपत्तिः । पवित्रं परममित्यादि समभिव्याहार वैधव्यं च । निर्विशे- पलक्षणायातु स्तुति कथंचिदपि सम्भवति; गुण्यवच्छिन्न गुणाभिधान- रूपत्वा तस्याइति । पूर्वापरादिविसवादाच्च न कुत्रापि निर्गुणसिद्धि: । 9 1 會 विकल्पार्थः । अज्ञानादी त्यादि पदेन तत्कार्य विवक्षितं । अवि- खाद्यपहितं मुख्यनिति द्वितीयपक्षे दोषान्तरमाह ( तचेति ) तत्र - अज्ञानादिदोषोपहितत्वे, ब्रह्मशब्दस्यार्थो न दोषोपहितः - ‘शुद्ध’ इति त म मनूद्य तब निर्दोषत्व पुरस्कारेण भगवच्छन्द निर्वाचन वि रोधात नच प्रापदलक्ष्ये तन्निर्वचनम्, गुणविशिष्टविषयत्वा- तस्य भगवच्छब्दस्यापि तव रूपत्वायोगाच्चेति भावः । ( परंभ होति ) नहि दोषवैशिध्याभिधानं स्टुतिः, प्रत्युत निन्देवेति भा- वः । ( पवित्रमिति ) दोषोपहतस्या पवित्रत्वादिति भावः । परं ब्रह्मे’ त्यत्र पदेन शुद्ध लक्ष्यत इत्यवाह ( निर्विशेषेति ) ( कथंचिदिति ) दोषाभावाभिधानादपि न स्तुतिः स्वरूपमानपरत्वा देवेत्यर्थः । ( गुणाभिधानेति ) निर्दोषत्वमपि गुणान्तर्भूतम्, किच मुख्यार्था नुपपत्त्यभावा व लक्षणा । ननु निर्गुणत्वस्य श्रुतिस्मृति सूत्रै प्रतिपन्नत्वा गुणानां मिथ्यात्वेन यत्वा सद्वैरिष्टाभिधाने नि- दैवेति गुख्यार्थानुपपत्या लक्षणानुज्यत इतिचे तवाह ( पूर्वेति ) चेति प्रमाणान्तर विवाद न्यायोपेत स्वपदविरोधी सखीयेते । यद्वा दोषाभावमुखेनापि लोकावद्रयोः स्वतियशनात " यदादोवैष - एनस्मिवदरमन्तर कुरुते, अय तस्य भय भवति " इत्यादिभि भेदद- र्शनस्य दोषत्वावगमात् निर्गुणवाक्यैस्तद्वैर्यस्य स्वरूपेऽ वगमा - सामानगावकर ण्येन तादृशम्वरूपेणो पहितस्या भेदबोध ना दोषाभावस्यात्र कण्ठरवेण प्रतिपादनेपि निर्गुणवाक्यं निर्दोषतया प्रसिद्धस्वरूपैक्य बोधमात्रेणापि गुणाबोधनेपि प्रसिद्धगुणक सम्रा डभेदबोधनेनेव स्तुत्युपपत्ते रुपहितैक्य बोधनस्यबाधेन भवानित्य- स्यापि लक्षणया सेरुपपत्त्यपि तम्योपहितसम्बन्धस्य शब्दादर्थादा • २१२ शास्त्रमुक्तावळा । अपच अविद्यानिवृत्त्यर्थं मिहज्ञातव्य मुपहित निरुपाधिकंवा आये तवावे दक तटस्थस्वरूपलक्षणादिभिरपि तंद्रहा दविशिष्ट ब्रह्मणि वृत्यसिद्ध्यास्म दिष्टसिद्धिस्म्यात् । स्याच्चातत्त्वज्ञानादेव मोक्षसिद्धि तस्य मिध्यात्येनैव- युष्माभिरगीकारात् । द्वितीये त्वतत्पन्नेन तदुक्तययोग एव । तलक्षि त सज्जिज्ञास्यते लक्ष्यते शोध्यतेचेतिचेत्; ततएव निविशेषलक्षकत्रा- शब्दात् ज्ञातत्व लक्षितत्व शेोधितत्व सिद्ध्या जिज्ञासा धनपेक्षा स्यात् । प्रतीत्या सुखादिप्रतीकस्तुत्या वयविस्तुतिवत् अष्टाकपालादिस्तुत्या द्वादशकपाल स्तुतिवच्चा पहितस्तुतिसिद्धेश्व निर्विशेषलक्षणयापि - स्तुति विरुद्रयतइति तत्राह ( पूर्वेति ) एवमपि न स्तुतिसिद्धिः - न ह्याभेदमात्रस्य सर्वचेतनसाधारणत्वा दित्यपि भावः । यद्वा- निर्वि शेषस्वरूपस्यैवा सिद्धे र्न तल्लक्षणे त्यभिप्रायेणाह ( पूर्वेति )

एवमेतावता मुख्यवृत्त्यभावा न लक्षणेति लक्षकत्वाभिमत शब्द- स्वरूप पर्यालोचनया निविशेषलक्षणा निरस्ता इदानी लक्ष्यत्वाभिमत जिज्ञास्यस्वरूप पर्यालोचनयापि निर्विशेष लक्षणां निराकरोति - ( अपि चेति ) लक्षणेति वाक्यपरं प्रथमसूत्रस्थ ब्रह्मशब्देनापीत्यर्थः । उपहितस्य ज्ञेयत्वेन तस्य’ जिज्ञास्यत्वे जिज्ञासात्मक लक्षणादिलक्ष पार्ना तदारम्भप्रतिपाथमसूत्रस्यवोपहितपरत्वेन न महाशब्दे लक्षणा श्रयणीया । वावेदकाना मपदित परत्वां गीकारे ऽप- सिद्धान्त इति द्योतयति ( तत्वावेदके ति ) ( अत ड्य त्पन्नेनेति ) ब्रह्मणो न्यंत्र मुख्यव त्यसम्भवस्यो क्तत्वेन - ब्रह्मवोधकस्य तच्छक्तत्वमेव वक्तव्य मितिभावः । एवंत्र प्रतिज्ञालक्ष- शोचनानि न सम्भवन्तीति तात्पर्यम् । अत्र ततो न्यवा मुख्यस्य त- staraम् तन्मुख्यवृत्त्यदेवि नियमो विवक्षितः । अन्यत्रामुख्यत्वेप्युप हिते मुख्येन तत्सबन्धा दनुबंहित लक्ष्यता मिति शंकते ( तलक्षित- मिति ) ( जिज्ञास्यतइति ) जिज्ञास्यतया प्रतिज्ञायते । लक्ष्यते. जन्माद्यत्ययत इति । शोध्यते - उत्तर सूत्रै: । ( ज्ञातत्वति ) ज्ञातत्वपदनिर्णयपरं तस्य सिद्धत्वा हक्षणशोधनेअपि सिद्धां एवच लक्षणशोधनाभ्यां साध्यस्य निर्णयस्य ब्रह्ममादेिव सिद्धया प्र- विज्ञालक्षणशोधानां वैयथ्यमेवेत्यर्थः । विलीन मिळापनन्यायमाशं MPS [ प्रवा] या शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । २ १३ नच जिज्ञासादौ विविः, अदृष्टार्थत्वाभावात् येनपिष्टपेपणस हेम । निरुपावि- के ब्रह्मशब्द वृत्तिमविदुषः प्रतिबोधनेनं सर्वे सार्थमितिचेत्; किम्मुख्या ममुख्यांचा | पूर्वत्र प्रस्तुतव्याघातः, सर्वस्योपहित मुख्यवृत्ति विषयबोधनोप 14 • क्याह ( नचेति ) जिज्ञासादौ - सूत्रकारस्य जिज्ञास्यत्वप्रतिज्ञायाम्, श्रोतुर्विचारेच । नविधिरित्यर्थः । नतु शास्त्रस्य श्रवणात्मकत्वे म Arreardar " श्रोतव्योमन्तव्य " इतिविधाना तदर्थत्वाच्च प्रतिज्ञा- याः कृत्स्नं शाखं सार्थकमेवेत्यत्राह ( अदृष्टार्थत्वाभावादिति ) स्व- टद्वारत्वमेवेष्यते नतु केवलादृष्टद्वारत्वमित्यर्थः । यद्धा ( अत स्पनेनेति ) ततश्च सामान्यतोपि ज्ञानाभावा तज्ज्ञाने- च्छालक्षणशो “नि न सम्भवन्तीत्यर्थः । ( जिज्ञास्यतइति ) ज्ञातुमि- यतइत्येवार्थः । लक्ष्यतेशोध्यत " इत्येतच्छुत्यादिसाधारणं । जिज्ञासाद्यनपेक्षास्यादित्यत्रापि जिज्ञासापदं ज्ञानेच्छापरमेव, जिज्ञासादि विषयि ण्यपेक्षाप्रत्याशां तव नोपपद्यतइत्यर्थः । विध्यभावे हेतुमाह (अष्टार्थत्वाभावादिति) विषयवैलक्षण्याधीनाया इच्छाया विध्ययोग्यत्वंच विवक्षितं । येन विधिना । (सहेमेति ) अनुदात्तेत आत्मनेपदवि- धानस्य चक्षिो ऽनुदात्तत्वेपि ङित्करणेना निज्ञापना स्परस्मैपदम् । यद्वा- " आवृषादे " ति विकल्पितणिच स्वहे रेत सहिसहिः परस्मै पदी । निर्विशेषलक्षक ब्रह्मशब्दा ज्ज्ञातत्वसिद्धया जिज्ञासाद्यनपेक्षा- स्यादित्यत्र शंकते । ( निरुपाधिकइति ) निरुपाधिक इत्येतत्सार्थ- मित्यनेन सम्बध्यते ब्रह्मशब्दवृत्ति मविदुषः प्रतिबोधनेन निरुपाधि क एव विषये लक्षणशोधनात्मकं शाखं सार्थमित्यर्थः । विषयभेदमना er ब्रह्मन्दमात्रे वृत्तिविकल्पयति ( किमिति ) ( पूर्वत्रेति ) मुख्य वृत्त्याबोधनस्यो सरशास्त्र सार्थक्यार्थता शास्त्रस्य मुख्यवृत्तिविषयगोचर- स्व एवस्यात्, मुख्यवृत्तिविषयच पाहत एवेति शास्त्रस्य तद्बोधनो- पक्षीणत्वेनानुपहतस्या जिज्ञास्यत्वा निरुपाधिके सर्व सार्थमित्यस्य व्या घातइत्यर्थः, अनुपहिले मुख्यवृत्यङ्गीकारेण सार्थक्यापादनं न सम्भवति, अपसिद्धांतादित्याह (अनुपहितति) यद्धा कथं व्यायातः किंच प्रस्तुतमित्य बाह (सुस्त) शाखस्यो पडितविषयत्वेनानुपवस्या जिज्ञास्यत्वान १ २ * १४ शास्त्रमुक्तावळा । क्षीणत्वात्, अनुपहिले हि लक्षणामेव वदसि, अभिधानांगीकारेवा कि- सार्वस्यादि विक्षिष्टपरब्रह्माभिधान प्रद्वेषेण । उत्तरत्र " अधीहि” त्यादि- वैघट्यं; ब्रह्मशब्दस्य मुख्यार्थमधीहीत्युक्ते लक्ष्यार्थ लक्षणोपदेशस्यासंगते. । लक्ष्यार्थ मधीहीतितु निरुत्थानम्, कारणाभावात्; मुख्यार्थबाधादि निथ- ( यपूर्वकन्या मुख्यवृत्तिर्विज्ञप्तेः तन्निश्चयस्य चात्र ततः प्रागसिद्धेः, तत्सिद्धौ वा निविशेषावगमे कि प्रश्नन प्रत्युक्त्यावा । मुख्यार्थबाधोनिश्चित’, लक्ष्यार्थ विशेषश्व नविदितः, अस्मिन्नवसरे- प्रश्नाद्यस्तु । माभूत् । कि प्रत्यक्षेण बाधः ! कि वानुमानेन ! " तव लक्षणा श्रयणीयेति प्रक्रान्ता नुपहितलक्षणा व्याघात इत्यर्थः । ( अभिधानेति ) सिद्धान्त मुल्लध्य स्वरूपमात्रशस्यगीकारे न कि- चि प्रयोजनम्, नदि विशेषणस्या शक्यतामात्रेण शक्ये स्वरूपे क्षणोपपादिता भवति, नाप्यवाच्यत्वश्रुतिः, प्रत्युत विशिष्टश- तथंगीकारएव विशेष्ये लक्षणा भवति, अतो न निर्विशेषलक्षणा सिद्ध्यतीत्यर्थः । यद्वा ननु लक्षणशोधनादेः प्राब्रह्मपदेन निर- पाकिस्वरूपस्योक्ति नांगीकुर्मः, येना तद्वयुत्पन्नेन तदुक्त्ययोगः, लक्षणया तदुक्तौ जिज्ञासालक्षणादि वैयर्थ्यश्च स्यात्, किन्तु निरुपा- धिके ब्रह्मशब्दवृत्ति मविदुषः प्रत्येव लक्षणशोधनादिकम् सर्व प्रव तत इत्यगांकुर्मः ततक्ष न पूर्वोक्तदोषाविति शंकते ( निरुपाधि कइति ) निरुपाधिकशब्दस्य ब्रह्मशब्दवृत्ति मित्यनेनैवा न्वयः, निरुपाधिके साथ मित्येतदर्थसिद्धम् । किंच तत्र कारणं कथ

• च्च तदभाव इत्यवाद ( मुख्यापैति ) मुख्यार्थबाधो मुख्यार्थानुपप- त्तिः आदिशब्देन सम्बन्धः परिगृह्यते इदं पदं मुख्यवृत्तमिति निश्वयः कारणम् तवच मुख्यार्थबाधादिनिश्चयो हेतुः, सदभावइत्यर्थः । ( तनइति )

7 । म तदभावा उपदेशादित्यर्थः । ( तसिद्धावि ति ) उपदेशा त्यागिति शेषः ( निर्विशेषावगमइति ) जातइ- ति शेषः ( मुख्यार्थबाधइति ) मुख्यार्यस्य बृहस्वस्य बाधितत्वेन मिथ्यात्वा तस्य सुनुजिज्ञास्यत्व मनुपपन्नतया बगत मिति भा- चः । ( हदपार्थेति ) जनेन लक्ष्यसामान्यज्ञानम् वक्ष्यविशेषजि- ज्ञासाच यति म पति), परमतेऽि शतदूपणी - चण्डमारुतसाहता । अथतर्केण, अथवा तादृशेनागमेन । नाद्यः । अतीदियेप्रत्यक्षबाधायोगात् । नद्वितीयतृतीयों | अनुमानस्यतर्कमात्रस्यच नित्यागमै स्पर्धितुमशक्तेः । नचतुर्थः । नहनियती निचवाक्यान्तराभावात । निर्गुणादिवाक्यै - स्तत्सिद्विरितिचेत् तथापि निर्मूळ प्रश्नः तैरेवनुत्सिनबोधात् । नचतैर- पितत्सिद्वियम्या, अनिरुद्धविनय सिद्ध्यातयामन्यान्यपर्यम्यत्रक्ष्यमाण वात् । आपातविदितार्थश्रुतित्रिप्रतिपत्त्यासन्दिहानः कीदृग्भूतं ब्रह्माब्द विवक्षित- मितिपृच्छनीतिचेत्, नैत्रं; तटस्थस्वरूक्षणान्यामपि कारणत्ववैलक्षण्यवि- पयाम्यसन्देहस्यैत्रस्थापनप्रसङ्गात् । नचनिर्विशेषसविशेनवेतिविमृशनोज- गत्कारणत्वोक्तयानिवित्वनिश्चयस्मिन्येत् । अपितसर्वकारणत्वाक्षिप्तंस- वज्ञसर्वविदादिशब्दकण्ठोक्त सर्वज्ञत्वादिवृहत्त्वमेव निर्धार्येत । नन्वविदित मुख्यलअकविभाग. शिष्योमुमुक्षुभिर्जिज्ञास्यब्रह्मेतिसामान्य- तउपश्रुत्यतलक्षणं पृच्छति,

• 6 सस्याप्युपलक्षणं । प्रभवैवस्ये परिहारमाशङ्कते ( आपातविदितार्थेति ) श्रुती- द्वैताद्वैवश्रुती, तेवविप्रतिपत्तिः विरुद्धार्थप्रतिपादकवचनइयो . (कीभूतमिति ) निर्विशेषसविशेष वेत्यर्थः ( पृच्छतीतिचेदिति) त तव्यलक्ष्यार्थनिविशेषोपदेश उपपन्नइति नावः . ( लक्षणाभ्यामिति ) वा क्यपरम् । वैलक्षण्यं अनृतादिव्यावृत्यात्मकंस्वरूपं । तटस्थलक्षणेन स- विशेषत्वकोटिः स्वरूपलक्षणेन निविशेषत्वकोटियसिद्धा, स्वरूपलक्ष णस्य तेननिर्विशेषपरत्वस्याभिमानादित्यर्थः । नसन्देहमात्रं प्रत्युतवि रीत निश्चयएवेत्याह ( नचेति ) ( सर्वकारणत्वाक्षितमिति ) कर्तृत्वा- क्षिप्तमित्यर्थः उपादानत्व वन्निमित्तत्वस्यापि तत्र विवक्षितत्वात् (स वंज्ञेत्यादि) कारणत्वानुपपत्ति लक्षणन्यायसावित्र्या विशेष श्रुते- स्सविशेषमेव निर्वार्यतेत्यर्थः (ब्रह्त्त्वमेवेति ) निर्ववनोपहित ब्रह्म शागतञ्चेतिभावः । यद्वा नवनितंनिविशेनं ब्रह्मराष्ट्रविवक्षित मितिसिद्धयति । किन्त्वस्मभिमतं बृहत्त्वविशिष्टमेवेत्याह (बृहत्त्वमेवे ति ) सत्यज्ञानादिवाक्येनापि सत्यत्वादिकमेव निर्वातेतिभावः । घट्येपरिहारान्तरमाशङ्कते ( नम्बिति ) E सहत्वातुक्के- इनिभावः (क्षणमिति) क्षण * * · १८ शास्त्रमुक्तावळा | आचार्यस्तु कृत्स्नविक्रह्मशब्दलक्ष्यनिर्विशेपवस्तुलक्षणमुपदिशतु । तदपिन, मुमुक्षुभिर्जिज्ञास्यनित्रिंशे पमित्यस्यैव निर्मूलत्वात्; प्रत्युत " तमेवंत्रिका " नित्यादिभिर्विभूति गुणनिग्रहव्यापारविशिष्टमहापुरुनवेदनस्यैवामृतत्वप्रा तचपायत्त्रश्रवणादवाधाच्च । अतोयथाश्रुतएवमाशब्दार्थः । निर्वक्तिच- यास्कः । " ब्रह्मपरिवृडंसर्पत " इति । , अधीहि वृच्छतीत्यर्थः । " ब्रह्माचीही " त्यस्य ब्रह्मशब्दविवसितमधी होत्यर्थइ- तिभावः । पूर्वमनुपहितस्य जिज्ञास्यत्वमङ्गीकृत्य लक्षणशोवनादि वैय र्थ्यप्रसङ्गान्नतत्रलक्षणेयुक्तं । इदानीमनुरहितस्य जिज्ञास्यत्यमेवासिद्ध- मतस्ववनलक्षमेत्याह ( तदपिनेति ) यद्वा यदिषुभिर्ज्ञातव्यं ब्रह्म विर्विशेषमिति निर्धारितंस्यात्तदा जिज्ञासावाक्यस्य तदानुगुण्येन वर्ण नीचतया मुख्यार्थमवस्य तदननुगुणत्वान्मुमुक्षुज्ञातव्य ब्रह्मश- व्दार्थःकइति लक्षणयात्रश्रलमर्थनंस्यात्, नचैतत्सिद्धं, अतः भगवन्ब्रह्मे ” दिपमुख्यार्थस्यैवप्रश्नपरम् तथाचोक्तनकारेण प्रश्नोतु पपन्नइत्यभिप्रायेण परिहरति ( तदपिनेति ) ( तमेवंविद्वानिति ) आ- दिशब्देन " तमेवविदित्वाअतिमृत्युमेती " त्यादिविवक्षितं । " तमस - स्तुपारे सर्वाणि रूपाणी " त्यादिभिर्विभूतिः, " महान्त” मित्यादिभि गुणः " आदित्यवर्ण " मितिविग्रहः, “विचित्यकृत्वे " तिव्यापारः प्रतिपाय (विशिष्टेति ) तत्पदेन एवमितिच प्रस्तुतविभूत्यादि वै- शिष्ट्यपरामर्शादितिभावः ( महापुरुषेति ) पुरुषम्महान्त " मिति वाक्यार्थः । एतविज्ञास्यपर्यालोचनया निर्विशेषस्य जिज्ञासानर्थ - क्यादिभिर्जिज्ञास्यत्वासम्भवादुपहितस्यैव जिज्ञास्यत्वे ननिर्विशेषलक्षणे लि. ( अवइति ) यतोलशकत्वाभिमत शब्दस्वरूपपर्यालोचनया भु- रूपवृत्त्यभावे साधुत्वानुपपते स्वन्मते मुख्यवृतः क्वाप्यसम्भवाञ्च त न्मूललक्षणायानुपपत्तिः यतश्च लक्ष्यत्वाभिमत जिज्ञास्यस्वरूप प- योलोचनयोपहितस्यैव जिज्ञास्यत्वे लक्षणायामसम्भवः, अतः। वृह तिबृंहयति तस्मादुच्यतेपरंब्रहो ” विश्रुत्युक्त प्रकारमय बहरदार्थ- इत्यर्थः । सर्वतः सर्वस्मात् अनवविकातिशय वृहदित्यर्थः । यद्वा व र्वतः सर्वप्रकारेण स्वरूपतोगुणतो विभूतितश्चैश्यर्थः । अत्र तत्का प्रामुक्तं यत्त्वाथर्वगिकी निमित्वमाह

A 2 . ร f [प्रवा] शतदूपणी- चम्बमारुनसहिता । इदं सर्वमभिप्रेत्याभाग्यत ब्रह्मशब्देनचस्वभावतो निरस्त निखिलदो- पोऽनवाधिकातिशयासंख्येयकल्याणगुणगणः पुरुषोत्तमोऽभिधीयत " इति । अभिधीयते - मुख्ययावृत्याबोध्यते । अनेवनानकमनेत्रविधञ्च किमपिग्रहो- त्रितांना मप्यत्र निवसोभाग्यः । विशेपणद्वयेन चत्रपुस्नोत्तन- " } स्वादुच्यते परंब्रह्मे " ति पौराणिकोचप्रसिद्धिः “बृहत्वार्द्धहणत्वाच तद्ब्रह्मेत्यभिधीयत इतितवलीवर्दन्यायादिति नविरोधः तेनानव- चिकाविशय स्वमेव ब्रह्मशब्दार्थइत्येके, अपरेतु बृहत्त्ववत् बृंहण- antaraधिकातिशयं ब्रह्मशब्दार्थः “बृहविगृहपती " तिष्ठथमभि- धानारत्यात्, “बृहत्वाहनत्वाचे " ति समुञ्चत्वारस्याचेत्याच ते वयः विरोधाभावादुभयथाप्याचक्ष्म " इति । अत्रण त्वं वृहत्त्वान्तर्गतमेचाथों नथगिति प्रथमवक्षः, वृहस्वं तत्र धुं ननुथगिनिथमपक्षः तदनन्तर्भूतं हृणत्वञ्च खनुचितमर्थइति द्वितीयः बृहत्वान्तर्भावेनापि बृंहणत्वम- श्री स्वरूपेणापि तत्रापि समुचितमइति तृतीयः प्रतिपाद्याकारमें- दान्ननौवरूपम्, , नव गोबलीवईन्यायात्सङ्कोचः, तस्य पदान्तरविष- यत्वात्, अतउभयथा प्ययो बृंहणत्वमितिभावः । क्षरमवदत् " नि स्युक्तमुपपादयत्रेतादभूतं भाष्यमाह ( इसर्वमिति ) यथानुपव rest: इसर्वमभिनेत्याभाप्यतेति वाक्याभ्यामयमर्थ तो म तश्चेतिगःयते । इभायं प्रकाशितमाचार्यैः " प्रथमविशेषणेन स्व भाषतोनिरस्त निखिल पत्वादयमेव ब्रह्मशब्दवाच्या नात्यः । नहि- कारागृहनिगळितन्त्र तन्मोचनार्थमभ्यर्थनीयः अोलुलुपास्यपर जि ज्ञातासूत्रस्थ ब्रह्मशन पुरुषोत्तमवार्थ सामर्थ्यादभिधीयत इत्यव गन्यते । द्वितीयविशेषणेन " यस्त्रियुज्यमानेतु गुणयोग पुष्कलः । गुणयोगस्सुपुष्कलः । तत्रैव यवचारत " इतिन्यायेन गुणतोष बृहत्वेशव्द शक्तेरसङ्कोचस्सिध्यतीति शब्दशक्तेः पुरुषोत्तमदाभिधीयत इत्य- स्वत” इति ( अनैवन्नामकमिति ) तहिरासप्रकारस्तु वेदान्तविजये प्रपञ्चितोऽस्माभिः (विशेषणद्वयेनेति ) " परिर्वत " इतिहा • , 2 विक्तिः " यत्रततीह मक्षरापितमः । अशोकको प्रतिम " इतिव्यः। तेन एक-शास्त्रमुक्तावली । शब्दयोः निरुक्तिरपिव्यव्यते ॥ इति कवितार्किक सहस्य सर्वतंत्रस्वतंत्रस्य श्रीमद्वेकटनाथस्य वेदान्ताचार्यभ्य कृतित्रु शतद्रूपण्यां ब्रह्मशब्दवृत्त्यनुपपत्तिवादः प्रथमः ॥ " पोतनदी नकमजारयः उत्तमगम्य पूर्वनिपातप्रसङ्गात् । नचष श्रीसमासः " नविधीरण " इतिनिषेधात् । नापिसप्तमीसमातः, “न निर्धारण " इतिवन्ति । नचवान्यं षट्याएवायं समास निषेधोन समस्याहति विशेषाभवन सप्तम्यापि निषेधात् । अन्यथापष्टसप्त- मोनास रुपयाभावेन निषेधानर्थक्यात्, अतोत्रावयवार्थ निरुक्तेरसन्भवा केवल एवायमश्वकर्णादिवत् । तदिदमाह “रू यातु कामं पुरुषोतमोस्तु” इतिनिरस्तम्, " यस्मात्क्षरमतीतोहमक्ष गडपिचोत्तम” इत्यादि निस्तयनुसारेण “पंचमीविभक्त " इतिविहि dieter: “पंचमवेनेत्यत्र " पंचमीतियोगविभागात्समासोपपत्तेः । यो गविभागच " तादविपरस्तपर " इतिभाप्यवाक्यादवगम्यते । विस्तर- स्तुवेदान्त विजयेद्रष्टव्यः । इतिश्रीवालकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासमधिगत प रावत्वयाथात्म्येन तदेकडवसेन तञ्चरणपरिचरण परायणेन तत्मा महाचापनामधेयेन रामानुजालेन विरचितायां शतदूषणी- व्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां प्रवृत्तिनिरूपणनामप्रथमः स्कन्धः । ॥ प्रथमवादस्संपूर्णः ॥ [२-वा] शतद्रूपणी- चण्डमारुतसहिता । || श्रीमतेरामानुजायनमः ॥ || श्रीमते निगमान्तमहादेशिकायनमः ॥ द्वितीयवादः अथस्वात्मकभासस्य निर्विशे स्यष्यतः । विशुद्धस्यापिजिज्ञासा- परेष्टाप्रतिषिध्यते ॥ … यदाहु: - ब्रह्मशब्दनिर्दिष्टं विचार्य, पदार्थनिरूपणानन्तरं वाक्यार्थनिरूपणस्यचित्यं भाष्यक्रमस्यानु- रोद्धव्यत्वं चाभिनेत्याह ( अथेति ) वादार्थसंगृह्णाति (स्वात्मेति ) कर्म- स्वाभावात्सामान्यविशेष वनद्वयविषयत्वाभावेन हेतुफलाभावाजिज्ञासा- arraasत्याह (स्वात्मकभासस्येति ) स्वप्रकाशस्यैव स्वगतलामा - न्यविशेषविषयत्वेन हेतुफलत्वेत्तामित्यत्राह (स्वात्मेति ) स्वयमेवात्मा स्वात्मा जिज्ञासासमानाधिकरणयोरेव सामान्यविशेषज्ञानयोः हेतुफल भावात्स्वप्रकाशस्यैवात्मत्वेन सामानाधिकरण्यासम्भवात्साध्यत्वासम्भ- चाच्च नहेतुफलभावः । विश्व निर्विशेषत्वाच्च सामान्यविशेषयोरभावेन नजिज्ञासाहेतुफल सम्भवइत्याह ( निर्विशेषस्येति ) किमविद्योपहित - स्वजिज्ञास्यता उत विशुद्धस्य, नायइत्याह ( दुष्यतइति ) मिथ्याविष- यकज्ञानस्य निवर्तकत्वासम्भवेन इष्यमाणत्वासम्भवादितिभावः । द्विती यन्दूषयति (विशुद्धस्वेति) विशुद्धस्यज्ञप्तिविषयत्वाभावादितिभावः । निर्देि शेषस्येत्यनन्तरं ब्रह्मणइतिशेषः । स्वात्मकभासस्य निर्विशेषस्य ब्रह्मणो जिज्ञासा या परेष्टा सादुष्यतोविशुद्धस्यापि प्रतिविध्यतइत्यन्वयः । जिज्ञा सामानं खण्डयतः ब्रह्मजिज्ञासाखण्डनं नानिष्टमित्याशंक्याह (पति) यथालोकंब्रह्मण्यपि तस्याइष्टत्वात्, अन्यथानारम्भेण शास्त्रोच्छितोरति भावः । अस्मिन्वादे जिज्ञासानुपपत्तिविचारानुपपत्तिर्वा प्रतिपाद्या, अ न्यतरार्थत्वे अन्यतर निरसन मार्थ t अवच विचारानुपपत्तिपक्षे जिज्ञासापदं विचारपरम् । हेतुफलाभावाजिज्ञासानुपपत्त नेतत्साध्य विचारसम्भवइतिवा तात्पर्य | ब्रह्मपदादेवब्रह्मणः प्रतीतेः विचारानुप पत्रइत्यभिप्रायेणोक्तं ( शब्दनिर्दिष्टमिति ) ( विचार्यमिति ) जिज्ञासानु पपत्त्रिपक्षे विचारफलक जिज्ञासाविषयइत्यर्थः । विचारानुपपत्या तत्फल चान्नमुक्तावली । अनुदितान स्तमितस्वरूपैकप्रकाशमशेषविशेनशून्यमनाद्यविधान्धकालि तं नित्यशुद्धचेति । तत्रविचित्रोव्याबातः । यद्वि नवितिकर्म कथं तंत्र- जिज्ञासा | सामान्यतोविदिते विशेषतश्चवेदितव्येतत्प्रवृत्तेः । अन्यथा हेतुप्रयोजनविहेतद्योगात् । नचत्रह्मणितथाविधवेदनद्वयविषयत्वं परिष्य ते । जिज्ञासा के क्षणमननक्रम्यते, कजिज्ञासानुपपते जिज्ञासापूर्वकमित्यादिना वयमागायाः प्रदर्शनार्थ - विवारफलकत्वोक्तिः । व्याघातस्कोरणार्थ तदभिप्रतार्थान्तराण्यप्यनुवद ति (अनुदितेत्यादिना ) ब्रह्मशब्दनिर्दिष्टरूप विचारविषयत्व मनुदिता नस्तमितस्वरूपैक प्रकाशत्वादिकञ्चादुरित्यर्थः । चकारेणवि वार्यत्व- स्यानुदितानस्तमित स्वरूपैकमकारात्वादेश्व विरोधस्सूच्यते । विविधो विविधः । व्यावातश्चोत्तरखानुसन्धयः । अनुदितेत्यादिपदचतुष्टयेन स्वा · भातस्त्यादि लोकगतचतुष्टयं क्रमादिवृतम् | “अनुदितानस्त मिते” ति स्वात्मेतिनतिपन्नात्यत्वाक्षिप्तायुक्तः । स्वरूपैकप्रकाशमित्यने नसूचितंव्यायातं दर्शयति ( यद्धीति ) ( सामान्यतइति ) इदञ्चप्राथि - कामिनाम् । शब्दत्वादिनाज्ञाते गुणत्वद्रव्यत्वादि सामान्याकार जि ज्ञासादर्शनात् ततञ्च केनचिदाकारेणज्ञाते केनचिदाकारेणाज्ञाते जिज्ञा सेत्नेवविवक्षित, अतरवस्यति विदिताविदिताकारमे दुस्त्यज” इति . ( अभ्ययेति ) सामान्य विशेषवेनयोरभावे । सामान्यविशेषवेदन यो जिज्ञा साहेतुफलभावस्य लोकसिद्धत्वादितिभावः ( तदयोगादिति ) जिज्ञा सारोगादित्यर्थः । तथाविधवेदनद्वयविषयत्वाभावेपि वृनिद्रयविषयत्वं- सम्भवत्येवेत्यवाह ( नवेति ) अन्यत्र वेदनद्वयविषयएव भिज्ञालादर्शना हृतेश्वा वेदत्वादितिभावः । एवं कर्मत्वाभावे सामान्यविशपवेदनयोर- भावेन हेतुफलपोरभावा जिज्ञासानुपपन्नेत्युक्तं । इदानीं हरषत्वादिस • ट्रेन नमाणविषयत्वानुपपत्त्या विचारासम्भवेन जिज्ञासानुपपत्तिमाह ( जिज्ञासा पूर्वकमिति ) दृश्यत्वेत्यनेन अनुदितानरतमित स्वरूपैकप्रका शमित्यत्र एकपदलज्धापितिकर्मत्वेन व्याघात प्रदर्शितः । मिथ्यात्वेत्य नेन ज्ञाननिवत्त्वरेण अनत्तमितपदोका निवर्त्यत्वेन व्यावातःप्रकाशि तः । जडत्वेत्यनेनास्वप्रकाशत्वपरेण स्वरूपप्रकाश मित्यनेन व्याघातो- [२] तच शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । तत्रप्रमाणोपक्षेपेण 1 प्रमाणञ्च निर्विषयं न निरूप्यं । सवियत्वे तद्विषयत्वाद्दृश्यत्वमिथ्यात्व जडत्वादिस्वोक्तानिष्टापत्तिः । स्वरू- नु पप्रकाशएव हेतुः फलञ्चजिज्ञासायाइतिचेन्न; तस्यास्तदुभयसामानाधिक- रण्यनियमदृष्टेः । स्वरूपप्रकाशस्यच तदेकाधारताभावात् । अनादेः प्रकाशस्यचनिरपेक्षहेतुत्वे जिज्ञासानादित्वप्रसक्तेः ।…. २३ दर्शितः । आदिपदेन प्रकाशानात्मकत्वं गृह्यते, तेनस्वरूपैकप्रकाशमि- त्यत्र प्रकाशत्वेन व्याघातः प्रदर्शितः । विचारानुपपत्तिपक्षेतु अस्तु जि ज्ञासानुपपत्तिः विचारानुपपत्तौ किमायातमित्यत्राह ( जिज्ञासापूर्वकमि ति ) तथाच जिज्ञालायाअसम्भवे तत्लाव्यविचारो नोपपद्यतइतिभावः । विचारानुपपत्ती हेत्वन्तरमाह ( तवेति ) मानूब्रह्मणोवित्तिकर्मत्वन्माच सामान्यविशेषवेदनद्वयविपयत्वं, तथापि स्वरूपनकाशस्यैव स्वगतसा- मान्यवेशेविवयत्वेन हेतुफलभावाजिज्ञासोरपद्यतइति पूर्वोक्तन्यावा - परिहारंशङ्कते ( स्वरूपेति ) ज्ञानमात्रस्यैव हेतुत्वंफलत्वञ्च, नसामा न्यविशेषज्ञानयोगौरवादित्येव काराभिप्रायः . ( नेति ) अन्यथा यज्ञदत्ती- यसामान्यज्ञाना देवदत्तीय विशेषज्ञानफलक जिज्ञासाया विष्णु मित्रजन नापत्तिरितिभावः । यद्यपि हेतुभूतज्ञानस्य जिज्ञासासामानाधिकरण्य - नियमोनास्ति अहमितिस्वप्रकाशादेव नित्यत्वादिजिज्ञासादर्शनात्, अ यानि अहमिति प्रतीतिरन्तःकरणाकारवृत्तिरिति यन्मतं तद्नुसारेण त दुभयेत्युक्तं । स्वभिन्नविषयजिज्ञासाभिनायेणवा तदुक्तम् । हेतुफलत्व- यो सामान्यतो दूषणनुक्त्वा प्रातिस्विकन्दूषणमाह ( अनादेः प्रकाश - स्येत्यादिना अनादित्वभङ्गादित्यन्तेन ) किंस्वरूपप्रकाशो निरपेक्षएव- हेतुतागन्तुक सहकारिणमपेक्ष्येति विकल्पमभिनेत्य प्रथमेदूषण- माह ( अनादरिति ) अत्र जिज्ञासायदि निरपेक्षा अनादि प्रकाशजन्यास्या दनादिस्स्यादित्यापादनं विवक्षितम् तेन नापाद्यापादकयोर्वैयधिकर- ण्यम् । ननुजभ्यत्वानादित्वयो विरुद्वत्वमव्यासवभावात् कथमापाद्यापाद कभावः नच प्रवाहानादित्वमापाद्यत् क्रमिकोत्पत्तौतिवाहः, निर पेक्षजन्यत्वेच विळ स्वहेतोरभावेन एकव्यक्त्युत्पतिकालएव यावद्वचक्त्यु स्पत्तेरावश्यकत्वेन प्रवाहस्यैवालिद्धेः । नव निरपेक्षजन्यत्ववादिनो धारा. वाहिकस्थले पूर्वज्ञानस्येव उत्तरज्ञानम्प्रतिपूर्वजिज्ञासाया उत्तरहेतुत्वं वं 掌 * , २४ , शास्त्रमुक्कामा सापेक्षत्वेयथादर्शनम् स्त्रावयवेदनापेक्षणात् । 1 क्शक्यमितिचेत्र, जिज्ञासा यांदे प्रकाशानन्तरभाविनिरपेक्षप्रकाशज- न्यायाचा प्रकाश समववान सोतरक्षगवर्ति प्रागभावनतियोगिनोस्या तू यवदनन्तरभावि निरपेक्षवजन्यः सतत्लमवान क्षमोत्तरक्षणद- ति प्रागभावनतियोगी नभवतीतिव्यातिरिति तात्पर्यात् । तत्यचमकाश स्वानादित्वात् तत्सनत्र वान क्षणांत रक्षणवर्ति प्रागभावप्रतियोगित्वाभावे अनादित्यती स्वनावेगाना: प्रकाशस्युक्तम् । प्रकाशोयदि जिज्ञासासामग्रीत्व पर्याप्तयविकरणस्यात् स्वाधिकरणक्षणा न्यूनचाक- जिज्ञासाधिकरण क्षणकालात् जिज्ञाला नागभावाविकरण क्षणपूर्वक्षण वतनस्याउ, जिज्ञासानागभावाविकरण क्षगद्रववतनस्यात्, यद्यत्सा मोतियविकरणं तत्त्वाधिकरणक्षणान्यून सङ्ख्याकत अधिकरण- क्षण कं, तत्रागभावाविकरण क्षणपूर्वक्षणवनिभवति, तत्यागभावाविकर णक्षणद्रवर्ति नभवतोतेिच व्यतिरितिवातात्पर्य | अत्रच द्वितीयाइय- सर्की: प्रतिबन्धकाभाव कारणत्वनतेन । अनादिपदस्य पूर्ववदवप्रयो जनम्, तथाच निरपेक्षस्यनकाशस्थानादेः कारणत्वमेव नस्यादितिभा वः । यद्रा प्रकाशोत्तरजन्य जन्यत्वाभावे अनादित्वस्यादिति विवक्षितं, तत्कुतइत्यपेक्षायानुक्तं ( अनादेरिति ) ततवानाद्यतरजन्य जन्यत्वाभावे अनादित्वनितिव्यातेरात्मात्वेन अनादिप्रकाशोत्तरभावि ( जन्य ) जन्यत्वाभावे अनादित्वंस्यादिति । नचजन्यत्वाभावस्यैव व्याप्यत्वेशेष- वैयर्थ्यम्, अखण्डाभावे तदभावात् । यद्वाजन्यत्वाभावे प्रयोजकोजन्य जन्यत्वाभावः, तत्रानाद्युतरजन्य जन्यत्वाभावइतिभावः । यद्वानिरपेक्षा - नादिजन्यत्वोक्तिजिज्ञासाया अनादित्वेपर्यवस्यति यस्मिन्काले कार्योत्प तिरभिमता ततः प्रागनिकार्यस्यात् कालयोविशेषाभावात । एवं पूर्वपूर्वका पोत्यापादिते निज्ञानादिजन्यत्वादिना पूर्वकारणाभावोनवक्तुंश- क्यइति अस्यानानद्वाराहित्यर्थः । एवंचानादित्यसिद्धेजन्यत्वमेव- नसंभवतीतितात्पर्य (यथादर्शन मिति ) जिज्ञासायात्समानविषयधर्मिज्ञान- जन्यत्वस्य लोकदर्शनादितिभावः । नतु यद्यपिधर्मिविषयज्ञानं लोकेड - श्यते तथापितस्य धर्मिविषयज्ञानत्वेन नहेतुत्वं किन्तुधर्मज्ञानत्वमात्रेण लाघवात् तथाचस्वरूपप्रकाशपुत्र हेतुः, नवानादित्वप्रसक्ति, सापे- • [२-चा] शेतदुपणी - चण्डमारुतसहिता । प्रागसिद्वस्य तुच्छ कार्यत्वयोरन्यतरप्रसङ्गात् प्रसिद्ध योगात् । फलत्वे चानादित्यभङ्गात् 1 उपहितरूपेणवेदनद्वय- ww विषयत्वाज्जिज्ञासास्यादितिचेन्न; हेतोरुपहितविपयत्वाभ्युपगनेऽपिफल - स्यतधात्वेनान्तित्वापातात् भ्रान्तेश्वासंपाद्यत्वान्नतदर्थप्रेक्षात्रतांप्रारंभः । भ्रान्तिमेवप्रमिर्तिमन्यमानैस्सालंपावेति चेन्न परीक्षकेभ्योऽपिप्राथमिकत्रा- न्तिप्रमात्वव्यवसायिनामेवागल्भ्यप्रसङ्गात् । स्वरूपव्यतिरिक्तकृत्स्नंभिध्ये ति प्रयोजकशिक्षणविरोधाच्च , २६ ‘क्षस्वतस्य जिज्ञाला हेतुत्वात्, अपेक्षणीयश्चसंशयएवेतिचेन्न, स्वरूपप्र aravaatrataraन संशयस्यैवानुपपत्तेः । फलत्वे दूषणमाह ( प्राग- सिद्धस्येत्यादि ) प्रागसिद्धस्योत्तरकालमसत्त्व तुच्छत्वं सत्वैकार्यत्वमिति भावः । प्राक्सिङ्गत्वपक्षे सिद्धत्वफलत्वयोः परस्परत्र्यावातमाह ( प्रा- सिद्धस्येत्यादिना ) अनादिपासिद्धपरम् । यद्रा स्वरूपप्रकाशस्य फ लदूषणमाह ( फलत्वइति ) अनादित्वभङ्गावेत्यन्वयः । एतेनानुदित पदसूचितव्याघातादर्शितः । एवंस्वरूपप्रकाशस्यैव हेतुफलभावासम्भ asarafaterभ्यां जिज्ञासासमानाधिकरणयी स्सामान्यविशेषज्ञान योर्देवत्वं फलत्वञ्श्वेतिस्थितम्, तत्रशङ्कते (उपहितरूपेणेति ) अविद्योपहि- तरूपेण (वेदनद्वषेति ) मुमुक्षूषास्यत्वेन सामान्यवेदनं जगत्कारणत्वा दिनाविशेषवेदनम्, ( नेति ) निर्विशेषस्य जिज्ञास्यत्वभङ्गापत्तेरितिभावः, ( अभ्युपगमेपीति ) फलस्यानुपहितविषयत्वावश्यम्भावात् सामान्यविशे- पवेदनयोस्समानविषयत्व नियमाञ्च हेतोरप्यनुपहितविषयत्वमेव वक्त - व्यम् धम्यैक्यमात्रेण समानविषयत्वाद्धेतोः उपहितविषयत्वाभ्युपगमे पीत्यर्थः (भ्रान्तेश्चासम्पाद्य त्वादिति ) तत्वज्ञान साध्यत्वान्मोक्षस्येतिभा वः । परीक्षकाः - विचारशास्त्राधिकारिणः । प्राथमिक भ्रान्तिः प्रपञ्चभ्रमः । ( प्रागल्भ्यप्रसङ्गादिति ) निरर्थकायास वैधुर्याविक भ्रान्त्यसम्पादनाचेति भाव: ( स्वरूपेति ) प्रमात्वबुद्धयःविचारप्रवृत्तावपि विचारदशायामेव कृमिथ्यात्वस्य शिक्षितत्वेन तत्रप्रमात्वबुद्धिनिवृत्ते स्तदुत्पादनार्थमन ननिदिध्यासनादी प्रवृत्तिर्नस्यादितिभावः । यद्वा त्वन्मते नित्यानित्यय- स्तुविवेकदशायामेव ब्रह्मातिरिक्त मिथ्यान्यज्ञानस्प जातत्वात् श्ररणादौ- २६ शास्त्रमुक्तावळी । नित्यभूतेऽपिसमा विद्यत् स्वमात्र साक्षित्यवैशद्यमात्रवासाव्यमितिचेन, तयो रपितत्स्वरूपत्वे सिद्धत्वात् । धर्मत्वे सत्यत्वमिध्यात्वविकल्पक्षोभात् । 7 प्रवृत्तिनर्यादितिभावः । स्वरूपत्यैवफलत्वे प्राक्तिद्धस्य फलत्वायोगा- दितियदूषणमुक्तं तत्रपरिहारंशङ्कते ( नित्येति ) ज्ञानस्यसिद्धत्वेपि तद्- पावच्छिन्नस्यासिद्धत्वा जिज्ञालासम्भवत्येवेतिभावः । प्राप्ताप्राप्तविवेके नधर्मस्यैवेच्छा, साचनजिज्ञासा समाधौ तादृशज्ञानस्यासिद्धत्वा जि ज्ञासेत्यभिप्रेत्याह (नेति ) ( सत्यत्वेति ) धर्मस्य सत्यत्वेअद्वैत हानिः मि थ्यात्वेतदर्थमेक्षावत्म वृत्त्यनुपपत्ति. थ्योत्पादनाय प्रवर्तत स्युपपत्तिः, तस्यजडत्वेनानिवर्तकत्वात् 1 ज्ञानमेवाज्ञाननिवर्तकमि तिहियुष्माकमुद्वषः । तन्मात्रविषयकज्ञानमेव निवर्तकं नतुधर्मइतिचेत्त- हि तस्यज्ञानस्यानादित्वादनादि निवृत्तचापत्तिः । स्वमावसाक्षिज्ञानं पूर्व नास्येव सर्वसाक्षित्वादितिचेत्, हन्तकिभिदानी तादृशज्ञानमुत्पद्यते । स्व मात्र साक्षित्वमुत्पद्यतइतिचेत् तर्हितदेवाविद्यानि वर्तकमितिपर्यवसित म् । नतुस्वमात्रसाक्षित्वमविद्या निवर्तकतावच्छेदकमितिचेत् ? शुक्त्या विज्ञानस्याधिष्ठानातिरिक्त विषयस्यापि निवर्तकत्वदर्शनेन अधिष्टानमा त्रविषयत्वस्य निवर्तकतानवच्छेदकत्वात् । अधिष्टानतत्वज्ञानत्वेन निवर्त करवाच्ये प्रकृतेचाधिष्टान तत्वज्ञानस्यानादित्वेनाध्यासएवनस्यात् । न नुतत्त्वसाक्षात्कारमात्रं ननिवर्तकं, तीरस्थवृक्षादावृवग्रत्व साक्षात्कारेवि द्यमानेपि जलेअधोगत्वभ्रमात् । तथाचारो त्याविषयकाधिष्ठान तत्वसा - सत्कारत्वमेव निवर्तकतावच्छेदकमितिचेन्न, तत्रोर्ध्वाग्रत्वतत्वज्ञानानिवर्त्य- स्वादधत्वभ्रमस्य उपाधिनिवृत्तयैवतत्रिवृत्तेः, अन्यथापूर्वमूध्वीग्रत्वमा वसाक्षात्कारसम्भवेन तदनन्तरमधोयत्व भ्रमाभावप्रसङ्गात्, विशेषाद भ्रम तत्वज्ञाननिवत्र्यत्वात् । किञ्चाप्याविषयकाधिष्ठानसाक्षा स्कारत्वमात्रं निवर्तकतावच्छेदक ? उतारोप्याविषयका धिष्ठान तत्वसाक्षा- त्कारत्वं? नाद्यः, इदमितिधर्मिज्ञानानन्तरं रजतभ्रमानुदयप्रसङ्गात् । द्वि हो किमधिष्ठान तन्वन्नाम? किमधिष्ठानस्वरूपमेव, उतारोष्यविरोध्याका नहिमिय्यावस्त्वसहमानोमुमुक्षुर्मि नचवैशद्यादेरविद्यानिवर्तकत्वात्म- [२] शतदूषणी - चण्डमारुतनहिता | 9 अतिरिक्त का प्रकाश एव चेद्वैदाद्यं तस्मिन्नप्याकारेसएवविकल्पः - नित्यस्त्र- साक्षिणिनिरंशेनिर्विशेवेचक इदानींप्रकाश्यआकार:- कथंचजिज्ञासा । इदं किमितिवाकथमितित्रासास्यात्, सर्वत्रयथायथविदिताविदिताकार भेदोद स्यजः कृत्स्नाग त्यनवगत्योर्तेष्फल्यानिर्हेतुकत्वाभ्यां तदयोगात् , 7 रः नाद्यः उक्तदोषादेव । नद्वितीयः निर्धर्म के त्रह्मणिविशेव्याकाराभावात्. नतुस्वरूपमेव ब्रह्मणिविरोष्याकारइतिचेत् । किंविरोधित्वं वैयधिकरण्यं- तद्भावरूपत्वंवा? नाद्यः ब्रह्मणोनिरधिकरणत्वेना विरोधितापत्तेः । नद्वि तयः शुक्तित्वादेरविरोधितापत्तेः । ननुतत्राप्यधिष्ठानस्वरूपारोप्याभावए वविरोधीति चेत् ? तदन्त्वेनाधिष्ठानज्ञाने सति अध्यासाभावप्रसङ्गात् । कि व स्वमावसाक्षित्वं ही तरासाक्षित्वे सति स्वसाक्षित्वं तथाचेतरेषामभास मानतया प्रपञ्चएवनस्यात्, प्रतिभासमानसत्ताकत्वान्मिथ्यापदार्थस्य । ननुयुगपदेव सर्वमुक्तेस्तद्दशायां प्रपञ्चाभावइष्टइतिचेन्त्र, इतराविषयत्व - स्यापिमिथ्यात्वेन तद्भानावश्यकतया इतराfवपयत्वस्यैव व्याघातात् । इतराविषयत्वेत्पत्तिकाल एवाविद्यादेर्निवृत्ततया विचारसाध्यज्ञानस्य वैयर्थ्य प्रसङ्गाञ्च । वैशद्यपक्षे दूषणान्तरमाह ( अतिरिक्तेति ) अत्रातिरिक्तपदंशा : तातिरिक्तपरम् | ब्रह्मणः स्वतोपरोक्षतया प्रत्यक्षस्य तत्समानाकारत्व स्वच साध्यत्वायोगादितिभावः ( सएवेति ) स्वरूपधर्मविकल्पएवेत्यर्थः । स्वरूपपक्षे किङ्कालविशेषेज्ञानाभावेन ज्ञातातिरिक्तता उतांशभेदेनेतिवि कल्पमभिनेत्य प्रथमपक्षे दूषणमाह ( नित्येति ) द्वितीदूषणमाह (निरं शइति ) धर्मरक्षे शेषमाह ( निर्विशेषइति ) मिथ्याभूतविशेषपक्षन्तु “फ लस्य तथात्वेभ्रात्तित्वापातादि ” त्यनेननिरस्तइतिभावः । एवमियताग्रन्थे. न अनुदितानस्तमितस्वरूपैक प्रकाशमित्यनेन सूचितव्याघातोदर्शितः । अस्मा साक्षित्वस्य वैशद्यस्यवासाध्यत्वेपि जिज्ञासानोपपद्यतइत्युपपा- दशेत्यमित्यनेन सूचितंत्र्याबादर्शयति ( कथञ्चेत्यादिना ) जि. ज्ञासाहiकिमित्याकारावा कथमित्याकारावाभवतिः एतदाकारमश्रयो ग्यविषयाभवतीत्यर्थः ( सर्वत्रेति ) प्रभद्भयविषयपीत्यर्थः । विदितावि- द्विताकारभेदाभावेपि इदकिमित्यादिप्रभोस्त्वित्यत्राह ( कृति ) कृत्स्ना ग. त्र्यशाभावेन नैकरपालनोनोपपद्यते । कृत्स्नान वगतदेत्व भावेन धर्मानुषः । तदयोगादिति ) इदकिमित्यादिनस्यायो * * शास्त्रमुक्तावली । गाव | पलायनगन्य फल्यनिर्हेतुकत्सङ्गेन इदकिमित्या tered विदिताकार भेदभावश्यके तादृशमश्रमयोजक जिज्ञासायाअ पितायात स्वमात्रसाक्षित्वस्य वैशद्यस्यवासाध्यत्वेपि नतन्मात्रेणजि वोपपत्तिरितिस्थितं । जिज्ञासा समर्थनार्थप्रतत्रयमाहनवीन । सत्वविशि- ज्ञानहेतु, अखण्डविपयज्ञानं फलं तद्विषयेच्छा जिज्ञासेत्येकं । प्रति- मनोऽद्वैतसाक्षात्कारएव हेतुः. अप्रतिबद्धज्ञानफलं तदिच्छाजि- ज्ञात्यवर | प्राथमिकज्ञानमनवधार गत्वादविद्याया अनिवर्तकं तदेवच- ‘हेतु:, अवधारणरूपश्वरमसाक्षात्कार फलं तदिच्छेव जिज्ञासेतिचापरं तत्राद्यत्तखनिरसिष्यते । इतरमवद्वयमनेननिरपते । तथाहि वेदान्त- बाक्याइद्वैत साक्षात्कारएव मथुममुत्पद्यते । तचापातनम् । आपातत्वञ्च- प्रतिबद्धत्वम् । प्रतिबन्धवानादिनवृत्त दृढ़वरभदवासनाभ्यएव । ताव श्रवणमननादिभिः क्षीयते तलोवाक्यादुत्पन्नात्मसाक्षा 2 "

त्कारादविद्यानिवर्तते अतोप्रतिबद्धापरोक्षज्ञानेच्छासंभवति से- वजिज्ञासेतियन्तं तत्तावदनुपपन्नं - विदिताविदिताकारभेदाना- वामनानुपपते स्वत्प्रयोजक जिज्ञासानुपपतेः । ब्रह्मजिज्ञासायाःमश्रप्रयो- जकत्वव “ अधीहिभगवोत्रह्म ” “किभगवन्तः परमंबदन्ति” " सोम- न्त्रविदेवास्मिनात्मविद्धमानभगवोविजिज्ञासे " इत्यादिभिरवगम्यते । ननु अद्वैतस्तदर्शनेपि द्वैतवाक्पदर्शनात्सन्देहसति जिज्ञासोपपद्यत- इति वेन दैतवाक्यपि धर्मिनिञ्चयस्य निष्प्रत्यूहत्वात् । अद्वैतानन्द- त्वादेतदभिन्नत्वात्सन्देहोनोपपद्यते । नचाद्वैतादेर्निश्वयेप्यद्वैतत्वादिप्रका रकनिश्चयाभावात्सन्देहोपपत्तिः, तस्यविचारानन्तरमप्यभावेन सन्देहानिवृ तिप्रसङ्गात् निष्प्रकारकज्ञानस्यैव विचारजन्यत्वाङ्गीकारात् । नचाप्रति वन विचारानन्तरमाविज्ञानेनाज्ञाननिवृत्तेरेव संशयनिवृत्तिरिति वाच्यं । सं शयावेरोविज्ञानस्येवाज्ञाननिवर्तकत्वात् । संशयनिकृतचतु कूलस्वरूपविशे tara वयानिश्वयत्वोक्ते । नवनिश्वयेसत्यपि प्राथमिकज्ञानेन प्रतिबंधा दज्ञानानिवृत्तेः संगरसंभवइतिवाच्यं, अज्ञानानिवृत्तावपि वैत्यानुमि त्या श्रायां वैत्यसंशयनिवृत्तिदर्शनात् । विपरीतभ्रम रूपनिश्चयेनापि संशयनिवृत्तिना । नचाद्वैतं स्वरूपाद्विनमेवेतितत्को टिकसंग पत्तिः तस्यद्वैतको अन्तर्भावेनकोट्यन्तरत्वानुपपत्ते । किञ्च स सत्येन दैतइति । विव्याचे प्रति ममानयपतियोगिकाले ति

7

[२-वा]

तदूपणी- चण्डमारुतसहिता ।

२९

योग्याश्रयेत्रह्मण्यसंभवः । किञ्चब्रह्मणिजगत्कारणत्वादिदैतनिश्चयादेवन है- तकोटिकसन्देहः । नचपारमार्थिकद्वितीयवत्त्वादिनासन्देहः । कोट्यमसिद्धेः प्रपञ्चे सत्यत्वमिथ्यात्वकोटिकत्सन्देहेपि नब्रह्मजिज्ञासायाइद किमित्यादिम- अस्यच ब्रह्मण्युपपत्तिः, तस्यब्रह्मविषयक सन्देहाभावात् । तदेतत्सर्वम. भिप्रेत्योक्तं - कथञ्चजिज्ञासेत्यादि ।

किञ्च प्राथमिकाद्वैतसाक्षात्कारादेवाविद्यानिवृत्त कुतस्तन्देहः, नतुभेदवासनयाप्रतिबन्धान्नप्राथमिकसाक्षात्काराद विद्यानिवृत्तिरितिचेन्न, ज्ञानस्याज्ञाननिवर्तकत्वेहि ज्ञानेनाज्ञानंनिवृत्तमित्यनुभवोमानं । ततश्ववेदा- ताक्याद्बह्मज्ञाने जाते ब्रह्मज्ञानेन ब्रह्माज्ञानंनिवृत्तमित्यनुभवस्य दुरपह्नव- aa Hreferह्मज्ञानस्य प्रतिबन्धासंभवात् । प्राथमिकब्रह्मज्ञानमात्रात्सं- सार निवृत्तेरदर्शनेन तदनुवृत्तये तदुपादानाज्ञानानुवृत्ति राश्रयणीयेति- चेत् त्यज तर्हि संसारस्याज्ञानोपादानत्वं । यच तत्वज्ञानस्यप्रतिबंधा- दज्ञानानिवर्तकत्वनिदर्शनं विशेषदर्शनं प्रतिबंन्धावप्रतिविभ्रमंनिवर्तय- तीति, तन्न, तत्रविशेषदर्शनस्यतन्निवर्तनायोग्यत्वात् । ननुविशेषदर्शन- विषयविरुद्ध विषयभ्रमत्वमेवनिवर्त्यतावच्छेदकं, विशेषादर्शनजन्यञ्चमत्वा- पेक्षयालघुत्वात् विरोधस्यनियमघटितत्वेपि जन्यत्वस्यानन्यथासिद्ध- स्वादितित्वेन ततोपिगुरुत्वादितिचेन्न, चंद्रप्रादेशिकत्वदूरस्थ पर्वता- पपरिमाणादिभ्रमेव्यभिचारात् तद्भूमस्यसोपाधिकत्वाभावेनोपाधिरूप- प्रतिबन्धकाभावात् । नन्ववच्छेदकलायवानुसारेण तत्रापिदूरस्थत्वा- दैः प्रतिबन्धकत्वं कल्प्यतइति चेत्तन्न, विशेषदर्शनमन्तरेणोपाधिनिवृत्त्याच्या- सङ्गादिनावानिवृत्तिस्थलेव्यभिचारेण तस्यतवच्छेदेन निवर्तकत्वाभावात् नवोपाधिनिवृत्त्याद्यनिवर्त्यत्वेनविशेषणान्त्रव्यभिचारइति वाच्यं, उपाधि- निवृत्त्याद्यनिवर्त्यसोपाधिकभ्रमत्ययसत्त्वेन तदर्थ प्रतिबन्धककल्पनावैय र्थ्यात् किञ्च उपाधिनिवृत्तीत्यादिना उपाविनिवृत्त्यनिवर्त्यत्वव्यासङ्गानि - वर्त्यत्वादिकादेविवक्षितं, तत्रहोपाधिनिवृत्त्यनिवर्त्यत्वस्थानविशेषादर्शन जन्यत्वमेवनिवेश्यतां लाघवात्, उपाधिनिवृत्त्यनिवर्त्यत्वस्य उपाधिनि वृतिजन्यनिवृत्तिप्रतियोगित्वाभावात्मकतय निवृत्तिप्रतियोगित्वाभाव- प्रवेशेन गौरवात् । किञ्चैवं विशेषदर्शन विषयविरुद्ध विषयभ्रमत्वमिति विशेष्यभागोपिनवक्तभ्यइतिलाघवं । ग्लुच पक्षद्वयेविव्यासङ्गादि तत्तद- नेकानि त्त्वविशेषगौरवाद्विशेनासमवहित सामग्रचनिवर्त्यत्व-

.શ્

शास्त्रमुक्तावळी ।

मेवविशेषणं । ततश्च पूर्वोक्तलाय स्थितमेव । नचैवमपि प्रतिबन्धक- etarde, सोपाधिकभ्रमस्योपाधिनिवृत्तिनिवर्त्यत्वादितिवास्यं यत्र- विशेषदर्शन समकालोत्पत्तिकोपाविनिवृत्त्याभ्रमनिवृत्तिः तत्र विशेषदर्श नासमवहितसामग्रयनिवर्त्यभ्रमत्वस्यसबेन उपाधिकालीनविशेषदर्शना- दनिवृत्त्यर्थप्रतिबन्धकल्पनात् । नचविशेषदर्शनस्य विद्यमानस्यापि भ्रम- निवर्तकत्वे विप्रतिपत्ते स्तदसमवहितसामग्रयनिवर्त्यत्वानिश्चयान प्र- तिबन्धकल्पनेतिवाच्यं, विशेषदर्शनासमवहितत्वेन विशेषदर्शनासमान- कालीनत्वस्यविवक्षितत्वादितिचेन्न, विशेषदर्शनकालीन विशेषादर्शनज Taratra fवशेषदर्शनासमवद्दितसामग्रयनिवर्त्यविशेषदर्शन विषय विरुद्ध विषयभ्रमत्वापेक्षायालघुत्वेनावच्छेदकत्वात् । नतु तर्हि विशेषदर्श नकालनिविशेषदर्शन विषयविरुद्ध विषयभ्रमत्वमेषावच्छेदकमस्तुलाघवा- दितिचेन, विशेषदर्शनोत्तरकालोत्पन्न सोपाधिकभ्रमस्य विशेषदर्शनंवि- नाप्युपाधिनि वृत्त्यैवनिवृत्तिदर्शनेन व्यभिचारेण तस्यानवच्छेदकत्वात्त- दर्थमुपाधिनिवृत्त्यनिवत्त्वेनवा विशेषदर्शनासमानकालीन सामग्रयनिव- racer विशेष गौरवात् । किञ्च विशेषदर्शन विषयविरुद्ध विषयभ्रम- स्वस्यावच्छेदकत्वे संयोगाद्यवच्छेदक मूलाद्यवच्छेदेन संयोगाभावभ्रम- स्य तदवच्छेदेन संयोगवस्त्वव्याप्यदर्शनानिवर्त्यत्वापत्तेः विशेषदर्शन- विषयमूलादिगतधर्मविरोधित्वाभावाद्भूमविषयसंयोगाभावस्य । आमघटे रक्तभ्रमत्यच रक्तत्वाभावनिरूपितकालिकव्याप्तिमादाय यदामत्वादि- विशेषदर्शनं तेनानिवर्त्यत्वापत्तिः, विशेषदर्शनविषया मत्वा दिविरोधि त्वाभावाद्भूमविषरक्तत्वस्य | पाकानन्तरं तत्रैवरक्तत्वोत्पत्तेः । विशेषा- दर्शनजन्यत्वंतु तत्राप्यस्तीतिनास्मन्मते दोषः । नचविशेषदर्शनविषयेण- सदैकस्मिन्काले एकावच्छेदेन सहानवस्थायिविषयकभ्रमत्वमेवावच्छे- दकमितिदोषद्वयनिस्तारः, एतदक्षत्वादेर्मूलावच्छेदेन संयोगव्याप्यत्व- ग्रहे तद्दर्शनस्यमूलावच्छेदेन संयोगाभावभ्रमविरोधित्वात् तत्रचैका- वच्छेदेनसहानवस्थायित्वस्याप्यभावात् । घटत्वस्यचदशाविशेषे रक्तत्वा- भावव्याप्यत्वग्रहे तद्दर्शनस्यतद्दशायां रक्तत्वभ्रमविरोधित्वात् तत्रचे. ककाले सहानवस्थायित्वस्याप्यभावात् । किश्व त्वन्मते स्फटिकत्वादि- विशेषदर्शनेन लौहित्यभ्रमस्य प्रतिबिंबस्थलइव निवर्त्यत्वंवाच्यं तत्रच

,

,

[२-बा]

शतदूपणी चण्डमारुतसंहिता ।

, ३१ परंपरासंबधेन लौहित्यस्यस्फटिके सत्त्वाद्विरोधाभावान्ननिवर्तकतास्यात् । ननूपाधिनिवृत्त्याद्य निवर्त्यत्वादिना नविशेष्यते, किन्तु विशेषदर्शनाव्य- वहितपूर्वक्षणवर्तित्वेन, अतोनगौरवं । यदप्युक्तं “विशेषदर्शन विषय विरु- द्धविषयभ्रमत्वस्यावच्छेदकत्वइत्यादि ” तदपिन, विशेषदर्शन विषयपदेन व्याप्यत्वेन गृह्यमाणव्यापकस्य विवक्षितत्वात् एतदृक्षत्वस्यसंयोगवि- शेषोव्यापकः । यदपि “किञ्चत्वन्मते” इत्यादि, तदर्पिन भ्रमविषयसंवर्धनवि- रोधित्वस्यविवक्षितत्वात्, भ्रमविषयसाक्षात्सम्बन्धेन लोहित्यस्यापिस्क- टिकत्वादिविरुद्धत्वादितिवेत् । उच्यते यत्र सोपाधिकभ्रम द्वितीयक्षणो त्पत्रोपाधिनिवृत्तिमात्रेण तृतीयक्षणेभ्रमनिवृत्तिः तत्क्षणएवविशेषदर्शनं- वोत्पद्यते तमेक्तनिवर्त्यतावच्छेदकस्य सत्त्वेनव्यभिचारात् तदर्थ- विशेषदर्शनाव्यवहित पूर्वक्षणोत्पत्तिकत्वं वक्तव्यम् उत्पत्तिश्चस्वसमान- कालीन पदार्थ प्रतियोगिकध्वंसानाधारसमय सम्बधः । अव्यवहितत्ववि विशेषदर्शनानधिकरण क्षणानन्तरितत्वम् । पूर्वक्षणश्वप्रागभावावच्छि प्रक्षणः | व्यापकत्वंच प्रतियोगिवैयधिकरण्यावच्छेदकावच्छिन्न स्वस मानाधिकरणात्यन्ताभावा प्रतियोगित्वम् । तथाचविशेषदर्शन क्षणाव्य वाहतपूर्वक्षणोत्पत्तिकत्वे सति विशेष ( दर्शनविषय) व्यापकेन सहैक- स्मिकालएकावच्छेदेन भ्रमविषयसम्वन्धेन सहानवस्थायिविषयकभ्रम स्वापेक्षया विशेषदर्शनकालीन विशेषादर्शनजन्यभ्रमत्वस्यैव लघुत्वेना वच्छेदकत्वात् । किंचविशेषदर्शनंविना प्युपाधिनिवृत्तया निवृत्तिदर्शनेन सोपाधिकभ्रमत्वावच्छेदे नोपाधिनिवृत्तेर्निवर्तकत्वकल्पनात् तदभावादे- वभ्रमानिवृत्त पपत्तौ नतप्रतिबन्धकल्पना । नचव्यालङ्गादिनापितोपा धिकभ्रमनिवृत्ते व्यभिचार:, व्यासङ्गाद्यजन्यत्वेन विशेषणात् । किंचविशे पदर्शनस्यप्रतिबिम्बभ्रम निवर्तकत्वे वैत्यानुमितेरपि शङ्खपीतत्वभ्रमनि वर्तकत्वापत्तिः । नचततस्तत्रिवृत्तय दर्शनादेवानिवर्तकत्वं लाघवाद्विशे- पदर्शनविषयविरुद्ध विषय भ्रमत्वेननिवर्त्यत्वकल्पनात् तदनुसारेणप्रति विम्बस्थलइवात्रापि विशेषसाक्षात्कारत्वापेक्षया विशेषज्ञानत्वेन निवर्त कत्वकल्पनेलाघवात् तदनुसारेण प्रतिबन्धककल्पनोपपत्तेः । नचेष्टाप- त्तिः, प्रपंचभ्रमतिवृत्तयर्थ शाब्दा परोक्षाङ्गीकार विरोधात् । नचापरोक्षेत्र ह्मणिपरोक्षज्ञानासम्भवा च्छाब्दज्ञानस्यापरोक्षत्वाङ्गीकारः अपरोक्षेपिव होसिषाधयिषयातुमितिदर्शनात् । विस्तरस्तु शब्दजन्यापरोक्षभङ्गे दृष्ट व्यः । तस्माद्विशेषदर्शनकालीन विशेषादर्शनजन्य भ्रमत्वमेवावच्छेदकः । शास्त्रमुक्तावली । ननुनूलावच्छेदेन संयोगभ्रमे अग्रावच्छेदेन तदभावव्याप्यदर्शने तम निवृत्त्यापत्तिरितिचेन्न, स्वाभावजन्यभ्रमंप्रति विशेषदर्शनस्यनिवर्तकत्वा त् । नच विशेषादर्शनस्य हेतुत्वे मानाभावः । विशेषादर्शन हेतुदोषाणामेव- भ्रम हेतुत्वादिविवाच्यम्, विशेषदर्शनस्य प्रतिबन्धकत्वेन तदभावस्य- कारणत्वावश्यम्भावात् । प्रतिबन्धकाभास्य कारणत्वाभावमतेच विशेषाद नियोज्यत्वंविवक्षितम् । यत्तक्तंविशेषादर्शनं नकारणं, स्ववृत्तिविशेषद- निस्सार्वत्रिकत्वेन तदभावस्यापि सर्वत्रन्त्रमस्थलेऽसम्भवात् । परकी- विशेषदर्शनाभावस्याति प्रसक्तत्वादिवि, तन्त्र, सिषाधयिषाविरहावच्छि [प्रसिद्ध्यभावस्यानुमिताविच अमामाण्यशङ्काशन्यविशेष दर्शनत्वावच्छि- नसामान्याभावस्यैव हेतुत्वात् । अप्रामाण्यशङ्काक्रान्त विशेषदर्शन सत्यपि भ्रमानिवत्तेः । अथवा विशेषदर्शनप्रतिबन्धक दोषजन्यत्वमेवावच्छेदक कमस्तु । नतुमतिबन्धकत्वस्य कारणीभूताभाव प्रतियोगित्वात्मकतया कारणत्वस्वचाननन्यथा सिद्ध्यादिवदितत्वेनगौरवम् । विशेषदर्शनविष येत्यादि मदुक्तावच्छेदकन्तु लध्वितिचेन्न । प्रकृतेकारणत्वस्य नियंत- पूर्ववर्तित्वस्य विवक्षितत्वात् । कार्यानुत्पादव्याप्यत्वंवा प्रतिबन्धकत्वम - वविवक्षितम् । तथाचोपाधिनिवृत्तचाद्यनिवर्त्यत्वादि विशिष्टत्वदुक्ताव - च्छेदकापेक्षया लाघवादिदमेवावच्छेदकमस्तु | वस्तुतस्तुपूर्वभ्रमोविशेष दर्शनेन विरोधिगुणतया निवृत्तइतिनतत्रप्रतिबन्धः । अतोविशेषदर्शनस्यो तरज्ञानप्रतिबन्धकत्व मुपाधेश्चोत्तेजकत्वमिति पर्यवसितम् । तथाचनेदं प्रकृतार्थनिदर्शनम् | यदप्युक्तं परेषामय्यात्मनि शरीराभेदबुद्धिर्निरुपा विकभ्रमएव, उपाध्यन्तराभावात् । तथाच यदितत्वज्ञानम्प्रतिबन्धान्नभ्रमं निवर्तयतीतिनोध्येत तदाकथंपरेषां शास्त्रारम्भस्स्यात् । नचेश्वरसाक्षा- काराभावात मोननिवर्तते नतु प्रतिबन्धादितिवाच्यम्, ईश्वरसाक्षा त्कारस्य भिन्नविषयस्य साक्षात्तदनिवर्तकत्वात् । जीवसाक्षात्कार स्विदा - नीमपद्यत । ईश्वरसाक्षात्कारस्याप्यलौकिकस्य इदानीमपिखात् । लैकिकस्यपश्चादप्यभावात् । तस्मातत्रात्मज्ञानं केनचित्प्रतिबद्धं सन्नभ्रमं निवर्तयतीति वक्तव्यमित्यप्नन्मतेपि तत्तथेति । अत्रमः स्वात्मतत्वसा क्षात्कारो मिथ्याज्ञान प्रागभावासह वृत्ति मिथ्याज्ञाननिवृत्तिहेतुः ईश्वर साक्षात्कार आयत्यसाक्षात्कारद्वारा मिथ्याज्ञान निवृत्तयुपयोगीत्येकन्मतं } शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । श्रदृष्टद्वारात्मतत्वसाक्षात्कारस्य 7 , ३३ सहकारीत्यपरम् मतद्वयेपीदानी- विशेषदर्शनस्यवत्त्वेपि मिथ्याज्ञानप्रागभावासहवृत्ति मिथ्याज्ञानध्वंसत्वा चच्छेदेन देहादिभेदप्रकारकात्मतत्वसाक्षात्कारत्वावच्छिन्नस्य कारण - त्वापगमेन तादृशसाक्षात्कारस्य श्रवणादिसाध्यस्य ततः प्रागसिद्धेः सा क्षात्परम्परयावा मिथ्याज्ञाननिवृत्तिप्रयोजकीभूतस्येश्वर साक्षात्कारस्याभा- चाच्च तादृशमिथ्याज्ञानानिवृत्तयुपपत्तौ नात्रप्रतिबन्धकापेक्षा । नचेश्वर - साक्षात्कारोऽलौकिक इदानीमप्यस्ति लौकिकः पश्चादपिनास्तीतिवच्य म्। श्रवणादिपर्वक्रमोत्पन्न योगजधर्मजन्यसाक्षात्कारस्य तद्धेतुत्वात् इदा- नीचतदभावात । किंच भेद वासनायाः कथमविद्यानिवृत्ति प्रतिबन्धकत्वं मानाभावात् शहरपर्यन्तं रजतवासनानुवृत्तावपि शुक्तिज्ञानेन शुक्ल्य- ज्ञाननिवृत्तिदर्शनात् । कथञ्चश्रवणादीनां भेदवासनानिरासकत्वं माना भावात्, रजतज्ञानानन्तरं बहुतरशुक्तिज्ञान सन्तानेत्यपि शुक्ति- संस्कारामुद्धोधदशायां तद्रजतमितिरूपस्मृति दर्शनेन ध्यानसन्तान- स्वविपरीत संस्कारनिवर्तकत्वासिद्धेः । किंच वितिदिव्यासनस्था दृष्ट द्वाराभेदवानानिरालकत्व मुतजाहत्य, नाच:- त्रिचतुरस्मृतिसन्तानेनैव- सिद्धौ बहुकालभ्यानर्वैय्यर्थ्यप्रसङ्गात्, अपसिद्धान्ताच्च । नद्वितीय:- प्राथमिक स्मृतिव्यक्त्यैव तद्विपरीतवासनानिराले उत्तरवैव्यर्थ्यप्रसङ्गात् । नचैकव्यक्तेरेक वासना निवर्तकत्वमेवेतिवाच्यम्, तथासत्यनादिभ्रमवा सनानामानन्त्येन कदाप्यनिवृत्तयापतेः । किंचप्रतिवन्धनिरासा कि म्मानम्, अग्रविबद्धज्ञानोद्देशेन श्रवणादिविधानमितिचेत्र, “दृष्टव्य’ इतिह र्शनमात्रस्यैवोद्देश्यत्वप्रतीतेः । विचाप्रतिषद्धज्ञानार्थत्वं श्रवणस्य नमाएं, नामिद्वैतवाक्यविचारादि सावनान्तरस्येति नियमविधिर्न स्यात् । किंच अविज्ञानं कामित्यत्र किंप्रतिबन्धकाभावविशिष्टं फलत्वेन विवक्षितम्, उत प्रतिबन्धकाभावकालीनत्व मवच्छेदकमिति, नाद्यः । सविशेषणेही तिविशेषणमात्रपर्यवसानात् । नद्वितीयः । प्रतिबन्धकाभावकालनिश्वस्य - प्रतिबन्धकाभाव सामग्री महिनैवोपपत्ती सामग्रचन्तरानपेक्षणात् । तथा चनतिबन्धकाभावोद्देशेन विधाने श्रुतहानाश्रुतकल्पनाखइति ॥ यञ्चतृतीयम्मतम् : यद्यपि प्रथमनिर्विशेषत्रह्मसाक्षात्कार शब्दानिप्प नः तथापि सोनवारणएव असंशयदर्शनात । नन्वेककोदिकज्ञानमात्रं नि- 1 शाखमुक्तकारी । व्वषयनेति न संशयस्यादितिचेन्त्र, नशायनिश्चयावं जातिः यानुवाद- नासार्यात् । त्वम्मतेजातेरव्याप्यवृत्तित्वाभावेन धर्मज्ञावणितद्भव स जाब | धर्मिज्ञानांशैतद्‌भावप्रसंगादेव नसंशयान्यवात्यम् । अतवन- मावाभाववत्वं परिज्ञानस्य संजयान्ति भावत व विधी तद्भावः शर्वेशाभावात् । ववधर्मिविषयावरच्छेदेन सचिव, ज्ञान वरूपाविषरिव या विद्रावात् । राये के कोटयशे परस्परवितोभयकाराय लक्षणजंग पानाचे वर्तिक्यवाक्तः । नचस्वकारी विल्लकारक प्रजानिज्ञान- तत्राप्यजीविवाच्यत्र । रंगविल स्वत्वात् । नववक्षितकारक ज्ञान वेसतीति विशे. पानइति- चाव्यं । सपदादन्यापक विनष्पन्न करवाया एक पिकवित सनकारीपवविद् प्रकारकज्ञानानेदेकत क म्यकारविषय प्रकारका लावत्यदिये हडपनैभिष्ट्यापगाहिज्ञाना विरोविज्ञानम्ययैव संशयशनार्थत्वात् agrance संशयान्यत्वं निपार्क तचकव्यंशेनास्ति, ओवरसीतिसनिप्रयाति तत्र मते इत्यत्य केपलान्यवितय तया वामविदः । तस्मात् यज्ज्ञानंवत्संशयनिवृत्त्यनुकूल स्वरूप- विशेषयत् ततन्नियः इतस्ततयेत्येककटिकमपिकिचित्पा नववरण, चिचितु तर्कादिकारणमारिविप इत्यreas | नवेवमपि न विविशेषग्रहाजिशालाभमिति वंश- विरोधिज्ञानदीप्यते तच संशयसमानप्रकारकं । निर्विकादिनि- निज्ञानासं गनिवृत्ते, निर्विशेत्रप्रतिभावात् । नच कल्तिन कारोतीतिवाय्यत् । तत्ववेकश्रुतिजन्यज्ञानस्पदविषयत्वादिविदेत मैं ज्ञानंहिमानविषयतयावधारणाकं संदार्यनिवर्तयति नतु सम अन्यपि स्यात्तदर्शनात् } साविकपम क्षणीयमितिवेत वंशनादिः । विवपिनिविचते र लगानविषयनिचयोनिवर्तका लाघवात् निर्विशरकतुल्येव traणत्वादनिसिके । ददमितिज्ञानं तु पचारिशियावि पकवान तत्संशयनिवर्तयति । अन्यथा जयंति ज्ञात करे। ननकारकता te , शतदूपणी - चण्डमारुतमहिना | ३६ चत्वे इदंवदस्वनवेतिसंशयोननिवर्तेत । तस्मिन् चटत्वव्यतिरितनका- राभावात् । अनभ्यातदशायां जलेसंशयोषितस्यात् । किचैवंप्रमेयवा- विविज्ञानात्त्वदभिनवनिश्वयवत्वनकारकसंशयनिवृत्चचापतिः। तत्र सा मन्दकारकत्वं प्रतिबन्धकंचे दिदमितिज्ञानेपि तथाभविष्यती “ति । तदप्यनेननिरहत - विदिताविदिताकारमेहाभावात् । नहिकेनचिदा कारेणधर्मिनिश्वयाभावे अविदिताकारज्ञानस्येप्यमाणत्वाभावेच इदं कि- मित्यादिहेतुजिज्ञालासंभवः । नचत्रक्ष केनचिदाकारेणनिश्चितम् । किंच नित्यानित्यवस्तुविवेकं साधयन्त्रचापपत्राहितवाक्येनैव नित्यानं दुवत्यवधारणमवोचः । आमनुष्यादानालोकं कर्मकार्य " कर्मपितृ लोकोविच पादेवलोक " इतिश्रुतेः । विद्याचात्मोपासना | सावविहि तयाकर्तृपरचायैव । कार्यसर्वमनित्यमेव घटादिवत् । " तद्यथेह कर्मचितो लोकाशीयते एवमेवात्रपुण्यचितो लोकः क्षीयते " इतिश्रुतेश्च । आत्माच नित्यमवादिभिस्सर्वैरनुदेयः । खवपममात्यात “ए बोस्यपरमआनंदः " इतिश्रुतेश्वानन्दइति । वेनहिश्रवणादेः मागुत्पन्न- ज्ञानस्यानवधारणत्वकथनंवियते । अय नित्यानंदार्थावधारणत्वांगी air aihaiवांशानवधारणं न विरुध्यतइतिचेत् । हन्त किन- वणस्वावयवत्वमवयवसंवातात्मकत्वं सधर्मकत्वंवांगीकरोषि त्रयः । अविच नित्यानंदात्मकत्वं किंजीवस्य उपब्रह्मग, नाद्यः - व- इमेदस्यासाव्यत्वात् अपुरुषार्थत्वात्तद्दर्शनेनेतर वैराग्यसिद्धिप्रसंगात् । " बलवेदब्रह्मभवदी तिमलाभेदस्यैव पुरुषार्थत्वश्रुतेश्च । द्वितीये जी चत्रजगोरभेदज्ञानेन भवितव्यमेव । तचाज्ञानमत्व सर्वज्ञत्वादिये ज्ञाने जायतिनोपपद्यतइति, तन्मिथ्यात्वज्ञानमपि तदानी भावश्यकमेव | नतु विद्यवयवाभेदज्ञानभिव्यात्वज्ञानंच । तदनवदारणरूपमित्युक्तमिति चेन्न - ततोऽमुचानुपपतेः । अनवधारणादपि सुदुक्षाभवत्येवेतिचेत्, तर्हि नित्यत्वात्याविज्ञानमयनस्वारणमेवास्तु । तथैवेप्यतइतिचेत् तर्हि नित्यानित्यवस्तुविवेकहपन्यासाचियोक्तिविरोधः । नन्वन्याया ध्यस्याविज्ञानस्य संशयनिवर्तवास्यानवधारणत्वं वक्तुदाक्यम् । किंच यथा- tatarsionereaार: तथा अभेदमिध्यात्वयोरपि श्रवणात्मागेव वक्कु, मविकल्पितम्ययावतारस्तुभ इति तदवधारणंच स्यादेव । किंचान्मि शास्त्रमुतावळी | 7 व्यक्षेमननानन्तरभाविज्ञानस्यैव संशयविरोधितयावधारणता ततएवा विद्यानिवृतौ किनिदिध्यानेन । अवधारणस्योत्पन्नत्वेन तत्प्रतिबन्धक- कल्मषनिवर्तकत्वेपयोगस्य वक्तुमशक्यत्वात् । कल्पवनिवृत्तीना deभावात् । नचावाविपक्षे जातेय्ययवा रणेऽविद्यानिवृत्त्यनुत्पत्तेस्त- प्रतिबन्धक भेदशसनानिरासकत्वेनोपयोगोवक्तुं शक्यः । तथात्वे मा धनिकज्ञानस्यावधारणत्वेपि मननानन्तरमिव मतिबन्धाज्ञानानिवृतुप पत्या तदनवधारणत्वकल्पन वैयर्थ्यात् । न वानवधारणत्वकल्पनन् नाथ- विकज्ञानादविद्यानिवृत्त्यभावाय, किंत्वनन्यासदशायां जलाविज्ञानस्थ लवोत्तरकालं संशयोपपत्तयइति वाच्यम् । तव तथात्वेप्यवाहित- सन्देहोपपतेरनवधारणत्वकल्पनात् वाक्यान्तरालमाणान्शरादाभेददर्श नस्तदायकत्वात् । भेददर्शनाभावेच संशयस्यैवासिद्धेः । जलादि ज्ञानस्थलेप्याहितसन्देह इतिवक्ष्यते । नाहितसन्देहस्यैवापहृवशक्यः, रामयोजकत्व संदिग्धोपाध्यादीनां संशयापकत्वात् । निश्चयेसत्यपित योपजन्यत्वादिशंकयार्थसंशयस्यानुभवसिद्धत्याच । किंच एकको- विकज्ञानस्य निश्चयत्वानवधारणत्वमनुपप | अत्र यदुक्तं - नतावन्नि- वयत्वं जातिरित्यादिना संशयनिवृत्त्यनुकूलस्वरूपविशेषवत्वातिरिक्त स्यादिरूपस्य निश्चयत्यस्य स्वविषये स्वाकारतद्विरुद्धयवैशि वृचावगादिज्ञानाविरोधिज्ञानत्वातिरिक्तस्य संशयत्वस्य च वक्तुमशक्य स्वात्, प्राथमिकज्ञानेनिश्चयत्वाभावस्था नवधारणत्वात्मक संशयत्वस्य चोपपत्तिरिति, तन्त्र-निश्चयत्वस्य जातित्वेवावकाभावात् । नचचाक्षुपत्वा fear सांकर्य । कत्वादि व्याम्यतारत्वादिवदुपपत्तेः । नन्वेवं निश्चयप नानार्थस्यात्, तारपदस्यतुननानार्थता, सजातीय साक्षात्कारप्रतिबन्ध- कतावच्छेदकरूपत्वेनानुगती कृतजातीनां प्रवृत्तितिःमित्तत्वादितिचेन्न, इष्ट- Fara | aartiesोटिकत्वाद्यभिव्यंग्यजातित्यादि तादृशधर्मान्तरसंभ- वाच । नचसंशयेधर्म्यशे निश्चयत्वाभावप्रसंगः, जातेरज्याप्यवृत्तित्वाभावा दितिवाच्यम् । निश्वयत्वस्य तत्रसत्त्वेप्यव्याप्यवृत्तित्वप्रसंगाभावात् । नहि संशयत्व सामानाधिकरण्यमाशवव्याप्यवृत्तित्वं, किंतु स्वात्यन्ताभावसा मानाधिकरण्यात | ननुकोट्यंशे संशयत्वात शेनिश्वपाषाभावात् स्वा त्वत्वाभाव सामानाविहरण्यंस्यादितिदेव, संशयत्वनिश्वयत्त्वयोर्द्रव्यत्वध शतदूपणी चण्डमारुतसहिनां । ই७ नलु त्ववदेववृत्तेरिटत्वात् संयोगतद्भावयोरिवावच्छेदकभेदेनवृत्तचंगीव रात् । यद्येर्वधर्म्यशेनिश्चयइति व्यवहारोन स्यात् किंन्च संशयानन्तरं संशयोनस्यात्, पूर्वसंशयस्यैवतन्निश्चयत्वादितिचेन्न । धर्मितावच्छेदक- fararatfभयंग्य जातिमत्वेन तनिश्वयत्वव्यवहारात् । धर्मितावच्छेदकविषयत्वंननिश्चयत्वाभिव्यंजक, एककोटिकावंद्याभिव्यंज- मुक्तं तचैकमात्रकोटिकत्वमेव अन्यथा एकशब्दवैपय्यात् । तथाच संशयेतदभावात्कथंतदभिव्यक्तिरिति चेन्न, एकमात्रकोटिक वंहि - किंचि मकारकत्वेति तद्विरुद्धामकारकत्वं । तथाच संशयस्यापिधर्मितायच्छे दकप्रकारकत्वेति तद्विरुद्धामकारकत्वस्य सत्त्वानिश्चयत्वाभिव्यक्तिस्तं भवत्येव । यद्वा - धर्मितावच्छेदकैककोटिरेवविपयतथासंबन्धाभिव्यंजि- का, इतरनैरपेक्ष्येणाभिव्यंजकत्वमेकशब्दनेविवक्षितम्, ततश्च धमिता- वच्छेदककोट्यभिव्यंग्यत्वात्तन्निश्चयत्वव्यवहारः । संशयावंच - स्वप्रकार- विरुद्ध प्रकारकत्वामव्यंग्यनिश्चयत्वव्याप्यजातिविशेषः । सच यत्प्रका- रविरुद्वप्रकारकत्वाभिव्यंग्यस्तत्संशयइतिव्यवहारः । यद्रा - निश्चयत्बंध- मितावच्छेदकावच्छिन्न धर्मितत्संवन्धितावच्छेदकं संशयत्वन्तु विद छकोटिसंबन्धितावच्छेदकं । तेन यत्संवन्धितावच्छेदकं निश्चयत्वं त निश्चयत्वव्यवहारः । यत्संबन्धितावच्छेदकं संशयत्वं तत्संशया तथान्व न संशयानन्तरं संशयानुत्पत्तिप्रसंगोपि तन्निश्चयस्यैव तत्सं शनिवर्तकत्वात् । संशयान्यत्वं निश्चयत्वमित्यत्रापि नकिंचिद्वाधकम् । नच धर्म्यंशे निश्चयत्वाभावप्रसंगः, त्वयैय वृक्षादावप्योपाधिकभेदेन त दुभयप्रतीतेरित्यादिनाऽ वच्छेदकभेदादवच्छिन्न भेदांगीकारात् । तद्वदे व धर्मिविषयत्वावच्छेदेस संशयान्यत्वोपपत्तेः । संशयत्वाभाववत्त्वं नि श्वयत्वमिवापि नदोषः, झाऽशाभावनांशभेदेन वृस्यसंभवेपि धर्मिवि षयत्वावच्छेदेन संदावतदभावोपपतेः । नच विषयित्वस्य ज्ञानमा चतया विरुद्धधर्मद्रयासंभवा दवच्छेदालंभवः । घटादेराकाशसंवन्धमात्रे णाकाशावच्छेदकत्ववद्विषयस्यैव ज्ञानसंबन्धिनो ज्ञानेऽवच्छेदकरवोपप तेः । धर्म्यवच्छिन्नएव संशयावात्यन्ताभावसंभवात् । यद्येवमवच्छेदक भेदेन वृतिरिष्यते तर्हि विरुद्धोभयत्रकारकत्व लक्षणसंशयत्वाभावएके ahiriशेष स्यादितिचेत्र । स्वप्रकारीभवद्धर्मविरुद्ध प्रकारकज्ञानाभि 7 ३८ शास्त्रमुक्तावली । नज्ञानस्यैव संशयत्वात् । नच सहालेनेतिव्याप्तिः, एकविशेष्यकथन शेषात् । नन्वेवमपि धर्म्यशेतिव्याप्तिवारणाय तज्ज्ञानमकारविरुद्धप्रक रकत्वमनिवाच्यम्, तथा चैकविशेष्यक वैतति स्वमकारीभवद्धर्मविरुद्ध प्रकारकज्ञानाभेदेसति तद्विरुद्धप्रकारकत्वापेक्षया) लाघवात् स्वविषये स्वाकारविरुद्ध वैशिष्टयावगाहिज्ञान विरोधि ज्ञानत्वमेव संशयत्वमि तिनतदपेक्षया एकविशेप्यत्वे सति स्वप्रकारीभवद्धर्मविरुद्धप्रकारकत नाभिन्नत्वस्यैवलघुत्वात् । उभपत्रज्ञानपर्यतं तुल्यम् । अविरोधित्वस्याप्रतिबं कत्वात्मक निवर्तकत्वात्मकत्वेच तदपेक्षया भेदाभावमा लघुभव येव नशेऽतिव्याप्तिवारणार्थ तद्विरुद्वप्रकारकत्वं विशेषणदेयसि युक्त- मोहि नज्ञानपर, किन्वभिन्नपरः, ततश्च नशेत तिः। किंच त्वयापि धर्म्यशेति व्याप्तिवारणार्थ विशेषणदेवमेव तस्य स्वन कारीभूत किंचित्कोदि तदिरुद्धकोटयन्तर वैशिष्ट्यावगाहि ज्ञान विरोधित्वात् । यदिच तत्र धर्मिज्ञानस्य संशयामिन्नत्वादनतम ५ व्यति, कुवस्तर्हि तस्मिलक्षणेतचक्षुनिमीलयसि । नहि क्वचिह्नक्षणेस न्नतानुसारः कार्य क्यविषमतानुसारइति क्वचिद्विविम । यद्वा स्वाभिनवार विरुद्धनकारकत्वमेव लक्षणमस्त्विति नकचिक्षेषः । किं च स्वविषये स्वाकारेत्यत्र स्वान्दद्वयं ज्ञानपरं तदविरोधिपरवा? पूर्वस्वन दमविरोधिपरमुत्तर स्वपवं ज्ञानपरमितिबा ? नाद्य. - स्थागुत्वादि संगया विरोविन्वयं पट इति ज्ञानेतिच्याते । नच तस्वापि तादृशत्रटत्वाि यविरोधित्वान तत्रातिव्यातिरिति वाच्यं । अयं क्षणिकवा क्षणिकविशेष गुणवान्वेति संशयेयाते । नच स्वविषये स्वाकारतद्विरुद्धद्वय वैशिष्टया वगाहिज्ञानाविरोधित्वं यशे तदेशे संशयत्वमितिवाच्यम् । केवलान्वयि प्रमेयत्वादि प्रकारकज्ञानस्य प्रमेयत्वाद्यशे संशयत्वापातात् तत्कोटिकर्स श्रयाभावादव्यकोटिक संशयंप्रत्यविरोधित्वात् । कथंचित्तकोटिक वंश steviate स्वप्रकारकोटिक संशयान्यत्व लक्षणस्याप्रसिद्धया दूवणा पपत्तेः । ययकारक संशयः कदापि नास्ति तादृशोत्पन्नविनष्टादिव्य विशेषनिष्ठ धर्मक्षिशेषप्रकारक निश्चयेऽतिष्यते । अतएव नतृती- यः । नापिद्वितीय - प्रमेयमिदंजलमित्यनवधारणात्मकत्वदभिनतसंशये प्रमेयांशेतिभ्य व्यक्तिविशेषनिष्ठ यद्धर्म प्रकारकविकोटिलंशयः , | } aari नवधारणत्वं शतदूपणी - चण्डमारुतसोहना । ३१ darकारकत्वदभिमतैक कोटिशते । तस्ना त्वद्रीत्याउत्तरकालं प्रामाण्यसंशयादवमन्यते । किंव पर्वतमहिमानित्यत्र स्वविषये स्वप्रकारीभूनवह्नि तद्विरुद्रवद्व्यभाव प्रकारक ज्ञानाविरो. वित्वात्लंश मत्वापतिः । तदनन्तरं विमानवेत संशयदर्शनात् । ननु तस्य पर्वते वह्निसंशयविरोधित्वात् स्वनका रुद्रप्रकारकज्ञानविरोधित्वस्य सत्त्वान्तभावइतिचेत्तर्हि अपेक्षणिक- वाक्षणिकविशेषगुणवान्वेति सन्देहेऽव्याप्तः । तस्य विशेषगुणक्षणिकत्व संशयविरोधित्वात् । नतु यशस्वकारतविरुवाकारद्वय वैशि-यात्र गाहिज्ञानाविरोधित्वं तदेशे संशयत्वं तेन विशेषगुणांशे क्षणिकत्वतंस विरोधित्वात्र संशयत्वं । आत्माधिर्निणिच संशयत्वमितिचेत्, एवं स दिपर्ववह्निमानित ज्ञानस्य वह्नयंशे वहिदायत्वापत्तिः, तत्र निका रकसंप्रायाविरोधित्वात् । स्वकारविशेये तदाकारतद्विरुद्रय बैगि डाय पाहिज्ञानाविरोधित्वं तशे संशयत्वनितिचेन्न । एवंसति निर्विशेष कारस्य freereader विशेणाभावेन उकलतस् व त्रासंभवात् । किंच द्वितीयपक्षे आकाः किंनकारीविवक्षितः, उत कारकवृतिरित्यादि त्वद्रीतिविज्ञानाकारोवा नाद्यः - ब्रह्मसाक्षात्कारेत दक्षिः । नान्त्यः- स्वविषये स्वाकारावगाहनस्याभावात् * 1 वस्तुतस्तु वस्तुतोविरुद्वप्रकारकत्वविवक्षाया मविरोधभावदशायां स्थायु पुरुषचेति निश्वयस्यापि संशयत्वापत्तेः भालमानविरोदाश्रयन कारकत्वविवक्षणीये असंracetra । विरोवेभासमाने एकत्रधर्मइय वैशिष्टचावगाहिज्ञानयोगात् । अन्यथा संशयतानप्रीतरव परस्परविरु स्याणुत्वपुरुषत्ववानिति प्रतीत्यापत्तेः । किञ्चानुमित्युपनीत त्यांच षयकस्य शङ्खनीतत्वज्ञानस्य वेतशापीतइत्याकारकस्य विरोधविषयक स्यापि संशयत्वप्रसङ्गात् । तर्हि किंकुर्मः किंविद्विरुविषयं किंचिवा विरुद्ध विषयमनुभूयतइतिचेत् । विरुद्धविषयत्व तद्‌योग्यत्वोपपादक इक्षुक्षीरादिमाधुर्यवदनुभवसाक्षिको विषयीकरणविशेषयव वैलक्षण्यनि त्यंगीकुरुतं । ततश्च विषयीकरणविशेषावेव संशयत्वनिश्चयखे । किंच एककोटिकज्ञाने संशयत्वानुभवः कस्यापि नास्त्येव प्रत्युतएककोटि कज्ञातवन्तरं दिलोटिकलंग योनिर्यन्तन्मम निश्चयोजातइत्येव व्य४० *

शास्त्रावळी | 5 चरति । द्विकोटिकरावोत्पत्यनन्तर मेतावन्तं कालमेव निश्चयएव ममस्थितः इदानीं सन्देहो जातइतिच । ततश्च प्रमाणवलसिद्धसंशय- निश्वयविभागानुरोधेन जातिरूपाधिः स्वरूपंवा लक्षणमेष्टव्यम्, नतु - स्वामिनतलक्षणानुसारेण लक्ष्यनिर्णयः अतिप्रसङ्गादिति । यद्वा स्वय कारकोटिक संशयान्यत्वमेव निश्चयलक्षणमस्तु । यदुक्तं - परमते इदन्त्व स्वकेवलान्यवितया तत्प्रकारक संशयाप्रसिद्धिरिति तन्त्र- इदन्त्वस्य तत्त यतिवर्यवसित तथा नानात्वेन केवलान्वयित्वाभावात् । केवलान्वयि व्यवहार शब्दप्रयोगविषयत्वविषयः । ननु इदं प्रमेयं स्थाणुः पुरु पोवेति संशयः प्रमेयत्वांशे निबोनस्यात्, तत्मकारकसंशयस्याप्रसिद्धे रितिवेश | अभावे प्रमेयत्वप्रतियोगित्व भ्रमदशायामिदं प्रमेयत्ववत्प्रमेष त्वाभावदेति संशय/पपत्तेः । अत्र केनचिद्यदुक्तं एवम भावे प्रमेयत्वन तियोगि कर नल द्वावपि संशयकोटिताखण्ड प्रमेयत्वाभावान सिद्धिरे चेति, सत्र अखण्डनमे पत्वाभावस्यैव कोटि वासिः । प्रमेयत्वप्रतियोगि कामविश्वस्य प्रसिद्वाभावस्यैव संशयकोटित्वात् । इष्यते च शुक्तौ रज तत्वचनानन्तरमिदं रजतमिहनास्तीति रजतत्वचनविवयस्य पुरोवर्ति नतदभावाविकरणे आरोपः आरोग्यनिषेधइत्यभ्युपगमात् । किंच थ रूप देवदत्तस्य रजवनेवनास्ति तदीयत्वस्य रजवेनातवाक्यावगमे - यस्मिभूतले रजतं देवदतीयपञ्चास्ति तत्र देवदत्तीयं रजतमिहनास्ति इदं भूतलं देवत्तीयरजतवानवेति संशयविपर्ययदर्शनाच्च । अस्तुवा अखण्ड भाव कोटिकसंशयः क्षय लमवायाद्यवच्छित्रः प्रसिद्ध- एव । तेन प्रत्वस्य विरोधमदशायां संशयस्वं भवत्येव । प्रमेयत्वद्रव्य स्वयोर्विरोवञ्जनदशायां तदुभयकोटिक संशयोषिसंभवति, विरोधभ्रमदशा यांत्रह्मणिविशे षत्व निर्विशेषत्वसंशयवत् । नन्वेवमपि ज्ञानवानात्माज्ञा- नं नत्वादिसंज्ञ ज्ञानवानिति वशाव्यातिः स्वनकारीभूतत्व ज्ञानस्य वात्येन संशयकोटित्वादिति चेन्न । येनसंबन्धेन नकारत्वं तत्संबन्धघ- टितनकारताकताकोटिक संशयान्यत्वस्य विवक्षितत्वात् । यदुक्तं - यद्य संशयनिवृत्यनुकूल स्वरूपविशेषवत् तत्तत्रियइति, तत्र स्वरूप नका- शस्याद्वैतानन्दा द्यनव वारणत्वांगीकारात् तस्यच नित्यत्वाञ्चरमाद्वैत साक्षात्कारेण तदनिवृतेश्वरमसाक्षात्कारस्यानिश्वयत्वापतेः T नच त निवर्तकत्वेप्यहमानन्दो नवेत्यादि द्विकोटिकसंशयनिवर्तकतया

[२-वा] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता ।

४ १ निश्चयत्वोपपत्तिः, तथासत्युत्तरसंशयस्यापि यत्किञ्चित्पूर्वसंशयनिवर्तक स्वेन निश्चयत्वप्रसंगात् । इदं जलमित्यनभ्यास दशोत्पन्नैककोटिकसं- शयानन्वरमुत्पन्नस्य इदं जलं नवेति संशयस्य एककोटिक संशयनिवर्त कत्वेन निश्वयत्वप्रसंगात । किंच स्थाणुत्वनिश्चयस्य स्थाणुत्वाभावसं शयनिवृत्त्यनुकूलस्वरूपविशेषवत्त्वेन तनिश्चयत्वापत्तिः, पुरुषत्वव्याप्य- करादिदर्शनस्य पुरुषत्वसंशयनिवर्तकत्वेन तस्य पुरुषत्वनिश्चयत्वाप- तिः । किंच मुक्तिकालीनानन्दावधारणरूपे ब्रह्मस्वरूपेऽव्याप्तिः, तस्य संशयविरोधित्वे इदानों संशयानुपपत्तेः, तदेवहितंसारेपि ब्रह्मस्वरूपं । प्रतिबन्धादिदानीं संशयंन निवर्तयतोति चेत्तदाऽनवधारणत्वांगीकारवि- रोधः । प्रतिबिंब भ्रमस्थलीयतत्त्वसाक्षात्कारवद्विरोधिनोपि प्रतिबन्धादे- वानिवर्तकत्वात । किंच चरमसाक्षात्कारस्य स्वरूपानन्दप्रकाशस्यच तर्मिकसंशयविरोधिन्वं तत्कोटिकसंशयविरोधित्वंवानास्त्येव स्वरूप मात्रगोचरत्वात् । नहि घटमावगोचरज्ञानं तद्धर्मिकस्यवातत्कोटिकस्य वासंशयस्यविद्येविभवति । दृभ्यतेच प्रकृष्टप्रकाशश्चन्द्रइति चंद्रस्वरू- पेववृतेऽपि तत्कोटिको देशकालविशेषादिधर्मिकः देशकालविशेषादिको टिकस्तद्धर्मिकश्वसंशयः । चन्द्रः प्रकृष्टप्रकाशोन वेत्यादिसंशयाभावस्तु reष्टकाशवैशिष्ट्यनिश्चयात् । अन्यथा प्रादेशपरिमितश्चन्द्रइत्यादि लक्षणमुखेन चन्द्रस्वरूपावधारणेपि प्रकृष्टप्रकाशनवेत्यादि संशयति- वृत्तिप्रसंगात् । ननु स्वरूपमात्रगोचरस्यापि चरमसाक्षात्कारस्य ए ककोटिक संशयविरोधित्वमस्तीतिचेत्, द्विकोटिक संशयाविरोधितया त- स्वापि प्राथमिकापातप्रतीतिवदनवधारणत्वेन कस्यापिसंशयस्यतेनावि- रोधात् । किंचार्यइत्यादिनिश्रये घढोरक्तः कृष्णोवेत्यादि संशया- निवर्तकत्वादव्याप्तिः । यत्किचित्संशयनिवर्तकत्वे स्वालुवापुरुषोवेति संगमेपि पुरुषत्वस्यात्वयोः परस्परविरोधभानात् स्थाशुत्वं पुरुष- वृत्तित्वा पुरुषत्वसमानाविकरणं नवेत्यादि स्थाणुत्वसंशयनिवर्तक- स्वारविव्यातिः । नचेष्टापत्तिः संशयनिश्चयविभागानुपपत्तेः । यखैक- कोटिकज्ञानस्य संशय वलमर्थनार्थ मुक्तं - अनभ्यासङ्गापन्न जलज्ञानान- न्तरमिदंजल नवेति संपदर्शना सत्संशयकोटिनिक्षिप्त, निश्चिते सशया- योगादिति, तनि - ज्ञानप्रामाण्यामामाण्यसन्देहादये सन्देहोपयते । यदि ૪૨ शास्त्रमुक्तावली । तस्यार्थसन्देहपर्यवसानंषे तर्हि, दोषजन्यत्वतद्‌भावसन्देहादर्थसन्दे स्तु | यद्रा प्रामाण्यतदभावकोटिकः संशयोऽस्तु तदानीं जलेजलत्वा- भाषावगाहनाभावेन विरोधाभावात् विशेष्यवृत्तिप्रकारकत्व - तदभावसन्देहाद्वासंशयोऽस्तु । यद्वा तद्धतितरमकारकं तदभाव’ afa प्रकारकं वेत्येव प्रामाण्यामामाण्यसंशयोस्तु । नच तद्वत्त्वस्य- गृहात्तत्संशयासंभवः । इदंजलमितिनिश्चये इदंत्वावच्छेदेन इदंजलन- देतिसंशयोमाभूत् । ज्ञानप्रामाण्याप्रामाण्यसंशयेकोविरोधः । अनामाण्य- स्य तदभाववत्त्वघटितत्वात्सहस्त्रग्रहे कथं तदभाववत्त्वग्रहइति चेन्न - इयं त्वावच्छेदेन तद्वत्वगृहात्तदवच्छेदेन तदभाववत्त्वाग्रहाद्विरोधाभावात् । यवच्छेदेन यत्र यद्वहः तदवच्छेदेनैव तत्र तदभावग्रहोविरुध्यते, न तव तद्भावग्रहमात्रम्, तथासति शुक्तीरजतंनभवतीति शुक्तित्वाव च्छेदेन रजतत्वाभावगृहे इंदरजतमितिभ्रमाभावप्रसंगात् । तस्मात्रामा संशयाधीनार्थ संशयस्य सार्वलौकिकत्वात् स्वयं तदुपपादनासाम मात्रेण तपवस्त्वा कौशलाविष्करणमेव । किंच फलाभावाजिज्ञा सानोपपद्यते । नचाद्वैत साक्षात्कारएव फलं तस्य संशयानिवर्तकत्वेने ष्यमाणत्वासिद्धेः । समानप्रकारकत्वेनैव निश्वयस्य निवर्तकत्वात् । न नूक्तं “ज्ञानं समानविषयतया संशयनिवर्तकं नतु समानप्रकारकतया अन्यविषयात्तदर्शनात् । समानविषयत्वमप्यपेक्षणीय मितिचेत् संशयादपि प्रसंगः। निश्चयत्वमप्यपेक्षितमिति चेत्तर्हि समानविषयनिश्चयोनिवर्तकः लावादिति” मैवं - आत्माश्रयप्रसंगात् संशयनिवृत्त्यनुकूल स्वरूपविशे वचत्वनिश्चयत्वमितिहित्वयोक्तं । इदमितिज्ञानानन्तरमयं घटोनवेतिसं शयाभावापत्तेश्च । ननुक्तं “घटत्वादिवैशिष्ट्यविषयत्वाभावा समानविष यत्वाभावेन नतत्संशयनिवर्तयतीति ” तत्किं यावत्संशयविषय विषयक वेन निवर्तकत्वं, तसंभवरव स्वात्वादिनिश्चयस्य पुरुषत्वविषय कत्वाभावात् । तस्मात्संशय धर्मिता वच्छेदकावच्छिन्न धर्मिताक संशयको टिविरुद्धमकारकज्ञानं संशयनिवर्तकम् । अत्र यदुक्तं - “एवंसत्ययंबटइति ज्ञानात्तद्रोवरे घटत्वे इदं वं नवेतिसंशयोननिवर्तेत तस्मिन्वटत्वाति- रिक्तप्रकारामादिति " तन्न - इष्टापत्तेः । अयंघटइति निश्चयेसत्यपि संस्थान वादिभिस्तत्र तत्संशयत्य जातिवादिभिस्तव तत्संशयस्यांगीकारात | , [२] 3 शतपणी चण्डमारुनसहिता |

किकथमित्यत्र कागतिरितिचेत् न तत्रापिसामान्यतः प्रतीतसमुद्रा यान्तर्गत विशेषनिवारणार्थत्वात्किमादेः । एतेषु किंकथमित्येवहि तत्राकांक्षा | , , ४३ च किंच समानविषयावधारणस्य निवर्तकत्वेपि तत्रसंशयोननिवर्तेत, careवैशिष्ट्यविषयत्वेन समानविषयत्वाभावात् । किंचायंबटइतिज्ञान स्य घटत्वविषयसंशयनिवर्तकत्वे एकस्मिन्यदेवत्वेन ज्ञाते घटान्तरेअयंव- टोन वेतिसंशयोनस्यात् । यदुक्तं “समान प्रकारकज्ञानस्य निवर्तकत्वे स निकृष्टेघटे घटत्वसामान्य प्रत्यासत्तिजन्यज्ञानेन घटान्तरेपि संशयोनि वर्तेतेति “तत्र तत्रापियोरुपीति वाक्याटत्वावच्छेदेन रूपसंसर्गेज्ञाते अयं घटो नवेति संशयोनस्यात समानविषयकत्वात् । यदिच तस्यान वचारणत्वं तदा घटरूपीन वेत्यपि सन्देहप्रसङ्गः । यदिच घटत्ववैौशे ष्ट्यांशेऽनवधारणत्वंवदावटत्वं रूपसमानाधिकरणं नवेति सन्देहप्रसङ्गः । अ यं निश्चयादयं घटइतिसन्देहोभवतीति चेत् तर्हि प्रकृते सामान्यास तिस्थलेपितथैवभावय । अयञ्च परिहारोऽस्मन्मतएव संभवति नतुत्वन्म ते त्वयासमानविषयत्वेनैव निवर्तकत्वस्वीकारात् तस्यापिसत्त्वा त् । यदुक्तं " समानप्रकारकस्य निवर्तकत्वे प्रमेयवानितिज्ञानात् स्थाणु स्वादिप्रकारकात् संशयनिवृत्त्यापत्तिरिति " तन्त्र-कोटौ कोटिद्वयसामान्य धर्मप्रकारकत्वस्य प्रतिबन्धकत्वात् । नन्वेवंसति इदमितिज्ञानात्संशय निवृत्तिस्स्यादितित्वदुक्तं भज्येत धर्मिणि सामान्यधर्मप्रकारकत्वस्य प्र तिबन्धकत्वसंभवादितिवाच्यं । इदन्त्वस्य सामान्यधर्मत्वाभावस्योक्तत्वा त् । नचैवं स्थाणावयं स्वनिष्ठधर्मवानितिज्ञानादपि निवृत्त्यापत्तिः, प्रति बन्धकाभावादितिवाच्यं । अन्यतरकोट्यसाधारणत्वेना निर्धारितधर्मस्य सामान्यधर्मपदेन विवक्षितत्वात् । नचैवं प्रमेयस्यागुत्ववानयमिति ज्ञा- नात्संशयनिवृत्त्यभावापत्तिः, कोटो सामान्यधर्ममात्रमकारकत्वस् afte न्धकत्वात् । यद्रा कोटिद्वयसामान्य धर्ममात्राप्रकारकं समान प्रकारकस मानविषयावधारणं निवर्तकमस्तु । निवर्तकानुपपत्तीच विस्तरोद्रष्टव्य इति । ( किंकथमित्यत्रेति ) सामान्याकारस्याप्रतीतेरिति भावः । ननु - जिज्ञासामात्रं खण्डयतो ब्रह्मजिज्ञासाखण्डनमिष्टमेवेति शङ्काव्यपरिक्ष शास्त्रमुक्ताबळी | य पनतज्ञातांशनिकम्पेन जिज्ञासास्वरूपमेवसन्डयेत् स ब्रह्मजिज्ञासा भी जिवांसतीतिकः प्रकृतोपयोगः । इाचसायथालोकमिहापि, अन्यथाऽ नारंगशाखोछतेः । अस्त्विहापि सामन्यतः स्वरूपज्ञप्तिः अभ्यासवि रोविरूपेणविशेषतश्चजिज्ञासा. मैव, निर्निशे पेसामान्यासिद्धेः निम्यामान्येच विशेषायोगात् । कल्पनयात पपत्तिरितिचेन्न, सामान्यरूपस्य कल्पितये स्वरूपाच्छत्तेः विशेपासंभवाच्च । नाकिचिद्भूतोविशेषतः कचित् स्यात् - नख हु खर्मृगेकुण्ठन्यादिः । नच “अस्तिब्रह्मेतिचेंद्र सन्तमेनंततो विदु” रितिश्रावयन्तीतिः ब्रह्मण रसामान्यधीबासहेन । अतएव कल्पि तास्तित्वरूपसामान्याकार भ्रमाद्दिशेत्सेति प्रत्युक्तं, अपसिद्धांताच | ,, रति ( यःपुनरिति ) ( ज्ञातेति ) किंज्ञातांशे जिज्ञासा उताज्ञातांशे, था ये वैयर्थ्यम् । द्वितीये ज्ञानाभावादेव न जिज्ञासा तत्साध्यत्वात्तस्याः । ( इतीति ) इत्यस्येत्यर्थः । ( कः प्रकृतोप्रयोगइति ) सर्वखण्डकस्य तवड क्त विकल्पेन जिज्ञासायाः पारमार्थिकत्वखण्डनमेवेष्टं नतुव्यावहारिकत्व खण्डनमाने, अस्माभिश्व व्यावहाक्यिपि जिज्ञासाब्रह्मणि न संभवतीति प्रतिपाद्यते, तत्परिहारेच पारमार्थिकत्वखण्डनेष्टत्वोद्भावनस्य कउपयो मइत्यर्थः । व्यावहारिक जिज्ञासापि ब्रह्मणि नाङ्गीक्रियतइतितु त्वयानव क्तुं शक्यतइत्याह (इष्टेति ) लोकेहि ज्ञानार्थमवृत्त्यनुपपत्त्या जिज्ञासेध्यत इत्याशंक्य तत्प्रकृतेपि तुल्यमित्याह ( अन्यथेति ) जिज्ञासानंगीकारे आ रंभहेतुत्वभावेन शास्त्रमुच्छिद्येतेत्यर्थः । ( निर्विशेषइति ) निर्धर्मकइत्य र्थः । (विशेषायोगादिति) विशेषस्सामान्यमतिसम्मन्यत्र विवक्षितः । प्रतिसं वधिभूतस्य सामान्य धर्म स्याभावे तस्यासंभवादितिभावः । निर्धर्मक स्वाच्च विशेषोनसंभवतीति च कारस्यभावः । ( तदिति ) सामान्यज्ञा- नविशेष ज्ञानाभावयोरुपपत्तिरित्यर्थः । सामान्यप्रमा विशेष प्रमाविरह- श्व प्रयोजक, गौरवादितिभावः । सामान्यशब्देन सत्स्वरूपंविवक्षितं उतसामान्यधर्ममात्रं, अथवा सत्त्वसामान्यं नाद्यइत्याह ( सामान्यरूप- स्येति ) नद्वितीयइत्याद (नहीति ) कृत्स्त्रस्य पिसामान्यस्य कल्पनायांस स्वरूपकल्पनायां श्रुतिबाधमप्याह ( नवत्यादि ) नतृतीयइत्याह (अ तयेति सिद्धावपिति) प्रणि सत्वस्य स्वरूपाइनन्यत्वोक्ते *: } [२-वा] शतपणी चण्डमारुतसहितां । क विशेषस्यतु कल्पितत्वे तजिज्ञासावैफल्यं । । S ४५ , रितिभावः । एतेनाद्यनवीनमर्तनिरस्तं, तथाहि " आपातनतीतिरेवधर्निज्ञा नम्, साच विचारात्प्रागेव सांगाध्ययनेन विदितपदार्थसंगतिका दा क्यादेवोत्पद्यते । साच ब्रह्मणि सत्त्वप्रकारिका, सत्त्वप्रकारकत्वादेवा खण्डविषयाज्ञानं ननिवर्तयति । तनिवर्तकं चाखण्डविषयमेव निष्प्रका रकंज्ञानं । तस्यचानुत्पत्तेस्तज्ज्ञानेच्छा संभवत्येव । सैवजिज्ञासेति " हि स्त्वन्मतम्, तदनुपपन्नम् - सत्त्वप्रकारकज्ञानस्यापातत्वंहि अविद्यानिवृ स्त्वनत्वम् । तच्च भिन्नविषयत्वामत्वाचेत्यभिमतं । तच्च नोपपद्यते, स्वरूपोच्छिते श्रुतिबाधप्रसंगाच्च । किंच तदेवज्ञानं ब्रह्मविजयं तदज्ञान निवर्तकंस्यात् । नचाखण्डविषयाज्ञानस्य तज्ज्ञानेनैव निवर्त्यत्वात् स त्वविशिष्टज्ञानं ननिवर्तकमितिवाच्यं सत्त्वविशिष्टविषयस्याप्यज्ञान स मानविषयकत्वेन तन्निवर्तकत्वोपपत्तेः । नच भ्रान्तित्वादनिवर्तकता शुक्तिरजतज्ञानस्य द्रव्यत्वविषयस्य द्रव्यत्वाज्ञाननिवर्तकत्वात् । नचा धिकविषयत्वादनिवर्तकता, शुक्तिज्ञानस्य शुक्तिगतरूपादिविषयत्वेपि शुक्त्यज्ञाननिवर्तकत्वात् । नन्व विशिष्टविषयत्वादखण्डाज्ञान समानवि षयत्वाभाव:, जिज्ञासायाअपि समानविषयधर्मिज्ञान साध्यत्वेन सत्त्व विशिष्टज्ञानस्याखण्ड जिज्ञासाजनकत्वोपवर्णन विरोधात् । नचाज्ञानम खण्डत्वविषयं सत्वविशिष्टज्ञानंतु नतथेतिनतन्निवर्तकमिति वाच्यम्, अखण्डत्वस्य स्वरूपातिरेके जडत्वेनाज्ञानाविषयत्वात् । स्वरूपत्वे सत्त्व विशिष्टज्ञानविषयत्वावश्यंभावात् । नचाखण्डत्वप्रकारक ज्ञानमेव तत्प्र कारकाज्ञाननिवर्तकं, निष्प्रकारकज्ञानस्यैव निवर्तकत्वमिति सिद्धान्तभ द्वात् । स्वरूपातिरिक्ताप्रकारकत्वमेव निष्प्रकारकत्वमिति अखण्डत्वस्य स्वरूपाभेदात्तत्मकारकस्यापि निष्प्रकारकत्वान सिद्धान्तभङ्गइतिचेत्र अखण्डत्वादिप्रकारक ज्ञानस्यापि सत्त्वविशिष्टज्ञानवद्विदित पदार्थसड़ तिकस्य विचारात्प्रागेवोत्पत्तेः । नच वाक्यद्रयाद्विरुद्धानेक कोट्युपस्थि तौ मानससंशयाजिज्ञासोपपत्तिरिति वाच्यम्, अद्वैतवाक्यजन्य प्राथ मिकraण्डaaकारक ज्ञानादेवाज्ञाननिवृत्ती कुतस्संशयः कुतस्तरां जिज्ञासेति । (वैफल्यमिति ) प्रमाणज्ञानस्य भ्रमत्वेन प्रपचभ्रमानिव 2 ६ शास्त्रमुतावळी । नहि ब्रह्मसदपूर्वाकारकल्पनायें पूर्वकल्पितमिथ्याकारप्रतीत्यर्थवा शारीरकमित्यवेदवाह्यः कश्चिदपिक्षमते कल्पिताकारमिथ्यात्ववो , धनार्थमितितुस्यात् नतर्हिब्रह्मजिज्ञास्यं, अपि त्ययमाकारस्तत्योमिथ्यात्रेति । ततः किमितिचेत् श्रुति सूत्रस्वरसार्थभंगस्तावत् । ब्रह्मात्मैक्यशास्त्रवेद्यमिति स्वमतव्याहतिश्च । कल्पितभेदमिथ्यात्वधीरेव तद्धीरितिचेत् ; न - माध्यमि कमतेपितद्भावेनत्वदिष्टैक्यलाभे तद्विवादविल्यापातात् । र्तकत्वादितिभावः । कथं वैफल्यंकल्पितविषयकज्ञानस्यैव फलत्वादित्या शंक्य एवंसति वैदिकत्वभूमिकाकंचुक प्रच्छन्नं बौद्धत्वमेवाविष्कृतं- स्यादित्याह ( नहीति ) वेदान्तवाक्याना स्मिथ्यावस्तुविषय तया तत्त्वा वेदत्वांगीकारादितिभावः । तस्यच विशेषस्य प्रातिभासिकत्वं व्याव हारिकत्वञ्च न संभवतीत्यभिप्रायेणोक्त मतदित्यादि । गूढाभिसन्धिश ङ्कते (कल्पितेत्यादि ) कल्पिताकारः - प्रपञ्चः । मिथ्यावस्तुनो मिथ्यात्वे न बोधनेच नवेदाप्रामाण्यमितितुशब्दार्थः । ( अयमाकारइति ) प्रपञ्चइ त्यर्थः । प्रपञ्चस्वत्योमिय्यावेति सन्देहात्तस्यैव जिज्ञास्यतास्यादित्यर्थः । ( ततः किमिति ) शुक्त्याद्यधिष्ठानतत्त्वज्ञानस्येव रजतमिथ्यात्वज्ञानस्या पि मिथ्यारजतनिवर्तकत्व दर्शनात् प्रपञ्चमिध्यात्वज्ञानमपि प्रपचनिव तकमेवेति जिज्ञासाया अवैफल्यादितिभावः । ( श्रुतीति ) " तद्विज्ञाना सगुरुमेवाभिगच्छेत् समित्पाणिः” “प्रोवाच तांतत्व तोत्रह्मविद्याम् " तद्वि जिज्ञास्व “इत्याद्याश्रुतः । " ब्रह्मजिज्ञासा” “जन्माद्यस्पयत “इत्यादी निसूत्राणि ! श्रुतिसूत्रयोर्यथा कथंचित्प्रपञ्चमिध्यात्व विषयत्वेन नयने व स्वारस्यभङ्गइत्यभिप्रेत्योक्तं (स्वरसेति ) ( ब्रह्मात्मैक्यमिति ) “आत्मै कत्वविद्याप्रतिपत्तये सर्वेवेदान्ताआरभ्यन्त " इतित्वयैवोक्तेरितिभावः । अभिसन्धिमुद्दाटयङ्कते ( कल्पितभेदेति ) तद्धी:- ब्रह्मात्मैक्यधीः । भेदा भावस्याभेदत्वादितिभावः । ( तद्विवादेति ) तेनेत्यर्थः । तस्मिन्नितिशे षः । अथवा ( तदिति ) तस्मिन् तेनेतिशेषः । तस्मिन्नित्यस्य ऐक्यांश- त्यर्थः । यदि प्रपञ्चमिथ्यात्वमेव ब्रह्मात्मैक्यंस्यात्, स्याद्विवादविलयः । नचतथामः किन्तु भेदमिथ्यात्वज्ञानावीनं ब्रह्मात्मैक्यज्ञानमिति, तत्र माध्यमिकेन भेद मिय्यात्वाङ्गीकारेपि जीवब्रह्मणोरपि मिथ्यात्वाङ्गीका [२ वा] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । यच्च मन्यसे;कल्पिताकारमिध्यात्ववृद्वयापि ब्रह्मणस्तच्छून्यत्वमवसेयमिति त ज्जिज्ञासाद्युपपत्तिरिति; तदपियदिसामान्य बुद्धिको डोकृतं । तदानजिज्ञास्यं, त्र हिष्टस्य सत्यत्वे सद्वितीयता । मिथ्याचे प्रतियोगिसाहित्यसत्यता । साहित्यरा हित्ययोरसहजसंघर्षात् । परस्परविरोधेच प्रक र नरस्थियोगात् । यदिराहि यमपिकल्पितं कथंतदा कल्पिताकारराहित्यनिवृत्तिः । , रेण तदैक्यानङ्गीकारात् तेन विवादयुज्यतइत्याशंक्याह ( यच्चेति ) ( तदपीति ) कल्पिताकारशून्यत्वमित्यर्थः । ( सामान्येति ) धर्मिज्ञानेन विषयीकृतमित्यर्थः । (बहिष्ठस्येति ) धर्मिज्ञानाविषयस्येत्यर्थः । ( मिथ्या वइति ) आकारशून्यत्वं - आकाराभावः । आकारशून्यत्वमिथ्यात्वमाका राभावाभावः । सचाकारववा तत्समनियतधमोंबा, अतः कल्पिताकार शून्यत्वस्य मिथ्यात्वे कल्पिताकारसत्यता स्यादित्यर्थः । तत्र हेतुमाह ( साहित्येति ) संघर्षः - विरोधः । गोत्वाश्वत्वयोर्विरोधेपि नान्यतराभावे अ न्यतरसत्वमिति लहजेत्युक्तं । सहजत्वं- निरुपाधिकत्वं, गोत्वाश्वत्वयोः परस्पराभावव्याप्यत्वाद्विरोधः, भावाभावयोस्तु स्वतइतिभावः । ननु स्वताविरोधेप्यन्यतरसत्त्वे इतराभावनियमोस्तु अन्यतराभावे इतरस- त्वनियमः कुतइत्यत्राह ( परस्परविरोधइति ) अत्र परस्परविरोधपदेन परस्पराभावात्मकत्वंविवक्षितम् । ययोस्त्वाभाविको विरोधःतयोरन्यतर- सर्वत्रवक्तव्यं । अन्यथाघटाभावानास्तीत्युक्तं घटार्थिप्रवृत्तिर्नस्यात् । " द्वौ ast प्रकृतमर्थसूचयत " इति तान्त्रिकव्यवहार श्रीच्छिद्येतेति भावः । दूषणान्तरमाह ( यदीति ) ( कल्पिताकारराहित्य निवृत्तिरिति ) क- सिताकारराहित्यस्य ज्ञानेन तदितरकल्पिताकारनिवृत्तावपि तदनिवृ तेः मुक्तेर्मुक्तिरितिभावः । यदि कल्पिताकार राहित्यं तन्निवृत्तिरितिपाठः नदा कल्पिताकारराहित्यमिति हेतुगर्भविशेषणम् । तन्निवृत्तिः कृत्स्त्रप्रप वनिवत्तिः । कल्पिताकारराहित्यात्मिका तन्निवत्तिः कथंस्यात् । कृत्नमप निवृत्तिरपि कल्पिताकारराहित्यविशेष:, अतस्तापिकल्पितेति वक्त यम, कल्पितत्वादेव स्वप्रतियोगिकत्वं वक्तव्यम्, तच व्याहतम्, तः कृत्स्नमपश्ञ्चनिवृत्तिस्वरूपमेव कथंस्यादित्यर्थः । ननु कल्पिताकार त्यस्य मिथ्यात्वेपि न विजेमिध्यात्वस्.. नवेज्ञानः

४८ शास्त्रमुक्तावळी । यत्किञ्चिन्निवृत्तिमात्रतुप्रागपिसुलभमिति कृतं तदर्थविचारव्यसनन । अ त. स्वांकुरवास तस्सत्याकार द्वय वैशिष्ठ्यं । परिहरवा तज्जिज्ञासामिति । किंच- यद्यशुद्धं ब्रह्मजिज्ञासो र्वेदितव्यं, तर्हि दुस्त्यजं नैष्फल्फम्, तथा प्रकाशस्य संसारभेपजत्वानभ्युपगमात् । अन्यथा प्रागेव मुक्तिसिद्धौ किमर्थाजिज्ञासा । कथंचाशुद्धतत्वोपदेशिनशास्त्रस्य तत्ववेदकत्वम् । कथन्तरामतत्वज्ञानेन भ्रान्तिविलयः । ननु भूरन्ध्रभ्रमेण दामदवीकर भ्रमनिवृत्तित्रत्स्यात्, नस्यात्- तद्वदेव भ्रान्त्यन्तरस्थितावात्यन्तिकत्वासिद्धेः । तद्विलापकतत्वज्ञानादे रक्तक्रमेणात्रासंभवात् । अहेतुकविनाशादेव निरसिष्यमाणत्वात् । , इत्यादिना मोक्षदशायां भ्रमाभावावगमादितिचेत्, तहिंकल्पिताकाररा हित्यमपि श्रुत्वान्नमिथ्या । यदिच राहित्यस्य स्वरूपान्तर्भावे जिज्ञा स्यत्वानुपपत्तेः तद्वहिर्भावेच सत्यत्वे द्वैतहानेर्मिथ्यात्वमनुमन्यसे त हि प्रपञ्चनिवृत्तेरपि स्वरूपान्तर्भावे साध्यत्वानुपपतेस्तद्बहिर्भावे वाच्ये सत्यत्वें अद्वैतहानेर्मिथ्यात्वमनुमन्यस्व । ज्ञाननिवर्त्यत्वाभावात् कथंमि थ्यात्वं निवृत्तेरितिवेत्, असाध्यत्वा द्वैतद्दानिप्रसङ्गाभ्यां कथंसत्यत्वं । तहिं किंकुर्मतिचेत् श्रयतामयमुपदेशः, परस्परव्याहत वैदिकमाध्य Hearशां विहायान्यतरस्मिन्नेव तृप्तोभव । सतः ब्रह्मणः । एव मशेषविशेषशून्यमित्यनेन सूचितव्याधातोदर्शितः । इदानीमनाद्यविद्या न्धकारितमित्यनेन सूचितव्याघातः प्रदश्यते । तुज्ञाविद्याश्रयत्वं तदा वृतत्वंचविवक्षितम्, तत्राश्रयत्वसूचितो व्याघातइदानीं प्रदश्यते । कि मशुद्धं ब्रह्मजिज्ञास्यमुतशुद्धमिति विकल्प्याद्यं दूषयति ( किंन्वेति ) ( त थाप्रकाशस्येति ) अशुद्धिविशिष्ट प्रकाशस्येत्यर्थः । अत्रचाशुद्धिरेव वे दिव्याकारइति विवक्षितम् । पूर्वत्र उपहिते उपधानातिरिक्त धर्मवि शेषइतिभेदः । (प्रागेवेति ) अविद्याविशिष्टप्रतीते रनादित्वादितिभावः । ( कथंचेति ) अशुद्धेमिथ्यात्वादितिभावः । दामदवकरः - दामाधिष्ठानक दकरः (भ्रान्त्यन्तरेति ) निवर्तकभ्रमस्यानिवृत्तेरिति भावः । ( आ त्यन्तिकत्वासिद्धेरिति ) निवृत्तेरितिशेषः । तत्रिवर्तकं तत्त्वज्ञानान्तरम विवाह ( तद्विलापकेति ) सत्यमिध्यात्वविकल्प क्षोभादिनेत्यर्थः । ( महेतु के तिदिशब्देन प्रतियोगिमावहेतुक विनाशादिविवक्षितः । [२-वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । शुद्धं तर्हि जिज्ञास्यमपि न तेस्यात्, ज्ञतया तत्स्वरूपस्पर्शानभ्युपगमात् । शाखाचन्द्रन्यायेन स्वरूपस्पर्शइवेतिमतमिति चेत्, कथंतदधीनबोधवि पतामन्तरेण दृष्टान्तदाष्टन्तिकयोस्तदुपश्यचम्। तद्विपयत्वेच कथं तत्प्रयुक्तदोपातिक्रमः । सोपिवोधः स्त्रवेद्यतायाश्रान्तिरसत्य यदोपइति चेत्, विलीनं तत्यावेदक वाक्यैः । वेद्यमिध्यात्वमन्तरेण भ्रान्तित्वायोगात् । ४९ अविद्या विशिष्टज्ञानस्या विरोधान्न निवर्तकतेत्यपिबोध्यम् । नित्यशुद्धमि त्यनेन सूचितंत्र्यावातं दर्शयितुं द्वितीयंकल्पमाशंकते ( शुद्धंतहीति ) जिज्ञासोर्वेदितव्य मित्यनुषज्यते । दूषपति ( जिज्ञास्यमपीति ) अशु- स्पजिज्ञास्यत्वपक्षे तस्य ज्ञानविषयत्वसंभवेपि फलाभावाजिज्ञासा नो पपद्यतइत्युक्तं, शुद्धस्यतु ज्ञानविषयत्वं प्रत्येवायेोग्यत्वा जिज्ञास्यत्वं नोपपद्यतइत्यभिप्रायेणाह ( अपीति ) ननु शुद्धंब्रह्मजिज्ञास्यमित्यत्र शु द्धस्येष्यमाण ज्ञानविषयत्वं नाभिमतं किन्तु यथाशाखायां चन्द्रसंबन्धा भावेपि तत्संबन्धभ्रमाच्छाखायां चन्द्रमाइत्यत्र शाखा चन्द्रस्योपलक्षण म्, तथा विशुद्धं जिज्ञास्य नित्यवापीष्यमाणं ज्ञानमुपलक्षणमेवेतिशंक वे ( शाखेति ) ( कथमिति ) दृष्टान्तार्थ दृष्टान्तोपादानं । यथादृष्टा न्तेशाखालक्षणोपलक्षणजन्यज्ञानविषयतामन्तरेणनोपलक्ष्यत्वं तथा दा- शन्तिके पोप्यमाणज्ञानलक्षणोपलक्षणाधीन ज्ञानविषयतामन्तरेण नो- पलक्ष्यत्वमित्यर्थः । तत्प्रयुक्तदोषः - अशुद्धत्वजत्वादिः ( सोपीवि ) सः उपलक्षणाधीनः । सत्यमिध्याविभागमन्तरेण तदधीनज्ञानविषयता- मात्रेणोपलक्ष्यत्वसंभवाशिवभावः । उपलक्षणाधीन बोधविषयत्वस्यभ्रा- न्यन्तरसिद्धत्वे वद्र्मविषयताया अपि भ्रमान्तरसिद्धतावाच्येत्यनवच्या स्यादिति स्वयमेव ‘स्ववेद्यतायाश्रमत्युक्तम् ’ ( बिलीनमिति ) स्वयं द्यतायाश्रमविषयत्वे स्ववेद्यत्वरूप वैद्यमिध्यात्वमन्तरेण योगेन स्यवेद्यत्वाभावे उपलक्षणत्वेनाभिमत ज्ञानस्योपलक्षणत्वासंभवात् वेदान्तवाक्याना मुपलक्षणीभूतज्ञानजनकत्वमपि न संभवतीति कथ विदयावेदकत्वाभावात्, आवेदकत्वेपि फलीभूतज्ञानस्य भ्रमत्वाच्चनत वावेदकत्वं संभवतीत्यर्थः । भ्रान्तिसिद्धनाविभाषिक स्वविषयत्वमा- दायैव उपलक्षणाधीनज्ञानविषयत्य संभवेनोपलक्षणत्वेनाभिमतज्ञानवि ૧शास्त्रमुक्तावळी । उपलक्षणपर्वावलंवननैष्फल्याच्च 1 शुद्धिश्चास्य नित्याऽनियावा, आद्ये किमर्थी जिज्ञासा, अन्ततस्तस्यास्तादर्थ्यात् शुद्धता व्यवसायार्थे सास्यात् नतु शुद्ध्यर्थमिति चेत् न तदध्यवसा चेनापि तत्सिद्ध्यर्थेन भवितव्यं, अन्यथा नैफल्यात् । आरोपि ताशुद्धिनिरसनात्साफल्यमिति चेन्न आरोपसंभवे नित्यशुज्ययोगात् । उपरक्तेऽपि स्फटिके शुभ्रत्ववत्तत्संभव इति चेन्न भावानभिज्ञानात् । न हि वयमारोप्यदोपत्वेनाशुद्धिं प्रसञ्जयामः ब्रह्मण्येव कुदृष्टिक पितविरम्युपगमात्, किन्तु भ्रमाद्याधारतया ।

2 पवत्वस्यैव प्रातिभातिकस्यवक्तुंशक्यतया उपलक्षणपबलवन नैष्फ यमियाह (उपलक्षणेति ) स्ववैद्यतायाञ्चान्तिरित्यनन्तर मसत्यश्चेति यदिपाठः तदाज्ञतया तत्स्वरूपस्पशनिभ्युपगमादित्यस्य शुद्धस्यकेना पि मिय्यार्थनाशदितिभावः । भ्रान्तिरसत्यश्चेत्यस्यत्वसत्यस्वेपिवा न्तित्वाद्दोषइत्यर्थः । यद्वा स्वसमानसाकं यज्ञानं तद्विषयत्वमेव जड त्वादिप्रयोजकमित्य सत्यश्वेोपस्यभावः | स्ववेद्यतायाभ्रान्तिरित्यत्रोत्तरं “विलीनमित्यादि” असत्यश्चेत्यत्रोतर सुपलक्षणेति ( किमथैति ) शु- यतिरेकेणाविद्यानिवृत्तेरभावादितिभावः । नन्वस्तु ब्रह्माभेदार्था जिज्ञा सा “ब्रह्मवेदभवती " तिब्रह्माभेदस्यापि फलतयाप्रतिपादनादि ति तत्राह ( अन्ततइति ) अमेदस्य नित्यसिद्धतया साध्यत्वायोगात्तत्ताध्य सोक्तिरपि शुद्धावेवपर्यवस्यति, सापिचेन्नित्या वैयर्थ्यमेवेतिभावः । ( तद्ध्यवसायेनेति ) शुद्रताध्यवसायेनापि शुद्धिसिध्यर्थेन भवितव्य- वित्यर्थः । ( आरोपिताशुद्धीति ) नित्यशुद्धयध्यवसायस्येति शेषः। नि स्मशुद्धयध्यवसायेति प्रतीयमानकर्तृकत्वादिरूपाशुद्धे मिथ्यात्वज्ञाने न साधनानुष्ठानेन तन्निवृत्तेस्ताफल्यमिति भावः । नित्यशुद्धेः परमार्थ स्वादारोपिता शुद्धचा सहनविरोधइति सदृष्टान्तंशङ्कते ( उपरक्तइति ) ( ब्रह्मण्येवेति ) “ विविधकुतर्क कल्ककल्पित " मितिभाष्येणत धावगमादितिभावः । शुक्तिरजतादौ पराभिमतम्मिय्यात्वमभ्युपगम्या विशेषात्परोक्षस्थलेपि तदापादनमभिप्रेत्याभ्युपगमादित्युक्तम् । (भ्र माद्याधारतयेति ) अशुद्विमसञ्जयामइत्यनुषङ्गः | आदिशब्देनतत्कार्यसु खट्टः खशोकमोहादिः । अस्मदभिमताशुद्धयाश्रयत्वे नायं दृष्टान्तइत्या [२ वा] शतदूपणी चण्डमारुतसहित ARARY ACADEMY OF SANSKRIT RESEARC»? न तथास्फटिकस्स्वयं स्वात्मनिरागमध्यस्यति चर्चे सार्कक ‘तत्कर्तृकोऽन्य कर्तृ कोवा रक्तताभ्यासस्तच्छ्वेतिमाख्यशुद्भिविरोधी । इहतु स्वदोषेण ब्रह्मणि स्वयमेव बंभ्रम्यमाणे कथं भ्रान्त्यादि प्रत्यनीकतामयी शुद्धिः । नित्या भ्रान्तिरपि स्फटिकरागादिवचत्वतो नास्तीति निस्तारइतिचेत्, स्थितंतर्हि विचारनैष्फल्यम् । असत्येव भ्रान्तिस्सतीव भातीति तत्रिवर्तनंफलमितिचेत् न तत्सत्त्वभ्रमसत्यत्व मिथ्यात्वविकल्पे सद्वितीयत्वानवस्थयोरन्यतरापातात् । स्वरूपेण ब्रह्मनभ्राम्यति, किन्तु जीवेश्वररूपाभ्यामिति चेत्, हन्त एकां व्याहति परिहर्तुमनेकामुपादत्से, J कथमभ्रान्तस्य तस्य ह ( नतथेति ) ( स्वात्मनीति ) इदञ्च ब्रह्मण्यारोपस्य स्वविषयत्वादुक्तं । वस्तुतस्तु स्वविषयत्वे न तात्पर्य, किन्तु आरोपाश्रयत्वमात्रे, अन्यविषया रोपस्यापि दोषत्वात् । अध्यालस्य सविषयत्वाद्रागस्यच प्रकृतत्वाद्वाग मध्यस्यतीत्युक्तं । अत्यारोपस्यापि दोषत्वात् । एवं भ्रमरूपाशुद्धयभा वादृष्टान्तवैषम्यमुक्तं इदानीं तदंगीकृत्यापि वैषम्यमाह ( नच तत्कर्तृ कइति ) अन्यकर्तृकइतिदृष्टान्तार्थं । भ्रान्तिरूपाशुद्धिस्तत्यपि चैत्या ख्यशुद्धिविरोधिनीत्युक्तं । तर्हि तदेव प्रकृतेपि शुद्धयशुद्धचोरविरोध एवास्त्वित्यत्राह (इहत्विति ) ( स्वदोषेणेति ) अविद्ययेत्यर्थः । इयम प्येका शुद्धिरित्यभिप्रायेण स्वदोषेणेत्युक्तं । यद्यप्यविद्या स्फटिक लौहि त्यवदारोपिता, भारोप्यदोषत्वेन नाशुद्धिं प्रसञ्जयामइतिचोक्तं । तथा प्यारोप हेतुत्वेनैव दोषत्वमितिभावः । भ्रमाश्रयत्वं नजीवेश्वररूपाभ्यां किन्तु स्वरूपेणैवेत्यभिप्रायेण स्वयमेवेत्युक्तं । भ्रान्त्यादीत्यादि शब्देना विद्यागृह्यते । (विचारनै कल्यमिति ) सत्त्वाभावेऽसत्त्वनियमा दसत श्व निवृत्त्ययोगादिति विवक्षितं । ( तनिवर्तनमिति ) भ्रमसत्वगोवर भ्रमनिवर्तनमित्यर्थः ( अनवस्थेति ) तत्सत्त्वभ्रमस्य मिथ्यात्वे पुनर्निर सनीयाभावान्नैफल्यं तत्सत्त्वभ्रान्तिरप्यसत्येव सतीच भातीतिवेदन वस्थेत्यर्थः । यद्धा आरोपिताशुद्धीति भावनधान निर्देशः, आरोपविषय स्वमितियावत् । ( आरोपेति ) आरोपस्याशुद्धित्वादिति भावः । उपर ते - रक्तिमारोपविषये ( आरोप्यदोषत्वेनेति ) दोषारोपविषयत्वेनेत्यर्थः । ( स्वरूपेणेति ) शुद्धेस्स्वरूपगतत्वान्न विरोधइतिभावः । तस्य ब्रह्मणः । तद्भावः - जीवेश्वरभावः । जीवेश्वरभावयोरपि कल्पितत्वात् कल्पकत 7 ६२ शास्त्रमुक्तावली । कथं सर्वज्ञेोपि भ्राम्यतीति विवक्षायुत्तिष्ठेत कथक आत्मा युगप सर्व ज्ञमज्ञञ्चात्मानमनुसन्दधीत प्रपञ्चयित्र्यते चैतत् । उत्तपत्रातुनित्यशुद्ध त्वत्यादि विरोधः । किचोभयावधिमत्ता तदनित्यत्वं, उत्तरेकात्र विमतयावा, पूर्वेकावधिमत्तयावा, नायः – त्रिवर्गापवर्गयोरैक राश्यम सङ्गात् ; वैराग्योपदेशादि वैयर्थ्यात् ; अपुनरावृत्ति श्रुत्यादिवि धाच्च | अतएव द्वितीयः - बन्धमोक्षयोर्युकमता प्रसंगात्, शुद्धेरसाध्यत्वेन विचारादिनैष्फल्याच 1 तृतीयस्तु न शुद्धेनिं त्यस्वरूपैक्ये स्यात् । निरवधित्वाववित्यो नित्यत्रैरात् । अ तिरेकेच सएव सत्यासत्यविकल्पावतार इति । यद्यप्यस्मन्मते नित्य शुद्धईश्वरः सान्यशुद्धिः क्षेत्रज्ञश्च जिज्ञास्येते । तथापि नप्रतिबन्दी, ईश्वरशुद्धेरसाध्यत्वात् । जीवशुद्रेस्साध्याया अपि स्वरूपान्यत्वात्सत्यत्वा च। उदारगुणसागरः परमपुरुष: स्वाराधनात्मक शास्त्रार्थसंप्रतस्त्रि वर्गच प्रयच्छतीतिहि प्राचीमर्यादा । राभावाच्च ब्रह्मस्वयमेव कल्पयतीतिवक्तव्यं, ततश्च ब्रह्मणो भ्रान्तिरनि वार्येतिभावः । ईश्वरस्य सर्वज्ञत्वातत्रापि भ्रमनुपपन्नइत्याह ( कथमि दि) जीवेवरभावौचानुपपत्रा वित्वाह ( कथञ्चेति ) सर्वज्ञः - ईश्वरः । अ झोजीवः ( उत्तरवेति ) शुद्धिर्नित्यानित्यावेति विकल्ये द्वितीयकल्पइत्य र्थः । नाद्यइत्यत्र वैरायोपदेशवैयर्थ्य हेतुः तत्र हेतुखिवर्गेति । हेत्वन्त THE ( बन्धमोक्षयोरिति ) ( व्युत्क्रमतेति ) शुद्धेविनाशे संसारोत्थाना त् शुद्धिकालेविरोधन संसारासंभवादितिभावः ( अतिरेकेचेति ) स त्यत्वे भद्वैतानिः मिथ्यात्वे अनुद्देश्यता, नहि मिध्यावस्त्व सहमा नो मुमुक्षुमियोत्पादनार्थ श्रवणादौ प्रवर्ततइतिभावः । ननु भनित्यशु द्वियोगिनो नित्यशुद्धियोगिनश्च जिज्ञास्यतायास्सिद्धान्ते समर्थनात्कथ मयं विकल्प शोभते तत्राह ( यद्यपीति ) आश्रयभेदाच्छुद्वय शुद्धयो fiedधः साध्यत्वेनाभिमतशुद्धे स्स्वरूपादन्यत्वान्न साध्यत्वविरोधः, सत्यत्वान्न मिथ्यात्वप्रयुक्त जिज्ञास्यत्वविरोधः । अशेषविशेषशून्यत्वानाद्य faarrantरितत्वाभ्यां जिज्ञास्यत्वस्य व्यावीत प्रकारान्तरेण दर्शय ति ( उदारेत्यादिना ) प्राची- वैदिकी । भ्रान्तरखे कथमजिज्ञास्यतेत्यत्राह 2 [२-वा] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । यदि स्वयमेव भ्राम्येत् स्वाश्रितत्राणौपयिक गुणहीनोत्रा, न तर्हि जिज्ञास्यः, स्वरक्षणेप्यशकस्येति न्यायात् । कल्पित सार्वश्यादि येोगात् तदभावेपि तीर्थादिवद्वातस्य भजनं स्यादिति चेन्न, कल्पितस्य सार्व इयादेर्जिनादिष्वपि सिद्धेः तदुपसत्तिप्रसंगात् । सर्वैस्तेषु न तत्क्लुप्ति रितिचेन्न, अविशेषात् । महाजनपरिग्रहा द्विशेषइति चेन्न, सर्वेषां सर्वतरसम्मू ढत्वमिच्छतां क्वचिदपि प्रामाणिकत्वादि लक्षणमहत्त्वस्यासिद्धेः, प्राचुर्यस्यचि गानादप्रयोजकत्वाच्च । यत्तुतीर्थादिवदिति तत्तदासह्येत, यदितत्सेवयेतदुप सत्या प्रसाद्योन्यः । नहि क्रियातच्छक्त्यपूर्वाण्येव फलन्तीति नैगमः पन्थाः । , १३ ( स्वरक्षणइति ) तत्वतस्सार्वज्ञयाभावेपि कल्पितसार्वज्ञयात्फलमदानो पयोगिभूताराधनाराधक तदिष्टपरिज्ञान संभवात् तदभावेपि ध्यानादेः पुण्यतीर्थ ज्ञानादिवद दृष्टार्थत्वसंभवाञ्च कथं ब्रह्मणोनजिज्ञास्यत्वमिति शंकते (कल्पितेति ) सार्वज्ञयादीत्यादिशब्देन फलनदानोपयोग द यादिगुणान्तरं गृह्यते । ( सर्वैरिति ) तथाच तत्र नव्यावहारिकं सार्व ज्ञयमितिभावः । (अविशेषादिति ) कैश्चित् ब्रह्मगएवानभ्युपगमादिति भावः । महत्त्वं किंमानाशिकत्वं उतमाधुर्य, नायइत्याह ( सर्वेषामि ति ) सर्वे सर्वत्रभ्रान्ताइतिहि युष्माभिरिष्यते, सर्वस्य मिथ्या वाङ्गो कारात ततञ्च युष्मन्मते कस्यापि तत्वदर्शित्वलक्षणमहत्त्वंनसिध्य तीत्यर्थः । आदिशब्देन तत्वार्थोपदेशित्वं गृह्यते । तदतिरिक्तं नत्रामा शिकत्वं भ्रान्तस्यापि प्रामाणिकत्वे शुक्तो रजतभ्रमवतोपि प्रामाणि कत्वापतेरिति भावः । नद्वितीयइत्याह ( प्राचुर्यस्येति ) ( यदीति ) य था तीर्थादिसेवयेश्वरः प्रसाद्यः, तथा यदीश्वरसेवयान्यः प्रसाद्यस्स्यात् स्वातीर्थादि तुल्यतेत्यर्थः ( क्रियेति ) अयं कर्ममीमांसावृत्तिकारान्तर पक्षः । विनष्टमपि कर्म कालान्तरे फलं जनयतीति स्वभावः, अव्यवहि: तोत्तरकाले यथा कालादकत्वं केषाञ्चित्स्वभावइति तेषामाशयः । शक्तिरितिभट्टपक्षः । अपूर्वमितिगुरोः । ( नैगमइति ) सएवैनंभूति गमयति "” सरनंत्रीतः प्रीणाति " इष्टापूर्त बहुथाजातं जायमानं विश्ववि भर्तिभुवनाभिः तदेवाभिस्तद्वायुस्तत्सूर्यस्तदुचन्द्रमाः” “सवाषमहा नजरमान्नादान " इत्यादिश्रुतिभिः " लभतेचतवः कामान्मये- , ५४ शास्त्रमुक्तावळी । उक्तन्यायेन जैनगन्धिवेदान्तिमतेपि जिज्ञासानुपपत्तिईष्टव्या । तदेतद खिलमन्तर्निचाय ब्रह्मशब्दाभिधेयमुभय लिगं सर्वेश्वरं प्रस्तुत्यतस्यैवारं भसूत्रे विवक्षितत्वमाह " तापत्रयातुरैरमृतत्वायस एवजिज्ञास्य " इति ॥ इति कवितार्किक सिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वैकटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिनु शतदूपण्यां जिज्ञासानुपपत्तिवादो द्वितीयः ॥ वविहितान्हितान् " “अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ताचप्रभुरेवचे " त्यादिस्ट तिभिः " फलमतउपपत्ते " रित्यादिसूत्रैः " फलसंविभत्सयाकर्मभि रात्मानंपिग्रीवन्ति सत्रीतलंफलाये " त्यादिद्रमिडभाष्यकारादिमहर्षिवच नैश्व ईश्वरस्यैव फलप्रदत्वावगमादितिभावः । भास्करादिमतेपि जिज्ञा सानुपपत्तिमाह ( उक्तेति ) भेदाभेदवादित्वेनानैकांतिकत्ववादित्वाज. नगन्वित्वं । ब्रह्मणस्तर्वज्ञत्वात् तदभिन्नजीवस्यापि सर्वज्ञत्वेन विदिता- विदिताकार भेदाभावाजिज्ञासानसंभवति । ब्रह्मणोनित्यशुद्धत्वे तदभि- नस्यापि जीवस्य नित्यमुक्तत्वा तदर्थाजिज्ञासानसंभवति । जीवाशुद्धया तदभिन्नस्यत्रह्मणोप्य शुद्धत्वात् स्वरक्षणेप्यशक्तस्येति न्यायाजिज्ञास्यता नसंभवतीत्यादि द्रष्टव्यमित्यर्थः ॥ इति वाचूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासमधिगत परा- वरतत्वायात्म्येन तदेकदेवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यावरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शतदूषणव्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां जिज्ञासानिरूपणनाम- द्वितीयस्कन्धः ॥ शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । || श्रीमतेरामानुजायनमः ॥ || श्रीमते निगमान्त महादेशिकायनमः ॥ || तृतीयवादः ॥ त्रय्यन्ताः कर्मभागेन सौहार्द समधिश्रिताः । मुक्तिं यद्भजना दाहुस्तमनन्तमुपास्महे ॥ ५५ ( त्रय्यन्ताइति ) सौहार्दमित्यनेन एकशास्त्रत्वमेकग्रन्थत्वंची- च्यते । एकार्थत्वलक्षण संबन्धस्य विवक्षितत्वाच्छास्त्रभेदापादकविरोधाभा वोsपिदर्शितः । सौहार्दसमधिश्रिता यद्भजनान्मुक्तिमाहुरित्यनेन अङ्ग- प्रधानप्रतिपादकत्वेन पूर्वोत्तरभागयोस्संबन्धोन्यज्यते । एवमैक्ये हेतुमाह (त्रय्यन्ताइति ) उत्तरभागत्वात्पूर्वभागेनैक्यं युक्तमितिभावः । अनेन व्याख्येचक्याद्रयाख्यानभूतमीमांसयोरैक्यं सूचितं । मुक्तिमित्यनेन वि रुद्रफडत्वानैकशाख्यमित्येतत्परिहृतम् । अनन्तशब्देन वस्तवपरिच्छे- दमुखेनान्तर्यामित्वाभिधानात् सर्वकर्मणां तदाराधनात्मकतया उपासनां गत्वसंभवस्सूच्यते । एकव्याख्येयव्याख्यानात्मना विंशतिलक्षणमेकं शा- मित्यैकयन्यपर्यतकशास्त्रयं प्रतिज्ञास्यन् तत्रैकप्रन्थव्याख्यानत्वेपि एकैकदेशव्याचिख्यासया प्रवृत्तयोरेकग्रन्थत्वादर्शनादिहापि मीमांसाद्वय स्य तथैव करणानैकग्रंथ्यं युक्तमित्याशंक्य विचारस्य स्वाध्यायोऽध्येतव्य” इति विध्यत्वपक्षे तद्विधिबलात्सामान्येन स्वाध्यायार्थविवारः क- र्तव्य इत्येवबुद्धिरुत्पद्यते, रागनयुक्तिपक्षेऽपि कृत्स्नस्यापि स्वाध्यायपा धोतत्वादुक्तरीत्यैव बुद्धिरुत्पद्यते अतः कृत्स्नगोचर विचारः प्रयमंकर्तव्य तयाप्रतिपन्नः, नत्रु पूर्वभागविचारः कर्तव्यः उत्तरभागविचाः कर्त- व्यइत्येवंरूपाद्धिः प्रथमत उत्पद्यते, अतोविचारकर्तव्यता बुद्धिमपुर- धातुजिवृक्षया प्रवृत्तविचारशास्त्रं प्राथमिक स्वारसिक बुद्धिमनुसृत्य सामा- न्येन वेदार्थविचारोद्देशेनप्रवृत्तमितिवक्तुं युक्तमिति पूर्वोत्तरमीमांसयो रैकशारूपमुचितमित्यभिप्रायेण | विचारस्यकृत्स्नविषयत्वं साधयति । ५६ शास्त्रमुक्तावळी । स्थितं तावदध्ययनविधिनाध्यापन विधिनावा प्रयुक्तमध्ययनं सांग सशिरस्क कृत्स्न स्वाध्यायत्रिषयमिति | रागतोविधितोत्रा प्रयुक्त स्तदर्थविचारोऽपि कृत्स्नगोचरः, तयोस्संकोचकाभावात् । ननु विधि प्रयुक्तौ माभूत्संकोचः रागप्रयुक्तौतु स्यात् यावद्रागंप्रवृत्त्युपपत्तेः, मैत्रं विकल्पासहत्वात् । किं ब्रह्मणि विचारसंकोच: किंवा कर्मणि, नाद्यः पुरुषस्य चतुर्ष्वपि पुरुषार्थेषु रागसंभवात् क्रमेण भोगसंभवे विरो धाभावाच्च । सन्तिह्युभयभावनास्तथाविधाः । यस्तु काचित्कोरागः तस्यैकदेश विचारेकाविचिकित्सेति चेन्न, (वितावदित्यादिना ) अध्ययनस्य कृत्स्नविषयत्वं विचारस्य कृनवि- घयतालावनार्थ । नत्वंध्ययनस्य कृत्स्नस्वाध्यायविषयतान युक्ता, स्ववि- विमयुक्त “वेदानांकिञ्चिदत्य ब्राह्मण” इत्येकदेशाध्ययनप्रतीतेः । अत- एव नतद्विध्यधीन विचारोपि कृत्स्नविषयः । परविधिप्रयुक्तच कृत्स्रवे- दाध्यापनासंभवात् स्वाध्यायपदाभावनाध्यापनस्य तन्मात्रविषयत्वासंभवा न्च । किञ्चिदध्यापनमत्रिणाचार्यकसिद्धेर्नतरमयुक्तमध्ययनं कृत्तविष- यमित्यत्राह । ( अध्ययनविधिनाध्यापन विधिनावेति ) स्वविधिप्रयुक्तो स्वाध्यायस्य कृत्नविषयत्वात् कृत्स्नस्वाध्यायाध्ययनसिद्धिः, वेदा- नामित्यस्य संज्ञारत्वान्नसङ्कोचकत्वं । अध्यापनविधिममुक्तिपक्षेऽपि अध्या पनविविना अध्ययनविधिसिद्धस्य व्रतनियमविशेषयुक्तस्य कृत्स्नविष- यस्यैवाध्ययनस्य स्वांगभूतोपनयनद्वारतया स्वीकारादध्यापनविधिः कृ- स्वाध्यायाध्ययनं प्रयुङ्गइति नतन्मुखेनाप्यध्ययन सोचावकाशइतिभा = द्वयोः - विधिरागयोः । ( नन्विति ) अध्ययनविधिर्यदार्थज्ञानप र्यन्तः तदा तत्प्रयुक्तविचारस्सर्वत्रसिद्ध्यति, रागप्रमुक्तौतुविचारस्त- त्साध्यनिर्णयोवा नस्वतः पुरुषार्थः, अपितु पुरुषार्थसाधनतया, अतो यस्ययत्पुरुषार्थ रागसंभवः तस्य तदुपयोगिविचार एवेच्छास्यादितिवि चारस्सङ्कोचमईतीतिभावः । त्रिवर्गापवर्गयोः परस्परविरोधादेकस्योअ यत्ररागासंभवमाशंक्याह ( क्रमेणेति ) उभयभावनाः कर्मत्रह्मोभरभा- वनाश्चतुर्मुखादयः । ( यत्विति ) यद्यपि सर्वेसर्वपुरुषार्थ राग- योग्याः तथापि तत्तत्कर्मानुरोधात् कस्तुचिकचिदेवेच्छाजायते, अत शती चण्डमारुतसंहिता । शतद्रूपगी [श्वा] यस्य लोकायतोपलतमते द्विवर्गमात्रनिष्टस्य वेदोदिते पुचतुर्विप्यनास्था, यस्यचाशक्तिरापद्वा, तत्त्व केतिप्रसंगात् । अस्त्वनर्हस्यानधिकारः स्वाहप्रति प्रवृत्तामीमांसेतिचेत्, तुल्यंत्रिकाण्ड्यामपि । तिष्ठतु परुपार्थरागः कृत्नप्रवच नादिरागादपि कृत्स्नविचारस्समस्ति, तेन नब्रह्ममात्रे विचारसंकोचः। कर्ममा नेच विचारं संकोचयन् कवन्यमीमांसकस्तु राहुमीमांसकैरपि प्रतिव क्तव्यः, सिद्वेपि व्युपत्तिसंभवात् । अप्राप्तेस्वतः पुमर्थेच विनये प्रवृत्य नंगत्येपि श्रवणादियोगादर्थज्ञानस्य स्वतन्त्रत्वे उपायानुष्ठानशेपयेपि $13 एतदीय प्राथमिक रागानुसारेण विशेषोद्देशेनैव मीमांसाशास्त्रं वर्ततेतिभा चः । ( यस्येति ) दिवर्गः - अर्थकामौ । वेदोदितेषु वेदमतिपन्न- साधनकेषु । तथाच तादृशंपुरुषानुरोधे कर्तव्ये मीमांसायाः प्रवृत्तिरेव- न स्यादितिभावः । ( निति ) व्याहारेणैव प्रवृत्तावकैका विकृतपुरुषानुग्रहस्यान संभवा शुभपाहारेण श्रीमांसायाः सामा- न्योदेशेनैव प्रवृतिरविवेदिनः । एवंचतुर्ष्वपि पुरुषार्थेषु रागसंभ- वातदर्थ कुजपेार्यजिज्ञासानां तद्नुसारेण सामान्योद्देशेन प्रवृत्तिरुप- पादिता । इसी वेदार्थजिज्ञासायां देवंतरमाह ( तिष्ठति ) रागात्कर्मविचारसइतिषदूषणं सूचयनेकर्मनाचे विचारसं- कोचं प्रकारांतरेणाशंक्यपरिहरति ( कर्मणावइति ) कन्यमीमांस- कवि रागात्संकोचयन् प्रथमपक्षदूषणेनैव निरस्तइतिसूच यति । कात्यं - नत्रह्मणोविवारस्संभवति विद्वेष्युत्पत्यभावेन - दांतानां परिनिष्यन्नाह्मबोधनाशक्तेः । तत्सत्वेपि प्रकृतिनिविषयत्व ब्रह्मणः प्रतिवादले प्रयोजनाभावादुपासनविधिशेषत्वेचा वाहन स्वा विवक्षाविरहास वेदांतानां तत्रप्रामाण्याभावादिति । (हुमीमांसक रिति ) ऐकशास्यसमर्थनार्थमप्रयतमाने रसोतिभावः । प्रत्युक्तिनकार माह (विद्वेषीत्यादिना ) ( अप्राप्तइति ) “अर्थज्ञानरूप स्वतन्त्रत्वे “इत्येत पूर्वेण संबध्यते । अर्थज्ञानस्य स्वतन्त्रत्वपक्षे स्वविषयप्रवृत्तिदेत्वाभा वेषि पूर्वातिशयपुरुषार्थ प्रतिपादनमुखेन तदुपयोगिवणारी प्रवृत्तिहेतुक्स पुरुषार्थपर्यवसानादित्यर्थः (उपाधि) राखि नविष्यति फलरूप प्रतिष्ठादिवदुपासन विध्यनिर्विषय ८ शास्त्रमुक्तावळी | तदुपयोगसिद्धार्थवावायोगाचेति । 1 बाध धोपि नयुज्यतइत्यर्थः । वयमप्येवमेव प्रतिभ्रमइतिभावः । इतिप्रतिवक्त व्यइत्यन्वयः । यद्वा ( राहुमीमांसकैरिति ) अतस्तैनैवंशङ्काकार्येतिभावःः sererita तथाशंकायां भवद्भिः कथं मत्युच्यतइत्याशंकायां प्र युक्तिप्रकारमाद ( सिद्धेपीत्यादिना अयोगाचेतीत्यन्तेन ) ( स्वतइति ) प्रवृत्तिनिवृत्त्यविषयत्वेपि स्वतो निरतिशयपुरुषार्थस्य स्वैनापिलब्धुंयोग्य खेनानुसंहितस्य श्रवणं प्रीतिश्चयुज्यतएवेति नप्रयोजनाभावः । ननु य दिश्रवणादेव प्रीत्यर्थ ब्रह्मबोधनं तदाबालोपच्छन्दनादि वाक्यवदद्यथार्थ त्वेपि प्रीतिसंभवान्नतस्य ब्रह्मणि प्रामाण्यं, अतः प्रामाण्यलाभार्थमुपास नानुष्ठान शेषतया कार्ये प्रामाण्यं वाच्यम् तथाचारोपितेनाप्युपासन सिद्धेर्न ब्रह्मणिवेदान्तानां प्रामाण्यमित्यत्राह (अर्थज्ञानस्येति ) स्वातंत्र्य- उपायानुष्ठानमनपेक्ष्य प्रयोजनपर्यवसानं । ( तदुपयोगीति ) तच्छन्देन स्वातन्योपायानुष्ठाने विवक्षिते । अयंभावः, वालाचुपच्छन्दनादाव यथात्वज्ञानादेव प्रीतिः । नचात्रापि तादृशभ्रमादेवप्रीति; aratattraffe प्रामाण्यत्यागायोगात्, वाक्यान्तरेण तत्प्राप्तयुपायवि धानाच्च । उपायानुष्ठान शेषत्ववक्षेप्युपासनापेक्षित फलसमर्पकतया- प्रामाण्यं स्वर्गाद्यर्थवादवत् विषयसमर्पकतयापि प्रामाण्यं - वाग्धेनु त्यादिवदत्र aritara बाधकाभावात् । " तस्मिन्यदन्त " रितिसिद्धवदनुवादा तू " ततोमांतत्ववोज्ञात्वा " “विदुः कृष्णब्राह्मणास्तत्वतोये " इत्यादि ना तत्वज्ञानस्यैव मोक्षहेतुत्वश्रवणाञ्च । स्वातंत्र्यपक्षे तत्प्रेप्सापूर्वकत साधनवृत्त्यादि सुखेनापि पुरुषार्थपर्यवसानं इटव्यम् । अत्रच स्वा राज्यपक्षे प्रत्यक्षादौ पशुधनादिस्वरूपं प्रतिपाद्य पर्यवसिते तत्प्रेप्सोः " चित्रयायजेत पशुकाम” इत्यादिना तत्साधनविधानवत् ब्रह्मपर वाक्ये ब्रह्मस्वरूपं प्रतिपाद्य पर्यवसिते तत्प्रेप्सोरुपासनादि विधान- मित्येकः प्रकारः अस्मिन्पक्षे वाक्यभेदः । यद्रा " तपाँसिसर्वाणिच यद्वदन्ती ति सर्वस्य तपशब्दविवक्षितस्य वेदान्तस्य ब्रह्मपरत्वाव गमात् " तत्त्वोपनिषद " मितिच तथाऽवगमात् सर्वजगत्कारणत्वस श्रीमत्व सर्वशेषित्व सर्वफलप्रदत्व सर्वकर्माराध्यत्व सकलविद्या प्रस्राद्यत्वमुक्तप्राप्यत्व निरतिशयानन्दत्वादि विशिष्टह्मस्वरूपं प्रति

" [३-वा] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । 1 कर्मशेषभूतस्यात्मनः शास्त्रान्तराद्विचारइति वदतापि शारीरकं शास्त्रे कदेशइति स्वीकर्तव्यम्, अन्यतस्तदयोगात् । तेनैव दन्तिभुक्तकपित्थन्या येन निस्सारएव वेदांतइति नास्तिकानां वचनमवधूयते । अस्तु तहिं ब्रह्मे कविषयतया विचारसंकोचः अतिशचितपुरुपार्थप्रतीतौ " स्थितेऽरविन्दे " इति न्यायात्रतारादिति चेन्न, कर्मविचारस्य कैश्चिदप्यननुष्ठानप्रसंगात् । अ स्वितिचेन्न, प्रत्यक्षविरोधात् । अतिशयितपुरुषार्थ प्रतीत्यभावात्कस्यचि दुपपत्तिरिति चेन्न । तदभावस्तस्य त्रय्यन्तभागानध्ययनाद्वा तत्सहका रिविरहाद्वा, नाद्यः - विवेः कृत्स्रविपयत्वस्थापनात् । नद्वितीयः - सांगा ध्ययनादेव तत्रापि तत्सिद्धेः । नहि सांगाव्ययनविधैस्तत्रैव सर्पमारः, अन्यत्रापि तत्प्रसंगात् । तथावेवाकशास्त्रारंभ: । तत्सिद्भावप्यनादि ५९ पाद्यम्, अत्राप्येतादृशब्रह्मप्रतिपादनेन प्रीत्यर्थतया पुरुषार्थपर्यवसा ast Areaरूपप्रतिपादने उपसर्जनतया प्रसक्तोपायानुष्ठानेनापि पु रुषार्थपर्यवसानमित्यपरः प्रकारः, अवच नवाक्यभेदः । उपायानुष्ठान शेषत्वेतु उपायविध्यपेक्षित विवयफलापकतया उपसर्जनतथा ब्रह्मन तिपादनं, अत्रापि नवाक्यभेदइति । प्रसङ्गात्कर्ममीमांसकैकदेशिनापि - ai istorerana ( कर्मशेषेति ) ( अन्यतइति ) शास्त्रैकदेशादन्यतइ त्यर्थः ( तेनैवेति ) अवस्तन्निरासोपि नास्माकमेव भरइतिभावः । (अ स्त्विवि ) तथाच चतुष्वपि पुरुषार्थेषु रागसंभवादिति परिहारोसंगतह तिभावः । तत्सहकारीति व्युत्पत्यादिकं विवक्षितम् । ( तत्रापीति ) कर्मभागइव ब्रह्मभागेपि व्युत्पत्त्यादिसहकारिसिद्धेरित्यर्थः । ( तत्रैवेति) त्रय्यन्तभागे । तथाच ब्रह्मणि विचारं संकोचयतस्तवाभिमता ब्रह्ममीम सापि नस्यादित्यपिहृदयम् । नन्चायमिष्टमसंगइत्याह (तथात्वेवेति ) अ न्यत्रापिसर्पमारे | ( तत्सिद्धावपीति ) व्युत्पत्त्यादिसहकारि सिद्धावप त्यर्थः । तथाच सत्पथवर्त्यतुग्रहाय ब्रह्मविचारार्थमेव शास्त्रप्रवृत्तिर्युक्ता । यद्यप्यन्येप्यनुग्राह्याः तथापि दुर्वासनादायारकेषाञ्चि त्कर्मण्येव जिज्ञासा । तदभावात् " स्थितेरविन्द " इतिन्यायेन केषाञ्चित् ब्रह्मण्येव जिज्ञासे ति नैकस्योभयजिज्ञासासंभव इति सामान्यतो जिज्ञासानुरोधेन शास्त्रशास्त्रमुतावळी | दुर्वासना दादप प्रवर्तन्ते कर्ममीमांसका इतिचेन्न, वयापि विविदि पासवनाधिकारे कर्मणा सत्पथस्वीकारात् । 1 तथापि तद्विचाशारीरक सेनइतिचेत्, सिद्धंशास्त्रैक्यं । कर्मस्वरूपा दिविचारमन्तरेण विविदिषार्थविनियोगायोगात् । वेदनार्थविचारपक्षेपि किपु न । भवातरीय सुकृतविशेपमृदितकपायस्य कस्यचिदयतेनविविदिपोत्पत्ती कितदर्द्धकर्मविचारेणेति चेन्न तथैवकत्यचिदत्यन्तमृदितकप्णयस्य जाति रनरणादिवसिद्धज्ञानतया शारीरकेप्यनारंभात् । तदर्हस्य तदारभइतिचेत्, 1 } ? 7 प्रवृत्तिरितिभावः । ( त्वयापीति ) सत्पयत्रनुपि कर्माधिकार्यनुय हाय कर्ममीमांसापिकार्येति भावः । ( तथापीति ) सत्यत्वस्वीकारेपि विविदिषार्थकर्मणामेव सत्यथत्वं तानिच यज्ञादिकर्मणि प्रसिद्ध यज्ञा दिन्यभिज्ञान मासाग्निहोत्रवत् तद्विषयविचारत्र विविदिषार्थत्वादि चिन्दैव, तथाच तद्विचारस्तत्पयत्वेन स्वीकृतकर्मविचार शारीरकशे पत्वात्तत्रैव क्रियते, जैमिनीयकर्म विचारश्व प्रसिद्धकर्मविषयः - तेवां चापथवाद्विवापि तथेति नतेनैकशारूपमित्यर्थः । ( कर्मस्वरूपेति) विविदिषार्थकर्मणामन्येषांच मासाग्निहोत्र नैयमिकानिहोचय देदोवास्तु, नित्यकाम्य ज्योतिष्टोमवद्विनियोग पृथक्वमात्रं वास्तु सर्वथापि कर्म स्वरूपविचारा भावेऽनुष्ठानानुपपत्तेः विविदिषार्थ विनियोगोन युक्तः वैयर्थ्यप्रसङ्गात् । अतोवयापेक्षितः कर्मविचारइति तेनैकशास्त्रयमित्यर्थ । भवद्भिर्विविदिषार्थत्वा नङ्गीकाराद्भवत्वं कथं वच्छेषत्येक शास्त्रय fireers ( वेदनेति ) विविदिषार्थत्वेदि कर्म सीमांसा कथंचिद्वह्मजि “ज्ञालोपयोगिनी, वेदनार्थत्वे त्वद्भविषवादडिशाखेण सुतरामभिनेति भावः । ( भवान्तरीयेति ) तथाच तत्र ब्रह्ममात्रे विचारसंकोचस्संभव तीतिभावः । मृतिकषायस्येत्यनेन " कषाये कर्मभिः पक्व " इतिस्मृ त्यनुसारात् प्रतिबन्धकपापापनोदनेन कर्मणा विविदिषार्थत्वं यज्ञादि वा विवक्षितमिति सूचितम् । ( जातीति) जन्मान्तरसुकृत विशे षाजातिस्मरण धर्मरुच्यादिकं यथा सिद्धयति तथा ज्ञानमपि येषांसिद्धं ’ स्वयमागतविज्ञाना” इत्यादिप्रमाणात ताम्प्रत्यनुपयोगात् व् ह्यमीमांसापि व्यत्यारंभस्स्यादित्यर्थ । नदस्य ब्रह्मजिज्ञासोः । [३-वा] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । M एवमुभयार्हस्य उभयारंभइतितुल्यं । नानधिकारिणंविधि विकुरुते ; रागोऽपितथा । नाशकनीयमर्थ वेदोऽपि विदधातीतिन्यायात् । यदा च यावज्जीवमनुष्ठेयं ज्ञानमपवर्गोपायइति सेत्स्यति तदा तदुपचयार्थ तदर्थत्रिचिदिपानुवृत्त्यर्थवा सत्कर्मणां नित्यानुष्ठेयत्वेन विचारोऽवश्यंभावी । (भास्प्रेति कृत्स्त्र वेदार्थजिज्ञासोः कृत्स्नविचारारंभः । कर्मविचारापेक्षा fararभावो नैकशास्त्र भञ्जकः : तथा सति जन्मान्तरीयकृतवशा द्वेदप्रामाण्ये सुदृढविश्वास पुरुषस्य प्रमाणलक्षणस्या नपेक्षितत्वात्तस्या प्युत्तरलक्षणैरैकशाखयं न स्यादिति भावः । नतु उभयाई प्रतिकृत्स्त्रवि चारारंभीयमिति कुतः, एकेका प्रत्येकैकारभइति कुतो नस्यादित्यवा ह (नीति) विचारोद्दि विधिप्रयुक्तोवा स्यात् रामप्रयुक्तोवा स्यात्, वत्राध्ययनविवे रर्वज्ञात्कामाधिकारकत्व पक्षे विचारस्याध्ययनविधि नापाद्विवियुक्ता, नवाध्ययनविधिः कृत्स्नार्थज्ञानकामाधिकारकः, तत्तद्वाक्यार्थज्ञान कामनायास्तत्तद्वाक्या ध्ययनाधिकारत्वे कृत्स्वाध्ययन नियमानुपपत्तेः । तथाच तद्विविमूलविन्वारोऽपि तादृशाविकारि विषय Era | अतो नैकैकमात्र जिज्ञासु प्रति विधिः प्रवर्तकः, तस्यानधिकारि

प्रत्यप्रवर्तकत्वात् । रागप्रयुक्विपक्षेपि साङ्गाध्ययनविवेः कृत्स्रगोच रतया तदधीनापात प्रतीत्युत्थापित रागोऽपि कृत्स्नार्थज्ञानगोचरीयु क्तइति विध्यधीनस्तदुपाय विचाररागः कृत्सार्थज्ञानकामं प्रत्येव प्रव de: विधिवदेव तस्याप्यनधिकारिणं प्रत्यनवर्तकत्वात् । अवच फल रागोऽधिकार स्थानीयः तथाच उपायरागः स्वस्मिन्नधिकारिस्थानीयं लार्थिनमेव प्रवर्तयति विधिवदित्यर्थः । ( नहीति ) अशकतीयार्थविधा यकत्वं यथावेदस्य न संभवति तथानधिकारिप्रवर्तकत्वमपि विधिरा गयोर्न संभवतीत्यर्थः । एवं विविदिषार्थत्वपक्षे ब्रह्ममात्रे विचारसंकोचं पुरुषविशेषेभ्युपगम्य तदन्यपुरुषविषयतया कृत्स्नविचारारंभस्तमर्थितः वस्तुतस्तु सत्कर्मणां ज्ञानार्थत्वे विविदिषार्थत्वेवा ब्रह्ममात्रे विचारतं कोचः स्वापि पुरुषे नसंभवतीत्याह ( यदाचेति ) यद्यपि वेदनार्थत्वे त दुपचयार्थे कर्मापेक्षा, विविदिषार्थत्वेतुकथम् उत्पन्नापः स्वस्यास्स्वय F ६२ । शास्त्रमुक्तावळा | नच जन्मांतरकर्मबलाद्यावज्जीवं विविदिषा स्यादितिनिश्चेतुं शक्यं, प्राक्त रतनै प्रविरोधिकर्मभिः तत्प्रतिबन्धशंकयापि नित्यं सत्कर्मणां संग्रा ह्यत्वात् । अन्यथा प्राक्तनैरेव कर्मभिर्दृष्टिस्स्यादिति कारीर्यादिकं नानुष्ठीयत । नच नित्यनैमितिकविधि विविदिपोत्पत्त्या निवर्तते, वर्णाश्रमादिनिबन्धनत्वा तस्य । वर्णाश्रमाद्यभिमाननिवृत्त्या तन्निवृत्तिरितिचेत्, केयमभिमाननि वृत्तिः; किन्तद्रमस्यनिवृत्तिः, उतस्त्रसमवेतत्व भ्रमस्यनिवृत्तिः, किं वा देहात्मतादात्म्यभ्रमस्य निवृत्तिः अथवा वर्णाश्रमाद्याश्रय पिण्ड संवन्धभ्रान्तिनिवृत्तिः, अथवा पिण्डस्यैवनिवृत्तिः । नाद्यः - असिद्धेः । नद्वितीयः - कर्ममीमांसकानामपि पारलौकिकात्मविदां वर्णादेस्स्वसम चैतत्वभ्रमाभावेन कर्मणामधिकार्यभावप्रसङ्गात् । , मेवानुवृत्तेः, विविदिषायामुपचया सिद्धेश्चेत्यत्राह ( नचेति ) हेत्व भावादितिभावः । निश्चये प्रतिबन्धसद्भावादपि न निश्चयसंभवइति हे त्वन्तरोपन्यासपूर्वकं निश्चयाशक्यतामुपसंहरन् तत्फलितं कर्मणां सं ग्राह्यत्वमाह ( प्राक्तनैरिति ) प्रतिबन्धशंकयेत्यनन्तरं उक्तनिश्चयाभा वेनेतिशेषः । संग्राह्यत्वादिति पञ्चम्या विचारावश्यंभावी त्यभ्याहतपदे नान्वयः । कस्यचिदुक्तनिश्चय संभवेपि कर्मापेक्षामुपपादयति ( नचे ति ) ततश्च नविचारसंकोचइति भावः । आत्मनि वर्णाश्रमादेरभावात्तद भिमान निबन्धनएव विधिः, नचाभिमानो विविदिषायाः प्रागेव नि- यानिविबेकह्मत्रिवृतइति तन्निबन्धनविधिरपि तदानीनिवृत्तइति जन्मान्तरकर्मबल सिद्धविविदिषस्य तदर्थ कर्मविचारापेक्षाया अभावाद्व मात्रे विचारसंकोच इत्याशयेन शंकते ( वर्णाश्रमेति ) ( तम- स्येति ) तत्स्वरूपाभ्यासस्येत्यर्थः । ( किंव देहात्मेति ) वर्णाश्रमश व्देनतद्विशिष्टोदेहः, अभिमानशब्देन तादात्म्याभिमानश्च विवक्षितुंशक्य- तइतिभाव: ( पिण्डस्यैवेति ) अभिमानशब्देन सर्वाध्यासः तस्यचवर्णा श्रमशब्देन देहपरेण कर्मधारयोविवक्षितुं शक्तः । (असिद्धेरिति ) [३-वा]

---

शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । ६ ३ भ्रमनिवृत्तिर्हि नहि देहात्मभ्रमवंतंप्रति धर्मोपदेशः । न तृतीयः देहातिरिक्तात्मविस्त्रं भौपयिकतया पारलौकिककर्मानुष्ठान योग्यतामेत्राव हेदिति कथंतया सा निवर्तते । न चतुर्थः- तत्संबन्धरय सत्यत्वेन भ्रमत्वा सिद्धेः । न पंचमः ब्रह्मविचारस्याप्यनारंभप्रसंगात् प्रत्यक्षादिविरोधाच्च । वास्तवनिवृत्तिमात्रविवक्षाया मविरोधइतिचेन्न तरय कर्माधिकारदशा यामपि भवता स्वीकारात् । किंच यावताकर्माधिकारो निवर्ततइति मनुषे तावता वेदान्तश्रवणाद्यधिकारोपि निवर्ततइति ब्रह्ममीमांसैव न स्यात् । नचायमिष्टप्रसंगः, तत्वज्ञानोदयात्पूर्वं तदनभ्युपगमात् । न नु कर्ममीमांसाया वेदान्तविचारानुपयुक्तत्वा न तया सहास्यैकशा स्त्रयमितिचेन, अनुपयोगासिद्धेः । को साबुपयोगइतिचेत्, न्यायो ’ पजीवनं तावत् । तथाहि बाह्यान्तरनिमित्ताप्रामाण्य निराकरणेन प्र माणलक्षणं तावत्कृत्स्त्रोपयुक्तं । भेदलक्षणोपजीवीच गुणोपसंहारपादः ।

मोक्षदशाया मेवतद्भ्यासनिवृत्ते रिति भावः ( तत्संबं धस्येति ) देहसंबंधस्याप्रातिभासिकत्वेन तज्ज्ञानस्य प्रातिभासिकभ्र- मत्वासिद्धे स्तस्य मोक्षात्प्रागनिवृत्तेरित्यर्थः । ( यावतेति ) श्रवणविधिर rafकाद्यधिकारिकः । तथाचानिवृत्ताभिमाने कर्ज विचारस्तंभवति, ब्रह्मविचारस्तु नित्यानित्य विवेकाधिकारकत्वा निवृत्ताभिमानस्यै वैति सकुत्रापि नस्यादितिभावः | एवं विचारसंकोचाभावात्कृत्रवे दार्थनिर्णयोद्देशेन शास्त्रप्रवृत्त्यौचित्यादैकशास्त्रयमिति स्थितं । तत्र विचारशास्त्रयोस्तथापि परस्राकांक्षाविरहात्कथमैकग्रन्थ्य पर्यन्तेक शास्त्रयमिति चोदयति ( नन्विति ) यद्यपि विद्यायां कर्मणामुपयोग उक्तः तथापि विचारयोः परस्परमुपयोगानुक्ते राकांक्षाविरहानैकशा स्वयमित्याक्षेपो युक्तः । ( न्यायेत्यादि ) उपयोगइत्यनुषङ्गः । ( बाह्येति) बाह्यहेतुसमुत्थाप्रामाण्यं प्रथमपादे निराक्रियते । आन्तर हेतुसमुत्थाप्रामा यं त्रिपाद्यां । ( कृत्स्नेति ) पूर्वोत्तरभागविचारात्मके कृत्स्त्रशास्त्रे उपयु तं (भेदेति ) " सर्ववेदान्तप्रत्ययं चोदनाद्यविशेषा " दित्यत्र तावत " एकंवा संयोगरूपचोदनाख्या विशेषा " दिति शाखात्तराधिकरण ૪ शामुक्तावळी । तातिचाच श्रुतिरिगादयरसार्वत्रिकाः । प्रयुक्तिथ वर्णाश्रमादिधर्माणां विद्याप्रयुक्तत्वाश्रमप्रयुक्तत्वादिविमर्शे निविशते । गतिचिन्तायांच पा चमिकः क्रमः । , न्यायव्युत्पादनमुपजीव्यते । नचेदमेव वचुत्पादनमिति वाच्यं चोद नाद्यविशेषादित्यादि शब्दस्य संयोगरूप चोदनाख्याविशेषादिति पा ardaar | कमिति साध्यनिर्देशख तनयायोपजीवनेन तत्सा लाभायेव । तथा " गुणश्रापूर्वसंयोगे वाक्ययोस्तमत्वा” दित्यधि करणयुत्पादितो गुणभेदो " नवामकरणभेदात् परोवरीयस्त्वादिव " दिति च्छान्दोग्य बृहदारण्यकोट्रीय विद्ययोनैदार्यनुरजीव्यते । तथां " नानाशब्दादिभेदा " दित्यत्र शब्दान्तराभ्यासादिभि भैदव्युत्पादनो treat astiलतीयते । ( तातीयाइति ) “ श्रुत्यादिवलीयस्त्वा च नवाधः " लिंगभूयत्वात्तद्धि बलीयस्तदपी त्यादिना तातीय जीवनमादि 5, ८८ स्यायनामेवोपजीवन मितिगम्यते । ( प्रयुक्तिश्चेति ) “ विहितत्वाञ्चाश्र मेकमपी " स्पधिकरणेन विद्यांगत्वाश्रमांगत्व निर्णये कृते चातुर्थन्या चैन प्रयुक्तिस्तिभ्यतीत्यर्थः । ( गतिचिन्हीयामिति ) “र्वायुमब्दादवि शेष विशेषास्या” मित्यधिकरणे पाश्चमिकन्याय उपजीव्यते । तथाहि कौषीतदिन: “सरतंदेवयानं पन्थानमापद्याहि लोकमागच्छति सवा लोक वरुणलोकं स आयिलोकं स इन्द्रलोकं स प्रजापतिलोकं व महालोक” मित्यभिलोकादनन्तरं वायुलोकमधीयते । वाजसनेयि मंस्तु " यात्रे पुरुवोष्माल्लोकात्प्रति स वायुमागच्छति तस्मै वि जिहीर्ष यथा रथचकस्यवन्तेन स ऊर्ध्वम क्रमते स आहित्यमागच्छ तो " त्यादित्यपूर्व वानधीयते । तत्र कौषीतकिनां पाठक्रमेणाग्नि- लोकशब्दविषः परत्वेन वायुः प्राप्तः । उक्तषाजसनेयश्रोत क्रमेण पाठक्रमाइलोयता तद्भावेनादित्यपूर्व वायुनिविशते । संवत्लरस्तुच्छा न्होने मासात्परं यते " तर्चिषमभिसंविशन्ति अर्चिषोहरह आपूर्य माणकापूर्यमाण पक्षाचा पति मांसांस्ताम्मारोभ्यस्तं पत्रंस यत्स्रादादित्यवादियाचन्द्रमसं चन्द्रमसोविद्युतं तत्पुरुषोमानव– १३ ब शतदूपगी- चण्डमारुतसहिता । कतीविद्याधिकारिचिन्तने विशेष्यते । अतिदेशादयश्च " तदेव रूपं यदमुष्य रूपम्” इत्यादिपु । C6 स्पन्द्रह्मगमवती " ति । वाजसनेयकेतु अर्चिषोह " दिया हिमाचान्तं पठित्वा “मासेभ्योदवलोकन्देवलोकादादित्य” मिति मासात्प रतो देवलोक श्रयते । तत्र द्वय श्रतित्वेप्यधिककालामांन्यून कालोत्तरत्वे- नाहःपक्षादिषु दर्शनादर्थक्रमेण संवत्सरस्य मासात्परतोनिवेशस्सिक्ष्यति, तथाचार्थस्यक्रमनियामकत्वं श्रौतकमस्यपाठक्रमाद्वलीयस्त्वंच पंचमसि दमुपजीव्याञ्चादित्ययोरन्तराळे वायुदेवलोकशव्दार्थनिवेशं सिद्धं कृत्वा argest " दित्यधिकरणेवायुदेवलोकशब्दयोभिन्नार्थत्वं पूर्वपक्षी कृत्यैकामसाध्यते । एवं " तहितोधिवरुणस्संबन्धा " दित्यधिकरणे पिपमिकन्यायउपजीव्यते, तत्रय वरुणस्य कौषीतकि पाठक्रमादादि त्या मेघदरवर्तित्वलक्षणविद्युत्संबन्धादर्थाद्विद्युत ऊर्ध्वं नि areer | अर्थक्रमस्य बलीयस्तबंन्च पञ्चमसिद्धं तत्रयं । (क तैति " ति ) “फलार्थत्वात्कर्म शाखं सर्वाधिकारं स्यात् " इत्यविकरणे स माधकानान्येषां शक्यांगमात्रोपसंहारेणेति निर्भयमुपजीव्यानि giri देवादीनां किं सामर्थ्यमस्ति उसनेत्यादिचिन्तया अधिका रिविशेषनिर्णयः क्रियते । नैष्ठिकादिभ्रष्टानाच पातित्यस्मरणेन वैदिक कर्ममात्राविकारिणानसामर्थ्यात ब्रह्मविद्यानविकारश्च प्रतिपाद्यते । ए वं स्वर्गकामाधिकरणेन फलकामत्वाधिकारे सिद्धे मोक्षकामानां देवा दीनामप्यधिकारोति नवेति चिन्त्यतइत्यर्थः । ( अतिदेशादपश्चेति ) अन्तस्तद्धर्मोपदेशा " दिव्यत्रभाष्ये - " अन्तरादित्येन्तरक्षिणिच यः पु- रुषः प्रतीयते सजीवादन्यः परमात्मैव तद्धमोपदेशात्, जीवेष्वसंभवंस्त- afteetयैव परमात्मनोधमयमपहृतपाप्मत्वादिः ’ सरसर्वेभ्यः पाप्न भ्य’ इत्यादिनोपदिश्यत” इत्युक्तं । अनन्तरं हिरण्मयपुण्डरीकाक्ष त्वादिविशिष्टामाष्कृतदिव्यविग्रहयोगच परमात्मनः प्रसाध्य " अतःपर- स्वैवब्रह्मण एवंरूपरूपवत्त्वादद्यमपि तस्यैव धर्मः, अत आदित्यमण्डलाक्ष्य धिकरणआदित्यादिजीवव्यतिरिक्तः परमात्मैवे “त्युपसंहतम् । तञ्च अक्षिपुरुषेऽपहतपाप्मत्वविलक्षणविग्रयोरतिशतः प्राप्तिमुपजीव्य । 66 7 ६६ शाखमुक्तावळी । 57 मिव्यतिदेशात्, अरूप तत्र विप्राप्तिः तदेवरूपं यमुप्यरूप शब्दस्य arrrrafविग्रहपरत्वसंशये " एककपालानां वैश्वदेविकःमक ति " रिति सूत्रस्तन्यायेन विग्रहस्यातिदेश इति निर्णयः । तथाहि- वैश्वदेवे “ द्यावापृथिव्यएककपाल " इतिश्रुतं, अनन्तरं वरुणमघासे- ? कायएककपाल " इति श्रुतं, अनन्तरं साकमेधे एतद्वाह्मणएकक- पाल " इति, तत्र किवैश्वदेविकस्यैककपालस्य ब्राह्मणमतिदिश्यते, किं वावारुणप्रघासिकस्येति संशये वारुणमवासिकेऽल्पं प्राकृतं वैश्वदेविके बहु, अतो भूयोधर्मलाभाद्वैश्वदेविकस्यातिदेश इत्युक्तं । अत्रापि रूपश- ब्देन वर्णविशेषाभिधानेऽपातिदेशाद्विग्रहपरत्वे तच्छब्देन प्रकृतपुण्ड कासव हिरण्यमन्वादि परामर्शाद्वयोधर्मलाभाद्विलक्षणविग्रहाति- देशइति निर्णयः । यद्यपि तथापूर्वपक्षः - अव्यवहितत्वादेतच्छदेन वा रुणप्रधासिकस्थाविदेशइति सिद्धान्तितं तथाप्यत्र तादृशबाधकाभावा सर्वपक्षन्यायेने वार्यनिर्णयः । अपहृत रामत्वमपि " यन्नामतन्नाम " त्य तत्पूर्वपक्षन्यायेनैवार्यनिर्णयः विदेशयातनामबलात् । उदित्येतनामवातिदिश्यते, तस्य " तस्यों दितिनाम सएषसर्वेभ्यः पासभ्यउदित " इत्यादित्यपुरुषे प्रवृत्तिनिमि संवतं । तथाच तदन्यप्रवृत्तिनिमित्तकल्पने गौरवादु अस्यगुणविशेषलाभा च्च तत्प्रवृत्तिनिमित्तस्वीकारा दुपहतपाप्मत्वलाभः । यथा ‘मालमग्निहोत्रं जुहोती त्यत्र मासाग्रिहोत्रनेयमिका निहोत्रयोरग्निहोत्रशब्दप्रयोगाविशे- षादुभयत्रापि षाभवपि सुरूपत्वे प्राप्ते " एकस्यत्वभिधेयत्वे गौणत्वेनापि संभ वात् । नान्यस्वाप्यभिधेयत्वमनेकार्थत्वदोषतः ॥ " इतिएकत्रैव मुख्यत्व स्तं । तथात्राप्यनेकार्यत्वपरिहाराय तदेव प्रवृत्तिनिमित्तमिति सिद्धय- ति । अतिदेशादयइत्यादिशब्देन ऊहादयो विवक्षिताः । अयंभावः- “स व पक्षाच यज्ञादिशुरश्वव " दित्यत्र यज्ञादीनां विद्याङ्गत्वं प्रतीयते, यज्ञानाश्चाग्नेयसौर्यादीनामङ्गत्वं साङ्कानामेव अतो यज्ञांगभूतस्य " अग न्मवस्तुवर मे " त्यादिम तत्व स्वर्गरूपफलप्रकाशकस्य विद्यार्थी यज्ञाङ्गत्वं " अगन्मविद्याविद्यामगन्मे " त्यूहसापेक्षं अस्सांगस्य य ज्ञस्य विद्यार्थत्वनिरूपणमूहसापेक्षं, कहश्च नावमिकन्यायाधीनः । त aft - " फल देवतयोश्च " इत्यधिकरणे सौर्यादिष्वतिदेशतः प्राप्तस्य- “अगन्मसुव” रितिमन्त्रस्य ‘भग-मब्रह्मवर्चस’ मिति सौर्यफलप्रकाशकपद , [३ ना] शतपणी चण्डमारुतसंहिता । प्रक्षेणोक्तः । तथा " हानतूपायनशब्दशेषत्वात् 7 66 ‘कुशाच्छन्नस्तु स्युपगानवतदुक्त मित्यत्र शाखान्तराम्नातोपायनवाक्यस्य हानिया स्यशेषत्वं कुशादिदृष्टान्तेनोपपाद्य एकवाक्यत्वसंभवे हान्युपायनयोश्चि तने famerareकवाक्यभेदो न न्याय्यइत्यत्र “वक्त” मिति सू खण्डे दाशमिकपर्युदासाधिकरणसम्मतिप्रदर्शनेन चन्नयायउपजीव्य- ते । तत्रा है - " नार्वेयंवृणीत " इति महापितृयज्ञानातं " यज्ञेषुयेयजामहं करोति - नानूयाजेवि " त्यनारभ्याधीतञ्च वाक्यमधिकृत्य विचार्यते- किं चरणयेयजामहाभ्यां प्रतिषेधस्य विकल्पः उत्तयोर्निवृत्तिरिति - त ★ प्रतिषेधे नशोमुख्यार्थत्वलाभात पर्युदाते कात्यायनमते समासम- सङ्गाच्च प्रतिषेधः तथाच विकल्पइति " प्रतिषेधः प्रदेशेनाभ्यविवा नेस प्राप्तप्रतिषिद्धत्वाद्विकल्पस्स्या दितिसूत्रेण पूर्वपक्षकृत्वा, 6 , ८८

7 * अपितु वाक्यशेक्स्स्यादन्याय्यत्वाद्विकल्पस्य विधीनामेकदेशस्या” दिति सूत्रेण सिद्धान्तितम् । तस्यार्थः- एकवाक्यत्वलाभान्नामान्यसम सforever पाणिनिस्तरणादष्टदोषदृष्टविकल्पस्यान्याय्यत्वाच पर्युदा सः तथाच वरणयेयजामहयोनिवृत्तिरिति । तथा " नस्थानतोपी " त्यधिकरणे " दर्शयतिचाथोअविस्मर्यते " इत्यादिसूत्रेषु श्रुतिदर्शयति गुणमित्युक्तिः - पदाहवनीयन्यायेन विशेषनिषेधस्य विहितविशेषेत विप यत्वमभिप्रेत्य । सत्व न्यायोदाशमिकः । तथा अम्हीनसत्रयोर्लक्षणतोभेचे | तदुपजीवनेन द्वादशाहवदुभयविधंवादरायण " इत्युक्तं । एवं “पूर्व. " विकल्पः प्रकरणात् स्यात् क्रियामानसव " दिति विद्यामपयनश्चितादी नां विद्यात्वं गत्वसाधनार्थविकरणे पूर्वपक्षे विद्यामपस्यापि क्रिया मयकत्वं मानसनहोनिदर्शितः । तस्वच द्वादशाहांगत्वं दाशमिके " मानसमहरन्तरं स्वात् भेदव्यपदेशा " दित्यधिकरणसिद्धमुपजीप्यते । | एवं तन्वन्यायो “ विदितत्वाच्चाश्रमकर्माणी " त्यत्रोपजीव्यते । तवाई- कर्मणामाश्रमगत्व विद्यांगत्वसाधनपूर्वक मुभयार्थकर्मणामैक्यसाधनस्य- तन्त्रेणानुष्ठानं फलमित्युक्तम् । पृथक्प्रयुक्ति शक्तिमनुभयगोचरले दे- antaritra aकृत्करणं तन्त्रं तच्चैकादशेस्थापितम् । विधार्थकर्म गैव प्रसंगान्नित्यसिद्धिरित्याचा यमेघनादारिसूरयः । तेषामेतद्विदारल , ६ ८ शास्त्रमुक्तावळी । अतः कर्ममीमांसानिरूपितस्त्ररूपैस्तत्तन्नयायैरेवहिवेदांतार्थो विचार्यते । अपू वस्त्वकतिपयेन्यायाः । विद्याङ्ग भूतयज्ञादिस्वरूपशिक्षणश्च । अन्यथा यज्ञे ने"त्यादिवाक्यार्थानवबोधप्रसङ्गात् । नह्यविदितपदार्थविशेषोवाक्यार्थयसा यीस्यात् । यज्ञादिकल्पनंच तत्रतत्रक्रियते, तदपि यज्ञादिस्वरूपनिरूपणसा पेक्षं । यच्चातिशयितपुरुषार्थप्रतीत्यात दधवेदान्त भागएव प्रवर्ततामिति, तत्रे यं प्रतीतिः किमापातसम्भवा उत निर्णयात्मिका, नप्रथमः “अपामसोमम मृताअभूम अक्षय्यं चातुर्मास्ययाजिनस्सु कृतं भवति, इतिकर्मभा गेप्यक्षयफलापातोपलम्भात् ब्रह्मभागेऽपि “नप्रेत्यसंज्ञास्ती, त्यादिभि रपुरुषार्थापातोपलम्भात् । ननुपूर्वापरवाक्यानुगुण्यात्तेषां स्तुतिमात्रपर त्वम् अस्यतुवाक्यस्य तस्मादेवपरमपुरुषार्थ एव तात्पर्यमिति वैषम्य मस्तीतिचेत्; किंतेन, अप्रमितत्वेन विचारनियमं प्रत्यनुपकारकत्वात्। नद्वितीय: मीमांसयात्रिनातदसिद्धेः । तत्वविदुपदेशा तत्सिद्धिस्संभव तीतिचेत् तर्हि ब्रदसमीमांसाया अप्यनारम्भस्स्यात् तदुपदेशतएव ब्रा स्वरूपसिद्धेः, ततएव भ्रमनिवृत्तेश्च । ,

www , गः फलं | उपयोगान्तरमाह ( विधेति ) विद्यांगभूतेत्यनेनांगगिवि- वारत्वाद्दर्शपूर्णमास प्रयाजादिशास्त्राणामिव परमशाखेवी मिति सूचितम् । अनेन शारीरकतृतीयाध्यायेनैक्यमुक्तं भवति । ‘नहीं’ त्यादिना " सर्वपक्षाचे " त्यनेन ऐक्यमुक्तं भवति । उपयोगान्यरसाह ( यज्ञादीति ) अस्तुतर्हि कविषयतया विचारसंकोचः, अतिशक्ति- पुरुषार्थप्रतीतौ " स्थितेरविन्द " इति न्यायावतारादित्यत्र बोथे, यद्यक हेतुना मात्रे विचारसंकोचः तदा कर्मानुष्ठानस्यैवाभावात्प्रत्यक्षविरो धः, कथंचित्तदुपपादनेच शास्त्रैक्यंसिद्धमित्यनिष्टापादनेन संकोचकत्वा संभवेन परिहार उक्तः । इदानीमतिशयित पुरुषार्थप्रतीतिरूपत्वंशं दूषयि तुमनुवदति ( यश्चातिशयितेति ) हेत्वंशानुवादे सात्पर्यम् ( ननुपूर्वा परेति ) ततश्च कर्मफलस्य वस्तुतः क्षयिष्णुत्वमेवेति भावः ( किन्तेने- ति ) वास्तववैषम्येणेत्यर्थः । ननु साक्षात्कारस्य भ्रमनिषर्तकत्वात्तस्य व श्रवणादिजन्यत्वान्मीमांसापेक्षेत्यत्राह ( सतएवेति ) स्वतो परोक्षषि

[३-वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । अत एकस्यैव पुरुषस्य वेदोदितसर्वपुरुषार्थयोग्यतामाश्रित्य एकव्याख्ये यव्याख्यानात्मना विंशतिलक्षणमेकं शास्त्रमिति । ६९ पयेत्वन्मते अविचारितेनापि शब्देन साक्षात्कारस्यैवोत्पादात्, अन्यथा विचारितनापि तदनुत्पादादिति भावः ( अतइति ) एकग्रन्थत्वपर्यन्त मै कशाख्यमिदसाध्यं तस्यैव क्रम हेतुत्वात्, तत्रैकव्याख्येयव्याख्याना- त्वं हेतुः । एकव्याख्यानात्मत्वेपि तदंशव्याचिख्यासयैव प्रवृत्तौ नो भयोरेकग्रन्थत्वमित्यत्रोक्तं ( एकस्यैवेति ) आत्मनेत्यनन्तरं प्रवृत्तमिति शेषः । पूर्वोक्तनीत्या प्राथमिक सामान्यजिज्ञासानुसारेणैव ग्रन्थप्रवृत्ति र्युक्तेतिभावः । एकव्याख्येयव्याख्यानात्मना प्रवृत्तमित्यत्र " अथातोध र्मजिज्ञासा " इति सूत्रस्वारस्यमभिप्रेतं । तचाथशब्दः कृत्स्नवेदाध्यय नानन्तर्युपरतया सर्वसम्मतः, अतरशब्दोपि कृत्स्नवेदाध्ययननिर्वृतेर्हेतु- खपरतया, अव इदं पदद्वयं मीमांसाद्वयस्यापि सामान्येन कर्तव्यतां हेतुपूर्ववृत्तोपन्यासखेन साधयत् विंशतिलक्षण्यास्सामान्येन वेदार्थवि शदीकर शिकीभूतां तन्निबन्धनमैकग्रन्थ्यच स्पष्टमाचष्टे । तथा एतत्सूत्राभितो पूर्वोत्तरपक्षहेतु अपि अविवक्षितार्थत्वविवक्षितार्थत्वे अ rantaraarit raर्तकाभावतत्सद्भावौ वा साधारण्येन मीमांसामा अस्यानारंभणीयत्वारंभणीयत्वसमर्थन मुखेन मीमांसायास्सामान्येन वे- दार्थविशदीकरणकर्तव्यताबुद्धिनिबन्धनत्वं तनिबन्धनमैकग्रन्थ्येच स्प माचक्षते । नचैवंसति विंशतिलक्षणीजैमिनिनैवकर्तव्येति वाच्यम् । aradorai समर्थितवतैव तत्कर्तव्यमिति नियमे ईश्वरेणैव सकलक मनुष्ठानप्रसंगात् । नन्वव्यवहितस्वकृत्यारंभ समर्थनार्थ इदं सूत्रमित्यव्य वधानादवगम्यते, अन्यथा एतत्सूत्रानन्तरं प्रमाणप्रमेयेत्यादिशास्त्रस्यापि - प्रवृत्तिप्रसंगात् । अतएवोक्तं " यदाहि धर्मजिज्ञासाकर्तव्येत्युक्त्वा शा मारभ्यमाणं दृश्यते तदा नूनमिदंशास्त्रं धर्मप्रतिपादनप्रयोजनमित्यवग म्यत " इति । अतएतत्सूत्रस्य साधारणत्वे जैमिनिनैव सर्वकर्तव्यमि तिचेत् १ उच्यते, धर्मजिज्ञासासूत्रस्य मीमांसामात्र साधारण्यं तावत्सिद्धं अधीत सांगसशिरस्कस्वाध्यायस्य पुरुषस्य वेदार्थजिज्ञासोदयात्तदनुजि- घृक्षया शास्त्रप्रणेष्यता अविवक्षितार्थत्वादिनानारंभणीयत्वमाशंक्य विव क्षितार्थत्वादिभिरारंभणीयत्वसमर्थनात्, कृत्स्नवेदार्थजिज्ञासुपुरुषानुग्रहा- -शास्त्रमुक्तावळी । व शास्त्रस्य अथातशब्दाभ्यामवगम्यते । एवंच शास्त्रप्रवृत्तिनि मित्तजिज्ञासासाधारण्यात्, साधारण जिज्ञासामूलशास्त्रसमर्थन र्थस्य सा धारणविषयत्वौचित्यात्, अथात शब्द बलात्पूर्वोत्तरपक्षयुक्तिसाधारण्याच्च, अस्य सूतस्य विंशतिलक्षणीसाधारण्यं सिद्धं । तत्र यदि प्रतिज्ञासा धारये सर्व जैमिनिनैव कर्तव्यं नच तथाक्रियतइति विचिकित्सा- जायेत, तदा गुरुशिष्याभ्यां सामान्यचिकीषां मूलमेकमेव कार्य परस्प रसम्मत्या प्रत्येकावयवनिर्माणमुखेन निर्वर्त्यतइति समाधानमुचितं । नतु धर्मशब्दे विद्यमाने कथं सूत्रस्य वेदान्तसाधारण्यं धर्मशब्दस्यवे दार्थपरत्वात् । नच धर्मशब्दलक्षणा दोषः उक्तमुक्तिभिवाक्यतात्पर्य- निश्चिते तदनुसारेण लक्षणायाज्यायस्त्वात् । तदुक्तं पूर्वतन्त्रे " अभ्यु दये काळापराधादिज्याचोदनास्याद्यथा पंचशरावे " " यस्यविfre संपुरस्ताच्चन्द्रमाअभ्युदेति वेधा तण्डुलान्विभजेत् येमध्यमास्स्थुः ता- नग्नयेदावेपुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपेत् येस्यविटास्तानिन्द्रावनदावेदर्थं श्वरं येक्षोदिष्ठास्तान्विष्णवे शिपिविष्टायन्मृतेश्वरुमिति”, तत्र संशयः, किं कर्मान्तरमिदमुतप्रक्रान्तस्यैव दर्शप्रयोगस्य पूर्वदेवताभ्योपनयो देवता न्वरसंयोगश्च चोद्यतइति । तत्राग्नर्देवतायास्तद्गुणस्य दातृत्वस्वच वि धौ वाक्यभेदात्तद्विशिष्टंकर्मान्तरं विधीयते । एवं प्राप्तदधियागोद्देशे- न स्थविष्टानांचरुत्वस्य दभोधिकरणत्वस्य इन्द्रस्य देवतायाः प्रदातृ स्वस्य तद्गुणस्यचविधौ वाक्यभेदात्तद्विशिष्टं कर्मान्तरविधीयते । एवं- शिपिविष्टविष्णु देवताकशृताधिकरणकक्षोदिष्टच रुदविष्कंकर्मान्तरं विधी यतइति पूर्वः पक्षः । प्रकृत प्रत्यभिज्ञानात्तदेवकर्म - नय वाक्यभेदः भ परित्यक्तयागान्वयानामेव सतां दधिस्यविष्ठादीनां देवतान्तरसंवन्धमा त्राभिधानात् । देवतायास्तद्गुणस्यच विधानादपि न वाक्यभेदः, दाट त्वादिविशिष्टानादेरेकस्यैव संप्रदानकारकस्य विधानात् । त्रेधा त- ण्डलानितितु देवतान्तरसंयोगविधानार्थं पूर्वदेवताभ्योपनयो विधीय ते तत्रच दधिवयोरपि देवतान्तरसंयोजनार्थ तण्डुलशब्देन तण्ड कादिप्रकृतइमित्रं लक्ष्यते, तण्डुलविभागमात्रस्य मध्यमादिविनियोगल- भ्यस्यात्र विधिवैयर्थ्यात् । तदेवं न कर्मान्तरं । एवं देवतान्तरेण सं- योक्ष्यमाणविषां पूर्वदेवतापनयविधिपरं त्रेधा तण्डुलान्विभजेदिति वा , [३-वा] शतदूषण चण्डमारुतसहिता । १ क्यमिति निखिते दध्यादिसाधारण्यार्य तण्डुलशब्दो हविर्मात्रिोपलक्षण मिरयुक्तम् । अथवा उपासनरूपधर्मप्रतिपादनात् कात्र कथन्ता । उ- पासनस्य शाब्दप्राधान्येपि ब्रह्मणआर्थप्राधान्यं नहीयते ब्रह्मणरव शा , प्राधान्येपि न शंकावकाशः । धर्मशब्दो भगवत्प्रीतौ मुख्यः । कर्मण्या पारोहि धर्मशब्दार्थः, सच प्रसादएव । अथवा अत्र सूत्रे धर्मपदम- किकश्रेयसाधनत्वं गुणं निमित्तीकृत्य प्रवर्तते । अतएव " द्रव्यकि यागुणादीनां धर्मत्वं स्थापयिष्यत " इत्युक्तन् । अतो यागादीनां ब्रह्मण प्रीतिद्वारक श्रेयसाधनताया अलौकिक्याविद्यमानत्वाद्धर्मशब्द इ ह यागादिब्रह्मसाधारणः । एतदेवाभिप्रेत्यानुगृहीतमाचार्यैः " भलौकि कश्रेयस्साधनं धर्मः तदनुयायिनातपाय " मित्यादि । अत्रत्य धर्मशब्दे न कर्मब्रह्मरूपद्वयं साक्षात्परंपरयावा श्रेयउपयोगमात्राद्विवक्षितमिति- भावः । अथवा अलौकिक श्रेयस्साधनताया धर्मशब्दप्रवृत्तिनिमित्तत्वात् ब्रह्मणएव तत्साधनत्वात् प्रसादस्यच व्यापारमात्रत्वात्तादृशश्रेयः क तृत्वस्य प्रवृत्तिनिमित्तत्वाद्वा ब्रह्मैव धर्मशब्दस्य मुख्यार्थः । " येववेद- विदोविमा येचाध्यात्मविदो जनाः । तेवदन्ति महात्मानं कृष्णं धर्म सना तनम् ॥ " इत्युक्तेः । तस्यच साध्यत्वं प्रसादरूपव्यापारविशिष्टवेषेण, तस्माद्धर्मजिज्ञासेत्यस्य ब्रह्मजिज्ञासेत्यर्थः । एतदेवाभिप्रेत्यानुगृहीतमा- ait: चांयैः " अथातो ब्रह्मजिज्ञासा " इत्येवोभयभागसाधारणार्थप्रतिज्ञा " इ त्यादि । नतु तर्हि कथं ब्रह्ममीमांसायां कर्ममीमांसाया अवकाशः, भत्रा प्यनुगृहीतं - " कर्मविचारस्तु ब्रह्ममीमांसावृतीयलक्षणे चनुर्थपादेसङ्गत’ इति । अत्रत्यब्रह्ममीमांसाशब्दः " अथातो ब्रह्मजिज्ञासा " इतिसूत्र विवक्षि तत्रह्ममीमांसापर:- अतस्तृतीयलक्षणइत्युक्तिसंभवः । तृतीयलक्षणच- तुर्थपादे “ सर्वापेक्षाचयज्ञ दिश्रुतेरश्ववत् ” इत्यत्रकर्मणामुपासनांगत्वप्र तिपादनात् तत्र संगततया कर्मनिरूपणं युज्यतइति । यद्येवं तर्हि तत्रै तद्विचार्य, अत्राप्यनुगृहीतं " ब्रह्मविचारान्तर्भावेपि पृथक्करणमुपपद्य- ते यथा निग्रहान्तर्गतयोश्छलजात्य राह्निकमेदेन पृथगुक्ति:, यथावनि ग्रहान्तर्भूत हेत्वाभासानामध्यायभेदेन पृथ्गुक्तिः । पृथकरणंच बहुग्रन्थ प्रतिपाद्यत्वात्, तत्रच पूर्वभावित्वमुपजीव्योपजीवकभावादि वक्ष्यमा- नहेतुनिबन्धनं " इति । " इति । " अथातोधर्मजिज्ञासा " इतिसपरिकरब्रह्मजि ज्ञासां प्रतिज्ञायत्रैवर्गिक ममसाधारणतया मुमुदवसाधारणतयाच वि , 1 * मुक्तावळा | C चारावान्तरमेवं विवक्षित्वा मुमुक्ष्वसाधारणब्रह्मविचाराधिकारहेतुतया नियत भावपूर्वभावं कर्मविचारं सर्वानुग्रहार्थ प्रथमतः प्रथनिर्व अधिकारप्रदर्शनार्थ सिद्धेव्युत्पत्त्यभावलक्षणपूर्वपक्षनिराकरणार्थच थावेोब्रह्मजिज्ञासा " इति मुमुक्ष्वसाधारणब्रह्मविचारंपुनः प्रतिज्ञाय त द्विवारः प्रवर्त्यते मुनिद्वय्या भगवत्येत्याचार्याभिप्रायः । वेदार्थजिज्ञा- सेतिषा ब्रह्मजिज्ञासेतिवावक्तव्ये धर्मजिज्ञासेत्युक्तिश्श्रेयस्साधनत्वप्रतिपा दनेम मीमांसाया रागप्राप्तिसूचनमुखेन प्रवर्तकाभावादनारंभइति पू- पक्षनिराकरणाय रागस्यैवप्रवर्तकत्वादारभइति राद्धान्तसूचनार्था । wwwway एम शाक्ये भादौ साधारणप्रतिज्ञयाभवितव्यमित्येतन्निराकृतम्, म विज्ञायास्सामान्यविषयत्वोपपादनात् । यदिसामान्यविषयत्वं वर्दि क- विषयविशेषप्रतिज्ञया भवितव्यं, मैवं तदसाधारणपूर्वपक्षानुत्थानेन तदर्थमधिकरणानारंभात् । स्वकर्तव्यार्थप्रदर्शनमात्रप्रयो जनप्रतिज्ञाचार्थ- सिद्धा | पक्षान्तरे पिसार्थसिद्धैव, न्यायपरत्वात्सूत्रस्य तथाविधसूत्राकरणं चन्यायनिबंधनात्मके शास्त्रे तादृशस्यनिवेशायोगात् । " शब्दाबोध्यत्व- कापरिजिहीर्षयाचपुत्रः प्रतिज्ञाकृता " इतिवाक्येनाचार्यैरयमर्थस्सूचितः । अतएववेदान्ताचार्यैः " तस्यनिमित्तपरीष्टिः” इति सूत्रव्याख्याने " इ- दमपिसूत्रंनकेवलं प्रतिज्ञापरं, अपितु प्रमाणमात्रस्यापरीक्षणीयत्वपूर्वपक्ष प्रतिक्षेपार्थ " इत्यनुगृहीतं । अर्वाचीनव्याख्यातृभिरपि वेदार्थमाचवि चारप्रतिज्ञारूपत्व मस्यसूत्रस्याङ्गीकृतमेद, परंतु धर्मस्यैवकृत्स्त्रवेदार्थत्वं वेदान्तभागस्यतच्छेषत्वंश्वतेदकं, बेदान्तिभिस्तु कर्मब्रह्मरूपार्थद्वयं भा गद्वयार्थतयाङ्गीकृतमितीयामेवविशेषः । वेदार्थमात्रविचारनतिज्ञारूपत्वे न विवादः । किश्रेषं यदिविशेषप्रविद्धा तदाशनपेक्षितविधानापेक्षित परित्यागयोः प्रसंगः, सामान्यप्रतिज्ञाद्यविवक्षितार्थत्वादिनिराकरणेन वि. यक्षितार्थत्वादिसमर्थनार्थमपेशिता, विशेषयविज्ञातु पूर्वभागविषयेनापे- क्षिता, ब्रह्मभागवकर्मभागासाधारणपूर्वपक्षस्यानुदयात् | अतएवपूर्व- तन्त्रे " पानव्यापञ्चसद्ध " दित्यधिकरणे " यस्तो मवामीस्यात्सश्या- माकंच निर्वपे दितिविहितेष्टिः किलौकिके वैदिकेचवमने सर्वत्र स- तवैदिक एवेतिविशये भविशेषात्सर्वत्रेतिप्राप्ते, सम्यग्जरणपर्यंतभक्षणस्य विहितत्वाद्रमने तद्वैगुण्यात्तत्समाधानमपेक्षितं, लौकिकंसुभक्षणंवमनार्थ मेवेति तत्रापक्षेत्यपेक्षितत्वाद्वैदिकपवेष्टिविधिरित्युक्तं । तथा " पत्नीसंया- [३-वा] शतदूषण - चण्डमारुतसहिता । एतेनार्थप्रयोजनाधिकारिभेदाच्छास्त्रभेदइतिनिरस्तम्, सामान्यतोवेदार्थपुरु पार्थतदर्थित्वरूपेण तेषां भेदासिद्धेः अत्रान्तरार्थ भेदादेरशास्त्रैक्ये ऽप्यविरो भिन्नशास्त्रत्वप्रसंगात् । धात् । अन्यथा घट्काव्यायादिभेदेऽपि नचैववेदार्थानुवन्धित्वाविशेषाद्विद्यास्थानभेदविव्यपतंगइति वाच्यम्, उ पकारभेदेन तद्भेदव्यवस्थापनात् । , ७३ जान्तत्वंसर्वेषामविशेषात्” इत्यच” पत्नीसंयाजान्तान्यहानिन्ति " हति द्वादशाश्रयते, किमिदमहामविशेषेण उदोत्तम वर्जमितिविशये, अविशेषप्रवृ तविधेस्संकोचायोगात्सर्वेषां पत्नीसंयाजान्तत्वभितिपूर्वपक्षे, द्वादशयागानां सहकर्तव्यत्वेनवोदितत्वात् पूर्वमहः कस्मिंश्चित्पदार्थेऽवस्थाप्यापरस्यारं- rlterate कस्मिन्पदार्थेऽवस्थापनमित्यपेक्षायां पत्नीसंयाजान्तेऽवस्थार- नमित्युच्यते, उत्तमस्य उमापेक्षाः इतरयागसाहित्यस्यकविदधरथारना- भावेपिसिद्धेः, अनपेक्षितविधानायोगात् इत्युत्तमवर्ज श्रीयाजान्त तिव्यवस्थापितं । अतोपेक्षितत्वात्साधारणप्रतिवोचिता । ननु किसि स्प्रयोजनषिद्धयर्थं तदर्थिवन्प्रत्यर्थविशेषप्रतिपादनार्थम वर्तमानं अर्धप्रयोज- नाधिकाकं तद्भेदाद्भिन्नंस्यात्, यथान्यायशास्खशब्दशास्त्रे प्रत्येकमदेशायनेदादभित्रे तद्भेदाद्यपरस्परंभिने इहव कर्म लक्षणा र्थभेदात् भोगमोक्षरूपप्रयोजनभेदात् तदर्थ रूपाविकारिभेदान्न तदुद्दे शाअपिभित्राएवेति कथंशास्त्रैक्यमित्याशंकामनूद्यपरिहरति ( पतेनेति ) अर्थादेशो वेदार्थत्व पुरस्कारेण वेदार्थमतिपादन मया कार्यमिति प्रवर्तमा नएकएव, प्रयोजनोदेशोपि प्रयोजनविचर्यमिति प्रवर्तमानएक- अधिकार्युद्देशोपि पुरुषार्थार्थितंप्रतीति Reference - पुरुषार्यसिद्धचर्य तदमिति वेदार्यप्रतिपादनकार्यनितीच्छया मीमांसाशाखप्रणयनादिति परिहाराभिप्रायः । ननूक्तरूपेणैक्रोप्यवान्त- रार्थप्रयोजनादिभेदेन तदुद्देशस्यापि भेदाच्छात्रमेहस्स्यादित्याह (अ वान्तरेति ) ( नचैवमिति ) सामान्य होडीवार विणैकले वेदार्थातिय- fararaौकिकार्थानुवन्धित्वादिना रूपेणैको देशसंभवाच्छन्द शिक्षामभू- athitefaurस्थानत्वमेव स्यादित्वर्थी | ( उपकारेति ) उक्तरीत्यासा मान्यतः कोडीकारसंभवेपि नतथेोदेशेन शाखमवलिः, किन्तु वर्णश 7 १० शास्त्रमुक्तावळी । 1 अतएवहीतिहासपुराणयो दूरविप्रकर्षादेकविद्यास्थानत्वनियमः । नचधर्म शास्त्रस्येवात्र महर्षिभिः पृथक्परिसङ्ख्यानम् । तथापिभिन्नकर्तृकयोः कथमेक प्रबंधत्वमिति चेन्न; एकेनापिकर्त्राऽनेक कार्यारंभदर्शनात्, अनेकैरप्येकरथगो पुरप्राकारादिनिर्माणदर्शनाच्च । निबन्धनेष्वयं विशेषइति चेन्न; तत्राप्येकेनवि दुषाऽनेकप्रबन्धकरणदर्शनात्, पाणिनीयवृत्तिकादम्बरीप्रभृतिषुचानेकक र्तृकत्वेऽप्येकप्रबन्धत्वसंप्रतिपत्तेश्च । तत्रकर्तृभेदे किंप्रमाणमितिचेत्, कर्म ब्रह्ममीमांसयोरपिवाकिं । उपदेशपारम्पर्यमितिचेत् ; तुल्यम् । अस्तु तर्ह्यर्थविरोधाद्भेदइतिचेत्; कोसौविरोधः । द्वैताद्वैतगोचरत्वमितिचे न्न, तयोरेकनिष्टत्वासिद्धेः । नहिकर्मकाण्डनिरूपितफलकरणेतिकर्तव्य तादीनामैक्यं ब्रह्मैक्यादिविषयेषु वेदान्तेष्वभिधीयते । तत्सत्यत्वमिध्या त्वप्रतिपादनाद्विरोधइतिचेन्न वेदान्तभागस्यप्रपञ्चमिध्यात्वतात्पर्याभ्यु पगमे कर्मभागस्य तत्सत्यत्वप्रतिपादन तात्पर्यासिद्धेः । सत्यत्वाभावेऽपिहि त्वदुक्तव्यावहारिक मर्यादया फलकरणभावादिकन्निरूपयितुं शक्यते । अन्यथावेदान्तविचारस्यापिप्रमाणतर्कादिभेदसापेक्षत्वेनस्त्रव्याघातप्रसंग: । सगुणब्रह्मोपासनतत्फलादिचिन्तनमपिशास्त्रान्तरसाध्यंस्यात् । क्षाद्युपकारविशेषोदेशेन शिक्षादेः प्रवृत्तिः अतस्तेषां भेदएव । मीत्रांसा शास्त्रच वेदार्थविशदीकरणरूपैकोपकारोद्देशेनैव प्रवृत्तमितिभावः । ( अदूरेति ) नच तत्वनिर्णयप्राधान्यात् । नन्विद्द वेदार्थविशदीकरणा देविद्यास्थानत्वे स्मृतेरपीतिहासपुराणाभ्यां सदैकविद्यास्थानत्वप्रसं- गः, तत्वाचारविशदीकरणरूपावान्तरभेदविवक्षायां कर्मत्रभेदविवक्ष या मीमांसायामपि विद्यास्थानभेदप्रसंगइत्यत्राह ( नवेति ) तत्तत्प्रवृ- तिप्रयोजको पकारविशेषमालोच्य विद्यास्थानभेदात् परिगणयद्भिस्तत्त- रमबन्धभिमापविद्धिर्महर्षिभिर्मीमांसेत्येकविद्यास्थानत्वेन कीर्तना न्मी- मांसायाएकोदेशेनप्रवृत्तिरवगम्यतइतिभावः । ( अन्यथेति ) फल करणेतिकर्तव्यतादिनिरूपणार्थ तत्सत्यत्वतात्पर्याभ्युपगमे वेदान्तभागे पिकरणेतिकर्तव्यतारूपममाणतर्कव्युत्पादनार्थं तत्सत्यत्वतात्पर्याभ्युपगम प्रसङ्गाद्वयाघातइत्यर्थः (सगुणेति) वापिसत्यत्वतात्पर्याभ्युपगमप्रसङ्गे [३वा] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता ।

यदात्त्रस्मदुक्तन्यायेन सकलकर्म समाराध्यमनन्तगुणविभूतिकंत्रह्मवेदान्तवे यं तदातुनविरोधगन्धोऽपि । निरीश्वरत्वतेश्वरत्वाम्यांविरोधइतिचेन्न जैमिनिसूत्रेष्वीश्वरप्रतिक्षेपादर्शनात्, अर्वाचीनव्याख्यातृजल्पितानांतु अ नादरणीयत्वात् । अतएवसेश्वरमीमांसापक्षोऽपिनातीव विच्छिन्नः परै रनूद्यते । देवताकाण्डञ्चकर्मकाण्डशेषतयाभाष्यकारैः परिगृहीतं । “त दुक्तंसंकर्ष " इति तत्रत्यसूत्राणिचोदाहरन्ति । तस्यच काण्डस्योप संहारे “ अन्तेहरौतदर्शनात् " इतिदेवताकाचंप्रदर्श्य " सविष्णु राहहि " इतिसर्वदेवताराधनानां तत्पर्यवसानायतस्य सर्वतिरात्मत्वेन व्याप्तिप्रतिपाद्य " तंत्रह्मेत्याचक्षतेतम्ब्रह्मेत्याचक्षते” इतितस्यैववेदान्तवे द्यपरब्रह्मत्वोपक्षेपेणोपसंहारात् सामान्यतोपिविशेषतश्चेश्वरः प्रस्तुतइति तत्वविदांसम्प्रदायः । अतएवकर्मकाण्डदेवताधिकरणमपिकर्मप्राशस्त्य मात्रपरम् । किमलौकिकदेवताविग्रहादिसमर्थनप्रयासेन यथाश्रुतकर्मणए चफलप्रदत्वशक्तिरित्येतावतैवोक्तेन परप्रतिक्षेपात् अश्रुतवेदान्तानां प्ररोचनासिद्धेश्व } "

नार्थविरोधादित्यर्थः । (देवताकाण्डचेति) तथाचकर्मकाण्डेदेवतानिरा करणासंभवइतिभावः । ( अतएवेति ) देवताकाण्डेनैकशाख्यादित्यर्थः । यदि प्राशस्त्यमात्रपरं तर्हि पूर्वपक्षप्रतिक्षेपोनस्यात्, प्राशस्त्यपरत्वंचा संभवि न्यायनिबन्धनत्वाच्छास्त्रस्येत्यत्राह ( किमलौकिकेति ) अन्वारु- वादेन परप्रतिक्षेपसिद्धिः । न्यायनिबन्धनत्वेपि प्ररोचनालक्षणप्रयो जनसाम्यात् प्राशस्त्यपरत्वोक्तिरिति भावः । ( अनुदेति ) फलप्रदत्वा भिमतानामिन्द्रादिदेवतानां प्रळयेऽनन्तरसर्गे तत्फलावाप्तिर्नस्यात्, अ कृताभ्यागमश्च स्यादितिबुद्ध्या कर्मण्यश्रद्धास्यात्, श्रुतवेदान्तानांतुअ नादिनिधन सर्वज्ञ सर्वशक्तिपरमपुरुषाराधनरूपत्वात् सर्वकर्मणां तेनैव तत्फलदाननिश्चयान्नाश्रद्धेति भावः । इदचार्वाचीनोक्तसूत्रार्थमंगीकृत्यो क्तम् । वस्तुतस्तु न सूत्रेषु देवतानिराकरणप्रतीतिः, तानिचैवंव्य:- रूपावनि araढीकायां वेदान्ताचार्यैरेव - " देवतोदेशेन देयं द्रव्यं दे बतानप्रयोजयेत, कुतः कृष्यादिवत्फलसाधनभूतक्रियायाएव प्रयोजकत्वो ६ 7 शास्त्र कावळी । पपत्तेतवाद - देवताव योजयेदतिथिवत् भोजनस्य तदर्थत्वा " दि ति । वाशब्दशंकानिवर्तकः । हविरुद्देश्यादेवताफलार्थिनं स्वाराधने प्र योजयेत् कुतः ? भोजनस्य तदर्थवाद -भोजनस्य हविषस्तत्समर्पणस्यच तदर्थत्वात् तच्छेपत्वात् । संप्रदानभूताहि देवता प्रधानतया स्वायें द्रव्य तत्समर्पणे प्रबुद्धे । क्रियाधानवाक्येषुन्यग्भूतापिहि देवता । तत्तन्मंश दिसामर्थ्यादर्थप्राधान्यशालिनी ॥ अतो यथाविग्रहादिमानतिथिराराध्यः स्वार्थ स्वामीयं उपचरणं ममुझे तथा देवतापीति । ’ आर्थरत्याच ‘अ येते प्राप्यत इत्यथविभूति, थर्थ्यतइतिवा, अतस्तद‌भावानाराध्या, अनी- featererयजति न शंकनीयं । पराखलु देवतात्सर्वस्येष्टे तन्नियु Farare यथाधिकारंततद्विभूतानां । तथापि निरपेक्षादेवतानकुतश्चि- प्रीत, न कंचित्मीणाति, अतः कथं प्रयोजिकेत्यवाह " ततश्च तेन संबन्धः ” अतो नैरपेदवेऽपि नरदेवनीत्या दयौदार्यशालिन्याः परिचर्य मानायाः प्रसेनुष्यादेवतायाएव हेतोः परिचरतां स्वाभीष्टफलेन संबं धः स्मृत्युपचारादिभिदेव सिद्धइति पूर्व पक्षः । राद्धान्तस्तु, “अ पिवाशब्द पूर्वत्वाद्यज्ञकर्मप्रधानंस्यात् " अत्रापिवेति सार्वाङ्गीकारं पर पत्र्यावर्तनं । यद्यपि देवावा विग्रहहविरादानयुगपत्कर्मसन्निधिप्री- तिफलमदानरूपविग्रहादिपंचकं दुर्निषेवं । द्रव्याद्यपेक्षया संप्रदानस्य- प्राधान्यं यजेच देवताराधनवाचितया यागस्य तादयः सिद्धपरवा- क्येच परापरदेवतयोस्स्वरूपादिकमनन्यार्थमामनामः तथापि कर्त व्योपदेशेषु यज्ञादिरूपं कर्मस्वर्गादिफलसाधनतया चोदितत्वालधानं- सत् साध्यतयाबुद्धयारोहेण पुरुषंप्रवर्तयति, कृत्संवदेवतादिक्रियाशे- षभूतं | ननु फलप्रदायादेवताया आराध्यत्वेन प्रधानत्वमनुशोश्रया महे अवाह " गुणबेन देवतातिः " हविष्यदानप्रतिगुणीभूतांहि- देवतामनुमः मन्त्रार्थवादोपस्थापित देवतामीतिरूपमपूर्व चोदितस्य क्षणिकस्य कालान्तरभाविफलद्वारतयोनादीयेत, अतो वास्तवप्राधान्य- शालिन्यपि देवताफलकामन वर्तकशाब्दप्राधान्यक्रियागुणीभूता नमाधा- श्येनप्रयोजिकेति । अतिथेस्तहिकथंप्रयोजकत्वं इत्यमित्याह - " अतिथी तत्प्रधानत्वमभाव. कर्मणिस्यात् " आतिथ्यंप्रत्यतिये. प्रधानत्वं प्रातं, अ न्यवाहि तर्थकर्मणिमयोजकाभावातदभावस्यात् । तत्सपर्या विधिरे- [३ वा] शती - पडनारासहिता । सहसा च गुह्यार्थीना मवचनीयत्वात् । एवंसति ब्रह्मकाण्डदेवताधिकर णैकरस्यसिद्धेः । द्रव्यदेवतयोर्द्वव्यवलीयस्त्ववर्णनमपि नदेवताविग्रहाद्यपा रमार्थ्यलिंगम्, प्रतीतिसन्निकर्षविप्रकर्षाभ्यामेवप्रावल्यदौर्बल्यसिद्धेः LL पत्तौ हविषानियम्येतकर्मजस्तदुपाख्यत्वात 57 I 6 61 "” आत 77 तस्यमतिविधानत्वात् वतत्रप्रयोजकइतिश्चेत् तत्रप्रत्याह " थ्यकर्मगोहि अतिथ्यागमनप्रतिविधानतयैवचोदना । क्रियायुक्तपुरु- समाहूतातुदेवता । सन्निधत्तेतदिष्टार्थनततस्तायुक्तदा ॥ अतिविस्तु स्वयंप्राप्तः स्वाभीष्टंचयोजयेत् । तदिष्टानुविधानेन तत्सपर्यार्थ चोदना ॥ अतः मातानामविवेकादतिथिप्राधान्योक्तिः " इति | ननुकिमर्थ- मन्वारोहेणचित्तसंक्षोभः क्रियते यावता परमात्मसमर्थनादेवप्ररोचना- सिद्धिरित्यवाह ( सहलाचेति ) निर्धारितकर्मस्वरूपस्यैव ब्रज्ञाना- धिकारइतिभावः । अन्वारुह्यवादत्वेहेतुमाह ( एवंसतीति ) नवैकरस्या सिद्धिः परस्येष्ठैवेतिवाच्यम्, मध्वादिष्वसंभवादनधिकारंजैमिनिः इत्यादावेकरस्यप्रतीते स्वत्परित्यागायोगादितिभावः । ननु “ विप्रति- इत्यधिकरणे " ऐंद्रमेका- दशकपालनिर्वपे " दितिविहितविकृतियागे द्रव्यवआग्नेयसाम्यादेवता. तस्तान्नाय्ययागताम्याच्च कस्वधर्मामाद्याइतिविश्वारे द्रव्यसाम्यस्यबलीय- स्त्वात्तेनप्रकृतिनियमइतिसमर्थितं । तत्रावल्यदौर्बल्येसत्त्वासत्त्वनिबन्धने- एवेति विरोधइत्यचाह ( द्रव्यदेवतयोगित ) देवतायाःस्वरूपं देवता- त्वचाप्रत्यक्षं द्रव्यस्यतु हविवधर्मवानत्वइति प्रतीतिशैत्रयविवाभ्या मेमावल्यदलने इतिभावः । नतु धर्मिणः प्रत्यक्षणन्यत्यकर्यभाव- त्यहेतुः यत्कर्मसाम्यंशीयंत्रतीयते तमतिदेशः कार्यइतिहिवक्तुंयुक्तं, नचद्रव्यसंबन्धोदेवताल बन्धाच्छीव्रप्रतीयते येनप्राबल्यंस्यादितिवेत्सत्यंः द्रव्यवाचिपदानांलीकेव्युत्पन्नतया द्रव्यवि नियोजकवाक्यश्रवणसमनन्तर मेव झटितिद्रव्यसंबन्धावतीयते, देवतादाविपदानां लोकाव्युत्पन्नतया तद्विनियोजक वाक्यश्रवणसमनन्तरन्ततः मावा श्रोतव्यवहारदर्शनात्, कोवेन्द्रइतिजिज्ञासायां ’ वज्रहस्तः पुरन्दर इतिवाक्यश्रवणेनवा पुराणा- दिश्रवणेनवा अन्यथा वेन्द्रादिपदव्युत्पत्तौ सत्यां तत्संबन्धप्रतीतिरित्य- स्त्येव द्रव्यसंतीत शीघ्रभावः । किव देवताऽभावोनदौर्बल्येहेतुः , * शास्त्रमुक्तावळी । raft pravaवंपरोक्षं अथापिस्त्ररूपत. प्रत्यक्षतया विशेषोऽरत्येव । एवं सर्वत्राविरोधरसेश्वरमीमांसायामनुसन्धातव्यः । तथापि " मध्वादिष्वसं भवादनधिकारं जैमिनिः " " धर्म जैमिनिरतएव, " " शेपपुरुषार्थ वादोयथान्येष्वितिजैमिनिः " परामर्शजैमिनिरचोदनाच्चापवदतिहि परजेमिनि मुख्यत्वात् " ब्राझेगजैमिनिरुपन्यासादिभ्यः "” 37 "” " “} किन्तु तत्साम्यनिबन्धनाविदेशाभावएव हेतुरिति कुतः मावल्यदौर्ब ल्यचिन्ता, कुतश्वदेवतासाम्यात्कचिदतिदेशः । यदि शब्दस्यैव देवता- त्वात्तत्संबंधादतिदेशः तर्हि द्रव्यदेवतयोः कोविशेषः, भतस्सम्प्रदा- नादपिकरणस्यत्यागस्वरूपोत्पादकतया प्रथमाकांक्षितत्वाच्च प्राबल्यं द्रव्य- rai ( धर्मrafमति ) अलौकिक श्रेयस्साधनत्वमित्यर्थः । ( मध्वा- दिष्विति ) मधुविद्यादिषुवस्वादीनामनधिकारंजैमिनिराचार्योमन्यते, कु- तः असंभवात्, तत्रहि विद्यायां वस्वादयउपास्याः नचतत्र तएवक- तरस्संभवन्ति, कर्मकर्तृविरोधादित्यर्थः । अत्रच वस्वादिजीवपर्यवसित मुपासनमित्याशयेन पूर्वपक्षोत्थाना दर्धविरोधः (धर्मेति ) धर्ममेव 66 w 22 फलप्रदं जैमिनिराचार्यों मन्यते कुतः अतएव श्रुतेरुपपतेश्चः अभि- लषितस्वर्गस्यतत्साधनतया स्वर्गकामोयजेत इतिश्रुत्या यागस्यै व साधनतयाबोधनात् । कृप्यादिवदाराधनरूपत्वाभावेपि कालान्तर- भाविक प्रदत्वोपपत्तेश्वत्यर्थः । ( शेषत्वादिति ) “ तत्त्वमसि " इ- त्यादिसामानाधिकरण्येन कर्मसु कर्तुरेव ब्रह्मत्वावगमात् तद्वेदनस्य- तत्संस्कारतया कर्मशेषत्वा द्रव्यादिष्विव फलश्रुतिरर्थवाद इतिजैमि- निर्मन्यत इत्यर्थः । ( परामर्शमिति ) “ arraferrer: " इत्य- चचोदनाभावात् उपासनस्तुत्यर्थमनुवादमेव जैमिनिमैने । " वीरहा- वाएषदेवानां योनिमुद्रासयते इत्यपवदतिचाश्रमान्तरमित्यर्थः । ( परमिति ) परमेव ब्रह्मोपासीनानर्चिरादिनयतीतिजैमिनिः, ब्रह्मग- मयतीतितत्रैव मुख्यत्वादित्यर्थः । ( ब्राह्मेगोते ) अस्यस्वरूपाविर्भावो ब्राह्मण अपहतपाप्मत्वादिस्वरूपेण, तेहि ब्रह्मगुणाः प्रत्यगात्मनोऽपिस्वा- भाविकाइति यआत्मापहतपाप्मा " इत्यारभ्योपन्यासादिभ्योऽवग- 17 [ ३-वा] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । " भामिनिर्विकल्पामननातू

इति सूत्रे पुजैमिनिमतस्य पूर्वपक्षत्वेनो पपादनाद्विरोधस्सिद्धइतिचेन्न; अत्यल्पतराप्रधानार्थविवादस्यप्रधानभेदकत्वा भावात् । अतएवहि शास्त्रेषुवार्तिकावतारः । कि पूर्वकृतप्रासादखण्ड विषमांशापनयनेन शेषनिर्माणितदैक्यंनास्ति । अतः प्रतिसंस्कारेणात्रापि सन्धानं । यद्वावैभवोपुतत्वभ्रमोमंदधियांमाभूदिति तदनुवादप्रतिक्षेपौ । तदुक्तंतदुक्तमितिजैमिनिपरिग्रहएव बहुशोदृश्यते । ७१ म्यते नतु ज्ञानस्वरूपेणाविभाव इति जैमिनिरित्यर्थः । ( भावमि- ति ) “सएकधाभवति " इत्यादिना देहेन्द्रियादिभिर्विविधताश्रते- देहादीनां भावमेव जैमिनिने नकदाचिञ्चितोऽशरीरत्वमित्यर्थः । यद्य येते सर्वेऽथ नपूर्वकाण्डेसूचिताः अतोनार्थविरोधः तथाप्युक्तरीत्याभि नमतस्थत्वात्तत्कर्तृकेण सहनैकशाख्यमितिभावः । प्रौढ़वादेन परिहर- ति ( अत्यल्पतरेति ) अत्यल्पतरविवादस्य अप्रधानार्थविवादस्यचे- त्यर्थः । तेन भगवतः फलप्रदत्वरूपप्रधानार्थविरोवेऽपि तस्वात्पत्वा- दितरबद्दर्थविरोधेपि तेषामनधानत्वान्नदोषइतिभावः । प्रतिसंस्का- safariniशिक्षणं । तात्विक परिहारमाह ( यद्वेति ) वैभ arrerrar गुरुशिष्ययोरैककण्ठ्यादित्यभिप्रेत्य तयोरैककण्ठ्य - मुपपादयति ( तदुक्तं तदुक्तमित्यारभ्याचख्युरित्यन्तेनग्रन्थेन ) छन्दोगानां वाजिनां चोद्गीवविद्याया ऐक्यंपूर्वपक्षीकृत्य निरस्य संज्ञातर्फे क्यमाशंस्योक्तं " संज्ञातश्चेत्तदुक्तमस्ति तदपि " इति संज्ञेक्यपि भेदउक्तः । यथा " प्रकरणान्तरे प्रयोजनान्यत्वं " इत्यत्र नैयमिकम सान्निहोत्रयोरित्यर्थः । " अक्षरधियात्त्ववरोधस्सामान्यतद्भावाच्या मौपस दवत्तदुक्तं " " यत्तदद्देश्यमग्राह्यं " इत्याद्युक्तास्थूलत्वादिविषयाणाम- क्षधियां सर्वत्रावरोधः, सर्वत्र ब्रह्मणएकत्वात्तैर्विना इतरव्यावृत्तब्रह्मा नुसंन्धानानुपपत्तेश्व, अतः प्रधानब्रह्मानुसन्धाने तद्गुणानामप्यवरोधः - औपसदवत् - जामदनचचतूरात्रे पुरोडाश्युपसद्गुणभूतस्य मन्त्रस्योपस दनुवर्तित्वेनोपशुगुणकत्त्वमुक्तं गुणमुख्यव्यतिक्रमे तदर्थत्वान्मुख्येन वेदसंयोग " इत्यत्रेति । " प्रदानवदेवतदुक्तं " दहरविद्यायामपहलपा [L८० शास्त्रमुक्तावली । विशेषतथ " साक्षादप्यविरोघंजैमिनिः 55 " संपत्तेरितिजैमिनिस्तथा 22 हिदर्शयति " अन्यार्थन्तु जैमिनि: प्रश्नव्याख्यानाभ्यामपि चैत्र मेके “तद्भूतस्यतुना तद्भावोजैमिनेरपिनियमा तद्रूपाभावेभ्यः 37 " मत्वादिगुणविशिष्टोपासने तत्तद्गुणविशिष्टस्वरूपभेदात्प्रतिगुणं गुण्या वृत्तिः यथा " इन्द्राय राज्ञे " इत्यादि विशिष्टस्वरूपभेदालदाना- शिः । तदुक्तं संकर्षे” नानावा देवतात्वात् " इति । इन्द्राय राजेपुरोडाशमेकादशकपालनिर्वपेत् ” “इन्द्रायाधिराजाय " “ इन्द्रायस्व- रात्रे " इतिविहितायां विपुरोडाशिन्यामिष्टौ हविर्भेदाद्भेदेनावदानमाप्तौ " वात्सर्वेषां सहावदीयेरन् " इति सूत्रेण “सर्वेदामभिगमनवद्य ति " इतिवचनात्सहावदानेस्थापित ततोवदानसाहित्यात् प्रदानसाहि स्यं “तयां सहदानप्रदानैकत्वात् " इति सूत्रेण पूर्वपक्षीकृत्य “ना नावादेव तायत्वात् " इति अविराजत्वादिविशिष्टदेवताभेदात् प्रदानं- नावादेवताष्ट्रयत्वात् नानैवेrयुक्तमित्यर्थः । ( लाक्षादिति ) “सरोऽग्निवेश्वानरः” इत्यसि शब्दसामानाधिकरण्यं परमात्मयाचिनो वैश्वानरशब्दस्य परमात्मनोऽ मिशरीरकतयोपास्यत्वायेत्युक्तं नावश्यमेव, अग्रनयनादियोगेन परमा रमन्येवाग्निशब्दस्य साक्षाद्वत्तेस्तत्सामानाधिकरण्याविरोधं जैमिनिर्मन्य तइत्यर्थः । ( सम्मत्तरिति ) “ लोमानियाई र्हदयंगार्हपत्य " इत्यादिनो पासक हृदयादीनां यद्वैश्वानरविद्यायां वेदित्वादिकल्पनं तद्वियोगभूता- याः प्राणाहुतेरग्निहोत्रत्वसंपादनार्थ । दर्शयति श्रुति:- " यएतदेवंवि- द्वानग्निहोत्रं जुहोति " इति । ( अन्यार्थन्त्विति ) “ सप्तं पुरुपमाज- ग्मतुः " इत्यादी पदातिरिक्तजीवसद्भावप्रतियोधनं “योवैबालकर तेषां पुरुषाण कर्ता यस्यवैतत्कर्मसवैवेदितव्यः " इति वेद्यतयोक्तन ह्यमतिबोधनार्थमिति " परतद्वालाके पुरुषोशयिष्ट " इतिप्रश्नात् " अ थास्मिन् प्राणपवैकधाभवति " इति " सतासौम्य " इत्यादिatree- इत्यादिवाक्यस मानार्थात्यतिवचनाच्च अवगम्यते । एकेवाजसनेयिनोप्येतत्प्रतिवचनख मानार्थ वाक्यं स्पष्टमधीयते " कैंपएल " दित्यादि " यएषोन्सहृदय काशस्तस्मिञ्छेते " इत्यन्तं । (तद्भूतस्यत्विति । ) ततस्य नैष्टिकाद्याथ [३-वा]. इतिसूत्रेषु भगवता शतदपणी - चण्डमारुतसहिता । बादरायणेन स्वाभिमतार्थस्थापनायजैमिनि- स्नानैवोपात्तः I सच भगवान् जैमिनिः " औत्पचिकस्त शब्द स्यार्थेनसंबन्धः तस्यज्ञानमुपदेशोव्यतिरेकवार्थे ऽनुपलब्धे तत्प्रमाणं वाद रायणस्यानपेक्षत्वात् " इति स्वोक्तार्थसंप्रतिपत्तये स्वाचार्य बादरायण मेव पुरस्करोति । जैमिनेर्वादरायण शिष्यत्वञ्च महाभारतादिषु प्रसिद्धं- सुमन्तं जैमिनिचैवं वैशंपायनमेवच " इत्यादिना । नवव्यासशि ष्योजैमिनिरित्युक्तं सत्यं व्यासएवात्रवादरायणः " द्वीपेबदरिकामिश्रे बादरायणमच्युतम् । पराशरात्सत्यवती पुत्रंलेभेपरन्तपम् ॥ " इति हिस्मर्यते । ८ १ · 7 , + मंप्राप्तस्य, नातद्भावः - अतद्भाव:- अनाश्रमित्वेनावस्थानं, न संभवति, कु तः? तद्रूपेत्यादि - तेषां नैष्ठिकवैखान सपरिव्राजकानां, रूपाणि-धर्माः, स निवृत्तिभ्योनियमात्, “ब्रह्मचार्याचार्यकुलवासी तृतीयोत्यन्तमात्मान माचार्यकुलेवसादयन् " इति " आरण्यमियारातो न पुनरेयात् " इति, सन्नस्याम्नीन्नपुनरावर्तयेत् " इतिच शास्त्राणिहि नियच्छन्ति, जैमिने- रप्येवमतमिति । उत्पत्तिर्जन्मस्वभावः, औत्पतिकः नित्यइतियावत् । नित्यशब्दार्थ संबन्धः न सांकेतिकः येन प्रमाणनस्यात् । नित्यत्वात्तस्य- धर्मस्य, उपदेशो, ज्ञानं ज्ञापकः, तच्च ज्ञानं न व्यतिरेकः- न विपर्ययः, सं- शयस्याप्युपलक्षणमेतत् तथानुपलब्धेर्ये प्रचर्तमानत्वान्नानुवादकोनि, तस्मादनपेक्षत्वादनधिगतार्थबोधकत्वाश्चोदना धर्मे प्रमाणं भवत्येव, वा दरायणस्याचार्यस्वमते नेति सूत्रार्थः । ( स्वाचार्यमिति ) तथाच स्वा चार्यभूतब्रह्मसूत्रकृत्पुरस्कारेण प्रवर्तमाने जैमिनीयशास्त्रे न तद्विरुद्धा- भिधानमित्यर्थः । नन्वाचार्यस्वान ब्रह्मसूत्रकृत्पुरस्कारः तत्र मानाभावा त । किन्तु ऐतिशायनादिवत्तणं कचित्सम्मतिमात्रात्, अतोन्यत्र तद्विरु द्धाभिधाने नानुपपत्तिरित्यवाह (जैमिनेरिति ) ( नन्वत्रेति ) नच सए- ववादरायणः, बादरायणशब्दस्य ऐतिशायनादिवदपत्यत्ययान्तत्वेन वाद- रिशब्दाद्वयुत्पन्नत्वादिति भावः (द्वीपइति ) अनेन बदराणां समूहोबाद रं तत्र्यनं यत्य सवादरायणइते व्युत्पत्तिस्सूचिता । संज्ञात्वाच्च “पू ११ <२ शाखमुक्तावळी । “ तपोलि गीतमा रहरक्ष घ्याव्यात कधी वादरायणान् नशानि विजिष्यन्नुनिस .. चीन एति वारा स्वीक्रियते । अतः फोन प्रतिधियः संप्रदायाद कागाश्रिताः वाचस्पति प्रभृतयोपासनेषु पूर्वकाया नागपुयारी बताउगा परजसद्धानोमुकस्य पवासाम्यापतिविग्रहादिना प्रतीगते, तदपि तत्प्रणीतकर्म काण्डदेवकरण करोति । चीनच जैमिनि हृदयानभन्दा बाग, आः परस्परम्ना कार्यात निवात्रा पि यथांशकरणमपि युक्तं । तदेतदभिप्रेतं गता वोपायनेन “संहितमेतच्छारीरकं जैमिनीयेन येनेतिवासिद्धिः” इति । तदेतदुपादानत्रयस्तृणीत ननाप्यकारः । नन्नेतावतापि कर्म नीनांरायो रे कशाचे प्रमाण गन्यस्तनिति, किंवा कर्मकाण्ड द्वादशाध्याय्यादौ शारीरक चतुरख्यायां प्रसाराचे वयानिपतं । र्वपदात् " इत्यादिना णत्वमितिभावः (व्यासेति ) तथाच कारोबाद- रायण सूत्रकारइत्यनिर्धारणमिति भावः । तथापीत्यादि ) ता नपदस्य कर्मणिव्युत्पत्त्या वैदनशदच णिजन्तनिष्पद्यतया व्यासस्य रहस्यतमार्थख्यापकत्वप्रतीतेः रहस्यसमाथीप देशव स्यैव युक्तमित्यर्थः । " भवतीगीमहायोगीवत्यां पराशरात् । " इ- त्यारभ्य " चकारखह्मसूत्राणि येषां सूत्रत्वगंजसा । " इत्यादिस्कान्दवच नादिकण्ठोक्तिरादिशब्दार्थः । नतु फैमिनीयसूत्राणां देवतानिराकरणप रतया तयानातृभिपख्यातत्वादेवतासद्भावा तात्पर्याभावातद- भित्रायापरिज्ञानादेव वेदान्ते तथातथा जैमिनिमतोपन्यासइत्यत्राह (न दीव) आचार्यवादरायणशब्दाभ्यामभिप्रायापरिज्ञानायोने हेतुरुच्य ते । (अतइति) व्याख्येपैत्यात्प्रथमतस्सामान्येन वेदार्थनिर्णयोदेशेनैव- विमानक्वस्य युक्तत्वात् परस्परविरोधाभावाचेत्यर्थः । प्र तिबन्दानुदन सावनिशंकते ( नन्विति ) ( किंवेति ) ऐकमत्यै * [३-वा] शतपणा - चण्डमारुतसाहता । कमसिन नेवारपासंग निविशेषविशिष्टाविरुद्धावान्तरार्थ शास्त्रान्तख्या वृत्तासाधारणोपकाराहं तप्रकारकप्रमानार्थव्यमितिचेत् इदन् किन्न माणनितिनिपुणो भूत्वात्वमेवनिमय व्यजवात्सर्वत्रैक्यं “ तोवर्मजिज्ञासा “इसारन्य " अनावृत्तिश्राब्दादनावृतितात्”:” वमन्तं कर्म देवतापरदेवतागोचरतया विभक्तकाण्डत्रयं विशतिलक्षणनेवी शास्त्रमिति । तदिदं " मीमांसाशास्त्रं” इत्यादिना भाष्येण दर्शितमिति ॥ इति श्रीकवितार्किक सिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य वेदान्ताचार्यस्यक तिषु शतद् नण्यांमैकशाखयसमर्थनवादस्तृतीयः ॥ ८ ३ करवन्ध्यस्याप्युपलक्षणं । ( क्रमेत्यादि ) संगतिविशेषविशिष्टत्वमैकमचं ध्येहेतुः । उत्तरांशशास्त्रक्यहेतुः ( शास्त्रान्तरेति ) न्यायविस्तरादिवि- द्यास्थानान्तर साध्यविलक्षण कर्मभाग तात्पर्यनिर्णय रूपोपकार जनना हामीमांसाया इति भावः । इदच वेदार्थावन्ध्यर्थकत्वेन सर्वे- पाकशाख्यं वारविक्तं । अवान्तरार्याविरोधस्याप्यैकशाख्यापेक्षित- त्वादुक्तमविरुद्धावान्तरापैति शाखविशेषणं । किंप्रमाणं - कस्यप्रमा- पत्र | किं विशविलक्षण्यैकशारूपस्य किंवा द्वादशाध्याय्यादिनावैकशा- यस इति निरूपयेत्यर्थः । वेदार्थनिर्णयरूपैकोपकाराईताया विंश- तिलक्षणीवादारण्याक्षत्र वत्यमाणं भवेदितिभावः । नच कर्मत्र सनिवरूपकानिइति वाच्यम्, कृत्नवेदाध्यायिनः कृत्स्ना पाठवीना ने निणिनीयाद्वेदार्थनिर्णयत्वस्यै वेष्टतावच्छे वचत्यात् वदनुग्रहार्थना तदिष्टतावच्छेदकावच्छिन्नोदेशन प्र वृतेईसवाजवत स्पेश्वावच्छेदकावच्छितोषकार जननार्हता दाव तरकशास्त्रापात् । अतएव मीमांसेत्येकतया विद्यास्थानगणने परिग पनं वत्येवकारीवादनात् । अन्यथा प्रतिपा प्रविभावं प्रायधिकरपंच भेद यह अख- कर्मब्रह्ममीमांसवेकिनचे नितं व्यववाणभाव ि बीजी- ये जीवि वेसति विपदपराध्या तदत्यरागेणचा कर्मत्र रावेनारस्येव प्रयुक्त वनेक देशविचार ! ८४ 7 शास्त्रावळी । 2 , विधेरागस्यवाऽभावात किंवा जयादित्यवामनवृत्त्योवि कर्तृभेद aeroittera यद्वा प्रबन्धान्तरइबैकप्रबन्धत्वव्यवहारात् । नाद्यः- ऐकशास्त्रत्रतोः पूर्वोत्तरभागव्यवहारस्यात्राभावात् पूर्वोत्तरशास्त्रव्यव हारस्यच मित्रयशास्त्रयोः पूर्वापरीभावमात्रेणोपपत्तेः । द्वितीये ब्रह्ममी मांसायाः कर्ममीमांखोपजीवित्वं किं नित्यफलार्थिनः पुंसेोब्रह्मविचारे वृत्त्यर्थस्य तत्प्रामाण्यनिश्चयस्यवा ब्रह्मज्ञानकर्मफले नित्यानित्येइति विवे कस्वा कर्मफलानित्यत्वनिश्वयविशिष्टस्य ब्रह्मज्ञानफलनित्यत्वापातत्र- त्ययस्यवा कर्मविचाराधीनत्वात्, किंवा ब्रह्मभागविचारे प्रवृत्तस्य त दर्धनिश्चयार्थश्रुतिलिंगादिवलाबलादौ कर्मविचारापेक्षणात् यद्वा ब्रह्म- निश्चित्य तनिदिध्यासने प्रवृत्तस्य निदिध्यासनांगकर्मानुष्ठाने कर्मविचा रापेक्षणात् । नाद्यः - वेदप्रामाण्यस्य ब्रह्मतकख्यतर्कशास्त्रसिद्धस्यवा ब्रह्ममीमांसायामेव अस्मन्मते ‘नविलक्षणत्वा’ दित्यत्र त्वन्मते ‘अतएवच नित्यत्व’ मित्यत्र वक्ष्यमाणस्यवा पूर्ववत्वेवक्ष्यमाणस्य त्रैवर्णिकाधिकार स्वोपजीवनात ? नित्यानित्यविवेकस्यच त्वन्मते ब्रह्मविचारप्रवृत्त्यहे- तुत्वात् कर्मविचारविनाप्यस्मद्रोत्यातत्सिद्धेश्व । विशिष्टायातप्रत्ययस्य च ब्रह्मज्ञानफलनित्यत्वापातनतीतिमात्रेण नित्यफलार्थिनस्तत्र प्रवृत्ति- arathलानित्यन्वापातप्रतीतिमात्रेण ततो निवृत्तेरुपपत्ती विशेषणस्य कर्मफलानित्यत्वनिश्चयस्यानपेक्षिततया कर्मत्यागेन ब्रह्मविचारे प्रवृ- यहेतुत्वात् । नद्वितीयः - श्रुतिलिंगादिबलाबलादेरुपक्रमोपसंहारबलाब लादेखि ब्रह्मतर्कसिद्धस्य लोकसिद्धस्य वोपजीवनात् । नतृतीयः - ब्रह्म विचारानन्तरं निर्दिद्यासनात्याकर्म विचारोपपत्तेः । नापिमीमांसयेोर्विष- याद्यैक्यं सिद्धसाध्यविषयत्वात् नित्यानित्यमोक्षाभ्युदय फलत्वात् वि- रागरागाधिकारिकत्वाच । वेदार्थत्वालौकिक पुरुषार्थत्वतदर्थित्वैर्विषया arra अर्थ कामशास्त्रयोरा शास्त्रार्थवपुरुषार्थत्वतदर्थित्वे मोक्षशा- खादिना विषाद्यैक्यंस्यात् । न तृतीयः - ’ षडंगेोवेदोऽध्येतव्य’ इत्येकेनैव विधिना तहत्थरागेणवा व्याकरणाद्यंगविचारस्यापि प्रयुक्तत्वेन केव- लवेदविचारे विधेरागस्यवा अभावेन व्याकरणादिविचाररूपमहाभाष्या देवेदविचाररूपमीमांसयैकशास्त्रचापातात् । इहैव कर्मकाण्डस्यापि त्र- परतया दिचाविवेन एकदेशविचारावाच । चतुर्थे - वाख्येयैक्यं [३-वा] लक्ष्यः- शतपणी - चण्डमारुतसहिता । , , ८५ तावद्वेदत्वादिनैक्यमात्रं, व्याख्यानेपि प्रबन्धभेदेसत्यपि वेदध्याख्यान स्वादिनैक्यसिद्धिप्रसंगात् । नापिपूर्वापरीभूतैकप्रबन्धत्वं व्याख्यानस्यै कमन्यत्वेहि तावद्रयाख्येयैक्यमात्रं हेतुः, वैदिकपदार्थनिर्णायकयो- freक्तव्याकरणयोरिव एकप्रवन्वव्याख्यानयोः प्रस्थानयोरिवच प्रबंध भेदेऽपि तदुपपत्तेः । नाप्येकप्रबन्धपूर्वापर भागव्याख्यानत्वं हेतुः असि देः । तथाहि तत्तच्छाखासंहितारण्यकभागयोः पूर्वापरतया न पू- aftरभागव्याख्यानता, एकशाखासंहितारण्यकयोः क्रमेण व्याख्या- नानन्तरं शाखान्तरसंहितारण्यकव्याख्यानरूपत्वाभावात् । अतः कमंत्र परसमुदायरूपेण पूर्वापरभागता तद्वयाख्यानरूपतया पूर्वापरभाग- व्याख्यानतावाच्या । समुदाययोश्च पूर्वापरभावो न क्लुप्तीनापि क- ततच्छाखीयसंहितारण्यकयो रध्ययनसिद्धं क्रमं वाधित्वाकल्प नासंभवात् । नापि तत्तच्छाखास्थसंहितारण्यकयोः पूर्वापरीभावमात्रेण तत्समुदाययोस्तसिद्धिः ब्रह्मसूत्रव्याकरणसूत्रादौ प्रथमपादसमुदाय. स्य द्वितीयासमुदायस्वच पौर्वापर्यप्रसंगात् । यदिव विप्रकीर्णकर्म ब्रह्मभागौ युद्धचा पूर्वापरीभावेन विविच्य मीमांसयोः प्रवृत्तिः तर्हि वे दार्थविचारत्वोपाधिना अप्रवृत्तेः प्रयोजनभेदमभिसन्धाय कर्माविचा रत्वोपाधिनैव तेनैकशास्त्रता, तस्मान्नमीमांसयोः पूर्वापर भागव्या- ख्यानत्वं । अस्तुवायत्, तथापि कर्मब्रह्मकाण्डानि णीयकयोः स्मृति पुराणयोरिव मित्रप्रवन्धतास्तु । नपंचमः - उत्तरषट्काद्याद्यध्यायेषु पू- वषट्काद्याध्यायमपेक्ष्य सप्तमादिव्यवहारवत् देवताकाण्डब्रह्मकाण्डाद्या द्यध्यापेषु कर्ममीमांसाद्याध्यायमपेक्ष्य त्रयोदशसप्तदशादिव्यवहारस्य द्वितीयभागतृतीयभागप्रथमादिव्यवहरस्यवा अभावात् । देवतावियहा दिनिरास तत्समर्थनाभ्यामर्थविरोधात्र न मोमांसयोरैक्यं । तन्निरासःक मध्यश्रद्धावारणार्थइतिचेत् सत्येव ब्रह्मणि तज्ज्ञानश्व सत्यामपि देव तयामाश्वासंभवात् । पौरुषेयत्वादेदाप्रामाण्यं माशंकीति तन्निरास: इतिश्चेत् सत्यामपिदेवतायां तदकृतत्वमात्रेणापौरुषेयत्वात् । किंच " म वादिन्यसंभवात् " शेषत्वात्पुरुषार्थवादः " इत्यादिषु जैमिनिमतस्य पूर्वपक्षितत्वात्कथमविरोधः । नचातन्मतं तन्मतमिति वक्तुं युक्तं । किं- स्व वदिशा.चं त आ वेदार्थजिज्ञासेति साधारणीमविज्ञा- → ८६ शास्त्रमुक्तावळा | स्यात् । नच ब्रह्मजिवावेत्येव सावारणीयतिज्ञा कर्मविचारस्तु मीमांसादे संगरादतिवाच्यं तथासति ब्रह्मजिज्ञासायाः कर्म- विवान्तसंभवात् । कर्मवानीमांसाप्रतिज्ञाभ्यामेव साधारणी प्रतिज्ञार्थसि रेत्यपिन, प्रारिप्तितशास्त्रविषादि सूचनाय साधारणस्यै- चादौ साक्षात्मविज्ञेयत्वात् । ननु धर्मजिज्ञासेदेक्स मरणीयविज्ञा, अलौ किकश्रेयसाधनं धर्मः सच सिद्धसाध्यन्च साध्यो यागादिः, कि दो ब्रह्म, “कृष्णवर्तसनातनं " इतिभारतीकरिविचेन्न, तथात्वे देव द्धो ब्रह्ममीमांसयोमीनांखेति व्यवहारापातात्, प्रतिज्ञात धर्म सामान्यस्यै वानन्तरं दक्षणीयत्वेन वाइवादयोऽपि विशेषलक्षगायोगाच्च । तो एजयोगांसायां शास्त्रयोनिसूत्र- ययं । धूणवागिति । धारणा-दिवचनाद्योगिकः, अन्यथा “पा सनात् पानाद्यासनात पुण्यमानानू, " परमहलय. " इति वचनात् पापत्वाद्यपिवात | देवताकाण्डर्थवदापाच नक्वचिद्धर्मश ब्दो घटइति । 7 तदेतत्सर्वमाचार्य तू श्रवणहेतुदौन पनि । तथाहि “ऐक सूतश्रवदनं शायद भागद्वयात्मक वेदाखनैकप बन्धव्यासरूपत्वात् " इत्यादि ना व्याचैत्यमेव शास्त्रैक्ये हेतुतवानुगृहांतनाचापैः । " असवैक शायं कथंपनियनइतिरां कांपरिहरत्” इत्यादिना उपजीव्योप जीवकभावादिक्रमनि नरामकखेनैवालुवृद्धीतम् । पति विकल्प संचन- आहोपुरुषिकामात्रं । यडुक्तं कर्मनित्यत्यापाप-पीलिमात्रेण ततोनिवृ त्युपपतौ कर्मकलानित्यत्वमिच दोनापेक्षित इति रान, " सांगाध्ययनेन कर्मत्रज्ञान पोरुभयोरप्यापातप्रतीतो अधीषक कर्म विचार्य कर्म- णामनित्यफलत्वनिश्चया यदि नित्यषा के विद्भवति वदा वमपातु- ष्ठेयमितिज्ञानवतो ब्रह्मज्ञानत्य नित्यफलश्वसंभावना तद्विचारे प्रष्ट- तिः” इतिलाचार्यैरनुगृहीवं, अवात्यहुवोवस्यावकाशाभावात् । वदिकर्म vaft freeसंभावना तदा यदि नित्यवित्स्यातदा तन्मया- नुष्ठेयमितिबुद्धिमतः कर्म गोनिवृत्त्यसंभवेन अनित्यपालत्वनिश्वयस्यैवके वलकर्मणोनिवर्तकत्वात । यचेोपजीव्यनिकलेषु तृतीयविकल्प दूषणं त चैकशाखहेतुतया विकल्प्य तेन क्रमासंभव दूषणोक्तरुपहास्यम् । अ [३-वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसंहिता | ८७ treatemraj तथापि क्रमोनसंभवतीत्यभिप्रायेण तथोक्तमितिवेन्त्र, ते नैक्यदि तदा स्वाध्यायाधीतिक्रमाज्ञयाख्याननियमसिद्धेः । नैक्यंयदिसिद्धयति यच विपाक्यदूषणं तदपि पूर्वोक्तप्रमाणाभ्यानकशात्रयैलिद्धे ग्रंथो तरकारेण विषयाम्यस्यति यसूत्वान्निरस्तं । किञ्च पूर्वोत्तरभागात्मि- काय: एकैकशाखायरा एकैकग्रन्थत्वात्तत्रच विषयाद्यैक्यस्यावश्यकत्वे व दयाव्यवस्यापि तदेवविषयादिकमिति कथं नदियाद्यैक्यं । नच कर्म ब्रह्मादिरूपविषयादिभेदादेवशाखायामपि कर्मज्ञभागयोभिन्नग्रन्थता, तथासत्येकस्मिन्नेवानुवाके नानाकर्मणां freeori प्रतिपादनात्तवा- पि तत्तत्कर्मप्रतिपाठकानां वाक्यानां नानाजन्यत्वना । यदुक्तं व्या करणारांग विचारोऽप्येकविध्युत्वरायुति, तत्र, स्वाध्यायापातप्र- सोतदेव व्याकरणविचारसाध्यतया स्वाध्यायापासमतीप्रियुक्तविचार cite व्याकरणविषयःसिद्धेः । यदुक्तमेकादेशविचाराभावादिति, re, see कर्मकाण्डत्य महात्मा विचारित सहस्राधिकरण निश कवि ब्रह्मदिचारेणासि, किविद्विचारमा त्रेणास्य कर्मविचारखे देदमामाण्यविचारएव ब्रह्मविचारस्यात् । यदु क्तं- वेदार्थविचाराविना अवृत्तेः प्रयोजनभेदमभिसन्धाय कर्मा विचारस्वोपाधिनैव प्रवृत्तेनैवेति तर, अवयवनयोजनभे प्रामिस धेरवयविप्रयोजनाभिसन्ध्यविरोधित्वात्, अन्यथा षट्काध्यायपादपेटि काधिकरण में शास्त्र भेदप्रसंगात् । यच्च - देवतानिराकरणरय कर्मण्यश्र छावारणार्थ वे दूषणोद्भावनं तदश्रुतवेदान्तानामित्याचार्यानुगृहीतपदा श्रवणनिबन्धनं तदनुग्रहस्याभावः देवतानां चीनकर्मणां फलाभावप्रसंगात् अनन्तरव } नानात् वत्मा गाव इन्द्र स्येन्द्रपजनश्रवणेन स्वस्यैव स्वस्मै फलनदत्वविशेवाच कर्तव्यश्रुतवेदां तानामश्रद्धास्यात्, श्रुतवेदान्तानान्तु तदन्तर्यामिणः परमात्मनएव फ लप्रदत्वाध्यवसायात्कर्मणि नाश्रद्धास्यात् इति, तस्मात् श्रुतवेदान्ता नां कर्मण्यश्रद्धावारणार्थमन्वारुह्यवादेन देवतानिराकरणंयुज्यतएवेति । rataमतं तन्मतमितिवक्तुमयुक्तमिति तदप्याचार्यैरेव परिहतं - यवातन्मतं तन्मतत्वेनोपन्यासनिरासस्तदुक्ततया तत्र तत्त्वबुद्धिमेन्दुमतीनाम्माभू दिति । अतन्मतत्वव भारतादेवज्ञायतइत्याचायैरेवोक्तं - सच्छिष्य- ८८ शास्त्रमुक्तावळी । स्य जैमिनेर्न भगवद्वद्यासाचार्यमतिविरुद्ध मतिसंभवः, तस्मादैकशाख्यमन ङ्गीकुर्वताप्यन्वारुह्यवादेनैव जैमिनिना देवतानिराकरणमित्यङ्गीकार्य । ब्रह्मजिज्ञासेत्येव साधारणार्थप्रतिज्ञेत्याचार्यसूक्तितात्पर्य प्रागेवोपपादि तम् - धर्मजिज्ञासासूत्रस्य साधारणप्रतिज्ञात्वं चोपपादितमिति ॥ इति शतदूषणी व्याख्याने चण्डमारुते शास्त्रभेदभङ्गोनाम तृतीयः स्कन्धः ॥ शतपणी चण्डमारुतमहिना | श्रीमते रामानुजायनमः ॥ ||श्रीमते निगमानमवादेशिकायनमः ॥ अथ चतुत्वादः ॥ विधित्रस्तैर्यत्तत्कथितमविधेयश्रुतिपर्थे विग्याननिग्व्यमवि- श्रेया मतिरिति । दुयोपायं भगवदुपति नयनम- स्यामस्यामोमति परिवृदायप्रतिवादम् ॥ * ॥ मन्ि यदेतत्रांतजनजन्मिनं; समूलस्यसंसारस्य विन्मात्रे परस्मिन्त्राभ्या पिता दककल्यतादेरिया विधानावास्यायनसावादेव रिलयः नमुन. कर्मणोपासनेनवाविहितेनाष्टा । आबुध दियो इण्डवानादिनापिवा । क्रियतेनैवकेनापि खण्डनं " इति । ww मायालुरखारी उदगृहनिगमान्तसागर तलस्पर्शीनितत्वात्यसौ सासूयमतिवादिदर्शन सिराममणिभिन्दवि । वेदान्तार्थवचःप्रसाधनपव्याख्यान मुद्रःकरः चित्तेभानुवधूसन्ततिपरिष्कारस्य कस्यापि नः ॥ * ॥ ( विधिस्तैरिति ) विधेयत्वे अष्टद्वारानिवर्तन ि वर्त्यस्य सत्यत्वसंभो विधिवासहेतुः 1. ( अविधेयेति ) अपरिचित- तिमागैरित्यर्थः । तेन यागादिशब्दार्थोपि मौयं व्यज्यते । यत्तदित्यत्र तच्छब्दः प्रसिद्धिपरः 1 ( नमस्यास्यामइति ) नमस्यमयुज्मह इत्यर्थः। } ( प्रतिकलमिति ) दुरर्थप्रलापोहूननदशा सम्पन थोपदेशदशासुचेत्यर्थः । तेन तत्तृतोपकारस्मृतिर्नमस्या हेतुरित्युक्तमा ति । सविशेषव्यावृत्यर्थ (समिति ) “भवति " स्वाद्यभिप्रायेण ( परस्मिन्त्रीनि } [१० शास्त्रमुक्तावळी । यत्पुनरुन्मत्तान्प्रति भिषज्यते तदपि तत्रानारोपितत्वाभिमतदो षविशेषमोक्षणायैव, नपुन स्तदधीनधी विशेषमात्रसिद्ध मित्थ्या पदार्थ निवर्तनाय । दोषेतु शममुपेयुपि स्वरसवाहितत्त्वज्ञानादेवतन्निवृत्तिः । अत्राप्याहुः " भ्रांतभेषजनिर्माणं नम्रांतेरुपशांतये | किन्तुभ्रां- तिनिदानस्य दोषस्यैवोपशांतये ॥ " इति । नचात्रापिदोपनिवारणाय वैधापेक्षानुप्रवेशः; दोपस्याप्यत्र दृङ्मात्राधीन सिद्धितया मिथ्यात्वा- विशेषेण एकहेलयैव तत्त्वज्ञानेनानिवार्यत्वात् । ततश्च विश्वमित्थ्यात्वविज्ञानकुक्षिनिक्षेपभक्षितः । नापेक्षतेपुनर्दोषः कर्मायत्ता रमबाधकम् |||| लौकिकस्यतुदोषस्य व्यावहारिकव्यवस्थानतिक्रमाद्भेषजा धवकाशः | यद्यप्यविद्यायामपि सा समाना; तथापि तथाविधत्व प्रबोधनाय प्रवृत्तत्वाद्वाक्यस्य तावतैवतन्निवृत्त्युपपत्तिः । नचज्ञानस्वरू पेणविधातुंशक्यं, अतएवद्रष्टव्यइत्यपि फलानुवादइतिनिरणैषुः । तद तयाचनश्रवणादिविधिनैरर्थक्यं । तादयच प्रतिबन्धकभदवासना (अनारोपितत्वाभिमतेति) लौकिकानामभिमतिर्विवक्षिता तेन, व्यावहारिक त्वं विवक्षितम् । ( भ्रान्तेरिति ) भ्रान्ति सिद्धार्थस्याप्युपलक्षणं । ( नचे ति ) दोषः - अविद्या । भक्षितः - जीर्णः । ( तथाविधत्वेति ) व्यावहा रिकत्वबोधनाय : मिथ्यात्वे तात्पर्यम् । ज्ञानस्यैवतर्हिविधानमस्त्वित्य वाह (नवज्ञानमिति) भाज्यांवेक्षणादिविधानां तत्साधनपरत्वाभिप्रायेणा ह (स्वरूपेणेति कथन्तर्हि द्रष्टव्य इतिविधिरित्यत्राह (अतएवेति) ननुताई श्रोतव्यादिवाक्यानामपि ज्ञानविषयाणां विधिपरत्वासंभवाद्वैयर्थ्यमेवस्या दित्यत्राह (तदर्थतयेति) ज्ञानार्थतयेत्यर्थः । ज्ञानार्थोऽयं चेतोवृत्तिविशेषः नतु स्वयंज्ञानमितिभावः । यद्वा-यद्यविधेयाज्ज्ञानादेवबन्धनिवृत्तिः ननुविद्दि तात्, तदा श्रवणादिविधानं व्यर्थमित्यत्राह (तदर्थतयेति) दर्शनरूपफला तयेत्यर्थः । वाक्यजन्यज्ञाने वाक्यमेवह्यपेक्ष्यते, नपुनः श्रवणमित्यत्राह ( तादर्थ्यचेति ) ननु श्रवणादीनां सर्वेषामपि प्रकरणेन, मोक्षार्थताअविशिष्ट शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । " [ ४ वा] निरसनद्वारेण । तस्याश्चप्रतिबन्धकत्वं असम्भावनाविपरीतसम्भावना ख्यचित्तविक्षेपहेतुत्वात् । " ब्रह्मवेद ” इत्यादीच ज्ञानमात्रस्यैवमो क्षहेतुत्वं श्रूयते । नचास्यवाक्यतस्सिद्धस्यैवज्ञानस्यविधेयत्वसंभवः, “अ प्राप्तेशास्त्रमर्थव " दितिहि न्यायविदः । यत्तु नायंस इतिबुध्यस्वेत्यादौ भ्रमनिवृत्त्यर्थे ज्ञानविधिवद्दृश्यते; तत्रापि नायंसर्पइत्येतावतैवसिद्धंज्ञा नं विस्रम्भमभिसन्धायविधेयवदनूद्यते । यदिचनायंस इत्येतावता भ्र मोननिवर्तेत, तदाजानीहीतिपरश्शतविधानेऽपि कथंतन्निवृत्तिः, अतः " तत्त्वमसि " इत्याद्युपदेशात्सोहमित्यादिरूपेण विवर्तमानयाधियैव विशुद्धाधिष्ठाननिष्टया समूलभेदभ्रमोन्मूलनमिति ॥ अत्र ब्रूमः । सिद्धे विश्वस्य मिथ्यात्वे धीमात्रात्तन्निवर्तनं । तदेवनव टेतेति यथावदभिधास्यते ॥ यत्तु लौकिकदोषस्याविद्यायाश्च मिथ्यात्वाविशेषेपि व्यावहारिक व्यवस्थया वैषम्यमुक्तं, तदपि न मिथ्याभूतानामपि काचकामलादि दोपाणां ज्ञानेतरनिवर्त्यत्वे दृष्टेस त्यविद्यायामपि तदविरोधात् । अस्त्वविरो धः, तथापि प्रयोजकोपदेशजन्यज्ञानादेव तन्निवृत्त्युपपत्तेः हेत्वन्तरप रिग्रहे कल्पनागौरवमिति चेन्न श्रुतेतदभावात् तत्परिग्रहएव तत्प्र संगाच्च । नहि श्रुतहानं न्याय्यं । येच ब्रह्मव्यतिरिक्तं सर्व मित्थ्येति प्र योजकज्ञानवन्तः, तेपि चक्षुरादिगततिमिरादिदोषनाशाय प्रतिभट 3 ९१ वाक्यतस्तुनज्ञानस्यापीत्यत्राह (ब्रह्मवेदेति) एवमपि ज्ञानस्यस्वरूपेण वि धातुमशक्यत्वं कुतइत्यत्राह (नन्चास्येति) प्रमाणपरतंत्वस्यज्ञानस्यनविधेयता, विद्ध्यभावेतदप्राप्तौहि विधिःस्यादित्यर्थः । ( विस्तंभमिति ) विभयो ग्यतानूद्यत इति भावः । ( मिथ्याभूतानामिति ) ततश्व विश्वमिथ्यात्व ज्ञानेन निवृत्तिसंभवेपि तन्निवृत्यर्थतयान्यस्यापि विधानमविरुद्धमित्य र्थः । ( प्रयोजकेति ) ब्रह्मव्यतिरिक्तत्वेन मिथ्यात्वोपदेशजन्यज्ञानादेवेत्य र्थः । तदभावात - आभिप्रायिकोदोष स्तच्छब्देन गृह्यते । ( तत्परिग्रह- इति ) परिग्रहः कल्पना । ( येवेति ) अनेन व्यभिचारः स्वमवृत्ति 4 मंगायचीत् प्रजानाध्य नपुनर्मिम्यात्वात्यवाग मामेव प्रमाणयन्तो जोनमासने । आहूय " मायावादिमतस्थाच- महारोगण [ दृनि ] पीडिता | मवेशयानाने किलभेषजका विण ॥” इति । तस्मादविनायामपि मिव्यायात्यवापस प्रयोजको- प्रदेशवात्सिद्वावनि दोपान्तावदेव ज्ञानेतरहेतुनित्रर्यत्याविरोधात् त दर्नर्माणकोपासनाधिवान नानुप्रपत्र । उक्तचबरदराजाचार्यै य पाहरीतकीबाट पातिकters क्रियये । तदहरिवशान्यर्थ क्रियताहार- . 5 + कर्तन इनि । यानपेधिशक्यमिति, तfear नस्यामा यरूपतया लाभावार्थनया या आत्मयवनियामा चात् . अचना सुत्र व्यापार सामान् उतमागभावनानु- प्रवेशावरहात् अन्यस्मातविदिति । नमम भवपक्षेवृत्ति पर पपक्षेत्वात्मविषगुणस्य उस क्षेतु तथापि क रणावीन त्यामाव्य बनिहे । आदन काढान्चितास्वभावस्य भा व्यत केनवार्यते ! तस्याकारणजन्यले गावपणम् ॥” इति । नहिताय . ज्ञा इतिभातियैव पाणिनीयस्मरणान् आयस्वरूपभूतज्ञानरा तु विधानप्रस्ख्वाभावात् । L । विशेष | वावितनुत्पादिभिस्तदुपपादनाये अननुवृत्यर्थमपि में जपान विद्याननुवृत्यर्थमेव साधनान्तरविधानं संभवतीत्याशयः । (डति ) शन्यदेव साध्यत्वं विवक्षितम् । ( कादाचित्कति) अत्र प्रत्रमिहोपजीव्य | पहा - भाव्यत्वं साक्षात्परं पदासीन्येन कृ तिसाध्यत्वं साध्यत्वच करणाधीनस्येति केषांचिज्ज्ञानानां पुरुषप्रय दाधानकरणजन्यत्वनेन भाग्यसिद्धेरित्यर्थ । सिद्धेहि करणrat ५ योजनाधीनतास्यात तदेव नेत्याह ( तस्पति) (भा पावयेति) बुद्देशीयात्वर्थतया पाणिनीयरमरणादित्यर्थ । वृत्तिरेवमा वायें’ | आत्मन्यरूपभूतन्तु ज्ञानमातार्याविषयमेवेत्यत्राह (आत्मेति ) 240 शतदुषणा - चण्डमागतमहिता । न तृतीय, प्रयत्नस्याविधेयत्वप्रसंगात्, लोकेहि स्वाभिमतकार्यार्थ प्रयतेते तिप्रयत्तविनयविधानदर्शनान् । नचतुर्थ, भावार्थान्तराणामप्यविधेयत्वप्रसं गात् । नपञ्चमः, यष्टव्यइत्यादौ यागादेखि द्रष्टव्यइत्यादौ दर्शनादेरपि त दनुप्रवेशे विरोधाभावात् । नापि पष्ट, ज्ञानविधिविरोधिन. कस्य- चिदन्यस्यापि कुतश्चित्सिद्ध्यभावात् । किञ्च – यदिज्ञानं नविधेयं क थं तर्हि यागादिविधिरपि न भज्येत, यागोपिहि देवतोदेशेनद्रव्य त्यागात्मा बुद्धिविशेनएव । एवद्वादशाहे अविवाक्ये दशमेहनि बुद्धि विशेषरूपस्य मानस ग्रहादेः कथंविवेयतेष्यते, कथंत्रा मनश्चितायसी नां दृष्टिरूपाणां तत्त्वविपयाणांचोपासनानां विधेयत्वमिष्यते, कथञ्च दर्शनार्थतयापि श्रवणमनननिधिध्यासनानि विधेयानीच्छसि तान्यपि ज्ञानविशेषरूपाण्येव । ननु नतानिज्ञानरूपाणि, अपितु तदर्थव्या पाररूपाणीति चेत् तन्न तदर्थत्सत्यपि तेपामपि स्वरूपस्थज्ञानरूपत्वात् । , ९३ अस्माभिरपि स्वरूपभूतज्ञानस्य विधानं नेष्यतइत्यर्थः । ( लोक इति ) तृप्तचर्य भोजने प्रयतेतेत्यादा विष्टसाधनत्वबोधनरूपविधानस्य दर्शनादित्यर्थः । ( भावार्थान्तराणामिति ) पुरुषशब्देनात्मविवक्षायां प्र क्षेपादेर्विधेयतानस्यात्, शरीरपरत्वेतु त्यागादेविधेयता नस्यात् । (अ प्रवेशइति ) केनेत्यंशानुप्रवेशइत्यर्थः । ( कुतश्चिदिति ) प्रमाणादित्य- थे । नतु श्रवणादीनां न ज्ञानत्वं परोक्षापरोक्षज्ञाने क्ऌप्तकारणाजन्य स्वात्, किन्तु ज्ञानाभासः पदार्थान्तरं, अन्तःकरणसमवेतं ज्ञानं सुखा गुणातिरिक्तान्त:करणविशेषगुणभिन्न पदार्थत्वात सुखादिवत् । न चाप्रयोजकत्वं प्रत्यक्षसिद्धायावृत्तेः क्तकारणाजन्यत्वेन ज्ञानत्वायो- गात् । नच तस्मिन् मन करणमितिवाच्यं मनसः प्रमाश्रयत्वेन तद् करणत्वात्, अतः इन्द्रियादिवज्ञानार्थत्वा न ज्ञानमिति शंकते (न नानीति ) ( तदर्थत्वइति ) अर्थभावः, श्रवणादीनां ज्ञानत्वं तावदनुभ वसिद्धं - ध्यानेतु विद्युपास्योव्यतिरेकेणोपक्रमोपसंहारदर्शनेनापि ज्ञा नत्यमवगम्यते । नचान्यत्र क्तकारणविरहादज्ञानत्वं ज्ञानत्वे मामा ?

९४ शास्त्रमुक्तावळा | णिके सिद्धेस त्यन्यत्रक्लृप्तकारणाभावेपि सामग्रयन्तरस्यैव कल्प्यत्वा- त् । अन्यथा मत्यक्षे क्लृप्तकारणविरहा दनुमितेरप्यज्ञानत्वप्रसंगात् । स्वभावतस्तु मनसएवकारणत्वा नान्यत्र क्लृप्तकारणविरहः । नच- मनसः प्रमाश्रयत्वमेवेतिवाच्यम्, आत्मनएव ज्ञानाश्रयतया मनसः का रणत्वसाधनात् । किंच निदिध्यासनं तावदविच्छिन्नस्मृतिसन्तानः, ध्या नानन्तरं एतावन्तं कालं भगवन्तमस्मार्षमिति प्रयोगानुभवदर्शनात, भ्याने ध्रुवास्मृतिरित्यादिश्रौतप्रयोगाच्च । स्मृतेश्च ज्ञानत्वं तवापीष्टम् । अतस्संस्कारादेस्सत्वान्नान्यत्र क्लृप्तकारणविरहः । अतएवानुभवप्रयोग दर्शनात् दृष्ट्युपासनस्याप्याहार्यारोपसन्तानात्मकस्य ज्ञानत्वंसिद्धम् । मननमपि युक्तिभि रेवमेवैतदिति व्यवसायः । तच्च ज्ञानमेव, “म नुअवबोधने " इति धातोर्निष्पन्नत्वात् । श्रवणमपि शाब्दज्ञानविशेषए व - तत्रैव स्वारस्यात् । श्रवणमननयोर्निरुक्तहेतुभूतव्यापारत्वेपि व्या मिसहचारलाघवोपक्रमादिप्रतिसन्धानातिरिक्तस्य मनोव्यापारस्यादर्श ना तेषां ज्ञानरूपत्वात् ज्ञानविधिस्तवाप्यवर्जनीयः । यदप्युच्यते, ज्ञा नस्य बहुशः कृतिव्यभिचारात्कृतिसाध्यत्वाभावान्न विधेयत्वमिति । त- न । वाय्वादिनोदनाधीनक्रियायाः कृतिव्यभिचारेण योगादेरपि कृत्य साध्यत्वप्रसंगात् । किंच प्रत्यक्षादिमनोवृत्तौ कृतिसाध्यत्वादर्शनाच्छ्र- वणाद्यात्मक मनोवृत्तेरपि कृतिसाध्यत्वाभावप्रसंग: । यदुक्तं जीवकर्तृ कक्रियायां कृत्यव्यभिचारइति । तन्न । नतावज्जीवकृतिसाध्यत्वं कृतिमा त्रसाध्यतावच्छेदकं - ईश्वरकृतिसाध्ये अव्याप्तेः, नापि जीवकृतिसाध्यता चच्छेदकं आत्माश्रयात् । नच जीवकर्तृकक्रियात्वं नात्रावच्छेदकतया ऽभिमतं किन्तु यागादिक्रियाविशेषउपलक्ष्यते, तत्रचास्त्येवाव्यभिचारः, ज्ञानन्तु जीवकर्तृकं कुत्राप्यप्रसिद्धमेवेति वाच्यम् । तवमते अवधार- णात्मक ब्रह्मसाक्षात्कारस्यापि निदिध्यासनादिद्वारककृतिमन्तरेणासिद्धेः । नव - कृत्यव्यवधानाभावा न कृतिसाध्यत्वमिति वाच्यम् । घटादेः कृ. तिसाध्यत्वाभावप्रसंगात् । नच निदिध्यासितव्यइति निदिध्यासनस्य विहितत्वात् तत्कृत्यतिरिक्तदर्शन हेतुकृत्यभावाच्च दर्शनविधिर्व्यर्थइति- वाच्यम् । तर्हि ततएवाविधानमिति स्यात् नतु कृत्यसाध्यत्वात् । व स्तुतस्तु दर्शनसमानाकारध्यानस्य विधेयत्वा तस्यचकृत्यव्वभिचारात्

·

४-वा] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । , 2 श्रवणंहि नाम तत्त्वदर्शिन आचार्या नाययुक्तार्थग्रहणं, मननमपि तथा एवमेवैतदिति युक्तितः प्रतिष्ठापनरूपो व्यवसायः, निदिन्यासनमपि अनवरत भावनात्मकस्मृतिसन्तानः । तदेवमेषां ज्ञा नभूतानामेव यदि विधेयत्वमिष्येत, कथं द्रष्टव्यइत्यत्र दर्शनस्य वि धेयत्वं नेष्यते । तथाच विष्णुर्यष्टव्य इत्यादौ विधिबाधनदर्शनात् । सर्वत्रस्याच्च तद्वाधोऽदर्शनेवा नवाधनम् ॥ अथच ध्यानफलतयादर्श नमनूद्यतइतिमन्यसे तदा मननध्यानयोरपि पूर्वपूर्वफलतयाऽनुबाद - इतिकिं न कल्पयसि । अस्त्वेवमितिचेन्न; " फलोपकार्यगतया श्रव । णादित्रयविधि ” रितियुष्माभिः प्रतिपादनात् । तथाचैकत्रैवाविधेय त्वमनुवाद्यत्वचेति विरोधः, नहि विरुद्धत्रिकद्वयापत्तिरनुमन्यते तान्त्रि कैः । उक्तंहि " उद्देशेनानुषादेन प्राधान्येन समन्वितं । उपादानं विधानंवा गुणत्वं नैवदृश्यते " इति । " उपस्थितेऽतस्तद्वचनात् " इतिसूत्रोक्तन्यायेनो पासनस्य सांसारिकफलोत्तीर्णे प्राकरणिकस्वरूपावि र्भावपूर्वक निरतिशयानन्दब्रह्मानुभवाख्यफलेसति द्रष्टव्यइत्यत्र निष्कारण । " ९५ ज्ञानं नविधेयमित्यनुपपन्नं, ज्ञानार्थस्य ज्ञानत्वमविरुद्धं पदज्ञानादिवदि ति । दर्शनान्तरस्य विध्यदर्शनान्न ब्रह्मदर्शनस्य विधेयतेत्यत्राह ( त थाचेति ) यदि क्वचिद्दर्शनेविध्यभानाद्दर्शनान्तरेऽपि नविधिः, तर्हि - " विष्णुरूपांशुयष्टव्यः प्रजापतिरुपांशुत्रष्टव्यः अग्नीषोमावुपांशुयष्ट- व्यौ " इत्यादावनुवादरूपत्वस्य स्थापनाज्ज्योतिष्टोमादावपि विधिर्न- स्यात् । यदि तत्र प्राप्तितदभावाभ्यां विशेषः तदा प्रकृतेऽपि सएव विशेषोऽगीकार्यइत्यर्थः ( दर्शनइति ) ब्रह्मदर्शने विधिबाधनं न स्यादि स्यर्थः । (तदेवि ) श्रवणमात्राद्यत्नान्तरव्यतिरेकेण मननाद्यसिद्धेर्यदि. विधेयता तदा दर्शनेऽपि तुल्यमितिभावः ( फलेति ) फलोपकारित- या अंगतयाचेत्यर्थः । फलोपकारित्वंच फलकरणत्वं, करणत्वं श्रवण स्व, भंगत्वमितरयोः । ( विरोधइति ) अयंच मनननिदिध्यासनयोरन सन्धेयः । एवं सम्मतिपत्र पापध्वंस दृष्टान्तेन दुःखध्वंसस्य साध्यत्वेपि- नित्यत्वमुपपादितम् । वस्तुतस्तु पापध्वंसएव मोक्षः, तत्रच साध्यत्वे ९६ · शास्त्रमुक्तावली । विधिमंगप्रयासेन दर्शनस्यफलत्वं किमर्थं कल्प्यते । नियोगसाध्य वे मोक्षस्यानित्यत्वप्रसंगादितिचेन्न, मोक्षशब्देन दुःखसविवक्षायां सा व्यत्वेऽपि नित्यत्वोपपत्तेः प्रायश्चित्तवर्मसाध्यपापध्वंसवञ्च । नच दुः खप्रध्वंसोमोक्षः, किन्तु दुःखहेतुसर्व कर्मध्वंसः दुःखस्य क्षणिकत्वेन स्व यमेव विनाशात् । पुनर्दुःखानुत्पत्तिविवक्षायां तस्यारसाध्यत्वाभावेन प्रसंज काभावः । ब्रह्मस्वरूपविवक्षायामपि तेनैव दत्तोत्तरत्वं । नह्यनादि सिद्धं ब्रह्म उपायसाध्यमित्यनुन्मत्तोत्रांति । स्वरूपाविर्भावविवक्षायाम पि नियोगविशेपा दयन्तवृत्ते प्रतिबन्धे स्वरूपमात्राधीनस्य स्वरूपा विर्भावस्य स्वरूपवन्नित्यत्वा त्सुन प्रतिबन्धाभावाचा निवर्त्यत्वमुपपद्यते । ननु यद्युपासनविधेः फलतया मोक्ष स्वीक्रियते, तर्हि श्रवणमनन- दर्शनविधीनां किफलमिति चेन्न श्रोतव्योमन्तव्यङ्ग्यनयो विधित्वाभावात्, द्रष्टव्यइत्यस्यतु पृथग्विधित्वाभावात् निदिध्यासनापरपर्याय मुपासनमेव द र्शनरूपं तस्मिन्विधेयं । तथाहि श्रवणंतावत् सांगसशिरस्कस्वाध्यायाध्ययन जनितापात प्रतीतिविदितपुरुपार्थतत्साधननिर्णयार्थिनः पुरुषस्य रागतपत्र सिद्धमिति नतत्रविध्यपेक्षा । श्रवणप्रतिष्ठार्थत्वान्मननस्य तदपि ततएव सिद्ध मिति नतत्रापि । अतोयथावस्थितवाक्यार्थाभ्यवसायस्य व्यानोपकारकत्वात् तज्जनकयो श्रवणमननयोरिहानुवादएव । ध्यानन्त्वप्राप्तत्वाद्विषेयमेव । । पि नित्यत्वं संम्प्रतिपन्नमेवेत्याह ( नचेति ) ( पुनः प्रतिबन्धेति ) यद्य पि प्रतिबन्धकं नकार्यविनाशकं किन्तु तदुत्पत्तिविरोधि, तथाप्यत्र चक्षुरादिजनितज्ञानावस्थायाः प्रतिबन्धकीभूतकर्मणानिवृत्तिदर्शनादिहापि पुनः प्रतिबन्धसत्वे तच्छंकास्यात्, तन्निराकरणार्थमिदमुक्तं । न- चैवं चक्षुरादिजन्यज्ञानस्य द्वितीयक्षणएव निवृत्तिः स्यादिविवाच्यम् । यादृशं प्रतिबन्धकं तादृशस्यैव निवर्तकत्वात् चक्षुरादिसंप्रयोगाद्यभा विशिष्टंच कर्मप्रतिबन्धकं चक्षुस्संप्रयोगादिच तत्रोत्तेजक, नचैतहि तीयक्षणेऽस्ति नच चक्षुरादेरुत्तेजकत्वे ज्ञानकरणत्वानुपपत्तिः, सा क्षात्कारत्वानुमितित्वादिवैजात्यप्रयोजकतया करणत्वस्याप्यावश्यकत्वा- तिभावः । ( नतत्रापीति ) विध्यपेक्षेतिशेषः । दनु ध्यातव्यगोचर 7 ,

शतदूपणी- चण्डमारुन सहिता | [ ४-वा] यशपिचात्र विनयस्थानुकूलत्वा वियमन्तरेण तश्चिन्दनेऽपि भवति, तया तत्तद्गुणविशेषविशिष्टस्याहरहरनुचर्तनीयस्त्र सांग्रस्यतस्य फटसाधनत्य- तथाविधविशिष्टानुष्ठानस्यरागप्राप्तत्वं नसंभवति विधे- सचवीश्वोदनयैव, तन्मूलश्च रागोयागादिष्वपि समाना रपेक्षितश्चेति नदोषः । ननु यदिव्यानोपकारकतया श्रवणमननयो रनत्र। द स्तर्हि द्रष्टव्यइत्येवविधिरस्तु ध्यानन्तु तदुपकारकत्वेन सिद्धत्वाच्छव- णादिवदनूद्यतइतिकल्पमितिचेन्न । ध्यानस्य दर्शनोपकारक कि भ टद्वारा, उत्तदृष्टद्वारा । नपूर्वः तस्य चोदनामन्तरेणासिद्धेः । उत्तरत्रापि दर्शनशब्देन कि चाक्षु ज्ञानं विवक्षितं, उतप्रन्यक्षमात्रं, यहा प्रत्यक्षसमा नाकारमिति; आये “नचक्षुपागृह्यतेनापिवाचा मनसानुविशुद्धेन " इत्या दिश्रुतिविरोधः । द्वितीयेऽपि किंलौकिकं प्रत्यक्षं उपयोगिप्रत्यक्षं पूर्वत्रध्यान स्य लौकिकप्रत्यक्षजनकता यामन्वयव्यतिरेकाचभावेन अद्वारा तसि । तत्रापि चित्रपशुफलत्वादाविव विव्यपेक्षैत्र | सावनाववजन्त प्रत्यक्ष नाभ्युपगच्छामः । तस्पच ‘वृक्षे त्रक्षेच पश्यामी’ विश्रान्ती स्मृि मात्रेवा पर्यवसानात् । नन्रान्तिः अनंकीरात् । नापिम्बुनिवेश, अ स्वपक्षांगीकारप्रसंगात् । इतावतु योगिप्रत्यक्षस्य प्रकृष्टादृष्टजन्यन्त्रा तन्मूरविध्यपेक्षायां निदिध्यासितव्यइत्ययमेवात्रविविरंगीकार्यः । तृत * श्रवणमननयोर्मोक्षार्थतया विधानंस्यात, रागमाप्तस्यापि राजसूयांगतया विदेवनादेविधानवदिति शंकां परिहरन्तुपसंहरति (अतइति ) गोक्ष साधनत्वेन ध्याने विदिते लोकतएव ध्यानोपकारत्वेव सिद्धयोः श्रवण naraर्थ्यानार्थतयैव प्रवृत्ते स्ततएव ध्यानसिद्धा मोक्षसि नंत क्षार्थमपिविध्यपेक्षा, राजसूयंप्रतिनु विदेवनादीनां लेकतामा नियतानुष्ठानसिद्धये वदंगतया विधानं युक्तमेव अतीवच्योमन्तव्य sregardfa | ( तत्तदिवि ) अविच्छिन्नत्वदर्शी योगुणाः । नन्वेवं गुणानामप्रासतयाविधानेऽपि स्वरूप विधानं न स्यादित्यत्राह (फलेति ) फळमाननया मानवमान ९८ , शास्त्रमुक्तावळी । W विदेवनवद्विधेयतेत्यर्थः । एतेन यदुक्तं कैश्चित् " उपायत्वदशाप्रभृति भगवज्ज्ञानं प्रीतिरूपमिति वदतां भवतां मते कृतश्रवणमननंप्रति भग वतोऽत्यन्तानुकूलत्वा दनुकूलविषयचिन्तनेच रागतएव प्रवृत्ते स्तच्चिन्त नरूपनिदिध्यासनस्यैव विधिर्नस्यात्, तत्र रागप्राप्ते चिन्तने अविच्छि न्नत्वादिगुणविधानंचे द्रागप्राप्ते श्रवणे गुरुमुखपूर्वक वादि विधानं श्रव णादिवाक्येध्वस्त्वि” ति, तन्निरस्तं । तथाहि । किमत्राज्ञातज्ञापकत्वन्नसंभ- वति उताप्रवृत्तमवर्तकत्वं नाथः, निदिध्यासनस्य मानान्तरेण मोक्ष साधनत्वेनाप्राप्तेः तदुद्देशेन विधानसंभवात् । न द्वितीयः, मोक्षार्थिनो विधि विना तत्र प्रवृत्त्यसंभवात् । ननु मोक्षार्थिन स्तत्र प्रवृत्त्यभावेपि सुखरूपे तस्मिन् भगवद्ध्याने तदुद्देशेन प्रवृत्तौ तत्स्वाभाव्यान्मोक्षोऽपि सेत्स्यतीतिचेन्न, नहि भगवद्धयानमात्रं प्रीतिरूपं - इदानीं तददर्शनात, किन्तु - अहरहरनुष्ठीयमानानभिसंहितफलभगवत्समाराधनात्मकनित्यनै- मित्तिकादिभिः परिशुद्धे मनसि शान्त्यादिपरिष्कृते अहरहरभ्यासाधे यातिशयस्य ध्यानस्य बहुकालसाध्यस्य प्रीतिरूपत्वमिष्यते । नन्वनि रतिशयनित्यपुरुषार्थेच्छां विना शमदमादि संभवति । नापि ध्यानरू पसुखस्यावगमेऽपि तस्य वैषयिकसुखवंदेवाल्पास्थिरतया त्रिवर्गप्राव- येन प्रतिबन्धाच्च बहायाससाध्या योगकर्मादिप्रवृत्ति विषयनिवृत्तिश्च संभवति । यच्वोक्तं तैरेव " भवद्भिरपि सहकार्यन्तरविधि : ’ इतिस् त्रे ’ तस्माद्वाह्मणः पाण्डित्यं निर्विद्य इत्यादिवाक्यै रौपदेशिका- धिगमस्य पुनः पुनर्ब्रह्मशीलनस्यच विधेरङ्गीकृतत्वेन तयोरेव श्रो तव्योमन्तव्यइत्याभ्यां विधिरस्तु, औपदेशिकात्थधिगमादौ श्रवणादि- पदप्रयोगा” दिति ॥ , ८ तदिदमाचार्यैरेवाशंक्य निरस्तं ननु न्यायोपेतवाक्यमात्रानवग- म्य केवलोपदेशगम्यार्थविशेषश्रवणं श्रोतव्यइत्यत्र विधेयमितिचेन्न, म ननपूर्व भावितया श्रवणस्य न्यायानुगृहीतवाक्यजन्यरूपत. वगमा दस्वारस्याच्च । नच मन्तव्यइत्यालंबनसंशीलनरूपमनन विधिरिति वा च्छ- श्रवणशब्दस्य न्यायोपेतवाक्य जन्यज्ञानइव मन्तव्यशब्दस्य त ने प्रसिद्धिप्राचुर्यात् तस्यचापवादाभावात्, उभयोरप्राप्तार्थ- [४-वा] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । द्रष्टव्यइत्यनेन व्यानस्यैववैशद्यलक्षणविशेषविधानमिति तदेव सामान्यतो निदिध्यासितव्यइत्युच्यतइतिवैशद्यविशिष्टध्यानसिद्धौ ध्यानदर्शनयोस्साध्य सावनभावाभावात् कथं दर्शनार्थतया ध्यानानुवादः । नन्वेवमस्तु ध्या नस्यविषेयता, दर्शनन्तु योगिप्रत्यक्षात्मकं पृथ विधेयमिति किं नांगीति यते, पृथक्फलनिर्देशाभावादिति नवक्तव्यं मोक्षार्थतया विधेयस्य दर्शनस्य प्रधान तन्निर्वर्तकतया ध्यानस्यापिविधाने पृथक्फलनैरपेक्ष्या प्रधानया क्यार्थेक्योपपत्तेश्च, अन्यथा दर्शनशब्दस्य मुख्यार्थभंगश्चेतिचेन्मैवम्, “श्रु चास्मृतिः, स्मृतिलम्भसर्वग्रन्धीनांविप्रमोक्षः " इतिक्वचिद्ध्रुवानस्मृतेः साक्षात्सर्वग्रन्थिविप्रमोक्षहेतुत्वं श्रूयते स्मृतिलम्भइति सप्तम्या । कचित्तु “भिद्यते हृदयग्रन्थिरिछद्यते सर्वसंशयाः । क्षीयतेचास्यकर्माणितस्मिन्दृष्टे परावरे " इतिदर्शनस्य तयैव फलसाधनत्वं श्रूयते । अनयोर्न तावदेक फलसाधनयोर्विकल्पः, गुरुलघुविकल्पायोगात् । अधिकारिभेदेनव्यव स्थितविकल्पकल्पनायामतिगौखं, विकल्पकल्पनतद्व्यवस्थाकल्पनाचेति । ९९ विधायित्वे वाक्यभेदप्रसङ्गात् । ननु दर्शनरूपताविशिष्टध्यानविधिव दु पदेशगग्यार्थश्रवणशुभाश्रयमननविशिष्टनिदिध्यासनविधिः कि नस्या तु, मैवं, चतुवंशेषु विधेस्तात्पर्यकल्पनादपि द्वयोस्तत्कल्पनस्य ल- घुत्वात् । नचास्मिन् वाक्ये विधानाभावा दौपदेशिकार्थाधिगमालम्बन संशीलनयो रसिद्धिशंकनीया, " तस्माद्वाह्मणः पाण्डित्यं निर्विद्य वा ल्येन तिष्ठासेत् बाल्यंच पाण्डित्यंच निर्विद्याथमुनिः " इत्यनन्यथा सि द्धवाक्यान्तरसिद्धत्वात् । किंच सर्वत्र निगमाधीनार्थावधारणस्य न्या यानुसन्धानात्मकमननस्य च निदिध्यासन सहपाठा दिहापि तत्सहच रितयोस्तथात्वमेवयुक्तं, “आगमेनानुमानेन ध्यानाभ्यासवशेनच । त्रि धाप्रकल्पयन्प्रज्ञां लभते योगमुत्तमम् ॥” इति स्मृतौ " श्रुत्वामत्वातथा ध्यात्वा तदज्ञानविपर्ययौ । संशयंचपराध लभते ब्रह्मदर्शनम् ॥ " इ ति त्वदुदाहृतश्रुतावन्यत्रापि तथा दर्शनात् । ( साध्यसाधनभावाभावा- दिति ) निदिध्यासितव्यो द्रष्टव्यइति पदयोरेकविषयत्वेन तदर्थयोः सा ध्यसाधनभावाभावादित्यर्थः । निदिध्यासितन्यो द्रष्टव्यइत्यनयो रैका |शास्त्रमुक्तावली । किच्च निकाय प्रयोगत्रयेण प्रामाण्यत्यागा प्रामाण्यस्वीकार व्यक्तप्रामाण्य स्वीकार स्वीकृताप्रमाश्यपरित्यागावृत्तिरूपाष्टदो पदुष्टत्वादन्यास्यत्वमेव । नासमुच्चय, यौगपद्यस्याशक्यत्वात् । क्रमेण्युपकार्योपकारकयोरुपका यस्य फलहतोरंगिनः स्वगेनसह समुच्चयायोगात् । नच ऋभिकयो रपि दर्शपूर्णमासयोरित्र ध्रुवानुस्मृतिदर्शनयो रेकं करणलं, तदुप स्थापकत्याच मात्रात् । नच अङ्गभूतायां ध्रुवानुस्मृता वंगिनोदर्शनस्यैव पाकीर्यतइति न विरोधइति वाल्यं, अंगांगिभावस्याद्याप्यनिश्चित- वात् दृष्टद्वारस्यासिद्धे, अदृष्टद्वार कल्पनेगौरऋत् । स्वतः प्रतीयमा नार्थभगेच श्रुतहानिदोपात् । नचात्रप्रजापतिवाक्यनयः भूयसांन्या यतिवाद, बहूनांवचनं ” इतितान्त्रिकाः । भूयांसिहित्राक्या नि व्यानोपासनादिशब्दैर्भुवानुस्मृतिमेव मोक्षसाधनमाविति । नके चलं श्रुतिरेव स्तीतिहासपुराण सर्वोत्तरतन्त्रयोगसांख्यशास्त्राण्यपि । द शेन न्त्वत्पवाक्यावसितम् । एवं मीश्वरोपासनस्यैव भूयोभिर्वाक्यै र्मोक्षसा धनावावसायात् तदन्यनित्रेवश्रुतिसामर्थ्यात् काचित्कजीवोपासनान मोक्षसाधनतया श्रुतानां यथामं जीवविशिष्टपरमात्मविनयतया अंगत , 6. यीभावे द्रष्टव्यइत्यस्य दर्शनसमानाकारत्वोपचार हेत्वभावेन नताद लोकलिलाधने ध्याने प्रवृत्तिसंभव इति भावः । किं युगपदनुष्ठि तयोरसमुच्चयः उतक्रमेणेत्यभिमत्याद्यं दूपयति (योगपद्यस्येति) क्रमेषि किमङ्गानामुच्चयः उतप्रधानयोः आआह (कमेऽपीति) (उपकार्यो पकारकयोरिति) सतोरितिशेषः । द्वितीयाह (नचक्रमिकयोरिति) य था दर्शपूर्णमासाभ्यामितिद्विवचनात्समुच्चयः तथेहनास्तीत्यर्थः । नतु ए कफलोदेशनमास्तूभयोस्समुच्चयेनविधिः किन्तुदर्शनमेवफलार्थविधीयते। भूतस्तौ तत्फलस्यानुवादमात्रमित्याशङ्कयाह (नचाति) स्वतः- स्वरसतः सचार्थः साक्षाः साधनत्वम् । ( नचात्रेति ) तत्रहिजोवोपास वय मोक्षसाधनताप्रतीतावपि तस्ययथाऽङ्गत्वमेव एवं ब्रह्मोपासनस्यार्थ 4 [ ४-वा] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । १ ०१ यावा निर्वाह:, अत्रतु नतथेति विशेषः । अतः परिशेषाद्भवानुस्मृति दर्शनयो क्यएव पर्यवसानं । विस्तृतञ्चैतद्भाष्यएव छागपशुन्यायेन वेदनध्यानादिशब्दानामुत्तरोत्तरं विश्रान्तिप्रतिपादनात् । एवंस्थिते स्मृतिदर्श नशब्दयोर्मुख्यैकाथसिंभवे कस्यचिदौपचारिकत्वमवश्याश्रयणीयमितिचत्व धारिते स्मृतिशब्देन प्रत्यक्षज्ञानोपचारेऽतिशयासिद्धेः दर्शनशब्दे नतु स्मृतेरुपचारे प्रत्यक्षसमानाकारतारूपवैशद्यातिशयलक्षणविशेपसिद्धेश्व दर्शनशब्देन विशदतमावानुस्मृतिरेव विवक्षितेत्यंगीक्रियते । अतोऽ त्रापि निदिध्यासितव्यइति ध्रुत्रानुस्मृतिविधानात् द्रष्टव्यइत्येतदपि त द्विशेवसमर्पकमिति । तेन " स्मृतिभेसर्वग्रन्थीनांविप्रमोक्षः " " त स्मिन्दृष्टेपरावरे " इत्यत्रच्छागपशुन्यायनिणीतोऽर्थः एकस्मिन्नपिवाक्ये निदिध्यासितव्यो द्रष्टव्यइत्यनयो रम्याश्रीयतइतेि नविरोधः । नच त व्यप्रत्ययद्वयविरोधः, " अग्नयेपथिकृत” इत्यादिषु एकविधेयपि चतुर्थी स्यर्थः । ( नतयेति ) नभूयश्रवणाभावोनापिनिषेधइत्यर्थः । ( एवंस्थितइ ति) ननुदर्शनशब्दलक्षणाभयाद्भिन्नार्थत्वमेववाच्यमितिचेन्न, वाक्यस्वार स्पानुसारेणपदलक्षणायान्याय्यत्वात्, अतएवगङ्गायांघोषइत्यत्र लक्षणा । (स्मृतिशब्देनेति) स्मृतिसमानाकारत्वंहि ज्ञानत्वादि, तच्च दर्शनविधानादे वसिद्धम्, तथाच दर्शनविध्यसिद्धस्य विधेयस्यासिद्धेर्थ्यानविध्यानर्थक्यं । दर्शनसमानाकारोपचारेतु वैशद्यस्य ध्यानविधिमात्रेण तदलभाद् द्रष्ट व्यइत्यस्यापि सार्थकत्वमित्यर्थः । दर्शनशब्दस्य चाक्षुषज्ञाने मुख्य स्य प्रत्यक्षपरत्वेऽपि लक्षणैच, अतउभयोर्लक्षणापेक्षया एकस्यापिमुख्यार्था परित्यागोन्याय्यइत्यपिद्रष्टव्यम् । एवं “स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनांविप्रमो क्षः” “तस्मिन्दृष्टेपरावरे” इत्यत्रनिर्णीतमर्थ निदिध्यासितव्योद्रष्टव्यइत्य- वातिदिशति (अतइति) भिन्नवाक्यएवैतन्नयायदर्शनात् कथमेकवाक्येप्रवृ तिरित्यत्राह ( तेनेति ) विशेषसमर्पकत्वेनेत्यर्थः । नहि न्यायप्रवृत्तौ भिन्नवाक्यत्व मेकवाक्यत्वंवा प्रयोजक, किन्तु सामान्यविशेषभावः, सचे ाप्यस्तीतिभावः । ( नचेति) विशिष्टविधेरेकेनलाभादितिभावः 1 ( अ श्रवइति) तत्रापि विशिष्टस्यदेवतात्वमेकेनैवप्रत्ययेनलभ्यते, अत उभयत्रा १०२ शास्त्रमुक्तावळी | यवदविरोधात् । एवंस्थिते यदिवाक्यार्थज्ञानस्यमोक्षोपायता तदोपासना दिविधिनैरर्थक्यं दुष्परिहरं, शब्दजन्यप्रत्यक्षवादस्तुपरिहरिष्यते । यत्तु वाक्यार्थज्ञानोत्पत्तौ प्रतिबन्धक भेदवासनानिरासद्वारेण श्रवणमनननिदि ध्यासनाना मुपकारकत्वमुक्तम्, तदपि हास्यं वाक्यस्याकाङ्क्षायोग्य तासन्निधिपरामर्शमन्तरेणापेक्षणीयान्तराभावात् । सत्यांतुसामग्रयां वाक्या र्थज्ञानानुत्पत्त्यनुपपत्तेः । नचप्रतिबन्धकमपि सामग्री वैकल्यप यथाहुः, प्रतिबन्धोऽपि सामग्रीतद्धेतुप्रतिबन्ध र्यवसितम् कः 7 {{ इति विपरीतवासनायाः प्रतिबन्धकत्वस्यैवासिद्धेः, सत्यामपि विपरीत सर्पादिवासनाया माप्तोपदेशलिंगादिभिः सर्पा दिवाधकं तत्त्वज्ञान मुत्पद्यते । अतएवासम्भावनाविपरीत सम्भावनाख्य चित्तविक्षेपद्वारा नेवासनायाः प्रतिबन्धकत्वमित्येतदपिनिरस्तम् | । यदिच भेदवासनानिरसनद्वारेणाद्वैतवाक्यार्थज्ञानोत्पत्तिरिष्यते, तदानक दाचिदपितदुत्पत्तिस्सेत्स्यति, उक्तहि–” यावन्चरीरपातंहिकिन्नवर्तेतवास ना । तन्निवृत्तौकथं पुंसा मुन्मीलननिमीलने ॥ " इति । किञ्च अना दिकालोपचितानां पटुतरप्रत्ययाभ्यासादरें ईढतरनिरूढाना मपरिमिता नां भेदवानानां कतिपयकालसाध्याविशदप्रत्ययादिमूलाल्पीयस्तमाद्वैत वासनया निरसितुमशक्यत्वात् । किञ्च तत्त्वज्ञाने सति तद्विप्रयभावनया तद्विपरीतवासनानिरासः तन्निरासेच तत्वज्ञानमिति मिथस्संश्रयरस्यात् पिप्रत्ययान्तरमनुवादस्साधुत्वार्थवेतिभावः । ( एवमिति ) एवंस्वपक्षेस्थि ते परपक्षे दोष उच्यतइत्यर्थः । (नैरर्थक्यमिति) वाक्यश्रवणादेववाक्यार्थज्ञान सिद्धिरितिभावः । प्रत्यक्षार्थतया सार्थक मित्याशङ्कयाह ( शब्देति ) ( नचेति) प्रतिबन्धकइतीत्यनन्तर मितीतिशेषः, नचेत्येतदनेन संम्बध्यते । विपरीतवासना भेदभ्रमजन्यसंस्कारः | असंभावना अद्वैतं नोपपद्यत इतिबुद्धि: । विपरीतसंभावना भेदउपपन्नइतिबुद्धिः । (कथमिति) उन्मीलनादीनामप्यध्यस्तत्वेन संस्कारजन्यत्वादित्यर्थः । (अनादीति ) यदिविरोधिगोचरत्वाद द्वैतज्ञानस्य भेद वासनानिवर्तकत्वं तदाएकेनापि [४-बा] तदप्याहुः शतदूपणी चण्डमारुतसहिता ।

उत्पन्ने सातविज्ञाने वासनातुनिरस्यते । निरस्त वासनस्यैव विज्ञानमितिदुर्भणं ॥ " इति । अनुत्पन्नएव तत्वज्ञाने श्रव णमनननिदिध्यासनैः क्रमात्तन्निरासइति चेत्, किन्तानितत्त्वगोचराणि उतातत्त्वगोचराणि, पूर्वत्र विपरीतवासनायां सत्यां तेषामप्यनुत्पत्ति रेव । उत्तरत्रातत्त्ववासनया कथं तत्त्वज्ञानोत्पत्तिप्रतिबन्धकवासनानिरा सः। तथाच” सागरंगन्तुकामस्य हिमवगमनोपमं । “इतिन्यायः । किव अभेदज्ञाने सिद्धे भेदवासनानिरासस्य किमर्थमपेक्षा । तदसिद्धौतु त त्प्रतिपक्षवासनानिरासाभिलाषानुत्थानं । नह्यभेदज्ञानप्रतीतिरभेदप्रतीति मन्तरेणस्यात् । नच प्रतीतीतुवैशद्यावैशद्यादिवैषम्यं त्वया वक्तुंश क्यं, अभेदस्य ब्रह्मस्वरूपायमाणस्य सर्व दैकरूपत्वात् विशेषग्रहेन्च भेदप्रतीतित्वप्रसंगात् । नच व्यावहारिक भेदोऽत्रास्तीति वाच्यम्, भेदत्रासनानिरासद्वारेणाभेदग्रहस्य परमार्थविषयत्वात् । अतो नभेदवा सनानिरासद्वारेण श्रवणादित्रयस्य दर्शनोपकारकत्वमिति । यत्पुनरु क्तं " ब्रह्मवेदब्रह्मैव भवति” इत्यादौ ज्ञानमात्रस्यैव मोक्षहेतुत्वं श्रयते नहि प्रतिपन्नेर्थे नास्तिकत्वं न्याय्यं । अतएवोग्यते " नैषाकरणमि तिस्तर्केणापनेया " इतीति तदप्यसत्, सामान्यशब्दानां विशेषे- 3 १०३ निवृत्तिः स्यात्, यदि तावतामेकेननिवृत्तिनं संभवति तदातावत्काल ध्यानेनैव तन्निवृत्तिस्स्यादितिभावः । (अनुत्पन्नइति) ध्यातव्यादिज्ञानंध्या नाद्यद्देतुरितिभावः । (कथमिति) प्रत्युत विपरतिवासनावर्धकत्वमितिभावः । ( तदसिद्धाविति ) अभेदवतात्विकते ज्ञानेसरयेव तद्विपरीतभेद भ्रम निरासाभिलाषोभवेत् नान्यथेति भावः ( अभेदस्येति ) अभेदस्य ब ह्मस्वरूपतया तस्यच निर्विशेषत्वात् स्वरूपेणैव तत्सदा विषयीक्रिय ते नतु कदाचित्किचिद्धर्मविशिष्टतया, अतोतिरिक्ताकारप्रकाशरूपवै शयं न संभवतीत्यर्थः । (विशेषेति ) तथाच ब्रह्मणस्स विशेषत्वं स्या दित्यर्थः । ( भेदेति ) भदवासनानिराससाध्यस्येत्यर्थः । ( ज्ञानमात्रस्ये- वि) मात्रशब्देन अज्ञानस्य ज्ञानविशेषस्यच निरासात् क्वचिन्मतेऽज्ञानत्वात् १०४ पर्यवसानस्य किं शास्त्रमुक्तावळी | पश्वविकरणादिन्यायसिद्धत्वात् | न्यायानपेक्षत्रे शारीरकशास्त्रेणापि । ध्यानोपासनशब्दयोश्च ज्ञानविशेषवि पयतया ज्ञानसामान्यविपयवेदनादिशब्दानां तस्मिन् विशेषशब्दार्थ एव पर्यवसानं युक्तं, विकल्पसमुच्चयफलान्तरार्थाद्यसंभवस्योक्तत्वात्, तदुक्तम्- अष्टदोषाविकल्पस्यु गौरखंच व्यवस्थितौ । समुच्चयेऽनपेक्षास्या दंगां मित्रं नमीयते ॥ " इति । तथा विद्युपारयोर्व्यतिकरेणोपक्रमोपसंहार दर्शनाच तयोरैकार्थ्य सिद्धम । " मनोब्रह्मेत्युपासात " इति विहित ह्युपासनं “ भातिचतपतिचकीर्त्या यशसाब्रह्मवर्चसेन यएवंवेद” इतिफलविधानार्थमनूद्यते । नाफलेविधायान्यत्सफलमनुवदितुं युक्तम्, एवं " यस्तद्वेदयत्सवेद " इति वेदनशब्दमात्रश्रावीजानश्रुतिः तदर्थं " यदेिवतामुपास्ते” इत्युपासिनानुवदति । एवमन्यत्रापि । तथा “त मेवंविद्वानमृतइहभवति । नान्यः पन्थाअयनायविद्यते " " नाहंवेदैर्नतप सा” इत्यादिश्रुतिस्मृत्योर्वेदनभक्तिशब्दाभ्यां मोक्षोपायमभिधाय तद परोपायनिषेधपरयोः परस्परार्थप्रतिक्षेपानुपपत्तेः वेदनशब्देनापि तैल धारावदविच्छिन्नभक्तिरूपज्ञानविशेषएव विवक्षितइति स्वीकर्तव्यम् । एवं व्यानोपासनभक्तिशब्दसमानार्थतया वेदनादिशब्दानां विशेवि पयत्वे निश्चितेसति सामान्यमात्राश्रयणं न्यायानभिज्ञतानिबन्धनम् । तदुक्तं पोश्छागलनिर्णीतौ निपुणन्यायपूर्वकं 1 गर्दभा दिपुतुल्यत्वं गर्दभप्रायकल्पितम् ॥” इति । यत्पुनर्वाक्यतस्सिद्धस्यै वज्ञानस्य विधेयत्वं न संभवतीति तदस्माकमिष्टमेव ततोन्यस्यैव वि धानोपपादनात् । प्रत्यक्षविरुद्धश्चायमविधेयज्ञानाधीनमोक्षवादः, वा- क्यार्थज्ञानमात्रेणाविद्यानिवृत्यदर्शनात् आहुच “तत्वमस्यादिवाक्य स्य शतशश्श्रवणेपिहि । दृश्यतेत्वमहं पूर्वो विवादोब्रह्मवादिनां ।। " इति । ननु येषां वाक्यार्थज्ञानं जातं तेषां तन्निवृत्तिरस्त्येव, येपान्तु- सानास्ति तेषां तदपि नजातमित्यविरोधइतिचेत् तन्न, तज्ज्ञानाभावे तत्प्रवचनाद्यसंभवात्, तदसंभत्रेच शिष्याणां श्रवणादेरप्यसिद्धिप्र संगात् । " [2-50 चनदूषण - चण्डमारुतमहिता । एवमाचार्यस्यापि । अथवाक्यार्थज्ञानेन निवृत्ताविद्याएवाविद्याचतां श्रावकाइतिचेन्न; तेसं श्रावत्यादिव्यापारस्य तकरणशरीरे न्द्रियादेस्तत्प्रयोजनस्यच ख्यातिन्ाभ पूजापरानुग्रहादे स्वक्तप्रतिभास- स्वचाविद्यामन्तरेणासंभवात् । विद्यानिवृत्तावपि बाधितानुवृत्त्या द प्रतिभासात् प्रत्यक्षाद्यविरोधः प्रवचनाद्युपपत्तिश्चेतिचेत् तन्नः भवत्पचे बाधितानुवृत्त्यसंभवस्य चक्ष्यमाणत्वात् । तथाप्यविशदप्रतिपत्तिमात्रादवि याविशेषवशादेव वा प्रवचनाद्युपपत्तिरितिचेन्नः विप्रतीतिपरामर्श रूपप्रत्यक्षसिद्वान्तयोर्विरोधान् । विशदाव्यक्षितसमस्ततत्वार्थाच वाम देवादयोऽर्जुनादिभ्य उपदिशन्तीतिहि स्वर्तियुष्माभिः । नचाद्वैत सिद्धान्तश्राक्का स्वात्मनां तदनभिज्ञनाम्नुमन्यन्ते । तयास यत्रिवादश्व | किंच प्रतिवादिनः प्रक्लाविद्याः कथं भवपक्षं प्रतिक्षिपति । नतावदविदित्व, निराश्रयवादायोगात् । विदिशचेत् कथं तर्हि प्र तिवादिनाविदिते भवत्पक्षे भवयं ज्ञानानुत्पत्तिः । नहि स्त्रोक्तं परे जा क्वचितं ज्ञानविशेषत्वात् न निर्दिष्वासवताप्यते यर्थः । ( पवना वास्त) श्रवणालिद्धिप्रसंगइत्यर्थः । (भवति) दोषावि या बाध्य तुल्यनिथ्या वांगीकारावित्यर्थः । (अविद्याविशेषेति ) विशद ज्ञानात्काचिदविद्यानिता काचिन्नेति भावः । ( विशदेति ) गुरु मुख श्रवणेनार्थो विशऋति प्रत्यक्षविरोधइ यर्थः । सिद्धान्तविधेधं विद्रु णोति (विशशव्यतितति ) अविद्याविशेषा प्रवचनादिसे दूषणमाह ( नवेति त्वनेवाज्ञानापादनेन गुरुभ्यो दुखि, तेल स्वाज्ञानं नानुम न्यन्तइत्युपालंभः | अज्ञानानुमतौ माह ( तथासतोति ) अद्वैतस्या ज्ञाने या तदसाधनान्नावयोविदत्स्यात् । नहि किंचिज्ञानषिक स्वचिदज्ञानस्य निवृत्त्याव्यवहारसंभवः - पूर्वदिज्ञानमिवृत्ती उत रदिनेज्ञावान्वरतस्त्वेपि व्यवहारसंगात्, एकतमतिस्तौ रा सस्वेपि व्यवहारत्रजंगावेतिभावः । षत्वविव विवृनिम्ति वर्षाशा नमपि बजातमित्यत्र परेषां प्रवचनासंभवतः इद्वानी दोषार नाह (किंवेति ) ( तिरात्रवेति । निर्विषयविवायोगादियर्थः १०६ कत्वम् शास्त्रमुक्तावळी । नन्ति वयन्तु नचिद्मइति स्वस्थैरभिधेयं । यत्तदविद्यानिवर्तकं विश दमद्वैतज्ञानमुदेष्यति, यच्चेदानीं श्रवणादविशदमुत्पन्नं तदुभयं भि नविपयमेकविपयंवा भिन्नविषयत्वे तरयान्यसिद्धान्तज्ञानवत्तदनुपकार एकविषयत्वेप्यन्यूनानतिरिक्तविषयवा प्रकारविशे- षविशेषितविपयंवा; आये पश्चात्तनस्याप्यनिवर्तकत्वं, इदानी– न्तनस्यैवा निवर्तकत्वं स्यात् अविशेपात् । द्वितीये ब्रह्मण- स्सविशेषत्वंस्यात् । सविशेषमिदानीं गृहीतं पश्चात्तु निर्विशेषं प्रका शिष्यतइति वैपम्यमितिचेत् कथमिदं त्वयात्रगतम् । श्रतेरितिचेत्; तर्हि तेरेव निर्विशेपज्ञानमिदानीमेव जातमिति कः पश्चात्तनस्य - विशेषः । ज्ञानमिदानीं जातं व्यवसायस्तु पश्चाद्भविष्यतीति विशेप तिचेन्न; वेदप्रामाण्यनिचये तदानीमेव व्यवसायोदयात्, तदनिश्च येतु पश्चादपि तदसिद्धेः । प्रमाणत्वाभ्युपगमेवा तदर्थविशेषेसन्दे हइति चेत्; तहिं विशदप्रवचनप्रवीणेभ्य आचार्येभ्यो न्यायपूर्वे द्वि त्रिशतशोवा श्रोतव्यं, नपुनश्श्रवणदशायामेव सन्दिहानेन भवता ( तस्येति ) ध्यानादिद्वारा भाविविशदज्ञानानुपकारकत्वमित्यर्थः । (इदानी- न्तनस्येति ) निवृत्तस्य पुनर्निवृत्त्ययोगादित्येवकाराभिप्रायः । अविशे- धातू - स्वरूपविषयत्वाविशेषादित्यर्थः । अविशदमपि स्वरूपाज्ञान निव तकं दृष्टमिति भावः । ( सविशेषत्वमिति ) विशदज्ञानस्य तत्त्वज्ञानत्वा दितिभावः । ( कथमिति ) निर्विशेषज्ञानंभविष्यतीति कथमवगतमित्य- र्थः । (श्रुतेरिति ) अद्वैतश्रुतैर्निर्विशेषबाधन सामर्थ्य पर्यालोचनेनेत्यर्थः । इदा नीन्तनस्यापि तादृशश्रुतिजन्यज्ञानत्वादिति भावः । व्यवसायः माण्यशंकाशून्यं ज्ञानं । वेदमामण्यनिश्चयेपि तत्तात्पर्यसन्देहा अयवसाया आवइत्याशंक्य तथापि श्रवणवेळायामेव शक्तितात्पर्यावधारणेन मन नादिवैयर्थ्यमित्याह ( प्रमाणत्वेति ) न्यायत स्तात्पर्यनिर्णयेऽपि बावकत अमा मासोत्थापित सन्देहनिराकरणाय ज्ञानान्तरं मननवदिति शंकते - [ ४ - बा] शतदूपणा चण्डमारुतसहिता ।

पश्चादनवरत ध्यानेनापि ज्ञातुं शक्यं । मननवदाहार्यसन्देहनिराकरणाय पश्चात्तनंज्ञानमितिचेन्न; मननेनैव संभावितनिष्कंपत्वे पुनरन्यावका- शाभावात्; अन्यथातिप्रसंगात् । अस्तुतार्ह पारोक्ष्यापारोक्ष्यलक्षणं वैषम्य मितिचेत् ; विपयातिरेकाभावेनैव प्रागुक्तेन तदसिद्धेः, सिद्धावपि बाध कत्वमबाधकत्वंच प्रत्यकिचित्करत्वात । परोक्षेणापि शास्त्रानुमानजन्य- ज्ञानेनापरोक्षभ्रमवाघस्याभ्युपगमात् प्रत्यक्षेणापि देहात्मभ्रमादिना - शास्त्रबाधानभ्युपगमाच्च । उत्पन्ना भ्रान्तिरनित्यत्वात्स्वयमेव निवर्तते, भ्रान्त्यनुवृत्तिनिवृत्तिस्तु कारणानुवृत्तिनिवृत्त्याभवति तदनुवृत्तीतु बाध कस्य प्रत्यक्षत्वेपि भ्रान्त्यनुवृत्तिर्भवत्येव चन्द्रकत्वे प्रत्यक्षेपि अंगुल्य घरंभादिना भ्रान्त्यनुवृत्तिवत् । वाक्यजन्यज्ञानमपरोक्षमितिच सर्वलो कविरुद्धं, पृथचैतत्प्रपंचयिष्यामः । तदेतदखिलं मुखान्तरेण प्रपंचितं भाष्ये “नतावद्वाक्यार्थज्ञानं " इत्यादिनाविस्तरेण । 3 इति श्रीकवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वैकटनाथस्व वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु शतदूपण्यामविधेयज्ञानवाद भंगश्चतुर्थः ॥ , ( मननवादी) (विषयेति) प्रमाणैक्येचेतिशेषः । एकस्यापि प्रमाणस्य वि- षयभेदे परोक्षापरोक्षजनकत्वं दृष्टं, मनस आत्मप्रत्यक्ष वह्नयादिस्मृतिजनक- त्वदर्शनात् विषयैपि प्रमाणभेदात्तदृष्टं ययैकचैव वह्नौ प्रत्यक्षानुमाना स्यां, विषय माणक्तु नदृष्टमित्यर्थः । ननु सहकारिवैचित्र्या दात्मस्मृ तिजनकत्वंष्टं, अतइहापि मननादिसहकारि वैकिया दपरोक्षं संभवती त्या (सिद्धापीति ) किंच किंभ्रान्तिनिवृत्त्यर्थ मपरोक्षज्ञानं उततद- नुवृत्तिनिवृत्यर्थ, आद्यआह (उत्पन्नेति ) द्वितीयआह (भ्रान्तीति ) ननु भ्रान्तिकारणभूताज्ञाननिवृत्त्यर्थ मितिचेन्न, परोक्षज्ञानादपि तत्संभव- स्योपपादयिष्यमाणत्वात् ॥ इति श्रीवाचूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पाद सेवासमधिगतपरावर तथात्म्येन तदेकदेवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यावरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शतदूषणीव्याख्यायां चण्डमारुताख्यायामविधेयज्ञानवादभंगश्चतुर्थः स्कन्धः ॥ १०८ शास्त्रपुकावळा | श्रीमंत रामानुजायनमः ॥ श्रीमने निगमान्तमहादेविकानग अय पञ्चमस्कन्धः ॥ नानुवर्तेत सारो यत्प्रसादेकवावित । प्रसीदतु स मे देव प्रथमाखलिकिकरः ॥5 यदुच्यते, तत्त्वमस्यादिवाक्या त्तत्त्वज्ञानेजातेपि ब्रह्मविदांवाि तात्या मेदप्रतिमापार मनुवृत्तिः तनुवृत्तावपि निमूलतया पाकित्वञ्चेति । तत्रन्छाम, वाचितळे कथ मनुवृनिर्भरताव्या. तस्थान तकथम् । हदि विनिहिते नाद्यत्पादपङ्कजयांगे भवति विविधत्रेय पारम्परी निरवग्रहा । दुरितनिष्ठ भवाससाध्वजैः मनसि कर वेदान्तार्य तमन्यकथोतिः ॥ नैवमाणि दुरितानि सकृदीक्षाको डीकृतं कमपि तत्क्षणबिदु तानि । भूयस्वमीक्षितुमशेषविधः पुमर्थ स्सश्रीनिवासगुरुरस्तिकृतं - परैर्नः ॥ ( वाधितानुवृत्येति ) इत्थंभावेतुतीया । तत्त्वज्ञानेन बाधितस्यापि भेदप्रतिभासस्य बाधितानुवृतिरूवैवानुवृत्तिः, नतु प्राग्व दनुवृतिरित्य- थेः । भेदमतिभासानुवृत्तौ तत्कार्यबन्धोऽपि स्यादित्यत्राह ( तदनुवृत्ता वीवि ) भेदमतिभावानुवृत्तावाने अविद्यायानिवृत्तत्वा तस्यादग्धपटन न कार्यकत्वमित्यर्थ । ननु - कथंबांधालु वृत्योर्विरोधः भेदमिथ्यात्व बुद्धिरूपबाधस्य भेदप्रतिभासानुवृत्तेश्चाविरोधात्, त्यहि एकएक चन्द्रः नद्वाविति चन्द्रभेदमिथ्याज्ञाने सत्यपि तिमिरादिवशात्तत्प्रति पास. नुवृतिरिति च्छिन्नमलयोक्तिविरोधग यजानानस्य शंकामनुवदति १९ बा शतदूषणी - चण्डमारुतसंहिता । , १०९ प्रमाणवलान्मिथ्यात्वाध्यवसायेऽपि द्विचन्द्रादिष्वित्र दोषमहिम्ना प्रतिभासा नुवृत्तिरिति नविरोधइतिचेत्, समस्तद्वैतकुक्षिम्भरिणाप्यद्वैतज्ञानेनावाधितः कोऽसौदोषः । अविद्यैवेतिचेत् कथं तर्ह्यविद्यानिवृत्तिः, नहि तन्निवृत्तावपर्यवसितः कथिद्वाधोनाम । तन्निवृत्तावपि तन्मूलवास नास्तीतिचेत्; साकिंत्रह्मवत्सत्यत्वात्तत्त्वज्ञानेनावाधिता, उत मिथ्याले पितदविपयत्वात् । नप्रथमः- द्वैतापसिद्धान्तादिदोषप्रसंगात् । नच साब्रह्मस्वरूपानुप्रवेशिनी, भेदप्रतिभासानुवृत्तेरनिर्मोक्षप्रसंगात्, ब्रह्मण सावद्यत्वादिदोपप्रसंगाच I नचासत्याविद्योपात्तत्रासना सत्येति सम्पद्यते । नचेोपादानध्वंसे कार्यानुवृत्तिमुन्मत्तो प्यनुसन्धत्ते । नापिद्वितीयः, वासनाया अपि श्रवणसमयसमधिगतब्रह्मव्यतिरेकलक्षणै कोपाधिक्रोडीकारात, अन्यथात्वविद्याया अपि बाधकज्ञानाविपयत्वप्र संगात् । " नेह नानास्ति " इत्यादेरविशेपात्तद्विषयत्वमितिचेत्; तु ल्यम् । यदिचवाक्यार्थज्ञानाद्वासनाननिवर्तते, कुतस्तर्हितन्निवृत्तिः । नाटा, तथासति ज्ञानवाच्यत्वाभावेन सत्यत्वप्रसंगात् । अत 7 ( प्रमाणवादिति ) अबाधितः - अनिवृत्तः । माभूदविद्यानिवृत्तिः, नन्चत- थासति बाधितानुवृत्त्यसिद्धि:, मिथ्यात्वबुद्धिरेव बाधइत्यभिधानादित्य वाह (नहीति ) मिथ्यात्वबुद्धे वधिरूपता ह्यविद्यानिवर्तकत्वादेवेति वाच्यं, अन्यथा छिन्नमूलत्वोक्तिविरोधात् । त्वत्प्रकरणपाठकानां डिभाना मपि बाधितानुवृत्तिप्रसंगात, जीवन्मुक्तानामेवहि सेष्यते, अतोऽविद्या, निवृत्तिपर्यवसितएव बाधइत्यर्थः । ( सेति ) तत्वज्ञानं ब्रह्मव्यतिरिक्तक- मिथ्याःवज्ञानम् । ( देवेति ) आदिपदेन तन्मूलभेदप्रतिभासस्य स - त्यत्वं गृह्यते । ब्रह्मस्वरूपानुप्रवेशा नोक्तदोष इत्यवाह ( नचेति ) (ब्रह्मण इति ) आदिपदेन विनाशित्वं गृह्यते । ( नचोपादानेति ) वासनापि भाव कार्यतया अविद्योपादानेतिभावः । एतेन ‘संस्कारः कार्यापि ध्वंसबनि रुपादानः’ इति निरस्तं । किंच - परमते ध्वंसेोपि भावरूपाज्ञानोपादानक एव । यहा अत्र कार्यपदेनानुवर्तमानशरीरादिकं विवक्षितम् । ननुं ध्वंशास्त्रमुक्तावळा | एवनस्वतः, व्याघाताच्च । नहि वव्यघातकयोस्तादात्म्यन्दृष्टम् । नच सहकार्यन्तरमन्तरेण घटादिष्वपि स्वप्रध्वंसहेतुता । अहेतुकविना शव देसी गत चार्वाकादि सौहार्दोद्वारप्रसंग: । अविद्यायाश्च तद्वदेव हेतु कनिवृत्त्यविरोधस्स्यात् 1 नचदहनान्त्यशब्दचरमसंस्कारादिवदि तत्रापि तत्तदवस्थान्तरकालावशेपादिसामग्रीसहितपर मेश्वरसंकल्परूपस्य कारणस्यास्माभिरभ्युपगमात् । द्विचन्द्रादौतु अं गुळ्यवष्टंभतिमिरादिदोपस्य चन्द्रकत्वज्ञानाविपयत्वात् तदुभयविपयैकज्ञा ति चान्यम्, समात्रस्य प्रतियोगिजन्यत्वा नव्याघातइत्यवाह ( नच सहकार्यन्तरमि- ति ) आगन्तुक हेत्वन्तरमनपेक्ष्य स्वप्रध्वंस हेतुत्वस्य एकक्षणाधिककाल वृत्तित्वस्यच व्याघातः । ( अहेतुकेति ) कार्यस्याहेतुकत्वांगीकारेचाव कमतप्रवेशः, विनाशस्याहेतुकत्वांगीकारे क्षणिकत्वप्रसंगेन सौगतम प्रवेशइत्यर्थः । ( अविद्यायाश्चेति ) ततश्च श्रवणाद्यायासवैयर्थ्यामिति भावः । ननु कचि दहेतुकनिवृत्तिमात्रा न सर्वत्र तथाप्रसंगः, त्वयापि क्वचि दहेतुकनिवृत्तेरंगीकार्यत्वात. यथा दहनेन दाह्यनाशेसति दहननाशः स्वतएव दृश्यते, तथैव अन्त्यशब्दस्य मरणसमयानुभव जन्यसंस्कारस्यत्र स्वतएव नाशइत्यत्राह ( नचेति ) संस्कारादिवदि- त्यनन्तरं अहेतुकनिवृत्तिरिति शेषः । ( तत्रापीति ) दहननाशी दहनस्य सूक्ष्मावस्थान्तरापत्तिः, तद्धेतुश्व दाह्यभस्मीभावावस्था, अन्त्यशब्दना- शश्व तदातनो गगने यत्किञ्चिद्द्रव्यसंयोगादिः, तद्धेतुश्च प्रसिद्धएव - संस्कारनाशावस्था नरकानुभवादिः, अतिरिक्ताभावपक्षे प्येतएवागन्तुक हेतवः, उपान्त्यशब्दस्तन्नाशोवाऽन्त्यशब्दनाशकः । ईश्वरसंकल्पोप्याग- न्तुककारणमित्याह ( ईश्वरेति ) अतस्त्वतोनिवृत्तेरसंभवा द्वाक्यजन्यमि- थ्यात्वज्ञानादेवाविद्या वासनानिवृत्तिः, ततश्च नभेदप्रतिभासानुवृत्तिसंभव इतिस्थितम् । यद्येव मिथ्यात्वज्ञाने सति भेदप्रतिभासासंभवः, कथंत- हि तस्मिन्सत्यपि चन्द्रभेदप्रतिभासइत्याशंक्य वैषम्यमाह (द्विचन्द्रा दाविति ) द्विचन्द्रातु दोषस्याबाधइति तन्मूलस्त्रमपरम्परानुवृत्तिर्घटत त्यन्यवः । चन्द्रकत्वं चन्द्राः । (तदुभयेति ) यथा ताराप्रकाशांशस्य [रवा] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता ।

१११ नोदयेपि प्रार्श्वस्थतारकाप्रकाशस्येव दोपप्रकाशांशस्य चन्द्रकत्वप्रका- शेनविरोधाभावात्, दोपोमिथ्येतितुज्ञानस्य लौकिकाना मनुदयात्, यौ क्तिकमिध्यात्वज्ञानस्यैव भ्रान्तित्वेन तत्सत्यत्वाच्चावाधइति तन्नूलभ्रम परम्परानुवृत्तिर्घटते, तद्विपयान्यथात्वाध्यवसायेन भयविस्मयादिकार्यनि वृत्तिश्च । ततु नतथा, कारणभूताविद्यावत्कार्य भूतशोकादिवच्च, मध्यगतभेदवासनाभेदज्ञानयोरप्येकहेलयैवनिवार्यत्वात्, अनुवृत्तावपि वाध्यवाकयोराविद्यत्वेन वास्तव प्रामाण्याभावात् विशेपेणवावकबलासं भवाच्चेति । तदेतत्सर्वमभिप्रेत्य " सत्यपिवाक्यार्थज्ञाने” इत्यादि “ भयादिकार्यनिवर्तते " इत्यन्तंभाषितम् ॥ इति श्री कवितार्किकसिंहस्य सर्वतंत्रस्वतंत्रस्य श्रीमद्वेकटनाथस्य वेदांताचार्यस्यकृति शतदूपण्यांवाधितानुवृत्तिभङ्गवादः पञ्चमः ॥ चन्द्रकत्वप्रकाश विरोधिविषयत्वाभावः, तथा दोषप्रकाशांशस्यापि चन्द्रकत्वप्रकाशविरोधिविषयत्वाभावादित्यर्थः । बाधकज्ञाने निषेद्रयत्वेन- विषयस्यैव वाध्यत्वादिति भावः । कस्यचिदोषमिथ्यात्वज्ञानेऽपि च- न्द्रभेदप्रतिभासोदृश्यतइत्यत्राह ( दोषोमिथ्येति ) ( यौक्तिकेति ) वत्कु मतिकल्पित दुन्यायमूल दोषमिथ्यात्वज्ञानस्य मिथ्यात्वसाधकनिरासादेव भ्रान्तितया दोषाणां सत्यतया न बाधइत्यर्थः । वस्तुतस्तत्पक्षेपि दोष स्य यौक्तिकज्ञाना दनपायएवेति तन्मूलभ्रमोवटतएव विरोधितत्वविष यत्वेन निवर्तकत्वे अविद्यावदिदानीमेव वासनायाअपि निवृत्तिप्रसंगा त्, बाध्यबाधकज्ञानयोर्मिथ्यात्वा वेशेषेण वास्तवप्रामाण्यतदभावाभ्यामपि विशेषाभावात्, बाधकज्ञानस्य बाध्यप्रतिभासापेक्षया विशेषेणस्लाभादाच्च पश्चादष्यनिवृतिप्रसंगात् एक हेलयैवनिवार्यत्वं वाच्यमित्याह ( कारणभूतेति) इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पाइ सेवासमधिगत परावरतत्त्वयाथात्म्येन तदेकदेवतेन तचरणप- रिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शत दूषणी व्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां बाधितानुवृत्तिभङ्गः पञ्चमस्कन्धः ॥ १९ श्रीमते रामानुजायनमः | श्रीमते निगमान्त महादेशिकायनमः । अथ षष्ठस्कन्धः । दृष्टानुश्रत्रिकार्थजातविमुखान् पुंसोऽधिकृन्यश्रुतौ- यज्ञादिर्यदुपास्तिसाधनतया साक्षाद्विधिप्रानते । लीलाभोगविभूतियुग्म मैरितस्वात्मप्रदानोन्मुख :- श्रीमानस्तुसमे समस्त दुरितोत्ताराय नारायणः ॥ 3 यदुच्यते, " तमेतवेदानुवचनेन ब्राह्मणाविविदिनन्ति यज्ञेन दानेनतपसानाशकेन” इत्यत्रयज्ञादिकंविविदिनासाधनत्वेन विधीयते नतु वेदनसाधनत्वेन, वस्तुविरोधात् श्रुत्यक्षरपर्यालोचनाच्च, विविदिषन्तीति हिश्रूयते ननुनविदन्तीति । तत्रमः कोऽसौवस्तुविरोधस्तावत् ; कि ज्ञानस्य यज्ञादिभिस्साधयितुमशक्यत्वं, उतनेषांज्ञानांगभूतशमादिप्रत्य- नीकात्मत्वं । यद्वा तत्वज्ञानफलापवर्गप्रत्यनीक त्रिवर्गसाधकत्वं, या आश्रमांगतयाविहितानां विद्यांगले नित्यानित्यसंयोगविरोधः, अन्योवा कश्चिदिति । नप्रयमः सहियज्ञादिकमन्तरे गउत्पत्तिदर्शनाद्वा यज्ञा दिसन्निधावन्यनुत्पत्तिदर्शनाद्वा, आधेयसिद्धिः प्राचीने व चीनेपुवा भिकारिष्वननुष्ठितशुद्धधर्मेषुविद्योत्पत्तेरसिद्धत्वात् । 4 " अद्वैतिजालकलिसेन मुदीर्णदर्पमीज्जलं करमनाहतममं गायैः। संवर्मितेन निगमांतगुरोः प्रबन्धैः तंत्रह्मतत्त्वमिद्दनः प्रतिबोधयन्तु ॥ सकलजनहितेच्छु श्रीनिवासार्यवयों । हृदि निहितहितार्थ वेत्त्रयीमातुरेषः । कुमतिविहतवाचो नह्युपादेयदस्या- विरतरमतिकष्टा तह्येवस्थान्यवस्यंत ॥ ( दृष्टेति ) इहामुत्रार्थफलभोगविरक्तान् । साक्षाद्यदुपास्तिसाथ- नतयेत्यन्वयः । ( विविदिषन्तीतिहीति ) सन्नन्त प्रकृतिधात्वर्थेन ना- न्वयः उपसर्जनत्वात् । ( आश्रमांगतयेति ) आश्रम प्रयोज्यतयेत्यर्थः । अनेन नित्यत्वंविवक्षितं । शुक्लधर्मकारणान्तराभावादिवत्कचित्स्वस्यैवानिवृत्तेः [६-वा] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । ११३ 1 द्वितीयत्वप्रयोजकता, सामप्रचैवहिकार्योत्पत्तिः नपुनर्हेतुमात्रात् ; संभ अतिच प्रायशः कर्मकर्तृसाधनवैगुण्यं, अन्यथा चित्रापशुफलत्वादा वपिकस्तेसमाश्वासः । तस्यास्तत्साधनत्वं विदधातिश्रुतिरिति चेत् अत्रापियदिश्रुतिर्विदधाति तदा तद्वदेव समाश्वसिहि । अन्यथाविवि दिषासाधनत्वेपि त्वयानसमाश्वसितव्यं तत्रापि साध्यसाधनभावस्य श्रुत्येकावसेयत्वात् । " कुर्वद्वायमकुर्वद्वे " त्यादिचार्वाकदुर्वादस्य त्वयाप्य स्मर्तव्यत्वात्, व्यभिचारस्यचसमत्वात् । एतेन - वाक्यजन्यप्रमिति : संस्कारजन्यस्मृतिसन्ततिरूपस्यवा वेदनस्य किकर्मापेक्षये तिनिरस्तं; इच्छाया अप्यनुकूलता बोधाधीनोत्पत्तेः किकर्मापेक्षयेति समत्वात् । अन्तःकरणनैर्मल्यद्वारेणेतिचेत् तुल्यं; " यत्रो भयोस्समोदो ष " इत्यभियुक्तवचनं किमर्थमित्थं विस्मरसि । " कषाये कर्मभिः पके ततोज्ञानं प्रवर्तते " इत्यादिवाचनिकार्यातिलंघनं तवाधिकम् । नापि द्वितीयः; शमादेरविहिताप्रतिषिद्धनिषिद्ध विषयत्वेन विद्यांगतया रूपस्य → कार्याभाव इत्याह ( संभवतीति ) ( चित्रापशुफलत्वादाविति ) चि त्रायाः पशुफलत्वादौ । ( तस्याइति ) तथाच श्रुतिबलात्साधनत्वे सिद्धे कारणान्तराभावात्कर्मादिवैगुण्याद्वा कार्याभावइत्युतीयत इति भावः । ( अत्रापीति ) तथाच श्रुत्वक्षरपर्यालोचनैव कार्या नोक्तार्थ- विरोधइत्यर्थः । अन्यथा श्रुत्यासमाश्वासाभावे । चार्वाकमताप्रवेशेन य कुत्रचिद्यस्य कस्यापि कारणत्वमंगीकुर्वता कर्मणां वेदनसाधनत्वं न निराकर्तु शक्यमित्यभिप्रायेणाह ( कुर्वद्वेति ) विस्मरणशीलस्य व्य- भिचारनिमित्ताशंका मुक्तार्थस्मारणेन परिहरति ( व्यभिचारस्येति ) एतेन - वक्ष्यमाणेन ( किं कर्मापेक्षयेति ) अन्यथा घटमानयेति वाक्या र्थज्ञानाय घटादिस्मरणायच यागाद्यनुष्ठानप्रसंगादितिभावः । (इच्छा याइति ) यदीच्छामात्रे तदपेक्षाभावेपि प्रमाणबलादिह तदपेक्षा तदा प्रकृतेपि तुल्यमिति भावः । अविशेषे कथं विविदिषासाधनत्वप्रति- क्षेपइत्यत्राह ( कषायइति ) ( अविहितेति ) अविहितञ्च तदप्रतिषिद्ध १५ ११४ शास्त्रमुक्तावळी । “* फलाभिसं त्रिहितेभ्यः कर्मभ्यो व्यतिरिक्तविषयत्वात् । विहितस्यच पापमपनुदति " " कपायपक्तिः कर्माणि ज्ञानंतुपरमागति: इत्यादिनिविद्योपकारकत्वस्यैव श्रुतत्वात् । नचतृतीयः धिविरहादेवत्रिवगीनारंभात्, अनेकफलसाधनस्यापि ज्योतिष्टोमादे रभिसं विविशेषेण फलंप्रतिनियमस्य सर्वैरभ्युपगन्तव्यत्वात् । अतएवनच- तुर्थः, तत्रापि विनियोगपृथक्त्वेन नित्यानित्यसंयोग विरोधाभावात् । तदेतत्र सूत्रकारैरेव विस्पष्टमुक्तम् सर्वापेक्षाचयज्ञादिश्रुतेर- चित्रत्

शमदमाद्युपेतत्स्यात्तथापितुतद्विधे स्तदंगतया तेषा " " विहितत्वाचाश्रमकर्मापि Ce मध्यवस्यानुष्ठेयत्वात् रिवेनच " 17 « सहका अग्निहोत्रादितुतत्कार्यायैवतद्दर्शनात् " इत्यादिभिः । याचते श्रुत्यक्षरपर्यालोचना सोऽपिहस्तसमालोचः; " सोऽन्वेष्टव्यः, सविजिज्ञासितव्यः "” तद्विजिज्ञासितव्यम् " " श्रोतव्योमन्तव्यो निदिध्यासितव्यः " इत्यादिश्रुतिशीला परामर्शात्, नहि ते सन्प्रत्य यार्थविधिपरत्वं भवताप स्वीकृतम् । श्वेत्यर्थः । शमादेस्तावन्मात्रविषयत्वे नियामकमाह ( विहितस्यचेति ) नतु फलाभिसन्धिविरहेपि तद्योग्यस्य कथं तदनारंभकत्वं नहि दा हार्थ स्पृष्टएव वह्निर्दहतीतिनियमोस्तीत्याह ( अनेकेति ) श्रत्येकमधि गम्येऽर्थे तत्कामाधिकारवलाचथाक्षुतिः तथांगीकारइतिभावः । ( अ तएवेति ) फलाभिसन्धिवद्भावाभ्यामेवेत्यर्थः 1 तदेव विवृणोति ( तत्रापीति ) ( हस्तसनालोम्वइति ) हस्तस्येव समालोचनमित्यर्थः । एकहस्तव देवहीतरहस्तोऽपि । अयञ्च घञन्तत्वानियतपुल्लिंग: ( सोऽ- पेष्ट इति ) आरिशब्देन " तद्विजिज्ञासस्व " इत्यादेरसंग्रहः । प्रकृ व्देष्टव्यइति eeranन्वयेपीच्छानुवादः श्रतश्शीलं तथाम्बोपसर्जनेनापि- प्रकृत्यर्थेन विध्यन्ययवत्कारणान्वयो युज्यतेहीतिभावः । ( तेष्विति ) " विजिज्ञासितव्यः " " विजिज्ञासितव्यं " " निदिध्यासितव्यः " इत्या ६-वा] शतदूपणी - चण्डमारुतसंहिता | विधिवलावसितपुरुषार्थसाधनत्वार्थसिद्धेच्छानुवाद रूपवात्प्रत्ययस्य ११९ 3 ध्यायीतेत्यादिविध्यन्तरैकार्थ्यात् । तत्र शाब्दं प्रत्ययार्थप्राधान्य मनाह स्येच्छाया इष्यमाणप्रधानत्वादार्थे प्रकृत्यर्थप्राधान्यं स्वीक्रियतइति चेत्; तहिं " क्रियावाने पव्रह्मविदां वरिष्टः, “कर्मणैवहि संसिद्धि” कपायेक मेभिः पत्रे ततो ज्ञानं प्रवर्तते " इत्यादिप्रमाणरुहरु कार्थ्या दत्रा पि वेदनपरत्वमंगीकुरुध्व । कोकेच असिना जिघांसति अवेन जिगमिपति इत्यादिषु प्रकृत्यर्थे करणान्वयो वहुलमुपलभ्यते । अ त्रासुरश्वस्यवा हननगमनेच्छासाधनत्वायोगात् हननादिसाधनत्वस्या- न्वयव्यतिरेकसिद्धत्वाच अगत्याप्रकृत्यर्थ साधनत्वाश्रयणं इहतु न- तथा, अन्त. करणनैर्मल्यद्वारेण सत्वविवृद्धयोपकारकत्वस्य ज्ञानतदि च्छयोरविशेषादिति चेन; अनन्यपरत्वस्योपपादितत्वात्, अयोगस्य- यात्राप्यविशेषात् । तथाहि योयं विविदिषाकामो यज्ञादिष्वधिक- रोति सकि तदानीं वेदनमिच्छति उतन; आद्ये विविदिषासिद्वैयेति न तस्या यज्ञादिसाध्यत्वं तथाच चक्रकय; वेदनेच्छायां जाताया मेत्र विविदिषेच्छा जायते, तस्यां जातायां कर्मानुष्ठानम्, ततो विविदिषेति । अत्रैकैको भयपर्वसंको चेनात्माश्रयान्योन्याश्रयावन्यन्तर्भा दिष्वित्यर्थः । अत्र वाक्येष्विति विशेष्यमध्याहार्यम् । शंकते (विधि बलेति ) अनुवादरूपत्वे हेतुः ( ध्यायीतेत्यादीति ) ( शायं मत्ययाये प्राधान्यमनादृत्येति ) अन हेतुरनुवादरूपत्वम् । ( स्त्रीक्रियतइति ) प्रकृत्यर्थे नैव विध्यन्वयहेतुतयाद्रियतइत्यर्थः । उपसर्जनेन प्रकृत्यर्थेन करणान्वयोपि लोधी हष्टहत्याह ( लोके चेति ) शंकते ( अवासेदि- ति ) ( अनन्यपरत्वस्येति ) " क्रियावानेषत्रह्मविदां वरिष्ठः इ यः- दिवेदनसाधनत्वप्रतिपादक श्रुतिवादिति भावः । ( अयोगस्येति ) इच्छान्वयायोगस्येत्यर्थः । ( तथेति ) तथात्वे यज्ञादिसाध्यत्वइत्य-

• र्थः । ( वेदनेच्छायामिती ) विविदिषावाः स्वतः प्रयोजनत्वाभावेन ११६ शास्त्रमुक्तावली । ब्यौं । द्वितीयेपि वेदनस्यानिष्टत्वे विविदिषाप्यनिष्टैव स्यात्, तद्वि षयत्वात्तस्याः विविदिषाहि वेदनं साधयेत; तच्चापवर्गादिकमिति म त्यैवहि तस्यामभिलाषसंभवः । ननु वेदनौन्मुख्यलक्षणविविदिषा पूर्व संवृत्ता । तदर्थप्रवृत्तिपर्यन्तातु साध्यतयाभिमतेतिचेन्न; तादृशतीत्रे- छायाएव उत्पत्त्यनुत्पत्तिविकल्पे प्रागुक्तदोषानतिलंघनात् । नहि वेद ने तीत्रेच्छायामसंभवन्त्यां तादृशीमपितामिच्छेत्, तदुपायवर्गानुष्ठान क्रेशं वा सहेत । ननु दृष्टमेतत् यदनुभुक्षापिपासादिकामनया- क्षेत्रजमुपदिश्यते तत्रापि भोजनादेरिष्टत्वानिष्टत्वविकल्पेन प्रागुक्तप्र सङ्गोदुर्वारः । तत्र यः परिहारस्ते सनोश्रापि भविष्यतीति चेत् तन्नः भोजनादेस्सामान्यतोऽनुकूलत्वज्ञानादेवेष्टत्वसिद्धेः । तथापि दोषवशात्तदा तनमनारोग्यात्मकं प्रातिकूल्यमपनेतव्यमिति तावन्मात्रार्थ भेषजोप देशः, न पुनरिच्छास्त्ररूपनिष्पत्तये । अत्रापि तर्हि तथास्तु; सामा न्यतो वेदनस्येष्टत्वेऽपि तादात्विकतत्प्रातिकूल्या पादकरजस्तमो निबई- णेन अन्तःकरणशुद्ध्यर्थं कर्मणां विनियोगइतिचेत्; वेदनार्थमेवोद्देश्यत्वादिति भावः । ( तद्विषयत्वादिति ) तस्याः- वि विदिषायाः । नतु वेदनेच्छाभावे कथं विविदिषेच्छाया असंभवइत्या कांक्षायां तद्विषयेच्छायास्स्वयं प्रयोजनत्वाभावेन तत्साधनत्वेनैवोदे- यत्वादित्याह (विविदिषाहीति ) अपवर्गः - अविद्यानिवृत्तिः । आ- दिशब्देनानवच्छिन्न ब्रह्मानन्दानुभव उच्यते । ( तदर्थेति ) वेदनार्थश्र वणाद्यनुष्ठानपर्यन्तेत्यर्थः । ( प्रागुक्तेति ) तीव्रविविदिषाहेतुभूत यज्ञा द्यधिकारिणः तीव्र वेदनेच्छाभावे वेदनौन्मुख्य मात्रादेदनसाधन श्रवणादा विव ततोपि व्यवहितायां श्रवणादिहेतुतीव्र विविदिषायामिच्छानस्या तू तीव्रविविदिषांगीकारेतु यज्ञाद्यसाध्यत्वचक्रकयोः प्रसंगइत्यर्थः । ( तथापीति ) प्रातिकूल्यशब्दः प्रतिकूल परः भोजनप्रतिकूलमित्यर्थः । प्रा तिकूल्यहेतुपरीवा भोजनस्य प्रातिकूल्यहेतुरित्यर्थः । (तत्प्रातिकूल्येति) वे दच्छायां सत्यामपि रजस्तमभिभूतत्वात्तत्साधन श्रवणादौ दुःख साध्यगुरु शिश्रीषादिसाध्ये प्रातिकूल्यवृद्धिर्भवतीति रजस्तमोनिबर्हणार्थकर्मेत्यर्थः । " [६ -वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । ११७ तर्हि विविदिषासाधनत्वश्रुतिः परित्यक्तैव 1 अवान्तरव्यापार- तर्हि वेदनसाधनत्व मप्यनुमन्यतां, त्वा दविरोध इतिचेत ; 17 तत्पूर्वभाविन सर्वस्यापि यज्ञादिकर्मावान्तरव्यापारत्वोपपत्तेः । एवञ्च सति " क्रियावाने पव्रह्मविदां वरिष्ठः कषाये कर्म- भिः पक्के ततोज्ञानं प्रवर्तते " पुण्यं प्रज्ञांवर्धयति क्रियमाणं पुनः पुनः " इत्यादिभिरैकाच । अतो यज्ञादिकर्म वेदनसाधनमेव । ननु विविदिषासाधनत्वेयच्चाद्यं यज्ञादेः तद्भक्तिसाधनत्वेऽपि समानं । तथाहि; किंभगवतिभक्तिमान्भक्तिकामयते उत तद्विदुरः ? नप्रथ मः; भक्तेर्निष्पन्नत्वेन साध्यत्वायोगात् । नद्वितीयः; भगवद्भक्तित्रि- वरस्य तद्भक्तावपि नैरपेक्ष्यात भक्त्यवस्थाभेदान्निर्वाहेऽपि प्राग्वदे वदोषइति तन्नः प्रीतिरूपज्ञानविशेषोऽहि भक्तिः, प्रीतिश्व तारतम्यवती विषयस्वभाव विशेषाभिमानाभ्यासभेषजादिभिः प्रेमवृद्धिः कामशास्त्रा दिष्वपिसम्मता, पुरुषस्यतत्कामना संभवति नवेत्येतावदेव चिन्तनीयं । " (तहति) विविदिषायाः पूर्वसिद्धत्वा द्रजस्तमोनिबर्हणार्थमेव कर्मातु- ष्टानमिति विविदिषार्थतया यागादिकं श्रुतिप्रतिपाद्यं नस्यादित्यर्थः । गुरुशिश्रूषादिदुःखसाध्येऽपिश्रवणादौ प्रातिकूल्यबुद्धिविरोधिनीच्छा रजस्तमो निबर्हणमन्तरेणनभवतीति यज्ञादिभिस्तादृशेच्छायांजननीयायां रजस्तमोनिबईणस्यावान्तरव्यापारात् यज्ञादेविविदिषार्थतया श्रुतिप्र- तिपाद्यत्वमविरुद्ध मितिशङ्कते । (अवान्तरेति) यद्यप्येवं सतिपूर्वोक्ता न्योन्याश्रयः स्थिरएव । तथापि दूषणान्तरमाह (तर्हिवेदनेति ) एवं व्यापा रस्यान्यवधायकत्वेन विविदिषाकारणत्वाङ्गीकारे रजस्तमोनिबर्हणं प्रा तिकूल्यनिवृत्तिविविदिषां श्रवणादिकंचद्वारमङ्गीकृत्य वेदनसाधनत्वम- ङ्गीकर्तुं शक्यमेव बाधकाभावात् एवञ्च श्रुत्यन्तरानुसाराद्वेदनसाध नपरत्वमेवास्य वाक्यस्याङ्गीक्रियतामितिभावः । (तद्भक्तावपीति ) तस्मि त्रिवेतिभावः । भक्तिविधुरस्यापि भक्तमोक्षसाधनत्वंज्ञातवतोभक्तीच्छा सम्भवत्येव तथापि प्रथमकोटिमभ्युपेत्याह (तन्त्रप्रीतिरूपेति) (भैषजा- दिभिरिति ) आदिशब्देन मणिमन्वादिग्रहः । ( कामशास्त्रादिष्विति ) ११८ तत्र शास्त्रमुक्तावळी । फलान्तरं प्रमा प्रेम्णः यदिसंजातमात्रादतिशयितस्य णनस्तियेत् तदा तथाविधं तस्यातिशयमभिवाञ्छेदेव । नच नावता तथाविवस्यातिशयस्यापि निष्पन्नत्वप्रसंगः; ज्ञानवदुपपत्तेः सामान्यतोSहि विशेषतो ज्ञानायव्याप्रियते, अन्यथा जिज्ञासेव सर्वत्र स्यात् । नन्वेवं विविदिषायामप्येवमस्त्वितिचेन्न; विशेषेच्छा याएव प्रागेवोदयात् नहिपूर्व सामान्यतो ज्ञानमिच्छति पश्चाद्वि शेपतइति संभवति । नच विषयविशेनावच्छेदमन्तरेण इच्छाजाति आदिशब्देन “रोचनालक्ष्मणामूल कल्कलिप्ततनूर्वधूः । ऋतौप्राप्नोतिसौ- भाग्यं दयितप्रियतामपि " ॥ इत्याद्यक्तायुर्वेद संग्रहः । ( सञ्जातमात्रा- दिति) प्रेम्णइतिविशेष्याध्याहारः । ( ज्ञानवदिति ) विशेषतोज्ञानेच्छा- सत्यामपि विशे रतोज्ञानाभावादित्यर्थः । व्यामियत इत्यनन्तरं न- तुविशेषतो ज्ञातइत्याध्यहारः । (अन्यथेति) विशेषतोज्ञाते वेदित्यर्थः । सि- इच्छाविरहादितिभावः । ( विविदिपायामप्येवमिति ) यथाजिज्ञासा- कारणतया पूर्वज्ञानसत्त्वेपि ज्ञानान्तरविषयिणीजिज्ञासा तथा वेदनेच्छा याविविदिषेच्छाकारणतयापूर्वसत्त्वेपि विविदिषान्तरविषयिणीच्छावि- त्यर्थः । कारणीभूताया अपिवेदनेच्छाया इष्यमाणतयाभिमतेच्छास जातीयत्वा द्विमोटान्तइत्याह ( न विशेषेच्छायाइति ) विशेषविष याया इच्छायाइत्यर्थः । ननु विशेषविषयेच्छासिद्धावपि स्वरूपतएव तद्विजातीया तद्विषयेच्छैवेष्यतामित्यत्राह ( नच विषयेति ) यद्यप्ये कमिनेविषये इच्छायामुत्कटत्वानुत्कटत्वरूप जातिविशेषो लोक- सिद्ध:, तथापि पूर्वोक्तरीत्या उत्कटेच्छापत्रास्तीति तात्पर्यम् । य- द्वा - जिज्ञासाविषयीभूतविशेषज्ञानस्य कारणीभूतसामान्यज्ञानादिवात्र इष्यमाणविविदिषाया विद्यमानविविदिषापेक्षया विषयविशेषावच्छे- दान वैलक्षण्यं व्रमः, किन्तु लोकसिद्धोत्कटत्वादिनैवेत्याशंक्य त- दपि प्रकृते संभतीत्याह ( नच विषयेति ) विषयविशेषावच्छेदाति रिको यो जातिविशेषः भत्कट्यादिरूपस्तप्रकृते न संभवतीत्यर्थः । ताशोकवनेच्छाया असिद्धौ उत्कविविदिषाविषयकेच्छाया [६ वा] शतदूपणी चडमारुतसंहिता ।

११९ विशेनः कचित्संभवति । नक्तौतु भोग्याकाराविर्भाव तारतम्यवशा तारतम्यमुक्तमिति । इहापि ततएत्र तारतम्यमितिचेत्; अस्तुत तथापि काम्यत्वंदुर्वचं - तथाविध वित्रयविशेषितस्य वेदनस्य काम्य त्वमन्तरेण तदसिद्धेः, तत्काम्यतायाश्वसिद्धसिद्धा तथाविधवेदनेन्छेति कथं साकाम्या, अतस्सिद्धं असंभवादित्यर्थः ननु इष्यमाणभक्तावपि कथं प्रकृते जातिविशेषसंभ व इत्याकांक्षायां प्रीतिश्च तारतम्यवतीत्यादिना पूर्वमुक्तं स्मारयति. ( भक्तौत्विति ) भोग्यस्याकारः भोय्याकारः मियत्वमितियावत् । भा विभावोनिष्पत्तिः । नियत्यतारतम्यस्य प्रीतितारतम्याधीनत्वात् प्रीतिता रतम्येतात्पर्यम् । तथाच प्रीतिरूपभक्तितारतम्यमेव भक्तिविषये का मनायां हेतुरित्यर्थः । नतु यादृशी भक्ति स्वयेप्यमाणत्वेनाभिमता त- द्रूपवेदनविषयत्वमेवेष्यमाणायां विविदिषायां विशेषोस्वित्याशंकते (इ- हापीति) विविदिषायामित्यर्थः ( काम्यत्वमिति ) विविदिषायाइति शेषः । ( तथाविधे ते ) भतिशयितप्रीतिरूपत्वात्मको य इप्यमाणविविदिषा- याः प्रकारतया विषयः तद्विशेषितं यद्भेदनं तत्कामनामन्तरेण त- द्विषयविविदिषाकामनापि न संभवतीत्यर्थः । नन्विच्छार्थ कर्मानुष्ठा नस्यात्माश्रयग्रस्तत्वे क्वचिदपीच्छानसंभवेत् इच्छाहेतुभूतकर्मानुष्ठाना योगात्, नचेच्छायाविषयवैलक्षण्यज्ञानमात्राधीनत्वं वैलक्षण्ये ज्ञाते पि कस्यचिदिच्छानुत्पत्तिदर्शनात् । अतः कस्यचिदिच्छोत्पत्तेः कर्म हेतुकत्वमाश्रयणीयम् - तञ्चैवं सत्यनुपपन्नमित्यत आह (अतस्सिद्ध- मिति ) अस्माकम्मते इच्छार्थ कर्मानुष्ठानं नास्त्येव, भोगादृष्टोद्रोधि तपूर्ववासनासचिवाद्विषयवैलक्षण्यज्ञानादिच्छोत्पत्त्युपपत्तेः । नचाज्ञात सुकृतवशाद्धर्मरुचिवद्यज्ञादिना वेदनेच्छासिद्धिरिति वाच्यम् बह्व र्थव्ययायाससाध्यानां यज्ञादीनामज्ञात सुकृतहेतुरूपत्वासंभवात् “यज्ञेन विविदिषन्ती” तिवाक्यस्य ह्यर्थश्चिन्त्यतेः अतो बुद्धिपूर्वकमेव एतद्वा ;१२० शास्त्रमुक्तावळी । यज्ञादिकर्मविविदिषासाधनत्वेन न विहितमिति । तदेतत्सर्व मभि सन्वायाह– " एवं रूपाया ध्रुवानुस्मृते स्साधनानि यज्ञादीनि कर्माणीति यज्ञादिश्रुतेरश्ववदि " " त्यभिधास्यते " इति ॥ इतिश्री कवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्रस्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेकटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु शतदूषण्यां विविदिषासाधनत्व भङ्गवादः षष्ठः । क्यविहितयज्ञाद्यनुष्ठानम् । तदिदमुक्तं ( यज्ञादिकर्मेति ) ( विविदिषा साधनत्वेन विहितमितिच ) अत्र विविदिषन्तीत्यस्य सन्निधौ " मन सैवानुद्रष्टव्य " मिति विशदवेदनं विहितम्, " एतमेव विदित्वामुनिर्भ वति " इतिस्तुतम् । अतो विधिस्तुतिविषयस्यैव वेदनस्यात्रविध्यन्त राकांक्षा - नतु तदुभयरहिताया विविदिषायाः " इति तत्वदीको क्तमप्यनुसन्धेयम् । इति श्रीवाधूलकुलतिलकश्रीनिवासाचार्यपादसेवासमधिगत परावरतत्वयाथात्म्येन तदेकदेवतेन तच्चरणपरिचरण परायणेन तत्प्रसादलब्धमहाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेनविरचितायां शतदूषणी व्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां विविदिषासाधनत्व भंगष्षष्ठः ॥ स्कन्धः ॥

[७-वा] शनदूषणी- चण्डमारुतसंहिता | १११ श्रीमते रामानुजायनमः । श्रीमते निगमान्त महादेशिकायनमः । || अथ सप्तमोवादः ॥ विभूत्यैशेयस्यस्फुरतिजगतामक्षमखिलं श्रुतिर्जात्यंधानामुपदिशतियंरूपमिवनः । निजाध्यक्षप्रेक्षाचुळकित समस्तस्स्वयमस हृषीकेशो दिव्यंदिशतुममचक्षुरस्वविषयम् || यदुचिरे-यद्यपि तत्वमस्यादिवाक्यश्रवणसमयसम्भवं परोक्षं ज्ञानं महि- यां ननिवर्त्तयति, तथापि श्रवणादिभि निरस्तसमस्त भदवासनामूलासभा- सर्वाध्यक्षोप्यनध्यक्षो देहिनां यस्य सूक्तिभिः । अध्यक्षति हरिस्तस्मै नमो वेदान्तसूरये अतिदृशमखिलस्य तं पुराणं निगमगुहाहितमत्रययोगगम्यं । ममहदिभवद्दर्षशोकस्यै दधतुरमानिधिदेशिकेन्द्रवाचः ॥ परेषां शब्दजन्यत्वेनाभिमते ब्रह्मापरोक्षे कि मक्षाणामेव कारण ता, उतशब्दस्य आये दोषमाह (विभूत्यंशइति ) कक्ष योग्यविभूत्ये कदेशेपि मनःप्रभृती न्यक्षाणि प्रतिहन्यन्ते, किमुतायोग्ये ब्रह्मणीति भावः । द्वितीये दोषमाह (श्रुतिरिति ) जात्यत्वानां कृतइति शे पः । लोके उपदेष्टारो जास्यन्धानां कृते यथा रूपमुपदिशन्ति, तथा श्रुतिरपि नः कृते यमुपदिशतीत्यर्थः । | इवेत्यनेन उपदेशद्वयस्यापि - परोक्षत्वेन साहसं विवक्षितम् । अनेन वादार्थसंग्रहः । ( निजाध्यक्षे स्यादि ) स्वतस्तिद्धसर्वसाक्षात्कारो भगवान् परीकदुर्खम्, अस्मदु- सदर्थच जानन् पारितोषिकता स्वस्य हृषीकेशतया स्ववि ,

१६ १२२ शाखमुतावळी । 3 वनाविपरीत संभावनाख्यचित्तविक्षेपलक्षणप्रतिबन्धस्य तदेववाक्यं भवि धानिवर्त्तक मपरोक्षं ज्ञानञ्जनयति । नच - शब्दस्य कथ मपरोक्षधीहेतुत्व मितित्राभ्यम्, इन्द्रियस्यापि कथमितिप्रसंगात् । दर्शनादिति चेत्, तुल्यं । कतदर्शनमिति चेत्, संवित्त्वप्रकाशा दशमस्त्वमसीत्यादिषु । नात्रसंविद्वि- यः स्ववियोवा प्रकाशोनास्ति, सन्नपिवापरोक्षः, स्वधीविरोधात् प्र व्यक्षेच विषये परोक्षप्रकाशव्याघातात्, अन्यथा शुक्तितत्वप्रकाशे पि रजतावभासः विरोधप्रसंगात् । नचायंप्रकाशइन्द्रियजन्यः, वाक्यस्य तदानांमबोधकत्वप्रसंगात् वाक्यमन्तरेणापि तत्प्रसंगाच्च । नच रत्नतत्वा विगात् शन्दभिन्नेन्द्रियजन्यः, अन्यतैरणतदुत्पत्युपपत्तौ कल्पना गौरवात् अन्वयव्यतिरेकाविशेषेस तीन्द्रिय सहकृतशब्दजन्यइति विपरिवर्त प्रसंग | किन्नामेन्द्रियं त सहकारिस्यादितिचेत् ? उपवस्यात्, ? Enter ददावित्यर्थः । अस्त्वपरोक्षप्रकाशः सहन्द्रियकरण Tarrreरणकइत्याह ( नवेति ) इन्द्रियजन्यः - - निकरणकइत्यर्थः । ( वाक्यस्येति ) इन्द्रियस्य वाक्यनिरपेक्षत्वादि- {रभावः । (अन्यतरेणेति ) इन्द्रियवाक्ययोः पृथक्करणत्वेन क्यो र न्यतरेण कार्योपपत्ता वन्यतरस्मिन्नन्यत्तरसहकारित्वकल्पनायां माना भावादित्यर्थः । रक्षतत्वाधिगमेपि शाब्दज्ञानसंस्कारस विवेन्द्रियस्यैव हेतुत्वमिति भावः । ( किनामेति ) यद्यपि पूर्ववादिना शब्दस्य इंद्रि येनति सहकारित्वमुच्यते तस्य वेन्द्रियस्य शब्द प्रति सहकारित्व स्वानेनाभिधाने नैतच्छंकावकाशः, अथापि तटस्थस्येयमाशंकेति नदो घः । यडा - चक्षुरादीनां प्रत्येकं व्यभिचारा च्छाब्दज्ञानेच वैजात्य- Tera यस्य वाक्य सहकारित्वं संभवति, प्रत्यक्ष वा- स्पार्शनादिजात्यस्य क्लृप्तत्वात्, ननु शब्दस्व सहका- मिति नाथ राज्जन्यतावच्छेदक मिन्द्रियजन्यज्ञानविशेषे कल्पनीय. चेन् न, तथापि शब्दजन्यतावच्छेदकस्यैकस्यैवकल्प- , aartingगमाजन्यतावच्छेदकमनेकं कल्पनीय- शतदुषणी चण्डमारुतसहिता | १२३ [७ या] मनसः सर्वज्ञानकरणसाधारणसहकारित्वं किं नजानासि । तथापि चिनिगम- नायां को हेतुरिति चेत्, न, अन्धस्यांधतमसिस्थितस्यवा वाक्यश्रवणा दश मोस्मीति प्रत्यक्षप्रत्ययात्। नचात्रापरोक्षत्रमारोपितं बाधकाभावात् । नच सम्पूवे भेदाग्रहा तद्व्यवहारः कदाचिदपि तत्र धीभेदानुपलभात् । अतो वाक्यजातीयस्य क्वचित्प्रत्यक्षज्ञानजनकत्वत्तिद्वौ क विशेषाव काशः | अन्यदपि वाक्यं किं नजनयतीति चेत्, न, गोजातीयत्वे शाक- रः किन दुग्धे दुग्धमितियदुपहास्यत्वात् । अस्ति तत्रावान्ताभिरिति चेत्, अस्त्वत्रापिकश्चित् । नच तदज्ञानं तत्कार्योत्पत्तिप्रतिबन्धि तज्ज्ञान स्य तत्कारणत्यानभ्युपगमात् । अन्यथा अतिप्रसंगात् । यथाहु:-“नकारण परिज्ञानं तत्कार्योत्पत्तिकारणं । नहि बीनाद्यविज्ञान मंकुरोत्पत्तिबार |

मिति वादिन एदाशंकेति | ( मनसइति ) तथा तस्यां न पूर्वोक रवमितिभावः । विरिवरि शब्दकरणकत्वविद्धरणं कनि ति मच्छति (तथापीति) (अन्यस्पेति) तत्र चक्षुरादेख्यापारात सर सश्चापि करणत्वानङ्गीकारात् शब्दस्यैव तत्र करणत्वं वाच्यमिति भावः । (प्रत्यक्षप्रत्ययादिति) प्रत्यक्षत्वमातुभाविक मितिभावः । यद्यपि के रजतमितिवन्नप्रत्यक्षबाधः, तथापि यौक्तिकवधस्त्व, जनस्संवलि तसामग्रचा शब्दसंवलितसामग्रयाश्च विद्यमानतया परोक्षापरोक्षरूप- कार्यद्वयस्यावश्यकत्वाद, अतोदशमास्मीत्येके वापरोक्षप्रतीतिरिति में श्रीमत्वमवर्जनीयमेवेतिशङ्कां परिहरति (नचळवइति) (भेदाग्रहादिति) भ्रमरुपाप्युपलक्षणं । ( कदाचिदिति ) सत्र - तारास्थले । करणान्तरस- निधानस्थले धीभेदानुपलम्भेन मनसःकरणान्तरसहकारित्वमेव न वृक्ष करणत्वमित्यर्थः । यद्यपि मनसः करणत्वं स्वमते कुत्रापि नास्त्ये- व, तथापि परेण स्वमतेन शंकिते तदभ्युपगमेन परिहतमिति ध्येयं । ( कति ) शब्दस्य प्रत्यक्षजनकत्वं नविरुद्धमित्यर्थः । ( अ- स्तीति ) स्त्रीत्वविशेषितं गोत्वमित्यर्थः । नन्वस्माभिरज्ञातत्वं यद्यपि न दोषः तथा प्यत्ताज्ञातत्वे वस्तुसत्व नस्यादित्यत आद १२५ शास्त्रमुक्तावली । णम्” इति । नचास्यात्यन्ताज्ञातता, स्वतोऽपरोक्षार्थगोचरत्वस्योपाधेरव धारणात् । नच तत्वमस्यादिवाक्यस्य प्रत्यक्षज्ञानजनक वे किं प्रमाण नितिवाच्यम्, निवर्त्यमिध्यात्वान्यथानुपपत्स्यैव तत्सिद्धेः । स्वतः शुद्धेपि हि विश्वसाक्षिणिमाणि स्फटिकमणिघटितदाडिमीकुसुमरागोपरागवत् भवभासमा सिद्धिरियमशुद्धि:, साच ज्ञानमात्रनिवर्त्येति “तरतिशोकमा त्मवि"दित्यादिश्रुतिशत सिद्धं, मिथ्याभूतस्य च धीमात्रनिवर्त्यत्वं युक्तं, नच परोक्षज्ञानंनिवर्तकदृश्यते । अत परिशेषादपरोक्षमेव ज्ञानं निवर्तक मितिस्थिते, नतावत्करणमिन्द्रियं बाह्येन्द्रियाणां प्रत्यक्पराङ्मुखत्वात्, मनसोपि सोहमस्मीत्यस्मिन्नर्थे स्वातन्त्र्येणाप्रवृत्तेः शब्दसंस्का 1 , रादिपुरस्कारेतु तस्यैव करणत्वोपपत्तेः मनसश्च नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभाव Ariter साक्षात्कारकरणत्वस्या दृष्टचन शब्दस्य तत्स- हकारित्वकल्पनायोगात्, तथात्वेच श्रवणादिनैष्फल्यात् । " न चक्षुषागृ ह्यते नापि बाचा” “मनसातुविशुद्धेन” “मन सेवेदमाप्तव्य” मित्यादिश्रुतीनां (नचास्येति) (निवति तज्ज्ञाननिवर्त्यस्य मिध्यात्वं तज्ज्ञानस्य साक्षा स्वमन्तरेणानुपपन्नमिति प्रदर्शनार्थं निवर्त्यपदम् प्रपञ्चरूपस्य निव सूर्यस्य मिथ्यात्वं तत्वमस्यादिवाक्य स्यापरोक्षजनकत्वमन्तरेणानुपपन्न मित्यर्थः । मिथ्यात्वं ज्ञाननिवत्त्वञ्च प्रपञ्चस्योपपादयति ( स्वतइत्यादि- ना ) ज्ञानमात्रनिवर्त्यत्वे युक्तिमप्याद ( मिथ्याभूतस्येति ) मिथ्याभूत स्य ज्ञानमात्रनिवत्यत्वं युक्तश्चेत्यन्वयः । ( मनसोपीति ) सहकारिविशेष मनासाथ सोहमितिज्ञानस्य मनसाऽसंभवादित्यर्थः । तत्तद्दकृतमनस एव करणत्वं कुतो नस्यादित्यवाद (मनसश्चेति ) यद्यपि शब्दस्यापि ताह शसाक्षात्कारकरणत्वमसिद्धं, तथापि तादशज्ञानकरणत्वे नविवादः, अतस्तज्जन्यज्ञानस्यसाक्षत्त्वमात्रंकल्पनीयं मनसस्तु तादृशज्ञानकरण स्वं तज्जन्यज्ञानस्यसाक्षात्त्वंच कल्प्यम्, अतोलाघवाच्छब्दस्यैव साक्षा- स्कारकरणत्वकल्पनं युक्तमितिभावः । ( तथात्वइति ) मनसस्ताह- इसाक्षात्कारकरणत्वस्य दृष्टबरावे श्रवणादिसापेक्षा परीक्षज्ञाने प्यन्यत्र 个 [ ७-वा] शतदृषणी - चण्डमारुतसंहिता | १२५ चित्तैकाप्रथस्यांत रंगत्वबोधने तात्पर्यात् । अतएव " अप्राप्यमनसासहे " त्यादेरनधिकृत मनोविषयत्वव्यवस्थापनानुपपत्तिः । नच-मानसंप्रयक्षमस्ति, सात्मनः स्वप्रकाशत्वात् सुखादेस्तु साक्षित्रेयत्वात्, भावना सहकृतमनो जन्यसाक्षात्कारस्यापि पथिकपरिभावितप्रियतमासाक्षात्कारवत् भ्रान्ति- स्वात् भ्रान्तिरूपसाक्षात्कारस्यापि साक्षिरूपत्वेनैव मानसत्वाभावात्, अनुमानादेस्त्वा परोक्ष्यविद्वेषशीलत्वात् । अतो वाक्यपरिशेषे तत्रापि भेदगर्भाणां वाक्यानां भेदभ्रमनिवर्तकत्वायोगात् अद्वैतवाक्यान्येत्रा विद्यानिवर्तकापरोक्षज्ञानंजनयन्तीति । किंच - प्रत्यक्षस्य भेदभ्रमस्य परोक्षा दैन्द्रियिकप्रत्यक्षाद्वा न परिभवोयुक्तः, न्यूनत्वात् समत्वाच्च । शास्त्रमूर्लनु प्रत्यक्ष साक्षात्कारत्वाविशेषेपि निर्दोषहेतुकत्वाद्वाधक्षमं । तचोक्तं “न्यून- त्वाच्च समत्वाच्च परोक्षं नाक्षजंक्षमं । निर्दोषहेतुजन्यत्वात् प्रत्यक्षं शास्त्रजं क्षम " मिति । प्रत्यक्षभेदभ्रमनिवर्तनइतिशेषः । साक्षात्कारस्यचा विद्यानि वर्तकत्वं तस्यच शब्दकरणत्वं शब्दादेवसिध्यति, " निचाय्यतं मृत्यु मुखात् प्रमुच्यते " " क्षीयतेचास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे” इत्या- क्लृप्तस्य मनसएव करणत्वेन शब्दस्य करणत्वाभावाच्छ्रवणादिनि- रपेक्षपरोक्षज्ञाने शब्दस्य करणत्वं ग्राह्यं तथाच श्रवणादिवैय्यर्थ्यमि- तिभावः । ( अतएवेति ) मनोग्राह्यत्वाभावे श्रतिः प्रमाणमित्यर्थादु- क्तं भवति । ( भावनेति ) भावनासहकृत मनोजन्यत्वेन पराभिमतस्ये- स्वर्थः ( पथिकेति ) प्रोषितचिंतितायाः प्रियतमायाः साक्षात्कारव दित्यर्थः । पूर्व परोक्षज्ञानस्य निवर्तकत्वा दर्शना दपरोक्षपरिशेषः प्रमा- णान्तराणामप्रवृत्तेर्वाक्यपरिशेषश्चक्तः, इदानों परोक्षस्यापरोक्षस्य च निवर्तकत्वासंभवा दपरोक्षत्वं शब्दजन्यत्वंच परिशेषयति (किं- चेति ) ( न्यूनत्वाच्चेति ) परोक्षभ्रमस्यापरोक्षज्ञाननिवर्त्यत्वदर्शनात्ततोन्यू नयलत्वादित्यर्थः । न्यूनत्वात्परोक्षत्रक्षमम् समत्वादक्षजंच नक्षममि त्यर्थः । नकेवलं परिशेषात् साक्षात्त्वशब्दकरणत्वयो स्सिद्धिः, किं- तु श्रुत्यानीत्याद ( साक्षात्कारस्यचेति ) ( निचाप्येति ) चायुधातुर्दर्श , १२६ शाखमुक्तावली । दिभिरपरोक्षज्ञानस्य विद्यानिवर्तकत्वसिद्धेः । " तस्मै मृदितक पायाय तमसः पारं दर्शयति भगवान् सनात्कुमारः”’” वेदांत त्रिज्ञानसुनिश्चितार्थाः” “स्वाध्यायश्चक्षुरुतएकमस्य योगोद्वितीय मभिवीक्षणाय । अध्ययनमननन यनोस्यद्रष्टा नमांसचक्षुरभिवीक्षनेतं” “पितृदेवमनुष्याणां वेदश्वक्षुरसना तन” मित्यादेस्तस्य शब्दकारणकत्वासिद्धिः । प्रयोगश्च विगीतज्ञानं साक्षा : त्कारि - तत्वमस्यादिवाक्यजन्यज्ञानत्वात्, तत्स्वरूपगोचरश्रावणज्ञानवन् । नच सत् तदजन्मं - प्रत्यक्षेविषयस्य कारणत्वस्वीकारात् । तंत्रै प्रतिज्ञा- या मपरोक्षज्ञानविषयत्वात्सुखादिज्ञानवदितिवाप्रयोगः । तत्वमस्यादिवाक्यंचा स्वप्रकाशार्थे पदेशरूपत्वात् 7 स्वप्रतिपाद्यगोचरसाक्षात्कारजनकम् स्वतोपरोक्षार्थविषयत्वाद्वा,

, संविप्रकाश दशमस्त्वमसीत्यादिवाक्य चन् । अपरोक्षत्वं त्वमस्यादिवाक्य जन्यज्ञानवृत्ति - अपरोक्षज्ञाननि ष्टात्यन्ताभावा प्रतियोगित्वान्, ज्ञानत्ववदिति । नच - अत्र परोक्षत्रं तत्व मस्यादिवाक्यजन्यज्ञानवृत्ति परोक्ष निष्टात्यन्ताभावाप्रतियोगित्वात् ज्ञानत्ववदिति सत्प्रतिपक्षसावनता, सिद्धसाधनात् । तेषामेवहि वाक्याना मसंभावनाविपरीत संभावना प्रतिबद्ध चेतसिपुरुषे परोक्षज्ञान , नार्थः । ( तस्माइति ) करिष्यमाणोपदेशएव तत्र दर्शयतिना उक्तइति भावः । ( वेदान्तेति ) सूपसर्गः प्रत्यक्षरूपइति भावः ( नमांसेति ) मांतचक्षुर्निषेधाच्छ्रतिचक्षुरनुमितमिति भावः । ( विगीतमिति ) नन्वयमसिद्धहेतुः, वाक्यार्थज्ञाने वाक्यस्यातीतादिरूपत्वेनाजनकत्वा तू तज्ज्ञानस्यैव जनकत्वात, प्रयोज्यत्वमात्रविवक्षायां तहिङ्गिकायां तत्यक्षिकायांच गभिचार इतिचेन्त्र, अनुमित्याद्यन्यत्वेन विशेषणात् । यदा - तत्वमसिवाक्यंप्रत्युच्चारणंभिन्नमेव, तथाच - यस्य तत्वमसि वाक्यस्य नलिङ्गत्वं नापि पक्षत्वं नापिस्मृतिः तच्छ्रवणजन्यं वाक्यार्थं ज्ञानं पक्षः, तद्वाक्यप्रयोज्यज्ञानत्वं हेतुरिति । तत्वमस्यादिवाक्यजन्य- किञ्चिज्ज्ञानवृत्तित्वलाधने दोषमाह ( सिद्धसाधनादिति ) तत्त्वमस्या- [७] त्रा] शतदूपणौ चण्डमारुतसहिता ।

१२७ जनकत्वमिष्यते । पूर्वोक्तश्रुतिविरुद्धतया कालात्ययापदेशाच्च । नचबाध्यं अग्निहोत्रादि वाक्यजन्य ज्ञानेष्व प्येवं प्रयोक्तुं शक्य भित्याभासलमान योगक्षेमतेति, तत्र विपक्षेबाधविरहान् । नहि तत्र प्रामाण्यस्यानुपपत्तिः, अनुमानादिवदुपपत्तेः नाप्यनुष्ठानस्य परोक्षनिश्चयादपितदु- पपत्तेः । नापि फलस्य । ततएव तत्सिद्धेः । नापि फलकामना याः, फलसंबन्धनिश्चयादेव तस्याप्युपपत्तेः । अतएव पुरुषप्रवृ- तिरपि संगच्छते । इहतु प्रागुक्तार्थानुपपत्तिरेव त्रिपक्षेबाधिकास्यात् । मतोनाभासतुल्यतेति ॥ एवं पूर्वेष्वपि प्रयोगे ध्वाभासतुल्यतोद्वारो द्र- ष्टव्यः । अतो विपक्षेबाधकस्यैव प्रतिबन्धरहस्यत्वात रक्तार्थे महाविद्याजान- यच यथावगाहं प्रयोक्तव्याः । खपरपक्षसाधारण्यंहि महाविद्यानां स्वभा- व:, तत्रानुकूलतर्कसदसद्भावाभ्यां एकत्रार्थसिद्धि रितरत्रार्थासिद्धिरितिनि - तर्कपराहता इमेहेतवः, शब्दरयप्रत्याक्षांतर्भावप्रसंगादितिचेत्; न, अप्रसंगात् । योगिमनसोबाह्यविषयप्रत्यक्षज्ञानजनकत्वेपि बाह्यप्रत्यक्षवहि मनदुपपत्तेः । अथ चक्षुरादिपंचकान्यतमत्वं योगिमनोन्यत्वेसति बाह्य र्णयः । ननु- दिवाक्यजन्ययावज्ज्ञानवृत्तित्वसाधने दोषमाद ( पूर्वोक्केति ) ( नचेति ) अपरोक्षत्वमग्निहोत्रादिवाक्यजन्यज्ञानवृत्तीत्यपिप्रयोक्तुं शक्यमित्यर्थः । (क. लकामनायाइति ) अनेनेदफलम्मेभूयादितिका मनायाइत्यर्थः । ( फलेति ) फलसंबंध: - फलजननयोग्यता । ( अतएवेति ) पूर्वमनुष्ठानमित्य- मित्रादिक्रियाविवक्षिता, प्रवृत्तिस्तु तज्जनककृतिरितिभेदः । ( इ त्विति ) निवर्त्यमिथ्यात्वान्यधानुपपत्तिरित्यर्थः । प्रतिबन्धोव्याप्तिः । नतु महाविद्यानां स्वपरपक्षसाधारण्यात् स्वनैव सत्प्रतिपक्षितत्वात् कथं ततसाध्यसिद्धिरित्यत्राह ( स्वपरेति ) यद्यपि स्वपरपक्षसाधार- यं महाविद्यानां स्वभावः तथाप्यनुकूलतर्कतदभावाभ्यां सायसि द्वितरभावावित्यर्थः । ( योगीति ) बाह्यविषयत्वं - बाह्मविशेष्यक १२८ शाखमुक्तावळी | पिया परोक्ष प्रमिति कारणत्वं वा बाह्य प्रत्यक्षांतर्भावे प्रयोजकमिध्यत, इहापि तर्हि स्वतोपरोक्षार्थब्रह्मात्मविषयशब्दान्यत्वेस त्यपरोक्षप्रमितिका- रण प्रत्यक्षांतर्भावप्रयेाजकमितिसम समाधिः । किच- प्रत्यक्षांतर्भावइति इन्द्रियांतर्भावोत्रा, साक्षात्कारजनकवाक्यांतर्भावोवा विवक्षितः स्यात् । पूर्वत्र मनसोपि बाह्यानंतर्भावइतिवदुपलभविरोधात् अशक्यः । उ- त्तरत्रविष्टप्रसंगता, ऐकराश्येसिद्धेस त्यांतरभेदाश्रयणाविरोधात् । तदेवतु कथमितिवत्न, दशमस्त्वमसीत्यादौ तद्दर्शनस्यसमर्थितत्वात् । वाक्यस्यै- वापरोक्षधीजनकन्ये मनननिदिध्यासनविध्यानर्थक्यं श्रुतवेदांतानां संसा रानुवृतिदर्शनविरोधश्चेति चेत्, न, प्रागुक्तप्रतिबन्धनिरसनद्वारेण तयोः श्रवणं प्रतिफलोदयकार्यगतयाविधानोपपत्तेः, संसारित्बोपलब्धेश्व प्रतिबन्धकवत्पु रुपविषयत्वात् । अतो बाघकापेत सानुग्राहक श्रुत्यादिसिद्धं तत्वमस्यादेः साक्षात्कारजनकत्वमिति ॥ अत्रब्रूमः } , यावदुक्तं केचिद्वाक्ये ष्वपरोक्षधहेतुत्वं दृयतइति, तन्नरविषाणांकुरप्रसाधने खरविषाणांकुरनिदर्शन मिति मन्यामहे । तथाहि संवित्स्वप्रकाशेत्यत्रताव त्सामान्यतः स्वपत्समवेत त्रैकालिक सर्वसंवित्स्वप्रकाशत्वंवाक्यार्थः । तादात्विकीतु तज्जन्या संवि देका तदानों स्वप्रकाशा, तत्र न सर्वसंविदा स्वप्रकाशत्त्रमिदानीमपरोक्षं, यतो

त्वं, ज्ञानाप्रत्यासत्तिकत्वे सतीतिवा विशेषणीयन् ।

ननु कथमि- ष्टत्वं, ’ निर्विशेषं न सामान्य ’ मिति न्यायेन चक्षुरादिविशेषानन्तर्भावे प्रत्यक्षजनक सामान्यान्तर्भावस्याविवाधा दित्याशंक्य सामान्यतः प्रत्य क्षान्तर्भावेति चक्षुराद्यवान्तरभेदाश्रयणव च्छादरूपावान्तरभेदाश्रय- यमपि संभवतीत्याशयेनाह ( ऐकराश्यइति ) ( तदेवविति ) ऐ- करात्यमित्यर्थः । तद्दर्शनस्य साक्षात्कारजनकत्व दर्शनस्येत्यर्थः । ( यत्तावदिति ) नवमरूत्व लाभार्थ मंकुरशब्दप्रयोगः । ( यत- इति ) अपरोक्षार्थविषयत्वप्रयुक्तत्वाभ्युपगमात् ज्ञानापरीक्ष्यस्येतिभा- वः । नव सर्व संविदां कदाचिदापरोक्ष्या तद्विषया परोक्षयंस्यादितिवाच्यं,

[ ७ वा]

शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता ।

वाक्यस्य तदापरोक्ष्यहतुता स्यात् ।

९९९

नच सर्वसंविदैत्र्यं तस्यद-

पयिष्यमाणत्वात् । तदैक्येपि तत्तदुपहिताकारेण परोक्षापरोक्षविभाग स्य दुरपह्नवऋत् । वाक्यजन्यस विस्वरूपापरोक्ष्येताव द्वाक्यमेत्र कारणं विषयप्रकाशांशकारणव्यतिरेकेण स्वप्रकाशांचे कारणान्त रानुपलम्भादिति चेत ; तर्हि सिद्ध मनुमानादे वाक्यान्तराणामप्यपक्ष श्रीजनकचं तत्तज्जन्यवियामपि स्वप्रकाशांशेपि तत्तत्कारणकत्वात् । सत्यं, तथापि— संविस्त्रप्रकाशेत्यादिवाक्येषु विषयप्रकाशांश स्वप्रकाशांश श्चकएवेति विशेइतिचेन्न, सामान्यविशेनविषयतया तद्भेदस्यदर्शितत्वात् ।

7 च्यम् । वह्नयतुमितेर प्यापरोक्ष्यापातात । ( नचेति ) वस्तुतो ज्ञान- स्य स्वप्रकाशत्वेपि तत्स्वप्रकाशत्वस्य तेन ज्ञानेनाग्राह्यत्वा = तदापरोक्ष्य मितिभावः । ( तक्पीति ) उपतिविदां कासांचि इन्यकाली- नत्वात् कासांचिद्व्यधिकरणावाश्च पारोक्ष्यमितिभावः । ननु - संवि स्ववकाशेतिवाक्यजयज्ञानस्र स्वरकाशवेनापरोक्षत्वा रजनकविना परोक्षत्वं सिद्धमेत्र, नव - प्रत्यक्षाशे जनकत्वमेव साध्यत् : अन्य- था सिद्धसाधनात् वाक्यंव विषयांशएव हेतु: - नस्वजन्यज्ञानशिपि, अतः प्रत्यक्षजनकावं नास्त्येवेतियाच्या तदशेषि वाक्यातिरिक्त कारणादर्शनेन तस्यैव कारणत्वादिति शंकते ( वाक्येति ) ( वहति ) तथाच सिद्रसाधनं देवविशेषण वैय्यर्थ चेति भावः | नतु विषयका- शांशामित्रप्रत्यक्ष शजनकत्वं सायं. अनुमानादिषु ‘वह्निमानि विजानामी पत्र वह्निमानित्यंशेोविषयांशः जानामीत्वंशः स्ववकाशांशः संवत्स प्रकाशेत्यवतु तज्जन्यज्ञानस्यापि संवित्वेन विषपान्तभवात् तलका शेनैव स्वयवहारोपयन्तौ जनामीत्यशांवरकल्पकाभावात् स्वप्रत्यक्षरूप- स्वात्मप्रकाशांशी विवयप्रकाशांश श्रभिपत्रे त्पशेष इति शंकते ( सत्यमिति ) ( नेति ) संविदि त्यतीतानागतस्त्रपरसाधारण संविन्मा- वगोचर विषयप्रकाश शमांत्रण जानामीति तदावनव्यक्तिमावगोचर त* शास्त्रमुक्तावली । एवं दशमस्त्वमसीत्यादावपि यदि दशमत्वंस्त्रात्मनः पश्यतएवेदं वाक्यमुक्त; तदा तो घटइति सिद्धानुवादपरमिदं वाक्यं स्यात् । तथाच प्रत्यज्ञानुवादितामात्रेण प्रत्यक्षताश्रमः परोक्षविपयप्रयोग इवा परोक्षविषय प्रयोगेपि शब्दशक्ते तदवस्थत्वात् यदापुनरकिंदिन वात्मदशमयं प्रत्युत्येत तदातु दशमत्वांशे परोक्षत्वं स्पष्ट, उद्देश्या- शस्य प्रष्टत्वात् विशिष्ठेपि प्रत्यक्षताभ्रमः प्रतिपत्तिटित्यात् । , , दाश्रय पुरुषविशेषसंबंधित्वादिविशिष्ट व्यवहारस्य जानामीत्यंशांतर मन्तरेणासंभवात् ततश्च दृष्टांतासिद्धिरितिभावः । यद्यपि विषयांशे- विस्वस्यान्तर्भावस्थेव, तथापि विषयप्रकाशांश संविदन्तरवत् एत- विशेष परोक्ष एवेति भावः । स्वप्रकाशतया प्रत्यक्षत्वावश्यंभावन विषयप्रकाशांशस्यैव तत्संविदंशे प्रत्यक्षत्वमित्याशंकितुर्भावः । यद्वा नतु विषयप्रकाशांशे यत्प्रत्यक्षं तज्जनकत्वं सायं विषय- काशांशश्च नपूर्ववद्वेद्यांशविवक्षितः, किन्तु विषयावगाह्यंशः, इदच सायं नानुमानादिष्वस्ति इत्वस्ति स्वस्यानविषयतया स्वप्रकाशांशस्यैव चित्रावगाहितया विषयप्रकाशांशत्वादिति शंकते ( सत्यमिति ) { नेति > किं सर्वविषयावगाथंशे यत्प्रत्यक्षं तज्जनकत्वं सायं, यत्किञ्चिद्विषयावगाहादशे प्रत्यक्षजनकत्वं चा ? नाचः, वाक्यस्य स्वप्रकाशांशस्यच सामान्यविशेषविषयतया भेदस्य दर्शितत्वेन सर्वविषयावगाह्यंशे प्रत्यक्षत्वाभावात् सायवैकल्यमित्यर्थः । न- द्वितीय, अतियित्वावच्छिन यरिकविद्विषावगाशप्रत्यक्षजनकत्व व्यापकस्य वैद्यांशान्तर्भूतज्ञानजनकत्वस्योपाधित्वादितिभावः । (दर्शित स्वादिति) दर्शितनायन्वादित्यर्थः । प्रमैक्कुतोनस्यादित्यचाह ( परोक्षेति ) मागविदितस्वात्म शमत्वस्य यदिकस्यचिद्विशिष्टेपि प्रत्यक्षताधीशां- तिरेवसेत्याह । (उद्देश्येति ) अतः भाचीनप्रत्यक्षामेवमस्तत्रेतिभावः । एतेन - कदाचिदपि तत्र धीभेदानुपलम्भादिति पूर्ववाद्यक्तं निर- मनामोत्पादेन तदभेदभ्रम- रण करणान्तरसन्निधानायान्क [७-बा] शतपणी - खण्डमारुतत्तहिता । १३६ नच तत्प्रत्यक्षत्वेनैव विशिष्टस्यप्रत्यक्षता, अयं पर्वतमा दि- त्यनुमानेपि तत्प्रसंगात्, गुरुत्वादे रतीद्वियत्वभंगप्रसंगाच्च । एवं क्षत्रिय स्त्वमसीत्यादिष्वपि विकल्पो संवेयः । ज्ञानं जायतां " यत्तु प्रत्यक्षेत्रिये परोक्षप्रकाश व्याघात इति, तदप्यसत् । आपरोक्ष्यादेः ज्ञानधर्मत्वे ज्ञानव्यक्ति मेदेन विनयैक्वेपि प क्षत्वापरोक्षत्वयोर्विरोधाभावात sage पीन्द्रियेण तथाविध लिंगशब्दादिना त्यन्यथा भूतमिति पुरुष - भद्र इवैकस्मिन् पुरुषेपि करणभेदेन कालभेदेनच एकस्यैव वस्तुनः प्रत्यक्षता परोक्षताच प्रागेवदर्शिता । विपरीतवासनाभूयस्वेपि करण- शक्या तत्वज्ञानेदयस्योपपादनात् । यदि प्रत्यक्षे विषये परोक्षप्र–.. काश स्स्यात् तदा शुक्तित्वप्रकाशेपि रजतावसायाविरोधप्रसंगइति चेत् ; किं शुक्तचक्षुर्व्यापारान्वयव्यतिरेकानुविधायी रजतभ्रमः परोक्षः, येनैवं त्रीपि । अथ पुन न्तिरेव प्रसञ्जनीया । तदा शु- क्तित्वादिलक्षणविशेषग्रहस्य भ्रमोत्पत्तिप्रतिपक्षतया विशेषाग्रहाख्य सहकारिविरहेण सामग्रीवैकल्याद्वा शुक्तौ रजतभ्रमानुदयः । इहतु

सम्भवात् । ( आपरोक्ष्यादेरिति) परोक्षत्वापरोक्षत्वयोर्ज्ञानभेदेनाविये- धात् तन्निबन्धनः प्रत्यक्षेविषये परोक्षमकाशव्याघातविरहद्दतिभावः (विषधर्मत्पति) विषयधर्मत्वा तदनिबन्धनेएव पारोक्ष्यापारोक्ष्येज्ञा- नेपि वाच्ये, इन्द्रियलिगादिजन्यज्ञानेषु वैलक्षण्यानुभवात् तथाच- एकस्मिन्नेव कथमवृत्ती पक्षापरोक्षरूपज्ञानद्रय मविरुद्धमिति भावः । (विपरीतेति ) मननादिभिर्विपरीतवासनायामनिवृत्तायामपि वा- क्या प्रथमतः परोक्षज्ञानस्य त्वयोक्तत्वादित्यर्थः । नतु - नवय मपरीक्ष परोक्षप्रकाशे शुक्तत्वेना परीक्षे परोक्षरजतप्रकाशमापादयामः किन्तु विरूद्धयोरविरोधांगीकारे शुक्तत्वे भासमानेपि रजतभ्रमत्स्यादिति श्रम इति शंका मनूद्यपरिहरति (अपुनरिति) (शुक्तिवादीति) प्रातर्व न्धकाभावस्य अकारण वमतेनाह (विशेषेति ) ( इहत्विति ) अप १३२ शास्त्रनुक्तावळी | अप्रतिबद्धपरोक्षज्ञानसामग्रीसिद्धौ कथं तदनुत्पत्तिः । तथाविवाच Feat प्रागेव दर्शिता । अंगीक्रियतेच भक्तापि श्रवणदशायां । अतएवप्रसंगस्य निर्मूलता । किव स्वानिष्टं प्रसञ्जकं परानिष्टं प्रसञ्जनीयमितितु तर्कतन्त्र व्यवस्था | उक्तञ्च श्रीपुण्डरीकाक्षाचार्य: ।” प्रसञ्जकन्तु स्वानिष्टं परानिष्टं प्रसज्यते । विपर्यये पराभीष्टं स्वाभीष्टे पर्यवस्यति ॥ प्रसखकेतु स्वामी स्त्रानिष्ठेपर्यवस्यति । स्वाभीष्टस्यत्व सिद्धि स्स्यात् परेष्टस्यप्रसंज- न ं* इति । उभयमप्यत्र विपरीतं, स्वतः प्रत्यक्षेपि ब्रह्मणि श्रवणदशा यां वाक्यतः परोक्षज्ञानजननस्य मवदभिमतत्वात् । मिथ्यैतदितिचेत् . पश्चात्तनप्रत्यक्षज्ञानजननमपि तथैवेति कोविशेषः । परोक्षज्ञाने नमतिबन्धकम्। नापि तदभावः परोक्षज्ञानहेतुः, मा- नाभावादितिभावः । (तथाविधेति) परोक्षविषयप्रयोग वापरोक्षविषय प्रयागेपि तच्छक्तेस्तदवस्यत्वादिति शब्दरूप सामग्रीदर्शितेत्यर्थः । (अ- वेति) अपरोक्षेविषये पक्षप्रत्ययस्यांगीकारात् व्याप्तयभावाद प्रशिथिलमूलस्वर्कइत्यर्थः । (विपर्ययइति) विपर्यये पर्यावसानेतु पराभीष्टं स्वाभीष्टम् साधयति, यथा दृश्यतेव धूमस्तस्मात् वह्निमानिति । स्वानिष्टं प्रसञ्जकामत्यत्र हेतुमाह ( प्रसंजकंस्विति ) प्रसंजय विपर्यवसानात् संजकस्य इष्टत्वे तदभावस्यानिष्टत्वादनिष्टपर्व्यवसान मित्यर्थः । परानि- मेवप्रसञ्जनीयमित्यत्र हेतुमाह (स्वाभीष्टस्येति) आपाद्यविपर्ययस्य स्वष्टसा धनत्वादापाद्यस्य वेवे तदभावासिद्धे नस्वेष्टसिद्धिरित्यर्थः । (उभयमिति) प्रसञ्जकं स्वष्टम्, प्रसज्यञ्च परेष्टमित्यर्थः । प्रसंजकस्य स्वेष्टत्वमुपपादय ति (स्वतइति) (निध्यैतदिति) परोक्षज्ञानस्य मिथ्यात्वेन तदभावस्य परमा- थत्वेनेष्टत्वात् परमार्थत्वनेप्यमाणाभावप्रतियेोगित्वेना निष्टत्वमुपपद्यत इतिभावः । ( पश्चात्तनेति ) श्रवणाद्यनन्तरभाविप्रत्यक्षस्यापि मिथ्यात्वात् तदप्यनिष्टमिति अनेन तर्केणा निष्टमेव सिध्यतीत्यर्थः । किच- अभावस्य सत्यवादेवहि प्रतियोगिनः परोक्षज्ञानस्यानिष्टावं, अभावस्य [७ वा] शतदूषण चण्डमारुतसंहिता |

, १३३ शुक्त रजतत्वस्येवा विरोधापादकञ्च मिध्यात्व मिह स्मर्त्तुमर्हसि ||* || सत्यं विरोधाच्छुक्तित्वं बाधकत्वेनकथ्यते । मिथ्याभूतंचरजतं बाध्यत्वेना- भिधीयते ॥ नि मिथ्यैतदितिवचनं तवाविरोधापादकं न भवति, प्र सञ्जनीयंत्र कचिदस्मदिष्टं, आप्तोपदेशादिभिः शुक्तित्वप्रकाशेषि दु- ऐन्द्रियादिना कस्यचित् कचिद्रजतावभासानुवृत्तेः, अन्यथा भवतां बाधि तानुवृत्तेर्दृष्टान्तस्याप्यभावग्रसंगात् । तथा प्रत्यक्षसिद्धेपि शुकेस्तवे भ्रान्तविप्रलंभकवाक्यादिभिरपि रजतधीरुदेत्येव साच परोक्षेव, शी- वन्तु बाध्यमानतया केपांचि तत्र तदनु त्पत्तिभ्रमः । किंच - यदिप्र- यक्षेत्र परोक्षप्रकाशो व्याहतः । तदा पर्वतोत्रह्निमानित्यादिपुविशे- } } सत्यत्वंच मिथ्यात्वस्य शुक्तिरजतयो रिवाविरोधापादकत्वाद्वाच्यम्. तञ्च न संभवति, सत्यमिष्यार्थयोर्विरुद्धत्वात्, अन्यथा बाध्यबाधकभा वानुपपत्तेः तस्मात् परोक्षतद्भावयोरविरोधासिद्धेः परीक्षा भावासंभ वान प्रसञ्जकस्यानिष्टत्वमित्याह ( शुक्तावित्यादिना तवाविरोधापा दकन्नभवतीत्यत्वेन ) स्मर्तुमर्हसी त्यनन्तरन्त न संभवतीतिशेषः । ( सत्यमिति ) सत्यं शुक्तित्वमित्यन्वयः । वाध्यत्वेनाभिधीयत इत्यत्र विरोधादित्यनुषञ्जनीयम् । ( अविरोधापादकं नसंभवतीति ) परोक्षतदभा वयोरिति शेषः । परोक्षज्ञानस्यापरोक्षभ्रमानिवर्तकत्वेपि शाब्दज्ञानस विवेन्द्रियेणा परोक्षज्ञानादेव भ्रमनिवृत्तिस्स्यादित्यवाह ( दुष्टेन्द्रियेति ) दोषमाहात्म्या दाप्तोपदेशे सत्यपि क्वचि न तत्वापरोक्ष्यमुत्पद्यते, किंतु भ्रमत्यर्थः । एवं विरुद्धयोस्तत्रिपाते शुक्तित्वज्ञाने सत्यपि र जतभ्रमस्यादि त्यापादनार्थमभिप्रेत्य तत्र दोष उक्तः, इदानीन्तु अप रोक्षेपि परोक्षप्रकाशांस्तिम्वेत् शुक्तिस्वेनापरोक्षेपि रजतत्वेन परो- संस्यादित्यापादनार्थमभिप्रेत्य तत्र दोषमाह ( तथेति ) अयोग्यताज्ञानं प्रतिबन्धकन्नेतिभावः । यद्वा - अप्रामाण्यशंकादशाविवक्षिता । ( उदे- त्येवेति ) तत्रानुभवएव मानमिति भावः । ( विशेषतइति ) प्रत्य- क्षयोग्यार्थं विशेषतोदृष्टं तदयोग्यार्थ सामान्यतोहर मिति विभागा- १३४ , शावळी | पनोदृष्ठानुमानेषु तथाविधार्थगोचरवाक्येपुच परोक्षप्रकाशो न स्यात् । योग्यनामात्रंतु तत्र, नतु तदानीं प्रत्यक्षतेतिचेन्न । यस्य कस्यचित् आर योगीश्वरादेस्तद्दर्शनात् । तथापिनानुमानुस्तथेति चेत्; तत्रापिदश सत्वादेव दर्शना नत्रायत साक्षात्कारसंभवः । य- पुनः स्वस्यैव द्रष्टुंयोग्यतयाऽनंतरंदर्शनाद्वा तत्र तत्संभव इष्येत, तर्हि सिद्ध मनुमानादावपि तदुभयसंभवा तथावं । यदाच अयंघटइति सत्यमात्येव कवि यंवदति ब्रूयात्, तदा तस्यापि प्रत्यक्षा यित्वाविशेषात् साक्षात्कारजनकत्वप्रसंग: । इष्यतएवेदमपीति चे न स्वतोपरीक्षार्थविपयत्वादिति हेतुविशेषण प्रयुंजनस्य तदनिष्टं, इ- ष्यतांत्रा, तथापि ज्योतिष्टोमादिवाक्यार्थस्यापि योगिप्रभृतीनां प्रत्य- क्षत्रस्यावयोरविगीतत्वात् तान्प्रति केनचि दविदितमाहात्म्येन तत्प्र- योगे ततः साक्षात्कारसंभवस्स्यात् । तथाच सर्वमपि वाक्यं कस्यचित्सा- आकारकारणमिति स्थित केचिदेवेति व्यवस्थाभंग: । अस्त्रमपि , मित्रायेणोक्तम् । ( तथाविधेति ) अनचादिवत्यत्यक्षार्थगोचरेष्वित्यर्थः । तदानीं प्रत्यक्ष परोक्ष प्रकाशोव्याहतः, अन्यादिर्नतथा, ब्रह्मतु तथै a. नित्यापरोक्षत्वादिति शंकते ( योग्यतेति ) अग्निरपि तदानीमार vratri योगिनामीश्वरस्य हिरण्यगर्भादेश्व प्रत्यक्षइत्याह ( यस्यकस्य- चिदिति ) तंप्रत्यपरोक्षे तस्य परोक्षं व्याहतमिति शंकते ( तथापीति ) ( तहीति ) तत्र परोक्षज्ञानस्य व्यावाताभावान साक्षात्कारसमर्थन मित्यर्थः ( यत्पुनरिति ) यदि प्रत्यक्ष परोक्षव्याघात इत्येवाच्यते, प्र त्यक्षइतिच प्रत्यक्ष योग्यत्वं व्याहतत्वेनाभिमत परोक्षज्ञानानन्तरमपरोक्ष इतिवा विवक्षितं तथाच दशमत्वस्य प्रत्यक्ष योग्यत्वा दनन्तरं प्रत्यर्शनाद्वा परोक्षव्याघातात् अपरोक्ष संभव इष्यतइत्यर्थः । , ननु - तदा प्रत्यक्षे परोक्षप्रकाशस्यैव व्यायातः यदाच दश त्वं प्रत्यक्षं तदा तत्रापरोक्षज्ञानसमर्थन मिति सएव दृष्टान्त इत्य वाह ( यावेति ) [6] शनणी - चण्डमारुतसंहिता |

१३५ किन छिनमिति चेत् न, अनुमानादिष्वपि तत्प्रसंगस्योक्तत्वात् । तथाच तमत्यादिवाक्य परिशेपासिद्धिः । ततचापशूद्रनयविरोधादि- प्रसंगः । किंच - विश्वस्यापि ज्ञाततयाऽज्ञाततयावा साक्षिवेद्यत्वस्य भवदभिमतत्वात्सर्वेः प्रमाणैः साक्षाकारसंभवः सुभएव । यदिच रखता परोक्षार्थ विपयमेव वाक्यं तज्जनकमितिव्यवस्थाप्येत । तदा दशमस्त्व मसीत्यादिदृष्टांतासिद्धिः । यद्यपि त्वमंशस्यस्वतोपरोक्षता, तथापि सं- ख्यादिविशिष्टाकारेण स्वतोपरोक्षत्वाभावात् अन्यथा वाक्यश्रव णापूर्वमेव तद्वैशिष्टयप्रकाशप्रसंगात् । अतोनुमानस्येव वाक्यजाती यस्य कचिदपि साक्षात्कारहेतुत्व दर्शनस्या सिद्धे रनुग्राहकतर्काभा वाच स्वाभिमतस्य कस्यचिद्वाक्यस्य तद्धेतुत्वकल्पनं विरुद्धमेव । अतएव स्वतोपरोक्षार्थगोचरत्वलक्षणोपाधिरपिनिरस्तः ।

, यत्तु निवर्त्य मिथ्यात्वानुपपत्त्या पारम्पर्येणा परोक्ष्य तजनक विशेषयोः परिशेषइति । तदप्यसिद्ध्यन्यथासिद्धिन्यामाक्रम्यते सत्यमेवहि संसार मुपासन प्रीणितेश्वरसंकल्पविशेष निवत्य ,

1 ( ततश्चेति ) अत्रैवर्णिकत्वेपि अनुमानाधिकार स्थानपायात आनुमा निकापरोक्षज्ञानवत्त्वा तेषामपि ब्रह्मविद्याधिकारस्स्यादिति भावः । आदिशब्देन श्रवणादिवैयर्थ्यम् विवक्षितं । ( किति ) नच साक्षि णस्तदीयत्वाभावा सम्प्रत्यपरोक्षत्वं नैतिवाच्यम्, शास्त्रार्थं न जानामी या- दिरूपेणाज्ञानावच्छेदकार्थ व्यवहारजनकस्य साक्षिणोपि तदीयत्वादिति भावः । नच – वृत्त्यापरोक्षत्वं विवक्षितम् । ब्रह्मण स्वतोपरोक्षत्वेन तथा त्वादिति भावः । (दृष्टान्तासिद्धिरिति ) नतु स्वतोपरीक्षार्थमात्रविषयत्वं न हेतुः तादृशाविषयत्वमात्रं स्वात्मस्वरूपमादायास्त्यैवेतिचेत्, किमयं हेतु स्वतोपरीक्षार्थाशे परोक्षजनकत्वसाधकः उततदर्थमात्रे, न हि- तीयः त्वं तिष्ठथ इत्यत्र घटांशे परोक्षतापत्तेः नाद्यः, दशमस्त्वमसी- पचतिष्ठथ प्य त्यादि वाक्योदाहरणायोगात् । (अतएवेति ) वाक्यस्यापरोक्षज्ञानजनकत्वा सिद्धे रपरीक्षार्थगोचरत्वं कारणतावच्छेदक मित्यपि निरस्तमित्यर्थः । ( सत्यमे बहीति ) संसारस्य सत्यत्वं भगवत्संकल्पनिaaa ar · १३६ शास्त्रमुक्तावळी । सावयिष्यामः । यत्तु - “तरतिशोक मात्मचि “दिव्यादिभि ज्ञनिमात्रनि- वर्त्यत्वं सिद्धमिति एतदपि वेदनज्ञानादिशब्दानां उपासनाख्यविशेषपर्य वानस्य प्रागेवदशितत्वान्निरस्तं | यदाहुः || || वेदनं ध्यानविश्रांतंध्या नं श्रान्तं ध्रुवस्मृतौ । साचदृष्टित्वमभ्येतिदृष्टिर्भक्तित्व मृहतीति ॥ मिथ्याभु तस्य ज्ञानमात्रनिवर्त्यत्वं युक्तमित्येतच्च मिथ्याभूततया भवदभिमतं स्य तिमिरादिदोपस्य प्रतिभटादेश्च भेषजशस्त्रादिनिवर्त्यत्वोदाहरणेन प्रागेव दत्तोत्तरं । अस्तुच मिथ्याचे धीवाध्य युक्तिः, नचात्रमि भावं || * || हृदयवाद्यदि मिध्यात्वं प्रपंचस्याभिधीयते । ब्रह्मणोपि चमिध्यात्वं ततएवाभिधास्यते || ब्रह्मणोयदि दृश्यत्वं व्यावहारिकनु च्यते । प्रपंचस्यापि हृदयत्वं तात्विकं किं त्वयेध्यते ॥ * ॥ अपिच सं सारमिध्यात्वेपि किंनिवृत्तिशब्देन प्रतिभासमानामध्यार्थ प्रध्वंसनमभि प्रेत्य तदर्थमपरोक्षगवेषण, उततद्विषयज्ञानप्रध्वंसनं, आहोस्त्रि त्तकारणोछेदं, अथवा तथाविधज्ञानान्तरानुत्पाद, उततद्विप रीतविषयावगाहरूपविषयापहारं, यद्वा तद्विषयसन्यताध्यवसायशै धिल्यं, अथान्यदेव किचिदसांव्यवहारिकमिति ॥ नायः क्वचिदपि मिथ्यार्थस्य प्रध्वंसाभावात, " प्रध्वंसोहि स्वरूपस्य प्रच्युतिः प्रतिपाद्यते, 5 ; धयिष्याम इत्यर्थः । सत्यत्वसाधना न्मिथ्यात्वस्यासिद्धिः सिद्धा सत्य त्वेवा मिथ्यात्वेवा प्रमाणबला दीश्वरसंकल्प निवर्त्यत्वस्यावश्यकत्वा द न्यथा सिद्धिस्सिद्वा । (तरतिशोकमित्यादि) तनु - उपासनस्यापि ज्ञानत्वात् कथं ज्ञानमात्रनिवर्त्यत्वस्य निरासइति चेत् ; न ध्यानादिभिन्नस्यैव परेण ज्ञानत्वांगीकारात् तन्निवार्यत्वस्यैव तदिष्टत्वा तस्यैवेह निरस्त ताभिधानेन दोषाभावात् । किंव, उपासनादिनानिवृत्तौ मुमुक्षादिस हकारिनपेक्षितत्वात् न ज्ञानमात्रनिवर्त्यत्वम् तन्मतेतु उपासना- दिसर्व ज्ञानार्थ सपेक्षपते, ज्ञानेन वचनिवृत्तौ न किंचि दक्ष्यतइति । युक्ति:- युक्तता । ( व्यावहारिकमिति ) तथाच हेत्यसिद्धे नमिध्यात्व साधनमितिभावः । किं मिय्यार्थोस्ति उत न द्वितीय आह. (प्रध्वंसी- हीति ) विद्यमानतामात्रं सत्यत्वं नातिरिक्तं अनिरूपणादितिभावः ।

: , 7 [9-31]

शतपणी - चण्डमारुतसंहिता |

१३० स्वरूपसत्यताभावे कस्य प्रत्युनिरुच्यते ॥ सत्यपि तस्तिस्तेन तदुच्छे दायोगात् । अन्यथा यावकज्ञानात्पूर्वे सुपुते इष्टरिपुरुने श्रुक्तिरजता यवस्थितिप्रसंगात् । संविदधीनसत्ताकस्यतस्यतन्निवृत्तिरेवहिनिवृत्तिः । आहुव अरोपस्यनिवृत्तिरस्या दारोपस्यापिसक्षयः । तस्य स्वरूप शून्यस्यकानिवृत्तिर्हिकथ्यते ॥ नद्वितीयः तस्य बाधकज्ञानाभावेपि बावकज्ञानदेव स्वरसवाहिविनाशहेतुवला देवाशुतरविनाशित्वात् । अन्यथा मुदितबाधकज्ञानस्य भ्रांतस्य सुषुप्याच नावप्रसंगात् । तथाहुः न भ्रांतियकज्ञानात् नियमेन विनश्यति । मत्यादि श्रांतचित्तस्य सुपुतौ भ्रांतिसंक्षयइति ॥ यद्यपि उत्तरज्ञानमात्रमपि संस्का रादेिवत्पूर्वज्ञान निवर्त्तकमिष्यते तथापि, यतिश्चिदविरुविरुद्ध विनयात् परोक्षज्ञानादपि पूर्वज्ञाननिवृत्त्युपपत्ती विरुद्धविपयप्रत्यक्ष ज्ञानाdaifood | नच तृतीयः भ्रांतिज्ञानकारणानुच्छेदे यथाव-, स्थितप्रत्यक्षज्ञानानुदयात् । नागुल्यवष्टंभ निमिरादिदोषेष्वनुवर्तमानेषु चन्द्रकत्वसाक्षात्कारसंभवः । संभवेवाकितहुच्छेदेन । प्रत्यक्षानुवत्यर्थत दुच्छेदइतिचेत् न तत्सानग्रयनुवृत्तिमन्तरेणतदुच्छेदे पितदसिद्धेः तस्यां चानुवर्तमानायां तदवस्थानेपि विरोधाभावात् । स्वाभाविकप्र मुरादिनाशुक्तिनिवृत्तौ ל 1 " तत्वज्ञान आद | (सत्यपीति) तेन - ज्ञानेनेत्यर्थः । (अन्यथेति ) नवेष्टापतिः । सुषुतिकाले यदिरजतस्यापिनिवृत्तिः तदा ज्ञानानिवार्यत्वप्रसङ्गात अनिवृत्तौ निरधिष्ठानाध्यासमसंग दूषणान्तरमाह (सावदिति) भ्रान्तिज्ञानेत्यादि नेवस्य प्रतिबन्धकत्वादितिभावः । (भवति) तत्वज्ञानोत्पत्यर्थहि भ्रान्ति- सामग्रयच्छेद्रकलानंः तस्यासत्यामपि तत्वज्ञानोत्पत्तौ किन्तदुच्डकल्प- eared | fact मत्यक्षज्ञानोत्पत्तेः प्राकू, तत्साममनुवर्ततेनवा, द्वितीयेषमाह (सत्सामग्रीति) साक्षात्कारसामग्रयभावभ्रमत्ताप्रचुच्छेदेषि तरसाक्षात्कारानुपतेरित्यर्थः । आये दोषमाह (तरषांचेति) तत्वसाक्षा कारसामग्रीलान्यति प्राथमिकता व द्विती १३८ शास्त्रमुक्तावळी | सक्षप्रतिबन्धकतया तदुच्छेदकल्पनमिति चेत् । किमत्र स्वाभाविकत्ल, किसामग्रयां सत्यस्वरसवाहित्वं, उतनित्यस्वाभाविकत्वम् । आद्येप्रागपि क थं तदवस्थानेप्रत्यक्षेोदयः अन्योन्याश्रयणात् । द्वितियेपि नित्य स्वाभाविक प्रत्यक्षस्यच किन्नामप्रतिबन्धकम् । अयमत्रसंग्रहश्लोकः ॥ भ्रां तिकारणसद्भावेप्रत्यक्षस्यह्यसंभवः । सम्भवनिष्फलैबस्या त्तदुच्छेदस्य कल्पना || स्वानुवृत्यर्थमुछेद सामग्रयैवानुवर्त्तनात् । प्रतिबन्धनिवृत्यर्थ- मुच्छदेप्रथमं कथं || प्रत्यक्षकारणोच्छेदेतदुच्छेदस्ततोपिचेत् । अन्यो न्याश्रयणस्या त्प्रतिबन्धोनचात्मनीति ॥ नापिचतुर्थः, प्रागभावस्या साध्यत्वात् तदनुवर्त्तनस्याप्यंतत स्तत्प्रतियोगिकारणोच्छेदको * , यादे रप्युत्पत्तिसंभवादित्यर्थः (नित्येति) नित्यत्वात्मकस्वाभाविकत्वमित्य थेः । किं प्रतिबन्धकनिवर्तकं नित्यज्ञानमेव, उत स्वरसवाहि । आ- ये दोषमाह (अन्योन्येति ) ( द्वितीये दोषमाह ( नित्येति ) नित्ये- प्रतिबन्धकस्याभावात्, तत्रिवर्तकत्वन्नस्वारसिकप्रत्यक्षस्य कल्प्य - मित्यर्थः । नतु भ्रान्तेः पुनरप्यनुत्पादार्थ तत्सामध्युच्छेदकत्वम् प्राथ- मिकप्रत्यक्षस्य कल्पनीयमितिचेत्, न सामग्रया मिथ्यात्वे तस्या अपि- स्वरूपतस्तत्त्वाभावेन प्रच्युत्यसंभवात्तस्या अपि अनिवृत्तिस्तद्भान्तिका- रणनिवृत्तिरित्येव वाच्यम् तत्राप्येवमित्यनवस्था, सत्यत्वे नापरोक्षज्ञाननि- वर्त्यत्वं तवेष्टमितिभावः । स्वाभाविक प्रत्यक्ष प्रतिभन्धकतया तदु च्छेदकल्पन मित्यत्र प्रागुक्तविकल्पे प्रथमशिरसि दूषणमाह ( प्रतिबन्धेति ) द्वितीयेपि पूर्वोक्तविकल्पमभिप्रेत्य प्रथमशिरसि दोष माह ( प्रत्यक्षमिति ) प्रत्यक्षं भ्रान्तिकारणोच्छेदे सत्येव वाच्यम्, तस्य त्वया प्रत्यक्षप्रतिबन्धकतोक्ते, तदुच्छेदस्तु यदि प्रत्यक्षेण स्यात्, तदान्योन्याश्रयइत्यर्थः । द्वितीय आह ( प्रतिबन्ध इति) आत्म रूपे अपरोक्षे न प्रतिबन्धकं नित्यत्वादित्यर्थः । कचिन्तु न द्वितीयइ- त्यतः प्रागेवान्योन्याश्रयणादितिपाठः सतु सुगमः, संग्रहोपि तदनुसारे ण योज्यः ( तदनुवर्तनस्येति ) प्रागभावपरिपालनंहि सत्यां सामग्रयां कार्यविषयगत प्रतियोगिकारण विवदनेनैव वाच्यम् तच नि 7 F [७न्त्रा * शतपणी चण्डमारुतमहिता । ४३९ विनिक्षेपात, तरयच निरस्तवात् ॥ न पंचमपट परीक्षा दपि तत्सिद्धेः, प्रत्यक्षमपि हि द्विचन्द्रादिज्ञानमनुवर्तमानं प- रोक्षेण चन्द्रकत्वानुमानादिना बाध्यते तावतैव चन्द्रद्वित्वाध्यवसा यशैथिल्यं जायते । अन्यथा देहात्मभ्रमत्रतामनुमानेनागमेन वा देहातिरिक्तात्मविस्त्रम्भो नस्यात् । परोक्षयाचे मोनुवर्तत इति- चेत् न तुल्यमेतादित्युक्तत्वात् ॥ संजातेप्यपरोक्षेपि बाधेकारणसं भवात । अंगुळ्याचैर्भवान्ति स्पष्टंम्भनहेतुभिः ॥ नापि सप्तमः, नस्या सांव्यवहारिकत्वेनै तदर्थोपायोपदेशायोगात् अन्वयव्यतिरे कागोचरत्वेना परोक्षपक्षपातविरहाच्च । एवं सामान्येना परोक्षज्ञा नान्वक्षायां कुत स्तत्कारणविशेषचिन्तेत्यनुत्थानमेव न्यप्रत्यक्षवादस्येत्यभिप्रेय भाष्यकारेरिह न संरंभः कृतः “सत्यों सामग्रयों ज्ञानानुत्पत्त्यनुपपत्ते " रित्यादिना । द्रष्टव्य “इत्यादेर्दर्शनसमानाका रविधिपरत्यवेद मपि दूषितममंस्त । समन्वयाधिकरण पूर्वपक्षेतु - परोक्त्यैव दूषयिष्यति " नच शब्दएव प्रत्यक्ष ज्ञानं जनयतीति वन्- युक्तं, तस्यानिन्द्रियत्वा” दित्यादिना । अस्तुवा कथंचिदापरोक्ष्यपरि शेषः । तथापि - प्रत्यक् पराङ्मुखत्वादि लक्षणविरुद्धव्याप्तयेन्द्रिय परित्यागे तुल्यन्यायतया वाक्यस्यापि परित्यागप्रसंग: । + शब्दज रस्तमित्यर्थः । भ्रमाननुवृत्तिरेव सत्यताध्यवसायशेधित्यं तच्च परो क्षज्ञानान्तेति शंकते ( परोक्षेति ) ( उक्तत्वादिति ) प्रत्यक्षसिद्धेपि शुक्तेस्वत्वे विप्रलंभकवाक्या द्रजतधी रुदेत्येवेत्युकत्वादित्यर्थः ( अपरोक्षेपीति) भ्रान्तिरपीत्यन्वयः । ( एतदिति ) अपरोक्षज्ञानद्वारा ए- तदर्थस्य श्रवणाद्यपायस्योपदेशायोगात् । प्रत्यक्षपरिशेषनभ्युपगम्य वा क्वपरिशेषं दूषयति ( अस्तु देति ) ( प्रत्यगिति ) आदिशब्देन मन स्यागहेतु सोहमित्यस्मिन्नर्थे स्वातन्वच॥ मनुमानपरित्यागहेतुराप रोक्ष्यविद्वेषित्वञ्चगृह्यते, प्रत्यक्पराङ्मुखत्वादिलक्षणेन साध्यविरुद्धेन व्याप्तयेत्यर्थः (तुल्येति ) वाक्यस्या प्यापरोक्ष्य विद्वेषशीलत्वादिशास्त्रमुक्तावळा | * M दर्शना दर्शनाभ्यां विशेपइति चेन्न तदसिद्धेः । तत्सन्देहेपि न विरुद्ध व्याप्तिरिति चेन्न । इन्द्रियादिष्वपि प्रसंगात् । अथ सत्यामेन विरुद्धव्याप्तौ गत्यन्तराभावात् तदनादरेण वाक्यस्यापरोक्षवहेतुत्वं कल्प्येत, हन्त तर्हि इन्द्रियादिष्वव भक्तिरियं प्रयुज्यतां । तथाच सिद्धे गत्यन्तरे किं वाक्येन । अयन्तु निर्णयः । विरुद्धव्याप्तिसद्भावो वा क्यस्यापि तथाभवेत । असद्भावेोयदि भवेत् समएव द्वयोरपि ॥ दश ममसीत्यादौ भवेद्वाक्यात्परोक्षधी: । क्षादपरोक्षधी: || नव - प्रत्यक्षादेरद्वैतगोचरत्वाविरोधः तेषामपि व सामग्रयत्थापनापश्चा 7 त्यल भिमत कृटयुक्तिभि स्तत्वमस्यादेखिाद्वैतगो चरत्वस्थापनस्य शक्यत्वात् । यत्तु - प्रत्यक्षस्य न परोक्षात्परिभवइति । तदपि ज्वा दानुमानादिदर्शनेन निरस्तमेव । यदपि ऐन्द्रियकप्रत्यक्षाच्छास्त्रजन्यप्रत्यक्षस्य प्राबल्यमुक्तं । तदप्यसत् एकदोपप्रसूतत्वादेर्दर्शयिष्यमाणत्वात् । * प्रत्यक्षं ब्रह्म गृह्णाति यदिचत्र 筚 त्यर्थः (दर्शनेति ) दशमस्वमसीत्यत्र दृश्यतइति भाव: ( तदिति ) अत्रा प्यपरोक्षजनकत्वदर्शनस्या सिद्धेरिति भावः ( तदिति ) दर्शन सन्देहेपीत्यर्थः । ( इन्द्रियेति ) मनसि प्रत्यक्पराङ्मुखत्व सन्देहान विरुद्धव्याप्तिनिश्चयः प्रत्यग्विषयस्य शब्दस्या परोक्षजनकत्व सन्दे हदशायां तुल्यन्यायस्य तद्विषयस्यानुमानस्यापि तथेत्यभिप्राये णादि- शब्दप्रयोगः ( इन्द्रियादिष्वेवेति ) वस्तुतः अपरोक्षर्थासामर्थ्यस्य इ- न्द्रिये क्लृप्तत्वा तस्यैव प्रत्यक्षवियत्वकल्पनं युक्तमितिभावः । दशमो हमिति ज्ञानेऽपरोक्षत्वानुभवः कथमित्यत्राह ( सामग्रीति ) शब्दोपनी तं दशमत्वं मनसैव गृह्यतइति भावः । ( तेषामिति ) भदवासनानिरा से यथावाक्यस्यापरोक्षज्ञानजनकत्वं कल्प्यते एवं मिन्द्रियस्यैव कल्प्य तामित्यर्थः ( तदपीति ) परिभावोहि नार्थनिवृत्तिः नापि प्रतीतिनिवृत्ति रित्युक्तम् अतोऽप्रामाण्यबुद्धिः परिभवः पर्यवस्यति, प्रकृते ज्वाला भेदानुमानेन ऐक्यप्रतीते अकाण्यबुद्धिरस्येवेत्यर्थः । भ्रमान्तरप्रति- है [৬- रानदूषणा चण्डमारुतसंहिता | १४१ यत्तु

तळ श्यता | अब्रह्मालम्बनबेतु कथन्न बलवत्तरम् ॥ यत्पुनः अपरोक्षज्ञानस्य मो क्षहेतुत्वं श्रुतिसिद्धमिति । तावन्मात्राभ्युपगमोप न नः काचित् क्षतिः । शब्दादेव शब्दस्यापरोक्षधहेतुत्वं दर्शितम् ! पि हास्य, अन्यपरत्वस्य आकुमारं प्रसिद्धेः, साक्षात्कार हेतोर्मनस रत- हायतया दृढव्यवसायहेतुतामात्रेणवा तदुपपत्तेः । यथाश्रुतन्त्र हणेचक्षुवादेरपि स्वीकर्तव्यत्वात् । “ श्रुतिस्मृतीतु विप्राणां नयने द्वे” इनिहिश्रूयते । “वेदान्तविज्ञानसुनिश्चितार्था " इत्यादिषु परीक्ष व्यवसायमात्रमेवोच्यते । यत्तु विज्ञानमिति विशेषणेन विशेषविषयत्वसि- या निश्चयहेतुले सिद्धेपि सुशब्देनविशेपणा दपरोक्षनिश्चयहेतुत्वं सिद्धमिति । तदप्यत्यन्तपरिहास्यं, अकम्पनीय व्यवसायविवक्षया सुशब्दप्र योगात् । यः पुन: तत्वमस्यादिवाक्य जन्यज्ञानत्वादिति प्रयोगः, स तज्जन्यश्राव ज्ञानेनैकान्तिकः । अतिप्रसंगश्च वाक्यान्तरेष्वप्येवं प्रयोक्तुं श क्यत्वात् । परिहारत्यच समत्वात् । विपयजन्येषुच व्याप्तेरसंकोचात् || नवाक्य जन्यताहेतुः प्रत्यक्षत्वेतु किं पुनः । अर्थजन्यत्वमेवस्यात् → बन्धः परिभवेन्न सखाप्यपरोक्षेपीत्यादिना अपरोक्षवापि भ्र सायनुवृत्तेः प्रागेवदर्शिवत्वात् । ( कधन्त्विति ) द्वैतविषयत्वा दविरोधा gredients का इतिभावः । निश्चितपदेन निश्चयहेतुत्वे सिद्धेपि सुविशेषणं - विशेषविषयत्वार्थस्यादित्यवाह ( विज्ञानमिति विशेषणे न विशेषविषयत्वसिद्धयेति) | ( तज्जन्येति ) श्रवणं - श्रोतव्यइति विहितं विवक्षितम्, ततो जातं- श्रावणं, प्राथमिकपरोक्षज्ञाने व्यभि चारइत्यर्थः । अग्निहोत्रादिवाक्ये प्रयोगों प्रयोजकइत्यचाह ( परिहार रुपचेति ) मिथ्यार्थनिवृत्त्या अपरोक्षज्ञानकल्पनस्य निरासादिति भा वः । योगजधमांचजन्य जन्यत्वावच्छिन्नसाक्षात्कारित्वव्यापकं विषय जन्यत्व तुपाविश्चेत्याह ( विषयेति ) (नवाक्येति ) प्रत्यक्षत्वेतु न वा- जयत, हेतुः प्रयोजकः किन्तु अर्थजन्यत्वमेव हेतम्स्यात ततच्चा 4 १४२ शाखमुक्तावळी । तत रोपावकस्वयं ॥ वाक्यविपयप्रत्यक्षेपिवाक्यस्यैवार्थत्वा दर्शजन्य वोपाधेः साध्यव्यापकत्वाविरोधः । यश्व- स्वप्रकाशार्थोपदेशरूपत्वात् स्वतः प्रत्यक्षार्थविपयत्वाद्वेति, सोपि पूर्ववदेवानैकान्तः । दृष्टान्तस्यच माध्यविकत्वं दर्शितमेवेति ॥ प्रतिप्रयोगश्च । विगीतंत्राक्यं नस्त्रार्थविपयप्रत्यक्षज्ञानजनकं वाक्यत्वात् यं सोपाधिकइत्यर्थः । किं याव तत्वमस्यादिवाक्यव्यक्तयः प क्षः, उतश्रवणाद्यनन्तरभाविव्यक्तिमात्रं ? आये मननात्प्रायमिकव्य क्तावंशतोबाध मभिप्रेत्य द्वितीये तत्रैव व्यभिचारमाह (सोपीति ) ( दृष्टान्त स्पेति) स्वप्रकाशत्वस्य दशमत्वस्यचा स्वप्रकाशत्वात् स्वतःप्रत्यक्षत्वा- भावाच्चेतिभावः । ( विगीतमिति ) विषय

ननु साध्येस्वशब्दस्य जन्यपरत्वे प्रत्यक्षस्याप्रसिद्धेः तत्त्वमसिवाक्यार्थ तज्जनकस्याप्रसिद्ध्यातद्भेदसाधनमनुप- पत्र, जनकपरत्वे कस्यापिवाक्यस्यस्वार्थगोचरप्रत्यक्षजनकत्वाभावात् प्रतियोग्यप्रसिद्धया तद्भदसाधनमनुपपत्रं, स्वार्थशब्देनस्वजन्यज्ञानवि- त्वं विवक्षित्वाद्विये प्रतियोगिप्रसिद्ध्यपादाने वाधः, स्वस्यैवस्वजन्य- श्रावणज्ञानविषयतयास्वार्थत्वात् विषयतयास्वगोचरज्ञानजनकत्वाच्च । स्वार्थशब्देन भिन्नत्वमात्रं विवक्षित्वा स्वभिन्नविषयप्रत्यक्षजनकं- नभवतीत्युक्तो वाघोदृष्टान्तासिद्धिश्च स्वजन्यश्रावणज्ञानस्य तकारत्वा- दिविषयत्वात् । नत्वस्तु स्वशब्दोभिन्नपरएव नच तत्त्वमसिवाक्यार्थ- प्रत्यक्षाप्रसिद्धिः , घटादिगोचरप्रत्यक्षस्यैव प्रमेयत्वसामान्यलक्षणप्र- त्यासक्तिजन्यस्य तत्त्वमसिवाक्यार्थ गोचरत्वादितिचेन्न । बाधादेवतत्व- मसिवाक्यगोचरसामान्यलक्षण प्रत्यासक्तिजन्यज्ञानस्यापि तत्वमसिवा- क्यार्थगोचरतया वाक्यस्य तत्र जनकत्वात् । नच निजन्यज्ञानेसन्निहितविषयप्रतियोगिक लौकिकप्रत्यासत्ते , सामान्यमत्याल- जनकत्वाभा वा व्रतस्य प्रत्यासत्तिद्वारकं जनकत्वमितिवाच्यं । सन्निकृष्ट विषयां वो लौकिकप्रत्यासक्तेर्विद्यमानतया तस्याजनकत्वस्या वर्जनीयत्वात् । नागतिवद्धा सामग्री कार्यत्रजनयमातिकनारेवक्तुंशक पं. कस्यचित् [७-वा] प्रतिबन्धकत्वकल्पनेच 7 नपणी चण्डमारुतमहिता । न १४३ किञ्चिमाणमस्ति । अस्तुतर्हि ज- नकपरमेव नच प्रतियोग्यप्रसिद्ध्यासायाप्रसिद्धिः, शब्दावर्त्ततइति वाक्येस्वार्थविषयप्रत्यक्षजनकत्वरूप प्रसिद्धत्वादितिचेत्, न तत्रैव- व्यभिचारात् 1 अस्तुतर्हिस्वजन्यज्ञानविषयप्रत्यक्षजनकत्वाभावस्सा- यः इन्द्रियेव प्रतियोगिप्रसिद्धिः, 壁 नचबाधः, विषयतातिरिक्तरू- पेण स्वजन्यत्वस्य विवक्षितत्वात वाक्यप्रत्यक्षस्य विषयतारूपेणै- स्वकरणकत्वा स्वजन्यत्वमिहविवक्षितमितिचेत्र । व तज्जन्यत्वात् शब्दावर्त्ततइत्यत्र व्यभिचारात् 1 अस्तुतर्हि स्वभिन्नविषयप्रत्यक्ष- नच तकारत्वादि प्रत्यक्षजनकत्वात् बाधः स्व- जनकत्वाभावः गोचर प्रत्यक्षाविषयत्वस्य स्वभिन्नविशेषणत्वात् न्द्रिये प्रतियोगिप्रसिद्धिः · , यद्यप्येवं ने- तथापि शब्दस्पर्शादिप्रत्यक्षजनकेशरी- रेमसिद्धिरितिचेन्न । सर्वस्यापि शरीरादिविषययोगिप्रत्यक्षादिविषयत्वेना प्रसिद्धेरिति । 3 }

་ उच्यते - साध्येस्वपदभिन्नपरमस्तु, साड्यप्रसिद्धिव, सामान्यप्र त्यासत्या सर्वविषय प्रत्यक्षजनकेन्द्रिये । नचोक्तबाधः, स्वार्थवि षयत्वावच्छेदेन प्रत्यक्षजनकभेदस्य साद्वयत्वात् इन्द्रियस्य प्रत्यास - क्तिभूतसामान्याश्रय सर्वविषयावच्छेदेन प्रत्यक्षजनकत्वात् विषयस्य च- स्वविषयतावच्छेदेनैव विषयतयाजनकत्वात् । न च शब्शेवर्त्ततइत्यत्र व्यभिचारः, स्वागोचरवृत्तिकवाक्यत्वस्य हेतुत्वात् शब्दावर्त्ततइत्यस्य स्वगोचरवृत्तित्वात् । अस्तुवास्वपदं जनकपरं, नवोक्तव्यभिचारः पूर्वव देवविशेषणात् । अस्तुवाविषयतानवच्छिन्न स्ववृत्तिकारणतानिरूपि- तजन्यताश्रयज्ञानविषयप्रत्यक्षजनकत्वाभावस्साद्ध्यः प्राग्वदेव हेतुविशेष- णाचन पूर्वोक्तव्यभिचारः । अस्तुवास्वकरणकत्वंस्वजन्यत्वं नच पूर्वोक्त व्याभचारः, ज्ञानप्रत्यक्षपद्व्यत्यासेन स्वकरणक प्रत्यक्षविषयकज्ञानजनकभे दस्य साध्यत्वात् । अस्तुवा स्वगोचरप्रत्यक्षाविषय स्वभिन्नविषयप्रत्यक्ष जनकत्वाभाव:, शरीरादौ प्रतियोगिप्रतिरुक्ता, नव - सर्वस्य शरी रादिविषययोगिप्रत्यक्षादिविषयत्वात् सायाप्रसिद्धिः, योगजधर्माद्य- अन्यत्वेन स्वगोचरप्रत्यक्षविशेषणात् । अत्रच साध्यवाक्यत्वादित्येव तुरिति । प्रत्यक्षकरणं नभवतीतिवा, विषयतातिरिक्तरूपेण प्रत्यक्षज 1 223 शास्त्रमुक्तावली । ज्योतिष्टोमादिवाक्यश्रत् । तथा विगीताधीः न स्वविषये प्रलक्षा वाक्यजन्य स्वसति वाक्येतरविषयत्वात् स्वर्गयागादिसंबन्ध बुद्धिवत् । नचात्रश्रुतिविरु ★तयाकालात्ययापदेशः, श्रुतेरन्यपरत्वस्थापनात् । नच दशमस्त्रमसीत्यादि वाक्येन तज्जन्यज्ञानेनवा नैकान्तिकता, तत्र साक्षात्कारप्रसंगस्यापि निषिद्धत्वात । नच पूर्वैरेव हेतुभिस्सप्रतिमाधनता, उपलंभानुगे धेना नतिप्रसंजकव्याप्तिमूलतया प्रचलवात समत्वेपि प्रकरणस मत्वापादनदशायामन्योन्यप्रतिरोधस्येष्टत्वेन च- 7 तत्प्रसंगानुपपत्तेश्व । न

• त्रिपक्षे वाधकविरहादप्रयोजकता, अविशेषात् शब्दान्तराणामपि प्रत्यक्षज्ञानजनकत्वस्य बाधकस्यच सत्वात् । नचाप्रत्यक्षार्थविषयतयातेषां तदनुत्पादकत्वमिति वाच्यं । तथाप्ययंत्रठः दशमाय सित्यादिवाक्यानां नकं न भवतीतिवा, प्रत्यक्षजनकतावच्छेदक विषयतातिरिक्ता स्व. वृतिधर्मकमिति वा साड्यम् । अत्र चरमसाध्येविपयतातिरिक्तपदं- वाकयभिचारवारणाय । एवंच स्वतोपरोक्षार्थविषयत्वावे रनवच्छेद कत्वसिद्धये टसिद्धिः । एतेषु त्रिष्वपि साध्येषु वाक्यत्वादित्येव हेतुरिति । (गति) तत्त्वमस्यादिवाक्यजन्यातद्गोचराधीः पक्षः । स्वप्रकाशतया स्वांगे प्रत्यक्षत्वात बाधवारणाय साध्ये स्वविषयइत्युक्तम् । वाक्येविटम- त्यक्षे व्यभिचारवारणाय विशेषणं । वाक्यमत्यक्षवारणाय विशेष्यं । वाक्येत- रपदं वाक्यतरमात्रपरं । तेन वाक्यजन्यत्वे सातिवाक्याविषय- पर्यवस्यति ( अनतिप्रसंजकेति ) अग्निहोत्रादिवाक्ये वत्त्व परीक्षवी जनकत्वस्य तत्रयायेन संभवाद्ययात स्वमस्यादिवाक्यजन्यज्ञानत्वेनापरीक्ष धीजनकत्वसाधने तिप्रसंग: नतथास्मदुक्तव्याप्ताविति बलवत्वमि- ति भावः । ( समत्वे पीति) स्थापनानुमानस्यहि प्रतिरोधो दोषः प्रत्यनु मानस्य तु स्थापनाप्रतिबन्धकफलत्वान्न प्रतिरोधो दोष इत्यर्थः । वस्तु तोरस्पेव विपक्षे बाधकमित्याह ( नवेति ) ( अविशेपादिति ) ज्योतिद्यमादिवाक्य व्यावृत्ता वान्तरोपाधे रभावादित्यर्थः प्रत्यक्षार्थविषयत्वं तत्त्वमस्यादिवाक्ष्ये विशेषः ज्योतिधनादिपाव

[ ७-चा] शतदूपणी - चण्डमारुतसंहिता | तत्प्रसंगात् । नचेहभवतानिशब्दस्य साक्षात्कारहेतुत्वमिष्यते । इ- ध्यतांवा । तथापि ज्योतिष्टोमादिवाक्यानां तत्प्रसंगोदुवीरः । तत्रापि मन सहकृतशब्देनैव प्रत्यक्षज्ञानं जायतइति साहसस्य सुशकत्वात्, तावतैव तेषां प्रत्यक्षार्थविपयत्वस्यापिसिद्धे खांतरविशेषा निर्धा- रणादिति । अस्तुवा विपक्षेबाधकाभावः । सतुपूर्वपामपि समानइति । तथापि प्रतिरोधमात्रसिद्धं । नन्वस्ति पूर्वेषां विपक्षेाधकं आत्मविज्ञा नस्य मोक्षसाधनत्व श्रुत्यन्यथानुपपत्तिः, तथाहि श्रुत्युपपत्तिभ्यांवाक्या र्थज्ञानादेवमिध्याभूत संसारनिवृत्तिरितिस्थिते प्रत्यक्षस्यमस्य परोक्षवा- व्यत्वायोगेन प्रत्यक्षपरिशेपे ब्रह्मणिच सकट करणागोचरे अनुमानादिषु च साक्षात्कारवैदेशिकेषु यदिवाक्यादप्पपरोक्षज्ञानं नस्यात्, अपवर्गोपि नस्यादेवेति । इदमपि दण्डवातसूदितदकरनर्त्तनं अस्याः परिपाटिकायाः आरंभपत्र निरस्तत्वात् । यः पुनरसावूहः - अपरोक्षत्वं तत्त्वमस्यादिवा- वयजन्यज्ञानवृत्ति - अपरोक्षनिष्ठात्यताभावाप्रतियोगित्वात् ज्ञानत्ववदिति । अत्रताव द्वाक्यस्वरूपजन्यतविपयश्रावणसाक्षात्कारेण सिद्धसावनता, प्रत्यक्षज्ञानहेताविद्रियार्थसन्निकर्षे अर्थस्येन्द्रियस्यच तुल्यकक्ष्यत्वात् । अथ तदभावान्नातिप्रसंगइत्यत्राह ( नचेति ) नतु कथं ज्योतिष्टोमादिवा क्ये

प्रसंग: अपरोक्षार्थ विषयत्वरूप प्रयोजकस्य तत्राभावा दित्य- वाह ( तत्रापीति ) अपरोक्षार्थं विषयत्वंहि अपरोक्षज्ञानविषयार्थ वि यत्वं तथाचा परोक्षज्ञाने आपाद्यमाने ऽपरोक्षार्थविषयत्वमपि सहवा पादितंभवतीति नावान्तरविशेषदत्यर्थः । पूर्वेषां त्वदनुमानानाम् । इहतुप्रागुक्तार्थापत्तिरेव विपक्षेबाधिकेत्युक्तमुत्थाप्यनिराकरोति । नवि- त्यादिना(वाक्यार्थज्ञानादिति) वाक्यार्थः ब्रह्म, तज्ञानादित्यर्थः नतु वा- क्यजन्यं विज्ञानं विवक्षितम्, उत्तरनन्नह्मणिवेत्यादिना करणपरि शेषात् । प्रत्यक्षस्य विषयजन्यत्वमुपपादयति ( प्रत्यक्षेति ) (अ- afa ) तत्त्वमस्यादिवाक्यस्या परोक्षज्ञानजनकत्वरूपोद्देश्यति चर्य, ईश्वरयोगि प्रत्यक्षसितया सिद्धसाधनवारणार्थ व साध्ये (तत्वमस्यादि १९ , ४६ शास्त्रमुक्तावली ।

पुनस्तत्त्वमस्यादिवाक्यजन्यतदर्थविषयज्ञानवृत्तीति- साप्यंविशेष्येत, तथापि परोक्षतद्वाक्यार्थानुभवसंस्कारसहकृतश्रवणजन्यतदर्थप्रतिपादकत्व विशि ष्टवाक्यस्वरूपसाक्षात्कारेणसिद्धसाधनतैव, सहिप्रत्यभिज्ञात्मा विशेषणतया अर्थविशेष्य तथा वाक्यञ्चविषयी करोति । अथतदर्थैकविषयकज्ञानवृत्तीति विशेषयति । तथापि ब्रह्मेतरविपयत्ववर्मेण हेतोरनैकांतिकता । तत्खलु संप्रतिपन्नेष्वपरोक्षेषु सर्वेष्वपि वर्त्तते, नपुनस्संशयत्वविपर्ययत्व चाक्षुत्वादिवत् कुतश्चिदपरोक्षान्निवर्त्तते, तत्त्वमस्यादिवाक्यजन्येतुज्ञाने नैववर्तते । तत्त्वमस्यादिवाक्यव्यतिरिक्तजन्यो पिब्रह्मसाक्षात्कारोस्तीतिचेत्, हंततर्हिवाक्यैकपरिशेषप्रयासंविस्मृतवानसि । तथासति वाक्यजन्यसा क्षात्कारकल्पनावैय्ययैच, तत एव तत्कार्यसिद्धेः । यत्तु - परोक्षत्वं तत्त्व मस्यादिवाक्यजन्यज्ञानवृत्तातिप्रत्यनुमाने सिद्धसाधनत्वमुक्तं । तत्र यदितत्त्व मस्यादिवाक्यजन्यज्ञानाभिञ्यापीति प्रयुंजीत, तदाकििद्रयाः । श्रुतिविरोधात् कालात्ययापदेशमेव श्रम इति चेत्, हन्ताद्यापित्वयाश्रुति स्तपस्विनी कूटसाक्षिणी कल्प्यते । सातु यथार्थवादिनी न किञ्चित्वदभिमतं व्रत्रीति । यत्तु अपरोक्षत्वं ज्योतिष्टोमादिवाक्यजन्य ज्ञानवृत्तीति- P सहकृत वाक्यजन्येति ) (अथेति ) तत्त्वमस्यादिवाक्यजन्यतदर्थमात्रविषयज्ञानदृती- त्यर्थः । सिद्धान्ततत्त्वमसिवाक्यजन्य शाब्दानुभवसंस्कार मनोजन्येसह मितिप्रत्यक्षेसत्वेन सिद्धसाधनवारणार्थ, पूर्ववदुद्देश्यसिद्धय चैच, तत्वमसिवाक्यजन्येति विशेषणं । (तथापीति ) ब्रह्मेतविषयत्वे सा- दयाभावस्य निश्चितत्वा द्वेतोस्संदिग्धत्वात् सन्दिग्धनिकान्त्यमित्य- थेः । नच अनुपदोक्तेमानले सोहमस्मीति प्रत्यक्षे व्यतिरेकनिश्चयाव्रस- दिग्धाने कानपमितिवाच्यम् । परमतेमनसोप्रमाणत्वात् तन्यतेनैवास्यी- क्तत्वात् । यद्रा तत्त्वमस्यादिवाक्यजन्यज्ञानान्यज्ञानत्वं वा विवक्षितं । (तत्त्वमस्यादिवाक्येति ) वाक्यातिरिक्तजन्यस्यापि ब्रह्मसाक्षात्कारस्य सावात् ब्रह्मेतरविषयत्वस्यच तत्राभावाद्धेत्वभावादेव न व्यभिया- त्यर्थः । (अद्यापीति) श्रुतैरात्यपर्यस्योत्त्यर्थः ।

s-बा शतदूपण चण्डमारुनसहिता ।

૨૪ ૭ प्रतिवन्यनुमाने विपक्षे बाधकाभावाद्वैपम्यमुक्तं, तदत्रापि समानमेव | अर्थापत्तेः कल्पकासिद्ध्यादिनिरस्तत्यात् । परोक्षादपि ज्ञानात् प्र- त्यक्षोपमददिः प्रागेव समर्थितत्वाव | प्रत्यक्षापेक्षायामपि तत्त्वमस्या- दिवाक्यव्यतिरिक्तजन्येनापि प्रत्यक्षेण वाघोपपत्ता वन्यथासिद्धेः । अस्तिच योगिप्रत्यक्ष मदृष्टविशेषसहकृतान्तःकरणजन्यं 1 आगमस मधिगम्यमास्तिकानां ॥ श्रूयतेहि रामायणे || " रहस्यच प्रकारांच यद्व तं तस्य धीमतः । तत्सर्वे धर्म वीर्येण यथावत्संप्रपश्यती " ति ॥ यत्तु माध्ये दर्शनसमानाकारत्वमुच्यते । वन्मोक्षसाधनभूताया ध्रुवानुस्मृते रेव 1 नपुन धर्मवीर्यफलभूत योगिप्रत्यक्षं निषिध्यते तस्यापि श्रुतलात् । त्वदभिमतस्यतु श्रुतत्वं प्रतिक्षिप्तमिति तस्यैवातंभ- वः । यद्यपि योगिप्रत्यक्षं फलमात्रमित्यस्मन्मतं, तथापि तदर्थाीना- याः परिशेषासिद्धेरन्यथासिद्धेश्चोपन्यासो नानुपपन्नः । " क्ऌतकल्प्य , ( श्रयतेहीति ) " दर्शयतिभगवान् सनत्कुमार " इत्यत्र वाक्य रूपकारणस्य विवक्षितत्वात् चानुषज्ञान मुख्यस्य दृशेस्तामुख्यत्वात्, क्लप्तशब्दप्रमाणशस्यनुरोधेन परोक्षज्ञानपण दर्शनवदनेक विशेषविशि ष्टावगाहरुरूपगुणशेगावृत्तिः 1 बृहतुकरणान्वरासम्भवात् धर्म- पृथक्करणगौरवा न्मनस्सहकारित्वेनोपपते स्सं- L L स्काराजन्यरखेव स्मृतित्वाभावात् पश्यतेश्व दर्शनवाखिनस्सादृश्या- तिशयेन प्रत्यक्षत्वरखेव लक्षणौचित्याच संप्रपश्यतीत्यनेन प्र- त्यक्षत्वासिद्धिरित्यर्थः । (मोक्षसाधनेति) ‘स्मृतिलम्भेसर्वग्रन्धीनाम् दि. प्रमोक्ष’ इति श्रत्यनुसापराथोक्तमितिभावः । तसिन्टष्टे परावर’ इत्यपि- श्रयत इतिचेद्र - प्रत्यक्षपरत्वेपि लक्षणायावाच्यत्वेन स्मृति- लभ’ इत्यव्यवहित साधनत्वस्वारस्यानुरोधेन शेर्दर्शनसमानाकारपर- Fairfarera | as सम्म योगिप्रत्यक्षस्य बन्धनिवर्तकत्वाभावात् कथं तेनान्ययासिद्धिरित्यत्राह (पद्यपीति ) तन्मतेमिथ्याभूतस्था- परोक्षज्ञान निवर्त्यत्वात्, योगिप्रत्यक्षमादायान्यया सिद्धिरस्यादेवेत्यर्थः नतु १४८ शास्त्रमुक्तावळा |

विरोधेतु युक्तः क्प्तपरिग्रह " इति न्यायात् । यदिच यत्किचि द्विपक्षे वाधकमित्यभिमानमात्रेण परिगृह्यानुमिनापि । तदा - ज्यो तिष्टोमादिवाक्येपि भवादृशः कोपि तथा तदभिमत्या अनु मनुयादेव । एवं सिद्धसावनत्वा नैकान्तिकत्वा तिप्रसंजकत्वा भास सामानयोगक्षेमत्वान्यथासिद्धत्यादि दोपदूषितत्वा दनुमानविशेषो प्रेक्षक्षणमेव निपुणधियां सिसाधयिषितस्य प्रामाणिकत्वा नुमिति मन्तरीतां सूचयति । अतएवास्मिन्नर्थे महाविद्यादिप्रयोगा न्तरमनोरथोपि भन्नः । यत्तु

शब्दस्य प्रत्यक्षांतर्भावप्रसगे- स्वतो परोक्षब्रह्मात्मविपयशब्दान्यत्वेसति अपरोक्षप्रमिति कारण- प्रत्यक्षान्तर्भाविप्रयोजकमित्युक्तं, तत् तत्वमस्यादेरपरोक्षबीजनकत्वे वक्तव्यम् तत्तु नाद्यापि सिद्ध्यतीति तत्प्रसंगो दुर्वारः । तदे वं वाक्यजन्यसाक्षात्कार सिद्धेः परिशेषा तज्जन्यपरोक्षज्ञानेनैवाप्र- तिबद्धसामग्रीसमुद्भवेन बाधइति स्थित श्रवणादिविधिनैरर्थक्यं प्रागुक्तं सुस्थितमेव । ततश्च श्रुतवेदान्तानां संसारानुवृत्तिदर्शनविरोधी दुर्वारः । बाधितानुवृत्तिस्तु वाधिता जीवन्मुक्तिच विस्तरेण दूपयिष्यामः । तु अलौकिकप्रत्यक्षस्य प्रत्यक्ष भ्रमानिवर्तकत्वा न योगिप्रत्यक्षे- नान्यथा सिद्धिरितिचेत्, तर्हि - लौकिकसन्निकर्षजन्यप्रत्यक्षस्यैव भ्रमने- वर्तकतया शाब्दप्रत्यक्षकल्पनानुपपत्तेः, अलौकिकसत्रिकर्षाजन्य प्रत्यक्ष- स्य भ्रमनिवर्तकत्वे गौरवात् (तत्त्विति) अन्यत्र प्रत्यक्षान्तर्भाव प्रयोजकत्वेन- क्लृप्तस्य प्रत्यक्षकरणत्वस्य शब्देोपि सत्वात् प्रत्यक्षान्तर्भावस्स्यात् नच - अन्यत्रब्रह्मात्मविषयशब्दान्यत्वं तत्प्रयोजकत्वेन क्लतं, तत्त्वमस्या- दिवाक्यस्यापरोक्षधजनकत्वस्याद्याप्यसिद्धेरित्यर्थः । यदाह नविनः - आत्मातावत् स्वतोपरोक्षः “यत्साक्षादपरोक्षा” दिति श्रतेः, तत्र साक्षादिविज्ञान क्रियाव्यवधानस्य निषिद्धत्वात् । घटादिकंचा परोक्षात्मन्यद्धयस्तमिति सएव तदपरोक्षता, तदपरोक्षानुभवस्य तत्सत्ता- शुभावस्येव तदधिष्ठानात्मगोचरत्वात् । तर्हि सत्वमिवघटादेरपरोक्षत्वमपि [७ वा] १ शतदणी - चण्डमारुतसहिता । १४९ सर्वदास्यादिति चेत् न, प्रमातृचैतन्यतादात्म्यस्य सर्वदा असत्वात् । अत- एव देवदत्तस्यापरोक्षतादशायां सर्वस्यापि घटादिरपरोक्षस्स्यादिति निर- स्तम् । तदवच्छिन्नचैतन्यस्य अन्यं प्रतिभिन्नत्वात् । अतएव बटापरोक्षत्व रसगुरुत्वादिक मप्यपरोक्षं स्यादिति निरस्तं 1 दशायां चक्षर्जन्यवृत्तेरसाद्यवच्छिन्न चैतन्यानभिव्यज्जकत्वात् , त्रे तज्जन्याया- एवं वृत्ते स्तदपरोक्षता व्यंजकत्वात् । सुखाद्यवच्छिन्नचैतन्यं च- वृत्तिविनैवाभिव्यक्तं तस्यानावृत साक्ष्यध्यासात् । तहि धर्माधिकम प्यपरोक्षं स्यादितिचेत्, न तस्यानुद्भूततया प्रत्यक्षत्वात् स्वरूपवि- शषस्य परमतइव तत्राप्यपेक्षितत्वात् । यथा संयुक्तसमवाये सत्यपि - धर्मादेरपरीक्षज्ञानजनकत्वं, एव मस्मन्मते तस्यापरोक्षता ऽनभिव्यं जकत्वात् । तस्माज्जडमुद्भूतं यदायदभिन्नचैतन्याभिन्नं · तत्तदा- तस्या परोक्ष तादात्म्यात् भवत्यपरोक्षं । ज्ञानापरोक्षत्वन्तु चैतन्यस्य स्व रूपेणैव वृत्ते स्त्त्वपरोक्षार्थ विषयत्वं । नच - अपरोक्षार्थं विषयत्वमेव ज्ञानस्यापरोक्षत्वं चैतन्य वृत्ति साधारणमिति वाच्यम्, चैतन्यस्य- सुखसाक्षात्कारत्वाभाव पसंगात् । अतएवा नुमित्यादिर्नापरोक्षः लिं गादिजन्य वृत्त्यभिव्यक्त चैतन्यस्यार्थभिन्नत्वात् । नच – योगिप्रत्यक्ष स्याप्रत्यक्षत्वप्रसंगः | तयाप्युद्भुतविद्यमानार्थे व्यवहितेपि चक्षुरा- दिसंप्रयोग संभवेन विषय चैतन्याभिव्यक्तेस्वत्वात् | अविद्यमानेऽ नु द्भूते नतज्ज्ञानं प्रत्यक्षं । किन्तु योगाराधितपरमेश्वरोपदेशजन्यं परोक्षम् । अतएव योगिनां व्यवहितार्थज्ञाने ध्यानादिक मर्थवद्भ- वति धर्मविशेषजन्य ज्ञानाभातीवा । नन्वेवं- अपरोक्षार्थविषयानुमिते- रप्यपरोक्षत्वं स्यादितिचेत् सत्यं ज्ञानवत्तस्याअप्य परोक्षविषयिण्या- अपरोक्षत्वात् । अतएव पर्वतांशेऽनुमितिस्वाक्षात्करोमीत्यनुभूयते नन्वेवं- अहंकाराद्यतिरिक्तायानुमिति प्यपरोक्षास्यादिति चेत्, यद्य व्यपरोक्षार्थविषयत्वमाशयते, तस्यार्थः आनुमिति विषयस्य सा क्षात्करोमीत्यनुभवविषयत्वं तद्स्यैव, चैतन्यं साक्षात्करोमीत्यनुभवा त् । नचैवं - अनुमितेरपि साक्षात्कारतया ऽनुभवप्रसंग: । अपरोक्षार्थ विषयकज्ञानत्वस्या प्यनुभूयमानत्वात् घटादिविषयेन्द्रियजन्यज्ञानेपी- तोतिरिक्त साक्षात्कारताननुभवात् । नचैवमनुमित्याप्यविद्या निवृत्तिप्र }

शास्त्रमुक्तावळा | संगः। देहातिरिक्तात्मानुमिति गोचरसाक्षिविषयाज्ञानाभावात् पूर्णत्र- विषयाज्ञानस्य भिन्नविषयानुमित्या निवृत्यसम्भवात् । शुद्धे सत्य ज्ञानानन्दात्मके ब्रह्मणि नियमेन पक्षसाध्यादि वैशिष्टय विषयानुमि ति संभवत्येव । तत्त्वमस्यादिवाक्य सन्निधावेव " तस्य तावदेव चि रं यावत्रा मोक्ष्य " इति श्रवणेन” वेदान्तविज्ञान सुनिश्चितार्था " इति - aare श्रुतिजन्यज्ञानस्यैव मुक्तिसाधनत्वावगमात् । नचैवं - आत्मा मितेरपि प्रत्यक्षप्रमात्वेन व्यवहारप्रसङ्गः प्रत्यक्षव्यवहारस्यो-

यजन्यमात्र गोचरत्वात् । नच चक्षुरादाविवापरोक्षप्रमाणव्यवहारापत्तिः । अत्मानुमानं ह्यन्यत सिद्धापरोक्षताविशिष्टार्थविषयतया देवादपरोक्ष are स्वापक्षताया निमित्तं । चक्षुरादिकंत्वर्था परोक्षताय प्रयोजकमित्यने नैव विशेषणतन्मात्रगोचरोपरोक्ष व्यवहारः । तस्मात् तत्त्वमस्यादि वाक्यजन्यज्ञानं न परोक्ष-अपरोक्षार्थविषयत्वात् चाक्षुषज्ञानवत् । तत्त्वमसि वाक्यार्थ विषयज्ञानमपरोक्षं अविद्यानिवर्तकत्वात् संप्रतिपद्मवत् । नवेंद्रि यजन्यत्वमुपाधिः त्वदभिमताजन्य प्रत्यक्षे सुखादि प्रत्यदो दशमस्वमसीति ज्ञानेच साध्याव्यपकत्वात् । नच जन्यज्ञानस्य परोक्षत्वाभाव इन्द्रियजन्यत्व सुपधिः, जन्यज्ञानापरीक्षाये लिंगजन्यत्ववत्तस्याप्यप्रयोजकत्वात्, अपरोक्षा विषयस्यैव वृत्ताव परोक्षतारूपत्वेन तस्यापरोक्षत्वाभावव्याप्तेश्व t अत एवनशाजन्यत्वमुपाधिः । अन्यथा तत्त्वमसिवाक्या दपरोक्षज्ञाना भावे अविद्यानिवृत्त्यभावादनिर्मोक्षप्रसंगाच्चेति ।
अत्रोच्यते अस्तितवल्लोके ज्ञानार्थयो रपरोक्षत्व व्यवहा श, तत्रयद्यर्थगत मपरोक्षत्वं तद्विषयत्व निबन्धन एवज्ञानेतद्रय- बहार इत्युच्यते, तदादेवदत्तेन साक्षात्क्रियमाण घटविषयकशाब्द ज्ञान यज्ञदत्तस्य जाते तदुभयवेदिन शाब्दज्ञाने अपरोक्षव्यव हार प्रसंग: । स्वाश्रयं प्रत्यपरोक्षार्थ विषयत्व निबन्धनो ज्ञानेऽप्रत्य क्षत्वव्यवहार इतिचेत्, स्वाश्रयं प्रतीत्यच विवक्षितं स्वाश्रयमति संवन्धत्वं किं स्वाश्रयाभिन्नत्वं अन्यद्धा? नाद्यः, लौकिकानां ममानयो प्रतीतावपि ज्ञाने अपरोक्षव्यवहारात् । नद्वितीयः, अनिर्वचनात् । स्वासय संवन्ध्यपरोक्षभिन्नत्वतदिति चेन्न मदीयत्वेनभासमानस्य वृत्त्यवच्छिन्ना परोक्ष चैतन्यस्य विषया हैदस्यैव प्रतीतेः । तस्मात् स्वाश्रयसंबन्ध्य
,
[ ७-वा!
शतद्रूपणी - चण्डमारुतसहिता
१५१
परोक्षयतीति विषयत्वमेव तदिविवाच्यम् । तथाच ज्ञानगतमापरोक्ष्यं अर्येतुतन्निबन्धनं वाच्यं । किंच ज्ञानापरोक्ष्य पक्षे तद्विषयत्वमात्र मेवार्थाप रोक्ष्यं । अथापरोक्ष्वपक्षे तु उक्तप्रकारेणार्थी परोक्ष्यं निर्वाच्यमितिगौरवं ।
}
यदु-अपरोक्षत्वं ज्ञानगतं जात्यादिरूपं वक्तुमशक्यमित्यर्थ मुखमेव ज्ञानेतद्वाच्य मिति । तन्त्र- अर्थेपि निर्वक्तुमशक्यत्वात् । नहि ब्रह्मणि संविस्थातिरिकमपरोक्षत्वं किंचिद्वक्तुं शक्यं यत्सत्वमिव तत्तावाल्या दत्यप्रतीयेत
,
1
ननु-यदिप्रत्यक्षज्ञान विषयत्वाद्विषये प्रत्यक्षत्वव्यवहारः, तदासामान्य ज्ञान विषयत्वात् परमाणुरपरोक्षइति व्यवहारापतिः शब्देन काशीस्थपदार्थ जानतः काशीस्थपदार्थ जानामीत्यनुभवतः काशीस्थः पदार्थोऽपरोक्ष इत्यनु भवप्रसंग:, अन्धस्य शाब्दंशौक्ल्यानुभवमनुभवतःशौक्लय मपरोक्षमित्यनुभ वापातः, तथा दण्ड्ययमासीदित्यनुभवेदेवदतेदण्डो ममेदानी मपेराक्षहतिय वहारप्रसंगइति चेत, नतावत्परमाणा वापरोक्ष्यव्यवहारापत्तिः । लौकिकै
स्तज्ज्ञानस्य
सन्निहितव्यतयतिरिक्तपरमाण्वादि विषयत्वापरिज्ञाना तू तत्परिज्ञातृणान्तु विदुषां भवत्येव व्यवहारः । नापि काशीस्थः पदार्थो परोक्षइतिवा, शौचमपरोक्षमितिवानुभव प्रसंग: । ज्ञानस्य स्व ये प्रकाशतया तदनुव्यवसायाभावेन ज्ञानस्य तत्राप्रत्यासक्तित्वात् प्रत्यासक्तिपक्षेपि तदशे प्रत्यक्षत्वव्यंजकस्य तशे प्रत्यासतिजन्याव स्वाज्ञानात्
देवद
1
न्व
१५२
शास्त्रमुक्तावली ।
梦
S

धगतं स्वीकार्य स्यात् । किंच वहिमनुमिनामीतिवत् पर्वतमनु- मिनोमी त्यव्यवहारात् अनुमेयत्वमप्यनुमितिविषयत्वा दन्यत्स्यात् । तस्मात् ज्ञानगतमेवाऽपरोक्ष्यं “ यत्साक्षादिति ’ यत्साक्षादिति " श्रुतिस्तु स्वप्र - काशतादिपरत्वेनाप्युपपन्ना, साक्षादिति घटादाविव ज्ञानान्तरार्धान साक्षात्त्वस्य निषेधसंभवात् । किंच यदि सत्तानुभवइव परोक्षत्वानु भवोपि तदधिष्ठानात्मगोचरस्स्यात, तदा-सत्ववदपरोक्षत्वमपि निष्पतियो गिकं स्यात् । अतः- किंचित् प्रति कदाचिदपरोक्षं किंचित् प्रति कदाचिन्नति न स्यात् । यदप्युक्तं- अपरोक्षार्थ विषयत्वं वृत्ते रपरोक्ष त्वमिति । तत्रापरोक्षत्वमित्यस्य - अपरोक्षव्यवहारनिमित्तमित्यर्थः । त थाच - प्रत्यक्षव्यवहारस्य इन्द्रियजन्यमात्रगोचरतयेति स्ववचनवि- रोधः । नच नेदं लौकिकव्यवहारनिबन्धनं, किन्तु - परीक्षकव्य बहारनिबन्धनमिति वाच्यम् । एतस्य नैय्यायिकाद्यपरोक्ष व्यवहार- निबन्धनत्वाभावात् । नच त्वत्समयपरीक्षक व्यवहारनिबन्धनं त्व दभिमत पारिभाषिकप्रत्यक्षत्वसाधनेपि उभयसंप्रतिपन्ना परोक्षनिष्ठ - स्वास्मदभिमतस्य परोक्षव्यवहार निबन्धनस्य शाब्दज्ञाने भलाधने नार्थान्तरत्वात् । नच सर्वत्रापि इदमेव व्यवहारनिबन्धनं नतु - त्वदभिमतं इदन्त्वशाब्दज्ञानप्यस्तीति साध्यतइति वाच्यम् । स्वोक्ति विरोधादे दर्शितत्वात् । किंच - किमत्रापरोक्षार्थविषयत्वं साध्यते, उतापराक्षवादात्म्ये नाभ्यस्वार्थविषयत्वं ? | आद्यपि ब्रह्मणोपरोक्षत्वे सिद्धे तद्विषयत्वं साध्यते, उतासिद्धे । नाद्यः, सिद्धसाधनात् । नहि तत्त्वमस्यादिवाक्यस्य ब्रह्मविषयत्वे कश्चित् विप्रतिपद्यते । नन्वस्तु द्वितीयः पक्षः, तत्र ब्रह्मविषयत्वस्य सिद्धत्वा दपरोक्षत्वसाधने पर्य वस्यतीति चेन्न । स्वप्रकाशवादिनां प्रतितस्यापि सिद्धत्वात् अन्यं प्रति साधनेपि सिद्धसाधनमेव नैय्यायिकादिभिरपीश्वरस्यापरोक्ष- Painterत् । ननु तै स्स्वकीयापरोक्षज्ञानविषयत्वेना परोक्षत्वां गोकारे स्वरूप आपरोक्ष्यंनांगीकृतमितिचेत् तत्कि घटादावाप रक्षां तादृशं तैरंगीकृतं ’ अतस्साध्यविकलो दृष्टान्तः । वाद्यधिष्ठान चैतन्यांशमादाय साध्योपपादने चैतन्ये अपरोक्षत्वसिद्धयसिद्विभ्यां

---

, [-] शनपणी चण्डमारुनसहिता । १६६ तदेव अनुमाना गमा श्रीपतीनां प्रतिक्षेपात प्रक्षेपमानास्व तत्रासंभवात् त्वयाप्यनंगीकृतलाब निष्प्रमाणनया तत्त्वमस्यादेः साक्षात्कार जनकवचनं प्राचा नाचार्यवन्दकानां प्रलोभनमात्रभिन्युपश्यामइति || इति श्रीकवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्रस्य श्री महेंकट नाथस्य वेदान्ताचार्यस्य तिषु शतदृपण्यां शब्दजन्यप्रत्यक्ष मंगाद स्वदनः ॥ , - विसावलाध्यवैकल्ये । न द्वितीयः बाधात् । किंव अनावृता- विषेत्यानित्वं यथापरोक्ष्यं वा कन्दइति प्रनत्थले चन्द्रस्व- रूपस्य ज्ञात्वेपि तदवधारणात्मकमिति नाज्ञाननिवृतिरिति भिधानात् । तत्र चन्द्रस्यानात साक्ष्य मे शभावना या मावा राषि ज्ञानस्याप्यापरोक्ष्य मनुभूयमानं भज्येत | अभ्यासशायां जल- ज्यानस्य उत्तरकाले संशयदर्शनेन त्वयानवधारणत्वांगीकारात् । तत्मा दावरणानिवृतेस्तस्यापरोक्षत्वं नस्यादिति ॥ इति श्रीमाधुकुलतिलक श्रीनिवालाचार्यपादसेवासविगत परावरत्ययात्म्येन देवतेन तचरपरिचरण परायणेन तत्प्रसादलब्धमहाचार्यापरनागन राजदान विरचितायां दादूषणीव्याख्यायां चण्डमारुताच्या शब्दजन्य प्रत्यक्षगंग स्टनमन्त्रीः १६४ शास्त्रमुक्तावळी । श्रीमते रामानुजाय नमः | श्रीमते निगमान्त महादेशिकायनमः । 11 अथ अष्टमोवादः ॥ शास्त्रविषयाद्यभेदनियते संगत्यधीनक्रमे कर्मालोच्य तदगिकामथपरांविद्यामुपादित्सुभिः । यस्त तया स्वयं फलतया प्यारोहतिज्ञेयतां कुर्वीत विभु श्रिया सह मम स्वान्तं निजान्तः पुरम् ॥ * ॥ परिमितगुणानानादेवान् फलंफलसाधना न्यधिगतशुत्रस्सर्वदुष्टं समीक्ष्यवृणीमहे । हरिमधिगत[i]त्रय्यन्तार्यार्य] हरेश्वरणौचत - प्रसदनकरीविद्या श्रत्यन्तगाश्ववृणीमहे ॥ * ॥ शस्त्रायमाणकुदगातकुतर्ककृत्त पूर्वापरांगघटना विकसन्मुदेव । मीमांसाप्रकटितागमितार्थतार्थ नित्यं रमानिधिगुरुं शरणंप्रतीमः।। ( शाक्यइति ) सर्वत्र प्रतिपाद्यैक्यादेवहि वाक्यैक्यं, अत इ- हापि वेदार्थस्यवा साराधनग्रह्मणोवा विषयत्वा देकग्रन्धता । आदिपदेन व्याख्येयग्रन्धैक्यं गृह्यते । तदैक्यहि वामनजयादित्यवृत्त्योरिवैक्यहेतुः । अनेन वक्तुभेदात् भेदशङ्कानिरस्ता । ( संगत्यधीनइति ) त्रिवर्गप्रथमा- वण्यादिना क्रमेव सिद्धेसतीत्यर्थः । ( परामिति ) सद्वियादिकां ब्रह्म विद्यामित्यर्थः । ( तदिति ) वेद्याविषयतया फलतयाच विचा- येतामधिरोहतीत्यर्थः । ( कुर्वतिति ) एवं मीमांसया प्राप्यत्वेन प्रा- पकत्वेनच निर्णेतव्यापि स्वकृपामेव न्यायस्थानेऽभिषिच्य स्वस्यैवप्रयो जनतया मम स्वान्ते नित्यं सन्निधत्तामित्यर्थः । न्यायतो निर्णये क्रिय- माणे देवतान्तरादिविरुद्धार्थानां प्रसंगे तनिषेधः कार्यः, कृपयैव तरसत्रि- [टवा] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । . १५९ 3 इहताव दानन्तर्यार्थे प्रचुरप्रसिद्धिक मथशब्द मादौ प्रपुञ्जानस्य सूत्रकारस्य तत्संभत्रे तदर्थते वाभिमते संगीकार्यम् । तत्संभव यदि नियतपूर्ववृत्तमसाधारणं तथात्वज्ञापने सप्रयोजनंच किमपि स्यात् तदास्यात् । अन्यथा नस्यात् । यथा “अथ योगानुशासन” मित्यादौ । नहि यदृच्छागतं यत्किञ्चिन्निमेपोन्मेषादिकं मक्षिका संचारा दिकं वा पूर्ववृत्ततयात्र वक्तुं युज्यते, तस्य सर्वत्र संभवात्, अभिधानप्रयोजनविरहाच्च । अतएव सर्वपुरुषव्यापारसावारणापेक्षित भोजनादिपूर्ववृत्तत्वोक्तिरपि निरस्ता, विशेषनियमाभावात् । अव- धानात्ममनस्संयोगादिकमपि न विचारविशेपप्रति विशेषहेतुः सर्व शास्त्रसाधारण्यात् । सामग्रीतु तथास्यात्, तदुक्तिरपि यदि साम * धाने तेषां प्रसंगएव नास्ती त्यन्तःपुरशब्दप्रयुञ्जानस्यभावः । नहिराज्ञा मन्तःपुरे पृथग्जनानां प्रसंगोस्ति, येन तन्निष्कालनाय यत्तः कर्तव्यः । इहवादे साधनचतुष्टय पूर्ववृत्त स्याथशब्दविवक्षितत्वनिरासपुरस्सर aaraartपूर्ववृत्तत्वं व्यवस्थाप्यते । तत्रा थशब्दस्यानन्तयर्थित्वे नि- णीहि तचिन्तावकाशः, अत उपोद्घातेनाथशब्दस्यानन्तर्यार्थत्वं पूर्व पक्षिसुखेन व्यवस्थापयन् पूर्वपक्षमाह (इहतावदिति ) नित्यानित्य- विवेकस्यैव पूर्ववृत्तत्व मिति कुतो निर्धार्यते, अन्यस्थापि संभवादित्य वाह ( तत्संभवश्चेति ) ( अथ योगेति ) तत्र हि सप्रयोजनाभिधा- नस्य नियतपूर्ववृत्तस्याभावा दथशब्दों धिकारार्थत्वेन व्याख्यातइत्य- र्थः । एव मन्यथा न स्यादित्येतस्योदाहरणं दर्शितम् । एवमपि - कथमन्येषां निरासइत्याशंक्याह ( नहीति ) यदृच्छयेत्यनेन नियमः भाव सर्वसाधारण्याभावश्च ख्याप्यते । तथात्वज्ञापने सप्रयोजन चेत्यनेना पीदं निरस्तमित्याह ( अभिधानेति ) अतएवे त्येत द्विट्ट णोति ( विशेषेति ) भोजनादे रपेक्षितत्वात् पृथङ्गिरासः । (अविधा नेति ) इन्द्रियाणां विषयान्तरासंचारः अवधानं विचारज्ञाननिय

शालमुक्कावळा | श्रीन्वचेपेण, तदपि सर्वकार्यसाधारण्यात् निरस्तम् । तेन सामग्रीविशेषविशेषक तदभिधाननैरर्थक्याच विशेषकारणमेव वाच्यम् । अत रसप्रयोजनाभिवानासाधारण नियतपूर्ववृत्तवस्तुगवेषणे नित्यानित्य वस्तुविवेकादि साधनचतुष्टयं वृत्तं तचैव ब्रह्मजिज्ञासायां निय मेनापेक्षितत्वात् तदुक्ते श्रधिकारिविशेषप्रतिपादनार्थतया सप्रयो- जनत्वाच्चेति यदुक्तं तत्परामृशामः । तत्र नित्यानित्यवस्तुविवेकस्तावत्कथंभूतइति । किं इदंबरलु नित्यमिदं वस्त्रनित्यमित्येव भामा, उतनित्यानित्ययोर्वसतीति नित्यानित्यवस्तु तच्च नित्यानित्ययो धर्मः - हेयोपादेयाचे इत्यर्थः इति वाचस्पतिकल्पित- प्रकारइतिः । तत्र नप्रथमः । तस्य वेदान्तश्रवणात्पूर्वमसिद्धत्वात् । त- वद्यामादनित्यत्वं वियदादेवानित्यत्वं विविच्यते । तथाचान्योन्या श्रयणम् || || वेदान्तश्रवणेसिद्धे नित्यानित्यविवेकचीः । नित्यानि त्यक्विकेन वेदान्तश्रवणन्त्विति ॥ * || अथ यदि शास्त्रान्तरात्ति बेकइति मन्यसे । तदा विपरीतविवेकापत्तिः । वियदादयोवैशे पिकादिमि नित्याएव परिगृह्यन्ते, आत्मादयश्च सौगतादिभिरनित्या अनन्तावा । अथा दूरविप्रकृष्टसांख्ययोगशीलनेन सद्विवेकइतिचि- न्तयति । तहिं तत्रैवा त्मानात्मविवेकसिद्धेः किं ब्रह्ममीमांसया । अनन्यलभ्यंहि शास्त्रफलम् । विशेषज्ञप्तयर्थमिति चेश, निर्विशेषे त *

3 त पूर्ववृत्तत्वा दवधानात्ममनस्संयोगादेः पृथङ्किरासः । ( तत्रैवेति ) आदिशब्देन कालादिः स्वमतेन गृह्यते । (विपरीतेति ) वेदान्ते यह शो नित्यानित्यावदेकोऽभिमतः तद्विरुद्धनिश्चयएव शास्त्रान्तरै भव तोति न तस्य तत्रोपयोगइति भावः । विरुद्धनिश्वय मेवोपपादयति (विषादयइत्यादिना ) ( तहींति ) आत्मानात्मविवेकार्थाहि ब्रह्ममी मांता, तस्यच तत्रैव सिद्धे मीमांसायां प्रवृत्ति र्नस्यादित्यर्थः । अन्यापि तत्सिद्धे वापि प्रवृत्तिस्स्यादित्यत्राह (अनन्यलभ्यमिति ) नियतापेक्षितेन शास्त्रान्तरेण विवेकसिद्वा वेतस्व निष्फलत्वमेव [दवा] शतदूषणा चण्डमारुनसाहता | दयोगात | आत्माद्वैत सिद्ध्यर्थमिति चेन्न, स्वात्मनो नित्यनिपत्वा दि व्यवसायमात्रेण समीहितसिद्धौ स्वव्यतिरिक्तात्मसदसद्भाव ि न्तनस्य ध्वांक्षदन्तपरीक्षायमाणत्वात्। आत्मव्यतिरिक्तमिवा यार्थमित्येतदपि ततएव दत्तोत्तरम् । तस्य सौगतसमयेपि सुन त्वाच्च । उक्तंहि योगाचारेण " अविभागोऽपि वित्यात्मा विषयी सितदर्शनैः । ग्राह्यग्राहकसंवित्ति भेदवानिव लक्ष्यते " इति । अध वेदविरुद्धत्वा ततो न निश्चयइत्याशयः, तहिं सूत्र

स्यादिति भावः । ( स्वात्मन इति ) मोक्षोपायाधिगमार्थी कीम सायां प्रवृत्तिः सौख्यशास्त्र एवात्मनो निपत्वादिव्यवसायन्य मोक्ष- साधनतया प्रतिपादनात् ब्रह्मण स्वव्यतिरेकानतिरेषिताया चत्वात् ब्रह्ममीमांसायां प्रवृत्ति र्नस्यादित्यर्थः । अस्तुवा आजव्य- तिरिक्त मिथ्यात्वाध्यवसायस्यैव मोक्षोपायत्वबुद्धि:. ताप साग- तसमयेपि तत्सुलभमित्याह ( तस्येति ) ( तहत ) सूत्रकारै निरा करिष्यमाणत्वात् सांख्यादिशास्त्रमपि वेदविरुद्धमेव, अतस्तेन नि त्यानित्यवस्तुनिर्धारणाश्वास स्तव न संभवतीत्यर्थः । } नतु वेदान्तशास्त्र एव सांख्यशास्त्रप्रामाण्यस्य निराकरिष्यमा णत्वात् तत्मवृत्तेःप्रा क्सांख्यशास्त्रप्रामाण्यव्यवसाय सम्भवात् त- तो नित्यानित्यवस्तुविवेक स्सम्भवत्येवेति चेत् तर्हि, वेदान्ते सौगत- शास्त्रस्यापि निराकरिष्यमाणत्वात् तत्रापि वेदान्तप्रवृत्तेःमा क्प्रा- भाग्यबुद्धिस्यादिति तेन मिथ्यात्वाध्यवसाय दुर्वारः । यदि कर्म मीमांसायामेव वराकरणेन तत्परिचयात् तदधीन लोकप्रवादादा- तदप्रामाण्यनिश्चयः, इह तद्विराकरणन्तु तदर्थमेव । तर्हि - कर्म मायामेव विरोधाधिकरणेन पांख्यशास्यापि निरासात् तत्प- मीमांसायामेव स्त्रिया तदधीन लोकप्रवादाहा तदप्रामाण्यनिश्चयः, इह तन्निराकर तु तदाद्यर्थमेवेति स्थात् । अत स्वागततन्त्रसमानयोगक्षेमत्वमेवेति भावः । सूत्रकारैर्निराकरिष्यमाणत्वोक्तिव नाधिकारिणो प्रामाण्य- ज्ञानार्थ, किन्तु वास्तवाप्रामाण्यदर्शनार्थमिति ज्ञेयम् । किश्व -

१५८ शास्त्रमुक्तावली । रेव तद् निराकरिष्यमाण सांख्यादितन्त्रैरपि नाश्वसिहि । नहि त- द्वा तादृग्वेति कश्चिद्विशेपइति न्यायात् | अविरुद्धांश स्त्रीकुर्मइति चेत् ; क स्तर्हि सौगतेषु ते प्रद्वेषः । तेष्वपि भवदुपजीव्यावहवोर्थरा शयस्सन्ति । कथंचायमर्थो न विरुद्धः अयन्तु विरुद्धइति वेदान्तश्रव णात् पूर्वमवगच्छसि । तथाच तत्राप्यन्योन्याश्रयणम् । हितोपदे- ब्रह्मविचाराधिकारिण स्लांख्यशास्त्राप्रामाण्यज्ञान मावश्यकमेव, अन्य था तत्राप्रामाण्यज्ञानाभावेन तत्प्रतिपाद्य सत्यत्वविरोधि प्रपञ्चमिथ्या स्वप्रतिपत्तये तत्प्रतिपादक ब्रह्ममीमांसायां प्रवृत्त्यसम्भवात् । तत्रच यदि सांख्यशास्त्रान्नित्यानित्यविवेकात्प्रागेव वेदविरोधज्ञानं स्यात् त दा तत्राप्रवृत्तेः नित्यानित्यविवेकएव न स्यात् । अथतु प्रवृत्तस्य - नित्यानित्यविवेकानन्तरं तत्र वेदविरोधज्ञानं, तदा जातोपि नित्या- नित्यविवेको न मुमुक्षाद्वारा ब्रह्मविचारोपयोगीस्यात्, अनाश्वासय स्तत्वात् ।

ཏྭ

ननु महर्षिप्रणीतस्य सांख्यतन्त्रस्य कथं निरासइत्यत्राह (न- हीति ) वेदविरुद्धत्वाविशेषात् सौगततन्त्रवदेव तन्निराकरणमिति- भावः । यदा सौगततन्त्रे प्रवृत्यभावरक्ते महर्षिप्रणीते सांख्यतंत्रे कथं प्रवृत्त्यभाव इत्यत्राह ( नहीति ) नहिसौगतसमयत्वादै प्रवृत्ति- रुक्ता, किन्तु वेदविरोधित्वेना प्रामाण्यादेव, अतः प्रयोजकत्वावि शेषात् तस्मिन्निव तादृशेपि प्रवृत्ति र्नस्यादेवेति भावः । ( तेष्वपी- ति ) ततथ्थ मिथ्यात्वाध्यवसायार्य सौगतमतेपि प्रवृत्तिस्स्यादिति भा वः | ( कथंन्चायमर्थइति ) आत्मनित्यत्व मविरुद्धं, अन्यत्तविरुद्ध मिति वेदान्ते रात्र्मनित्यत्वादिनिर्णयात्मा कथं निश्चीयत इत्यर्थः (त- थाचा विरुद्ध स्वीकुर्मइति न युक्तमिति भावः ( तथाचेति ) वैश न्तश्रवणानन्तरं अविरोधज्ञाना दविरुद्धसांख्यांशश्रवणं, तच्छूरणे विकासिद्धया वेदान्तश्रवण मित्यन्योन्याश्रय इत्यर्थः । ( हेतेति ) अयमर्थोऽविरुद्धइत्यधिगच्छामीति शेषः । [ ७-वा शनदूषणी चण्डमारुतसहिता । १९९ शि पित्रादिवचनविस्त्रम्भादिति चेत् तर्हि - ततएव नित्यानित्यवस्तुवि वेकोपि सिध्यति, किं सांख्यादिकपोलजलकणिकास्वादेन । अस्बे वमपि का नोहानिरितिचेत् वेदान्तश्रवणहानिः । तदुपदेशमात्रेणा लसास्तिकवत् समस्तार्थवित्रम्भापपत्तेः । सर्वस्यापि विवेकस्य आ रमानात्मविवेकार्थतया तत्सिद्वौ ज्ञातव्यान्तरपरिशेषाभावात् । , ननु यस्य पुरुषस्य हितैषिवचनात् नित्यत्वादावेव विस्त्रम्भो जातः, अर्थान्तराणां हितैषिणानुपदेशा दविस्रम्भः, तस्य शास्त्रश्रवणं सेत्स्यति addafa - आत्मनित्यत्वस्य पूर्वमेव ज्ञाततया जिज्ञास्यत्वाभावेन, आरम्भसूत्रविषयत्वाभावात इह निरूपणं न स्यादितिवाच्यम् प्रसंगादपि तदुपपत्तेरित्यवाह ( सर्वस्यापीति ) विवेकस्य विवेक- साधनस्य । अतएवहि इत्युक्तम् 4: H " a - नित्यानित्यवस्तुविवेके जातेपि आत्मैकत्वं न ज्ञातम्, आत्मैकत्वविद्याप्रतिपत्तये सर्वे वेदान्ता आरभ्यन्त " तथाऽनन्दात्मकत्वं प्रपंच मिथ्यात्वंच नज्ञातमेवेति चेत्र । आत्मैकत्वादिज्ञानस्य सत्यमिध्याविवेकस्यच श्रवणात् प्रागेव वाच्य त्वात् । तथाहि आत्मनित्यत्वज्ञानंहि तस्यैवानन्दात्मकस्य प्राप्यता ज्ञाना न्मुमुक्षाहेतुर्भवति नान्यथा । नह्यतिशयित नित्य पुरुषार्थस्य - प्राप्यताज्ञानंविना क्षुद्रा दनित्याच्च पुरुषार्था निवृत्तिः । नापि नित्य- स्थानन्दात्मकस्य स्वस्यैव प्राप्यताज्ञानं मुमुक्षाहेतुः तस्यानादिसिद्ध- ताज्ञानेन श्रवणादिप्रवृत्त्यनुपपत्तेः । अतो ब्रह्मस्वरूपस्था खण्डानन्दा- त्मकस्य प्राप्यताज्ञानादेवेतिवाच्यं । ततश्च भिन्नस्याभेदासंभवा दभेद arrafर्थकः । किंचिज्ज्ञत्व सर्वज्ञत्वादिभेदो मित्थ्यैव । अतो भेदभ्रम निरासेन ब्रह्मैव प्राप्यमिति बुद्धचैव मुमुक्षोत्पत्तिरिति किंनाम ज्ञातव्य Refined एवमात्मैकत्वादिकमपि ज्ञानव्यमेवेत्यभिप्रेत्येव स्वनुगृहीतं नतु नित्यानित्य 66 आत्मानात्मविवकार्यतये ,, विवेकार्थतयेति त्वदभिमत सर्वोपि विवेकस्सिन्छ एवेतिहि सामान्यनि 7 देशस्य भावः ।शास्त्रमुक्तावली । एतेन यaraaair: - नवानित्यानित्य विदेका संभवः, शाम- यदाहनवीनः मनित्यं घटादिवत् ส तुभ्या दावलोकं कर्मकार्यच सर्व 1 A ་ are effectare क्षीयत " इति श्रुतेश्वेति न्यायानुगृहीत स्पष्ट after feature कर्मफलस्या नित्यत्वावधारणसंभवात्, आत्मा व नित्य इत्यवगम्यते । अन्यथा कस्यापि अते मोक्षाय प्रवृत्यसंन वात् । तस्यानन्दरूपत्वमपि परमप्रेमास्पदत्वात् “आनन्दाचेख- वि” त्यादि वाक्याच निश्चीयते । नचैवं विचारानारंभप्रसंग: अन्यस्याप्येवं वितुं शक्यत्वादिति वाकम् । यत्रहि मानान्तरविरो धो वर्तते, तद्धि शब्दश्रवणमात्रान्न निधेतुं शक्यम् | अद्वैत समन्वय व तत्पूर्वपक्ष न्याय मानान्तरादिना प्रथमं विरुद्धता प्रतीयत faa areaner विश्वेतुं शक्यते । ब्रह्मणो नित्यानन्दरूपत्वन्तु न नानारे विरुद्वतया प्रतिसन्धीयतइति तच्छन्दादेव विश्वेतुं श पते । नाहे परमात्मनस्तुखाभेत्रे प्रत्यक्षविरोधोति । नवानित्यसुख- स्वनिपात्माभेदविरोधः ; अनुकूलतर्काभावेन सुखमा अनित्यत्वाव वारणायोगात् साधुतिक सुखावमर्शदर्शनेन जीवसुखस्थापि नित्य तया शिद्धे रत्यferrereधारण सम्भवात् । किंव येन न्यायेन निखितं तेन इतरदपि न्यायेन निश्चेतव्यमिति नि प्रसः पुत्राणाञ्च विचित्रबुद्धिदया न्यायानाञ्चालौकिकविषयतयाति नियमानुपपत्तेः । अन्यथा - धूमाद्योन्यति स्सर्वेरेव गृहीते tadit व्याप्तिरेव मालेति वैशेषिकादिप्रन्यान्तराम्भी व्यर्थra स्वतः एतादृशएवं पुरुषोस्मिन् शाधिकारी । तदुक्तम् ज्ञो मो तस्सोस्मिन् शास्त्रधिकारवा” मिति । एवच नात्यन्तम सुखस्य जीवसु स्वस्थच नित्यत्वं तदितरभोगावचानित्यत्वं सुपि ततो वैरा यं । नचैवं रहतिपादवैयर्थ्य । नहि तत्र नित्यानित्यनिरूपणमुखे किन्तु संसृतिप्रकारनिरूपणेन पूर्वोत्पन्नस्य होकाराकि

यो पेन्द्रियोपरन दाइचैन सुमुक्षाद्वारा श्रवणादिदाइसं नात् प्रान विरक्तस्य स्वकाम्यलविरोधि पपस्यैव- मेe anantara | एवं वैराग्ये शरीरक्रियामा मनोवृतेश्व - [का] दादूपणी - चण्डमारुतसंहिता | 7 , १६२ निमित्ताभावाचितेन्द्रिययो व्यापारोपरमरूपौ शमदमभवतः, ताभ्यां च तितिक्षादिः, ततश्चाविक्षिप्तचित्तो निरस्तानर्थमतानानतिशयानन्द गळिताखिलभेत्र मात्मानं वेदान्तवाक्यभ्यो विगम्य मुमुक्षुर्भवति, त वो " ब्रह्मविदाप्नोति " " तरतिशोक " मियादिश्रुतितो ज्ञानस्य मोक्षहेतुतां निश्चित्य जिज्ञासतइति । तदपि निरस्तं ज्ञातव्यान्तरपरि शेषाभावादेव । तथाहि - मुमुक्षाविद्धपेहि नित्यानित्यविवेकः पर्व- तत्वमिष्यते, तत्र यद्यद्वैतनिश्चयाभावपि मुमुक्षा जायेत तन त्वनित्यत्वमो विधारणंवा किमर्थमपेक्ष्यते । नित्यपुरुषार्थनिर्धारणा- भावे अनित्यसुखवैराग्याभावेन कथ म्मुमुक्षेति यदिपश्यसि तदा स्वायत्व योग्यता ज्ञानाभावे कथं सा कथेचाद्वैतज्ञानविना अभेद लक्षण प्राप्तियोग्यताज्ञानमित्यपि पश्य । किंच - ब्रह्मविचारारंभीहि सं दिग्धार्यनिर्णयाच प्रतिज्ञायते, आनन्दत्वमपि जगत्कारणे सन्दिग्धमेव, कारणत्वस्य प्रधान वेतनतत्सन्देहे वापस्यानि मुख्यगौणार्थ सन्देहात् " आनन्दादयेवे" ति वाक्यार्थनिर्णयाभावात् । तथा नि त्यत्वमपि सन्दिग्धमेव, “नामाश्रुते " रित्यादिना तस्यापि विचारा द. “विज्ञातवन एवैतेभ्यो भूतेभ्य स्खमुत्थायतान्येवानुविनरपती " त्या- दिनविशतीते स्वस्य विचार्यत्वाच । " अदुःखमसुखंसम “मि त्यादिवासानन्दत्वतते राजन्दत्वमपि विचार्यम् । किश्व - श्रवण स्य सुबुशाधिकारकावे सिद्धेदि मुमुक्षार्य नित्यानित्यविवेकादेः पूर्व वृत्तता तदेवतुतः सुमुक्षाहि - मोक्षसाधनेधिकारः । नव - श्रवणं मोक्षसावनमिति तवाभिमतं किंतु मोक्षतावनापरोक्षसाधनमिति, Sarvent श्रवणाधिकारस्स्यात् नमुमुक्षा । नतु मुमुक्षा- विच्छेतत्साधनेकामनावस्यात्, अती मुमुक्षा परम्परया श्रवणाधिकार इतितः स्यादेव यद्यपरोक्षज्ञानस्य मोक्षसाधनत्वं निस्यात्, तञ्चसन्दिग्धमेव । 7 千 · , मेनु स्पद्याश्या न्यायनिरपेक्षमेव दर्शनस्यमोक्षसाधन- म्यतइतिचेन्न । दर्शनस्य मोक्षसाधनत्वे विप्रतिपत्तेस्तनि- र्णयस्थ अद्वैतस्येव पूर्वपक्षयुक्तिनिराकरणसापेक्षत्वात् । ननु नैतद्विवाराज्ञाषाविद्वैत विचारक, अतोब हिरे १६२ शास्त्रमुक्तावळी । द्विवार्यशास्त्रमधिकरोतीतिचेत् तर्हि

तस्यैकाधिकरणसाध्यत्वा } दितरवैयर्थ्य | अद्वैतोपयोगितया कारणत्वादिकमपिचितनीयमितिचेत, aft तदर्थमेव बन्धस्य ज्ञानमिवर्त्यत्वमपि चिन्तनीयम् । 1 27 २ नंतु- नत्रह्मविचारमात्रस्यकर्तव्यत्व मिह प्रतिज्ञायते, किंतु " श्रो- तव्य " इति विष्णुपयोगिन्यायप्रतिपादकत्वा द्विहितविचारस्य कर्तव्य त्वं प्रतिज्ञायते " श्रोतव्य” इत्यस्यचब्रह्मदर्शनाय विचारः कार्यइति ह्यर्थः, ब्रह्मदर्शनोद्देशेन विचारविधानंच ब्रह्मदर्शनस्य निवाय्य तमृत्युमुखात्प्रमुच्यत इत्यादिभि वैदान्तवाक्यै मीमांसिते मोक्षस- धनत्वे सिद्धra तस्माज्ज्ञानस्य मोक्षसाधनत्योपयोगिन्यायोपजीव तेनैव श्रोतव्यइति वाक्यप्रवृत्ते स्तदर्थविचारात्मक भिदमपि सूत्रं तदुपजीवनेनैव प्रवृत्तमिति नतनयायकर्तव्यतैतत्सूत्रस्य विषयद्दति- चेत् स्यादेवं यदि श्रोतव्यइतिविधिस्स्यात नतावदयमपूर्ववि- धिः शक्तितात्पयवधारणरूपस्य तदनुकूलव्यापाररूपस्यच श्रवण- स्य " द्रष्टव्य” इति विवक्षितवाक्यार्थज्ञानकारणताया लोकसिद्धत्वात् - असंभावनाविपरीतभावनाविरहे गृहीतशक्तितात्पर्यस्य वाक्यस्या वधार uttaraaपि लोकसिद्धमेव तथा सन्निकृष्टविषये दशमस्त्वमसी स्यादौ वाक्यस्यापरोक्षज्ञानजनकत्वमपि लोकसिद्धमेव, तव्य प्रत्ययेच परिपन्थिनि जाग्रति कमिपदाभावेच वथं दर्शनफलोद्देशेन विधिः, दर्शनस्य विधानासंभवादिति चेन्न । तत्सम्भवस्य स्थापनात् । ; यत्त कैविदुक्तं - आपातदर्शनभिन्नं कृतिसाध्यत्वेन विधानाई प्रति वाक्य मय मस्यवाक्यस्यार्थ इति सिद्धार्थोक्तिरूपेण गुरूपदेशेना- नेक शाखास्थवाक्यार्थग्रहणमात्रं श्रवणम् । तचाज्ञानमात्रविरोधि, न तु मननमिव संशयादिविरोधि, मननरूप न्यायावतारांग संशयध- मिज्ञानरूपत्वात । मननन्तु अयमेव वाक्यार्थो युक्तो नान्य इति नि- यहेतु युक्त्यनुसन्धानम् । निरन्तरं निध्यानं निदिध्यासनं । इत्थमेव Navratri भेदः । विचागविविधिरुत्व पूर्वविधिः ब्रह्मज्ञाने वेदवि बारहेतुताया अस्वन्यानाप्तत्वात् । नहि वेदार्थज्ञानाय वेदविचारः क दिवा

शतपणी चण्डमारुतमहिता | १६३ संत्र्यइति वचनव्यक्ति: : ब्रह्मज्ञानस्योद्देश्यत्वात् । नापि - ब्रज्ञानाय व झविवारः कर्तव्यइतिः तथात्वे त्रह्मणो विधेयविशेषणतया गुणत्वा- पातात् । किन्तु ब्रह्मज्ञानाय वेदविचारः कर्तव्यइत्येव वचनव्य क्तिः । यद्यपि ब्रह्मपरवेदविचारएव ब्रह्मविचारः, तथापि न ब्रह्मवि चाररूपेण विधानं, किन्तु वेदविचाररूपेण । तथाच अतिः " तस्मा देनं सर्ववेदानधीत्य विचार्यच ज्ञातुमिच्छे " दिति । एवं यथा घ- दादा वितरभेदे सिद्वेपि पृथिवीत्वोपहिते तदसिद्धेः पृथिवी इतरे- भ्यो भियत इत्यत्र न सिद्धसाधनता | यथावा स्थानत्रकरणाधिकर योक्तरीत्या राजसूयान्तर्गतेष्टिपशुसोमेषु प्रतिस्विकरूपचोकत इति कर्तव्यताप्राप्तावपि राजसूये तदप्राप्तिः । तथा वेदविचारत्वोपहिते व tarasaar अमाप्ते रपृर्वविधिता । नहि कर्मकाण्डेन ब्रह्मकाण्डे प्यवान्तरकारणादिवाक्येन पदवर्णस्वरादिना आपाततोपि ब्रह्मर्धारि स्ति । यद्रा - निदिध्यासनस्या व्यक्तस्वभावब्रह्मसाक्षात्कारहेतुता ना न्यतः मातेति सतावदुपूर्वविधिः । तथा अज्ञातादौ निदिध्यासना- सम्भवेन श्रवणमननयो लिंगादेव प्राप्तावपि नियतविषयक निदिध्या सनविषय गुणान्यगुणेषु लिंगेन तयोरप्राप्ते स्तद्विधिरप्यपूर्वविधिरेव । वंच श्रवणमननयो निदिध्यासितव्य गुणांशे दृष्टद्वारेण अन्यत्र त्व दृष्टद्वारेण निदिध्यासनांगवेति ध्येयमिति । 1 уж " श्रोतव्य अत्रोच्यते श्रवणेात्र गुरुशाखयो नन्तिर्भावः, stee द्वाचक पदाभावात् शाब्देर्थे अयमर्थस्त इत्यादि बहुळम- योगात् श्रोतव्य " इति शाब्दज्ञानमेव स्वरसतः प्रतीयते। " आत्माश्रतत्र्य " इत्यभिधानात, आत्मनिच वेदान्तानामेव प्रमा मत्त्वात् तस्य शाब्दज्ञानस्य वेदान्तजन्यत्व मवगम्यते । तत्र तर्क- स्यापि सहकारित्वात् मीमांसितवेदान्त जन्यत्व मवगभ्यते । तस्य गुर्वधीनत्वं वाक्यान्तराधीनमेव । एवंन्यसति " श्रोतभ्य इति शा नविधेयं, ज्ञानमात्र मात्मसमभिव्याहारलब्ध वेदान्तजन्यं ज्ञानंवा, तत्याध्ययनकालएव सिद्धेः । नापि न्यायोपहित वेदान्तजन्यं ज्ञानं । साङ्गव्यपनेता पातप्रतीतोभयभाग पुरुषार्थ तत्साधनस्य जिज्ञास:: B शास्त्रमुक्तावली । पाकमत त्रिव मधमप्राण्याच्च कर्मविचारे प्रवृत्तस्य निर्णयेन प्र- तिबन्धकजिज्ञासापण मे रागादेव वेदान्तविचारे मवृतेः । किया नस्य मोक्षसाधनत्वविधाने ध्येयावधारणस्य ध्यानसाधनत्वस्य लोक सिद्धत्वा दानार्थिन स्स्वतपत्र nararaafee स्वतएव विचारे प्रवृत्तेः नविचारस्यविधेय- ता | अतएव श्रवणशावगत न्यायातिरिक्त सावक वधक परिहा- रतद्विरुद्धार्थनिरासात्मक मनपा मतिठात्मकत्वात् स्वत एव प्रवृत्ते विधेयं । एतेन - पराभिमत न्यायमाचानुसन्धानात्मकम- पि दत्तोत्तरं । ध्यानार्थिनो ध्येयावधारणे लोकतएवप्रवृत्तेः । + यच्च विश्वारविध्यात्मकस्वाभिमतमननविधिसमर्थनं तयेार्थज्ञा नावेदविचारः कर्तव्यइति वचनव्यक्तौ नकश्विदोषः । वेदपवेन वेदान्ताव Eari ब्रह्मणएव वेदार्थवया उद्देश्यत्वाविरोधात् वेदमान विवक्षाया- मपि नैवं aaraक्तौ दोषः, विधित्वे सिद्धेद्दि सदोषः, तदेवचेदानी विमतिपत्र | अनुवादे त्वेवं वचनव्यक्तावपि नदोषः । 3

7

यथ ब्रह्मज्ञानात्र ह्राविचारः कर्तव्यइतिवचनव्यक्तौदशेश्व खन्दत दीयैरेवदूषितः । भगवतः प्राधान्यनाम तदर्शनादि फलभूत प्रायवच्छेनेक त्वमेव नान्यत् अनिर्वचनात् तच साधनभूतदर्शनायवच्छेदक स्वप्यविरुद्धं, एकस्यैव राज्ञः फलीभूतभीत्यवच्छेदकस्यापि तत्साधन- सेवावच्छेदकत्व दर्शनात् । नहि राजसेवा राज्ञानवच्छिन्नीति- सुः नवा स्वयं तद्नवच्छिन्ना प्रीतिहेतुरिति । किश्व - वेदस्या ति- विध्यासितव्यत्वात् वेदार्थमात्रस्यच निदिध्यासनाङ्गीकारात् ब्रह्मनिदि- ध्यासनमेवविधेयं तदपिनस्यात ब्रह्मणोद्यत्वप्रसंगात् ।

2

यच्च ब्रह्मज्ञानार्थवेदविचारइति वचनव्यक्तिरिति । तन्न । तत्र वेदपदे

दिक्षायां नविधिसंभवः ब्रह्मजिज्ञालो स्तत्प्रतिपादक वेदान्तविचारे स्वतपत्र प्रवृत्तेः, नचायमधिकारी ब्रह्मणोवेशन्तवेद्यत्वं नजानातीति वाच्यम् । प्रधानादिव्यावृत्तिसन्देहेपि अध्ययनकालra danciner परत्वावगमात् । अन्यथा “ आत्माभावव्योमन्तव्य” इत्युक्ते कुतस्स मागताविचारस्य वेदान्तविपयता त्मनोविचार्यत्वमतिपादनात् त-

,

पदनामेव प्रामाण्यावधारणादि विचारश्य व विषयताप्रतीतिः

[ ८वा ]

शतदूपणी चण्डमारुतसंहिता |

,

१६५

नतु वेदपदेन वेदमात्रं विवरुपतेः अत्र वेदान्तविचारस्य ब्रह्मज्ञानहे- तुतायाः प्राप्तत्वेपि नवेदविचारस्य प्राप्ततति चेत् तत्र यदि कर्म- विचारस्य ब्रह्मविचारहेतुताया अप्राप्ति म्हन्यसे, तर्हि नब्रह्मविचारे विधिः । सत्यं “ श्रोतव्य

" " इति विधिसमर्थनमेव विषादयिषित नतुब्रह्मविचारविधिसमर्थनमितिचेत् किं कर्मविचारस्य तादय दृष्ट द्वारा उतादृष्टद्वारा ? नायः असिद्धेः, विधिर्वैयर्थ्याच्च । नद्वितीयः । हद्वाराभ्युपगमेहि आत्मविचारस्य वेदविषयतास्यात् तद्विचारस्य त- स्प्रमाणविषयत्वादिति, अदृष्टद्वारत्वाभ्युपगमे " आत्मा श्रोतव्योमन्तस्य " इत्युक्ते कोहि वेदस्य प्रसंग: ।

नतु वेदस्य आत्मप्रमाणत्वादेव वेदविचारो विधी यते, तत्रैकदेशद्वारा दृष्टार्थता, अंशान्तरे त्वष्टार्थतेतिचेत् : तथासति वाक्यस्या मनिप्रामाण्यात् वाक्यविचारत्वेन सर्ववाक्यविचार विधिः प्रसज्येत । अपिचैवमेकदेशेतुवादः एकदेशेविधिरितिस्यात्, पदायैकदेशे विध्यन्वयोनुपपन्न एव | यदि ब्रह्मविचारस्यापि वेदवि- चारवेन वेषेण ब्रह्मविचारहेतुत्वेना प्राप्तिम्मन्यखेः तत्र किं वेदान्तवेद त्वं नावगतं ? अवगतमेव तत्रवेदत्वं तद्विवारे वेदविचारत्वंच, किंतु वेदविचारत्वावच्छेदेन कारणत्वं नावगतमितिचेत् किं सर्वविचारां णां कारणत्वं नावगतमिति मन्यसे ? तर्हि सर्वविचारकारणता बोध्या तत्रवेदान्तविचारे ऽनुवादी दुष्परिहरः ।

"

नतु - वेदविचारत्वस्य कारणतावच्छेदकत्व मनवगतमितिचे- a; तथासति वेदविचारत्वेन कारणत्वबोधनं स्यात् । नच श्रो तत्र्यवाक्यस्य तथाविधं सामर्थ्यं पश्यामः । नापि - तस्मादेन " मि ति वाक्येनतथाविधिः " सर्ववेदान्वित्रायें स्युक्ते नहि सोर्थः प्रतीयते, किंतु सर्वेषां विचाराणां तत्तत्प्रातिस्विकरूपेण साधनत्वम् ।

नतु - सर्ववेदविचारत्वं कारणतावच्छेदकत्वेन बोध्यत इतिचेन्न । अतीतानागतव्यधिकरणविचाराणां कारणत्वासंभवेना योग्यत्वात् । सर्व- वस्य वेदविशेषणत्वे सर्ववेदसंबन्धिन एकस्य विचारस्यालाभात् । सर्ववेदसंवन्धितो ये विचारा इत्युक्तेतु प्रातिस्त्विकरूपेण तत्तद्रा- क्यविचारकारणतापर्यवसानात् तत्तद्वाक्यविचाराणां समुदायः

न

२६६

7

शास्त्रमुक्तावळी |

कारणं बोध्यतइति चेन्न । सर्वत्वस्य वेदविशेषणतया प्रतिवाक्यं वि arraat विचारसमुदायबोधक पदाभावात् । दृष्टान्तश्च विषमः, पक्षतावच्छेदकावच्छेदेन साध्यसिद्धिपक्षे तादृशोद्देश्यप्रतीतिजनन- सामर्थ्य मत्येव इहतु स्वदुद्देश्यमतीतिजननसमर्थ किमपि वाक्यं

त इत्युक्तमेव । राजसूयदृष्टान्तश्व विषमः, तथाहि राजस् ये व इष्टपशुसोमयागा स्सर्वे फलवन्तः सममधानाः, तत्राभिषेचनी योनाम सोमयागः तत्सन्निधौ विदेवनादय स्समाम्नाताः, ते किंस र्वस्य राजसूयस्यांग उताभिषेचनीयस्यैवेति । यदि सन्निधिर्बलीयान अभिषेचनीयांग, अय प्रकरणं ततो राजसूयस्येति । तत्र सन्निधिविशे पादभिषेचनीयांगत्वे प्राप्ते - अभिधीयते; प्रकरणाविशेषात् सर्वार्थता | नन्यभिषेचनीयस्याप्यस्त्येव फलवत्वात्मकरणः यद्यप्यस्ति तदप्यन्ये षामप्यस्तीति तादयमपि युक्तं | यदिचपरमविशेषतस्सर्वेषामाकां कायामपि पाठसन्निधिविशेषादभिषेचनीयस्य विशेषत भाकांक्षा क- रूपयित्वा तादृ स्यात् ततश्च विनकर्षः, सर्वार्थतादि क्लृप्ताकांक्षा सस्तुखं गम्यते, अभिषेचनीयस्य त्वाकांक्षा कल्पनीयेति । एतेनाग्नेयादी नां धर्मसाधारण्यमपि व्याख्यातमिति । इह सनिधेः प्रकरणस्य ब- लवत्त्वं उपाय, नतु तत्राकारान्तरेणाकांक्षानिवृत्ता वप्या- कारान्तरेणाकांक्षाव्युत्पाद्या । यदनि शांत्र दीपिकायामुक्तं " अपिच नास्त्यभिषेचनीयस्य प्रकरणं, माकृतेनेत्यम्भावेन कपमाकाक्षा पूरणात | नन्यन्येषामपीटिपशुसमानां विकृतित्वान्नास्त्येव प्रकरणम् सत्यम् प्रातिश्विकरूपेण नास्ति राजसूयात्मनात्वस्त्येव, कथं श्रुत्यादिविहि तांगसन्देशात्तदशेने निवृत्ताप्याकांक्षापुनरुत्थाप्यते, पवित्रादारभ्यक्ष वस्य धूर्तियावदङ्गविधिषु प्रायेण ‘राजसूयायो नाउत्पुनाति, राजसूयेनेजा नस्तर्वमाथुरेती’ तिराजसू पपरामर्शात्तावन्तं देशमवृत्तो राजसूयकथंभा areतोति तन्मध्यपतितानि विदेवनादीनि गृहीतु" मिति तत्रापि राज सूर्य प्रकरणाभावमाशंक्य सन्दशन्यायात्तःसमर्थने तात्पर्यम्, नत्वा- कारान्तरेण धर्मप्राप्तावप्याकारान्तरेणाप्रासे राकांक्षाप्रतिपादने ता-

स्वयम् तथासति कि मुत्थापिताकांक्षोपयोगित्वेना कारान्तरोपन्यासः

?

[ ८वा]

शतपणी - चण्डमारुतसहिता ।

१६.७

किंवा स्वारतिकाकांक्षाप्रयोजकत्वेन ? नायः: आतिदेशिकांगान्ययेन निराकक्षित्वे cityदेशिकiगान्वयार्थ तेनैवाकारेणाकांक्षोत्थापनस्य बहुशो दर्शनात् । नद्वितीयः सन्दंशवशेननिवृत्ताप्याकांक्षा पुनरुत्था प्यत इत्युक्तिविरोधात् । राजसूयात्मना स्वस्त्यवतितु विदेवनादीनां समुदायान्वयरूपसिद्धान्तसिद्ध्यर्थं समुदायाकांक्षाप्रतिपादनपरम् ।

किच वेदान्त विचाराशे लोकतएव प्रवृत्तिसिद्धे स्तदशे नविधेः प्र- योजकत्वं किन्तु पूर्वभागविचारांशएवेति विधे विधेयैकदेशप्रयो जकत्वमस्वरसमापद्येत । अनेनैव यद्वेत्यादिकमपि दत्तोत्तरं । किंव किमात्मा श्रोतव्य इत्यत्रात्मशब्दो निदिध्यासितव्य गुणतरगुणे व्यु- येनैवं ब्रवीषि तथासति निदिध्यासितव्यगुणानां विचार्यता- न स्यात् । सामान्यत स्सर्वेगुणा विवक्षिताइति चेत ; तर्हि निदिध्या सनस्यापि सर्वगुणविषयत्वादस्यैवात्मशब्दस्य “निदिध्यासितव्य” इस्य त्राप्यनुषंगणार्थ वैरूप्यायोगात् ।

स्पन्त्रः,

S

,

་་

यत्तु कैश्चिदुक्तं," द्रष्टव्य ओतव्य " इत्यादयो दर्शनादीनां विधा यकाएव । " आत्मनि खल्वरेदृष्टे श्रते मते विज्ञाते इदं सर्व विज्ञात " मित्युप क्रम्य तदुपसंहारे" एतावदरेखल्वमृतत्व " मिति एतावच्छब्देन प्रकृतदर्श नादिचतुष्टयं परामृश्य तस्य लांगलं जीवनमिति वत्साधनेसाध्योपचारेणा- विशेषेणामृतत्व साधनस्वप्रतिपादनात् । दर्शनादयच दर्शपूर्णमासा- भ्यामिति द्वन्द्वेनेव " एतावदरेखल्वमृतत्व" मित्येतावच्छब्देन परा मृत्युतुल्य वाफलसम्बन्ध प्रतिपादनात् समप्रधानाः | ननु श्रवणा दीनां पूर्वपूर्वस्य उत्तरोत्तरद्वारेव मोक्षसाधनत्वात् न समप्राधान्य मुपपद्यतइति चेत् एतावदित्यादिभिःश्रवणादीनां दर्शनवन्मोक्षसाधन वे सिद्धे आधानवदुपकारकत्वेपि प्राधान्याविरोधात् । क्षात्कृत स्वर्गादिभावनायाहवा व्यक्तस्वभावब्रह्मनिदिध्यासनस्या- पितादृशब्रह्मसाक्षात्कार हतुतान लोकतः प्राप्ता, तथापि तस्यमोक्षेजनयितव्ये दृष्टनिति परमात्म दर्शनद्वारकत्व संभवे भदृष्टद्वार कल्पनस्य अन्याय्यत्वेन दृष्टपरमात्मदर्शनमेव द्वारं कल्प्यते । अतो नाकृतनिदि ध्यासनस्यापि परमात्मसाक्षात्कारमसंगः, तत्तदधिकार्यनुसारेण नियत तत्तद्गुणवत्तया परमात्मध्यानविध्यपेक्षित तत्तगुणत्वावधारणाय फलव

यद्यप्यसा-

१६८

शास्त्रमुक्तावळी |

दर्थावयवताध्ययनविधिना

तत्तद्गुणवत्त्वविषयक श्रवणमननाक्षेत्र नियतविषयक

संभवेपि तदन्यगुणविषयक श्रवणमननक्षिपासंभवेन ध्यानपरनामक निदिध्यासनविषयगुणान्य गुणवत्त्वविषयक श्रवणम- ननयोरत्यन्ताप्राप्तया’ ‘श्रोतव्योमन्तव्य" इतिविधेरप्यपूर्वविधित्वं । तत्रश्रव गत्य मोक्षेजनयितव्ये दृष्टं सन्निहितंच मननमेवद्वारं मननस्यतु मोक्षे- जनवितव्ये ध्येयान्यगुणांशे अदृटं ध्येयगुणांशेतु ध्यानोपकारकत्वमपीति ।

7

?

केचित्तु श्रवणमननयोर्नविधिः, अर्थावबोधपर्यन्ताध्ययन विधि ततः प्राप्तेः अतस्तयोरनुवादः निदिध्यासनस्यतु मोक्षेजनयित व्ये दृष्टं दर्शनं द्वारं, दर्शनेत्वदृष्टं द्वारं । नचैवं मोक्षं प्रत्येवादृष्टं द्वार मस्त्वितिवाच्यं । मोक्षंमति द्वारकल्पनादशाया मदृष्टस्यानुपस्थितत्वादितेि ।

अत्रोच्यते यदुक्तं “एताबद रेखल्वमृतत्व” मित्यादिना चतुर्णा Hierarcar विधानमिति । तन्न । प्रयोजकत्वमात्रेण तत्र सामानाधि करण्योपपत्तेः । लांगलं जीवनमितिवत् । नहि लांगलं साक्षाज्जीवन हेतु:, अपितु कर्षणादिबहुव्यापारव्यवधानेनैव । निदिध्यासने मोक्षार्थ fafe लोकसिद्धतत्साधनभावयोः श्रवणमननयो लोकतएव प्रवृत्त्युपप तौ ताप्यकस्मादेव गुरुभूतविधिव्यापार कल्पनानुपपत्तेः ।

यदुक्तं निदिध्यासनस्य दृष्टपरमात्म दर्शनद्वारकत्वं कल्प्यत इति । तत्र | “स्मृतिलम्मे सर्वग्रन्थीनां विममोक्षः” “तस्मिन्दृष्टे परावारे” “भिद्यते हृदयग्रन्थिरित्युभयत्रापि तुल्यवन्मोक्षसाधनत्व प्रतिपादनात् । दृष्टद्वारत्व संभवे तद्वाह्यमितिचेन्न । त्वयैव तदसंभवस्योक्तत्वात् । नहि निदिध्यासन स्याव्यक्तस्वभाव ब्रह्मसाक्षात्कारहेतुतान्यतः प्राप्तेतिह्यवोचः । तज्जन्यस्या हृत्वेपि तत्स्वरूपं दृष्टमितिचेन्न । यत्रतजन्यं तत्फलजननयोग्यंच - सते तच तन्नयायप्रवृतिः दृष्टमेव ह्यवदननस्य तुषविमोकसाधनत्वं, सुमोश्वयोग्यएव पुरोडाशादिषु । अन्यत्र नैतन्नयाय प्रवृनिसंभवः । अष्टष्टकल्पना भीत्या दृष्टं द्वारं कल्पयत स्तदर्थ पुन रट्टष्टकुहरकल्पना पा तात् । दृष्टद्वार कल्पनादशायां नतदुपस्थितिरितिचेन्न । दृष्टहिद्वारत्वेन कल्प्यते नस्वरूपेण, तथाकल्पनायांच तज्जन्यादृष्टीपस्थिति रनिवार्या ।.

शतपणी - चण्डमारुनसहिता |

"

दिति तस्यापि

१६९

वेदार्थज्ञा-

"

तस्माद्धयानभक्तिप्रत्यक्षात्मक मेकमेवज्ञानं मोक्षसाधन मिन्यनुगृह्णन्ति वेदान्तरहस्यवेदिनः । अस्तुतर्हि नियमविधिः । यद्यप्यात्माविचारितवेद तैरेव ज्ञातत्र्य इति वेदान्तनियमानसंभवति । आत्मनि वेदान्तातिरि- क्त प्रमाणाप्रसक्ते व्यवायाभावात् । नच लौकिकतुषनिवृत्ता बुपायांतर aatree मनः प्रमाणं प्रसक्तमितिवाच्यं । सिद्धान्ते मनोप्रमाण- स्वात् उपादानतया तस्यशब्देना प्यपेक्षित वात । नाप्यनुमानं, “नैषातर्केणे” ति निषेधशास्त्रादेव तत्सिद्धेः । श्रुतिसमान विषयस्य तस्य मन्तव्य” इति व सहायत्वेनांगीकारात भिन्नविषयस्यतु विवक्षित श्रत्यर्थे ब्रह्मorseed निवर्त्यत्वं । नापि पुराणवाक्यं व्यावर्त्य इतिहा

♦ ; स पुराणाभ्यां वेदं समुपये नोपाय वापगमात् । नाप्यात्मविषय प्राकृतगाधा व्यावया नम्ले- ति वाक्यामुमुक्षूणाम वेदाधिकारिणां तस्या निषिद्धत्वात् । ना- पि वेदान्तानां विचारेणैवात्माज्ञातव्य इति विचारनियमो व्युपपद्य- ते । तत्रापि व्यावन्यभावात् । नच शुरुमुखं श्रवणं नियम्यतइति वाच्यं । " तद्विज्ञानार्थमिति ज्ञानार्थ गुरूपसदन विधिनैव स्वतन्त्रश्रवणस्य व्यावृतत्वात्, अन्यथा तद्विवेरदृष्टार्थतापत्तेः । नवा विचारित दे- दान्तवाक्यं व्याचत्यम् । तन्मात्रा निर्णयानिष्पत्तेः ।

नापि मुमुक्षू णां मोक्षसाधनज्ञानायात्मैव श्रीतव्य इत्यात्मा नियम्यतेः आत्मनोऽवि धेयत्वात, अनात्मविचारस्य मुमुक्षुजिज्ञासितात्म ज्ञानानुपायत्वेन स्वतपत्र व्यावृत्तत्वा । तथापि मुमुक्षूणा मद्वैतात्मविषय वेदान्तविचारो निय म्यते, तद्वाक्यस्यात्मशब्दस्य " इसर्व ययमात्मा" “आत्मनिविज्ञाते” सर्वमिदं विज्ञातमित्येवमादि तत्प्रकरणस्थं वाक्यपर्यालोचनया अ तात्मपरत्वात् मिश्रात्मविषय वाक्यश्रवणं व्यावर्त्यते ततो मुक्तिसा धनज्ञानासंभवात् । नचैवम्मुमुक्षुः स्वतो निवृत्तइति वाच्यंः आपातत्र- तीतायां सुपर्णे त्यादि वाक्यात " तुष्टापत्त्यमीशमम्यम हिमानमिति वीतशोक" इति ज्ञानिवृत्ति प्रतिपादनात

*शाखमुपाळी ।

उक्तवानवितो विचारविध्यभावमेन सी वात् । न आपाती " उदयप्रयत " इत्यादिया- क्यात भैवज्ञानस्य नर्थहेतुत्व प्रतिष मुसुतस्तख प्रतिपत्तिरि- शिवाच्यः तस्मादिती “म्यभेदज्ञानां भयमभि

तस्मादेकाकोविमेती पत्तेः । “ नन्दोतोस्तिट्टे " विभेदनिषेधश्व आत्मशकभेदविषय ईश्व रमेदनिषेधविषयो वेति न तदा निब्बेतुं शक्यते । तथाच यथा “श्रीही नवहन्ती” स्यादौ सृष्टपुरोडाशहेतुभूत दण्डनिप्पत्तिमानस्य लावता राय प्यपूर्वजनकत्व वहनंनियम्यते एवमवाप्यात्मज्ञानमा न्त्य तकिलावनान्तरसाध्यत्वयोःपलाया मंदि अविद्यानिवृतिल मी देवात्मज्ञानसाधनीभूत वैशन्सनं पसे अप्राप्तं विधीयते,

"

9

विधि नखविदाशिव द्रमगृहीत साधनान्तरण्याक तिः । तव प्रवणचित स्वच्छापि कदाचित्प्रयतेत तन्माभूदि विदयाथतीतिराह " आत्मावा गरे द्रष्टव्य श्रोतव्योमन्तव्य इति । नच वस्तुतोयसाधनं तदेवव्यावर्यमिति नियमः, किंतु यद्वयावृत्ति बो fear freeानस्य पाक्षिक्यमाप्तिर्ननिवर्तयितुं शक्यते सत्त free.

नखविदळनाडे वस्तुतस्ता- धम्मानबाद, सजातीयसाधनत्वन्तु मकृतेपि, शरीरातिक्ति म ज्ञानमात्रे मेडशाघ्रस्वापि साधनत्वात्, स्वासम्पेण दुजनवाक्ये म प्रतियी निवास केचिदिति ।

अविव

A

,

आपातन विपन्न पदार्थ प्रति व विषमः भणयमतीविशा इमपि महत्यसम्भवात् ।

"

7

25

स्पादिना अर्थमवधा

कृपार्थ मतीति किंतु फलाभावरीकामा न जीवनपर्यन्तं प्रति नियमः तेनास्यापि भवतात्पर्यस्यैद प्रणवस्था कार्ययोधकत्वासिदः । नन- गृहगामेद तात्तापन विवृनविकारंप्रतिश्रि

विवेक व्यावासिय

विधेय

दागदूसरी अम्बण वहिदा ।

नतु भाराराप्रतीनिशाना नपरत्वेन परिस्वारस्य भगत तलावां वैपन पनि विषयकवि-

क्षणे व्यावर्यषि खेत

A

तोषकपदाभावात 5 १ मेाभेद आयोगविरोवर Seedebate | लिख स्वादि शस्वास्थ से मत त्या सेना तथा विदेवात्यत्रापि त्यानेधा ठेवपण कानातस्य व्यावृत्तिमः । ८ नलु विवाक्ये नान्यत्र विपर्ययक्ष अपर निचितं area adi दशायां नियमपद्यत अति । तचतिविया ज्ञातस्य भवाम्यस्य बाने पिवेनेच निमन व्यावर्म्यासि अतवन नि वयेषु रेखासंगात | किंव एवं पुरुषश्वाविशेषमवलक्य विधि प्रचौ वैष्यस्यावरुन साध्यवान वधशा मवदष्टव ब्रोही नव इन्द्रत्याययं विधित्वप्रसंगात । किय- आत्मदर्शनादि आमाइड त्र्य प्रत्यसूध श्रवणनियमः क्रियते - सब प्रकरणादयामैवेति ते भेदविचारस्थानामे ने नियमः । किन कि मजेतवाक्यवि- कारमेव कुर्यान वाक्य विचार मिति नियम: चाडेत निर्णयकलकविदारमेषर्या स द्वैतनिर्णयकमिति । नाव:

www सनराव साधक विचारसंभवात् तस्याच्यावृतेः । समीचीनविचारस्य विवक्षितहतियेत् तर्हि अदेववाक्यएवा समी श्रीनविचारो व्यापार्यस्यात् नतु द्वैतवाक्यविचारः । ननु वाक्यां safe freera द्वैतवाक्यविचारो व्यावस्थेतिवेत् । एवं है. साक्ये परावसाधक विचारसंभवात् तदयावृत्तिप्रसंगात नवे- तरववेष्यते । किच- अद्वैतवाक्यविचारेनि सामीनीत्येवतिमची- नेमधूमेरसमीश्रीमत्रिवृसेव नवियनापेक्षा, तदपरिवेष ननियमेन समीचीनमतिसिद्धिः । नापिद्वितीयः उभयविवविचाराणी पूर्व महाविध्यसंभवात् ज्ञानेन्यविचावैच्चीत । १७२ शास्त्रमुक्तावळी । यदुक्तं भ्रमगृहीतसाधनव्यावृत्त्यर्थमेव नियमइति अस्त्वेवं तथापिय नियमनविनाभ्रमनिवृतिर्नस्यात तदाहि नियमस्स्यात् । नच नियमेन विनासा धनत्वभ्रमोविदळनादेर्निवर्तते इहतु नियमाभावेपि न्यायानुगृहीतैर्ज्ञानस्य मोक्षसाधनताप्रतिपादकवाक्यै ज्ञानस्याद्वैतविषयस्यैव मोक्षसाधनसाम freat ai aaraस्य मोक्षसाधनत्वभ्रमः । वस्तुतस्तु यदि चमगृही तसाधनव्यावृत्त्यर्थी नियमस्स्यात्, तदा " प्रथवे “तिमन्त्रस्यमथन मकाशकत्वलिंगेन पुरोडाशप्रथने विनियोगे मन्त्रान्तरोप प्रथनप्रकाशकत्व क्षणभ्रमातस्यापि तत्रैवविनियोगभ्रमे अनुष्ठेयार्थ प्रकाशन लक्षण कार्यस्य एकेनैवमन्त्रेणसिद्धी मन्त्रयं वैकल्पिकमेवेतिबुद्धत्यां रुद्रथस्वेति पुरोडाशं प्रथयती " तितदर्थशास्त्रं मन्त्रान्तर निवृत्र्यर्थ नि यमविधिरेवस्यात् : नानुवादः । किंच भ्रमगृहीतसाधनव्यावृत्त्यर्थं नियमंव- दम्कयावाचापक्षान्तराणिनिराचकर्थ । भागस्यापि " सर्ववेदाय पद- भामनन्ती " त्यादिना ब्रह्मणिप्रामाण्यमात वेदान्तनियमो युज्यतएव । “नैषातर्कणे” ति श्रत्यनुसन्धाने अनुमानस्यापि निवर्त्यत्वं युज्यतएव । नमले च्छितवा” इत्यादिवाक्यस्य तदर्थस्यचा स्फुरदशायां प्राकृतगाथायाच्या arraft refrः । किंच निषिद्धानेन दुरितापूर्वोत्पत्तावपीष्टलाभ- स्याप्यनिवारणात्रियमेनविनाननिवृत्तिः । किंच नम्लेच्छितवा” इति गाथो चारणस्य निषेधेपि तद्विवारस्यननिषेधः । तथागुरूपसदनस्यादृष्टार्थत्व भ्रमवतो गुरुमुखश्रवणनियमेवाकाहानिः । तथाविरोधास्फूर्तिदशायां वि चारितवाक्यादपि निर्णयोत्पत्ते रविचारितवेदान्तव्यावृत्तौवाहानिः का? तस्मात्त्वदुक्तः पक्षांकितुमप्यनः । यद्यपि त्वषिताः पक्षाशंकाः । तेप्यपरोक्षसाधनान्तरस्याव्यावर्त्यतयैव निरस्ताः । एतदुक्तं भवति, किमुत्पन्नमप्यवधारणंनियमाभावादनिवर्तक व्रत नियमादृष्टाभावाद वधारणमेव नोत्पद्यते? आधे मोक्षस्यादृष्टसाध्यत्व प्रसंग: । द्वितीयेनुभवविरोधः । दृद्तरविश्वस्तोपदेशादिनाप्यवधारणं जायत । अपरोक्षार्थविषयत्वात् त्यद्रीत्याऽपरोक्षमेवेति । एवं यदि तृणारण्यादिरूपाननुगतकारणे वनुगता शक्तिः कारणतावच्छेदकत [<-वा] 3 शतदूपणी चण्डमारुतमहिता | १७३ येष्यते तदा नियोगीयब्रीहिष्वपि अवह्ननसाध्यतुषविमोकंप्रति नखवि दळनादे स्साधनत्वमस्येव । नच तदनुष्ठानपि यागनिर्वृत्तिप्रसंग. । नि- यमदृष्टाभावात् । यदिच कारणाननुगमे कार्यवैजायं कल्प्यते तदो- भ्यतावच्छेदकधर्माधिकरणे यद्रस्तु तत्साधनं तदेव नियमनिवत्यं नि यमेन विना ततो निवृन्यसंभवात । उद्देश्यतावच्छेदकीभूततु पविमोक त्वाधिकरणे क्वचिद्विदळनस्यापि साधनत्वमस्त्येव । नच मोक्षसाधन- ज्ञानत्वरूपेोद्देश्यतावच्छेदकाधिकरणे भेदविचारस्य साधनत्वनंस्ति । नतु नियोगीयतुषविमोकत्वमेवोद्देश्यतावच्छेदकमितिचेन्न । उद्देश्यपदेन प्रवृत्तिद्वयोद्देश्यस्य निवक्षितत्वात् । तथाच नियमाप्रवृत्तिदशाया मेतद- धिकारिणः प्रवृत्तिद्वयप्रयोजकीभृतधर्मे तात्पर्यं । वस्तुतस्तु सुषविमोक- त्वमेव इष्टतावच्छेदकं नत्वेतन्नियोगीयतुषविमोकत्वं, तस्य पूर्वमज्ञानात | तम्मात यथा सुखत्वेनेष्टत्षेपि तत्स्वसंबन्धितया काम्यते, तथावैतृष्य मपि स्वकीयनियोगीयत्रीहिगततया काम्यते । अन्यथा यत्रावघातोषक- मानन्तरं देवादिवावाद्वैनुष्यानिर्वृत्तिः तत्र दृष्टतावच्छेदकस्वरूपम्या प्र सिद्धत्वेन इच्छाया दुरुपपादत्वात् । एतेन स्वातत्र्येण पुराणवा- क्ये प्रवृत्ति व्यवर्त्यतइत्यपि निरस्तं ततोप्यपरोक्षज्ञानस्या विद्यानि वृत्ते श्वावश्यं भावात् । सप्रकारकात्मसाक्षात्कारे मनसः कारणान आत्मज्ञानत्वसामान्येन निविशेषात्मज्ञानेपि तस्य प्रसक्तं स्तद्रयावनये नियमइतिकश्चित् । तत्र | शाब्दज्ञापि मनसः कारणत्वेना व्यावर्त्य - tara | करणत्वेन व्यावत्येतेतिचेत्र । त्वन्मते मनसः करणत्वासि- द्रचा प्रसत्यभावात् । अस्तुवा करणत्वं, तथापि मनसोऽसाध्य- स्वान्न तस्य व्यावर्त्यता । नच मनः प्रणिधानं व्यावर्त्यम् । तस्या प्रत्यक्षे कारणत्वाभावेनात्मत्वस्य तषामसञ्जकत्वात् | नाहमिति मत्यक्ष प्रणिधानमपेक्ष्यते । नतु सूक्ष्मार्थग्रहणे प्रणिधानस्यापेक्षित स्वा तेनरूपेण तत्प्रसक्तमितिचेत्; बहुकालं प्रणिधानपि सहि- तीयात्मनएव प्रतीयमानतया तदकरणत्वस्थ लोकतएव निश्चयात् । किव - प्रणिधानस्य परिज्ञाताकारातिरिक्ताकार परिज्ञान हेतुत्वा- दर्शन तत्साध्यत्वाभावो लोकतएवावगतः । किश्व - प्रविधा

पानावात्

,

*(

→

शास्त्रमुक्तावली ।

श्रावयचतुवर्णा

विि

नेस्यादयानकपत्या सरपि विधारणापेक्षितमेव । तस्मा अनियमविधि सम्भवः । ननु विज्ञान्ते स्वतन्त्रपुराणादिविचार ग्याइत्यर्थो निय प. किं नस्यात् । न । तस्यापि श्रवणत्वेन ग्राह्यत्वात, तदयावर्तक- " निति तस्यापि श्रवणत्वोः । परि स्वतन्यस्यातुमानस्य व्यावर्त्यत्वं । शास्त्रयोन्यधिकरणेन तत्रि रातात् । किञ्च श्रवणस्य निदिध्यासनसमानविषयत्वा निदिध्या- सितव्यगुणे स्वतन्त्रानुजादनिवृत्त्यर्थे नियमस्स्यात, तत्र सगुणवि- शिष्टनिदिध्यासनस्य तपरोक्षस्यवा मोक्षसाधनत्येनाज्ञाने तदर्थमतु- माने प्रतिर्नस्थात्, तज्ज्ञानेच श्रत्या गुणवैशिष्ट्येपि ज्ञाते नानुमान प्रश्रुतिः । सिसाधविषयानुमानंच मननान्तर्गतमेवेति न निवत्र्त्यम् । मस्तु तर्हि - मननविधिः श्रुतैर्ये जिज्ञासाविरहाद पूर्वविधिरेव तच सिवाधविषयानुमानं संभवत्येवेतिचेत् । न । नह्येतत्पदमनुमाने त्पन्नं किन्तु ज्ञानमात्रे, अतः प्रकृते शाब्दज्ञानस्य तदधीनध्यानस्य न्य " श्रोतव्यो निदिध्यासितव्य " इत्युक्ते गोबलीवईन्यायेन श्रव पायतिरिक्त ज्ञानं मन्तव्यइत्युच्यते । ननु - गोबलीवर्दन्याचात् सं बात लक्षणयैष त्वदिष्टार्थबोधनं वाच्यं ततवानुमानमेय लक्षणका विधीयतानिविचेन | अनुवादेहि यथाप्रातधनुवादाहक्षणातदोषाय विष लक्षणाशेषपर्व अन्यथा विधित्वसिद्धये सर्वत्र लक्षणाया स्लभत्वात् काप्यनुवादो नस्यात् । अस्तु तर्हि कार्यत्वाद्यनुमानस्य अतिविचारस्यच नियमेन प्राप्ता वाज्यभागौ यजतीतिवं देकस्मिन् शेषिणि शेषद्धयमाप्तौ शेषान्तरनिवृतिफलक परिसंख्येतिः सवास्थ ण्डोपकारकस्य समुचितज्यभागस्य प्रयजादि साध्यत्वव दिए ज्ञानस्य समुचितप्रमाण साध्यत्वाभावात् शब्देतिकर्तव्यताभूत तर्कसाहित्य स्य त्वा परिसंख्येति । तस्माच्छ्रोतव्यइत्यस्य विधित्वाभावात्र- विष्णुपयोगिन्यायप्रतिपादकं सूत्र मिति । तस्माच्छ्रोतव्यइति विहितवि चारप्रतिज्ञारूपत्वासंभवात कृत्सविचारस्यापि प्रतिज्ञाविषयत्यात्म नित्यत्व ज्ञानमोक्ष नत्यादि विचारस्यापि तदन्तर्गतत्या शतद्वि

,

[८बा]

शतदूषणी चण्डमारुनसहिता |

१५९ परियोनेच निर्गुणत्वव्याघाताच्च । स्यानिलाभ पूजार्थप्रवचनादिकौन कात्स्वयं तत्परीक्षणमिति चेत् हन्तेयं साथ शम दिसाधनसम्प त्सम्पादिता । कामक्रोध देव वेदान्तश्रवणनिमित्तचेोपादानात् । ख्यातिलाभाद्यर्थैश्रवणेच नियानित्यवस्तुविवेकादेः कोपयोगः । अथ वैवत्वान्मीमांसाश्रवणस्य स्वयं विमर्शइति तदपिन अ धनिश्वयसिद्ध्यर्थत्वाद्विमर्शस्य | निश्चयो यद्युपदेशात् सिद्ध्यति, किं वृथा प्रयासेन । अन्यथा प्रदक्षिणनमस्कारादिष्टप्रार्थन मेव स्यात मीमांसाश्रवणस्य / मीमांसाश्रवणस्य वैच त्वमिति प्रागेव समर्थितम् । अस्तुच वैधत्वन्, तथापि नित्यानित्यवस्तुविव कस्यापि स्वेतिकर्तव्यता भूतमीमांसाधीनस्यैव विधिना स्वीकारात् तथाविधस्यच तस्य अवरोधलक्षण साध्यत्वा न पूर्ववसिद्धिः । | वैकस्य पूर्वत्वसंभवः । तर्ह्यगत्याब्रह्माणि ज्ञातञ्चाशत्तरविष्यम इत्यवाद ( परिशेषेचेति ) तहिं जगत्कारणत्वादिकमेव ज्ञानदेव त्, तथाच तेन तदुपयोगि सार्वज्ञचादिमिव सविशेषत्वाशिविशेपख भगवत्यर्थः । मिथ्यानुतकारणत्वादिपरत्वेच साधु तत्यावेदकत्वं मो सार्थत्वंच. वेशन्तशास्त्रस्यो पपादितं स्वात । ( प्रवचनादीति ) मादिशब्देन जलनादि कथा प्रवर्तनं गृद्धते । ( अन्ययेति ) यद्यर्यज्ञानवन्तं प्रत्यपि विवयेत तदेत्यर्थः । अर्थज्ञानवन्तं प्र त्यपि वैधत्वे नियमविवित्वभंगा दसिद्धांतोपीतिभावः । घ् लस्पतिद्धत्वा तदर्थश्रवण नियुक्तं इदानीं रागात्वा न्नविदितं भवइति पूर्वोक्तंस्मारयति ( नवेति ) ( तथापीति ) वि ง वाः स्वतिकर्तव्यतानान्तरंगत्या सज्जन्यमेव नित्यानित्यविकं - बाराधिकारतया स्वीकरोति नतृपदेशसाध्यं तादशमीगांवाचीननि- त्यानित्यविवेको द्वितीयाध्यायसाध्यइति नतस्व पूर्वमिसः । त स्मादेवासंभवापदेशिको नित्यत्वादिविवेक स्वीविष तिवेन: उपदेशतएव फलसिया ताक्तत्वात् सूत्र- विचाराधीन नित्यानित्यविवेकस्याधिकारवेच द्वितीयाध्याये प ? शास्त्रमुक्तावली । यदिचनैव वेदान्तश्रवणनिन्छसि तदा कर्ममीमात्सायां कुतस्तेकोप । श्रूयते हिस्यास्य भारवाह किलाभूत, अधीत्य चेंदें नविजानातियोऽर्य " मिति । तेन कर्मभागश्रव गपूर्वकमेव ब्रह्म भागश्रवणमिति सिद्ध्यति । न ताव नवी वेदस्य वेदान्तश्रवणमुपपद्यते अनधिकारात् । नचेोपनिषन्मात्रा

• यकस्यचित् शास्त्रार्थ ; स्वाच्यायोध्येतव्यइत्यखण्डग्रहणात् । तम्मा त्राध्ययनविव्यवणाश्च । कृत्स्नध्ययनेच कृत्स्नार्थविचारमेव विधिः प्रयुङ्क्ते । तथाच ब्रह्मविचारात् पूर्व पश्चाद्वा कर्मविचारोsपि क तंत्र्यश्वेति पश्य । तथाच सति यदि सावनचतुष्टयपत्तिपूर्वकम श्रूयन्त वेदान्ता, कथमसौ पुनरनपेक्षितविरुद्धत्वाभिमत कर्मजिज्ञा मंत्रम् ( कर्ममीमांसायामिति ) तत्र वैधत्वं कुतानेच्छसीत्यर्थः । ( तेनेति ) अविशेषेण पूर्वोत्तरभागात्मक कृत्स्नवेदविचारस्यापि कर्त व्यतां चोवयत्रयं विधिस्तुप्रेयस्य क्रममाकांक्षमाणों वेदक्रमानुसारेण त त्रितिकर्तव्यताभूत विचारक्रम मंगीकरोतीति पूर्वमीमांसाया प्राथम्यं सिध्यतीत्यर्थः । प्रकारान्तरेणापि क्रममुपपादयात ( Taraदिति ) ( अनधिकारादिति ) स्थाणुरयमिति वाक्ये अधीतवेदस्तं विचार- यदिति विधिपर्यवसानेन अध्ययनस्य वदधिकारत्वादितिभावः । उप विपन्मात्राध्ययने वर्दिचारोयुक्तः अधिकारस्यसत्त्वादित्यत्राह (नचेति) ( कस्यचिदिति ) कस्यापिमते अध्ययनविध्यर्थो न भवतीत्यर्थः । विदि ताध्ययनस्वविचारविधौ निमित्ततावादात कृत्स्नस्वाध्यायाध्ययनस्यै- व विधानावेकाध्याय विचारकाभावः । कृष्णाध्ययनस्या विकावे षेकशविचारः कृतानायादित्याह कृत्स्नेति ) अधीत्य - वयं विदित्यजातस्य विचारविषयतया मंतर विभावः के चिकितं वाषा विज्ञायां प्रतविकारा भवति तद [< वा] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । १७७ सेतेति परिशेषा त्कर्मविचारस्य पूर्वत्वसिद्धिः । यदातु कर्म पूर्व विचारितं तदा “परीक्ष्य लोकान् कर्मचितान् ब्राह्मणोनिर्वेदमाया” दि त्यादिश्रुतिसिद्धप्रकारेण ब्रह्मबुभुत्सासंभवतीत्यतोपि क्रमनियनइतिक विचारस्य पूर्ववृत्तत्वमवश्याश्रयणीयम् । एवं रागप्राश्रवणपक्षेपि मसिद्धिः रागोऽपि हि सांगावीतसशिरस्कवेदस्या पातप्रती स वेदभागार्थस्य कर्मब्रह्मभागयोरविशेपेण सातिशयनिरतिशय समस्त पुरुषार्थप्रतीता वुभयत्राप्यविशेषेण प्रवर्तने क्रम क्षमाणः स्वा व्यायानां सर्वेषां प्रायशः कर्मापकत्वात् सारस्वतांगवत् मुख्या मानुरोधेन स्वाध्यायेतिकर्तव्यताभूरामीमांसात्रमं प्रयुञ्जानः " कां क्षन्तः कर्मणां सिद्धि यजन्तइहदेवता | क्षिप्रहि मानुषे लोके सिद्धिर्भ । तिकर्मजा " इति न्यायेन विवर्गेप्रथमप्रावन्यरूपमर्थन चापे- क्षमाग; “यज्ञेन दानेने “त्यादिना यज्ञाद्यगकोपासनविधौ यज्ञादि ष्टान्तेषु यज्ञादिकल्पनेच पदार्थ भूतयज्ञादित्ररूपाधिगम शाकांक्षन या पूर्वमेव कर्मविचाराक्षेपं पश्यन् ब्रह्मविचांगभूत कर्म तया ब्रह्मदृष्टिरूपतयाच शारीरके मुख्य संगतस्यो द्वीत्रियादेश्व वी , कर्तव्यतायां बुभुत्सोत्थापकत्वेनोपजीव्यत्वात् कर्मविचारस्य धर्वव Trefore ( यदात्विति ) प्रसंगादाह ( रामेति ) ( मुख्यसंगत स्येति ) अनेनप्रासंगिकापेक्षिकत्वप्रावेण कर्मणः पूर्ववृचत्वनियम रुः साक्षात्सगतस्य तासापेक्षाहि तथा स्यात्, अथशी मंति ज्ञातायपेक्षया पूर्ववृत्तत्वं हि प्रतीयते नच प्रसंगसंगतीः प्रमा- विषयात निरतम् । प्राप्यत्वेन प्रापकरच प्रतिपक्षस्य प्रणव स्वात् तेनैव रूपेण विपयतया उपासनम्य त नांच प्रापकनतिज्ञान्तभीवेण उपासनार्थक पथीयाला शात्संगतत्वात् । नचेद कर्मनिरूपणा शंकनीयस गात् । न्तु तर्हि कर्मवद्वत्या होयादेः पूर्वकाण्ड पिण दिवाह ( ब्रह्मप्रीति ) ब्रह्मज्ञानदि तनिरूपणं नराश्वतीतिभा

१७८ शास्त्रमुक्तावली । 7 गाश्रयतया तदाश्रयांगकर्मपरिज्ञान ज्येष्ठतामालोचयन् कर्मब्रह्ममीमां सयोः क्रमेण पुरुषं प्रवर्तयति । किञ्च - प्रसंगचिन्तितस्याप्यर्थस्य प्र कृते केनचिदुपयोगेन भवितव्यं तत्र यद्यपि विद्यारूपत्वाविशे घादिहोद्गीयविद्यादीनां प्रसंगस्संभवति, तथापि तचिन्तनस्यात्र क उपयोगः । कर्मिणां तदनुष्ठानेन कर्मसाद् गुण्यार्थमिह चिन्तेति- चेन्नः कर्मनिष्ठस्यात्रशास्त्रे त्वयाधिकाराभावकथनात् । अथ यदि- कर्मविन्मध्ये समागत्य स्वोपयुक्तांश कञ्चिच्चिन्तयत्विति मन्यसे; त दस्त, अनिरूपितव्रह्मस्वरूपस्य ब्रह्मदृष्टिरूपासु तासु चिन्तनानव काशात् । तदाह " उद्गीधाद्युपासनानि कर्मसमृध्यर्थान्यपि ब्रझ दृष्टिरूपाणि ब्रह्मज्ञानापेक्षाणी " त्यादि । अथ सएव कर्मार्थ व सापि चिन्तयेत् तर्हि ततएवैकशास्त्रचं तावत्सिद्धं 1 1 , चः । शारीरकएव मुख्य संगतत्वरूप विशिष्टसाध्ये कर्मसमृद्धचर्यता मुख्यांशहेतुः । सच भागद्वयसाधारणः । कर्मसंबन्धिसमृद्धिहेतुत्वस्य कर्म भागनिरूपणहेतुत्वात् । कर्मसमृद्धिर्हि कर्मफलप्रतिबन्धनिरासः । अतः विद्यारूपफलप्रतिबन्ध निरासकत्वस्य दह निरूपणहेतुत्वाच्च ब्रह्मद ष्टिरूपतात्विदैव संगतत्वहेतुः । पश्यनालोचयन्निति रागसमानाधिक coverera तन्निष्ठत्वोपचारः । ब्रह्मविद्यांगकर्म समृद्ध्यर्थतया साक्षा- संगतिरित्युक्तं इदानीं प्रसंगसंगतेरसंभवाच्च साक्षादेव संगतिरि- Fara ( किसि ) यचव प्रसंगतचिन्त्यते तस्य तत्रोपगोगेन भवि- तत्र्यं अस इदाप्युपयोगों वाच्यइत्यर्थः । नतु विद्यारूपत्वेन साजा स्वमेवेह प्रसंग: नवोपयोगाभावेन तदसंभवः इत्यत्राह ( यद्यपीति) नहि वयं विद्यारूपत्वेन साम्याभावं श्रमः किन्तु तस्मिन्सत्युपयो- ‘गाभावे प्रयोजनाभावात् निरूपणं न स्यादित्युपयोगो वाच्यइति स च नेहास्तीत्यर्थः । उपयोगमात्रादेव समयोजनत्वं न विहोपभोगने वत्यभिप्रायेण शकते ( कर्मिणामिति ) ( ततएवेति ) यदि कर्मार्थमु हानिकार ब्रह्मचिन्तयेत, तर्हि चिन्ता उनीद्वारा कर्मा ८-वा] शनदूषणी - चण्डमारुतः सहिता | 1

प्रागुक्तनयेनक्रमैश्च । गुणप्रधानभाववैपरीत्यमेव तु भवता साधितं । ब्रह्म विदस्तु तचिन्तयाकोपयोगस्त्वन्मते । कर्मविजय स्तदुपदेश उपयोगइति चे चा कर्मापि चिन्तयेदविशेषात् । अथ विविदिषार्थकर्मसाद् गुण्य सिद्धयमिति पयसि तथाप्यनुपयोगएव विविदिशयां जाना यामेव श्रवणे प्रवृत्तेः तत्रापि पूर्ववत्परोपदेशार्थत्वायोगात् । क furia वेदनांगस्य प्रागेव स्थापितत्वात् न विविदिषांगकर्मसि द्धिः | ब्रह्मविद्याभ्य: पृथक्करणमेव प्रयोजनमिति चेन्न तस्यैका धिकरणमात्रसाध्यत्वात् तथाचात्र चिन्तनस्यादर्शनात् प्रकारा ร 2 ,

पत्वात् कर्मब्रह्मविचारयो रैकशाकयं सिद्धयतीत्यर्थः । नैतायदेव अनिष्टान्तरमपि तव सिद्ध्यतीत्याह ( प्रागिति ) ऐकशास्त्रसति क्र माकांक्षायां मुख्tक्रमानुरोधादिन्यायेन क्रमेोपि सिद्धयेदित्यर्थः । वा- अकान्तरमप्याद ( गुणप्रधानेति ) ब्रह्मोपसर्जनतया होतरेषां निरूप जमुचितं स्वयातु ब्रह्मणएव इतरोपसर्जनतया निरूपणमुक्तमित्य- थेः । त्वदिष्टं किमपि न साधितमित्यवधारणार्थः । एवमनिष्टप्रसंगास्व यैव सुपयोगो वक्तुं न शक्यतइति स्थितम् । एव मुप योगमात्रेण सप्रयोजनत्वमंगीकृत्योक्तं इदानी मिहोपयोगाभावे एतदधिकारिणस्तत्र प्रवृत्त्यसंभवादिह तैनिरूपणं नस्यादित्याद (बक्ष विस्त्विति ) ( कर्मापीति ) ब्रह्मविदिति शेषः । यदिच मोeera नश्रवणादिव्यासक्तस्य सुमुक्षो स्तदसंम्भव इति मन्यसे तदोथा दिचिन्तायामपि तुल्यमिति भावः । नतु स्वस्य विविदिषायां जाता यामपि परस्य विविदिषोत्पादनाय तदर्थंकर्मसागुण्यार्थसंप्रत्युपदेशा य उद्गीयादिचिन्तनमित्यत्राह ( तत्रापीति ) कर्मणोपि विचारप्रसंगा दित्यर्थः । ( न विविदिषांगकर्मसिद्धिरिति ) विद्यांगकर्मसमृद्धयर्थ तु त्वया नेम्यत इतिभावः । एवमिहोपयोगे वाच्ये साक्षात्संगतिरेवेति स्थि तं । नचैवं प्रसंग संगत्युच्छेदः । कर्मविचाराधिकार्युपयोगितयैव शेषल संगतम्यायोपादानिकशेषत्वस्य प्रयध्याये चिन्तनात । क्षणे -१८० शास्त्रमुक्तावळी | शोत्र तासां चिन्तनात् । एवं कर्मविनिरूपणे ब्र इन्दनापेक्षणान् ब्रहानिरूपणेच कर्मवेदन सापेक्षत्वात् अन्यत रास्यनिरुपणासूजीयविद्यासूभयविदएव चिन्तनावकाशति नं। शारीरकेच ब्रह्मस्वरूपनिरूपणानन्तरमेव तचिन्तनं सूनितं । समादत्रैव साक्षात्संगतस्य तचिन्तनस्य प्रधानोपयोगापेक्षायां अ मृतकर्मसमृद्धिद्वारां गिनो वेदनस्य शीघ्रनिष्पादन नाम महानुष याः । तदप्याह " तान्यपि कर्माण्यनमिसंहितफलानि ब्रह्मविद्यो पादकानीति तत्राग्यापादकान्येतानि सुतरामिहेव संगतानी " ति । किच " अर्को चेन्मनुविन्देत किमर्थं पर्वतं व्रजेत् । इष्टस्या कोविद्वान्यतमाचरेत् ॥ " इतिन्यायात्कर्ममात्रेण वेद मृतदभ्येत कः पुनः कर्मागकात्कर्मसमुचिताद्वा ज्ञानादमृतत्वं लि प्येतदप्युक्तं प्रागेव । अतोपि कर्मण्येव प्रात्प्रवृत्तिः कर्मणितु निरूपिते न्यायपरिश्रान्तचेतरतयोत्तरोत्तरातिशयित कर्मविपानादि-

यन्तरेणापि साक्षात्संगतिं साधयति ( एवमिति ) विचारद्वयसापे क्षतया पृथङिरूपणीयस्यास्य ब्रह्मचिन्तायां निरूपणं तत्रैव साक्षात् तिं द्योतयतीत्यर्थः । नतु प्रसंगादपि तत्र तत्रिरूपणोपपत्तेः कथं - साक्षात्लंग तिरित्याशंकानिरासाय ब्रह्मस्वरूप निरूपणानन्तरमेवेत्यु- क्तम् | यदिीथादिचिन्ताप्रसंगतस्स्या तदा ब्रह्मविद्यानिरूपणानं न्वरं स्यात्, सातु ब्रह्मविद्याभ्यः प्रागेव ब्रह्मनिरूपणानन्तरं क्रियत इत्यर्थः । साक्षात्संगतौवा कथमिहोपयोग इत्यत्राह ( प्रधानेति ) नित्य कलेच्छायामा कर्मणएव पूर्ववृत्तस्वमित्याह ( किंचेति ) ( संसिद्धा विति ) अयनेनेति शेषः ( कर्ममात्रेणेति ) आपातप्रतीतिदशायां त- चाप्यक्षयफलत्वप्रतीते स्सर्वेभ्यः कामेभ्यइत्यादिना सर्वान्तर्भावेण मो क्षलत्वमतश्वेति भावः । ( न्यायपरिश्रान्तेति ) सम्यगभ्यस्तन्या यतयेत्यर्थः ( उत्तरोत्तरेति ) प्रयत्नतारतम्यात्फलतारतम्यसिद्धि: श्व स्वरूपतः कालतोवा वाच्यम् तथाऽवृत्तिविधानादपि वसिद्धि 2 त- [ <-वा] शतदृपण चण्डमास्नाहता ।

१८१ भिः कर्मणामपास्थिरफलत्वमवसाय तत्संवादकानिच परीक्ष्य लेका " नित्यादीनिवाक्यानि प्रागापातधीजनकान्यपि निरूपित संवादाद्यथाश्रुतार्थानि सामान्यतो निश्चित्यानन्तस्थिरफलस्य केवलक प्राचीन कर्मोपस्कृतज्ञानसाध्यानन्तस्थिरक मिरलभ्यतां मत्वा खापातप्रतीत्या प्रतिबन्धकरहितया सातबुभुत्सातिशयः शारीरक शास्त्रमारभेतेति स्थितमेतत् । कथंच नित्यानित्यवस्तुविवेकसिद्धये शा स्त्रान्तरावकाशः ; प्रागुपनयनात् कामचारवादभक्षितया यथोपल- ब्धकुक्षिभरेबलस्य शास्त्रान्तरावतारशंकापि नास्ति, उपनीतस्य रित्यर्थः । ( विरूपितेति ) अनित्यत्वप्रतिपादकांशस्य निरुपणसंवा दिवादशान्तराण्यपि यथाश्रुतार्थएव न्यायसंवादीनीति सामान्यतो- निश्चित्येत्यर्थः । अत्र निश्चयशब्देन समानकोटिक संशयविरोधित्वं वि वक्षितम् । एतन्निश्चयानन्तर मुत्कटकोटिकएव संशयो भवति नतु समानकोटिकइति भावः । तेन नापातप्रतीत्येति वक्ष्यमाणविरोधः । ( प्रतिबन्धकरहितयेति ) उक्तरीत्या प्रथमभाविनी कर्मजिज्ञासानिवृते ति भावः । ( बुभुत्सातिशयइति ) पूर्वोक्तसामान्यनिश्चयो तिशयहे- तुः । एवं नित्यानित्यवस्तुविवेकस्योपदेशिकत्वे कृत्स्नस्योपदेशिकत्व सम्भवाद्विवारवैध्यर्थ्यमुक्त्वा विधिवला विचारमाशंक्य विषयंगीका- रेपि कर्मणएव पूर्ववृत्तत्वं स्यादित्युक्तप्रसंङ्गाद्रागमातिपक्षेपि क्रमनि- यम उपपादितः । एव मौपदेशिकनित्यानित्यविवेकपक्षो दूषितः । शास्त्रजन्यनित्यानित्य विवेकपक्षे दोषान्तरमाह ( कथंचेति ) ( काम चारेति ) ततश्च यथेच्छाचारिणो नुपनीतस्य अलौकिक पुरुषार्थेच्छा विरहेण तदर्थ प्रवृतिर्न सम्भवति । नच शास्त्रान्तरप्रवृत्तेः काम चारान्तर्भावः । बह्वायाससाध्यत्वात् । नच - ख्यात्याद्यर्थं प्रवृतिसंभद बालप्रति तस्य पुरुषार्थत्वासिद्धेः, तादृशपुरुषार्थोपि तस्य प्रसिद्धका मचारादावेव एतदभिप्रेत्यैव तस्य भोजनैकप्रयोजनकत्वयुक्तं (य-. थोपलकुम्भिरेरिति ) नतु कर्मविचारानन्तरं अध्यापकाभावादिना , M १८२ शास्त्रमुतावळा | वेदाध्ययने नियुक्तचात् अधीतवेदस्यापि तदर्थविचारे विधिना रा गेणवा प्रेरितत्वात् तयोश्च विंशतिलक्षणीश्रवणमन्तरेणानुपरमात् । अक्रमप्रवृत्तांस्तु नशास्त्राधिकारिणइति स्वीकुर्मः । अन्यथेदानीमेव तव्रतस्य अनधिगतांगस्य लिखित पठितस्वाध्यायस्यैव मीमांसा धिकारप्रसंगात् सौगतादीनामप्य स्मन्मतदूषणार्थिनां ब्रह्मविचाराधि कारप्रसंगाच्च । अतो हेत्वन्तरा नित्यानित्यवस्तुविवेकोय माशामो दकायते । तेनान्यस्मात्तदसिद्धौ न तद्वतो ब्रह्मविचार:, तेनैव तद्व तेतितु मिश्रस्संश्रयः पुनरुन्मज्जति । एतदभिप्रायेण भाष्यम् “नित्यानि सवस्तुविवेकादयश्व मीमांसाश्रवणमन्तरेण न सम्पत्स्यन्त " दि । एतेनैव द्वितीयोपि कल्पो दूषितइति भाष्यकाराभिप्रायः । तथाहि यदि नित्यानित्यौ पदार्थोंप्रमाणेन निश्चित्य तद्गते यो- पादेयले त्रिविच्यते तदा पूर्वोक्तमेवोत्तरम् चक्रकुपित्तेः । अथ नित्यमस्ति चेत्तदुपादेयं मनित्यंचेदनुपादेयमित्येव मात्मविवेकः, तद पि मन्दम् अपुरुषार्थत्वे नित्यस्याप्यनुपादेयत्वात् अनित्यस्यापि -

, इत्या ब्रह्मविचारप्रवृत्तिप्रतिबन्धे ख्यात्याद्यर्थ सांख्यादिशास्त्रे प्रवृत्तिर्युज्यत एवेत्यत्राह (अक्रममवृत्तांस्थिति ) अध्ययनविधिप्रयुक्त क्रमातिक्रमे- ण प्रवृत्तानित्यर्थः । ( मीमांसाधिकारप्रसङ्गादिति ) अतश्च “अथातोधर्म जिज्ञासे” स्यत्र वेदाध्ययनानन्तर्य मथशब्दार्थो न स्यादिति भावः । एवं “अथातोपलक्षण” मित्यादावपि पूर्वपूर्वाध्यायार्थवृत्तता भथ शब्दा- थों न स्यात् । ( सौगतेति ) तथाच साधनचतुष्टयस्यापि पूर्ववृत्तत्वं तव नसंभवतीति भावः । हेयोपादेयत्वविवेकइति द्वितीयकल्पं दूषय ति ( एतेनेति ) ( पूर्वोक्तमिति ) अन्योन्याश्रयइत्यर्थः । चक्रक मपिहि तगर्भमेव श्रवणेन नित्यानित्यनिश्वयः तेन देयोपादेयताज्ञान मनेनश्र वणमिति चक्रकमित्यर्थः । ( अपुरुषार्थत्वइति ) पुरुषार्थशब्दस्सुखादि पर, उपादेयत्वशदइच्छाविषयत्वपरः, विवेकिना मनित्यमनुपादेय [८-वा] शतदूषणी चण्डमारुतसहिंता । १८३ पुरुषार्थताया मुपादेयत्वात् । अतएवह्मनित्यस्वरूपस्य मोक्षसाधनस्या नुष्ठानं । अथ पुरुषार्थेषु नित्यमस्तिचेत् तदेत्रोपादेयमिति विवे कः एवं विधसंशयात्मकविवेकस्तु शास्त्रान्तरे कर्मविचारेपि प्रवर्त यितुमलमिति नासाधारण्यम्, तत्रापिहि अपामसोमममृता अभूम” “अ क्षय्य हवेचातुर्मास्यया जिनस्सुकृतं भवती " ति नित्यफलापातप्रती त्या संशयउपपद्यते । वस्तुतस्तत्रनिसफलं नास्तीतिचे किमतः ; अधिकुर्माणस्य तदनिश्वयात् । आप्तवाक्यादेवादौ निश्चिनोतीति- वेत्; तर्ह्यत्रापि ततएव नित्यमस्तीति निश्चिनुयादिति नियम- स्तिचेदित्येवं रूपयद्युपनिबन्धनानुपपत्तेः । तथानिश्चयेच प्राग्वदेवो त्तरं तां । यदि नित्यमस्तीति सामान्यतो विस्रम्भ:; तहिं इदं नियं- इदमनित्यमिति विविच्योपदिष्टेपि शक्यं विश्वसितुं तथाच वृथा - वेदान्तवाक्यविचारइति । याच शमदमादिसाधनसम्पत् सा कि- श्रवणौपयिकतादात्विकावधानरूपा विवक्षिता; उत “शान्तोदान्त” इत्या शुक्तजितेन्द्रियत्वरूपेति । पूर्वस्यास्तावद्धेतुत्वमिच्छामः, तस्यास्सर्वग्रन्थ श्रवणसाधारण्यात नासौ वेदान्तश्रवणे विशेषइति नात्र तद्विवक्षा युक्ता । सांख्यादिश्रवणेऽपिहि तादृग्विधतादान्त्रिकशान्त्यादि सम्पद्युक्त ख । द्वितीयातु न श्रवणं प्रति साधनं " शान्तोदान्त उपर तस्तितिक्षुस्समाहितोभूत्वा ऽऽत्मन्येवात्मानं पश्ये " दिति दर्शनसाध मेवेत्यवाह ( अतएवेति ) सामान्यतो वेदान्ते नित्यमस्तीति निश्चये - दोषान्तरमाह ( तथेति ) विवृणोति ( यदीति ) ( नित्यमिति ) ननु- यस्य सामान्येन वेदान्तवाक्यानि नित्यपुरुषार्थप्रतिपादकानीत्युपदेशः, विशिष्यतु नोपदेशः, तं प्रति विचारस्सार्थक इति नः नित्यफल सम्भावनयापि प्रवृत्त्युपपत्तेः, तस्याश्च सांगाध्ययनादेव सिद्धत्वात. औपदेशिक नित्यत्वावधारणम्य कल्पनानुपपत्तेः । तहिं भग्नं कर्मवि चारस्य पूर्ववृत्तवमित्यत्राह ( तस्याहति ) श्रवणद्वारा दर्शनांग अ १८४

शास्त्रमुक्तावळी | नया तच्छ्रुतेः । नच तदर्शनं श्रवणफलमिति दर्शनसाधनभूतश्र वांगचं शमादीनामिति वक्तुं युक्तं श्रुतानाक्यादि दो पत्रसंगात | अविधेयज्ञानवाद शब्दजन्यप्रत्यक्षयोश्च निरस्तत्वात । एपांच शमादीनां ब्रह्मविद्यांगतयोपादेयत्वं साधनलक्षणे शमदमा धिकरणेऽवगन्तव्यम् । अतस्ते शमादयः कथं शारीरक श्रवणात्पू पारस्तुः । अयमत्रसंग्रहः शान्त्यादयोविचास्यन्ते विद्यांगत्वेन संयुताः । शास्त्रारंभे कथं तेषां उपयोगस्वयोग्यते ॥ * ॥ इदंचोतं भाष्ये– नित्यानित्यवस्तुविवेकादयश्चे “त्यादिशब्देन संग्रहात् । तथारामादी नां साधनत्यात्रगतेः कर्ममीमांसापेक्षतया कर्मविचारपूर्वस्य दुरुयजव मप्युक्तम् – “एनांसावनत्वंच विनियोगावसेयं, विनियोगश्चश्रुतिखिङ्गा दिन्यः सत्रतातीय” इति । यद्यपि शारीरकमीमांसायामेव अपेक्षिताः श्रुतिलिङ्गा यो व्युत्पादयितुं शक्यन्ते; तथापि संगतिविशेषा त्सामान्यत स्तृतीयाध्यायएव तद्वयत्पादनं प्राप्तमिति सिद्धोपयोगमात्रनकर्तव्यं, नपुनस्तद्वयत्पादनेप्रयतितव्यं । इदंच तातीयथुत्यादिसापेक्षत्वाभिधानं प्रदर्शनार्थः कथवेदप्रामाण्यस्थापनमन्तरेण तदर्थ भूरामाविचारो पिस्यात्, तत्प्रामाण्यच प्रथमाध्यायसाध्यं कथंच सामान्यतदशास्त्राणां शाखा र्थानांना द्वैतीयभेदाभात्रेदुरनुष्ठानतादुस्थं प्रामाण्यं प्रतिष्ठितंभवेत् ; स्वाद (नयेति ) ( श्रुतेति ) " शान्तः परये” दिति स्वरखतभूत- स्य साक्षात्साधनत्वस्य त्यागः अश्रुतस्य श्रवणसाधनत्वस्य कल्पनं- वेत्यर्थः । ननु - दर्शनस्पायवेयत्वेन तदंगत्वासंभवा न्मनवनिदिध्या नयोश्चांगत्वेन मुख्यत्वे सम्भवति तदंगत्यकल्पनायोगात् श्रवणं प्रत्येत्वमित्याह (अविधेवेति ) विश्व - श्रवणपि फलोप- fe: पूर्ववृत्तत्वमित्यपि द्रष्टव्यम्। त्वम् दर्शना- धनतया श्रवणविधानञ्च न सम्भवतीत्याह (शब्दजन्येति ) श्रवणे प्र कृत्पकतरनेय विचारेण महाविद्यांगत्वमत्रधार्यानन्तरमेव ब्रह्मविद्यार्थ [य] ६८ शतदूषणी - चण्डमारतसहिता । १८५ कथंवा विद्याख्येषु शास्त्रार्थविशेषेषु भेदाभेदचिन्तावकाश:, तेनशब्दा न्तरादयोद्वैतीया विशेषतश्चिन्त्याः । तातयोपयोगस्तु दर्शितस्थलान्तरे भाव्यः, श्रुतिलिङ्गादेस्सर्वत्राप्रेक्षणात् । उद्गीथविद्यादेः क्रत्वर्थत्वपुरुषार्थत्वा दिविमर्शस्तु सौर्यप्रयुक्तिसापेक्षः, पोढाविभक्तपाञ्चमिकक्रमप्रमाणापक्षिणी चार्चिराद्यातिवाहिकगण पौर्वापर्यव्यवस्था, कर्तृलक्षणन्यायोपजीविनीच ब्रह्मविद्याधिकारवर्णाश्रमादि धर्मविशेपस्थापना । एवं " तेषामेकैकएव खावा न्यावानसौपूर्व " इत्यादिष्वप्यतिदेशादिसापेक्षत्वमनुसन्धेयम् । सूत्रकारोऽपि तदुक्त” मित्यादिना कर्ममीमांसायां सामान्यन्यायान् प्रथ सिद्धानुदाहरतीति भवद्भिरपिव्याख्यातमेव । नचायं शारीरकेवक्तव्य तन्द्रालुतया परोपजीवनेन दर्शयतीति वाच्यम्, तत्र तत्रैवतत्सं गतेः स्थापितत्वात् । नच प्रसिद्धययैः स्वयमेववेदप्रामाण्यादिकं विचारयामः किं जैमिनीयेनेतित्राच्यम् । तथापि कर्मविचारपूर्ववृ तत्वस्यदुष्प्रतिक्षेपत्वात् तत्रविचारसागरे परिप्लवमानानां यदिजैमिनि ना कर्णधारायितं, सएषक्षम्यतामपराधः । एवंच लोकोत्तरप्रज्ञेन भवता बादरायणीयमपि नादरणीयमविशेषात् । नचार्य क्रमनिय मोऽर्थस्वभावादापतन् जैमिनीयो बादरायणीयोवा, येन तत्राभ्यसूय व्यसि । अतः कार्त्स्न्येन कर्ममीमांसासापेक्षत्वप्रदर्शनार्थमेव शमादिसा धनत्वावगते स्तातयापेक्षाभाषणं । यद्यपीहामुत्रफल भोगविरागमुमुक्षुत्वे } wh तया तदनुष्ठाना नतस्य श्रवणात्पूर्वत्वं युक्तमित्याह ( एषामिति ) विधास्यन्ते - ब्रह्मविद्यांगत्वेन कर्तव्यतया निरूपयिष्यन्ते । (तत्रैवे- वि) मुख्यक्रमानुसारेण कर्मविचारपूर्वत्वे सिद्धे तत्रापेक्षिततया न्यायानां तत्रैव संगतत्वादित्यर्थः । ततश्च एतदधिकारिणा तेषां न्या यानां ज्ञातत्वादेवेानिरूपणं, नतु तन्द्रालुत्वादिति भावः । ( दुष्प्र तिक्षेपत्वादिति ) मुख्य मानुरोधन्यायादिति भावः । इष्टापत्ति माशंक्य सत्रानादरेपि मुख्यकमादिसिद्धे क्रमे नाभ्यसूया कार्येत्याह ( नचाय मिति ) नन्वेवंसति मुख्यऋमादेरेव पूर्ववृत्तत्वसाधकत्वं नतु न्याय- २४ १८६ शास्त्रमुक्तावली । कर्मविचारपूर्ववृत्तत्त्वो पूर्ववृत्तत्वेनभाषिते - ( यद्यपि इहामुत्रफलभोगविरांगो मुमुक्षुत्वंचे त्युभयं नियतपूर्वमसाधारणं सप्रयोजनाभिधानं चेत्यभ्युपगच्छामः, तथोक्तं भाग्ये ) : अधिगताल्पास्थिरफलके बलकर्मज्ञानतया सञ्जातमोक्षाभिलाषस्य अनन्तस्थिरफलब्रह्मजिज्ञासाह्यनन्तरभाविनी” तिः तथापि पुरुषप्रवृत्तिक्रमविशेपसूचनस्वारस्यात् कर्मविचार पूर्ववृत्तत्त्वो क्यैवतयोरप्यर्थव्धात्वात्, अनन्तस्थिरफलतया प्रथममापात प्रती तकर्माख्य प्रतिबन्धकनिवृत्तिसूचनेन निर्विघातब्रह्मविचारारम्भद्योतनात्, यज्ञादिवाक्यार्थापेक्षित पदार्थनिश्चयवत्त्वव्यंजनाद्यथावस्थितब्रह्मतदुपासना दि तत्त्वावगमहेतुभूत न्यायकलापशीलनोद्भेदात् अपवर्गोपायभूतोपासनाये क्षिता नभिसंहितफल सहकारिवर्गस्त्ररूपनिश्चयांशोपजीवनाभिप्रायाच्च कर्मविचारस्यैव पूर्ववृत्तत्वोक्तिः प्रयोजनवत्तामेतीति तामेवाद्वियामहे | अव्यवहितं पूर्ववृत्ततया वक्तव्यमितिचेत्तर्हि मुमुक्षुत्वमेकमेव त्वयापि वक्त व्यम् । तदर्थतया पूर्वेषामुक्तिरिति चेत्तुल्यम् । प्रयोजनाधिक्यं मिथःरसंघ याद्यभावश्च विशेषः । एतेन तापत्रयाभिहति पूर्ववृत्तत्ववादिनोप प्रत्युक्ताः, तापत्रयाभिहतिमात्रस्य मन्त्रौषधिनीतिशास्त्रादि प्रवृत्ति साधारण्यात् । दृष्टानु श्रविकविषयवितृष्णा पर्यन्तायास्तु तस्याः क विचारसापेक्षत्वस्थापनात् । तथोक्तं सांख्यैरपि " दुःखत्रयाभिघा ता ज्जिज्ञासातदुपघात केहेतौ । दृष्टेसापार्थीचे नैकान्तात्यन्ततोभावा त् ॥ दृष्टवदानुश्रविकरसह्यविशुद्धः क्षयातिशययुक्तः " इति । एवं कर्मपरीक्षोपबृंहितैव सा भाष्येप्युक्ता तापत्रयातुरै रमृतत्वाय स एव जिज्ञास्थ " इति । श्रुतिश्च " परीक्ष्यलोकान् कर्मचितान् ब्रा ह्मणो निर्वेदमायात " इत्यादिका । अतः " अथातो ब्रह्मजिज्ञासे त्यत्र न साधनचतुष्टयाद्यानन्तर्ये सूत्रकृदभिप्रेतं, अपितु कर्मवि चारानन्तर्यमेव । तथाच वृत्तिकारः " वृत्तात्कर्माधिगमादनन्तरं श्र हाविविदिषे " ति । अयंत्र पक्षो भारकरैरप्यंगीकृतः । निरीश्वरमी मांसकैरपि " कृत्स्नाध्येतुर्निशेष वेदार्थविज्ञानाय मीमांसारम्भ " इति " । [[-वा] शतदूपणी चण्डमारुतसार्हता । वदद्भिः कर्मोपक्रमं शास्त्रमर्थतो ब्रहाविचाराशरस्क मित्यभ्युपगन्तव्यमे च । नच द्वादशाध्यायमाने शास्त्रं पर्यवसितं ; शवरस्वामिप्रभृति- भिः संकर्षकाण्डांशस्थ सूत्रोपादानात, शास्त्रान्तत्वादुपनिषद्भागचि न्तेति पक्षस्यच वयैः कैश्वित्परिग्रहादिति । इति श्री कवितार्किक सिंहस्य सर्वतंत्रस्वतन्तस्य श्रीमद्वेकटन:- थस्य वेदांताचार्यस्यकृतिषु शतदुपप्यां साधनचतुष्टय पूर्ववृत्तत्व भंगोष्टमः || १८७ स्वापेक्षताया इतिचेत् सत्यम्, शास्त्रापेक्षितानां न्यायानां कर्मविचारे सिद्धतया कर्मविचारस्य अयात शब्दपरामर्श योग्यताप्रतिपादनपर- वाङ्गाभ्यस्य । sia staryasoftलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासमधि गत परावरतत्वयाथात्म्येन तदेकदैवतेन तचरणपरि चरणपरायणेन तत्प्रलादलब्ध महाचार्यापरनाम धेयेन रामानुजदातेन विरचितायां शत दूषणीव्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां साधनचतुध्य पूर्ववृत्तत्वोकि भंगोनाम ॥ अष्टमस्कन्धः ॥ 1 १८८ शास्त्रमुक्तावळी । श्रीः । श्रीमते रामानुजायनमः । श्रीमते निगमान्तमहादेशिकायनमः | अथ नवमोवादः ॥ हयग्रीवसुधासिन्धु हर्महेषारवोर्मयः । जयन्ति वादवेलान्तक्षिप्त बाह्यकुदृष्टयः | ( हयग्रीवेति ) चन्द्रदर्शनजन्यहर्षेण समुद्रर्मिषूत्कटत्व दर्शना वायुकत्वसिद्धये हर्षाधीनत्वमाह ( हर्षेति ) तेन दूरक्षेपो व्य ज्यते, ऊर्मयोहि वेळान्ते क्षिपन्ति हेषास्तु वेलान्तादपि क्षिपन्ति, उपाध्यक्या सुधापदेनानन्दस्य विवक्षितत्वाच्च स्वाभाविकानवधिका तिशयानन्द लाभेन चन्द्रदर्शनजन्यहर्षादतिशयो हि गम्यते, तेन प्र सिद्धोर्मिभ्योतिशयसिद्धिः । वादवेलान्तादित्यर्थः । पंचमीति योगकि भागेन तपरइतिवत्समासः । वादस्य वेलावन रूपणात् भाष्यका रादीनां हयग्रीवात्मक सुधासिन्धुतया तदुपदेशसूक्तेषात्वेनच रूप णं विवक्षितमिति गम्यते | उपदेशस्य वादवेलान्तात् क्षेपकत्वोक्त्या- द्वेषावरूपणेन, ‘एतच्च विस्तरेणे’ त्यतः प्राचीन ग्रन्थस्योपदेशरूपत्वमु- तरग्रन्थस्थशंकानां परिहारगर्भत्वं, तस्य अस्पष्टत्वंच व्यज्यते, तेन- वादन्तरे ष्विव सिद्धान्ताकथनात् ग्रन्थो न पूर्णइति न भ्रमितव्यम् । सिद्धान्ताकथनेन कथानधिकारे कथानधिकारकथा कथंप्रवर्ततेति शंका परिहारमभिप्रैति । याथात्म्यविद्भिरित्यनेन निश्शेषमेव शंका परिहता। अयं भावःः ॥ * ॥ याथाम्यहि प्रमाणानां साधकत्वे प्रयोजकं । तच- सत्यं परन्यायात्ततो मानमसाधकम् ॥ प्रातिभासिक मानेन व्यावहारि कसाधने / व्यावहारिकमानेन तम्वंसिद्धयेनचान्यथा ॥ प्रातिभासिक मानेच कसिद्धिस्ततोनच । किन्तुमानान्तरादेव संवादात्रैवबाधकम् ॥ स्वाप्नार्थगोचरज्ञान मनुमापकमुच्यते । तेन तस्यान्नवाक्यानां हेतूनां

[९ वा] शतदूपणी - चण्डमारुतसांहता | १८९ विस्तरेण कुदृष्टिमतमनुभाष्य " तदिद” मित्यादिना " न्यायानु- गृहीतवाक्य प्रत्यक्षादिसकलप्रमाणवृत्त याथात्म्यविद्भिरनादरणीय ‍ मित्यन्तेन शिष्यान् प्रत्युपदिशतो भाष्यकारस्यायं भावः, सौगतानामित्र प्रच्छन्नसौगतानामपि कथायामनधिकार इति । वेदार्थसंग्रहेच स्पष्टमाह- (4 सर्वशून्यत्रादिनो ब्रह्मव्यतिरिक्तसर्ववस्तुमि ध्यात्ववादिनश्च स्वपक्षस्थापक प्रमाण पारमार्थ्यान न्युपगमादभियुक्त वदानधिकारएव प्रतिपादितः, " अधिकारोनुपायत्वान्न वादे शून्य वादिनः । " इति । अयमाशयः ॥ * ॥ यदिप्रपंच मिथ्यात्व वादी वादाधिकारितां । भजेन्माध्यमिकस्यापि भवेद्वादाधिकारिता ॥ त थाच ब्रह्मतत्त्वं निर्गुणं निष्प्रमाणकं । कथं मध्यम वौद्धस्य विवादै चप्रमाणता । असाधकाभिमानस्य योग्येस्वमतनीतितः । साधक व मेणैव कथासनमनुत्तमम् ॥ प्रमाणभूषैरारूढं प्रापित्तन्तिदुरध्वना । नि कासनीयास्ते सर्वे र्वाद्गोष्ठीसमीपतः ॥ * ॥ इति । ‘विस्तरेणानुभाष्य- शिष्यान् प्रत्युपदिशत’ इत्यनेन सर्वत्र शिष्यान् प्रत्येवोपदेशाः क्रियन्ते, मायिककुत केंन्द्रजालैस्सात्विकान् कुदृष्टयो वशमानयेयु- रित्यधिकारमारोप्यतैस्सहविवादाभिनयेकृते शिष्याणां हृद्यताभवतीति तद भिनयः क्रियतइति सुच्यते । “परमपुरुषवरणीयताहेतुगुणविशेष वि रहिणामनादि पापवासनादूषिताशेष शेमुषीकाणा " मित्यादिना साँ गतसाधारण धर्मोतयाऽस्याधिकारे तद्गुरोरप्यधिकारो भवेदिति प्रति बन्दिरभिप्रेतेत्याह ( अयंभावइति ) सर्वशून्यवादिनइत्यारभ्य शुन्यत्रा दिनइत्यन्तो वेदार्थसंग्रहग्रन्थः । अभियुक्ताः पूर्वतन्त्रव्याख्याताः । ( अनुपायत्वादिति ) प्रमाणतर्काणां तन्मते शून्यत्वात् तमतेनै दान- धिकारइत्यर्थः । शून्यवादिविषयस्य कथं प्रकृतसंगति रित्याशंक्याह ( अयमाशयइति ) प्रतिबन्द्युत्थापकत्वान्नासंगतिरिति भावः । मध्यमो- माध्यमिकः। सहि कथानधिकारा निष्कासनीय इति मन्यसे तवापि तादृशत्वात् त्वया कथं तनिष्कासनमिति भावः । नापलप्यतइत्ययमा१६० शास्त्रमुक्तावळा | नीलप्यते ॥ * ॥ ॥ एतच्च विस्तरादुपपादयामः । तत्र यत्ताव मण्डितं कथकयोः प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमः कस्यहेतोः ? कितत्सत्ता भ्युपगमसाहित्यनियतस्य व्यवहारस्यान्यथा प्रवर्तयितुमशक्यत्वात् ? उ ततद्व्यवहारंप्रति तस्यहेतुत्वात् ? लोकव्यवहारसिद्धत्वात् तदनभ्युपगम स्य कथाफल्यतिप्रसंजकत्वाद्वा । न प्रथमः; तमंतरेण तत्तीर्थकरैस्तद नुमादिभिश्च व्यवहारस्य प्रवर्त्यमानत्वात् । अन्यथा भवतस्तन्निरास प्रयासानुपपत्तेः। साधनबाघनमो व्यवहारः प्रमाणादिसत्ताभ्युपग मसाहित्यनियतइति तमन्तरेण तत्क्षमत्वं न स्यादिति चेन्न; सा धनवाचनक्षमत्वं प्रति सचनागासलक्षणयोगि वस्यैव प्रयोजकत्वा त् । सत्वाद्यभ्युपगमे सत्यप्याभासे तदक्षमत्वस्य सर्वसम्मतः । अ स्मद्वाक्येचाभासत्वस्य दुरुपपादत्वात् । सत्तानभ्युपगममात्रेणा भासत्वो को सत्ताभ्युपगमेन भवद्वयवहारएवाभासइति विपरिवर्तप्ररुंगात् । Yo शय इयन्वयः । इत्थं संक्षिप्तोऽर्थो विस्तरेणोपपादनीयइत्यत्राह ( ए तच्चेति ) पर्वपक्षविस्तरा परमुखेन सिद्धान्त्याशयोद्वादनादुपपादया म इत्यर्थः । पूर्वपक्षमाह (ति) चत्खण्डितं तत्र तावदित्यन्वयः । तस्य प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमस्येत्यर्थः । कथाफलमन्यतरार्थनि- धारणम् । प्रमाणसतानभ्युपगमे प्रतिवाद्यभिमतार्थः कथं नसिद्धये- दिति भावः । ( तत्तीर्थकरैरिति ) - सिद्धान्तिवाक्य प्रस्तुताः शून्यमिथ्या वादिनो गृह्यन्ते । तदपलापे बाधकं तत्सम्मत्यैवाह ( अन्यथेति ) प्रमा पतर्कयोरवत्वे साधनवाधनक्षमता न स्यादर्थक्रियाकारित्वासंभवात् । दप्युपपद्यतइत्याशंकते ( साधन तन्निरासप्रयासश्चाधिकाराभ्युपगमा P सावनेति ) ( सहचनेति ) सद्वचनाभासः साधुवचनमसियोगिका- भासः, (जाभासत्वमिति ) हसतइतिशेषः । ननु प्रमाणादिसत्तामन- अनुपगच्छन् परीक्षकः कथं प्रमाणादिभिर्व्यवहरेत् ततश्च व्यवहारए व नस्यात्, तस्पैचासिद्धी कथं प्रतिवादी पत्राद्यपन्यस्तप्रमाणादेराभा सत्वं सावयेत् कथं इदमेवंवासलक्षणयोग, इदमेवंवादसलक्ष 7 [९-वा] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । १९१ अस्तिच सत्ताभ्युपगमे सत्यपि असिद्धविद्धादेराभासत्वं । नन प्र माणादिसत्ताभ्युपगमाभावे व्यवहारस्यैव धर्मिणोऽसिद्धों तस्य कथ माभासत्वसाधनं कथंवा सहचनाभास लक्षणयोगित्वादि प्रयोजका वंधारणमुखेन दूपणदूष्यादि व्यवस्थापनं सर्वेषां स्थापनवाच नानां प्रमाणाधीनत्वात्; मैवं सत्ताभ्युपगममात्रेण प्रसिद्धिसिद्धै. प्र माणादिभिरस्माकं व्यवहारोपपत्तेः । उक्तञ्चेष्टसिद्धिकारै:– “ सत्यं; प्रसिद्धिरस्ति, अतएव व्यवहारामः किन्तु ना स्यामूलंपश्याम इति । यथाप्रमाणादीनि सद्रूपाणि स्त्रीकुर्वता भवता प्रमाणं सा धकं नतदाभासइत्यादि व्यवहियते तथा व्यवहारिभिरेव सर्वैः प्र माणादिसत्त्वासत्त्वचिन्तायामुदासीनैः कथाप्रवर्त्यतामिति ह्यादिशा मः । यदिचैवं नानुमन्यसे तिष्ठामरत्वयास्मास्वारोपिते सत्तानभ्युप गमपक्षे । तथापि मांप्रति त्वदुक्तमाश्रया सिद्ध्यादिदूषणं दुर्वचं, दूपणंहीदं कथायां प्रवृत्तस्यैव वाच्यम् न पुनराहरतो विहरतो वा । साच कथा कयापि मर्यादया प्रवर्तनीया तत्र वादिप्रति वादिभ्यां सत्वाभ्युपगमे तादृक्पर्यनुयोगानवकाशः । उभाभ्यामसत्या , , णयोगि - अतइदंदूषणेन दूप्यमिदं नेति व्यवस्थास्यात्, स्थापनानां बाधनानांच प्रमाणाधीनविद्धित्वात् प्रमाणस्यैवासत्त्वे कथं लक्षणयो गादिनिर्धारिणामति शंकते ( प्रमाणादीति ) ( सत्ताभ्युपगममात्रेण प्र- सिद्धिसिद्धैरिति ) व्यावहारिकैरित्यर्थः । व्यवहारे प्रमाणादीनां सत्व मप्रयोजकमित्यभिप्रायेणेष्टसिद्धिग्रन्थं विवृणोति । ( यथेति ) किंवा दिप्रतिवादिभ्यां उभाभ्यां सत्वाभ्युपगमेन प्रवर्तितायां कथायामिदं- दूषणमुच्यते ? उतो भाभ्यामसत्वाभ्युपगमेन प्रवर्तिताय ? यद्वा - एकेन सत्वमितरेण चालत्वमुपगम्यप्रवर्तितायां ? अथवोभाभ्यामपि प्रमाणादि सत्ताभ्युपगमौ दासीन्येन व्यवहार नियमे

सम- यं बध्वा प्रवर्तितायामिति मर्यादाविभाग मभिप्रेत्य कापि मर्या- दायां नास्मान् प्रति दूषणो द्भावन संभव इत्याह । च वादिमतिवादिभ्यामित्यादिना ) प्रतिवन्दिमुक्त्वापरिहारान्तरमा- ( त- १९२ शास्त्रमुक्तावळी । भ्युपगमे परस्येव स्वस्यापि प्रसंग: । एकेन सत्वमितरेणचासन म भ्युपगम्यप्रवर्तितायामिदं दूषणमुच्यते चेत्; तद्वदेव कथान्तरस्या पि प्रसक्तिरनिवार्या कथानियमस्य चोभयाभ्युपगम प्रकारानुरोधि त्वत् । अन्यथा कस्य स्वेच्छया त्वदुक्तेपि वाङ्मात्रेणा पि दूषणप्रसंगेन जयपराजयव्यवस्थाभंगप्रसंगात् । यश्चैकस्तस्यां क थायां प्रमाणादिसत्त्वमिच्छति तस्यैवैषानियमभरयन्त्रणा । अयोभा भ्यामपि प्रमाणादिसत्त्वाभ्युपगमौदासीन्येन व्यवहारनियमे समयं या प्रारब्धायां कथायां दूषणमिदमुच्यते । तदा स्वाभ्युपगम- विरोधएव स्वयैवापादितः स्यात् । अथ दुवैतण्डिकेन कथां बच्चा- तस्यैव दूषणं न ब्रूमः अपितु शिष्यादीन् प्रति तस्य कथा नधिकारं दर्शयाम इति चेन्न । शिष्यादीन् प्रत्यपि चार्वाकसौगतमायावा दिनामयं दोषइति वकव्यम् - सच दोषो निग्रहस्थानात्मा, त- स्य कथाप्रवेशाप्रवेशयोः न तद्वाधक्षमः । नच कथामन्तरेण निप्र हः । नापि द्वितीयः; सत्ताभ्युपगममन्तरेणापि प्रमाणादीनां व्यवहा रहेतुत्वस्य माध्यमिकादिषुप्रदर्शितत्वात् । अथव्यवहारहेतुत्वादेव प्रमा णादीनां सत्त्वं, सत्त्वाच्च तदभ्युपगमः; असतोऽभ्युपगमायोगादित्युच्यते तदपिनः अस्याप्यर्थस्यकयापि नियमस्थित्या प्रवर्तितां कथामंतरे दुस्साधत्वात् । ततश्वसिद्धासत्ताभ्युपगमात्पूर्वं कथाप्रवृत्तिः । नचसा F हृ ( कथानियमस्यचेति ) असत्त्वाभ्युपगन्तारं प्रतिवादित्वेनाभ्युप- गम्यमयुक्तायां कथायामसत्त्वप्रयुक्त माश्रयासिद्धयादिदूषणं नोद्भाव- नाईमितिभावः । अन्यथा - उभयाभ्युपगमप्रकाराति लंघनेन दोषो- द्भावने । कस्य कस्यचिदित्यर्थः । तस्यां कथायां सत्त्वाभ्युपगमवादिनं प्रत्यपि दोषोद्भावनं नस्यादित्यत्राह ( यश्चैकइति ) ननु व्यवहारहे- तुत्वंवदतात्वयैव प्रमाणादीनां सत्त्वंसमर्थितं हेतुत्वस्य नियतपूर्व सत्त्व रूपत्वात् तेन सत्त्वाभ्युपगमस्सिद्धः । असत्त्वस्यचोक्तौ सत्त्वतदभा वाभ्युपगमयोर्व्याघात इति शंकते । ( अथेति ) ननु प्रमाणादीन्ये [<-वा ] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता ।

} १९३ पिनियमस्थिति स्वचाभ्युपगमगर्भेतिवाच्यम् ; तत्वावधारणपरपराजयप विको भय सम्भावित व्यवहारनियमसमयबन्धमात्रेणसमीहितसिद्धेः । नच समयबन्धेपि सत्ताभ्युपगमगन्धः प्रमाणतर्काभ्यां व्यवहर्तव्यं परस्परं प्रतिज्ञाहान्याद्यन्यतमनिग्रहस्थानं प्रदर्शनीयं तद्वषत्पादने तद्वतोभंगो व्यवहर्तव्यः, अन्यथा तद्व्यत्पादनासमर्थरय, अ ( न्य) भारतुजे ते तिव्यवह तव्यः, प्रामाणिकतयाप्रतीतः परतत्वमितिव्यवहर्तव्य इत्येवमादिस्व रूपेनियमवधेपिसत्ताभ्युपगम प्रसंगाभावात् । नच समयवत्रेऽविहेतुर्वाच्यः. साच्च कथाप्रवृत्तिमन्तरेण नवक्तुं शक्यइति सत्ताभ्युपगमहेतुत्वाभिधान विषय प्रत्यवस्थानप्रतिबन्धत्रतारः तत्त्वनिर्णयबिजयमूलत्वेन लोकसि द्धस्याविचारित रमणयस्य व्यवहारनियमस्य हेतुमन्तरेण चादिस्यों द्वा भ्यामपि स्वेच्छयैचणात् । नचैवं प्रमाणमूलत्वाभावेन विचार तद्विप श्यू तफळविप्लवप्रसङ्गः; अनादिपारम्पर्यागतस्य लोकव्युत्पत्तिसंत्रादिनस्त स्थ असंभवान्ययामावा मावपन्वनश्शुद्धिमिवात् । नच प्रमाणादिन तापिच्छयैवांगी कार्या; व्यवहारनियममात्रेणैवान्वयव्यतिरेकवता निरपेक्षे वसमयेनिवध्यन्ते नतु सत्त्वमिति कुतइतिन शंकासंभवइत्याह ( न चेति ) यद्येवंशंक्ये ततदा दत्रमाह ( सचेति ) सहेतुत्वमि त्वर्थः । समयबन्धे प्रमाणाद्यन्वये सत्तानन्वयेच कोहेतुः किमयम. यंवेति संशय्य अन्यतरनिर्धारणायावाभ्यां कथाप्रवर्तनीया, तथाचात्र- वकथायामधिकारोदुरपह्नवइति कथान्तरेकथमनधिकारः ततश्वसत्ता- भ्युपगमस्य कथाहेतुत्व समर्थन विषयकथायां प्रतिवादिनः प्रत्यवस्थानं यथांगीक्रियते तथान्यत्रापीति यात्रतिबन्दी वाहवेद्वापि प्रतिबन्दीस्या fereर्थः । उपसंहरति ( तत्त्वनिर्णयेति ) ग्रहणादित्यनन्तरं नसम यबन्धहेतुर्वाच्यइत्यध्याहारः । तस्य-व्यवहारनियमस्य ( असंभवेति । असंभवान्यथाभावाभावरूप स्वतशुद्धयासह सिद्धत्वादित्यर्थः । स्वे च्छयैव पूर्व नियमांगीकारेवयमपि स्वच्छासत्ताभ्युपगमस्य हेतुत्वमंगो- gistrate ( नचेति ) ( व्यवहारनियममात्रेणेति ) अनादिव्यव १९४ शास्त्रमुक्तावली । ण कथाप्रवृत्ति तत्फलोपपत्तो तादृशेतरनिरर्थकसत्ताभ्युपगमायोगात् ॥ नापि तृतीयः; लोकव्यवहारइतिप्रामाणिक व्यवहारविवक्षायां तस्य कि चारप्रवृत्तिमन्तरेण दुर्निरूपतया तदर्थमेव पूर्वत्र त्रियमस्य गवेषणात् पागरादिव्यवहारविवक्षायां निर्मूलयवहारशरण्यस्य ते शरीरात्मत्वा दोषि स्वकिर्तव्यास्स्युः पश्चात्तनबाधात्तत् परित्यागाचे प्रमाणादिसत्ता पि सामान्यतो विशेषतचा स्मदुक्ताभिर्युक्ता बाध्यमाना परित्या ज्या | अथ वाकाभावात्तत्परिग्रहःः तथापि न लोकव्यवहारस्य तत्परिग्रह कता, बावाभावविचारेचपुनर्नियमान्वेषणावतारः । नापि चतुर्थः; प्राणादि सत्तामभ्युपगच्छता त्वयेव तत्सत्वासत्वानुसरणोदासीनेन मयापि तथाविवस्यैव व्यवहारनियमस्यावलंबनात् तस्यच मां प्रति फलातिप्रसंज कन्त्यां प्रत्यपि तुल्य प्रसंगस्स्यात् । यथाचाभ्यवहारादिव्यापारे ष्वपिसत्तामनिछतांमाध्यमिकादीनां तत्फलनियमः, तथात्रापि । हारविद्ध नियममात्रेणेत्यर्थः । अन्वयव्यतिरेको साधनवाधनाभ्यां नेर पेक्ष्यं सत्ताप्रतियोगिकं. तादृशेतर:- अन्यव्यतिरेकवद्भित्रः ( पूर्व- मिति ) ततश्चद्विचारेनसत्ताप्रवेशइतिभावः । चामरव्यवहारएवगृझ- स. नच शरीरामप्रतिबन्दी, शास्त्रश्रवणानन्तरम् तद्वाधादित्याशंकते ( पश्चात्तनेति ) ( सामान्यतइति ) प्रपंच मिश्या हस्त्वादित्यादिविष क्षेतम् ( विशेषतइति ) खण्डनोक्तप्रमाणादिखण्डनं विवक्षितं । उ- द्वाराभिप्रायेणशकते ( अथेति ) तथापीति ) प्रतिज्ञाभंगइतिभावः । दोषान्तरमाह ( बाधाभावेति ) तद्विचारेव न सत्ताप्रवेशावकाश ह ति भाव: ( प्रमाणादीति ) सत्त्वाभ्युपगमवादिनोषि न देतोस्त्वमा णार्थनिर्णयः, किन्तु साधुद्देतुनैव ततश्च सत्त्वानभ्युपगमेपि नाति प्रसंगः, एवमप्यतिप्रसंगापादने सत्वाभ्युपगमवादेपि तथा स्यादित्य र्थः । परिहारान्तरमाह ( यथाचेति ) * सत्योपगमसाहित्य तद्वे- तुम्हालातथा । अनादिव्यवहराञ्च फलस्यातिप्रसंगतः । सत्त्वानुप- + , नैव कथायामविकारिता । प्रातिभाविकतील्वरूप मानादो पूर्व- ९] शतदूषणी - चण्डमारुतमहिता | , १२६ * ननु व्यवहारनियमस्तमयबन्धस्य सत्ताभ्युपगमेनुप्रविष्टः, व्यवहारो पिहि क्रिया, साच निष्पादनात्मिका, तञ्चासत सद्रूपताप्रापणं, प्रमाणादिभिर्व्यवहर्तव्यमित्यत्र प्रमाणादेः करणत्वं नियमांतर्गव तच कारणत्वविशेषः कारणत्वंतु नियतपूर्वकालसत्वं दूषणसत्वे भंगः, साधनांगभूतव्याप्त्यादिसत्वेच तद्विषय स्तत्त्रमितिच नियम्य ते, अतो व्यवहारनियमसमयबन्धादावेव व्यवहारक्रिया तत्कारणदूष साधनांगादे रसत्वं कष्टोक्तमिति कथं सत्तामनभ्युपगम्य कथा- रंभइति मैवं एभिरपि सत्तानम्युपगमबाधकैः कथायो प्रवृत्ताया- मेव सत्ताभ्युपगमस्य प्रसाधनीयत्वात् ततश्च पूर्वोक्तबाधाया दुस्त रत्वात् । इति श्रीकवितार्किकािस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्री महेंकटनाथस्य वेदा- न्ताचार्यस्य कृतिषु शतदूपण्यां कथानधिकारवादो नवमः ॥ साधनाद | बिस्तरोयमभितो विस्वरादिति बुध्यताम् ॥ * ॥ ननु- कथाचर्तकसमवायोदि कथाधिकारः प्रवर्तिकाच मानादिसाधक ता बुद्धिः, साभ्रमः प्रभावेति न निरूपणमदेति, तथासत्यन्यतर- साधकाना माभासत्वनियमेनान्यतरवादिन स्वाधकत्वभ्रमस्यापि नि यततया कथायाएवोच्छेदात, सत्स्वानभ्युपगमाभासत्व निबन्धनव मयोरविशेषादिति चेन्न निजमतिरीतिसिद्ध मसाधकत्व मविगणय्य कथामधिकुर्वन्वछिन्ननासाइव न प्रक्षणीया इति मनीषया शिष्यान् प्रत्युपदेशादिति gg इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासमधिगत परावरतत्व याथात्म्येन तदेकदेव तेन तञ्चरणपरिचरणपरायणन तत्प्रसादलब्धमदाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शतदूषणीव्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां कथानधिकार वादभंगोनाम नवमः स्कन्धः ॥ १९३ शास्त्रनुक्ताकी । श्रीः । श्रीमत्तेरामानुजाय नमः | श्रीमते निगमान्तमदादेशिकायनमः । अथ दशमस्कन्धः | विचित्रं यत् स्वेन स्फुरति विषाधारभिदुरं तदेव ब्रह्मकं विगुणमपि साक्षात्कृतमिति । दन्तो वैयात्याविति वात्याहत धियो विधूयन्ते हन्त श्रुतिशत शिरशूल वचसः ॥ य एष मन्त्रवादः, यद्यपि प्रमाणानि सर्वाण्यपि सविशेषमर्थ मभि निविशेत; तथापि स्वप्रकाशाध्यक्ष सिद्ध निर्विशेष संवित्स न मन्तव्यं, अन्यथा धार्थ्यात् सर्वापन्हवस्यापि दुर्निवारत्वात् । किंच संवित्स्वप्रकाशत्वं ताव त्वय्यन्तविदां सर्वेषां मविगीतं, तत्र प्रकाशात्मता- मात्रेण स्वतस्सिद्धायां संविदि न जsaरूपधर्मानुप्रवेशावकाशः । प्र- • 1 सर्वेषां प्रत्यक्षादिप्रमाणान सविशेषविष्ठयत्वा निर्विशेषव- स्तुति न किवि प्रमाण मितिः वदतः प्रत्याह पूर्वपक्षे ( यद्यपीति ) ( अन्यथेति ) स्वप्रकाशसिद्धेपि विमतों प्रत्यक्षादिप्रमाणसिद्धे प्यना श्रसात् सर्वापद्भवः स्यादित्यर्थः ( अमितमिति ) परन्तु निर्विशेष विषयं सविशेषविषयं वेत्येव विवाद इति भावना ततः किमित्याशंक्य किं जरूपधर्मविषयतया सविशेषविषयत्वं, उतजडत्वविषयतयेति विकल्प समित्याये दोषमाह ( तचेति ) स्वाभिन्न प्रकाशात्मकत्वेनैव संवि स्वात्मानं प्रकाशयति वजमपि प्रकाशयति तस्य मिथ्या- त्वेन दोषाधीनस्य स्वरुप बिक्न प्रकाशविषयत्वायोगादित्यर्थः । वितायें दोषवाह ( प्रकाशात्मकाइति ) प्रकाशात्मका धर्मा इत्यच्यं

, [९-वा] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । (૨૭ काशात्मकास्तु नततो विवेक्तुं शक्यन्ते, अन्यथा तेर्पा परप्रका- इयतया प्रकाशात्मत्वासिद्धेः । नच स्वरूपमात्रस्त्रप्रकाशे अन्यतो धर्मसद्धे रितिवाच्यं; अनुपलभ्यमानसाधनात् तद्वाधनस्यत्वात् निर्विशेषानुभ न तन्निरासव्यावातात्, सविशेषानुभवानां तदपेक्षया दुर्बलात् तेहि तद्विषयतयैव लब्धसत्ताकाः प्राथमिकन सर्वसाक्षिणा निरपेक्षण दुष्टकारणशंकादवीयसा स्वानुभवेन सह न स्पर्धितुमर्हन्ति । तादृ शव प्रकाशस्यतु भ्रान्तित्वोक्तौ संविदसिद्धया सर्वासिद्ध्यापातात् ।

2 ते तेषां संविदभेद एव स्यादित्यर्थः ( अन्यथेति ) संविदपेक्षया भे द इत्यर्थः । ननु स्वरूपमात्र प्रकाशकतया सिद्धे स्वरूपप्रकाशे विशेषस्यापि विषयत्वं प्रकाशत्वेन हेतुना घटप्रकाशवत् सविशेष farera arena सिद्ध्यतीत्यवाद ( नचेति ) प्रकाशे - प्रकाशतये त्यर्थः । तत्प्रतीति विषयत्वेनानुपलभ्यमानस्य तत्प्रतीतिविषयत्वा धनादपि तत्प्रतीतिविषयत्वाभावांगीकार एवोचितः प्रतीते रधि- क विषयकत्वकल्पने गौरवा दित्यर्थः । प्रकाशत्वहेतुश्च प्रतिकूलत र्क पराहृतइति भावः । नन्वेव मपि स्वप्रकाशो न निर्विशेषसाधने प्रभवति, प्रकाशमानत्वादिना निर्विशेषत्वाभावस्यैव साधनात इत्य वाह ( निर्विशेषत्वेति ) ( व्याघातादि ) बाधादित्यर्थः । नतु सं विदि आश्रयविषयकृता विशेषाः प्रत्यक्षमेवानुजन्ते इत्यत्राह ( स विशेषेति ) हेतुद्वयेन दौर्बल्य मुपपादयति (तेहीति त जडतया मिथ्याभूता एवेति साक्ष्यधीन सत्तकाः, अतः प्राथमिक नोपजीव्येन न स्पर्धितु मर्हन्ति । तद्विषयतयैव लब्धसत्ताकत्वोपपा दनायाह ( सर्वसाक्षिणेति ) किखानादित्वा त्साक्षिणो न दुष्टकरणज न्यता, विषयप्रकाशांशे दोषापेक्षायामपि न स्वरूपाभिन्न निर्विशेषण- काशांशेपि तदपेक्षा, जन्यप्रत्यक्षन्तु तदपेक्षमेव अतस्सविशेषानुभव: स्वप्रकाशन बाध्य इत्यर्थः । संविद्विषयताहि संविदभेदेनाध्यासः, ते नन पूर्वोक्त जडधर्माननुप्रवेशक्ति विरोध इति भावः । ननु स्वम- काशो भ्रान्तिरित्यत्राह ( तादृशेति / ) बाधकमुत्वा साधकाभावादपि १९८ शास्त्रमुक्तावली । नत्र वाचकाभावेन भ्रान्तिवं नचाननुभवेनैव बाध इति वाच्यं ’ नचात्र योग्यानुपलभः; करणाद्ययोग्यत्वेन विशेषणासिद्धेः स्त्रयो यतो स्वेनानुपलभायोगेन विशेष्यासिद्धेः । नच नरविषाणादि सद्भावोपि एवं साधयितुं शक्यइति वाच्यम् ; तस्य स्वसिद्ध्या समर्थने तस्यैवानुभूतित्यात्, अन्यतस्तु तदसिद्धेः, साधनेच बा धातु । यद्यपि जागरस्त्रमयो विचित्र बाह्योपलम्भ कल्लु पितधियोर्न ताद्वेबिक्ताबभासः ; तथापि सुषुप्तिमदमूर्चासमाधिमुक्त्याद्यवस्थासु तस्यव साम्राज्यं । नच सुषुप्त्यादिषु तत्प्रकाशस्य प्रतिबुन्द्धेन प्रतिसन्धान प्रसंग इति वाच्यं इष्टप्रसंगरूपत्वात् । एतावन्तं कालं न किंचि दहमज्ञासिषं सुख मह मस्त्राप्स मिति तादात्विक ज्ञान सुखसाक्षित या तत्प्रतिसन्धानात् । तदेवमात्मसाक्षिक निर्विशेषानुभवस्या रोपि तोपराग विनिवारणेमुखेन संवादकतया वानुग्राहक मनुमानागमादिक मप्यादियामहे नवेति ॥ तत्रोच्यते । किमसौ निर्विशेषा संवित् स्वप्रकाशसिद्धेति स्वयं - सैव भूत्वा प्रतिपादयति, अथ ततोऽन्यएव तटस्थस्ता मुपलभ्य | 7 1 न भ्रान्तित्वमित्यत्रा ( नवेति ) यदि स्वप्रकाशेनैव निर्विशेषस्वरूपं सिद्ध मित्युच्यते, नत्वनुभवान्तरेण तर्हि अननुभवादेव तादृशस्वरूपं बाधितमि- त्यत्राह (नचेति) उपपादभूति ( नचात्रेति) चोह्यर्थः । नानुपलम्भमात्रेण वा धः, किन्तु योग्यानुपलब्ध्या, तत्र किं करण तज्जन्यज्ञानयोग्यता विवक्षिता, उत स्वयोग्यता, आये दोषमाह ( करणेति ) द्वितीये दोषमाह (स्वय ग्यत्वेऽपीति ) आभास सम्मान योगक्षेमता माशंक्य निराकरोति ( नचनरविषाणेति ) पादवत्त्वादिकं नरे विषाणसाधक मस्तीत्यबाह ( साधनेचेति ) ननु लोकसिद्ध संविद एव त्वया निर्विशेषविषय- व मुच्यते, साच संचित्सविशेषा विषयैव हरयत इत्याह ( यद्यपीति ) तद्विविक्तावभासः- वाक्यार्थविधुरावानासः । १० वा] शतपणी - चण्डमारुतसहिता । १९९ 3 न प्रथमः तस्यास्त्रयाथाम्यप्रतिपादनादि संरम्भवैमुख्यात् । अन्य- था तस्याएव विषयादिवैशिष्ट्यस्यावर्जनीयत्वेन स्वनिर्विशेषोक्ते रळीक वाद प्रसंगात् । विषयादिविशेषाणा मारोपितत्वा भाळीकवाद इति चेम्नः तदनुल्लेखे तन्निषेधोक्त्ययोगात् । तद्लेखेतु विशिष्टप्रका शाश्यम्भावात् न स्वेन निर्विशेपप्रकाशः । नापि द्वितीयःः सतु तामुपलभमानः ततोन्ययात्रा तयैव वा स्यात् पूर्वत्रावेव त्रि- रोधः अनुव्यवसाय वेद्यत्र पक्षपातात । उत्तरत्रापि सर्वलोकस ममतां संविदमेव तथोपलभते ततोऽन्यांचा | आधे भ्रान्तित्वापात: साहि वया स्वगतविशेषे विशेपितैव सर्वे संदृश्यते । नच - तत्तन्मिथ्यात्वेपि संविद स्तत्प्रकाशरूपत्वापन्हवः । नच योगादिप्र- भावात विशुद्धप्रकाशो जात इति वान्यम्, योगस्यैव भ्रान्तित्वा- पातात् । नच शुक्तिकारजतप्रकाश मप्यालम्बनमात्ररहित मिति- वदन् योगीश्वरोप न भ्राम्यति । द्वितीयेपि किमसौ महाभागः स्वरमाएव सुखादिवत् सिद्ध्यन्तीं तां परस्मा उपदिशति, उ त प्रतिवादिनोपि तथा सिद्धां । नायः अत्रिस्रम्भात् पुळको मादिवत लिंगाभावाच 1 नेतरः स्वप्रत्ययसिद्धस्य परोपदेश , J ( अन्यथेति ) तस्या स्तादृशसंरम्भे प्रतिपाद्यभूतविशेषेण प्रति टिकेन शब्देन प्रतिपादन सम्प्रदान प्रतिवादिनाच विषयतया वैशिष्ट्यं वाच्यं. अन्यथा प्रतिपादना संभवात् ततश्च निविशेषोक्ति रळीकवाद एवेत्यर्थः । (स्वादिति) उपालंभमानस्यादित्यर्थः ( पूर्वत्रेति) स्वभिन्नप्रकाश्यत्वस्यैव वेद्यत्वरूपत्वादिति भावः (जालभतति ) निर्विशेषविषयतयेति शेषः । ननु योगाद्रा देवप्रसादाद्वा प्रसिद्ध संविदएव निर्विशेषविषय वगोचरा प्र तीति ज्ञायतइति तत्संवादान्नास्यास्तंविदो भ्रान्तिरवप्रसंग इत्याशं- क्याह ( नचेति ) ( योगस्येति ) योगज्ञानस्येत्यर्थः । तदुक्ता त्रि- खम्भपि पुळकांनादिना हर्षादिवत् केनचिल्लिगेन तस्य तादशाऽनु- भोमीयता मिम्यवाह ( पुळकेति ) किन किमयमुपदेशस्स्यात्भवं२०० शास्त्रमुक्तावळी | नैरपेक्ष्यात् । नहिं सुखादिसद्भावमात्रं परस्मा उपदिश्यते न च सहृदयः कवि तथा विधानुभव सपन्होतु मीहते, नापि योग्या नुपलम्भ निराकृत सद्भाव मभ्युपगन्तुम् । नतु न कस्मैचि त्सासिध्यति, अतः स्वस्मै परस्मैवेति कोवि कल्वावकाश इति चेत् : सा तर्हि न सिध्येदेव, सिध्यन्तीवाक स्मैचिदेव स्यात् । सिद्धिमात्र नियमितीति चेत ; कस्य कं प्रतीति व व्यं । न कस्यचित्कंचि प्रतीतिनेत, न तर्हि सा सिद्धिशब्दा नया व्युत्पतुं शक्या । स्वस्याएव स्वात्मानं प्रतीति चेत्, इदन्तु दावदहनांचा जरदजगर परिभ्रमणम्, कथमसौवराकः स्वस्या एव सात्मानं प्रति द्विरूपां तां ततोऽन्य स्तथैवोपलभते । तन्मयाभूत- · मुपलम्भमानं प्रति ? निदानं प्रति उत स्वस्मिन तादृशानुभवाभाव नाथ इत्याह ( नहीति ) द्वितीय आह ( नापीति ) उभयत्रापीहमानो वानां कुरुत इति भाव: ( अतः स्वस्णाइति ) स्वस्मा एप स्वसुखादिवत् द्रियन्तों परमै उपदिद्वाति, उत प्रतिवादिनोऽ पिसिद्धा मित्युक्तविकल्पानवकाश इत्यर्थः ( नसिद्धयेदिति ) स्व रूपमेव न स्यादित्यर्थः । व्यवहारातु (पना सावश्यमंगीकार्येवेत्यत्राह ( सिद्रयन्तावेति ) नहि सर्वोऽपि पदार्थः कस्मैचिदेव, उत्पन्न विनष्ट घंटे तदभावादिति शंकते (सिद्धिमात्रमिति ) सिद्धेः कर्मसापेक्षत्वं आ श्रयसापेक्षखंच नियत मित्यर्थः । उभयमप्यसिद्ध मिति शंकते ( नक स्वविति ) ( नवहति ) आश्रय कर्म सापेक्षत्वेनैव सर्वत्र सिद्धं पलम्भादितिभावः ( स्वस्याइति ) कर्मणिपष्टी | ( इदमिति ) ताह- शोह्यजगरः पुरतो दहन मुद्रक्ष्य ततो निवृत्तः पञ्चा ज्जिगनिषु स्तत्रा पि तत्र दृष्ट्वा केनचि दवकाशन गन्तु मशक्तः पुन स्तमेव देश न त्वा दहने निपतति तथा पूर्वेदाय एवं पतिष्यतीत्यर्थः । तदेोपाद · 2 [ १० वा] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिन् । , । २०१ स्वा तथोपलभत इति चेन्न प्रागेव दूपणात् । ततो लोकसिद्धा सं विद्विषयाश्रयादिविशिष्टैव स्वतः प्रकाशते, तदुत्तीर्णातु न स्वतो नापि परत इति तस्याः शशविषाणतुल्यतैव । , ननु लोकोत्तीर्णसंवित्स्वरूपं स्वप्रकाशमिति भवद्भिरपीष्यते, त कथ मस्मदुक्ते विरागः । तर्हि समबुद्धिरसि वयं हि प्रत्यक्षाद्यगोचरं ब्रह्म स्वरूपं तस्य स्वप्रकाशत्वादि धर्मवगंच श्रुतिबलात्रीकुर्मः, भवतस्तु प्रमाणपोतं परित्यज्य स्वप्रकाशाला परिग्रहेणा पारताग रं निस्तर्तुमिच्छतो नेदानी प्रभृता श्रुतिः पुरस्कार्या, तत्पुरस्कारेपि सा सविशेषमेव प्रतिपादयतीति वक्ष्यामः । अतो न साम्यमिति । यत्पुनरुक्तं, प्रकाशात्मन स्वस्यैव स्वतस्सिद्धत्वात्, जडात्मनां के- पांचिदपि धर्माणां तदन्तर्भावानुपपत्तिरिति, तदसिद्धस्यासिद्धेन सा धनं, कस्यचित्पुरुषस्य कंचिद्धर्मविशेषं प्रति प्रकाशविशेषरूपतयै व सर्वेषामनुभवानां स्वतस्सिद्धेः । अतः स्वविपयत्वसाश्रयत्व धर्मा भात्रे तुल्यन्यायतया स्वतत्सिद्धिरपि नस्यादेव । , यति ( प्रागेवेति ) स्वयाथात्म्य प्रतिपादनादि संरंभ वैमुख्यादि त्यु- क्तत्वादित्यर्थः । कथमित्यस्य प्रश्नार्थमभिप्रेत्याह ( तहीति ) ( समबुद्धि- रिति क्वचित्पक्षपाती भवसि तत्वबुभुत्सुरसीति यावत् (अपारलागर रामे ति)- संशयो विवादोवा विवक्षितः । किं स्वरूपप्रकाशमात्रेण जडविषयत्वा भावस्साध्यते, उत स्वरूपप्रकाशन इतरविषयाभावस्यापि विषयीकरणात, नाद्यः स्वरूपप्रकाशे । पीतरप्रकाशाविरोधात् । नह्येकमेव प्रकाश्यमिति नियमः, व्यभिचारात् क्वापि तददर्शनाच्चेत्यभिप्रेत्य द्वितीयं दूष- यति ( तदसिद्धस्येति ) तदेवोपपादयति ( कस्यचिदिति ) घट महं जानामीति किंचित्पुरुषाश्रयतया घटत्वाद्याश्रयविषयकतया अपरोक्ष- स्वादि विशेषरूपेणच स्वतस्तिद्धे रित्यर्थः ( अतइति ) एवं स्वरूपाति रिक्वस्यापि प्रकाशमानत्वेस्थिते सविषय वादीनां प्रकाशापह्नवे, २६ २०१ शाखमुक्तावळी | यत्पुनः प्रकाशात्मकास्तु न ततो विवेकुं शक्यन्त इति तद साजात्यमात्रेण तादात्म्येतिप्रसंगात् ज्ञानरूपी ज्ञा नाश्रयथात्मा स्मामिरिष्यते, तद्वद्धर्मिभूतज्ञानमपि यदि ज्ञानस्वरू प्यसत् , या उपमं तदा तदप्यंगीकुर्मः, अनुषदम्भात्तु- सरनभ्युपगमः, नच विविच्यमानतामात्रेण स्वप्रकाशात्मता मंगः सर्वामपि संvिat वयं प्रकाशानामपि संविदन्तरकर्मस्य स. गर्थयिष्यमाणत्वात् । यतु स्वरूपमात्र स्वप्रकाशेष्यन्तो धर्मसिद्धि रित्यनुपलभ्यमान साधना तत्साधनस्य लबुत्वमुनं तदपि चार्यकसौहार्द, अनुमा नाद्युच्छेदप्रसंगात् । उपलभ्यन्ते धर्मा इत्युक्तं । यदप्युक्तं निर्विशेषस्त्रानुभवेन तन्निरमनव्यापातः सविदोषानु भवानान्तु तदपेक्षया दुर्बलवमिति तत्तदा सुन्दरं, यदि द्वयोरपि स्वरूप मुपलभ्य बलावलचिन्ता वर्तेत इहतु निर्विशेषस्वानुभव एव नोपलभ्यते । यह निर्विशेषानुभवक विपयतया सविशेषानुभवानां सत्ता भादिकमुक्त, तदपि प्रस्तुतप्रतीपं प्रकाशागता मात्रतया स्वतस्सि. स्वरूपस्यापि तदुपहव स्तुशक इत्यर्थः । प्रकाशात्मकस्य विशेष- किं संविदभेदानुभवा सत्तादातयं, उतसाजात्यानुभवात् ? नाद्यः असि देः । ज्ञानात्मक ज्ञातुभेदेनैव संविदनुभवात इत्यभिप्रेत्य द्वितीये दोषमाह (साजात्यमात्रेणेति) सर्वेषामपि घटानां एकत्वापत्ते रित्यर्थः । तहिं ज्ञा नस्य ज्ञानाश्रयत्व प्रसंग इत्याशंक्य इष्टापत्या परिहरति (ज्ञान पद्दति) यदि ज्ञानस्य ज्ञानाश्रयत्व मिष्यते तर्हि धर्मभूतज्ञानस्यापि ज्ञानाश्रयत्व. गवाह (कृति) अन्यथा तेषामपि परप्रकाश्यतया प्रकाशा- मकत्वासिद्धेरित्युक्तं दूषयति ( नचेति ) यद्यनुपलभ्यमानस्य कल्पना मात्रमेव गुरु, तदा दोषमाह (तदपीति) यदि ज्ञानस्याधिकविषयत्वक नायां गौरवं तदा दोषमाह (उपलभ्यन्तइति ) (तदपि प्रस्तुति)

1१० बा शनदुर्वया - चरडमारुतसाहता । द्धायां संविदि कथं विपयाश्रयादिविशेषित विशेषानुभवान्तर प्रका शः । करणाययोग्यत्वात् न योन्यानुपलम्भ इलेत दनुभूते रनभू- त्यन्तरविरयस्य चक्ष्यनामन्वात् निरस्तम् । } यश्च स्वयोन्यपि स्वनानुपलम्भायोगेन योग्यानुपलब्धे विशे प्यासिद्धिरिति तत्र कः स्येनानुपलम्भं ब्रवीति सविशेषतया सं विदुपलम्भं द्रुमः नतु निर्विशेषतयेति सेन निर्विशेक्तयोपलभस्य योग्यानुपलम्भं बदाम, तथाहि - faarataarata निर्विशेषं स्वतः प्रकाशतइति मन्यसे उत स्वापाद्यवस्थायां यद्वा सर्वाव- स्यानुपलब्धमपि युक्तिवात् निर्विशेषतया निकृष्यत इति अथोप लम्ननुक्त्यन्यथात्वेपि शब्देन तथा निर्दिश्यत इति । न प्रथम, arrant विशिष्टतयैव तदानी व मोचगनुभवा तोणवा संवित्स्वरूपस्य प्रकाशनानन्त्रात् । तदेतत्राह - दर्शभिति केनचिद्विशेषेण विशिष्टविपयवा सर्वेषामनुमाना मित्यादिना । नापिद्वितीयः तत्रापिनुभवोऽस्तिचेत् न विशेष- एव नचेत् कम्प निविशेषतया प्रकाशः | स्वापन सूच सविशेष एवानुभव इति स्वावसरे निपुणतर सुपपादयिष्याम " इति भाष्यं । अयमनिप्रायः सुनचादिदशाया मिदमर्थप्रकाशनं तावत् नास्तीति सर्वमम्मत अहमर्थप्रकाशस्तु वया नेप्यते इप्यमाण स्वेपि न तस्य निर्विशेषतया कुरणं प्रयक्वा नुक्लवादिरूपेण- , * 3 3 इदमहम विषयताच नाभेदाध्यासः विशेषमित्य्यात्वस्येतः प्रागसिद्धे रिति भावः । (विशेषतयेति) कर्मादि विशिष्टतयेत्यर्थः ) (उपलम्भ युक्तयन्य धा प्रीति) उपलम्भनय स्तविशेषविषयत्वेपीत्यर्थः । (विषयाश्रयेति) स्वगतविशेषा - ज्ञानत्वापरोक्षादयः । ननु भवद्भि ज्ञानस्य निर श्रीकारान स्वानादिषु विषयादिभाना नभ्युपगमात् विग्य दिव ૨૦૪ ; शास्त्रमुक्तावली । स्फुरणात, अन्यथा तत्प्रकाशएव नास्तीति । अथ पुनर्जानामीति प्रतीयमानोर्थ स्तदानीं विपयाश्रयशुन्यः प्रकाशतइति मन्यसे तद- पि नः तस्य तन्निरूपणीयस्वभावतया तद्विरहेण प्रकाशायोगात् । न- हि छेद्यादिविधुर छिनत्ति परशुः । वयन्तु यद्यपि नित्यां संविद श्रुतिवलादभ्युपगच्छामः तथापि तस्या न निर्विशेषायाः प्रकाशमि निराश्रयायावा स्थिति । अत सुषुप्तावपि सा साश्रयैव, संकोचादिधर्मवतोच एकदेशिमतेनात्म विपयतया सविपयाच । त- तश्च सुखमहमस्वाप्स मिति परामर्शोप्युपपन्नः । तवतु न तथा, अनुपलब्धेः । नहि सुप्तएव तथा परामर्श मर्हति, विपयाश्रयरहि तेयं संविविर्तत इति परामर्शे प्रतिसंबन्धितया विषयाश्रय प्रती यवश्यम्भावेन सुषुप्ति व्याघातात् । कछामः नापि प्रबुद्ध तथा प्रतिसन्धत्ते, नहि सुप्तोत्थित एतावन्तं कालं कि पयाश्रयरहितज्ञातिरूपेणा ह मवस्थित इति परामृशति, अपितु सुप्तोहं नाज्ञासिषमिति ज्ञप्तिनिषेधेनैव । अहंकारविगमात् विषयानुभवाभावा ऋच्च तत्प्रतिसन्धानमितिचेत् हन्त भवानेव निर्विशेषं हन्ति, त- , } संवित् तदा प्रकाशत इति वाच्य मित्याह ( वयंस्थिति ) ( तत- वेति ) सविशेषाया स्संविद स्सुषुप्ता वतुभवादेव सुप्तोत्थितस्य तु वित्वविशिष्टतया अहमर्थाश्रयतयाच स्मृतिरुपपन्नाहीति परामर्शशब्दो ज्ञraat | किंच यदि तथा नुभवः स्यात्, तदा सुप्तोधित स्व था परामृशेत् न तथा परामृशतीत्याह ( नापीति ) प्रत्युत ज्ञाना भावमेव परामृशतीत्याह ( अपित्विति ) ( अहङ्कारेति ) अहङ्कारस्य सुप्तौ महीनत्वात शतिरूपेणाह मवस्थित इति न सुप्तोत्थितस्य प- रामर्शसंभवः । किंच स्वरूपप्रकाशे सत्यपि विषयानुभवाभावान्नमुप्तोत्थि तस्य परामर्श संभव इत्यर्थः ( हन्तेति ) सुप्तोत्थित परामर्शाभावोपपादनेन पायानुभव मानाभावस्यैवोपन्यासात् न तदा तादृशानुभ- [? –चा] तदूपण चण्डमारुतसंहिता | २०१ दप्रतिसन्धानस्यैवोपपादनात् । किंचान्याभावस्य अन्यानुल्लेखरयच- मात्र स्मृतिप्रतिबन्धकत्वा योगात्, अन्यथा अतिप्रसंगात् । नचा नुतस्य स्मरणनियमो नास्तीति वाच्यम् । प्रतिदिवसं चिरका- मन्यवैमुख्येन प्रत्यक्षेणैव प्रकाशमानस्यार्थस्य निखिलसंस्कारतिर स्मारक मरणवेदनादि प्रवलतरप्रतिबन्धकाभावेपि सावधानेना पि निमनास्मरणस्या नुभवाभावपर्यवसानात् । , यत्तावन्तं कालं न किंचिदहमज्ञासिपमिति अज्ञानसाक्षित्वे नानुभूतिः प्रकाशत इत्युक्तं तद्विपरतिफलं नहि ज्ञानप्रतिषेधएव ज्ञानप्रकाशे प्रमाणं भवितुमर्हति । ज्ञानाभावातिरिक्तंन्चज्ञानं नि- रसिष्यते । किंन्चायं परामर्शोऽहमर्थानुवृत्तिं ज्ञाननिवृत्तिच परामृश नहमर्थनि वृत्ति ज्ञानानुवृत्तिच वदत स्ते अत्यन्तप्रतिकूल एव । एवं सुखम- हमस्वाप्तमिति परामर्शोप्यहमर्थस्यैव सुखतया प्रकाशं प्रदर्शये नथुन- सुखसाक्षितया संवित्प्रकाशम् । एवं मदमूर्द्धाद्यवस्थासुच भाव्यं, ततो न स्वापाद्यवस्थास्वपि निर्विशे प्रकाशसिद्धिरिति । नापि तृतीयः युक्तयापि निरालम्बनतया निष्कर्षस्याशक्यत्वात, * वसिद्धि रित्यर्थः । ( किश्चेति ) अहमर्थाभावे माभूत सुप्तोत्थितस्य तत्यति सन्धानमपि तदानों प्रकाशमान संवित्प्रतिसन्धानन्तु स्यादेव, नान्याभावो ऽन्यानुल्लेखच स्पष्टं प्रतिपन्नसंविन्मात्रस्मृतेः प्रतिबन्धक इत्यर्थः (अन्यचेति ) कस्यचिदभावात् कस्यचिदनुल्लेखाच्च प्रतीतांशस्याप्यस्मृतौ स्मृतिमा बोच्छेद प्रसंगइत्यर्थः । अनुभूतस्य स्मरणनियमाभावा नानुभूतावपि संवि त्स्मर्यत इत्यत्राह ( नचानुभूतस्येति ) किं युक्या निरालम्बनत- या निष्कृप्यते, उत मित्यालम्बनतया ? आद्य आह ( युक्त्तयेति ) द्वि- २०६ तु शास्त्रमुक्तावली । aataar निर्धर्मकत्वस्य निराकरिष्यमाणत्वात् । कि संविन्निर्विशेषा एवंत्वादितिहि निष्कर्णप्रकारः, तत्र हेतुसा- व्यरूपमन्वये कथंनिविशेषता, तदनन्वयेतु साध्यसमत्य साध्याभावी, तमिध्यात्वेऽप्यन्ततस्तथैव तयोः संविस्वरूपैक्ये पक्षहेतुविभागाभावः, सिद्धसाधनताचेत्यादयो दोषा द्रष्टव्या इति । तदेतदभिप्रेत्याह - “स विशेोऽप्यनुभूयमानोऽनुभवः केनचि युक्तयाभासेन निर्विशेष इति निष्कृप्यमाण स्तत्तातिरेकिभिः स्वासाधारणैः स्वभावविशेषै निर्विशेष इति निष्टव्य” इत्यादिकं । नापि चतुर्थः निर्गुणवादस्ता खण्डवाक्यार्थस्य वि } ती आ ( आलम्बनेति ) ( तदनन्वयइति ) हेत्वनन्वये साध्यसम ता, साध्यानन्वये साध्याभाव इत्यर्थः । नहि साधनस्य तुच्छता, किं- मिथ्यात्वमेव, मिथ्यात्वे व्यावहारिक सत्व मस्त्येवे- त्यत्राह ( मिथ्यात्वेऽपीति ) हेतोमिथ्यात्वे पारमार्थिकतया भिहित नि विशेषत्व समान सत्ताकत्वाभावात् न तस्य साधकत्वं साधनयोग्यस्तु- पारमार्थिको हेतुस्साध्यवद‌सिद्ध एव साध्य मिथ्यात्वे सिद्धान्तसिद्धना रमार्थिक निर्विशेषत्वा सिद्धि रित्यर्थः । हेतुसाध्ययो संविदभेदात् पा रमार्थिकत्वमाशंक्याह ( तयोरिति ) ( पक्षहेतुविभागाभाव इति ) स्वरूपासिद्धिरिति भाव: ( सिद्धसाधनतेति ) पक्षस्य सिद्धत्वादिति भावः । असिद्धावाश्रयासिद्धि रादिशब्दार्थः । इति श्रीवाचूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासमधिगत पराव रतत्वयाथाल्येन तदेकदेवतेन तच्चरणपरिचरण परायणेन तत्प्रसा दलब्धमहाचार्यापरतामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शतदूष णीव्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां निर्विशेष स्वप्रकाशत्वभंगो नाम दशमः स्कन्धः ॥ [१० - त्रा] शतपणी - चण्डमारुनसहिता | पञ्चानः, स्वरेण निराकरिष्यमाणत्वात् { सामान्यतोऽपि शब्दः किं पदरूपेण स्थित्वा निर्विशेषं बोधयति वाक्यरूपेणवा? नाव: अन्विताभिधानवादेत केवटपदस्यावाचकत्वात् । यथोक्तं- “जातं हुतं सर्व स्वारितानन्वितार्थक | न्यायसंवादितव्यक्ति पक्षाद्वाक्यार्थबोधकम् " इति | अभिहितान्वयवादेऽपि प्रयेकं पदानां प्रमाणचाभावात् यथाहुः " पदमभ्यधिकाभावात् स्मा- रका न विशिष्यते " इति । प्रत्येकपदशक्तिचिन्तायामपि प्रकृ- तिप्रत्ययरूपेण स्थितस्य पदस्य कचि प्रकृत्यर्थविशिष्टः कचित्प्रय यार्थविशिष्टः प्रतिपाय इति कथं निर्विशेपबोधकता । स्वार्थि- कप्रत्ययविशिष्टेपि पदे पुनः प्रकृत्यर्थविशेषस्य प्रत्ययान्तरेण वि शिष्टविषयत्वमेष्टव्यं । अव्ययान्यपि विशिष्ट मर्धमेव योतयन्ति अ दिवा । निर्विशेषमिति पदेन किं बोध्यतइति चेत ? कि केवलेन, उत वाक्यस्थेन पूर्वत्र वस्तुतो न किंचित, अभ्युत्पन्न भ्रान्तोक्त्योरर्थविशेषानपेक्षणात् । प्रतीतिमात्रमपि जायमानं मनता किचिदुल्लिख्य तन्निविंशे मिति परामृशेत् तत्रापि वाक्यच्छायया वै शिश्यमेवोल्लिख्येत । वाक्यस्थेनतु तेन पदान्तरोपस्थापित विशेना विरोधेन तद्विवक्षितविशेष निषेधएव क्रियते, यथा- नरपतिरि तीयः, नगरी निर्विशेत्रेत्यादिषु । संवित्समस्तविशेषशून्येति भवत्क लिपतवाक्यन्तु भ्रान्तिमात्रजनकमिति न ततोर्थनिष्कर्षः । नाथि द्वितीयः, तत्तत्पदोपस्यापितानेक पदार्थविशेषसंसर्गस्य संसृष्टस्य वा बोवेन निर्विशेषप्रसंगाभावात् । तदेतदखिलमभिसन्धायाह- " शब्दस्यतु विशेषेण सविशेषएव वस्तुन्यभिधानसामर्थ्य " मित्या दि । अतः प्रतीत्यभावात् निष्कीलिंगशब्दाययोगाच्च न निर्विशेषस्व प्रकाशत्व सिद्धिरिति ॥ *

• 2 इति श्रीकवितार्किकसिहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमहेंकटनाथस्य श्रीवेदा स्ताचार्यस्य कृति शतपय निर्विशेष प्रकाश मंगवादोदशमः ॥ २०८ शास्त्रमुक्तावली । श्रीः । श्रीमते रामानुजायनमः | श्रीमते निगमान्तमहादेशिकायनमः अथ एकादशस्कन्धः । सं प्रज्ञातस्थितिमधिगते निर्विकल्पे समाधी- शान्तावद्यं स्तिमितबहुळानन्द सन्दोहमन्तः । यत्तह्मस्फुरति यमिनां पूर्णपाड्गुण्यरूप- सामेनित्यंहृदि हयमुखी देवता सन्निधत्ताम् ॥

, यदेतदाहुः अस्तितावन्निर्विकल्पकं नामप्रत्यक्षं प्रथमाक्षरसन्निपातस मनन्तरं अविशिष्टविपयापरोक्षावभासस्य दुरपह्नवत्वात् । अभ्युपेतंचे- तत्सर्वैर्वादिभिः । ननु शाब्दास्तत्रापि शब्दानुवेधमिन्छन्ति यथाहु:–“न सोऽस्ति प्रत्ययोलोकेयशब्दानुगमादृते । अनुविद्धमित्रज्ञानं सर्व शब्देन गृह्यते " इति । सत्यं तैरपि समाधिदशायां तस्यैव शब्दस्य निरस्तसम स्तकल्पनाजालस्य उपलम्भः स्त्रीकृतः । किच शब्दानुविद्वत्वं नसर्व- त्रज्ञाने दर्शयितुं शक्यं, बालादिविज्ञानेषु तदसंभवात्, अन्यथा चैषां व्यु स्पत्तिमन्तरेण तद्वाचकपरिज्ञान प्रसंगात् । बलादि विज्ञानान्यपि सू क्ष्मशब्दानुविद्ध विपयाणीति चेत् ? तथाविधस्यशब्दस्य परैरनभ्युपगमात् । अभ्युपगच्छतामपि तदनुवेद्यस्य दुस्साधत्वात् । पदज्ञानमेव तावन्नप्रत्यक्षं कि पुनस्तदनुविद्धस्तस्यविपयः । नत्र सूक्ष्मशब्दानुविद्धत्व व्याप्तं- तत्र हेतुमाह ( अनुविद्धमिति ) सर्वमपि ज्ञानं शब्दगोश्वरत्वे नैव अनुभूयतइत्यर्थः ( कल्पनाजालस्येति ) ( बाकादीति ) सूक्ष्मत्वं- उच्चारणायोग्यत्वं । ( तथाविधस्येति ) वर्ण पद वाक्य व्यंग्यस्फोटा तिरिक्तस्या नभ्युपगमादित्यर्थः । प्रत्यक्षादिविकल्प मभिप्रेत्य प्रत्यक्ष ताव दूषयति ( पदज्ञानमेवेति ) ततश्च बालादिज्ञानस्य इतरान् प्र त्यप्रत्यक्षत्वात् किंचिद्विशिष्टरूपेण सुतरां प्रत्यक्षत्वेन शब्दानुविद्धवि षयतया नमत्यक्षमित्यर्थः । अनुमानं दूषयति ( नचेति ) अनुपलं- [१० वा] शतदूपणी चण्डमारुतसंहिता |

?

२०६

किंपुनस्तदनुविद्ध ] स्य विषयः । नच सूक्ष्मशब्दानुविद्धत्वव्याप्तं किंचिल्ल गमस्ति । अथ व्युत्पन्नपुरुषबोध दृष्टान्तेन बालादिज्ञानेष्वपि प्रत्यय- स्वादिहेतुभिः शब्दानुविद्धविषयत्वं साध्येत तदप्यशक्यं पूर्वो- क्तप्रसंगा[पातात् । अस्तु स्थूलशब्दानुवेधस्य बावः, तत्सहकृता पक्षधर्मतावला त्सूक्ष्मशब्दानुवेध सिध्यतीतिचेन्न । वाचकतया नु विवक्षायां सूक्ष्माभिमत शब्दस्या वाचकत्वादेव तदनुवेधासम्भवात्, नहि व्युत्पत्तिपदवीदत्रयस्तस्य वाचकत्व मुत्प्रेक्षणीयं । अव्युत्प- नोऽपि शब्दः स्ववाचकइतितु परिभाषामात्रं, शब्दवाचकतायामपि श- व्दस्य व्युत्पत्तिसापेक्षत्वात् । स्ववाचकत्वसिद्धावपिच न वस्तुन स्तदनुबे धः, तस्य तद्वाचकत्वेना व्युत्पत्तेः । अस्तु रूपादिव दवाचकत्वेनैवा नुवेध इतिचेत् ? न अतन्निष्ठत्वा दारोपासंभ्रत्राच्च । सौगतैरपि शब्दाध्यासो व्युत्प- तिकिल्पित कलुपित बुद्धा वेवाद्रियते वादाहियते नतु निर्विकल्पके । अत श्वक्षुरादिभि रर्थेषु स्वरूपेणोपलब्धेषु व्युत्पत्तिसमय सहानुभूतार्थ संदर्शनादुद्बुद्ध संस्कारवशा द्वाचकत्ववगतौसत्यां वस्तुन स्संज्ञानत्रिकल्प इति न प्रथमाक्षसन्निपातजेषु ज्ञानेष्यन्युत्पन्न बाल मूक तिर्यगादि बुद्धिषु च

}

भादितिभावः । ( पूर्वोक्तेति ) व्युत्पत्ति मन्तरेण तत्तद्वाचक परिज्ञा- नप्रसंगादित्यर्थः । बाधउक्तः, प्रसंगहेतुः कः, शब्दानुवेधः किंवाच कतया उत रूपादिवत्स्वरूपेण ? आद्यभाह ( वाचकतयेति ) शब्दत्वा द्वाचकत्वं कल्प्यतइत्याशंक्याह ( नहीति ) व्यवहारादेव व्युत्पत्ते ग्रह्मत्वादित्यर्थः व्युत्पत्ति मन्तरेणापि शब्दानां स्ववाचकत्व मस्त्ये- वेत्याशंक्यपरिहरति ( अव्युत्पन्नइति ) शब्दानां व्युत्पत्तिमन्तरेण स्व वाचकत्व मभ्युपगम्य अर्थस्य तदनुवेधासंभवमाह ( स्ववाचकत्वेति ) भर्थे व्युत्पत्तिमन्तरेण वाचकत्वं नसंभवति अतिप्रसंगादितिभावः । द्वितीयशकते ( अस्त्विति ) ( आरोपेति ) अस्यैव प्राथमिकज्ञानत्वे पूर्व मधिष्ठानज्ञानाभावात् बाधकज्ञानसत्त्वाच्च नारोपतासम्भवतीत्यर्थः । सौगतै शब्दानुवेधो ऽङ्गीकृतइत्यत्राह ( सौगतैरपीति ) संज्ञानविक-

२७११०

शास्त्रमुक्तावळी |

शन्दान्वेधसंभवः । माभून्छब्दानुवेधस्तत्र, तथापि, समानेन्द्रियग्राद्य जाति गुणादि विशिष्टमेव सर्व यं प्रथमाक्ष सन्निपातादप्युपलभ्यते इतिचेत् ? तदपिन; अकारण कार्योत्पत्ति प्रसंगात्, विशिष्टज्ञानस्य सर्वस्य स्वरू पज्ञानपूर्वक दर्शनात, प्राथमिक स्वरूपज्ञानाभावे विशिष्टज्ञानस्यामुत्पत्ति प्रसंगात् । विगीता बुद्धिः स्वरूपज्ञानपूर्विका, विशिष्टबुद्धित्वात्, संप्रतिप न्नवदित्यनुमानात् । अस्तु स्वरूपज्ञानं, तदेव स्वरूपं जातिगुणादि सर्वात्मक मपि निर्विकल्पे नतथा विविन्यते, विकल्पेतु जातिगुणाद्यात्मना तदेव विकल्प्यते इतिचेत् तन्न जातिगुणादीनां परस्पर माश्रयाच्च भे दसिद्धेः । अभेदोऽपि तद्वत्सिद्ध्यतीतिचेन्न : साधकाभावात् । प्रथमपिण्डग्रहण मस्तीतिचेत् ? तत्र प्रथमपिण्ड ग्रहणशब्देन कि पिण्डस्य प्रथमं ग्रहणं विवक्षितं ? उता नुपलब्धन्चर ष्वेकजातीयेषु कस्यचित्प्रथमस्य पिण्डस्य ग्रहणमिति न प्रथमः प्रथमाक्ष स्व न्निपात समनन्तरं जात्यभिन्न वस्तूपलम्भे तस्यैव विकल्पखापातात् है अनुवृत्तत्वाचा काराग्रहणा दविकल्पत्वमितिचेत् । न तथासति जात्यादि

संज्ञानुविप्रत्ययः । ( स्वरूपेति ) विशेष्यस्वरूपज्ञान पूर्व कत्वादित्यर्थः । ( सम्प्रतिपन्नवदिति ) द्वितीयादिविकल्पवदित्यर्थः । प्राथमिकज्ञानस्य जात्याद्यविषयत्वमसहमान: प्रकारान्तरेण निर्विकल्य क सुपपादयत् कौमारिल झाङ्कते ( अस्विति ) जात्याने स्स्वरू- भिन्नत्वात् स्वरूपविषयकमपि प्राथमिकज्ञानं जात्यादिविषयमेव प्रा थमिकज्ञानेतु नविविच्यते द्वितीयादिज्ञानेतु विविच्यते येन न विधि- च्यतेत निर्विकल्पकं, इतरत् सविकल्पकं नतु - जात्याद्यगोचरं स्व रूपगोचरं निर्विकल्पकं, जात्यादिगोचरंसविकल्पक, मितिविभागइ- त्यर्थः । किं प्राथम्यं ग्रहणविशेषणं उतपिण्डविशेषणमिति विक- रूपयति ( तत्रेति ) पिण्डस्य प्राथम्यं सजातीयेषु प्रथमगृहीतन्वं ( तथासतोति ) जात्यादे स्स्वासाधारणरूपेणा ग्रहणे तदभिन्नत्वेन , ร , [20-9] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । M २११ स्वरूपस्या ग्रहणे तदभिन्नवस्तुपलम्भासिद्धेः । जात्यादीन्यपि स दात्मना तदैव गृह्यन्तइतिचेन्न तथासति सन्मानं गृहीतं नतु जात्यादिरित्येवपर्यवसानात् । तथाच तदेवास्माकं निविशेपमिति | अावृत्तिलक्षणो विशेष स्तत्रापि गृहीतस्स्यादितिचेन तस्य तस्वरूपानतिरेकात्, अतिरेकेचा तद्ग्राहिण स्सविकल्पकत्वप्रसंगात् । नापिद्वितीयः तत्रापि प्रथमाक्षसंनिपातजन्यज्ञानस्य उक्तन्यायेन त दभेदग्रहणासिद्धेः । तत्समनन्तरभाविनस्तु विकल्पस्य जातिग्रहणे सत्यपि प्रकार प्रकारिभावेन भेदस्यैवग्रहणात् । तदानीं तत्सजांतीय बवन्तरग्रहणाभावात् जाते वस्वन्तरानुगतवलक्षण आश्रया दोनगृह्यते, जातिगुणादिविशिष्टेऽपि बन्तुन्येको गौ रित्यायेकशब्दा सुविद्धप्रत्ययादैक्यनुपलब्धमितिचेन्नः वसनाभरणादिविशिष्टे प्येकोय मिति प्रत्यवात् । तत्र पुरुषान्तरव्यवच्छेदार्थ मेकशब्दः नतु विशेषण- ग्रहो नसंगतीतीत्यर्थः । ननु जात्यादिभिन्नत्वप्रकारेण ग्रहणेहि जात्यादे रसाधारणरूपेण ग्रहणापेक्षा, लति गृह्यमाणे जात्यादिकमापे सद- भिन्नं सदात्मनागृह्यते , नच तत्र जात्यादे रसाधारणरूपेण ग्रहणा पेक्षेति शङ्गते ( जात्यादीन्यपीति ) ( तयासतीति ) स्वरूपापेक्षया जाते रभेदे किप्रमाणमिति पृष्टे सत्स्वरूपविषयकं ज्ञानं तदभिन्न, जात्यादिकमपि सपेण गृह्णातीत्युक्तं, ततश्च अन्योन्याश्रयः, अभेदे सि. द्धे सञ्ज्ञानस्य सदूपेण तद‌भिनजातिविषयत्वसिद्धिः सदुपेणच * सिद्धे अभेदसिद्धिरिति तथाच सन्मात्रमेव गृहीतम् नतु जात्यादि कमित्येव पर्यवसानात निर्विशेषविषयं निर्विकल्पकं सिद्ध मित्यर्थः । न Frent affर्वशेषनिर्विकल्पकसिद्धिः, असयावृतेः ग्रहणादिति, शङ्कते ( असद्व्यावृतीति ) भेदग्रहणासम्भवम् वदन् जातिव्यत्यमे दे प्रमाणश्च शङ्कते ( तदानीमिति ) ( एकेति ) एकइतिशब्दानुविद्ध- प्रत्ययादित्यर्थः । ( इसनेति ) तत्राप्यभेदप्रसङ्गइतिभावः ति ) विशेष्वपुरुषमात्र करावेत्यर्थः । मानान्तरंदा (वे- २१२ शास्त्रमुक्तावळी । विशेष्यैक्यार्थ मितिचेत, अत्रापि गवान्तरादिव्यवच्छेदार्थ इत्येवास्तु । नवभेदरहितेषु विशेषणेषु मत्वर्थीयसापेक्षं सामानाधिकरण्यं दृष्टम्, जातिगुणादिषु मत्वर्थीयनिरपेक्ष सामानाधिकरण्या दभेदोऽप्यभ्युपग- न्तव्यइतिचेन्न; अभेदप्रसंगरहितेष्वपि शरीरात्मादिषु देवो हे मनु- ष्योह मात्मादेवो जातः कर्मभिः रित्यादिमत्वर्थीयनिरपेक्षसामानाधिकर- म्यदर्शनात् । लक्षणयातऋसामानाधिकरण्यमितिचेन्नः तत्रापि कैश्चि तथाभ्युपगमात् । अपृथक्सिद्धत्वा दपर्यवसानादिवृत्त्यावा तत्रसामाना- धिकरण्यमितिचेन्नः शरीरेपि तथा सुवचत्वात् तत्रापि तथासुत्रचत्वात् अपृश्राद्धत्वस्य मत्वर्थीयनैरपेक्ष्य प्रयोजकत्वादिति । अस्तुतर्हि अष्ट- थक्सिद्धत्वादेव जातिगुणादे राश्रयतादात्म्यमिति चेन्न भेदगर्भेण सम्बन्धे ना भेदसाधने व्याघातात् । नायमभेदो भेदाभावात्मा; नापिभेदविरुद्धोधर्मः येनव्याघातस्स्यात् अपिवन्यादृशइतिचेन्न ; तथाविधस्य कस्यचिद भेदस्या प्रसिद्धत्वात् मेदाविरुद्धस्य कस्यचित स्वभावान्तरस्य सा धने स्माक गनिष्टाभावाच । एतेन सहोपलम्भनियमा दभेद इत्यपि ( नवमेदेति ) देवमिति व्यवहारस्य भ्रान्तिमूलत्व माशंक्य विवे- किनां प्रयोग मुदाहरति ( आत्मेति ) ( लक्षणयेति ) देहवाचिनादेहा दिपदेन तद्विशिष्टात्मलक्षणयेत्यर्थः । ( तत्रापीति ) जातिवान्चिपदेऽपि मीमांसकैकदेशिभि लक्षणाभ्युपगमादितिभावः । ( अपृथक्तिद्भावा- दिति) लक्षणामन्तरेण मत्वर्थीयनिरपेक्षतामानाधिकरण्य मभेदप्रयोजकं तदेवमप्यस्तीतिभावः । ( शरीरेऽपीति ) अपृथसिद्ध्यादिना सामाना दिकरण्यस्य शरीरेऽपि सुवचत्वा तत्राप्यभेदप्रसङ्गाद पृथक्सिद्धिः पर्यवसानं वा कुत्रापि मत्वर्थीयनिरपेक्षसामानाधिकरण्यप्रयोजकनेति- भावः 1 सुवचत्वादिति " पञ्चम्यन्तमुत्तरपञ्चम्यन्तहेतुः । मा नान्तरशङ्कते ( अस्त्विति) भित्रेष्वपृथक्सिद्धेरदर्शनादितिभावः 64 श्र वव्यतिरेक्यनुमानं विवक्षितं । ( अनिष्टेति ) प्राथमिकस्य स्वरूपवि षयकस्य ज्ञानस्य जान्याद्यविषयतया स्मदभिमत निर्विकल्पकाविरोधादि [१० वा] + शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । २१३ निरस्तं ; सहोपलम्भस्य तन्नियमस्यच तादात्म्यत्रैरित्वात् । तदेवं भिन्नेष्य भेदसाधकासिद्धौ भेदाभेदयोः प्रतीतिवला दविरोवइ- ति धाष्टर्यमात्रेणोच्यतेः अतो जातिगुणाद्यात्मकस्य एकस्यासम्भवा- देव तद्विप्रयं निर्विकल्प माशांवर सगोत्राणा माशामात्रपरिकल्पितं । अस्तुतर्हि परस्पर मत्यन्तभिन्नानां द्रव्यजातिगुणादीना मगृहीतविशेष णविशेष्यभावानां स्मरूपमात्रगृहणं निर्विकल्पकं, ततएवच तत्समनन्त- रभाविधिकल्पोत्पत्तिरपि निव्यूढाभवति, नह्यगृहीतविशेपणा विशिष्टबुद्धि रुपपद्यते । नच जात्यादीनां विशेषणानां तत्तदिन्द्रियेण ग्रहणयोग्यानां तत्तदिन्द्रियसम्प्रयोगादि सामग्रयां सत्या मग्रहणमुपपद्यते : अतो विशेषण स्वरूपग्रहणरहितं निर्विकल्पकं नास्तीति तदप्यसारं, यदि विशे पणविशेष्ययो स्वरूपग्रहणं कस्तर्हिविकल्पाद्भेदः । समवायाग्रहणमि तिचेन्न ; अनुधक्सिद्वेषु जात्यादिषु वेदान्तविद्भि स्स्वरूपातिरिक्त- समवायानभ्युपगमात्, तथाच वैशेषिकनिराकरणाधिकरणे सूत्रम् - " समवायाभ्युपगमाच्च साम्यादनवस्थितेः " इति । अस्तुवा सम वायाख्यः सम्बन्धः, स किं तदा न गृह्यतेः अयोग्यत्वादिति चे- I 3 तिभावः । ( सहोपलम्भस्येति ) सहभावस्य भेदगर्भत्वात्तत्रियमस्य- च भेदनियसाधकत्वादित्यर्थः । ( आशाम्बरेति ) भेदाभेदवादित - या दिगम्बरलगोत्राणामित्यर्थः । नैयायिकः स्वमतसिद्धं निर्विकल्पक माशङ्कते ( अस्विति ) एवमपि न जात्याद्यविषयनिर्विकल्पक सिद्धिरि तिभावः । सविकल्पकव्यावृत्त्यर्थ ( अगृहीतविशेषणविशेष्यभावानामित्यु क्कम ( ततएवेति ) निर्विकल्पकस्प जात्यादिविषयत्वादेवेत्यर्थः । ( नहीति ) अत्र निष्ठया भूतत्वस्य विवक्षितत्वात् पूर्व विशेषणज्ञाना भावे विशिष्टद्धिर्न स्यादित्यर्थः 1 अत्रविशिष्टबुद्धित्वेन हेतुना विशि वैशिष्टयज्ञानव द्विशेषणज्ञानसाध्यत्वं विवक्षितं । एवं कार्यवशात्पू वं विशेषणज्ञानं प्रसाध्य इदानीं सामग्रीवशाच्च तत्साधयति ( नचेति) सत्यसामग्रचालू कार्यविम्वो नुपपन्नइतिभावः । ( सकिमिति ) कु २१४ " शास्त्रमुक्तावळी | नः नित्यं तदग्रहणप्रसंगात् । एवमपि कैश्विदिष्यतइति चेन्न त थापि विकल्पाविशेषप्रसंग: । नहि तदा विकल्पेऽपि समवायग्रह गं सम्भवति । तथापि विशेषणविशेष्यभावो गृह्यत इतिचेन्न, तर्हि ततएव ततः पूर्वे विशिष्टप्रत्ययोत्पत्ति वक्तव्या, जातेहि विशिष्टप्रत्य ये निष्कर्षकच्या विशेषण मिदं विशेष्य मिदमिति विविच्यते, तत a raha faशिष्टप्रत्यये क्कनिर्विकल्पकम् । माभूत् स्वरूपायो स्यत्वं “ सहकारिवैकल्यात्तु निर्विकल्प के समवायाग्रहण " मिति न्यायाचार्याइतिचेत् ? किं तत्सहकारि, अवच्छेदकग्रहणमितिचेन्न, अवच्छेदकयो राश्रयाश्रयिणो स्वरूपस्य निर्विकल्पेऽपि ग्रहणात् । अवच्छेदकग्रहणस्य सम्बन्धग्रहणकारणत्वात् पूर्व मन्छेदकग्रहण- पेक्षितमिति चेन्न तस्य कारणले प्रमाणाभावात्, सम्बन्धग्रहणद शायांच येन रूपेणावस्थाय तदवच्छेदक मवच्छिन्द्यात् तयदि रूपं युगपग्रहणेपि सम्भवति, कि तस्य पूर्वगृहणेन, व्यर्थविशेष सोनगृह्यतइत्यर्थः । ( एमपीति ) समवायाग्रहणं कैश्विदिष्यते तदे व वयमप्यङ्गीकुर्मइतिभावः । ( तथापीति ) विशेषणविशेष्यभावग्रहणादे व सविकल्पकस्प निर्विकल्पकाद्विशेषइत्यर्थः (तहीति) विशेषणविशेष्य भावोहि विशिष्टप्रतीतिनिबन्धनः, अतः प्रथमतो विशिष्टप्रतीती जाता विशेषणमिदं विशेष्यमिदमिति ज्ञानान्तरेण गृह्यतइत्यर्थः । सहकारिपदेन किं प्रयोजकत्वं विवक्षितं उतकारणत्वमिति विकल्प मभिप्रेत्याद्येदोव माह (अवच्छेदकयोरिति द्वितीयं शङ्कते (अवच्छेदकग्रहणस्येति) प्रति- योगिज्ञानाभावे संबन्धज्ञानंनदृश्यतइत्यत्राह । ( संबन्धेति ) येनरूपेण- दण्डत्वादिना ज्ञायमानत्वरूपेण, तद्यदिरूपम् - ज्ञायमानत्वरूपम् विशे. षणस्य युगपग्रहणेपि सम्भवति किं तस्य पूर्वग्रहणेनेत्यर्थः । सम्बन्धिनो ज्ञानविषयत्वमपेक्षितं नतु पूर्व ज्ञानविषयत्वं पूर्वत्वविशेष णस्य व्यर्थत्वादित्यर्थः । सत्यपि पूर्वग्रहणे तादात्विकग्रहणं पूर्वग्रहणं चापेक्षितमिति न शक्यं वक्तुं गौरवात् ततश्वान्यतरस्थापेक्षणीयत्वे , [? –वा] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । २१५ णत्वात् । सत्यपि पूर्वग्रहणे तादाविकावच्छेदक स्वरूपोल्लेख एवहि अवच्छेद्योल्लेखापेक्षितः, पूर्वगृहणे सत्यपि तादात्विकावच्छेदको लेखा भावे तदसम्बन्धोल्लेखासंभवात् । अस्तु सम्बन्धस्यापि स्वरूपग्रहणं, तथापि तस्यावच्छिन्नत्वं न गृह्यतइतिचेन्न, अवच्छेदको राश्रयाश्रयिणे स्वच्छेद्यस्यच सम्वन्धस्य स्वरूपग्रहणे कथ मवच्छिन्नत्याग्रहः, अवच्छेदक स्वरूपग्रहणातिरिक्तस्य तदवच्छिन्नत्व ग्रहणापेक्षितस्या सम्भवा दनभ्युप गमाच्च । एतेन समत्रायस्य निर्विकल्पकैकविषयत्यं वदन्तो भूपणमतानुसा- रिणोपि प्रत्युक्ताः । अतो यदि विशेषणग्रहणं तदा नकथंचिदपि, निर्विकल्पकत्वासिद्धिः । विशेषणरहितस्वरूपग्रहणेतु तदेवास्माकं नि विशेषग्रहण मिति । भवतु निर्विकल्पके निर्विशेषग्रहणं, तथापि विशेपाएव स्वलक्षणापरनामान: स्वय मकिंचिन्निशः कैश्चिदनाश्रि- ताश्च तत्रगृह्यन्ते नाद्वितीयमितिचेन; प्रमाणाभावात् नीलपीतादि- प्रतिनियत विचित्रविकल्पोत्पत्ति रेव प्रतिनियतकारणमन्तरेणा नुपपद्य- माना निर्विकल्पकेपि स्वानुरूपविशेपोल्लेखं व्यवस्थापयतीतिचेन्न; ए- कस्मिन्नद्वितीये सर्वेषु निर्विकल्पेषु गृह्यमाणे तत्तद्विचित्रवासनादि रूपभ्रमसामग्री सामर्थ्यादेव प्रतिनियतविकल्पोपपत्तेः । कि मेकस्या सति पूर्वग्रहणोपे तादात्विकावच्छेदकग्रहणाभावे विशिष्टज्ञानासि- द्धेः यत्र पूर्वग्रहणमस्ति तत्राप्यव्यभिचारात् तादात्विकग्रहणमेव - प्रयोजकं नतु पूर्वग्रहणमित्याह ( सत्यपीति ) ( अस्त्विति ) निर्विक ल्पकइति शेषः ( अवच्छेदकेति ) स्वरूपशब्देन अवच्छेद्यस्वरूपं गृ ह्यते, अवच्छेदकावच्छेद्यस्वरूपग्रहणंच समानकालीनतया पेक्षितं नतु पूर्ववर्तितयेति भावः । गुरु शिष्यमुपालब्धुमुपक्रमते ( तथापी ति ) (नाद्वितीयमिति) गृह्यतइतिशेषः । ( स्वानुरूपैति ) तत्तत्स्वरूप- विशेषोल्लेखमित्यर्थः । उक्तमेवोपपादयति ( किमेकस्यामिति ) ननु स २०६ शास्त्रमुक्तावळी | मंत्र रज्जौ गृह्यमाणायां विचित्रा सर्पमूदळनाम्बुधारादिविकल्पा क्रमशो नसन्दृश्यन्ते; युगपदपिवा? कि मेकस्मिन् गगने गन्धर्व नगरप्राकारतोरणादिविकल्पाः प्रकल्प्यन्ते विकल्पानांच भ्रान्ति- रूपत्वं भवद्भिरपीष्यते | विशेषाणामेवाभावे कथंविचित्रवासना दिसंभवइतिचेन्न; विशेषाणां वासनाहेतुत्वाभावात् तत्तद्विषय विज्ञति बीजान्येव वासनामंकुरयन्ति; अन्यथा शुक्तिरजतादिविषयमिध्यात्वेन तदनुभवजन्यवासनाभावात् तदनुस्मरण तन्मूलचेलांचलगुन्थि वि घटनादयो नसम्भवेयुः । नन्वापणादिषु सत्यरजतग्रहणा द्रजत- वासना, ततश्च तदेवरजतं वासनावशादेव देशान्तरकालान्तरयो र सदपि प्रतीयते तत्प्रतीतिमूलश्च पुन र संस्काररमृत्यादिप्रवाहइति युज्यते; यस्यतु क्वचिदपि विशेषा नसन्ति तस्य कथं विशेष वासना निर्वाह्या? उन्यते - मिध्यार्थज्ञानयापि ताव द्वासनाजनकत्वं भवद्भिरपीष्यतएव ततश्च पूर्वपूर्वभ्रमविशेषजनित संस्कारविशेषादेव सर्वविकल्पोपपत्तौ कि क्वचिद्विचित्रेणा र्थेन विकल्प वैचित्र्याय प्रत्यक्षतया तदनुमेयतयात्रा कल्पितेन । अस्यचार्थस्य वैशद्याय समा नसमयाचारा योगाचारादय उपास्यन्तां । तत्रतु भवन्तएव तेषां बाह्याभेदापह्नवन्यायेन आन्तराभेदानह्नवं परानिष्टमुद्घाटयन्तु, , पदिभ्रमाणां वासनावशात्सम्भवेपि प्रकृते तदसंभवइत्यत्राह ( विकल्पाना मिति) ननु भ्रान्तिज्ञानवैचित्र्यार्थ विश्वित्रवासनासिद्धये विषयविशिष्टज्ञा- नस्य जनकता वाच्या, विचित्रविषयाभावेच विचित्रवासना नस्यादिति शंकते (विशेषाणामिति) विज्ञप्तिबीजानि विज्ञप्तय एवबीजानि (अन्यथेति ) विशेषाणां वासनाहेतुत्व इत्यर्थः । ननु तत्तद्विषयविज्ञप्ते वसनाहेतुत्वेपि- भ्रमरूपविज्ञप्तेरपि वासनाजन्यत्वा तन्मूलज्ञानापेक्षायां क्वचित्प्रमाया मेव पर्यवसानं वाच्यम्, अन्यथा अनवस्थानात् क्वचिदपि विशे. पानंगीकारे कथमेतदिति शंकते ( नन्वापणादिष्विति ) ( उच्यत इ. त्यादि ) आपणस्थरजतानुभवोऽपि भ्रमरव, नच तन्मूलसंस्कारज , ११ वा शतदूषणा

चण्डमारुतसाहता | २१७ अतो विचित्रविकल्पोदयस्य अन्यथासिद्धे निर्विकल्पकेपि विचित्र विशेषग्रहणकल्पना नयुक्ता, तत्कल्पनेऽपिवा लावत्राय विचित्राद्वै तं विश्वविमास्थीयतां । नचैकस्या नेकस्वभावताव्याघातः, रू- परसगन्धस्पर्शस्त्रभावाः पार्थिवाः परमाणवः, रूपरसस्पर्शस्वभावा आप्याः, रूपर स्वभावास्तेजसा इति भवद्भि रेकैकस्यानेकस्वभाव कल्पनात् । अतएव नैकस्य विरुद्धस्वभावनेत्यपि दत्तोत्तां, लोक दृष्ट्या परराद्धान्तिमिव रूपत्वरसत्वादें रविरुद्धस्वभावतया स्वी कारात् भवद्भिस्तु शान्या सिद्धाश्रमी भवाळनकुलादेखि नीलध वळादेरपि वैरस्यस्य शमयितुं शक्यत्वात् । तस्मादस्मदभिमत मौ तमेव शुद्धं चित्र्वा निर्विकल्पकपदमिति शत्रुभित्रवि भागोदासीनैश्च सौगतैरपि संग्रहणीयं ततः प्रमाणज्येष्टस्य प्रत्यक्षस्य प्रथममेव नि विशेषोल्लेखित्वात् विकल्पोल्लीदविशेषाणां भ्राया निर्वाहात् नश- क्यं ’ निर्विशे वस्तुनदं प्रमाणमिति नशक्यते वक्तु ’ मिति । अत्रोत्तरमाह - निर्विकल्पकमपि सविशेषविषयमेवेति । अयमभि प्रायः, तत्र यत्तावच्छादकौमारिलादिमतदूषणं तदस्माकमपि सम्मतमेव । तत्र यदुक्तं विशिष्टग्रहणस्य स्वरूपग्रहणं कारणमिति ; ; तन्न सार्वत्रिकं, भिन्नसामग्रीवेद्येषु सविशेषणविशेष्येष्वेव तथादर्शनात्, एक सामग्रीवेतु समानकालीन विशेष्यग्रहणेनैव विशिष्टग्रहणसिद्धेः । उक्तंच त्वयापि तत्कालीनविशेषणग्रहणमेव विशिष्टोल्लेखोपयोगीति । तद्वद्विशेभ्यस्वरूपस्य पूर्वगृहीतस्थापि तादात्विकोल्लेखाभावे विशिष्टत्र हणासिद्धेः, सतितस्मि स्तरिस : पूर्वग्रहणस्यानपेक्षितचात | नकसंभवः जन्मान्तरीयरजतानुभवस्यैव तन्मूलत्वात् नचानवस्थाः प्रवाहानादित्वेनादोषत्वादिति भावः । ( भिन्नसामग्रीति ) अन्वयव्य- तिरेकी भिन्नसामग्रीवेद्य विशेषणविशेष्यगोचर विशिष्टवद्धिविषयावेत. नतु सामान्यतो विशिष्टवृद्विमात्रविषय, अतो न प्रत्यक्षं स्वरूपमणस्य २८ २१८ शास्त्रमुक्तावळी ! नि अतएव विशिष्टग्रहणत्यात स्वरूपग्रहणपूर्वकत्वानुमानं प्रत्युक्तं । यचोक्तं विशेषणसति नकचिदपि निर्विकल्पकसिद्धिरिति; तदप्यसत्; पिग्रहणरूपनिर्विकल्पके शशविषाणायमाणे यदि विशेषणग्रहणे निर्वि कल्पकनाम नकिंचित्स्यात् ; नस्यादेव; नाप्रामाणिकमवश्यमंगीकुर्मः । योगशास्त्रेषु निर्विकल्पकसमाभ्युपदेशा नतस्याप्रामाणिकत्वमितिचेन्न तत्रापि निर्विशेषग्रहणस्य अनुपदेशात् आगमानांच सविशेषपरत्वस्य स्थापयिष्यमाणत्वात्, समाधिलक्षणानुप्रविष्टस्य अर्थमात्रावभासत्वस्य “स्वरूपशून्य” " मिवेत्यस्य निर्विशेषग्रहणपरत्वाभावात् ; ध्यानमेवहि य- थावस्थित ध्येयार्थवैशद्यातिशयात् तन्निगीर्णस्वरूप मित्र भवतीति विशिष्टबुद्धिकारणत्वे प्रमाणमित्यर्थः । ( अतएवेति ) भिन्नसामग्रीवेद्य- विशेषणविशेष्यगोचर बुद्धिष्वेष स्वरूपग्रहणपूर्वकत्व दर्शनादित्यर्थ. । भिन्नसामग्रीवेद्य विशेषणविशेष्यगोचरत्व मुपाधिरित्युक्तं भवति । ननु - रूपघटशब्दाभ्यां विशेषणविशेष्ययोः पृथग्बोधनात् साधन- व्यापकत्वं विशेष्येसंयोगः विशेषणे संयुक्ताश्रितत्वमिति प्रत्यक्षेऽपि सामग्रीभेदइति साधनव्यापकत्वमिति चेत्, न भिन्नसामग्रीपदेन लौकि कालौकिक सत्रिकर्षभेदस्य विवक्षितत्वात् । ततश्च स्वजनकेन्द्रिय - निरूपित तदानीन्तनालौकिक सन्निकर्षवद्विशेषण गोचरविशिष्टषु- द्वित्वमुपाधिरित्युक्तं भवति । अयञ्च प्रत्यक्षत्वावच्छिन्न साध्यव्या पको बोध्यः । ननु विशेषपणे सति कथंचिदपि निर्विकल्पकासं भवात् स्वरूपग्रहणमेव निर्विकल्पकंवक्तव्य मित्युक्त मित्यत्राह (य- श्योक्तमिति) निर्विशेष निर्विकल्पकं तावदूषितमेव, नचतरस्वीकर्तुशक्यं, विशेषणात्मकमपि निर्विकल्पकं यदिनसम्भवति माभूत् किन्नरिछन्न- मित्यर्थः । ननु - निर्विकल्पकंताव श्राप्रामाणिक, योगशास्त्रसिद्धत्वात विशेषणग्रहणेय तन्नसंभवतीति स्वरूपग्रहणमेवं तदेष्टव्यमितिशंकते ( योगेति ) ननु - वेदान्ताना मखण्डार्थत्वात्रं निर्विशेष निर्विकल्प कस्या मामाणिकतेत्यत्राह (आगमानामिति ) " [११ - बा] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । २१९ तत्रोपदिश्यते; प्रह्लादवामदेवादि समाधिषु चानन्तविशेषणविशिष्टश्रह्मा- नुभवएव श्रूयते; अतो नशास्त्रा निर्विशेषविषयनिर्विकल्पकसिद्धिरिति । अतःप्रामाणिके कस्मिश्चिनिर्विकल्पके यथोपलम्भ संगीक्रियमाणे सं स्कारानपेक्षप्रथमोक्षसन्निपातमात्र संभवं प्रत्यक्षं निर्विकल्पकं, तत स्वसं स्कारसहकृतेन्द्रियजन्यं तदेकविषयं तज्जातीयपिण्डान्तरविषयंवा प्रत्यक्ष सविकल्पकं, तच्च बेनाकारेण पूर्वापरानुवृत्तेन स्वविषयंविशिनष्टि तदाका रविशिष्टस्व पूर्वमपि ग्रहणावश्यम्भावात् प्रथमाक्षसंयोगजस्यापि वि- शिष्टविषयत्वमेव युक्तं, तदाह “ सविकल्प के स्वस्मिन्ननुभूतपदार्थविशि- प्रतिसन्धानहेतुत्वा " दिति । निर्विकल्पकन्तञ्च विशिष्टविषयमितिस्त्र वचनविरुद्धमितिचेन्न: प्रमाणवला च्छन्दवृत्तिसंकोचे ऽवश्यम्भाविनि प- समर्थदशाविषयीक्रियमाणविशेषणनिवृत्तिमात्रेण निर्विकल्पकचा चोयुक्तेरु- पपत्तेः । तदाह- " निर्विकल्पकन्नाम केनचिद्विशेषेण वियुक्तस्या र्थान्त रस्य ग्रहणं नसर्वविशेषरहितस्ये"ति । यदुक्तं प्रथमाक्षसश्चिप्रातसमनन्तर भविशिष्टविषयापरोक्षावभासो दुरपह्नव ( भवदति ) निर्विशेष निर्विकल्पकस्या प्रामाणिकत्वात्, प्रामाणिक नि विकल्पक मुपलंभसिद्वेष्वेव किंचिदंगी कर्तव्यं ततश्च संस्कारनिरपेक्षस्य न्यूनविषयत्वात्तदेव निर्विकल्पकमित्यर्थः । यत्संस्कारासहकृतोन्द्रयजन्यं- निर्विकल्पक मिष्यते तत्सर्व मविशिष्टविषयमेवास्त्वित्यत्राह (तञ्चेति ) सविक ल्पकंहि पूर्वानुभूते इदानी मनुभूयमानेचानुवृत्ततया प्रतीयमानधर्मेण स्वयंविशिनष्टि । अयमपिगौरिति ’ सएवायमितिवा, अतः पूर्वमपि गोव- विशिष्टानुभव आवश्यकइत्यर्थः । (निर्विकल्पकमिति) विकल्पशब्दस्य वि शेषणवान्चित्वादित्यर्थः । परामर्शदशा संस्कारजन्य प्रतिसन्धानदशा विषयीक्रियमाण विशेषणमनुवृत्तिः, ‘भाग्येकेनचिद्विशेषेणे’ त्यतुमिदेव- शिवा, भाष्ये वथाभूतस्य निर्विशेषवस्तुनो पद्रहणं निर्विकल्पकं त- स्यादर्शनादित्यर्थः । कथमदर्शनं वाढशनिर्विकल्पकस्य स्वत्रकाशखि ?२२० शास्त्रमुक्तावळी | इति तत्राह तथाभूतम्य कदाचिदपि ग्रहणादर्शनाः " दिति । अयमभिप्रा य. नताव निर्विशेषवस्तुग्रहणं इदभितित्रयन्तदुत्तरकाले व्यक्तं परामृशाम’, नच तदानीमेव । यद्यपि निर्विशेषवस्तुग्रहणमपि स्वप्रकाशत्वात् स्वतस्सिद्ध- मितिवक्तृशक्यं; तथापि तथाविधा स्वतस्सिद्धिरपि तथा भूततद्गोचरपरा मर्शमन्तरेण दुरुपपादेत्युक्तं, अन्यथा शशविपाणग्रहणमपि स्वप्रकाश. सिद्धमिति श्रृष्टोक्तेरनिस्तारात्, तथाच नकिचित्प्रतिक्षेप्यंस्यात्, सर्वस्या- पि तथातथासिद्धे सुवचत्वादिति । माभूत् तथाभूतस्य ग्रहणम् उपप- स्यानुकल्प्यतइति यदाहुः तत्राह “अनुपपत्तेश्चेति उपपत्त्यभावादित्यर्थ । व्याख्यातमिदं प्रागेव | अदर्शनं विवृणोति - " केनचिद्विशेषणेन इदमित्थ- मितिहिसर्वाप्रतीतिरुपजायत” इति । उपपत्त्यभावविवृणोति “त्रिकोणसाना दिसंस्थानविशेषेणविना कस्यचिदपि पदार्थस्य ग्रहणायोगा” दिति । यद्वा तथाभूतस्य कदाचिदपि ग्रहणादर्शना दनुपपत्तेचे " ति योग्या- नुपलब्धिबाधमुपपत्तिबाधं चाह ; तदुभयविवरणं केनचिदित्यादिग्रन्थ इयम् । यद्वा पूर्वग्रन्थद्वयम् साधकाभावपरं ; उत्तरंतु - तद्वयंबाध- < 1 दत्वादित्यवाद ( अयमभिप्रायइति ) ( व्याख्यातमिति ) विशिष्टयु द्वित्वं सोपाधिकमित्युक्तमित्यर्थः । ( उपपत्त्यभावमिति ) प्रथमाक्ष सन्निपातसमनन्तरविशिष्टज्ञानं विशेष्यज्ञानपूर्वकं विशिष्टबुद्धित्वात् स प्रतिपन्नवदिति पराभिप्रेतमनुमानं | प्रथमाक्षसन्निपात समनन्तरभावि- ज्ञानं विशेषणविषयं, बुद्धिस्वात्, सम्प्रतिपन्नवदिति अनेन प्रतिरोधा दाभासइति ‘त्रिकोणे’ त्यादि भाष्याभिप्रायइतिभावः । ( उपपत्तिबाधमि- ति ) इदमेवानुमान मैन्द्रियकत्वाविशेषा दित्यादितर्कसाचिव्या द- धिकवलमितिभावः । ( उत्तरेत्विति ) चक्षुरुन्मीलन समनन्तरमेव सा स्वादिविशिष्ट मद्राक्षमिति प्रत्यक्षवाधः " केनचि " दितिभाव्ये ऽभिने तः उक्तरीत्या नुमानबाध " त्रिकोणे " त्यादिभाष्ये ऽभिप्रेतइति- त्यादिभाष्येऽभिप्रेतइति- भावः । नतु “अत " इत्यादिभाष्यं लक्षणपरमिव प्रतीयते तच्चानु- पपन्नं उत्तरत्र " प्रथमगली ” त्यादिभाष्येण लक्षणस्य कथनात् 7 "

[११-ब) शतदुषणी चण्डमारुतसहिना | २२१ कपरमितिविभागः । उक्तप्रकारनिर्विकल्पक सविकल्पकविभाग मुदाहर णमुखेन विशेषेणदर्शयति अतो निर्विकल्पक मेकजातीयव्येषु

" इति । प्रथमपिण्डग्रहणं द्वितीयादिपिण्डत्रणं सविकल्पकमित्युच्यत निर्विकल्पक सविकल्पकोदाहरणविशेषभूतयोः प्रथमद्वितीयपिण्डग्रहणयोः केनचिद्विशेोग वियुक्ति मत्रियुक्तिवदर्शयति– “ तत्र प्रथमपिण्डग्रहणे गोत्वादे नुवृत्ताकारता नप्रतीयते द्वितीयादिपिण्डग्रहणे येवानु तिप्रतीति"रिति । ननु यदि कस्यचिदग्रहणा त्रिविकल्पकत्वं,

तहिं द्वितीयादिपिण्डग्रहणमपि यत्किंचिद्वस्वन्तराग्रहणा निर्विकल्पक मेवस्यात्, ततश्च सविकल्पकनिर्विकल्पकयो र्व्युत्पत्त्यनुसारेण विभा जकं लक्षणंत्राच्यमिति तत्राहृ " प्रथमप्रतीत्यनुसंहितवस्तुसंस्थानरूप

नोभयमपिलक्षणमितिवाच्यः विरोधात् अनेनहि लक्षणेना तत्वा ग्राहिणोऽपि द्वितीयग्रहणस्य सविकल्पकत्वं स्यात् तेनतु नस्यादि- ववाह (उक्तप्रकारेति ) ‘एकजातीयेष्विति ’ सविकल्पकोदाहरणेपि संवध्यते । प्रथमपिण्डग्रहणमात्रस्य निर्विकल्पकोदाहरणत्वे जन्माद्य- यमेव निर्विकल्पकं स्यादिति ’ एकजातीयद्रव्येष्वि ’ त्युक्तं । जन्मनि द्वितीयत्यवारणार्थ मनुवृत्तिमतीतिस्फारणार्थच सविकल्पकोदाहरणे ‘एक- जातीयपदं’ । ननु प्रदर्शितोदाहरणे सविकल्पकनिर्विकल्पकपदप्रयोगनि मित्त प्रदर्शनपरे भाष्ये प्रथमपिण्डग्रहणमात्रं निर्विकल्पकोदाहरणं द्वि- तीयादिपिण्डग्रहणमात्रं सविकल्पकोदाहरण मिति प्रतीयते, तदनुपप- नं, fafonereलक्षणस्य संस्काराजन्य द्वितीयपिण्डग्रहण लाधार- त्वादित्याह (निर्विकल्पकेति ) उदाहरणविशेषपरंभाष्यं नतूदाहर- परिच्छेदपरमितिभावः । नतु " निर्विकल्पकंनामे " त्यादिभाये क स्यचिदग्रहणं निर्विकल्पक पद्म योगति मितमित्युक्तं ततश्च द्वितीया दिपिण्डग्रहणमपि निर्विकल्पकंरूपादिति शंकते ( नन्विति ) (व्युत्पत्त्य नुसारेणेति ) निर्विकल्पक सविकल्पकपदयो रसंकीणीर्थत्वेनैव लोके व्युत्पन्न वादितिभावः । " निर्विकल्पकंनामे " त्यादिभाष्यं योगार्थrs “ · २२२ शाखमुक्तावली । } मिति गोवादे नुवृत्तिधर्मविशिष्टत्वं द्वितीयादिपिण्डग्रहणावसेय द्वितीयादिग्रहणस्य सविकल्पकत्वं सान्नादिवस्तुसंस्थानरूपगोत्वादे रसु वृत्ति प्रथमपिण्डग्रहणे गृह्यत इति प्रथमपिण्ड ग्रहणस्य निर्विकल्प- कलं, नपुन संस्थानरूपजात्यादेरगृहणा " दिति । अयमभिप्रायः - | संस्कारसहतेन्द्रियजन्यतया सप्रत्यवमरी ज्ञानं विकल्पकं, संस्कारनेि पेलेन्द्रियजन्यज्ञानं निर्विकल्पकं तदेतदृश्यते प्रथमपिण्डगृहण दशाया मिद मित्येत्र गृहणा द्वितीयादिपिण्डम्हणेषु तज्जातीयतया सोय मिति परामशोदिति । ननु यदि प्रथमपिण्डम्हणे जातिगृह णंस्यात् तदैवंविभागस्स्यात् तत्रैवतु किं प्रमाणं ? नानुष्टत्ताकारजा तिग्रहण मेकपिण्डग्रहणे संभवतीत्यत्राह - " संस्थानरूपजात्यादेरप्यै न्द्रियकत्वाविशेषात् संस्थानेनविना संस्थानिनः प्रतीत्यनुपपत्तेश्च प्रथम पिण्डग्रहणेपि ससंस्थानमेववस्वित्थमिति गृह्यत " इति । एतेन वैशे- निकायुक्तं निर्विकल्पकमपि निराचकार । ननूक्तेन लक्षणप्रकारेण त्रिभागे प्रथमपिण्डगृहणेपि सविकल्पकत्वं सम्भवति, यथा प्रथम- पिण्डस्यैत्र द्वितीयपिण्डगृहणे सोयं गौरिति, द्वितीयादिपिण्डग्रहणेपि- निर्विकल्पकत्वंस्यात्, यथाविस्मृतप्रथमपिण्डस्य परामर्शाभावात् द्वि- तीयादि पिण्डेप्ययं गौ रिति, अतो लक्षणोदाहरणयो रसामञ्जस्य- मित्रभाति, अनुवृत्तस्वरूपाया जाते ग्रहण मेकपिण्डमात्रग्रहणे न संभ शेनपरं ’ इतुलक्षणपरं तथाच निर्विकल्पकशब्दो योगरूढद्दत्यभिप्रा 梦 यः । प्रत्यभिज्ञाया मन्याप्ति माशंक्याह ( अयमभिप्रायइति ) इति श्री वधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासमधिगत परावरतत्त्वयाथात्म्येन तदेकदेवतेन तञ्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्धमहाचार्यापरनामध्धेयेन रामानुजदासेन विरचिता यां शतदूषोपाख्यायां चण्डमारुताख्यायां निर्विशेषविषयनि fineriगो नामैकादशस्कन्धः | [११ - बा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । २२३ वतीति श्रोद्यचापरिहृतं; तत्राह - “ततोद्वितीयादिपिण्डगृहणेपुगोत्वादेर नुवृत्ति धर्मविशिष्टता संस्थानवत् संस्थानिवच्च सर्वदैवगृह्यतइति ते- षु सविकल्पकत्वमेवेति । अयमाशयः, निर्विकल्पक सविकल्पकविभाग स्तावदुक्तप्रकारमन्तरेण नोपपद्यतइतिदर्शितं, उदाहरणमपि सम्भव- लक्षणव्यक्तिविषयम्, अतः प्रथमद्वितीयाद्यनादरएव, येपुतु प्रथमस्यैव पि ण्डस्य द्वितीयादिग्रहणेषु प्रतिसन्धानसम्भवः तेषु सविकल्पकत्वमेवास्तु, ये द्वितीयादिपिण्डग्रहणेपुच प्रथमस्यैव पिण्डस्य द्वितीयादिग्रहणेषुच प्रमुषितसंस्कारस्य प्रतिसन्धानासंभवः तत्रापि निर्विकल्पकत्वमेव, येषु- पुन द्वितीयादिपिण्डग्रहणेषु गोत्वादे रनुवृत्तिधर्मविशिष्टता संस्थानिक- संस्थानञ्च सर्वदैव गृह्यते, तेषु सविकल्पकत्वमेवेति, तद्वितीयविक- स्पोदाहारणं, योग्यतया संस्थानस्य प्रथममेव स्वरूपग्रहणं आश्रय- दग्रहरूपसहकारिविशेपस्य अभावादनुवृत्तिरूप धर्मग्रहणं, द्वितीयादि पिण्डेषु गृह्यमाणेषु तथाविध सहकारिसद्भावात् संस्थानस्वरूप- स्येव तदनुवृत्तेरपि ग्रहणनिति नसंकटं किंचिदिति । निगन- यति - “अतः प्रत्यक्षस्य नकदाचिदपि निर्विशेषविपयत्व " मिते । “अत” इति साधकाभावात् बाधकसद्भावा त्यामाणिकस्य निर्विक ल्पक सविकल्पकविभागस्य लोकशास्त्राविरोधेन निर्वाहाचेत्यर्थः । “क- दाचिदपी” ति सविकल्पकदशाया मित्र निर्विकल्पकदशायामपीत्यर्थः ॥ इति श्री कवितार्किक सिंहस्य सर्वतन्त्रस्तन्वस्य श्रीमद्वेकटनाथस्य वे- दान्ताचार्यस्य कृतिषु शतदूषण्यां निर्विशेषविषय निर्विकल्पक मंगवाद- एकादश: । ૨૨૪ " शास्त्रमुक्तावळी | श्रीः । श्रीमतेरामाहुआयनगः । श्रीमd freeranaावेशिवाय नमः अथ द्वादशस्कन्धः । यस्य सत्त्वेन विश्वस्य सत्ता सदसदात्मनः । प्रत्यक्षापरिच्छेयं तत्सदेकमुपास्महे || यत्तु प्रत्यक्षादिविरुद्धं शास्त्रार्थ गुपपाय पुनस्सानुशयैरुक्तं -प्र- यक्षाविरोधे सत्येवहि शाखस्य नीयस्त्वं वक्तव्यं, विरोधमेव नपश्यामः, प्रत्युत कास्यं प्रत्यक्षस्यापि शास्त्रस्येव निर्विशेषसन्मात्रग्राहित्वात् । न- नु- यदि सन्मात्रं प्रत्यक्षेण गृह्यते तदा वटोऽस्ति पटोस्ती त्यादि ना नाकार वस्तुविपयोपलम्भ व्यवहारयो विरोध, नहि सम्सदित्येव प्रती- दिव्यवहारावितिचेन्मैत्रः यथेदं रजत मित्यादिरूपेषु शुक्तिरजतादिभ्रमे furererrariants सर्वत्र प्रत्यक्षेणग्रहणं रजताद्यंशस्य त्वारोपित ra येति विविध्यते, तदत्रापि सर्वत्र सन्मानप्रकाशव्यवहार- योः प्रत्यक्षोपज्ञत्वं, घटपटादिभेदविपययोस्तु तयो भ्रमोपज्ञत्वमिति विविञ्चामः तथाहि घटोस्तीत्यादा वस्तित्वं तद्भेदश्वप्रकाशते व्यवहि तेच तत्र विधिव्यवच्छेदयो भावाभावात्मनो रैक्यायोगात् भेदस्ताव द-

, ( यस्येति ) चिदचिदात्मकस्य प्रपञ्चस्य यदधीनं सत्वं तद् पमितिभावः । तत्रहेतुः ( प्रत्यक्षेति ) अनेन वादार्थत्संगृहीतः ( सा- वैरिति ) शाखं शब्दविज्ञाना दसत्रिकृष्टेविज्ञानं “ असन्निकृष्टवा - चाचद्रयमत्रजिहासितं । ताद्रूयेण परिच्छित्तिस्तद्विपर्ययतोपिवे” तिन्याये न प्रत्यक्षवाधितेऽर्थे शास्त्रस्या प्रवृत्तिं मन्वानैरित्यर्थः । उपलम्भा- सिद्धिशंकापरिहाराय - व्यवहारग्रहणं । ( शुक्तिरजतादिभ्रमेष्विति ) शक्तिरजत व्यवहारप्रयोजकज्ञानेष्वित्यर्थः । (इदमिति ) ज्ञानस्य म- [१२ - वा] शतदूषण - चण्डमारुतसहिता । , ** ङ्गीकार्यः, ततश्च स्वरूपभेदयोः सङ्घटयोः कि द्वयोरपि ग्राहकं प्रत्यक्षं ? उतान्यतरग्राहीतिविचारणीयः पूर्वत्रापि कि युगपद्याहकं उत क्रमेणेति? नप्रथमः स्वरूपग्रहणस्य निरपेक्षतया झटित्युत्पत्तेः, मेदय हणस्य त्वाश्रयप्रतियोगियणसापेक्षस्य जघन्यत्वाच्च यौगपद्यासम्भवात् । नद्वितीयः क्षणिकस्य ज्ञानस्य निरपेक्षं स्वरूप मवलम्व्यास्तनित- स्य भेदग्रहणाय क्षणान्तरस्थित रशक्यत्वात् । अन्यतरग्राहित्वपक्षेपि न मात्रश्राहित्वं, निराश्रयभेदग्रहासम्भवात् । ततः परिशेषा स्वरू- पमानयाहिप्रत्यक्षमितिसिद्ध्यति । एवं प्रत्यक्षस्य भेदग्राहित्वासम्भ- चेतन्मूलानां प्रमाणान्तराणामपि न वस्तुतो भेदसमर्थनसामर्थ्यमिति- कुतस्तत्सिद्धिः । सिद्ध्यन्नपिच भेदः इतरव्यवच्छेदरूपतया स्वयमभा- वात्मतया पष्ट प्रमाणवेद्यइत्यतोऽपि न तस्य प्रत्यक्षग्राह्यता । एवं प्रत्यक्ष प्रथमाक्षरसन्निपातक्षणभाविनि स्वरूपमात्र मवलम्ब्य विलाने प्यविद्या M arreseaस्थापनेन भ्रमस्येदंरजतमितिरूपत्वासिद्धेः । यद्वा लोके भ्र मत्वेन व्यवह्नियमाणेष्वित्यर्थः । प्रकाशः व्यवहारयोग्यता । तयोः प्रकाशव्यवहारयोः । ( अन्यतरेति ) अन्यतरमात्रग्राहीत्यर्थः । (क्ष- णिकस्येति ) अक्षणिकत्वेऽपि विषयसम्बन्धस्या गन्तुकत्वायोगाच्चेति भावः । प्रथमविकल्पे द्वितीयकोटिं दूषयति ( अन्यतरेति ) ननु प्रत्यक्षस्य सन्मात्रविषयत्वेऽप्यनुमानादिना शास्त्रस्य विरोधस्स्यादित्य- वाह ( एवमिति ) भेदे प्रामाण्याभावात् नतद्विरोधोदोषइतिभावः । पक्षव्याप्यादिग्रहणाभावे ऽ नुमावस्या प्रवृत्तेः तद्ग्रहस्यच प्रत्यक्षमूलत्वे वाच्ये तस्य सन्मात्रविषयसमधनेन प्रत्यक्षस्य तद्विषयत्वाभावे सिद्धे प्रत्यक्षस्थलीय व्यवहाराय क्लृप्तभ्रममूलत्वमेव अनुमानादे वच्यनिति नतेषां भेदे प्रामाण्यं, अतो नतद्विरोधोदोषइत्यर्थः । भेदस्य प्रत्यक्षवि- षयत्वाभावे हेत्वन्तरमाह ( सिद्धचत्रपीति ) ननुसन्निकर्षजन्यत्वाद्भे ज्ञानमपि मत्याह ( एवमिति ) सन्निकृष्टसारोपितत्वात् म २२६ शास्त्रमुक्तावळी | शा तदनन्तरभाविनिर्विकल्पेऽपि सन्निकर्षात् प्रत्यक्षाभिमानमात्रं जा यते नतु साक्षा प्रत्यक्षता, इति भ्रान्तिमूलएव मेदव्यवहारइति । 2 अत्रत्रम:- ॥ * ॥ भेदापहृवलोभेन भेदं विधिनिषेधयोः । स्वयं समर्थयन् मूर्खः स्ववाग्वत्रेण खण्डितः ॥ * ॥ यदुक्त-स्वरूपभेदयोर्युगपक्रमेणवा ग्रहणमिति, तत्र योग्येषु भेदेपुयुगप देवेतिव्रमः । तदाह- “एकक्षणवर्तित्वेपि प्रत्यक्षज्ञानस्य तस्मिन्नेत्र क्षणेवस्तु- भेदरूपत संस्थानगोत्वादे गृहीतत्वात् क्षणान्तरग्राह्यं नकिचिदिहतिष्ठति” इति । खरूपवज्जातिगुणादेरपि तत्तदिन्द्रिययोग्यत्वाविशेषात् एकसामग्री वैद्यत्वं निर्विकल्पकनिरूपणे प्रदर्शितं । नच जात्याद्यतिरिक्तं भेद मिच्छामः । त्वमपिहि घटोऽस्तीत्यादिपु घटत्वादिकमेवात्र भेदतयोदा- हरसि घटत्वादेश्व स्वरूपेण गृह्यमाणस्य न प्रतियोगिज्ञानापेक्षा, आ श्रयप्रकाशापेक्षायामपि सहोपलम्भादेव नैराकांक्ष्यं समर्थितं । प्रतियो गिनिरपेक्षस्य कथं भेदत्वमिति चेत् ? यदि तस्य भेदत्वना स्तीतिमन्यसे, त ↑ त्यक्षत्वभ्रमइत्यर्थः । ( भेदेति ) विधिनिषेधयोर्भेदाभावे निषेधात्मकत- या भेदस्य प्रत्यक्षविषयत्वाभावसमर्थनायोगात् तदर्थ विधिनिषेधयो भेदसाधनं स्ववाग्व्याहतमित्यर्थः । ( तदाहेति ) स्वरूपग्रहणदशायामेव कथं गोत्वादेर्यहः गोत्वादे स्स्वरूपाद्भिन्नत्वात् तथात्वे प्रतिप्रसंगादि त्याशंक्य एकसामग्रीत्वा द्यगपद्रह इत्याह ( स्वरूपवदिति ) नन्वेव- मपि भेदेकिमायात मित्यत्राह (नवजातीति ) नहि त्वदनिच्छामात्रेण तत्सिद्धिरित्यत्राह (त्वमपीति) प्रतियोगिज्ञानसापेक्षस्य कथं सहोपलम्भइत्य. बाह (घटत्वादेरिति ) प्रतियोगिज्ञानापेक्षाहि स्वकालीन तया पूर्वकालीनत यावा, स्वरूपेण ग्रहणदशायां नोभयधापीत्यर्थः । ननु स्वरूपतो ग्र हणे प्याश्रयप्रकाशापेक्षास्त्येवेत्यत्राह ( आश्रयेति ) स्वकालेतदपेक्षाया आवश्यकत्वा हेतुत्वेनापि तदपेक्षा, गौरवादित्युक्तमित्यर्थः । ( प्रति योगीति ) प्रतियोगिज्ञाननिरपेक्षस्यैर्थः । किं कथं शब्दः क्षेपार्थः, भयप्रश्नार्थइत्यभिप्रेत्याद्य आह (यति ) तनएव भेदत्वाभावादेव । {१२-बा] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । २२७ हिं ततएव आश्रयस्येव ततवटत्वादेरपि ग्रहणे न कश्चिदोपः । त दापि नसन्मात्रग्राहकत्वसिद्धि:, सौहार्देनतुवदामः, जात्यादीनामेव स्वरूपे- गृह्यमाणानां न प्रतियोग्यपेक्षा, तेपामेवतु भेदत्वाख्येन स्वधर्मेण गृ- यमाणानां कदाचि प्रतियोग्यपेक्षेति सर्वेषां स्वप्रतीतिसाक्षिक मेत- तू । भेदचानन्तरमेव भेदनिरूपणे शिक्षविष्यामः । वाधाभावेच सेत्स्य विशुक्तिकारजतादिवत् । वाच्यावाच्यांशनिष्टा वार्तापि निरस्ता | यच्चेोक्तं प्रत्यक्षस्य भेदयाहित्वाभावात्तन्मूलाना मन्येषा मपिप्रमाणानां - नभेदसमर्थनसामर्थ्यमिति तत्र किं तेषां कस्यचिदव्यग्राहकत्वं विवक्षितं ; उताभेदाहित्वं यहा भेदग्राहित्वेपि तत्र प्रामाण्यंनास्तीति । नाद्यद्वीतियों, प्रतीतिबाधापसिद्धांतादिदोषप्रसंगात् । नतृतीयः, भेदबाधकानां निरसिष्य आणत्वात् । प्रतियोगिसापेक्षत्वशंकाया अप्यभावादित्यर्थः । ( फलितमाह ) ( तदापी ति ) भेदत्वपक्षइव भेदत्वाभावपक्षेपीत्यर्थः । प्रश्नार्थत्वआह ( सौहार्दे नत्विति ) ( सर्वेषामिति ) भेदस्य भेदत्वेन ज्ञाने प्रतियोग्यपेक्षा, आका रान्तरेण ज्ञाने नतथेत्येतावन्मात्रे संप्रतिपत्तिरुच्यते, अतिरिक्ताभाव- वादिभिरपि प्रमेयत्वादिरूपेण ज्ञाने प्रतियोगिज्ञानापेक्ष नेप्यतइत्यर्थः । उपसंहरति ( बाधाभावेचेति ) उक्तप्रकारेण वाधाभावे सिद्धेसति बा- ध्यावाध्यांश विवेकः क्रियत इतिकथापिनिरस्तेत्यर्थः । (तन्मूलानामि- ति ) तदनन्तरभाविनामित्यर्थः । ( उताभेदेति ) अभेदमात्रग्राहित्वमित्य र्थः । आदिशब्देन - व्यवहारानुपपत्तिग्रहणम् । किंभेदस्य वाधित- वादनुमानादीनां वत्रप्रामाण्याभवः ? उत प्रत्यक्षविषये सन्मानएव तत्त्वावेदकत्वात्, स्वविषयभूतेपि भेदे तत्त्वावेदकत्वाभावात् ? यद्वास- न्मात्रविषयप्रत्यक्ष सहचरितभ्रान्तिमूलत्वाद्वा ? आयेदोषमाह ( भेदबाध कानामिति ) द्वितीयंशंकते ( यदिचेति ) किंच स्वातन्त्र्येण तत्वावे - दकत्वंहि प्रामाण्यं तच्चस्वासाधारणविषयभेदएव वाच्यं, सन्मात्रे प्र त्यक्षचर्विते स्वातन्त्र्याभावात्, भेदेपि तत्त्वावेदकत्वाभाववदता त्वया २२८ शास्त्रमुक्तावळी | यदि चप्रत्यक्ष चर्वितचर्वणेन तदर्थेऽप्रामाण्यमनुमानादे, तदातीत्रियस्यक स्यचिदपि कुतश्चित्सिद्धिर्नस्यात् । यदिच स्वविपयभेदे अनुमानादीनां प्रामा ग्यनांगीकृतं कुत्र तर्हि तेषां तस्यात् । नकुत्रचिदितिचेत्, तर्हि प्रत्यक्षैकन माणवादिचार्वाक. प्रत्यक्षाप्राप्तविषय प्रमाणान्तरप्रदर्शनेन कि क्याप्रतिक्षि प्यते । धर्माधर्मपरतला दिगोचर वेदप्रामाण्य प्रत्याशयेतिचेत् ‘चार्वाकत्रदेव व तुत स्तत्र तत्प्रामाण्यमनिन्छतस्ते किमनयास्त्रैराचारमुखोपरोधिन्या दुरा- शया | प्रत्यक्षस्य भेदग्राहित्याभावे लिगलिग्यादि भेदोत्रिकल्पमिद्धइति तन्मू लाना मनुमानादीना मप्रामाण्यमिति चेत्, तर्ह्यनुमानादिकं प्रमाणमेव नभव- तीति चार्वाकवहि, नपुनर्भेदे नप्रमाणमिति । किच- प्रत्यक्षमूलस्यापि , उक्तरूपं प्रामाण्यं नांगीकृतमिति, कुत्रापि तेषा मुक्तरूपं प्रामाण्यन स्यादित्यर्थः । ( प्रत्यक्षेति ) स्वातन्त्र्येण तत्त्वावेदकत्वप्रदर्शनेन किम- र्थ प्रतिक्षिष्यते, स्वविषये तत्त्वावेदकत्वलक्षण प्रामाण्याभावादित्यर्थः । नतु - तत्त्वावेदकत्वप्रामाण्यसिद्धयर्थं नप्रतिक्षिप्यते, किंतु धर्माधर्मा दौ स्वातन्त्र्येण शुक्तिरजतादि भ्रम व्यावृत्त विद्यमानार्थ वि घयत्वरूप प्रामाण्यस्य स्वीकारात् तत्सिध्यर्थ मेत्रे त्याशंकते ( धर्मे ति ) ( चार्वाकवदिति ) यद्यपि व्यावहारिकं प्रामाण्यं त्वयेप्यत इति वैषम्यं, तथापि न तदंगीकारेण प्रयोजन किंचिदस्ति, प्रामाण्यस्य मित्थ्या स्वात् नच मिथ्यात्वस्य व्यावहारिकत्वा सद्धटकेनापि व्यावहारिकेण भवितव्यमिति वाच्यम् । भ्रमे शुक्तिरजत विषयत्वस्य व्यावहारि कत्वेऽपि तद्घटकस्य शुक्तिरजतस्य व्यावहारिकत्वा दर्शनात् । तस्मात् ॥ * ॥ बौद्धागमेन तुल्या स्यान्मानता स्त्वन्मते श्रुतेः । अर्थाभावे प्यतो नाशा प्रामाण्ये युज्यते तव ॥ * ॥ अतः स्वैरसंचार विरोधेन स्वपरपीडेव तफलमिति । तृतीयं शंकते ( प्रयक्षस्येति ) भेदग्राहित्वा भावे सि- सतीत्यर्थः । ( नपुनरिति ) नतु - भेदएव प्रerarer तत्रनिषेधः सामान्यनिषेधवच तात्पर्यमितिचेत् तर्हि चार्वाकनिरासानुपपत्तिः, व्या वहारिक प्रामाण्यांगीकारा तत्रिरासश्चदूषितः । प्रत्यक्षस्य भेदावगा- हित्वा भावान तन्मूलानामपि तत्र प्रामाण्य मित्यवैव दोषान्तरमाह (किचेति ) स्वदकदेविना प्रत्यक्षविरुद्धार्थे शास्त्रम्य प्रामाण्यांगीकारा , [१२-बा] शतपणी चण्डमारुतसहिना ।

२२९ शास्त्रस्य प्रत्यक्षविरुद्धार्थेपि प्रामाण्यं सम्भवतीति मन्यमानस्य तवानुमानादेरपि तथाले कोविरोधः । यचाभावरूपस्य भेदस्या भावप्रमाणवेद्यत्वा प्रत्यक्षत्वं सम्भवतीति तदभावाख्यं प्रमा- णांतरं प्रमेयान्तरचा नभ्युपगच्छतां गोटीपु नावतिष्ठते । भवतुवाष टं प्रमाणं, तथापि तत्रैव भेदग्राहकतयाभ्युपगते क्रमयौगपद्यविक व्यानुपपत्तिस्तदवस्था । प्रत्यक्षेणा विकरणग्रहणे संस्कारोन्मेपाच प्र- तियोगिस्मरणेसति क्षणिकेनाप्यभावजन्यज्ञानेन भेदग्रहण मुपपद्यत इ तिचेतः हन्त तर्हि पूर्वप्रत्यक्षेणाधिकरणग्रहणे तचैव प्रतियोगिस्मरणेच मति क्षणिकेनापि प्रत्यक्षान्तरेण भेदग्रहणे कानुपपत्तिः । पूर्वो- प्रत्यक्षयोः परस्परवार्तानभिज्ञनया वैशिष्टयन्न सिद्वयेदितिचेत्, हंत किं प्रत्यक्षस्या भावप्रमाणस्यच परस्परवार्ताभिज्ञता शिक्षिताभवता ? येन तत्र वैशिष्टचं बोद्धव्यमितिमन्यसे । प्रथमोदित प्रत्यक्ष संस्कारा द्वि शिष्टज्ञानोदय स्तत्रेतिचेत, कि प्रत्यक्षांतरे तथा निर्वाहो राजशासनवा- दनुमानादे स्तथात्वे कोविरोधः, इह तथा विरोधो ऽपि नास्ति, किन्तु तद्गोचरविषयत्वमात्र मित्यर्थः । ( तवेति ) स्वैकदेशिना ऽ भेदोप- चारः, अस्पप्रत्यक्षशास्त्रयो विरोधवादित्वात । यद्वा विरुद्धपदं विष यपरं प्रत्यक्षस्य सन्मात्रविषयत्वे ऽपि यथान्वयव्यतिरेकाभ्यां तन्मू- लस्य शास्त्रस्य प्रपंचमिथ्यात्वे ऽपि प्रामाण्यमिष्यते, तथानुमानादे रन्वयव्यतिरेकाभ्यां प्रत्यक्षमूलस्यापि भेदेप्रामाण्य मिप्यतामित्यर्थः । एवं यदि प्रत्यक्षान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वस्य तद्गोचराविषयत्वे प्रयोजकत्वं मन्येत तदा दोष उक्तइति ध्येयम् । ( क्रमयोगपद्येति ) प्रतियोग्यधिकरणेन बिना अभावग्रहणस्या सम्भवादिति भावः । ( प Reve araafभज्ञतयेति ) अधिकरणग्राहिप्रत्यक्षस्य उत्तरप्रत्यक्षवि er भेदविषयत्वाभावात् भेदग्राहि प्रत्यक्षस्य पूर्वप्रत्यक्ष विषयीभू- ताधिकरण विषयत्वाभावात् भेदाधिकरणयो वैशिष्ट्यं नकेनापि मं माणेन सिध्येदित्यर्थः । ( प्रथमोदितेति ) प्रथमोत्पन प्रत्यक्ष संस्कार 橥२३. शास्त्रमुक्तावळी ! रितः । अतएव प्रत्यक्षाभासेन विकल्पेन भैरग्रहण मित्येतदपि दत्तो त्तरं । एवं प्रत्यक्षस्य भेदग्राहित्वासम्भवे तुल्यन्यायतया षष्ठप्रमाणस्य प्रत्यक्षाभासस्यच भेदग्राहित्वासम्भवं सिद्धं कृत्वा “ अपिचे " त्या- दिना प्रतीतिविरोधादिक मुदाजहार भाष्यकारः, तद्वयाकुर्मः; यदिस मात्र प्रत्यक्षग्राह्यं नभेदः तदा तुल्यन्यायतया पष्ठप्रमाणप्रत्यक्षाभा सादेरपि भेदग्राहित्वासम्भवात् घटोस्ति पटो स्तीति विशिष्टविप- याप्रतीति विरुध्येत, अश्वार्थिन महिपदर्शने निवृत्तिर्नस्यात, भेद ग्रहणासम्भवस्य त्वयोक्तत्वात् सदितिग्रहणस्य चाश्वादिसर्वसाधा रणस्य निवर्तकत्वायोगात् । सर्वेषां प्रत्यक्षज्ञानानां सन्मात्रविषयत्वे त- तत्प्रतिपत्तिविषयप्रतिनियतानां सर्वेषां शब्दानां स्मृतिप्रसंगः, ततश्च तत्प्रयोगोपि यथा विवक्षमेवेति सर्वेषां शब्दानां पर्यायत्वप्रसंगः। स- पांच प्रत्यक्षज्ञानानां पूर्वपूर्वगृहतिमात्रग्राहितया स्मृतिवैलक्षण्यन्नस्यात्, ; सहकारा तद्विशिष्टज्ञानं युगपदेवाभावप्रमाणेन भेदाधिकरण विष यकं जायतइत्यर्थः । संस्कारस्य सहकारित्ववर्णनं ज्ञानस्य क्षणिक- त्वात्, प्रतियोगिस्मरणकाले विनष्टत्वाभिप्रायेणेति ध्येयम् । इदंख क्वा चित्काभिप्रायेण प्रतियोगि स्मरणानन्तरमपि क्वचिदधिकरण ग्रहा द (दत्तोत्तरमिति ) क्रमयौगपद्य विकल्पानुपपत्ते रेवेत्यर्थः । ननुभाग्ये सन्मात्रग्राहित्वे घटोऽस्ति पटोऽस्तीति विशिष्टविषया प्रतिपत्ति वि रुभ्यत इत्याद्युक्तं तदयुक्तं विशिष्टविषय विकल्पांगीकारेण प्रतीति विरोधाद्यभावादिति शंकायां भाष्यं व्याकुर्वन् दूषणान्तराण्याह’ एवं प्रत्यक्षस्ये’ त्यादि ( सर्वेषामिति ) वस्तुतः तत्तदर्थं नियतानामपि श- दानां त्वदुक्तन्यायेन विशिष्टप्रतीते रसम्भवात् सन्मात्रएव व्युत्पत्ते ग्रह्यतया सर्वेषां शब्दानां सर्वत्रस्मरणस्यात् । ततश्च तत्प्रयोगी प्य र्थविशेषप्रतीति नियतोनस्यात्, किन्तु यथा विवक्षमेवेत्यर्थः । ( स वैषांचेति ) अनुमित्या द्यतिरिक्तत्वेति गृहीतमात्र ग्राहित्वं स्मृतित्व प्रयोजकमितिभावः । प्रत्यक्ष पदमहिम्नावा नुमित्याद्यतिरिक्तत्वं ल- ร [१२ वा] शतदृषणी - चण्डमारुतसहिता । २३१ नच - तदिष्यतेः सर्वेन्द्रियजन्यज्ञानाना मेकॅविषयत्वे ऽभ्युपगते रूपश दाद्यग्रहण निवन्धनान्धबधिरादिभेद स्तत्प्रतिनियत विषयवोध जन कत्वहेतुकेन्द्रियभेदकॢप्तिश्च नस्यात् । यत्तु शास्त्रस्य प्रत्यक्षविरोधपरिहाराय तयो रेकविषयत्वं सा- चितं तदपि शास्त्रस्य प्रतिपन्नविषयानुवादकत्वापादकं । ब्रह्मणश्च प्र यक्षवेद्यत्त्रं शास्त्रयोन्यधिकरणार्थविरुद्धं, “नसन्दृशेतिष्टतिरूपमस्य न चक्षुषापश्यति कश्चनैनं”, “नचक्षुषागृह्यते नापिवाचा”, “मनसातुविशु- द्वेन”, “नमांसचक्षुरभिवीक्षतेतं”.“नमांसचक्षुषाद्रष्टुं ब्रह्मभूतः सशक्यत” इत्यादि श्रुतिस्मृतिविरुद्धंच । किंच- प्रत्यक्षजन्यक्षणिकज्ञानेन सन्मा त्रस्य ग्रहणमुपपादयता ब्रह्मणएव दृश्यत्वमुक्तंस्यात्, ततश्च तत्प्र युक्ततया त्वदभिमतानि जडत्व नाशित्व मित्थ्यात्वादीनि दुर्निवाराणि । अतो जात्यादिलक्षण भेदविशिष्ट ब्रह्मव्यतिरिक्त घटादिसद्विशेषविष- यमेत्र अस्मदादिप्रत्यक्षं, योगिप्रत्यक्षमपि तत्तद्गणादिविशिष्टब्रह्मविषय मित्युक्तं । अपिच - सच्छन्दार्थः स्वरूपं घटादिशब्दार्थस्तु भेद इ- तिकेनावधृतं त्वया, घटपटादिषु सदनुवृत्ते स्सतिघटादेश्चमिथोव्यावृत्ते रितिचेत्; घटादे सदनुवृत्ते स्सत्त्वस्यचासतोघटाद्वयावृत्ते विपरीतं किंनस्यात् । असतोऽपि किं घटत्व मितिचेत् मैत्रः नहि सन्घठ. दिरि ति युष्माभिरेववर्णनात् । यदाच घटोस्ति पटोस्तीति सदनुवृत्त्या भ्यते । नच सिद्धान्ते धारावाहिकज्ञाने द्वितीयादिषु स्मृतित्वप्रसंग: तत्तत्कालविषयत्वेन गृहीतमात्र ग्राहित्वाभावात् ( इन्द्रियभेदेति ) अने- नविषयभेदाभावे ऽपि करणभेदस्य सत्त्वा च्चक्षुराद्यभावनिबन्धनोऽन्ध carriorपदेश इति निरस्तं । एवं सन्मात्रग्राहित्वे दूषणमभिधाय तत्क ले शास्त्रप्रत्यक्षैकरस्ये दूषणमाह ( यत्त्विति ) ( स्वरूपमिति ) अधि करण स्वरूपमित्यर्थः । ( केनावधृतमिति ) सच्छब्दार्थ एवभेदः: वद- २३२ शास्त्रमुक्तावली । सत रूप मिष्यते, तदा वटोनास्ति पटोनास्तन्यसदनुवृत्त्या त स्यापि स्वरूपत्वं किन्नेव्यते । सतितद्र्यावृतेरिति चेत ; असति सतोपि व्यावृत्ते स्तस्यापि तन्नेभ्यताम् । अतो घटत्वादिवस त्वमसत्वञ्च तत्तद्वस्तूनां धर्मएव । स्वरूपन्तु वदादीनां घटादेः सत्या- देवाश्रयतया परस्परासंकीर्णे प्रत्यक्षेण गृह्यते । अत स्सच्छब्दार्थः स्व- रूपं देवशब्दार्थोपि स्वरूपमेव । घटत्वादे धर्मतया निष्कर्ते स त्वादेरपि तथेति नस्वरूपत्वं । अतो यत्स्वरूपं घटादीनां प्रत्यक्षमा- यं तम्परस्परं व्यावृत्तं सत्ता घटत्याद्यनन्त विशेषविशिष्टचेति न त - ts निर्विशेषेकरूपता । अनुवर्त्तमानं चैकं सत्वं घटादिधर्मभूत- मिति नतस्यापि सर्वधर्मिभूतब्रह्मता । यश्च प्रतिवस्तु नियतं प्रा- माणिकत्वादिकमेव सत्य मिच्छति तस्य पुरतः सत्व मेक मिव्यपि दुस्साधम् । अतः प्रत्यक्षस्य सर्वस्य नैकविषयत्वं नतरां निर्वि शेषविषयत्वं नतमां ब्रजविपयत्वमिति सिद्धे प्रत्यक्षमूलानां प्रमाणा न्तराणामपि प्रत्यक्षागोचरविशिष्टविषयत्वे न कश्विदेोपः प्रत्युत- निर्विशेयविपयत्व एव प्रत्यक्षादिवाध इति सिद्धम् । इतिश्री कवितार्किक सिहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेकटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु शतदूपण्यां सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षभंगवादो द्वादशः । शब्दार्थः स्वरूपमित्यपि वक्तुं शक्यं विनिगमकाभावादित्यर्थः । किं तर्हि तत्त्वमित्याकांक्षायामाह ( भतोषत्वादिवदिति ) इति श्री. वाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासम धिगत परावरतत्त्वयाथात्म्येन तदेकदेवतेन तच्चरण परिचरण परायणेन तत्मसादलब्ध महाचार्या परनामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शतदूषणी व्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां सन्मा- त्राहि प्रत्यक्षभङ्गो नाम द्वादशस्कन्धः । [ १३ - का]

शतदूषणी चण्डमारुतसंहिता | २३३ अथ त्रयोदशस्कन्धः ॥ श्रीमलक्ष्मण योगीन्द्र सिद्धान्तेष्वासनिर्गतः । भेदं विभत्सतां चित्तं भिन्तेतकनिकश्शरः यदेतत् स्त्रमवनं भेदस्वरूपं धर्मोत्रा ?

, बतावत् स्वरूपं, शुक्तिरजतादिभ्रमानुत्पत्ति प्रसंगात इद मित्यविष्ठानतयाहि शु क्तिस्वरूपमवगम्यते, अन्यथा निरधिष्ठानभ्रमप्रसंगात, अवगते शु क्तिस्वरूपे तस्यैव रजताद्भेदत्वेन कथं शुक्तिरजतयोर्भेदाग्रहः, क- यंतरांच तन्मूल शुक्तौ रजताभ्यासः, कथंतनांच तदधीनाः कलचौताभिलाषिणः करतलप्रसारण ग्रहण चेलांचलनिबन्धन त- दक्षणप्रभृतयः, कथंचा व्यासाभावे नेदंरजत मितिनाभः । किंच नेदं रजत मिति व्यवहारहेतु दग्रहः पूर्व मस्तिचा नवा ? अस्ति चे त्प्रथममेव तथा व्यवहारस्स्यात् ; नवे द्भेदस्या ग्रहे स्वरूपस्या (श्रीमलक्ष्मणेति ) अनेनपदेन भावान्तराभाव पक्षएव भेददूषणोद्धार संभवति, पक्षान्तरेतु परोक्ता नवस्थादिदोषा भवत्येवेति सूच्यते । परस्मैपदात्मनेपदाभ्यां पूर्वपक्षसिद्धान्तन्यायफलयोः परगतत्वं कर्तृगामित्वंचप्रतीयेते, पूर्वपक्षन्यायफलस्य परगतत्वंच तेनै- वन्यायेन जीवब्रह्माभेदखण्डनस्य सिद्धान्त्यभिमतस्यसिद्धेः । ( य- चैतदिति ) एतदित्यनेन दिमित्येतदन्तं परामृश्यते । मर्मघट्टनं - मर्म वेधनं, स्वव्याघातक वचनमिति यावत् । व्याघातश्च भेदाभावे तदुक्तवि कल्पानुत्थानात्, स्वोक्तन्यायेनैव जीवब्रह्मा भेदखण्डन सिद्धेश्च (शुक्ति रजतेति) भेदे भासमाने अभ्यस्ताभेद प्रतीत्य संभवादितिभावः ॥ | निवृत्तिः- अभावः । आदिशब्देन वक्ष्यमाण करतलप्रसारणादि गृह्यते । ] अस्तु स्व रूपग्रहः, तथापि कथं भ्रमासंभवइत्यत्राह ( अवगतइति ) ( कथंचेति ) अध्यासाभावे प्रतिपन्नोपाधौ निषेधरूपी वाधीनस्यादिति भावः ( नवे दिति ) भ्रमात्या स्वरूप ग्रहाभावे तदानीमिदमिति व्यवहारो न- स्यात्, अधिष्ठान सामान्यग्रहलक्षणकारणाभावेन खमपि न स्यादित्यर्थः । २३४ शास्त्रमुक्तावळी | व्यग्रहादिदमितिस्वरूपव्यवहार इंदरजत मित्यव्यासश्च नस्यातां । यदिच घटस्वरूपमेव पटस्यभेदः, तदा घटोभेद इति पर्यायता प्र सज्येत; घटोभिन्नइतिव्यवहारे घटाघटविशिष्ट इत्युक्तंच्चस्यात् ; मि- नशब्दस्य भेदविशिष्टवाचित्वात्, भेदस्यच घटस्वरूपत्वात् । यद्वा घटो भेद इत्येव व्यवहारस्स्यात् । यदिच घटाद्भेद: पटस्यस्वरूपं तदा कुड्ये पटस्वरूपत्वाभावात् कुड्यस्य घटाद्भेदाभाने घटकुज्यतादात्म्यं प्रसज्येत इति तेनैव क्रमेण सर्वस्य जगत स्तादात्म्ये स्वरूपभेदवाद: सीनेदएव पर्यवस्यतीति जितमायुष्मता । अथैतद्दोषपरिहाराय वट व्यतिरिक्तानां तत्तद्वस्तूनां तानितानि स्वरूपाणि प्रत्येक घटाद इति मन्त्रीथाः, तदा घटव्यतिरिक्तेष्वखिलेषु वस्तुषु परस्परव्यावृत्ते पु घटाद्भिन्न इत्यनुवृत्तव्यवहारस्या नुवृत्तोपाध्यभावा निर्विपचव्यवहा रायोगाच्च परस्परस्वरूपाण्येव परस्परानुवृत्तानीति पुनरपि तदेव स - वतादात्म्यं प्रसज्येत । किच घटादीना स्वरूपाणि सप्रतियोगिका नि निष्प्रतियोगिकानिया ? पूर्वत्र प्रतियोगि स्मृत्यभावे घट. पट इ- त्यादिव्यवहारोनस्यात् । उत्तरत्र सप्रतियोगिकभेदरूपत्वं व्याहन्येत । दूषणान्तरमाह ( घटोभिन्नइति ) घटस्वरूपस्यैव भेदत्वे भिन्न इति व्यवहारस्य घटविशिष्टविषयत्वं वा स्यात्, भिन्न इति व्यवहारोवा नस्यादिति भावः ( यादचेति ) यदि पटस्वरूपमेव चटाद्भेद त- दा कुड्यादेः पदान्यस्य सर्वस्य पदस्वरूपत्वाभात् पद्यभेद स्स्यात् एवं स्वरूपस्यैव परभेदत्वात् कुडचादीनां परभेदोपि वक्तव्यः, व पदयोरुभयोरपि तहितरतादात्म्यात् परस्परतादात्म्यं वक्तव्यमिति सर्वतादाम्यं प्रसज्येतेति भावः ( घढव्यतिरिक्तेष्विति ) सर्वव्यक्ती न घटभेदखे वदभेदइत्यनुगत व्यवहार नियामकस्यानुगत- रूप भेदत्वाख्यधर्मस्य असम्भवात् स्वरूपेणैव तेषामनुवृत्तिर्वाच्ये- ति सर्वतादात्म्यं प्रसज्येतेत्यर्थः । ( नवदिति ) किं धर्मधर्मिणोरेक्या द्धर्मधर्मिभेो नास्तीत्युच्यते किंवान्यतरपरिशेषात् तत्राचे स्वरू- * [१३.वा]] शनदूषणी - चण्डमारुतसहिता । २३५ अब धमेदः तदा धर्माणो भेदोऽस्ति नवा ? नचे द्धर्मधर्मिणो रनेदाद्धर्मस्यैवाभावेन धर्मभेदाभावात् पुनरपि सर्वतादात्म्यंप्रसज्येत । यहा धर्मिण एवाभावात् कस्य भेदोवर्णनीयः । अथ धर्मधर्मिणो दोऽभ्युपगम्यते, तत्रापिमेदः स्वरूपं धर्मावेति विकल्पे स्वरूप- पक्षस्य दूषितत्वात् धर्मपक्षएव परिशिष्यते, ततश्च तस्यापि धर्मभे दापेक्षयानवस्थास्यात् एवंच स्वरूपधर्मयो न्यतरकोटिबहिर्भावभावात् अन्योन्याभावष्टथक्वविशेषाणामपि भेदचं पलायितमिति । किंच ध aणा राश्रयप्रतियोगिनोश्च भेदग्रह स्तदाकारग्रहण मन्तरेण स्व- रूपेण गृह्यमाणयो र्नसम्भवति, धर्मधर्मित्वादि तत्तदाकारग्रहथ त- 3 पपक्षोक्षः । द्वितीये धर्मपरिशेषोवा धर्मपरिशेषोवेति विकल्पल- fire दूषयति (धर्मधर्मिणोरिति ) ( अभेदादिति ) भेदाभावादित्यर्थः । ( धर्मभेदाभावादिति ) धर्मभूतभेदस्याभावादित्यर्थः । द्वितीयं दूषयति ( यद्वेति ) (किश्वधर्मधर्मिगोरिति ) भेदतद्धर्भिणोरित्यर्थः । आश्रय प्रतियोगिनो:- भेदाश्रयप्रतियोगिनोः । धर्मत्वधर्मित्वरूपेणहि भेदतद्धमि- पोर्ग्रहणम्, धर्मत्वधर्मित्वग्रहश्च भेदग्रहे सत्येवेत्यन्योन्याश्रयः । एवं- affart प्रतियोगितयाच भेदधर्मिप्रतियोगिले ग्रहण एव भेदग्रहणं भेदग्रहणे सत्येवच धर्मित्वप्रतियोगित्वग्रहणं, ऐक्यग्रहे तदसम्भवादि त्यर्थः । किंच देशकालव्यवहितवद्भेदस्य स्वरूपतः प्रत्यक्षायोग्य- त्वात् न तत्प्रत्यक्षं संभवति, तथाहि किं प्रत्यक्षं विधिव्यापारं उतव्यवच्छेदव्यापारं उतोभयव्यापारमिति | आये वस्तुस्वरूपविधिमा श्रीपक्षया नान्यव्यावृत्तिरूप भेदमुद्धावति मुत्सहते प्रत्यक्षम् । नापि - द्वितीयः विधिमन्तरेण व्यवच्छेदासिद्धेः । लव्वरूप एव लब्ध- रूपस्य निषेधात् । तृतीये किं विधिपूर्वको व्यवच्छेदः उत व्य- वच्छेदपूर्वको विधिरिति अथवा युगपदुभयमिति । आद्येऽनवच्छि नवस्तुस्वरूपविधिना विरोधादनन्तरं व्यवच्छेदासम्भवः । द्वितीये विधिपूर्वक बाच्छेस् तदभावे सुतरामसम्भवः | नापि 2 7 7 " २३६ शास्त्रमुक्तावली । यो भेदग्रहसतीति परस्पराश्रयणं, वस्त्वन्तरसिद्धा वैकविधि रन्यव्यव च्छेदः व्यवच्छेदसिद्धौ वस्त्वन्तरसिद्धिरिति । नच भेदग्रहण मन्त रेणापि स्वरूपेण गृह्यमाणयो धर्मित्वादिग्रहइतिवाच्यम् । भेदग्रहाभावेहि गृह्यमाणयोरेकत्वग्रहे पर्यवसानंस्यात्, अनेकत्वाग्रहेवा, उभयधापि ध refireeक्षणवैलक्षण्यं कथंचिदपि नसम्भवति । कतर्हि सार्वलौकि कोऽयं भेदग्रहः ; अविद्यामाहात्म्यादितिक्रमः । नचाविद्यामूलेपि भ दग्रहे - विचाराः प्रागुक्ताः प्रक्रमन्ते, अविचारितरमणीयतैकवेपत्या व । नचैतावता परमार्थत्वासिद्धिः वस्तुतो विचारासहत्वात् । नच वाच्यम् प्रमाणप्रमेय तदुपकरण तदवान्तरभेदकथक सिद्धान्तसाध ร तृतीयः, विधिनिमित्तत्वाद्व्यवच्छेदस्य नहि हेतुहेतुमतो युगपत्स- मुद्भवः } तथाच विधिरेव व्यवच्छेद इति परिशिष्यते तत्रापि यस्तु विधीयते तदपेक्षयैव व्यवच्छेदो विधि रित्ययुक्तम्, प्रती- तिविरोधात् । शब्दार्थविरोधाच्च । अत एकविधि वंस्त्वन्तरापेक्ष या व्यवच्छेद इति परिशिष्यते । एवंस्थिते दोषमाह ( वस्त्वन्त रेति ) एक विधिरेव अन्यव्यवच्छेदक इति वदता वक्तव्यम् घट इत्याकारको विधि: पटादे व्र्व्यवच्छेदः न घटादे रितिकृतः पटस्य तदन्यत्वादितिचेत् ? तर्हि पटस्यान्यत्वे सिद्धे घट इत्याकारस्य वि- धे स्तद्व्यवच्छेदतासिद्धिः, पटव्यवच्छेदतासिद्धोंच घटा स्पटस्य व- स्त्वन्तरतासिद्धि रित्यन्योन्याश्रयतेत्यर्थः । इति चेत्यनन्तरं परस्पराश्र यण मित्यनुषंगः ( अविद्यामाहात्म्यादिति ) प्रत्यक्ष मुक्तदो भेदविषय वासम्भवा सन्मात्रविषयं, अविद्यामाहात्म्यात् सकलदोषमपि भे भ्रम उत्पद्यत इत्यर्थः । इन्द्रियान्वयव्यतिरेकौतु अधिष्ठानभूतस- न्मावग्रहोपक्षीणावितिभावः । ( वस्तुतइति) आपाततो विचार सहत्वे न प्रतीतिमारमित्यर्थः । तदुपकरणं- तर्कादि । तदवान्तरभेदः -प्र- माण प्रमेयतडुपकरणावान्तरभेदः । भेदव्यवस्थेति द्वन्दः । इदमेव प्रमाणं प्रयोक्तव्यम् इयमेव कथा प्रवर्तनीया एत एवं निग्रहा उद्भावनीया . [१३ वा] दात्तदूपणी - चण्डमारुतसहिता । २३७ नदूषणादि भेदव्यवस्थाभंगात् स्ववचनविरोध स्त्रसाध्यभंगादिरिति, साध्यत्वाभिमत विश्वानुप्रविष्ट स्ववचनस्त्रसाध्यादिभंगेपि स्वाभिमता द्वैत सिद्धेवर्जनीयत्वात् । किंचासिद्ध भेदेन केनचिद्भेदसाधन मशक्यं, अन्यथात्वनवस्थेवेत्येषा दिकू । 1 सु. इत्यादिसमयबन्धो व्यवस्था (स्ववचनेति) प्रमाणादिभेदवचनस्य भेदो ना- स्तीति वचनेन विरोधप्रसंग: । स्वसाध्यं भावरूपाज्ञानादि । भेदसाध कत्वाभिमत प्रमाणस्य भेददूषका द्वेदः सिद्धो नवेति विकल्प्य द्वि- तीये दोषमाह ( असिद्धभेदेनेति ) आद्य आह ( अन्यथेति ) भेददूष का नितया सिद्धंहि भेदं साधयेत् दूषकाद्भिन्नतयाच येन सि- द्विस्तत्राप्येवं विकल्पसम्भवादिति भावः । ‘एषादिगि त्यनेनेदमपि सू- चितं यदाहनवीनः - किमन्योन्याभावो भेदः, उतवैलक्षण्यं, अथवा - स्वरूपं । नाद्यः, तत्प्रतियोगिधर्मिज्ञानानामसम्भवात् । तत्र न तावद्ध टः प्रतियोगी घटात्यन्ताभाव घटान्योन्याभावयो रभेदद्मसङ्गात् । स्वन्थिनिरूप्य स्वभावानां समानकालीनानां संयोगादीनां सम्बन्धिभे देनैव भेददर्शनात् । किञ्च भेदोह्यभेदविरोधी, तस्माद्भेदोऽभेदस्यैवा- भावः स्यात्, न घटस्य । नच घटादिरेव अभेदः घटाधिकरणे घट भेदाभावप्रसङ्गात् । नापि तादात्म्यं प्रतियोगि, तदुद्घटस्वरूपंवा घटत्वंवा अभेदोवा, अखण्डधर्मोवा । नाद्यः परमते घटेऽपि तद्भेद- प्रसंगात् । भेदस्य प्रतियोगिसामानाधिकरण्यानुपपत्तेश्च । नद्वितीयः, तद्भिन्नस्य तादात्म्यत्वानुपपत्तेः । घटत्वस्य स्वाभावानधिकरणतया घटत्वे घटभेदानुपपत्तेश्व | अभावस्येव भावस्यापि विरुद्धत्वेन स्वा भावानधिकरणत्वात् । नच विरुद्धयोरैकाधिकरण्यमेव विरुद्धं, नत्वा धाराधेयत्वमिति वाच्यम् । अभावे तदभावस्यापि क्लृप्तत्वात् । किं च " अभावाधिकरणत्वयोग्यभूतलस्य घटाधारतादशायां तदभावानाधार त्वं तदधिकरणत्वायोग्यघटाधारत्व प्रयुक्तमेव । एवं घटत्वमिह नास्ति अयंघदो नेति प्रतीत्यो वैलक्षण्यानुपपत्तेश्च भेदस्य घदप्रतियोगित्वानु- पपत्तेश्च अन्यप्रतियोगिकस्याभावस्य अन्यप्रतियोगिकत्वानुपपत्तेश्व । २३८ शास्त्रमुक्तावळी । · किंच यो यस्य यदभेदविरोधसितस्य तस्माद्भेद: : तथाच घटर्मि कपदाभेदविरोधीघटस्य पठाद्वेदः सचाभेदो नवास्तव इति तर्कि तो वाच्यः तथाच यत्र यदभेदे टर्किते यस्यानुपपत्तिः प्रसज्यते, सतस्य तस्माजेदः, नच पदत्वाभावः पटेवदतादात्म्यस्य विरोधी, वृक्षस्याग्रत्वाभावप्रसंगात् . afर्कतस्य नवतीयः - अभेदतादात्म्ययो रन्योन्यज्ञानाधीनज्ञानतया न्योन्याश्रयात् 1 न- चतुर्थः - शाब्दवटज्ञानाद्भेदज्ञानाभावप्रसंगात, तादात्म्यस्य श- दादनुपस्थिते, जात्यतिरिक्ताखण्ड तादात्म्याभ्युपगमेतेनैव सर्वव्यवहा- treat जातिविलोपप्रसंगाच्च । तादृशाखण्ड तादात्म्यप्रतियोगि काभा- वस्य वाद्यप्रतियोगितया तद्भेदत्वानुपपत्तेश्च । नान्याभावोऽन्य प्रतियोगि कः । एवं धर्म्यपि दुर्निरूपः तथाहि यत्र प्रतीयते भेदस्तदेवास्था- स्पदं यदि | arataौ सुतचादौ विश्वमेकं भवेत्तदा ॥ यदा कदा विद्धिषणा तस्य स्थाननियामिका । इतिचेत् ? पुरुषेऽपि स्यात्त- दस्तत्प्रतीतितः ॥ यत्र प्रतीयते भेदस्तदेवास्यास्पदं मतम् । इति चेन्नूनमायातो दुष्टात्मान्योन्यसंश्रयः || यत्र यस्यास्ति सत्ता तज्ज्ञा में तत्रभवे ममा । प्रमाधीनार्थसत्तायां नान्योन्याश्रयता कथं ॥ अपि- च यत्रास्ति तत्रास्तीत्युक्तं स्यात्, क्कास्तीति प्रश्नं किमुत्तरम्, तथाचा- त्माश्रयः किश्च घटेऽपि घटभेदज्ञानं प्रमैव स्यात्, अबाधात् । न- दि घटस्य तस्य वा स्वरूपं कवि द्वाधते । ननु तादात्म्यभेदज्ञानयो द्वयोरपि कथमवाधितत्वमितिचेत् एवंसति बाधएवाप्रमा, अवि- निगमोवा प्रमा 1 , ननु पटे घटभेदसम्बन्धस्या बाधातवतद्धी: घटेतु सम्बन्धस्य वाधादप्रमेतिचेन्न , J पटपि सम्ब M

न्धान्तरा भावात् । पट स्वरूपमेव सबन्धो न घटस्वरूपं अतोनाविगमइति चेत् तर्हि कुड्यादौ घट भेदो न स्यात् तत्रापि कुड्यादिस्वरूपमेव सबन्धो ऽस्तीतिचेत् : तर्हि भेदप्रमाया विषयवैशिष्ट्यस्याननुगतपटादिस्वरूपविषयत्वे घटेऽ पि यथाज्ञानं तदवा. धितं, इदंस्वरूपं सम्बन्धइति नियामकाभावात् । नच घटातिरिक्त स्वरूपमेव तत्सम्बन्धः किमतिरेकः स्वयं सम्बन्धबहिर्भूतः सम्बन्धा [ १३ वा] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता ।

२३९ रमकस्वरूपमुपलक्षयति ; किंवा स्वयमपि सम्बन्धतर्गत सम्बन्ध स्मकस्वरूपविशेषणं भवति ; आधे बदस्वरूपमपि तद्भेदसम्बन्धः स्यात् ।

7 नन्वतिरेकस्स्वत्तम्बन्धिनमेवोपलक्षयति ; नन्व बटस्तत्सम्बन्धीति चेन : सम्बन्धस्यैवाद्यानिरूपणात् । विशेषणत्वेच न स्वयमेव स्वतं- सर्गः घटेऽपि तत्प्रतीतेरवाधप्रसंगात | अन्यचे तस्यापि नियता विकरणsan नस्वयं उक्तदोषात । नचप्रथमः नियाम्यस्य नि- यामकत्वा योगात् । अपरश्चेत् भेदानन्त्यं । तत्रच प्रथमस्य क स्यचित्संसर्गाभावे तदधीनसंसर्गाणा मन्येषां न संसर्ग इत्यसंसर्गाए व सर्वे स्युरिति तद्विशिष्टज्ञानं सर्वत्र भ्रान्तिस्तस्यापि वा प्रमास्यात् सर्वेषां तुल्यत्वात् । नवा ननु नान्योन्याश्रयादिदोषः , नहि भेदो भेदेनजन्यते 7 , ज्ञायते नवा तदाश्रयत्वे धर्मिण स्तदपेक्षा, अनादि- भेदाश्रयत्वस्यानपेक्षत्वात् नच भेदाश्रयत्वज्ञाने पूर्व भेदाश्रयत्वज्ञान मपेक्ष्यत इत्यन्योन्याश्रयादिरिति वाच्यम्, घटादे भेदाश्रयत्वज्ञानाभावे- पि तन्निष्ठस्य भेदस्य प्रमितत्वात्, नहि भेदज्ञानेवटनिष्ठतदाश्रयत्व- ज्ञानं हेतुरितिचेन्न । भेदधर्मित्वस्यानिरूपणे इदमस्माद्भिन्नमिदं नेति व्यवस्थाया आकस्मिकत्वप्रसंगात् । भेदाश्रयानिरूपणत्रयुक्तभेदज्ञान- प्रमात्वविप्रतिपत्तिर्हि भेदाश्रयनिरूपणेन निरसनीया, तदनिरासे इद मस्माद्भिन्नमिदंनेति व्यवस्थाया अयोगात् । तथाच भेदाश्रयस्य प्रति- योग्यतिरिक्तत्वनिश्चये सत्याश्रयानिरूपणाभावात् भेदज्ञानस्य प्रमात्व- निश्चयः, तनिश्वयेच भेदाश्रयतया प्रतीतस्य प्रतीयोग्यतिरिक्तत्वनि- चयइति परस्पराश्रयप्रसंगात् भेदस्य प्रामाणिकत्वासिद्धेः । किंच यदिप्रतियोगितावच्छेदकात्यन्ताभाववत्त्वमप्यन्योन्याभववर न प्रयोजकं तदानियामकाभावात् भेदाधिकरणस्य इदमित्यनुरूपणात् तत्म मात्वाप्रमात्वयोर्व्यवस्थाया अयोगात सर्व सर्वतोभिद्येतनभिद्यतेवा । अथ- तत्प्रयोजकं तदा घंटे भेदसत्तांविना अलभमानसत्ताकस्य प्रतियोगिताशाखमुक्तावळी । वच्छेदकात्यन्ताभावस्य तत्र भेदसत्तामयोजकत्वायोगात् येन वि ना यस्य सत्ता नास्ति तस्य तस्वत्ताप्रयोजकरवेऽन्योन्याश्रयात, उ- स्पत्त्यन्योन्याश्रयस्याप्यनेनैवप्रकारेण दोषत्वात् । ननुमाभूद्भेद स्तान यः आत्मवदनाश्रितएव सत्यो स्वितिचेन्नः श्रुत्या तादृशभेदस्य- काप्यसिद्धेः, प्रत्यक्षादिनातु साश्रयस्यैव तस्य प्रतीतेः । १ ननुक्तरत्याऽऽश्रयानिरूपणादेव स्वातन्त्र्यसिद्धिः सत्तावदितिचेत्; त स्याश्रितत्ववत्स्वरूपस्याप्यपारमार्थिकत्वेऽपि प्रत्यक्षादितः प्रतीत्युपपत्तेः स्व तन्त्रभेदस्य जीवन(क्याविरोधाञ्च । भेदस्य स्वाश्रय एव स्वप्रतियोग्यभेद विरुद्धत्वात् । किंचाभेदविरोधिन एवभेदत्वात् भेदत्वमस्यपारिभाषिकमेव स्यात् । fia भेदज्ञानमपि संभवति, किमेतौ परस्परं भिन्नावितिवा इदमिदं नभवतीतिवा, अस्माद्भिन्नइतिवा ; सर्वधाप्यन्योन्याश्रयः, प्रथ मे द्वितीयज्ञानस्य भेदज्ञानाधनित्वात् दूरस्थवनस्पत्योरपि सद्विज्ञान- प्रसंगात, अभेदग्रहस्य प्रतिबन्धकत्वे यत्संशयेतिन्यायात् भेदग्रह- स्वहेतुत्वात् परस्परभावस्यापि भेदरूपत्वात् । नद्वितीयः भेदेभेदत्व- ज्ञानंविना तद्विशिष्टज्ञानानुपपत्तेः । अतएव नतृतीयः, प्रतियोगित्वय हस्य भेदग्रहाधीनत्वात् पञ्चम्याः प्रतियोगितार्थकत्वात् । 7 * अपिच घंटे पटाभेदानुपलब्धे रनन्यधासिद्धत्वनिश्चयं विनानतदभाव रूपभेदधीः, तनिश्वयश्च यदि घटः पटस्स्यात् तद्वदेवोपलभ्येतेति तर्कावतारा व, वद्धदिति साहस्यगर्भः तर्कश्च भेदज्ञानादित्यन्योन्याश्रयः । अनुपलब्धि मात्रजज्ञानस्य सत्तानिश्चयरूपत्वे करतलामलकादिज्ञान इव क्वचिदपि प्रामाण्यसंशयस्य भेदज्ञानेऽनुपपत्तेः सत्तानिश्चयार्थ वर्क आवश्यक इ- तिदुस्तरोऽयमन्योन्याश्रयः । किंच भेदनियोनेति , तस्यैतस्माद्भेदसंशयव्यतिरेकनिश्चयदशायामस्य भेदनिश्वये कारणं ततो सार्वजनीनमिति तस्यैतद्भेदनिश्वयोः स्य ततो यत्संशयेतिन्यात्, एवमितरत्र पि भेदनि वये सहेतुरित्यन्योन्याश्रयः । नच घटधर्मिकभेदः परमते तयतियो [१२ वा गिकोभवति येन तस्य ग्राह्यतया’ विन्धकः स्यात् : अयं सनभवतीति ज्ञानस्य विशेषणतया विशेष्यतया वा तद्गतभेद- farararatara तस्येंद्रियासन्निकर्षात् । नच प्रतियोगिनि धर्मिता बच्छेदकाभावनिश्चय एव तद्धेतुः विनिगमकाभावात् । मूलेऽग्रत्वा- भावनिश्चयेप्यम्रवृक्षे मूलवृक्षाभेदनिश्वयेन भेदभ्रमदशायां तस्मिन्- सत्यपि तद्दर्शनात् धर्मितावच्छेदकीभूत वदत्वाद्यभावनिश्चय- स्यापि घटादिभेदज्ञानाधीनत्वात् । पटत्वनिरूपणस्य घटभेदनिरूपणा- धीनत्वात, प्रतियोगितावच्छेदकस्यैतद्वृत्तित्वनिश्चयदशायां प्रतियोगि- नि धर्मितावच्छेदकाभावस्य अनिश्चयाच्च तत्राप्यन्योन्याश्रयात् । J एवं भेदनिरूपक प्रतियोगिज्ञानस्यापि भेदज्ञानाधीनत्वादन्योन्याश्र- यः । प्रतियोगित्वज्ञानंच विशेषणज्ञानतया कारणं, सत्रिकर्षातराभावाच तज्ज्ञानकारणं, प्रतियोगिनोभेदाज्ञानदशायांच प्रतियोगित्वं नज्ञायतइति भेदज्ञानंतत्रकारणं । अपिच घटात्पटोभिन्न इत्यत्र मत्वयों भाति, घ are भेदत्यत्र षटयर्थः । तदुभयज्ञानंच वटाद्वेदज्ञानाधीन, तदज्ञा नदशायां नियमेन तदप्रतीतेः । नचवस्तुसद्भेदसत्तैवापेक्षिता, तद्- भावे ऽपि ज्ञानदशायां सम्बन्धप्रतीतेः, तत्सत्वेपि तदज्ञानदशायां यमजयोस्तदप्रतीतेश्च । तदज्ञानातिरिक्तस्यच दोषस्याभावात् । एवं भे दंपति वदभिन्नः पट इत्यत्र वटा विशेषणत्वेनभाति, पटोविशेष्य तया भाति । इदंप्रतियोगिधर्मिणो विशेषणविशेष्यत्वज्ञानमपि भेदज्ञा- नाधीनं । अन्यथा एकत्र विरुद्धयो ज्ञनासम्भवात् । तथाच भेद- ज्ञानेपि भेदज्ञानान्तरमपेक्षणीयं तत्रापि तद्ज्ञानान्तरमित्यनवस्था । एवंच क्लृप्तकारणाभावे ऽपिं कार्य स्वप्नस्थादिव न्मायिकमेव । } किञ्चास्य प्रतियोगिनस्स्वयं नभेदः स्वावृत्तित्वात्, अभेदस्यचासव न्धत्वात्, भेदो भिन्न इति प्रतीत्योरवैलक्षण्यापाताच्च स्व- स्यैव स्वप्रति विशेषणविशेष्यत्वायोगाच्च । भेदान्तरंचाधिकरणभेदमा वादनुपपत्रं, तथात्वेतथात्वेवा अवाधाविनिगमाभ्यां घटेऽपि सःस्या- दित्येकत्रैकस्य भेदद्वयं स्यात् एवं तृतीयोऽपि, अन्यथा द्वितीयस्य व भेदायोगात् । प्रथमस्यत्र स्ववृत्तिवृत्तित्वानुपपत्तेः " । अन्यथैतो मे २४२ दो घटाद्विनाविति प्रथमद्धित भेदयोः प्रतीत्ययोगात् । नहियुगप स्वविशेष्यं प्रति स्वयं विशेषणं भवति । अयमध्यवाधाविनिगमा भ्यां पृथगेव । ततश्चतुर्था दिरप्यखिल वृत्तिस्स्यादित्येकस्यानन्ताप्रा- माणिकभेदाः । एवं तेषामप्यन्योन्यं द्रष्टव्यम् । aft deeri rः, तद्धि विविधलक्षणकत्वंवा विरुद्धलक्षणयोगि त्वं । नाद्यः, एकस्याप्यात्मनः परमते बुद्ध्याद्यनेकलक्षणत्वात् । द्वितीये यदि परस्परात्यन्ताभावसमानाधिकरणत्वं विरोधः तर्हि सुखादावपि समा नं । अथपरस्परात्यन्ताभावेनैव समानाधिकरणत्वं सुखादिकंच परस्परेणा पि समानाधिकरणमितिचेन्न, तस्यापि धर्मिभेदाधीनत्वात् । अय परस्पराश्रयभेदसमानाधिकरणत्वं, परस्पराश्रयात् । नापि स्वरूपं भेदः, भेदस्य विशेषणविशेष्यतयैवप्रतीतेः एकत्रचतदयोगात् अपच अभेदविरोधी भेदस्तस्मिन्सति तदप्रतीतेः । नच घटादिस्वरू- पं भेदः पटादिमात्रात्मतदभेदविरोधी, तदुभयसामानाधिकरण्यव- धर्मिभावयोस्तत्त्वात् । नच पटस्य पदस्वरूपतोऽन्यः कश्चिद्भे अस्ति, प्रतियोगिभेदस्य निष्प्रतियोगिस्वरूपत्वानुपपत्तेश्च । घटमे दयोर्धर्मधर्मिभावानुपपत्तेश्व तस्माद्वास्तवभेदमते भेदप्रतीतिनि विषयव , f सिद्धांतु कथावत्सासविषया ! तथाहि- इदमिदतिप्रतीति स्तदुभय निरूपिताभेदाभाव विषयीकरोति, पदद्वयसामानाधिकरण्यार्थभेदस्यैव नत्रर्थप्रतियोगित्वानुभवात् । संभवतिच तदुभयाभेदः अस्तिहि बटपटयोस्तदिदंसदिदमित्य नुवृत्तसत्स्वरूपाभासः I सच्च घटाद्यधिष्ठानं ‘आत्मैवेदं सर्व मि तिश्रुतिप्रसिद्धात्मस्वरूपम् । नन्व सत्ता तद्विषयो नात्मेति वाच्यम् सदेवसौम्ये’ त्यादिश्रुतेरात्मस्वरूपातिरिक्तनिषेधात् । सर्वत्र अधिष्ठा नसदान्मानुगमादेवानुगत सद्बुध्युपपत्तेः तदन्यसत्तायां मानाभा वात् । तस्यैवानुगततया भावप्रत्ययान्तशब्दार्थत्वाच । तदेवच सन् desert rareकतया भासमानं घटादेः पारमार्थिक स्वरू- पम् । स्वरूपमेवचाभेद, परैरपि तथाभ्युपगात् । अयंच स्वरूपा भेो वास्तवः | पर्वच विनिरूपिता भेदात्यन्ताभावो ऽविद्यया [१३-वा] કર્કર્ अत्रोन्यते - न तावद्भेदप्रतीत्यपह्नवाक्यः स्ववचनविरोध बा धापसिद्धान्तादिप्रसंगात्, तथासतिहि युष्मदस्मः प्रत्ययगोचरयो विष यविषयिणो स्तमः प्रकाशव विरुद्धस्वभावयोरितरेतरभावानुपपत्ति रित्यादिभाषणमपि व्याहन्येतेति । नच भेदप्रतीतिकारणापह्नवश क्यः, कार्यस्य कारणावश्यम्भावात् । अन्यथा लोकायतनतापाता- त् । नच भेदप्रतीतेरकार्यत्वं वक्तुं शक्यं नित्यत्वतुच्छत्यो स्व यैव त्यागातं । नच दुर्निरूपं तत्कारणमिति वाच्यम्, एनकार क्लृप्तो धर्मप्रतियेोग्याश्रितो घटः पो नभवतीति प्रतीयते इमो भिन्नाविति । इमौ विभक्तावित्युभयाश्रितत्वे ऽपि अयमस्माद्विभक्त इतिवद यस्माद्भिन्नइति प्रतोतिः । सचभेदस्साक्षिभास्यइति नतन्त्रप्रति योग्यादिज्ञानापेक्षा । नचैवं सर्वदा भेदप्रतिभासप्रसंगः, साक्षिनात्रभा स्वस्याप्यालोकस्य स्वावच्छेदकालोकाकारवृत्त्याभिव्यक्तिलाक्षिणा प्रति भाषादिवत् भेदप्रतियोग्यभेदप्रतियोग्य भेदनिरूपकवटपटाद्यसाधारण- स्वरूपोपस्थितावेव भेदस्य साक्षिभास्यतया कदाचित प्रतिभालोपप- तः । भेदप्रतियोग्यभेदप्रतियोग्यभेदनिरूपकत्वेनच घटादेः प्रतिभासी नभेदप्रतियोगित्वेन चेति नघटादिप्रतियोगिकत्वानुभवविरोधोऽपीति । धर्मधर्म्यादिविकल्पदूषणं पञ्चादुद्धरिष्यत् प्रथमतः प्रतीत्या भेदस्वरूपं साधयति “नतावदित्यादिना एवचे " त्यतः प्राकनेन य न्थेन । तत्र भेदप्रतीतितो परस्पराश्रयस्य प्रागभिधानात् तदुद्धा रेण विना प्रतीत्या भेदसाधनायोगात् तदूषणमुद्धर्तु किमन्योन्याश्रय गोद्भावनेव प्रतोत्यपह्नवोऽभिनेतः, उतकारणापहरेन प्रतीतेमिथ्यात्वं चद्वानिर्वचनीय कारणत्वात्प्रतीते मिथ्यात्वं किंवानिविषयत्वं अथ वा वाष्यविषयत्वं इति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथम दूषयति ( नतादि ति ) ( स्ववचनेति) ‘अविद्यासले भेदग्रह’ इति चच्चनविरोधः । प्रतीत्यभा aaaaमर्थाङ्गीकारि भाष्यव्याहतचेत्याह ( तथासतीति) भेदमतीत्य हवे सतीत्यर्थः । ( नच भेदेति ) मिय्यावेपि कार्यकारण ? , , गत्वेनेव सुनिरूपत्वात्, अन्वयव्यतिरेकवशात् इन्द्रियादिविशेपप्र- सिद्धेश्च । भवतापि चाविद्याकारणमिति विशेषतो निर्णीतं, अन्यथा परमार्थत्वप्रसंगात् । नचास्य निर्विषयत्वं सुत्रचम्, प्रतीत्यपह्नवपक्षोक्त दोषावश्यम्भावात् स्ववाध्य भेदविपयप्रतीत्यभावेन परसिद्धान्तस्थिरीक रणाच्च । अतो बाव्यविषयत्व मवशिष्यते, तदपि दुर्बचं बाधक प्रमाणस्य भेदग्राहित्वे भेदाभावग्राहित्वे यत्किचिदग्राहित्वाभावेच भेदस्य स्थिरीकरणात् । भेदाभावोपि सिद्धान् भेदाद्भिन्नएव सि यति, अन्यथा तदसिद्धेः तत्सिद्धेर्वा भेदसिद्ध्यापातात् । एवं- च सामान्यतः स्थापिते भेदे न पृथग्जल्पाना मुत्तरापेक्षा । याचा त्र भेदतिरस्करिणी, सापि साध्वसाधुविबेक दिव्यचक्षुपि जने नजागर्ति । तथाहि स्वरूपं धर्मोत्रेति विकल्पयन् कि सामान्यतः स्वरूपधर्मयोः भेदमंगीकृत्य विकल्पयत्यनंगीकृत्यवा ? न प्रथमः, विकल्पस्य निष्फलवात्, अन्यथा म्युपगमबाधात् । न द्वितीयः, विकल्पस्यानुत्थानात् । न पुनः पर्यायेण विकल्पः । नच निर्मु वाच्यमिति भावः ( स्वाध्येति ) भेदविषयप्रतीत्यभावेन तन्निराल इति भावः | भेदाभावग्राहित्वे कथंभेदस्थिरीकरणं, तथासत्यतिप्र- सङ्गादित्यत्राह ( भेदाभावोऽपीति) अन्यथा भेदाद्विनत्वेन सिद्धयभावे । तदसिद्धेः - भेदाभावासिद्धेः ( तत्सिद्धेवैति ) यदिभेदाद्भिन्नत्वेनासिद्धा aft भेदाभावसिद्धि स्तदा भेदात्मकतयैव सिद्धेरभेदसिद्ध्यैव भेद- सिद्धिस्स्यादित्यर्थः । एवमप्युक्त दूषणानां कः प्रतिक्षेपइत्यवाह ( एवञ्चेति ) ( सामान्यतइति ) धमर्त्यधर्मित्वविशेषानादरेणेत्यर्थः । अ भ्युपगम्यापेक्षामाह (याचेति (निष्फलत्वादिति ) भेदाभावसिद्धिलक्ष ण फलासिद्धेरित्यर्थः । ( अन्यथेति ) भेदाभावसिद्धिरूप फलसिद्धा- वित्यर्थः । उपजीव्यवाधाप्यत्र अभिमतः । एकवस्तुविषयत्वमात्रेण - न पदद्वयस्य पर्यायता नीलमुत्फलमितिवादस्यवाह ( नचेति ) भेदमावनि राखे प्रवृतिनिमित्तभेदस्यापि निरासादयधमनयो रप्युपाथ्यों में [१३-वा] २४५ कोपाधिभेदैकवस्तुगोचरयो इशब्दयो रपर्यायता, प्रातीतिकभेदमू- लोयं विकल्पः परमार्थविमर्शभेदमूलं तद् गमिति चेन्न; विम र्शभेदस्यापि पारमार्थिकत्वानभ्युपगमात् स्वमूलघातायोगाच्च । अ 2 दाभावादित्यर्थः ( प्रातीतिकभेदेति ) प्रतीतिविमर्शयो रुभयोरप्यपार मायाविशेषात् किं केन बाध्यत इति चोधपरिहाराय पारमार्थ्यावि शेषणं ( स्वमूलेति ) विमर्शविशेषमूलं हि दूषणं, नत्वविमर्शमात्रा- धीनं, विशेषश्च भेदएव अतो भेदनिरासः स्वमूलघातादनुपपन्नइत्य र्थः । यद्वा भेदविमर्शयो भैदाभावा द्दष्यदूषणभावो नोपपद्यते, यदि भे- दर्शियोरपि भेदः प्रातीतिकः तर्हि तन्मूलदूष्यदूषणभावोपि प्रा- तीतिकएवेति भेदतात्विकत्वं निष्प्रत्यूहमेवेति चोद्यपरिहाराय पार मार्थ्यविशेषणं । विमर्शभेद:- विमर्शाद्भिदस्य भेदः, विमर्शस्य भेदा इतिवा । यद्वा विमर्शस्य प्राबल्ये परमार्थविषयत्वं हेतुरित्यभिप्रा येण पारमार्थ्यविशेषणम् । पारमार्थ्यंच विषयद्वारकं विवक्षितम् । भे दो विशेषः ( विमर्शभेदस्यापीति ) शुक्तिरजतादिभ्रमनिवृत्ति प्रसं गादिरूपाणां विषयाणां पारमार्थ्य नाभ्युपगतमित्यर्थः (स्वमूलघाता योगादिति ) धर्मधर्मिभेदप्रतीतिमुपजीव्य प्रवृत्तो विमर्शो न भेदप्रती तिं वाधितुं क्षमत इत्यर्थः । यद्वा (प्रातीति केति) प्रतीति सिद्ध धर्मधर्मिभे दमवलम्ब्य प्रवर्ततइत्यर्थः, | पूर्वोक्तमभ्युपगमबाधं परिहर्तुमाह ( परमार्थिकेति ) विमर्शविषयभूतो भेदो विमर्शभेदः, तन्मूलं तदव- लम्बनं तद्विषयं दूषणं प्रवर्ततइत्यर्थः, पारमार्थिक भेदोदूष्यइति या वत् । तथाचाभ्युपगतस्य प्रतीतिसिद्धभेदस्वरूपस्य अनिरासान्नाभ्यु पग़मवाध इतिभावः । प्रतीतिसिद्ध भेदस्वरूपादन्यस्यैव पारमार्थिक भेदस्य दूष्यत्वादभ्युपगम विरोधपरिहारः, किंवा प्रतीतिसिद्धभेद- एव परमार्थ्यमानिरासादिति विकल्पमभिप्रेत्याद्यं दूषयति ( विम शंभेदस्यापीति ) तथाच पारमार्थिकभेदस्य दूष्यत्वासम्भवात् नि- विषयं दूषणं स्यादित्यर्थः । द्वितीय आह ( स्वमूलेति) पारमाधर्म- मात्रनिरासेहि भेदस्य मिथ्यात्वासिद्धेः पारमार्थ्यरूपेण भेदस्यैव- २४६ तएव परमंतसिद्ध भेदोपजीवनं विकल्पइति प्रत्युक्तं, अनगीकृत मूलघातकेन परमतेन तत्सिद्धेः अन्यथा परमतेनापि तदसिद्धे स्त मूलविकल्पासम्भवात् । अतो यदि विकल्पयसि सिद्धो भेदः । यदि न तथापि सिद्धः, विकल्पोपक्रमत्वा तद्दषणस्य । नचानु पलब्धेः किं विकल्पेनापीति वाच्यम्, तथासति तस्यानिर्वचनीय पक्षनिक्षेपासम्भवात् संविदनुपलम्भवाचो युक्ते चैव सुलभत्वात् । किच अभेदः स्वरूपं धर्मोवा स्वरूपचेत् भेदभ्रमः क्वचिदपि न- स्यात् भेदविरोधिन्यभेदे दृष्टे तदारोपासम्भवात् अभिनो वट इत्यादेः पर्यायतादि प्रसंगच प्राग्वत् । अथतु धर्मः, तहिं सि निराखो वाच्यः, अयमेव तस्य वाधों यदभावप्रमापणं, तथाचेोपजी व्यवाधो दुर्वार इत्यर्थः । अभ्युपगमवायच सिद्धइति भावः । येन- परमतेन भेदो निश्चीयते तत्कि स्वघातकासहिष्णु उतसहिष्णु, आ याद ( अनंगीकृतेति ) यद्यनंगीकृतमूलघातकं तदा तेन विशेष दाद्विकल्प्य दूषणाप्रवृत्तेः परमार्थतयैव भेद स्लिभ्येदित्यर्थः । द्विती य आह ( अन्यथेति ) ननु माभूद्भेदनिश्वयः परोक्त्या प्रतीविमानं - विवक्षितमित्याह (तन्मूलेति ) निश्चयमूलोहि विकल्पः, न प्रतीति मात्रादित्यर्थः । अनंगीकृतेत्यादेरेवं वार्थः, मूलभूतस्वचातकासहि- ष्णुनाऽद्दिपरमतेन भेदस्य निश्चयो भवति अन्यथा स्ववातकसहिष्णु त्वेन ज्ञातादर्थावधारणानुपपत्तेरित्यर्थः । माभूद्भेदनिश्चयः परोक्तिप्रती तित्वमात्रात्किल्पः स्यादित्यत्राह ( तन्मूलेति ) पूर्ववदेवार्थः । ननु नवयंविकल्प्यदूषणं बूमः, येन मूलघातः किन्त्वनुपलब्धेरेव भेद- स्य बाधं ब्रम इत्यचाह ( नचानुपलब्धेति ) (तदारोपसम्भवादिति ) नच भेदग्रपि तस्य तिरोधानात् भ्रम इति वाच्यम्, स्वरूपेभा समाने तिरोधानासम्भवात् । अन्यथा स्वरूपभेदपक्षेप लोकसिद्ध- दोषेण स्वरूपभेदतिरोधानात् भ्रमोपपत्तिप्रसंगात् । ( पर्यायवादी ति ) ब्रह्माभिन्नमित्युक्ते ब्रह्मब्रह्मवदित्युक्तं स्यात् ब्रह्माभेदइति व्यवहारस्यात अभेदेन , प्रतीताषधप्रतियोगित्वज्ञान [ १३ वा ] २४७ द्धो भेदः, धर्मधर्मिभावस्य तद्र्याप्तत्यात् । यद्यभेदरूपेणापि धर्मेणा भेदः, सचेत् स्वरूपं सएव दोषः, धर्मवेदनवस्थेति त्वदुक्तमर्यादा प्रवर्तने का वार्ता । उपलम्भइति चेत्तुल्यम् । मित्यन्योन्याश्रयणमित्यादिकमादिशब्दार्थः

एतेन स्वरूपाभेदस्यै व प्रतियोगिघटिततया कल्पितभेदवत्त्वेन विशेषणविशेष्यभावानुपपत्तिरि ति निरस्तम् । तथासति ब्रह्मब्रह्मवदित्युक्तंस्यात्, बह्माभेदइतिव्यवहार स्यादित्युक्तत्वा । नतु ब्रह्मणएव अभेदरूपत्वेपि ब्रह्मत्वाभेदत्व यो भेदेन सम्बन्धितावच्छेदक भेदादभिन्नं ब्रह्मेति सम्बन्धव्यवहारः, न तु ब्रह्मब्रह्मवदिति तत्र सम्बन्धितावच्छेदक भेदाभावादिति चेन्नई, सं बन्धितावच्छेदकभेदएव सम्बन्धप्रयोजको ऽस्तु किं कल्पिताभेदेन, तथाच प्रकृते ऽपि घटभेदयो ससम्बन्धितावच्छेदक भेदादेव भिन्नइति सम्बन्धव्यवहार सिद्धः । किंच स्वरूपभेदवद्भेदस्यापि कल्पितभेदा देव frasia विशिष्टव्यवहारः किन्नस्यात्, त्वन्मते घटनास्तीति व- त्रायमते घटाभावेन घटइतिवत् धर्मधर्मिभावस्येति । ननुएवं तहि स्वरूपस्यैव भेदत्वपक्षे धर्मधर्मिभावानधीनोभिन्न इतिव्यवहारः कथ मितिचेन्न तस्य तादधीन्यासिद्धेः, व्यवहारश्च भेदाप्रयोज्यसम्बन्धवि षयः ( सएवेति ) भेदभ्रमानुपपत्ति दोषइत्यर्थः । एवकारो धर्मपक्षे वक्ष्य माणदोषस्य तत्र व्यवच्छेदकतयाऽवधारणार्थे नभृतप्रत्यभिज्ञानार्थः, अन्यथाहि धर्मपक्षेपि धर्मभेदवक्षोक्तानवस्थातिदेशार्थ धर्मवेदपि ख- एवेत्यवक्ष्यत । अवधारणस्यच प्रयोजनं धर्मपक्षे तदूषणं दूषणांतरं चा- स्वीतिसुचनमिति, (त्वदुक्तेति) इत्यनेन अभेदः स्वरूपं धर्मोवेत्यारभ्योक्तोऽर्थः परामृश्यते । परेणहि भेदःस्वरूपं धर्मोवेति विकल्पयता - प्रकारान्तरं नास्त्येव तत्रापि यद्येकत्र स्वरूपं सर्वत्रापि स्वरूपमेव कचि दर्मत्वे सर्वत्रापि धर्मएवेति, मर्यादाविवक्षिता, अभेदेपि तादृशमया दा कल्पनेन दूषणोक्तौ किमुत्तर मित्यर्थः ( उपलम्भ इतिचे दिति) शुनादि स्वरूपग्रहोपे भेदभ्रमदर्शनात् तत्राभेदोधर्मः, शौक्या-

न काचिदिति चेत् किमर्थस्तहिं भेदापह्नवः । अनन्यार्थएवेति चेन्न; अप्र विष्टमाध्यमिक पक्षेण त्वयातथानभ्युपगमात् । नभेदापह्नवसाध्यमद्वैतं अपि नुस्त्रतस्सिद्धमितिचेन्न ; अद्वैतमित्येव तत्सिद्धे रन्यथा स्वरूपमात्रत्य भेदाभेदविकल्प सहस्व तत्त्वायोगात् । तस्माद्भेदस्वरूप मपहृवानै रभेद स्वरूप मप्यपहृतं स्यात् । 7 दिस्वरूप ग्रहे शौक्यादौ तद्भेदभ्रमादर्शना तत्रस्वरूपं भेदइति य- थोपलम्भं स्वीकारेनदोष इतिचेदित्यर्थः । ( नकाचिदिति ) ना स्माभि रभेददूषण परिहारः कार्यइत्यर्थः । तथाच तदूषणे इष्टा पत्ति रितिभावः । ( किमर्थ इति ) जीवब्रह्माभेदसमर्थनार्थमेवहि भे दापह्नवः, अतोनेष्टापत्तिरितिभावः । ( अनन्यार्थइति ) भेददूषणमभेद समर्थनार्थ नभवति अपितु भेदासिद्धयै, तस्माद्भेदापद्रव इष्टापत्तिरेवे- ति भावः 1 ( अप्रविष्टेति ) माध्यमिकवत् सर्वशून्यत्वानंगीकारादं गीकृतस्य ब्रह्ममात्रस्य स्वात्मकजीवाभेदाभ्युपगमादभेदनिरासो नेष्ट इति भावः । ननु नवयं भेदापहवेनाभेद् साधयामः येनभेदवत्तैरेवतकै- रभेदस्यापि निरासस्स्यात् किंतु तर्कैर्भेदनिरासमात्रं कुर्मः, न- च तत्राभेदेऽपि भेदपक्षोक्तदोषप्रसंगः, दृढ़तमप्रमाणसिद्धेऽर्थे तर्का- णाममवृत्तेः इत्यभिप्रायेण शङ्कते ( नभेदेति ) द्वैताभावत्वेन सिद्धि- द्वैतसिद्धिः, स्वप्रकाशश्च नतादृशइतिनाद्वैतस्य स्वतस्सिद्धिरित्य भिप्रायेण परिहरति (अद्वैतमिति ) स्वरूपेण सिद्धिरद्वैतसिद्धिः कुतो नेत्याशङ्कायामाह ( अन्यथेति ) (यदि अद्वैतमित्याकारता नस्यात् तदा स्वरूपात्मकप्रकाशमात्रस्य भिन्नमभिन्नवेति संशयसहस्य अद्वैत सिद्धित्वायोगा दद्वैतमित्याकारेण सिद्धिरेव अद्वैतसिद्धिरित्यर्थः । उपसंहरति “तस्मादि” त्यारभ्य माध्यमिकतापातादि “त्यन्तेन । तस्मात् - दृढ़प्रमाणसिद्धत्वाभावात । भेदवद भेदस्यापि तैरेव तकैर्नरासप्रसं- गात् इष्टापत्तेश्च माध्यमिकमतापातेन कर्तुमशक्यत्वात, भेदनिरा- सो शक्य इत्यर्थः । नतु माभूदेदवदभेदोपि नचैतावता माध्यमिक [१३-वा] पण चण्डमारुतमहिता । ક્ર नचास्थिति वान्यम् : रत्नसिद्धिः माध्यनिकमनापातात् । नन्वानुभवाका उभयाकारत्वव व्याघातात् ร नचत्रय- मकस्यैवेकस्माङ्केद मभेदंच स्वीकुर्मः येनास्मन्मते तत्प्रसंग: नचाभेदमपि सर्वत्र परियजामः येन प्रकारेण भवत इबसर्वा- भावः स्यात् ; अतः सर्व वस्तुजातं स्वव्यतिरिक्तान्सर्वस्ना द्भिन्नं स्वस्माच्चाभिन्नमिति सांसिद्धिकीयं तत्त्वव्यवस्था | अथ या वत्सम्भवच विकल्पितं देवानांप्रियेण धर्मान्तराणां(धर्म्यन्तराणां) स्वाश्रयस्य स्वरूपधर्म बहिर्भावाद्र्यावर्तकत्वेन भेदत्वस्य वक्ष्यमाणत्वाच उभयं वेत्यपि विकल्पः कि नविकल्पितः सएवहि न स्समयः | स्वरूपधर्मयोर्भेदत्वस्यानुप्रवेशोपलम्भात् , यथा व्यावृत्त सम्भवं व्यवहारहेतुर्हि भेद: सच व्यवहारः कचित्स्वरूपतः कचिद्ध मतश्च दृश्यते ‍ , तापातः भिन्नाभिन्नविलक्षण वस्तुस्वरूपमात्र सिद्धेः, शून्यवादिमते क. स्थापि सिद्धेरनभिमतत्वादित्यचाह ( नचेति ) अन्यतराभावस्या न्यवर सत्वव्याप्तत्वा दुभयाभावे उभयसत्त्वप्रसंग: , तथाचादुभयात्म कत्वं व्याहृतमित्यर्थः ( उभयाकारत्ववदिति ) उभयाकारत्वोक्तिराका रयोः परस्परविरहरूपत्वा दयाहृतार्था तथा उभयशून्यत्वोक्तिरपि ततएव हेतोर्व्याहतायेत्यर्थः । ननु भेदवादिना त्वया अभेदोप्यगीकि- यते नवा; आये व्यायातः द्वितीये सएव माध्यमिकमतापात इत्य are (नच वयमित्यादिना ) वाह कस्मादः कस्मादभेद इत्याक क्षाया माह ( अतइति ) अन्यदपि कोटयन्तरमाह (उभयंवेति ) कचि द्धर्मः कचिद्धमति कल्पः कुतोनोक्तइत्यर्थः ( सएवेति ) धर्मवभेदः स्व रूपनेव भेद इति पक्षद्वयं व्यवच्छिद्यते । अनंगीकार हेतुं दर्शयति! ( यथासम्भवमिति ) कथमतुप्रवेश इत्यवाह (व्यावृत्तेति ) ततः - किमित्याह (सचैति ) शोचादिग्रहे सति तद्धर्मिणो धर्म्यन्तरात्तस्य. व कार्यादिभ्यो व्यावृत्तिव्यवहारदर्शनात् सएवमिगोधर्म्यन्तरात्स्वस्याशाखमुतावळी | स्य शुक्तिरजतश्रमादेः शुक्तित्वादिधर्मभेदाप्रतीति निबन्धनत्व न्वयव्यतिरेक सिद्धत्वान्न भ्रमाद्यनुपपत्तिः । | नहि शु Faratai aaur रजतादिभ्यो भेदः । घटोभिन्नइति व्यवहारगत चोद्यान्यपि शब्दप्रवृत्तिनिमित्तविलक्षणसार्वत्रिक प्रयोगयोग्यभिन शब्दप्रवृत्तिनिमित्तयोगात् परिहृतानि । तच्चनिमित्तं घटत्वादिभेदा नामेत्र व्यावृत्तव्यवहारहेतुत्वं भ्रान्तिप्रतिपक्षोपलम्भत्व भित्यादिरूपेण प्रायं अतएव व्यावृत्त्यनुवृत्त्यादि प्रयुक्त व्यवहारसाधनतादात्म्यप्रसं गो ऽपि प्रत्युक्तः स्वरूपशब्दवत् । 4 ? ↑ व्यस्माद्यभेदः लाघवा दिति भावः । एवंसति स्वरूप भेदपक्षे भ्रमा नुपपत्ति दोषं प्रागुक्तं परिहरति ( शुक्तीति ) ननु स्व Ferrariaतीतावपि तस्य गृहीतत्वात् कथं नभ्रमाद्यनु तिरित्यत्राह ( नहीति ) शुक्तित्वादिकमेव रजतादिभ्यो भेद इति चः । ननु घटत्वादे दत्वे घंटो भिन्न इति पर्यायताप्रसंगः घट arentafaast oयवहारोऽपि प्रतियोगिनिरपेक्षः स्यात् अन्य पदवैयर्थ्याच स्वादित्यत्राह ( घटोभिन्नइति ) ( व्यावृत्तेति ) तद कव्यवहारप्रयोजकत्वं ततभिन्नत्वं तदविषयकत्वंच तद्विषयत्वा ( वान्तीति ) बहुव्रीहिरयं । यदिच घटावेद: पटस्य स्वरूपमित ना यत्पूर्वपक्षिणोक्तं तत्रपटादिस्वरूपाणि प्रत्येकं घटादइत्यं त्य तेषां परस्परव्यावृत्तत्वे ऽनुगतव्यवहारस्य निर्विषयत्वेन बाधा अनुवृत्तत्वे सर्वतादात्म्यप्रसंग इत्युक्त दोषमुद्धरति ( अतएवे सार्वत्रिक प्रयोगयोग्यप्रवृत्तिनिमित्तयोगा द्विन्नेष्वप्यनुगतभेदव्यव ን पत्तेरित्यर्थः । ( अनुवृत्त्यादीति ) घटभिन्न वस्तुस्वरूपाणां स्वरातुवृत्तिर्विवक्षिता, तावन्मात्रेणच तेषांपरस्परतादात्म्यासिद्धाव नादात्म्यसिद्धेन सर्वतादात्म्य प्रसंग: अतः पटभेदव्यवहारविषयाणांप नवस्तुस्वरूपाणांपरस्परानुवृत्तिरादिशब्देन विवक्षिता तथाचकुड्या भयतादाम्यात्सर्वतादात्म्यप्रसंग इतिभावः । (स्वरूपशब्द या स्वपदविषयाणां परस्परानुवृत्यभावे ऽपि नस्वरूपशब्दस्य [१३ - बा] घटस्वरूपं कदः शतदूरणी - चण्डमारुतसद्दिता । पटस्वरूप मिति भेदो लेनेव ह २६१ स्वपश- सर्वत्रप्रयुज्यते 1 ततश्वतत्रापि स्वरूपमात्रतादात्म्य मितिचेन ; स्त्रीवचनादिविरोधात् । भेदः स्वरूपमित्यनेनाभेदस्व- रूपसिद्धिरिति कस्वदन्योमन्येत । सप्रतियोगिकत्वाप्रतियोगिकत्वविक- स्पोऽपि भिन्नइति व्यवहारमात्रस्य प्रतियोगिनिरूपिताकारे व्युत्पन्न- त्वात् प्रतियोगिताकांक्षतेतिनिरस्तः । स्वरूपधर्मभेदसमर्थनाञ्च धर्म धर्मिणोर्भेदोऽनवस्यापरिहारश्वसिद्धः || || अयमन्त्रसंग्रहः यस्मिन् यद्द- विषयत्वं तथेत्यर्थः ( दृष्टान्तमुपपादयति ) ( घटत्वरूपमिति ) भेदो- लेखवला वस्वरूपशब्दानुवृतिरिति भावः ( ततपंवति ) अनुगवयव- हारस्य निर्विषयत्वप्रसंगादेवेत्यर्थः ( स्वधति ) समभिव्याहतपदार्थवि शेग्यांश स्वरूपशब्दार्थइति नानुगतव्यवहारस्य निर्विषयतापातइतिभावः । दोषान्तरमाह (भेदेति) घटस्वरूपमिति व्यवहारात् तेनापि सर्वतादात्म्यंप्रस्त ज्येत नच तद्युक्तन् भेदस्वरूपस्येवासिद्धिप्रसंगादित्यर्थः । (यस्मिन्यदर्श- नइति ) अत्र अध्यासस्तादात्म्याध्यासो विवक्षितः, अन्यथा शुक्तित्व- ज्ञानेपि शुक्तौरजतसंसर्गाभ्याससम्भवादव्याप्तेः } घटात्यन्ताभाव- वत्तयाऽवगते घटाध्यासासम्भवेन घटस्थापि तादृशवटात्यन्ताभावव तया घटाद्वेदप्रसंगादतिव्याप्तेश्व | अभ्यासपदं च शुस्यादौ शु- क्तित्वादिभेददर्शना निवर्त्यस्याभेदज्ञानस्य वस्तुतोऽभ्यासस्वरूपत्वा- द्वस्तुकीर्तनपरम् | प्रवृत्तिनिमित्तशरीरान्तर्गतन्तु तादात्म्यज्ञानत्व मानू.. नतु तदध्यासन्यम् । तद्भित्रतदैक्यज्ञानत्वरूपं हितादाम्याभ्यासत्वं । तथा- च भेदपतित्वेन भेदपदप्रवृत्तिनिमित्तज्ञाने न्योन्याश्रयप्रसंगात् । नन्वे कस्मिन् घटे क्रमेण श्यामरक्तरूपोत्पत्तौ भ्यामिकादर्शनस्य रक्तद्र- व्यतादाम्याव्यासविरोधित्वा द्रक्तभेदत्वापत्तिः । तथाच घटस्यैव - कालभेदेनाविरोधादिति वाच्यम् - परमात्मात्मनोर्योगः परमार्थ इतीष्यते । मिथ्यैवत्यं हि नै- वितव्यतां यवः ॥ " इति वचनविराधादितिचेा : वात्मस्त भेनसंग नचात्रेष्टापतिः, 1 २५२ शास्त्रमुक्तावळी । ईर्शने येषामध्यासोनोपपद्यते । तस्यभेदः सतेभ्यस्त्या तदुक्तिस्तु चित्र क्षया ॥ इति । एवं तर्हि धर्मभेदपक्षएांगीकृतः स्यात्, नपुनः स्वरूपस्य मेद त्वसिद्धिः तस्यभ्रमसहत्वात् इतिचेत् सत्यं तथापि धर्मविशेषाणां धर्म्यन्तरमनपेक्ष्यैव स्वस्मिन्नन्यतादात्म्याभ्यास विरोधित्वा तेषां स्वरूपमेव स्वत्वमिपर्यन्तेभ्य इतरेभ्यो भेदइत्येष्टव्यं ; う यथः दण्डा- रूपभेदस्य तवनिषेधात् । नतु विशिष्टभेदस्यापि निषेधः प्रमाणं विशिष्टभेदस्य विशेषणाभावदशायाम् तस्मिन्नेव सत्वात् यद्वा तादात्म्यं तदयक्तित्वरजतत्वादिकं नतु श्यामरूपादि, अत नयामतालखर्गाप्यासविरोवित्वेऽपि भेदत्वं पीतताः । ननु यटिघट त्वादिकं भेदः तादै तस्मिन् गृहीते घट इति व्यवहारवदिनइति व्यवहारोऽपिस्यादित्यत्राह ( तदुक्तिस्थिति) भिन्नशब्दस्यमतियोगिनिरू- पिताकारे व्युत्पन्नत्वा तदाकारविवक्षायां तथाव्यवहार इत्यर्थः । ( सत्यमिति ) अवधारणांशोऽनंगीकृतः ( धर्मविशेषाणानिति) वि पृथक्धिर्मव्यावृत्तिः । स्वस्मिन्नन्यतादान्याभ्यासविरोधि- मितियत् तत्र्वेषां धर्मविशेषाणामिति विवक्षितम् । ननु स्वस्मि नन्य तादात्म्याभ्यासविरोधित्वं न भेदत्वं घटत्वादिधर्मस्य स्वस्मि न् घटतादाम्याभ्यासविरोधिनो घटाजेदत्वप्रसंगात् । नन्वेष्टापत्तिः त- स्मिन्नेव तस्य विरुद्धत्वादिति शंकानिराकरणार्थ “स्वेषां स्व- धर्मिपर्यन्तेभ्य इति विशिष्यापादानं । अयंभावः - भेदप्रतियोगिनो न भेदाविकरणत्वं विरुद्धं, परन्वनुयोगित्वमेव, घटवात्मक घट- प्रतियोगिकभेदस्यचनघटोऽनुयोगो किन्तु घटत्वं । ननुं घटत्वात्मर्क- पटभेदं प्रत्यनुयोगीच घटो भवत्येवेतितोसत्यं परस्परनिरूपितभे- दप्रतियोगितानुयोगितयोरेवैकत्र विरोधः । घटनिष्ठप्रतियोगिताच घट स्वनिष्ठानुयोगितानिरूपिता अनुयोगितातु घटनिष्ठ प्रतियो- fearfaraति न विरोधः भू अनः कथमनुयोगी , 1 । ननु भैवानुयोगी, नतु तद्रा- विन मेोहि यथा स [१३ ना] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । २५३ तच स्वरूपाश्रयापेक्षया वर्मोभेदइत्यपिव्यपदिश्यते स्वपरनिर्वाह कसमाविश्व सवेदनादिषु त्वयापि स्वीकृतः । W त्वात्मकच

ร

तियोगिकः तथा साहुयोगिकोषि, अस्मादस्य भेदइत्येव व्य बहारात् । तत्रास्मादिति सप्रतियोगिकत्वं भस्येत्यनुयोगसम्बन्ध- व सिद्धः । नचास्य भेद इति भेदाश्रयत्वमेव प्रतीयत इतिवाच्यं, प्रतियोगिनो बाश्रयाश्रयिभाव विलक्षणस्यैव सम्बन्यस्य तत्र वा च्यत्वात् । अन्यथा अनुनादिव्यावृत्ते ब्रह्मस्वरूपत्वेपि ब्रह्मणोऽनुता- विलक्षणत्वं स्यात् । यश्च सम्बन्धोस्य भेद इति व्यवह्नियते, स. एव अनुयोगितेत्युच्यते । यद्वा सर्वत्र भेदएवा सुयोग्यस्तु तथापि - नदोषः स्वप्रतियोगिकत्वेन सम्बध्यमानभेदसत्त्वं स्वस्यविरुद्धं घट- भेट: प्रतियोगिकत्ववेषावच्छिन्नो घटेनसम्बध्यते, नतु घटप्रतियोगिकभेदत्ववेषेण तेनतु रूपेण स्वात्मना सुभ्व- ध्यते तथाच घटप्रतियोगिक भेदत्वस्य पट सम्बन्धितावच्छे- दकत्वान्नविरोधः | अतिरिक्ताभावमपि घटनिष्टस्य पटान्योन्याभाव- रूप घटादः स्वरूपमेवेति घटस्य स्वस्माद्वेद प्रसंगे यथोक्तस्व परि- हासे वाच्यः । अत्रच ‘तेषां स्वरूपमेव स्वेषां स्वधर्मिपर्यन्तेभ्य इतरे- भ्यां भेद’ इति वदतां वेदांताचार्याणां ‘धर्मभूतजात्यादौ भिन्न इति- प्रयोग औपचारिक इत्याचार्यग्रंथो भिन्नइति शब्दस्यभेदाश्रयत्वरू पसम्बन्धे मुख्यताभ्युपगमेन प्रौढ़वाद इत्यभिप्रायः । ननु यदि घटव मेव भेद:, तर्हि तज्ज्ञानमात्रात् स्वरूपव्यवहारवन्द्वेद इत्यपि व्यवहा रस्स्यादित्याशङ्कां निराकरोति ( तञ्चेति ) ( धर्मइति ) -दृष्टांतार्थम् । यथा घटइति स्वरूपेण व्यवहियमाणं घटत्वं घटेनसह आश्रयाश्रयिभा- , विवक्षायां धर्म इति व्यपदिश्यते तथा तत्प्रतियोगिकत्वस्य विवक्षा यां घटादइति व्यपदिश्यत इत्यर्थः । एवं परनिर्वाहवस्य स्वनिर्वाह- कनारमात्र मतं, किन्तु रिषामपीत्याह (स्वपरेति ) पूर्व वि स्वाश्रयस्य स्वरूपधर्मवहिर्भावादिति ३६४ शास्त्रमुकबळी | धर्मस्वरूपस्य नकदाचिद्भेदत्वसिद्धिरिति चेन्न : अगृहीतभेदेषु केतु चिद्धर्मेवाश्रयभेदात् भेदव्यवहारदर्शनात्, सौरभादिषु हि धर्मक aartasस्येदमिति सन्दिहाना स्तदाश्रय विशेषदर्शनादिभि स्त तन्निष्टतामव्यवस्यन्त स्तदन्यनिष्टादन्यतांमन्यन्ते । अतो 5. स्ति धर्मिणो ऽपि कचिद्भेदत्वं सोपिधर्मी स्वधर्ममितरगतधर्माद्भिन्दा नो धर्मान्तरेणभिन्नइति ननिर्भेदेन भिद्यतइतिशका, येनभेदासिद्धि रनवस्थादिकंवा प्रसज्येत । यस्य धर्मस्य धर्मेभेदः सो ऽपि कढा- चित्तस्यैव धर्मिणो भेदस्स्यात् यदाह्याकारादिसादृश्यमात्रेण तस्यै व धर्मिणोधर्म्यन्तराद्र्यवच्छेदासिद्धि: - यथाविलीनेघृते तैलसन्देहदशा यां गन्धविशेषेणतद्वयावृत्तिः अतोऽत्र नान्योन्याश्रयशंकापि, , 申 धर्मिणोऽपि भेदत्वमुक्तं, तदुपपादयितुं शंकते ( धर्मिस्वरूपस्यति ( अगृहीतभेदेष्विति ) स्वरूपतो धर्मतोवेतिशेषः ( सौरभादिविति ) सौरभविशेषे गृहीते तदाश्रयेचानववृते तळतगन्धयो वैषम्यमगृडी- ततो तोपकरणस्य भवति संशयः, किमीयोऽयं गन्धः · किंळगत स्वायंगंधः उत ततोऽन्य इति । तत्र घृतरूपाश्रयविशेषे निवि ते सति तळादिगन्धोनेति भेदव्यवहारात्, तत्संशयनिवृत्तेव आश्रय एव भेद इत्यर्थः । ननुधर्म्यपि किंभिन्न एव धर्म भिनत्ति उतनि भेदएव : द्वितीये ताष्टशेन नभिन्नत्वसिद्धिः | आधेपि धर्मस्यैव धर्मि भेदकत्वस्य वाच्यत्वात् तस्यच धम्यधीनभेदत्वे ऽन्योन्याश्रयप्रसंगा तू निर्भेदस्यैव धर्मस्य धर्मिभेदकत्वं वाच्यम्, , 1 , तच नसम्भव-

तीत्युक्तं । किंच निर्भेदस्यैव भेदकत्वे भिन्नयोर्यदेकं तस्यापि भेद- स्तत्रापि यदेकं तस्यापि तथे त्यनवस्था स्यात् तथाच कस्याप्यसिद्धे शून्यतापत्तिश्वे त्यत्राह ( सोपिधमिति ) धर्मान्तरेणे. त्यन्योन्याश्रय. परिहृतः यस्य धर्मस्य धर्मिभेदत्व ततोऽन्यस्य धर्मि भेदकत्वा नान्योन्याश्रय इत्यभिप्रायः ( येनेति ) निर्भेदेन भद्यत्ववचनेने. त्यर्थः । ननुविलीनघृतादों तैलादि तादात्म्य सन्देहस्य सौरभविशे- पोपलम्भादेव निवृत्ति, अतएवधर्मिणोभेदकः लएबचे द्धर्मिणा भद्य- वे व्यक्तव अन्योन्याश्रय इत्यत्राह ( ग्रस्यचेति ) ( कदाचिदिति ) 1 [१३ बा] ཝཱ शतद्रुपणी - चण्डमारुनलहिता | -} २६९ अपेक्षानिनमानावात् गन्धजातिभेदस्य धर्मिमेदामतीनावपि प्रत्यक्षेण प- टुकरणानां प्रतीते रस्फुटरूपधर्मद्वय भेदाभेद चिन्तायाश्च तद्भेदकस्याश्र यादिभेदस्य प्रत्यक्षावसित तदाकारान्तरयोगित्वनैवसिद्धिः । एवं विषय धर्मादिषु विषयादिभ्योऽपि भेद उदाहर्तव्यः । यचोक्तं - धर्मधर्मित्वा दिग्रहो भेदप्रात्ततथ सइत्यन्योन्याश्रयइति तदपिन; तयोर्भेदान- भ्युपगमात् धर्मधर्मित्वादिरेवहि भेदष्यते । तथात्माश्रयापातइति चेन्न : तस्यैव तत्र हेतुत्वानभ्युपगमात् प्रत्यक्षादिसामग्रविशादेवहि तहः । स- मर्थितएव सच जात्यादिरूपभेदः प्रत्यक्षादियोग्यइति । यच - वस्वन्तर सिद्धौ एकविधिरन्यव्यवच्छेदः व्यवच्छेदसिद्धौयस्त्वन्तर सिद्धिरिति : तद् पिन, वस्तुनोर्द्वयोरपि प्रतिनियतधर्मविशिष्टतया प्रत्यक्षादिभि ग्रहणात्ताव तएव व्यवच्छेदहरूपत्वात् । यञ्चोक्तमविद्यावशाद्भेदग्रहः तत्रचावि- चारितरमणीयतैकत्रे पत्वात् वस्तुतोविचारासहचात् नकश्चिदोपइति i स्वयं धर्मिणाभेद्यते सदानधर्मिणस्स्वयं भेदक इति तात्पर्यम् । ननु तादृशधर्मस्य नियमतो धम्यैवभेदक इति कदाचिदाप कथं तस्य धर्मिभेदकत्व मन्योन्याश्रयादित्यचाह ( अपेक्षेति ) परस्प- रापेक्षानियमाभावादित्यर्थः । तत्र धर्मस्य धर्म्यपेक्षानियमाभावमुपपा दयति ( गन्धजातीति ) धर्मिणोधर्म्यपेक्षानियमाभावमुपपादयति ( अस्फु देति) प्रागुक्तं धर्म्यन्तराणां भेदत्वमुदाहरति ( एवमिति) विषयि-ज्ञा- नं, तद्धर्मः विषयित्व आदिशब्देन विषयोगृह्यते। घटज्ञानस्य घटाविषयक ज्ञा नापेक्षया घटाभेदः, घटविषयित्वस्यापि पठविषयित्वापेक्षया सएवभेदः, त ज्ज्ञानविषयस्य तदविषयापेक्षया तज्ज्ञानभेदइति क्रमेण उदाहर्तव्यमित्यर्थः । ( तयोरिति ) धर्मधर्मित्वादेर्भेदस्य चेत्यर्थः ( तथेति ) तथासतत्यिर्थः । धर्मreafraid त्वमभ्युपेत्यैतदुक्तं । वस्तुतोजात्यादेरे वभेदत्वात्तस्य- व वस्तुना सदैवग्रहणात नान्योन्याश्रय शेकापीत्याह ( सचेति ) ( वस्तुनो द्वयोरिति ) विधिरेव व्यवच्छेदः सच न तस्यैव, व्याधा- तात् किन्यस्यैच, अन्यत्वञ्च तत्तत्प्रतिनियतो धर्मः ततादात्म्यज्ञान- २५३ , } शास्त्रमुकावळी | तत्रःकप्रत्यक्षस्यैत्र शिरसि भारोऽय निक्षिप्यते; तत्रामाण्यसिद्ध्यर्थनि- तिचेत्, तदपित्रा किमये नपरित्यज्यते । लोकविरोधादिति चेत्, तुल्य विकल्पेऽपि । तत्सिद्धे स्वरूपमात्रे बाधकाभावादितिचेन; भ- देऽपि बाधकाभावस्य उक्तत्वात् । अस्तु तर्हि प्रत्यक्षमप्यप्रमाण नितिचेत्, हन्नतर्हि तत्सिद्धस्वरूपमात्रस्यापि मिथ्यात्वाज्जितं मा- ध्यमिकैः । केनाप्यसिद्धं तत्स्वतस्सिद्धमितिचेत् तथाभावे तस्य किं त्वया प्रमाणनुपन्यसनीयम् । नाकेचिदिति चेत् साधुसिद्धान्तम्नमर्थितः * ? ; १ विरोधि धर्म स्वदपेक्षयान्यत्वमिति यावत् । तद्यथा-वादन्यत्वं पट त्वं तच प्रत्यक्षेणैव गृह्यत इति नान्योन्याश्रय इत्यर्थ. ( तत्र किमि वि) अन्योन्याश्रयादि दोषवर्जन लक्षणो भारः किमर्थ प्रत्यस्य शिर स्वारोप्यते न पुनर्भेदविकल्पस्यापीत्यर्थः । प्रमाणस्यैव विचारत्वं नान्यस्य तथाच प्रत्यक्षस्य प्रामाण्यसिद्धये अन्योन्याश्रयादि दोषव र्जनापेक्षेति शंकते ( तत्प्रामाण्येति ) लेोकेहि सन् घटइत्यादी बुद्ध क्यं प्रतीति स्वरसिद्धं तत्रान्योन्याश्रयादि दोषसहं प्रत्यक्षाद्वित्रं भेदरूपमेकं ज्ञानं अपरन्तु प्रत्यक्षममात्मकं सन्मात्रविषयं दोष सहमिति कुतो ज्ञानद्वयं कल्प्यते ; लाघवादेकमेव प्रत्यक्षकरणैर्भ्रम- रूपं ज्ञानमुत्पन्नमस्त्वित्याशयेन परिहरति ( तदपिवेति ) ( तत्सिद्धइ- ति ) बाधात् असदिति प्रत्यक्षन्तावत् प्रमाणं भेदविषयत्वेच तस्या- न्योन्यान्याश्रयादि दोषग्रासान्नप्रामाण्यं स्यादित्यतो ज्ञानभेदः कल्प्य तइत्यभिप्रायः । ( बाधकाभावादिति ) नपरित्यज्यत इत्यनुषंगः ( उक्त त्वादिति ) अतो वाध्यविषयत्वमवशिष्यत इत्यारभ्येत्यर्थः (अस्तुत- होति ) प्रामाण्याप्रामाण्य लक्षणवैषम्यहेत्वभावात् एकमेव सत्स्वरूप भेदोभयविषयकं प्रत्यक्षं अप्रमाणचेत्यर्थः (केनापीति ) ऐन्द्रियकमाय क्षणेत्यर्थः । तथाभावे - तस्य स्वतस्सिद्धत्वे, कि प्रमाणमित्यर्थः । [१३] परैः रातदुमणी - चण्डमारुतसंहिता | अथप्रत्यक्षादिकमेव किमप्रमाणमपि , प्रमाणतया २५७ उपन्यस्तं कार्यकरं तथाचसति परपक्षप्रतिक्षेपः कस्यापिनसिज्येत् । परैः प्र माणतया भ्युपगमात्तदुपन्यासइतिचेन्नतावतानिर्णायकत्र तत्त्वव्यव स्थित्यसिद्धेः । किंच स्वयंप्रकाशप्रत्यक्षेणापि सकलेतरव्यावृत्तनेत्र Auratories इत्यतोपिभेदः प्रत्यक्षएष्टव्यः, अन्यथा दात्म्यप्रसंगात्, आकार भेदानभ्युपगमेन सामान्यस्फुरणायोगात्, तावत महत्वेन भेदत्वासिद्धेश्वेति । जडता इति श्री कवितार्किक सिंहस्य श्री महेंकटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु शतदूपण्यां भेददूपणनिस्तार स्त्रयोदशः । 7 (अति) प्रमाणतयोपन्यसनीयमिति शेषः । परिहरति (किमिति ) प्रमाण तयोपन्यासमात्रा न कार्यकरत्वं येनोक्तदोषः स्यात् किन्तु प्रमाणतया भ्युपगतं कार्यकरमिति शङ्कते ( परैरि- ति ) (किश्चेति ) अत्र सकलेतरव्यावृत्त मित्यनेन व्यावृत्तिवैशिष्ट्य विवक्षितम् | स्वरूपातिरिक्त भेदविशिष्टमिति यावत् ( अन्यथेति ) स्व रूपस्य भेदाविषयत्वात्, प्रमाणान्तरस्य त्वदुक्तरीत्या असम्भवात्, जडाद्वेदे मानाभावात् जडतादात्म्यप्रसंगइत्यर्थः । किञ्च स्वरूपा- तिरिक्तजडभेदस्या स्फुरणे सामान्याकारण वा प्रत्यग्वस्तुनः स्फुर- णं वक्तव्यं स्वरूपमात्रेणवा, तत्र नाद्यइत्याह ( आकारभेदेपीति ) द्वि तोपि किं स्वरूपं जड़भेदः, उतन तत्राद्ये दोषमाह (खावतइति ) प्रत्यग्वस्तुस्वरूपमात्रस्येत्यर्थः । द्वितीये जडतादात्म्यमसंग उक्तएव । अतः परिशेषादतिरिक्तभेदः प्रत्यक्षष्टव्यइतितात्पर्यम् । यदुक्तं अन्योन्याभावस्य घटप्रवियोगिकत्वे घटात्यन्ताभावात् भेदों न स्यादित्यादि, तन्नकिमेकजातीयानां समानकालीनानां सम्बन्धि- निरूप्य स्वभावानां सम्बन्धिभेदादेव भेदइति विवक्षितम्, किं वा समानकालीनानां सम्बन्धिनिरूप्य स्वभावानां सम्बन्धिभेदो वैजात्य २५८ 磐 शास्त्रमुक्तावली । प्रयोजकइति यद्वा सादृशानां सम्बन्धिभेदादेव भेद इति । नाद्यः, ए- seerter नानापुरुषज्ञानानां भेददर्शनात् एकस्य पुरुषस्य वर- पादिनावयवावच्छेदेन भूतले नानासंयोगदर्शनात् । एकावच्छेदेन १ 1

anni भेदो न स्वादित्यापादनं विवक्षितमिति चेत ; तर्हि - भिन्नावच्छेदेन विद्यमानानां भेदः कुतइष्यते । ऐक्यासम्भवादितिचेत हिं भिन्नाधिकरणे विद्यमानयोरत्यन्ताभावान्योन्याभावयोरैक्यं सुत सं न सम्भवतीति तयोरपि भेद इप्यताम् । नहि घटाधिकरणे वि द्यमानस्यान्योन्याभावस्य घटात्यन्ताभावनैक्यसम्भवः । यद्यविकरण भेदेन वृत्त्यभावएवापयेत, तर्हि सम्बन्धिभेदाभावे भिन्नावस्लेन वृत्त्यभावः कथं न स्यात् । भिनावच्छेदेन वृतेरुपलम्भादिति चेत, हापि भिन्नाधिकरणे वृते रुपलम्भादिति तुल्यम् । किमत्यन्ता- भावान्योन्याभावयो रेकजात्याभावएव सिद्धयेत् कार्म सिद्धयतु न काचित्क्षतिः । न द्वितीयः, एककालीन योभिनाधिकरणयो रेकघट- गोचरयो ज्ञानेच्छयो ज्ञानद्वेषयोच ददर्शनात् । किश्चैव मत्यन्ताभावा न्योन्याभवय वैजात्याभावएव स्यात्, तदगीकारे कोविरोधः, अधि करणभेदव्यतिरेकेण वैजात्यादर्शनात् । सम्बन्धिभेाभाये वैजात्येन- विना अधिकरणभेदएव न सम्भवतीतिचेन्न दरक- घटगोचरज्ञानदर्शनात् । यदि स्वगोचरप्रतीति वैचित्र्यात् प्रतिब न्ध्यप्रतीतिवैचित्रयाञ्च वैजात्यं सिध्येत तदा प्रतीतिसिद्धत्वादेव न तदपह्नवशक्यः । एवं कल्पद्वय निरालादेव कल्पान्तरमपि निरन्तं वेदि तव्यं । प्रतियोगिभेदाभावे अभावमेवोनसम्भववतिचेत्र, त्वयाव्यधिकरण धर्मावच्छिन्नाभावांगीकारेण रकप्रतिद्योगिक सनानाधिकारण व्यधिकर- णवमविच्छिना भावद्रयोगीकारात् । नतु समानाधिकरण धर्मावच्छि न घटाभावो घटनाप्रतियोगिकः, पदत्वावच्छिन्नघटाभावस्तु कु- व्यादिप्रतियोगिकोपीति चेत् : प्रितियोगिनानात्वस्या भावनानात्वप्र योजकत्वमिष्यते ; उतन, आधे व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नाभावस्यापि- प्रतियोगिनोभिन्नत्वात् एकप्रतियोगिक समानाधिकरणव्यधिकरण धर्माव चित्राभावद्वयसिद्धिः । द्वितीये प्रतियोगिभेदाभाषे प्यभावभेदे न- [१३ वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । २५९ क्षतिः । ननु योभावो यहभावापेक्षया भिद्यते सतत्प्रतियोग्यन्य प्रति योगिको दृष्टः, यथा घटाभावात् भिद्यमानः पटाभावः, व्यधिकरण धर्मावच्छिन्नाभावश्च सर्वप्रतियोगिक एकएव इति चेत् तर्हि ज्ञा- नेऽपि तत्प्रतियोग्यन्यप्रतियोगिकत्वएव भेददर्शनादेशकालभेदेऽपि भे- दो न स्यात् । तत्र यदि देशकालभेदे ऐक्यान्भवात् तत्प्रतियोग्य- न्यप्रतियोगिकत्वाभावेऽपि भेदः, उक्तप्रयोजकं चातन्त्रमिष्य ते व प्रकृतेऽपि अधिकरणभेदेनैक्यासम्भव स्योपपादिवाः भेदः उक्तञ्चादन्त्रमिति पश्य । नतु नात्रातन्त्रत्वं ज्ञानइव भिन्नाधिकर णत्वेकप्रतियोगित्व निश्चयाभावात् अस्मदुक्तरीत्या अभेदप्रतियो गिकत्वस्यैव सम्भवात्, इतिचेन्त्रः तदसम्भवस्य वक्ष्यमाणत्वात्, सम्वन्धिकपदार्थान्तरे प्रयोजकत्वाभाव निश्चयेनावाप्यत्रयोजकत्व नि यत्र क्वचन सहचारदर्शनमात्रेण प्रयोजकत्वकल्पनेतिप्रसं- अयाची, i * धर्मावच्छिन्नाभावस्य एतद्भटमा व्यभिचारः, अधिष्ठाने- 1 • गात् । किव एतहटस्वरूपसमानाधिकरण एतद्वयान्यत्वरूपव्यधिकरण धर्मा वच्छिन्नाभावस्पच प्रतियोगित्वेनेोक्तमयोजकस्य तत्रापि प्रातिभासिकस्याभावो धिष्ठाना तिरिक्तस्सत्यः सतोम्यत्र प्रा- तिभासिकइतिमते तत्रापि व्यभिचारः । यद्युक्तव्यभिचारपरिहाराय वि शेषणांतरदानेन प्रयोज्यसंकोचः क्रियत, तर्हि अप्रयोजकत्वमेव भा विष्कृतं स्यात् । यदुक्तमभेदस्यैव भेदोभावस्स्यात्, नवटस्येतिः तत्र किंवटभेदस्य घटान्योन्याभावत्वं, उत वटत्यन्ताभावत्वं नाद्यः इ ष्टत्वात् । नद्वितीयः हेत्वभावात् । प्रतियोगिविरोधित्वाभाव अभा त्वमेव हीयेतेतिचेद ? प्रतियोगिविरोधिनोपाभादन्वं कुतः, प्रतियो गिविरोवादेवेति चेत् ? इहापि प्रतियोग्य विरोधादेवाभावत्वं । प्रति- योगिविरोधिनों भावत्वेनोपलम्भादिति चेत् प्रतियोग्यदिशेषता - प्यभावत्वेनोपलम्भादिति ‘तुल्यम् । श्रतएव प्रतियोगिनानाधिक णस्याप्यव्याप्यवृत्ते रत्यन्ताभावत्वसिद्धिः, त्वन्मते व्यधिकरणमा च्छिन्नाभावस्य सिद्धिश्च । नच तत्र प्रतियोगितावच्छेदकानि - तियोगिविरोधो स्त्येवेति वाच्यम् : तादृशमतियोगिनोऽप्रसिद्धेः । ननु२६० शास्त्रमुक्तावली ।

व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नाभावस्य प्रतियोगितावच्छेदकेनैव विरोधः . विरोधच प्रतियोगितावच्छेदकस्य प्रतियोगिन्यवृत्तिरेवेति चेत् ? य द्येवं प्रतियोगितावच्छेदक विरोधात् घटाभावत्वं कथं तर्हि ताह- शविरोधaai sन्यान्याभावस्य घटप्रतियोगिकत्वा सम्भवः । प्रत्युता भावान्तर क्लृप्तसामानाधिकरण्यणभाव लक्षणविरोधस्य परित्यागात्, न्ना भावस्यैदासम्भवः । अन्योन्याभावस्यतु प्रति- " , योगितावच्छेदकेन सह सामानाधिकरण्याभाव लक्षणस्वविरोधः अभावान्तरे प्रसिद्धं प्रतियोगिविरोधित्वं विरोधस्या सामानाधि- करण्यलक्षणत्व खोभयं व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नाभावे त्यक्तम्, भन्यो- न्याभावेतु प्रतियोगिविरोधित्वमात्रं त्यक्तम् प्रतियोगितावच्छेदक विरोधित्वं व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नाभावे त्वदंगीकृतमेवान्योन्याभावस्वी कृतम् | त्वदंगीकृतः प्रतियोग्यवृत्तित्वलक्षणविरोध स्त्वन्योन्याभावपि । न न्वभावखमानाधिकरणे प्रतियोगितावच्छेदकस्यावृत्तिरेवविरोधः, सचलमा afternoयधिकरणधर्मावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावमात्र साधारण इति चैत्र: प्रातिभासिकाभावे तदसिद्धेः अभावसमानाधिकरणे अभावसमान- सत्ताक प्रतियोगितावच्छेदकस्य अभावो विवक्षितइति चेन्नः प्रा- तिभासिके घटाभावे व्यावहारिकघटत्वस्यैव प्रतियोगितावच्छेदकत या भासमानत्ताक प्रतियोगितावच्छेदकस्या प्रसिद्धतया विरोध- स्य दुर्वचत्वात् । अभेदेन विरोधात् भेदस्तत्प्रतियोगी त्येतच्चासंग- तम्, तथासति गोत्वात्वयोः परस्परप्रतियोगित्वापत्तेः । तथानुभ वाभावा तयोः परस्परप्रतियोगित्वाभावेच तत एव भेदो नाभेद प्रतियोगिकः, प्रतियोगिकत्वेनैव भानात । भेदाभावइत्यपि प्रती येत इति चेन्न : घटभेदातिरिक्त घटभेदात्यन्ताभावस्यैव तत्प्रतीतिवि षयत्वात् । भेदस्यैव तत्प्रतीतिविषयत्वोपे घटभेदः घटाभेदाभावइति प्रतीतिभ्यां घटं प्रति भेदत्वस्य घटाभेदं प्रत्यत्यन्ताभावत्वस्यच सिद्धेः । किञ्च अभेदाभावरस्यादिति यदुक्तं ; तत्र किं अन्योन्याभावापादनं - विभितम् उतात्यन्ताभावापादनं । नाव: प्रतियोगिविरोधिनोज्यो १३- बा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता ! 2 २६१ याभावस्य काप्यदर्शनात् । द्वितीये इष्टापादनवादिनं प्रति किमु - परम् । नह्यभेदात्यन्ताभावत्वं वदान्योन्याभावत्व विरोधि । एतेन - नादात्म्यंप्रतियोगीति पक्षोऽपि निर्व्यूढ़: एकएवाभावस्तादात्म्य घट तियोगिकः तादात्म्यस्याय मत्यन्ताभावः घटस्य स्वयमन्योन्याभावः । सम्भवतिद्दि देवदत्तो यज्ञदत्तस्य पुत्रो विष्णुमित्रस्य पितेति । तच्च ता दात्म्यं घटत्वमेवास्तु तादात्म्यंहि तदात्मनो धर्मः, अतस्तादात्म्यं ध मिणो भिन्नमेव वाच्यमिति तद्भिन्नस्य तादात्म्यत्त्वानुपपत्तेरिति व चनं व्याहतार्थ | स्वाभावानधिकरणत्व निवन्धनदोषश्च स्वाभावाधि करणत्वादेव निरस्तः, तथाहि किमिदं विरुद्धत्वं विवक्षितम्, किं वैय्यधिकरण्यं, किवा वध्यघातकभावः अथवा तदात्मत्वाभावः, य- उभयोरन्यतरस्यान्यतरानधिकरणत्वं दा नाथः व्यधिकरणयोजांतिव्यक्तयो , , तदभावात्मकत्वंचा ; राश्रयाश्रयिभाव दर्श- नाव । न द्वितीयः, असिद्धेः । न तृतीयः, आश्रयाश्रयिभावस्यैव तादधी न्यात् । न तुरीयः घटाभावस्य बटानधिकरणत्वात् घटस्य घटाभावा नधिकरणत्वं साध्यते, उत घटस्य घटाभावानधिकरणत्वादेवः नाचः, जातेर्व्यतयनधिकरणत्वेपि व्यक्ते जत्यधिकरणत्वदर्शनात । नद्वितीयः, आत्माश्रयात् । नपंचमः, अभावे प्रतियोग्यनधिकरणताया भावान्यत्व नि- बन्धनत्वात् । नच भावाभावसाधारण मभावत्वमेव प्रतियोग्यधिक रणत्वे प्रयोजकं । कचित्सहचरदर्शनमात्रेण प्रतीतिबाधमवधीर्य प्रयो अकत्वकल्पनेतिप्रसंगात । दृश्यतेहि वटे घटो नास्तीति प्रतीतिः । किं च भावाभावसाधारणमभावत्वं किमनधिकरणत्वमात्रे प्रयोजकं उत- प्रतियोग्यनधिकरणतायां । नाद्यः घटादे रूपाद्यनधिकरणत्व प्रसंगा- त् । न द्वितीयः तथासत्यभावस्य प्रतियोग्यतिरिक्ताधिकरणत्व प्रसङ्गात् । नन्वभावत्वमनधिकरणताप्रयोजकं भावाभावसाधारणमभावत्वंतु प्रति- योग्यनधिकरणताप्रयोजकमिति वेन्द्रः अवश्यकल्प्येनानधिकरणताप्रयोज ava rभावे प्रतियोग्यनधिकरणत्वस्यापि सिद्धौ प्रयोजकान्तरस्य गौरवेणाकल्पनीयत्वात् । यच्च किञ्चाभावाधिकरणत्व योग्येत्यादि- तत्र तद्योग्यताया स्वभावाविरोधित्वात् । नहि दण्डोवदजननयोग्यो २६२ 3 } शास्त्रमुक्तावळी । , sपि सर्वदा घटं जनयति । किचैवमत्यन्ताभावस्य नित्यतया घटस निपानशायामपि घटात्यन्ताभावस्य तव सत्त्वेन तद्दशायां घटाभावा नविकरणत्वासम्भवात् तत्प्रतीतेच घटाभावानधिकरणत्वं घटोपाधि कं, यथास्फटिके रक्तिमा जपोपाधिकइति कल्प्यते ; अथवा माग तकाष्ठे लवणसन्बन्धाल्लवणान्वयवद्यटाभावानोधकरण वटसम्बन्धाद्भू त साक्षादेव घटाभावानधिकरणत्वं भवतीति कल्प्यते । नाद्यः एवमपि यटाभावस्य वटदशायां तत्रसत्वे तदशायां घटाभावप्रतीति प्रसंगात | यदि स्फटिकशुकताया इवोपाधिसंसर्गादप्रतीतिः कल्प्य - ते तथापि घटायां घटाभावाधिकरणवप्रतीति भ्रंमोनस्यात् । तस्मादभावस्योत्पत्तिविनाशांगीकारेणाभावसम्वन्धस्य कादाचित्कत्वां गोकारेणा दशायां वटाभावानधिकरणत्वप्रतीते निर्वाहः कार्यः, नतूपादिसर्गेण । अतएव नद्वितीयः घटसंसर्गात् EETभावानधिकर गत्वे सत्यपि घटाभावस्यापि विद्यमानतया घटदशायां घटाभावप्रती तिप्रसंगादेव । किच घटाभावं विद्यमाने तदनधिकरणत्वं ब्रह्मणापि न तत्र सम्पादयितुं शक्यं । किच एवसति तृणादौदाह्यत्वानधिकरणे वह्निसम्बन्धाद्दाह्यत्वदर्शनात्, तत्र हेतुतया वह्नेरापे दाह्यत्वप्रसंगः, यदिच व राह्यत्वे ऽपि तत्संसर्गाद्दाहः तदा घटस्य तद्भावा- नधिकरणत्वानधिकरणत्वेऽपि घटसम्पर्काद्भूतले तत्सिद्धिरस्तु । किं च घटाभावाधिकरणे भूतले घटाधिकरणतायां किंनिबन्धनमभिमत- मायुग्मता ? वटसामग्रयां सत्यां तत्सन्निधानादेव घटाभावस्तत्र नतिष्ट तीति यदि वा घटखन्निधाने घटाभावो यतो नतिष्ठति अतए व तदधिकरणत्वमिति पश्य । प्रतीत्यवैलक्षण्यंच नप्रसज्यते, प्रतियो गिवैलक्षण्यात् । अन्यथा देवदत्त पुत्रत्वयज्ञदत्तपितृत्वबुध्यो रेकविष्णु मित्रविषययो रवैलक्षण्यप्रसंगात्, नचैकस्योभयप्रतियोगिकत्वानुपप- त्तिः ; लाघवेन एकस्योभयप्रतियोगिकrवे क्लते क्वचिद्दर्शनमात्रस्य अ विचित्करत्वात् । यच किंच योयस्येत्यादि तन्न ; घटत्वात्यन्ताभावस्य घटाभेदविरोधित्वेन घटभेदत्त्वात्वदुक्तभेदप्रयोजकनिबन्धस्तु व्यर्थएव । 5 [१३.वा] 7 शतरणी चण्डमारुतसहिता ।

" २६३ अभेदः प्रतियोगीतिपक्षोऽपि निर्व्यूढः घटत्वस्यैवाभेदत्वात् तत्रच ना न्योन्याश्रयशंकावकाशः । एवं प्रतियोगिनिरूपितो धन्यपि सुनिरूपः अभावः कुत्रवर्ततइति प्रश्ने कुत्रचिदित्युत्तरस्य सुवचत्वात, भावेऽपि- हि तथैव वाच्यम् । अतोऽधिकरणतावच्छेदकनियमस्य अभावे अ दर्शनादभावे तन्निबन्धोनिर्निबन्धनएव । यत्र प्रतीयते तत्रेत्युक्तावपि न विरोध: ईश्वरस्य यत्रप्रतीयते तत्रेत्युक्तेः । यत्र प्रतीयतइत्युक्तावपि नविरोधः, ईश्वरस्य यत्र तदभावप्रत्ययोनास्ति तत्र तदितिविवक्षि तत्वात् । मास्तुवाधिकरणनिरूपणं नहानिः । किमधिकरणमिति पृष्टे तत्रोत्तरं वक्तव्यमितिचेत् किमयं लौकिकानां प्रश्नः उतवादि नः नाद्यः, विषक्षादिना तत्तज्ञ्जनैः कुत्र घटोस्तीति पृष्टे कु- लालगृह इत्यादि रूपेण तै पुरुष रुत्तरदा- नेन तत्रास्मद्वक्तव्याभावात् । अभावपि तत्तत्पुरुष प्रश्नस्यतैस्तैरेव पु रुवैरुत्तरदानेनास्माभिर्वक्तव्याभावात् । न द्वितीयः घटः कुत्रास्ति कि यत्परमाणुको घट इत्यादि प्रश्नस्योत्तरानुक्तावपि तत्सिद्भिवत् भ भाव सिद्धपपत्तेः । किश्चैव मत्यन्ताभावाधिकरणस्यापि दुर्निरूपत या तस्याप्यसिद्ध्यापत्तेः । भेदबुद्धेरभेदात्यन्ताभाव विषयत्वकल्पनश्चा नुपपन्नं । अतएव भेदवघट तदत्यन्ताभावादीनामरि अधिकर णस्य दुर्निरूपतया दूषणमिटमेव कुलस्यापि मिथ्यात्वादिति निर स्वन्; भेदप्रतीतेरत्योन्याभाव विषयत्वमधिकरणानिरूपणेन परित्य ज्याभेदात्यन्ताभाव विषयत्वकल्पनानुपपत्तेः । यत्रोक्तं घटेोपि घट भेदज्ञानं ममैव स्यादिति तन्न : तत्र तत्सम्वन्धस्य बाधितत्वात् । नच स्वरूपस्यैव सम्बन्धत्वात् सर्वेषां स्वरूपाविशेषात् इदं स्वरू पं सम्बन्ध इदं स्वरूपं न सम्बन्धइति नियामकाभावः ; सम्बन्धान्त- राङ्गीकारेऽपि भवायं सम्बन्धो नावेति नियामकाभावात् । नायं स्वरू + सम्बन्धपक्ष दोवः, इदं वदस्वरूपं पटस्वरूपं ब्रह्मस्वरूपमि २६४ शाखमुक्तावळी । त्यत्रापि नियामकाभावात् तत्स्वरूपाणा मप्यसिद्धिप्रसङ्गात् । प्र तीतिश्च सर्वत्र समाना । यच्वोक्तं भेधर्मित्वस्यानिरूपणे इदमस्माद्भिन मिदंनेति व्यवस्थाया आकस्मिकत्वप्रसङ्गइति तन्त्रः निरूपणं यदि ज्ञानं सिद्धमेव तत् । यद्यवच्छेदको क्ति स्तदा त्यन्ताभावस्य घटादेर प्यसिद्धिप्रसंग, तत्राप्यवच्छेदेकानुक्तेः । अतएव तेषामपि मित्थ्यात्व मितिचेत्, तर्हि सत्यस्य वस्तुनो ऽनुगतधर्मिनियम्यत्वं कुत्र दृष्टमा युग्मता । प्रतीतिरपि सुनिरूपणा, एतौ परस्परं भिन्नौ इदमिदंनभवति अय मस्माद्भिनइत्यादीनां तत्प्रतीतित्वात् । यदुक्तमाये द्वित्वज्ञानं भेदज्ञानाधीन मितितन्त्र, द्वित्वभेदयोरेकज्ञानविषयतया तज्ज्ञानयोः परस्परकार्यकारणभा वासिद्धेः। नचदूरस्थवनस्पत्योर्द्वित्वज्ञानप्रसंगः, दूरस्थत्वादेव भेदज्ञानाभा वचत्, द्वित्वज्ञानाभावस्याप्युपपत्तेः । यच परस्पराभावस्यापि भेदरूप त्वादिति वन घटप्रतियोगिक भेदवान् पटः पदप्रतियोगिकभेदवान् व- टः इतिहितस्यार्थः । तत्र भेदज्ञानस्य भेदज्ञानाधीनत्वाभावात । यदुक्तं द्वितीये भेदभेदत्वज्ञानं विनातद्विशिष्टज्ञानानुपपत्तिरिति तत्र किं भेदभेदत्वज्ञानयो दाविशिष्टज्ञानत्वमभिप्रेतं उततयोर्भेदविशिष्टज्ञा- न विषयत्वं ; नाद्यः, असिद्धेः । द्वितीय स्विष्टएव तत्र दोषाभा वाव | प्रतियोगित्वज्ञानंच नभेदज्ञानाधीनम् अतोनतत्प्रयुक्तदोषः । अतस्तृतीयोप्युपपन्नः । यच्चभेदज्ञानस्य तर्करूपज्ञानाधीनतया दूषणमु- क्तं तत्तर्कस्याभाष ग्रहहेतुत्वाभावादेवनिरस्तं, सत्तानिश्चयार्थ तर्कपे क्षायां घटज्ञानादावपि तर्कसापेक्षत्वप्रसंग: किंच अनवधारणात्मकज्ञा नस्य प्रागुत्पत्तौ पश्चात्तर्कावतारेसत्यवधारणात्मकज्ञानस्य उत्पत्तीको- विरोधः । यच्चतस्यैतस्माद्भेदसंशये व्यतिरेकनिश्वयेच सति एतस्य तस्माद्भेदनिश्वयोनेति सार्वजनीनमतस्तस्यैतस्माद्भेदनिश्चय एतस्य तस्मा द्भेदनिश्चयेदेतुर्वाच्यः तथाचान्योन्याश्रयः इति; तन तत्रसंशयस्य प्र- तिबन्धकत्वात् । व्यतिरेकनिश्चयोऽपि न तत्र प्रतिबन्धकः भयंत - , [१३ - वा ] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । * २६९ स्माद्भिन्नोनेति ज्ञानानन्तरं समान संवित्संवेद्यतया अनुमानेनवा लए तस्माद्भिनानेति प्रतीतो सत्यां सैवग्राह्यव्यतिरेकनिश्वयत्वात् तस्यै- dearer प्रतिवन्नाति । स सम्बन्धिकपदार्थेषु सर्वत्रायमेव निर्वाहः । अतएव देवदत्तस्य पुत्री यज्ञदत्तइति ज्ञाने सति देवदत्तो यज्ञदत्तपि तेति ज्ञानम् । अन्यथा भूतले बढात्यन्ताभावनिश्चयो घंटे भूतलबू- fararara व्यतिरेकनिश्चय प्रतिवन्य इति तत्राप्यन्योन्याश्रया दत्य न्ताभावस्यापि साक्षिवेद्यत्वापत्तिः । नचेष्टापत्तिः, षष्टप्रमाणविकोपाप- सेः । नच संशय पदोपादाना तत्संशयस्यचाप्रतिबन्धकत्वा दृस्य- न्ताभाव निश्वये न सहेतुरिति वाच्यम्, अन्योन्याभावेपि तथा सं- भवात् । किं एतत्प्रतियोगिकभेदव्यतिरेकस्य एतन्निष्टभेदप्रतियो- गित्वाभावव्याप्ति ग्रहात एक प्रतिवन्यकः । विचास्माकं पटस्य - बटाद्भेदः पदत्वं पदमेव घंटे बढावं नव पढे पटत्वव्यतिरेकनि वयः घंटे घटत्वनिश्चयविरोधी । घटमेव्यतिरेकत्व प्रकारनिश्वयः पटभेद स्वप्रकारकनिश्चय विरोधीतिचेत् वन्नः सर्वयदभिन्नं नवेति संशयदशायां अयंपटोनेति निश्चयदर्शनात् । यश्च प्रतियोगित्वज्ञानाधीनोन्योन्याश्र- य उक्तः, सोऽपि नास्त्येव, प्रतियोगित्वस्य पूर्वगृहीतस्योपनय सम्भ वात् । सम्भवतिहि प्रतियोगिसन्निकर्षदशायां तदव्यवहितदेशे तद- भावग्रहणस्थले प्रतियोगिताप्रत्यक्षं पूर्वजन्मगृहीत प्रतियोगितायाः स्व न्यपानेष्टसाधनतावत् उपनयेऽपि न विरोधः । किंच प्रतियोगि- वस्य संसर्गविधयैव भानेन विशेषणतया भानाभावात् न पूर्वज्ञा नापेक्षा । नच प्रतियोगिद्व्यसन्निकर्षाभावात् सम्बन्धप्रत्यक्षासम्भवः, अभावस्य सन्निकृष्टभूतलाश्रयत्वात् प्रतियोगिनश्चोपनयात् लनिक सिद्धेः । भिन्नइत्यत्र मत्वर्थसम्बन्धप्रतीतावपि न तस्य भेदज्ञानसा ध्यता, अन्वयव्यतिरेकासिद्धेः । यद्यन्वयव्यतिरेकौ स्यातां तत्कार त्वं त्वयाप्येष्टव्यमेव । लाक्षिणा युगपदेव भेदसम्बन्धयो भनांगी- कारे जन्यज्ञानेनैव तथातथा भानमङ्गीक्रियताम् । यापि घटभि नः पट इत्यत्रानवस्थोक्ता, सापि नास्त्येन विरुद्धधर्मज्ञानस्य भेद } २६६ . शास्त्रमुक्तावळीं । , ን ज्ञानसाध्यत्वे स्थूलोहं चन्द्रः प्रादेशपरिमाण इत्यादीना मनुदयप्रसं गात् । यच्च भेदज्ञानस्य विरुद्धधर्मज्ञानहेतुत्वे हेतूपन्यासः, विरुद्धयो रेकत्र ज्ञानासम्भवादितिः सचात्यन्तासंगतः घटः पटाङ्गिन्नइत्यन्त्र severalsभयोरेव विशेषणविशेष्यभावज्ञानात् । विरुद्वयोरेकतया ज्ञा- यमानयो ज्ञनासम्भवादिति विवक्षायामपि असंगतिरेव, घटपटयोरेकत याज्ञानासिद्धेः । क्लुप्तकारणाभावेपीत्या द्यपसंहारचासंगतः, यदि भे दे भेदज्ञाने चित्कारणक्यप्तिः तर्हि तस्याभावेपि कार्येसति त- स्यैव मायिकतास्यात् नतु भेदमात्रस्य तज्ज्ञानस्य वा । भेदे भेदव्यवहा रस्यच स्वरूपमेव विषयः नच स्वेन सम्बन्धासम्भवः, तथासति वटस्वरूपमित्यादि व्यवहारासम्भवात । आश्रयाश्रविभावो भिन्नइत्यत्र न विषय, किन्त्वन्य एव सम्बन्धः सचाभेदेऽपीति नविरोधः । भेदा स्वरांगीकारेवा कि बाधकं यावत्प्रतीतिवस्वंगीकारे बाधकाभावात । घंटे पटाद्यनेकभिन्न प्रतियोगिकानन्ताभाववत् एकप्रतियोगि कानेकमे दरि विरोधाभावाञ्च । प्रामाणिकस्यार्थस्य मिथ्यात्वकल्पनादपि हि तदनुसार्यान्तरकल्पनमेव युक्तम् । अन्यथा पीनत्वेन रात्रिभो जनं नकल्प्येत । एवमन्योन्याभावो भेदइत्यत्र न कान्विदप्यनुपपत्तिः । वैलक्षण्यं वा भेदः, यत्र भेदप्रतीतिरबाधिता तद्वतो धर्मएव वैलक्ष व्यं । निर्धर्मकेच कालसम्बन्धादिस्वरूपमेव वा भेदः । अभेदेपि वि- शेषणविशेष्यभावो घटस्य स्वरूपमित्यादाविव नानुपपन्नः । यदुक्तं - पटात्मकपदाभेदविरोधित्वा भावा घटस्य घटः भेदो न भवतीति, तत्र भेदस्वाभेदविरोधित्वं कुत्र दृष्टमायुष्मता, येनैवं ब्रवीषि । विरा धस्य भवद्भिरेवांगीकारात् अभेदइत्यत्र नत्राविरोधप्रतीतेश्व विरो धो वाच्य इति चेत ? तर्हि यथाप्रतीति विशेषोऽगीकार्यः यस्य यस्मादभेदः तस्य तस्माद्भेदो विरुद्धोदृश्यते, पटस्वरूपं पटस्य पटा दभेदः, घटस्तु यद्यपि पटाद्भेदः ; अथापि घटस्यैव भेदः, नतु पट- स्य, अतः पदस्य घटाविरोधित्वेपि न दोषः । यस्य यस्मादभेदस्तस्य तस्माद्भेदो विरुद्ध इत्युक्ते रसम्भवएव यस्य यस्मादभेदस्तस्य तस्मा द्भेदस्याप्रसिद्धे विरोधाश्रयानिरूपणदिति चेन्त्रः तस्य तस्मादभेदे त [ १३ - वा ] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता ।

२६७ स्माद्भेदस्य तत्प्रतियोगिकत्वाभावस्यैव विरोधरूपतया विवक्षितत्वात् । अतः पत्राद्भेदरूपे घंटे पदप्रतियोगिकत्वाभाव लक्षणविरोधोऽस्त्येवेति न दोषः । ननु कथं पदप्रतियोगिकत्वाभावः पटाद्भेदइति प्रतियोगित्वस्यै वाभिधानादिति चेत् ? अस्यैतस्माद्भेदइत्यत्र य षष्ठयर्थः सप्रतियोगि तेति विवक्षितत्वात् । नच सप्रतियोगिभेदस्य निष्प्रतियोगिस्वरूपत्वानुप पत्तिः: सप्रतियोगिपुत्रस्य निष्प्रतियोगि देवदत्तत्वानुपपत्तिप्रसं गात् । नच धर्मधर्मिभावानुपपत्तिर्दोषः धर्मधर्मिभावस्यैवासिद्धेः । भिन्न इति धर्मधर्मभावः प्रतीयते । किन्तु ततोऽन्यएव कश्चित्सम्बन्धविशे षः । नचाभेदेसोप्यनुपपन्नइति वाच्यम्, घटस्य स्वरूपमित्यादौ सम्बन्ध दर्शनात् । सम्बन्धितावच्छेदकभेदस्यैव सम्बन्धप्रयोजकत्वात । यच्च- स्वमतोपपादनं तत्परमतस्यैव साधकः तथाहि अधिष्ठानसत्तैव अभेदइति यदुक्तः तेन घटाद्भिन्नतया वटत्वं तत्तादात्म्यरूपं न सम्भवतीत्येतद्द षणमुद्धृतम् । अभेदात्यन्ताभावस्यैव घटपटोभयनिरूपित भेदत्वांगी- कारण घटत्वात्यन्ताभावस्य घटान्योन्याभावत्व सम्भव स्समर्थितः । भेदोविभाग व दुभयनिष्ठ इति यदुक्तं, अस्तुवा तत्सर्वोभेदएकएवास्तु किनरिछन्नं भेदस्यैवोपपादनात्, घटः पटोनेत्यत्र घटः पट घटपटोभयोपस्थापनयत्वेन घटइत्यंशस्य निषेधा - इत्यंशस्य धिकरणानुपस्थापकत्वात् किंच घटत्वात्यन्ताभाव एववदान्योन्या भाव इतिव्यावहारिक मर्यादामनंगीकृत्यकुरध्वगमनं बुद्धिविध्वंसादेव । एवं भेदोऽप्यभेदमेव साधयतीत्य संगतं । यच्चाधिष्ठानमेवघटादेः पारमा fर्थकरूपमित्युक्तं, तत्र, किमत्रषष्ठी मुख्या उतामुख्याः मुख्यत्वे घटत्वादि कमपि स्वरूपस्यात् इतितद्भावः कुतोभेदोनस्यात् । तदपरमार्थइति - चेत् अपरमार्थस्वरूपप्रतियोगिक एवभेदोस्तु, किंतवच्छिद्यते । किंचार्य घटाद्भित्र इत्युपदेशे नायं घटाद्भिन्नइति बुद्धिर्निवर्तते, अयंघटेन तुल्या धिष्ठान कइति बुद्धिर्ननिवर्तते, अवोनाधिष्ठानभेदः । पदद्वयसामानाधिकर- यार्थाभेदस्यैव नार्थप्रतियोगित्वमनुभूयतइति यदुक्तं तत्र तथासति- निषेधाधिकरणाप्रतीतिप्रसंगात् । घटः पटोनेत्यत्र घटः पट इत्यंशस्य वट पदाभेदोपस्थापन परत्वेन घटइत्यंश निषेधाधिकरणोपस्था २६८ पकत्वाभावात् शास्त्रमुक्तावली । किंव इह घटानेत्यत्रापीति पत्रभूत- संसर्गे प्रतिपाद्यतन्निषेधः क्रियतइतिस्यात् तथाच वायरूपनाती त्यादावप्रसिद्धसंसर्गनिषेधःस्यात, निरधिकरणनिषेधश्ध, अनुवृत्ततदात्म स्वरूपमेव अभेदइत्यप्यसंगतं, घटस्लन् पटस्सन्नित्यभेदज्ञानाविरोधिनो व टपट भिन्नाविति ज्ञानस्यतदभावगोचरत्वानुपपत्तेः । नन्वियमनुवृत्तल- Marata लौकिकानां ज्ञानाभावात् अभेदाभाव प्रतीतिरुपपद्यते, य थारवन्मते घटकलशयोः घटत्वमभेद इतिज्ञानाभावात् घटत्वरूपाभेदज्ञाने पि aeroit भिन्नाविति भ्रमइतिचेन्न ; त्वादृशामप्यनुवृत्तसत्तेव अ- भेदइति ज्ञानवतां घटपटयोर्भेदज्ञानदर्शनात्, बढत्वमेव घटकलशाभेद इति ज्ञानanig घटत्वज्ञाने सति घटकलशभेदज्ञानं नभवत्येव । अपर- arrer घटाटेरामसचैव स्वरूपमित्यप्यसंगतं तस्य ततो भिन्नत्वात् । किच दूरस्थ वनस्पत्योरभेदव्यवहारस्य कोविषयः, आत्मतत्तैववेत् ? तयोरभेदज्ञानं प्रमा साचदूरत्वदोषजन्या, समीपं गतस्य भेदज्ञ नंभ्रमः, सच दोषनिवृत्तौजायतइतिपरिहास्यम् दूरस्थवनस्पत्योरभेदव्यवहारस्य मिथ्याभूत वनस्पतिस्वरूपमेवा मेदोविषयश्चेत् ? सर्वत्रमण्वाभेदोऽस्तु । एतत्सर्वमभिप्रेत्यानुगृहीतं " यथासम्भवं स्वरूपधर्मयदस्यानु प्रवे- शोपलम्भात् " इति ॥ 7 इति श्री वाचूलकुलविरुद्ध श्रीनिवासाचार्य पादसेवालम विगत परावरतत्त्वयाथात्म्येन तदेकदेवतेन तश्चरण परिवरण परायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचायी परनामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शतदूषणी व्याख्यायां वण्डमारुताख्यायां भेददृ- पणनिस्तारो नाम चयोदशस्कन्धः । श्रीः । श्रीमते रामानुजायनमः | श्रीमते निगमान्तमहादेशिकायनमः । || अथ चतुर्दशो वादः ॥ यदात्मानो वेदा यदनुगुणवर्णाकृतिजुत्रः प्रमाणं यंत्रेते नियतमपरिच्छेद्य विभवे । यामाहती दनुजमथनो बाजिवदन स्समदेवइश्रीमान्विदळयतु सम्मोहमखिलम् || वेदप्रामाण्यवाङ्मात्र कंचुकच्छनमर्मणाम् । बुद्धसिद्धांतसुहृदां संतः पश्यंतु बाध्यताम् ॥ अतींद्रियेऽहि धर्मादौ वेदाः प्रमाणमिति सावितं प्रथमकाण्डे । तदुपजीवनेन सिद्धेऽपि प्रामाण्यं शारीरके । अतस्तथागता द्यागम- स्तत्वानुष्ठानयो र प्रमाणमिति सर्वभीमांसकसम्मतं । तदेतत्संविन्मात्रव्य ( यदात्मानइति ) यदधीनस्वरूपस्थितिप्रवृत्तिका इत्यर्थः । वर्णाः- अक्षराणि । आकृतिः- आनुपूर्वी । यदनुगुणेत्यादिना पदवाक्यस्वारस्यं विव क्षितं । फलितमाह (प्रमाणमिति) अनेन निर्विशेष पदवाक्यस्वारस्यं प्रामा एयंच नास्तीतिगम्यते । आहती - मधुकैटभहतानां आहर्ता | मर्म वेदबाह्य ता । नहि प्रपंचमिध्यात्वमते भेद प्रतिपादकवेदपूर्वभागस्य प्रामाण्यमभ्युप गम्यते, किं त्वद्वैतवेदान्तभागस्यैवेत्यत्राह ( तदुपजीवने नेति ) अ- पौरुण्यत्वादिसिद्ध वेदप्रामाण्योपजीवनेनेत्यर्थः सामान्येन मामा- व्यसिद्धेहि वेदान्तास्सिद्धे प्रमाणमुतकार्य इति विचारसम्भवः, एवं च अपौरुषेयत्वादिभिः प्रामाण्यसिद्धेः पूर्वभागेऽप्यविशेषात्तस्या- पि प्रामाण्य मंगीकार्यमितिभावः (अत इति ) वेदविरोधादितिभावः । (तदेतदिति) मीमांसक सम्प्रतिपन्नं प्रामाण्याप्रामाण्यव्यवस्थापनं (संवि- मात्रेति ) मित्य्याविषयत्वेन वेदाप्रामाण्य प्रसंगात्, अन्यथाबुद्धाग२७० शास्त्रमुक्तावळी | तिरिक्त मिथ्यावादे नसंगच्छते । तदुक्तमभियुक्तैः ॥*॥ प्रमाणत्वाप्रमा वे पुण्यपापादितत्फलं । विध्यर्थवादमन्त्रार्थ नामधेयादिकल्पना || सर्वेषु लक्षणेष्वेव स्वप्रमाणगणेस्थितिः । वचनव्यक्तिभेदेन सिद्धान्तपक्षता ॥ कर्मभ्यः फलसम्बन्धः पारलोक्यैहलौकिकः । स वमित्याद्ययुक्तं स्यादर्थशून्यासुबुद्धिषु ||||” इति । तदिह किंनाम वैषम्य माश्रित्य वेदाः प्रमाणं बुद्धाद्युपदेशानप्रमाणमिति निष्कृष्यते । किं- शब्दस्वरूपसत्यत्वासत्यत्वाभ्युपगमेन उतपरमार्थभूत प्रामाण्याप्रामा · मस्यापि प्रामाण्यप्रसंगादितिभावः । व्यतिरिक्तशब्देन स्वतन्त्र वस्त्वन्त- रप्रतीतिः स्यात् तथाच स्वगतभेदमित्थ्यात्वस्याप्रतीते स्सगुणवाक्यस्य प्रामाण्यं सम्भाव्येत, मात्रपदेनतु स्वगतभेदमिथ्यात्वसिद्धे स्वगुण वाक्यस्याप्यप्रामाण्यं फलितम् (प्रमाणत्वेति) प्रमाणत्वं प्रथमाध्यायार्थः, अप्रमाणत्वं विरोधाधिकरणार्थः स्तृतीयपादार्थोपलक्षणं । प्रामाण्यप्रतियोगि तयोपस्थितत्वात् पादान्तरायपेक्षया प्रागेतदुक्तम् । वेदमाण्य समर्थनसि मर्थमाह (पुण्यति) आदिपदेन मोक्षसाधनपरिग्रहः । “विधी “ति प्रथमपा दार्थः । “अर्थवादमन्त्रे “ति द्वितीयपादार्थः । “नामवैयादीति “चतुर्थपादार्थः । आदिपदेन नामधेया पवादपरिग्रहः (सर्वेष्विति) द्वितीयाध्यायादिष्वित्यर्थः । सर्वेष्वेव लक्षणेषु परिनिष्पन्नं तत्तदधिकारिणस्तत्तत्परिकरविशिष्टतत्त- त्कर्मभ्यस्तत्तत्फलसिद्धिरूपमर्थमाह ( कर्मभ्यइति ) इत्यादिसर्व- मित्यन्वयः । आदिपदेन लौकिकार्थपरिग्रहः । तत् - तस्मात्, अर्धस्यमि रथ्यात्वाविशेषात् । इह प्रमाणा प्रमाणविप्रतिपत्ति विषययोर्वेदवाह्या गमयोः । किं वैषम्यमाश्रित्यवेदाः प्रमाणं परागमानप्रमाणमिति स्वय- मध्यवसीयते परं प्रतिचसाध्यते ; नकेनापि स्वयमध्यवसितुं परं प्रतिसाधयितुं शक्यत इत्यर्थः किमित्यादि व्य वहारविसंवादा स्प्राचीन विकल्पास्सर्वेऽभ्युपगमभेदपराः, कचिदुक्ति रुपलक्षणार्थी | अभ्युपगमभेदेनिरस्ते अध्यवसायसाधनयोरुभयोरपि नि- रातस्तिध्यतीति तन्निरासः । भेदश्व - एक वाद्यभ्युपगमे इतरवादिनास- त्यत्वादिशिरसामसत्यत्वादिशिरसांचयोऽयमाश्रयोऽभ्युपेतः उद्विपरीताश्रय [ १४ - वा ] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । 3 २७१ ण्याश्रयत्वेन उतप्रमातृसत्यत्वासत्यत्वाभ्युपगमभेदेन यद्वा सत्यभूतप्र मिति हेतुवाहेतुत्वाभ्यां, किंवा नित्यत्वानित्यत्वाभ्यां अथानादित्यसा- दिवाभ्यां उत्तदोपतदभावाभ्यां अथ व्यवहारविसंवादसंवादाभ्यां, अथ- वा महाजनपरिग्रहबहिष्काराभ्यां, आहोस्त्रित् वेदत्वादत्वमात्रेण, अ- याविद्याविशेत्र जनिताभिमानानभिमानमात्रेण, अथवेक्षुक्षीरादिवत्वा- त्ममात्र साक्षिकेणा निर्देश्यस्वरूपभेदेनेति । नाद्यः - असिद्धेः, नहियो गाचारादिभिः बुद्धप्रणीतोऽक्षरराशिस्सल्यइत्यभ्युपगम्यते, नापि भव ता वेदरूपः । न वयं वेदस्य शशशृंगादिवदसत्यत्व मभ्युपगच्छामइ तिचेत् ? किं तर्हि सत्यत्वमभ्युपेतं । तदपि नेतिश्चेत् ? तर्हि को विशे षः । व्यावहारिकापरपर्यायकाल्पनिक सत्यत्वाभ्युपगमइति चेन्न तैरपि- संवृति सत्यत्वाभ्युपगमात् । अयमेव तावद्विशेषइति चेन्न ; पर्यायमा त्रस्य वैपम्यानाधायकत्वात् । अन्ततो वञ्चनार्थत्वस्या प्युभयोरविशेपात् । यथाहुः “ तुल्यार्थत्वेपि चैतेषां मित्थ्या संवृतिशब्दयोः । वचनार्थउप , तागोचरत्वं, तथासतिहिपरनिरस ननुपपद्यते, नत्भाभ्यां तुल्यरूपत यांगीकारइतिभावः । क्वचिदवाभ्युपगमभेदविवक्षाया मसाधारण हेत्वभा चात् दूष गग्रन्थानुसाराच अभ्युपगमपरत्वमेषां विकल्पानामवग म्यते, अभ्युपगमभेदस्य विद्यमानत्वात् । सत्यत्वादिवैषम्यमाश्रित्य किन्निष्कृप्यतइतियाजना ( सत्यभूतप्रमितीति ) प्रमितिशब्दज्ञानप रः । बुद्धप्रणीतः वेदरूप इत्यत्र अवधारणं द्रष्टव्यं (तैरपीत्यादि) उभाभ्या. मनुभयकरूपस्य सत्यत्वस्यांगीकारात्र तन्निराकरणसंभवइतिभावः । परेण सर्वेषां तुच्छत्वमेवाभ्युपगम्यप्रामाणिकजनवचनार्थ सांवृतिकमित्यु च्यत इत्यत्राह (अन्ततइति ) निरूप्यनिर्णयइतिभावः (तुल्यार्थत्वइति) यथापरे तुच्छत्वमेवाभ्युपगम्यप्रामाणिकजनवचनार्थ सांवृतिकसत्यमि त्युच्यते तथावैदिकजनवचनार्थ एषां सांवृतिकशब्द परित्यज्यतस्यै वार्थस्य मिथ्याशब्देनोपन्यासः, ययालालेत्युक्ते जुगुप्साजा येतेति वक्तास २७२ शास्त्रमुक्तावली । 2 न्यासो लालावासवादिवत् ॥ नास्तिक्यपरिहारार्थं संवृतिः कल्पिते तिच " इति । नच युष्माभिः संवृति सत्यत्वस्यावाच्यत्वं संकेतितं । उक्तंच - गूढपाषण्डिगोष्टीगरिष्ठैः, तदेतत्संवृतिरिति गीयतइति । अस्तु वा तदभ्युपगमेन वैपम्यं भवतातु निपुणधिया द्वयोरपि व्यावहा रिकसत्यत्वमविशिष्टमेष्टव्यम् व्यवहारानुबन्धित्वमात्रस्य तुल्यत्वात् । अतो भवता परित्यक्त पक्षपातेन न तद्बहिष्कारः कार्यः । यदि चाभ्युपगमसिद्धेन सत्यत्वेन प्रामाण्यसिद्धि: : तहि वैभाषिका- द्यागमानां तदभ्युपेतेन तेन तत्सिद्धिरनिवार्य । एतेन द्वि- तीय तृतीय चतुर्धानिरस्ताः । विशेषतोऽपित्रम:-द्वितीयेतावत्प्रामाण्य लक्षणवैषम्यसिद्धिः प्रामाण्याश्रयत्वेनेति वदता साध्यमेव साधनत्वेनो पन्यस्तं । ननु विशेषणविशिष्टाकारेण साधनत्वं स्वरूपतस्तु साध्यत्व मितिचेन्न; विशेष्यासिद्धौ विशिष्टस्याप्यसिद्धेः । भवन्मतेविशेषणमप्यसि मेव, वेदप्रामाण्यस्यापि ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य पारमाध्यीनभ्युपगमात् ; तद ཏྭ भिमानमात्रस्य चोभयोरविशेपात् । तृतीयेऽपि सत्यप्रमातृत्वेनकस्ताव वशब्दोपन्यासः । ( नास्तिक्येति) (संवृत्तिः कल्पिततिवेति) नास्तिक्यपरि हारार्थमित्यन्वयः । संवृति रस्माभिरंगीकृतेति बाह्यानामुक्तिरपि वचनार्थ मित्यर्थः । वचयि मुद्युक्तैरपि युष्माभि स्सर्वे स्संभूया स्माभिस्संवृतिसत्यं संवृतिसत्यशब्देन न व्यवहर्तव्यं किन्तु मिथ्याशब्देनैव व्यवहर्तव्य मि- त्यसंकेतितत्वात् जाड्यमेव प्रकटीकृतं । असंकेतितत्वादेव त्वदीयैरभेदा भिधानादित्यवाह (नचयुष्माभिरिति) (गूढेत्यादि ) खण्डनकारीविवक्षितः, तत् बहिष्कारः । बाह्य तदागमयोर्दूषणान्तरमाह (यदिचेति ) पारमार्थिकावा तिरेकेण किंचित्सत्त्वमसिद्धमेव त्वद्भ्युपगममात्रेण तत्सिद्धौवैभाषिका- दिः स्वागमे पारमार्थिक सत्यत्वस्यैवांगीकारात्तेन तत्प्रामा- व्यसिरिनिवार्येत्यर्थः एतेनेति > असिद्धेरित्यारभ्येता वत्पर्यन्तं उक्तेनेत्यर्थः । व्यावहारिक सत्यत्वमभ्युपगतमेवेत्यवाह (तद्- भिमति ) त्वदभिमानमात्रेण वसिद्धीपरागमेपि तेन सांवृति

[ १४ - वा ]

शतदूषण चन्डातसहिता ।

२७३

दिष्यते भवता? किं संचिन्मात्रमुत तदेवोपहित मुतोपाधिभेदएव । आये व्याहृत्यपसिद्धान्तौ । अनन्तरे प्रमातृत्वस्यसत्यतानभ्युपगमानेष्टसिद्धिः । तत्र वरूपमात्रस्य सत्यता योगाचारैरप्यङ्गीक्रियते । उपाधिमात्रपचेतु उ पाधिस्वरूपस्य तत्प्रमातृत्वस्याप्यसत्यत्वमेवेति । नापिचतुर्थः, विकल्पा सहत्वात् ; तत्र किं प्रमिते स्वरूपतः सत्यत्वं विवक्षितमुतविषयतः । न पूर्वः, शास्त्रजन्यायाः प्रमिते भवता स्वरूपसत्यत्वानभ्युपगमात् । तेनतु त दभ्युपगमेन तदागमस्यैव प्रामाण्यापातः । तुल्यैस्तुतदपिनेष्यतइति त एवभवतोऽत्रान्त रंगसंबन्धिनः । नाप्युत्तरः, विषयतः सत्यत्वस्यचिद्वयति रिक्तांशे भत्रतायोगाचारेणाप्यनभ्युपगमात् । चिदंशस्यविषयत्वेभ्युपगम्य मानपि सत्यत्वमुभयसम्मतं तत्र क्षणिकत्वनित्यत्वादिभेदस्तु दुरुपपा

कसत्यप्रामाण्याभ्युपगमात् तस्यापि प्रामाण्यप्रसंगइत्यर्थः । सांवृतिकत्व व्यावहारिकत्वयो रभेदस्समर्थितएवेति भाव: ( व्याहतीति ) निर्विशेष परमात्रपदप्रमातृत्वोक्त्याः । (प्रमातृत्वस्येति) तदुपाधेरित्यर्थः । तत्र - विशि ष्टे । स्वरूपं विशेष्यस्वरूपं । अपिशब्देन त्वयापीति गम्यते । तदागम प्रमापि विशिष्टे विशेष्यभूतचैतन्यस्य सत्यताया युवाभ्यामंगीकारात् तदागमस्यापि मामाण्यमसंगइत्यर्थः । अध्यवसायसाधनयोरुभयोरप्यस- भवद्योतनाय वादिद्रयग्रहणं ( उपाधिमात्रेति) अत्र विकल्पोभिप्रेतः, तेन- योगाचारेण । खदुक्तप्रयोजकस्य तेनाभ्युपगमात्तन्मतानुसारेण तदा गमस्य प्रामाण्यं स्यादित्यर्थः । वेदेतु तस्य प्रयोजकस्य त्वयानभ्युप- गमात्तस्य प्रामाण्यं त्वन्मते नस्यादित्येवकारार्थः ( तुल्यैरिति ) मा- ध्यमिकैरनंगीकारात् उभयत्रापि तुल्यवदेव युवयोरप्रामाण्य सिद्धेरि ति भावः ( चिद्व्यतिरिक्तेति ) अत्र स्वातन्त्रयं विवक्षितं, ‘तत्र क्ष- freत्वे’ त्याद्युत्तरग्रन्थानुसारात् ( चिदंशस्येति) विषयतस्सत्यत्वोक्तेरि- ति शेषः । यद्वा विदेशस्य विषयत्वं त्वन्मते नास्त्येव, अभ्युपगम्य- मानेपीत्यर्थः । नित्यस्य चैतन्यस्य क्षणिकत्वोक्तेस्तदागमस्य विषय- तोऽसत्यत्वं चिदंशेपीत्यत्राह (तत्रेति) कल्पितनित्यत्वादि विषयत्वे

R ; शास्त्रमुक्तावळी : द, निरृत रामस्त धर्मविवाह विद्भवद्भिस्तश्च परिगृहाते । नागपंच आविचकस्य वेदस्य भवतापि नित्यत्वानभ्युपगमात; अभ्युपगमे नित्य संसारादिप्रसंगात् क्षणिकत्वनित्यत्वादि कल्पना मेदस्या व्यप्रयोजकका त् । नापिष्ठः, अविद्याकल्पितत्वाभ्युपगमेनानादित्वासिद्धेः; अनार्दित्र नैत्रेयं कल्पनेतिचेन्न, बाह्यैरपि सर्वज्ञसन्तानान्तरित धर्मदेशनासा नस्य अनादित्वाभ्युपगमात् : क्षणभंगतदभावादिकंतु वाक्यार्थयाां प्रत्यकिचित्करमेत्र । नापि सप्तमः, तत्पक्षेण तदागमस्य दीपमयाभा वात: भवत्पक्षेणतृभयोरपि दोपल्या विशेषात : वक्तृदोपः- वेदे नाभ्युपेत इतिचेत् कि दुष्टेन्द्रियादिगुसोऽभ्युपेन } येनतदया माप्यं सिध्येत् । अतो येनकेनापि दोषेणाप्रामाण्यं स्यादित्यनुसन्पत्व | अविद्या दोन्यमपि वेदस्य नेष्टमितिचेदागतोऽसि पन्धानं, अतएव कल्पितत्वादेरपि प्रतिक्षेपात् । अकल्पितयेऽपि प्रतीतिबाधाम्यांमिध्यात्र मितिचेन्न, ब्रह्मणोऽप्यकल्पितस्य त्वदभिमतयुक्त्या मासैव प्रसंगात ; द्वयोरप्यप्रामाण्यं स्यादिति भावः (नित्य संसारादीति) सत्याग्रहः । ननु काल्पनिक क्षणिकत्व नित्यत्वाभ्यां विशेषइत्यत्राह ( क्षणिकत्वे- ति) काल्पनिकस्यासत्यत्वादप्रयोजकत्वं ( अनादित्वेनैवेति ) कल्पनाया हरूपेणानादिरित्यर्थः । धर्मदेशना-धर्मोपदेशः । तत्र प्रवाहानादित्व म देवेतिचेन्न; त्वन्मते वेदेऽपि तस्यासत्त्वात । क्षणभंगविशिष्ट माहाव fera farai, rस्माकं तदभावविशिष्टमिति वैषम्यमाशंक्याह (क्ष- भगति ) अर्थयाथार्थ्य त्रयोजकताभिजानेनानादित्वादि कल्पपरिग्रहः, तत्र तदप्रयोजक विशेषण प्रक्षेपोऽनुचितइति भावः । परागमस्य दोष- मूलत्वं वेदस्य तद्भावश्च किं तन्मतेनोच्यते उतरवन्मतेन, इति वि कल्पमभिप्रेत्य दूषयति ( तत्पक्षेणेति ) ( अतइति ) नन्वसदर्थजनक - त्वेनाविद्यदोष, नत्वप्रामाण्यापादकतयेति चेत ; एवमपि प्रमाणस्य मिथ्याखे तदिषयवायाम्यताम्बासाह । नह्यारोपितमेन वह्निसि- संवन्धनिराराचा द्विः । पन्थानं सम्यत्वात्वभियतेति [ १४वा ]

पण चण्डमारुतमहिता । २७३ अनिर्वचनीय कुसृतेश्व निरसित्र्यमाणत्वात् । नाप्यष्टमः, कारणदोषा विशेपेविवानुदयस्या किचित्कस्वात् ; दोपज्ञानेनैव बावसिद्धेः; तथा चाहु:- " दुष्टकारणवाचेतु सिद्धेऽपि विषयान्तरे । अर्थात्तुल्यार्थताप्राप्य बाधोगोदोहनादिवत् ॥” इति । किंच बाह्यागमेषु नविसंवादस्त्वया सुबन्त्रः, अदृस्यातीन्द्रियत्वेन तत्र तद्योगात् दृष्टार्थेषु विषहरणाद्युपदेशेषु तत्राप्यविसंवाददर्शनात् । तत्त्वविषयेतु प्रत्यक्षादिविसंवादस्य तद्विरोध गम निकाकुसृतेश्रोभयतुल्यत्वात् ; वेदाधीनस्य संविन्नित्यत्वादिरूपविसंवादस्य वेदप्रामाण्यसिद्धिसमनन्तराभिधेयत्वात् ; अन्यथा विपरिवर्तप्रसंगात् । एतेन ; धाविवक्षिताः । ब्रह्मणोदृश्यत्वमन्यत्रसमर्थितमेव । दृग्दृश्ययोस्संबन्धासिद्धौ गधीनामद्धिब्रह्ममिध्यात्वं जडप्रपंचवदेवस्यात् सर्वशून्यवादेन - झणोऽपि बाधोहरते । शून्यवादस्याप्रमाणत्वात् कथंतेनबाधइतिचेत् ? तदप्रामाण्यं कथमवधुतं त्वया प्रमाणविरोधादितिचेत् ? हन्ततर्हिततएव प्रपंचमिथ्यात्वमपि नविध्येत् । अस्तिहि प्रत्यक्षादिभिः पूर्वभागेन उत्त- रमा सविशेषवाक्यैः प्रपंचनिषेधकस्यविरोधः । अतो वेदान्ताः प्रपंचस्यापि निषेधकानस्युः । प्रतीतिबाधाभ्या मनिर्वाच्यत्वरूप मि- रथ्यात्वसिद्धिरपि नेति वक्ष्यतइत्याह ( अनिर्वचनीयेति ) (दोषज्ञानेने ति)बाधः - अर्थाभावबुद्धिः । (दुष्टकारणेति) विसंवादेन साक्षादर्थाभावएव परिच्छिद्यते, कारणदोषस्तु यद्यपि नसाक्षादर्थाभावं परिच्छिनति, इदं ज्ञान मप्रमाणं दुष्टकारणजन्यत्वादिति साक्षादमामाण्यस्यैवबोधनेन भि. नविषयत्वात्; अथाप्यमामाण्यस्यार्थाभावाधीनतया तत्परिच्छेदेविष , याभावस्याप्यर्थात्परिच्छेदात्, विसंवादेनतुल्यकार्यत्वादद्यभावपरिच्छि त्तौ नविसंवादमपेक्षते ; यथा प्रणयनार्थतया चमसवदविहितमपिगो दोहनं प्रणयनाश्रितत्वेन प्रणयनयस्य स्वनावश्यकर्तव्यत्यात् अर्था चमसेन तुल्यकार्यत्वात् प्रणयनसिद्धौचं चमसंनापेक्षतइत्यर्थः । । बा- धः - अनपेक्षत्वं (त्वयेति ) प्रत्यक्षादिविसंवादो ऽस्माभिस्सुवचः ( संविनि त्यत्वादीति) वगोचरज्ञानं विवक्षितम् ( एतेनेति) कारण दोषाविशेषेमहाजन २७६ * शास्त्रमुक्तावली । नवमोऽपि दत्तोत्तर; बहुजनविवक्षायां समानत्वात् ; निपुणजन विवक्षा यो सर्वेषामप्यज्ञानभ्रमादि कटुपितत्वाभ्युपगमेन त्वत्पक्षे तदसिद्धेः हेतुदर्शन रहित पुरुषपरिग्रहविवायामपि परमार्थतः कारणदोषे निर्ण ते दोषानभिज्ञे भ्रान्तैरेव परिग्रहइत्यायातं, ततश्च नविशेषः । नापि दशमः संज्ञावैपम्यमात्रस्या किंचित्करत्वात् ; तद्व्यवहारभेदरूपस्य ‘, तु किंचिकरस्य प्रस्तुतानुपयोगात् । नाम्येकादशः, तथाविधाभिमान- स्य पुरुष भेदेनोभयत्रापि सुलभत्वात् ; नतल त्रयं प्रामाण्यमभिमन्यामहइ- तिचे तेवा किं वेदे; अतो यस्य कस्यचिदभिमानसिद्धं प्रामाण्यमिति ate स्थापनीये त्वमेव कथं तत्प्रामाण्यं नाभिगन्यसे । द्वादशस्तु प रिशिष्यते तत्र स्वात्मशब्देन कि सर्वे प्रमातृणां स्वात्मा विवक्षि त, उतभवदन्तरात्मा । नाद्यः, इक्षुक्षीरादिरसभेदवत् " ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत " " चैत्यं वन्देत स्वर्गकाम ’ इत्यनयोः प्रामाण्याप्रामा ण्य लक्षणभेदस्यान्यैरनुपलम्भात् ; नेतरः, भवत्स्वात्मानमपिहि वयमित रात्मसमानतयैवोन्नयामः रनतत्व परीक्षकवदहमतिशयित प्रज्ञइति चत्, सौगतेनाप्येवमुक्ते किमुत्तरं; मध्यस्थदृष्टिरिति चेन्न सदसिद्धेः; अस्त वेदप्रामाण्यमध्यविचारितरमणीयं कि न रिछन्नमिति चेत् ! 1 परिग्रहस्या किंचित्करत्वादित्यर्थः । दोषान्तरमाह ( बहुजनेति ) ( र्वेषामिति) वेदतदर्थयागस्वर्गसाध्यसाधनभावादिज्ञानस्य त्वयाभ्रमत्वाभ् पगमादित्यर्थः ( हेतुदर्शनेति ) दृष्टलाभादिहेतुदर्शनवद्भिः परिगृ हतोद्वागमः, वेदस्तुतद्रहितैः परिगृहीतति वैषम्यमित्यर्थः । (प रमार्थतइति ) दोषमूलस्यापि परिग्रहो दोषज्ञानेति दृष्टहेतुदर्शनात् हेतुदर्शनाभावेतु दोषाज्ञानेन प्रामाण्यभ्रमाद, तत्र प्रथमस्याभावाञ्चरम परिशिष्यते, ततश्चेद्दतुदर्शनवत्पुरुषपरिग्रहांत विशेष ( रु ज्ञेति ) अन्यथा परिवर्तप्रसंगादिति भावः । (अस्विति ) - निर्व नीयत्ववादिनामिति हृदयं, अविचारितरमणीयत्वस्य मिध्यात्वसाधक [ १४वा ] शतदूपणी - चण्डमारुतसंहिता । प्रथमं तावद्वैषम्योपपादनाभिमानः, ततो वैदिकत्वविडंबनं, पश्चात्त त्यानुष्ठान व्यवस्थामंगः, ततश्च स्वर्गापवर्गगमनसरणेः । एवंच सौगतसौहार्दभयपलायितेन द्वैवर्गिकमत महादुर्गमेवानुप्रविष्टमिति । अत्रच प्रामाण्यादेरप्रयोजका एवं केचित्कल्पा मन्दमतिसम्मोहशमनाय - उपन्यस्य निरस्ताः । एतदभिप्रायेण यादवप्रकाशैरुक्तम् —- वेदोऽनृतो बुद्धकृतागमोनृनः प्रामाण्यमेतस्यच तस्यचानृतम् | बोद्धानृतो बुद्धिफले तथानृते यूयंचबौद्धाश्च समानसंविदः " ॥ इति । किंच प्रत्यक्षतोऽनुमानतश्च भवद्भिनिर्विशेषं प्रसाध्यते, त तथ्यप्राप्तार्थतयापि शास्त्राप्रामाण्यं द्वित्रावयवानुमानवाक्यपाठमात्रेण ब्रह्मा- विद्यनिम्पचौ कः खलुजडः श्रुतिनिकरशिखरपरिशीलन प्रयासादि- कमारभेत । नत्रमस्तर्ह्यनुमानादिकमस्मात्सिद्धान्तसाधनतयेतिचेत् ? किमि दं श्रुतिप्रामाण्यभंगभीरुतया, उतानुमानादेस्तत्रप्रामाण्यायोगात् । नाद्य, भवद्भिरनुक्तेपि तत्सद्भावमात्रेण श्रुतिप्रामाण्यभंगस्य दुर्वारत्वात् संप्लव दयत्यच शास्त्रयोन्यधिकरणनिरस्तत्वात् । न द्वितीयः, ज्ञानोदयादेवा } स्वात् व्यावहारिक प्रामाण्यं नहीयतइतिभावः । ( प्रथममिति ) एव मविचारित रमणीयत्वे सतितादृशं प्रामाण्यं बुद्धागमेऽपि स्यात् त त्रैवास्यात, ततश्च प्रमाणाप्रमाण विभागादिकमनुपपत्रमित्यर्थः ( अ भिमानइति) ‘च्छिन्न’ इति विपरिणामेनानुषंगः । ( सरणेरिति ) भंगइत्यनुषं गः ( सौगतेति ) उक्तरीत्यावेदवत्सुगतागमस्यापि प्रामाण्याभ्युपगम- प्रसंगभीत्यावेदप्रामाण्यस्यपरित्यागे चार्वाकमवानुप्रवेशस्स्यादित्यर्थः । अविसंवादादिकल्पानां प्रामाण्यात्रामाण्यप्रयोजकत्वा च्छंकितुं योग्य. त्वेऽपि स्वरूपसत्यत्वादिकल्पा स्तदप्रयोजकाः कथं शंकिताइत्यत्राद ( अत्रचेति ) ज्ञानजनकत्वाभावा दप्यप्रामाण्यमित्याद ( द्वित्रेति ) अध्ययनविधिवलादध्ययनमात्र सम्भवेपि अर्थज्ञानार्थं नदर्थविचारादि- प्रयासो नभवतीत्यभिप्रायेण प्रयाखादिकमित्युक्तं ( भवद्भिरिति ) २७८ शास्त्रमुक्तावळी । नुम्पत्तिलक्षणस्याप्रामाण्यस्यासिद्धेः; एक कोटिनियत तयाच संशयरूपस्या- प्यभावात् ; निपुणतर प्रयोगेच प्रयोगदोषाणामभावात् । विपर्ययलक्षणं तु विषयापहारमन्तरेण न सिध्यतीति । तथा वसति तुल्यविषयतया तत एव शास्त्रमध्यप्रमाणमिति वकुत्र्यां प्रभातं । एवं सति अद्वैतवाक्या- ai aaaaaari द्वैतवाक्यानामेव तत्त्वावेदकत्वमित्यभिमत विपर्या- सश्च । अंततः शास्त्राप्रामाण्यमप्यस्माकमिष्टमेवेति चेन्न पूर्वन्यायेन दत्तोत्तरत्वात् । असन्दिग्धाविपर्यस्तवोघोदयस्य दुरपह्नवत्वात् । बोध्यमित्य्यात्वेच वैदिकञ्यपदेशकंचुकं मुचतस्ते बाह्यसमयसुरंगा प्र- वेशतरेण कथासमरसीम्निसंशयापत्तेः । तदेतदखिलमभिसन्धाय भा ष्येसन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षप्रतिक्षेपाय गृहीतमात्रग्राहित्वेन सन्मात्राभिमतत्र- ह्मस्वरूपपरवेदान्तवाक्यानामप्रामाण्य प्रसंग उदाहृतः । स्थलान्तरेपुवि Hansarasयमिति । इति शतदूषण्यां वेदप्रामाण्यपरिग्रहानुपपत्ति वादः चतुर्दशः ॥ १४ ॥ स्वार्थामानादपि वलिद्धेरित्यर्थः ( निपुणतरेति ) सन्निर्विशेषं सत्त्वा यतिरेके घzवदिति प्रयोगो विवक्षितः । नचाप्रयोजकत्वं त्वयाव- क्तुं शक्यं, हग्डरसम्बन्धानुपपत्त्यादि तर्काभावे बाधकतर्कसद्भावेच- सविशेषश्रुतिषु जाग्रतीषु निर्विशेषश्रुत्यापि निर्विशेषासिद्धिप्रसंगात् । ( अन्ततइति ) परिहारान्तरस्यापि कथनादपौनरुत्त्यं । अविपर्यस्तत्वमसि मित्याह ( बोधेति ) मिथ्यात्वं विषयतो ग्राह्यं (स्थलान्तरेष्विति ) शास्त्र मावल्यनिरूपणभाष्ये “अवाधितस्यापि दोषमूलस्यापारमार्थ्यनिश्व- यात् इति । अत्रेदमनुसन्धेयम् । किन्तत्प्रामाण्यं यद्वेदे प्रसाध्यते बाह्या गमेषु निषिध्यते । नतावदबाधितार्थकत्वरूपं तत्त्वावेदकत्वं वेदे पूर्वभागे तदभावात् । नतु यस्य यादृशं रूपं तदावेदकत्वमेव तत्वावेदकत्वं ब्रह्मणश्च कल्पितं द्वैतरूपं अद्वैतरूपंचास्तिः तदुभयं सविशेषनिर्विशेषवाक्यैः प्रतिपाद्यते, यागादेश्व स्वर्गसाधनत्वं रूपमिति पूर्वभागे तदावेदकत [ १४ वा ] शतपणी - चण्डमारुतसहिता । , * २७९ या प्रामाण्यं, क्षणिकत्वादित्वतद्रूपमेव बाह्यागमेनावेद्यतइति न तस्य - प्रामाण्यमितिचेन्नः वेदस्याप्रमाणतया सर्वसम्प्रतिपन्न शुक्तिरजतवाक्य तुल्यत्वप्रसंगात | नच शुक्तिरजतवाक्यमपि प्रमाणमेव ? तद्वाक्यस्या प्रमाणतया सर्वसम्प्रतिपत्तेः । प्रमाणविरुद्धार्थकल्पना साहसम- धिरूढ़ेनापि त्वया तदप्रामाण्यरक्षार्थं सत्तात्रैविध्यं कल्प्यते तरंगमंगीकुर्वतापि तदप्रामाण्यरक्षार्थ भूयसी वैय्याकुल्यनुभू ते, तदर्थमेव यथार्थख्यातिवादिभिरख्यातिसंवलनमिय्यते । परोक्षेप्यनिर्व चनीयोत्पत्तिपक्षे वाह्यागमेपि प्रामाण्यप्रसंगच । तदनंगीकारेपि किं - यस्य यद्रूपं वस्तुतस्तद्गतस्य तस्य रूपस्य प्रतिपादकत्वं विवक्षितं, किंवा तस्य तस्मिन् प्रतिपादनं आये चैत्यवन्दनादि वाक्यस्यापि - वस्तुतो यागादिगत स्वर्गसाधनतादि बोधकत्वात् प्रामाण्यप्रसंग: ; द्वितीये अद्वैतवाक्यानां प्रामाण्यं नस्यात्, तस्य तस्मिन् बोधनमित्य स्य तत्मकारक तद्विशेष्यकत्व पर्यवसानात । एतेन तद्वति तत्प्रकारक त्वमपि निरस्तम् अद्वैतवाक्ये तदसिद्धेः । ननु अबाधितार्थकत्वमेकं प्रामाण्यं तद्द्वैतवाक्यैः तद्वति तत्प्रकारकत्वमपरं तद्वैतवाक्यइतिचेत् ? किं वेदप्रामाण्यसिद्धे तदुपजीवनेन प्रामाण्यभेदः कल्प्यते, उताखि- द्वे, आधे किन्तत्प्रामाण्यं अबाधितार्थकत्वं तद्धति तत्प्रकारकत्वंवा? आये भेदवाक्यसाधारण्येन तत्कल्पनात्तद्धति तत्रकारकत्व मामाण्यकल्प- नानुपपत्तिः । द्वितीये अद्वैतवाक्यसाधारण्या दबाधिदार्थकत्व प्रामाण्यक ल्पनानुपपत्तिः । नापि व्यधिकरणप्रकारकत्वाभावः, तस्य वेदे सिद्धौ त यतिरिक्त प्रामाण्यकल्पने प्रयोजनाभावात् । किंचावाधितार्थकत्वं प रित्यज्य शुक्तिरजतवाक्यसाधारणं व्यधिकरणाप्रकारकत्वं कथमिव पूर्व वेदे प्रामाण्यतया कल्प्येत । एतेन प्रातिभासिकार्थकान्यत्व विशे पित मिदमेव प्रामाण्यमिति निरस्तं एतस्य प्रामाण्यत्वे प्रामाण्यभेद कल्पने मानाभावात् । किंच प्रातिभासिकान्येति विशेषणंच व्यर्थं । व्यधिकरणत्रकारकत्वाभावे सत्यपि वाधितार्थकत्वेन शुक्तिरजतज्ञान- स्याप्रामाण्या तद्वारणात्सार्थकमिति चेत् : तथासति व्यधिकरणप्रका रकत्वाभावे बाधितार्थकत्वा दप्रामाण्ये वाधितार्थकत्वमेव प्रामाण्यम् ।

,२८० शास्त्रमुकावळा । ननु प्रमाणपद मुख्यार्थजनकत्वं प्राग्वेदे साध्यते, अनन्तरंच द्वैतादे- तश्रुत्यनुसाराद्वेधाममाशब्दार्थनिर्णयः क्रियते इति चेत् । नदीयं वैधीक- ल्पना, येन कल्पनाक्रमनियमस्तिध्येत ; किन्तु न्यायाधीना, ततश्च अं निर्वचनीय सिद्धौ तद्बुद्धिव्यावृत्तमबाधितार्थकत्वं तद्वाप्यधर्मोदा कश्चिय- मापदवृत्तिनिमित्तमिति कल्प्येत तदसिद्धौ तद्वति सत्मकारकत्वं त- Partner कल्प्येत । किचैवं वेदाधीने प्रमापदार्थावधारणे लौकि कानां प्रमापदव्युत्पत्त्यभावप्रसंग: । अपिच अपौरुषेयत्व स्वतः प्रामा- ण्याभ्यां हि वेदप्रामाण्यसिद्धिः, तत्रापौरुषेयत्वं भ्रमप्रमादविप्रलिप्साक रणापादव मूलत्वसम्भावना निरसनमुखेन प्रामाण्यं साधयति, तत्र- भ्रमप्रमादादीना मयाथार्थ्यदेतुत्वनिर्णयपूर्वकं अपौरुषेयत्वेन निर्णय- मानं प्रामाण्यं याथार्थ्यमेव स्यात् नतु ममापद् मुख्यार्थजनकत्वमात्रं; प्रा माण्यस्य स्वतस्त्वचं तद्योग्यतत्स्वरूपविशेषनिर्धारण पूर्वकमेवनिर्णये- तेतिन प्रमापदार्थनिर्णयो वेदापेक्षः । अपिच तथा कल्पनायामपि क लप्यमानं तच्छुक्तिरजतवाक्यव्यावृत्तमेव कल्प्येत, तथाच कथं तद्विरो धात् तत्साधारणं तद्वति तत्प्रकारकत्वं प्रामाण्यमिति कल्प्यते । एतन स्वरूपार्थगोचरत्वं प्रामाण्यमिति निरस्तं, शुक्तिरजतवाक्यसाधारण्यात | , नव-प्रातिभासिकान्यत्वाविशेषणं युक्तं, स्वरूपार्थकत्वे सत्यपि तत्र बाधात् | प्रामाण्याभावे भेदवाक्यानां कथं प्रामाण्यसिद्धिः ? ब्रह्मम- मान्येना बाध्यविषयत्वात् प्रामाण्यमितिचेन्नः शुक्तिरजतवाक्यस्य घ- टज्ञानावाध्यविषयकत्वात् प्रामाण्यप्रसंगात् | शुक्तिरूपाधिष्ठान- तत्त्वज्ञानेन बाध्यत एव रजतं, ततएवा प्रामाण्यमिति, अन्येन बाधो न तन्त्रमिति चेत् तर्हि द्वैतवाक्यस्यापि तदर्थाधिष्ठान ब्रह्मज्ञाने - ; न वाधोऽस्तीति कथं नाप्रामाण्यम् । किच किं बाधोनिवृत्तिः, उतसाध्या- भाव ममा | आधेबाह्यागमस्यापि प्रामाण्यप्रसंगः, तदर्थस्य विशेषणवि- शय संसर्गात्मकत्वस्य ब्रह्मज्ञानेनैव निवृत्तेः । नद्वितीयः, ब्रह्मप्रमा स्वेन प्रपञ्चोमिथ्येति ज्ञानेन प्रतीयमानाभाव प्रतियोगिविषयत्वात् द्वैतवाक्यानाम प्रामाण्यापत्तेः । ननु वेदप्रामाण्यसमर्थनदशायामे- य द्विविधं प्रामाण्यं दैनादैतवाक्यपर्यालोचनया कल्प्यत इति चेन्नः [ १४वा ] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता | २८१ एकस्यैव प्रामाण्यस्य लोकसिद्धतया तस्यैव वेदेकल्पनीयत्वात । अ न्यदपि किश्चित् यदिमामाण्यमिति त्वयाव्यपदिश्यते कामंघटोपि तथाव्यपदिश्यतां न संकेतं वर्षवारयामः । नद्वितीयः कल्पकाभावात, भेदविधिनिषेवाभ्यांहि तत्कल्पनं, मामाण्यस्यैवासिद्धों कथं वेदमूला- कल्पना | ननु युक्तिभिः प्रपवमिध्यात्वे सिद्धेव्यवहारानुरोधात् त दति तत्कारकत्वं प्रामाण्यमिति कल्प्यते, निरधिष्ठान भ्रमायोगेन अष्टसिद्धे तस्याप्यधिष्ठानान्तरकल्पनांया मनवस्थाप्रसंगेन तस्यावा ध्यत्वे तत्प्रतिपादकस्या वाध्यार्थकत्वेचसिद्धे तस्य तदेव प्रामाण्यमि- विकल्प्यतइतिचेन्त्रः मिथ्यार्धस्योपपत्ति सापेक्षत्वाभावस्य युष्माभिरेवा- भिधानात् अनधिष्ठानानवस्ययोरदोषत्वात् । अन्योन्याभ्यासेऽपि नक्ष तिः । श्रुतेपि प्राप्तार्थतया अनुवादकत्वप्रसङ्गव । नयज्ञानानन्दात्मकत्वं न्यायेनासिद्धं श्रुत्याबोध्यत इति वाच्यम् ; मिध्यावस्तुनो दृश्यधीनसिद्धि तया अधिष्ठानातिरिक्त हत्यङ्गीकारेऽधिष्ठानस्यापि दृश्यत्वान्मिथ्यात्वमस- ड्रेन तस्यैव शिवलिङ्के स्स्वमकाशत्वस्यापि तत एव सिद्धेः ज्ञाना तिरेकेण ज्ञातुर्निरासात् तस्यैवात्मतया निरुपाधिप्रेमास्पदत्वेन आ नन्दरूपताया अपि सिद्धेः । अधिष्ठानान्निवर्तकाभावाच्च त्रिविधपरिच्छे दाभावविद्वेव । अथैवं कल्प्येत, तद्वति तत्प्रकारकत्वं प्रामाण्यं, व दभावति तत्प्रकारकत्वमप्रामाण्यं शुक्तिरजतवाक्यन्तु प्रमाणमेव, अद्वैत- वाक्यन्तु न प्रमाणं नाप्यप्रमाणं, किन्तूभयविलक्षणं, तत्रप्रमाणव्यपदेशोऽ प्रामाण्याभावमात्रेणगौणः, बाह्यागमस्तु असतितत्प्रकारकएव, अत- स्सिद्धः प्रमाणाप्रमाणनिष्कर्ष इति एवंहि शुक्तिरजतवाक्यं प्रमाणं, वेदान्तवाक्य मममाणमिति लाधुसमर्थितः प्रमा- णाममाजविभागः 1 अपिच द्वा भ्रमजनकत्वाद्वा श्रप्रमाणमिति वाच्यम्, अन्यथा तत्राप्रमाणव्य पदेशस्य पारिभाषिकत्व प्रसंगाव, एवंच सति आये अद्वैतवाक्या- नां बाह्यागमवत अप्रामाण्यमनिवार्यम् । द्वितीये त्वन्मते प्रपञ्चझा नस्य भ्रमरूपत्वात् भेदवाक्यादीनामप्रामाण्यं । ततश्च तद्रति तत्म- कारकत्वं न प्रामाण्यं तदभाववति तत्प्रकारकत्वमपि नामामाण्यं । 1 गम: ३६ प्रमाजनकान्यत्वा- ૨૫૨ शास्त्रमुक्ती । ननुभ्रमजनकत्वादेव बाह्यागमोप्रमाणमित्युच्यते, भ्रमश्च तदभावक तितत्कारव:, प्रपञ्चज्ञानं शुक्तिरजवज्ञानञ्च न भ्रमः, तत्र तद्व्यपदेशो बाधसाम्यादौपचारिकः । नचैवसति प्रामाण्यस्य स्वतस्वमंगलंगः, ज्ञानमात्रसामग्री प्रयोज्यत्वंहि स्वतस्त्वं अद्वैतवाक्यस्यापि ज्ञानसामग्री त्वात् तज्जन्यज्ञाने प्रामाण्याभावाश्चेति वाच्यम् : सविशेषगोचर ज्ञान सामग्रीत्वस्यैव स्वतस्त्वरूपत्वात । युक्तचैतत् तचैव प्रामाण्यामा माण्ययोः प्रसंगात् । मात्रपदञ्चन कारयेपरं, अपितु प्रयोजकान्तरव्यव च्छेदकं, एवंच प्रामाण्यस्य स्वाश्रयज्ञानसामग्रयतिरिक्त प्रयोजकानपेक्षणा taaraधः । किञ्च कार्यतानवच्छेदकत्वमेव प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वं, कार्यतावच्छेदकोटिप्रवेशः, तद्यथा शाब्द- भ्रमत्वस्य योग्यभ्रमजन्यतावच्छेदकत्वे | अद्वैतवाक्यस्य प्रभाजनकत्वाभा वेपि न प्रामाण्यस्य कार्यतावच्छेदकत्वप्रसंग: । नच प्रपंचज्ञानस्य शुक्ति रजतज्ञानस्यच भ्रमत्वाभावे दोषजन्यत्वाभावप्रसंगः, बाधितार्थकत्वादेव सदुपपत्तेः । नचैवं सति दोषस्याप्रामाण्यप्रयोजकत्वं न स्थात्ः दोषे सत्यप्य प्रामाण्यादर्शनादिति वाच्यम् ; अविद्यारूपदोषस्या प्रामाण्यप्रयोजकत्वा भावात्, परसम्प्रतिपन्नयोग्यताभ्रमादीनामेव तथात्वात् : अविद्याया दो- पत्वं चार्थाभासोत्पादकत्वात् इति । अप्रामाण्यस्यपरवस्त्वव न्ति

मैव प्रपंचज्ञानस्य जगद्रपमयोगिनः वाभावे भ्रान्तिज्ञानेन पश्च- इत्यादिविरोधात्, भ्रान्तिशब्दस्योपच- रितार्थ भेदवादिनां विजयशङ्गोध्यायेत । किंच बाह्यागमस्या- पि प्रामाण्यमेव स्यात्, प्रातिभासिकविषयत्वात् । परोक्षे प्रातिभालि- के नास्त्येव, तत्रान्यथाख्यातेरेवांगीकारादिति चेन्नः अनिर्वचनीयासि द्विप्रसङ्गात्, ख्यातिबाधाभ्यां हि तस्लिद्धिः, तयोः परोक्षे प्यविशेषे सव कथं ताभ्यां न तसिद्धिः । सन्निकर्षाभावेनापरीक्षेऽन्यथाख्याते रसम्भ वादेव तत्रानिर्वचनीयसिद्धिरिति चेन्न : तवापि शक्तिरजतापरोक्ष्या- भावप्रसंगात, साक्षिभावत्वस्यांगीकारात् साक्षिणश्चानादित्वात्र सत्रि कर्षपेक्षेति चेन्नः घटादिज्ञानइवचैतन्य स्फोरकाविद्यावृत्ते रिमा- कारान्तः करणवृत्तेर्वा सन्निकर्षापेक्षत्वात् । ननु तद्विषयणीवृत्ति स्तःस त्रिजन्याः इदमाकारवृत्ते रिदमर्थभूत शुक्तिसन्निकर्षणवापेक्षितः शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । २८३ [ १४ - वा ] नतु रजतसन्निकर्षइति चेन्नः तत्प्रकाशक चैतन्य प्रतिफलनप्रयोज- कत्वातिरिक्त विषयताया मानाभावात् । नतु घटं जानामीत्यनुभूयमाना विषयतावतैवेति चेत् ; तर्हि शुक्तिरजतज्ञाने रजतं जानामीत्यनुभूयमा ना विषयतापि वृनिगतैव स्यात् । किचैवंसतिविषतयानुभूयमान व- स्तुनएव व्यवहारहेतुत्वावगमात् वृत्तेरेव व्यवहारहेतुत्वे संविदो - frfareedareहारा हेतुत्वयोरापत्ते स्साजदैव स्यात् । किंच तस्या वृत्तिविषयत्वे तदेव दृश्यत्वमिति तस्या मित्य्यात्वमनिवार्य, तदविषयत्वे व मानाभावादसिद्धिः अवसन्निकर्षाभावा दन्यथाख्यात्यसम्भ यो दुर्वचः । ततश्च ख्यातिबाधाभ्या मैत्रानिर्वचनीयसिद्धिः । aayaपीति कथन्तत्रनानिर्वचनीयम् 1 किंचदेवदत्तस्येदमाका रवृत्तिदशायां यज्ञदत्तस्यापि arrageत्पत्तौ इदमवच्छिन्न.. चैतन्यस्य देवदत्तयज्ञदत्त चैतन्याभ्यामभेदात् तचैतन्याभेदेनोत्पन्नं- रजतं देवदत्तस्यैव भासतइत्ययं नियमो नोपपद्यते, यज्ञदत्तस्यापि प्रसंगात् । अतो रजतवृत्तिरपि रजतविषयत्यंगीकृत्य तत्प्रमातृसम्ब न्धि तदर्थविषयक वृत्ति प्रयुक्तविषयचैतन्याभेदस्यैव तदीयताप्रयोज कत्वात दुष्टेन्द्रियतया देवदत्तस्यैव रजतविषयक ऋत्युत्पत्तेः यज्ञदत्त - स्याभावाच देवदस्यैव रजताभावो न यज्ञदत्तस्येतिवाच्यम्; अतो - रजतविषय वृत्तेरावश्यकत्वात् सन्निकर्षापेक्षात्वत्पक्षेपि दुर्निवारा य यी कल्पना परैर्नकृता तदीपबहुमन्यविरुद्धाच, तथापि सर्वतो ग तिनिरोधे परेषा मियमेव गतिरिति खापि विरुद्वेति मन्तव्यमिति । इति श्रीवावूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासमधिगत परावरतत्त्वयाथात्म्येन तदेकदैवतेन तचरणपरेिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचिता यां शतदूषणव्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां वेदप्रामाण्यनिराखो नाम चतुर्दशरथः । , ** शास्त्रमुक्तावली । श्रीः । श्रीमतेरामानुजायनमः । श्रीमते निगमान्तमहा देशिकायनमः । अथ पंचदशस्कन्धः । अवावादव्यक्ष प्रभृतिमिति पर्गेष्ववृतं शरीरं यस्येदं जगदखिलमन्तर्य मयितु । सने तर्केरतैर्निज विभवलुण्टाक मथनः प्रसीदत्वासीदन्निगमशतसीमा हयमुख ॥ ( अवाधादिति ) मितिवर्गेष्ववाधात जगदखिलं यस्य शरीरमवऋ aferreयः, मितिविषयाणामवाधित विषयत्वादित्यर्थः । प्रत्यक्षादीना मनावितविषयतया प्रपंचस्य सत्यत्वादेवहि लोके सिद्धं निवाम्यत्वाचा मर्क शरीरत्वं कृत्स्नस्य श्रयमाणमुपपद्यते, अन्यथा वदाव्यतिरिक्त- स्व मिथ्यात्वे जीवब्रह्मभेदस्यापि मिध्यात्वेन जीवस्य ब्रह्माभित्रar शरीरत्वासम्भवात् " यस्यात्माशरीर” मित्येतद्वयाहन्येत । नच शिलापु- वकस्य शरीरमिति निर्वाह:, " यस्य पृथिवीशरीर” मित्यादिना वैरूप्य प्रसंगादिति भावः । नन्वाध्यासिकभेदान्नियमन सुपपद्यतइति चेत् १ कि. गयं विम्बप्रतिबिम्बभावनिबन्धनः, उतचन्द्रद्वित्वादिव दोपाधिकः, उत sererrariधिकः । पक्षत्रयेऽपि नब्रह्मणो जीवान्तः प्रवेशसम्भवः नहि विम्बस्य प्रतिबिम्बेनुप्रवेशः कचिदुपलब्धः, चन्द्रस्य वा चन्द्रे- घटाकाशस्य वा घटाकाशान्तरे । तथा नियमनमप्यनुपपन्नं, स्वरूपात्मक स्प स्वाभाविका भेदस्य नित्यं प्रकाशमानत्वात् । नन्यभेदे भासमाने- पि न नियमनानुपपत्ति, स्वप्रयत्नेन व्यापारोत्पादनरूपस्य नियमनस्य. स्वस्मिन्नपि सम्भवाद, इति चेन्नः यत्तस्य यत्रन्तराधीनत्वप्रसंगेन भ नवस्थानात आत्मनि यतातिरेकेण व्यापारान्तरासिद्धे । किंच भेदाध्या • [ १६वा ] " शतदूपणी वण्डमारुतसहिना ।

1 २८५ यदेतन्मात्रग्राहि प्रत्यक्षपणान्ते भाप्यन् “सन्मात्राणः प्रमेय भावश्च ततेोजडत्व नाशित्वादयस्त्वयैवोक्ताः " इति । अनेनपश्यतोहराणां हृदयस्यानुमानस्थानैकान्तिकत्वमपि सूचितं । उत्तत्रापि कचित्परमत- व्याप्तयाप्रसंग प्रायुङ्क्त- “ब्रह्ममिथ्या ज्ञानविपयत्वात्” इति। सांख्याविक रणेच व्याघातमसूचयत्- “हृदयत्ववाध्यत्वाभ्युपगमा त्सुतरामसंगतम् " 3 सेपि नियन्तृनियाम्यवयो व्यवस्थाकुतः । कुतस्तर्हि चन्द्रभेदाध्यासे द- क्षिणोत्तरत्वव्यवस्था ? न कथंचित्, अयं दक्षिणश्चन्द्रः अयमुत्तरश्चन्द्रइति- व्यवहारस्तु तदवधिकदक्षिणत्वस्य तदवधिकोत्तरत्वस्यच तत्रैव दो- पविशेषेणापात् । नहि प्रतीतिमात्रेण व्यवस्थासिध्यति । अनिर्वचनी योत्पत्तिपक्षेऽपि भेदस्य दक्षिणोत्तरत्वयोश्व एकोत्पत्तौ कथं व्यवस्था | नतुभिन्नाधिकरणत्वं हि व्यवस्था, अनिर्वचनीयभेदोत्पत्तौ वाकथं तस्या दितिचेत्तर्हि दक्षिणत्वशुलभास्वरत्वयोरपि व्यवस्थाप्रसंगः, अतस्त दधिकरणानधिकरणत्वं व्यवस्थेति त्वया वाच्यम्, अतो न दक्षि नोत्तरव्यवस्था । तदधिकरणानधिकरणत्वस्य तत्राच्या साड्यवस्थोपपद्य त इति चेत्र उत्तरत्वे चन्द्रमतियोगिक दक्षिणत्वाधिकरणाधिकरण वे प्रातिभासिके विद्यमाने तदभावस्य तत्र प्राविभासिकस्यासम्भ- वात् । किंवेश्वरस्य सर्वज्ञतया काल्पनिकत्वं भेदस्यजागतः कथं नि यमनं नहि काल्पनिकत्वेन ज्ञातं कार्यकरं तथासति काल्पनिकतया- ज्ञातपीतनवः पीतार्थिनः शंखे प्रवृत्त्यापत्तेः । एतैः वक्ष्यमाणैः । नन्वेत , सारे अद्वैतश्रुतीनां भूयसीवैय्याकुलीस्यात् इत्याशंक्य तासामपि विशिष्टाद्वैतएव तात्पर्यमित्यभिप्रायेणाह ( आसीदिति ) आसीददित्यनेन- स्वारस्यं सूच्यते । शतपदेन कृत्रस्वारस्थं. पक्षान्तरे बहु स्वारस्थंच व्यज्यते । सीमा- पर्यवसान भूमिः । “जडत्वनाशित्वा दय’ इत्यादिशन्द न मिथ्यात्वं गृह्यते । तत्र मित्थ्यात्वापादनेन तदभावसम्प्रतिपत्तिद्योत नात् । " अनैकाव्यं सूचितम् " प्रसंगाभिप्रायत्वात् प्रयोगस्येति भावः (तां ख्येति ) " अपारमार्थिकत्वे दृस्यत्वं बाध्यत्वाभ्युपगमात् सुतरामसंगत” ध २.६ शास्त्रमुक्तावळी | इति । योगाचारोक्त संवेदन हेतुनिरासेनचेदमपि निरस्तं भविष्यती व्यस्त । तदिहवयं विस्तृणीमहे । विगीतं मिथ्या दृस्यत्वात् यचदित्थं तत्तथा यथाशुक्तिरजतमित्यादि । तत्र किमिदं मिथ्यात्वमभिप्रेतं? कितुच्छ वं, उतान्यथाख्यातिविषयत्वं, उतसदसद्विलक्षणत्वं, अथप्र- तिपन्नोपाधी निषेधप्रतियोगित्वरूपं वाध्यवं, अथवा स्वात्यन्ताभाव स- मानाधिकरणतया प्रतीयमानचं यद्वा सत्यब्रह्मविलक्षणत्वम्, यद्वान्यदेव किंचिदिति । नाद्यः प्रतीतिविरोधादप सिद्धान्ताच्च । अतएव न द्वितीयः, मिथ्यात्याच्यासादिविषयतया सिद्धसाधनत्वाच : शुक्त्यादिरेवहि रजताद्यात्मनान्यथाख्याते विषयइत्यभ्युपगम्यते ; , 3 मिति भाष्यम् । अत्राचार्याः, यदविद्याविरोधि तदेव तत्साक्षीति वचनमसं गतमित्यर्थइति । तेन हग्याध्यत्वंहि मिथ्यात्वं तहगधीनसिद्विकस्य नसं भवतीति हेतुसाध्ययोर्व्याबातस्सूचितः । चैतन्यं स्वरूपतः साधकमप- रोक्षवृत्यवच्छिन्नं निवर्तकमित्यादि निरासस्तु निवर्तकानुपपत्ती द्र- ष्टव्यः ( योगाचारेति ) जागरितप्रत्ययो निरालम्बनः संवेदनत्वात् स्वाप्नम त्ययवदिति बौद्धानुमानं “वैधर्म्याच्च न स्वप्नादिवत् " इति सूत्रभाष्ये भगवता दूषितम् । मायिना प्रपंचो मित्थ्या दृग्विषयत्वात् शुक्तिरतस्वा- जाद्यर्थादिवदित्युक्तं एवंच ज्ञानत्वेन मिथ्याविषयकत्वसाधनस्य ज्ञानविषयत्वेन मिय्यात्वसाधनस्यचाविशेषात् ज्ञानत्वहेतुदूषणान्येव तद्विषयत्वहेतोरपि भवन्तीत्यर्थः ( यद्वेति ) सत्यं यद्वा तद्विलक्षण मित्यर्थः । ब्रह्मविलक्षणत्वमेवात्र कोटिः । ब्रह्मणएव सत्यत्वात् तद्वैलक्षण्ये साधिते मिथ्यात्वं पर्यवस्यतीत्याशयेन सत्यपदोपादानम् । (प्रतीतिविरोधादिति) असच्चेन्त्रप्रतीयेतेति तैरेवाभिधानादिति भावः ! अतएव अपसिद्धान्तादित्यर्थः । मिथ्यात्वादीत्यादिशब्दः क्षणिकत्वपरः । अध्यासादीत्यादिशब्दः शुक्तिरजतादिलौकिकाध्यासपरः, तत्रापि वदेश तद्धर्मादेरपि विषयत्वात् । अत्रच मिथ्यात्वं घटसमानाधिकरणात्य- न्ताभाव प्रतियोगित्वादिकं विवक्षितम् । मिथ्यात्वाभ्यासस्य मिथ्यात्व he four, riseतु कथमित्यपेक्षायामाह ( शुत्यादिरिति ) ननु - [ १९ - बा ] शतदूपणी - चम्डमास्तसहिता । २८७ अधारोपितत्वेन विपयत्वमिष्येत्त तथापि सिद्धसाधनता स 2 , स्यापि वस्तुनो यत्र कचिद्येनकेनचिदारोप्यमाणत्वात् । न तृतीयः, परं प्रत्यप्रसिद्धविशेषणत्वात् ; अर्थापत्तिप्रसिद्धं तदिति चेन्न, तस्या ‘स्वा वसरे दूपयिष्यमाणत्वात् । न चतुर्थः तद्धि बाध्यत्वं वान्यमवाध्यंवा ; पूर्वत्र सिद्धसाधनत्वं तस्य प्रपंच सत्यत्वाविरोधित्वात् । , स्वाभाविकाधिकरणे ऽ न्यथाख्यातिविषयत्वं 1 विवक्षितमित्याशकते ( अयेति ) ( अर्थापत्तीति) ख्यातिवाधान्यथानुपपत्या शुक्तिरजते प्रसिद्धमि त्यर्थः । (तद्धि बाध्यत्वमितगदि) मिथ्यात्वस्य मिथ्यात्वे मिथ्याभूतस्य शङ्करोषितपीतिनः वैत्येनेव पारमार्थिक सत्यत्वेना विरोधात् अर्थान्तरमि स्वर्थः नतु यथाश्रुत सिद्धसाधनमेव विवक्षितं, असम्भवात् । न तावत्म- विपन्नाधिकरणे निषेधप्रतियोगित्वमात्रेऽयं दोषः, विकल्पवैयर्थ्यात ; अवा- ध्यत्वको टौसिद्धसाधनलत्वेनाविकल्प्यापि सिद्धसाधन दानसम्भवात गच प्रतिपन्नाधिकरणे सर्वत्रेति विवक्षाया मयं दोषः, तादृशवाध्यत्वस्य प्रपत्रे भावात बाध्यत्वकोटावपि सिद्धसाधनासम्भवात् नच बाध्यत्व कोटी मि त्थ्यात्वाभावसिद्धेनीयं दोषः, अधिकरणपदेनाधिष्ठान विवक्षायां प्रपंचस्य तन्मिथ्यात्वस्यच चैतन्यनिष्ठाभाव प्रतियोगित्वेपि प्रपंचे मिथ्यात्वाभावा सिद्धयासिद्धसाधनाभावात ; आश्रयमात्रविवक्षायां मिथ्यात्वस्य प्रपंचनि ष्ठाभाव प्रतियोगित्वेऽपि स्वाधिकरणांशेन प्रपंचस्य मित्थ्यात्वस्यापि सिद्धेः, तादृशमित्य्यात्वाभावस्य स्वानिष्टत्वात् । किंच मिथ्यात्वाभावसिद्धौहि सिद्धसाधनशंकापि, अत्रच वस्तुतो मिथ्यात्वस्य मिथ्यात्वेपि तेन रूपेण मिथ्यात्वस्या साध्यत्वात् सिद्धसाधनासम्भवात्; अतोथन्तिरमेव । एतद भिप्रेत्यैवोक्तं “सत्यत्वाविरोधित्वा” दिति । नतु वियदादिसमान सत्ताक मिथ्यात्वं साध्यं तथाच प्रपंचस्य तन्मिथ्यात्वस्यच पारमार्थ्यस्य विरुद्ध स्वात् तस्य धर्मिलमसत्ताकत्वस्य धर्मधर्मिणोर्द्वयोरप्यपारमार्थ्य विना असं भवान्नार्थान्तरमितिचेन्नः मिथ्यात्वस्य कल्पितत्वे तस्वापारमार्थ्यविरो- वितया तदवश्यम्भावे सति धर्मिमतत्वस्यैवासम्भवात् । अयस्यात्

२८८ शास्त्रमुक्तावळी | न तस्यावश्यकत्वा- घ घटत्वविरोधिधराहित्ये घटत्वस्याकल्पितत्वं न प्रयोजकं कल्पयितुं - युक्तं, तस्य विप्रतिपन्नत्वात् किन्तूभयाभिमतं धर्मिसमत्तत्वमेव, ए. वंच प्रपंचमिध्यात्वस्य धर्मिसमसत्वसाधनात् तद्विरोधिनः पारमार्थ्यस्थ राहित्य स्पादेवेतिः तन्न, एवंसति घटत्ववति प्रातिभासिकस्य व त्वाभावस्य विरहप्रसंगात् । ननु यावद्विरोधिधर्मराहित्ये नेदं मयोजकम्, किन्तु विरोधिवनस्य राहित्य मात्रे तथाच व्यावहारिक घटत्वरा fare utteranनान्वयव्यभिचारइति चेसर्दि शुक्तौरजतस्व प्राति भासिन रजताभावेन विरोवाद्रयतिरेकव्यभिचारः । एतेन धर्मिलन earer तद्धनानसत्ता विरोधिधर्मराहित्ये प्रयोजकमिनि नि रस्तम् । किच तम्स्वरूपमेव तत्समानसत्ताक विरोधिधर्मराहित्ये प्र तत्समानसत्ताकविरोधिधर्मराहित्ये योजकमिति कल्पना युक्ता, लावात ; तथाच पारमार्थिकत्वस्य क तिमिथ्यात्वसमान सत्ताकत्वाभावाद्विरोध्यभावेन दुर्मिसमवत्त्वासम्भवएव । यदिच प्रातिभासिकस्य घटाभावस्य भि- सत्ताकत्वात् घटेन विरोधएव नास्तीत्युच्येत, तर्हि पारमार्थिकेन सत्त्वेन मिथ्यात्वस्य समसत्ताकत्वाभावान्न विरोधइति तुल्यम् । ननु व्यावहारिकसमानत्वमादाय समानसत्ताकत्वसिद्धया न पूर्वोक्तधर्मि समसत्त्वासम्भवइति चेन्नः पारमार्थिकसत्वे विद्यमाने व्यावहारिकलत्व- स्यासम्भवात् । नतु मिथ्यात्वस्य कल्पितत्वादस्तुप्रपंचे तदभावः तथापि तदभावमात्रं न पारमात्र्य, किन्तु मिथ्यात्वासमाना- धिकरण मिथ्यात्वाभावः 1 प्रपंचेच मिथ्यात्वाभावो मिथ्या- त्वसमानाधिकरणइति चेन्न, प्रपंचगतमिथ्यात्वाभावे मिथ्यात्व सामाना विकरण्य तद्भावयोस्तत्त्वात्, प्रपंचस्यमित्थ्यात्वासमानाधिकरण तद भावस्य सत्त्वात् । नतु मिथ्यात्वाभावनिष्ठ मिथ्यात्वसामानाधिकरण्या भावावच्छेदकत्वे सति मिथ्यात्वाभाववत्त्वं पारमार्थिकत्वं मिथ्यात्व स्य ब्रह्मावृत्तितया तदवच्छेदेन मित्थ्यात्वसामानाधिकरण्याभावेन त्र- ह्मणोमिथ्यात्व सामानाधिकरण्याभावावच्छेदकत्वात् तत्पारमार्थिकः प्रपंचस्तु मिथ्यात्ववत्तया मिथ्यात्वाभावस्य तदवच्छेदेन मित्थ्या त्वामानाधिकरण्यस्यैव सत्त्वेनसामानाधिकरण्याभावस्य तदवच्छे देनसम्भवानासी परमाथइतिचन्नः मिथ्यात्व सामानाधिकरण्यस्य- ↑ [ १९ - वा ! शतदूपणी - चन्डमारुतसहिता ! २.८९ समसत्ताकभा घटेघटतद- मिथ्यात्वेन तदभावस्य प्रपंचावच्छेदेनापिसत्त्वात् । नमिथ्यात्वा भावस्य प्रपंचावच्छेदेन यन्मिथ्यात्वसामानाधिकरण्यं तत्समसत्ताक - स्तद्विरोधेन तदभावोब्रह्मावच्छेदेन वक्तव्यः, अन्यथा त्रह्मावच्छेदेनापि- तस्य मिथ्यात्वसामानाधिकरण्य प्रसंगात् प्रतियोगितदभावयोर्वि रोधिनोरन्यतराभावेऽन्यतरस्य सत्त्वनियमात् : तथाच मिथ्यात्वसामा नाधिकरण्य समसत्ताक मिथ्यात्व सामानाधिकरण्याभावावच्छेदक मिथ्यात्वाभावाधिकरण्यत्वं पारमार्थिकत्वं । प्रपंचावच्छेदेनापि यद्यपि मियात्वाभावस्य मिध्यात्व सामानाधिकरण्याभाव स्तथापि नायं सामा- नाधिकरण्य समसत्ताक इति न प्रपंच: परमार्थः, ब्रह्मावच्छेदेन सामा नाधिकरण्याभाव स्तथैवेति ब्रह्मपरमार्थ इति चेन्न; वाभावयोरन्यतराभावेऽन्यतरसस्वनियमस्य तवासिद्धेः, भावयोर्द्वयोरप्यवृत्तेः । किंचमो अविद्याया असत्वेऽपि तत्समानसत्ता- काभाषा प्रसिद्धेयंनिवारः । नचश्यवहारदशाया मयंनियमः, अमजो- जकरवात 1 | अविशेषित एव ह्ययं नियमः औपपत्तिकः, नियमविरो वि शंकाया एवं अनुत्थानात् । भावाभावयोर्विरोधिनोरेकस्यासत्वे इ सरसत्त्वनियमः कुतः ? उभयमपिमाभूदिति नाशंका, उभयाभावोऽप्यन्यत प्रतियोगिकएवेति ननियमविरोधः तस्माद्विशेषितनियमएवाप्रयोज कः । एवंद्याविद्यानिवृत्ते ब्रह्मस्वरूपातिरेकपक्षे अविद्यायो स्वत्समसत्ता- काभावस्य चाविद्यानिवृत्तावनंगीकारादविव्यभिचारः 1 किंच यद्येत स्वारमार्थिकत्वं तदाप्रपंचेमिथ्यात्वाभावस्य पारमार्थिकत्वस्यात्, मि- स्वयात्वस्य मिथ्यात्वाभावाभावत्वेन मिथ्या वाभावस्य प्रपंचरूपस्वाधि करणनिष्ठात्यन्ताभाव प्रतियोगित्वस्य सत्वात् . मिथ्याभावगतस्य मिथ्यात्वाभावस्य मिथ्यात्व सामानाधिकरण्यात् । ननुमिथ्यात्सामा- नाधिकरण्यान्यत्वं विवक्षितम् अवचसामानाधिकरण्यात्यन्ताभावे सत्यपि नसामानाधिकरण्यान्योन्याभावः नन्व तदत्यन्ताभावे तदव च्छिन्नान्योन्याभावनियमः, श्रप्रयोजकत्वादितिचेन्त्र; प्रतियोगिता- मित्रसत्ताकत्वेनात्यन्ताभावस्यैत्र प्रतियोगितावच्छेदकभिन्नसत्ताकतयात्र , ३२९० शास्त्रमुक्तावळी | न्योन्याभावस्य विरोधाभावेन तद्व्यावृत्तेरावश्यकत्वात् A * * ना- किंच यथा शुत्यादौ शुक्तिरजततुल्यस्य मिथ्यात्वस्यारोपेपि तदधिकसत्ताकस्य त दभावस्य सत्त्वाद्वयावहारिक सत्यत्वम् तथा पचेऽपिव्यावहारि- के मिथ्यात्वत्वेऽपि तदविकसत्ताक तदभावस्य सत्त्वात्पारमार्थिक- स्वमविरुद्धं । ननुस्वतमसत्ताको मिथ्यात्वाभावः पारमार्थिकत्वं ब्र ह्मणिमित्थ्यात्वाभावो ब्रह्मसमसत्ताकः, प्रपंचगतस्तुमिथ्यात्वाभावः परमा श्रीवात् धर्मिभिन्नसत्ताक इतिचेन ; पारमार्थिक सत्तामेवादाय- धर्मिसमान सत्ताकतावक्तव्या, ततश्च पारमार्थिकत्व घटकीभूतं पारमा विकत्वं किं स्वयमेव उतान्यत् । नाद्य, आत्माश्रयात् 1 नयः, trafted: एवं प्रपंचगतस्य मिथ्यात्वाभावस्य पारमा- विकस्य धर्मिसमसत्ताकत्वाभावो धर्मिणः पारमात्यभावात्, तत्त दभावश्च मिथ्यात्वाभावस्य धर्मिसमसत्ताकत्वाभावादिति प्रपंचे पारमा यीभावज्ञाने आत्माश्रयः । एतेन धर्मिसमसत्ताकत्वं धमिसमानसत्ताक वि रोधि धर्मराहित्ये प्रयोजकं, एवंच मिथ्यात्वाभावस्य पारमार्थिकस्य प्रपंचे सत्त्वेपि तत्प्रपंच समसत्तार्क, तत्समसत्ताकेन मिथ्यात्वेन विरोधात्, अतः प्रपंचा पारमार्थ्यसिद्धिः धर्मिलमसत्ताकस्य मिथ्यात्वाभावस्य पार मार्थिकत्वरूपत्वादिति निरस्तम् ;- घटत्वाघटत्वयोर्विरोधस्य लाघवेन पर स्वरसमातृसत्ताकत्वनिबन्धनत्व कल्पनस्यैवोचितत्वात्प्रातिभासिकयोरपि विरोधस्यावश्यकत्वाच्च । वस्तुतस्तु विरोधेभावा भावात्मकत्व मेव प्रयो जकम्, तत्र तद्विरुद्धधर्मराहित्येच तत्र तद्विद्यमान वमेव प्रयोजकम् । नचै ‘वं सति प्रपंचमिध्यात्वस्य मिथ्यात्वेतदभावापादनं नस्यादिति वाच्यम्, प्रपंचेति ब्रह्मणिप्रपंचाभावस्थायोगात् । किंच वादावघटत्वादि धर्मविरोधित्वे सत्त्वमात्रं प्रयोजकम् नतु धर्मिसमसत्त्वमपि तत्र प्रवेशय गौरवात तथाच मिथ्यात्वस्य मिथ्यात्वं ब्रह्मणिमिथ्या त्वाभावेन निर्वाह्यम् : तत्र च मिथ्यात्वकल्पनाया असम्भवात् कल्पितमपि मिथ्यात्वं प्रपंचे नस्यात् । एवं प्रपंचाभावाधिकरणे ब्रह्मणि प्रपंचो नभ्यात् । धर्मिसमसताकत्वस्य विरोधिधर्मराहित्ये- 2 , [ १५वा ] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता ।

२९१ प्रयोजकत्वेऽप्ययं दोषः समानः, अधिष्ठानातिरिक्तत्वे भावस्य तत्सम– सत्ताकत्वात् | अधिष्ठानात्मकत्वेऽपि अधिष्ठानातिरिक्ताभाव कार्यका रित्वात् । अन्यथा ब्रह्मणि प्रपंच. पारमार्थिक एव कुतो नस्यात्, ब्रह्मणितादृशप्रपंच विरोधिधर्माभावात् । किंच शुक्तिरजतस्य सत्ता ब्रह्मणितादृशप्रपंचविरोधिधर्माभावात् या एवाभावात् कुतस्तमान सत्ताकत्वं । ननुतथापि प्रतिभासिक- सत्तास्तीति चेन्न वाधायोग्यत्वं दिसत्वं, तस्यचाभावे तद्विशेषासम्भ चात । ननुवाधमात्रायोग्यत्वं नसामान्यम् ; किंतु बाधनिरूपितायो स्वत्वमात्रम् ; एवंचवाचमाचायोग्यत्वं पारमार्थिकसत्वं, ब्रह्मज्ञानेतरवाधा याग्यत्वं व्यावहारिक लन्च, ब्रह्मस्वाधिष्ठानज्ञानेतरबाधायोग्यत्वं सत्ताविशेषत्कमेतेषा मितिचेत्रः शुक्तिज्ञानावाध्यत्वस्य प्रपंचे तत्र 7 प्रातिभासिकसत्त्वमितिसम्भवत्येव प्रपंचस्यत्रह्मयत्पारमार्थिकत्वेऽपि , प्राति रजतत्वव- साध्यमिव्यत्वेवा विशिष्टतयार्थान्तरत्वात् 1 नूक्तवितयान्य. तमसत्तया समानसत्ताक मिपात्वं साध्य मतिचन्न भासिकेऽपि रजतेमिथ्यात्वस्य सम्प्रतिबाधादर्शनेन : दयावहारिकत्वोपपतेः साध्यवैकल्पं । किंच प्रपंचस्यपारमार्थिकत्वेऽपि तस्यब्रह्मज्ञानेतरावाध्यत्वेन मिथ्यात्व साम्योपपतेरर्थान्तरं । ननुसत्त्वेनहि साम्यविवक्षितं ब्रह्मज्ञानेतरावाध्यत्वमात्रं नव्यावहारिकसत्वं ब्रह्मण्यति प्रसंगात् ; किन्तु ब्रह्मज्ञान वाध्यत्वे सति तदितरावाध्यत्वं तेनांकारणसाम्य सिद्धी नपंच परमार्थ्यसंभवइतिचेन्नः ब्रह्मज्ञान बाध्यत्वस्यासिद्धत्वात्, वाध्यत्वमात्रविवक्षायामपि विशिष्टाप्रसिद्धेः, एतादृशसत्त्वपरिकल्पनस्य- प्रपंचमिथ्यात्वसिद्धेरुत्तरकालीनत्वाच्च, एवं साध्यनिर्देशासम्भवात् । ननु समान सत्ता केल्यादिना विवक्षित मितिचेन्न, अनुदितबाधकस्थलेशुक्तिरजतयोर्द्वयोनि ब्रह्मज्ञातबाध्यत्वेनशु क्त्यवाधकावाध्यस्यानि रजतस्य शुक्तितुल्यं रजताभावं प्रत्यव्यावर्तक वात् पचेऽप्युक्तं साध्यसिद्धावपि अतुल्य मिथ्यात्वाभावात्यावर्तक स्वेनार्थान्तरत्वात् । किंचवाध्यत्वस्य ज्ञाननिवत्यत्वरूपत्वे स्वाबाधकाचा व्यत्यं स्वनिवर्तकज्ञानानिवार्यत्वं इदच प्रपंचे सतिसत्यत्वेपि मित्थ्या स्वस्य ज्ञानानिवत्वा भावभावादुपपन्न | तथापि त्वस्त्र प्रप स्वाबाधकाबाध्यत्वं , २९२ शाखमुकावळी । • 2 चेतत्तस्य मिथ्यात्वाभाव विरोधित्वाभावादर्थान्तरं । यद्यभावप्रभावाधः तदTस्वस्य यदभावप्रमापकं तेनमसीयमाणाभावकत्वं साध्यंस्यात, तथाच दृष्टान्तस्साध्यविकलः शुक्तिरजतभ्रमदशायात्रेदं रजतं मिथ्यैव भाति अपितु वस्तुनोरजवमेवेत्यनुभवेन मिथ्यात्वे वान्यमानेऽपि राज तस्यावाधात् । यदपि परिहारान्तरमुक्ती योयस्यस्वाभाविक ध स्वाभावविरोधी, मिथ्यात्वंचकल्पितमपि प्रपंचस्य स्वाभाविकमिति स्वा भावविरोध्यव. स्वाभाविकत्वन्तु तत्लाक्षत्कारनिवृत्त्ययोग्यत्वमेवेति तदपि घटत्वस्य प्रातिभासिका घटत्वाविरोधित्वात् प्रातिभासिकरूपम्य प्राति भासिकतदभाव विरोधित्वाच्च निरस्तम् । किचैवं ब्रह्मसाक्षात्कार निव frera tamatarत्वं नस्वाभाविकमिति तद्बह्मणि अस्वप्रकाशत्वविरोधिन स्यात् स्वप्रकाशत्वविशिष्टस्यात्मन स्स्वप्रकाशत्वं स्वाभाविक, स्वम काशइति साक्षात्कारानिवर्त्यत्वादिति विशिष्टं तदस्वप्रकाशत्वविरोधीति वाच्यम् ; af स्वप्रकाशत्वविशिष्ट अस्वप्रकाशखं माभूत् स्व रूपेस्यादेव स्वप्रकाशत्वस्यास्वप्रकाशत्वेन विशिष्टेस्वरकाशस्था त्याविशिष्टेऽपि नस्वप्रकाशत्वं अस्वप्रकाशत्वविरोधिस्यात् । इदमि ति साक्षात्कारनिवर्त्य च रजतमिदमर्थस्य स्वाभाविकमिति तत्र तद भावोनत्यात । नन्विदमर्थे रजतविरोधादेवनरजताभावः इदं वन तस्य रजतात्मकत्वयोग्यत्वातः किंतु शुक्तित्वेन रजतात्म- वायोग्याचा द्रजतत्वं शुक्तेस्वाभाविकमिति शुक्तावेवरजताभाव इ- ति चेन्न इदमर्थस्यैव शुक्तितया रजतस्य स्वाभाविकस्य इदमर्थेऽपि - रजताभावविरोधित्वात् मनु रजवाभावस्य पारमार्थिकत्वात रजतं नविरोधि भित्र ताकत्वादितिचेत् तर्हि समानवत्ता त्वमेव विरोधप्रयोजकमितिस्वाभाविकत्वस्य तत्प्रयोज कच कल्पनमयुक्तम् । किंच इदं शुक्योरमेदादिदं नरजत कि वि य शुक्तिरितिबाधक साक्षात्कारस्य इदमर्थगोचरत्वस्य अविवादाच तन्निवर्त्य रजतं नमर्थस्यापि स्वाभाविकं । यदपि परिहारान्तरम् यत्र यस्य वैशिष्ट्यमबाधितं सएव तत्र स्वाभावविरोधी , १ 1 नतु पर- , मार्थः मिथ्यात्व वैशिष्टयस्य नमपव्वेसति तत्रवादः, प्रपंचेन स- दत्रयेव नावान 2 मदिन सनाविष [ १६वा ] शतदूपणी” चण्डमारुतसहिता । ૨૩ ‘उत्तरत्र किं ब्रह्मस्वरूपमुत ततो भिन्नं । आद्ये सिद्धसाधनत्वं, ब्रह्मसम्बन्धस्या स्माभिरिष्यमाणत्वात् बाध्यत्वधर्मयोगोहि प्रपंचस्य साध्यते, बाध्यत्वंच ब्र स्वस्य ; 2 यत्वात् न प्रपंच मिथ्यात्वबाधिकेति तदपि घटत्व रजतयोर्घट- शुक्योः प्रातिभासिकाघटत्व रजताभावाविरोध प्रदर्शनेन निरस्त मिति 1 किंश्च बाधोयद्यभावः तत्प्रमावा, तदा कथं प्रपंचेमिथ्या- मिथ्यात्वेन तदभावापादने मित्थ्यात्ववैशिष्टचस्य बाधितत्वे- न परिहारः, आत्माश्रयात् । अथ ज्ञानेन निवृतिर्वाधः, तदाब्रह्मणिस्व- प्रकाशत्वस्य अस्वप्रकाशत्वविरोधिता नस्यात | यदपि परिहारा- न्तरं - अविद्यातिरिक्तदोषाजन्यत्वं स्वविरोधिधर्म राहित्येत्रयोजकमिति, तदात्वस्य प्रातिभासिकाघटत्वाविरोधित्वात, प्रातिभासिकस्या पि प्रातिभासिकस्वाभावविरोधित्वाच्च निरस्तम् किंच प्रपंच- स्याविद्यातिरिक्त दोषाजन्यत्वात् ब्रह्मणि प्रपंचाभावोनस्यात | नतु ब्रह्मणि प्रवाभावो भिन्नसत्ताक इतिद्विविरोधी प्रपंच इतिचेत् । तर्हि समानवताकत्वप्रयुक्त एव विरोधइति किमन्येन । कथंचिदस्मा- भिः प्रपंचे आपाद्यमानस्य पारमार्थिकाभावस्य कल्पितं मित्थ्या त्वं व्यावर्तकमुक्तविरोध प्रयोजकमुक्तविरोध प्रयोजककल्पनयापि स्यात् 4 किंचा विद्यातिरिक्तदोषाजन्यत्वं घटादेरपि नास्ति, भेद- संस्कारजन्यत्वात् | ब्रह्मसाक्षात्कारप्रतिबन्धकतया विपरीत कार्यज- नकतया च भेदवासनाया अपिदोषत्वाविशेषात् । संस्कारएव हि- वासना । प्रातिभासिकव्यावर्तने च न किंचित्प्रयोजनमुभयोरपि समानस- साकविरोधित्वात्, भित्रसत्ताकाविरोधित्वाच्च । किंच शुक्तिरजतव- तन्मिथ्यात्वमपि प्रातिभासिकं त्वयावाच्यम्, अन्यथा स्वसमान- सत्ताकमित्थ्यात्ववत्त्वे साध्ये तस्य दृष्टान्तत्वा सम्भवात् ; तत्र- च मिथ्यात्वस्य रजतसत्यताव्यावर्तकत्वं नोक्तविधयासम्भवति, रजत afन्मिथ्यात्वस्य प्रातिभासिकस्या विद्यातिरिक्तदोषजन्यत्वात् । बा ध्त्वांगीकारे सत्यत्वं गतमेवेत्यत्राह (तस्येति) बाध्यबाध्यत्वस्येत्यर्थः । वा ध्यत्वं साध्यते वाध्यत्वसम्बन्धोवेति विकल्पमभिमेत्यानयेदोषमाह (आद्यइ- ति ) आद्यआह ( बाध्य ततश्वव्याहद्रि ब्रह्मणस्स्वमहिमप्रतिष्ठ- ૨૬૪ शास्त्रमुक्त.बळीं । स्वरूपनित्यमिधत्से । द्वितीये तेनैव दृश्य वहेतोरनेकान्त्यं । तेनव है तुना तत्सिद्ध्यसिद्धयोर्ना नैकान्त्यमिति चेन्न ; तेनैव तत्सिद्धा बने कान्त्यप्रसंगः, तदसिद्धौ हेतोरसाधकत्वमिति प्रसङ्गपर्यवसितत्वात् । ते नैव तत्सिद्धौ तत्साधनस्य सतः कथमनैकान्त्यम्, नहि तत्साधकत्वे तदसाधकत्वप्रसंगइत्युन्मत्तोपि ब्रूयादिति चेन्न : अभिप्रायानभिज्ञानात्, नहि ततएव तत्सिद्धिमभ्युपगम्यानैकान्त्यं ब्रूमः अपित्वनाति बाध्य स्थानन्याधारत्वादित्यर्थः । तदुक्तं सत्यमिध्यात्वं ब्रह्मात्मकमिति को टिनिराकरणे सर्वार्थसिद्धी- ‘ब्रह्मस्वरूपस्य सत्यस्य निराधारस्या सत्य : वृत्तित्वव्याघातादिति । वाध्यत्व धर्मयोगः पक्षसाध्यत्व सम्बन्धात्म को विवक्षितः । साध्यतइति सिद्धिविषयत्व मात्रंविवक्षितं नतु साध्यता | वच्छेदकावच्छिन्नत्वं तेनैव हेतु नेति) तेनैव हेतुनामिथ्यात्वसिद्ध्यनन्त रज्ञाantari मिथ्यात्वसिद्धावप्रतिबन्धकत्वान्नदेोषः, असिद्धिदशायां त्वनुपस्थितत्वादेवेत्यर्थः ( तेनैवेति ) अयं चानिष्टप्रसंगस्सिद्धेः प्रागे- वास्तीतिसिद्धि प्रतिबन्धइतिभावः । शंकते ( तेनैवतदिति ) ( नहीति) अनैकान्त्येनासाधकत्वं फलितमित्यभिप्रायः । आपाधापादक व्यावातेन म संगानुपपत्ते सिद्धेः प्रतिबन्धइत्याशयः ( नहि तत एवेति ) यद्यने- न साध्यंसिद्धये तदानैकान्तिकमिति नापादयामः, येन व्याघातः किंतु तेन हेतुनासाध्यासिद्धे स्तंत्रसाध्याभाव हेत्वोश्व वांगीकारात् स्वन्मतेनैवान्त्यप्रसंगइति मइत्यर्थः । नन्ववमपि नानुमिति प्रतिब न्धइच पंचे वाध्यत्वंवा तद्भावोवावाच्यः तृतीयमकारासम्भवात् । तथाच वाध्यत्वे तत्रैवव्यभिचारः । तदभावेतु प्रपंच एवेति सर्व वायं व्यभिचार्यैवेति निश्चयस्य प्रागेवसत्त्वान्नानुमितिरित्याश Į T यात् नतु कथं सिद्ध्यसिद्धि व्याघातकोत्थानं, प्रपंचे मिथ्यावा पि शुक्तिरजते तस्य सिद्धत्वेन कथं तदगीकरण व्यभिचारोगा तत्र 6 १ ग्रन्थः इत्यं मिया 2 [ १६ - वा ] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । २९५ दृश्यत्वतुर्वर्ततइति भवता ऽभ्युपगतत्वेन तथाभ्युपगमेऽन्यतरा नैका न्यप्रसंग इति । तर्हि तत्र दृश्य हेतु नवर्तत इत्यभ्युपगम्यनैकान्त्यं प- पिहरिष्यास इति चेत्तदादृश्यत्वानुमानेन तत्साधनं न शक्यते, तज्जनित ज्ञानविषयत्वे तस्य दृश्यत्वावश्यम्भावात्, अतोऽनुमानमेव परित्यज्याने कान्त्यं परिहर्तुमर्हसि । ननुवाधितस्या वाधितस्य च साधारणं वाध्यत्वमा त्रं साध्यत इति चेन्न; तथापि, सिद्धसाधनत्वस्य दुष्परिहरत्वात; बाधित- बाध्यत्वमभ्युपगच्छ त’ साधारणाकारस्याभ्युपगमात; पचधर्मताबादस्म- दभिमतविशेषलाभ इति वेन्न, तस्यास्तद्विरुद्धत्वात् । अविरोऽपि पूर्वोक्तान कान्त्यस्यस्थितत्वात् ,

• " 1 1 , त्वेव्यभिचार इति सामान्ये नोद्भावित प्रपंचगत मिथ्यात्वेव्यभिचार उ- द्वावितइति भ्रान्त्या चोदितं तदभ्युपगमेन परिहार उक्तः । अभ्युपग- म्यपरिहारस्य च प्रयोजनं दृष्टान्तेऽपि द्रव्यत्वेन व्यतिरेकिणामित्थ्या त्वे साध्यमानव्यभिचारोद्भावन प्रकारप्रदर्शन ( नन्विति) बाधितार्थस्याबा धितार्थस्य च साधारणं बाध्यत्वमात्रं साध्यम् नतु बाधितासाधारण अवाध्यबाध्यत्वं, एवंच प्रपंचे सामान्यरूपेण faraffin यावाध्य बाध्यत्वरूपविशेषस्य प्रागसिद्धेः नसिद्धसाधनः साध्येच बाधितवाध्य त्वरूपविशेषमादाय बाध्यत्वसामान्यस्य सत्वान्नानकान्यमित्य - थः । ( तथापीति ) त्वदभिनतविशेषासिद्धावपि बाधितवाध्यत्वमादाय- साध्यतावच्छेदका वच्छिन्नस्य सिद्धत्वा सिद्धसाधनमित्यर्थः । नतु पक्षधर्मालाबाधित बाध्यत्वरूप विशेषएव प्रपंचे सिद्धय ति, अन्यथा जडस्य हरिकल्पितत्वं स्वाभाविकमन्तरेणा परोक्षत्वानुपप ते, नच सोपि विशेषः साध्यतावच्छेदकरूपेण न सिध्यति भिन्नविषया पि तत्समानाकारसिद्धिः प्रागेवास्तीत्युक्तमिति वाच्यम् ; पक्षधर्मताव लादेवा बाधितवाध्यत्वत्वेनैव द्वे, विशेषाकार सिद्धेश्व पूर्वमभावात्रसि द्धसाधनमिति शंकुते (पति) ( तस्या इति ) हगधीनसिद्धिक स्य दृश्यत्वस्य हग्वाध्यत्व स्वादित्यर्थः ( अविरोधइति ) पक्षधर्म- २९६ शास्त्रमुक्तावली । न पचमः प्रत्यक्षाद्यैः तद्विधायकै स्तदभावग्रहासम्भवात् 1 श्रुतीनामपि निषेधिकानामन्यत्र व्यवस्थापनात् । अतएव योग्या नुपलम्भ निराकृतसद्भावस्य तदभावस्यानुमानेन साधयितुमशक्यत्वात् । तावादवाधित बाध्यत्वंहि प्रपंचे सिद्धयति, अत्राबाधितेति बाध्य - त्वं विशेषयतस्तत्रापि वाध्यत्वे बाध्यत्वाभावसम्प्रतिपत्ते दृश्यत्वस्यापि स स्वात अनैकान्त्यमित्यर्थः । नतु प्रपंचस्यावाधितवाध्यत्वमेव, तच्च बाध्यत्व वदिति न व्यभिचारः, नचावाधितत्वविशेषणविरोधः बाध्यत्वगतबाध्यत्व स्य बाधितत्वेन अबाधितत्वस्य परमार्थतस्त्वादिति चेन्नः तस्मिन्नेव - तृतीयवाक्येव्यभिचारात् । नच तस्यापि बाधितत्वं, प्रपंचबाध्यत्वस्य- असत्यत्वप्रसंगात् । नतु चतुर्थचाध्यत्वस्यापि बाधितत्वं, एवं मुसरो तरस्यापीत्यनवस्था, अतः कुत्रापि नानैकान्त्यं, प्रथमादिपूर्वपूर्वायुग्म बाध्यत्वस्य तृतीयाद्युत्तरोत्तरा युग्मबाध्यत्वेन परमार्थतया स्थापितत्वा प्रपंचवाध्यत्वं, त् सत्यमेव अतो न सिद्धसाधनमपीतिचेन्न, एवंसति द्वितीयचतुर्थादि युग्मबाध्यत्वादिपरंपरा प्रपंचस्यापि परमार्थ art स्थापनप्रसंगात् । (प्रत्यक्षाद्यैरिति) स्वात्यन्ताभावसमानाधिकरणत या प्रतीयमानत्वंहि स्वात्यन्ताभाव सामानाधिकरण्य प्रकारकप्रतीतिवि षयत्वं । साच प्रतीतिर्न सम्भवति प्रतियोगिग्राहिकया प्रतीत्या तत्रैव तद भावग्रहासम्भवादित्यर्थः । ननु प्रपंचविधायकनिषेधक अतिभ्यां तादृशम- तीतेस्सम्भवस्तत्राह ( श्रुतीनामिति ) ( व्यवस्थापनादिति ) विहित- व्यतिरिक्तविषयतया स्थापनादित्यर्थः । नतु स्वात्यन्ताभाव समाना- धिकरणत्व प्रकारकप्रमितिविषयत्वं साध्यम् तच्च स्वात्यन्ता भावसंमानाधिकरण विशेष्यकस्वात्यन्ताभाव समानाधिकरणत्व प्रका रक प्रतीतिविषयत्वं साच प्रतीतिरेतदनुमान जन्यानुमितिरेव, स्वा- त्यन्ताभावसमानाधिकरण विशेष्यकेत्यंशे स्वात्यन्ताभाव सामानाधि करण्यस्थ प्रकारतयाऽ वगाहनादित्यत्राह: ( अवएवेति ) प्रतियोगिसमा नाधिकरणतया ऽभावप्रत्यक्षस्यासम्भव निरस्ततया प्रतियोगितामाना विकरण्यावच्छिन्ना भावानुपलम्भेन ता सवस्य निरस्ततया तत्साध

१५ वा ]

शतदूपणी चण्डमारुतसहिता ।

२९७

कृत्स्नप्रत्यक्षोपरोधेच निर्मूलतया ऽ नुमानप्रामाण्यस्यैवासम्भवात् । तदभ्युपगमेच स्वोक्तिविरोधात्, परसिद्धान्तस्थिरीकरणाच्च । अप्रमाणेन साधितस्यापि सत्यत्वे 5 स्मदुक्तिमात्रेणापि तदपगस्य दुरित्वात् । सर्वे ब्रह्मात्मकमिति भा-

नापि पत्रः सिद्धसाधनादेव

;

स्करादिभिरिव त्वयापीष्यत इति चेन्न तदपृथक्सिद्धिमात्रे- णण्ड स्माभिस्तदुक्तेः । तथापि सत्य भूतब्रह्मव्यतिरेक साधना दसत्यत्वं फलतीति चेन्न :- स्वयमपि सत्यस्य सल्यान्तरव्यतिरेकमात्रेणा सत्यत्वप्रसंगाभावात् स्वयं घटस्य घटान्तरव्यतिरेकेऽपि नह्यघटत्वं । नेत्र सत्यमिति सिद्वे तद्व्यतिरेकसाधनेनैवासत्यत्वं सिद्धाती ति चेत्र आत्माश्रयप्रसगात्, अवधारणेन हि प्रपंचासत्यत्वं विवक्षितं, ततएवच तत्सिद्धिरिति । श्रुतिसिद्धब्रह्ममात्र सत्ययोपजीवने अनुमा ननैरर्थक्य प्रसंग’, अन्तत श्रुतेरेव पुरस्करणीयत्वात् तस्याश्च नि- रपेक्षत्वात् । विप्रतिपन्नं प्रत्यनुमानं सप्रयोजनमिति चेन्नः श्रुतिप्रामाण्यम- ኃ नस्यानेनानुप्रातेना सम्भवादित्यर्थः । (कृत्स्नेति) अनेनानुमानेना भावसाध ने एतद्वाधितताकृत्स्न प्रत्यक्षस्यामामाण्या त्पक्षहेतुत्र्याप्तचादीना मसि दयानुमानप्रामाण्यासम्भवान्ञ्चेत्यर्थः । अनुमानाप्रामाण्यप्रसंगइष्टइत्यत्राद ( तदभ्युपगमइति ) एतदनुमानप्रयोगविरोधादित्यर्थः ( परेति ) बाधकाभावात् सत्यratra सिद्धिप्रसंगइत्यर्थः 1 प्रामाण्यप्रयो जकव्याप्त याद्याकारविरहिणापि लिंगेन साधितस्य सत्यता यादृच्छिक संवादस्थ दृष्टा, तद्वदिद्यापि स्यादित्याशंक्य तथा सत्यस्म डुक्तिमा- वेण तदभावोऽपि सत्यं स्वादिति परिहरति ( अप्रमाणेनेति ) ( तत- एवेति ) अनेनानुमानेन प्रपंचासत्यत्वसिद्धावेव प्रपंचासत्यत्वासिद्धि रित्यर्थः । नतु श्रुतिवदनुमानस्यापि प्रामाण्यान्नान्यतरेणा न्यतरानर्थ- tafa Ha (अन्ततइति ) अनुमानात्पूर्व नियमेन श्रुतेः प्रवृत्तेस्त क्यमित्यत आह यानुमाननैरर्थस्यं श्रुतेस्त्वनुमाननिरपेक्षत्वात् तेनात्र नतस्यानैरर्थक्य- मिति । विनविरनंप्रति-श्रुतिप्रामाण्यविप्रतिपन्नं प्रतीत्यर्थः । ननुक १९८ शास्त्रमुक्तावळी । 墜 निच्छतस्तदुपजीवनासम्भवात् इच्छतस्तयैव तत्सिद्धेः । श्रुतेश्व प्रत्य- क्षाद्यविरोधिविषयः सिद्धे साकथं प्रत्यक्षादिबाधकानुमानस्योपजीव्या | ननु सत्यमिति केनचित्सामान्यतो निश्चित्य तद्व्यतिरेक स्साध्य तइति चेन्न प्रत्यक्षादिभिस्तन्निश्वये प्रपंचस्यैव सत्यतया तस्य तद्व्यतिरेक साधनायोगात् । ततश्च शास्त्रनिश्चित सत्यव्यतिरेक साधनेपि तस्य सत्यान्तरत्वमात्रं सिध्येत् । सत्यत्वात्यन्ताभावः साध्य इति पक्षेप्येवमेव दोषेोग्राह्यः । नापि सप्तमः तकिलोकतः शुक्तिरज- तादिषु विधातुमापणिकरजतादिषु निषेद्धं च शक्यं किंचिदथाशक्यमिति; न प्रथमः प्रत्यक्षादिभिर्बाधस्य दुर्निवारत्वात् । नद्वितीयः, तस्याप्रसिद्ध त्वात् । तथाविधस्य कस्यचिदन्यस्य साधने तेनाप्युपहितस्य प्रपंच स्याक्षतत्वेना निष्टाभावात् । एवं प्रत्यक्षबाधे निरूपिते सत्य र्थापत्यभावयोः पृथक्प्रामाण्यमिच्छतां ताभ्यामपि बाधः सिद्धः । अ- बाध्यत्वलक्षणव्यवहारा विसंवादान्यथानुपपत्त्या सत्यत्वासिद्धिः । अभा वोपि प्रपंचस्य बाध्याभावाख्यं सत्यत्वं प्रकाशयन् मिथ्यात्वानुमानं बाधत एव । नचात्र योग्यानुपलब्धि नस्तीति वाच्यं:- योग्यत्वस्योपपादि तत्वात् । नहि लोकसिद्धमिध्यात्वा दन्यत् किमप्ययोग्यं मिध्यात्वमस्ति । नवानयोः श्रुतिबाधः तदान्यपर्यस्थापनात् । मेव सत्यमिति निश्चित्य नसत्यवैलक्षण्यं साध्यते, येन मिथ्यात्व श्रति रुपजीव्येत, किन्तु सत्यमस्तीति निश्चित्येति शंकते ( नन्वि. ति) ( प्रत्यक्षादिभिशित ) तेषां विशेषविषयत्वनियमादिति भावः ( एवमेवेति ) प्रत्यक्षादिबाधो ग्राह्यः ( प्रत्यक्षादिभि बांधस्येति ) सत्यत्वग्र हिप्रत्यक्षादिनेत्यर्थः । तथाविधस्यं उक्तविधिनिषेधाशक्यस्य । अन्यस्य- पंचादन्यस्य । एर्वच प्रपंचमपजिहीर्षताधिकमपि साधितमिति भावः । ( प्र त्यक्षवाधे निरूपिते सतीति) तद्वदितिभावः (योग्यत्वस्येति) चरमविकल्पहू शुक्तिरजतादिप्रसिद्धातिरिक्तस्यकस्यचिन्मिथ्यात्व रूपतानिषेधान्मिथ्य त्वस्ययोग्यत्वमुपपादित मिति भावः । तदेव स्मारयति (नहीति) ननूक्त

[ १६-वा ] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । २९९ ननु सत्यत्वे सिद्धेबाबः, तदेव न किचित्पश्यामः किं सत्तासामान्यं, उतस्वरूपसत्वं, अथवा भावत्वं यद्वा प्रामाणिकत्वमात्रं, अथवा किञ्चिदि ति । नायः, सामान्यमनिच्छतस्तदयोगात, इच्छतोपि समान्यादिषु मिथ्या- स्वसाधनस्य निरुपद्रवत्वप्रसंगात् । न द्वितीयः, तत्रापि किं स्वरूपमेव सत्वं, उतस्वरूपस्य सत्वं; पूर्वत्रमिध्याभूतस्यापि स्वरूपस्वरूपमेवेति नकि ञ्चिद्वयतिरिक्तं भवति । निस्स्परूपंतदिति चेन्न तेनैव रूपेण तत्स्वरूप- निर्णयात्, अन्यथा प्रातिविवस्वतरस्वरूपाभावे सर्वेषां निःस्वरूप त्वप्रसंगात् । उत्तरत्र तत्सत्वस्य सत्वान्तराभावे मिध्यात्वं दुर्वारं, ततश्च विश्वमिध्यात्वं । न तृतीयः, अभावस्य मिध्यात्वप्रसंगात् । इष्टमिदमिति- चेन्न; अविशेषाद्भावस्यापि तत्प्रसंगात् । भावान्तराभाववादेतुभावाना मेवाभवत्वात् तत्प्रसंग: । न चतुर्थः, दृश्यत्वानुमानमनपोद्यतदसिद्धेः । स्वप्राहिप्रत्यक्षेण बाधों न सम्भवति प्रपञ्चे सत्यत्वस्यैवानिरूपणा दिति शङ्कते (नन्विति ) ब्रह्मणि प्रामाणिकत्व रूपं सत्वं चतीति भाव: ( न किंचिदिति ) मिथ्यावस्तुव्यावृत्तं

सम्भ किंचित्सत्यत्वं नोक्तं भवतीत्यर्थः ( निःस्वरूपमिति ) सत्यत्वानंगीकारेतुच्छत्वपर्यय- सानादिति शंकितुर्भाषः ( तेनैवेति ) असद्विलक्षणत्वस्याभ्युपगमात् मिथ्यात्वाय स्वरूपेणैव स्वस्वरूपत्वमित्यर्थः (अन्यथेति ) यत्किञ्चित्स्वरूपे सत्यपि यत्किश्वित्स्वरूपाभावेण निस्स्वरूपत्वइत्यर्थः ( वस्त्वन्तरस्वरूपा- भावइति ) सतीतिशेषः । प्रातिस्विकरूपाभावस्य सत्वादित्यर्थः ( उत्तर चेति ) सत्त्वान्तरांगीकारे स्वनवस्था, सत्वस्याद्याप्यनिरूपणा दात्माश्र यश्चेत्यपि द्रष्टव्यं ( इष्टमिति ) अभावत्वादेव तत्र मिथ्यात्वमिष्टमि- त्यर्थः ( भावस्यापीति ) प्रमाणसिद्धत्वाविशेषेष्यभावस्य मिथ्यात्वे- भावस्यापि तत्पसंगइत्यर्थः । ( भावान्तरेति ) अभावत्वस्य मिथ्यात्वमयो जकत्वे इष्ट पर्यवसानादिति भावः । हरयत्वे मिथ्यात्वानुमान भुवृ- तिसममेव प्रपंचग्राहिप्रतीतेः प्रामाण्यसन्देहात् प्रामाणिकत्वासिद्वे:० शास्त्रमुक्तावली । न पंचमः, तस्य सर्वत्र प्रमाणबाध्यले शशविषाण वदसिद्धेः | योग्यत्वेऽ नुपलम्भ बाधादिति ॥ } तदेतदसारं; प्रामाणिकत्वमेव हि सर्वत्र सत्वमभ्युपग- च्छामः । तदुक्तं भाष्ये” व्यवहारयोग्यतासत्त्व " मिति । नचै तद्वाधकानुमाने जीवति न सिद्ध्यतीति वाग्यम्, कालात्ययापदेशस्य नि- मूलत्वप्रसंगात् । यथा वह्नयनुग्णत्वानुमानं प्रतियोगिभूतोष्णत्वग्राहिणा बाध्यते, तथेहापि सत्यत्वव्यतिरेकानुमानं प्रतियोगिविशेष सत्यत्वग्रा- हिगा वाध्यते । नच तन्नगृह्यतइति वाच्यम्, तद्व्यतिरेकासिद्धिप्रसं गात् । ब्रह्मणि तद्ग्रहाद्व्यतिरेकसिद्धिरिति चेन्न ब्रह्मण्यपि सस्य- त्वदुक्तयुक्तिभिः खण्डनात् । तत्राखण्डितत्वे तदेव विश्वस्यापि सत्व न सत्त्वग्राहि प्रत्यक्षबाधइत्यर्थः ( सर्वत्रेति ) ब्रह्मणि ततोत्यत्रवेत्य- थेः (प्रामाणिकत्वमिति ) एतेन जगत्स्त्वानुपपत्तिरेव विपक्षे बाधिकेति- नवीनोक्तं निरस्तं । यदुक्तं प्रमात्वं यदि तद्धति तद्वैशिष्ट्यज्ञानं त दा शुक्तिरजतस्येव प्रपचेपि न तादृशं सत्वं निवार्य, मिध्यास्वावि रोविवाद तत्र लाघवेन प्रतियोगिमात्रस्य अभावविरोधित्वेन उक्तस स्वस्य मिथ्यात्वविरोधित्वात्, अतएव शुक्तिरजतस्याप्यनिवयित्वा योगात् ( कालात्ययेत्यादि ) प्रपंचविषयं ज्ञानं स्वप्रकाशं स्वतः प्रमा- णव, अतो वटादिविषयकत्व प्रमात्वयाहिणाप्रत्यक्षेण प्रमाणविषयत्वं ध arat गृहीतमिति उष्णत्वप्रत्यक्षेणा नुप्णत्वानुमानस्येय मिथ्यात्वानुमा नस्यापि बाधः । उष्णत्वग्राहि प्रत्यक्षस्येवास्यापि बलवत्तया नुमानमात्रेण प्रत्यक्षविषये प्रामाण्ये सन्देइति भावः । नावा- ननु प्रपचे सत्त्वस्यैवाग्रहणात्कथं प्रत्यक्षवादइति पूर्वोक्तभा वानभिज्ञ शंकां निराकरोति ( नचेति ) ( तद्व्यतिरेकेति ) क्वचित्प्रसिद्ध स्यैव निषेध्यत्वादित्यर्थः ( त्वदुक्ते ते ) दृश्यत्वादीनां ब्रह्मण्यपि प्रवृत्तेरिति भाव: ( वत्रेति ) हत्यत्वादीनां ब्रह्मण्यबाधकत्वे प्रपचेप्यबाधकत्वाद [ १५ वा ] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता | ३०१ मिति पश्य । स्वतस्सदेव ब्रह्मेतिचेत् । किमहेतुकत्वं विवक्षितमुतस्त्रयं प्रकाशत्वं यद्वा सत्वाभावेऽपि सदिति । पूर्वत्र ब्रह्मव्यतिरेकात्प्रपंच स्य कार्यत्वमेव साधितं स्यात् । ततश्चांशतस्सिद्धसाध्यता । द्वितीयेपि परप्रकाश्यत्वसाधना त्सव दोषः । तृतीयेतु प्रपंचस्यापि तद्वत्स त्व को विरोधः । एतेन सत्त्वस्य सत्त्वान्तराभावादसत्त्व प्रसंगोऽपि प्र त्युक्तः । अतस्त्वमात्रप्रतिक्षेपे शून्यवादावतारः । कचित्तदभ्युपगमे- प्रामाणिकेषु सर्वेषु तत्सिद्धिरनिवार्येति । नचैनं मिथ्यात्वासत्त्वादौ सामान्यतोऽस्माभिरप्रतिक्षेपात् सत्यस्यैवहिरजतत्वादेः तस्य तत्र सत्यादिवाक्येनेव प्रपंचेोपे प्रत्यक्षेण तदेव सत्त्वं सिद्धयतीति भाव: ( स्वतइति ) ब्रह्मणो निर्विशेषत्वात् ज्ञानत्वानन्दत्वादिशून्यस्या पि ज्ञानानन्दादिस्वरूपत्ववत् सत्यत्वशून्यत्वेपि सत्यस्वरूपत्वं संभ- चति, अतो मदुक्तमुक्तिभि हाण्यपि धर्मभूतखण्डने ऽपि न दोषः, प्रपंचेतु सधर्मके सत्वखण्डने सत्स्वरूपत्वमेव नस्यादित्यर्थः । शब्दार्थसम्भवमात्रेण विकल्पयति (किमिति) (तृतीयेत्विति ) प्रत्यक्षादिना सदिति प्रतीतं वस्तुतरसत्यत्वधर्मनिषेधेपि सत्स्वरूपमेव स्यादित्यर्थः । ननु यदि मिथ्यात्वं सत्त्वंच क्वचिदिष्यते, ततोऽन्यत्र सर्वत्रापिस्यात; अन्यत्र नवेच्छुक्तिरजतशशशृंगादावपि नस्यादित्याशंक्याह (नचैवमिति) मिथ्यात्वासत्वादिशब्दार्थमात्रं न प्रतिक्षिप्यते, किन्तु त्वदभिमतेः तेच कुत्रापिं मदभिमतेंतु मिथ्यात्वासत्वे सर्वत्रापीत्यर्थः (सत्यस्यैवहीति ) रजतत्वस्व सन्निकर्षाभावात्कथं तज्ज्ञानं, सन्निक- भावे ऽपि प्रतीतावतिप्रसंगः। ज्ञानंच नसत्रिकर्षः तस्मान्नान्यथा- ख्यातिसम्भवः अतो निर्वचनीयमेव रजतं स्वाभावाधिकरण उत्पद्य तदेव भ्रमविषयइत्येष्टव्यम् अतोऽनिर्वचनीयत्वमेव मित्थ्या त्वमिति । उच्यते यद्यन्यत्र क्ऌमकारणं नास्ति, तहिं यथाचक्षुषा घटाभावं पश्यामीत्यनुभवे सत्यपि त्वयापि मत्यक्षकारणाभावा दभावाख्यंप्रमाणान्तरमंगीक्रियते, इन्द्रियान्वयव्यतिरेकयोश्चाधिकरणग्रहे- 7 , ननु و २०२ शास्त्रमुक्तावळी । णोषक्षयः, पश्यामीतिप्रतीतिश्च तावन्मात्रादितिकल्प्यते; तथेद्वापिदोषाख्यं अन्यद्वा किंचित् कारणान्तरं कल्प्यतां । यदि रजतं पश्यामीत्यनुभवानुसारेण तज्ज्ञानस्य प्रत्यक्षान्तर्भाव इष्यते, तदा अभावोपलब्धौ प्रत्यक्षवहिर्भावाड़ी- कारस्तव विरुध्येत घटाभावं पश्यामीत्यनुभवस्य तत्रापि सत्त्वात् । वस्तुत स्तु नात्र प्रत्यक्षसामग्रीविरहः, विशेष्य सन्निकर्वस्यैव विशेषणे प्रत्यक्ष हेतुत्वात् । नच विशेषणसन्निकर्षस्याकारणत्वे उष्णीषाच्छन्नकुण्डले - कुण्डलीति बुध्यापत्तिः ; तवापि कुण्डलसंयोगमादाय संयोगीति प्र- स्यक्षापत्तेः । नन्च संयोगप्रत्यक्षेप्रतियोगि प्रत्यक्षस्य तत्सन्निकर्षस्य वा दे तुत्वात् तदभावइति वाच्यम् ; ममापि तुल्यत्वात् । कुण्डलीतिप्रत्य- क्षस्य संसर्गविधया संयोगप्रत्यक्षत्वात् । अव्याप्यवृत्तिप्रत्यक्षे तद्विशेषणक तत्संसर्गक तद्विशेष्यकौदासीन्येन इन्द्रियसंयोग प्रदेशावच्छेदेन समवा यस्य हेतुत्वाच्च । ननु त्वया प्रतियोगिप्रत्यक्षाभावेपि दण्ड्ययमासीदि ति दण्डिप्रत्यभिज्ञारूप दण्डसंयोगप्रत्यक्षांगीकारा न तौल्यमिति चे नः संस्काराजन्य संयोगप्रत्यक्षे प्रतियोगिप्रत्यक्षस्येन्द्रिय संयुक्त देशाव- च्छेदेन समवायस्यच हेतुत्वाद । नतु संयुक्तसमवायाभावात् कथं- द्रव्यगतजातिप्रत्यक्षमिति चेन्न; द्रव्यगतजातिविशेष्यक प्रत्यक्षएव- तस्य हेतुत्वात् । विशेष्यसन्निकर्षत्वेन विशिष्टप्रत्यक्षत्वेन सामान्यतः कार्य कारणभावेन यत्सामान्ययोरिति न्यायेन तद्विशेषयोरेव कार्यकारण- भावौचित्यात् । किंच गुणकर्मादिग्रहाव्यापकत्वात् संयुक्तसमवायंप्रति न द्रव्यजातिप्रत्यक्षत्वं कार्यतावच्छेदकं शब्देसत्ताजाति प्रत्यक्षानुपप तेश्च । ततएव न द्रव्यसमवेत पत्यक्षत्वं शब्दग्रहणानुपपश्च । अत- संयुक्वेतरसमवायमात्राविषय संयुक्तसमवेत प्रत्यक्षत्वं संयुक्तसमवा यजन्यतावच्छेदकं, असो नाप्रसंगातिप्रसंगौः तथाच भ्रमस्थले रजतरवस्य संयुक्तसमवेतत्वाभावात् न प्रत्यक्षासम्भवः । नचासन्निकृष्टरूपादिप्रत्य- क्षापत्तिः, विशेष्यसन्निकर्षाभावात । नचासनिकृष्टरूपविशेषणकसन्निकृष्ट रूपनिष्ठरूपत्वविशेष्यकप्रत्यक्षापत्तिः, रूपेतरावृत्तित्वे सति सकलरूप- वृत्तित्वभाने तद्भानस्येष्टत्वात् । कचिद्विशेषणज्ञानाभावात् त्स्मरणेसति तद्विशिष्टज्ञानमिष्टमेव । नन्वतीतश्यामतादिविशिष्टप्रत्यक्षम- त- [ १५ वा ] शनदूतणी - चण्डमारुतसहिता । ; ३०३ संग इतिचेन्न : लौकिकप्रत्यक्षस्य वर्तमान कालावच्छेदेनविषयग्राहकत्व नियमात, तस्यात्रबाधादोषाभावाच्चाभावात् । लौकिकप्रत्यक्षेच वर्तमानका लावच्छेदेन विषयोल्लेखित्वं नियतम् । अतः प्रत्यक्षस्यायं स्वभावः । तथाच तत्सामग्रीविशेषसामग्री, न तया विना सामान्यसामयचा कार्यमितिनाती तश्यामताविशिष्टलौकिकमतीतिप्रसंग ः । नचैवं वाच्यम् सामग्रीसन्नि धानप्रयुक्तोऽयं नियमोनस्वभावादितिः विशेषणसन्निकर्षहेतुत्वेऽपि श्यामता दशायामपी दानीमयश्यामोनेति भ्रमेसतिश्यामतामात्रधीप्रसंगात् । समानप्रकारकं प्रत्येव प्रतिबन्धकत्वात् तत्कालावच्छेदेन श्यामताभा वं बोधय दोषोऽपि तद्विपरीतस्यतत्कालावच्छिन्न श्यामताध्यक्षस्यैव प्रतिबन्धकः । यथाच शाब्दत्वस्य शब्दजन्यतावच्छेदकत्वे ऽपि तज्ज्ञान- स्वान्वयविषयतानियमात् योग्यताज्ञानं शाब्दज्ञानकारणं, प्रतियोग्यर्थज्ञा नमात्रे तदपेक्षाबीजाभावात तथावर्तमान कालावच्छेदार्थ तत्सामपीवि शेषतो लौकि प्रत्यक्षसामग्री । किंच संयुक्तसमवेतप्रत्यक्षत्वं कार्यताव- च्छेदकं नतु तत्कालीन संयुक्तसमवेतप्रत्यक्षत्वं, गौरवात् अतइदानीं संयुक्तसमवायाभावात् नातीतश्यामताप्रत्यक्षं । नन्वेवं घटे रक्तता दशायां भतीतश्यामतारोपो नस्यादितिवेन्त्रः इष्टापतेः, श्यामान्तरस्यैव तत्रारोपात, अगृहीतश्यामान्तरस्यापि सामान्यप्रत्यासत्त्या श्यामान्तर ज्ञानसंभवात् । पूर्वकालीनरूपवानय मित्यारोपः कथमितिचेन्न ; तत्रापि रूपे तत्कालीनत्वस्यारोपात् अलौकिकमतीतश्यामतादिविशिष्टप्रत्यक्ष तत्सामग्रयां सत्यामिष्टमेव । किंच द्रव्यसमवेतप्रत्यक्षे संयुक्तसमवा यस्य हेतुत्वे त्वन्मते रजतत्वस्यैव शुक्तित्वरूपत्वात् तदेव शुक्यैव रजतत्वात्मनाभि व्यज्यतां, दोषादिति नान्यथाख्यातिविरोधः । ननु- सामान्यतोपि विषयसन्निकर्षत्वेनैव हेतुतास्तु, लाघवात्, नविशेष्यसनि कर्षत्वेन, गोरवादिति चेन्न, तत्सन्निकर्षस्य तत्प्रत्यक्षहेतुत्वे द- ण्डययमासीदित्यादिप्रत्यभिज्ञा प्रत्यक्षोच्छेदप्रसंगात् । दण्डादिसन्नि- कर्षाभावात् । ननु तत्सन्निकर्षस्तदवच्छेदेन प्रत्यक्षकारणं, अतः प्र- त्यभिज्ञा देवदत्तेसन्निकर्षसत्त्वात् तदवच्छेदेन प्रत्यक्षं, दण्डादौ - । ૦૪ शास्त्रमुक्तावली । निकर्षाभावात् तदवच्छेदेन स्मृतिरितिचे तर्हि घंटे सन्निकृष्टे- पठेया सन्निकृष्टे तदुभयविषयकं घटांशग्रहणात्मकं पटांशेस्मरणात्मक मेकं ज्ञानं स्यात्, तत्वयापि तत्परिहारार्थ विशेष्यसन्निकर्षो ऽपि कारणमिति वाच्यम्, अतः कारणंतदेवेत्युचितं आवश्यकत्वात् । ननु त्वत्पक्षेपि विशेष्यसन्निकर्षस्य हेतुत्वात्सएवातिप्रसग इतिचेन्त्र ; मयातद्विशेष्यकप्रत्यक्षे तत्सन्निकर्षः कारणमित्यङ्गीकारात् । ननुममापि सं- स्कारोविशेषणांश एवं हेतुरीत्यंगीकारान्नातिप्रसंगइतिचेन्न, विशेष्यस्मृ त्यभावप्रसंगात् । ननु प्रत्यक्षलामग्री प्रतिविशेषणांश एव सहकारी संस्कारइतिचेत् ; किं सहकारित्वं दण्डस्येवचक्रं प्रति, किंवा घटपट- सन्निकर्षयो समूहालम्बनइव संस्कारमत्यक्षसामग्रयोस्समाहारमात्रं । नाद्यः प्रत्यभिज्ञायां ज्ञानप्रत्यासत्तिस्वीकारप्रसंगात 1 विशेष्य } सत्रिकर्षस्य विशेषणांशे हेतुत्वस्वीकारप्रसंगाद्वा । ननु नप्रत्यक्षसाम ग्रीविशेषणांश हेतुः किंत्विन्द्रियं तथाच तज्जन्यमपि विशेषणांश ज्ञा- नं तत्सन्निकर्षापेक्षं मनोजन्यानुमिति वदितिचेन्नः इन्द्रियत्वेनेन्द्रिय जन्यस्थ ज्ञानस्य प्रत्यक्षत्वनियमात् । नान्त्यः, सन्निकृष्टा सन्निकृष्टवि शेष्यकप्रत्यक्ष स्मृत्यात्मक ज्ञानप्रसंगतादवस्थ्यात् । ननु प्रत्यक्षान्तर्गत विशेष्यांश भिन्नस्मृतित्वं कार्यतावच्छेदकं संस्कारं प्रति, अतोनाय मतिप्रसंग नचासनिकृष्टविशेष्यज्ञानांशे प्रत्यक्षत्वाभावात् तत्राप्युक्तकार्य तावच्छेदक सम्भवादति प्रसंग एवेतिवाच्यम्, प्रत्यक्षत्वाधिकरणज्ञानान्त- विशेष्यत्वस्य प्रत्यक्षत्वानधिकरणेऽप्यंशेऽनपायात्, इति चेन्नः गौरवात लाववेन स्मृतित्वस्यैवकार्यतावच्छेदकत्वात् । नतु ममापि विषयसन्निकर्षस्य कारणत्वाल्लाघवं तवतु विशेष्यसत्रिकर्षस्य कार- णत्वात् गौरवमितिचेन्नः दण्ड्यासीदीत्यादौ दण्डादेरपि प्रत्यक्षत्वाश्र- यं तदेव ज्ञानं प्रतिविषयत्वेन तत्सन्निकर्षकल्पनाप्रसंगात्, अंशविवक्षा- यांतु यद्विषयकत्वावच्छेदेन प्रत्यक्षत्वं तत्सन्निकर्षत्वं पर्यवस्यति इदंन्व वि शेष्यसन्निकर्षत्वापेक्षया गुरु तुल्येवास्यादित्य स्मत्पक्षे गौरवं, सत्यपि गौरds स्मिन् प्रत्यक्षान्तर्गतविशेष्यांशभिन्नस्मृतित्वरूपत्वदभिमतकार्यात- , * , , शनी - चण्डमारुतसंहिता । ३०५ [ ११वा ] बच्छेदकापेक्षया लाघवं विशेष्यसन्निकर्षस्यस्पष्टम् । किंचास्तिताव देवद- से दण्डितयानुभूते यज्ञदत्ते ऽयमेव पूर्व दण्ड्यासीदिति भ्रमः प्रत्य- भिज्ञारूपः एवं पूर्वमयं श्यामआसीदिति; तत्र नदण्डीत्यंशे स्मृतिः, तस्य पूर्व दण्डितयाननुभवात्, अतो परोक्षभ्रमएव वाच्यः, तत्रचनानिर्वच नीयोत्पत्तिसम्भवः, अतीतत्त्वानुभवानुरोधेन इदानीं दण्डस्य तसस्था प्युत्पत्ते वच्यत्वात् तस्यच विरोधेन असम्भवात् । अतो ज्ञानस्य प्र- त्यासत्तित्वं विशेष्यसन्निकर्षमात्रस्य हेतुत्वंवा स्वीकृत्य अन्यथाख्याति रेवस्वीकार्येति तत्र क्लृप्तसामग्रया सर्वत्रान्यथाख्यातिसिद्धिः । 1 नतु दण्डतत्संसर्गयो स्मृतिः विशेष्यांशेऽत्वनुभवइति नमत्यक्षान्यया ख्यातिरिति चेत ; तथासति रजतादिभ्रमस्यापि रजतत्वाद्यंशे स्मृतिरूपत्व संभवादन्यथाख्यातिः कारणवाधाभावात् सिद्धयेत् । नचारोप्यांशे साक्षा स्कारत्वानुभवविरोधः स्मर्यमाणस्यापि रजतस्य साक्षात्क्रियमाणशुक्तय भेदारोपात जातेस्तु साक्षात्क्रियमाणसंसर्गारोपात्तादृशानुभवोपपत्तेः । किंच शुक्तिरजतविपरीतसमूहालम्बने सन्निकर्षस्य विद्यमानत्वाद- न्यथाख्यातिर्दुर्वारा | नन्च यद्गततया गृह्यते तद्वटित संयुक्तसमवायोहेतु रितिवाच्यम् ; गौरवात् । नचैवं सत्येकघटे सन्निकृष्टे सति घटान्तरे घटत्वग्रहापतिः घटान्तरसत्रिकर्षइष्टापत्तेः, असन्निकर्षेच विशेष्यसि कर्षाभावेनैव तदभावात् । एतेन विशेषणसन्निकर्षस्याकारणत्वे पर्वते परा मशनन्तरं वह्निविशिष्टप्रत्यक्षस्यादितिनिरस्तं प्रतियोगिप्रत्यक्षाभावात, वत्संयोगावच्छेदेन सन्निकर्षाभावाच । किंच तवमते पर्वतो वह्निमा. निति ग्रहणस्मरणात्मकं ज्ञानं कुतो न स्यात्, पर्वतस्य पूर्व वह्निमत्वेन अननुभवादिति चेत् ? तथाखति अदण्डिनि दण्ड्यासीदिति ग्रहणम्भरण तुमकं ज्ञानं स्यात् । यदि तत्र दण्डिसदृशधर्मदर्शन मात्रात् तत्रानुभवाभा पि तस्यैव दण्डितया स्मरणं, तहदानि धूमवत्वेन सादृश्यदर्शनाद्वह्नि वि शिष्टत्वेन स्मरणापत्तिः अननुभूत विषयस्मृति सामग्रयपेक्षयानु मिति सामपचा बलवत्त्वादनुमितिरिति चेत् ? ततुमिति सामग्रयाः प्राव ल्यात अनुमितिरित्यस्तु । ननु संशयोत्तरपुरुषप्रत्यक्षं न स्यात्, यदिसमानैत्रि पये प्रत्यक्ष सामग्रीप्रबळा- तदि पर्वते वह्नयनुमिति र्न स्यात्, प्रत्यक्षंचस्यात् । , ३९ २०६ शास्त्रमुक्तावळी । " उपनीत प्रत्यक्ष सामग्रयपेक्षयानुमिति सामग्रीप्रबलाचेत, संशयोत्तर प्रत्यक्षभ्रमस्तर्हि नस्यात् । दोषावटितोपनीत प्रत्यक्षसामग्रीतो नुमितिसा मग्रीबलवतीतिचेत्र - पर्वते वह्निभ्रमानुमित्यनुपपत्तेः तत्र विशेषभ्रमरू पदोषस्य सत्त्वात् । प्रत्यक्षमात्रप्रयोजक दोषाघटितोपनतिप्रत्यक्षसामग्रच पेक्षया नुमितिसामग्री मवला, संशयोत्तर प्रत्यक्षभ्रमेच सादृश्यस्य तय क्षस्यच प्रत्यक्षा साधारणदोषस्यसत्वात्, पर्वते तदभावात् ; भ्रमविशेष दर्शनस्यानुमिति साधारणत्वात्सादृश्य तस्प्रत्यक्षयोः कथंचिदत्रापि सम्भवेपि तस्य भ्रमंप्रति दोषत्वे मानाभावादिति चेन्न ; - सौर- म्यव्याप्यदर्शनाभावदशायां चन्दनत्वभ्रमात् सौरभ्यप्रत्यक्षभ्रमो जायत इत्यवच्छेदक भ्रमोदोषइति सिद्धम्, तथाच व्याप्यदर्शन दशाया मप्यनुमिति नस्यात, अवच्छेदकदर्शनरूप प्रत्यक्षमात्र- प्रयोजक दोषसत्त्वात् नचेष्टापत्तिः, प्रमास्थलेऽ वच्छेदकदर्शनकालनिना- पि व्याप्यदर्शनेनानुमिते स्वीकर्तव्यत्वात् खदुक्तप्रावत्यप्रयोजकस्यापि तत्रसत्त्वात् । स्वकल्पितप्रयोजक मात्रानुसारेण प्रमास्थलेऽनुमितिरेव भ्र- मस्थले प्रत्यक्षमेवेति वैषम्यकल्पनस्यानुचितत्वात् अनुमिति भ्रमविष पर्वतेप्यवच्छेदक दर्शन सत्त्वात् । ह्रा, यदपि संशयानुत्तर प्रत्यक्षसामग्रीतः संशयोत्तरपुरुषप्रत्यक्षोपपत्तिरितिः < } अनुमितिसामग्रीमब तेन तदपि न, स– न्दिग्धवह्नौ पर्वते प्रत्यक्षापत्तेः । असन्दिग्धपुरुषत्वे सन्निकृष्टे पुरु- षे व्याप्यदर्शना दनुमित्यापत्तेश्च । नन्व सन्निकृष्टद्रव्यविशिष्ट प्रत्यक्षसा मनीतो ऽनुमितिसामग्रीबलवती, तेन पुरुषप्रत्यक्षं वह्निप्रत्यक्षाभावश्च- सिद्धः । नच घंटे पथ्यमानत्वेन भाविरक्तिमानुमाना नुपपत्तिः, अव र्तमानविशेषणकप्रत्यक्षसामग्रीतो बलवत्त्वादितिचेत् ; - एवमपिकरभ्रमात पुरुषतादात्म्यारोपानुपपत्तेः । किंच सौरभ्यव्याप्यदर्शने ऽपि सौरभ्यानु मिति नस्यात्, सौरभ्यस्य वर्तमानत्वात, अद्रव्यत्वाच्च । नचेष्टापत्तिः, यत्र प्रत्यक्षत्वं नानुभवसिद्धं तत्र प्रत्यक्षत्वस्य मानान्तरासंभवनिबन्ध. नतया मानान्तरासम्भवे तज्जन्यत्वस्यैव वाच्यत्वात् । [ १६ वा ] शतदणी चण्डमारुतसंहिता ।

अथ प्रत्यक्षजनकसन्निकर्षानाश्रयविशेषणकप्रत्यक्षप्रमासामग्रीतो- नुमितिसामग्रीबलवतीति पुरुषप्रमाभ्रमयोरुपपत्तिः, सौरभ्याप्रत्यक्षतोपप- त्तिश्व, चक्षुस्संयुक्तसमवायस्य गन्धाग्राहकत्वात् एवं पर्वतेनवह्निप्रत्यक्षा पतिरिति चेत् ? पर्वते वह्निभ्रमानुमित्यनुपपत्तेः । नचासनिकृष्टद्रव्यविशिष्ट प्रत्यक्षसामग्रीतोपि बलवत्त्वात्र दोषइति वाच्यम् ; - अचन्दने चन्दनत्वेन गृह्यमाणे सौरभ्यव्याप्यभ्रमात् खौरभ्यानुमित्यनुपपत्तेरिति चेत ॥ - . उत्यतः वर्तमानकालावच्छेदेन विशेषणावगाहिविशिष्टप्रत्यक्षसाम- प्रीतोऽनुमितिसामग्रीबलवती, भतो सन्निकृष्टस्य वह्नेर्वर्तमानकालावच्छेदे न प्रत्यक्षासम्भवात् पर्वते वह्नचतुमितिसामग्री बलवती । ननुवर्तमानका- लावच्छेदेनेव वह्नेः प्रत्यक्षं पर्वते स्यात्, प्रत्यक्ष सामग्रया स्वत्त्वात्, इतिचेन्नः - वर्तमान कालस्यायोग्यत्वेन तद्भासनासामर्थ्यात् । नच वर्तमान- कालोपस्थितिमात्रं तत्कालावच्छेदेन विशेषणवैशिष्टयप्रत्यक्षे सहकारी गृ झमाणजम्बूफलादौ श्यामकोपनये कालोपनयेऽपि तज्जन्यप्रत्यक्षेणवर्तमान त्वाग्रहात् । अतोयस्मिन् काले यत्र यत्सत्तापादनमात्रेण तद्विशेष्यकप्रत्यक्षा पादनसम्भवः सकालः स्वावच्छेदेन तत्र तद्विशेषणावगाहने हेतु, नचानुमितिकाल स्तादृशः । नतु चन्दनमिदानीं सुरभीति चन्दनवा- वच्छेदेन ज्ञाते चन्दनविशेषे तदा दृष्टे इदानीमिदं सुरभीत्य स्युपनीत सौरभ्य प्रत्यक्षं, तथाच यदा arareक्षक्षामग्रीकाले त दयाप्यचन्दनत्वादिपरामशोपि तत्र तत्र स्यात् सदा तत्रानुमिति नस्यादितिचेन तादृशकालप्रयुक्तवर्तमानकालीन विशेषणावगाहि- ताकप्रत्यक्षात्यप्रत्यसामग्रीतो बलवत्त्वस्यविवक्षितत्वात् । यद्वा- साक्षात्कारत्वसन्देइयोग्य प्रत्यक्ष सामग्रीतोऽ नुमितिसामग्री बलवती, उपन- याद्यपेक्षसाक्षात्कारच तत्सन्देहयोग्यः । असाक्षात्कारत्वभ्रमयोग्य प्रत्यक्ष सामग्रीतइतिया, अचाक्षुषत्वादिभ्रमयोग्यप्रत्यक्ष सामग्रीतइतिवा, योग्यस- त्रिकृष्टग्रहप्रतिबन्धक दोषावदितोपनीत प्रत्यक्षसामग्री तइतिवास्तुः तवा- प्यननुभूतविषयस्मृत्यपेक्षया नुमितिसामग्रीप्राबल्यस्य वाच्यत्वात । तत्र- व नाननुभूतविशिष्टस्मृतित्वं प्रतिबध्यतावच्छेदकं, संशयानन्तरमपि विशेषदर्शनात् सोऽयं पुरुषइति भ्रमत्यभिज्ञेोच्छेदापत्तेः । दोषाघटित, ; • शास्त्रमक्तावळी | 彎 , AT वाच्य , त्वविशेषणेच भ्रमानुमित्युच्छेदापत्तेः । योग्यसत्रिकृष्टग्रमतिबन्धकत्वादि ना दोषविशेषणेच कुतो गौरवं तवतु विशेषणांशे सन्निकर्षस्य का trafai कल्पनीयं । किं त्वन्मते संशयानन्तरं पुरुषभ्रमस्थलेऽ नुमि- तिरेव स्यात्, प्रत्यक्षसामग्रचाः प्रतिबन्धिकाया स्तत्राभावात् तत अ प्रत्यक्षसामग्रीसम्पत्त्यर्थं विशेषणसन्निकर्षस्य हेतुत्वंवा त्याज्यं ज्ञा प्रत्यासत्तिर्वा स्वीकार्या | नचानिर्वचनीयोत्पत्ति सामग्रयपि प्रति बन्धिकाकल्प्यतइति वाच्यम्, तथासति प्रतिबन्धकान्तरकल्पनागौरवात् । fearfareer: प्रतिबन्धकत्वे पर्वते वह्निभ्रमानुपपत्ति दोषस्तवा पि तुल्यः, अर्थसामग्रयास्वत्वेन पर्वते वह्निमदुत्पत्तिप्रसङ्गात् स्थाणौ पुरुषवत् । नच तत्रार्थजनकदोषों नास्तीतिवाच्यम्, तथास- ति तादृशदोषा घटित प्रत्यक्ष सामग्रयपेक्षयानुमिति सामग्रयाः बल्यसम्भवेन पर्वते भ्रमप्रत्यक्षापादनायोगात् । किचार्थसामग्रयाः प्र- तिबन्धकत्वेऽनुमित्सया पुरुषम्भ्रमानुमितिर्नस्यात तथाच तत्रापि सिषाधयिषा विरह सहकृतार्थसामग्रचाः प्रतिबन्धकत्वस्य तया पुनरपि गौरवं । तत्रैव सिसाधयिषा सहकृतानुमिति साम- प्रथा अर्थप्रतिबन्धकत्वं च कल्प्यमित्यपिगौरवं । अस्तुवाविशेषणस- त्रिकर्षः कारणं, अस्तुप्रमायामेव नतु भ्रम इतिकल्प्यतां । ननु लाघ- वा जन्यप्रत्यक्षत्वं कार्यतावच्छेदकं नतु प्रमात्वपर्यन्तं गौरवादि तिचेन्न ; भ्रमेव्यभिचारोपस्थित्या लोके सामान्येन कारणत्व महास म्भवात 1 नच भ्रमस्साक्षिरूपत्वात्र जन्यइतिवाच्यम् लोकेम- माया इव भ्रमस्यापि उत्पत्तिप्रतीतस्सामान्यकारणत्व ग्रहपरिपन्थि - व्यभिचारोपस्थिते रावश्यकत्वात् । नच परीक्षकाणां साक्षिरूपभ्र- मे उत्पत्तिप्रतीते रथस्पत्त्युपाधिकत्व ग्रहाद्वयभिचारज्ञानाभावात् सामान्येन करणत्वग्रह इतिवाच्यम् तथा सति चक्रकप्रसं- गांव जन्यप्रत्यक्षत्वावच्छेदेन कारणत्वे निर्णीते भ्रमस्थळे- कारणवाचनान्यथा ख्यात्यसम्भवेऽनिचनीयोत्पत्तिसिद्धौ तद्धमरूप- सण उत्पत्तिप्रतीते रथोत्पत्युपाधिकत्वे सिद्धे जन्यप्रत्यक्षत्वा भावा दयभिचारग्रहनिवृत्तौ तदवच्छेदन कारणत्वग्रदइति । अस्तु [ १६वा ]

शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । २०९ वाविशेषणसत्रिकर्षः प्रत्यक्षमात्रकारणं, नचात्रतदनुपपत्तिः, ज्ञानस्यै- घ प्रत्यासत्तित्वात् । ननु ज्ञानस्य प्रत्यासत्तित्व काशीस्थपदार्थवा क्याज्जानतस्तम्पदार्थ शब्दतोजानामीत्यनुभूतवतो ऽपरोक्षतोजानामी- त्यनुभवप्रसंग इति चेतर्हि शुक्तिरजतादिस्थले परोक्षतो जाना- मीत्यनुभवादस्तु तत्र प्रत्यासत्तित्वम् यत्र तथानुभवो ना- स्ति तत्रमाभूत्प्रत्यासत्तित्वं | त्वन्मते प्रत्यभिज्ञायां ततांश इच- काशीस्थपदार्थ जानामीत्यनुभवस्य विषयांशे स्मृतित्वोपपत्तेश्च । वस्तुतस्तु तत्सन्निकर्षजन्यतावच्छेदकं तद्विषयप्रत्यक्षत्वं नतु तदंशप्रत्यक्षत्वं गौरवाद | | तथाच दण्डपासीदित्यत्र दण्डशेष- त्रिकर्षीपेक्षायां ज्ञानमत्यासत्तिसिद्धिः । किंच कवीनामोत्प्रेक्षिक- ज्ञानसिद्धये संशयाद्यर्थच ज्ञानप्रत्यासति स्स्वीकार्या, तदनुरोधा दां पविशेषासहकृत ज्ञानप्रत्यासति जन्यप्रत्यक्षेषु वृक्षशिलाद पृथि- dreaभव्यञ्जकाभावान्नोपलभ्यते इतिकल्प्यताम् । 1 नव-संशयादेर्ज्ञानाभासत्त्वं तत्रैव पुरुषाभासत्वत् । ज्ञानत्वेनानु भवात् । अतएवहि त्वयापि ज्ञानाभासत्त्वमुच्यते । नचज्ञानेवऌप्तकारणा भावादज्ञानत्वं, कार्यानुसारेण कारणस्य कल्पनीयत्वात् 1 अन्यथा रजतभ्रमस्यापि प्रत्यक्षक्तकारणाभावेन प्रत्यक्षाभासत्वा- पत्तेः । चक्षुर्जन्यत्वाभावेन स्पर्शज्ञानस्य ज्ञानत्वा परोक्षत्वयोरभाव- प्रसंगाव ज्ञानस्य प्रत्यालतित्वे पर्वते वयनुमित्यभाव प्रसंग स्तु अनुमितिसामग्रीप्राबल्य समर्थनेन परितः । t तत्र ज्ञानमत्या- नन ज्ञानस्य प्रत्यासत्तित्वेऽनुमानप्रमाणोच्छेदः, सत्तिसम्भवेन वह्निज्ञानस्य प्रत्यक्षरूपत्वलस्भवात् । नचानुमितित्वोपलंभात् प्रत्यक्षत्वाभावः अनुमितेः प्रत्यक्षविशेषत्वसम्भवादिति चेन्नः- अनुमितौ प्रत्यक्षत्वाभावोपलम्भादेव नप्रत्यक्षान्तर्भावः । अयं दण्ड्यासीदित्यत्रापि दण्डज्ञान प्रत्यक्षत्वाभावस्यानुभवसिद्धत्वा तस्यप्रत्यक्षान्तभवो नस्यादिति चेन्नः- तत्रकारणान्तराभावात् । नचेोपनय एवकारणमस्त्वितिवाच्यम्, भ्रमेरजतं साक्षात्करोमीति प्रत्यक्षत्वस्यानुभवसिद्धतया एतत्कालीनत्तया घरे साक्षात्करे मिचन्दनेसौरभ्यं साक्षात्करोमीत्युपनीते प्रत्यक्षत्वस्या३१० शास्त्रमुक्तावली । नुभवसिद्धतयाच स्वविषयविशिष्टप्रत्यक्षत्वावच्छेदेन उपनयस्थेन्द्रिय सहकारित्वकल्पनान्नतस्य प्रमाणान्तरत्वम् । क्वचित्प्रत्यक्षत्वाभाव ग्रहस्तु चक्षुरादिसम्बन्धाग्रदेण तच्चक्षुस्सत्रिकर्षजन्यत्वाभावविषयो भ्र भएव । व्याप्तिज्ञानस्यतु प्रत्यक्षसहकारित्वं नक्लृप्तमिति तस्य प्रमाणांतरत्व सम्भवान्नानुमितौ प्रत्यक्षत्वाभावग्रहस्य भ्रमत्वकल्पनमुचितं । यद्यपि संशयोत्तर प्रत्यक्षविशेषदर्शनस्य हेतुत्वमस्ति ; तथापि भवच्छेदकज्ञानत्ये न संशयोत्तर प्रत्यक्ष देतुत्वं व्याप्तिज्ञानाभावेपि अवच्छेदकज्ञानात् संशयो तरप्रत्यक्षदर्शनात् । व्याप्यज्ञानस्थलेऽपि अवच्छेदकग्रहणस्यावश्यकत्वात् । व्याप्यत्वपरामर्शस्य हेतुत्वेपि संशयो तरप्रत्यक्षत्वावच्छेदेनेव हेतुत्वात् । अनुमितेश्च संशयोत्तरत्वनियमाभावात् करणान्तरत्व कल्पनमा घश्यकं तस्यच सम्भवत्येव प्रमाणान्तरत्वं, विशेषदर्शनस्य कोट्यन्तरनति बन्धकत्व पक्षे सहकारित्वाभावाच्च । अपिच प्रत्यक्षस्थले frera विषायां सत्यां प्रत्यक्षाभावस्तिसाधयिषा सहकृतानुमिति साम- या प्रतिबन्धत्वात् । तत्र प्रतिबध्यतावच्छेदकं प्रत्यक्षत्वमेव लाघवात् नचानुमिति भिन्नप्रत्यक्षत्वं गौरवात्। तथांच स्वकार्यस्य स्वेनैव प्रतिब- न्धायोग. दनुमितेः प्रत्यक्षभेदसिद्धिः । * तस्त्र- ननु - अनुमित्सा सहकृतानुमिति सामग्रीप्रतिबध्यशाब्द ज्ञानादिक- मपि न प्रत्यक्षमात्रं ततश्च अनुमिति भिन्नज्ञानत्वं भ- तिबध्यतावच्छेदकं अनुगतत्वात्, न प्रत्यक्षत्वं न्यूनवृत्तित्वात्, क्षतो नानुमितेः प्रत्यक्षत्वेपि तत्सामग्रयाः स्वकार्यप्रतिबन्धक- स्वापत्तिरिति चेन, प्रत्यक्षान्येन जानीयामितीच्छायां सत्यामपि शाब्दादि सामग्रीसत्त्वे तज्ज्ञानोत्पते स्तादृशानुमित्सा सहकृतानुमिति arrrri प्रत्येव प्रतिबन्धिका तत्रच प्रतिबध्यतावच्छेदकं प्रत्यक्षत्व मेवेतिलाघवावतारात् । किंच यदवच्छेदेन , साम यद्धर्मदर्शनं तरसामानाधिकरण्येन त मैग्रहे उपनयस्य सामग्रीवं । अतः पर्वतो वह्निमानित्यनु- मितिः सिद्धिप्रत्यक्षरूपा नस्यात् । नन्ववच्छेदकदर्शनवत् व्याप्यदर्श [ १५वा ] शतदूपणी चण्डमारुतसंहिता । 1 , , ३११ नमपि ज्ञानप्रत्यासत्ते नियामकमस्तु तथाच कारणे फलेषा किमव- च्छेदको लेखेनेति चेत् ? तथाप्यनुमिति स्थळे सत्यवच्छेदकपुरस्का रेणोपनीत प्रत्यक्षसामग्रीधूमाद्यवच्छेदकयदात्, अनुमितिस्तुनावच्छेदक गोचरा नचान्यत्तदानीं तादृशज्ञानमस्तीति तादृशस्यावश्यमनुमिति सा- मग्र्या प्रतिबन्धो वाच्यः तत्रच न प्रतिबध्यतावच्छेदकमनुमिति भिन्नप्रत्यक्षत्वं गौरवात् किन्तूपनीत प्रत्यक्षत्वं तथाच स्वकार्यस्य स्वेनाप्रतिबन्धादनुमानं पृथक् । लिंगोपहित भानाभ्युपगमेऽपि प्रत्य- क्षेण वह्निव्याप्यधूमस्य धूमाभावव्याप्यस्यच परामर्श पर्वतो वहिमा नित्यनुमिति जायते तत्र धूमाभावव्याप्य परामर्शेन धूमज्ञानासम्भ वात् नोपनयनसामग्री सम्भवः, एवं पित्तोपहतनयनस्य श्वेताश्वे पीतत्वभ्रमदशायां वैत्याभावव्याप्यत्वेन पीतत्वस्य पतित्वाभावव्याप्य त्वेनच कस्यचित्परामर्शे वैत्याभावानुमिति जीयते, तत्र पीतत्वाभा वव्याप्यपरामर्शस्य सत्त्वेन पीतत्वस्य चैत्याभावानुमिति विषयत्यासं म्भवात् नोपनयसामग्रीत्यनुमान पार्थक्यं । ,

वस्तुतस्तु अनुमितौ कापि न लिंगभानं, मानाभावात् । ननु पक्षतावच्छेदकावच्छित्रे साध्यसिद्धिरनुमाने फलं, तत्रच पक्षतावच्छेदकं परामर्शविषयीभूत धर्ममात्रं नतु लिंगात्यत्व विशेषितं गौरवात् ; अतो लिंगभानमनुमिताविति चेन्न : धूम- सामानाधिकरण्येन वहेस्सिद्धत्वेन सिद्धसाधनाव लाघवेन स्वसमानप्रकारकानुमितिं प्रत्येव सिद्धेः प्रतिबन्धकत्वात् 1 किंच पर्वतो वह्निव्याप्यवानिति शाब्दज्ञानादनुमिति दर्शनात्तत्रच धूमाद्य वच्छेदकविशेषा ज्ञानादुपनयसामग्रयभावादनुमानं पृथक् । किंच - अनुमितेर्ज्ञानप्रत्यासत्ति जन्यत्वे परामर्शाविषयीभूत मपि सन्निकृष्टं- सर्व प्रतीयेत, चन्दने उपनीतसौरभ्य ज्ञानस्य तत्काल सत्रिकृष्टरूपा दिविषयकत्व दर्शनात् । यदुक्तं J कैश्चिदनुमिते तथा रुपनीतान्तरवैलक्षण्यमुभयसिद्धं * चानुमितिस्थले तादृशप्रत्यक्षानुत्पत्ति रनुमितिसाम यथा मतिवन्धाद्वाच्या तत्रानुमितिसामग्रीप्रतिबध्यतावच्छेदक मुष } ३१२ शास्त्रमुक्तावटी । नीत प्रत्यक्षत्वं नत्वनुमिति भिन्नत्वविशेषितं गौरवा त् तथाचानुमिति सामग्रयानुमितेः प्रतिबन्धा सम्भवात अनुमितिः प्रत्यक्षभित्रेत्यनुमानं पृथगिति । तन्न, तयोर्हि वैलक्षण्यमनुमि fareaदभावावेव, अन्यस्यादर्शनात् तथाचानुमितित्वाभावविशिष्टप्रत्यक्षा मुत्पत्ति रनुमितिसामग्रचाः परामर्शस्य सत्यात, विशेषसामग्रीसहिताया एव सामान्यसामग्रया जनकत्वात् ; ततः किं प्रतिबन्धककल्पनया | पचोच्यते- अरमितित्वस्यानुभवत्वव्याप्य प्रत्यक्षत्वव्याप्यमानसत्व व्याप्यत्वकल्पनापेक्षया लाघवादनुभवत्वव्याप्यत्वमेव कल्प्यतामिति । स- न प्रत्यक्षत्वव्याप्यत्वाभावमान सत्वव्याप्यत्वाभावकल्पनापेक्षया तदुम- esertedaaeraस्यैव लघुत्वात् ॥ * यदप्युक्तं अप्रसिद्धाभावसाध्यके अर्थ वह्निश्वाभा ववद्विशेष्यकोन दाहसमर्थमवृत्तिजनकत्वादित्यादिव्यतिरेकिणि साध्यस्य पूर्वाज्ञाततथा उपनयनासम्भवात् पृथगनुमानमिति तन्न साध्यस्या प्रसिद्धतया तद्विशिष्टानुमिते रसम्भवात् । नच पक्षविशेषणिकैव सास्यादिति वाच्यम् अनुमितेः पक्षविशे- ध्यकत्वनियमात्, अन्यथा वयनुमानेऽपि वह्निविशेष्यकवह्निविशेषण कोभयाकारानुमितिप्रसंगात । ननु दण्डविशिष्टप्रत्यक्षादिष्विव अदृष्टव शादेव प्रकारविशेष्यव्यवस्थेतिचेत् ? प्रसिद्धसाध्यके सर्वत्र साध्यमका - रवानिर्वाहकादृष्टनियमकल्पनेमानाभावात । वेदान्ताचार्यास्तुन्यायपरिशु द्धौ व्यतिरेकिदूषणप्रस्तावे " प्रकृतस्य व्यतिरेकित्वपरामर्शाभावे कथं करिष्यती " ति अनुगृह्णन्ति । तेषा मयमाशयः साध्यांशे कप्रकारकत्र्यतिरेकव्याप्तिज्ञानंहि साध्यतावच्छेदक- कारणं, एवंचाभावसाध्यके वप्रामाण्या भावत्वादे स्सा अप्रामाण्या भावाभावत्वेन व्यतिरेकव्याप्तिज्ञानमे- मत्वमामाण्यत्वेन, प्रकृतेचाप्रामाण्याभावाप्रसिद्धेः ता जनासम्भवान्नानुमितिरिति । हश

[ १६वा ] नतु शतदूणी चण्डमारुतसहिता । ३१३ तस्य साध्यांशे साध्यतावच्छेदकप्रकारकत्वमपि प्रयोजकभि- ति वाच्यम् । यत्र उष्णस्पर्शवदभाव स्तत्र धूमाभावइतिव्यतिरेक- व्याप्तिग्रपि तेजस्व प्रकार कानुमित्यभावात् । , 2 नच यद्रवेण व्यतिरेकव्याप्तिज्ञानं तदवच्छिन्नाभावत्वप्रकारकातु मिति रित्येव नियमः । तथाचा प्रामाण्यत्वे नव्यतिरेकव्याप्तिज्ञानादप्रसिद्धा प्रामाण्यभावत्वप्रकारकानुमिति र्युक्तेति वाच्यं तथासति यत्र वह्नय भाव स्वच धूमाभावइति व्यतिरेकव्याप्तिज्ञानाद्बह्वच भावाभावावन- कारका तुमिति स्यात् नतु वह्नित्वप्रकारिका, नचेष्टापत्तिः, इष्टताव- च्छेदकप्रकारकत्वेन वह्नयर्थिप्रवृत्त्यनुपपत्तेः । नच वहिमानित्यहमा- नान्तरात्प्रवृत्तिः तादृशप्रमाणावकल्पने मानाभावात् । किंचान्वयव्य तिरेक्षनुमितौ वह्नित्वप्रकारकत्व मुभयसिद्धं तत्रान्वयव्याप्ते व्यतिरे कव्याप्तिज्ञानप्रयोज्यवह्रयभावाभावत्वं प्रकारकानुमिति प्रतिबन्धकता कल्पनागौरवं स्यात् । किंच संयोगव्यक्तिविशेषानुमानं विभागवि- शेषेणव्यतिरेकव्याप्ति पुरस्कारण नस्यात् । तत्र नतत्संयोगाभावमात्रव्या प्ति रुपयोगिनी, तथासति तद्विभागविरुद्ध संयोगस्याप्यनुमानप्रस- ङ्गात् ; किन्तु प्रतियोगिवैयधिकरण्यावच्छेदकावच्छिन्न संयोगाभावव्या त्रिः तादृशसंयोगाभावाभावश्च नसंयोगः, संयोगाभावप्रदेशे ऽपि प्रति योगिवैयधिकरण्यावच्छिन्नसंयोगाभावस्याभावात् । इतरभेदानुमानंच न स्यात् भेदस्य तादात्म्याभावत्वाभावात् । तादात्म्याभावेन भेदातु मानस्याप्युक्तरीत्यैवासिद्धेः । येन रूपेण व्यतिरेकव्याप्तिज्ञानं तद्विरो- धिनोऽतुमितिः, अतो भेदस्याप्यनुमितिः विरोधित्वादिति चेत्; किंवि रोधिविषयानुमितिमात्रं, उत विरोधित्वेनानुमितिः किंवा विरोधिताव च्छेदकरूपेण । नाद्यः भ्रमाद्यत्राभिधेयत्वाभावः तत्र प्रमेयत्वाभावइति व्यामि प्रमेयत्वेना भिधेयत्वानुमानाभावप्रसङ्गात् । नद्वितीयः, अप्र सिद्धarees व्यतिरेक्यसिद्धेः, अभावस्य विशेष्यत्वा दभावत्वस्य च पूर्वज्ञातस्य प्रकारत्वादेव भावसाध्यको 5 प्रसिद्धसाध्यकोपिसम्भ बेत्, तद्विरोधित्वंचज्ञातं नमकारइनि नतत्प्रकारकाप्रसिद्धसाध्यकसम्भव | · ३१४ 1 शास्त्रमुक्तावली । न तृतीयः व्याप्याभाववत् व्याप्यावच्छिन्नप्रतियागिक भेदस्यापि सं- र्वत्र व्यतिरेकिणि सिद्धयापत्तेः : धूमस्य व्यतिरेकित्वदशायां वह्नि वह्नयभाववद्भेदत्वत्रितयप्रकारकानुमित्यापातात; स्वभावाभावत्व गन्धत्व त - गन्धात्यन्ताभावस्य पृथिवीत्वाभावव्याप्तिग्रहात् तत्र मागभावत्व तत्व गन्धाभाववद्भेदत्व गन्धात्यन्ताभावाभावत्व प्रकारकातुमिति प्रसंगाच्च सुरभिधूमस्य चन्दनवहिव्याप्तिग्रहे धू माभावमात्रस्या प्यनुमानापत्तेः ; यत्र नित्यद्रव्यत्वं तत्र समवेतत्वाभा- चइति व्याप्तिग्रहे समवेतत्वेन नित्यत्वाभावद्रव्यत्वाभावयो सिद्धिप्र संगाचेति । किंच व्यतिरेक्यनुमाना सिद्धे नोक्तविधयानुमान पार्थ व्याप्ति र्गृह्यते

क्य सम्भवः । तथाहि - व्यतिरेकसहचारायत्रान्वय सव्यतिरेकीत्येकं मतं, व्यतिरेकव्याप्त्यैव यचानुमिति स व्यतिरेकीत्य परं मतं । तत्र नाद्यः, तत्सहचारस्य तद्व्याप्तिग्राहकत्वात् । नतु प्रमेयत्वेन सहचारग्रहे व्याप्त्यग्रहात यस्मिन्नधिकरणे सहचारो गृह्य ते तत्रिष्टव्यभिचारज्ञानविरोधि सहचारज्ञानं व्याप्तिग्राहकं वाच्यं, ताहरांच व्यतिरेकसहचारज्ञानमपि, नचात्र तत्सद्दन्चारित्वमपि विशे षणं प्रवेश्यं गौरवादिति चेन्न धूमस्यान्वयव्यतिरेकित्वा नुपपत्तेः, व- हृयभावधूमाभावयोः क्वचिद्वहणे तत्रैव धूमो भविष्यतीति वा भूत- इति वा ज्ञानस्य अविरुद्धत्वाद व्यभिचारज्ञानाविरोधात् । ननु यत्का लीनतया सहचारग्रहः तत्कालीनतया व्यभिचारज्ञानविरोधित्वं वि- वक्षितं तच्चावापीतिचे तर्हि यत्र धूमस्तत्राग्निरिति कालाविषय हचारग्रामस्य वह्निव्याप्तिर्नगृह्येत । किंच सहचारज्ञानेऽपि प्रमेयत्वेन व्यभिचारज्ञान सम्भवान्नतस्य कारणतावच्छेदकत्वं । नच व्यभिचार ज्ञानेऽपि व्याप्तिज्ञानविरोधित्वं विशेषणं, प्रमेयत्वेन व्याप्तिज्ञानं प्रति तस्याप्यविरोधित्वात् । नच यद्वयाप्तिज्ञान विरोधि यद्वयभिचारज्ञानं - तद्विरोधिसहचारज्ञानं तद्व्याप्तिग्रहे हेतुरिति वाच्यम् । अपुमित्यौप विकधर्मत्वेन यद्वयाप्तिज्ञानं तस्य विरोध्यनुमित्यौपयिक धर्माभावत्व न व्यभिचारज्ञानं तद्विरोधिचानुमित्यौपयिक धर्मत्वेन सहचारज्ञानमि * [ १५ वा ] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । + ३१९ ति तस्य तादृशव्याप्तिज्ञान हेतुत्वापत्तेः । नच व्याप्तिज्ञानेऽनुमिति जन कत्वं विशेषणं, फलोपधानस्य असार्वत्रिकत्वादनुमिति जननस्वरूप- योग्यत्वस्य विशेषणज्ञानत्वादिना नुमिति जनके तस्मिन्नपि सत्त्वात । अनुमितित्वावच्छिन्न जनकतावच्छेदकावच्छिन्नत्वं विवक्षितमिति चेन्न, अनुमित्यौपयिकधर्मवत्पक्षके परामर्शे विषयतया वरखत्वात् वत्रानुमित्यौपयिक धर्मत्वेन व्याप्तेरवगाहनात तद्विरोधिव्यभिचार- ज्ञानविरोधि सहचारज्ञानत्वेन अनुमित्यौपयिकधर्मवानिति सहचार ज्ञानस्य हेतुत्वापत्तेः । एतेन यस्मिन् ज्ञाने यस्याव्याप्तेर्विषयतया अनुमिति जनकतावच्छेदक स्वं तद्व्याप्तिज्ञानविरोधि व्यभिचारज्ञानविरोधित्वं विवक्षितमिति निरस्तम्, व्याप्तेः पक्षतावच्छेदकतया तद्विषयतापा अपि तत्रावच्छेदकत्वात् । ननु- लिव्याप्तिमकारकत्वेन यज्ज्ञानमनुमिति हेतुः तद्विरोधित्वं व्यभिचारज्ञाने विवक्षितमिति द्वयाप्तिप्रकारकत्वस्य प्रमेयवानिति ज्ञानसाधारण्येना नव च्छेदकत्वात् । भतो व्याप्तौ व्याप्तित्वातिरिक्त धर्ममात्राप्रकारक व्या तिप्रकारकत्वेनानुमिति हेतु र्यद्रयाप्तिज्ञानं तद्विरोधित्वं वाच्यम्, तथाच सहचारत्वातिरिक्त धर्ममात्रामकारक तत्सहचारज्ञानंदेतुर स्तु लाघवात् । अवृत्तित्वव्याप्यतावच्छेदकयो रभाव सामानाधिकर व्याभाव व्याप्यतावच्छेदकयोश्च सहचारज्ञाने त्वदुक्तावच्छेदकम- ति प्रसक्तम् । व्यतिरेकव्याप्त्यैवानुमिति रिति पक्षोप्ययुक्तः ; त- त्रिरूपितव्याप्तिज्ञानस्य तदनुमिति हेतुत्वात् । नच प्रमेयत्वेन व्या तिजाना दनुमित्यदर्शना द्व्यभिचारज्ञानविरोधिव्याप्तिज्ञानं हेतुः, तच व्यतिरेकव्याप्तिज्ञानमपीति वाच्यम् । व्याप्तिज्ञानेपि प्रमेयत्वेन व्यभिचारज्ञानसम्भवात् धूमो यत्किचिद्वयभिचारीति ज्ञानसम्भवाञ्च तस्य व्यभिचारज्ञानाविरोधित्वात् । नच यस्यकस्यचिद्वयभिचारज्ञान स्य विरोधीति विवक्षितं वह्निव्याप्यइति ज्ञानंच वह्निव्यभिचारीधूमहत्या कारकज्ञानविरोधीति वाच्यम् वह्नयतुमित्यौपयिकधर्मत्वेन व्याप्तिज्ञानस्य वयतुमित्यौपयिकधर्मशून्यइत्याकार व्यभिचारज्ञानविरोधितया विप्रलं गात । तस्मादनुमितौ साध्यं यदवच्छिन्नमकारता कं तद् वच्छिन्नप्रकारता कं 1 ३१६ शास्त्रमुक्तावळी । व्यभिचारत्वान्यधर्ममात्राप्रकारकयत्तनिरूपितव्यभिचारज्ञानं तद्विरोधिव्या तिज्ञानत्वेनानुगमो वाच्यः । तथाचानुमितौ साध्यं यदवच्छिन्नम- कारताकं तत्साध्यांशे तदवच्छिन्नप्रकारताकं तन्निरूपितव्याप्तीच्या प्तित्वातिरिक्तधर्ममात्राकारकं तन्निरूपितव्याप्तिज्ञानमनुमितिहेतुरस्तु लाघवात् । किंच एवंसति पर्वतो वडिव्याप्यवानिति परामर्शा दतुमि त्यभ्युपगमविरोधः, तस्य व्यभिचारज्ञानाविरोधित्वात् । किंच व्यतिरे- किणि साध्यसन्देहस्य साध्याभावरूपव्याप्यसन्देहरूपत्वाद्धेतुनिचयस्य व्यापकाभावनिश्चयरूपत्वात् व्यभिचारसंशयाद्रयाप्तयग्रहा दतुमित्य- सम्भवात् । नच व्यतिरेकव्याप्तिमदेनेव प्रतिवन्धकं किन्वन्वयव्याप्ति ग्रहएवेति वाच्यम् - धूमवह्निव्याप्तेरपि धूमबहयोः स्वाभावव्यतिरेक तया व्यतिरेकव्याप्तित्वा दन्वयव्याप्तावपि प्रतिबन्धकत्वाभावापत्तेः नच व्यतिरेकत्वेन व्याप्तिग्रदं प्रति नप्रतिबन्धकत्व मन्यत्रतु प्रतिबन्ध कत्वमिति वाच्यम् तथा सति वचभावाडूमाभावानुमानं कृत कत्वेनानित्यत्वानुमानं चान्वयव्यतिरेकिन स्यात् । धूमत्वनित्यत्वत्वाभ्यां व्याप्तिग्रहादयतिरेकत्वेना ग्रहाद्वयतिरेकव्याप्तिग्र प्रतिबन्धात । नचैत- दर्थ व्यतिरेकत्वेनैव व्यतिरेकव्याप्तिग्रहः कारणमिति वाच्यम् , तथा सत्यप्रसिद्धसाध्यकव्यतिरेक्यनुपपतेः । नन्च तत्र स्वरूपेणैवाप्र- सिद्धसाध्याभावस्य व्याप्तिग्रहादनुमिति रिति वाच्यम् तथा स त्यनुमानचातुविध्यप्रसंगात् । नच साध्याभावस्य यत्र व्याप्तिग्रहः स व्यतिरेकी, सचस्वरूपेणवा साध्याभावश्वेन वेति नविशेषः अतो नचातु विध्यमिति वाच्यम् यत्राभिधेयत्वाभाव स्तत्र प्रमेयत्वाभावइत्य स्पन्ताभावे प्रमेयत्वप्रतियोगिकत्ववमाद्रयाप्ति ग्रहादभिधेयत्वानुमान- स्पासंग्रहापतेः साध्याभावाप्रसिद्धेः । किंच यदि व्यतिरेकत्वेन व्या- प्तिग्रहं प्रति नप्रतिबन्धकता तदा पत्र व्यतिरेकव्याप्ति पुरस्कारेण वयभावेन धूमाभावो ऽनुमीयते तत्र धूमाभावसंशये ऽपि धूमा भावाभावत्वेन व्याप्ते ग्रहणंधूमावेना ग्रहणंच स्यात् 1 वस्तुतस्तु गौरवेणानवच्छेद करवान्न धूमाभावाभावात्वेन व्याप्तिग्रहः व्यभिचार- } , [ १५ वा ] शतदूपणी चण्डमारतसहिता । ३१७ संशयाच्च नधूमत्वेन व्याप्तिग्रहइत्यनुमानमेव तत्र नस्यात । त- स्मा दस्मदुक्तरीत्या नुमानपार्थक्यं नान्यथा । वेदान्ताचार्यैस्तु न्यायपरिशुद्धौ 1 नापिसंस्कारादिप्रत्या- माशंक्य, " बाह्येन्द्रि- सत्या 72 मानसते ति मानसत्व यग्राह्येष्वपि तत्तत्प्रत्यासत्या मानसत्वप्रसंगात् 1 नचैतदिष्टं वा ह्यान्तरप्रत्यक्षविभागायोगात्, बाह्यार्थेषुच मनस स्वातन्त्र्यादर्शनात् - यत्परतन्त्रता मनसः तत्पृथक्प्रमाणमित्युच्यते । " इति पार्थक्यं सा- चितं । तत्र शंकाग्रन्थे संस्कारादीत्यादिशब्दाज्ज्ञानप्रत्यासत्ति वि वक्षिता । परिहारग्रन्थस्यायमाशयः, बाह्यप्रत्यक्षस्य मानसत्वमसंगपरि- हार: चक्षुरादीनां मनः प्रतिसहकारित्वात् यदसाधारणं सहका यसाद्यमनोवहिगोचरप्रमांजनयति तदेव प्रमाणान्तरमितिन्याया- कार्यः तदनु मानेषि तुल्यमिति । नचानेन प्रकारेणालोकस्यापि- पृथक्प्रमाणतापत्तिः, प्रमाणान्तरमित्यनेन प्रमित्यन्तरकरणत्वस्य विवक्षि लत्वात् | प्रमित्यन्तरमितित्व मानसमित्रप्रमिति विवक्षिता । एवं न्यायानुगृहीतं वचनमपि तत्रैव वेदान्ताचार्ये रुदाहृतम्- “तथाच- भगवता मनुनोक्तम् प्रत्यक्ष मनुमानं च शास्त्रं विवि धागमम् । त्रयं सुविदितं कार्यं धर्मसिद्धिमभीप्सता ॥ इति, शौनकेनाप्युक्तं दृष्टानुमानागमजंध्यानस्या लम्बनन्विधा ‘इति इति ॥ " 1 च यत्त यत्रयदनुभूतं तत्रैवज्ञानं प्रत्यासत्तिर्भवदपिभवेद, अन्यथापूर्व द ण्डिनिदण्डवत्तया विज्ञातेापे पश्चात्सत्रिकृष्टे स्मृतदण्डवैशिष्ट्यानुभवप्रसं गादिति । तदयुक्तम् - काव्यादिमूलभूतत्यक्षिकज्ञान प्रतियोगिविशि- टाभाव प्रत्यक्षादीनां विशेषणोपनयमात्रेण दर्शनात् ज्ञानमात्र- स्य प्रत्यासत्तित्वकल्पनात् । तत्रावच्छेदकज्ञानदोषोत्प्रेक्षादीना म* नचैव मुक्तातिप्रसंगः, न्वयव्यतिरेकाभ्यां सहकारित्वकल्पनातू 1 सामान्यकारणमात्रात्का- यनुत्पत्तिस्थले विशेषकारणकल्पनस्य युक्तत्वात् । अन्यथा त ३१८ शाखमुक्तावळी । , , प्रत्यक्षसा वापि तत्रग्रहणस्मरणात्मक दण्डविशिष्टज्ञानप्रसंगात् तदर्थमव- च्छेदकज्ञानस्य स्मृति सामग्रीसहकारित्वकल्पनस्य तवाप्यावश्यकत्वा- त् । अथवास्तु दोषएव प्रत्यासत्तिः । यदुक्तं दोषस्य प्रत्यास- तित्वेन कारणत्वे अप्रामाण्यस्य परतस्त्वं नस्यातू मान्यहेत्वतिरिक्तहेत्वभावात्, दोषान्वयव्यतिरेकयोः विषयत्वेन दोषत्वेन कारणत्वकल्पने मानाभावात्, दिविशेषणांशज्ञाने तस्या जनकत्वाच्च नदोषः प्रत्यासत्तिरिति । तत्रदोषविधयापि कारणत्वान्नाप्रामाण्यस्य स्वतस्त्वापत्तिः । प्रत्यासति यथार्थरजता नच- तथाकारणत्वकल्पकाभावः, अनुमिति भ्रमादौ दोषस्य का रणत्वदर्शनात् प्रमात्वाप्रमात्वयोरुभयोरपि स्वतस्त्वेज्ञानमात्रस्या प्रामा ण्यप्रसंगाच दोषविधयापि कारणत्वावश्यम्भावात् । नच-यथार्थरजताद्यंशस्य दोषजन्यत्वानुपपत्तिः, रजतस्यशुक्तौवाधि तत्वेन तदर्शज्ञानस्या यथार्थत्वात् नहि स्वरूपेण बाध्यं यत्त- द्विषयत्वमयथार्थत्वं तवापिपरोक्षभ्रमस्य दोषजन्यत्वानुपपत्तेः । एतेन सत्यरजतस्थळे रजतांशज्ञानस्य दोषाजन्यत्वाद्वयभिचारेण भ्र मेऽपि रजतांशज्ञानस्य नदोषजन्यत्वमितिनिरस्तं । किंच तवापि प्रमास्थली यरजतस्य दोषाजन्यत्वा द्व्यभिचारेण भ्रमस्थलेऽपि दोषजन्यता नस्यात् । अप्रमात्वस्यैव दोषजन्यतावच्छेदकत्वा ब्रोक्तव्यभिचारः तच्चाप्रमात्वं तदभाववद्विशेष्यकरवे सति तत्प्रकारकत्वात्मकम् तच्च प्रकारविशे- व्यसंसर्गरूपांशत्रयवंटित मित्युक्तरूपांशयसमुदायो दोषविधया दो षजन्यः, विशेषणांशवैशिष्ट्यांशी प्रत्येकं प्रत्यासत्तितया तज्जन्यौ, तत्प्रत्यक्षस्य तत्सत्रिकर्षजन्यत्वादिति विवेकः । , यत प्रत्यासत्तिविधयाप्रमाजन कजातीयस्यैव विशेष्यांशे सत्रिकर्षत्य दर्शनात् विशेषणांशेपितादृशस्यैव सन्निकर्षत्वमिति कथं दोषः प्रत्यास- तिरिति। तत्र, कथंचित्साजात्यस्यावापि सत्वात् । प्रत्यासत्तिनिष्ठविशेष कारणतावच्छेदकरूपेण साजात्यं विवक्षितम्, तच्च संयोगत्वदोषत्वादि-

[ १५वा ] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता | ३१९ कमितिचेत्र । - अप्रयोजकत्वात्, अन्यथा संयोगस्यैव प्रत्यासत्तित्वमित्य पि निर्बन्धो दुर्निवारस्स्यात् ।

– यच्चोक्तमन्यथाख्यातिमते रजतएव प्रवृत्तिस्स्यात् नशुक्तौ, ज्ञानस्य स्वविषये प्रवर्तकत्वात् । ननु नरजतं विषयः शुक्तिरेवेति चेत अन्याकार ज्ञानमन्यालम्बनमिति संविद्विरोधइति । तत्र रजताकारज्ञानस्य शुक्क्या लम्बनतया स्वविषयएवप्रवर्तकत्वात् । नच संविद्विरोधः, आकारशब्देन प्र कारविवक्षायां सप्रकारकज्ञानासिद्धिप्रसंगात । विषयविवक्षायामपि तथा । अन्यमात्रविषयत्वं त्वसिद्धं । एवंच नसंविद्विरोधः, नवा प्रवृत्त्यनुपपत्तिः, यत्रेष्टतावच्छेदक वैशिष्ट्यं विषयी क्रियते तत्र ज्ञानस्य प्रवर्तक- त्वात् । नन्विदं रजतमिति ज्ञानं पुरोवर्त्तिनो रजतत्वविशिष्टाभेदं वि षयीकरोति नरजतत्वसंसर्ग, रजतमिति स्मृतावुपसर्जनस्य तस्या रोपासम्भवात् स्वातन्त्र्येणादुपस्थितस्याप्यारोपे संसर्गाभावधनियाम कप्रतियोग्यारोपसमये तादात्म्यारोपप्रसंगइतिचेन्न । त्वया मया वारो- पभेदस्याभावधीभेदनियामकत्वानंगीकारात् । किंचारोप हेतूपस्थितौ ब- त्यामपि तद्धेतुदोषाभावात्र स भारोपः, दोषस्य फलकल्प्यत्वात् । वस्तुतस्तु तादात्म्यसंसर्गकः प्रतियोग्यारोपएव अन्योन्याभावधीनियामकः, यदि तादात्म्यस्यैव संसर्गारोप स्तदा घटत्वात्यन्ताभावघटान्योन्याभा वयो युगपत्प्रतीतिनियमापत्तिः, तन्नियमाभ्युपगमे भूतलनिष्ठाभ्यां घ दान्योन्याभाववटात्यन्ताभावाभ्यां किमपराद्धं । तदुभयारोपेच दोषादेव व्यवस्था | ननु तथापि लाघवादिष्टज्ञानं स्वविषये प्रवर्तकमस्तु न त्विष्टतावच्छेदक वैशिष्ट्यज्ञानं स्वविशेष्येप्रवर्तकं, कार्यतावच्छेदकका- रणतावच्छेदकयो गौरवात् तस्माद्रजतत्वविशिष्टज्ञानात्रैव प्रवृत्ति- स्स्यात्, रजताभेदारोपात्तु इष्टस्य पुरोवर्तिन्यभावादापणएव प्रवृत्तिप्रसंगइ- तिचेत्र । इष्टशब्देन किमिच्छाविषयो विवक्षितः इष्टतावच्छेदकाश्र योवा? आये न शुक्तौ प्रवृत्त्यनुपपत्तिः, तस्या इच्छाविषयत्वात् । द्वि- सीये तवापि शुक्तौ प्रवृत्त्यनुपपत्तिः । रजतएव प्रवृत्तेः इष्टापत्तिरिति चेन्न । अस्ति तावच्छुकौ रजतेच्छा जन्याप्रवृत्तिः रजतप्रकाश शु , ‘३२० यापि शास्त्रमुक्तावली । 4 क्तिविषय शुक्तौ प्रवर्तकत्वादित्यादिस्वोक्तिविरोधात् । किंच परोक्ष- भ्रमे तवाप्ययमतिप्रसंगस्तमानः, तत्रान्यथाख्यात्यंगीकारात् । किश्व दर्पणादिषु पृष्ठभागस्थरजतादिप्रतिविम्वभ्रमदशायां विशेषादर्शने सति पुरतः प्रवृत्ति नेस्यात् । पृष्टभागएव तुस्यात् । दूरस्थवनस्पत्यादे विभ कृष्टपर्वतसंसर्गभ्रमे सति पर्वते प्रवृत्ति नेस्यात् । किंच तवापि क थं रजतस्मृतिमात्रान्नापणे प्रवृत्तिः | तत्स्थतया ज्ञानाभावादिशत चेतुल्यं । किंच इष्टज्ञानस्य प्रवर्तक रजतभ्रमदशायां शुक्यर्थिन शुक्तौ प्रवृत्त्यापत्ति इष्टतावच्छेदकमकारकत्व मप्यपेक्षितमिति वेत्ता रजतशुक्यो शुक्तिरजते इमे इति भ्रमेरजतभ्रमविषयश्शुक्तयंशे प्र वृत्यापतिः । इष्टतावच्छेदकप्रकारकज्ञानं तत्प्रकारांश विशेष्येष्टेमव र्तमिति चेत्र । कार्यतावच्छेदके इष्टप्रवेशे गौरवात् । वस्तुतस्त्विष्टसाध नता ज्ञानमिच्छाद्वारा प्रवृत्तिहेतुः एवंचेदं रजतमंगुळीय कसाधनं रजतत्वादित्यनुमाने रजतज्ञानं पक्षज्ञानतयोपयुज्यते तथाच शुरु क्तौरजतत्वे ज्ञाते तेन हेतुना इष्टसाधनताज्ञानं तत्र सम्भवतीति- न तत्र प्रवर्तकतावच्छेदक चिन्तावकाशः । *

ननु शुक्तिरजतत्वसंसर्गस्य शून्यतया सन्निकर्षाभावात् अ* पूर्वतया तस्य ज्ञान प्रत्यासत्तिविरहाच्च, तत्प्रतीतेरसिद्धे नान्यथा- ख्यातिसम्भवः ।- नैवं, सत्यस्यैव रजतत्वसम्बन्धस्य ज्ञानेन प्रत्यासन्नस्य प्रतीतिसम्भवात् ।

ननु सत्यस्यैव प्रतीतौ कथमन्यथाख्यातिः । तत्राविद्यमानस्य संस गेस्य तत्र प्रतीतस्यथाख्यातिरिति चेत् केयं तत्र प्रतीतिः, न- तावत्तत्र विद्यमानस्य प्रतीति, तत्राविद्यमानस्य तत्र विद्यमानत्वाभ वात् । नापि तत्र विद्यमानतया प्रतीतिः, संसर्गे विशेषणाप्रतीतेः । शुक्ति विशेष्यकरजतत्वविशेषणक प्रतीतौ रजतत्वसंसर्गस्सत्यएव संसर्ग- विधया भासते, तस्यच संसर्गस्य तस्मिन् शक्तिलक्षणविशेष्ये ऽवि- द्यमानत्वादन्यथाख्यातिरिति चेन्नः समूहालम्बनमात्रस्य भ्रमत्वमस ङ्गात, घटपटसमूहालम्बनं हि घटरूप विशेष्याविद्यमान संसर्गविषयमिति । उच्यते, विशिष्टज्ञाने तावद्विशेषणविशेष्यसम्बन्धानां

भासमानता

[ १५ वा ]

7

शतदूपणी चण्डमारुतसंहिता |

श्र

૨૨૩

सर्वलोकमसिद्धा दुरपह्नवा, एवं समूहालम्बने विशेषणादिव्यवस्था ह ते किंचित्प्रत्येव किंचिद्विशेषणं नान्यं प्रतीतिः इयमपि व्यवस्था सर्वप्रसिद्धा नापह्नवमर्हति । ततश्च घटपटसमूहालम्बने घटविशेष्य- तावच्छेदेन घटत्वं विशेषणं, तत्सम्बन्धस्संसर्गः, घटत्व विशेषणक स्वावच्छेदेन घटो विशेष्यः । एतदुक्तं भवति अस्ति तावज्ज्ञाने वि. पयितासर्व लोकप्रसिद्धा, साच विशेष्यविशेषण संसर्गनिरूप्या, घट विशेष्यिका घत्वविशेषणिका तत्संसर्गिकाचेति । ततञ्च विषयितांम त्येव विशेष्यताविशेषणताच, अतएव विशेषणविशेष्यभावोज्ञानकृत एव नतु वस्तुकृतइत्युच्यते, एवंच विषयितांमति विशेषणविशेष्ययोः Tierस्वभावनिबन्धनएव परस्परविशेषणविशेष्यभावव्यपदेशः, साच विषयिता समूहालम्बने विशेष्यभेदेन नाना, तत्र यत्र विषयितायां येषां विशेषणविशेष्य संसर्गाणां निरूपकत्वं तेषामेवेदमस्यविशेषण– मित्यादिरूपेण परस्परसम्बन्धित्वं नान्येषां । किश्चिद्विषयितायां विशेष णभूतं यदा समानाधिकरणसमानकालीन विषयितान्तरे विशेष्यं भ वति तदा विशिष्टवैशिष्ट्य ज्ञानव्यपदेशः, यज्ज्ञानविषयिताया विशेष्या वृत्तिविशेषणसम्बन्धो निरूपकः सान्यथाख्यातिः ।

ननु सिद्धान्ते ज्ञातु रेकस्य ज्ञानमेकमेव, विषयिता भेदादेव ज्ञानभेदव्यपदेशो वाच्यः, तत्र विषयिताभेदे कथं समूहालम्वनमेकं ज्ञानं । उच्यते, प्रखरणात्मिकावस्था एकाज्ञानैक्यव्यपदेशमायोजिका । नच परोक्षे प्रसरणाभावः तत्राप्यान्तरस्य प्रसारणस्य सत्त्वात् ।

यद्वा वि- षयत्वमेवावस्था । नच समूहालम्बनासिद्धिः, विषयितानां समूहीभूयैक सामापन्नानां ज्ञानैक्यव्यपदेशनिबन्धनत्वात् । समूहीभावश्चैककालावच्छे देन एकज्ञानगततयेति । एवंच संसर्गस्य सत्वे ऽपि विशेष्यासंसर्गि- प्रकारकत्वादन्यथा ख्यातिसिद्धिः ।

भयसंसर्गविषयं,

विशिष्टज्ञानं विशेषणविशेष्यो स्वप्रकारीभूत धर्मद्रयाश्रयाभेद विषयमिति नि- कथं नासत्ख्यातिरिति । तंत्र : तादा नियमे मा

यत्त अभेदज्ञानंच

यमात्

ह

३२९

शास्त्रमुक्तावळी |

नाभावात् । विशिष्टज्ञानत्वंतु सप्रकारकत्वमेवेति

नतदनुपपत्तिस्तत्र मानं । नन्विह प्रतीतस्य रजतस्यान्यत्र सत्त्वं विना नान्यथाख्या- ति सिध्यति, तच्च नम्रान्त्या बाधेन वा सिद्ध्यति, तयो रिह स दसद्भावमात्रविषयत्वात् । नच भ्रान्तेः पूर्वजन्यत्वात अनुभवस्य दे- शान्तरे वाच्यत्वात् भ्रान्त्यनुपपत्त्या न्यत्र सत्त्वं सिद्ध्यति :

भिन विषयादपि समानप्रकारकपूर्वानुभवात् भ्रान्त्युपपत्तेः । नचासतो नि बेधायोगात् कालिकनिषेधविषयस्य चावसत्त्वायोगाव बा- धानुपपत्त्या सिद्धयति

तत्र रजतस्था धनु

2

भूयमानतया “वैकालिक तदभावस्यैवा

तदभावस्यैवा सिद्धया पातात् 1 सदसद्विलक्षणरजतस्य त्रैकालिकाभावेऽपि सत्योपपत्ते चेति चेत्, न रजतत्वस्यैव शुक्तौमतीयमानतया तस्यान्यत्रसत्त्वे आपण रज तानुभवस्यैव मानत्वात् रजतस्य तत्र प्रतीयमानत्वेऽपि क्ल- तविषयत्वकल्पने लाघवम् 1 तत्र रजतस्य विद्यमानत्वे सर्वैरु पलभ्येत । सामग्रयभावाच्च नतत्र रजतसम्भवः | वह्निभ्रमादौ च दाहादिप्रसंगइत्यादि तर्कसहकृतेन शुक्तिप्रवृत्तिप्रयोजिका रज- तबुद्धिस्सत्य रजतविषया रजतबुद्धित्वात्, संप्रतिपन्नवदित्यनुमा नेन अन्यत्र त्वसिद्धेः । ख्यातिबाधान्यथानुपपत्तिश्च तत्रमानं । ख्या त्यनुपपत्ते स्वत्वसिद्धिः, बाधान्यथानुपपत्ते स्तत्रासत्त्वसिद्धिः

नच तत्र सत्यप्रतीविबलात् त्रैकालिकाभावस्यैवासिद्धिप्रसंगः, दोषअन्यत्वेन निषेधप्रतीत्यपेक्षया तस्यादुर्बलत्वात् । अन्य था तवापि निषेधस्य सत्यत्वं रजतस्य मित्थ्यात्वंच कथं सिध्ये तू । यदुक्तंवैकालिकाभावसत्त्वेऽपि सदसद्विलक्षणप्रतियोगिनि तत्रैवोप पद्यते इति । तत्र - वक्ष्यमाणदूषणयासात् । तस्मात्त्रैकालिकनिषेध- एव अन्यत्रसत्वे प्रमाणं । क्वचिन्मदीयमिदं रजतमितिभ्रमानन्तरं गेहूं गतस्य तत्र तद्दर्शनेसतीदमेव रजतं मयातदेशस्थतया ज्ञातमितिप्रतीतिः तत्र स्थितमेवेदं रजतं छह गेदेतिष्ठतीति भ्रमश्च तत्रमानं । “वाचंधे नुमुपासीते” त्यादिश्रुतिः " अधर्म धर्ममिति यामन्यते तमसावृता” इत्या १५ वा ] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । ३२३ दि स्मृतिश्वान्यथाख्यातौ प्रमाणं, अनिर्वचनीयख्यातौ च नमानं, भ्रमवि- घय रजतस्य सबैलक्षण्येमानाभावात् । यदाहुः सहजतमिति प्रत्यक्षं तत्रमानं । तत्र नतावद्रजतस्वरूपमे व सत्, सच्छदस्य पर्यायत्वेनाप्रसिद्धेः । सत्ताजातस्सर्वत्रासिद्धेश्चैतन्या तिरिक्तसत्तायां मानाभावाञ्च । बाधायोग्यतायाश्च सत्ताया आत्मनोऽ न्यत्र मानाभावात् | तस्मादधिष्ठान सद्व्यक्तिवादात्म्यमेवेदं ज्ञानं वि- षयीकरोति । तस्यचभिन्नत्वे सत्यभिन्न सत्ताकत्वरूपतया सद्भेदद्घटित- स्वात् सदन्यद्रजतं प्रत्यक्ष विषयइति । तन्त्र, सद्भेद विषयत्वे प्रवृ- यनुपपत्तेः । नयतादात्म्यस्य सर्गमर्यादाभेदज्ञानस्य संसर्गविधयामतीतेः प्रवृत्त्युपत्तिः , प्रवर्तकत्वे सदन्यद्रजतमिति प्रकारतया- तज्ज्ञानात् प्रवृत्तिप्रसंगात् । इदं रजतं रजतत्वसमवायीविज्ञानयो र- विशेषेण प्रवर्तकत्वात् | संसर्गमर्यादा भानेसद्वैलक्षण्येन प्रति- पतंप्रति प्रमाणतया सद्रजतमिति प्रतीते रूपन्यासायोगाच्च । ननु तादात्म्यांशभूतं अभिन्नसत्ताकत्वं प्रत्यक्षविषयः, तस्य च शान्तरमन्तरेणानुपपत्तेः सद्भिन्नत्वमपि सिध्यतीतिचेत्। किंते न sesents तदभिन्नसत्तार्क, उततदभित्र सत्तायस्य तत्तदभिन्नस- ताकं । आसत्तादात्म्यानुपपत्तिः द्वितीयेकार्यगुणादेः

सत्सम्बन्धसत्ताया असिद्धेः । कारणगुण्यादितादात्म्यानुपपत्तिः किंवसद्र जतमितिप्रतीते स्वत्ताधर्माविषयः, साचत्वयाभ्युपगता चैतन्यातिरि क्ताविद्यमानतैव, अस्तिविद्यत्योरेकार्थत्वात् 1 बाधायोग्यत्वं वा विषयोऽस्तु, आत्मनोऽन्यत्र सत्वाभावेऽपि प्रतीतिमात्रोपपत्तेः प्रमा- णाभावश्चासिद्धः, सद्रजतमिति सत्सामानाधिकरण्यप्रतीतेरेव मानत्वात् । नच-रजते समुद्धेर्ब्रह्मसत्तयान्यथासिद्धिः, ब्रह्मसत्ताया रजतेप्रती तावन्यथाख्यातिप्रसंगात सदभेदप्रतीतावपि सएव दोषः । ननु अ- निर्वचनीयसदभेदोरजते उत्पद्यते, तत्प्रतीतिरेव सामानाधिकरण्य- } ३२४ व्यवहार शास्त्रमुक्तावळी | निमित्तमितिचेन्नः विशेषणद्वयसंसर्गस्यैव नीलमुत्पल मित्यादौ सामानाधिकरण्यव्यववहारनिमित्तत्वदर्शनात् । तत्राप्यभेदएव - निमित्तमितिचेत्, तथापि विशेषणस्यैव तद्वद्भेदाभावरूपतया त संसर्गस्यैव सामानाधिकरण्यव्यवहारनिमित्तत्वानपायात् । नह्यभेदइ- ति नामकरणमात्रेणतत्कार्यसिद्धिः, तथासत्यपविहिनामकरणे ततो दादप्रसंगात् । अन्यत्रक्लृप्तभेदाभावा विलक्षणतया तस्य नाममात्र मे- व । लाघवेन सएवहिततदद्भेदाभावः । भेदाविरोधित्वाच्च नायम- भेदः । अंगीकृतोहि रजतस्य तद्वैलक्षण्यमंगीकुर्वतात्वया लद्भेदः । 7 यदप्याहुः बाधान्यथानुपपत्तिः सद्वैलक्षण्येप्रमाणमिति, तत्राके रज तस्यद्वैलक्षण्यं विना ने रजतमिति निषेधोऽनुपपन्नः, उत नेदं रजतमि देति, अथवानेदं रजतमिति । नाद्यः, देशान्तरनिषेधस्य देशान्तरसत्वेन विरोधाभावात् । नद्वितीयः, तादृशस्य बाधस्यासिद्धेः । नतृतीयः, इदं प दार्थगतरजवान्यत्वस्य रजतसत्त्वेन विरोधाभावात् नहि घटस्य पदान्य स्वं पदसत्त्वविरोधि । इदं रजतमेव नसदिति प्रतीतिस्तु बाधिका स्याद, खातु नास्त्येव । ननु बाधायेोग्यत्वं सत्वं तत्कथं बाधे स्यादि- तिचेत् । कोऽ व बाधः ययोग्यत्वं सत्त्वं । किं प्रतिपन्नोपाधौनिषेधः, उत स्वाधिकरणे निषेधः । आद्येपि किमतिपत्नोपाधि रधिकरणतया प्रतिपन्नमु ताधिष्ठानं | आप किं प्रविपन्नाधिकरणे क्वापि निषेधायोग्यत्वं सत्त्वं, उत प्रतिपन्नाधिकरणे क्वचिन्निषेधायोग्यत्वं । नाद्यः, तस्य लोकरीत्या स्वद्रत्यिाच सच्छब्दार्थत्वाभावात् लोकेहि गेहे देवदत्तो वर्ततइति ज्ञा ‘नानन्तरं गेहे भ्रान्त्या देवदत्तः प्रतिपन्नः तत्र नासौ किन्तु आपणे अस्तीतिहीदानीमपि सत्वं प्रतीयते । लोक व्यवहारानुसारादेवास्माकमपि नतत्सच्छब्दार्थः । त्वन्मतेप्यनाप्तवाक्यादिना क्वचिद्ब्रह्मणि प्रतीते स- ति तत्र निषेधसम्भवात् । नद्वितीयः क्वचिन्निषेधायोग्यस्याप्यन्यत्र नि- षेधयोग्यत्वात् । प्रतिपन्नाधिकरणे क्वचिनिषेधा योग्यस्याप्यन्यत्र क्वचि तिपन्नाधिकरणे निषेधसम्भवात् । नद्वितीयः, अधिष्ठानं किं भ्रमेध मी उताध्यस्यमानाभित्र अध्यासाधिकरणं । नाद्यः, पूर्वोक्तरीत्या- कोकरीत्यादिविरोधे नाधिकरणतया भ्रमविषये निषधायोग्यत्वस्य सत्व- ? [ १५ वा ] रूपत्वाभावात् सबाधः शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । , ३२५ उता | द्वितीये एतत्सत्वाश्रयवैलक्षण्यं यद्भाधानुपपत्त्या किं भ्रम विषया धिकरणे निषधधी मात्रम् ध्यस्य मानाभित्र तदधिकरणे निषेधधीः । नाद्यः, तत्र प्रतियो ग्यधिकरणताया निषेधानुपपादकत्वात् । नद्वितीयः, तथासति कल्पका सिद्धेः । स्वाधिकरणे निषेधाबाधइत्याद्यद्वितीपेपि कल्पकासिद्धिरेव । यदपि प्राक्कार्यस्य सत्ये कारकव्यापारवैयर्थ्य, उपलम्भप्रसंगश्च, असत्त्वे निःस्वरूपत्वेन शशविषाणवदुत्पत्त्ययोगात्, सदसद्वैलक्षण्यति द्धिरिति । तत्तुच्छं, प्रागसत्त्वंहि प्राक्कालीनाभावः, सच नकालान्तरस त्वविरोधी, स्वदेशे सत्येव घटे देशान्तरनिष्ठाभावप्रतियोगित्ववत् । दृष्टान्तासिद्धिव, गगनकुसुमे गगनारोपितं कुसुमंवा गगनकुसुमश- दार्थः, तत्र चोत्पत्ति रस्त्येव । किञ्च पूर्व विद्यमानत्वे सदसद्धि- लक्षणत्वे व कारकव्यापारवैयर्थ्य तदभावेच खपुष्पवदेव नोत्पत्ति- सम्भवइति त्वदभिमतासद्विलक्षणत्वविद्यमानत्वात्सादप्रसंग: 1 यच्च विमतं सदन्यद्वाध्यत्वात्, व्यतिरेकेणात्मवदिति । तन्त्र, स्वाधि करणे त्रैकालिक निषेधप्रतियोगित्व प्रमाविषयत्वायोग्यान्यत्वं यदिसाध्यंतदा साध्याप्रसिद्धेः । स्वाधिकरणतया प्रतिपन्ने त्रैकालिक निषेधप्रतियोगित्व प्रमाविषयत्वायोग्यान्यत्वे साध्ये सिद्धसाधनप्रसंगात् । एवमनिर्वचनीय ख्यातौ नकिञ्चित्साधकं । बाधकानिच भूयांसि । तथाहि बाधानन्तरमपि इ पूर्व रजतमासीदिति शीप्रसंग: । नचाभावज्ञानेन प्रतिबन्धा प्रति योगिज्ञानमिति वाच्यम् । अर्थयोर्विरोधप्रयुक्तोहि ज्ञानयोर्विरोधः अन्यथा व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नाभावप्रतीतावपि प्रतियोगिप्रतीत्यभावप्रसंगात् - नव वन्मतेऽर्थयो विरोधः । रजतज्ञानमुत्पन्नं रजतज्ञानं नष्टमिति प्र तीते रथे विषयत्वांगीकारणाभावज्ञानासम्भवश्च । शुक्तिगत त्रैकालिक रजताभावविरोधाञ्च तत्र प्रतियोगिसम्भवः । ननु’ प्रतियोगिसत्तयैव- विरोधात् सद्विलक्षणरजतस्य नाभावविरोधइति चेत्र लाघवेन प्रतियोगिनैव विरोधात् । घटाद्यभावानां प्रतियोगिनैव विरोधात् तत्रा पि प्रतियोगिसत्त्वस्य त्वया निरासात् । अधिष्ठानात्मिका या घटादे स्व तातयैवाभावो विरुध्यतइति यदि तदा इहाप्यधिष्ठानात्मिकया रजत , ३२६ " शास्त्रमुक्तावली । सत्ता विरोधादेव नाभावसम्भवः । नन्वधिष्ठान सत्तातिरिक्तैव शुक्तिर: जते घटादोच प्रतिभासिकी व्यावहारिकीच सत्ता, भावाभावयोश्च स मानसत्ताको विरोधः, अतो रजततदभावयोः प्रातिभासिक व्यावहा रिकयो नविरोधइतिचेत् किं सत्ताभेदेपि विरोधाभावः क्वचिद्दृष्ट त्वया । इहैव कल्पने किं सत्ताभेदकल्पनागौरवेणः सत्यैक्येप्यविरोध- secreपत्तेः अव्याप्यवृत्ते भिन्नावच्छेदेना विरोधकल्पनव प्रती तिषला देकावच्छेदेना प्यविरोधकल्पनस्य सम्भवात् । यत्तूच्यते अस्ति तावच्चुक्ता रजतं तच तत्रैव त्रैकालिकनिषेधप्रतियोगि- प्रतीतं, रजतमिह नास्तीति तस्य त्रैकालिक निषेधात् नच रजतस्य स्वात्यन्ताभाव सामानाधिकरण्यं विरुद्धमिति वाच्यम् वि Teerataयो भीवाभावयो रविरोधात्, विषमसत्ताकत्वंच रजत- सदभावयोरनन्यथासिद्ध विधिप्रतिषेधप्रत्यक्ष भ्यामंगीव र्तव्यम् । तत्रापि रजतस्येव तदभावस्य , बाधाभावात्सत्त्वमिति । तत्र यद्यभाव- बुद्धिर्बाधस्तदा रजतबुद्धिरा बाधः प्रसजेत् । यदिविरहैकस्वभावस्य अभावस्य बुद्धिर्बाधः, यदिवाभावत्वेन बुद्धिः, तदाघटाभावप्रमान न्तरं घटबुद्धिर्बाधनस्यात् । एतेन त्रैकालिकाभावधर्बाध इति- निरस्तं, घटस्य भूतले कालिकत्वाभावात् । यदिच पश्चात्तनाभाव बुद्धिबांध । तदाघटप्रमोत्तरभावि घटाभावभ्रमेण घटप्रमायाबाधस्स्या- त् । यदिचा भावप्रमावाधः तदाप्रमात्वं यद्यबाधितार्थगोचरत्वं, तदात्माश्रयः । यदितत्संसर्गवति तत्प्रकारकत्वं तदासिदै वान्यथाख्या तिः । रजतज्ञानवाध्यत्वार्थ इति निरुक्तप्रमात्वाभावे वाच्ये सप्रकारके त स्मिन् रजतत्वसंसर्गवद्विशेष्यकत्वरूपविशेषणाभाव धौव्येण रजतत्व- संसर्गाभाववति रजतत्वप्रकारकत्वपर्यवसानात | यदिव ज्ञानेन- निवृत्तिर्वाधः, तदा उत्तरकालं सत्त्वाभावेऽपि स्वकालेखस्वाभावः कुतः नहि मुद्गरनिवृत्तस्य घटस्य स्वकालेप्यसत्वं दृष्टमिष्टंवा, प्रत्युत निवृत्त्यनुपपत्त्या सत्वमेवसिध्येत् । ज्ञाननिवत्र्त्यस्य सद्विलक्षणत्वनि धोऽपि निर्णिबन्धनः । यदिच मिथ्यात्वबुद्धिर्बाधः, तदामित्थ्यात्वस्य स्वसमानाधिकरणात्यन्ताभाव प्रतियोगित्वरूपताया स्वदभिमतत्वात् [ १५ बा ] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ३२७ बाधस्यासिद्विरेव | प्रमाणबलात्तत्सिद्धौ चाविशेषात् प्रतियोगित- दभावयोर्द्वयोरपि सत्यत्वं सिध्येत् । सत्ताभेदादविरोध इत्यपि न । य- दिव्यवहारदशायां अबाध्यत्वं व्यावहारिकसत्त्वं प्रतिभासदशायामया ध्यत्वं प्रातिभासिकसत्वमिति रजततदभावसत्त्वयो भेदोभिमतः, तदा. रजतप्रतिभासदशायां तद्व्यवहारस्यापि सत्त्वात् तदानीमवाधितस्य कथं नव्यावहारिकत्वं । ब्रह्मज्ञानेतरावाध्यत्वं व्यावहारिकसत्त्वं प्रतिभासदशा- याम बाध्यत्वं प्रातिभासिक सत्त्वमित्यपि न, बाध्यत्वस्य स्वाधिकरणवृत्त्य- भावप्रतियोगित्वात्मकरवे दशाविशेषणवैयर्थ्यात् । निवर्त्यत्वात्मकत्वेऽपि नाविरोधसिद्धिः, कालहासदैर्घ्यमात्रस्य अविरोधाहेतुत्वात् । तथासति ध्वं सप्रागभावाभ्यां पटादेरविरोधप्रसंगात् । सत्ता भेदमनादृत्य सत्त्वमिथ्यात्वा भ्यामेव विरोधपरिहारे आत्माश्रयः । स्वाधिकरणवृत्त्यभावप्रतियोगित्वेनैव अभाव सामानाधिकरण्य रूपाविरोधसमर्थनात | किंच क्लृप्तकारणाभावात्र रजतोत्पत्तिसम्भवः । ननु सत्यरज ते यत्कार्यतावच्छेदकं रजतत्वं न तदिद्दास्तीति कथमसम्भवइति चेत्, दर्दि यदेव सत्यरजत गतं रजतत्वं तदवच्छेदेनेष्टसाधनत्वं गृहीत- मिति तद्रहिते प्रातिभासिकरजते प्रवृत्ति र्न स्यात् । शुक्तिरजते ताई शरजवत्वासंसर्ग ग्रहाद्वा रजतयोर्भेदाग्रहाद्वा यदि : प्रवृत्तिः तहांनिर्वचनी यख्या तिर्दत्तजलाञ्जलि स्स्यात् । शुक्तिरजतं सत्यरजततादात्म्ये नोत्प द्यत इति तत्तादात्म्यग्रहात् तत्र प्रवर्ततइति चेन्न, सत्यरजतावच्छिन्नसद धिष्टानकत्वाभावेन वादास्यासिद्धेः । अभेदएवानिर्वचनीय उत्पद्यतइति- चेत्; किं तेन तस्येष्टसाधनतावच्छेदकत्वेनाग्रहात् तद्ब्रहेऽपि प्रवृ त्त्यनुपपत्तेः । किंन्य ज्ञानकारणाभावाच न प्रत्यक्षभ्रमसम्भवः । न- दि ज्ञानात्प्रागविद्यमानेनार्थेन सन्निकर्षसम्भवः, तदभावादेव प्रत्य क्षानुत्पत्तिः । ननु - अविद्यावृत्तिरेव हि भ्रमः, नान्तःकर णवृत्तिः, भतो न सत्रिकर्षपेक्षेति चेन्नः अविद्यावृत्तेरपि साक्षात्कार रूपत्वे तदपेक्षा धौव्यात् । तदभावेचान्यथाख्यातिपक्षेपि तथा सुवच त्वात् । अनुभवविरोधकरणान्तर कल्पनामसंगयोस्साम्यात् । किश्वेय ३२८ शास्त्रमुक्तावळी । मविद्यावृत्तिरन्यथाख्यातिरूपेति • कुटो नेष्यते । तथासति अर्थोत्प तिकल्पनागौरवं न प्रखजेत् । अथ स्यात् स्वादमेव भ्रमः सचाना दिरिति न सन्निकर्षापक्षेति, तत्र, इदमाकारवृत्त्यवच्छित्र चैतन्यस्यै व रजताभावकत्वाभिमानात् तद्रतेश्च जन्यतया तत्सन्निकर्षावश्यम्भा ara | नन्वभिव्यक्त चैतन्याभेदोभिभासमानता, तस्यचेदमाकारवृ- स्वच्छिन्न चैतन्याध्यातादेव सिद्धेः रजताकारवृत्तेरनपेक्षितत्वात् रजवावभासस्यान्यथासिद्धे सत्रिकर्षापेक्षेति चेत् । यद्येवं तद्विषयजन्यम त्यक्षस्य तत्सत्रिकर्षजन्यत्वनियममनादृत्य अन्यथासिद्धिरवलम्ब्यते ताई नियमसंकोचस्य उभयत्रतुल्यत्वात् । दोषेणैवान्यथासिद्धिरन्तु, नच चैतन्याभेदाभावे प्रकाशानुपपत्तिः । परोक्षवदुपपत्तेः । नह्य- तीतादौ तत्सम्भवः | रजतस्यापरोक्ष्यव्यवहारश्वा परोक्षधर्माभि- दाध्यवसायादुपपत्र इति नापरोक्ष्यसिद्ध्यर्थमपि चैतन्याभेदसिद्धिः । वस्तुतस्तु परोक्षज्ञानाभेदो यथा नपारोक्ष्यनिमितं तथा अपरो- क्षज्ञानाभेदोपि नापरोक्ष्यनिमित्तं, किन्तु सामग्रीभेदएवेति । किंच यद्य स्पद्यते रजतं नश्यति च तर्ह्यभयं प्रतीयेत । ननुरजतज्ञानमुत्पन्नं वि नष्टमिति प्रतीतिरेवरजतोत्पत्तिविनाशयोः प्रतीतिः, साक्षिरूपज्ञानस्य उत्प त्तिविनाशयो रसम्भवेन सविशेषणेहि विधिनिषेधौ विशेषणविशेष्य- यो रन्यतरबाधे एकतरमुपसंक्रामत इति न्यायेन तस्याः प्रतीते र जतरूपविशेषणविषयत्वादिति चेन्न,- तस्य न्यायस्य वाक्यविषयत्वा- तू प्रतीतेर्व्याख्याना नईतया तद्विषयाभावात्, अन्यथा इदं रजमिति प्रतीते वाधितं शुक्तित्वमेव विषयइतिगंगापदवत् व्याख्यानप्रसंगा व । ततश्वोत्पत्यादिशून्ये ज्ञानेउत्पत्त्यादिकं विषयीकुर्वदिदं ज्ञानं अन्यथा ख्याति रूपं स्यात् । रजतोत्पत्त्यादिप्रतीतौ च रजतमुत्पन्नं र- जतं विनष्टमित्यपि व्यवह्नियेत । किंच यत्रचाकचक्यादियुक्तवस्तु ज्ञा नानन्तरं व्यासंगादिना बहुकालं विळम्बेसति अनन्तरंदोषात् रज- तमोजायते तत्र इदं रजतं इहपूर्वमेव बहुकालेतिष्ठति ममत्विदानी मेव तद्विषयज्ञानमुत्पन्नं इतिप्रतीविर्दृश्यते, न चेयंप्रतीति विशेषणवि- , [ १९ वा ] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । ३२९ पयावक्तुं शक्या, रजतं प्रागेव वर्ततइतिज्ञाने विद्यमाने इदानीमेवोत्प- श्रमिति तद्गोचरप्रतीते रसम्भवात् । किंच ज्ञानस्यातुत्पत्तिश्चनसम्भवति, इद माकारवृत्त्यवच्छिन्नज्ञानस्यैववा अविद्यावृत्त्यवच्छिन्नज्ञानस्यैव वा रज तभासकत्वेन त्वदभिमतता रजतज्ञानानुत्पत्तेः दुर्भणत्वात् । त्वयैवप्रातिभा सिकविषयाविद्यावृत्तिभंगस्थले इदमाकारान्तः करणविनाशादेव तदुपहि तसाक्षिविनाशात् संस्कारोप नैतदर्थमप्यविद्यावृत्तिरित्युक्तत्वाच्च । रज तज्ञानस्याजन्यत्वाभिनिवेशे घटादिवचैतन्यमात्रेऽध्यासोबाच्यः तथाचदे- वदत्तस्य रजतभ्रमकाले यज्ञसस्यापीदमाकारवृत्त्युत्पत्तौ इदमधिष्ठान चैत स्वदेवदत्त वृत्त्येव यज्ञदत्तवृत्त्यापि व्याप्ततया तस्य देवदत्तप्रमातृचैत न्यत्ववत् यज्ञदत्तप्रमातृ चैतन्यत्वस्यापि सत्त्वाद्रजतस्य देवदत्तप्रमा चैतन्येनेव यज्ञदत्तममातृचैतन्येनाप्यभेदाद्देवदत्तस्येव यज्ञदत्तस्या- , १ जन्यव- अवच्छेद अत पि तद्रजतव्यवहारप्रसङ्गः । ननु वृत्तेः प्रत्यक्षरूपायास्तन्त्रिकस्सा- मान्यसामग्री, तदाकारवृते स्तत्सन्निकर्षो विशेषसामग्री, इहचेंद माकाराया वृत्तेरिदम न्द्रियसन्निकर्षसत्वात् नानुपपतिरितिदेत् । उच्यते, शब्दजन्यापरोक्षवृत्तौ त्वन्मते सामान्यविशेषसामग्रयो व्यभिचा रात्रेयं युक्तं । नन्दिन्द्रियजन्यप्रत्यक्षत्वस्य सन्निजन्यतावच्छेदकत्वा त् न व्यभिचारइति चेन्न उक्तव्यभिचारादे वेन्द्रियजन्यत्वेपि त्यक्षत्वमाचस्यानवच्छेदकतया सन्निकर्षजन्य प्रत्यक्षत्वस्य sarain विनिगमकाभावेन अन्यतरस्यान्यतरान बच्छेदकत्वात, स्तत्संसृष्टतदाकारापरोक्षवृत्तौ तत्सन्निकर्षोहेतुः शाब्दापरोक्षत्वान्तर- त्वात् न विषयसंसृष्टमित्येवं वाच्यं रजतभ्रमस्यापि विषयातनिक घृतया सन्निकर्षापेक्षेति न हेत्वभावादन्यथा व्यातिमिरास लाक्यः । प्रसक्तं, अत- ननूक्तकार्यतावच्छेदकं दशमस्त्वमसीत्यत्रापरोक्षेति शब्दाजन्यापरोक्षत्वमेवावच्छेदकं, अस्तिचैतद्रजसमेऽपीतिचेन्न । लाघवेन बहिः मसृतत्वस्यैधा वच्छेदकत्वात् शब्दाजन्यत्वस्यापि- प्रत्यक्षreast सिसाधयिषानुमितो सस्वात्, अनुपलब्धज्ञानेपि सु- त्वात् शब्दानुमानानुपलब्ध्यजन्यत्वेन विशेषणीयत्वात् गौरवात् प्र- त्यक्षाजन्यत्वस्य गुरुत्वात, प्रत्यक्षपदस्य प्रत्यक्षप्रमाकरणार्थकत्वेन 2 , 3३३० शास्त्रमुक्तावळी । 7 शब्दस्यापि तथात्वेन शाब्दापरोक्षेऽप्रसंगतादवस्थ्याच्च । विश्व यथा शब्दाजन्यत्वेन विशेष्यत तथा भ्रमन्यत्वेनापि विशेष्यतां जन्यत्वापरोक्षत्वयोरिहापि - प्रतीत्य विशेषात । यदिचावच्छेदक लाघवादरेणाथत्पत्ति कल्पनया जन्य साक्षात्कारत्वबुद्धेरन्यथा सिद्धिक रूपनं तदा शाब्दापरोक्षेपि अन्यथा सिद्धिप्रसंगः, स्वाप्नरथादिवदन्तः कर णावच्छिन्न साक्षिणि घटाद्यर्थोत्पत्तिसम्भवात्, भ्रमस्थलीयज्ञानकार णानामिवज्ञानकारणत्वाभिमतशब्दादीनामर्थोत्पादकत्व सम्भवात् यंचक्षुषा द्राक्षन्तमेवेदानांशब्देन जानामीतिप्रत्यभिज्ञापि यद्रजतमापणेपूर्वमद्राक्षं त- देवात्रपश्यामीतिभ्रमस्थलीयप्रत्यभिज्ञावदुपपाद्यतां । किंच भ्रमान्यत्वेनैव संकोचोयुक्तः, अन्यथा वह्निजलपृथिवीभ्रमेषु अर्थोत्पत्तौ “वायोरग्निः । अग्ने रापः । भद्भयः पृथिवी “ति श्रुतिवाधप्रसंगात् । अतोरजतं नोत्पद्यते- नापिनिवर्तते । किंच रजतत्वव्यापकद्रव्यत्वाद्यभावात् कटकमकुटा द्ययोगाच्च नतत्रानिर्वचनीये रजतत्वमिति तत्रतत्प्रतीतावन्यथाख्याति- रनिवार्या । ननुतत्रभावत्वद्रव्यत्वादिकमप्यस्त्येवेतिवेत् नतावत्संसंगःप्रातिभा सिकः तत्प्रतीत्यसिद्धेः । नचव्यावहारिकः, तथासति द्रव्यत्ववदेवव्यावहा रिकगुरुत्वप्रसंगेन तत्कार्यपतनाद्यापत्तेः । वह्नयारोपेव्यावहारिकोष्णस्पर्शा पत्त्यादाहाद्यापत्तेः । स्वप्नार्थेषु श्रुत्यैव सत्यत्वप्रतिपत्तेः रथत्वाद्यव्य- भिचरितं पृथिवीत्वादिकं सिध्यति मानान्तराविरोधात् । गुरुत्वादि व्याप्तिस्तु श्रतिप्रत्यक्षाभ्यामेव संकोचमर्हति । नचेहरजते तादृशी श्रुति- रस्ति । अपि चार्थक्रियायोग्यताविरहेऽपि तद्बुध्यैवप्रवृत्तिरिति अनिर्वच नीयोत्पत्तावपि कुतोनान्यथाख्यातिरिति । तद्योग्यतापि तत्रानिर्वचनीयो पद्यतइति चेन्न योग्यताज्ञानं फलोपधानदर्शनात्तत्साधनतावच्छेदेकद र्शनाद्वा भवति, नैवोभयमिहास्तीति कथं योग्यताप्रतीतिः । अवच्छेदकप्र ardharन्यथा ख्यातिप्रसंगः। नहि सत्यरजते यदवच्छेदकं गृहीतं- तदिहास्ति सत्त्वेच भागेव दोषउक्तः । " , नलु सिद्धान्ते स्वाप्नप्रतीतिर्नान्यथाख्यातिरिष्यते त्र * रथादीनामुत्पत्तिश्रवणात्, ६ त- अतएव तेषांनासत्वं, नापिस- [ १६ वा ] , शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । 4 अतस्तत्रानिर्वचनीयोत्पत्तिरंगी कायी ३३१ अतः क- स्ववाधात् थमनिर्वचनीय निरासः । उच्यते - स्वाप्नाथस्सित्या एव । यदि सु सोत्थितो मया स्वप्ने दृष्टाः पदार्थालौकिकविजातीयाः क्षणिका:- कार्यक्षमा नभवन्तीति जानाति तर्हि नपदार्थस्वरूपबाधः । यदितुपदा र्थाएव नसन्तीति जानाति सताई भ्रान्तएव । तथाहि न तावदयमेवं प्रत्यक्षेणजानाति, अतीतत्वात् । किन्त्विदानीं दर्शनाभावादिना जुमानेन जानाति, तच्चानुमानं श्रुतिबाधितमिति । ननु ‘नत्र रथा’ इतिश्रुत्यैवबाधात कथं सत्त्वमिति चेन्न ‘अथरथा’ इत्य नन्तरकाले सृष्ट्यभिधानेन माङ्गास्तिताया एवाभिधानात् । यदुक्तं मित्थ्या रजतमभादितित्तस्यामिथ्यात्वमनुसन्धीयते, नचतन्मिथ्यात्वं सर्वदेशीयसर्व कालवृत्त्यत्यन्ताभावप्रतियोगित्वं तस्य बाधकप्रत्यक्षा विषयत्वादित्यु- क्तः नापि विशेष्यनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वं मित्थ्यारजतमभादित्यनु भूतधर्ममात्रतया तस्यानुसन्धानात् देशान्तरीयादेस्तद सम्भवात् अत स्स्वसमानाधिकरणसमान कालीनात्यन्ताभाव प्रतियोगित्वमेव तत्वमे ति । नतावदिदं मित्थ्यात्वं भ्रान्तिदशायामनुभवितुं शक्यं, दोषेणप्र- तिबन्धात् । तदनुभवबाधदशायामिव रजतप्रतीत्यनुपपत्तेश्च । नापि - बाधदशायां तदानीं रजवानुभवाभावात् । बाधदशायां ग्रहणस्मरणा- रमकमित्थ्यात्वज्ञानमितिचेत् घटनाशेसति यथापूर्व घटः स्थितइति व्यवहारः तथापूर्वमिहरजतं स्थितमितिव्यवहारमसंगात | तरुमा- च्छुक्तीरजततया ज्ञातिप्रतीते स्सुप्रसिद्धत्वात् तद्नुसारेण रजल शब्दोभावप्रधीनः मिथ्यात्वं च विशेष्यनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वं । यत्र- वापणस्थरजतं अपवरकनिष्ठतया ज्ञातमिति प्रत्ययः तत्र स्थलमि स्थ्यैव रजतमभादिति अपवरकनिष्ठात्यन्ताभाव प्रतियोगित्वरूपं मि- स्थ्यात्वं रजतस्यैवोच्यत इतिरजत पदं मुख्यमेव । यद्धा मित्थ्यारजतं रंज स्वाभाववत्त्वेति रजतवदवभासमानमित्यर्थः, अतएव कृत्रिमपटमृगा दौ मिथ्यामृगो मायामृगइत्यादिप्रयोगः । नहि तत्रानीर्वचनीयमृगोत्प- तिस्सम्भवति, कृत्रिमत्यपरिज्ञाने तदसम्भवात् 1 अतएव भग- ३३२ शास्त्रमुक्तावळी । तिमिथ्यागोपयादिप्रयोग | स्वानधिकरणानधिकरणात्यन्ताभाव- प्रतियोगित्वमापे दुर्देयमेव, अधिष्ठानमेवाध्यस्ताभावइतित्वदीय प्रण्नं शृण्वतामेवं विधदुर्बुद्धेरसम्भवात । प्राक्तच्छ्रवणेपि धनुन्मत्तः कोऽपि नैवमध्यवस्यति । बाधकज्ञान विषयोऽप्यभावः । बाधकज्ञानंच नेदं रजत मितवा नारजतत्वमिति वास्यात् । नतुनास्मिन्त्रजतमिति शुक्तौ रज- साभावावगाहि इदं रजतमिति भ्रमकालेऽपि विद्यमानस्य तस्य बाधकत्वायोगात् । एतेन स्वानधिकरणावृत्ति स्वाभावत्वंमिथ्यात्वमिति- निरस्तं तदनविकरणावृत्तित्व तद्‌भावत्वयोग्यताञ्च । 7 नहु संविदतिरिक्तस्यापरोक्षत्वाभावात् तदमेदादेवार्थस्याप- रोक्ष्यं वाच्यम्, तत्रच संविदभेदमात्रस्य साधारणत्वात् अना- मृतसंविदभेदोवाच्यः सचानिर्वचदयोत्पत्ता वेवसेत्स्पतीतिचेन्न । अपरोक्ष संविदभित्रे दमर्थाभिन्नतया वासादेवरजतस्य आपरीक्ष्य व्यवहारोपपत्तेः रजतोत्पत्तिर्न कल्पनीया । किंच किमभेदशब्देन श्र- भिन्नताकत्वं विवक्षितं, उताभेदस्य । नाद्यः, अनयोरसत्ताएकेति ज्ञा नेसति समानाधिकरणव्यवहारादृष्टेः । भेदाग्रहसहिता सक्ratta मानविकरणव्यवहारनिमित्तनितिचेत् । एवं तहिं आवश्यकभेदा- ग्रहादेष समानाधिकरणव्यवहारोपपत्तौ किं व्यभिचरितेन सत्तैक्य ज्ञानेन । द्वितीयेप्रपंचस्यापरोक्ष्यनस्यात्, व्यावहारिकसंविद्भेदस्य सत्वे- न तत्समसत्ताकतद्भावासम्भवाव * } नव-संविदेदः पारमार्थिकः तथासति त्वदभिमत वस्त्वपरि- च्छेद परानन्त्यश्रुतिविरोधात् । प्रपंचस्य सत्यत्वे तद्भदस्यापि सत्यतया अभावाप्रतियोगित्वरूपा नन्त्यविरोधइति दिप्रपंचस्या स स्वताभेदात्यत्वार्थ त्वयाभिहिता । नित्यापरोक्षे ब्रह्मणि आपरोक्ष्यस्य सं- विद्भेदाभावस्य ब्रह्मरूपत्वेन स्वानधिकरणानधिकरणात्यन्ताभावप्रति- योगित्वरूपस्य मिध्यात्वस्य संविद्भेदरूपे ब्रह्मणिप्रसंगाच । नत्र संविद्भेदाभावएव प्रपंचस्य परमार्थः, जहाजडयोबस्त वैक्या योगात् इति वदुक्तिविरोधात्, वस्तुविरोधाच्च । किंवा खण्डार्थ- [ १५ वा ] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ३३३ समर्थनेत्वयैव चन्द्रस्वरूपे प्रत्यक्षेणभासमानेऽपि नज्ञाननिवृत्तिः तस्य चन्द्रस्वरूपप्रत्यक्षस्य अनवधारणात्मकत्वात् अतः कश्चन्द्र इति स्वरूपप्रश्रपपत्तिरिति ज्ञाननिवृत्त्यभावेऽपि प्रत्यक्षमुक्तं कथमनाघृ- , संविदमेापरोक्ष्यम् । अपि च अनिर्वचनीयेविवदमानं प्रतिकथमनिर्व चनीयसंविभेदमुपजीव्यानिर्वचनीय समर्थनमिति नविदुः । ननुप्रकारान्तरेणापरोक्ष्यासम्भवात् पारिशेष्यादनेनैव प्रकारे णापरोक्ष्यं वाच्यमिति आपादनेन प्रातिभास्सिकोत्पत्ति स्समर्थितेति चैत्र, प्रातिभाषिकसमर्थनदशायामेव प्रपंचस्यापि मिथ्यात्वसिद्धौ ि साधनप्रसंगात् । नन्विदानीं ब्रह्माभेदमात्रमेव प्रपंश्वस्य सिध्यति नमिथ्या त्वमितिचेत्र, ब्रह्मभित्रतया संप्रतिपन्नस्य तदभेदसाधनेतत्सिद्धे । भिन्नम्या भेदसाधनमभेदमात्रमिथ्यात्वादपि उपपद्यतइति न प्रपंचमिथ्यात्व लि द्धिरिति सशुक्तिरजतस्यापिन मिथ्यात्वसिद्धिः, तत्रापि सत्यरजतस्यैव सविदभेदारोपसिद्धेः । ननु रजताज्ञानस्या निवृत्तत्वेन अनावृतसंविदभेदोना- स्त्रीपिचेत्; न-भ्रमानन्तरं प्रमास्थलहव रजतज्ञानेन रजसाज्ञानं नि वृत्तमियनुभवानुसारेण सत्राप्यज्ञाननिवृत्तेरेव कल्पनीयत्वात् इहोप तिचापमनुभवो बाधते, त्वयास्य रजतस्य अज्ञानविषयत्वानं- गीकारात् भ्रममाकाले रजता सिध्यातदावारकज्ञान निवृत्त्यसंभ- वाच । ननु सत्यरजतस्य तावत्पर्यन्तमन्तः करणवृत्ते. प्रसरणाभावेन प्रमातृचैतन्यादेरसिद्धेः कथं भानमितिचेत् परोक्षवदितिक्रम | आप- रोकपंचा ज्ञाननिवृतेरुपपन्नमित्युक्तं । वृत्तिरस्पृशन्ती कथमज्ञानं निवर्त यतीति चेत् स्तीथाकथं । नहि लवित्रवदन्तः प्रविश्यावयवशैथिल्यं कुर्वन्ती निवर्तयति । ननु नहि तादृशव्यापारेण निवर्तकरव मस्माभि रिष्यते, अतएव नाज्ञानसंबन्धापेक्षापि । नन्वति प्रसंगवारणार्थं विष- चसंबन्धो ज्ञानसंबन्धो वेष्यतइतिचेन्न परोक्षवृत्यवच्छिन्न चैतन्येना- ज्ञाननिवृत्तौ अतिप्रसंगाभावात् । अपिच वृत्तेस्संबन्धांगीकारेवाकानाम क्षतिः स्फटिकादेः चक्षुःप्रतीक सर्वस्य वृत्तिव्यदधायकत्वकल्पनोप ON ३३४ A शास्त्रमतावळी | ; पत्तेः । अतीतादौ कथमितिचेत्, तदुत्पत्तिवदिति ब्रूमः । नययंतत्रातीता द्युत्पतिंब्रूमः किन्तुभ्रमस्थले किंचिदनिर्वचनीयं रजत मुत्पद्यते तत्रातीताने दोsपि वात्पद्यतइतिचेत् तर्हि सर्वत्राभेदएवोत्पद्यतइति कल्प्यतां किंरजताद्युत्पत्तिकल्पनया । नन्वपरोक्षार्थविषत्वमेव वृत्तेरपरोक्षत्वं, अर्थस्य तु यद्यनावृतसंविद भेदएवापरोक्षत्वंवदानावरणस्य अपरोक्षवृत्त्यधीनत याथी परोक्ष्यवृत्त्या परोक्ष्ययोरन्योन्याश्रयापातात्, अतस्तत्प्रमातृचैतन्याभे दस्तं प्रत्यक्षापरोक्ष्यं घटादिचैतन्यस्यच प्रमातृचैतन्याभेदोवल्य वच्छेदाधीनइति विषयसबन्धोपेक्षितइतिचेत् : तथासति धर्माधर्मगु रुत्वादिकं अपरोक्षस्यात् । अनावृतप्रमातृ चैतन्याभेदोऽपरोक्षत्वमितिचेत् ; तर्हि घटादावनावरणस्य अपरोक्षवृत्त्यधीनत्वात् सएवान्योन्याश्रयः । तस्मा द्वत्तावपरोक्षत्वं विलक्षण कारणप्रयोज्यज्ञान निवर्तकतावच्छेदकमन्यदेव, अ र्थस्तु तंप्रत्यनावृत संवित्तादात्म्यमापरोक्ष्यमितियुक्तं । वस्तुतस्तूक्तविध या ज्ञानापरीक्ष्यस्यार्था प्रयुक्तत्वात् नतदर्थमनिर्वचनीयोत्पत्ति रंगीकार्या । यचेदमुच्यते शुक्तिरजतं सोपादानं भावकार्यत्वात् संप्रतिपन्नवदिति सोपादानत्वे सिद्धे पारिशेष्याच्छुत्तयज्ञाने सति रजतं नोचेत्रेत्य न्वयव्यतिरेक सिद्ध कारणभाव मज्ञानमेवोपादानं, शुक्तिज्ञाने सति नियमेन निवर्त्यमानरजतस्य नियमेन तन्निवर्तनीयाज्ञानोपादानकत्व स्यैव युक्तत्वाच्चेति तन्त्र, रजतत्वेन पृथिव्युपादानकत्वस्यापि प्र- संगात | त्वदुक्तान्वयव्यतिरेकमतीतिश्वा सिद्वैव । यदितु कचित्तथा- व्यवहारः तदा शुक्तित्वेन जानतः पश्चाद्रजतभ्रमेसति रजताज्ञाने सति शु- क्तिचित्रेतिवत् ज्ञानविषयतयान्यथा सिद्धेः । ननु तत्रार्थोत्पत्तेर्बाधा तथा सिद्धिरिति चेन्न, इहापि तत्र रजतं नोत्पन्नमिति प्रतीत्या बाधित* त्वात् । ज्ञानोत्पत्तिस्तु न बाधिता, ज्ञानं नोत्पन्नमिति प्रतीतेरभावात्, प्रत्युत रजतं नोत्पन्नं ज्ञानमुत्पन्नमित्येव हि मतीतिः । यद्यपि तव ज्ञा- नानुत्पत्त्युत्प्रेक्षा वर्तते, तथापि नसा लौकिकमतीतिविरोविनी, यस्या पि स्वदीया दुर्बुद्धिस्तस्यापि न साविरोधिनी, यौक्तिक बुद्धेः प्रत्यक्षबुद्धयविरोधित्वात् | अन्यथातव प्रपंचानवभास प्रसंगात,

} [ १५ वा ] न्च शतदूषणी चण्डमारुतसहिता ।

३३५ अतो ज्ञानस्योत्पत्तिरस्तु वा माषा, सर्वथैवेयभन्वय व्यतिरेकप्रतीति ज्ञ- नोत्पत्तिविषयैव । तस्मादिदान्वयव्यतिरेक बुद्धौभ्रमत्वममात्वयो- रेव विप्रतिपत्तिः, न ज्ञानविषयत्वइति न सात्वदभिमतसाधिका । किं- चेयं प्रतीतिश्शुक्तिज्ञानाभाव विषयैव, तस्वज्ञान प्रतिबन्धकत्वात् । न दोषादिघटितसाममग्रीकाले रजतोत्पत्तिनियमात् न तस्य प्र- योजकत्वं, सामग्रीकालीन कार्यानुत्पादप्रयोजकस्यैव प्रतिबन्धकत्वा दिति वाच्यम् । तथासति दोषाभावादेव कार्याभावसम्भवात् स्व तन्त्रान्वयव्यतिरेकाभावात् भावरूपाज्ञानस्यापि कारणत्वासिद्धेः । किंच सादृश्यादिषः, सच तत्वज्ञाने प्यनुवर्तते, तदानीं च रजत भ्रमाभावर शुक्तिज्ञानेन प्रतिबन्धादेववाच्यः । नन्वज्ञानस्य कारणत्वा भावनिश्वयात तत्रचाज्ञानस्याभावात सामग्रचारसन्दिग्धत्वात क- थं प्रतिबन्धकत्व सिद्धिरितिचेत् एवमप्यनन्यथा सिद्धत्वनिश्चयाभा बात न कारणत्वावधारणसम्भवः । किंच तत्राज्ञानस्यापि सत्वात् कथं स्वदभिमत सामग्रयाअपि विरहः, बाधकज्ञानेनाविद्यानिवृत्तावपि त चैव अनन्तरदिने रजतभ्रमदर्शनात् तत्राविद्यान्तरं त्रैव तिष्ठतीतिद्दि - स्वदीयाकल्पना | अथ स्यात्, आवरणं भ्रमकारणं, भ्रमविद्यायां भ्रमका रणतावच्छेदकं वा, इहचावरणाभावात् सामग्री नेति चेत्र । नदीतीरस्थवनस्पता वूर्ध्वाप्रत्वेन साक्षात्क्रियमाणएव जले प्रतिबि म्बितें तस्मिन्नयोग्रत्वदर्शनेन तत्र विक्षेपमात्रमेव नत्वावर णमिति स्वयैवावरणस्य विक्षेपप्रयोजकत्व भंगात , आवरणयो- ग्यतात्विद्दापीति कथं सामग्रयभावः । किंच शुक्तिज्ञानोत्पत्तिक्षणे ऽज्ञान घटितसामग्रयास्वत्त्वात् शुक्तिज्ञानेन प्रतिबन्धादेव कार्याभावः । किंच तत्र शुक्त्यविज्ञानस्य कारणत्वकल्पनादपि शुक्तिज्ञानस्य प्रति बन्धकत्वकल्पनैव कधीयसी, अज्ञानस्य ज्ञाननिरूप्यत्वात् । नच ज्ञानाभावस्य कार्यप्रयोजकत्वकल्पनादपि भावत्वादेव - भावरूपाज्ञानस्य कारणत्वकल्पनं लध्विति वाच्यम् । अभावेहि गौर वं प्रतियोगिनिरूप्यत्वात् तन्वाज्ञानस्य भावरूपत्वेपि मुल्यमेव, प्रयोज } ३३६ शास्त्रमुक्तावली । नतु- कत्वादप्यनन्यथासिद्धावगर्भ कारणत्वस्य गौरवं स्थितमेव । किंच कार्याभावप्रयोजकत्वं शुक्तिज्ञानस्यैव कल्पनीयं लाघवात्, शुक्यज्ञानाभावस्य गौरवात । यदुक्तं शङ्खपीतभ्रम विशेषादर्शनजन्यः araifornararत् सम्प्रतिपत्रवत् तच विशेषाद द कादाचित्कखत्वात् विशेषादर्शनन्नव्याप्य दर्श

सभावः श्वैत्यव्याप्य शङ्खत्वज्ञानात् नापि ग्राह्यनिश्चयाभावः तदनुमिते स्वत्वात् नच ग्राह्यमत्यक्षाभावः यस्य यस्मिन राज्ञे कदापि न य त्यक्षं तस्य तत्रतत्र प्रतियोग्यप्रतिब्या भावासम्भवात् , धम्म- विशेयक वैत्यप्रत्यक्षाभावस्तु न भ्रनकालनियतः समानविषयको रेव वनाज्ञाननोः कार्यकारणभावाखेति । तन्त्र, विशेषदर्शनस्येश्वरादौ प्र- सिद्धत्वात् । नच विशेषदर्शने सत्यपि पुरुषांतरीय विशेषदर्शनाभावा स्कायप्रसंगः, तस्यापि विशेषदर्शनस्य प्रतिबन्धकतया भाव हादेव कार्यविरहात् । अन्यथा व्यभिचारज्ञानानुपलब्धेः व्याप्ति भाव ज्ञानकारणता , न स्यात् । तद्विशेष्यक व्यभिचारज्ञानस्य स्व- दुक्तरीत्या प्रसिद्धेः अन्यविषयक व्यभिचार ज्ञानस्य तदानी - अपि सत्त्वात् } नच तत्रापि भावरूपमेव तत्रज्ञानं हेतुः प- रोक्षव्यभिचारज्ञानेपि तत्सम्भवाद्वयाभिग्रहाप्रसंगात् । एवं वायौ - रूपाभावग्रहे रूपोपलब्ध्यभावमात्रं नहेतुः । घटेरूपोपलब्धे रसत्वात्, तदधिकरणीयरूपोपलब्धे स्वदुक्तरीत्या प्रसिद्धः तदभावायोगात् । रूपावच्छिन्न वायुचैतन्याज्ञानस्य विषयामसिया अप्रसिद्धेः । अस्तु- वा कथंचि दविद्यायाभ्रम हेतुत्वं, उपादानत्वन्तु कुतः । नच शुक्तिज्ञा नानन्तरं रजतनिवृत्तिस्तनिवृत्त्या ज्ञानोपादनकत्वादेवेतिवाच्यम् अ ज्ञाननिवृत्या तदनुपादानकस्यापि जीवेशभेदाभ्यासादे स्वादधीन्यमात्रात् निवृत्तोपायानुदयस्थले वृत्तिरूपकारणविनाशा इजत विनाशस्यत्वया च्यु- क्तत्वात् । पारिशेष्यादुपादानत्वमित्यप्ययुक्तम् आत्मन एव सद्रजतमिति कार्यानुवृत्तस्यमृदइवोपादानत्त्रसम्भवात् । नन्वात्मनोऽधिष्ठानतयोपादानत्वे निपरिणामधर्मित्वं निर्विकारत्वश्रुतिविरोधादितिचेत् रूपान्तरापत्तिः परिणाम:, तत्वतोनिर्विकारस्यापि कल्पितरूपान्तरमविरुद्धमेव । समा नसत्ताकरूपान्तरापत्तिः परिणामइतिचेन्न, एतादशपरिणान्यपेक्षा नि

[ १५ वा ] शतदूषणी चण्डमारुतसंहिता । ३३७ यमेमानाभावात, अज्ञानस्यापि तदसंभवाच्च । नह्यज्ञानं प्रातीतिकं, तथा वे प्रपंचोपादानभित्र प्रातिभासिकाज्ञानस्य प्रतिभाया असिद्धया असिद्धेः । यदि अविष्ठानसचैव सर्वत्रसतेतिकल्प्यते नसत्ताभेदइतिमतं तदासमा नसत्ताकोपादान कल्पने मानाभावादिति प्रागेवोकोदोषः । शुक्तीदमंशस्य वोपादानत्वमस्तु तस्य कार्य समान सत्ताकत्वात् इदं रजतमिति मृददवकार्या तुतेश्च । नच सर्वकार्याननुवृत्तिर्दोषः, अधिष्ठानावच्छेदकतयानुगति सम्भ वात् । किंच नहि सर्वकार्यानुगतत्वमुपादनत्वे प्रयोजक, निमित्तवदननुग तस्य उपादानत्वसम्भवात् : तथासति मृदादीनां अनुपादानत्व प्रसंगाच्च । अनएवानुगत संभवे तदेवग्राह्यमितिनिरस्तं मुदादीनामनुपादानत्वप्रसंगा- त् । तत्राप्यविद्याया अनुगतत्वात् कार्यानुवृत्तिस्तुल्या | मृदादीनामनुपा दानत्वेच " यथासोम्यैकेन मृत्पिण्डेन सर्वमृणमयं विज्ञातस्यादिति श्रु तिवैवव्यं । किंच ज्ञानसामग्रचा अर्थोत्पादकत्वे चक्षुषारजतं पश्यामी त्यनुभवविरोधः 1 नत्विदमाकार चक्षुर्जन्य वृत्त्यभिव्यक्तसाक्षि भास्यत्वादजलस्य तथा नुभवइतिचेत् । तर्हि चक्षुषानीलं नभः पश्यामीत्यनुभवोनस्यात, तत्राधिष्ठानाकाशगोचर चाक्षुषवृत्तेरभावा त् । यदुक्तं सर्वगताकाशे प्रसृतप्रकाशाकारान्तः करणवृत्यभि- व्यक्त साक्ष्यवभास्य’ माकाशे प्रकाशाश्रयचैतन्यस्यैवा काशावच्छि न्नत्वादिति । तत्र तदेशस्यवायोरपि ग्रहप्रसंगात् । , नच-गुरुत्वादिवदयोग्यत्वा सदप्रकाशः आकाशस्या प्ययो ग्यत्वात् । अतएवहितदाकारापरोक्ष्यवृत्त्यभावः । अयोग्यत्वेऽप्याका शः कारणं नादत्वा द्वजते, तदाकाशावच्छिन्न चैतन्यस्याप्या- वृतत्वात् सोपि नप्रकाशेत 1 यदिचाकाशमनावृतं तदा अहमि त्याविभानेऽपि तत्रकाशप्रसंग: । किंच सत्यरजते व्यभिचारात् नदोषादिकं रजते हेतुः यदुक्तं स्वोचितार्थक्रियां प्रत्ययोग्य- स्वाद्रवत्वं नमन्यतावच्छेदकमिति । तन्न, रज्जुसर्पस्य सत्य सर्वसाध्य सत्यात्तत्यसिद्धिं वर्णयता त्वयैवोक्तत्वात स्व- ध्वंसंमतिहेतुत्याच रंगरजते नकटकोत्पत्ये रजतेन कटकमुत्पथ भयजनकत्वस्या ૐ " ३३८ शास्त्रमुक्तावळी | तइतिप्रतीतेः । किंच स्वोचितत्वं यदिवद्व्यक्तियोग्यत्वं तर्हि तद युक्तमेव । यद्यारोप्यजात्यवच्छिन्नकारणकत्वं तदामित्थ्यारजतवृत्तेरति प्रसक्तस्य रजतत्वस्य कटकजनकतावच्छेदकत्वात् असम्भवद च । किंचशुक्तौ रजताभावोनकल्पितः समानस्वभावयोः प्रति योग्यभावयोरेकत्राभावात् । नापि पारमार्थिकः, ससम्वन्धिकपदार्थस्य प्रतियोगिसमानस्वभावत्वनियमात् | प्रतियोगिनश्च सद्विलक्षणत्वात् अवाह नवीनः प्रतियोगितावच्छेदकसमान स्वभावएवा भावः, प्रतियोगिसमानस्वभावत्वे श्रुतिप्रमितप्रपंचाभावस्य वास्तवत्वा- नुपपत्तेः । श्रुतेश्व तत्वावेदकत्वमौत्सगिकं । अवच सत्त्वमेव म तियोगितावच्छेदकं । नच - तस्यप्रतियोगिताव्यधिकरणत्वादवच्छेदक व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावस्याभ्यु त्वासम्भवः पगन्तव्यत्वात् * अन्यथागविशशशृंगंनास्तीति बुध्यनुपपत्तेः ।

नच प्रतियोगितावच्छेदकविशिष्टप्रतियोगियमाया अभावाद - भावी सामग्रीविरहः, प्रतियोगिप्रतियोगितावच्छेदकयोर्ज्ञानस्यैव अभा- वधहेतुत्वात् । अस्तुवा प्रतियोगितावच्छेदक वैशिष्टयज्ञानमेवा भाव धीहेतुः प्रमात्वपर्यन्तस्य गुरुत्वात् तच्च प्रकृते , प्यादा

र्य सम्भवति । तादृशाभावानभ्युपगमे यस्यकदापि रजतं नास्त्येव तस्यानातवाक्यात्मदीयं रजतमितिज्ञाने वाप्तवाक्यान्मदीयं मिदं नभवतीति ज्ञानप्रमानस्वाद । रजत- प्रतियो नच तत्र मदीयत्वस्य निषेधः तस्य तत्रसत्वात गिविशेषणत्वानुभवाच्च । अतएव नरजतत्वस्य निषेधः, मदीयत्वा. भावाद्वा रजतत्वाभावाद्वा आप्तेनेत्थमुक्तमिति जिज्ञासाभावप्रसंगात । यत्रविशिष्टाभावतात्पर्यज्ञानं श्रोतुस्तत्रतस्यैवा वश्यकत्वात् । नतु - व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नाभावो नस्वाधिकरणे प्रतियोगिलत्वविरो- धोतिन्वेन ; सत्वावच्छिन्नाभावस्य स्वाधिकरणे प्रतियोगितत्त्वविरोधि स्वादिति । अथवा प्रतियोगितावच्छेदकस्य प्रतियोगिसम्बन्धोऽपेक्षितः, नतद्धर्मत्वमपि, अन्यथा घटत्ववटरूपादिनिषेधायोगात् । अस्तिच [ १५ - वा 1 शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । १३९ रजते अधिष्ठानसत्ता वैशिष्ट्यं प्रतियोगिसमानस्वभावं, अतः प्रतियोगि- तावच्छेदकसमानस्वभावो रजताभावः परमार्थइति ॥ , तदनुपपन्नं, लाववेनाभावस्य प्रतियोगिसमानस्वभावत्वात् । नच श्रु- तिप्रमितप्रपंचाभा वपारमार्थ्याय गुरुभूतमपि प्रतियोगितावच्छेदकसमान- स्वभावत्वं कल्प्यमितिवास्यम् ; एवं श्रीतप्रपंचमिथ्यात्योपजीवनेन दृष्टा- न्त समर्थनस्य व्यर्थत्वात् सिद्धसाधनात् । किंच श्रुतस्तत्त्वावेदकत्वमोत्स- गिकमित्येतदपिचिन्त्यं, तद्वतितत्प्रकारकत्वस्यैव बाह्यागमेषु बाधापोद्यस्य कर्मकाण्डसाधारणस्यौ त्सर्गिकत्वात् । किंन्वी त्सर्गिकंदि बाधका- पोद्यं, अतः क्लमप्रतियोगिसमान सत्ताक स्वभाषत्वानुपपत्यामपंचाभावश्र तेस्तवावेदकत्वमेव त्यक्तुमुचितं । निरूपक समसत्ताकस्वभावत्वमभा- वस्य, तथाच नगौरवं निरूपकंच प्रतियोगितावच्छेदकमपीतिचे तथापि प्रतियोगिकत्वस्वभावस्या भावस्य प्रतियोग्यसिद्धौरव- भावासिया स्वरूपाने दुर्वारत्वात् । किंव यत्किंचित्रि- रूपक समसत्ताकत्व मधिकरणमादायैव सिद्धम् । सद्ध्यामभावो निरूप्यतइत्युक्तं । यावत्रिरूपक समसत्ताकत्वंतु प्रतियोगिनोमिथ्यात्वा नैव सम्भवतीति सर्वधा व्यधिकरणधर्मावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभा यानुसरण मनर्थकं । किंच प्रपंचस्थेव प्रपन्याभावस्यापि ब्रह्मस्वरूप सत्तावच्छिन्न प्रतियोगि काभावस्य ब्रह्मणि सत्यात्प्रपंचाभावस्य मिथ्यात्वमनिवार्य । नन्यबाध्यत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभाव प्रति योगित्वमेव मिथ्यात्वम् तच प्रपंचाभावस्या सिद्धमेव, ध्यत्वादिति चेन्नः बाध्यत्वस्याबाध्यत्वगर्भत्वे ऽन्योन्याश्रयात् । किचैवं पारमार्थिकाभावांगीकारे सम्बन्धिखण्डन मनुपपन्नम् । नच तत्रापि सम्बन्धो मिथ्या, अद्वैतश्रुते रतत्वावेदकत्व प्रसङ्गात् । भेदखण्डनं चानुपपन्नं, ब्रह्ममपंचाभावयोरिव तदुपपत्तेः । किंच कथं तस्याभावस्य अप रोक्षत्वं अभ्यस्तत्वेनापरोक्षतादात्म्याभावात्, तदभावेप्यापरोक्ष्य इद- न्दृश्यसम्बन्धखण्डन मनुपपन्नं । नतु प्रपंचाभावस्यापरोक्षत्वाभाव इष्ट एवः नच शुक्तिरजतनिषेधस्य प्रत्यक्षत्वाभावप्रसङ्गः, शुक्तिरजता- १ श्र

तस्यावा -२४० शास्त्रमुक्तावली । J

भावस्य व्यावहारिक सत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकत्वात : व्यावदा रिकत्वेनाभ्यस्तत्वा ब्रह्मरूपापरोक्ष तादात्म्यमुपपद्यतइति चेन्न - तथासति ब्रह्मणस्सर्वज्ञत्व भंगप्रसंगात् । किंचाव रजतमस्तीति भ्र म: ft suraeftकसत्वविषयः उतमातिभासिक सत्यविषयः । आद्येत्व- न्यथाख्यातिप्रसंगः। द्वितीये रजतनिषेधोपे प्रातिभासिकसत्वावच्छिन्नम- तियोगिताका भावविषयएवेति कथं व्यधिकरणधमावाच्छन्नाभाव विषयता | भ्रमाविषयधर्मावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभाव विषयस्यापि निषेधस्य बाधत्वे स्वावच्छिन रजतं नास्तीति बुद्धिरपि बाधः स्यात् । नन्वभावस्य प्रत्यक्षत्वाभाव इष्टएव तस्यानुपलब्धिगम्यत्वात्, अतो ब्रह्मरूपतत्त्वमेव भ्रमगृहीतं तदवच्छिन्न रजताभावएव निषेध विषय इति न भ्रमनिषेधयां भिन्नविषयत्वमिति चेन्न,- अभाव प्रतीतो साक्षात् बुद्धि विरोधात् । अपरोक्ष्ये सत्येव कारणांत रमानमनुपलब्धि स्स्यात् । परोक्षत्वेपि ब्रह्मविपरोक्ष्या लि- द्वे: ब्रह्मणोसर्वज्ञत्व प्रसङ्गःस्थितएव । किश्च रजतं नास्तीति प्रतीते- रजतत्वमपि प्रतियोगितावच्छेदकंवाच्यम्, ततञ्च तस्यापि निरूपक स्वात् तस्वनसत्त्वमप्यभावस्य प्रसज्यते । नचरजतस्वं प्रतियोगिताव- च्छेदकमेव नेतिवाच्यम् ; उपलब्धि विरोधात् प्रत्युतसत्त्वस्यैवप्रतियोगि तावच्छेदकत्वमुपलम्भविरोधादनुपपत्रं । नहि सद्रजतं नेति प्रतीयते किन्तु रजतं नास्तीति, तथाच यथा रजतमुत्कण्ठा मुत्पादयती त्युक्ते रजवत्वं कारणतावच्छेदकं प्रतीयते तथा रजत– नास्तीत्युक्ते रजतत्वं निषेधप्रतियोगितावच्छेकं प्रतीयते । अतएवनेत्ये तत्समानार्थतयानास्तीति पदप्रयोगः । अतोनास्तीत्यंशेो निषेधमात्र- मेव । रजतमित्यंशएव प्रतियोगितावच्छेदकविषयः । अपिचेदं रजतमिति भ्रमस्यनेदं रजतमिति मितिरेवहि बाधिका, तत्रचेदमर्थ रजतत्व तव- च्छित्र रजतभेदातिरेकि किमपि नभासते, अतोप्रतीतं सत्त्वं कथम वच्छेदकं । किंच यथा रजतमिति प्रतीते स्तत्र रजतत्वं विद्यते त- थासदिति प्रतीतस्तत्त्वमपि विद्यतइति कथं सत्त्वं व्यधिकरणं । ब- गतसत्त्वभानाद्वैयधिकरण्ये अन्यथाख्यातिः । ननुसदभेदेन रजतं मती- [ १५ वा 1 शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ३४ १ यते नतु सत्व प्रतीतिरस्ति तेननान्यथाख्यातिः, सदभेदप्रतीतिं प्रत्य- पि निषेधधियो विरोधित्वात् बाधकत्वंच युज्यतइतिचेन्न:- सदभेद- स्य सद्भेदाभावरूपस्य सत्वात्मकत्वात् । व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नाभाव- वासिद्धः । यदुक्तं मदीयमिदं रजतं नभवतीति आप्तवाक्यजन्यज्ञाने मदीयत्वावच्छिन्न रजताभावो विषयइति । तन्न, अन्यदीयरजतवतिविद्य मानेपीह मद्रीय रजतवन्नास्तीति बुद्धेर्व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नावच्छे दकताकस्याप्यभावस्य सिद्धयापत्तेः । एवमेवोत्तरोत्तर व्यधिकरण धर्मानादाय निषेधेऽनन्ताभाव वैजात्यकल्पनाप्रंसगः । तथाच प्रतियोगिता वच्छेदकावच्छिन्न विरोधोऽपि भज्येत । यच्चाधिष्ठानात्मक सद्वैशिष्टयस्य प्रतियोगिनिसत्त्वात् सत्त्वावच्छिन्न रजताभावः संसृष्टावच्छित्र प्रतियोगि कएवेति प्रतियोगितावच्छेदकसत्त्व समानस्वभावाभावः परमार्थइत्युक्तं । तदपि न, यथा प्रपंचाभाव पारमार्थिकत्वा नुपपत्ते लाघवा तप्तमपि प्रतियोगिसमानस्वभावत्वं त्यज्यते तथा गुरोरव्यावर्तक स्य प्रमेयत्व वदवच्छेदकत्वा योगेन सदभिन्न रजतत्वस्यावच्छे दकत्वानुपपत्तेः प्रतियोगितावच्छेदक समानस्वभावत्वस्यापि कल्प यितुमरयकत्वात् । तत्कल्पनेऽपि क्लृप्तप्रतियोगि समानस्वभावत्व- स्यात्यागे इष्टासिद्धेः । तस्यागेतु प्रतियोगितावच्छेदक समानस्वभाव त्वकल्पने पीष्टसिद्धेः । यखेदं भयं - शुक्तिरजताभावो रजतत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकरव, सयपरमार्थः, अतः प्रतियोगिसमान सत्तानेति न- तेन विरोधः नच घंटे सोऽप्यभावो रजतविरोध्येव दृश्यतइति वा च्यमे, रजतसादेश्यतदभावात्मक विरुद्धधर्माध्यासेन तदुभयवृत्त्यभा- वयो भेदात् एवंच घटाभावः प्रातिभासिकः ; नत्र प्रतियोगिनः कल्पितत्वे सप्रतियोगिकत्व स्वभावविरोधः, प्रतियोगिविद्यमानतामा त्रेण तदुपपत्तेः; प्रतियोगिकल्पितत्वस्यै वा भावसत्यतापादकत्वाचे ति । तन्त्र, प्रतियोगिनो ऽ भावा द्विन्नसत्ताकत्वेपि प्रतियोगित्वाभावस्व रूपयोः प्रयोजकत्ववत् विरोधेपि प्रयोजकत्वस्या निवार्यत्वात् । अनन्य था सिद्धप्रतीतिबाधाभ्यां भिन्नसत्ताकत्व मविरोधप्रयोजकं कल्प- नीयमितिचेन्न, अन्यथासिद्धे रुक्तत्वात् । विरुद्धधर्माध्यासादभाव ३४२ , शास्त्रमुक्तावली । भेदइत्यपि तुच्छ, घटस्यापि पटसादेश्य तदभावाभ्यां भेदप्रसंगात् । अ धिकरणभेदेन विरोधपरिहार चोभयत्र तुल्यः । घटादौ शुक्तिरजता- भावस्य प्रातिभासिकत्व मित्यप्ययुक्तं, अबाधा त्वत्यत्व सम्भवा- व् नच arenterta विरोधित्वात्तदभावात्प्रतियोगित्व प्रसंगः तवाप्यभाव प्रतीति दशायां घटे रजतसत्व प्रसंगात् । ननु कारणाभावादेव न तत्र रजतं तदभावोवा प्रातिभासिक इतिचे त्,- तर्ह्यभयसत्वप्रसंगः, परस्पराभावात्मकत्वात् उभयशून्यत्वा भ्युपगमे रजताभावाभ्युपगमाच्च । यदपी दम्मतान्तरं रजताभावो- नाधिष्ठाना द्विद्यते अधिकरणभित्रसत्ताक प्रतियोगिकाभावस्यैवा. धिकरणाद्भेदात् । नच लाघवादधिकरणभिन्नप्रतियोगिकत्वमेव तत्प्रयोजक मितिवाच्यम्, तत्वावेदका द्वैतश्रुतिविरोधात् । नचभावाद्वैतपरासा, संकोचकाभावात् : ब्रह्मणोऽनन्तत्वानुपपत्तेश्च । सत्याभावस्यचिद्विषयत्वे दृश्यत्वस्य व्यभिचार:: नवेद्ब्रह्मा सर्वज्ञं स्यात् । अभावश्च न सिद्धयेव । प्रतियोगिसमानस्वभावत्वा योगाच्च न विरहात्माभावः सत्यस्तम्भवति । प्रतियोगितावच्छेदकं सत्वं तत्समानस्वभावो भावइतिच गौरवं, रजतमिद नास्तीति स्वरूपतो निषेधविरुद्धच । अतो रजतमिदमि ति वत्तैक्यानुभवात् अधिकरणैकसत्ताकस्य रजतस्याभावोधिकर- णात्मैव । घटादौ तुक्तभेद प्रयोजकसत्वात् प्रतियोगिसमानस्वभावोन्य- एव रजताभावः । नचाभावद्वै विध्यानुपपत्तिः, यथा घटात् घटभे दस्यभेदः स्वरूपं पटादौत्वभावः तथात्रापि सभ्भवात् । एवं ध्वंसोपि- द्विविधः, अधिष्ठाने अधिष्ठानात्मा, अन्यत्रतु तदर्थयत्रदर्शनेनाधिकर- णाद्विनः । नच प्रतियोगिनो ध्वंसकालीनत्वा सम्भवः, अधिष्ठानेतत्काली नाभावस्यावश्यकत्वेन तदतिरिक्तध्वंसएव तथा नियमात् । प्रपन्चान्योन्या भावोपि ब्रह्मैव । नवैष मभावसांकर्यदोषः, क्वचित्तस्यप्रामाणिकत्वात् । घटस्य प्रागभावध्वंस ध्वंसप्रागभावात्यन्ताभावात्यन्ताभावत्वस्य पररण्य- भ्युपगमात् । नच वाच्यं शुक्तिनिष्ठतया प्रमितो रजताभावो नाधिष्ठानात्म कः, भ्रमत्वे स्वभावएव न सिद्धयेदिति । घटाभावे घटो नास्तीति बुद्धिवद्वै शिष्ट्यांशे भ्रमत्वेप्यभावस्वरूपे अभ्रमत्वाद। वस्तुतो भूतलादावपि घटाय 1 [ {sar ] शतदूषणी

चण्डमारुतसंहिता | શ્ર્ भावश्चैतन्यमेव, भेदेमानाभावात् । अन्यथा भूतळे घटसत्वानुपपतेः तत्कालेपि तत्र तदभावस्यावश्यकत्वात् | अस्तिहि घटानयनात्पूर्व भूतले तदभावः, सवकालेपि सत्र वाच्यः नित्यत्वाक्रियत्वाभ्यां गतिनाशयो रयोगात् । नच सम्बन्धस्तयो स्तदा नेति वाच्यं, पू- darकालयोरपि तदभावापातात् । जननविलयशील सम्बन्धस्याभा वे सम्भवात् । स्वरूपद्वयस्य सर्वदासत्वात् । एतेन समयविशेषमपे क्ष्य स्वरूपद्वयं सम्बन्धइति निरस्तं, स्वरूपयोः तत्समयाजन्यत्वा तदनपेक्षत्वात् । नच प्रतियोगिदेशान्यदेशत्वं सम्बन्धइति वाच्यम्, तस्याप्यभावात्मकतया कदाचित्सत्वे सर्वदा तत्र सत्वात् । घटदेश- स्य तद्भेदायोगाच्च । अतएव भूतलाभावयोविशिष्टप्रतीति जननयो- यत्वसम्बन्ध इत्यपास्तम्, घटकालेपि यावद्वस्तुभाविन्यायोग्यताया- स्वत्वात् । दुर्निरूपञ्चाभावत्वं विरहैकस्वभावत्वे चात्यन्ताभाव प्रागभा ववत्मवियोगिकालीनो न स्यात्, अनित्यश्च स्यात्, जन्याभावप्रतियो- गित्वस्य तत्पदार्थत्वात् स्वजन्यत्वघटितत्वे गौरवात्, नियता न न्यथासिद्धतया ऽत्यन्ताभावस्यापि जनकत्वसम्भवाञ्च 1

ननु- ब्रह्मणोप्यत्यन्ताभावत्वे प्रतियोगिनोघटादेरपि तद्भाव- त्वाज्जन्यत्वाचा नित्यतास्यादितिचे दारोपितस्य जन्याभावप्रतियोगि त्वस्य नित्यमात्रे सुलभतया धर्मिसमसत्ताकस्यैवतस्या नित्यत्वा- त्मकत्वात् । तस्माद्विरहैकस्वभावशून्यंचैतन्यमेवाभावः । नास्ती- तिबुद्धे रेक ब्रह्मविषयत्वे लाघवाञ्चनानन्ताभावाः कल्प्याः । प्रतियोगित स्वाविरोधिनों भावत्वस्य पारिभाषिकत्वाञ्च । यद्यपि रजतवत् घटस्य terroarrषेध स्तत्प्रतिबन्धके सत्यपि कार्यच प्रसज्यते पि तस्योभयसमाधेयत्वात् नदोषः । श्रुतिरपि प्रपंचोपशमश्शिवाद्वै- तःस्वप्रकाशमानन्दं शून्यमभवत् " " यत्रत्वस्य सर्वमात्मैवाभू” दित्याद्या प्र पंचाभावात्मत्वन्दर्शयति । तथाच स्वानधिकरणानधिकरणात्यन्ता- भावप्रतियोगित्वं मिथ्यात्वं भवति । नचैतत्पारिभाषिकं, सतो वू. तिमतः स्वानधिकरणवृत्त्यत्यन्ताभावप्रतियोगित्वात् । सत्य सम्भावितस्यैव तथा ३४४ शास्त्रमुक्तावळी | ↑ " मित्याशब्दार्थत्वात् । अत्यन्ताभावप्रतियोगित्वमाचं सत्यमतेप्यस्तीति द्वि- तीयानधिकरणविशेषणं । परमतेपि भवत्यन्ताभावे सिद्धसाधनतातः स्वान धिकरणपदं । नच स्वानधिकरणं स्वाभावः तदधिकरणकाभावश्च सए- वेति तत्प्रतियोगित्वात् घटादे सिद्धसाधनमिति वाच्यम् स्वा धरणाधिकरणकत्वाभावस्य विवक्षितत्वात् घटाभावस्यच पत्र- वृत्तित्वात्। स्वानधिकरणावृत्तित्वं वामिथ्यात्वमस्मिन्मते ग्राह्यं । स्वाभा ववृत्तित्वं परमते घटाद्यभावेषिद्धमित्यवृत्तिविशेषणं । परमते गगनाद्यभा- a fear मित्यतः स्वानधिकरणेति । पृथिवीत्व यान्यत्वादिव्यावृत्य थे द्वितीयस्वपदं । तदधिकरणपठाधिकरणस्य घटान्यत्वपृथिवीत्वनियमा दिति सिद्धान्तरहस्यमिति ॥ सदस्युक्तौ तत्तथैव नानास्तीत्यभावाधिकरणतया सद्भिरुपलम्भात् " M } तथाहि नेह ब्रह्मणः प्रतोते नांधिष्ठानमभा- वः । नचा द्वितीयश्रतेः संकोचो दोषः एतच्छ्रुस्यनुरोधा तस्व न्या य्यत्वात् । सप्तम्यर्थबाधादपिहि संकोचमावन्याय्यं । वस्तुतस्तु नसंकोचः नद्वितीयं यस्मिनिति airagaह्याश्रयणे ब्रह्मणि द्वितीयं ना- स्तीति निषेधे एकत्वाविरोधात् प्रत्युततदाक्षेपात् । षष्ठीबहुव्रीहित्वे- पि द्वितीयावधिप्रतियोगिविशेषे पेक्षिते एकमेवेति ननानाइतिच वि हितस्याभावस्यैव प्रतियोगित्वेनान्वयात् । नचानन्त्यश्वतिविरोधः, दे- शकालपरिच्छेदाभावमात्रपरत्वात् । यच्च विरहैकस्वभावो भावः प्रति योगसमानस्वभावस्यात् अतोधिष्ठानमेवाभावइति । तन्त्र, ब्रह्मणोध्ये वं प्रपंचविरत्वानुपपत्तेः । योहि विरहस्वभावान्यस्वभावश्च तस्य क थं प्रतियोग्यभाषे तत्प्रतियोगिकस्वरूपलाभः । नहि स्वभावान्तरमात्रे तत्स्वभावोपपत्तिः, तथासति देवदत्तस्य द्रव्यत्वादिस्वभावसत्वा द्वन्ध्यासु तपुत्रत्वस्यापि प्रसंगात् । तस्मा प्रतियोगिनो विद्यमानता मा- त्रेण विरकस्वभावस्यापि सत्यत्वंवा स्यात् t प्रतियो- गिनस्वत्वाभावेन ब्रह्मणः प्रपंचविरत्वाभावावा स्यात् । ब्रह्मणोपि विरहत्वांगीकारे तदेकस्वभावमेव ब्रह्मस्यात् : निर्धर्मकत्वेन स्वभावां [ १५ - चा ] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । ३४५ Av. • सराभावात् स्वरूपाद्भेदाभावाच्च । किंच घटवति भूतले प्रातिभा- feeverभावस्य विरहस्व भावत्वेपि न प्रतियोगिसमानस्वभाव त्वम् । नच सत्ताभेदो नास्तीति वाच्यम्, सामानाधिकरण्याविरोधा व । एतेन प्रतियोगिस्वरूपाधीन स्वरूपसत्ताको भावः प्रतियोगि समानस्वभावइति निरस्तम्, प्रतियोगिस्वरूपमात्रस्याभाव स्वरूप लाभप्रयोजकत्व सम्भवे अभाव समानस्वभाव प्रतियोगिस्वरू पस्य गुरुत्वेनाप्रयोजकत्वात । तस्माद्रजतावच्छिन्नाभावः पारमार्थि कण्वाधिकरणात् भिन्नोंगीक्रियतां । एवं सति लाघवमधिष्ठान त- दिवरयोरेकत्वादभावस्य | इह रजतन्नास्तीति अधिष्ठाने प्रतीतिसत्वे वदनुग्रहश्च । तदभावेतु नाधिष्ठानस्वरूपस्यात्यन्ताभावस्य सिद्धिः । *

यत्रोक्तम् अधिकरणभिन्न सत्ताक प्रतियोगि काभावोधिकरणा द्भिद्यते, अन्यस्त्वधिकरणात्मेति । तन्त्र, भूतले रजतन्नास्तीति बा- धावतारकालीन ज्ञानविषयस्याभावस्य भूतलभित्रसत्ताक रजतमति योगिकतया भूतलाद्भिवस्य विरहैकस्वभावतया प्रतियोगिसमान स्व भावस्य प्रातिभासिकत्वापत्याभूतले तद्रजततद्भ, वबुद्धयोः भ्र मत्प्रमात्वविभागाभावप्रसंगात् । शंखेश्वेत्याभावभ्रमे तस्या भाव- स्य शेखात्मत्वप्रसंगात् गुणगुणिनोरभिन्नसत्वात् । किंन्च घ दादीनां ब्रह्मणि कल्पिततया तद्भावेोब्रह्मणि कल्पितोनस्यात्, घ- टादेरधिष्ठानब्रह्मसत्ताकत्वाभावात् । किंच घटेघटाभावेोघटाद्भिथेत- घटे घटाभावो नास्तीसिहि त्वदीयप्रलापः । अपिच घटाभावे घटा- भावोधिकरणा द्विद्येत घटाभावभिन्न सत्ताक घटप्रतियोगित्वाद । गौरवादेव न ध्वंस दैविध्यमपि । प्रतियोगिसमानकालीनत्वाश्च नाधि ष्टानं ध्वंसः प्रपंचनिवृत्तेर्यत्नसाध्यत्वाच्च । अभावद्वयकल्पन गारवा देवनाधिष्टानमन्योन्याभावः । सर्वत्राभावश्चैतन्यमेवेत्यपितुच्छं, घ- देविद्यमानेतदभावबुद्धेरभ्रमत्व प्रसंगात् | अविरुद्धस्य वा भावत्वं ४४ ३४६ , शास्त्रमुक्तावळी । वदन्कथं नुनानीभवेत् घटकालेपि सत्र घटाभावस्पा वश्वकत्वा तस्य ब्रह्मातिरिक्तत्वे समान सत्ताकत्वेन घटासिद्धिप्रसंगात् ब्र-

स्वरूपमेवा भावइत्यनुपपन्नम् घटदशायां तदेशेवटाभावस त्वे मानाभावात् विपरीतमानसद्भावाच्च । न प्राक्तत्र स्थितस्य प- प्यावश्यकता, अभावांतरपक्षे कालविशेषरूपाभावसम्बन्धाभावस्य- भावान्तरपक्षे काल विशेषसम्बन्ध रूपाभावस्य वक्तुं शक्यत्वात Ra facts स्वभावत्वे प्रागभाववत्प्रतियोगि कालीनत्वानुपपतिः, विरह-स्वभावत्वेपि तुल्यत्वात् । afaraमेव हिलाघवात्तत्र प्रयोज कं । प्राणात्परित्यागे ततएव विरहैकस्वभावत्वमपि नप्रयोजकम् । rs areas drearधित प्रतीतेः । नापि विरहैकस्वभावत्वे प्रागभाव- aafreece : सर्वकालसत्वरूप नित्यत्वस्य बाधाभावाद पारिभाषिकानित्यत्वे प्यविरोधात् । स्वजन्याभावप्रतियोगित्वस्यैवा नित्यत्वरूपत्वाच्च । लोकानुसाराच गौरवं नदोषाय; " प्रामाणि- } aarत् । अन्यवासिद्धत्वाच्च गन्धं प्रतिरूपमागभाववन्नात्यंताभावः प्रतियोगिजनकः । प्रपंचोपशमशिव इत्यत्र उपशमशब्दस्य लोक व्युत्पत्यनुसारे परत्वमेव, मतियोग्यसमानकालीन प्रतियोग्युत्तरका- लीनाभावे व्युत्पत्ते ब्रह्मतिदभावात् । तदननुखारेचा भावत्वमेव नलिद्धयेत् । यत्तु - स्वानधिकरणानधिकरणात्यन्ताभाव प्रतियोगित्वमिथ्या- त्वमिति निर्वचनं तत्राकाशा यन्ताभावस्य स्वाधिकरणस्वावृत्याकाशरूपा त्यन्ताभावस्य सत्यत्ववादिभिरप्यंगीकारात्तदविरोधित्वादर्थातरं । ब्रह्मणि नास्तीति इंद्रस्त्वन्मते ब्रह्मविषयत्वात् ब्रह्मणः स्वानधिकरणभूतस्वा नधिकरणक स्वात्मकाभाव प्रतियोगित्वादतिव्याप्तिः । संयोगसंव स्वावच्छिन्न aटात्यन्ताभावे चातिव्याप्तिः । अवृत्त्यभावमादायार्थात- , [ १५वा ] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । ३४७ स्वात्यन्ताभावाश्रयनिष्टतया प्रतीयमानत्ववेषेण मिथ्यात्वं तत्तन्निष्टात्य न्ताभावप्रतियोगित्वमेव तस्यासत्वमिति यथालोकमभ्युपगमात् । किंच यर विश्व विचारासह मळीकमनिर्वचनीयं चेत्यादिरूपं व्याहतप्रतिज्ञा नमाद्रियते सार्क स्त्रपक्षं किंचित् स्थापयति , नवा, स्थापने पि प्रमाणतोऽ प्रमाणतो ऽ पित्रा । नेतिपक्षे परपक्षं दूषयतो ऽयमेत्र रंच । ननुत्रह्मव्यतिरिक्तोभावो वृत्तिमानेवेति नतमादायार्थान्तरं, ब्रह्मरूपाभाव प्रतियोगित्वसिद्धौ चेष्टसिद्धिरेवेति चेत्र ब्रह्माति- रिक्ताभावस्य वृतित्वनियमः कुतः । नच संसर्गाभावत्वस्य वृतिमत्वच्या ति बलातत्रियमः ब्रह्मणोप्येवमत्यन्ताभावत्वासिद्धेः । ननुनाधिकरणक तयैवनातिरिक्तस्य कृत्स्नस्यश्रत्यावगमात् ब्रह्मातिरिक्तावृत्यभावासिद्धिः बाधादेव न सम्भवतीति चेतर्ह्यनुमानमेत्र बाधितं स्यात् । ब्रह्मरूपा भावप्रतियोगित्वसिद्ध नबाध इतिबेला ततवार्थान्तरता, तत्सि द्धावपि सत्यत्वाविरोधात् । अप्रतियोगिनो भावरूपस्य ब्रह्मणः मपं चाध्यासाधिष्ठानत्वेनैवाभावत्वसिद्धिर्ना न्ययेतिचेत्र:- अविघानताया- अभावत्वानुपपादकत्वात् । शुक्तौ रजताभावत्वं दृष्टमिति चेत्, का सौदृष्टिः । बाधदशायां नेह रजत मितिप्रतीतिरिति चेत्, अस्याभ्रमद शात्रा नेह रजतमितिप्रतीतेर्विशेषाभावाद । यदपि स्वानधिकरणा- ति स्वाभाववृत्तित्वमित्य्यात्वमिति लक्षणं तदप्युक्तरीत्या अर्था न्तरेणैव निरस्तम् । अवृत्तिस्वभावस्य ब्रह्मातिरिक्तत्वे ब्रह्मरूपत्वेपि- सत्यत्वाविरोधात् । किंच परद्रव्यात्यन्ताभावस्य स्वानधिकरणतन्तु कपालायवृत्ति स्वाभावइतिगगनात्मक स्वाभाववृत्तित्वांगीकारात्स- । त्यत्वाविरोधादर्थान्तरमिति । ( व्याहतप्रतिज्ञानमिति ) साध्यस्य कृत्स्नमिथ्यात्वस्य सिद्धौ पक्षहेत्वादीना मसिद्धि:, तेषां सिद्धौ साध्यासिद्धिरिति स्यानार्थः । ३४८ शास्त्रमुक्तावळी | विकल्पः । तत्र प्रमाणतइतिपक्षे तत्प्रमाणं तथात्वेन विचारसह नवा । पूर्वत्र कथं विश्वमिध्यात्वं । तस्यापि तदन्तर्भावात् उत्तरत्र कथं तत्प्रमाणं | प्रमाणताभ्रमणेति चेत्तथापि किंतेन, अन्यथा हेत्वा भासाना मप्रतिक्षेपे सर्वसमय साम्राज्यप्रसंगात् । लोकव्यवहारसिद्धमि ति चेन्न ; मानस्य यद्रा ግ 1 2 · 7 यदाह नवीनः अविधातिरिवत दोषाजन्यत्वं पक्ष- त्वादेः साधकत्वे प्रयोजक, तेन कल्पितैरपि देवादिभि- मिथ्यात्वादि सिद्धिरिति । तन्न, शुक्तिरजतस्य दृष्टान्तत्वेन त्वयोक्त स्वाद, शुक्तिरजतं पक्षीकृत्य त्वया सोपादानत्वानुमानात्, तदेव- पक्षकृत्य सन्नबाध्येते त्याद्यर्थापत्ति प्रवर्तनात् तदेव पक्षीकृत्य मिथ्यात्वसाधक व्यतिरेक्यनुमानाभिधानात् प्रतिविम्वेन बिम्बातु स्वाप्नायें शुभाशुभानुमानस्यच त्वत्कूटस्थैरभिधानाद, गगनंदिगादिव्यावृत्तं रूपित्वादित्यनुमानसम्भवस्य त्वयाभिधानात् । विचारासहत्वप्रतिज्ञयालीकत्वप्रतिज्ञानं व्याहतम् वि- attarainer निर्णयात् । अलीकत्वेन निर्वचनादेव तदनिर्वचनीयत्व प्रतिज्ञया व्याहन्यते । तथा प्रथमेन मतमपि व्याहतम्, विचार- स्यैवानिर्वचनीयत्व स्थापनाव । एवं व्याहतप्रतिज्ञादरोतया स्वपक्ष स्थापनाभावकोटे रप्रमाणेन स्वपक्षस्थापनकोटे रप्रमाणेन परपक्ष दूषणकोटेश्वात्र पराभिमततयानूद्यदूषणमयुक्तमिति शंका: निराक्रियते । एवं वदतो व्याहतान्तरभाषणे केयमसम्भावनेति भावः । तथात्वेन प्रमा- णत्वेन (तथापीति ) ( कितनेति) भ्रममात्रेणप्रमाणता अस्तुवा, तथापि न- किंचित्प्रयोजनमित्यर्थः (अन्यथेति) तादृशेनापि प्रयोजनसिद्धावित्यर्थः । (लोकव्यवहारेति) स्वपक्षसाधकत्वेनाभिमतं प्रमाणत्वेन लोकव्यवहार सिद्धं नतु हेत्वाभासास्तथेत्यर्थः । ( नेति ) सपरिकरस्य प्रमाणस्य- [ १६-त्रा ] g शतदूषणा चण्डमारुतसहिता । ३४९ तस्य सपरिकरस्य परिग्रहे कोकस्थिरीकरणात | प्रमाणान्तराविरोधादें- श्च तत्परिकरत्वात्, अन्यथा लोकतोप्यसिद्धेः । त्रिचतुरकक्ष्या विमर्शाव- स्थापितमिति चेन्न ; तथैवविश्वानुग्राहकप्रमाणाना मध्यवस्थापनात । त- चमिवाधस्य विश्वद्वेषिण्यपि निवारकाभावात् । तस्यतु प्रथमकक्ष्या यामेव स्फुटप्रतीतिव्यावासादिभि विलयइति विशेषइति । नचापच्छेद- निमित्तनैमित्तिकशास्त्रयोः प्रामाण्याविशेषइव अप्रामाण्याविशेषेऽपि परत्वात्प्राबल्यं; नमित्थ्येत्यस्मदुक्ते स्ततोपि परस्वात् । अविश्रम स्तहींतिचे न :- स्वदोषस्य परत्रारोपात् । परत्वमात्रेण प्राबल्यं जवत स्तवैवासौ दोषः । किंच यद्यप्रमाणं परं स्वविषयं नावस्थापयेत् कथं प्र परिग्रहे प्रमाणान्तराविरोधानुकूलतर्कांदे स्तत्परिकरतया तादृशम माणेन प्रपंच सत्यत्वमेव सिद्धयेव, प्रपंचमिथ्यात्वसाधक प्रमाणस्य श्रमिथ्यात्वं प्रमाणान्तरविरोधादनुकूलतर्काभावाच्च नसिद्धयेदित्यर्थः तेन वि

( अन्यथेति ) अपरिग्रहस्य परिग्रहे लोकतोषि नतस्य प्रामाण्यसिद्धिरित्यर्थः 1 यद्धा लोकव्यवहारसिद्धमित्यत्र लोकव्यवहारः किं सपरिकरः खा- धकपरिगृहीतो परिकरो वेति विकल्प्याचे दोषमाह ( तस्येति ) लोकव्यवहारस्येत्यर्थः ( अन्यथेति ) अपारकरस्य लोकव्यवहारस्य साधकत्वेन विवक्षितत्वे ( अवस्थापितमिति ) प्रमाणमिति शेषः । वि-

ग्रहो विश्वसत्यत्वस्थापनम् । नतु सत्यत्वविचारस्य बाधो ह- श्यते नतु मिथ्यात्वविचारस्येति वैषम्यमस्तीत्यवाद ( तत्तदिति ) विश्वद्वेषिप्रमाणम् । उक्तदोषं परिहरन्नप्रमाणत स्साधनन्दूषणमिति वि- कल्पद्धयीं युगपदुत्थापयति (नचेति) अपच्छेदनिमित्तक नैमित्तिकशास्त्रयो रित्यर्थः । परं स्वविषयं स्थापयति नवेति विकल्पमभिप्रेत्याह (किश्चेति )३५० शास्त्रमुक्तावळी | बलं स्थापयतोबा कथमप्रामाण्यं । ननु प्रमाणत्वे कथं वाध्यत्वं तस्मिन् वा कथं तदित्यपच्छेदेपि प्रसज्यत इति चेन्न अनियतविरोध पोर्वापर्यतया ऽन्यतरोदय सम्भावनयाच प्रयोगान्तरेषु प्रामाण्योपपत्तेः । किंच त्वदुक्तप्रमाणस्यापि दुष्टकारणप्रसूतत्वं त्वयैवाभ्युपगम्यतइति अदोषप्रसूततयापि न प्राबल्यदौर्बल्यविभागः । अन्यथा माध्यमिकयु तीनां सर्वसिद्धान्तजीवितास्वादिनीनां सर्वतः परत्वेन प्राबल्यप्र संगात् । तदेवं सिद्धं न कथंचिदपि विश्वमित्थ्यात्वप्रतिज्ञानं शक्यमिति । , दृश्यत्वंच किमभिप्रेतं; किंचाक्षुषत्त्रं, उतप्रत्यक्षज्ञानविषयत्वं यद्वा ज्ञानविषयत्वमात्रं, उतदृग्व्यतिरिक्तत्वं, अथवान्यत्किचिदिति । ना- द्यः, भागासिद्धत्वात् । अतएव नद्वितीयः, व्यर्थविशेषणत्वाच्च । ब्रह्मव्यवच्छे दार्थ विशेषणं सार्थकमिति चेन्न तस्य ज्ञानविषत्वानभ्युपगमात् । अ भ्युपगमेवा योगिप्रत्यक्षादिविषयतया सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्ष वर्णनाच्च हेतो स्तत्र वृत्तेः । नच तृतीयः, अनैकान्तिकत्वादेव । ज्ञानविषयत्वमात्रमपि ( अनियतेति ) अनियतविरोधतयानियतपौर्वापर्यतया वेत्यर्थः । एकैकापच्छेदसम्भवा दनियतविरोधिता { अन्यतरोदयेत्यादि) युगपदपच्छेदे विकल्पेनानुष्ठेयत्वात् तत्रान्यतरशाखानुष्ठानसम्भवादि- त्यर्थः । परस्य प्राबल्यं वदतापि दुष्टकारणजन्यत्व तदभावाभ्यां वैषम्यं वाच्यम्, तच्च नत्वन्मते सम्भवतीत्याह ( किंच त्वदुकेति ) ( अन्य थेति परत्वमात्रेण प्रावल्यइत्यर्थः । मिथ्यात्वनिर्वचनासम्भवात् पक्षहेत्वादि भि व्याघातात् साधकासम्भवाच्च नविश्वमिथ्यात्वप्रतिज्ञा शक्येत्युपसं हरति) (तदेवमिति) (व्यथैति) प्रत्यक्षत्वविशेषणं व्यर्थमित्यर्थः (ब्रह्मेति ) तत्र व्यभिचारवारणार्थं विशेषणमित्यर्थः ( अनैकान्तिकत्वादेवेति ) यदानवोनः, चिद्विषयत्वं, हस्यत्वं तच्च ब्रह्मणि नास्त्येव, विषय त्वस्य भेदाधीनत्वा न्मानाभावाच्च । ब्रह्मजानामीत्यनुभवस्यावश्यक वृत्तिवि [ १६-वा] *

शतदूषण - चण्डमारुतसहिता । , २११ वृत्य पयतयोपपत्तेः व्यवहारस्यच स्वरूपात्मकप्रकाशादुपपत्तेः, अविद्यानिवृत्तेर पि स्वप्रकाशमात्रादुपपत्तेः, अधिद्यासमान विषयप्रकाशाभावेपि समान- विषयापरोक्षवृत्ते स्सहकारित्वेनातिप्रसंगनिरासात्, आत्मविषयकलं- स्वारस्यापि वृत्त्यादिविशिष्टात्मरूपप्रकाशस्य वृत्त्यादिविनाशे विशिष्ट रूपेण विनाशादेवोपपत्तेः, विज्ञातारमरेकेन विजानीयादिति श्रुतिः स्पष्टं साटोपमाह, तस्मान्नात्मास्वगोचरइति । इदमप्यनेन निरस्तम् तथाहि संविनानात्वसमर्थनेन ब्रह्मस्वरूपान्यज्ञानस्य सत्वात्तद्विषय- त्वमविरुद्धम् । मानं च ब्रजानामीति प्रतीतिरेव घटादिवत् । नच- वृत्तिविषयतयान्यथालिद्धिः घटादावपि तथा प्रसंगात 1 न्वयव्यतिरेकानुविधानस्य तुल्यत्वात् । जीवकर्तृकब्रह्मविषयक व्यव हारोपि मानं ब्रह्मणः स्वप्रकाशत्वेपि तस्य जीवभेदस्यवा तत्स- मवायस्य वाभावेन जीवस्य तद्विषयज्ञाना भावेन तद्व्यवहारासम्भवा व । एवं जीवब्रह्मणो भैदादेवाविद्यानिवृत्तिसंस्कारावपि तत्र मानम् । किंच किजीवब्रह्मज्ञानाना मभेदसमर्थन मुपजीव्य इदमनुमानं मवर्त ते, उतानुपजीव्य । द्वितीये उक्तरीत्या व्यभिचारः तत्सन्देहोवा दुर पचः । आ सार्वलौकिकस्य श्रुतिप्रतिपन्नस्य भेदवाद्युक्तेोपपत्तिसि - द्धस्यच भेदस्य मिध्यात्वसमर्थनं विना जीवब्रह्मविज्ञानाना मभेदा सिद्धया मिथ्यात्वोपजीवनावश्यम्भावे आत्माश्रयो दुष्परिहरः । विज्ञाता रमरे केनेत्यादिश्रुतौह प्रत्यक्षश्रुत्युपपत्तिभि जीवस्य ब्रह्मज्ञानाश्रयत्व- प्रती विशुद्धमनोयाह्यत्वोक्या केन विजानीयादिति ज्ञानकरणव्यु- दासस्वारस्याच्च दुष्टकरणग्राह्यत्वनिरासपरत्वं वार्थान्तरमेववाप्रतीये- तेति भेदमिथ्यात्वसमर्थनमन्तरेण श्रुतितोपि ब्रह्मणो नज्ञानाविषयत्व सिद्धिः । कल्पितभेद मादाय ज्ञानविषयत्वसत्वाच्च ब्रह्मणि व्यभि- चारः । तत्र यदुक्तं, स्वसमानसत्ताकभेदप्रतियोगिज्ञानविषयत्वं दृश्यत्व मिति, तत्र किं ब्रह्मणि ज्ञानपतियोगिकभेदस्य मिथ्यात्वं सिद्धम्, ३५२ स्वपराभ्युपगत शास्त्रमुक्तावली । 1 ब्रह्मणो नास्तीति चेन्न; “भात्मावारे द्रष्टव्य श्रोतव्यो मन्तव्यो नि दिव्यासितव्यः " " ब्रह्मवेदब्रह्मैव भवति " “अथातो ब्रह्मजिज्ञासे " त्यादि श्रुतिसूत्रादिविरोधात् सन्मात्रप्राहिप्रत्यक्षमिति बाद स्यापि प्रहाणप्रसंगाच । व्यावहारिकं ब्रह्मणो दृश्यत्वं नतु पारमार्थि कमितिचेत् ? हन्तकिं प्रपंचदृश्यत्वं पारमार्थिकं येन तस्मिन् मि त्थ्यात्वं सिद्ध्येत् । तथाच सति पारमार्थिकं दृश्यत्वं ततएव दृश्य मपारमार्थिकमिति भ्रान्तजल्पितायेत | अतः प्रपंचस्यापि ब्या वहारिकं हृदयत्वमभ्युपेयं तच्च ब्रह्मणोष्यविशिष्टमिति । तस्यापि मि त्थ्यात्वप्रसंगस्या विशेषेऽपि सत्यत्वे प्रपंचस्यापि सत्यत्वप्रसंग: । यदिच व्यावहारिकमपि दृश्यत्वं ब्रह्मणो नास्तीत्युच्येत तदा ब्रह्म विज्ञानान्मोक्षइति वेदान्तसिद्धान्तविरोधश्च । किंच ब्रह्मणो दृश्यत्वं नास्तीत्यत्र ब्रह्मशब्द: कि कस्यचिदप्यबोधकः, उतावल बोधकः अथवा ब्रह्मबोधकइति । नाद्यः, ब्रह्मशब्दप्रयोग नैरर्थक्य प्रसंगात् । न द्वितीयः अब्रह्मणस्तेनाभिधाने तस्यैव दृश्यत्वनिषेधात् ततः प्रपंचे हेतोरसिद्धेश्च । न तृतीयः, ब्रह्मणो दृश्यत्वस्य दुस्त्यजत्वात् । 2 , उतासिद्धम् । आये प्रपंचे ज्ञानप्रतियोगिकभेरस्यापि भेदत्वाविशेषेणमिथ्या स्वसिद्धयास्वस मानसताकत्वाय प्रपंचेपि मिथ्यात्वंसिद्धमितिसिद्धसा धनम् । द्वितीये ब्रह्मणिसन्दिग्धानैकान्यं । किंच किं विद्विषयत्वं स्व- रूपसम्बन्धधर्मान्तरयोरन्यतरद, उदश्चिदभेदः, उतचिद्विषयत्वं । ना- यः तवासिद्धेः । नद्वितीयः, धर्मासिद्धेः । नतृतीयः, ब्रह्मणि- व्यभिचारात् । उच्यतेहि तत्वविदा ब्रह्मविद्विषयइति ( भ्रान्तेति ) धर्म्य सत्वात् हेतोर्विश्वान्तर्भावाच्च हेतूच्छेदइतिभावः । दूषणान्तर माह (अतइति ) प्रपंचस्यैवा ब्रह्मत्वादितिभावः । नतु ब्रह्मणः स्वप्रका शत्वाद नहग्विषयता, तदेव दृश्यत्वं विवक्षितं ब्रह्मपदेन चतदा- कारवृत्युत्पत्तिमात्रं नचैवमपि वाच्यत्वप्रसंगेनापसिद्धान्तः 7

लक्ष- [ १५ वा ] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । ३५३ स्वयं प्रकाशस्य ब्रह्मणो यथाकथंचिलक्षणया ब्रह्मशब्देन प्रति पादनमिति चेत् तथापि लक्षणया वृत्त्या शब्दजन्यप्रतीतिविषय ? त्वं सिद्धं तावतैव दृश्यत्व मवर्जनीयं । ब्रह्मशब्देन ब्रह्मणो लक्षणाचा नुपपत्यादावेवोक्तम् । एतेन सर्वशब्दागोचरत्वं ब्रह्मणो वदन् प्रत्युक्तः, ब्रह्म न शन्दप्रतिपाद्यमित्यत्र पूर्ववद्विकल्पदूषणयो वर्जनीयत्वात् । “यतो वाचो निवर्तन्त” इत्यत्रापि यच्छब्देन ब्रह्मानुवादो ऽवर्जनीयः । उपहितमनूद्यत इति चेत्तथापि ज्ञानविषयत्वं सिद्धं । उपहितानुवादे नानुपहिते तन्निषेवश्वाशक्यः । एवमनुभूतिः स्वयं प्रकाशे त्यादि मित्व प्रतिपादनमपि तन्निराससमये निरस्तं द्रष्टव्यं । न च तुर्थः, पारमार्थिकव्यतिरेकस्य शुक्तिकारजतादौ प्रपंचेप्यनभ्युपगमेन साधनविकत्वासिध्यादिदोपात् । अपारमार्थिकव्यतिरेकस्य ब्रह्मण्यपिचि मानवेनानैकान्त्यादेव | अतएव प्रातिभासिकव्यतिरेक पक्षोपि निरस्तः । किच घटोस्तिपटोस्तीत्यादिषु सत्वमनुभूतिविषयतयैव प्रति भासते । इति श्रीकवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्नस्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेकटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु शतदूपण्यां दृश्यत्वानु माननिरास: पंचदशः ॥ णांगीकारादिति शकते ( स्वयंप्रकाशस्येति ) ( तावतैवेति ) ज्ञानातिरि क्तवृत्तौ मानाभावात् लक्ष्यत्वपि ज्ञानविषयत्व मवर्जनीयमित्य र्थः ( प्रतिपाद्यमितीति ) इत्यत्रेत्यर्थः ( तथापीति ) उपहितस्वरूप स्यापि प्रवेशादित्यर्थः । यद्वा तथापि अनुपहितस्य निषेधरूपज्ञा- नविषयत्वं सिद्धमित्यर्थः । नतु प्रत्यक्षप्रतिभाससिद्धौ दृग्व्यति- रेकोहेतु:, अतोन पूर्वोक्तदोषइत्यवाद ( अतएवेति ) ब्रह्मण्यनै कान्त्या देवेत्यर्थः । ( अनुभूतिविषयतयेति ) बटोरतीत्यादौ व्यवहारदेव ज्ञानं ૧૪ शास्त्रमुक्तावली । स्वप्रकाशं प्रति विषयभूतत्वेन सत्तारूपस्य ब्रह्मणः प्रतिभासाद्विष- यत्वस्य च भेदगर्भत्वादिति भावः } वृत्तिविषयत्वस्योक्तदूषणेनैव निरासात पंचमपक्षोनपृथक् दूषितः । तत्र यदुक्तं स्वसमान सत्ताकवृत्तिविषयत्वं दृश्यत्वमिति । तत्रापि कृत्स्त्रमि ध्यात्वसिद्धेः प्राक् ब्रह्मणिसन्दिग्धानैकान्त्यं दुर्निवारम् । साधनवैकल्यंच, रजत विषयवृत्ते स्त्वयानंगीकारात् । शुक्तिगोचरेदमाकारवृत्त्यवच्छि चैतन्यमेव रजतप्रकाशइतिद्दि त्वत्प्रलापः | वृत्तिप्रतिफलित चैत न्यप्रकाश्यत्वमेव वृत्तिविषयत्वमिति विवक्षायामपि वृत्तेः प्रातिभा सिकत्वाभावात् साधनवैकल्यं । सत्तात्रैविध्याभावपक्षेपि वृत्ति- निराखादेव साधनवैकल्यं । किंव वृत्तेर्मिथ्यात्वं सिद्धं नवा । आये समान सत्ताकत्वाय प्रपंचेपि मिध्यात्वसिद्धे वच्यतया सिद्ध– साधनम् । द्वितीये उक्तएव व्यभिचारः । किंच वृत्तौच नकिंचि न्मानं पश्यामः । ननु उत्पत्तिप्रतीति मीनं, ज्ञानस्य नित्यतया इ- दानों घटं जानामीति प्रतीते ज्ञानविषयत्वासम्भवात् तस्मात् ज्ञाना भिन्नतया प्रतीच्यमान वृत्तिविषयैवोत्पत्तिप्रतीतिः । एवं ब्रह्मजानामीत्यनु भवोपि यत्र मानम् , ज्ञानाभिन्नस्य ब्रह्मणो भेदघाटेतविषयत्वास- म्भवात् । मैवम् इदानीं घटनामीति प्रतीते ज्ञाने वटविषयितोत्प त्तिविषयत्वेप्युपपत्तेः । एतेन ब्रह्मजानामीत्यनुभवोपि निर्व्यूढ़ः । अभेदे प्याविद्यकभेदविषयितोत्पत्ते रविरोधात् 1 विषयितयैवाविद्यानिवृत्तिसम्भ वे नतदर्थमपि वृत्तिकल्पना | 5 नव परोक्षज्ञानेन ज्ञाननिवृत्तिः, वृत्तिपक्षेच करणविशेषेणापरो- क्षवृत्ति रुपपद्यते । विषयितापक्षे कथम् परोक्षापरोक्षविभागः । नच करण विशेषजन्यवेिषयिताविशेष एवापरोक्ष्यमिति वाच्यम्, ब्रह्मज्ञानस्या ज्ञाननिवर्त्तकत्वाभावप्रसंगात् : तत्र विषयिताया शब्दजन्यतया इन्द्रियज न्यत्वाभावेना परोक्ष्यरूपत्वाभावात् । नच मनस एवापरोक्षहेतुता, तस्या निन्द्रियत्वात् । वृत्तिपक्षे त्वपरोक्षार्थविषयत्वमेव वृत्ते रापरोक्ष्यं । अर्था [ १५-वा ] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । ३५६ परोक्ष्ये वापरोक्ष संविदभेदात् । अत शब्दजन्याया ब्रह्मगोचरवृत्तेरपरोक्ष विषयत्वादापरोक्ष्योपपत्तिरिति । उच्यते । अपरोक्षज्ञान मज्ञान निवर्तकमिति परिभाषांगीकारेपि ज्ञान स्य स्वनिरूपितमापरोक्ष्यं स्वतइत्यस्तु । अन्यनिरूपितंत्वापरोक्ष्यमिन्द्रिया धीन मित्यस्तु | ब्रह्मापरोक्ष्ये स्वाभाविके सत्यप्यविद्या निवृत्ते रदर्शनात् करणाधीनविषयिता सहकारित्वेनेष्यतां । घटाज्ञाननिवर्तके घटज्ञाने घटविषयत्वमापरोक्ष्यञ्च निवर्तकताप्रयोजकं दृष्टमिति तदुभयमपि ब्रह्मज्ञाने नाविद्यानिवृत्तावप्यपेक्षितमेव । इयांस्तु विशेषः, एकत्र तदुभयं कारणा- धीनमन्यत्रा न्यतरदिति । किंच यदि अपरोक्षसंविदभेदेनार्थस्यापरोक्ष्यं सद्विषयतया- वृत्तेरापरोक्ष्यात ब्रह्मविषयकापरोक्ष्य वृत्तिस्सम्भवतीति वृत्तिकल्पनं; तदात्माश्रयः, संविदभेदस्य मिथ्यात्वाधीनत्वाद | व्यवहारस्यापिं तथैव सिद्धेः न तदर्थमपि वृत्तिकल्पना | यदाह । अयं घटइति ज्ञाने ज्ञानाकारता यथावगम्यते एवं जानामी तिज्ञानेपि ज्ञानाकारता वगम्यते, तदाकारत्वंच तद्विषयत्वमेवेति । - तन्त्र- इच्छां जानामि सुखं जानामि दुःखमनुभवामीत्यत्र वृत्त्यभावेन ज्ञान- स्य विषयत्वासम्भवात् स्वप्रकाशमात्रं यथा जानामीति व्यवहार - विषयः तथैव सर्वत्रोपपत्तेः । यच्चोक्तम् - ज्ञानपदवाच्यत्वार्थ वृत्तिः कल्प्या, स्वरूपज्ञानमा त्रस्य ज्ञानपदवत् सत्यादिवाक्यार्थस्य तदेकदेश ज्ञानपदवाच्यत्वा योगादिति । तदप्यखण्डार्थवादे निर्विशेषस्य वाक्यार्थत्व निरासादेव निरस्तम् । किश्च वृत्तिविशिष्टं वृत्युपहितं वाचैतन्यं ज्ञानपदार्थ इति हित्वत्प्रक्रिया, तत्र पदार्थस्य वाक्यार्थत्वमसहमान: पदार्थे- कदेशस्य वाक्यार्थत्वं कथमनुमन्यसे 1 अपिच ज्ञानत्वावशिष्टे ज्ञानपदशक्तिसम्भवात् किं वृत्तिकल्पनया । ३५ई शास्त्रमतावळी | , यदप्युक्तं जानामीति विशेषणविशेष्यभावो तुभूयते तच्चैकस्य न सम्भवतीति वृत्तिकल्पनमिति । तन्त्र, विषयताविशिष्टस्य स्वरूपमन्तःक रणावच्छिन्नं प्रति वा विशेषणत्वात् ।

यदाह - वरं जानामीति ज्ञाने सविषयताप्रतीयते. स्वस्य स्वविषयत्वा सम्भवात् अन्यंप्रतिविषयतावाच्या, यदेवान्यत् सैव वृत्तिरिति । नैतत्, घटं जानामीति बटस्य हि ज्ञानविषयतानुभूयते न ज्ञानस्य | ज्ञानवि- veerयवहारस्य मानविषयक ज्ञानाभावे असम्भवा दवश्यं ज्ञानविषय तावाच्यविद् खमानविषयकज्ञानस्य व्यवहारदेतुत्वं कुत्र दृष्ट मायुष्म या । घटज्ञानबि बेसाई यथा दर्शनं कल्पने ज्ञानमेव कल्पनीयम् - नतु तदसम्भवाद्भुति: । नदीदमष्टार्थ, येन प्रतिनिधिरुपादीयेत । ज्ञानाभेदाज्ञानकार्य वृत्त्या भवतीति येन, आभ्यासिका भेदमात्रात- कार्यासम्भवा तथाखति शुक्तिकार्यप्रसंगात् । शुक्तिकार्यप्रसंगात् । किंच वृत्तेहि ध दादिगोचराया ज्ञानाबच्छेदकत्वन्तवविद्धान्सः , तस्याः कथं ज्ञान- गोचरत्वं । तथात्वेपि वा इच्छां जानामि सुखं जानामि दुःखं जाना मीति व्यवहारः कथं ? तत्रेच्छादिगोचरवृत्ते रभावात् । तत्र स्वप्रका शादेव ज्ञानव्यवहारे घटज्ञानेन किमपराद्धम् । इति श्रीवाधूलकुळतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासमधिगत परावरतत्व याथात्म्येन तदेकदेवतेन तञ्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्धमहाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शतदूषणीव्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां दृश्यत्वानुमान भंगोनाम स्कन्धः ॥शतदूषणीं । ( द्वितीयभाग:- षोडशादित्रिंशस्कन्धान्तः | ) कवितार्किक सिंहेन सर्वतन्त्र स्वतन्त्रेण श्रीवेदान्ताचार्येण विरचिता, श्रीमहाचार्यापरनामधेय श्रीरामानुजाचार्यविरचितयाः चण्डमारुताख्यया व्याख्ययासह, श्रीकाची प्रतिवादिभयंकरानन्ताचार्येण परिशोधिता श्रीसुदर्शनमुद्राक्षरशालायाम्र समुद्यता ॥ कांची ॥ १९०४ ₹ अस्य मुद्रणादिविषये मुद्राशालाधिपस्यैवाधिकारः । दानी मेतन्मूल्यम् रूप्याणि ३ १६ - वा श्रीमंत रामानुजाय नमः श्रीमते निगमान्त महादेशकाय नमः । ‘शास्त्रमुक्तावळी । श्रीमद्वेदान्ताचार्यविरचिता शतदूषणी । अथ षोडशो बादः । विश्वं व्यावर्त्तमानत्वा निवर्तयितु निछतः । निवर्तयामः कुमतीन् कथासग्रामसीमतः ॥ J } यथा घटादयो ऽपरमार्थाः, व्यावर्तमानत्वात् यदुक्तरानं तदुक्तसाध्यं यथा - रज्ज्चाद्यधिष्ठान सर्प भूदळना बुधारादि, यत्सन्न तद्व्यावर्तते, यथा - सर्पाद्यधिष्ठानभूता रज्जुः । यद्वा - सर्वाधिष्ठा नं ब्रह्म । यदि व्यावर्तमानस्यापि सत्त्वं तदा सत्यविध्यार्थी- भागाभावप्रसंग इति तर्कानुग्रहः । इति । श्रीः । श्रीमते रामानुजाय नमः । दृष्टान्तान्तरमाह (यद्वेति ) यदेत्यनन्तरं ययेत्यनुषंगः | अधिधान वं अधिकरणत्वं । ( यदीति ) व्यावर्तमानत्वस्य मिथ्यात्वायोजकले प्रयोजकान्तराभावाच्छुक्तिरूप्यमपि सत्यं स्यादित्यर्थः । पिवेन काल गृह्यते । न ह्मणि युष्मदर्थान्यत्वं नियैत, दिदितत्र किमिदं व्यावर्तमानत्वं ? किं यतः कुतश्चिदन्यत्वं अथ यत्र वेदेशादावसत्वं यद्वा प्रध्वंसवत्वं, उत प्रतिपन्नोपाधी प्रतियोगित्वं किंवा कदाचित्क्वचिदेव प्रकाशमानलं, अ- नवद्वा किंचित | ,

नाद्यः, युष्मदर्था दन्येन ब्रह्मणैव नैकान्त्यात् । । युष्म- दस्मत्प्रत्ययगोचरयो विषयविषायेणो स्तमः प्रकाशव द्विरुद्ध- स्वभावयो रितरेतरभावानुपपत्ति " भवतां भाष्यारम्भे भाविता । यदि ब्रह्मणस्तदन्यत्वं मिथ्या तर्हि परमार्थत स्तयो य- प्रसक्तिः यथा घटस्य स्वरूपा दन्यत्वे मिथ्याभूते तदैक्यम् । ततश्च मिथ्याभूतप्रपंचैक्या ब्रह्मणोपि मिध्यात्वम् सत्यग्रहातादा- त्या तस्यापि सत्यत्वं वा स्यात् । किंच ब्रह्मनिष्ठ मन्यत्त्र मि- थ्याभूतमिति वदता किंप्रपंचनिष्ट मन्यत्वं सत्य मभिमतं तर्हि तेनैवान्यत्वेन परमार्थतो ब्रह्मणोऽन्येना नैकान्तिकत्व सद्वितीयत्वापसिद्धा न्ताः । यदि तन्मिथ्या : तथाविधान्यत्वस्य ब्रह्मण्यपि त्वयैवा- म्युपगमाद्दस्तर मनैकान्त्यम् नद्वितीयः, तस्यमित्थ्यात्वं प्रयोजकत्वात् । नहि शुक्ति रहंतादे देशान्तरादा वभावा मिथ्यात्वं अपि तहिं प्रतिपन्नदेशादा वभावात् । अन्यथा येनाप्याकारेणा सच्चात् ब्रह्मणोपि मित्थ्यात्वं स्यात् । भूतधूमस्य वृत्तिमात्रेण धूमस्य वह्निव्यभिचार:, इति शका मनूछ परिहरति ( यदीति ) ( तदैक्यमिति ) परमार्थत इत्यनुषंगः । उक्त- Eraser मिथ्यात्वपरिग्रहमनूद्य दूषयति ( यदीति ) तर्हि शु- विरजतादे मिथ्यात्व नस्यादि त्यत्राह ( नीति ) ( अन्यथेति ) यथाकयंचिदात्रेण स्वरूपस्यैव मिथ्यात्व इत्यर्थः । नन्वेकस्यैव निरुद्धे कथ मुपपद्येते इतिचे न: कालमेदेन विरोध शिद्वारात । 3} १६ - वा शतदूपणी चण्डमारुतसंहिता ।

नहि ब्रह्माऽसद्रूपेणवा सदसद्विलक्षणरूपेणवा सदितिभवन्तो प्यभ्युपग- च्छन्ति । अथ यत्रदेशे कालेवा तदभाव स्तत्रैव मिथ्यात्वं साध्यम् ? तदासिद्धसाधनं । नहि वयं काचित्कस्य कादाचित्कस्यच सर्वत्र सर्वदा सत्त्वं ब्रमः । तथा स व्यापणस्थरजतस्य सर्वदेशवृत्तिकत्वाविरोधेन शुक्तिरूप्यादेरपि सत्यत्वापातात् । कार्यकारणभावविलोपप्रसंगाच्च । नतृतीयः, दृष्टांतस्य साधन विकत्वात् । नाध्यस्तं सर्पादिकं बाधद- शायामपि प्रध्वस्तमिति कश्चिदति, ३ यदाह नवीनः सत्त्वासत्त्वे पदार्थधर्मो स्वरूपंवा, नाद्यः, अ- वकालेपि पदार्थसद्भावप्रसंगात अनित्यधर्मस्याश्रयाहते ऽनवस्था- नत्र, सधर्मत्वे - असत्त्व व्याघाताच्च । न द्वितीयः एकस्य सद- सदात्मकत्व विरोधात् । नतु कालभेदेना विरुद्धमिति चेन्नः धर्मस्य कालभेदेन हेतुसमाजा द्वयत्ययः, नतु स्वरूपस्य तथासति स्वरूप भेदापत्तेः । न ह्यभावः कालभेदेन भावो भवति । इतः पूर्व मसदि त्यस- तो वध्यनुपपत्तेश्च तस्य निस्स्वभावस्या वच्छेदककालासम्बन्धात् । समय त्किचित्काल मस त त्सर्वदाऽसदेव यत्स तत्सर्वदा सदेव, भयात्मकं किंचिदस्तीति । अत्र 7 9 9 सत्त्वासत्त्वे पदार्थधम स्वरूपमेववा, यथेच्छि (वास्तु पक्षद्वयेपि न कश्विदोषः, तत्कालासत्त्वंहि तत्कालीन ↑ योगित्वं , } अभावप्रतियोगिनोरेव भिन्नकालता, न रात्र कालान्तरीय सत्वस्य अन्यथा विद्यमानत्वाऽविद्यमानत्वयो रेवं विकल्प स्ते विस्तारः । यद्वा रीय सदन्यत्वं वा असत्वं । किंच निस्स्वभावस्थ देति वदन् यत्किचित्काल मस त त्सर्वदा अ लज्जसे । कदाचित्कस्य सर्वदा सत्वे दोष ति ) नतु विद्यमानस्या र्थस्य नव्यवहारनि देवि ) यस्य कस्यचि यदाकदाचि द्व्यवहा शास्त्रमुक्तावळी । बाधविनाशयो विविक्ततयैव व्युत्पत्तेः । प्रतिपन्नस्य नेति निषेधो बाधः । विनाशस्तु लब्धसत्ताकस्य स्वरूप प्रच्युतिः । दण्डादिना निहतेपु सत्येषु हि सर्पादिषु प्रध्वस्तबुद्धिः । तत एव चेदं प्रध्वंस प्रतियोगित्वं देशकालसत्यत्वेन व्याप्त मुपलब्धमिति विपरीतसाधकत्वम् । नापि चतुर्थः, असिद्धेः । नहि स्वदेशादौ घटादयो न सन्तीति वाध्यन्ते । नेदं रजतमितिव नायंघट इत्यादि स्वारसिक बाबादर्श नात् । ननु सर्वानुवृत्तस्य सतएव सर्ववस्तु देश (शि) नाव भासा तत्रैव चास्ति पट इति पटादिविधौ तद्विरोधि घटादे निवृत्ति द- र्शनान्मिथ्यात्वं स्यादितिचेत्; मैवं सतोत्र पटादिस्वरूपस्य देश- त्वाभावात, अननुवृत्तेश्च । घटोस्तिपटोस्तीत्यादि प्रतीतौ सत्त्वं ननु

46 बाधव्यवहारएव ध्वंसव्यवहार दत्यत आह ( वाधेति ) ( निषेधइति ) तवेति शेषः । ( ततएवेति सत्येष्वेव सर्पादिषु प्रध्वस्तथुद्धे रित्यर्थः । किमुपाधिपदेन दे कालरूपाधिकरणं विवक्षित सुताध्यस्वाधिष्ठानमिति विकल्प्याच आ ( नहीति ) द्वितीय आह ( नेदमिति ) पञ्चम्या नचतुर्थ स्यनेनान्वयः । द्वितीयकल्पमेवोपद्वलयति ( नन्विति ) स fragrant भासते : नच तद्भानासिद्धि: - सन्घट स्सनपट पर्वत्रानुवृत्तेः । तत्रैव सति सन्पटइति पदविधिदशायां टएव नतु घटइति निषेधदर्शना द्धेतुसिद्धे मिथ्यात्वं स मैवमिति ) देशत्व मत्रा धिष्ठानत्वं । मिथ्यात्वसिद्धेः प्र तिरिक्त सतो ऽ सिद्धत्वादिति भावः । ( अननुकुर गदेवेति भावः | नतु [ ब्रह्मस्वरूपं सत्ता त्रा नुवृत्ता भासते, अतो ] ब्रह्मरूपं देवा “गति ) आश्रयत्वं अधिष्ठानत्वम् । स्वतन्त्रस्य

ร उम्भवात्र सत्ताया अविष्ठानत्वसरभवति : [ १६ वा ] शतपणी चण्डमारुतसहिता । घटादिधर्मत्वेनैव प्रतीयते नतु घटादीना माश्रयत्वेन, घटश्वलात पटश्चलति वटोमहान् पटोमहा निव्यादिषु क्रियागुणादिवत् । अतोनुवृ- तवा सत्तो देशत्वमित्यपि निरस्तं । ब्रह्मतु सर्वानुवृत्तं सदपि न- बटोस्तिपदोस्तीत्यादिधीविपयः । 曜 नपञ्चमः, अप्रयोजकत्वात् यत्रकुत्रचि [ क्वचि ] प्रमितत्व मात्रेणैव सत्यत्वसिद्धेः । कालान्तरादौ प्रकाशानुत्पत्ते स्तत्सामग्रय- भावप्रयुक्तत्वात् । नचा प्रकाशमानत्वेन विरुद्धत्वा प्रमितत्वमेवात्र नास्तीति वक्तुं युक्तं, देशकालादिभेदेन विरोधपरिहारात् । अन्यथा त्रिपरिवर्तस्यापि दुर्गावात् । यदिच यथाकथंचि द- प्रकाशना [ मानत्वा ] न्मिथ्यात्वं तदा ब्रह्मणोपि तत्प्रसंगः, तस्या प्यामोक्षा दविद्यावशेना प्रकाशमानत्वस्य भवद्भिरेव स्वीकारा- त । अन्यथा कथ मप्रकाशितार्थप्रकाशकत्वा दित्यस्य भवदु- नीतभावरूपाज्ञानानुमानहेतो स्त्र सिद्धिः ! 豐 ननु त्वमपि ब्रह्मणः सत्तारूपेणा नुवृत्त्यभावेपि स्वरूपेणैव नुवर्तमानत्वा तदेवाधिष्ठानंस्या दित्यत्राह (ब्रह्मवि) अ मात्रा न्नाधिष्ठानत्वं अपि त्वयस्यमानगोचरप्रतीतिवि’ भावः । ननु कालान्तरादौ प्रकाशमानत्वाभाव शुक्ति द्वैलक्षण्यप्रयुक्तएवेत्यत्राह ( कालान्तरादाविति ) ( काशमानत्वाविशेषत्वात्प्रमितत्वस्य विरोधइति भाव वर्तस्येति ) कदाचित्प्रमितत्वेन तद्विरुद्ध ममकाशम दित्यर्थः । ( यथाकथंचिदिति ) देशकालविशेषा प्र अत्रेति ) ब्रह्मणीत्यर्थः । प्रमाणज्ञानस्या प्र ब्रह्मविषये कथमि दिति हेतुसिद्धि भूदन हेतु सिद्धि:, घटादिगोचर प्रमाण शास्त्रमुक्तावळी । कथंच ब्रह्माज्ञानसाधनं तिरोधानवाचोयुक्तिश्च : तिरोहितस्वरूपस्यापि तस्य सर्वदा कथंचित्प्रकाशमानत्वम प्यस्तीतिचेत्; त [ ३ ] इटादे रप्यस्तीति नकश्चिद्भेदः । स्वकालावच्छिन्नस्य तत्प्रकाशस्य कालान्तरे ध्यनपायात् । घटादिप्रकाशस्य कादाचित्कत्वा द्रस्ति भेदइति चेन्न; " नित्यो नित्याना " मित्यादिशास्त्रसिद्ध नित्येश्वरबुद्धि विपयत्वेन वढादेरापे नित्यं प्रकाशमानत्वात् भ्रान्तबुद्धिविषयत- या शुक्तिरजतादेश्व । वयन्तु तथा नजानीम इति चेन्न ; अ- स्माभिरपि तथांगीकारात् । [ श्शास्त्रेण तथा ज्ञायमानत्वात् । । अस्माकं नित्यं घटादिप्रकाश नास्तीति विवक्षितमिति चेत्; तुल्यम् । न स्मदर्थनिष्टो ब्रह्मप्रकाशो नित्यइति त्वयापि स्वीकृतम् । नि- त्यस्तु ब्रह्मप्रकाशो नास्मत्प्रतिसम्बन्धिकः ॥ किंच -किं प्रकाशय भावरूपाज्ञान सिद्धे रित्यत्राह ( कथञ्चेति ) ( सर्वदाकथंचिदिति ) देशविशेषवा कालविशेषेषा कथंचिदपि प्रकामानत्वाभावो हेतुरिति- ‘वः । ( तदादेरपीति ) तथाच स्वरूपासिद्धिरितिभावः । घट चिकत्वात्कथमविद्यमानकाले प्रकाश इत्यत्राह ( स्वका- पस्येति ) स्वकाले विद्यमानता विषयस्येत्यर्थः । (शुक्तिर- ) " नित्यंप्रकाशमानत्वा " दित्यनुषंगः | तथाच दृष्टा- विकल इतिभावः । सर्वदा ईश्वरबुद्धि विषयत्व म va, tश्वरस्या frreat दित्यभिप्रेत्याह ( वयंत्विति) । अस्माभिरपिवा तथांगीकारादित्यर्थः । तथाच मानवतो सन्दिग्धासिद्धि रित्युक्तम्भवति । अस्मदीय नित्यप्रकाशाभावो हेतुरितिभावः यतिव वि” स्य वाक्य इतिशेषः | (तुल कान्त्यमितिभावः ! १६ वा शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । नित्यत्वं वस्तुसत्यत्र व्यवस्थापक मुताबाधितत्वं ? आधे नि र्दोषत्वादिमात्रेणैव प्रामाण्यसिद्धौ तन्नित्यत्वस्य प्रामाण्यं त्यनंगता | दोषे सतिच प्रकाशानुवृत्तेर [ प्रयोजकत्वं ।] किचित्करत्वम् । } द्वितीयेतु कादाचित्कस्यापि घटादिप्रकाशस्य तदस्तीति घटादिस- w त्यत्व मकामेनापि स्वीकार्यम् । ततश्च ॥ * || व्यावृत्ति रनु वृत्तिर्वा नमिथ्यात्वादि साधिका । नवाधो जगतोs द्व्यक्षा ब्रह्मणो प्यस्ति यौक्तिकः ॥ * ॥ अयमत्र विभाग: || * || बाघ शुक्तयादिधीर व्यावृत्तिभ्रमसंशयः । मित्थ्यात्वं रजताद्यर्थ स्वरूपाभाव उच्यते ॥ * ॥ नापिषष्ठः, तस्य वाघपर्यायस्य तफलभूतभ्रान्तिविषयत्व नि- वृत्तिलक्षणस्यवा ऽनुपलम्भादिनिरस्तत्वात् । इतरस्यत्वप्रयोजकत्वात् । व्यतिरेकासिद्धिश्च बहुधा द्रष्टव्या । यन्नमिथ्या तन्नव्यावर्तत इतिहि व्यति रेकः । ब्रह्मतु नमिथ्या, सर्वतो व्यावर्तते सर्वान्यत्वात्, सर्व- स्वयमवर्तमानत्वाच्च । एवमनुवृत्त्यनुमानेपि द्रष्टव्यं । एतेन व्यावर्तमानत्व त्रिकल्पदूषणन्यायेन’ भिन्नत्वात् ’ ‘का- चित्कत्वात् बाध्यत्वात्, जडत्वात् ’ इत्यादिप्रपंचमिथ्यात्व हेतु 94 ‘व्यावृत्ति’ रित्यादिश्लोके व्यावृत्तेर्मित्थ्यात्वाप्रयोजकत्वं बाधमि- ध्यात्वयोस्वाद्धयसाधकभावश्व प्रतीयते, कथमेतदुपपत्तिः ? त्रयाणां भेदा- नुपलम्भादित्यत्राह (अयमत्र विभागइति ) ( नापिष्ठइति ) सहि बाघ नि- Raatar बायफलंवा वाच्यः, अन्यस्य मिथ्यात्वंप्र त्यप्रयोजक वात् । बाधनियतधर्मो नदृश्यते, तत्फलमपिहि भ्रमनिवृत्ति व्यंव- रिनिवृत्तिश्च नच तयोरप्युपलम्भ इत्यर्थः । वाधपर्यायः - बाधतु- ** बाघनियत इतियावत् । बानियत इतियावत् । ( एवमिति ) व्यतिरेका, सिद्धिरि- त्यर्थः । यन्नस नतदनुवर्त्तत इत्यसिद्धमेव, सुलिष्ट बहुतन्तु ष्वा- पिताया मेकस्यां रज्जौ व्यभिचारात् । ( एतेनेति ) भिन्नत्वं ब्रह्मणि ॥भिचारि, क्वाचित्कत्वकादाचित्कत्वे विरुद्धे, बाद्धयत्वमसिद्धं, जडत्वं शास्त्रमुक्तावळी । जालं समूलोन्मूलित मिति तेपूदासि भाष्यकारैः । तर्कश्च [ मन्दः | दुष्टः, वा [व्या ] धावावादिभिरेव सत्यमित्य्यार्थ विभागसिद्धेरिति । इति कवितार्किक सिहास्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेङ्कटनाथस्य बेदांताचार्यस्य कृतिपु शतदूषण्यां व्यावर्तमानत्यानुमानभंगवाद पोडशः । इश्यत्त्वानुमाने हव्यतिरिक्त [ रेक] कल्पदूषणे निरस्तम् । आदिपदेन प रिच्छिनत्व गृह्यते । एतेनेद निरस्तं यदाहनवीनः जडत्वं ज्ञानान्यत्वं, भन्तः करणातिखितोहमिति व्यवहारगोचरात्यत्वंवा । परिच्छिन्नत्वं च देशतः कालतोवस्तुतश्च, देशपरिश्वेदश्च स्वाधिकरणवृत्त्यत्यन्ताभावप्रतियोगित्वं । कालपरिच्छेदव ध्वंसप्रतियोगित्वम् वस्तुपरिच्छेदश्च स्वलमान मिति न ब्रह्मणि व्यभिचारइति । सत्ताकमवत्त्व " नच - स्वसमानसत्ताकत्व विवक्षया व्यभिचारोद्धारः, यथा कथंचि त्साम्यविवक्षायां ब्रह्मगतान्यत्वस्यापि ब्रह्मणा समानसत्ताक वात् । अस्तिहि सत्तापदबोध्यत्वेन साम्यं ब्रह्मान्यत्वसत्तयोः । स नाविभाजकोपाधिना साम्यविवक्षाया मसिद्धि:, नहि मिथ्यात्वसि- द्धेः प्राक् व्यावहारिकादि भेदसिद्धिः । ज्ञानान्यत्वं यदि ज्ञानपद मुख्यार्थान्यत्वं तहिं ब्रह्मणि व्यभिचारः । यदि तलक्ष्यार्थान्यत्वं । तर्हि तत्पदलक्ष्य व्यवहारान्यत्वात् ब्रह्मण स्वएव दोषः । यदि तत्पद- लक्ष्य यावदन्यत्वं तर्हि स्वरूपासिद्धिः; ज्ञानपदेन विषयलक्ष सम्भवात् । , एतेन द्वितीयोपि कल्पः प्रत्युक्तः, व्यवहारेपि मुख्य मुख्यवि कल्पे उक्तदूपणसाम्यात् । स्वाधिकरणवृत्त्यत्यन्ताभाव प्रतियोगि त्वमपि ब्रह्मण्यनैकान्तिकं । नच त्रह्म निरधिकरणं 2 तथा र [१६ - वा] शतदूपणी - चण्डमारुतसंहिता । सिद्धेः । ब्रह्मैव हि घटाद्यभाव इत्यभिधत्ते तच्च निरधिकरणमिति बषे । नचैवमपि ब्रह्मण सर्वत्र विद्यमानतया स्वाधिकरण वृत्यभाव प्रतियोगि स्वासिद्धि:, घटवति घटाभावो नास्तीति प्रतीत्यनुसारेण प्रतियोगिन स्तदन्यस्य वा तदधिकरण वृत्त्यभावस्या सिद्धेः । ध्वंसप्रतियोगित्व मह्मिणि व्यभिचारि, घटामावो ध्वस्तइति प्रतीतेः । स्वकालावृत्ति ध्वंसप्रतियोगित्वविवक्षाया मसिद्धिः , ब्रह्मणएव घटादिध्वंसत्वांगी कारात् । इति श्रीवाचूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवा- समधिगत परावरतत्वयाधात्म्येन तदेकदेवतेन तच्चरण परिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्या परनामधेयेन रामानुज- दासेन विरचितायां शतदूषणी व्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां व्यावर्तमानत्वानुमान भंग: पोडश स्कन्धः ॥ शास्त्रमुक्तावळी । श्रीरस्तु | श्रीमते रामानुजायनमः । श्रीमते निगमान्तमहा देशिकाय नमः । ॥ शतदूषणी ॥ || सप्तदशवादः || विभ्राणमात्मनि सदा महतीं विभृति देहेन तन्मय निदर्शित भूपणास्त्रम् । आलिगितं कमलया मम चित्तवृत्ते रालम्बनं भवतु दैवत मद्वितीयान् ॥ यत्तु - आत्मख्यातिवादिभि रार्जितं ग्राह्यलक्षणायोगात्यं तकें मिक्षा यो सम्बन्धानुपपत्तिरिति नामान्तरेण पठन्ति । तदपि सम्वन्धस्या बाधित प्रत्यक्षसिद्धत्वादेव निरस्तम् । आहुश्व - उक्तन्तु सौगतै प्रह्यलक्षणाभाव लक्षणम् । अन्ये दृग्दृइयसम्बन्धाभाव माहु निरासि तत् ॥ इति । वाधूलश्रीनिवासार्य गुरवे कुर्महे नमः | यत्प्रभावेन निर्विघ्नं कार्यसिद्धिः क्षणाद्भवेत् ॥ ( विभ्राणमिति ) महतों विभूति मात्मनि सदा विश्राणं, स निदर्शित भूषणाखं देहेन सदा विभ्राणम् । 66 आलिंगितं कम या - " अत्रापि सदेत्यनुषज्यते । (तन्मयेति ) विभूतिमयत्वेन अस्त्रभृ । णाध्याये प्रतिपादितं भूषणास्त्रम् । ‘जातिरप्राणिना’ मित्येकवद्भ चित्तवृत्तेरालम्बन " मित्यने बः । ‘सदेत्यनेन सत्यत्वं फलितम् । [१७ - बा] " शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । " " व- ननु - कोसो सम्बन्ध: ? न तावत्संयोगः, इशे रद्रव्यत्वात् । द्रव्यत्वाभ्युपगमेपि गुणादिभिस्सह तत्सम्बन्धस्य संयोगत्वायोगात् । नापि समवायः आत्मधर्मस्य ज्ञानस्यार्थे तदयोगात् । नचार्था नामेव ज्ञाने समवायः, तेपां बाह्यत्वात् ; अतद्धर्मतयैव प्रतीय मानत्वाच्च । नच रूपयो कार्यसमवायः उभयाश्रयैकस्या नृपलम्भादिनिरस्तत्वात् । नाप्येकान्तःकरणसंक्रमः, निर्विकाराया विते स्तंक्रमाख्यपरिणामायोगात् । विवर्तपक्षेतु दृग्दृश्य सम्बन्धस्य मि थ्यावादयम्भावात् । नत्र (चा) र्थस्याप्यन्तःकरणे संक्रमः हिरेवोपलभ्यमानत्वात् । अन्तःकरणस्य विनयस [ स्व ] रूपवृत्ति- योगो विषयसंक्रान्तिरिति व्यपदिश्यत इति चेन्न विषय विधर्मिण्या वृत्ते विषयसारूप्यस्यानुपलम्भ निरस्तत्त्रात् । गौरिति ज्ञानं गोरित्यर्थ इत्यर्थ सारूप्यं प्रत्यक्षसिद्धमितिचे न तयो: पृथगर्थत्वात् । गोत्वविशिष्टमर्थ प्रकाशय ज्ञानं गोरितिज्ञानमिति व्यपदिश्यते । गोत्वविशिष्टार्थस्तु गौरि त्यर्थइति । अन्यथा गौरिति शब्दइत्यत्रापि शब्दस्यार्थसारूप्यप्रसंगात् । तथाचें दमर्थसारूप्यवादिनो वे. ताटस्य वैरूप्यायैव जायते । विषयोपरागा परनामक सम्भिन्नवृत्ति मदन्तःकरण मेदाग्रहजनितातात्विकधर्मयोगाभिमानएवो पलब्धिनामा-

११ सत्यम्य हथ्यत्वसम्भवसूचनेन वादार्थस्सूचितः । प्रत्यक्षस्यावाधित स्व सिद्धमित्याशयेन शंकते ( ननु कोलाविति ) ( द्रव्यत्वात ) नव तब संयुक्तसमवायादि सम्बन्धः अननुगमात् । चक्षुम्सम्प्रयोग दशायां स्पर्शस्यापि व्यवहारमसंगाच्च । (आत्मधर्मस्येत्यादि ) ( तेषां बाह्यत्वादिति ) घटादीनां ज्ञानव्यवहित देशवर्तित्वेन ज्ञानवृत्तित्वा भवादि पर्थ | ( अनुपलम्भादीति ) आदिशब्देन प्रमाणान्तरस्याप्य. व उक्तः । ( निर्विकाराया इति ) ( नत्विति ) तुशब्दो निर्विकार प्रस्तानुपपते रभावं द्योतयति । (विषयविधर्मिण्य इति ) विषयशास्त्रमुक्तावली । ; चिते विषयसम्बन्ध इति चेन्न प्रत्येकं सार्वत्रिकाणां चैतन्य सन्निधाना भ्युपगमेन पुरुषबहुव स्वरूपाणा मनन्तान्तःकरण सन्निधाना स्थापक भोगप्रतिनियमादिभंगप्रसंगात् । नच प्रत्यात्मसमवेत मदृष्टादिकं नियामकं किमपि तैरिष्यते, अन्तःकरण [ गत ] स्य तु साधारण्यं दुष्परिहरम्, अनादिसामग्री स्वभावादेव कथिद्रोगप्र वाह: कंचित्प्रति भवतीति चेन्न; पूर्व पूर्व सामग्रयाअपि सर्व सम्वन्धित्वेन साधारण्ये तदधीनोत्तर नियमासिद्धेः । नच तादा- त्म्यं दृशे दृश्यसम्बन्धः, जडत्वाजडत्वादिविरुद्धधर्मप्रतिहतत्वात् । एकस्याश्च संविदो ऽनेकविषयत्व दर्शनेन परस्परविरुद्धानेक तादात्म्ये तेषामपि मिश्र स्तादात्म्यप्रसंगात् । ततश्च विरोधएव जगति न स्यात् । इदं सर्वमिति सर्वावलम्बि बुद्धितादात्म्येना न्तत सर्वेक्य प्रसंगेन विचित्रव्यवहार विलयप्रसंगात् } तथाच पुनरेकस्या प्यर्थस्य नर्तकी भ्रूलतादर्शनादिष्वि वैकविपय संविदेक्यप्रसंगेना स्म दिष्टापाताच्च । नच चित्राद्वैतं स्ववचनविरोधात्, नानात्वं - 修 , वैधर्म्यं वृत्तौ प्रत्यक्ष सिद्धमिति भावः । (अनादिसामग्रीति ) साम- या स्तदीयत्वा होगम्य तदीयावं, सामग्रयपि पूर्वसामग्रया स्त- दीयत्वा तदीयेत्यर्थः । ( परस्परविरुद्धेति ) परस्परात्मत्वा योग्येत्यर्थः ! ( ततश्चेति ) सर्वत्र विरुद्धविषयक समूहालम्बन सम्भवादिति भावः । ( तथाविति ) एकेनाभिन्नयोः परस्परम भेदा दित्यर्थः । नर्तकीभ्रलता दर्शनादिषु एकस्य भ्रतारूपस्यार्थस्य ते दर्शने रैक्यव देकस्य स- विद्विषयत्वे तेन विषयेण सर्वसंविदा मैक्य प्रसंगेन संविदामैक्य मस्मदिष्टं प्रसज्येतेत्यर्थः । नर्तकीदर्शनस्थळे संविदा मैक्यं पूर्व मा द्य तद् दृष्टान्तीकृतमिति ध्येयम् । नानारब्धानां रोधेनैव एकज्ञानater प्रयुक्त मैreeस्तु एकज्ञानतादाम् स्वतसिद्ध चित्र त्वा एवं ज्ञानानामप्यथैव मस्तु, यथा नीलत्वापीतत्वादि वैविध्ये सत्येव चित्ररूपस्यैक्यमिति शकां निराकरोति (नच चित्राद्वैतमिति ) रूपादे व्याप्यवृत्तित्वाभा १७ वा शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । चित्रत्वं तत्प्रतिषेधस्त्वद्वैनमिति । चित्ररूपन्तु नानारब्ध [ मितिस्थ मेकमिति न विरोध इति निर्वहन्ति । एवं चित्ररसादिष्वपि । नानारूपसमुदायएत्रवा । नचात्रारम्भ समुदायो वा , अनभ्युपग मात् । नच चित्रत्वं मिथ्या अस्मन्मतप्रसंगात | निराकारमपि - ज्ञानं वासनावैचित्र्या देकाकार मनेकाकारभित्र भातीति चेत्; तथापि मिथ्याभूतस्याकारस्य सत्यज्ञानेन तादात्म्य मनुपपन्न मिति ज्ञानाकारस्य बाह्यत्व मेष्टव्यम् । तथापि ज्ञानएवाय माकाराध्यास इत्यांतरत्वमितिचेन्न; - एतावदात्मख्याते रस्माभिरपीष्यमाणत्वात् ।

१७ मतेनाह ( चित्ररूपं विति ) तथाच नैकस्य रूपस्य नीलत्वादिवैचि व्यमिति भावः व्याप्यवृत्तित्वनियमाभाव मतेनाह ( नाना- रूपेति ) भिन्नावच्छेदेन एकाधिकरणे नीलादीनां वृत्तित्वसम्भवात् समुदाय भावइति भावः । नतु विजातीयरूपै चित्ररूपाख्यरूपा- न्नरव दवा प्यर्थभेदज्ञानकत्वाभ्यां ज्ञानभेदार्थेकत्वाभ्यांवा चित्राद्वैत- मिति किंचिदारभ्यतां तत्समुदायएववा चित्राद्वैत मस्त्वित्यवाद ( नवत्रिति ) भेदाभेदारब्धः कश्चिद्धर्मो ऽनभ्युपगतएव, भे- दाभेदयो रवच्छेदकभेदे नैकत्र वृत्त्यभावा देकाधिकरण सम्बन्ध- समुदाय भावो व्यनभ्युपगत इति भावः ( अस्मन्मति ) अर्थानां भेदस्य हरयत्वंहि नवस्तुनोहारी तादात्म्य सत्यमित्याभूतयो स्वदयोगात्, अत स्तत्रा दयासिकएव सन्बन्धो वाच्य इति सर्वत्रापि तथैवस्यादित्यर्थः । प्रयुक्त ज्ञानस्वरूप आत्मैवार्थाकारेण ख्यायते, अत स्वर्वोप्यान्तर इति सानुपपत्तिरिति योगाचारमतेन शंकते ( निराकारमपीति ) चितावदिति ) ज्ञानभेद एवार्थस्य नेष्यते ज्ञानेऽद्धयासस्त्विष्यत एवे यः । तथाचाद्धचासाधीन एव ज्ञानार्थयोरसम्बन्ध इति मदिष्ट- द्विरितिभावः । १२ शास्त्रमुक्तावली । नच स्वजन्यज्ञाने स्वाकारसमर्पकत्वमेव ग्राह्यत्वं अन्याकारस्यान्यत्र सम- र्पयितुमशक्यत्वाद । मृगमदवासनासंक्रमेपिहि द्रव्य संक्रमएव । अनेनैवन्यायेन " यस्मिन्नेव हिसन्तान " इत्यादिकमपि निरस्तम् । कापासरक्ततादिषु पाकजगुणान्तरा रम्भः । कथंच विनश्यतार्थेनानु त्पन्ने ज्ञाने स्वाकारसमर्पणम् : नचाकारः स्थिर स्वयेष्यते, येना का- रिव्यतीतेपि परस्मि वर्तेत । तत्तत्स्वरूपमिथ्याकारयोगएव तत्सं क्रमइत्युच्यत इतिचेन्न, मिथ्याकारणसह सत्यस्य सम्बन्धायोगात् । एव मालम्बनस्य स्वाकारसमर्पकत्वायोगा तद्धेतुत्वमात्रेण ग्राह्यत्वधिपति प्रभृतीनामपि ग्राह्यत्वप्रसंग: । नच ज्ञानस्वरूपमेवार्थस्य तत्सम्बन्धः । सम्वन्धसम्वन्धिलक्षण विरुद्धधर्माध्यास प्रसंगात, विषयविशेषनि- यामकाभावाच्च । नहि त त्कंचि त्प्रयज्ञान मस्वरूपवा । नहिनीले कं ॥ * ॥ भिन्नकालं कथं ग्राह्म मितिचे ह्यतां विदुः । हेतुत्वमेव सु क्तिज्ञा ज्ञा[ना, नाकारार्पणक्षमम् ॥ * ॥ इतिसौत्रान्तिकमत माशङ्कय- निराकरोति ( नचेति ) क्षणिकवादिभिः स्वपक्षेपूर्वज्ञानक्षणे कथं फ- लोयः अन्यकर्मणो यत्र फलजनकत्वेति प्रसंगात, इत्येतद्दोषपरि- हारार्थ " यस्मित्रेवहिसन्तान आहिताकर्मवासना | फलंata - तस्मसंगान्निराकरोति - ध्नातिकार्पासेरक्ततायथा " इत्युक्तम् } ( अनेनैवेत्यादि ) ( कथंचेति ) विनश्यतात्र्थेन समर्पणं वक्तव्यम्, अर्थस्य क्षणिकत्वात् । तथाचानुत्पन्न एवं ज्ञाने समर्पणं वक्तव्यम् । तच्च न सम्भवति, आश्रयाभावादित्यर्थः । तप्तायः पिण्डे वह्ने ध्य समर्पकत्वदर्शनार्थस्य ज्ञाने स्वाकार समर्पकत्वं परेणोक्तम्, ते व समानकालीन एव समर्पण दर्शना दनुत्पन्ने ज्ञाने समर्पण नलम्भव तीतिभावः । ननु - अर्थाकारस्य ज्ञाने वर्तनमेव समर्पणं विवकि aar नष्टेपि सम्भवतीत्यत्राह ( नचाकार इति ) ( सम्बन्धाय गादिति ) सत्यसम्बन्धायोगादित्यर्थः । मिथ्याभूतसम्बन्धस्याभ्यु [ १७-वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । चित्प्रत्यनीलं । नच हेतुत्वमात्रमेव नियामकं, इन्द्रियादेरपि विषय- त्व प्रसंगात्; अतीतादे रविषयत्वप्रसंगाच्च । अदृष्टादिवशात्कर्म- कारकं विषय इतिचेन्न; - नित्यतया कारकशून्यस्ये श्वरज्ञानस्य निर्वि षयत्वप्रसंगात्, अस्मदादिज्ञानस्या प्यतीतानागते रसवादकारकै रस- स्वन्वप्रसंगात् भ्रान्तिविषयस्या सत्वा दकारकत्वेन भ्रांते नित्यनिविपयत् प्रसंगाच । मुक्तस्य च विधूत पुण्यपापस्या ज्ञानमिच्छतो ऽदृष्टादे नियामकस्या सम्भवात् । नचा र्थगतप्राकट्य जननमेत्रा र्थ सम्बंधइति युक्तम्: ज्ञानातिरिक्तस्यार्थप्रकाशस्यानुपलम्भादिनाधात्, तजननचे ज्ञानस्यार्थसम्बंधांतर मन्तरेणासामर्थ्यात्, अन्यथाऽन्यत्रापि गमे स्वाकारसमर्पकत्वरूप ग्राह्यत्वं तस्य मिथ्याभूताकारस्य नास्ति, अत स्तस्याग्रहा दनुमानं वाह्यार्थस्य नस्यात, अतो न स्वाकारलम- tara ग्राह्यत्वमितिभावः । ननु - कर्मकारकेणैव ज्ञानसम्बन्धः, इन्द्रि यादिच न कर्मकारकमिति नाति प्रसंगः, अतीतादिकन्तु कर्मैव, अतीतंज्ञानमित्यादिव्यवहारादिति तस्य विषयत्वमिति शंकते- ( अष्टादीति ) अदृष्टशब्देन पूण्यमुच्यते | आदिशब्देन दुरदृष्टमुच्यते । ( नित्यतयेत्यादि ) द्वितीयाच तत्र ज्ञानजन्यव्यवहारफल्योगिता- भिप्रायिति भावः | अन्यज्ञानएवायं नियम:, - कर्मकारकमेव विषय इति, ईश्वरज्ञानस्यतु सर्वमेव विषय इती श्वरज्ञानस्य सर्वे सम्ब- इन्यत्राह ( अस्मदादीति ) ( भ्रान्तीति ) भ्रान्तिज्ञानस्य ज- वे कर्मकारकेणैव सम्बन्धनियमा दकर्मकारकेण रजतादिना संब उपावा त्रिर्विषयत्वापत्तिः, अकर्मकारकेणापि सम्बन्धे नत्वीश्वर व नित्यत्वं स्यात, ज्ञानस्वरूपस्य [ स्वरूपज्ञानस्य ] उपलभ्य न तत्र जन्यत्वस्यैव निवृत्ते वीच्यत्वादित्यर्थ. । १२ शास्त्रमुक्तावली । । ८ तदारम्भप्रसंगात्, अतीतादिपुनिराधार प्राकव्यजनना योगाच्च । नच विपय विषयिभावाख्योय मपर रसम्बंधः, तस्यापि नियामकान्तराभावे सार्वत्रिक प्रसंगाञ्च । तस्यापि द्रव्यादिषट्कान्तर्भावे सामान्यादिभि स्सह तत्संवे- दनस्या सम्बधप्रसगात् । बहिर्भावे त्वभावत्वादिप्रसंगात् । भूषणकारव्यति रिक्ताना मपसिद्धान्तापाताच्च । एवं प्रकारान्तरेष्वपि दूषण मविनाभूतम् । सवा व्यतीतानागतयो वर्तमान ज्ञानसम्बन्धस्य दुर्निर्वहत्वत् । न- हि निराकार सम्पन्व सम्भवति । अन्यथा भविष्यद्रष्ट्यादिभि रिदानीमपि सहयादिपोषण प्रसंगात । पश्वास विषयविषयिभावात्मा दृग्दृश्य यो सम्बन्ध इभ्यते, किं ताभ्या मसम्बद्धः ? उत सम्बद्ध ! उतोभयात्मा ? आहोखि दनुमयात्मा अन्या त्माकारो वा’ पूर्वत्र तयो सम्वन्धो नस्यात् । तदसम्बन्वस्यापि तत्सम्वन्द्रले सर्वस्यापि स- स्वन्यस्य सर्वसम्बन्वत्वप्रसंगात् । उत्तरत्रापि सम्बन्धान्तरेण - न चा आद्येऽनवस्था । द्वितीयत्वसम्बद्धवम् । नहि सम्वन्धरहित मपि सम्बद्धमिति समस्ति । स्वतां मिळितोयं सम्बन्ध इतिचेन्न; सम्बन्धिनोरेव स्वतो मेळनस्य लघुयात् । नामांतरेणच मेळनमेव नास्तत्युक्तिः स्यात् । संबधिनएव स्वसंबंधात्मकत्वे व्यावात्तस्य ववाह विषयतापदार्थान्तरमिति मत माशंकते ( नच विषयेति ) ( अभावत्वादिप्रसंगादिति ) आदिशब्देन प्रागभावाद्यन्तर्भाव प्रयुक्ताना- दित्वादयो दोषा विवक्षिताः । पदार्थसप्तकातिरिक्त स्तर्हि स्यादित् ( भूषणेति ) एवमित्युक्तदूषणं विशदयति ( सर्वधेत्यादिना ) ( थति ) जलाभावपि जलसम्बन्धसम्भवादिति भावः 1 स्मा-” सम्बन्धासम्बन्धात्मेत्यर्थः । ( अन्यात्मेति ) सम्वन्धादि कोदिविलक्षण इत्यर्थः ( तयोरिति ) विषयविषयिभावो विषय पयिणो स्सम्बन्धो न स्यादित्यर्थः । ( मिळितइति ) सम्बन्ध इत्य (व्याघातस्येति ) सम्बन्धसम्बन्धित्वलक्षणविरुद्धधर्माध्यासस्स्या दित्य 1 उभ ११७ वा शतपणी चण्डमारुतसहिता । * , पूर्वोक्तत्वाच्च । उभयानुभयादिपक्षास्तु व्यावातादिनिरस्ताएव | अनु- भयपक्षे चास्मदिष्टा निर्वचनीया [ यतावादः ? पातः स्यात् । किंच विषयविपयिभावाख्यसंवधो द्विष्ठ एकनिष्ठोवा ? नाद्यः, अ. न्योन्यस्मिन्नन्योन्यत्वाभावेन द्वयोरपि तस्यासिद्धेः । सिद्धौवा द्वयो रपि विपयत्वविषयित्वयोः प्रसंगात | अतएव नद्वितीयः संबन्ध रूपताव्याघाताच्च । १ येनात्मनासौ संवन्धः कचि दर्तते किं तेनैवा त्मना न्यत्रापि, उतततोन्येन ! आये द्वयोरपि विषयत्वादिप्रसंग:- | द्वितीये कथ मेकस्य द्वयात्मकता? द्वयो [ तयोरप्यात्मनो द्वि- भव | संबन्धरूपतात्यागे तदात्मनेोपि संवन्धस्य तत्त्वं नस्यात् । एव मन्यान्यपि संबन्धसामान्यविकल्पदूपणा न्यत्रा नुसन्धेयानि । ( अनुभयेति ) सर्वस्यापि सतो विषयविषविभावसम्बन्धायां सम्बन्धासम्बन्धान्यतरत्वा तद्वैलक्षण्ये सद्वैलक्षण्यसिद्धे रनिर्वचनी- यत्वसिद्धि रित्यर्थः । यद्वा-सम्बन्धासम्बन्धवैलक्षण्यवत् सदसदै- लक्षण्यस्यापि व्याघाताभावा सदपि सिद्धचेदित्यर्थः । ( अतएवेति ) यत्रेकस्मिन् वर्तते तत्र विषयत्वविषयित्वयोरपि प्रसंगादित्यर्थः । (ये. नात्मनेति ) विषयविषयिणो र्यस्तम्बन्धः, स विषयविषयिणो मंद अन्यतरस्मि न्येनात्मना विषयत्वात्मना विषयित्वात्मनावा वर्त- तो, adोन्यस्मिन्नपि तेनैवात्मना वर्तते - उत्तान्यात्मनेति विक- पार्थः । ( कथमेकस्येति ) विषये विषयित्वात्मना विषयिणिच विषयत्वात्मना ज्ञानार्थसम्बन्धस्य वृत्त्यभावो विषयत्व विष- fast aiदेव वाच्यः तथाच ज्ञानार्थ सम्बन्धस्य बा शोभयात्मकत्वासंभवा द्विषयेपि विषयत्वात्मना विषयिण्याप वि- वात्मना वृत्ति संभवतीत्यर्थः । ( द्वयोरपीति ) [ ( तयोरपीति ) ] frete faeferees चैकैकमात्रवृत्तित्वेन संबंधलक्षणाभावात्, विषयित्वस्य नस्यापि दृग्दृश्ययोस्संबंधस्य संबंधत्वं नस्यादित्यर्थः । (संबंधसा (अति) समानानां भाव स्सामान्यं, संयोगसमवायसाधारणधनाः, सर्व- तदुभयातित्वैकत्वानि | ૨૮ शास्त्रमुक्तावळी । ननु किं सम्बन्धांतर गवेषणेन, स्वतएव किंचिज्ज्ञानं कस्य चिदेवेति नियत स्वभाव मुपलम्भसिद्धमितिचेन्न;- नियामकमन्तरेण नि- यमे तिप्रसंगात् । कस्यचिदिति सम्बन्धविभक्ते मित्थ्या विषयत्व प्रसंगाच्च । तन्निरूप्यस्वभावतया स्वसामग्रथा जन्यतइति चेन्न ; - ईश्व रज्ञानस्य तदभावेन निर्विपयत्वप्रसंगात् । सामग्रयाहि स्वरूप मुत्पा दयितुं शक्यं, नतु [व] सम्बन्धिनिरूप्यत्वापादनं सर्वाकारै सर्वनि- रूपणापादन] प्रसंगात् । सम्बन्धरहितयोरपि भावाभावयोरिव विषय विषयिणो निरूप्य निरूपकभाव इतिचेन्न; सम्बन्धरहितयोर्भावाभा- घयोरपि तात्विकस्य निरूपणस्या स्माभिरभ्युपगमात् । तथापि दो- षादि सामग्री वैचित्र्यादेवां सम्वन्नविषयनिरूप्यत्वं शुक्तिरजतादिज्ञानो पत्तौ दृष्टमिति सर्वत्रापि तथाभ्युपगम्यत इतिचेत् ;- आगतो सपन्थानं । विषय मिथ्यात्वादेवहि तत्र विषयसंबंधाभाव:, तथात्रापि स्वकिर्तव्य- मिति । अतएकस्यैव संविदात्मनोऽनाद्यविद्यादोषवैभवा दविचारित रमणीयसंबंधे तदाकारावभासोऽभ्युपगन्तव्य इति । एतदुक्तं भवति, किमयं द्रग्दृश्य सम्बन्धः सम्बन्धिभ्यां भिन्न उ- तन ? द्वितीये सम्बन्धत्वमेव हीयेत, आधे किमनाश्रितो न्यतराश्रित उ भयाश्रितोवा आद्यद्वितीययो रसम्बन्धत्वं । अन्त्ये, किमयं नाना- उतैकः । आये नसम्बन्धता | अन्त्ये अतीतानागतयो स्सम्बन्धाभाव प्रसंग: : एषां दूषणाना मुक्तप्रायत्वात् सामान्यनोक्तिः । ( मिथ्याविषयत्वप्रसंगा दिति ) ज्ञानस्वरूपस्य सम्बन्धिरूपतया संबंधत्वानुपपत्तेरितिभावः । साम प्रवेव नियामिके त्याशंकते ( तत्रिरूप्येति ) ( ईश्वरज्ञानस्यति स्तत्तदर्थनिरूप्यत्वप्रयोजकत्वे प्रयोजकाभावा दीवर निर्विषयंस्यादित्यर्थः । दोषान्तरमाह ( सामग्रयाहीति ) नहि ये न्धाधीनस्य तन्निरूप्यत्वस्य तदभावस्यापादने सामग्रीसम तु कार्यस्वरूपस्य उत्पादन इत्यर्थः । रजतादि भ्रमस्या सहि” दि स्वमतावष्टम्भेन शंकते ( तथापीति ) ( असम्बन्धेति ) सम्बन्धाभावादितिभावः । (अविचारित रमणीयत)” सामग्रया अम तवा {१७ वा] अत्रोच्यते- शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । न किं दृग्दृश्ययो संबंधानुपपत्या तदुपपादनार्थं दृश्यमित्थ्यान्व कल्पनमित्यर्थापत्ति विवक्षा ? यद्वा विकल्पासहत्वेन संवाभावं सि- द्वंकृत्वा तेनैव संबंधिनो प्यभाव साधनं उत दृश्यसत्यत्वे तस्य संवेदन संवाभाव प्रसंग इति प्रपंचमिथ्यात्व साधकानुमाने श्रुत्याद्यनुग्राहक तर्कविवक्षा ? इति । नाद्यः, अन्यधैवोपपत्तेः परिदृश्यमानार्थस्यानुपपत्तौ प्रस. ज्यमानाया मुपपादककल्पनं ह्यर्थापत्तिः । नच दृग्दृश्य संवधस्योप- पादकं दृश्यमिन्ध्यालं, अपितु तत्प्रतिक्षेपकमेव । अत उपपादक- कल्पनापदेशेना नुपपत्तिकल्पनमेवेत्यायातं । मिथ्याभूत संबंधस्योप यादकमेवेति चेन्न तथाविधस्य तस्यादर्शनेन तदुपपादकान्वेषणा योगात् 1- “* नापि द्वितीयः; सम्बन्धाभावेपि मेरुमन्दरयो श्शशविषाणयो इशाखाचन्द्रमसो रित्र च सम्बन्धित्वाभिमतयो स्सत्वा विघातात् । अन्यथा दृश्य दृशोपि तस्या एववा मिथ्यावं किंन्न कल्प्यते । गधीनसिद्धे दृश्यस्य दृगभाव इव तत्सम्बन्धाभावेच मिध्यात्वं सि- द्यति, ते दृशेस्तु स्वसंवेदनसिद्धतया दृश्यसम्बन्धाभावे, नासत्यत्व चनः यथा दृशो दृशिकर्मत्वाभावेपि स्वसंवेदनेन सिद्धि स्त द्वेश्वस्यापीतिवदतः कः प्रतीकारः । स्वात्मनि क्रियाविरोधइति चेत्; तुल्यं । संवेदनेपि स्वव्यवहारे स्वगोचर संविन्नैरपेक्ष्यमात्र विवक्षायां नवाच इति चेत ; घटादावपि तथास्तु | संविद्विषयत्वं देषः । ( हम भावइति ) दृष्टांततयोक्तं १२ तरलं. न्धाभावइति ) असम्बन्धस्य हशा सिद्धा वतिप्रसंगादितिभावः । २० * शास्त्रमुक्तावळी । घटादेः प्रतीयत इतिचेत् ; किमतः । स्वव्यवहारे ऽन्यसापेक्ष भितिचेन्न Here at प्रतिक्षिप्तत्वेन तदधीन व्यवहार वायोगात् ततश्च परिशेषात् घटादे न्यनिरपेक्षव्यवहारत्वा सद्धे - स्तावन्मात्ररूपं स्वसंवेदनं फलितमेक | घटादिस्वरूप तस्य स्व संवेदनमपि नोपलम्यत इतिचेत ? संविदोवा कि स्वत स्वयंप्रका शत्वमुपलभ्यते ? | अनुभूतित्याद्यनुमानादिमिं स्साच्यतइति चेन्नः घटाद्यनुमानैरपे विश्वस्वप्रकाशत्वसाधनप्रसंगस्या प्यवेद्यत्व नि- राकरणे स्थापनात् ॥ किंच - अनुमानविपयत्वांगीकारे कथं त्रिप विपयिभावसंबन्धं विवयसि ? तद्वेिदनेचा कथं स्वप्रकाशत्वमेव साधयति ? अतो दृग्दृश्ययो स्संबन्धानुपपत्त्या दृश्यमिध्यात्वे दृ- शोपि मिथ्यात्वप्रसंगो दुर्वारः ॥ स्वतस्सिद्धतया तत्सत्यत्वे विश्व स्यापि ततएव सत्यत्वं मवर्जनीयं अविशेषात् ॥ ननु भव- तोपि संविद स्वयंप्रकाशत्वं टाईमश्रीसिद्धित्वं चाभिमतं अतः कथं प्रतिबन्द्यवतारः ? इत्थं अस्माभिरवित्स्वयंप्रकाशव स्य संविदन्तरवेद्यताभ्युपगमात् । यदि त्वयापि तथेष्यते, ततं स्त चैत्र विषयविषयिभाव रिसद्ध: । यदि तत्रापि विषयमित्थ्यात्वं, तत स्वयंप्रकाशत्वमेव नस्यात् । धर्मरूपत्वा तदापि माभूि चेन्न: - तत्परित्यागे स्वसंवेदनेन संवित्सत्यत्वस्थापनानुपपत्तेः । धर्मता मपहाय संचित्स्वरूपतया तदेव तिष्ठतीति चेत ; तर्हि स्त्र-

(घटादिस्वरूपवदिति) व्यतिरेकदृष्टान्तः । ( अतइति) स्वप्रकाशत्वस्यः विदन्तरवेद्यत्वे दोपस्योक्तत्वात् प्रमाणाभावेपि स्वप्रकाशत्वांगीक विश्वस्यापि स्वप्रकाशत्वं स्यादित्यर्थः । " यदि त्ययापि तथेप्यत ግ १७-वा शतदृपणी चण्डमारुतसहिता । २१ रूपमेव स्वप्रकाशत्वसाधकसंविदन्तरविषय इत्यायातम् । तथास- ति विषयभूताया संविदोपि त्वदुक्तानुपपत्यैव घटादिवमिध्यात्व मवर्जनीयम् । तन्मिथ्यात्वेपि तद्विषया संविदन्या स्वसंवेदन गुप्ता निष्ठतीति चेन्न ; तत्संवेदने प्युक्तदोषानतिलब्धनात् । अत स्सं- विदन्तरकर्मतागन्धरहित संवि स्वयंप्रकाशले विश्वस्यापि तथात्वेन सत्यत्वप्रसंगो दुर्वारः । सविदोपि यथाकथंचित् दृश्यत्वाभ्युपगमेपि तन्मिथ्यात्वप्रसगेन दृश्यमित्थ्यात्वकल्पन दृश्यमित्थ्यात्वकल्पन मशक्य [ शक्यं स्यात् ) मिति । किंच – यदि परिदृश्यमान स्सम्बन्धोऽनुपपन्न स्तदा सम्ब न्धान्तरमेव दृष्टवाधेन कल्प्यताम् । न पुन स्सम्प्रतिपन्न स्वारसि- कवाधरहित दृश्यबाधो युक्तः सम्बन्धान्तरमपि कल्प्यमान मनुष- पन्नमिव भातीतिचेत्, किदृश्यमिध्यात्वं कल्प्यमान मुपपन्नभित्र भा- ति ? यत्ते - स्ववचनव्याघातादिक मापादयति । अनुपपन्नमपि गत्य भावा दवलम्ब्युत इति चेत् ? सम्बन्धसत्यत्यम् प्यनुपपन्न मपि किं नावलम्ब्यते । अनुपपन्नत्वमेव सत्यत्वाभावइति चेत्; मिथ्यात्वेनुष पत्रे तदभावस्यावर्जनीयत्वात् । यथा सम्यग्रजतस्य मिथ्या- रूपत्वा नुपपत्तौ सत्यत्वं 1. अत सम्बन्धोपि तथाभूतः ease दोषान्तरमाह ( संविदोपीति ) ( यथाकथञ्चिदिति ) स्व. शत्वादि विशिष्टरूपेण दृस्यत्वाभ्युपगम इत्यर्थः । (अनुरपन्नमिवमा वे ) तथा सम्बन्धान्तरस्य कल्पयितुमशक्यत्वा त्सम्बन्धाभावेन- त्वमेव कल्प्यतइत्यर्थः ( स्ववचनेति ) विश्वम्मिभ्येत्यत्र- मिथ्यात्वस्यापि मिथ्यात्वावश्यकतया प्रपञ्चसत्यत्वसिद्धे विश्वमिध्यात्वं व्यायात मावहतीत्यर्थः । आदिशब्देन प्रत्यक्षादि विरोध उच्यते । अनुपपन्नत्वमेवेति ) तथाच सत्यत्वस्याभावा त्संबन्धस्य मिथ्यात्वं वस्यतीत्यभिमायः । ( मिथ्यात्वइति ) " दृश्यस्ये तिशेषः । ( अ- ति ) यतोदृश्यस्य सत्यत्व मवर्जनीय मत इत्यर्थः । यद्वा - यतो- 17२२ शास्त्रमुक्तावळा । दृश्यस्या कश्चिदिति । नित्यमुपलम्भानुरोधेन तत्सत्यत्वस्थापने प्युपलब्ध सत्यत्वाबाधोपपत्तेः मिध्यात्वस्यच स्वयमेवानुपपन्नत्वा- भ्युपगम दस्माक मनायासेने ष्टसिद्धिप्रसंगात् । अनुपपन्नत्वाभिमत पर पक्षाणामपि प्रतिषेधायोगाच्च । यथारुचि परिग्रहइति तु स्यात् । तथाच कृतं वैदिकल कंचुकवहन वृधाप्रयासेन | A नच तृतीय, असत्यत्वपक्षेपि संबंधानुपपत्तिप्रसंगेन प्रति तर्कपराहतत्वात् । असत्यत्वेपि शुक्तिरजतादि प्यारोपित संबधेन व्य बहारः प्रतीयतइतिचेत्; सत्यत्वे प्यनुभूते स्तद्विपयज्ञानान्तरस्या रोपित संवन्वेन व्यवहारइति तुल्यम् । अत संबन्धमात्रस्य विकल्पास - हत्वाभिमतस्यारोपितत्व मिष्यतां । किन्ततो दृश्यमिध्यात्वकल्पन प्रयासेन किंच प्रसंगस्य विपर्यये पर्यवसानम व्यंगम । अत्रच दृश्य स्य सत्यसंबन्धानुपपत्ति प्रसंगइत्यस्य विपर्यय उपपद्यते चायं संब- न्धइत्येवं रूपस्स्यात् । तथाच संबन्धोपपत्त्या हृइयमिध्यात्व कल्पन 7 मिथ्यात्वे ऽनुपपत्रे तदभावो ऽवर्जनीयः, अत स्सम्बन्धापि मिथ्या पपतेः सत्य स्स्यादित्यर्थः । नतु सत्यरजतस्य सत्यत्वं न रजतत्वानुपपत्या किन्त्वन्यतएवेत्याशंक्य निराकरोति (नित् त्यादिना ) सत्यरजतस्य नित्यमुपलम्भात् सत्यत्वं, मिथ्यारज तदभावा न सत्यत्वमिति व्यवस्थापने विश्वस्यापि नित्यमुपालम् सारेण सत्यत्वप्रसंगा नोक्तव्यवस्था सम्भवतीत्यर्थः । उक्तदूषण त्रिष्कृष्य प्रदर्शय त्रपसंहरति ( मिथ्यात्वस्यचेति ) अनुपपन्नस्याम सिद्धौ मिथ्यात्वस्यानुपपन्नत्वा विशेषेनि स्वेच्छा [ स्वरुचि ] वा मिथ्यात्वपक्षपरिग्रह इत्यगतिकस्य शङ्का निराकरोति (यथारुच ति ) ( तथाचेति ) रुच्या परिग्रहे प्रमाणस्यानपेक्षणा दि भावः । (असत्यत्वेपति ) मिथ्याभूतसंबन्धस्यच नानुपपत्तिः, उक्तानु पत्तीनां तन्निराससामर्थ्याभावादितिभावः । ( सत्यत्वपीति ) यः त्रा १७. वा शतदूपणी चण्डमारुतसंहिता | मितिस्यात् । ततश्च सम्बन्धिपरित्यागेन सम्बन्धस्त्रीकार प्रसंग: । नास्ति सम्भव सम्बन्धिनमन्तरेण सम्बन्धस्येति । अनुपपन्न [विशे- पेण ] वेषेणोपपन्नं विपर्यय इति तत्स्वीकारइतिचेन्न; प्रसंगतद्विपर्यय- यो विशेष प्रसंगात् । तथाच प्रसंगविपर्ययासिद्धिः । अन्यथेष्ठप्र- संग इतिस्यात् । उपलभ्यतेचायं सम्बन्धइत्येव विपर्यये न दोपइति चेत्; तर्हि दृश्यसत्य सम्बन्धोपलम्भ भंगप्रसंगइति [ प्रति ] तर्क स्यात् । अहो ! संबन्धिसत्यत्वे सम्बन्धोपलम्भ भंगइति कुत्रेयं व्याप्ति गृद्यते । तथा प्यारोपितत्सम्बन्धो दृश्य सत्यत्वे न स्यादितिप्रसंग इतिचेत् ? त नारोपितोयं सम्बन्धइत्यास्थीयतां । अनारोपितस्तु विकल्पासहत्वा- नसिद्धयतीति चेत्; तथा प्येकस्यारोपितत्वे तदनुबन्धिनोन्यस्याप्यारो पितत्वमिति वृथानिर्बन्धः । तथाहि सति सम्वन्धिनो ब्रह्मणोषि त्रिलयप्रसंगात् । अनारोपितयेोरेवा रोपित सम्बन्धस्य परकीयस्वकीयत्व भ्रमादै |दृष्टवाच । त * मिथ्याभूतस्या रोपितसम्बन्धेन व्यवहारो दृश्यते, एवं सत्यस्या प्यारो पित सम्बन्धेन व्यवहारो दृश्यत इत्यर्थः । ( प्रसंगतद्विपर्ययो रिति ) अनुपपन्नत्ववेषेणोपपत्तिमत्त्वं हि अनुपपत्तिविशिष्ट रूपेणोपपन्नत्वं वा- इत्य रूपोपपत्तिमत्वं वा? उभयथा प्यनुपपन्नत्वस्यैव पर्यवसाना मः । ( तथाचेत्यादि ) प्रसंग तद्विपर्ययो रविशेषे प्रसंगस्या - या तद्विपर्ययो प्यसिद्धस्स्यात्, तथाच विपर्यये पर्यवसाना तेः, विपर्ययसिद्धौ तु तदभिन्नस्य प्रसंजनीयस्यापि सिद्ध प्रका इष्टप्रसंगस्यादित्यर्थः । ( तथाप्येकस्येति ) दृश्यसत्यत्वे- पितसम्बन्धो न स्यादिति प्रसंगो ह्येकस्य मिथ्यात्वे तदनुवन्धि यस्यापि मिथ्यात्वमिति नियमावलम्बनेन याच्यः, सचाप्रयोजक म्बन्धिनइति) आरोपितत्वाभिमतसम्बन्धं प्रति सम्बन्धित इत्य- स्वकीयत्व भ्रमादाविति ) आदिशब्देन दूरस्थवनस्पत्यो संयोग

शास्त्रमुक्तावली । एतेन दृश्यसत्यत्वे सम्बन्धउपपद्येतेति विवक्षापि निरस्ता, इष्टप्र- संगात् । विषयविषयिभावस्य भ्रात्यविशेषेण सर्ववादिसम्मतत्वात् । अतएव विपर्यय पर्यवसानंच | 1 यत्त्वतीतानागतादिभि स्सह सम्बन्धो न सम्भवतीति । तत्र पृच्छामः वर्तमानैर्वाकथं सम्भवतीति । स्वरूपस्य विद्यमानत्वादिति चेन - विद्यमानयोरेव शशविषाणयो रेसम्बन्वदर्शनाव । तथापि क- चिदर्शना दभ्युपगम्यत इतिचेत ; अत्रापि तथा भ्युपगम्यतां । संयोगादि क्षण सम्बन्धोऽतीतादिभिर्नदृष्टइति चेत् ? अयन्तु दृष्टत्वादंगीक्रियतां । दृष्टत्वेपि निराधारत्वेन प्रतिक्षिप्यत इतिचेन्न; वर्तमानयोरिवा तीतादेरपि भ्रमादिक मुच्यते । ( एतेनेति ) सत्ययोर प्यारोपित सम्बन्ध दर्शनेनेत्य र्थः । प्रशिथिलमूलत्वमुक्त्वा इष्टप्रसंगत्व माह ( इष्टेति ) तदुपपाद- यति ( विषयेति ) ( भ्रान्तीति ) भ्रान्तिस्थळे थं स [त्य]त्त्वे प्यबाधा सम्बन्धउपपन्नो वाच्यः किमुता भ्रान्तिस्थल इत्यर्थः । ( सर्ववादी- ति ) ततश्चोपपन्नत्व मेष्टव्यमिति भावः । (विद्यमानयोरिति ) विद्य. मानत्वस्य प्रयोजकत्वेन विवक्षाया मिदं दूषणं । ( तथापीति ) प्रयोज कत्वाभावेपीत्यर्थः । ( अतीतादेरपीति) विषयविषयिभावोहि विषय त्वं विषयत्वंच, तत्र विषयत्वे ज्ञानं निरूपकम् आश्रयोवि-.: विषयित्वेविषयो निरूपकः, आश्रयो ज्ञानं । यद्यपि संयोग उभयोरपि कत्व माश्रयत्वंच, तथापि प्रमाणवला दत्रा न्यतरस्याश्रयत्व म रस्य निरूपकत्वं चेष्यते । स्वस्वामिभावादा वप्ययमेव [ न्यायः यमः । ततश्च निरूपकाभावेपि भाविज्ञाननिरूपितं विषयत्व मतीत वये तत्काले सम्भवत्येवेत्यर्थः । यद्वा - अखण्डएकएव कश्चिि यविषयिणो स्सम्बन्धोस्तु, सचोभयनिरूप्यः उभयाश्रितश्च ।। युगपदुभयाश्रितत्वाभावे सम्बन्धत्वहानि:, अप्रयोजकत्वात् । त तत्तदाश्रयकाले तत्तद्वृत्तित्वसम्भवा नातीतवर्तमानयो सम्बन् पत्तिरित्यर्थः । आश्रया निकालस्यापि निरूपकत्व मुपपाद , [ १७वा] शदूपणी चण्डमारुतसहिता ।

શ્ भि- तेपा मावोपपत्तेः । यथाचाभिन्नदेशयोरिव अाराधेयभयो संयोग इष्यते, तथा भिन्नकालयोरपि प्रतिनियत AMEZZ गामर्थ्याद्वा नित्यज्ञाने नित्य तत्प्रवणस्वभावत्वाद्वा विषयविष- विभावइति किनोपपद्यते । व्यवधानाव्यवधानाभ्यां विशेषइतिचे- त्र - तद्विशेषमात्रस्या किञ्चित्करत्वात्, अन्यथातिप्रसंगात् ; तथा न; व्यव्यवहितत्वलक्षणसम्बन्ध स्तत्र नसम्भवतीति चेन्न, सम्बन्धमात्रस्या व्यवहितत्वलक्षणाभावात् । गोमानित्यादौ तद्दर्शनाभावात् । तल- क्षणस्यात्रा निष्यमाणत्वात् । ननु " ज्ञानमपिहि द्रव्यमेत्र सम्बन्धश्व संयोगलक्षणः” इतिभाष्यं वः [ष्यवचः] कथमिति चेन्नः सम्भवद्विपयस्य * ( यथाचेति ) यद्वा-भिन्नकालयोरपि सम्बन्धाश्रयत्व मुपपादयति ( य. थाचेति ) यथैकदेशस्थयो र्घटाकाशयोग्वि भिन्नदेशयोरपि घटयो सं योग इष्यते, तथा भिन्नकालयोरिव भिन्नकालयोरपि सन्बन्ध इष्य • ता मित्यर्थः । वाशब्दो व्यवस्थितविकल्पार्थः । भिन्नदेशत्वे प्यव्यव धानाद् घटयोस्संयोग उपपद्यते भिन्नकाल्यो स्त्वभिन्नकालव दव्यव धानाभावान्न सम्बन्धसम्भव इति वैषम्यं शंकते ( व्यवधानेति ) (क्ष- =पथेति ) यत्किचिद्विशेषमात्रा त्सम्बन्धासम्भवे भिन्नदेशत्वरूप वि- घटयोरपि सम्बन्धो न स्यादित्यर्थः । ( तथापीति ) अव्यवहितत्वं, 9 नियामक यस्य सः, अव्यवहितत्वप्रयोज्य सम्बन्ध इत्यर्थः । ती लक्षणस्येति ) अव्यवहितत्वप्रयोज्यस्य संयोगसम्बन्धस्य सर्वत्र - नार्थयोर्विषयविषयिभावरूपत्वेना निष्यमाणत्वात् क्वचिदेवहि तिथेष्यत इत्यर्थः । एवंच नातीतादिविषयत्वानुपपत्तिरिति भावः । न- वमनुपपन्नं भाष्ये सामान्येन ज्ञानार्थसम्बन्धमात्रस्य संयोगरूपता जीवेरिति शंकते ( नन्विति ) ( सम्भवद्विषयस्येति ) अन्यथा रूपा- सम्बन्धाभाव प्रसंगादिति भावः । ननु कोयं ज्ञानार्थयो सम्ब १ इति प्र सर्वव्यक्तिसंग्राहक धर्मपुरस्कारेणोत्तरं वक्तव्यम्, २६ शास्त्रमुक्तावली । । तस्य संयुक्ताश्रितत्वादेरप्युपलक्षण परत्वात् । सर्वस्ता, इष्टप्र- चेत् । तत्तत्स्वभाव विशेपादेव । 橥 पतत्वात् । यथा गविष्टे सास्त्राद्याश्रय इति इहच तथोत्तरं न सम्भवतीति शं कते ( सर्वत्रेति ) माभूदेकेन धर्मेण सर्वसंग्रहः, किन्नचिनं जिज्ञा- सानिवृत्ति हत्तरस्य प्रयोजनं सामान्येनोत्पन्नसर्वविषयजिज्ञासानिवृ- तिश्व सर्व व्यक्त्युपस्थापनेन भवति, सर्वोपस्थापनंच व्यक्तीनामान- त्या तत्तद्व्यक्तिप्रतिनियत शब्देन न सम्भवतीति सर्वव्यक्तिसंग्राह कैकधर्मपुरस्कारेण वा - तत्तःकतिपयव्यक्ति संग्राहका नेकधर्मपुर स्कारेणवा कर्तव्यमिति क्वचित्संयोगः कचित्संयुक्ता [श्रित] श्रयत्व मित्युक्तो जिज्ञासानिवृत्तौ कथं नोत्तर मित्यभिप्रायेणो तरमाह ( तत्त- दिति) संयोगत्वादिस्वभावविशेषादेव संग्रह इत्यर्थः । यद्वा - संयोग संयुक्ताश्रयत्वादेः प्रत्यक्षस्थले सम्भवेपि परोक्षे तदसम्भवात् तद्वि वयस्य कथं संग्रह इति शंकते ( सर्वत्रोत ) तत्र प्रतियोगिस्वरूपमेव विषयत्वमिति परिहरति ( तत्तदिति ) स्वरूपस्य सम्बन्धत्वेन संग्रह इति शेषः 1. यदाह नवीनः

यदि सम्बन्धिस्वरूपमेव सम्बन्ध स्तदा बद ज्ञाने विश्वमेव प्रकाशेत अविशेषात् । नच प्रतीयमानवस्वरू सम्बन्धः । श्रतीयमानत्वस्यैव निरूपणात् । नच घटस्वरूपं म ร , पदज्ञाने पदस्याविषयत्वप्रसंगात | नच घटज्ञाने घटस्वरूपं सम्बर tataratra सम्बन्धं विना दुर्निरूपत्वादिति । तदसत् आद्वयासिकेन वा तात्विकनवा यज्ज्ञानं " ज्ञानत्वे नोभयसिद्धं तत्स्वरूपस्य घट स्वरूपस्य च सम्बन्धत्वात तज्ञ्चस्वरूपद्वयं तदेव रूपद्वयंप्रति सम्बन्ध इति नातिप्रसन्ध नच पटज्ञाने पटस्याविषयत्व प्रसंग: १ तदुभय तदुभयरूपंप्रति सम्बन्धत्वात । एवमन्यत्रापि । स्वरूपभाद [१७ वा] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता ।

सेवा मनुवृत्तादि व्यपदेशः कथमिति चेत् 3 न । अत्राराधेयभावादिव दुपपत्तेः । तथापि - विविक्तव्यवहारे s भिव्याप्त माकारान्तर मन्तरेण कथमिति चे न व्यवहारानुगुण्या पादनरूपत्वस्य प्रतीतिसिद्धत्वात् । अन्यथा भवता यद्यले स त्यपरोक्षव्यवहारानुगुण्यादिकथन म सं] बद्धप्रलापएव स्यात् । ‘एतेन भविष्यद्वृष्ट्यादिना सस्यादिपोषण प्रसंगोऽपि प्रत्युक्तः, सम्ब

न्यस्वभाव विशेषाणां प्रतिनियतसामर्थ्यात् ।

२७

घटमात्रानुगतस्य घटत्वस्या वटव्यवच्छेदकत्वदर्शना दिह क तदन्यव्यवच्छेदकत्वमिति शकते

हे ज्ञानार्थसम्बन्धमात्रानुगतस्य

( तेषामिति ) तद्रयवच्छेदकत्वे तदवृत्तित्वमेवहि प्रयोजकम् नतु तदितरयावद्व्यक्तिवृत्तित्वं, तयास त्याधाराधेय भावस्य सम्ब- मात्रानुगतस्त्र सम्बन्धाव्यावर्तकत्व प्रसंगात् । नोलबटत्वस्था-

रेति ।

वस ल

नुपादि ज्ञानार्थ

वर्तकत्वाभावप्रसंगाञ्चेति परिहरति ( नेति ) विविक्तः - अन्यू नानाः । अभिव्याप्तः - अन्यूनानति प्रसक्तः । ( व्यवहा- गुण्यनेभवति तदानुगुण्यंच तत्र तत्र सं. सम्बन्धादपपत्तिकप्रतीतिसिद्धत्वादित्यर्थः । न्यथेति ) एतदनंगीकारे संविदि अद्यत्वे त्वपरोक्षव्यवहा गुण्यकथनं विषये ज्ञानविषयत्वापादित व्यवहारानुगुण्य कथ- चानुपपन्नं स्यादित्यर्थः । वेद्यत्वेन ह्यपरोक्षव्यवहारानुगुण्यं हृ- स्येष्यते वेद्यत्वच वृत्तिसम्बन्धएव । ( एतेनेति ) अव्यवधान क्षण सम्बन्धस्य कचिदेवांगीकारात् । अन्यत्रचा न्यस्यांगीकारा- स्वर्थः । तदेवविवृणोति ( सम्बन्धति ) कस्पचित्संयोगेन सं विस्वभाव स्वस्याभावे परस्त्रि संपोगित्वापादन समर्थः, वि.

3

सम्बन्धित्वस्वभावे विषषाभावपि विषयिणि विषवित्वापाद- समर्थः | नन्विदमेव सामर्थ्यावैचित्र्यं किनिनन्धनमित्यवाह

शास्त्रमुक्तावळी ।

सामग्रीवैचित्र्यादेव च वर्तमान तत्प्रतिनियत विषयत्वोपपत्तेः । तथापि कोसोसम्बन्ध इति सौहार्देन पृच्छाम इतिचेत् ? वयमपि परमसौहार्देन प्रतिभूमः । कोसाविति किं संज्ञाविशेषः पृच्छयते, उत्तस्वरूप विशेषः यद्वा लक्षणम्, उतप्रकारान्तरं, अथवा संयोगादिपु कुत्रान्तर्भाव इति, उ- तान्यः कश्चित् । आद्ये तमन्तरेणापि सामान्यतएव व्यवहार निष्पत्तेः कि न्तद्विचारक्लेशेन । विपय विपयिभाव इत्येववा विशेषनाम निर्दिश्यतां । संके त्यतांत्रायथारुचि नामांतरं । द्वितीयेपि सएवस: नत्वसु अन्यधाव्याघाता दिप्रसंगात्।,तृतीयेपि लक्षणमन्तरेणापी क्षुक्षीरादि रसवैपम्यक्त्फुटप्रतीति सिद्धं दुरपह्ववतरम् | अतिपीडायान्तु व्यवहारा [विशेषा । नुगुण्यापादनं ।

( सामग्रीति ) संयोगस्य ह्युभय मपृधसिद्धाश्रयतया सामग्री | अथ एकाश्रयाभावेपि संयोगासम्भवः । विषयित्वहि ज्ञान मेवाश्रयः, विषयस्तु निरूपक एवेति विषयाभावपि ज्ञानविषवितास वर्तमानतत्प्रतिनियतविषयत्वे " ति निर्देश: अस्मिन्नर्थे र्यमितिवत् । एवंच सामर्थ्यस्य वर्तमानमात्रविषयत्वोपपत्ते रिछ एवं संयोगादे विषयसम्बन्ध area

& व सः रसम्भवेन तवान्यस्यैव वक्तव्यतया घयसम्बन्धत्वोपपत्तेः चन्द्रज्ञानदशाया मान्तराळिक कृत्स्रसूक्ष् ग्रहप्रसंगात् रूपग्रहशायां स्पर्शादेरपि ग्रहणापत्त्या करण स्थानावप्रसंगात शुक्तिग्रहणावस्यभावेन प्रत्यक्षभ्रमोच्छेदप्रसंगा व्यासंगाद्यभावनसंगात् स्वप्ने बाह्यार्थप्रत्यक्षप्रसंगात् सर्वेषा ब्रह्मापरोक्ष्यप्रसंगात सर्वैरपीन्द्रियै स्तग्रहणप्रसंगाच्च । एवं सिफ । सिद्ध न्त्याशयं पूर्वपक्षी स्वयमेवावधार्य, यद्यपि भवान् यं कंचना! प्रसाध्य परमोटनं कर्तुं समर्थः, अधापि सुहद्भावेन पृष्टवन्तं प्रति तत्वमेव वक्तव्य मित्यभिप्रायेण पृच्छति ( तथापि कोस विति ) प्रकारान्तरं लक्ष्यातिरिक्त स्तद्धमः । अन्यः - निरुक्त. कोटिवहिर्भूतः कश्चन पदार्थः । ( व्यवहारानुगुण्यापादनमिति ) च भगतश्यवहारजनकत्वयोग्यतेत्यर्थः । [१७ वा] अतएव चतुर्थेपि शतदूषणी - चण्डमारुतसंहिता । दत्त मुत्तरम् । पंचमेतु नकुत्रचिदि तिवा क्वचिदन्तर्भावदर्शने तत्रैवेतिवा वक्तव्यम् । बहिर्भावेपि ना भावत्वप्रसंग: ; स्वेच्छापरिसंख्यातद्वित्रादिबहिर्भावे ऽ न्येषा मभा- वत्वप्रसंगात् । अन्यस्तु व्यवहारांगतया प्रतीयमानत्वे स्वयमेवावग म्यताम् । अनंगवतु किंतन्निरूपणेनेति ॥ अन्यथा तत्स- 22 यत्तु ‘सम्बन्धपरिग्रहे सम्बन्धान्तरानवस्था स्वन्त्यपरित्याग ’ इति । तदपि किं सम्वन्धमात्रापह्नवार्थ मुच्यते ? ज्ञानार्थनिरूपित सम्बन्धविशेषापह्नवार्थवा ? आद्ये स्वव्याघातः, दूष्य दूपण वाच्यवाचकादिसम्बन्धप्रतिक्षेपे त्वदुक्तदूषणस्यैवा किंचित्करत्व प्र । तदभ्युपगमेचास्माकं प्रतिक्षेपातिद्वेः । स्वपरप्रतिक्षेप 9 * २१ ननु योग्यताहि वस्तुस्वरूपानुबन्धिनी अतो ज्ञानस्य नि- वा योग्यतापि नित्यैवेति ज्ञानस्य घटसम्बन्धी नित्य स्स्यादिति सहकार्यन्तरसमवधाने यादृशविषयितारूपातिशयविळ- कार्यविक्रम्यः सा योग्यतेतीह विवक्षितत्वात् । ( दत्तमुत्तरमिति ) तीतिसिद्धं दुरपह्नवतर " मित्यनेनेत्यर्थः । ( क्वचिदन्तर्भावदर्शन प्रोक्तिः । ( दूष्यदूषणेति ) मिथ्याभूतसम्बन्धांगी कारेपि मिथ्यात्वमिति भावः अकिंचित्करत्वा- गमे । यद्यपीदं सम्बन्ध । यद्यपीदं सम्बन्धु तदभ्युपगमे " - स्वसम्बन्धस्यापि प्रतिक्षा कं, तथापि स्वपरनिर्वाहक समाधिना परमपि प्रतिक्षिपत afarerrafमति शंकायामाह ( स्वपरेति ) अयं भावः - स्वनिर्वाहकत्व परनिर्वाहकत्वयो नविरोधः, प्रतिक्षेपकत्तु मिधो विरुद्धे, स्वप्रतिक्षेपे न स्वयं दूष्यं प्रतिक्ष स्नोति यदि हृष्य प्रतिक्षिपति तदा स्वयं समीचीनं दूष ति न स्वप्रतिक्षेपसम्भवः । ร bajura -> ननु भवता सम्बन्धमात्रमति

जहि स्वप्रतिक्षेप उक्तः अत्र स्वपरप्रतिक्षेपकत्वं त्वयैव , ३० शास्त्रमुक्तावळी । सामर्थ्यस्या व्यन्पत्र प्रतिक्षेपात् । द्वितीये त्वनंगांगीकारः, सम्बन्ध- स्य सतोपि विशिष्टव्यवहारे सम्बन्धान्तर मपेक्षित मियनंगस्यैवस्त्री- कृतत्वात् । यु उ ] कांगयागोवा, अंगस्यापि स्वपरपरित्राणस्य प रित्यागात् । अन्यसम्बन्त्रस्य चांगले दूष्यदूपण सम्बन्धादावपि प्रसंगात | सम्बन्यांतराभावे सम्बन्धत्वहानि रित्यपि ततएव दत्तो त्तरं । अन्यथा स्वपरनिर्वाहक मात्रभंगे स्वयम्प्रकाशस्यापि निरास प्रसंगात् । सव्यवहारस्य नैरपेक्ष्य मन्यत्रा दृष्टं तत्रहि स्वीक्रियते. तत्रापि स्वप्रतिसम्वन्धि व्यवहारे सम्बन्धांतर नैरपेक्ष्यमिति स- माथि रसम एव । feata चेन्न [ सम्बन्धमात्राभावोक्तौ ] सम्बाधान्तराणा मन. हितमिति ; स्वाभावोक्तौ दूषणसम्बन्ध प्यन्तर्भावेन प्रतिज्ञादेत्वोः परस्परव्याघातस्य विवक्षितत्वात् । 1 ( द्वितीयेत्विति ) ज्ञानार्थसम्बन्धस्यैव निराकरणात सम्बन्धा न्तराणा मनवस्थाभिया स्वपरनिर्वाहकत्व स्वीकारावश्यंभावाले २८८ नंगांगीकारादिदोषोद्भावनं । ( अनंगांगीकारइति ) विशिष्टव्यवहग्रह गस्य तद्गतया स्वीकार इत्यर्थः । ( सम्बन्धस्येति ) विशिष्ट हारविस्यस्य सम्बन्धस्य सत्वेपि व्यवहारविषयभूतं यदि सम स्यापि सम्वन्धान्तरं स्वीक्रियते तदानंगस्वीकार इत्यर्थः । (युक्तेद वाशक्षेत्र चार्थः सम्बन्धपरिग्रहे सम्बन्धान्तरानवस्येत्येतदूष स्व-अविधा तत्सम्बन्धारित्वाम’ इत्येतदूषयति ( सम्बन्धल्तु इति ) ( अन्ययेति ) सम्बन्धान्तराभावेन हरदयसम्ब नर्मदी त्यर्थः । यद्यप्यत्र प्राणे " दूष्यदूषणसम्बन्धादावपि प्रसंगा ग मुक्तं तथापि दूषणान्तराभिधानार्थ , ww " मन्यथे " यद्रा ज्ञानार्थसम्बन्धमात्रापवे सम्वन्धान्तरप्रतिवन्या ते सम्बन्धान्तरानपक्षं प्राग्दृषितम वगत्या कश्चित् स् श्रीदेति पुत्र स्तं पक्ष मुत्थाप्य दूषयति ( अन्यथा ते ) ( तद्वदुवापीति ) दृश्ये हग्विषय यथा [१७ बा शतदूपणी - चण्डमारुतमहिता । यत्तु सम्बन्धस्य स्वनमेळने सम्वन्धिनोरेव खतो मेटन प्रसंगइति । तदपि दृश्यमाने सम्बन्धे नावतरति, कल्प्यमानेतु वयमपि तथा भ्युपगच्छाम इति क्वानिष्टप्रसंग: । इदमप्यसूत्रयत्- समवायाभ्युपगमाच्च साम्या दनवस्थितेः " इति । नच तंत्र मेळनमेव नास्तीति प्रसंगो दोषः, तदभावेपि विशिष्ट व्यवहार जननस्वभावतयैव तत्तत्स्वरूप सिद्धेः । नच वयमेव संबन्धात्मकं स्वसम्बन्ध्यात्मकं चेति स्वरूपभेद मंगीकुर्मः, येन व्यावातादि प्रसं- गस्स्यात् । अतो यत्रवस्तुनो विशिष्टव्यवहारजननभावत्वं दृष्टं, तत्र तत्तत्स्वरूपमेव विशिष्टव्यवहार जनकत्वमात्रेण संबन्धइति व्य- पदिश्यते, यत्रतु सम्बन्धएव स्फट स्तत्र तदम्युपगमेन तदुपरि सं- बन्धोतर नैरपेक्ष्य मंगीक्रितइति सर्वत्र विशिष्ट व्यवहारे निरूह्यमाणे स्ववचन विरोधादि नरकपात समय कि विश्वमिथ्यात्व वृथाग्रहेण ? | तत्सम्बन्धित्वव्यवहार सम्बन्धे दृक्सम्बन्धइति ३१ स्तत्सम्बन्धेन क्रियते, तथा तस्मिन् प्रतिसम्बन्धित्वव्यवहारोपि स्वेनैव कंपत इत्यर्थः । ( इदमपीति ) सम्बन्धस्य कल्प्यमानत्वे स्वरूपातिरिक्त सम्बन्धाकल्पन मसूत्रयदित्यर्थः । ( नच तत्रेति ) स्वरूपातिरिक्तसं- बन्धाभावस्थल मेळनाभाव प्रसंगदोषो नास्तीत्यर्थः । ( तदभावेपीति ) -तिरिक्त मेळनाभावेपीत्यर्थः । ( विशिष्टेति ) सम्बन्धोहि वि- शेष्टव्ववहारजनकोभवति, अत्रच तत्तत्स्वरूपमेव विशिष्टव्यव द्वारा नितया दृष्टमिति तत्तत्स्वरूपमेव सम्बन्धइत्यर्थः । नन्वेकस्य अन्धत्वसम्बन्धित्वांगीकारे स्वरूपभेद प्रसंगा द्वयाघात इत्यवाह (चस्वयमिति ) सम्बन्धस्सम्बन्धीचेत्येतावता न स्वरूपभेदः तत्रा प्रयोजकत्वादितिभावः । ( विशिष्टव्यवहारजनकत्व मात्रे- ) एतावन्मात्रं सम्बन्धइति व्यपदेश निमित्तम् नतुसम्ब- त्वेति विशिष्टव्यवहार जनकत्व पर्यन्तं, गुरुत्वादितिभा ( सम्बन्धएवेति ) सम्बन्धिभिन्नसम्बन्धइत्यर्थः । (स्ववचनेति)३२ शास्त्रमुक्तावळी । यत्तु - विषयविषयिभावो द्विष्ट एकनिष्ठत्रेति । तत्रविपयल विषयित्वं चैकैकनिष्ठ मितरेतर प्रतियोगिकमिति निष्कर्षः । ता- स्यामेवच विषयविषयिणो विशिष्टव्यवहारसिद्धेः । तदुभयसंमाहारा द्विपय. विषयिभावाख्यसम्बन्ध इत्युच्यते । सम्बन्धदूषणस्य दूष्यासंस्पर्शित्वेन सम्बन्धस्य स्थिरीकरणा स्वव चन विरोध इत्यर्थः । स्वरूपस्यैव सम्बन्धत्वमतेनैवं व्याख्यातम् । या ( तदभावपीति ) मेळनाभावेपि तत्तत्स्वरूपस्यैव विशि व्यवहार प्रयोजकत्वेन सिद्धे र्न कश्चि दोषः, नहिसम्बन्धएव विशिष्ट व्यवहार प्रयोजकः, किन्तुप्रतियोगि निरूप्यम्, तच्च कचित्स्वरूपमेवे ति यथाप्रमाण माधारादा वंगीक्रियते, विशिष्टव्यवहारश्च न सम्बन्ध व्यवहारः, किन्तु समकारकव्यवहारः, अत स्सम्बन्धाभावेपि विशि वृव्यवहारस्य स्वरूपादेव सिद्धे नकश्विदोषइत्यर्थः । एवं स्व- रूपस्य सम्बन्धत्वांगीकारादेव नव्याघात प्रसंग इत्याह ( नचस्व - यमेवेति ) ह्यधारादौ सम्बन्धव्यपदेशः कथमित्यत्राह (अतइति) तर्हि स्वरूपातिरेकेण संयोगविषयतेवा किमर्थ मंगीक्रियेते, तदंगीकारे. वार सम्बन्धान्तरं कथ नेप्यत इत्यत्राह ( यत्विति ) विष- यतायाः स्वरूपातिरिक्तत्वं दृश्यत्वानुमानभंगे समर्थितं । (नैरपेक्ष्यमि - ति ) स्वपर निर्वाहकत्वादिति भावः । MAKE VA

7 । एकैकनिष्ठत्वे कथं ताभ्यां विशिष्टव्यवहारः सम्बन्धस्यैव विशिष्टव्यवहार प्रयोजकत्वात्, अनयोश्व एकैकगतत्वेन सम्बन्ध- सिद्धेरित्यत्राह (ताभ्या मिति ) संयोगातिरिक्तस्सर्वोपि एकनिरूप्य एवेति न सम्बन्धत्वहानि:, संयोगव त्सम्बन्धप्रतं विशेषात् । एकैकस्य सम्बन्धत्वे - मिळितयो सम्बन्धत्वेन व्य कथमित्यत्राह ( तदुभयेति ) सम्बन्धसमाहारत्वात् सम्बन्धव्यं इत्यर्थः । एवं विषयताया स्संबन्धत्वमतेन व्याख्यातम् । यद्वा - पूर्ववदेवाकांक्षाया माह ( ताभ्यामिति ) सम्बन्ध भावेपि ताभ्यां विशिष्टव्यवहार उपपद्यत इत्यर्थः । तर्हि स् व्यपदेशः कथमित्यत्राह ( तदुभयेति ) समुदायस्य उभयनि ६१७ वा शतदृपणौ चण्डमारुतसहिता । अतएव येनात्मनाऽसौ क्वचिद्वर्तत इत्यादिकमपि दत्तोत्तरं, यानि चान्यानि सम्बन्धसामान्यदूषणानि तान्यपि दृष्यदृपणादिसम्बन्ध सत्त्वा सच्चयो स्वव्याघातकानीति न ततोपि दृग्दृश्यसम्बन्धर्भगः । तदेतत्सर्व योगाचारोक्त प्राह्यलक्षणायोगनिरासे फलिष्यतीति सत्वा त्रोदास्ते । इहाप्यसूचयत् ‘अनुभूति सद्विषययोश्च विषय निि येन भेदस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात्’ इत्यादिना सदनुभूतिभेदभाष्येण ॥ इति श्रीकवितार्किकसिहास्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वैकटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु शतदृपण्यां दृग्दृश्यसम्बन्धानुपपत्ति: परिहारवाद सप्तदश: । तथा व्यपदेशइत्यर्थः । ( अतएवेति ) अन्यत्र वृत्तिविशेषचिन्ताया अनवकाशा दित्यर्थः ॥ इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवा समधिगत परावरतत्वयाधात्स्येन चदेकदेवतेन तच्चरण परिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्या परनामधेयेन रामानुज दासेन विरचितायां शतदूषणी व्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां हृग्दृश्यसम्बन्धानुपपत्तिरिहार | भंगः सप्तदश रस्कन्धः || ३४ शास्त्रमुक्तावळी | श्रीरस्तु । श्रीमते रामानुजाय नमः | श्रीमते निगमान्तमहादशिकाय नमः । शतदूषणी । अथ अष्टादशो वादः । अज्ञानसन्तमसमाश्रयगोन्मुखानां संवित्प्रदपिमहसा सहसानिरुन्धन् । विद्यास्वयंवरपतिर्व्यपहृन्त्यविद्यां सर्वानुभूस्स भगवान्पुरुषोत्तमोनः || यत्तत् - भावरूपाज्ञानदृषणसमये “ नियमुक्त स्वप्रकाशचैत- न्येकसरूपस्य ब्रह्मणोऽज्ञानानुभवश्च नसम्भवती " स्पदिभाष्यं पक्षे न सम्भवतीत्यभिप्रेतं । तद्वयाकुर्मः । दबन्ध- (अज्ञानेति) अज्ञानजन्यं सन्तमस मज्ञानसन्तमसम् । अज्ञान न ज्ञानविरोधि प्राचीनकर्मोच्यते । सन्तमसशब्देन भगवद्वयन्धिस्यैव विषयप्राण्यं पूर्वाभ्यस्त सुच्यते । ( संविदिति ) संवि महः भगवद्विषयीकरणम् : " विद्या स्वयंवर पतिः " - 1 याः स्वयंवरणेन पतिः, विद्या स्वयमेवा वृणो दित्यर्थः । स्वी कल्याणगुणां श्राविकुर्वन् विद्याविषयतया स्थितइत्यर्थः । “अविद्या त्यज्ञानसन्तमल मुच्यते । अनेन तेषामेवानुकंपार्थ मह म ज तमः । नादायाम्यात्मभावस्यो ज्ञानदीपेन भास्वता लोका समाते +

46 毒药 ;} अस्य लोकस्य गीताभाष्ये तेषामेवा हार्थमहं आत्मभावस्थः तेषां आत्मभावे - मनोवृत्तौ विषय ,

स्थितः । मदीयान् कलागुणांश्चाविष्कुर्वन् महियज्ञानार 2 न [१८ चा] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । * यदुच्यते नित्यमुक्तं ब्रह्मैव स्वगतानाद्यविद्या मनुभवतीति । कथ मित्रमुपपद्यते ! बन्धन स्यानाद्यविद्यातत्कार्यानुभवात्मकत्वा मोक्षस्यच तन्निवृत्तिरूपत्वात् । ॥ * ॥ नित्यमुक्तस्य वन्य नित्यमुक्ति सम्भवेत् । बन्धस्यापिचनित्यत्वा द्वन्वाभावेवमुक्तता || * || ๆ ननु - भवन्गते प्यज्ञानमस्त्येव तच्च सर्वज्ञेनानुभूयते सचनित्य मुक्तइति कोविशेष इतिचे नः पराज्ञानादिदर्शनस्य बन्धरूपत्वानभ्युप १, ३.५ 4 भास्वता दीपेन ज्ञानविरोधि प्राचीनकर्मरूण ज्ञानजं मदयतिरिक्त- विषयमावण्यरूपं पूर्वाभ्यस्तं तमः नाशयामि " इति भगवतानुगु- हीतत्वात् । ब्रह्मभूरि " ति श्रुति प्रत्यभिज्ञापकेन सर्वानुभू- रित्यने परमते बाह्यप्रका 6 तन्निवृत्तिरूपत्वादिति ) ततव ब्रह्मणो विनाशप्रसंगादिति | दूषणान्तरमाह ( नित्यमुक्तस्येति ) “ नित्यमुक्तस्ये " ति भावमि निर्देशः । प्रसज्यस्या निष्टत्वद्योतनाय नित्यमुक्तत्वनिर्देशः । पश्चे " दित्यापादकम् । अयंच नित्यमुक्तत्वरूपविशिष्टे विशे- तुः । विशेयालम्भने हेतु माह (बन्धस्यापिचेति ) धानुभवः खलु बन्धः सच नित्यं वेति भावः । नित्य वितस्य ब्रह्मणो बन्धोस्ति नवेति विकल्प्य प्रथमं शिरो दूषितम् द्वतीयं शिरो दूषयति ( बन्धाभावइति ) ( अज्ञानमस्त्येवेति ( अज्ञानजं तमः १ ज्ञानेनतु तदज्ञान मित्यादिविषयः क दस्तीत्यर्थः । स्वमतय सिद्धान्ते व्यज्ञानानुभवो बन्ध इत्यभि गगनः । सत्य विद्यानुभवो बन्धः, सच ब्रह्मस्वरूपमेव तथा ब्रह्मविषयकाज्ञानस्य परगतत्वा तदाश्रयस्यैवायमज्ञानानुभवो व प्र. नब्रह्मण इति ब्रह्मणो नित्यमुक्तत्व सुपपद्यतएवेति शंक ,, १ शास्त्रमुक्तावळी गमात् । ब्रह्माज्ञानमेव परगतं ब्रह्मणा नुभूयत इतिचेन्न; - तथापि पर गतत्वादेव तस्य बन्धरूपत्वप्रसङ्गाभावात् । तस्माकम प्यहंकारापर पर्यायान्तःकरणगतमज्ञानं भवतु तच्च संविदधीनसिद्धित्वा तदात्मक ब्रह्मणानुभूयत इति कोदोष इतिचेन्न; सुषुतिमरण मूर्च्छीयहंकारविल्य दशाया मज्ञानानुभवभंग प्रसंगात् । नहि तदानीं निराश्रयाज्ञानस्थितिस- म्भवः, निरधिष्टानभ्रमानुज्ञान प्रसंगात् । ब्रह्माश्रयत्वे स्वगताज्ञाना नुभवावश्यम्भावः । भवत्वज्ञानानुभवः सतु मित्थ्या भूतानुभवत्- इति न नित्यमुक्तत्वाविरोधइति चेन्न मिथ्याभूतस्यैव तस्य वन्धतयोप इन्धाभावप्रसगः, (Ananta) परस्या चेतनत्वा दज्ञानस्य तद्वतत्वे व- क्षणः स्वत्वोपपद्यत इति परिहरति ( तथापीति ) नतु - अस्त्वन्तःकरण गन महान नचैव मन्तःकरणस्यापि जडत्वा अहमित्यन्तःकरणाभिन्नेन ब्रह्मणा स्वगततया अज्ञानानुभवात् ; त. स्मा दन्तःकरणावच्छिन्ने बन्धः, तदस्वच्छिन्नेतु नित्यमुक्ततेति शंकते. मिति ) नत्वन्तःकरणस्य न निरधिष्ठान मह्मणएवाधित्वात, इत्यसम्भवतीत्यभिप्रत । तचाकर्मः । नस्य निराश्रयावस्थानायोगात सुषुमचाद्यवस्थासु ब्रह्मणश्वाश्रयः श्यम्भावात, स्वगताज्ञानानुभावात् ब्रह्मणो बन्धमसंगो दुर्वार इत्यर्थ 9 । ब्रबन्ध अज्ञानस्य स्वाअयं प्रति स्वविषयतिरोधानं हि प्रयोजनं, स्व तत्प्रयोजन मन्तःकरणाश्रयत्वे सिद्धयति, तस्य जडत्वेन ब्रह रूप प्रकाशाप्रसंगात, नवा विद्या न्तःकरणावच्छिन्नस्य जी ब्रह्मस्वरूपप्रकाशतिरोधानं स्वाश्नयैस्याध्याता त्करोतीति वाच तर्हि सुहद्दर्शनादिना शरीरे सुखोर तिप्रसंगात; स्वाश्रयैक्याथ परमश सत्त्वात् । किश्वाज्ञानस्या न्तःकरणाश्रयत्वे बन्धमोक्ष रपि तद्गतत्वप्रसंगः। तस्मा ब्रह्माश्रयत्वमेव वाच्यमिति भावः । अनुभवसावे यविद्याया मिथ्यात्वा तात्विकन्याभावा नित्यमुपाविरोधइति शंकते ( भवत्वज्ञानानुभवइति ) ( मिथ्य भूतइति ) मिथ्याभूतविषय इत्यर्थः । ( निध्यान्तरसंवेति ) मिथ्या [१८-वा] शतदूपणी चण्डमारुतसंहिता । पादनात् । अन्यथा तन्निवृत्त्यर्थं शास्त्रारम्भानुपपत्ति प्रसंगात् । ततश्च तथाविधनिवृत्तिरूपे मोक्षे नित्ये कथं तत्प्रतियोगिन स्तस्य सम्भवः ? ततश्च नित्यं ब्रह्म ण्यविद्याविमुखे स्वयमेव वि लीयमाना सा कथ महं कारादी न्यपत्यानि प्रसूतां? कथंवा तेषु ब्रह्मणो दृष्टि पात इति न बाह्यानुभवसम्भवः । सएप प्रथमोहेतु ब्रह्माश्रयाज्ञाना. नुपपत्ति कथनेन व्याख्यात प्रायः तृतीयश्च साक्षित्यशोधने प्रदर्शित एवेति कृत्वा मध्यमं हेतुं विवत्रे " स्वानुभव स्वरूपत्वा " दित्यादिना । ॐ अनुभूति खरूपमपि ब्रह्म स्वानुभवैकतानमिति ह्यभ्युपगम्यते । तस्य स्वरूपातिरिक्ता विद्यानुभवः किं स्वत उतान्यतः ? नाद्यः ; स्वानुभवैकतानत्वव्याघातात् ; अनिर्मोक्ष प्रसंगाच्च । मोक्षेवा स्वा- भाविक रूपव्याघातप्रसंगात् । किंच यत्र शुक्तिरजतादौ [र] विपयमित्थ्या व ) आवद्यानुभवस्य तिरा बिन ति , तु स्य जीवे बन्धयोपपादनात, पारमार्थिकबन्धाभावस्य जी- चैत्रनवराषात् जीवब्रह्मणो स्वावद्यत्व निरवद्यत्व श्रुतिविरोधात् । प्रतिबिम्बपक्षपातित्वात् जीवएव शो- अर्थहेतुत्वं न ब्रह्मणीति न ब्रह्मणो निरवद्यत्वनित्यमुक्तत्ववि- बार व. द्याया उपाधित्वेन , इति चेन्न ; तस्यान्यत्र निरस्तत्वात ! ( तथाविधेति ) मिथ्याभूता तनुभवात्मक बन्धप्रतियोगिक निवृत्तीत्यर्थः । यद्यपि - अविद्या तथापि - अविद्यानिवृत्त्या विशिष्टरूपेण ब्रह्मरूपत्वन्नित्यः • “नुभवनिवृत्तिरिति भावः । ( सएषइति ) नित्यमुक्त स्वप्रकाश ति भाष्ये नित्यमुक्तपदेन विवक्षित भावः । ( तृतीयश्चेति ) चैतन्यैक स्वरुपपदेन विव- येक स्वरूपस्ये ३७ 1 मध्यमः - स्वप्रकाशत्वं । ( अनिमक्षिति ) कल्पिताविद्यायाः ३८ शास्त्रमुक्तावली । ज्ञानेन सवित्रवृत्ति स्वरूपबाधइतिहि त्वमतं । ततश्व यदि मिथ्याभू ताविद्यानुभव [ स्वभावता] स्वभावतो ब्रह्मण स्तदा तस्यापि मिथ्या त्वेन बाधकज्ञानेन निवृत्तिरेव स्यात् ॥ नापि द्वितीयः, अविद्यात्र- झातिरिक्तस्था न्यस्था नभ्युपगमात् | अभ्युपगमेवा तत्सत्यायमि- ध्यात्वविकल्पेन सद्वितीयत्वानत्रस्थयो रन्यतरप्रसंगात | माभूदविद्या ब्रह्मस्वरूपातिरिक्तमन्यत, अविधैवतु ब्रह्मस्वरूपं तिरोधत्ते, तन्निबन्ध नोय मविद्यानुभव इति चेन्न ; प्रकाशमात्रस्य ब्रह्मण स्तिसेधाने त- त्स्वरूपनाशप्रसंगादे रन्यत्र प्रपंचनात् । किंच - तिरोहिते ब्रह्माणि - तस्या विद्यानुभवः, अनुभूतायां चाविद्यायां लब्धस्वरूपया तया तिरोधान मित्यन्योन्याश्रयणं । अनुभवनिरपेक्षं तिरोधानमिति चेत् ; तथास- ति तदज्ञानं काचादिव स्वसत्त्या ब्रह्म तिरस्करोतीति संविदधीन सत्ताकत्वाभावेन स्वतस्सिद्धतया संविदूपज्ञानवाध्यत्वं न स्यात् । तेन च तदुपात्तः प्रपंचोपि तथाविवएवेति सत्यस्स्यात् । काचादिवामगोचरः । कल्पनारूपानुभवेसति निवृत्त्ययोगादितिभावः । ( निवृत्तिरेव यद्यप्यविचानुभव रूपमपि ब्रह्म नवृत्तिः, तथापि वृत्तित्वं वप्रयोजकम् । किंच सन्मते तादात्म्यातिरिक्त विविधविषयिभाव कारात्, अविद्यानिवृत्तौच तत्तादात्म्यस्य चावश्यं निवृत्तेः, तस् रत्स्यस्य स्वाभाविकत्वे तन्निवृत्तौ तत्स्वभावब्रह्मणोपि निवृत्ति’ ज्यतेतिभावः । ( अनवस्थयोरिति ) अविद्यानुभवोपाधेरपि मित् नुभवाधीनताकत्वे सति अनुभवान्तरानभ्युपगमेन तद्नुभवत्वात् तदनुभवे प्युपाद्धयन्वरांगीकारं तत्राप्येवंप्रसंगा स्थेत्यर्थः । ( विरोधत्तइति ) ततश्च स्वयं प्रकाशे प्यद्धचा पद्यत इतिभावः । अनुभवनिरपेक्षमेवा विद्या ब्रह्माविरोधा नान्योन्याश्रय इति शंकते ( अनुभवति ) “वाचामगोचर 3 ब्रह [१८ वा ] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । ज्ञानबाध्यत्व हानिस्स्या त्स्यात्प्रपंचस्य सत्यता ॥ " इति । अस्तु त विद्यानुभवाधीनं तिरोधानं . + अनुभवस्तु निरपेक्ष इति नान्योन्याश्रयणमितिचे न; अनिर्मोक्षप्रसंगादे रुक्तत्वात् । किंच अतिरोहित स्वरूपस्यैव लाघवेनाभ्युपगन्तु मुचितत्वात् । ननु भव- तामपि ब्रह्मस्वरूपं स्वानुभवैकतानं तदेवच सर्वज्ञ मित्यभ्युपगतमिति कोत्रिशेप इतिचेन्नः अस्माकं ब्रह्मस्वरूपस्य स्वानुभवैकतानत्वेपि गुण भूतेन ज्ञानेन सर्विषयत्वस्वभावेन स्वेतरसभस्तविषयीकरणात् । एतेन , ३२ मेव दोषमाह ( ज्ञानेति ) ( अनुभवइति ) अविद्यानुभवइत्यर्थः । ( अनिर्मोक्षइति ) अननुभूयमाना विद्याया अविद्यानुभवहेतु वे पूर्वव त्सत्यत्वप्रसंगः, अनुभूयमानाया हेतुत्वेऽ नुभवस्यानादित्वा दीनमज्ञप्रसंग इत्यर्थः | अनुभूयमानाविधैवा नुभवान्तरंप्रति हेतु:, सोप्यतु- भवो ऽनुभवान्तरविषयाविद्ययेतिचेन्नः - अविद्यानुभवात्मक ब्रह्मस्वरू पे भेदाभावात् । ( किचेति ) अविद्यानुभवस्य तिरोधाननिरपेक्षत्वे तिरो धानमेव न कल्प्यं गौरमादित्यर्थः । क्षेत्र ; नन्वविद्यातिरोधानानुभवाना मनादित्वा नान्योन्याश्रय इति अविद्याभवस्या नादित्वे : विद्याधीनत्वासिद्धेः । अवि- द्यातादात्म्य मेवा विद्याविषयत्वं तच्चानाद्य प्यविद्याधीन मविद्यासं वदति चेन्न ; परोक्षज्ञानादिसाधारणस्य तादात्म्यातिरिक्त- कष्ट विषयिभावस्य वाच्यत्वात् तस्य परोक्षज्ञानइव विष पिया नादे स्स्वाभाविकत्वेना निर्मोक्षप्रसंगात् । नच- उपाधि वि यावदाश्रयभाविश्व रूपौ पाधिकत्व स्वाभाविकत्व रहितमिदं यत्वं तथाचा नादित्वेपि निवर्तकसन्निधाने निवर्त्ततइति वाच्यं । ज्ञानस्या विद्यानिवर्तकरवे प्येतदनिवर्तकत्वात् । अविद्यानिवृ- पि न तद्विषयत्वनिवृत्तिः, तस्या नादे रविद्याधनित्वात् । ( 3 सिद्धान्तेपि ब्रह्मण सर्वज्ञत्वं सर्वानुभवरूपत्वमेवेति भ्रान्त्या ( ननु भवतामिति ) नतु भवतामपि ज्ञानस्य सर्वविषयत्व ४० शास्त्रमुक्तावली । मुक्तोपि व्याख्यातः । बद्धस्यतु सर्वविषयीकरण स्वभावमपि ज्ञान मौपाधिकान् संकोचविकासा न्भजतीति नविरोधः । उपावय श्च प्रवाहानादिरूपेणोपस्थिताः कर्मादय इति ना नवस्थादयो दोषाः । अतो यदि वाह्यानुभवमिच्छसि तदा स्वरूपमात्र प्रकाशस्वभावा दात्मस्वरूपा दतिरिक्तं तद्धर्मभूतं ज्ञान मभ्युपगच्छवा त्यजवा बाह्यानु भवव्यसनमिति । 攀 त्यजाम स्तर्हि बाह्यानुभवं नात्र वस्तुबाह्यं किंचि दनुभूयत इति चेन्न; - विकल्पासहत्वात् । किमत्र बाह्यतया प्रतीयमानाना मनुभूति स्वरूपत्वमभिमतं उत स्वरूपातिरिक्ताना मवस्तुत्वं, अथ वस्तूना मत्र- स्तनांचा बाह्याना मनुलेखः, उत बाह्यानुभवस्यैवा वस्त्वमिति । नाद्यः, आत्मख्यातिवादस्य त्वयैव दूषणात्, तदम्नुपगमस्य चान्यत्र- दत्तोत्तरत्वात् । नद्वितीयः, प्रपंचापह्नव निर्मूलनात् । अवस्तु- त्वेपि तदुल्लेखस्य दुरपह्नवतया बाह्यप्रकाशावश्यम्भावात् । नतृतीयः स्वाभान्यात्, बन्धावस्थायामपि सार्वज्ञये । संसारएव स्यादिति शंकायामाह ( बद्धस्यत्विति ) सर्वविषयीकरण योग्यतायाएव स्वा भाविकत्व मिति भावः । " कर्मादय " इत्यादिशब्देना विद्यादे र्ग्रहः । ( नानवस्थादयइति ) अविद्यया कर्म, ततो वासना, ततो सुचिः, ततः प्रकृतिसम्बन्धः, ततश्वाविद्ये त्यात्माश्रया न्योन्याश्रयचत्रक यः । यद्य प्यविद्या प्रकृतिसम्बन्धान्तरमूला, तथा प्यनवस्थ (दोष भवन्ति, प्रवाहानादित्वांगीकारादिति भावः । बाह्यवस्त्वनुभवा रूपो विशिष्टाभावो बाह्यत्ववस्तुत्वतद्विषयत्वरूप विशेषणाभावें’ भवरूप विशेष्याभावेनच भवतीति क्रमेण ता विकल्पयति (कि त्रेति ) ( त्वयैव दूषणा दिति ) तथाचा पसिद्धान्तइति भाव आत्मव्यातिवादस्य दूषितत्वाच्च नैव मित्याह ( तदभ्युपगमस्यचेति ( अवस्तुत्वेपति ) सत्यत्वाभावेपि मिथ्यात्वमेव त्वयाभ्युपगतं, नहीं [१८वा] शतदूषण - चण्डमारुतसंहिता । सर्वलैौकिकपरीक्षक हृदयविसंवादात्, सर्वसंरंभ विलयप्रसंगाच | नचतुर्थः, माध्यमिकवादावतारात् । अस्तु बाह्यानुभवस्यैवा वस्तुत्व मितिचे नः तस्यैव विशोधितस्य त्वयाब्रह्मत्वाभ्युपगमात् । तदतिरिक्तस्यतु त्वद- भिमतस्य कुतश्चिद प्यसिद्धेः । सिद्धावपि तस्यैव बाह्यानुभवाभावे तद्वयति रिक्तानामपि बाह्यानुभत्रभेदाना मसम्भवे पुनरनुलेखपक्षपरिशेषात् । अतो बाह्यलेखस्ते हातुमुपादातुवा न शक्य[तइति] मिति दुरन्तमिति । इति श्रीकवितार्किक सिह्नस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेकटनाथस्य वेदान्ता चार्यस्य कृतिषु शतदूषण्यां बाह्यप्रकाशानुपपत्तिवादो ऽष्टादशः । 礬 ४ १ तुच्छत्वं तथाच सत्प्रकाश आवश्यक इति भावः । ( सर्वसंरम्भेति ) स्वपर सिद्धान्तस्थापन दूषणादिप्रवृत्तिरपि न स्यात्, स्वपराग्रस्फुर- णात् । किं बहुना प्रवृत्तिमात्रं न स्थात्, तस्या स्तद्विषयस्फुरणसाध्य स्वादित्यर्थः । ( माध्यमिकेति ) प्रकाशस्वरूपसत्यत्वं तन्मता द्विशे- षः, तदवस्तुत्वे सोपि न स्यादित्यर्थः । ननु प्रकाशमात्र नावस्तु, अपितु बाह्यप्रकाशः, एवंच ब्रह्मरूपप्रकाशस्य सत्यत्वा द्विशेष इति शंकते ( अस्त्विति ) ( तस्यैवेति ) " परागर्थप्रमेयेष्वि " त्यादिकूट- स्थ वचनादिति भावः । विषयोपरागभेदनिवृत्ति शोधितत्वं । (तदति रिक्तस्येति) बाह्यप्रकाशातिरिक्त प्रकाशो ज्ञात्रात्मकएव प्रमाणसि- द्वः नेतुत्वदिष्टज्ञानमात्ररूप इत्यर्थः । अस्तुवातिरिक्तोपि सत्यः कश्चित्प्रकाशः तथापि तस्य पूर्वोक्तस्वतस्त्वोपाधिकत्व विकल्पा योगा ह्यानुभवा योग:, तदभावेच प्रतिभाधीनसत्ताका न वाह्या क्षणभेदाः, तदभावेचानुलेखपक्षः परिशिष्यते, सच दूषित (सिद्धावति ) " दुरन्तं " व्यवसनमिति शेषः ॥ पा , ति श्रीषाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासमधिगत वरतत्वयाधाम्येन तदेकदेवतेन तच्चरण परिचरणपरायणेन सादलब्ध महाचायी परनामधेयेन रामानुज दासेन विरचितायां (तदूषणी व्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां बाह्यप्रकाशानुपपत्तिः अष्टादश स्कन्धः ॥ ६४२ शास्त्रमुक्तावळी । श्रीरस्तु | श्रीमते रामानुजाय नमः | श्रीमते निगमान्तमहा देशिकाय नमः । शतदूषणी । एकोनविंश वादः । अनन्यचेतसां पुंसा मज्ञान मधुन्वते । निरस्ताज्ञानगन्धाय नित्यं सर्वविदे नमः ॥ अहंकाराभि व्यंग्यत्वं दूषयद्भि भीष्यकारै रज्ञानाश्रयत्व मपि सं- विदो निरस्तं- " नच संविदाश्रयत्व मज्ञानस्य " इत्यादिना । अवि- द्याश्रय विकल्पेचोक्तं * नापि ब्रह्माश्रित्य तस्य स्वप्रकाशज्ञानरूपत्वे. ना विद्याविरोधित्वात् " इत्यादिना । प्रदेशान्तरेषुच सर्वज्ञत्वनि- पत्यादिश्रुतिशते विरोधो दर्शितः । तत्सर्वे संकलय्य व्याकुर्मः ।

ग्रहः । मंगळ माचर न्वादार्थ संगृह्णाति ( अनन्यचेतसामिति मि येतो येषां ते अन्यचेतसः | " सप्तमीविशेषणे बा विति बहुव्रीहौ सप्तम्यन्तस्य पूर्वनिपातविधान लिंगात् रणपदोप्ययं बहुव्रीहिः कण्ठेकाळादिव त्साधुः । नविद्यते विषयो यस्येतिवा | भगवदेकान्तधिय इति भावः 1 अ देन ब्रह्म न जाना [ ती ] मी त्यादिप्रतीतिविषयो विवक्षितः । नन्यचेतसा मज्ञान " मित्यनेना ज्ञानस्य ज्ञात्राश्रयत्वप्रतीतेः, यत्तदज्ञानं ज्ञाननिवर्त्य न्वज्ज्ञातयैव भवितु मर्हतीति वक्ष्यमा स्सूच्यते । अहमज्ञइति धर्मिग्राहकमानबाधश्च: । स्वाश्रिता प्यज्ञाननिरासकस्य सत्यसंकल्पस्थ कथं स्वस्मि ज्ञानसहिष्णु भावः | अज्ञानगंधः अन्नानदेशः । ब्रह्माज्ञान मितरा

[१९-वा] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । यद्यसौ परमात्मा त्वदुक्तप्रकारेण संविन्मात्रस्वरूपः, यदिवा यथाश्रुति सर्वज्ञः, नोभयघापि तस्या ज्ञानाश्रयत्वं सम्भवति । तथाहि - ‘नताव

द्घटादिवत् ज्ञातृत्वात्यन्ताभावलक्षण मज्ञान मिह विवक्षितं, तस्य त्वद- भिमते ब्रह्मण्यपि वादाविव यावत्स्वरूपभावितया स्वरूपे सति नि- नास्तीत्यर्थः । ra freeraादि श्रुतिविरोधो विवक्षितः । यद्वा- अज्ञानंच तद्रत्वश्च - अज्ञानगन्धौ । अत्र स्वतएवा ज्ञाननिरसनस्य विवक्षितत्वात् स्वप्रकाशत्वविरोधो ब्रह्मविषयाज्ञानस्य सूच्यते । गन्धशब्दः कार्यपरः, कार्यस्य हेतुसूचकत्वात् । सच संसारएव । अज्ञानकार्य संसाररहिते कथ मज्ञानम् । अन्यथा ब्रह्मणएव संसा- रित्वप्रसंगादिति भावः । ( यदीति ) मात्रचा संविदाश्रयत्वं व्यावर्त्यते । अत्र स्वप्रकाशत्वात् ज्ञानानाश्रयत्वात् तदुक्तरीत्या सर्वविषय स्वरूप सार्वश्याच्चा ज्ञानाश्रयत्वासम्भवोऽभिप्रेतः । नतु संविन्मात्ररूप- त्वे कथमज्ञानाश्रयत्वासम्भवः, अज्ञानं हि ज्ञानविरोधि, अत स्तं- विदनाश्रयत्वं तद्विरोध्यज्ञानाश्रयत्वोपपादक मेवेत्याशंक्य यादर्श ज्ञानाभावात्मकं ब्रह्मणि सम्भवति, न तत्त्वया सिसाधयिषितम्, वृद्धि त्वया ज्ञाननिवर्त्यत्वेनाभिमतम् । नचात्यन्ताभावादिकं ज्ञानाने- शीर्ष, प्रागभावध्वंसौतु तत्र जन्यप्रतियोग्यनंगीकारादपि न सिसा - , ज्ञाननिवर्त्यस्याज्ञानस्य भावरूपत्वोक्तेरपि नाभावरू- सिसाधयिषितम्, यच भावरूपाज्ञानं ब्रह्मणि सिसाधयिषितं वन सम्भवत्येवेत्यभिप्रायेणाह ( तथाहीत्यादि ) ज्ञानाभावलक्षण- भाते ज्ञानान्तराविरुद्धो ज्ञानविशेषाभावो गृह्येतेति ‘ज्ञातृत्वात्य- संविदना- वलक्षणमित्युक्तम् । " त्वदभिमते ब्रह्मणि "

| ( यावत्स्वरूपभावितयेति ) व्यावहारिक ज्ञातृत्वाभावांगीकारेप न साक्षा ज्ञाननिवार्यत्व मिति भावः । 紧器 शास्त्रमुक्तावली । वर्तयितुमशक्यत्वात् । नापि ज्ञानप्रागभावप्रध्वंसौ । ब्रह्मणि धर्म भूतस्य ज्ञानस्य कदाचि [ कस्यचि ] द प्यनभ्युपगमात् नापि ज्ञानान्योन्याभावः ज्ञानान्तरानभ्युपगमात् स्वप्रतियोगिक भेदायोगा च । वृत्तिज्ञाना दध्यस्तज्ञानाद्वा भेदस्य सत्यत्वेन [ नित्यत्वेन ] तस्या पि निवर्त्यतया भिमताज्ञानत्वायोगात् । भावरूपाज्ञानत्वाभ्युपगमादेव च नाभावान्तरमपि । अतो यत्तदज्ञानं ज्ञाननिवर्त्य मभिमतं तज्ज्ञातयंत्र भवितुमर्ह ति, ज्ञानस्य स्वाश्रयएवा ज्ञाननिवर्तकत्वव्याप्तेः । नहि देवदत्तगतेन ज्ञानेन यज्ञदत्तगत मज्ञानं निवर्तते । ननु – ईश्वरादिगतेन ज्ञानेन कथं तदनुग्रहविपयजीवगताज्ञान्- निवृत्ति स्तवेति चेन्न - तत्र शक्तिविशेषोपब्रह्मितत्वेन तदुपपत्तेः । नहि प्रकाशाकारतामात्रेण तत्र परगताज्ञान निवर्तकत्वं नित्यं तन्निवृत्तिप्रसंगात् । तथासति ( नापीति) द्विवचनतया परिणतं विवक्षित पदमनुषज्यते । (कस्य - चिदिति ) नित्यव दनित्यस्या प्यनभ्युपगमादित्यर्थः । ( नापीति ) विवक्षित इत्यनुषंग: । उत्पादविनाशशील तुरीय संसर्गाभावांगीका- रेपि न तस्याप्यत्राभिमतत्वमित्याह ( भावरूपेति ) यद्वा- व्यावहारि- कात्यन्ताभावस्या वा निरासो बोद्धयः । एवकारेणायं सर्वत्र देश तुरिति सूच्यते । अत्रापि पूर्वव दनुषंगः । यत एव मभोवरू मज्ञान न विवक्षार्ह मतो भावरूपाज्ञानमेव विवक्षितं पर्यवस्थ ह ( अतइति ) " तदि " ति भावरूपत्वं विवक्षितम् । ततः त्यत्राह ( तदिति ) यथा सिद्धान्ते ईश्वरयोगिगतेन ज्ञानेन तदः हविषय जीवगताज्ञातं त्वदभिमतं निवर्तते, तद्वन्ममापि जीवगतेन न्तःकरणगतैनवा ज्ञानेन ब्रह्मगताज्ञान म्मदभिपतं विवर्तता मिति कते ( गम्विति ) ( नेति ) “शक्तिविशेषः " तदीय संकल्परूपता । काशाकारतामात्रेणेति ) समानविषयक ज्ञानत्वनेत्यत्र्थः । ( तथ चेति ) ईश्वरस्य नित्य सर्वज्ञत्वादितिभावः । व्यधिकरणज्ञानस्याश भावः । [ १९ बा] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । अतो जीवगतेना न्तःकरणगतेनवा तत्वज्ञानेन ब्रह्माज्ञाननिवृत्ति रिति प्रत्युक्तम् । ततश्च यत् ज्ञाननिवर्स मज्ञानं, न तत् ज्ञातृत्वप्रसक्तिशून्ये ब्रह्मणि भवितुमर्हति । तदेत द्भावरूपाज्ञानदूपणे प्रसंगाभिप्रायेण प्रायुक्त " विवादाध्यासित मज्ञानं न ज्ञानमात्रझाश्रयं अज्ञानत्वात् ; शुक्तिकाद्यज्ञानवत्; ज्ञात्राश्रयं हितत् " इति, 4 ४५ निवर्तकत्वमुपपादित मुपसंहरति ( अतइति ) या प्रतिबन्धि मुखेन जीवादिगतज्ञानस्य निवर्तकत्वशंका परिहता, इदानीम् “जी- वगतज्ञानस्यैव निवर्तकत्व मस्तु, नचैव मतिप्रसंग:, विशेष्यविशि- ष्टभावस्यवा विशेषणभावस्य वा नियामकत्वात " इति या शंका- सापि निरस्तेत्याह ( अतइति ) समानाधिकरण ज्ञानस्यैवा ज्ञान निवर्तकत्वादिभावः । नच विशेषणविशेष्यभावो नियामकः, देवद- त्तज्ञानेन देवदत्ताज्ञाना निवृत्तिप्रसंगात 1 नच तत्रा भेदएव निया- मकः, तथासति तदतिरिक्तविशेषणविशेष्यभावादे नियामकत्व कल्प नायोगात । नतु तत्रापि विशिष्टविशेष्यभावएव नियामक: अज्ञा- नस्य विशेष्यब्रह्मस्वरूप गतत्वा दितिचेन्त्रः- देवदत्तगतज्ञानेन यज्ञ त्त गताज्ञान निवृत्तिप्रसंगस्य दुर्वारत्वात् । एतेन “विवादाद्ध्यासित” मित्यादिना भाग्योक्तस्तकपि समर्थितइ याह ( तदेतदिति ) ( प्रसंगाभि श्रयेणेति ) तदभिमतस्य ज्ञानत्वेन ज्ञाननिवर्त्यत्वलक्षणाज्ञानत्वस्य देतो

सरनुमाना संभवादितिभावः । परोक्तं भावरूपाज्ञानं ज्ञानमात्रब्रह्मस्व- , भ्युपगम्य तर्कः प्रयुज्यते । ( विवादाद्धयासितमिति) ब्रह्माश्रयत्रवे वावादविषय इत्यर्थः । यदज्ञानं त न ब्रह्माश्रयमिति व्याप्ते शुक्ति- भज्ञाने दर्शनेन ब्रह्मविषयाज्ञानं न ब्रह्माश्रयं तथात्वे ऽज्ञानत्व- सिद्धिप्रसंगात् । नच व्याप्त्यसिद्धि:, अज्ञानस्य ज्ञात्राश्रय , ब्रह्मणश्च ज्ञातृत्वाभावेन शुत्याद्यज्ञानानां तद्गवत्वासम्भवात् । विभिप्रायेणोक्तम् ( ज्ञानमात्रेति ) ( ज्ञात्राश्रयं हि तदितिच ) ज्ञात्राश्रयावनियमो यसिद्ध इति वाच्यम्, व्यधिकरणस्यापि शास्त्रमुक्तावळी निवर्त्तकत्वप्रसंगेन समानाधिकरणज्ञानत्वेनैव निवर्त्तकत्वे वाच्ये ज्ञान- निवत्तया । भिमताज्ञानस्य ज्ञात्राश्रयत्वावश्यंभावात् । नतु विपर्ययापर्यवसानात् कथ मयं तर्क इतिचेत् अत्राहुः द्विविध स्तर्कः साधको दूषकश्च । तत्राद्यस्य विपर्ययपर्यवसाना- पेक्षा, तद्विना तस्य साध्यासाधकत्वात् । इतरस्यतु न तदपेक्षा, पराभ्युपगममात्र मादाया निष्टप्रसञ्जनेन दूषणत्वसम्भवादिति । ननु शुरुपायज्ञानमपि शुक्त्याद्यवच्छिन्न चैतन्यगतमेव नतु देवदत्ताद्याश्रयम् । नचैवं व्यधिकरणतया देवदत्ताश्रयज्ञाना निवृ- स्यनुपपत्तिः, विषयचैतत्यस्या ज्ञानाश्रयस्य वृत्तिमदन्तःकरणावच्छे- देन प्रमातृचैतन्याभिन्नत्वा सत्र क्षणमात्र मज्ञानस्य ज्ञानसमानाधिकरण- स्वात । अतः कथं " ज्ञात्राश्रयंहि तदि ” त्युच्यतइतिचेत् ? , अत्र केचित् शुक्त्यज्ञानं न शुक्त्यवच्छिन्न चैतन्यस्थं, अहं जा- नामी च्छामीतिवत् अहंनजानामीति ज्ञातृस्थत्वानुभवात । इत्याहुः । अत्र नवीनः घटाद्यज्ञानं घटादिवैतम्यनिष्ठमेव, अन्यथा तत्र विक्षे पायोगात् । नचैवम् तस्य साक्ष्यसम्बन्धा दह मिदं [न] जानामीति प्र- तीतिः कथमिति वाच्यं, अवस्थावस्थावतो रभेदात् - मूलाज्ञानस्या वस्थातो हंकारसमानाधिकरणत्वा तदवस्थं ज्ञानमपि तद्नुरक्तत भातीति केचित् । अन्ये खज्ञानानुभवे तदधिष्ठान चैतन्य प्रमा न्ययो वस्तवाभेदएव प्रयोजक इत्याहुः | अपरेतु - शुक्ति: [ न ] जानामीत्यनुभवो मूलाज्ञानविषयः, शुक्त्यादेरपि तद्वि भिन्नतया तद्विपयत्वानुभवात् । रजतायुपादान मज्ञानन्तु कार्य पपत्तिगम्यं, कार्यच रजताद्यभ्यासः, ज्ञानेनाज्ञानं निवृत्त मित्या वोवा, इत्याहु रिति । तन्न - अन्तः करणाश्रितस्यैवा ज्ञानस्य वृत्त्यासह निग तदुपादानत्वसम्भवात् विषयगत विक्षेपार्थ विषयगतत्वस्यान ? [ १९ बा] " शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । श्यकत्वाद । किंच - प्रतीतिवला इटाद्यावारकाज्ञानस्या हमार्थ नि ष्ठत्वेपि घटोपादानमूलाज्ञानस्यैव तत्र वाल्मीका विक्षेपहेतुत्वस- म्भवात् । किश्व शुक्त्याद्यज्ञानाना मनादित्वांगीकारेणावस्थात्वा सं भवात् तेन कथमहं ( न ) जानामिति प्रतीत्युपपादानम् । यच्चान्तः करणावच्छिन्न चैतन्यस्या ज्ञानाश्रय विषयचैतन्यस्यच वास्तवा भेदा स्प्रतीत्युपपादनम्, तदपि न, तथासति घटादौ वृत्तिनिर्गमन कल्पन वैयर्थ्यापतेः | तत्रा व्यन्तःकरणावच्छिन्न विषयावच्छिन्न चैतन्ययो वास्तवा भेदस्य सत्वात् । व्यवहित स्वपि भासेसेतिचेत ? तर्हि - देवदत्तीयाज्ञानं यज्ञदत्तस्य कुतो न भासते । तंमत्यावारकाज्ञानंत- स्य भावतइतिचेव ? तदिन्द्रियसन्निकृष्ट स्तस्य भासतइति नासन्नि कृष्ट घटभानप्रसंग: । यच्च - मलाज्ञानमेव घटं न जानामीति म- तीतिविषयइति । तत्र विषयगताज्ञानमेव न सिद्धयेत्, रजताद्य- दयासस्यमूलाज्ञानादेवोपपत्तेः । नमेा ज्ञानं निवृत्तमित्यनुभव- बला तत्सिद्धिः, एतावन्तं कार्य घटं ना ज्ञासिषं इदानीम् घटज्ञानेन मविघटाज्ञानं नष्टमित्यनुभवेना ज्ञान निवृत्त्यनुभवस्या है जानामीति प्रती- ता. ज्ञानविषयत्वावगमाद, विषयाज्ञानस्या प्रत्यक्षत्वे तन्निवृत्तेः प्र- त्यक्षत्वायोगाच्च । किंच - किंमूलाज्ञानस्य विषयावच्छिन्न चैतन्या वारकत्वम् - उतन ? आये तत एव विक्षेपस्योपपत्तौ विषयगताज्ञाना न्तरे मानाभावः | द्वितीयेतु तद्विषयत्वानुभव विरोधः । अज्ञान विषयाभिन्नतथा तद्विषयत्वानुभव घटादशायामपि घटस्याज्ञान- विषयत्वानुभवप्रसंग: । नतु घटानुभवः प्रतिबन्धकस्तत्रेति चेन्न:- वन सामान्यरूपेण ज्ञाने विशेषाकारेणा ज्ञानदशाया मिदं न जाना ननुभवप्रसंगात् । अत स्तत्प्रकारकज्ञानं तत्प्रकारावच्छिन्नावा वाणनानुभव प्रतिबन्धकं वाच्यम् । मूलाज्ञानंच नावच्छिन्न चैत- भाकमिति न तदनुभवप्रतिबन्धः । माना विव વિશે “त शुक्त्याद्यज्ञानस्या हमर्थचैतन्य माअयः, शुक्त्यवच्छिन्न- विषयः, रजतादिकंचा ज्ञान चैतन्यविवर्तो नत्वज्ञानविवर्त तमूः यच्च शुक्त्याद्यज्ञानं शुक्त्याद्यवच्छिन्न चैतन्यनिष्ठ महं- -प्रिलर ४८ शास्त्रमुक्तावली । “ब्रह्मना ज्ञानास्पदं ज्ञातृत्वविरहात् घटत्रत्” इतिच । ननु - कल्पितं ज्ञातृत्वं ब्रह्मणोय [स्ति, तेनास्या ] स्तीति तस्या ज्ञानाश्रयत्वोपपत्तिरिति चेन्न ; अहंकारोपहितवेषेणैव तस्य ज्ञा- तृत्वकल्पनाभ्युपगमात् सुषुप्तिमरणादि प्वहंकारप्रळयेपि संविदात्मन एवा ज्ञानाश्रयत्वाभ्युपगमाच्च । ततच शुक्तिकाशानव ब्रह्माज्ञान मध्यह मर्थनिष्ठ मितित्रा कल्पय, त्यजत्रा सर्वत्र ब्रह्माज्ञानं । उभयथापि नत्वा मुपद्रवामः । यश्व वस्तुतो ज्ञातृत्वं परिगृह्या ज्ञानमपि ब्रह्मणि स्थापयेत, सोपि नित्यत्वानुपपत्त्या निरसिष्यते । कारावच्छिन्न चैतन्यनिष्ठेच, शुक्त्याद्यवच्छिन्न चैतन्यनिष्ठत्वा तत्रा- ध्यास उपपद्यते, अहंकारावच्छिन्न चैतन्यनिष्ठत्वा ददं जानामीति प्रतीति श्रपद्यत इति मतम्ः तत्र मतद्वयेपि ज्ञात्राश्रयत्व म- स्त्येवेति न दोषः । ज्ञातस्यादिति ( ब्रह्मज्ञानेति) a यद्यज्ञानास्पदं स्यात ana विवक्षितः । किमहं जानामीति प्रतीयमानं यज्ज्ञातृत्वं त देव trader विवक्षितं, उतान्यत्, नद्वितीयः, अनभ्युपगमा दित्यभिप्रेत्याद्यं दूषयति ( अहंकारेति ) अन्तःकरणावच्छिन्न एव. ज्ञातृत्वाद्वासा न चिन्मात्राश्रयं ज्ञान मित्यर्थः । ननु चैतन्यस्यैव जीवेश्वररूपेण विभक्तत्वा ज्ज्ञातृत्व सामानाधिकरण्य मज्ञानस्यास्तीति वे तर्हि देवदत्तगतज्ञानेन यज्ञदत्ताज्ञानविवृत्ति स्स्यात् । ननुषु दत्तस्य यज्ञदत्तापेक्षया न्तःकरणभेदेन भिन्नत्वा न समानाश्रज्ञ अत्रतु जीवस्य चैतन्यापेक्षया भेदस्या प्रतीते स्समानाश्रवर ति चेन्नः - जीवे चैतन्यभेदस्यैव प्रतीयमानत्वात् । अहं. किन्तु ज्ञानाश्रय इत्येवहि प्रतीयते । तर्हि ज्ञातृत्वाश्रये fear ear ज्ञान " सर्वत्र य. स्वत्यत्राह ( सुषुप्तीति ) उपसंहरति (न्यं जीवे ब्रह्मणिच । यथा जीवे त्यजसि । म० । १९ - वा - शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । ४९ स्वप्रकाशत्वाच ब्रह्मप्रकाशवाध्यहि ब्रह्माज्ञान मभिमतं ब्रह्मच नित्यस्वप्रकाशरूपं तत स्तेजसीय तिमिरं कथं तत्र तत्स्यात् ? तच्चे त्स्वस्मिन्नज्ञानं सहेत, कस्तस्य निवर्तकः ? ब्रह्मविपर्या निवर्तकमिति चेत् ? अनुभाव्यले घटादिव दननुभूतित्वप्रसंग इति त्वदुक्तं किंनस्मरसि ? प्रस्मरवा । तथापि विशेषाभावा न तस्यापि निवर्तकत्वं । निवर्तकानुपपत्तीचा स्य विस्तरो ग्राह्यः । व्यपि त्यजेत्यर्थः । ( तेजसीवेति ) तेजचि सतीत्यर्थः । दीपेन प्र- काशमाने : पवरके यथा तमो न सम्भवति, तथा स्वरूपेण भात- मानेपि चैतन्ये ऽ ज्ञानं न सम्भवतीति यावत् । ननु स्वरूपज्ञान- स्वाधिष्ठानज्ञानतया ऽज्ञानाद्वयासहेतुत्वा न तस्य तद्विरोधित्व मित्य- बाह ( तचेदिति ) ( कस्तस्येति ) ज्ञानान्तरानंगीकारादिति भावः । वृत्तिरेव निवर्तिदेति शंकते ( ब्रह्मेति ) यद्वा - चैतन्यनेवा ज्ञान- निवृत्तिप्रतिबन्धकावरणे अखण्डाकारापरोक्षवृत्त्या निवृते तादृशाप- रोक्षवृत्तिप्रतिविम्बितमेव चैनन्यात्मना निवर्तक मिति शंकते ( ब्रह्म- विषयमिति ) घटाई भात्वंहि वृत्तिविषयत्वंवा वृतिप्रतिविम्बित चैतन्यमकारयत्वंवा स्वात् ब्रह्मण्यपि तत्सत्वे घटादिव दननुभूतिव दुर्वारमेवे त्यर्थः । नन्वनुभान्याव मनुभवविषयत्वमेव तद्वदादेरेव न ब्रह्मण इतिचेत् ? अनुभवविषयत्वं ह्यनुभवभिन्नत्वे त्यनुभवाकाश्य- तश्च तेनाननुभवत्वसाधने साड्याविशेषः । नतु नोकरूपं वि इच्छादे रप्रकाशतया तद्विषये ऽभावात् किन्तु ज्ञानेच्छा वारण मन्यदेव किञ्चिद्विषयत्वं तच्च भेदव्याप्त मित्यननुभव- भाकमिति चेन्न; स्वनकाश्यत्यव्यावृत्त तादृशविषयत्वकल्पना- मानाभावात् । ( प्रस्तरवेति ) संस्मरवेत्यपि विवक्षितम् । त्वदु संस्कृत्वा स्वातिरिक्तानुनवनकारयत्वनेत्रा नुभाव्यत्व Theres | ( विशेषाभावादिवि ) काश्यपैस्या लक्षणवैलक्षणस्य वा भावादित्यर्थः । १० शास्त्रमुक्तावळी | ननु भवतोपि जीवस्वरूपं स्वप्रकाशं तदेवचा ज्ञाना श्रयतया ऽभिमत मितिचेत् ? सत्यं तथापि न तत्र विरोधः । नहि स्वप्रकाशांशप्रत्यनीक मप्रका [शांश ] शं प्रत्यगात्मनो ब्रूमः, अपितु तस्यैव देहेंद्रियादिविधर्मिणः स्वप्रकाशत्व नित्यत्व स्वादुतम- स्वादि धर्म विशिष्ट रूपा ज्ञानं । तच्च तदात्मगतेन विशिष्टविषयेण ज्ञानेन निवर्तते । यथाच शबरसंवर्धितस्य राजकुमारस्य शत्ररतया अत्र प्रतिबन्धनिवृत्तिलक्षणविशेषाभावो विवक्षितः । नच ज्ञाने सति प्रतिबन्धा दज्ञानानिवृत्ति दृष्टा, तच्चोपपादितं जिज्ञासा- नुपपत्तौ । किचेदानी माश्रयासम्भवा दज्ञानं निराचिकीर्षितं, तत श्वाज्ञाने सिद्धे तदनिवृत्तये तत्रिवृत्तिप्रतिबन्धककल्पनं, तस्मिंश्च क्ल. मे ब्रह्मण स्तदाश्रयत्वोपपत्त्याज्ञानसिद्धि रि त्यन्योन्याश्रयः । अपिच व्यवहारायोग्यता ह्यावरणं, मूकादिभि ज्ञीयमाने घटे व्यवहारायोग्य- तायाम प्यज्ञाननिवृत्ते रानुभाविकत्वा नावरणस्या ज्ञाननिवृत्तिप्रति बन्धकवं सम्भवति । किंच - अधिष्ठानतत्वसाक्षात्कारे विद्यमाने कुतो ऽविद्या? कुतच तदधीनावरणं? कुतस्तरा मावरणस्या ज्ञान- निवृत्तिप्रतिबन्धकत्वकल्पनम् ? | ननु किं स्वप्रकाशस्या ज्ञानाश्रयत्वमेव विरुद्धं, किंवा स्व विषयप्रकाशाश्रयत्वं ? नाद्यः, घटादिज्ञानस्या ज्ञानान्तरसामान रण्यवज्ज्ञानात्मवादे ऽ न्याज्ञानाश्रयत्वाविरोधात द्वितीयेच त्वमेव विरुद्धमिति वक्तव्यं, नाश्रयत्वमितिचेन्नः - विषयत्वस्य विरुद्धत्वात्, एकविषयकज्ञानाज्ञानयो मित्राश्रययो दर्शनात् । यो यत्प्रकाशवान् तस्य तदज्ञानाश्रयत्वं विरुद्धं, तथाच ar स्तदज्ञानाश्रयत्वं विरुद्धमिति तद्विषयमकाश स्तद्विषयाज्ञा तंकइति विवक्षितत्वात् । (अज्ञानाश्रयतयेति) ज्ञानविरोध्याश्रयतयेत त्वदभिमताज्ञानाश्रयतयेतिया । ( नहीति ) Fante Fa शत्वांगीकारा तस्या ज्ञानविषयत्वानंगीकाराचे ति भावः । प्रकाशव [१९ - बा] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । ५१ एतेन यदाह नवीनः भासमाने प्यात्म न्यज्ञानं सर्वै देवो पगन्तव्यम्, अन्यथा शरीराद्यभेदवमानुपपत्तेः । किंच घटादौ प्रमेयमिति ज्ञानेन घटत्वादि वैशिष्टयप्रतीताव प्यात्मनि तदज्ञानं दृश्यते, अन्यथा वत्सं- शयाद्ययोगात् । नचान्वयव्यतिरेकाभ्यां तत्प्रकारकज्ञानमेवा ज्ञान- विरोधीति वाच्यं, अनभ्यासदशापन्नजलादिज्ञाने सत्यपि तत्संशया- नुरोधेन तत्राज्ञानस्य स्वीकर्तव्यत्वात् । तर्हि सत्तानिश्चयरूपज्ञान मज्ञानविरोधीतिचेत् ? तर्हि ज्ञानमात्रस्य सत्तानिश्चयरूपत्वाभावेन स्वरूपज्ञानमपि पूर्व सत्तानिश्चयरूपं न भवतीति न तस्या ज्ञानाश्र- यत्वं विरुद्धमिति । निरस्तं । देहेन्द्रियादि वैलक्षण्यस्या ज्ञानात । " विशिष्टविषये- ण ज्ञानेन निवर्त्तत " इत्यनेनात्मज्ञाने विशिष्टविषयत्वाभावादेवा ज्ञा नानिवर्तकत्वं, नत्वनवधारणत्वात्,- एककोटिकज्ञानमात्रस्यैवा वधारण. स्वादित्यभिप्रेतम् । यथाचे ककोटिकज्ञानस्या नवधारणत्वासम्भव स्तथोक्तं जिज्ञासानुपपत्तौ । किंच ब्रह्मस्वरूपस्या नवधारणत्वे भात्ररणकल्पनं व्यर्थम्, अधिष्ठानतत्वनिश्चयादेषा प्रयाससम्भवात । नन्वावरणाधीनमेव तदिति चित्र:- भावरणस्या स्तिप्रकाशत इति व्यवहारयोग्यत्वाभावरूपतया SS वरणस्यैवा नवधारणत्वाधीनत्वात् । नन्वनवधारणत्वमेवा वरण. ‘तू ? एवमपि स्वरूप मवधारणात्मक मुतानवधारणात्मकम् ? यः कदा प्यनिवृत्तिप्रसंगात् । अविद्याधीनत्वानुपपत्तेश्च । न वायो मनवधारणमेव वृत्त्यापादितावधारणताकंस दविद्यां नि. भावेतिचेत् तर्हि तादृशावधारणत्वदशायामेव ज्ञानस्या ज्ञानवि- या तदभावदशाया मविरोधादेवा याससम्भवात् कि म - नावरणकल्पनया | आधेतु अज्ञान तत्कार्यासम्भव एव विणस्या ज्ञानविरोधित्वात् । नन्ववचारणसत्वं प्यनवधारणत्वं ।५२ शास्त्रमुक्तावळी । कल्पितं प्रतिबन्धकमिति चेत्र : - हदानी मवधारणरूपकारणाभावा दविद्यानिवृत्तिरूपकार्याभावप्रतिपादनस्यो पक्रान्तत्वात् । किंच - संशयनिवृत्त्यनुकूल रूपत्व मवधारणत्वं तदविरोधित्व संशयविरोधि स्वरूपे मनवधारणत्वमिति त्वयैवोक्तं, तथाच कथं संशय विरोधि स्वरूपत्वं | स्यादप्येतत् यदि पारमा- त्यिक संशयं प्रति विरोधित्वं व्यावहारिक संशयंत्र त्यविरोधित्वमिती ध्येत, नन्च तथेप्यते । किंच - यदि स्वरूप मनवधारणं, तर्हि प्रकाशस्या वृततया जग- दांध्य प्रसंग | आनन्दांशएवा नववारणत्वमितिचेन्न ; अंशाभा- चात् । नच प्रकाशानन्दयोर्भेदानेपा तत्सम्भव इतिवाच्यम, भेद- स्याप्यवधारणत्वव दारोपे प्यनवधारणत्वनयुक्त जगदान्ध्यस्य दुर्वार- त्वात् । आनन्दत्वेऽनवधारणत्वमिति चेन्नः तस्य स्वरूपाभेद उक्तदोषा नपायात् । भेदे तस्य जडत्वेना वरणानुपपत्तेः । ननु आनन्दत्व- कोटिक संशयाविरोधस्वरूपत्व मानन्दानवधारणत्वमितिचेत ; किमि- द मानन्द स्वरूपस्या नवधारणं? उतानन्दत्व विशिष्टस्य ? नाद्यः, प्रका शस्या प्यनवधारणप्रसंगात । नचेष्टापत्तिः, तथासति प्रकाशावरणे- जगदान्ध्य प्रसंगात् । नद्वितीयः, विशिष्टानवधारणत्वे जढे प्यावर- णप्रसंगात् । यदयुक्तं साक्षिणो प्यज्ञानविषयीभूतात्मांशे परोक्षत्वा नाज्ञा- न विरोधइति । तदनि, अज्ञानविषये प्यापरोक्ष्यस्य त्वयैवां त । वजानामीति प्रतीतेः प्रत्यक्षाभावविषयत्वमाशंक्य च नात्यादौ चन्द्रस्य प्रत्यक्ष चन्द्र नजानामीति प्रतीते स्वाभाव विषयत्वासम्भवेन भावरूपाज्ञानविषयत्वमेव वक्ता करवात । परोक्षज्ञानेनाप्यज्ञाननिवृत्ते रवर्जनीयत्वस्यो पपाः व । परोक्षज्ञानस्या प्यज्ञानानुभवप्रतिबन्धकत्वांगीकारेणा ज्ञ वा सम्भवान्छ । अपरोक्षयस्य स्वरूपतया तस्मि भासमाने [१९ - वा] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । ५.३ पर्यायावाय यत्साक्षादपरीक्षा इले 57 यासा सम्भवाच्च | विश्व - सत्यज्ञानादिपदाना सत्यत्वादिधर्माणा मायासिकानामिव 66 त्यादा पर्यायत्वाया परोक्ष्यस्या प्याध्यासिकस्य सत्वा त्कथं पारोक्ष्य- स्या व्यस्तस्य सम्भवः | नन्वानन्दांशे परोक्षत्वं चैतन्यांशएवा प- रोक्षत्वमिति नविरोध इतिचे न; अंशभेदासिद्धेः । काल्पनिकभेदा द्य- वस्थायाच निराकरणात । " यत्साक्षादपरीक्षा हो " त्यत्र सक मान्यनापरोक्ष्योक्तेश्च । प्रत्युता “परोक्षाद्रले " ति समभिव्याहारवलात् ब्रह्मांश एवा ज्ञानविषयत्वाभिमत आपरोक्ष्यावगमाच्च । ननु ज्ञानत्त्वानन्द- त्वापरोक्षत्वादिकं वृत्तिगतमेव न चैतन्यगत मित्युक्तं, अतः कथं पारोक्ष्यासम्भव इति चेन्न कारणत्वव देषाम प्याध्यासिकानां स्वरू- पएव सम्भवात । विच यदि ज्ञानत्वादिकं वृत्तिगतमेव, तर्हि ज्ञानादिपदप्रवृत्ति निमित्तभूत ज्ञानत्वादिसम्बन्धितया वृतैरेव ज्ञानादिपदार्थत्वात ब्रह्मस्व- रूप ज्ञान मपरोक्षं च न स्यात् । ज्ञानादिपदे लक्षणया ब्रह्मस्वरूपोप- स्थिते ब्रह्मज्ञान मानंद मपरोक्षंचेति चेत ; तर्हि गंगापदलक्ष्यं तीरन- पि गंगा स्यात् । किच घडादिज्ञानस्या परोक्षत्व मपरोक्षार्थ विषयत्वं, अर्थेचा परोक्ष्यं ब्रह्मणि स्वतः घटादौ तत्तादात्म्यमिति हि त्वयोच्यते; तत , " वापरोक्ष स्वभाव ब्रह्मगोचर प्रकाशरूपतया जेनीयत्वा न तत्र पारोक्ष्यं । अपरोक्षत्वस्या व- किंच परोक्ष्ये सत्यपि स्वरूप मपरोक्षमेवे त्वज्ञाननिवृत्ति रनि चार्या । नच पारोक्ष्यं प्रतिबन्धकमिति, अपरोक्षज्ञानलक्षण कारणा भावन कार्याभावस्यो पपादयितु सुपक्रान्तत्वात् । यच्चोक मविद्यायामनुपपत्ति रलंकारइति ज्ञायमाने प्यज्ञानम- विद्धमिति तत्र ना विद्यात्वादेव तदनुपपत्ते रलंकारता, अपितु विक्रुद्धमिति ५४ Ssमान मभिमन्यमानस्य शास्त्रमुक्तावळी । प्रकाशमानएव स्वात्मनि क्षत्रियत्वा- ज्ञानं, तच्चोपदेशादिजन्यराजत्वज्ञनेन निवर्तते, तद् दत्रापीति स्वय मेत्र परिभावय । नित्यमुक्तत्वाभ्युपगमाच्च । न ह्यज्ञानाश्रयत्व मनन्तर्भाव्य कश्चिद्वव 1 मिथ्यात्वात् ततश्चाह्मज्ञइतिमतीतेः कथं ज्ञानाभाव विषयत्वासंभवः, तस्य मिथ्यात्वादेवा ज्ञानव द्विरोधस्या लंकारत्वात् । कि त्रिमित्तंच निध्यात्वानुपपत्या तदुपपादना ज्ञानकल्पनं ? कुतश्चा नुपपत्त्या अज्ञानस्या न्तःकरणाश्रयत्व निरासः ? किं बहुना एवंसति कृतं परस्परव्यादत स्वमतसामंजस्य प्रत्याशया श्रमैकफल कुतर्क चिन्ता व्यवसनेन । } किंच अनुपपत्ते मिथ्यालंकारत्वं सत्यालंकारत्वन्तु नैतिकदृष्ट स्वया पण्डितमानिना ? प्रातिभासिक व्यावहारिकयो दृष्ट मिति चेत् ? तर्हि प्रातिभासिका व्यासार्थ मज्ञानकल्पन मावरणकल्पनं च व्यर्थ - स्यात् | अविद्यायाश्च व्यावहारिकत्वा दनुपपत्ति रलंकारो न स्यात् । ब्रह्मणि परमार्थस त्युपपत्ते रावश्यकतया ऽनुपपत्ते रलंकारत्वं दृष्टमि - तिचेत् ? स्वत्कुमति कल्पित कुतर्कापादितानुपपत्त्याभासानां प्रपंचइव ब्रह्मण्यपि प्रवृत्तेः । संभवतिहि तत्रापि अभेदाद्वितीयत्वादीनां स्वरूप तिरेकयो भैव दनुपपत्तिः । किंच प्रमाणस्य वेदान्तस्य मिथ्या- स्वेन तत्प्रमेयस्य ब्रह्मण स्तुतरा मनुषपत्ति रेवेति । न ( नित्यमुक्तत्वाभ्युपगमाच्चेति ) ननु - ब्रह्मणो ऽज्ञानाश्रयत्वे नित्यमुक्तत्व विरोधः, तत्कार्यसंसाररूपबन्धस्य जीवनिष्ठत्वा चित्रा ह ( नहीति ) अज्ञानंहि स्वाश्रयएव भ्रान्त्यादिहेतु दृष्टः, तत त स्थापि तं प्रति हेयत्वात् सोपि बन्धशब्दार्थएवेति ब्रह्मणोऽज्ञानाश्रयवेन सत्कार्यभान्त्यादिनाच नित्यमुक्तत्वं विरुद्धमित्यर्थः । अज्ञत्वं यथा पा. errer मुक्तिवादिमते मुक्तया नविरुद्धयने एवं नित्यमुक्तत्वेनाती- } [१९ - या ] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । नाम, नच बन्धाभावा दन्या मुक्तिः । येच मुक्तिदशायां पाषाणादिव दज्ञत्र मिच्छन्ति न तेपि तदानीं संसारबीजभूत मज्ञान मनुमन्यन्ते । १५ त्याशंक्याह ( येचेति ) यद्यपि ते ज्ञानाभावलक्षणाज्ञानं तदानी- मंगीकुर्वन्ति, तथापि संसारबीजभूततया स्वाभ्युपगत मिथ्याज्ञानल- क्षण मज्ञानं नेच्छन्ति, त्वन्मतेचा ज्ञानस्यैव अन्धनिदानत्वा तदाश्रयत्वे सति कथं तत्कार्य अन्त्याद्यभावः ? तत्सद्भावेच कथं नित्यमुक्तावं ? | न न्वज्ञानस्य चैतन्यमात्राभितत्वेपि जीवस्य तत्कार्यभ्रान्त्याद्याश्र- यत्वेपि नतय सामानाधिकरण्याभावः, चैतन्यस्य जीवेश्वररूपेण वि भक्तत्वात नाही जीवेश्वरविभागानाक्रान्तं किंचि दिदानीं चैतन्य मस्ति - ; नन्वेवं जीवेशविभागा नाक्रान्त चिन्मात्राभावे कथं चिन्मात्राश्रय मज्ञान मित्युच्यत इतिचेत्; सत्यं, जीवेशविभागानाक्रान्तचैतन्य मिदा जी नास्त्येव, तथा प्यज्ञानं भेद मनपेक्ष्यैव चैतन्येन सम्बध्यते नच देवगत्या तत्रस्थितिमात्रेण भेद स्तदाश्रयत्वादौ प्रयोजकः, अतिप्रसंगा- तू.. ra चैतन्यमात्राश्रयत्व मज्ञानस्योच्यते . 9 ननु तर्हि ब्रह्मणोपि जीवव दज्ञानाश्रयात्वा सत्रापि तत्कार्यवा न्त्यादिकं स्यादितिचेन्न, अज्ञानंहि यंप्रति वाक्यार्थ ब्रह्मस्वरूप मातृ- गोति, तत्रैव भ्रमं जनयति ननु - धर्मिद्वये, सत्येवं व्यवस्थायु ज्यते, नैकधर्मिणीतिचेन्नः - दर्पणव दज्ञानोपाधिना चैतन्यस्व जीवेश विभाषापादनात् नचैवं ब्रह्मत्र त्यावरणं तत्र भ्रान्त्यादि हेतुश्च स्यादितिवाच्यम्, उपाधेः प्रतिबिंबपक्षपातित्वात् । दर्पण पार्थिभिः प्रतिबिंबएव मालिन्याद्यद्धयासः । तत्व श्रुति विबस्थानीय ब्रह्मपरेतिचेत् ; ततश्च नित्यसु- ५३ शास्त्रमुक्तावळी । अत्र केचित्, उपाधेः प्रतिबिंबपक्षपातित्वं किं तत्र स्वधर्म प्र तिभाकत्वं ? स्वकार्यप्रतिभासकत्वंवा ? - स्वकार्यनिष्ठ धर्मप्रतिभा- त्वं ? प्रतिविम्वंप्रति स्वविषयाच्छादकत्वंवा ? नाद्यः, मालिन्या- दे व विद्यास्वरूपस्या विद्यावच्छिन्नस्या विद्यात्रतिवि- स्वित्वस्य कर्तुत्वादेव बन्धस्या ज्ञानधर्मत्वाभावात् । अविद्यास्तम- योमोक्षतिमते ऽविद्याया बन्धकत्वमेव नतुबन्धत्वम् । नद्वितीयः, विच्छेदादे रुपाधिकार्यस्य विम्यतिविम्बेच दर्शनात् । संसारस्याना दिवेनोपायकार्याच्च । नतृतीय चतुत्यैौ दर्पणघटादा वदृष्टेः । तस्मा इयवस्था नुपपन्नैवेति वदन्ति । भ्रमविशेषस्य प्रतिबिम्बनैय अत्र नवीनः । अविद्याया जीवेश भेदेसति त्वदभिमत मायाया इव पुरुषभेदेन एकस्याप्यज्ञानस्या वारकत्वानावारकत्वे अविरुद्धे, का दर्शनस्य च श्रुतिप्रमाणस्य चोभयत्रापि तुल्यत्वात् । तस्य स्वभा- सर्वज्ञत्वा न मायावरणमित्यपि तुल्यम् । उपाधेः प्रतिविम्बपक्षपाति त्वच दर्पणाद्ययपाधिना स्वनिष्ठमालिन्यस्य स्वनिष्टपरिमाणविशेषस्य च नियमतः प्रतिविम्बएव भासनात् । त्यमेव । ततश्च तद्वदाहृतस्वरू [ परूपा ] पा इत्यादिकमपि जीवए- व भवति । ततश्चाज्ञत्वप्रयुक्त कर्तृत्वादिकमपि तत्रैव युज्यत इति । अ थवा दर्पणापाव राभिमुख्यमालिन्यादेः प्रतिविम्वएवा धायकत्वनिय मा दुपाधे रज्ञानादेः प्रतिविम्वएव स्वधर्मासंजकत्वं प्रतिविम्बपा- तित्वगिरोच्यते । तत्र जीवस्य स्वरूपावारकाज्ञानोपाधिप्रयुक्तो धर्मो भेदएव | कर्तृत्वादिकन्तु बुद्धाद्यपराधित्रयुक्तम् । नचोपार्धिप्रयु- क्त धर्मस्य भेदस्य बिम्बपि मुखे प्रतीते नीय नियम इतिवाच्यम् : दर्पणेद्दिमा ग्रीवास्यमुखमात्र प्रतियोगिको भेदो वर्तते । नचातं भेद [१९] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । , । बिम्ब भसंजयति - बिम्बमुखं ग्रीवास्थमुखं नभवती स्यप्रतीतेः । यस्तु तस्मिन् प्रतिबिम्बमुख प्रतियागिको भेदोऽनुभूयते स दर्पणधर्म स्सन् वेन प्रतिविम्वेना सज्यते, दर्पणबिम्बयो युगपदेव तद्भेदानुभवात । प्रतिबिम्बेतु स्वनिष्टमेव श्रीवास्थमुखभेद मासंजयति । एव मज्ञान- मपि नित्यमुक्तवाक्यार्थ ब्रह्मभेदं स्वनिष्ठं सर्वज्ञे नासंजयति, किन्तु- जीव एवेति नैतन्त्रियमवाध इति । भत्र ग्रमः - जीवब्रह्मणो रभेदेन जीवंम स्यावरणं ब्रह्मप्रत्य पि भवत्येव । नन्वविद्याकल्पितभेदेन ब्रह्मापेक्षया मित्रजीवं प्रत्या- वरणमितिचेत्; किं भेदप्रस्यावरणं । उत भेदाश्रयं प्रति ? - नाद्यः, तस्य जडत्वेन तंप्रति प्रकाशाप्रसक्त्या आवरणायोगात । द्विती- येतु ब्रह्मस्वरूपं प्रत्येवा वरणमिति पर्यवसन्नमिति तत्र भ्रमादि - वरएव । कथं तर्हि लोके बिम्बप्रतिबिम्बयोः प्रान्मुखत्वप्रत्यमुख- स्वव्यवस्थेति चेन्न ; • कथंचि लाखएव प्रत्यमुखत्वारोपात | विम्बप्रतिबिम्बयो रिदं प्राङ्मुख मिदं प्रत्यङ्मुखमिति प्रतीतिः परं भवतिष्ठते, अनुभववळात । नन्द प्रकृतेपि प्रतीतिव्यवस्थैव नार्थ- अवस्थेति वाच्यम्, तथापि सर्वज्ञत्व किंचिज्ज्ञत्वयोः परस्परविरुद्ध- स्वेना न्यतरोच्छेदापत्तेः । ननु कथ मर्थव्यवस्थाभाव:, कस्यचि द्धर्मस्य बिम्बवृत्तित्वे सति प्रतिबिम्बवृत्तित्वाभावः अन्यस्य प्रतिविम्बवृत्तित्वे सति बि. वृत्तित्वाभावश्व इतीयमेवहि व्यवस्था, अस्तिव प्राङ्मुखत्वा- वदारवाद प्रतिविम्यावृत्तित्वं प्रत्यङ्मुखत्वमालिन्यादोच बिम्बाव- त्तित्वम् । ननु तत्र बिम्बप्रतिबिम्बयो क्या त्माङ्मुखत्वादीनां विम्बतित्वस्य प्रत्यङ्मुखत्वादीनां प्रतिबिम्बवृत्तित्वस्यच कथं तियोस्तद्विरुद्ध तद्वृत्तित्वाभाव स्स्यादिति चेत्र सत्वेन वस्तुत स्वात्वस्य सत्त्वेपि प्रातिभासिकस्य तदवृत्तित्वस्या विरोधात् । तद्वज्ञत्वा विज्ञत्वयो वर्व्यवस्था स्यादेव । १८ शास्त्रमुक्तावली । ननु तत्रापि प्रभासिकी व्यवस्था स्यादिति चेन्नः - भेद- स्य स्वसमानतत्ताक व्यवस्थाहेतुत्वात् । तत्रच भेदस्य प्रातिभा सिकत्वा द्वयवस्थापि तथा, अवतु भेदो व्यावहारिकइति व्यावहारिकी व्यवस्था सिद्धयतीति चेन्नः जीवत्रह्मणो र्वस्तुतो भेदेन किचि- Free त्वयोरुभयोरपि विम्बप्रतिबिम्बवृत्तित्वस्य व्यावहारिकस्य सत्त्वेन तद्विरुद्धस्य तद्वृत्तित्वाभावस्य व्यावहारिकस्या सम्भवात् । नन भेदस्य व्यावहारिकतया तत्प्रयोज्यस्य व्यवस्थैकदेशस्य सार्वज्ञयनिष्ठ जीवाश्रयत्वाभावस्य किंचिज्ज्ञत्वनिष्ट ब्रह्माश्रयत्वाभावस्य च स्वप्रयोजक भेदसमान सत्ताकतया व्यावहारिकत्वं भवतु, सार्वज्ञय- स्यजीवनिष्टत्वं किचिज्ज्ञत्वस्यब्रह्मनिष्ठत्वंच प्रातिभासिकमेवास्त्वि ति चे नः सार्वज्ञयस्य जीवाभिन्न ब्रह्मवृत्तित्वे व्यावहारिके सति जी- वृत्तित्वं नव्यावहारिक मित्यस्या सम्भवदुक्तिकत्वात् । नहि ब्रह्मवृ तित्वं जीववृत्तित्वा द्विद्यते देवदत्तस्य यज्ञदत्तपितृत्वे सति देवदत्त- संयोगस्य यज्ञदत्तपितृसंयोगा द्वेदाभावात । परन्तु ब्रह्माश्रयत्वे भासमाने कदाचि तत्प्रतियोगिनि ब्रह्मत्वं विशेषणतया भासते, क दाचि जीवत्वं यथा राजपुत्रः कदाचि द्राजत्वविशेषितपुत्रतया भाति, कदाचि सौन्दर्यविशेषितपुत्रतया, कदाचि द्वाज्यविशेषित पुत्रतया, कदाचि त्सेनाविशेषितपुत्रतया । नच राजपुत्रो भित्रते । न तद्वटकारणत्व मेतद्द्रव्यकारणत्वा द्विद्यते । क किञ्च त्वद्रीत्या वदातत्त्व स्वामत्वादिव द्विम्बवृत्तित्व प्रतिषि- स्वावृत्तित्वा ग्रुपपादाने प्यैकाधिकरण्यस्य विद्यमानत्वा कुतो व्य- वस्था । नच भिन्नाधिकरणत्वादिकमेव व्यवस्थेति वाच्यं, भव्य . वस्थाविरोधिन्या एव व्यवस्थात्वेन एतस्य परिभाषामात्रत्वात । एतेन किंचिज्ज्ञत्वादिबन्धाधिकरणतावच्छेदकं जीवत्वं, नतु ब्रह्मत्वं, सार्वज्ञयाधिकरणतावच्छेदकन्तु ब्रह्मत्वमित्यपि पारिभाषि किव्यवस्था निरस्ता । [१९ वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । ५० एतेनैव भ्रमविशेवस्य प्रतिविम्बनैयत्यं प्रतिबिम्बपक्षपातित्व मि त्यपि निरस्तम्, व्यवस्थाया दुर्घटत्वात् । एतेनैव प्रतिबिम्वएव स्वनिष्ठधर्मासंजकत्वं प्रतिविम्वपक्षपातित्व मित्यपि निरस्तम्, व्यवस्थाया दुर्घटत्वादेव | किंच किमिदं स्वधमसिंजकत्वं ? किं स्वनिष्टभेदस्या न्यत्र संक्रामयितृत्वं, उत स्वनिष्ठभेद सजातीयभेदाद्धया संहतुत्वं, आहोस्वित स्वनिष्ठ भेदज्ञान सहकारेण तादृशभेदाध्यासहेतुत्वं ? नाद्यः, असम्भ- वात् । नद्वतीयः विम्वेपि स्वगतप्रतिबिम्बभेद सजातीयभेदाध्यास हेतुत्वात् । नतृतीयः, अद्धयासे पूर्वसंस्कारस्यैव हेतुत्वेन दर्पणनि- ष्ठ बिम्बमेदज्ञानस्या हेतुत्वात । 7 त्या किंच - प्रतिविन्वना दर्पणे बिम्बभेदग्रहनियमो ऽ सिद्ध एव, पृष्ठभागावस्थितपदार्थानां प्रागगृहीतानां प्रतिबिम्बस्यैव प्रथमं ग्रहणात् | स्मृतबिम्बप्रतियोगिकभेदस्यापि युगपदेवो भयत्र ग्रह- णाञ्च । प्रत्युत दर्पणे गृहीतएव प्रतिबिम्बभेद स्तदुत्तरकालम् बिम्बे गृह्यते । किंच -यंत्र प्रतियोगिज्ञानाभावेन दर्पण ग्रोवास्थ मुखभेदज्ञानाभावे- पिप्रति दृष्टे तदानीं प्रतिबिम्बभेदो गृह्यते, तत्र व्यभिचारः, यत्र- चम्प्रतिविम्वानां युगपदेव ग्रहणं तत्र तेषां परस्परभेद - स्यापि युगपदेव तत्र ग्रहणा द्वयभिचारः । , किंच - नित्ययुक्तत्राक्यार्थश्च न सर्वज्ञत्वाद्वितीयत्वादिविशिष्ठः, किन्तु स्वरूपमात्रं नच तद्भेदों जीवे प्रतीयते । 1 किच- अविद्या क्या स्वगतविस्व जातीय भेाचा स प्रतजिका, तथा विम्वेपि स्वगतजीवभेद सजातीय भेदाध्यात प्रयोजिवि, अद्रयासमास्या विद्याधीनत्वात् । नहि दर्पण प्र वास्थभेदे दृष्टे पद्याद्भाविमतिविम्व देवास दिह सम्भवति, जीवन जणोः परस्परमेवस्यानादित्वात् । शास्त्रमुक्तावळी । मात्मनां स्वरूपप्रयुक्तं, त अस्मन्मते तु यद्यपि सार्वज्ञय थापि तदुपधिवशा निरुद्ध मिदानीं नविद्यत इति बन्धमोक्षयोः काल- भेदा न विरोधः । अस्माकम प्यविद्यातन्निवृत्त्योः पौर्वापर्या नविरोध इतिचेत् ; तर्हि नित्यमुक्तत्व [ व्यावातः ] विरोधः । अविद्यायाः स्वकाले- पि वस्तुतो निवृत्तत्वा नित्यमुक्तत्व मुपपद्यत इतिचेत् ; कथं तर्हि पौ- वीपर्यं । प्रतिभासभेदाधीन मितिचेन्नः प्रतिभासयोरपि नित्यनिवृत्त ननु सिद्धान्ते सार्वज्ञयस्य स्वाभाविकत्व मिष्यते, तस्य नित्यमु- तत्वव्याप्तत्वञ्च, अतः कथं त्वन्मतेपि नित्यमुक्तस्य वन्ध इत्याशंक्याह ( अस्मन्मतत्विति ) ननु नवयं जीवब्रह्मविभागेन बन्धमोक्षौ व्यव- स्थापयामः किं त्व विद्यया, ब्रह्मणएव जीवत्वं, P ॥ * ॥ राजसूनोस्स्मृति प्राप्तौ व्याधभावोनिवर्तते । चिदंगीकारात् यथेवमात्मनोज्ञस्य तत्वमस्यादिवाक्यतः ॥ * ॥ इति ब्रह्मैव स्वाविद्यया संसरति, स्वविद्यया मुच्यत इतिकेन- तन्मतानुसारेण शङ्कते ( अस्माकमपीति ) नित्य सुक्तत्वं च नेष्यत इतिभावः । ( तहीति ) ब्रह्मणो नित्यमुक्तत्व प्रतिपा- दकश्रुतिविरोध इत्यर्थः । ननु न वयं कालभेदेन बन्धमोक्षयो , ब्रूमः नाप्यौपाधिकभेदेन, किन्तु तयो स्वत्यत्वमिथ्यात्वाभ्यामिति शङ्कते ( अविद्यायाइति ) एव तर्हि सर्वाभ्युपगतं बन्धमोक्षयोः पौ पर्य भज्येतेत्याह ( कथं तद्दति ) स्वरूपतः पौर्वापर्याभावे थोपा- धिकं पौर्वापर्य स्यादिति शङ्कते ( प्रतिभासेति ) प्रतिभाषयोर- पि किंसत्यत्व मुतमिथ्यात्वमिति विकल्प मभिप्रेत्य - मिथ्यात्वपस्ता- व न सम्भवति, अपरत्वदि नध्वंसकालीनोत्पत्तिकत्वं संसारप्रतिभास- स्य मोक्षप्रतिभासस्य च निवृत्ति ब्रह्मस्वरूपमेव, मोक्षकालीन निवृत्यगी कारेपसिद्धान्तात्, अत उभयनिवृत्तिसमानकालीनत्व मुभयेोति क- थं पौवीर्यव्यवस्थेति तं पक्षं दूषयति ( नेति ) सदुत्तरत्वं याच तदधि १ [ १९ - बा शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । स्वरूपतया तत्रापि पौर्वापर्यासिद्धेः । एवंच तत्तत्प्रतिभासपारम्प- यगवेषणेपि न निस्तारः । नच सत्यस्ते प्रतिभासभेद:, येन निरुपा - धिकं तत्र पौर्वापर्य स्यात् । निवृत्त्यनुपपत्तिहेतवश्चात्र संचारणीयाः । 3 सर्वज्ञत्वाच्च । नहि सर्वे जानाति यत्किंचि त्सर्वमेववा नजाना- तीति सम्भवति । माभू त्सार्वज्ञयं ब्रह्मण इतिचेत् : नतावदयं शापः । ना प्यनभ्युपगम मात्रप्रकाशनं अकिंचित्करत्वात् । नापि प्रमाणानुधावनं, वैपररीत्यात् । श्रूयतेहि - “ य स्सर्वज्ञ सर्व वित्” इत्यादि । स्वयंच ब्रवीति " वेदाहं समतीतानि वर्तमानानि चार्जुन । भविष्याणिच भूतानि मान्तु वेद नकश्चन " इति । स्मर न्तिच " सर्वज्ञ स्सर्ववि त्सर्वशक्ति र्ज्ञानबलधिमान् ” इत्यादि । 1 । ६ करण कालवृत्ति प्रागभावप्रतियोगित्वं, पूर्वत्वञ्च तत्प्रागभावानषि करण कालवृत्तित्वम्, तथाच नित्यनिवृत्तत्वेपीदं पौर्वापर्य सम्भव त्येवेतिचेत ; मोक्षप्रतिभालस्य भोक्षकालीनस्य स्वरूपातिरिक्तस्य सम्भवात् स्वरूपस्यचा नादेः प्रागभावा प्रतियोगित्वात् तत्रा प्योपाधिकमेव पौर्वापर्य मिति न वक्तुं शक्यं, अनवस्थानादित्याह ( एवं चेति ) प्रथमकल्पे यद्यपि निरुपाधिकं पौर्वापर्य युज्यते, प्र- तिभासयो स्वत्ययो स्तद्विरोधिभूताया निवृत्तेरपि सत्याया वाच्यत्वात् : नतु त्वया स वक्तुं शक्य इत्यत्राह ( नच सत्यइति ) ननु बन्धस्य- मिथ्यात्वा तदभावरूपनिवृत्ते नित्यत्वे प्यखण्डापरोक्षसाध्य बन्धनिवृ- तिमादाय बन्धमोक्षयोः पौर्वापर्य युज्यत इत्याशंक्याह (निवृत्तीति ) म्भिचित- यादृशः कल्पितो प्यनर्थरूपो ज्ञानेनोच्छेतव्यो बन्ध स्वदभवस्यैव तच्छ्रत्यर्थत्वेन कल्पितेनापि संसारेणा स्ष्टष्टचैतन्या भावे नित्यमुक्तत्वश्रुते निर्विषयत्वापातः तात्विकदन्धाभावस्य जी- ब्रह्माधारणत्वात इत्याहुः । } ra केनचि न्मन्दजीवितेन यज्जस्थितं वत्स्वदूषयाभिमतं नमा- 5 वाणि स्टशतीति नात्र तन्निरासे यतामहे ।६ २ ; शास्त्रमुक्तावळी ।

न नित्यं तस्य सार्वज्ञय मितिचेत् ; अरयकोऽर्थः किं कदा चिदपि सार्वश्यम् नास्तीति उत सद प्यनित्यमिति । नाद्य, श्रु तिविरोधात गुणनिषेधश्रुतीनां श्रुतिविहितगुणव्यतिरिक्तविषयत्वस्था पनात् । नद्वितीयः, स्वाभाविक सार्वज्ञ्य श्रुतिविरोधादेव । नहि स्वाभा त्रिकसार्वश्यस्य विनाश (सम्भवति । नापिचोत्पत्तिः, प्रागभावाभावात् । । विस्तर स्वन्यत्र | अतो नित्य सर्वज्ञत्वा ह्मणो नकदाचिदपि तस्या ज्ञानाश्रयत्व सम्भवः । कि नित्यत्व मभावविशेषण मुतरतियोगिविशेषणमित्यभिप्रायेण पृच्छति (अस्यकार्थइति ) ननु सार्वज्ञये प्रमाणस्यानुपदमवो क्तत्वा कथं प्रथमकल्पोत्थितिरिति चेन्नः - गुणनिषेधश्रुतिदला त्सार्वज्ञयश्रुते त्य- परत्वमेवेति पूर्वपक्ष्यभिमायोन्नयनेन प्रथमकल्पोत्थानसम्भवात् । अत एवाह (गुणनिषेधतीनामिति ) ( स्वाभाविकेति ) " स्वाभाविकी- ज्ञानवलक्रियाच " इत्यादि प्रमाणानि विवक्षितानि । ( नहीति ) स्वाभा विकस्य यावत्स्वरूपभावित्वात स्वरूपस्यवोत्पत्ति विनाशयो रभा वादिति भावः । उत्पत्यभावे हेत्वन्तरमाह ( प्रागभावेति ) सार्वज्ञय श्रते सर्वविषयक ज्ञानविषयत्वा [ परित्यागा] ङ्गीकारेपि ब्रह्मप्रति भाल मानत्वा न तस्य तदज्ञानाश्रयत्वं सम्भवतीत्यपि विवक्षितम् । " अब नाज्ञानाश्रयत्वं सार्वज्ञयविरुद्रम्, सारे ब्रह्मणि वियं. दादि प्रपंच तस्यापि स्वीकार्यत्वात् नच तावता जीवन शिवाक्ष स्वापतिः, अज्ञत्वं यज्ञानावृतस्वरूपत्वं अज्ञानंच जीवं प्रत्ये रूपादिक मातृणोति ब्रह्म तु प्रति न किंचि दावृणोतीति ब्रह्मणेऽज्ञात्वा भवोपपत्तेः अन्यथा त्वमपि ब्रह्मण स्वार्वशय सर्वाधारत्वन्यतर त्यागमसंगादिति नवीनः । तन्न, जीवत्राणो स्थायाः पूर्वोकरीना निरस्वत्वात् । रावरणानावरण्यव [१२ वा] * शतदूपणी चण्डमास्तसहिता । ६३ किंच - सर्वाधारे ब्रह्मणि दुःखाधारत्वसत्वेपि येन सम्बन्धविशेषेण दुःखाधारता जीवे तदतिरिक्तेनैव सम्बन्धेन ब्रह्मणो दुःखाधारत्वा द्यथाजीवो दुःखी नतु ब्रह्मेतिव्यवस्था, नतु दुःखस्य कार्यान्तर हेतुत्वा हेतुत्वाभ्यां एवमज्ञानमपि येन सम्बन्धेन जीवे वर्तते तेन सम्बन्धेन ब्रह्मणि नेत्येव तयो स्वज्ञत्वा ज्ञत्वव्यवस्था वक्तव्या, नत्वावृतस्व रूपत्व तदभावाभ्यां दुःखित्वादुःखित्वादि व्यवस्थापकतया क्ला सम्बन्धभेदेनैव तद्व्यवस्थोपपत्तौ तदन्यस्यापि व्यवस्थापकत्वकल्पना योगात् । नच सम्बन्धभेदं विनाऽऽ वरणानावरणव्यवस्थाच युज्यते । नच प्रतिबिम्ब पक्षपातित्वा दीवारे बन्धककर्माभावाच्च तद्व्यवस्थेति वाच्यम्, अज्ञानवदेव विपदादिसाधारण सम्बन्धेन सर्वाधारे ब्रह्मणि कर्मप्रतिविम्बत्वादेरपि वक्तव्यत्वेन व्यवस्थाया अयोगात् । नियाम कत्वाभिमत कर्ममतिविम्बत्वयोरपि व्ययस्थाद्देतुत्वेन सम्बन्धभेदस्यै- वा नुसरणीयत्वात् । .- किंच अहमज्ञो देवदत्तस्तु जानातीत्यत्र व्यवस्थितव्यवहारे यएवाज्ञानसम्बन्धी विषयः सएव " ज्ञाज्ञौ द्वावजा वीशनीशा " वित्या दिव्यवहारेपि विषयो वाच्यः । नचा हमज्ञ ता, प्रतियोग्य सत्वाप्रकाशाव्यवहार कर्तृत्वं षयः, अनुभवविरोधात् । इत्यत्रा ज्ञानजननीययोग्य- अन्यद्वा एवं जातीयकं वि- किंचा हमज्ञइत्यत्र ज्ञानाश्रयत्वप्रतीता वज्ञानस्य चेतन्यमात्रा श्रयत्वमेव न सिद्धयेत्, वेदान्तप्रतिपाद्यं मा महं नजानामीति अह- मर्थाश्रयत्वं प्रतीयते, तत्रच द्विरूपे कल्पितानात्मरूपान्तःकरणा श्रय त्वासम्भवात् प्रमाणाभूता इयं प्रतीति चैतन्याश्रयत्वं विषयीकरोती ति हि प्रमाणं तत्रोपन्यस्यम् । साचे दावरण निरूपकत्वमात्रं विषयी कुर्या स्वयं तत्र प्रमाणं स्यात् । नतु स्वं प्रत्यावारकाज्ञानाश्रयत्व मद्द मज्ञ इत्यत्र भारत इति तस्य माण्यमुपपद्यत इति चेन्न चिन्मानाeयत्वस्य विषयत्व व म ; चिन्मात्री प्रत्यावरणत्वस्यैव विषयत्वप्रसंगात् । ततश्च ब्रह्ममत्यप्याव : ६४

• शात्रमुक्तावळी । एतेन समस्तदोपनिषेवक वाक्यशतवापि स्थापितः । ननु - कएव माह- ‘अज्ञानाश्रयभूतं ब्रह्म’ इति यम्प्रति तन्नि- रणं प्रसज्येत | अज्ञानाश्रयचिन्मात्रस्यैव जीवत्रह्मरूपेण द्विधा वि- भागे अज्ञानस्य उभवाहितत्ववत् तत्सामान्यंत्र त्यावरणस्य जीवब्रह्मणी उभे प्रत्य ध्यावरणत्वात् । उक्तंहि त्वयैव अज्ञानस्य ज्ञातृत्वभ्रान्त्यादि सामानाधिकरण्यमुपनादयता अज्ञानाश्रयचिन्मात्रस्यैव जीवरूपेण विभक्तत्वा दज्ञानस्य जीवे भ्रान्त्यादि सामानाधिकरण्यमस्ती " ति ॥ 64 ननु तर्हि त्वदुक्तरीत्या सम्बन्धभेदेनैव जीवब्रह्मवृत्तित्वमङ्गी- कुर्मः, तथापि ब्रह्माश्रयत्वसिद्धे रक्षतएव नः पक्ष इतिचेन्त्रः- त्वया चै- aन्य मात्राश्रयत्वांगीकारा त्तस्यैव जीवब्रह्मरूपेण विभक्ततया जीव वृत्तिवांगीकारा तस्यैव ब्रह्मण्यपि सत्वा तस्याज्ञत्वापत्त्या सर्वज्ञत्व - विरोधात् । नतु - ब्रह्मणो जीवाभित्रत्वात " ज्ञाज्ञा " विद्यादिश्रुतेश्व बन्ध प्रयोजक सम्बन्धविशेषेण जीववृत्तित्वं सम्वन्धान्तरेण चित्सामान्यष्ट ते रज्ञानस्य ब्रह्मवृत्तित्वं च कल्प्यत इतिचेत ? त हमज्ञ इति प्रती- तं स्तादृशसम्बन्धविशेषेण प्रतिबिम्बभूत जीवाश्रयत्व सम्भवे चि- न्मात्राश्रयत्वस्या प्रामाणिकत्वप्रसंगात् । किंचैवं साक्षादेव ज्ञानस्य जीवगतत्वे भ्रान्त्यादिसामानाधिकर- ण्यात् ज्ञानाश्रयचिन्मात्राभेदा ज्जीवस्य तद्वतभ्रान्त्यादिसामानाधिकर थ्व मित्येव तदुपपादन मनुपपन्नम् ब्र ( एतेनेति ) जीवं प्रतिब्रह्मस्वरूपावारकत्वेन दोषत्वं मं प्रति नकिचिदावृणोतीति ब्रह्माश्रयम प्यज्ञानं न तत्प्रति दोष इति वीनो- क्त मनन्तरोक्तेनैव निरस्तंम् । नतुब्रह्म ना ज्ञानाश्रयं किन्तु चैत न्यमात्रं, अतो ब्रह्मणो निरवद्यत्व श्रुतिविरोध इति शङ्कते ( नां-बेति ) [ १९ - वा ]

शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ६९ पेधसम्भवः, इति चेत् ; हन्त कि मस्मदुक्तयुक्तया प्रयुक्तो भवान् ब्रह्मा- ज्ञानं निषेधतिः उत स्वमनीषिकासिद्ध वृषळोद्वाहमन्त्रन्यायेन? | पूर्वत्र त्यजाम संरम्भम् | उत्तरत्रापि न ताव निरुपाधिकयो रेकत्र सम्भवः, उपाधिभेदापादितयो रपि न त्वदुक्तयुक्त्या सिद्धिः, नहि देशकालादिभेदेन तयो निर्वाहं पश्यसि तथा दर्शनेपि प्रागुक्तयुक्तयः प्रतिस्पर्धिन्यः । ‘प्रातिभासिको विधिः, पारमार्थिको निषेध’ इत्यपि न [ पालयितुं ] पलायितुं शक्यं निषेधस्या प्यन्तत स्वदुक्तरीत्या प्रातिभासिकत्वात् । , ( प्रयुक्तइति ) प्रेरितइत्यर्थः । ( स्वमनीषिकेति ) वृषळानामुद्वाह- मन्त्रस्यन्यायः वृषळोदाह मन्त्रन्यायः । संबन्धसामान्य षष्ठया मन्त्रखादृश्यं लभ्यते । तत्सादृश्यं च स्वव्याहतिः । किं ब्रह्मव्य- तिरिक्तस्यैवा ज्ञानाश्रयत्वा ब्रह्म नाज्ञानाश्रय इत्युच्यते ? उताज्ञाना- श्रयभूतं ब्रह्मैव नाज्ञानाश्रय इत्युच्यत इत्यर्थ: । ( निरुपाधिकयोरिति ) उपाद्धयनवच्छिन्नवृत्त्यो रित्यर्थः । ( उपाधीति ) परस्परविरुद्धयोरुपाधि भेदा देकाधिकरण वृत्तित्वस्यान्यत्र सम्भवेपि नाज्ञानतदभावयोः प्रति बिम्धोपाधिना त्वदुक्तरीत्या व्यवस्थासम्भव इत्यर्थः । असम्भवश्च प्रा- वोपपादितः । तर्हि संयोगतदभाव घटतदभावादीना मुपाधिभेदा- द्वयवस्था नस्या दित्यत्राह ( नहीति ) ( तथादर्शने पीति ) कालभेदेन व्यवस्थांगीकारेपी त्यर्थः । प्रागुक्त युक्तयः " - नित्यमु क्तत्वविरोधादयः । देशभेदेनतु व्यवस्था नशंका. देशभेदस्यैवा सिद्धेरितिभावः । (प्रातिभासिकोविधिरिति ) अज्ञानसम्बन्धो मिथ्येत्यर्थः । (पारात्थिकइति) अज्ञानाभावः पारमात्थिकइत्यर्थः । (त्वदु क्तरीत्येति) व- या युक्तया । यद्वा-प्रतिपन्नोपाधौ निषेधप्रतियोगित्वरूपत्वदुक्तलक्षण योगादित्यर्थः । 4C अविद्यास्वरूप तदाश्रयत्व तद्विषयत्वादे दुर्निरूपतया अविद्याया मि- त्थ्यात्वात् तत्समानसत्ताकस्य तदभावस्या विद्याश्रये ब्रह्म ण्यसम्भ- , & शास्त्रमुक्तावळी । नचा विद्यास्वरूप तदाश्रयत्वादे दुनिरूपतया तन्निषेवः पार- मार्थिक इति युक्तं तन्निषेधस्य दुर्निरूपतया तत्स्वरूपादिपारमार्थिक- त्व प्रसंगेन विपरिवर्तस्य सुशकत्वा [च] त् । भवतूभयमपि दुर्निरूप त्वा दपारमार्थिकं, का नः क्षति दिति चेन्नः- “ परस्परविरोधेहि न प्र- कारान्तरस्थितिः " इति न्यायस्य सुस्थितत्वात् । ननु गगनकुसुम व देतत्स्यात्, तद्धि नसुरभि ना प्यसुरभीति चेन्नः- तत्र स्वरूपस्यैवा भावेन विधिनिषेधयो रनवकाशात्, अत्रपुन स्वरूपसद्भावात् । अत्रापि तदभावे माध्यमिकविजय [ प्रसंगात् ] स्स्यात् । ततश्चा न्यतर परिशेषे प्रामाणिकेना त्मना निषेधस्यैव स्थितौ विधे रसम्भवः । वात्, तनिषेधः पारमार्थिकएवेति शंका मनूद्य दूषयति ( नचेति ) ( दुर्निरूपतयेति ) अज्ञानस्येवा भावस्या प्याश्रयप्रतियोग्यादि सापे क्षत्वा तस्यच दुर्निरूपत्वा दित्यर्थः । अभावस्य दुर्निरूपत्वेपि ना- ज्ञानस्य पारमार्थ्य, तदपेक्षिताश्रयादे मिथ्यात्वादिति नच वाच्यम्, अभावस्य दुर्निरूपत्वादेवा ज्ञानस्य तदपेक्षिताश्रयादेश्व पारमार्थिकत्वा- पादना दित्यभिप्रायेणाह ( विपरिवर्तस्य सुशकत्वादिति ) ( सु· स्थितत्वादिति ) समानसत्ताको विरोधस्य त्वयाप्यंगीकारादिति भावः । नच प्रातिभासिकव्यावहारिकत्वेन सत्ताभेदः, तत्रापि नि- यामकाभावेन विपरिवर्तस्य दुर्निवारत्वात् । ( स्वरूपसद्भावादिति ) ब्रह्मस्वरूपसद्भावादित्यर्थः । ( माध्यमिकेति ) निरधिष्ठानभ्रमसिद्धे रिति भावः । एवं विपरिवर्तप्रसंगेन सत्यत्वमिथ्यात्वाभ्यां रोधो नसम्भवतीति स्थितम् इदानीं " परस्परविरोधेही ’ न्यायमुपजीव्य युक्त्यन्तर माह ( ततश्चेति ) परस्परवि इत्यादिन्यायेना न्यतरपरिशेष आवश्यके सति निरवद्यत्वा दश्रुति बला दज्ञानाभावांगीकारे तद्विरुद्ध मज्ञानं ब्रह्मणि न सम्भवतः यर्थः । तात्विकनिषेध प्रमाणविरुद्धं व्यावहारिकं सत्त्व मज्ञानस्य ब्रह्मणि , अवि- [१९ वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता प्रमाणा [] विरुद्ध स्तु तत्सम्भव स्त्वादृशां भ्रमेणैव स्यात् । तथाचा दित्येऽन्धतमसमपि कवि दल्पजीवितः कल्पयतीति न प्रामाणिकतत्व स्थिति विरोध: 1 एवंच क्षणभंगादिवादाना मपि यथेष्टं परिग्रहः कार्यः, अर्थ स्थिति मनादृत्या कस्मिकपरिग्रह मात्रेण वेदान्तार्थस्थापनस्य तत्रचाञ्च विशेषाभावात् । युक्तीनांच यथाभिमानं त्रिचतुरकक्ष्या स्थायित्वस्य समानत्वात् । अन्यथा कथ मेकैकशो ऽनन्तस्या त्मचर्ग- स्य तत्तत्सैद्धान्तिक तर्केन्द्र जालव्यामोह वंशवदत्वमिति || इति श्रीकवितार्किक सिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वैकटनाथस्य वेदान्ता चार्यस्य कृतिषु शतदूषण्यां ब्रह्माश्रयाज्ञाननिरासबाद एकोनविंशः । स्यादित्याशंक्याह ( प्रमाणविरुद्धस्त्विति ) वत्र त्वादृशां तत्सत्वभ्रम मात्रमेव, नतु सत्व मस्ति, नहि त्वममात्रा त्तत्रा र्थसत्वं स्यादित्यर्थः । एवं भ्रमस्थले ऽर्थस्या भावादेवा दित्ये ऽन्धतमसकल्पनेपि न तत्सि- द्धि, किन्तु तदभावस्यैव सिद्धिः, अन्यथा तत्रा प्यन्धतमसं लि- दयेदित्यभिप्रायेणाह ( तथाचेति ) युक्तयन्तरमाह ( एववेति ) भ्रम मात्रा दर्थसत्त्वे क्षणभंगादीनामपि कस्यचि मे विषयतया सत्त्वसति तेषामपि परिग्रहः कार्य इत्यर्थः । नित्यत्वश्रुतिविरोधा न तत्परिग्रह- इत्याशंक्य यथा आत्मनो ज्ञानाश्रयत्वश्रुते भ्रान्तिसिद्धार्थ परत्वेन प्रामा वदखि, तथा क्षणभंगवादेपि स्थिरत्वश्रुते स्तद्वादिभ्रमसिद्धस्थैर्य विषवेन वेदप्रामाण्यसमर्थनसम्भवादित्याह (अर्थस्थितिमिति ) न- विज्ञानाश्रयत्वसाधकयुक्तीनां त्रिचतुरकक्ष्यास्थायित्वा तस्य व्यावहारिक सत्त्वमुच्यते क्षणभंगादीनान्तु तदभावा तदपि सत्त्वं ने- Leastirasयाह ( युक्तीनामिति ) क्षणभंगादियुक्तीनां त्रिचतुरकक्ष्या स्थायिभावे दाधकमाह ( अन्यथेति ) शास्त्रमुक्तावळी । यद प्यनुमानमुच्यते - अज्ञानं स्वविषयाश्रयं, कारणानाश्रयप्रत्यक्ष वे त्यावारकत्वात् तमोनीहारवदिति । तत्र किं कारणविघटक- साधारणं ज्ञानप्रतिबन्धकत्व मावारकत्वं विवक्षितम् ? उतसाक्षात्कारमति बन्धकत्वम् ? व्यवहारप्रतिबन्धकत्वंवा ? अस्तीत्यादिव्यवहार योग्यताsभा वापादकत्वंer ? नास्तीत्यादि व्यवहारयोग्यतापादकत्वंवा ? । नाद्यः, कु- व्यादौ व्यभिचारात् । नद्वितीयः, असिद्धेः, अज्ञानस्य ब्रह्मस्वरूपात्म- कप्रकाशे तद्विषयवृत्ता वन्यविषयवृत्तीचा प्रतिबन्धकत्वात् । किश्वनी- द्वारस्य साक्षाज्ज्ञानप्रतिबन्धकत्वे सूर्यावारकनीहारे व्यभिचारः । कु- ड्यादिव दिन्द्रियसन्निकर्षविषयत्वेन तत्त्वे दृष्टान्ततया तदुपन्यासासां- गत्यम् । किश्व - नक्षत्रादि साक्षात्कार प्रतिबन्धक सूर्यालेोकव्यभि चाः । किंच कारणानाश्रयेत्यत्र कारणत्वमेव विवक्षितम् ? उतकार- णतावच्छेदक गोलकम् ? आधे काचादौ व्यभिचारः । द्वितीये मं- दसाक्षात्कारप्रतिबन्धकतारशब्देव्यभिचारः । नतृतीयः, दृष्टान्ते साध्य- वैकल्यातः अन्धकारे सत्यपि सतिघटादिज्ञाने व्यवहारात्; व्यवहार- प्रतिबन्धकामपातादौ व्यभिचाराच्च । नचतुर्थः, अन्धकारे सत्यपि तत्मकारक प्राकालिकज्ञानेना न्धकारसमकालमेव व्यवहारस्य दर्शनात्, स्वगादिना घटादिज्ञाने परोक्षज्ञानेवा तदर्शनाच्च । नपंचमः दृष्टान्त- स्य साध्यवैकल्यादेव ॥ , इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासमधिगत परावरतत्वयाधात्म्येन तदेकदेवतेन तवरण परिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्या परनामधेयेन रामानुज दासेन विरचित शतदूषणी व्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां ब्रह्माश्रयाज्ञाननिरास् एकोनविंश रस्कन्धः । [२० - बा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । श्रीरस्तु | श्रीमते रामानुजाय नमः । श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः । शतदूषणी । अथ विंशो वादः ॥ श्रुतिगण शिरो निष्णातानां स्वसत्वमभीप्सतां श्रवणमननध्यानै रध्यक्षतश्च चकास्तियत् । अमतमिति यद्भूम्ना मन्तव्यता मवगाहते भवभयतमः प्रत्यासेधं भजेमहि तन्महः ॥ * ॥ प्रतिष्ठा खाक्षा द्यो जगति विदित स्सर्ववचतां समस्तान्तयोमी गुणविभव संख्योज्झिततया । अवेद्यः कात्स्न्येन श्रुतिभि रुदित स्तत्र मनसः प्रतिष्ठा म्मे दद्युतिगणशिरो देशिकगिरः ॥ गुणै रगणितै भव स्वय मचिन्त्यवाचः पदम् निदर्शन मवेद्यताश्रुतिपदस्य यो ब्रह्मणः । धूलकुलभूषणे गुरुवरे परं तत्र मे रानिधिरौ मुदा विहरतां सदा मानसम् ॥ ( श्रतिगणेति ) शेषभूतस्वरूपस्य ना किंचि कुर्वत श्शेषत्वमि ति न्यायसिद्धं य स्कैंकर्यरूपं सत्त्वम् । यद्वा स्वाभाविकरूपं, गु- णाष्टकाविर्भावः । तस्य संकोचोहि कर्मनिबन्धनः । या- सत्त्वं- इत्यायनुरोधात् । अम- तमित्यादिश्रते स्वेद्यत्वप्रतिपादकत्वेन पराभ्युपगताया स्तात्पर्य “ब्रह्मज्ञानम् । " अस्ति ब्रह्मेतिचेद्वेद 吵嘴 • माह अमतमिति ) एषाश्रुति रित्यर्थः । ’ यद्भूमामन्तव्यता’ मिति शास्त्रमुक्तावली । ን यदाहु:- अनुभूति स्त्रयम्प्रकाशा, अनुभूतित्वात् अ- नुभूते रनुभाव्यत्वे घटादिव दननुभूतित्व प्रसंग इति । तत्रताव दनुभूतिशब्दस्या र्थावगतिहेतुत्वे व्याघातः अहेतुत्वेपि पुनर्व्याघात इत्या बालगोपाल मुपलभ्यम् ।

स्वयं प्रकाशेत्यनेन किं स्वव्यवहारे स्वाश्रयस्य कदाचि स्वगो गोचरानुभूत्यन्तर नैरपेक्ष्यमात्रं साध्यते ? उत सर्वदा सर्वस्य स्वगोचरानुभूतिविरहः ? नाद्यः, “सिद्धसाधनात् । वयमपि संविदो ?‘नाद्यः विषयप्रकाशनवेळायां स्वाश्रयं प्रति संविदन्तरकर्मतामन्तरेण प्रकाश मंगीकुर्मः । तदिदं सिद्धसाधनत्व मभिप्रेत्याह " यत्त्वनुभूते स्वयं प्रकाशत्व मुक्तं तद्विषयप्रकाशनवेळायां ज्ञातुरात्मन स्तथैव " इति । पाढे - भूम्नः, अमन्तव्यतां अपरिच्छेद्यता मित्यर्थः । भूम्ना 6 मन्तवता मिति पाठेतु - यस्य - ब्रह्मणो भूम्ना, तस्या मन्तयता मवगाहत इत्यर्थः । भूम्नो मन्तव्यता ’ मिति पाठ स्सुगमः | ( व्याघातइति ) अवेद्यत्वमेव स्वप्रकाशत्वमिति ते रभिधानादिति भावः । अनुभूतिपदस्य बोधकत्वे सिसाधयिषितावेद्यत्वविपरीत वे. द्यत्वसिद्धया प्रतिज्ञाया व्याघातः, अबोधकत्वेच तेन वाक्येना नुभू- ते वेद्यत्वावेधना दिष्टासिद्धया प्रतिज्ञाया व्याघात इत्यर्थः । नतु- यत्त्वनभूते " रित्यादिसिद्धसाधनपरं भाष्यं - तदनुपपन्नमिव प्र. काशान्तरविषयत्व सामान्याभावस्या सिद्धेः ; विषयप्रकाशवेळाया मपि यज्ञदतीयज्ञानस्य देवदत्तादिज्ञानान्तरविषयत्वात् मान्याभावस्य सत्त्वे ऽसत्त्वेच " ज्ञातु रात्मान १ इत्यनुप नम् नहि किंचिद्वस्तु कंचित् त्यस्ति कंचित्प्रति नास्तीति सम्भवतिः इत्याशंक्य - उक्तप्रकारेण विकल्प्य दूषणपरं । यत्त्वि त्यादिभा- ध्य मित्याह ( तदिदमिति) उपसंहारभाष्ये " वक्तं नशक्यत त्युक्ते-

किंच " [२०-वा] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । अतएव येनाम स्वयम्प्रकाशत्व निवृत्ता वनवस्थादिप्रसंगा स्ते भ- वन्तु सम्यंचो नवेति तत्रा स्माभि रिहों दासि | परानुभवस्य नापि द्वितीय: प्रत्यक्षविरोधात् । तदाह ; हानोपादानादिलिंगका नुमानज्ञानविषयत्वात् स्वानुभवस्याप्यतीत स्या ज्ञासिषमिति ज्ञानविषयत्वदर्शनाच्च " इति स्ववचनविरोध- मभिप्रेत्याह “ अतो नुभूतिश्चे त्स्वतस्सिद्धेति वक्तुं न श- क्यते " इति । तथाहि – ’ अनुभूतिस्स्वयम्प्रकाशे ’ त्यत्रा नुभूतिशब्दः क- स्यचिद्बोधको नवा ? बोधकत्वेप्यनुभूतिरूप ब्रह्मस्वरूपबोधक स्त- दन्यबोधको वा ? ब्रह्मस्वरूपबोधकत्वे सिद्धं तस्य तज्जन्यसंवित्कर्म- तया प्रकाशमानलं । प्रकाशमानं स्वरूप मनेना नूद्यत इति- चेन्न ;

• तथा प्यनुवादात्मक संवित्कर्मतया प्रकाशमानत्वस्य दुरप- हृवत्वात् । अन्यथा तदनुवादत्वस्या सिद्धिप्रसंगात् । ततश्च प्रति- ज्ञापदयोः फलप्रतिपादनाभ्यां व्याघातः । तदन्यबोधकत्वेतु तस्यैत्र स्वयम्प्रकाशत्वं प्रतिज्ञातं स्यात् । ततश्च सिसाधयिषिता सिद्धि रर्थान्तराख्यं निग्रहस्थान मपसिद्धान्तश्च प्रसज्येरन् । कस्यचिद- स्तात्पर्यमाह (स्ववचनेति) स्ववचन विरोधमेवो पपादयति ( तथाही ति) (प्रकाशमानमिति ) ’ स्वत’ इतिशेषः । अनुवादपदजन्यज्ञानंच वृत्तिरूपमेवेति तद्विषयत्वेपि न स्वप्रकाशत्वभंगइतिभावः । (तथापीति) अनुवाद दजन्य ज्ञानपर्यतस्य संवित्त्वस्य प्रत्यक्ष सिद्धत्वा न तस्थं सं- विदन्यत्व मिति तद्विषयत्वे स्वप्रकाशत्व भंग एवेतिभावः । ( अन्यथेति ) अनुवादन्य संविदभावे तम्यानुवादत्वमेव नस्यात्; प्रकाशितार्थ प्र- काराकस्वा नुवादत्वात् ज्ञानजनकत्वस्यैवा भावे तदसंभवादिति भावः । ( ततश्चेति) फलपद मवेद्यत्वरूपसाध्यपरं । प्रथमपदनानुभूतिविष- ๆ७२ शास्त्रमुक्तावळी । प्यबोधक इति पक्षे त्ववाचकप्रयोगा निरर्थकनिग्रहस्थानप्रसंग: । तोश्वा श्रयासिद्धिः । एवं हेतुसाध्य प्रतिपादकशब्दावपि संविदन्त्रित हेतुसाध्य प्रति पादकावि त्यभ्युपगन्तव्यम् । अन्यथा त्वप्रतिपादकत्वेवा ऽ न न्वितप्रतिपादकत्वा निरर्थकापार्थक निग्रहस्थानापातात् । अत स्तदन्वित हेतुसाध्यप्रतिपादने तयोर प्यनुभूति विशेषकत्वा ताभ्या मपि वेद्यत्वं फलितं । अत स्साध्यहेतुवाचिपदयोः फलप्रतिपादनाभ्यां - विरोधः । अतो नुभूते रनुभाव्यत्वे घटादिव दननुभूतित्व प्रसंग इति तर्कोपि स्ववधाय कृत्योत्थापनं । प्रागुक्तप्रत्यक्षेण तत्रत्यानुभूति शब्देनैवचा नुभूते रनुभाव्यावस्थिता वननुभूतित्व प्रसंगात् । एतेना वाच्यत्वमपि ब्रह्मणो निरस्तं मन्तव्यम् । यक ज्ञानजननात् द्वितीयपदेनच तनिषेधा प्रतिज्ञास्थपदयोः पर- स्पर व्यावातइत्यर्थः । (हेतेरिति प्रतिज्ञावाक्येन पक्षस्याप्रतीतज्ञ [रज्ञा] नासिद्धिरित्यर्थः । (अन्यथेति ) “ अनन्वित प्रतिपादकत्वेवे " विशेषणाभावे विशेष्याभावेवेत्यर्थः । ११ त्यत्र- ननु-संविदन्वित हेतुसाध्यप्रतिपादनेपि विशिष्टस्यार्थातरत्वेन सं- विदः प्रतिपादनाभावा न दोष इत्यत्राह ( तयोरपीति) विशेषकं तत्संस- गंप्रतीतिजनकं । विशिष्टं न पदार्थांतरं तथात्वेच संविदो नस्वीकारात्व सिद्धिरितिभावः । (अतइति) ‘स्व’ पदं हेतुपरं । हेतुसहकारित्वाभिमत तर्केण हेतोरेवो वादः प्रसज्येतेत्यर्थः । प्रसंगादाह (एतेनेति) अध्याद्यप्र- स्थापकपदैः पक्षीभूतानुभूतिप्रतिपादनादित्यर्थः । नच लक्षणापि त. प्रतिपादन संभवात्कथ मवाच्यत्वसिद्धि रिति वाच्यम् । अवेद्यश्ववाचि- [२० -वा] शतदृषणी - चण्डमारुतसहिता । किञ्च यदनुभाव्यं [ तदननुभूति] न तदनुभूतिरूपं, यथा घट इति व्यतिरेकदृष्टान्तेपि स्वदुक्तन्यायेना नुभाव्यत्वप्रति क्षेपस्य शक्यत्वा त्साध्याव्यावृत्तो दृष्टान्त स्स्यात् । घट स्वयं प्रका शो घटत्वात् घटस्यानुभाव्यले पटव दघटत्व प्रसंग इति वियात जल्पस्य दुर्वारत्वात् । एवं च क्रमेण सर्वस्यापि स्वयम्प्रकाशत्वमाया तमिति तदनुविधायि सत्यत्वादिप्रसंगश्च दुस्तरः । घटो ऽ नुभूयते पटोनुभूयत इत्यनुभाव्यतयैव घटादि: प्रकाशत इति चेत् ? अनु- भूतिरपि परगता स्वगताचा तीता नागतकालयो नुमान शब्दसं- स्कारादिजन्य संविदन्तरकर्मतयैव भातीति तुल्यम् । अनुभूते स्तुभाव्यत्व प्रतीति श्रन्तिरिति चेत् ; व्यत्वप्रतीति भ्रान्ति र्न देवानां प्रियस्य : । ततश्च परमार्थानुभाव्यल प्रतिक्षेपे घटादेरपि परमार्थानुभाव्यत्वरहितत्वा द्वयतिरेक दृष्टान्ता किं घटादे रनुभा- ७३ स्वप्रकाशादि पदानां लक्षकत्चे ब्रह्मणो वेद्यत्व प्रसंगात् । ( एवञ्च - क्रमेणेति ) एव मावाभ्यां ब्रह्मघट्यो स्स्वप्रकाशत्वसाधनव दत्येन केनचि त्कुड्यं व्यतिरेकदृष्टान्तीकृत्य पदस्य स्वप्रकाशत्वसाधने तदन्येनापि केनचि कुसूलं व्यतिरेकदृष्टान्तीकृत्य कुड्यस्यापि स्वप्रकाशत्वसाधने एवन्तत्तदन्यः पुरुषे स्तत्तदृष्टान्तानां तथैव सा- धनं सुशकमित्यर्थः । अनेना भाससमानयोगक्षेमत्व कथनेना प्रयो जकत्वं फलितं । ( देवानां प्रियस्येति ) ’ देवानांप्रियइत्यत्रच षष्ट्या लुग्वक्तव्य इत्यलुक्कू, मूर्खस्येत्यर्थः । देवशब्दो मूर्ख वाची, “मूखाच मियो मूर्खएव भवती " ति कैयटेभिधानात् । यद्वा-शास्त्रान- विज्ञस्येत्यर्थः । “अथवा सुखसक्ततया शास्त्रानभियोगो नेन प्रतिपाद्यत " इति कैयट एवाभिधानात् । ( तलश्चेति ) घटादेरपि पारमार्थिकानुभा- व्यत्वस्याभावाद् ब्रह्मणि तदभावसाधने व्यतिरेक दृष्टांतासिद्धिरि- तिभावः । तत्परिहारार्थ मपारमार्थिका नुभाव्यत्व व्यतिरेक साधने दूष ७४ शास्त्रमुक्तावळी । सिद्धि: । निषेद्ध्यस्य क्वचिद प्यप्रसिद्धे निषेधासिद्धिश्व | अपरमा- र्थानुभाव्यत्वप्रतिक्षेपे सिद्धसाधनत्वं स्वपक्षविरोधश्व | अन्यथा तद्वि- पयशास्त्रानुमाना धनारम्भप्रसंगात । ततएवा नुभाव्यत्वमात्र निषेधो प्यशक्य: ॥ किञ्च – यदि परगतानुभूति नीनुभूयते कथं शब्दार्थसम्ब वग्रहः ? परबुद्धिविशेषानुमानेनैव हि सर्वत्र सिद्धे कार्ये वा व्युत्पत्तिः । एवंच व्युत्पत्ते रशक्यत्वा चेष्टाशब्दयोः प्रमाणकोटिनिक्षेपएत्र न स्यात्, परस्पराभिप्रायानभिज्ञतया वादिनो शुष्ककलहएव स्यात् । परस्पराश- यपरिज्ञानादेवच सर्वो लौकिको व्यवहारः, त्वत्समानानां च पशुमृ. गादीनां भयाद्युत्पत्तिश्च । तदेतत्सर्व मभिप्रेत्योक्तं " परानुभवानु- मानानभ्युपगमेच शब्दार्थ संम्बन्धग्रहाभावेन समस्तशब्दव्यवहारो “छेदप्रसंग: " इति । " आचार्यस्य ज्ञानवत्ता मनुमाय तदुपसत्त्या दिच क्रियते " इति भाष्यं " शिष्यस्यच व्यवहारविशेषादिभि माह ( अपरमार्थेति ) अनुभूते रेकत्वेपि व्यावहारिकभेदांगीकारा तद्वि- यत्वेना पारमार्थिका नुभाव्यत्वं घटादाविवा भ्युपगतमेवेति भावः । ( अन्यथेति ) नच वृत्त्यर्थतया शास्त्रसार्थक्यं, तथासति वृत्त्यवच्छिन्न चैतन्य विषयत्वेना वेद्यत्वापत्तेः । चैतन्याविषयत्वेच तदवच्छेदक वृत्त्यर्थ मपि शास्त्र मनर्थकस्यादितिभावः । सामान्यतोऽनुभाव्यत्वमात्र निषेधेला- भ्यवदादौ व्यतिरेकव्याप्तिग्रह सम्भवेपि उक्तबाधा न तत्साधन सम्भवइ- त्याह (ततएवेति) (व्युत्पत्तेरिति ज्ञानसम्बन्धस्येत्यर्थः । शब्दस्य ज्ञकाशत्व त्वं ज्ञानेन सम्बन्धः, चेष्टायाश्च ज्ञानजन्यत्वं । चेष्टायाः प्रमाणको भिमत पोज्ञानानुमापकत्वं । “भयाद्युत्पत्तिश्चे” त्यनन्तरं नस्यातामितिशेषः स्याद्य- पवाक्यस्थ क्रियाया बुद्धिस्थतया नस्याता मित्यध्याहार सुखेन त तीत्यभिप्रायेण तदप्रयोगः । वेद्येपि वेद्यत्वे वेद्यत्वा नंगीकारा ववाचि- [२०- बा] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता ।

रन्यथाज्ञानादिक मनुमाय तस्मै तत्वमुपदिश्यत " इत्यस्योपलक्षणम् । तदेव मनुभूते रन्यस्यवा वेद्यत्वं नास्तीति प्रतिज्ञानं स्वव्याघातकत्वा साधनांग मिति || ननु- वेद्यत्वं वेद्यं नत्रा ? आद्ये वेद्यत्वस्य वेद्यत्वान्तराश्रयत्वेनान- चस्था | अन्यथा वेद्यत्वाभावे वेद्यमेव नस्यात् । उत्तरनाबेद्यत्वं कचित्त्वयापि प्रतिज्ञातं स्यात् । इति चेत् ? हन्त किं [ तर्हि ] वेद्यत्वस्य वेद्यत्वांतरप्रतिक्षे पेणा वेद्यत्व समर्थनार्थ मयं प्रयासः ? उत्तवेद्यत्वमेव किमपि नास्तीति तत्स्वरूपप्रतिक्षेपार्थे ! अश्रान्यार्थ ? अनर्थकोत्रेति | आधे स्वदुक्तानु मानस्य सपक्षेसति, तत्रावर्तमानत्वा त्सर्वानुमता साधारणाख्याभास- स्वप्रसंगः। तत्र साध्यवृत्तिर्मित्ध्याभूतेति परिहारइतिचेत् ? तर्हि, तस्य चेद्यत्वमेवायात्तमिति निरर्थका स्सन्नाहा: । अनुभूतावपि च भवता मत्रे- चत्वलक्षण साध्यवृत्ति मिथ्याभूतैव, निर्धर्मकत्वाभ्युपगमात् ; तय स्वरूपत्वाभ्युपगमेच विवादएव नस्यात्; इत्यादिक मन्यत्र ग्राह्यम् । नापि द्वितीयः, वेद्यत्वस्वरूपापह्नवेन सर्वस्यापि वेद्यत्वप्रतिक्षेपे पुनर- प्यसाधारणत्वप्रसंगात् । भ्रान्तिसिद्धं वेद्यत्वं तत्र विद्यतइति चेत् ? तद- स्थेत्याशंक्य-तथासति वेद्यत्वं वेद्यमेव नस्यादित्याहाँ अन्यथेति ) (उ- सरवेति ) सवचा ननुभाव्यत्वस्य स्वचि त्वया प्यंगीकारात् ब्रह्मणो मया वत्साधने कः प्रद्वेषइत्यर्थः । ( आद्यइति ) " सर्वानुमते " त्यनेन व्यतिरेक्यनुमान मस्माभि " मूखा तमिति सुच्यते । साधकतया सवाभिमत मस्माकं न सम्प्रति- विज्ञस्येयं अस्मदुक्तबाधक न्तूभयसम्प्रतिपत्त्रमिति भावः । ( aaiति ) इति कै durai तस्य वेद्यावं सत्यमिति वेद्यत्वस्य वेद्यत्व व्यत्वस्यासो व्यर्थ इत्यर्थः । ( अनुभूताविति ) तथाच तादृशसाध्य तिभावपि सत्त्वा दसाधारण्यं स्थिरमेवेति भावः । ( सस्येति ) शास्त्रमुतावळी | नुभूतावपि समानमेव । तत्प्रतिक्षेपे हापसिद्धांत प्रतीतिविरोधादयः । नतृती अन्यस्य कस्यचि दनुपलम्भात् । चतुर्थस्तु परिशिष्टोऽस्मर्दिष्टइति । यः, एतेन - वाच्यत्वं वाच्य मवाच्यं वेत्यादि प्रलापोपि प्रत्युक्तः । यच्चा प्रसिद्धविशेषणत्व परिहारार्थी - वेद्यत्वं किंचिन्निष्टात्य न्ताभाव प्रतियोगि, धर्मवात, घटत्वव दिति सामान्यत स्साध्यप्र- सिद्धि साधकत्वेनोक्तमनुमानम् ; तदपि प्रत्युक्तं किंचिच्छब्देन तंत्र तस्य वेद्यत्वापादनात् किंचित्व धर्मेणानैकान्त्य प्रसंगाच । नहे किंचि च्छन्दवाच्यस्य किंचित्वं नास्तीति वक्तुं शक्यं, बेद्यत्वादेरपि तथा पवप्रसंगेनाश्रयासिद्ध्यादि प्रसंगात् । किंचित्रामात्रेच न किंचि देव भवेदिति तुच्छत्वमेव प्रसज्येत । तथाच तन्निष्ठात्यन्ताभाव प्रतियोगित्वसाधने भवतो न विवक्षितविशेषसिद्धिः । किंच सामान्यतः कस्यचि द्वेद्यत्वं नास्तीत्येतावति साधितेपि किंचिच्छन्दार्थोनुभूतिरिति कुतो वसीयते । पूर्वोक्ताबिगी - तहेतुवैभवादिति चेत् ? तर्हि - घट स्स्वयम्प्रकाशो घटत्वा दित्यादि- हेतुनापि घटादिविशेपपरिग्रहा दुर्वारः । अनुभाव्यत्वप्रतीति सदस- 45 स्वरूपस्योभयसम्मतिरन्नत्वादिति भावः । ( तत्रैवेति ) तत्रैव प्रयोग- इत्यर्थः । “तस्थ” - किश्चिच्छन्दार्थस्य । " बेद्यत्वादेरित्यादिपदेन धर्मत्वं हेतुर्गुद्यते । आश्रयासिद्धयादी " त्यादिपदेन स्वरूपासिद्धि गृहा- ते । ( विवक्षितेति ) तुच्छव्यावृत्त किंचिन्निष्टात्यन्ताभाव प्रतिष्प्रेश्व- मेव साध्यतया विवक्षितमिति भावः । टिश किंच किं प्रपंचमिथ्यात्वे सिद्ध एतदनुमानं ? उतासिद्धे ? | नाद्यः, सिद्धसाधनात् । द्वितीयेपि किं वेद्यत्वं नाना ? उतैक? | नाद्यः, सिद्धसाधनादेव | एकाधिकरणनिष्ठ यावद्विशेषाभावप्रतियोगित्व सि [२० वा] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । ७७ द्धयेऽनुमानमितिचेत् प्रत्येकं सर्वेषां भिन्नभिन्न किंचित्पदार्थनिष्ठा त्यन्ताभावप्रतियोगित्वसिद्धयापि साध्याभावाना मैकाधिकरण्य स्वा सिद्धेः 1 नच वेद्यत्वत्वमेकाधिकरण निष्ठात्यन्ताभावप्र- तियोगितानतिरिक्तवृत्तीति सादयते ; प्रमेयत्वादौ व्यभिचारात् । प्रमेयवस्था ननुगतत्वे प्रमेयत्ववादी व्यभिचारात । प्रत्येकमसिद्धानां वेद्यत्वाभावानां समुदायस्य ब्रह्मणि साधनसम्भवेनो क्तानुमान वैयर्थ्या | उक्त व्यभिचारादेव वेद्यत्वत्वस्याभावप्रतियोगितावच्छेदकत्व साधनेन सामान्याभाव साधनमपि निरस्तं । न द्वितीयः प्रमेयत्वादौ व्यभिचारात् ॥ यदाह नवीनः प्रमेयत्वादेरपि स्वस्मिन् सम्बन्धाभावेन स्व वृत्त्यत्यन्ताभाव प्रतियोगित्व मस्त्येव, प्रमेयत्वं [त्वे ] प्रमेय [व] मिति धीस्तु प्रमेयत्वान्तर विषयेति । तन्न तथासति वेद्यत्वस्यापि ना नात्वेन पूर्वोक्तसिद्धसाधनात् ॥ तन्त्र

यदप्युक्तं प्रमेयत्व स्यैकत्वेपि भेदो भिन्नः घटाभावे घटनास्ती ति बुद्धिवत प्रमेयत्वस्वरूपमेव प्रमेयत्वं प्रमेयमिति धीविषय इति । स्वरूपस्यैवा भावव्यवहारालम्बनत्वव द्यावदभावकार्यकारि तया स्वस्मिन् घटाभावा भावात्मक घटविरोधित्व प्रमेयत्व विशि ष्टव्यवहारालम्बनस्य स्वरूपस्य स्वस्मि स्तदभावविरोधित्वात् । अन्य- था " नेहनाने " ति ब्रह्मणि प्रपंच निषेधेपि ब्रह्मणएव प्रपंचाभाव तया ब्रह्मणि पारमार्थिक प्रपंचाविरोध प्रसङ्गात् । तथाच प्रमेयत्वे व्यभिचारएव । किच व्यधिकरण धर्मावच्छिन्नाभावस्य केवलान्वयिन सत्व- यैव साधना तत्रापि व्यभिचारः । किंच अवेद्यत्वस्य ब्रह्मस्वरूपताभि- धाना तस्यचा वृत्तित्वा द्वाधः । शास्त्रमुक्तावली । द्भावाभ्यां वैषम्यन्तु परिहृतम् । तर्कानुग्रहसदसद्भावाभ्यां वैषम्यमिति वेत् ? कोसौ तर्कः ? अनुभूते नुभान्यत्वे घटादिव दननुभूतित्व प्रसङ्ग इत्युक्त रूप इतिचेन्न; - घटादावपि तथाविध तर्कस्यो दा हृतत्वात् । किंच - यदि घटादिव दनुभूते नुभूतिलक्षण विरहस्स्या तदा ननुभूतित्वं युक्तं नपुन रनुभाव्यत्वमात्रेण तत्सिद्धिः; तस्य तदप्रयोजकत्वात् । नचानुभाव्यत्वे नुभूत्तिलक्षणविरहस्स्यादिति वक्तुं शक्यं, अनुभवान्तरानुभाव्येपि परानुभवादौ स्वसत्तयैव स्वविषय रूपस्य स्वसत्तयैत्र स्वाश्रयम्प्रति प्रकाशमानत्वरूपस्य वा कस्यचि दनुभूतिलक्षणस्य स्वानुभवसिद्धस्या नपगमात् । तद- बस्थानेचा नुभूतित्वस्या नपायादिति । तदिदमुच्यते - " नचान्यवि षयत्वेऽननुभूतित्वं " इत्यादिना । भासकत्व किंच योय मनुभाव्यत्वे निष्टप्रसंग स्सोननुभाव्यत्वेपि समान इति प्रतितर्कप्रतिघातः । अनुभूते रननुभाव्यत्वे गगनकुसुमादिव द ननुभूतित्वप्रसंगइति । तुच्छत्वात्तत्राननुभूतित्वं नत्वननु भाव्यत्वादिति साध्यसमव्याप्तंयभावेनो पाधित्वायोगात् । नह्यनुभूतिव्यति चेन्न ; 6 रिक्तेषु तुच्छ त्वयाभ्युपगम्यते । तत्रत्य मननुभूतित्वं तत्प्रयुक्तमित्ये- तावन्मात्रं विवक्षित मिति चेत् ? तर्हि घटादिगत मप्यननुभूतित्वं तत्त द्वस्तुप्रतिनियत घटत्वादिप्रयुक्तं नत्वनुभाव्यत्वनिबन्धनमिति स्यात् । १ (घटादावपीति) तर्कस्या भाससमान योगक्षेमतोक्त्याऽनुभाव्यत्वस्या ननुभूतित्वे प्रयोजकत्व मुक्तम् इदानीं तर्कस्य सोपाधिकत्व मा- इ ( किंचेति ) अत्र लक्षणविरहो लक्ष्यतावच्छेदकविरह प्रयोजक- तयाभिमतः । ( साध्य समव्यापत्यभावेनेति ) घटादौ व्यभिचारेण सा ध्यव्यापकत्वाभावादित्यर्थः । खपुष्पत्वाद्यवच्छित्रा ननुभूतित्वव्याप कं तुच्छत्वमुपाधि स्स्यादिति शंकते ( तत्रत्यमिति ) नन्वसत्त्वस्या [२० घा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । K आश्रयाभावो धर्माभावे प्रयोजकोभवितुमर्हति निराश्रयधर्मसिद्ध्य योगात ; नपुन राश्रयगत धर्ममात्रसद्भाव इति चेत् ? तर्ह्यनुभाव्यत्व मपि घटत्वादिव न्नाननुभूतित्वप्रयोजकमिति स्यात्, धर्ममात्रत्वाविशेषात् । व्याप्तयाविशेष इति चेन्न ; सहचारमात्रस्य व्याप्तित्वाभावात् । नह्यननुभाव्यत्वानुभूतित्वयोः कश्चि द्विरोधो दृष्टः, येन नियम- स्सिद्ध्येत्, साहित्यमेव परगतानुभवादिषु दृष्टम् ।

Ang किंच अनुभूतेरेवा नुभाव्यत्वे ऽवश्यम्भावि न्यननुभू तित्वंप्रति कथमनुभाव्यत्व स्योपाधित्वं ? अनुभाव्यत्वस्याभावेपि स्वप्रकाशत्वादेवा नुभूते रसत्वं नप्रसज्यतइति युष्माभि रभ्युपेतव्य मिति चेन्न : — तथापि स्वप्रकाशसिद्धेय मनुभूति रित्येवं रूपा नुभूति विषयतामन्तरेण तत्सत्वस्य व्यवस्थापयितु मशक्यत्वात् । इदमखिल मभिसन्धायोक्तम् - " घटादेरप्यज्ञानाविरोधित्व मेवा ननुभूतित्व निबन्धनं नानुभाव्यत्व मित्यास्थीयतां " इति । नचास्य साधनव्यापकत्वं अनुभाव्यतया भ्युपगन्तव्ये परानुभव स्वरूपे } 1 ७१ ननुभूतित्वव्यापकत्वेनो पाधित्वं नोच्यते किन्त्वसत आश्रयत्वा सं भवा न तत्रा नुभूतित्व मित्येतावदेवो च्यत इति शङ्कते ( आश्रया भाव इति ) ( किंचानुभूतेरिति ) अनुभाव्यत्वाभावे नुभूतेस्तुच्छत्वेन सर्वशून्यत्वप्रसंगइति अनुभूतेरनुभाव्यत्वएवे " ति योजना 1 भावः 66 66 99 अवश्यम्भाविनी 1 एवकारविवरणं ति अथवा- यद्वा - त्वया ननुभाव्यत्वेन सिषाधयिषिताया एवेत्यर्थः । अनुभूतेरेवानुभाव्यत्व मावश्यकम्, नत्वन्यस्य कस्यचित, तस्यान- नुभाव्यत्वेन शून्यत्वेपि दोषाभावात् अनुभूते स्त्वननुभाव्यत्वे सर्व- शून्यत्व मवर्जनीयमिति भावः । ( युष्माभिरिति ) सिद्धान्तेपि स्वप्रकाश वांगीकारादिति भावः । ( अस्येति ) अज्ञानाविरोधित्वस्येत्यर्थः । सा- ८० तदभावदर्शनात् । नच शास्त्रमुक्तावळी | साध्यसमव्याप्ति हानिः अनुभूति व्यतिरिक्तेषु सर्वेष्वपि साक्षा दज्ञानविरोधित्वाभावात् । अनुभाव्य त्वे नुभूते रज्ञानाविरोधित्वमपि प्रसज्यतइतिचेत् ? अननुभाव्यत्वेपि गगनकुसुमादिव तत्प्रसङ्ग स्तदवस्थः । असत्त्वप्रयुक्तं तत्राज्ञाना विरोधित्वमिति तु दत्तोत्तर प्रायमेव । Cà P एवं ’ अनुभूति रनन्याधीन व धर्मव्यवहारा, रव सम्बन्धा दर्थान्तरे तद्वर्म व्यवहारहेतुत्वात् ‘, आलोकादावज्ञान- धनम् अननुभूतित्वप्रसंजकं वेद्यत्वम् । ननु विरोधिनि साध्याव्यापकतेत्याह ( नचेति ) साक्षा दज्ञानविरोधित्वमु पाधिः । नचालोकादि स्वाक्षादज्ञानविरोधी, ज्ञानद्वारैव तथात्वात् । ज्ञानस्यैव साक्षादज्ञानविरोधित्वस्य तैरेवाभिधाना दिति भावः । ( दत्तो [उक्तो] तरप्रायमिति ) तत्रत्य मननुभूतित्वं तत्प्रयुक्तमित्यादे दूषणेनेत्यर्थः । ( एवमनुभूति रित्यादि ) ( एवमनुभूति रित्यादि ) अत्रानुमानद्वयं वि वक्षितम् । अनुभूति रनन्याधीन स्वधर्मा, स्वसम्बद्धा दर्था- न्तरे तद्धर्महेतुत्वात् ; रूपवत्, परत्र चाक्षुषत्व हेतुर्हि रूपं - स्व. चाक्षुषत्वे सजातीयानपेक्षं । अनन्याधीन स्व व्यवहारा स्व सम्बन्धा दत्थान्तरे तद्व्यवहारहेतुत्वात, रूपवदिति । rate मनुगृहीत माचायैः अनुभूतिरित्यादिना : नुमानद्वयं ग्रन्धलाघवार्थ मविभागेनोक्तम् । अनुभूति रनन्याधीन स्व धर्मा, स्व सम्बन्धादर्थान्तरे तद्धर्म हेतुत्वात् अनुभूति रनन्याधीन स्व व्यवहारा- स्व सम्बन्धा दधान्तरे तद्व्यवहार हेतुत्वात् इत्येवं विभागः । अत एवहि " पत्रव्यवहारविशेष हेतो स्स्वस्मिन्नपि तद्व्यवहारहेतुत्वं " इत्युत्तरत्र वक्ष्यति । प्राकट्यमभ्युपगम्य तदुपजीवनेन मथमनुमानमु- क्तं । तद्नुपजीवनेन द्वितीयं | प्राकट्याभ्युपगमस्य नवप्रकारता वि [२० - वॉ] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता ८१ रोधित्वं, तस्य ज्ञानानुमापकत्वा नभ्युपगमात्, धर्मवत्त्वे ऽनन्याधीन धर्मवत्त्वेच साध्ये सिद्ध साध्यता स्यात्, अनुभूतित्वादिधर्माणां हेत्वंतर नैरपेक्ष्यति । नह्यनुभूतित्वजाति हैंत्वधीना, नित्यत्वात् । जात्यनभ्युपगमे यनुभूतित्वस्यानुभूति सामग्री व्यतिरिक्त हेत्वनपेक्षत्वा सिद्ध साध्य- त्ता | अतोनन्याधीन स्वधर्मेत्युक्तं । स्वस्य धर्मः- स्वत्पाद्यतया सम्बन्धी धर्मः स्वधर्मः परत्र स्व साध्य धर्मात्यंत सजातीय धर्म इत्यर्थः । अर्थातरे तद्धर्म हेतुत्वादिति हेतूक्तेः । स्वधर्मशब्दनिर्दिष्टधर्मेोहि तच्छन्दो- क्तः । परत्र स्वसाध्य धर्मात्यंत सजातीय स्स्वस्मिन्नवश्यम्भावि धर्म स्वधर्मत्वेन विवक्षितः । अतएव स्वस्मि त्रपित्वानापादना दू दृष्टान्तस्य साध्यविकलत्व शंका व्युदस्ता स्यात् । दण्डान्तर निरपेक्षं स्वस्मिन् दण्डित्व मनापादयति दण्डे- व्यभिचारश्च परिहत स्स्यात् । अन्य शब्दश्व स्वात्यन्त पस्य सजा- तीयान्यपरः, अन्यथा हेतुमात्र निरपेक्षत्वे दृष्टान्तस्य साध्य विक- लत्व प्रसंगात् । चक्षुराद्यपेक्षंहि रूपस्य चाक्षुषत्वं । तादृश हेत्व पेक्षा नियमराहित्य मनन्याधीन शब्देन विवक्षितं । अन्यापेक्षा मात्र विरहे साध्ये परज्ञानस्या तुमेयत्व दर्शनेन बाधितत्व प्रसंगात् नहि ज्ञानान्तरा गोचरत्व मेतदनुमानसाध्यं । अपितु स्वात्यन्त स जातीया नपेक्ष प्रकाशार्हत्व मात्रं । तच परज्ञाने सम्भवतीति न वा- धितविषयत्वं । अनन्याधीन स्वव्यवहारेत्यत्रापि व्यवहारवत्त्वे साध्ये सिद्धसाद्धयता | अतोनन्याधीन शब्दः । अन्यशब्दस्या स्यन्तसजाती- यान्यपरत्वा द्वागाद्यपेक्षया बाधितत्व शंका परिहतास्थात् । घटादीनां- हानादि व्यवहारे स्वात्यन्त सजातीयानपेक्षो हेतुरनुभूतिरिति सिद्ध. साध्यत्वव्युदासाय स्वशब्दः । सव परत्र स्वसाध्य व्यवहारात्यन्त स- जातीय परः । व्यवहारस्या व्यन्त सजातीयत्वं नामा भिन्नप्रवृत्ति नि. मित्तकत्वं । व्यवहारानुगुण्यमावहि प्रकाशत इति व्यवहारस्य निमि- तं । परज्ञान व्यवहारे कालात्ययापदेश परिहाराया पेक्षा नियमराहित्यं विवक्षितं । हेतुमाह " स्वसम्बन्धा” दिति । धर्महेतुत्वे व्यवहारहेतुत्वेच ११८२ शास्त्रमुक्तावळी । हेतौ विवक्षिते । नैकांस्यंस्यादिति तत्परिहाराय तच्छदः । स्वस्ययो व में व्यवहारश्च तदत्यन्त सजातीयो धर्मो व्यवहारश्च तच्छन्द बि. वक्षितः । स्वस्याग्निसम्बन्धा स्वस्मिन्पूर्वरूप सजातीय रूपांतर त द्व्यवहारहेतु र्घटोनिसापेक्षइति तत्र व्यभिचार परिहाराया र्थातरइत्यु- वतं । किंचा तर शब्दो निर्दिष्ट जातीया द्विजातीयपरः । तेन परस्मिन् द्रव्ये संयुक्तत्व व्वद्दार हेतो द्रव्यस्य परद्रव्यसापेक्षतया उनैकांत्यं परिहतंस्यात् । द्रव्यंहि द्रव्यस्था त्यंत सजातीयं । नतु घटोहि घंटे सं. युक्तत्वादिक मापादयन् स्वस्य तथात्वे घटांतर सापेक्षइत्य नैकात् नैवं, सजातीयापेक्षानियमविरहरूपस्य साध्य धर्मस्य तत्र विद्य- मानवात् । नहि घट स्वस्य संयुक्तत्वादौ स्वात्यन्त सजातीयं घट- मेवापेक्षतइति नियमेोस्ति । पुत्रे पुत्रत्व व्यवहारहेतौ पितरि स्वस्य पु- त्व तद्वयवहारयोः पिवन्तर सापेक्षे व्यभिचार परिहाराय स्वसम्बन्धा दित्युक्तं । विद्यमान स्सम्बन्धो विवक्षितः । परत्र स्वसम्बन्ध तुल्यका- रु स्वगतधर्मात्यिन्त सजातीयधर्म तत्सापेक्षव्यवहारहेतुत्वा दित्यर्थः । नहि चित्रादिप्रवासनिधनयोः पुत्रादौ पुत्रत्वं तद्वयवहारश्चापगच्छ– ति । अतएव स्वस्मि वनन्यापेक्ष द्वैधीभाव मनापादयति परद्वैधीभाव देतौ द्वव्ये व्यभिचारश्च दूरोत्सारितः । ननु सिद्धान्तिनोप्यभिमतमि- द मनुमानं चेतनस्स्वसम्बन्धखुल्यकालं शरीरत्वं शरीरे जनयन् स्व स्मिन् शरीरत्व तद्वयवहारयो नन्यानपेक्षः, अपितु परमात्मसापे- क्षः, परमात्माच चेतनत्वा दत्यन्तसजातीय: ; अत स्तभानैकान्त्यमि ति । नैवं, स्वव्यापकधर्महेतुत्वस्य विवक्षितत्वात् । नहि चेतनत्व- व्यापकं शरीरत्वं, ईश्वरस्य चेतनस्य शरीरत्वाभावात् । अत स्स्व- धर्मशब्दाभिप्रेतेन स्वावश्यम्भावित्वेन परिहारः । एतदुक्तं भवति - धर्मशब्द: प्रकाशपरोवा धर्ममात्रपरोवा, अन्यशब्दश्वा न्यमात्रपरोवा स्वात्यन्त सजातीयान्यपरोवा । तत्र हेतुमात्रानपेक्ष प्रकाशत्वे [ साध्ये ] दृष्टान्तस्य साध्यविकलत्वं । रूपहि चक्षुराद्यपेक्षमकाशं । स्वात्यन्तसजातीयानपेक्ष प्रकाशत्वे साध्ये व्यर्थ- शतदूषणी - चण्डमारुतसंहिता ८ ३ [ २० वा ] विशेषणत्वं, देतो हैतुत्वमात्रेण साध्यसिद्धेः । नहि यस्य कस्यचिद्धेतुस्सन् घटादि स्स्वप्रकाशे घटान्तरादिक मपेक्षते । हेत्वनपेक्षधर्मत्वे साध्येऽनुभूति - स्वादिना सिद्धसाध्यता | परश्वधादि ष्वनैकान्त्यश्व, काष्ठद्वैधीभावहेतोः पर स्यस्वद्वैधीभावे हेत्वन्तर सापेक्षत्वात् । स्वात्यन्त सजातीयानपेक्ष धर्म स्वानुभूतित्वादिमा सिद्धसाध्यता । विषय प्रकाशके परज्ञानपि लिंगापेक्ष प्रकाशकत्व दर्शना द्वाधश्च । रूपस्य रूपान्तरानपेक्ष स्वगतरूपित्व हेतु- स्वाभावादृष्टान्तस्य साध्य विकलता। पुत्रगत पुत्रत्व हेतौ पित्रन्तर सापेक्ष पुत्रत्वधर्मे पितर्यनैकान्त्यंच । परद्रव्यगत संयुक्तत्व हेतौ द्रव्यान्तरसापेक्ष योगे द्रव्येचा नैकान्त्यं । अत एवमादिदोष परिहारार्थ मित्थंप्रयोक्त• व्यं । अनुभूति स्स्वजन्य परमत. धर्मात्यन्तसजातीयधर्म भाक्त्वे स्व व्यस्त सजातीया पेक्षानियम रहितेतिप्रतिज्ञा । स्वविजातीये स्वावश्य- म्भाविधर्मात्यन्त सजातीय स्वसम्बन्ध तुल्यकाल धर्महेतुत्वा दितिहेतु: : तथानुभूति स्वजन्य परगत व्यवहारा त्यन्त सजातीय व्यवहार भा त्वे स्वात्यन्तसजातीयापेक्षानियमरहितेति प्रतिज्ञा स्व विजातीये स्वावश्यम्भावि व्यवहारात्यन्त सजातीय स्वसम्बन्ध तुल्यकालव्यवहार हेतुत्वादिति हेतुः । व्यवहारस्य स्वावश्यम्भावित्वनामा वश्यम्भाविधर्म निबन्धनत्वमिति । सुखबोधनार्थ मेत दयावदमहे - “धर्म यत्त्व” इति । यद्यपि याथ- त्त्व घटितमेव साध्यं व्यवस्थास्यते, तथापी दानों धर्ममात्रे ऽ नन्या- धीनधर्ममात्रेवा साध्ये यावत्त्व विशेषणे बाधप्रसंगा तन्त्रविवक्षाई मित्युक्तमात्रस्यैव विवक्षणीयतया सिद्धसाधनोद्भावनमिति मन्तव्यं । ननु - जात्यनभ्युपगम पक्षे कथमनुभूतित्वेन सिद्धसाध्यता ? अनुभूतित्वस्य जन्यत्तया हेतुसापेक्षत्वेनानुभू त्यतिरिक्ताधीनतयाऽ न- न्याधीनत्वा सिद्धे रित्याशंक्य - अनुभूति व्यतिरिक्तानपेक्षत्व साधने सर्वस्यापि कार्यस्या नुभूत्यतिरिक्त तत्तत्स्व कारणापेक्षतया बाधइति तद्वारणार्थ मनन्याधीन पदेन सजातीयानपेक्षत्वं विवक्षणीयं ततश्चा- ८४ शास्त्रमुक्तावली । नुभूतित्वस्यानुभूति सजातीया नपेक्षत्वा सिद्ध साध्यतैवेत्याह” अनुभूति- श्वस्यानुभूति सामग्री”ति अनुभूतित्वं ह्यनुभूति सामग्रचैव जन्यते नतु त दतिरिक्तेन केनापि, अनुभूतित्वस्यानुभूति सजातीया नपेक्षत्वा सिद्ध साधनमिति भावः । “परत्रेति । धर्मे वक्ष्यमाण न्यायेन यावत्त्व विशे. षणस्यावश्यकत्वा दद्रव्ये रूपादौ लोकादेर्द्रव्यस्य संयोगे द्रव्यान्तर स्स्यादित्युक्त विवक्षयैव तत्परिहारइति न्वाक्षुषत्व सापेक्षत्वा भावः । ननु प्रयोजकस्या द्वयभिचार आलोकादे संयोग जनने स्व विजातीय घटाद्यपेक्षाया अपि सम्भवा सजातीयापेक्षा नियम विरहोस्त्येवेति कथं व्यभिचार इतिचेन्नः - यद्रूपेण स्वत्पाद्योधर्म स्तेन रूपेण सजातीया नपेक्षत्वस्य विवक्षित स्वात् । द्रव्यत्वेन स्वस्मिन् संयोगजनकस्था लोकस्य द्रव्यत्वेन सजातीयापेक्षणा द्वयभिचारात् यद्रूपावच्छित्रं धर्मोत्पादकत्वं तद्रूपेण परत्वं विवक्षितं, अतोनव्यभिचारता दवस्थ्यम् । उक्तविवक्षाया अभ्युच्चय हेतुमाह " अर्थान्तर” इत्यादिना । “स्वधर्मे " ति । तच्च्छदस्य प्रकृत परा मशित्वादनन्याधीन स्व धर्मवत्त्वमात्रे साध्ये तेन स्व धर्मस्यैव परामर्शः स्यात् तथाच परत्र स्व धर्मोत्पत्ते रसम्भवा त्स्वरूपासिद्धो हेतुस्स्यात् ; निरुक्तविवक्षायान्तु परगत धर्मस्यापि प्रकृतत्वात्तस्य तच्छब्देन परामर्शो युज्यतइति भावः । यद्यपि निरुक्त विवक्षाभावेपि स्व धर्मस्य परत्रो पत्त्यसम्भवादेव तत्पदेन स्वधर्मसजातीय परामर्शो युज्यते, नि रुक्त विवक्षायामपिहि तच्छब्देन परत्रोत्पद्यमान धर्म परामर्श पूर्वोक्त व्यभिचारएव हेतुरिति हृदयम् । स्वस्मिन्नित्यंश तात्पर्यमाह 46 अत एवे” ति । नियम तात्पर्यमाह - " दण्डान्तरे” ति । “अन्यशब्दरचे” ति । यद्रूपेण परत्र स्वेन धर्म उत्पाद्य स्तद्रूपावच्छिन्नान्यपर इत्यर्थः । " तादृशे " त्यादि । नन्वनु मित्यधीन प्राकट्यस्य सजातीयापेक्षत्वेपि स्वाधीन प्राकट्यस्य सजातीयानपेक्षत्वा त्सजातीया नपेक्षधर्म मात्रस्थ व साध्यत्वात्कथम् बाधइति चेत्र ; स्वावश्यम्भाविनि यत्किंचि द्धर्ममात्रे सजातीयानपेक्षत्व साधने परत्र दण्डीति विशिष्ट ज्ञानविषय स्व प्रयोजकस्य दण्डज्ञानस्य स्वस्मिन् दण्डज्ञानमिति दण्डविशिष्ट [२० - या ] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । ८५ ज्ञानविषयत्वे सजातीयापेक्षाविरहा सिद्धसाध्यतेति स्वावश्यम्भावि यावद्धर्मेषु सजातीयापेक्षा राहित्यं विवक्षणीयं । ननु ज्ञाने * 警 उक्तविशिष्टज्ञानविषयत्वे विशिष्टज्ञानापेक्षास्त्ये वेति कथं सिद्धसाधनमिति चेन्न : - स्वस्य येन रूपेण परत्र ध प्रयोजकत्वं तद्धर्मजातीयस्य स्वस्मिन्नुत्पादे तेन रूपेण सजातीया पेक्षाविरहस्य विवक्षितत्वात् । अन्यथा घटरूपे चाक्षुषत्वस्या लोकरू- पसापेक्षत्वा दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्यप्रसंगात् । आलोकरूपस्य दृष्टा तत्वे घटरूपे व्यभिचारात् । ईश्वरज्ञानापेक्षत्वेन बाधाश्च । उक्तविव शायांच न दोषः, आलोकरूपत्वेनैव विषयचाक्षुषत्व प्रयोजकत्वात् घदरूपस्य विषयगतोद्भूतरूपत्वेनैव विषयचाक्षुषत्वप्रयोजकत्वात् । यावत्त्वविवक्षा चाचार्यस्य ’ अतएव स्वस्मिन्त्रपिरवानापादना द्रूपस्य दृष्टान्तस्य साध्यविकलत्वशंका व्युदस्तास्या’ दिति वाक्या दवग म्यते । अन्यथा रूपस्य स्वस्मिन् चाक्षुषत्वे सजातीयापेक्षाविरहेण ह- ष्टान्ते साध्यवत्त्वात् । ’ नहि ज्ञानान्तरागोचरत्व मेतदनुमानसाध्य ’ मिति वाक्यान्यं विवक्षावगम्यते । तथाहि - ‘नही’ त्यादिना निय- मपदे दत्ते बाधनिरास उपपाद्यते, ’ अतो न बाधितविषयत्व’ मित्युप संहारात् । ततश्व नहि ज्ञानान्तरागोचरत्व मेतन्नियमपदघदित सा- ध्यानुमान साध्यमित्यनेन नियमपदाघटित साध्यकानुमानेन ज्ञाना न्तरागोचरत्वमेव साध्यमिति प्रतीयते । तच्च स्वावश्यम्भावि यावद्ध- मेषु सजातीयानपेक्षत्व विवक्षायामेव सिद्धयति । नियमश्व येन रूपेण साजात्यं तद्रूपावच्छेदेन विवक्षितः । तद्विरहश्चात्राबाधित- 99 स्वाधीन प्राकट्यस्य स्व सजातीया पेक्षा विरहात् । परज्ञान व्यवहार इति । अत्रापि पूर्ववदेव परत्र - दण्डसम्बन्धीति व्यवहारजनकस्य दण्डज्ञानस्य स्वस्मिन् तादृश व्यवहारे सजातीयापेक्षाविरहा सिद्धसाध्यतेति व्यवहारे यावत्त्वं विव- क्षणीयं । ततश्च परकीयज्ञान व्यवहारस्या नुमित्याद्यधीनत्वा द्वाधवार- ર शास्त्रमुक्तावळी । णाय नियमोविचक्षणीय इत्यर्थः । नच स्वस्मिन्विशिष्ट व्यवहारस्य वि. शिष्टज्ञान साध्यत्वा न सिद्धसाधनमिति वाच्यं । अत्रापि पूर्वव घेन रूपेण परत्र व्यवहार हेतुत्वं तेन रूपेणा नपेक्षत्वस्य विवक्षितत्वात् । ततश्च ज्ञाने दण्डसम्बन्धीति व्यवहारस्य समान विषयक ज्ञानत्वेन विशिष्ट ज्ञानापेक्षायामपि न समान विषय ज्ञानजनक विशेषण ज्ञान त्वेन तदपेक्षा | अन्यत्रतु तेनैव रूपेण दण्डसम्बन्धीति व्यवहारं प्र योजयतीत्यदोषः । " अनैकान्त्यस्या” दिति । परत्र संयोग जनकेषु कर्मा- दिषु-भयं घट इत्यादि व्यवहार प्रागभावेच परत्र स्वोत्पाद्यमान धर्म सजातीय धर्मस्य तादृश व्यवहारस्यचा तुत्पत्ते रित्यर्थः । तरमा- गभावत्वेन परत्र जननीय जातीयस्या यं घट इति व्यवहारस्य प्राग- भावेऽभावात् यद्यपि प्रागभावत्व सामान्येन प्रतियोगी परत्र स्वोत्पाथः, तत्सजातीय व्यवहारश्च स्वस्मिन् सम्भवति ; तथापि तेन रूपेण ख- जातीयापेक्षत्वा द्व्यभिचारः । " स्वस्याग्नि सम्बन्धा " दिति । पूर्वोक्ता- भ्युच्चया तुसारेण हताव र्थान्तर पदाभावे साध्येपि परत्रेति पदाभावं, तदभावेच यद्रूपावच्छिन्ना पेक्षया परस्मिन् कार्य जनयति तद्रूपेण साजात्य विवक्षाभावचा, भिप्रेत्यैतं द्व्यभिचारो द्वावनमिति ध्येयं । हे तार्थान्तर पदस्य साध्ये परत्रेति पदस्यच तत्त्वेपि व्यभिचारः स्या- दिति तत्परिहाराय निर्दिष्टजातीया द्विजातीयरवस्य विवक्षणीयतया तत्परमर्थान्तरपदं सार्थ मित्याह " किंचे " ति । अर्थान्तरपदस्य निर्दिष्टजातीया पेक्षया र्थान्तरपरत्वाभावे साध्ये परपदस्यापि निर्दि- टजांतीया पेक्षया परपरत्वं न विवक्ष्यत इति भावः । साध्ये येन रूपेण परस्मिन् कार्यमुत्पादयति तेन रूपेण सजातीयानपेक्षत्व विव- क्षाया मुक्तव्यभिचारा सिद्धेः । नहि घटो घटत्वावच्छिन्ना पेक्षया परस्मि म्यादौ संयोगजनने घटत्वेन सजातीयमेवा पेक्षत इति नियमोस्ति, पटेनापि संयोगात् । निर्दिष्टत्व विशेषणेनच यद्रूपाव- चित्रापेक्षया थान्तरेकार्य जनयति सद्रूपेण सजातीयानपेक्षं, तद्रूपा $ [२०- वा] शतदूषण - चण्डमारुतसहिता । वच्छिन्ना पेक्षया । र्थान्तरे तद्धर्महेतुत्वादि त्युक्तं भवति । निर्दिष्ट त्वविशेषणे प्यनैकान्त्यमेवे त्याशंक्य नियमविवक्षायाः प्रागेव समर्थि तत्वा न दोष इति परिहरति " नन्वि " त्यादिना । " पुत्र " इ- ति । अत्रा पुत्रः पुत्रो विवक्षितः, तेन तस्य पितृत्वाभावा पितृत्वरूपा वच्छिन्नापेक्षया परत्र तस्मिन् पुत्रत्वहेतौ पितरि पुत्रत्वस्य पितृत्वेन सजातीयापेक्षत्वेन तत्र साध्याभावा पितृत्वावच्छिन्नापेक्षया अर्थान्त रे तस्मिन्पुत्रे पुत्रत्वहेतुत्वेन हेतुसत्वा द्व्यभिचारः । यतएव मपुत्रः पुत्रो विवक्षितः, अतएव यदि पितुस्स्वासाधारण तद्व्यक्तित्वादिरूपाव च्छित्रापेक्षया । म्यस्मिन्पुत्रे कार्योत्पादकत्वं विवस्यते तदा तस्मिन् पितरि पुत्रत्वायतपेण सजातीयापेक्षाभावा त्साध्यसत्त्वा न व्यभि न्वारः ; यदिच पितृत्वरूपावच्छिन्नापेक्षया परस्मि न्कार्यहेतुत्वं विव क्ष्यते, तदा पुत्रस्यापि स्वपुत्रापेक्षया पितृत्वापुत्रस्य पितृत्वरूपाव- च्छिन्नापेक्षया र्थान्तरत्वाभावेन हेत्वभावान्न व्यभिचार इति निरस्तं । “वयवहार देता “विति तच्छदः पुत्रत्वपरः । तत्कीर्तनंच व्यवहार खाजात्य प्रदर्शनाय । समान प्रवृत्ति निमित्तकत्वंहि व्यवहारस्य सा- जात्यं विवक्षितं । “परवे"ति । स्व सम्बन्ध तुल्य काळत्वं स्व शून्य- कालानुवृत्ति रहितत्वं । " तत्सापेक्षे” ति । परत्र स्व सम्बन्ध तुल्यकाल स्वगत धर्मात्यन्त सजातीय धर्म विषय व्यवहार हेतुत्वादित्यर्थः । ननुस्व सम्बन्ध तुन्यकालत्वं यथा धर्मस्य विशेषणं तथा तद्वयवहारस्यैव विशेष ण मस्त्विति चन्नः - दृष्टान्तस्य साधन वैकल्य प्रसंगात् । नहि रूपसंबन्ध दशायामेव घटादौ चाक्षुषत्व व्यवहारः, नष्टेपि घंटे घटचाक्षुष इति व्यव हारात् । “नहीं”ति । सम्बन्ध शब्देन जन्य जनक भावातिरिक्त सम्बन्धो विवक्षणीयः । अथवा न विवक्षणीयः, तत्र जन्य जनक भावादे र्जन्यत्व जनकत्वो भय लमुदाया त्मकत्वात । पितु निधने तद्धर्मभूतस्य जनकत्वा देरप्यभावात । जन्यजनकभावाद्य सिद्धावपि न पुत्रत्व मपगच्छति । अतिरि कसम्बन्धश्व सहा वस्थानमेवेति पितु मवाले पुत्रत्वं नापगच्छती त्यर्थः । शास्त्रमुक्तावळी । “तद्व्यवहार श्चापगच्छतो” ति । तादृश पुत्रत्व धर्मविषयत्वं नापगच्छती त्यर्थः । यद्वा- सम्बन्ध तुल्य कालत्व विवक्षाधर्म घटितहेतावेव | ‘तत्सा - , पेक्ष व्यवहार हेतुत्वा’ दित्यस्य तत्सम्बन्ध सापेक्ष व्यवहार हेतुत्वा- दित्यर्थः । नतु - तत्सम्बन्ध सापेक्षत्वं पुत्रत्वं व्यवहारस्या स्त्येवं, विषयस्य पुत्रत्वस्य तदा यत्तत्वा दितिचेन्नः - व्यवहार पदेन वर्तमान विषयक व्यव हारस्य विवक्षितत्वात् । तादृशश्च पुत्रत्वव्यवहारोन पितृसम्बन्ध सापेक्षः, पित्रनन्तरमपि वर्तमानविषय पुत्रत्व व्यवहार दर्शनात् । अतएव पितृका लीन पुत्रव्यवहारोपि न तत्सम्बन्ध सापेक्षः । " तद्व्यवहारश्चे”ति । वर्तमान विषयक पुत्रत्वव्यवहार इत्यर्थः । ननु सिद्धान्तिनोपी” ति । eat तद्धर्मपदस्य स्वावश्यम्भावि परत्वाभावे साध्येपि स्व धर्मशद्धोन तत्परइति पूर्वोक्ताभ्युच्चय मूलकमेवेदं व्यभिचारो द्भावनं । वस्तुतस्तु’ दण्डे परत्र स्वोत्य धर्मात्यन्त सजातीय स्वावश्यम्भावि धर्मः कोपि नास्तीति दण्डे व्यभिचारा देता वघश्यम्भावि पदं व्यापकपरं द्रष्टव्यं । " स्वव्यापकेति " | स्वपदं स्वनिष्ठधर्मपरं । यद्रूपावच्छिन्ना पेक्षया न्य. स्मिन् कार्य जनयति तद्धर्म व्यापकत्वं विवक्षितं ।” तत्र हेतुमात्रे ति । अत्र बाधोपि द्रष्टव्यः । अनन्याधीन धर्मवत्वमात्रे सांध्ये पूर्वोक्त री- त्या नुभूतित्वादिना सिद्धसाधनात्, अनन्याधीन यावद्धर्मवत्वस्य बा- धातु, अनन्याधीन तद्धर्मवत्त्वं वाच्यमित्यभिप्रेत्य तत्र दोषमाह " भए रूपस्य रूपान्तरानपेक्षे " ति । शरीरे शरीरत्वदेतौ वेसने स्वस्य शरीरत्वे परमात्मसापेक्षत्वा दयभिचारः, तद्धर्मपदेन प्रकृतस्वधर्मस्यैव परामर्शयोग्यत्वा त्स्वरूपासिद्धिरित्यादिक मादिशब्देन विवक्षितम् । " स्वजन्यपरगते " ति । तद्रूपावच्छिन्न सजातीयापेक्षत्व व्याप्यता- रहित तद्रूपावच्छिन्नप्रतियोगिका न्योन्याभाव समानाधिकरण तद्रूपा धिकरणजन्य धर्मवृत्ति तद्धर्मव्यापकतावच्छेदक धर्माधिकरण तद्रूपा वच्छिन्नप्रतियोगि कान्योन्याभाव समानाधिकरण तद्रूपाधिकरणजन्य वृत्ति तद्रूपव्यापकतावच्छेदक धर्माधिकरण याव स्स्वधर्माधिकरण तद्रूपावच्छिन्न सजातीयापेक्षत्वं तेन रूपेण सजातीयापक्षत्वं । त- १२०-वा] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । ぐっ दूपावछिन्न प्रतियोगिकान्योन्याभाव समानाधिकरणश्चासौ तद्रूपा धिकरणजन्यधर्मश्च । सएव धर्म स्वद्धर्मः । तन्निरूपितव्यापकताब- च्छेदको धर्म स्तद्धर्मव्यापकतावच्छेदक धर्मः । तद्रूपावच्छिन्नप्रति- योगिकान्योन्याभाव समानाधिकरण तद्रूपाधिकरणजन्य धर्मवृत्ति- श्वासौ तद्धर्मव्यापकतावच्छेदकधर्मश्च । तद्रूपावच्छिन्न सजातीया पेक्षत्व व्याप्यतारहितश्चासौ तद्रूपावच्छिन्नप्रतियोगि कान्योन्याभाव समानाधिकरण तद्रूपाधिकरणजन्य धर्मवृत्ति तद्धर्मव्यापकतावच्छे- दक धर्मश्व । तद्रूपावच्छिन्न प्रतियोगिकान्योन्याभाव समानाधिकर पांच तत् तदुपाधिकरणजन्यंच । तादृशजन्यवृत्तिश्वासौ तद्रूपव्यापक तावच्छेदकधर्मश्च । अवच्छेदक धर्माधिकरणेत्यन्तस्य यावद्धमन्तिन कर्मधारयः | अत्रच साध्ये घटादिवृत्तिप्राकट्यस्या नुभूतावभावा तादृश यावद्धर्माधिकरणत्वं नास्तीति बाधवारणाय स्वपदं यावद्धर्भविशेषणम् । ननु प्रमेयत्वादिकमादाय सिद्धसाधनं, अनुभूतित्वव्यापकता वच्छेदक- स्वात्; अनुभूतिभिन्नघटादिवृत्यनुभूतिजन्य प्राकट्यवृत्तित्वाच्चः प्रमे यत्वस्य प्राकट्यस्य चानुभूतिवृत्ते स्तदधिकरणत्वात । नच चद्रूपा धिकरण जन्यवृत्ति जन्यतावच्छेदक धर्मो विवक्षित इति वाच्यम्, एवमपि यत्किञ्चिज्जन्यतावच्छेदकं तद्वृत्तिजन्यत्वमादाय सिद्धसाध नादिति चेन्न - तद्रूपावच्छिन्न कारणताप्रतियोगिक कार्यतावच्छे दकत्वस्य विवक्षितत्वात् । “स्वविजातीय " इति । स्वविजातीयत्व वि- । शेषणाभावे दण्डे परत्र स्वावश्यम्भावि संयोगसजातीय कार्यहेतो परत्र स्वोत्पाद्यमान स्वावश्यम्भावि धर्माभावा व्यभिचार इति तद्धा रणाय स्व विजातीयत्वविशेषणम् । धर्मे हेतुतावच्छेदक रूपेण वै- जात्यं विवक्षितम्, अन्यथा दण्डे स्वविजातीये पटे संयोगजननेन व्य भिचारतादवस्थ्यात् । दण्डे परत्र दण्डित्वापाद के स्वजन्यपरगत धर्मजातीय स्वावश्यम्भावि धर्माभावाद्वयभिचार इति स्वावश्य- म्भावित्व विशेषणम् । तच्च प्रागिव स्वव्यापकपर, इतरया स्व- १२ शास्त्रमुक्तावळी । &t वृत्तित्वमात्रस्य दण्डित्वेपि सत्वेन व्यभिचारादुद्धारात । स्वव्यापकत्व न्च स्ववृत्तिहेतुतावच्छेदक धर्मव्यापकत्वं विवक्षितम् । स्ववृत्तिधर्म व्यापकत्वमात्रस्य तद्दण्डत्वव्यापके दण्डित्वेपि सत्वात् । परत्र स्वो स्वाद्यप्रकृतं धर्महेतुतावच्छेदकत्वमेव व विवक्षितं, अन्यथा तद्दण्ड ध्वंसहेतुतावच्छेदक तद्दण्डत्वव्यापके दण्डित्वे व्यभिचारानुरुद्धारात् । देवदत्ते कस्यचि पितरि पितृत्वानधिकरणे क्वचित्पुत्रे पुत्रत्वजनकत्वा- द्वयभिचारवारणाय स्वसम्बन्धतुल्यकालविशेषणं । ततश्च तद्रूपावच्छिन्न प्रतियोगियान्योन्यभाव समानाधिकरण तद्रूपाधिकरणजन्य तद्रूपानधि करणकालवृति धर्मवृतिधर्मावच्छिन्न व्यापकतानिरूपित व्याप्यताश्रय तद्रूपाधिकरणत्वादिति हेतुः । स्वजन्य परगतव्यवहारे " ति । “fal तद्रूपावच्छिन्न सजातीयापेक्षत्व व्याप्यतारहित तद्रूपावच्छिन्न प्रति- योगिकान्योन्याभावाधिकरणविशेष्यक तद्रूपाधिकरणजन्य व्यवहारप्र- वृत्तिनिमित्त प्रवृत्तिनिमित्तकव्यवहारताक तद्रूपावच्छिन्न प्रतियोगि- कान्योन्याभावव द्विशेष्यक राहूपाधिकरणजन्य व्यवहारप्रवृत्तिनिमि- त तावच्छेदकावच्छिन तद्रूपव्यापकताक तद्रूपाधिकरणानधिकरण कालावृत्तिधर्मप्रवृत्तिनिमित्तक यावद्व्यवहार इति साध्यम् । " स्व- विजातीय " इति । स्वसम्बन्ध तुल्यकाले त्यनेन स्वसम्बन्ध तुल्य- कालएव विद्यमानत्वं विवक्षितम् । तेन वर्तमानचाक्षुषत्वविषय व्यवहारादे रूपद्रव्यादौ रूपादिसम्बन्धतुल्यकाल एवा भावा द्वर्त - मान विषयक व्यवहार हेतुत्वमेव विवक्षितं पर्यवस्यति । एवंच तद्रू- पावच्छिन्न प्रतियोगिका न्योन्याभावाधिकरण विशेष्यक तद्रूपाधिकरण जन्य तद्रूपाधिकरण सम्बन्ध व्यतिरेक प्रयोज्य व्यतिरेक प्रतियोगि वर्तमान विषयताक व्यवहार प्रवृत्ति निमित्ततावच्छेदकावच्छिन्न व्या- पकताक धर्मनिरूपित व्याप्यताश्रय तद्रूपाधिकरणत्वादिति हेतुः प० र्यवस्यति । स्वावश्यम्भावित्वं व्यवहारस्यानुपपन्नं, विद्यमानस्यापि प्रा- कट्यादेः कदाचि दुव्यवहारा दित्यत्राह “व्यवहारस्येति " | अत्रच प्र १२० वा शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता ९१ योगद्वये हेतुसाध्ययोः कारणजन्यपदे प्रयोजक प्रयोज्यपरे । यद्वा-अनु- भूतिः स्वान्य स्ववृत्ति तद्धर्म यावत्कारण नृत्यभाव प्रतियोगि तद्धर्म. वृत्ति स्वव्यापक योग्यतामेतियोगितावच्छेदकावच्छिन्न स्वावच्छिन्न- कारणता प्रतियोगिककार्यताक धर्मसमानाधिकरणाभान नतियोगि यावद्धर्मिका । स्ववृत्तिश्चासौ तद्धर्मश्चेति कर्मधारयः । भयं तद्ध- शब्द स्तद्धर्मवृत्ती त्यत्र तद्धर्मशब्देन तुल्यार्थः । वतः स्ववृत्ति- तद्धर्मस्य याव कारणानीति षष्ठीसमासः । तेनच स्वान्यशब्द- स्य कर्मधारयः । इदंच स्वपद्य मनुभूतिपरम् । तद्धर्मवृत्ती स्वव्यवहितोक्त स्ववृत्तिधर्म उच्यते । स्वस्य व्यापिका या योग्यता तस्या यत्प्रतियोगितावच्छेदकं, तरस्वव्यापकयोग्यता प्रतियोगिताव- च्छेदकम् । अस्यच पदस्य तद्धर्मवृती त्यनेन कर्मधारयः । त- धर्मवृत्तिस्वव्यापक योग्यता प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्ना स्वावच्छि- नकारणता प्रतियोगिककार्यता यस्येति बहुव्रीहिः । सचासौ धर्म श्वेति कर्मधारयः । तत स्तादृशधर्मेण समानाधिकरण इति तृती यासमासः } ततस्तस्याभावपदेन कर्मधारयः । तत स्तस्य प्रति योगी त्यनेन षष्ठीसमासः । यावन्तश्च ते धर्माविति कर्मधारयः । तेन प्रतियोगीत्यन्तस्य तद्धर्मवृतीत्यादिकस्य कर्मधारयः । तत स्त धर्मवृत्तीत्यादे स्लर्वस्य पूर्वेणा भावप्रतियोगीत्यीव सर्वेण बहुव्रीहिः । तवा तुभूतौ प्राकट्यस्या तुभूत्यन्तराजन्यत्वेपि स्वाश्रयजन्यत्वा द्वाघ वारणाय स्वान्यपदम् | अनुभूतिप्राकट्यस्या नुभूत्यन्तराजन्यत्वेधि तत्कारणकालादे रननुभूतित्वा दर्थान्तरवारणाय यावत्पदम् । अयं घट इत्याद्यनुभव स्वयमेव घटादिविशेषणज्ञानं भवन् स्वस्मिन् त- द्विशिष्टज्ञानस्य घटज्ञान मित्याद्याकारस्य जनक:, तत्रच विशिष्ट ज्ञाने स्वाश्रयीभूता दयं घट इत्याकारका द्विशेषणज्ञाना द्न्य त्सर्व कारण मननुभूति रिति कृत्वा ऽनुभूतित्वे तादृशविशिष्टज्ञान याव कारणवृत्त्यभावप्रतियोगित्वसत्त्वा सिद्धसाध्यतेति तद्धर्मपदम् । श- रीरखेष्टावृत्तिनियमनादि धीन व्यापारविशेषत्वावच्छिन्न चेतनत्वावच्छिन्न९२ ; शास्त्रमुक्तावळी | कारणताप्रतियोगिक कार्यता प्रसिद्धलौकिकशरीरक्रियात्मक धर्म समानाधिकरणाभाव प्रतियोगित्वा चेतनस्य तन्निष्ठक्रियायांच निय- मनाधीन व्यापाररूपाया मीश्वररूपचेतनान्तरापेक्षणात् घटादौ चेत- ardar farmararatत्मक चेतनत्वव्यापक तावच्छेदकावच्छिन्नजन- arer तुलत्वा द्वयभिचार इति तद्वारणाय स्वव्यापकेत्यादिविशे- षणम् । दृष्टान्तीभूतो दूतरूपादावपि चाक्षुषज्ञाननियमाभावा त्सा- teaseroyers योग्यता प्रतियोगितावच्छेदकेति । तादृशयोग्य- ता प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नत्वं स्वावच्छिन्नकारणता प्रतियोगि- antararia धर्मविशेषण मेवास्तु, किन्तेन कार्यताविशेष्यत इति चेन्न चेतने व्यभिचारात् । जन्यत्वावच्छिन्नकार्यस्य चेतन- मात्रे योग्यता स्तोति शरीरादिक्रिया तादृशजन्यत्वावच्छिन्ना, स्वा वच्छिन्नकारणतेत्यादि विशेषणंच प्राग्व दस्तीवि तत्परिहारायैव तेन कार्यता विशेष्यते । स्वसमानाधिकरणकारणते त्यनुक्त्वा स्वावच्छिन्नकारणते त्युक्ति रपि अनुभूतित्व समानाधिकर- णेश्वर ज्ञाननिष्ठकारणताप्रतियोगिक कार्यतावच्छेदक जन्यत्वाश्रय घटविशिष्ट ज्ञानसमानाधिकरणाभाव प्रतियोगिनि स्वस्मिन्ननुभूत्यन्त राधीन वटविशिष्टज्ञानजनकत्वादनुभूते रनुभूतित्वेन सिद्धसाधनतावार- गाय । नतु तादृशकार्यताक धर्मसमानाधिकरणत्वं यावद्धर्मविशेष- णमेवास्तु, कृत मभावादिपदेन, समानाधिकरणान्तस्यच तद्विशेषण खेन, इतिचेन्न; - संयोगवृत्तिस्वव्यापक योग्यता प्रतियोगितावच्छेद- कावच्छिन कारणताप्रतियोगिक कार्यताक संयोगसमानाधिकरणं द्रव्यत्वं नच तत्र स्वान्येत्याद्यंशोस्ति, अतो द्रव्यत्वमादाया लोके व्यभिचारः । तस्यहि स्वव्यापकं चाक्षुषज्ञानं परस्मि नालोकभिन्ने - आलोकत्वेनैव जन्यत इति हेतु रस्ति, तदर्थ मभावविशेषणम् । संयोगरूपप्राकट्यान्यतरत्वं द्रव्यत्वव्यापक योग्यताप्रतियोगितावच्छे दर्क, तदवच्छिन्न समानाधिकरणाभाव प्रतियोगीचालोकः, तत्र है- } [२० बा] शतदृषणी चण्डमारुतसहिता । ९३ तुश्च पूर्ववदस्तीति व्यभिचारवारणाय स्वावच्छिन्न कारणतेत्यादि- विशेषणम् । स्वव्यापकयोग्यता प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्न स्वाव च्छिन्नकारणताप्रतियोगिक कार्यताक धर्मसमानाधिकरणाभाव प्रति- योगिधर्मवत्त्वात, उद्भूतरूपवत् । उद्भूतरूपंहि घटादौ चाक्षुषत्वप्रयो जकं स्वचाक्षुषत्वे तदपेक्षारहितम् ॥ आदिरदेन - अनुभूतित्वं स्वानधिकरण वृत्त्यधिकरण स्वावच्छिन्न- कारणताप्रतियोगिक कार्यतावच्छेदकावच्छिन्न स्वव्यापक योग्यताप्रति योगिकता स्व समानाधिकरण किंचिद्धर्माश्रियान्य तत्फलोपहित याव निष्ठात्यन्ताभाव प्रतियोगि, स्वव्यापक योग्यता प्रतियोगितावच्छेदकाव- च्छिन्न कारणता प्रतियोगिक कार्यताश्रय समानाधिकरणाभाव प्रतियो- गित्वात, महत्व समानाधिकरणोद्भूत रूपवत्ववत् । प्राकट्यमनुभू- तित्वा नधिकरण स्वाधिकरणातिरिक्त यावत्स्वकारण वृत्त्यनुभूतित्वाव- च्छिन्न कारणता निरूपित कार्यतावच्छेदका धिकरणं, अनुभूतित्वाभाव समानाधिकरण वृत्त्यनुभूतित्वावच्छिन्न कारणता प्रतियोगिक कार्यता- वच्छेदका वच्छिन्नानुभूतित्व व्यापक योग्यता प्रतियोगिताकत्वात् य- दभाव समानाधिकरण वृत्ति यदवच्छिन्न कारणता प्रतियोगिक कार्य तावच्छेदकावच्छिन्न यद्वयापक योग्यता प्रतियोगिताकं यत्तत्तदनधि. करण स्वाधिकरणातिरिक्त यावत्स्वकारणकवृत्ति तदवच्छिन्नकार णतानिरूपित कार्यतावच्छेदकाधिकरणम् । यथा रूपचाक्षुषज्ञानं । प्राकट्यत्वं स्वावच्छिन्नकार्यवानिरूपित कारणतावच्छेदकाभावाधिक रण यावत्स्वाधिकरणा धिकरणातिरिक्त कारणकवृत्ति, स्वाधिकरण समानाधिकरणाभाव प्रतियोगिधर्मावच्छिन्न कारणताप्रतियोगिक का यतावच्छेदकत्वे सति तद्धर्मव्यापक योग्यता प्रतियोगितावच्छेदक- स्वात, चाक्षुषज्ञानत्व वदित्यादि गृह्यते । २४ शास्त्रमुक्तावळी । इत्याद्यनुमाने ष्वष्यवेत्यविवक्षायां पूर्ववदोषो भाव्यः । आगमनाध श्च । यदि ह्यनुभूतिरूपं ब्रह्म न वेद्यं, कस्तर्हि तत्वावेदकशास्त्रस्य विषयः । प्रपंचमित्थ्यात्वमात्रमिति चेन्न ; " अथातो ब्रह्मजिज्ञा सा | लव्यः आत्मावा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासि- " " ब्रह्मविदाप्नोतिपरं " " अस्ति ब्रह्मेति चेद्वेद सन्तमेनं ( अवेद्यत्य विवक्षायामिति ) यद्यप्युक्तानुमाने स्स्वप्रकाशत्व मात्र सिद्धयति, तथापि तत्र तत्र किश्चिद्विशेषणावापो द्वापाभ्या म वेद्यत्वं साद्धयतचे दित्यर्थः । प्रथमसाध्ये व्याप्यतारहितेति स्थाने इभावव्याप्येति विशेषणावापात् व्यवहारघटित साध्यकेपि तथा तद्विशेषणाचापात् तृतीये तद्धर्मयावत्कारणेत्यत्र तद्धर्मसजातीय यत्किचि इयक्ति यावत्कारणेति सजातीयविवक्षायां स्वप्रकाशत्वमात्रसिद्धावपि - सजातीय यत्किचिदिति विशेषणोद्वापात्, अनुभूतित्वपक्षके किंचिद्धर्माश्र ये त्यत्र किंचिद्विशेषणाद्वापात, प्राकट्यपक्षकेपि यावत्स्वकारण वृत्ती- ति स्थाने यावत्स्वकारणका न्यानुभूति वृत्त्यवृत्तीति विशेषणानावाने स्वप्रकाशत्वमात्र सिद्धावपि तदावापात, प्राकट्यत्वपक्षकेपि स्वाधिक • रणाविकरणातिरिक्त कारणकवृत्तीति स्थाने स्वाधिकरणा धिकरणा- तिरिक्त कारणकेतर तत्कारणतावच्छेदक समानाधिकरणा वृत्तीति विशेषणानावापे स्वप्रकाशत्वमात्रसिद्धावपि तदावापात्, अवेद्यत्वं सिद्धयति । ( आगमबाध इति ) आगमेन वाधः । ब्रह्मविदाप्नोति " वचसां वाच्य मुत्तमम् इत्यादि रागमः । यद्वा - अवेद्यत्वे बाधकतर्क माह ( आगमेति ) आगमस्य बाधः । तदुपपादयति ( यदिहीति ) ( तत्वावेदकेति ) वेदान्तशास्त्रस्येत्यर्थः । पूर्वभागस्य धर्मावेदक शास्त्रत्वात ( नेति ) “ शास्त्रयोनित्वात् " तत्त्वापनि- बदं " इत्यादिना ब्रह्मण: प्रमाणान्तरवेद्यत्वनिषेधा देदान्तवेद्यत्वप रत्वमेवोक्त श्रुतिसूत्राणां वक्तव्यम्, तथाच तदभावे तेषां नैरर्थक्यं 看着 २० वा ] शैतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । ततो विदुः " इत्यादीनां समुद्रघोषत्वप्रसंगात् । ब्रह्माद्ध्यस्तोपरागमा त्रनिवर्तनार्थं ब्रह्मानुवादो यमिति चेत् ? तथापि तैस्तै शव्दै रनुवाद-रूपै रप्यनुभाव्यत्व मवर्जनीयमेव । मिथ्याभूत मिदम- नुभाव्यत्वमिति चेत् ? घटादेरपि समान भित्युक्तमेव । उपहितं ब्रह्मशास्त्रवेद्यमिति चेन्न ; अतत्वावेदकत्वप्रसंगात् । तस्या प्युपाधेर्विल्यान्नदोषइति चेन्न ; – तत्प्रतिक्षेपकेणापि केनचिदुपहित रूपेणानुपहिताकारेणवा ब्रह्मस्वरूप स्पर्शनस्यावर्जनीयत्वात् । अतरप हितरूपं वेद्यमनुपहित रूपन्तु नव्यवहर्तुं शक्यमिति तस्य वेद्यत्व प्रतिक्षेपोपि दुश्शकः । ९५ स्यादिति भावः । नतु ब्रह्मणस्स्वप्रकाशत्वेपि तस्या ज्ञानाविरोधित या ध्यास निवर्तकत्वाभावेन तन्निवर्तकापरोक्षवृत्ते वैदान्तसाध्यतया वेदान्तानां सार्थकत्वं वेदान्तजन्यवृत्त्यधीनाज्ञान निवृत्तिकत्वमेव जिं- ज्ञावासूत्रादे विषय इत्याशंकते ( ब्रह्माध्यस्तति ) स्वप्रकाशतया सर्वदा भासमान ब्रह्मविषयत्वाद नुवादत्तोक्तिः । वृत्तेरप्रकाशात्मकत्वा तह वच्छिन्न चैतन्याभावत्वस्या वश्यकत्वात्तत्र व्यावहारिकभेदस्यापि ख- त्वा देद्यत्वमवर्जनीय मेवे त्याह ( तथापीति ) ( उपाधेरिति ) मि- थ्यात्वेनैव प्रतिपादना व तत्वावेदकत्वहानिरिति शंकते ( तस्यापी- वि) विलयो - निषेधः । किंच कि मुपहितस्य वेद्यत्वनिषेधः, उतानुपहितस्य ? नाद्यः, उपहितस्येदानीमेव वेद्यत्वांगीकारेण तन्निषे धे बाधात् । न द्वितीयः, अनुपहितस्य व्यवहारानर्हतया तत्रावेद्य- त्त्व प्रतिज्ञादेरप्यसम्भवा दित्यत्राह ( अत इति ) उपहितवेद्यत्वस्यानु- पदमेव त्वयां गीकारादित्यर्थः । ननु - ब्रह्म वेदान्तजन्य ज्ञानविषयत्वा- भावेपि तज्जन्यज्ञानेन भासमाने जीवब्रह्माभेदे ब्रह्मव्यतिरिक्त मि- स्यात्वे च स्वेनैव भासमानं तटस्थमेवावच्छेदकं स्यात् । इदमेवचा वच्छेदकत्वं दृष्टव्यइत्यादिनोच्यते नतु ज्ञानविषयत्वमिति शंकते | * R13 शास्त्रमुक्तावली । ननु - अवेद्यत्वेपि स्वप्रकाशल्येनैवा वस्थाय तत्वमस्या दिवाक्यजन्यस्य स्वेतरनिषेधवाक्यजन्यस्य ’ दृष्टव्य ’ इत्यादि विहि- तज्ञानस्यचा वच्छेदकं ब्रह्म भवेदितिचेन्न; - अवच्छेदकमिति बुद्धयै चा त्रापि विषयीकारात् । अन्यधा [ स्वयम्प्रकाशा नुवादादि ] स्वप्रकाशानुमानादि नैरर्थक्य प्रसंगाच्च । तस्मा दवच्छेदकत्वाद्यत्व प्रतिपादकमपि वाक्यमन्ततोवेद्यत्वमेवो पस्थापयति । ननु - अविज्ञातं विजानतां विज्ञातमविजानतां | जानीयात " " यस्यामतं तस्य मतं मतं यस्य न वेदसः । " " विज्ञातारमरेकेनवि- " येनेदं सर्व विजानातितं केन विजानीयात् " “ यतो वाचो निवर्तन्ते, अप्राप्य मनसासह " न शब्द गो- चरो यस्य योगिध्येयं परम्पदं । " इत्यादिकं कथं निर्वहणीयमि- तिचेत् ? भवतोत्रा कथं । स्वरसप्रतीत मवेद्यत्व मंगीकुर्वता मय किन्नाम दुर्निर्वहमिति चेन्न; मतत्वविज्ञातत्वादे रपि तत्रैव ( नन्विति ) ज्ञानावच्छेदकत्वं ज्ञानविषयीभूता भेदादिव्यावर्तकत्वम् | जन्ववच्छेदक मिति बुद्धयापि ब्रह्म नविषयीक्रियते, तज्ज्ञानाविषय भूतमेव ब्रह्म स्वनैव भासमानं तटस्थं सदवच्छेदकत्वं व्यावर्तयती- स्वाह ( अन्यथेति ) स्वप्रकाशपदेना नवच्छेदकपदेनच ब्रह्मणो प्र- तिपादना तत्पदद्वयं व्यर्थ मित्यर्थः । किंच स्वप्रकाशादिपदानां ब्रह्मबोधकत्वस्योक्तत्वा तन्नचायेना वेद्यत्वप्रतिपादक वेदान्तवाक्यस्थ पदानामपि ब्रह्मबोधकत्वा तदपि वाक्यं स्वावैयर्थ्याय वेद्यत्वमेव साधयती त्याह ( तस्मादिति ) नन्वेवं सत्यवेद्यत्वश्रुतेः कथं निर्वाह इति शंकते (ननु यस्यामतमिति) (नशब्द गोचर इति) अत्र शब्दप्रतिपाद्यत्वमे J [२०-बा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । स्वरसप्रतीतत्वात्, अमताविज्ञातादि शब्द रपि तत्रैव तत्वरूप प्रतिपादनात् । अन्यथा प्रागुक्तनयेन परस्परविरोधेन चानन्वयादि प्रसंगात् । अमतत्वोपहित रूपेण मतत्व मंगीकुर्म इतिचेत् ! किमतः ! तावतापि ज्ञानविषयत्वस्य दुस्त्यजत्वात् । अमतत्वं सा- मान्यत स्वानुविद्धं मतत्वमपि प्रतिक्षिपतीतिचेत् ? तथा सत्यमतत्व * S १५ वनिषिद्धयते, नतु मुख्यवृत्तिविषयता, तेन प्रमाणान्तरावेद्यस्य ब्रह्म- ण शब्दवेद्यत्वस्यापि निषेधे ऽ वेद्यत्वमेव पर्यवस्यतीति भावः । अतएव नशब्दगोचर इत्यनेन शक्यत्वनिषेधेपि लक्ष्यत्वसम्भवा कथ मिदं ब्रह्मणो वेद्यत्वे प्रमाणमिति शंका निरस्ता । ( अन्यथेति ) अविज्ञातादिशब्दै स्वेद्यत्वस्य प्रतिपादने विज्ञातादिशब्दै स्स्वरूपामति- पादने चेत्यर्थः ( प्रागुक्तेति ) " अन्यथा [ स्वयम्प्रकाशानुवादनै रर्थ - क्यप्रसंग ] स्वप्रकाशानुमाननैरर्धक्यप्रसंगाच्च " इत्युक्तप्रकारेणेत्यर्थः । आदिपदेन वैयर्थ्य विवक्षितम् । अवेद्यत्वस्व स्वरसतः प्रतीतौ वे. द्यत्वस्यापि स्वरसतः प्रतीतेः परस्परविरोधात् ’ अमतं - मतं - नवेद ’ इत्यादे रनन्वयः अमत मित्यादिना स्वरूपाप्रतिपादने ऽ मतमित्यादि कृत्स्नं निरर्थकं स्यादिति भावः । नन्वमतत्वस्योपक्रमे प्रतिपादित- स्वादमतत्वेन मतत्वमेव ’ मत’ मित्यनेन प्रतिपाद्यते, नत्वाका- रान्तरेण मतत्वं अमत मित्यत्र चाकारान्तरेण मतत्वं निषिद्धयते, अतो नानन्वयः नापि वैयर्थ्य मिति शंकते ( अमतत्वोपहितेति ) Harda Haiगीकारेपि स्वरूपे मतत्वस्य सिद्धत्वा दमतत्वस्य बाधितत्वा दमतत्वेन मतत्वमेव, नसम्भवतीत्यनन्वयः । श्रमतत्वां गीकारे वैयर्थ्यच तदवस्थमिति परिहरति ( किमत इति ) " अम- ताविज्ञातादिशब्दैरापे तत्रैव तत्स्वरूपप्रतिपादना " दित्यत्र शं- कते ( अमतत्वं सामान्यत इति ) यद्य प्यन्यथेत्यादिना - ह्मस्वरूपा प्रतिपत्तौ दोष उक्तः, तथापि प्रौढ़वाद नैवं शं- 嗜 केति ध्येयम् । raमतत्वेन वेषेण ब्रह्मणः प्रतिपादनम्: १३ १८ शास्त्रमुक्तावळी । मप्रतिपन्नमेव भवेत् । तथा प्यमतत्वे वाक्यतात्पर्य, मतत्वव्यपदेश- स्तु गळोपरि गर्जितमिति चेन्न ; - विपरिवर्तस्य दुर्वारत्वात् । क- स्यामतत्वे वाक्यतात्पर्य वर्ण्यते ? ब्रह्मणइति चेत् ? हन्त ब्रह्मणो वेद्यत्वभयं परित्यज्य किमेव मुच्चारयसि !! । यदिचा कारभेदेन मत- त्वामतत्वयो र्व्यवस्था, तदाऽ स्मत्पक्षेपि न काचित्क्षति: ! तत्तद्वा- क्यप्रतिपन्न गुणविभूत्याकारितवेषेण मतत्वं, वस्त्वन्तर स्वभावविर हेण तत्तत्प्रमाणागोचरतया ऽ नवच्छिन्नविषयत्वादिना चा मतत्वमिति । एतेन - " अविज्ञातं विजानता " मित्यादिकमपि निर्व्यूढं । " विज्ञातारमेरेकेन विजानीयात् " इत्यत्र कृच्छ्रेण ज्ञातव्यत्वे ता- त्पर्य, बाह्यार्थप्रकाशनक्षम चक्षुराद्यगोचरत्वेवा ! एवं " येनेदं स- व विजानाति तं केन विजानीयात् " इत्यादिकमपि भाव्यम् । यद्वा " मत्तस्स्मृति ज्ञान मपोहनं च इत्याद्युक्तप्रकारेण यत्प्रसा

देनेदं सर्व विजानाति, तं परमात्मानं तत्प्रसादमन्तरेण केन विजा- नीयादिति । “ यतो वाचो निवर्तन्ते, अप्राप्यमनसासह ,, इत्यत्रा- पि ब्रह्मानन्दस्य वाङ्मनसा परिच्छेद्यत्वे तात्पर्य प्रकरणादौ व्य- तथापि तत्वस्था प्रतिपादना नानन्वय इति शंकते ( तथापीति ) (गळेोपरि गर्जितमिति ) अहृदयमित्यर्थः । ( अस्मत्पक्षइति ) वेद्य- ra vasर्थः । ( वस्त्वन्तरेति ) रूपादिविरहा तत्तद्गोचर प्रत्यक्षा द्यगोचरतये त्यर्थः ( अनवच्छिन्नेति ) अवच्छिन्नः - परिच्छिन्नः । सचासौ त्रिषयश्चावच्छिन्नविषयः । अवच्छिन्नः - एतावद्गुणक एवैता - वद्विभूतिकएवेति प्रमितः । अवच्छिन्नविषयो न भवती त्यवच्छिन्न विषयः । तत्प्रसादं विना दुर्ज्ञानत्वादि रादिशब्देन गृह्यते ( विज्ञा तारमिति ) ज्ञातव्यत्वमात्रनिषेधे केनेति हेत्वाक्षेपायोगा द्भगवत्प्रसा- दesकृत न्यायोपबृंहित वेदान्तैरेव ज्ञातव्यत्वं विवक्षितमिति भावः ( एवमिति ) सापि श्रुतिः प्रमाणान्तरग्राह्यत्व विषयेत्यर्थः । [२०-वा] तम् । अन्यथा यच्छन्दादिभिस्तत्प्रतिपादनासम्भवात् शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । दिवं ब्रह्मणो विद्वान् " इति तद्विषयविहित वेदनासम्भवाच्च । ११ "” आनन्दं " एतेन " न शब्दगोचरो यस्य " इत्यादिकमपि निर्व्यूढं, निष्कृष्टस्वरूपस्य देवादिशब्दागोचरत्वे वा तात्पर्यम् । एव मन्यान्यपि वेद्यत्वादिप्रतिक्षेपकाणि वाक्यानि प्रमाणान्त- र श्रुत्यन्तर वाक्यशेष वाक्यस्थपदान्तराविरोधेन नेतव्यानि । “ अनुभाव्यत्वे ननुभूतित्वमित्युपहास्यम् " इति तर्कदूषण मुपसंहृत्योपहास्यतां प्रतिपादयता ऽऽ गमबाबादिकं सुस्पष्टमिति सू- चितं मन्तव्य मिति ॥ "” इति श्रीकवितार्किकसिहास्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेकटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतौ शतदूपण्यां अवेद्यत्वभंगवादो विंशः ॥ “अन्यथा” भवेद्यत्वपरत्वे । “यच्छन्दादिभिः” ’ यतोवाच इत्यत्र । आदि शब्देन आनन्दपदं ब्रह्मपदेच गृह्यते (एव मन्यान्यपीति) “ यज्ञाचानभ्यु- " अगृह्यो न गृह्यते न ग्राह्यः केनचित्कचित " " मान्तु वेदनकश्चन " इत्यादीनि विवक्षितानि । " प्रमाणान्तराणि “प्रका श्यत्वादि लिंगकानुमानानि । श्रुत्यन्तरं " - “ब्रह्मविदाप्नोतिपरं” इत्यादि । यद्वाचानभ्युदितं इत्यत्र तदेवब्रह्मत्वंविद्धि " इति *L 66 “} वाक्यशेषः । [” अगृह्योनगृलते इत्यत्र " सएषेनेति नेत्यात्मा- ग्राह्यः " इतिवास्यशेषः ] | " वाक्यस्थपदान्तराणि तदुपस्थाप- कानि यत्पदादीनि । यदाहनवीन :- चिदविषयत्वमवेद्यत्वं, आत्मनश्च चैतन्याभेदान्न तद्विषयत्वम् । नन्वेवमपि चैतन्यस्य कल्पितभेदेन चैतन्नविषयत्वं सम्भवति, सत्यभेदस्तु घटादावपि नास्तीति चेत ? सत्यम्, अभेदे १०० शास्त्रमुक्तावळी । भेदप्रयोज्य सम्बन्धायोगात्, धर्मिसमानसत्ताकभेदाभावे तत्समानस- ताकविषयत्वाभावेन रजतकालएव शुक्तिकाया अरजतत्ववद्वेद्यान्यत्वस्य सत्त्वेन स्वप्रकाशतानपायात्, इति ॥ तन्त्र, संविद्भेदस्य समर्थितत्वाव : कल्पितभेदस्य त्वयाप्यंगीकाराच्च । यदिच धर्मिलमसत्ताकवेद्यत्वाभावा द्ब्रह्मावेद्यमिति वषे, तर्हि ब्रह्म धर्मिसमसत्ताकवेद्यत्वाभावाद्यथाऽबेद्यं, धर्मिसमसत्ताककारणत्वत्या व्यभावात् ब्रह्माकारणमपि स्यात् । ननु व्यावहारिकमपि विषयत्वम् ब्रह्मणोनास्त्यैव, धर्मिसमान- सत्ताभेदस्य व्यावहारिक विषयत्वोपपादकत्वादितिचेत् चैतन्यस्य पुरुषान्तरचैतन्य विषयत्वाभावापत्तेरिति । पुरुषान्तर इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासमधिगत परावरतत्वयाधात्म्येन तदेकदेवतेन तच्चरण परिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्या परनामधेयेन रामानुज दासेन विरचितायां शतदूषणी व्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां भवेद्यत्वनिरासो विंशः स्कन्धः । [ *२५- वा ] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । १०१ श्रीरस्तु । श्रीमते रामानुजाय नमः । श्रीमते निगमान्त महादेशिकाय नमः । अथ एकविंशोवादः । विविधविषयाकृष्टै र्वागादिभि स्सुलभागसां स्वयं सुपनतं स्वान्तर्ध्वान्तं चिरस्य निरस्य नः । भगवति हरौ प्रत्यक्तत्वान्तरात्मनि निर्भर प्रसृमरसुधाधाराकारा प्रसीदतु शेमुषी ॥ येतु स्ववचनविरोधजालमप्यवधीरयन्तः सर्वसाक्षिकामपि संवि- दुत्पत्ति प्रतिक्षिपन्ति तान्प्रति क्रमः । किं घटादिविषयप्रकाशात्मिकाया एव संविद उत्पत्तिः प्रतिक्षिप्यते; उत सकलविषयविरक्तायाः यतिपति परिदृष्टं प्रेष्ठमाम्नायवाचां- शुभमतिभिरुपास्यं शुद्ध सिद्धांतमार्ग | अनिपथभयभाजां लक्षय न्सानुकम्पो- जयति भुवि वधूल श्रीनिवासार्यवर्यः ॥ बाह्यादिभि श्विरनिरुद्ध निजप्रकाशे पाणिन्धमीभवति वेदपथे समीचि । श्रीमद्यतीन्द्र कृतिरत्न रुचिप्रचार- स्संचारयन् जयति नः कविवादिसिह्नः ॥ (ये पुनरिति ) स्ववचनविरोधश्च “प्रतिवादिन शिष्याणांचे “त्यादिना वक्ष्यमाणानुसन्धेयः ( घटादिविषय प्रकाशात्मिकाया इति) अहमर्थधर्म भूताया इति विवक्षितम् । तेन तदभिमतसंविदोघटादिप्रकाशात्मकत्वात् कोट्यन्तराभेदशकाया अनवकाशः ( सकल विषय विरक्ताया इति) स्व-१०२ शास्त्रमुक्तावळी । कस्याश्चि दन्यस्या: ? नाद्यः घटादीनामप्यनुत्पत्तिमत्त्वप्रसंगात् । नहि तदुत्पत्तेः प्रागेव तद्विषया प्रत्यक्षसंवि दस्मदादीनां सम्भवति । अन्यथा स्मदादीनामपि सर्वदा सर्वज्ञत्वप्रसंगात् ।. ननु पूर्व स्वरूपेणावतिष्ठते, पश्चात्तु सामग्रीवैचित्र्या त्तत्तद्वटा द्विविपयाम वेष्यतीति चेन्न ;- सत्यां संविदि सामग्रथा एवा नपेक्षणात् । तत्तद्वादिविषयीकरण लक्षणसम्बन्धार्थं तदपेक्षेति चेन्न ;- सामग्रीविशे- प्रतिनियत संवित्स्वरूपातिरिक्त सम्बन्धकल्पने प्रमाणाभावात् । संवि- त्स्वरूपनित्यत्वे श्रुतिसिद्धे सामग्री वैयर्थ्य परिहाराय तत्कल्पन मिति चेत् ? स किं संविदि साध्य आकारः ? उतानादिसिद्धं संवित्स्वरूप तः इति शेषः, वृत्त्याद्यवच्छेदे विषयोपरोधात् । कस्याश्चिदिति तुच्छत्वं व्यज्यते ( अन्यस्या इति ) अनहमत्र्त्यधर्मभूताया निद्धर्मकाया निराश्रयाया इत्यर्थः । ईश्वरस्यविषयोत्पत्तेः प्रागपि तत्प्रत्यक्षमस्त्येवेत्य. त उक्त मस्मदादीनामिति । ईश्वरव दस्मदादिप्रतीतेरपि प्रतीतित्वादे- वातुत्पन्नविषयतास्या दित्याशंक्य तथा सति कारणापेक्षविरहात् स- वृंदा सर्वेषां सर्वज्ञत्वं स्यादित्याह ( अन्यथेति ) ननु पूर्वघटादिकमवि- षयीकृत्यैव स्थिता ऽहमर्थभूता संवि तत्तद्विषयेन्द्रियसन्निकर्षादि- सामग्रीवशा तत्तद्वदादिविषया भविष्यतीति शंकते ( नन्विति ) किमिदं सामग्रीवैचित्रयात् घटादिविषया भविष्यतीति । किं घटादिविषयकं ज्ञान मुत्पद्यत इत्यर्थः उत विषयीकरणलक्षणसम्बन्ध उत्पद्यत इति । नाद्य इत्याह ( सत्यामिति ) द्वितीय माशंकते ( तत्तदिति ) तत्तत्प्रत्यक्षानुमानादिसामग्रयनन्तरं साक्षात्करोम्यनुमिनोमीति तत्त सामग्री प्रयुक्त कार्यवै जात्यस्य संविद्यनुभवात् तदर्थत्वमेव सामग्रया युक्तमिति नसामग्रीसाफल्याय तत्तत्साध्यतया सम्बन्धकल्पन मित्याह । (नेति ) " नहि द्रष्टु ईष्टे विपरिलोपो विद्यते नविज्ञातुर्विज्ञाते विपरिलोपो विद्यते” “प्रकाश्यन्ते नजन्यन्त” इत्यादिभिः संबिदा नित्यत्वा- वगमात्तत्तज्ज्ञानस्य तत्तत्सत्रिकर्षा धनुविधानदर्शनाच्च सामग्रयवैयर्थ्याय स्वरूपातिरेकीसम्बन्धः सामग्रयास्तादर्थ्यच कल्पनीयं, वैजात्यंच सं- बन्धगतमेवेति शंकते ( संविदिति ) ( किमिति ) सम्बन्धइति शेषः । 7 [२१ - वा] शतदुषणी - चण्डमारुतसहिता । १०३ मेव तत्र सधर्मकत्व सविकारत्वादिभीरुणा भवता प्रथमः पक्षो न कक्षीकार्यः । आरोपितधर्मविकारान्वया ददोषइति चेन्न ;– आरोपस्यैव विषयकरणात्मकस्य निरूप्यमाणत्वात् । यदिहि विषयीकरण म- प्यारोपितं तर्हि तद्विषय विषयीकरणा न्तरापेक्षयाऽ नवस्था । क्वचिद्वा विषयीकरणस्य सत्यत्वे [न] प्रागुक्तोदोषः । नच विषयीकरण मारोपित मप्यविषय इति वाच्यम् ; व्या- घातात् । नापि विषयीकरणान्तर मन्तरेण स्वरूपेणैव तत्प्रकाशत इति वाच्यम्, तत्रैव सामग्रीनैरपेक्ष्यप्रसंगेन सर्वदा संविद स्तद्विषयत्वे तत्सम्ब विघटादेरपि सर्वदा प्रकाशप्रसंगात् । 2 तद्विषयीकरणं धर्मरूपं विकाररूपंवा मिथ्याभूतं विषयीक रणान्तर मपेक्षते, किंवासत्यभूत मिति निरूपणीय मित्याह ( आरो पितस्येति ) ( विषयीकरणान्तरापेक्षयेति) मिथ्याभूतविषयकिरणान्तरा- पेक्षयेत्यर्थः । (नप्रागुक्तो दोष इति ) किन्तु अपसिद्धान्तइति शेषः । व्याघातादिति ) आरोपितस्य प्रतीतिनियतसत्ताकत्वादिति भावः । नतु संवित् घटादिप्रकाशएव विषयीकरणमपेक्षते नतु विषयक रणेपि स्वरूपस्यैव तत्प्रकाशात्मकत्वा दितिशंका मनूद्य परिहरति ( तत्रैवेति ) विषयीकरणविषये सामग्री नैरपेक्ष्यात्, नित्यभूताया- स्संविदस्सर्वदा तद्विषयत्वे विषयीकरणस्य सर्वदा भानात् विषय भानं विना तद्भानायोगात घटादीनामपि सर्वदा भानप्रसंग इत्यर्थः । किश्व विश्वव्याप्तायां नित्यायांच सर्वदेशकालवर्त्ति पदार्थाधिष्ठानत्व योग्यायां संविदि प्रपंचाध्यास मवोचः अस्मिश्च कल्पे अह मर्थ धर्मभूतायां तादृश्यां संविदि अभ्यासो वाच्यः । तदतिरिक्त संवि- दध्याचे एतत्संविदा भानायोगात्, अधिष्टानसंविदैव भानाभ्युयगमा त् । ततश्चाधिष्ठानभूतया तया संविदा घटादीनां भानावश्यम्भावा- व कादाचित्क सम्बन्धापेक्षाविरहात् न तदर्थं सामग्रयपेक्षा युक्ते- १०४ शास्त्रमुक्तावळी । किंच विश्वव्याप्तायामनादौ संविदि तत्तदधिष्ठानतया भासमाना- यो सम्बन्धार्थं सामग्रीगवेषण मिति भवतो नयुज्यते, नासंवि दध्यस्तो घटादिलक्षणः कश्चित्समस्ति भवतां; नच घटादि: सामग्रयधीन संबन्धलक्ष- स्याह ( किचेति ) अधिष्ठानभूतयापि संविदा सामग्रयधीन सम्बन्धद- शायामेव घटादिर्भासते, नान्यदेत्यत्राह ( नचेति ) तथासति मि ध्यार्थस्य भाननियतसत्ताकत्वात घटादे स्सन्निकर्षदशाया मेव सत्वं स्यात् नान्यदा तच्च प्रमाणविरुद्धं त्वदनंगीकृतं चेत्यर्थः । . नन्वस्तु दृष्टिसृष्टिः, चैत्रे सुषुप्ते तद्देहादिकं संप्रति नास्त्यैव, जाग्रतो मैत्रस्तु तद्वान्त्या प्रत्यभिज्ञातुसोयं देवदत्तइतिवत् भ्रान्तिरिति । अत्राहुः । दृगन्यस्य सर्वस्य दृष्टिसृष्टित्वे तत्तत्कयस्य प्रतीतिमात्रशरीरत्वे- न नियततत्तत्कारणाजन्यत्वे श्रुतिषु स्वर्गार्थं ज्योतिष्टोमादि विधेः ब्रह्मसाक्षात्कारार्थ श्रवणादिविधे राकाशादे वय्वादिहेतुत्वोक्ते- वायोगाव, तवापि तृप्तयर्थ भोजने परप्रत्यायनार्थ शब्दोच्चारणादौच प्रवृत्ययोगेन स्वक्रियादिविरोधाच्च । यदि तूक्तश्रुत्यादिकमपि स्वाप्न- स्यादितुल्यमिति न पर्यनुयोज्यम् । त द्वैतश्रतिमीमांसादिकमपि- तथेति न तेनाद्वैतसिद्धिः । दृष्टिसृष्टिपक्षे घटादेः स्वज्ञानात्पूर्वमस स्वेन प्रतिकर्मव्यवस्थानुपपत्तेश्व शुक्तीदमंशस्य रूप्यव दिदं रूप्यमिति ज्ञानात् प्रागसत्वेन संयोगादिहेतुत्रयजन्यत्वरूपस्याध्या- सतटस्थलक्षणस्य सत्य मिथ्यावस्तु सम्भेदावभास लक्षणस्वरूप लक्षणस्यायोगाच्च । इदं रूप्यमिति ज्ञानकाले शुक्तित्वादे रभावे- नाभ्यासस्य तदज्ञानकार्यत्वादि प्रक्रियाविरोधाच्च । इदं रूप्यं नदं रूप्यमिति ज्ञानयोर्भिन्नविषयत्वेन बाध्यबाधक भावानुपपत्तेश्व | रूप्यादि वाध्यस्यापि दृष्टिसृष्टित्वेन तेन रूप्यादे मिथ्यात्वासिद्धेश्व | सुषुप्तिप्रळयादौ जीवब्रह्मविभागस्या प्रतीतत्वेना विद्यमानतया प्रत्य- हं प्रतिप्रळयंत्र मुक्तस्य पुनरावृत्यापाताच्च । सुप्तंप्रति संस्कारादेरप्य- [२१ वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । १०५ कार्यत्वादिप्रक्रियाविरोधाच्च । इदं रजतं नेदं रूप्यमिति ज्ञानयो भि- नविषयत्वेन वाध्यबाधकभावानुपपत्तेश्च । रूप्यादिबाधस्यापि दृष्टि- टित्वेन तेन रूप्यादे मिथ्यात्वासिद्धेश्व | सुषुप्तिप्रळयादौ जीवब्रह्म- विभागस्या मतीतत्वेन विद्यमानतया प्रत्यहं प्रतिप्रळयंच मुक्तस्य पुनरावृत्त्यापाताच्च । सुप्तं प्रति संस्कारादे रप्यभावेन तस्य पुन- रुद्धोधायोगाच्च । मोक्षस्यापि हगन्यत्वेन स्वाप्नमोक्षव दृष्टिसृष्टिस्वा- पाता | चिन्मात्रस्यैव घटादिदृष्टित्वे तस्य सर्वदा प्रतीत्यात्पत्त्या वि. शिष्टस्य तवे वाच्ये तस्यापि विशिष्टस्य दृष्टिसृष्टित्वं नवस्था प्र- संगाच्च । उक्तन्यायेन दोषाज्ञानदृष्टिदेहेन्द्रियादीना मभावे भ्रान्त्ययोगेन तेषामपि दृष्टिष्टित्वे : नवस्थापाताच्च । घटादे दृष्टिसृष्टिरित्य स्यापि दृष्टिसृष्टित्वेन घटादे रदृष्टिहृष्ट्यापाताच्च । प्रत्यभिज्ञाविरो- धाच्च । दीपादौ परिमाणादिभेदस्येवेह बाधकस्याभावात् । तदभावे पि भ्रान्तित्वेच घटादे रप्येकस्मिन्नपि क्षणभेदस्यात्मनेोपि प्रतिक्षणं भेदस्यच प्रसंगात | सोयं देवदत्तइत्यादि दृष्टान्तेन तत्वमस्या- दौ जहदजहल्लक्षणयैक्य परत्वोक्तय योगाच्च अभेदस्यापि ह पिटसृष्टित्वेन तज्ज्ञानस्य बाधकत्वायोगाच । “बुवाद्यौः, धुवापृथि वी, ध्रुवासः पर्वता इमे, ध्रुवं विश्व " मित्यादिश्रुतिविरोधाच्च । भि व्रत्वेन प्रतीतस्य वटपटादे रभेदः, अभिन्नत्वेन प्रतीवस्य तु घटस्य प्रतिक्षणं भेद इति दृष्टहानादृष्टकल्पनापाताच्च अस्मादात्मन- सर्वे प्राणा स्सर्वे लोका स्वर्वे वेदा स्वर्वाणि भूतानि व्युचरन्ती” ति श्रुतावपि पूर्ववाक्ये " यवैष एतत्सुप्तो भूदि " ति सुप्ताधारत्वेनो तस्य ब्रह्मणः सर्वत्रष्टृतोच्यते नतु सुप्तोत्थिताज्जीवा स्प्राणादि सृष्टिः, येनेय दृष्टिसृष्टौ मानं स्यात् । अन्यथा वाक्यशेषे- " नা- ढ्यो द्वासप्ततिसहस्राणि हृदयात्पुरीतत मभिप्रतिष्टन्त” इत्यादिना सु. नौ नाड्याद्युक्तिः, " यथोर्णनाभि स्तन्तुनोचरे यथाग्नेः क्षुद्रावि- फुलिंगा” इत्याद्युक्तिः, अत्रापि वाक्ये - " खर्वे लोका " इत्याद्य- " १०६ शास्त्रमुक्तावली । क्तिश्चायुक्त स्थाa | नहि दृष्टिसृष्टिपक्षे सुषुप्तौ नाव्यादिकं ऊर्ण- नाभ्यन्नयादित स्तन्तुविष्कलिंग जन्मवा सुप्तोत्थितस्य सर्वलोकादि दृष्टिस्ति । नचोर्णनाभि सत्वग्निविष्फुलिंग दृष्टान्तो दृष्टि सृष्ट्य नुगुण इति । अव कश्चिदाह - दृष्टिसृष्टिपक्षे सर्वापि व्यवस्था स्वप्नवदुप- पद्यते, " अनादिमायया सुप्तो यदा जीवः प्रबुध्यत " इति श्रुत्या जाग्रतो पि जीवस्य सुप्तत्वोक्त्या दृष्टिसृष्देस्तात्पर्यविषयत्वेन प्रतिपादितत्वात् । कथंचि छैनन्दिनस्वप्नवैलक्षण्येपि कुण्डपायिना मयते " मासमग्नि- होत्रं जुहोती त्यादाविव धर्मातिदेशस्या वश्यकत्वात् । दृष्टिस्ट टेश्व प्रसिद्धस्वपरधर्मत्वा द्भवति तत्पुरस्कारेण प्रवृत्ता श्रुति स्तत्र मानम् । किंच - देवदत्तस्य जाग्रदवस्था स्वप्नो भवितुमर्हति, बोधनिवृत्त्यवस्थात्वात्, तस्यैव दैनन्दिनस्वप्नावस्थावत् । नव जा गर्मीत्यनुभवविरोधः, दैनन्दिनस्वप्ने तादृशानुभवेपि यथा स्वप्नत्वावे - रोधः तद्वदुपपत्तेः । एवंच पुरुषस्या शीतिसंवत्सरसाध्यस्वप्नां- गीकारा नकोपि विरोधः । नव मुक्तस्य पुनरावृत्त्यापातः, वि- भागप्रागभावा समानकालीन विभागप्रध्वंसस्यैव मोक्षत्वेन सुषुप्तया दौ मुक्त्यभावादिति । तन, स्वप्ने व्यवव्याया असिद्धेः । नहि तत्र कारण मपे- क्ष्यैव कार्योत्पत्ति दृश्यते किन्तु - कचिद्दण्डादौ सति कचित्त- ‘दभावेपि घटोत्पत्ति ईश्यते, अतः कारणापेक्षानियमो ऽनुपपन्नः । किंच बेनुकालव्यवहितस्वर्गो नस्वप्ने दण्डादिसामग्रीदर्शनानन्तरं घटवत् यागदर्शनानन्तरमेव दृश्यते । नच यागदर्शनानन्तर मह ष्टदर्शनं तदनन्तरंच स्वर्गदर्शनमिति वाच्यम्; नहि यागदर्शनान- न्तरं नियमेना दृष्टदर्शन मस्ति, नच तत्सत्वेपि वा तदनन्तर मेव स्वर्गादिदर्शन मस्ति, नच यावत्स्वर्गोत्पत्त्यदृष्टदर्शनंवा । अत स्स्वगार्थज्योतिष्टोमादिविधि स्तुपपन्नः । दृष्टिसृष्टि जानत स्त । [२१-जा] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । तृप्तयर्थ भोजनादी प्रवृत्ति रनुपपन्नैव । भोजने सत्यपि क्षुन्निवृ- त्यात्मक तृप्तिज्ञानाभावसम्भवेन तत्रैव व्यभिचारग्रहात् । बालानां मात्रादिभि राशितानां तदानीं तृप्तिज्ञानशून्यानां प्रबोधानन्तरं दति ज्ञानेनैव तृप्तिसृष्टे स्तत्रैव व्यतिरेकव्यभिचारग्रहाच | चैत्रे सुप्ते तद्देहादिकं तंप्रति नास्त्येवेत्युक्त्या स्वेनाज्ञातस्य स्वम्प्रत्यभावा दज्ञा- तपरोतबीजस्य केवलांकुरदर्शिन स्तव बीजाभावेप्यकुरदर्शनेन व्य- भिचारग्रहा दंकुरार्थं बीजे प्रवृत्त्यनुपपत्तेः । मानाभावाच्च नदृष्टिसृष्टिः । अनादिमायया सुप्त " इति श्रुतिस्तु तत्र नमानम्, तत्रहित- त्वज्ञानाभावएव सुषुप्तिधर्मः प्रतिपाद्यते नतु दृष्टिस्सृष्टिः । दृष्टि- टेरेव स्वप्नधर्मत्वेन प्रतिपाद्यत्वे ‘सुप्तो यदा प्रबुद्धयत इति स्वाद विरोधिमबोधात्मकत्वेन प्रतिपाद्यमानतत्वज्ञानकाले दृष्टिसृष्टयभाव- प्रसंगात् । इष्टापत्तिरिति चेन्नः अन्ततो वृत्तिरूपसृष्टे रावश्यक स्वाद । प्रत्युत इयं श्रुतिः ’ मायया सुप्त ’ इति वदन्ती तदभा- । C , , वमेव प्रतिपादयति । घटादिदृष्टेः प्राङ्मायया दृष्टे रभावेना भा- ara | दृष्टिसृष्टिपक्षे मायाधीनदृष्ट्यसम्भवात् । एतेन जगदुपा दानप्रतिपादक बहुश्रुतिविरोधोपि सिद्धः । । यदप्यनुमानमुक्तं, तत्र कि जागरणमेव पक्षः, उत तथा प्र- तीयमानमात्रम् ? नाद्यः, स्वप्ने जागरणबुद्धितुल्यत्वोपपादनेन लोक सिद्धजागरणस्य जागरणत्वाभावात् सुषुप्तिमोक्षयो रन्यतरस्यैव जागरणत्वप्रसंगेन तस्य पक्षत्वे बाधापसिद्धान्तयों रन्यतरप्रसंगात् । नद्वितीयः, स्वप्ने जागरणवुद्धिविषयस्यापिपक्षत्वप्रसंगेन तत्र सिद्धसा- धनाव | किश्व - किं स्वप्नत्वमेव साध्यते; किंवा स्वप्न साधर्म्य ? नाद्यः पूर्वत्र सुप्तधर्मातिदेशोक्तिविरोधात् । नद्वितीयः, सिद्धसाध- नात् । बोधनिवत्र्यत्वंच किं लोकसिद्धप्रबोधनिवर्त्यत्वं, किंवा तत्व- ज्ञाननिवर्त्यत्वं ? नायः, सुषुप्तौ व्यभिचारात् । तस्या स्स्वप्नत्वे अ. वस्थात्रयविभाजक प्रमाणविरोधात् । नद्वितीयः, असिद्धेः । अम- योजक श्रार्य हेतुः । १०८ शास्त्रमुक्तावळी । यदपि - विभागप्रागभावासमानकालीन विभागध्वंसस्यैव मोक्ष- वेन सुषुप्त्यादौ मुक्त्यभाव इति । तन्न, सुषुप्तिकाले विभागमाग- भावस्यापि विभागवदेव दृष्ट्यभावा दभावेन विभागध्वंसस्य सुषुप्तौ प्रागभावासमानकालीनतया मुक्तित्वानपायात् । नच दृष्ट्यभावादेव सुषुप्तिकाले नविभागध्वंस इति वाच्यम्, मोक्षकालेपि दृष्ट्यभा- वादेव तदसिद्धयापातात् । यच्च मतान्तरम् - प्रतिकर्मव्यवस्थादिसिद्धये कल्पितं घटादेः कुम्भकारादिस्सृष्टौ सत्या सेवा परा दृष्टिसृष्टि रस्तु । नच सृष्टि द्वयवैयर्थ्य, सर्वत्र केवलस्य सृष्ट्यनन्तरं विशिष्टसृष्टे रावश्यकत्वात् । श्रतावपि " ततेजो सृजते " त्यादिना केवलाना न्तेजोबन्नानां सृ- ष्टि मभिधाय " तासां त्रिवृतं त्रिवृतमेकैकां करवाणी " ति केव- लसृष्ट्यतिरिक्ताया विशिष्टसृष्टेः प्रतिज्ञायमानत्वदर्शनाव । तत्र केव- लाना मर्थक्रियाकारित्वशून्यत्वेना सत्कल्पत्वप्रसंगे प्रयोजनसिद्ध्यर्थं विशिष्टसृष्ट्यभ्युपगमे प्रकृतेपि घटादे रमतीतिदशायां जलाहरणपा- काद्यभावेन तत्सिद्ध्यर्थ दृष्टिसृष्टे रावश्यकत्वात् । एवंच प्रतिक मव्यवस्थाद्युपपत्तिः । नचान्यसृष्टे वस्तुन्यन्यस्य कर्तृत्वानुपपत्तिः, कुलालसृष्टे घटादा वीश्वरस्यापि कर्तृत्वादिति । तत्रोच्यते । किमिदं दृष्टिसृष्टिरिति ? किं दृष्टे स्मृष्टिः, उत दृष्टिरेव सृष्टिः, अथ दृष्ट्या सृष्टिः ? नाद्यः, विवादाभावात् । नद्वितीयः, दृष्टेः कृत्यात्मकसृष्टिरूपत्वासम्भवात् । यत्सूक्तं, कार्य- विषयः कर्तृनिष्ठो व्यापारएव सृष्टिः, अतो दृष्टिरपि सृष्टिरिति । तन्न तन्मात्रे सृष्टित्वाव्यवहारात् । नहि यथा घटं करोती त्येत समानार्थतया घटं सृजतीति व्यवहरन्ति तथा घटं पश्यतीत्येत समानार्थतया घटं सृजतीति व्यवहरन्ति । प्रत्युत नायं सृजति किन्तु पश्यतीत्येव । तृतीयेपि १ किं कुलालसृष्टस्यैव घटस्य [२१- बा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । १०९ युन स्मृष्टिः, उत व्यस्यन्तरस्य, अथ विशिष्टस्य ? नाद्यः अत- म्भवाद । त्रिवृत्करणादिस्थलेपि पूर्वमसृष्टस्यैव सृष्टिः । तत्र संसर्ग. स्यैवोत्पत्तिः द्रव्यान्तरस्य तद्विशिष्टस्य वेत्यन्यदेतत् । प्रयोज- नाभावाच्च न पुनस्सृष्टिः । द्वितीयेपि किं तद्व्यक्त्यन्तरं व्यावहारिक, fear प्रातिभाखिकं । तत्राद्येपि दृष्टिः किं कुलाळसृष्ट घटविषया सत्येव व्यक्त्यन्तरमुत्पादयति, उत व्यक्त्यन्तरविषयैव ? । नायः तद्व्यक्त्यन्तरस्य प्रत्यक्षविषयत्वाभावापत्तेः । नच तद्व्यक्त्यन्तरं स्वा- नन्तरभाषि प्रत्यक्षविषय इति वाच्यम्, तस्य पूर्वप्रत्यक्षापेक्षया भिन्नविषयत्वे प्रमाणाभावात् । ननु सामग्रीला ड्यक्तिद्वय- विषय मेकं ज्ञान मस्त्विति चेस ? तथासति घटद्वयोपलम्भप्रसंगात् । ननु पूर्वघटोपादानत्वान्नविविच्य प्रतीति रिति चेन्न, अविकृ- तस्य घटस्योपादानत्वा योगात् । मृद्घटत्वेन परिणतेतिवत् सएव घट एतद्घटत्वेन परिणत इति प्रतीतिप्रसंगात् । प्रमाणाभावाच नव्यत्यन्तरोत्पत्तिः । यत्तु बौद्धच्छर्दिभक्षणं, घटादेरप्रतीतिदशाया मित्यादि । तच्च, सहकारिसमवधानासमवधानाभ्यां कार्यतदभावो- पादानेन बौद्धान्प्रतिक्षिपद्भि वैदिकैर्निरस्तं । किंच दृष्ट्यासृष्टोप घटे इच्छाकृत्याद्यभावे जलाहरणासिद्धया जलाहरणाव्यवहितप्राक्काले जलाहरणानुकूलकृत्यैव जलाहरणयोग्यघटव्यक्तिसृष्टिर्वाच्येतिकृति सृष्टि रेवस्यान्नदृष्टिसृष्टिः । अतएव न द्वितीयः, प्रातिभासिकस्य जला- हरणायोग्यत्वाच्च । यच्च कुलालसृष्टघटादेव जलाहरणं, मणिप्रभा- विषये मणिबुद्धिन्यायेन व्यावहारिकवटसम्बन्धस्य प्रातिभासिकस्य प्रतीयमानत्वेन तत्प्रवृत्तस्य तल्लाभनियमादिति । तन्त्र, तथासति व्यक्तयन्तरसृष्टिकल्पकाभावात् । नापि तृतीयः, विशेषणविशेष्य- तत्सम्बन्धातिरेकिविशिष्टकल्पनेमानाभावात । यञ्चोक्तं - केवलाद्धि- शिष्टं भिन्नमंगो कर्तव्यं, अन्यथा विशेषणविशेष्यतत्सम्बन्धातिरेकिवि- शिष्टानंगीकारे दण्डीपुरुषः दण्डपुरुषतत्सन्धा इति प्रतीत्योबैलक्ष- ११० शास्त्रमुक्तावळी । पर्यनस्यात् । विशिष्टस्यान्यत्वादेव 66 盖着 66 विष्णवे शिपिविष्टाय " विष्णुरुपाशुयष्टव्यः | " संवत्सरमिन्द्रयजेत । " " तेषां महेन्द्र ” त्यादावपि देवताभेदसिद्धिरिति । तन्त्र, विशिष्टपती- महेन्द्रोदेवते तो विशेषणसम्वन्धयो विशेष्यत्वासिद्धे दण्डपुरुषसम्बन्धा इति प्र- तीतौ तयो रपिविशेष्यत्वाच्च प्रतीत्यो वैलक्षण्यस्य स्फुटत्वात् । वि- शिष्टस्यान्यत्वे दण्डीत्यादिप्रतीते निर्विकल्पकतापत्तेश्च । ततश्च विशि- ष्टप्रतीतेरेव सर्वत्र मानत्वात्, तस्या श्चातिरिक्तविशिष्टविषयत्वे वि शेषणविशेष्य तत्सम्बन्धेषु मानाभावप्रसंगा त्प्रामाणिकपदार्थपरित्यागो प्रामाणिक पदार्थस्वीकारइति महानयमनर्थः । नच वेदान्तिना मिन्द्रमहे- न्द्रादेर्भेदः, तदभावेपि तत्तत्कर्मसु तत्तन्मन्त्रविनियोगबलादेव तथा तथा यजनोपपत्तेः । किश्व-विशिष्टस्य विशेषणाद्भेदेः विद्याविशिष्टान्तःकरण विशिष्टस्य प्रतिबिम्बितस्य वा जीवस्य जडत्वमित्य्यात्वयोः प्रसंगात् । यच्छोक्तं - उत्पत्तिः प्रथमावगतिरिति वेदरूढत्वेन ढोके घटा- दा वपि तस्यैवोत्पत्ति शब्दार्थत्वादिति । तन्न किमुत्पत्तिः प्रथमा. वगतिरिति वैदिकेन केनचिद्वाक्येनोत्पत्तिशब्दस्य प्रथमावगतौ रू- त्वं प्रतिपाद्यत इत्युच्यते, उतप्रथमावगतौ वेदे उत्पत्तिशब्दप्रयो- गा तस्य तत्र रूढत्वमवधार्यते इति उत मीमांसक व्यवहारवला- दूढत्वमिति । नाद्य द्वितीयौ, असिद्धेः । न तृतीयः, गौणतया प्य न्यथा सिद्धियोग्य मीमांसकव्यवहारमात्रेण लौकिकस्य व्यवहार- स्य बाधायोगात् । किंच किमवगतिशब्दः प्रत्यक्षावगतिपरः, उता- वगतिमात्रपरः । नाद्यः, " सोमेन यजेत " यदाग्नेयोष्टाकपाल " इति वाक्यजन्यज्ञानस्य प्रत्यक्षत्वासिद्धेः । न द्वितीयः घटाद्यर्थद ण्डाद्युपादानाय वने प्रवर्तमानस्य पुरुषस्य तत्प्रवृत्तिहेतुभूत घट स्मरणकालएव घटस्योत्पत्तिप्रसंगाच्च । अपिच - कार्यविषयः कर्तृनिष्ठो व्यापारविशेष स्मृष्टिरिति त्वयैवोक्तं तद्दृष्टेः सृष्टिरूपत्वे सृष्टे ई- ष्ट्यधीन चावगति रुत्पत्तिरित्यनेन विरुध्यते, उत्पत्ते र्घटादिधर्म- स्वात् । इत्य ं कुतर्कमूल मिथोविरुद्धबहुविध प्रलापनिरसनेन । i " [२१-वा] शतदूषण - चण्डमारुतसहिता । णमात्रसिद्धसत्ताकः। अतो यावदुत्पत्तिविनाशं घटादिप्रकाशो दुर्वारः । १११ प्रकाशत एव कस्मैचिदिति चेन्न ;- सर्वस्मै प्रसंगात् । एकस्या मेवहि संविदि विश्वारोपो भवताम् । अनन्तसंविदध्यासात्प्रकाशाप्रकाशो- पपत्ति रिति चेन्न;- घटादिविषयसंविदा मध्यस्तत्वे संविदन्तरानुपलम्भेच शून्यवादप्रसंगात् । सत्यां संविदि नानात्वमात्र मध्यस्तमितिचेत् ? तथासति सर्वत्र सर्व- * ( अत इति ) यतएव मध्यस्तो घटादिः प्रतीतिनियत सत्ताकः, यतश्च न सामग्रयधीन सम्बन्धलक्षणमात्र सिद्धसत्ताकः, यतश्वाना अधिष्ठान संविद्भास्यश्व, अत इत्यर्थः ( कस्मैचिदिति ) ईश्वराये त्यर्थः ( एकस्यामिति ) अहमर्थधर्मभूत संविदपि सर्वत्रैकैवेति भावः । उक्त दोष परिहारायैवा नन्तास्तंविद स्वीक्रियन्ते ततश्च यस्य यस्यां संविदियोर्थोध्यस्यते तस्य तया संविदासोत्थों भासत इति प्र- काशाप्रकाशोपपत्तिरिति शंकते ( अनन्तेति ) अत्रच सर्वस्मै प्रकाश प्रसंग परिहार मात्रं शंक्यते नतु याव त्वत्तं प्रकाश प्रसंग परिहारः संवि त्स्वध्यास संवि दव्यासः अद्वैतश्रुतिविरोधा नाभ्यासं विना नानासंवित्सम्भवः, तत्रच किंसं- विदभ्यस्ता, किंवा तस्यां नानात्वमिति विकल्प्याद्यन्दूषयति ( घटा- दीति ) घटादिविषयसंविदा मध्यस्तत्वे तदतिरिक्तसंविदो नुपलम्भ निरस्ततया संविदद्धयासस्य तदधिष्ठानकत्वासम्भवा दधिष्ठानान्तरा- सम्भवाञ्च संविदद्ध्यासस्य निरधिष्ठानतया शून्यवादप्रसंग इत्यर्थः । द्विती कल्प माशंकते ( सत्यामिति ) भेदाध्यासेपि घटादिविषय- कज्ञानस्य सर्वगतस्या नपाकरणा त्सर्वत्र सर्वविषयप्रकाशो दुर्वार इत्याह ( तथासतीति ) ननु चन्द्रे भेदाध्यासे सति यथा सव्य दक्षिणव्यवस्था, तथा घटविषयत्व तदविषयत्वव्यवस्थाप्युपपद्यत एवे.११२ शाखमुक्तावळी विषयप्रकाशो दुर्वारः, सर्वेषु प्रतिमाचन्द्रेषु कळंकप्रकाशवत् । यस्तु - दृग्दृश्ययो सम्बन्धानुपपत्त्या विश्व मपह्नोतु मीहते, स कथं तत्सम्बन्धार्थं प्रयतते । अतः संविदनुत्पत्तिवादिना मप्रकाशो वा यावत्सतं तत्प्रकाशोवा दुष्परिहरः । " त्याशंक्याह ( सर्वेन्विति ) प्रतीयमानधर्मविरोधि धर्माध्यासएव त यो धर्मयोः परस्परात्यन्ताभावसमानाधिकरणतया परस्परं भिन्नाश्रय- तया वा व्यवस्थायाः प्रतीति रुपपद्यते, नत्वन्यथापि, तथासति अळी- कचन्द्रत्वादेरपि व्यवस्थाप्रसंगात्, घटविषयकत्व पटविषयकत्वादि- कंच नपरस्परविरोधि, समूहालम्बने तदुभयदर्शनादिति भावः । किश्चैवं प्रतीतिव्यवस्थायामपि घटविषयकत्व पटविषयकत्वाद्यन्यस्वरू- पस्य नव्यवस्थासिद्धिः सव्यत्वदक्षिणत्वादेः प्रतीतिव्यवस्थायामपि एकस्मिन्नेवारोपितत्वेन परस्परसमानाश्रयत्वाभाव रूपार्थव्यवस्थाप अभावात् । नहि भेदारोपमात्रा त्स्वाभाविकाभेदो पगच्छति । तत श्व घटविषयकत्वादे परस्परसामानाधिकरण्याभावात्मक व्यवस्थासि- द्धिः । विषयीकरणलक्षणसम्बन्धस्य सामग्रयधीनत्वे दूषणान्तर माह ( यस्त्विति ) " अन्यथे " त्यारभ्योक्त मर्थ मुपसंहरति (अतइति ) यतएव घटादिविषयप्रकाशस्य कादाचित्कत्व मुपपत्त्ययोग्य मत इत्य- र्थः ( अप्रकाश इति ) प्रकाशके सत्यपि कदाचि दमकाशांगी- कारे कदाचिदपि प्रकाशो नस्यादित्यर्थः ( यावत्सत्तमिति ) याद त्संवित्वत्तमित्यर्थः । यद्वा । यावद्विषयसत्तमित्यर्थः । ज्ञानस्य नित्य स्यापि विषयस्तत्त्वदशाया मेव तत्प्रकाशकत्वस्य ते रंगीकारात् । एतेन कादाचित्कसंविद्विषय सम्बन्ध निराकरणेन वृत्त्यवच्छेददशा- यां संविदो विषयसम्वन्ध इति प्रत्युक्तं । वृत्तिरेव सम्बन्धः, साम- ग्रपि तदर्था, उत्पत्तिविनाशप्रतीतिरापे तद्विषयैवेति बेस: १२१ बा शतदूपणी चण्डमारुतसंहिता । 慢 ११ विधुनिमात्रं सम्बन्ध उत तहाकार वृतिः नाथा घप्रकाशकाले सर्वभानप्रसंगात् । न द्वितीयः सुखादे रप्रकाश- प्रसंगात । किंच संविद्विषयसम्बन्धो यदि इतिः, तदा वृत्त्यभावद- वाय बटावे अनिं नस्यात् । नचेापति, अभ्यस्तस्य प्रतीतिनियत तापल्याव । तस्मात् सामग्रचन्वय व्यतिरेकानुविकास दरपिध विदुपतिमा संविदुत्पद्यत इति । अव नवीनः संवितोषञ्चते, तद्वत्वनिरूपणात् । तपाहि नावासुरादिरस्युरणहेतुः वातेवर चक्षुरादे रह जलाधा रण स्फुरणहितुत्वात् । ज्ञानधाराकालीन स्करणस्य युगपदनेकज्ञाना जनक चक्षुराचजन्यत्वाच्च । नापि मनः, sararरण अनाकरण- सहहतस्यैव नवशी ज्ञानहेतुत्वादिति । असाधारण न रात्र वारविषये चक्षुरादेः कारणत्वाद। आन्तरविषये कारण स्तरासहकृत मनएव कारणत्वात् । नच वटाद्याकारवृस्यवः स्फुरणस्यैव हमर्थवृत्ति विषयात्मक तृतीयस्फुरणरूपत्वा त तेपि घटस्फुरणस्यैवा हमर्यादि तृतीय स्कुणरूपत्वां भीका कथनिय व्यवस्थेति वाच्यम् । आन्तरनावणीवर स्फुरणे करणा रासहकृतमनसः त्यागीकारात् । त्वयापी यत एव वृले चक्षुराद्यपेक्षान्तादरण परिणामत्वं सुखादिवृते स्वनिरपेक्षा न्तःकरण परिणाम सुखरून वृत्यवच्छित स्फुरणस्यैव सुरु भाषकत्वा सुररूपावृतिः स्वज्ञानभवत्येव । नव ज्ञानधान काले स्पुरणस्य तुर्जन्यत्वादुपपत्तिः, शनस्य स्फुरणामित्या छ । नम्वरत्वेवं स्फुरणहेतुनिरूपणम्, अयापि स्फुरणस्योत्पत्ति लु पपत्रा ! अस्तिहि एतावन्तं कालमिङ अनुभववाह मासमिति वरोरकालीन हसन्धान हेतुभूतं धाराकाली धारास्फुरणन् । तस्यच जन्यत्वं जन्यज्ञानंद्रय यौगपद्यायोगेन धारासमानकालीनत्वा नुपपत्ते रजन्यत्वस्यैव वाच्यत्वादिति चेन्न: - ज्ञानस्य स्वप्रकाशव गीकारात् । नन्वयं aesa arrer वैज्ञानविषयः प्रत त् जन्यप्रत्यक्ष १५ ११३ शास्त्रमुक्तावली । प्रागभाव राहताया संविदः कथं मुत्पत्तिरिति चेन्न - उक्तानुपत्येष तदच्यात् । ननु - नताव त्संविदा स्वप्रागभावग्रहः, स्वप्रागभावस्थितौ संविद नुत्पत्त्या ग्राहकाभावात् । तदपक्रमेतु विषयाभावादेव तदग्रहणायो- गात् । गापि संविदन्तरेण तद्ग्रहः, निष्प्रतियोगिका भावग्रहणायो- गात् । प्रतियोगिन्याश्च संविद स्स्वतस्सिद्वाया संविदन्तरविषय त्यायोगा दिति । सन्निकर्षा नाश्रयत्वात् सम्मतवत् । नचाप्रयोजकः, जन्यप्रत्यक्षवि षयत्वे तज्जनकसन्निकर्षाश्रयत्वस्यैव प्रयोजकत्वाद | वटजन्यं ज्ञानं नैतद्विषयम् एतदजनकत्वादिति वा नुमाना न स्वप्रकाशत्वसिद्धि रिति चेन्नः किंविषयत्वं भेदघटितं विवक्षितम्, उतप्रकाश्यत्वमात्रं । आद्ये सिद्धसाधनम् । द्वितीये त्वन्मते बाधः, वृत्तेरप्रकाशतया तत्प्रकाश्यत्वा प्रसिद्धे स्तन्निषेधायोगात् । वृत्त्यवच्छिन्न चैतन्यप्रका- स्यत्व विवक्षायान्तु बाधः घटाकारवृत्त्यवच्छिन्न चैतन्य प्रकाश्यत्वस्य aate वृत्तावप्यंगीकारात् । वृत्तिविषयवृत्त्यन्तराभावा दस्मन्मते ना प्रयोजकत्वाच्च । नच तज्जनकसन्निकर्षानाश्रयस्यापि जन्यतत्प्रत्यक्ष- विषयत्वेति प्रसंगः, त्वन्मतेपि तद्वृत्त्यवच्छिन्न चैतन्यभास्यत्वस्य तहू- तिजनक सन्निकर्षानाश्रये प्यंगीकारेऽ तिप्रसंगात् । वृत्तेः स्वावच्छिन्न चैतन्यभास्यत्वाभाव प्रसंगात् । यदिचानुसन्धाना धन्यथा नुपप- त्या वृत्तेः स्वावच्छिन्न चैतन्यभास्यत्व मित्युच्यते, तदा ततएव मया पि जन्यज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वां गीकारे को विरोधः । उक्तरीत्या द्विती य मनुमान मपि निरसनीयम् । यदिच ज्ञानातिरिक्तं स्फुरणमिष्य ते, तर्हि तस्य नित्यत्वे नैकत्वेनां गीकारा दन्धस्यापि रूपादिगो चरप्रवृत्ति प्रसंगात् । स्फुरणे सत्यप्यावरणेन प्रतिबन्धा न प्रवृत्ति- रिति चेन्न ; - अनुभवविरोधस्य दुष्परिहरत्वात् । किश्व - रूपस्या वरण सुत स्फुरणस्य । नाद्यः, जडत्वेनावरणा नगीकारात् । न द्वितीयः, [२१ -वा] 3 शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । नैवम् स्त्रतः परतश्च तद्महोपपत्तेः । स्वतस्तावत् एतावन्तं कालं नकिंचि दह मज्ञासिपमिति यो ऽयं प्रत्ययः सहि सामान्यतः पूर्वकालवर्तिनं स्वात्माभावमपि गृह्णाति । नचातीतस्य प्रागभावस्य कथं विषयीकार इति वाच्यम्, अस्मदादिप्रत्यक्षज्ञान व्यतिरिक्तज्ञानेषु त्रिकालवर्तिनामपि ग्रहणातु । नचातीतस्या ऽसतो ग्रहणा दद्यमा णत्वम्, अतीतस्यापि स्वकाले सत्त्वात्, अन्यथा वर्तमानस्य पूर्वोत्तर कालासत्वेन तद्राहिणो ऽप्यसाहित्येना प्रमाणत्वप्रसंगात् । ग्रद्य माणवैपरीत्याभाव एवहि प्रामाण्यं, नपुन ग्राह्यस्य ग्रहणसमकालवम् अन्यथा - भवन्मलेनानिर्वचनीय रजतसमकालवर्तिन्या रजतभ्रान्तेः प्रामाण्यप्रसंगात् । संवित्प्रागभावग्राहकं किमिदं प्रमाण मिति चेत् ! यद्घटाभावग्राहकं तदेव । प्रत्यक्षानुप्रविष्टयावा पृथक्प्रमाणात्मिका वा योग्यानुपलब्ध्या घटाद्यभावग्रह इति चेत् ? इहापि तथैव । स्पर्शस्या व्यस्फुरणप्रसंगाव शष्याम्या नातिरिच्यत इति । ११५ 4 तदवच्छिनमपि हि विशेषणवि- संविभागभावस्य स्वप्रतियोगिग्राह्यत्वं सम्भवत्येवेत्याह ( स्वत- स्तावदिति ) ( इहापि तथैवेति ) अत्र नवीनः नानुपलब्ध्या ज्ञानाभावग्रहः शक्यते वक्तुं अवेद्यज्ञानवादे ज्ञानस्यावश्य वेद्यत्वाभावेन सत्यपि तस्मिन् तदनुप लम्भ सम्भवाद, तदनुपलब्धे रधिकरणे प्रतियोगिवत्वा प्रतिकूल- त्वात् । अन्धकारस्थघटानुपलम्भव ज्ज्ञानानुपलम्भस्या व्यभावाग्राहक- स्वात् । नन्वन्धकारे घढानुपलम्भः सहकार्यभावाद सत्यपि घटे से गच्छते, इहतु ज्ञानग्राहकसामग्रया मन स्वन्निकर्षादे: सत्वा तदनु पलम्भोधिकरणे तत्सत्त्वविरोधीति चेत् ? किं मनसः संयुक्तसमवायो ज्ञानग्राहकसामग्री, किंवा संयोगविशेषघटितः तत्समवायः अथवा ज्ञानान्तर सामग्रत्रसहकृत स्संयुक्तसमवाय उत शुकुलासह कृतः 2 १६ शास्त्रमुक्तावळी । ara | नाथः, ज्ञानानन्तरं तद्विषयकं ज्ञानं, तदनन्तरंच तज्ज्ञान- विषयकं तदनन्तरंच तज्ज्ञानविषयक मित्येवं ज्ञानप्रवाहा विच्छेदन- संगात् । नहि - सत्यां सामग्रयां किंचिज्ज्ञानं जायते किचिन्नेति युक्तम् । न द्वितीयः, संयोगविशेषस्य निरस्तत्वात् । न तृतीयः, आत्मज्ञान सामग्रयावश्यकत्वेन ज्ञानस्यैवा ग्रहणप्रसंगात् । न तुरीयः, अनुभुत्सितस्यापि ग्रहणदर्शनेन बुभुत्साया ज्ञानग्रहाहेतुत्वात् । तस्मा ज्ज्ञानस्य मानसत्वायोगा ज्ज्ञानानुपलम्भो नाधिकरणे तत्सत्ताविरो- धीति न तदभावः प्रत्यक्ष स्स्यात् । स्वप्रकाश वादिमतेपि समवाय- स्या नित्यतया पाकरक्ते श्यामसमवायाभावेन सत्यपि श्यामे - पुरु- धान्तरे तत्समवायाभावेन - तदनुपलम्भव दात्मनि ज्ञानसमवायाभा ate त्यपि afteदनुपलम्भ सम्भवात् । यदि fararat शं ज्ञानं समवायो नित्यइति प्रयात्, तन्मतेपि न ज्ञानाभाव शक्य वे गृहीतुं प्रतियोगिसत्ताविरोध्यनुपलम्भस्या भावात । नतु स्वप्र - काशज्ञानग्रहे तत्तत्सम्बन्धातिरिक्ता पेक्षाभावा स्पटज्ञानकाले थट ज्ञानानुपलम्भ स्वत्सत्ताविरोध्य स्तेवेति चेत्रः- तन्मते बदज्ञानकाली- नस्य पटज्ञानसमवायानुपलम्भस्य तत्रिरूपक तज्ज्ञानविरहादिव घ. टज्ञानानुपलम्भस्यापि तत्रिरूपक घटसम्बन्धविरहा दप्युपपत्तेः । पट ज्ञानकाले तदीयत्वानुभवाभावेपि ज्ञानमात्रानुभवस्य सत्वात् । ज्ञान ज्ञेययोः स्वरूपमेव सम्बन्धइति मनेपि यथा चत्वरीयघटाभाव भूतक योः स्वरूपमपि सम्बन्धः कालभेदन, नतु सर्वदा, अन्यथा घटवति arrant विद्यमानाभाव भूतलवैशिष्ट्यविषयत्वेन प्रमात्वादा- चारः एवं ज्ञानज्ञेययोरपि कालभेदेन सम्बन्धस्वभावं स्वरूपमपि सम्बन्धिनो स्सतारपि सम्बन्धाभावोपपत्तेः । अपिच ज्ञानाभावः केन ग्राह्यः ? मनखेति वेव ? किं मनः प्रतियोगिनमपि गृह्णावि, उत्ताभाव मात्रं ? घरमे अभावमात्रं सिद्धयेत् नतु तस्य ज्ञानसम्बन्धित्वम् । प्रथमे ज्ञानस्य मानसत्वे न तस्य स्वप्रकाशत्वम् | अविद्यमानज्ञानस्य मानसत्वं न विरुद्धमिति चेत् तर्हि स्वप्रकाशत्वं विद्यमानत्वप्रयुक्तं स्थाद, न ज्ञानस्वरूपमनुक्तम् । तथाच सति घटादेरपि स्वप्रकाश २१ बा शतदूषणी - चण्डमारुतसंहिता | ११७ स्वापत्तिः । विद्यमानदशायां ज्ञानं स्वप्रकाशमिति चेत ? कि विद्यमा नदशायां ज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वे विद्यमानत्वमेव प्रयोजकम्, उतवि द्यमान ज्ञानत्वं ज्ञानत्वमाचा ? प्रथमेति प्रसंगात्, द्वितीय गौरवा द, तृतीयमेव वाच्यम् । तथाचातीतादि ज्ञानं कथं मनसा गृह्येत । ज्ञानाभावस्य मनसा सम्बन्धाभावाच । संयुक्तविशेषणतासम्बन्ध इति चेन्न :- निरवयवस्य मनसः निरवयवेनात्मना संयोगासिद्धेः । खं- योगोव्याप्य वर्तते । नच निष्प्रदेश आत्मनि मनसि च तस्याव्या- व्यवृत्तिता संगच्छते । नच निष्प्रदेशे प्यौपाधिकप्रदेशो युज्यत इति वाच्यम्, उपाधिर्ह्यपधेयेन सम्बद्ध्य तमवच्छिन्द्यात्, अन्यथातिप्रसं गाव, तत्सम्बन्धश्च निरवयवे संयोगानुपपतएव । तस्या प्युपाध्य- न्तरापेक्षाया मनवस्था स्यात् । किचाय मौपाधिकः प्रदेश: पारमा र्थिकः, उत्त न? आये तदेकत्व व्यावातः विरुद्धयो रेकत्रा समावे- शात् । औपाधिकत्वं हृपाधिजन्यत्वा सज्ज्ञाप्यत्वा दुपाध्यधीन सम्ब न्धाद्वा ? आये । ग्रिसम्बन्धा इतिमोत्पत्तौ श्यामतो पाधिजन्यभेदा- त्रिर्भेदता व्यावर्तेत | नवा कविदुपाधि तदुपधेयस्वरूप व्यतिरेकेण तज्जन्यो भेदस्तम्भवति । एवं मप्यणुमनसि प्रदेशमेदासम्भवाद । नापि द्वितीयः स्वाभाविकप्रदेश भेदाभावे उपाधिना राज्ज्ञानालम्भ वात् । आरोपितमदेशभेदज्ञानेवा तव मतेः श्रभावेन संयोगस्य प्रदे शवृत्तित्वासिद्धेः । न तृतीयः तव मते वरप्रतियोगिकभेदस्य तस्मि सम्भवात् । अन्यथा तस्मि व्रतहुद्धेः प्रमात्वप्रसंगात् । नापि द्वि- तोय:, अपारमार्थिकस्या निर्वचनीयस्य भेदस्य त्वया ऽनभ्युपगमात् । अत्युन्तालतश्च धर्मस्या प्यस्थापकत्वात् । अस्तु तर्हि संयोगो व्या- व्यवृत्तिरिति चेन्नः - तस्य स्वात्यन्ताभाव संदेशत्वानुभवात् । अत्य- न्ताभावं प्रतियोगिनोश्च प्रदेशभेदनियमात् । अन्यथा विरोधो दत्तजली जहिस्स्यात् । निमित्तसंयोगा न्यूनातिरिक्तदेश विभु विशेषगुणानां सर्वत्रोपर्लभ प्रसंगाच । नच संयोगातिरिक्त सम्बन्ध आत्ममनसो स्तम्भवति । नचानुपलभ्या ज्ञानाभावग्रहः प्रतियोगिग्राहकेन्द्रियेणाधि- 1 ११८ शास्त्रमुक्तावळी । करणग्रहण लक्षण सहकारि विरहात् । अन्यथा त्वक्संप्रयुक्त घटे अन्धस्याप्यनुपलब्ध्या रूपाभाव ग्रहप्रसंगात् । अतोनित्यनुभवो ज्ञाना- भावास्येवितव्यः । श्रुतिरपि " नहिद्रष्टु ईष्टर्विपरिलोपोविद्यत " इति वृतिमदन्तःकरणसाक्षिणं नित्यमनुभवं दर्शयति । विषयस्यवर्तमानतावभा- उच्यते - ज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वात् ज्ञाने सत्यनुपलंभासंभवात्, ज्ञानानुपलब्ध्या ज्ञानाभावस्तुग्रहएव । नच ज्ञानाभावो पलंभदशायां ज्ञानाभावस्था सम्भवात्र तत्प्रत्यक्षमितिवाच्यम्, पूर्ववर्त्तितया कार- गत्वा प्रत्यक्षोपपत्तेः । नतु प्रत्यक्षं स्वसमानकालं विषयं विषयी करोति, घटोस्ति जानामीति प्रत्यक्षयोः सादिति चेन्नः सन्त्रिकपीपलक्षितकाल सम्बन्धित्वस्थ वर्त्तमानत्वस्य प्र- हात् । ननु प्रत्यक्षेविपयस्य तत्कालवर्तित्व नियमाभावे क्वचिदपिनि- कम्पप्रवृत्ति स्यादितिचेन्नः - तत्कालवर्तित्वंहि स्वरूपसदुपयोगि, अतिप्रसंगात्, किन्तु ज्ञातं, ततश्च किं प्रवृत्तिकाले वर्तमानत्वज्ञानं प्रवृत्तिहेतु:, उत ज्ञानकाले वर्तमानत्वज्ञानं ? नाथः, प्रवृत्तिकारणीभूत ज्ञानेन प्रवृत्तिकालग्रहणासम्भवात् । नाद्वतीयः, ज्ञानकाल वर्तमानत्वे गृहीतेपि प्रवृत्तिकाले वर्तमानत्वाग्रहेण निष्कम्प प्रवृत्त्यनुपपत्तिः । किश्व किमुत्पत्तिक्षणवर्त्तित्वं ग्राह्यं, उतस्थितिक्षणवर्त्तित्वं ? नाद्यः, स्थितिक्षणवर्तित्वस्या ग्रह प्रवृत्त्यनुपपत्तेः । नद्वितीयः, उत्पत्तिक्षणदशा- यां स्थितिक्षणस्या सिद्धया तद्रहणस्या सम्भवात । विरम्यव्यापाराभा- वाच नक्षणद्वयस्य क्रमेण ग्रहण सम्भवः । किव सन्तन्य- मान वीणादिशब्दे तत्तच्छन्दज्ञानं, ततस्तुखं चानुभूयते 1. सत्र प्राथमिकशब्द द्वितीयक्षणोत्पत्र द्वितीयशब्दस्य तत्क्षणोत्पन्नमा- थमिकशब्दज्ञानजनित सुख द्वितीयक्षणएव ग्रहो वक्तव्यः । तत्का- लेच द्वितीयशब्दाभावा राहो जस्यात् । ननु प्रत्यक्षस्य स्वकाले वर्तमानविषयत्व नियमाभावे सर्वस्य तत्कालावतिविषयकत्वशंकया कचिदपि निष्कंपप्रवृत्ति संस्यात् । इति चेत्र :- शंकानुदयदशायां निष्कम्पप्रवृत्त्युपपत्तेः । शंकोदयेव तद्विधूननं विना माभूनिष्क । शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । + ११६ ि [२१. बा] स्वप्रवृत्तिः । अन्यथा शब्दग्रहणमात्रे स्वस्थितिकालावर्तमानविषयक त्वदर्शना सर्वत्रापि तच्छंकया प्रवृति स्यात् । कवि द्रजता- दिज्ञाने जाते प्रवृत्त्युत्पत्तिकाल एव विषयस्यापलरणे अन्यत्रापि त- च्छंकया निष्कम्पप्रवृत्ति नेस्यात् । नतु - प्रतियोगिज्ञानस्याभावज्ञाने कारणत्वा तस्मिन् सति ज्ञानाभावस्यैवासिद्धेः कथं ज्ञानाभावस्य प्रत्यक्षत्वमिति चेद ? प्रतियोगिज्ञानजनितसंस्कारादेव प्रतियोग्यव- च्छिन्नाभावप्रत्यक्षत्वोपपत्तेः प्रतियोगिज्ञानस्य हेतुत्वेपि स्मृतघट प्रत्यक्षाद्यभाव स्सुग्रह एव । यदुक्तं स्वप्रकाशवादिमते पीत्यादिना सम्बन्धिनोः सतारपि सम्बन्धाभावोपपचे रित्यन्तेन ज्ञानतत्त्वोष तस्यात्मनि सम्बन्धाभावा तदनुपलम्भसम्भव इति । वन, घटस- स्वेपि घटसम्बन्धाभावा दनुपलम्भसम्भवेन घटाभावस्याप्यनुपलब्धि ग्राह्यत्वाभावप्रसंगात | तत्र घटत्वे घटसम्बन्धो प्यस्त्येवेतिचेत् ? तर्हि प्रकृतेपि तत्र ज्ञानसत्वे तत्सम्बन्धो व्यस्तीति तुल्यम् । कि चैव मन्यथासिद्धिशंका योग्यानुपलब्धे झीयमानतया हेतुत्वे दोष स्स्यात्, नच तथानुपलब्धि हैतुः, किंतु स्वरूपेणैव । किंच - तत्र तत्सत्वेपि तत्सम्बन्धाभाव उच्यते, यत्र क्वचि तत्सत्वे तत्स- म्वन्ध’भावोवा? अन्त्ये कस्या प्यभावस्या नुपलब्धिग्राह्यता नस्यात | आधे श्यामादिदृष्टान्ता सामञ्जस्यम् । श्यामादिसम्बन्धाभाववति घटादौ श्यामादे रप्यभावात् । यदुक्तं मनखा प्रतियोगिविशिष्ट ज्ञानाभावग्रहे स्वप्रकाशत्व भंगप्रसंगान्न मनला ज्ञानाभावग्रहसम्भव इति । तन्न, ज्ञानान्तरविषयत्वेपि स्वप्रकाशत्वभंगाभावात् । ज्ञानं यथा घटनिरूपितप्रकाशः एवं स्वनिरूपितप्रकाशोपीतिहि स्वप्रकाश शब्दार्थः । ततश्च प्रयोजनाभावा दनुव्यवसायानंगीकारेपि परोक्ष ज्ञानविषयत्व मनिवार्यमेव । नचावेद्यत्वमेव स्वप्रकाशत्वं तस्य जडत्वे प्युपपत्तेः । किंच - किमिद मवेद्यत्वं ? किम्प्रकाश्यत्वाभावः, किंवा ज्ञानान्तरप्रकाश्यत्वाभावः । नाद्यः ज्ञानस्य प्रकाश्यत्वाभावे वयवहाराभावप्रसंगात् । द्वितीये - स्वस्य स्वनिरूपितप्रकाशत्व मिष्यते, नवा ? आधे तदेव स्वप्रकाशत्वं स्यात् । द्वितीये - स्वेन

, १२० शास्त्रमुक्तावळीं ।

, परेणाप्यप्रकाशा द्व्यवहाराभावप्रसंग: । यदुक्तं मनसा सम्बन्धा- भावान्न ज्ञानाभावग्रहसम्भव इति । तत्र, विशेषणविशेष्यभावांगी- कारे बाधकाभावात् । नच निरवयवयो सम्बन्धानुपपत्तिः मनल स्वावयवत्वात् ! तावताप्यव्याप्यवृत्तिसिः । अस्तुवा - प्रति- योगिद्वये व्यव्याप्यवृत्तित्वनियमः स्वरूपसम्बन्धांगीकारे किं बाध- कम् | अस्तुवा संयोगो व्याप्यवृतिरपि अप्रयोजकत्वेन संयोगस्य स्वाभाव सामानाधिकरण्यनियमासिद्धेः । नच शब्दस्य सर्वत्रोपलम्भ. प्रसंगः, आकाशस्य सावयवत्वेन यदवयवे निमित्तसंयोग स्तत्रैक शब्दोत्पत्तेः । निरवयवत्वेपि नदोषः, परस्परप्रतिघातकानां विभु द्रव्यभेदकत्वकल्पने araaratara | भेदकत्वं भेदप्रयोज्यप्रयोज- वाधकाभावात् कत्वम् । ततश्च भेर्यादिक माकाशेन संयुज्य स्वसंयुक्ते आलोकान्ध कारावयवविशेषादिसंयुक्ता भेदव्यवहारं जनयति, अनन्यथासिद्धभेद व्यवहारस्य बक्का देवं कल्पने बाधकाभावात् । यच - प्रतियोगिया- हकेन्द्रियेण नाधिकरणग्रहणमिति । तन्त्र, प्रतियोगिग्राहकेण मनस तग्रहणात् । ज्ञानमात्रस्य मनोजन्यत्वात् 1 ज्ञानस्यच स्वप्रकाशत्वा न्मनो ग्राह्यत्व मनिवार्यमेव । नचैव मुक्तप्रसंगान्न विमुक्तिरिति वाच्यम्, प्रतियोगिग्राहकेन्द्रियकरणकाधिकरणज्ञानस्या भावग्रह- हेतुत्वात् । प्रतियोगिग्राहकत्वंच नतत्करणत्वं, गौरवात् । किन्तु हेतुत्वमात्रम् । नापि प्रतियोग्यतिरिक्त प्रतियोगिविषयज्ञानजनकेन्द्रि येणाधिकरणग्रहणनियमः, गौरवादेव | वायौ रूपाभावाग्रहप्रसंगा- च - नप्रतियोगिग्राहकेन्द्रियेणा धिकरणज्ञान मभावधी हेतुः । विस्त रस्त्वन्यत्र द्रष्टव्यः । एवं वेध ज्ञानवादपि नानुपपत्तिः । ज्ञानोप- लम्भकसामग्रयां सत्यां ज्ञानानुपलम्भस्याभावग्राहकत्वात् । तदुपल- म्भकंच मनस्संयोगादिकमेव । नचैवं ज्ञानप्रवाहाविच्छेदप्रसंगः, यथोपलम्भं विषयान्तरसामग्रचा अन्यस्यवा कस्यचि प्रतिबन्धकत्व- सम्भवात् । अन्यथा दीर्घशष्कुली भक्षयतो युगप दनेकेन्द्रियसन्निकर्षा कमिकज्ञानोत्पत्ति स्यात् । अथवा

ज्ञानान्तरसामग्रचा 5 सहकृत संयुक्तसमवाय सामग्री । नचात्म ग्रहसामग्रया स्सर्वत्र सम्भवा [२१ -वा] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । १२१ अतिक्रान्तैवानुपलब्धि रुपलब्धिकाले कथ मुपकुर्यादिति चेन्न: - स्मृत्यभावकल्पितया प्राचीनयैव तया तत्सिद्धेः, प्रात गंजाभावादि विज्ञानवत् । तद्वदत्रापि प्रमाणसंज्ञाविशेषो यथारुचि प्रक्षिप्यताम् । दसम्भव इति वाच्यम्, तस्यैव ज्ञानाभावज्ञानस्य घट व्रजानामी त्याकारकस्यात्माविशेष्यकतया ज्ञानान्तरत्वासिद्धेः । नव ज्ञानान्तर सामग्रयभावस्य ज्ञानान्तराभावकल्प्यत्वा दनवस्थेति वाच्यन्, अज्ञा- ताया एवानुपलब्धेः कारणत्वात् । तज्ज्ञानस्य कारणत्वेपि तत्तद्व्याप्ये तरसमवधानस्यैव ज्ञेयतया तद्व्याप्यस्य संयुक्तसमवायस्या ज्ञातत्वात् यद्यपि प्रत्यक्षसामग्रयनुप्रविष्टतया स्वतन्त्रया नुपलब्ध्योत्पन्नेन संविदन्तरेण नेदानों घटं साक्षात्करोमी त्याद्याकारेण संविदन्तर- स्याभावो गृहीतुं शक्यते, तथाप्यतीतकालीन प्रागभावस्य तत्काली नानुपलब्ध्या कालान्तरे यहोनोपपद्यत इति शंकते ( अतिक्रान्तै वेति ) यद्यपि स्वकाले ग्रहणमात्रादपि ग्रहणानुपपत्तिनिबन्धनः प्राग- भावनिरासः परिहतएव, तथाच कालान्तरे प्रागभावस्य ग्रहणाभा- aft careक्षति:, तथापि कालान्तरे ग्रहणसम्भवा तदुपपादय परिहरति ( नेति ) संवित्तत्कालीनतया नोपलव्धा, तत्कालीनतया भस्मर्यमाणत्वात् इत्यनुपलब्धा वनुमिताया महं तदा संविदभाववान्, वा तद्वत्तयानुपलब्धत्वादिति तल्लिंगकानुमानेन संविदभावसिद्धेरित्यर्थः । 鳘 ननु प्रातर्गजाभावादि विज्ञानस्थले ऽस्मदंगीकृतानुपलब्धिप्रमाणे नैवार्थसिद्धिः, अत्रतुत्वयानंगीकारा त्कथं संविदभाव सिद्धिरियवाह ( तद्वदत्रापीति ) तद्वत् - प्रातर्गजाभावादि विज्ञानस्थल इत्रेत्यर्थः । यथाप्रातर्गजाभावादि विज्ञानस्थले कार्यानुसारात्कारण आवश्यके तस्मिन् यथारुच्यनुपलब्ध्यादि संज्ञाप्रक्षिप्यते, एवमिहा प्येतावन्तं कालममुं नाज्ञासिष मित्याकारक ज्ञानलक्षणकार्यानुसारात क्लृप्ते तत्करणे यथारुचिसंज्ञाप्रक्षिप्यतां प्रमाणस्वरूपन्तु दुरपह्नत्रमेवेत्यर्थः । १६₹२२ शास्त्रमुक्तावळी नच संस्कारविलयात् स्मृत्यभावः ; प्रबलतरसुखदुःखकालदैर्घ्यादि संस्कारतिरस्कारकाभावे तदयोगात् । नच सुषुप्तचाक्ष्य एव संस्कारोच्छेदकाः, तथासति पूर्वदिनाद्यनुभूत- स्यास्मरणप्रसंगात् । तथाच सुप्तोत्थितः शतमपि मित्रतया प्रति पद्येत, पु [त्री ] त्रमपि कळत्रतया, श्रोत्रमपि नेत्रतयेति, विश्वविप्लवः । ] " यत्रानुभूतेपि संस्कारविनाशा दस्मरणं तत्र व्यभिचार इत्याशंक्य परिहरति ( नच संस्कारेति ) तत्र व्यभिचारइतिशेषः (प्रबलेति) अनुभवसतीति शेषः । तदयोगात् - स्मृत्यभावा योगा दित्यर्थः । तथाच तादृशसंस्कार तिरस्कारकाभाव विशिष्टास्मरण मेव हेतु:, सच नव्यभिचारीतिभावः । यद्वा - स्मृत्यभावमात्रस्य व्यभिचारात् संस्कारविलयाभावविशिष्ट स्मृत्यभाव एव हेतु वच्यः सचात्र स- न्दिग्धः, संस्कारविल्या दप्यत्र तत्सम्भवा दित्याशंक्याह ( नचेति ) ( तदयोगादिति ) संस्कारविलयायोगा दिव्यर्थः । संस्कारविलायका भावस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वा संस्कारविलयाभाव स्तुग्रह एवेति भावः । अथवा नतु कार्याभावस्य यत्किचित्कारणाभावप्रयोज्यत्वा दत्र स्मृतिरूपकार्याभावो नुभवे सत्यपि संस्काराभावा त्या दित्यप्रयोज. कत्व माशंक्य निराकरोति ( नचेति ) ( प्रबलेति ) यथा कार्या- भावः कारणाभावव्याप्त स्तथा प्रबलतरदुःखादिविरहकालीन स्मृत्य - भावो नुभवरूपकारणविशेषाभावव्याप्तः, निरुपाधिक सहचारादिति भावः । तदिति स्मृत्यभावः परामृश्यते । अनुभवे सतीति शेषः । नन्वेवं - पूर्वदिनानुभवाभावानुमानं नस्यात्, सुषुप्तया संस्कारविच्छे- देन संस्कारविलायकाभावविशिष्टा स्मरणस्याभावात्, इत्याशंक्य परिहरति ( नचेति ) ननु सुषुप्तौ ताव त्संविदनुभूयते नच सा तत्कालीनतया पश्वा त्स्मर्यते तच्चाह म्प्रत्ययविगमा द्विपयावच्छेद- विरहाच्च संस्कारस्यानुत्पत्तेः, ततश्च तत्र व्यभिचार इत्याशंक्य [२१ वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । नच विषयप्रकाशविरहा दहम्भावविगमाद्वा संस्कारानुत्पत्त्या तद- स्मृतिः, अर्थान्तराप्रकाशासद्भावयोः प्रकाशमानसंस्कारोत्पत्तिप्रतिबन्ध कत्वे ऽतिप्रसंगात् । नचाविशदप्रकाशरूपत्वा दस्मृतिः, सर्वदा संविदंशस्या स्मरणप्रसंगात् । नहि संविदंशे वैशद्यं तवास्ति, नित्यमेव निर्धर्मकत्वात् । विषयाश्रयोल्लेखा द्वैशद्ये तत्स्मृति रिति चेत् ? तदपि न, वैशद्य मन्तरेणा प्यन्धकाराद्यनुभूत वस्तुमात्रादिषु स्मृतिदर्शनात् । तदेवं स्वत स्तत्प्रागभावग्रह उपपादितः । ११ क परिहरति ( नच विषयेति ) ( अर्थान्तरेति ) यदि सुषुप्तौ संवि दनुभूयते, तदा तद्विषयसंस्कारो प्युत्पद्यते, नच तत्राह म्प्रत्यय विगमस्य विषयावच्छेदविरहस्यच संस्कारानुत्पत्तिप्रयोजकत्वं, तथा सति घटाननुभवस्य पटाभावस्य बानुभूतकुख्यसंस्कारप्रतिबन्धकत्व प्रसंगात, अत स्तत्र संविदो स्मरणादेव तदननुभवसाधना न व्यभि- चार इति भावः । ननु नतत्र स्मृत्यभावेन संविदननुभव स्त्वया. साधयितुं शक्यः, सौषुप्तिकसंविदनुभवस्य निर्विकल्पक दविशद– तया तत संस्कारानुत्पत्ते रेवा स्मरणोपपत्ते रित्याशंक्य परिहरति ( नचाविशदेति ) ( नहीति ) आपरोक्ष्यलक्षणवैशद्यस्य सुषुप्तावपि सत्वात् तदानी मविद्यमानं वैशद्यं संविदतिरिक्ताकारप्रकाशरूपत्व. मेव वाच्यं तत्तु त्वन्मते संविदो निर्धर्मकत्वाः सम्भवतीत्यर्थः ननु विषयाश्रयविशिष्टतया संविदुल्लेखो वैशद्यं तच्च सुषुप्तो- स्त्येव, नचैवं सति सधर्मकत्व मपीत्याशंकते ( विषयाश्रयति ) ( अन्धकारादीति ) अत्र विरळालोकवदन्धकारो विवक्षितः । ना- दिपदेन काचादिकं विवक्षितम् । वस्तुमात्रादि रुष्वत्यदे- पदेन तादृशधर्ममात्रं गृह्यते । अस्तिहि मन्दालोके देवदस्य भूतदण्डादे रप्यविशदावभासः । वेद्यत्वानंगीकार्य बाधकमाह ११४ शास्त्रमतावळी । परतो ऽपि तत्प्रागभावग्रहः संविदो वेद्यत्वसमर्थनादेव सिद्धः । अन्यथा त्वद्वाक्यजन्यापि संवित्तत्प्रागभावस्य दुर्ग्रहत्वं नसाधयेत् संवित्प्रागभाव दुर्ग्रहत्वग्रहणे संविग्रहणावश्यम्भावात् । स्वप्रकाश स्वरूपमेव प्रतियोगित्वेनोपजीव्य तत्प्रागभाव दुर्प्रहत्वं साध्यत इति श्वेत ? एवं तर्हि तत्प्रागभावग्रहे ऽपि तदेवोपजीव्यताम् । किञ्च प्रतिवादिनः शिष्याणांच त्वत्सिद्धान्तार्थज्ञान मनुत्पन्नं त्यैव त्वया वाक्यं प्रयुज्यते, स्त्रयमपि कदाचि द्वरूपदिष्टं प्रति- वादिनिर्दिष्टं वार्थ मजानानो नजानामीत्येव भाषसे, जिज्ञाससेच एवं मूर्खपण्डित विभागो ऽपि लोके बहुळ मुपलभ्यते । तदेतदखिलं ज्ञानप्रागभावग्रहाभावे कथं घटेत ? ज्ञानादिविधिशास्त्रच कथं जीवेत् ? तदेवं स्वस्मिन् वर्तमानस्य भविष्यत्संवित्प्रागभावस्य गृहणं योग्यानुप लब्ध्या जायते । अतीतस्यतु स्मरणानुमानादिना । परगतस्याप्यनु- मानादिनैव । अतः स्वतः परतोऽपि सिद्ध: संविदः प्रागभावः । ननु – भवद्भिरपि धर्मभूतज्ञानस्यापि स्वरूपनित्यत्व मम्युपेतं, ततश्च तत्प्रागभाव तदुत्पत्त्यादिसमर्थने ऽपसिद्धान्त इति चेन्न; - अस्माकं धर्मभूतज्ञानस्य सधर्मकत्वा दवस्थाविशेषवत्त्वा तत्तदर्थं सामग्रीसंभागमोपपत्तेः । तत्तत्प्रकाशात्मकावस्थाविशेषेषु च प्रागभावो त्पत्त्यादिबुद्धे रुपलम्भविरोधाद्यभावात्, अपसिद्धान्ततानवताराच्च । . ( अन्यथेति ) तन्मते यद्यपि वाक्यजन्यवृत्तिविषयत्वं स्वप्रकाशत्वेपि क्युं शक्यम्, तथापि वृत्तिनिरखन मभिप्रेत्यैत दुक्त मित्यवगन्त- , ( अनुत्पन्न मत्वेति ) अन्यथा उपदेशवेय्यर्थ्यात् ज्ञानवतः प्रत्युपदेशे तदुपदेशा विरल्यापातादिति भावः ( नजानामीत्येवेति ) पुनोपदेशेच जानामीति, अतः पूर्वं तत्प्रागभाव एव गृह्यत इति भावः । एवं मूर्खेति ) तस्यैव शाखाध्ययने पण्डितत्वात् तंत्र ज्ञानप्रागभाव एव मौर्यमिति भाव: ( ज्ञानादीति ) ज्ञानस्यो तस्यानादितया विधेयत्वासम्भवा तद्विषय माज्यावेक्षणादि [२१-वा] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । L १२९ अनुभूते खस्थान्तरापत्तिरेव नसम्भवति, अजत्वादेवेति चेन्न - स्वरूपानुत्पत्तिमात्रस्य भवदभिमता विद्यया अस्मदभिमतप्रकृत्यादिभि श्च व्यभिचारात् । समस्तव्यतिरिक्तत्वे सतीति तर्ककौशलम् । अन्ततो ऽ प्रयोजकत्वंच । अवस्थान्तरापत्तिराहित्यस्य हेतुत्वे साध्या विशेषात, मिथ्याभूतावस्थान्तरनिषेधे ऽपसिद्धान्तात्, सत्यावस्थानिषे- धेच व्यतिरेकव्याप्ते र्भग्नत्वात् । यत्सत्यावस्थाविशिष्टं तज्जायते, यथा घट इतिहि सा । नच घटादेः सत्यावस्थाविशिष्टत्वं त्वया भ्युपगम्यते । एतेना नुभूते र्विनाशनिषेधो पि प्रत्युक्तः, प्रागुक्तप्रकारेण प्रत्यक्षादिबाधाच्च। यदि घटाद्यनुभूति र्नविनश्येत्, तर्हि सुषुप्तचाद्यनुप- . शास्त्रं नजीवेदित्यर्थः । आदिशब्देन ज्ञानार्थश्रवणादिविधि ज्ञन निषेधविधिश्व गृह्यते । अनुभूति निर्विकारा, अजत्वादिति शंकते ( अनुभूतेरिति ) किं स्वरूपानादित्वमात्रं हेतु:, उतावस्थाराहित्यं नाद्यः, इत्याह ( स्वरूपानुत्पत्तीति ) नद्वितीय इत्याह ( अवस्था- न्तरेति ) किं मिथ्याभूतावस्थान्तरं निषिध्यते, उत परमार्थावस्था न्तरमिति साध्यमपि विकल्प्य प्रथमं दूषयति ( मिथ्याभूतेति ) द्वितीयं दूषयति ( सत्येति ) एतेनान्वयव्याप्तिरपि निरस्ता, प्रति- योग्यप्रसिद्ध्या साध्या प्रसिद्धेः । अत्रच परमार्थविकारासिद्धेः व्यतिरेकव्याप्तिं प्रत्येव साक्षाद्भञ्जकत्वा परस्य व्यतिरेक्यनुमानत्वा- भिमानाञ्च व्यतिरेकव्याप्तिरेव कण्ठतो निराकृता । स्वसमानसत्ता’ कविकार राहित्यसाधनेतु पूर्वोक्तएव व्यभिचार इति भावः । एतेने. त्येत द्विवृणोति ( प्रागुक्तप्रकारेण प्रत्यक्षादिबाधाच्चेति ) प्रागुक्त प्रकारेणेत्येको दोषः, सच सर्वदा सर्वज्ञत्वप्रसंगादिः । प्रत्यक्षादि बाधा श्वेत्यपरं दूषणं । ज्ञानं नष्टमित्यादिकं प्रत्येकम् । विस्मृत ज्ञापनार्थ मुपदेशानुपपत्त्यादि रादिशब्दार्थः । यद्वा ( एतेनेति ) अविद्यायां व्यभिचारमदर्शनेनेत्यर्थः । विनाशनिषेधः- विनाशनिषे- धानुमानं भजत्वलिंगक मित्यर्थः । दूषणान्तर माह ( प्रागुक्तेत्यादि ) १२६ शास्त्रमुक्तावळी । पत्तिः, भवत्पक्षे मोक्षानुपपत्तिश्च । विद्यमानायां तयां विषयोल्लेख विलक्षणावस्थाविशेषस्यः प्राग्वदेव दुष्प्रतिपादत्वात् । प्रध्वंसेपि. ग्राहका " अतः स्वतः परतोपि सिद्ध: संविदः प्रागभाव” इत्यत्र प्रत्यक्षादिवा- धस्य फलितत्वात् प्रागुक्तेत्युक्तम् । ( विषयोल्लेखेति ) विषयोल्ले- खात्मकविलक्षणावस्था विशेषस्येत्यर्थः । विषयानुल्लेखावस्थाया इति यावत् । स्वरूपात्मनो विषयोल्लेखस्य नित्यत्वेन विषयानुल्लेखावस्था • या अयोगादिति भावः । " अत्र नवीनः - नित्योय मनुभवः, अनादिभावत्त्वात्, आत्मवत व्यतिरेकेण घटवद्धा । परमतेनान्वयी दृष्टान्तः । स्वमतेन व्यतिरेक दृष्टान्तः । नचाविद्यायां व्यभिचारः, भावविलक्षणायां तस्यां हेतो रभावात् । अनुभवविनाशहेत्वनिरूपणं चानुकूल स्तर्कः । वृत्तिवि- नाशवत् । स्फुरणनाशेषि कारणविनाशेो नहेतु:, स्फुरणस्यानादित्वात् । नन्वविद्याविनाशव तद्विनाशो स्विति चेन्नः - तद्वदत्रान्वयव्यतिरेक. सिद्धस्य शास्त्रसिद्धस्यवा विनाशहेतो रदर्शनात् । नच विरो- धिगुणान्तरा तन्नाश:, तस्याह मर्थासमवेतस्य तत्समवेतगुणेना: विरुद्धत्वादिति । अत्रत्रमः - अहमर्थ धर्मस्यः पक्षत्वेवाधः । तदतिरिक्तस्य पक्षत्वे: जीवेश्वरयोस्सिद्धसाधनं । अहमर्थ धर्मातिरिक्तस्य घटादिविषयक. ज्ञानस्यपक्षत्व आश्रयासिद्धिः, वादान्तरे तस्य निरासात् । अन्तः करणधर्मातिरिक्तस्य पक्षत्वे ईश्वरादिज्ञाने सिद्धसाधनं । वदति- रिक्तत्वेन विशेषणे किमीश्वरसमवेतज्ञानं विवक्षितं, किंवा ईश्वररूपः, अथवा ईश्वरस्य व्यवहारहेतुभूतं ज्ञानं ? नाद्यः त्वन्मतः ईश्वरलमवेत ज्ञानस्याप्रसिद्धयाश्रयासिद्धेः । न द्वितीयः त्वन्मते सर्वस्यामीश्वर- ज्ञानाभिन्नतया आश्रयासिद्धेः । औपाधिकभेदमादाया ऽसिद्धिपरिहारे तस्यानित्यत्वाद्वाधः । अतएव न तृतीयः । अस्मदादिव्यवहारहेतुज्ञा- 警 [२१-वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । भावोद्यं प्राग्वदेव परिहर्तव्यम् । नच स्वरूपनित्यत्वे प्रध्वंसानुपपत्तिः, घटादिष्वपि सत्कार्यवादिभि स्तथैव प्रध्वंसस्य निर्वहणीयत्वात् । उक्तंच भाष्ये - “तमिमं इन्द्रियद्वारकज्ञानप्रसर मपेक्ष्योदयास्तमयन्यपदेश” इति । १२७ नस्य पक्षत्वेपीश्वरज्ञाने सिद्धसाधनं । असाधारणकारणत्वेन विशेष- णेच तादृशस्यनित्यतयाबाधः । नित्यत्वञ्च यदि विनाशाप्रतियोगित्वं तदाबाधः । घटादिध्वंसस्य ब्रह्मण्यध्यस्तत्वेनाधिष्ठानात्मक ब्रह्मणो व्यस्त तदभावात्मकतया ध्वंसस्य तत्प्रतियोगिकत्वात् । यदि सर्व- कालसम्बन्धित्वं नित्यत्वं तदा मोक्षान्वयित्वासिद्धिः । मोक्षानन्व- यित्वेपि अविद्यासम्बन्धादिव त्सर्वकालसम्बधोपपत्तेः । मोक्षेकाला भावात् । हेतु रप्यविद्यायां व्यभिचारी | अविद्यायाश्व भावत्वाभावे भावकार्यस्य तत्परिणामत्वासिद्धि प्रसंग: । एवमप्यविद्यासम्बद्धजी वादौ व्यभिचारश्च । भावपदेन सत्त्वविवक्षायामपि सस्वमात्रविष- क्षायामुक्तदोषानतिक्रमएव । परमार्थत्व विवक्षाया मनादित्वविशे- पणं व्यर्थ । अनादित्वस्य निरासाद स्वरूपासिद्धिः । अप्रयोज- कश्चार्यहेतुः । नचानुभव विनाशहेत्वनिरूपणं, विरोधिगुणस्य त- निवर्तकत्वे बाधकाभावाद । नच वैय्यधिकरण्यं, जानामीच्छामि द्वेष्मि सुख्यामि दुःख्यामीति समानाधिकरणतयानुभूयमानत्वात् । यदि ज्ञानस्यात्माश्रयः, तदा इतरेषामपि सवाश्रयः । यद्यन्यः, तदानी भपि सएवेतरेषामपीति - नक्कचिदपि पक्षे ज्ञानवैय्यधिकरण्यमिच्छादी- नां । किश्व स्फुरणाख्यकार्यनाशस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वा तदनुमिते सति कारणविशेषे विरोधिसंसर्गा दन्यस्माद्वा विनाशस्सम्भवति । ( नच स्वरूपनित्यत्वइति ) सिद्धान्तइतिशेषः ( वथैवेति ) उत्पत्तिवदेवावस्थामादाय निर्बहणीयत्वादित्यर्थः । किं सा संविदद १२८ शास्त्रमुक्तावळी | नापि द्वितीयः, अह मर्थविलक्षणाया निर्विषयाया स्संविदो ऽनुपलम्भनिरस्तत्वात् । मुक्तौ निर्विषयत्वस्या न्यत्र प्रतिक्षेपात् । स्वापमद मूर्छासु निर्विषयसंविदुपलम्भो स्तीति वाङ्मात्ररूपत्वात् । अहमर्थस्यतु स्वरूपमात्रप्रकाशात्मकस्य विषयान्तरविरहेपि घटादिविषयगाहि संवि द्विलक्षणतया तदाश्रयतयाच प्रतिपन्नस्य भवता संविद्विलक्षणतया हङ्कारगन्धित्वाभ्युपगमात् । पक्षान्तरेतु तद्वदेव तद्धर्मभूतसंविदोपि सर्वदा निर्विषयत्वसाधनस्योपलम्भनिरस्तत्वात् । सुषुप्तौ निर्विषयाया मर्थविक्षणा, उताहमर्थएव ? नाथ इत्याह ( अहमति ) नन्व- नन्तः करणात्मिका हमर्थातिरिक्ता संविन्मुक्तौ निर्विषयेष्टव्या, तदा कृत्स्नमपंचस्य निवृत्तत्वात् इत्यत्राह ( मुक्ताविति ) अन्यत्र - वा दान्वरे । द्वितीयं दूषयति ( अहमर्थस्यत्विति ) तुशब्देन निर्वि • वयसंविदोनुपलम्भनिरस्ततानेति सूच्यते । स्वरूपप्रकाशात्म- कस्ये " दि वस्तुगत्यनुवादः । अपिशब्देन निर्विषयत्वांगीकार- स्सूच्यते । “घटादी” त्यादिना परेण संविद्विलक्षणत्वस्या नंगीकारहेतु द्वयमाह । घटादिविषया वभासकत्वेन संवित्त्वेन संप्रतिपन्नापेक्षयादृश्य- त्वेनं विलक्षणत्वात, तदाश्रयत्वेन प्रतिपन्नत्वाच्च संविद्विलक्षणरवांगीकार इत्यर्थः । ननु त्वया हमर्थस्य निर्विषयसंवि द्रूपत्वांगीकारा स्वन्मतानुसारेण वीकृत्य त्वया हमर्थधर्मत्वेना भ्युपगताया वस्तुतो निराश्रयाया स्तंविदो निर्विषयत्वं प्रसाध्य तस्या उत्पत्तिः प्रतिक्षिप्यत इत्यत्राह ( पक्षान्तरे त्विति ) अह मर्थस्या न्तःकरणभित्रत्वपक्ष इत्यर्थः । किं संविद स्सर्वदा निर्विषयत्वं साभ्यते, उत सुषुप्तौ ? नाथ: इत्याह ( तद्वदेवेति ) द्वितीयं दूषयति ( सुषुप्ताविति ) त्वत्मते संविद सर्वदा स्वप्रकाशत्वाभ्युपगमा त्सुषुप्तौ निर्वियसंवि दस्तिचे- रखा तदानीं प्रकाशेतेत्यर्थः । प्रकाशे चानुसन्धानप्रसंग इति भावः । एव मह मर्थस्य निर्विषयत्व मभ्युपगम्योक्तम् । इदानी मह मर्थस्य [२१ वा] शतदूषणी चण्डमारुतसंहिता । स्तस्याः प्रकाशादर्शनात् । स्वमात्रप्रकाशस्या व्यह मर्यस्वरूपस्यास्माभिः प्रत्यक्त्वानन्दत्वादिविशेषवत्तयैव स्वतः प्रकाशत्वाभ्युपगमेन क्वचिदपि निर्विशेपप्रकाशानभ्युपगमात् । १२९ यद्यप्यस्मत्पक्षे सुषुप्तचादिषु धर्मभूता संचिन्निर्विपया, तथापि साश्रयवादिभिस्तदानीमपि ननिर्धर्मकत्वम् । विषयरहितायास्तु तस्या स्तदानीं नप्रकाश मिच्छामः । येन प्रतिसन्धानप्रसंगचोद्या नमुच्ये- महि । उक्तंहि भाष्ये - " यत्त्रनुभूते स्वयं प्रकाशत्व मुक्तं तद्विषया प्रकाशनवेळायां ज्ञातुरात्मनस्तथैव ।” इत्यादि । ।

यच्चानुमानम् अनुभूति रनुत्पन्ना अनुभूतित्वादित्यादिकं । तदप्युपपादित प्रत्यक्षादिसमस्त प्रमाणबाधितं प्रागुक्तप्रतिकूलतर्क, जालप्रतिहतञ्च । केवलव्यतिरेकिभंग श्वान्यत्र कृतः । 1 निर्विषयत्व मसिद्ध मित्याह ( स्वमात्रेति ) मात्रपदेन घटादिकं व्यावर्त्यते । नन्वस्माभिः यहिशी संविदिष्यते तादृशी त्वयाफि सुषुप्तावभ्युपगम्यत एवेत्यचाह ( यद्यपीति ) सुषुप्तौ निर्विषयत्वां - गोकारेपि नत्वदभिमतनिराश्रयनिर्विषय निर्धर्मका हमर्थधर्मविलक्षण, संवित्सिद्धिः, येन तस्या अनादित्वं साध्येतेति भावः । ननु यदि सुषुप्तौ निर्विषया संविदिष्यते, तर्हि तया स्तदानी प्रकाशमानत्वा दुत्तरकालं तद्नुसन्धानं स्यादित्यत्राह ( विषयरहिताया स्विति ) ( केवलव्यतिरेकीति ) अन्यत्र - बुद्धिसरे । ननु तत्र साध्याप्रसि- या व्यतिरेकी दूषितः, तरप्रसिद्धिश्वः कथंचिद्व्यतिरेकिवादिभि रूपपादितैवेति चेत्र - साध्यमसिद्धिसम्भवेपि सदभावव्यापकाभाक प्रतियोगित्वलिंगेनान्वयिनैव साध्यसिद्धिसम्भवे व्यतिरेकिकल्पना नुपपत्तेः । नच प्रकृतेपि तथा सम्भवः, अप्रयोजकत्वेना नुत्पत्या भावानुभूतिस्वाभावयोः स्व व्याप्तिग्रहासिद्धेः । विषयोवरादित्यस्या १३० शास्त्रमुक्तावली । घटादिविषयो लेखरहित स्वरूपमात्र पक्षीकारे चाश्रयासिद्धिर्वा सिद्ध साधनं बेत्यादि दूषण मूह्यम् । इति कवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेकटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतौ शतदूषण्यां संविदनुत्पत्तिदूषणवाद एकविंशः ॥ २१ ॥ 7 सार्वकालिकत्वे आंश्रयासिद्धिः कादाचित्कत्वे धर्मभूतज्ञानस्य सु- बुप्तौ तादृशस्य नित्यत्वा सिद्धसाधन मित्याह ( घटादीति ) आदि पदेन निश्चितसाध्यव दविद्यादिव्यावृत्ते रसाधारण्यं विवक्षितम् । इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासमधिगत परावरतत्व याथात्म्येन तदेकदेवतेन तच्चरणपरिचरण परायणेन तत्प्रसाधलब्धमहाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शतदृषणी व्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां संवि दनुत्पत्तिभंग एकविंशः स्कन्धः ॥ २१ ॥ शतदुपणी चण्डमारुतसहिता ! श्रीरस्तु । श्रीमते रामानुजायनमः । अथ द्वाविंशो वादः । १३१ परिणमयतिविश्वं यस्स्वयं निर्विकारः - परिणमतिच योसौ तत्तदर्थान्तरात्मा । विषमविषयतृष्णा धन्वकान्तारजातं - व्यपनयतुभ्यं मे विश्वजिष्णु रसविष्णुः || यदुच्यते - अनुभृतिनिविकारा, अनुत्पन्नत्वात्, यदुक्तसाध्यं न भवति तदुक्तसाधनमपि न भवति, यथा घटादिरिति । तत्र संविदुत्प त्यादि समर्थनादसिद्धिवाधासुगमौ । किंच किमिदं निर्विकारत्वं नाम ? किमुत्तरावधिराहित्यं, हितमहिम प्यास्माकीनं विभज्य दयानिधि स्तुरगवदनो देव त्रैलोक्यरक्षण दीक्षितः । जयतिघटय वेदान्ताचार्य पादसरोजयोः स्थित परतया निष्ठा मस्माक मात्महितैषिणां ॥ परिणत महापुण्यै स्सारक विचक्षणै निरुपधिधना यस्मा दन्यत्तृणायच मन्यते । दुहिणपदमप्यद्धा श्री श्रीनिवासगुरोर्वयं चरणकमलद्वन्द्वेनानेन साधुसाधिताः ॥ ( तत्र संविदिति ) आदिपदेन सविकारत्वं गृह्यते । तच्च संविद उत्पत्तिविनाशयो स्साधनात्, नविज्ञातुर्विज्ञाते विपरिलोपो विद्यते” “प्रकाश्यन्ते नजन्यन्त " इत्यादिना नित्यत्वावगमाञ्च सिद्धमि तिभावः । ( विश्वेति ) भावान्तराभावप्रतीतये उत्तराधिराहित्य मि.१३२ शास्त्रमुक्तावली । M उतघटादिवन्नामान्तर व्यपदेशार्हयस्थाविशेषराहित्यं, उताबस्थामात्ररा- हित्यमिति । नाद्यः, अनुत्पन्नेन प्रागभावेनोत्तरावधिमता व्यभिचा- सत् । भावरूपाज्ञानेनच भवत्पक्षे | भावान्तराभाववादिनस्ते ऽनुत्पन्नः प्रागभावोनास्तीति चेन्न ;- त्वदभिमतेनाप्यन्यतरा नैकान्त्यनिर्वाहात् । भावत्वे सतीति विशेषयिष्याम इतिचेन्न; कथा यामविशेषितस्य है- तोर्विशेषणे हेत्वन्तरापातात् । अस्मान्प्रतिव्यर्थ विशेषणत्वाच्च । ततश्च पुनस्त्यागे प्रतिज्ञा हानि: 1 भावरूपाक्षाने व्यभिचारस्तद- चरथः । इदं सर्व हृदि निधायाह - " भावेष्विति विशेषणे तर्ककु- शलता विष्कृताभवती " ति । विशेषितोऽ प्ययं हेतुर्भवदभिमतया ऽनाथविद्यया तत्त्वज्ञानोदया दन्तवत्या नैकान्तः । मिथ्या भूतायास्तस्याः प्रध्वंसोपि मिथ्याभूत इतिनानैकान्त इति वेन्न ; - 1 66 रक्तं ( उतपदादिवदिति) मृदादेर्घटादिरिव मामान्तरव्यपदेशाहों योग- स्थाविशेष स्तद्रादित्यमित्यर्थः । अपरिणामित्वमिति यावत् ( अवस्था मात्रराहित्यमिति ) कार्यमावराहित्यमित्यर्थः । अतिरिक्ताभावमले व्यभिचारं दर्शयति ( अनुत्पन्नेनेति ) ( भवत्पक्षइति ) ब्य- भिचारादि त्यनुषंगः ( अविशेषितस्येति ) पूर्व विशेषणेन विना प्रयुक्तस्येत्यर्थः । पुरुषदोषमुक्तवार्थ दोषमप्याह ( अस्मानिति ) त. तश्व व्याप्यत्वासिद्धिरिति भावः ( ततश्वेति ) ततएव हेतोर्विशेष. णस्य पुनस्त्याग इत्यर्थः । अविशेषिततावेव पूर्वोक्तव्यभिचारंच स्मारयति ( भावरूपेति ) ( आहेति ) भगवान् भाष्यकार इति शेषः । नतु भावरूपाज्ञानस्य मिथ्यात्वेन तद्विरोधिभूतध्वंसोपि मि- स्थ्याभूतएव वाच्यः, अन्यथा खमानसत्ताकत्वाभावेन विरोधासिद्धेः, तवच विनाशित्वाभावस्य साध्यत्वाभिमतस्य पारमार्थिकाभिमतस्थ as सत्वान्नव्यभिचार इति शंकते ( मिथ्याभूताया इति ) स्वात्य- न्यासावाधिकरण एवं ममानत्वं मिथ्यात्यमिति मतानुसारेण शं- [१२] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । * १३३ घटादिप्रध्वंसस्यापि मिथ्यात्वेन यदुत्तरावधिमदिति व्यतिरेकव्याप्ते दुर्य- हत्वापातात् । व्यावहारिकं घटादेरुत्तरावधिमत्त्व मुपजीव्यव्याप्तिप्रह इतिचेन्न ; - अविद्याया अपि तथाविधोत्तरावधिमत्त्वाभ्युपगमेना नैका न्त्यस्यानिस्तारात् । अथपुनः परमार्थोत्तरावधिराहित्यमेव साध्यार्थ इत्यातिष्ठसे ? तथापि व्यतिरेकासिद्धिः, यत्परमार्थविकारव तदुत्पन्नं यथा घट इति भवतोर्भाषितु मशक्यत्वात् । माभूद्व्यतिरेकः, अवि- द्यापि सपक्षएवास्तु हेतुश्च सपक्षैकदेशवति केवलान्वयी भविष्यतीति चेन ; तथा प्यप्रसिद्धविशेषणत्वापातात् । नह्यप्रमितप्रतियोगिकं व्यतिरेकमभ्युपगच्छामः । नच परमार्थविकारं प्रमितमिच्छसि ।

का । किं व्यतिरेकव्याप्तिः पारमात्थिकोत्तरावधिमत्त्वं ग्राह्या, उत- व्यावहारिकोत्तरावधिमत्त्व इति विकल्प्याचं दूषयति ( नघटादीति ) ( व्यावहारिकमिति > उक्तरीत्या

द्वितीयं

दूषयति

अविद्यायां साध्यत्वेन हेतो स्साध्यव्यभिचारित्वे यद्वयावहारि कोत्तरावधिमत्तदुत्पन्नमिति व्यतिरेकव्याप्तौ याद्याया मविद्यायां व्यभिचार इत्याह ( अविद्याया इति ) उक्तव्यभिचार परिजिहीर्षया शंकते ( अथपुनरिति ) एतदपि पूर्वोक्तदूषणेनैव निरस्तमित्याह ( तथापीति ) अथवा किमुत्तरावधिमत्त्वराहित्यं साध्यं, उतपरमा- त्योत्तरावधिमत्त्वस्य त्रावधिवस्य राहित्यं साध्यं इति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथ- मविकल्पोपि पूर्वोक्तरीत्या द्वेधा विकल्प्य दूषितः, इदानीं द्वितीय विकल्प उत्थाप्य निरस्यते

" रित्यादिना । व्यतिरे- व्यतिरेकव्याप्तयसिद्धि रित्यर्थः । ननु पारमार्थिकोत्तरा- वधिमत्त्वस्थ व्यतिरेकस्साध्यः नच व्यतिरेकासम्भवः, हेतोरन्वयि- त्वादिति शंकते ( माभूदिति ) भप्रसिद्धविशेषणत्वं - साध्या प्रति द्विः । तदेवोपपादयति ( नहीति ) अस्तु परमार्थविकारस्यापि क्क. चिममिति रित्याह ( नच परमार्थेति ) माभूद्विकारस्य प्रमिति:,

कासिद्धिः

अथपुन

१३४

शास्त्रमुक्तावळी ।

नचाप्रमितस्य परमार्थता सम्भवति । कचिच्च परमार्थविकाराभ्युपगमे ऽप सिद्धान्तः । ततश्च भवदृशा विकार वेदपरमार्थ इति व्याप्तौ सिद्धाय व्यवच्छेद्याभावाद्वय विशेषणमिति ।

तदेतदखिलमभिसन्धायाह - " किंभवतः परमार्थभूतोप्यऽस्ति विकारः ? येनैतद्विशेषणमर्थवद्भ [विष्य]वती " ति |

ननु माभृद्व्यवच्छेद्यं तथाप्य नैकान्त्यपरिहारक्षमतयापि सार्थ विशेषणमितिचेत् ? हन्तवं शशविषाणरूपविकाररहितेति किं न सा- ध्यते ! तावतापि धनैकान्त्यं सुपरिहरम् । अप्रसिद्ध विशेषणत्वापाता

अथापि बाधादिस्तु परमार्थ:, अतस्त प्रतियोगि काभावोपि सम्भवती स्याह ( नचेति ) प्रमाण विनापि प्रमेयांगीकारेतिप्रसंगादितिभावः । परमार्थविकाराभ्युपगमे दूषणान्तर मप्याह ( कचिदिति ) ( तत- श्चेति ) विकाराभावं साधयता त्वया विकारमात्रस्या पारमार्थिक- वांगीकारात्, पारमात्थिकविकारस्या प्रसिद्धया तदभावस्य साध- यितुमशक्यत्वा दपारमात्थिकविकारस्यैवाभाव स्साधनीय इति त. द्वयवच्छेदाय पारमार्थिकत्वविशेषणं नकर्तव्य मित्यर्थः । यद्यप्यपार मार्थिकविकारस्या भाव एव साध्य इति तद्व्यावृत्त्यर्थतया नविशे- षणस्य सार्थकता, अथापि पारमार्थिकविशेषणे दत्ते ऽविद्यायां पारमा- थिंकविकारशून्यत्वस्य सत्वा न व्यभिचार इति व्यभिचारपरिहारार्थ मिति शंकते ( नतु माभूदिति ) ( इन्तैवमिति ) नतु विकारापारमा- यस्य सिसाधयिषितत्वा तदर्थ परमार्थविकारशून्येति साध्यते, तत्र यद्यप्यनेनैव परमार्थत्वाभावो विकाराणां न सिध्यति, तथापि परमा र्थविकारशून्यत्वे सति सविकारत्वलिंगेना परमार्थविकारस्य ब्रह्मणि साधने विकार मिथ्यात्वसिद्धेः कथं प्रतिबन्दीति चेन्नः - हेतौ विशे बगासिद्धया तदनुमानासम्भवात् । अत शशविषाणविकारराहित्यसाथ नतुल्यमेवेदमिति भावः । नतु विकारराहित्यमात्रे साध्ये सिद्धसा

[२२-वा]

शतदूपणी- चण्डमारुतसहिता ।

१३५

दितिचेत् ? तुल्यम् । अस्तु तर्हि सिद्धसाधनत्वपरिहारार्थे परमार्थेति वि- शेषणं, प्रसंगतस्त्व नैकान्त्यमपि परिहरिष्यति ; विकारराहिल माहि साध्यमाने मिथ्याभूतविकारराहित्यमात्रेण यदि भवान् सिद्धसाध- नतां ब्रूयात्तदास्माभिर्विशेषितव्यमिति चेन्न ; - अतिप्रसंगात् । पर्वतो ग्निमानित्यादिषु सर्वेष्वपि प्रयोगेषु परमार्थाग्निमानित्यादि प्रयोगप्रसंगात् । स्वयम्प्रकाशानुमानेषुच भवता नुभूतिः परमार्थतः स्वयम्प्रकाशेत्यादि

,

वना किञ्चिद्विशेषणविशिष्टं साध्यं वाच्यं शशविषाणरूपविकार राहित्यसाध्यन्तु न सिद्धसाधन परिहारक्षमं, तस्यापि सिद्धत्वात्, अत एव तत्परित्यागः, नत्वप्रसिद्धविशेषणत्वात् परमार्थविकार राहित्यसाधने- न सिद्धसाधन मिति परमार्थविशेषणं सार्थकमिति शंकते (अस्तु वहति ) नन्वपारमार्थिकविकारराहित्ये संविद स्वविकारयवादिनः सिद्धेपि पारमार्थिकविकारराहित्यस्या सिद्धत्वात् विकारत्वावच्छिन्न विकारराहित्यमसिद्धमेव, ततश्च न सिद्धसाधनमित्यत्राह ( विकास राहित्यमात्रेहीति ) पारमार्थिकापारमार्थिकातुगत विकारत्वस्यैकस्या- भावा द्विकारराहित्यमा साधिते मिथ्याभूत विकारप्रती सिद्धता- धनमिति तद्वयावृत्त्यर्थमपारमार्थ्य विशेषणसार्थक्यमित्यर्थः । यद्वास्व मते विकारस्यानुभूतावंगीकारा द्विकारत्वावच्छिन्न सामान्याभावो न साधयितुं शक्यः, तत्परिहारार्थ विकारत्वव्याप्यधर्मावचित्र प्रतियो गिकविकाराभाववस्त्रे गिकविकाराभाaara विकारप्रतियोगिकाभाववत्त्वेवा साध्येमित्थावि- कारत्वस्यापि तद्वयाप्यतया तदवच्छिन्नाभावमादाय मिथ्याभूतविकार विशेषप्रतियोगि काभावमादायवा सिद्धसाधनतां भवान् व्यादिति पा रमार्थिकत्वविशेषणं विकारप्रतियोगितावच्छेदकतयोपादीयमानं सार्थ- कमित्यर्थः ( अतिप्रसङ्गादिति ) नतु - पारमार्थिकानिमानित्यादि पेणैव साधनप्रसंग इष्टइतिचेन्त्र; तथापि मिथ्याभूतपरमार्थत्वाश्र अग्निमादाय सिद्धसाधनोद्भावनशंकया परमार्थत्वेपि परमार्थविशेषणं,

१३६

शाखमुक्तावली ।

प्रयोगोवाच्यः । अन्यथाहि मिथ्याभूतस्वयम्प्रकाशत्वाभ्युपगमेन पर: सि- साधनतामुद्घाटयेत् । नच वयमप्यपरमार्थान् कांश्चनविकारानि- च्छामः, येनसंविद स्तद्योगात्सिद्धसाधनतां प्रत्रम इति बिभेषि । अतः सुष्ठुक्तं भाष्ये विशेषणवैयर्थ्यम् । उत्तरयोरपि कल्पयोरनैकान्त्य म- दर्शयत् - " भवदभिमता विद्यानुत्पन्नैव विविधविकारास्पद " मिति । तत्र न तावद्वितीयः, अविद्यायाएव महदादिनामान्तरव्यपदेशार्ह स. मस्तविकारयोगित्वस्य भवद्भिरेवस्त्रीकारात् । घटकपाललोष्टाद्यवस्था विशेषो पिह्यन्ततो ऽविद्यायाएव | अनुभूतिस्मृत्यादि नामान्तरव्यपदे शाहवस्था भेदाश्च संविदएव प्रत्यक्ष मीक्ष्यन्त इति कथं तदभाव साधनम् | अनुभूतित्वादयः सविदवस्था विशेषा मिथ्याभूता इति चेन्न - दत्तोत्तरत्वात् । नहि सत्यः कश्चिदवस्थाविशेषस्ते समस्ति । अतएव नतृतीयोपि । अपसिद्धान्तप्रसंगस्वविकः, मिथ्याभूतानामत्र- स्था विशेषाणां संविदोभवतैव स्वीकारात् । अन्यथा जगद्भमतन्नि- वृत्त्यपक्षी तदुपायत्रेण तदनुष्ठान तदर्थशास्त्रारम्भादे रभावप्रसंगात् । इष्टप्रसंगो यमितिचेन्न ; त्वयैव स्वीकारात् । अन्यथा तिष्ठसत्यपक्षे, व्यजवा शास्त्रारम्भादिकमिति ।

;

व्यावहारिकव्यवस्था प्रतिष्ठितानां तेषां

एवं तवापीत्यनवस्थाया तात्पर्यात् । तत्परं भाष्यं दर्शयति ( भर- दमिति ) भाग्यं विवृणोति ( तननतावदिति ) द्वितीयः - परि णामित्वाभावकल्पः । प्रत्यक्षबाधमप्याह ( अनुभूतीति ) अन्तःकरण विकारा एते नसंविद्विकाराइतिचेनः ज्ञानत्वेनैव स्मृत्यादि विकाराणां घटादीनामिव मृत्त्वेनानुभवात् । ननुसंवित्तादात्म्याभ्यासा तथानुभव इतिवेत ? ज्ञानत्वेनेवा नन्दत्वेनापि भानप्रसंगाव | ज्ञानानन्दयोरभेदा देवा वरणानावरणयोरपि शुक्तित्वेदं त्वयोरिवनिर्वक्तुमशक्यत्वात ( दत्तो तरत्वादिति ) अप्रसिद्धविशेषणत्वेनेत्यर्थः ( अन्यथातिष्ठेति ) ब्याव हारिकव्यवस्थानंगीकारइत्यर्थः । व्यावहारिकव्यवस्थावा पारमार्थिक-

१११ श्रा

शतदूषणी- चण्डमारुतसंहिता ।

संविद्विकाराणां मिथ्यात्व मेवात्र साध्यत इतिचेन - अत्रापि व्यतिरेकभंग प्रसंगात् । नहि यद्विकारखतत्पन्नं यथा घटइत्यत्र सत्यविकारयोगित्वमुत्पत्तित्र्याप्तं दृष्टं येन तन्निवृत्या तन्निवृत्ति- रस्थात् । लोकदृष्टया तथा दर्शनमस्तीतिचेन्न - तस्याः संविद्वि- कारेषु घटादिविकारेषु च पचपाताभावेन त्वदुव्यातेदुर्ब्रहत्वात् । लद्दृष्टस्तूभयविद्वेषशीलतयापि तयाविधनियन महासिद्धेः । केत्र लान्वयिकापि पूर्वन्या ।

ननु भवतोपि ब्रह्मानुत्पन्नं निर्विकारंच, ततस्तदेव समर्थ यमानेष्वरसामु कस्ते कोपइति चेन्न - अस्मसिद्धान्ता परिज्ञानात | नहि वयं लोकसिद्धा मुदयास्तमयादि विकारशतशालिनी महमर्थ धर्मभूतां संविदं परंब्रह्मेति परिभाषामहे, नच तामेव सकलविषयः श्रय शून्यावस्थां अपि तु समस्तचिदविद्विशिष्टतया स्वविशेषणभूत चिद चित्प्रतिष्ठितक्लेशादि जन्मादिविकारज तं रूपतस्तृष्टविकारले संकोच

व्यवस्थावा शास्त्रारम्भादिविद्धये स्वीकार्यों, व्यावहारिकव्यवस्थाचेत्र स्वीक्रियते पारमार्थिकव्यवस्थैव स्वीकार्येत्यर्थः उक्तबाधपरिहार शंकते ( संविद्विकाराणामिति ) परमार्थविकारशून्यत्वमेव साध्यते, विकारara तत्लापने मिध्याविकारवस्वमेव सिद्ध्यतीति शवः aौकिकानां ब्रह्मषद्घटादिविकारिणामपि पारमाध्यस्यैव प्रतीतेः मृदादिषु परमार्थविकार ससद्व्याप्तइति ग्रह स्सम्भवतीति सत्प्रतीत्यतु- सारेणेद मनुमानमिति ist ( कोकeetति ) लौकिक साडिका राणामपि पारमार्थ्यस्यैव ग्रहा तवैव व्यभिचारमहा सत्यविकारयो- गित्वोत्पन्नस्वपो र्नव्याप्तिग्रह इत्याह ( नेति ) " तस्याः " - लोक दृष्टेः । स्वदृष्टघनुसारेणानुमाने नव्यभिचारा, अनुभूतेः परमार्थ विकारस्या नंगीकारा दिवाह ( वस्त्विति ) पवनेषु निर्विकार

१८

१३८

विकास वैदेशिक सार्वtय

शास्त्रमुक्तावळा ।

मनन्तमंगळगुण मीश्वरतत्त्वम् । यदि तस्य

निर्विकारत्वं साधयसि कामं साध्यताम् । तत्र प्रमाण मिद मन्य द्वेति निपुणं विभावय ।

नचेश्वररूपस्यापि समस्तावस्थाशून्यत्वं साधयितुं शक्यं, कादा चिक तत्तन्मूर्तद्रव्यसंयोगविभागाद्यवस्थाविशेषाणां वियदादियित्र विश्वव्यापिनीश्वरेपि दुर्वारत्वात् । नित्यासंकुचित प्रकाशात्मनि तज्ज्ञानेपि तत्संकल्पाद्यवस्थाविशेषाणा मनन्ताना माम्नातत्वात् । अकर्मनिब-

न्धनतया च तेषा मपुरुषार्थत्वप्रसङ्गाभावात् । बीजांकुरव दवस्थाप्रवाहाना

Ferratioल्पे वाद्ययो सिद्धसाधन माह ( यदि तस्येति ) ( इद अन्यद्वेति ) अनुत्पन्नत्वहेतो रविद्यादौ व्यभिचारा च्छ्रुतिरेवात्र मान मिति भावः । तृतीयकल्पे बाधक माह ( नचेति ) ( संयोगेति ) नतु निरवयवस्या मनः कथं संयोगः, संयोगस्या व्याप्यवृत्तित्वनियमाद, प्रदेशभेदमन्तरेण स्वात्यन्ताभाव सामानाधिकरण्या योगात, “असं- जोनहिसज्यत " इति श्रुवेश्चेतिचेन्न:- प्रदेशभेदाभावेप्यवच्छेदकभेदेन संयोगतदभावयो स्वामानाधिकरण्योपपत्तेः, अवच्छेदकत्वंच विरुद्ध- योर्यथानुभव मंगीकार्यम् । असंगत्वश्रुतिश्व नस्थानतोपि परस्यो भयलिंगसर्वत्रही " ति प्रविपादित दोषाभावपरा । " तदेक्षते “त्यादि श्रुति सिद्धसंकल्प लीलारसाद्यनन्तधर्मभूतज्ञानविकाराश्रयत्वाच्च ना

वस्थामात्र शून्यत्वसाधनसम्भव इत्याह ( नित्येति ) जीवस्यसं कुपितज्ञानतथा तद्विषयादिभेदेन ज्ञानावस्थासम्भवेपि निस्यासंकुचि तज्ञाने नवरसम्भवइति शंकामपति (नित्यास का येते ति) (तज्ज्ञाने पीति)

[ २२-धा]

शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता ।

१३९

दित्वेना हेतुकत्वादिचोद्यानवतारात् । आगमिके चास्मिन्नर्थे हैतुक संक्षोभस्या शक्यत्वा दिति ।

इति कवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेकटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतौ शतदूषण्यां संविन्निर्विकारत्वानुमानभंगवादो द्वाविंशः ॥ २२ ॥

वस्यभगवतो ज्ञाने ( भागमिकइति ) अशक्यताच घतलीलाकैवल्य " मित्यादिभिर्द्वितीयाध्यायेनुसन्धेया ।

4

कोक

इति श्रीवाचूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासमधिगत परावरतत्वयाथात्म्येन तदेकदेवतेन तचरणपरिचरण

परायणेन तत्प्रसादलब्धमहाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शतदूषण

व्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां

संविनिर्विकारत्वानुमानभंगो

द्वाविंशः स्कन्धः ॥ २२ ॥

१४०

शास्त्रमुक्तावळी ।

श्रीः ।

श्रीमते रामानुजाय नमः ।

श्रीमते निगमान्तमहागुरवे नमः ।

अथ त्रयोविंशो वादः

प्रतिपुरुष मनेकाः प्रत्यवस्थं विचित्रा

शुभगतिषु धियो यश्वोदय यअसा नः । अखिल चिदचिदन्तर्यामि तद्विष्णुसंज्ञ सवित रह मुपासे तस्य देवस्य भर्गः ॥

क्षेत्र पतिपतिमतादर्शिभि सत्यमूकै दयोन्यस्य श्रुतिपरिषदां कारित स्संप्रहारः । केशाकेश मलधुं योभिषंगं विनिन्ये सोसम्मतेि भवतु सतत सर्वतन्त्र स्वतन्त्रः ॥ विभुरपि कणेकृत्य त्रातुं मुहुर्भविनोऽप्रभु विहितविविधप्रादुर्भावो दशैवतु भूरिशः । दुरितइरयायेन व्यस्माप्यनन्दिच देहिनो युगपदवता रोचेत श्रीनिवासगुरुस्सनः ||

संविज्ञानात्वानंगीकारे गायत्रीविरोधःस्या दित्यभिप्रायेण गाव-

त्र व्याकुत्र मंगळप्राचरति ( प्रतिपुरुषमिति )

66

धियो धर्मादिगोच

शुभहेतुषु धर्मादि-

शः " इति प्रमाणानुसारेणाह ( शुभगतिध्विति ) वित्यर्थः । " तस्य देवस्य यद्भर्गस्तद्वरेण्य सुपास्महे " इति प्रमाणवला- ब्रायन्तच्छदो य इति पदनिर्दिर चोदयितपरः, परन्तु प्रसिद्धपर इत्यभिप्रायेणाह (अखिलेति ) " भगरूपं विष्णुसंज्ञमि " ति प्रमाण ममेत्याह ( विष्णुसंज्ञमिति ) गायत्र्या विष्णुपरावं भर्गइति पद-

[२३-वा ]

शतदूषणी चण्डमारुतसहिता ।

१४१

याहु: अनुभूति र्न नाना, अजत्वात्; य श्राना तज्जा- यते, यथा घटः । दृश्यमानस्तु संविदो विषयाश्रयादिभेदोपाधिकत्वान स्वाभाविकः घटाकाशतरंगचन्द्र पराभिमतसमवायादिभेदवत् । अन्यथा कल्पनागौरवप्रसंगादिति ।

तदसारं, कि मन्त्र यतः कुतश्चिदपि भेदो निषिद्ध्यते, उन सं. विजातीयमात्रात्, अथ संत्त्रिरूपात् उत संविदन्तरात् अथवा संवित्सजातीयराहित्यं साध्यतइति ।

न प्रथमः,

5 प्रत्यक्षविरोधात् देहात्मविवेकानुपपत्तिप्रसंगात; अपसिद्धान्ताच्च । ’ युष्मदस्मत्प्रत्ययगोचरयो विषयविषयिणो स्तमःप्र- काशवद्विरुद्धस्वभावयोरितरेतरभावानुपपत्ता’ विति हि वः कटस्थोपदे- शः । अपरमार्थोपि भेदः तत्र निर्दिश्यतइतिचेत् ? साधु प्रदेश: समारब्धः । परमार्थत स्तयो | रैक्य] र्भेदप्रसंगश्च । अत्राप्यपरमा निदान- दि. स्य सकारान्तत्वंच वेदान्तविजये प्रपचितमस्माभिः । आदिपदेन सु- ति गृह्यते । अप्रयोजकरवशंका मपाकरोति ( अन्यथेति ) विषयान- यभेदस्य सिद्धत्वा तद्भेदः कल्पनीयः, वृतिभेदस्य कल्पनेपि फल मुखवा तद्वौरवं दोषायेति भावः ( तदसारमिति ) अनामयोजक- स्वमपि विवक्षितम् । नचानुभूतिनानात्वे भेदप्रतीतः कप्तानु अक्लृप्तो पाध्यधीन भूतिविषयत्वे लाघवात् । उपाध्यधीनत्वकल्पने स्वकल्पनेच गौरवात् । अन्यथा घटादिभेदप्रतीते रथ्यौपाधिकत्वकल्प नापत्तेः । अनवस्थाभया तत्परित्यागस्तु प्रकृतेपि तुल्यः ( प्रत्यक्षा- रोधादिति ) घटादिभेदस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वा दित्यर्थः । अपविद्धान्त मे वोपपादपित माह ( युष्मदिति ) " तत्र " . “ इतरेतरभावानुपपत्ता " विश्यत्र ( परमार्थतइति ) समानसत्ताको मैदाभदयो रेकवासम्भवा दिति भावः । किंच किन्वानुमाने अपरमार्थस्य भेदस्य निषेवः क्रि यते, उतपरमार्थस्य ? नाद्यइत्याह ( भवेति ) ( सएवेति ) अपविद्धा१४२ 3 शास्त्रमुक्तावळी । | षेधे सत्र दोषः परमार्थ नेदानुमिति प्रसंगोवा | परमार्थभेदनिषेधेतु व्यतिरेकव्याप्तिभंगः यत्परमार्थमेव तदुत्पन्नं यथा घट इति हि सा स्यात् । नच घटादौ परमार्थभेद स्वाभ्युपगम्यते । तदाह - " जन्मप्रतिबद्ध परमार्थविभागः किं कांचरत्यये " ति । अवि- द्यायाश्चानुत्पन्नतया म्युपेताया संविदपेक्षया परमार्थभेदाभ्युपगमे पक्षविपक्षमात्रवृतितया विरुद्धो हेतुः । अपरमार्थ मेदाभ्युपगमेतु ज । डाजडतादात्म्यातिदेशः । तदाह- " अविद्याया आत्मनः परमार्थ तो विभागाभावे वस्तुतो ऽविधैव स्यादा” ति । न द्वितीयः, संविदः संविद्विजातीयत्वा नभ्युपगमेन सिद्धसा- धनात् । नहि संवेदेव भवति संविज्जातीयमात्रा द्विद्यत इति कश्चिदिच्छति । प्रतिनासौ हेतु:, अविद्यायां संविद्विजातीयायां तद्वत्तेः । तथे साहानु ८ संवित्तत्वात् सर्वस्मादेव हि भिन्नत्वयेष्यते । तद्भेदानभ्युप गमे तन्नय्यात्वाभ्युपगमेच दत्त मुत्तरम ! न तृतीयः, सिद्धसाधनत्वादेव । नापि चतुर्थः, संविदन्तरसिद्धौ तदवधिकभेदस्यापि सिद्धे स्तन्निषे धायोगात् । तदसिद्ध कथं तन्निरूपित भेदनिषेधः । उपाधिवशात्संविदंत रत्वेन प्रतायमानं स्वरू: संविदन्तरशब्दे नानूद्य तदवधिकभेदोनिषिध्य ते, चन्द्रस्तरंगचन्द्रान्न भिद्यतइतिव दितिचेत् ? तथापि हेतो विरोधः; संवि दन्तराद्धिन्नाया मविद्यायां तद्वत्तेः । नहि सा संविदन्तर भेदरहिता, प्रागुक्त न्यएवेत्यर्थः । स्वर्येव युष्मदादिवाक्यस्य परमार्थभेदपरस्वोक्ते रिति आव: ( परमार्थेति ) समानसत्ताको रेकत्रासम्भवादिति भावः । द्वितीयं दूषयति (परमाथैति ) ( तदादेति ) भगवान् भाष्यकारइति शेषः । परमार्थभेदस्य निषेधहति पक्षे दूषणान्तरमाह (अविद्यायाचे- ति ) ( दस मुत्तरमिति ) जढाजडयो रेक्यप्रसंग हस्यर्थः । [२३-त्रा] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । दोषात् । यश्च प्रवाहानादि मविद्या मिच्छति, तस्यापि प्रागभावे संवेदन्तरा द्विने हेतुवृत्तेर्विरोधव । यद्यप्यभावमपि नेच्छेत्, तथापि घटादिषु संत्रि- दन्तरभेदाभावा सपक्षभूतेषु सर्वेषु हेतो वृत्ते रसाचारणता । अपर मार्थस्संविदन्तरा दस्तत्रास्तीति न सपक्षतेति चेत ; तर्हि संवि दोपि संविदन्तरादपरमार्थ भेदयोगा न तत्र तद्राहित्यं साधयितुं श क्यं । अपारमार्थ्यमेव तस्यात्र साध्यत इति चेत् : तथापि घटादिष्वपि संविदन्तरभेदापारमार्थ्यसिद्धेः सपक्षत्वम परिहार्यम् | संविदः संविदन्तरा द्भेदमात्रं मिथ्या घटादेस्तु स्वरूपमपीति विशेष इति चेत् ? कि मतः, स्वरूपस्य मिथ्यात्वे सत्यत्वेपि संविदन्तरप्रतियोगिक मिथ्या भेदयोगित्वस्य साधारणत्वात् ।

---

परमार्थभेदाभावा दित्यर्थः । ( संविदन्तर भेदाभावा दिति ) ( साधयितुं शक्य मिति ) बाधा दिति भावः । ( अपारमार्थ्य मिति ) भेदयति भेदाभावसाधने भेदापारमार्थ्य पर्यवखाना दिति भावः । ( अपरिहार्य मिति ) तथा चासाधारण्य मिति भावः । अविद्यायाः प्रवादानादित्वं अभावानभ्युपगमं चाधिकृत्या स्य प्रन्वस्य प्रवृत्तेः ना विद्याप्रागभाववृत्तित्वेना साधारण्योद्धारशंकावकाशः | स्या धिष्ठाननिष्ठाभावप्रतियोगित्वमात्रं वाच्यं न स्वधिकरणमात्र निष्ठाभावप्रतियोगित्वं तथाच संविद स्सत्यत्वना धिष्ठानत्वात् तत्र भेदाभाव स्तम्भवति, घटादेव मिथ्याभेना मधिष्ठानत्वा न तत्र भेदाभावः, ततो न बाधो न चासाधारण्य मिति शंकते ( संषिद Fifear दिति ) घटादिनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वाभावे तस्य सत्यत्वप्रसंगेन तत्र तदत्यन्ताभावस्या वस्यकतया घटादा वसा- धारण्यम्, यदि च तस्य घटादी मिध्यात्वेपि तदाश्रये तत्र तदभाव tigerते, तदा संविद्यपि तदभावो न स्यादिति बाध एव स्या दि- त्यभिप्रायेण परिहरति ( कि मत इति ) १ ४ ४ शास्त्रमुक्तावळी | नवीनस्तु दृस्यतिरिक्ता संबित स्वप्रतियोगिक स्वसमानता क याव द्वेदरहिता, प्रमाणतो ऽ विभाव्यमानतद्भेदत्वात्, चन्द्रादि यत् । वृतिज्ञाने बाधवारणाय वृत्त्यतिरिक्तेति । साभ्यवैकल्य परिहाराय स्वप्रतियोगिकेति । स्वशब्द स्वमभिव्याहतपरः । बाघ परिहाराय स्वसमानवत्ताकेति । व्यक्तिविशेषे स्वप्रतियोगिकभेदा भावेन सिद्धसाध्यतापरिहाराय यावदिति । घट तपावृत्ति स्ववा- चकाखण्डशब्दमवृत्तिनिमित्तव स्मतियोगिक स्वसमानखत्ताक सादात्म्य- विरोधिभेदरहिता, उपाधिपरामर्श मन्तरेण तद्भेदवत्त्वेना प्रमीयमाणत्वात, आकाशवत् । भाकाशातुभवयो स्ववाचक द्रव्यगुणशब्दप्रवृत्तिनिमित्त द्र- व्यत्वगुणत्ववत घट तद्रूपप्रतियोगितादात्म्य विरोधितद्भेदवत्त्वेन साध्य बैकल्यबाधपरिहाराय घटतद्रूपावृत्तीयुक्तम् । कर्मशब्दप्रवृत्तिनिमित्तकर्म व स्मतियोगिक मेदवत्वे नोक्तदोषपरिहारार्थ स्ववाचके त्युक्तम् । एतदनुभवपद प्रवृत्तिनिमित्तै तदनुभवत्वव त्प्रतियागिक भेदाभावस्यै सस्मिन् परैरंगीकारात्सिद्ध साधनता परिहारायाखण्डपदं । सिद्धान्ते ऽ शुभव शब्दप्रवृत्तिनिमित्तानुभवत्वाधिकरणानुभव प्रतियोगिक कल्पि- तभेदस्य पक्षेगीकारा द्वाधपरिहाराय तादृशधर्म वत्प्रतियोगितादात्म्य विरोधीत्यक्तं । सिद्धान्ते ऽनुभवस्य अनुभवान्तर तादात्म्यविरोधिभे दानंगीकाराव बाधः । तर्हि परमते प्यनुभवस्यानुभवान्तर प्रतियो गिककल्पित वादात्म्यविरोधिभेदाभावा सिद्धसाधनं स्यात् वनिषु तये स्वमान सत्ताकेत्युक्तं ! परमतेच तादृशव्यावहारिक तादा- रम्यविरोधि तद्भेदवत्त्वानंगीकारा न सिद्धसाधनम् । हेतावपि तद्वे देरयुक्ते र्न साधनवैकल्प्यम् । परमते पक्षे ऽ सिद्धिशंकापरिहारार्थ मुपाधिपरामर्शमन्तरेणे त्युक्तम् । तथा खंवित्प्रतियोगिक स्वसमान सत्ताकभेदवती न सम्भवति, संविप्रतियोगिकानोपाधिक भेदवती न भवति, संविद्भिन्ना नभवति, संवित्त्वाद, व्यतिरेकेण घटवत | नव प्रसिद्धिः तत्मसिद्धि विनापि संविद्भेदसंवित्वाभावयो [२३-वा] शतदूषणौ चण्डमारुतसहिता । १४५ एतेन - अनुभूतित्वादिति हेतुना प्यस्य साध्यस्य दुस्साधत्वं दर्शि- तम् । तरंगचन्द्रदृष्टान्तोपि विषमः, तरंगचन्द्रस्य मिथ्याभूतस्य सत्य चन्द्रतादात्म्यायोगात् । यदि चन्द्रव्यतिरिक्त स्तरंगचन्द्रो नास्तीति नि- दिश्येत, तर्ह्यत्रापि संविदन्तरं मिथ्येत्येवोक्तं स्यात् । तथा विपयाश्रय ‘भेदभिन्नानन्त संविदुपलम्भेच कस्या स्सत्यत्वं कासान्तु तरंगचन्द्र वन्मिथ्यात्वमिति विशेषकाभावा दनियमेन सर्वसंविमिध्यात्वं सर्व संवित्सत्यत्वं वा प्रसजेत् । सामान्यत स्तंवित्तः कुतश्चित्सिद्धे त यतिरिक्ता संविदो निषिध्यन्त इति चेत् ? कएव माह- संवित्तत्व घटादौ व्याप्तिग्रहसम्भवात् । नच तृतीयसाध्ये बाधः, शुक्तौ रजतादे- विभेदकालेपि तदधिकरणे तदभावस्याविरुद्धत्वात् । नचाप्रयोज करवं, वृत्त्यतिरिक्तानन्तसंविकल्पने गौरवात् । एवं घटस्फुरणं प० वादिस्फुरणप्रतियोगिक स्वसमानसत्ताक भेदव नभवति, स्फुरण- स्वात्, पटादिस्फुरणवत् इत्याह । तदिदं सर्वमेवञ्जातीयक मन्यदपि सर्व मर्वाचीनः कल्पितं निरस्तमित्याह ( एतेनेति )

अयंभावः घटादौ संविद्भेदस्य मिथ्यात्वेन तदभावस्य तनाव- श्यकता संवितो रसाधारण्यं सर्वत्रातुमाने प्रथमकल्पोक्त प्र- त्यक्षवाधो विवक्षितः । किंच वृत्त्यतिरिक्तासंविदिति पक्षनिर्देशे ता- वदतिरिक्तेति व्यर्थ, वृत्त्यसिद्धेः । किंच वृत्ते स्ववित्त्वांगीकारे तत्रैव व्यतिरेकिदेतो व्यभिचारः । वदनंगीकारे वृत्त्यतिरिक्तेति व्यर्थम् । किच प्रथमसाध्ये किं स्वशब्द स्ववित्परः उत समभिव्याहतपरः? आछे दृष्टान्ते साध्यवैकल्यं, संविप्रतियोगिक चन्द्रसमान सत्ताकभेदस्य चन्द्रे सखात्। वृत्तिप्रतियोगिकस्व समान लत्ताक भेदस्य संविदि सत्व K १४६ शास्त्रमुक्तावली । द्वाघव । यदिच स्वपदद्वयमपि समानार्थ, तदानीमपि वृत्तिरूपसिं प्रतियोगितत्समान सत्ताकभेदस्य चन्द्रसत्वात्साध्यदैकल्यं । स्वपदेन वृत्त्यतिरिक्त संविद्विवक्षायां संवित्प्रतियोगिक संवित्तमान सत्ताकभे दस्या प्रसिद्धेाध्याप्रसिद्धिः । नतु नप्रतियोग्यप्रसिद्धिः संवित्प्र- तियोगिक व्यावहारिकभेदस्य प्रतियोगित्वात, तस्यचघटादौप्रसिद्धेः । स्वखमानसत्ताकत्वन्तु स्फुरणान्तरे प्रसिद्धं प्रतियोगितावच्छेदकं । घटनास्तीत्यत्र घटस्येव प्रतियोग्यवृत्तित्वेपि सम्बन्धित्वमात्रेणैव स. त्ताया: प्रतियोगितावच्छेदकत्व सम्भवादिति चेन्न:- घटस्य तत्ररूपसम्ब न्धित्वात्तथात्वेप्यत्र स्फुरणान्तरसत्ताया भेदसम्बन्धाभावेना नवच्छेदक. स्वाद । कथंचि त्संबंधोपपादनेच तदवच्छिन्न प्रतियोगिनोपिसत्त्वा atara | भेदवत्त्वादित्येव हेतुसम्भवेशेषवैय्यच । भेदवत्त्वेन प्रमीयमाणत्वाभावस्य हेतुत्वविवक्षाया मध्यभावत्वस्यैव हेतुतावच्छेदक. त्वसंभवेशेषवैय्यर्थं । एतत्परिजिहीर्षया स्वपदद्वयस्यापि भिन्नार्थत्वे पूर्ववत्साध्यवैकल्यं । द्वितीयेवन्तद्वृत्तिषु तत्तत्प्रतियोगिक तत्तत्समानसत्ता- कभेदाभावात्साध्यसत्वेन तत्रबाधवारणार्थ वृत्त्यतिरिक्तेतिपक्षविशेषण मित्येतदसंगतमेषस्यात् । कचिदपि स्वसमानसत्ताकभेदवत्वेन प्रमी यमाणभिन्नत्व मप्यसिद्धमेव । किंचास्मदभिमतसंविदः पक्षत्वस्वरूपा सिद्धिः । तदतिरिक्तायाः पक्षत्वे आश्रयासिद्धि:, तत्र प्रमाणा भावस्यो पपादितत्वात् । चन्द्रेच भेदस्य प्रातिभासिकत्वे व्यधिष्ठा- नभूत ब्रह्मसत्तातिरिक्त सत्ताया स्वया क्वाप्यनंगीकाराच्चन्द्रस्य स्व- समानसत्ताकभेदवत्त्वा स्वाध्यवैकल्यंच | घट तद्रूपावृत्तीत्यादि सा श्येपि प्रथमस्वशब्दः संवित्परः, उत समभिव्याहत परः ? नाथः, आकाशे संवित्प्रतियोगिक तादात्म्यविरोधिभेदांगीकारेण साध्यवैक- स्यात् । नमु आकाशस्य संविद्य भ्यासात् तत्तादात्म्यविरोधि- HerHTET Fortuneत्येवेति चेत् ? तथासति तादृशस्साध्यस्य केवला भेदाभावा विनाभावादित्येव हेतुसम्भवे शेषवैयर्थ्यात् । स्वशब्दस्य सं- [२३-वा ] शतदूषणौ चण्डमारुतसहिता ! १४७ चित्परत्वेन घटपदवैयर्थ्याच्च । संविघटयो स्वविवटान्यतरत्वेन प्र कृतत्वे यदादिसर्वनाम्रा तत्परामर्शे तत्र तस्यैव प्रकृतरूपस्य तस्स- नामप्रवृत्तिनिमित्तत्वा तदाश्रयवदभेदस्य संविदि सत्त्वा द्वाधः । दृष्टान्ते साध्यवैकल्यंच । एतेन द्वितीयकल्पोपि निरस्तः । किंच विभुनित्येन्द्रियादिपद प्रवृत्तिनिमित्तव स्कालादिभेदस्य 1 सत्वाच 69 एवं पुण्यपापशुभमंगळादि शब्दान् दे वतादर्शनाद्यात्मक संवि तदितरकर्म साधारणानादाय बाध ऊह्यः । अखण्डत्वंच व्यर्थ । नचैतदनुभवपद प्रवृत्तिनिमित्तै तदनुभवत्वव- स्प्रतियोगिकभेदाभावस्यै तदनुभवे पर रंगीकारा सिद्धसाध्यतापरि हारार्थं तदिति वाच्यम् एतदनुभवशब्दस्या शक्तत्वे नैतदनुभवत्व स्य प्रवृत्तिनिमित्तत्वासिद्धेः । नच शब्दबोध्यप्रकारत्वमेवेह प्रवृत्ति - निमित्तत्वं विवक्षितमिति वाच्यम्, तथासति संचित्पदलक्ष्यार्थभेद- स्य संविध सत्वा द्वाधापतेः । दृष्टान्ते साध्यवैकल्याच्च । किंच एतदनुभव भेदाभावसिद्धावपि संवि त्पदप्रवृत्तिनिमित्ताश्रय प्रतियो गिक भेदाभावस्या सिद्धतया स्ववाचकपद प्रवृत्तिनिमित्तव त्प्रति- योगिकभेद सामान्याभावस्यासिद्धेः सामान्याभावाविविक्षया ता- दृशभेदप्रतियोगि काभावमात्रे साध्ये तत्तद्व्यक्तिषु तद्व्यतिरिक्तभेदा भावात्, अखण्डपददानेपि सिद्धसाधुनमेव । ननु स्ववाचक य- किवि पदमवृत्तिनिमित्तव स्प्रतियोगिक भेदसामान्याभाव स्वाध्यः, तथाचैतदनुभवभेदाभाव मादायोक्तरीत्या सिद्धसाधनवारणाया ख- ण्डपदमिति चेत ? कि न्तावत्प्रयोजन मेतादृशपरिश्रम रक्षितेना खण्डपदेन । किं चैव मेकपदलुब्धस्य ते पदद्वयहानिः प्रसज्येत ; संविदि संवित्पदप्रवृत्तिनिमित्तव प्रतियोगिकभेदस्य, आकाशे आ- काशशब्द प्रवृत्तिनिमित्तव दस्याभावेन बाधसाध्यवैकल्ययो रभा- वात् । किंच व्यतिरेकव्याप्तौ स्ववाचकशब्दप्रवृत्तिनिमित्तव त्प्रतियो freerata burप्तिग्रहे शेषवैयर्थ्यम् । तादृशश्चाप्रसिद्धइति तद्भाव- १४८ शास्त्रमुक्तावळी । व्यतिरिक्ता संविद इति, अपितु संविदएव संविदः । नच संवित्तत्वं सामान्यतः सिद्ध्यदेकमिति सिद्ध्यति, येन तद्व्यतिरिक्त संविन्मिथ्या त्वं साध्येत । एकतया सिद्धौच कि मत्र पुनस्साध्यम् । अतएव न पंचमः, एकया नाद्यविद्यया नैकान्त्याच्च । प्रवा हाविद्यापक्षेपि सजातीयवत्य विद्याप्रागभावे त्वदभिमते ऽनुत्पन्नत्वहेतो र्वृत्तेर्विरोधश्च । तस्यापि सजातीयवत्त्वं मिथ्येति चेत् ? तर्हि घटा देरपि सजातीयवत्त्वं मिथ्येति यन्नाना तदुत्पन्नमिति व्याप्तिप्रदर्श नासिद्धि: । व्यावहारिकं घटादेः सजातीयवत्त्वमुपजीव्य व्याप्ति प्रदर्शन मिति चेत् ? प्रागभावस्यापि व्यावहारिकसजातीयवत्त्वात्त द्वर्तिनो हेतो विरोधएव । नचाभावस्य जाति नास्तीति सजातीया समानोपाध्याक्रान्तत्ववेषेणा विशेषात् । अन्यथा संविदोपि भावः, स्याप्रसिद्धेः तद्विशिष्टानुमित्ययोगः । ननु - संवित्प्रतियोगिक स्व समानसत्ताकभेदवदन्यत्वं साध्यमिति चेत् ? तर्हि किं तदन्यत्वं सं वित्समानसत्ताकं साध्यते, उतान्यत्वमात्रं ? नाद्यः, अप्रसिद्धेः । मिथ्याभूतस्यापि तादृशस्या न्यत्वस्य सिद्धिसम्भवेन तस्य पारमा- र्थिक भेदाविरोधितया ऽर्थान्तरत्वापत्तेः । अत एव संवित्प्रतियोगि का नौपाधिकभेदवती न भवतीत्यपि साध्यं निरस्तम् । संविद्भेदप्रतीते रोपाधिकभेदविषयकत्वकल्पने गौरवेणा नौपाधिकभेदविषयया प्रत्य- क्षभेदप्रतीत्या बाधश्च । अन्यथा दुःखादिभेदप्रतीतेरप्यौपाधिकभेद विषत्वकल्पनाप्रसंग: । एव मनुमानान्तरेपि दूषण मूह्यम् । ( अपित्विति ) संवित्तत्वापेक्षया संविदो न भिद्यन्त इति ब्रम इत्यर्थः । नतु संवित्तत्वस्यैकतयैव सिद्धत्वा द्विन्ना स्संविदः कथं भिन्ना यरित्यत्राह ( नवेति ) ( सजातीयेति ) सजातीयपदेन समानोपाध्याक्रान्तत्वमेव विषक्षणीयं तादृशं च विशेषण प्रागभावे २३-या शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । जाति मनभ्युपगच्छतः सिद्धसाधनत्व प्रसंगात् । नच वटादिभेदस्य व्यावहारिकत्वं इति स्थित मन्यत्र । तदेतत्सर्व मभिप्रेत्याह “अवाधितप्रतीतिसिद्ध दृश्य भेदसमर्थनेन दर्शनभेदो ऽपि समर्थितएव, छेद्यभेदाच्छेदनभेदव " दिति । १४९ ननु दृश्यभेदेपि दर्शनमेकमेवोपलभ्यते, यथा बटाटा विमा विति : छेद्यभेदेपि च्छेदकव्यापार एकएव दृश्यते, यथा एकप्रहा र भेद्येष्वनेकेषु काण्डेषु ; अतः कर्मभेदे क्रियाभेदइति न व्याप्तिः; नच दृश्य भेदसमर्थनन्यायेन दर्शनभेदसिद्धिरिति विवक्षा, छेद्य भेदा च्छेदनभेदवदित्युदाहरणस्या नाकांक्षितत्वप्रसंगात ; नच छे द्यभेदसमर्थनन्यायेन छेदनभेद स्समर्थ्यते यदर्थ मम्यदाहियेत अतः किमर्थं भाष्यनिति । उच्यते, दृश्यभेदइति न दृश्यानां स्व रूपभेदमात्रं वित्रक्षितम्, अपितु कर्मकारकत्व विशेषणभेदः, अ” नेकेषा मध्येकसामग्रीविशेष मध्यपतितानां घटादीना मेकं कर्म त्वं, एवं कारकान्तरेष्व प्यनेकेपा मेकं तत्तत्कारकत्वं दृश्यते, य या दर्शपूर्णमासयोः करणत्व मेकमेव, तथात्राप्यनेकेपा मेकं कर्म त्वमिति न विरोबः । एवं छेद्यभेदेऽपि द्रष्टव्यः । ततश्चायमर्थः " यदि सर्वासां संविदा मैक्यं स्यादेकस्यां वटादिप्रतिनियत विषयायां प्यस्तीत्यर्थः । ननु - छेद्यभेदसमर्थनान्यायेन यथा छेदन भेद स्सम- व्यंते, एवं दृश्यभेदसमर्थनान्यायेन दर्शनभेदोपि साध्यत इति भा- या इत्याशंक्याह ( नचेति ) ( यदर्थमिति ) कर्मभेदसमर्थनन्यायेन क्रियाभेदमर्थने दृष्टान्तप्रदर्शनार्थ मित्यर्थः । ननु छिदिक्रियाभेदे कर्मभेदो युज्यते, तत्र क्रियाभेदस्य सिद्धत्वातः ज्ञानभेदस्य च विप्र- तिपत्तेः कथं कर्मभेदः ? ततश्च कथं कर्मभेदा ज्ञानभेदसमर्थनं ? अ- न्योन्याश्रयापत्ते, त्यित्राह ( तस वाय मर्थ इति ) यदि सर्वासां १५० शास्त्रमुक्तावळी । संविदि संविदन्तरविषयाणामपि प्रकाशप्रसंगः, नच तथोपलभ्यते, दृष्टादृष्टव्यवस्था प्रदर्शनात्, अतो ऽवगम्यते मिथो ऽनाघ्रातविप्रयाः संविदः स्वरूपतो भिन्ना इति । तत्रेदं निदश्यते - यथा च्छेदन क्रिया: परस्परास्पृष्टविषयाः परस्परं विभिद्यन्ते तदिति । एतेन - दृश्यमानस्य संविद्भेदस्य विषयादिभेदोपाधिकत्वं वि षयभेदमिध्यात्वेन संविद्भेदस्य मिथ्यात्वसमर्थनंच निरस्तम् । दृश्य मानत्वादेवच कल्पना गौरवप्रसंगोऽपि परिहृतः । दर्शनस्यच बाध काभावादेव च प्रमात्वं सिद्धम् । ननु प्रत्यगात्मनिष्ठ धर्मभूतज्ञानं नित्यमिति य इच्छ ति तस्य कथं संविद्भेदस्य विषयभेदोपाधिकत्वापह्नवः । उच्यते, नि त्यापि संवित्तत्तत्कर्मानुरूपं तेषु तेषु विषयेषु संकोचं विकासच भज ते । ततश्च कर्मानुरूप तत्तद्विषयीकरणविकार विशेषापेक्षया स्वरू पत एव क्रियाभेदः प्रतिनियतविषयताच युज्यते । तवतु न तथा, नित्यनिर्विकार स्वप्रकाशमात्रत्वा भ्युपगमात् संविदः । मायातिरो धान तदर्धानविचित्रविषयत्वादिकं तु न सम्भवतीत्यन्यत्र द्रष्टव्यमिति । इति श्री कवितार्किक सिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेकटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु शतदूषण्यां संविन्नानात्व निषेधकानुमान भंगवाद यो विंशः । संविदा मैक्यं स्या तदानों घटसंवित्कर्मत्वमेव पटेपि विद्यमानं पट सावन्निरूपितकर्मत्वं स्यात्, तत्तश्च घटसंवित्कर्मत्वदशायां सर्वेषा मपि तत्संवित्कर्मत्व मिति दृष्टादृष्टव्यवस्था न स्या दित्यर्थः । ( एते जति ) एवं स्वाभाविकभेदसमर्थनेनेत्यर्थः । नन्वनन्तसंवित्कल्पने [२३ षा] शतदूषण - चण्डमारुतसहिता । १५१ गौरवं स्यादित्यत्राह ( दृश्यमानत्वा देवेति ) प्रत्युत प्रतीयमानस्य भेदस्योपाधिकत्वकल्पने गौरव मिति भावः । दर्शनस्य भ्रान्तित्वा कथं ततो भेदसिद्धि रित्यत्राह ( दर्शनस्य चेति ) इति श्रीवाचूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासमधिगत परावरतत्व याथात्म्येन तदेकदेवतेन तच्चरणपरिचरण परायणेन तत्प्रसादलब्धमहाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शतदूषणी व्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां संविना नात्वानुमानभंगः त्रयोविंशः स्कन्धः ॥ २२ ॥१५२ शास्त्रमुक्तावळी । श्रीः । श्रीमते रामानुजाय नमः । श्रीमते निगमान्तमहागुरवेनमः । अथ चतुर्विशो वादः । विभूतिगुणवर्गेण विशिष्टं य मधीमहे । अप्रतर्क्यविशेषाय तस्मै भगवते नमः ॥ यदाहु:-अनुभूतिर्निर्विशेषा, अनुभूतित्वात्, यत्सविशेषंनतदनु भूतिः, यथाघटः, अनुभूतेस्सविशेषत्वे वटवदननुभूतित्व प्रसंगइति । अत्रतावत्प्रतिज्ञायां निर्विशेषपद मनुभूतिपद प्रतिपन्नादधिकार्थ बोधकंनवा ? पूर्वत्रतेनैवानुभूतिरितिवद् नधिकार्थत्वेन पुनरुक्ति यतिपति परिदृष्टं प्रेष्ठमानाय वान्वां शुभमविभि रुपास्यं शुद्ध सिद्धान्तमार्गम् ॥ जनिपथभवभाजां लक्षयन्सानुकम्पो जयतिभुविवधूल श्रीनिवासार्यवर्यः ॥ बाह्यादिभिश्चिरनिरुद्ध निजप्रकाशे पाणिन्धमीभवतिवेदयसमीचि । श्रीमद्यतीन्द्रकृत रत्नरुचिप्रचारैः सञ्चारयन्जयतिनः कविवादिसिंहः ॥ ब्रह्मणएवानुभूतित्वेन तैरभ्युपगमा तस्यच स विशेषत्वेनैव प्रति. पत्रत्वा न तस्य निर्विशेषत्व साधनसम्भवः इत्यभिप्रायेणाह ( वि- भूति ) ( नेति ) निषेधते स्तात्पर्यमाह ( अमतस्यैति ) निर्वि- शेषत्वे षाड्गुण्य प्रवृत्तिनिमित्तक भगवच्छन्दवाच्यत्वंच नस्यादित्य- भिप्रायेणाह ( भगवतेनमइति ) ननु विशेषाभावानुभूति स्वरूपाति- रिक्तएव, अतस्तादृशाधिकार्थ प्रतिपादनात्रपौनरुक्तयः अत्रच विशेष [२४-वा] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ११३ निग्रहापत्तिः । समस्तविशेषाभावएव तेन प्रतिपाद्यत इति चेन्न ;- उक्तोत्तरत्वात् । तथाहि - सकिमनुभूतिस्वरूपमेव ? ततोऽतिरिक्तंवा किचित? पूर्वत्रपुनरुक्तिः, सिद्धसाधनताच । नहि संवित्पर्याय शत पाठेपि नः काचित्क्षतिः । उत्तरत्रविशेषत्त्वमवर्जनीयं । समस्तविशेषा भावो न ब्रह्मणोरूपादिवद्धर्मइतिचेत रूपादिवद्धर्मत्वं नास्तीतिवदला किगुणत्वादिरूपेणधर्मत्वं प्रतिक्षिप्तं, उत यथाकथंचि द्विशेषणत्वमपि आये गुणत्वादिरूपेण विशेषकत्वाभावेऽपि प्रकारान्तरेण विशेषकत्वा सविशेषत्वं तावदवर्जनीयं । तथाच सति गुणादिरूपे विशेषेकः प्रद्वेषः । द्वितीये पक्षीकृतायाएव अनुभूते स्सा [ व्यधर्मा ध्या नन्वयस्यत्वयैवोक्तत्वा दनुमानवृत्तान्ता नभिज्ञल मनन्वितनिग्रह. स्थानंच | प्रमाणवलादय मेको विशेष: स्वीक्रियत इति चेत् ? प्रमाणचलादिति कि मिद मेवानुमानं प्रमाणं उत्तान्यच्छुत्यादिकं ? मात्राभावस्य प्रतिपादना द्विशेषाभावरूप विशेषस्याप्यभावः प्रतिपाद्य वइति विशेषाभावस्यापि मिथ्यात्वा न तेन सविशेषत्वं दोषइत्यभि प्रायेण शंकते ( समस्तेति ) समस्त विशेषाभावोहि विशेषाभावो विशेषाभावाभावश्व तत्र विशेषाभावाभावानुभूतिस्वरूपं, उतातिरिक्त? यूर्वत्र विशेषाभावमादाय पौनरुक्त्या रभावेपि विशेषाभावाभावमादाय तदवर्जनीयं, उत्तरत्र तेनैव ख विशेषत्व मित्याह " सकि “मित्यादिना । ननु समस्तविशेषाभावः स्वरूपातिरिक्तएव, परन्तु यथा रूपा दिकं घटादेर्धर्मः न तथा ब्रह्मण स्वधर्मः, अतो न पौनरुतयं नापि सविशेषत्वमिति शंकते ( समस्तविशेषाभावइति ) किं विशेषाणां धर्मत्वमेव प्रतिक्षिष्यन्ते, उत यथाकथंचिद्विशेषणत्वमपि ? आधे स. विशेषस्य न प्रतिक्षेपः, विशेषाश्रयत्वाभावेपि तत्सम्बन्धमात्रा स विशेषत्वोपपत्तेः ; द्वितीये पक्षसाध्यसम्बन्धासिद्धे रनुमानफलासि- द्विदित्याह (रुपेत्यादि ) ( प्रमाणवला दिति ) अयं विशेषाभाव एकः छ १५ शाखा मुकावळी न पूर्वः, असिद्धेः । कथं तस्यैव प्रमाणत्वे विमन्यमानं प्रति तदेव प्रमा- णमुपस्थापयसि । नोत्तरः, श्रत्यादे निर्विशेपप्रतिपादकत्वस्य दूषयिष्य माणत्वात् । यदि चाभावरूप मेकं विशेष मभ्युपगच्छसेि तदा भावरू ध्वन्येषु विशेषेषु किं भावरूपत्वादेवामर्थः, उत प्रमाणाभावात् ? नाद्यः, अभावरूपे विशेषे कस्यचि दमप्रसङ्गात् । न द्वितीयः, नित्यत्वस्वय प्रकाशत्वादेस्त्वयैव प्रमाणै रुपपाद्यमानत्वात् । व्यावहारिकप्रमाणोप स्थापितत्वा नित्यत्वादीनां मिथ्यात्वमिति चेन्न; निर्विशेषत्वस्यापि व्यावहारिकप्रमाणोपस्थापितत्वेन मिध्यात्वप्रसङ्गात् । अस्लेवं किं न नपुनरेतदतिरिक्तो भावरूपोऽ भावरूपोवा विशेष स्वीक्रियत इ- त्यर्थः । ( असिद्धेरिति ) असम्भवादित्यर्थः । तदेवोपपादयति (क- थमिति ) विशेषाभावस्यापि विशेषत्वादनुभूति निर्विशेषेति प्रति- ज्ञायां सामान्यतो विशेषमात्रनिषेधेन विशेषाभावस्यापि निषेधाद्रचा धाता नैव मनुमान सम्भवः । नच सिलाधारित भावाभावमति योगिक विशेषाभावातिरिक्त भावाभावरूप विशेषनिषेधा न व्याघा- वइति वाच्यम् ; खिसाधयिषितस्य भावाभावरूपविशेष प्रतियोगि काभावस्य तत्प्रतियोग्यनुयोगरूपत्वे भावाभावरूप सपस्तविशेषान यत्व प्रसंगात | सिताधयिषितातिरिक्ता सिद्धया तनिषेधायोगाच्च । भावाभावरूपात विशेषप्रतियोगिक सामान्याभावस्या प्रसिद्ध्या न तद्व्यतिरिक्तत्वावच्छिन्न प्रतियोगिकाभावस्य साधन सम्भव इति बहुदूषणग्रस्ततयाविमन्यमानं प्रति कथमेतदनुमानोपन्यास इत्यर्थ ॥ भावरूपविशेष एव निषिध्यते, नत्वभावोपीति नोक्तदोष इत्याशंका मनूद्य दूषयति ( यदि वेति ) यद्वा पूर्वोक्तसाध्याभ्युपगम एव बाधक माह ( यदि चेति ) ( अभावरूप इति ) यदि सत्वेपि त्व- दमादेव भावरूपविशेषणासिद्धिः तदान्यस्या मर्षा दभाव रूपविशेषोपि न विद्धयेदित्यर्थः ( नित्यत्वेति ) नित्यत्वादीनां २४ बा ! शतदृषणी चण्डमारुतसहिता । श्छिन्न मिति चेत् ? नित्यत्वनिर्विशेषत्वादे मिथ्यात्वेन सौगत वैशेषिका यभिमता नित्यत्व सविशेषत्वादे वर्जनीयत्वात् । ननु - निर्विशेषमिति प्रतिज्ञायां विशेषान्तरं निर्विशेषत्वंच वि- शेषवलक्षण सामान्योपाधिना युगपदेव प्रतिक्षिप्यते, ततः परं च न किंचि द्वक्तव्य मस्तीति चेत् ? तत्तत्साध्यधर्मानन्वयलक्षणो दोपः प्रागेवोक्तः । किंच विशेषान्तरशब्देन किं सामान्यतः सविशेषत्वमेव विवक्षितं, उत रूपरसादयः कतिचन विशेषाः ? पूर्वत्र निर्विशेषत्वमपि नास्ति सविशेषत्वमपि नास्तीति व्याहतवर्णना, ’ परस्परविरोधेहि न प्रकारान्तर

• હું ब्रह्मस्वरूपाभिन्नत्वे नित्यादिपदाना मभिन्नार्थत्वप्रसंगेन धर्मत्वमेव वाच्यमिति भावः । ननु - निर्विशेषत्वस्य मिथ्यात्वेपि न विशेषान्तरस्य सत्यत्व सिद्धिः, निर्विशेषमिति प्रतिज्ञायां निर्विशेषावन रूपेण निर्विशेषत्वस्य विशेषान्तरस्पच युगपदेव निषेधातः ततश्च तमेवोभयनिषेध मादाय सावशेषत्वशंकायामपि न विविक्तव्य ममशिष्यते, तस्यानि वि. शेषत्वेन रूपेण निषेध्यतया मिथ्यात्वेन परितत्त्वा दित्याशंकते ( निर्विशेषमिति ) तथासति विशेषान्तराभाव निर्विशेषत्वाभावादि साध्याना मपरमार्थतया साध्यधर्मानन्वयलक्षणो दोषः प्रागुक्त स्स्या दित्याह ( तत्तदिति ) व्यावहारिक मादाय साध्यान्ययोपपत्तिशंका- या अप्यनुपदं वक्ष्यमाणन्यावातेन निरालो बोध्यः । ( पूर्वत्रेति ) निर्विशेषत्वस्य निषेधे लविशेषत्वविधि स्स्यात् सविशेषत्वनिषेधे निर्विशेषत्वविधि स्स्यात, ततश्व व्याघातः समानसत्ताको भ- वाभावयों रेकवासम्भवा दित्यर्थः ( परस्परेति ) भावाभावयोः पर १५६६ शास्त्रमुक्ताबळी | स्थिति’ रिति न्यायात् । उत्तरत्र रूपरसादिविशेषं निर्विशेषत्वादिकं चापोह्य शास्त्रसिद्धैः सर्वज्ञत्वादिभिः सविशेषत्वप्रसंग: । किञ्चेयं प्रतिज्ञा त्वदभिमत हेतु रूपधर्मप्रतिक्षेपिका, नवा ? आद्ये हेत्वभावे साध्याभावः, प्रतिज्ञाहेतुविरोधश्च । द्वितीये तेनैव विशेषण तथा भ्युपगतेन सविशेषत्वम् । हेत्वादिधर्मान्वयस्य प्रमाणसिद्धत्वाभ्यु पगमेन तन्निषेधे कालात्ययापदेशप्रसंगश्च । यदिच व्यावहारिक हेतु धर्मान्वयेन साध्यसिद्धिरिति मन्यसे ? तदा बाष्पधूमभ्रमानुमितदहन स्पराभावव्यापकाभाव प्रतियोगित्वा दित्यर्थः ( उत्तरत्रेति ) यदि कतिपयविशेषाणां निषेध इति ब्रषे, तर्हि घटादिधर्मत्वेन प्रसिद्धान रूपादीनां प्रमाणविधुराणां त्वदभिमतनिर्विशेषत्वाविद्याश्रयत्वादीनांच निषेध स्स्यात् । ततश्च निष्प्रत्यूहाशास्त्र सिद्धलार्वज्ञयादिसिद्धिः ( त्वदभिमतेति ) किन्त्वदभिमतहेत्वभावं साधयति, उत तज्ज्ञापन मात्रं करोतीति विकल्पार्थः ( प्रतिज्ञाहेतुविरोध ति ) प्रतिज्ञायाहेतु प्रतिक्षेपकत्वे हेतुवचनं प्रतिज्ञाया विरुद्ध मित्यर्थः ( द्वितीय इति ) ततश्च हेतुसिद्धौ साध्यासिद्धेः साध्यसिद्धौ हेत्वसिद्धेः प्रतिज्ञाहेतु वचनयोः परस्परव्याघात इति भावः ( हेत्वादीति ) हेतुना साध्य सिद्धये प्रतिज्ञाया हेत्वप्रतिक्षेपकत्वांगीकारात्, हेतो स्साधकत्वस्थ व प्रामाणिकत्वाधीनतया प्रामाणिकत्वस्या भ्युपगन्तव्यत्वात्, सामा- न्यतो निर्विशेषत्वसाधने बाध इत्यर्थः । आदिपदेन पक्षता परिगृ- ह्यते । नन्वस्तु हेतोः प्रतिक्षेप एवः नचैव मसाधकत्वप्रसंगः, व्यावहारिकत्वेन साधकत्वसम्भवादः लाघवेन सत्त्वमात्रस्य साध कत्वप्रयोजकतया पारमार्थिकत्वस्या प्रयोजकत्वात, इत्याशंका मनु वदति ( यदिच व्यावहारिकेति ) सत्त्वमात्रस्य प्रयोजकत्वेतिप्रसंग इत्याह ( तदेति ) हेतुसमसत्ताकत्वेनेति शेषः । धूमभ्रमानुमित दहावत स्वाप्नद्रविणपारणामावभूषणवच्च साधनसमसत्ताकत्वावश्य २४ - या] शतदूषणी- घण्डमारुतसहिता । १५७ वत् - स्वप्नलब्धद्रविणनिर्मित भूषणवच्च - साध्यव्यापिव्यावहारिकत्वस्य `त्वयैवानुमन्तव्यत्वा न किंचि दस्माकं दूषणीय मस्ति । यादृच्छिक म्भावेन निर्विशेषत्वसाध्यस्यापि व्यावहारिकत्वेन मिथ्यात्वात्र किवि दस्माभि र्द्वय मित्यर्थः । यद्वा व्यावहारिकपदमेव सावनसमसत्ता- कत्वपरं, अतो नाध्याहारः " स्वप्नलब्धे " ति दृष्टान्तार्थम् । यथा कार्यस्य कारणसमसत्ताकत्वं नियतं, तथा ज्ञाप्यस्यापि ज्ञापकलम सत्ताकत्वं नियत मित्यर्थः ( न किंचि दस्माक मिति ) ratव नि. विशेषत्वस्य मिथ्यात्वांगीकारेण विशेषाणां सत्यत्वसम्भवादिति भावः ।

  ननु व्यावहारिकधूमस्य व्यावहारिकवह्निव्याप्तिग्रहे तदनुमान मस्तु, इहतु व्यावहारिकानुभूतित्वप्रतियोगि काभावस्यैव निर्विशेत्व रूपलाध्याभावात्मक सविशेषत्वं प्रति व्यापकत्वत्रहा दयावहारिका नुभूतित्वेनैव तत्साधनं युक्त मिति चेन्नः एव मनुमिते व्यवहारि कविषयत्वेनाप्युपपत्तेः पारमार्थिकविशेषाविरोधा दर्थान्तरत्वात ।
  किश्व - व्यावहारिकाभावे व्याप्तिग्रदा स्पारमार्थिक प्रतियोगि सिद्धिरिति साहसमेव साध्यप्रतियोगिक प्रातिभासिकाभाव व्याप काभावप्रतियोगिता साध्यविरुद्धेन साध्यानुमानापत्तेः । ननु - व्या बहारिकाभावे व्याप्तिग्रह एव प्रतियोग प्रनुमिति रिति चेन्न; शुक्ति रजताभावस्य तदधिकरणे व्यावहारिकत्वस्य त्वयैवांगीकारा तस्या वाभावे शुक्तित्वव्याप्तिग्रहा च्छुक्तित्वाभावेन वच्छुक्तिरजतानुमाना पत्तेः । प्रतियोगिव्यधिकरणाभावव्याभिग्रह एवाइमिति हेतु रिति चैत्रः - ब्रह्मण्यपि व्यावहारिकविशेषांगीकारेण तस्य प्रतियोगिवैय विकरण्यातिद्धया तत्र व्याप्तिज्ञानस्य निर्विशेषत्वानुमिति हेतुत्वा भावापत्तेः प्रतियोगिवैयधिकरण्यावच्छेदकावच्छेदेन व्या-
  प्तिग्रहः प्रतिपोग्यनुमिति हेतुरिति चेत्रः
  स्वाधिष्ठानातिरिक्त
  प्रातिभातिक प्रतियोगिक प्रातिभासिकाभावांगीकारण तद्व्यापक
  १५८
  शास्त्रमुतावळी ।
  संवादि लिंगविभ्रमव दभिमतसिद्धि रिति चेत् ? किमियं सिद्धि निर्ण- यत्मिका, उत सन्देहात्मिका ? न पूर्वः, यादृच्छिक संवादीत्यनेनैव विसवादशिरसोऽपि सम्भावितत्वेन निर्णयासिद्धेः । नोत्तरः, सन्दि स्वनिर्णयार्थे न्यायं प्रवर्तयितुमिच्छतः पुनरपि तेनैव न्यायेन सन्देह
  घटत्वादि प्रतियोगिकाभावेन प्रातिभासिक तद्रजतानुमानापतेः । प्रतियोगि वैयधिकरण्या वच्छेदेन व्यावहारिकाभावे व्याप्तिग्रहः प्रति योग्यतुमिति हेतुरितिचेन्न ; प्रातिभाषिकरजतसामग्रचा प्रातिभा सिकरजतानुमाना भावापत्तेः । [ प्रातिभासिक ] प्रातिभाखिका भावएव तत्सामग्री विरहव्याप्यस्व ग्रहात् ।
  धानमिति र्नव्यतिरेक व्याप्तचेतिवाच्यं, अन्वयाप्रतिसन्धान दशा यां व्यतिरेकव्याप्तिग्रहा दनुमितेस्त्वयापह्नोतु मशक्यत्वात । अन्यथा ऽन्वयव्याप्ति ज्ञानेनानुमितिः कापि नास्तीति वक्तुं शक्यत्वा द्वय- तिरेकिमात्रां च्छेदापत्तेः । तस्मा दभावमात्रे - प्रतियोगिव्यधिकर- णाभावमात्रे - व्यावहारिकाभावमात्रे व्यावहारिक प्रतियोगि व्यधि करणव्यावहारिकाभावेवा व्याप्तिग्रहादतुमित्यसम्भवा न विशेषे
  व्याप्तिग्रहानिर्विशेषत्वानुमिति
  सम्भवः ।
  ( लिंगविभ्रमव दिति ) लिंगविभ्रमस्थल इवेत्यर्थः ( किमिय मिति ) किं निर्विशेषत्वानुमितिः निर्विशेषंपरमार्थ उतापरमार्थइति सन्देहविरोधीनी, उतनेति विकल्पार्थः, ( नपूर्वइत्यादि ) हेतुज्ञानस्य भ्रमत्वज्ञानस्य विद्यमानत्वात् ज्ञाने सत्यपि सन्देहो न निवर्तत एव, ज्ञानस्य भ्रमजन्यतया अप्रामाण्यशंकाग्रस्तत्त्वात् । ततश्च याद्दच्छिक संवादसंभवबुद्धया तन्निवृत्तिर्वाच्या, लाच नसम्भवति, विसंवादस्याप्य नुभवबुद्रया अप्रामाण्यशंकाया अनिरासादित्यर्थः ( सन्दिग्वेति ) सन्देहह्यनुमानेन निवर्तनीयः, ततश्च सन्देहनिवृत्त्यर्थं प्रवृत्तेनानुमानेना प्रामाण्यशंका स्कन्दितत्वेनार्थ संशयाधाना तस्य चाहित सन्देहविन
  [२४ - चा]
  श्चत्तदूषणी - चण्डमारुतसहिता ।
  १६६८
  स्यैव स्थिरीकरणात । असत्या त्सत्यसिद्धिभागस्तु स्वस्थाने द्रष्टव्यः । अतो न कथंचिदपि सर्वविशेषशून्यत्वं प्रतिज्ञातुं शक्यते ।
  घटस्यच परमार्थतः सविशेषत्वानभ्युपगमा दृष्टान्त साध्या व्यावृत्तः । अथ मिथ्याभूतविशेषयोगा तत्र सविशेषत्वमिच्छसि ? तदानभूतेरपि तथाविवविशेषाभ्युपगमा न तत्प्रतिक्षेपः शक्यः । पर मार्थविशेपशुन्येति साध्यार्येतु व्यतिरेक दृष्टान्तासिद्धिरुक्ता ।
  यस्त्वनुभूति र्दृश्यधर्मरहितेति साध्यं प्रयुङ्क्ते; तस्य साध्यक्ि शेषणवैयर्थ्याच्च निग्रहः । अदृश्यधर्मानभ्युपगमात् । एवं प्रत्यक्त्वा जडत्वप्रकाशत्वादिहेतवोपि निरस्ता वेदितव्याः ।
  ;
  संशयाधाय के सत्यनुमानसहस्त्रेणापि निवर्तयितुमशक्यत्वा सन्देहस्यै व स्थिरीकरण प्रसंगइत्यर्थः । प्रतिज्ञादोषमुपसंहरति ( अतइति ) परमार्थस्य विशेषाभावस्य घटादावपि सत्त्वाद्धेतो रसाधारण्यमित्याह ( घटस्येति ) घदादौ यद्यपि विशेषाभावः परमार्थो विद्यते, तथा पिस पारमार्थिकत्वलक्षण धर्मावच्छिन्नप्रतियोगिकः, नतु विशेषत्वा वच्छिन्न प्रतियोगिकः, प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नमतियोगिता अभा वस्य विरोधात् । अत्रच विशेषत्वावच्छिन्नाभावएव साध्यः, अतोना साधारण्यं यत्तु समान सत्ताकयोरेव विरोधः अत स्वरूपेणैववि शेषप्रतियोगिकस्तदभावो घटादावप्यस्तीतिमतं तत्र वेदमनुमानं येन तदादायासाधारण्यं दुष्परिहरंस्यादित्यभिप्रायेणशंकते ( अथेति ) तथासति बाधएवेत्याह ( तदेति ) परमार्थविशेषत्वावच्छिन्नप्रतियो- गिकाभावएवाध्यः, अतोन वाघइत्याशंका मनूद्यपरिहरति ( परमा विशेषेति ) ( उक्रेति ) संविदोनिर्विकारस्वभंगादौ " तथापिव्यति रेकासिद्धि " रित्यादिनोक्तन्यायेनोक्तप्रायेत्यर्थः । पारमार्थिकत्वलक्ष ण धर्मावच्छिन्नप्रतियोगिकविशेषाभावस्य साध्यत्वेपीदं दूषणं बोध्यं " वैयर्थ्याच्चे " ति चकारः पूर्वोक्त दोषल मुचयार्थकः । " प्रकाशत्वादी "
  "
  १९०
  शास्त्रमुक्तांवळी ।
  येच धर्मपक्षीकारेण प्रयोगाः- भेदादयो नानुभूतिधर्माः, दृश्य खात्, धर्मत्वात्, रूपादिवत्, इत्यादयः । तत्र तावत् स्वाभ्युपगत नित्यत्वादीनामपि पक्षीकारे ऽपसिद्धान्तः । तद्बहिष्कारे ते रेवानै- कान्त्यम् । तेषां मिध्यात्वेना भ्युगमा न्नापसिद्धान्तनिकान्ताविति चेन्न; - तथा सति तत्प्रतिक्षेपकान् प्रति तत्समर्थनप्रयासनैरर्थक्यात् । तेपा मनुभूतिस्वरूपमात्रत्वेच तस्त्वरूप मभ्युपगच्छद्भि रसौगतादिभि रसह न विमन्तव्यम् । अनित्यत्वादिकल्पना त्तै विवाद स्तत्प्रतिक्षेपश्चः क्रियत इति चेन्न; – अनित्यत्वादिनिषेधस्यापि स्वरूपत्वे स्वरूपाति रिक्तस्य सत्यत्वे मिथ्यात्वेच सिद्धसाधनवव्याघातादिभि दत्तोत्तरत्वात् ।
  स्यादिशब्देना परिच्छिन्नत्वादिग्रहः t किमनुभूति धर्मत्वमानं. निविद्धयते, उतपारमार्थिकानुभूति धर्मत्वमिति विकल्पमभिप्रेत्याद्यंदे धाविकल्प्यदूषयति ( तत्रतावदिति ) द्वितीयंकल्पमुत्थापयति ( নि श्य्यात्वेनेति ) पारमार्थिकानुभूतिधर्मत्वाभावएव साध्यः, नित्यत्वादयश्च व्यावहारिकारक, अतस्तेषां पक्षत्वेच बहिर्भावेन्च नोक्तदोषावित्यर्थः ( तथासतीति ) ब्रह्मणिनित्यत्वादिक मनिच्छद्भिरपि नित्यत्वादिकं मित्थ्येत्यभिधानादित्यर्थः । नहितैस्स्वात्यन्ताभाव सामानाधिकरण्य रूपं मिथ्यात्वमुच्यते, किंतु अत्यन्ताभाव प्रतियोगित्वमेव, अतस्तत्स, मर्थनं सफलमितिचेत्र, व्याघातेन तदत्यन्ता भावाधिकरणे त- समर्थना सम्भवात् । विस्तरत्वन्यत्रद्रष्टव्यः । ननुनित्यत्वादिकं ब्र ह्मणस्स्वरूपमेव, अतस्तस्य पक्षत्वेपि धर्मत्वाभावान्नबाधः, अपक्षत्वेपि हेत्वभावान्न व्यभिचारइति शंकामनूद्य परिहरति ( तेषामिति ) (अनि त्यत्वादि निषेधस्येति ) स्वरूपत्वसिद्धसाधनं, स्वरूपातिरिक्त स त्यत्वेनुभूति स्वरूपत्वोपक्रमव्याघातः, अद्वितीयत्व व्याघातश्च । मित्थ्या स्वप्युपक्रम व्यायात स्वत्मविक्षेपासम्भवश्च । अनुभूतिपक्षकानुमान
  [२४ वा]
  शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता ।
  किञ्चानुभूतिशब्देन लोक सिद्धसंविद्विवक्षायां विषयाश्रयस्वगत विशेषाणां अनन्तानां प्रत्यक्षादिसिद्धत्वस्थापना त्कालात्ययापदेशः । श्रुतिसिद्ध ब्रह्मस्वरूपपक्षीकारेतु श्रुत्यैव तद्गतानन्तविशेषविषयया बावश्वा परिहार्य इति ।
  तदेतत्सर्वमपि संगृहीतं भाष्ये - " यदपि नास्यादृशे दृशि [ स्वरूपाया दृश्यः कश्चिदपि धर्मो ऽस्ति दृश्यत्वादेव तेपां न दृशि धर्म मिति च । तदपि स्वाभ्युपगतैः प्रमाणसिद्वैः नित्यत्वस्वय
  प्रकाशत्वादिधर्मै रुभय मनैकांतिक " मित्यादिना ।
  तत्र " स्वाम्युपगतै " रित्यप सिद्धांतादे संग्रहः ! प्रमाण सिद्वै " रितितु बाधादेः । अनैकान्तिकशब्दः स्वसाध्यसम्बंधनियम निषेधार्थः । तेन यथासम्भवं वाधादेरपि संग्रह इति । प्रतिप्रयोगव
  १६१
  दूषणान्तरमाह (किंचेति ) " नास्यादृशे " रित्यादिनादृशिपक्षकानुमान सुक्तं, " हरयत्वादेवेत्यादिना धर्मपक्षकमुक्तं, तदप्युभय मित्यन्वयः ॥ ( अपसिद्धान्तादेरिति ) ’ तत्र ’ शब्देन नित्यत्वादि प्रतिक्षेपका न्यति तत्समर्थनप्रयासनैरर्थक्यप्रसंगा रस्वाम्युपगत नित्यत्वादीनां मिथ्यात्वासम्भवः, स्वाभ्युपगतै रित्यवस्वेनैवेत्येवकारविवक्षया arriercerer परप्रतिक्षेपपुरस्सरं स्वाभ्युपगतस्य नित्यत्वादेः सिद्धसाधनप्रसंगेन स्वपरसाधारणस्वरूपमावत्वासम्भवश्च गृह्यते । " बाधादे " रित्यादिपदेना नैकाल्यं गृह्यते । नन्वनुभूतिःवस्य कथ मनैकान्त्यं, पक्षे नैकान्त्यासम्भवादित्यवाइ (अनैकान्तिकशव्दइति ) ( यथासम्भवमिति ) अनुभूतित्वलिंग के बादः इस्पत्वलिंग के अने- कान्यमित्यर्थः । भाये " धर्मै " रिति सामान्यतः प्रयोजकत्वमात्रवि वक्षितं तच्चानैकान्यसाध्याभावाधिकरणयो बधि विषयतया द्रष्टव्यं ।
  २११६२
  शास्त्रमुक्तावळी ।
  अनुभूतिः सविशेषा भासमानत्वात् घटादिवत् ;
  नित्यत्वादयो ऽनु- भूतिधर्माः, अभ्युपगतानुभूतिस्त्ररूपंप्रति तद्धर्मतया प्रमाणत स्सा- ध्यमानत्वात, यत्र यत्प्रमाणतः साध्यते स तद्धर्मः, यथा सम्प्रतिपन्नः; इत्यादयः । नचात्र विपक्षे बाधकाभावः शंक्यः, प्रागुक्त निर्विशेष प्रतिज्ञानुपपत्त्यादेरेव बाधकत्वात् । अन्ततो निर्विशेषानुमानस्यैव विपक्षे बाधकरहितत्वाच्च । नच दृष्टांतासिद्धिः, त्वदैव घटादे व्यतिरेक
  7
  ( सविशेषेति ) स्वतमान सत्ताकविशेषवती त्यर्थः । भासमानत्वच प्रकाशमात्रं विवक्षितम् । तच्चानुभूते चैतन्याविषयत्वेपि परेणांगीकृत तमिति नासिद्धिः । ( अनुभूतिधर्मा इति ) अधिकरणसमानसत्ताकत्व - मपि धर्मविशेषणं तेन न सिद्धसाधनं । (अभ्युपगतेति ) तद्धर्मत- या प्रमाणत-स्वाध्यमानत्वा दित्येव हेतुः । प्रमाणाभासेन साध्य- माने क्षणिकत्वादौ व्यभिचारवारणाय प्रमाणत इत्युक्तम् । प्रमाण सिद्ध तद्धर्मत्वमात्र मुपजीव्य धर्मिसमान सत्ताक धर्मत्वं साध्यत इति न सिद्धसाधनम् । नचासिद्धि:, तेनैव सौगतान्प्रति कारणत स्वाध्या मानत्वात् । ननु - न धर्मतया नित्यत्वं साध्यते किन्तु स्वरूपतये त्याशंक्याह (अभ्युपगतेति ) सौगतै स्स्वरूपस्था भ्युपगमा तान्ध्र- ति स्वरूपस्य साधने सिद्धसाधनं स्यादित्यर्थः । ( प्रागुक्तेति ) अनुभूतिपक्ष के निर्विशेषत्वप्रतिज्ञानुपपत्ति विपक्षे वाधिका, नित्यत्वा दिपक्षकेतु नित्यत्वादीना मनुभूतिसमानखत्ताक तद्धर्मत्वाभावे मि. स्यात्वा नित्यत्वप्रतिक्षेषकान्प्रति तत्समर्थनप्रयासनैरर्थक्यादि विपक्षे बाधकम् । अयमेव निर्विशेषप्रतिज्ञानुपपत्त्यादेरित्यादिशब्दार्थः । ( अ न्ततइति ) प्रत्युतेत्यर्थः ( विपक्षे बाधकरहितत्त्वादिति ) नचानुभूते रख विशेषत्वे घटादिव दननुभूतित्वप्रसंगो विपक्षे बाधक उक्तएवेति वा च्यम्, विशेषवत्त्वमात्रस्य व्यावहारिक विशेषवत्वमात्रस्य व प- क्षातिरिक्त सर्वत्र सहचारे प्यननुभूतित्वव्याप्यत्वाभावा त्स्वसमान
  ११४- वा !
  शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता !
  दृष्टांततया उदाहरणात् । बाधादे रपि प्रसंगाभावेन प्राक्ल्य
  महमदुक्तानामिति ।
  इति श्री कवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वैकटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु शतदूषण्यां निर्विशेषत्वानुमान भंगवाद ऋतु विंश: ।
  १६३
  सत्ताकविशेषवत्त्वस्यापि वर्कशून्यतया अननुभूतित्वव्याप्यत्वाभावा चर्कस्य मूलशैथिल्यात् ।
  यत्तु केनचि दुक्तं सत्यकामत्वादयो गुणाः ब्रह्मधर्मिक प्रति

योगिसत्त्वविरो ध्यत्यन्ताभाव प्रतियोगित, पदार्थ change 147 भावत्वादा, ब्रह्मवद ; ब्रह्मनिर्गुणं, गुणात्मकत्वात्, गुणवत् : नन्च गुणात्मकत्व मसिद्ध " विज्ञान मानन्दं ब्रह्मे " ति श्रुत्या आनन्दात्म कत्वबोधनात् : आनन्दादय स्वन्त्येव धर्माः, तेचापृथक्त्वेपि पृथगि- वावभावसन्त इत्यंगीकारात इति । अत्र पक्षे सत्यकामत्वादि विशेषणवैयर्थ्यं । नन्वानन्दोविषयानुभवो नित्यत्वचेति सन्तिधर्माः, तेचापृथक्त्वेपि चैतन्यात्प्रथमिवावभासन्ध इत्यं [ [तिज्ञानादीनां त्रांगी ] गीकारा तेषामपि पक्षत्वे बाधस्स्यादिति त दयवच्छेदाय पक्षविशेषणं सार्थमेवेतिचेन्न, ज्ञानादीनां स्वरूपाभि त्वेन तदुतित्वा सम्भवान् । किंच सत्यकामत्वादीनामपि तद्वदेव स्वरूपाभिन्नत्वं ब्रह्मणिवृत्तिश्च सम्भाव्यत एवेति बाधः । साध्येच म तियोगिन स्aत्यकामत्वादे व्यवहारिक सत्वांगीकारेण तदभावस्य तद्विरोधित्वाभावा द्वाधः । तत्र ब्रह्मणि प्रतियोगित्व विरोधित्व मस्तीतिचेन्न तत्रैव व्यावहारिकसत्वस्य विद्यमानतया तद्विरोधा * शाखमुक्तावळी । षिद्धेः । पारमार्थिक सत्त्वविरोधित्वं विवक्षितमिति चेन्नः- टान्ते साध्यवैकल्यात । ब्रह्मणिप्रतियोगिपारमार्थिक सत्त्वविरो आनन्दात्मकस्य ध्यत्यन्ताभाव प्रतियोगित्वं विवक्षितमिति चेत्र; ब्रह्मण स्ववृत्त्यंगीकारा त्साध्यवैकल्यानुद्धारात् । किंच - किमयमत्यन्ताभावः प्रातिभासिकः ? उतव्यावहारिकः ? अथवा पारमार्थिकः ? नाद्यः, अप्रत्यक्षत्वेन प्रातिभासिकोत्पत्त्यति- द्वे; तत्साधनेपि पारमार्थिकसत्ताविरोधाच्च । अतएव न द्वितीयः, व्यावहारिक प्रतियोगिन स्तत्रांगीकारेण तत्समानसत्ताका भावस्य तंत्र बाधाच्च । तत्सिद्धावपि पारमार्थिकसत्त्वाविरोधात । नापि तृती यः, ब्रह्मस्वरूपातिरिक्तत्वे वाधात; तदनतिरिक्तत्वेपि तस्य ब्रह्म- णि वृत्त्यंगीकारे साध्यवैकल्यात् । तदनंगीकारे बाधाव | गुणात्म कत्वादि रसिडो हेतु:, अत्या ज्ञानात्मकत्वप्रतियात् । गुणत्वं स स्यामेतिवेद : - ब्रह्माभिन्नतथा गुणत्वाभावएव ज्ञानादीनां किं नस्या व किंच ज्ञानाभेदा क्रियात्मकत्वमेव किं न स्यात् ? यदि नैयायि के ज्ञानादीनां गुणत्वांगीकारादेव तथेच्छसिः तर्ह्यतिप्रसंगः। इति श्रीवाचूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासमधिगत परावरतत्वयाथात्म्येन तदेकदेवतेन तच्चरणपरिचरण परायणेन तत्प्रसादलब्धमहाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शतदूषणी व्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां निर्विशेषत्वानुमानभंग चतुर्विंश स्स्कन्धः । [२९ वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । १६१ श्रीरस्तु | श्रीमते रामानुजाय नमः । अथ पंचविंशो वादः । अन्योन्यव्यतिरिक्तयो रविजह द्धर्मत्वधर्मित्वयो र्व्यापारे गृहमेधिनो रिव ययोः साहित्य मासूत्रयते । सा वि त्सकलार्थसाधकवषु स्तत्सिद्धभोगः प्रभुः श्रीमानस्तु समे समस्तदुरितोत्ताराय नारायणः || अगणित परव्याव कोशीक वैभवशालिनी रवितथपरब्रह्म स्वाभाव्य गोचरसंविदः । विगळितविपर्याता विश्राणयत्वनुकम्पया सततमिह न स्वय्यन्ता यह दंबुजमावसन् अकृत्रिम सरस्वती परिमळस्फुरद्भारती निवेशितपरावर स्थिति रवद्यगन्धं जहत् । रमानिधि गुरुस्सनः स्फुरतुतत्वधी गुप्तये वधूकुलभाविता वतरणस्सदामानसे ॥ ( अन्योन्येति ) अनेन वादार्थ स्संगृह्यते । व्युपसर्गेण विविध वि- रुद्धधर्माचासा द्भेदस्सूच्यते । अस्ति हि ’ य स्सर्वज्ञ ’ इत्यादिना आश्रयाश्रयिभावप्रतीतिः । अविना भेदाभेदो निराक्रियते । व्याहते स्त निरास इतिभावः । नन्वाश्रया अयिभावो ऽविद्योपाधिकृत इत्यत्राह ( अविजहादिति ) “ परास्य शक्ति विविधैव श्रयते स्वाभाविकी ज्ञान बलक्रियाचे " ति श्रुते रिति भाव: ( आसूत्रयत इति ) " अभिद्धयोप- देशा " दित्यादिसूत्रे स्वितिभावः (सकलार्थ साधकेति ) Gor व्यवहारहेतुरित्यर्थः । यद्वा- अर्थसाधकत्वं अर्थहेतुकत्वं, अर्थव्या- प्रत्वमिति यावद; जीवज्ञानवत् भगवन्ज्ञानं नाथं व्यभिचारीति प्रमात्वं विवक्षितं । ( तद्धि भोगइति ) अपरिच्छित्र स्वरूपगुणविभूति साक्षा १६६ शास्त्रमुक्तावळी । यदुच्यते संविदात्मा अजडत्वात् यदुक्तसाध्यं न भवति तदुक्त * साधन मपि न भवति, यथा घट:, इति तदसत् स्वस्मै भासमानत्व 婴 रूपस्याजडत्वस्य हेतो रसिद्धेः । अव्यभिचरितप्रकाशसत्ताकत्वस्य सुखादिभि र्व्यभिचारात् । तेषामपि संविद्वयतिरेकस्यानात्मत्वस्य व सौगतसुहृद । त्वया प्यपरित्यागात् । सजातीय नैरपेक्ष्यादेरपि दीपादिभि र्घटादिभिरपि वा व्यभिचारात् । सर्वधा सजातीयनिरपेक्ष पक्षेप्यसिद्धेः । साख ल्वात्मसम्बन्ध सापेक्षप्रकाशा । प्रकाशत्वस्य 1 स्काराधीना परिच्छिन्नानन्द इत्यर्थः । ( स्वस्मा इति ) स्वकर्तृक व्या- पाराद्यनुगुण ज्ञानप्रकाश्यत्व रूपस्येत्यर्थः । ( अव्यभिचरितेति ) अव्य- भिचरितः प्रकाशो यस्यास्सा अव्यभिचरितप्रकाशा, तादृशीसत्तायस्येति विग्रहः । व्यभिचारश्च व्यापकत्वाभावो विवक्षितः, तेन प्रकाशव्याप्त सत्ताकत्वमिति पर्यवसितार्थः । व्याप्तिश्चकाळिकी। आदिपदेन दुःखा- दिगृह्यते । ननु - सुखादीनामपि संविदभिन्नत्वेन पक्षत्वात् न व्यभि चार इत्याशंक्याह ( तेषामपीति ) सुखादीनां संविदभेदे आत्माभेदे न्च तयोस्स्थैर्यप्रसंगे तस्य त्वत्प्रीत्यर्थं मंगीकर्तुं शक्यत्वेपि आत्मस्थैर्य वादकञ्चुकेन वैदिकान्वंचयितु नात्माभेद नात्माभेद मंगीक रोषीत्यर्थः ( सजातीयेति ) सजातीय निरपेक्ष व्यवहारत्वादेरित्यर्थः । आदि पदेन सजातीयसापेक्ष व्यवहारत्वाभावो गृह्यते । किं सजातीयपदं खजातीय प्रकाशपरं ? उत न ? आद्ये दोषमाह ( दीपादिभिरिति ) सं. विप्रदीप साधारणा निर्वचनीया खण्डधर्मरूपस्य प्रकाशत्वस्य पर बभ्युपगमादितिभावः । द्वितीये दोषमाह ( घटादिभिरिति ) ननु- केनापिरूपेणयत्वजातीयं तदनपेक्षत्वंविवक्षितं, ततश्वघटादीनांशून्यत्वादि ना सजातीयप्रकाशसापेक्षत्वा न तत्र व्यभिचार इत्याशंक्य परिहरति ( सर्वधेति ) प्रकाशपदं व्यवहारपरं । ( खेति ) प्रकाशमात्रस्य व्यवहार हेतुत्वे नित्यचैतन्य | सर्वदा सर्वेषां व्यवहारप्रसंगेन देवदत्तीयत्वादे [२५-वा] अन्यथा शतदूपणी चण्डमारुतसहिता स्वाश्रयव्यतिरिक्तेभ्योपि तत्प्रकाशप्रसंगात | १६७ अतएवात्मनिरपेक्षत्व मप्यसिद्धं संविदन्तर निरपेक्षप्रकाशत्वस्य स्वस्मै परस्मै वेति विकल्पे पूर्वस्यासिद्धे रुत्तरस्य विरुद्धत्वात् । अन्यत्मा एव भासमानत्वनियमात् वटादिव दनात्मत्वसिद्धेश्व | अन्यथा घटादेरपि भासमानत्वमात्रेणात्मत्व प्रसंगस्या वारणात् । अतो ज्ञानत्वमेव हेतुः परिशिष्यते | तच्च प्रकाशरूपत्वं, तच्च स्वस्यै परस्मै वेति विकल्पेन दूषित मेव । न कस्मैचिदिति वर्व्यवहारप्रयोजकतया तैरेवांगीकारा दिति भावः । ( अन्यथेति ) तदीयत्वस्य व्यवहाराप्रयोजकत्वे देवदत्तस्य स्वीयघटसंविद्विषयक व्यवहारव दिवरेषामपि देवदत्तीयघटसंविद्विषयव्यवहारसंग 46 ननु व्यवहारमात्रे न तदीयालापेक्षा, किन्तु तदीयव्यवहार इति चेत्र निर्विशेषं न सामान्यं " इति न्यायेन पुरुषविशेषासम्बन्धिव्यवहारा सिद्धे वर्व्यवहारमात्रस्यात्मसम्बन्ध सापेक्षत्वात् । ( अत एवेति ) तत्तद्वय- वीरस्य तत्तदात्मसापेक्षत्वाभावे पूर्वव दतिप्रसंगा तत्सापेक्षताया अपि हेतु रसिद्ध इति भावः । ( संविदन्तरेति ) संविदन्तरनिरपेक्ष प्रकाशत्वरूप हेत्वन्तर्गतः प्रकाशः स्वतः किं स्वस्मा एव वा इति विकल्पः । (असिद्धेरिति ) संविदतिरिक्तात्मन एवं संविद्वयवहार कर्तृत्वाव स्वमते सिद्धिः, परममतेन्तःकरणस्यैव कर्तुत्वा दसिद्धिः । ( विरुद्धत्वादिति ) परस्मा एवं प्रकाशमानत्वस्य घटादा वनात्मत्व व्याप्यत्वदर्शनाव, तद्व्याप्यस्य संविदन्तरनिरपेक्षत्वे परस्मा एब प्रकाशमानत्वस्य सुतरा मनात्मत्वव्याप्यत्वादिति भावः । ( अन्यथेति ) वस्तुत स्वस्मै भासमानत्वस्या त्मत्वव्याप्यत्वेपि यदि तत्वाहचर्य मात्रेण संविदन्तर मनपेक्ष्य प्रकाशमानत्वस्या मध्याप्तत्व मिष्यते, तदा तत्सहचरितभासमानत्वमात्रस्या त्मत्वव्यापकतया तेन घटादा १६८ शास्त्रमुक्तावळी | पक्षे तु प्रकाशत्वहानि:, तथैव सर्वत्र प्रसिद्धेः । किंचानेन हेतुना संविद आत्मत्वं साधयन्तः किमिद मात्मत्व समिसन्याय साधयन्ति किं ज्ञातृत्वादिकं ? उतप्रत्येतुः प्रत्येतव्याद्वयति. रिक्तत्वं अथवा स्वस्मैभासमानलं ? उताव्यभिचरितप्रकाशसत्ताकत्वं ? यद्वा स्वप्रकाशत्वं? उत स्वानतिरिक्तत्वं ? यद्वान्यदेव किंचि दिति । नाद्यः, प्रत्यक्षविरोधात् । ज्ञातृत्वंहि ज्ञानाश्रयत्वं । तत्र स्वापेक्षया स्वस्यैवाश्रयत्वं व्याहतं, आश्रयत्वाश्रयित्वलक्षणविरुद्धधर्माध्या सात् । अतएव स्वाश्रयतादात्म्येन ज्ञातृत्वमपि प्रतिक्षिप्तं, धर्मधर्मि भेदाभेदपक्षस्तु भवतापि नांगीक्रियते । नापिज्ञानान्तराश्रयत्वं वक्तुं शक्यं, 1 ga यदित्यर्थः । ( तथैवेति ) यः प्रकाश स्व किंचि स्मति प्रकाश स्स्यादिति व्याप्ते लोकसिद्धादिति भावः । किदि मात्मत्वमिति ) आदिपदेन कर्तृत्वभोक्तृत्वे संगृह्येते । ( प्रत्येतु रिति ) पंचम्यन्तं प्रत्येतव्यविशेषणं । ज्ञातृत्वे सति ज्ञेयत्वस्य विशिष्टस्योद्देश्य स्वाद न पूर्वाभिदः । ( स्वानतिरिक्तत्वमिति ) साध्यवाच्यात्मशब्दस्य स्वपरत्वाभिप्रायेणायं विकल्प: ( प्रत्यक्षविरोधादिति ) घटादिज्ञानं न ज्ञातेति प्रत्यक्षं । दूषणान्तर माह ( ज्ञातृत्वं हीति ) ननु स्वरूपतो ज्ञातृत्व मविरुद्ध मित्यत्राह ( अत एवेति ) प्रत्यक्षविरोधादयाघाताचेत्यर्थः । नहिव्याहतात्थांतर- परिग्रहात् अर्थान्तरव्याहतेः परिहति युक्वेति भावः । नतु वर्मधर्मिणो भेदाभेदस्य धर्मधर्मिभाधान्यथानुपपत्त्यैव सिद्धत्वात् तस्यैव तादात्म्यरूप त्वात् ज्ञातृतादात्म्यात् ज्ञातृत्वाश्रयत्वं सिद्धयत्येवेत्यत्राह ( धर्मधर्मिभेदा भेदेति ) प्रमाणबाधकभिन्नयो रेव धर्मधर्मिभावसिद्धिः । अति प्रसंगस्तु प्रमाणबलादेव परिहार्य इतिभावः । व्याघातपरिहाराय ज्ञानान्तराश्रयत्व ज्ञातृत्वमितीष्यत इत्याशंक्याह ( नापीति ) ज्ञानरूपस्याप्याश्रयतादात्म्यात् [१९-मा] शतदूषणी चण्डमारुतसंहिता | योग्यानुपलम्भ निरस्तत्वात, इन्छादेरिच्छातराश्रयत्वादिवत । फिंच क्षणिकस्यैव ज्ञानस्य ज्ञातृत्वं साध्यतेः उतस्थिरतया म्युपगतस्य तस्यैवः पूर्वत्र प्रतिसन्धानाद्यनुपपत्तिः सौगतादीन्प्रति प्रयुक्ता भवन्त मा स्कन्दति । उत्तरत्रापि किं निराश्रयस्य ज्ञानस्य ज्ञातृत्वं साध्यते, उत साभ्यस्य! आये प्यस्मदभिम [तज्ञानात्मका ]तात्मनो ज्ञातृत्वसाधने सिद्ध साधनत्वम् । निराश्रयज्ञानांतरपक्षीका रेतु आश्रयासिद्धिः सर्वाभ्युपेत संविद एव निराश्रयत्वविवक्षायां प्रत्यक्षादिविरोधः । द्वितीयेज्ञातृद्वयोपलब्धि प्रसंगः। उत्तरोत्तरज्ञानाना मप्युक्त हेतु सम्बन्धाविशेषेणं ज्ञातृत्वप्रसंगेना नवस्था व्यभिचारो वा । * (अस्मदभिमतेति ) प्रतिशरीरं भिन्नस्वेत्यर्थः ( निराश्रयेति ) सर्वशरीय जुगतस्यैकस्य निर्विषयस्येत्यर्थः । " प्रत्यक्षादी " स्यादिपदेन सविषया संषित् न निराश्रया, प्रत्यक्षेण धर्मतया प्रतीयमानत्वात्, घटत्ववत, इत्यः " इष्टु ईष्टेः " " विज्ञातारं "” रखयिताघ्राता " अनुमानविरोधः ; इत्यादि श्रुति विरोधश्च गृह्यते । ततश्वाश्रया सिद्धिरितिभावः । ननु बायोपलम्भ इष्ट एव जानामीत्युपलभ्यमानस्यैव ज्ञातृत्वस्य साध्य- आनत्वात्; नन्व ज्ञातृत्वेनोक्त विधोपलम्भप्रसंगः, तस्यापीष्टत्वादेव, पक्षीभूतज्ञानाश्रयस्य स्वेनैव तज्ज्ञानाश्रयतयोपलम्भादः पक्षीभूतज्ञान. स्थापि साध्यमान ज्ञानाश्रयतया स्वेनैवोपलम्भाव, नचैकेनैव ज्ञात्रा बाद होपलम्भप्रसंगः, यौक्तिकोपलम्भस्य युक्तयनुसन्धान दशाया मिष्टत्वात् : अपरोक्षानुपलम्भस्य देवदत्त यज्ञदत्त कर्तृद्वित्वा तुपलम्भ- चटुपपतेः । मनस एकात्म योग्यतद्धर्मग्राहकत्व नियमात् । व्यक्ति भाव वामप्रया जाविभानसामग्रीनैयत्यात् ज्ञानेभासमाने ज्ञानत्वस्य भानेपि न ज्ञानगत ज्ञानभानमित्यत्राह ( उत्तरो तरेति ) वा शब्द- स्वारस्यादेवं व्याख्यातम् । यद्वा वा शब्दचरथों द्रष्टव्यः । अन्यदीय ३१ १७० शास्त्रमुक्तावळी । किंच सत्यज्ञातृत्वसाधने ऽपसिद्धान्तः । आरोपितज्ञातृत्वसाधने त्वदुक्तवाक्यानुमानादिभिः स्तदारोपस्यास्माभि रम्युपगमा सि- इमाध्यता । प्रतीयमानज्ञातृत्वस्यारोपितत्वसाधनं त्वनन्तरमेघ दूष यिष्यामः । एवं ज्ञातृत्वकल्पप्रतिक्षेपेणैव द्वितीयः कल्पोपि प्रतिक्षिप्तः । अवेद्यत्वाभिमतानुभूते वैद्यत्वप्रसंगात्वधिकः । सा नापि तृतीयः, प्रत्यक्षविरोधात् स्वाश्रयायैव हि भासमाना दृश्यते । स्वस्मा इति प्रकाशफलित्वं हि ज्ञाप्यते । प्रकाशफलित्वंच प्रकाशाधीनव्यवहारादिमत्त्वं । नच ज्ञानमा त्रस्यैव व्यवहारादिकर्तृत्वं भवता प्यभ्युपगम्यते । फलित्वारोपसाधने तु प्राग्वदेव परिहारः । नापि चतुर्थः, सिद्धसाधनात् । तावतः चात्मत्वसिद्धौ सुखदुःखादेरपि प्रसंगात् । पंचमषष्ठयोरपि सिद्धसाध नतैव । नापि सप्तमः, तत्कि परसम्प्रतिपन्नात्म तादात्म्य विधिपर्यक सितं, उतानुभूतेर्यथाकथंचि दात्मशब्दप्रतिपाद्यतामात्रनिष्ठमिति आ- ये व्याघातादिदोषस्तदवस्थः । द्वितीयेतु सिद्धसाधनत्वमेवेति । अस्तु तर्ह्यात्मानं पक्षीकृत्यात्मत्वादेव ज्ञानतादात्म्यसाधनं, ततो नोक्त दोषावकाशः, इतिचेन्न- धर्मिणोपि धर्मतादात्म्यविधे व्र्व्याहतत्वात् । तस्य ज्ञानत्वमात्र साधनेतु त्रय्यन्तविदां सिद्धसाधनात् । आत्मशब्दवाच्यस्यैव विषयोल्लेखलक्षणावस्थायोगः कल्पनालाघवा द्विधीयते इति चेन्न; तथापि तथाविधावस्थैव ज्ञानं तदाश्रय आत्मेति ज्ञातृत्वं साध्यमित्यत्राह ( प्रतीयमानेति ) ( प्राग्वदिति ) सिद्धसाधन मित्यर्थः । ( तावतेति ) तस्यैवात्मत्वरूपत्वे सुखादेरप्यात्मत्व प्रसंग इत्यर्थः । ( व्याघातादीति ) ( पर सम्प्रतिपन्नात्मनो ज्ञातृत्वा तदभेदसाधने पूर्वोक्तव्याघातः, प्रत्यक्ष विरोधश्चेत्यर्थः । नन्वात्मनो घट[टा]विषयज्ञान- तांदाम्यं न साध्यते, येनोक्त दोषस्स्यात, किन्तु ज्ञानमात्रं साध्यत इत्यत्राह ( तस्येति ) ( ( तथाविधेति ) सिद्धे ज्ञाने कदाचि द्विषयसम्ब [२६ वा] शतदूषण चण्डमारुतसहिता | १७१ वैशेषिकादिवत्तस्य ज्ञातृत्वभेव सिद्ध्यति । अवस्थामिथ्यात्वा द्वैषम्यमिति चेन्न:- बाधाभावादिना तत्सत्यत्वस्य दुरपह्नवत्वात् । तथापि भवदभिमता नन्द्रावस्थ नित्यज्ञानातिरिक्त आत्मा न सिद्ध्यतीति चेन्न ;- ज्ञातुः तद्ध मेभूतज्ञानस्य च तावता दुरपह्नवत्वात् । ज्ञानं किमेकमेव सत्सामग्रीवशा द्विषयोल्लेखाद्यवस्था वद्भवति, उत ज्ञातर्येव ज्ञानलक्षणानन्ताव- स्थेति विशये श्रुतिशरणानां पूर्वः पक्षः, लाघवमात्रशरणाना मुत्तर इति स्थिते द्वेधापि भवदभिमतं न सिद्ध्यत्येवेति का पूर्वरूपे वा- तौ । उत्तररूपे दुस्तरं श्रुत्यादिकमनुसन्धस्वेति । न्धस्य निरस्तत्वात् विषयो लेखाज्ञानमेव पर्यवस्यतीतिभावः ( बाधा. भावादिनेति ) आदिपदेनापसिद्धान्तप्रसंगो गृह्यते ( श्रुति शरणाना मिति ) " न विज्ञातु विज्ञाते विपरिलोपो विद्यते " इति ज्ञातृ समवेत ज्ञानस्य नित्यत्वश्रुते ज्ञानसाधन विधानाच्चेतिभावः । ( पूर्वरूपइति ) आत्मन एव घटादिविषयत्व इत्यर्थः । तह्यत्म समवेतानेक ज्ञानपक्षों- गीक्रियता मित्यत्राह ( उत्तर रूपइति ) श्रुति रुक्तैव | आदिशब्देन नित्या एवात्मनोहित” इत्यादिकं गृह्यते । यद्वा सर्वधा स्वत्पक्ष स्यानुपपत्रत्वात एकमेव ज्ञानं सामग्रीवशाद विषयोल्लेखावस्थावद्भव- तीत्यस्मदभिमतपक्षं दूषयितुं ववकावा गतिरित्यर्थः । ननु " अत्रायं पुरुषस्स्वयं ज्योतिः " आत्मैवास्य ज्योति " " इत्यन्तेन ज्ञानसा- 6 रिति श्रुतिरेवात्मनो ज्ञानाभेदं साधयति ; नतु " अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्ये " त्यादिना " किं ज्योतिरयं पुरुष धनालोका द्यभावे जीवस्य किं नखाधनमिति पृष्टे आत्मैवास्य- ज्योति " रित्युपक्रान्तात्मा ब्राव त्परमात्मैव, स्वप्नेव शारीरमभिप्रेत्य अप्तता नभिचाकशीती " ति तलिगाव : तथाचात्रायं पुरुष१७१ शाखमुसाबळी | श्रुतिरेवात्मनो ज्ञानानतिरिक्तत्वं साधयतीति चेन्न; परिहृतप्रायत्वात् । तत्र हि ॥* ॥ श्रुतिप्रत्यक्ष संसिद्धे ज्ञातृत्वे ज्ञानताश्रुतिः । नेया तद्गुणसारत्वा इति उपसंहारोपि अस्येत्यनुषंगेण ईश्वरोस्य जीवस्य स्वयमेव ज्योतिः- ज्ञान हेतुरित्येवं परः ; अस्मिन्नेव प्रकरणे " वान्वैवायं ज्योतिषास्ते " इति ज्योतिश्शब्दस्य ज्ञानसाधने प्रयोगाद : आत्मैवास्येति पहचा स्वविषयत्वस्यैवोक्तेरिति चेत् ? तदसद् " किं ज्योतिरयं पुरुष इतिहार्य कार्यकारणसंघातात्मापुरुषस्स्वस्यासनादि व्यवहारे कि ज्योति रिति पृष्टं, नतु ज्ञानसाधनं, आदित्येनैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययले 27 कर्मकुरुते " इत्यादि व्यवहारस्यैव उत्तरेदर्शनात्; आदित्येन जाना सीत्यदर्शनाच्च ; अतः परम्परा व्यवहारनिमित्तादित्य चन्द्रानिवागन नारं साक्षाद्व्यवहारनिमित्त ज्योतिः प्रश्नोत्तरं आत्मैवास्य ज्योतिर्भवती” ति अस्य कार्यकारणसंघातस्य उपवहारादनुभवगोचरस्या मानुषन्चरित्र स्वरूप मधिष्ठानसाक्षिचैतन्यं ज्योतिरिति दर्शयति 66 • नतु ज्योति स्वाधनमिति, साधनपदाभावात । ज्योतिश्शब्दस्य प्रकाशमात्रात्त्या रमक्रमविरोधाञ्च । आत्मपदमापे जीवेश्वरस्वरूप भृतचैतन्यमभिधले नतु जीवव्यतिरिक्तमेव परमात्मानं, अह मनुभवे ऽप्रकाशमानस्य घटा. दिवं दात्मपदार्थत्वायोगात | व्युत्पत्तिनिमित्त प्रयोगस्यावयवशक्ते आत्मपदस्य जीवेपि सम्भवात् । " स्वेनज्योतिषा स्थपिती “वि स्था- पस्य जीवलिंगस्यदर्शनाच्च । अतुतस्तुप्तानि " वि लिंगस्थ शात्मनिजीवेपि सम्भवाच । ज्ञानसाधनानाम नेकेषां सत्वेन स्वयमि- म्यादि विशेषणासंगवेश्चेति । अतः श्रुतिमलादेवात्मनो ज्ञानाभेद सिद्धिरिति शंकते ( श्रुतिरेवेति ) ( परिहत प्रायत्वादिति ) स्थ ज्ञानरमा साधने त्रय्यन्तविदां सिद्धसाधनादित्यनेनेत्यर्थः । उक्तं परिहारमान्तरं च संगृहाति ( तत्र हीति ) यदि स्वप्रकाशस्वमात्मन इष्यते तर्हि तव एव घटादिप्रकाशोपपत्तौ न तस्य ज्ञातृत्व कल्पनमित्या प्रका [ १५-वा ] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता | १७३ त्स्वप्रकाशतयापिवा ॥॥वदन्तिहि “विज्ञातारमरकेन विजानीयादि” त्याद्याः परःशताः श्रुतयः साक्षाज्ञातृत्वमेव । तदविरोधाय ज्ञानमात्रश्रुतिरपि जड त्वं प्रतिक्षिपति, न तज्ज्ञातृत्वं, अन्यथा प्रत्यक्षादिभिश्च विरोधात् । येनैव शास्त्रेण ज्ञानरूपत्व मात्मनः साध्यते संविदात्मत्वपक्षे तस्य श्रोतापि न सिद्ध्येत् । नह्यनात्मानं प्रत्युपदिश्यत इति भव- तापीष्यते । आत्मातु संचिन्मात्ररूपो ज्ञातृत्वाभावा न श्रोतु मीष्टे । अहंकारः शृणोतीति चेत् ? स किं स्वार्थे परार्थ वा शृणोति ? नाद्यः स्वनाशपर्यन्तत्वात् ; अह मर्थात्यन्तविलय गर्भोहि भव पक्षे मोक्षः । नहि कश्चित्स्वनाशाय मोक्षशास्त्रं शृणोति । अतएव न द्वितीयः स्वात्यन्तनाशेन परोपकारस्य कस्याप्यनभिमतत्वात् ; अह मर्थस्य चात्मत्वमस्मन्मतेन सिद्धमिति ॥ इति श्री कवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेकटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु शतदूषण्यां संविदात्मत्व भंगवाद: पंच विंशः । शंक्य बिछाज्ज्ञातृत्वस्याप्यंगीकार्यत्वा दुभयोरविरोधा शोभयमेष्टष्पं, सद्विरोधात् ज्ञादत्व मसत्त्वं च परित्याज्य मित्याह ( बदन्तीति ) ननु ज्ञातृत्व मौपाधिकमेव श्रुत्या प्रतिपाद्यत इत्याशंक्याह ( साक्षादिति ) डातृत्वस्यान्तःकरणोपाधित्वे परंपरासम्बन्धा दिज्ञातारमिति निर्देशो : हृपपन्न भव । नवोपाधिगतस्य तत्रारोपः, श्रते रमामाण्यप्रसंगात् । reaपटादिम्यपदेशस्योपचारिकत्वाद, प्रकृते व बाधकाभावात् । ( नहीति ) एतेनान्तःकरणवादाल्यापत्र आत्मा शृणोतीत्यपि निरस्तं, स्वनाशस्या पुरुषार्थत्वादेव । ननु भवत्पक्षेपि मोक्षदशायां अन्तःकरण स्याभावात अपुरुषार्थता, इत्यत्राह ( अह मर्थस्पेति ) १९७४ यदाह नवीनः R शास्त्रमुक्तावली । यो मनुभव Fe आत्मनो न भिद्यते, संवेदनत्वात्, व्यति रेकेण घटवत्। नचाप्रयोजकता, आत्मधर्मनित्यज्ञानाभावेन उत्पाद विनाशशीलस्य ज्ञानस्यात्मगुणत्वे आत्मनः कूटस्थताहानेः । स्या देतत्, आत्मन उत्पत्तिविनाशानंगीकारा त्र कूटस्थता हानिः नह्यन्योत्पत्तिविनाशाभ्या मन्यस्यं कौटस्थ्यं हीयते, अविद्या निवृत्त्या त्वदभिमतात्मनोपि तत्प्रसंगादिति । भवे देवं, यदि कार्य कारणा द्विद्वेत । जायमानंहि कार्य प्रागपि सदिति वक्तव्यं, भैसव उत्पत्त्यनुपपत्तेः शशशृंगवत | नतु ननरशृंगतुल्यं कार्य, अपितु कारणे कार्यस्य प्रागभाव, इतिचेत? अस्तु प्रागभावः, तथापि तत्काले कार्य किं सत् १ तथा सति किं कारणे वर्तते, किंवा अन्यत्र नाद्यः, प्रागभावप्रतियोगिनो रेकदा ऽवृत्तेः । न द्वितीयः कारणादन्यत्र कार्यस्यासमवायात् । अन्यसमवायिनो न्यानुपा देयत्वात् । प्रागभावकाले च प्रतियोगिन स्वत्वानभ्युपगमे कथं ननर श्रृंगतुल्यता । नहि प्रागभावसत्तैव प्रतियोगिन स्वत्ता, अन्यसत्ताया अन्यसत्त्वेति प्रसंगात् । नतु नरविषाणं कालत्रयेप्यसत, कार्य नूत्पत्तेः पूर्वमिति वैषम्यमिति चेत् ? किचिरकाल मसतः कालभेदेपि खत्वा पपत्तेः । किमत्र सत्त्वासत्त्वे पदार्थधम, स्वरूपं वा? नार्थः, अवस्वकालेपि पदार्थसद्भावप्रसंगाव । अनित्यधर्मस्याश्रयाहंतेनव स्थानात् । धर्मस्य धर्मिसत्वं विनानुपपतेः धर्मत्वे उपजीव्यधर्मि सत्त्वविरोधेना सत्त्वस्यैव व्याघातात् । न द्वितीयः, एकस्य सदस दात्मत्वविरोधात् । है २६ - वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता 1 १७५ ननु कालभेदेन घटस्य रक्तत्वश्यामत्वव दस्या विरोधा इति चेत्र :- धर्मस्य काळभेदेन स्वहेतुलपाजा दयत्ययः, नतु स्वरूपस्य तथा सति सत्वासत्वयो भेंदा तावन्मात्रस्वरूपस्य धर्मिणोपि भेदापत्तेः । इदं पूर्वरचन मसदित्यसतो बुद्धयनुपपत्तेश्व | तस्य स्वभावस्यावच्छेदककालासम्बन्धात् । तस्माद्यत्किचित्काळ मसत् तत्सर्वदाप्यसदेव । तदाह भगवान्द्र " नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते खत " इति । को नतु तथासति श्वात्मना असद्रूपस्य ब्रह्मणस्स्वरूपेणा व- सत्त्वं स्यादिति चेन्नः यत् येन रूपेण कदाचिदखत ततेन रूपेण सर्वदासदिति दृशाद्यात्मना कदाचिदसतो ब्रह्मण स्तद्रूपेण सर्वदा त्त्वस्येष्टत्वात् । नित्यज्ञानात्मनः स्वरूपत स्वत्यत्वेन प्रतिपत्रस्य तेनरूपेण सर्वदा सत्वाद | आत्मन्यस्मीत्यनुभवस्य सर्वदा विद्य मानस्य घटादावधिष्ठानविषयत्वेनै वान्यथासिद्ध्यभावात् । वत्रापि तथैवा न्यधासिद्धौ तदधिष्ठानस्यैवा स्मदभिमतत्वात आत्मनो सत्वे सर्वशून्यताप्रसंगात् । पटरूपेणासतो घटस्य स्वरूपेण सत्त्वेन व्यभि- चाराच्च । मन्च घटादे स्वत्वेन प्रमितत्वात्किचित्काल मखतोपि कालान्तरे सत्वं धर्म इति वाच्यं घटादिवदुद्धे रधिष्ठानविषयतया न्यधा सिद्धत्वात् । नहि सन् घटइत्यत्र सत्त्वस्य घटधर्मत्वं प्रतीयते, किन्तु मृद्घटइति त्वत्तादात्म्यमात्रम् । तच्च सद्रूपेणोभपवादिस• ममताधिष्ठानात्म सत्तादात्म्यमेव, उत्तान्तरकल्पने गौरवात | 14 किंच कारणे समवायः किमलत उत्पत्तिः, स्वस्मिन् सत्तास्र- कवायोवा ! आद्येपि स्वोपलक्षितखत्तासमवायः, चतविशिष्टखमवायो वा ? नाद्यः, तस्य नित्यसमवायवादिनः सर्वदा सत्वेन बुद्ध्यादौं मन भादे रकारणत्वप्रसंगात | बुद्ध्यात्वनित्यत्ववादिनो नित्यसम वायेच न मानसमिति समवायस्याप्यनेकत्वा विशेषेणार्थान्तरत्वात् । १७६ शास्त्रमुक्तावळी । न द्वितीयः भवतो विशेष्यासम्बन्धेन विशेषणत्वायोगात् । नापि स्वस्मिन् समवायउत्पत्तिः, असति तस्मिन् सदु[पय]त्पत्तेः कार्यसत्वस्थ चोत्पत्ति प्रयोज्यत्वात् । नच कार्यस्थाचसमयसम्बन्धउत्पत्तिः, सम्बन्ध हथ संयोगस् तस्योत्वस्यनन्तरभाविश्वात; गुणादौ तदभावाच । नापि समवायः, कार्यस्य कारणसमवाय उत्पत्तिरित्यत्रोक्त दूषण स्यायेम निरस्तरवाद : घटादेः काळे तदभावाच । नापि स्वरूप- बन्धः, भवतो निस्स्थरूपत्वेन स्वरूपद्वयात्मक सम्बन्धायोगात् तस्य स्वरूपद्रयात्मकत्वे समवायस्यापि बढोत्पत्तित्वप्रसंगाच्च । घटस्था- पि स्वोत्पत्तित्वेन घटो घटवानितिव दुत्पन्नो घटइति प्रतीत्यनुपपते व | समवायस्यैकत्वेना याभावाचा | नच स्वसमानकाळीनपदार्थ प्रतियोगिकध्वंसा नाधारक्षमय सम्बन्धइति वाच्यम्, स्वपदेनो- स्पद्यमान पदार्थाभिधाने आत्माश्रयात् उत्पत्तेरेव निरूप्यमाणत्वात् । वस्तुमात्राभिधानेच द्वितीयक्षणावच्छित्रघटस्या व्युत्पत्तिप्रसंग: । तस्यापि द्वितीयक्षणावच्छिन्न स्वखमानकालीन पदार्थप्रतियोगिक. ध्वंसा नाधारद्वितीयक्षणे सत्वात् । ननु स्त्रशब्दः क्षण विशेषानवच्छिन्न कार्यस्वरूपपरः, तथा व प्रथमक्षणोपि तत्क्षणइति तत्कालस्थितिक शब्दादिडुंसस्य द्वितीय क्षणे बवाव्रतस्मि स्तत्प्रसंगइति चेन्न ; तत्र कि स्वसमानकालीन थरिक चित्पदार्थध्वंसा नाधारत्वं विवक्षितं, उस तत्कालीनयावत्पदार्थ प्रतियोगि क ध्वंसानाधारत्वं किं वा तत्कालीन पदार्थप्रतियोगिक - यावद्वं- खानाधारत्वं ? भावे द्वितीयक्षणेति व्याप्ति स्तदवस्थैव, घटकाळीन किचिन्मृदादि प्रतियोगिक ध्वंसानाधारत्वस्य तदापिसत्वात् । द्वि- सीयेघटकालीन नित्य पदार्थप्रतियोगिक ध्वंसाभावा दसम्भवः । तृतीये घरकालीनचिचतुरपदार्थ प्रतियोगिक बावद्ध्यंखानाधारत्वं द्वितीयक्षणेप्यस्तीत्यतिव्याप्तिरेव । २१- बा शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । १७७ ननु स्वसमानकालीन यावदनित्यपदार्थ प्रतियोगिक ध्वंसाना धारत्वं विवक्षित मिति चेत्र ; - सत्र किं यावद्ध्वंसानाधारत्वं याव ध्वंसाधार भिन्नत्वं, उत यावद्ध्वंसात्यन्ताभाववत्त्वं ? आये द्वितीयक्षणेति व्याप्तिः । द्वितीये यावदूध्वंस प्रतियोगिक सामान्याभाववत्त्वं, उत सत्प्रतिद्योगिक थावद्विशेषाभाववत्वं ? नाद्यः, ध्वंसेषु सामान्याभावेन सदवच्छिन्नप्रतियोगिक सामान्याभावायोगात् । न द्वितीयः, भावस्य स्वात्यन्ताभाष खमानकाळीनत्ववदभावस्यापि तथात्वात् । अन्यथा तदत्यन्ताभावस्य त्रैकालिकत्वानुपपत्तेः । तथा च द्वितीयक्षणे ध्वंसा स्यन्ताभाववत्त्वादति व्याप्तिदुदारी । किंच चरमध्वंसकालीन कार्य पदार्थाभावेन ध्वंसाभावात् तद् नाधारकालस्या प्रसिद्धया चरमध्वंसे तादृशकाळाधारत्वस्या सम्भवात्तत्रा व्याप्तिः । नच चरमध्वंखासिद्धिः, सर्वमुक्ती अष्टष्टाभावेन कार्यमात्राभावात । सर्वमुक्त्यभावेच स्वस्य नित्यसंखारित्वशंकया कस्यापि निःशंक प्रवृत्त्यनुपपते मोक्षशास्त्रानर्थक्य Heera | नापि स्वखमानकालीन यावदनादि पदार्थाधार समय सम्बन्धः, वरमोत्पन्नभावकार्यस्य द्वितीयादि क्षणसम्बन्धेति व्याप्तेः । तस्मान्ना [ ] सत्कार्यवादीयुज्यते । सत्कार्यवादपि यदि कार्यसत्वं कारणाद्विनं तर्हि कारणान्वेषणं व्यर्थ, तेन विनापि तत्सत्त्वात उत्पत्तेः पूर्व कार्यस्यानुपलब्धेख । अवस्थाविशेषः कार्यमिति पक्षो विशेषस्य प्रा [ क्त्व 1 क्त्व ] [ खत्था ] क्वत्त्वासत्त्वाभ्यां प्रतिवक्तव्यः 梦 तस्मात्कारणमेव कार्यस्थ स्वरूपं तेन तेन कारणेन तत्तकार्यरूप भाप यते । तत्रानिर्वचनीयवादे कार्यविकारेण कारणस्याविकारित्वेपि कारणा भित्र कार्यसत्यत्वे तद्विकारेण कारणमपि विकारिस्यादेव तथाचा- स्मैव बुद्ध्यादिरूपेण जायते विनश्यतिवसि कथनकोटस्थय हानिः । नवा विद्याविनाशेtrयं दोषस्वमानः, अविद्याया आत्मव्यतिरेकेणा निर्वचनीयत्व भेदाभ्युपगमात् वद्विकारस्यापि तत एव व्यव स्थितत्era | अविवानिवृत्तेः कूटस्थात्मनिवृत्तत्वाच्च । बुद्धयादि २३ १७८ शास्त्रमुक्तावळी । रात्मनिव्याप्यवर्तते, उत तत्मदेशे ? नायः, शरीर बाह्यप्रदेशेपि त पलम्भप्रसंगात् । न द्वितीयः, निरवयवस्य प्रदेशाभावात । नन्वौ [ पश्चारि ] पाधिकः प्रदेश भेदोस्तीति चेन्न ;- उपाधिज्ञाप्यस्य तज्ज. न्यस्तदधीनश्च प्रदेशो निष्प्रदेशेनास्तीत्युक्तत्वात् । एव मात्मनस्तखेतु सम्बन्धानुपपत्तिश्च बाधक स्तर्कः । निष्प्रदेशआत्मनि स्वात्यन्ताभा व समानाधिकरण मन स्वयोगासम्भवात् । नचावच्छेदकभेदेन वृत्तिः, अवच्छेदकस्याप्यवच्छेद्याभाव समानाधिकरणत्वे वच्छेद- कत्वानुपपत्तेः भावाभावावच्छेदकयो वैय्यधिकरण्यं वक्तव्यम् । स- वैकवृत्तिनोः परपक्षे न सम्भवति । नचावैयधिकरण्येपि धर्मयो स्स्वरूपभेदमात्रेणा संकीर्णावच्छेदकत्वं सम्भवति, तथासति संयोग afa देशेपि द्रव्यत्वपक्षत्वा धनेकधर्मसत्त्वा तत्रापि तदभावप्रमास्याव । किचात्मनो ज्ञानेन सम्बन्धानिरूपणाच्च न तदाश्रयत्वम् । न तावत्सं योगः, अयुतस्सिद्धयो स्तदयोगात् । नापि समवायः, तस्यैवालि- द्धेः । नापि तादात्म्यं, न तावत्तदभेदएव धर्मधर्मिभावाद्यसम्भवात् अभेदस्य सम्बन्धरवायोगात् । नापि भेदाभेदौ, समानखत्ताकयो स्त यो युगपदेकनायोगात | घटादे मृदादित उत्पत्त्यनुपपत्तेश्च । भेदोग्य स्तीति तत उत्पत्तिरिति चेत् । तर्हिजायमानं मृद्भिनं प्राङ्नास्ती ति वक्तव्यम् । घटादिश्व जायमानएव, प्राक्तच्छन्दबुद्धयो रभावः द। प्रागसतच सतो भेदइति कुत्राभेदः । एवं मृज्जायते विनश्यती ति बुद्धयभावाच्च नजनिविनाशवती मृदभेदः । तस्माद्यजायते वि.. नश्यति तत्तदुपादानादत्यन्तं भिन्नमेव । कस्ता गुणगुणिनो स्सम्बन्धः ? कश्च मृद्घटइत्यादि सामा- नाधिकरण्यप्रतीते विषयः १ तादात्म्यमिति ब्रूमः । किं तत् ? उच्यते, भित्रत्वे सत्यभिन्नवताकत्वम् । अस्तिहि मृद्घटयो रेतत्तादात्म्यं, उपादानोपादेययो स्वत्वभेदाभावात । अन्यधा मृद्घटइति सामाना- धिकरण्यायोगात् । दण्डघटयोस्तु नैवं भेदे विद्यमाने पि- [१५. बा] đ शतदूषणी चण्डमारुतसहिता | १७९ दण्डाधिष्टाना नहुपहिता स्वत्वा दूधटसत्तावा अन्यत्वात् । सदन्यत्वं व घटerवस्थ दण्डाद्यभावेपि सन् घर इत्यनुभवात् दण्डो चटहत्य ननुभवाञ्च सिद्धम् । नन्वेव मेक घनिष्ठरूप रखादीनान्त घटसव सत्तेति तेषामप्यन्योन्यं सामानाधिकरण्यानुभव स्स्यादिति खेत्; मैवं रूपादीनां पटावच्छिन्न खत्तावच्छेदकत्वात् षढाभिन्न सत्ताकत्वेन तत्तादात्म्येपि रखादीनां रूपायवच्छिन्न सत्तावच्छेदकत्वा भावेनान्योन्य तादाम्याभावात् । ननु gart वैषम्यमिति चेत् ? सामानाधिकरण्यमतीति तदभावाभ्यामिति नमः । अस्ति हि शुक्लो चइति सामानाधिकरण्यप्रतीतिः, नत्येवं रूपरढयोः । नच शुक्लोघट इति मतुबलोपादभेदवत् प्रतीयते बाबत्त्या भेिदोस्तीति वाच्यः शाब्दे हिज्ञाने मतुककोपात भेदतिरोधानं नतु प्रत्यक्षानुभवेपि, अनुभूयते च शु. क्लोपदाति । किंच मतुलोपानुशाखनेपि भाचार्यस्य सत्ताभेद लक्षण वादात्म्यमेवमूकं भयुत सिद्धयोस्तथानुशासनाभावाद । ननु मृद् घटयो र्घटरूपयोग भेदे कथमेकखताकत्वं दण्डघटयोर दर्शनादिति चेत् ? किं प्रमाण प्रश्नः, तत्रोपपत्ति प्रभोवा ? भायें अभिहितएव सामा नाधिकरण्यानुभवः । द्वितीयेतु दण्डघटभेदवत मृद्वदभेदस्ततावच्छेद को न भवतीति भेदेप्येकसत्ताकत्वं भेदसत्ताया एव धर्मिप्रतियोगि सत्तै काब विरोधित्वात् ; अन्यथा दण्डघटयोरिव मृत् घट्योरयुतसिद्धि स्पाद तेषां भेदाविशेषात् । समवायस्य भेदभिदपक्षस्य व निरा- खाद । अधिष्ठानात्मसचैव कार्ययुणिभ्यामवच्छित्रा कार्यगुणाभ्यामवच्छि यतइति परिणामपरिणामिनो गुणगुणिनोश्च एकसत्ताकत्वं तादात्म्यम् । 3 एतेन घट: किं सद्विलक्षणरच: तथासति सन् घटइति धीर्न स्वाद, अधिष्ठानसत्तादात्म्या तथाप्रतीषिः, घटस्यसत्तादात्म्यं हि तद- 婴 तिरिक्त खताशून्यत्व मेवेत्यधिष्ठानंसत् घटश्चेति द्वयमेव तथा च घटस्य सत्तासम्बन्धाभावात् न सत्प्रतीति विषयत्वमुपपते । अद्ध शास्त्रमुक्तावली । १८० द्विलक्षणमेव सद् बुद्धिविषयइति चेत् ? आत्मनित्यस्यैव बुद्धिविषय- स्वाद, सज्ज्ञाना नपेक्षप्रतीतिकत्वेन संत्ताया निष्प्रतियोगित्वाचेति परास्तं ; घटस्यवस्तुतोधिष्ठान सत्ताकसम्बन्धाभावेपि तत्प्रतियोगिक वास्तवभेदस्याप्यभावात् सत्तानवच्छेदकभेदवत्त्वरूप तादात्म्य सम्बन्धा दधिष्ठान सत्तावच्छेद कायेन सहद्विगोचरत्वात् । अथक सत्तानवच्छेदक भेदाविरोधी कवि दनिर्वचनीयो धर्मस्तादात्म्यं, पटस्य दण्डादिवन्मृदो भेदाननुभवात मृद्घटइत्यभेदानुभवाच्च । ननु सद्भेदाभावे कार्यकारणभाव शब्दान्तरवाच्यत्वादिक नस्यादिति चेत्रः कार्यकारणभावाद्ययहि भेदोपेक्ष्यते नतु सद्धे दः, स्वप्नरधादेरपि कार्यत्वादे श्रुत्वा दर्शितत्वात । तथाच घटा- दे. मृदादिप्रतियोगिको भेदो न भेदान्तरवत्सतावच्छेदकइति सामान - धिकरण्यप्रतीतिबला सिद्धम् । एवंच पक्षद्वयेपि भेदस्य सत्ताशून्य Far कार्यकारणयो रनिर्वचनीया भेद इत्युच्यते । अतएव भेदाभा- वस्येव तन्नियतस्यापि भेदसामानाधिकरण्यविरोधः अविरोधेवा कथं भेदाभेदनिरालइति प्रत्युक्तं ; समानवताकयो रेव प्रतियोगि तदभाव सत्रियतयो विरोधात् । नचैवं ज्ञानात्मनोरपि अयमेव खं- बन्धोस्विति वाच्यम्, ज्ञानस्य सत्यं ज्ञान " मित्यादिवाक्येन 19 इ- कतम आत्मा योर्य विज्ञानमयः प्राणेषु हद्यन्तज्योतिः पुरुष त्यादिवाक्येनात्मनश्च तात्पर्येण प्रतिपादितत्वेन तयोः पारमार्थिक- स्वा तयो मिथ्याभेदे अभेदस्यैव वास्तवत्वा दस्मदिष्टसिद्धेः । नन्व ज्ञाने सम्बन्धनिराकरणस्य रूपादावपि तुल्यत्वा तस्यापि गुणित्वा- दिकं न स्वादिति वाच्यम्, वस्तुतस्तदभावस्येष्टत्वात् । प्रतीते स्त्वनिर्वचनीय गुणिभावविषयत्वात् । एतावांस्तु विशेषः, अध्यारोपो न्तःकरणावच्छिन्नात्मनि सोपाधिकः, " काम स्संकल्पो, विश्विकित्सा श्रद्धा श्रद्धाष्टति ह्रीधर्मो रित्येतत्सर्वं मनएवे " ति श्रुत्या, बु- [५५ वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । ड्यादिकं चिदाश्रितं, गुणत्वात् रूपवत्, नचात्मा तदाश्रयः, तस्य निरवयवकूटस्थस्या व्याप्यवृतिजन्य बुद्ध्याश्रयत्वा नुपपत्तेः पृथिव्या देस्तदाभयावं चापास्तमिति परिशेषोनुभवेना पोलितयान्तःकरणधर्म- स्वेन सिद्धत्वात । केवलात्मनिच " नान्तःमनं न बहिः प्रज्ञ " मिति स्वप्नोपलब्धेः जाग्रदुपलब्धेश्व निषेधात् विज्ञानाभावस्य सिद्धत्वात् । 66 ननु मनसाह्येव पश्यसी " त्युपक्रमे विज्ञानंप्रति मनसः कारणत्वभूतेः तस्य मनोधर्मत्वति रौपचारिकीति चेन्नः - विज्ञान धर्मिणो मनस आत्मनि विज्ञानारोपनिमित्ततया , कारणत्वात & उभय- नच रज्जु कुसुमस्य स्फटिकारुणिमारोपे कारणत्ववत एवं श्रति मुख्यार्थी । घटादौ तु रूपादि नं सोपाधिकः तत्रोपारदर्शनाद, किन्तु रज्जुसर्पव त्रिरुपाधिकएव । स्वध राहूपादेर्निरुपाधिकाद्ध्यासत्वे व्यवहारदशायां बाधस्स्यादिति वाच्यं, अविचारदशायां मिथ्यात्व बुद्ध्यभावेपि देहात्मतादात्म्यत्र द्विचारदशार्या मिथ्यात्वनिश्चयरूप बाधस्येष्टत्वात । सविळालाविद्या निवृत्तिरूप बाधस्विदानी नभवति, रूपादेर्मूलाज्ञानोपादानकत्वेन घ- यादि ज्ञानानिवत्वात् तनिवर्तक ब्रह्मज्ञानस्य वेदानी मभावात् । अत एव च रज्जु सर्पवैलक्षण्यात् । किच: ज्ञोवेति सूत्रमपि संविदआत्मत्वे प्रमाणम् । ज्ञः- नित्य चिद्रूपएवायमात्मा, भत एव - चिद्रूपब्रह्मणएवा विद्याधानादि जीव भावेन स्थितत्वा, दिति हि सुत्रार्थः । " नहि द्रष्टर्द्दष्टे विपरिलोपो विद्यत” इति श्रुतिरपि तत्र प्रमाणं व्यधिकरणषष्ठीतः समानाधिक रणषष्ठ्या अभ्यर्हितत्वात् । fia वैयधिकरण्येपि द्रष्टर्यादृष्टिस्तस्याविपरिलोपो निषिद्धयते, किंवा दृष्टेयों द्रष्टातस्य ? नाद्यः, जीवाश्रितज्ञानस्य प्रत्यक्षं विनाशानु१८२ " शास्त्रमुक्तावळी । भवात् । न द्वितीयः, यद्वैतन्नपश्यति पश्यंश्चैतं नपश्यति " द्रष्टर्दृष्टे " विपरिलोपोविद्यत” इति श्रुत्यासुषुप्तौ करणव्यापारोपरमात्सर्व ज्ञानो परमाशंकायां रूपादिविषयक वृत्तिज्ञानोपरमेपि साक्षिज्ञानस्यो परमो नास्तीत्यर्थे स्पष्टमवगम्यमाने अप्रसक्त द्रष्टृनाश निषेधपरत्वायोगात् । नचेश्वरदृष्टे विनाशमियं निषेधतीति वाच्यं, “पश्यं चैतन्नपश्यती ति विशेषविज्ञान निषेधस्य तस्मि न्नयोगात | " तीर्णोहि तदा- Raftaोकान् हृदयस्यभवती " ति पूर्ववाक्यप्रमितस्य सुषुप्तौ शोक खन्तरणस्य सर्वदा अशोकपरमेश्वरे अयोगात । " नहि प्रातुप्रति विपरिकोपोविद्यत " इत्युत्तरवाक्य त्प्रतिपन्नम्राणाभि व्यक्तौ गन्ध ज्ञानस्यपरस्मिन्नयोगाच्च , नहि गन्धज्ञानमात्रं प्रातेरर्थ:- गन्धमनुमिममाने गन्धं जिघ्रतीत्य प्रयोगात । नचैवं दृष्टेः कथं द्रष्टृ स्वमिति वाच्यं रूपादिविषय वृत्त्यधिष्ठानतया कल्पितभेदेन फलरूप दृष्टिसम्बन्धत्बेनवा दृष्टिरूपस्यात्मनो दृष्टृत्वोपपत्तेः। द्रष्टुर्वृत्याश्रयस्यान्तः करणस्य यादृष्टि स्तत्साक्षिभूताज्ञप्तिस्तस्या इति, दृष्टेर्वृत्तेयनुभवो द्रष्टासाक्षीति तस्येति वार्थइति । अत्र भूमः घटानुभवो नारमा : घटविषयत्वात् इच्छादिवत् । अहं जानामीत्यात्मनो ज्ञानाश्रयत्वादि प्रतीत्यनुपपत्ति विपक्षे वाधिका | अनुभव स्यात्मा भेदसाधकानुमानेच नैव विपक्षे बाधक मस्ति । नचासत उत्पत्त्यनुपपत्तेः कार्यस्य प्रागपि सत्वस्याश्रयणीयतया कार्य कार- नाभिन्नमिति कार्यस्योत्पत्तौ कारणस्याप्युत्पत्तिरित्यात्मनो जन्यज्ञानाश्रय त्वे कौटस्थ्यहानिरिति वाच्यम् ; अवत उत्पत्त्यापत्या माकारणा- रमना सत्वाङ्गीकारेपि न संविदात्मा भेदसिद्धिः, आत्मनो न्यस्यैव कारणत्वात् । नच तत्र भानाभावः कौटस्थ्यहानिप्रसंगाव, • नवि- ज्ञातुर्विज्ञाते विपरिलोपो विद्यत” इति श्रत्यर्थात्म धर्मभूतज्ञानस्य निश्रवश्रुते र्घटादिज्ञानावस्थो पत्यनुभवाच्च तथाकल्पनात् । किं- शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । १८३ [२१-बा] areeraat fकं बाधकम् । नचैवं नरशृंगस्या प्युत्पत्तिप्रसंग: कारणाभावात् । तदभावश्च नरे शृङ्गानुत्पत्त्यैवोत्रीयते । प्रागभाव- एव वा कार्योत्पत्तिनियामकः । तत्काले बतएवच तत्तदुत्पत्तिखह कारिसविधानाननरशृङ्गस्योत्पत्तिप्रसंगः, प्रागभावस्य तदप्रतियोगिक स्वात् । कदाचित्सत्वादेव वाननरशृंगतुल्यत्वं कार्यस्य । नन्च किंचित्काळ भवतः कालभेदेपि खत्वानुपपत्तिः, अनुभवबलेन देशभेदेनेव काल भेदेनापि सत्वासत्वयोरुपपत्तेः । तस्मान्नित्यं सतो ब्रह्मणः नित्य म- सतो नरशृंगस्यच उत्पत्यदर्शना कदाचित्सतः कदाचिच्चासत एवो त्पत्तिरुपपन्ना । सत्त्वासत्वेच पदार्थधर्मो न स्याताम् । नचासत्त्वका केपि पदार्थवद्भावप्रसंगः, तत्र कि मभावप्रतियोगित्व रूपाक्षत्वाने रूपकाभाव कालोपि सत्वकालोभिमतः १ किंवा ताहरासत्वकाळ एव? नाद्यः, आपादकाभावात् । न द्वितीयः इष्टत्वात् । अभावप्रतियोगि त्वस्य प्रतियोगिसमानकालीनत्वाद । किंच कदाचिदसतस्त्रर्वदा असत्वमिति व्याप्तिः प्रमाणेनी • पस्थिते धर्मिणि । प्रमाणेन उपस्थितिश्च ब्रह्मणः प्रपंचस्य वा स्यात् ? तत्र न तावद्ब्रह्मणि व्याप्तिग्रहः, तस्य सर्वदा सत्वादेव । नापि - प्रपंचे, कादाचित्कसत्वस्यैव तत्रानुभवात् । जायमानं हि कार्य हि मा गपि सदिति स्ववचन विरोधाच्च । अविद्यायां व्यभिचारच यञ्चोक्तमितः पूर्वमखदित्यसतो बुद्धयनुपपत्तिः, तस्य कालस- म्बन्धाभावादिति । तन, पूर्वकालीनाभाव प्रतियोगित्वपरत्वा द्रयक- हारस्य । उदाहत भगवद्वचनमपि न सत्कार्यवादपरम् । नात्र वैशेषिकादि निरास एक विज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञानं सांख्य सिद्धा- तोपन्यासो वा क्रियते । नच सरकार्यवादेन देहात्म विवेकोपपादनं शोकशंका निवृत्तिर्वास्यात् । त्वदुक्त सांकर्यवादश्च प्रागेवनिरस्तः । तस्माद्देहात्मनो नाशित्वानाशित्वरूप स्वभाव विवेकपव परस्य शो कशान्तये कर्तव्यः । सएवच पूर्व " गवासूनगता सू " निति * शास्त्रमुक्तावळी । मस्तुतः । स एव व " अविनाशीतु तद्विद्धि " भन्तवन्त इमे देहा " इत्यनन्तर सुपपाद्यते । अतोस्य वचनस्यायमर्थ:- असतो देहस्य सद्भावो नविद्यते, सतश्च भात्मनो नालद्भावः, उभयोर्देद्दा मनो येधोपकब्धि, तत्वदर्शिभिः, अन्तः निर्णयः, हृष्टः, देहस्यास दस्तुनो ऽसत्त्वमेवस्वरूपं आत्मनश्च चेतनस्यवत्त्वमेव स्वरूपमिति निर्णयो दृष्टइत्यर्थः । विनाशस्वभावोह्यसत्त्वं अविनाश स्वभावश्व सत्वमिति । किंच कदाचिद सतस्सर्वदा असत्वेहश्यात्मनो ऽसतो ब्रह्मणः स्वरूपेणाप्यसत्त्वापत्तिः, यदेिव यद्येन रूपेण कदाचि दसत्तत्तेन रूपेण सर्वदा सव इति नियमानस्वरूपेणासत्वमिति ब्रूषे, तर्हि आकारभेदे नेवानुभवषलेन कालभेदेनाप्यविरोधः । कारणमेव कार्यरूपमापद्यतइति वदतस्तव कारणस्य पूर्व कार्यात्मना असत्वस्य सम्प्रतिपन्नत्वात् तस्यैव पश्चात् कार्यात्मना खत्वा दयभिचारः । यञ्चोक्तं खत्वानुभवोधिष्ठान विषयइति । तत्र, सन् घटइत्यनु- भवे घटत्वस्येव खत्वस्यापि घटधर्मत्वात् । मृद्घटइत्यत्रापि घटत्व मृत्त्वमपि घटधर्मएव । प्रपंचस्य मिध्यात्वासिद्धया सदधिष्ठान- कत्वासिद्धेश्व । नव सत्वान्तरकल्पने गौरवं ब्रह्मण स्वद्रूपतयासत्व रूपत्वा सिद्धेः । यचोत्पत्ते स्वभवायादिरूपत्व निराकरणम् । वदुत्पत्तेस्तदन्य- त्वमेव साधयेद, न स्वनुभवसिद्धं तत्स्वरूपमेवबाधत । कारणत्व मेव तत दर्थकार्यरूप मापद्यतइति वदवापि उत्पत्तिरंगीकृतैव । किंचैवं सतः रूपान्तरापत्तििवद सतएवोत्पत्तिः किमिति नेभ्यते ? अतः कारणसमवायादिरेवोत्पत्तिरिति किमिति नेप्यते । समस्ता- नुपपत्ति परिहारभारस्या तर्यत्व शिरस्येवत्वया निवेशितत्वात् । स्वानधिकरणक्षणा व्यवहितोत्तर क्षणसम्बन्धोवा स्वाधिकरण क्षणा- २९-वा] शतदुषण - चण्डमारुतसहिना | १८५ उत्तरक्षणसम्बन्धोवा उत्पत्तिः स्वोपलक्षित समवाय इत्यत्र यदुक्तं बुद्ध्या- at are terror प्रसंगइति । रात बुद्धयः पूर्वमविद्यमानत- या तस्य कारणसापेक्षा से स्विदानी मिष्टः । । पयसँग कादाचित्कत्वप्रतीतेनं तस्या विश्ववायात्मकत्वमिति चेत्र ? यदि भतीतिवळा दुत्पत्तेः कादाचित्कत्व संगीकरोषि । नहि कयं ता त्रिराक- शेषि । पारमार्थिकत्वमेव निराक्रियते तु व्यावहारकत्वमपीति वेत् ? यदि व्यावहारिकोत्पत्तौ नानुपपत्तिः कथन्त त्पत्यनिरूपणा कारणस्य कार्यरूपापति स्वाद्धयते । नतु सत्यपक्षे उत्पतेर्निरूप पितु मशक्यत्वेन कारणमेव सत्यकार्यरूप मापद्यतइत्युत्पत्त्यनिरूपणं कौटस्थचहाना त्र हेतुस्त्या दिति चेन्न : - कार्यस्य कारणाभित्रादे कारणस्यसामग्रीदशा कार्यरूपापते रसम्भवाद, मित्रत्वेऽन्यस्यान्यात्म ताया स्सम्भवाच्च न कारणं कार्यरूपमापद्यतइति कुतः कौटस्थच हानिः । अनुपपन्नत्वाविशेषे उत्पत्तेरेव पक्तुं शक्यत्वात् । किव खत्वस्यैकत्वपि घटत्तायां पठनिरूपितत्वाभाववत् समवायस्य भा वुद्धिनिरूपितत्वाभावात् । यच कार्यसमवायस्य विशेषणत्वे दूषण मुक्त असतो विशेष्या सम्बन्धे विशेषणत्वायोगादिति । तन्त्र, सतएव विशेष्यसम्बन्धाव | नव पूर्वमतः कथं सम्बन्धइतिवाच्यं, अस्य प्रतियोगिजन्यत्वासिद्धेः । यच स्वस्मिन् खत्तासमवायइत्यत्र दूषणमुक्त अर्थात तस्मि खत्येव स्तदनुपपत्तेरिति । तन्त्र, असति तत्समवाया मंगीकारात्, तत्समवायात् । नहि सत्ता समवायादिदशायामपि अतत्त्वम् । यचोक्तं कार्यसत्त्वस्योत्पत्ति प्रयोज्यत्वादिति । तत्र, यदि प्रयो- ज्यत्वं जन्यत्वं तदा असिद्धिः । यदि व्याप्यत्वं तदा का हानिः सत्ता समवाय उत्पत्तिरित्यत्र । यच स्वरूपसम्बन्धे दूषणमुक्तं असतो निस्स्वरूपत्वेन स्वरूप दयात्मक aurत्मक सम्बन्धयोगादिति : तन्त्र, अतः सम्वन्धा नंगीकारत । ३४ * शास्त्रमुक्तावळी । खत एव स्वस्यविद्यमानदशायां सम्बन्धांगीकारात् । नव समय- स्यापि घटोत्पत्तित्व प्रसंग:, घटकाळसमुदायरूपोत्पत्ति शरीरातभ वस्ये टत्वात्, कालमात्रस्य चोत्पत्तित्वासिद्धेः । नाहे वन- भव त्ये- कोवनस्पति) । नवोत्पत्रो घटइति प्रतीत्यनुपपतिः, समुदायिनो सम्बन्धस्य प्रसिद्धत्वात् । नच समवायस्यैकत्वा दाद्यत्वासम्भवः, उपाधितः स्वरूपतोवा क्षणानां भित्रताव | यच स्वतमानकालीन पदार्थप्रतियोगिकध्वंसानाधारत्वं इत्यत्र दूषणमुक्तं स्वपदेनोत्पद्यमान पदार्थाभिधाने आत्माश्रयइति । तत्र, स्वपदेनोत्पद्यमान पदार्थस्य स्वरूपेणैवाभिधानाद, उत्पद्यमानत्वेना नभिधानात् । स्वतमानकालीन पदार्थप्रतियोगिक ध्वंसाधारकाळा- न्यकारत्वं विवक्षितमितिचे नोक्तदोषः ।। स्वसमानकाळीन प्रदार्थ प्रतियोगिक ध्वंससामान्य विवक्षायामपि न दोषः, ध्वंसे सामान्यधर्मा भावेपि स्वसमानकालीन पदार्थानामेवतत्वेनानुमत्तीकृतानां प्रतियोगि- वावच्छेदकत्वात् । यावद्विशेषाभावएव वा विवक्षितः । यचोक्त मत्यन्ताभावस्य त्रैकालिकतया द्वितीयक्षणेपि सत्वात् वत्रा तिव्याप्तिरिति । तन्त्र, प्रतियोगिसमानकांळवृत्ति प्रयोजक सम्बन्धातिरिक्त सम्बन्धेन तदभावाश्रयत्वस्य विवक्षितत्वात् । वाह- शव न द्वितीयक्षण, किन्तु पूर्वक्षण एव । नन्वात्र कल्पकाभावः, यथा काल संख्यात्यन्ताभावस्य काळे विद्यमानत्वेपि काळे काळसंख्या नास्तीत्यप्रतीतेः काळे रूपाद्यभावप्रयोजकसम्बन्धेन कल्पनीयं, यथा च कालान्यो संख्यात्यन्ताभावोनवर्ततइति न्याभावस्य कालेपि सत्वेपि काळः कालोने त्यप्रतीतेः कालो घटो नेति प्रतीतेश्व काळे घटान्योन्याभावप्रतीतिप्रयोजक सम्बन्धेन कालान्योन्याभावो न वर्तत इति कल्पनीयं, तथा ध्वंसा [१९-वा ] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । १८७ स्प्राध्वंसो नास्तीति प्रतीतेः भवंखकाले ध्वंसो नास्तीत्यप्रतीते अ पूर्वकाळे येन सम्बन्धेन वर्तते न तेन सम्बन्धेन उत्तरक्षण इति कल्पनाव । यद्वा यत्कालावच्छेदेन उक्तध्वंसात्यन्ताभावस्य प्रति योग्यसमानकालीनत्वं तत्कालसम्बन्धी frववक्षित इति नोक्तदोषः । नव वरमध्वंसोत्पत्ती भव्याप्तिः, सर्व मुक्तौ मानाभावाद । नच सर्वभावे स्वस्य नित्यसंसारित्वशंकया निश्शंकं प्रवृत्त्यनुपपत्तिः, सत्यां सामपयां कार्यविळम्बायोगेन मोक्षसाधननिर्वृत्ती मोक्षो भव तीति निश्वया न्मोक्षसाधने प्रवृत्त्युपपत्तेः । अन्यथा सर्वमुक्तिपक्षेपि कल्पान्तरे स्वस्य मुक्तिशंकया इदानीं प्रवृत्त्यभावापत्तेः । यद्वा स्वप्रा गभावान्यूनानतिरिक्तकालीन प्रागभावप्रतियोगि स्वसमानकालीनपदार्थ प्रतियोगिकध्वंसप्रतियोगिक स्वप्रागभावखमानकालीन परस्परसमान कालीन यावत्प्रागभावाधिकरणकालसम्बन्ध उत्पतिः । स्वप्रागभा- वान्यूनानतिरिक्तकालीन प्रागभावानां प्रतियोगिनो ये स्वसमान काळीनपदार्थाः तत्प्रतियोगिका ये ध्वंसाः तत्प्रतियोगिकाः स्वमाग भावखमानकाळीनाः परस्परसमान काळीनाथ यावन्तः प्रागभावा: तदधिकरणकालसम्बन्ध उत्पत्ति रित्यर्थः । प्रतियोगितत्प्रागभावयोः ईयो रपि ध्वंसप्रागभावत्वा तदुभयानधिकरणत्वात् स्वा [न] धिक रणकालस्या सम्भवं परिहर्तु परस्परसमानकालीनत्वंविशेषणं । तृतीय क्षणोत्पन्न पदार्थप्रतियोगिक ध्वंसप्रागभावात्मक तत्पदार्थघटित क. तिपयप्रागभावाधिकरणत्वा तृतीयक्षणस्य सत्रातिव्याप्तिपरिहाराय स्व भागभावखमानकालीनेति । स्वसमकाळोत्पत्तिक पदार्थप्रागभावस्य स्वकाले अभावात् असम्भव परिहाराय स्वप्रागभावा न्यूनानतिरिक्त कालेति पदार्थविशेषणामेति सुस्थं लक्षणम् । स्वतमानकाळीन या वरमागभावाधिकरण सम्बन्धो वा । सर्वमुक्तिपक्षे पि न लक्षणासम्भ बः, स्वाधिकरण यत्काळ वृत्तिध्वंसत्वं स्वाधिकरण यावत्काळ वृत्तित्व १ व्याप्यं शास्त्रमुक्तावली । तत्कालसम्बन्धस्योत्पत्तित्वात् याव स्वाधिकरण कालवृत्ति[व] ध्वंसान्यकान्यतराश्रय यावत्स्ववृत्तिपदार्थक्षण उत्पत्तिः । ननु - सत्कार्यवादस्यैव भगवता नुगृहीतत्वात् कथमसत्का योगीकारइति चेत्र :- संस्थानादे रेव कार्यत्वस्यानुग्रहात् । खत्का farer संस्थानविशिष्टे कार्ये विशेष्यस्य प्रागपि सत्त्वा दुपपद्यते । यच व्याप्यवृत्तित्वादि विकल्पमुखेन ज्ञानात्मनो स्संयोगनिरा करणं, तस्या णुपरिमाण आत्म न्यनवकाशएव । नचायुतसिद्धयो संयोगाभावः प्रतिज्ञामात्रेण सिद्धयति । यदुक्तं भिन्नवेल त्यभिन्नाकत्वरूपं तादात्म्यं गुणगुण्या- दि सामानाधिकरण्य प्रतीते विषय इति । तत्र तस्य सामानाधि- करण्य प्रतीतिविषयत्वा सम्भवात् । सामानाधिकरण्यं हि समाने ना विकरणेन सम्बन्धः, तद्विषयस्य सामानाधिकरण्या नुभवस्य क. थे भिन्नत्वे स स्वभिन्नवताकत्वं विषयः । तत्र हि धर्मद्वयं धर्म्यभेदश्व प्रतीयते । नतु धर्मिणि धर्मधर्मिणो भेदो भेदोवा सत्ताया [ असत्ताया]: । किचैव दण्डघटयो दण्डो घट इत्यननुभवात् तयोरपि खत्ताभेद- प्रसंगः। किंच घटोरूप मित्यपि प्रतीतिप्रसंग: । घटत्तैव रूप- रसादीनां सत्तेति रूपं रख इति प्रतीतिप्रसंगश्च । यदुक्तं शुलो घट इति सामानाधिकरण्यप्रतीत्या तयोस्तादा- म्यमिति । तन्त्र, तत्प्रयोगस्य मतुल्लोपनिबन्धनत्वात् । अभेदप्रती- तिस्तु नास्त्येव । तथाखति रूपंवट इत्यपि प्रयोगप्रसंगात् । प्रयुज्य तेहि मृद्घट इति द्वस्तुघट इत्यपि । यच्चाचार्याभिप्रायवर्णनम् । तदपि न, रूपस्पर्शादि शब्दादपि तदनुशासनप्रसंगात् । स्वष्टिः बलिष्ठ इत्यत्र विण्मतो लुंगिति मतुप [२९-वा] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । p स्तत्समानार्थस्य विनश्व कोपानुशासनात् areaग्विणो १८२९ र्वसुर्वसुम तोश्च तादाम्यप्रसंगः। तथा क्रियावत् शब्दव दित्यत्रापि मतुल्लो- पानुशासन प्रसंग: । गर्गात्रत्साः बिदा aai: इत्यत्र यञञोश्वेति गोत्रप्रत्ययलोपविधानात कूटस्थगोत्रापत्ययो रपि तादात्म्यप्रसंग: । तस्माद गुणगुणिनो स्वामानाधिकरण्य भतीत्यसिद्धौ न तदनुसारेण तयो स्तादात्म्यं सम्बन्ध इति । यचोक्तं रूपाद्यवच्छिन्नतया घटवत्ताया रखादिसत्तात्मकत्वा भावादिति । तत्र तत्र कि मठाकाशस्य 獎 घटशरावाद्यवच्छेदेपि शरावावच्छिनाकाशत्व माकाशापेक्षया अभेदेपि परस्परंभेदवद्रूपत्वरख स्वावच्छिन्नसत्तयो र्घटावच्छिन्न सत्तापेक्षया 5 भेदेपि परस्परं भेदइति विवक्षितम् ? किंवा रूपावच्छिन्नत्वस्य रख सत्तास्वं स्यवच्छेदकत्वाभावः । नाद्यः, घटावच्छिन्नखत्ताया रूप- सत्तावेन रूपवत्ताया रूपत्वावच्छिन्न खत्तात्मकत्वेनच घटखत्तायाएव रूपसत्तात्वा तयो स्वादात्म्यप्रसंगाव | रक्तकृष्णाद्यनेक तन्त्वाख्ध चित्रपटे यानि नानारूपाणि चित्ररूपं वा तेषां तस्य वा कृष्ण तन्तु. वादात्म्य प्रसंगः, तन्तुखत्तायाः पटवत्तात्वात् तस्याएव तद्रूपसत्ता- त्वात् । न द्वितीयः, रूपवत्तात्वस्य रसखतावच्छेदकत्वात् । नन्व घटत्तात्वमेवावच्छेदकं, विनिगमकाभावात् । नच घटरूपवत्तात्वा पेक्षया घटवत्तात्वं लध्विति वाच्यम्, सत्तात्वस्यैव ततोपि लघुत्वा व । नचानुभववला तदनंगीकारः, तादृशानुभवासिद्धेः । सामानाधि- करण्यप्रतीतिस्तु ना वच्छेदककुदृष्टिगन्धमपि सहते । अस्तिच तत्र लोहितालोहिताम्रफलानि दृष्ट्वा लोहितं मधुरमिति सामाना धिकरण्यप्रयोगः । अत स्तयोरपि तादाम्यं दुर्वारमेव । अपिच अभिन्नताकत्वे अभेदः प्रयोजकइति तु ( त्वद्वा ) वा- उमानखत्ताकांता क्यादेव गुणगुण्यादे भेदाभेदांगीकृतौ तत्र समानताकोarana १९० शास्त्रमुक्तावली । स्वयैव निषिद्धाविति भिन्नसत्ताका बेष्टव्यों, तत्र किं भेदो व्यावहा रिकः अभेदः प्रातिभासिकः, किंवा तयो भेदः प्रातिभाषिकः अभे दो व्यावहारिकः उत भेदो धर्मिलमसत्ताकः भभेदो न्यादृशः, उत्ता भेदो affereत्ताकः भेदो न्यादृशः, [उताभेदो धर्मिखमखत्ताकः भेदो न्याशः, ] अथवा भेदो धर्मिसप्रसत्ताकः अभेदोपि पारमार्थि स्वावच्छिन्न प्रतियोगिकभेदाभावो धर्मिषसत्ताकः ? माद्यः स्वात्म[क]कार्यकारणयो स्तादात्म्यासिद्धिप्रसंगात् । दूरस्थ वनस्पत्योरभेदेन भावमानयो स्तादात्म्यमसंगाचः । नद्वितीयः घटस्य प्रागपि प्रसंगेन कारकव्यापारनैरर्थक्या. पत्तेः । यदुक्तं भेदमात्रमेव कार्यकारणभावप्रयोजकम्, स्वाप्नार्था- नां कार्यकारणभाव दर्शनादिति । तन तथास त्यंगुळ्यवष्टम्भा दिना भेदापेखति तस्यैव तत्कार्यत्वप्रसंगात् । ननु तत्र कारण- वाग्राहक प्रमाणाभावादेव न कारणत्वम्, मृद्घटयो स्तत्त्वाद कार्यकारणभाव सामग्री खाफल्यंचेति चेत् ? यदि प्रमाणमध्याद्रिय- से कथं तर्हि कार्यस्य भागविद्यमानत्वे प्रमितएव तस्य प्राग्विद्यमा मकारणाभेदं चूके ? पौर्वापर्याभावेच कथं कार्यकारणभावः । तस्माद । ires after मेव कार्यकारणभावप्रयोजकम् । भेदमात्रस्य प्रयो- जकत्वे भेदस्य प्रयोजकत्वाभावएवोक्तस्स्यात्, तदयावर्तनीयातिप्र संगाभावाa | न तृतीयः, दूरस्थवनस्पत्यो स्तादात्म्यप्रसंगा देवः । न तुरीयः, कारकव्यापारनेरयस्थ प्रसंगादेव | न पंचमः घटादीनां सर्वेषामपि परस्परतादाम्यप्रसंगात् । [२५ वा] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । १९१ किंच सत्वंहि ब्रह्मस्वरूपमेवेति घटादे रसत्वेन येन सत्तावच्छेदकत्वं स्यात् । ननूक्सं वटस्य वस्तुवोधिष्ठानसम्बन्धाभावेपि तरमतियोगिक वास्तवभेदस्याप्य भावाद सत्तानवच्छेदक भेदवत्त्वरूप तादात्म्यसम्बन्धा दधिष्ठान सत्तावच्छेदकत्वमिति, इति वेद ? सत्यमुक्तं दुरुक्तन्तु तद्, प्रपंच nister areaeम्बन्धाविशेषेण सर्वेषां परस्पर तादात्म्यप्रसंगात् । तत्र मृदवच्छिन्नखत्तायाएव घटावच्छिन्नत्वं घटावच्छिन्नसत्ताया रूपाय वच्छिन्नत्वमित्यादि डिम्भप्रलोभनाना मर्थशून्यत्व प्रसंगात् । घटादीनाम धिष्ठानभूत सत्प्रतियोगिक सद्भेदाभावा सत्तादाम्यवद् घटादिप्रति- योगिक सद्भेदस्याभावाच्च सर्वेषां सर्वे स्तादात्म्य मनिवार्यमेव । यत्रोक्तं बुद्धयारोपोन्तः करणावच्छिन्नात्मनि सोपाधिक इत्यादि । तन्निरासः कर्तृत्वाड्यासभंगे द्रष्टव्यः । आह च भगवान् बादारायणिः संविदात्मनोर्भेदं " होत एवे " ति । ज्ञशब्दस्य " इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः” इति कर्तरिचञ् प्रत्ययान्तत्वात् । अतएवास्य सूत्रस्य संविदभेदपरत्वं निरस्तम् । नाई द्रष्टु ईष्टे विपरिछोपोविद्यत " इति श्रुविश्व संविदात्मनो भेदे प्रमाणम् । द्रष्टु ईष्टरिति व्यतिरेक निर्देशात् । « यदत्रोक्तं व्यधिकरणष्टीत स्वमानाधिकरणषष्ट्या अभ्याह तत्वात इयं श्रुतिस्संविदात्मनो रभेद एवं मानमिति । तन्त्र, नात्र विज्ञातु विज्ञानाद्यभेदः प्रतिपाद्यते, विपरिलोप निषेधस्यैव विधेयतयामदीतेः । किन्तु विज्ञातु विज्ञाते रित्यनुवादःश्च यथाप्राप्तीति जित्राणिपश्यामीत्यादि प्रत्यक्षेण एष हि द्रष्टेत्यादि श्रुत्याच सिद्धद्रष्ट्राश्रयवाक दृष्ट्यादिक मनूद्य विपरिलोपाभावो विधीयते । किच विज्ञातु विज्ञातेरिति सामानाधिकरण्ये लिंगभेदादुपपत्तिः । नव विज्ञातुरेव विशेष्यत्वानदोषइति वाच्यं तथा सति विज्ञातरिति१९२ शास्त्रमुक्तावळी । विशेषणवैय्यथयति । ज्ञानस्या नित्यत्वाशंकया तन्नित्यत्व एव प्रकर- तात्पर्यात | अतोव्यधिकरणे एव षष्ठ्यौ विज्ञातु विज्ञातेरित्यादिषु । यच द्रष्टुर्या दृष्टिस्तस्या विनाश निषेधासम्भवः, रूपादिविषयज्ञा- नस्य प्रत्यक्षं विनाशानुभवादिति । तन्त्र, तदनुभवस्य विषयीकरणरूपराव स्था विनाशविषयत्वात् । श्रुतेश्व धर्मधर्मिभूत स्वरूपविषयत्वाद | व्यधिकरण षष्ठीपक्षे त्वदुक्तयोजनाच वृत्त्यादि निरसादेव निरस्ता । इति श्रीवाचूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासमधिगत परावरसत्वयाथाम्येन तदेकदेवतेन तच्चरणपरिचरण परायणेन तत्प्रसादलब्धमहाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शतदूषणी व्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां संविदात्मत्व, भंग: पंचविंश रस्कन्धः । [२६-वा] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता | श्रीरस्तु । श्रीमते रामानुजाय नमः | अथ षड्विंशोवादः । अहंवे दन्त्वाभ्यां स्वपरविदितां वेतनगणा नहंकारादी नप्यचिदुपधिभेदा ननहमः ! | अहंतायस्यैकाकबलयति वैशिष्ट्यविभवा न्ममास्मिन्विश्राम्यत्वमिति मति विश्ववपुपि || k Zake me h ( अहन्त्वेदत्वाभ्यामिति ) स्वयं स्वेनाइमिति विदितः परण विदमिती त्यनेनात्मन्यहमिति प्रतीतिर्न तवाहंकार तादाम्याळ्यास निबन्धना, तथासति परात्मनि पदमिति प्रतीतेपि इदमर्थ तादा रम्याड्याल निबन्धनत्व प्रसंगादिति सूच्यते । ( वेतनगणानिति ) एवं व्यवस्थित व्यवहारस्य स्वाभाविक भेदएव हत्या कल्पनीयः, न स्वोपाधिकः, गौरवादिति भावः । ( अहंकारादीनीति ) अहंकारी नाहमर्थः, जडत्वादिति सूच्यते । " उषधि " शब्देन भोगोपचा रणत्वं विवक्षितम् । तेन भोक्तृत्वेन प्रतीयमानादमाधव भेद स्सूच्यते ( अहन्तेति ) अष्टथक्कारतया दत्त नायकशब्दानां परमात्मनि पर्यवधानेन तस्याहता तर च्छन्दप्रतिष्ठां व्यामेति राम समानाधिकरणा भवतीत्यर्थः । च्छब्दवाच्यता पैम्पराहर कथनेन अन्तःकरणं नाह मर्थः, तस्यान्तःकरणानीति सूच्यते | वैशिष्टयस्य विभवः अनुदिता । ( भगति ) भद्दमिति व्यवहारहेतुभूता मदीया मति वामदेवादेरिव मत्रकारतया परमात्मानं विषयीकरोवित्यर्थः । अनेन वामदेवादीनां परमात्मन्यह मिति व्यवहार शरीरभाव निबन्धन इत्युक्तं भवति । तेन तथा २ 边 १९४ शास्त्रमुक्तावली । नंगीकुर्वतः परस्य मते शबळे व्युत्पन्नस्याहंशब्दस्य तदेकदेशे लक्षणा प्रसंगइति सूच्यते । यद्वा “चेतनगणा नवि दुपधिभेदांश्च यस्याहंताकबळयती” त्यनेन " तस्यैषएव शारीरआत्मे " त्येव द्वा- 2 6 क्यार्थ सूचनमुखेनानन्दमय आत्मोपदेश परिसमाप्तिः सूच्यते । " चेतन गणानि ” त्यनेन विज्ञानमय उक्तः अहंकारशब्देन तत्कार्य भूतो मनोमयउक्तः । आदिशब्देन प्राणमयान्नमया बुक्तौ । उपधि शब्देन आत्मोपदेश द्वारत्वमुक्तम् । अहंकारादीन चिदुपधि भेदा निति समुच्चयेन वेतनस्या प्यात्मोपदेशोपाधित्वं सूच्यते । पृथ गुक्तितव इनवेदनस्वाम्यां स्वपरवेदनं वक्तुम् । तच्च दकारान्ता स्मच्छन्दनिष्पन्नाहं शब्दवाच्योयमहमर्थः अहमेवा धस्तादित्य स्याहंग्रहेणोपासनपरत्व मनभ्युपगच्छावया ’ तत्रत्याह शब्दो नाहमर्थ प्रसिद्धास्म च्छन्दनिष्पत्त्रो भवति, किंतु दकारान्ता व्यय’ मिति वाच्यं ततश्च तस्य पृथगुपदेशे व्यहमर्थस्य पृथगुपदेशा भावात् न तस्यात्मभेदसिद्धिरिति सूचयितुम् । एवं सर्वत्रैकस्यैवा रमत्व प्रतिपादनेन " तस्यैषएव शारीरशास्त्रे " त्यस्य यस्सिद्धान्तार्थः श्रुति स्वारस्य सिद्धः - ‘पूर्वस्य यः परमात्मा शारीरात्मा सएवास्यापि शारीरआत्मे ति सोर्थ सुवितोभवति । तेनैतदनुबन्धि श्रुतिस्वरससिद्ध मानन्दमये महावाक्यतात्पर्यमपि सूच्यते स्थूला रुन्धती न्यायेन पुच्छब्रह्मणि आत्मोपदेशपर्यवसानपक्षे उत्तरोत्तरस्यैव पूर्वपूर्व प्रति शारीरात्मतया प्रतिपाद्यत्वात् । विभव पदेन वैशिष्ट्यस्या कर्मकृतत्वं विवक्षितम् । तेन तत्सम्बन्धप्रयुक्त दोषाभावः फलितः । अनेन द्वासुपर्णेति श्रत्यर्थो विवक्षितः । अनेन श्लोकेन परै रात्मनो हमर्थभेदे प्रमाणतयोपन्यस्तानां अतिवाक्याना मतत्परत्व मुक्कं भवति । तथाह्याहु: - त्वं पदार्थ मात्मानं अह मनुभषगोचरात् कृषक कृत्येयं भक्तिः तस्वाक्षितया प्रदर्शयति । [२६-वा] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । 跚 अधात आत्मा " अथातो हंकारादेश " इत्यादिना अहंकार सुपदिश्य देशा एवात्मैवाधस्ता दामोपरिष्टा दात्मा पश्चा दात्मा पुरस्ता दात्मा दक्षिणत आत्मोत्तरत आत्मैवेदं सर्व " मिति ततोन्यस्यात्मन उप देशात् । नन्विदं ब्रह्मविषयमिति चेन्न:- तस्य वाक्योपक्रमे " ख स्वाधस्तात् स उपरिष्टात् स पश्चात्व पुरस्ता स्व दक्षिणत स्व उत्तरत स्व एवे सर्वमि " ति पृथगेष निर्दिष्ट त्वादिति । अन्येतु " भूमा नारायणाख्य स्स्या रस एवाहंकृति स्मृतः । जीवस्थलवनिरुद्धो य स्वोहंकार इतीरितः ॥ अणुरूपोपि भगवान् वासुदेव: परो विभुः । आत्मेत्युक्त स्वच व्यापी " इति स्मृत्या, अनिरुद्धो हिलाकेस्मिन् महानात्मा परात्परः । योसौ व्यक्तत्व मापत्रो निर्ममे सपितामहम् M वोहंकार इति प्रोक्त स्वर्वतेजोमयोहि सः । " इति स्मृ[x]त्यनुसारात् भत्र नारायणानिरुद्धवासुदेवाएवभूमाई कारात्म शब्द रूपदिश्यन्ते ; अहमर्थे व जीवेहंकारपदामयोगात | बँकेच न पृथगुपदेश इत्येतावता भेद स्विद्रयति, भूमात्मनोरपि भेदप्रसंगाव | अस्तिहि तयोरपि पृधणुपदेशः । तथापि तयो रभेदे किमपराद्ध महंकाराननो रमेदेन । नतु भूमात्मनो भेदेन प्रत्यक्षसिद्धयो रभेदेन व्यपदेश ऐक्यार्थः । द्वयो स्वावल्यांयोगात् । अहंकारस्य त्वात्मत्वेन प्रत्यक्षसिद्धस्य भेदव्यपदेशो भेदार्थ इति चेन्न:- अह मर्था दन्यस्यात्मनो ब्रह्मापेक्षया भेदेन प्रत्यक्षसिद्धत्वा भावात् तयो रुपदेशो भेदार्थः, अह भर्थस्यतु ब्रह्मभिन्नत्वेन सिद्धस्य व्यपदेश ऐक्यार्थ इति वैपरीत्यापतेः । सार्वात्म्यं च नेह प्रतिपिपा दयिषितं, " स एवाधस्तादहमेवाधस्था दात्मैवाधस्तादि " स्युप क्रमानुसारेण उपसंहारेपि स एवेद मियादेः च भेदेप्यविरोधादिति । सर्वगतत्वपरत्वात, तस्य १९६ शाखमुक्तावळी । इदहि भत्र नवीनः । प्रकरणं यदज्ञानाच्छोको यज्ज्ञाना तन्निवृत्तिः एवात्मा सुखं तदेव च भूमा ; वच निखिल भेदाभावा- स्मेति प्रतिपादयति । श्रुतंह्येवमे भगवद्वशेभ्यस्तरति शोकमात्म यच्छब्देनानुकृष्टस्य विदि " त्युपक्रमात तस्यात्मनो यदावैविजानाती” त्यादिना तज्ज्ञानसाधनभवणा छपन्यासपूर्वकं सुखंवेव विजिज्ञासितव्य " मिति सुखात्मलयोपन्यस्तस्य 感器 सुखं भगवो विजिज्ञासं” इति तजिज्ञासापूर्वक “यांचे भूमातासुखंनाल्पे सुखमस्ति भूमैव सुख” मित्युक्त्वा “भूमानं भगवो विजिज्ञास " इत्याकांक्षा मवतार्य “यत्र नान्य " दित्यादिना निरस्तनिखिलभेदस्य वस्तुनो लक्षितत्वात् । यत्र यस्मिन्वस्तु न्यन्यत भिन्नं कार्यजातन्त्रपश्यतीत्यादिना नामरूपात्मक भेद प्रमाणस्य निषिद्धत्वात् । " अथ यत्रान्यत्पश्यति अन्य- मोति अन्यद्विजानाति तदत्व " मिति वस्त्वन्तरपरिच्छिन्नस्यात्पत्वं संकोर्य अ वदल्पं तन्मये " मिति मर्त्यत्वेनाल्पसुख मस्तीत्यसुख स्वेत वस्त्रपरिच्छन्नस्य निन्दितावा व नव यत्रेति विषये सप्तमी, अन्यत कर्तृयत्रपश्यति शृणोति विजानाति वा समूमेति वाक्यार्थः किन्न स्यादिति वाच्यं, नञो धातु प्रत्ययाभ्यामन्वये प्रमाणप्रमातृ निषेधेन तदसिद्धिप्रसंगात् । अन्यनिषेधेचात्मैकत्वमिति मदिष्टसिद्धिः । नच दुर्विज्ञेयत्वमात्र मन्त्रप्रतिपा- छन्, तस्या पदार्थत्वा दवाक्यार्थत्वात, स्वदभिमत ब्रह्मणः पामरधी विषयत्वेन दुर्विज्ञेयत्वाभावाच्च । नहीश्वरश्शरीरी शंखचक्रादि बाहु रिति श्रुत्या पामराअपि विप्रतिपद्यन्ते । किंच “भगवः कस्मिन् प्रतिष्ठित” इत्यादिना ब्रह्मणोप्यधिकरणमस्ति नवेत्याशंक्य “नाह मेयं ब्रवीमीति होवाचान्यो ह्यन्यस्मिन् प्रतिष्ठित” इति भेदनिषेधेनात्मनः प्रतिष्ठितत्वनिषेधात् । विभुत्वस्यतमत्वे विभुत्वादप्रतिष्ठित इत्येव प्रयात् । [२६ वा) शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । < * १९७ पृष्टन्तदेव नच नियम्येपिप्रतिष्ठाशब्दप्रयोगात् ब्रह्मणोन्यनियाम्यात्वं निषिद्धयवइति वाच्यं अन्योन्यस्मिन्निति भेदनिषेध पुर- स्सरं तन्निषेधेनाद्वैतसिद्धेः । सएवाधस्तादि त्युत्तरवाक्ये सार्वात्म्यमति- पादनाच्च । एवं व यवनान्य’ दित्य द्वितीयत्वेन लक्षितत्वाव अथ यत्रान्यदिति भेदस्य निन्दितara अन्योन्यस्मित्रिति भेदनिषेधात् सार्वात्म्यप्रतिपादनाचा द्वितीयपरमिदं प्रकरणम् । अस्मिन्नयमहं काराख्या निरुद्ध ‘स्ल एवाधस्ता’ दित्युपदिष्टभूमाख्य ब्रह्मणः तत्वान्तर सद्यपदिश्यते उस तदभिन्नवा भित्रधर्माच ? नाथः, अजिज्ञासितस्य शेषिभूमोपदेश प्रतिकूलस्य व प्रतिकूलस्य व निर्देशानुपपत्तेः । प्रकरणिनापे क्षितार्थपरत्वाभावेन वाक्यभेदप्रसंगाच । नद्वितीयः प्रथमनिर्देश वैय्यर्थ्यात् । नच भूम्नस्सकाशादहंकाराख्यानिरुद्रस्य भेदभ्रमनि वृत्त्यर्थं पृथगुपदेशः, अलौकिके त्वनिरुद्धे धर्मिणिप्रतियोगिनिच तथा विधेभूनि प्रत्यक्षभेदभ्रमासम्भवात् । धर्मिग्राहक प्रमाणविरोधेनानु मानादेरप्य नुदयात् । स्मृतौ भूमाहंकाराय पर्यायपदयोगाव भ्रमइति चेत्; अत्राप्य पर्यायशब्देनैवोपदेशात् भ्रमानिवृत्तेः । नचा स्मन्मतइव तुल्यलक्षण निर्देशात तन्निवृत्तिः, त्वदभिमतलक्षणस्य सर्वगतत्वस्य भेदेप्यविरोधात | नारायणाद्युपस्थापकपदाभावाच्च । ननूक्तस्मृतौ भूमाहंकारात्मशब्दे नारायणानिरुद्ध वासुदेवानामवगत- त्वाच्छ्रुतावपि तच्छन्दस्तएव प्रत्यभिज्ञायन्तइति चेत्र :- अहंकारशब्द साम्यपि रूपभेदेना प्रत्यभिज्ञायमानतया श्रुतिस्मृत्योरेकार्थत्वाभावाद | स्मृतौ जीवस्थवनिरुद्धइति परिच्छिन्नोहंकारः प्रतीयते श्रुतौह मेवेदं सर्वमिति सर्वात्मकः । स्मार्त्तक्रमबाधादपि तृतीयआत्मादेशो न स्मार्त्त वासुदेवस्यादेशः, सर्वस्मृतिषु वासुदेवस्य प्रथमपाठात् । नच स्मृतिमनुसृत्य सर्वात्मत्व श्रुतिपीडायुक्ता । तस्मात् जडस्य ब्रह्मकार्यत्वे नारम्भणाधिकरणन्यायेन ब्रह्मणस्तदात्मकत्वेपि जीवस्य तदकार्यस्य तद्भेदे आत्यन्तिकमेव स्यादिति ब्रह्मणस्तावत्म्य श्रुतिरुन्मत्त ३० तरमिथ्यात्वं शास्त्रमुक्तावळी । भूयस्त्वोपपादकम् । नापि तदधिकरणवस्तु सत्वं 2 तस्याल्पत्वोपपादकं प्रत्युतविपरीतमेव हि लोके - विद्यागुणादि शालिनं भूषानिति वदन्ति तच्छून्यं चाल्पमिति । नच यतोन्यत्वेन किंचिद्वस्तु न पश्यति स भूमा यतोन्यत्वेन किंचिद्वस्तु पश्यति तदल्प मित्यर्थः भवति व वस्तुपरिच्छेद तदभावाभ्यां अल्पत्व बहुत्वोपपादनमिति वाच्यम्: सर्वज्ञब्रह्मान्यत्वेनैव किचिज्ज्ञजडयोः प्रतिपत्तेः वस्तुपरिच्छेद तदभावाभ्यां अल्पभूयस्त्वोपपादनाभावाच्च । वैपुल्यं हि भूमा, अल्पत्वप्रतियोगित्वाद, तच्च वस्त्वन्तरपरिच्छेदेपि गगनादौ दृश्यते । दृश्यतेच सनखाधुना कर्मणा भूया " निति कर्माधीनतया तस्यानुवादः । नच वस्वन्तरापरिच्छेदः कर्माधीन स्तत्परि च्छेदो वेति युक्तम् । (C यश्च विषयसप्तमीपक्षे दोष उक्तः दुर्विज्ञेयत्व न पदार्थ इति । सनास्त्येव, ज्ञानविषयत्वाभावस्य वक्तु मशक्यतया सुखेन ज्ञानविषयत्वाभावस्य प्रतिपादनात् । इदमेव च दुर्विज्ञेयत्वं । पश्यतिपदं सुखसाध्यदर्शनं लक्षणया बोधयति । परमात्मस्वरूपहि दुर्विज्ञेयमेव, “अयतां परमं देवं दुर्विज्ञेयं मयापि च । नारायणो महायोगी” ति चतुर्मुखेणाभिधानात् । नच लक्षणैव दोषः, तवाप्य व्यपदेन समानसताकान्यस्य लक्षणीयत्वात् । । अयुक्ता व मथमतपदे लक्षणा, “संख्यायुक्तं कृतेः प्रकरणात्स्या दि” त्यधिकरणे “नप्रथमयज्ञे प्रव्रज्यादि “त्यत्र “एष वाव प्रथमोयज्ञो यज्ञानां य एतेनानिष्ठेति वचनात् प्रथमयज्ञशब्दः प्रथमं प्रयुज्यमानत्वेन ज्योति टोमवचन इति पूर्वपक्षकृत्वा - प्रथमशब्देना प्रवृत्तपूर्वस्य कर्तुराध प्रवर्तनाभिधायिना तादृशप्रयोगविषये ऋतौ लक्षणयावर्त्तितव्यंस्यात् अतः प्रथमप्रयोगवचनः नच यज्ञशब्दे प्रयोगलक्षणादोषाय - वरमनत स्वात् प्रथमभूतस्यतु नलक्षणायुक्तेति सिद्धान्तितत्वात् । [२६ वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । तदावाधः, २०१ अन्योन्यस्मिन् प्रतिष्ठितइति भेदनिषेधेनात्मनः प्रतिष्टितत्व निषेधादपिनाद्वितीयपरता, सहोवाचे त्युत्तरपरिसमाप्तिप्रतीत्या अन्योन्य स्मिन् प्रतिष्ठितइत्यस्य पूर्वशेषत्वस्या स्वरसत्वेन तस्य भिन्नवाक्यत्वात । स एवेदं सर्वमिति सार्वाम्योपदेशादपि नाद्वितीयपरता, तादात्म्योपदेशा सिद्धेः । यदि सर्वात्म्यं सर्वाभिदः जडा जडयो रभेदासम्भवात् । सर्वमिध्यात्वं विवक्षितमिति चेन्नः वार्वात्म्यशब्दस्या खण्डस्यवा तत्राव्युत्पतेः । जीवश्यमिव्यात्वापत्तिश्च । नच जीवांशेपेक् अविदंशेमिध्यात्वं प्रतिपाद्यं, वैरूप्यमलंगाव । नतु नवैरूप्यं, वास्तवभेदा भावस्य प्रतिपाद्यत्वात् तचाचिदेशे तत्स्वरूपस्य मिथ्यात्वात, जांबेतु ब्रह्मेक्यादितिचेत् ? अनृतजडपरिच्छिन्नभेदस्य वास्तवस्यसत्येन तदभाव स्यासम्भवात् । नचान्यतर प्रतियोगिक भेदाभावएव समानाधिकरण वाक्यार्थः, अतः प्रपंचे ब्रह्मप्रतियोगिकभेदाभावविषयकमिदं वाक्यमिति वाच्यः सद्विलक्षणत्वाभावे मिथ्यात्वलक्षणभंगात ब्रह्मभेदाभावस्य पार मार्थिकत्वासम्भवेन श्रतेरतत्वा वेदकतापातात । ब्रह्मभेदस्या प्रसिद्ध तया तदभावस्यासम्भवाद्य । एतेन सर्वाधिष्टात्वमपि दत्तोत्तरं । किश्व इदं सर्वमित्यनेनाप्रतीतंचाधिष्ठानत्वं । नन्विदं रजतमिति वदिदं सर्वमित्यत्रार्था दधिष्ठानत्वसिद्धिरिति चेन्नः- तद्वदेवा योग्यार्थतापातात् । किंच कथं द्वयोरधिष्ठानत्वा नुपपत्तिः ? उभयाधिष्ठानक भ्रमादर्शनादिति चेत् ? तत्ता यः पिण्डे मणिभ्रमस्यायो वहय भयाज्ञानोपादानकस्य उभयाधिष्ठानकत्वात्, देहाम भ्रम मुपपा दयता वा स्थूलोह मित्यादिभ्रमे आत्मान्तःकरणयो द्वयोरपि afgara areयमेव । अतो न कथंचिदपि सात्स्यिसिद्धिः । तस्मा नाद्वैतपरं मकरणं । एवं चानिरुद्धादिपरत्वे न कवि द्विरोधः । तदुपदेश च भेदभ्रमनिवृत्त्यर्थः । नचोभयो orisaraम्भव a भ्रमनिवृत्ति ૨૦૨ शास्त्रमुक्तावली । रिति वाच्यं उभयत्राप्येवकारेण व्यापकान्तरनिषेधात् । नचाकाशा दिषु व्यापकेषु सत्सु व्यापकान्तरनिषेधः कथमिति वाच्यम् ; तवाप्येवकारानुपपत्तेः । अध स्तावत् विद्यमानं ब्रह्मवेत्युक्ते न ब्र भिन्नमिति ह्यर्थं स्स्यात, तच्चानुपपन्नं, बद्वैलक्षण्यस्य त्वया वाच्य वात् । परमार्थतो ब्रह्मभिन्नं नेति विवक्षायांतु इहापि सम्बन्धविशेष विवक्षास्तु | सच सम्बन्धविशेषः नियन्तृत्वेनावस्थानं । किंच यदि परमार्थतो ब्रह्मैवेति वाक्यार्थ स्स्यात् तदा एवकारेण परमार्थतो ब्रह्मभिनं नेत्यर्थो लभ्येत, नच तत्सम्भवति, सर्वधा तव एवकारानुपपतिः । तस्माद यच्चाप्रत्यभिज्ञान मुक्तं तदतितुच्छं, “जीवस्थ” इत्य- धिष्ठातृत्वस्यैव विवक्षणीयतया परिच्छेदाप्रसक्तेः । स्वरूपतो व्यापकत्वे विरोधाभावाच्च यच्च स्मार्तक्रमबाधाव

नानिरुद्धायादेश इति । तब क्रमप्रत्यभिज्ञाभावेपि अर्थमत्यभिज्ञाया विरोधाभावात् । भूमह नारायणाख्यः स्यात् " इति स्मृतौ तत्सत्वाच्च यच्च स्मृत्या श्रुतिपीडा न युक्तेति । तथैव श्रुत्यैवतु तात्पर्य वर्णयामः । स एवाधस्तादित्युपक्रमेणा धिकरणवस्तुप्रतीतेः एवकारस्य निर्णयाविरोधित्वस्य उक्तत्वात्, तदनुसारेण सर्वगतत्वपरत्वात वन्मते आत्मादेशानुपपत्तिः पौनरुक्त्यात् । यदुक्तं सार्वात्म्यश्रुते रुन्मत्तप्रलपितताव्यावृत्तये " अभेदो पदेशायात्मोपदेश इति । तत्र तादृशशंकाया स्तत्रापि सुलभत्वेनाभेद बोधनासम्भवात् । कथंचाभेदं कण्ठतो बोधयन्ती श्रुतिःस्वार्थे श्रामाण्य महभमाना स्वसमानशीलश्रुते रार्थिकार्थ मुपजीव्य प्रामाण्यं लभेव । ननु सार्वाम्यश्रत्था जडवन्मिथ्यात्वप्रतीतिव्यावृत्तये अभेदोपशः कार्य इति चत्र:- “श्रुतं ह्येवमेव भगवद्दशेज्य स्तरदि शोकमात्मविदिति [२६-वा] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । १०३ यद्धा वाक्यपर्यालोचना श्रोतुर्नारदस्यात्मनित्यसत्यत्व बुद्धेः स्फुटतरं प्रतीतेः । नहि शोकतरितु मिथ्यात्वं कस्यापि शंकाविषयः । आत्मनित्यत्वप्रतीति बलादेव व वयोन्मत्त मळपितत्व मुक्तं । तथाचकुतो मिथ्यात्वशंकाव काशः । किंचैव मात्मादेशएवास्तु, किमकारोपदेशेन ? नचाहंपदार्था *मनोर्भेदेन प्रतिपादनार्थमितियुक्तं तत्प्रतिपादक पदाभावात् । नन्वोभयोपदे शादेव उभयोर्भेदविद्धिः, अहं पदादपि स्वरूपमात्रोपस्थिते स्वया वाच्यत्वात् । नचाहम्पदं शवळे व्युत्पन्नं, तथा च घटोनित्यइत्यत्रा नित्य स्वस्य घटांशइवात्मस्वरूप सार्वाम्याद्यन्वय इति वाच्यं, चैतन्याहंकारोभय विशेष्यकरवे उभयत्र सर्वगतत्वाद्यन्वय प्रसंगात् । अहंकारमवृत्तिनिमित्त करवे परस्परायासाभावप्रसंगः अहं शब्दसमानविषयत्वा दह- स्प्रतीतेः । नतु लोके समवहिते व्युत्पत्तावपिनायं नारदस्य प्रवृत्तिनिमित्त तया व्युत्पन्नः, अहमेवाधस्ता दित्यादिष्वपि वादृशएवाहंशब्दः, शक्तिसंकोचेन भागत्यागलक्षणयाचा स्वरूपमात्र परः; नचैवमप्यहं कारोपदेशाविद्धिरिति वाच्यम्, प्रकारतया मुख्यार्थतया वा तत्प्र बीते सत्वात् भेदसिद्धिश्व प्रवृत्तिनिमित्तादिज्ञानदशाया मस्त्येवेति चे? एव मप्युपदेशभेदात् भेदासिद्धेः । किंच एव महंकारात् मित्रत्वेन ज्ञातत्वाद आत्मखावल्योपदेशे कोविरोधः । नचोपाधि कृत परिच्छेदव्यावृत्त्या वास्तवात्म्य राहंकारादेशश्रति देहरा काशमहत्वश्रुतिवदिति वाच्यं औपाधिकपरिच्छेदप्रतीते स्वार्वात्म्य प्रतिबन्धकत्वात्, अन्यथा न कंदाचिदप्युपदेशसम्भवः । नहि कदा चिदप्योपाधिक परिच्छेदो नास्तीति ज्ञातुं शक्यं । दहराकाशेतु स्वा भाविकपरिच्छेदभ्रमन्यावृत्त्यर्थमेवा परिच्छेदोपदेशः । नन्वत्रापि तथैवा स्वितिचेव? आत्मनएवाहमर्थत्वेपि तस्यापरिच्छेदोपदेशसम्भवेन एत दुपदेशेनाहंकारस्या हमर्थत्वसाधनासम्भवात् । कश्चात्रोपदिश्यमानोपारे च्छेदः ? नतावद्देशापरिच्छेदः, तस्यात्म सार्वात्म्यानुपपादकत्वात् । ना वगतत्वे वस्त्वन्तरमिध्यात्वरूपखार्वाम्यविरोधः । नच बाह्याथी२०४ शास्त्रमुक्तावळी । धिष्ठानत्वसिद्धये सर्वगतत्वमपेक्षितमिति वाच्यं, अन्तःकरणावच्छिन्ने स्वाप्नार्थाध्यास वदुपपत्तेः । नापि वस्वपरिच्छेदः, उपपाद्यस्या प्याल्यास्यस्य वस्त्वपरिच्छेदरूपतया उपपाद्योपपादक भेदासिद्धेः । एतावता भूमावल्योपदेश निर्वाहे आत्मोपदेशवैयर्थ्याच्च । तस्मादयमत्र श्रुत्यर्थो बोद्धयः । जिज्ञास्य सुखस्य लक्षणमाद (योषैभूमेति) विपुलसुखं जिज्ञास्य सुखमित्यर्थः । स्वरूपोत्कषीत्म कस्य वैपुल्यस्य स्वर्गसुखादि साधारण्याद पृच्छति ( भूमानमिति ) ( यत्रनान्यदिति ) यत्रेति विषयसप्तमी, यतोभूमान्तरं विपुलान्तरं नपश्यति समेत्यर्थः । वैषयिकसुखनिन्दति ( यत्रान्यदिति ) यतो विपुलंपश्यति तद्रूपम् । नचाल्पेषु चतुर्मुखानन्दपर्यन्तेषु मध्ये किंचि सुखमस्ति ।” तज्ज्ञानमज्ज्ञानमतोन्यदुक्त " मितिवन्निन्दार्थवादः | यद्वा यस्मिन् दृष्टेन्यद्वैषयिक सुखं नपश्यति यस्मिन् श्रतेमते चान्य शृणोति नमनुते, अनादरात्, सभूमा । यहा यस्मिन् निखिलविभूति गुणविशिष्टेज्ञाते किमापे सतोत्यत्वेन नपश्यति, सर्वस्य वदन्तर्गत स्वात् खभूमा; यस्मिन् ज्ञातेन्यव किंचिज्जानाति, अन्यस्मिन् कृत्स्नस्या पृथसिद्धप्रकारत्वाभावेन विशिष्टरूपत्वासिद्धया तदन्तर्गतत्वाभावात्, तदल्पम् । यत्रेत्युक्त कथं विभूतिगुणविशिष्टप्रतीतिः ? वैपुल्यव्यु- स्पन्नेन भूमशब्देनेति ग्रमः । लक्ष्याविरोधेनैव हि लक्षणंवाच्यं ततश्च यत्स्वरूपगुणविभूतिभि वैपुल्यंप्रतीयते तदविरोधेनैव निषेधघटित कक्षणस्यार्थोवाच्यः, ब्रह्मस्वरूपापेक्षयात्य निषेधे भूमशब्द स्वारस्य भंगात्, अत्यन्तरविरोधाच्च, उक्तएवार्थोवसीयते । यद्वा यस्मिन् विपुल सुखेदृष्टेन्यत् तद्विरुद्धभूतं दुःखं नपश्यति सभूमेत्यर्थः । राज महिमाधीनस्थितित्वस्य प्रजासुदर्शनात पृच्छति (वभगवइति) स्वेच्छा धीनस्थिति रिवाह ( स्वमहिम्नीति ) ( यदिवेत्यादि ) लोकेहिगवा- श्वादिकं महिमेत्याचक्षते, तदनुसारेतु महिग्निप्रतिष्ठितत्वं नववीमी [२६ वा त्यर्थः शतदूपणी - चण्डमारुतसंहिता | २०५ किविद्धिवस्तु कुत्रचिद्धर्वमानं दृश्यते, अतः कुत्रायंवर्तते इत्यभिप्रायेणपृच्छति (अन्योन्यस्मिन् प्रतिष्ठितइति ) उत्तरस्य उदा चेत्येतदन्तत्वस्य स्वरसतः प्रतीतेः प्रनएवायंयुक्तः सर्ववेत्युत्तरमाह ( सएवेति ) यद्वा अन्य इत्यादिः शब्दाद्ध्याहारेण प्रतिवचनशेष स्वन् स्वमहिम्नीत्येतदुपपादकः, भूमातिरिक्तोहि स्वातिरिक्ताधीन स्थितिः नतुभूमापीत्यर्थः । नतु अन्योन्यस्मिन्निति समभिव्याहत पदोपस्थित प्रतियोगिकान्यत्वस्यैव शीघ्रप्रतीते रन्योन्याभावनिषेधएव स्वरसतः प्रतीयतइति चेन्न :- भूम्नः पूर्वप्रकृततया ततएव प्रतियोग्या कांक्षाया शान्तत्वेन पश्चाच्छ्रततया विळम्बितप्रतीतिकोत्तर पदार्था कांक्षाया अभावात् । भूम्नोगुणान्तरमाह ( खएवेति ) वक्ष्यमाणाहं ग्रहणोपयोगितया खार्वाम्यमुपक्षिपति ( खएवेदमिति ) अहंग्रहोपासन मुपदिशति ( अधातइति ) वादाम्योपदेशस्य स्वरूपैक्य निबन्धन- स्वभ्रमं वारयितुमाह ( अधातइति ) आत्मशब्देनान्तः प्रविश्यनियम- नेनधारकत्वरूपं सामानाधिकरण्यनिबन्धनं शरीरत्वं विवक्षितम् । अधस्ताद्विद्यमानैस्सर्वैः पदार्थरेवसम्बन्धिनो न्यस्याभावात् प्रथममेव कारः । एवमन्योप्येवकारः । 66 यदुक्तं अहमितिकृतिः करणं यस्मिन्निति व्युत्पत्त्याहंकारशकोह अर्थवाचकइति । तन्न, बहुव्रीहेरवासम्भवात् । अयं हाहंशब्दोतुक- रणत्वात अनुकरणंचानितिपर " मिति गतिखंज्ञकः, अतोगति कारकोपपदानां कृद्भिस्सहलमासवचनं प्राकव्युत्पत्ते ’ रिति मागेक सुबुत्पत्तेरुत्तरपदेन तत्पुरुषः, बहुव्रीहिस्तु सुघुत्पत्त्यपेक्षाविम्वितः । यदप्याह - तैत्तिरीयके " ब्रह्मविदाप्नोति पर " मिति उपक्रम्य " योवेदनिहितं गुहाया " मिति तस्य बुद्धयनुप्रवेशेनाहम्प्रत्यये प्रका- शमानत्वं प्रत्यक्त्वमुक्त्वा, सस्य देहादिखाधारण्यात् तद्व्यावृत्त्यर्थं प्रत्य गारमानं स्थूलसूक्ष्मसूक्ष्मतर सूक्ष्ममोपाधिविवेकेन पंचकोशानववार्य २०६ शास्त्रमुक्तावळी । दर्शयन्ती श्रतिः " विज्ञानयज्ञतनुते कर्माणितनुतेपि चे " ति श्लोकेन निखिलकर्म कर्तृत्व मुक्त्वा, विज्ञानमयस्याहंबुद्धिविषयस्याहंकारस्य 93 तस्याविद्योपाधिम दूपान्तराभिप्रायेणाहं " अन्योन्तर आत्मानन्दमय " इति । अतोनकर्त्ता हमनुभवगोचर एव जीवः | नन्वानन्दमयो न जीव:, किन्तु ब्रह्मैव अन्नमयादेरिवा नन्दमयादन्यस्या निर्देशात्, आनन्दमयस्यैव प्रकरणित्वाद, इति चेद ? नहीदं प्रकरणमानन्दमये पर्यवखितं, उपक्रमोपसंहारे ग्वानन्दमयाप्रतीतेः । नच " रसंह्येवायं लब्ध्वानन्दोभवति, यदेव आकाश आनन्दोनस्याद” इति " अन्यो न्त आत्मानन्दमय इत्युपक्रान्तस्य परामशौस्त्विति वाच्यं ; आनन्दप्रकृत्यर्थस्यैवाभ्यासाव, लक्षणायाचा न्याय्यत्वाद् | ममतु निर्विशेषलक्षणायामपि भागत्यागलक्षणास्वीकारेण रेवती वाक्यगत प्रकृतधर्मिवाच्ये तच्छन्दस्य धर्ममात्रपरत्वइव श्रुतित्वा हानेः । उप कमेध्यानन्दमयशब्दस्था नमयादिविकारमायपाठेन विकारार्थस्य ब्रह्म- णि वर्तितु मनश्वात् । आनन्दैकरखे ब्रह्मणि तत्माचुर्यवाचिनोमयटः प्रयोगानुपपत्तेः । प्रकृत्यर्थविरोधिनो केशतोनुवृत्तावेव प्राचुर्यवाच्य मयदः प्रयोगात् । यथा ब्राह्मणमयोग्राम इति । नचाल्पत्व निवृत्ति लक्षणयानन्दमयशब्दः, परमात्मनि भूमशब्दवदिति वाच्यं मानुषा- नन्दादे रुत्तरोत्तरशतगुणाधिक्य प्रतिपादनेनैव ब्रह्मानन्देतत्सिद्धेः । जीव मुख्यार्थसम्भवे लक्षणायोगाच्च । ननु जीवोपि दुःखभचुरोनादि वेतिमानन्दमयइति चेन्न ;- अविद्यायामानन्दात्मक ब्रह्मप्रतिबिम्बस्य जीवस्य ब्रह्माधीनाग्रिमक्षण खत्ताकतया तद्विकारत्वात् । किंचान- न्दमयस्य ब्रह्मत्वे “ब्रह्मपुच्छंप्रतिष्ठे “ति निर्दिष्टं ब्रह्मपुच्छत्वं तस्या नुपपन्नं, नह्येकमेवपुच्छं पुच्छवच्चभवति । तस्मात्प्रतिष्ठापदसत्रि धानापुच्छपदे नाधारलक्षणया सर्वाधारं ब्रह्मवाक्यार्थः । तथा व सर्वाधारभूतं बह्मास्थानन्दमयस्य, प्रतिष्ठा पर्यवसितं रूपमिति ब- मोच्यते । तदेवब्रह्मप्रकरणि, “ब्रह्मविदाप्नोति पर " मिति उपक्रमे [१६ - वा) शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता | २०७ " अतन्त्रेवे “त्यादीच तस्यैव परामशांत | ra आनन्दमयः कर्तुरह मनुभवगोचरादन्यो जीवre ! तस्मात् सत्यंज्ञानमनन्त " मिति मंत्रे प्रतिज्ञातमानत्यं " तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशस्वंभूत इत्यादिना “ अन्नात्पुरुष " इत्यन्ते नारम्भणाधिकरणन्यायेन समथ्ये, " गुहाप्रवेशेनप्रतिज्ञातं सर्वान्तरात्मत्वं प्रतिपादयितुं शरीरमाणादिभ्यो बाह्यान्तरभावेन स्थितेभ्योप्यान्तरतां शाखाचन्द्र न्यायेनात्रमयादीन को शान् " स एष " इत्यादिनोपन्यस्य प्रदर्शयतीति । तथा योयं विज्ञानमयः भाणेषुद्यन्न ज्योतिःपुरुष " इत्यत्र हथन्तजति शिति अन्तः करणाख्या इंकारातिरिक्तं ज्योतिरात्मकं जीवस्वरूपं दर्शयति । सूत्रकारोप्यह मनुभवविषयातिरिक्तं जीवस्थब्रह्माख्यरूपं न षष्ठप्रपा- ठके प्रतिपाद्यं, स्व वायं पुरुषोजायमान " इत्यादिना जन्मजरामरणा वस्थात्रयवतः भद्द मनुभवगोचरस्यैवोपन्यासा दित्याशंक्य, सुषुप्त्यु- क्रान्तिकालयोः " प्राज्ञेनात्मनासं परिष्वक्तोन बाह्यं किंचनवेद " " प्रा- ज्ञेनात्मनान्वारूढ़ उत्सर्जन्याती " त्यादिना संसारिणः प्राज्ञशब्दनि- दिष्ट ब्रह्माख्यस्वरूपान्तरनिर्देशात्, दासीन जीवस्वरूपपरमित्याह 孱数 番惑 योविज्ञानमय " इत्याद्यसंगो " ति । एवं सुषुपयुकान्त्यो भेदेने तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्त्यनश्नन्नन्यो अभिचाकशीती " त्यभोक्तारं जीवं दर्शयति । नन्वयंमन्त्रः परमात्मनएवा नशनं दर्शयति, जीवस्य तु " पिप्पलंस्वाद्वत्ती " ति भोक्तृत्वमेव दर्शयतीति चेत्र : एवं खति " ब्रह्मवेद ब्रह्मैव भवती " ति वाक्यशेषावगतस्य विदुषोना भावस्य - उपक्रमगतस्य एकविज्ञानात्सर्वविज्ञान प्रतिज्ञानस्य च बाध प्रसंगात | भोग्यभोकोरभेदायोगाव । किं विषयातर्हि " स्वाद्वत्ती ति श्रुतिरितिचेव ? साहि ब्रह्मस्वरूपस्य सतोजीवस्य बुद्धयपाधिकृतं भो- क्तृत्व मनुभवसिद्धमनुवदन्ती स्वरूपेण तस्यैवाभोक्तृत्वं दर्शयति । अत एवायं मन्त्रः पैंगिरहस्य ब्राह्मणएवमेव व्याख्यातः । “ तयोरन्यः पिप्पकं स्वाद्वतीति सत्व मनश्नन्नन्यो अभिचाकशीतिीतिज्ञः तावेवों २०८ शाखमुक्तावळी । सत्वक्षेत्रज्ञौ " इति । तत्रापि सत्वशब्दोजीवं क्षेत्रज्ञशब्दः परमात्मान मभिदधातीति चेत ? " तदेतत्सत्वं येन स्वप्नं पश्यति अथ योषं शारीर उपद्रष्टा व क्षेत्रज्ञ " इति सत्वक्षेत्रज्ञपदयो रन्तःकरणशरीर परतया व्याख्यातत्वात् । नन्वत्रापि स्वप्नद्रष्टृत्व तदुपद्रष्टृत्वाभ्यां जीवेशावेवोक्ताविति चेन्नः- येनेति करणतृतीयान्तयच्छदोक्तस्य तदेतदिति परामर्शात्, जीवस्यैव स्वप्नोपद्रष्टत्वात् शारीरात्मा प्राज्ञेनात्मनेत्यादौ जीवे प्रसिद्धेन शारीरशब्देन तस्यैवाभिधेयत्वा चेति । अत्रोच्यते - भानन्दमयस्य ब्रह्मत्वेन विज्ञानमयातिरेकेण जीवस्याप्रति पादना वान्तःकरण महमर्थः । तथाहि - अन्नमयादिपर्यायेषु पक्षा द्यवयववतः प्राधान्यस्यावयवाना मप्राधान्यस्य च प्रतीते रानन्दमय पर्याये प्यानन्दमयस्य प्रधानप्रतिपाद्यत्वं स्वरसतः प्रतीयमानं पुच्छब्रह्मणः प्राधान्येन प्रतिपाद्यत्वं प्रतिक्षिपति । अतः पुच्छ ब्रह्मण: प्राधान्येन प्रतिपाद्यत्वेवान्तरप्रकरणविरोधः । किंच " ब्रह्म विदाप्नोति परमि " त्युपक्रान्तस्य " सत्यं ज्ञान " मिति लक्षित ब्रह्मणः आत्मन आकाश स्वंभूत " इति कारणत्व मभिधाय, तमेवात्मानं जीववैलक्षण्येन सुखेन बोधयितुं प्राणमयाद्यन्तरात्मपर म्परा मुपदिश्य, आनन्दमयात् " अन्योन्तर आत्मे " त्यनुपदेशा दन्तरा परम्परामुखेन प्रतिपिपादयेिषितं ब्रह्माऽऽनन्दमय इति स्वरसतः प्रतीयते । अतः पुच्छब्रह्मणः प्रधानप्रतिपाद्यत्वे महाप्रकरणविरोधः । नचैवं भूमविद्याया मध्यात्मोपदेशस्य प्राणपर्यन्तत्वप्रसंगः, विव free " अस्ति भगवः प्राणा दूध " इति प्रश्नस्य अदोवावप्राणा दूय " इति प्रतिवचनस्य वाभावादिति वाच्यं " एष तु वा अति वदति य स्वत्येनातिवदती " ति तुशब्देन प्राणातिवादिनोपि खत्यादि वादिनः प्रकर्षावगमात् ; अतिक्रान्तस्वोपास्यवस्तुवादित्वं यति वादित्वं । वागादिष्वनुक्तस्यातिवादित्वस्य प्राणे प्रतिपादनादात्मोपदेशस्य वागादि [१६ - आ] 璀 शतदूपणी चण्डमारुतसंहिता | २०१ सरपर्यन्तत्वं मन्वान शिष्यो भूयो न पप्रच्छ । आचार्यस्तु प्राण मपि खातिशयं मन्वन् एष तु वा अतिवदती ’ त्युपदिदेश । नवेह तादृशोपदेशोस्ति । सर्वपययसाधारणोपलर्जन पुच्छोपदेश एवान्तरात्मान्तरोपदेश इति तु श्रोतु मपत्रपामहे । नच पुच्छ पुच्छवतो [में] रभेदायोगः त्वन्मतेपि जीवब्रह्मणो रत्यन्तभेदाभावात् ! कथंचि द्वेदस्तु ममापि तुल्यः । आनन्दप्रचुरं विशिष्टं प्रति धर्मि स्वरूपस्य ब्रह्मविशिष्टस्य वा पृच्छत्वसम्भवात् ! 6 यतेन सर्वपर्यायसाधारणत्वेन पूर्वतनानन्दमयोपदेशशेषत्वात् तस्यैष पव शारीर आत्मे " त्यस्थात्मान्तरोरदेशत्वं निरस्तम् । ननु पचाभेदप्रतीते दन्तरात्मान्तरोपदेशत्वं वाच्यमिति चेन्न:- शिरः पक्षादिमत्तया शरीरत्वेन प्रतिपादितत्य शरीराधिष्ठात्राकांक्षायां " तस्माद्वा एतस्मादात्मन " इत्यत्र तस्मा द्वा एतस्मा दित्येतावता प्रकृ तब्रह्मपरामर्शेषिद्धे आत्मशब्दस्थ सम्बन्धिशब्दत्वेन समभिव्याहताकाश प्रभृत्यत्रमयपर्यन्ताधिष्ठातृस्वलाभार्थतया अन्नमयेप्रकृतस्य ब्रह्मणएवाधि- छात्रारमतया सिद्धत्वात् स एव " यः पूर्वस्ये “तूच प्राणमयादि शरीरेषु अधिष्ठात्रात्मावेन विधीयते, व एवाविष्टावधिष्ठेयभाव sagar: । शारीर हत्यत्राधिष्ठातर्येव शैषिकोण । सच सम्बन्धः अभेदेपि । तदधिष्ठातृत्वं हि स्वेच्छाधीन तत्प्रवृत्तिकत्वं, भत आनन्दमयेन शारीरोपदेशेन भेदसिद्धिः । किंच भानन्दमयपर्यायशेषभूतस्य लोकस्य ब्रह्मपरत्वात् तद व्यानन्दमवस्य ब्रह्मत्वं साधयति, लोकानां तत्तत्पर्यायस्थावयवि शार्यकत्वदर्शनात | ननु मनोमयपर्यायस्यश्लोके मनोमयविषयत्वं न दृष्टमिति वेद? " यतो वाच” इत्यादिश्लोको हि मनसा अपरिच्छिन्नब्रह्मानन्दष्टष्टे यनिवृत्तिलक्षणक प्रतिपादयति, " येनं ब्रह्मोपासते " ११० शाखमुक्तावळी । भाणं ब्रह्मोपाखते " " विज्ञानं ब्रह्म चेद्वेदे " ति प्रायात् । नख पुच्छवाक्यश्लोकयो ब्रह्मत्या पुच्छारावं, " तदप्येष !” इति प्रधान प्रकृत मानन्दमयं परामृश्य तद्विषयन्लोकत्वप्रतिपादनात | ต & किंच प्रकरणस्य स्वस्मादनतिरिक्तः स्वावयवै शिरःपक्षादिभ रूपणपरत्वा चानन्दमयानतिरिक्तं ब्रह्म । अस्मिन् ह्यानन्दमयप्रकरणे भानं दमयशब्दार्थानतिरिक्तैरेव प्रियादिभिशिरःप्रभृतिरूपणात, पुच्छेपि तथैक युक्तत्वात्, ‘खोकामयते ’ स्यनन्तरकारणत्व प्रतिपादकवाक्येन पुलिंगान्ते नानन्दमयस्यैव परामर्शनीयत्वात् । नच पुच्छब्रह्मणोपे पुंलिंगान्तशब्देन निर्देश: " तस्माद्वा एतस्मादात्मन " इत्यत्रास्तीति तदपेक्षएव ‘स इति निर्देशोस्तवति वाच्यं तस्य व्यवहितत्वाद | " तस्यैवारमे " स्य व्यवहित पुलिंगनिर्देशोप्यस्तीति चेत ? थ एष प्राणमयादिः एक एव पूर्वस्य तस्यान्नमयादे शारीरआत्मेति हि स्वदभिमतयोजना, अ- नयारीत्या पूर्वपूर्व प्रत्यन्तरात्मतयोपदिष्टस्य शारीरत्वोपदेशो विज्ञान मयपर्यन्तं दृष्टः, अत भानन्दमयस्यापि विज्ञानमयंप्रति शारीरत्योपदेश एवायं वाच्यइति नानन्दमयादन्यस्यात्रात्मेति निर्देशः । तस्यार मयादेरेव प्राणमयादिरेव शारीरआत्मा, यः स्वल्माव पूर्वस्थान्नमयादेः पावात्य " इति योजनायामपि उक्तन्यायेमानन्दमयस्यैव तस्यैव आत्मे " ति निर्देशः । | G अवस्पाद - यः पूर्वस्याननयस्थ शारीर भोत्या तस्व प्राणमयस्था एष वक्ष्यमाणोमनोमय एव शारीरआत्मेत्यर्थः । पूर्वस्ये” ति खाकांक्षतया पूर्ववाक्यगतस्य " शारीर आहे " स्वस्थ स्वरसतोनु- बंगात् । एव सुत्तरत्रापि । एवंच यः पूर्वस्य विज्ञानमयस्यात्मोद मयः तस्यैव पुच्कत्वेनोक्तं ब्रह्मैव शारीरक्षात्मेत्यनेन प्रतिपाद्यते । एवं पूर्वपक्षद्वयव ब्रव्यवहितावमा दयाहारदोषोप । एवंचारम शब्देन पुच्छब्रह्मनिर्देशात् ख इति परामर्शोपपत्तिरिति । तत्र भन्न अयंप्रति प्राणमयस्य शररित्वामखिळ्या तदनुवादासम्भवात् । 藏毒 भ [१६ वा) h शतदूषण - चण्डमारुतसहिता | ११ 6 न्योन्तर आत्माप्राणमय " इत्यनेन प्रसिद्धं तदिविचेत ? तईि “ल स्पेष पये” त्यादिवाक्यं व्यर्थस्यात् । किन आनन्दो ब्रह्मेत्यानन्द शब्दस्य ब्रह्मपरत्वावगमात् आनन्दोब्रह्मेति व्यजानात् " सामन्द अयमात्मानमुपक्रम्ये " ति आनन्दानन्दमयशब्दयो रेकार्थत्वेनानन्द मवशब्दस्य ब्रह्मपरत्वम् । एवं भुविस्वारस्यसिद्धं भानन्दमयस्य अत्यं सूत्रकारोप्याह " भानन्दमयोग्याला " दिवि । 笤 बंदुक्तं उपक्रमोपसंहारयो रानन्दमयाप्रतीतेर्ने भकरणमानन्द मयव पर्यवखितमिति । सन्न, असिद्धेः । उपक्रमोपसंहृयोः प्रतिपत्र ब्रह्मणानन्दमयत्वात् । नचानन्दमयादेन कीर्तनमुपक्रमोपखंडा– योनीत्यतत्परत्वं तथा सति " भात्मन आकाश " इत्युक्तात्मनोषि ब्रह्मान्यत्व प्रसंगात् । सात्मशब्दोपक्रमोपहाराया भूमावधाया भूम ‘सात्पर्य कावाभावमसंगांत । यदि व " तस्माद्वा एतस्मा " दिवि ब्रह्मा भेदप्रतीतः सूयातिपादित्व वायस्योत्त्याभूमपरता, तदा रहा व्यन्योन्यर आत्मेत्यात्मान्वरोपदेशाभावादानन्दमयपरत्व भवजीयताम् । यन्त्रोक्त विकाराश्व मयटो नुपपत्तिरिति । तदेतत्ळपतो जिह्वां सूत्रकारएव लुनाति " विकारशवदात्रेति चेन्न मानुयोदि " ति । नन्व ‘विकारायपाठान्मयडी विकारार्थत्वम् । विज्ञानमयेमयदः स्वार्थिकत्वात् । स्वtart बुद्धिविषयस्य विज्ञानस्यैव विज्ञानमयत्वाभिधानात् । जीवपि विकारत्वस्यासम्भवाञ्च तस्यानादित्वात । नच प्रतिविम्बात्मकस्य विम्वब्रह्माधीनाग्रिमक्षणसत्ताकतया तद्विकारत्वमितिवाच्यं एतावता विकारत्वासिद्धेः । लक्षणायान्तु प्राथपाठभंगएव । त्वदुक्तंतादधीन्यं म्च ब्रह्मण्यपि सम्भवति, अनादेर्ब्रह्मणोपि उत्तरक्षणसत्तायाः पूर्वक्षण सत्ताधीनत्वात् । नचानन्दस्वरूपत्वा सत्माचुर्यासम्भवः, आनन्द ब्रह्मणोविद्वान् ” इति व्यतिरेकनिर्देशेन जीवस्यज्योतिषः प्रभारूपज्यो तिरायत्वव दानन्दरूपस्यापि ब्रह्मण आनन्दाश्रयत्वाव | लेख हे 坍 २१२ शास्त्रमुक्तावली । शतो दुःखान्वयापत्तिः, मयटः प्रकृत्यर्थातिशयमात्रवाचित्वात् । वा तिशयः क्वचित्समानाधिकरण सजातीयापेक्षया, यथा ब्राह्मणमयोग्रा महति । कचिदाश्रयान्तरगत सजातीयापेक्षया, यथा तेजः प्रचुरो - गभस्तिमानिति । इह च दुःखसम्बन्धस्य ब्रह्मणिबाधितत्वात् जीवनस सुखमेवप्रतियोगि । अत एव सयडभिप्रेतः जीवानन्दापेक्षयोरकों- नन्तरमेवानन्दवल्लयां व्याख्यायते । हेत्वन्तरमप्याह सूत्रकारः द्धेतु व्यपदेशाचे " वि । " कोह्येषान्यात्कः प्राण्यात, यदेव आकाश भानन्दोनस्यात्, एषह्येवानन्दयाती " ति प्रकृतमानन्दमयं पुंलिंगेनैव च्छब्देन परामृश्य जीवाना मानन्दहेतुरयं व्यपदिश्यते । अत एवा नन्दयितव्या जीवादन्य स्वानन्दमयः परमात्मेति विज्ञायते । एवं सुतिन्यायै रानन्दमयस्य ब्रह्मत्वे प्रतिष्ठाप्यमाने आनन्दमयाधिकरणं दूषयतां शंकरादीनां ब्रह्मविद्रोहादन्य किमपि प्रयोजनं नवीक्षामहे | यदाह वाचस्पतिः " प्रायपाठपरित्यागी मुख्यत्रितयधनम् ! eps पूर्वस्मिन्नुत्तरपक्षे प्रायपाठस्यबाधनं ॥ " ; मयविकारप्राचुर्ययो मुख्यों ब्रह्मशब्दच परब्रह्मणि । अभ्यस्यमानानन्दशब्दश्व प्रकृत्यर्थएव मुख्यो नमयडर्थे । पूर्वपक्षे एत त्रितयकंपनम् : ब्रह्मणोषिकारत्वाभावात्, प्रा- चुर्येच दुःखान्वयप्रसंगात, अल्पत्वनिवृत्तिरानन्दमयपदेन लक्षणीया । अवयवपरपुच्छपद समानाधिकरण ब्रह्मपदमप्यवयवपरतया व्याख्येयम् । " यदेष आकाशभानन्दोनस्था " दित्यभ्यस्यमानानन्दपदेनच मय डथलक्षणीय इति ॥ तत्र मयडुपपत्तिरुक्तैव । पुच्छत्वेन ब्रह्मणो रूपणे ब्रह्मशब्दस्य कुतोलक्षणा । आनन्दपद मध्यानन्दमयस्य स्व रूपतोप्यानन्दत्वं मुख्यत पयवर्ततइति । अहो नु खलु भ्रान्तेरपर्य- नुयोज्यता, यल्लेशतोप्यहमर्थ भेदगमकत्वाप्रतीतावपि तदर्थं " थोथं विज्ञानमयः प्राणेषु हधन्वज्योंति " रिति श्रुति मुदाहरन्ति । जीवस्थ हृदया देदसिद्ध्यर्थन्तु तदुदाहरणं निष्प्रयोजनं तत्र कस्यापि वि. (१६-वा! प्रतिपत्त्यभावात् । 魔药 शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । A ११३ सुषुपकारयोर्भेदेने " त्यत्रापि कर्तृजीववेक- 6 क्षण्य व्रप्रतिपाद्यते । जीवविलक्षण परमात्मपरत्वमेव षष्टमपाठकस्यो च्यते । " प्राज्ञेनात्मने " त्यत्रात्मशब्दो न स्वपर्यायः । द्वा सुपर्णे ति श्रुतिरपि जीवस्य भोक्तृभेदभमाणं, आरम परमात्मपरत्वात् । नच तयोर्भेदे " ब्रह्मवेद ब्रह्मैवभवती " ति श्रुतिविरोधः, न भेदोवेदन साध्यइत्यनुन्मत्तोब्रवीति । भेदपक्षेतु एव कार इवार्थ:, “ इववदेव मेवचे " ति निघण्टुपाठात् । अतो " निरंजनः परमं साम्य मुपैती ति श्रुतिसमानार्थतया सम्यगेवलिप्यते । नचैक विज्ञानेन सर्वषि- ज्ञान प्रतिज्ञा ऽसम्भवः, सर्वप्रकारके ब्रह्मणिज्ञातएव सर्वज्ञानसम्भवात् । पिप्पलादनंच नान्तःकरणस्य, तस्येव संसारप्रसंगात् । किन्तु तद वच्छिवस्था मन एव । जीवस्य भोक्तृत्व मनुभवसिद्ध मिति हि स्वया भिहितम् | are aataयत्वेन प्रतिपाद्यमानं ब्रह्मवस्यात्रतु जीवः । पैंगिरहस्ये खत्वशब्दो जीवपर एव, " सत्वमस्त्रीत जन्तुष्टि " त्यमराभिधानाव | जन्तु चेतनः, ‘प्राणीतु चेतनोजन्मी ’ त्यादि पाठात् । क्षेत्रज्ञोपीश्वरra, योस्यात्मनः कारयितातं क्षेत्र प्रचक्षय " इवि मानववचनात् । शारीरोपीश्वर एव जगच्छरीरक- तया तस्यैव श्रुतिसिद्धत्वात् । अत एव ब्रह्ममीमांसाया शारीरकरव प्रसिद्धिरपि । उपद्रष्टृत्वमपीश्वरस्यैव जीवस्य द्रष्टृमात्रत्वात, वद यक्षत्वरूपस्य उपद्रष्टृस्वस्थ ब्रह्मण्येवसम्भवात् । * तयो यच उक्तं “येनेति तृतीयानोपपद्यत " इति । स कि " सत्र रन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्तिवत्व " मित्युक्तत्वाद खरथान्तरमेव " सदेत स्वत्वं येने” त्यत्रोपदिश्यते ? उस सदेव ? नाथ: " द्वा सुपर्णा " इत्यत्र जीवपरमात्मोपदेश विरोधात् । अस्तु तर्हि द्वितीयः पक्ष इति वेद ? सम्यगभ्यस्त सत्वया वृषळोद्वाहमन्त्रः, येन पिप्पलातैव स्वप्नदर्शनरूपे भोगे करणत्वात न कर्तति अषे । मनबच श्रमातृत्वेन करणत्वस्थ त्वया नंगीकारात् ।२१४ शीखमुक्तावळी । यदुच्यते - अहमर्थोनात्मा, सुषुप्तिमोक्षयो रननुवर्तमानत्वात् । मोक्षे च तदनुवृत्तावज्ञत्वादिप्रसंगाच्च । अतश्चैतन्यमात्रमात्मा । तत्रानिदमि चैतन्ये निरुपाधिरहम्भ्रमः । कर्तृत्वादिस्तुसोपाधिः, सर्पलौहित्य क्रमादिति । अत्रत्रमः - सुषुप्तौ तावदहमर्थाननुवृत्तौ पुनः प्रतिसन्धानानुपपत्ति प्रसंग: । नाहमर्थान्तरेणानुभूतमर्थमहमर्थान्तरं स्मर्तुमलं, अति प्रसंगात् । सुषुप्तावपि तदनुवृत्तौ तदानीमपि तत्प्रकाशप्रसंग इति चेन्न - विद्यमानस्य प्रकाशनियमानभ्युपगमात् । तदानीमप्रका- शेपि तदनुवृत्तौ किं प्रमाणमिति चेन्न पूर्वोत्तरवर्त्य हमर्थ प्रतिसन्धानबलादेव मध्येपि तत्कल्पनात् । पूर्वोत्तरकालावच्छिन्न मध्यकालकल्पनेना स्वाप्समितीदानींतन दिदानी मतीत कालावच्छिन्नाहमर्थस्यापि कालानुसन्धानव प्रकाशोपपत्तेः । 56 ( अनतु वर्तमानत्वादिति ) आत्मातु निश्वइतिभाव: ( मोक्षेचेति ) संसारदशाया महमर्थस्या ज्ञानव्याप्तेरितिभावः । सुषुप्ता वनुवर्त मानावे सकाश प्रसंगइत्यपि विवक्षितम् । (कर्तृत्वादिरिति) कर्तृत्वादि चमोन्तःकरणोपाधिक इत्यर्थः (सुषुप्ताविति) तथाच हेत्वसिद्धिरितिभावः ( अतिप्रसंगादिति ) देवदत्तानुभूतस्य यज्ञदत्तेन स्मरणप्रसंगादिति भावः (विद्यमानस्येति ) यद्यपि तदाप्रकाश इष्टः, तथाप्य भ्युपेत्येदम् । ( तदानीमित्यादि ) सुषुप्तौ तावदि” त्यादे स्तकपन्याखपरत्वात् प्रमाणमत्रोपपत्तिः । प्रतिबंन्धानं - प्रत्यभिज्ञानम् । नतु स्वापदशायां -स्थापकालस्या स्फुरणेनेदानीं तत्प्रतिसन्धानाभावात्कथं तत्कालावच्छे. देनाender कल्पनमित्याशंक्य कल्पित कालविशिष्ट स्वापानुसन्धा नवत् कल्पित कालविशिष्टाहमर्थ कल्पनमप्युपपद्यत इत्याह ( पूर्वो तरेति ) पूर्वोत्तरकालावधिकत्वं विवक्षितम् । अहर्द्धयस्य राज्यन्तरि- तत्व व्याप्तया मध्यकाळ कल्पनमिति भावः | ( इदानीन्तनेसि ) इदा [१६ वा शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । २१५ मध्ये चाहमर्थाभावे संस्कारधाराभावात्प्रतिसंघानाभावप्रसंगश्च । संवित्व रूप मविद्यास्वरूपं वा तदाधारोभवत्वितिचेन्न; तयोरपि तदानीमनु वृत्तौ प्रमाणाभावात् । नहि ज्ञातारमंतरेण ज्ञानमज्ञानंवास्थातुमलं । अन्य था घटादिष्वपि तदवस्थितिप्रसंगात् । ज्ञानाभाव स्तत्रापि विद्यल इतीष्टः प्रसंग इतिचेन्नः - भवदभिमतभावरूपाज्ञानस्य तत्र प्रसज्यमा नत्वात् तस्यच तन्निष्ठत्वेन त्वया नभ्युपगमात् । नच संवित्स्वरूपस्य संस्काराधारत्वं, निर्विकारत्वनिर्विशेषत्वविरोधात् । नाप्यविद्या स्वरूपस्य, तथा सति तस्यैव ज्ञातृत्वप्रसंगात् । नान्यगत संस्कारेणान्यस्य स्मृति: सम्भवतीत्युक्तं । उपादानोपादेयभावादुपपद्यत इति चेन्न,- क्षणभंगनयप्रसंगात् । सत्कार्यवादाभ्युपगमेनाविद्या तद्विवर्तयो रेकत्वा दुपादानं संस्कार उपादेये कार्यकर इति चेन्न; उपादानी पादेययोः काल्पनिकैक्यस्य सौगतमतेपि सत्वात् परमार्थैक्यस्य AND airatara garधानमिति सप्तमीसमासः । तदानीन्तन काला जोन्सनकाले दुसन्धानमिति वच्छिन्नतया स्वापानुसन्धानवदित्यर्थः । ( तयोरिति ) स्वदभिमता निराश्रयसंविद ज्ञानयोरित्यर्थः । बाधकमप्याह (नहीलि ) जानामि नजानामीति ज्ञानखमानाधिकरणतया नुभूयमानमज्ञानं नाज्ञातरिवंभ- तीति भावः । अनुवृत्ति मभ्युपेत्यापि दूषयति ( नवेति ) आत्मनो झातृत्वाभावोपपादनार्थं स्वदुक्तया रीत्या संविद एव तपपत्त्या निर्विकारत्वविरोधादित्यर्थः ( निर्विशेषत्वेति ) नच मिथ्यात्वेन परिहारः तथापि तस्या एव ज्ञातृत्वप्रसंगा दितिभावः ( इत्युक्तमिति ) अह मथन्तिरगतानुभवेनाह मर्थान्तरे स्मृत्यसम्भवोक्तया इदमप्युक्तप्रायमि- त्यर्थः । ( क्षणभंगेति ) तत्रापि कार्यकारणभावेन उपपादनसम्भवाद प्रतिसन्धानानुपपत्याक्षणिकत्वदूषणं नस्यादित्यर्थः ( सत्कार्येति ) कार्य कारणयोर्मित्रत्वात क्षणभंगे प्रतिसन्धानानुपपत्तिः, अवतु न तथेतिभावः (परमार्थेति) नच धर्मिलमसत्ताक मेक्यमस्तीति वाच्यं, अन्तःकरणान्तर २१६ शास्त्रमुक्तावळी | … त्वन्मतेप्यभावात् । किंवा सुषुप्तिकाले संविदविद्ययो: सद्भावे प्रमाणं ? सुप्तोत्थितस्य सुखमह मस्त्राप्समिति परामर्श इति चेन्न;- तेन सुखस्वाप विशिष्ट तदानीन्तमाहमर्थस्यैव विषयीकरणात् । इदानींतना हमर्थप्रकाशेन तदुपलक्षणमितिचेन्न; इदानींतन सुखसंविद्भयां तदानीन्तनस्वापविशिष्टाहमर्थोपलक्षणं किं न स्यात् ? तदानी महमर्थप्रकाशाभावे कथं तत्परामर्श इति चेत् ? कथन्तदानीमज्ञान तत्परामर्शादेव तदा सुखसाक्षिसंवित्प्रकाशाभावे तत्परामर्श: ? तत्प्रकाशोपि कल्प्यतइति चेत् ? तथाहमर्थप्रकाशोपि कल्प्यतां । उप लम्भविरुद्धं तत्कल्पनमिति चेत् ? कोयमुपलम्भः ? एतावन्तं कालं नकिं स्याप्य विद्योपादानकत्वेनातिप्रसंगा दितिभावः । संविदविधानुवृत्ति प्रमाणाभावं पूर्वोक्तं प्रपंचयितुं पृच्छति ( किंवेति ) ( सुप्तेति ) सुख मनुभवन्नइ मस्वाप्तमिति सुखमस्वाप्यमित्यस्यार्थः, तत्रास्वाप्तमित्य विद्यापरामर्शः, सुखमिति संविद इत्यर्थः । तथासत्य स्मदिष्टमेव सिद्धमित्याह ( तेनेति ) सुखेनस्वापेन चेत्यर्थः ( इदानीन्तनेति ) इदानीमहमर्थस्य प्रकाशात्तस्य व स्वापसुखाश्रया रमाभेदाद्धयासात तथामतीत्युपपत्ते रित्यर्थः । ( सहुपलक्षणमिति ) अहमथ- अत्तरकालीनतया व्यावर्त्तकत्वादुपलक्षणत्वोक्तिः । पलक्षणम् । अहमर्थव्यावत कलातु ततादाम्याधिष्ठान संविदयावर्त्तकत्वात् (इदानींतन सुखेति) इदानींतन सुखवत्संविद्विशिष्टात्मनि तदानीन्तनस्वाप विशिष्टाहमर्थस्याड्याला तथाप्रतीतिः किन्नस्यादितिभावः । एवमथप लक्षणत्वे निरस्ते तदानीन्तनाहमर्थ परामशौयमितिसिद्धं तत्रस्वापेहमर्था वगमेपि तदप्रकाशात नतस्यायं परामर्श इत्याशंकते ( तदानीमति ) ( अज्ञानेति ) अज्ञान सुखसाक्षिणः संवित्प्रकाशस्यचाभावे कथमज्ञान सुखसंविदां परामर्शइत्यर्थः (परामर्शीदेवेति) तथा परामर्शादित्यन्वयः | सुखमहमस्वाप्तमिति परामर्शादित्यर्थः ( कल्प्यतामिति) सुखमहमस्वाप्स , शतदूपणी - चण्डमारुतसंहिता | ११७ [२६ वा ] चिदह मज्ञासिष मित्येवं रूप इति चेत् तर्हि ततएवाज्ञानसुखसाक्षिमंत्रि प्रकाशकल्पनमपि विरुद्ध्येत | उपलम्भस्य वहिर्विवेदन निषेध रूपत्वा तत्कल्पन मुपपद्यत इति चेत् ? समः समाधिः । मामप्यहं न ज्ञातवानित्युपलम्भो विरोधीति चेत ? कस्य विरोधी किनह मर्थस्य, उत तत्संवेदनस्य, उतवेदनमात्रस्य न प्रथमः अपल दुपलम्भस्य । नह्येतावन्तं कालं नाह मभूत्र मिति कश्चित्प्रतिसन्धत्ते, अपि त विद्यमानमपि मां नज्ञातवानिति । न द्वितीयः एतावन्तं कालं तु न ज्ञातवानित्यनेन संविदमपि न ज्ञातवानिति सवित्संवेदनस्या पिनिषेवप्रसंगात् । स्वप्रकाशेन तदा तत्प्रकाशनम्, निषेवस्तु विषय प्रकाशस्येति व्यवस्थेति चेत तुल्य महमयेपि । अत एव न तृतीयःः पक्षोन्मूलनप्रसंगाच्च । “नाह खयमेवं सम्प्रत्यात्मानं जानात्यय मह GAR मित्यत्र सुखादेरिवाहमर्थस्यापि भानाविशेषादितिभावः (अदिति) अहम प्रकाशकल्पनमित्यर्थः (तरकल्पनमिति ) अज्ञानादि प्रकाशकल्पनमित्यर्थः ( समइति ) अहमर्थस्याप्य वा वदिति यावः । किमचेनिधिला उपलंभ विरोविता ? उस खाकादयेति पृच्छति (कत्येति) (विक दिवि ) नज्ञात वानिति सामान्यनिषेधस्य यावद्विशेषविपक दितिभावः ( निषेधस्थिति ) प्रत्यवयतिरिक्तं विषमब्दार्थः ( तुल्यमिति ) भामप्यदं न ज्ञायवानिति निषेधोपि देवत्वाद्याकारेणा हमर्थोल्लेखविषय इति भाव: ( अत एवेति ) विशेषनिषेधरूपा अतद्रूपत्वाद, एतावन्तं कालं न किचिदज्ञासिषमिति परामर्शविवा चेत्यर्थः । ( स्वपक्षेति ) भज्ञानसंविदो : प्रकाशस्यापि निषेधप्रसंगा दित्यर्थः ( नाहेति ) अत्र न जानातीति प्रकाशनिषेधः प्रकाशकल्पना शाखमुक्तावळी ! मस्मीति नो एवेमानि भूतानि विनाश मेवा पीतो भवती” सि सुषुप्तविषयश्रुत्या तदानी महमर्थप्रकाशकल्पनं विरुज्यत इति चेत् ? तर्हि " प्राज्ञेनात्मना सम्परिष्वक्तो न बाह्यं किंचन वेदनान्तर” मिति तद्विपयश्रुत्यैव संवित्सुखादिप्रकाशकल्पन मपि विरुद्ध्येत, अविशेषात् । तथापि तदानीन्तनमज्ञान मनुभूत मननुभूतं वा पूर्वत्र संविदोपि प्रकाशसिद्धिः स्वप्रकाशत्वात T उत्तरत्राज्ञानप्रतिसन्धा नानुपपत्तिरिति चेन्न तदानीन्तनकालस्येव तदानीन्तनाज्ञानस्यापि तदा जो सत्यमानत्वेन तद्विषयप्रतिसन्धानानि ]भ्युपगमात् । तथापि प्रात वीजाभावादिनयेन तदानी मधिकरणोपलम्भोवश्यम्भावीति चेन्न इदानी देव कल्प्यमाने मध्यकालवर्तिनि स्वात्मनि योग्यस्मृत्यभावेन ज्ञानाभाव कल्पनेोपपत्तेः । तदानी मधिकरणोपलम्भस्यावश्यंभावेपि अह विरोधीत्यर्थः ( वहीति ) संवित्सुखादेरान्तरत्वा दित्यर्थः ( तथा- पीवि ) तथाच प्राज्ञेनात्मनेत्यादिश्रुते र्न किंचिदज्ञासिषमिति परा पस्य वाज्ञानसंषिद्व्यतिरिक्तविषयतया संकोचः कार्यः, नावा स्त्रियामधिपति रत्यथोपपादयितु मशक्यत्वादिति भावः । नचैव हमर्थप्रतिलम्प नानुपपत्त्या " नाह खलु न बाह " मित्यादिश्रले र्न चिदद्दमवेविषमिति परामर्शस्य च संकोच स्स्यादिति वाच्यं पूर्वोक दया हमर्थोपलक्षणसम्भवात । अज्ञानस्य त्विदानीं अननुभवेन उप कक्षणासम्भवात् परामर्शत्वस्यैव वाच्यत्वाद ( तदानीमेवेति ) उद्घोष ५ एवेत्यर्थः । नतु चत्वरादे रधिकरणस्य प्रागनुभूतस्येदानीं नदी वन गजाद्यभावकल्पन मस्तु, इहत्वनानुभूतस्या ज्ञानधिकर णस्य स्मरणाभावे कथं तत्राभावकल्पनं इत्यक्षामाश्रयसंविदनुभव आवश्यक इति शंकते ( तथापीति ) ( इदानीमिति ) पूर्वोत्तरजानदव स्थावच्छिन्ने प्रत्यभिज्ञया मध्येपि सत्त्वस्य कल्पनेन तदानी ज्ञानवरचे नियमत स्तद्वत्तया स्मर्तव्यस्य तथा स्मृत्यभावेन ज्ञानाभाव कल्पन मित्यर्थः, ( तदानीमिति ) इह प्रतिसन्धीयत इत्यनेन प्रतीक्षि [२६ वा] क शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । २१६ मर्थस्यैव प्रकाशकल्पना युक्ता । अहन्न ज्ञातवानिति स एवाज्ञानाश्रय तया प्रतिसन्धीयते । अतो न कथंचिदपि सुषुप्तावहमीभाव मपि शक्यः । अहमेव पूर्वे सुप्तः, तथाप्यहमर्थ स्तदानीं नास्ती. वचनविरोधा च । मुक्तावप्यहमर्थानुवृत्तिः प्रागेव श्रुतिवशा दर्शिता । नच मोक्षे अहमर्थानुवृत्ता यज्ञत्वप्रसंगः, तथा सति संविदनवृत्त वपि तत्प्रसंगात् । यथावस्थितस्त्ररूपप्रकाशो नाइत्यादिहेतु:, अति ताद्र एवेति चेत् ? तुल्यम् | यदि च मोक्षे ऽहमर्थो नस्यात मोक्षशा स्याधिकार्यभावः स्यात् । नहि स्ववधाय स्वयमेव बुद्धिपूर्वकारी प्रवर्तते । । अहमर्थस्य चात्यन्तविनाशो मोक्षे भवद्भिरिष्यते । संविदात्मनः स्वमा च विवेकाग्रहात् प्रवर्तते इति चेत् ? तर्हि वनको सारं विवक्षितम् । नच श्रुतिविरोधः, शहमिति श्रुतिः, किन्तु अय मह मस्मीति न जानासीदि, ताप मनुष्यत्वादिरूपेण प्रतीतिरेव निषिद्धयत इति स्वतः 44 यथा afaar अस्मा लोकात् प्रेत्य आत्मानं वर भर नह कश्विद्धवा मस्मीति अथ यो ह वै त मनि सावित्रं वेद स एवा स्म छोकाव त्यात्मानं वेद अय मह मस्मी " स्यादौ । नच मामप्यह न ज्ञातवानि त्यनुभवविरोधः, न बाह्य किंचन वेदनान्तरं न किचिन्हं मवेदिष मिति श्रुत्पनुभयविरोधस्य संवित्प्रकाशपक्षेपि तुल्यत्वात् तथासतीति) संसारदशायां संविदोप्यज्ञानव्याप्ते रिति भावः ( यथावस्थिवेति ) हेतुreat व्याप्यपरः ( तुल्यमिति ) नाह भय व्याप्यः किन्तु यथावस्थितविपरीत प्रकाश एवेत्यर्थः । ननु सुषुप्तिज्ञाया मित्र मली- । नो हृमर्थ स्सूक्ष्मरूपेण वर्तता मित्याह ( अहमर्थस्य चति ) मुक्तौ निरत्वयविनाशएव त्वयाहमर्थस्पेष्ट इत्यर्थः (संमिनइति ) स्वाभिन्नतया ज्ञातसंविदोनित्यताज्ञानात् प्रवर्ततइत्यर्थः ( तहसि ૧૨૦ शाखमुक्तावली । संविदो विनाश मभिमन्येत 1 सन्द स्वविनाश एवंति मन्यमानो न प्रवर्तेतैय } स्वात्माचस्थानभ्रमात् प्रवर्तत इति चेन्न ;- फलस्वरूप मजानत स्तदर्थित्यायोगे नोपायानधिकारात् ! अहमर्थस्थितिमपेक्षमाणस्य च भवन्मते नित्य संसारप्रसंगात् । अह मर्थस्थितिभ्रमेण प्रवृत्तस्याप्यद्वैतज्ञानोदयसामर्थ्या देवानिच्छतो व्यहमर्थ विनाश इति चेत् तथा सति राज्यकामस्य शिरश्छेदवदपवर्गः स्था दिति सम्यक् पुरुषार्थपरत्वं शास्त्रस्य समर्थितं भवति । अस्तु तर्ह्य ध्यात्मिकादिदुःखत्रयाभिघातवशात्तदविनाभूताहमर्थ स्यापि विनाशोभिमतइति । तदपि मन्दं, “तमेवं विद्वानमृत इह भवति, तमेव विदित्वाति मृत्यु मेता “त्यादिभि मृत्युतरणहेतुतया श्रुतस्य ब्रह्मवेदनस्य साक्षान्मृत्युहेतुत्वप्रसंगात् । " ब्रह्मैव भवति, सर्वेहपश्यः पश्यति " इत्यादिभि र्विरोधप्रसंगा च । भवाग्रहइत्यर्थः ( फळेति ) अविद्यामन्धिविक्रयस्थ त्वन्मते मोक्षत्वा दितिभावः ( नित्यसंखारेति ) अहमर्थस्थिति मपेक्षमाणस्य तद्विरुद्ध मोक्षसाधने प्रवृत्त्यनुपपते नित्यसंखारमसंग इत्यर्थः । मोक्षेप्यहमर्थ स्थिति भ्रमेण तत्वाधनेप्रवृत्तस्थ मोक्षस्लेत्स्यतीत्याशंकते ( अहमथैति ) ( तथासतीति) स्वस्यैव नाशे स्वसम्बन्धितया काम्यमान पुरुषार्थस्या सिद्धेरेव न्यायावतारइतिभाव: ( तदपीति ) संबारोह्यनिष्टत्वात् मृत्यु रियुच्यते, अतःस्वनिवृत्तिरपि सकलसुखोच्छेदकत्वेनानिष्टत्वा न्मृत्यु देवेत्यर्थः (ब्रह्मेति ) विनष्टस्यवोर हमर्थस्य ब्रह्मभाव सर्वदर्शन [२६ - वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसंहिता | अस्तु तर्हि ज्ञप्तिरूप एवात्मा २१ मोक्षशास्त्राधिकारीति ‘चेन्न;- तस्य ज्ञातृत्वमन्तृत्वाद्यसम्भवेन श्रवणमननाद्ययोगात्, नित्यमुक्त स्वभावतयाऽ पवर्गार्थित्वासम्भवाच ॥ ज्ञातृत्वदुःखित्वान्यासा त्सर्वमुप पद्यत इति चेन्न तदव्यास प्रलापाना मन्यत्रोत्सारितवान् । च एतेनात्मनोपवर्गीर्थमहमर्थरूप ज्ञाता प्रवर्तत इति प्रत्युक्तं दृष्टा दृष्टरूपप्रयोजनान्तर मन्तरेण पराधे स्वार्यtय परमकारुणिकै प्य नभ्युपगमात् । तदेतत्प्रियतमोजीवनार्थे मुण्डोपहारवदित्यायातम् । अपि च - यद्यहमर्थो नाम कथ मनात्मनि देहे ऽहंबुद्धिः देहात्मभ्रम इत्यु च्यते सहि त्वत्पक्षे देहाहंकारभ्रम इत्यभिवीयत । आत्माहंकारयो रैक्यभ्रमा देहाहंकारभ्रम एव देहात्म भ्रम इति चेन्न:- तन्द्रमस्याद्याप्य सिद्धेः । संविद्रपस्यचाहंजानामीत्यादिना तद्धर्मभावादिविरुद्धधर्मवत्तया प्रतीयमानस्याहमर्थेन देहेन वा तादृशभ्रमप्रसंगाभावात् । ततश्च देहा त्मवादनिराकरणप्रयासोपि निरर्थकः स्यात्, देह श्चैतन्यमिति चार्वाके रप्यनंगीकारात् । देहस्याहन्त्व चेतनत्वादिप्रतिक्षेप एवहि तान्प्रतिक्रियते । भावयोरसम्भवादितिभावः ( ज्ञातृत्वादिति ) ज्ञातृत्वादिस्वरूपायोग्यस्य श्रवणादिक सम्भवतीत्यर्थः । आदिशब्देन ध्यातृत्वापरपर्यायं वि ज्ञातृत्वं विवक्षितम् । ज्ञातृत्वमत्र श्रोतृत्वं श्रवणेजानावेः श्रुतौ प्रयो- गाव ( सर्वमिति ) श्रवणादिकं अपवर्गार्थत्ववेत्यर्थः ( एतेनेति ) वक्ष्यमाणेनेत्यर्थः ( आत्माहंकारयोरिति ) अहमिति आत्माहंकारयो रमेदाचासा दहंकुशइत्यत्रापि देहेहंकारतादाम्यवत् आत्माभेदोपि प्रती यतइत्यर्थः (तद् भ्रमस्येति ) अहंकारात्मभ्रमस्य तदधीनदेहात्मभ्रमस्य चेत्यर्थः । एतदेवोपपादयति ( संविदिति ) परेण संविदपवात्मवया शास्त्रमुक्तावळी । अन्यथा तेषां सिद्धसाधनात् । यदि चाहमर्थो नात्मा, तस्य प्रत्यक्त्व नपि न स्यात्, अहम्बुद्ध्यैव प्रत्यगर्थस्य परागर्थाद्विवेकात् । “युष्मद सात्प्रत्ययगोचरयो” रित्यादि हि भवदीयभाष्ये प्युक्तं । नन्वहमर्थविषयें शद्वय मस्ति, तत्र तत्प्रकाशांशः प्रत्यक्पदार्थः, तदधीनप्रकाशोह- न्वाशः परागर्थः, इदं रजत मिति भ्रमे शुक्तिरजतांशभेदवदिति । तद व्याशा मोदकमात्रं, इदंप्रत्ययेपि कवि प्रत्यगंशोस्तीति निष्कर्षप्रसं गात् । उपलम्भविरुद्धः स इति चेत् ? तुल्यं । अहम्प्रत्ययविषयेपि गीकारात तस्याच्चाहमर्थधर्मतया प्रतीयमानत्वेनाहमर्थभेदाध्यात स्त दधीनो देहभेदादयालच नसम्भवतीत्यर्थः ( अन्यथेति ) घावो चैतन्यस्य देहधर्मतयांगीकारा दितिभावः ( नन्विति ) अहं बुद्धि विषयत्वं परागत भेदेमयोजक अभवतीतिभावः ( इदम्प्रत्ययेपीति ) प्रत्यर्गशोहमर्थः तेन तत्रापि सतएव प्रत्यर्गशत्वादिष्टापतिरिति परास्तम् (उपलम्भेति ) इदमह भवतीत्युपलम्भ विरोधादित्यर्थः । (तुल्यमिति) अहमिदन्नभवामी त्युपलम्भविरोधा ब्राहंप्रत्ययविषये इदमंश इत्यर्थः (अहंप्रत्ययेति ) परेणपरस्य अयमित्येवानुमानादित्यर्थः । , पदव्याह नवीनः Ranice युक्तितोप्यहंकारातिरिक्त अहमनुभवविषयो ऽ न्तःकरणा आत्मासिद्ध्यति । तथाहि तिरिकाहमिति ज्ञानविषयो या स्वप्रकाशान्योवा, न स्वद्रष्टा स्वव्यतिरिक्तद्रष्टृकोवाः हरयत्वाद, स्वप्रकाशत्वा नधिकरणत्वाद्वा ; घटादिवत् । अहमनुभवोहमिति व्यवहारहेतुनकाशः । नच पराभिमतात्मत्वसिद्धसाधनं, पक्षतावच्छे- दकैक्ये अंशतसिद्धसाधनस्या दोषत्वात् । मतान्तरेतु विषयपदस्य विशेष्यपरत्वात्र सिद्धसाधनम् । नच ज्ञानानाश्रयत्वमुपाधिः, वृत्तिज्ञान विवक्षायामन्तःकरणे साध्याव्यापकत्वात् । प्रकाशत्वस्या [स्य त्व] स्मन्मते [२६ -या! शतदूषणी - चण्डमारुतसहित’ । १२३ निरधिकरणत्वेन तदनाश्रयत्वाविद्धेः । नच प्रकाशात्यन्ताभावाभ- यत्वं बाधनव्यापकत्वात् । सुषुप्तचादौ ज्ञानानाश्रयत्वस्यात्मत्वा प्रयोज कावेन वदनाश्रयत्वस्याप्यनात्मत्वे अप्रयोजकत्वात् । नन्वह मनुभवाति } । 準 रिक प्रकाशमात्रविषयत्वमुपाधिःः अहमनुभवविषयत्वा दन्यकीय क्षक्षानविषयत्वाच्च पक्षस्यसाधनव्यापकता, अतोह अनुभवाातारक पदं मात्रपचेति चेत्रः- देहादी साध्यान्यापकत्वाद | कल्य बाधनस्यहाववेन उपतवाभ्यंप्रति प्रयोजकत्वेन व्याप्यत्वनिर्णया : किंवाह मनुभवविषयस्वात्मत्वे प्रतिकरीरं दुःखादिधर्मिणस्तस्य आवश्यक इतिगौरवम् । तदतिरिक्तस्य भेदे प्रमाणाभावाव नम्बाहमर्थान्यात्मकल्पनागौरवं त्वयाप्यन्तःकरणात्मभेदस्वीकारावा अ इमनुभवगोचरस्यात्मत्वेतु विवादः । नचैव महमनुभवनो नाद्याश्रयत्वादुभयविरोधः, ज्ञानाद्याश्रयस्यात्मत्वनियमग्राहक प्रमाण:- भावाद, आत्मग्राह्यत्वेनबुद्ध्यादीनां रूपादिवदनात्मधर्मत्वात् । न दुःखाचाश्रयस्य वद्दवमेदानुभव विशेषः, चैतन्यतादात्म्याभाव तदुपपतेः । नवोकानुमाना इःखाभ्यस्यात्मभेदे सिद्धे तदभेदारीची वमनुभवः, み वद्भेदस्त्व नुभवविरोधात् नानुमानासिद्धयतीति वाच्यम्; तथास्यति गौरोहमित्यनुभवविरोधात देहातिरिक्तात्मनोप सिद्धयापातात् । ममशरीरमितिप्रत्यक्षं कृतहानादिप्रसंगयुक्तिसहकृत सदभेदप्रत्यक्षबाधकमितिचेद ? तर्हि दुःखिनोममात्मेतिप्रत्यक्ष तद्दष्ट्रक स्य दुःखादे रतद्धर्मत्वनियमतसहकृतं दुःखाश्रयस्थालाभेट् प्रायक्ष बाधकमस्तु | अन्तकरणमेवहि अहमर्थः, तदवच्छिन्नचैतन्यं तत ममारभेति भेदप्रतीतिः । नवममान्तःकरणमितिधी मुख्या तूपचारोस्थितिवाच्यं ; दुःखायाश्रयाहमर्थाभेदे गौरवस्यो’ थवा ममात्मा ममान्तःकरणमिति मटीर्तिद्वयस्य भेदां यथार्थत्वम् । नचात्मनो न्तःकरणस्य वा एकस्य१२.४ शास्त्रमुक्तावली । अहमर्थात् कथमुभयोर्भेदइति वाच्यं; ममता ह्यन्तःकरणचैतन्ययोरविद्ययै कतामापत्रयोर्धर्मः, अतो ममताधिकरणान्यतर प्रतियोगिकभेद इतरस्यो पपन्नः । नच संपिण्डिवस्योभयस्य ममताधिकरणमा तदुभयप्रतियोगिकः कथमेकस्यभेदः, स्वप्रतियोगितभेदस्यायोगादितिवाच्यः शब्दो द्रव्याश्रितः इत्यच वस्तुत आकाशस्यैव सामान्यतो विषयत्ववपं नभवति रख इत्यत्र नीलादिविशेषभेदस्यैव सामान्यतो रूपाभrada विषयत्व वश्च ममत्वसामान्याकारेणात्मान्तःकरणयो त्यतरस्य विषयत्वाद | अन्यतरामामध्ये हेत्वभावेन उभयमामाण्यस्यैवमेव निर्वाहारवाद । एवं च भेदमत्यक्षेण दुर्बळामर्थाभेदानुभवस्य बाधितत्वा निर्वाध मनुनानम् । अनुमानमपि लाघवाबक वर्क सहकृतं प्रत्यक्षचाधकं, मित्यक्षस्य ततोबाघदर्शनात् । अतएवाहंसुक्तस्स्यामिति प्रवृत्ति दविरुद्धा, चिदात्मनोषि तत्र प्रकाशाव 1 प्रत्gaate निरतिशय सुखार्थिनो मोक्षेत्रहृर्निस्यात्, दुःखाद्याश्रये तदयोगात् । नच दुःखो छेदार्थ प्रवृतिः, कार्यस्य हि परिणाम्युपादानमेव स्वरूपमिति तदुच्छेदा हते न तस्थात्यन्तिकोच्छेदः । उपादानंचात्माचेव वदुच्छेदे कस्य मोक्षःपुरु पार्थः । अनुच्छेदेव न दुखादे रात्यन्तिकोच्छेदः । कि मामहं जानामीति ज्ञानविषयत्व महंकारस्यानुभूयते । त किन्च नस्यसमवेतजन्यज्ञानविषयत्वेन, निरवयवात्मनि संयोगाभावेन ज्ञान- सामपचभावाच / नाम्यहंकारथमोनित्यं ज्ञानमस्तीति, आत्माति रिक्त नित्यज्ञानेप्रमाणाभावात् । नवविषयस्य स्वप्रकाशत्वं सम्भवति, स्वविषयत्वं स्वप्रकाशत्व मित्यस्य निरलिप्यमाणत्वात् । अनुएव रेय हेत्वसिद्धिः। तथाच हेतूच्छित्तिरपि विपक्षबाधकस्तर्कः । सोधस्य - विषयो नस्वबोद्धुकः विनाशप्रतियोगित्वात घटादिवत् । नचासिद्धिः, “स्वमपीतो भवतीति सुषुप्ती “ज्ञानस्यैवलयः " यत्रतत्पुरुषः स्वमपीवोभवती” ति {१६-वा] शतदूषणी • चण्डमारुतसहिता । प्रकान्तपुरुषप्रतियोगिकरवाच । नब जीवस्य स्वरूपेण वियोस्ति, प्रत्यभिज्ञाविरोधात् । कृतद्दानादिप्रसंगात् । सत्सम्पत्तिविरोधाच | उपाधिये जीवस्य तदभिमानिनोपि व्योभवति, सत्सम्पत्ति वाक्या लुसारेण पुरुषलयवाक्यस्य तथैवार्थवर्णनात् । तटस्थोपाधे विकये प्युपहिते लयबुद्धयदर्शनाद सउपाधि जीववादास्यापोह मभिमान गोचरः, तस्यैवळयः, अन्यथा जाग्रतीव सुषुप्तावप्यहमाकारपरामर्शः स्यात् । तथात्वे चाहमित्यभिमन्यमान श्वास्वाप्तमिति परामर्शमसंगः, तस्यानु भवनियमात् जाग्रतितदनुभवतया निर्णीतचैतन्यस्य तदापिखत्वाव । सुषुप्तीचैतन्यस्याभावे सुखादिपरामर्शस्याप्यभावापातात् । नन्वान्तः हिं- कार ] करणविनाशे प्रत्यभिज्ञानविरोधः, महमनुभवे प्रकाशमान चैतन्यस्य तद्विषयस्यावस्थात्रये व्यनपायात | उपाधावहंकारे प्रत्यभिज्ञानस्य जातिविषयत्वाद । अहं निर्दुःखः स्यामिति स्वापेप्रवृत्तिरपि महमनु- भवगोचरस्य चिदात्मनोदयासाद दुःखाश्रयस्य दुःखाभावार्धम् । किंव दुःखाभावस्यापि सुखविशेषत्वाद स्वाप दुःखाभावजन्य सुखस्या हंका रेनुपपत्तेः, नित्यधर्मरूपे तस्मिन् ज्ञानाभावाच्च स्वरूपसुखाभि व्य त्यर्थ स्वापेप्रवृतिः । अहंकारात्मवादे तन्नसंगच्छते । नचानुभव स्मरणयो वैय्यधिकरण्यं कृतद्दानाकृताभ्यागमोवा : वदापि सूक्ष्म रूपान्तःकरणावच्छिन्न चैतन्यस्यत्वाद दावतैवाविप्रसंगपरिहारात् । स्थूलरूपस्थनाशात् तत्कृतकर्मनाशेपि तत्फलस्य तदुपहितएव जीवे कालान्तरेपि सेषादिकळवत सर्वज्ञेश्वरकर्तृकस्य नियमोपपत्तेश्च । ननु किं सूक्ष्मत्वं ? कारणात्मना प्रतिपत्तिरिति चेत ? किं का- रणमेववर्तते, उतकार्यमपि ? आधेनान्वःकरणसत्वं द्वितीये नजाग्रद बस्थातो विशेषइति चेन्न :- सूक्ष्मतायां अनिर्वचनीयत्वेन भेदाभेदाभ्यां दुर्निरूपत्वस्यानुकूलत्वात् । नच तत्र प्रमाणाभावः, बतोखतोवोत्पत्य सुपपत्त्या reat इदमप्रभःसी " दिवि शुस्याच कार्यमावस्या भ्युपेयत्वात् । अनभिव्यक्तरूपस्यैमात्रा बच्छन्दार्थत्वात् । तुच्छा आ £6 २९ १२६ शास्त्रमुक्तावळी । 婴 सीदिति विशेधाद; परामशोविद्यावच्छिन्नस्यैवेति केचित् तदातु न स्मृत्यसम्भवन्वोद्यावकाशः । नच मितत्वहेतोरसिद्धिः, परिच्छिन स्वात्म शब्दार्थत्वव्याघातात् । " यश्चास्यन्ति] व्रतोभावस्तस्मादात्मेति गीयते " इति वचनाच । नचात्मत्वं जातिरेव तन्नानात्वषिद्धेः पूर्व तदसिद्धेः । आत्मनानात्वे गौरवाञ्च । परेषान्तु सुखमहमस्वाप्स मिति परामर्शोपपत्रः, अहंकाराननुभवात् कादाचित्कस्य तदनु भवस्य सुषुप्तावसम्भवात्, नित्यस्यात्मान्यस्याभाषात् विषयस्यवास्थ प्रकाशत्वादित्युक्तत्वाद । सुषुप्तौ जाग्रतीवाहमित्यनुभवादर्शनाच्च चिद्रूपात्मत्वावृतत्वात ร अभिव्यञ्जकान्तः करणाभावाच न तदा

विशेष्यः प्रकाशते । तस्मादद्दमिति ज्ञानविषयो न स्वद्रष्टा, तस्मिन् प्र- काशमानेपि अमकाशमानत्वा दित्यनुमानमपि साधु | प्रकाशमानत्व प्रकाशप्रयुक्त संशयाद्यगोच एवं तदभावोप्रकाशमानत्वं । सुषुप्तावहंकारखं शयाभावो न स्वप्रकाशपयुक्तः, किन्तु धर्मिज्ञानाद्यभावाद, इति नविशेष्या सिद्धिः । नन्व ब्रह्मणि व्यभिचारः स्वव्यवहारहेतुप्रकाशानाश्रयत्वस्थ साम्यस्य सत्वात् । नच विशेषणवैयर्थ्य, अहंकारस्यात्माभेदे तत्प्रकाशद शायां अप्रकाशमानत्वस्यायोग इति अप्रयोजकत्वनिरासार्थत्वात् । पराभि महात्मस्व निषेधात् ननिषेध्याप्रसिद्धि दोषः । परामृश्यमानात्मारोपात अहंकारस्य परामर्शविषयताप्रतीतिः । अनुकूलतर्कवस्वाच्च नामयोजकत्वं । ear वाहंकार आत्मा ज्ञानाश्रयत्वादिति न सत्प्रतिपक्षत्वम् । किंच जन्यज्ञानविवक्षाया मसाधारण्यं, अजन्यज्ञानविवक्षाया मलिद्धि च । नच जीवान्तरेश्वराभ्या मर्थान्तरता, गौरवात् । तद्भेदनिराकरणा स्वात् एतस्य । देवदत्ताहमनुभवविषय स्तस्यैवाहमनुभवे प्रकाश मानस्वव्यतिरिक्तद्रष्ट्रक इतिवासाध्यम्, अतोनात्यन्तरतेति । अत्रोच्यते । पक्षतावच्छेदकैक्यें शतस्बिद्धसाधनस्यादोषत्व पक्षे घटादेिव्यावर्तक विशेषणंव्यर्थम् । पक्षान्तरेच घटादिष्यावृत्यसिद्धिः, घटादिज्ञानस्याहंकारगोचरसंशय विरोधित्वेन घटमहमद्राक्षमिति व [ २६ वा । क शतदूषण चण्डमारुतसहिता । १२७ गोचरस्मरणे व्यवहारादोन जनकत्वस्य स्वयास्वीकारात् । अहंका रावच्छिन्न चैतन्यमेव तद्व्यवहारहेतुरिति पक्षेपि अहंकारावच्छिन चैतन्याभ्यस्त स्वाप्नार्थबुद्धिसुखदुःखांदे व्यावृत्त्यसिद्धिः । तथाचांशत स्विद्धसाधनता । घटाद्यनुभव एव घटमहमद्राक्ष faresकार व्यवहारस्मरणादि हेतुरितिमसं तद्वृत्त्यवच्छिन्नचैतन्याश्रयत्वेन वाधः 1 अहंजानामीति प्रतीते वृत्त्यवच्छिन्नन्चेटन्याश्रयत्व विषयत्वेन त्वया निर्वाहात् । अहंकारावच्छिन्नचैतन्यं तद्भासकमितिपक्षप तस्यप्रति विवोधि भूतान्तःकरण गतत्वाद्वाधः प्रतिविम्बस्योपाधिभूत दर्प णादिगतत्वाद । भहं त्वमादि पदजन्य शाब्दवत्यवति प्रका- | शाश्रयत्वात्साधनत्यमत्वमादिपदजन्य ज्ञानस्याप्य परीक्षत्वादपरो. क्षविशेषणेपि बाधएव | धर्मादिव्यभिचारक | प्रकाशरूपात्मनोनि राश्रयत्वेन स्वन्मते साध्याप्रसिद्धिश्व । यदुक्तं यं प्रतिह्यनुमानं स्वप्रमेयं साधयति तस्य सिद्धिरपेक्षिता, खाचात्रास्येवेति । तन्न, परस्यपक्षएव प्रकाशाश्रयत्व प्रसिया तह. पजीव्य प्रवृत्तानुमानस्य परंप्रत्येव सद्भावकत्वायोगात्, अल्पना- ष्ण्यानुमानवत् । तडु यच मुक्तिकाली नात्मपदार्थों नभवतीति साम्यम् । तदपि न मुक्तिकालीनेति विशेषणवैय्यर्थ्यात् । नन्वात्मार्थमेव त दितिवाच्यं क्रममुक्तिपक्षे बाधात् । बाधात् । एकमुक्तिपक्ष मुक्तिकाला प्रसिद्धेः । नच मुत्याश्रयो न भवतीत्यर्थः, तदनाश्रयत्वेपि स्वमत इवात्मत्वसम्भवात । अविद्या निवृत्तिरूपत्वाभावसाधने बाधः यच स्वव्यतिरिक्तद्रष्ट्रक इति साध्यम् । तत्रपुरुषान्तरेणार्थान्तरं । सत्र यदुक्तं द्रष्टृनेकत्वे गौरवान्त्रार्थान्तरतेति । तन्न सथावति द्रष्टृमत्व साध्यं व्यर्थनाधिकं । नच स्वेनैवाथान्तरता, महमनुभवदिपदानां न ऋष्टत्वे गौरवात् । ग्रपस्यात्मनः प्रकाशवलाभावात् बाक क । शास्त्रमुक्तावली । 9 वृत्यवच्छिन्नः चैतन्याश्रयत्वमस्तीति चेत्र ? तर्हि पुरुषान्तराहमर्थस्थापि वृत्त्यवच्छिन्न चैतन्याश्रयत्वात् सिद्धसाधनं केनापि दुवरं । परमार्थतः प्रकाशाश्रयत्वसाधने बाधएव । अप्रयोजकरवंच । नचाहमनुभवविषयस्या स्मत्वे प्रतिशरीरं सुखादिधर्मिण स्तस्य भेद भावश्यकइति गौरवं तदाति क्तस्य भेदे प्रमाणाभावाल्लाद्यवमितिवाच्यं प्रत्यक्षादि विद्धस्य द्रष्टा- मभेदस्योंपाधिकत्व सद्विलक्षणत्व कल्पनायां द्वयोरप्रतीतिविषयस्व कल्पनाया ममतिपत्रैक्य कल्पनायां प्रत्यह महंकारस्य विनश्वरत्वेन प्रतिजीव मनन्ताहमर्थकल्पनायामेवच गौरवात | नच दुःखाभये मुमुक्ष्वभिलषित निरतिशय सुखासम्भवान्मोक्षार्थ प्रवृत्त्यनुपपत्तिस्तर्कः प्रमाणबलात कालविशेषे तदुपपत्तेः । वैषयिक सुखाश्रये तत्रैव निरतिशय दुःखाश्रयत्ववत् रागद्वेषादिवदेकाश्रयत्वाविरोधाच्च । दुखोच्छे दार्थ प्रवृत्तिरप्युपपद्यते, आत्मस्वरूपे विद्यमानएव तदपरिणामभूतस्य दुःखस्योच्छेद संभवात् । मनसउपादानत्वं त्वसिद्धमेव । नच हेतुच्छिति रपि बाधिका, अहमर्थस्य स्वसमवेतजन्यज्ञानविषयत्वाद तत्राव्याप्य वृत्तित्वाभावे बाधकाभावाद किंच सूक्ष्मवस्तु संयोगा देव स्थूलोत्पत्तिस्वयापि धाच्या, तत्राप्यarathiकारे ऽनवस्थाप्रसंगाव तमसंयोगो व्याप्यवृत्तिः कथं चिदव्याप्यवृत्तिर्वास्वीकर्त्तव्यः । सत्रि- कर्षाजन्यस्यापि त्वन्मते शाब्दप्रत्यक्षवदनुभवथ लेन प्रत्यक्षrate- पत्तेः । किंच भांजानामीत्यहमर्थविषयकतया नुभूयमानं ज्ञानं नचे तन्यस्वरूपं तस्याहमर्थानाश्रितत्वात् ; नाप्यहमाकार वृत्य वच्छिन्न चै. वन्यं, क्लृप्तकारणाभावेन त्वदुक्तरीत्या तदसम्भवात् । नच साइतिर्न ज्ञानमिति वाच्यं, जामामीत्यनुभव विरोधात् । क्ऌप्तकारणाभावेन व्यव- हारासिद्धिप्रसंगाच । नापि घटादि वृत्यवच्छित्रचैतन्यं, मामहं जाना मीति विषयत्वानुभव विरोधात् । तत्सन्निकर्षाजन्यत्वेन तद्विषयत्वासम्भ- वात् । विषयत्वाननुभवे व मानाभावेन दृश्यत्वहेत्वसिद्धेः । यच्च जीवस्य स्वप्ने श्रयमाणोविलयः अहमभिमान गोश्वरोपाधि पादेव वाच्यइति । वन्न, अहमभिमानविषय शरीरनाशेषि जीवनाशाच्य [१६. वा] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ११९ पदेशात् । असो” नाद खल्वयमेवं संप्रत्यात्मानं ज्ञानात्यथमहमस्मि " इत्यु कदेवत्वाच्चभिमानाभावोपपादक धर्मभूत ज्ञानसंकोषावस्थाया एव वि. वक्षासम्भवेन्तःकरणस्याहमर्थस्व बाधकत्वासिद्धेः । यच्च सुषुप्तावद्दमर्थवत्वे सःप्रकाशेतेति तन्त्र, इष्टत्वात् । नन्वाहमित्यभि मन्यमानवास्वा खमिति परामर्शप्रसंगः, आत्मस्वरूपस्य स्वप्रकाशत्वेपि स्वस्यैवाभिमविरूपत्वेन तदाश्रयत्वाभावात् । नन्वाहमित्यभिमति नासमिति परामर्शप्रसंगः, ज्ञानत्वस्य स्वरूपाप्रकाश्यत्वात् : अह नवप्रकारकत्वस्य स्वप्रकाश्यत्वाच्च । भहमर्थस्तु परामृश्यते अहमस्वाप्तमिति । अतस्तस्वरव मावश्यकं । अहमेव पूर्व सुप्तइति प्रत्यभिज्ञाविरोधाच्च । नच चैतन्य स्वरू पहय खत्वात् तदुपपत्तिः, तावन्मात्रस्या हमर्थत्वाभावाद । नच जातिवि- वयाप्रत्यभिज्ञा, पुरुषान्तरेपि तथा प्रत्यभिज्ञाप्रसंगात् । नापि भ्रमः, बाध काभावात् । अनेनाहमर्थेन पूर्वाहमर्थस्या ननुभवेन संस्काराभावेन भ्रमासम्भवाच । किंन्चानुभवस्मरणयोः वैधिकरण्यं, कृतहानादि प्रसंगश्च । नच सूक्ष्मरूपेण परिहारः, संस्कारधर्मादेः पूर्वाहंकारगुणत्वे तद्वि कारद्रव्यत्वे च तद्विनाशेविनाशात । नन्वेक मेवान्तःकरण इव्यं क्रमेण स्थूलसूक्ष्मावस्थे आपद्यतइति द्रव्यैक्यानाति प्रसंगलेशोपि, स्थ- छावस्थस्या हमर्थत्वान सुषुप्तावहमर्थाभाव प्रसंगश्वेतिचेन्न:- स्वरूपविषयत्वासम्भवेन कथंचि निर्वदणीयाया व्यश्रुतेर्लाघवेन सम्प्रतिपन जन्यज्ञानविषयत्वोपपत्ता कतःकरण ल्पनाया अनुपपन्नत्वेन निरुक्तमक्रियायां कल्पकाभावात किंच " वयथाशकुनि स्सूत्रेण प्रबद्धो दिशंदिशं पतित्वान्य त्रायतनं मढढध्वाबन्धन मेवोपाश्रयते एवमेव खलुसोम्येतन्मनोदिशं दिशं पतित्वा न्यत्रायतनमलब्ध्वा प्राणमेवोपाश्रयते प्राणबन्धनं हिसोम्यमनः " इति मनसो व्यापारोपरममात्रं श्रयते । अविद्यावच्छिन्नस्यैवानुभवः परामर्शश्चेति पक्षेच देवदसानुभूतस्य यज्ञदत्तेनस्मरणप्रसंग: । रूपपरयक यच्च सुखाभिव्यक्तयेस्वापे प्रवृतिः अहंकारात्मवादे रात्रयुज्यत इति । तत्र, स्वापजन्य सुखांगलाघवाद्यर्थं स्वापे प्रवृतिसम्भवात् । જ शाखमुक्तावळी । किंच अभिव्यक्तिने प्रकाशमानं, तस्यनित्यसिद्धत्वात् । नाध्य विद्यानिवृत्तिः, ज्ञानसाध्याया स्वस्याः स्वापासाध्यावात् । यस्तु सुखमहमस्वा समिति परामर्शः परस्यानुपपन्नइति । तन्त्र, परामर्शा लिद्धेः । सुखविशिष्टाहमर्थस्येदानी मनुभवात्स्वापस्यानुमा नात् । तस्मिन्प्रकाशमानेष्य प्रकाशमानत्वादिति हेतुरप्यसिद्धः । यथाचाह मिस्यभिमन्यमानएवास्वाप्तमिति परामर्शस्तथोक्तम् । प्रत्यक्षवाधितानि चानुमानानि, दुःखाद्याश्रयस्य तद्दष्ट्रभदानु भवात् चैतन्य तादात्म्यारोपात् तदुपपत्तिः, तथासति मामहं जानामीति अहं ममहशिरित्येव स्यात् । बाधकाभावाच न भ्रमः नच दुःखिनो ममात्मेति प्रत्क्षं तद्दष्टृकस्य दुःखादे रतद्धर्मवनि- यमतर्क सहकृतं बाधकम् अप्रयोजकत्वेन नियमासिद्धेः । नस्यात्, fear प्रतोति alfaarai वैदिकानां वा ? नायः लौकि कानां हि आत्माहविनचा ज्ञानाद्याश्रयतयावा प्रतीयते । नच ममाहमिति वा ममज्ञानीतिवा प्रतीतिरस्ति । न द्वितीयः, शास्त्रतो देहातिरिक्त तदधि धात्रात्मज्ञाने सति अनाथ विद्यावशात देहे अपरोक्षतोह भ्रमस्य विद्यमान तया शरीरसम्बंधित्वेनैव तदुपपत्तेः । दुःखस्यापि शरीरेड्यासात् दुःखिनो ममामते प्रतीत्युपपत्तिः । अन्यथा हमर्थसम्बंधितयैव प्रतीतौ केन रूपेणात्मा प्रतीयते? नतावदहंत्वेन ज्ञानिखेन वेत्युक्तं । ममसाक्षी स्यादिस्वच्छा कल्पित ज्ञानंतु न प्रमाणं । नचा तुमानेन बाधः तकोणा निरासात् । तस्मादबाधित प्रत्यक्षबाधितान्यनुमानानि । किंश्चादमनुभव विषयः स्व द्रष्टा, ज्ञानाश्रयत्वाद, व्यतिरकण घटवदिति नचा प्रयोजकता, अहमर्थस्य द्रष्टभेदे ईश्वरस्याई बुद्ध्यभावप्रसंगात् । श्रयतेच " हंताहमिमास्ति स्त्र” इत्यादिना । स्मयते व " अहं कृत्स्नस्य जगत " इत्यादि । किंच " आत्मानं चे द्विजानीयामहमस्मीति पुरुषः । [२६ - वा] शतदूषणी चण्डमारुतसंहिता । वस्तुन्येवेदमंशः परकीयानुमाना दृश्यत इति चेत् ? तहिं तत्रैवेद प्रत्यय गोचरे प्रत्यगंशोपि सिद्ध इति तद्वदेव घटादिष्वपि तत्क ल्पनाप्रसंग: । नात्र परात्मनीद मंशः प्रतीयते, अपित्वेकमेव व स्वंशभेद मन्तरेणापि प्रतिसम्बन्धिभेदेना हन्त्वेदत्वाभ्यां प्रकाशत इति चेन्न ; अहमर्थप्रकाशे प्येकस्यैव पुत्रत्वेन पितृत्वेन प्रतीतित्रत् इदमंशभानप्रसंगात् । तत्रापि कदाचिदय महमस्मीति प्रतिभातीति चेन्न:- देवोह मित्यादिषु देवादिशब्दवत् विशेषणविवक्षया तत्रेदं शब्दप्रयोगात् । तस्य चास्यास्माभिरपि परत्वाभ्युपगमात् । प्रतिसम्बन्धिनिरूप्योहमर्थो न स्वरूपं भवितुमर्हतीति चेन्न; - पुत्रा दिष्वपि तत्प्रसंगात् । प्रतिसम्बन्धिनिरपेक्षं मनुष्यत्वाद्याकारान्तरं दृश्यते, अतस्तत्र न दोष इति चेन्न ;- अत्रापि वस्तुत्वचेतनत्वाद्याकारान्तरसिद्धेः । नन्वहं शब्दप्रत्यभिज्ञाना दहंकार एवाहमर्थ इति निश्चीयते, सच क्षेत्रान्तर्भूतो भगवता परिगणितः, " महाभूतान्यहंकारो बुद्धि व्यक्त मेवन्च” इत्यारभ्य “एतत्क्षेत्र” मिति वचनात्, “निर्ममो निरहंकार’ इत्यादिषु च यतया यमुपदिश्यते, अतो नात्मा भवितुमर्हतीति । तद सत्, बुद्धिशब्दप्रत्यभिज्ञानेन भवदभिमतसंविदोपि बुद्धिपर्यायवाच्य महत्तत्वानतिरेकप्रसंगात् । अध्यवसायाख्यकार्योपकरणत्वमात्रेण तत्र बुद्धिशब्द इति चेत् ? तर्हि अनात्मनि देहे अहमभिमानाख्यकार्यकर- तया त्राप्यहंकारशब्द इति भाव्यम् । अहम्भावान्तरहेतुत्वं न शब्द शक्त्या प्रतीयत इति चेन्नः- अभूततद्भावार्थच्चिप्रत्यय मुत्पाद्य व्यु त्पत्त्या तदुपपत्तेः । क्षेत्रान्तर्भावपरिगणनं तु बुद्धे रष्यविशिष्टमिति । सं- विदोपि क्षेत्रकुक्षिनिक्षिपे नैरात्म्यवादप्रसंगः, समाधि व समान एव । निरहंकार इत्यादिषु गर्वपर्यायोहंकार उत्कृष्टजनावमानहेतुत्वा दनर्थ हेतुरिति हेयतयोपदिश्यते; न पुन रहमर्थोऽहंकारतत्वं वा, तयो रुपाधि मन्तरेणानर्थहेतुत्वाभावात् । तथाचसत्य पाधे व हेयत्वापत्तेः । नचा हंभावः स्वरूपेणत्यक्तुं शक्यः, त्यागबुद्धावपि तदनुप्रवेशात् । सुषुप्ति २३२ शास्त्रमुक्तावळी । मूर्च्छांदिषु तत्त्यागाभ्युपगमेपि नासौ स्वशक्त्या, दैवादापन्नत्वात् । अहं भावस्य चोपादेयत्वमेव श्रुत्या प्रतीयते " अथातोहंकारादेशः, अहमेवा त्वं धस्ता दह मुपरिष्टात् “,” वा अह मस्मि भगवो देवते अहंवैत्वमसि भगवो देवते तवोहं सोसौ योसौ सोह” मित्यादिषु । “तत्वमसि " निरू पणे चैषा मबाधितं सामानाधिकरण्य मनुसन्धेय मिति सिद्धमनारो पितज्ञातृत्वविशिष्टोहमर्थ एवात्मेति ॥ इति श्रीकवितार्किक सिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेकटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्या कृतिषु शतद्र्षण्यां अहमर्थात्मत्वसमर्थन भंगवादः षडूविंशः । किमहं कस्पकामाथ किमर्थमनु संचरेदि " ति निष्कृष्टात्मविषयकं ज्ञानमहत्वप्रकारतयामिलपन्तीश्रुतिः अहमर्थस्थानात्मत्वे विरुद्धयते । “आत्मन्येष न दोषाय शब्दोहमितियो द्विज । अनात्मन्यात्मविज्ञानं शब्दोषा स्वान्तिलक्षण” इति स्मृतिश्च । तत्रहि दोषत्थं भ्रान्ततापादकत्वं, उत्तरत्र भ्रान्तिलक्षण इत्युक्तत्वra | शब्दोदमित्यत्र बुद्धिरविवक्षिता, उत्तरत्रात्म विज्ञानमिरयुक्तत्वात् । साच बुद्धिरहमिति शब्दसमानविषया अहमिति बुद्धिरेव | सैयोत्तरत्रात्मविज्ञानमित्युच्यतइति स्वरसतः प्रतीयते । विरजा विपाप्माभूयासं "” ब्रह्मलोक मभिसम्भवानी " ति अहमर्थ सम्बन्धितया मुक्तिरप्यभिलप्यते । येोहं बाल्येपितरावन्वभूवं सोहं पुत्राननुभवामीति प्रत्यभि ज्ञानविरोधाच । नव चैतन्यस्वरूपेक्षा स्थूछावस्था, अन्तःकरणकवळितस्यैवाहमर्थत्वात् । नन्व जातिविषया प्रत्य भिट्टा, सएवा इनतसोन्यइति प्रतीतेः । न भ्रान्तिः बाधकाभावात् । इति श्री चण्डमारुते महमर्थात्मसमर्थन भंगः षड्विंश स्कन्धः ॥ [ ९७-त्रा ] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । श्रीरस्तु । श्रीमते रामानुजाय नमः । अथ सप्तविंशो वादः । १३३ तमाश्रये यस्त्यिहचेतनानामेकोबहूनां विदधाति कामान् । शक्तिःपरायस्य समस्त सृतिः स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिय च ॥ यदाहुः ज्ञातृत्वादिप्रकाशोभ्रान्तिः देहात्माभिमानत्रतएव जाय- मानप्रकाशत्वात्, स्थूलोऽहमित्यादि प्रतीति वदिति । तदसत् हेत्वसिद्धेः । नहीश्वरस्य योगिनां मुक्तानांचा देहात्मभ्रमः, नच तेषां ज्ञातृत्वादिकं नप्रकाशते । यथा परंब्रह्मैव संकल्पयति- ‘हन्ताहमिमास्तिस्रो देवता’ इत्यादि । अस्तिच ‘वेदाहं समतीतानी’ त्यादि भगवद्गीतावाक्यशतम् । तथा “तद्वै तत्पश्यन ऋषिर्वामदेवः प्रतिपेदे अहंमनुरभवं सूर्यश्च ११ " सर्वहपश्यः + ( ज्ञातृत्वादीति ) अहं जानामीत्यादिव्यवहारहेतुभूतः प्रकाशः पक्षतया विवक्षितः, बेनान्तःकरणगततया ज्ञातृत्वादिगोचर ईश्वरज्ञा- ने नांशतो बाधः । आदिपदेन कर्तुत्वादिपरिग्रहः । अंशत सिद्ध साधनस्य दोषत्वपक्षे देहाविषयत्वेन विशेषणीयं ( भ्रान्तिरिति ) अत्र विशेष्यावृत्तिप्रकारकत्व विवक्षितं, न मिथ्यात्वं कर्तृत्वादेरात्मन्यौ पाधिकत्वस्य सिसाघायेषितत्वात् ( देहेति ) देहात्माभिमानक्षण एव जायमानत्वविवक्षायां तत्क्षणे जायमानस्य तदभित्रतयासिद्धता- धनं, कदाचिद्देहात्मभ्रमवतो जायमानत्वं विवक्षिते अविद्यानिवर्तक सरमज्ञाने व्यभिचार इति वेनः - देहात्मभ्रमप्रवाहाधिकरणकाळ एव जायमानत्वस्य विवक्षितत्वात् । एवकारोघटादिज्ञान व्यभिचारवारणाय (सदसदिति ) इदानीन्तन घटज्ञाने व्यभिचारादितिभावः । देहात्माभिमान शून्य असम्भाष्यमानत्व विवक्षायां दोषमाह ( हेत्वसिद्धेशिने) चरमब्रह्म साक्षात्कारे व्यभिचारानुद्धारश्च द्रष्टव्यः । असिद्धिमुपपादयति ( न- होति ) देहात्माभिमानोच्छेदवस्य सम्भाव्यमानत्वं विवक्षितं, अतोनोक्त दोषइत्यत्राह ( चागिनामिति ) ( सर्वहेति ) अन्याश्रुत्या मुक्तस्यज्ञातृत्व :२३४ शाखमुक्तावळी । पश्यती” त्यादिभि योगिनां मुक्तानांचा हन्त्व ज्ञातृत्वादिप्रतिपत्तिः । अन्यथा संवित्स्वरूपप्रतिभानस्यापि भ्रान्तित्वप्रसंग | देहात्म भ्रमनिवृत्तावपि तत्प्रतिभासो स्तीतिचेत् ! कुतः ? श्रुतेरिति चेत् ! तुल्यम् । किंच ज्ञातृत्वाव- भास निरधिष्ठानस्साधिष्ठानोवा? नाद्यः, अपसिद्धान्तात् । न द्वितीयः, संवेदधिष्ठान तत्सामानाधिकरण्येनानुभवितुः ज्ञातृत्वंज्ञानमिति प्रकाश प्रसंगात्; इदं रजतमिति शुक्तिसामानाधिकरण्येनेव रजतस्य । अधि ष्ठानांतरस्यतु परमार्थस्यानभ्युपगमात् अपरमार्थस्याप्यन्तत संविदधि ष्ठानत्वेनोक्तदोषानपायात् । दर्पणादिषु व्यधिकरणतयामुखाद्यध्यास स्तहिं कथमितिचेन्न;- उक्तोत्तरत्वात् । तत्रहि परमार्थभूते दर्पणे मुख देशमध्यस्यते । तत्रच सामानाधिकरण्यमस्त्येव । किच सत्यस्य , सिद्धे स्वत्समानाधिकरणमहंत्वमपि सिद्धमेव, सर्व पश्यतीति तद्विष- यकदर्शनविद्धे रहेजानामीतिप्रतीते स्सिद्धिरित्यर्थः ( अन्यथेति ) असि भावइत्यर्थः (श्रुतेरिति ) स्वप्रकाश नित्यत्वादि श्रुतिभिः (तुल्यमिति) उक्त श्रुतिमिरहमन्नमित्यादि श्रुतिभिश्चेत्यर्थः ( तत्सामानाधिकरण्येनेति ) तच्छन्दोज्ञातृत्वपरः, अनुभवितुः चिद्रूपस्यात्मन इत्यर्थः । किं ज्ञानत्वेन प्रतीतेऽभ्यासः, उत स्वरूपतः ? आद्येज्ञातृत्वं ज्ञानमिति प्रतीति प्रसं- गादित्यर्थः । द्विदीयेज्ञातृत्वमिति निरधिकरणतया भालेतेतिभावः । संविदोग्य दधिष्ठानं चेन्त्रदोषहत्यत्राह ( अधिष्ठानान्तरस्येति ) उक्तदोषे सति सदिदंरजतमिति रजतस्यवतेवात्रापि स्वाधिष्ठानाधिष्ठान संविदा- सामानाधिकरण्या पूर्ववत् ज्ञातृत्वं ज्ञानमिति प्रकाशमसंगादित्यर्थः । दर्पणादिष्वि " ति अध्यस्तस्याधिष्टानगततथा प्रतीतिमात्रे दृष्टान्त तयोक्तं, ननुमतिबिंबांव, ततश्च ज्ञातृत्वात्वयो स्संविद्यद्धयासादहं ज्ञातेति साश्रयतया प्रतीतिरुपपद्यतइत्यर्थः । किंमुखमध्यस्यते, उत सुखसंसर्गइति विकल्पमभिप्रेत्याद्ये दोषमाह ( सत्यस्येति ) ज्ञातृत्वा 話 [२७-वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । * दर्पणस्याधिकरणत्वं मुखस्य चारोपितस्याधेयत्वं पश्यामः, अऋतु सत्य तयाभ्युपेताया संविदएव मुखत्रदारोपितत्वाभिमतो हमर्थ एवाधिकरणतया प्रतीयते । एवं मुखदर्पण संसर्गाध्यासपक्षेप्यधिकरणसत्यत्वादसिद्धिः । ननु दर्पणे मुख देशत्वारोपः मुखेवा दर्पणदेशित्वारोपः, एव मत्रापि संविद्यहमर्थदेशित्वारोपइति कःपक्षपातः, यथा संप्रतिपन्नस्य देव । दत्तस्य गन्धर्वनगरदेशित्वारोपइति चेन्न ;- सामग्रीसम्भत्रा सम्भवाभ्यां विशे प्रात् । तत्रहि दर्पणप्रतिहतप्रतिस्रोतः प्रवृत्त नयनालोकेन देशवियुक्त मुखमात्रग्रहणे ऽ नुकूलस्रोतसाच दर्पणदेशे गृह्यमाणे देशत्वादिसाम्या न्मुख देश भेदाग्रहणाच्च सुखदेशत्वारोपसम्भवः, मुखेच यत्किंचिदेशव र्तिनि दर्पणदेशवृत्तिवस्त्वन्तरेण देशित्वादिसाम्यात् अन्यदेशवृत्तित्वाग्रहाच्च दर्पणदेशित्वारोपः, अत्रतु संविदिनिर्विशेषायां देश्यन्तरसाम्यासम्भवात्त दाग्रहासम्भवाञ्च कथमहमर्थ देशित्वाच्यासः । अहमर्थे तर्हि संविदेश त्वाध्यासइति चेन्न ; - तदध्यस्तस्य अहमर्थस्य तत्सामानाधिकरण्य प्र तीतियोग्यस्य रजते शुक्तिदेशत्वाध्यासव तदनुपपत्तेः । मणिप्रभावि- व्यासोऽहंज्ञानामीतिप्रतीतः, तत्र च ज्ञानमेवाधेयतया अहमर्थपवाधि करणतया प्रतीयते तच्च नोपपद्यतइत्यर्थः द्वितीये दोषमाह ( मुखदर्पणेति ) ( सत्यत्वादिति ) अहमर्थरूपं सदेवाद्वि- तीयमिति सविदोमिथ्यात्वं स्यादित्यर्थः । नन्वन्यतरस्मिन् अन्यतरा - ध्यासे नतयो स्वत्यत्वमिथ्यात्वनियमः, दर्पणमुखयो स्वत्यत्वादितिशंकते ( नन्विति ) तथाप्यधिकरणस्य सत्यत्वंस्या दित्याशंक्याधिकरण मिथ्यात्वे दृष्टान्तमाह ( यथेति ) ( तदभ्यस्तस्येति ) अहमर्थदेशित्वा- रोपपक्षेप्ययदोषोबोद्धव्यः । ननुमणिप्रभायां समभाकमण्यारोपे प्रभाया यथाधिष्टात्वतीति मणिगत्तत्वप्रतीतिश्च तद्रवज्ञातृत्वविशिष्टस्या हमर्थस्य संविद्यध्याहार संविदभेदप्रतीतिः संविदाश्रयत्व प्रतीतिश्चेति शंकते ( मणिप्रभेति ) मणीप्रभानारोप्यते, स्वतस्तमभाक एवमणिः स्वतस्तमभाकएवमणिः २३६ शास्त्रमुक्तावळी । यस प्रभाकमण्यारोपवत्सर्व मुपपन्नमिति चेन्न;- प्रभाश्रयस्य परमार्थमणे सम्प्रतिपन्नत्वेन तस्य तत्प्रभायां तत्साम्यादिभिरारोपस्योपपत्तेः । अत्रापि यदि ज्ञानाश्रयस्सत्यइष्यते ज्ञानस्यसत्यं साधर्म्य, तदा तद्धर्मे ज्ञाने कुतश्चित्तदारोपस्सम्भवतीति शंक्येत । नच तत्साधम्र्म्येपितस्य संभवः, प्रभावद्धर्मभूतस्य ज्ञानस्य धर्मिणमन्तरेण कदाचिदपि प्रकाशासंभवात् ॥ धर्मधर्मिभावनतुप्रतीतौ धर्मेधम्र्म्मारोपासम्भवात् गमनेगन्तृत्वारोपवत्तद सम्भवः । नहि मणिधर्मतयैव प्रतीतायां प्रभायां मणिबुद्धिसम्भवः । स्फटिकरागायःपिण्डौष्ण्यादिवत्संविद्यपि तच्छायापत्तितः संसर्गतोवा ज्ञातृत्वमस्त्वितिचेन्न; जपाकुसुमवयादे वस्तवरागौष्ण्ययोगेन तच्छा- यापत्तिसंसर्गाभ्यां तद्गुणकत्वेन प्रतीत्युपपत्तेः, अत्रतु संविद्यहंकारेच वास्त यज्ञातृत्वा नभ्युपगमात्; अवास्तवज्ञातृत्वच्छायापत्त्यादा वन्योन्याश्रयाः नवस्थादिदोषात् । इप्तिमात्रत्वच्छायापत्यादौ इप्तिमन्त्रत्व प्रतिभासप्रसं- प्रभायामारोप्यते, अहमर्थस्यतु संविदनाश्रयत्वात्तत्र संविदाप्यतइति वाच्यम् तथाचाहमर्थस्य संविदभेदारोपोनस्यादिति पूर्वोक्तदोषस्तद वस्पइत्यर्थः । साधर्म्यांगीकारेपि दोषमाह ( नवेति ) प्रभा यधा मनि धर्मतया प्रत्यक्षसिद्धा तथाज्ञानमप्यहमर्थधर्मतया प्रत्यक्षसिद्धं, त यदिधर्मिणमन्तरेण कदाचित्प्रतीयेत तदा तथाभासमानेध्यासइति शक्येत, न धर्मिणमन्तरेण कदाचित् ज्ञानस्यप्रतीतिरस्तीत्यर्थः । भौपाधिकभ्रमत्वात्रसाधयपिक्षेतिशंकते ( स्फटिकेसि ) यथासंख्यं विवक्षितम् । अत्रद्वितीय संविग्रहणं दृष्टान्तार्थ (अन्योन्याश्रयेष्टि ) संविदिज्ञातृत्व महंकारच्छायापत्या, अहंकारेत तादृशसंविच्छायाप- स्पेत्यन्योन्याश्रयः | अहंकारयद्यन्यच्छायापत्या ज्ञातृत्वं तदातहिम- ब्रपि अन्यछायापत्येत्य नवस्थेत्यर्थः । ननु न ज्ञातृत्वविशिष्टस्यच्छायापत्तिः, येनान्योन्याश्रयस्स्थात, किंतुज्ञप्तिगतस्य इंप्तिमात्रत्वस्याहमर्थे छायापतिः, तथाचाहमर्थस्य ज्ञानत्वे सिद्धतस्य संविदिच्छाया पत्या संविदज्ञानाश्रयश्व प्रतीति संभवइत्याशंक्य, स्वमप्यहमर्थे ज्ञातृत्वभानंनस्यात, भहंज्ञानमित्येव आनंस्यादित्याह (ज्ञप्तिमाषत्वेति ) आदिशन्देन छायापतिलब्धज्ञानताका- [ २७ वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । २३७ गाच्च । अहंकारवृत्तिविशेषेऽनुभवस्य छायापत्त्या ज्ञातृत्वप्रकाशइति चेन्न;- शब्दगन्धरसादीनां कीदृशी प्रतिविम्बते’ तिन्यायेन नीरूपस्य च्छाया पत्त्ययोगात् । भेदाप्रहमूलभ्रमस्यापि निर्विशेषे दुर्निर्वहत्वस्यान्यत्र प्रपंचि तत्वात् । उभयत्रासिद्धमपि चूर्णहरिद्रा संसर्गजरागवत् ज्ञातृत्वंप्रकाशत इति चेन्न तथा सति वास्तवज्ञातृत्वप्रसंगात । आगन्तुक चैतन्यवादावतार स्त्वधिकः, लोकायतवादावतारोवा । तेह्येवमाहु:- ‘पृथिव्यप्तेजोवायव एव तत्वानि, तेभ्यश्चैतन्यं किण्वादिम्योमदशक्तिव’ दिति । ननु च ज्ञातृत्वोत्पत्त्य भ्युपगमे स्यादिदं चोद्यं, न पुनरध्यासे । तथाहि क्रियाशक्तिमा नहंकारो व्यंजक स्वभावत्वातु दर्पणइव स्वनिष्ठतया मुखं स्वकियात्मनानुभूति मभिव्यनक्ति, तत एव जानामीति भ्रमइति । तदपिमन्दं, नित्यप्रका- शस्यानुभवस्या भिव्यक्तिनैरपेक्ष्यात् : अपेक्षायामपि जडस्याहंकारस्य संविदइव साक्षाद्वयंजकत्वाभावात् । इन्द्रियादिवद्वयंजकत्वा भ्युपगमेकि तज्जन्यज्ञानान्तरानभ्युपगमेन तदसिद्धेः । ज्ञानान्तराध्यासस्य त्वद्यापि कारस्य संविदिच्छायापति विवक्षिता । ननु अन्तःकरण- तिविशेषे अनुभवस्य छायापत्तिः, तस्यच रक्तः स्फटिकहस्यच प्रतिबिंबितरक्तद्रव्यस्य स्फटिकेनेव वृत्यभेदेन प्रतीता हमर्थस्य ज्ञातृत्वसति तदमेदाभ्यासादात्मनो ज्ञातृत्वोपपत्तिरिति शंकते ( अहं- कारेति ) ( नीरूपस्येति ) नीरूपद्रव्यस्येत्यर्थः ( आगन्तुकेति ) ज्ञातृ स्वंहि ज्ञानमेव, तथा व जन्य ज्ञानांगीकारा दपसिद्धान्त इति भावः । क्रियाशक्तिमान् ” – क्रियात्मनाभि व्यंजनशक्तिमान् । अभिव्यक्त स्थापि सौरालोकस्य करतळाभिव्यंग्यत्वं दृश्यतइत्यत्राह ( अपेक्षाया- मपीति) (संविदइवेति) व्यवहारानुगुण्यरूप प्राकटयापादनाभावादित्यर्थः ( अभ्युपगमेपीति ) दोष इति शेषः । तमेवोपपादयति ( तज्जन्येति ) आध्यासिकज्ञानहेतुतया इन्द्रियवद्वयंजकत्व लुपपद्यतइत्यत्राह (ज्ञानान्त- देति ) अन्तःकरणे ज्ञानाध्यास एव हीदानी चिनयते, तत्सिद्धङ्घर्थ व १३८ शास्त्रमुक्तावली । i निरूप्यमाणत्वात् । तज्जन्यज्ञानविषयतया घटादेखि संविदोपि खदु- क्तप्रक रेणाननुभूतिल मिथ्यात्वादिप्रसंगाच्च । किंच किमनभिव्यक्तस्यैवा हंकारस्या नुभूति व्यंजकत्वं, उताभिव्यक्तस्यवा नाद्यः, सत्याकारत्वेना. नारोपित प्रसंगात् । न द्वितीयः, संविदभिव्यक्तिमन्तरेण तदनभिव्यक्तेः । अनभिव्यक्तायाश्च संविदोत्र्यंजकत्वे स्वयं प्रकाशत्वादि परित्याग प्रसंगात् । तदभिव्यक्तितः पश्चादभिव्यक्तस्याहंकारस्यं तदभिव्यक्ति प्रति करण त्वेविरोधात्, तादधीन्यादिप्रसंगाच्च । पूर्वाभिव्यक्तस्याप्यनुभवस्य तद्वयंग्ये नैवाहंकारेणत्रिशदव्यक्तिस्साध्यते, रविकरव्यंग्येन करतलेन पूर्वव्यक रविकरविशदीकरण वदितिचेन्न; - निद्धर्मके निरंशे स्वप्रकाशे वैशया सम्भवस्यान्यत्रोक्तेः । रविकरेतु सधर्मकेसावयवे स्फुटास्फुटभावाद्युपपत्तेः । नच तत्रकरतलेन तद्विशदीकरणं, करतल प्रतिहतिवशाद्बहुळीभूतस्या लोकस्य सेतुसंरुद्धस्रोतसइव स्वयमेव बहुळतयोपलम्भान् । नच तत्र निरोधएव नास्तीति वक्तुं शक्यं, तिरोधानवैयर्थ्यादिप्रसंगात् । नच निरोधेऽपि बाहुल्यं नास्तीतिशंकनीयं, प्रतीपस्रोतसातत्सिद्धेः । तच्च दर्पणादिप्रतिफलितरविकिरणे गर्भगेहान्धकार निरसनादिषु सिद्धं । अन्तःकरणस्याभि व्यंजकत्वाय ज्ञानान्तरस्याध्यास उच्यते, अयंचोप पादकाध्यास उपपाद्याध्याववदेवासिद्ध इत्यर्थः ( सत्येति ) मिथ्या- वस्तुनः प्रतीतिव्याप्तत्वादित्यर्थः । किमनभिव्यक्ता संविदन्तःकरण मभिव्यनन्ति, उत्ताभिव्यक्ता, आद्येदोषमाह ( अनभिव्यक्ताया इति ) द्वितीये संविदोभिव्यक्ति रन्तःकरणेनैवेत्य न्योन्याश्रय इत्यत्राह ( तदभि व्यक्तितइति ) ( तादधीन्येति ) अन्यानपेक्षत्वरूप स्वप्रकाशत्वहानि प्रसंगइत्यर्थः । स्वप्रकाशेनैव संविदभिव्यक्ता तदभिव्यक्ताहंकारण प्रकाश्यत इति नान्योन्याश्रय इत्यत्राह ( पूर्वाभिव्यक्तस्येति ) किमति free धर्मप्रकाशो वैशद्यं, उतावयवयविशेष प्रकाशः, उत्तस्वरूपप्रकाशः; वितयस्याप्यसम्भवं पदत्रयेणाह ( निर्धमइत्यादिना ) ( रविकरेविति ) १२-७ वा शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । J २३९ ‘नच तावता करनलादुपरिष्टादपि बहुळोपलग्भप्रसंगः, मूलाग्रयोरालोकानां घनविरळभावस्य सर्वत्र दीपादिष्वप्युपलब्ध्या प्रतिहतालोकस्याप्यप्रवरळयो पपत्तेः । नच मात्रयापि पार्श्वलोकात् करतलो परितनस्या लोकस्य न वैषम्यं दृश्यतइतित्राच्यम्, सूक्ष्मस्य वैपम्यस्य दुर्ग्रहत्वात् । अन्यथा मध्यं दिन मार्ताण्डमण्डला लोकमध्यजाज्वल्यमान प्रदीपालेोकसन्निधाने तत्रत्या लोकमण्डलस्य बहुळतरत्वेन ग्रहणप्रसंगात् । नच करत - लप्रतिहतौ मूलेपितत्प्रसंग, उपलम्भव्यवस्थापयवा दुपलब्धियोग्य बाहुळ्यस्य । किञ्च यत्स्वनिष्ठतयाभिव्यक्ते. प्रयोजकंव्यञ्जकत्व तत्किज्ञानत्वं, उतज्ञानजनकल्यं, यद्वा इन्द्रियत्वं, उततदनुग्राहकलं, उततत्सम्बन्धहेतुत्वं यद्वा बोद्धबोध्ययोरन्यतरगत प्रतिबन्धनिराकर्तृत्वं, अथवा साख्यादिमते घटादिम्प्रतिदण्डादेरित्र स्वादतिरिक्तस्त्राभिमता- नुभूति प्रतिजनकत्वमेवेति । नाद्यः, असिद्धेः ; विरोधाच्च । उत्तरे कल्पास्सर्वेपि संविद। ज्ञानविषयत्वानभ्युपगमेनैव निरता: 1 विशेषतो पिब्रमः । न द्वितीयः, इन्द्रियादिभिरनैकान्त्यात् । न तृतीयः, असिद्धेः । अहंकारजन्मनामेकादशानामेवहीन्द्रियत्वं श्रूयते । न- चतुर्थः, अदृष्टेश्वरादिभि र्व्यभिचारात् । अत एव न पञ्चमः । इन्द्रियक्रियादिभिश्च व्यभिचारोविकः । न षष्ठः, शमदमादिभि दौ- पादिभिश्चानैकान्त्यात्; दर्पणादिदृष्टान्तस्य च साधनवैकल्यात् ।

श्रोतत्वविशेषस्या वयवविशेषस्य च प्रागभातस्य भानमस्तीत्यर्थः ( तद- नुग्राहकत्वमिति) दीपादिव दिन्द्रियानुग्राहकत्वं । “तत्सम्बन्धहेतुत्व”-दर्पणा दिवत् : इन्द्रियसम्बन्धहेतुत्वं ( विरोधादिति ) घटादिज्ञानस्य स्वनि- ष्ठतया वाद्यभिव्यंजकत्वा दर्शनादित्यर्थः (ज्ञानविषयत्वानभ्युपगमेनेति ) जन्यत्वानभ्युपगमेनेत्यपि द्रष्टव्यम् तेनचरमविकल्पनिरासः ( अत- एवेति ) अदृष्टेश्वरयोः कार्यमावहेतुत्वादितिभावः ( शमदमेति ) शमा- २४० शास्त्रमुक्तावली । नचाहंकारापनेयं किचिदनुभूतिविषयज्ञानो पत्तिप्रतिबन्धकं सम्भवति, बाह्यस्यान्धकारादेरिवान्तरस्य किल्बिषादेरप्य हंकारनिवर्त्यत्वाभावात् । अज्ञानस्यापि भावरूपस्याभावरूपस्य वा ज्ञानमात्रनिवर्त्यत्वात् । भवद- भिमताज्ञानस्य स्वरूपाश्रयविषयादि दुर्निरूपत्वस्यान्यत्र स्थापनात् । नच ज्ञानप्रागभाव स्तदुत्पत्तिप्रतिबन्धकः, प्रागभावस्य कैश्चित्कारण- त्वाम्युपगमाद ; अन्येषामपि कार्यस्य तन्निरसनरूपत्वेन कार्योत्पत्तेः प्रागभावानरसनापेक्षाया मात्माश्रयप्रसंगाव । किंच व्यञ्जकानां स्वनि- ष्ठतयाभिव्यंग्याभिव्यंजनस्वभावत्वे सौगत सौहार्द प्रकाशितम्भवति । अप्रामाण्यंवत इतिहि तैरंगीक्रियते । स्वतः प्रामाण्यभगेचा पौरुषेयी श्रुतिरपि न प्रमाणस्यात् । अथमन्यसे आत्मातावन्निर्विकारइति श्रुतिसिद्धम् तस्य च ज्ञातृत्वाभ्युपगमे विकारित्वप्रसंगः, ज्ञातृत्वं हि गन्तृत्ववत्क्रियाविशेषकर्तृ- स्वरूपत्वा द्विक्रियात्मकम् ; अतः कृतिशक्तिमतोन्तःकरणस्य सैव कृति श्चितिशक्तिरूपात्मसन्निधानेन ज्ञानरूपेवभातीति न क्वचिदपि तात्विकं ज्ञात्तृत्वं । प्रयोगश्च ज्ञातृत्वकर्तृत्वाहंत्वादिकं नात्मधर्मः, विक्रि यात्मकत्वात्, दृश्यत्वात्, दृश्यनिष्ठत्वात्, अहमर्थसमानाधिकरण तया प्रतीयमानत्वात् सम्प्रतिपन्नवत् । अत्रैवत्रिकारिद्रव्यस्थमिति वा साध्यम् । विप्रतिपन्नोहंप्रत्ययो नात्मगोचरः, दिर्बोद्धृगत कल्मषनिवर्तकः, दीपादिबोध्यगततिमिर निवर्तकः । असिद्धिमप्याह (नचाहंकारेति ) ( अभावरूस्येति ) प्रतियोग्यतिरिक्त निवृत्त्यभ्युपगमेनोक्तम् । अहंकारस्याभावरूपा ज्ञाननिवर्तकत्वपि न- प्रतिबन्धकत्वं प्रागभावस्या प्रतिबन्धकत्वादित्याह ( नचज्ञानेति ) ( कारणत्वेति ) कारणस्याप्रतिबन्धकत्वादितिभावः (अन्येषामिति) निरखन निवृत्तिः तथा च कारणीभूताभाव प्रतियोगित्वाभावात्र प्रतिबन्धकतेत्यर्थः ( किचेति ) व्यंजकस्य ज्ञानस्थस्वनिष्ठतया विषयाभिव्यजकस्थं सर्व ज्ञानामामाण्यापत्तिरितिभावः । इष्टापत्तिन्निराकरोति (स्वतः प्रामाण्येति ) [ २७-वा] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । अहंप्रत्ययत्वात्, देहाह म्प्रत्ययवदिति यद्वा आत्मावा ज्ञातृत्व आत्मत्वादित्यादिभिश्वेति । अत्र कर्तृत्वाहन्त्वादिरहितः, निर्विकारत्वात्, अन्तःकरणरूपहिंकारव्यतिरिक्त त्वात्, अजडत्वात्, प्रत्यक्त्वात ब्रमः, यथा निर्विकारत्वमात्मनश्श्रुति सिद्धं तथा ज्ञातृत्वमपि ततएव सिद्धं । * तथाहि “अथयोवेदेदं जिघ्राणीति स आत्मे” त्यादि, तथा “एहि द्रष्टाश्री ते”त्याद्यारभ्य“विज्ञानात्मापुरुष” इत्यादिभिरात्मनएव साक्षाज्ज्ञातृत्वं श्रूयते । निर्विकारश्रुतिविरोधात् भ्रान्तिसिद्धविषया ज्ञातृत्वश्रुतिरिति चेन्न ;- वि परिवर्तप्रसंगाव | निर्गुणनिरूपणेच विपयव्यवस्थाया निर्वहणद्रष्टव्यम् । कथं च ज्ञातृत्वस्य विकारात्मत्वं ! नतावन्मृत्पिण्डादिवत्स्वरूपान्य थाभावेन; तदसिद्धेः । नापि धात्वर्थयोगितामात्रेण, अस्ति भवतीत्यादियो नानुभूतेरपि विकारित्वप्रसंगात् । नित्यत्वादस्त्यादेर्भिकारत्वं नास्तीति चेन्न: – ज्ञातृत्वेपि समानत्वात् । ज्ञातृत्वस्य कादाचित्कतयोपलम्भा Cum अप्रामाण्यस्यस्वतस्त्वे प्रामाण्यं स्वतोनस्यात्, तथाच श्रुतेर्नस्वतः - प्रामाण्यं, अपौरुषेयत्वेन वक्तृगुणादपि नेतिप्रामाण्यमेव नस्यादित्यर्थः । (क्रियाविशेषे ति) क्रियाविशेषाश्रयत्व रूपत्वादित्यर्थः । (नक्कचिदिति) अन्तःकरणे आत्मनि वेत्यर्थः । ज्ञातृत्वकर्तृत्वयो विक्रियात्मकत्वं हेतुः । अन्यत्तावारणम् । ( अदमर्थेचि ) अहन्त्व_समानाधिकरणतया प्रतीयमानत्वादित्यर्थः । अहन्त्वानविरेकेयं हेतुः (संप्रतिपन्नवदिति) गन्तृत्व घटत्व देहत्वानि यथा योग्यंदृष्टान्तः (आत्मावेति) अवधनरहित इत्यपिसाध्यं विवक्षितम्, तद- भिप्रायेण द्वितीयहेतुव्यतिरिक्ता व्यतिरेकिणः । ज्ञातृत्वादिराहित्येसाध्ये द्वितीयहेतुरन्वयी, तत्राहंकारपदं स्वरूपकथनं । श्रवेरन्तः करणपरत्व शंकापनुत्तये विज्ञानात्मापुरुष इत्येतदुपारी (नतावदित्यादि) मृत्पिण्डस्य घटावस्थायां स्वरूपान्यथाभावा द्यथावस्य तहिकारत्वं तथा ज्ञातृत्वाच स्थायां पुरुषस्यान्यथाभावोनेति नतस्य विकारात्मत्वमित्यर्थः ( नापीति ) ज्ञाधात्वर्थयोगितामात्रेणेत्यर्थः ज्ञातृत्वदशायामात्मनः काक्षा चि auraयोगित्वं विकारित्वमित्याशयेन शकते ( नित्यत्वादिति ज्ञाल वे ज्ञानस्वरूपाश्रयत्वे ( ज्ञातुत्वस्येति ) जानाम्यज्ञाखियमितिकादाचि २४२ शास्त्रमुक्तावळी । उज्ञानंविकारइति चेन्न ;- अस्त्यादेरपि कादाचित्कतयोपलम्भात्तस्यादि विकारत्वप्रसंगात् । ज्ञाननित्यत्वश्रुत्यादिबला दस्त्यादे नविक्रियात्मत्वमि तिचेत् ? तर्हि ज्ञातृत्वमपि श्रुतिसिद्धमेव, यथा- " नविज्ञातुर्विज्ञातेर्विप रिलोपोविद्यत” इति । एवंचसति कर्मोपाधिक तत्तत्करणव्यापारद्वारकनिय तविषयज्ञान प्रकाशाप्रकाशा वपेक्ष्य उदयास्तमयव्यदेशः। उक्तचभगवता शौनकेनापि - “यथानक्रियते ज्योत्स्ना मलप्रक्षाळनान्मणेः । दोषप्रहाणा नज्ञानमात्मनः क्रियते तथा ॥ यथोदपानकरणात्क्रियते नजलाम्बरम् । सदेव नीयते व्यक्ति मसतरसम्भवः कुतः ॥ तथा हेयगुणध्वंसा दवबोधादयोगुणाः। प्रकाश्यन्ते नजन्यन्ते नित्याएवात्मनोहि ते ॥ " इति । एतेन ज्ञाननित्यत्वे नित्योपलम्भप्रसंग इति चोद्यमपि परिहृतम्, कर्मोंपाधिकसंकोचवशा तदप्रकाशात् । ज्ञानसंकोच विकासाभ्या मात्मनोविकारित्वमिति चेन्न;– साक्षात्तदाश्रयत्वाभावात् व्यवधानेन तदाश्रयत्ववचनस्य स्वरूपविषय निर्विकारश्रुत्यासह विरोधगन्धाभावात् । एवं च सति प्रत्यक्षकलहशान्ति रपिश्यात् । यच्च विक्रियात्मकत्वादित्याद्यनुमानतूलजालं, तत्रापि वाघानैकां त्यादि पवनदहनसंमूर्च्छनम् । बावस्ताव नित्यज्ञातृत्व प्रतिपादकश्रुत्यादि वशात्सर्वत्रसिद्धः । विशेषतश्च ब्रमः - विक्रियात्मकत्वादिति स्वरूपपरि णामविवक्षायामसिद्धिः 1 क्रियायोगमात्रादिविवक्षाया मस्त्यादिभि रनैकान्त्यं । दृश्यत्वा " न्नात्मधर्मइत्यस्य दूषणन्तु निर्विशेषत्व कतयोपलंभादित्यर्थः (ज्ञानमिति ) (अस्त्यादेरिति) अनुभूतिरासीदस्ति भवि व्यतीति कादाचित्कतथोपलम्भादित्यर्थः (ज्ञान नित्यत्वेति) कालस्यातीतादि रूपत्वा तत्तत्कालावच्छिन्नरूपेण सत्त्वस्याप्यतीतस्वादि व्यवहारादित्यर्थः (श्रुतिसिद्धमिति) नित्यतयेति शेषः । आत्मनोज्ञातृत्व विकारित्वप्रसंगइति तर्क दूषयित्वानुमानमपि दूषयति (यचेति) (नित्यज्ञातृत्वेति) औपाधिकरव व्यावृत्यर्थ नित्यपदम् । “ जानात्येषशय " मिति नित्यज्ञातृत्वप्रतिपादक श्रुतिः । " कर्तायोद्धे कर्ताबोद्धे " ति कर्तृत्वश्रुतिः । आत्मन्येष नदोषाय शब्दोहमिति योहिने " ति अहन्त्वाश्रयेप्रमाणं । ( क्रियायोगेति ) 44 २७-वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । २४३ निराकरणे ग्राह्यम् । दृश्यनिष्टत्वादित्ये तदप्यात्मनो दृश्यत्वसमर्थनेन परि हृतम् । यदि पुनर्द्रष्टृनिष्टत्वनिषेधे तात्पर्य तदा व्याघातः; नहि ज्ञातृत्वमेव ज्ञातृनिष्टन्नभवतीति सम्भावयामः । यच्चा हमर्थसमाना धिकरणतया प्रतीयमानत्वादिति, तदप्यात्मत्वेना नैकान्तिकम् । अस्ति हमात्मेत्यपि सामानाधिकरण्यम् । आत्मातावदस्ति, तस्यात्मत्वंनाम किमपि नास्तीति कुत्रनैिकान्त्यमितिचेत् ? तर्हि ज्ञातानाम कश्चिदस्ति ज्ञातृत्वंनाम किंचिन्नास्तीति परिभाष्य तत्पक्षीकारेण प्रयोगं परित्यज्य तूष्णीमास्त्र । एषुच ज्ञानमात्रात्मधर्मत्व निषेधे त्वप्रसिद्धविशेषणता । ज्ञानधर्मत्वमात्रनिषेधे ऽशतस्सिद्धसाधनता । ज्ञातृधर्मत्वनिषेधे स्ववच नविरोधापसिद्धान्तौ । विकारिद्रव्यस्थामिति साध्येत्यात्मनोपि शरीरसम्बन्धादि मात्र विकाराभ्युपगमेन सिद्धसाधनता। उत्पत्तिविनाशादि विकारिद्रव्यनिष्ठमिति साध्येपि बाधाप्रयोजकत्वादि रपरिहार्यः । क्रियापदं धात्वर्थपरं तच्च भावप्रधानम् | आदिशब्देनजन्यत्वंविवक्षितम् । 66 ,, अस्त्यादि " भिरित्यत्र संयोगादिविवक्षितम् ( आत्मनोहरयत्वसमर्थ नेनेति ) अप्रयोजकत्वं अस्यादिभि रनैकान्त्येचेतिभावः । प्रत्य क्त्वमात्मत्वमिति विवक्षायां दोषउक्तः, ज्ञातृत्वमात्मत्वमिति विवक्षितंबेद्वा धोपीत्याह ( यदिपुनरिति ) बाथमुपपादयति ( नहीति ) ( तहसि ) तथाचाश्रयासिद्धिरितिभावः ( अप्रसिद्धेति ) निर्धर्मका विद्धेरितिभावः ( अंशतइति) यत्किचिज्ज्ञानधर्मत्वनिषेधे धर्मभूवज्ञानं प्रत्यधर्मत्वात् सिद्ध साधनतत्यर्थः । " अंशतः " अंशेन ज्ञानैकदेशं धर्मभूतज्ञानमादा येतियावत् । सामान्यतोज्ञानधर्मत्वनिषेधे बोद्धाविज्ञानात्मापुरुष " 1 65 इति श्रुतिबाधः, ज्ञातृधर्मत्वनिषेधे प्रतिज्ञाविरोधापसिद्धान्ताभ्यां निग्रह इत्याह (ज्ञात्रिति ) (बाधेति ) आत्मनोनित्यत्वज्ञातृत्वयोः असत्वादितिभावः ।२४४ शाखमुक्तावळी । एव महम्प्रत्ययनात्मगोचरः, अहम्प्रत्ययत्वादित्यत्रापि ज्ञानमा त्राह मर्थाद्यात्मशब्दार्थ विकल्पेन विरोधापसिद्धान्तादि ईष्टव्यः । सिद्धसाधनत्वाप्रसिद्धाविशेषणत्व नच भ्रान्तिस्थलेहम्प्रत्ययस्यानात्मविषयतया अन्यत्रापि तथै व भवितव्यम, अति प्रसग्गत् । यश्वात्माज्ञातृत्वादिरहितइति साध्ये निर्वि कारत्वादितिहेतुः सच विकारविकल्पेन निरस्तप्रायः । 1 यस्त्वन्तः करणरूपा हंकारव्यतिरिक्तत्वादिति, सोपितेनैवात्मनो ज्ञानरूपत्वमपि निषेद्धुं शक्यमिति प्रसंजकत्वा दप्रयोजकत्वाञ्च परिहृतः । ज्ञातृत्वा भ्युपगमे जडत्वपराक्त्वानात्मत्वादि प्रसंगइति विपक्षे व्याप्ति सिद्धेः प्रयोजकत्वमिति चेन्न ज्ञातृत्वे प्यजडत्वादिकं भवत्विति त्वत्प्रयुक्तप्रसंगव्याप्ता वपि पर्यनुयोगावताराद । एतेनाजडत्वादित्यनु मानमपि निरस्तं भवतीति । दिभि यश्चाहंकारस्य ज्ञातृत्वमिच्छति, सकथं दृश्यत्वप्रकृतिपरिणामत्वा देहस्याचेतनत्वं साधयति । यदिपुन दृश्य वाद्यविशेषेपि देहस्याचेतनत्व मन्तःकरणस्य ज्ञातृत्वंच देहत्वादिवद्व्यवस्थितम्मन्येत, तदान्तःकरणस्यैव दृशित्वमपि साधयेत्व, पर्यनुयोगपरिहारयोस्तुल्यत्वात् । विकारिद्रव्यविशेषस्यैव परिणाम विशेषवशा ज्ज्ञातृत्वमिच्छन्नूनं , ( एवमहम्प्रत्ययइति ) अत्रापि ज्ञानमात्रात्मविवक्षायां अप्रसिद्ध विशेषणता, ज्ञानमात्येतिविवक्षायां पूर्ववदेशत सिद्धसाधनत्वादि, ज्ञातत्युक्तावपसिद्धान्तः, अहंकारस्य तन्मते ज्ञातृत्वात अहमर्थत्वमात्म त्वमित्युक्त प्रतिज्ञाविरोधइत्यर्थः । अप्रयोजकतांचाह (नवभ्रान्तीति ) ( सन्वेति ) धात्वर्थायोगित्वमसिद्ध, असत्यादियोगात, अन्यथाभावराहि त्यम्प्रयोजकम् अस्त्यादियोगवञ्ज्ञातृत्वस्यापि सम्भवादित्यर्थः । (ज्ञातृत्वइति ) पर्यनुयोगादित्यन्वयः ( एतेनेति ) अप्रयोजकत्वादित्यर्थः ( यश्चेति ) चेतनत्व ज्ञातृत्वं दृशित्वमिति देहस्यात्मत्वंसिद्धमितिभावः । ( विकारीति ) आत्मनोपकृष्टस्य ज्ञातृत्वादेः शरीरेस्थापनसम्भवात [ २७ वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । २४५ भूतचैतन्यवाद मेत्राभिप्रेत्यात्मापह्नवादिषु भिक्षुपादप्रसारणन्यायेन प्रवर्तत इत्यायातम् । अतस्सिद्धं ज्ञातृत्वमात्मन एव तच्चा नव्यस्तं सत्यमिति । इति श्रीकवितार्किकतिहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेकटनाथस्य श्रमिद्वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु शतदूषण्यां ज्ञातृत्वाध्यास नवाद रसप्तविंशः ||२७|| आत्मापह्नवः सुकरइति तवाभिप्रायइत्यर्थः । 4 नवीनस्तु असंगोह्ययं पुरुषः, १ अलंगोनहिसज्जते " * L दृष्ट्वपापंच पुण्यंचे " ति श्रुतिभिः कर्तृत्वभोक्तृत्व निषेधात्रात्मा कर्ताभोक्तावा | नन्च करोमिभुंजइति प्रतीत्यनुपपतिः, अन्तःकरण गतस्यैव तस्य प्रतीतेः तस्याहमनुभवे प्रकाशमानत्वात । नवाक मानाभावः, विरुद्धधर्माध्याखानुपपत्त्या दमनुभवगोचरस्य द्वयैरूपाव- श्यम्भावात् । तथाहि - आत्माज्ञानरूपः, ज्ञानं च नचैतन्यविषयः, नचैकस्य चैतन्यविषयत्वाविषयत्वे सम्भवतः । दुःखत्वपरमप्रेमास्पदत्वे अपि परस्परासंकीर्ण स्वाश्रयंव्यवस्थापयतः । परमप्रेमास्पदत्वं हि सुख स्वेन नव सुखस्य दुःखाश्रयतासम्भवति, तयोर्विरोधात् । एवमप रिच्छिन्ने अहमर्थेपरिच्छेदानुभवोपि द्वैरूप्येमानम् अहमिहैवास्मोति परिच्छेदानुभवात् । नच देहपरिमाणमेवारोप्यतइति वाच्यम्, आत्म ग्रहणस्यैव तदासम्भवात् तद्गत परिमाणग्राहकेन्द्रियस्यैव सद्दव्य ग्राहकत्वात् । तस्मात्परिच्छिन्नमेवान्तःकरणं स्वलाक्षितादात्म्यापन्नमह मनुभवविषयइति वाच्यम् । किंच - दुःखाद्याश्रयस्य पराभिमतात्मन इन्द्रियग्रहणयोग्यत्वेपि तत्रप्रतीयमानं परिच्छित्र परिमाणमनारोपितम्, तत्रतद्वाधकाभावात् । तस्यैवात्मत्वे घटादिवदनित्यत्वप्रसंगेन मुत्तय 昝 २४६ शास्त्रमुक्तावली । पपतेः तत्तादाम्यात् सर्वगतोपि हगात्मापरिच्छिन्नतयाभासत इ- त्यहमथोदिरूपः । तदुपाधिकमेव तत्तादात्म्याभ्यस्तात्मकर्तृत्वादि न स्वाभाविकमिति । अत्रोच्यते । यदुक्तं ज्ञानविषयताप्रतीत्यर्थं मामित्यत्रात्मनोन्यो भारत इति । तन्त्र, तथापि मामित्यात्मनोपिभासमानतया तस्यविषयतावश्यम्भावे तदन्यकल्पनस्य व्यर्थत्वात् । नन्वन्तःकरणस्यविषयता, तदभेदादात्मन औपाधिकमितिचेत् ? अहंप्रतीतिविषयमन्यं तस्याभेदाध्यासंच कल्पयित्वा तदुपाधिकविषयताकल्पनादपि घटादिगताया अहन्त्वगताया वा विषय art आरोषस्य लघुत्वात् । वृत्तिविषयत्वस्यैव वा प्रतीतौ को विरोधः । स्वविषयकवृत्त्यभिन्नतया चैतन्यस्य प्रतीतेः तन्निबन्धन एव वा ज्ञानविषयत्वव्यवहारोस्तु । किंच प्रकाशत्वमात्रं न स्वप्र- काशत्वम्, । मीमांसकनैयायिकयो रविवादप्रसंगात् । अतो भेदगर्भ । विषयत्वातिरिक्तं प्रकाश्यत्व मात्मनस्त्येवेति तद्भाने को विरोधः । किंच कर्मत्वं हि न विषयत्वं गमनादे निर्विषयस्थ कर्माभावप्रसं गातुः विषयोपि कर्मेत्येतावत, किन्तु क्रियाजन्यफलभागित्वं ततश्व ज्ञाधात्वर्थरूपस्थजन्यव्यवहारशालित्वात् ज्ञानकर्मत्वप्रतीतो को विरोधः । जतु घटं जानामि मां जानामीति प्रतीत्यो वैषम्यानुपलम्भे कथं कचि द्विषयत्वं भाषते कचिद्धर्मस्वमिति वैषम्यमिति चेन्नः सर्वत्र कर्म त्वस्यैव प्रतीतेः । वस्तुतस्तु व्यवहारप्रयोजकीभूतो ज्ञाननिरूपितः कश्विदतिशयो व्यवहारविषये भावसे, मां जानामीति स एव भासते, सतु ज्ञानातिरिक्तगतो विषयतेत्युच्यते, सोत्र न भाषते । किंच धर्मभूतज्ञानविषयत्वस्यात्मन्यनुभवात् न कवि द्विरोधः । नच ज्ञा- नाश्रयत्वे घटवदज्ञानत्वप्रसंगः, “विज्ञानात्मा पुरुष: जानात्येवायं 警察 蒙着 पुरुष " इत्यादिभिरप्रयोजक सहचार मात्र मूलत कानुमानयो बांधांत् । यदुक्तं सुखस्य दुःखाश्रयत्वं न सम्भवतीति । तत्तच्छं, तथा- स्वे बाधकाभावात । सुखस्य दुःखाश्रयत्वादर्शनमेव बाधकमिति [२७ - वा शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । ३४७ चैत्रः - आत्मन सुखरूपत्वं त्वदुक्तन्यायेन श्रत्या च सिद्ध मेव | तस्य दुःखाश्रयत्वं च प्रत्यक्षअतिभ्याम् । किमवोधिकं दर्शनं नाम । वैषयिकसुखस्य दुःखाश्रयत्वादर्शनमात्रेणात्म सुखस्यापि तदनाश्रयत्व साधने तद्वदेव नित्यत्वानामयत्व मनित्यत्वं वा स्यात् । नचैवं दुःखस्यापि सुखाश्रयत्वप्रसंगः, आकस्मिकापादनस्य सर्वत्र सुलभ तया सर्वव्यवस्थाभावप्रसंगात् । तद्धेत्वनिष्टनिदर्शनं च ज्ञानस्यापि ज्ञानाश्रयत्वस्योपपादितत्वात् दृश्यत एव । यच परिच्छिन्नत्वेन द्वैरूप्यसाधनम् । तदपि न, देहस्यपरिच्छि या देहात्मभ्रमादेव तदुपपत्तेः । नचेन्द्रियेणात्मग्रहणासम्भव: : परिमाणग्रहणाभावेपि त्वचा घटादिग्रहणदर्शनात् । तथा चन्द्र समुद्रयो ग्रहणदर्शना । खमुद्रेपि परिमाणमात्रग्रहणाभ्युपगम साहसस्यात्मन्यप्यनिवार्यत्वात् । छ मात्र ; किं त्वमिहारसइति चाक्षुषधीमूलाद्वाक्या दहमिहास्मीति जाय- मानाधी शरीरविषयैव, तदविशेषादन्यत्रापि तथा यच्चपरिच्छिन्न परिमाण मनारोपितं बाधकाभावादिति, तत्र किमन्तरेणोपाधिमात्मन्यपि परिच्छे- दारोपस्ती त्यभिमतं उतपरिच्छिन्नान्तःकरणतादात्म्यारोप मिति? आधे अनारोपित मित्यनुपपन्नम् । देहातिरिक्त परिच्छिन वस्त्वंतरकल्पनागौरवमधिकम् । द्वितीये परिच्छिन्नतयाप्रतीयमान देतादात्म्यारोप एवास्त्विति । यदप्याह- “आत्मेन्द्रियमनोयुक्तं भोक्तेत्याहुर्मनीषिण” इति श्रुतिरेव मनस्तादात्म्यापन्नस्यात्मनो भोक्तृत्वेमानम्, मनस्तादात्म्यस्यैव मनोयो- गत्वात् । " समानः सन्नुभौलोकावनुसंचरति ध्यायतीव लेलाय- तीवति " श्रुतिरप्यवमानम् । इवशब्दस्य मिथ्यात्वद्योतकत्वात् । भगवानपि केवलात्मनिकर्तृत्वं निषेधति - “तत्रैवं सतिकतारमात्मानं केवलं तुयः । पश्यत्यकृतबुद्धिवान्नस पश्यति दुर्मतिरि” ति । श्रीगभावते २४८

शास्त्रमुकावळी । 46 F भगवद्वचनं शोक हर्ष भय क्रोध लोभ मोह स्पृहादयः । अहं- काररूप दृस्यन्ते जन्म मृत्युश्च नात्मन " इति । सूत्रमपिमानं “कर्ता - शास्त्रार्थवत्त्वात्” “यथाच तक्षोभयधे” ति । यथावाश्यादीतरकारक संविधानमयुक्तं कर्तृत्व तदखमवधानेतु स्वाभाविक मकर्तृत्वमेव, तथात्मनोपि शरीरेन्द्रियादि समबधानप्रयुक्तं कर्तृत्वं तदसमवधानदशार्या नेतिनतस्य कर्तुत्वं स्वाभाविक मित्यर्थइति । तन्न, तथाहि शरीरेन्द्रिय खाधारणयोगस्यैव मनखासंभवात् नात्मेन्द्रियेतिश्रुतिरचप्रमाणम् । ध्या. यतीवेत्यत्रहवशब्दो पार्थः भुक्तमिवेतिवत् । स्वहितं चिन्तयत्रका- रस्यैनचिन्तयितुं शक्नोति, स्वहितं चरन्नकात्स्येनचरितुं शक्क्रांती स्यथः । तवद्धा विज्ञानात्मा पुरुष " इति इममेव पुरुषं प्रत्य भिज्ञाप्य कर्तृत्वादिकथनात् । यद्वा तस्मादेवंविद्वान् वीवनृत्येत् प्रेवचकेत इत्यन यथा वितृत्तवे प्रचलनव सत्यपि तत्प्रयोजकत्वेनो न्मत्तेसिद्ध स्योन्मादस्याभावा दिवशब्दप्रयोगः, एवमिहापि भगवति सकल्पप्रयोजकस्प लत्यसकल्पत्वस्य प्रवृत्तिप्र- योजकस्या प्रतिहतशक्तित्वस्य च जीवेऽभावादिव शब्दप्रयोगः । यद्वा “तस्यैषाश्रुतिः यत्रैतत्कर्णावपि निगृह्यनिनद मिवनदधुरिवाग्नरिवज्वलत उपशृणोती” त्यत्र यथा प्रसिद्ध वैधम्यादिव प्रयोगः; एव मिहापि । वैधर्म्य च प्रागुक्तं अन्यमेयत्वादिकं च । उपक्रमे उभौ कोको संचरती त्यभिधाने कर्तृवनिषेधासम्भवादेव मेवार्थस्य वाच्यत्वात् । स स मान स्वन्नितिबुद्धिवैशिष्ट्यभिधानात् औपाधिकत्वमेव कर्तृत्वस्योच्य त इति चेन्न तस्य तत्प्रतिपादकत्वासम्भवात् । यदाद शंकर:- समानः सदृशः सन् केन ? सन्निहितत्वा हृदयेन. हृदि च पुण्ड रोकाकारी मांसपिण्डः तात्स्थ्यात बुद्धिर्हत, किंपुन स्सामान्यं ? अश्व महिषत्र दिवेकतोनुपलब्धिः अवभास्यावभासकयो विवेकतोनुप कब्धिः प्रसिद्धा, आलोकोह्यवभास्येन खटशो भवतिः यथा रक्त मवभाषयन् रक्ततदृशो रक्ताकारो भवतिः तथा पीतं , १७ - बा] शतदूषणी - चण्डमारुतसंहिता । १४९ तन्न, लोहितं वावभाषय नालोक स्तत्सदृशो भवतीति " } हृच्छन्देन भांखपिण्डस्यैवोपस्थानात् मुख्यार्थबाधकाभावेन लक्षणा हुपपत्तेः । तव व न बुद्धे स्वन्निधिः । तस्मा रसमान स्वाभि मान इत्यर्थः । तत्रैवं सति कर्तार मात्मानमि " ति तु भगवतैव निर्व्यूढम् । शोकहर्षेत्यादिवाचार्यैरेव निर्व्यूढम् । सूत्राच्च न त्वदुक्तार्थ सुपलभामहे; किन्तु सापेक्षत्वमात्रमिति । इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासम- धिगत परावरतत्त्वयाथात्म्येन तदेकदेवतेन तच्चरण परिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्धमहाचार्यापर नामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शतदूषणीव्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां ज्ञातृत्वाभ्यासभंगः सप्तविंशः स्कन्धः ॥२७॥ ગ્લુએ शाखमुक्तावळी । श्रीरस्तु | श्रीमत्तेरामानुजाय नमः । अथाष्टाविंशोवादः || चतुर्दशविधस्यापि साक्षिवर्गस्य साक्षिणे । स्वतस्सर्वविदेतस्मै नमस्सर्वान्तरात्मने ॥ यत्पुनराहु:- आसंसार मज्ञानसाक्षित्वेन ब्रह्मावतिष्ठते । श्रूय तेहि- “साक्षी चेता केवलो निर्गुणचे " त्यादि । नच स्वप्रकाश प्रत्यक्षा दैन्द्रियकप्रत्यक्षाच्चातिरिक्तं साक्षिप्रत्यक्षं नाम नकिञ्चिदुपलभ्यत इतिवाच्यम्, सुखमहमस्वाप्स मेतावन्तं कालं न किंचिदह मज्ञासिष गिति सुखाज्ञानयोः साक्षित्वेन सुप्तोस्थितस्य स्वात्मपरामर्शादिति । अत्रोच्यते । तत्र तावत्स्वरूप सुखप्रकाशः स्वप्रकाशान्तर्गतः, न पुनस्साक्षिप्रकाशगम्यः । वैषयिक सुखप्रकाशन्तु सुषुप्तिकाले न ( चतुर्दशेति ) यथा साक्षिवर्गस्य साक्षित्वं न विषयावभावा रमकत्वं तथा भगवतोपीति भावः । किं तहिं भगवत स्वाक्षित्व मित्वाकांक्षायां सर्वसाक्षात्कर्तुत्वमेव सर्वसाक्षित्व मित्याह ( स्वत इति ) अद्वैतभूतिवलात ज्ञानस्वरूपमेव वाच्य मित्यत्राह ( सर्वा न्तरात्मन इति ) विशिष्टाद्वैत एवाद्वैतश्रुते स्तात्पर्यमिति भावः ( सुखमह मिति ) सुखाज्ञानयो स्साक्षित्वेनैव सुखमहमस्वाप्तमि - त्येतावन्तं कालं न किञ्चिदवेदिषमिति च सुप्तोत्थितस्य स्वात्मपरामर्शा दित्यन्वयः । अयं परामर्श स्वापकाले खाक्षिणा सुखाज्ञानयोः प्रकाशा देव, नान्यथेत्यर्थः । " स्वरूप सुखप्रकाशः " - स्वरूप सुखस्य प्रकाश इत्यर्थः । साक्षिमकाशगम्यदति ) साक्षिप्रकाशत्वेनावगन्तव्यइत्यर्थः । [१८ - वा] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । सम्भवति । अज्ञानमपि तदानीन्तनस्मृत्य भावेनानुर्मायते, तत्कालादि वत् । नहि सुषुप्तिकालोपि तदानी मेव साक्षिणा गृहीत इतीच्छसि । इष्यमाणत्वेपि कालोपाधेरपि कस्य चिद्रहीतव्यतया जागरनिर्विशेषत्व प्रसंग: 1 तदग्रहणे पुनरेतावन्तं कालमिति कालविशेषणोपादानविरोध संस्यात् । किंच किमिदं साक्षित्यमिति निरूपणीयं । किं साक्षात्कर्तृत्वं, उत साक्षात्कारत्वं, उताविद्यक प्रकाशं प्रतिहेतुत्वं, उत्तान्यत्किचित्’ इति । नाव:, ब्रह्मणोवास्तवज्ञातृत्यानभ्युपगमात् । लोके परमार्थ द्रष्टारमेव सा- क्षीति व्यपदिशन्ति । आविद्यकस्यापि ज्ञातृत्वस्या हंकारनिष्टत्वा म्यु पगमेन विलीनाहंकारेषु सुषुप्त्यादिकालेषु तदसिद्धेः । न द्वितीयः " साक्षाद्दशी संज्ञाया " मित्यनुशासनविरोधात् । ^ आहचाह - मर्थात्मत्वसमर्थनमध्ये- “साक्षित्वं च साक्षाज्ज्ञातृत्वमेव, नह्यज्ञातुस्सा- क्षित्वम्, ज्ञातैवहि लोकवेदयो स्साक्षीति व्यपदिश्यते, न ज्ञानमात्रं, स्मर- तिचभगवान् पाणिनि: ’ साक्षाद्दष्टरि संज्ञाया ’ मिति साक्षाज्ज्ञातयैव साक्षिशब्द” मिति । औपचारिकसाक्षित्वा भ्युपगमेपि ससाक्षात्कारः किं स्वात्मनः, उताविद्यायाः ? नाथः, स्वप्रकाशस्यान्यवैमुख्येन दृगधीन सिद्धेर विद्यायाएका सिद्धिप्रसंगात् । नद्वितीयः, मिथ्याभूता विद्या- गोचरत्वेन वृत्तिज्ञानत्रत ब्रह्मणोपि मिध्यात्वप्रसंगात् । स्वरूपेणात्रा- वितस्यापि वृत्तिज्ञानस्य विषयमिथ्यात्वादेवहि मिध्याल मुपवर्णितं ( तदानीतनेति । तदानीन्तनतयानृत्यभावेनेत्यर्थः । तत्कालादिवदि श्यनुमेयत्वे दृष्टान्तः । ननुनस्मृत्य भावेनानुमानम्, ब्रह्मस्वरूपमेवहि कालः, तस्यग्रहण मस्त्येवेति शंकमानंप्रत्याह ( इष्यमाणत्वेपति ) विसाव यिषितं साक्षित्वं किमिति विकल्प्यदूषयति ( किचेति ) आविद्य के ज्ञातृत्वमभ्युपगतमेवेत्यत्राह ( लोकइति ) ( अविद्यकस्यापीति ) तेना. रमन्योपाधिकाय्यासोपि निरस्तः । उपाधिविकये नौपाधिकाभ्यासा सम्भवान् (स्वप्रकाशस्येति ) स्वात्मन इत्युक्त्या स्वयैव प्रकाश शास्त्रमुक्तावली । सविषयमिध्यात्व वादिभिः । स्वगोचर एव साक्षात्कारः पुनरविद्यागोचरइय भातीतिचेन्न तथाप्यविद्याया असिद्धिप्रसंगात् । नान्यगोचरस्य ज्ञानस्य ततोन्यगोचरत्वेन भ्रमः, अनुव्यवसायस्य विषयावच्छिन्न ग्राह- कत्वात् । तद्भ्रमेपि नतेन ज्ञानेनतत्सिद्धिः । किंच स्वगोचर एवायं साक्षात्कारो अविद्यागोचरइव कस्यभाति ? नतावद्द्ब्रह्मणः, अहम विद्यागोचरइति ज्ञातुमसमर्थत्वात् । नाप्य विद्यायाः, अहं ब्रह्मणो गोचरइव भामीति तस्था अपि ज्ञातुमशक्यत्वात् । नचान्यस्य तदु- भयव्यतिरिक्तस्य कस्यचित् सुषुप्त्यादिषु अप्रकाशमानत्वेन तदयोगात् । इत्यभिधानात् अन्य वै मुख्यसिद्धयाविद्याया असिद्धिप्रसंगइत्यर्थः ( स्वगोचरइति ) ततश्च मिथ्याविषयत्वाभावात् न मिथ्यात्वमितिभाषः ( तथापीति ) तथोक्तावपीत्यर्थः । दोषोस्तीतिशेषः । कुतइत्यत्राद ( अविद्यायाइति ) तदुपपादयति ( नदीत्यादि ) ( अनुव्यवसायस्येति ) व्यवसायोपनीतस्यैवा नुव्यवसायविषयत्वादितिभावः । अंगीकृत्या . प्याह (राद्ध मे पीति ) ( तेनेति) अविद्यागोचर भ्रमविषयेणेत्यर्थः । तद्विषय स्यैव तत्साधकत्वादित्याशयः । यद्रा तादृश भ्रमांगीकारेपि न तमेतत्सिद्धिः पारतन्त्रयेण तद्विषक ज्ञानस्य तदसाधकत्वादिति भावः । दोषान्तरमाह ( नहीति ) हिरवधारणार्थः । हेतौ पूर्व भ्रममंगीकृत्य तेनासिद्धिरुक्ता इदानीं तेनासिद्धावपि तद्भूमविषय भूतज्ञानेनसिद्धि शंकानिराकरोति ( सङ्क्रमपीति ) ( अदमिति ) अहमर्थ स्यैव भ्रान्तिज्ञानाश्रयत्वात् ब्रह्माविद्ययो रतथात्वाव्रतयो रुक्तभ्रान्ति रितिभावः (अत्रह्मणइति ) इवशब्दएवार्थः । अहं ब्रह्मणोगोच रवेतिवा भामीतिया ज्ञातुमशक्यत्वादित्यर्थः । दूषयति ( तदुभयेति ) ( तदयोगादिति ) अविद्यागोचरत्वभाना योगादित्यर्थः । ननुस्यादेव मन्यथाख्यातिपक्षे तद्विषयत्वस्याभावाद विद्यापाअसिद्धिः अस्माकंतु भ्रमेसति मिथ्याभूत मविद्याविषयकत्व मप्यस्तीति स्याद विद्यासिद्धि 斑 [१७ वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । ६५३ नच न कस्यचिदितिवक्तुं शक्यम, भातीत्यादेः प्रतिसम्बन्धिन मन्तरेण प्रयोगादृष्टेः । मिथ्यासाक्षित्वमिति चेन्न ;- साक्षित्वं यदि मिथ्या स्यात् साक्ष्यन्तर परिग्रहः । नचेदाधारभावेपि मिध्यात्व मनुवर्ण्यताम् ॥ नन्वासंसार मविद्याया स्वात्मन व प्रकाशो ब्रह्मणः, अपवर्गेतु स्वात्मन एवेति नियम इति चेत् ? किमपवर्गदशाया मविद्याया: प्र- काशो निवृत्तो नवा ? निवृत्त त स्वात्मैव निवृत्त स्स्यात् । अनि वृत्तत्वे त्वविद्यपि तदानी मनिवृत्ता स्यात् । प्रागपि प्रकाशमात्राधीन सिद्धि हिंसा । यदिच ब्रह्मस्वरूप साक्षत्कार एवाविद्यामपि प्रकाशयेत् ? ब्रह्मणो विद्याया व तादात्म्यं प्रसज्येत । स्वरूप मेव हि तेन प्रका अनवस्थाया रिति किचेत्यवः प्रागुकदोषस्योद्धारंशंकते ( मिथ्येति ) ( साक्षित्व- मिति ) तथाच मिथ्याभूत साक्षित्वसाधक साक्ष्यन्तरंथाच्यं तत्रापि वयेत्यनवस्थेत्यर्थः 1 नच खाक्षित्यमपि स्वस्मिन्नेवाध्यस्यतइति न साक्ष्यन्तरमितिवाच्यं तथाप्यनन्त साक्षित्वकल्पनया दुस्तरत्वात् । साक्षित्वविषय [ का ] भावेपि साक्षित्व मिथ्यास्त्वित्यत्राह ( नचेदिति ) तथासति ब्रह्मणस्सर्वाधिष्ठानतया निरधिष्ट स्तस्यापि साक्षित्वस्य मिथ्यात्वमस्तु, अनध्यस्तत्वासि यद्वा यथा साक्षित्वस्याभ्यासाभावेपि मिथ्यात्वं, धिष्ठानतया निरधिष्ठानस्यापि मिथ्यात्व हित्या विशेषादितिभावः । नत्वज्ञानागोच सिकमित्रि व्रमः, स्वरूपमेवतु कर्तृ आएं नाविद्यायाः असिद्धिः नापिमिथ्यात्वं, या टादिज्ञानवत सत्यत्वादितिशंकते (नवि२९४ शास्त्रमुक्तावळी । शनीयम् । अश्वरूपप्रकाशत्वे वृत्तिवन्मिथ्यात्वं प्रागेवोक्तम् | विषया । । पहार एव या स्वरूपापहारोपिवा यद्वा तद्वा मिथ्यात्व मस्तु । किंचा विद्यासाक्षित्वं ब्रह्मण स्वरूप मेव, ततोन्यद्वा ? पूर्वत्र स्वरूपस्य नित्यत्वा नित्य मविद्यासाक्षित्वप्रसंग: । उत्तरत्र तत् किं परमार्थ भूत मुतापरमार्थभूतम् ? आये ब्रह्मव्यतिरिक्त सत्यत्वानभ्युपगमेनाप सिद्धान्तः । द्वितीये तत् किमविद्यास्वरूप मुत तदारब्धम् ? नाद्यः, विषयस्वरूपमात्रस्यैव साक्षिरूपत्वे घटादेर्यावद्विनाशं व्यवधानादि स्तनएवाविद्या प्रकाशत्वादित्यर्थः ( प्रागेवेति ) नच सत्यविषयकत्वा त्वत्यता, सत्यशुक्तिविषयस्यापि रजतभ्रमस्य मिथ्यात्वांगीकारादिति भावः । ( विषयापहारएवेति ) विषयापहारइति परमतेन स्वरूपाप हारइति मायिमतेन । यदिमिथ्याविषयवृत्तेः स्वरूपापहारः ब्रह्मण्यपि तथास्यात्, यदि ब्रह्मणिविषयापहारस्व, वृत्तावपितथास्यात्, सर्वधावृत्ति साक्षिणोर्न वैषम्यंस्यादिति तात्पर्य (विषयस्वरूपेति) अविद्यासाक्षित्वं यथ विद्या सर्हि घटादिसाक्षित्वमपि घटादिदेवस्यात्, ततश्वविषयेविद्यमानेपि खाक्षित्वाभावस्य वक्तुमशक्यतया सर्ववाभानप्रसंगइत्यर्थः । नच घट प्रकाशायां साक्षी न स्वकीयइति वाच्यम्, तदा अर्थान्तरस्याप्य भानप्रखं- ‘वादप्रकाशः, अहमर्थ सद्धर्माज्ञानादीनामप्य प्रकाशप्रखं करणोपहित चैतन्यसम्बन्धाभावादप्रकाशः, शुद्धचि तःकरणोपाधिकभेदवच्चैतन्यासम्बन्धेना प्रकाशमसं- ‘धि शुद्ध चैतन्याद्भेदं सम्पादयति, अतो विद्यामका- पिभालेत, अविद्यावच्छुद्ध चैतन्ये कल्पितत्वात् । साक्षी, साक्षित्वं अकर्तृत्वेतिद्रष्टृत्वं द्रष्टु draव्याघातात्, किन्तु वृत्त्यवच्छिन्नं चैतन्यं टितं नस्वरूपं, स्वरूपभूतं साक्षित्वन्तु उदा , [ २८-वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । २५३ दशायामप्यविच्छेदेन प्रकाशप्रसंगात् । न द्वितीयः, साक्षित्वाधीन सिद्धे रविद्यायाः साक्षित्वजनकत्वायोगात् । साक्षित्वस्याप्यनादित्वा भ्युपगमेनापसिद्धान्ता च । एतेनाविद्याप्रकाशं प्रति हेतुत्त्रपक्षी निरस्तः, अनादे हेत्वन पेक्षणात । नापि चतुर्थः, तस्यापि स्वरूपान्तर्भाववहिर्भावादित्रिक- रूपदुस्थत्वादिति । अतो न कथंचिदपि निर्विशेषज्ञानमात्रस्य सा- क्षित्वं सम्भवतीति साक्षित्वोपदेशसामर्थ्यादेव ज्ञातृत्वादिकमात्मनो वश्याभ्युपगन्तव्य मिति । इति श्रीकवितार्किक सिंहस्य सर्वतन्त्रस्वतस्य श्रीमद्वेकटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु शतदूषण्यां साक्षित्वभंगवादोष्टाविंशः ||२८|| सीनमिति नवीनजल्पितं निरस्तं ; उक्तरीत्या अज्ञानप्रकाशवदादिप्रका- शयोः प्रसंगात् । किंच एवमपि साक्षीवेवेति श्रुतिप्रतिपन्नस्य ब्रह्मणिखाक्षि स्वस्यानिर्वाः | यो दालीनबोधात्मत्वं स्वरूप भूतंलाक्षित्वमिति । तन्त्र, अनुशासनविरोधस्योक्तत्वात् । ( खाक्षित्वस्येति ) नच खाक्षित्वन्नाविद्या तदारणधंवेतिवाच्यं, अ- विद्यान्यस्या नाविद्याकस्यमिध्यात्वायोगात् । तदधीनत्व न्त्वनादे र्नसम्भ वतीत्युक्तं ( अनादेरिति ) ब्रह्मस्वरूपस्यैवाविद्या प्रकाशत्वादिति भावः । इति श्रीवाचूळकुलतिलक श्रीनिवासाचार्यपादसेवासमधिगत परावरतत्वयाथात्म्येन तदेकदेवतेन तञ्चरणपरिचरण परायणेन तत्मसादलब्ध महाचार्या घरनामधेयेन रामानुजदासेनविरचितायां शतदूषणी व्याख्यायां चण्डमारुवाख्यायां साक्षित्यमंगः अष्टाविंशरस्कन्धः ः ॥ २८ ॥ २६६ शास्त्रमुक्तावळी । श्रीरस्तु | श्रीमते रामानुजाय नमः | अथैकोनविंशो वादः ॥ विदित मनुत्रदन्तो विश्व मेत द्यथाव द्विदधति निगमान्ताः केवलं यन्मयत्वम् | अविदितबहुभूमा नित्य मन्त विधत्तां cretariat सन्निधि सन्निधिं नः ॥ यदाहु:- शास्त्रप्रत्यक्षयो विरोधे शास्त्रं बलीयः । अन्यथा ऽद्वैतशास्त्रस्य प्रामाण्योच्छेदप्रसंगात्, अपरोक्षदेहात्मभ्रमादेश्व दुर्निरासत्वा (विदितमिति) यथावद्विदितमित्यन्वयः । प्रत्यक्षेण सत्येनहिविश्व प्रतीयते, वञ्च प्रत्यक्षं यधार्थ, ततश्च निषेधकत्वाभिमतश्रते धर्मिग्राहक विरोधा तन्मयत्वएव तात्पर्यमितिभावः (केवळ मिति) नतु निषेधन्तीत्यर्थः । अद्वैतशास्त्रस्य प्रत्यक्षात्प्राबल्यं वक्तुं सामान्यतरशास्त्रस्य प्रत्यक्षादली यस्त्वमाह ( शास्त्रेति ) ( अपरोक्षेति ) देहातिरिक्तात्मासिद्धी शास्त्र- मात्र प्रामाण्योच्छेद प्रसंगइतिभावः । ननु प्रत्यक्षविरुद्धशास्त्रस्य प्रत्यक्षा recogपादन भद्वैतशास्त्रस्य प्रत्यक्षarucard is क्रियते ! प्रत्यक्षबाधकत्वार्थं तच्चायुक्तम्, अद्वैतशास्त्रस्य प्रत्यक्षविरोधाभावेन व्युत्पादनवेय र्थ्यात् । तथाहि न शास्त्रप्रत्यक्षयोर्विरोधः, अधिष्ठानत्वेन घटाद्यतुगत सन्मात्रस्यैव प्रत्यक्षग्राह्यत्वातः घटादेः प्रत्यक्षग्रहणायोग्यत्वात् । तथाहि इन्द्रियव्यापारानन्तरं घटादिस्सर्वतोभिन्न एवदि प्रतीयते, संशय विपर्यया- दर्शनात भेदस्यप्रतियोग्येक वित्तिवेद्यस्य न प्रत्यक्षेण ग्रहः सम्भवति, सर्वेषां प्रतियोगिनाम सन्निकर्षात । नच प्रतियोग्यंशेस्मृतिः, तथापि [२९-वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । २५७ पातात् । नचात्र विरोध एव न सम्भवतीति वाच्यं, भेदप्रपंच वैशिष्ट्यांश तदभावात् । नच तदंशेपि प्रत्यक्षत्वं सम्बन्धिद्वयप्रत्यक्ष वि नातदसम्भवात् । तस्मात्प्रत्यक्षायोग्य प्रतियोगिन स्तदेक वित्तिवेद्य भेदस्य तदेकवित्तिवेद्यघटस्य व प्रतिभासो भ्रम इति केचित् । अन्येतु घटोपि प्रत्यक्षः, सत्वं त्वधिष्ठानगतमेव भासते, न घटादिगतमिति न प्रत्यक्षविरोध इत्याहुः | अपरेतु बत्ताजाति व विद्यमानत्व लक्षणं वा त्वं प्रत्यक्षेण प्रतीयते, नत्वबाध्यत्वरूपं, अतो न विरोधः इत्याहुः । इतरेतु " सत्यस्य सत्यं प्राणा वै सत्यं तेषामेष सत्य” मिति श्रतिवा न्मन्मथ मन्मथ इतिवत सत्यत्वात्कर्षापकर्षप्रतीतेः प्रकारा न्तरेण तदसम्भवात् व्यवहारकाळाबाध्यत्वं सर्वकालावाध्यत्वमित्येवो स्कर्षापकर्षयो वच्यत्वात प्रपंचे व्यवहारकालावाध्यत्वं विषय इति न विरोध इत्याहुः । तस्मात्सर्वधाविरोध एव नास्तीत्याशंक्याह ( नवावेति) अय माशयः- आद्यपक्ष स्तावदनुपपन्नः खर्थस्माद्भेदस्याग्रहेपि कोट्यनुपस्थिते विशेषादर्शना द्वा संशयाभावोपपत्तेः कचित्संशयस्यैव दर्शनाच्च । किंच खदंशेषि मिथ्यार्थप्रतियोगिकभेद संशयादर्शनात् तद्वहोवाच्यइति तज्ज्ञानमपिभ्रमत्स्यावा किंच प्रतियोग्यंशे कारणाभावेन भ्रमत्वेपि घटांशे भेदाशेचे प्रत्यक्षत्वे नानुपपत्तिः, अन्यथा सत्यपितथाप्रसंगात् । किंच प्रतियोग्यंशेस्मृतिः, भेदे तद्वैशिष्ट्यांशेच प्रत्यक्ष मस्तुः नच सम्बन्धिद्वयप्रत्यक्षाभावा व सम्बन्धप्रत्यक्षं स्यादिति वा- व्यम् मुख्यसम्बन्धप्रत्यक्ष एव तद्धेतुत्वात नव लाघवा सम्ब Farata कार्यतावच्छेदकप्रविष्टमिति वाच्यम्. जगत्सत्यत्वे अति प्रक्तत्वेना सत्यत्वे प्रत्यक्षत्वस्यैवाभावेन सम्बन्धप्रत्यक्षत्वस्या कार्यता वच्छेदकत्वाद । द्वितीयपक्षोप्यनुपपन्नः तत्र घटादो खदभेदमतीति रस्ति नवा ? नाद्यः, विरोधस्यापरिहारात् । अन्त्ये सन्घट इति विशि ष्टव्यवहारानुपपत्तिः । भेदाग्रहा तदुपपादने अनिर्वचनीयख्यायुच्छेदः । । २३ शास्त्रमुक्तावली । गोचरत्वतन्निषेधाभ्यां विरुद्धविषयत्वोपलम्भात् । नच देशकालस्वरूपा दिभेदेन निषेधः संकोच महत, “नेह नानास्ति किंचन” तस्मान्नविज्ञान मृतेस्ति किंचित्कचित्कदाचि द्विजवस्तुजात 39 मित्यादिभि स्सर्वदेशसर्व कालवत्तिनां ब्रह्मव्यतिरिक्त वस्तूनां सर्वप्रकारनिषेधोप लम्भात् । “त्रय आवसथा खयः स्वप्ना” इति च स्वपस्येव जागरसुषुप्तयो रापे मिथ्यात्र मेवाच्यते । नच जागरादिवत्स्वप्नस्यापि सत्यत्व मुच्यत इति विपरिवर्तः, स्वप्नशब्देनैव तयो रूपचरितत्वात् । स्वम 3 तृतीयोग्यनुपपन्नः सच्छब्दस्य लोके जात्यादावेव व्युत्पन्नतया खदेव सत्यं ज्ञानमित्यादौ पारमार्थिकत्वासिद्धिप्रसंगात् । चतुर्थो प्ययुक्तः, किन्चित्कालविशेषिताबाध्यत्वग्रहणे तत्रैव सत्यपदव्युत्पत्तेः पूर्वोक्तदो- बार । ननु छोके वाधाभावमात्रे व्युत्पत्तिरितिवेत् ? केनचिद्वाधाभावस्य शुक्तिरजतेपिखत्त्वात् बाध्यत्वसामान्याभावस्यग्रहे विरोधानिस्तारात् । वस्माद्विरोधस्सर्वेधा दुष्परिहरइति । ननु विधिनिषेधयो देशकालान्तर विषयत्वेन वा विधेयनिषेध्ययोः स्वरूपभेदेनवा संकोचा न विरोध इत्यत्राह ( नच देशेति ) आदिशब्देन प्रकारी गृह्यते । सम्भवति हि ब्रह्मणोन्य- स्वतन्त्रनास्तीति स्वातन्त्र्यादिप्रकारेण निषेधः ( सर्वप्रकारेति ) विज्ञा नमृतइति ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य कृत्स्नस्यापि निषेधा पारतन्त्र्यादेरसिद्धेर्न स्वातन्त्र्यादिना निषेधइतिभावः । नतु “त्रयः स्वप्ना खय भावसथा ” इति स्वप्नोपलक्षितावस्थात्रयस्य आवसथशब्देनावसथवत् सत्यत्वमेवोच्यत इत्यत्राह (नच जागरादिवदिति) (स्वप्नेति) प्रथम श्रुतस्यावस्थस्यैवो terrana स्वप्नशब्देन उपचारात् स्वप्न कल्पत्वं विधीयत इत्यर्थः । अस्तु वा स्वप्नइत्यस्यैवोद्देश्य समर्पकत्वं ; प्यावखयशन्देन aerereविधिः तस्थ तत्राप्रसिद्धत्वादि तथा [१९ -वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता शब्दस्यच मिथ्यार्थे लोकप्रसिद्धत्वात् । अन्यत्र तदभावात् । नद्यावसथशब्द सत्ये प्रसिद्धः । नच भेदविधायकश्रुतिवलात् भेदनिषेधक श्रुतीना मन्यपरत्वं, निषेधस्यैव प्रसंगसापेक्षत्वेन विध्यपेक्षया परत्वात् अपच्छेद न्यायेन बलीयस्त्वात् । नच सिद्धवस्तुविषययो स्समुन्नयविकल्पादि सम्भव इति निर्गुणवादे निरूपितम् । अतो व्यन्तविरोधे रज्ज्वधिकरणसर्पभूविदळन चकम्बु कलधौतवच्चो भयबाधोन्यतरबाधोवावश्यंभावी । तत्रनाद्यत्तम्भवति, पारमार्थिकत्वापारमार्थिकातिरिक्तकोटिदर्शनाभावात् । निषेधकतया एर- स्य च शास्त्रस्य निषेधकान्तरादर्शनात् । नच विधिरेव निषेवस्य निषेध इति वाच्यम्, तस्य स्वरूपत स्वार्थावगाहित्वात् । निषेधस्यतु प्रतियोगि त्याह (अन्यत्रेति) ननु तुल्यप्रमाणेन भेदशास्त्रेणा भेदभतेरन्यत्वसिद्धे- र्न प्रत्यक्षस्य शास्त्रविरोध इत्याशंक्याह ( नचेति ) नन्वरुणैकहाय नीव दीहियववद्धा विकल्प स्समुचयो वास्त्वित्यत्राह (नच सिद्धेति) अत उक्तरीत्या संकोचाभावा द्विरोधः शास्त्रत्रयक्षयोरिति शेषः । किंच यदि निषेधक सुभयो रस्ति तदाभ्यस्याहुम्यबाधः । नचोत्तरस्य निषे वक मन्य दस्ति । नच प्रत्यक्षमेव तनिषेधकं तथात्वं हि घटादिप्रत्य क्षस्य घटाभावो नास्तीत्सद्वैतशास्त्रवेद्यामिथ्यात्व घटकाभावप्रतिक्षेप रूपतया वाच्यम्, तथाच तादृशाभावप्रसंगसापेक्षत्वेन ू शाखाप दत्वं स्यात्, तत aa च प्रत्यक्षशास्त्रयो रत्न्योन्याश्रयः तस्मा दुभयो निषेधाभावा त्रोभयबाध इत्याह (निषेधकतयेति ) निषेधकतया परस्ये त्युक्तिः प्रत्यक्षस्य निषेधकत्वे तदपेक्ष्यत्वेन ततः परत्वं न स्या दिव भिप्रायः । नतु प्रतिक्षेपरूपत्वाभावेपि प्रतियोगिन स्वाभावाभावत्वेन प्रत्यक्षस्य तनिषेधकता स्यादित्याशंक्याह (नचेति) स्वरूपतः प्रतियो भ्यवगाहनमात्रा न निषेधकत्वं वाधकत्वं वा, शुक्तिरजतप्रतोत्या तद भावस्य निषेधवाधयो ददर्शनात् अपितु प्रतिक्षेपरूपत्वादेव, वन २६० शास्त्रमुक्तावळी । प्रतिक्षेपात्मकतयैव स्वरूपलाभः । विनाशादिपु चेन्न तत्रापि कथमिति प्रतियोग्यपेक्षत्वात् ॥ * ॥ विनाशादिषु शब्देषु नास्तिशब्दस्यगोचरः । ननुपश्लेषवैधुर्यात् केवलं प्रतिपद्यते ॥*॥ अतोन्यतरबाधोवशिष्यते | बाघश्वबलवता दुर्बलस्यैव नच प्रत्य क्षपरोक्षयोः प्रत्यक्षत्व परोक्षत्वाभ्यामेव प्राबल्य दौबल्ये, शुक्तिप्रत्यक्षेण शुक्तिरजत प्रत्यक्षबाधस्य दीपशिखादिभेदानुमानेन दीपैक्य प्रत्यभिज्ञान बाधस्यच परित्यागप्रसंगात् । नचोपजीव्योप जीकभावात प्रत्यक्षशास्त्रयोः प्रत्यक्षस्य नास्तीत्यर्थः । नतु घटो विनष्ट इत्यादिषु प्रतियोगिनिषेध रूपता दृश्यते ; प्रतियोगिप्रतिक्षेपरूपत्तालु नास्ति, नत्र श्रवणादिति शंकते (विनाशादिष्विति) (केवळ मिति) प्रतियोगिप्रतिक्षेपरूपतारहित sereindो ज्ञायत इत्यर्थः (अत इति ) ननु कथ भनिर्धारणेना न्यतर बाधपरिशेषः? निषेधकस्य परस्य शास्त्रस्य निषेधकान्तरादशर्नादिकि पूर्वोतया निषेधकशास्त्रस्य प्रत्यक्षबाधकत्वस्यार्थसिद्धत्वादिति चेन्त्रः- तत्रहि निषेधाभावे बाधो न सम्भवतीत्युक्तं, नतु निषेध सर्वो बाधक इति, अनन्यथासिद्धत्वेनैव बावकत्वस्य वक्ष्यमाणत्वात् (बाधश्वेति) ननु बळवतो बाधकत्वं वदतः प्रत्यक्षस्यापि बलवत्त्वे बाधकत्व मभिमतम्; तच्चायुक्तं, निषेधरूपत्वाभावेन विधे बाधकत्वाभावस्योक्तत्वादिति वेन्त्रः- विधेरपि निषेधबुद्धिद्वारा बाधकत्वस्याभिमतत्वातः विधे स्त्वप्रतिपक्ष निषेधकत्वं च बलवस्वकृतमिति न पूर्वोक्तविरोधः (शुक्तीति) बाध्यत्व प्रयोजकाभावेपि बाध्यत्वं दृश्यत इत्यर्थः (दीपेति) बाधकत्वप्रयोजका भावेपि बाधकत्वं दृश्यत इत्यर्थः । एतेन प्रत्यक्षत्वं परोक्षबाधकत्व प्रयोजकं परोक्षत्वं प्रत्यक्षबाध्यत्वप्रयोजकमिति निरस्तं; व्यभिचारात् । शुक्तिप्रत्यक्षरजत प्रत्यक्षयो बाध्यबाधकभावे अननुगमात्रेदं प्रयोजकम्, अनुगतस्य वक्ष्यमाणत्वाच्चेति विवक्षितं (नचोपजीव्येति) उपजीव्य [२९.वा] शतदूपणी - चण्डमारुतसंहिता । २६१ ज्वालैक्य प्राबल्यदौर्बल्ये; व्याप्तिग्राहक प्रत्यक्षोपजीविनानुमानेन प्रत्यक्षबाधस्योक्तत्वात् । नच पूर्वत्वादुपक्रमवत प्रत्यक्षप्राबल्यं, पूर्वत्वमात्र- ’ स्यापच्छेदेपरस्यैत्र प्राबल्यनिश्चयेना प्रयोजकत्वात् । नच परत्वस्यवावप्रयोज कत्वे माध्यमिकमर्यादया त्रय्यन्तानामपि बाध्यत्वमितिवाच्यं परत्वमात्रस्य बाधकत्वेनानुपन्यासाद | अन्यथाद्विचन्द्रज्ञानादिना प्राक्तनचन्द्रकत्व ज्ञा- नादिबाधप्रसंगाद । तस्माद्वयोर्ज्ञानयोर्विरोधे सावकाशत्वा दन्यथासिद्धं बाध्यं, अनवकाशत्वादनन्यथासिद्धंबाधकम् । अवकाशश्चाविरुद्ध विषयलाभोप्रमाण कोटिनिवेशोवा । तत्रपूर्वस्येहा सम्भवो दर्शितः । उत्तरस्तुका रणदोषेपर्यव- सितः । नच शास्त्रजन्यज्ञानस्य दुष्टकारण प्रसूतत्वं, कर्ल भावेनैव भ्रमविप्र- लम्भप्रमादाशक्तिमूलत्वशंकोच्छेदात् अविच्छिन्नसम्प्रदायत्वेन शैथिल्याबा पोद्वापादि विचारवैदेशिकत्वात्; उपबृंहणब्रह्ममीमांसाद्यनुग्रहेण प्रतिपत्तृ- g जातीयत्वेन प्रावस्थं विवक्षितं । अत एव नरशिरः कपालशुचित्वातु मानस्याशुचित्वबोध कागमबाधः (माध्यमिकेति ) " न सन्नासन्नसदसन्नचा प्यनुभयात्मक” मिति मिथ्यात्वरूपचतुर्थकोटेरपि तेन निषेधा द्वाध स्या दित्यर्थः (परत्वमात्रस्येति ) शाखान्तरापेक्षया शास्त्रस्य परत्वं प्राबल्यप्रयोजकं न परत्वमात्रमिति भावः ( ज्ञानयोरिति) ज्ञायते नेनेति ज्ञानं ज्ञानकरणं, यथाश्रुते विरुद्धयो ज्ञानयोः वक्ष्यमाणाविरुद्ध विषय- लाभासम्भवात् (भन्यथासिद्धमिति) प्रतीयमानार्थे प्रामाण्यविनापि स म्भावितोदयत्व मन्यथासिद्धत्वं (उत्तरस्थिति) अप्रमाणकोटिनिवेशस्य कारणदोषं विना ज्ञातु मशक्यत्वा तस्य बाध्यत्वप्रयोजकत्वोक्ति स्तत्प्रयोजककारणदोषे पर्यवस्यतीत्यर्थः (कारणदोष इति ) कारणगती दोषः, प्रमातरि प्रमाणे प्रमेये वादोषाद्धि अप्रमाणं ज्ञानं भवति ( नच शास्त्रेति) अत्र नव शास्त्रं दुष्टमिति वक्तव्ये ज्ञानस्य दुष्टकारणमसूतत्वा भाववचनं लाघवाथै, अन्यथा हि नापि प्रतिपत्ता दुष्टः, ब्रह्ममीमांसाहि २६३ शाखमुक्तावळी । दोषाणामपि निर्मूलत्वाद । अत शब्दप्रमाणदोषतया सम्प्रतिपन्न ‘समस्त सम्भावनाविरहे शास्त्रजन्यज्ञानस्य निर्दोषकारणप्रसूतत्वेन प्रामाण्यात् प्राबल्यं प्रतिष्ठितम् । नच प्रत्यक्षदोषतया संप्रतिपन्न काचकामीलादि दोषविरहात् गगनपचन दहनसलिल वसुधादि गोचर प्रत्यक्षस्यापि प्राबल्यं स्थितमितिवाच्यम्, भेदवासनायाः प्रत्यक्ष दोषत्वेन वासनामूलाभेद भ्रमेदृष्टत्वात् ; भदवासनायाश्च बीजांकुरन्यायेन प्रवाहानादितया तत्तत्प्रत्यक्षमूलत्वोपपत्तेः । अतोदुष्टकारणप्रसूतं भे- दज्ञानं निर्दोष निगमान्त जन्मना निर्विशेषाद्वैतज्ञानेन बाध्यत इति । 9 अत्रोच्यते । यदुक्तं- शास्त्रबलीयस्त्वाभावे सत्य द्वैतशास्त्र प्रा- माण्योच्छेद प्रसंग इति । तदसत् प्रत्यक्षाविरोधिन्येवा द्वैते द्वैते वा तत्प्रामाण्यस्य निर्वाह्यात् । यच प्रत्यक्ष प्राबल्ये देहात्मभ्रमादौ दुर्निरसत्वमिति । तदयुक्तं, देहात्मभेद प्रत्यक्षानुसारिणैव शास्त्रेणतन्निरसनात् । अन्यथा प्रत्यक्षाच्छास्त्रस्य बलीयस्त्वे यूपादित्यैक्यवाक्येन यूपादित्यभेदग्राहि प्रत्यक्षबाधप्रसंगात् । यञ्चोक्तं निषेधस्य सर्वविषयत्वोपलभेन संकोचो नयुज्यत इति । तदपिमन्दम्, सर्वविषयत्वे सत्येवहि प्रमाणान्तर विषयात् संकोचो अस्वादिति प्रतिज्ञान्तरं स्यात्; तत्र भागासिद्धिवारणार्थ मद्वैतत्तात्पर्य निश्चयवान् प्रतिपत्तेत्यपि विशेषणीयं स्यात (प्रामाण्यादिति) प्रामाण्या च्छावस्या प्रमाण कोटिनिदेशासम्भवा प्राबल्यं प्रतिष्ठित मित्य ध्याहारेणयोज्यं ( वासनामूळेति ) ताविमौ चन्द्राविति प्रत्यभिज्ञादिष्वि स्यर्थः ( देहात्मभेदेति) ममशरीमिति प्रत्यक्षं विवक्षितं । नतु शिलापुत्र [२९ - वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । कल्य शरीरमिति वदपचारिकमिति चेन्नः २६३ ममशरीरमित्यादो संबंधिकत्व नियमदर्शनस्यैव तत्र संबन्धित्वोमवार निवधनत्वात् क- व अहं शरीरमितिप्रतीतेः कदाप्यदर्शनात् ममशरीरमिति प्रतीति भदनिबन्धनैव । नन्वेवं भेदग्रहेति स्थूलोहमिति कथमभेदारोषः १ कथं वा जपास्फटिकसन्निधानेलति जपा रक्तरूपे इदमस्माद्भित्रम भेदग्रहेखती मे रक्तरूपेइत्य भेदाध्यातः ? कथंच स्फटिककुसुमे इति भेदे गृह्यमाणएव स्फटिके रक्ताभेदचमः ? यदिचेदन्त्वेन भेदग्रहस्य तदीयैतदीय रक्तरूपत्वेना भेदग्रहाविरोधित्वा जपास्फटिकत्वाभ्यां भेदग्रहे पि रक्तत्वस्फटिकत्वाभ्या मभेदग्रहाविरोधित्वाच्च उपाधिमाहात्म्या द्रमः, वहीदापि महत्त्व शरीरत्वरूपेण भेदग्रहेपि अहन्त्वस्थूलत्वरूपेण भेद ग्रहाभावात् तेन रूपेणाहं स्थूळइत्यारोप उपपद्यतइति पश्य । अहमर्थे अहन्त्वमेव शरीरभेदः, शरीरेच शरीरत्वमेवाइंभेदः, अतस्ताभ्यां रूपाभ्याम भेदग्रहन सम्भवति |स्थौल्यन्नाहमर्थभेदः, नन्वाहनत्वं स्थूलत्वावच्छिन्नप्रतियो गिकभेदः, अतस्तद्गद्वेपि भ्रमोपपत्तिः । ननु चन्द्रप्रादेशिकत्वप्रत्यक्षस्था धि कपरिमाणबोधकशास्त्रेण बाधः, अप्सुपलब्धस्य गन्धस्य’ उपलभ्याप्सुचेद्गन्धं केचिद्रयुरनैपुणाः । पृथिव्यामेव संविद्यादपोवायुं च संश्रित’ मिति शा खेण बाधोदृष्टइति वेत्रः- यो दूरतो यत्परिमाणत योपलभ्यते सततोधिक परिमाणइति प्रत्यक्षेणव्याप्तिग्रहा त्परिमाणबोधकागमस्य प्रत्यक्षमूलत्वाच्च दूरत्वस्याल्पपरिमाण भ्रमजनकत्वस्य प्रत्यक्षेण ग्रहणाद्दोषजन्यत्वेननिश्चि तस्य प्रत्यक्षस्य संवादकव्याप्ति प्रत्यक्षवला न्मूलप्रत्यक्षगौरवाच्च बाधोयुक्तः । वस्तुतोबाघोप्रामाण्यज्ञापनं तच्चात्रदोषजन्यत्वनिश्चयादेव कृतमिति नतस्य शास्त्रेणबाधः, किंतु प्रत्यक्षेणबाधितेनिर्बाधं शास्त्रेण परि माणविशेषबोधनम् । अप्सुगन्धप्रत्यक्षमपि पूर्वतत्तद्वन्धशून्यतयोपलव्धानां पश्चात्कुसुमादिसंसर्गेतदुपलब्धेस्तदपादेच तदननुवृत्तेरन्वयव्यतिरेकाभ्यां कुसुमादिसंवर्गस्यासु गन्धोपलब्धौ दोषत्वनिश्चयात्, दोषजन्यत्वेन२६४ शास्त्रमुक्तावळी । युज्यते । अन्यथा नहिंस्यादित्यस्या निश्रामीयवाक्येनापि संकोचो 9 निश्चित शास्त्रेण बाध्यते दोषादेव बाधितं वा शास्त्रस्यावकाशं ददाति शाखं वैतनयायमूलक मेवेति ( अन्यथेति ) नन्वर्थवादत्वा न स्वार्थपराणि यूपादित्यादिवाक्यानि नतु प्रत्यक्षविरोधादः नचैव देवताविग्रहायसिद्धिः, अन्यपरादपि मानान्तराविरुद्धार्थसिद्धे स्वम्भ वाद; मानान्तरविरोधेतु अन्यपरत्वा न स्वार्थाधकत्वमिति चेत ? अन्यपरत्वंहि वाक्यान्तरोपयोग्यर्थप्रतिपादन मुखेन तच्छेषत्वं वत व शब्दस्वाभाव्या दध्ययनविधिवला द्वा यत्स्वार्थपरत्वं द्वैतवाक्यसाधारण Harतं तदेव विधिवाक्यार्थोपपादनार्थ मप्यावश्यक मभूदिति अन्य परत्वेन वेदान्तवाक्यादपि स्वार्थतात्पर्याव्यतिरेक एव सिद्धयेति नतु तात्पर्यव्यतिरेकः । अहो बत विपश्चितामपि कुळक्रमागत मिदं महा दादर्थ यत्तरगाधिरूढतुरगविस्मरणन्याय मनुसरति ! अद्वैत वाक्यानां प्रत्यक्षविरोधोस्तीति वदन्ति तत्रैव षड्विधतात्पर्यलिंग मपीति । नहि किंचिदपूर्वत्वं महाभूतं, किन्तु प्रत्यक्षाविरोधः, तदधीनहेतुविशेषाश्च । षड्विधेष्वपि लिंगेषु अपूर्वत्वमेव प्रधानं, तस्मिन् सतीतरेषा मसत्त्वेपि तात्पर्यसिद्धेः, अवति तस्मिन् इतरेषां सत्वेपि तात्पर्यासिद्धेः । तच्च द्विरूपं ‘ताप्येण परिच्छित्तिः तद्वि पर्ययतोपि वे’ति । तत्र कथं प्रत्यक्षविरोधे जाग्रति अपूर्वत्वं कथं चोपक्रमः ? कथंचोपसंहारः ? कथंवाभ्यासः ? प्रत्यक्षविरोध तेषां तत्परत्वासिद्धेः । फलार्थवादतयोपपत्तयोपि प्रत्यक्षाविरुद्धार्थस्यैव । किंव- तात्पर्यवत्वेपि न श्रुतेः प्रत्यक्षात्मा वल्यम्, रूपरख परावृत्ति मृदुभाषपर्यन्त मुख्यश्रवणस्य प्रत्यक्षविरुद्धत्वेन उष्णीकरणमात्रे लक्षणा भ्युपगमात् । तत्त्वमसिवाक्यस्यापि त्वंपदवाच्ये तत्पदवाच्याभेदस्य. प्रत्यक्षविरुद्धतया निष्कृष्ट चैतन्यैक्ये लक्षणाभ्युपगमात् ।

[१९: वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । , २६६ मनु अत्यक्षस्य, DIRIOŽ ननुवेदस्य निर्दोषत्वात् प्रामाण्यंनियतं, शस्य तु सविषयत्वन्नियतं अतोवेदश्य सर्वधाषि रक्षणीयं, प्रत्यक्षस्य तु सविषयत्वं रक्षणीयम् । तत वेदस्य प्रातीतिकार्थे प्रामाण्यस्वीकारे यदि प्रत्यक्षस्य सविषयत्वन्नल- येत तदाश्रुते रन्यत्रप्रामाण्यंवाच्यं, यदि यथाभुतांगीकारे प्रत्यक्षस्य निर्विषयत्वं नापद्यते तदाश्रुतेः प्रतीयमानार्थएव प्रामाण्यम् एवं स्थिते न यूपादित्यभेदग्राहि प्रत्यक्षं प्रातिभासिक विषयं यावद्वयवहार मनुवर्तमानत्वात् नापि व्यावहारिकविषयं ब्रह्मव्यतिरिक्त सकळमि. ध्यात्व प्रतिपादक षड्विधत्तात्पर्य किंगgeतानेकाद्वैत श्रतिविरुद्धेन एकेनादित्यो यूपइतिवाक्येन पारमार्थिक यूपादित्यैक्य प्रतिपादना सम्भवात् असोयूपादित्यवाक्य मन्यपरं अद्वैतवाक्य मनन्यपरमिति । उच्यते- प्रमाणानां प्रामाण्यंस्थतः सतश्च विरुद्धतया प्रमाणद्वयो पस्थितौ यद्येकस्यान्यपरत्वेन प्रामाण्यसम्भवति तदान्यपरत्वमेवग्राह्यम् । किंच वेदवाक्यस्य प्रामाण्यनियमः कुतभागतः ? वाक्ये क्लृप्तदोष व्यतिरिकादितिचेत् ? तर्हि प्रत्यक्ष क्लृप्तदोष व्यतिरेकात् घटादि प्रत्यक्षेपि प्रामाण्यत्रियतमेव श्रतिविरोधात् प्रत्यक्षे पूर्वदोषकल्पनाय प्रत्यक्षविरोधा दद्वैतवाक्यएवा कल्येत ! किंव वाक्य एव दोष कल्पनमुचितम् सन्धानदशायां समभिव्याहारविशेषस्या न्यत्रापिदोषत्वदर्शनात् इहापि तस्यैव दोषत्वस्य कल्प्यत्वात् । एवं दोषकल्पनाया मप्यर्थान्तरपर- स्वेन वेदप्रामाण्यस्य निष्प्रत्यूहत्वाच । विहतु प्रत्यक्षविचारः । भेद वाक्यस्य नियतप्रामाण्यस्य कथमद्वैतवाक्येन बाधः ? अपच्छेद न्या- यादितिचेन्नः दोषविधुरस्यापच्छेदन्यायसहस्रेणापि बाधकरूपना- योगात् । अपच्छेद न्यायवलादेवदोषः कल्प्यतइतिचेत्रः- तदपेक्षया start विषयान्तर कल्पनस्यैवोचितत्वात् । द्वैतवाक्ये पूर्वदोषः न्यायाप्रति वस्तुस्तु प्रमाण ३४ २६६ शास्त्रमुक्तावळी । लक्षणपरीक्षित प्रमाणभावानां वेदाना भाषात्प्रतीत्या मिथोविशेषोप- स्थितौ सच्छनने किचिदवलम्वनमावस्या पेक्षितत्वा तन्मुखेन प्रामा- व्यसंरक्षणार्था एतेन्यायाः । एकस्मिन्मयोगे क्रमेणोभया पच्छेदे विकल्पःशाखानपिच्छेदाभावाभाववत्प्रयोगे अदक्षिणसं स्थापनं कर्तव्यं, उत्तरवोद्भावपच्छेदाभावाभाववत्प्रयोगे सर्ववेतसदानं कार्यमिति शास्त्रार्थः इत्यपेक्षाया मष्टदोष दुष्टविकल्पस्य गत्यन्तराभाव स्वीकार्यता area किंचिदवलम्बनाभावेपि अनुष्ठानकाळे निमित्त पौर्वापर्यनिमित्त नैमित्तिकशास्त्रार्थ कर्तव्यताबुद्धि पौर्वापर्यमवलम्ब्य परस्य कविद्वाधकत्वदर्शना तावन्मात्रेण स्वारस्यलेशादिनेव वाक्यार्थ निर्णयः क्रियते । नचैवतावता अपौरुषेयत्यादि दृढ़तरन्यायसिद्धस्य भेदविषय वेदवाक्यप्रामाण्यस्य संगोयुक्तः । परस्य पूर्वबाधकत्वंहि न्यायः तच्च चन्द्रकत्वज्ञानानन्तरमाविति द्विचन्द्रज्ञानव्यभिचरितम् । परत्वेपि दोषवशादप्रामाण्ये दोषतदभावपोरेव प्रामाण्या प्रामाण्यप्रयोजकत्व मिति सिद्धम् । किंचानेन न्यायेन भेदवाक्यस्याप्रामाण्ये षोडशिग्रहणवाक्य मग्रहण वाक्येन वाध्येत । अपिच अदाक्षिण्यनिमित्तस्य पूर्वत्वे तस्यैव परबाधकत्वं स्वात् निषेधरूपत्वात । तस्मान्नानापच्छेदन्यायः प्रभवति । प पक्रम न्यायएव । नचायमेकवाक्यपवेति नियन्तुं शक्यः, न्यायस्यास्मा दधीनत्वाभावात् । पूर्वस्यानुपसंजातविरोधित्व मुत्तरस्योत्पत्तिदशाया मेव सन्देहावरुधत्वं हि न्यायः । अय मिहाप्य विशिष्टः, पूर्वस्य भेदवाक्यस्यानुपसंजालविरोधित्वेन निश्चितार्थत्वात; अद्वैतवाक्यस्य उत्पत्तिदशायामेव भेदवाक्यविरोधेन सन्दिग्धत्वा च । ( सर्वविषयत्वे सत्येवहीति ) सर्वविषयत्वोपलम्भे सत्येवही त्यर्थः ( अन्यथेति ) “यत्किचित्प्राचीन मनीषोमीयात्तेनोपशुचरन्ती” ति यत्किचिच्छब्देन उपांशुत्वस्याग्नीषोमीया माचनिकृत्स्नविषयत्वोपल [२९ वा] } शतदूपणी - चण्डमारुतनहिता ।

२६७ नस्यात् । नचात्र प्रत्यक्ष विरोधमात्रेण संकोचः, प्रकरणाद्यापन्न विशेषेणापि तत्सिद्धेः । तथाहि यत्र परमात्मानं प्रति अपृथक्सद्ध विवक्षितं तत्र प्रपंचस्य स्वातन्त्र्य निषेधे तात्पर्यम् नतु ब्रह्मविशेषण भूतसमस्त निषेधे । यथैक एव देवदत्त तिष्ठति नान्यत् किंचिदित्युक्ते तत्तुल्यपुरुषान्तर निषेधे तात्पर्य, न पुन स्तदवयवगुणजात्यादिनिषेधे । तदुक्तं संवित्सिद्धौ - " यथा चोळनृपः सम्राड द्वितीयोस्तिभूतले । झोत तत्तुल्यनृपतिनिवारणपरं वचः । नतु ततद्भूत्यक चत्रादि निवारणम् ॥ " इति । यत्र पुन जीवानां स्वाभाविक स्वरूपप्रतिपादने तात्पर्य तत्र देहात्मभ्रमप्रतिक्षेपाय देहादे स्तस्मिन्नध्यस्तत्वमात्र मुच्यते । न पुन स्वरूपेण मिध्यात्वं । यथा शुक्तौ रजतस्याध्यस्तत्वेन शुक्ति रजत मिथ्यात्वे न रजतमात्रमिथ्यात्वं तद्वत् । यत्र तु जीवानां परिशुद्धानां परस्परसाम्ये तात्पर्य तत्रदेवादिरूपस्य तत्प्रयुक्त सुख दुःखादिरूपस्यच वैधर्म्यस्योपाधिकत्वेन स्वाभाविकत्वनिषेध एक 11 * म्भेपि " यावत्या वाचा कामयीत तायत्यादीक्षणीया यामनुब्रूयादि त्यनेन संकोचः, तथा नेहं नानास्तिकिंचने " त्यादिषु किंचन शब्दस्य संकोच इति भावः ( यत्र परमात्मानं प्रतीति ) वृहदा w’ रण्यके “नेह नानास्तिचिने " तिवाक्ये " परिषद् पंत्र पंच जना आकाशच प्रतिष्ठित " इत्वपृथक्सिद्धत्वाषगमा त्स्वातन्त्र्य निषेधे तात्पर्यम् । कठवां “नेह नानास्ती “त्यत्र " यतोदेति सूर्यो अस्तं यत्र च गच्छति । तं देवास्सर्वेपिता स्वताश्येति कवने " स्वपृथक्सिडत्वावगतेः स्वातन्त्र्यनिषेधे सात्पर्यम् । श्रादिशब्देन श्रत्यन्तरं विवक्षितम् । अन्तर्यामित्राह्मणादौहि अपृपक्षिम मवगम्यसे ( यत्र पुनरिति ) त्यन्तनिर्मलं पर माथेस " इत्यादिषु ( यत्रत्विति ) " तस्यात्मपरदेहेषु ततोप्येकपर्य शास्त्रमुक्तावळी | क्रियते । थथैकजातीयानां रक्तानामुपरञ्जकद्रवान्तर संसर्गप्रयुक्त व वैषम्यादेर स्वाभाविकत्वमुच्यते । निर्गुणवादादेश्व हेयगुणनिषेधे तात्प- र्यमित्यन्यत्र स्थितम् । सदेवेत्यादि च सद्वियानिरूपणसुगमार्थम् : सं सर्वत्रम् । यत्पुनः ‘त्रय स्वप्ना’ इति जागरसुषुप्तयोरपि स्वप्नसाम्य मुच्यतइति । तत्र जागरसुषुप्तयो स्वप्नसाम्ये विवक्षितेपि नमिथ्यात्वाकारेण साम्यमितिपश्यामः । यथा पैंगळ्यातिशयविवक्षया कश्चिदग्निर्माणवकइ त्युपचरति, कश्चिदूष्मलत्वविवक्षया, कश्चिच्चतपश्चर्यादिप्रयुक्त परिशु द्विविवक्षया, एवमत्रापि प्रमाणान्तराविरोधाय स्वप्नसाधर्म्यन्तरे तात्पर्य ग्राह्यम् । तच्च यथा स्वप्नस्य ईश्वरसृष्टत्वेन जीवस्य कर्मानुगुणनियत देशकालस्वरूप तत्तत्स्वमफलभोगादौ न स्वातन्त्र्यं तद्वज्जागरसुषु तयोरपि कर्मफलत्वेनेश्वराधीनत्वान्न तत्र जीवस्य स्वातन्त्र्यमित्येवमादि रूपेण प्रमाणाविरोधेन ग्राह्यमिति । ततश्व औपचारिकवाक्येषु योग्य मेवोपचर्यते । तत्त प्रकरणादिभ्य स्तद्विशेषोपि सिद्ध्यति ॥ यत्तु भेदनिषेधकश्रुतीनां भेदविधायक श्रुत्यपेक्षयापरत्वेन बलीय स्त्वमिति । तत्रापि नापच्छेदन्यायविषयत्वमिति निर्गुण, निरूपणेग्राह्यम् । यच्चाद्वैतगोचरशास्त्रस्य निषेधकान्तरं नदृश्यतइति । तदपि परमसुहृदं माध्यमिकं विस्मृत्योच्यते । सहि शून्यमेवतत्वमिति वदन् संविदद्वैतमपि निषेधति । नच तद्वाक्यं दोषमूलत्वेनाप्रमाणत्वात्परमप्य किंचित्करमिति वाच्यं, वेदान्तवाक्यस्यापि अविद्याख्यदोषमूलत्वस्य त्वयैववत्वात । हि यत् । विज्ञानं परमार्थीही " त्यादिषु (निर्गुणवादादेरिति ) साक्षीचेता केवलो निर्गुण वे " त्यादिषु ( संविद द्वैतमपीति ) पवं चाधिष्ठानस्यापि निषेधात् मिथ्यात्वमपि न स्यादिति भावः । [२९-वा] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता ।

२६९ दोषाणामवान्तरभेदस्तु नवलाबलहेतु’, भ्रमविप्रलम्भादीनामितरेतरभिन्न त्वेपि दोषत्वस्याविशेषात्। तथापि प्रामाण्यभ्रमो वेदेषु बमुळ मुपलभ्यत इति चेतुः किमतः, तत्वस्थितिनिरूपणेनुपकारकत्वात् । अतएवशास्त्र प्रत्यक्षयोः प्राबल्यदौर्बल्य हेतुरपि निर्मूलः, अविद्याख्य दोषमूलत्वाविशेषात् । नच भदवासनादोषः; शास्त्रतो निर्विशेषाद्वैतेसिद्धेहि तद्विपरीतसंस्कागम नो भेदवासनाया दोषत्व कल्वनासिद्धिः, तद्दोषत्वे च सतितन्मूला प्रत्यक्षात्प्राबल्येन शास्त्रतो निर्विशेषाद्वैतसिद्धि रित्यन्योन्याश्रयात् । शास्त्रेण निर्विशेषत्वे सिद्धे स्या दवासनादोषः, तद्दो बभावेच सिद्धे स्या निर्विशेषधीः । नच क्वचिद्भेदेवासनादोष इतिलोके सर्वत्र प्रसंगः, अभेदवासनायामपि तस्यापि च भेद वासनाख्यदोषस्य शास्त्रेपि तथा प्रसंगात् । दुस्त्यजत्वाच्च । अन्यथा प्रकृतिप्रत्ययपदवाक्य तदर्थादिभेदस्या कांक्षासन्निधियो नतु वक्तृभ्रमादिदोषाभावा द्वेदप्राबल्य मित्यत्राह ( दोषाणामिति ) नन्वविद्यादोषः शब्दस्वरूपाध्यास हेतुः नतु तस्याप्रामाण्यमयोजक इति चेत्र:- वागत्यादिदोष मूलभ्रमसिद्धवाक्या , द्रक्तृदोषाभावेप्य नाश्वासाव ( शास्त्रत इति ) नतु निर्विशेषसिद्धयाभेद वासनाया दोषत्वं न कल्प्यते किन्त्वन्यत्र दोषत्वेनदृष्टत्वा दित्यत आह ( नच चिदिति ) इद मुपलक्षणं, अपूर्वचैत्रादिवैलक्षण्यज्ञाने वाखनाख- म्भवा दित्यपि बोध्यम् । नतु प्रत्यक्षस्य दोषजन्यत्वनिश्वया च्छा- स्रस्य ततः प्राबल्यं न ब्रूमः किन्तु शास्त्रं निर्दोषत्वेन निश्चितं, प्रत्यक्षन्तु न सथा, किन्तु दोषमूलतया सन्दिग्धं विपरीतवास नाया दोषत्यसन्देहा दित्यस्मादेव वैषम्या प्राबल्यं बम इति वे तत्राह ( तस्यापि वेति ) ( अन्यथेति ) अद्वैतवाक्यजज्ञानस्य लक्षणा तात्पर्यनिर्णयार्थ तर्कात्मिक वाक्पार्थज्ञान सापेक्षत्वा तदर्थे वाक्यार्थस्यापि श्रम ७० ग्यतादिभेदस्य शास्त्रमुक्तावली । चानुपलंभे चानुपलभे वाक्यार्थविशेषप्रत्ययस्या नुदयप्र संगात् । नच भेदवासना प्रत्यक्षस्यैव दोष इति वाच्यं, त्रि- परीत संस्कारात्मना दोषत्वे कचिदोषता क्वचिन्नेति नियाम काभावात् आकारान्तरेणतद्दोषत्वस्य तदोषत्वे सति तन्मूलस्य भ्रान्तत्वं, दुष्प्रतिपादत्वात् । तद्भान्तत्वेच सिद्धे तदोषत्व मिति च परस्पराश्रयणात् । प्रत्यक्षस्य भ्रान्तत्वं तद्भा न्तत्वे निर्विशेषत्व प्रतिपादनं तत्प्रतिपादने भदवासनाया दोषत्व ग्रहणमुपपन्नं (विपरीत संस्कारात्मनेति) विपरीत संस्कारोहित द्विरुद्ध विषयः, खच विरुद्ध विषय एव दोष स्स्यात् नतु तस्मिन्नेवेति चेन्न; - अभेद ज्ञानेपि प्रतियोग्यादिभेदभानादिति भावः । किं विपरीतवासना त्वाविशेषेपि भेद वासनायाः प्रत्यक्ष एव दोषत्वं नान्यत्रेत्ययं नियमः प्रत्यक्षस्य भ्रमत्वनिश्चयादेव वाच्यः, नियामकान्तराभावात; एवं चान्योन्याश्रयः : निर्विशेषत्वप्रतिपत्तिचला दोषत्व सिद्धिविवक्षायां चक्रकं वेत्यादिकं वेत्याह ( तद्दोषत्व इति ) ननु शाखतो निर्विशेषानिश्चयेपि निर्विशेषस्वारस्य सम्भावित दोषप्रत्यक्षस्य दोषमूलत्वकल्पनं, अतो भदवासनादोष इति चेत् ? उच्यते । प्रत्यक्षस्य दोषमूलकत्वकल्पन मनुपपन्नं, दोषमूलत्वसम्भावना विधुरबहुतरभेद गोचरवेदवाक्यसंवादात । किंच दोषखम्भावनाविधुर स्यापिहि भेदपरवाक्यस्य दोषमूलत्वं त्वया कल्पनीयम्, ततो बहुतरप्रत्यक्ष भूयस्तरभेदवाक्य रूपाभयविध प्रमाणानुसारेणाल्पतराद्वैतवाक्यस्य दोषमूलत्वकल्पन मेषोचितम् । वस्तुतस्तु प्रमाणस्य दोषमूलत्वन्नवयं कल्पयामः, अपितु विषयान्तर सम्भवाना विधुरोक्तोभयविधानंतप्रमाणानुसारेण सम्भावितविषया न्तरा द्वैतवाक्यजन्य त्वदीय कुमतिमात्रस्य । दोषश्च समीचीन न्या. [२९ - बा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । ; २७१ मिति चक्रकञ्चात्रा नुसन्धेयम् । नचा द्वैतवाक्यार्थ ज्ञानत्व भेदवा सनामूलं, अत एव ध्यानादिविध्युपयोगइति वाच्यम् अभेद्वासन या अप्यन्ततो भेदवासनामूलवाद | नह्य भेदज्ञानं भेदज्ञानमन्तरेण सम्भवति । स्वय मेव प्रतियोग्यादि भेदवासनावहत्वात् नचा याननुसन्धानदशायां समभिव्यारविशेषइति प्रागेवोक्तं । किंचदोष मूलत्वाभावेना द्वैतवाक्यस्यनामाण्यं त्वयाम् । दोषमूलत्वाभावेपि शुक्तिरजतसुखादिखाक्षिणो प्रामाण्यस्वीकारात् । किंच पदादिमत्य- क्षस्यापि नित्यचैतन्यरूपतया दोषमूलत्वाभावेना द्वैतवाक्यवत्मामाण्यं दुर्वारम् | अर्थव दोषजन्यः, तद्विषयत्वेनैव ज्ञानम्यामामाण्यम्, एवं वा द्वैतवाक्यस्य प्रामाण्य मितरेषा मप्रामाण्यंच सिद्धमितिवेन्त्र, परो- क्षभ्रमस्य दोषजन्पार्थविषयत्वाभावेन प्रामाण्यप्रसंगात् । ननुपरोक्ष भ्रमे दोषजन्यत्वम प्रामाण्यप्रयोजक, अपरोक्षभ्रमे दोषजन्यार्थविषयत्व मितिचेत्र:- अविद्याभ्रमरूपे लाक्षिणि दोषजन्यार्थविषयत्वाभावना मा- माण्याभावप्रसंगात् । अन्यवासनाया अन्यन्त्रहेतुत्वासम्भवात्, वास- या सर्वत्रासम्भवाच्च नभेदेवासनाया दोषत्वम् । अथभेद वासनायाः प्रकृत्यादि भेदज्ञानहेतुत्वेपि ना द्वैतज्ञानहेतुत्वं तद्विद्वाभेद वासना- याएव तद्धेतुत्वादित्यत्राह ( नन्चाद्वैतेति ) ( अभदवासनायाइसि ) न देवळं प्रकृत्यादिज्ञानएव भेदवानाहेतु:, अपित्वभेद वासनायामपि, अभेदज्ञान प्रतियोगिभूत भेदविषयत्वादित्यर्थः । दोषान्तरमाह (स्व- यमिति ) नच वाच्यमित्यनेनान्वयः । अभेदवाखनाहि प्रतियोगिवि- शिष्ट ज्ञानाजन्या तज्जन्यां भेदवानामप्याक्षिपति, अतश्चामेदवासना जन्यज्ञानस्यापि विशिष्टविषयत्वा द्वेदवासनाहेतुरियर्थः । विनिष्प्रति योगिक स्वरूपधीः स्वप्रकाशस्वरूपमेव किंवा तद्विषयकज्ञानान्तरमिति 7 ३ ७२ शास्त्रमुक्तावळी । { भदवासना निष्प्रतियोगिक स्वरूपधी हेतुरिति वाच्यम्, नित्यस्फुरि तस्य चिन्मात्रस्य निष्प्रतियोगिकत्वेपि तस्य वासनामूलत्व तन्मूल प्रत्यक्षादि विषयत्वस्य त्वयैव प्रतिक्षेपात् । अतो भेदनिषेधकाद्वैत वाक्या र्थज्ञानस्यापि भेदवासनामूलवं तदापादकत्वं च फलितं ततश्च तुल्य दोषत्वे कि कस्य बाचकं बाध्यं वा । किंचा भेदवासनाया दृष्टरूपेणा दृष्टरूपेणवा तत्त्वमस्यादिवाक्या द्वाक्यार्थज्ञानोपकारकत्वं ! नाद्यः, चाक्यार्थ वासनामन्तरेणापि वाक्यस्य यथा सम्भव सत्यासत्यस्वरूपस्वार्थ विकल्पमभिप्रेत्याह ( नित्येति ) नतुब्रह्मण श्विदविषयत्वरूपावेद्यत्वेपि वृत्तिविषत्वं सम्भवतीति चेन्नः- अमेदवासनाया निष्प्रतियोगिक ज्ञानज- नकत्वेना न्योन्याश्रय प्रसंगेन तादृशज्ञानजन्यत्वाभावा जनकीभूतज्ञा नस्य अभेदप्रतियोगिभेदविषयतया तज्जन्याया वासनाया निष्प्र- तियोगिक स्वरूपधी देतुत्वसम्भवा जनकीभूत ज्ञानस्याभेदवाखना जन्यत्वाभावेन भेदवासना जन्यत्वसम्भवाद प्रामाण्यप्रसंगा तत्समा- नविषयतयोत्तर ज्ञानस्याप्यप्रामाण्यप्रसंगाच्च ( अतोभदेति ) जीवब्रह्माभेद वाक्यार्थज्ञानस्य विशिष्टविषयत्वोक्त्या भेदप्रपंचनिषेधक वाक्यार्थ- ज्ञानस्यापि प्रतियोग्यादिभेदविषयत्वेन विशिष्टविषयत्वाभा दवा- लनामूलत्वं तदापादकत्वंच फलितमित्यर्थः । प्रपंचनिषेधस्य बत्वमसि वाक्यार्थ ज्ञानोपयोगित्वा तज्जन्यभेदवासना मादायापि तत्त्वमसि वाक्या- र्थज्ञानस्य भेदवासनामूलत्वं दर्शयितुं तदापादक संच फलितमित्युक्तम् । ( अदृष्टरूपेणेति ) विहितनिदिध्यासन जन्यादृष्ट मभेदवानैवेत्यर्थः । ( वाक्यार्थ वासनामिति ) एतेनभेदवानानिरसनद्वारा उपयोगइति निरस्तम् । असत्यार्थज्ञाने विपरीतवासनासत्वेपि वाक्यार्थ ज्ञानांगी. [२९ वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता 9 ૬ बोधकत्वस्य भवद्भिरपि स्वीकर्तव्यत्वात् । उक्तंचाभि युक्त:- अत्यन्तासत्यपिज्ञान मर्थे शब्द: करोति ही " ति । अन्यथाक चिदप्य परिचितविचित्रवाक्यार्थ प्रत्ययो न स्यात् । तथा च सति गतंकवीनां प्रावीण्येन, भवतां च पूर्वपक्षविज्ञानेन, श्रुतीनांचा प्राप्तार्थसमर्पणार्थसामर्थ्येन | नापिद्वितीयः शक्त्युपबृंहित ज्ञान निवर्त्यत्वाकृष्ट प्रपंच सत्यत्व भीरुभि र्भवद्वेि रनम्युपगमात् । अम्बुप गच्छता मण्याकांक्षादित्रय परामर्शादिरूप दृष्टसामग्री घटनमन्तरेणा दृष्टस्योपयोगाभावात् । अत्र चा द्वैतानुध्यानजन्य वासनामन्तरेण तत्प्रत्यय सामग्रीसिद्धेः । अन्यथा तच्छ्रवणस्याप्यनुपपत्त्या वासना जनकस्य तद्ध्यानस्यापि असिद्धिप्रसंगात् । नचापरोक्षरूप वाक्या- र्थज्ञानजननार्थे दृष्टद्वारेणा दृष्टद्वारेणवा तदुपयोगइति वाच्यम, Sa कारोक्तेः । अवखण्डनसम्मतिमाह ( उक्त ) ( दानीविन ह्यभदवासनारूपम दृष्टमवधारणे अपरोक्षेवा उपयुज्यते प्रात्य वाद्विषयस्वभावाच्च तदुपपत्तेः; एककोटिका नवधारणस्यनिरालाय : कित्त्वविद्या निवृत्त्यनुकूल शक्तिविशेषे, तथा च शक्तिविशेषविशिष्ट ज्ञाननिवर्त्यत्वे ज्ञानत्वेन ज्ञाननिवार्यत्वाम्यवाद सत्यत्वापतिरित्यर्थः । Fatपिकाभावस्था दृष्टजन्याम्पवात् ग्यान जम्पवासनारूप है ger arteriatr eवोपयोगोस्तु नाविचानित्यातिविशेष वाक्यार्थज्ञान इत्यचाह (अभ्युपगच्छतामिति ) आकांक्षादिपरारय बातः नराम पित्वा तद्घटेनेनोपयोग सबबालुवच इति भावः । वधु शब्दा क्प्राक्परोक्षज्ञान मेत्र जायते पचादितानुप्यनजन्य चाननहिमा अपरोक्षं जायते, ततश्व सत्यत्वापति पीत्पापाह (ना बस्था विवेषाचे व इष्टव्य स्वपूय ध्यानविविक्षात नविन त्वं चनिराकृत मिति दर्शनरूपतापध्यानस्य मोहोदेशेनैव विध वासनाया दर्शनउपयोग इत्यादिशब्दस्य भावः । न केवलं२७४ शास्त्रमुक्तावळी । शब्दजन्यप्रत्यक्षादे दूषणात् ॥ * ॥ न शब्दजन्यं प्रत्यक्षं प्रत्यक्षत्वा द्यथेतरत् । व्यवस्थाभंजनेतुस्यात् सर्वमानेषु संकरः ॥ अन्त्य प्रत्यक्ष वेद्यन्तु ब्रह्मचेदधिकान्वितम् । स विशेषत्वमेवस्या नवेद प्राग्वच्च संसृतिः ॥ * ॥ अत एव शास्त्रप्रत्यक्षजन्य ज्ञानयो: परोक्षत्वापरो- क्षत्वलक्षण वैषम्यनिषेधोषि प्रत्युक्तः । यच्चोपजीव्यस्यापि प्रत्यक्षस्य ज्वालाभेदानुमानेन बाधोदृष्ट इति । तदप्यतिस्थवीयः, तत्र उपजीव्यविरोधाभावात । नहि तत्र ज्यादैक्य प्रत्यभिज्ञादिकं नेदानुमानस्योपजीव्यम् । नच भेदानुमानं स्वोपजीव्यव्याप्तिग्राहक प्रत्यक्षविशेषं बाधते । तथा प्युपजीव्य जातीयस्यापिविरोधे तद्वा नाग्वेति न कश्चि द्विशेष इति चेत् सामान्यत उपजीव्यजातीयस्यापि ज्वालैक्यज्ञानस्य विशेषतोपि दृष्ट प्रत्यक्षस्य शब्दजन्यत्वेतिप्रसंगः, तदभ्युपगमे प्रयोजनमपिनास्ती स्वाह ( अन्त्येति ) आद्येभ्रमत्वादनिवर्तकत्वं अन्त्ये स्वरूप प्रकाशव दितिभाव: ( अतएवेति ) शब्दजन्यज्ञानस्या परोक्षत्वभंगादित्यर्थः । ए. वंच जात्या प्रत्यक्ष प्रचलमित्युक्तं भवति । विरुद्धप्रमाणातिरिक्ता निहिता प्रामाण्यशंकं प्रत्यक्षं विरोधिनः परोक्षाद्वलीयस्तया तस्या प्रा. माण्यमापादयति । अतएव हि यूपादित्यैक्यबाधः । एतदभिप्रायेणैवा न- न्यथासिद्धं प्रत्यक्षंवकीयइति भगवतावेदार्थसंग्रहे तुगृहीतं 66 प्राव ल्यमागमस्यैव जात्या तेषु त्रिषुस्मृतम् “इति । अत्र प्राबल्यंनिर्दोषत्वं (खामा न्यतइति) तैलनाशस्य दीपनाशहेतुत्वं प्रत्यक्षसिद्धम् । एवं वर्तिनाशस्यापि । दोपस्याश्रयनाशकत्वं तैकनाशकत्वंच । एवं चतुर्भिः कारणताग्राहिप्रत्यक्ष रनन्यथासिद्धं विरोधादृष्टदोषज्वाला प्रत्यभिज्ञान्तरलजातीयतया प्रत्यभि ज्ञान्तरदोषत्वेनावधारितखादृश्यस्य इहापि दोषत्वसंभवा दोषमूलावेन शंकिवा प्रत्यभिज्ञाभेदानुमानेन वाध्यत इत्यर्थः । प्रत्यभिज्ञान्तरे दोष [२९ वा] शतदूपणी चण्डमारुतसंहिता । ६७५ दोषजातीयत्वात् । अचिरनिर्वापितारोपितप्रदीपेपि निर्वाणादशिनस्तदेवे दमिति दृढप्रत्यभिज्ञानमुदेत्येव । तत्रापि हि भेदादर्शन सादृश्यादिकं दोषः । सोत्रापिसम्भवन् ज्याक्यज्ञानस्य निर्दोषत्व निर्णयं प्रति रुणद्धि । तावतिचानुमान मबाधितमुदेतीति न देोपगन्धः । इह तु स्वोपजीव्यं तज्जातीयं च कृत्स्नं प्रत्यक्षं बाध्यत्वेन प्रसक्तमिति स्थितः स्वव्याघातः । अत उपजीव्य प्रत्यक्षबाधेन शास्त्रं नोदेतुमलम् । दर्शन सुपापयति (अचिरेति ) एकपर्तिका स्थत्व मेकपानगतत्वं स्वादिपदार्थः ( संभवन्निति ) शंक्यमान इत्यर्थः । ननु वर्णपदवाक्यस्वरू पांशमस्यक्ष मुपजीभ्यं तन्न वाध्यते सत्यत्वशस्त्वतुपजीव्यः स एव वाध्यते, तस्मात्रोपजीव्यवाध इति चे सवाह ( अत इति ) अयं भावः अभावबुद्धिलक्षणो बाधः प्रपंचे प्यविशिष्टः, अन्यथा तस्वमिथ्यात्वा सिद्धेः । नापि विशेष्यभावधी चीवः, तत्र किं प्रत्यक्षेण प्रपंचे स स्यत्वं गृहासे, उस न ? अन्ये सत्यत्वांशमत्यक्ष बाधोक्यसम्भवः आद्यपि किंचिकालावाध्यत्वळक्षणस्य व्यावहारिकस्य प्रत्यक्षग्राह्यत्वे सन्निषेधासम्भवः, मिथ्यात्वात् । निषेधे प्रपंचस्यैव तत्सम्भवा रख- त्यत्वपर्यन्तधावनवैयर्थ्यम् । खत्यत्वनिषेधेपि प्रपंचनिषेधविद्धया उप- जीव्यविरोधस्या वर्जनीयत्वात् । त्रिकालबाधायोग्यत्वरूपस्य ब्रह्मधर्म स्य कल्पितस्य प्रपंचे ग्रहे अन्यथा ख्यातिः । प्रपंचगतस्यैव तस्य ग्रहणे व्यवहारदशायां वाध्यस्य तस्य प्रपंचसमान स्वभावतया प्र- पंचसमसत्ताक मिथ्यात्वासम्भवः । ननूपजीव्यस्वरूपस्योप मर्दों यथा- न भवति सत्यत्वस्य च तस्मिन् यथा भवति तथा प्रपंचस्य प्रतियोग्यविरोध्यभावः प्रतिपाद्यते, शुक्तिरजतवदिति विवक्षितमिति चेन्नः- यस्मिन् चौरि " त्याच ध्यारोपकवाक्यावगत प्रपंचब्रह्मसम्बन्धमात्रस्य मिध्यात्वेन ब्रह्मणि प्रपंचविरोध्यभावप्रतिपादने प्रपंन्यस्वरूपानुपमर्दस्य ब्रह्मतुल्यत त्वत्यत्वानुपमर्दस्य च सम्भवात् प्रपंच मिथ्यात्वाखिजेः । c १७६ शास्त्रमुक्तावळी । किंच शास्त्रप्रत्यक्षयो र्बलाबल परीक्षकप्रमाणमपि ब्रह्म व्यतिरिक्त भेदगोचरत्वेन शास्त्रेणैव वाध्यत इति स्वनैः स्वबलं प्रति क्षिपत शास्त्रं कथं प्रत्यक्षात्प्रबलं भविष्यति । असत्यात सत्यप्रति पत्त्यादिकन्तु दूपयिष्यते । अतः प्रत्यक्षादिसिद्धानुपमर्देनैव भेदनिषेधक श्रुतीनां तात्पर्यमुपपादनीयमिति । इति श्रिकवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्रस्वतस्य श्रिमछें कटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु शतदूषण्यां प्रत्यक्ष शास्त्रविरोधपरिहार एकोनत्रिंशोवादः ॥ २९ ॥ एवमेव व युक्तम्, प्रत्यक्षस्या वाधितार्थकत्व लक्षणप्रामाण्यसिद्धेः प्रपंचमिवापि लम्बन्धमिध्यात्वस्यावश्यकत्वा तावन्मात्रमिथ्यात्वेन सर्वममाणप्रमेया बाघस्थापनस्य यक्तस्वात । नन्व सत्यादपि सत्य सिंद्धे स्तन तत्र दर्शनादसत्यमेवशास्त्रं निर्विशेष विद्धयुपयोगीरथवाह ( ઘાતિ ) इति श्रीबाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्यपाद सेवासम- विगत परावरतत्वयाथात्म्येन तदेकदेवतेन तचरण परिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्धमहाचार्यापर नामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शतदूषणीव्याख्यायां चण्डमारुताख्यायां प्रत्यक्षशास्त्रविरोधपरिहारभंग एकोनत्रिंशः स्कन्धः ॥२९॥ vidrip [३० वा! शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । *GS श्रीरस्तु । श्रीमत्तेरामानुजायनमः । अथ त्रिशोवादः || सत्येव सदातनोति निवहै सत्यमाहेतुभि स्सत्यं ज्ञानमनन्तमेकममलं यद्ब्रह्मनिर्दिश्यते । तत्सत्यैः परिकर्मितं गुणगणै स्मत्याभिसन्धिक्रियं सत्यानन्दविभूतिकं विचिनुम रसत्यस्य सत्यं महः ॥ St on thi ( सत्यैरिति ) सनातनत्ववत्लत्यत्वमपि प्रामाण्यप्रयोजकमिति भाव: ( निधहैरिति ) भेदाभेदवटकश्रुतिभवः, वाराघवाराध्यगुण विभूतितिभेदः, कर्मोपासनवत्वश्रुतिभेद व विवक्षितः ( सत्यय- त्यादि ) सत्यममाहेतुभि रियनेन सत्यात्यात्पत्तिः, नाखत्यादि- स्युक्तम् । सत्य मित्यारभ्य निर्दिश्यत इत्यन्तेन खत्यादेव सत्य ज्ञप्ति न खत्या दित्युक्तम् ( सत्यं ज्ञान मित्यादि ) ब्रह्मसत्यज्ञाना नन्दात्मक मेक ममलं सर्वविधैरपि वेदान्तवाक्यैरिति परै रुच्यते, तत्र सत्यस्यैव वेदस्य तत्प्रतिपादकत्या द्वैतषिद्धे स्वत्यगुणविभूति विशिष्टमेव ब्रह्म प्रतिपाद्यत इति भावः ( अत्येति ) सत्येत्यभिसन्धि प्रकार उक्तः । अनेन कारणत्व शुक्तं भवति । इयं च विभूतिवैशिष्टचेहेतु: ( सत्यस्येति ) निर्धारणे षष्ठी । चेतनेषु सत्य मित्यर्थः । शब्देन नित्यत्वं विवक्षितम् । निश्वेष्वपि नित्यम् । सर्ववेतनानां नित्य- त्वपि खोहमिति प्रत्यभिज्ञाप्रधिवन्धक कादाचित्कत्व भेदभ्रमजनक न्मसम्बन्धोस्ति, ईश्वरस्य तत्रास्तीत्येषु नित्यतया ईश्वरो निर्धा- सध्य २७८ शास्त्रमुक्तावळी | योय मसत्य प्रलापः असत्यादपि शास्त्रादे स्सल्यस्य ब्रह्मण सिद्धि सम्भवति । अस्तिचा सत्या त्सत्योत्पत्ते सत्य प्रतिपत्तेश्च लोके बहुळ मुपलम्भः ; आरोपितैरेव शुक्तिरजतरज्जु सर्पशंकाविषभावित गरुडादिभिः सत्यस्य हर्षभयमरणगरळहरणादे दर्शनात् । तथा स्वामार्थेन शुभादिः प्रतिबिम्बेनबिम्बतत्वं, लिप्यक्षरै रक्षराणि, रेखा गत्रयादिभिस्सत्यगवयादिः, चित्रपुरूषादिभिः पुराणवृत्तान्तादि:, नादविशेषोपाधिक शब्दनानात्वेनार्थभेदश्चेति असत्यैरेव सत्यानि निश्चीयन्ते । तथा बाष्पारोपित धूमादिभि र्यदृच्छासन्निहित धूम ध्वजादिसिद्धिः । नचात्र सर्वत्र तत्त त्संक्तिस्वरूपमेव सत्यं कारण मिति वाच्यम्, ज्ञप्तिस्वरूपमात्रम्य कारणले ज्ञप्तयन्तरादपि तदुत्पत्ति प्रसंगात् । विषयविशेष विशेषितायास्तु कारणःवोक्तौ नागृहीतविशे- पणन्यायेन विपयस्यापि कारणत्वावश्यम्भावात् । नचा सत्यात्सत्यसिद्धौ लिंगविभ्रमा त्साध्यसिद्धिप्रसंगइति वाच्यम्, यादृच्छिक संवाददशाया मिष्टप्रसंगवात् । तत्सिद्विनियम: प्रसज्यत इति चेन्न - तदनियमस्या सत्यत्व प्रयुक्तत्वाभावात् । अपित्व व्याप्तिनिबन्धनत्वात् । व्याप्तं येते । पूर्वार्धेन वादार्थसंग्रहः । उत्तरार्धेन तत्फलसंग्रहः । ( असत्या. दित्यादि) सिद्धिः - ज्ञप्तिः । असत्या त्योत्पतिप्रदर्शनं दृष्टान्ततया । उत्पत्तौ निदर्शन मारोपितेत्यादि । शंकाविषभावितगरुडनिदर्शनं परोक्षे प्यनिर्वचनीयांगीकारेण । “तथेत्यादि” ज्ञप्तो निदर्शनम् । प्रतिबिम्बे बिम्ब भेदाभ्यासा तद्विशिष्टरूपेणासत्यत्वम् । “लिप्यक्षरैः” दिपावध्यस्ताक्षरैः । एक सुत्तरवापि विवक्षा ग्राह्या (नादेति ) नगो नाग इत्यादौ कल्पित हस्वदैर्घ्यादिविशिष्टत्वेन भिन्नस्य शब्दस्यार्थभेदधीहेतुत्वमिति भावः ( लिंगविभ्रमादिति ) लिंगरूपा विभ्रमाद, अर्थाध्याला दित्यर्थः । विषस्याहेतुत्वेपि असत्या त्वत्यसिद्धि रपरिहार्या, ज्ञानस्या प्यसत्यत्वा १३० - वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । १७९ हि साधनं । नह्यसन्धूमाभासो वह्नि व्याप्तः । बहुळत्वोद्धवत्वादिवदना रोपित्तत्वस्यापि व्याप्त्युपयोगितया न्वयव्यतिरेक सिद्धत्वात् । प्रति बिम्बादेश्चासत्यस्यापि सत्यमुखादिसिद्ध अन्वयव्यतिरेकाभ्यां व्याप्ति सिद्धेः । प्रतिबिम्बस्यासत्यत्वेपि बिम्बप्रतिबिम्बयो व्र्व्याप्तिस्सत्या, तद्वशा तत्र बिम्बसिद्धिरिति चेन्न ;- व्याप्तिर्हि सम्बन्धत्वाद्वयाप्य व्यापकसापेक्षा, कथं तयो रम्यतराभावे सा सत्याभवेत् । अतो व्याप्यं प्रतिबिम्बादिक मसत्यमेवेति तद्गताव्याप्तिरपि तद्वतमालिन्यादिवद सत्यैव । नच विषय मिथ्यात्वे तद्विषय ज्ञप्तिसत्यत्वसिद्धिः ? नहि नभः प्रसून मिथ्यात्वे तत्परिमळपारमार्थ्यम् । अतरशास्त्रादे मिध्यात्वनिश्चयेपि ततः परमार्थनिर्विशेष ब्रह्मनिश्चय उपपद्यते । नच सहसाशास्त्रस्या 惮 दित्याह ( नचेति ) नन्वसत्या त्वत्यसिद्धिसम्भवेपि कथ मसत्यतया ज्ञाता च्छात्रा तत्सिद्धिः । यद्यपि शास्त्रेण ज्ञानोत्पत्तेः प्राक्छात्र नासत्यतया ज्ञातम्, तथापि ज्ञानोत्पत्तिदशायां तथा मलीने रनन्तर मनाश्वासप्रसंग इत्यत्राह ( अत शाखादेरिति ) अखत्यस्य सत्य ज्ञापकत्वे सिद्धे अनाश्वास एवं नोदेतु मलम् ; अन्यथा सत्यत्वे व्यनाश्वास एव स्यात्, सत्यतया ज्ञातादपि भ्रमदर्शनादः अपौरु- बेयत्वादिना तत्रिरास च तुल्य इति भावः । एव महत्वतया ज्ञान मभ्युपगम्योक्तं, वस्तुतस्तु तदेव नेत्याह ( नवेति ) श्रवणदशा मारभ्य निवर्तकज्ञानोदयपर्यन्तं शास्त्रस्यासत्यता न विय मारोहति, अपितु तदतिरिक्ताना मेव, आपातत स्ववृत्तिविरोधप्रतीतेः पश्चान्मनन निधिध्यासनाभ्या मसम्भावनाविपरीतभावनानिरासे सति अनन्तरो- स्पन्नज्ञानमेव शास्त्रस्या प्यवत्यतां विषयीकरोतीत्यर्थः । ननु शास्त्र प्रपंच निवर्तकज्ञानेनैव निवर्तते, उतान्येन? भावे निवर्तकज्ञाननिवृ- त्यर्थ ज्ञानानन्तर मपेक्षणीयम्, द्वितीये स्वनिवृत्त्यर्थमपिः अठ उभयधाप्यसत्यतया ज्ञातस्य शास्त्रस्य ज्ञानोत्पादकत्व मावश्यक २८० शास्त्रमुक्तावली । सत्यताधियमधिरोहति, स्वजन्यविश्व निवर्तकाद्वैत बोधजन्मनः प्राक्सत्य तयैवावभासात् । अतोबोधनदशायां स्वयमपि सदित्यवभासात् स्वजन्य बोधसामर्थ्यादेव स्वस्यापिनिवृत्तिसिद्धौ पुनः बोधान्तरस्या नपेक्षितत्वेन तदुत्पादकत्वाभावाच न कश्चिद्विरोध: । नच वाच्यं सत्यतया प्रत्यक्षादिसिद्धस्यापि प्रपंचस्यशास्त्रेणेव शास्त्रसिद्ध सत्यत्व स्यापि ब्रह्मणः केनचिद्वाधेमिध्यात्वं सम्भवतीति अदर्शनादेव तन्निरासात् । नच कारणदोप निश्चयात् फलितः प्रतीति विषयबाधः, यादृच्छिक संवादि लिगविभ्रमादिभि रेबानेकान्त्यात् । अतो वस्तुतो मिथ्याभूतादपि शास्त्रादेः परमार्थसद्वितीयब्रह्मनिश्चय उपपद्यत इति । 問 मित्यत्राह ( असो बोधनदशायामिति ) ( स्वयमपीति ) अर्थवदिति भावः । स्वस्यापीत्यपिता स्वव्यतिरिक्तस्य कृत्स्नस्य ग्रहणाव निव र्तकज्ञानमपि गृह्यते | बोधनदशाया मित्यनुवादस्या सत्यताज्ञानं विरोधितया शंकितुं योग्यं परिहाम्, शंकान्तरपरिहार स्वीषत्कर इति भावः । सदित्यवभासा स्वजन्येत्यन्वयः । यद्वा प्रपंचमिथ्यात्वावगादिपूर्व ज्ञानातिरेकेण ज्ञानान्तरेणेव शास्त्रम्य मिथ्याश्वावगाहन मित्युक्तत्वात्तद- वढम्बनेन मिथ्यात्वावगाहनमित्र शाखस्य प्रपंचनिवर्तकज्ञानातिरेकेण स्वनिवृत्तये द्वितीयज्ञान मपेक्ष्येत, तथा चा सत्यतया ज्ञातस्यैव शाख स्याद्वितीय ज्ञानजनकत्वं वाच्यमिति कस्यचिच्छंका जायेवेति ता. त्रिवारयति (अतोबोधन दशायामिति ) मननादिभि रसंभावनादि निरा खेन स्ववृत्तिविरोधशंकानिरासात् न ज्ञानात्यपेक्षेति भावः । नन्वेव ममता प्रयत्नेना सत्यात्सत्यसिद्धिः किमर्थं वाव्यते, वापादेव घ वह्मणोषि मिथ्यात्वसंभवा दिव्यवाह (नचवाच्यनिधि) एवं दस्य शंका निराकृत्य नच सहखेत्यादिनोक्त प्रकृत सुपसंहरति (अतो वस्तुतइति ) वादार्थोपसंहारोवा । पूर्वस्ति पक्षे वस्तुत इति पद स्वारस्यम् । द्वितीययोजनाया मुसंहारान्तराभावो निमित्तम् । यद्वा- बाधा पंचासत्यत्वं साधयता त्वया ब्रह्मण स्वत्यत्वं नांगीकर्तुं शक्यम्, [ ३०-वा] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । २८१ अत्रेोच्यते । यदुक्त मसल्या त्सत्योत्पत्ति दृश्यत इति । तदसत्, सत्यैर्ज्ञानादिभिरेव तत्र तत्र तत्सिद्धेः । यत्तत्रोक्तं- इतिस्वरूपमात्रस्य कारणत्वे ज्ञप्तयन्तरादपि तत्सिद्धिप्रसंग इति । तदपि मन्दं, ज्ञप्ति स्वरूपाणां परस्परविचित्रशक्तित्वात् । विपयविशेष मन्तरेण वैचित्रयं कुत सिद्धमिति चेत् ? किमय मुत्पत्तिप्रश्नः, उत इतिप्रश्न ? आये तत्सामग्रीवैचित्रय मेवोत्तरम् । तदेव च कुत सिद्ध मिति चेन्न; - सामग्रीत्रैचित्रयपारवश्यस्य सार्वत्रिकत्वात् । सामग्रीचैचित्रयादेव हि अद्यापि बाधसंभवात्, अतः कथं त्वन्मते सत्यस्य सिद्धिरित सिद्धान्तिशंकां परिहरति ( नच वाच्यमिति ) (तमिरासादिति) बाधकज्ञा निरासा दित्यर्थः ( नवेति ) दुष्टकारणजन्यत्वस्या प्रामाण्यव्याप्तत्वा दत्त च वन्निश्चयस्य सत्वा तरकार्य ममामाण्यानुमितिः कल्प्यते, वर्दतर्गततया विषयाभावसिद्धे वधिकद्वान फलितमित्यर्थः ( याह च्छिकेति) लिंगविभ्रमस्थले दोषजन्यत्वे सत्यप्रामाण्याभावा दुष्टका रणजन्यत्व मम्रनाण्यं प्रत्यनेकान्तिकम्, अतो दोषनिव्ववस्था कारणत्वा न तद्वला द्वाधकप्रमाकल्पन मित्यर्थः (ज्ञानादिभिरिति ) आदिश ब्रेन लिपिस्वरूपादिः । ननु सर्वत्रापि विषयविशेषादेव ज्ञानवैचि वयसिद्धिः, नान्येन, अत: शक्तिरूपवैचित्त्रयमपि विषयविशेषादेवेति शंकते (विषयविशेषमिति) (आद्यइति) ज्ञानसामग्रीवैचित्त्रयादेव ज्ञा. नवैचित्रय व विषयविशेषा दित्यर्थः । सामग्रीवैविवयमपि विषय विशेषादेवेति शंकते (तदेवेति ) सामग्रीवेचिदयं तरसामग्रीवैचि त्वया देवेत्यर्थः । नतु ज्ञानसामग्रीवैचित्रयप्रयोजक तरसामग्रीवैचित्रयं विषय एवेत्यवाह ( सामग्रीति) तत्प्रयोज्यत्वा न तत्प्रयाजकामेतिभावः । न सामग्रीवैचिचचाधीन वैचित्रयविशिष्टं ज्ञानं हेतुरितिवाच्यं, स च विशेषस्तत्तद्विषयत्वमेव अन्यस्पासंभवात्, तस्य न्द्र तन द्विषयस्वरूपत्वा द्विषयस्यापि भयादि हेतुतामाप्ते त्वाशंका बिरा ३६ १८१ शास्त्रमुक्तावळी | तत्तद्विषयत्वनियमपि संविदः । नच तत्तद्विषयत्व मेव सामग्रयधीनो विशेष इति वाच्यं, एकविषयत्वेपि सामग्रीविशेषा त्प्रत्यक्षत्वपरोक्षत्व स्मृतित्वानुभवत्व गरळ निवर्तकत्व तदशक्तत्वादिविशेषदर्शनात् । नच विषयोपि ज्ञप्तिसामग्रयनुप्रविष्ट इति वाच्यं, अतीतानागतानुमाना- दिषु तदयोगात् । अस्मदादिप्रस्यक्षज्ञानमात्रे विन्द्रियसम्प्रयोगाधार तया तस्य कारणत्वमिष्यते । नच मिथ्याभूतस्य विषयस्य सम्प्रयो गाधारता, प्रकाशात्पूर्वं तत्स्वरूपाभावात् । प्रकाशस्य च सम्प्रयोग समनन्तरभावित्वेन चक्रकाश्रयप्रसंगात् । द्वितीयेपि स्वयम्प्रकाशा दनुव्यवसायादे र्वा यथाभिमानं तत्सिद्धिः । तथाप्यवान्तवैचित्रयों पलम्भे विषयविशेष एव कारणमिति चेन्न; विषयविशेषस्यैव तत्र तदवान्तस्वैचित्रयरूपत्वात् तत्प्रकाशं प्रति सत्यस्य दोषादे रेव प्रयोजकत्वात् । मिथ्याभूतस्य विपयस्यैव च तत्प्रकाशप्रयोजकत्वे सत्या *

। करोति (नचेति) (एकेति ) तथाच ज्ञानवैचित्त्रयं विषयादेवेति नियमों ऽसिद्ध इति भावः (ज्ञप्तिसामग्रचतुमविष्टइति) ततश्व विषयादेव ज्ञान वैचित्रयसिद्धिरिति शंकार्थः । ननु रज्जुसर्पादि ज्ञानस्य प्रत्यक्षत्वा तत्र विषयो वश्यं सामग्रचतुप्रविष्ट इत्याशंक्याह (अस्मदादीति) संप्रयोगाधारत्वं प्रकाशात्प्रागिति शेषः । चक्रकं विषयसंयोग - काशानद्रष्टव्यं । ज्ञप्तिमश्पक्षं दूषयति ( द्वितीयइति ) ( (स्थाभि मानमिति )प्रत्यक्षत्वादिक मतभेदेन: स्वप्रकाशा दनुव्यवसाय द्वा, शक्ति स्त्वादिशब्दमाह्यानुमाना दित्यर्थः । ननु भयजननशक्ता परोक्षेषु सर्पव्याघ्रादि भ्रमं भवान्तरवैचित्रयं विषयविशेषादेव ज्ञाप्यं तथाच तत्रासत्यस्य सत्यवैचित्रयधी हेतुत्वं सिद्धमिति शंकते ( तथापीति) प्रयोजकत्वे सत्यादित्य वा सत्यादितिच्छेदः । एवं शक्तिवैचित्रया दतिमसंग निरासक्तः सम्प्रतिविषयवैचित्र्या दति [३० ० वा ] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता 1 → २८३ दसत्यप्रतौतिमात्रसिद्धेः । तदुपलक्षितस्यज्ञानस्य च हर्षभवाप्ययादिहेतुत्वे प्युपलक्षणस्य तस्य हेतुत्वाभावात् । नहि कारणोपलक्षण मपि तत्कार्यकारणं भवति, अतिप्रसंगात् । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां नाति प्रसंग इति चेन्न विषयस्यैव निरपेक्षहेतुत्वविवक्षायामप्रतीयमाना दपि सर्पदे यादिप्रसंगात् । इतिसापेक्षत्वविवक्षायां तदुपलक्षण मात्रेणान्वयव्यतिरेकयो रन्यथासिद्धेः । तर्हि ज्ञते रपि निरपेक्षाया हेतुत्वे ज्ञतयन्तरादपि तदुत्पत्तिप्रसंगः, सविषयाया हेतुत्वे विषयोप लक्षणत्वमिति विपरिवर्तप्रसंग इति चेन्न - ज्ञते रुपलक्षणत्वे तदुप लक्षितस्य विषयस्याज्ञायमानदशाया मपि भयादिहेतुत्वप्रसंगाव | कार्योत्पत्तिदशायामपि कारणोपलक्षणावस्थानापेक्षाया नामान्तरेण तस्यापि कारणत्वस्वीकारात् । नचैवं विषये प्यस्त्विति वाच्यं, विष योल्लेख मन्तरेण विषयिणो ज्ञानस्यावस्थानाभावा देव केवलज्ञाना प्रसंगनिरासेपि दोषइत्याह (तदुपलक्षितस्यति ) ( अतिप्रसंगादिति ) चन्द्रोपलक्षकशाखाया चंद्रकार्यविषय प्रकाशहेतुता प्रसंगादित्यर्थः । ( विषयस्यैवेति ) यदिविषयस्यैव निरपेक्षस्य ज्ञानविषयत्व मनपेक्ष्या पि हेतुत्वमभ्युपगम्येत तदापर मन्वयव्यतिरेकयो रनन्यथा सिद्धि:, नचैषोभ्युपगमस्त वशक्यः, अप्रतीयमाना दपि सर्पदे भयात्पत्तिप्रसंगेन ज्ञानस्या हेतुतापत्तया विषयस्य कारणीभूत ज्ञानोपलक्षणत्वेन कारणत्वा नुपपत्तेः एवं च सापेक्षस्य हेतुतावाच्या सत्रचान्वयव्यतिरेकयो रन्यथा सिद्धिरेवेत्यर्थः । " निरपेक्षायाः " - सर्पादिविषयकत्वानपेक्षायाः । यथा ज्ञानाभावदशायां तदुपलक्षिता द्विषया द्वयादिप्रसंग: तथा विषया भावदशायां तदुपलक्षितात ज्ञाना द्वयादिप्रसंगस्तु न वक्तुं शक्यः, तदानीमपि सर्पादिविषयोल्लेखे तस्येष्टत्वा दित्याद ( नचैवमिति ) अनुल्लेखस्य विद्यमाने ज्ञाने असम्भवादेव न तदशायां भयादिप्रसंगा वकाश इत्याह ( विषयोल्लेख इति ) ननु सिद्धान्ते विषयानुल्लेखेनापिशास्त्रमुक्तावळी । तदुत्पत्तिप्रसंगस्या नवताराव । अप्रसृत निर्विषयाभ्युपगमपक्षेपि प्रस- रावस्थाविशेषविशिष्टस्य कारणलस्वीकारात | ज्ञान मन्तरेण विषय- स्याप्यवस्थानं कथ मिति चेन्न - क्षणभंगात्मख्यात्यादिप्रसंगात् त्वयापि तःप्रतिक्षेपात् । तथापि लिंगतज्ज्ञानयो रिवात्रापि विषयविष- यिणो द्वयोरपि कारणत्व महिवति चेन्न तत्र द्वयोरप्यनन्यथासिद्धा न्वयव्यतिरेकवत्वात, अनतु विषयस्या न्यथासिद्धत्वा द्विषयिण च हेतुताया दुस्त्यजत्वात् । लिंगज्ञानेपि विषयस्योपलक्षणत्व मस्त्विति चेन्न; - लिंगभ्रमे प्युपलक्षणत्वसिद्धेः तदुपलक्षितेन ज्ञानेन लिंगिसिद्धि नियमप्रसंगात् । अतो न लिंगज्ञाने विषयोपलक्षणत्वम् । अत्रापि तर्हि विषयान्तरोपलक्षितज्ञाने प्युपलक्षणत्वं सिद्धमिति ततो हर्षादिसिद्धों घट्टकुट्टयां प्रभात मिति चेन्न; तद्विषयोपलक्षणज्ञप्तिस्वरूपविशेष- स्यैव तत्कारणत्वस्वीकारात् । यथा गुणविशेषोपलक्षितजात्यादि ज्ञानस्वरूपावस्थाना दतिप्रसंग स्तुल्य इत्यत आह (अप्रसृतेति ज्ञानावस्थाविशिष्टं कारणम्, तदेव च विषयोपलक्ष्यं तच्च प्रस रणविशेषदशायामेवेति नानुल्लेखावस्थाया मतिप्रसंग इत्यर्थः । नलु यदि ज्ञाने विषयस्योपलक्षणत्वा न भयादिहेतुत्वं तदा लिंगकरण तापक्षे किंगस्य कारणता न स्यादित्याशंकते ( तथापीति ) लिंग ज्ञानस्या व्यन्यथाविद्धिरेवेति शंकते ( लिंगेति ) ननु लिंगविभ्रमा दपि अनुमिति भवत्येव भ्रमरूपेत्यत्राह ( तदुपलक्षितेनेति ) प्रमा रूपातुमितावेव हेतुव मित्यर्थः ( विषयान्तरेति ) ज्ञानमात्रं सर्पाचप लक्ष्य मविशेषादिति भावः । " सिद्धौ " - सिद्धिप्रसंगे । सर्पा- दिना तद्विषयकमेव ज्ञान सुपलक्ष्यमिति परिहरति ( तद्विषयोपलक्ष णेति ) अयं बहुव्रीहिः ( यथेति ) पाकजरूपसमानाधिकरणद्रव्यत्व साक्षाद्वयाप्यजातिः पृथिवीत्व मित्यत्र जातिविशेषः पृथिवीत्वशब्दवाच्यो का तोह विषय इत्यर्थः । वस्तुतो न लिंगं करणं, परमार्थ [३० वा] शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । २८६ स्वरूपस्य वाच्यत्वे गुणस्य वाच्यवहिर्भावः, तयात्रापि विपयस्य कारण बहिर्भावः । भवतु वा परमार्थधूमाद्युपलक्षितं ज्ञानं कारणमिति, तथापि तत्रापि विषयस्या कारणत्वात्, सर्वत्र_ज्ञानस्थ भवतो न कश्वि लाभ:, तत्रापि विषयस्या कारणत्वात्, सत्यस्य कारणत्वसिद्धेः । किंच कार्यकारणभावेहि पौर्वापर्य मुदीर्यते । असत्यत्वे कथं पूर्वभावित्वं कस्यचिद्भवेत् ॥ ननु तत्तद्विषयाणां मिथ्याभूताना मपि कारणत्वं शास्त्रत स्सि द्ध्यति, “स्वमे ष्वगम्यागमनंच धन्य” मित्यादिभि स्तद्विषयाणा मेव हि शुभाशुभादिसिद्धिहेतुत्वं स्वमाध्यायादिषु पठ्यते इति चेन्न; उपचारादपि प्रयोगसम्भवात्, तमस्यैव तत्र हेतुत्वा तस्य च सत्यत्वात् । स्वामार्थानां ईश्वरसृष्टत्वपक्षे तन्मिथ्यात्वासिद्धे च । यत्तु लिप्यक्षरै रक्षरग्रहणमिति । तत्र लिपिस्वरूपं संकेतो वर्णबुद्धि व न मिध्याभूताः । नच वर्णबुद्धिरेव तद्वर्णबुद्धिहेतुः, आत्मा श्रयप्रसंगात् । नच लिपिषु वर्णभ्रमः सत्यवर्णधहेतुः, गौरवात् । धूमोपलक्षितज्ञानस्यैव प्रमानुमिति हेतुत्वात् 7 अतो न तद्दृष्टान्ता नुरोधादपि विषयों हेतु रित्याह ( भवतु वेति ) इदं च सर्वम्मतान्तर रीत्योक्तं स्वमते प्रमाया उत्पत्तौ स्वत स्वांगीकारात ( तथापीति ) तथा चेत्यर्थः ( शुभेति ) धनं प्रयोजन मस्येति विग्रहे “स्वर्गादिभ्यो यदि “त्युत्पन्न यत्प्रत्ययान्तेन धन्यशब्देन धनहेतुत्वावगतेः । “संकेत: “- अस्या लिपे रयं वर्णो बोद्धव्य इति बुद्धिसंकेतः । वर्णबुद्धे लिप्यक्षर पदेन विवक्षायां दूषणान्तर माह ( नवेति ) भ्रमममाभेदा नात्माश्रय २८३ शास्त्रमुक्तावली । केवा देव तत्सिद्वौ वर्णभ्रमस्य कारणत्वकल्पने प्रमाणाभावात् । भावेपि तत्पारमार्थिकत्वस्योक्तत्वा च । रेखागवयेपि सत्यादेव रेखासन्निवेश सादृश्य मात्रात् पूर्वानु भूतगत्रयस्य पुरुषस्य प्रथमं गवयस्मृतिः । अननुभूतगवयस्य तु न गवयस्मृतिरपि, रेखा सादृश्य बोधनात् । कदाचि दाप्तवाक्येन गवयोपलक्षणा पश्चा खाया मपि कस्यचि द्रवयभ्रम स्तम्भवेदपि, तस्यापि न ततः परं किमपि तत स्सत्यगवयज्ञान मिति समस्तीति नासत्यात् सत्यधीः । चित्रपुरुषादिभिः पुराणवृत्तान्तादिज्ञानेपि उपदेशो वा, प्रत्युत पुरुषलिखितत्वव्यवसाये सति लिंगं वा, निदानं नतु चित्रगोचरः पुरुषभ्रमः । नादविशेषोपाधिकशब्दनानात्वेपि तत्तन्नादाभिव्यक्तरूपेण स म्बन्धग्रहणसहकृत शब्दस्वरूप मेवार्थधीहेतुः । तच विशेषणेन सह Traverterभवति, इत्यर्थः ( संकेतेति ) भ्रमेपि संकेतस्यापेक्षितत्वादिति भावः I यद्यपि यत्र गोसदृशो गवय इत्युपलक्षणेन गवयप्रतिपत्तिः तत्र ततः पश्वा देखागवयेपि तथापि तेन समेण ततः परं कस्याप्यर्थस्या सिद्धे न सत्या त्वत्यसिद्धि रित्याह ( यत्र त्विति ) ( चित्रेति ) क्वचिचित्रं प्रदर्श्य तदनुरूपपुराणवृत्तान्तस्यो पदेशात यत्रतु विस्रम्भणीयपुरुषलिखितत्वनिश्चयः तत्रानुमाना त्पुराण वृत्तान्तज्ञान मित्यर्थः ( नादेति ) नगो नाग इत्यादौ न कल्पितहस्व दैर्घ्यादिविशिष्टशब्दत्वेन कारणत्वं किन्तु ह्रस्वदीर्घादिनादाभिव्यक्त त्वेन तथैव संकेतग्रहोपि तत्र व स्वादिनादाभिव्यक्तत्वविशेषणं शब्दस्वरूपं च सत्यमेवेत्यर्थः । इदं चाभ्युपेत्योक्तम्, वस्तुतो नाना- , १ [३० वा ] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । २८७ सत्य मेव । नचौपाधिकं शब्दनानात्वं, एकरूपस्य शब्दस्याना लम्भात्, कल्पकाभावा च । क्रमयौगपद्यादिविकल्पदुस्थत्वेन वर्णानां बोधकत्वे निरस्ते बोधकान्तरं किंचि त्कल्प्यते तच्च सामर्थ्यादि शालिभि: प्रत्यक्षयितु मपि शक्यते, " स्फोटस्त्वं वर्णसंश्रय " इत महाभारते व्युच्यत इति चेन्न - वर्णानां स्फोटव्यंजकत्वेपि क्रमयोग पद्यादिविकल्पावतारप्रसंगात् । परिहारस्य च समत्वात् । " स्फोट स्त्वं वर्णसंश्रय " इत्यस्य वर्णाना मेव स्फुटीकरणशक्तिमात्र विषय त्यात् । समाधिग्रन्थेष्वपि शब्दब्रह्मापरनाम्नो वाचकेतरस्यैव कस्यचि द्वाचकहेतोः परब्रह्मानुसन्धानोपकारकतया ऽ नुमःधेयत्वविधेः तावत एव च योगिभि साक्षात्करणात | स्फोट दूषणविस्तार स्वाचार्यादि ग्रन्थे ष्वनुसन्धेयः । बाप्पारोपितधूमेन यादृच्छिकाग्निसिद्धि स्तु न भ्रम सामर्थ्यां धीना, अन्यथा सर्वत्र तमे तत्सिद्धिप्रसंगात । अत एव हि तत्र प्रामाण्यमपि नांगीक्रियते । अत्रापि यादृच्छि। ब्रह्मसद्भावे शास्त्रादे स्वयमप्रमाणत्वात्प्रमाणान्तरासम्भवाच्च, न तत्सत्यत्वव्यवसायः शक्यः । , तदेवं लोकदृष्ट्या अस्मद्दष्ट्या च सत्यादेव सत्यस्य सिद्धिः । भवद्दष्ट्यात्वसत्या दसत्यस्यैत्र सिद्धिरिति न कथंचिदप्यसत्या त्सत्य सिद्धि रुदाहर्तुं शक्यते । असत्यस्यापि प्रतीतिः सत्यादेव दोषादे भवति कि पुन रसत्यस्य । त्वं स्वाभाविक मित्याह ( नवति ) कल्पक शंकते ( क्रमेति उपलम्भोप्यस्तीत्याह ( तचेति ) आगममपि प्रमाणयति ( स्फोट इति ) एवं च पदस्फोट सिद्धे लावा सदैक्ये कल्पितदैर्घ्यादिभेदादे वार्थ भेदधीरिति भावः । प्रतिबन्द्यापरिहारानुरोधा न वर्णस्फोटो ऽत्र विवक्षितः । स्फुटीकरण मर्थबोधनं (अग्निसिद्धिरिति ) सिद्धिः प्रमा- णाभावप्रयुक्तासत्त्वशंकाविच्छित्तिः । अत एव " अग्निखिद्धिसाम १८८

शास्त्रमुक्तावळी । 1 ननुपलक्षणत्वं नाम ज्ञाप्यवहिर्भावे प्युपलक्ष्य ज्ञानहेतुत्वं, तथा व मिथ्याभूतस्य विषयस्य उपलक्षणत्वांगीकारे पुनरपि हेतुत्वं सिद्ध मिति चेन्न; उपलक्षणं हि न स्वरूपेण ज्ञापयति, अपितु: स्वज्ञानेन तथा च ज्ञानगत मेव हेतुत्वं न पुन विषयगतं विषयस्य मिथ्यात्वेन हेतुत्वायोगात् । अन्यथा कुलालविज्ञानविषयभूतस्या गामिघटस्य घट प्रतिहेतुत्वं स्यात् । नच तद्युज्यते, नियतपूर्ववृत्तित्वाभावात् । नच तावता विषयस्य हेतुत्वाभावे कुविन्दज्ञानस्यापि हेतुत्वं स्यादित्यतिप्रसंग शशक्यते वक्तुम् । तद्वदत्रापि । कार्यस्य कारणकाला सन्निधाना तत्रा हेतुत्वमिति चेत्तुल्यं, अविशेषा दसान्निध्यस्य । अथाप्यत्र पुनः अतिप्रसंगात् तत्परिहारार्थ विषयस्यापि हेतुत्व मकामेनापि स्वी- कर्तव्य मिति चेत् ? तर्हि कर्तृज्ञानविशेषणे घटादावपि किं न स्वीकार्य | कार्यकारणभावनियमस्या वश्यांगीकार्यत्वात् कारणायत्त मेव वैषम्यन्तेषु तेषु स्वीक्रियत इति चेत् ? तुल्य मत्रापि । तर्ह्यत्वेपि कारणत्वमस्त्विति चेन्नः - व्याघातात् । नियतपूर्वभा- वित्वं हि कारणत्वम् । व्यावहारिक मपि कारणत्वं तेनैव रूपेण निर्वहन्ति दुर्वैतण्डिकाः । पूर्वभावित्वं हि पूर्वकालसत्त्वमेव । कारणं भावादेव । तद्व्यक्तेः प्रमाजनकत्वे सत्यपि प्रमाणमिति न व्यव aियत इत्यर्थः (कुळाळेति ) भागामिघटज्ञानस्य तचिकीर्षाद्वाराघट निर्माणप्रयोजकत्वादिति भावः । " तत्र " आगामिघटे (असान्निध्यस्येति ) असत्यस्येति शेषः । आगामिघटादेरपि हेतुत्व मस्त्वित्यभिप्रायेण शंकते ( अत्रापीति ) व्याघातोपपादनं (नियतेति ) इदं युष्माकमपीष्ट मित्याह ( व्यावहारिकमिति ) कारणपदार्थ विवेचनेन कारणस्य सत्व मुक्तं, प्रकारान्तरेणापि तदाह ( कारणमिति ) ननु भावित्वांशं परित्यज्या नियमेन यस्मात् पूर्वकाले यत् तत्त्वं कारणत्वमित्युच्यते, इदं चाल १२० बा Fat शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । २८९ हि पूर्वावधिः । अवधित्वं च स्वसद्भावेनैव । कारणानां नियतपूर्वव मिति सामान्य निर्देशेपि तत्र सद्भानो सद्भावो वा कश्चिदेकः परि शिष्यते, परस्परविरोधात् । तत्रासद्भावपक्ष स्वकारणलक्षणत्वा दब धूयते । सद्भावपक्ष स्त्क्वशिष्यते । अतो नागामिनः कारणत्वम | नाप्यत्यन्ता सतः । तेव सत्यादेव कारणा कार्यस्य ज्ञापका द्वा ज्ञाप्यस्य सिद्धिः । श्रुतिरपि कथ मसत (सज्जायेते " ति, सम्भूय " इति, " सदेवसोम्येदमग्र " इति च । ननु मिथ्यार्थ ज्ञानस्योपलक्ष्यज्ञानहेतुत्वेपि तज्ज्ञानोपलक्षणार्थं मिथ्यार्थस्य हेतुत्व मिति चेन्न; - तत्रापि तज्ज्ञानस्यैव हेतुत्वात् । तथाचानवस्थेति चेन्नः - अवश्यवेद्यत्वाभावात् । तथा च सत्यस्यैव ज्ञानस्य हेतुत्वं मिति नासत्या त्सत्यसिद्धिः । सोपि समान मित्यत्राह ( नियतपूर्वत्वमिति ) नियत पूर्वत्वमित्यनेन योबभिधीयते तस्य निर्देशेपीत्यर्थः ( तत्रति ) नियमेन यदित्यत्र साकांक्षा दस्तीति वा नास्तीति वा वक्तव्यमित्यर्थः । ननु अस्ति नास्तीत्युनच मुच्यते, अस्तित्वगर्भलक्षणं दण्डादिषु, नास्तित्वगर्भ मृत्सु इत्यत्राह ( परस्परेत्रि ) एकस्मि वाक्ये अस्तित्वaita स्वयो विभागेनान्वयो न सम्भवति, आवृत्या वाक्यभेदप्रसंगा दनुगतलक्षणासिद्धे व तत व यस्मा पूर्व नियमेन यदस्ति च नास्तिति समुचितास्तित्वनास्तित्वाभ्या मन्वयो वाच्यः, तत्र च विरोध इत्यर्थः ( अकारणेति ) सम्प्रतिपन्ने कारणे दर्शना दकारणे दर्शनाच्च कारणलक्षणत्वासम्भवा दित्यर्थः । " सिद्धिः " - उत्पत्तिः समिश्र ( अवश्येति ) उपुलक्षणत्वस्प्रेति शेषः । बिम्वानुमानपि ज्ञानस्यैव हेतुत्वमिति पूर्वोक्तन्यायेन सिददानी लिंग हेतु १९० शास्त्रमुक्तावळी । किंच प्रतिबिम्बा द्विम्बसिद्धौ विप्रतिपन्नः प्रतिबिम्बो बिम्बपूर्वकः प्रतिबिंबत्वादिति वा, प्रतिबिंबज्ञानं बिंबज्ञानपूर्वकं प्रतिबिंबज्ञानत्वा दिति वा अनुमानप्रवृत्तिः । उभयत्रापि सत्यादेव ज्ञाप्यसिद्धिः, प्रति बिंबत्वस्य ज्ञानस्य च सत्यत्वात् । नहि चन्द्रत्वा दित्यनुमानं प्रयुज्यते, व्यभिचारात् । अपितु चन्द्रत्वेना रोपितत्वा दिति । चन्द्र स्वेनारोपितवं सत्य मेव । यथा रजतत्वेनारोपित मिद मिति ज्ञानं परमार्थविषय मेव, बाधकज्ञानत्वात; तथा प्रतिबिंबचन्द्रोयमिति ज्ञानं परमार्थविषयमेव । ततो वा नासत्या त्सत्यसिद्धिः । किचासत्यत्वेपि प्रतिबिंबादे ज्ञतृत्वज्ञानाद्यनेक सत्योपश्लेषेणैव सत्यबुद्धिहेतुत्वसिद्विः । त्वेपि तत्र नासत्या त्सत्यसिद्धि रित्याह ( किचेति ) विप्रतिपन्न” इति पक्षविशेषपरं नतु विप्रतिपत्तिपरम्, स्वार्थानुमानत्वात् ( इति वानुमानप्रवृत्तिरिति ) एतत्प्रयोगानुरूप मनुमान मित्यर्थः ( ज्ञानस्येति ) भावप्रधानो Harurat व्यपदेश: ( नहीति ) यदि चन्द्रत्वादिति प्रयोगानुरूप मनुमानं स्यात् तदा प्रतिबिम्बचन्द्र चन्द्रत्वं हेतुं च प्रातिभालिक मंगीकृत्य तत्रासत्या त्वत्यसिद्धि श्शंक्येतापि, नतुतथानुमानं, व्य- भिचारादित्यर्थः । ननु प्रतिबिंबत्वस्य हेतुत्वेपि तदेव प्रातिभासिकं स्यादित्यत्राह ( अपित्विति ) एतज्जलोपाधिक चंद्रत्वप्रकारकारोपविषय चंद्रसविधानवान् जलोपाधिकचन्द्रत्व प्रकारकारोपविषयत्वा दित्य नुमानम् । इदमेव प्रतिबिंबत्वमितिभावः । कथं सत्यत्व मित्यवाह ( यथेति ) तद्वद्वाधकज्ञानाचा दिस्यर्थः ( ततोवेति ) किंगज्ञानं हेतुरिति पूर्वोक्तपक्षण विकल्पः । स्वार्थानुमानत्वेपि अखत्या लिंगात्सत्यसिद्धिं बदता त्वया एवं हि तदनुमान मभिलपनीयमिति प्रयोगप्रदर्शन तात्पर्य विषयस्यासतः कारणत्व मंगीकृत्यापि मिथ्याभूतशास्त्रा द्वह्मा सिद्धिमाह ( किचेति) ज्ञातृत्वं ज्ञानसंबंधः । आदिपदेन ज्ञात्रादे: १० -२] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । 翰 यत्तूपलक्ष्यबहिर्भूतत्वे सत्युपलक्ष्यप्रतीतिजनकत्व मुपलक्षणत्वं, ततश्च ज्ञानोपलक्षणतया विषयो यद्यभिमत स्स्या तर्हि तत्रैवासत्या सत्यप्रतिपत्तिरिति । तन्न, वस्तुतो विषयस्थोपलक्षणत्व मपि नाभ्यु पगच्छामः खेनैव वा स्वविषयज्ञानान्तरेण वा सविषयज्ञानस्वरूप प्रकाशस्य प्रागेवोक्तत्वात् | अभ्युपगम्यापि वदामः । नहि भ्रमविषय स्वापि सर्वधा मिथ्यात्वं ब्रूमः, सामान्यरूपेण देशकालान्तरादिषु सत्त्वाभ्युपगमात् । रजतज्ञान मिति तेन रूपेण उपलक्षणेतु सत्य मेवोपलक्षणम् । शुक्तिरजतज्ञान मिति प्रबुद्धपरामर्शेपि शुक्तिरजतत्व तत्संसर्गाणां स्वरूपतः सत्यत्वाद, शुक्तिगतात्यन्ताभावप्रतियोगिनोपि परिग्रहः । असत्त्व सुपलक्षणत्वं व विषयस्या भ्युपगम्य परिहतं, अथानभ्युपगम्य परिहर्तु मनुवदति ( यत्त्विति ) स्वप्रकाशेन ज्ञानेन ज्ञानविषययो र्युगपदेव महानविषयज्ञाप्यत्वरूप मुपलक्ष्यत्वं ज्ञान स्यास्ति, अनुव्यवसायपक्षेपि विशेषणज्ञानस्या हेतुत्वा नास्तीत्यर्थः । उपलक्षणत्वानभ्युपगमेनोक्तं तदभ्युपगमेना प्याह ( अभ्युपग म्येति ) ( सर्वधति ) न स्वरूपतः, किंतु प्रतिपत्रदेशकालयो रित्यर्थः ( सामान्येति ) देशविशेषानिर्धारणेन क्वचिदेशेकस्यांचि - दिशि सत्वाभ्युपगमा दित्यथः । दूषणान्तरमाह ( रजतेत्यादिना ) किं रजतज्ञानमिति ज्ञाने असत्यस्यो पलक्षणत्तया हेतुत्व मुच्यते, उतशुक्ति रजतज्ञानमिति ज्ञानइति विकल्प मभिप्रेत्य प्रथमे दोष माह (रजतज्ञान मिति ) रजतज्ञान मित्यत्रोपलक्षगत्वेन रजवावेनोपलक्षणता स्यात्, तथा व सत्यमेवोपलक्षणमित्यर्थः । द्वितीय आह ( शुक्तिरजतेति ) किं शुक्तिरज- अज्ञान मित्यत्र शुक्तिपदस्य सप्तम्यन्ततया ज्ञानान्वयन शक्तिविशेष्यकं रजतत्वप्रकारकज्ञानमितिः विवक्षित, उत शुक्तिपदस्य षष्ठ्यन्ततया रजत पदान्वयेन शुक्तिनिष्ठतया प्रतीयमानं यद्रजतत्वं तस्य ज्ञानमिति विवक्षितमिति विकल्प्य, आयआह ( शुक्तिरजतत्वेति ) द्वितीये ( शुक्तिगतेति ) “विशेषण विशेष्यतत्सं बधादे” रित्यादिशब्देन वि शाखमुक्तावळी । रजतत्वस्य शुक्तिनिष्ठतया प्रतीयमानताया अपि सत्यत्वात् । शुक्ति निष्ठतया प्रतीयमानत्वाविशेषितरजतज्ञान मिति विशिष्टरजतेनोपलक्ष- णेपि न विशेषणविशेष्य तत्सम्बन्धादे रसत्यवं प्रपश्यामः । अतो न कचिदपि असत्या त्सत्यसिद्धिः । यद्यपि चासत्यानां केषाचि दन्वय व्यतिरेकनियमा त्सत्यसिद्धिहेतुत्वनियमः, तथापि नासत्या देव सत्यब्रह्म सिद्धिनियमो व्यवहतुं शक्यते, अदर्शनादन्वयव्यतिरेकासिद्धेः । सम्भावनामात्रेपि यादृच्छिक संवादिलिंगविभ्रमादिवत् प्रमाणत्वाभावात् । असत्या सत्यसिद्धि निर्णायकस्यापि प्रमाणानुपगमेन शेषणविशेषग्रहः । असत्यस्य सत्यसिद्धिहेतुत्वं नास्तीत्युक्तं, इतनी तदभ्युपगम्यापि शास्त्रा सत्यब्रह्मसिद्धि संभवतीत्याह (यद्यपिचेति ) ( असत्यानामिति) प्रतिबिंबाना भन्वयव्यतिरेकनियमा हेतुसाम- यदेव सर्वत्र समाजाभाव प्रयुक्तासत्वशंकानिवर्तक प्रमितिहेतुत्वं, नतुयदृच्छासंवादिलिंगव दनियम इत्यर्थः ( असत्यादेवेति ) प्रमा- यान्तरसंवादेन विनासत्यमेव ब्रह्मविध्यतीतिनिर्धारणं न संभवति, अब व्यशास्त्रब्रह्मसिध्योः प्रतिबिंबव दन्यत्रान्वयव्यतिरेकादर्शना दित्यर्थः । नतु एवमपि बाप्पारोपितधूमादिक सत्यस्यापि ब्रह्मणस्विद्धौ न वि- रोध इत्यतश्राह (संभावनेति ) “प्रमाणत्वाभावात” - मानाभावायत्ता सत्त्व शंकानिवर्तकत्वाभावादित्यर्थः । नतु सत्य ब्रह्मसिद्धौ न संभावना मात्रम्, किंतु " वेदान्तविज्ञान सुनिश्चितार्था ” इत्यादिप्रमाणे स्वत्यब्रह्म सिद्धिहेतुत्व त्रिणय, सूपसर्गेणात्र विपर्ययव्यवच्छेदा दित्यत्राह (असत्यादिति ) तेषामपि प्रमाणाना मसत्यतया तैस्वत्यब्रह्मसिद्धेर्ति द्यमानाया अविद्यमानायाश्च बोधनासंभवात् सत्यब्रह्मविद्धि र्भवतीि निर्णयो नसिध्यतीत्यर्थः । नतु वाधाभावा ब्रह्मसिद्धिस्तत्येत्यभाव [१० - वा) शतदूपणी - चण्डमारुतसहिता । विवक्षितासिद्धे च । वावाभावस्यच परिहरिष्यमाणत्वात । ५९३ यत्ततं. विषयमिध्यात्वे तद्विषयज्ञतेरपि सत्यत्व नसिद्ध्यतीति । तदपि हास्य, कारणमिध्यात्वे कार्यमिध्यात्वस्यच तुल्यन्यायतया दुस्य जत्येना सत्यात्सत्योत्पत्तिभगाव । एवं ज्ञापक मिथ्या ज्ञायामिथ्यात्वममि स्यात् । इदंच स्वसिद्धान्तोच्छेदनमनवेक्षमाणै रुच्यते, मिथ्याभूतप्रपंच- सिद्धिरूपस्य ब्रह्मणोपि मिथ्यात्वप्रसंगात् । ब्रह्म स्वप्रकाशात्मकमेव, तथापि साक्षिप्रकाशो वृत्तिप्रकाशोवा प्रपंच सिद्धिरूपइतिचेन्न; तयोर्ब्रह्मव्यलि. रेकेण सत्यत्वे भेदवादावतारात् । अव्यतिरेकेण सत्यत्वेतूक्तदोषानतिक्र मातृ । असत्यत्वे तु तयोरपि ब्रह्माधीन सिद्धित्वेन तत्रैत्रोक्तदोषप्रसंगात् । अस्तु ब्रह्मणोपि मिथ्याविषयत्वं मिथ्यावेद्यत्वंच, तथापि बाधाभावात् सत्यत्वमितिचेत् ? तुल्यं । सविपयावृत्ति स्तत्र बाध्यतइतिचेन्न; स्वप्ना दिषु दर्शनमस्त्येव, अर्थास्तु नसन्तत्येिक बाधकप्रलयोदयात । विषया भावे कथं विषयित्वं विषयित्वाभावेच कथं ज्ञानत्वानितिचेन्न;- अतीत विषयानुमानादिषु विषयाभावेपि विषयित्वदर्शनात् । यद्देशकालादिवृत्ति तया यस्य प्रतिभासः तद्देशकालादिवृत्तितया तस्य सद्भावे कथं तत्रविष याभावइतिचेन्न;- अत्रापि यथा कथंचि द्विषयस्य विद्यमानत्वात् । तदुक्तं “जन्मन्येकत्रभिन्नेवा तथा कालान्तरेपिवा । तदेशेवान्यदेशेवा स्वमज्ञानस्यगोचर " इत्यादि । तथापि प्रतिपन्नोपाधिसम्भेदेन विषयस्य विद्यमानत्वं नास्तीतिचेन्न;- तावतापि तद्विषयत्वस्यानपायात् । प्रामा मात्रमेवहि ततो निवर्तते । p 1 (धिति) (तुल्येति) मिथ्याप्रति संबंधिकत्वस्या विशेषादित्यर्थः (ब्रह्मा धन्नति ) मिथ्याभूतयो वृतिसाक्षिणोः प्रकाशाधीनविद्धित्वं वाच्यम्, व ब्रह्मन्पत्र प्रकांशांगीकारे ऽनवस्थाप्रसंगात् ब्रह्माधीनविद्धित्वंम्, व विषयमिथ्यात्वा ब्रह्ममिथ्यात्वस्यादित्यर्थः । " मिथ्यावद्यत्वं “- भूतशास्त्रद्यत्वं (तुल्यमिति) रज्जुखर्पज्ञानादिष्विति शेषः (वि. वेति ) तस्य ज्ञानस्वभावत्वादित्यर्थः ( अत्रापीति ) अन्यथाख्याते१९४ शास्त्रमुक्तावली । अख्यात्यादिपक्षे च कचिदपि विषयमिथ्यात्वा नभ्युपगमात्, विषयमिथ्यात्वस्यच दूरतोनिरस्तत्वात् ; असत्ख्यातित्वस्यैवान्तत स त्वात् ; तदसत्रे तत्पक्षांगीकारस्यैवानुपपन्नत्वात् ; उपपन्नत्वांगीकारे. चानियमात्, न कथंचि दप्यसत्यात्सत्यप्रतिपत्तिरुदाहर्तुं शक्यते । यन्तु वस्तुतोसत्यस्यापि नसहसा पुनश्शास्त्रस्या सत्यता धियमधि रोहतीति । किं ततः ? निर्विशेषवोधकत्वव्यवसायोपपत्ति रितिचेन्न;- तदुपपत्तावपि तत्प्रमात्वासिद्धेः । आरोपितलिंगेन लिंगबुद्धिवत् । ततश्च सत्यब्रह्मव्यवसायासिद्धिः । नच शास्त्रस्य असत्यता सहसैव धियन्नाधिरोहति, ब्रह्मव्यतिरिक्त समस्तमिथ्यात्वश्रवणवेळायामेव शास्त्र: स्य तत्प्रामाण्यस्या प्येक प्रहारेण बाध्यमानत्वात् । अन्यधा सजातीय विजातीयादि समस्तभेदशून्य ब्रह्मप्रतीत्यनुदयप्रसंगात् । एतेन प्रमाणस्वरूप मिथ्यात्वेपि प्रामाण्यमस्तीति विप्र लभव्यवहारोपि दत्तोत्तरः | नच बाधितानुवृत्त्या सदितिप्रतीत्य- रितिभावः (अख्यात्यादीति) आदिपदेन यथार्थख्यातिपरिग्रहः (असत्ख्या तित्वस्येति ) रजतविषयत्वादेः सत्यत्वांगीकारेपि अवद्विषयत्वं ब दित्येव त्वष्टव्यं अन्यथामिथ्यात्वपक्षांगीकारस्यैवा नुपपन्नत्वादित्यर्थः । रजताभावे रजतविषयत्व मनुपपन्नम्, विषयासत्वे अवद्विषयत्व मु पपत्रत्वा दंगीक्रियत इत्यत्राह ( उपपत्रेति ) एवमपि विषयस्यासत्व तद्विषयत्व मलदिति नियमो भग्नइत्यर्थः ( एक महारेणेति ) प्रपंचेन सदैव शास्त्रस्यापि मिथ्यात्वेन ज्ञायमानत्वा दित्यथः (अन्यथे” शास्त्रतत्मान्यण्ययोः मिथ्यात्व ज्ञानाभाव इत्यर्थः । नव स्व विरोषधीः, तथासति शास्त्रमसदेव निवर्तकज्ञाना व्याक्तधा न इति वक्ते रप्यसंभवात | अद्वैतप्रमाणस्या सत्यत्वेपि माम सत्यत्वा दारोपितळगेप्रामाण्यस्यापि मिथ्यात्वा दत्र तद्वैषम्या स सिद्धिसंभवइति केनाप्युक्तं निरस्यति (एतेनेति) प्रामाण्यस्याप्येकये KKKKKKKKKKKKKKKKKKK SASTHRAMUKTHAVALI-48 THE SATRADUSENNI BY SRI VEDANTA DESIKA : WITH chandamarutha BY THODDAIACHARIA ·(). Edited by P B ANANTHACHARIAR Printed at the SRI SUDARSANA PRESS CONGEEVERAM Vol 4. (Copy Right Registered) 1926 Price Rs 3-8-0 YOYOYONG KRRRRRRRRRRRCC8RA श्रीः । शास्त्रमुक्तावळी - ४८. शतदूषणी । श्री कवितार्किक सिंहेन सर्वतन्त्र स्वतन्त्रेण श्रीमद्वेदान्ताचार्येण विरचिता वाधूलकुलतिलक श्रीमहाचार्यविरचितया चण्डमारताख्यया व्याख्यया सह श्रीकाञ्चीप्रतिवादिभयङ्कर अनन्ताचार्येण परिशोधिता श्रीसुदर्शनमुद्राक्षरशाळायां अमुद्यत । चतुर्थसंपुटः - षट्षष्टितमस्कन्धान्तः श्रीकाञ्ची । इदानी मेतन्मूल्यम् ३–१२–० श्रीरस्तु । श्री हयग्रीवाय नमः शास्त्रमुक्तावळी। शतदूषणी । एकचत्वारिंशो वाद. 1 अविद्याख्यावद्यं फलमपि तदीयं भगवतो विदूरे यस्येति श्रुतिशिरसि जोघुष्यत इदम् । यदज्ञानाद्वन्धो भवति न तु यद्वैभवविदां स मे देवः श्रीमामयतु सदा चेतसि तमः | यः पुनरय स्वप्रकाशचिन्मात्रैकरसस्य ब्रह्मणो विश्वभ्रमहेतु रविद्याख्यो दोष, स किं परमार्थ, उतापरमार्थ ? आयेपि ब्रह्मणो भिन्नोऽभिन्नोवा ? भिन्नत्वे परमार्थद्वित्वप्रसङ्ग । अभिन्नत्वे च ब्रह्मण एव विश्वभ्रमहेतुदोषत्वमुक्तं स्यात् । तथाच ब्रह्मणो नित्य- चण्डमारुतः। ज्ञानाङ्कुर शिवङ्कराः कलिमलप्रोल्लाससर्वपा: काणादप्रमुख प्रकल्पितकथाकुलङ्कषाः पञ्चषा । व्याकुर्वन् यतिभूपतेरिह कृती रुज्जीवयन्मादृगा नाकल्प करुणाल्यो विजयता श्री श्रीनिवासो गुरु || य पुनरिति । स्वप्रकाशपदेन स्वविषयाविद्याश्रयत्वे व्याघातः प्रद तो । स्वप्रकाशत्वेपि अग्खण्डानन्दत्वादेरप्रकाशात्तदवच्छिन्न विषयकाज्ञानमुप यद्यत्म एवेत्यत्नाह - चिन्मात्रे वि । आनन्दत्वादयो धर्मास्सन्त्येवेत्यत्राह- एक (सस्येति । आनन्दत्वादेर्मिथ्यात्वान्न तद्विपयत्वमज्ञानस्य युक्तम्, तज्ज्ञा नस्वगिविद्यानिवर्तकत्वप्रसङ्गेन तत्त्वज्ञानान्मोक्षापत्तेः । ब्रह्मणो नित्यमुक्तत्व निर्दोष त्वाच्च संसारहेत्वज्ञानाश्रयत्व व्याहृतमित्याह - विश्वभ्रमहेतुर्दोष इति । शास्त्रमुक्तावली । त्वेन नित्यभ्रमप्रसङ्गः । सहकारिसद्भावात् कदाचिद्रमः, । तद्वैक- ल्यात्तु पश्चान्निवृत्तिरितिचेत् ’ तहिं प्राप्ताप्राप्तविवेकेन सहकारिदोष इत्युक्त भवति । तत्रापि हि परमार्था परमार्थविकल्पानुपपतिर्दुर्वारा। कश्वासौ सहकारित्वेन विवक्षितः ? तत्त्वमस्यादिवाक्यजन्यतत्त्वज्ञान प्रागभाव इति चेन्नः- भावरूपाज्ञानप्रतिपादनप्रयासचैय्यर्थ्य प्रसङ्गात् । तस्य च प्रागभावस्य न ब्रह्मस्वरूपता युक्ता, तत्त्वज्ञाना द्ब्रह्मनिवृत्तिप्रसङ्गात् । ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य तु मिथ्यात्वेन तद्दर्शन हेतुदोषत्व ब्रह्मण एव स्यात् । ब्रह्मणश्च नित्यत्वेन तस्य नित्य 66 ननु सहकारिवशादातत्त्वज्ञानाद् भ्रम, उत्पन्ने तत्त्वज्ञाने सहकारिणो निवृत त्वान्न भ्रमोत्पाद इति शङ्कते - सहकारी ति । तह ति । ब्रह्मणि सत्यफि सहकार्यभावे भ्रमानुत्पनेस्तत्सत्त्वे च भ्रमोत्पत्तेरन्वयव्यतिरेकाग्या सहकारित्वे नामिमतस्यैव कारणत्व स्यान्न ब्रह्मणः परिणामित्वमपि ब्रह्मणोऽपरिणामि त्वत्यनुसारेण सहकारिष एव स्यात् — इति तस्यैव दोषत्वं युक्तम्, ब्रह्मणः परिणामित्वेपि अखण्डाकारवृत्तिरूपप्रमा प्रत्यपि कारणत्वादप्रमासाधारणकार- णत्वाभावात् न ब्रह्मणो दोषत्वम्, किन्तु सहकारिण एवेत्यर्थः । विकल्प नुपपत्तिरिति । विकल्पयो - कोट्योरनुपपत्तिरित्यर्थः । दुर्वारे ति । ब्रहाव्य- तिरिक्तस्यत्वि " त्यादिना वक्ष्यमाणो दोपो ऽ परमायें प्रसज्यत इति भायः । ने ति । नच परिणाम्यर्थं तदुपादानम्, अभावस्य भावपरिणामत्ववत् भावपरिणाम मित्वस्यापि विरोधात् । कि प्रागभावो ब्रह्मस्वरूपमेव, उस तदतिरिक्त इति विकल्प मभिप्रेत्याद्ये दोपमाह - तस्येति । अनित्यमात्त्रस्य तत्वजाननिवर्त्यत्वादिति भावः यद्वा तत्वज्ञाने सति ब्रह्माभावप्रसङ्ग इत्यर्थः । द्वितीये दोषमाह - ब्रह्मव्यतिरि तस्येति । मिध्यात्वेने ति । अन्यथा अद्वैतहानिरिति भावः । तस्येति । प्रागमन बस्येत्यर्थः । ननु कथ तत्त्वज्ञानानुत्पादप्रसङ्गः १ तत्सामग्रीक्शात्तदु/पत्तेः अनिवार्यत्वादिति चेन्न - अध्याससामग्रया नित्यत्वेना तत्वज्ञानोत्पत्ति योग्यत्वे नाभिमतकालेपि प्रागभावाव्यासस्यावश्यकत्वात् तस्य चाध्यस्यमानाविनाभावात्वा- ३१] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । लयमेष्यति । कुर्वनेत्रेह कर्माणि जिजीविषेच्छत समा न कर्म लिप्यते नरे ’ ’ यम्य नाटकृतो भाव ’ इत्यादिभिर्ब्रह्मविदा कर्मा लेपोपदेशश्च जीवन्मुक्तिमन्तरेण न घटते । तग्यकार्य नविद्यत इति सर्वोपायानुष्ठाननिरृत्तिरपि तेपान्तद्वैव मुक्तिमाचेदयति । अतो वयन्निर्गुणब्रह्मविदस्सर्वम्वैरयोग्या इति । " Į अत्र ब्रम’- यदुक्त ज्ञानस्यैव मोक्षप्रतिबन्धकनिवर्तकत्वात्तम्यव निप्पन्नत्वात्तदानीमेवासौ मुक्त इति तदसत् असकृदावृत्तस्या प्रयाणादनुवृत्तस्य ज्ञानविशेषस्य मुक्तिसाधनत्वस्थापनात् तस्य च प्रक्रान्तस्याप्यन्तिमप्रत्ययसावधिकत्वेन निश्शेषनिष्पन्नत्वाभावात् । भवतुवोपायभूतज्ञान निप्पन्नम्, तथापि तदानीमेव फलसिद्धि रिति नायन्नियम, स्वर्गादिसाधनेषु सगुणानुष्ठितेषु यज्ञादिष्विव प्रतिबन्धकेन फलविलम्बोपपत्ते । नच प्रतिबन्धकमपि मिथ्या- त्वाविशेषातत्वज्ञानेनैव निवृत्तमिति वाच्यम्, तथासति जीव नादेरपि निवृत्तिप्रसङ्गेन जीवन्मुक्ति चोयुक्तेरेवायुक्ते । शरीरादि मिथ्यात्ववर्णनदूषणमपि विस्तरेणान्यत्र द्रष्टव्यम् । इहामृतत्व श्रुत्यादिकमपि प्रत्यक्षादिविरोधात् बहुविधश्रुतिस्मृत्यादिविरोधाच्च उत्तरपूर्वाघाश्लेषविनाशरूपमुक्तिकल्पावस्थाविशेषाभिप्रायमिति व्यव स्थाप्यते । एतदभिप्रायेण युक्तं महाभारते ’ मुक्तानां लक्षण ह्येतद्यच्छ्वेतद्वीपवासिनामि’ ति । अत्र ब्रह्म समश्नुत ’ इत्येदपि , स्थापनादिति । अविधेरज्ञानभङ्गे । फलबिलम्बोपपत्ते रिति । तवापि प्रबलारब्ध कर्मप्रतिबन्धादेव निश्पविद्यानिवृत्त्यभाव इति भावः । श्रुतिस्मृतीति । व्यानादि विधिः ’ तस्यताव दित्यादिश्च श्रुति, ‘बुद्धेचेदि’ त्यादिस्तु स्मृति ध्याना दिस्मृतिश्च । अश्लेषविनाशे ति तत्सङ्कल्पाभिप्रायम् । ननु ‘मुक्ताना लक्षण’ मिति त्रचनेन जीवतोऽपि मुक्तिप्रतीतेः सिद्धान्ते कथ तन्निराम इत्यपेक्ष या मार एतदिति । शास्त्रमुक्तावली । [वा- ३१ समाधिदशाभाविब्रह्मानुभवपरम् । नच सैव साक्षाद्रह्मप्राप्ति, अन्या नुकल विच्छेदात्, अपुनर्विच्छेदस्य निरवशेपब्रह्मानुभवम्य सिषाध यिषितत्वात् । 5 यत्तु यथा पूर्व देहानुबन्धस्य दग्धपटवन्नबन्धकत्वमिति, तदपि स्वहृदयविसंवादेनोक्तम् । नहि तत्वमम्यादिवाक्यश्रवण समनन्तरमप्यनुवर्तमानदेहेन्द्रियादिभिर्दु खादिक न जायते । का- चेय जीवन्मुक्ति ? कि जीवत एव देहादिभेदनिवृत्ति, उत त- त्प्रतिभासम्य. अथ तदधीनप्रवृत्ते यद्वा तन्मूलपुण्यपापादे अथवा तत्प्रयुक्तसुखदु खादे यद्वान्यम्य कम्यचिदिति । नाद्य, व्याघातात्, जीवनस्य शरीरादिसम्वन्धात्मकत्वात् । सशरीरज बन्धः, अशरीरत्व मोक्ष इति त्वयैव श्रुतिभिरुपपादितत्वात् । अथ सशरीरत्वप्रतिभासे सत्यपि बाधात् सगरीरत्व निदुरागिति न विरोध इति चेत् ’ सशरीरत्वे निवृत्ते कधमशरीरम्य सतो जीव- 1 मिसाधयिषितत्वा दिति } मुखचुणा मिमायपितत्वात् मैव मुक्तिरितिभाव. द्वितीयादिकल्पे निवृतिरित्यज्याहार चतुर्थे निवृत्तिरनुत्पत्ति । व्याघातादि ति । गरीरसम्वन्धतनिवृत्त्योः परस्पर व्याघात. बन्धमोक्षयो. परस्पर व्याघात इति व्याघातद्वय विवक्षितम् इदच क्रमेण जीवनन्येत्यादिपञ्चम्यन्तद्वय निवक्षितहेतुद्वयेनोपपाच । श्रुतिभिरिति ‘नह वैमगरीरस्ये’ त्यादि श्रति । द्वितीयव्याघातपरिहार गते अथेति । सगरीरत्व निवृत्तौ परममुक्त्यपेक्षया जीवन्मुक्तेः को विशेष इत्यपेक्षाया प्रतिभाको विशेष इत्याह सशरीरत्वप्रतिभास इति । कथ मिति | जीवनाभावादिति भाव । ननु शरीर प्रतिमासो जीवनम् अतो न विरोध इत्यत्राह अजीवत इति । सम्प्रति पन्नाया ज्ञानजन्यायाश्शरीरनिवृत्ते. तत्प्रतिभासनिवृत्यात्मकत्वात् तोSपि त्वदिष्टज्ञानजन्यसगरीरत्वनिवृत्ति प्रतिभासनिवृत्तिरेव वाच्या, एवञ्च शरीर प्रतिभासात्मकजीवनम्याभावाज्जीवन्मुक्तिविरोध इत्यर्थः । अथना - कथ मिति 1 " वा- ३१] शतदूपणापहिता । न्मुक्ति ’ अजीवतोगि हि मुक्ति शरीरत्यरूपभियान निवृत्तिमात्रात्मा नतु त्वन्ते विपतिरिति जीवन्मुक्तेरजीवन्मुक्तेश्च न विशेष पन्चाम । मयवप्रतिभा बाधेपि द्विचन्द्रज्ञानादिवत्तदनुवृच्या विशेष इति वेन - त्वपक्षे बाधितानुवृत्त्यसम्भवन्योक्तत्नान । प्रत्यक्षविरोधाच | निवृन’वन्यनु वृत्तबद्वातीति चेन्न – स्वरूपतो नित्यनिवृत्तम्य प्रतिभासनात्राधीन सिद्धितया भिमतम्य प्रतिनामानुवृत्ती निवृत्तिवचनायोगात् । न द्वितीय बाधादेव जीवनविरोवाच । नच देहादिभेदप्रतिभावा त्यन्तनिवृत्ता जीवनन्नाम किमपि । नच सुपुप्तवमा जीवन्मुक्तो निवृत्तप्रतिभास एव प्राणिति तथासति यथापूर्व प्रवृत्तिनिरोधात् । अत एव न तृतीय । शरीरसम्वन्धस्यैव जीवनत्वादिति भान | मुक्तारविशेष पि मुक्तारविशेष पति दूष्णान्नर- माह अजीवतोऽपीति । मुक्तिमामान्यरूप सिद्धे हि जीव मुक्तिनि विशेषो वाच्य. अत गरीर्गनिवृत्तिम्मामान्यमिति वाच्यम् . ततश्च परम- मुक्तौ प्रतिभामनिवृत्त्यतिरेकेण शरीरनिवृत्य पावात् जीवन्मुक्तावपि प्रतिभास निवृत्तिर्वाच्या ततो मयोरविशेष इत्यर्थ । मियात्यवमाय मियानृत- ,

स्यार्थस्याव्यवसाय । मिथ्यादेतत्प्रतिभासनिवृतेरनमव्यात्व नतुत्वन्मत इन्द दिना विवक्षितम् । सशरीरत्वेति । वात् प्रतिभामोऽपि विषयेण संच निवृत्त तथापि प्रतिभासान्तरोत्पत्त्या प्रतिभासानुवृत्तिर्युज्यते, प्रतिभासानुवृत्तिर्युज्यते, अप्रामाण्याव्यवसाय- लक्षणवाचे सत्यपि द्विचन्द्रज्ञानानुवृनिवदित्यर्थ । त्वत्पक्ष इति । अनु- वृत्तिहेतुभृतोपम्यापि मिथ्यात्वात्सहैन निवृत्तेरित्यर्थ । प्रत्यक्षविरोधाच्चेति । नाद्य इत्यनेनान्वयः । बाधादेवेति । आकल्पोक्तात् प्रत्यक्षविरोधादित्यर्थ. । नचे ति | जीवनस्य तद्व्याप्तत्वादिति भावः । भाव । किमपि देहसम्बन्धो वा प्राणसम्बन्वोवेत्यर्थ । यथेति । सुरुवदेवेति मान । अत प्रति ६ नच शृणुमावा गावगुक्तावली । प " [वा- ३१ यत्किञ्चित्यवृत्तिजन्य कञ्चिदद्वैतनिष्ठ पश्याम 1 प्रतिष्ठिताद्वैत विज्ञानैरेवहि भवत्सिद्धान्त कन्यागतानि निर्मितानि । नापि चतुर्थ जातिवर्णाश्रमाद्युपा- धिकाना विधिनिषेधाना ब्रह्मविदेोप्यनुवर्तनीयत्वस्य " नाविरतो दुश्चरितात् " " नियतम्य तु सन्न्यास कर्मणो नोपपद्यते । मोहा तस्य परित्यागस्तामस परिकीर्तित। " इत्यादिभिम्सिद्धत्वात् । अलेपकमतभङ्गेचास्य प्रपञ्चो ग्राह्य । अथ मन्यसे अनुद्धिपूर्व केषु न लेप इति त्वेव तथापि नामौ मुक्त, बुद्धिपूर्वै प्रारब्धैश्च बन्धानुवृत्ते । एतावन्मात्रजीवन्मुक्तेर लेप श्रुतिवशेनास्मा- भिरपीप्यमाणत्वात् । अत एव न पञ्चम, अत एव न पञ्चम, प्रामादिकै कर्मणि ब्रह्मविदा फलारम्भानभ्युपगमात् । वुद्धिपूर्व प्रारब्धैश्व फलत्य प्रत्यक्षादिसिद्धम्य दुरपह्नवत्वात् । अनिर्वचनीयत्वादिमात्रेण तदप- वे तत्वज्ञानात्प्रागपि वस्तुतो मुक्तत्वेन जीवन्मुक्तिपर्वकल्पनानुप पत्ते । नापि षष्ठ, अन्यग्यापि निवृत्ति जीवन विरोधिनी नवा ’ आद्ये विरोधादेव जीवन्मुक्त्यसम्भव । द्वितीयेपि जीवनाविनाभूत दुखादेरेवावर्जनीयत्वान्न मुक्त्युपपत्ति । अन्ततो अविद्याशेषमन्तरेण जीवनानुपपत्ति । तच्छेषेच मुक्त्यनुपपत्ति प्रत्यक्षविरोवादेव । तद्विवृणोति नचेति । नापीति । अस्मिन् कल्पे अ- व्याहृतस्य निवृत्तिपदस्यानुत्पत्तो तान्पर्यम् । प्रत्यक्षत: सिद्धम्यापि परमा- तो भाव एव मुक्तिरित्याह अनिर्वचनीयत्वादीति । नमुक्त्युपपत्तिरिति । दु.खविरोधिन एव मुक्तित्व युक्तम्, न तत्महभृतम्येति भाव । तच्छेपेचे ति । एतेनेद निरस्तम् यद्राह नवीन कमोपादानाजानागविनाश प्राथमिकसाक्षात्कारात् सञ्चित - प्रारब्वकर्मोपादानाज्ञानागस्य प्रारब्धकर्मणा प्रति- बन्धान्न तदा नाश. किन्तु भोगेन प्रारब्धनाशे सत्येव यथाच व्युत्प- 3 3 चा- ३१३ शतदूपणी चण्डमारुन महिना । त्तिमतो वेदान्ताव्ययन मात्रजन्यात साक्षात्कारादविनिता अनिवा विपरीतवासना प्रतिवन्धिका तथा अज्ञानकार्यमनि प्रकाविद्यानिवृत्ती प्रतिबन्धकम् विम्वसाक्षात्कारेनुपाविना प्रतिवन्धान प्रतिविम्वभ्रमानिवृत्त वदज्ञानानिवृत्तिरपि ब्रह्मसाक्षात्कारी नुज्यते देहन्थानकप्रारब्धकर्मणेवाश्वम- धन्य नि श्रेयसम्यापि द्रेणापि कर्मग प्रतिबन्धोऽपि न विरुद्ध शुकादीना विदुपामपि शरीरश्रवणानुपपत्त्या प्रारब्धकर्मणो ज्ञानप्रतिबन्धकत्वकल्पनान्नात्र प्रमाणाभाव. शङ्कनीय प्राग्ञ्चकर्मक्षयानन्तरमुत्पन्नवृत्त्यानुवृत्तस्याविद्याले- शस्य निवृति यद्वा प्राथमिकमाक्षात्कारादावरणक्तिमदज्ञानागनिवृत्ति प्रति बन्धनिवृत्त्यनन्तर तेनैव निवृत्तावरणचैतन्येन विक्षेपशक्तिमज्ञानागस्यापि नि- वृत्ति तावत्पर्यन्त विक्षेपानुवृत्ते जीवन्मुक्ति नन्वेव घटाद्यवच्छिन्नचतन्य- स्यापि सकृदुत्पन्नवृत्तिनिवृत्तस्य पश्चादप्यवस्थानमम्भवात् कालान्तरे वृत्त्यन्तर विनापि तदज्ञाननिवृत्ति’ स्यादितिचेन्न – प्राथमिकवृत्तेर्घटमात्र विपयत्वेपि काला- न्तरीयघटाविषयत्वात् सर्वात्मना तदनभिव्यञ्जकतया तदर्थ वृत्त्यन्तरापेक्षणात् . अज्ञानान्तरेण पुनरावृत्तत्वादपि तस्यापेक्षितत्वाच्च वेदान्ताना सर्वात्मना ब्रह्म- बोवनसमर्थत्वात् तजनितसाक्षात्कार सर्वात्मनाभिव्यञ्जक., मानाभावाच्च नाजानान्तरमिति वैषम्यम्, प्राथमिकवृत्त्यभिव्यक्तचैतन्यस्य कालान्तरे अज्ञान निवर्त्तकत्वे मान तु तस्याभिध्यानादि ति अति तस्य - शास्त्रयुक्तिभ्यां निश्चितस्य, अभिव्यानात् - सजातीयप्रत्ययप्रवाहरूपात् प्रपञ्चे पारमार्थिकत्व भ्रमप्रयोजकविपरीतवासनाहेतुमायाशस्य निवृत्तिः तत. युज्यतेनेनेति योज - नम् - असम्भावनाद्यसहकृतमाक्षात्कार तस्मात् प्रपञ्चे व्यावहारिकत्वभ्रमप्रयो- जकावारकमायाशस्य ततस्तत्व भाव - अभिव्यक्तब्रह्मात्मनावस्थानम्, दन्ते प्रारब्धकर्मक्षये बावितानुवृत्त्या प्रतिभासमानप्रपञ्चहेतुमायाशस्य इत्येव तदा सर्वमायानिवृत्तिरिति श्रत्यर्थ । तदुक्त- शास्त्रेण नश्येत् परमार्थरूप कार्यक्षम नश्यति चापरोक्ष्यात् । प्रारब्धनाशात्प्रतिभासनाग एव त्रिधा नश्यति चात्ममाया ॥ इति । ग्र तस्मा- किञ्च सञ्चित प्रारब्ध वा कर्म नैतत्पुरुपीयाज्ञानकल्पितम् अतो नैत त्पुरुषीयाज्ञाननित्रर्न्यन्तादृशाज्ञानम्, तस्मात् ज्ञानाग्निरित्यादिप्रमाणवलात् कर्मणा ८ शाक्तमुक्तावळी । [वा- ३१. नेनेन निवृत्तिर्युक्ता प्रमाणवलावधार्यज्ञानस्यानानेतरनिवर्तकत्वादर्श- नत् कर्मनि न सम्भवतीत्युक्तो तेनैवादर्शनेग ज्ञानेनाज्ञाननिवृत्तौ कर्म प्रतिकत्वनपि न स्यात् । ननु व्यपारिकार्य करपनाऽनवच्छिन्नब्रह्मकर्तृकेव, अनवच्छिन्नस्यावच्छि- नाजया नेवाभावात् एतत्पुरुषीयतत्वज्ञानमपि ब्रह्मण एवेति तेन तत्वज्ञानेन ब्रह्मकर्तृककल्पनें। पादानाजाननिवृत्तिर्युक्ता नचैव सति पुरुषद्वयस्य युगपच्छुक्ति- जनाव्याने तयोरन्यतरस्य शुक्तिसाक्षात्कारेण तदव्यासवत् इतराध्यासस्यापि निवृत्यपात सर्वैर्ब्रह्मणोभिन्नतया अव्यामतत्वज्ञानयोस्तदीयत्वादिति वाच्यम्, प्रातिभामिकाभ्यामस्यावच्छिन्नब्रह्मकर्तृकतया तदन्त. करणावच्छिन्नकर्तृका व्यासस्य तदीयतत्वज्ञाननिवर्तकत्वात्, अनवच्छिन्नब्रह्मकर्तृका व्यासस्यत्ववच्छिन्नसम्बन्धि तत्वज्ञानेन निवृत्तिर्युक्तैव ब्रह्मणस्तदभिन्नतया तत्वज्ञानस्यापि तदीयत्वात्, इति चेन्न तथा सति एकस्य तत्वज्ञानादेव युगपत्सर्वेषा मुक्तिप्रसङ्गात् । P दृष्टमेवेदम्, नचैव शुकादिमुक्तिवचनविरोध तद्वचनम्य जीवन्मुक्तिविण्य त्वात् इतिचेत् तर्हि जीवन्मुक्तिरेव सर्वेषा युगपत्स्यात्, एतत्पुरुषीयसञ्चितकर्मा- दिवत् सर्वपुरुपीयमचितकमीदेर्ब्रह्मसम्बन्धित्वाविशेषात् । किञ्चानादौ मसरे जीवन्मुक्तपरम्पराया अयनादित्वात् एतावत्काल प्रारब्धर्म तैरनुभूत इतः परञ्च मुक्तिपर्यन्त तैश्शुकादिभिश्च प्रारब्धकर्मा नुमोश्यत इति महदिद साहसम् इत पर मुक्तिरस्मिन्काल इत्यनिर्णयात् शुकादीनामपि सुबह सहस्रब्रह्मकल्पेषु प्रारब्धानुभवप्रसङ्गात् । नच कर्मणामेत दजानोपादानत्वमेवास्त्विति वाच्यम तथासति शुक्तिरजतादिवदनन्यानुभाव्यत्व प्रसङ्गात् । कर्मसाध्यादृस्य त प्रत्यापरोश्यप्रसङ्गाच्च । अतस्तत्वज्ञानेन कर्मों पाठानाज्ञाननिवृत्तिर्युक्ता । अतएव न प्रारब्धकर्मण: प्रतिबन्धकत्वकल्पनापि युक्तिमती । प्रारब्धकर्मभिः प्रतिवन्वे नः प्राथमिकदृष्टान्त सोऽनुपपन्न, अध्य- यनमात्रजन्यस्य तत्वज्ञानस्य विरोधिवाक्यश्रवणेनानिर्द्धारणरूपतया तस्याविद्या निवर्तने सामर्थ्याभावात् तत्र प्रतिबन्धाकल्पनात् । द्वितीयदृष्टान्तोप्यनुपपन्न’, जल्लाद्युपाधेर्विम्ब तत्वज्ञानानिवत्यतया तत्रोपाधिना प्रतिबन्धसम्भवात् कर्मकृतत्व शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ज्ञाननिवर्त्यमिति कथ तस्य प्रतिबन्धकता । ननु अज्ञानस्य ज्ञानेन निवृत्तौ सत्या तथैवाज्ञाननिवृत्त्या अज्ञानोपादानककर्मनिवृत्तिरिति चेत् ? एव [कर्म] क्रमकल्पनाया मानाभावात् । रजतज्ञानमुत्पन्नमिति प्रतीने त्वया रजतज्ञानस्य साक्षिरूपतया तस्योत्पत्त्यभावेन रजतविपयत्वाङ्गीकारात्तुत्यन्यायेन शुक्तिज्ञानेन रजतज्ञान निवृत्तमिति प्रतीतेरेव ज्ञानेनाज्ञानकार्यनिवृत्तौ मानाभावात् । ननु निवयं यदि स्वनिवृत्तिप्रतिबन्धकम् तथाहि दोपः, तत्सत्त्वे निवृत्तेरसम्भवात्, तन्निवृत्तौ पुनर्निवृत्त्यसम्भवेन निवर्तकत्वाभिमतस्य तन्निवर्तकत्वाभावप्रसङ्गात् . निवर्त्यस्य निवत्यन्तरनिवृत्तिप्रतिबन्धकत्वे को दोष इति चेन्न - एतन्निवृत्तेः तस्यैवाज्ञाननिवृत्तिप्रतिबन्धकत्व प्रतिबन्धकान्तरकल्पनापत्ते कल्पनौचित्यात् । नचेष्टापत्ति " 5 5 तद्देहवियोगसाव्य किञ्चाद्वैतज्ञानाधीनाज्ञाननिवृत्तिर्ब्रह्मस्वरूपैव तदधीना कार्यनिवृत्ति का नाम ? अश्वमेधदृष्टान्तोप्यनुपपन्न अश्वमेधात् प्रारब्धस्य क्षुद्रता का नाम ? प्रारब्धत्वादेव प्रावल्यात् । सर्वेषा वैदिककर्मणा फलजनकत्वावश्यम्भावाविशेषात्, प्रारब्धस्य मध्ये विराम हेत्वभावाच्च प्रारब्ध भोगानन्तरमेव कर्मफलभोगो युक्त.. अतः तत्र प्रारब्धेन प्रतिबन्धकल्पना युज्यते, अत्र तथा कल्पक न किञ्चित् पश्याम प्रत्युत ज्ञाननिवत्यत्वादप्रतिबन्धकल्पना युज्यते । नच विदुषा शरीरश्रवणानुपपत्तिः कल्पिका, तच्छरीरस्य तदज्ञानो- पादानकत्वाभावेन तदीयतत्वज्ञानानिवत्र्यत्वात् । शरीरस्य तदज्ञानकार्यत्वे शुक्तिरजतवदसाधारण्यप्रसङ्ग, मासामृगाद्यान्तरविशेषप्रतिपत्तिप्रसड्ग’, इन्द्रि - यापरोक्षप्रसङ्ग, सुपु’त्यादौ शरीरानुपलम्भप्रसङ्गश्च । तदज्ञानकार्यत्वे हि तत्कर्तृका व्यासस्स्यात् । सुषुप्त्यादौ च न देहादध्याससम्भव, तदृशाया स्वरूप मात्रानुभवस्य त्वयैवाभिधानात् । ननु शरीरमेतदज्ञानोपादानकम्माभूत् न तत्र प्रतिबन्धः कल्यते, किन्तु शरीरस्थितये प्रारब्धानुवृत्त्यर्थ प्रारब्धोपादाना जानानिवृत्तेरेवेति चेत् १ न प्रारब्धस्याप्येतदज्ञानकार्यत्वा भावस्योक्तत्वात् । किञ्च सञ्चितकर्मोपादानाज्ञाननिवृत्ति कुतोऽङ्गीक्रियते ? तत्वज्ञानस्योत्पन्न न्वादिति चत् ? तर्हि प्रारब्धोपादानाजानमपि निवत्यैत । तन्नोपपद्यते, गरी- २ १० शाक्तमुक्तावली । [वा- ३१. रानुवृत्तेरिति चेत् । तर्हि सञ्चितमपि न निवर्त्येत । मुक्तिश्रवणात्तन्निवृत्ति- रिति चेत् १ तर्हि कृत्स्नाज्ञाननिवृत्तिप्रसङ्ग, किञ्चिदज्ञाननिवृत्तेरससारदगा- साधारणत्वात् । बह्वज्ञान निवृत्तम्, अल्पीय एव प्रारब्धमिति चेत् १ तर्हि किञ्चिदूना मुक्तिरित्यैौपचारिकत्वमेव समर्थित स्यात् । मुख्यत्वव्यपदेशस्तु स्वैराभिलापनिबन्धनो युष्माकमिति वय पश्याम । तत्वतस्तत्र वृत्त्यन्तरेण प्रारब्धकर्माविद्यानिवृत्तिरित्यायनुपपन्नम् । अहमध्यासानुवृत्तौ न मुक्तिः, तथा सति ससार एव मुक्तिर्शित सुवचनत्वात् । अहमव्यासनिवृत्तौ तु न नृत्त्युत्पत्तिः, उत्पन्नापि वा नैतदीया । प्राथमिकसाक्षात्कारादावरणाज्ञा- नाशनिवृत्तिरित्यग्यनुपपन्नम् एवमशभेदकल्पनाया विक्षेपकस्याज्ञानत्व एव माना- भावप्रसङ्गात् । इद न जानामीत्यनुभवो हि अजाने मानम्, इद नेच्छामि इद च द्वेष्मीत्यादिवत् अभावप्रतियोगिभूतज्ञानगततया सकर्म - कत्वस्य भासमानत्वेपि सकर्मकत्व भावरूपाज्ञानगततया भासत इति त्वया कल्यते, एव कल्पनेपि आवारकाज्ञानस्यैव सकर्मकतया मान स्यात्, नतु विक्षेपकस्यापि, उभयास्सकर्मकत्वे मानाभावात् । निरुक्तानुभवश्चैकेनापि चार- ताथो नोभय विपयीकरोति, गौरवात्, तत्रावरणदशावच्छेदेन इद नाज्ञासिपमिति प्रतीयमानत्वात् जलाभ्युपाधिस्थले निवृत्ते आवरणे विक्षेपका ज्ञानस्य सत्वेपि न जानामीति प्रतीतेरदर्शनाच्च निरुक्तानुभवस्यावारकाज्ञान विपयत्वमेव युक्तम् भूतले घटादिजनकस्य दण्डादेर्भूतलविषयत्ववत् । शुक्तादौ विक्षेपकस्यापि शुक्तयादिविषयत्वाभावात् न तस्याज्ञानत्वे किञ्चिन्माना पश्यामः । विक्षेपकस्यापि सविषयत्वे सोपाधिकभ्रमस्थले जानामि न जानामी- ति च प्रतीतिप्रसङ्गः । " किञ्च - ज्ञानविरोधितया ह्यज्ञान भास्यते, आवारकाज्ञानमेव च ज्ञान विरोधि, न तु विक्षेपकम्, सोपाधिकभ्रमे ज्ञानविरोधादर्शनात्, रजतादि भ्रमपि शुक्तिज्ञानेन तद्विरोव्यावरणे निवृत्ते तत एव तन्निमित्तविक्षेपाभावः, नतु विक्षेपकस्य ज्ञानेन निवृत्तत्वात् विक्षेपकस्य ह्युभयनिमित्त आवरणम् । जलाद्युपाविर्वा । निमित्तनिवृत्त्यापि कार्यनिवृत्तिः युज्यत एव, स्थिते चा- ३१] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । ११ ग्यन्तःकरणे इन्द्रियसन्निकर्परूपनिमित्तनिवृत्त्या वृत्तिनिवृत्तेः । एवच एक- स्यैवाज्ञानस्याच्छाद्यविक्षेपकत्वम्, गुक्तिरजतादिस्थले आवरणनिवृत्तिरज्ञाननिवृत्तिर्वा, सोपाधिकस्थले विक्षेपानुवृत्तेरावरणस्यैव निवृत्तिः इति वाच्यम्, ततश्चात्रापि विक्षेपानुवृत्तेरावरणनिवृत्तिरेव तत्वज्ञानेन जातेति अज्ञाननिवृत्तेरभावात् कथ तद्रूपामुक्ति : १ तदभावे कथ तद्विशेपजीवन्मुक्ति. " 2 पूर्ववृत्त्यभिव्यक्तमेव चैतन्यमनुवृत्ताज्ञानाशनिवर्तकमित्यप्यनुपपन्नम्, वृत्ति- मनपेक्ष्य निवर्तकत्वे तत एव सर्वेषामग्यज्ञाननिवृत्तिप्रसङ्गात् चैतन्यस्य तदीयत्वतदभावयोरविशेषात् स्वरूपाभेदात्तदीयत्वं तदीयवृत्त्यवच्छेदाभावात्तद- भावश्चैव हि तुल्ये । तदीयवृत्तिनिवृत्ताकरणकत्वमेव तदीयत्वमिति चेन्न - सुखदु:खादिप्रकाशस्य तदीयत्वाभावप्रसङ्गात् । नन्वन्तःकरणावच्छिन्नचैतन्य स्यैवानया चरमवृत्त्यावच्छेदात् तस्यच चैतन्यस्यैतदयित्वान्न निरुक्तातिप्रसङ्ग इति चेन्न तथा सति तत्वमस्यादिवाक्यस्य परिच्छिन्नब्रह्मबोधकतया पूर्णाखण्डब्रह्मबोधकत्वाभावप्रसङ्गात्, एतदन्तःकरणानवच्छिन्नब्रह्माशावारकाविद्यानि वृत्त्यभावप्रसङ्गात्, एकदेशस्फुरणमात्रेण सर्वाशेग्यविद्यानिवृत्तौ घटावच्छिन्न चैतन्यस्फुरणेपि सर्वस्मिन्नपि चैतन्यागे अविद्यानिवृत्तिप्रसङ्गात् एकटे- शावारकाज्ञाननिवृत्तिमात्रेण जीवन्मुक्त्युक्तावतिप्रसङ्गाच्च । " किञ्चैव सकृद्घटवृत्त्यभिव्यक्तचैतन्य कालान्तरे घटविक्षेपकाज्ञानान्तरन्निवर्त्त- येत्, प्राथमिकवृत्तेः कालान्तरीयत्वागोचरतायामपि घटगोचरत्वात्, अज्ञान निवृत्तौ सर्वात्मनाभिव्यक्तयपेक्षाया स्पर्शगन्धाद्यनभिव्यतेश्चाक्षुषवृत्या अज्ञान निवृत्तिर्नस्यात्, एवमन्यत्रापीत्यज्ञाननिवृत्तिरेव क्वापि न स्यात् । अजाना- न्तरेणावरणमप्यसड्तम्, विरोधिसन्निधाने तदयोगात् । अन्यथा ब्रह्मणोऽपि पुनरावरणप्रसङ्गात्, वेदान्तानां सर्वात्मना ब्रह्मबोधनममर्थत्वादिति निरर्थकोऽय नव प्रलाप । ब्रह्मणि मानाभावान्नाज्ञानान्तरमित्यनुपपन्नम्, विक्षेपकस्याग्यभावप्रस - ङ्गात् । नच ठेहानुवृत्तिर्विक्षेपकाशसत्वे मानम्, देहस्यैतत्पुरुषीयाज्ञानकार्यला- भावस्योक्तत्वात् । १२ शास्त्रमुक्तावळी । [वा- ३१ ईश्वरावताराणामिव ब्रह्मविदामपि जीवतान्दु खाद्यभिनयमात्रमिति चेत् ’ 2 2 ’ तस्याभिव्यानादि ’ ति व्याख्यान चा सड्गतम्, ज्ञानस्याज्ञानतया माया- निवर्त्तकत्वासम्भवात् । ब्रह्मसत्ताप्रतीत्यतिरेकेण पारमार्थिकसत्वप्रतीतिः व्यावहा- रिकसत्वप्रतीतिरिति प्रतीतिद्वयाभावात् । तत्वभावपदस्याभिव्यक्तब्रह्मात्मनावस्थाने व्युत्पत्त्यभावात् । बाधितानुवृत्तिशब्दस्य वृषलोद्वाहमन्त्रतुल्यत्वात् । विक्षेप- काशस्य त्वयैवाबाधितत्वोक्तेः तस्यैतदीयत्वाभावेन एतदीयजाननिवर्त्यत्वासम्भ- वादभिव्यानादीना समानविषयतया भिन्नविपयज्ञाननिवर्त्तकत्वासम्भवात् निवृ- त्तित्रयाप्रतीतेः । निवृत्तिपदस्याssवृत्त्यान्वये वाक्य भेदप्रसङ्गात् । विश्वम्या अपि मायाया अन्ते निवृत्तिप्रतीते: विश्वगोचरमायानिवृत्तिरिति पष्ठीसमासाङ्गी- कारे निषादस्थपत्यधिकरणविरोधात् । तत्वभावात् - श्रवणरूपतत्वज्ञानात् → तत्सिद्धात्, योजनात् युक्तितः, स्थिरीकरणरूपान्मननात् तत्साध्यात् भूयो- भूयस्तस्याभिव्यानाच्च, प्रारब्धकर्मावसाने कृत्स्नस्यापि प्रारब्वेतरकर्मणः तदधीन भगवद्विचित्रसङ्कल्पस्य वा निवृत्तिरित्येकवाक्यतयान्वयप्रतीतेः आकाक्षाक्रमानुसारा दुत्पत्तिक्रम परित्यज्यावरोहक्रमेण निर्देशोपपत्तेः } भूयः पद श्रवणादि त्रयेणापि वान्वेतु |

" नन्वभिव्यानान्मायानिवृत्तिः, तत्वभावान्मायानिवृत्तिः, एव विश्वमायानिवृत्तिः इत्येव निवृत्तिपदावृत्त्या भेदेन नान्वय, कित्त्वभिव्यानयोजनातत्वभावैर्विश्वमा- यानिवृत्तिरिति चेत् १ एव तर्हि इद मायाया निवृत्तित्रये न मान स्यात्, अभिव्यानान्मायानिवृत्तिर्भवति, तत्वभावादपि भूयो मायानिवृत्तिर्भवतीत्येव - मन्वये हि निवृत्तित्रय शङ्कयेतापि, एकवाक्यताया तु निवृत्तित्रयस्य न प्रसङ्ग । नच साधनत्रयकीर्त्तनान्निवृत्तित्रयसिद्धिः, तस्य तदसाधकत्वात्, साक्षात्पार म्पर्याभ्यामेककार्यान्वयोपपत्तेरुपपादितत्वात् । ननु अस्तु पञ्चमः पक्षः, नच प्रत्यक्षादिविरोधः, परकीयप्रत्यक्षे विप्रति पत्ते, दुःखतत्प्रत्यक्षकल्पकव्यापाराणाञ्चाभिनयनमात्रत्वादित्याशयेन ईश्वरे ति । सुखदुःखानुत्पाद इति पञ्चमपक्षे स्त्रप्रयोजनविरहस्य सिद्धत्वात् शङ्कतेवा- ३१] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । हन्त स्वानुभवविरुद्धं धाट्यम् । शक्यञ्चेदं सर्वैर्वक्तुम् । नच स्वपर प्रयोजनविरहे मन्दोपि कश्चित्प्रवर्तेत । नच मुक्तस्य लीलाप्रसङ्गमप्यनु मन्यसे, जक्षदादिवाचामेव भक्षणात् । अतो जिवतिचेन्न मुक्त . मुक्तश्च- न जीवतीति न कथञ्चिदपि जीवन्मुक्तिम्सम्भवतीति । यत्तु चक्रभ्रमादिदृष्टान्तेनानुवृत्ताशस्य स्वयमेव विलय इति, तदप्यहेतुकविनाशाद्यनुपपत्त्या बाधितानुवृत्तिभङ्गे निरस्तम् । यत्पुनरलेपोपदेशो जीवन्मुक्तिमन्तरेण न घटत इति, तदपि प्रामादिकविषयत्वस्थापनादेव परिहृतम् । " तस्य कार्य न विद्यत ’ इत्यादिसर्वोपायानुष्ठाननिवृत्तिवादाश्च मुक्तविषयतया समाध्यवस्था विषयतया च यथासम्भवं व्यवस्थाप्या । अन्यथा ब्रह्मविदामेव यावज्जीवानुष्ठानस्य निषिद्धपरिहारस्य च श्रुतिस्मृतिसिद्धस्य बाध प्रसङ्गात् । किञ्च निर्गुणविषयत्वाभिमतसद्विद्यानिष्ठस्यैव " तस्य तावदेव चिर यावन्न विमोक्ष्ये अथ सम्पत्स्य " इति शरीरपातमात्रमपेक्षते मोक्ष इति विळम्बावधिमुपदिशन्ती श्रुतिरेव जीवन्मुक्ति वारयति । तथा " नह वै सशरीरस्य सत प्रियाप्रिययोरपहतिरम्ति, अ- शरीरं वा व सन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशत " इति श्रुतिमप्यधीमहे । १२ स्वप्रयोजनविरहानुवादः । भक्षणादि ति । अन्यपरत्वोक्तेरित्यर्थ । यद्वा अन्यस्य निवृत्तिर्जीवनाविरोधिन्येव, नचजीवनाविनाभूतदुःखादिप्रसङ्गः, जीव- नस्य दुःखाद्यप्रयोजकत्वात् नापि प्रत्यक्षविरोध, " अभिनयमात्रत्वादिति ११ शास्त्रमुक्तावळी । [वा-३१. अनाशरीरत्वञ्च कर्माधीन शरीरवैधुर्यमित्यन्यत्र स्थापितम् । आपस्तम्पेनोपासनगत्यादिविषयबहुविधाध्यात्मशास्त्रार्थतत्वपारदृश्वना निराकृतेयं जीवन्मुक्तिः - " वेदानिम लोकममुंच परित्यज्यात्मान मन्विच्छेत्, बुद्धे क्षेमप्रापणम्, तच्छास्त्रैर्विप्रतिषिद्धम्, बुद्धे चेत् क्षेम प्रापणमिहैव न दुःखमुपलभेत, एतेन परं व्याख्यात " मिति । एतेन - निर्विशेषवादिनां जीवन्मुक्तिनिराकरणेन, तत्कल्पित निरा- करणीय सर्व तुल्यन्यायतया निराकृतमित्यर्थः । अतः प्रत्यक्षश्रुति स्मृत्यादिविरोधात्, स्वैराभिलाषिभि. स्वैरजनसङ्ग्रहश्रद्धाव्यामुग्धैर्वा कल्पितेय जीवन्मुक्तिरिति प्रत्यक्षीकृतस्वदु खैर्मुमुक्षुभिरुपेक्षणीयेति । इति शतदूषण्या जीवन्मुक्तिभन एकत्रिंशोवादः । षष्ठपक्ष एव गड्कते ईश्वरेति । नन्वीश्वरस्यापि प्रियाप्रियस्पर्शप्रसङ्ग इत्य- वाह अनाशरीरत्वमिति । तुल्यन्यायतामाह अत इति ॥ इति बाधूलकुलतिलकश्रीनिवासाचार्यपाद मेवाममधिगतपरावरतत्वयाथात्म्येन तदेकदैवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचिताया शतदूपणीव्याख्याया चण्डमारुताख्याया जीवन्मुक्तिभङ्ग एकत्रिंशस्कन्ध. । बा- ४१] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । 2 निर्विकारस्येति चेत् ’ सा किं विवर्तपरम्पराविद्यायास्स्वरूपम्, उत तत्कार्याण्येव, यद्वा वस्त्वन्तराणि ’ नाद्य उक्तदोषानतिक्रमात् ; स्वरूपत्वाविशेषात् सर्वदा सर्वाध्यासप्रसङ्गात् । न द्वितीयः, निर्वा ह्यस्यैव निर्वाहकत्वानुपपत्तेः । नच तृतीय, अनभ्युपगमात् । अभ्युप गमेपि तत्सत्यमिथ्यात्वादिविकल्प शतदौस्थ्यापातात् । सत्यत्वे सद्वि- तीयत्वादिप्रसङ्गात्, मिथ्यात्वेपि तत्परम्परायां प्रतिनियतकाल – चित्राध्यासे तथाविधपरम्परान्त र क्लप्तिप्रसङ्गात् । पूर्वपूर्वविवर्तानामेक उत्तरोत्तर हेतुत्वान्नासौ दोष’, यथा ब्रह्मपरिणागाना प्रकृतिपरिणामानां वा तत्तदुत्तरोत्तरपरिणामहेतुभाव इति चेन्न - तथाप्यविद्याकल्पनस्य निर्मूलत्वप्रसङ्गात् ब्रह्मण्येवान्यनिरपेक्षानाद्यध्यासप्रवाहवैचित्रयेण सर्वाध्याससिद्धे । तर्हि परिणामपरंपरा सामर्थ्यमाश्रित्य परिणामिद्रव्याप- इवप्रसंग इति चेन्न - प्रत्यक्षादिविरोधप्रसङ्गात् । नचात्रापि तथा, तद्विषय प्रमाणानां प्रत्येकं प्रतिक्षेपात् । न तथा निरधिष्ठान भ्रमापत्तिरिति " ७ खत तत्कार्याण्येवेति । तत्तत्कालनियोत्पत्तिकतया निर्वाह्यत्वेनाभिमतान्येवेति विरोधसूचनार्थ एवकारः । उक्ते ति । नियताभ्यासासम्भवादित्यर्थ: : तदेवोप पादयति– स्वरूपत्वे ति । परम्परायास्स्वरूपत्व हि परम्परान्तर्गताना तदभेद एवेति नियामकत्वेनाभिमताना मृदादीना सर्वदा सत्त्वान्नियाम्यत्वेनाभिमताना- मपि सर्वेषा घटादीना सर्वदाभ्यासप्रसङ्ग इत्यर्थः । निर्वाह्यस्यैवेति । कार्य 1 क्रमे नियामकप्रश्ने क्रमविशेषविशिष्टकार्यस्यैव नियामकत्वोक्तावात्माश्रय इत्यर्थः । क्रमविशेषविशिष्टकार्याणामेव विवर्तपरम्पराशब्दार्थत्वादिति भावः । मिथ्यात्वेपीति । प्रतिनियताध्यासनियामकत्वेनाङ्गीकृताया विवर्तपरम्परायाः क्रमिककार्यघटितत्वात् तत्तत्कार्यक्रमेपि विवर्तपरम्परान्तरापेक्षायामनवस्थाप्रसङ्गादित्यर्थः । ननु परम्परात्मक समुदायस्य न समुदायरूपेण नियामकत्व विवक्षितम्, येनोक्तदोष: स्थात्, किन्तु पूर्वपूर्वविवर्तविशेषस्य उत्तरोत्तरविवर्तविशेषहेतुत्वमिति शङ्कते - पूर्वेति । प्रत्यक्षे ति । पिण्डघटाद्यवस्थाव्यतिरेकेणानुगतस्य मुद्रव्यस्य दर्शनादित्यर्थः । ८ शास्त्रमुक्तावळीं । भेतव्य भवता, ब्रह्मग एव सर्वविवर्ताध्यासाधिष्ठानत्वाभ्युपगमात् । नानरमार्थभूताया अविद्याया अधिष्ठानतया स्वीकारश्शक्यः, तथासति ब्रह्मण एवासिद्विप्रसङ्गे माध्यमिकममाजमध्यमध्यास्स्व । ब्रह्मसत्त्व श्रुत्यादिबलात्तदभ्युपगमः, नतु विवर्ताधिष्ठानत्वादिति चेन्न, - विकारतद्रुपादानप्रकृन्यादिमत्यत्व श्रुतिबलादेव प्रकृतितत्परिणाम परम्पराभ्युपगमप्रसगेन विवादप्रसंगात् । तत्सत्यत्वप्रतिपादकश्रुति बाधे ब्रह्मसत्यत्वप्रतिपादिकाया अपि तस्या बाधितु शक्यत्वात् । किञ्च किमविद्या प्रकाशने, नवा’ नचेतुच्छत्वम्, निरुपाख्यस्यैव तुच्छत्वात् । प्रकाशते चेत् स प्रकाशः किमवियास्वरूपम्, उत ब्रह्मम्वरूपम्, अथ तस्यास्तस्य वा धर्म उतान्य कश्चित् ’ न तत्राद्य’, स्वप्रकाशत्वेन ब्रह्मवत्सत्यत्वप्रसङ्गात् । न द्वितीय, तन्नित्यत्वेन नित्यमविद्या प्रकाशादनिर्मोक्षप्रसंगात् । नापि तृतीय तयोर्ज्ञातृत्वा बभ्युपगमात् । अध्यस्तज्ञातृत्वाभ्युपगमे कः प्रतीकार इति चेन्न, - तस्याप्यभ्यासस्य ‘विद्याहेतुकत्वेन्योन्याश्रयणात्, प्रकाशाध्यासस्य तदधीनत्वात् तस्याश्व प्रकाशाधीन सिद्धित्वात् । ब्रह्महेतुकत्वे तस्य नित्याध्यासप्रसङ्गात् । अहेतुकत्वे पूर्ववत्प्रपञ्चाध्यासस्यै बाहेतु कत्वप्रसगादादिमदनादिवैषम्यस्याप्रयोजकत्वोक्तेः । निर्दोषप्रकाश " श्रुतिबला दिति। “नित्या सततविक्रिया” “अजामेका लोहितशुक्लकृष्णा बह्वी प्रजां जनबन्ली सरूया” मित्यादि वाक्य विवक्षितम् । प्रकाशाधीनासिद्धित्वा दिति । अभ्यस्तस्याभ्यासात् प्रागसिद्वैरित्यर्थः । अप्रयोजकत्वोक्ते रिति । अनादित्वेपि कारणापेक्षा परिहर्तुं शक्यत इत्यत्रेत्यर्थः । निर्दोषे ति । दोषमन्तरेण प्रकाशमानस्य ब्रह्मत्रत्सत्यत्वप्रसङ्गादित्युक्तो दोषः, यदि निर्दोषस्यापि ब्रह्मणोविद्या प्रकाशेत नित्य तत्प्रकाशप्रसङ्ग इत्युक्तो दोष, अविद्यायामुक्तरीत्या तत्त्वज्ञ नप्रागभावसत्त्वा सत्त्वाभ्या ज्ञातृत्वस्य प्रकाशाप्रकाशव्यवस्थायाञ्च तथासति सत्वज्ञानप्रागमात्र एवेत्यादिनोक्त, अविद्याया असिद्धिप्रसङ्गलक्षणदोषश्चात्र विवक्षितः । अविद्या बा- ४१] शतदूषण चण्डमारुतसहिता | गोचरत्वप्रयुक्तदोषाणां च प्रागनुवृत्तेः । नापि चतुर्थः, सत्यस्य तस्यानभ्युपगमात् मिथ्याभूतस्य त्वय्यासेऽन्योन्याश्रयप्रसङ्गात् । एतेनाविद्याप्रवाहपक्षोपि निरस्तः, प्रपञ्च प्रवाहस्यैव हेतुकार्य भावेन स्थित्युपपत्तौ निरर्थकाविद्या प्रवाह कल्पनायोगात्, उप लम्भाद्यसिद्धेश्व । 2 पूर्वत्र ब्रह्मवत् किञ्चेयमविद्या निराश्रया, साश्रया वा 2 सत्यत्वप्रसङ्गः । शशशृङ्गवद्दा तुच्छत्वप्रसङ्गः । उत्तरत्राप्य- सावाश्रयः किं ब्रह्मस्वरूपम् उत तदेवोपहितम्, अथवा स्क तन्त्रोन्यः १ न प्रथम, नित्यशुद्धस्याशुद्धिविरोधात् । अन्यतर मिथ्यात्वे वोभय मिथ्यात्वे वा तदविरोध इति चेन्न - शुद्धमिथ्यात्वे ऽपसिद्धान्तशास्त्रवैय्यर्थ्यादिप्रसंगात् । अशुद्धमिध्यात्वे तन्निवृत्तिनैर पेक्ष्यप्रसगात् । कदाचिदपि तस्या अभावात् तत्प्रतिभासनिवृत्तेरपे- क्षेति चेत् ? प्रतिभास म्यापि मिथ्यात्वे प्रसंगसाम्यात् । तत्सत्यत्वा नभ्युपगमात् । मिथ्यात्वेपि सत्यत्व इवापुरुषार्थत्वाविशेषात् तन्नि- वृत्त्यपेक्षेति चेत् ’ तर्ह्यपुरुषार्थाश्रयत्वलक्षणाशुद्धत्वस्य दुस्त्यजत्वा प्रवाहाङ्गीकारपक्षे नायमन्योन्याश्रयः, पूर्वपूर्वाविद्यया उत्तरोत्तरा विद्याप्रकाशप पादनसम्भवादित्यत्राह - एतेनेति । एतद्विवृणोति - प्रपञ्चं ति । कार्यानुपपत्त्य भावेपि प्रमाणबलात्स्वीक्रियत इत्यत्राह - उपलम्भादी ति । स्वतन्त्रोन्य इति । ब्रह्मानाभय इत्यर्थः । मिथ्यात्वेपी ति । व्यावहारिकसत्त्वस्य विद्यमानतया अपुरुषार्थत्वतनिवृत्त्योस्सम्भवादिति भावः । सत्यत्व इति । सत्यत्वाङ्गी कार इत्यर्थः । तह ति । ब्रह्मणो हेयसम्बन्धाङ्गीकारे ब्रह्मणो निरवद्यत्व प्रतिपादिकानां बहीना श्रुतीनां तदुपबृहकहुस्मृतीतिहासपुराणानाञ्चाप्रामाण्यप्रस- खने हेयसम्बन्धस्य मिथ्यात्वेनाप्रामाण्यं परिहरसि, तस्य यदि सत्त्वमङ्गीकरोषि तदा यादृशसत्त्वविशिष्टादशुद्धिर्लोके ताद्दशी ब्रह्मण्यग्यङ्गीकृतैवेति तच्छ्रुतिप्रामाण्योप- શ્ १० शास्त्रमुक्तावळी तन्मिथ्यात्वोक्तिरुपच्छन्दनमात्रे पर्यवस्यति । उभय मिथ्यास्वे तूभय विषदोषापत्तिः । व्याघातादयश्च स्युः । नापि द्वितीयः, आवेक श्रयस्य ब्रह्मण उपाधिमत्त्वे सत्यमिध्याविकल्पिता विद्यान्तरादिपरिग्रहे ऽपसिद्धान्तानवस्थाविरोधादिदोषसमुन्मेषात् । नापि तृतीयः, उत पादनमुपच्छन्दनमात्रमेवेत्यर्थः । धर्मिसमसत्ता का शुद्धेरेव हेयत्वम्, प्रातिभासिका शुद्विविशिष्टेऽशुद्धत्वाव्यवहारात् ततश्च धर्मिसमसत्ताकाशुद्धिरेव ब्रह्मणि निषि द्वयत इति चेत् १ तर्हि जीवब्रह्मणोस्सावद्यत्वनिरवद्यत्ववैषम्यं न सिद्धयेत् जीवेपि धर्मिसमसत्ताकस्य अवद्यस्यासिद्धेः । उपहितस्यैवाविद्याश्रयत्वाद्धर्मि समसत्त्वमस्तीति चेत् ? तत्र किमुपाधेर विद्याश्रयत्वम् उतोपाध्युपलक्षितस्य, उत तद्विशिष्टस्य १ नाद्यः, उपाधेरेव जीवत्वापातेन जीवब्रह्मणोरभेदानुप पत्तेः । न द्वितीयः, दोषस्य धर्मिसमसत्ताभावेन जीवस्य सावद्यत्वाभावप्रसङ्गात् । तृतीयेप्यवद्यस्य किमुभयत्र प्रत्येक परिसमाप्य वृत्तित्व विवक्षितम् व्यासज्यवृत्तित्व ? नाद्यः - पूर्वोक्तदोषद्वयप्रसङ्गात् । न द्वितीयः, असिद्धेः दुःखादेरन्तःकरणवृच्यात्मकस्यान्तःकरणे परिसमाप्य वृत्तेः, तदभेदाज्जीवे प्रती तावपि व्यासज्यष्टत्तित्वासिद्धेः । उभयमिध्यात्व इति । उभयविधो दोष:- अपसिद्धान्तादिः निवृत्तिनैरपेक्ष्यादिश्च । व्याघाते ति । शुद्धयशुद्धयोभीवा भावात्मकयोस्समानसत्ताकयोः परस्परव्याघात इत्यर्थः । उभयोर्भिन्नसत्ताक च यद्यशुद्धेर्व्यावहारिकत्व शुद्धेश्च प्रातिभासिकत्वमिष्यते तदा ब्रह्मणश्शुद्धिप्रति पादकवेदाप्रामाण्य स्यात्, यद्यशुद्धेः प्रातिभासिकत्व शुद्धेर्व्यावहारिकत्वमिष्यते तदा ससारस्य प्रातिभासिकत्वप्रसङ्ग इत्यादिदूष्णान्यादिपदेन विवक्षितानि नापीति । उपहित ब्रह्मवाविद्याश्रय इत्यत्र कि स उपाधिरविद्यान्तरम् उत. न्यः १ उभयथापि सत्यत्वाङ्गीकारे अपसिद्धान्तः, मिथ्यात्वे तु निराश्रय- सत्यत्वापच्या साश्रयत्वे वाच्ये आश्रयान्तरासम्भवाच्च ब्रह्माश्रयत्वे वाच्ये केवलब्रह्मणः शुद्धिविरोधेन तदाश्रयत्वासम्भवेनोपहितस्यैव तदुपाध्याश्रयत्वे वाच्ये तदुपाध्याश्रयत्वमपि पूर्ववदुपाभ्यन्तरोपहित स्यैवेत्यनवस्था, एतत्परि द्वारार्थे स्वस्यैवोपाधित्वे उच्यमाने स्वस्मिन्नपि स्ववृत्त्या विरोध इत्यर्थः । किच यद्यु वा ४ १] शतदूषणी- चण्डमारुतसंहिता । ब्रह्माज्ञानवादपरित्यागादिप्रसंगात् । तस्याप्याधाननिरूपणे ऽनव स्थादिप्रसमाच्च । स्यादेतत् ब्रह्मवत्स्त्रयमेवाविद्या स्वाश्रयेति; तन्त्र, आश्रयाश्रयित्वयोरेकप्रतिसम्बन्धिकयोरूपादिभेदमन्तरेण विरु द्धत्वात् । ब्रह्मणस्तु स्वाश्रयत्वं नास्त्येव । आश्रयान्तरनिषे चाभिप्रायेण स्वाश्रयत्वोक्ति । अस्तूपाधिभेदेनेति चेन्न: - वस्याप्याधाराकारोपाधेरनाधारत्वानुपपत्तेः तदाघारोपाध्यन्तरादिभेद ११ पाधिर्विशेषणं तदा तस्य सासारिकत्वादिप्रसङ्गः, यदिच उपलक्षणं तदा ब्रह्मण एव सावद्यत्वादिप्रसङ्गश्वादिपदाम् । ब्रह्माज्ञानवादपरित्यागादी त्यादिशब्देन जीवाज्ञानपरित्यागवादपरिग्रहः । अन्यगताशुद्धिनिवृत्त्यर्थ जीवस्य श्रवणाद्यनुप- पत्तिश्चादिशब्देन विवक्षिता । स्यादेव दिति । नचैव निराश्रयत्व इव स्वाश्रयत्वेपि ब्रह्मचत् सत्यत्वप्रसङ्गः; ब्रह्मभिन्नत्वेन मिथ्यात्वात् । नच निराश्रयत्वेपि तथा वक्तु शक्यम्, निराश्रयत्वे अविष्ठानस्याप्यभावेन सत्यत्वस्यावश्यकत्वात् ; स्वखमानाधिकरण्णात्यन्ताभावप्रतियोगित्वलक्षणमिथ्यात्वस्यासम्भवात् निरधिष्ठान श्रमस्थानङ्गीकाराच्च । आश्रयाश्रयित्वयो रिति । यद्यप्याश्रयाश्रयित्वयोरेकप्रति सम्बन्धिकयोरुपाधिभेदेनाप्येकत्र वृत्तिर्न दृष्टा, तथापि विरुद्धधर्माणा केपाचित्कषि सयोगतदभावादीनां मूलत्वाग्रत्वाद्युपाधिभेदादेकत्र वृत्तिदर्शनमात्रेण इदमुक्तम् । कथ तर्हि “स्वे महिनि प्रतिष्ठित” इति श्रुतिरित्यत्राह - आश्रयान्तरेति । तदाधारे ति 1 आधाराधेयत्वप्रयोजकयोराकारयोरविरोधे द्रव्यत्ववृक्षत्वयोरिव कपिसयोगतदभावयोः प्रयोजकत्वासम्भवाद्विरोधे वाच्ये तयोरप्येकाश्रयत्वाय , उपाध्यन्तरं कल्पनीयमित्यनवस्थेत्यर्थः । कथ तर्हि मूलत्वाग्रत्वयोरवच्छेदकत्वम् ? अविरोधादिति चेन्न तयोरप्यवयवभेदेनैव वृत्त्या विरुद्धत्वात् । ननु तर्हि कपिसयोगतदभावयोरप्यवयवभेदेनैव वृत्तेः कथमय दृष्टान्त इति चेन्न - वृक्षरूप समुदाय्यपेचया दृष्टान्तोपादानात् । ननु विषयविषयिभावसम्बन्धेन विषये विद्य माना प्रमैव प्रमाविषयत्वमिति कैश्चिदभिधानात् प्रमेत्यादिसामान्याकारक ज्ञान विषयत्वेन स्वाधारः - विषयित्वेन स्वाधेयम्, तद्वदत्रापि स्यादिति चेन्न ;- अत्र तादृशाकारद्वयादर्शनात् । नन्वषापि मिध्यात्वेनाविद्याधेयत्वम्, घटादे- १२ शास्त्रमुक्तावळी । कल्पनेऽनवस्थानात् । आधेयाकारतादात्म्येन तस्यापि स्वाधेयत्वे तूपाधिभेदवाचोयुक्तिविलोपप्रसङ्गात् । ननु मिथ्याभूतायाः किमा श्रय विकल्पेन, अध्यासस्याधिष्ठानमात्र ह्यपेक्षितमिति चेनः— भवत्पक्षे सर्वत्राश्रयाणामध्यासाधिष्ठान मालत्वात् । घटादिसंसदि भूतलादावध्यस्त एव, अन्यथा तत्रैव तत्सत्यत्वप्रसङ्गात् । किंचापरमार्थभूतेयम विद्याप्रतीतिर्नाहङ्कारतद्वृत्तितदवच्छिन्नदृशिष्व- न्यतमा, तेषां तदपत्यत्वात् । अन्यथापि काल्पनिकत्वेन मूल ५ स्तथात्वात्, अविद्यात्वेन च तस्या आधारत्वमिति चेन्न - नहि घटादेर्मिथ्या- स्वेनाविद्याधेयत्वम् अपितु तत्परिणामलया, नचानादिरविद्या तत्परिणामः । आधारत्वाधेयत्वप्रयोजकाकारयोर्विरुद्धयोर्व्यवस्थापके ये उपाव्यन्तरे तयोरपि विरुद्ध योर्व्यवस्थापके उपाध्यन्तरे आदिशब्दार्थः । एतच्चानवस्थोपपादनार्थमादिशब्देन गृहीतम् । ननु आधारत्वाधेयत्वप्रयोजका कारयोः परस्परतादात्म्यादविरोधादेकत्र वृत्त्युपपत्तेस्तन्निर्वाह्ययोराधारत्वाधेयत्वयोरप्येकत्र सम्भवान्नानवस्येत्याशङ्का मन्य परिहरति- आधेयाकारे ति | आधेयाकारः आधेयत्वप्रयोजकाकारः । तस्य-आ- श्वारत्त्रप्रयोजकाकारस्य । स्वाधेयत्वम् - अविद्याधेयत्वम् । आश्रयाधिष्ठानयो भेदाभिप्रायेण शङ्कते ननु मिथ्याभूताया इति । अधिष्ठाने ति । ब्रह्मण एवा विद्याधिष्ठानत्वसम्भवात् अशुद्धयधिप्रानस्य च शुद्धिविरोधाभावादिति भावः । भवत्पक्ष इति । आश्रयित्वाधिष्ठानत्वयोरभेदादाश्रयत्वाभावे अधिष्ठानत्वमपि न स्यात्, अधिष्ठानत्वे च जडत्वाद्यशुद्वाश्रयघटादिविव शुद्धिविरोधो दुस्त्यज इति भावः । अन्यथेति । यत्र यदव्यस्त न भवति तत्र तत्स्वात्यन्ताभावसमानाधिकरणं न भवतीति व्याप्तया तस्य तत्र मिथ्यात्वासम्भवादिति भावः । एकदेशिमतेने - दमुक्तम् । किचेति । तदपत्यत्वं- तत्कार्यत्वम् । तत्कार्यस्य च तदध्यासकत्व मनुपपन्नम्, कार्यपूर्वकाले तदव्यासाभावेनाविद्यास्वरूपस्यैवासिद्धिप्रसङ्गात्, आव्यासिकस्याभ्यासकाले नियतसत्ताकत्वादित्यर्थः । अन्यथेति । अविद्या- कार्यत्वाभावेपि काल्पनिकत्वे तन्मूलदोषान्तर वाच्यम्, तदध्यासस्यापि काल्प । चा ४१] 2 शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । दोषान्तरापेक्षायामनवस्थानात् । नच ततोऽन्या काचिदहशिः ! तस्या ब्रह्मस्वरूपत्वे ब्रह्मणोपि मिथ्यात्वप्रसङ्गात् । तदतिरिक्त सविदन्तरासिद्धेश्ध । अपिच प्रकाशमानेयमविद्या किं ब्रह्मा त्मना प्रकाशते, उत तदन्यत्वेन यद्वान्यत्वानन्यत्वसाधारणा त्मना ’ नाद्यः, सहि ब्रह्मस्वभावनिवेन वा, स्वस्वभावनिह्नवेन वा, उभयोस्समुच्चयेन वा, उभयनिहवेन वा? आधे ब्रह्मस्वभावनिवे प्रकाशतत्वविलयेन तदधीनसत्ताकमविद्यादिकमपि विलीनमेव स्या दिति वृथा शास्त्रादिपरिश्रमः, प्राप्यनिवार्यायाः प्रसंगस्यापि दूरापा स्तत्वात् । अविद्यास्वभावनिहवे तु ब्रह्ममात्रप्रकाशे अपवर्गबन्ध १३ निकत्वे तत्रापि दोषान्तरमित्यनवस्थेत्यर्थः । नच ततोन्ये ति । अविद्याप्रती - त्युद्दशस्यानुषङ्गः । कुत इत्यत्राह - तस्या इति | संविदन्तरम् - सविद्विशेषः । यद्वान्यत्वेति । अन्यत्वानन्यत्वान्यतरमात्रसहचरितत्वेन गृहीतरूपान्यरूपेणेत्यर्थः । सही ति । प्रकाशः | स्वभावनिहूनवः - स्वासाधारणधर्माप्रतीतिः । तत्प्रतीतौ हि भेदप्रतीतेः न ब्रह्मात्मना भानमुपपद्यत इति प्रथमद्वितीयतुरीय विकल्पानां भाव । तत्तदाकारयोरविरोधप्रतीत्या समुच्चयसम्भवाद्ब्रह्मात्मना भानमुपपद्यत इति तृतीयविकल्पस्य भावः । आद्य इति । ब्रह्मस्वभावस्याप्रकाशे तत्प्रकाशात्मक ब्रहस्वरूपमेव न स्यादिति तदधीनसत्ताक किमपि न स्यादित्यर्थः । प्राप्य निवर्त्त्याया इति । प्राप्येति ल्यबन्तम् । णिच्प्रकृतिभूतधात्वर्थनिवृत्यपेक्षया पानकर्तृकत्व बोध्यम् । यद्वा प्राप्येति णिजन्तादेव ल्यप्, “विभाषाप " हात णेरयादेशाभावपचे रूप णिजन्तम्, निवर्तयतिधात्वर्थापेक्षयैवात्र पक्षे समान कर्तृकत्वम् । आत्मा ह्यभ्यस्यन्नविद्या प्रापयति ज्ञानेन निवर्तयति च । यद्वा । प्राप्येति अर्हार्थे ण्यत् । प्राप्या चासौ निवर्त्त्या चेति पूर्वकालै कसर्वेत्यादिना समा- नाधिकरणसमासः । पूर्व प्राप्तयर्हा, अनन्तर निवृत्त्यर्हेत्यर्थ । पूर्व प्राप्तौ सत्येवानन्तरं निवृत्त्यर्हेत्युक्त भवति । अविद्यास्वभावनिह्नवेअ- विद्यागतासाधारणधर्माप्रतीतौ । ब्रह्ममात्रप्रकाश इति । ब्रह्मण एव स्वासाधारणाकारविशिष्टतया प्रतति । अविद्याया स्स्वासाधारणाकारविशिष्टतया प्रतीत्यभावे तन्निवर्तक ब्रह्मज्ञानेच्छाया अभावात्, 1 १ ४ शास्त्रमुक्तावली । वैषम्यविरहप्रसंगेन पूर्वोक्तदोषानतिपातः । समुच्चयस्तु न सम्भव त्येव, विद्याविद्ययोर्वैरस्य शाश्वतिकत्वात् । अन्यथा विद्यानिवर्त्य त्वमविद्यायाः क्वचिदपि न स्यादिति स्थितमन्यत्र | उभ्यनिहवं तु उभयविधदोषस्यानायाससिद्धिः स्यात् । स्यादेतत् यथा दर्पण " मुखयोस्म्वभावमनपह्नुत्य दर्पणे मुख्याध्यासः, यथावा अतिरस्कृतोभय स्वभावो दीपकज्जलसंभेदः, यथा वा दीपालोकमण्डलस्य तद्वाह्य 1 ब्रह्ममात्रप्रकाशस्य च सिद्धत्वाज्जिज्ञासाविरहादपवर्गार्थमवृत्तिविघातः । वैषम्येति । अविद्यायाः स्वरूपेणैव प्रकाशे अनर्थत्वादेरप्रकाशात् प्रकाशाधीन सिद्धिकस्य च तस्य प्रकाशाभावे असिद्धेस्तत्त्वज्ञानात्प्रागनर्थसम्बन्धस्तदुत्तरमनर्थनिवृनिरिति क्षेत्रस्यस्य विरहप्रसङ्गात्तदर्थशास्त्र परिश्रमवैयथ्यंमित्यर्थः । समुच्चयस्त्विति तुशब्देन तत्तदसाधारणाकारेण प्रतीतौ भेदप्रतीतेरावश्यकत्वादभेदाध्यासो न सम्भवतीति सूच्यते । नच तत्तदसाधारणाकारयोरविरोधभ्रमात् तादात्म्याध्यास सम्भवः, जडत्वाजडत्वयोरविरोध भ्रमासम्भवात् । स हि व्यावहारिक विषयो वा प्रातिभासिक विषयो वा स्यात् ; तत्र व्यावहारिक विषयत्व तावन्नोपपद्यते, जडत्वा जडत्वयोर्विरोधस्यैव व्यावहारिकतया तुल्यसत्ताका विरोधासिद्धं । नापि प्रातिभामि कत्वम्, अनाद्यव्यासस्य प्रातिभासिकत्वासिद्धेः । भेदे प्रतीयमाने अभेदेनाध्यासा सम्भवे हेतुमाह - विद्याविद्ययो रिति । भेदे प्रतीयमाने ऽभेदाज्ञानासम्भवा दधीनाभेदाध्यासो नोपपद्यत इत्यर्थः । क्वचिदपी ति । शुक्तिरजतादिरु शुक्तिज्ञानात् शुक्तयज्ञाननिवृत्तिर्न स्यादित्यर्थः । ननु ब्रह्माविद्ययारसाधारण रूप द्वय तयोर्विरोधश्च प्रतीयत एव, नचैव ब्रह्मण्यविद्याभ्यासानुपपत्तिः, अधिष्ठाना ध्यस्यमानयोरसाधारणाकारे प्रतीयमान एवाध्यासदर्शनात् तथान्यत्रापि शाश्वति कविरोधे आलोके विद्यमानेपि सन्तमसदर्शनाच्च, इति शङ्कते - स्यादेतदिति । मुख्याध्यास इत्यनन्तर क्रियत इति शेषः । यथावेति । अतिरस्कृते ति च्छेद | यथावे ति । जयञ्च निवर्तकसन्निवानपि निवर्त्त्यसद्भावमात्रे दृष्टान्तो | “वा- ४१] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । सन्तमसमण्डलस्य च सामीप्या विरोध, एवमयमविद्याब्रह्मणोरनप हूनुतोभयस्वभावयोरेवानादिरासत्तिविशेष इति किमस्मान् वर्णना क्शेन वशीचिकीर्षसि मैवम्, सर्वत्र तादात्म्याध्यासे भेदाग्रहं ससर्गाध्यासे ऽ त्वसंसर्गाग्रमन्तरेण क्वचिदपि भ्रमासिद्धेः । दर्पण मुखाध्यासेऽप्यन्तराळाग्रहणादेव नैरन्तर्यभ्रम’ । कथं तर्हि दर्पणस्य दूरस्थताग्रहणमिति चेत् ’ श्रमतामवधानेन, दर्पणाभिमुखप्रवृत्तेन नायनतेज प्रवाहेण सान्तरालदर्पणग्रहः, दर्पणप्रतिहतेन तु प्रति स्रोतसा तेनागृह्यमाणान्तराळ मुखस्वरूपमात्रग्रहः, तत एव दर्पणे. 2 १५ पन्यास’ । अनपह्नुतोभयस्वभावयोरिति । प्रतीयमानतत्तदसाधारणाकार विशिष्टयोरित्यर्थः । आसत्तिविशेषः – आव्यासिक तादात्म्यम् | अध्यासरूपकि शेषणसम्भवोपपादने तात्पर्य परिहरति किमस्मा निति । किमित्याक्षेपे । इच्छा मात्रमेव, नतु तत्फलसिद्धिरित्यर्थः । वर्णनावशेने ति । दृष्टान्तोपन्यासेनेत्यर्थ । यथा कविभिः काव्यादिनोपमाद्यलङ्कारैर्ललितमनसो वशीक्रियन्ते नैव तत्त्वनिर्णयप्रधाना मीमासका इति भावः । सर्वत्रेति । भेदग्रहो हि तादात्म्याभ्यासं प्रत्येव विरोधीति भेदाग्रहं विना तादात्म्याभ्यासः पर न स्यात् * न तु ससर्गाध्यासः, स तु तत्रास सर्गग्रहस्यैव विरोधितया तदभाव विना पर न स्यात् नतु भेदाग्रह विना; दर्पणे मुखाभ्यासश्च संसर्गाध्यास एवेति ग्रहणभेदा विरोधात्सम्भवत्येवेति नाय दृष्टान्त इत्यर्थः । ननु तर्हि विरोधिभूता संसर्गग्रहे विद्यमान एव दर्पणे मुखससर्गाध्यास एव ब्रह्माविद्ययोर्भेदग्रहेपि अभेदाध्यासे दृष्टान्तोस्त्वित्यत्नाह— दर्पण इति । अन्तरालम् - अससर्गः । मैरन्तर्यम्- ससर्गः । यदि मुखदर्पणयोरससर्गग्रहो न स्यात् तदा कथं दर्पणस्य मुखा पेक्षया दूरस्थत्वग्रह इति शङ्कते - कथं तर्ही ति । सान्तरालदर्पणग्रह इति । मुखाससर्गविशिष्टदर्पणग्रह इत्यर्थः । अगृह्यमाणान्तराले ति । अगृह्यमाण दर्पणास सर्गमुखस्वरूपग्रहणमित्यर्थः । तत एवे ति । प्रतिस्रोतसा तेजःप्रवा हेण दर्पणास सर्गस्य मुखे अग्रहणात् सुखग्रहणाच्च तेन दर्पणाभिमुख प्रवृत्त , १६ 2 शास्त्रमुक्ताबळी | मुखमिति भ्रम, तद्व्यवहारमात्रं वा जायते । ज्ञानद्वित्कं न दृश्यत इति चेत् किं धारावाहिकधीसन्ततौ तद्भेद: 2 अत्र तु तत्वधीभ्रमयोरितरेतरव्यवहिता धारेति विशेषः । यौन पद्यप्रतीतिस्तु शैत्रयातिशयेन कालकलाभेदाग्रहणात् । अतः न कचिदपि प्रत्यक्षविरुद्धाकारस्य क्लप्ति । दीपकज्जलसम्भेदे तु न विरोधगन्धोपि, तत्त्राध्यासप्रसङ्गाभावात् वध्यघातकभावादि नायनरश्मिजन्यज्ञानेोपनीतदर्पणस्य मुखे ससर्गभ्रमो दर्पणे मुखमित्याकारको जायत इत्यर्थः । यद्यपि दर्पणाभिमुख प्रवृत्तरश्मिभिरससर्गे मुखदर्पणयोर्गृहीतः, तथापि ससर्गग्रहहेतुभूतसन्निकर्षेणास सर्गस्याग्रहणा दस सर्गाग्रहस्य हेतुत्वमव्याहत मेवेति भावः । ननु भेदाग्रहस्य कथमभेदज्ञाने कारणत्वम्, अड्गुल्यवष्टम्भा दिना भेदे गृह्यमाण एव चन्द्रादौ अभेदग्रहात् अस्ति हि चन्द्रद्वित्वे गृझमाण एव दक्षिणचन्द्रो दक्षिणचन्द्रादभिन्न इति ग्रह इति चेन्न तद्रूपेणवे पस्थिते तद्रूपावच्छिन्नभेदग्रहाभावस्यैव तद्रूपोपस्थिते तद्रूपावच्छिन्नाभेदज्ञानहेतु त्वात् अत्र च सव्यचन्द्रत्वावच्छेदेन दक्षिणचन्द्रभेदज्ञानेपि दक्षिणचन्द्रो दक्षिणचन्द्राद्भिन्न इति तदवच्छेदेन भेदग्रहाभावात्तदवच्छेदेनाभेदग्रहसम्भवात् । अख्यातिपक्षानुसारेणाह - व्यवहारमात्र मिति । किमिति - दृश्यत इत्यनुषङ्गः । अवत्विति । प्रथमप्रवृत्तनायनरश्मिभिर्मुखास सृष्टत्वेन दर्पणग्रहण तत्वधीः, प्रतिहत नायनरश्मिभिर्दर्पणससृष्टतया मुखज्ञान भ्रमः, शैत्रयाद्वित्वाप्रती लाववयवविशेषो न विरोधीति भावः । क्लप्तिरिति । भ्रम इत्यर्थः । विरोधगन्धः - अनुपपत्तिगन्धः । ‘यथा वा अतिरस्कृतोभयस्वभावो दीपकजलसम्भेद’ इत्यत्र कियथा दीपकजलयोर्भेदे भासमानेपि अभेदोऽभ्यस्यते तथात्रापीति विवक्षितम्, उत यथा विरुद्वयोरपि दीपक जलयो स्ससर्गस्तथेहापि विरुद्धयोरपि विद्याविद्ययोत्ससर्ग इतीत्येव विकल्पमभि प्रेत्याद्य दूषयति- तत्राध्यासे ति । द्वितीय दूषयति- वध्यघातके ति । वध्यघा- तकभाव:- निवर्त्यनिवर्तकभावः । आदिशब्देन एकस्मिन् काले महानवस्थान नियमलक्षणविरोधो गृह्यते। ननु मूर्तयोस्सामान्यतः समानदेशत्वविरोधेपि यथा वा- ४१] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । विरोधासिद्धेः । मूर्तयोस्समानदेशत्वविरोधस्त्वशभेदेन सूक्ष्मवै देश्यात्परिहृतः । आलोकसन्तमसमण्डलयोरपि सादेश्य एव विरोध, नतु सामीप्ये । नच अत्रापि ब्रह्माविद्ययो परस्पर समीपदेशत्वादिस्वीकारो युक्त, परिच्छिन्नत्वादिप्रसङ्गात् । अतो नाविद्या ब्रह्मासक्तिर्वक्तुं शक्यते । एवमन्यान्यप्यनन्तानि विक रूपदूषणानि अविद्यास्वरूपमनुबध्नन्ति । ननु किमनेनानिष्टापादनप्रपञ्चेन, प्रासादनिमरणादिवदवस्तुभूताया। मविद्यायां नेते वस्तुदोषा क्षतिमावहन्ति, यदाहु – “दुर्घटत्व मविद्याया भूषण न तु दूषण " मिति, अतोऽविद्याप्यनुपपन्नेति स्थितौ ब्रह्माद्वैतमकण्टकमिति चेत् ’ हन्त निष्प्रयोजन. प्रयास तव माध्यमिकादिमतनिरासे । तेपि यदि सर्वशून्यत्वमपि दुर्घटम्, ततोपि सर्वशून्यत्वमेव प्रतिष्ठितमितीष्टप्रसङ्गता यदि ब्रूयु, तदानी किं वक्ष्यसि । यदि सर्वशून्यत्वं दुर्घटम्, तदा परपक्ष 1 १७ यानुपपत्ति दीपकजलयोस्समानदेशत्वम् एवमिहापि निवर्त्यनिवर्तकयोस्सामान्यतो विरोध सत्यपि विद्याविद्ययोरविरोधोस्त्वित्यत्राह - मूर्तयो रिति । विरोध- अनुपपत्तिः । प्रदीपकजलदृष्टान्तोपादानेन यदि विरूद्धयोरपि कश्चित्ससर्गो न स्यात् तदा मूर्तयोस्समानदेशत्वविरोवात् प्रदीपकजलयोर्मूतयोस्समानदेशत्वस्य रापादयितुमिष्यते सा इष्टापत्या परिहृतेत्यर्थ । आलोकेति । यद्यप्यालोक सन्तमसयोर्निवर्त्यनिवर्तकभाव:, तथापि समानदेशत्वेनैव तथा च भिन्नदेशस्थ स्यानिवर्तकत्वात्सामीप्यलक्षणस्ससर्ग उपपयत इत्यर्थः । ननु ब्रह्माविद्ययोरपि सादेश्य एक विरोधः, इदानी च परस्पर समीपदेशत्वमेवेति नाविद्यानिवृत्ति रित्याशक्याह- नचेति । परिच्छिन्नत्वादीति | आदिशब्देन ब्रह्मभिन्नदेशस्था विद्यादेर्ब्रह्मण्य व्यस्तत्वानुपपत्तिः परिच्छिन्नत्वप्रयुक्त मिध्यात्वादिकञ्च गृह्यते । अत इति । आसक्ति तादात्म्याध्यास. एवमविद्या ब्रह्मात्मना प्रकाशत इति पक्षो दूषितः । द्वितीयतृतीयपक्षौ दूषयन् दूषणान्तराण्या

सङ्गृह्णाति - एवमन्यानीति । ३. १८ " शास्त्रमुक्तावळी ! विजयप्रसङ्गः, ततश्च दुर्घटपक्ष परित्यज्य परपक्षः स्वीक्रियतामिति ब्रूयामितिचेत् ’ तर्ह्यस्माभिरप्येवमभिधाने भव निरुत्तरः । तदेतत् सर्वमुपक्षिप्तं भाष्ये- “ निर्विषया निराश्रया स्वप्रकाशेयमनु मूर्तिः स्वाश्रयदोषवशादनन्ताश्रयमनन्तविषयमात्मानमनुभवतीत्यत्र किमय स्वाश्रयदोषः परमार्थभूत उतापरमार्थभूत इति विवेचनीय " मित्या दिना । आरम्भणाधिकरणे च व्यस्तृणीत । इति शतदूषण्यामविद्यारवरूपानुपपत्तिर्नाम एकचत्वारिंशो वाद ॥४१॥ अय भावः - मिथ्यापदार्थस्य ह्यविष्ठानसत्रमेव सत्यमिति तव सिद्वान्तः, तच्च तादात्म्याभ्यास एव स्यात् ततथाविद्यायास्तादात्म्येन ब्रह्मण्यध्यासाभावे प्रातिभासिकत्व व्यावहारिकत्व वा न म्यादेवेति तुच्छत्व परमार्थत्वं वा स्यात् तथाच तत्त्वज्ञानान्निवृत्तिरपि न स्यात् 1 किच अधिकरणभिन्नसत्ताकप्रतियोगिकाभावोधिकरणाद्भिद्यत इति त्वयैवाभिधा- " नात् ब्रह्मणि प्रपञ्चनिवृत्तिर्ब्रह्मभिन्नैव स्यात्, तत्र च पारमार्थिकत्वा दिविकल्पो दुर्वारः । किञ्च दृग्दृश्ययोस्सम्बन्धानुपपत्तेः, आध्यासिक तादात्म्यमेव सम्बन्ध । इत्यवोचः, ततश्च ब्रह्मतादात्म्यासिद्धौ दृग्दृश्ययोस्सम्बन्धान्तरमधिष्ठान भूतदृगन्तरं अविद्याया अप्रतीतिर्वा स्यात् तथा तस्या अपरोक्ष्यञ्च न स्यात्, दात्म्यस्यापरोक्षत्वात् । किञ्चाविद्याया व्यावहारिकत्व प्रातिभासिकरजतो- त्पत्तिर्न स्यात् प्रातिभासिकत्वे व्यावहारिकोत्पत्तिने स्यात् । 2 सवित्ता ननु प्रातिभासिकस्यापि व्यावहारिकार्थक्रियाकारित्वमस्त्येव, शुक्तिरजत रज्जुसर्पादेरपि भयाद्यर्थक्रियाजनकत्वात् नव ज्ञानम् वार्थक्रियाजनक तच्च व्यावहारिकमिति वाच्यम् ज्ञानमात्रस्य जनकत्वे घटादिज्ञानादपि भयादि प्रसङ्गात् रजतादिविषयत्वेन जनकत्वे चागतमेवार्थस्यापि प्रयोजकतयाऽर्थ- क्रियाकारित्वम् स्वग्नकल्पिततडागादिना खानपानादिक्रियाऽदर्शनाच्च नच " बा-४१] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । १९ तत्र क्रायस्त्येवेति वाच्यम्, तदवस्याया सुखादिजनिकायास्तस्या घटादि क्रिषविशेपा, अवस्थान्तरे मृत्रात्वबुद्विस्तु घटादावपि तुल्या, किच रज- तादिकमपि स्वप्यस जनयतीति चेन्न, सर्पादिज्ञानस्यैव भयाद्यर्थक्रियाकारणत्वात् । नच ज्ञानमात्रस्य मयाद्यर्थक्रियाकारित्वे घटादिज्ञानादपि तत्प्रसङ्गः, घटादिवि- षयत्वस्य जनकतावच्छेदकत्वात् । स्वानतडागस्नानादिनापि श्रान्तिनिवृत्ति रायस्त्येव । मतिस्तु तज्ज्ञानजन्यैव । शुक्तिरजतादेश्व यदि अतिरिक्त वसोस्ति तदा स प्रातिभासिक एत्र | वस्तुतस्त्वविकरणात्मैव तद्वस इति स्वोक्तिविरोध एव, अधिकरणस्य तदजन्यत्वात् । ? " " 3 किञ्च - किमज्ञान भाव, उताभाव: । नाद्य - ध्वसस्याज्ञानानुपादानकत्व प्रसङ्गान् । यदिचाभावस्यापि भावोपादानकत्वमिष्येत, तदा भावस्याप्यभावो पादानकत्वाविशेवातच ज्ञान प्रागभावांपादानकत्वमेव प्रपञ्चस्य लाघवात्प्रसज्येत । अत एव न द्वितीय । अपिच किमज्ञान सादि, उतानादि? आधे अनवस्था | द्वितीयेनि किमजान मे कम्, उपानेकश्रू १ नाद्य शुक्तिज्ञानेन तन्निवृत्तौ ससारोच्छेदनगगात् । नच शुक्तिज्ञानेन सम्वन्धनिवृत्तिरेव नत्वज्ञाननिवृत्तिरिति वाच्यम् एकेन ज्ञानेन सम्बन्धे निवृत्ते पुनः कालान्तरे तदज्ञानाननुभवापातात् । नच पूर्वसम्बन्धनिवृत्तौ सम्बन्धान्तरमुत्पद्यत इति वाच्यम् - पूर्वोत्तरकालयोरविशेषात् सम्बन्ध निवृत्त्युत्तरक्षण एवं सम्बन्धान्तरोत्पत्त्या - बच्या सर्वठाऽजानानुभवप्रसङ्गात् । ननु तत्रज्ञानमेव तदुत्पत्तिप्रतिबन्धकमिति चेत् १ तर्हि ज्ञानानन्तरमन सम्बन्ध उत्पद्येत । नचेष्टापत्ति, ज्ञानानन्तर न वानामीत्यनुभवप्रसंगात् । नच तदपीष्टमेवेति वाच्यम्, सकृज्ज्ञानेन प्रागवगत न जानामीत्यनुभव इति स्वतिविरोधात् । विच अज्ञानसम्बन्वो ह्यज्ञानावरण तच्च नास्ति न प्रकाशत इति व्यवहारयोग्यता, तस्याश्र यावद्वरतुभाविन्या. कथ मध्ये निवृत्तिरुत्पत्तिवी ब्रह्माज्ञानेनापि वा सम्बन्धस्यैव निवृत्तावज्ञानस्या निवृत्तिप्रमङ्गाच्च । द्वितीयेति कि प्रतिविपन जज्ञानभेद, उत प्रतिपुरुषम्, उत प्रतिज्ञानम् ? नाद्य एकेनैव शुक्तिज्ञानेन शुक्तयज्ञाननिवृत्तौ पुरुपान्तरस्य कस्यापि कालान्तरे शुक्तयज्ञानाननुभवापातात् । अत एव न द्वितीय एकेन ज्ञानेनैकाशाने निवृत्ते अज्ञानान्तरस्य रात्त्वेन तदानीमेव तेनावरणप्रसङ्गात् । नचैक 1 २० शास्त्रमुक्तावली । " मेवाज्ञानमेवदावृणोति यदावृणोति तन्निवर्तत इति वाच्यम् । तथा सति अजानान्तराणामानर्थक्यप्रसगात् कालान्तरे अज्ञानाननुभवापाताच्चे। काला न्तरे किचिदज्ञानान्तरमावृणोति तस्मिश्व ज्ञानान्तरेण निवृत्ते पुनरज्ञानान्तरमिति नाज्ञानान्तरवैयर्थ्यम्, नच कालान्तरे ऽ ज्ञानाननुभवप्रसंग इति चन एकन ज्ञानेन एकाशाने निवृत्ते तदानीमेवाज्ञानान्तरावरणप्रसगात् । नत्र कालान्तर एव तेनावरणमिति वाच्यम् । तत्कालकालान्तरयोरविशेषात् । अपि च घटोत्पत्ति क्षण एक एकेनाज्ञानेनावरणवत् सर्वाज्ञानैरण्याचरणप्रसमेन प्राथमिकज्ञानेनैव सर्वाण्यज्ञानानि निवर्तरनिति अज्ञानान्तरवैयर्थ्यमनिवार्यमेव । किच एव ततत्प्रागभावानामेव आवारकत्वकल्पनाया लाघवमिति मुथैव लाघवमिति मुथैव भावरूपाज्ञान कल्पनम् । अपिच किमिदमज्ञानत्व ज्ञानाजन्यत्वम् उत ज्ञानविरोधित्वम्, अथवा ज्ञानाभावत्क्म् ? नाय घटादावतिव्याप्तेः । अतएव न द्वितीय, घटादेरात्मधर्मत्वाभावात् । न तृतीयः असम्भवात् तदङ्गीकारेऽतिव्यतेि । नच ज्ञानस्याविद्याव्यतिरेकेणाभावो नेति वाच्यम्, घाटादा तस्येवाजीचारादिति । , , * 1 अत्र कश्चित् ब्रह्ममीमासागोचरप्रेधावत्प्रवृत्तिहेतुज्ञानविषयतावच्छेदकत्व मज्ञानत्वम् । विषयप्रयोजनादिसत्त्वस्य प्रेक्षावत्प्रवृसिंहतुत्वात् ’ अज्ञात ब्रह्म विषयो ज्ञात ब्रह्म प्रयोजनमि’ त्यङ्गीकाराद्ब्रह्मणश्शास्त्र प्रतिपालन विषय स्वात् तस्य प्रागेव ज्ञातत्वे तत्प्रतिपात्वानुपपत्ते, प्रतिपाद्यतावच्छेदकमज्ञान मेव प्रर्यवरयति । प्रतिपाद्यत्वमेव हि विषयत्वम् । नच ब्रह्मात्वमेव तदवच्छेद- कम्, प्रतिपाद्यभिन्नवृत्तित्वादिति वाच्यम् - प्रतिपन्ने ब्रह्मणि प्रतिपाद्यताया अभावेन तदभाववदवृत्तित्वेनावच्छेदकत्वाभावात् । प्रतिपत्तिप्रागभावावच्छिन्न समयमात्रवृत्तिधर्मस्यैव तदवच्छेदकत्वादशानभेव तथा, न तु ब्रह्मलादि । नच घटाद्यजाने अव्याति यदवच्छिन्नस्य विपयतावच्छेदकत्व तदाश्रयत्वमेव तत्त्वमित्यत्र तात्पर्थात् तादृशञ्चावच्छेदक मज्ञानत्वमेवेति तदाश्रयत्वात् । अथवा- स्वसमानाधिकरणपविधतात्पर्य लिङ्गान्यतमप्रयोजकत्वकत्वे सति विपर्यानष्ठात्य न्ताभाव। प्रतियोगिधर्मत्व वा । प्रतिपिपादयिषायाश्च उपक्रमोपसहारप्रयोजकत्वेपि विषयनिष्ठत्वाभावात् ब्रह्मत्वादेश्व विषयनिष्ठत्वपि तात्पर्यलिङ्गान्यतमप्रयोज कत्वाभावात् उपक्रमादिषट्कस्य धर्म्याश्रयत्वेन धर्मितावच्छेदकतया तस्य J , वा - ४१] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । २१ साधारण्येन सकलप्रयोजकत्वेपि अन्यतमप्रयोजकत्वाभावाद्दलद्वयोपादानम् । तदेकमात्रसाधारणप्रयोजकत्वस्यैव तदर्थत्वात् ज्ञातत्वे अपूर्वत्वायोगात् अञ्ज्ञातत्वे सत्येवापूर्वत्वात् अन्वयव्यतिरेकाभ्यामपूर्वत्वप्रयोजकमज्ञानम् । अपूर्वतायाश्च विपयनिष्ठत्वात्तत्समानाधिकरणमेवाज्ञान तत्प्रयोजकम् । नह्यन्यस्याज्ञातत्वे अन्य स्यापूर्वता, अतिप्रसङ्गात् । तथाच विपयनिष्ठमज्ञान स्वसमानाधिकरणापूर्वताया प्रयोजकम्, अपूर्वता च तात्पर्य लिङ्गमिति न लक्षणासम्भव, नचैव शुक्तयज्ञाने अव्याति तत्रोपक्रमादेरभावादिति वाच्यम् - वाक्यार्थस्यापूर्वत्वाच्छुक्तयादे रपि वाक्यार्थत्वसम्भवेनापूर्वत्वस्य वक्तव्यत्वात् तत्राप्युपक्रमादिकल्पनायास्सुक रत्वात् । प्रयोजकन्येत्यत्र फलोपधानस्याविवक्षितत्वात्प्रयाजकतावच्छेदकतावच्छेद करवरूपस्वरूप योग्यतायाश्च तत्रापि सत्त्वान्नाव्याप्ति । यद्वा - मीमासकनैयायिक मतसिद्धविशेषादर्शनभिनत्वे सति विशेषादर्शनाधारसमयानाधारसगयसामग्री अज्ञानम् । अधिकरणमेवाभाव इति मते अधिकरणजानाभावस्य अतिरिक्ताभाव मत विपदर्शनाभावस्य च सायसामग्रीत्वेपि उभयवादिसिद्वतद्भिन्नत्वाभावात्, धर्मिज्ञानकाटिस्मरणादेश्च तद्भिन्नसगयसामग्रीत्वेपि विशेषदर्शनकालपि सत्त्वेन तदाधारसमयानाधारत्वाभावान्नातिव्याप्तत्रादिदोष । यद्वा - निग्रहस्थानविभाज कोपाविव्यापकभावत्वान्यव्यतिरेकिधर्माश्रयस्सशयसामग्री अज्ञानम् प्रतिज्ञाहा- न्यादिनिग्रहस्थानमध्ये अज्ञानाख्यनिग्रहस्थानस्यापि परिगणितत्वात्तस्य च वादि वाक्यार्थज्ञानरूपत्वात् यत्र वादिवाक्यार्थाज्ञानत्व तत्राज्ञानत्वमिति व्याप्तया अजानत्वस्य तादृगविभाजकोषाधि प्रति व्यापकत्वात्तदाश्रयत्वमज्ञानगात्रेऽस्तीति नासम्भव | प्रमेयत्ववस्तुत्वादेस्तादृगधर्मान्प्रति व्यापकत्वेपि व्यतिरेकिधर्मत्वा भावात्तदादाय धर्मिज्ञानकोरिस्मृत्यादौ नातिव्याप्तिः । अतएव भावत्वान्येत्यपि सार्थकम् । नचाज्ञान नाम निग्रहो ज्ञानाभाव एव, नतु भावरूपाज्ञानमिति लक्षणस्यासम्भव एवेति वाच्यम् - ज्ञानाभावस्य निग्रहसामान्यलक्षणत्वेन अ- ज्ञानाख्यनिग्रहविशेषा साधारणधर्मत्वाभावात् । ननु वादिवाक्यार्थज्ञानाभाव एवाज्ञानमस्तु निग्रहसामान्य त्र सामान्यविशेषाभावयो । " ज्ञानसामान्याभाव,

भेद एवेति न पूर्वोक्तानुपपत्तिरिति, न, एवमपि ज्ञानाभावव्याप्यभावरूपाज्ञानस्या निराकरणाद्विनिगमनाविरहात् उभयस्यापि निग्रहस्थानत्वात् । इत्याह । २२ शास्त्रमुक्तावळी । , तत्र तावतार्थ लक्षणमनुपपन्नम् । तथाहि किं भीमागापदेन शास्त्र विवक्ष्यते, किवा ज्ञानेच्छा, अथवा विचारः नाद्य शास्त्र प्रवर्तकीसूत ज्ञान वेदान्तार्थनिश्चयोपयोगिन्यायप्रतिपादनपरभित्र शास्त्रमिति ज्ञानमू, तज्ज्ञानचित्र यत्न च वेदान्ताना शास्त्रस्य न्यायस्याप्यस्तीति तद्विषयतावच्छेदकष्वतिव्याप्ति न द्वितीय, तद्विषये प्रवृत्तेरेवासिद्धे । अत एव न तृतीय । तदुद्दश्य प्रवृतिविवक्षायाञ्च वेदान्तत्वादी पूर्वपदातिव्याप्तिः । किञ्च ब्रह्मविचारो निश्च यद्वारा माक्षसाधनमिति ज्ञानस्य प्रवृत्तितुत्वाद्विचारनिर्णयफलाना तद्विप्रय त्वात्तपा विषयतयावच्छद केष्वतिव्याप्तिः 1 यदुक्त- अशात महाविषय " ८ इति । तत्र किमज्ञानावृत विवश्यते, उत ज्ञानविषयत्वाभावः १ नाद्यः, तत्वज्ञानविपयस्य मोल कालीनस्य च ब्रह्मणो मीमासाविषयत्वात् । न द्वितीय । ज्ञानाभावतिव्यति । यदायुक्त प्रागव शातत्व तत्प्रतिपाद्यत्वानुपपत्तिरित तन्न, प्रतिपरायत्व हि गाज प्रतियोग्यत्वम् तच पूर्ण ज्ञाते ऽप्यस्यव | अत एव भाविप्रतिपत्तियोग्यत्वमपि । पूर्वमप्रतिपन्नत्वे सति भाविप्रतिपक्षिया ग्यत्व तदिति चेन्न - प्रवर्ती भूतज्ञानभ्य तद्विपयत्वे मानाभावत् । यथोक्त- प्रवर्तकीभूतज्ञानभ्य ८ , , 3 प्रतिपायमेव हि विषयत्व’ मिति । तन्न शास्त्रप्रतिपाय व हि शास्त्रजन्य प्रभितिविषयत्वम् । अत्र चाज्ञानावच्छेद्यतया विवक्षित विपयत्व प्रवर्तकी भूत ज्ञानविपयत्वभेन, कथमनयोर मंदः १ ततश्च का प्रतिपाद्यतावच्छेदकत्वेपि प्रकृत विषयतावच्छेदकता । यच्चाक्त नच ब्रह्नात्वमेव तदवच्छेदकमित्यादि, तन्न, तथा सयज्ञानस्याप्यवच्छेदकत्वाभावापत्ते । तदपि हि वाक्यजन्यप्रति पत्त्युत्तरकालीनजीवन्मुक्ति शायामपि सत्वेन न प्रतिपत्तिप्रागभावावच्छिन्नममय मात्रति । किंच घायजाने अव्याप्ति, नत्र यदवच्छिन विषयतावच्छ दक तदाश्रयत्वस्य विवचितत्वाताज्ञानत्वाश्रयत्वात् नाव्याप्तिरिति वाच्यम्, यदवच्छिन्नमित्यत्रावच्छेदकलन सम्बन्धमात्रम् तथा सति तादृशप्रमेयत्वाद्य श्रयतया घटादावतिप्यते किन्तु कारणतावच्छेदकत्वादितुल्य विषयतावच्छे दकतावच्छेदकत्वनिक्षणीयम् तगात्र घटाद्यज्ञानेऽतिप्रसक्तत्वान्नाज्ञानत्व तथा, किन्तु ब्रह्माज्ञानत्वमेवेत्यव्याप्तिरेव । अजानत्वज्ञाने सत्युक्तविषयतावच्छेदकतावच्छेद कत्वज्ञानम्, तज्ज्ञाने च तर्द्धाटितलक्षणज्ञानादज्ञानत्वग्रह इत्यन्योन्याश्रयः । द्वितीय लक्षणम’मयुक्तम्, अडानस्या पूर्वत्वप्रयोजकत्वाभावात् । ज्ञानविषयत्वाभावो ह्य " " बा - ४१] शतडूषणी चण्डमारुतसहिता । २३ पूर्वत्वम् तत्रच ज्ञानसामग्रीविरहस्यैव प्रयोजकत्वात् । नचाज्ञानविषयत्व मेवा पूर्वत्वम् तत्रचाज्ञान प्रयोजकमिति वाच्यम्, ज्योतिष्टोमादेर्जडस्याज्ञान विपस्या पूर्वत्वाभावप्रसङ्गात् । नच तत्रापि ज्योतिष्टोमान्नवच्छिन्न चैतन्य ज्ञान मेवापूर्वत्वप्रयोजकमिति वाच्यम्, अज्ञानविषयेग्यहङ्कारादौ " अयातोहङ्कारा- देश " इति शास्त्रप्रतिपाद्ये अपूर्वत्वस्य सत्ताद्विद्वद्वाक्यादेरपूर्वार्थकतया ऽननु वादत्वप्रमङ्गात् । आमेयादिवाक्यैस्तत्तदर्यप्रतीतावपि ततो ऽज्ञानानिवृत्तेः 1 अज्ञानविपयत्वरूपापूर्वत्वस्याज्ञानत्वज्ञानाधीनज्ञानत्वात् । अपूर्वत्वप्रयोजकत्वरूपा शानत्वस्य चापूर्वत्वज्ञानाधीनज्ञानत्वादन्योन्याश्रयः । किच सर्वस्याप्यज्ञानावीन त्वेनान्यतममात्रप्रयोजकत्वाभावादसम्भव 1 अज्ञानत्वेनान्यतममात्रप्रयोजकत्व विवक्षितम् तथाचोपादानत्वेन सर्वप्रयोजकत्वेपि उक्तरूपेणापूर्वत्यं प्रत्येव प्रयोजकत्वमिति चेन्न, अज्ञानत्वस्यैव निरूप्यमाणत्वेनात्माश्रयात् । किच ब्रह्मत्वदज्ञानमेव धर्मितावच्छेदक मस्त्वित्यसम्भव । अज्ञानस्य स्वनिवृत्तिरूप फलप्रयोजकत्वाच्चासम्भव | अद्वेतोपपनिप्रयोजक भेद कल्पितत्वो पयोगित्वाच्चा ज्ञानस्यासम्भवः 1 घटाद्यज्ञानस्य विपयीभूतघटादिजडावृत्तित्नादब्रह्म ज्ञानम्य विषयीभूतब्रह्मणि कल्पितत्वाच्च विपयनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियागित्वादसम्भन । नच प्रतियोगिव्यधिकरणत्वमभावविशेषणम्, तादृशाभावाप्रसिद्धे, सर्वस्यापि ब्रह्मणि कल्पितत्वात् । यागार्थविशेषे कदापि वाक्य नासीत्तदर्थाज्ञाने च पूर्वप्रतीकाभावादव्यासिः, उनरप्रतीका मावाच्च | किंच प्रसक्तप्रकाशस्या कल्पितस्यैवाप्रकाशात्मकक स्मिताविया प्रति आश्रयित्व विप्रयित्व वेति चित्त्व सत्यत्वयोरज्ञानाश्रयत्वविपयत्वप्रयोजकत्वात् । अशानस्य चापूर्वताप्रयोजकत्वा श्चित्त्व सत्यत्वयोर’ यपूर्वताप्रयोजकत्वमिति तत्त्रातिव्याप्तिः । किंच " ज्ञातं ब्रह्म प्रयोजन " मित्युक्तत्वात् । फलत्वप्रयोजकी भूतज्ञातब्रह्मत्वेतिव्याप्ति । आनन्दत्वे नाविद्यानिवत्तित्वेन च ब्रह्मस्वरूपस्य फलमिति फलमात्रप्रयोजकत्वादानन्दत्वा दावतिव्याप्तिः । जीवात्मविषयवाक्योपक्रमोपसहारप्रयोजकप्रतिपिपादयिषाञ्चाति व्याप्ति । तद्विप्रये जीवे प्रतिपिपादयिपायास्तत्त्वात् । किच उपक्रमोपसहारा भ्यासार्थवादान्तर्गतपदानामुपक्रमोपमहारप्रयोजकत्वादब्रह्मण एव प्रपचाभावत्वपक्षे ब्रह्मरूपात्यन्ताभावप्रतियोगित्वेपि ब्रह्मनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वाभावादतिव्याप्तिः । किंच अज्ञानावरणेऽतिव्याप्तिः । किचात्र कि प्रयोजक विवक्षितम् १ न ताव २४ " " शास्त्रमुक्तावळी । " जनकत्वम् ब्रह्मत्वस्योपक्रमाद्यजनकत्वात् ततएव न घटकत्वमपि । नापि तद्व्यतिरेकव्याप्यव्यतिरेकप्रतियोगित्वम् असम्भवप्रसङ्गात् । देवदताज्ञानव्यति रेकेपि यज्ञदत्त प्रत्यपूर्वत्वस्य सत्त्वात् । किंच गिलमित्य सिद्धौ व्य व्यतिरेकोपन्यासः । प्रतिपिपादयिपायाश्च अभ्यासादावपि प्रयोजकात्तदुत्तराशा व्यर्थः । किच विपयत्व न यत्किचित्प्रति असम्भवादतिव्याप्त । नात्यजान विषयत्वम्, आत्माश्रयात् । स्वविषयत्वविवक्षाया निर्विषयान्ववारणाय पत्रप्रतीक वैयर्थ्यम् । तात्पर्यविपनगतत्वविवक्षायाच यत्किचित्तात्पर्यविपयगतत्वात्प्रतपिपाद विप्रायामतिव्याप्तयपरिहार तत्तात्पर्यविवक्षायामपि आकारतात्पर्यकवाक्यमूल भूताया तस्यामतिव्याति । किच ब्रह्मत्वम् स्वरूपमन्यद्वा ? नायः, चर्मिता वच्छेदकत्वस्य तथासत्यसम्भवेन विशेषणवैयर्थ्यात् रवस्मिन् स्वस्याभावन विशेष्यभागेनापि तदवारणाच्च । अनिरिक्तत्वे मिथ्यात्वेन विपयनिष्ठात्यन्ता भावप्रतियोगित्वात् नच स्वरूपाभिन्नस्येन ब्रह्मत्वस्य तदाश्रयत्व मंत्र तत्प्रयोजकत्वमिति वाच्यम्, एतादृशप्रयोजकत्वस्यैव लक्षणघटकले असम्भवात् । तृतीयलक्षणमप्यनुपपन्नम्, भीमासकमतनैयायिक मतमिद्वभिन्नत्व सतीत्यलम्, विन घेत्यादिव्यर्थम् । नचाखण्डाभावे न वैयर्थ्यम् एवमपि गारवण तस्य ज्ञान निवर्त्यतानवच्छेदकत्वात् अज्ञानत्वस्य तदवच्छेदकत्वेनाङ्गीकारात् सर्वदानि यत्किचिदर्थविशेप्रदर्शन सच्वात् विशष्याप्रसिद्धिश्च । तदर्यवशेपदर्शनममया * १ नाधारसशय सामग्रीतदर्थाज्ञानमिति तत्तदज्ञानानामिद लक्षणमिनि चन्न – एवमप्यज्ञानसामान्यलक्षणालाभात् । स्वस्थ यो विषय द्विपदर्शन समया नाधारसशयसामग्री अज्ञान स्वमिति लक्ष्यत्वाभिमतमज्ञानमेवोच्यत इति चेन्न, – एवमपि यस्यार्थस्य विशेनदर्शन सशयो वा नास्ति तत्राव्यामे: } नैयायिकाद्यभिमतविशेपादर्शनस्याभावाद्यात्मनो निर्विषयतया पूर्वप्रतीकवैय्यर्थ्यश्च । स्वमते भावरूपात्मज्ञानात्मकविशेषादर्शनस्य सगयजनकत्वानीकार अभावरूप विशेपादर्शनस्याभावतया गौरवेण जनकत्व प्रमाणाभावेन पूर्वप्रतीकवैयर्थ्यच । अभावात्मविशेषादर्शनस्य जनकत्वे प्रमाणमस्ति चेत् तत एवापपत्तेः भावरूप विशेषादर्शनस्य जनकन्वे प्रमाणाभावात् असम्भवापत्ते । अतएव स्वविरोधि ज्ञानस्य यो विषयस्तद्व्याप्य दर्शनसमयानाधारसशयसामग्रीति विवक्षितम् स्वश- न्दश्च लक्ष्यपर एव विरोधित्व च न निवर्तकत्वादि, अभावात्मकाविशेषादर्शन- “वा - ४१] " शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । २ निवर्तकासम्भवात्, किन्तु स्वस्थितिसमयास्थितिकत्वमिति निरस्तम्, अखण्ड ब्रह्माजाने अव्यासेश्च, तन्निवर्तकाखण्डार्थनिष्ठवेदान्तजन्यज्ञानविषयस्य निराश्रयस्य ब्रह्मणो व्याप्यलक्षणविशेपाभावात् । धर्माद्यतीन्द्रियाज्ञानाव्याप्तेश्च शास्त्रजन्यस्यापि धर्मादिज्ञानस्य परोक्षतया स्वानिवर्तकत्वेन स्वस्थितिसमयास्थितिकत्वाभावात् ; अखण्डब्रह्मज्ञानस्यापि अखण्डाज्ञान निवत्यैव वियदादिना सममखण्डाज्ञानाधीनसत्ता कधर्माद्यज्ञान निवर्तकत्वेन स्वस्थितिसमयास्थितिकत्वाभावात् । सत्त्वेपि तद्विषयी भूताखण्डब्रह्मणो व्याप्याभावाच्च । किच पुरुषाज्ञानस्यैव पुरुषसशयसामग्री त्वात् तस्य च विशेषदर्शन समयाधारत्वादव्याप्तिः । ननु करादिलक्षणविशेषा दर्शनमपि तत्र कारणम्, पुरुषाज्ञानमपि सशयान्तरविप्रयव्याप्यभूत पुरुषदर्शन समयानाधारमिति प्रकारेण सर्वत्र लक्षणमूह्यमिति चेत् ? परोक्षविशेप्रदर्शन स्थले निराश्रयब्रह्माज्ञाने चाव्याप्तेः । किच- करादिविशेषदर्शनात्त द्वितीयक्षण एव तदज्ञाननिवृत्तिः, नाद्यक्षण इति काशानस्य विशेषदर्शन समयानाधारत्वम् । ननु विशेषदर्शन स्थितिसमयास्थितिकत्व विवचितमिति चेन्न - अतीन्द्रियधर्माद्यज्ञाने तथाग्यव्याप्तेः । धर्मिज्ञानको विस्मृत्यादावतिव्यासेश्व, ज्ञानद्वयस्य एकक्षणे स्थित्य - भावात् । यत्र विशेषदर्शन नास्ति तत्स्थलीय सराय सामग्रीभूतधर्मिज्ञानादिव्यक्ता वतिव्याप्तिश्च । नच कारणतावच्छेदकावच्छेदेन विशेपदर्शनसमयानाधारत्व विव- क्षितमिति वाच्यम्, सामान्यतो विशेषदर्शनसमयानाधारत्वस्याज्ञाने यभावात् ॥ विशेषदर्शनस्थितिसमयास्थितिकत्वस्य तु कारणतावच्छेदकावच्छेदेन " धर्मिज्ञा- नेपि सस्वात्, विशेषाज्ञानत्वरूपकारणतावच्छेदकस्य ज्ञानघटितत्वात्, चेदानी निरूप्यमाणत्वेनान्योन्याश्रयादिति दिक् । चतुर्थलक्षणमनुपपन्नम्, वृत्ति मध्वादिरूपधर्भस्याज्ञानत्वव्यापकत्वात्तदाश्रयत्वाद्धर्मिज्ञानादेस्तत्रातिध्यातेः । किञ्च प्रतिज्ञान्तरत्वव्यापकशब्दत्वरूपव्यतिरेकिधर्माश्रये " । तस्या समयमामग्रीभूतविप्रतिपत्ति वाक्येऽतिव्याप्ति पर्यनुयोज्योपेक्षणत्वव्यापकाभावत्वरूपव्यतिरेकिधर्माश्रये साया सामग्रीभूतविशेषादर्शनेऽतिव्याति । किञ्चाज्ञानत्वग्रहस्य निग्रहस्थानविभाजको- पाधिव्यापकलग्रहाधीनत्वादज्ञानाधीनत्वाच्च व्यापकत्वग्रहस्यान्योन्याश्रयः | किन जानामावस्यैव निग्रहावेन भावरूपाज्ञानस्य निग्रहत्वाभावादसम्भवः । ४ २६ शास्त्रमुक्तावली । नच लाघवाद्भावरूपाज्ञानमेव निग्रह, विनिगमनाविरहानुगयमेवया, वादि- वाक्यार्थस्य ज्ञातत्वेपि अपरोक्षज्ञानाभावेनाज्ञानस्यानिवृत्या निग्रहप्रसङ्गात् । किञ्च - भावरूपाज्ञानस्य यदि ज्ञानाभावत्व नाङ्गीक्रियते, तदा ज्ञानाभावली निग्रहसामान्यलक्षणमिति त्वयोक्तत्वात्ताहासामान्यलक्षणानाक्रान्तत्वाद्वादिवाक्यार्थी विषयक भावरूपाज्ञानं निग्रहस्थानविशेष इत्यसम्भव एव । भावत्वाखपद वैय्यर्थ्यञ्च । यदि चाङ्गीक्रियते तदा अभावत्वमेवादाय विशेषादर्शन संशयप्रागभावादावतिव्याप्तिरिति । " अन नवीनः अनाद्युपादानत्वे सति मिथ्यात्वमज्ञानत्यम् । मृदादावविश सम्बन्धादो आत्मनि चातिव्याप्तिवारणाय विशेषणत्रयम् । । अज्ञानत्वम् । आत्मन्यति अनादिले सति स्वजन्यानपेक्षज्ञाननिक्र्यत्व वा स्मृत्यादिनिवसस्कारे ज्ञाने चातिव्याप्तिवारणायानादीति । व्याप्तिवारणाय उत्तरविशेषणम् । स्वजन्यानपेक्षत्व विशेषणाच्च नाविद्यासम्बन्धा दावतिव्याप्तिः । यदि च प्रागभावोऽङ्गीक्रियते तदा इच्छादिप्रागभावेऽतिव्याप्ति वारणाय भावत्वमपि विशेषणम् । तथाच तन्मते अनादिभावत्वे सति स्व जन्यानपेक्षज्ञाननिवर्सल लक्षणम् । ज्ञानत्वेन ज्ञाननिवर्सल वा लक्षणम् । सस्कारादावतिव्याप्तिवारणाय ज्ञानत्वेनेति । नचाविद्यासम्बन्वादावतिव्याप्तिः, तस्य ज्ञानानिवर्त्यत्वात्, अवियानिवृत्यैव तन्निवृत्तेः । 1 ६ तत्र तावदाद्य लक्षणमनुपपन्नम् अनुत्पादितभ्रमाज्ञाने अव्याप्तेः t न चोपादानत्वयोग्यत्व विवचितमिति वाच्यम् तस्य भ्रमेोपादानत्वावच्छेदका वच्छिन्नत्वरूपत्वात् अजानत्वस्यैवावच्छेदकत्वात्तद्रूपापरिचये योग्यताया ज्ञातु मशक्यत्वात् । नत्र लाघवान्निखिलप्रपञ्चोपादानं ब्रह्मगोचर मेकमेवाज्ञानमिति नाव्याप्तिरिति वाच्यम् शुक्तिज्ञानेन शुक्त्यज्ञाननिवृत्तौ ससारनिवृत्त्यापत्तेः अज्ञानस्यैकत्वात् । नच शुक्तिज्ञानेनावरण निवृत्तिरेव, नत्वज्ञाननिवृत्तिरिति वाच्यम्; ज्ञानेनाज्ञान निवृत्तमित्यनुभवस्यावरणमात्रविषयत्वकल्पनायोगात् । अजाननानात्वस्यैव वाच्यत्वात् । चरमसाक्षात्कारस्याण्यावरणमात्रनिवर्तकतया ततोप्यमानानिवृत्तिप्रसङ्गात् । नापि द्वितीयलक्षण युक्तम् । ब्रह्मण एवाशान निवृत्तित्वातस्य च ज्ञानसाध्यत्वा मानाज्जानजन्यनिवृनिप्रतियोगित्वलक्षणज्ञाननित्र- बा ४१] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । २७ त्र्त्यत्वासम्भवात् । ज्ञानसाध्यनिवृत्तिप्रतियोगित्व विवक्षितम् साध्यत्वं च क्षमसाधारण ब्रह्मात्मक निवृतावप्युपपादितमिति चेन्न - अविद्यासम्बन्वादावति व्याप्तेः । अविद्यानिवृतेरेवमपि स्वजन्यत्वाभावेन स्वजन्यानपेक्षत्वस्य सत्त्वात् । बच स्वजन्यत्वमपि स्वसात्वमेव विवचितमिति वाच्यम् एचमण्यविद्या सम्बन्धादावतिव्याप्तेः । नहि ब्रह्मरूपाविद्यासम्बन्धनिवृत्तिः ब्रह्मरूपामेवाविद्या निवृत्तिमपेक्षते, स्वस्य स्वापेत्वायोगात् । नचाविद्यानिवृत्तित्वेनापेक्ष्यत्वम्, सम्बन्धनिवृत्तित्वेन तदपेक्षत्व देति वाच्यम्, एव सति तादृगनिवृत्तित्व प्रति सम्बन्धवदविद्याया अपि प्रतियोगित्वादमम्भत्रापत्तेः । यथा चाविद्यानिवृतेर्न साध्यत्वसम्भवः तयोक्तमविद्यानिवृत्तिभङ्गे । अनयैव नीत्वा ज्ञाननिवर्त्यत्व घटितलक्षणान्तरबिरासो भाव्यः । एतेन अनाद्युपादानत्वे सति ज्ञाननिवत्व मित्यन्यत्र यदुक्त तदपि निरस्तम् । किंच कि ज्ञानशब्देन चैतन्यमुच्यते, उत निवृत्ति ? नाद्य संस्कारस्य वृत्तिनिवर्त्यतया चैतन्यनिवर्त्यत्वाभावेन पूर्वलक्षणेऽनादिपदवैयर्यात् । सस्कारनिवृत्तेरपि मिथ्यात्वेन चैतन्याधिष्ठानकत्वा तजन्यत्वमस्तीति चेन्न - तथा सति सस्कारस्यापि मिथ्यात्वेन चैतन्याधिष्ठानक तया तज्जन्यत्वात् स्वजन्यानपेक्षत्वविशेषणेनैव तव्यावृत्तिसिद्धौ अनादिपद वैयर्थ्यात् । उक्तलक्षणे च सस्कारनिवृत्तश्चित्त्वेनैवाधिष्ठान भूतचिन्निवृ त्वात् सस्कारे ऽतिव्याप्तिश्च । नच सस्कारनिवृत्तौ सत्तेनैव हेतुत्वम्, S , | अविना विवक्षित निवृत्तौ तु ज्ञानत्वनैवेति वाच्यम्, सत्त्वचित्त्वयोर्ब्रह्मस्वरूपतया व्यवस्थानुपपत्ते । न द्वितीय, वृत्तेरविद्यानिवृत्तिप्रतित्रन्धकावरण निवर्तकत्व चैतन्यस्य त्वज्ञाननिवर्तकत्वमिति मते असम्भवात् । आवरणे ऽतिव्याप्तिश्च । मतान्तरेपि किमेकाज्ञानपक्ष इद लक्षणम्, उत नानाज्ञानपक्षे? आधे घटादि आनानामज्ञाननिवर्तकत्वा मावेनावरणनिवर्तकत्वादावरण निवृत्तेरज्ञान निवृत्त्यनपेक्ष- तया ऽ ज्ञानावरणयोम्स है । निवृचिस्म्यादित्यावरणे ऽतिव्याप्ति । द्वितीये तु यद्विपयकाजान समानविषयक ज्ञानम्यानुयान निवृत्तम्, किन्तु अखण्डमाक्षा रकारेणासष्ठावाने निवृत्ते निवृत्येव निवर्तत तत्राच्याति । नत्र तस्याप्यना दित्वेनाखण्डाद्धानानुपादानक-नेन तन्निवृनिमनपेक्ष्याखण्डाज्ञानेन सहैव तन्नि- वृत्तिरिति वाच्यम् तथा सत्यावरणस्य।यजन्यतया अखण्ड ज्ञाननिवृत्यनपेक्ष 1 शास्त्रमुक्तावळी ! निवृत्तित्वेन तत्रातिव्याप्तेः । यदि च तस्य तादधीन्यात्तन्निवृत्त्यधीननिवृत्तिकत्वम्, तथा सति कृत्स्नैस्याग्यखण्ड ज्ञानाधीनतया तन्निवृत्त्यधीननिवृत्तिकत्वमेवेत्यव्याप्ति रेव । अखण्डाज्ञानेन ब्रह्मस्वरूपावरणाभावे अध्यास एव न स्यादिति कृत्स्नस्या ‘प्यखण्डाज्ञानाधीनत्वमनिवार्यमेव । किच- तत्तत्स्वरूपस्याननुगतरूपेण निवर्तकत्व मते असम्भवः । मतान्तरेपि परोक्षवृत्तेर निवर्तकत्वात् ज्ञानत्वस्य निवर्तकता वच्छेदकत्वाभावादसम्भव एव । नचापरोक्षत्व विवक्षितमिति वाच्यम् चन्द्रा ‘परोक्षे सत्यपि कश्चन्द्र इति प्रश्नानुसारेण चन्द्राजानानिवृत्तेस्त्वयेवाङ्गीकारात् । नचापरोक्षावधारणत्व विवक्षितमिति वाच्यम्, चन्द्रज्ञानस्यैव तादृशत्वात् । यथा च एकको टिक्ज्ञानस्यानवधारणत्वासम्भवस्तथोक्त प्राक् । "” , यच्चोक्तमन्यत्रैव - ज्ञानत्वेन ज्ञाननिवर्त्यत्वमज्ञानत्वम् ज्ञानत्वेन चित्सा मान्यरूपेण यत् स्वजन्य तदनपेक्ष्य सत् तेनैव रूपेण यत् ज्ञान निवर्तयति तद ज्ञानमित्यर्थः । आवरणनिवर्तक साक्षात्काररूपवृत्त्यपेक्षणेनासम्भवपरिहाराय ज्ञान त्वेन जनकत्व विवक्षितम्, तथा विद्वान्नामरूपाद्विमुक्तः " इत्यादिशास्त्रात् कार्यस्यापि ज्ञाननिवर्त्यत्वसिद्वे तत्रातिव्याप्तिपरिहाराय स्वजन्यानपेक्षेति ज्ञान विद्यानिवृत्तिसहकृतमेष कार्य निवर्तयति, नतु साक्षात्, तदनिवर्तकेदमित्यादि ज्ञाने सत्यपि कार्यस्यानिवृत्ते, ननु अविद्यानिवर्तक युगपदेव तदुभयं ज्ञान निवर्तयन्विति चेन्न - केवलज्ञानस्य कार्यनिवृत्युपस्थिति विना अनुत्पादितभ्रमा ज्ञाननिवर्तकतया बलुतस्य, बलुतस्य, अन्यस्यापि तथाविधस्य तावन्मात्रतया कार्य निवृत्तिहेतुत्वे प्रमाणाभावात् गौरवाच्च कार्यनिवृत्तरन्ययात्युपपत्तेः नचैव कार्यनिवृत्तौ ज्ञान हेतुरेव मास्त्विति वाच्यम उक्तश्रुतिविरोधात् शुक्तिज्ञाना द्रजतादिभ्रमनिवृत्त्यनुभवाच्च, अज्ञानस्यापि मिथ्यात्वेनैव ज्ञाननिवतीत्वात्त- त्कार्यमपि मिथ्याभूत ज्ञाननिवर्त्यमेव, तरमादविद्यानिवृत्तिसहकृतमेव ज्ञान तत्कार्य निवर्त्तयतीति न तत्रातिव्याति’, स्मृतिनित्रर्त्यसस्कारेऽतिव्याप्तिपरिहाराय ज्ञानत्वेन निवर्तकता विवक्षिता, रवपदन्तु जनकविशेष स्पष्टयति, इति । तन्न, पूर्वोक्तदोषानतिवृत्ते । " किञ्च - अविद्यानिवर्तक ज्ञान युगपदेवाविद्यातत्कार्ये निवर्तयतीति अ- विद्यावरणेऽतिव्याप्तिः । बा- ४१] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । २९ यदुक्त ‘केवलज्ञानस्ये’ त्यादि, तन्न, कार्याभावस्थले ज्ञानस्याज्ञानमात्रनि- वर्तकत्वेपि यत्र कार्यमस्ति तत्र युगपदेवोभयनिवर्तकत्वसम्भवात् । नच ज्ञानस्य कार्यनिवृत्तिहेतुत्वे मानाभाव’, " तथा विद्वान्नामरूपाद्विमुक्त’ इत्यादेरेव मान त्वात् । नचोभयत्र साक्षात्कारणत्वकल्पने गौरवात् अविद्यानिवृत्तावेव साक्षा त्कारणत्व - तन्निवृनिद्वारैव तत्कार्यनिवृत्तौ कारणत्वमिति वाच्यम्, - ज्ञानस्या विद्यानिवृत्तावव्यवधानेन कारणल तद्द्वारा कार्यनिवृत्तौ कारणत्वम् - अविद्या निवृत्तेश्च कार्यनिवृत्तौ कारणत्वमिति कल्पनापेक्षया एकस्यैव ज्ञानस्योभयल कारणत्वकल्पने लाघवादिति J 3 4 " यदपि स्वसमानविपयज्ञानप्राक्कालव्यापिसत्ताकत्वे सति तन्निवर्त्यत्वम्, स्व समानविषयज्ञानासहकृत सामग्रययोग्य व्वसप्रतियोगित्व वा ज्ञानातिरिक्तागन्तुकदृष्ट कारणायोग्यच्वसप्रतियोगित्वं वा जन्यज्ञानाजन्यध्वसप्रतियोगिवृत्तिबाह्यावृत्तिजाति मदन्यत्वे सति स्वसमानविषयज्ञाननिवर्त्यत्व वा अज्ञानलक्षणम् ; नचाविद्यासम्बन्धा दावतिव्याप्ति तस्य निर्विषयत्वात्, अविद्यानिवृत्तिरूपदृष्टकारणयोग्यध्वस प्रतियोगित्वाचेति द्रष्टव्यमिति तत्राद्यलक्षणमनुपपन्नम्, पूर्वज्ञानसत्ता हि ब्रह्मस्वरूपमेव, तच्चोत्तरज्ञानप्राक्कालव्यापकमेव । ज्ञाननिवर्त्यत्वदूषणञ्च पूर्वव- द्रष्टव्यम् । उभयत्र ज्ञानपदवैयर्थ्यञ्च । द्वितीयलक्षणेपि तत्रज्ञान निवर्त्य भ्रमे ऽतिव्याप्तिः, उभयोरप्यधिष्ठानविषयत्वेन समानविषयत्वात् । नच यावत्स्वविषय विषयत्व विवक्षितमिति वाच्यम्, यादृगघटाद्यज्ञान स्वसमानविषयकज्ञाना नुत्पत्तेश्वरमसाक्षात्कारेणैव निवृत्त तत्र यावत्स्वविषयक ज्ञानाभावेनाव्याते’, अज्ञा- नस्यावच्छिन्नविषयतयाऽखण्डब्रह्मज्ञानापेक्षया भिन्नविषयत्वात् । प्रतियोगिनो ध्वसहेतुत्वात्सर्वस्यापि ज्ञानस्त्र स्वनिवर्त्यत्वात्तत्रातिव्याप्तिः । अविद्यानिवृत्त्यैव तदितरनिवृत्तिः, ज्ञानन्त्वविद्यानिवृत्तावन्यथासिद्धमिति मते स्वसमानविषयक ज्ञानासहकृता विद्यानिवृत्तिरूप सामग्रीयोग्य ब्रह्मात्मकध्वसप्रतियोगित्वाद्ब्रह्माज्ञाने अ- व्याप्ति’ । असहकृतेति तदसहकारकत्व न विवक्षितम्, किन्तु तदनपेक्षत्वमात्रम्, अत्र चाविद्यानिवृत्तिघटिता सामग्री तद्धेतुभूततादृशज्ञानापेक्षैवेति चेत् ? तर्हि इच्छा प्रयत्नादिष्यतिव्याप्ति’, इच्छादेस्स्वनिवृत्तिहेतोर्ज्ञानापेक्षत्वात् । तृतीयलक्षणेपि अविद्यानिवृत्तेर्ब्रह्मस्वरूपतया आगन्तुकत्वाभावादविद्यासम्बन्धेऽतिव्याप्तिः 1 आगन्तुक शब्देन क्षेमसाधारणसाव्यत्वविवक्षायाम यविद्यानिवृत्तेर्ब्रह्मस्वरूपतया ब्रह्म ३० शास्त्रमुक्तावळी । स्वरूपाभिन्नसम्बन्धनिवृत्तावनपेक्ष्यत्वादतिव्याप्ति 1 अविद्यानिवृत्तित्वसम्बन्ध निवृत्तिवाकार मेदेनापेदय वापेक्षकत्वसम्भवेनि अविद्यानिवृत्तेर्ब्रहारूपाया ज्ञानाति रिक्तत्वाभावात्तत्रैवातिव्याप्तिः । ज्ञानपदेन वृत्तिविवक्षायामपि तादृशसामग्रीयोग्य ब्रह्मात्मकव्वसप्रतियोगित्वमविद्यासम्बन्धवदविद्यायामप्यस्तीत्यसम्भवः । किञ्च त्रै वर्णिकस्य भाषाप्रबन्धजन्यज्ञानेन तजन्यदुरितापूर्वेण प्रतिबन्धादेवाज्ञान न निव र्तत इति त्वयोक्तत्वाद्दुःखप्रागभावादे प्रायश्चित्तादिसात्यत्वा पाजन्यदुरिता पूर्वसाध्यत्वमज्ञानस्याप्यस्तीत्यसम्भवः । चतुर्यलक्षणेपि ज्ञानमात्रेऽतिव्याप्तिः, सर्वज्ञानस्यापि जन्यज्ञानजन्यध्वंसप्रतियोगित्वात् स्वसमानविपयस्व- स्वरूपज्ञाननिवर्त्यत्वाच्च । भ्रान्तिपरिणामित्वमज्ञानत्वमित्यपि न, अन्त करणे Sतिव्याप्तेः । प्रातिभासिक विषयज्ञान परिणामित्वविवक्षायामपि अन्तःकरणेऽति व्याप्ति, प्रातिभासिक विपयपरोक्षवृत्तपरिणमवत्त्वात् । नच प्रातिभासिक विषया परोक्षवृत्तिरूपपरिणामवत्त्व प्रातिभासिकपरिणामवत्त्व वा विवक्षितमिति वाच्यम्, - मूलाज्ञाने अनुत्पादितभ्रमाजाने चाव्याते । अविद्यातिरिक्तदोषजन्यत्वस्य प्राति मासिक लक्षणत्वोक्तया अन्योन्याश्रयाच्च । द्वितीयादिषु सर्वेrवपि लक्षणेषु अविद्या ध्वसस्त्र प्रातिभासिक्कत्वव्यावहारिकत्वपारमार्थिकत्वपञ्चमप्रकारत्वसम्भवस्यान्यत्रो- पपादितत्वात् अविद्याया निवृत्तिप्रतियोगित्वाभावेनासम्भव एव दोपः । इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्री निवासाचार्य पादसेवासमविगतपरावरतत्त्व याथात्म्येन तदेकदैवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचिताया शतदूपणीव्याख्याया चण्डमारुताख्याया अविद्यास्वरूपानुपपनिर्नाम एकचत्वारिश स्कन्ध. | श्रीरस्तु | अथ द्विचत्वारिशोवादः । य एको दुर्लव्यत्रिगुणनिजमायानिगळितै विचित्रैः क्षेत्रज्ञैर्विहरति सरोजासहचरः । जगत्सर्गक्षेमङ्क्षपणपरिकर्माणमहिमा दयाळुर्देवोसौ तुरगवदनस्तारयतु नः ॥ ये तु ब्रह्मणो दोषं परिजिहीर्षन्त: ब्रह्माज्ञान मायाशब्देनोपचरन्ति, तान्प्रति ब्रूम. - मायाविद्ययो को विशेष इति । परव्यामोह विशदयतु नस्तत्त्व श्रुत्यन्तवृन्ददरीशय श्रुतिसहचरी केदान्ताचार्यसूक्तिरशेषतः । मनसि कृतयन्तात्पर्यांणा दुरत्ययपद्वति त्यजति भगवन्माया स्वायत्तविश्वजनापि नः || व्यामोहयस्त्रिगुणया निजमाययाऽन्यान् यत्प्रीतिभारपटक प्रतिरुद्धदृष्टिः 1 ईशो न पश्यति यदङ्घ्रिजुषामाळीं व श्रीनिवास गुरुमाश्रयतोज्झितान्याः || य एक इति । अनेन स्वमते त्रिगुणात्मिका प्रकृतिर्माया, कर्म मिथ्या ज्ञान वा अविद्या, इति मायाविद्याविभागः, ब्रह्मणो निर्दोषत्वम् जीवस्य तु अविद्यया सदोषत्वं चोपपद्यते; परमते तु तन्न सम्भवतीति सूच्यते । अत्र च " दैवी ह्येषा गुणमयी " इत्यादिवचनार्थोऽनुसहितः । येत्विति । अकि द्याश्रयत्वे सदोषत्वप्रसङ्गात् ब्रह्मणो नाविद्या, किन्तु मायैव सा चैन्द्रजालि कादिष्विव न दोष इत्याहु ; तत्र तस्या अविद्यामोहनीयपरदर्शनरूपव्यामोहादि हेतुत्वेनाविद्यात्व पर्यवस्यति, ततश्च तत्र मायागब्द उपचारमात्रमिति न मायाशब्दप्रयोगमात्रात् ब्रह्मणो निर्दोषत्व सिद्धिरिति भाव: । मायेति । ब्रह्मजीत्रयोर्निर्दोषत्वसदोषत्व निर्वाहकत्वेनाभिमतयोर्भाया विद्ययोः को विशेष इत्यर्थः । परे ति । मायाविच्चेनाभिमतब्रह्मापेक्षया परः जीवः, अविद्याश्रय त्वेनाभिमतो जीवः स्वशब्दार्थः, ऐन्द्रजालिकव्यामुग्धयोस्तथैव दर्शनादिति भावः । ३२ शास्त्रमुक्तावळी । नहेतुर्माया, स्वव्यामोहनहेतुरविद्येति चेत् । किं परेषामदर्शनेपि तद्व्यामोहनम् उत तद्दर्शने’ न प्रथमः, असम्भवात् ; न हि माया विन. परानपश्यन्तस्तन्मोहनमिच्छन्ति मोहयन्तिवा, मायाविशब्दस्य परव्यामोहनाभिसन्धि मत्पुरुपविशेषवाचित्वात् । अन्यथा मोहन हेतूनां मणिमन्त्रौषधीनामपि मायावित्त्वप्रसङ्गात् । नापि द्वितीयः, तद्धि परदर्शनं ब्रह्मणः कि स्वभावतः, उताज्ञानेन, अथ तयैव मायया । नाद्यः, निर्दोषदर्शनविषयतया परेषां सत्यत्वप्रसङ्गात्; ब्रह्मणि ज्ञातृत्वस्य स्वाभाविकत्वप्रसङ्गाच्च । न द्वितीयः, ब्रह्मा ज्ञानवादावतारात् । तथा [च] सति तेनैवाज्ञानेन सर्वसम्भवे तद्व्यतिरिक्तमायाभ्युपगमानुपपत्तिश्च । नच तृतीयः, परेषु दृष्टेषु तन्मोहनमात्रोपकरणत्वान्मायायाः परदर्शन हेतुत्वायोगात् । अथ ब्रह्मगतायाः मायायास्त्वयमतिशयो धर्मिग्राहकसिद्ध:- यत्परदर्शन 2 अन्यत्र तथा वैषम्यसत्त्वेपि प्रकृते तन्निराकर्तुं विकल्पयति । किमि ति । कि ब्रह्म परान् दृष्ट्वा व्यामोहयति, उतादृष्ट्वेत्यर्थः । नहीं ति । इच्छाया ज्ञानपूर्वकत्वनियमात्परव्यामोहनेच्छा परज्ञानपूर्वीकैवेति भावः । परव्यामोहने च्छुत्वाभावेपि परव्यामोहकारित्वादेव मायावित्त्व ब्रह्मणः तथाच न पर ज्ञानावश्यम्भाव इत्यत्राह - मायावी ति । अन्यथे ति । नच व्यामोह हेतुत्व मायावित्वम्, नच तन्मन्त्रादाविति वाच्यम्, मणिमन्त्राद्याश्रयभूतलाकाशा देरपि मायावित्वापत्तेरिति भाव: । स्वाभाविकत्वे ति । उपाध्यन्तराप्रयुक्तत्वादिति भावः । ब्रह्माज्ञाने ति । अज्ञानस्य स्वाश्रय प्रत्येव मिथ्याभूतपरदर्शन हेतुत्वा दिति भावः । तथासती ति । ब्रह्मणो निर्दोषत्वसिद्धये हि मायाकल्पनम्, मायाङ्गीकारेपि परदर्शनार्थमज्ञानस्यावश्यकत्वे निर्दोषत्वस्य भग्नत्वात्तत एक सर्वकार्योपपत्तेश्च न माया कल्पनीयेत्यर्थ । परेष्विति । ऐन्द्रजालिकादौ तथा दर्शनादिति भावः । धर्मिग्राहकेति । श्रुत्या हि मायासिद्धि:, श्रुतिश्च " इन्द्रो मायाभि पुरुरूपः इत्यादिका मायया नानात्वदर्शनमाहेत्यर्थः । " चा- ४२ ] शतदूषणौ चण्डमारुतसहिता । , तद्व्यामोहनयोर्हेतुत्वमिति चेन्न - मिथ्याभूतपरदर्शन हेतुत्वांशेन तस्या एवाविद्यात्वस्यापि दुर्वारत्वात् । अथ मन्यसे - विपरीतदर्श महेतुरविद्या, यथा- शुक्तिरजतादि दर्शनहेतु’, मायातु न ब्रह्मणो विपरीतदर्शनहेतु:, मिथ्याभूतस्य ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य मिथ्यात्वेनैव बोधनात् ; नहि शुक्तिरजतमिथ्या त्वग्राहकस्याविद्यात्वम्, तथा सति बाधकज्ञानानां सर्वेषामप्यविद्या मूलत्वप्रसङ्गात्, भवदभिमतसर्वज्ञस्यापि सर्वेषा जीवाना भ्रमस्वरूपं. विजानतस्तत्तद्धमविषयैस्सह तत्तमग्रहणादविद्यावत्त्वप्रसङ्गात् ; नहि निर्विषयज्ञानग्रहण सम्भवति नचेश्वरस्य भ्रमानभिज्ञता, असर्बज्ञत्वप्रसङ्गात् ; आश्रितव्यामोह निबर्हणार्थ प्रवृत्तिशून्यत्वप्रस- ङ्गाव, अतो मिथ्याभूत ब्रह्मव्यतिरिक्तं मिथ्यात्वेनैव बोधयन्ती ब्रह्मणो माया नाविद्येति । तदप्यसारम् । किमिदं ब्रह्म स्वव्यति । रिक्त मिथ्याभूत स्वभ्रमसिद्धतया मिथ्यात्वेन उत परभ्रमसिद्ध तया, अथ भ्रमसिद्धत्वमजानदपि मिथ्यात्वमात्रं जानातीति ? न प्रथमः, ब्रह्माज्ञानस्य दुस्त्यजत्वात् । न द्वितीय, परेषामदर्शने परभ्रमसिद्धत्वादर्शनात्; परदर्शने पुनरविद्यास्वीकारापाताच्च । परानपि } ३३ दुर्वारत्वा दिति । स्वव्यामोहहेतुत्वयोगादिति भावः । विपरीते ति । सत्य तया मिथ्यार्थप्रतिभासहेतुरविद्येत्यर्थः । तथासती ति । ततश्च तेषामपि बाध्यत्वप्रसङ्गात् बाध्यबाधकव्यवस्था न स्यादिति भावः । भवदभिमते ति । यद्यपि व्यधिकरणप्रकारकत्वाभावान्न भ्रमत्वप्रसङ्गः, तथाग्यनिर्वचनीय विषयत्व मेव भ्रमत्वमिति स्वमतानुसारेणेदमुक्तम् । नहीति । ईश्वरज्ञानस्य साक्षा त्काररूपत्वादित्यर्थः । किमिदमिति । कि मन्मसिद्धत्वादिद मिथ्येति जानाति, उत परभ्रमसिद्धत्वादिद मिथ्येति, उत भ्रमसिद्धत्वमगृहीत्वा मिथ्यात्वमात्रं जानातीत्यर्थः । परभ्रमसिद्धतये ति । मिथ्यात्वेनेत्यनुषङ्ग । पूर्ववाक्ये इहच जानातीति शेषः । मिथ्यात्वेन परदर्शने नाविद्यास्वीकार इति शङ्कते - परानपी ३४ शास्त्रमुक्तावळी ! परभ्रमसिद्धलया ब्रह्म पश्यतीति चेन्न, परान्तरस्वीकरणेऽनवस्था- नात् । तेषामेव परेषां भ्रमेण तत्सिद्धत्वदर्शनेपि तथाविधविशिष्टपर दर्शने स्वस्याविद्यापेक्षणात् । नहि वन्ध्यासुतभ्रमसिद्धो बन्ध्यासुत इति ज्ञाने बन्ध्यासुतस्यैव भ्रमः - नतु तद्विज्ञातुरिति वक्तु शक्यम् । नच तृतीयः, भ्रमसिद्धत्वाज्ञाने मिथ्यात्वस्य दुर्भहत्वात् । नासत्त्व मात्र मिथ्यात्वम् अपितु स्वात्यन्ताभावसमानाधिकरणतया प्रतीय मानत्वादिकम् । परेषां मिथ्यात्वदर्शने च न ब्रह्मणः परव्यामोह नेच्छा सम्भवति, नहि प्रतिबिंबवन्ध्यासुत चित्र पुरुषादीना व्यामोह नाय मायाविनोषि मायां प्रयुञ्जते; प्रयुञ्जाना वा कथ स्वयमनुन्मत्ता- म्युः । आहुध - " अचेतनेषु मायावी मायामोचक एव वा । उभा वुन्मत्तपदवीमश्नुवाते मनीषिणाम् || " इति । ततश्च ब्रह्मापि मिथ्या त्वेनावधारित परव्यामोहनार्थ मायां प्रयुञ्जानमुन्मत्तपर्यायमिव स्या- दिति तदेव ब्रह्माज्ञानम् । * अथ स्यात् यद्यपि परव्यामोहने परदर्शनमवश्यम्भावि मिथ्याभूतपरदर्शनं च न दोषमन्मतरेण, तथापि नात्र ब्रह्मणः

ति । स्वस्वभ्रमसिद्धतयैव परेषा दर्शने नानवस्थेत्यत्राह - तेषामेवेति । भ्रम । सिद्धत्वेति । स्वपरौदासीन्येन भ्रमसिद्वत्वमात्रं ज्ञायतामिति चेन्न — एवमपि भ्रमस्य स्वकीयत्वे ब्रह्मणोऽज्ञत्वप्रसगः, परकीयत्वे च तदीयत्वेनाज्ञाने असर्व- शत्वप्रसगः, तदीयत्वेन ज्ञाने च प्रागुक्त एव दोषः । स्वात्यन्ताभावे कि । आदिशब्देन प्रतिपन्नोपाधौ निषेधप्रतियोगित्व विवक्षितम् । परेषा मिति । एतेन स्वात्यन्ताभावसमानाधिकरणत्वं मिथ्यात्वमिति सूचितम् । ननु प्रतिबिम्ब चित्रादिषु व्यामोहनकार्याभावान्न तदर्थे प्रवर्तन्ते, इह व्यामोहलक्षणकार्य सद्भावा प्रवृत्तिरस्यादिति चेन्न - मेदमिथ्यात्वे ज्ञाते अनिर्वचनीयस्वप्रतियोगिकभेदाश्रय तया ज्ञायमानत्वेन परव्यामोहनार्थ प्रवृत्त्ययोगात् । मनीषिणा मिति । ज्ञातृ शेयसम्बन्धे पष्ठी | मनीषिभिरु मनतया ज्ञायेतेयः । तथापी ति । ब्रह्मगोऽनबा - ४२] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । परदर्शनहेतोर्मायाख्यदोषस्याविद्यात्वम्, अपुरुषार्थापरमार्थदर्शन हेतुरविद्येति तल्लक्षणात् ; ब्रह्मणस्तु व्यामोहनीयान् परान् प्रकाश यन्त्यपि माया नापुरुषार्थतया प्रकाशयति, स्वप्रसिद्ध (भोगो) लीलो पकरणादिवत्पुरुषार्थतयैव प्रकाशयति, अतस्तस्या नाविद्यात्वामेति । तदपि न, पुरुषार्थहेतोर्दोषत्वाभावात् । दोषत्वे त्वपुरुषार्थतान्वयस्या । वर्जनीयत्वात् । नह्यनिष्टं किञ्चिदनन्तर्भाव्य कचिदपि दोषत्ववर्ण नम्, अन्यथा तत्तत्सामग्रया तत्तत्कार्योत्पत्तौ सर्वेषां कारणानां दोषत्वमेव वा गुणत्वमेव वा स्यादिति गुणदोषविभागाभावप्रसङ्गात् । ननु किमिहेष्टानिष्टचिन्तनेन स्वाभाविकाकारो गुण, औपाधिका कारस्तु दोषस्स्यात्, यथा- द्विचन्द्रदर्शनदशायां चक्षुषस्तिमिरादि; नच द्विचन्द्रदर्शने कश्चिदपुरुषार्थस्पर्श इति चेत् ? मैवम्, द्विचन्द्रदर्शनहेतोरपि पारम्पर्येणानिष्टमन्तर्भाव्यैव दोषत्ववर्णनात् । अन्यथा निधिदर्शनादिहेतोरञ्जनादेरप्यस्वाभाविकतया दोषत्व प्रसङ्गात् । यदि च द्विचन्द्रदर्शन हेतोर्दोषत्वमविद्यात्वं च न स्यात्, कथं तन्निरासाय प्रेक्षावन्तः प्रयस्यन्ते । नमस्पृष्टानिष्टगन्धं किंचि- ३५ वहो दोष एवास्माक परिजिहीर्षित इति भावः । नापुरुषार्थतये ति । शोकाद्य हेतुत्वादिति भावः । परदर्शनस्य भ्रान्तिरूपस्य शोकहेतुत्व स्यादित्यत्राह - स्वप्ने ति । अन्यथे ति । अनिष्टहेतुर्दोष:- इष्टहेतुर्गुण इति गुणदोषविभागः, यदिचा निष्टमनन्तर्भाव्यैव यत्किंचिद्धेतुत्वमात्रेण दोषत्व स्यात् तदा हेतुमात्र दोष एव स्यान्न गुणः, यदि च गुणो ऽवश्य वाच्यः तदा हेतुमात्र गुण इति दोषो न स्यात् गुणदोषयोः परस्परप्रतिकोटित्वात् ततश्च गुणदोषविभागो न स्या दित्यर्थः : । यद्यपुरुषार्थपर्यवसान दोषत्वे आवश्यकम् तर्हि लाघवात्तदेव दो- , 3 ; 3 षत्वप्रयोजक स्यात् न भ्रमहेतुत्वमपि, तथा च लीलारसहेतुतया ब्रह्मणो माया } ३६ शास्त्रमुक्तावळी । 2 , द्विमृश्यकारिणां निरसनीयम् । माभूत्तर्हि माया ब्रह्मणो दोष’, पुरुषार्थैकपर्यवसायितया गुण एव तु स्यादिति चेत् न, - सा किमुच्छेदनीया नवा’ पूर्वत्रापि किं ब्रह्मेच्छया, अन्यतो वा’ यदि ब्रह्मेच्छया, कथ पुरुषार्थैकपर्यवसायिता नह्यस्पृष्टानिष्ट निरस नीयमित्युक्तम् । नचान्यतस्तदुच्छेद’, ब्रह्ममायामोहितैरल्पज्ञानश- क्तिभिः क्षेत्रज्ञैस्सर्वज्ञस्यापरिमितशक्तेर्ब्रह्मणोऽनन्त पुरुषार्थ साधिकायाः विश्वेन्द्रजालपिन्छिकाया अपहर्तुमशक्यत्वात् । नच स्वतः कदाचि न्मायोच्छेदिनीति वाच्यम् ;- अहेतुकविनाशेन क्षणभङ्गापातात् ; अविशेषादितः पूर्वमेव तदुच्छेदकप्रसङ्गाच्च । ततश्चानुच्छेदपक्षावि शेषे नित्यैव माया ब्रह्मस्वरूपानुबन्धिनी स्यात् । अस्तु मायायाः नित्यत्वम्, तथापि न ब्रह्माज्ञानप्रसङ्ग इतीष्टप्रसङ्गत्वमेवेति चेन्न - ब्रह्मस्वरूपानुबन्धिनी हि माया किं ब्रह्मवत्परमार्थभूता, उतापर मार्थभूता ’ नाद्यः, अद्वैतपरतया युष्माभिरभ्युपतैः श्रुतिशतैर्विरोध प्रसङ्गात् ; अपसिद्धान्ताच्च । अथपुनर्मायामपि ब्रह्मस्वरूपेऽन्तर्भाव्य श्रुतिविरोधादिक परिजिहीर्षसि । तथाच सति ब्रह्मण एव माया शब्देनोपचारात्तस्य च स्वमात्रप्रकाशचिन्मात्रवपुष. परदर्शन हेतुत्वा भावात्परव्यामोहनादिकमेव न स्यात् । परदर्शनमपि ब्रह्मणः स्वभाव इति चेदिष्येत, हन्त जितं सगुणवादेन । नापि द्वितीय, नित्याया स्तस्या मिथ्यात्वस्य साधयितुमशक्यत्वात् । नाबधितमपि 2 गुण एवास्त्विति शकते माभूदिति । ब्रह्ममायेति । सर्वज्ञस्सर्वशक्तिरीश्वरस्स्व प्रयोजनपर्यवसायिन्या मायायाः परैरुच्छेद न सहेतेति अन्यैस्तदुच्छेदोशक्य इत्य- र्थः । नित्यैव माया अपरमार्थभूता इति द्वितीयपक्ष दूषयति- नापि द्वितीय इति । बाधितापि माया बावितानुवृत्तिवशान्नित्यमनुवर्तते, अता नित्या अपरमार्थ वा- ४२] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । मिथ्येति वक्तुं शक्यम्, बाधितापि द्विचन्द्रादिबुद्धिवन्नित्यमनु वर्तत इति चेन्न - भवत्पक्षे बाधितानुवृत्त्यसम्भवस्योक्तत्वात् । नित्य स्थापि मिथ्यात्वे कथं " अनाशी परमार्थश्च प्राज्ञैरभ्युपगम्यते इति पराशरादिवचन निर्वक्ष्यसि ब्रह्मणोपि मिथ्यात्वप्रसङ्ग कथं परिहरिष्यसि । अबाधादिति चेन्न - तत्रापि यत्किञ्चिद्वाधकस्य सुवचत्वात् । प्रमाणाप्रमाणविभागस्य त्वयैव शिथिलीकृतत्वात् ।

। ३७ किंचेयं माया परमार्थत्वेन ब्रह्मणः प्रकाशते, उता परमार्थत्वेन 2 पूर्वत्र सिद्धं ब्रह्माज्ञानम् । उत्तरत्र कथ तथा क्रीडितुमिच्छेत् ? कथच तन्मूला मिथ्यात्वेनैव प्रतीयमानां क्रीडामभिनिविशेत । नहि क्रीडोप करणानि तन्मूलां क्रीडा तदुभयप्रतिभासस्वरूपश्च परमार्थतया जानता प्रेक्षावता क्रीडारसो निष्पद्यते । बालोन्मत्तादयः कथं प्रति बिवादिभिः क्रीडन्तीति चेन्न तेषां तदानी प्रतिबिंबादेस्तत्प्रतिभा- सस्य च मिथ्यात्वग्रहणाभावात् । अस्तित्वहापि बालादिवद्ब्रह्म, तथाच स्मरन्ति - “बालः क्रीडनकैरिव” “क्रीडतो बालकस्येव चेष्टां तस्य निशामय” इत्यादि, इतिचेन्न, उन्मत्तवदीश्वरस्याविस्रम्भणी- यत्वप्रसङ्गात् ; स्वयं व्यामुद्यतः परव्यामोहनसामर्थ्यासम्भवाच्च; मुमुक्षुभिरुपेक्ष्यत्वप्रसङ्गाच्च । बालकदृष्टान्तस्तर्हि कथमिति चेत् ? । सर्वथा सादृश्यस्य दृष्टान्तानङ्गत्वात् । अन्यथा बालत्वादेरपि प्रसङ्गात् । भूता च, इति शकते - वाधितापी ति । निर्वक्ष्यसी ति बहेलृट् । ब्रह्मणोपी ति । ज्ञानन्विर्त्यत्वाभावेपि मिथ्यात्वे ब्रह्मणोपि किं न स्यात्, अविशेषादिति भावः । अबाधा दिति । प्रपञ्चवद्ब्रह्मणो ऽनिषिद्धत्वादित्यर्थः । तत्रापीति । सर्व । शून्यमित्यादिवाक्यस्य सुवचत्वादित्यर्थः । प्रमाणतो निषिद्ध मिथ्या, अनिषिद्ध सत्यम्, ब्रह्म च न प्रपचवत्प्रमाणतो निषिद्धगित्यत्राह - प्रमाणे ति । उभयो नित्यत्वे उभयनिषेधस्यापि प्रामाण्यमप्रामाण्य वा स्यात्, अविशेषादिति भावः । ३. शास्त्रमुक्तावली । किच यस्य जीवब्रह्मणोरद्वैतं तत्त्वम्, तस्य कथं जीवाज्ञाने ब्रह्मा ज्ञान न स्यात् । अथ यदि जीवो ब्रह्मणस्तत्त्वतो भिन्नः ततः कथ मैक्यज्ञानान्मोक्ष इत्यादिक घटेत । अतो यस्य मते माया सत्या, मायाविनश्च भगवतो न भ्रमः व्यामोहनीयाश्च जीवाः परस्मा दत्यन्तभिन्नाः सत्याश्च, परेणच यथावद्द्वश्यन्ते, तस्यैव मायाविद्या विभागेन ब्रह्माज्ञान सुपरिहरम् ; नतु निर्विशेषैकचिन्मात्रवादिन इति । इति शतदूषण्यां मायाविद्याविभागवादभङ्गो द्विचत्वारिश वाद. ||४२॥ (*)- ननु मायायाः ब्रह्मरूपाभावप्रतियोगित्वात्तन्निषेधः, ब्रह्मणश्चाभावप्रतियोगित्वाभावा न ब्रह्मनिषेधः प्रमाणमिति चेन्न - मायाया अपि ब्रह्माभावत्वावश्यम्भावात्, अविशेषा तू, , त्वयाप्यविद्याया ब्रह्माभावत्वाङ्गीकारात् । नन्वस्माक कल्पित सिद्ध्यधीना मायाया अभावप्रतियोगित्वसिद्धिरिति चेत् १ किमतः एवमन्यभावप्रतियोगित्वस्यानपा- यात् । अकल्पिताभावप्रतियोगिनिषेधः प्रमाणमिति चेत् १ अकल्पितत्व यदि नित्यत्वम् तन्मायाया अप्यस्ति, यदि सत्यत्वम् तदा तद्यद्ययाधितत्व तन ब्रह्मणोपि, केनचिद्वाषादित्युक्तत्वात् ज्ञानानिवर्त्यत्व मायाया अपि सिद्धमिति षिपरीतदर्शनहेतुरविद्येति पक्षाभिप्रायेणोक्तम् । अपुरुषार्थपरमार्थदर्शन हेतुरवि द्येत्य तु मायाया अपारमार्थ्यांज्ञानाद्ब्रह्मणोऽसर्वशत्वप्रसङ्ग इति ॥ , " इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्यपाद सेवासमधिगतपरावरतत्त्वयाथात्म्येन तदेकदेवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचिताया शतदूपणीव्याख्यायां चण्डमारुताख्याया मायाविद्याविभागवादभङ्गो द्विचत्वारिंशस्स्कन्धः ॥४२॥ ०-००- वा ४३] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । श्रीरस्तु | अथ विचत्वारिशो वाद । (+)- अनन्यानां पुसामनवधिकभक्तिस्थितिजुषा- मविद्याध्वसो यच्चरणवरिवस्यापरिणते. । तदेक सत्सवित्सुखमवधिदूरीकृतगुणं हताशेषावद्य हयवदनमीडीमहि मह. ॥

प्रतिष्ठितोयमर्थः प्रमाणपरतन्त्राणां यदुत कर्मयोगज्ञानयोगपरि शोधितान्त. करणस्य तत्तद्वर्णाश्रमोचितनित्यनैमित्तिकोपसंहृतिनिषिद्ध परिहारनिष्ठस्य अनवरत विहितध्यानार्चनादिक्रमपरिणत निरतिशय प्रीतिरूपतापन्ननिदिध्यासननिरुद्धसुहृद्विषत्संक्रमणीय पूर्वोत्तरपुण्य - पापस्य, फलोन्मुखकर्मपर्यवसान निर्मुक्तस्थूलसूक्ष्माचित्ससर्गस्य तथाविधभजनाराधितपरमपुरुष प्रसादादेव सार्वश्यापरपया नि- इशेषाविद्यानिवृत्तिरिति । ये पुनरद्वैतविज्ञानादेव ब्रह्माज्ञान निवृत्ति रिति जल्पन्ति, तान्प्रति ब्रम. कथम्भूतमिदमद्वैतज्ञानमिति ? कि ब्रह्मस्वरूपभूतात् ज्ञानाद्भिन्नम्, उताभिन्नम्, यद्वा भिन्नाभिन्नम्, उतानुभयात्मकम्, उताशक्यवेदनकथम्भाव किञ्चिदिति । न प्रथमः, तद्धि निर्विषयम्, सविषयं वा ? पूर्वत्र ज्ञानत्वमेव हीयेत । 2 । ३९ वादार्थ सगृह्णन्मङ्गलमाचरति - अनन्याना मिति । अत्र च स्वमतोप न्यासेन वादप्रतिपाद्यभूतमतान्तर निरसनमर्थात्सिद्धयति । अद्वैतज्ञानस्याविद्या निवर्तकत्वानङ्गीकारे अनिर्मोक्षप्रसङ्ग इत्याशङ्का निराकर्तुमुपोद्घातरीत्या स्वमत मुपन्यस्यति - प्रतिष्ठित इति । तद्धीति । नन्वद्वैतज्ञानादेव ब्रह्माज्ञाननिवृत्ति रित्युक्तत्वात्कथं निर्विषयत्वविकल्प इति चेन्न - पर्युदासलक्षणया द्वैतज्ञानादन्य दद्वैतज्ञानमिति विवक्षोपपत्तेः । पर्युदासे च नञिवयुक्तन्यायेन ज्ञानत्वेनाद्वैतज्ञान सदृश ज्ञानान्तरमेव लक्ष्यते । यथोक्त वार्तिके - " नञिवयुक्तमन्यसदृशाधिकरणे । ४० मुक्ताबळी | वृत्तिरूपं हि ज्ञान सविषयमवेति भवतामपि सिद्धान्तः । उत्तरत्रापि कस्तस्य विषय ? कि ब्रह्मस्वरूपम् उत तदेवाविद्याशबलम्, यद्वा तद्व्यतिरिक्त तस्य मिथ्यात्व वा. अथवाऽन्यदेव किञ्चिदिति । नाद्य’, आत्मस्वरूपस्येव ज्ञानस्य तस्यापि श्रमनिवर्तकत्वायोगात्, उभयोरपि यथावस्थितब्रह्मस्वरूपप्रकाश रूपत्वाविशेषात् । ननु स्वरूपप्रकाशोऽध्यासौपाधिकाधिष्ठानप्रकाशात्मकः, यथेद रजत 7 तथाह्यर्थगति ” रिति । अत्र भाष्यम् - " नञ्युक्तमिवयुक्तश्च कार्यमन्यस्मिस्तत्स- | दृशे विज्ञायते, तथा ह्यथ गम्यते - अब्राह्मणमानयेत्युक्ते ब्राह्मणसदृशः क्षत्रिय आनीयते, नासौ लोष्ठमानीय कृतीभवति " इति । निवर्तकज्ञानस्य ब्रह्मस्वरू पातिरिक्तत्वाङ्गीकारे तस्य वृत्तिरूपत्वलाभाद्र्त्तेश्च सविषयत्वात् । निर्विषय- त्वाङ्गीकारे ग्यपसिद्धान्तोषीत्याह - वृत्तिरूपंही ति । उत्तरत्रेति । ननु पर्यु- दासविवक्षाया कथ तदेवाविद्याशवलमित्यादिको ट्यन्तरादय. १ मैवम्, द्वैतशब्द स्याविद्याकार्य परत्वविवक्षाया द्वैतमात्रविषयत्वविवक्षाया वा द्वितीयपक्षोत्थानात् । द्वयोर्भावः- द्विता, द्वितैव द्वैतम्, द्वैतप्रकारकमवधारण द्वैतज्ञानम् अस्ति द्वय ब्रह्मव्यतिरिक्त सत्यमेवेति ज्ञान तदन्यज्ञानम्, सजातीयपर्युदासात्प्रपञ्चविषयक मज्ञानमिति लभ्यते, ततश्च ब्रह्मव्यतिरिक्त सत्यमेवेति ज्ञानातिरिक्त यत्प्रपञ्च स्वरूपमात्रविषयक ज्ञानम्, तत् तृतीयकोटिः, यश्च प्रपञ्च मिथ्यात्वविषयक सा चतुर्थकोटिः, एतदर्थविवक्षयैव पञ्चमको ट्युत्थिति । अन्यदिति । ब्रह्मगता द्वितीयत्वादिकमित्यर्थः । गत्यन्तराभावादद्वैतज्ञानशब्दार्थत्वाभावेपि पञ्चमकोट्यु स्थितिः । यद्वा अद्वैतज्ञानमित्यत्र समासान्तर्गतायाष्पष्ठयास्सम्बन्धसामान्यपरत्व विवक्षया सविषयत्वनिर्विषयत्वविकल्पः । तत एवोत्तरत्र तद्व्यतिरिक्तमित्यादि कोट्युत्थितिः । ननु समानविषयत्वे ऽप्यभ्यासानुपयोग्यधिष्ठानशान निवर्तकम्, अध्यासोपयोग्यधिष्ठानज्ञानन्तु न निवर्तकम्, इदमिति ज्ञानस्य शुक्तिरिति ज्ञानस्य च समानविषयत्वेपि तत एन निवर्तकत्या निवर्तकत्वयोर्दर्शनादिति शङ्कते - ननु स्वरूपेति । बा- ४३] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । รี “. मित्यत्र इदमर्थप्रकाश’, विषयप्रकाशस्त्वध्यासनिवर्तक, यथेदमर्थ- स्य शुक्तिरिति प्रकाश, इति चेन्न दत्तोत्तरत्वात् । नहीदमिति प्रका शस्य शुक्तिरिति प्रकाशस्य चात्यन्तसमानविषयता, इदमिति प्रश्न शस्य शुक्तिरजतसाधारणाकार विशिष्टगोचरत्वात् शुक्तिरिति प्रका शस्य रजतव्यावर्तकशुक्तित्वविशिष्टविषयत्वात् । अन्यथा तस्यापि अमानिवर्तकत्वप्रसङ्गात् । नचात्राप्याकारभेदोषिको वृत्तिज्ञानेन बोध्यत इति वाच्यम्, तस्याकारस्य सत्यत्वे सगुणसिद्धान्तोररी करणप्रतङ्गात् । मिथ्यात्वे आन्तिज्ञानत्वादेव सुतराम निवर्तकत्व प्रसङ्गात् । वसुन्धरारन्ध्रबोधे मालाभुजङ्गनिवृत्तिवदुपपद्यत इति चेन्न, तस्यैव भ्रमरूपत्वेन तद्वदेव स्वयं स्वविषयाबाधकत्वात् सर्वत्र भ्रमनिवृत्यसिद्धिप्रसङ्गात् । बाधकान्तरगवेषणायामनवस्थानात् स्व- परनिर्वाहकसमाधेरपि बाधकज्ञानविषयी भूतप्रपञ्चविरोधिमिथ्याकारा * ४१ दत्तोत्तरत्वा दिति । उभयोरपि यथावस्थिते त्यादिनेति शेषः + दृष्टान्तेपि निवर्तकत्यनिवर्तकत्वयोर्विषयभेद एव प्रयोजक इत्याह- नहीं ति । साधारणाकारे ति- शुकयमाधारणत्वेनागृहीतधर्मो विवचितः तेन " इदन्त्वस्य तत्तद्व्यक्तिपर्यवसिततया न केवलान्वयित्व” मिति जिज्ञासानुपपत्तिवादो क्तेन न विरोध । ननु हृदंशुक्तिज्ञानयोरप्यत्यन्तसमानविषयकत्वमेव, तत्र क निवर्तकत्वानिवर्तकत्वे उक्त प्रयोजकाभ्यामवेत्याशङ्क्याभ्यासोषयोगानुपयोगावे विषयवैलक्षण्याभावे न सम्भवत इत्याह- अन्यथेति । ब्रह्मस्वरूप विषय इत्यत्र किं ब्रह्मस्वरूपमात्र विषयः, उतानन्दत्वादिविशिष्टब्रह्मस्वरूपमिति विकल्प हृदि निभायाद्य: पक्षो निरस्तः । इदानी द्वितीयमाशड्क्य निराकरोति- नचेति I न तस्यैवेति । वसुधारन्प्रभ्रमस्थले वसुधारन्नभ्रमस्य स्वविषयाबाधकत्वात् सर्पभ्रमनिवृत्त्यभाववदधिकाकार विशिष्टब्रह्मज्ञानस्य स्वविषयाबाधकत्वात् स्वस्य च भ्रमरूपत्वात्सर्वभ्रमानिवृत्तिप्रसङ्घादित्यर्थः । बाधकज्ञानविषये ति । अध्यास्ट सहप्रकाशातिरिक्तो ह्यधिष्ठानप्रकाशोऽव्यासाने कर्तकस्स्यात्, तस्मादद्वितीयत्वरूपाधि ર , शास्त्रमुक्ताबळी | ध्यास सहस्वरूपप्रकाशातिरिक्तप्रकाशाभावेन तस्याकारस्य बाध्यत्वा सिद्धेरेवेति परिहृतत्वात् । स्वस्थैव स्वविषयार्थबाधकत्वे व्या- घाताच्च । अस्तु तर्ह्यभिज्ञाप्रत्यभिज्ञयोरिव स्वरूपतद्विपयज्ञानयोस्सह ध्यभेद इति चेन्न - दत्तोत्तरत्वात् । तत्रैतत्स्यात्, यथा देवदत्तगो- चरत्वाविशेषे ऽप्यसावित्यवगाहमानाभिज्ञा न देवदत्त भेदभ्रम निवर्त यति - सोयमिति प्रत्यभिज्ञाबुद्धिस्तु तत्प्रतिक्षेपाय प्रगल्भते । तद्व- दत्रापि स्वरूपप्रकाशस्सोहमिति कल्पिताकार प्रकाशश्चेति चेन्न, दत्तो - रत्वात् । तत्राप्यभिज्ञाप्रत्यभिज्ञयोः प्रकाश्या कार मेदोऽस्ति । अन्यथा काकारविशिष्टविषयतया प्रपञ्चनिकत्वेपि तदाकाराभ्याससहाधिष्ठानस्वरूप प्रकाशातिरिक्ततद्विरुद्वाकारप्रकाशाभावेन तस्याकारस्य बाध्यत्वासिद्वेरित्यर्थः । परिहृतत्वादिति । परिहृतप्रायत्वादित्यर्थं । यथावस्थितेत्यत्रेति शेषः । । व्याघाताचे ति 1 साक्षिणोविद्याभासकत्वान्न तद्वाधकत्वमिति स्ववचनेन व्याघातादित्यर्थः । स्वरूपरूपप्रकाशस्य तदतिरिक्तप्रकाशस्य च प्रकाश्यभेदा भावेपि देवदत्तविषयकाभिशाप्रत्यभिशयोरतत्त्व अगनिवर्तकत्वतदभाववदविद्यानिव- र्तकस्वतदभावावुपपद्येते इति शङ्कत — अस्तु तर्ही ति । दत्तोत्तरत्वा दिति । पूर्ववदव शेषः । अभिज्ञाप्रत्यभिज्ञयोरपि भिन्नविषयत्वमेवेति भावः । नन्व भिज्ञाप्रत्यभिज्ञयोर्न विषयभेदः, स्वरूपमात्रविषयत्वात् सोय देवदत्त इति वाक्यस्याखण्डार्थत्वव्यवस्थापनेन तत्समानविषयप्रत्यभिज्ञाया अपि स्वरूपमात्रविष यत्वावश्यम्भावात् इत्यभिप्रायेण शङ्कते तत्रैतत्स्यादिति । असा विति । अत्र देवदत्तत्व न विषयः, किन्त्वन्य एवेति विवक्षितम् । दत्तोत्तरत्वा दिति । पूर्ववदेव शेष । अखण्डार्थत्वञ्च निरस्तमेवेति भाव: । गत्यन्तराभावात् पूर्वदूपितामेव प्रकाश्या कारभेदशङ्का पुनरुत्थाय परिहरति- तत्रेति । प्रका श्याकारभेदाभावेपि सविपयत्वतदभावाम्या वृत्तित्वतद्भिन्नत्वाभ्या च वैपम्यात्, ततएव निवर्तकत्वानिवर्तकत्वे उपपद्येते नहि विषयभेदादेव निवर्तकत्वानिवर्त कत्वे नियते, तथासति वेत्यप्रत्यक्षानुमिलोश्शड्वपीतभ्रमनिवर्तकल तदगावयव- " " बा ४३] शतदूपणी चण्डमारुतसहिता । अभिज्ञाप्रत्यभिज्ञयोर्भेदासिद्धिप्रसङ्गात् । कोवा भवन्तमन्तरेण स । इत्यादि कोल्लेखिनीम्प्रत्यभिज्ञाम साबित्येतावन्मात्रोल्लेखिन्या भिज्ञया सह धारावाहिकवदत्यन्तसमानविषयामभिमन्येत । अत्रापि आकाराति रेकाभ्युपगमे तु दत्तमुत्तरम् । प्रकाशातिरेकेिविषयित्वतदभावाभ्यां वैषम्यमिति चेत् ’ किं ततः 2 बाधकत्वाबाधकत्वे प्रत्यप्रयोजक त्वात् । वृत्तिज्ञानस्य हि बाधकत्व यथावस्थितब्रह्मस्वरूपप्रकाशात्म फत्वेन, नतु वृत्तित्वाद्याकारेण, तथासति विरोधिप्रकाशातिरिक्त वृत्तित्वाद्याकारबाध्यत्वेन मुद्गरादिनिवर्त्य सत्य सर्पघटादेरिव प्रपञ्च स्यापि सत्यत्वप्रसङ्गात् । एतेनाविद्याशबल तदेव विषय इति दत्तोत्तरम्, साक्षिप्रत्यक्षवदेव भ्रमोपकारकत्वप्रसङ्गात् । अन्यभा साक्षिप्रत्यक्षस्यापि भ्रमनिवर्तकत्वप्रसङ्गेन प्रपञ्च [ प्रति] निर्भासस्या घ्यनुदयप्रसङ्गात् । साक्षिप्रत्यक्षमपि हि अविद्याप्रकाशात्मकं स्व- ४३ स्थानुपपत्तेरिति शङ्कते - प्रकाशे ति । वैन्यप्रत्यक्षस्यापि विरोधिविपयप्रत्य- आवेनैव निवर्तकत्वम् नतु प्रत्यक्षत्वमात्रेण अतिप्रसङ्गादिति परिहरति कितत इति । वृत्तित्वादीत्यादिशब्देन सविषयत्व गृह्यते । तथासती ति । प्रकाशपद वृत्तिपदञ्च भावप्रधानम् | आदिशब्देन सविषय गृह्यते । विरोधि विषयप्रकाशत्वातिरिक्तो वृत्तित्वाद्याकारो यस्य तद्वाध्यत्वेनेत्यर्थ: । विरोधि साक्षात्कारत्वेन ज्ञाननिवर्त्यत्वस्य मिथ्यात्वप्रयोजकतयाङ्गीकारादिति भावः । एतेनेति । भ्रान्तित्वादव्याससहाधिष्ठानरवरूपप्रकाश’तिरिक्तप्रकाशाभावात्स्वस्य स्वविषयार्थबाधकत्वे व्याघाताचेत्यर्थः । " एतेने” त्येतदेव विवृगोति- साक्षी ति । ननु कथमुपकारकत्वप्रसङ्गः, नहि साक्षिप्रत्यक्षस्याविद्याविपयत्वादेव भ्रमोपकार कत्वम्, किन्तु अविद्यायास्साक्ष्यधीन सिद्धिकत्वात् प्रपञ्च भ्रमस्य च तदु- पादानत्वात्, निवर्तकत्वाभिमतवृत्तेश्चाविद्यास्वरूपसाचकत्वाभावादिति चेन्न, - भ्रमोपकारकपदेन भ्रमानिवर्तकत्वस्य विवक्षितत्वात् । अन्यथेति । अवि 3 । ४४ शास्त्रमुक्तावळी । ‘प्रकाशञ्च । ब्रह्मव्यतिरिक्तमात्रगोचरत्वपक्षे स्वयं तमरूपत्वा- तद्बाधकरूपत्वसम्भावनापि नास्ति । नहि शुक्तिकलधौतधीरेव कलधौतधियमवधुनोति । तन्मिथ्यात्वविपयपक्षस्तु तदा शोभते, यद्यधिष्ठान याथात्म्यग्रहणमन्तरेणापि तन्मिथ्यात्व सुग्रह स्यात् । याथात्म्यग्रहरूपता च दूषितैव । किच, इदं निवर्तकज्ञानं स्वविषयं ब्रह्मव्यतिरिक्त मिथ्यात्व कि मिथ्यात्वेन गृह्णाति उत सत्यत्वेन, उतानिर्द्धारितविशेषात्मनेति । आद्ये व्याघात, मिथ्यात्वस्य च मिथ्या स्वग्रहणे प्रपञ्चस्य सत्यत्वेन प्रकाशप्रसङ्गात् स्वभावगत पितृमरण मिथ्यात्वेन पितृसत्यतावत् सम्यग्रजत मिथ्यात्व मिथ्यात्वेन रजतसत्य- तावच्च । ब्रह्मव्यतिरिक्तत्वोपाधिको कारवशात् प्रपञ्चस्य तन्मिथ्या- त्वस्य च मिथ्यात्वमेकहेलया लभ्यते, यथा भवता प्रपञ्चस्य तत्स- द्याविषयवृत्तेरविद्यानिवर्तकत्वे । तद्भ्रमरूपत्वा दिति । भ्रममात्ररूपत्वात्,- अधिष्ठानाविपयत्वादित्यर्थः । अविष्ठानविषयकशानस्यैव निवर्तकत्वादधिष्ठाना विषयकस्यास्य निवर्तकत्वसम्भावनापि नास्तीति भाव । नहीं ति । शुक्ति- रजतज्ञानस्याधिष्ठानविषयस्थाग्यारोग्यविषयत्वेनानिवर्तकत्वदर्शनादारोग्यमात्रविषय स्थानिवर्तकत्व कैमुत्यसिद्धमिति भाव: । तन्मिथ्यात्वे ति । नन्वधिष्ठान याथात्म्यग्रहणाभावे प्यारोपित मिथ्यात्व सुग्रहमेव तद्भजत मिथ्येत्यासोपदेशा दिव " नेह नानास्ती " ति वाक्यात्प्रपञ्चमिथ्यात्वग्रहसम्भवादिति चेन्न - मिथ्यात्वसाक्षात्कारस्याधिष्ठानवाथात्म्यज्ञान विना असिद्धे । शाब्दज्ञानस्य च परोक्षतया ऽविद्यानिवर्तकत्वासिद्धेः | याथात्म्ये ति । याथात्म्यस्य स्वरूपत्वे ऽध्यासानुपपत्तेस्तदतिरिक्तत्वे वाच्ये तस्य सत्यत्वमिथ्यात्वयोर्दूषणमेवे त्यर्थः । व्याघात इति । मिथ्यात्व हि प्रतिपन्नोपाधौ निषेधप्रतियोगित्वम्, ततश्च मिथ्यात्वस्य प्रपञ्चनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वेन प्रतीतौ प्रपञ्चस्य सत्य त्वेनैव प्रतीतिप्रसङ्गो न मिथ्यात्वेनेति व्याघात इत्यर्थः । स्वप्ने ति । अन्यथा ख्यात्यनुसारेणाय दृष्टान्तः । सर्वसाधारण दृष्टान्तमाह- सम्य गिति । ।चा- ४३] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता 1 त्यत्वस्य च सत्यत्वमिति चेन्न - विरोधाविरोधाभ्यां वैषम्यात् । नहि रजत मिथ्यात्व मिथ्यात्वेपि रजतमपि मिथ्याभूत दृष्टम् । नच शुक्तिरजतमिथ्यात्वे तन्मिथ्यात्व मिथ्याभूत दृष्टम् 1 तदय सग्रह - मिथ्यात्वस्य च मिथ्यात्वे मिथ्यात्व बाधितं भवेत् । सत्यत्वस्य तु सत्यत्वे सत्यत्व स्थापित भवेत् ॥ `ननु, वन्ध्यासुततन्मरणयोरिव द्वयोरपि मिथ्यात्वमुपपद्यत इति चेन, निराश्रयतया तत्र धर्मिमिथ्यात्वोपपत्ते । नहि तत्रापि वन्ध्या सुतमिथ्यात्वं वा तन्मरणमिथ्यात्व वा मिथ्यासून दृष्टम् । द्वितीये तु- ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य प्रपञ्चमिथ्यात्वस्य सत्यत्वेन प्रकाशनात् स द्वितीयत्वभ्रान्तित्वादिदोषो दुस्तरः 1 २५ विरोधमुपपादयति- नहीं ति । शुक्तिरजत मिथ्यात्वस्य मिथ्यात्वेपि शुक- रजत मिथ्यैव दृष्टमिति कथ विरोध इत्याशङ्कय, शुक्तिरजत मिथ्यात्वस्य मिथ्या खे न मानमस्ति - प्रत्युत सत्यत्वेनैव प्रतीते स्सत्यत्वमेवेत्यभिप्रायेणाह - नच शुक्तीति । ननु देवदत्तमरणमिथ्यात्वे तदा तत्प्रागभावासिद्धौ तस्य सत्यत्वं हत्र्यते, तथा वन्ध्यासुतमरणमिथ्यात्वे तत्प्रागभावाभावेपि तन्मिथ्यात्वं दृश्यते, तद्वदिहापि सम्यग्रजतमिथ्यात्वस्य मिथ्यात्वेन सम्यग्रजतसत्यत्वेपि शुक्तिरजत मिथ्यात्वस्य मिथ्यात्वेपि शुक्तिरजतस्य मिथ्यात्वमुपपद्यत इति शङ्कते ननु वन्ध्ये ति । कि वन्ध्यासुतप्रतीतिरसद्विषया, उत मिथ्याविषया ? इति विकल्प मभिप्रेत्याद्ये दोषमाह ने ति । निराश्रयत्वम् - असदाश्रयत्वम्, मिथ्यात्वम्-असत्त्वम् । द्वितीये दोषमाह -नही ति नहि वन्ध्यासुतो मिथ्या, तस्याप्रसिद्धत्वेनारोपासम्भवात्, किन्तु सुतस्य वन्ध्याजन्यत्व सुतत्वे वन्व्याप्रतियोगिकत्व वा मिथ्येति वक्तव्यम्, तथा मरणे तादृशारोपविषयप्रतियोगित्व मिथ्येति वक्तव्यम् तच्च मिथ्यात्व सत्यमेवेत्यर्थः । मिथ्यात्वस्य सत्यत्वे दोषमाह- सद्वितीयत्वे ति । मिध्यात्वस्य मिथ्यात्वे दोप्रमाह- भ्रान्तित्वेति । आदिशब्देन प्रपञ्चस्य निवृत्तावपि मिथ्या त्वस्यानिवृत्ते सर्वभ्रमनिवृत्त्यसिद्धिप्रसङ्गो विवक्षितः । मिथ्यात्व सत्यत्वेनैव " ४६ शास्त्रमुक्तावळी । ब्रह्माव्यतिरेके तु दत्तमुत्तरम् । तृतीयेप्यसम्भव’, ब्रह्म व्यतिरिक्तत्व ग्रहणे प्रसङ्गान् , प्रयोजकज्ञानवतो मिथ्यात्वेनैव प्रयोजकज्ञानाभ बे ग्रहण प्रपञ्चमिथ्यात्वस्याप्यग्रहण प्रसङ्गात् । ब्रह्मव्यतिरेकेणाग्रहणे गृह्यमाणस्य गृह्यमाणस्य मिथ्यात्वस्य ब्रह्मणश्चागृह्यमाणव्यतिरेकयोश्शुक्तिरजतयोरिवैक्येन ग्रहणप्रसङ्गात् । ततश्च सत्यत्वेन प्रकाशाप्रसक्तेर्न साधारणाकारग्रहणसम्भव | अन्यस्य कस्य चिद्विपयत्वमपि परमार्थापरमार्थविकल्पेन दत्तैरेव दूपणैर्दूषितम्, परमार्थत्वे ब्रह्मव्यतिरेके द्वैतप्रसङ्गात्, तद्रव्यतिरेकेऽन्यत्वस्यैवासिद्धि प्रसङ्गात् । अपरमार्थत्वे अविद्यातत्कार्य कोट्य तर्भावेन बाध्याकार तया प्रागुक्तदोषापातात् । बहिर्भावे तद्वाधकगवेषणप्रसङ्गात् । किंच ब्रह्मव्यतिरिक्तं तत् बाधक ज्ञानं सत्यमसत्यं वा असत्यत्वे त्विदमपि बाध्याकारकोटौ घटमान कथमिव तद्बाधक स्यात् । "

गृह्णाति तच्च मिथ्यात्व सत्यमेव, अतो न भ्रान्तित्वम्, नच सद्वितीयत्वम्, तस्य ब्रह्मस्वरूपत्वात् इत्याशक्य परिहरति ब्रह्माव्यतिरेक इति । मिथ्यात्वं ब्रह्म व्यतिरिक्तत्वेन गृह्यते नवेति विकल्पमभिप्रेत्याद्ये दोषमाह ब्रह्मव्यतिरिक्तत्वेति । तत्रापि ब्रह्मव्यतिरिक्तत्वस्य मिथ्यात्वप्रयोजकत्वग्रहणमस्ति नवेति विकल्पमभि प्रेत्याद्ये दोषमाह प्रयोजकेति । ब्रह्मव्यतिरिक्तत्वावच्छेदेन मिथ्यात्वज्ञाने हि मि- थ्यात्व ब्रह्मव्यतिरिक्तमिति ज्ञानत्रतो मिथ्यात्व मिथ्येति ज्ञानमवर्जनीयमेव । द्वितीये दोपमाह- प्रयोजकेति । ब्रह्मव्यतिरिक्त मिथ्येति ब्रह्मव्यतिरिक्ततत्त्वावच्छेदेन मिथ्यात्वस्याग्रहणे प्रातिस्विकरूपेणापि गृहीतुमशक्यत्वात् कृत्स्नप्रपञ्चमिथ्यात्व ग्रहण न स्यादिति भावः । द्वितीये दो माह ब्रह्मव्यतिरेकेणे ति । साधारणेति । सत्यत्वेन ग्रहणादनिर्धारितविशेषात्मनेत्येतन्नोपपद्यत इति भावः । असत्यत्व इति । ज्ञानस्य चान्यस्य बाधकत्व नोपपद्यते, तथा सति मिथ्यारजतस्यैव तद्वाचकत्व प्रसङ्गादित्यर्थः । बाध्यत्वमेवाकार स एव कोटि, तत्र सम्बद्वम् । ननु ब्रह्म ज्ञानत्वेनैव बाधकत्वम् ब्रह्मभिन्नत्वेन बाध्यत्वम्, तदुभय ब्रह्राज्ञानेऽस्तीति तद्वान्य बाधक च, रजते तद्बाधकताप्रयोजक न किचिदस्तीति न शुक्तिरजत बा -

शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता ।

वा- ४३]

आकार भेदादविरोध इति चेन्न

बाघकाकारभेदस्यापि बाध्यत्वा

भ्युपगमात् । अन्यथा तस्य सत्यत्वप्रसङ्गात् । तत्राप्याकारभेदा भ्युपगमेऽनत्रस्थानात् । प्रमाणस्थापके [ ने] प्रमाणविशेषस्थापकाकार विशेपस्यापि स्थापयत्ववदविरोध इति चेन्न – स्थापकाकार विशेष स्थितेस्स्थाप्यसामान्यस्थित्युपयुक्तत्वात् । बाधकाकारविशेषबाध्य- त्वस्य विश्वबाधासिद्धिपर्यवसितत्वात् । किचैतन्निवर्तक ज्ञानमद्वैत श्रवणादिमात्रसमुद्भवमिदानीन्तनमेव ज्ञानम्, एष्यद्वा किमपि ? पूर्वत्र भवन्मतश्राविणा तत्क्षणादेव प्रपञ्चविलयभसड्ग । यद्वात्मैक्या द्विश्वेषामेव । बाधितानुवृत्तिस्तु दूषितैव । उत्तरत्रापि तत्किं पूर्वाविशिष्ट विषयमपि निवर्तकम, उत विशिष्टविषयम् ? अविशिष्टविषयत्वे तु

४

धकमित्यभिप्रायेण शङ्कते - आकारे ति । बाधकतावच्छेदकत्वेनाभिमतस्याप्याकार- स्य ब्रह्मभिन्नत्वेन वाध्यत्वाच्छुक्तिरजतत्ववन्न बाधकतावच्छेदकत्वमपीति परिहरति- ने ति । ननु बाधकतावच्छेदकताप्रयोजक तत्त्वज्ञानत्वमिति तद्वाधकतावच्छेदकमेव, शुक्तिरजतत्वन्तु न बाधकतावच्छेदकम् तत्प्रयोजकाभावादित्यागवय,

१

तत्त्वज्ञानत्वमपि बाव्यत्वादेव न बाधकतावच्छेदकताप्रयोजक स्यात्, शुक्तिरजतत्ववत्,

अबच्छेदकताप्रयोजकताप्रयोजकत्वयोरग्याकारभेदाधीनला-

भ्युपगमे

तस्याग्याकारभेदस्य

मिथ्यात्वादेव

सम्प्रतिपन्नवदप्रयोजकत्वा

1

पादने तत्रापि प्रयोजकान्तरान्वेषणपरम्परायामनवस्थेत्याह- तत्रापी ति बाधकाकारस्य बाध्यत्वेपि बाधकतावच्छेदकत्वमुपपद्यते, साधकाकारस्य साध्यत्वेपि साधकतावच्छेदकत्ववत्, यथार्थप्रवृत्त्यनुपपत्त्यादिना प्रमाणमात्रसाधको यः प्रमाण विशेषः तस्य योयमसाधारणाकार. तस्य मानाधीना मेयसिद्धिरिति न्यायेन माना धनिसिद्धिकत्वेपि मानसा पनतावच्छेदकत्ववत्, इति शकते - प्रमाणस्थापक इति । सामान्यतः प्रमाणमात्रसाधके प्रमाणविशेषे योयमसाधारणाकारः स सामान्येन प्रमाणसिद्धचनुगुण एव तदाकारविशेषाभावे तदवच्छिन्नप्रमाणाभावेन तत्साव्य- स्याप्यसिद्धे’, बाधकतावच्छेदक विशेषाकारस्य बाध्यत्वे तु तदवच्छिन्नस्यासिद्धया तत्साव्यविश्ववाधो न सिध्येदिति परिहरति नेति । विश्वेषामत्रेति । विलयनसङ्क

"

४८

शास्त्रमुक्तावळी !

पूर्वस्यापि निवर्तकत्वप्रसगः । तस्य तदभावे उत्तरस्यापि तन्न स्यात् ॥ विशिष्टविषयत्वन्तु न सम्भवत्येव । ब्रह्मणि प्रकाशिष्यमाणपरमार्था कारान्तरानभ्युपगमात् । अपरमार्थाकारान्तरप्रकाशस्य प्रागुक्तन्यायेन दूषितत्वात् । प्रपञ्चमिथ्यात्वव्यवसायस्य च भवन्मतश्रद्धाजडाना मिदानीमपि सिद्धत्वात् । परोक्षरूपमिदानीन्तनज्ञानमपरोक्षभ्रम बाधक न भवति, अपरोक्षन्तु भविष्यज्ज्ञानं बाधनायालमिति चेन्न, - परोक्षापरोक्षशब्दाभ्याम विशदविशदत्वविवक्षायामनतिरिक्तविषयत - यैव तथाविधभेदासिद्धेः । करणभेदाधीनभेदस्य चाकिचित्करत्वात् । नचास्य करणभेद, भविष्यतोऽपि विशदज्ञानस्य भवद्भिर्वाक्यज न्यत्वाभ्युपगमात् । एतेन वेदान्तनैरर्थक्यमपि फलितम्, यतः कुतश्चिदनुमानादेरप्यद्वैतज्ञानसम्पादनोपपत्तेस्तदतिरिक्तस्य कस्यचिद शस्य वेदान्तेपि भवद्भिः प्रतिपादनानभ्युपगमात् । सत्यस्य प्रामाण्य

"

|

इति शेषः । प्रागुक्तन्यायेने ति । श्रान्तित्वादिनेत्यर्थः । अद्वितीयत्वस्य ब्रह्म

। । स्वरूपाभिन्नतया तज्जानात्प्रपञ्च मिथ्यात्वज्ञान भिन्नविषयमेव, अतस्तद्विषयमेक भविष्यज्ज्ञान निवर्तकत्वमस्त्वित्याशक्य निराकरोति- प्रपञ्चे ति । अनतिरिक्त विषयतयैवेति । न्यूनविषयत्वाधिकविषयत्वाभ्यामेव लोके विशदत्वाविशदत्व व्यवहारादित्यर्थः । ननु परोक्षापरोक्षयोः कारणाधीन वैलक्षण्यमिन्द्रियकरणकत्व तदितरकरणकत्वरूपमस्त्येव तदेव परोक्षापरोक्षगब्दाभ्या विवक्ष्यते, तत्राह - करणभेदे ति । शाब्दज्ञानानुमित्योः करणभेदाधीनभेदे सत्यपि निवर्तकत्वादर्शना दिति भावः । ननु अन्वयव्यतिरेकाभ्या इन्द्रियकरणस्य निवर्तकत्व नेतर स्येत्यत्राह- नचास्येति । एव ब्रह्मस्वरूप भूताज्ज्ञानाद्भिन्न ज्ञान निवर्तकमिति कल्पो विकल्य बूषित । इदानी तत्रेव दूषणान्तरमाह एतेनेति । एष्यदिदानीन्तनज्ञानयोर्विषय भेदाभावे निवर्तकत्वानिवर्तकत्ववैपम्या भावापादनेनानिवर्तकज्ञानभूतानुमितिसमान चिपयस्य वेदान्तवाक्यजन्यज्ञानस्याप्यनिवर्तकतया वेदान्ताना नैरर्थक्य फलित मित्यर्य: । ननु शाब्दानुमित्योः प्रामाण्याप्रामाण्याभ्या वैषम्यान्निवर्तकत्वा निवर्तकले स्त इत्यत्राह सत्यस्येति । ननु यद्यप्यद्वैतविज्ञानमनुमानादेरफि

वा- ४३]

शतदूषणी चण्डमारुतसहिता ।

स्योभयत्रानभ्युपगमात, व्यावहारिकस्य तु तस्योभयत्र सम्मतत्वात्, उपासनादिपरवेदान्तभागस्य तत्तत्फलविशेषपर्यन्ततया बन्धकत्वेन बन्धनिवृत्तिं प्रति प्रतिकूलत्वाभिधानात् । अतो यदा प्रपञ्च मिथ्या त्वानुमानादिक न विश्वबाधकं तदा वेदान्तवाक्यान्यपि न तद्वाव कानि स्युः, तदविशिष्टज्ञानजनकत्वात् यदि तानि बाधकानि स्युः, तदा तदविशिष्टादनुमानादेरपि तद्बाधः स्यादिति निरर्थक स्तत्त्व वेदको वेदान्तभागः । एवञ्च वेदान्तमन्तरेणापि यथावस्थितब्रह्म स्वरूपज्ञानसम्पादनोपपत्तेः शारीरकापशूद्राधिकरणानारम्भप्रसः ङ्गश्च । ननु भेदवासना विक्षिप्तचेतसां बुभुत्सोद्बोधने शास्त्रोपयोग इति चेन्न,-सांख्यसौगतसमयेपि तत्त्व विचारमारभमाणै पुरुषैस्तापत्रया

४९

सुसम्पाद, तथापि ब्रह्मोपासनतत्फलादि ज्ञानस्यानुमानादिभिर्दुस्सम्पादत्वात् तत्प्रति- बादनद्वारा उपासनानुष्ठानार्थतया वेदान्तोऽर्थवानेवेत्याशङ्कय अद्वैतोपासनपरवेदा स्तवाक्यानामद्वैतज्ञानस्योक्तन्यायेन निवर्तकत्वासिद्धया नैष्फल्यस्य सिद्वत्वात् सगुणोपासनपरवेदान्तवाक्याना तत्फलसिद्धया सार्थकत्वेपि प्रपञ्चनिवृत्त्यर्थतयार्थं बत्त्वासम्भषाद्वेदान्तवाक्य व्यर्थमेवेत्यभिप्रायेणाह - उपासने ति । प्रत्यक्षादिभि र्भेदस्यैव निश्चयेन कोट्यन्तरानुपस्थितेश्च सन्देहासम्भवात्तन्मूलतत्वबुभुत्सा नोप पद्यते, तद्विरुद्धाभेदप्रतिपादकशास्त्रदर्शने सति द्वैताद्वैतसन्देहाद् भुत्सोत्पद्यत इति बुभुत्सोत्पादकत्वान्न शास्त्रवैय्यर्थ्यमिति शङ्कते - नन्विति । साङ्ख्या हि ज्ञातृत्वकर्तृत्वादेर्बुद्धिधर्मत्वमङ्गीकुर्वन्त आत्मनो निर्गुणत्वमाहु, सौगताः प्रपः- अश्वस्यासत्यत्वमाहु अतस्तन्मतश्राविणा प्रत्यक्षादावप्रामाण्यशङ्कया निर्गुणत्क सगुणत्वप्रपञ्च सत्यत्वासत्यत्वसन्देहादबुभुत्सोत्पत्तिसम्भवान्न बुभुत्सोत्पादकत्वेन वे- दान्ताना सार्थक्यमित्याह - नेति । भेदवासनाविक्षिप्तचेतसामपि तत्त्ववि चारमारभमाणैः पुरुषैस्तत्त्वबुभुत्सोत्पत्ते रिति योजना । यद्वा - साख्यसौगत समयेपि आत्मनिर्गुणत्वप्रपञ्चासत्यत्वबुभुत्सया हि विचारमारभन्ते, येनैव हेतुना वुभुत्सोत्पादस्तेनैव हेतुना प्रकृतेऽपि बुभुत्सोत्पत्तिसम्भवात् किं

"

७

अतस्तत्र

५०

शास्त्रमुक्तावळी !

भिहतानां भेदवासनाविक्षिप्तचेतसामपि तत्वबुभुत्सोत्पत्तेः । नच प्रति पत्तृभेदेन शास्त्रमनुमान च सप्रयोजनमिति वाच्यम्, सर्वात्मना साधक बाधकप्रमाणसम्भावनाबैदेशिके विषये शास्त्रार्थतत्वस्य मीमासि सत्वात् । अतस्तत्रभवता महत्तरेषु मतगह्वरेषु महावाक्य श्रवणमपि बालव्यामोहनमात्रमित्यापद्यते । अतो न निवर्तकज्ञान ब्रह्मणो भिन्नम् । नापि द्वितीयः, ब्रह्मस्वरूपस्य विश्वनिवर्त कत्वे तस्यानादित्वेन प्रपञ्चाध्यासाभावप्रसङ्गेन प्रपञ्चप्रतिभासस्या प्यनुदयप्रसङ्गात् । एकस्यैव दण्डादेर्घटादिकारणत्वतन्नार कत्ववदुपपद्यत इति चेत्’ यौगपद्ये विरोधात्,

•

वेदान्तेनेत्याह- मेति । बुभुत्सोत्पत्ते रित्यनन्तरमङ्गीकारादिति शेषः । तवनि चारमारभमाणै तत्त्वबुभुत्सोत्पत्तेरङ्गीकारादित्यन्वयः । वादिवाक्याद्वा स्वयमेक त्वदुक्ततर्कानुसन्धानाद्वा बुभुत्सोपपत्तेर्वेदान्त नैरर्थक्यमिति तात्पर्यम्। एव वेदान्ताना नैरर्थक्यात् त्वादृशा तच्छ्रवण तत्यतिवचनञ्च बालव्यामोहनमित्युपालभते - अत इति । तत्रभवता मित्युपालम्भोक्तिः । महावाक्यम् - जीवब्रह्मणोरभेदप्रतिपादक तत्त्वमस्यादिवाक्यम् । नापि द्वितीय इत्यादि । ननु ब्रह्मस्वरूपस्येति वाक्ये प्रपञ्चादयामाभावे निवर्तकस्यानादित्व हेतुतयोक्तम, एकस्यैवेत्यत्र कारण स्यापि निवर्तकत्वसम्भव उपपाद्यः, तत्कथ युज्यते? पूर्वं कारणत्वस्य निवर्तकत्व विरोधित्वानुपन्यासात् नच एकस्यैव यथा कारणत्वनाशकत्वे एवमेकस्यैव ब्रह्मस्वरूपस्याभ्यासस्वरूपनिवर्तकत्वतत्सहिष्णुत्वे अभ्युपपद्यते इत्येवम्परोऽय ग्रन्थ, नतु ब्रह्मण एवाध्यास कारणत्वतन्नित्यत्वसम्भवोपपादनपर इति वाच्यम्, - तत्प रिहारग्रन्थस्य यौगपद्ये विरोधा दित्यादे: ब्रह्मण एव जनकत्वनाशकत्वानुपपत्ति विषयत्वात्, नहि दण्ड इति पाक्ये दण्डवैषम्योक्तिपुरस्सर ब्रह्मण अव्यास कारणत्वतन्निवर्तकत्वासम्भवोपपादनप्रतीतेश्च, अत्रापी त्यादिशङ्काग्रन्ये दण्डवदेव कारणत्वनिवर्तकत्वोपपादनविरोधाच्च, अतः कथमेते ग्रन्था उपपद्येरन्निति चेत् "

बा - ४३ ]

शतदूषणी चण्डमारुतसहिता ।

क्रमे तु सहकार्यवश्यम्भावात । नहि दण्डो घटकारणसामग्री मध्यमध्यासीन एव घटं नाशयति, अपितु सिद्धे घटे अभिघातरूपसयोगादिकमपेक्ष्य । अत्रापि तर्हि ब्रह्म स्वरूपे- णाध्यासानुगुणम्, अध्यासमेव तु निवर्त्य सहकारित्वेनापेक्ष्य तन्निवर्तकम्, निवर्तनशक्तस्यापि निवर्त्यासिद्धौ निवृत्तिजनकत्वा योगात्; इति चेन्न - तथाप्यनादेरध्यासस्य चिरतरा-

५१

उच्यते, ब्रह्मस्वरूपस्ये त्यादिवाक्ये निवर्तकस्य निवर्त्यस्वरूपासहिष्णुत्वात्तस्य चानादित्वात् कदापि प्रपञ्चाध्यासो न स्यादित्येवाभिप्रेतम् । एकस्यै वे त्यादिशङ्कावाक्ये दण्डादेरिव ब्रह्मण एवाध्यास कारणत्वनिवर्तकत्वे अप्युपपद्येते, कि वक्तव्य निवर्तकस्य तत्स्वरूपसहिष्णुत्वमुपपद्यत इत्यत्रेत्यभिप्रेतम् । अस्मिन् वाक्ये निवर्तकस्यापि कैमुत्यन्यायेनाभ्यासस्वरूप सहिष्णुत्वोपपादनार्थ

ब्रह्मण

"

9

एवाध्यासकारणत्वतन्निवर्तकत्वयोरुक्तत्वात्तदनुसारेण सर्वोत्युत्तरग्रन्थ उप पद्यत इति । यद्वा- एकस्यैवे ति वाक्ये दण्डो यथा घटमुत्पाद्य नाशयति, एवं ब्रह्माग्यध्यासमुत्पाद्य निवर्तयतु, निवर्तनशक्तत्वेन निवृत्तिवदुत्पादनशक्तत्वेन तदुत्पत्तेरपि सम्भवात्, अतः कथ प्रपञ्चाध्यासाभावप्रसङ्ग इत्यभिप्रेतम् । क्वचित् कोशे प्रपञ्चाध्यासाभावप्रसङ्गा दिन्यनन्तरं प्रपञ्चप्रतिभासस्यान्य नुदयप्रसङ्गादिति वाक्य दृश्यते तत्र पूर्ववाक्येनादित्वमव्यासाभावे हेतुतया विवक्षित नतूत्तरत्र तत्र प्रपचप्रतिभासस्याप्यनुदयप्रसङ्गादित्यत्र तत इति विशेष । ब्रह्मस्वरूपस्य विश्वनिवर्तकत्वे तत. प्रपचप्रतिभासस्याप्यनुदयप्रसङ्गादित्यन्वयः । निवर्तकस्य कारणत्वासम्भवो वा विवक्षितः । उत्तरग्रन्थाश्च द्वितीयहेत्वनुसारिण । क्रम इति । कार्यविलम्बस्य कारणविलम्ब प्रयोज्यत्वादिति भावः । तथापी ति । कार्याध्यासे उक्तपरिहारसम्भवेपीत्यर्थः । अनादे रित्यादि । अविद्याभ्यासस्येत्यर्थः । पूर्वे धुरविद्यासत्त्वे तदानीमेव तन्निवृत्त्यावश्यकतया नैतावत्कालमनुवृत्तिरुपपद्यते, तथा तत्पूर्वकालेपि निवृत्त्यावश्यकतया तदानीमपि नाविद्याध्याससम्भव’, एव तत्पूर्वकालेपि त्वया निवृत्तिर्वाच्येति अविद्याभ्यामाधिकरणत्वयोग्यक्षणस्य कस्या प्यलाभात् कदाप्यविद्याव्यासो न स्यात् तदभावे तन्मूल. कार्याध्यासोपि न

2

५२

शास्त्रमुक्तावळी ।

नुवृत्तिभङ्गप्रसङ्गात् । एवं पूर्वपूर्वक्षणानुवृत्तिभङ्गे कदाचिदपि नाध्याससिद्धिः । किञ्च परिशुद्ध ब्रह्मस्वरूपमध्यासानुगुणम्, अशु द्धन्तु तन्निवर्तकमिति महदिदमुपपादनम् । अस्तु तर्हि साम प्रयभावादितः पूर्वमनुत्पन्न सामग्री सम्पत्तिदशायामुत्पत्स्यमाना न्त. करणवृत्तिविशेषमेव सहकारित्वेनापेक्ष्य ब्रह्मैव निवर्तकम्, तन्न, प्राप्ताप्राप्त विवेकेनान्तःकरणवृत्तेरेव निवर्तकत्वप्रसङ्गात् । तथा च सति ब्रह्मस्वरूपान्तर्गतत्त्रपक्षव्याघातः । अन एव न तृतीयः, अपसिद्धान्ताच्च । किञ्च तस्य सत्यत्वे भेदांशेन ब्रह्मणस्स द्वितीयत्वप्रसङ्गः । मिथ्यात्वे त्वभेदांशेन ब्रह्मणोपि मिथ्यात्व प्रसङ्गः। नित्यत्वानित्यत्वविकल्पेनापि दूषणम् । चतुर्थस्तूभय ‘प्रतिक्षेपरूपोनिर्वचनीयोक्तदूषण नयेनोभय सिद्धचनतिरेकात् दूषणेनैव दूषितः । पञ्चमस्तु परिशिष्यते । तथाभूत कि तज्ज्ञानं यथाकथचिदपि प्रतीतिपदवीं नावतरति, अथावतरति ’ पूर्वत्र कि साधनदूषणप्रयासेन’ उत्तरत्र कथचिदपि उक्तकोटिबहिर्भावासिद्धेः न पृथग्भूषणीयमवशिष्टमिति । किञ्च - निवर्तकज्ञानं निवर्तिष्यते नवा ? पूर्वत्र तन्निवृत्तेरेवागन्तुकत्वाद्ब्रह्मस्वरूपातिरिक्ता विद्यास्थिति प्रसङ्गः 1 उत्तरत्र ब्रह्मस्वरूपातिरिक्तनिवर्तकज्ञानसद्भावेनैवा विद्या स्थितिरनिवार्या । अतो यदविद्याया निवर्तकत्वेन सम्मतं

स्यादित्यर्थ. ।

एवमविद्याभ्यासानुपपत्या कार्याध्यासानुपपत्तिरुक्ता । इदानी कार्याच्या सासम्भवे हेत्वन्तरमाह – किश्वे ति । शुद्धम् - आरोप्यकम् । अशुद्धम् - आरोग्यविषयकम् । अव्यासमेव तु निवर्त्य सहकारित्वेनापेक्षेत्य- त्राभ्यासस्यैव सहकारित्वोक्तेः तस्मिन् स्वस्यैव तद्भूमरूपत्वादशुद्वस्यैव निवर्त कत्वमित्युक्त भवति एतत्प्रतिकोटितया ब्रह्म स्वरूपेणाध्यासानुगुणमित्यत्रारोप्या निद्रयलक्षणशुद्धिरेवाभिप्रेता स्यात्, ततश्चारोप्याविषयमध्यासानुगुणमारोग्य विषय तन्निवर्तकमिति व्याहतमित्यर्थः । प्राप्ताप्राप्तविवेकेने ति । एतेन

,

बा- ४३]

शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता ।

तदेव स्वात्मना स्वनिवृत्यावा तामेव स्थापयतीति विपरीता पत्तिरिति । निवर्तकज्ञानप्रध्वसोपि निवर्तिष्यत इति चेत् ? तर्हि तत्तन्निवर्तकनिवृत्त्यनुवृत्तिप्रसङ्गेन ब्रह्मणो यावदात्मभाविन्यविद्या नुवृत्तिस्स्यादिति वैपरीत्यस्थैर्यापत्तिः । इत्यल हिताहितविपर्यस्त चेतसां शोच्याना निग्रहणेति ।

इति शतदूषण्यां निवर्तकानुपपत्तिः

त्रिचत्वारिशो वाद ॥४३॥

-(*)

५३

वृत्तिप्रतिबिम्बितचैतन्य निवर्तकमित्ययमपि पक्षो निरस्तो वेदितव्यः । माता प्राप्तविवेकेन वृत्तेरेव निवर्तकत्वप्रसङ्गात् । किञ्च यथाह्ययमित्यादिभिरापात प्रतीत्यान्तकरणे प्रतिबिम्बकल्पनायामपि न निवृत्तौ प्रतिबिम्बकल्पनम्, तत्र तादृशस्यापि प्रमाणस्यादर्शनात् । नच तत्परिणामित्वादेव तत्र प्रतिबिम्ब कल्पना, जलपरिणामभूतायां करकाया प्रतिविम्बादर्शनात् ||

इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पाद सेवासमधिगतपरावरतत्त्वयाथात्म्येन तदेकदेवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचिताया शतदूषणी व्याख्याया चण्डमारुताख्यायां

निवर्तकानुपपत्तिभङ्गो नाम

त्रिचत्वारिंशस्स्कन्धः ॥ ४३ ॥

५४

शास्त्रमुक्तावळी ।

श्रीरस्तु |

अथ चतुश्चत्वारिशो वादः । (*).

सत्वानीव विरुद्धजातिजनुषा सिद्धानि सिद्धाश्रमे वैर यत्र मिथस्त्यजन्ति विषयस्सर्वैर्निषेधैस्सह । त रमेशय मंगसगिकमला लक्ष्येश्वरप्रक्रियं शान्तावद्यमनन्तमङ्गलगुणं देव प्रपद्येमहि ||

2

येय ब्रह्मण श्रवणमनननिदिध्यासनादिक्रमपरिणतविशदा द्वैतवाक्यार्थविज्ञानहेतुका निश्शेषाविद्यानिवृत्तिरुच्यते, सा कि मध्यासरूपा, नवा’ पूर्वत्र कथं निश्शेषा विद्यानिवृत्तिः, अध्यास रूपायां तस्यां सत्यां तन्मूला विद्याया अपि विद्यमानत्वात् उपादान मन्तरेणोपादेयस्थित्ययोगात्। आत्मोपादाना सास्त्विति चेन्न, - आत्मनः परिणामित्वप्रसगात् । सत्योपादानायाश्च सत्यत्वेन सद्वितीयत्वप्रसगात् । नच दोषमन्तरेणाध्यासो भवतामपीष्टः, तथा सत्यविद्याकल्पनस्यैव निर्मूलत्वप्रसंगात् । यदि सा ब्रह्मवदविद्यावच्च उपादानरहिता, तदा

अध्यासरूपे ति । अध्यायो - रूप यस्यात्साध्यासरूपा, मिथ्येति यावत् । कथ मिति । अविद्यातत्कार्ययोस्तत्त्वादित्यर्थः, अपिना कार्यविद्यमानत्वस्य समु- वयात् । सत्योपादानायाचे ति । उपादानोपादेययोस्तुल्यसत्ताकत्वस्थ तेनैवा ङ्गीकारादिति भावः । नचेति । दोषनिवृत्तावध्यास निवृत्तेर्दर्शनाद्यावदध्यास दोषानवृत्तिरास्थेयेति भावः । निर्मूलत्वप्रसङ्गा दिति । नच दोपत्वेन तद कल्पनेत्युपादानत्वेन तत्कल्पनमस्त्विति वाच्यम्, अविद्यानिवृत्तिवदेव प्रपञ्च स्यात्मोपादानत्वसम्भवादिति भावः । यदी ति । निरुपादानत्वे अनादित्वा दविद्यया सह स्थितिर्वाच्या, साचानुपपन्नेत्यर्थः । नच निरुपादानत्वेपि नाना दित्वम् ब्रह्मज्ञानरूपवृत्तिसापेक्षत्वादिति वाच्यम् - कार्यत्वे अविद्योपादानत्व नियमात् । नन्वविद्यानिवृत्तिरविद्योपादानैव, न ब्रह्मोपादाना, नापि निरुपादाना, कच निश्शेषाविद्यानिवृत्त्यसम्भवः, अविद्यानिवृत्तेरपि निवृत्तेः इति शङ्कते -

3

"

7बा ४४]

शतदूषणी चण्डमारुतसहिता ।

कथं तया सहाविद्या तिष्ठेत् । स्थिता वा किमिति पश्चान्नावतिष्ठते । निवृत्तिरपि ब्रह्मव्यतिरिक्तत्वैकप्रयोजकप्रयुक्तमिथ्यात्ववशान्निवर्ति- ष्यत इति निश्शेषाविद्यानिवृत्तिरिति चेन्न, निवृत्तिनिवृत्तौ तन्मि- थ्यात्वे च निवर्त्योन्मज्जनतत्सत्यत्वयोः प्रसंगात् । प्रागभावनिवृत्ति रूपस्य घटस्य निवृत्तावपि प्रागभावानुन्मज्जनवत्, जागरदशायां स्वाप्नान्धकारनिवृत्तिरूपस्य स्वाप्नप्रदीपस्य निवृत्तावपि स्वप्ना न्धकारमिथ्यात्ववच्चानुन्मज्जनमिथ्यात्वयोस्सिद्धिरिति चेन्न ;- घट तत्प्रागभावनिवृत्त्यात्मकस्य प्रध्वसस्य स्वामतेजस्त मोबाधकस्य जागरस्य च विद्यमानत्वेन तद्द्वयानुन्मज्जन मिथ्यात्वयोरुपपत्तेः । अत्र त्वविद्यातन्निवृत्त्योर्द्वयोरपि प्रत्यनीकमन्यन्न परिशिष्यते । अस्ति ब्रह्मस्वरूपमिति चेन्न ;- तस्य तदुभयप्रत्यनीकत्वे तया नादित्वात्तयोः प्रागप्यारोपाभावप्रसङ्गात् । तथाच सति भेद

५५

निवृत्तिरपी ति । निवृत्तिनिवृत्तेरपि कार्यत्वेनाविद्योपादानत्वावश्यम्भावात् अवि द्यास्थितिरवर्जनीयैवेत्यभिप्रायेणाह - नेति । दूषणान्तरमाह - निवृत्तीति । तन्मि ध्यात्व इति । निवृत्ते मिथ्यात्वे प्रतियोगिन एव प्रतिपन्नोपाधौ त्रैकालिकनिषेध रूपतया मोक्षकालेपि तत्सत्त्वेन प्रतियोगिरूपनिवर्त्यस्य सत्यत्व स्यादित्यर्थः । या घटे विद्यमान एव घटो नट इति भ्रमे सति तत्र प्रातिभासिकनिवृत्तिप्रतिखो गिनस्सत्यत्वदर्शनादविद्यानिवृत्तेर्मिथ्यात्वे निवर्त्यसस्यत्व स्यादित्यर्थः । निवर्त्यपे क्षयात्कृष्टसत्ताकत्वमापाद्यमिति न व्यावहारिकमत्यत्वसिद्धेरिष्टापादन। घटादिनिवृत्तिः पक्षसमेति बोध्यम् । स्वाप्नान्धकारनिवृत्तिरूपस्ये ति । इद भावान्तराभाव मतेन प्रदीपपर तन्नियताभावपर वा । प्रदीपस्य निवृत्तावपीति । निवृत्तिपद तत्प्रयोज्य मिथ्यात्व परम् । स्वाप्नतेजस्तमोबाधकस्येति । बाधकपद विरोधि तत्कालीनाभावपरम् भावान्तराभावमतेन जागरस्यैव सदभावत्वविवक्षया तत्परमेव वा । स्वाप्नतमः प्रतियोगि कायास्स्वाननिवृत्तेर्मिथ्या स्वेपि न तमसस्सत्यत्वासिद्वि., जागरकालीनाभावप्रतियोगित्वेन तेजसो मिथ्यान्क

परम् । जागरपद

"

५६

शास्त्रमुक्तावळी ।

प्रतिभासादेर्निर्मूलत्वे सर्वप्रमाणविरोधो मोक्षशास्त्रानारम्भश्च पूर्वं तदविरोधित्वे पश्चादपि तद्वैरासम्भवात् । कैवल्येन रूपेण पश्चाद्विरोध इति चेन्न - कैवल्यस्य स्वरूपमात्रत्वे दत्तोत्तरत्वात् । स्वरूपातिरिक्तत्वे सत्यत्वे सद्वितीयत्वप्रसङ्गात्, तन्मिथ्यात्वे तत एवाविद्यास्थित्यवश्यम्भावात् । एतेन प्रयोजक यदुक्तम्, तदपि दत्तोत्तरम् । अतएव न द्वितीयः, अनध्यासरूपाया निवृत्तेस्स्वरूपान्तर्भावादिविकल्पदुस्स्थत्वात् । अन्तर्भावे ब्रह्मणो. ऽनादित्वेनाविद्याया नित्यनिवृत्तिप्रसङ्गात् । यद्यपि घटादेः स्वरूप मेय तत्प्रागभाव निवृत्तिरितिवत् ज्ञानस्वरूप ब्रह्मैवाज्ञाननिवृत्ति रिति वक्तु शक्यम्, तथापि स्वप्रागभावनिवृत्तिरूपघटादेरिव स्वाज्ञाननिवृत्तिरूपब्रह्मणोपि तदनन्तरत्वावश्यम्भावे कादाचित्कत्वा दयो दोषास्समुन्मिषेयुः । ननु पूर्वसिद्धभूतस्वरूपमेव पश्चिम सिद्धघटादिनिवृत्तिरित्यभावापलापवादिभिरभ्युपगम्यत इति चेत् "

1

सिद्धया तन्मिथ्यात्वसिद्धये प्रतियोगिनः प्रतिपन्नोपाधौ निषेधरूपत्वस्य तत्रैक कालिकत्वस्य वाऽनपेक्षणात् । तमसो मिथ्यात्वञ्च तेजोवजागरकालीनाभाव प्रतियोगित्वादेवेत्यर्थः । अन्य दिति । प्रतियोगिन इति शेषः । तस्य तदुभय प्रत्यनीकत्वपि अद्वैतसाक्षात्कारात्प्राड् न तद्विरोधित्वमिति शङ्कामनूद्य परिहरति- पूर्व मिति । नित्यनिवृत्तिप्रसङ्गा दिति । अविद्यास्वरूपस्यैव कदाप्यसम्भवादिति तात्पर्यम् । ननु कथ ब्रह्मणोऽविद्यानिवृत्तित्वम् १ तथासति घटस्यापि पटनिव

। तित्वप्रसङ्गात् अतो ब्रह्मवाविद्यानिवृत्तिरिति पक्षस्यानुत्थितिरवेति किं तद्दू- षणगवेषणेनेत्याशङ्कय, कथञ्चित्तदुत्थान समर्थयन् दूपणान्तरमप्याह- यद्यपी त्यादिना । अज्ञानस्य ज्ञानप्रागभावरूपत्वाभावेपि ज्ञानप्रागभावप्रतिपादनयोग्या ज्ञानशब्दबोध्यत्वमात्रेण भावरूपाज्ञानस्य ब्रह्मरूपज्ञानप्रागभावत्वाङ्गीकारेणवा तन्नि वृत्तिरूपत्व ब्रह्मणो घटदृष्टान्तेन उपपाद्यत इति ध्येयम् । वस्तुतस्तु अन्य स्थासम्भवात् ब्रह्मैवाविद्यानिवृत्तिरिति वक्तव्यमिति विवक्षितम् ।

बा ४४]

शतदूषण चण्डमारुतसहिता ।

५७

ननु कथ तदनन्तरत्वस्यावश्यकत्वम् १ तन्निवृत्तेस्तत्साध्यत्यनियमात् साध्य स्वस्य चानन्तर्यनियतत्वादिति चेत् १ प्रागभावस्येव क्षेमसाधारणसाव्यत्वस्य प्रवृत्त्यङ्गस्य सम्भवात्; इति चेन्न - यस्मिन् सत्युत्तरक्षणे यस्य सत्त्व यदभावे यदभावस्तत्तत्साव्यमित्यादिना हि क्षेमसाधारण ससाध्यत्व निरुच्यते तच्च प्रागभावादौ सम्भवत्येव, मङ्गले सति विघ्नप्रागभावः, तदभावे तदभाव इति सत्त्वात् नच प्रकृते तथा सम्भव, अविद्याभावे ब्रह्माभावासिर्द्ध: । ननु तत्सा ध्यत्वाभावेपि तन्निवृत्तित्वमस्तीति चेन्न - तथाऽदर्शनात् । किच तदानन्तर्या भावे तत्समानकालीनतया ब्रह्मणस्तद्विरोधित्वाभावेन तन्निवृत्तित्वमनुपपन्नमेव । आदिपदेनाविद्योपादानकत्वादिक विवक्षितम् । अपिच एव ब्रह्मणोऽविद्यानिवृत्ति रूपत्वाभ्युपगमे ज्ञाननिवर्त्यत्वमविद्याया न स्यात् ब्रह्मणस्सदातनत्वेन ज्ञान सा`गत्वासम्भवात् ज्ञानजन्य निवृत्तिप्रतियोगित्वस्यैव ज्ञान निवर्त्यत्वरूपत्वात् ।

5

·

"

"

,

अत्राह नवीन :- येन विना यत्तिष्ठत्येव यस्मिन् सति च न तिष्ठति तत्तन्निवर्त्यम्, अविद्यानिवृत्तिर्ज्ञानेन सावयेत्युपचर्यते इति । तदसत् एव पारि भाषिक निवर्त्यत्वनिर्वचनेपि तत्त्वज्ञानवैयर्थ्यस्यानुद्वारात् । अविद्याया ज्ञाननिवर्त्यत्क सिद्वयर्थत्वान्न वैयर्थ्यमिति चेत् । न तावत् तदविद्यास्वरूपमेव, अनादित्वेना साध्यत्वात् । नापि तदतिरिक्तम्, सत्यत्वे अद्वैतहाने: मिथ्यात्वे तस्यानि वर्त्यत्वे तदर्थ तदुपादानाविद्यास्थित्यवश्यम्भावात् निवर्त्यत्वे च तस्यापि निवर्त्यत्वादनवस्थितनिवर्त्यत्वपरम्परा सिद्धये तत्त्वज्ञानस्याविनाशितया तदुपादाना ज्ञानस्यावस्थितिप्रसङ्गात् । किञ्चाविद्यायाः ब्रह्मरूपनिवृत्तिप्रतियोगित्वस्य सिद्धत्वात् ब्रह्मणो ज्ञानोत्तरकालीनत्वसिद्धये ज्ञानार्थप्रवृत्तिरित्यापन्नम्, तच्च न सम्भवति, ज्ञानोत्तरकालीनत्वस्यापुरुषार्थत्वात् । किच तिष्ठत्येवेत्येवकारेणाविद्याभावो व्यावर्त. नीयः, मच कथ व्यावर्तनीयः १ ब्रह्मस्वरूपस्य तस्यानादित्वात् । ननु तव्यावृत्तिस्तद भाव एव, अतोऽविद्याभावस्य व्यावृत्तिरविद्यैवेति कथमविद्याभावस्य न व्यावर्त्यते ति चेन्न ;- अविद्याया मानाभावेन ब्रह्माभावत्वासिद्धेः । तदभावप्रतियोगिनस्त- त्प्रतियोगि काभावत्वनियमादविद्यायास्स्वाभावरूपब्रह्मप्रतियोगिकाभावत्व वाव्यम्; नचाय नियमोसिद्ध, घटत्वस्य घटान्योन्याभावाभावत्वेपि घटान्योन्याभावस्य घटत्वाभावत्वासिद्धेरिति वाच्यम्, - घटान्योन्याभावे घटत्व नास्तीति व्यवहारस्य घटान्योन्याभावविषयतया घटान्योन्याभावस्य घटव्वाभावरूपत्वादिति चेन्न —–

८

५८

शास्त्रमुक्तावळी !

अप्रयोजकत्वेन व्याप्तयमिद्धेः । ध्वसप्रतियोगी न व्वसात्यन्ताभाव इत्यपि नियम दर्शनेन ब्रह्मरूपध्वसप्रतियोग्यविद्यायास्तदभावत्वासिद्वेश्व । नचाविद्याया

"

"

,

ब्रह्म

"

प्रागभावत्व शङ्कनीयम् मानाभावात् । ध्वसप्रतियोगिनस्तत्प्रागभावत्वनियमो ऽस्तीति चेन्न - अप्रयोजकत्वेन व्याप्तयसिद्धे’ । प्रतियोगिसमानकालीनत्वाच्च न प्रागभावत्वम् | ब्रह्मणस्सर्वदा सत्त्वेन कदाचिदपि ब्रह्म नास्तीत्यबाधितव्यवहारा सिद्धेः न ब्रह्मप्रतियोगिकसंसर्गाभावसम्भवः । नच विद्यमानत्वाभावो व्यावर्त्यः तद्विद्यमानत्वाभावापेक्षया तवभावस्येव लघुत्वेन तस्यैव लक्षणानुप्रवेशात् । स्वा धिकरणक्षणोत्तरयावद्यत्प्रागभावकालसम्बन्धि यदिति येन विना यत्तिष्ठत्येवेत्यस्यार्थ इति विवक्षितमिति चेन्न - एवमपि ब्रह्मस्वरूपमेव निवर्तक वृत्तिरवच्छेद कैवेति मते असम्भव एव ब्रह्मणः प्रागभावाप्रतियोगित्वात् । किञ्चैवमविद्यायास्सर्व प्रागभावप्रतियोगिनिषर्त्यत्वापत्ति, अविद्यायाः यावद घटादिप्रागभावकालवृत्ति त्वात् घटादिसमानकालीनब्रह्मरूपाभावप्रतियोगितया यस्मिन् सति यन्न तिष्ठ- सीत्येतन्नास्त्येव, घटादौ सत्यप्यविद्यमानत्वादिति चेन्न - यस्मिन् सति न तिष्ठती त्यनेन यदुत्तरकालीन व्वसप्रतियोगीति विवक्षितत्वात् । ननु यदुत्तरकाले विद्य मानत्वाभाव एव विवक्षितः नच घटोत्तरकाले ऽ विद्याया विद्यमानत्वाभाव इति चेन्न - विद्यमानत्वाभावस्य व्यावहारिकस्याविद्याकाले प्रतियोगिना साक विरोधेनासम्भवात् तदुत्तरकाले चोपादानविरहादसम्भवात् । सर्वोपशमादि श्रुतिबलाच्च विद्यमानत्वाभावस्य ब्रह्मस्वरूपत्वान्नस्य च घटोत्तरकाले सत्त्वात्सद विद्याया घटादिनिष्टत्तित्व स्यादेव । किच- मोक्षदशाया परोक्षवृत्त्यभावात् अ- विद्याया अन्यभावात् येन विना यत्तिष्ठत्येवेत्यसिद्वम् । ननु येन विनेत्यत्र प्राग- भावो विवक्षित इति चेन्न - एवमपि घटस्य

एवमपि घटस्य मुद्रादिनिवर्त्यत्वाभावापत्ते’, मुद्गरप्रागभावकाले घटावस्थाननियमाभावात् घटप्रागभावकाले घटस्यासत्त्वात् । नव येन विना यत् स्वोत्पत्त्युत्तरकाले तिष्ठति विवक्षितमिति वाच्यम्, तथा सत्यविद्याया उत्पत्यभावेन निवर्त्यत्वाभावप्रसङ्गात् । नच येन विना यत् स्वाधि करणोत्तरक्षणे तिष्ठत्येवेति विवक्षितमिति वाच्यम्, एवमपि घटरूपप्रागभावस्य घटस्पर्श निवर्त्यत्वापत्ते । किच- यस्मिन् सति यन्न तिष्ठतीत्यस्य यदधिकरण क्षणोत्तरक्षणवर्त्य मानप्रतियोगीति ह्यर्थः । स च प्रकृते न सम्भवति, अविचा

पा-४४]

शतदूषणी चण्डमारुतसहिता ।

५९

निवृत्तिकाल एवाऽऽविद्यकस्य कृत्स्नस्यापि निवृत्या ज्ञानाधिकरणक्षणोत्तरक्षणस्या भावात् । नन्वविद्यानिवृत्तिसाध्यत्वादाविद्यक निवृत्तेः कालस्य नाविद्यया सह निवृत्तिः, किन्त्वनन्तरमेवेति ज्ञानस्य द्वितीयक्षणोस्त्येवेति चेन्न - अविद्यातत्कार्य निवृत्त्योर्ब्रह्मस्वरूपतया कार्यकारणभावासिद्धेः । घटकीभूतोत्तरक्षणस्योत्तरक्षणा भावेन तस्य निवर्त्यत्वाभावप्रसङ्गाच्च । ननु यस्मिन् सति यन्न तिष्ठतीत्यनेन उत्तर कालो न विवक्षित, येन तदभावाद्दोषस्स्यात्, किन्तु यद्यत्सत्ताप्रागभावकालयो रविद्यमानाभावप्रतियोगीति विवचितमिति चेन्न, – ज्ञानतत्प्रागभावकालयोर्ब्रह्मणो विद्यमानत्वेनाविद्यायास्तत्कालाविद्यमानाभावप्रतियोगित्वाभावेन तन्निवर्त्यत्वास-

म्भवात् ।

यस्य सत्वाभावः

"

यदग्याह- यस्मिन् सति यस्य अग्रिमक्षणे सत्वं यद्यतिरेके चाभाव स्तत्तत्साव्यम्, आत्मस्वरूपाविद्यानिवृत्तेश्व ज्ञाने सति सत्व तद्व्यतिरेके चाभावः, तत्प्रतियोग्यविद्याया एव तदभावरूपत्वात्तस्या ज्ञानात्पूर्वे कल्पिताया विद्यमान

स्वात् ;

नच ययतिरेके असत्त्वमिति कार्यमत्वाभाव उच्यते सचाविद्या निवृत्तेः नास्ति, तस्यास्सदात्मरूपत्वादिति वाच्यम् ; इत्यस्माद्यस्याभाव इत्यस्यैव लघुत्वात् । तस्मान्नित्यसिद्धसत्यात्मस्वरूनैव मुक्ति- शनिसाध्येति । अत्र ब्रम - अविद्याया ब्रह्माभावत्वे मानाभावः । नच

तदभावप्रतियोगिनस्तत्प्रतियोगि काभावत्वनियम, अप्रयोजकत्वेन व्यात्यसिद्धे । नच घटस्य घटात्यन्ताभावाभावत्वं कथ सिद्वयेदिति वाच्यम घटवति भूतले इह घटाभावो नास्तीति व्यवहारस्यातिरिक्ताभावविषयत्वे गौरवात्, घटविषयत्वमिष्यते, ब्रह्मणस्तदा सर्वत्र सत्त्वेन इहेदानी ब्रह्म नास्तीत्यत्रावित व्यवहारासिद्धेः न ब्रह्मप्रतियोगि काभावत्वसम्भव । किच यदभावे यदभावः इत्यत्र किमभावमात्रं विवक्षितम् उत प्रतियोगिविरोव्यभाव. १ नाद्य प्रमेयत्वाभिधेयत्वयोः परस्परसाध्यत्वापत्ते, व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नतत्प्रतियोगि काभावस्य केवलान्वयित्वात् । किञ्चैव मोक्षसाधनत्वस्य केवलान्वयित्वापत्तिः । न द्वितीयः, ब्रह्मस्वरूपाया निवृत्तेरविद्यालक्षणप्रतियोगिविरोधित्वाभावात् । ननु विरोध्यभावो विवक्षितः नच पूर्वोक्तदोष, कैवल्यविशिष्टस्य निवृत्ति- तस्य च विरोधित्वादिति चेन्न - तथा सति क्षेमसावारणसात्त्रोप

त्वात्,

"

"

६०

शास्त्रमुक्तावळी ।

किमनेन, अस्माभिः तत्रापि घटसंसर्गप्रत्यनीकतारूपस्य पराभि मतघटाभावाविनाभूतभावान्तरात्मक कालविशेषसंसर्ग तन्मूलपरिणामा देः प्रत्यक्षसिद्धस्य भूतलावस्थाविशेषस्य यथायथं घटाभावत्वा भ्युपगमात्तस्य घटसंसर्गोत्तरभावित्वेन

पूर्वसिद्धत्वासिद्धिः । नन्वभाववादिनोपि कार्यप्रागभावस्य कारणाश्रयत्वात्कारणेपि कार्य

‘पादनवैयर्थ्यात्कैवल्यविशिष्टब्रह्मस्वरूपस्य साध्यत्व हि कैवल्यस्य साध्यत्वे पर्यं तस्य च साध्यत्व घटादिवदेवोपपद्यत इति । किंच कैवल्यस्य

वस्यति,

स्वरूपान्तर्भाव बहिर्भावयोरुक्तदोषाः प्रादुष्यु ।

विरोधाभावादद्वैत साक्षा

किचैवमविद्या ब्रह्मणा सह भिन्नसत्ताकत्वेन त्कारात्प्रागिवानन्तरमपि स्यादेवेत्यनिर्मोक्षप्रसङ्गः । किच- दु खानुत्पादस्य दु.खाविरोधित्भ्रमे न हि कश्चित्प्रायश्चित्तादौ प्रवर्तने, ततश्चानादिसहचरितयोः ‘प्रतियोग्यनुयागिनोर विद्याब्रह्मणोरविरोवित्वे ज्ञायमाने कथ कश्चिदपि ब्रह्मस्वरूपा विद्यानिवृत्त्यर्थं श्रवणादौ प्रवर्तेत । किच- ब्रह्मणस्सिद्धत्वेन इन्छाया असिद्ध गोचरत्वनियतायास्तत्रासम्भवात् न तदर्थ श्रवणादो प्रवृत्तिसम्भवः । उत्तर कालदु खप्रागभावसम्बन्धस्यासिद्धत्वात्तदर्थं प्रायश्चित्तादौ युज्यत एव प्रवृत्ति । नच प्रकृतेपि ब्रह्मण उत्तरकालीनसम्बन्ध एव साय्यः, तत्वज्ञानाभावेपि ब्रह्मणो नित्यतया उत्तरकालसम्बन्धस्याक्षनेः । प्रायश्चित्ताकरणे चोत्तरकाल दुःखस्यैवोत्पत्या दुखप्रागभावो न स्यादेवेति युज्यत एव तदर्थिनः प्राय श्चित्ते प्रवृत्तिः । किच तत्त्वज्ञाने उत्पन्ने अविद्याया अविद्यमानत्वेन त

कार्यकालस्याग्यविद्यमानत्वेन कथ तत्काल सम्बन्धस्य साध्यता ? ननु कथ दुःखप्रागभावोत्तरकालसम्बन्धस्यासिद्धता ? प्रतियोगिनोरेव सम्बन्धत्वात्, तयोश्च प्रतियोगिनोस्सिद्धत्वादिति चेन्न, स्वस्य दुःखप्रागभावोत्तरकालसम्ब न्धस्यासिद्धतया तदर्थिनः प्रायश्चित्ते प्रवृत्तिसम्भवात् ।

घटसंसर्गप्रत्यनीकतारूपस्येति । प्रत्यनीकता, रूप- धर्मों, यस्य तत् प्रत्यनीकतारूपम्, तच कालविशेषससर्गादेर्विशेषणम् । घटाभावाविनाभूते ति । घटाभावाविकरणत्वेन पराभिमतदेशनिष्ठेत्यर्थः । परिणामादेरित्यादिपदेन चदानीन्तनद्रव्यान्तरसयोगादिक गृह्यते । तच्चावस्थाविशेषस्य समानाधिकरण

बा- ४४]

शतदूषणी चण्डमारुतसहिता ।

प्रागभावस्य सम्बन्धोभ्युपगत, सम्बन्धिनः प्रागभावस्य निवृ त्तौ च तत्सम्बन्धनिवृत्तिरास्थेया, सा च सम्बन्धनिवृत्ति कारण स्वरूपानतिरेकिणीष्टा च कार्यन्तु दृश्यमान स्वप्रागभावस्यैव निवृत्त, एवं कार्यकारणयोम्सम्बन्धोपि स्वप्रागभावनिवृत्तिरेवेति परिशेषात पूर्वसिद्धकारणस्वरूपमेव कार्यप्रागभावकारणयोम्सम्बन्ध निवृत्तिरिति तदप्यमत् कार्यतत्प्रागभावय कारणेन सह स्वरूपातिरिक्तसम्बन्धमनभ्युपगच्छता पुरतो नंद चोद्यम् | अभ्युप गच्छतामपि कार्यसम्बन्धप्रागभाव कार्य प्रागभाव कारणयोस्सम्बन्ध

कार्यप्रागभाव एवेति तस्य तन्निवृत्तित्व युक्तम् । कार्यमेव वा स्वप्रागभाव तत्सम्बन्धयोरप्यभावो भवतु, विरोधाविशेषात् । यथैक एव प्रध्वसः कार्यतत्प्रागभावयो प्रतिपक्ष इत्यादि स्वयमूह्यम् । ननु भवतामप्यविद्यानिवृत्तिः पूर्वसिद्धजीवस्वरूपाविर्भाव एव, " स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यत " इति श्रुत्यनुसारात्, तद्वद्ब्रह्म स्वरूपाविर्भाव एवास्माकमविद्यानिवृत्तिरस्त्विति चेत्र - संसार दशायामनाविर्भूतानेकाकारगोचरस्याविर्भावशब्दार्थस्य धर्मभृतज्ञान विकासविशेषस्य पूर्व कर्मणा प्रतिबद्धस्य पश्चात्तन्निवृत्तौ स्वरू पानुवन्धित्वादनिवर्तनीयम्यास्माभिरभ्युपगमात् । भवतस्तु निराकारे ब्रह्मणि नित्याविर्भूतज्ञप्ति [व्यक्ति ] मात्रस्वरूपे नापूर्व कश्चिदाधि र्भावः । ननु ब्रह्माकारवित्रर्तान्तकरण वृत्त्युपलक्षिन स्वरूपणापूर्वेण ब्रह्म स्वाज्ञाननिवृत्ति, कारणविनाशाच्चोपलक्षकान्त करणवृत्तिनाशे

६१

विशेषणम् । नेदं चोद्य मिति । प्रागभावसम्बन्धस्य प्रागभावाभिन्नतया प्रागभावनिवृत्तिरूपस्य कार्यत्यैव स्वप्रागभावसम्बन्धनिवृत्तिरूपत्वादित्यर्थः । अभ्युपगच्छता मिति । कार्यसम्बन्वप्रागभाव एव कार्यप्रागभाव कारणयो स्सम्बन्ध इति योजना । तस्य - कार्यसम्बन्धस्य । तन्निवृत्तित्वम्- कार्यप्रागभावसम्बन्धनिवृत्तित्वम् । स्वरूपानुवन्धित्वादनिवर्तनीयस्ये ति ।

।

६२

शास्त्रमुक्कावळी ।

तदुपलक्षणाभावेन न सद्वितीयत्वादिप्रसङ्गावकाश इति चेत् तदप्यतिमन्दम्, उपलक्षणस्वरूपस्यैव निष्कर्षवशान्निवृत्तिरूपत्वप्रस ङ्गेनाध्यासरूपविकरूपानुप्रवेशात् तस्य च दूषितत्वात् । उक्ता नां च विकल्पोत्तराणां तथाविधान्त करणवृत्तिनाशे तन्मूलोपलक्षण नाशे च तुल्यप्रसरत्वात् । बहिर्भावे तु सद्वितीयत्वापत्तेः । समुच्चये विरोधात् । आकार मेदकल्पनेऽनवस्थानात् । जाकारैक्ये भेदा भेदयोरैक्यप्रङ्गात् । किच बहिर्भावे च सा किमनादिरुतादिमती’ पूर्वत्र नित्यमविद्यानिवृत्तिप्रसङ्गः । उत्तरत्र कारणाभावात् कार्या

"”

।

कर्मनिबन्धनत्वाभावोऽनिवर्तनीयत्व च " स्वेन रूपेणे त्यनेन विवक्षितमिति भावः । तदुपलक्षणाभावेने ति । उपलक्षककाकाधीनोत्क्रमणत्ववदत्रायुप लक्षकवृत्त्यधीनः कश्चिद्वर्मनिशेष उपलक्षणशब्देन विवक्षितः । अत एवाह- तन्मूलोपलक्षणविनाशेचे ति । बहिर्भाव इति । ननु भावाद्वैताङ्गीकारा दभावेन सद्वितीयत्वं न दोपायेति चेन्न- अद्वितीयश्रतेस्सकोचप्रसङ्गात् । तदङ्गीकारे च मानान्तरश्रत्यन्तराविरुद्ध विषयत्वमेव युक्तम् । नन्वन्तर्भावान्न बहिर्भावप्रयुक्तो दोष:, बहिर्भावान्नान्तर्भावप्रयुक्तो दोष इति शङ्कामनूद्य परि- हरति- समुच्चय इति । अन्तर्भाववहिर्भावयोः सत्वे उभयप्रयुक्तदोषस्स्यात्, नत्वन्यतरेण इतरप्रयुक्तदोषनिरास इत्यपि द्रष्टव्यम् ।

इत्यपि द्रष्टव्यम् । ननु स्वरूपेणैवैकस्या न्तर्भावबहिर्भावयो. कल्पने विरोध, नतु किञ्चिदाकारविशिष्टरूपेण तत्कल्पने, इत्याशङ्कय, कि केन चिदाकारेणान्तर्भावः आकारान्तरेण बहिर्भाव इत्यन्तर्भाव बहिर्भाव प्रयोजकाकारभेद इष्यते, उतैक एवाकार उभयप्रयोजक इति विकल्प मभिप्रेत्याद्य दूषयति- आकारभेदे ति । तयोरायाकारयोरन्त मीववहिर्भावा न्यतराङ्गीकारे तत्तत्पक्षोक्तदोषप्रसङ्गेन समुच्चयस्यैवाङ्गीकर्तव्यत्वात् तत्र च विरोधपरिहाराय तत्राप्याकारभेदो वाच्य तत्रापि तथेत्यनवस्थेत्यर्थः । द्वितीय दूषयति- आकारैक्य इति । अन्तर्भाववहिर्भाविपदाभ्यामभेद मेदौ विवक्षितौ । तयोर्भेद एकेनाकारेण विरुद्वयोस्तामानाधिकरण्योपपादनासम्भवात्तयोरैक्य स्या दिति भावः । किति । सा अविद्यानिवृत्तिः । नित्यमिति । कदा

"

बा- ४४]

शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता ।

भाव, हि मिथ्याभूतमविद्यादिकं सत्यभूतायास्तस्याः कारण सम्भतेि, असत्यात् सत्योत्पत्तेरन्यत्र दूषणात् । नच सत्य ब्रह्मैव तत्कारणमस्त्विति वाच्यम्, - तदनादित्वप्रसङ्गेन प्रा- गुक्तोपद्रवात् । नहि विगलितशबलभाव ब्रह्मैव तत्कारणम्,

। शबलभावविगलनस्यैव कारणान्वेषणेनात्माश्रयप्रसङ्गात् । नन्वविद्या निवृत्तिर्न सती ब्रह्मव्यतिरिक्तत्वात् नापि सदसदात्मिका, व्या- घातादिदोषशतोन्मेषात् नच सदसद्विलक्षणा, सदसद्विलक्षण निवृत्त्यात्मकत्वव्याघातात्, अत. परिशेषादसती वा, तामपि कोटि परित्यज्य पञ्चमप्रकारो वा’ भावाभावयोरेव हि सदसदादि प्रकारा निवृत्तयः । सदसद्विलक्षणञ्चाज्ञानम्, तन्निवृत्तिश्च प्रमाण सिद्धेति सदसदनिर्वचनीया ज्ञानानुसारेण यक्षानुरूपो बलिरिति न्या- यात् सदसदादिसर्वप्रकारविलक्षणा तन्निवृत्ति कल्प्यत इति कि

६३

प्यविद्यातत्कार्ययोरुपलम्भो न स्यादित्यर्थः । किच ब्रह्मव्यतिरिक्तायाः पार मार्थिकाया जन्याया निवृत्तेरभ्युपगमेपि भिन्नसत्ताकायाः अविद्यायास्तया सह विरोधाभावान्निवृत्त्युत्पत्तावध्यविद्या तिष्ठत्येवेति अनिर्मोक्षप्रसङ्गः । व्याघातादी- ति । व्याघातपदेन सत्त्वासत्वयोस्स्वरूपतो विरोधो दर्शितः । आदिपदेनाद्वैतश्रुति विरोधादयो विवक्षिताः । नचेति । मोक्षदशाया यावत्प्रपञ्च निवृत्तेर्वव्य यावत्प्रपञ्चनिवृत्तेर्वव्य तथा निवृत्तेर्मिथ्यात्वे स्वप्रतियोगित्व बक्तव्यम्, तच्च व्याहतमित्यर्थः । ननु सत्वमसत्त्व मिथ्यात्व वा

कथ पञ्चमप्रकारत्वमित्यत्राह- भावाभावयोरिति । सदसतोरित्यर्थः । आदिपदेन मिथ्यात्व विवक्षितम् । सतो घटादेस्तद्रूपा मिथ्यारूपा च निरुपाख्यस्य निरुपाख्येत्यर्थः । ननु कथ सद्विलक्षणाया असद्विलक्षणायाश्च निवृत्तेस्सदसद्विलक्षणत्वम्, व्याघातादिति चेन्न, सदसद्विलक्षणत्वेपि मिथ्यावैलक्षण्यसम्भवात् । ननु दृष्टानुसारेण सच्च मनिर्वचनीयत्व वा स्यात् यदिच तथा नेष्यते, तर्हि निवृत्तिरसत्यैव स्या दित्यत्राह तन्निवृत्ति रिति । सदादिरूपत्वस्यासम्भवात् ख्यातिबाधा या प्रामा

"

स्थात्,

६४

शास्त्रमुक्तावळी ।

नोपपन्नमिति चेत् ? अहो परापादनीयमात्मनः परिशदमात्मनैं वाविष्कृत्य चैदग्ध्यमभिनयसि । तथाहि कोटित्रयस्य भवतैव दूषितत्वात् जलाशेष कुन शत्रुकार्यम् । यत्त्वसतीवेत्युक्तम्, तत्र भावान्तराभावनयेन भावान्तरविवक्षाया सद्वितीयत्वप्रसङ्गः । अतिरिक्ताभावविवक्षायाच सद्वितीयत्व तेनैव भावेन तत्प्रतियो गिना च सत्यत्वेन दुम्जम् । अभाववादिना सत्यस्यैवाभाव प्रतियोगित्वात् । निरुपायविवक्षायांच तस्याश्शशशृङ्गादिवद कादाचित्कत्वप्रसङ्गः । ततश्च पूर्ववत् सर्वदैवाविद्यानिवृत्ति रनिवार्येत्यससारः । तम्यास्संसारस्य चाविरोधे अनिर्मोक्ष 1 परमार्थतस्सर्वदा ससाराभावान् तत एव परमार्थमोक्षाभावश्चेति नानिष्टप्रसङ्गाविमाविति चेन्न - व्यावहारिकवन्त्र मोक्षव्यवस्था भङ्गस्यैव प्रसज्यमानत्वात् । तामपि व्यवस्थां परित्यजत. लौकिकवैदिक सर्वव्यवहारविलापप्रराङ्ग । किच अविद्यानिवृत्ते रसत्त्वे नित्यमविद्यासद्भावप्रसङ्गः । ननु घटप्रध्वसस्यासद्रूप त्वेपि घटादे कादाचित्कत्व वद विद्याप्रध्वसग्यासद्रूपत्वेप्यविद्याका दाचित्कत्वमुपाद्यत इति चेत्र - घटप्रध्वसस्यासद्रूपत्वाभावात् ।

चेन्न,- सद्यभावात्मकोपि तत्कालीनतया प्रमाणतस्सिद्धः । अन्यथा घटनित्यत्वस्यापि दुर्निवारत्वात् । असद्रूपमेव घटप्रध्वसमभ्यु पेत्य दूषण ब्रूया इति चन्न, शमल भक्षय शापितोसि गुरु

1

णिकार्थविलक्षणानिर्वचनीयवत् तणितन्निवृत्यङ्गीकारो युक्त इत्यर्थः । किम सतीत्यनेन भावरूपत्वम् उत निरुपाख्यत्वमिति विकल्पमभिप्रेत्य आय दूपयति तत्रेत्यादिना अभावप्रतियोगित्वा दित्यन्तेन । सद्वितीयत्वप्रसङ्ग इति । मिथ्यात्वम्य पूर्वाकन्यायेनासम्भवादिति मात्रः । तेनैवेति । पूर्वोक्त न्याय एव विवक्षित | तत्वयोगिने त्यत्र हेतुमाह- अभाववादिना मिति । असल निरपाखात्वभन म्युपगच्छता त न्यून सत्ताकस्येव तत्प्रतियोबा-४४]

शतदूषणी चण्डमारुतसहिता ।

णेत्यादिवदशक्यत्वात् । शक्यत्वाभ्युपगमे वा त्वयैव दूषणमनु मतमिति किमस्माकं तत्समर्थनेन । पञ्चमी कोटिमाटीकमान स्यापि ते न काचिद्गतिः । साहि माध्यमिकगोष्ठीमध्ये भव- न्तमध्यारोप्यानिर्वचनीयाग्रहविशिष्टच सदद्वितीय ब्रह्म विलपन्ती त्रय्यन्तवादवारवाणमवधूयान्तर्गत प्रकाशयेत् । ते ह्येवमाहु. - न सन्नासन्न सदसन्न चाप्यनुभवात्मकम् । चतुष्कोटिविनिर्मुक्तं तत्त्वं माध्यमिका विदु || " इतेि । नचैकदेशवैषम्याद्विशेषः, पञ्चम कोटिपरिग्रहस्य भिक्षुपादप्रसरणन्यायेन समस्त भवत्सिद्धान्ताब स्कन्दात् । व्यवस्था हेतूनामपि व्यावहारिकत्वेनाव्यवस्थितत्वस्यैव व्यवस्थित - त्वात् । नच यक्षानुरूपो बलिरिति न्यायस्यात्रावकाश, आनु रूप्यस्याविरोधित्वरूपत्वे सदसदनिर्वचनीयाज्ञाननिवृत्तेरप्यनिर्वचनीय रूपत्वप्रसङ्गात् । विरोधिरूपत्वे त्वनिर्वचनीयत्व प्रत्यनीकत्वस्य

1

६५.

गित्वादित्यर्थः । अशक्यत्वा दिति । अभ्युपगमस्येति शेषः । दूषणमनुमत, मिति । अम्युपगममापादयता त्वया तथा स्वरूपानङ्गीकाराद्दूषणमनुमत मेवेत्यर्थ’ । यद्वा निवृत्तेर्ब्रह्मस्वरूपत्वतदतिरिक्तत्वपारमार्थिकत्व पञ्चमप्रकारत्वान्यतर पक्षमेव समर्थयता त्वया अविद्यानिवृत्तेरसत्त्वे दूपणमनुमतमेवेत्यर्थः । अवि- शिष्ट मिति क्रियाविशेषणम् । अविशेषेणेत्यर्थः । अन्तर्गत मिति । त्वत्स्वा न्तान्तर्गत त्वद्गुरुपक्षपक्षपातमित्यर्थ । यद्वा कञ्चुकपिहित बौद्धत्वमित्यर्थः । नचे ति । किचित्साम्यमात्रात्तन्मतप्रवेशापादनेऽतिप्रसङ्ग इति भाव: 1 व्यवस्थाहेतुना मिति । प्रातिभासिकव्यावृत्तव्यावहारिकव्यवस्थासिद्धये हि व्यावहारिक सत्यत्वमिप्यते, तदङ्गीकारेपि व्यवस्थाया असिद्धेर्न प्रपञ्चस्यापि व्याक हारिकत्वमेष्टव्यम्, तन्निवृत्तिवदेव पञ्चमप्रकारत्वसम्भवादित्यर्थः । आनु रूप्यस्येति । अविरोधित्वम्- सजातीयत्वम् । विरोधिरूपत्व इति । विजातीयत्वरूपत्व इत्यर्थः । निवृत् तेस्सदसदनिर्वचनीया विद्याकल्पन प्रत्यानुकूल्य विजातीयत्व एवं मित्रयति मजातीय के यात्रमिथ्यावदनिवृत्यभावप्रसङ्गादित्यर्थ ।

T

६६

शास्त्रमुक्तावळी ।

2

किञ्च निवृत्तेः प्रतियोगिसमानसत्ताकत्वाभावे तद्विरोधाभावादनिर्मोक्षप्रसङ्गः । नच निवृत्तित्वेनैव प्रतियोगिना साक विरोधः, घंटे विद्यमान एवं प्रातिभासिक रूपायास्तन्निवृत्तेर्दर्शनात् । नच भिसत्ताकत्वाभाव एक विरोधप्रयोजक लाघवेन तुल्यसत्ताकत्वस्येव प्रयोजकत्वात् । किचास्या निवृत्तेरध्यस्तत्व पञ्चम प्रकारत्वभङ्गः, अनभ्यस्तत्वे प्रकाशाभावप्रसड्ग’, स्वतस्यविद्रूपलविरहानदध्य स्तत्वविरहाच्च सविदतिरिक्तस्य दृग्दृश्यसम्बन्धनिराकरणेन सविदव्यासादेव हि प्रकाश बषे । यदि चात्रान्यसम्बन्ध इष्यते, कि परार्थ घटादिना ।

"

"

अत्र पञ्चमप्रकारमुपपादयन् यदाह नवीन :- अविद्यानिवृत्तिनत्मा अभावत्वात्, किन्तु पञ्चमप्रकारा, सा च न पुरुषार्थ, सद्विलक्षणत्वादसुख त्वाच्च किच आत्मैव परमानन्दः पुरुषार्थ, नचैवमविद्यानिवृत्तेरप्रार्थ्यत्वात्त दुपायज्ञानप्रयासो व्यर्थ, पुरुषार्थप्रतिबन्धकनिवृत्तित्वेन तस्याः काम्यमानत्वात् ; नवविद्या कि प्रतिबन्धाति । नतावन्मोअस्वरूपम्, तस्यात्मस्वरूपतया सदानपायात् ; नापि तज्ज्ञानम्, तत एवेति चेन्न ,- आनन्दात्म स्वरूपो हि मोक्षः, अनर्थश्च दुखात्मा तत्प्रतिकूल, अविद्या च तद्धेतु, एवञ्च आनन्दात्मक ब्रह्मविपरीतान दर्शनेन नित्यात्मभूतोपि मोक्षोऽसत्कल्पो नास्तीत्यादिव्यवहारयोग्यो बभूष, ततश्वाकृतार्थता, निवृत्ते चाज्ञाने निरस्तनिरिख- लानर्थपरमानन्द आत्मा SS प्यत इवेत्यविद्यानिवृत्तिरपुरुषाथोपि काम्यत इति । तत्र किमिदमाप्यत इवेति किमपारमार्थ्यं विवक्षितम् उत सादृश्यम् १ नाद्यः, ब्रह्मणो नित्याप्तत्वात् । पूर्वमनवातत्वे सति इदानीमाप्तत्व नास्तीति चेत् १ तहीं दानीमाप्यत इति बुध्युत्पत्तये निवृत्तिः काम्यत इत्यायातम् । तत्र सा कि ब्रह्म स्वरूपमेव, उत वृत्ति ? नायः, तस्य नित्यसिद्धत्वात् । न द्वितीयः, अविद्यायां निवृत्ताया कारणाभावेन वृत्त्युत्पत्तेरयोगात् । न द्वितीयः, आप्तत्वादेव । तस्मा त्पुरुषार्थसाधनत्वरहिताया निवृत्तेस्स्वतः पुरुषार्थत्वाभावे काम्यत्वमेव न स्या दिति श्रवणादौ न कश्चित्प्रवर्तेत । यदुक्तमनर्थदर्शनेन नास्तीत्यादिव्यवहारयोग्यो बभूवेति, तत्स्ववचनव्याहतम्, अविद्याधीनतिरोधानेन हि कर्तृत्वाद्यध्यासरूपा नर्थसम्बन्ध ब्रषे, नास्तीति व्यवहारयोग्यतामेव च निरोधानम्र |

वा - ४४]

शतदूषणी चण्डमारुतसहिता ।

निर्वचनीयत्वेन सदसत्त्वसमुच्चय कोटिवहिर्भावायोगात् । तस्याश्च दूषितत्वात् । यदाच भवदभिमता सदसद्विलक्षणकोटिरपि निशित तर्कशूल कोटिमारोपिता तदा कैब कथा निर्विशेषपरब्रह्मनिष्ठानानिर्वच नीय भावरूपाज्ञानविक्षेपात्मकव्यतिरिक्त जडरू पाह महिङ्कारवृत्तिविशे बरूपमिथ्यास्वरूप तत्वमस्यादिवाक्य लक्षणप्रभवब्रह्मात् क्यविज्ञानक तसदसदनिर्वचनीयविश्वनिवृत्तिरूपाया गन्धर्वनगर गोपुराधिरूढगग-

नारविन्दमकरन्दपानमदभरमन्धरवन्ध्यासुतशुभकरतलकलितखरवि- वाण कोदण्ड कोटिघटित कमठ रोमशिञ्जनी निर्यत्वनिर्यर्देन्द्रजालिकशर शलाकाकृतभविष्यद्देवदत्तपुत्रशिरश्छेदसोदराया

दुरभिलपकारक ज्ञापकायाः पञ्चम्या कोटेरित्यलमपरिणतभणितिपरिहसनेनेति ||

इति शतदूषण्या निवृत्त्यनुपपत्तिः चतुश्चत्वारिशो वादः ॥ ४४ ॥

अत्रायमस्मदाचार्याणा सग्रह: -

" निवृत्तेश्वेत्सदन्यत्वमनिर्मोक्षः प्रसज्यते । निवृत्तेर्यदि सत्यत्वमनिर्मोक्ष, प्रसज्यते ॥ सत्ताभेदाद्विरोधो न प्रतियोग्यनुयोगिनोः |

मिथ्याकार्य विना ऽविद्या न तिष्ठेत कदाचन ||

यक्षानुरूपबलिना सत्तासाम्य न विद्यते ।

गौरवाद्भिन्नसत्ताया विरहो न प्रयोजकः ॥

६७

इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्यपाद सेवासमधिगतपरावरतत्त्व याथात्म्येन तदेकदेवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचिताया

शतदूषणीव्याख्याया चण्डमारुताख्याया निवृत्त्यनुपपत्तिभङ्गो नाम

चतुश्चत्वारिंशस्स्कन्धः ॥ ४४ ॥

६८

शास्त्रमुक्तावळी |

श्रीरस्तु |

अथ पञ्चचत्वारिशो वाद. |

-(*)-

यन्नामानि परोरजांसि गृणतां यादृच्छिकैर्हेतुभिः दुर्लघोप्युपयाति गोष्पदतुलां ससारवारांनिधिः । दूरे नित्यमसीमभूमकतया वाचां यदाचक्षते तद्वन्देमहि सर्वशब्दविषय त्रय्यन्तवेद्यं महः ||

स्वाभिधानमपनीय परा नुवानैरुत्सन्ननाम कथकैर्यदकारि मूर्खेः । तन्नामवर्ग परिरक्षण लब्धवर्ण सङ्कीर्तयामि सतत कविवादिसिंहम् ॥ समरतवचसा लक्ष्यमपि मुख्य समर्थयन् ।

"”

"”

चित्र ब्रह्म चिर जीयाच्छ्री निवासगुरुर्महान् ॥

"”

यन्नामानी ति । परोरजांसीत्यस्य रजसो दूरे विद्यमानानीत्यर्थ. 1 ’ कर्तृकरणे कृता बहुलम् ’ इति बहुलग्रहणात्समासः । परश्शतमित्यत्र बहुल ग्रहणात्समास इति कैयटोक्तेः । पर इति च व्यत्ययेनासिप्रत्ययः । परस्ता दित्यर्थः । यत्र सप्तर्षीन् पर एवमाहु " रित्यच भाष्ये व्यत्ययेन परशब्दा दसिप्रत्यय इति भट्टभास्करेणैवाभिवानात् । अथश्च शब्दोऽव्यय वैदूर्यवचनम् । " परो दिवा पर एने त्यत्र भाष्ये परशब्द | यमन्तोदात्तसकारान्तोऽव्यय वैदूर्य माचष्ट इति भट्टभास्करेणैवाभिधानात् । वारा निधिरित्यत्र दिवस्पतिः याद सा पतिरित्यादाविव बहुलग्रहणात् षष्ठया अलुक् । अत्र पूर्वपक्षे सामान्येन वृत्तिविषयत्वम्, मुख्यवृत्तिविषयत्व बोग्यसमानसत्ताक मुख्यवृत्तिविषयत्व निराक्रियते । तत्र प्रथमयोजनाया- उपक्रमे वृत्तिगब्दनिर्देशः, द्वितीयतृतीय हेत्वोस्साधारण्यम्, शाखावदुपलक्षणत्वोक्ति, मौन मन्त्रजप इत्युक्ति, इत्यादि निबन्धनम् । द्वितीययोजनाया तु नहि निमित्तमन्तरेणे ’ त्यत्र निमित्तपद स्वारस्य, अनुमाने वाच्यत्वप्रतिज्ञास्वारस्यम्, प्रत्यनुमाने अवाच्यमिति निर्देश स्वारस्यम् अतो न वाच्यमित्युपसहारस्वारस्यम् । इत्यादि निबन्धनम्, तृतीय

८

वा

बा ४५ ]

शतदूषणी चण्डमारुतसहिता ।

यदूचिरे - निर्धूतनिखिलकल्पनाजाले स्वप्रकाशचिन्मात्रे ब्रह्मणि न कस्यचिच्छब्दस्य वृत्तिस्सम्भवति । नहि निमित्तमन्तरेण शब्दाः प्रवर्तेरन्, नचावेद्ये वेदकानामवकाशः । नच सर्वेषा मात्मसाक्षिकं प्रकाशमाने प्रकाशकापेक्षा । नचैवमुपदेशनैरर्थ स्वतएव प्रकाशमानेपि स्वरूपे कल्पितोपप्लव प्रशमन

क्र्यम्,

६९

luga

योजनाया तु सिद्धसाधनाद्भावन निबन्धनम् । तत्तद्योजनास्वरसवाक्यानामितर योजनाया निर्वाह तत्तद्वाक्यव्याख्यानावसरे वक्ष्यामः । वृत्तिविषयत्वादेरुप हिते अङ्गीकारात्स्वरूपे तन्निषेधार्थ स्वरूपमनुवदति - निर्धूते ति । अत्र विशेषणत्रय हेतुगर्भम् । अत्र निर्धूतनिखिलकल्पनाजाल इत्याद्यो हेतु । वृत्ति- निषेधपक्षे शक्तिनिषेवपक्षे च निखिलकल्पनाशून्य इत्यर्थ । कल्पनापद कल्पित परम् । अविद्याविवर्तस्याविद्योपहितगतत्वेन स्वरूपे निमित्ताभावान्न तत्र वृत्तिं- रिति वा शक्तिरिति वा तात्पर्यम् । बोध्यसमानखत्ताक शक्तिनिषेधपक्षे च मिथ्या भूतकल्पनाजाल इत्यर्थ. । अस्मिंश्च पक्षे स्वरूपे निमित्तमस्त्येव तथा च स्वरूपे निमित्त सच्येपि तस्य बोध्यसमानसत्ताकत्वाभावान्न बोध्यसमानसत्ता- कशक्तिरिति तात्पर्यम् । स्वप्रकाश इत्यन्धो हेतु: 1 स्वप्रकाशपदेन सजातीयानपेक्षप्रकाशत्व गुह्यते, मात्रचा सजातीयापेक्षप्रकाशत्वाभावरूप हेत्वन्तर गृह्यते । इमे चाभ्युच्चययुक्ती 1 शाखाचन्द्रन्यायेन लक्षणया

"

;

तद्युत्तर-

शक्तथैव वा शब्दादेव स्वरूपोपस्थिते वेक्ष्यमाणत्वात् उपक्रमे निषेधमात्रे ता - त्पर्यम् नतु प्रकारान्तरेण बोधनेपि तेन हेत्वोरुत्थान सम्भवः । सिद्धान्तिना वैयर्थ्य आपादिते प्रकारान्तरेण तद्बोधन विना तत्परिहारासम्भवात् प्राङ्गीक्रियते । आद्यहेतुमुपपादयति- नही ति । प्रवृत्तिनिमित्तलक्ष्यतावच्छेदक साहश्यानि विना शब्दस्य वृत्तिरेव न सम्भवतीत्यर्थ । यद्वा- प्रवृत्तिनिमित्ता भावात् शक्तिर्न सम्भवतीत्यर्थ. । यद्वा- बोध्यसमानसत्ताक निमित्ताभावान्न तादृश शक्तिसम्भव इत्यर्थ. । मात्रचा विवक्षिता युति विवृणोति नचावेद्य इति । स्वप्रकाशपदोक्त हेतु विवृणोति । नच सर्वेषा मिति । कल्पिते ति । प्रशमनपद

७०

शास्त्रमुक्ताबळी |

मात्रार्थतया प्रतिपन्नार्थप्रतिष्ठापनार्थप्रत्यभिज्ञापकतया वोपदेशसा फल्यात् । अतएव वेदान्तानां ब्रह्मणि प्रवृत्तिरपि व्याख्याता । यद्यप्यविद्योपाधि कोपरागप्रशमनपरेषु वाक्येषु सहझात्मज्ञानादि शब्दैर्ब्रह्म निर्दिश्यते, तथाप्युपलक्षणभूतैस्तैश्चन्द्रमस इव शाखया न ब्रह्मणस्संस्पर्शः ।

1

बाधपरम् । उपदेशेन प्रपञ्चं मिथ्यात्वमेव बोध्यते नतु ब्रह्मेत्यर्थः । प्रत्यभि ज्ञापकतया वेति । स्वतः प्रकाशमानस्य पुनर्बोधनात् स्वरूपात्मका भेदविषयत्वा च्च प्रत्यभिज्ञात्वोक्तिः । प्रत्यभिशा विना स्वरूपप्रकाशमात्रात् नाविद्यानिवृत्ति रिति भावः । नचैव प्रत्यभिशार्थ वृत्त्यङ्गीकारप्रसङ्गः, पूर्वाप्रतिपन्नवाक्यार्थे क्वचि गामानयेत्यादौ पदाना पदार्थ वृत्तिदर्शनात् वाक्यार्यस्थापूर्वत्व एवं पदार्थस्य वृत्त्या बोधननियम, नतु वाक्यार्थस्य पूर्व प्रतिपत्तावपि, अतो ब्रह्मणो वाक्यार्थस्य स्वप्रकाशतया प्रतिपन्नत्वात् तद्विषयप्रत्यभिशायाश्च वक्ष्यमाणनीत्या शाखाचन्द्र न्यायेनापि सम्भवान्न वृत्त्यपेक्षेति पूर्वपक्षिणोभिमानात् । यद्यपी ति । धर्मिनिर्देशा भावे तत्र निषेधासम्भवेन उपरागप्रशमनमेव न सम्भवतीति भावः । तथापीति । यथा शाखा सयोगादिक विनैव केनचित्सम्बन्धविशेषेण चन्द्र शापयति तथा शब्दोपि वृत्त्या विनैव ब्रह्म अन्येन केनचित्सम्बन्धेन ज्ञापयतीत्यर्थः । सस्पर्श शब्दो वृत्तिविषयत्वपरः । यद्वा शक्तया विना शाखापदवलक्षणया ज्ञापयतीत्यर्थः । सम्भवति हि काचिच्छाखापदेन चन्द्रलक्षणा । सस्पर्शशब्दः शक्तिविषयत्वपरः । व्यावहारिक शक्यत्वमङ्गीकृत्य पारमार्थिकशक्यत्वनिपेधपक्षे शक्तया बोधनमस्त्येव, तथाप्यन्येषामिष बोध्य समान सप्ताकशक्तिमच्छब्देन निर्देशो वाच्य इत्याशङ्कितु र्भावः । शक्तया विनापि बोधदर्शनेन बोधमा शक्तेरप्रयोजकत्वे विशिष्टाया

स्सुतरामप्रयोजकत्वमिति परिहाराभिप्रायः । उपलक्षणशब्द अन्यत्रैव शक्यसमान सत्ताकशक्तयभावादौपचारिकः । सस्पर्शशब्दो योध्यसमानसत्ताकशक्तिपरः । यद्यपि ब्रह्मादिशब्देस्स्वरूप शक्तया निर्दिश्यते, तथापि न पारमार्थिकशक्तया निर्देशः कार्यः, अन्यथापि प्रतीतिसम्भवादित्यर्थः । ननु त्वया ब्रह्मशब्देन ब्रह्म निर्दिश्य तदवाच्यमिति प्रतिज्ञातव्यम्, ततश्च त्वयैव शब्देन ब्रह्मणो बोधनात्

1

बा - ४५ ]

शतदूषर्णी - चण्डमारुतसंहिता ।

अत एव न ब्रह्मादिशब्दनिर्देशेन स्ववचनविरोधः । नच नामकीर्तनावेधीना विरोवः, सगुणब्रह्मविनयत्वा तेषाम् । अतएव हि परस्मिन् ब्रह्मणि ’ मौनम्मन्त्रजप ’ इत्या चार्याः । अन्यथा कथमसम्प्रज्ञातोपि समाधिस्स्यात् । नच विचित्रनामरूपभाक्त्वश्रुतिविरोधः, तस्यास्तत्कार्योपहितविषयत्वस्य युष्माभिरप्यक्ङ्गीकारात् । नच शब्दतत्त्वमेव ब्रह्मेति स्वप्रका - शत्वे स्ववाच्यतया शब्दवाच्यता, शब्दब्रह्मणोपि ब्रह्मविवर्त मात्रत्वात् । अतएव स्मरन्ति - " शब्दब्रह्मणि निष्णात. परं ब्रह्माधिगच्छती " ति । आह च साम्बः " शब्दार्थत्वविवर्त

I

७१

स्ववचनविरोध इति शङ्कापि उक्तयुक्तयैव निरस्तेत्याह- अत एवेति । वृत्त्यभावे वा शक्तयभावे वा बोध्यसमानसत्ताकशक्त्यभावे वा नामत्वमनुपपन्नमित्यागक्याह नच नामेति । मौनं मन्त्रजप इति । वृत्तिनिषेधपक्षे स्पष्ट एवार्थः । शक्ति निषेधपक्षे सौदर्शनादिमन्त्रस्थपदाना सुदर्शनादाविव शक्त्या बोधनाभावात् त द्विषयं मन्त्रजपो मौनप्राय इत्यर्थः । यद्वा अन्यत्रैत्र मन्त्रस्थपदाना ब्रह्मणि श- क्त्यभावात्तद्विषये मौनमेव कर्तव्यम्, न मन्त्रजप इत्यर्थ’ । बोध्यसमानसत्ताक शक्तिनिषेधपचे तादृगशक्त्यभावान्मौनप्राय इति वा तत एव मौनमेव कार्यमिति वार्थः । नच विचित्रेति । वृस्यभावश्क्त्यभात्रो बोध्यसमानसत्ताकशक्त्यभावो बा विरोधहेतुः । ननु शब्दस्य ब्रह्माभेदस्त्वयाङ्गीक्रियत एव ब्रह्मणस्स्वप्रकाश तया तदभिन्नशब्दस्यापि स्वप्रकाशत्व वक्तव्यम् शब्द प्रकाश्यत्वमेव च शब्द वाच्यत्वमिति शब्दस्य शब्दवाच्यतया तदभिन्नब्रह्मणोपि शब्दवाच्यत्वमवर्जनीय मेवेत्यत्राह - नचेति । यद्यपि शब्दशक्तिविषयत्वमेव शब्दवाच्यत्व नतु प्रकाश्यत्व मात्रमिति अभेदे सत्यपि न न शब्दवाच्यत्वसिद्धिः, तथापि अभेदे सत्येवहीय चिन्ता, स एव नास्ति, किन्तु ब्रह्माधिष्ठानकतया तत्तादात्म्यमात्रमित्याह - शब्दब्रह्मण इति । अतएवे ति 1 यतो भेद:, अत एव ’ शब्दब्रह्म पर ब्रह्मे’ ति भेदेन स्मरन्तीत्यर्थ । शब्दे ति !

७२

शास्त्रमुक्तावळी ।

।

मानपरमज्योतीरुचो गोपते " रिति । नच ब्रह्म शब्दवाच्यं वस्तुत्वात् घटवदित्यनुमानोदय, काल्पनिक वाच्यत्वेन सिद्ध साधनात् । तदतिरिक्तस्य तु दृष्टान्तेप्यस्मन्मते नासिद्धे । घटा दिषु च वस्तुत्वानभ्युपगमेन साधनविफलत्वाच्च । नच प्रकाश मानत्वादिमात्र वस्तुत्वमिति विवक्षितमिति वाच्यम्, - तथापि प्रकाशमानैश्शुक्तिरजताभिश्शशविषाणादिभिश्चानैकान्त्यात् । नहि तेषां पारमार्थिक वाच्यत्व वोपीष्टम् स्वयमसत. परमार्थ

"

" शब्दार्थत्व विवर्तमान परमज्योतीरुचो गोपतेरद्गीथो युदित’ पुरोरुणतया यस्य त्रयीमण्डले | भास्वद्वर्णपदक्रमेतितनुम् सप्तस्वराश्रेर्वियद्वियास्यन्दनमुन्नयन्निव नमस्तस्मै परब्रह्मणे || " इति साम्बकृतसूर्यस्तो नस्याय प्रथमः श्लोकः । शब्द रूपेणार्थरूपेण च विवर्त्तमानमित्यर्थ । नचेति । वृत्तिनिषेधपक्षपि वाच्यत्व साधनगङ्का विरुध्यते, सामान्य विना विशेपासिद्धे’, तस्यापि तत एव सिद्वे । काल्पनिकेति । वाच्यत्वमङ्गीकृत्य बोध्यसमानसत्ताकशक्तिनिषेधपक्षे सिद्धसाधनमेव । वृत्तिनिषेधपक्षे शक्तिनिषेधपक्षे च ब्रह्म शब्दवाच्यमिति केषा चित्प्रतीत्या प्रातिभासिकवाच्यत्व ब्रह्मण्यम्युपगम्य प्रौढया शिसाधनोद्भावनमिति मन्तव्यम् । पारमार्थिकमेव शक्यस्व साध्यत इत्यत्राह तदतिरिक्तस्ये ति । घटादिष्विति । व्यावहारिकसम्वन्तु स्वरूपासिद्धमिति भावः । नचेति । आदिपदेन सत्त्व सामान्य विवक्षितम् । तथापीति । सत्यसामान्यस्यापि शुक्तिरजतादावेव व्यभि चार इति भावः । नही ति । पारमार्थिकपद हेतुगर्भम्, नतु सत्वान्तरव्या वर्तकम्, सिद्धान्ते सत्त्वमेदाभावात् । एवञ्च वाच्यत्वस्य सिद्वान्ते पारमार्थिक त्वाच्छुक्तिरजतादौ तन्नेष्टम् तथाच सिद्धान्ते शुक्तिरजतादौ व्यभिचार इति भावः । यद्वा पारमार्थिकवाच्यत्वसाधन एवेद व्यभिचारोद्भावनम् । । प्रपञ्च पारमार्थिकत्व वदतामपि भवता शुक्तिरजतपारमार्थिकत्व नेष्टमित्यर्थः । अत्र च पक्ष मतद्वयेपि व्यभिचार एव । वोपीष्ट मिति । युष्माभिरपि नाम्युपगम्यत इत्यर्थः । स्वयमसत इति । सिद्धान्तिन प्रति व्यभिचारोद्भावने भरद्भिरशुक्ति रजतादेः प्रातिभासिकत्वानभ्युपगमात् पाम मत्तमेवेष्टव्यम् अतः कथममतः

,

"

बा- ४५ ]

"”

शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता ।

मित्यादिश्रुतिस्मृति

धर्मानाधारत्वात् । किंच यदि वाच्यत्व वाच्यम्, ततस्तस्यापि वाच्यत्वान्तरमेव तस्यापीत्यनवस्था । यदि पुनरवाच्यं नेनैवान- कान्त्य दुष्परिहरम् | ब्रह्म न शब्दवाच्य निर्विशेषत्वादिति, प्रत्यनुमानच । आगमे च परिपन्थिनि कथमनुमानगन्धः । तथाहि- “ यतो वाचो निवर्तन्ते, अप्राप्य मनसा सह ।

न शब्दगोचरो यस्य योगिध्येय पर पद शतैर्बाधस्स्फुट एव । नच सामान्यपरत्वम्, ब्रज्ञस्वरूपोपदेश परतयैव प्रवृत्ते । नच कायशब्दनिषेधपरतया सङ्कोचः, तथा सति सर्ववन्तुमाधारण्येनातिशयासिद्धेः । जसकोचे चास्म दुक्तविषयव्यवन्धायाम्सग्राद्यत्वात् । तदेतत्सर्वमभिप्रेत्य भगवान् पराशर " प्रत्यस्तमितभेदं यत् सत्तामात्रमगोचरम् । वचसा मात्मसवेद्य तज्ज्ञानं ब्रह्मसज्ञितम् ॥ " इति । अतो न ब्रह्म कस्य चिदपि शब्दवाच्यमिति ।

७३

सदाधारत्वमित्यर्थः । पारमार्थिकवाच्यत्वव्यभिचारोद्भावने मतद्वयेषि व्यभिचारोप पादनमेव । किश्चेत्यादि । अनवस्थाभयाद्वाच्यत्वे बाच्यत्वासम्भवादनेका न्त्यमित्यर्थ’ । न शब्दवाच्य मिति । व्याबहारिकवाच्यत्वाङ्गीकारिणोपि तरय मिथ्यात्वान्न शब्दवाच्यत्वमिति प्रत्यनुमानमुपपद्यते । घटो व्यतिरेक इति दृष्टान्तः । इतिशब्द: प्रकारार्थः । एवविधानुमानान्तराणि स्वप्रकाशत्वावद्यत्वशक्यताव च्छेदकधर्मवदन्यत्वादिलिङ्गानि विवक्षितानि | आगमबाधमाह - आगमेचे ति । आगमादेरपि वृत्तिनिपेधश्गक्तिनिषेधः पारमार्थिकशक्तिनिषेधो वार्थतया विव क्षितः । आसामर्थवादत्वमागतय विधिशेषत्वाभावान्नार्थवादत्वमित्याह-नचेति तत्स्वरूपपरता च सिद्धान्तिनाप्यगीक्रियत एवेति भाव । नच कतिपये ति / कतिपयगब्दवाच्यत्व ब्रह्मणोङ्गीकृत्य निषेधस्य कतिपयशब्दवाच्यत्यविषयतया सङ्कोचो न युक्त इत्यर्थः । नन्वसङ्कोचेन निषेधे निर्देशोनुपपन्न इत्याह- असङ्को चेन चेति । असङ्कोचस्यैव कर्तव्यत्वे सिद्धे निषेधस्य वृत्तिविषयत्व शक्तिविषयत्व

१०

७७

शासमुक्तावळी ।

अत्रोच्यते - यदुक्त समम्तविशेषरहिले ब्रह्मणि निमित्ताभावेन न शब्दप्रवृत्तिरिति, नत्र सविशेषत्वोषपाद पादेन हेतुरसिद्धः । यथा निमित्त निमित्तान्तरमन्तरेण शब्दवाच्य भवति तथा खरूप मगीति निरूप्यता त्वया । येषा शब्दाना यत्र यनिमितद्वारेण

लक्षणगा

पारमार्थिकशक्तिविपयत्व वा ग्राह्यम्, तथाच शाखा चन्द्रन्यायेन व्यावहारिकायैव वा स्वरुपोपस्थितिसम्भवात् न कश्विद्विरोव इति भाव | अत्रैव विकल्पेनान्यतर अपगतण्डो ग्रन्थ इति व्याग्यातम् । अथवा खण्डशे वा तत्तत्पाप अन्य’ । तथाहि - वृतिमाननिषेधक आह निर्धूते ति । शक्ति निरासवाद्याह नहीं ति । वृत्तिराामान्यनिषेधाद्याह नपावेध इत्यारभ्य स्ववचन विरोध इत्येतदन्तम् । नव नामे ति वादय मतद्वयसाधारणम् । अतएपही त्यादिवाक्य अन्यथे त्यादिवाक्यञ्च वृत्तिनिषेधकस्य । नच विचित्र त्यादि वाक्यन्तु साधारणम् । वाच्यलाभाव नदिन एकदेशी पारमार्थिक वाच्यत्वनिपेठ वाद्याह- सिद्धसाधना दिति । साधनवेल्योद्भावनम्, किश्लेत्यादिक सर्व

साधारणम् 1

तदेव बहुधा निपूर्वपद्मपनुवदति-यदुक्तमिति । अत्र मिद्वान्तिना पारमार्थिकशक्तिग्व साध्यते । प्रवृत्तिनिमित्तानमावेपि न दोष इत्याह- यथेति । निर्विकल्पकस्य राब्दे तजनकत्वस्य च लयागीकारात्प्रवृत्तिनिमित्त विनापि शक्त्य स्वीकारे न किचिट्टाक्कगिति भाव । युक्त चैतदित्याह येषा मिति । येषा शन्दा ना निमित्तद्वारेण प्रवृत्ति तेन तद नावे निवृत्तिरित्युक्तेरमम्भव, सर्वत्र कस्यचि न्निमित्तस्य रात्त्वात् । अन उम- यन्निमित्त ति । एवं सति निमित्ते प्रवृत्तिर्न स्यादित्यत उक्तम् यने ति । अत्र निमित्तद्वारा प्रवर्तमानशब्दानामेव हि निमित्ता भावे निवृत्ति, नतु निर्निमित्तकानामपि, अतो ब्रह्मण निर्निमित्तफशब्द प्रवृत्तौ न विरोव इत्यतादिहोपजीव्यन् । शक्तिनिवृत्तिप्रयाजक निमित्त निवृत्ति शिक्षण यंत्र त्यादिना क्रियत इति मन्तव्यम् । नन्विद व्याहतमिव प्रतिभाति । यन्न यत्रिमित्त पुरस्कारण प्रवृत्तिस्तत्र तदभावासम्भवात् इति चेन्न यनेति ।

"

+बा- ४५]

शतदूपणी चण्डमारुतसहिता !

प्रवृत्ति तेपामेव हि तत्र तदभावे निवृत्ति । अन्यादृशस्तु शब्दो ब्रह्मणि न दृश्यत इति चेत् ? कि कुर्न सङ्केत्यता व्यव हाराय तथाविधशब्दोपि । यच्च - जये वेदकाना नावकाश,

७५

तदभत्रिवर्तते । तदमा निवर्तते

यद्धमविच्छिन्न इत्यर्थस्य विवक्षितत्वात् । अन एप घटत्वनिमित्त पुर स्कारेण द्रव्ये प्रवर्तमानो घटशब्द पटरूपद्रव्ये

पटत्वस्याद्रव्यत्वात्तत्र तदभावेपि न ततो निवर्तते । ननु यद्धर्मावच्छिन्न इत्यस्य यदि यद्धर्मवत इयर्थ, तदा प्रमेयत्ववति घंटे वटत्वनिमित्तद्वारा प्रवर्त मानस्य पटशब्दस्य प्रमेयत्ववत्यैव घटत्वे निमित्तान्येपि प्रवृत्तेव्यभिचार, किच नानायेषु सैन्ददिन लगत्वादिरूपनिमित्ताभावेपि तुरगादिषु प्रवृत्तेर्व्यभि चार यदि धर्मस्य वाच्यतावच्छेदकत्व विवभ्यते, तदा द्रव्यत्वस्य वाच्यता नवच्छदकल द्वाप्तयसिद्धि:, इति च - यद्वमेति प्रवृत्तिर्यनिमित्तद्वारैव तद्धर्मावच्छिन्ने तदभाव इत्यर्थस्य विवक्षितत्वात् । सच धर्मो द्रव्यत्वादिव । नतु प्रमेयत्वादि । नानार्थेषु तु तुरगादन्यत्वे सति द्रव्यत्यादि । तथा च य- च्छब्दवाच्यत्व यद्धर्मसामानाधिकरण्यावच्छिन्नयाहानिमिन्नव्यग्यताक तद्धर्भवति तादृशनिमित्तनिवृत्तौ तच्छन्दवाच्यत्वनिवृत्ति । भवति हि व्यापक निवृत्या विशे षणवति विशिष्टनिवृत्तौ विशेष्यनिवृत्ति । अतो द्रव्यत्वे सति घटपदशक्तिविषय त्वस्य घटलव्याग्यतया पटरूपद्रव्यान्निमित्तनिवृत्तौ घटपदर्शक्तिर्निवर्तते । ननु ब्रह्मादिशब्दात्सन्निमित्तका एव, " बृहति गृहयती " त्याद्यनुशासनात् । मिनिं- मित्तकस्तु शब्दो ब्रह्मणि नास्त्येवेति शकते - अन्यादृशस्वि लि । संकेत्यता मिति । तथाविध - निर्निमित्तक । नच सकेनस्य विपयोपस्थितिपूर्वकत्या तस्याश्च शब्दान्तराचीनत्वेनानवस्थेति वाच्यम्, तेन तकोपस्थितेर्लक्षणाङ्गी- कारेण तत्रैव सङ्केते बाधकाभावात् । वस्तुतस्तु उपहितशक्तेनैव पढेन तदन्त गतस्वरूपस्याप्युपस्थितौ तत्र राकेनम्सम्भवलेव । नच उपदितशक्तेन पदेन ल- क्षणया स्वरूपव्यवहारसम्भवान्न सङ्कत इति वाच्यम् - निमित्तवदेव गुख्यार्थ सम्बन्धादेत्यभावेन लक्षणाया असम्भवात् । एव गत्यन्तराभावाभिप्रायेणैव कि कुर्मइत्युक्तम् । अत स्वरूपे येन केनवित्यश्य कस्यानिटम्य रातसम्भवेन

७६

शास्त्रमुक्तावळी ।

नच स्वयम्प्रकाशे प्रकाशकापेक्षेति, तच स्वप्रकाशस्यापि ज्ञाना न्तरवेद्यत्वस्थापनादेव परिहृतम्, यच्चापदेशाना वेदान्ताना च कल्पितोपप्लवप्रशमनमात्रार्थत्वमुक्तम्, तदपि तदा शोभते, यदि स्वरूपमनिर्देश्यो पराग श्शमयितु शक्येरन् । अन्यथा ब्रह्मणो निर्विशेषत्वमपि नोक्त स्यात् । ननु कि ब्रह्मणो निर्देशेन, विशेषा एव प्रतीयमाना मिथ्यात्वेन ज्ञाप्यन्ते, ब्रह्म तु स्वप्रकाश तिष्ठ स्येवेति चेत् तदपि न, " निर्गुण निरञ्जन " मित्यादीना ब्रह्मणो विशेषणतयैव प्रयोगात् । प्रकाशमानमात्रनिषेधे व ब्रह्मणोपि निवेषासङ्गात् । यदि ब्रह्मव्यतिरिक्तमिति विशेष्येत, तदापि सिद्ध निर्देश । प्रतियोगितयेति तु विशेषः । यच्चोप देशादे. प्रत्यभिज्ञापकत्वमिति, ततः किमायातमवाच्यत्वस्य 2 तद्वाच्यत्वमवर्जनीयमेवेत्यपि द्रष्टव्यम् । ज्ञानान्तरवेद्यत्वस्थापना दिति । अवे द्यत्वभङ्गे ज्ञानान्तरवेद्यत्यस्य स्थापनादेव " अवेद्ये वेदकाना नावकाश तत्परिहृतम् । स्व प्रति स्वसत्तयैव प्रकाशमानत्वेपि पुरुषान्तर प्रति तदीय ज्ञानेनैव प्रकाशमानतया ज्ञानान्तरवेद्यत्यस्थापनाढेल, नच स्वप्रकाशे प्रका-

।

ર

16

इत्ये

शापेक्षे " त्येतच्च निरस्तमित्यर्थः । अपीति - प्राधान्येन रथाप्यमानत्व सूच्यते । ननु ब्रह्मज्ञानाभावे कथम विद्यानिवृत्ति १ ब्रह्मशानस्यैव मोक्षसाधनतया श्रुत त्वादित्यत्राह - ब्रह्मत्विति । विशेषमिध्यात्वज्ञान सहकृतेन स्वरूपप्रकाशेन निवृत्तिरिति भाव विशेषणतये ति । ततश्च ब्रह्मणो विशेष्यत्वमवर्जनीयमिति भाव. । किञ्च, कि प्रकाशमानमात्रस्य निषेध, उत ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य १ नाद्य इत्याह प्रकाशमानमाले ति । द्वितीये दोषमाह - यदीति । प्रतियोगितये ति । अतस्तन्निर्देशाभावे तदतिरिक्तत्वप्रतीत्यमम्भवात्, तन्निर्देश आवश्यक इति भावः । विशेष इति । पूर्व ब्रह्म निर्दिश्य प्रपञ्च मिथ्यात्वबोधने सम्भवत्यपि निर्गुणमित्यादौ ब्रह्म निर्देशो दृश्यत इत्युक्तम् इदानी त्वया ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य मिथ्यात्वबोधना ङ्गीकारे ब्रह्मनिर्देशाभावे प्रपञ्चमिथ्यात्वबोधमेव न सम्भवतीति पूर्वोक्तयुक्ते विशेषस्सिद्वयतीत्यर्थः । ततः किमायात मिति । प्रत्यभिज्ञापकत्वेपि वाच्यत्व

"

1

बा ४५ ]

शतदूषणी चण्डमारुतसहिता ।

पूर्वप्रतिपन्नेपि शब्दप्रवृत्तिमात्रस्यानभ्युपगमात् । यत्तु शाखा चन्द्रन्यायेन सद्व्रह्मादिशब्दैरुपलक्षणभूतैर्न ब्रह्मणम्सस्पर्श इति, तदप्यसत् । उपलक्ष्योपलक्षणयोरपि बोध्यबोधकभावलचणसस्प र्शस्य सर्वत्र दुस्त्यजत्यात् । तावतैव च शब्दवेद्यत्वसिद्धे । लक्षणामात्रन्तु तत्र न तु वाच्यत्वमिति चेत् ? किमत ताबत पि शब्दवेद्यत्वस्य स्थितत्वात् । मुख्यार्थसम्बन्धादेश्च लक्षणानिमि तस्य लाक्षणिकशब्देनाप्यपेक्षणीयत्वाच्च । एतावन्मात्र शब्द वेद्यत्वमिष्यत इति चेत् ? किमन्यन्नेष्यते ? न तावन्निमित्ताभावादे

निर्वाधमेवेत्यर्थ

*

GH

। तदेव विवृणोति पूर्वे ति । पूर्वप्रतिपत्तिर्हि विधिविरोधिनी नतु शक्तिविरोधिनीति भाव | गूढाभिसन्विराह- तदप्यस दिति । अभिसन्धि मजानानञ्शङ्कते – लक्षणामात्र मिति । नहि यय शब्दबोध्यत्व निषेधामः, किन्तु वाच्यत्वमात्रम्,

ततश्च शाखावद्वा लक्षणया वा बोवेपि न दोष इत्यर्थः । अभिसन्धिमुद्घाटयन्नेव पूर्वोक्त परिहार स्मारयति किमत इति । ननु शाखा यद्बोधकत्वपक्षे कथ शब्दवेद्यम् व्यक्तया बोपनाभावात् १ कथ किचिद्बोधन मात्रेण शब्दवेधत्वे घटशब्देन गुणित्वेनानुमीयमानस्याप्याकाशस्य घटशब्द वेद्यत्वप्रसङ्गादिति चेत् १ शासावद्वावकस्यापि तप्तात्पर्यकतया वृत्तिमत्पदतु- स्यत्वात् । ननु घटगब्देनायमाकाशमनुमिनोत्थिति तात्पर्येण यदि घटशब्द: प्रयुज्यते तदा तस्यापि वृत्तिमत्पदतुल्यतया आकाशस्यापि तेनानुमीयमानस्य तद्वेद्यत्वप्रसङ्ग इति चेन्न, घटपटेनानुमीयमानस्य घटपदसमभिव्याहृतपदा न्तरार्थान्वययोग्यताविरहात् । चन्द्रतुपलक्षितस्य ब्रह्मण पदान्तरार्थाम्बयसत्त्वात् येनैव विशेषेण तद्योग्यता तेनैव शब्दवेद्यत्वासिद्वे’ | दूणान्तरमन - मुख्यार्थे ति । ननु उपहितेनानुपहितस्य स्वाभाविकाभेदरूपस्सम्बन्धोऽस्तीति चेन्न - तथामति वाच्यत्वस्यैवापत्त्या

लक्षणाया असम्भवात् । आदिपदेन लक्ष्यतावच्छेदकं गृह्यते । लाक्षणिकेनेत्येतदुपलक्षकस्याप्युपलक्षणम् । तावतापि शब्दवेद्यत्यस्य स्थितत्वादित्यत्र शङ्कते - एतावन्मात्र मिति । उपलक्षण वा बोधनमिप्यत इत्यर्थ. । अभिसन्धिगुद्द्वाव्यति किमिति । शक्तयाबोधन कुतो नेष्यत इत्यर्थः ।

}

3

७८

शास्त्रमुक्तावळी ।

रित्युक्तम् । न च वाङ्मनस निषेध श्रुतिर्लक्षणामनुजानातीति नियामक पश्याम । विरोधपरिहाराय वृत्तिविशेषविषयत्वेन व्यवस्था क्रियत इति चेत् ’ तर्हि लक्षणावृत्तिरेव निषिद्धयताम्, निया मकाभावात् । अस्मन्नथेन सर्वप्रमाणाविरुद्धेनापरिच्छेयमाहात्म्य तदर्थमातिष्ठस्व । अतर सर्व प्रकार शब्दवेद्यत्यनिपेतस्य दुश्शक

शक्तयनङ्गीकारे श्रुतिरेव हेतुरित्यत्राह - नचेति । बानिवृत्तिरेव हि श्रूयते नतु शक्तिनिवृत्तिरितिभावः । अनेन अभिसन्धिरुद्घाटितो भवति । ननु ‘अप्राप्ये’ ति शक्तिरव निषिद्ध इति चेन्न “मनसा गहे” ति श्रुतेर्मनस्साधारण सम्बन्धस्यैव वाच्यत्वात् मनसो वृत्त्यात्मकशक्तयसिद्वया परिच्छिद्यतद्बोधनसामर्थ्याभाब स्वैवाप्राप्तिशब्देन विवक्षणीयत्वात् । एतदभिप्रेत्यैव वातिषेधश्रुतिरित्यनुक्त्वा वाङ्मनस निषेवभूमिरित्युक्तम् । किच, शक्तिरूपप्राप्तिनिषेधे लक्षणारूपप्राप्तिनिषे धोपि कथ न स्यात् १ ननु शक्तिर्हि शब्दार्थयोरसम्बन्ध’, नतु लक्षणा, तस्या रशक्यार्थसम्बन्वत्वेन परम्परासम्बन्धत्वादितिचेत् १ तर्हि सम्बन्धान्तरसत्त्वेपि शक्तिरूपसम्बन्ध एव निषिद्धयत इति कुतोवगम्यते १ शब्दस्यार्यांवयोगकत्वे शक्तिरूपसम्बन्धस्यैव प्रयोजकतया तदभावस्यैवार्थानवबोधरूपनिवृत्तिप्रयोजकत्वा दिति चेत् तथासति लक्षणाया अपि बोवप्रयोजकत्वात् सापि निषेध्येति तुल्यम् । अन्यथा निवृत्त्यसिद्धे । नच निवृत्तिपद शक्त्यबीनबोधाभाषपरम् सङ्कोच काभावात् । उपक्रमस्थत्वेन प्राधान्येनच तस्यैवानुरोद्धव्यतया तदनुसारेणैवा प्राप्तेर्वर्णनीयत्वात् । एतदेवाभिप्रेत्योक्त लक्षणामनुजानातीति- नियामकं पश्याम इति । विरोधे ति । " यत " इति निर्देशस्य वानिषेधस्य च विरोधपरिहारायेत्यर्थः । नियामकाभावा दिति । तथा च शब्दबोध्यत्व सामान्यमेव त्वत्पक्षे निषेध्य स्यादिति भावः । श्रुतेः कथ निर्वाह इत्यत्ताह- अस्मन्नयेनेति । एवं शक्तिनिषेधासिद्धेरविद्योपरागप्रशमनपरेषु वाक्येषु स- दादिशब्दैशक्त्यैव स्वरूपनिर्देशः कर्तव्य इति स्थितम् उक्तहेतोरेव पूर्व पक्षोक्तस्ववचनविरोधोपि दुस्तर इत्याह- अत इति । स्वरूपमनिर्दिश्येति शेषः । एवं श्रुतेः शब्दवेद्यत्वस्वामान्यनिषेवपरत्वस्य त्वया वाच्यत्वादेव ब्रह्म श्रुतिबला

"

बा - ४५ ]

शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता ।

,

स्वात् स्ववचनविरोधो दुप्परिहार । यत्तु नामकीर्तनानां

। सगुणब्रह्मविषति, तत्तायत्सत्यम्, यदि तदतिरिक्तं ब्रह्म नाभि सन्दध्याः । यश्वासौ मौन मज’ इति व्याहतोपदेश, सोपि मौनप्रशंसापरश्चेदुपपद्यते नतु मन्त्रजप विहित प्रतिषेद्ध क्षमते । नचाधिकारिविशेषणविषयव्यवस्था, समाधिनिष्ठमधि कृत्यैव तद्विधानात् । असम्प्रज्ञात समाविरपि न शब्दवाच्यता बिरोधी, आपतु केवल तदातनशब्दानुसन्धानपरिपन्थीति समाषि शास्त्रविद । यत्तु विचित्रनामरूपभाक्त्व श्रुतिस्तत्कार्योपहितविषय तयेति, तदस्माभिरपीष्यत एव तथापि तवदुपहितब्रह्मण्यपि तत्त नामपर्यवसानविवक्षा दुर्बारा । अन्यथा

,

'

बहुस्या " मिति

७९

च्छब्दवेद्य न भवतीति प्रतिज्ञाने प्रतिनास्थलह्मपदनिषेधयोर्विरोज इत्यर्थं । यत्त्विति । यदि सगुणब्रह्मातिरिक्त किश्चिन्निर्गुण ब्रह्म ब्रषा, तदा नाम कीर्तनविध्वेस्सगुणब्रह्मविषयत्वमद च्यत्वविधेर्निर्गुणविषयत्वमिति वक्तु शक्त, नच तदस्ति, परमार्थतो निर्गुणस्यैव ब्रह्मणो मिथ्याभूतगुणाश्रयत्वाङ्गीकारा दित्यर्थः । नाभिसन्दध्या इति पाठे सगुणपदव्यावर्तनीय निर्गुण ब्रह्म यदि नाभिमन्दव्या, किन्तु वस्तुतस्त्रगुणमेव ब्रह्म तादृशमेव च नामविषय इत्यभि सन्दध्या, तदास्मन्मतप्रवेशात्त्वदुक्त सम्यगेवेत्यथं । विषयव्यवरथे ति 1 जपविधेः मौन मन्त्रजप इत्यस्य चेति शेष । मौन मन्त्रजप इत्यस्य समाधिनिषमुमुक्षुविषयत्वात्स्वरूपे जपनिषेधविपयत्व अपविधे. काम्यविपयत्वा त्सगुणविषयत्वमित्यर्थ । समाधीति । " य पुनरेत त्रिमात्रेण ओमित्य नेनैवाक्षरेण परमपुरुषमभिध्यायीत, स तेजसि सूर्ये सम्पन्नो यथा पादोदरस्त्वचा विनिर्मुच्यते एव ह वै पाप्मभिर्निर्मुक्तस्स सामभिरुन्नीयते ब्रह्मलोक " “ओ- मित्यात्मान युञ्जीत ” इत्यादिभिस्समाधिनिष्ठमधिकृत्यैव मन्त्रविधानादित्यर्थः । तत्तदुपहिते ति । उपधेयविशेष्यभूतब्रह्मस्वरूप इत्यये । विवक्षे ति । नामरूपभाक्त्वश्रुतेरिति शेषः । दुर्वारे ति । ततश्च तदतिरिक्तब्रह्मणो सिखे रेवावाच्यत्व दुरुपपादमिति भावः । अन्यये ति । ब्रह्मणस्तत्कार्यवाचिशब्दे

८०

शास्त्रमुक्तावळी ।

सङ्कल्पस्य, “तन्नामरूपाभ्या व्याक्रियते” त्यादेश्च दुर्निर्वहत्वात् शब्द तत्त्वस्य ब्रह्मरतिरेकसाधन त्विष्टगेय । विवर्तसा तु प्रकृता नुपयोगिनी पराकृता च । यत्तु शब्दवाच्यत्वसाधने काल्पनिक वाच्यत्वाभ्युपगमात् सिद्धसाधनत्वमुक्तम्, तदपि स्ववाधपर्य वसितम् घटाद्यविशेपप्रमात् । घटादीना शब्दवाच्यत्यमभ्यु पगम्य ब्रह्मणि तन्निषेधप्रवृत्तत्वात् । घटादितुल्य शब्दवाच्यत्वा भ्युपगमे व विवादाभावात् । नहि वय ब्रह्मणि लोकसिद्धाति रिक्तप्रकार वा वाच्यत्वमिच्छाम येन तन्निषेधसिद्धि नच वाच्यत्वमात्रस्य दुर्निरूपतया ब्रह्मणि तदभावः सामान्यतो दुर्निरूपत्वप्रक्रियाया प्रपञ्चमिथ्यात्व साधकानां च निरस्तत्वात् । अत एव वस्तुत्वादिहेत्वसिद्धिरपि परिहृता । यत्तु प्रकाशमानत्वा दिति हेतोश्शुक्तिरजतादिभिरनैकान्त्यमिति, तत्रापि प्रकाशमानस्य सर्वस्याधिष्ठानारोप्यसम्बन्धादेशशब्दवाच्यत्वसिद्धे

J

"

1

तदतिरिक्तस्य

"

1

बाच्यत्वाभावे तद्वाचकज हुशब्देन ‘बहुम्गा ’ मिति सामानाधिकरण्यायोगात् " तद्याक्रियते " ति नामरूपव्याकरणकर्मत्व पतिपादनायोगाच्चेत्यर्थ । स्वबाध पर्यवसितमिति । स्वाम्युपगतावाच्यत्व परित्यागपर्यवसितमित्यर्थः । घटाव विशेषेपि कथ बाधपर्यवसान मित्याह - घटादीना मिति । ननु घटादितुल्म वाच्यत्व नास्माभिर्निषिभ्यते किन्त्वन्यादृशमेवेत्यलाह - नहि वय मिति ननु घटादितुल्यस्यैव वाच्यत्वरय मिथ्यात्वाद्ब्रह्मणि तदभावस्साध्यते, घटादे श्वानधिष्ठानत्वान्न तत्र तदभाव इति न घटायविशेषप्रसग इत्येकदेशित दूषयति नचे ति । अय च सिमानोद्वार पारमार्थिकवाच्यत्वप्रतिषेधवादिनं प्रत्येव मतान्तरे घटाद्यविशेपासिद्वे । अस्तु वा वाद्यन्तर प्रत्यपि तत्र च यदि कल्पित वाच्यत्वमिष्यते तदा सर्वत्राधिष्ठानसत्ताया अविशेपाद्घटाद्यविशेष इत्येवम्भावो बोध्य’ । तत्रापीति । तत्रापीत्यतः पूर्व तन्नेति पूरणीयम् । तत्र - शुक्तिरजतादौ । अन्यथाख्यातिमतेनाह- सर्वस्येति । अधिष्ठानस्यारोप्यस्य तत्सम्बन्धस्य च वा- च्यत्वादित्यर्थः । आदिपदेन ययार्थख्यातिवाद्यभिमतशुक्तिसमृष्टरजतावयवो गृह्यते ।

।

1

,

"

शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता ।

वा - ४५ ]

कस्यचिदस्माभिः प्रकाशमानत्वानभ्युपगमात् । असद्व्यवहारप्रसङ्ग स्यान्यत्र निस्तीर्णत्वात् । यत्तु वाच्यत्वधर्मेणानैकान्त्यमुक्तम् ; तदप्यसत्, तस्यापि वाच्यत्वशब्देन वाच्यत्वात् । अन्यथा वाच्यत्वमिति वक्तुमशक्यत्वात् । नचानवस्था, घटादिगत

वाच्यत्वस्य वाच्यत्व गतवाच्यत्वस्य च वाच्यत्वशब्दवाच्यसामान्य

;

रूपेणैकतया तदतिरिक्तगवेषणाभावात् । प्रतिवस्तु नियतशब्द व्यापारभेदेपि दोषाभावात् । स्वपरनिर्वाहकसमाधिं च स्वप्रकाश वादादौ परिगृहीत किमत्र विस्मरसि ? यत्तु निर्विशेषत्वादिति प्रत्यनुमानम् ; तत्र केषाचित् स्वरूपासिद्धिः । सिद्धानामपि स्वयम्प्रकाशत्वादीना स्ववचनविरोधादिभिर्निरास’ । ब्रह्मेति धर्मि निर्देशात्तत्पर्यवसितसाध्यहेतुनिर्देशाच्च । अन्यथा आश्रयासिद्धय नन्वयस्वरूपासिद्ध्यादिदोषप्रसङ्गात् । मुख्यवृत्तिनिषेधस्साध्यते, लक्षणया तु धर्मिस्वरूपादिनिर्देश इति चेन्न ब्रह्म न लक्ष्य निर्वि शेषत्वादित्यपि वक्तु शक्यत्वात् ।

८२

शशविषाणादिभिरनैकान्त्यं परिहरति- असद्व्यवहारे ति । तत्रापि प्रकाश मानशशविषाणसम्बन्धाना सत्यत्वमेवेति भावः । नचानवस्थे ति । घटादौ प्रवृत्तिनिमित्तभेदाद्वाच्यत्वभेद, ततश्च घटादिगतवाच्यत्वे वाच्यत्वगतवाध्यत्वे च वाच्यत्वमेकमिति तेन रूपेणानुगतीकृतेषु वाच्यत्वशब्दवाच्यत्वमेकमेव, ततश्च घटादिवाच्यत्वगतमेव स्वस्मिन्नपि वाच्यत्वमिति नानवस्थेत्यर्थ । वाच्यत्व शब्दवाच्यत्वशब्दवाच्यसामान्य वाच्यत्वत्वम्, यदिच प्रवृत्तिनिवृत्ताभेदेग्या- श्रयभेदाद्वाच्यत्वभेदः तदानीमपि प्रामाणिकत्वान्नानवस्था दोषान्याह - प्रति वस्त्विति । नन्वेवमन्यात्माश्रय इत्यत्राह - स्वपरे ति । अन्यथे ति । आश्रया सिद्विराश्रयाज्ञानात् अनन्वयः साध्यविशिष्टपक्षप्रतिपादनाभावः पर्वतो धूम वच्यादितवत् स्वरूपासिद्धितो. पक्षे अज्ञानात् । असाधारण्य परिहरति–

S

११

८२

शास्त्रमुक्तावली ।

सर्वस्य च ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य ग्रेन केनापि शब्देन लक्ष्यत्वसिद्धेर्न सपक्षत्वप्रसङ्ग. । माभूल्लक्ष्यत्वमपीति चेत् ? तर्हि धर्मिनिर्देशादित्यागे कथमनुमानकथा

66

यतो

वाचो निवर्तन्त " इत्यादिक तु न ब्रह्मणश्शब्दवाच्यतां बाधते, तस्य शतगुणितोत्तरक्रमेण ब्रह्मगुणानन्त्य प्रतिपाद्य तथाविधापरिच्छेद्यत्वनिबन्धनवानिवृत्तिप्रतिपादनपरत्वात् । ‘आन- न्दं ब्रह्मणो विद्वानिति व्यतिरेकनिर्देशेन च गुणविषयत्व व्यक्तम् । अन्यथा वाच्यत्वमात्रनिषेधे त्वन्रत्ययच्छब्दादेम्समुद्रघोषत्वप्रसङ्ग । एवच यत्र गुणप्रकर्षप्रसङ्गमन्तरेणैव शब्दवाच्यत्व निषिद्ध तत्रा प्ययमेव शास्त्रार्थोऽनुगमयितव्य । नचैवविधा वाचोनिवृत्तिर्वस्त्य न्तरेषु विद्यते, येन कतिपयशब्दमात्रागोचरत्वे अतिशयासिद्धि शङ्केथा । या पुनस्तवासकोचेन विपयव्यवस्थाभिमता, साप्याशा मात्रसिद्धा, लक्षणावृत्तेर्ब्रह्मणि काल्पनिकवाच्यत्वस्य वा दुस्त्यज त्वात् । अन्यथा स्वयचनविरोधादे प्रतिपादितत्वात् ।

अवाच्यमिति वाच्च चेत् ब्रह्मवाच्यत्वमृच्छति ।

अवाच्यमित्यवाच्य चेत् ब्रह्मवाच्यत्वमृच्छति ॥

"

सर्वस्य चेति । न ब्रह्मण इति । अस्त्रा’ अते गुणविषयत्वादिति भाव: । बाच्यत्वनिषेधपरत्वमप्यसिद्ध मित्याह - तस्येति । असङ्कोचेनेति । वाच्यत्व निषेवस्येति शेष । ब्रह्मणि, अनुपहित इति शेष । वर्मिसमानमत्ता कवाच्यत्वा भावेपि विषमसत्ताकवाच्यत्व वा लक्षणा वाजीकार्य ततश्च वानिवृत्तिश्रुते नसको चसिद्धिरित्यर्थः । अनुपहितबोधनाङ्गीकारे बाधकमाह- अन्यथेति । अवाच्य मिति । अनाव्यपदेनेत्य । नचावाच्यमित्येतद्वाक्यमेव, नच तथापि अवाच्यमिति वाक्यैकदेश भूतनञ्नाच्य वमस्तीति वाच्यम्, नज पर्युदासलक्ष कत्वात् इति वाच्यम् - अवाच्यमित्यत्र प्रातिपदिकार्यमात्रे विहितप्रथमा बाच्यत्वस्यावर्जनीयत्वात् । इदनेपलक्षण ल.यादिपदे प्रत्ययवाच्यत्वमात्रश्यक

3

बा- ४५]

शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता ।

यत्तु- प्रत्यस्तमितभेद " मित्यादि, तदपि परिशुद्धात्म स्वरूपोपदेशपरमिति प्रकरणानुसारेण व्याख्यात भाष्ये । भवतु वा तस्य परब्रह्मविषयत्वम्, तथापि न सर्वशब्दवाच्यत्वनिषेधशङ्का, स्ववचनविरोधादेरत्रापि दुर्निरासत्वात् । येन महर्षिणैवमुक्तन्-

"

शुद्धे महाविभूत्याख्ये परे ब्रह्मणि शव्यते । मैत्रेय भगवच्छब्द स्सर्वकारणकारणे ॥ तत्र पूज्यपदार्थोक्तिपरिभाषासमन्वित | शब्दोयं नोपचारेण ह्यन्यत्र पचारत ॥ एवमेष महाशब्दो मैत्रेय भगवा निति । परमब्रह्मभूतस्य वासुदेवस्य नान्यग ॥ " इति स कथ ब्रह्मणश्शब्दवाच्यत्व प्रतिक्षिपेत् । नच त्वदुक्ता एव श्रुतिस्मृतय, " बृहति बृहयति तस्मादुच्यते पर ब्रह्म " " तस्यो

"

दिति नाम हरित्यध्यात्म "

"

.:

तस्योपनिषदद्दरित्यधिदैवत " तस्योपनिपद

" सर्वाधार धाम विष्णुसज्ञ " मित्यादिश्रुतिगते स्तत्तच्छब्दानां ब्रह्मणश्च नामनामिभावनैव व्यपदेशात् । " ओ मिति ब्रह्मे " त्यादिना प्रणववाच्यत्वम् । स्मरन्ति च

सर्ववचसां प्रतिष्ठा यत्र शाश्वती "

८८ नतास्स्म

"” वचसा वाच्यमुत्तमम्

"

इति । आहच स्वयमेव - " वेदैश्व सर्वैरहमेव वेद्यः

।

वेदा यत्पदमामनन्ती " त्यादि ।

" " सर्वे

अतस्सर्वश्रुत्याद्यविरोधाय स्ववचनविरोधादिपरिहाराय मुमुक्षूपा

देयब्रह्मनामवर्गसरक्षणायापरिच्छेद्यमाहात्म्यादिनिबन्धनैव

८३

ब्रह्मगि

बाचोनिवृत्तिश्श्रुतिस्मृतिभिर्विवक्षितेति न ब्रह्मणि शब्दवाच्यत्व

मात्र प्रतिक्षेप्तु शक्यमिति ।

इति शतदूषण्यां शब्दावेद्यत्वनिरासः

पञ्चचत्वारिंशोवादः || ४५॥

मित्यपि द्रष्टव्यम् । शुद्ध इति । नन्विय स्मृतिरुपहितविषयैव, नच शुद्धपदवि- रोध., अविद्यामनङ्गीकुर्वता भवता हेयगुणराहित्यपरत्वस्य वाच्यतया तस्यैव

८४

शास्त्रमुक्तावली ।

मयाग्यङ्गीकारे दोपाभावादिति चेन्न - अविद्यामङ्गीकुर्वता त्वया शुद्धपदस्व

तदनुपहितपरत्वस्यैव वाच्यत्वात् इति भावः अत्रायमस्मदाचार्याणा निष्कर्ष:-

1

॥

" ब्रह्मण्यशब्दवाच्ये स्याद्वचसा वाच्यमुत्तमम् । इत्यादिमानविद्वेषो वाच्यतोपहितस्य चेत् ॥ स्वरूपस्यापि वाच्यत्व तदन्तर्भावतो भवेत् । उपधानेन शून्यस्यावाच्यत्वे व्याहतिर्भवेत् ॥ वाच्यत्व ब्रह्मणो वाच्येनुपधाने न लक्षणा । समानसत्ववाच्यत्वाभावे तौल्य घटादिना ॥ निमित्तोपहिते शब्दस्वरूप चेन्न गोचर. | यतो वाचो निवर्तन्ते श्रुतिस्तु गुणगोचरा ॥ स्वरूपगोचरत्वेपि कथ शक्तिर्निवार्यते । अप्राप्येति निषेधे तु कथ मृष्येत लक्षणाम् ॥ निर्देश्यवृत्तिमात्रस्य निषेधव्याहृतिस्ततः । शक्तेर्निषेधश्चेत्तर्हि लक्षणा वा निषिध्यताम् || लक्षणाया निषेधे हि वाच्यत्व श्रुत्यनुग्रह. । तात्पर्यमपरिच्छेदे श्रुते प्रकरणात्तत ॥

मनसा सममाम्नानान्निवृत्तिर्दुर्वचा गिर ।

इष्यते हि मनोवृत्ति, परैरपि परात्मनि ॥ " इति ।

अयमर्थः — ब्रह्मणश्शब्दवाच्यत्वाभावे

ब्रह्मणश्शव्द वाच्यत्वाभावे " वचसा वाच्यमुत्तम " मित्यादिविरोधः । उपहितस्य वाच्यत्वे न विरोध इति चेत् १ कि त वाच्यम् १ अनुपहितमिति चेत् ? कि तदनुपहितम् १ कि स्वरूपमेव, उतोपधानशून्य स्वरूपम्, कि वा उपधानाभावः १ आद्ये - उपहितस्य वाच्यत्वे स्वरूपस्यापि तत्प्रवेशेन वाच्यत्व मनिवार्यमेव । द्वितीयेपि किमुपहितस्वरूपमेवोपधानशून्य विवक्षितम्, कि वा ततोन्यत् १ आद्ये व्याघात । यदि चोपहितस्याप्युपधानस्यापारमार्थिकतया पारमार्थिकोपधानशून्यत्वान्न व्याघात, एवमपि तादृश ब्रह्म वाच्यमेवेति कथ मवाच्यता । द्वितीयमसिद्धमनङ्गीकृत च । एतेन तृतीयमपि निरस्तम् | ब्रह्मणो वाच्यत्वाविरोधाच्च । यदि चोपहितान्तर्भावेन स्वरूपस्य वाच्यत्वेपि घटादिवद्धर्मि Jबा - ४५] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । । ८५ खमानसत्ताकवाच्यत्वाभावमात्रेणावाच्यत्वसिद्धि मन्यमे, तह्यंवाच्यमिब ब्रह्मा लक्ष्यमपि स्यात् । लक्षणावैयर्थ्य च । याद च प्रवृत्तिनिमित्नोपहितप्रतीतेः शक्त्यधीनत्वेपि स्वरूपमात्रप्रतीतेश्क्त्यधीनत्वाभावात् स्वरूपमवाच्यम्, प्रवृ- त्तिनिमित्तस्य मिथ्यात्वेन तद्विषयकप्रतीतेर विद्यानिवर्तकत्वाभावात्, शब्दजन्य स्वरूपमात्रविषयका परोक्षवृत्तये स्वरुपलक्षणेति व्रपे, तर्हि घटाद्यविशेषः । नहि घटत्वाद्यपहिता शक्तिस्तदनुपहित वोधयति । नत्र वाच्यत्वे ब्रह्मणो यतो वाचो निवर्तन्ते " इति अतिबिरोध, तस्या गुणापरिच्छेदतात्पर्यकत्वात् । स्वरूपा नन्दविषयत्वेपि वङ्मात्रनिवृत्तिप्रतीत्या कथ शक्तिनिवृत्तिः । ननु " अप्राप्य निवर्तन्त’’ इति शक्तिरूपसम्बन्धाभावाद्वानिवृत्ति प्रतीयत इति चेन्न - वृत्ति मात्रस्य शब्दार्थसम्बन्धतया लक्षणाया अपि निषेधप्रसङ्गात् । यत इति निर्दिश्य वृत्तिमात्रनिषेवे व्याघाताच्छक्तिर्निषिद्वयत इति चेन्न - विपरीतस्य सुवचत्वात् । तथासति हि " वचसा वाच्यमुत्तम’ मित्याद्यनुग्रहश्च । किञ्चैव सङ्कोचे प्रक रणानुसारात् मानुषादीना प्राजापत्यपर्यन्तानामिवानन्दाना ब्रह्मानन्दस्य परि च्छेदाभावात् शब्दो न मानुप्राद्यानन्दानिव प्राप्नोति प्रकर्षेण सम्बन्ध्यते, न तथा बोधनसमर्थः, अतो निवर्तत इत्येव श्रुत्यर्थ एष्टव्य । किञ्च मनोवृत्तिनिषेधासम्भ वेन तन्निषेधस्य उक्तार्थपरत्वे वाच्ये वानिषेधस्यापि तत्परत्वमेव युक्तमिति । , , " अन्येतु - न ब्रह्म सर्वशब्दावाच्यम्, अवाच्यशब्देनाभिधानात् नच तेनापि लक्ष्यते, अवाच्यरूपमुख्यार्थस्याभावात् भावे वा ब्रह्म वाच्यमेव अवा च्यपदवाच्यरूपमुख्यार्थसम्बन्वीति स्यात् । मुख्यार्थहीनस्य ब्रह्मलभकत्वे घट शब्दोपि घटलक्षकस्स्यात् । एव निर्विशेष स्वप्रकाश परमार्थ सदित्यादिभि ब्रह्मोच्यते चेत् वाच्यत्वासिद्धि । नच तैर्लक्ष्यते, निर्विशेषस्वप्रकाशादिरूप मुख्यार्थस्यान्यस्याभावात् । एव लक्ष्यशब्देनोच्यते चेत् १ वाच्यत्वसिद्धि । लक्ष्यते चेत् लक्ष्यत्वहानि गङ्गागब्द लक्ष्यस्यागगात्ववलक्ष्यपदलक्ष्यस्यालक्ष्य त्वात् । ननु निर्विशेषादिशब्दाना विशेषाभावादिविशिष्ट वाच्यम्, तच्च न ब्रह्म, तस्य विशेषाभावाद्युपलक्षितत्वादितिचेत् ? तर्हि विशेषाभावोपलक्षितशब्द ननु विशेषाभावोपलक्षितत्वादिक तद्विशिष्ट वा वाच्यत्वम् निर्विशेषादिपदवाच्यम् 2 " तच्च न ब्रह्म, किन्तु तदाश्रयव्यक्तिभूतं ८६ शास्त्रमुक्तावळी । , , " विशेष्य वा, एवच मुख्यार्थ वसिद्धि. ब्रह्मणो निर्विशेषादिशब्दवाच्य त्वपि निर्विशेषत्वाद्यहणीश्वति चेन्न - व्यक्तिश्गब्दार्थो नातिस्तृपधानमिति मत जातिविशिष्टा व्यक्तिरशब्दार्थ इति मते च यत्र विशेष्ये निर्विशेषत्वा दिक तस्य तत्पदवाच्यत्वायोगात् । ‘जातिशब्दार्थ’ इति मते तु घटादि व्यक्तेरपि घटादिशब्दावाच्यत्वेन ब्रह्मणस्ततो विशेषार्थ जातिवाचिभिश्शब्दैर्ब्रह्म जात्याधारव्यक्तिसम्बन्धितयैव लक्ष्यत इति वक्तव्यत्वेन मुख्यार्थाभावादिदोष तादवस्थ्यात् ; सत्य ज्ञानमनन्त ’ मित्यादौ ब्रह्मणस्सत्यत्वादिधर्माश्रयतयैव लक्ष्यत्वाल्लक्ष्यघटादिवत्सखण्डत्वापाताश्च । निर्गुणस्वप्रकाशादेरब्रह्मत्वे यथा तयेष्यते तत्तदब्रह्मेति साधु समर्थितो ब्रह्मवादः । नन्ववाच्यादिशब्दात्समास रूपाः, लक्ष्यादिशब्दास्तु यौगिकाः, उभयेषामपि वाक्यतुल्यत्वान्न वाचकतेति चेन्न - समासे पदार्थसमर्गस्य यौगिके प्रकृतिप्रत्ययार्थमसर्गस्य चानभिधेय त्वेपि पदार्थस्य प्रत्ययार्थस्य च वाच्यत्वेन तदर्थस्य ब्रह्मणो वाच्यत्वापरिहा रात् । यादेच ब्रह्म न पदार्थ:, किन्तु पदार्थससर्गरूपम्, तर्हि सखण्ड स्यात् । यदि त्ववाच्यत्वमित्यादि न पदार्थद्वपाधिक स्वार्थसरार्गपरम्, किन्तु ब्रह्ममात्रलक्षकम् तर्हि न तेनावाच्यत्वादिसिद्वि । तस्मान्निर्विशेषादिशब्द वाच्यत्व दुर्वारम् । ’ यतो वाचो निवर्तन्ते ’ ’ अशब्दमस्पर्श’ इत्यादिश्रुतिस्तु अद्भुतत्वाद्यभिप्राया | नहीदृगिति विज्ञेय ’ न वाच्य नच दृश्यते ’ ’ पश्य न्तोपि न पश्यन्ति ’ इत्यादिश्रुतौ तद्दर्शनात् । पराभिमते अर्थे अशब्दमि त्यादि शब्दवाच्यत्वस्यापि निषेधेन तदसिद्धेः । ’ यतो वाच’ इत्यत्रापि ‘मनसा सहे’ ति श्रुतौ मनोवृत्तेरिव अन्तःकरणवृत्तिव्याग्ये ब्रह्मणि वाभ्वृत्तेरपि निषेधा योगाच्च । आनन्दाद्यनेकशब्दमुख्यार्थत्वाय ’ निवर्तन्त ’ इत्येकस्यैवामुख्यार्थ त्वस्य न्याय्यत्वाच्च । अथ कस्मादुच्यते ब्रह्म ’ यस्मादुच्यते पर ब्रह्म ’ वचसा वाच्यमुत्तमम् ’ इत्यादिश्रुतेश्च । वेदान्ततात्पर्यविषयो ब्रह्म बाच्यम्, वस्तुत्वाल्लक्ष्यत्वात्तीरवत् परमार्थसदादिपद कस्यचिद्वाचक पदत्वात्, घ- टादिपदवत्, सत्यज्ञानादिवाक्य वाच्यार्थतात्पर्यवत्, वाक्यत्वात्, अग्नि होत्रादिवाक्यवत् इत्यनुमानैश्च विरोधाच्च । विपक्षे लक्ष्यत्व न स्यात्, तथाहि लाक्षणिकरशब्दो न श्रुत एवार्थान्तरधीहेतुः , तत्रागृहीतशक्तित्वात् । C , • 1 " " , , बा- ४५] " शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । ८७ किन्तु स्ववाच्यार्थे अनुपपत्तिदर्शने सति तत्यागे स्वार्थसम्बन्धित्वेनावगतस्याव बोधकः, गङ्गादिशब्दादौ तथा दर्शनात् । अन्यथातिप्रसगाच्च । तथाच ब्रह्मणोपि लक्ष्यत्वे वाच्यार्थसमर्गितया ज्ञेयत्वादौपनिषदस्य चाशाब्देनाचेयत्वात्, स्वप्रकाशतया नित्यसिद्धौ च शब्दवैयर्थ्यात् अवाच्ये लक्षकस्यैतस्य वक्तव्य त्वात् तत्रापि स्वार्थसम्बन्धित्वेन ज्ञेयत्वेनानवस्येति कथमवाच्ये लक्षणा? नच वाचकस्यापि गृहीतसङ्केतस्यैव बोधकत्वात्, सम्बन्धग्रहणस्य च सम्बन्धि ज्ञानाधीनत्वात् तदर्थस्य च ब्रह्मणशब्देकमेयत्वात् तवाप्यनवस्थेति वा- यौगिकशब्दाना वाक्यतुल्यत्वेनानपेक्षणाम् । ननु प्रवृत्तिनिमित्ता भावात्कथ वाच्यत्वम् ? नच गुणक्रियाजात्यन्यतमदात्मन्यस्ति नच घटादा विचारोपितनिमित्तमस्तीति गङ्कनीयम् आरोपिते श्रतितात्पर्यायोगेन तात्पर्य विषयस्य वाच्यत्वायोगादिति चेन्न - सत्यादिशब्दाना लक्षकत्वे सिद्धे निमि त्ताभाव. तस्मिन् सिद्धे च लक्षकत्वमित्यन्योन्याश्रयात् । स्वरूपमात्रप्रश्नोत्तर त्वेन लक्षकत्वमित्यस्याखण्डार्यत्वभङ्ग एव निरस्तत्वात् । निर्विशेषवाक्यस्य च्यम्; 2 स्वरूपमात्रपरत्वे विशेषाविरोधात्, तस्य निर्विशेषत्वविशिष्टपरत्वे तु निमित्तस्य सत्त्वेन निर्विशेषशब्दवाच्यतापातात्, अभावनिमित्तकशब्दवाच्यत्वे प्रामाणि कत्वाविशेषेण भावनिमित्तकशब्दवाच्यत्वस्यापि दुरपह्नवत्वात् । सरमात् ब्रह्मणि सर्वेषा वेदान्ताना लक्षणेत्येतदयुक्तमिति । J अत्र नवीन :- तान्पर्येण सत्यादिवाक्यप्रतिपाद्य ब्रह्म न तद्वाक्यस्थपद शक्यम्, तद्वावयार्थत्वात् सम्मतत्रत्, “वेदैश्व सर्वैरहमेव वेद्यः” “औपनिष- दम्” इत्यादिश्रत्या च वाक्यार्थत्वासिद्धि । नचान्विताभिधानवादे नियोगादौ व्यभिचार:, अन्वयविशेषस्य तद्विशिष्टस्य वा वाक्यार्थस्य तत्पदाशक्यत्वात् । नहि धात्वर्थविशेषपुरुप्रविशेषान्वितो नियोगस्तेन तदन्यतो वा केनचित्प्रतीयते ? अप्रतीतेः पदान्तरवैयर्थ्याच्च । नच प्रमेयो घट इत्यत्र प्रमेय घटाभेदस्य वाक्यार्थस्य प्रमेयपदाभिधेयत्वात् व्यभिचार इति वाच्यम् । प्रमेयत्वस्यैकस्यासम्भवेन तारादिशब्दवदनेकार्थत्वस्यैव वक्तव्यतया पदार्थवाक्यार्थयोरे पदानभिधेयत्वात् । एव सम्बन्धपदार्थोप्येको दुर्वन इति दण्डस्सम्बन्धीतिवाक्यार्थे न व्यभिचारः । ८८ शास्त्रमुक्तावळी । " नच विशिष्टधीनियामकत्व सम्बन्धत्वम्, वैशिष्ट्यस्यैव सम्बन्धत्वेनान्योन्याश्रयात् । नापि विशेषणधीजन्यज्ञानासाधारणविषयत्व सम्बन्धत्वम्, असाधारणत्व यदि तदजन्यज्ञानाविपयत्व तदा असम्भवः स्वरूपसम्बन्धाव्याप्तिश्च विपयत्वस्या प्यननुगतत्वात् । तद्वाक्यस्थपदवाक्यतावच्छेदकधर्मवदन्यत्वादिति वा हेतु । शक्तिविषयत्वस्य च निषेधान्न साध्याविशेषः । नचासिद्धिः, वक्ष्यमाणन्यायात् । नचाप्रयोजकत्वम्, सत्यज्ञानानन्दात्मनि ब्रह्मणि सत्यादिपदस्यैकैकस्य शक्ता वेकपदेनैव तादृगुपस्थिते पदान्तरवैयर्थ्यस्य च प्रसङ्गात् । नच सिद्धान्ते ब्रह्मणस्वन्मात्रत्वात् सतश्च सत्पदात्प्रतीतेरनुपस्थिताशः कोपि नास्तीति वाच्यम्, सतो ज्ञानानन्दाद्य मेदसशयविरोधिप्रतीतेरेवापादनात् । नचैकस्मात्पदात्सा दृश्यम् तेन च तत्र जायमानेपि दोषादेव सशय इति वाच्यम्, – ज्ञानादिपदसामानाधिकरण्यप्रतिसन्धान विना तत्सशयनिवृत्त्यदर्शनेन तत्प्रतीते वक्यकृत्यत्वात् । किञ्च सर्वपदाना तत्र शक्तौ सत्यज्ञानादिपदाना पर्यायता पत्तिश्च । प्रवृत्तिनिमित्तभेदे च तद्विशिष्टस्य धर्ममात्रस्य वा शक्यतापातात् नागमाभिमतब्रह्मणश्शक्यत्वम् । सत्यादिपदमपि न ब्रह्मवाचकम्, तत्प्रति पादकवाक्यैकदेशपदत्वात्, यद्यदर्थवाक्यैकदेशपद न तत्तद्वाचकम् ! घटानय नादिसर्गप्रतिपादक घटमानयेतिवाक्यस्थघटादि पदवत् । वाक्यार्थस्य तदेकदेश पदार्थत्वे सहश्रतनिखिलपदाना परस्परान्वितस्वार्थबोधकता व्युत्पत्तिसिद्धा बा-येत । नच लक्ष्यत्वे यय दोष प्रागस्त्यस्येव एकस्याप्यनेक पदलक्ष्यत्वसम्भ वात् । नच लक्ष्यस्यापि शक्यसम्बन्धितया पूर्वमवगमनीयत्वात् ब्रह्मणोऽपूर्वता क्षतिः, मानान्तर विनापि विचारेण शक्नेन सत्यत्वादिविशिष्टेन लक्ष्यस्य विशे ष्यस्य तादात्म्यसम्बन्धावगमात् । किञ्चाभिहितान्वयवादिना अन्विताभिधान वादिना वा वाक्यार्थमात्र लक्ष्यमेव च वक्तव्यम्, अन्यथा तत्प्रतीत्यनुपपत्तेः । नच शक्तथैव पदार्थज्ञानद्वारा वाक्यार्थप्रमा, अपर्यवसानालभ्यस्य शक्तिजन्य ज्ञानविषयस्य शक्यत्वनियमात् । नहि जातिपदार्थवादिना व्यक्तिरिव पदार्थससर्गो पर्यवसानलभ्यः, येन शक्तिजन्यज्ञानविषयत्वेपि वाच्यत्व न स्यात् । अन्यथा एकपदादपि ससर्गविशेषो भायात् । आकाङ्क्षाद्यपेक्षाभावप्रसङ्गाच्च । विनि गमकाभावेन पर्यायतापत्तेश्च । नच विनापि वृत्त्या पद’नामाकाक्षादिमहिम्नैव ससर्गबोधकत्वमस्तीति वाच्यम् - प्रतिपादनसामर्थ्यस्य हि आकाक्षादिसहकार्य वा - ४५ } पेचणम् सामर्थ्यञ्च " लक्षणाजन्यम्, शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । ૨ तथाच वाक्यार्थज्ञानं शब्दस्यार्थे वृत्तिरेव । शक्तयजन्यत्वे सति शब्दजन्यत्वात् S

सम्मतवत् । । 2 अन्यथा वाक्यार्थे शाब्दत्वं न स्यात् । नच लाक्षणिकत्वे पदाना ससर्गानुभावकत्व न स्यात् ; ससर्गस्यैव सर्वपदैर्लक्ष्यत्वात् तस्य च पूर्वमननु भूतत्वात् । लाक्षणिकगङ्गापदस्याप्यन्वय प्रतियोग्युपस्थापकतया पदान्तरवदनुभव जनकत्वाश्च । पदस्यानुभावकत्वे ऽ न्वयप्रतियोग्युपस्थापकत्वमेव तन्त्रम्, नतु शक्तत्वम्, अशक्तादपि तदुपस्थितिदशायां ततोमुभवदर्शनात् । समभिव्या हृतपदाना सम्भूयकारित्वव्युत्पत्तिविरोधाच्च । विभक्तेस्स्वप्रकृत्या सह स्वार्था न्वयबोधकत्वानुभवाच्च । नच वाक्ये शक्त्यभावात् कथ तेन ससर्गों लक्षणीय · शक्यसम्बन्धाभावादिति वाच्यम् - पदसमूहो हि वाक्यम्, पदसमूहो हि वाक्यम्, समूहश्चैकधर्माब च्छिन्नपदान्येव तानि च शक्तानीति तत्ससर्गस्तदर्थसम्बन्ध्येव । लाक्षणिक पदार्थसरागपि परम्परया शक्यसम्बन्ध्येव अन्यथा अर्थबादपदसमुदाये लक्षणा न स्यात् । वाक्यार्थप्रतीत्युद्देशेन वाक्यप्रयोगानुपपत्तिलक्षणा बीजम् । नन्वेवमपि वाक्यार्थस्य शक्यसम्बन्धित्वेनानवगमात् कथं तत्र लक्षणेति चेन्न - स्मृत्यर्थ हि पूर्वमनुभवापेक्षा, नहि वाक्यार्थस्य स्मृतिरपेक्षिता ! नन्वेवमेकस्मिन् प्रयोगे पदेषु वृत्तिद्वय विरुद्धमिति चेन्न - एकस्य ज्ञानस्य वृत्ति द्वयाजन्यत्वात् । गङ्गाया यादासि घोषश्चेत्यत्र तात्पर्यज्ञाने युगपदन्वयबोधस्य परैरभ्युपेयत्वाच्च । ननु ससर्गविशेष एव वाक्येन लक्षणीय, ससर्गे च विशेष: पदार्थ एवेत्यजहल्लक्षणा स्यात्, सा चानुपपन्ना, शक्यलक्ष्य साधारणरूपाभा- वात् इति चेन्न - तीरत्वावच्छिन्ने तीर इव पदार्थविशेषावच्छिन्ने ससर्गे Sजहल्लक्षणोपपत्ते’ । एकधर्मावच्छेदेन पदार्थद्वयोपस्थितौ जहल्लक्षणा । अतो वाक्यार्थस्य ब्रह्मणो लक्ष्यत्वमविरुद्धम् । किञ्च विशिष्टब्रह्मशक्तैः केवल धर्मशक्तैर्वा पदैर्निर्गुणब्रह्म प्रमितिसिद्धौ न तत्रापि शक्तिः कल्प्या, अन्यलभ्ये तदयोगात् । मुख्यार्थत्वाय शक्तिकल्पनाया गङ्गापदस्यापि तीरे शक्तिः प्रस ज्येत । ततश्च ब्रह्मपद वृद्धिविशिष्टवाचकम् वृद्धिश्चोपचयः, स चात्र सर्वा त्मत्वयोग्यता, नत्ववयवोपचयः, नापि गुणाधिक्यम् गुणाधिक्यमात्रस्य सर्वत्र । 7 , " १२ ९० शास्त्रमुतावळी । सुलभत्वात् सर्वगुणवैशिष्टयस्य तदर्थले सर्वात्मत्वस्याप्यन्तर्भावात् 3 2 " आव लक्ष्य श्यकत्वात् स्वरूपोपचयरूपत्वाच्च तदव ब्रह्मशब्दार्थः । आत्मशब्दा पीपि व्याप्तिरूपसातत्यविशिष्ट । एव सत्यादिशब्दायपि बाधायोग्यत्वादिविशिष्ट । अतस्सत्यज्ञानाद्यात्मकब्रह्मणि ब्रह्मादिपदाना लक्षणैत्र । । यत्त लक्ष्यमत्राच्य मित्यादिपदवाच्यत्वाद्ब्रह्मणो न सर्वपदलक्ष्यत्वमिति, तन्न, तत्र प्रमाणाभावात् । कि सर्वशब्दलक्ष्यत्वमुपपादायतु तस्य तत्पदवाच्यत्वम्, उत लक्ष्यादिपद प्रवृत्तिनिमित्तस्य ब्रह्मणि सत्त्वेन त्वदुक्तानवम्यापरिहारायवा १ नाव लक्ष्यादि पदवाच्यत्वे लदयोगात् । ननु ब्रह्मणो लक्ष्यादिपदवाच्यत्वाभावे कय ब्रह्म सर्वपदलक्ष्यमिति प्रतिपादनीयमिति चेत् १ का तर्हि प्रतिपादनेनुपपत्ति ? न तावत् तेन विना योग्यताद्यभाव प्रत्युत तस्मिन् सत्येन न योग्यता, नापि लक्ष्यादिपदवाच्याप्रसिद्वया तल्लक्षणानुपपति, तत्तत्पदलक्ष्यतोरादे. पदार्थत्वात् । ननु लक्ष्य देनापि तस्य लक्ष्यले कथ वाक्यार्थ प्रतीति १ लक्ष्यपदवाच्यसम्बन्ध-वेन हि जाते लक्ष्यपदस्य लक्षणा, तज्ज्ञान च सिद्वान्ते लाक्षणिक पदेनैप वक्तव्यमिति तत्तल्लक्ष्यज्ञानार्थ तत्तल्लाक्षणिकपदापेक्षया अनव स्थानादिति चेत् १ तर्हि स एव दोषः । सन्त्र निरसित्यते । नापि द्विलीय. तत्तद्धर्मविशिष्टस्य ब्रह्मणो वाच्यत्वेपि तदधिष्ठानस्य विशेष्यस्य तदभावात् । विशेष्यस्य सर्वस्मादपि विशिष्टादन्यत्वात्तलभ्यते । अतएव यद्यद्ब्रह्मत्वेनोपेल तद्ब्रह्मेति परोक्तं निरस्तम्, विशेष्यस्य निर्द्धर्मकस्यैव ब्रह्मत्वात् । नन्वानन्दादि पदलक्ष्यस्य तद्वाच्याद्विशिष्टादन्यत्वे आनन्दलादिकं न स्यादिति चेन्न - दण्डि देवदत्तादन्यत्वेपि विशेष्यदेवदते देवदत्तस्वरूपस्येव विशेष्यानन्देपि तत्स्वरूपा नवायात् । सत्यादिपदलक्ष्ये वाच्यान्यस्वरूपे सत्यादिपदवाच्यत्व नाम कश्वि- द्धर्म तद्विशिष्टमवाच्यगव्दार्य इति तस्पापि विशिष्ठताच्चकत्वमेव । तथाच वाच्य प्रदमपि लक्षणयैव वाच्यार्य व्रलोपस्थापयति । अन्यथा यानवाच्यान्यत्वप्रतिपादका वाच्यपदस्य योग्यताया अभावात् । अतएवायाच्यपदलले अत्राव्य न भवेदिति निरस्तम्, अवाच्यस्वरूप एव व्यावहारिकावाच्यत्वस्य कल्पिततया अवाच्यपदलक्ष्य क्यापि नृत्य तत्परूपानपायात् । वस्तुतस्त्ववाच्यमिति वायमेन नञ् लक्षणया 3 " बा ४५ ] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । 1 ९१ अनु ब्रह्मान्यत्प्रतिपादयति । ननु स्वरूपमात्रमेव लक्ष्यादिपदशवय भवत्विति चेत् ? अक् परमतेपि विशिष्टविषयत्वात् । नापि त्वदुक्तानवस्था विचारादिना तस्य वाच्यसम्बन्धित्वेन निर्णतत्वात् । लक्ष्यतावच्छेदक च नात्रापेचितम् लक्ष्य स्वरूपस्य स्वतः व्यावृत्तत्वादेकत्वाच्च । ननु लक्ष्यस्य लक्षकशब्देरेब पर प्रति- पादनेनवस्येति मूकतापत्तिरिति चेन्न - ब्रह्मण उक्तविधया निर्धर्मत्व सत्यज्ञाना द्यात्मत्व तस्मिन् सत्यादिपदव्युत्पत्तिप्रकारमानन्दादिस्वरूपस्यैवानन्दादिपदलक्ष्यत्व मवगच्छत आनन्द एव ब्रह्मत्युपदेशादेव योग्यतानुसारेण धर्मिणोरेबाभेदावगम सम्भवात् । विशेषण भेदप्रयुक्तमेव भेद विशिष्टयोरवगच्छत. सदभेदवती तेस्स्व- रूपविषयत्वात् । प्रवृत्तिनिमित्ताभावादपि न ब्रह्मणि पदाना शक्ति, पारमार्थिक जातिगुणक्रियादेरसम्भवात् । तदसम्भवश्च लक्षणा विनापि हत्यत्वाद्यनुमानैर्निषेध वाक्यैश्च निरूपयितु शक्यत इति न त्वदुक्तान्योन्याश्रय | कल्पितगुणक्रिया नै शि ष्टये च वेदान्ततात्पर्यायोगात् । ननु बेदान्ततात्पर्यगोचरत्व विशिष्टब्रह्मणस्स्वप्रति छादकवाक्यरथपदागक्यत्वसिद्धावपि न विशेयब्रह्मणस्तत्सिद्धिरिति चेन्न, मितिर्हि पचतावच्छेदकधर्माश्रयस्यैव शक्यान्यत्व विपयीकरोति, सर्वत्रापि माध्यस्य पक्षताश्रय वैशिष्टयस्यैवानुमितिविषयत्वात् । नन्वेवमपि वेदान्ततात्पयेगोचर इति पदाद्विगेम्बस्यानुपस्थित कथ तत्पक्षकानुमितिरिति चेन्न — निर्धर्मके ब्रह्मणि वेदान्ततात्पर्य विदुष. वेदान्ततात्पर्यगोचर इति पदालक्षणया तस्त्रैवोपस्थितेर्वक्त ब्यत्वात् । अन्यथा योग्यतासम्भवात् । अन्यथा त्वदीवानुमानमपि नास्मदभि मतब्रह्मणो वाच्यत्व विषयकुर्यात् । ब्रह्मादिपद विशिष्टस्य धर्ममात्रस्य वा पदत्वात्सम्प्रतिपन्नवत् इति वानुमानमस्तु । एव " यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह " ति श्रुतिरपि शब्दस्य प्राप्ति वारयन्ती तस्य शक्ति ब्रह्मणि निषेधति, शब्दस्यार्थेन शक्तेरेव प्रातित्वात् । लक्षणा तु शक्य सम्बन्धरूपा परम्परयैव शब्दसम्बन्ध इति अमुख्यप्राप्तिरेवेति तन्निषेधायागात् । लक्षणानिषेधे " सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति " इत्यादिश्रुतिविरोधाच्च । मनसा सहात व मनस करणत्वमेव निषिध्यते, स्वरूपेण निषेधायोगात् वृत्तिमात्रस्य मनोजन्यत्वात । ‘मनमै वानुद्रष्टव्यम्’ इति श्रुतिविरोधाच्च । केवलमनोगम्यत्व वा वाचकम् " १२ शास्त्रमुक्तावळी । "” निषिध्यते । नन्वमेयगुणत्व ‘यतो वाचो निवर्तन्ते’ इति श्रुतेरर्थ इति चेत् ? अमेयत्वं यदि गुणस्य मानागोचरत्व तदा निर्गुणमेव ब्रह्मेति वान्यत्वनिपेधः प्रवृत्ति निमित्ताभावात् । अथ सख्याशून्यत्वम्, तन्न, आनन्द ब्रह्मणो विद्वान्न बिभेती " ति वाक्यशेषेण ब्रह्मस्वरूपभूतानन्दस्यैव ज्ञानात् भयनिवृत्तिश्रवणेन गुणान्तरैर्विना ऽ नुपपत्त्यभावेन लक्षणायोगात् । मुक्तिसाधनज्ञानाविषयस्य श्रुति प्रतिपाद्यत्त्वायोगाच्च । प्रत्युत वाक्योपक्रमे अनन्तगुण प्रक्रम्यानन्दज्ञानान्मोक्ष इत्युक्ते देवदत्तो वामेम चक्षुषा पश्यतात्युक्ते दक्षिणेन दर्शननिषेधवत् गुणान्तराणा मपुरुषार्थत्वमेव प्रतिपादित भवेत् । ततश्च ब्रह्मणोपि हेयगुणवत्त्वमिति साधु समर्थितस्तन्त्रसमयः । नचानन्दमित्यत्रापि गुणान्तरलक्षणा, सिद्धान्तेपि तच्छन्दे लक्षणाभ्युपगमादिति वाच्यम् - आत्ममात्रज्ञानस्यैव सर्वत्र श्रुतौ मुक्तिसाधनत्वा बगमात्, त्वदुक्तलक्षणायोगात् । अस्मन्मतसिद्धलक्षणायास्तथैव श्रुत्याभ्युपेयत्वात् । किचास्मन्मतसिद्धलक्षणा श्रनितुल्यैव, प्रसिद्धार्थानपायात् । यथा रेवतीवाक्ये एतच्छब्दस्य प्रकृतानिष्टधर्मलक्षणायामपि श्रुतितुल्यता । न वाच्यमिति त्वदुदाहृत श्रतौ साक्षाद्वाच्यत्वनिषेधाच्च । यत्तु अनया श्रत्या अद्भुतत्व प्रतिपाद्यत इति, तन्न - तस्य पदार्थवाक्यार्थयोरन्यतरत्वाभावात् । नापि तत्र लक्षणा, तत्र न तावदन्वयानुपपत्तयाद्भुतत्वलक्षणा, वाच इत्यस्य तेनाग्यन्वयायोगात् । मापि यतोद्भुता वाचो भवन्तीत्यर्थ’, भवन्त्यश्रवणात् । सृष्टेरतीतत्वाच्च । नापि तात्प र्यानुपपत्त्या सर्वपदलक्षणा, अद्भुतत्वस्य तस्मिन् प्रकरणे उपक्रमानवगतस्य ता- त्पर्यगोचरत्वायोगात् । सर्वपदलक्षणायाश्च तवाभावात् । तस्य सम्वन्धित्वेना प्रतीतेश्च । वाक्यशेषपर्यालोचनया तस्याप्यपुरुषार्थत्वेन श्रुत्या अप्रतिपाद्यत्वाच्च । अथ कस्मादुच्यते ब्रह्म ’ इत्यादि तु ब्रह्मशब्दतात्पर्यविषयत्वाभिप्रायम्, गङ्गा पदेन तीरमुच्यत इति प्रयोगात् । ८ तस्मादखण्डवाक्यार्थे सत्यज्ञानसुखात्मनि । न कस्यापि पदस्यास्ति शक्तिरित्यात्मवित्स्थितिरिति ॥ " अत्रोच्यते - तात्पर्येण सत्यादिवाक्यप्रतिपाद्य ब्रह्मेत्यत्राखण्डार्थत्वपक्षे स्व रूपस्यैव वाक्यप्रतिपाद्यत्वात् व्यर्थ तात्पर्यविषयविशेषणम् । सत्यादिवाक्यप्रति शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता ।

। ९३ चा- ४५] पाद्यत्वविशेषण च व्यर्थम् । तदप्रतिपाद्य व्यावृत्तयेतद्विशेषणमिति चेत् ? तद प्रतिपाद्य कि घटादि, उत ब्रह्म? नाद्य, ब्रह्मपदादेव तद्वयावृत्तिमिद्धेः । द्वितीये पि कि तदभिन्न सत्यज्ञानादिवाक्यार्थापेक्षया उत भिन्नम् ? नाद्य व्यावृत्तय सिद्धे, अव्यावर्तनीयत्वाच्च । द्वितीयेत्वसिद्धमेव । उपहित ब्रह्म सत्यज्ञानादि वाक्यार्यापेक्षया भिन्नमेवेति चेत् ? कि सत्यज्ञानादिवाक्यार्थोपि केनचित् उप हित, उन अनुपहित १ नाद्य, उपहितस्य वाच्यत्वस्य त्वदिष्टत्वात् । उपहित स्यावाच्यत्वसाधने स्वरूस्यावाच्यत्वासिद्धिश्व । न द्वितीय, तस्य स्वरूपमात्रतया उपहितस्य ततो भेदासिद्धे । किचिदुपाच्युपहित उपाध्यन्तरोपहितापेक्षया भिद्यते नतु स्वरूपापेक्षयापि, तथा सति घटाकाशस्यानाकाशत्वापत्ते । किचैवमौपा धिकभेदे सत्यपि स्वाभाविकाभेदस्थानपायात् विशेष्यशक्तेरनपायाद्वाधः । किंच तात्पर्यवित्र्यपदेनापि स्वरूप लक्ष्यम्, " अन्यथा योग्यताविरहात् । ब्रह्मपदेनैव च तत्सम्भवति । तस्माद्दयर्थ विशेषणम् । किच उपरिनामुपहितस्य ता- त्पर्यविपयादिपदेन लक्षगीयतया त्वयोच्यमानस्य पक्षनयारिस्तस्यासिद्धेराश्रया सिद्धि । वाक्यार्थत्व च कि विवक्षितम् ? कि पदार्थसत्वम् उत बाक्य जन्यप्रतीतिविषयत्वम्, वाक्यजन्यप्रतीतिविशेष्यत्व वा १ नाद्यः स्वरूपासिद्धेः । न द्वितीय पदार्थे व्यभिचारात् । न तृतीय स्वरूपासिद्वे । सत्यादिवाक्यानिष्प्र- कारकस्वरूपमात्रविपयप्रतीतेस्त्वयाङ्गीकारात् । पदार्थे व्यभिचाराच्च । नच तदन्यत्वेन विशेषणम्, पढजन्यप्रतीतिविषयान्यत्वविवचायामसिद्धे, पदानामेव बाक्यार्थबोधहेतुत्वात् । पदशक्तिविषयाभिन्नविवक्षाया साध्याविशेषात् । " नच स्वविषयत्वावच्छिन्नकार्यताप्रतियोगिककारणताश्रयपदमात्रघटितस्त्रप्रति पादकवाक्यकत्वादिति हेतु, वाक्यार्थप्रतीतौ हि तत्पदार्थान्वयानुभवत्व तत्त त्पदजन्यतावच्छेदकमिति वाच्यम् - अविकरणे अधिकरणत्वमित्यत्राधिकरण त्वस्य प्रकृतिप्रत्ययपदान्तररूपसकलप्रतिपाद्यत्वात् नीलमुत्पलमित्यत्र पदद्वयं स्यापि विशेष्यवाचित्वेन विशेष्ये व्यभिचाराच्च । सयोगिदण्डवान् देव दत्त इत्यत्र व्यभिचाराच्च 1 घटान्यवान् घटः नित्यवदाकाश प्रपञ्चो मिथ्येत्यादौ व्यभिचाराच्च । ननु स्वप्रकारकस्वा विशेष्यकज्ञाननिष्ठत्वमपि स्व ९४ शास्त्रमुक्तावळी । विषयत्वावच्छिन्नकार्यताविशेषणमिति चेन्न - सत्यज्ञानादिवाक्य जन्यप्रतीतौ ब्रह्मणो विशेष्यतया स्वरूपासिद्धे । नच वाक्यस्याखण्डार्यत्वात् तज्जन्यप्रतीतो ब्रह्म न प्रकारो विशेष्य वेति वाच्यम् - तथासति प्रकृष्टप्रकाशादिवाक्यस्यापि तथात्वेन चन्द्रादिपदायें व्यभिचारात् । नच तत्रापि स्वरूपमात्रस्य वाक्या र्थत्वाच्चन्द्रत्वादिविशिष्टस्य शक्यत्वेपि स्वरूपस्याशक्यत्वात् न व्यभिचार इति तथापि शब्दवदाकाशमिति लक्षणव ‘क्यार्थे आकागे व्यभि चारात्, आकाशस्वरूपमात्रस्याकाशपदाक्यत्वात् । नच पदजन्यस्मृत्यविष यत्वे सति वाक्यजन्यप्रतीतिविपयत्व विवक्षितम् ; विशिष्टस्यार्थत्वेपि स्वरूप स्यापि तदन्तर्भावेन हेत्वसिद्धेः साच्याविशेषात् विशेष्यवैयर्थ्याच्च । वाच्यम्, च्छेदकधर्माश्रयान्यत्वविषक्षाया ,

1 तद्वाक्यस्थपदशक्यतावच्छेदकधर्भवदन्यत्वादित्यपि न हेतु, शक्यताव यत्किचिद्घटभिन्नत्वाद्घटे व्यभिचागत् । शक्य प्रतियोगिकयावद्भेदविवक्षया सुन्दर मुखमित्यादौ बिम्बात्मना मुखभेदस्य प्रतिविम्बात्मनि तस्मिन्नेव सस्वाद्वत्रभिचार । धर्मिसमानससाकान्यत्वविव आाया स्वरूपासिद्धि । अतएवाभेदपिरोव्यन्यत्वविवक्षापि निरस्ता । व्यावहा रिकान्यत्वविवक्षायामपि सयोगवति वृक्षादौ तद्भेदस्य त्वयाङ्गीकारात् वृक्षत्वा श्रयवावद्भेदसत्त्वाद्द्वृक्षे व्यभिचार, 1 ननु वाच्यतावच्छेदकधर्मावच्छिन्नप्रति योगिकान्योन्याभाववत्व विवक्षितम् वृक्षे च न तादृशान्योन्यान्याभावः, अन्यो न्याभावस्य प्रतियोगितावच्छेदकेन विरोधादिति चेन्न ब्रह्मणोपि प्रवृति निमित्ताश्रयत्वेनासिद्धेः । यावद्विशेषाभावातिरिक्तसामान्याभावस्य त्वयानङ्गी काराच्च । प्रवृत्तिनिमित्ते व्यभिचाराच्च । शक्यतावच्छेदकधर्म विशिष्टा न्यत्वविवक्षाया व्यर्थविशेषणत्वम्, विशिष्टान्यत्वस्यैव व्याप्यत्वात् । आकाशे व्यभिचारश्व, आकाशपदशक्यत्वात् । आकाशपदस्य स्वरूपमात्रशक्तत्वाच्च पदपक्षकानुमानेपि बाधः । अनुपहितत्वविवक्षायामपि उपहितार्थस्य भेदा सिद्धेर्बाध एव । अनुपधानशक्तत्वसाधने स्वरूपस्य वाच्यत्व निर्वाधमेव । तत्प्रतिपादकत्वंच यदि तद्विप्रयप्रतीतिजनकत्वम्, तदा व्यभिचारः । यदि पदजन्यस्मृत्यविषयतत्प्रतीतिजनकत्वम्, तदा स्वरूपासिद्धिः । यदि तत्तात्पर्य कत्वम् तदानीमपि व्यभिचारः 1 प्राधान्येन तत्तात्पर्यकत्वविवक्षायामपि }बा- ४५] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ९५ यदि प्राधान्य विशेष्यत्वं तदा व्यभिचार एव । यदि पदार्थप्रतीत्यविषयत्व तदा स्वरूपामिद्वि । अप्रयोजकत्व च । नच सत्यज्ञानानन्दात्मनि ब्रह्मणि सत्यादिपदस्य एकैकस्य शक्तौ एकैकपदेनैव तादृगुपस्थिते पदान्तरवैयर्थ्यस्य प्रसङ्गः, एकैकस्मात्तादृगुपस्थितेरिष्टत्वात् । तवापि सत्यज्ञानानन्दात्मक ब्रह्मण · सन्मात्रत्वात् मतश्च सत्पदेन प्रतीतेरेकस्मात् पदात्तादृगुपस्थितेरावश्य कत्वात् । यदुक्त - सतो ज्ञानानन्दाद्य मेदसशयविरोधिप्रतीतेरेवापादनादिति, किं तत्रा पादकम् ? सत्यत्वादिप्रकारत्रयविशिष्टार्थस्य सत्याद्येकैकपदशक्यत्वम्, उत बस्तुतस्तादृगस्वरूपस्य १ नाद्य- असिद्वे’, तस्य त्वया वाक्यार्थत्वानङ्गीका राच्च । न द्वितीय, तत्प्रकाराविशिष्टत्वरूपप्रतीतेस्तादृग सशयविरोधित्वाभावात् । वस्तुतस्तादृडास्वरूपात्ताद्वस्तुतस्तादृगविपयमेव ज्ञानमुत्पाद्यते ! स्वरूपमात्र प्रतीते स्मशयविरोवित्वे धर्मिज्ञानाभावे सशयामिद्धे तस्मिन् सति तद्विरोधा देवासिद्वे’ समयमात्रोच्छेदप्रमड्ग’ 1 ननु वाक्यार्थभूतमत्यज्ञानानन्दा रमकब्रह्मणि अवधारणरूपा प्रतीति वाक्यलक्षणया जन्यते सा शक्तिजन्या चे देवैकस्मात्पदात्ताद्दशप्रतीतेरुत्पत्ते पदान्तरवैयर्थ्य स्यादित्यापाद्यत इति चेन्न – यथा तव एकस्मात् सदानन्दज्ञानात्मक स्वरूपप्रतीदावपि तद्विषयावधारणस्याजुन नात् तादृगावधारणं लक्षणया वाक्यकृत्यम्, तथा ममापि शक्तपदसमुदाया देव तादृगाव वारणोत्पत्तेर्वक्तु शक्यत्वात् । किंच सत्पदाद्ब्रह्मणोनुपस्थितागः कोपि नास्तीति त्वयोक्तत्वात् बाधो दुर्वार | सत्यस्य नच स्वगोचरस्त्रशयविरोधिज्ञानजनकतद्वाक्यस्थादशक्तिविषयो नेति साध्यम्, अर्थान्तरत्वात् । शक्यत्वेपि शक्तेरस्वगोचरसशयविरोधिज्ञानजनकत्वाभावेन सा- ध्यपर्यवसानात् । कश्चाय स्वगोचरसाय ? यदि स्वधर्मिकसशयः, तदा सत्य ज्ञानामन्दात्मकवाक्यार्थधर्मिक सणयाविरोविज्ञानजनकशक्तयविषयत्वेपि ज्ञानाद्य मेद्र सशयविरोधिज्ञानजनकशक्तिविषयत्वसम्भवेनार्थान्तरत्वम् । स्वको – टिकसणयस्त्वप्रसिद्ध 1 तद्वाक्यजन्यज्ञान निवर्तनीयसायविवक्षायामप्रसिद्धिः सत्यादिवाक्यजन्यज्ञाननिवर्तनीयसशयविरोविज्ञानजनकतद्वाक्यस्थपदशक्तिविषया - प्रसिद्धे | वाक्यार्थमात्रस्य लक्ष्यत्वपक्षे सर्वत्रायप्रसिद्धेश्च । पक्ष चैंपि तद्वाक्यजन्यज्ञाननिवर्तनीयसशय विरोधिज्ञानजनकशक्त्यसम्भवात् पदार्थ स्मृतेस्याविरोधित्वात् वाक्या जानस्य लक्षणाजन्यात् । 2 ९६ शास्त्रमुक्तावळी | यदुत विशिष्टस्य गत्यत्वे नागमाभिमतब्रह्मणश्ाक्यत्वमिति । सन्न, आ- गमाभिमतब्रह्मणेोपि विशिष्टान्तर्भावेन शक्यत्वात् । आगमाभिमत ब्रह्मस्वरूप मेव, न त्वन्यत् । यच्च द्वितीयानुमानस्याप्रयोजननिराकरणार्थमुक्तम् वाक्यार्थम्य पदा र्थत्वे सम्भूयकारित्वव्युत्पत्तिहानिरिति तन्न, पदार्थसाधारणरय पदार्थसाधारणरय वाक्यजन्यज्ञान विषयत्वमात्रस्य सम्भूयकारित्वाविरोधित्वात् पदार्थप्रतिपन्नससर्गबोधाय तदुपपत्तेः । वाक्यजन्यप्रतीतिविशेष्यत्वस्यापि दण्डी देवदत्त इत्यादौ देवदत्तादिपदवाच्ये सत्त्वेन तदविरोधित्वात् । पदेभ्यो ऽ प्रत्याय्यत्वे सति वाक्यप्रत्ययस्य वाक्यार्थ पदेन विवक्षाया तु इष्टापत्ति, ताटशस्य ससर्गस्यास्माभिर्वाच्यत्वानङ्गीकारात् । ब्रह्मण. पदे यो प्रत्याय्यत्वाभावेन वाक्यार्यत्वविरोधाच्च । यदप्युक्त वाक्यार्थमात्र लक्ष्यमेवेति । तन्न, कल्पकाभावात् । आकाङ्क्षाद्युपेतव्युत्पनपदसमुदायादेव वाक्यार्थप्रतीत्युपपत्तौ गौरवेण नृत्तेरकल्पनात् , यदुक्त प्रतिपादनसमर्थस्य ह्याकाडक्षादिसहकार्यपेक्षणम्, सामर्थ्यच शब्दस्यार्थे वृत्तिरेवेति । किं तत् सामर्थ्यम् १ कि कारणत्वम्, उतान्यत् ? नाद्य तत्र वृत्तिपद सङ्केत्य कारणत्वसमर्थने अस्मदिष्टत्वात् । न द्वितीयः कारण त्वस्यैव सहकार्यपेक्षाप्रयोजकत्वेन तम्य तदप्रयोजकत्वात् । नच तदेवाका ड्ङ्क्षादिसहकारिविशेष|पेक्षाप्रयोजकमिति वाच्यम्, खानाभ वात् । पदे तादृश सामर्थ्यंसत्त्वेन पदार्थम्मृतौ आकाङ्क्षाद्यपेक्षाप्रसङ्गात् । पदे तदसत्वे च वाक्येपि वृत्तिस्तिसाधयिषिता पदादग्यपहृतेति महादद कौशलम् । , किचास्तु यत्किचित् सामर्थ्यम् अस्तु च वृनिरेव तत् । तथापि तादृश सामर्थ्यवत एवार्थप्रतिपादने आकाङ्क्षादिसह कार्यपेक्षण कुत्र दृष्टम् १ येन तद्द्दृष्टान्तेन वाक्यार्थससर्गेपि सामर्थ्यात्मकवृत्ति कल्येत । कल्येत । न तावत्पदे, पदार्थस्मृतिदशायामसिद्धेः । नापि वाक्यार्थानुभवदशायम्, वाक्यार्थे अ- द्यापि वृत्तेरसिद्धेः । अथ मतम् - पदानि हि वाक्यार्थज्ञान जनयन्ति पदा- योगे शक्त्यैव जनयन्ति तथाच तत्र वृत्तित्पसामर्थ्यवत एव तत्प्रतिपादने आकाक्षादिसहकार्यपेक्षण पदाना पदायांशानुनवे दृष्टमिति, तदपि मन्दम्, 3 बा- ४५] वृत्तिद्वयविरोधात् शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । पूर्वोक्तोपस्थितिभेदेन परिहारानुपपत्तेश्च ९७ तीरत्वाव- च्छिन्ने तीर इव पदार्थविशेपावच्छिन्ने ससर्गे ऽजहल्लक्षणा, तथैव पदार्था अय- बच्छेदकतया भासन्त इत्युक्तिविरोधाच्च । यमच लक्षणाजन्यत्वे अनुमानमुक्तम्, तत्र हेतुरसिद्धः, वाक्यार्थज्ञानस्य शक्तिजन्यत्वात् । नचैवमन्वयस्य शक्यत्वप्रसङ्गः, शक्यत्वेपि दोषाभावात् । नचैकपदादपि ससर्गबोधापत्ति, अन्वयव्यतिरेकाभ्या तद्वाक्यस्थपदशक्तिसमुदाय- स्यैवान्वयधीहेतुत्वकल्पनात् । नचान्वयेपि व्युत्पत्तिग्रहापेक्षाप्रसङ्गः, पदार्थे व्युत्पत्तिग्रहमात्रेण शक्तिसमुदायाद्वाक्यार्थप्रतीत्युपपत्तौ ससर्गे तदनपेक्षणात् । किञ्च किमिद शक्यत्वम् ? किं शक्तिजन्यज्ञानविषयत्वमात्रम्, उत स- म्बन्धविशेषः १ आद्ये आपाद्याप दकयोरभेदप्रसङ्गः । न दितीयः, कल्पका भावात् । नच शक्तिजन्यप्रतीतिविषयत्वमेव कल्पकम्, अप्रयोजकत्वात् । अथ शक्तेर्ज्ञानस्य च समानविषयत्वेन कार्यकारणभाव, तदा लक्षणायामपि तथा स्यात् । नचेष्टापत्तिः, शक्यार्थसम्बन्धरूपलक्षणायाः कचिदतीतादिरूपतया व्यभिचारात् । एवञ्च तज्ज्ञानस्य कारणत्वे वाच्ये तस्य संसर्गाशानुभवे व्यभिचा रात् । संसर्गस्या पूर्वत्वात्तदर्थ लक्षणाज्ञानं समानविषयस्मृतौ हेतुरिति कल्पने शक्तावपि तथात्वापत्तेः 11 इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसवासे मधिगतपरावरतत्त्वयाथात्म्येन तदेकदेवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचाय परनामधेयेन रामानुजदासेन विरचिताया शतदूषण व्याख्याया चण्डमारुताख्याया अशब्दवेद्यत्वभङ्गो नाम पञ्चचत्वारिंशस्स्कन्धः ॥४५॥ १३ * शास्त्रमुक्तावली । श्रीरस्तु । अथ पटचत्वारिशोवाद. १ (*) आविर्भाव तिरोभावजन्मनाशविकल्पवत् । यस्यैतदक्षयं नित्यं जगत्तं विष्णुमाश्रये ॥ ये पुनस्सर्वशब्दानां कार्यपरत्व वदता मतमपि कटाक्षयन्त सिद्धरूपे ब्रह्मणि स्वतो निरतिशयपुरुपार्थरूपे ज्ञानजननमात्रेण्ड प्रयोजनपर्यवसाने वेदान्तानां सम्भवत्यपि प्रत्यक्षाद्यबाधित निरति रायपुरुषार्थरूप ब्रह्मज्ञाने रक्त प्रामाण्यमपि बिस्मरन्तस्तथाविधपरि " आविर्भाव ला । नाशित्यप्रतीतः विपीकरणासम्भवाद्वादार्थ सूचितः । येपुनरिति । रुविना कार्य एव प्रामाण्याद्वेदान्तानामपि नि योगपरल बाच्यम्, सिंदे प्रामाण्यपि प्रयोजनपर्यवसानार्थ तद्वाच्यम्, परम पुरुषार्थरूपझ पतिपादनेन सद्यः प्रीतिहेतुतया प्रनोजनपर्यवसानसम्भवेपि तत्प्र योजनस्य काव्यनाटकादिवदतत्वप्रतिपादनेनाप्युपत्तेः ब्रह्मणि प्रामाण्य न स्या दिति पराशयः, सच न युक्त, सिद्वेपि प्रामाण्यस्थापनात् ब्रह्मणश्च निरति शयानन्दरूपतया तत्प्रतिपत्तेः स्वयम्प्रयोजनत्वात्, स्वयम्प्रयोजनत्वात्, प्रामाण्यस्वतस्त्वस्थापनेन श्रामाण्यस्यापि तत्र सिद्धेरित्याशयः । तथाविधे ति । यथा पूर्वतन्त्रे " सूक्तवाकेन प्रस्तर प्रहरती ’ त्यत्र हि याबलात् सस्कारकर्मत्व सूक्तवाकमन्त्रप्रकाश्यदेव सान्वयबलाद्यागरूपतया निविपयत्वञ्च प्रहरणस्य, यथा स्वाहाकारप्रयाजस्य इष्टदेवताप्रतिपतिरुप 3 ; तापतिपनि नियोगविषयत्वम् यथा वस्तुपलवादिविवरणमते अध्य यस्य जिये पनि जतिकारापेक्षित्वात् द्वितीयायलात् साध्यत्वेन प्रतीत साध्यापनेन स्वीकारात् सस्कार्थत्वम्, यथा आधानस्य नियोगबिदिती पाय गत माध्यत्वानाजनीनामविकारिविशेषणत्वेन स्वी कारात्सस्कार्यन्वमुकम् एवमिहाप्यविद्यामनगट शुद्धयर्थत्वन सस्कार कर्मत्व कर्मान्तरानन्वयात् विनन निष्पत्तीकरणस्य नियोगनिषयत्वम् । नच भूतनान्युपयोगानागत् कथ ब्रह्मण, सस्कार्नत्यमिति वाच्यम् - प्रयोजनान्व वा ५६ ] शतदूषण - चण्डमारुत्तरहिता । ૨૨ निष्पन्नब्रह्मस्वरूप शुद्धगर्भ तन्य नियमपञ्चताकरणनियोगविषयता माहु, तेषां तथाविधनियोगविधिवाक्यासम्भवात् सपरिकरनियोगः सिद्धेश्व निर्मूल प्रलापः । तथाहि - न तावन्निष्प्रपञ्च ब्रम कुर्या दिति विधिवाक्यमधीमहे । नच फलकरणदर्शनादिभि कल्प्यते । नच स्मृत्याद्यनुसारेण तथाविधश्रुतिरनुमीयते । नच नित्यानुमेया श्रुतिरुपपद्यते । नच तदनुमितिलिङ्गतया निष्प्रपञ्चताकरणाचारः । केनचित् कचिदपि दृष्टपूर्वः । नच निष्प्रमाणकोपि विधिरस्तीति चाङ्मात्रेणापि सिद्धयति । ननु किमनेन कदर्थनेन 2 नानात्व दर्शननिन्दावचनैर्नानात्वनिषेवव चनै निर्गुणादि धुनिभिर्मायोपादानत्वा न्यथानुपपत्त्यादिभिश्वानुगृहीतो " न हेप्टद्रष्टार पश्येारे " मादिको बिपिरुपलक्षणपरम्सन् व्रदृदृश्यादिसमस्त भेदशून्यं दृशि मात्र ब्रह्म कुर्यादिति नियुञ्जानः प्रकृतार्थे परिपूर्ण प्रमाणम्, नित्य सिद्धस्यापि ब्रह्मणो निम्प्रपञ्चतरूपेण साध्यत्वमप्यविरुद्धमिति चेन्न - अनुग्राहकत्वेनाभिमतानां सर्वेषा प्रत्येक विस्तरतो दूषणात् । विधिस्वरूपमपि न पश्यामः कोऽत्र ब्रह्मवाचकशब्द, कश्च तस्य निष्प्रपञ्चताकरणवाचीति 2 दृष्टि- मति- श्रुत्यादयश्शब्दाः संविद्रूपब्रह्मवाचका, द्रष्टृमन्तृप्रसृतिदर्शन निपेधो निष्प्रपञ्चताकरण बाचीति चेत् कि व्युत्पत्तिसिद्धोऽयमर्थ उत्त तदनुपपत्या लक्षणादि ‘દ त्येव बार्थ ह्यपयोगापेक्षा, शुद्वञ्च ब्रह्म स्वयमव प्रयोजनमिति न तत्र तदपेक्षेति भावः । तस्येति । ब्रह्मणः । नियोगविपयत्व निष्प्रपञ्चीकरणद्वारा विवक्षितम् । एव दूषितमिम सपरिकरनियोगतत्प्रामाण्यासिद्वयापि दूपयति नचे ति । " तरति ब्रह्महत्या योश्वमेधेन यजत” इति अर्थवादे फलकरणदर्शनाद्विवि कल्यते, न तथेह दर्शनमित्यर्थ | स्मर्तृभिरा नित्यानुमेया श्रुतिरनुमीयत इत्यत्राह - नचेति । तदनुपपत्येति । वाक्यानुपपत्येयः । १०० । शास्त्रमुक्तावळी । वशादङ्गीक्रियते, किंवा भवत्सैद्धान्तिकसङ्केतादिति ? न प्रथमः, दृष्टिमतिश्रुत्यादिशब्दानां तावद्ब्रह्मशब्दपर्यायत्वाभावात् । तत त्करणायत्तबुद्धिविशेषा एव तैरभिधीयन्ते । अन्यथा पुनरुक्ति स्स्यात् । द्रष्टृप्रभृतिदर्शननिषेधोपि तत्तज्ज्ञाननिवृत्तिमेव बदति, नतु तत्तन्निवृत्तिम् । नापि द्वितीयः, अनुपपत्तेरदर्शनात् । उचि सार्थान्तरादर्शनमेवानुपपत्तिरिति चेन्न - तथाप्यनुचितार्थान्तरक रूपनायोगात् । दृश्यते च अर्थान्तरमुचितम् । तथाहि " यदा दृष्टेरति रिक्तं द्रष्टार न पश्ये " रित्यतिरिक्तपदाध्याहारेण योजना तदा द्रष्टुः पुरुषस्यापि स्वयंज्योतिषः स्वधर्मभूतदृष्टिमत्यादिशब्दाभि लप्यज्ञानसाजात्येन तदतिरिक्तत्व निषेधोपपत्तेः न कस्यचिदपि मिथ्यात्व सिद्धि’ ; अनध्याहारे तु दृष्टे द्रष्टेति जीवात्मा निर्दिश्यते, ओदनपाकं पचतीतिवत्कर्तृत्वमात्रविवक्षया द्रष्ट्रादिशब्द; तत्त त्करणायत्तज्ञानकर्तार जीवात्मान नोपासीथा. - अपितु तदन्त र्यामिण करणनिरपेक्षस्वाभाविकनिरतिशयज्ञानादिगुणगणं अशेष दोषवैदेशिकं परमात्मानमुपास्स्वेत्युक्तम्भवति । नच जीवस्यापि विशेषणतया उपास्यत्वाभ्युपगमात्तद्दर्शन निषेधानुपपत्तिरिति वाच्यम्; करणप्रवृत्तिलङ्घिस्वाभाविक विकास शालि परिशुद्ध स्वरूप जीव विशिष्ट- स्य परमात्मन उपास्यत्वात् । एवमर्थान्तराण्यपि कर्तृत्वाभिमानत्या तनिषेधस्यापि विध्य उचिते ति । ज्ञानस्याविधेयत्वेन नर्हत्वादित्यर्थः । तथापी ति ति । दर्शनवाचिपदानन्वयप्रसङ्गेन सम्भू यकारित्वव्युत्पत्तिविरोधादयमप्यर्थो ऽनुचित इति भावः / तदति रिक्तत्वेति । इदमस्मान्नातिरिच्यत इत्यादावविशेषे ऽनतिरेकव्यवहारादति रिक्तपद विशेषपरमिति भाव. । कर्तृत्वाभिमान - स्वतन्त्र कर्तृत्वाभिमान | , बा - ४६ ] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । १०१ गादिरूपाणि प्रत्यक्षाद्यविरुद्धानि समुचितानि कल्पयितु शक्यानि । अतो नानुपपत्तिलेशः । नापि तृतीय, अतिप्रसङ्गात् । पर सिद्धान्तसिद्धसङ्केतवशादपि भवत्पक्षस्य कार्त्स्न्येन भङ्गप्रसङ्गात् । एवं विधिवाक्यासम्भबो दर्शितः । अथ सपरिकरनियोगासिद्धि ब्रूमः । तथाहि - नियोगवाक्यार्थ बादिना नियोगो नियोज्य तद्विशेषणं विषय. करणमितिकर्तव्यता प्रयोक्ता च वक्तव्याः । तत्रासौ नियोगस्तावत्सामान्यतो विशेषतो पि प्रमाणादर्शनादेव निरस्तः । कश्चात्र नियोज्य न तावद्वझ, स्त्वन्मते तस्याज्ञत्वात् अनियोज्यत्वात् । अस्मन्मते तु सर्वज्ञत्वादेव नियोक्तव्यत्वाभावात् । अतएव नाप्यविद्या । नाप्यहङ्कारादिकम्, तत्प्रतिफलित चैतन्यादिकं वा, तेषामपि विमृश्यकारिणा स्वोच्छेद करणे नियोक्तुमशक्यत्वात् । अविमृश्यकरणे तु न शास्त्र योग्यता । नच निर्विशेषानुभूतिस्थितये निरूपको बालो वा कश्चित् स्वोच्छेद मनुमन्यते । अतएव तेषामधिकारित्वप्रयोक्तृत्वाद्यवस्थान्तरमपि भग्नम् | नच शास्त्रं बायूदकादिवद्विवक्षामनुत्पाद्यैव प्रवर्तयति, अशास्त्रत्वप्रसङ्गात् । ततोपि नियोगस्य मूलोच्छेदः । कि तावन्नि योज्यविशेषणम् ’ ब्रह्मस्वरूपयाथात्म्यानुभव इति चेत् ’ तत् कि निमित्ततया स्थित्वा नियोज्य विशिनष्टि, उत फलतया ? नाद्य- जीवनपुत्रजन्मादिवत्तस्यासिद्धत्वात् सिद्धत्वे वा किं नियोगेन तत एव तत्फलसिद्धेः । अथ श्रवणजन्यः परोक्षानुभवसिद्धस्सन् 2 " " 2 आदिशब्देन द्रष्टार नपश्येरिति परमात्मनि करणायत्तज्ञाननिपेध इत्यादिकं सङ्गृहीतम् । सामान्यत इति । फलमत उपपत्ते " रिति सामान्यतो Sपूर्व निरस्तम्, निष्प्रपञ्च ब्रह्म कुर्यादिति वाक्य नाधीमह इति पूर्वोक्तेरयं नियोगो विशिष्यापि निरस्त इत्यर्थः । अतएवेति । त्वन्मत इत्यु ፡፡ "” परामर्गः । त्रिव ति ज्ञान विवक्षितम् । परोक्षानुभव इति । तथाचा १०२ शास्त्रमुक्तावली । विशेषणमिति चेत्र, श्रवणेन तथाविधानुभवजननस्यैव निष्प्रपञ्ची करणरूप-वाद । नहि ततो ऽतिरिक्त किचिदत्र पुरुपव्यापार विषय नामः । सारकारज्ञान तद्विषय इति चेन्न - पश्यामः साक्षात्कारस्य नियोगसाध्यत्वाभ्युपगमात् ततः पूर्व तद सिद्धेः । तत्तिद्धो वा कि नियोगेनेत्युकम् । अथ यदि नित्यब्रह्मस्वरूपप्रकाश एब निमित्तगित्युच्येत, न तर्हि तत्क- स्यचिद्विशेषणम्, अनन्यनिष्ठत्वात् । तस्यच निमित्तत्वे तन्नित्य त्वेन जीवननिमित्ताग्निहोत्रवनित्यं विषयानुठानप्रराङ्ग । नापि द्वितीय, तथापि हि याथात्म्यानुभवश्राव्दजन्यो ना, अक्षजन्यो वा, स्वरूपभूतानुभव एव दा ’ आधे नियोगात्पूर्व सिद्धस्य कथं नि- योगफलत्वम् । द्वितीये त्वसम्भवः, नहि निष्प्रपञ्चताया सिद्धायां अाणि तज्जन्य वा ज्ञानं सम्भवति । सम्भवे वा कथ निष्प्रपञ्चता’ तृतीये तु कथ नित्यसिद्धस्य फस यदि साध्य, तदा स्वर्गादिवदनित्यस्स्यात् । प्रपञ्चनिवृत्तिरूपेण साध्यत्वमिति चेत् नान्यरूपेणान्य प्साध्यस्स्यात् । अतः प्रावनिवृतिरेव साध्ये त्युक्त भवति । ततश्च हेतुसाध्ययोरैक्य राज्ञः । कश्चात्र नियोग 2 2 परोक्षज्ञानेनैवाविद्या निवृत्तेर्न नियोगवैफल्य रीति भगवः । तथाविधे ति । तस्य च विपयत्वान्न नियोज्यविशेषणत्वमिति भावः | साक्षात्कारस्येति । उत्पत्तिफलावच्छिन्नक्रियाक्षणनिचय उत्पादनम, तदेवात्र जननम् तथा च साक्षात्कारो नियोगात्प्राक् स्यादित्यर्थः । आद्य इति । अपरोक्षज्ञानस्यापि निष्प्रपचीकरणानन्तरमसम्भवात्तद्विषय नियोगस्य न फलत्वमिति भावः । नच श्रवणजन्यशाब्दानुभवस्य निष्प्रपचताकरणरूपत्वादपरोक्षज्ञान फलमस्त्विति वाच्य, शाब्दापरोक्षानरासात् प्रपचनिवृत्तिफलावच्छिन्न क्रियाक्षणनिचयस्य निष्प्रपची करणशब्दार्थत्वाच्चेति भाव । प्रपञ्चे ति । तथा च निवृत्तेः प्रायश्चित्त ; बा - ४६] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । १०१ विषय.’ किं ब्रह्मैत्र, उत निष्प्रपञ्चब्रह्म, अथ प्रपञ्चनिवृतिरेव ! न प्रथमः, तस्य नित्यत्वेनाभाव्यत्वात्, अभावार्थत्वाच्च । अत एव नद्वितीयः, नहि निष्प्रपञ्चमपि ब्रह्म भावार्थ । तथापि तस्य सा- 1 ध्यत्वं सम्भवतीति चेत् । कि तत । नहि स्वर्गादिकं साध्यमित्येता ’ बता विधिविषयो भवति । अतोत्रापि केवल फलत्वमात्र सम्भाव्येत, तत्रच प्राप्ताप्राप्तविवेकेन विशेषणस्यैव साध्यत्वमिति कथ ब्रह्मस्वरू- पस्य विधिविषयत्वम् । अतश्व न तृतीयः, तस्या फलत्वाच्च । नहि प्रपचनिपुण रिको शो न भवन्नते । किमर्थच तया नियोगस्साध्यते । नहि नियागाध्य तदतिरिक्त किचित् । कथञ्च सर्व नियोगम्बरूपाभ’ ’ तस्याश्च नियोग विषयत्वे तथा नियोगम्लेन व रोज पराश्रयण च । उक्तन्या येन प्रपचनिवृत्ते. करणत्वापि निरस्तम्, विषयकरणयोरतीव भेदा भावात् । स चायं नियोग कि स्वयमेत्र प्रपच निवर्तयते, उत तत्वज्ञानमुत्पाद्य पूर्वत्र किं मिथ्याभूतस्य प्रपचस्य ज्ञानबाध्यत्वं परित्यज्य नियोगबाध्यत्वमङ्गीकरोषि ? तथासति प्रायश्चित्तनिवर्त्य 2 चौ ८ जन्यपापध्वसवदनन्तत्वान्नानित्यत्वमिति भाव | अभाव्यत्वात् । असाध्यत्वा दित्यर्थः । अभावार्थत्वा दिति । भावार्थाधिकरणविरोधान्न विषयत्वमित्यर्थः । अभ्युपेत्य च ब्रह्मणः साध्यत्वमिदमुक्तम्, वस्तुनस्तदेबारिव नित्याइ तत्रचेति । निष्प्रपचत्वविशिष्टब्रह्मणीत्यर्थः । अतएवेति । असाध्यत्वादेवेत्यर्थः । पारमा थिंकतया तस्या ब्रह्मस्वरूपत्वादिति भावः । विषये ति । कृत्यवच्छेदद्वारा कार्यावच्छेदकत्व विषयत्वम् ज्ञानतया नियोगाख्यकार्यनिरूपककृते । षयनिरू त्यत्वात्, नियोगकरणत्वन्तु नियोगोदेश प्रवृत्त कृतिव्याप्यत्वमिति भेद. 1 स्वयमेवे ति तत्वज्ञानव्यापारकत्व व्यवच्छिद्यते नतु तत्वज्ञानम् । किं तत्वज्ञानमनिवर्तक नियोग एव निवर्तक इत्यभिमतम् कि वा नियोगतत्व ज्ञानाभ्यां वाव्यत इति वि हृद निवायायामन्य निराकरोति किसि १०४ शास्त्रमुक्तावळी ! दुरितवत्सत्यता प्रपंचस्य । अन्यथा तत्वज्ञानेनैव बाध्यत्वे नियोगकृत्य न पश्यामः । उत्तरत्राप्याकाक्षादित्रयवता बाक्ये - नैव तत्वज्ञानं जायत इति कि नियोगात् । तेनैव च तत्व ज्ञानेन ब्रह्मव्यतिरिक्तसमस्त बाधात्कथं सपरिकरनियोगोत्पत्तिश्च परोक्षापरोक्ष निवर्तकज्ञानयोरविशेषोपपादनादिकमन्यत्र ग्राह्यम् । 2 किच प्रपचनिवर्तकोय नियोगो न तावद्ब्रह्मस्वरूपम्, निव र्तकस्य नित्यतया नित्य प्रपंचाभावप्रसङ्गात् नित्यस्य विषया नुष्ठानसाध्यत्वायोगाच्च । अतो ब्रह्मस्वरूपव्यतिरिक्त एष्टव्यः । सच कृत्स्त्रप्रपंच निवृत्तिरूपविषयानुष्ठानेन प्रयोक्तुरपि नष्टत्वान्निरा श्रय. कथमुत्पद्येत ? आश्रयस्थितौ वा कथ विषयलाभः ! निराश्रयोत्पत्तावपि नियोगाख्य मिथ्यापदार्थस्थितौ कथं कृत्स्न प्रपंच निवृत्तिः फलमिति । 2 सिद्धावपि किमन्यन्नियोगसाध्यं मोक्षाख्यं किच करणभूतायाः प्रपचनिवृत्तेः का नामेतिकर्तव्यता ? न काचिदिति चेन, - अनुपकृतस्य करणत्वायोगात् । यथाहु:- " नहि तत्करण लोके वेदे वा किचिदीदृशम् | इतिकर्तव्यतासाध्ये यस्य नानुग्रहेऽर्थिता ॥ " इति । त्यादिना । प्रत्याह अन्यथे ति । केवलनियोगस्यानिवर्तकत्व कोटावित्यर्थः । तेनैवे ति । प्रथम वाक्योत्पन्नज्ञानेनैवेत्यर्थः । ननु प्राथमिकज्ञानस्य परोक्षत्वम् तेन प्रपञ्चनिवृत्ति, किन्तु नियोगसाध्यापरोक्षज्ञानादेवेत्यत्राह परोक्षे ति । परोक्षञ्चा परोक्षनिवर्तकज्ञानञ्चेति द्वन्द्वः । अविशेषे ति । स्वरूपप्रकाशानाधिकविषयत्व मवश्यम्भावि, अन्यथा भ्रान्तित्वप्रसङ्गात् ततश्वानिवर्तकत्वमित्यर्थः । आदिबा- ४६] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ;- १०५ अस्तु वा काचिद्भावरूपेति चेन्न – सा हि सन्निपत्योपका- रिका बा स्यात्, आरादुपकारिका वा नाद्य., - कृत्स्त्रप्रपञ्चनिवृत्ति रूपकरणशरीरनिवर्तकस्य कस्यचिददर्शनात् । अद्वैतज्ञानं दृश्यत इति चेन्न — तेनैव प्रपञ्चनिवृत्तिरूपमोक्षसिद्ध । करणादिनिष्पाद्या सिद्धिप्रसङ्गात् । नापि द्वितीय, कृत्स्नप्रपञ्च निवृत्तिरूपकरण स्वरूपा सिद्धेः । तत्सिद्धौ तदनुग्राहकाशानवस्थानमित्युभयतः पाशारज्जुः । अथाभावरूषानुग्राहकस्थितौ न विरोध इति मन्यसे ! तन्न, तस्य कृत्स्त्रप्रपचनिवृत्त्यन्तर्गतत्वेन करणेतिकर्तव्यताभेदासिद्धेः । तदेतदभिप्रेत्याइ – “अभावरूपत्वे चाभावादेव न करणशरीरं निष्पादयति, नाप्यनुग्राहक " मिति । अभावात् - कृत्स्नप्रपंचनिवृत्त्य न्तर्गतत्वेन करणात्पृथगभावाभावादित्यर्थ । केचित्तु अस्य भाष्य- स्यैवमर्थमाहुः, अभावत्वादेव न हेतुत्वमित्युच्यत इति, तत्र शब्दा स्वारस्यार्थानौचित्यादिकं च द्रष्टव्यम् । तदेवं विधायक दर्शनात सपरिकरनियोगानुपपत्तेश्च निष्प्रपंचब्रह्म विषयो विधिर्न सम्भवतीति सिद्धम् । इति शतदूषण्यां निष्प्रपन्चीकरणनियोगभङ्गः षट्चत्वारिंशोवादः ॥ शब्देनापरोक्षत्वासम्भवो विवक्षितः । अनुप्राहकांश. - इतिकर्तव्यतासाध्यः करणोपकारः 1 इति श्रीबाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पादसेवासमधिगतपरावर तत्त्वयाथात्म्येन तदेकदेवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचिताया शतदूषणीब्याख्याया चण्डमारुताख्याय निष्प्रपञ्चीकरणनियोगभङ्गो नाम षट्चत्वारिशरस्कन्धः ||६४ || ·(x)· १४ * शास्त्रमुक्कावळी । श्रीरस्तु | अथ सप्तचत्वारिशां वाद | * ससारसागरोत्तारकारण वारणाचले । अविकरूपविकल्पाम्यामध्यक्षितमुपास्महे || यदुच्यते — विप्रतिपन्नो विकल्पो मिथ्याविषयः विकल्पत्वात् यथा शुक्तिरजतविकल्प, नासौ जात्यादिविशिष्टप्रत्यय इति सर्व- स्यापि भेदस्य विकल्पविषयतया मिथ्यात्वे परिशेषादद्वैत सिद्धि निर्विष्टेषु हरेर्गुणादिषु गलद्रोग्वान्तरैरागमै यग्मत्याभिनिविष्टया बहुत परिसद्वा परेषा धियः h लभ्यन्ते स्फुटनिर्विकल्पगणना वाधूलवशोद्भव त श्रीवामगुरु प्रमोदभरिता कृतास्तदोपास्महे ॥ हरिगुणमणिपूरितान्तराले श्रुतिगण दुग्धपयोनिचौ गभीरे । मतिमयमतिजाधिका दधानो मनसि विभातु समागमान्तसूरिः || अविकल्पे ति । निर्विकल्पक सविकल्पकभेदेन समाधिशास्त्रे प्रतिपादितः- भ्या समाधिभ्यामित्यर्थ । न्यूनाकारविषय निर्विकल्पकम्, अधिकाकारविषयत सविकल्पक स्वाभिमतम् । विप्रतिपन्न इति । ननु एकस्य विपयस्य मिथ्यात्व मात्रेणापि उक्तसाच्योपपत्ते. कथ परिशेषादद्वैतसिद्धिरिति चेन्न, ब्रह्मान्ययावत्स्वविषय विषयकत्वस्य पक्षतावच्छेदकतया सर्वविषय मिथ्यात्वसिद्धेः । ब्रह्मान्यत्वञ्च परमते वाववारणार्थम् । यद्वा मिथ्या भूतयावत्स्वविषयकत्व साध्यम् । म च ब्रह्मणस्वत्य त्वाद्वाध, दृष्टान्ते च साध्यवैकल्यम्, शुक्तेर्मिथ्यात्वासिद्धेरिति वाच्यम् ;- यत्किचित्स्वविषयापेक्षया अन्यून सत्ताकेतरत्वस्य यावत्स्व विषयविशेषणत्वात् । नन्वेवमपि अय घट इत्यादिविकल्पेपि स्वविषयभूतघटाद्यन्यून सत्ताकत्वेन घटस्थ तदन्यस्य च घटत्वादेर्निश्चितत्वात् याध इति चेन्न ;- तत्समानसत्ताकत्वेना निश्चि तत्वस्य इतर प्रतियोगिविशेषणत्वात् तथाच मिथ्याभृतयत्किचित्स्व विषयान्यून , शतदूषणी- चण्डमारुत्तसहिता । १०७ वा ४७ ] रिति । तदेतत् सविकल्पकमपि प्रत्यक्षविभागतयोदाहरद्भिर्भाव्यकारै निरस्तप्रायम् । तद्विस्तृणीमहे । तत्र तावत्पक्षादयो न निर्विकल्पकविष यतया सिद्धा, तथा सत्यभिलापसम्बन्धानर्हत्वप्रसगात् । विकल्प विषयतया सिद्धौ तु य एते पक्षादिग्राहिणो विकल्पाः, कि तेपि पक्षीक्रियन्ते, उत तद्व्यतिरिक्ता ? इति । न प्रथम, व्याघातात् । विकल्पानां विसत्रादित्वविकल्पस्य विसवादे पुनस्तेषामपि सवादपर्य बसानात् आश्रयाद्यसिद्धिप्रसगात् । अविसंवादातिरिक्तायाश्च तत्सि- द्धेरनिरूपणात् । विसंवादेपि वा तत्सिद्धौ सर्वत्र विशिष्टार्थसिद्धे १ दुर्निवारत्वात् । नापि द्वितीयः, तैरेवानैकान्त्यात् | अविसवादोपि सत्ताकतत्समानसत्ताकत्वना निश्चितेतर यावत्स्वविषयकत्वं पर्यवस्यति । यत्किचि त्स्वविषयान्यून सत्ताकच तत्तत्समानसत्ताकत्वेनानिश्चितचेति कर्मधारय । तच्छ- ब्देन प्रकृतस्य यत्किचित्स्वविपयपदस्यार्थः परामृश्यते । मिथ्याभूतशब्दस्य कृस्ने - नोत्तरखण्डेन बहुव्रीहि । नच शुक्तिरजतविकल्पे रजतान्यून सत्ताकब्रह्मेतरशुक्तौ मिथ्यात्वासिद्धेः साध्यवैकल्यमिति वाच्यम् - इतरपदेन सामान्याभावस्य विव- क्षितत्वात् । नचैवमपि स्वविषयीभूतशुक्तयन्यूनम साकतत्सम्मान सत्ताकत्वेनानिश्चित ब्रह्मेतरशुक्तौ मिथ्यात्वासिद्धेरसान्यवैकल्य शङ्कयम्, स्वविपर्याभूतरजतान्यूनमत्ता कब्रह्मशुक्तीतर रजतमादाय साध्यसत्त्वात् । एतदर्थमेव यत्किचित्स्वविषयेत्युक्तम् । तदेतदिति - || || स्तम्भादिप्रत्ययो मिथ्या प्रत्यनत्वात् तथाहि य. | प्रत्यय स्स मृषा दृष्टस्स्वप्नादिप्रत्ययेो यथा ||३||” इति बौद्धोक्तमिदमनुमानमिति प्रत्यनिजा नाति । तथासती ति । निर्विकल्पकस्य प्रवृत्तिनिमित्ताद्यविपयकत्वादिति भाव । पक्षादी त्यादिशब्देन साध्यानुमितिहेतुपरामर्शादयो गृह्यन्ते । व्याघातमेव विवृ- गोति । विकल्पाना मिति । विकल्पाना विसंवादित्वग्राहिण्या अनुमितैरित्यर्थः । दोषान्तरमाह आश्रयादी ति । आश्रयमाहिविकल्पस्य मिथ्याविषयत्वे आश्रया सिद्धि: । आदिशब्देन हेतुग्राहिविकल्पस्य विसवादित्वे स्वरूपासिद्धिरित्यादि विवक्षितम् । सर्वत्रेति । देपि बाष्पादिना वह्ननुमित्या बहिसिद्धिप्रसङ्ग इति भाव | अविसंवादोपी ति । विकल्पस्य मिथ्याविषयत्वानुमिते, प्राक् आदि 1 १०८ । शास्त्रमुक्तावळी । । तेषामनिश्चित इति चेन्न : - तथापि सन्दिग्धानैकान्त्यस्य स्थित- त्वात् । अन्यतस्तेषां विसंवादसाधने ऽ प्युक्तदोषानुधावनात् । यदि च सर्वे विकल्पा विसंवादिनः कथमनुमानादिविकल्पास्ते प्रमाण भवेयुः । परम्परया अर्थप्रतिबन्धादिति चेत् तुल्यं विकल्पेपि । माभूतेषां प्रामाण्यमिति चेत् । तथापि कथमेतदनुमानं समीहित साथमायोदाहरसि । लोकव्यवहारसिद्धतया परमत सिद्धतयेति चेन्न ;- आत्मघातिनामीदृशानां बालिशैः परीक्षकैश्व साध्यसिद्धयं गत्वानभ्यु पगमात् । किंच निर्विकल्पकस्यापि संवादः किं विकल्पगृहीतः, उत निर्वि कल्पक गृहीतः ’ नाथ, निर्विकल्पकस्य विसवादित्वप्रसगात् । अ- न्यथा क्वचिद्विकल्पप्रामाण्यानभ्युपगमेऽनै कान्त्यादिदोषात् । न द्विती- ग्राहिविकल्पेषु विसषादित्वस्यानिश्वयादित्यर्थ । पूर्वोक्त व्याघात विस्मृत्य या व्यभिचारपरिहारशङ्का तामनूद्य पूर्वोक्तव्याघातेन परिहरति अन्यतस्तेषा मिति । यद्वा तस्मिन्नप्यनुमाने पक्षादिग्राहिविकल्पानां पक्षीकरणापक्षीकरणयोः पूर्वानु मानोक्तदोषप्रसङ्ग इति उक्तदोषानुधावनादित्य स्यार्थः । अस्यानुमानस्य बौद्धोप देग लब्धत्वात्तेन चानुमानस्य प्रामाण्याङ्गीकारात्तदन्तेवासिनामपि तदेवमतमा- पाय दूषयति यदिचे ति । “स्वलक्षणप्रसूतनिर्विकल्पकजनिते” त्यादिवक्ष्यमाण बाक्यानामप्ययमेवाशयः । तुल्यमिति । प्रत्यक्षविकल्पस्याप्रामाण्यमनुमानविकल्प स्य तु प्रामाण्यमिति विभागो न सिद्धयेदिति भावः । तथापी ति । यथानु मानादेः प्रामाण्याङ्गीकारे तेषामप्रामाण्यप्रसङ्गात्सर्वविकल्पाप्रामाण्यसाधकानुमान स्थासम्भवः, तथानुमानाद्यप्रामाण्येप्येतदनुमानासम्भवः, दिति भावः । निर्विकल्पकस्ये ति 1 स्वस्याप्यप्रमाणत्वा तदविसवादिग्राहिविकल्पस्यापि विसंवादित्वादिति भावः । अन्यथे ति | निर्विकल्पका विसवादित्व- ग्राहिविकल्पस्य प्रामाण्य इत्यर्थ । अनैकान्त्यादी ति । कचित्प्रा- माण्याङ्गीकारे तुल्यन्यायतया विकल्पान्तरेपि प्रामाण्यप्रसङ्ग इत्यादिशब्देन विव बा-४७] शतभूषणी चण्डमारुतसहिता । यः, स्वस्थापि संवादित्वग्रहणे लस्थानधिकारात् । अधिकारे बा विक रूपत्वप्रसगात् । तेन विकल्प व निर्विकल्पकस्यापि श्रामाण्यनिर्मूलना दप्रयत्नविजयिनो माध्यमिकाः । १०९ कश्चायं विसवाद ? किं संवादिज्ञानान्तरराहित्यम्, आहो स्वित् अर्थक्रियाम्भित्यभाव, बाघकज्ञानान्तरोदयो वा, बद्वा अनर्थभूतत्वम्, अथवा अनर्थविषयत्वम्, यद्वा अन्यस्यान्या रमनोल्लेख’, अन्यद्वा किचित् ? इति । न प्रथमः- क्वचि द्वाभात् ; कचिदिष्टप्रसङ्गात्, अकिंचित्करत्वाच्च । संवादका भावे कथमध्यवसाय इति चेत् ? यभा संवादकस्येति पश्य । परस्परसंवादादुभयाध्यवसाय इति चेन्न ;- शुक्तिरजतबोधधारा बहिकसन्ततौ तदसिद्धेः । अर्थक्रियाविरहव्यवसायविसंवादात्तत्र सर्वत्राप्रमात्वमिति चेत् । एतेन द्वितीय कल्पः परिजिघृक्षितः । सोपि न, सर्वासामर्थक्रियाणां विकल्पोपज्ञत्वात् । 3 • चितम् | अनधिकारा दिति । असमय देव-: । निर्विकल्पकेनाविसवादित्व ग्रहे बाधमाह अधिकार इति । इष्टापात्तशरकायामाह तेनेति । निर्विकल्पक प्रामाण्यग्राहिणोपि विकल्पत्वेन तद्विषयीभूतनिर्विकल्पकप्रामाण्यस्य मिथ्यात्वादि- त्यर्थः । ब्रह्मविषयनिर्विकल्पकस्यापि अप्रामाण्यात् सर्वशून्यता स्यादिति भावः । साध्ये मिथ्याविषयत्व विसवाद इति तं विकल्पयति कश्चाय मिति । अनर्थ भूतत्वम् - अनर्थाद्भूतत्वम् अनर्थजत्वमिति यावत् । इष्टप्रसङ्गा दिति । सिद्धसाधनादित्यर्थ. । अकिचित्करत्वा दिति । सवादिज्ञानाभावेपि बाधा भावे याथार्थ्याक्षतेरिति भावः । अध्यवसायः- तत्प्रामाण्याव्यवसायः । ततश्च प्रामाण्यासिद्धेः तद्विषयो न परमार्थ इति भावः । शुक्ती ति । बाधे सति परस्पर सवादेपि प्रामाण्यानद्धयवसायादित्यर्थः । अर्थक्रिये ति । अर्थक्रियाविरहव्यवसाय रूपो विसवाद इत्यर्थ । एतेनेति । अर्थक्रियाविरहव्यवसायः - अर्थक्रियाविरह प्रम्ा, तथाच अर्थक्रियाविरहो विसवाद इत्यत्र पर्यवसितमिति भावः । सर्वासा मिति । विकल्पेन तद्विषये प्रवृत्तौ अर्थक्रियादर्शनाद्विकल्पविषयस्यैवार्थक्रिया ११० शास्त्रमुक्तावली । 2 नहि निर्बिकल्पकेन कश्चित्प्रवर्तते । नच विकल्पतः प्रवृत्तस्यार्थक्रिया न सम्भवति । मणिप्रभाविषयमणिविकल्पप्रवृत्तस्येव स्वलक्षणप्रसूत निर्विकल्पकजनिततदारोपितार्थोल्लेखविकल्पप्रवृत्तस्यापि पारम्पर्येणार्थ सम्बन्धात् निर्विकल्पकनिदान एव संवाद इति चेन्न ; नियामका भावात् । बाधितत्वमिति चेत् । ततस्तृतीयः पक्षः स्वीकृतः । सोप्यसारः, असिद्धे’ । अतएवानुमानात्तत्सिद्धिरिति चेन्न, - अद्यापि तत्प्रामाण्यानिश्चयात् । अर्थजत्वात्तत्सिद्धिरिति चेन्न ;- साक्षादसिद्धेः । परम्परया त्वविशेषात् । अतएव न चतुर्थः । नच जात्यादिविशिष्टस्य जात्यादिविशेषणस्य वा दृढोपलम्भसिद्धस्या बाधितस्याप्यनर्थत्व निश्चिनुमः , यतस्तत्प्रसूतस्य विकल्पस्या नर्थत्वम् । Į यत्वम्, ततश्चानुमाने वाघ इति भावः । सर्वासा मित्यनेन निर्विकल्पकस्या ग्रामाण्यप्रसङ्गो विवक्षितः । एतदुपपादयति -नही ति । बाधमुपपादयति- नचे ति । शकते - मणिप्रभेति । जनितान्त विकल्पविशेषणम् । तदारो पितः - स्वलक्षणाध्यस्त’, उल्लेखात्मको विकल्पः । निर्विकल्पकनिदान इति । स्वलक्षणविषयनिर्विकल्पकजन्यत्वादेव स्वलक्षणारोपितार्थोल्लेखित्वम्, ततश्व विकल्पविषयस्य स्वलक्षणारोपिततया स्वलक्षणरूपार्थसम्बन्धाद्विकल्पस्य पारम्पर्ये- णार्थसम्बन्धित्वम् तथाच निर्विकल्पक विषय एवार्थक्रियालक्षणसवाद इलि सविकल्पकविषयो ऽर्थक्रियाशून्य एवेत्यर्थः । निगूढाभिसन्धिराह असिद्धेरि ति । अभिसन्धिमजानानश्चोदयति अतएवेति । एतदनुमानादेवेत्यर्थः । अभिसन्धि मुद्घाटयति । अद्यापी ति । अनुमितरपि विकल्पत्वेनाप्रामाण्याद्विकल्पस्य बाधि तत्व न सिद्ध्यतीत्यर्थः । मद्वा असिद्धे रिति । बाधस्यानुपलब्धिबाधितत्वादि त्यर्थः । इदानी बाधानुपलम्भेपि कालान्तरीयबाधो नानुपलब्धिबाध्य इत्याह अतएवानुमानादिति । अतएव ने ति । साक्षात्परम्पराविकल्पयोरुक्तदूषणा दित्यर्थः । दूषणान्तरमाह नचेति । अनर्थत्वम् - अपरमार्थत्वम् । प्रत्युत पारमार्थ्य 1 बा- ४७] शतदूषणो चण्डमारुतसहिता । अतएव न पञ्चम’, अनुमानादिनिर्मूलनाच्च । षष्ठोपि स्वलक्षणाकारतयैव जात्यादिसिद्धेर्निरस्तः । नचाशब्दात्मार्थः शब्दात्मना विकल्पे भातीति वाच्यम्; सर्वेषु विकल्पेषु शब्दा नुवेधाभावात् । यत्र च शब्दानुवेधः तत्रापि शब्दोर्थात्मना प्रतिभाति, अशब्दात्मनैव पूर्वमेवाध्यवसायात् । नच गौरित्यत्र गकारौकारविसर्जनीयात्मकोयमिति मन्यते, अपितु गोशब्दप्रवृत्ति निमित्तभूतगोत्वाश्रय इति । एकार्थानेकशब्देष्वनैकार्थैकशब्देषु च शब्दानामर्थानाच परम्परविरोधादेव नैकतादात्म्याध्यवसाय सम्भवः । नचात्र साम्यसन्निकर्षादिकमध्यासनिमित्तं पश्याम । नच चाक्षुषनीलादिप्रये श्रावणनीलादिशब्दात्मनोल्लेखो युक्तः । नच बिकल्पास्सर्वे समाना, मानसबाह्येन्द्रियव्यापारान्वयव्यति रेकानुविधानविरोधात् । नच गोशब्दात्मना खण्डशब्दात्मना च गोव्यक्तौ विकल्पितायां जातिव्यक्तिशब्दविभागनिमित्तं स- par La * मेव निश्चिनुम, अतो बाध इत्यर्यः । अत एवेति । अनर्थत्वानिश्वयादित्यर्थः । अनुमानादीति । अनुमानादेरपि जात्यादिविषयत्वेन विसवादे एतदनुमानमप्य प्रमाण स्यादित्यर्थः । स्वलक्षणे ति । परमार्थतयेत्यर्थः । अन्यस्यान्यात्मना भान मस्तीति शङ्कते । नचाशब्दे ति | शब्दात्मना प्रतिभानाभावं विशेषदर्शनानुप लम्भेन वोपपादयति अशब्दात्मनैवे त्यादिवाक्यद्वयेन । अपित्विति । इदमुप लक्षणम्, कचिद्गोशब्दवाच्य इत्यपि भासत इति भावः । शब्दार्थभेदग्रहस्या वश्यकत्वमाह एकार्थेत्या दिना । कारणाभावाच्च न शब्दासम्भव इत्याह- नचेति । नच विकल्पा इति । एकेन्द्रियग्राह्यत्वात् नारोप उपपद्यत इति भाव । नच निर्विकल्पके तदुपक्षयः, मनसेोपि तथा प्रसङ्गादिति भावः । नच गोशब्दा हमने ति । जातिव्यक्तिवाचकत्वनिबन्धनत्वात्तद्विभागस्येति भावः । शब्दाभ्यास पक्षे वाच्यवाचक मावग्रहो न समयग्रह, समयग्रहाभावे विकल्पे शब्दानुवेधा भावेन तस्य शब्दानुवेधोपयोगित्वात् शब्दा व्यासरूपशब्दानुवेधे च पूर्वे शब्द J ११२ शास्त्रमुक्तावळी । म्भवति । नच जातिशब्दो व्यक्तौ नाध्यस्यत इति वाच्यम्:- गौरयमित्येव प्रतिभासात् । तथाच व्यक्तिशब्दस्यापि तुल्य न्यायतया नाध्यासः । अतस्तटस्थ एवं शब्दस्स्वविषयमा वे दयति वस्त्वन्तराच्च व्यवच्छिनत्तीति न शब्दाध्याससम्भवः । नापि सप्तम ., - बाधपर्यवसितस्य कस्यचिदन्यस्यानुपलम्भात्, अन्यादृशस्य साधनेपि विरोधाभावादिति । नच संस्कारप्रसूततामात्रेण विकल्पस्याप्रामाण्यम्, स्मृति प्रामाण्यवादिषु तस्य दुर्वचत्वात्, संस्कारमात्रासाधारणकारणस्य तादात्म्यग्रहस्यैव उपयोगितया तस्यैव समयग्रहत्वात्, अतो जातित्राचित्वादि विभागो नास्तीति तापर्यम्। नचजाती ति । जातिशब्दो जातिवाचक एव तदितरश्च व्यक्तिशब्द इति विभाग इति भावः । गौरिति । माहश्या प्रतीत्या त्वया कचिच्छन्दाध्यास उच्यते तादृश्येवेय प्रतीतिरिति जातिशब्दस्याप्यभ्यासो दुर्वार इति भावः । अस्तु तर्हि जातिशब्दस्याभ्यासः, व्यक्तिशब्दस्य तु माभूत्, अतस्सिद्धो विभाग इत्यत्राह - तथाचे ति । अतइ ति । ततश्शब्दाध्यास प्रत्य- क्षादिविरोधादिः, अतश्शब्दस्तटस्थस्सन् विषवानन्तर्भूत एव व्युत्पन्नमर्थ बोध यति, प्रत्यक्षादिष्वपि कचिद्वाच्यवाचकभावसम्बन्धेन विशेषणतया भासमानो बस्त्वन्तराद्वयवच्छिनत्तीत्यर्थः । उपसंहरति- इति न शब्दाध्याससम्भव इति । सप्तमोपि किं बाधपर्यवसितः, उत नेति विकल्प्याद्य दूषयति- बाधे ति । ननु संस्कारप्रसूतायास्स्मृतेरप्रामाण्यदर्शनात्संस्कारजन्यत्वमप्रामाण्यप्रयोजकम्, स्तादृशत्वाद्विकल्पस्याप्रामाण्य वाच्यमित्यत्राह - नच संस्कारे ति । सस्कारजन्य त्वच परेण स्वमतानुसारेणोक्तम् । अम्युपगमेन परिहार: । न वयमयाथार्थ्य लक्षण मप्रामाण्यमापादयाम, परन्तु स्मृतित्वलक्षणाप्रामाण्यमित्यत्राह - संस्कारमात्रेति । मात्रपदं प्रत्यभिज्ञायामतिव्याप्तिवारणाय । असाधारणपदमसम्भववारणार्थम् । अत- बा- ४७] शतदूषणी- चण्डमारुतमहिता । 2 ११३ स्मृतित्वात् । स्मृत्यनुभवात्मकपक्षेप्यंशे स्मृतित्वलक्षणमप्रामाण्यं प्रस- ज्येत, न पुनर्विवादित्वलक्षणम् । विकल्पत्वादिति हेतुश्च विशिष्टप्रस्य यत्वमात्रम् ’ तद्विशेषो वा नाद्य; निर्विकरूपकस्याप्यस्मन्मतेन यत्कि श्चिद्विशिष्टप्रत्ययत्वेनाऽनैकान्त्यात्; तस्यापि पक्षीकारे तब तिरिक्तनिर्मि कल्पकस्याऽनुपपत्त्या सर्वप्रत्यक्षोच्छेदप्रसङ्गात् । नापि द्वितीय’, प्रथमा क्षसन्निपातजविशिष्टप्रत्यय, दुपरितनविशिष्टप्रत्ययस्य कारणदोषादिविशेषा भावात् ; संसारसम्भेदादेश्चाऽदोषत्व थाषनात् । अतो विशिष्टप्रत्ययमा त्राप्रामाण्यवादिनः सर्वप्रत्यक्षानेर्मूलने, पारशेषोपि शून्यतत्वमुपस्थापयेत्-न पुनरद्वैतम् । किश्च कल्पितबाह्यविषयनिर्विकल्पकस्य त्वन्मतेन मिथ्याविषय त्वात् तदृष्टान्तेनाऽद्वैतचिषयनिर्विकल्पकस्यापि मिथ्याविषयत्वमनुमेयमिति । किश्व – विकल्पाविषयत्व चेत् ब्रह्मगः प्रतिपाद्यते । श्रोतव्यादिविधीनां स्यादश्रोतव्यत्वमेव ते || भतो न निर्विशेषस्यापि ब्रह्मणो विकल्पः विषयत्वमपीति । इति शतदूषण्या विकल्पप्रामाण्यभक्त सप्तचत्वारिंशो वादः || स्मृत्यनुभवति । स्मृत्यनु । वात्मकत्वाङ्गाकारे गत्यर्थं । तद्विशेष. - विशिष्टप्रत्ययत्व व्याप्यः प्रथमाक्षरसन्निपातजप्रत्ययोत्तरविशिष्टप्रत्ययत्वादिरित्यर्थः । किमुभयसम्प्रति पन्नो विकल्पः पक्षः ? उत विशिष्टप्रत्ययमात्रम् १ आधे दोवमाह, निर्विकल्पक स्यापीति । अनैकान्त्यात् - सन्दिग्धाऽनैकान्त्यात् । पक्षममत्वे च वक्ष्यमाण प्रत्यक्षोच्छेदो द्रष्टव्य । द्वितीये दोषमाह तस्यापीति । उच्छेदः अप्रामाण्यम् । द्वितीये अप्रयोजकत्वमाह प्रथमाक्षे ति । सर्वप्रत्यचेति । निर्विकल्पकाभिमतस्य ब्रह्मप्रत्यक्षस्यापि विशिष्टप्रत्ययत्वात् प्रत्यक्षमात्र निमूलमिति भावः । श्रोतव्यादीति । भवणादीना विशिष्टप्रत्ययत्वेन विकल्पाविषये ब्रह्मण्यसम्भवात् श्रवणादिविधीना मप्रामाण्येनानुषदेवत्व स्यादित्यर्थः । भत इति । अभोतव्यत्वप्रसङ्गादित्यर्थः । ततो ब्रह्मणोषि मिथ्यात्व स्यादिति भावः । इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्यपादसेवासमधिगतपरावरतत्त्वयाथात्म्येन तदेकदेवतेन तश्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यावरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचिताया शनदूषणीव्याख्याया चण्डमारताख्याया विकल्पप्रामाण्यभङ्गो नाम प्रचलारिंश स्वन्धः ॥४७॥ १५ ११४ शास्त्रमुक्तावळी । श्रीरस्तु । अथाऽष्टाचत्वारिशो वाद | गुणविभूतिविशेषविचित्रित निगमसीमनि यत्समधीमहे । स्मृतिपुर णशतैरुपबृहिस तदिदमस्तु सदा हृदयेषु नः || यदुच्यते-निर्विशेषचिन्मात्रब्रह्मात्मैक्य त्रय्यन्तसिद्ध स्मृतिपुराणादी न्युपबृह्मयन्तीति ; तत्र तावत् तचत्प्रकरणादिपरामर्शेन भाष्यकारैरेव तेषा यथावस्थितोऽर्थः प्रदर्शित । सामान्यतः किश्चिदुच्यते । यदा शब्दमात्रस्य निर्विशेषबोधनसामध्ये नास्तीत्युपापीपदाम तदा कैन कथा तद्विशेषाणाम्’ यदा च श्रुतिपरिषदशेषापि विशिष्टविषयेति निरणैष्म, उपनिषदुपबृह्मणप्रतीपप्रशमपटूरमृतस्रते रसिष्ठाः । इयमुखहृदयङ्गमा पिवेम भवणपुटै कविवादिसिझवाच ॥ इयत्तानालीढाखिलगुणविभूतिं स्मृतिमुखैः सह क्रोशन्तीना हयमुखमिदङ्कारमनिशम् । भुतीना प्रत्यूहानसुरजन मोहाय विहितान् निरुन्धन् शैवादीन् स जयति भृश श्रीनिधिगुरु || गुणविभूतीति । अनेनानुक्तविशेषै सहावगतार्थव्य क्तीकरणमुपब्रह्मण स्व- मते उपपद्यते, परमते तु तद्वैधव्यमिति सूच्यते । तेन वादार्थः सङ्गृहीतो भवति । निगमसीमनि - वेदान्त इत्यर्थः । इह तत्तद्वाक्याना प्रकरणादिपर्यालोचनया स- विशेषपरत्वेोपपादनमुखेन निर्विशेषवस्तूपबृह्मणासम्भवानुपपादने हेतुमाह तत्र ताव दिति । अनेन प्रकरणादिविरोधान निर्विशेषोप बृह्मकत्वमि सूच्यते । यद्वा निर्विशेषोपबृह्मणासम्भवे हतुमाह तत्र ताव दिति । भाष्य कारैः प्रदर्शित " इत्यनेन निर्विशेषे प्रकरणादिविरोधस्याविचाल्यत्व मिहानुपपादने हेतुश्च मूच्यत । हेत्वन्तर प्रतिजानीते सामान्यत इति । किमर्थबा- ४८] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । ११ तदा कथं तदुपवृह्मणानि तत्प्रतिपादकानि प्रतिपद्येमहि । यदा पुनः निर्विशेषपरा सेति पश्यसेि, तदा तत्रोवबृह्मणं नाम किं मोक्तानुवाद मात्रम् उत तद्वबक्तीकरणम् अथानुक्तवस्त्वन्तरवर्णनम् 2 किश्चित् इति । अन्यता न प्रथम’ - अनुवादमात्रेषूपवृह्मणत्वमसिद्धयभावात् प्रयोजना भावाच । ज्ञातस्थिरीकरणं प्रयोजनमिति चेन्न - श्रुतिप्रामाण्ये तदर्थे च यथावन्मीमासिते तदनुवादमात्रेण तदतिरिक्तस्थिरीकरणासम्भवात् । यदि त्वत्रानाश्वासः, तदा कैव कथा सम्भवद्धमप्रमादादिदोषेषु पौरुषेयेषु वाक्येषु । न च साक्षात्सौगतमतमाश्रित्य संवादात्प्रामाण्यमनुमन्तुमर्हसि ! नचैनमुपबृक्षणान्तरसापेक्षम्, अनवस्थाप्रसङ्गात् । न च तन्निरपेक्षम्, श्रुति बदेव तव तत्राप्यनाश्वासप्रसङ्गात् । परस्परसवादादुभयत्राश्वास इति " निश्चय एव स्थिरीकरणम् उतान्यत् किश्चित् ? नाद्य तस्य निश्चितप्रामाण्येन मीमासि तेन श्रुतिवाक्येन सिद्धतयाऽनुवादनैरपेश्यात् न द्वितीय, अनुवादात् स्थिरीकरणाख्य स्यान्यस्य कस्यचिद्दर्शनादित्याह न श्रतिप्रामाण्य इत्यादिना । तादृश्यापि श्रत्या अर्थानवधारणे हेतुमाह यदी ति । तत्रेति । कैव कथेति । अर्थनिश्वय हेतु नैौष्क स्येपि श्रतेरर्थनिश्चयाभावे सन्देहहेतौ जागरूके स्मृत्यादिना अर्थनिश्चय. सुतरा न सम्भवतीति भावः । ननु सवादादेव शब्दस्य प्रामाण्यनिश्चय, ततश्चोपवृक्षणसवा दात्प्राक् श्रतेरर्थनिश्चयाभावादुपवृह्मणाधीन मेवात्रा थीवधारणात्मक स्थिरीकरणमित्य बाह नचे ति । साक्षा दिति । बाह्यत्वप्रच्छादन विनेत्यर्थ । तथा च स्वादेन वेदप्रामाण्योती सौगनमतप्रवेशापत्तिरिति भावः । संवादात्प्रामाण्ये दोपान्तरमाह नचैव मिति । किं सवादिवचनान्तरप्रामाण्यनिश्चयाधीन आश्वास: कि वा सवाद मामाधीनः ९ नाव:- अन्योन्याश्रयप्रसङ्गादित्यभिप्रेत्य द्वितीने दोषमाह ११५ शास्त्रसुतावळी । बेत्; मास्तु, असक्कदनुसांहतैकश्रुतिवाक्यमात्रजन्मनि वत्प्रत्ययप्रवाहेपि तस्य कर्तुं शक्यत्वात् अतिप्रसङ्गश्च तदति । । नापि द्वितीयः - निर्विशेषपक्षे तदयोगात् । तथा हि-यनिर्विशेषं श्रुतिं तच्छ्रुत्वैव व्यक्तम् । तद तेरिक्तप्रकाशने तु सविशेषत्वावश्यम्भा वादुपवृक्षणोपबृंहणीयवैधव्यम् । मिथ्याभूत’तिरिक्ता कारबोधनेऽपि कथ तत्वावेदकस्यातत्वावेदकसुत्रबृह्मण स्यात् ? अथ श्रुतौ कस्यचिदप्रतिपत्र कस्यचित्प्रतिपन्न ब्रह्मस्वरूपमेवात्र व्यज्यत इति मन्यसे तदपि न, श्रुति म्प्रत्यनङ्गत्वप्रसङ्गात् । तदाभिमुख्यजननात्तदङ्गत्वमिति चेत् ! सिद्धौ किं तदाभिमुख्येन ! असिद्धौ वा कुतस्तम् ! तत्फल नापि तृतीय - भनुषबृह्मणत्वप्रसङ्गादेव । अन्यथा परस्परभि सार्थना वेदभागानामेव परस्परे पत्रह्मणत्वप्रसङ्ग त् । प्रमाणान्तरसवाद नावि चतुर्थ - अत्यन्तभिन्नार्थत्वस्यः भिन्नार्थत्वेप्यन्यूनानतिरिक्त असकृदनुसंहितेति । तस्येनि । आश्वासस्येत्यर्थ । न च एवाश्वासहेतुरिति वाच्यम्, अनिश्वितप्रामाण्यत्वाविशेषे स्वसवादादप्याश्वाससम्भ वादिति भावः । अतिप्रसंग ति । बाह्यागमानामपि परस्परसंवादात्प्रामाण्यप्रसङ्ग हात भावः । किं निश्चयमान व्यक्तीकरणम् उत सामान्यतः प्रतिपन्नस्य विशे षाकारनिश्वय. १ आद्य दोषमाह यन्निर्विशेष मिति । द्वितीये तदतिरिक्ता कारः किं सत्य उत मिथ्या ? आद्य आह तदतिरिक्ते ति । द्वितीये मिथ्याभूते ति । अते ति । उपबृह्मण इत्यर्थ । श्रतिंप्रती ति न श्रुत्या प्रतिपन्नेऽ विशेषबाघनेन श्रुतौ सशयितार्थव्यक्तीकरणादिना वा अत्युपकारकत्व एवं उपबृह्मणत्व स्यात्, न तु स्वातत्र्येण कञ्चित्प्रति बोधकन्वमात्रेणेति भावः । तदाभिमुख्यजनना दिति स्व मूलभूतभती प्रवर्तनेनेत्यर्थः । तत्फले ति फलमर्थावधारणम् । असिद्धाविति तत् आभिमुख्यम् । उपबृह्मणावश्वः रतस्यार्थस्य उपादेयत्वबुद्धया हि तत्प्रतिपादकभतौ तमभूताया प्रवृत्ति स्यादिति भावः । अनुक्तवस्त्वन्तरमालवर्णनमिति तृतीयः पक्षः, दूषयात नापि तृतीय इति । नाषि चतुर्थ इति । अतृपझणत्व यत्कि

मा- ७८ ] शबदूषण चण्डमारुतसहिता । ११७ विषयत्वस्यातिरिक्तविषयत्वेपि सत्यमिध्यार्थस्वयोचितत्वात् भ्यूनबोधनमय शिष्यते । न च तदाप्युपबृहणता, उक्तांशस्य तुल्यतया नैरपेक्ष्यात् । अनुक्ताशेऽनुक्तेरेवोपवृक्षणत्वगन्धाभावादिति । किश्च यच्चाधिक श्रुतौ बोध्यते तत्सत्यत्वे सविशेषता, तन्मिथ्या त्वे श्रुतिरसत्व वेदिका, पुवाक्यं तु न तथेत्यापन्नम् । नच माभूदुपबृह्मणमिति वाच्यम्, शरीरकाधिकरणेषु तत्र तत्र स्मृति संवादोदाहरणादिविरोधात् । अन्यथा चेदनुग्राहेकतर्कस्यापि प्रहाणप्र सङ्गात् । तत्प्रहाणे पुन " आर्ष धर्मोपदेश” मित्यादि पहर्षिवचनविरोध | चित्, तथापुपवृक्षणत्वेनाभिमतमत्यन्त उपबृह्मणीयेन भिन्नार्थ अभिन्नार्थे वा! अभिन्नार्थत्वेपि अतिरिक्तविषय न वा? अतिरिक्तविषयत्वेपि सत्यविषय मिथ्यावि प्रय वा? अतिरिक्तविषयत्वाभावेपि अन्यूनानतिरिक्तविषय न्यूनविषय ना? तत्र पक्षान्तरषूरबृह्मणत्वस्य त्वया वक्तुमशक्यत्वावरम पक्ष परिशिष्यत, तत्राप्युपबृ ह्मणत्व न सम्भवति तथाहि किं स्मृत्यादि स्वप्रतिपाद्य श्रत्यर्थाशमुपवृझयति उत स्वाप्रतिपाद्य श्रत्यर्थाशम् नाद्य. -स्वोक्ताशो यथा भत्या प्रतिपाद्यते तथैव स्वेनापि प्रतिपाद्यमानो दृश्यते नत्वाकारविशेषेणेति तस्य स्वनैरपक्ष्यात् । न द्वितीय, तरं शस्य स्वाविषयत्वादित्यर्थ । यच्चाधिक मिति उपबृह्मणस्य न्यून विषयत्व । भतेस्त दधिकविषयत्वादिति भावः । न च उपवृझणविषयोंऽशेो मिथ्या, तद्विषयस्तु सत्य इति, ब्रह्मोपबृह्मणत्वस्य तथासत्यनुपपन्त । उपबृह्मणविषयाशेनैव भतेरतत्वाबे दकत्वप्रसङ्गाच्च । इयता ग्रन्थेन पूर्वे परोकतयानूदित निर्विशेषचिन्मात्रोपवृक्षक त्व दूषितम् । यदि कश्चिदुपवृक्षण क्कायनपेक्षितांमति जयात्तमपि प्रसङ्गान्निरा करोति न च माभूदिति । अन्यथा चे दिति अन्यथोच्यते चेत्, उपवृक्षणापेक्षा नास्तीति चेदित्यर्थ । श्रत्यनुग्राहकतया प्रसिद्धयोस्तकों पवृह्मणयेोरन्यतरस्य त्याने कपि त्याज्य. स्यात् । ननु भवतामपि स्मृति भतिप्रतिपन्नागस्योपवृक्षणम्, तदशे ११८ शास्त्रमुक्तावळी । न चैनमस्मन्मते प्रसङ्ग’, श्रुतिप्रतिपन्नस्यैव ब्रह्मणोऽनन्तगुणविभूते रप्रतिपन्न, नषगुगविभूतिवैशिष्ट्यब धनेन व्यक्तीकरणोपपत्ते’ । नचाप्रति पन्नस्यांश प्यावेदार्थत्वम्, [[वि] प्रकीर्णानन्वशास्त्रे महत्ति बेदवृक्षे मत्र कचित्कोटर तम्यापि लीनत्वात् नस्य चारूपभागश्राविभिरयोगिभिरधि गन्तुमशक्यत्वात्, तत्कृते च बोगिभिरपवृक्षणप्रणयनोपपत्तेः । कति प्रामाण्यप्रसङ्गात्, भवदुक्तन्यायेन वैयर्थ्यात् न च श्रत्यप्रपन्नाग, तद्विषयत्वे श्रतिमूलत्वाभावेना तस्माद्भवन्मतेप्युपबृह्मणानुपपत्तिस्तुल्येत्यानङ्कय परिहरति नचैवति। [वि] प्रकीर्णे ति तथा चाधीयमानश्रत्यर्थस्य श्रत्यन्तरप्रतिपाद्यविशेष रसह प्रतिपादनपबृह्मणमिति भावः । उपब्रह्मणप्रणयनेति । , , ननु कथमत्र समास १ " उभयप्राप्ती करणी " ति ह्यत्र षष्ठी, अन्यथा कर्म व्येवेति नियमाभावे " कर्तृकर्मगो " रिति षष्ठीप्रसङ्गे योगिभिरिति कर्तरि तृती यानुपपत्ते, तस्याश्च षष्ठ्या. ‘कर्मणिचे’ ति समासा निषिद्ध इति चेत्, उच्यते, शेषषष्ठीयम्, अत समामोपत्ति । न च तृतीयानुपपत्ति, ‘उभयप्राप्तौ कर्मणी’ त्यस्थ नैवमर्थ’, कर्तरि कर्मणि चोभयस्मिन् कारके विवाक्षते “कर्तृकर्मणो” रिति षष्टी कर्मण्येव न कर्तरीति, यनाथ देष, स्यात् यदि कर्तृकर्मोभयविवक्षा तदानम नियमेन कर्तृकर्मणोरिति षष्ठया भाव म् तम्याश्च समासो निषिद्ध, यदि तु न विवश्वा तदा उभयप्राप्ताविति नियमाभावात् " कर्तृकर्मणो " रिति षष्ठीप्राप्त्या तृतीयानुपपत्तिरिति । कि तूभयत्र कर्तरि कर्मणि च षष्ठी यत्न प्राप्नोति, प्रसज्यते, भवितुमर्हतीति यावत्, तत्ल कर्ता यदि विवक्षित तत्र षष्ठी न भवति कर्मणे तु विवक्षिते षष्ठी भवतीति इदमेव प्राप्तिग्रहणम्य प्रयोजनम्, अत एव “अन्तर्द्धां ये नादर्शन” मिति निर्देश. । अन तु यद्यपि कर्तृकारक विवक्षित कर्मकारकमवि वचितम्, तथापि कदाचिदुभयविवक्षाया स यामुभयत्र षष्ठी भवितुमईतीति नियमोऽय वर्तते, तेन तृतीयोपपद्यते । कर्मकारकत्वविवक्षितमिते कृत्वा न तखानेन षष्ठी नापि समासनिषेध । शषार्थ तु विवक्षित इति तदाश्रया षष्ठी । तस्याश्च समासो भवति । 1 चा- ४८] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । ११९ कति च न दृश्यन्ते अभीयानास्वपि शाख स्वप्रतिपन्ना रुशविलाश्व उ 2 पवृह्मणाधीनाध्यवसायाः सरार्थाः ’ अन्यथा कथं वेदार्थे वादिनां मत भेदसमुत्थानम् ? नचोपबृह्मणानां मिथो विरोधान्निर्णयासिद्धे, उपबृक्ष " ननु यद्युभययोग्यतामात्रादय नियमः, नतूभयोपादानमपेक्ष्य तदा अथ आचार्यस्य कर्तुः प्रयोजनाभावात्तदनुपादानाम्नोभ " ’ मित्यल शब्दानुशासन यप्रातौ कर्मर्ण त्यनन षष्ठी ति कैयटविरोध इति चन्न, यत्र कर्तृकर्मणोरुभ योरपि तात्पर्यविषयत्व तस्यैवोभयप्राप्ति, आचार्यस्य कर्तुः प्रयोजनाभावात्तदनुपा दानाश्च तात्पर्यविषयत्वाभावानो भयप्राप्तिरित्येव कैयटतात्पर्यात् । अन्यथा “येना दर्शन मिति प्रयोगानुपपत्ते । " येनादर्शन " मित्यत्र आत्मन इति व्याख्या तत्वात् तत्र तात्पर्यमवगम्यते । " योगिभिरुपब्रह्मणप्रणयनोपपत्ते " रित्यत्र कर्तृ " कर्मोभयसम्बन्धस्यापि तात्पर्यविषयत्वादस्त्युभयप्राप्ति । इयानवानयोर्विशेष. ‘ये नादर्शन’ मित्यत्न कर्मस्वरूप तस्य कारकत्वमित्युभयश्च न शब्दत प्रतिपाद्यते, प्रकृते तु प्रस्तुत कर्मभूत पबृह्मणस्वरूप शन्दत उदीयते तस्य कमकारकत्वन्तु शब्दतो न प्रतिपाद्यते किन्तु शेषविवक्षाया सम्बन्धमात्र प्रतिपाद्यत इति । कर्मकार कत्वस्य तात्पर्यविषयत्व उभयत्त्रापि विशिष्टमिति । 3 यत्तु पदमञ्जर्याम् - " यदा उभयप्राप्ताविति नियमेन कर्तरि तृतीया तदा कर्मणिचेति निषेधात्पाणिनिना सूत्रकृति’, ‘आचार्येण शब्दानुशासन’ मित्वसाधु. स मास " इति, तदाप मदा कर्मणि षष्ठी तदा न साधुरित्यभिप्रायम् । शेषषष्ठ्ट्यान्तु साधुरेव । तत्रैव प्राप्तिग्रहणाच्च प्राप्तिमात्रे नियम इति कर्मणोऽप्रयोगेपि कर्तरि तृतीया भवति, यथा “अन्तद येनादर्शनमिच्छ " तीति । कर्मापि यदा शेषत्वेन विवक्ष्यते तदा तत्रापि शेषषष्ठी भवत्येव । तस्याश्व " कर्मणिचे " ति निषेधा भावात् समासेो भवतीति चोक्तत्वात् । तस्मान्निरवद्य एवञ्जातीयकः प्रयोगः | " ननूपबृह्मणापेक्षाया श्रत्या निर्णयो न सिद्धयेत् उपबृह्मणाना परस्परविरो घालू, अन्यतरपरित्यागे नियामकाभावादित्याशङ्कय निराकरोति नचेोषवृह्मणाना १२० शाखमुक्तावली । णीयविरोधाविरोधाभ्यां विशेषात् । अत एव हि शारीरकस्मृत्यधिकरणे कपिला,बेस्मृतर्निरास । उपवृक्षणीयाविरुद्ध मन्वादिस्मृतिसन्निधा तारु द्धक पेला दिस्नुतेर माणत्वान्न तैरुपवृक्षगं नाप्युपवृमणीयबाव इति हि तत्रार्थ । तेन तामसर नसकीर्ण पुराणादिभिर्वेदोपवृक्षण पुराणविवेक परिज्ञान शून्य, नामविवेकितानिबन्धनामा तन्नाद्रियामहे । उक्त हि मात्स्मे - " अग्नेः शिवस्य माहात्म्य " " मित्यारभ्य " सात्विकेष्वथ कल्पेषु माहात्म्यमधिकं हरेः । तेष्वेव योगसंसिद्धा गमिष्यन्ति परां गतिम् ॥ इत्यन्वम् । तदेतत्सर्वमर्थद्यो निदर्शितं भाष्ये -” उपबृह्मणं नाम विदित सकलवेदतदर्थानां स्वयोगमहिमसाक्षात्कृत बेदतत्वार्थानां वाक्यै स्वाबग तबेदवाक्याथव्यक्तीकरणश्. सकलशाखानुगतस्य वाक्यार्थस्य ल्पभागश्रव दुरवगमत्वन तेन विना निश्वयायोगादुववृझणं हि कार्यमेवे " ती । एवञ्च सामान्यतो निर्विशेषतया उपबृह्मणासम्भवेऽनुपवृक्षतेन वेदनार्थ, निश्वमायोगाद्वेदबिप्लवक एव निर्विशेषवादः । स्मरन्ति - " इतिहासपुराणाभ्यां वेद ससुषवृक्षयेत् । विभेत्यल्पश्रुताद्वेदो मामयं प्रतरिष्यति ॥ इति तदूषण्यामुपवृक्षणवैघठ्यवादः || अष्टाचत्वारिंशो बादः || मिति । 11 " इति । इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्यपाद सेवासमधिगतपरावरतत्त्वयायात्यैन तदकदेवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचिताया शतदूषणीव्याख्याया चण्डमारुताख्याया उपबृह्मणवैघट्य नाम अष्टाचत्वारिन स्कन्ध ॥४८॥ का- ४९] शतदूषणी चण्डमारुतस्रहिता । श्रीरस्तु । ॥ एकोनपञ्चाशो वाद ॥ restor • त्रिविवचिदचिदन्तर्यामिता प्राप्य तिष्ठन् निखिल निगम मिलैर्नित्य मैक्मोपदेशै. Tereafter यो बारयत्मक कथा भवतु शरणदाणी तत्पदे शाश्वती न ॥ " १२१ यद: हु. - - " तत्त्वमसि " क्षेत्रज्ञ चापि मा बिद्धी " स्था मोपदेशान्यथावत्या परिशुद्धे ब्रह्मण्येवाज्ञान भेदत्रमश्वावश्य कल्प नीमनू नचात्रैक्य न प्रतीयते, नचाविवचितम् सामानाधिकरण्यस्य त्रिविवेति । अन्यभक्तया सहितैरेक्योपदेशादिशास्त्र शरीरा मभाव निबन्ध नै. शुद्धभावगताना स्वनिष्ठत्वभ्रम स्वरूपैक्यभ्रम च यो वारयति, तस्य जनार्दन- स्य, पदे, न, भगवत फलप्रदानोत्तरमिवाद्यापि चरितार्थम्मन्यतामापादयनी मम शरणवाणी भवत्वित्यर्थः । इह अन्तर्यामिब्राह्मणादि 66 शुद्धभाव गत. गेपप {{ 1 उपपद्यते, ऋण प्रवृद्धमिव मे " इत्यादीनि विवक्षितानि । त्रिविधे दिन अन्य पप तिरक्ता । भ्रमं वारयती त्यनेनान्ययैवोपपत्तिरुक्ता, तेन वाद सग्रह यदाहुति, ऐक्योपदेशो हि तत्त्वज्ञानद्वारा मोक्षार्थ । नचैतदेक्यस्यापारमा अतः श्रतिसिद्धस्य जीवब्रह्मैक्यस्य पारमार्थ्यात् तदनुपपत्त्या भेदज्ञानस्य भ्रमत्व परिशुद्धेपि ब्रह्मणि भ्रमोपपादकमज्ञान तन्निवृत्तथा उपदेशस्य सप्रयोजनत्वञ्च क- स्पनीयमित्यर्थः । भेदभूमनिवृत्तिरूपमोक्षण पदेशस्य सप्रयोजनत्व चेत्यपि विवाक्ष " अतो जीवपरयो " रित्यादिना तस्याप्युपसह रिष्यमाणत्वात् । कमन पुखकेने त्येकशेषात कल्पनीय मिति निर्देशः । भेदप्रतीतिबलात् ऐक | पदेशोऽन्यपरे इत्यत्राह नचात्रैक्य मिति । सम्भाव्यमानान्यधः सेद्धेः प्रत्यक्ष’ दम्भाः मानदोषगन्धा भतिर्वलीयसीत्यभिप्रायेणाह सामानाधिकरण्यस्येति । एत्याविष तम् । १६ ८ नपुस

१२२

शास्त्रमुक्तावली ।

तन्निष्ठत्वात् विशिष्ट्यैक्यवादिन। प्यैक्यमात्रस्यास्तित्वाच्च, नचेदमारो

पवृत्त्या सामानाधिकरण्यम्, तत्योपदेशप्रकरणविशेधात् न च सम्बन्धा विद्वारोपचारः, बाधकाभावात् यद्यप्यस्मन्मतेपि रूक्षणा,

क्षणा, तथापि प्रधानभूतसामानाधिकरण्यमतिपाद्यस्य मुख्यस्यैवयस्यापरित्यागात्, सत्सं रक्षणाय च स्वरूपोपलक्षण पूतनिमित्तपात्राणादिक न दोषाय भवति । न च भेदाभेद सुच्चय, व्याधाताम्, जत एव नोमयस्याग,

"”

क्षामामपन्तिमाह विशिष्टैन्येति । आशितत्वादिति । श्रतितात्पर्यविषयतया

खीकारादित्यर्थ. । समुद्र कुण्डिकानियो "

" वर्खेतक” भित्यासत्रिव स्तुत्यर्थमारोपोस्पिति सामानानिका ग्यस्यान्य पासिद्धिमागकुय विनिशेषत्वाभावानै मित्र नवेद गतिन व सम्बन्धेति । आदिशब्देन मुख्यानुपपत्तिर्विवक्षिता । हारणन्द प्रयाजकपर । कचित्सम्बन्नमादृत्यद्वारेत्येव पाठः । बाधकाभावा दिति । गुरूपार्थेयुपपत्त्यभावादित्यर्थः । ननु बात्रका भाषानवापि लक्षणा न स्वास् यदि च विशिष्टाभेदबोधानुपपतिर्वाधिक, तर्ह्यस्माकमपि जीवबहासामानाधिकरण्या नुपपत्येय लक्षणावित्यमाह यद्यपी ति । तथापी ति । वाक्य हि पदात्प्रथानम्, अतरतदर्श एवानुरोध्य, समानाधिकरणवाक्यस्य च मुख्यविशेष्वैक्य मुख्यतस्त्रा त्पर्यविषय:- तदभावे त्वमुन्याथायमिति सर्वसमतम्, अतस्तत्वमस्यादिवाक्ये त्वदभियतोपचाराङ्गीकारे सुख्यापयारित्यागो दोष, अस्मन्मते तु मुख्यैक्या परित्यागान लक्षणा दोषः ।

किश्च निमित्त महाणेन स्वरूपलक्षणा मुख्यैक्यमिद्धय शिवाजीक्रियते तव तु न तदर्थम्, अतोपि स्वरूपलक्षणा न दोषः

प्रत्युत सुरूयैरयार्थत्वात् अनुकूलैवेत्यर्थः । भेदाभेदाङ्गीकारात् न मेदज्ञानस्य शुमत्व कल्प्यमिति कयचियोथ निरस्यति न च भेदे ति । भेद प्रतीतेरभेदाभावो विषयः, ऐक्योपदेशस्य च भेदाभावो विषय, अमो भेदाभेदो भवत्यागे न दोष इत्यलाह अतएवेति । अन्यतरनिषेधस्यान्यतरविधिनान्तरीयक लेन व्याघातादित्यर्थः । एव गेदाभेदयोः परस्यराभावात्मकत्वपक्षे दोष उक्तः ।

1

।

बा- ४९ ]

शतपणी-घण्डमा सतलहिता ।

।

१२३

तात्पर्यविशेषस्त्रोक्तत्वाच्च, अन्यथा शून्यतैव पर्यवस्येत् । नचैष दृष्टि त्रिभिः ; उपासनैकवाक्यत्वाभावात् ; तत्सद्भावेवि तलिङ्गाभावाथ, अतो जी परयोरेव तद्वेदे च प्रतीयमाने द्विचन्द्रदर्शनमूलभूतदानदात्मभेवव शै नहेतुरनिद्यभ्युपगन्तव्या, तन्मूह भेद मोन्मूलमेन सप्रयोजन बैम्योप देश यचैकश्चन्द्र इति, इति ।

अन्न ब्रूमः - बम्बैम्योपदेशोऽन्यथानुपपन्नः स्वासदैवं परिशुद्धे ब्रह्मण्यज्ञानभेदभ्रमादयः कल्प्येरन् स त्वन्यथाप्युपपन्न अन्यथैवोपप नश्च । तथा हि- शरीरात्गभावनिकथन सामानाधिकरण्य व्युत्पादित मध्यत्र । नचात्र द्वयो. स्वरूपैनम चिवाक्षेतु शक्यम् । विरुद्धयो तदस ग्भवात् । अम्बा यूपादित्यैक्यवाक्येपि मेदत्रमहेतुदोषकरूपनप्रसङ्गात् ।

यदि भेदाभेदयोः गावाभावात्मकत्वाभावः, तदा दूषणमाइ तात्पर्थे ति । भव। मावापेक्षया लाघनादैवम एव तात्पर्यमिति भावः । उक्त्वा दिति ।

" तथापि प्रधानभूते " त्यादिवाक्य इत्यर्थः । उभयत्यागे दोपान्तरमाह अन्यधेति । तत्सद्भाव रति । कचिदुपासनेकलाक्यपि ऐहिकामुष्मिकफलादिरूपलिङ्गाभावा दित्यर्थ । तह इत्थतः पूर्व सिद्ध इति शेषः । जीयपत्येोरैक्ये तत्त्लत इति क्वचित्पाठ । सप्रयोजन एवैक्योगदेश इति । एवकारी मिनः । गेट न्यूलने सपयोजन इत्यन्नयः । कन्निरूपप्रयोजनतवैवोपदेश इति पाठ | नीमभ्युपगन्तव्य इत्यनुषङ्ग । यदी | आदिशन्देन भूमोन्मुलन निर्वाचितम, अन्यथापी यभ्युपगम्यवादः । सागताध्यर्थापत्तिनिरासात । तत्यार्थमाह अन्य थैवोपपन इति । वस्तुतस्त्विति रोग । तथाही ति । शरीरात्मभा निबन्धन स.मानाविकरण्यमित्यन्यत्रोपपादितवान् तथा निर्वाह सम्भवति अत्यन्तविषा योरैक्य न विवञ्चितु योग्यमिति ऐयोपदेशः शरीरात्मभावनोपपाथ, न तु र शुद्धे ब्रह्मणि समादिकल्पनेन । अन्यधे ति । अभिरुगतिमा

निरुडू

१२४

शास्त्रावळी ।

विरोधादेश्व सानत्वात् । न च लाक्षणिकसामानाधिकरण्येप्यैक्यं परि

।

त्यक्तम्, यया कयाचि वृत्त्या एकस्मिन्नेव वृत्तेरङ्गीकृतत्वात् । अत सा मानाधिकरण्यस्य सम्भवति गत्यन्तरे परिशुद्धब्रह्मणि रान्मूलविरुद्ध ज्ञानादि परिकल्पन निर्मूलम् । अज्ञानमूलभेद भ्रमवादे च उपदेश एवं नोपपद्यत इति स्थितमन्यत्र । न चानुपपन्नत्वस्योपपादकतया स्वयगनुपपन्नान्तर क रूप्यम्, नश्वाविद्यादेः स्वरूपमुपपत्तिमदिति दर्शितम् । यदि च दूर गत्वा दुर्घटत्वमेव भूषणमिति दमसि, तपोपदेश नेवादौ दुर्घटमभिमन्यथा । अप्रामाण्यं तर्हि तस्य स्यादिति चेत्, अागन्मतप्रतिपादितप्रकारेण

"

कल्पने । एव शरीरात्मभावेनान्यथासिद्धिरुक्त । इदानी पूर्वपक्षिणा दूषितमुपचार पक्षमुद्धरति न च लाक्षणिक ति । भागत्यागलक्ष गया गोण्या वा वृत्या एक स्मिन्नेन वृत्थखीकारात् समानाधिकरणवान्यप्रधानाथस्यैवम्या परित्यागादुपचारो

न दोषायेत्यर्थ । ननु भागत्यागलक्षणाया स्वारसिक मुख्य विशेष्यपपरत्व न सिद्धयतीत्युक्तमिन्यत आह अत इति । अविरुद्वगत्यन्तरे सनि विरुद्ध मुख्य विशे जैक्यमपि स्याज्यमेत्र अन्यथा निमित्तमपि न त्यज्येत यूपादित्यवाक्येपि ममहेतु दोषश्च कल्येतेत्यर्थः । तन्मूले ति ।

। सामानाधिकरण्यमूलमज्ञानादिपरिकल्पन मिन्यर्थः । न केवलमविरुद्वगत्यन्तरसद्भावात् भेदभमक्लनर सोपपाद कत्वाभावमासम् प्रत्युत प्रतिकूलत्वचेत्याह अज्ञानमूले ति । अविश्राश्वरू पश्यैवानुपपन्नत्वात् तेनैक्योपदेशेोपपादनमितिदूपणान्तरमाह नचानुपपन्नरये ति । स्वयं स्वेन रूपेणेत्यर्थ । स्वयमनुपपन्नेत्यत्र “स्वय तेने” ति तृतीयासमान । दर्शित मिति । श्वरूपानुपपत्तिनिवृत्त्यनुपपत्तिवाह्मनकाशानुपपत्तिष्वित्यर्थ । एक्यो पदेशमिति । अविश्वायामिय उपपादकाभावेन दुर्घटत्व उपदेशस्य भूषणमेवा स्त्वित्यर्थ । ननु भेदस्य मिध्यात्वादेरकल्पने ऐक्योपदेशाप्रामाण्यं स्वादिनि दा- हृत अप्रामाण्य मिति । अस्मन्मते ति । यदि प्रामाण्यार्थमुपपादकापेक्षा, तस्मबा- ४९] वातभूषणी खण्डमारुतसहिता । १२५ प्रामाण्यस्य सिद्धत्वात् । यदि वा माभून्प्रामाण्यम्, यदज्ञानादिपरिकरूपने ऽप्यन्ततः फलति तच्छेदादौ तदप्रामाण्य सिद्धयति, कि दूर धावसि " किश्च – भेदोपदेशान्यधानुपपत्त्या परमार्थभिन्नेऽप्यात्मन्यैक्यश्रम मूळमशान किं न म्ल्प्यते ’ ऐपती नामत्रत्वावेजकत्वप्रसङ्गभय देति श्वेत् ता भेटतीनां तत्प्रसभगत् गेन्नयुज्ञग्नमपिन कल्वय । नौका श्रुतिरितरस्या दासी, येन तदर्थ तासु वेम । प्रत्यक्षादिसबादाश्व भेदश्रुतेरेव बलीयस्त्वम् । न च भेदव्यरूपं निरूपमिति तदप्रामाण्यस्वी कार, अभेदम्वरुपम्यपि तथाविधयुक्ति गरूपतया तत्प्रतिपादकानां तत्स्वीकारात् । | किश्च त्वदुक्तयैवापत्त्यानाम् भेष्यतीतिरिति कि न क- रूप्यते ’ प्रत्यक्षादिविरोध दिति चेत्, दनिमतेन सुघटेन शरीरात्मभावेनैवोपपाद्यताम्, कि दुर्घटादिद्यादित्यर्थः । यदि वेति । यद्वेषर्थ । यदि ति । श्रतिथि-यात्वादिकल्पने उपदेशप्रामा माण्यरूपभेदस्याषि मिध्यात्वेन प्रामाण्य भारलवणञानाण्य फलतीत्यर्थ । तदप्रामाण्य मिति । तस्य उपदेशहम अप्रामाण्यम् । तमिलक्षितस्याप्रामाण्यस्य सिद्ध ‘अल्के चेन्मधु विन्देत किन पर्जत बजे’ दिति न्यायात् दूर गवनमनुचित मित्यर्थ । किश्वेति । न च भेषज्ञा विदेस्यज्ञानाय लोके असिद्धत्वात् कस्य मूलमज्ञान कल्प्गत इति वाच्यम्, तत्र शुन्नैकबन्नाया अपि सार्वत्यादिभेदम तीतेः भ्रमत्वेनाशानमूलत्ववच्छ्रतिजन्यस्यै देवयमानस्य भ्रमतया तन्मूलाशानस्य क - सत्यत्वादिति भावः । ननु वेदभुतिर्निषेव्यापकता भेटभुतितो दुर्बलेन्याह न बैकेति । अत्येकगम्यस्य सादिभेदस्य च निषेधार्थमनुवादासम्मवात् म त्यक्षादितिभेदस्य च निषेधासम्भवान नेदअनिनिषेधार्थानुवाद इति भाव | मलीयस्त्वमिति । तत्वावेदक वाध्यवसाय इत्यर्थ. । किञ्चति। ऐक्योपदेशानुर १२६ शाखकावळी । लहिं निरवद्यभेदश्रुतिविरोधे दृष्टिपातय । प्रतिसिद्धे भेदेऽप्ये क्योपदेशाद्विचन्द्रादिष्विव घटत इतिचेत्, अज्ञानादिरहितेपि ब्रह्माणे आन्तिसिद्धैक्येन नदुपदेशोपि सम्भवत्येव । 2 मने ब्रह्मण्यभिनत्वभ्रमः किमत्पायस इति चेत्, अभिने ब्रह्मणि भिन्नत्वभ्रम. किमर्थमुत्पाद्यसे । अथोपासनेन फलविशेषार्थमिति चेत्’ तुल्यम्। उपासनविध्येकवाक्यत्व दृष्टिलिङ्ग यान न दृश्यत इति चेत्तुल्यम् । दूरानुकर्षाचत्र दृश्यत इति चेत् व किमत्राधि ’ अपि च त्रह्मणः शुद्धत्वान्यभानुपपत्त्यैव तस्म जीवैक्योपदेशो नास्त्येवेति वा सन्नध्यन्यपर इति वा तत्वरो आन्ति इति ना क बितु युक्तम् । नचाशुद्धिनिथ्यात्वेनानिरोध, उपदेशमिथ्यात्वेन तदुपपा दकाभावेप्यावरोधप्रसङ्गात् । पश्या भेदप्रतीतिस्वरूपमेन नास्तीत्युच्यताम्, कृत तस्य भूगत्वकल्पनेनेत्यर्थः । नहीं ति । यदि प्रत्यक्षादिविरोधान भेदप्रतीत्यपह्नव शनयः तर्हि निर्दोषभेदभ तिविरोधात् तद्रत्वकल्पनमप्ययुक्तमित्यर्थः । भेदप्रतीतेः प्रामाण्यत्यागमान्नादैक्यो पदेशासम्भवान्न धर्मिस्वरूपनिहत्र इति शङ्कते भ्रान्तिसिद्ध इति । अज्ञानादिति । ऐस्योपदेशस्य भेदज्ञानप्रामाण्यत्यानेनेव स्वप्रामाण्यत्यागेनापि सम्भवानाज्ञानादि कल्पना गौरवादित्यर्थ’ । प्रदेशान्तरे उपासनाविधे सत्त्वात्तदेकवाक्यख्या दृष्टिविधि रुपपद्यत इति ते दूरे ति । अकापि तथा किं न स्यादित्याह न किमि | अविरोध शङ्कते । इति । शुद्धत्वस्येति शेषः । उपदेश ति । ऐक्गोपदेशेत्यर्थः । उपपादकत्वेन कस्पितविद्यादिषु दौर्ययोरपि आदौ द ट्यपरिहारस्य सुवचत्वादितिभावः । क - ४९] शत्रदूषणी चण्डमारुतवहिला | १२७ यश्चासौ “ क्षेत्रनं चापि मा बिद्धी " ति तत्व पनि ज्ञानसापेक्षस्त दुपदेश:, तेनैव च तदज्ञानं करूप्यत इति चित्रम् । तदेतच्छ्रीमद्गीता । भाष्येपि स्पष्टमाह । तथा भाच्येप्बदर्शयत् – “ नाप्यैक्मोपदेवान्यभानु । पपत्त्ये " त्यादिना || इति शतदूषयां ऐक्योरदेशान्यधानुष्प, वैभङ्गः एकोनपञ्चको वादः ॥ श्रनैक्योपदेशान्यथानुपपति दूषयित्वा यश्चासा विति ॥ स्मार्तोपदेशानुपपत्ति दूषयवि इति श्रीबाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्यपाद सेवासमधिगतपरावर तत्व याथार्थ्यांन तदेवदेवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तब्चग्णपरिचरणपरायणेन त प्रसादहब्ब महाचायीपरनामक्षेत्रेन रामानुजदानेन विरचितामा श्वतदूषणीव्याख्याया चण्डमारुताख्पामा एकशेपदेशान्य यानुपपत्तिभङ्गो नाम एकोनपञ्चाश. स्कन्धः ॥४९॥ १२८ शाखाबळी | श्रीरस्तु | ॥ पञ्चाशो वादः || 10 10 हताशेषक्लेशा निरवधिमहानन्दधनिनो वयं भूयास्मति स्थिरमनघव- अधिकृताः । अनाघ्रातदृश्वा हयजुस्तपदेद्वन्द्वरुचमः स्वदन्यां मे सन्स. श्रुतेिजलधिमुष्टिन्धमधियः || साधनचतुष्टय पूर्ववृत्तमिति वदद्भिर्मुमुक्षुत्व तावदधिकारिविशेषण मित्यङ्गीकृतम् । सा च सुता मोक्षो मे स्वादित्येवमाकारा । तथाविधा सा कस्थाधिकारिणो विशेषणमिति कथयन्तु कथयन्तु काले ब्रह्ममीमास काः, कि नित्ययुक्तस्वभावस्य सविदात्मन उत तस्यैवाविद्यासाक्षित्वा उतान्तकरणप्रतिकलितचिदाभासस्य तद्वृत्तिसमारोपित क्रिया त्वस्य वा चैतन्यस्म, अन्त करणस्यैव वा, अथ यस्य कस्यचिदनभिल प्यस्य, न वा कस्यचित्’ इति । मापन्नस्य, " न प्रथमः, विरोधात्; तस्य नित्यमुक्तत्वादेव मोक्षेच्छाविरहात्, भन्नथा नित्यमपि तत्प्रसङ्गात् । मुक्तमण्यात्मान बद्धमिवाभिमत्य मुमुक्ष तीति चेन, तस्य तथाविधाभिमानेप्यनधिकारात्, तत्सद्भावे वा नित्यमु रूत्वव्यावातात् । भ्रान्त्या वस्तुवृत्त्या च द्वयोरविरोध इति चेन्न - भल वयं भूयास्मेत्यधिकृता इत्यनेन एतादृशीच्छाधिकार इति लभ्यते, नेनाहमर्थविनाशपक्षे तदसम्भव. सूच्यते । तेन वादार्थसंग्रह । कथयन्त्विति । " चापले - द्वे भवत इति वक्तव्य’ श्रमति [ चापले च] द्विर्वचनम् । स्वरा - चापलम् । अन्यथेति । इदानीमषि तस्य नित्यानित्यविवेकाद्यसम्भवेन मुमुक्षायास्तदनपेक्ष त्वात् कारणाभावादपि मुमुक्षाभावो न वक्तु शक्यत इति भाव । तथाविधे ति । अभिमानस्यैव ससारत्वादिति भावः । इममभिसन्धिमजानानो बद्धाभिमान सत्वेऽभिमाननिबन्धसत्वान्मुक्तत्वच्यावात उक्त इति भ्रान्त्या शङ्कते भ्रान्त्येति । बा ५० ] असदूषणी-चण्डमारुतसहिता । १२९ आन्तेरेव तद्विरोषितया तदनधिकारस्योच्यमानत्वात् । सापि भ्रान्तिसिद्धे त्यविरोध इति चेन्न, दूर गत्वापि तद्भान्तेर्दुस्त्यजत्वात् । नचैतन्नानाजीववा न द्वितीय, भवत्पक्षे साक्षित्वानुपपत्ते, अविद्यानुभवानुपपत्तेश्व पृथगुपपादनात् । अस्तु वा साक्षित्वम्, तस्याप्यत्यन्तमन्यवस्थतयोदा सीनस्वभावस्यानुकूलप्रतिकूलपक्षपातविरद्वात् ससारेद्वेगतन्मूलमोक्षेच्छा तदायत्तश्रवणमननादिप्रयत्नासम्भवात् न तरामधिकारः । सर्वसाक्षिण व तस्य मुमुक्षायां युगपत्सर्वात्ममोक्षश्च प्रसजति । दिभिरिष्यते एकर्ज, बवादिनोपि शुको मुक्तो वामदेवो मुक्त इत्यादि प्रतिनियतमोक्षोपदेशः प्रतिनियतमोक्षेच्छाधीनः साचेच्छा यदि साक्षि ण तया शुकादिमोक्षदशायामेन सर्वमोक्ष ससारानुवृत्त्यसम्भवः । अथ स्वमदृष्टस्येव साक्षितया कल्पितस्य कस्यचित् तर्हि मिथ्याभूतस्य मोक्षो नामात्यन्तभवनिवृत्त्यात्मा स्वरूपनिवृत्तिपर्यवसित इति साधु मोक्ष } अभिसन्धिमुद्घाट्य परिहरन्ति भ्रान्ते रिति । सापी ति । मान्तेरपि मिथ्यात्वाद्वा स्तव नित्यमुक्त्या न बिरोध इति भावः । दूर गत्वे ति । अनवस्थाभयेन कचित्स त्यभूतभ्रान्तेर्दुस्त्यजत्वादिति भावः । उदासीने ति । औदासीन्यबो वाम्या साक्षा स्वमिति त्वदिष्टत्वादिति भावः । सर्वे ति सर्वपुरुषसाधारणस्याविद्यानुभवरूपसा क्षिण इत्यर्थ । इष्टापत्तिं परिहरति नचैत दिति । ननु यत्सत्य ब्रह्मस्वरूप स्पितसाचितामापन्न तस्य मुमुक्षा न ब्रम, किन्तु अन्यस्य स्वरूपतः कल्पितस्य साक्षिणः, तथा च न तन्मुक्तया सर्वमोक्ष इत्याशङ्कय निराकरोति सा चेत्या दिना । साध्विति । आश्रयाभावान्मोक्षो न स्यादिति भावः । मोक्षेच्छाश्रयस्य क स्पितस्ताक्षियो नाशेपि मोक्षाश्रयतयान्यस्येवेभ्यमाणत्वानोक्तदोष इति शङ्कते १७ क- १३० शास्त्रमुक्तावली । समर्थित’ । अथ स्वस्मिन् बिन अज्ञाने स्वताक्षीभूतायाः संविदः सा क्षिवेध्यतिकान्ते स्वप्रकाशानन्दपात्ररूपा संविदवतिष्ठत इति तदर्थमयम पवर्गारम्भ इति चेत्, प्रेक्षावत्प्रवृत्तस्तथात्व सम्भवात् । तदाहु- "” निरस्ताखिदु खोहमनन्तानन्दभाक् स्वराट् । भवेय / ति मोक्षार्थी श्रवणादो प्रवर्तते ॥ जहनर्थविनाशश्चेन्मोक्ष इत्यध्यवस्यति । अपमदमो मोक्षकथाप्रस्त वगन्धत ॥ मयि नष्टेपि मत्तोन्या काचिज्ज्ञप्तिरवस्थिता । इति तत्पातये यज. कस्यपि न भविष्यति ॥ " इति । अत एव न तृतीय - तस्यापि चिदाभासत्व देव विनाशावश्य म्भावात् । प्रतिबिम्बस्य नारोपि बिम्बात्मनावस्था नवदन्त करणप्रतिफ लितरूपविनाशेपि पालना स एव तिष्ठतीति चेन्न, प्रतिबिम्बस्य मि- ध्याभूतस्य सत्यविम्बात्मनावस्थान सम्भवात् । बिम्बप्रतिबिम्बयो मैदनिषे स्वरूपमेकमेव भवतीति चेन्न ; - सत्य मिथ्यार्थियोर्भेद निषेधस्वैयासम्भ बात् । सम्भवे वा सर्वसत्यत्थं सर्वशून्यत्व गनैकान्तवादो वा प्रसज्येरन् । " अथेति । स्त्रसाक्षीति स्वकल्पक नाक्षिरूपसत्यस विष इत्यर्थ. । अहमर्थे ति अहमर्थ विनाशाकशेन उक्तम क्षिविनाशेपि तुल्य इत्यभिनायेण एतच्ले के पादानम् । कि ज्ञ्चैव मुमुक्षाधिकारो न स्यात्, सगानकर्तृकेच्छाया एव मुमुक्षात्वात् न च मुमुक्षा शब्देन इच्छामात्रमत्र लक्ष्यत इति वाच्यम्, ‘मुमुक्षुर्वै शरणमह" मित्यादि मुमुक्षा धिकारबोधकश्श्रति स्मृत्यादिविरोधात् । दृष्टान्तमुखेन शङ्कने प्रतिबिम्बस्येति । दृष्टा न्तरसप्रतिपत्त्या परिहरति प्रतिविम्बाये ति । ननु मदीयमेनेट मुख दर्पणे दृश्यत इत्यादि प्रत्यभिज्ञया तदभेदसिद्धे मे निषेधात् प्रतिविम्वम्यापि मत्यत्वं विम्बाभेदश्च युज्यत इति बिम्बे दर्पण मुख नास्तीति बुद्धया बाधितस्य मुखम्य शुक्तिरजताद्य विशे षेण मिथ्यात्वात्तया मेदानषेध एव न सम्भवति, प्रत्यभिज्ञातु मिथ्यर्थानभ्युपगमपक्षे उपपद्यते, तदभ्युपगमनक्षे तु कर्दममुद्राया मम पादाविनि प्रत्यभिज्ञा बा-५०] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । १३१ अस्तु वात्र भेदनिषेधः, तद, प्रतिफलितचिदाभासस्य ब्रह्मणश्च स्वरू/क्ये ब्रह्मण एव सर्वोपर। गप्रसङ्गात् प्रतिफलनादिक्लप्तिरपि निरर्थिका । प्रति फलनादिक च दुरुपपादमिति स्थितमन्यत्र | न चतुर्थ.

• तस्य क्रियत्वेनैव प्रकाशमानस्य मोक्षेच्छातदर्थप्र यत्नाद्याश्रयत्वस्य तद्द्भ्रमस्य वा दूर निरस्तत्वात् । अत एव वृत्तिमदन्तः करणभेदाग्रहणात्तस्य तदभिमान इति निरस्तम् । न पञ्चमः —— अपवर्गेऽन्त. करणस्यापि स्वरूपोच्छेदाभ्युपगमात् सुषुप्तिप्रलयादिषु स्वयमेव नश्वरतयाभ्युपगतस्य कि मोक्षार्थेन महता प्रयासेन नचान्त करणाख्यस्य द्रव्यस्य ज्ञानेच्छादिसम्भवः । ज्ञातृ त्वाध्यासश्च न सम्भवतीति सिद्धमन्यत्र । नापि षष्ठः, तस्यापि मिथ्यात्वेन विनाशावश्यम्भावात् सत्यत्वे ब्रह्मस्वरूपान्तर्भावबाहिर्भावयोरनधिकारत्वसद्वितीयत्वादिप्रसङ्गात्। नचानभि लपनीयंमोक्षाधिकारिस्वरूपमपरिज्ञायैव स्वयमधिकरोतीति वाच्यम्, भविदि वदुपपाद्या, मावोपपादीति भावः । अस्तुवे ति । अस्तुत्रान्यत्र मिथ्याभ्युपगमे पत्र तदनभ्युपगम’, किन्तु बिम्बप्रतियोगिकभेदमात्वस्य मिथ्यात्व ततश्च प्रतिवि स्वस्य विम्बात्मनावस्थानमित्यर्थः । तदे ति । ब्रह्मणो बन्धाश्रयत्त्रे अवद्य प्रसङ्गपरि हारार्थे हि जीवस्य तदाश्रयस्य प्रतिबिम्बत्वकल्पनम्, प्रतिबिम्बस्य बिम्बाभेदे तदप रिहारात्तत्कल्पन व्यर्थमित्यर्थः । अतएवेति । क्रियात्वेन प्रकाशमानस्य तदाश्र यान्तःकरणाद्भेदस्यैव गृहीतत्वादित्यर्थः । ननु उच्छेद एव पुरुषार्थ इत्यत आह सुषुप्तीति । द्रव्यस्येति । जडत्वमभिप्रेतम् । ननु जोवत्यैव किञ्चिन्मोक्षाधि कारिस्वरूपमस्ति तच दुर्विज्ञेयत्वादनभिलपनीयम्, जीवश्च तदज्ञात्वैव प्रवर्तत इत्यत्राह नचेति । स्वयमिति । ब्रह्मकल्पितस्याधिकारिण स्वगताधिक रि १३२ शास्त्रमुक्तावली । ताधिकारिस्वरूप य क्वचिदप्यनधिकारात् । विदितत्वेपि इक्षुक्षीररसादि वद् दुरभिलपत्तं तस्येति चेन्न ; अहमर्थातिरिक्तस्य कस्य चिन्मुमुक्षो. स्वात्मसाक्षिकोपलम्भादर्शनात् । उक्तं हि – " निरस्ताखिलदु’ खोह " मित्यादिना । । नापि सप्तम - अधिकारितद्विशेषवर्णन प्रवास नैष्कल्यात्, तन्मूल श्रवणादिप्रवृत्यनुपपतेः शास्त्रारम्भभवप्रसङ्गाच । नास्त्येव वस्तुत कश्चिदधिकारी, तथापि मन्निव भातीति । तस्य मुसुक्षा विशेषणमिति चेत् कस्यासौ सन्निव भातीति वक्तव्यम् । न कत्यचिदति चेत् । तर्हि कथ सन्निव भातीति । ब्रह्मण इति चेन्न तस्य परानुसन्धानादि सामर्थ्यविरहस्येोक्तत्वात् । तत्सद्भावेपि ब्रह्मवेद विशेषणमित्यनुसन्दध्यात् स्वबमनुसन्धानाभावे च न प्रवृत्ति । अधिकारसन्मूलप्रवृत्त्यादिविशि प्रतयैव ब्रह्मणा तदनुसन्धानमिति चेत् ’ किमत ’ नहि तावतापि स्वना शरूपेऽपवर्गे ब्रह्महृष्टस्य तस्य मुमुक्षोपपादिता भवति । स्वनाशमविदि त्यैव रवावस्थानाभिमानेन तस्य मुमुक्षापि जायत इत्येव रूपोषं ब्रह्मण स्समोर इति चेत्र, एव रूपस्थ समोहस्यापि शास्त्रतोवसाये स्वनाशवेद नद्धि पुनरप्रवृतिप्रसङ्गात् । ननु यदि स्वनाश एवापवर्ग इति तत्त्वम्, तदा तदपेक्षायां को विरोध इति चेन्न - मध्यमिकवदौपनिषदै स्वनाशापत्तिर्मोक्ष 3 विशेषणप्रतिसन्धानाभावात्प्रवृत्तिर्नस्यादित्यर्थः । ननु अधिकारतदनु सन्धानत-मूल प्रवृत्तिविशिष्टतया ब्रह्मणा के स्पतत्वात्तस्य मोक्षार्थप्रवृत्त्युपपत्तिरित्याशङ्कते । अधिकारे ति । नहितावते ति । अधिकारतदनुसन्धानसिद्धापि सुमनुपपत्ते प्रवृचिनं स्य दित्यर्थ । स्वनाशाज्ञानमुमुक्षयेोरपि ब्रह्मकल्पिततया सर्वोपपतिरिति शङ्कते वनास मिनि । शाातोवसाय इति । अनषस, ये तु मिय्यात्वज्ञानाभावादवि वा - ५०] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । इत्यनभ्युपगमात् । अभ्युपगमे या कथमस्य १३३ पुरुषार्थत्वमुपपाद "" चेन्न,- रस वाय पिप्यास ’ दुःखात्यन्तनिवृत्तिरूपत्वादिति चेन्न - लब्ध्वानन्दीभवती " त्यादिश्रुतिशतको प्रसङ्गात् । अस्तुवा स्वनाश’ पुरुषार्थ:, तथापि तदर्थाप्रवृत्तिरस्य न सम्भवति, ब्रह्म ज्ञान निवृत्तिमन्तरेण तत्क, रूपतस्वरूप नेवृतेर्दुस्साधत्वात् । ब्रह्माज्ञानमपि तत्प्रवृत्त्यैव निवर्तन इति चेत् तकमोक्षे सर्वमोक्षप्रसङ्ग त् ब्रह्मदृष्टेषु जीवेषु वद्धमुक्तव्यव रथाभन । तत एव च प्रतिनियतमुमुक्षाच्च सम्भव । स्वभ वत श्विदेव मुमुक्षादिमोह कदाचिद्ब्रह्माज्ञान निवर्तयतीति चेत् तर्हि किमर्थमिदानीं भवद्धि. प्रत्येकमुमुक्षादिपूर्वक शास्त्रमारभ्यते । न व । वस्तुतश्श: खनारभामहे, किन्तु अत्मदारम्भ त्मना ब्रह्मण एवाय समोह इति चेन्न, लक्षण एव शाखारम्भतज्जन्यज्ञानादिपरिज्ञाने तावतैबापवर्ग सिद्धौ पुजस्ससागनुवृत्त्यभावप्रसङ्गादिति दुर्यचस्ते शास्त्राषिक, रो । ननु जवतोपि समानोयम् दोष ईश्वरस्य कारणावस्थस्य कार्यावस्थस्यावतार, द्यवस्थस्य च नित्यमुक्तत्वादेव तस्य मुमुक्षायस- म्भयात्, जीवस्यापि स्वतो पहलपः प्मत्वादिस्वभावत्व, भ्युपायेन तस्यापि बानिवृत्यर्थप्रवृत्तिनं स्यादिति भाव । तत इति । एकमोक्षे सर्वेषा मोक्षसम्भवा दन्यस्य मुमुक्षादिक व्यर्थमित्यर्थ । ननु बद्धमुक्त व्यवस्थाभ इष्ट एब, इदानीञ्च ससारोपलम्भः कस्यापीत पूर्वमुक्तत्वादुपपन्न, इत. परच कल्पान्तरादिषु कल्पि ता मुमुक्ष सखारनिवृतिपर्यन्ता भविष्यति स्वभावात् न त्विदानी कल्पिता, अत सर्वोपपत्तिरित्याह स्वभावत इति । ननु भुक्तवति परेण कल्पित भोजन यथा प्रयोजनाभादपर्यनुयोगस्यान तथास्माक ब्रह्मणा वल्पितशास्त्रारम्भसज्जन्यज्ञानादि कमिति शष्टुते नवय मिति । शास्त्रारम्भादिक सर्वे ब्रह्मणा कल्पितमिति परिशाने तत एव सर्वमिथ्यात्वज्ञानात् सद्य एव मोक्ष स्यात् नच कालान्तरभवशानस्य १३४ शास्रमुताषळी । तदसम्भवादिति चेन्न, स्वत उष्णय वह्नेर्मणिमन्त्रा, देवशात्प्रतिबन्ध वत् स्वतश्शुद्धियोगिनेपि जीवस्य कविशात्ससारे तन्निवृत्त्यपेक्षापत्तेः । नहि वय तन्निवृत्तिर्नित्येत बदाम, येन नित्यमुक्तत्वादिचोद्यावकाश. । नवालान इतिमात्ररूपं, ये नेच्छाप्रयलाद्यनुपपलि स्यात् । नच सर्वदा सर्वज्ञ नाभिपालम्भने कर्मशासस्य निर्मूलता भवेत् । अतो नित्यगुक्तप्रदात्मैकत्ववादे दुर्लभो मोक्षशास्त्राधिकारीति ॥ इति शतदूषण्यां परमतशास्त्राधिकारिभङ्गः १० चाशो बाद. || एतस्मात्कश्चिद्विशेष मिथ्यात्वपक्षे युज्यत इत्यभिप्रायः । स्वत उष्णस्ये ति । आनन्दात्मकजानविकामरूपा पामनिवृत्तिश्शुद्धिः सा चानाधारणकारणान्तरनिरपे क्षत्वात् स्वाभाविकी, स्वतश्शुद्धियोगित्वञ्च तादृशशुद्धियोग्यता, सा च सर्वदा विद्यमानापि कर्मप्रतिबन्धान शुद्धिरूपफलोपहितेत्य । परमते नित्यमुक्तत्वात् निर्विवेपत्वेन मुमुक्षाद्याश्रयत्वानुपपनेश्च हि दोष उक्तः । स्वमते तदभावमाह नहि वय मिति । तोपहतपारमत्वप्रयुक्त मोक्षानधिकारशङ्काया परिहृताया प्रस ङ्गात् स्वाभाविकताका कर्मानविकारगङ्का परिहरति । नच ति । परमते च सर्वज्ञेधरानेदात कर्मशास्त्राधिकारीनि न स्यादिति फलितम् ॥ इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवास, चार्यपाद सेवासमधिगत विरतश्व याथार्थ्येन तदेकदैवतेन तचरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध मद्दाचार्या परनामधेयेन रामानुजदासेन विरचिताया शतदूषणीव्याख्याया चण्डमारुताख्याया शास्त्राधिकारभङ्गो नाम पचादास्स्कन्ध. ॥५०॥बा-५१] शतदूवणी - चण्डमारुतसहिता । १३५ "" श्रीरस्तु | एकपञ्चाशो वादः । अनुकुलतया सबै परवस्था मुक्त विदः । आन्ध्यं निर्विषयत्वेन वदतोऽर्थानरुध्महे || वी सन्ततिस्फुरति निर्विषयोपरागे" ति सौगतोपदिष्टमेव स तनिशब्दप्रहाणमात्रेण सगृह्णन्तः श्रुतिभिस्तावद्वाह्यलया ख्याप्यन्ते । तथाहि - ‘ब्रह्मविदाप्नोतिषर ’ मित्युपक्रम्य सोश्बुते सर्वान् कामान् सह ब्र ह्मणा विपश्चिते" ति ब्रझवेदनफलत्वेन विभूतगुणविशिष्टब्रह्मानुभव एब यत्कटाक्षा वितन्वन्ति जीवान् ब्रहासघर्षण । श्रीनिवासगुरौ तम्मिन्ननन्या भक्तिरस्तु न ॥ मुक्तानिव पर ब्रह्म स्वैरसाधनमितैर्गुणै । मोदयन्दियमध्यास्ता मम वेदान्तदेशिक ॥ " " " "" । ब्रह्मविदिति । अत्राच यैरनुगृहीतम् । " ब्रहाविदाप्नेति परमि " ति ब्राहागे ब्रह्म तद्वेदन प्राप्ति प्राप्यश्चेति चतुष्टयमुक्तम्, एतद्विवरण सत्य ज्ञ न पि’ त्यादिमन्त्रेण क्रियत इति प्रतिरेवाह " तदेषाभ्युक्ते" ति । तदेव ब्रह्माभि सत्य ज्ञानमनन्त ब्रो " ति ब्रह्मशब्दो मुखीकृत्य ऋषाऽनेतृभिरुक्तेत्यर्थ. । विद्युत, " यो वेद निहित गुहायामि " ति विच्छन्द’, “परमे व्योमन् माग्नुत” इति प्राप्ति. सर्वन् कागानि " त्यादिना प्रात्यमिति । ब्रह्मानुभव एवेति । त्यत्र सहशब्दस्य भोग्यसाहित्यपरत्वादिति भावः । तथाच भा- व्यम् । ब्रह्मणा सह तद्गुणान् सर्वानश्नुत इत्यर्थ । दहरविद्याया " तस्मिन्यद न्तस्तदन्वेष्टव्यमि " तिवत् गुणप्राधान्य वक्तु सहशब्द इति । एतच्च प्रकाशित म चायैः । " अस्य वाक्यस्य प्रायवाचि परशब्दविवरणरूपत्वात् ‘सर्वान् का मान् सह ब्रह्मणे ’ ति भोग्यत्राचिपदेनाव्यवहितप्रयोगस्वारस्याश्च सहशब्दो भोग्य साहित्य र इति । उक्तयुक्त., परस्य विपश्चितो ब्रह्मण इति पूर्व भाष्येण "" सह ब्रह्मणे " १३६ प्रपञ्चचते । शragraat | "" इत्यादी यद पश्य " निञ्जनः परम साम्यमुपैती" तोश्वर परमसाम्यापत्तिवचनाच्च सार्बश्वादिकं मुक्तस्य सिद्धम् । " मम साधर्म्यमागताः " इति च भगवान् स्वयमेवाह । "" ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवती " स्वादिकमपि " वैष्णव वामनमालभेत स्पर्धमानो विष्णुरेव भूत्वे " त्यादाविव साधर्म्यमानविषयमेव । नहि स्पर्धमानस्य यागविशेषमात्रेण साक्षाद्विष्णुत्वोपपति’ 2 जयरूपश्च फला न्तर स्फुटमभिधोयते । “इथवद्वेवमेवे” ति च नैघण्टुका । प्रकारैक्येच मम्मस्थविपश्विदब्रह्मशब्दयोर्योग्य नाचित्राह्मण थवरशब्द व्याख्यानपरत्वख्यापनाच, भौग्यसाहित्य रत्वे उद हृतभाष्वस्थ ताप्तर्यमवगम्यत इत्याचार्यश्य भाव. । एव भाष्यताप में अपने हेत्वन्तरमप्याहाचार्य " गुणप्राचाग्यं वक्तुमित्यने नापि भोग्यसाहित्यपरत्व सिद्धम्, अन्यथा भोक्तृवषान्य हि शिष्येत् नतु भोग्य गुणप्राधान्यमि " ति । भोक्तृशब्दा जीवविषय | यदा पश्य प्रति । मुक्तोपसृ प्यस्य ब्रह्मणो ज्ञानादियोग परमसाम्यप्रतियोगित्व मोक्षदशाश्व च रू पवितु यदापश्य इत्यादावि त्युक्तम् ।

परकवितार्थमपि निरकुर्वन् प्रमाणान्तरमाह ब्रह्मवेदे ति । वैष्णव मिति । साम्यमाले दृष्टान्त, नतु परमसाम्ये । नहीं ति । योग्य फलकामेनानुष्ठित तदनुरूप श्व कर्म तत्फल जनयेत् नचाय तत्कामी शलजयस्यैव काम्यत्वात् नवेद क्षुद्रफल साधन फर्म तथेोग्यम्, नापि तत्साधयितु शक्यमन्यस्यान्यत्वमित्यर्थः । ततश्च बथा सा भुतिस्साम्यपरा तथैवापि जीवस्थ ब्रह्मभावस्य सिद्धावसिखौ च साध्यत्वासम्भ बात्साम्यपरैवेति भाव । नन्वेषकारस्साक्षात्तत्वमेवावेदयतीत्याशङ्कय एवकार उभयत्रापि इवार्थ इत्याह इवेति । अवधारणार्थत्वेऽपि न दोष इत्याह प्रकारैक्ये व ति । बथा मुरुषार्थे प्रयोगो नापह्नवाह लोकविद्धत्वात् तथाऽपुरुषार्थे प्रयोगोऽपि ततएव नापवमर्हति अन्यथा ब्रह्मपदस्य लाक्षणिकत्वोक्तिविरोधात् परन्त्वमुख्य प्रयागो , बा-५१] झलदूषणी - चण्डमारुतसहिता । १३७ सत्वव्यवहारो मुख्यवत्प्रसिद्ध एव । एवकारादिश्व साधर्म्यातिरेकादमुरुमे मुख्यार्थोपिया रद्योतको द्रवन्य । " यथा नेदं मुखमिदं पद्मं न नेत्रे भ्रमराविमौ ! एतानि केसराण्येव न च दम्तार्चिषस्तव || ॥ इत्यादिषु । नच तद्रूपस्य तद्रूपतापत्तिः फलं, सिद्धत्वात् । नाध्वसद्रूपस्य, अवसिद्धान्तात् ; अशक्यस्वाच्च । यथोक्तं भगवता पराशरेणापि “परमा अन्य संवादापेक्ष स चानुपदमेष षध्यते । एवकारस्तत्समानार्थोन्यश्च अमुख्ये प्रयोगस्य होमाटश्मनि नोनको हर ॥ तस्मादेवकारस्यावधारणार्थत्वेऽपि वाक्य च साँस दृश्यपरत्व सिध्यत्येवेत्यर्थ. । , यद्वा एवकारस्येवार्थत्वसम्भवात् सौखाश्यपरत्वसम्भवमानमेव न परन्तु साहित्यपरत्वमेव वाक्यस्य युक्तम् । नत्वभेदपरत्वम् ब्रह्म भवतीत्यतावतैव तत्सि द्वौ एत्रकारस्य व्यर्थत्वात् नच वेदवाद्यापादितव्रह्मभावानुपपत्तिनिरासार्थ एव कार, तथासात भवत्येवेति व्यवहितान्वयप्रसङ्गात् ; न च ब्रह्मैव भवति न ब्रह्मणो भिन्न इत्येवमाविधकमेव निवृत्तिपरत्वादस्य वाक्यस्थ नवकारवैयर्थ्यमिति वाच्यम्, ब्रह्म भवतीति ब्रह्मभाव साध्यत्वप्रतीतिस्वारस्य भङ्गापत्ते, भेदनिवृत्तेर्ब्रह्मस्वरूपान्त भीव बहिर्भावयोरनुपपत्तेरविद्यानिवृत्यनुपपत्तिवादे प्रपञ्चित्तत्वाच्च नच साहश्यपरत्वे Sमुख्यमृत्यङ्गीकारो दोष., त्वत्पक्षेऽपि ब्रह्मपदस्थ स्वरूपलश्चकत्वात् पदान्तरावै यथ्वी जयन्यवृत्तेरेव ज्यागस्त्वाच्च तस्माद्वाक्यस्या योग्यार्थत्वप्रसङ्ग परिहाराव सादृश्यपरत्वाङ्गीकारेऽपि खौसादृश्यासिद्धेस्तत्पर एवकारस्सार्थ इति तस्माद्ब्रह्मव भवति नान्य इति वैसादृश्यनिदेव परेणैवकारेण वाक्यस्य सौसादृश्यपरत्वमेव युक्तम्, तथैव लोके दर्शनादित्यभिप्रायेणाह प्रकारकये देति । नेद मिति । एवकारस मानार्थवाक्यस्य सादृश्य द्योतकत्वोक्तौ एवकारस्यापि तत्सियत्येवेति भावः । अभे दस्यैव साध्यत्वपचे दोषमाह नवेति । यथोक्त मिति । अत्रानुगृहीतमाचार्यैः

" १८ १३८ शास्त्रमुक्तायळी । ’ योगशब्द ऐक्यवरः, अन्यथा अन्यद् द्रव्य हि तद्रव्यतां नैव ते प्रतिक्षेपानु पपत्ते’ । ननु मिथ्यैतदित्युत्तरात्यय., जन्यद्रव्य सद्द्रव्यता नैतीत्येतन्मिये त्यर्थ इति चेत्, जैनम, अन्यस्यान्यद्रव्यतानापत्तेः सत्यत्वात् इतरधा जडा जडयोस्तादात्म्य’ । ’ ग्यजुरा मनिपाद्य यज्ञकर्म मरान्ावे’ तियत् इयत । इत्यनेन पूर्णतार्थ परनथ्योतनात् । अन्यवेश्यत इति पदनेगर्थ्यात् । किश्च " परमास्तु भूपाल सरोपा छथताभि " ति वक्ष्यमाणपक्षलागवाणा निराकरणपरत्वाथ प्रकरणस्य । एतच्छो पूर्वी तब गसमर्थन परत्वमुतरार्धम्य नो पपथने, ‘यो” इ याभिस्तत्तदर्जाना परमार्थत्व हि विवस्यते । स्वत : प्रकु स्वरस्व एतच्छप जतार्थे सत्यपि वनगाणपरत्वाशयणमध्य युक्तम् । अन्यद्रव्य तद्दव्यता नैनीति यत् ए मध्येति हि तदानी सथा वसति यताब्दस्वारस्वगत यत गव्दम्य हेतुपरत्व स्वरससिद्धम्, न तु यच्छ यत् प्रकराथैशरीरमाल परत्वम् । अन्यद्रव्य तद्द्रव्यता गत्यतन्मिथ्येति यत स्तत ऐक्य परमार्थ इत्य हसन, व्यि ह रद्रसनः सचानध्याहारेण नि व सम्मति नोम्पद्यते । ययुच्येती पुरकभूतयो परमात्मात्मनोरेक्य पर मार्थ इतीध्यत इति चेत्, मिथ्यैतत् अभ्यद्रव्य हि द्रव्यता नैतीति यत. पूर्वमपि परमात्मनोर्भेदो नाम्तीति, नैन पूर्व भ्रान्त्या पृथक् भूतयेोरित्यस्याश्रुत त्वेनाभ्याहारखङ्गान् । स चानध्याहारेण निर्वाहे सम्भवति नोपपद्यते । , तरमा विश्व तस्मात् पूर्वमपि मेदो नास्तीति अनुसवावया• तराध्याहारेण वादयश्य पूरणीयत्व स्यात्, तच तन्निरपेक्षनिर्वाहे सम्भवते नोपपद्यते । तस्मात् प्रागपि भेदो नाग्ती ति वाक्य नाध्वाहर्तव्य पूर्वे भिन्नयो. परमात्मात्मनो पश्चादभेद ति पक्षनिराकर णमात्रपरत्वात् पन्थस्येति चेत् । किन्तेन प्रयोजनम् १ पूर्वमप्यैपय सिद्धिरिति स्वन्न, - पृथक् भूतयोः पश्चाचैव नागोगेऽभिहिने सति पश्चादपि भेदसिद्धेः । अत. सर एवार्थः स्वीकार्य " इति । शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । १३९ बा-५१] सानोयोगः परमार्थं इतीष्यते । मिथ्यैतदन्यद्रव्यं हि नैति तन्त यतः ॥ " इति । अत्र योग इति तादात्म्यमुच्यते । " नैति तद्रव्यां यत " इति तादात्म्यस्योत्तरत्र निवेधात् । नयादिपरतमृगत्ववत् तज्जा तीयतापति’, तथापि साधर्म्यमाने पवनगत् । वन्तुतश्च ब्रह्मणस्सर्न विजातीयस्यात् । नच तपन्नैव सद्गाादुर्भव इह विपक्षित इति वाच्यम्, – लथापि वास्यस्यागुरुत्रार्थतात्पर्य विशेषात् । भसो वर साम्यश्रुत्या विरोधेन यथोक्त एवार्थ । ननु “ब्रह्म भवती” ति तज्जातीयतापतिरेव प्रतिपाद्यते, तथा च नादमसु ख्यार्धमेवै।। कस्यच्चिन्मनमप करोति नचेति । अमृगस्यै सतोमुगनप्रागविभ स्वात् अदिभरतोपादानम् । लमाणे ति । न व ल इति भावः । तत्र हेतु माह वस्तुत इति । जगत्कारणत्वादिभिरसनियता ब्रदाशब्दप्रवृति निमित्तस्यान्यत्र काव्यम्भवादित्यर्थ । तथापी ति। प्रादुर्भावस्य स्वरूपवहिर्भावान्न र्भ वयोरनुपन्नात् येोऽनुपान एा, वि यनादिसिद्धत्थान सा सां, नच जीवस्य वारूपनावादुर्भाव, मिहि वागपू-जी पदेन स पविवक्षायामसिद्धे, विशेषणविशिष्टान्यतरनिभावा, पुत्तरकालमप्यसिद्धे एन कपक्षिनत्यान्यत्बकसने । वाक् ति । प्रसादेन सत्प्रादुनीय ल स्यत्वादित्यर्थः । साम्चेनि । ’ निरञ्जन, परम साम् । मुपैति " स्वमागता " इत्यादि विभिनम् | " J गन साध नगु मोचदयामा जिपयदर्शन नियेमान्नु कत्रिदत्तविषयत्व नोपद्यते, " न त्रेत्य सास्ती " स्युषमान्मुक्तविपयलमनगम्पने, हड्पनिरिक्स द्रटुनिने १४० श्री । " “सल्फ़ेन पश्येत् नहेर्द्रवार पश्येदि " त्यादिकं तु भाव्य एव सुव्यक्त व्याख्यातम् । “सवं ह पश्चः परमती " त्यादिश्रुतवन्ध मुक्तस्य साक्षात्सर्वज्ञता स्फुटतरमुपपादयन्ति । " बथा न क्रियते ज्योत्सा मलप्रक्षालनान्मणे. इत्यारभ्य – “ तथा हेयगुणध्वंसाद नबोणादमो गुणाः । प्रकाश्यन्ते न जन्यन्ते नित्या एवास्मनो हि ते ॥ " इति च स्मर्यते । तथाच " पश्चादुद्भूतजोषा " त्यादि । सूत्रश्च द्वापारबर्जमि " त्यादौ " भोगमात्रसाम्बलिध्विति । " भतः श्रुति स्मृतिसूत्रानुवर्तिनामीश्वरपरमसाम्या पत्त्या सार्वश्यमेव मुक्तस्य स्फुटम् । । " जग किञ्च - स्वप्रकाशैकस्वरूपस्य ब्रह्मणः कदाचित्स्वेतरविषयत्व क बाजिय निर्विषयत्वमिति (स्वत्रो) उभयमपि किं तत्वम्, उभयमप्यतत्वम्, उतान्यतरचत्वम्-अन्यतरदतत्वम्’ इति । न प्रथम. विषयविषयितत्सम्बन्धादि भेदस्व सत्यत्वप्रत्वात् । न द्वितीय - उभयस्वरूपमात्रनिषेधे व्याघातात्, कालोपश्लेषेण निषेधो द्वयोरपि निस्मतामापादयेरिति पुनरपि व्याघात । अथ कलावच्छिन्नान्यतरनिषेधार्थोऽन्यतरानुवाद इति मन्यसे तदा भाव न सर्वद्रव्यत्वेन साम्यसभब’, इत्याह तत्फेने ति । कदाचित्सबिषयन्द क दाचिभिर्विषयत्वमित्येतदुभयमप्यतान्विकमिति द्वितीयः पचः किं विशेष्यद्वयनिषे । का चित्कस्नरूपविशेषणनिदेशदेति । विकरूपमभिप्रेत्याचे दूषणमार सभये ति । भावाभावयोरन्यनरनिषेवेन्यतरस्यावर्जनीयत्वादित्यर्थः । द्वितीयमन् न दूषयति काले ति । कादाचित्कत्वरूपविशेषणमात्रनिषेषे विशेष्ययोश्वविषय के निर्विषयम्नयोर्नित्यत्वपर्ययसा द्याघात इत्यर्थः । व्याखज्यविषयं पुरस्कारेण निषेध इति शङ्कते अथेति । घटवति भूतळे घटपटौ न त इत्यन यथा घटनिषे मार्च एक घटानुवाद तत् कादाचित्कसविपयत्वकादाचित्कनिर्विषयत्ययोर्मध्ये व्याज्यसिप पुरस्कारण न्यमरनिषेधार्यादितरानुवाद इमर्थः । बा-५११ शतदूषणी-पण्डवास्तसहिता । १४१ तृतीय पक्षः परिशिष्यते । सविषयत्वस्य कालानवच्छेदेन सात्विकत्वे प्रागुक्तदोषाः प्रादुष्युः । निर्विषयत्वस्य नित्यत्वे संसाराभावप्रसङ्गात् उ पलम्भविरोषो दश वययेशा रानुद्भागवसिद्धान्तस्व वचनविरोधवादान घ कारादिदोषशतस, प्राज्यम् । वस्तुतो विषयाभावेपि सविषयता भातीति ससारादिसमुद्भवान दोष इति चेन्न: - विषयाभावेपि सविषयत्व तात्वि नमिति त्वयाभ्युपगन्तव्यत्वात् । अ यथा निर्विषनख्यतिप्रसङ्गात् । तृतीय पक्ष इति । विपन्थ निर्विषयत्व चात्विकमिति पक्षस्य दूतित्त्वात्तदन्य तर वीरणाभावाच व्यासज्यदृभिर्गपुरस्कारण निषेषस्येति भाव । यदि कादानित्कस वेषयत्यकादाचि को वित्र्य वयोकत्येकादाचित्कलविषयत्वमतात्विकभ तदपि कादाचिकत्वरूपणभाव देत मतम्, तदा दोषभ ह । सविषय त्यस्येति । विषयत्वरूपा शेग्य भावात् काद चिकनयित्वस्य अतात्विकत्वे निर्विषयत्वस्य नित्यत्व इत्यनुपदमेव वक्ष्यमा दूषणं बोध्यम् । निर्विषयश्वस्येति पूर्व काचित्क बरु, विशेषणविरहात् कादाचित्त्रनिर्विषयत्वस्थातात्विकत्ये इद दृष्णम् । निर्विषयत्वरूपविशेष्याभावात तत्वे तु सविषयत्वनित्यत्वपश्च दोष. रमतंय. । " यदा, कादाचिदत्रियत्न कदाचिन्निर्विपयत्वमित्येतदुभयमप्यतत्वमित्य नेन तदुभयमपि न निषिध्यते, किन्तु कादाचित्कसविषयत्वमेव वा कादाचित्कनि विषयत्वमेव वा, सत्रान्यतरनिषेवे कर्तव्ये सदितरकादाचित्कत्वकीर्तन निषेध्यम वात्कन्यायादातर्गतम् भवति हि कदाचिन्निविषयत्वमित्येतत्सविषयत्वस्य नादाचित्कत्वानुपादान् सर्गतम्, कादाचित्कत्वस्य किञ्चित्कालसम्बम्भित्वे सति किञ्चित्कामासम्बन्धित रूपत्वेन कदाचिन्निर्निपयनकीर्तनस्य सविषयत्व कादाचित्क त्व घटकीभूतकिचित्कालासम्बन्धित्वा शकीर्तनरूपात् एव कदाचिन्निर्विषयत्वे निषेध्ये कदाचित्लानयत्नकीर्तनीत्यभिप्रायेण शङ्कते अब कालेति । अपत्रि द्धान्त अभ्युपाय वैरोच । वचनविरोधः खसारप्रतिपादकत्ववचनविरोध. । बाबानधिकार प्रमातृ मानाभावात् । भाषिशन्देन प्रमाणाभावात् ब्रह्मनोप्य } १४२ araमुकावळी । नहि शुक्तिकारजतादिसंनिदा जाम बाघले पाषाः । अथ तस्याने मिथ्यात्व मयतिसाहसम् । अतो विथ्य विषयगोचरत्वल क्षणं सविषयत्वं ब्रह्मगस्तात्विक किं तच्छिनमिति चेन्न, तन्नित्यत्वे नित्यसंसारप्रसङ्गात् । तदानेत्यत्वे तत्विकत्वपरिम. योगात् । नवनित्य अपि किपि गर्थि भवन्तो मन्यन्ते । स्वरूप नुनपेशा तात्विकमिति न दोष इतेि चेन्न, - स्वरूपस्याप्यनित्यत्वप्रसङ्गात् । तनित्यतया तदा त्मना तन्नित्यत्वे पुनर्नित्यसंसारप्रसङ्गात् । किञ्चानादिकालं सविषयाया: संविदा निर्विषयता कुत भागता ! विषयग्रहणसामग्री सन्तानात्यन्तोच्छेद दिति चेत्, कि नित्यायारसाम प्रथमा’ संविदन्तर से व्यर्थ सेति चेत् किं सविन्द्रमीकरोषि ? सिद्धिरन्यादिकमलम् | बाराभावच सावपयत्व विक्रमविषयत्यासीकारे तथ्य नित्यत्वावश्यम्भावे बात्विकत्वे कम नानित्यतेत्यत्वाह । नहीति । , १ ताकाह नदीत । ता नित्यससारप्रसक इत्याह नेति । सत्यस्य ज्ञानानित्वात्, अस स्थेन च सत्यनिवृत्ययोगात्, सत्यान्तरस्य चानङ्गीकारात् तदजीकारे च तदनांश्न संसा रानिवृत्तिप्रसङ्गात् तन्नाशस्य चेोक्तरीत्या सत्यान्तर देत वाच्यता तस्यापि तथेत्य नवस्थाप्रसङ्गान्न परमार्थस्याप्यनित्यत्वाङ्गीकारः परम्योपपद्यत इति भव । अनि त्यस्यापि ब्रह्मस्वरूपान्तर्गतत्वाशीकारात् पारमार्थिकल युग्गत इति शङ्कते । स्वरूपानुप्रवेशा दिति । विञ्च ब्रह्मणो नित्यनगा तदभिनस्य मिथ्यामिश्रत्वस्थापि नित्यतया नित्यससारप्रसङ्ग इत्याह तदिति । विषयग्रहणेति । विपयावगाहन विवचितम्, अन्यथा पूर्ववाक्योक्तदूषणपरिहारत्वानुपपत्ते । ग्रहणशब्दसाधारण्य मात्रेण किं ग्रहणशब्देन सविद्विवक्षिता उत विषयात्रगाहन मिति विकल्पमभिपेत्या वेऽपि किमनादिसिद्धा सावदेव विवक्षिता उत संविदन्तरागात विकल्य्याद्य दूषति कि मिल्याया इति । संबिद्धे मिति । भेद:- नानात्वम् । द्वितायपक्ष शङ्कते का-५१] शतदूषणी चण्डमारुतसहित । १ विषयावगाहना सेति चेत् किमिदमवगाहनं संचित्स्वरूपम् ૧૨ उत न्यत् पूर्वत्र नैरपेक्ष्य देव, उच्चरत्र, किमसौ विषमिधर्मः, उत विषय धर्मः, उतो भयधर्म’, यद्वा विपयत्वरूपमेव । आबे सविशेषत्वम् । मि- ध्याधर्मप्रल पण स्थान्तरेऽनु वेयम् । द्वितीये – तदुत्पतावपि रूपाद्युत्पत्तात्रिव सविदस्तत्सम्बन्धाभावेन तादनस्थ्यमेव । तृतीयेपि सवि कारत्वमवनीयमेव । चतुथे सम्बन्ध सिद्धि’ । विषयग्रहणस, मत्रया विषयवादति हास्यलय | सिद्धे हि विषये प्रकाशार्थं सा आन्ती तु बहुलम् इति न भेद इति चेत्र – आत्मख्य तिव दप्रस हत् । प्रगनेव हि विषयण ग्रहणार्थं प्रमाणकeaनं व्यावहारिक मपि वृहीतं पाथा क्षणभङ्गनिराकरणत्वात्र्ययोगात्, अतस्सा । । । विषयेति । स्थान्तरे मिथ्यात् । मुक्तिदशाया तनिवृत्तेः ब्रह्मस्व रूपतदतिरेकनिकल, नायानिवृति दोक्तपणं चानुमन्धेयम् । विषयधर्म इति पक्षेऽपि किं साद एजुर्ननिरूपकलमस्ति उत ना आये पूर्ववत् विशेषत्वादिकमि त्यभिप्रेत्य द्वितीय दूषयति । द्वितीय इतेि । तादवस्थ्य मिति । विषयधर्मात्म कावगाहनोत्पते प्राग्यदस्थत्वमनन्तररपि तदवस्थत्वमेवेत्यर्थ । प्रागिव पश्चाद पि निर्विषयत्वमेव स्यादित्याशय सविकारत्वं सविशेषत्वमित्यर्थ । चतुर्थ इति । सविदि तभिरूपकत्वस्य पूर्ववद भावादित्यर्थं । विषयग्रहणे ति । साक्षा त्कारात्मकविषयग्रहणसामग्रया विषयस्यापि प्रविष्टत्वेनात्माभयप्रसङ्गात् । सर्वथापि ज्ञानसामग्रथा विषानुत्पत्ते, अतीतादीना ज्ञानस्थळे ऽप्यर्ती तादिविषयस्य पुनरु त्पत्तिप्रसङ्गाच्च । हास्यत्वमित्यर्थः । यदि हि ज्ञानात्प्रागेव विषयस्सिद्धस्स्यात्, तदानों हि विषयग्रहणसामग्री विषवार्था न स्थात् भ्रान्तौ तु विषयस्य प्रागस खात् सा प्रयास्तादर्थ्यमविरुद्धमिति शङ्कते। सिद्धे ही ति । आत्मख्या तीति । ज्ञानार्थयोरभेदार्गित भावः । विज्ञान विशेषमप्याह । प्रागिति । अन्यथे ति । इन्द्रियसन्निकर्षत्य प्रत्यक्ष कारणत्वादिन्द्रिय योगदशायामपि विषयस्य वाक्यत्वा देव हि क्षणभङ्गनिराकरणमिति भावः । अत इति । सविद, स्वरूपेण प्रकाश: १४४ बी । मप्रीतिरपेक्षसवित्स्वरूपप्रकाशवा. देनस्ते न निर्विषयदशा सिद्धयति । अस्तु तर्हि विषयबिन शादेव निर्विषयतामिद्धिदेखि चैत्र – नष्टस्यापि विषयत्वाविशेषात् । अन्यथा अतीतादिविषयस्मृत्यनुमानादिभङ्गप्रसङ्गात्। संवित्स्वरूप पत्रामा, प्रकाशो भासमानता । सामग्रीनैरपेक्ष्यस्य उपपादितत्वान सामग्री सम्तानोच्छेदान्निर्विषणदशोपपादनसम्भव इत्यर्थः । माभूत्वामग्रीविरहानिर्वि पयदद्या विषयाभावात्तु स्यादिति खावात्सिद्धान्तमेवाशङ्कते । अस्तित्व ति । निर्विषयता विषयानुल्लेखः । नष्टस्यापीति । ततश्च निर्विषयत्वाभावस्तवारभ प्रचण्येते इति भावः । " । च न एतेनेद निरस्तम्, यदाह नवीनः स्वतः शुक्कस्यापि पटस्य रक्तद्रव्योपरागे रक्तश्ववत् स्वतो निर्विषयस्य प्रकाशरूपात्मनो विप्रयोपरागे सविषयस्व तदपाये रक्तद्रव्यापाये पटशैौक्ल्यवत् स्वाभाविक निर्विषय प्रकाशस्वरूपत्वमेव, तथाच स्वरू पशानस्य स्वसृष्टार्थमात्र प्रकाशकत्वान्मुक्तौ नातीत विषयोपप्लव’, अतएव तस्य मुक्तौ विषयानुल्लेखेऽपि निःस्वभावत्वप्रसज्ज’, अर्थप्रकाशत्वस्व उपलक्षण स्वात् ; स्वयाप्येवमेवा -युपगन्तव्यत्वात्, अभ्यथा त्वदभिमतेश्वरज्ञानस्य नित्यस्प स्वविषयापावदशाया निस्वभावत्वप्रसङ्गात् नचातीतमपि मद्विषयीकरोतीति वाक्यम् ईश्वरज्ञानस्यातीतार्थसम्बन्धाभावेन तदविषयत्वात्, अतीतादेश्व तब मते निस्स्वरूपत्वेन स्वरूपद्वयात्मकस्या स्वरूपसम्बन्धस्यापि वक्तुमशक्यत्वात्; त स्वापि सस्वरूपत्वे प्रागभावध्वसाभ्या प्रतियोगिन एककालत्वप्रसङ्गात्, तता तदानीमसरचे वाच्ये निरस्वरूपत्वस्यावश्यकत्वात् नचातीतादेरभाव एव न स्व सत्वमिति वाच्यम्, अनिर्वचनीयानङ्गीकारिण असस्वनिषेधे सत्वापत्ते ए तेन कालविशेषे तस्याभावप्रतियोगित्वमेव न स्वसत्वमिति निरस्तम् असश्वनि येथे सस्वापत्तेः, अभावप्रतियोगित्वस्याभावविरहात्मक प्रतियोगित्व रूपत्वेन प्रागभा वादिनैकका त्वापत्तेश्च तथा चेश्वरज्ञानमर्थसम्बन्धाभावात् कथमर्थप्रक्राशस्यात् कथ तर्हि ईश्वरस्य स्थार्वज्ञ जगन्निर्माण व’, भूतभाविप्रतिसन्धानाभावादिति चेत्, स्वात्मानमुपालम्भस्व, यस्त्वमीश्वरेऽतीताद्याकारामविद्यावृत्तिन्न स्वीकुरुषे, वाग्वसम्बन्यात् कथमतीतादिक विषमीकुर्यादिति वाच्यम् । अनिर्वचनीयवादे 1 } नचबा-५१] शतदूषणी-मण्डमारुतसहिता । १४५ आमोक्षान्निरन्वयविनाशाभावात् असत उत्पत्यभावाच्च दुर्निरूपसूक्ष्मरूपेण षदार्थमा लस्यातीतादिकालेsपि विद्यमानतया कल्पितसम्बन्वेन सार्वज्ञ्याद्युपपत्तेरिति । अब यदुक्तम् - स्वतो निर्विषयस्यात्मनो विषयोपरागे सविषयत्वमिति । तन्न, उपाधिसम्बन्धाद्धि उपाधिगतो धर्मस्तत्संसर्गिणः भासते नच सविषयत्व विषयगतम्, येन तदुपरागात् सविषयत्वं स्यात् । कि च को नाम सविषयत्वोप पादको विषयोपराग १ न तावत्सम्बन्धमात्रम्, रक्तद्रव्यससृष्टपटस्य रक्तद्रव्यवि षयतापत्तेः । नापि विपयविपयिभाव एव, आत्माश्रयप्रसङ्गात् । 5 यच्चोमीश्वरक्तज्ञानस्य सर्वविषयस्यापि कार्यविरहकाले तदविषयत्व त्वयापि वक्त व्यम् असता तेन सम्बन्धाभावादिति । तन्न, अतीतादिगतस्य ज्ञानविषयत्वस्य दानीमसत्वेपि तत्काले सत्वात्तन्निरूपितत्रियकरणस्य च नित्येश्वरज्ञाने सर्वदा सत्वात् । अतीतादिविषयकास्मदादिज्ञानेऽपि विषयकाले ज्ञाननिरूपित विषयत्व ज्ञानदशाया च तस्मिन्विषयित्वमिति न कश्विदोष ॥ नच विषयकाले एतज्ज्ञान विषयत्वप्रतीतिप्रसङ्गः, तदानीमेतज्ज्ञाननिरूपकस्याप्रतीतेः इदानी च ज्ञानोपस्थितेस्त द्विषयत्वम् । तत्कालपि भूतभविष्यज्ज्ञानोपस्थितिर्यस्यास्ति तेन विषयत्व ज्ञायत एव ज्ञातो घटो ज्ञास्यते घट इति । नात्र विषयत्वस्य भूतस्वभाविस्खे प्रतीयेते, धात्व र्थंगत भूतत्वभविष्यश्वयोरेव निष्ठालुटोर्विधानात् । प्रतीतेरिदानीन्तनत्वादेव च इदा नीमतीत प्रतीतिषिषय इत्यादिप्रतीति ॥ कथमन्यथा ईश्वरस्य सार्वज्ञ्य नगनिर्माण वा, भूतभाविप्रतिसन्धानाभावात् । यशलोक्तमविद्यावृत्त्या विषयस्थानिर्वचनीयत्वाच स्वमत एव तदुपपतिरिति । तन, अनिर्वचनीयस्य सूक्ष्मरूपस्य विद्यमानस्य विषयश्वेऽप्यविद्यामानरय मुक्ष्मरू पस्याविषयतया सार्वज्ञयायोगात् । सूक्ष्मरूपस्य विद्यमानत्वे अविद्यावृत्या परिहार वैयर्थ्यम्, प्रकाशस्यैव तद्विषयत्वसम्भवात् ॥ किञ्चैवमनिर्वचनीयस्य सम्बन्धस्या सताभ्यङ्गीकर्तुं शक्यत्वात् सूक्ष्मरूपान्तरकल्पनया परिहारवैयर्थ्यम् । शुक्तिसाक्षात्का रात्तदज्ञानतत्कार्यरजतादेर्निरन्वयविनाशा नानाजीषवादे तत्तज्जीयाना ब्रह्मसाक्षा त्कारेण तत्तत्ससारस्य तदज्ञानान्त: करणादेर्निरन्वयविनाशे ईश्वरस्वास्मदादेव त- १९ १४६ शास्त्रमुक्तावली । तद्विषयत्वे स्थिनेपि तन्नाशान्न संसारादिप्रसङ्ग इति चेत्’ किमसौ नाशो Sप्रकाशात्मा उत प्रध्वंसात्ना ’ आये तद्विषयत्वे स्थिते पे तन्नाशादिति स्ववचनविरोध । द्वितीये निवर्त्यसत्यत्व निवृत्या सद्वतीयत्वमित्यादिदोष प्रसङ्ग । निवृचान् निवृत्ततया विषयीकरोतीति न दोष इति चेत् ’ विषयीकरणं किं स्वरूपम् उत तदतिरिक्तम् ’ स्वरूप पक्षे संसारदशाया " ज्जानाभाष खङ्ग । किञ्च मुक्तसविद ससारिसविद्धिरीश्वरखविदा चाभिन्नतया सर्वविषयत्वमवर्जनीयम् । तस्या निर्विषयत्वे " यस्मिंस्तु संसारिणि दुखमरित तदपि तनिष्ठत्वेन ब्रह्मीभूतो मुक्तोऽगच्छती " ति स्ववचनविरोधाच्च ॥ " यत्तु मोक्ष दु खादितादात्म्याभावादेव तदस्फुरण न तु स्फुरणविरह. दिति । तन तादात्म्य भिन्नसन कत्वम्, तच्च दुःखदशायामिष मुक्तदशायामन्ध- रत्येव । किञ्च वृतेस्तारत्व तन्निरूपणाधीननिरूपणात्वमित्युक्तम्, ततखेद ज्ञान एवं तद्विषयात्मकमस्तु, अत एवेश्वरादिज्ञानानामतीतादिविषयत्वो- 1 पपद्यते । तद्विषयत्व इति । आदिपदेन निर्विषयत्वाभावो गृह्यते । मुक्तखविदस्व घयत्वे सत्यप्यतीतविषयकत्वेन तदानीं विषयाभावादेव निर्विषयत्वव्यपदेशोऽपि घटत इति भाव । अद्य इति । प्रकाशस्थ वितथा तत्प्रकाशा भात्रषच नस्व तद्विषयत्वाभावपत्र न दिति भावः । द्वितीय इति । मोक्षदशायामपि विद्यमा नस्य ध्वस्यामिकत्वाभावेन सत्यत्वात्तद्विशेषिनो नित्रयस्थ समानसत्ताकयोरेष विशेषात् सत्यत्वं निवृत्या सद्वितीयत्व च प्रसज्यत इत्यर्थः । आदिपदेन निवृत्ते ब्रह्मस्वरूपत्वे तस्वामाय्य वेन श्रवणादिवैयर्थ्यम् | भिन्नताकखेन ब्रह्मस्वरूपेणा विरोधित्वात् पूर्वमिवोत्तरकालमपि ससारप्रसङ्ग इत्यादिक ग्राह्यम् । नष्टस्थापि विषयत्वाविरोध रित्यत्र पुनश्च । निवृत्तानिति । अनिवृत्ततया भेददर्शनमेष स बार. अतो न संसारप्रसङ्ग, निवृत्ततया विषयीकरणमेव निर्विषयत्वमिति भावः । स्वरूपपक्ष इति । ततश्च समाग्दशायामपि ससारभवनियित्व प्रसङ्ग इति बा-५१] शतदूषणी- चण्डमारतसहिता । १४७ मनि नित्यं निवृत्ततया विषश्रीकारप्रसङ्ग, सर्वत्र स्वरूपस्य तदानीमपि विद्यमानत्व त् । अतिरिक्ताक्षे तत्किं सत्यम्, उतमिथ्या’ सत्यत्वे सद्वि तीयत्वादिप्रसङ्गः । मिथ्यात्वे तु तस्यैव दृगधीनसिद्धेः प्रकाशात्तत्कारणा । विद्यानुवृत्यावश्यम्भावाच्च पुनरपि संसारानुच्छेदः । तावन्मात्र क्षम्यत इति चेत्र; तस्य तस्य च निवर्त्यत्वे सत्यत्वप्रसङ्गे सद्वितीयत्वादि प्रसङ्गात्, तुझ्यन्यायात् प्रपञ्चवाधादिभूर्ख प्रलापानां निरोधप्रसङ्गात् । अनस्सविदि नित्ययां सामग्री निवृत्त्या विषयनिवृत्त्या वा निर्विषयत्वापा दनं लबा वक्तुं न शक्यम् । ननु भवतामात्मस्वरूात्य सवित्वेन यथा निर्विषयत्वं तथा स्माकमपि स्यात् । न स्थात्, अस्माकमात्मस्वरूपस्य प्रतीन’ वद चि दनि बाह्यर्थगोचरत्वानभ्युपगमात् । भवतस्तद्विषयाया एव तद्विषयत्व निवृत्तेर्दुर्ववत्वात् । अस्तु तर्हि भवतां धर्मभूतज्ञानवत्कदाचित्स विषयत्वम्, कदाचिच्च निर्विषयत्वमिति चेन्नः अस्माभि परमार्थाकारान्त रावत्यभ्युपगमात् भवतां तु तदनन्नुपगनात्तद्योगात् । अतो नित्य सत्रित्स्वरूपप्रकाशनात्राधीनसिद्धीना सर्वेषामपि पदार्थानां नित्यत्वमि प्रसज्येत । तदधीननिद्धिलाभ वे तु सिद्धिनिषेवे तुच्छत्वम् । तादधी न्यनिषेधे तु सत्यत्वम् । अतस्तन्मात्र, घीन, सद्धयभ्युपगमे तद्वदेव तद त्यानित्यनवर्जनीयमेव । तथा च सति सर्वः प्रपञ्चस्सत्य इति भात्र’ । सद्वितीयत्वा देति । आदिपदेन नित्यत्व गृह्यने । मिध्यात्वेत्विति | अविद्यावित्रीकरणयोर्नि तत्वेन विषयी करणादिति भाष । तस्य विधीवर णस्व । तस्या – अविद्यायाः । आदिपदेनाविद्याधारसत्यले तमूकप्रपञ्चत्यपि सत्यत्व ज्ञानानिवर्त्यत्वमित्यादि विवक्षितम् । तुल्यन्याचा दिति । मिथ्यात्वेऽय विद्याविषयीकरणयोर्ज्ञाननाबाने तुल्यन्याय त् । प्रपचवावकमादोऽपि निरु०व्येते- त्यः । आपदेनशु कथादिज्ञानाद्रजतादिबाधो विवक्षितः । अस्माभिरिति । आकारान्तरम् - विनयीकरणम्। भवतांत्विति । स्वरूपानिरितस्य परमाने { % ૮ शास्त्रावळी । जितं यथार्थवादिभिः । तद्वयात्सविन्नित्यत्वपरित्यागे साक्षात्सौगतत्वादि प्रतङ्गः । अतएव स्वापगदमूर्च्छादिषु निर्विषया संनिदित्यपि भवद्भिर्दुर्वच मेव, निर्विषयनिराश्रमसविल्लाकाशस्तदानीमनुभूयत इति कस्यचिदपि सावधानस्यापि समस्त संस्का रतिरस्कार कदेहविगमादिक्केशाभावेपि न प 1 "” रामर्शोरित । किं तु अहमपि न विनष्टः, विषया अपि स्थिताः, प्रका श एव सुषुप्तचादौ निवृत्त इति सर्वे प्रत्यवमृशन्ति । नाह खल्वि " त्यादिश्रुतिरपि ज्ञाननिषेधपरैव, नजानामीत्यत्रैव तात्पर्यात् । अस्माभिस्तु विषयप्रकाशलक्षणावस्थाः विशेषरहितज्ञा नद्रव्यमात्रसत्ता न विज्ञ, तुर्विज्ञा तेर्विपरिलोपो विद्यत’ इत्यादिश्रुतिबलादभ्युपेयते । नचास्ति तत्र प्रत्य क्षविरोधः, विषयप्रकाशव्यतिरिक्तदशायां तस्याः स्वप्रकाशायोग्यत्वात्, ज्ञानान्तरस्य तु तदानीं सामग्रयभावादेवानुदयात् तावतापि तदातन ज्ञाननिषेधश्रुतेश्वरितार्थत्वात् । अतस्त्वत्पक्षे ज्ञानस्य कदाचिदपि निर्विष यदशा दुरुपपादा | मुक्तौ तु सुतरामिति यथाश्रुति सार्वश्यमेव तदा स्यानभ्युपगमात् स्वरूपमेव विषयीकरणमिति वक्तव्यम् तस्य च निवृत्तिर्दु — र्वचेत्यर्थः । ननु स्वाभादिषु प्राक्मविषय या एव सविदो निर्विषयस्वत्रन्मुक्तौ निर्वित्र यत्व स्पादित्यत्राह । अतएवेति । न कवल भवता दुवचत्वम्, निर्विषयनिरा- श्रवसविदो मानाभावात् बाधाच्च तदानीमसिद्धिरेवेत्याह निर्विषये ति । CC ननु नाह खनि नि श्रुतौ " सम्प्रत्यय महमश्मी " ति सुषुप्तौ स- विषयत्वस्य निषेवादा सावैन्निर्विपयेत्यत्राह नाहे ति । विषयीकरणस्य ज्ञानस्वरू बा-५१] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । १४९ स्वीकार्यम् । अन्यपरास्ताः श्रुतय इति चेन्न – परब्रह्मोपासनप्रकरणात । " तत्फलप्रतिपादनपरत्वेन च सांसारिकफलत्वायोगात्, तत्र तत्रैव च निवृत्तसमस्तपुण्यपापत्वादिप्रतिपादनात् विध्यपेक्षिते फले समर्प्यमाण केवलार्थवादस्वकल्पनायोगात् । अन्यथा श्रुतहानाश्रुतकल्पनादिदोषसमु द्भवात् । अतस्सिद्धं न कथंचिदपि मुक्तिदशाया सर्वविषय के मुख्यलक्षणमा न्ध्य संबिदश्शङ्कनीयमिति ॥ इति शतदूषण्यां मुक्तसंविन्निर्विषयत्वभङ्गः एकपञ्चाशो वादः || पत्वस्यैव वाच्यतथा सविषयत्वविशिटज्ञाननिषेवस्य न जानामीत्यत्रैव पर्ववसानेन ज्ञाननिषेधपरत्वस्यैव त्वया वाच्यत्वादित्यर्थं । इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्यपादसेवाममी वगतपरावरतत्त्व याथार्थेन तदेकदैवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचिताया शतदूषणीव्याख्याया चण्डमारुताख्याया मुविन्निर्विषयत्व भङ्गो नाम एकपञ्चाशरस्कन्ध. ॥५१॥ १५० 61 मुक्तावली । श्रीरस्तु । द्विपचाशो वादः । सत्वानीव विरुद्धज तिजजुषां सिद्धानि सिद्धाश्रमे । बैर यत्र मिथस्त्यजन्ति विषयस्सर्वे निषेधैस्सह । तद्रङ्गेशयमङ्गसकिमला लक्ष्येश्वरप्रक्रिय शा. तावद्यननन्नमलगुणं ब्रत प्रपद्येमहि । निगुणश्रुतिभिः केचिद्वाषन्ते सगुणश्रुती । तासामन्योन्यसौहा र्दमा हुर्यतिवराश्रयाः || 11 6 अस्ति तावदुपनिषत्सु ब्रह्मण्येव सगुणवादो निर्गुणवादश । यथा- यस्सर्वज्ञसर्ववित् " " परास्य शक्तिर्विविधेव श्रूयने स्व. भ. बिकी ज्ञानवलक्रिया च, सत्यकामस्सत्यसङ्करूप” “ब्रह्मणा विपश्चिते” त्याद्याः परस्सहस्रास्सगुणश्रुतयः । एत्र " निर्गुण निरञ्जन निष्कल नि- ष्क्रियंशान्तं, अपहतपाप्मा विजर, यत्तददेश्यमाद्यमगोत्रम वर्णमचक्षुश्श्रोत्रं तदपाणिपादं, अस्थूलमनत्रि" त्याद्या. निर्गुणश्रुतय । आसामन्योन्यवि- रोस्तादाना प्रयते, न च सिद्धे बस्तुनि विकल्पसम्भव’ । तत्र बिरोध स्थिरीकरणेन बध्यबाधकभाव इति नीचाः, विषयव्यवस्थया सन्धि रिति साधव. । 2 ननु कथ विषयव्यवस्था ? सा द्याश्रयभेदेन वा शीतोष्णवत्; देश- भेदेन वा, चित्रे नीलपीतादिवत्, कालभेदेन वा, पाकजपरमाणुगुणवत्’ समुच्चयेन वा प्रदेशवर्तिसयोगतदभाववत् प्रतिसम्वन्धिमेदेन वा, ; तत्रेति । अत्र साधुनीचपदाभ्या “नीचा कमिच्छन्ति सन्धिमिच्छ म्ति साधवः " इति न्यायो द्योत्यते । कालभेदेने ति । घटादिषु पाकजनीक रक्तादीना प्रदेशभेदेनापि व्यवस्थासम्भवात् परमाणुग्रहणम् । समुषये পি । बथा संयोगस्य स्वाभावविरोवररिहारः स्वावच्छेदेन कालवेदेन प्रदेशान्तरे तु बा-५२] समदूषणी चण्डमारुतसहिता । १५१ पितृत्व पितृत्ववत् ; ग्रहकभेदेन वा, रूपस्पर्शयन् गृहीतृभेदेन वा, जातिव्यवस्थित भोगादिवत् ; विवेयनिपेध्यमेन वा, ब्रह्महत्याशीषो मीयादिवन्; अन्येन वा केनचित् न तावाद्य. – परनेव ब्रह्मा कृत्य

श्वेतपीतादिब, धवदिति ! सगुण निर्गुणश्रुत्येोरुदयात् ; न च जीवविषय कश्चिन्, अन्यान्तु परविषया इति विवेक्तुं शक्यं, विशेषाभावात् ; न च सर्वज्ञत्वादिश्रुतीनां जीवविषयत्वं, प्रत्यक्षविरो- व त्; ससारोच्छेदप्रपङ्गाच्च ; नचेद यौगिक सार्वश्यं, नित्यसर्वज्ञत्वो क्के, नापि निर्गुनीनां तत एव ; उपलभ्यते हि बुद्धिमुखादिम - देशभेदेन, एवमिहानिदेशकालभेदाम्या विरोवरेहार इत्यर्थः । गृहोतृभेदेने fa 1 " परित्र ट्क’मुकशुनामेकच्या प्रमदातनौ । कुणपङ्कामिनी भश्यमिति तिस्रो विकचना. " इत्युक्तरीत्या एकस्यामेवनमदतिनै मनुष्यश्वादजातीय मोरतृभेदा- दृष्ट तद्वदिति भाव । आदिशब्देन परिब्राट्कानुकयो. गुणव्यव स्थित भेोग्य वतदभव गृह्यते । विषेयेति । यथा अर्ज षोभीहिंसावे. “न हिंस्यादि " ति हिंसानिषेधस्य च ब्रह्महत्याग्नीषोमीयाभ्या व्यवस्था तद्वदित्यर्थः । अन्वेनत्रेति । श्वेत बोबस्तावदस्ति विरोध, एकस्यैव पुरुषस्य एकस्मि- हैव विषय एकस्मिन्नेत्र काले श्वेतः पीत इति बोवादर्शनात् एव च श्वेतः पटः पोतो घटः इति समूहालम्बनस्य स्वेनापि विरोधन उक्तप्रकारेभ्योऽन्येनैव व्यव रथोच्यते, तत्र चान्य प्रकारो घ पररूपविषयभेद, तद्वदिहाध्युक्तप्रकारेभ्योऽन्यो य. कांश्चत् प्रकारो व्यवथापकोऽस्त्वित्यर्थ. । ननु विरोधादेवविषयत्वासम्भवादेव भिन्नविषयता कल्यते, तत एव तस्त्र करणस्थब्रह्मश्रानलिङ्ग दिकमपि अन्यय, नीयत इत्यत्राह नवजीवेति । न केवल जीवपरोयमिनि निर्धारणासम्भव, द्विविषये रपि श्रुत्योर्जीव परमसम्भवि चेत्याह नवेति । संसारे नि । मोक्षसावनतत्वज्ञानस्य सत्त्वादिति भाव. । ननु योगानं सर्वज्ञ्य श्रुतिप्रनिपाद्यम्, तस्य चेदानीमभावान्न प्रत्यक्षत्रि- रोधादीत्याशङ्कया नवेद मिति । नापि निर्गुणे ति । जीवविषयत्वमित्यनुषङ्गः । ततएवेति । प्रत्यक्षविशेषम सारोच्छेदा-यामित्यर्थः । तदुपादयति रूपस्ट भ्यते ही १५२ शास्त्रमुक्तपकी ।

तया जीवः, तदभावे च तस्य संरारण निर्बीजम् ; न द्वितीयः स हि सम्बन्धिदेशभेदो वा स्यात् स्वप्रदेशमेो वा ’ आधे रूपाद्यवच्छिन्न प्रदेशभेदेन सगुणत्व निर्गुणत्वयोर्व्यवस्थेति स्यात्, तत्र तावदेकस्यैव पुसः क्वचित्सर्वज्ञत्व क्वचिदान्ध्यमिति स्यात् ; तत्तु व्याहतम्, धर्मिभे दाभवात् । प्रदेशवर्तिगुणोत्पत्तिवदेवेति चेन्न – प्रदेशवर्तिनोपि ज्ञानस्य सर्वविषर्य करणे तद्धर्मिणः काम्म्र्त्स्न्येन सर्वज्ञान यात्, यद्यपि प्रदेशा न्तरे तस्य समवायो नास्ति, तथापि तत्र भ्रान्त्यादियोगित्व काचित्केनापि सार्वज्ञ्थेन विरुद्धमेव, यथावत्प्रकाशमाने अध्यासाद्यसम्भवात्ः औपाधिक ब्रह्मभेदाभेदवादनिराकरणेन चायमर्थो व्यक्तमनुसन्धेयः ; प्रादेशिकगुण समवायाभावकथनेन च न ब्रह्मण. कश्चिदतिशय, सर्वद्रव्यसमत्वात्, एतेनैव स्वप्रदेशभेदोपि निरस्तः, स द्यौपाधिकस्तावन्निरस्त एव, । त्यादिना । तदभावे ति । ज्ञातृत्वकर्तृत्वभोक्तृत्वाभावात् ससरण निर्बीज मित्यर्थ । सम्बन्धिदेशे ति । सम्बन्वो यो देशस्तद्भेद, उपाधिभेद इति यावत् । उपाध्यवच्छिन्नेत्यादि । सम्बन्धिवस्त्वन्तरमेदमाताद्यवस्थाया अयो गात् । भिन्नोपाध्यवच्छेदेन वृत्तथा भिन्नदेशत्वादेव व्यवस्था वक्तव्येति भावः । धर्मिभेदेति । औपाधिक प्रदेशभेदे सत्यपि वस्तुतो धर्मिण एकत्वादित्यर्थः । ननु स्वतो धर्म्यभेदे सत्यपि सयोगतदभाववदौपाधिकप्रदेशभेदेनैव व्यवस्थास्लित्य वाह प्रदेशे ति । कास्येने ति । कान्येंन सार्वज्थे यत् कार्य कृत्स्नेऽपि प्रदेशे भ्रमासम्भवरूप भवति तदेकदेशवर्तिनापि सावंत्येन भवतीत्यर्थः । अयमेवार्थो यद्यपी त्यादिना स्पष्टीकरणार्थमुच्यते यथावदि ति । ज्ञान स्वाश्रये भूमविरोधि न तु स्वावच्छेदेन, गौरवादिति भावः । प्रादेशिके ति । कान्र्त्स्न्येन गुणनिषेधे ह्मद्वितीयत्वसिद्धेरतिशय स्तिभ्यति, नैवमेकदेशानिषेधे तत्र गुणसामान्यनिषेधे हेय गुणस्यापि निषेधादतिशयो वक्तव्यः, नचैकदेशे हेयगुणा न सन्ति इत्युक्तया क- श्चिदतिशयस्तिभ्येत्, हेयगुणाकरद्रव्यस्याप्येकदेशे तदभावोपपत्तेः पादाद्यवच्छे देन दुःखिनेोऽपि जीवस्य प्रदेशान्तरे तदभावदर्शनादित्यथं । एतेनेति । बा-५२] शैलदूषणी- चण्डमारुतसहिता । १५३ स्वाभाविकोपि तुल्यन्यायतया निरस्त एव; न च स्वाभाविकोंशस्तत्र स- म्भवति, निरवयवत्वश्रुतिविरोधात् ; निरवयवत्वमशभेदेन सम्भवत्विति चेत् ? अशनिरवयवत्वादशिनोपि निरवयवत्यवचने सर्वस्याप्यवयविनो निरवयवत्वाविरोधेन सावयवत्वरुक्षण निषेध्यासिद्धौ निषेधासिद्धे, समु- दायेषु सांशतया तत्सिद्धिरिति चेन्न ; अत्रापि तत्सम्भवात्तन्निषेवासिद्धे’; एकदेशस्य त्वेकदेशत्वनिषेध इति निरर्थोक्ति ; नापि तृतीयः, प्रागुक्त उपाधिगत एव भेद उपाधिसम्बन्धिनि धर्मिणि परम्परासम्बन्धेन भेदकार्यनिमित्तमि त्येक मतम्, उपाधिभेदेन धर्मिणि भेद उत्पद्यत इत्यपर मतम्, तत्र पूर्व प्रा गुक्तं द्वितीयमधुनोच्यत इति भेदः । एवं भेदे सत्योपाधिकभेदशब्दवाच्यत्वादु- भयाः पूर्वपक्षनिरासेनैवाय पक्षो निरस्तः इत्युक्तम् । नन्वेकस्मिन्नेव सगुणत्वनिर्गुणत्वयोर यश भेदेन यथा ब्यबस्येष्यते एवं साथ यवत्वनिरवयवत्वयोरप्यगभेदेन व्यवस्थेष्यत इत्याशङ्कते निरवयवत्व मिति । सर्वस्येति । घटादेरपि निरवयवाशसम्भवे तदंशेन निरवयवत्वात् सावयवानाम प्यशाना निरवयवाशकत्वे निरवयवत्वप्रसङ्गे तदवयविनो घटादेस्तैरायशैर्निरषयब तया तदवच्छेदेनापि सावयवत्वासभवात् घटादावपि सावयवत्वाप्रसिद्धेस्तन्निषेधा योग इत्यर्थ. । ननु प्रत्वेकांशावच्छेदेन निरवयवत्वेऽपि घटादीना निरवयवाशसमुदायाव च्छेदेनैव सावयवत्वात् निषेध्यप्रसिद्धिरिति शङ्कते । समुदायेष्वि ति अत्रापी ति । निरवयवत्वसावयवत्वव्यवस्थापकाशाभ्यामेव ब्रह्मणः सावयवत्वादित्यर्थ. । ननु समुदायस्य सावयवत्वेऽपि सावयवत्वनिषेवस्य तदेकदेशविषयत्वान्नं निरवयवत्व श्रतिविरोध इत्याशङ्कय, तस्य सावयव सर्वद्रव्यसाधारणत्वान्न तन्निषेधेन । आश्रयभेदेन ब्रह्मणः कश्चिदतिशय इत्याह एकदेशस्ये ति । प्रागुप्ते ति । व्यवस्थेति प्रथमकल्पे यथा कस्मिन् आश्रये गुणः कस्मिन् तदभाव इति विकल्पः, ૨. १५४ विकल्पायोगात् पूर्वमत्यन्त निर्गुणस्बे पश्चादपि कारणाभावेन गुणोत्व- त्ययोगात्, पश्चान्निर्गुणता हेतुत सम्भवन्त्यपि सर्वविशेषमिथ्यात्वाभावे नात्यन्तायं स्यात्, बस्त्वन्तरसत्यत्वे तत्संयोगादिलक्षणस्थावर्जनीयत्वात्, वस्त्वम्तराणां च मिथ्यात्वमन्तरेणात्यन्तोच्छेदासम्भवात् सत्कार्यवादस मर्थनेन निरन्वयविनाशादिनिराकरणात्; अम एव चतुर्थोपि निरस्तः, प्रत्येकपक्षोक्तदोषस्य समुच्चये समुच्चयस्याप्यपरिहार्यत्वात् ; न हि ब्रह्मां शस्य कदाचित्संसरणं कदाचिदपवर्ग इति भास्करयादवप्रका क्षमतादबी म, दूषितचैतत् कालावच्छिन्नसार्वश्यदूषणादिना यथोक्तम् । " सार्वत्य सर्वशक्त्यादिगुणकः केन सिद्धयति । नेश्वरस्वापि विज्ञेयः स्वतः सर्वगुणश्रुतेः || सार्वश्यादिस्वतस्त्वे तु विवादो यदि करूप्यते । सत्यत्वादौ बिवादः किं न स्यान्निर्गुणबादिनाम् || इति; एवमिहापि कस्मिन् काले गुणः कस्मिन् तदभाव इति विकरूपः कार्य इत्यर्थः । तदेवोपपादयति पूर्व मिति । कारणाभावेने ति । द्रव्यान्तरस्य कारणत्वे पूर्व तत्स योगप्रसङ्गः, सद्गतगुणस्य कारणत्वेऽपि स एव दोषः । पूर्वस्वगतगुणानामुप्तरगुण तुला न कार्येत्याभिप्रायेणा त्यन्तनिर्गुणत्व इत्युक्तम् । स्वस्यैव स्वगुणहेतुत्वे पूर्वमेव गुणोत्पत्तेर्गुणत्वानुपपत्तिरिति भाषः । अत्यन्ताय कास्येनेत्यर्थः । वस्त्वन्तरेति । द्रव्यान्तरसत्यत्व विवक्षितम् । तस्य च मूर्तत्वे विभागः संयो गांदी स्यादिपदेन विवक्षितः । सत्कार्यवादे ति । खतो द्रव्यस्यावस्थान्तरयोगः कार्यतेति समर्थनात् कार्यस्य सतो नाशोऽप्यवस्थान्तरमेव स्यात् । अतोवस्थान्तर विशिष्टं द्रव्य तिष्ठेदेवेत्यर्थः । प्रत्येके ति । यद्यध्यस्मिन् पत्रे पूर्व निर्गुणप्रदेशस्थापि द्रव्यान्तरसद्गुणादिना पञ्चाद्गुणोत्पत्तिः सम्भवति न च प्रागपि सत्प्रदेशस्य सत्संयोगादिना सगुणत्वापत्तिः, प्राक् प्रदेशान्तरस्थितेनापि निर्गुणनदेशे पश्चात्वयो गाद्युत्पादनसम्भवात् एव पूर्वे सगुणस्य पश्चानिर्गुणतायामपि, नोक्तदोषः, निर

बा-५२] न समदूषणी-चण्डमारुतसहिता १५५ प्रतिसम्बन्ध्युषा पञ्चमः - पितृज्य पितृत्वादिवत्सगुणनिर्गुणत्वयोः चिकत्वाभावात् ; मीलपीतादेिव निरपेक्षत्वेनैवोपलम्भात्; न हि तत्वतो नीलमेव कश्चित् प्रति पीतम् ; पुरुषभेदेनोऽनुष्णश्च कृष्णवर्मा कदा- चिद्भवतीति चेन ; तत्रानुष्णत्वाभावात् प्रतिबन्धकबलेन तु कश्चि दुष्णत्व नोपलभते, तत्कार्य च स्फोटादिकं तदा न जायते ; “शीतो भव हनुमतः “तत्रैष वह्नि’ पवनेरितोपि न मा दहत्यत्र समन्ततो SZ/न् । पश्यामि पद्मास्सरणास्तृणानि शीतानि सर्वाणि दिशां मुखानि ||” इत्यादि कथमिति चेत् । इत्थम्, तत्र हि प्रभावविशेषप्रतिबद्धतया दा हकत्वाभाव एव हि तात्पर्यम् ; यद्वा चान्द्रमसमहस इन देवताप्रभावो पनीतसलिलाद्यवमवनिवहसवलनवशादनुद्भूतौष्ण्यस्य दहनस्योपलभ्यमान श्रीतिमारोपेण शीतव्यपदेश, नावि षष्ठः - ग्राभेवस्य ग्राहकभेदा 2 ,

---

न्वमविनाशाभावेऽपि द्रव्यस्य ध्वसारूषोत्तरावस्थायाः प्रदेशान्तरे वृत्तिसम्भवात् गुणप्रदेशावच्छेदेनात्यन्तनैर्गुण्योपपत्तेः तथापि यत्प्रदेशे द्रव्यवश्व तत्प्रदेशे संयो गस्यावर्जनीयत्वात् सगुणप्रदेशत्वमेव स्वात् तथा च प्रदेशभेदेन व्यवस्थाया अयोगः, अत समुच्चयपेक्ष निर्गुणप्रदेश न कदापि द्रव्यसम्भव इति सगुणप्रदेश एव प्राग्वा पश्चाद्वा द्रव्यस्य सत्व वाक्यम्, तथाचोक्तदूषणद्वयमव्याहतमिति भावः । किं रूपादीना धर्म्यनतिरेकपक्षे रूपोपलम्भेऽपि स्पर्शानुपलम्भार्थं रूपस्पर्शयोर्भेदो वाच्यः, तथा च रूपात्मकस्य धर्मिणस्तद्भिन्नत्वाविरोधे प्रसक्ते ग्राहक मेदा व्यवस्थ- च्यते - चक्षुषा गृह्यमाण रूपात्मक त्वचा गृह्यमाण तदनात्मकम्, किन्तु स्पर्शा - त्मकमिति, तद्वदनापीत्यभिप्राय १ किं वा रूपस्य विजातीयरूपान्तरेणेव स्पर्शेना प्यसामानाधिकरण्यात्मकविरोधे प्रसक्ते ग्राहकव्यवस्थया विशेषपरिहारो बाच्य’, तद्वदलापीत्यभिप्रायः १ इति विकल्प हृदि निधावाच दूषयति ग्राह्यभेदस्येति

१५६

शास्त्रमुक्तावली ।

"

"

धीनत्वे रूपस्पर्शादिभेद विलमप्रसङ्गात्, हिसाऽहिंसावाक्ययोरेकस्मिन्नेव क्रतावन्बयेपि विरोधाभावप्रसङ्गाच्च न च भिन्नकरणग्राह्यरूपस्पर्शयो रिव सगुणत्वनिर्गुणत्वयोरविरोधः, भावाभावरूपत्वात् रूपस्पर्शयोस्तु सहानवस्थानहेतोः कस्यचिदप्यदर्शनात् ; नापि सप्तम: - भानुकूल्यप्रा- सिकुल्यादेः सप्रतिसम्बन्धिकत्वेन जातिव्यवस्थितभोगाद्युपपत्तेः, सगुण त्वनिर्गुणत्वयोस्तु तदभावेनानुपपत्तेः ; उपपत्तौ वा ब्रह्मणोऽव्यवस्थित स्वभावत्वप्रसङ्गात् ; नचाष्टमः - निर्गुणश्रुतीनां सर्वगुणनिषेधपरत्वेन वि- धेयगुणविशेषपरिशेषासिद्धेः ; गुणविधिवशादेव निर्गुणश्रुतयः सङ्कोचम हम्तीति चेन्न असकुचितनिर्वाहे सति सङ्कोचानुपपत्तेः, तथा सति सगुणश्रुतीनामप्रामाण्य प्रसज्येतेति चेन्न - अपच्छेदनयेन प्रमाणत्वेपि

रूपें ति । ब्राह्मभेदादेव ग्राहकभेदस्य कल्पनीयतया ग्राह्यभेदस्य ग्राहक भेदाधीनत्वे अन्योऽन्याश्रयादिति - सावः । नीलपीतशीतोष्णाद्यवान्तरभेदोऽन्यत्र विवक्षितः । हिसे ति । एकस्यैब ग्राहकभेदेन धर्माधर्मात्मकत्वसम्भवादिति भावः । द्वितीय दूषयति नचेति ।

ननु भावाभावयोरिव प्रसक्तविरोधयोः रूपरपर्शयोः कथ तर्हि सामानाधिकरण्य मित्यत आह रूपस्पर्शयोस्त्विति । कस्यचिदि ति । भावाभावरूपत्वस्य चाभा वादित्यर्थः । आनुकूल्ये त्यादि । आदिशब्देनानुकूलप्रतिकूलानात्मकत्व गृह्यते । द्वितीयादिशब्देन भोगाभावः । तदभावेन - समतिसम्बन्धिकत्वाभावेनेत्यर्थ. । अभ्युपगम्याप्याह उपपत्तौ वे ति । आनुकूल्यादिक प्रतिसम्बन्धिमेदेन व्यब- स्थितमिति भावः । अव्यवस्मितेति पदच्छेदः ।

ननु प्रमाणत्वेऽपि यदि वाध्यत्व तदा विपरीतो बाध्यबाधकभावः कुतो न स्यात्, तथा च कथ निर्गुणत्वं तात्विकमित्यत आह अपच्छेदनयेने ति ।

बा-५२]

शतदूषणी-चण्डमारुतसहिता ।

3

१५७

बाध्यत्वोपपत्तेः ; पौर्वापर्या योगेनापच्छेदनयानवतार इति चेन्न : अप च्छेदनये प्रमाणपौर्वापर्यस्य निमित्तपौर्वापर्यमात्रा धीनत्वात्, अत्राप्यर्थतो विधिनिषेधयो पौर्षापर्यसिद्धेः । विधिर्ह्यन्यानपेक्षतया पूर्षो भवति, निषे धस्तु निषेध्यप्रसङ्गसाकांक्षतया परः । एवं सति हिसाविधिनिषेधवाक्ययोर प्यपच्छेदनयावतार इति चेन्न तत्र बिधिवाक्यस्यात्यन्ताप्रामाण्यप्रस ङ्गात्, अत्र तु सगुणवाक्याना विद्यादिविषयाणामपि दृष्टिविशेषणोति न्यायेनतत्तत्फलाभिलाषबम्म्रम्यमाणपुरुषविशेषविषयोपासनविधिशेषतयापि प्रामाण्योपपत्तेः । अत उभयोः प्रामाण्येपि बाध्यबाधकव्यवस्था । अत एव तत्वतो निर्गुणत्व च सिध्यतीति न निर्गुणश्रुतीनां सङ्कोचहेतुमुपल भामहे । अत एव नबमोरि दत्तोत्तरः - अस्मत्सिद्धान्तनीतिमन्तरेणो भयप्रामाण्यनिर्वहणासिद्धेः । उभयाप्रामाण्यस्य वैदिकैः सामान्यतस्तावद नभ्युपगमात् उभयोरप्यान्यपर्यवादिनां निरीश्वरमीमांसक निगमतरुवद

}

पौर्वापर्येति । न हि मगुणनिर्गुणवाक्ययो’ पाठक्रमोऽस्तीति भाव । निमित्ते ति । मात्रपदेन पाठक्रमो व्यावर्त्यते । निमित्त पौर्वापर्यस्याप्यत्वाभावात् कथमप-

च्छेदनयावतार इत्यत आह अत्रापीति । प्रमाणपौर्वापर्यमात्र हि तन्न्यायापेक्षि- तम्, तच्च निमित्तपौर्वापर्यादिष प्रकारान्तरेणापीति भावः । तत्रेति । अपच्छेदे प्रयोगान्तरे प्रामाण्य सम्भवति । सगुणवाक्यानामपि वक्ष्यमाणरीत्या तदुभयव्या-

वृत्यर्थमत्यन्त पदम् ।

ननु सगुणवाक्यानामप्यत्यन्ताप्रामाण्यं स्यात् न च व्यावहारिक विषयतया प्रामाण्यम् । मिथ्यार्थप्रतिपादने प्रयोजनाभावेन तात्पर्याभावात्तत्राप्रामाण्यात्, सत्यत्वे तु तनत्वज्ञानेन मोक्षरुलसम्भादित्यत आह अत्रत्विति । निर्गुणत्वस्य तात्विकत्वासिद्धिमाले अभिनिवेशवत शङ्का परिहरति उभये ति । उक्ताभि- निवेशवत एवं कर्मनिविशेपतया आन्यपर्यशङ्का परिहरति उभयोरिति । तम्ब -

१५८

शामली।

।

कानां सिद्धार्थतात्पर्यसंमर्थनादिभिरुन्मूलितत्वात् । अम्बतराप्रामाण्यपक्षे प्यन्त तो समन्नयमन्तरेण गत्यभावात् । न हि निर्गुणवाक्यमेब बाधितुं युक्तम्, तदुपदेशनैष्पल्यप्रसङ्गात् ; न च स्वरूपपराणां वाक्यानामु- पासनविधिशेषत्वेन यथाकथचन नेयता शङ्कया, त्रय्यन्तराद्धान्तापराधम सङ्गात् ; अतः पारिशेष्यान्निर्गुणव, क्यैः सगुणवाक्यानामेव बाधः ; य- द्यपि सत्यज्ञान | दिवाक्यं स्वरूपपरमपि सामानाधिकरण्यं पदसाधारण्यम्,

“9 " तमेवै म्यतरदेवतास्तु प्रमाणम् एवचोभयोः प्रामाण्यनिर्वाहाय न त्वत्सिद्धान्तानुसरणम्, तथाच निर्गुणवाक्यरैवाप्रामाण्यसम्भवान्न सगुणत्वविरोध इत्यत्नाह अन्यतरे ति । तदुपदेशे ति । नचेष्टापत्तिः, " तमेव विदित्वातिमृत्युमेति क जानथात्मान " " एकथैवानुद्रष्टव्यमि " त्यादिना निर्गुणज्ञानान्मोक्षश्रवणात्, नच सगुणवाक्यानामप्रामाण्ये नैष्फल्यप्रसण दोषः, तस फलाश्रवणेन इष्टापादन स्वात् । न च तदुपाखनादपि फल भूयत इति वाच्यम्, तथाखत्यारोपितेनापि उपाथनोपपत्या गुगाना तात्विकत्वासिद्धपा तेन निर्गुणवाक्यस्य बाधा — योगादिति भावः । णात्, नम्बस्तूभयोः प्रामाण्यम्, तथापि निर्गुणवाक्यानां उपासनाविभिशेषतया प्रामाण्य सगुणवाक्याना तत्त्वपरतयेति विपरीतं कुतो नेष्यत इत्याशंक्य निराक रोति नये ति । निर्गुणज्ञानस्य हि ब्रह्मैक्यावाप्तिः फलमिति राद्धान्त, तत्फलश्रव न च तस्वतो यद्भिन्न तेनाभेद. सम्भवति, तथाचाभिन्नस्यैवाभेद फलामति वाक्यम् इद च न भेदमिथ्यात्वमन्तरेण न च मिथ्याभूतभेदोपमर्देन पूर्वसिद्धा भेदावाप्तिस्तत्वज्ञानादन्येन भवति अतस्तादृशफलहेतुज्ञान अतस्तादृशफलहेतुज्ञान तथ्वज्ञानमेव – न त्यारोपितविषयमुपासनमिति निर्गुणवाक्यस्य नोपासनविविशेषतासम्भव इति भावः । ननु सत्य ज्ञानमनन्त ब्रह्म " विज्ञानमानन्द ब्रह्मे " त्यादिवाक्या नानुपासने परत्वाभावस्य सर्वसम्प्रतिपन्नत्वात् सामानाधिकरण्यनिर्वाहाय तैर्गुणसिद्धिं निवार्येत्यलाइ यद्यपी ति । निर्विशेषपरमेव सविशेषपरत्वेन यद्यपि सामानाधिक बा-५२] शरणयद्भि सतरूपमी-पण्डमारुतसहिया । १५९ भवद्भिस्तचत्प्रवृत्तिर्निमित्तविशिष्टस्वरूपपरमित्युपपादितम्, तथापि ज्ञानानन्दादिशब्दाबगतं ब्रह्मस्वरूपं न ज्ञातृत्वानन्दित्वादिविशेष सहमिखुपपनीपद्यते ; न हि ज्ञानस्य ज्ञानमानन्दस्यानन्दो वा गुणपक्ष पातिभिरपि भव द्भरभ्युपजिगमिष्यते; अत’ शब्दादर्थाच्च गुणनिषेवसिद्धिः । न च वाच्यं सुखमानरूपत्वे तद्भावापत्तेर्मोक्षस्य पुरुषार्थता न स्यात्, न हि सुखं स्मामिति कश्चिदिच्छति, अपि तु सुखी स्यामित्येव । अतः सुखसम्बन्धेन वैशिष्ट्यपवर्जनीयमिति सुखापरोक्षमात्रेण पुरुषार्थता - रण्यबहादुच्यते, अचापि सामानाधिकरण्यस्यान्यथोपपन्नत्वादयेतो गुणनिषेधमती तेव गुणनिषेधपरत्वमेव सत्यादिवाक्यस्य अन्यथासिद्धिश्वाखण्डा खाने द्रष्ट- व्येति भाव: । शब्दा दिति दृष्टान्तार्थम् । यद्वा शब्दतो गुणनिषेधक श्रतिभिर्वाध मुक्त्वा अर्थतो गुणनिषेधक श्रत्याचि सार्वज्ञयादिगुणश्रते माह यद्यपी त्यादिना । वस्तुतोऽखण्डार्थत्रादोक्तरीत्या स्वरूपपरमेवेदम् त्वदुक्तन्यायेन विशिष्टपरत्वाभ्युपग मेऽपि ज्ञानानन्दादिगुणनिषेधसिद्धे. सर्वशत्वादिभतेर्बाध सिद्ध इत्यर्थः । उक्तमुभ यथा गुणनिषेधमुपसम्हरति अत शब्दा दिति । आर्थनिषेधो हि तर्कमूल, तस्मिम्श्व तर्फे बलवत्प्रतितर्फे निरस्ते श्रतेरार्थनिषेधपरस्वमेवासिद्धमिति शङ्कां निराकरोति नचे ति । सुखमात्रे ति । ब्रह्मणः सुखित्वे तदभेदे स्वस्यापि सुखामाप्तेस्तद्भावा पत्तिः पुरुषार्थो भवति, सुखरूपत्वे तु ब्रह्माभेदेऽपि सुखानवाप्तेः पुरुषार्थो न स्यादित्यर्थः । वैशिष्ट्यं – विशिष्टत्वम् सविशेषत्वमित्यर्थः । । सुखापरोक्षमात्रेणे ती । आपरोक्ष्यम् – अपरोक्षम्, स्वार्थेः भ्यञ् । आत्म न सुखाप रोमात्रेण सुखस्व पुरुषार्थतासिद्धौ सुखसम्बन्धः पुरुषार्थता यामप्रयोजकः तथाच ब्रह्मणि तत्कल्पनमयुक्तमित्वर्थ । नचैषमीप सुखा परोक्ष्य सम्बन्धाभ्युपगमप्रसङ्गः सर्वत्र शानस्यात्मस्वरूपत्वसमर्थनात् य प्रति सुखमपरोक्षं त प्रति पुरुषार्थः, तथाभेदेऽत्यविरुद्धम्, निर्गुणश्रतस्तर्क रहकृतसगुसगुणश्रत्य बाध इत्यभिप्रा 1 १६० शास्त्रमुक्तापछी । सिद्धौ सम्बन्धस्याप्रयोजकस्य कल्पना योगात् द्रव्यत्वोपादानत्वादिभिः

; स्मगुणत्वमनुमीयत इति चेन्न द्रव्यशब्देन वस्तुत्वादिमात्रविवक्षायां मुख्यामुख्यविकल्पे न दोषात्, अन्ततस्तयोरषि परिहरणीयत्वात् । एतेनोपादानत्वमपि निरस्तम् ; आत्मत्वमप्य त्मभेदानभ्युपगात् दृष्टान्त हनिम्, तथात्मशब्देन आत्मत्वजातिचैतन्यादिगुणविशिष्टाकारविव- क्षाया असिद्धिः, ज्ञानत्वविवक्षायां अप्रयोजकत्वम्, विरोधो वा, एवम न्यदपि दूष्यम्, न च वाच्यं - अह जानामीत्यादिप्रत्यक्षेणैव बुद्धि सुखादिविशिष्ट एवात्मा प्रतीयत इति, तत्तद्वृत्ति विशेषविशिष्टस्यैबाह- कारस्य तथा प्रतीते अन्यथा स्थूलोऽहमित्यादिप्रत्यक्षेण स्थौल्यादि गुणवैशिष्टचस्थापि प्रसङ्गात्, देहव्यतिरेकसाधनात्तन्निषेधे अहङ्कारव्य तिरेकसाधनाचद्धर्मनिषेधस्यापि सिद्धेः ; अतः प्रत्यक्षाद्यप्राप्तार्थप्रतिपादक । येण शङ्कते द्रव्यत्वेति । आत्मत्वमिति । अभेदे दृष्टान्तत्वासम्भवात् ब्रह्मभिन्नो जीवो दृष्टान्तो वाच्यः, तादृशस्य चानम्युपगमाद्दृष्टान्तहीनमित्यर्थः । विरो धोवेति । ज्ञानत्वस्य गुणाभावव्याप्तेर्घटज्ञानादिषु दर्शना द्विरुद्धो हेतुरित्यर्थः । ननु ईश्वरः सदावातसमम्त कल्याणगुणः सत्प्रेत्सुस्खे सति तत्र शक्तत्वात्, ब्रह्म स्वज्ञानाबाध्यधर्मवत् विचार्यत्वादित्यादिकमाशङ्कय निराकरोति एवमन्य- दपीति । प्रेष्तावत्वे प्रमाणाभावात् प्रथमहेतोरसिद्धिः, सत्तानवधारणात्मक स्वरू पशानादेव विचारोपपात्तेः स्वरूपसत्तानिश्वयस्यैव विचारफलत्वोपपत्तेश्च द्वितीयहेतो रप्रयोजकतेति भावः । प्रत्यक्ष विरोधान्निर्गुणश्रुतिदुर्बलेत्यभिप्रायवतः शङ्कान्निराकरो ति न च वाच्य [मति । तत्तद्वृत्तिः — बुद्धिसुखदु:खाद्यात्मवृत्तिः । अन्यथेति । । एतादृशप्रतीतिबळाचत्विद्धावित्यर्थः । अहंकारव्यतिरेके ति । नचाहमर्थस्य द्वि रूपत्वादात्मधर्म एवाहङ्कारे प्रतीयत इति कुतो न स्यादिति वाच्यम्, काम सं कल्पो विचिकित्सा श्रद्धाश्रद्धा धृतिरधृतिर्धीरित्येतत्सर्व मन एवे " ति श्रत्याहङ्का धर्मत्वसिद्धेरियभिनायात् । निर्गुणश्रतेः प्राबल्ये कारणान्तर बदन्नेवोपसहरति 66 अत इति । प्रत्यक्षाद्यप्राप् ति । सर्वज्ञत्वादिक तु जगत्कारणत्वाद्याक्षिप्तमिति । बा-५२] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । १६१ निर्गुणश्रुतिसामर्थ्यादेव निर्गुण ब्रह्मणि सिद्धे, मायावच्छिन्नमिथ्यागुण विशिष्टेश्वरगोचराः सगुणश्रुतय इति । अत्रेोच्यते । यदुक्तं सगुणनिर्गुणश्रुतीनामाश्रयभेदादिना निर्वाहे दूषणम्, तदस्माकमपीष्टमेव । यतु विधेयनिषेध्यभेदेन विषयव्यवस्थाया मुक्तम् —‘असंकुचितनिर्वाहे सति सङ्कोचोनुपपन्न’ इति तत्तदा शोभेत यदि सगुणश्रुतिबाधमन्तरेणासकुचितनिर्वाहः स्यात् । बाधात् सङ्कोच एव न्याय्यः । सङ्कोचापि काचित्कबाध एवेति चेत्; सत्यम्, न तु सार्वत्रिकः, तत एव तस्य संग्रहणीयता । अन्यथा उत्सर्गापवादनय एव निर्मूलः स्यात् । यच्चोक्तमपच्छेदनयेन प्रमाणत्वेपि बाध्यत्वमुपपद्यत इति । तदपि मीमांसा मांसलितचेतसां जुगुप्सनीयम्, अनियतविरोधपौर्वापर्ये ह्यपच्छेदनयः, न पुत्र श्रुतेस्तात्पर्यम्, सगुणवादिनैव सगुणत्वे प्रत्यक्षाद्युपन्यासाच्च न श्रतस्तत्र तात्पर्यमिति भावः । अन्यथेति । सार्वत्रिकवाघस्य सङ्कोचादपि ग्राह्यत्वे हिंसा निषेधक श्रत्यसङ्कोचाय पश्वालम्भनतेर्बाधः स्यादित्यर्थः । ननु सगुणवाक्यस्य सार्वत्रिकवावेऽपि व्यावहारिकविषयतया सर्वत्र स्ववि- षये प्रामाण्य सम्भवति, सङ्कोचे तु निर्गुणवाक्यस्य यस्मात् सङ्कोचः तत्र न कथ चिदपि प्रामाण्यमिति बाधात् सङ्कोचाद्वाध एवात्र न्याय्यः, हिंसावाक्यस्य तु अ- त्यन्तबाधे न कथञ्चिदपि प्रामाण्यम् प्रातिभासिकस्य विधाना योग्यत्वात्, अहिंसा वाक्यसङ्कोचे तु प्रामाण्यमिति बाधात् सङ्कोचस्तत्र न्याय्यः, इति चेत्, च्यते, सगुणवाक्याना बाधे तेषामुत्सर्गप्राप्त तत्त्वावेदकत्वलक्षणप्रामाण्य हीयेत, निर्गुणवाक्याना सङ्कोचे सर्वेषा सगुण निर्गुणवाक्याना तत्वावेदकत्वमेव सिध्यति, तत्त्वावेदकत्व यदि नौत्सर्गिक तदा निर्गुणवाक्यानामपि तत्वावेदकता न स्यात् । उ. २१ १६२ शास्त्रमुक्तावली । ननु निर्गुणवाक्यानां सङ्कोचे यस्मात् सङ्कोचः तत्र प्रामाण्य न स्यादिति चेत्, एवमपि सर्ववाक्याना तत्वावेदकत्वसिद्धये तदपि सोढव्यमेव । किश्च यदि तत्राप्रामाण्य दोषः तर्हि निर्गुणवाक्याना गुणविषये प्रामाण्य भावेऽपि दोषः स्यात् । ननु तद्वाक्यार्थतया प्रतीयमाने अप्रामाण्य दोष इति चेन्न - लक्षणाद्यच्छेद प्रसङ्गात् । तस्मान्निर्गुणवाक्ये निषेधप्रतियोगिपदसङ्कोचमात्र सर्वेषा प्रामाण्य- सिद्धेर्युक्तम् । * ननु सगुणवाक्याना निषेध्यानुवादकत्वेन निषेधतात्पर्यात्तवावेदकत्वमस्तु ; आह च नवीनः " एकवाक्यत्वस्याभ्यर्हितत्वात् सगुणवाक्याना गुणानुवादकतया निर्गुणवाक्यैरेकवाक्यत्वमेव युक्तम्, किञ्च परमते क्वचित्प्रमितब्रह्मानुवादेन किं तत्र सर्वज्ञत्वादिगुणा विधीयन्ते १ किंवा रुणैकहायनीन्यायेन युगपत्सर्वगुणविशिष्टं ब्रह्म वेदान्तैः प्रतीयते १ नाद्यः, उद्दिश्यानेकगुणविधाने वाक्यभेदप्रसङ्गात्, चित्राज्यनयवत् तत्र हि " चित्रया यजेत पशुकाम” इत्यादिवाक्ये अग्नी षोमीयपशूद्देशेन गुणविधिमाशंक्य उद्दिश्य स्त्रीत्वचिलत्वगुणद्वयविधौ वाक्यभेदात् नामधेयत्व चित्रापदस्य समर्थितम् नापि द्वितीयः, अगृहीते ब्रह्मपदार्थे वाक्या र्थप्रतिपत्तरयोगेन सत्यादिवाक्येन तत्प्राप्तेर्वाच्यतया ब्रह्मपदेन तदनूद्य सार्वज्ञ्यादि विधानमित्येव स्यात्, न तु विशिष्टविधानम्, तथा च वाक्यभेदो दुर्वारः किञ्च प्रयोजनाभावात् श्रतेन गुणे तात्पर्यम्, निर्गुणज्ञानस्य तु मोक्षः फलम्, जगत्कारण त्वाद्याश्चितत्वाच्च न सर्वज्ञत्वादिश्रुतेस्तत्र तात्पर्यमिति निषेधार्थत्वमेव युक्त " मिति, तन्न, तथा सति ब्रह्मणि सार्वज्ञ्यादीना व्यावहारिकत्वस्याप्यसिद्धिप्रसङ्गात् । "

ननु क्वचिद्विद्यमानस्यैव निषेधात् सार्वज्ञ्यादेश्चान्यत्रासम्भवात् ब्रह्मण्येव विद्यमानता वाच्येति चेन्न ; - सर्व विषय कैक ज्ञानाप्रसिद्धावपि तत्तद्वस्तुज्ञानाना प्रसि द्धतया तत्समुदायनिषेधोपपत्तेः । किञ्च " अथात आदेशो नेति नेति " इति निषेधेन सत्यादिवाक्य मनुवादतया एकवाक्य स्यात्, तथा च शून्यवादावतारः । किञ्च अप्राप्तत्वाच्च ब्रह्मणि गुणाना नानुवादः, जगत्कारणत्वादिना कथञ्चित्सार्व श्यादिप्राप्तावपीतरेषामप्रासेस्तेषामपि स्वाभाविकत्वाद्यप्राप्तेश्व । अन्यथा अनुभूति बा-५२] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । १६३ निर्विशेषे त्याद्यनुमानैस्त्वदुक्तधर्मधर्मिभावखण्डनतकैश्च निर्गुणत्वस्यापि प्राप्ततया तद्विधानमनुपपन्नम् । प्रत्युत निर्गुणत्वसाधकतर्काणा प्रावल्यस्य त्वदभिमतत्वात् सगुणत्वस्य न्यायाप्रासत्वात् तत्रैव तात्पर्य युक्तम् । किञ्चाधिष्ठानत्वाचिते ब्रह्मण · सत्यत्वे ज्ञान निवर्त्यत्वाक्षिसे जगतो मिथ्यात्वे जीवब्रह्मणोरभेदे च श्रतेतात्पर्या भावप्रसङ्गः । एवञ्च यदुक्त सर्वज्ञवाक्यं जगत्कारणस्य ज्ञप्तिस्वरूपप्रतिपादनार्थ मिति तदपि न स्यात्, प्रपञ्चमिथ्यात्वेन ब्रह्मणो वित्तिरूपस्याक्षेपात् । न हि वित्तेर्ब्रह्मस्वरूपाद्यन्यत्वे ब्रह्मसिद्धिसम्भवः, तस्या अपि मिथ्यात्वात् । 2 यच्चोक्तं प्रयोजनाभावान्न श्रतेर्गुणे तात्पर्यमिति । तन्न, ब्रह्मणः फल प्रदत्वौपयिकगुणप्रतिपादनेन ब्रह्मोपासने प्रवृत्त्यौत्कय्यसिद्धेः । एव प्राप्येोत्कर्ष - त्वाच्च सार्वज्ञ्यादेः तज्ज्ञाने प्रवृत्त्यौत्कट्य सिद्धिः । सार्वज्ञयादेरुपास्यत्वाच्च तत्प्रति पादन सप्रयोजनमेव । " तमेव विदित्वे " ति व्यवच्छेदान्न तस्योपास्यतेति चेत्, सजातीयदेवतान्तरस्यैव निषेधात्, " त " मिति प्रकृतकारण व दिगुण विशिष्टस्यैव ब्रह्मणः परामर्शात्, " तमेव विद्वानमृत इत्येवशब्देन प्रकारपरामर्शाच्च ।

प्रकृत यदुक्तम् अत्रापि ‘पुरुष एवेद सर्व’ मिति प्रस्तुतसार्वात्म्यमेवशब्दार्थ., विराडादिप्रपञ्चसृष्टेः तदर्थमेवाभिधानात् तच्च सार्वात्म्य जडप्रपञ्चस्य परमार्थले चिद्रूपात्मनो वस्तुतस्तदभावत्वायोगात् मिथ्याप्रपचस्य अधिष्ठानब्रह्ममात्रतया परिशेषादेव भवति, अन्यथा प्रस्तुत पृथिव्यादिज्ञानस्यापि मुक्तिहेतुत्वाभिधाने " तमेवे " त्येवकारविरोधादिति । तन्न, कि " पुरुषएवे " ति अधिष्ठानत्व प्रयुक्तं सर्वतादात्म्यमेव प्रतिपाद्यते कि वा सार्वात्म्योपपादक सर्वाधिष्ठानत्व सिद्धं सर्वाभावस्वरूपम् ? आये अतत्त्वात्रेदकत्व स्यात्, तस्यैव " एव विद्वा " निति परामर्शादतत्त्वज्ञानान्मोक्षश्च । द्वितीये अनेन वाक्येन ब्रह्मस्वरूपे कस्यचिद्विशे षस्यापूतिपन्नत्व एक 66 ’ त’ मित्येव सिद्धः । * स्वरूपमात्रपरामर्शश्व मिति परापर्शासम्भवः । प्रकारवाचिना एवशब्देन स्वरूप- अशक्यश्च परामर्शः । K शास्त्रमुक्तावली । " अन्यतर पच्छेदे बाधकाभावेन प्रामाण्यसिद्धेः, युगपदपच्छेदे विकल्पत उभयो. प्रामाण्यसम्भवात् क्रमणापच्छेद एव केवलं .. पूर्वाबाधेन नोत्पत्तिरुत्तरस्य हि सिध्यती " ति न्यायेन पूर्वबाधः । तथापि प्रयो गान्तरे प्रामाण्य सिध्यत्येव, नियतविरोधपै, र्वापर्ये तूपक्रमाधिकरणन्यायेन सगुणनिर्गुणश्रुत्यो परानुत्पत्तिरेव । ततश्चोत्ार्गापवादन्यायस्यैव र्विषयता, अतो विहितव्यतिरिक्तगुणविषयो निषेधः । यच्चोक्तं सगुणवाक्य. ना मिथ्याविषयाणामपि दृष्टिविधिवत् फल विशेष थे पासनार्थतया प्रामाण्यमिति । तदपि न, तत्रैव मोक्षाख्यस्य फलस्य बहुलमुपलब्धेः । पुण्यपापप्रहाणपूर्वं कस्वाभाविकरूपाविर्भावरूप फलविशेषस्य सांसारिकत्वोक्तिः साहसिकेभ्य एव स्वदते । अस्तु तर्हि मिथ्यार्थविषयसगुणोपासनेनापि विधिबलान्मोक्ष इति चेन्न, निर्गुणव, क्यानामेव मिथ्यार्थविषयत्वकल्पनं किं न स्यात् ? तत्व वेदन स्यैव मोक्षहेतुत्वमिति नियम निष्कासनात् । तथा च तत्वोपदेशश्च "

तथा सर्ति ननु माभूद्गुणश्रतिरनुवाद, किन्तु विविरेव, एव च निपेधस्य प्रसङ्ग स काक्षतया गुणविधायकानामपि निषेध्यगुण-सञ्जन दुखेन निषेधतात्पर्य कतबा निषे धैकवाक्यत्वेन तत्त्वावेदकत्वमिति चेन्न – पश्वाग्भवाक्यस्यापि प्रसञ्जकत्वप्रस ङ्गात् । मसञ्जकान्तरसद्भावस्तु उभयत्र तुल्यः । व्यर्थहिसाया इवात्रापि देयगु- णाना प्रसक्त-वात् । हेयगुणप्रसक्तिश्चात्मत्वादिसाधारणधर्मात् । सार्वं यादीनाम स क्तत्वात् तत्प्रसक्त्यर्थं सगुणवाक्यमिति यदि, तद’ अग्नीषे मीयपश्वालम्भस्याप्रसक्त त्वात् तत्प्रसक्तर्ययै तद्वाक्यमित्याने तुल्यम् । सर्वज्ञत्वादिक कारणत्वेन प्रसक्तमिति स्वथैवाभिहितम् । कि च यदि सार्वा देकमप्रसक्तं तर्हि प्रक्षाळनादितिन्यायेनाप्रस अनमेव वरम् । किं ‘नेति नेती’ ति निषेधार्थ सत्यादिवाक्यस्य प्रसञ्जकत्वेनैक वाक्यत्वं स्यात् । तस्मान्न निश्वैकवाक्य वसम्भवः । 1 कि त हैं निर्गुणश्रने रत्यन्तबाध एध्यत इत्याकाक्षायामाह ततश्चेति । तत्रैवेति । मोक्षस्य सत्यज्ञानसाध्यत्वान्नारोपितविषयमुपारानमिति भावः । ननु तव रणे श्रमाण कल न मोक्ष इत्यत्राह पुण्यपापे ति । दोषा न्तरमाह तथाचेा । तदनत्यैव मातुत्वमिति नियमाभावादित्यर्थः । ।बा-५२] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । દૂધ निष्प्रयोजनः स्यात्, अन्यथापि मोक्षसिद्धेः । अतो विषयव्यवस्थयै - वोभवप्रामाण्यासेद्धिः । अतो नवमस्य कल्पस्यानवतार एव । यत्पुनरुक्तं न ज्ञानस्य ज्ञानमानन्दस्यानन्दो वा जाघटीतीत्यर्थतो गुणनिषेधसिद्धिरिति । किं तत्र धर्मस्य धर्मन्तिराभ्युपगमेनानवस्थादि रभिप्रतः ? उतैकजातीययोर्धर्मधर्मिभावो नोपपद्यत इति यद्वा ज्ञानान- न्दाद्यवान्तरजातीयस्य तत्तदवान्तरजातीयाथ. रत्व न दृष्टनिति ? अथ ज्ञानानन्दयोरज्ञानानन्दरूप एवाश्रयो दृष्ट इति अथवा ज्ञानानन्दरू स्यात्मनो ज्ञानानन्दादिक शशादेखि शृङ्गादिकमुपलम्भावितमिति ! नाद्य, अनुक्तोपालम्भरूपत्वात् । न हि वय धर्मभूतचैतन्यादेश्चैतन्या - न्तरादिकं ब्रूमः । धर्मस्य चोपलम्भादेव धर्मान्तराभ्युपगमे कथमन- वस्था नापि द्वितीय, धर्मधर्मिणो. सर्वत्र सत्तादिभिर्य नाथ चदेक जातीयत्वावश्यम्भावत् । प्रभाप्रभावदादिषु विशेषतो सजातीययोर्धर्म ननु कथं तत्त्वोपदेशस्य निष्प्रयोजनत्वम् १ मित्थ्यार्थविषयोपासनवत्तत्त्व ज्ञानस्यापि मोक्षार्थत्वात्, सगुणविद्यानामनेकासामुपदेशात्, अन्यथातत्त्वापदेशा- दपि मोक्षसिद्धौ मिथ्यात्वोपासनस्यापि उपदेशो निष्प्रयोजन स्थादिति चेन्न- तत्त्वज्ञानादेव मोक्ष इति नियमानङ्गीकारे तत्त्वोपदेशातत्त्वोपदेशविभागो न स्यादि त्यत्र तात्पर्यात् । अनवस्थादि रिति । धं धमङ्गीकृत्य तस्मिन् धर्मे धर्मव्यव हारसिद्धये धर्मिण एव स्वधर्मतत्वाङ्गीकारेऽन्योन्याश्रम धर्मे धर्मव्यवहारस्य स्वरूपविपयत्वाङ्गीकारे पूथमधर्मस्याप्यभावपूसङ्गः इत्यादिरादिशब्देन विवक्षितः । अथ ज्ञानेति । ज्ञानस्य ज्ञानाश्रयत्वं ज्ञानाश्रयस्य ज्ञान-वाभावदर्शन बाधितमि त्यर्थः । धर्मस्य धर्मान्तराभ्युपगमेऽनवस्थामभ्युपगम्य परिहार उक्तः, इदानीन्तद म्युपगमे ऽत्यनवस्था नास्तीत्याह धर्मस्यचे ति । यद्यपि भूतलघटयोरपि सजातीय धर्मधर्मि निदशनत्व सम्भवति, तथाप्यपृथक्सिद्व धर्मधर्मिभाव. सजातीययों १६६ शौखमुक्तावळी । धर्मिभावो दृष्टः । अवयविबादे च परमाणुयणुकादिष्वाश्रयिषु पार्थिव त्वादिविशेषसाजात्यमिष्टम् । नापि तृतीयः अन्यत्रादृष्टेरन्यत्र निषेधक त्वाभावात् । अन्यधातिप्रसङ्गात् । तत्र दृष्टान्तेनानुमाने तु श्रुत्यादि बलेन कालात्ययापदेशात् । नापि चतुर्थः, असिद्धेः । ननु किं ज्ञानतया आनन्दतया च ज्ञाबोपलभ्यत इति चेत् ; किं वा जडत्वया दुःखतया चोपलभ्यते । तदपि नास्तीति चेत् ’ कस्तर्हि विरोधः १ सन्दिग्धस्व रूपत्वमिति चेन्न तावता विरोधहेतुत्वासिद्धेः । शास्त्रादिभिस्तु विशेष } निष्कर्षात् । पञ्चमस्तु प्रत्यक्षश्रुतिभ्यामेव प्रतिक्षिप्यत इति नानुप- पत्तिं पश्यामः । यत्क्तं सुखापरोक्ष्यमात्रेण पुरुषार्थ (ता) सिद्धौ सम्बन्धस्याप्रयोजक- स्य कल्पनमयुक्तमिति । तदपि निजहृदयविसंवादि जल्पितम् । नैति विशेषणेऽपि दूषणार्थ मवयविवाद इत्याद्युक्तम् । अन्यथेति । शशशृङ्गा- नुपलब्ध्या शश इव गव्यपि शृङ्गाभावनिश्चयप्रसङ्गादित्यर्थः । नन्वन्यत्र ज्ञानस्यानुपलब्धे प्रत्यक्षमहकारितया वा स्वातन्त्र्येण वा इत्मनि ज्ञानाभावसाधकत्वं न विवक्षितम्, किन्त्वयं घट इत्यादिज्ञाने ज्ञानत्वस्य ज्ञानाभावव्याप्तिग्रहोपयोगितयेत्यत्राह दृष्टान्तेने ति । श्रत्या दीति । ईश्वरे " यः सर्वज्ञ " इत्यादिश्रतिबाधः जीवे ’ एषहि द्रष्टे " त्यादिश्रुत्या जानामीत्यादिपूत्य क्षेण च बाध इत्यर्थः । विरोध इति । विरोधहेतुरित्यर्थ: । C ननु साधकबाधकाभावेन नित्यसशयान्न कदापि ज्ञानत्वनिर्णयसम्भव:, अतः कथ विरोधहेतुत्वासिद्धिरित्यत्राह शास्त्रादिभिरिति । एष हि द्रष्टा श्रोता घ्राता रसयिता बोद्धा कर्ता विज्ञानात्मा पुरुषः, ’ आनन्दो ब्रह्म ‘आ नन्दं ब्रह्मणो विद्वा ’ निति श्रुतिः । आदिशब्देन सुखमहमत्वात्समिति परामर्श हेतुभूतसौषुतिकाहमर्थानुभवः पूत्यक्त्वस्वयम्पकाशत्वानुकूलत्वादिविशिष्टविषयो गृह्यते । प्रत्यक्षश्रुतिभ्यामिति । पूत्यक्षेण श्रुत्या च ज्ञानानन्दत्व | पलम्भा तदभाव बा-५२] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । १६७ तथा हि । न हि परस्य सुखापरोक्ष्यमात्रेण स्वयमपि लब्धपुरुषार्थो भवति, तथा सत्येकस्य सुखस्य दुःखस्य सर्वार्थत्वप्रसङ्गेन प्रत्यक्षानुमान शास्त्रादिसमस्तप्रमाणक्षोभप्रसङ्गात् । स्वरसतश्च परोपकारापकारयोरपि प्रवृत्तिनिवृत्तिप्रसङ्गात् । अतः स्वसम्बन्धितयैव सुखमपरोक्षतयार्थनीयं भवति । स्वरूपस्य तर्हि भवतां कथ सुखत्वमिति चेत्; सच्चिदानन्द रूप आत्मेति वदता भवता नैवं चोदनीयम् । स हि सदात्मा सुखल विशिष्टाकारेण प्रकाशात्मतया सम्बध्यत इति निपुणं चिन्तय । स्यासम्भवात् त प्रत्यक्षमसिद्धमित्यर्थ । न ही ति । यदि स्वसम्बन्धि वा स्वास म्बन्धि वा सुखे आपरोक्ष्यमात्रेण पुरुषार्थ. तदा सुखमात्र किचित्प्रत्यपरोक्षतः प्रकाशत इति सर्वान् प्रति पुरुषार्थः स्यात् एव दुःखमपि न च यस्त्रापरोक्ष- विषय तम्प्रति पुरुषार्थ, मुक्तस्य सुखप्रत्यक्षराहित्येनापुरुषार्थत्वप्रसङ्गादिति भावः । अनुमाने ति । मुखबिकारादिना सुखदुःखादिक परस्मिन्ननुमीयते । शास्त्रे ति । ’ स्वर्गकामो यजेत ’ ’ योपगुरुते व शतेन यातया’ दित्यादि । आदिपदेन पराभिमतार्थापत्यभावौ विवक्षितौ । स्वरसत इति । परोपकारेऽपि प्रवर्तन्ते परापकारादपि निवर्तन्ते साधव इत्याशङ्कावारणार्थमिदमुक्तम् । स्वप्रयो- जनोद्देशेन परोपकारे प्रवर्तन्ते स्वदुःखभयादेव परापकारान्निवर्तन्ते इति भावः । परिहारसाम्याभिप्रायेण हि प्रतिबन्द्यद्भात्रनम्, न च प्रकृते तत्सम्भवति, सत्यत्व चित्त्वानन्दत्वादिधर्मशून्य स्वरूपमात्र वादिनस्तव तदवलम्बिपरिहारायोगादित्यभि- प्रायेणाह सच्चिदिति । सही ति । आकार. – स्वरूपम् । आत्मा सुखत्वविशि ष्ठाकारेण प्रकाशात्मतया सम्बध्यते प्रकाशतया आत्मतया च सम्बध्यते, प्रका शत्वेन रूपेण सम्बन्धात् सुखस्य प्रकाशः प्रकाशत्वेन रूपेण सम्बन्ध्यात्मा सुखी, एवञ्च स्वरूपसुखस्य स्वकीयत्व स्वप्रकाशात्मनस्तस्यैव सुखप्रकाशत्वञ्च सिद्धमिति स्वसम्बन्धिसुखापरोक्षसिद्धेः स्वरूपसुखस्व पुरुषार्थ तोपपन्नेत्यर्थः । सुखापरोक्षप्रति बन्धित्वमपि आत्मत्वेनैव, तेन सुखस्य स्व प्रत्यपरोक्षत्वमिति भावः । सम्बन्धिभेदा भावेऽपि सम्बन्धितावच्छेदकभेदात्सम्बन्ध उपपद्यते, घटस्य स्वरूपमित्यादौ तथा ૧૮ शास्त्रमुक्तावळी । यतु सगुणत्वानुमाने दूषणमुक्तम् - न तेनास्माकं चेतसि चम- त्कारः । जीवेश्वरयोः प्रत्यक्षागमाभ्यां सगुणत्वसिद्धेः । यत्तु अहञ्जाना मीत्यादिप्रत्यक्षस्य वृत्तिविशेषविशिष्टाहङ्कारविषयत्वमुक्तम्, तत्तु अह मर्त्यात्मत्वसमर्थनादौ परिहृतं द्रष्टव्यम् । अतो जीवस्य सर्वगुणशून्यत्व वचनं प्रत्यक्षादिसर्वप्रमाणविरुद्धम् । ईश्वरस्य तु आगमैकसमधिगम्य- स्यागमविरुद्धम् । एतदुक्तं भवति - निर्गुणश्रुतिवदेव सगुणश्रुतयोपि तत्वविषयाः प्रमाणभूताश्च, अत एव न तासां मिधो बाध्यबाधकभावः । उत्सर्गा पवादनयाच्च विहितव्यतिरिक्तविषयोऽत्र निषेधः, अतो भिन्नविषयत्वान्न विरोधगन्ध । विरोधाभावाच्च न बाध्यबाधकभावः । तदभावाच्चोभय प्रामाण्यं यथार्थरूपं स्वत. प्रतीयमानमनपोदितमिति । उक्तं च श्रीवरद गुरुभिस्तत्व सारे- यद् ब्रह्मणो गुणशरीरविकारजन्म कर्मादिगोचरविधिप्रतिषेधवाचः । अन्योन्यभिन्नविषया न विरोधगन्ध मर्हन्ति तन्न विधय प्रतिषेधबोध्याः ॥ " इति । इति शतदुषण्या सगुण निर्गुणश्रुतिव्यवस्था द्विपञ्चाशो वादः || दर्शनादिति भावः । प्रत्यक्षादीति । उपादानत्वादिहेतुकानुमानदूषण यद्यप्यनुपद मेवाभ्युपगतम्, तथापि मुखविकास दिहेतुकानुमानस्य सम्भवात् सर्वप्रामाण विरुद्ध मित्युक्तम् । इति श्रीवा- लकुलतिलक श्रीनिवासाचार्यपाद सेवासमधिगतपरावरतत्त्वयाथात्म्येन तदेकदैवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यपरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचिताया शतदूपणीव्याख्याया चण्डमारताख्याया सगुण निर्गुणश्रतिविषयव्यवस्था नाम द्विपञ्चाशः स्कन्ध ॥५२॥ बा- ७३] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । १६९ श्रीरस्तु | ॥ त्रिपञ्चाशो बाद || समादिसुखै पदेः श्रुतिषु यतत्वं समुद्घोषितं स्यामित्येव चराचरं जगदिदं सृष्ट्वा प्रविश्याभवत् । तस्मै विस्मयनीयमङ्गळगुणस्थेने सदा स्थायिने सर्वावस्थ समस्तवस्तुवषुषे धाने परस्मै नम || अस्तु तर्हि ब्रह्मोपादानत्वान्यधानुपपत्त्या विश्वमिथ्यात्व सिद्धि । तथा हि- केननिमित्तेश्वरवादप्रतिक्षेपेण ( मुखेन ) ब्रह्मण एवोपादानत्व मपि ’ प्रकृतिश्व प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधा " दित्यादिभिः समत्थितम् । स्यामित्येवेति । เ बहु स्था • मिति सङ्कल्यैव, ननु बहु स्यादिति स कल्य, इत्यर्थः । अनेनोपादानत्वमुक्तम् । अभव दिति । यथामङ्कल्प ब्रह्मभव दित्यर्थः । उपादानत्वेऽपि चेतनाचेतनगतदोषास स्पृष्टत्वमाह विस्मथनीये त्यादि । दोपाणा विशेषणगतत्वप्रदर्शनार्थमुपादानत्वापादेयत्वसिद्धयर्थ इदसदादिपदाना पर- मात्मपरत्वसिद्धयर्थं चाह सर्वावस्थे ति । केवले ति । ब्रह्म न जगदुपादानम् ईक्षापूर्वक स्रष्टुत्वान्, अचेतनाशुद्धजगद्विरूपत्वाच्चेति प्राप्ते - सिद्धान्तितं प्रक्र- 1 तिश्च प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधा ’ दिति । प्रकृतिश्च उपादानकारण च ब्रह्माभ्युप गन्तव्यम्, प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधात् । प्रतिज्ञा तावत् ’ येनाश्रत श्रत भवती त्यादिका, सा चापादानकारणत्व एव युज्यते, तज्ज्ञानेन सर्वस्य तत्कार्यस्य ज्ञानात् ; दृष्टान्तोऽपि ’ यथा सोम्यैकेन मृत्पिण्डेने ’ त्यादिरुपादानमोचर एवाम्नायते : स चोपादानत्व एव ब्रह्मणो युज्यते । किञ्च ’ यतो वा इमानी ’ ति पञ्चम्युपा दान एव, ’ जनिकर्तुः प्रकृति ’ रित्यपादानसंज्ञाविधानात् तस्मात् ब्रह्मापा दानम् । ’ सोऽकामयत बहुस्या’ मिति बहुभवनकामनाविषयत्वोपदेशाच्च, ’ तदात्मानं स्वयमकुरुते ’ ति आत्मन एव जगद्रूपेण कृतिश्रवणा। २२ 3 १७० शास्त्रमुक्तावळी । ’ ननु नात्र पञ्चम्योपादानत्वसिद्धिः, तस्या अनेकार्थत्वात्, अपादानार्थ स्वेऽपि ’ भ्रवमपायेऽपादान’ मित्यपादान सहासिद्धेः, ‘जनिकर्तुः प्रकृति रित्यनेन । पादानसंज्ञायामपिप्रकृतिग्रहणस्य कारणमात्रार्थत्वेनोपादानत्वासिद्धेः, अन्यथा पुत्रात्प्रमोदो जायत इत्यत्रानुपपत्ते, अत एव व्यासकृता ’ ध्रुवपदानुवृत्या व- निकर्तृसम्बन्धिनोऽपादानसंज्ञाया प्रत्यासत्योपादानस्यैव स्यात्, प्रकृतिग्रहणात्सल भवति, तेन पुत्रात्प्रमोदो जायत इत्यादि सिद्धयतीत्युक्तम्, अत एव य दिन्दोरन्वेति व्यसनमुदय वा निधिरपामुपाधिस्तलायं जयति जनिकर्तुः प्रकृतिते ति मुरारिणा कारणमात्रे प्रकृतिपद प्रयुक्तम्, नापि ‘सोऽकामयत बहु स्या मिति श्रत्या तत्सिद्धिः, तस्याः ‘यदेकमव्यक्तमनन्तरूप’ मिति श्रतिसिद्धानन्ततत्त- त्पदार्थप्रेरकानन्तरूपै. बहुभव नस करूप परत्वात्, ’ सच्च त्यच्चाभव • दिति च सत्त्वादिगुणाभिव्यक्तिपरम्, सृष्ट्यनुप्रवेशानन्तरभावित्वात्, अन्यथोपादानस्य सङ्कल्पपूर्वकमुपादेयं सृष्ट्वा तदनुप्रविश्य पुनस्तद्भवनायोगेन वाक्य अयुक्तार्थे स्यात्, एतेन तदैक्षत बहु स्या प्रजायेये ’ त्यतदपि व्याख्यातम् ; एतेनैव ’ ’ तदात्मानँ स्वयमकुरुते स्येतदपि व्याख्यातम् । " तदात्मान सृजाम्यहम् " इतिवदुपपत्ते’, नह्यात्मान प्रपश्चात्मनाकुरुतेति श्रूयते इति । उच्यते, जनिकर्तृसूत्रं प्रत्याचक्षाणो भाष्यकार एव सूत्रस्येममये प्र- त्याह । ‘ध्रुवमपाये पादान’ मिति सूत्रेण एतद्विषयसिद्धथा हीदं सूत्रं प्रत्याचव्यौ । " अयमपि योगः शक्यो ऽवक्तुम्, कथम् ? गोलोमाविलोमभ्यो दूर्वा जायत इति अपक्रामन्ति तास्तेभ्य " इत्यादि प्रत्याख्यानभाष्यम्, यदिहीदं हेतुमात्रार्थ स्यात्तदा पुत्रादौ ’ प्रत्रमपाय ’ इति सूत्राप्रवृत्तेः सूत्रस्य तदर्थत्वान्न प्रत्याख्याना- वकाशः । पुत्रात् प्रमोद इत्यत्र का गतिरिति चेत् १ मक्रियामञ्जरीपदमञ्जर्यादि धूक्तो ’ विभाषा गुणे स्त्रिया ’ मित्यत्र विभाषेति योगविभागः । नन्वेव तत एव ’ यतो वे ’ त्यतापि पञ्चम्यस्त्विति चेन्न – योगविभागस्योत्नेयत्वेन प्रत्यक्ष सिद्धय क्षया दुर्बलत्वात् । तद्विषयत्वमपि प्रयोगान्यथानुपपत्तिकल्प्यम्, बाहुळकविधिविष यत्ववत्, इह च ‘जनिकर्तुः प्रकृति रिति प्रत्यक्ष शास्त्रसिद्धापादानविषयत्वो पपत्तेः नान्यथानुपपत्तिः । मुरारिप्रयोगात्प्रकृतिपदं कारणमात्रार्थमिति त्वयुक्तम् । चा-५३] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता 1 • १७१ इति चन्द्रस्य समृद्वैकदेशपरिणामत्वेऽपि बाधकाभावात् । यथाकथञ्चिद्रसोत्पत्यर्थक काव्य प्रयोगमात्नादर्थसिद्धौ ’ कलशे निजद्देतुदण्डजः किमु चक्रभ्रमकारितागुण श्रीहर्षप्रयोगाच्चक्रभ्रमहेतुत्वस्य गुणत्व दण्डस्य समायिकारणत्वञ्च स्यात् । यच्चोक्तम्, त्रवमपायेऽपादानमित्यपादानसशेति । तत्र, अपायहेतुक्रियां प्रत्यवधित्वेन कारकस्यापादानसंज्ञाविधानात् अत्र न तादृशक्रियाया अश्रवणा- दपायाभावाच्च । न च शृङ्गाच्छरो जायत इत्यादावपि अपरिणत भाग सत्वात्तस्यापायावधि त्वादपादानत्वमिहापि तद्वदेव सम्भवतीति वाच्यम्, , - तद्वदेवैकदेशोपादानत्वासिद्धेः विभोरात्मनोपायायोगाच्च । ’ सोऽकामयत बहु स्या मित्यत्र यदि विग्रद्दद्वारा बहुभवन विवक्षित तदा ब्रह्मशरीरतया श्रतिशत सिद्धप्रकृतत्त्वदभिमतप्रपञ्चरूपविग्र हद्वारा बहुभवने कः प्रद्वेष १ किंच ’ बहु स्था ’ मिति विग्रहसृष्टिसङ्कल्पाभि घाने असङ्कल्पितप्रपञ्चसृष्ट्यभिधानं सङ्कल्पितविग्रहत्य सृष्ट्यनभिधानचायुक्तम् । “t सच्च त्यच्चाभव’ दिति च सत्त्वादिगुणाभिव्यक्तिपमित्य प्ययुक्तम् ब्रह्मणः सस्वादिगुणासिद्धे । न च सृष्ट्यनुप्रवेशानन्तर सद्भवनाभिधानानुपपत्तिः; सृष्ट्यभिधानेन विवर्तत्वासिद्धया तत्सिद्ध्यर्थे सत्यद्भवनाभिधानात् पूर्वकाल्लत्वस्या चाविवक्षितत्वात् । एतेन ’ तदेक्षत बहु स्या’ मित्यतदपि व्याख्यातम् ॥ ननु तेजः प्रभृतिरूपेण त्वया बहुभावो वाच्यः, तेजः प्रभृति चेतनमी क्षणादिश्रवणात् न च चेतन प्रत्युपादानत्व ब्रह्मणः सम्भवतीति चेन्न – अत्र हि योग्यतावशात् प्रथमतेज. पदेन भूतात्मक तेजो गृह्यते, द्वितीयेन तदवच्छिन्न- मुत्तरकार्यस्य निमित्तमपादानश्च ब्रह्मोच्यते, उभयत्न भगवत्पर्यन्तमेव वा । ‘त- दात्मानँ स्वयमकुरुते त्यत्रापि विग्रह सृष्टिपरत्वमनुपपन्नम्, तदित्यसत: परामर्शात् । •

ननु ’ सोऽकामयते ’ त्युक्त आत्मा ’ ततो वै सदजायते ‘ति तच्छ ब्देन परामृश्यते, तदेव ’ तदात्मान’ मित्यत्रापीति चेन्न तदिति नपुसकलि खानुपपत्तेः । इद सर्वमभिप्रेत्य सूत्रकारेण समर्थितमिति । , १०२ शास्त्रमुक्तावळी । तदेतदुपादानत्वं किं मृद्घटादिवत् स्वरूपतः’ उते वायुवादिवत् सूक्ष्म- चिदचिद्विशिष्ठवेपेण’ अथवा रज्जुसर्पादिवदविद्यादोचयनिबन्धनभ्रान्त्ये यति । न तावत् प्रथम, निर्बिकारत्वनिस्वद्यत्वश्रुति [कोप]क्षोभप्ररा- ज्ञात् । नन्वंशभेदेन कालभेदेन वा विषयव्यवस्था, निरवयवत्वाकाल काल्यत्वादिस्वभावविरोधप्रसङ्गात् । न च सावयवत्वादिकमपि तथैव व्यप स्थाप्यम् तथापि तदात्मके ब्रह्मण्येव समस्त दोषप्रसङ्गस्य दुम्परिहर- त्यात् । न च ब्रह्म’शानां ब्रह्मणो ऽत्यन्तभेद वा ब्रह्माध्यस्तत्व वा स्वमप्यलीकरोषि । श्रुतिजलादेव ब्रह्माणि सर्वात्मके सावयवत्वनिरवयवत्व सदोषत्व निर्दोषत्योपादानत्वादि सर्वमभ्युपगच्छाम इति चेन्न, व्याघातो सादे पूर्वपस्यापि अप्रतिक्षेण्यत्वान् । तथाचाल ब्रह्ममीमांसानि पण क्लेशेन । नापि द्वितीय, विशिष्टस्योपादानत्वे प्राप्ताप्राप्त विवेकेन विशे- पणस्यैवोपादानत्शणतात् । यदि पुनर्विशिष्टमुपादानमित्यत्र विशेषण रिशेप्य चेत्युभयमप्युपादानमिति विपक्षितम्, तदा विशेष्यस्यापि सविकार त्वमङ्गो दुर्वार । तथा च कि विशेषणवैशिष्ट्यवृधाग्रहेण किच यदि चिदिवर सम्भूय जगदाख्य कार्यमारभ्यते, तदा कार्याणा 2 अकालकाल्ये ति । ‘कालकालो गुणी’ ति श्रत्याऽकालकाल्यत्वमर्यात् सिद्धम् । तथेति । अवयवक लभेदाभ्यामित्यर्थः । सावयवत्वनिरवयवत्त्वव्यव स्थापकावयवभेदस्यापि सङ्कोचकामावेन श्रत्या निषिद्धत्वादवयवादिभेदेन व्यवस्था न सम्भवति, अभ्युपेत्य तुच्यत इति भावेन तथापी त्युक्तम् । अशाना ब्रह्मणो भिन्नत्वादयस्तत्त्वाद्वा तद्वतदोषैर्न ह्मणो निरवद्यत्व श्रतिविशेष इत्यत्राह नचेति । उपाद नत्वा दीत्यादिपदेन उपादेयत्वग्रहः । किच यदीति । त्रिव करणानन्तर बा-५३] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । " १७३ सर्वेषां त्रिस्वभावत्वप्रसङ्गः, यथा शुक्लकृष्णरक्ततन्त्वारब्धे पटे शुक्लकृष्ण रक्तस्वभावत्वम्, सीसताम्रारब्धकार्यस्येव वा तृतयोत्तीर्णस्वमाचत्वप्रसङ्गः, लाक्षारसावसिक्तकार्पासकुसुमर, गवत् रुमाप्रक्षिप्त काष्ठ लावण्यवद्वा विश्व- स्याप्यनभिभवनीयेश्वरस्वभावत्वापत्ति । किञ्च विशिष्टस्योपादानत्वं किं श्रात उत कल्पितम् ? न पूर्वः कारणवाक्यस्थसद्ब्रह्मात्मादि- शब्दाना ब्रह्मस्वरूपमात्रे रूढत्वात्; उक्त च भवतां भाप्येपि - " शरीरी भूतपरमात्माभिधायिभि. सब्रह्मादिभि शब्दे " रिति । न च स्वरूपे च विशिष्ट च शक्तिरित्यनेकार्थताकॢप्ति, कल्पकाभावात् ; कल्पना गौर वोपहतत्वाच्च । एव ब्रह्म वन ब्रह्म स वृक्ष आसीत् " " तदात्मान स्वचमकुरुत” “बद्धूतयोनिं परिपश्यन्ति धीरा " इत्यादिभिरपि ब्रह्मस्व- रूपस्यैवापादानत्व श्रूयते । नाप्युत्तर करुन काभावात्; प्रत्युत समस्त भेदरहितत्यैकस्यैव कारणवाक्यवधारगात् तद्विरोधिविशेषणकल्पन वाक्य तात्पर्यविरुद्ध च । अत इदमितिर्निर्दिष्टकृत्नप्रपञ्चरूपेण ‘बहुस्या’ मि ति स्वरूपस्यैव वहुभवनसङ्कल्पपूर्वकोय विश्वारम्भ | मृद्घटादिदृष्टा- न्तानुसाराच स्वरूपस्यैवोपादानत्व सिद्धमिति स्वरूपनिर्विकारश्रुतिविरोष परिहारे तृतीयपक्ष परिशिष्यंत । यथा चैकैत्र रज्जुः सर्पभृदळनाबुभारा दिरूपेण प्रमादनुवर्तते, यथा चैकस्मिन्नेव निरवयवे गगने युगपदनन्त * भाविकार्याणा चिदचिदीश्वरसघातारब्वत्वात्तदभिप्रायेण सर्वेषा मित्युक्तम् । यथेति । क्षान्चित् चित्स्वभावत्वमेव केप्राचित् अचित्स्वभावत्वमेव दृश्यत ति भावः । ननु भाग्ये स्वरूपरूढिरुक्ता, न तु विशिष्टशक्तिर्निपिद्धा, अत उभयत्न, शक्तिक्ला से स्यादित्यत आह मच ति । कारणवाक्यस्थसदादिपदाना ब्रह्मस्वरूप परत्वस्य भाष्येऽभिहितत्वात् न विशिष्टशक्तावपि किञ्चित्प्रयोजनमित्यपि हृदयम् । जगत्कारणावविपराणि वाक्यानि कारणवाक्यशब्देन पूर्वं विवक्षितानि, अथ सिद्धे जगत्कारणे नद्विशेषादिपराणि वाक्यान्युदाहरति एव मिति । १७४ शास्त्रमुक्तावळी । भेदमिदुरगन्धर्वनगरारम्भः, यथा च मुखचन्द्रादे, दर्पणतरङ्गाद्युपाधि- भबेन मुखचन्द्रगतनानात्वोपलम्भ:, तथा निरंशेपि निर्विशेषस्वप्रकाशे स्वत. शुद्धे ब्रह्मण्यसम्भवद्विकारे दुर्निरूपदोषमूलविकल्पासह विचित्र चिदचिदात्मकजगदध्यास इत्यभ्युपगन्तव्यमिति तत्वावेदकनिर्विकार जगदुपादानश्रुतितात्पर्यम् | अविद्यया च सर्वमन्यत्प्रपञ्चसत्यत्वग्राहकं ग्रहवन्निग्राद्यमिति । अत्र प्रतिविधीयते - स्वरूपपरिणामपक्षदूषणं तावदस्माकमपि सम्मतमेव । तथापि बहुप्रमाणोपस्थापितबहुमुखन्याघातशतसादिताद्भव- न्मतात् त्रिचतुरविरोधसितासितभास्करादिमतानुरोधेन कार्यकारणसंरक्षण मेव समुचितम् । यत्तु विचिष्टपक्षे प्राप्ताप्राप्तविवेकेन विशेषणस्यैवोपादानत्वमापन्नमिति । तत्र विशेषणस्य साक्षाद्विकाराश्रयत्वप्रसङ्ग इष्टः, विशेष्यस्यापि परम्पर- याश्रयत्वेऽप्याश्रयत्वमात्राविशेषादुपादानशब्दवाच्यत्वप्रतिक्षेपस्त्वशक्यः । विकल्पासहः सत्त्वासत्त्वविचारासहः । त्रिचतुरे ति । भास्करमते निर्विकारत्व श्रतिविरोधः निरवद्यत्वश्भतिविरोधः भेदाभेदसमावेश इति कायः स्थूलदोषाः, यादवप्रकाशमते एतैः सह जीवाद्यनादित्वभङ्ग इति चत्वारो दोषाः । कार्यकारण संरक्षणम्- कार्यत्वकारणत्वयेारबाध्यत्वकल्पनम् | साक्षा दिति । साक्षादाश्रय त्वमद्वारकमाश्रयत्व, परम्परयाऽश्रयत्व सद्वारकमाश्रयत्वम् । यथा यागस्य सद्वारक स्वर्गकारणत्वं प्रोक्षणादेश्च सद्वारकमपूर्वविशेषत्वम् । अशक्य इति । अवस्था श्रयस्वमेवोपादानत्वम्, न तु साक्षादवस्थाश्रयत्वम्, गौरवात्, आश्रयत्वे सति साक्षास्वविरहेणानुपादानत्वादर्शनाच्चेति भावः ॥ ननु यदि कचित्सद्वारका श्रयत्वमुपलभ्येत तदोपादानत्वश्रतेर्निविकारत्व श्रत्यविरोधेन तद्विषयता स्याद् ; न च कारणत्वशेषत्वादिवत्तदुपलभामहे, इति चेन्न;— “ तदभावो नाडीषु तच्छ्रुतेरात्मनि चे ’ युक्तप्रासादखट्वान्यायेन सद्बाबा-५३] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता 1 १७५ तस्या एव यथा भवतोप्यविद्याया एव साक्षाद्विबती श्रयत्वेपि साक्षिभूतब्रह्माधीनसताकत्वात् ब्रह्म विवर्तत इत्युक्ति. ब्रह्मशरीरभूतद्रव्यगतत्वेपि तथा परिणामस्यापि साक्षात् तस्य तदारम्भतया तदधीनतामात्राद् ब्रह्म परिणमतीति वक्तुं शक्यम् । नैतावता विशेष्यस्य साक्षाद्विकाराश्रयत्वप्रसङ्गः । परम्परया श्रयत्व तु भवत इवास्माकमपि सम्मतमदोषावहं च । यथा बालो युवा जात इत्यादौ विशेष्यभूतात्मस्वरूपस्य निर्विकारत्वे विशेषणे साक्षाद्वाक- त्वाद्यवस्थायोगेन आत्मपर्यन्तो बालयुवशब्दप्रयोगः तद्वदत्राप्युपादान कार्यशब्दयोः प्रयोग इति न दोषः । एवं विशेष्यस्य निर्विकारत्वं विशिष्टग्रहणशक्तिश्वेत्युक्तं भवति । अन्यथाष्टवर्षत्वब्राह्मणत्वादीनामात्मा 1 रकाश्रयत्वस्य लोकसिः । खवाया पर्यङ्के शयनेऽपि प्रासादे शेत इति हि प्रनी- यते ॥ न च निर्विकारत्वश्रुतेः साक्षात्सम्बन्ध्यविषयता नियामकाभाव, उपादान स्वभतेरेय नियामकत्वात् । किञ्च निर्विकारश्रतेर्हेयसम्बन्धनिषेधपरत्वाद्येन सम्बन्धे नान्यत्र यत्व दृष्ट तेनैव सम्बन्धेन प्रसक्तौ तत्सम्बन्धनिषेघस्यैव स्वरसत्वात् । किञ्च विकारो हि स्वरूपान्यथाभावः, तस्यैव निषेधान विरोधशङ्कालेशः । एकदे- शिमतेन प्रतिबन्द्यभिप्रायेण दृष्टान्तमाह यथे ति । साक्षा दिति । द्रव्यगतत्वे ऽपीत्यनेनान्वयः । साक्षाद्ब्रह्माभितत्वाभावेऽपीति भावः । तदारब्धतये ति । ब्रह्मोपादानत्व सम्प्रतिपन्नम् परिणामविवर्तयोरेव विवादः । अनेन स्वापृथक सिद्धावस्थाभयताद्वारत्व द्वार्यपृथसिद्धस्यैवेत्युक्तं भवति । अनेन घटस्थ भूतकता दधीन्यातदाश्रयभूतलस्य घढावस्थाश्रयत्वप्रसङ्गः प्रत्युक्तः । एतावता - परिणामा- श्रयत्वमात्रेण । ननु विघर्तपक्षे मिथ्यात्वान्न दोषावहत्वम्, परिणामपक्षे सत्यत्वाद्दोषावहत्वं स्यादित्यवाह यथा बाल इति । उपसंहरति एव मिति । विशिष्टे ति । विशि- ष्टस्योपादानत्वेन ग्रहणमस्माभिः कर्तुं शक्यत इत्यर्थः । यद्वा उपादानशब्दस्य १७६ शास्त्रमुक्तावळी । सम्बन्धेनोपनयनादिविधीनामप्रवृत्तिरिति कर्मब्रह्ममीमांसयोरारम्भ एव कापेयकल्प. स्यात् । तथापि कथमवस्थाद्वयरहितस्वरूपे कस्य चिदुपा- दानोपादेयवाचो युक्तिश्चित्तमारोहेदिति चेन्न - विशेषणवद्विशेष्येप्य- वस्त्राद्वययोगात्, तत्तदवस्थतत्तद्वैशिष्ट्यानामागन्तुकत्वेनावस्थात्वात्, मिथो भिन्नत्वाच्च आत्मनो बाल्युवदेहवैशिष्ट्यवत् । आगन्तुरपृथसिद्धो धर्मोऽवस्थेति कीर्त्यने । विशेष्येपि च वैशिष्ट्यभेदोऽवस्थान्तरायते ॥ एतेन स्वभावसङ्करादयो दोषा न प्रसङ्गमर्हन्ति । न हि बालस्य युवभावे देह देहिनो प्रतिनियला. स्वभावा सङ्कीर्यन्ते । न च शुक्ल- कृष्णरक्ततन्त्वारब्धे स्वभावसकर । विभक्तदशायाभिव संसर्गदशायामपि सौक्ल्पादीनां यथास्व प्रतिनियतांगविषयत्वात् एवमत्रापि विशिष्ट - कार्ये यथास्वमशप्रतिनियतत्रिस्वभावत्वे प्रसज्यमाने अस्माकमिष्ठ प्रसङ्ग । अत एवोत्तीर्णस्वभावत्वोद्भूतस्वभावत्वमित्यादिचोद्यमपि परि हृतम्, ब्रह्मस्वरूपस्य निर्विकारत्वात्, जगदात्मक परिणामदशायामपि व्यव- विशिष्टबोधनशक्तिरिति शङ्कापूर्वक मतान्तरमाह वार्थ: 1 तथापी ति । पारिप्लवमत्यनुग्रहार्थे अवस्थाद्वययोगमुपपादयति 4 चत्तदवस्थे ति । अवस्थाद्वित्वोपपादनार्थ मिथो भिन्नस्वा दित्युक्तम् | वैशिष्ट्य भेदः ——– वैशिष्ट्यविशेषः । एतेने वि। सविकारत्वस्य साधाद्विपग्रगनत्वाभ्य णादित्यर्थः । त्रिस्वभावत्वस्य स्वभावसङ्करपर्यन्ततथैव दोपत्वासन्सुलेन वमगम्। आदिपदेनोत्तीर्णस्वभाक्त्वेश्वरस्वभावत्वे गृह्येते । अत एवेति । व्यवस्थितलिस्व भावत्वाङ्गीकारादित्यर्थः । उत्तीर्ण स्वभावत्वाद्भूत स्वभावत्व नाकारे हेतुमाह ब्रह्मेति निर्विकारत्वात्, स्वस्वभाव परित्यागेन स्वभावान्तरग्रहण न सम्भवति, व्यवस्थितस्वभावत्वात् स्वसृष्टे स्वभावापत्तिहेतुत्व च न सम्बवतीत्यर्थः । शुक्लकृष्णतत्वाब्धे स्वभावसाङ्कर्ये नास्तीत्युक्तम्, इदानीं तदङ्गी खा-५३] शतदूषणी- चण्डमारुतख हिता । १७७ स्थितस्वभावत्वात् । न च दृष्टान्तमात्रेणार्थसिद्धि, नचात्र व्याप्तिसम्भवः, अन्यथा त्वत्पक्षेप्यविच विशिष्टब्रह्मविवर्ते स्वभावसङ्करादयस्तदवस्था । „ यदुक्तम् - विशिष्टस्योपादानत्व किं श्रौतं उत कल्पितमिति । तत्र कचिच्छ्रत क्वचित् श्रुतार्थापत्तिकल्पितमिति वाक्यशेषशाखान्तर- नयसिद्धमिति वा विभागः । तथा हि-” तद्धेद तव्याकृनमासीत्तन्नाम रूपाभ्यां व्याक्रियते " त्यादिषु कारणवाक्येप्वव्याकृतादिशब्देन न ब्रह्म स्वरूपमात्रं प्रतिपाद्यते ब्रह्मादिशब्दवत् ब्रह्मस्वरू रूढ्यभावात्, 6. तन्नामरूपाभ्या व्याक्रियते " त्यनेनैव योगविवक्षाया’ स्पष्टत्वाच्च । अत इदमर्थस्यैव प्रलयकाले नामरूपव्याकरणनिवृत्तिमात्रं विवक्षितम् । इदमर्थश्चिदचिदात्मकः प्रत्यक्षादिसिद्ध, स एव कद चित् सूक्ष्नावस्था प्राप्त्या व्यष्टिसमष्टिरूपविकाररहित इत्युक्तं भवति । एवं स्थिते प्रलय दशायामपि सूक्ष्म योश्विदचिद्वन्तुनो. सद्भाव उक्तो भवति । तर्हि त्रह्मण स्तत्र कथं प्रसङ्ग इति चेत्; ‘तम एकीभवती’ त्यादिप्रतिपन्नम्य सूक्ष्म तमसोपि " यस्य तम. शरीर मित्यादिभि ब्रह्मशरीरत्वप्रतीते. का रणवाक्यान्तरेषु ब्रह्मवस्थानप्रतीतेश्व अव्याकृतशब्द एवान्याकृतचिदचि- द्विशिष्टब्रह्मपर इति निश्चीयते । एवं असद्वा इदमग्र आसीत् " " असदेवेदमग्र आसीत् " इत्यत्राप्यसच्छब्देन स्थूलाकारप्रध्वंसाय- कृत्याह न च दृष्टान्ते ति । स्वभावत्व साङ्कर्यव्याप्तमित्यत्राह नचात्रे ति । बालस्य युवभावे साङ्कर्या दर्शनादित्यर्थ । अन्यथेति । स्वभावसाङ्कर्यव्याप्त्यङ्गीकारे स्व- भावत्वमङ्गीकृत्य स्वभावसाङ्कर्यानभ्युपगमेन परिहारस्यासम्भवे अस्मत्पचोक्ता दोषा स्तव स्युरित्यर्थः । तम एकीभवती ’ त्यादि । तमस शरीरत्वोक्तिस्तद्वाचका व्याकृतशब्दस्य ब्रह्मपरत्वसम्भवद्योतनार्था । कारणेति । ’ ब्रह्न वा इदमेक एवाग्र आसी ’ दिति ब्रह्मण. अप्ययस्थ नत्वेनावस्थानप्रतीतेरित्यर्त्य । ततश्च वाक्यद्वये नाव्याकृतब्रह्म गोरुभयोरपि लयस्थानत्वप्रतीतेरन्याकृतस्य ब्रह्मशरीरतयाऽव्याकृतश- ब्दस्य ब्रह्मपर्यन्ताभिधानसामर्थ्याच्चाव्याकृतशब्दस्य विशिटपरत्वात् । ‘तद्धेद नहीं’ ति श्रतिर्विशिष्टोपादानत्वे मानमिति सिद्धम् | असच्छब्देने ति । असद्वा 6 66 6 १७८ शास्त्रमुक्तावळी । मानसूक्ष्माकारविशिष्ट चेदचिच्छरीरकं ब्रह्माभिधीयते, न तु केवलं ब्रह्म, असत्त्वविरोधात् ; नापि प्रागभावमात्रम्, “ तदसदेव सन्मनोकुरुत स्या मिति " " तदात्मान तदात्माने स्वयमकुरुते " त्यादिवाक्यशेषविरोधात् । सूत्रित च – “ असद्यपदेशान्नेति चेन्न धर्मान्तरेण वाक्यशेषाद्युक्ते श व्दान्तराच्च” इति । अत एव " तदात्मानँ स्वयमकुरुत त्रापि नात्मशब्दो ब्रह्मस्वरूपमात्रविषय, इत्य- असच्छब्दनिर्दिष्टसूक्ष्मद्रव्य विशिष्टविषयत्वात्, यथा खल्वव्यतिरेकाविवक्षया विशेप्ये स्वशब्दपर्यायो यमात्मशब्द तथा धर्मविशिष्टपि विशिष्टाव्यतिरेकविवक्षया तत्प्रयोगो युज्यते । अत एव हि । शरीरविषयेऽप्यात्मानमवलोकयतीत्यादिरभि इदपप्रमी’ दिति वाक्यस्य लयवरत्वात् पूर्वस्थूलाकारप्रध्वसायमानत्वमुक्तम्, तच्च वास्तव [त्व ] न स्वच्छन्दार्थः, ’ इदमसदासी ? दित्येतत्प्रतियोगिकत्वा वगमात् । प्रध्वसशब्देनाभावमात्र वा विवक्षितम् । इदमग्रेऽसदासीदिति प्राग- भावमात्र प्रतीयते न ब्रह्मेत्यत्राह नापीति । एतेन सूक्ष्मावस्थचिदचिन्मात्रमु- च्यत इत्यपि निरस्तम्, मनस्कारासम्भवात् 1 असद्वा इदमग्र आसी ’ दिति कार्यस्य प्रागसत्त्वव्यपदेशात् कार्यकारणयोरन्यत्व नेति चेन्न, पूर्वे सत एव कार्य स्वरूपस्य स्थूलावस्थाविरोधिसूक्ष्मावस्थारूपधर्मान्तरेण योगादसत्त्वव्यपदेशः । कुत इदमत्रगम्मत ? ’ तदसदेव सन्मनोकुरुत ’ ‘तदात्मन स्वयमकुरुते ’ इति वाक्यशेषात् । युक्ते पिण्डावस्थाया घटो नास्तीति व्यवहारस्य पिण्डावस्था विषयस्य दर्शनात् । सन्दान्तरात्- ’ सदेव सौम्येदमग्र आसी ’ दिति शब्दा न्तराचेति सूत्रार्थः । असच्छन्दनिर्दिष्टे ति । तच्छन्दस्या सद्विषयत्वात्तत्समान विषयत्वादात्मशब्दस्येत्यर्थः । स्वरूपशब्दवदात्मशब्दस्य विशेष्यपरामर्शित्वं स्वर समि यवाद यथाखल्वि ति । अत एव ही ति । अत्रावलोकयतीत्यत्र चाक्षुपज्ञीन विषयत्व गम्यते, तच्छरीरस्यैव साक्षादिति तद्वारैव शरीरिणोऽवलोकनविषयत्वम्, अतोऽवलोकनकर्तृपरामर्थ्यात्मशब्दो विशिष्टपर एवेति भावः । शरीरविषये ऽपीति । वा-५३] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । १७९ युक्तानां प्रयोगः । न चात्र भ्रमो निदानम्, परिशुद्धात्मवेदिभिरपि तथा प्र योगात् । न च तत्रोपचार, निमित्तैक्ये सम्भवति तत्कल्पनानुपपत्ते । अस्तु वा ब्रह्मत्वरूपवाची तत्रात्मशब्द:, तथापि वैशिष्ट्य दुस्त्यजम्, यथा भगवान् श्वेत इत्यत्र विग्रहद्वारा सिध्यति तथात्रापि ’ अकुरुते ’ त्यादिसामर्थ्याच्छरीरद्वारेति सिध्यत्येव । अतः ’ ब्रह्मवन ’ मित्यादि नोपादानत्वाद्दशोपि विशिष्टविषय | मृतका दृष्टान्तादिक च विशि- ष्टप्रदर्शनार्थमेवेति न ततोपि विरोधः । एवं च सति ब्रह्मस्वरूपवाचि ब्रह्मात्मादिशब्दे. कारणनिर्देशोप निर्विकारश्रुत्यन्यथानुपपत्त्या विशिष्ट- स्योपादानत्वं कल्प्यताम् । विशेषणीभूतशरीरविषयेऽपीत्यर्थ । निमित्त मव्यतिरेक: । अत इति । विशि ष्टोपादानतया उपादानत्वावे वाक्यसिद्धयादुपादानत्व देगोऽपि विशिष्टविधानार्थ इत्यर्थः । ततश्चोपादानोद्देशेन ब्रह्मत्वविधिपरो ब्रह्मशब्द: सुक्ष्मचिदचिद्विशिष्ट- पर इत्यर्थः ॥ ननु दृष्टान्ते साक्षादवस्थाश्रयमृदाद्युक्तया दाष्टन्तिकेऽपि साक्षादवस्था श्रयत्वेनोपादानल प्रतीयते, तत्कथ विशिष्टोपादानत्वासिद्धिरित्यवाह मृत्तत्कार्ये ति । दृष्ठान्तवाक्यं विशिष्टस्य उपादानभावमुपपादयितुं प्रसिद्धोपादानमाह, नैता वता साक्षाद्विकाराश्रयत्वप्रसङ्ग, तदशे दृष्टान्तविवक्षाया अभावात् । एकविज्ञा नेन सर्व विज्ञानप्रसिद्ध्यर्थमुपादानोषादेयभावेनैक्यमात्र हि दृष्टान्तेन साध्यते । ब्रह्मस्वरूपवाचीति । ‘इदे ब्रह्मासी’ दिति कृत्स्नस्यापि कार्यवर्गस्य प्रभाव. प्रतीयते, ’ अम्र इत्युक्तया अय ब्रह्मभावोपदेशो न स्वत. सिद्धशरीरात्मभाव निबन्धनः- किन्तूपादानोपादेयभावनिवन्धन इत्यवगम्यते, स्वरूपेण चोपादानत्वं निर्विकारत्व श्रुतिविरुद्धम्, अतोऽद्वारकसाधनत्वस्य सद्वारकसाधनलस्य च लोके दर्शनात् साक्षात्साधनत्वस्यासम्भवेन श्रतमाधनत्वान्यथानुपपत्त्याऽपूर्वद्वारकत्ववदु पादानत्वस्यापि चिदचिद्द्द्वारकत्वङ्कल्यते । अद्वारकाश्रयत्वस्य सद्वारकाश्रयत्वस्य च

१८० शास्त्रमुक्तावळी । यद्वा वाक्यशेषशाखान्तरादिमिद्धा नुप्रवेश सर्वशरीरत्वादिवशेनात्रापि इद ’ मिति निर्दिष्टस्य ’ अन ’ इति निर्दिश्यमा नकालविशेषोपल- क्षितसूक्ष्मावस्थस्य तदानीमब्रह्मात्मकत्वप्रतिक्षेपाय ब्रह्मादिशब्दसमानाधि करणनिर्देश इति सिध्यतीति न स्वरूपपरिणामवादस्य विवर्तवादस्य वा कश्चिदवकाशो दृश्यते । यत्तु – समस्तभेदरहितस्यैकस्यैव कारणवाक्ये अवधारणात् तद्वि रुद्ध विशेषणकल्पनमित्यादि । तदपि स्वपक्षमपरामृश्योक्तम्, , , प्रलय- लोके दर्शनात् अवस्थाश्रयत्व सद्वारक कल्यते, घडेनाश्रीयमाणस्योदकस्य देव देनोऽप्याश्रय एव अन्यथा श्रमानुपपत्तेः । एवं सद्वारकाश्रयत्व प्रासादे खट्वाया शेत इत्यादौ प्रसिद्धमेव । एवञ्च ब्रह्मभाव श्रवणसहित निर्विकारत्व श्रत मन्यथानुपपद्यमान विशिष्टोपादानत्वकल्पकम् । यद्वेति । तृतीयान्तस्य सूक्ष्माव- स्थस्ये त्यनेनान्वयः । वशेन लब्वस्य कालविशेष पलक्षितसूक्ष्मावस्थस्येत्यर्थ’ । इममग्रे एक सदासीदित्यनेन इवशब्दनिर्दिष्टस्य स्लावस्थाप्रहीणब्रह्मभाव प्रती यते, एकशब्दस्य स्थूलात्रस्थः प्रहाणार्थत्वात् स्थूलात्रस्थाश्रयत्वस्य च साक्षात्पर परया च सम्भवात् तत्प्रहाणमपि तथा, तत्र ब्रह्मणः साक्षात्परम्परया वा स्थूला वस्थाप्रहाणमित्यपेक्षाया ’ अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य ’ ति तजः प्रभृतिकार्यस्या नुप्रवेशश्रवणादनुप्रवेश्यस्थ चानुप्रवेष्टब्रह्मणो भेदावश्यम्भावात् कार्यस्य तेज. प्रनृते रग्रकाले ब्रह्मातिरिक्त सूक्ष्मावस्थात्मक रूपान्तर लब्धम्, तदेवोपस्थितत्वादपेक्षितं त्वाच्च द्वारतयोपादानभूतम्य ब्रह्मणो विशेषणत्वेन स्वीक्रियते ; ब्रह्म वा इद मित्यादौ तु शाखान्तंर तेज प्रभृतिसूक्ष्मानस्थारूपस्य तममो ’ यस्य तमः शरीर मिन्यादिश्रत्या ब्रह्मशरीरत्वप्रतीते. शरीरत्वेन तव्यतिरिक्तत्वात्तदेव द्वारतया उपादान भूतब्रह्मविशेषणत्वेन स्वीक्रियते । एवं न्यायाद्विशेषणाभ. । आदिशब्देन पृषदाज्यन्यायो विवक्षित । प्रपञ्च ब्रह्मशब्दसमानाधिकरणनिर्देशो न ब्रह्मस्वरूप परिणामप्रतिपादनार्थः, अपि तु कारणस्य ब्यूलावस्थाप्रहाणाश्रयस्याब्रह्मात्मकनां प्रतिक्षेपार्थ. । इशब्दस्य ब्रह्मपर्यन्तत्वात्समानाधिकरण्योपपत्तिः। तदपीन्यवधारणम्। 2 बा-५३] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । दशायामपि अविद्याया सूक्ष्मोपः घेः शक्तेर्वा ब्रह्मसम्बन्धित्वेन त्वया त्व दासन्नैश्च स्वीकारात् । वयं तु वाक्यान्तरानुसारेण निर्विकारनिरवद्यश्रुतिवि- रोधपरिहारार्थं च प्रपञ्चोपादानभूत ब्रह्मविशेषण तच्छरीरमित्यनुमन्यामह इति विशेष । अविद्यामिथ्यात्वपक्षे अवधारणमसकुचितमिति चेन्न - ८ } 3 अग्र ’ इत्यादि वैयर्थ्यस्य सद्विद्यानिरूपणे स्थापनात् । किञ्च-ब- ह्म,स्मादिशब्देषु स्वरूपपरे वपि वैशिष्ट्य लाभो दर्जित । सच्छब्द तु विमृशाम - इदमये सदेवासीदिति इदमर्थस ताविधिपरे वाक्ये न तावत्स च्छब्देन ब्रह्मस्वरूपमात्र प्रतिपाद्यम्, अनन्तरवाक्यविरोधात् अन- न्तरमेव हि ’ नद्वैक आहुरसदेवेदमग्र आसी’ दिति । तत्र ’ कुतस्तु खलु सोम्यैव स्यात् कथमस्त सज्जा येतेति सत्त्वेव सोम्येदमग्र आ- सी ’ दित्युच्यते । अत्र हि कार्यद्रव्यस्य पूर्वमविद्याम, नत्वपक्ष प्रति- क्षिप्यते, न पुनरब्रह्मात्माकत्वपक्ष. तथा सति ‘कथमस्त सज्जाये ते ति सर्वैरपि 5 संकुचितविषयमेव वाच्यमिति भाव सर्वमतेऽयवधारणस कोचाविशेषे पराभिहितविशेषणमेव कुतो नाद्रियते इत्यवाह वयंत्विति । वाक्या न्तरे कृस्नस्य ब्रह्माशरीरत्वावगमात् शरीरतया सिद्धस्यैष ब्रह्मविशेषणत्वमङ्गीक्रि- यते, अविद्याविशेषणाङ्गीकारे ब्रह्मण. सावद्यत्वप्रसङ्गात्, राक्न्यङ्गीकारे ब्रह्माभि नोपाव्यङ्गीकारे च ब्रह्मण सविकारत्वप्रसङ्ग शरीरस्य विशेषणत्वाङ्गीकारे न सावद्यत्वम् विकारस्य शरीरगतत्वात् न स्वरूपमनत्वमिति । वैयर्थ्यस्येति । इदानीमप्यनधारणसम्भवादिति भावः । अनन्तरवाक्यविरोधादि त्यादि । सच्छब्दस्य ब्रह्मस्वरूपपरत्वे ’ असदेवे’ त्यादिना अब्रह्मकपपक्ष एक प्रतिक्षेण्यः स्यात्, तच्चायुक्तमिति भाव । तथासती नि । अब्रह्मणो मृदादेघटाद्यत्पत्ति, दर्शनांदिति भावः । " + ननु कमस्त सज्जायेते’ त्यगणो ब्रह्मात्मक कथं जायेते! त्यर्थ तन च न व्याप्तिसम्भव इति चेन्न, तथापि ब्रह्मात्मकमिद जगद्ब्रह्मणः " ૮૨ शास्त्रमुक्तावळी । लोकदृष्ट्या व्याप्तिप्रदर्शनायोगात्, अतः ’ सदे ’ वेत्यत्र वाक्ये प्रपञ्चस्यैव ’ बहु स्या’ मिति वक्ष्यमाणबहुत्वावच्छिन्नसत्ताप्रतिपक्षभूतै कत्वावच्छिन्नसत्तायोग एव प्रतिपाद्यते । अतो ब्रह्मैवात्र मृग्यं न तु सूक्ष्मचिदचिद्वस्तुसद्भावः । ननु सच्छब्द निर्दिष्टस्यैव । बहु स्था मिति ’ तदैअत बहुस्या ’ मिति बहुभवन सङ्कल्परूपेक्षणश्रवणात् अचे- तने प्रतिसहतकरणग्रामे चेतनेप्ययोगात् उत्तरत्र सर्वत्र ‘सन्मूला. सो म्येमाः सर्वा प्रजा. सदायतना सत्प्रतिष्ठा : ’ ‘सता सोम्य तदा सम्पन्नो भवति ’ ’ सति सम्पद्य न विदु ’ रित्यादिषु सच्छब्दस्य नामवत्प्रयो- गाच्च ’ सदेव सोम्ये ’ त्यत्रापि सच्छब्देनानवच्छिन्नसत्ताविशिष्टब्रह्मस्व रूपमेव विवक्षितमिति चेत्? सत्यम्, तथापि पूर्वोक्तानुपपत्त्या स्वरूपमात्र विषयत्वासंभवेऽनुपपत्त्यन्तरेण ब्रह्मस्वरूपपरत्वे चावश्यम्भाविनि अगत्या कथ जायत इति प्रदर्शनायोगात् ब्रह्मात्मकत्वस्थ जगति सिद्धवत्कारासम्भ वात् । नत्विति । अस्मिन् वाक्ये सूक्ष्मचिदचिद्वस्तुसद्भावो न मृग्य इत्यर्थः । ननु ब्रह्म न मृग्यमीक्षणादिना तस्यैव स्पष्ट प्रतीतेरित्याक्षिपति नन्विति । उत्तरत्रेति । ’ सन्मूला ’ इत्यादिषु सच्छन्दस्य विशेष्याप्रयोगात्सापेक्षस्य समा सायोगाच्च नैरपेक्ष्येण नामत्वात्, बहुत्वावच्छिन्न सत्ताप्रतिपश्चैकत्वावच्छिन्नसत्तायो गस्य च ’ एकमासी ’ दिति क्रियापदेन कृतत्वात्, ’ सन्मूला ’ इत्यादिष्विव ‘सदेवे ‘त्यत्रापि सच्छब्दस्त कलेक्षणकर्तुर्ब्रह्मण एव नाम, न च तदसाधारणप्रवृत्ति निमित्तासम्भव’ अनवाच्छन्न सत्तायोगस्य प्रवृत्तिनिमित्तत्वादित्यर्थः । नामत्र दि वि । ’ तदई ’ मिति वतिः । नामत्वानुरूपमित्यर्थः । सत्य मिति । ब्रह्मपर- त्वमङ्गीकृतम्, स्वरूपमेवविवचितमित्यवधारणार्थचिदचिद्वैशिष्ट्याभावेऽनङ्गी कारः । पूर्वोक्त ति । लोकदृष्टव्यासिप्रदर्शनायोगादित्यर्थः । अनुपपत्त्यन्तेरण- ईक्षणनामभ्यामित्यर्थः । अगत्ये त्यादि । निर्विकारत्व श्रत्यनुपपत्त्या विशेषणविशिष्ट 2 ७ बा-५३] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । १८३ श्रुत्यर्थापत्तिबलेन सूक्ष्मचिचिद्वैशिष्ट्यव्यवहितसचावच्छिन्नं ब्रह्मात्र सत् ’ इति प्रतिपाद्यत इति निश्चीयते । तथा सति ’ तद्भेदं त- व्याकृतमासीत् तन्नामरूपाभ्या व्याक्रियत ’ ’ आत्मा वा इदमेक ए- वाग्र आसी ’ दित्यादिश्रुतिभिरपि सङ्गति सिध्यति । अस्तु वा स- देव सोम्येदमग्र आसी ’ दित्यत्र सच्छब्देन ब्रह्मस्वरूपनिर्देश: ; तथापि ८ तद्धैक आहु रित्यादिना असत्कार्यवादप्रतिक्षेपात् कार्यद्रव्यस्य पूर्व विद्यमानत्वप्रतीते. तद्विशिष्ट ब्रह्मैवात्र सच्छब्दार्थ इति शक्यतेऽवगन्तुम् । अत एव ’ शरीरिभूतपरमात्माभिधायिभि. सद्ब्रह्मादिशब्दै ’ रिति भा- प्यमपि सुघठितम् । । " परत्वमावश्यकम्, लोकदृष्ट्या व्याप्तिप्रदर्शनार्थञ्च सत्त्वपुरस्कारेण प्रवृत्तिर्वाच्या, एवश्व साक्षात् सत्त्वविशिष्टरूपेणाभिधाने चिदचिद्विशेषणविशिष्टप्रतिपादनासम्भ- वादगत्या चिदचिद्वारा सत्तावच्छिन्न ब्रह्म सदिति प्रतिपाद्यत इत्यर्थः । चिदचि वैशिष्ट्येन हेतुना व्यवहिता चिदचिद्द्वतत्वाद्व्यवहिता या सत्तेत्यर्थः । न च शब्द स्य योगात् प्रवृत्तौ विशेप्यसाकाङ्क्षता, ’ प्रोक्षणीरासादय’ सीत्यादिषु प्रोक्षणी शब्दस्य यौगिकत्वेऽपि अस्वेव शास्त्रस्थाना प्रचुरप्रयोगादपा प्रतीत्या विशेष्यनिरा काक्षत्ववत् ’ प्रोक्षणीपाल ’ मियादौ तत एव समासवञ्च विशेष्यनिराकांक्ष त्वस्य ’ सन्मूला’ इत्यादौ समासस्य चोपपत्ते । नन्वर्थापत्त्या उपादानत्वे विशे षणवैशिष्ट्यकल्पनेsपि न तस्य किञ्चिच्छन्दवाच्यत्यकल्पकमन्ति एवञ्चाव्यवहित सत्ता वैशिष्ट्य सच्छन्दार्थोऽस्त्वित्यत्राह तथा सती ति । ’ तद्वेद ’ मित्यत्र विशे षणस्थ आत्मा वा इद ’ मिति विशेष्यशब्दत. प्रतीतेस्तदुभयश्रत्यैकार्थ्याय व्य वहितसत्तायोग एवात्रानीयत इति भावः । अस्तुवे ति । ब्रह्मस्वरूपनिर्देश:- ब्रह्मस्वरूपे ऽनवच्छिन्नसत्ताप्रवृत्तिनिभित्तपुरस्कारेण मुख्यवृत्ति. । ’ तद्वैक आहु’ रिति कार्यद्रव्यस्य प्राग्विद्यमानतयावगतस्यैव परिणामित्वात् ब्रह्मशब्दस्तद्विशिष्टपर इत्यर्थः । अत एवेति । स्वरूप एव शक्त्यङ्गीकारादित्यर्थ. । ( १८४ IF न च अत्र शास्त्रमुक्तावळी । शक्तिद्वयकल्पना गौरवम्, विशिष्टपरत्वे पर्यवसानेन ब्रह्मणि सच्छव्दवृत्ते स्वरूपपरत्वे तु श्रुता [त्यर्थापत्त्या , शाखान्तरानुसारेण वा चिदचिद्वैशिष्ट्यन्यापि क्रोडीकारोपपत्ते । न च अत्र लक्षण दोष., तथापि सर्बशब्दलक्षणा पक्षादस्यैवोपादेयतमत्वात् । य. पुन सर्वपदार्थानुवृत्तस तामात्रमेवात्र सच्छब्दार्थ, स एव च ब्रझे- “त्याह, तत्पक्षे तु सकल श्रुतिस्मृतिन्यायविरोध, प्रपञ्चमिथ्यात्वप्रसञ्जका भावेनाप्रकृतत्वात्, इदानीं तत्रदास्महे । तत्रापि हि प्रपयस्यैव सत्त्वं प्रतीयमान कार्यदशायां कारणदशायां च दशाद्वयविषय सच्छब्दद्वयेन प्रतिष्ठित भवति । नतु पक्षयेऽपि विशिष्टात्वाङ्गीकारात् ब्रह्मणि प्रकृता च शक्तिद्वय स्यादित्यत आह न चेति । अपर्यवसाननू - विशेषणस केर्विशेष्यपर्यन्तता । श्रुत्यर्यापत्ये प्रिसङ्गादुकन् । शाखान्तरानुसारेणेति । प्रकृताभिप्रायम् । * तदन्तत्र्याकृतमासीदियेतच्छाखान्तरम्, तत्समानार्थत्वायेहापि विशिष्ट- परत्वमित्यर्थ । स्वरूपवाचिना विशेषको डीकारे लक्षणा स्यादित्यवाह न चात्रे ति । न्यायानुसारिणी लक्ष न दोपायेत्यर्थं । दोषत्वमङ्गीकृत्याह तथापीति । किं प्रपञ्चस्य मिध्यात्वेन तत्राधिष्ठानतयानुगता सत्ता सच्छब्दार्थ इत्युच्यते किंवा सत्यभूत एव प्रपचे व्यापकीभूतं ब्रह्मैव सर्वानुगता सत्ता सैव सच्छब्दार्थ इति १ आद्य आह प्रपंचेति । सत्यभूतप्रपञ्चात्मक सत्तायास्तदुमदानत्व हि न प्रपद्यमि थ्यात्वापादकम्, अतस्तदिह निराक्रियत इत्यर्थः । न तस्य प्रपञ्चमिथ्यात्वसाध करवाभाव मात्रम्, प्रत्युतास्मिन् पक्षे कारणवाक्येन कार्यकारणावस्थयो’ सत्त्व व्यवस्थाप्यत इत्याह तत्रापिही ति । तस्मिन् पक्ष इत्यर्थ. । प्रतीयमान मिति प्रत्यक्षादिनेति शेष । ’ इद सदेवे ’ त्येकः सच्छाद, ‘कथनस्तः सज्जा येत ’ ततो वै सजायत ’ इत्यपर. | सिद्धान्त इवेत्यपिशब्दस्य भाव. ।बा-५३] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । १८५ किञ्च यदिदं विशिष्टस्योपादानत्वं श्रौतं कल्पितं वेति । तत्र भवन्तमपि पृच्छामः, अचिद्याविशिष्टस्योपादानत्वं श्रोतं कल्पितं वेति, न प्रथमः, सद्ब्रह्मादिशब्देज्वविद्या सौरभस्याप्यनाम्राणात् । नाप्युत्तरः, [१८४ - पु ] यद्वा तत्पक्ष इति । सत्चैष सच्छन्दार्थ. सैव च ब्रह्मेत्ययमर्थः सकल श्रतिस्मृतिन्यायविरुद्ध इत्यर्थः । ब्रह्मस्वरूपं सच्छन्दार्थ इत्यस्य पक्षेङ्गीकृतत्वाचतो विशेषद्योतनार्थ. तु शब्द । कथ श्रत्यादिविरोध इत्यत्राह प्रपंचे ति । सचैव ब्रह्म सच्छन्दार्थश्च इत्येतन्निरासस्या प्रकृतत्वान्न तत्प्रपञ्चायत इत्यर्थः । सच्छन्दस्यात्र सत्वापरत्वस्य निराकार्यत्वेऽपि सत्तार्थकत्वमात्रस्वानिराकार्यत्वादिति भावः । अप्र- कृतत्वं कुत इत्यत्राह प्रांचे ति । मिथ्यात्वप्रसञ्जकस्य कस्यापि तेनालामादित्यर्थ. । नन्वग्रे सत्तादात्म्य प्रतिपादनादुपादानत्वपर्यवसानाचदेव मिथ्यात्वप्रसञ्जकमित्यत्नाह तत्रापिही ति । ब्रह्मस्वरूपं सच्छब्दार्थ इति पक्ष वर्णितरीत्या अनन्तरवाक्यपर्या लोचनादिवशेन कार्यकारणात्रस्थयोः सच्छन्दस्य सत्ता योगिपरत्वान सत्तातादात्म्य मिह प्रतिपाद्यम् एवञ्च प्रत्यक्षप्रमिनसत्वायोगस्य श्रत्यापि प्रतिपादनात् सत्यत्वमेव प्रतिष्ठितं भवति, न तु मिध्यात्वप्रसङ्ग इत्यर्थः । ब्रह्मणः सत्तारूपत्वे तनिराश्रय त्वादिश्रुतिस्मृतिविरोधः, नीरूपस्य चक्षुरादिना सन् घट इत्यादिरूपेण ग्रहणास - म्भबान्नयायविरोधः, सत्तार्थत्वे तु व्याकरणविरोधः, सच्छन्द प्रवृत्तिनिमित्तानुशिष्ट सल्प्रत्ययान्तत्वेन सत्सनाशब्दयोर्भिन्नार्थत्वात् घटादिशब्दवत् प्रवृत्तिनिमित्तवि शिष्टवाचकत्वस्यावश्यकतया प्रवृत्तिनिमित्तमालवाचकत्वमात्रमयुक्तम्, यथाऽवे ष्ट्यधिकरणे राजशब्दार्थसिद्धयपजीवनेन राज्यशब्दार्थसिद्धेर्न राज्ययोगो राजश ब्दार्थ इत्युक्तम्, तथा सच्छब्दार्थ सभ्युपजीवनेन सत्ताशब्दार्थसिद्धेस्तदधिकरण न्यायविरोधश्चेत्यर्थः । १४ १८६ शास्त्रमुक्तावळी । कल्पकाभावादेरविशेषत् । तत्सद्भावेपि प्रत्यक्षादिसमस्तप्रमाणप्रत्यनीक दुर्घटिताभिमतार्थक्लृप्तेरपि सहृदयसंवादिसमीचीनप्रक्रियाक ल्पनस्योपपन्न त्वात् । मृद्घटादिदृष्टान्तेन स्वरूपोपादानत्वप्रतिपादनप्रसङ्गं तु यदि भा स्करादयः शृणुयुः तदा ते प्रथमप्रतीत निर्विकारतादिमात्रव्याघातरक्षण कल्पितव्याघातक्षतिशतविशरारुणा भवन्मतेन नन्देयुः । नन्वविद्याविशिष्टं ब्रह्मास्माकं जगदुपादानम्’ भवतान्तु सूक्ष्मप्रकृतिपुरुषविशिष्टमिति व्यव- हितविकाराश्रयत्वाविशेषादावयोः को विशेष इति ; अहो महदिदमव- धानम् ! यत्प्रत्यक्षादिप्रमाणगणदृढ, वधारितचिदचिदात्मकप्रपञ्चबाधाबाघा भ्यामावयोर्विशेष’ प्रदर्शित इति । नन्वेवमपि व्यवहितोपादानप्रतिप | दनप्रया समुत्सृज्य प्रपञ्चसत्यत्ववृथाग्रहानुरूपे स्वारसिके स्वरूपोपादानपक्षे स्थीयता कल्पकाभावादे रिति । आदिशब्देन विशेषणकल्पनस्य ’ एकमेवे ’ त्यवधारणविरुद्धत्व गृह्यते । ननु निर्विकारश्रत्यन्यथानुपपत्तिरेव कल्पिकेत्यत्राह तत्सद्भाव इति । समस्ते ति । अविद्याविशेषणकल्पने तत्कार्यस्य मिध्यात्व स्यात्, तच्च सर्वप्रमाण विरुद्धमित्यर्थः । दुर्घटिताभिमत ति । सहृदयसंवा दीति वक्ष्यमाणवैलक्षण्य वि वक्षितम् । प्रथमे ति । ब्रह्मस्वरूपस्य उपादानत्वे निर्विकारत्वसबिकारत्वयोः सा- वद्यत्वनिरवद्यत्वयोश्च यो व्याघात. प्रथम प्रतीतः तस्माद्रक्षणाय विवर्तवादस्त्वयागी कृत’, स च व्याघातशतविशीर्ण, ततश्च तद्दर्शनात्तावद्याघातरहिते स्वाभिमतस्वरूप परिणामवादे भास्करादय’ प्रीतिमन्तो भवेयुरित्यर्थः । विशरारुविंशरणशीलः । यद्यपि ’ शृबन्द्योरारु’ रिति ताच्छीलिकोऽय कर्तृप्रत्ययः, ततश्च विदारयितेत्यर्थः तथापि कर्मकतृत्वस्य विवचितत्वात् भिदुर काष्ठमिति ’ विदिभिदि - च्छिदे कुर’ जिति कर्तरिविहित कुरच्प्रत्ययान्तभिदुरशब्दवत् कर्मणि प्रयोगः | प्रदर्शित इति । वयन्तु वाक्यान्तरानुसारेणे त्याद्वि नेत्यर्थ. । स्यात, , "” बा- ५३ ] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता १८७ मिति चेत्; मैवम्, सर्वतादात्म्ये समस्तविकारावद्याश्रयत्वावश्यंभावेन निर्विकारनिरवद्यत्वश्रुतिविरोधस्य दुष्परिहरत्वात् । स्वारस्यमपि मरीचिका सलिलकल्पम् । तथाहि-तत्र भास्करमतं तावत्पृच्छामः, ब्रह्मस्वरूपमेव परिणमतीत्यत्र किमीश्वरो ब्रह्मशब्दवाच्य ? उत तदंशभूतः सूक्ष्मोचि दुपाधि: ? उत समुदाय: उत तदुभयानुवृत्तसद्द्रव्यमात्रम् ? यद्वा ब्रह्म- धर्मभूतः शक्तिविशेष एवेति; व्यतिरेकादिपक्षस्त्वत्यन्तदूरस्थतया नोपक्षि ष्यते । तत्र तावन्न प्रथमः, ईश्वरांशस्य विकारानभ्युपगमात् । न द्वि- तीयः, ब्रह्मोपादानत्वप्राणप्रसङ्गात् । न तृतीय, समुदायस्य समुदा यिभ्यां भिन्नत्वे सति न ब्रह्मोपादानत्वसिद्धि’, अभिन्नत्वे पक्षद्वयोक्तदूष णस्य पुनरुन्मज्जनम् । चतुर्थेपि पक्षे सन्मात्रस्य सर्वतादात्म्ये चेतनाचे- तनात्मक विश्वप्रपञ्चस्थदोषाधारत्वेन तदात्मकस्य ब्रह्मणो निर्दोषत्व श्रुतिवि रोधः । पञ्चमस्तु पक्ष. परिशिष्यत । तत्रापि शक्तेः ब्रह्माव्यतिरेके पुन: स एव श्रुतिविरोधः । व्यतिरेके ब्रह्मोपादानत्वभङ्गप्रसङ्गः । व्यतिरेका व्यतिरेकपक्षस्तु दुस्थत्वादेव दूरपरिहरणीयः । स्वाभाविकभेदाभेदवादश्च सर्वलोकविरुद्धत्वात् दुर्विचारमूल एव । तेन पक्षद्वयप्रतिक्षेपे मृषावादः परिशिष्यते । सोपि स्वतः प्रतिक्षेप्य एव, प्रस्फुटदोषसङ्करविघटित- त्वात् । पंचमस्विति । शक्तेरन्तरङ्गत्वात् तत्परिशेष इति भावः । तत्रापि न ब्रह्मोपादा नत्वश्रुतेः स्वारस्यमित्यभिप्रायेणोपपादयति तत्रापीति । दुस्थत्वा दिति । ब्रह्म स्वरूपाव्यतिरिक्तायाः शक्तेर्व्यतिरेक उपाधित इति वाच्यम्, तस्यापि तथेत्यनवस्थे त्यर्थः । शक्तिशक्तिमतोर्व्यतिरेकाव्यतिरेको स्वाभाविकावित्यावाह स्वाभाविके ति । भास्करमतप्रतिक्षेपप्रकारेणैव यादवमतस्य प्रतिक्षिप्ततामथिमेत्याह तेने ति । मृषावाद :- विवर्ततया ब्रह्मोपादानकत्ववादः । स्वत इति । स्वेनैव प्रतिक्षप्तु ૮૮ शास्त्रमुक्तावळी । अवस्थान्तरयोगित्वमुपादानत्वमुच्यते । मृत्पिण्डघटदृष्टान्तस्तत्रैव ह्युपपद्यते ॥ सर्पभूरन्ध्रमालादिरूपावस्थान्तरान्वयः । रज्जौ न विद्यते तस्मान्नोपादानत्वमिष्यते ॥ इत्थमध्यस्त विश्वस्य ब्रह्मोपादानभाषणम् । लोकवेदविरुद्धत्वात्स्वयमेव निरुध्यते || अतः उपादानत्वानुपपत्तिरद्वैतवादन एवेति ॥ इति शतदूषण्यां ब्रह्मोपादानत्वान्यधानुपपत्तिभङ्ग. || त्रिपञ्चाशो वादः || योग्यः, स्वव्याहत इत्यर्थः । तदेवोपपादयति । अवस्थान्तरे ति । लोक सिद्ध तामुक्त्वा श्रतिसिद्धतामाह मृत्पिण्डे ति । ब्रह्मणोऽधिष्ठानत्वाद्विकारावय. स्यादि व्याशङ्कयाह सर्पे ति । इत्थमित्यादि । अवस्थानाश्रयस्योपादानत्वस्य लोकवेद विरुद्धत्वाद्विश्वस्याभ्यस्ततोक्तिर्ब्रह्मण उपादानत्वोक्तिश्च परस्परव्याहते इत्यर्थः । , एतेनेद निरस्तम्, यदाह नवीनः - अबस्थान्तरयोगित्व नोपादनत्वम् ; तद्धि विकारवत्कारणत्व परिणामित्वं वा ? नाद्य यत्किञ्चित्समवायित्वस्य निमित्तसा धारणत्वात्, तद्विकारसमवायित्वस्याप्येक समुदायवादे तत्त्र सत्वात्, तन्नानात्वेऽपि अनित्यमृद्घटादनित्य सम्बन्वा सम्भवः, सम्बन्धस्य सम्बन्ध्याश्रयत्वनियमात्, अनि त्यत्वे च भावकार्यस्य सोपादानत्वनियमात् तदुपादाने तत्समवायसत्त्वे अनवस्था, असत्त्वे उपादानलक्षणाव्याप्तिः, नापि द्वितीय, तद्धि तात्त्विकरूपान्तराभेद तच्च न अभेदें, रूपान्तरत्वव्याघ तात्; तस्मात्परमते नोपादानलक्षण निर्वहति; अस्मन्मते तु यदभिन्न कार्यमुत्पद्यते तत्कारणमुपादानम्, अभेदश्च मृदघट इति सामानाधिकरण्यानुभवसिद्ध, अय घट इत्यत्र स्वप्रकारीभूतधर्मद्वय विशिष्टाभेदवि षयत्वस्य क्लतत्वात् स चाभेद प्रकृते तादात्म्य भिन्नत्वे सत्यभिन्न सत्ताकत्वभ्, अस्ति हि मृद्घटयोरेतत्तादात्म्यम्, मेदाभावे कार्यकारणभावाये गात्, उपादानो ; बा-५३] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । 1 १८९ ; पादेययोः सत्ताभेदाभावाच दण्डवटयोस्तु नैवम्, भेदे मासमानेऽपि दण्डाधिष्ठा नात्तदुपहितात्तत्सत्त्वात् घटसत्ताया अन्यत्वात्, अन्यत्वं च दण्डाद्यभावेऽपि सन् घट इति अनुभवात् दण्डो घट इत्यनुभवाच्च सिद्धम् ; नीलो घट इत्यादी गु- णगुण्याद्ययुतविद्धसामानाधिकरण्यानुभवस्थले सर्वत्र इदमेत्र तादात्म्य विषयः ; नन्वेवमेकघटातिरूपरसादीना घटसत्तेकैव सत्तेति रूपरसादेरन्योन्य सामानाधिक रण्यानुभवः स्यादिति चेन्न, रूपाद्यवच्छिन्नतया घटसत्ताया रसादिसत्तात्मत्वाभा वात् ननु मृद्घटयार्भेदे कथमेकसत्ताकत्वम् दण्डघटयोरदर्शनादिति चेत् ? दण्डघटभेदवत् मृद्घटभेदस्य सत्तावच्छेदकत्वाभावात्, रूपरसयोरप्यन्योऽन्यं भेदः सत्तावच्छेदकः नत्वाश्रयाद्भेद, अथवा कश्चिदनिर्वचनीयो धर्मम्तादात्म्यम्, अतो यदभिन्न कार्यमुत्पद्यते तत्कारणमुपादानम् एवञ्च जगद्विवर्त्ताधिष्ठान ब्रह्मा प्युपादानम् विवर्तस्याधिष्ठानाभिन्नत्वत् ब्रह्मणः कारणत्वाच्च अभेदश्च सन् घट इति प्रतीतिसिद्धः सद्रूपाधिष्ठानतादात्म्यविषयत्वात् न हि सदिति वटस्वरूप मेत्र प्रतीयते, तस्य पटादावननुगतत्वात् नापि सताजातिनैशिष्ट्यम्, अतिरि तसत्ताकल्पने गौरवात्, प्रतीतेरधिष्ठानतथा सत्तादात्म्यविषयत्वेनाप्युपपत्तेः, सामा न्यादौ सद्बुध्ययोगाच्च न च बाधायोग्यत्व सत्त्वं सामान्याद्यनुगतमिति वाच्यम्, तस्या एव सत्ताया लाघवानुगृहीतानुभवेन " न ह्यसति द्वैतसिद्धिः आत्मैव सिद्धो द्वितीय: इत्यादिश्रुत्या चात्ममात्रतया सिद्धत्वात्; अन्यथासिद्धानुभवेन श्रत्य- र्थान्यथाकरणायोगात् नापि प्रमाणयोग्यत्वम्, अबाधितानुभवस्य प्रमाणत्वे बाधायोग्यत्वपर्यवसानात् यथार्थानुभवस्य तत्त्वे मिथ्यारजतादिसाधारण्यात् ; तस्मात्कार्यांभिन्न ब्रह्म कारण चेत्युपादानम्; अभेदश्चाधिष्ठानतयेति ब्रह्मविवर्तभूतं जगदिति । " 3 , अयभाव.-— समवायानङ्गीकारादाश्रयाश्रयिभावाङ्गीकाराच्च अवस्थान्तर योगित्वमुपादानत्वमित्यत्र न कश्चिद्दोष, एतदेव परिणामित्वमपीति, तदपि सुस्थम् ; रूपान्तरवदभेदो वा, परिणामित्वम् रूपान्तर च कार्यावस्था | तात्विक रूपान्तराभेदः परिणामित्वमित्यसङ्गतम्, रूपान्तरस्य तात्विकत्वे अद्वैतहानेः । स्वसमान सत्त कत्व विवक्षायादभिन्न कार्यमुत्पद्यत इत्यत्न वक्ष्यमाणो दोषोऽनुस घेय । सिद्धान्ते १९० शास्त्रमुक्तावळी । त्विदमपि पूर्वत्रैत्र पर्यवसितम् । यदभिन्न कार्यमुत्पद्यते तत्कारणमुपादानमित्यत्रापि न दोषः, उपादानस्यैव सद्वारकोत्पत्तेः सद्वारककार्यतायाश्च सत्वात् । स्वस्पक्षत्व तदयुक्तम्, कार्यकारणयोर्भेदाङ्गीकारात् । , ननु भिन्नत्वे सत्यभिन्नखत्ताकत्वलक्षणोऽभेदोऽस्तीत्युक्तम्, सत्यमुक्तम, दुरुक्तन्तु तत्, तस्य मृद्घट इति सामानाधिकरण्यानुभवसिद्धत्वाभावात्; अय घटः अय कम्बुग्रीव. इति सामानाधिकरण्यानुभवाविषयस्यवैतैरना मानाधिकरण्यानु भवविषयत्वात्, स्वयैवाभेदस्यैतत्सामानाधिकरण्यानुभवसिद्धत्वेऽय घट इत्यत्र स्वप्रकारीभूतधर्मद्वयविशिष्टाभेदविषयत्वस्थ क्लृप्तत्वादिति हत्वाभिधानात् अय घटः अय कम्बुग्रीवः सोऽय देवदत्तः तत्त्वमसि सत्य ज्ञानमित्यादिषु भिन्नत्वे सत्यभिन्नसत्ताकत्वासम्भवात् । किञ्च भिन्नत्वे सत्यभिन्न सत्ताकत्व यदि सामानाधि करण्यप्रतीतेर्विषयः तदा मृद्घटौ भिन्नो अभिन्नसत्ताको चेति प्रयोगः स्यात् ; ससर्गमर्यादया भानाद्यदि न तथा प्रयोगस्तदा मृद्घटावभिन्नाविति प्रयोगो न स्यात् । किञ्च तादात्म्य हि तत्स्वरूपकत्वम्, तत्स्वरूवकत्व च तत्स्वरूपाभिन्न- त्वम् इद कथ भेदाभिन्नसत्ताकत्वघटितशरीर स्यात् ? यदि तादात्म्यशब्दो रूढ इत्युच्यते एवमपि मृदात्मको घट इति प्रयोगो न स्यात्, मृत्स्वरूपं य स्येति हि तदर्थः । किञ्च सघीभवन्ति ब्राह्मणा इत्यत्रेव तन्तवः पटीभन्तीति सप द्यकर्तरि च्चिर्न स्यात्, जायमानात् पटाद्भिन्नतया सस्पद्यकर्तृत्वासम्भवात् । कार्य- कारणयोर्भेदे अवयविभङ्गे त्वयोक्तो गुरुत्वाधिक्यप्रसङ्गोऽवर्जनीयः । " अपि च असत उत्पत्त्यसम्भवात् घटस्य सूक्ष्मरूपेणावस्थान कार्यस्य त्वयोच्यते, तत्राजातस्य सूक्ष्मरूपस्य जातस्य घटस्य चामेद: कथमुपपद्यते १ नचा नापि भेद एव, असन उत्पत्तिप्रसङ्गात्, सूक्ष्मरूपकल्पनाबैयर्थ्यांच्च । तथा च पिण्डरूपेण प्रागवस्थान पश्चात् घटरूपेणोत्पत्तिरित्येव वक्तुमुचितम् । किञ्च । मृत्पिण्डो घट आसीदिति प्रतीतिर्नस्यात् । " पुनरावृत्तः स्वर्ण पिण्डः खदिराङ्गारसवर्णे कुण्डले भवत” इति च भाष्यम् । पिण्डरूपकार्य घटरूपकार्याद्भिनमेव हि मतम् । न च तत्र तादात्म्यसम्भवः, तत्राभिन्नसत्ताक बा-५३] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । १९१ स्वासिद्धेः सा च पिण्डाभावेऽपि घट इत्यनुभवात् घटाभावेऽपि पिण्ड इत्यनुभ वाच्च भिन्नैव सिद्धा । किञ्च द्रव्य घट इत्यत्र द्रव्याभिन्नसत्ताकत्वं रूपी घट इत्यत्र रूप्यभिन्न सत्ताकत्व च विषय इति स्यात्, तनश्च घटे द्रव्यत्वरूपे न स्याताम् । किञ्च - ’ यवमयश्चरुमंत्रती ’ त्यादौ विकारार्थप्रत्ययनुपपत्तिः, यवस्य चर्वपेक्षया भिन्नसत्ता कत्वात, अवघातादिना यवनाशेऽपि चरुप्रतीते । एक विज्ञानेन सर्व- विज्ञानप्रतिज्ञाया एकस्य कारणस्य स्वरूपे ज्ञाते कार्यस्य सर्वस्य स्वरूप ज्ञातं स्वरूप स्यैकत्वात्, स्वरूपं चाधिष्ठानसत्तीत पर्थस्त्वयोच्यते, तथा च " मृत्पिण्डेनं सर्वे मृण्मयं विज्ञात स्या " दित्यसङ्गतम्, पिण्डघटयोरभिन्नसत्ताकस्वाभवात् । एवं " सदेव सोम्येदमग्र आसी ’ दित्यनुपपन्नम्, एकया हि सत्तया उभयोस्तुल्य: सम्बन्धो वाच्यः अस्य हि सर्वस्य ब्रह्मण्य व्यस्तत्वं सम्बन्धः, ब्रह्म तु नाध्यस्तम्, अतो ’ बहु स्या प्रजायेय ’ ’ सच्च त्यच्चाभव’ दित्यादि बहुसामञ्जस्यम् । सदे- वेति सच्छब्देन प्रकृतिविवक्षायामपसिद्धान्त, ईक्षणश्रतीक्षत्यधिकरणव्याघातः, " अद्वितीयान्वयानुपपत्तिश्च । । । यत्तु सन् घट इत्यादौ सद्रूपाधिष्ठान सद्भेदाभाव एव विषय इति । तन्न, मृद्घट इत्यादावभिन्नसत्ताकस्यैव विषयत्वोक्तेरननुगमात् । न च सर्वत्र तत्म तियोगिकसद्भेदाभाव एव तादात्म्यं विषय इति वाच्यम्, सद्भेद इति भेदस्य पारमार्थिकत्वविवक्षायां दण्डघटयोरपि तादात्स्यप्रसङ्ग, व्यावहारिकत्वविवक्षायां मृद्घटयोरपि भेदस्य व्यावहारिकत्वेन तत्रापि तादात्म्याभावप्रसङ्गात् । सद्भेदा- भावशब्देन सत्तावच्छेदकभेदाभावविवक्षाया भेदत्वाविशेषेण सर्वस्यापि भेदस्य सत्तावच्छेदकत्वात् मृद्घटयोस्तादात्म्य न स्यात् । " घट किल्स - किमिदमभिन्नसत्ताकत्वम् ? उभयोरेकसदध्यस्तत्वञ्चत् ; पटयोरपि तादात्म्यप्रसङ्ग, प्रपञ्चब्रह्मणः तदभावप्रसङ्गश्च । घटेनाकाशवत् एकेन भिन्ने सदंश इतरस्याभ्यासश्चेदुभयाधिष्ठाने औपाधिकभेदस्याप्यभाव इति पर्यवसि - तम् । ततश्च रूपस्पर्शयोस्तादात्म्यप्रसङ्गः, घटसत्ताया एव रूपस्पर्शाधिष्ठानत्वात्, एकरज्वारे पितयः सर्पभूदलनयोस्तादात्म्यप्रसङ्गश्च । अन्यतराधिष्ठानतावच्छिन्ना १९२ शास्त्रमुक्तावळी । धिकरणताकन तर विष्ठानतायाश्चेत्

अच्छेकत्वस्यानतिरिक्तवृत्तित्वरूपये रूपस्पर्शयोस्तादात्म्यप्रसङ्ग एव । अवच्छेदकत्व सम्ब घविशेषश्चेत्किमेतावदूरधा वतेन ? सम्बन्धविशेषः तादात्म्यमिति सुवचत्वात् । किञ्च - इद सामानाधिकरण्यनिव न्धनमिति कुत्र दृष्टम् १ इद रजतमित्यत्रेति चेत्; इदानीं प्रपश्चमिध्यात्वस्य वि प्रतिपन्नतया तत्र सात्तांधिष्ठान कत्वासिद्धेः । सामानाधिकरण्यप्रतीत्यन्यथानुपपत्त्या कल्पने अप घट इत्यत्रैवाभेद एव कल्प्येत, तस्यैवोपपादकत्वात् अन्यलोपपाद कत्वेनाक्लप्सस्यापि कल्पने इदमेव कृतः कल्प्यते १ सप्रतिपन्नमयुत सिद्धत्वमेव तादा त्म्यमिति कुतो न कल्पते ! तत्सम्बन्धिन्याभेदप्रवेशादिति चेत्, साक्षात्स्वरूपे भेदप्रवेशान्नदमेर्हम् । अभिन्नसत्ता कत्वमेव तादात्म्यं चेत्, इतोऽप्यन्यत्न क्लृप्त स्वरूपाभेदभेदाविशेषात् क्लसत्वात् घटकलशसामानाधिकरण्यप्रसङ्गाच्चायुतसिद्धे- रेव तादात्म्यरूपत्वं कल्पयितुचितम् | अकः पनमेव वा । कथ तर्हि मृद्घटः नीलो घट इति सामानाधिकरण्यम् ? अप घट इत्यत्न कथं सामानाधिकरण्यम् ? अभेदादिति चेत् कथमिह तन्न स्यात् १ बाघादिति चेत् कथ तर्हि अभिम णवक इति १ उपचारादितिचेदिहापि तथास्तु | 1 " ननु प्रतीतौ कथमुपचार. १ तस्य शब्द वर्मत्वादिति चेत्, सामानाधि करण्यमपि शब्दधर्भ एवेति कथमुपचारो न तस्योपादकः १ अस्तु वा सामानाधि करण्य प्रतीतिधर्मेोऽपि तथ्य भेद गोचरत्वान्नातिरिच्यते, ततश्चाभेदस्यैव’ प्रतीतेः कथं भेदः ! युक्तित इति चेत्, तर्ह्यभेदप्रतीतिभ्रम इति किन्तदुपपादनाय शश विषाण कम्पनतया ? श्रतिरोप मुख्यार्थासम्भवे तत्त्वमसिवलक्षणया नेतव्या । ननु मृद्घट इति तावत् समानाधिकरणवयोगो दृश्यते, अय च प्रयो गोऽविशेषप्रतीत्या विना नोपपद्यते, अतः प्रयोगनिमित्तज्ञानस्य विषये निरूपिते मृद्घटयोः कार्यकारण गोरभेदासम्भवात्, अभेद विना सामानाधिकरण्यायोगात्, घटकलशयेोरिवापययत्वाच्च भिन्नत्वे सत्यभिन्नसत्ता कत्वं विषय इति कल्प्यत इति चेन्न ; अन्यत्र क्लृप्ताभेदभूमस्यैव सामानाधिकरण्यनिमित्तत्वकल्पनौचित्यात्, मृद्घटयोर्भेदादपर्यायत्वम् । किंच - तयोरभेदगोचरायाः प्रतीतेरन्यविषयत्व । बा-५३] , शतदूषणी चण्डमारुतसंहिता । १९६ कल्पनादपि निर्विषयत्वकल्पनमेव वरम् । किञ्च कार्यकारणयोरभेदप्रतीतिस्ताव दुरपह्नवा, यथा सोम्ये " ति वाक्येनापि दृढीकृता, अतोऽभेदस्य दुरपह्न बत्वात् कार्यत्वमनिर्वचनीयत्वादुपपादय, किमनया अभेद प्रत्यक्षापह्नव सामानाधि करण्यानिर्वाहकख पुष्पकल्पनावैयाकुल्या, अवस्थाया एत्र कार्यत्व द्रव्ये कार्यत्वव्य- पदेश औपचारिकः, कादाचित्कावस्थायोग एव वा कार्यत्वमिति वा कल्पय । एतेन पृथक् सत्ताशून्यस्वं तादात्म्यमिति निरस्तम्, तस्यापृथक्सत्ताकत्व ए पर्यवसानात् सत्ताशून्यत्वस्य दण्डघटादिसाधारणत्वात् ब्रह्मण्यभावात् पृथक् पदवैयर्थ्यात् । सत्तावच्छेदकभेदशून्यत्व तादात्म्यमित्यपि न, अवच्छेदकत्व यदि तदभ्यस्तत्वम्, तदा सत्तावच्छेदकेति व्यर्थम् । भेदाभावे कार्यत्वानुपपत्तिश्च त्वयैवोक्ता भेदस्य सत्ताभेदकत्वाभावविवक्षाया भेदे वैषम्याभावाद्विशेषणवैयर्थ्यात् । भेदो हि सत्ताभेदकताप्रयोजकः, यथा दण्डघटयो : स्वयं भिन्नत्वात् सत्ता भिन्ना, मृद्घटभेदस्तु मृद्घटयोर्न सत्ताभेदकताप्रयोजकः, अतस्तत्तावच्छेदकभेदशून्यत्वं तादात्म्यमिति चेत् ? भेदत्वाविशेषे कथमिदं वैषम्यम्, सुवचत्वात् । वैपरीत्यस्यापि ननु भिन्नाविमाविति दण्डघटयोः प्रत्यक्षेण भेदो गृह्यते, मृद्घटयो- स्तु नैवम्, किन्त्वनुमीयते – इति वैषम्यान्मृद्घटयोर्भेदो न सत्तावच्छेदक इति चेन्न, - परोक्षत्वापरोक्षत्ववैषम्यस्यापि वैपरीत्यप्रयोजकत्वशङ्काया निवारकाभावात् । एतेन सत्तानवच्छेदकभेदवत्त्वमित्यपि निरस्तम् । किञ्च अभिन्नसत्ताकत्वमित्यत्र सत्तया कः सम्बन्धो विवक्षितः १ नतावत्तादात्म्यमेव, आत्माश्रयात् । नापि तत्स त्तातिरिक्तसत्ताशून्यत्वं सम्बन्ध । सर्वस्यापि सत्तासम्बन्ध राहित्येनातिप्रसङ्गात् । घटादेर्मृत्सत्तातिरिक्तवाय्वाद्यवच्छिन्नसत्तासंयोगित्वाद्द्द्रव्येष्वव्याप्तेः । अस्य सम्ब- न्धत्वासम्भवाच्च । न हि जलगतशैत्यातिरिक्तशैत्यराहित्याद्वहनौ शैत्यविशिष्टप्र- त्ययः । नापि सयोगः अद्रव्येष्वसम्भवात् । न च सत्तासम्बन्धस्सत्ताप्रतियोगिक भेदाभावः, मिथ्यात्वेन प्रपञ्चस्य सत्तया भिन्नत्वात् । न च पारमार्थिकभेदाभाव, पारमार्थिकभेदस्याप्रसिद्धे । न च ब्रह्मैव तादशोभेदः, प्रपञ्चेन सम्बन्धस्यानिरू- २५ १९४ शास्त्रमुक्तावळी । निरंधिकरणत्वाश्चातिप्रसङ्गतादवस्थ्यात् । नाप्यधिष्ठानाध्यस्यमानभावः पणात्, सम्बन्ध., तस्य सन् घट इति प्रतीतिविपयत्वासम्भवात् । अध्यस्यमानत्वश्च तद् भेदेनोत्पन्नत्व तदभेदेन प्रतीयमानत्व वा न सम्भवांत, अभेदासम्भवात् प्रतीति विषयत्वाभावाच्च । न च सत्तावच्छेदकत्व सम्बन्ध, सम्बन्धमन्तरेणावच्छेदक- त्वासम्भवात् तस्य प्रतीतिविषयत्वासम्भवाच्च । अनिर्वचनीयः कश्चिद्धर्मस्तादा स्म्यमित्यपि न, तस्याभेदादन्यत्वे सामानाधिकरण्यनिमित्तत्वाभावात् । अनन्यत्वे तद्या [य] तत्वे च भेदे विद्यमाने तदयोगात् उभयोस्तुल्यसत्ताकत्वात् । " ; , " नन्वभेद’ प्रातिभासिकः, यौक्तिको भेदो व्यावहारिक इति चेन्न, f यथा सोम्येति " श्रुतिविरोधात् । न हि प्रातिभासिकाभेदमात्रेण ततो भि- नम्य तज्ज्ञानेन ज्ञातता सम्भवति । यच्च ब्रह्माभेद सन् घट इति प्रतनिसिद्ध इति, तन्न, घटादेरेव सत्त्वात्, अन्यथा तस्या प्रतीतेर्भूमत्वप्रसङ्गात् । किन्तर्हि सत्त्वम् १ उच्यते । अस्तिनास्त्योः परस्परप्रतिक्षेपकता नावत् सर्वलोकविदिता, नास्तीति चेह नास्तीति इदानी नास्तीत्यधिकरणसापेक्ष भावप्रतियोगित्व प्रतीयते, यत्र चाविकरणविशेषाप्रयोगः तत्रापि विवक्षित एव स प्रकरणादिना तन्निर्द्धा- रणम्, योऽपि समवायो नास्तीत्यादिप्रयोगस्सोऽपि सर्वदेशसर्वकालाभावप्रतियो गित्वगोचरः न च तादृशाभावाप्रसिद्धि, अभावे एकत्वस्याविवक्षितत्वात्तत्र तत्र प्रसिद्धा एवाभावा विवाक्षता, सयोगादतिरिक्ते प्रसिद्धे उक्तमभावप्रतियो गित्वमारोप्यते, अनारोपमूलक समदायनिषेधस्तु सयोगादतिरिक्त’ प्रतियोग्यतिरिक्त सम्वन्धो न भवतीत्यादिरूप, एव चेह घटो नास्तीत्येतत्प्रतिक्षेपकतया इह घटो ऽस्तीत्यस्य एतद्देशीयाभावप्रतियोगित्वाभावो विषय इदत्रस्तुस्वरूपमस्तीत्यादेः सर्वकालवर्च्य भावप्रतियोगित्वप्रतिक्षेपात्मकत्वात्तादृशाभावप्रतियोगित्वाभावो विषय इति । यद्वा अस्तीति स्वार्थिकप्रत्ययवदनतिरिक्तार्थ ‘,, अत एव ह्यात्मभरणवच- नत्वमुच्यते, आत्मशब्द. स्वरूपवचन, तिङन्तस्य साध्यरूपेण प्रत्यायकत्वमर्यादानु सारेण भरगशब्दप्रयोग, अस्तिप्रयोगश्च अनतिरिक्तार्थत्वेऽपि कारकपदाना क्रियाप देन विना बोधकत्वाभावात् । कालान्ययार्थञ्च इह घटस्सन्नित्यत्व सन्निति प्रयोगस्तु “बा-५३ ] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । १९५ इह घट इत्येतावन्मात्त्रोक्तौ उत्पत्तिविनाशादिसाधारणतया तदाकाआनिवृत्तये | क्रियान्तराप्रयोगादेव तदाकाक्षा निवर्तत इति चेत् ? सत्यम् अन एव हि व- चिदिह घट इत्येतावत्मानं प्रयुज्यते । प्रकारस्य प्रकारान्तराढषकत्वादयमपि प्रयो गो युज्यत एव । न तु सत्त्वप्रतीत्यर्थोऽयमस्तेः प्रयागः, देवदत्तो भुङ्क्ते यज्ञदत्तः पचति विष्णुभिलो गच्छतीत्यादौ अस्तेरपूयोगात् । तत्राप्रयोगो हि क्रियापदान्तर सत्त्वेन वाक्यस्यान्वयबोधसामर्थ्यात् । सान्नति प्रयोग. कालार्थश्च । यद्वा प्रामा- णिकत्वं सत्त्वम्, तच्च पूमाविषयत्वम्, स च प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वात् परोक्षा परोक्षसर्व प्रमाणगोचरः, अत एव घटनानमात्रात् ज्ञानान्तरमनपश्य घटोऽस्तीति प्रयोगः । सत्त्वस्य सर्वज्ञानगोचरत्वात् । अस्तेः प्रयोग पूर्ववत् क्वचिद्वाक्यसि - द्धये क्वचिद्विप्रतिपत्तौ साधनप्रतिज्ञार्थम् । अथ वा बाव’योग्यत्वं सत्त्वम् । न च लाघवानुगृहीतव्रत्यक्षानुभवेनात्ममात्त्रस्यैव सत्त्वम् अनन्तरपदार्थोंना बाधिनत्व- कल्पने गौरवात् ; सर्वप्रतीत्यप्रामाण्यकल्पनानुपपत्तेश्च । नचात्रा वितत्वं ब्रह्मणि प्रत्यक्ष विषयीकर्तुं शक्नोति । ब्रह्मस्फुरणस्य पूक. शमात्रत्वात् तेन बाधायोग्य त्वपूकाश’सम्भवादद्वैतश्रुतिरीश्वराद्वेत्वनिषेधादिपरा । 2 , एतेन विवर्तोपादानत्वव्याघातप्रदर्शनेन श्रतिव्याघातोऽपि दर्शिन । सद्विद्यया तावद्विवर्तपक्षो व्यवहन्यते स्तव्धोसीत्यनेन आदेशमप्राक्ष्य. येना श्रत मित्यादिपूतिपन्ननिमित्तोपादानत्वविशिष्टज्ञानस्य मोक्षसाधनत्व पूतिपन्नम् । अतस्त द्विरुद्धो विवर्त्तवाद | आदेशशब्दस्य नियन्त्रपरत्वमाचार्यैरेव उपपादितम् । " येनाश्रत " सिन्यनेनापि व्याघातः, प्राञ्चब्रह्मणोस्मत्यमि- मि- एव थ्यावस्तुनोरत्यन्तविलक्षणतया अन्यतरज्ञानेनान्यतरस्य ज्ञातत्वासम्भवात् । अधि- ष्ठानज्ञानेनाव्यस्त ज्ञात भवतीति यद्यच्येत तदा भ्रान्त्यमान्त्योस्सङ्करप्रसङ्ग शुक्तिज्ञानस्यैव रजतज्ञानत्व - सङ्गात् । नन्वज्ञातस्य स्वरूप ज्ञात भवतीत्यर्थः, थ्याभूतस्याधिष्ठानातिरेकेण स्वरूगभावादधिष्ठानमेव तस्य स्वरूपमिति चेत् ? किमय स्वरूपशब्दो लाकव्युत्पन्न एव, उत त्वया परिभाषितः १ नाद्य., घटस्व- इहापि तथैव विवक्षाय रूपमित्यत्र स्वरूपशब्दस्य घटार्थकत्वेनैव व्युत्पत्ते १९६ शाखमुक्तावळीं । ज्ञात. वासम्भत्ररूपदे ।षतादवथ्यात् । न द्वितीय, अश्रुतशब्देन पारिभाषिकस्वरूप शब्दार्थोपस्थापने लक्षणाप्रमङ्गात् । नेन पि व्याघातः, विवर्तपक्षे शङ्कानुदयात् । कथन्नु भगव इत्य " नेनपि व्याघातः, एव दृष्टान्तवैयर्थ्यञ्च, मृज्ज्ञानेन सर्वस्य ज्ञातता हि तत्र प्रतिपाद्यते तच कार्य- कारणयोरभेद एव युज्यते, न तु कार्यस्य मिथ्यात्वे । एवमन्यज्ञानेनान्यस्य ज्ञातता कथ भवति ? कार्यञ्च भिन्नमेव, पृथुबु नोदराकाररूपरूपभेदात् नामभेदाच्चेति नैयायिकाशकानिरासार्थेन ‘वाचारम्भण’ मित्यनेनापि व्याघातः । तत्र " वाचारम्भण मृत्तिकेयेव सत्य " मिति कार्य मिथ्यात्व कारणसत्यत्व च प्रतिनाद्यत इति चेत् १ किमिद कारणसत्यत्वम् । पार- मार्थिकत्वे अद्वैतहानिः व्यावहारिकत्वे कार्यस्य मिथ्यात्व यदि प्रातिभासिकत्वेन तदा मृदोऽपि कार्यत्वात् मृद्घटयोस्तत्त्वे न विशेषः । यदि व्यावहारिकत्वेन मिथ्यात्व तदाप्ययमेव दोष, कार्यस्यैव मिथ्यात्वस्य वाच्यत्वात् नामधेयग्रहण- वैयर्थ्यञ्च । " मृत्तिकैव सत्ये ति वाच्य इति करणवैयर्थ्यश्च । सिद्धान्त तु वाचा वागर्थे, अध्ययनेन वसतीतिवत् प्रयोजनस्य हेतुतया निर्देशः, इदमुपल- क्षणम् – रूपस्यापि ग्रहण’त्, वागर्थे हानाद्यर्थेच, विकार. - अवस्था, नामधेयच आरभ्यते—म्पृश्यते । हेतुमाहमृत्तिकेति, या सा मया पूर्वाह्णे मृत्तिका दृष्टा सैवेदानीं घट आसीदित्यबाधितप्रत्यभिज्ञानान्न द्रव्यस्य भेद इति भावः । मिथ्यात्वात् 1 "” एतेनैकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञायाः ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य कृत्स्नत्यापि ब्रह्मव्यतिरेकेण ज्ञातव्यान्तर नास्तीत्यत्र तात्पर्यम्, अत एव हि वाचारम्भणमिति दृष्टान्ते सर्वस्य मिथ्यात्वेन शातता प्रतिपाद्यते इति निरस्तम् । किञ्च यदि ब्रह्माणि ज्ञाते सर्व ज्ञात भवतीत्युच्येत, तदा सर्वशन्दरयाशेषपरत्वमङ्गीकृय ब्रह्माणि ज्ञात ज्ञातव्यमशेषं ज्ञातं भवति, इतरस्य मिथ्यात्वेनाज्ञातव्यत्वादिति वक्तु शक्येतापि, नचैव श्रूयत अपित्वतं श्रत भवतीति । तत्र ब्रह्मणि श्रते पूर्वमश्रत तदेव ब्रह्म श्रतं भवतीत्य वक्तव्यतया अन्यच्छ्रतं भवतीत्यर्थ, प्रतीयते । वा-५३] " शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । १९७ ननु दृष्टान्ते " सर्वे मृण्मय विज्ञातं स्पा " दित्युक्तेः दाष्टन्तिके द्वि वक्षितमेवेति चेन्न दृष्टान्तबलात् सर्वत्वलामे तत्समानार्थत्वाय तद्वत् कृ स्त्रस्य तत्कार्य नया तदभिन्नत्वेन ज्ञाततैव विवक्षणीया, न तु कृस्नस्याज्ञातव्यता | दृष्टान्ते हि सर्व मृग्मय विज्ञात स्य दित्युच्यते, न हि तत्र कृत्स्नस्य मृण्मयस्या- ज्ञातत्व मृत्पिण्डस्व ज्ञातव्यत्व च विवक्ष्यते । एतेन दाष्टतिक एवासङ्कोचात् स त्वलाभ इति निरस्तम्, तल्ला मे Sपि दृष्टान्तवैघट्येन इतरज्ञातव्यत्वविवक्षाया असम्भव देव । तदसम्भवश्च जला- हरणाद्यद्देश्यसिद्धये घटस्यैव ज्ञातव्यत्वात् । तदर्थमेव हि मृत्पिण्डस्य ज्ञातव्यता । एवं " सदेव सोम्येदमग्र आसी " दित्यत्र विवर्तपक्षे इदग्रहण वैयर्थ्यम् । स्वरूपोपादानस्वपक्षे ’ अग्रे सदेवासीत् तदैक्षत तत्तेजोसृजत ’ इत्येष पर्याप्तेः । सिद्धान्ते तु इद ग्रहणाभावे ब्रह्ममात्रस्य पूर्वमवस्थानोक्तौ तस्यैव बहु- भवनाभिधान स्वरूपोपादानत्वशङ्का स्यादिति अस्यैव सूक्ष्मरूपेणावस्थानमुच्यते ईद सदासी’ दिति, ईक्षणसहकारादनेन विशिष्टोपादान सिद्धि. । किश्च नहीद सदिति सत्यभिध्यावस्तुनोस् सामानाधिकरण्यव्यपदेशस्सम्भवति । नहि रजत शुक्ति रासीदिति व्यपदिशन्ति । व्यपदिशन्ति हदि रजतमिति इति चेत् ? किन्ततः ? स व्यादेशो भ्रान्तिमूलः । तदभावे च कथ श्रौतो व्यपदेशः । सदेवासीदिदं नासीदित्युक्तावध्याह रः । वृद्धिमिच्छतो मूलतो हानिश्व, उपादानत्वप्रतीतेर्हि मिथ्यात्वं सिसाधयिषितम्, सैवासिद्धा, नाहे गेहे देवदत्त एवासीन्नान्य इत्युक्ते देवदत्त इतरेषामुपादानमिति प्रतीयते । अयं घट. पूर्व मृण्मात्रमासीदितिवदि दमग्रे सन्मानमासीदित्युक्तौ हि उपादानत्व सिव्येत् । तयोक्तौ चानेन वाक्येन सजातीयविजातीयस्वगतभेद निषेधात् प्रपञ्च मिथ्यात्वसिद्धिरित्येतत् व्याहन्यते । सजातीयादिविशेषशूग्यं यदस्ति तदासीदित्युक्तौ न दाष इति चेन्न – पूर्वे कार्या भावमात्र पतिपादनस्यैव कारणत्वप्रतिपादनोपयोगितया मिथ्यात्वप्रतिपादनस्या- नुपयोगात् ।

१९८ एव " तद्वैक तद्वैक आहु शाखमुक्तावळीं । " रित्यादिना कार्यस्य प्रळयकालेऽपि मत्वप्रति- ‘पादनेन तार्किकमतनिराकरणेनापि व्याघातः । न च तद्वाक्य शून्यवादिनिराकर णार्थमिति वक्तु शक्यम्, सर्वदा शून्यत्ववादिभिरग्र इति विशेषानभिधानात् जायत इत्यनभिधानाच्च । अनुवादस्यायमर्थ. - इद प्रळयकाले अविद्यमानमेवा सीत्, कथं तर्हि सर्गमम्भव इत्याशक्य कर्तृसद्भावमाह एकमेवेति, एकशब्द: प्रधानपरः, ईश्वरो विवक्षित. ; घटादिरूपकार्य इव कर्तापेक्षितः, न च जीवस्य तदानी करणकळेवरादिविधुरस्य कर्तृत्वमुपपद्यते । ततस्तद्वैधुर्यात् कथं सर्ग इत्य वाह अद्वितीयमिति कर्त्रन्तरनिरपेक्षमित्यर्थ. । कार्यत्व हि सकर्तृकत्वेन व्याप्तं, न तु द्विकर्तृकत्वेनाप्रयोजकत्वात् क्वचिद्वहुकर्तृकत्वदर्शनात्तत्प्रसङ्गाच्चेति भावः, सहकार्यपेक्षायामाह असत इति । तस्मादेकशब्दोदितादीबरादमतः प्रागभावाच्चे- त्यर्थः, कार्योत्पत्तिक्षणे अविद्यमानात् हेतुत्वमात्रविवक्षया पञ्चमी । उत्तरस्याय भावः । कथमिति मृदादेर्विकारादिस्पर्शमात्र दर्शनात् कार्यद्रव्यस्य कारणाभेदात् प्रागभावासिद्धेश्चेति । " 3 । एक बहुस्या प्रजायेये " ति व्याघातः, अभेदानुपपत्तेरेव । प्रजाये- येति च व्यर्थम् । सिद्धान्ते तु स्वस्थ बहुभावसिद्धिद्वारा सर्गसङ्कल्प उच्यते ’ प्र जाये ’ येति प्रजनयेयेत्यर्थ. । ’ तत्तेजोऽभव ’ दिति वक्तव्ये ’ तत्तेजो सृजते त्यस्वरसम् | सिद्धान्ते तु द्वारसर्गोऽभिधीयते - स्वरूपाभेद भ्रमव्यावृत्तये । एवं ब्रह्मोपादानत्वस्य विशेषणस्य चाभ्यासः द्विशिष्टोपादानत्वतात्पर्य स्पष्टम् । अपागाद ग्नेरग्नित्वमित्यादिना कार्यमिध्यात्व प्रतीयत इति चेन्न - अग्निस्वरूपमङ्गीकृत्या ग्नित्वस्यैव निरासात् । तस्मादवयविनिराकरणमिह क्रियते, समुदायातिरेकेणावयवि नोऽभावादग्नित्वज्जातिर्दूरोत्सारितेत्यर्थः । " " ऐतदात्म्यमिद सर्वे तत्सत्य स आत्मे " त्यनेनापि व्याघातः । कथभैतदात्म्यम् । चेतनाचेतन गतदोषस्य ब्रह्मण्यपि प्रसङ्गादित्यत्र ह तत्सत्य मिति । तत्र हेतु: ’ स आत्म ’ ति, शरीरीत्यर्थ । समभिव्याहारविशेषविधुरस्या स्मशब्दस्य शरीरप्रतिसम्बन्धिन्येव स्वारस्यात् । एव " तत्त्वमसी " त्यनेनानि वा-५३] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । १९९ व्याघात, शरीरत्वेन विशिष्टोपादानत्वमुपपाद्य कार्यविशेषे तदुपसहारात् । एक ፡፡ ब्रह्मवा इद " मित्यादि श्रुत्यन्तरैरपि व्याघात । संद्विद्यामहावाक्यतात्पर्येणापि व्याहन्यते विवर्तवादः । तथाहि - पुत्रानु कम्पया तस्य मोक्षसाधनज्ञानमुत्पिपादयिषुर्निमित्तोपादनत्व विशिष्टब्रह्मज्ञानस्य मोक्ष साधनत्वम्मन्वानस्तदुपदेशायोद्युक्तोर्थ गौरवमनुसन्धाय जिज्ञासामुखेने ममर्थमुपदेष्टुं तस्य जिज्ञासोत्पादनाय एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानमुपक्षिप्य तस्य जिज्ञासामुत्पाद्यतेन पृष्टस्सन् ’ सदेवे ’ त्यारभ्य षट्भिः खण्डः कारणत्वमुपदिदेश । पुत्रोऽपि निशा सितमर्थे ज्ञातवान् । पुनर्जातव्यान्तराभावात् । तद्धास्य विजज्ञाविति विजिज्ञा- वि’ त्युपसहृतम् । जिज्ञासानिवृत्तेश्च श्वेतकेतुः पुनर्न पप्रच्छ । अतो. निमित्तो- पादानत्वविशिष्टब्रह्मज्ञानस्य मोक्षसाधनतया महावाक्यतात्पर्यविषयत्वात्, तद्वि- रुद्धो विवर्तवादः । उत्तरखण्डाना कि प्रयोजनमिति चेत् ? उक्तार्थस्थिरीकरण मिति ब्रूमः । शिष्यस्य जिज्ञासात्रिरहेऽपि स्वोत्पादित ज्ञान दृढीकर्तु आचार्यः शिष्यानुकम्पया उक्तमेवार्थे दृष्टान्तादिभिरुपपाद्य उपसञ्जहार । तत्त्रचेतनोपादा- नत्व सद्वारकत्वञ्च दृइयति, स्वप्नान्त मिति । चेतनस्य सुषुप्तौ लयोपपादना तस्य प्रळयोत्पत्तिसम्भव उक्त इति चेतनानुपादानत्वशङ्का व्यावृत्तिमुखे कारण वाक्ये ’ इद’ मिति चेतनोऽपि सगृहीत इत्युक्त भवति । स च लयः सद्वारका वस्थाप्रहाणमेव, न तु द्रव्यस्वरूपनाश इत्यभिप्रायेणाह " यथाशकुनि " रिति 1 बन्धन सूलबन्धनशाखा, मनो-जीवः, बन्धन प्राप्य यथा निष्ठति तथा जीवः ८८ प्राण:- परमात्मा । शकुनिर्निर्व्यापारतया स्वव्यापार भूतज्ञानविकासावस्था विहाय < स- परमात्मान प्राप्य तिष्ठतीत्यर्थः । चेतनोपादानत्वमेव प्रकारान्तरेणोपपादयति, " अशनाये " ति शरीरस्य सृष्टिवाक्योक्तभूतत्रयात्मकत्वं युक्तया पूसाध्य, तद्वि शिष्टचतनोपादानत्वामिह प्रतिपाद्यते । सदायतना इति स्थितिरुक्ता, स्प्रतिष्ठा’ इति लयः । प्रागुक्त शरीरस्य भूतत्रयात्मकत्व स्मारयति ’ यथात्वि ति । त्रिवृत्करणार्थे भागत्रयसम्भावनार्थमन्नमशितमित्यादिनोक्तमिह स्मारितम् । सुषुप्तिवलयान्तरमप्याह ’ अस्य सोम्ये’ ति । तेज. शब्दों जीवपरः, स्वप्रकाश १०० शास्त्रमुतावळी । त्वात्प्रकाशवत्त्वाच्च । ’ स य ’ इति । ’ सदेवे ’ सदेवे ’ त्यत्र त्यत्र यत्सूक्ष्मचिदचिद्विशि ं वस्तूक्त तदेवेदानीं सुषुप्तौ लयस्थानत्वेनोक्तमित्यर्थः । ६ , सद्वारकस्वरूपाष्टथार्थमाह ऐतदात्म्य’ मिति । एत्र आत्मा यस्य तदैतदात्म्यम्, स्वार्थे ष्यञ् । दोषा- न्वयप्रसङ्गादिदमनुपपन्नमित्याशङ्कय स्वरूपाभेदो न विवक्षित इत्यभिप्रायेणाह - तत्सत्य । ’ मिति । हेतु माह ’ स आत्मे ‘ति । उक्तमुपादानत्व विशेषे उप संहरति, ‘तत्त्रमसी ‘ति । उक्त सद्वारकावस्थाश्रयत्वेनोपादानत्व नवकृत्वोऽभ्यस्य दृढी क्रियते । याद स पत्तिमात्र लयः कथ सुप्ता न जानीयुः शकुनिर्दि जानातीत्य भिप्रायेणाह भूष’ इति । सुषुप्तिदशाया शरीरविशिष्टस्य न लयः, किन्तुज्ञान विकासावस्थाविशिष्टस्यैवेत्यभिप्रायेणाह ’ त इहे ’ ति । शकुनेन्धनादागतस्य वज्ज्ञानदर्शनात् तद्वदिहापिज्ञान स्यादिति शङ्कापि दृष्टान्तेन परिहार्येत्यभिप्रायेणाह १ 1 3 भूय ’ इति । ’ समुद्रा ’ दिति । मेधै, समुद्रादप उद्धत्य वर्षणाद्धि नद्यः पूर्व हन्तीति भावः । इय समुद्रादागता उत्थाने न शरीरसृष्टिरित्यभिप्रायेणाह ‘त इहे ’ ति । नदीदृष्टान्तेन स्वरूपविकारः पूतीयत इत्यभिप्रायेणाह ’ भूय ’ इति । नन्वणिम्नः कथं महत्त्वम्, अतः कार्ये द्रव्यान्तरमेव, तच्च पूर्वमेव कारणे वर्तते सामग्रथा तरभिव्यज्यते, इति क आहुरित्यभिप्रायेणाह ’ भूय’ इति । यदि पूर्वमेव कारणे कार्य स्यात् तदा तत्तत्रोपलभ्येत, नचाभिव्यञ्चकाभावादनभिव्य- क्तिः, सामग्रया व्यञ्जकत्वे तद्विरहे कार्यापूतीतिपूसङ्गात्, तस्मादण्वेवावयवान्तरैः सह पृथुकार्यता भजत इत्यर्थः । यदि परमात्मा कार्यकारणान्तर्गतः स कथं नोपलभ्यत इत्यत्राह ’ भूय ’ इति । लवणवत् परमात्मग्रहणे उपायान्तर ब्रही - त्याह ’ भूय’ इति । पूर्वोक्तवाङ्मनस्संपत्तिकालोपपादनाभिप्रायेणाह इति उक्तार्थस्य सत्यतोपपादनाभिप्रायेणाह • भूय · भूय इति 1 सर्वेषा पूश्नाना मदीयपूश्नमनरेक्ष्य स्वप्नान्तरवद्वक्तव्यं स्वयमेव ब्रहीति वाभि प्रायः । ’ यथा तत्र न दह्येते ‘ति । येन सत्येन न दह्यते तथैव सत्यमिद विशि ष्टोपादानत्व, अतस्तप्तपरशुग्रहणेनापीममर्थ साधयामीत्यभिप्रायः । एवं निमित्तत्व विशिष्टोपादानत्वयोरेव सद्विद्यातात्पर्यावगमात् तद्विरुद्धो विवर्तवादः इति । वा-५३] शतदूषण चण्डमारुतसहिता । २०१ इत्यनन्यत्व एवं सूत्रव्याघातोऽपि " तदन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यः प्रतिपादनात् । तस्य ब्रह्मणः अन्यत्वं न विद्यते यस्मादन्यत्तदनन्यत्, तस्य • भावः — अनन्यत्वमिति विवक्षाया हेत्वनन्वय, नामरूपस्पर्शस्य हेतुस्वेनाभिधा- नात् । न च तस्य मिथ्यात्वे हेतुत्वसम्भवः । वाचारम्भण मिति व्याव- हारिक व नुक्तम् । तदेवात्र सूले आरम्भणशब्दविवक्षितमिति चेन्न ;- ‘वाचारम्भण’ मिन्यस्य एतदर्थरत्वस्या” रम्भणशब्दादिभ्य " इत्यनेनैव निरासात् । न हि वाचारम्भणशब्दादिभ्य इत्युक्तन् । एवं श्रुतिव्याघातादेव माध्वाश्च ध्वस्ताः । अयं हि माध्वानां अभ्या जगन्निमित्तमेव ब्रह्म, नोपादानमपि परिणामित्व ह्यपादानत्वम्, तच्च निर्विकार त्वश्रुतिविरुद्धम् ; न च चिदर्चिद्विशिष्टत्य जगदुपादानत्व, विशिष्टस्य विशेषण विशेष्याभ्या मनन्यत्वेन विशेष्यस्यो भयोर्वोपादानत्व विवक्षायामुक्त एव दोषः, विशे षणोपादान वोक्तिर्ब्रह्मणोनुपादानत्वपर्यवसायिनी ; तस्मान्निमित्तमेव ब्रह्मेति । श्रत्या विशिष्ठोपादानत्वप्रतिपादनादेव ते निरस्ताः । मृद्रूपं कारण त्रिवृत्करणोप- देशात् भूतत्रयात्मकम्, तथा तत एव घटोडापे भूतत्रयात्मकः, ततश्च विशिष्ट- मेव कारणम्, विशिष्टमेव कार्य, तत्राप्यंशभेदनिरूपणे कार्यगतत्तद्भूताशे कारण गतत्तद्भूताशः कारणम्, एवमिहापि चिदेचिद्ब्रह्मसवलित कारणं कार्यमपि, तथा अंशभेदनिरूपणे तत्तदंशे तत्तदेशः कारणम् । अचितः कार्यत्वमेव स्थाद्वार- कम्, द्रव्यस्य नित्यत्वात् चिद्ब्रह्मणोः कार्यत्व सद्वारकावस्थाद्वारकम् । सम्भ वति च द्वारस्याव्यवधायकत्व, कारणत्ववत् । दृश्यते चाश्रयत्वेऽपि द्वारस्याव्यव धायकत्वम्, खट्वाया शयितेऽपि प्रासादे शेत इत्यत्र, घट वहत्यध्युदक बहती त्यत्न च । उदकानाश्रयत्वे हि घटवहनाच्छ्रमाधिक्य नोपलभ्येत, गुरुद्रव्याश्रय ताथा: श्रमहेतुत्वस्य क्लृप्तत्वात् ततोऽन्यस्यं स जलकुम्भवहनस्यापि प्रयोजकत्व " काठिन्यवान्यो विभती " त्यादिकमपि दृश्यते । नचैव भूतलस्य मनुपपन्नम् । घटगतरूप श्रयत्वप्रसङ्गः, अपृथसिद्धस्य स्वापृथक्सिद्ध प्रति पृथक् सिद्धस्य स्वपृथक् सिद्ध प्रति च द्वारत्वात् । ब्रह्मणि सद्वारकावस्थान्वये ’ बहुस्या ’ मित्यादि प्रमाण " २६ 1 २०२ " शास्त्रमुतावळा | सहस्रमुपलभ्यते । अन्यत्रादर्शनेऽपि श्रतिबलादेव सद्वारकाश्रयत्वमङ्गीकर्तु शक्यम्, किं पुनस्तद्दर्शने । द्वारसापेक्षत्वाश्च न निर्विकारत्वश्रुतिविरोधः । निषेधो हि यथा प्रसक्ति, प्रसक्तिश्च यथान्यत्रदर्शनम, अचेतने च विकारः साक्षादेव दृष्टः, तथैवेह प्रसक्तो निषिध्यते । यथा भूतले घटो नास्तीत्यत्र संयोगसम्बन्धेन प्रसक्ते: तथैव निषेध, न सम्बन्धान्तरेण । नच साक्षात्वविवक्षाया लक्षणा, अधिकरण प्रति- योग्य भावपदेषु कस्यापि लक्षणाविरहात् । घटघटत्वयोः प्रतियोगित्वप्रतियोगिता वच्छेदकत्ववदवच्छेदकीभूतस्य ससर्गस्यापि वाक्येनैव भानात् । एवं चेतनगत दोषान्वयनिषेधेऽपि द्रष्टव्यम् । एवञ्च श्रतिसिद्धोपादानत्वनिरासे श्रुतिविद्वेष एव निमित्तम् । श्रतिहृदयविसवाद्यर्थस्य श्रत्यर्थतया कीर्तनादपि श्रुतिविद्वेषः सिद्धः | तथाहि — एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञा सादृश्यप्राधान्यनिबन्धना, सादृश्यनि बन्धनत्वे दृष्टान्तत्त्रय वाचारम्भणमित्युक्तम्, तदनुपपन्नम् । तज्ज्ञानस्य तत्सदृश ज्ञाने कथं हेतुत्वम् १ सर्वेषा सर्वज्ञत्वप्रसङ्गात् तत्सदृशमिति ज्ञाने हेतुत्व तु सर्व साधारणत्वान्न ब्रह्मासाधारणमिति तमप्राक्ष्यः येनाश्रतमिति निर्देश | नुपपत्तिः । दृष्टान्तवैषट्य च । दाष्टन्तिके हि प्रमेयत्वादिना यथाकथञ्चित्सदृशत्वेन ज्ञानं वि- वक्षितम्, तत्र किमर्थे तत्कार्यस्य दृष्टान्ततयोपादानम्, विशेषोपादानस्य प्रयोज नाभावात् । किञ्च सादृश्ये किमर्थो निर्बन्धः १ ततोऽपि तद्विसंदृशत्वेन ज्ञातं भवतीत्येव वक्तु युक्तम्, ब्रह्मापेक्षया कृत्स्नस्याप्यत्यन्तविसदृशत्वात् तत्प्रतियोगि स्वस्य कथञ्चिदब्रह्मासाधारण्यसम्भवात् । ततोऽपि तज्जन्यत्वेन ज्ञात भवतीत्येत द्वरम् दृष्टान्तस्वारस्यात् । प्राधान्यात् ज्ञानमित्यनुपपन्नम् । इतरज्ज्ञातप्रायम्, तज्ज्ञानफलस्यैतज्ज्ञानेनैव सिद्धत्वादिति ह्यर्थः तथा च लक्षणा " वाचारम्भण मित्यस्यादृष्टान्तत्वाच्च । 6 ननु वाचा वागिन्द्रियेणारम्भण - उत्पादन यस्य साकेतिकस्य भाषाश ब्दस्य तन्नामधेयं विकारः, कर्मणि घञ् विकृतम्, सस्कृतापभ्रंशरूपेण विक्रिय माणत्वात् । ’ वाद्वाचे ’ त्याकारान्त’, ’ मृत्तिके ’ त्यादि, संस्कृतनामधेयन्तु ‘. सत्य नित्य अतस्संस्कृतस्य नित्यत्वात् सार्वत्रिक प्रयोगः, भाषाया विकारस्यात् वा-५३] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिया । २०३ क्वाचित्कः, अतो व्यापकत्वात् संस्कृतस्य भाषाविशेषेण यत्फल देश वैशेषे व्यवहार लक्षणं तत्सस्कृतज्ञानेन भर्वात तथेहापि ब्रह्मज्ञानेन इतरज्ञानकार्ये भवतीत्यर्थ इति चेन्नः - संस्कृतस्यैव काचित्कत्वात् । सम्यगधीतव्याकरणानामेव संस्कृतप्रयोगसा मर्थ्यात् । अन्यथा ह्यपभ्रंश एव स्यात् । यथेति पदाभावेन दृष्टान्तत्व चानुप- पन्नम् । न च ’ यथासोम्येकेन मृत्पिण्डेन सर्वे मृण्मय विज्ञातं स्या दित्यनुष ज्यते, तस्योपपादक ‘वाचारम्भण मितीति वाच्यम्, अनुषङ्गस्यैव दोष त्वात् । अनुषङ्गेऽपि पिण्डमणिपदानन्वयाच्च । नखनिकृन्तनेन काष्णायसमित्ये तदत्यन्तासङ्गतम् । तस्मात् श्रत्यैव सर्वे वादिनो निरस्ताः । श्रत्यैचैव समस्ताश्च निरस्ताः प्रतिवादिनः | तथैव हृदय सम्यक् बोधिता मम देशिकाः ॥ एवं मध्वमते सूत्रव्याघातेोऽपि स्पष्ठः । इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्यपाद सेवासमधिगतपरावरतत्त्वयाथात्म्येन तदेकदैवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यपरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शतदूषणीव्याख्याया चण्डमारुताख्याया ब्रह्मोपादानत्वान्यथानुपपत्तिर्नाम त्रिपञ्चाशः स्कन्ध ॥५३॥ २०१ शास्त्रसुतावळी । || श्रीरस्तु || ॥ चतु पचाशोवाद | … यत्प्रपत्ति विना सर्वैर्यस्य माया दुरत्यया । धनञ्जयरथोत्तसं तत्प्रपद्ये परं महः ॥ " यदुच्यते- माया तु प्रकृति विद्या " दिति विश्वस्य मायोपादान कत्वश्रवणात्, मायाशब्दस्य च मिथ्यार्थत्वात् मिथ्योपादानकस्य च सत्यत्वायोगाद्विश्वमिध्यात्व सिद्धमिति । तदपि स्तनन्धयकथितम् । तत्र तावत् श्रुतौ वचनव्यक्तिर्विपर्यासिता । न हि तत्र प्रकृत्यनुवादेन मिथ्यात्व विधीयते, अपि तु मायानुवादेन प्रकृतित्वम् । तु शब्दोपि तस्यैवानुकूलः । पूर्वस्मिन्वाक्ये ‘अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत्तस्मिंश्चान्यो मायया सन्निरुद्ध’,’ इति प्रसक्तयोर्मायामायिशब्दयोरर्थमविदुषस्तज्ज्ञानो- पजननायैव हि " माया तु प्रकृतिं विद्यान्मायिन तु महेश्वर " मित्यु च्यते । अतो मायेत्युक्ता सा जगदुपादा नतय, पनिषत्प्रसिद्धा प्रकृतिरेव । यश्व मायति निर्दिष्ट स च प्रकृयधिष्ठाता चिदचिच्छरीरको महेश्वरें एवेति वचनव्यक्ति । यत्प्रपति विनेति । अनेन भगवत्प्रसादैकनिवर्त्यतया ज्ञाननिवर्त्यत्वा भावप्रतीतैर्जगदुपादानस्य मिथ्यात्वाभावसिद्ध्या वादार्थ संगृहीत | मायान्त्वि ति । प्रकृतिशब्देन जगदुपादान निर्दिश्य तस्य मायाशब्देन मिथ्यात्वं विधीयत इति भावः । विपर्यासि तति । स्वयेति शेष. । तुशब्द इति । तुशब्दो यच्छ दवदुद्दश्यत्वसूचक इति भावः । मायानुवादेन प्रकृतित्व किमर्थं विधीयत इस्थ वाह पूर्वस्मिन्निति । इति वचने ति । इत्यर्थप्रतिपादिका वचनव्यक्तिरित्यर्थं ।बा-५४] शतभूषणी- चण्डमारुतसहिता । २०५ स्वाध्येपि यच्छब्द द्यभावेपि प्रथमचरमभ वेनोद्देश्योपादेयव्यवस्था " सिद्धा । तथ बाहु लक्षग " मित | अत्वेव वचनव्यक्ति, तापि प्रकृतेर्माय शब्द वाच्य वसिद्धे नैथ्यात्वापि सिध्यतीति चेन, - मायाशब्दस्य मिथ्यार्थपरले ऽप्युपचार तोपि तत्र तत्प्रयोगसन्भवेन वाच्यत्वनिर्णयासिद्धे’ । नाह प्रक्रातेर्मायाशब्दवाच्येति श्रुत्यय., अतु अत्र माय शब्देन प्रकृ- विवक्षितेति । तथापि मुरूपार्थे बाधकाभावदुपचारवृत्तिरत्रानुचित्त्रात चेत् ? न, प्रकृतित्वान्यधानुपपत्त्यैव बाधात् । कारणसत्यत्व बहुशो मृद्द्द्दष्टान्तादिभिर्निदर्शितम् । " अचेतनापरार्था च नि यद्वृत्त (च्छब्द) योगः प्रथग्यमित्याद्युद्देश्य- यच्छन्दाद्यमावेऽपीति । तुशब्दाभावोम्युपगत । मध्यार्थ मिथ्यात्व प्रवृत्तान भित्तमि त भाव । अनी त्यम्युपगमस्य मायाश श्यार्थ इति भावः । तत्र प्रकृतौ । मायाशब्देने ति । मायाशब्दे प्रकृतिरिति योजना | ननु मायाशब्देन, मायाशब्दविवक्षितत्वोक्तौ लक्षण स्यात् विपर्यास एवेति चेन्न — अनुवादतात्पर्ये अवगते वाक्यतात्पर्यानुसारेण अदोषत्वात् । ननु मा भूद्विपर्यास, नापि लक्षणा, मायाशब्दमुख्यार्थोद्देशेन प्रकृति विधीयतामिति चन्न - पदव्याख्यानरूपता विद्या दिति पदस्वारस्यरि द्धत्वात् । अस्त्वेव व्याख्यानरूपता, अथापि मायाशब्दा मुख्यवृत्त्यव प्रकृतै वर्तते, मुख्यार्थश्च मध्यैवेति शङ्कते तथापीति । अनिवचनीयनिरासाभिप्रायेण या शुक्तिरजतादेरुपादानत्वा भिप्रायेण वाह प्रकृतित्वेति । तदभ्युपगमेन प्याह कारणे ति । मृष्टान्तेन कार्यकारणयोरभदः प्रतीयते, एवश्वेदमर्थस सदभेदः प्रकृतेर्विशेषणतया सच्छब्दवाच्यत्व एव सम्भवति, न च सच्छब्ट बाधो युक्त इति भावः । निदर्शित मिति । निदर्शनेन समर्थितमित्यर्थ. । ’ मृत्तिकेयेव सत्य मित्यादेकत्वप्रतिपादनपरत्व हो जगहे २०६ शास्त्रमुक्तावळी । विक्रिया । ” “ गौरनाद्यन्तवती सा जनित्री भूतभविनी " इत्यादि भिः प्रकृतिनित्यत्वसिद्धेश्च तन्मिथ्यात्वं निरस्तम् । सत्यत्वेपि केन मि- ध्यात्वोपचारः किमर्थश्चेति चेत् ’ अस्थिरतरभोगप्रसाधकत्वेन स्वमार्थ तुल्यतया जिहासितत्वज्ञापनार्थ इति मन्वीथाः । न च मायाशब्दो मिथ्यार्थाची, विचित्रसृष्ट्युपकरणभूतार्थाभिधायित्वात् । सर्वप्रयोगानु गतनिमित्तसम्भवे नानारूपार्थोपादानस्य निरस्तत्वात् । न च मिथ्यार्थे ष्वेव तत्प्रयोग येन तत्रैव तच्छक्ति. कल्प्येत, अपि तु सत्येष्वपि यथ –’ यावन्त. पासवो भूमे. सख्याता देवमायये " ति । न हि मेथ्यात्ववर्णन मित्यर्थः । गौरि त्यादि । मिथ्यात्वे ज्ञाननिवर्त्यत्वं । केनै ति । उपचारनिमित्तगुणविशेषप्रश्नः । अस्थिरतरभोग ग. । मायाशब्दस्य मिथ्यार्थवाचित्वमभ्युपगम्योक्तम् । इदानीं नचेति । मिथ्यात्व न वृत्तिनिमित्त, किन्तु विचित्रसृष्ट्यपकरण ८ C T तस्मा उक्थ्यमेव प्रायच्छत्, तन्निर्मायमभूत्, महान् यज्ञो हि त्, ’ इति यजे मायाशब्दः प्रयुक्त, स च नॅ मिथ्यार्थः, यशस्य द्विः, मिथ्यात्व च न सप्रतिसम्बन्धिकम्, अतः तस्य मायासी श्वसृष्ट्यपकरणत्वेन यज्ञस्यावस्थानमेव वाच्यमिति भावः । क्वचित्तत्प्र तकत्वेन प्रयोग, क्वचित्तु तत्पुरस्कारेणैव लक्षणया गौण्यावा, एवमनु- गमो विवक्षितः, एतच्चोत्तरत्र स्पष्टीभविष्यति । 3 ननु ऐन्द्रजालिके गजे मायागज इति प्रयुज्यते, तस्य गजस्य मिथ्या त्वात्तत्र च मायाशब्दप्रयोगात् मिथ्यात्वमप्यर्थस्यादित्यत्राह सर्वप्रयोगे ति है. नन्वनुगतप्रवृत्तिनिमित्त न कल्पनीयं शब्दस्य सत्ये प्रयोगाभावात् मिथ्यार्थ एव हि मायाशब्द प्रयुज्यत इत्यत्राह नचेति । यद्येवं कञ्चित्प्रयोग श्रित्य प्रयोगान्तर निह्वयते, तर्हि सत्ये प्रयोगमाश्रित्य मिथ्या प्रयोग एव निह्नय ने प्रतिबन्द्यभिप्रायेणाह अपि तु सत्येष्वेवेति । स्यादेवम्प्रतिबन्दी, यदि वाह यथेति । वा-५४] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । २०७ । मिथ्याभूतस्य कस्यचित्संख्यानकरणत्वं प्रतीमः । “माया वयुनं ज्ञान" मिति नैघण्ठुकानुसारात् अर्थौचित्याच्च ज्ञानविषयत्वमेव तत्रोचितम् तथा मायया सततं वेत्ति प्राणिना तु शुभाशुभ " मिति च । तथा " तेन मायासहस्र तच्छम्बरस्याशुगामिना । बालस्य रक्षता देहमेकैक श्येन सूदित " मिति । न हि मिथ्याभूतस्य कस्यचिच्छस्त्रच्छेद्यत्वं, अपि तु तत्वोपदेशादेव तन्निवृत्ति । तथाप्यनेकशक्तिकल्पनाया गौर- वातत्रोपचारेकोऽयं प्रयोग इति चेन्न, – विपर्यासस्य दुर्वारत्वात् । प्रसिद्धिप्रकर्षान्मिथ्यात्वे[र्थे] शक्तिरङ्गीक्रियत इति चेन्न ; —मिथ्यापर्याय - त्वेन मायाशब्दस्य प्रसिद्धरेव भावात् । न हि स्वग्दोषादिमात्रमूलभ्रम विषयेषु शुक्तिरजतरज्जुसर्पदिषु मिथ्याशब्दप्रयोगविषयेष्वपि क्वचित् कदाचिदपि मायाशब्दप्रयोगो दृष्टचरः । अतो यत्रेन्द्रजाला दिमूलमा - न्तिविषयेषु मायाशब्दप्रयोगः तत्रापि मिथ्यात्वमन्तरेण निबन्धनान्तर मस्तीति निश्चीयते । तच्च किमिति निरूप्यमाणेप्यैन्द्रजालिकवदिन्द्रनि दादौ मायाविशब्दप्रयोगात् चालीकत्वस्याविवक्षितत्वात् तत्र ननु न वय प्रयोग निह्नुमहे, अपित्वनेकशक्तिकल्पनागौरवमयेन अनुगतपूवृत्तिनिमित्तं न कलानीय किन्तु मिथ्यात्वमेव पूवृत्तिनिमित्तं सत्ये योग औपचारिक sत्येव वक्तव्यमिति गूढाभिसन्धिश्शङ्कते तथापीति । विपर्यासस्ये ति । प्रतिबन्दीमात्रेणापि मिथ्यार्थकत्वनिश्चयप्रतिबन्धात् पूर्वपक्ष्यभिमतान्यथानुप- पत्तिर्न सिध्यनीति भाव । अभिसन्धिमुद्घाटयश्चोदयति प्रसिद्धी ति । मिथ्यात्वं प्रवृत्तिनिमित्ततया विवक्षितम् । प्रसिद्धेरेवे ति । प्रसिद्धिरेव नास्ति, कुतः प्रकर्ष इत्येवकाराभिप्राय । पूसिध्यभावमुपपादयति नही ति । स्वदृकूदोषे ति । ऐन्द्र मालिकव्यावृत्तिः । नन्वैन्द्रजालिके मिथ्यात्वे प्रसिद्धिरस्त्येवेत्यत्लाह अतो यत्रे ति । शुक्तिरजतादिषु मिथ्यात्वे सत्यपि योगाभावात् अन्यत्र प्रयोगे न तन्न - न्धन किन्वन्यद्रेवेत्यर्थः । अळीकत्वस्येति । परमते मिथ्यात्वे सत्यपि लौकि- २०८ शास्त्रमुक्तावळी । सत्यस्य वाऽसत्यस्य वा विचित्रार्थस्य सृष्टौ प्रकाशने वा सामर्थ्यवान त्येव मायाविशब्दार्थ, तच्च सामर्थ्यं सत्यो मन्त्रौषधादिरेव, तदनुब न्ध्यतीन्द्रियशक्तिविशेषो वा ततश्च मायाजन्यज्ञानविषयतया मिथ्याभू तेष्वर्थेषु लक्षणया मायाशब्दप्रयोग उपपते । मायोत्थज्ञानवेद्येर्थे युक्ता मायेति लक्षणा । मिथ्यासम्बन्धरहिते नास्त्रादौ सत्यकारणे ॥ | न हि पर्वतसमुद्रपावक दिहेतुष्वस्त्रविशेषेषु मिथ्यासम्बन्धगन्धरहि तेषु मायाशब्दोपचारस्सम्भवति । मिथ्यार्थसादृश्यात् तत्र गौणोऽयं प्रयोग इति चेन्न, विपरिवर्तप्रसङ्गस्य प्रागेवोक्तत्वात् । लक्षणापेक्षया गौण नृत्तेर्जघन्यत्वाच्च । मुख्यलक्षणावृत्तिभ्यां प्रयोग निर्वाहे सम्भवति मुख्यगौणवृंयां निर्वाहस्यानुचितत्वात् । अतो विचित्रसृष्ट्यपकरण- भूतार्थविशेष एव मायाशब्दशक्ति. । } कैस्तदज्ञानात् मिथ्यात्वस्य साधारणत्वाच्चेति भावः । सत्यस्य वाऽसत्यस्येवेति 1 सत्यासत्याभ्या याथासख्यन सृष्टिपूकाशनयोरन्वयो न विवक्षित, पूवृत्तिनिमित्त द्वित्वप्रसङ्गात् किन्तु उभयोरुभयत्राप्यन्वयः । सत्यस्य वाऽसत्यस्य वा सर्गे सामर्थ्यवानिति परमते, सत्यस्यासत्यस्य वा प्रकाशेन सामर्थ्यंवानिति सर्वसाधार- णम्, क्वचित्प्रकाशने सामर्थ्यमर्थ सृष्टिद्वारा यद्वा याथासङ्ख्येनैवान्वयः, विचित्र सर्गकरत्वविचित्र प्रकाशकत्वान्यतरसामर्थ्य प्रवृत्तिनिमित्ततया विवक्षितम् । तस्मात् सामर्थ्यविशेषो मायाशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमिति भावः । किञ्च मायाशब्दस्य मिथ्या र्थकत्वे शस्त्रादौ प्रयोगोऽनुपपन्न इत्याह मन्त्रौऽषधे ति । मिथ्यासम्बन्धराहित्ये- हेतुः सत्यकारण इति । सत्यस्य कारणम् । नही ति । समुद्रशब्दो महाजलपरः । लक्षणापेक्षये ति । ’ लक्ष्यमाणगुणैर्योगाद्वृत्तेरिष्टा तु गौणते ’ ति वार्तिकेन मुख्यलाक्षणिकाभ्या उभाभ्या व्यवधानेोक्तेः । लक्षणाया मुख्यव्यवधानमाश्रमेव मुख्यगणवृत्तिभ्या मिति उपलक्षणम् । ऐन्द्रजालिक मन्त्रादौ मिथ्यार्थसम्बन्धा- चा- ५४] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । f २०९ मेघोदय नन्वेवमपि सर्वप्रयोगानुगत निमित्त न सिध्यति, स्सागरसन्निवृत्ति’ ’ इत्यारभ्य विष्णोर्विचित्राः प्रभवन्ति माया’ इति प्रयुज्यते, तथा देवमायेव निर्मिता ’ सख्याता देवमायया ’ मायया सततं वेत्ती ’ त्यादिषु निर्दिष्टनिमित्तासिद्धेरिति चेन्न ! - आद्ययोर्माया कार्यतया लक्षणयापि प्रयोगोपपते । मुख्यत्वेऽपि तत्र न दोषः, मेघो दयादीनामपि विचित्रवर्षादिस्रष्टुरीश्वरम्य तत्चत्सृष्ट्यपकरणत्वाविंशेषात् । ’ देवमायेव निर्मिते ’ त्यत्रापि स्त्रीरूपेण परिणता देवानां मायेत्यर्थ. । न चात्र कस्यचिदपि शब्दस्य लक्षणा, अभूतोपमामात्रस्य विवक्षितत्वात् । ’ संख्याता देवमायये ’ त्यत्र तु निखण्ड्वनुसारादौचित्याच्च ज्ञानमेव विवक्षितम् । तथापि घटज्ञानमित्यादिषु घटमायेति प्रयोगादर्शनादाध र्यावहत्वमात्रेण तत्र मायात्वोक्ति । नैघण्डुकाश्च शक्तिविषयमनादृत्य लक्षणासम्भवात् । बीरूपेणे ति । निर्मिता देवाना विचित्रसर्गशक्तिरिव तिष्ठती त्यर्थः । मात्रेणेति । गुणवृत्तिरेव न मुख्यवृत्ति, अतो नानेकार्थत्वमिति भाष । ननु भवद्भिरपि गौणवृत्या निर्वाहत्य स्वीकारात् कथ गौणवृत्या निर्वाह: परस्य दोषतयोद्वांटित इति चेन्न गत्यन्तराभावेनात्र गौणी वृत्तिरुभाभ्याम ङ्गीकार्या, तथा च यत्न मुख्यलक्षणाभ्यामेव निर्वाहस्सुकरः, तत्रापि त्वया गौणवृत्ति रङ्गीकार्या, इति वैषम्यस्याभिप्रेतत्वात् । एतेनेदं निरस्तम् । भिथ्यापरिणाम्यज्ञान मायाशब्दार्थ., ऐन्द्रजालिकग जतुरगादौ मायाशब्दप्रयोगो मृद्घट इति वत्तादात्म्यात्, एन्द्रजालिक मणिमन्त्रादौ मायाशब्दप्रयोगो मायाक्षोभकत्वाल्लवणया, अस्त्रादौ अघटित कार्यजनकत्वगुणयोगात्, एकत्रैवाज्ञाने साधारण भ्रमानुकूलशक्तिनिमित्तको मायाश ब्दप्रयोगः तेन ऐन्द्रजालिके मायाविशब्दः असाधारण भ्रमानुकूलशक्तिनिमित्त’, तत्रै वाज्ञानशब्द:, तेन शुक्तिरजतादौ न मायाशब्दप्रयोग इति । इन्द्रजिदस्त्रादौ गौ णवृत्यङ्गीकारात् तत्कार्ये सत्यपर्वतपार्वकादौ कथचिदपि प्रयोगासम्भवात् शुक्ति- रजते मायाशब्दप्रयोगप्रसङ्गाच || २७ २१० शास्त्रमुक्तावळी । प्रयोगविषयमात्रं संगृह्णन्तीति बहुलमुपलभ्यते । सम्भवति चास्मदुक्तं मुख्यनिमित्तमत्रापि, इतराशक्याश्चर्यतर भूमिपांसुसख्यान सर्वप्राणिशुभा- शुभविवेकादिहेतुत्वात् । अस्तु वा ज्ञानपर्यायत्वं क्वचिन्मायाश्चब्दस्य, तथापि तद्वयतिरिक्तविषयेषु पूर्वोक्तमेव निमित्तम् । न हि गत्यभावात् क्वचिच्छक्तिभेदकल्पनेत्यत्रापि तथा क्लप्तिः, गौर्बाहीक इत्यत्रापि शक्त्यन्तरक्लप्तिप्रसङ्गात् । किञ्च मिथ्यारूपमायोपादानत्वेपि तदुत्पन्न 3 ननु साधारणभूमानुकूलशक्तिनिमित्तकत्वात् मायाशब्दस्य न तत्र मा- याशब्दप्रयोग इति चेन्न - एवमपि कारणता (त्म्य प्रयुक्तप्योगस्यानिवार्यत्वात् । न च साधत्रणभूमजनकत्वशक्तियोगोऽचानशब्दप्रवृत्तिनिमित्तम्, ज्ञाननिवर्त्यत्वस्य तन्निमित्तत्वोक्तिविरोधात् । न च साधारणभ्रमानुकूलश्शक्तियोगो मायाशब्दप्रवृति निमित्त, मन्त्रादिसाधारणतया तत्र गौणवृत्युक्तिविरोधात् । न च भूमपरिणामित्व विवक्षितमिति वाच्यम्, अस्त्रादौ त्वयोक्ताघटितकार्यजनकत्वस्यैव लाघवेन माया शब्दप्रवृत्तिनिमित्तत्वसम्भवात् । इदमेव च प्रागुक्त विचित्रकार्यजनकत्व मन्त्रौष धाद्यतिरिक्तस्य त्वदभिमतस्य परिणामिनोज्ञानात न तत्र लोके मायाशब्द प्रयोग- मायाशब्दप्रयोग- सम्भव । एतेन मायाक्षे, भकत्व मन्यादौ प्रयोगनिमित्तमित्यपि निरस्तम् । ’ यो हि तस्य मायासी ’ दिति सप्रतिसम्बन्धित्वप्रतीतेश्च । विचित्रसृष्ट्यपकर णमर्थः । बहुलमिति । ’ अध्वर्यूद्रातृहोतारो यजुस्सामविदः क्रमात् । ’ इत्य- मरकोश तत्तद्वेदोक्तकार्यकारिषु चतुर्षु चतुर्षु अध्वर्वादयः शब्दा अभिधानतयोकाः पूर्वतन्त्रे ’ उद्गातॄणा चमसभक्ष ’ इत्यत्न उद्गातृशब्द एकत्रैव मुख्य’, उद्गातृ प्रस्तोतृप्रतिहर्तृसुब्रह्मण्येषु प्रवचनान्वयाढिपूर्वक लक्षणेत्युक्तम् । एवमध्धवदि- ध्वपि । तथा ’ दर्शश्च पूर्णमासश्च यागौ पक्षान्तयोः पृथगिति दर्शपूर्णमास- शब्दौ कर्माभिधानतयोक्तौ पूर्वतन्त्रे दर्शपूर्णमासशब्दाभ्या कालयुक्तकर्मलक्षणे त्युक्तम्, तथा पृषदाज्यशब्द नामतया नामपाठे उक्त पूर्वतन्त्रे पृषच्छन्दश्चिम तावाची, दध्ना चित्त्रितत्वात् सदध्याज्यं योगवृत्या पृषदाज्यमित्युच्यत इत्युक्तम् । एव कलाका सिद्धिरुक्ता । इदानी कल्पकत्वासिद्धिमाह । किचेति । उपादानत्वेति । । " बा-५४] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । २११ मात्रस्य प्रपञ्चस्य मिथ्यात्व न सिध्यति, न विलक्षणाधिकरण ’ न्यायेन विलक्षणादपि विलक्षण कार्योत्पत्तिसम्भवात् । असत्यात्सत्योत्पत्ते र्युष्माभिरेव स्वीकारात् । असत्यस्य सत्यनिमित्तत्वमात्रमुदाह्रियते, न तु सत्योपादानत्वमिति चेन्न — तुल्यन्यायत्वात् । नास्ति राजशासन मि- थ्याभूतेन निमित्तेनैव भाव्य न तूपादानेनेति । उपाद नोपादेययोस्तादा त्म्यादुपादानस्य मिथ्यात्वे कार्यस्य सत्यत्वे च सत्यमिध्यार्थयोरेकताप्रस क्तिरिति चेन्न – उपादानत्वोपादेयत्वादिवत्सत्यत्व मिथ्यात्वयोः क्रमेणा विरोधात् । नन्वेकस्य पूर्वापरीभूतावस्थाभेदवत्त्वमुपपन्नम् एतावता कथं स्वरूपतो मिथ्याभूतमुत्तरस्मिन् काले सत्यं भवदिति चेन्न, पूर्व स्मिन् काले स्वरूपेणासत एव द्रव्यस्यावस्थाविशेषस्बे बोत्तरकाले सत्त्व- वदविरोधात् । तयोरुत्तरकालवर्तित्वेन सत्त्वं पूर्वकालेप्यस्तीति चेन्न - तस्य तत्कालेपि प्रामणिकत्वमात्रस्यात्रापि समानत्वात् । तत्कालससर्गवि वक्षायां विराधात्। अत उपादान मिथ्यात्वे श्रुतिसिद्धेपि न कार्यमिथ्यात्व 1

उपादानत्वप्रयोजको धर्मः उपादान वोपादेयत्वप्रयोजक धर्मवदित्यर्थः पिण्डावस्था उपादेयत्वप्रयोजको धर्मो घटावस्था । पूर्वस्मिन्काल इति । अत्र सत्वशब्देन मिथ्यार्थनिष्ठतया परैरुक्त विद्यमानत्व विवक्षितम् । कार्यस्य पूर्वे सत्त्रे कार्यत्वानुपपत्तेः असत्त्वे च सत्वासत्वयोर्व्याघातेनानन्तर सत्वानुपपत्तेश्च कार्य मिथ्या, मिथ्यात्वे च व्याघाताभावात् पूर्वमसतोपि अनन्तर विद्यमानत्वं युज्यत इति हि परैरुच्यते । एव चासत्वमिथ्यात्वयोरिव सत्य मिध्यात्वयोरपि न व्याघात, अन्यथाऽसत्त्वमिथ्यात्वयोरपि व्याघातप्रसङ्गात् किञ्च कार्यकारणयोर्भेद, परैरङ्गी कृत एव, ततश्वभेदाभेद सत्यत्व मिथ्यात्वाम्या मिध्यार्थस्य सत्योपादानत्वमुपपद्यत एवेति भावः । तत्कालेपि प्रामाणिकत्वे ति । तद्गोचरप्रमाणस्य तत्कालीनत्वं तर्हि असद्वा इदमग्र विवचितम् । यद्येव मिथ्यार्थस्य सत्योपादानत्वसम्भव आसीत्ततो वै सदजाय तेति श्रुत्यनुसारात् । मिथ्यार्थस्य सत्योपादानत्वं भवद्भिः कुतो नेष्यत इत्याह उपादानेति । दृष्टान्तेन उपादानोपादेययारैक्यप्रतिपाद . २१२ शास्त्रमुक्तावळी । सिद्धिः । उपादानसत्यत्वमेव च सद्विद्यादिष्वसत्कार्यवादनिरासपूर्वकं ‘मृत्ति केत्येबसत्य’ मिति ‘सन्मूलास्सोम्येमा’ इत्यादि भरभिधीयते । एवमु पादानमिथ्यात्वेपि कार्यसत्यत्वाविरोधोपपादनन्यायेन कार्यमिध्यात्वेप्युपा दानसत्यत्वाविरोधोऽप्युपपादित एवेति मिथ्याभूतस्य मिथ्याभूतमेवोपा दान भवितुमईतीत्यनिर्वचनीयाज्ञानकरूपनमपि निरस्तमिति ॥ इति शतदूषण्यां मायोपादानत्वान्यथानुपपत्तिभङ्गः ॥ चतुःपञ्चाशो वादः ॥ नात् उपादानस्य सत्यत्वकण्ठोक्तेश्च सत्यस्यैवोपादानत्वम् । असद्वेत्यत्र स्थूलावस्था भावो विवक्षित इति भावः । प्रसङ्गादाह एव मिति । इति श्रीवाधूलकुलतिलकश्रीनिवासाचार्यपाद सेवासमधिगतपरावर तत्त्वयाथात्म्येन तदेकदैवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचिताया शतदूषणीव्याख्याया चण्डमारुताख्यायां मायोपादानत्वान्यथानुपपत्तिर्नाम चतु पञ्चाशः स्कन्ध ॥५४॥ भ बा-५५] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । ॥ श्रीरस्तु || ॥ पंचपंचाशो वादः ॥ बाल क्रीडनकैरिव स्थिरचरैः स्वेनैव निर्वाचितै स्सङ्कल्पैकवंशवदो विहरति ब्रह्मादिभिर्जन्तृभिः । जिज्ञास्याय मुमुक्षतामिह पुन: प्राप्याय मुक्तात्मनां लक्ष्मी कौस्तुभलक्ष्मणे नम इदं तस्मै परब्रह्मणे || यदाहुः — प्रत्यक्षसिद्धं श्रुत्यादिसिद्धं च सर्व कार्य मिथ्यैव, विक- ल्पासहत्वात् । तथाहि – किं कारणेन कार्यं सम्बद्धमारभ्यते, उतास- म्बद्धम्’ आद्ये सम्बन्धाश्रयतया द्वयोरपि सत्त्वाविशेषात्सव्येतरविषाणयो वि किं कस्य कारणं कार्य वा ? असम्बद्धत्वे तु असम्बन्धाविशेषात् बाल. क्रीडनकै रिति । स्वेनैवेति । कार्यानुपपत्तिपरिहारस्य विव- क्षितत्वात्, निर्वर्तितै रिति । विवर्तव्यावृत्ते, संकल्पैकवशंवद इति पराभि मताविद्यावगत्वाभावप्रतीते, मुमुक्षतां प्राप्याये ति सत्ययोरेव मोक्षत्रह्मप्राप्त्योस्सा ध्यत्वप्रतीतेश्व वादार्थ सगृहीत | ननु बन्धविस्रंसफलकर्तृव्यापारो यदा धातुना विवक्ष्यते तदा मुञ्चति वत्समिति भवति, अन्धविश्लेषलक्षण कर्मव्यापारो यदा धातुना वित्रक्ष्यते तदा कर्तु- रपि वत्सस्य कर्मवद्भावविधानात् मुच्यते वत्सः स्वयमेवेत्यात्मनेपदमेव भवति, एवञ्च ’ पशवः पाशिता: पूर्व परमेण स्वलीलया । तेनैव मोचनीयास्ते ’ इति ईश्वरस्यैव मोचकत्वात् बन्धविश्लेषलक्ष कर्मव्यापारविवक्षयैव जीवे मुमुक्षतः प्रयो गो वाच्यः, तत्र च कर्मवद्भावादात्मनेपदमव स्यात् अत. कथ शत्रन्तप्रयोग इति चेत् ? अन्तर्भावितण्यर्थतया कर्तृव्यापारप्रयोजकव्याकु ; प्रयोगात् स च व्यापार उपासनम्, तत्श्वपती यात व्यायेत्य : । मोचकव्यापारप्रयोजकव्यापारविवक्षायाश्व ज्ञाननिवर्त्यत्याभायात् २१४ शास्त्रमुक्तावळी । सर्वं सर्वस्य कारणं भवेत् न वा किञ्चित् कस्यचित् । तथाभिव्यक्तिव । दिभिरुक्तम् — “ असत्वान्नास्ति सम्बन्धः कारणैस्सत्त्वसङ्गिभिः । अस म्बद्धस्य चोत्पतिमिच्छतो न व्यवस्थिति " रिति । तथा कार्य कारणा 2 2 द्भिन्नमभिन्न ब। ’ पूर्वत्र भिन्नत्वाविशेष त्सर्वं सर्वतः स्यात्. नवा कुत- श्चित् । उत्तरत्रात्माश्रयप्रसङ्गः । नियतपूर्वसत्कारणं नियतोत्तरसत्कार्य मिति विभजसे, तथाच स्वप्रागभावकाले स्वयमेव नास्तीति कथं ब्रूयाः । तथा विकृत दविकृताद्वा उपादानात् कार्योत्पत्तिः पूर्वत्रापि विकृतिरपि विकृतादविकृताद्वेति विकल्पेनानवस्था | उत्तरत्राविकृतत्वाविशेषात् यावदुपादानसत्त्रमुपादेयारभप्रसङ्ग । सहकारिसम्बन्धादिति चेन्न - तत्सम्बन्धोत्पत्तिरपि विकृतस्य वा अविकृतस्य वेति विकल्पदुस्थत्वात् । अस्तु च विकृतं कार्यारम्भकम् । तत्र किं रुचकादिविकृतिविशिष्टं हे- मादि स्वस्तिकारम्भकन्, उत रुचकादिमात्रं, अथ हेमादिमात्रमिति । नाद्य., स्वस्तिके रुचकाश्रुतिविशिष्टहेमानुपलम्भात् । अत एव न द्वि- तीय., हेमानुवृत्तिदर्शन विरोधाच । न च तृतीय, आरम्भकहेमातिरिक्ता दर्शनात्, तत्प्रत्यभिज्ञानाच्च । वदन्ति हि स्वस्तिकमपि तदेवेदं हेमेति । न च व्यवस्थितबुद्धिशब्दसख्यापरिमाणकार्य कारणकालादिभेदात्पिण्ड त्यनुषङ्गः । मिथ्यात्वाभावे तात्पर्यम् । किचि दिति । " कारण भवेदि सर्वतस्त्या दिति । एवं सर्वस्य कारण स्यादित्यर्थ । नवा कुतश्चि दिति । किञ्चित्स्या दिति शेष । दोषतामाह नियते ति । सहकारिसम्बन्धा दिति । अविकृतात्कार्योत्पत्तिरिति शेषः । नन्वस्त्यतिरिक्तस्वस्ति कोपलम्भ इत्यत्राह तदिति । तदुपपादयति वदन्तिही ति । बुद्धी ति । एकत्र तन्तव इति बुद्धि परत्र पट इति बुद्धिरिति बुद्धिभेद, तथैव शब्द भेदः, तन्तुषु बहुत्व पट एकत्वमिति सख्याभेद, सूक्ष्मत्व महत्वभिति परिमाणभेद, तन्तुषु कारणत्व पटे कार्यत्वमिति भेद, तन्तूनापूर्वबा-५५] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । २१५ घटयोर्नष्टत्वानष्टत्वभेदात्कारकव्यापारवैयर्थ्यप्रङ्गान्नित्यानित्यविभागानुपप- चिप्रसनाच्च कारणातिरिक्तकार्यसिद्धिरिति वाच्यम्, रज्ज्वाद्यधिष्ठान सर्पभूदलनाबुधारा दिबुद्धिशब्दान्तरादिभिरनैकान्तिकत्वात् । नचाबाधि तत्वे सतीति विशेष्टव्यम्, – विशेषणासिद्धेः ; प्रत्युत तन्निषेधात् विगीता बुद्धिशब्दान्तरादयो भ्रान्तिसिद्धमेदावलम्बना, दुर्निरूपबुद्धि शब्दान्तरादित्वात्, कम्बुकलधौतबुद्धिशब्दान्तरादिवत् ; मध्येप्यसत् कार्य, भद्यन्तयोरसत्वात्, शुक्तिकारजतवत्, विवादगोचरो भेदव्य वहारः स्वविषयसर्वमेदानुगतैकवस्तुमात्रावलम्बन, भेदव्यवहारत्वात् रज्ज्वादिविषयसर्पभूदलनादिभेदव्यवहारवदित्यादिभि । नचैषां प्रत्यक्ष बाघ, तर्कानुगृहीतानुमानात्तस्य दुर्बलत्वात् । अन्यथा ज्वालैस्यप्रत्य क्षविजयप्रसङ्गात् । किंच यदे कारणे पूर्व कार्यमसत्, कथं तेन जन- यितुं शक्यम्, न हि प्रलयोदकावसिक्तेष्वपि प्रस्तरेषु अङ्कुराः प्ररो - हन्ति । न च पीते विश्वकर्मणापि नीलमुत्कीर्यते । भथ पूर्वमेव तत्र सत् सिद्धत्वादेव न साध्यं स्यात् । तत एव कारकव्यापारनैरथॆ च । " फाले सत्त्व पटस्योत्तरकाल एवेति कालभेद । नित्येति । आत्मा नित्यः घटा “देकमनित्यमिति विभागो नित्यप्रकृत्यभिन्नत्वेन स्यादित्यर्थं । रज्वादीति । अन्तुपटगोचरबुद्धिशब्दान्तरादयस्तत्त्वतो भिन्नविषया, बुद्धिशब्दान्तरत्वात्, परसं व्यापरिमाणे तत्वतो भिन्नाश्रिते, सख्यापरिमाणान्तरत्वादित्याद्यनुमान विवक्षितम् । [ रज्वाद्यधिष्ठान सर्पादिबुद्धिशब्दान्तरादिभिरनैकान्त्यमित्यर्थ । असिद्धे रिति । दिग्धासिद्धेरित्यर्थः । तनिषेधा दिति । अत्राधितत्वनिषेधादित्यर्थः । एतस्य इत्यादिभिरित्यनेनान्वय’ । किं बुद्धेबांधो भ्रमत्वज्ञानं उत विषयापहार इति कल्पमभिप्रेत्याद्येऽबाधितत्वाभावमाह विगीते ति । भिद्यत इति भेदो घंटा- [र्थः द्वितीय आह मध्येऽपीति । तर्फे ति । सम्बन्धासम्बन्धविकल्पानुपपत्या २१६ शास्त्रमुक्ताबळी | व्यङ्ग्यत्वमस्त्विति चेच, व्यक्तिसदसद्भावयोरप्यनुयोगावतारात् । व्य तेरपि व्यंग्यत्वेऽनवस्थानात्, नित्यव्यक्तत्वे घटादेरपि नित्यव्यक्तिप्रस ङ्गात् । किञ्च भावादभावाद्वा घटाद्युत्पत्तिः नाद्यः, अनुपमृदिलात्पिण्डा- देर्घटाद्युत्पत्तेरदर्शनात् । न द्वितीयः घटादेरप्यभावात्मकत्वप्रसङ्गात् । एवमन्येपि परश्शता विकल्पास्सुलभाः । एवं जन्मनि निरस्ते विना- शोपि निरस्त एव, तुल्यन्यायत्वात् । सदसद्यावृत्तविनाशोपलब्ध्ययो- गाय तदुभयकोटिविलक्षणतया मिथ्यात्व स्वध्यवसानम् । स्मरन्ति च, " अनाशी परमार्थश्च प्राज्ञैरप्युपगम्यते । तत्तु नाशि न संदेहो नाशि द्रव्योपपादित " मिति । “ यच्चान्यथात्वं द्विज याति भूयो न तत्तथा तत्र कुतोहि तत्त्व " मिति च । श्रुतिश्व तदुपवृक्षिता " वाचारम्भणं विकारो नामधेय " मित्यादिका । न च " मृत्तिकेत्येव सत्य " मि त्यादिना ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य कार्यभूतस्यापि मृत्तिकादिद्रव्यस्य सत्यत्वमिह कण्ठोक्तमिति भ्रमितव्यम्, भिक्षुपादप्रसारणन्यायेन व्यावहारिकसत्य - । । दिभ्तर्कः । व्य क्तिसदसद्भावयो रिति । पूर्वमेवाभिव्यक्तेः सत्वे कारकव्यापार- वैयर्थ्यादि, असत्त्वे सर्वकालासश्वोत्पत्यसम्भवादि | नन्वभिव्यक्ति: प्रागेव सती, सैव कारकव्यापारेणाभिव्यज्यत इत्यवाह व्यक्तेरिति । नित्ये ति । तथा च कारकव्यापारवैयर्थ्यमिति भावः । एवं जन्मनो ति । घटः किमिदानीं सन् उतासन् १ आद्ये सतः पश्वादसत्त्वानुपपत्ते विनाशानुपपत्तिः, द्वितीये विनाशकव्यापारवैयर्थ्यम्, प्रागेवासत्वादित्यर्थः । एव मसम्भावितोत्पत्तिविनाशत्वात् उत्पत्तिविनाशवत्वेन भासमान कार्ये मिथ्येत्युक्तम् अत. सदसद्व्यावृत्तविनाशोपलब्धियोगान्यथानुपपत्या च मिथ्यात्वमध्यवसीयते इत्या सदस दिति । विनाश उत्पत्तेरप्युपलक्षणार्थ: । ‘कार्यानुपपत्तिलक्षणो मिथ्यात्त तर्क. श्रतिस्मृतिभ्यामप्यनुज्ञात इत्याह स्मरन्तिचे त्यादि । -५५] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । २१७ त्वानुपमर्देन घटादिमित्थ्यात्वप्रतिपादने तात्पर्यात् । अन्यथा दाष्टान्तिक प्रतिकूलत्वप्रसङ्गात् । मृत्तिकातिरेकितद्विकारमित्थ्यात्वबन्मूलकारणातिरेकि मृत्तिकादिसमस्तसद्विकारामत्थ्यात्वे हि वाक्यतात्पर्यम् । एतेन " प्राणा वै सत्य ” मिति श्रुत्यन्तरमपि निर्व्यूढम् । तत्रापि हि - " अथ नाम- धेयं सत्यस्य सत्यं प्राणा वै सत्यं तेषामेष सत्य” मिति पूर्वोत्तरवाक्यांश परामर्शेन मध्यगतप्राणविषयसत्यतोक्तिः व्यावहारिकीं सत्यतामभिसन्भा येति गम्यते । तदेवं श्रुतिस्मृत्यनुमानतकैः सिद्धं कार्यमित्थ्यात्वम् । नश्वरत्वाच्च जगतो मिथ्यात्वं निपुणधियां स्वध्यवसानमिति । } । तत्र ब्रूम - यदुक्तं कारणेन कार्यं सम्बद्धमारभ्यते उतासम्बद्ध मिति, तत्रासम्बद्धमित्येव पक्षः, न हि कारणाना मिथस्सम्बन्धमन्तरेण कार्येणापि सह सम्बन्धः कार्योत्पत्त्यङ्गतया दृष्टचरः, येन तदङ्गीकुर्मः । यत्तु असम्बन्धाविशेषात्सर्व सर्वस्य कारणं भवेदिति तत्तदा स्यात्, यद्यसम्बद्धत्वमेव कार्यारम्भप्रयोजकं स्यात् । न च तदस्ति, ततद्वस्तूना प्रतिनियतशक्तीनां प्रतिनियतकार्यारम्भकत्वस्यान्वयव्यतिरेकसिद्धत्वात् । यदि कारणाना कार्यसम्बन्धोपि कार्यारंभानमिष्यते, तदानङ्गाङ्गीकारः, अविषयवृत्तित्वं वा, कारणानां परस्परदृष्टस्य सम्बन्धस्य कार्ये सञ्चर- " ननु ’ प्राणा वै सत्य’ मिति श्रत्या प्राणसत्यत्व प्रतिपाद्यते, न च तद्यतिरेकेण कार्यमित्ध्यात्वे तात्पर्यमिति निर्वाह . शक्य, कार्यस्य तत्त्रानुक्तेः अतस्तद्विरोध इत्यत आह एतेने ति । वक्ष्यमाणेनेत्यर्थ । तत्रापि हीति । यथा राजराजो मन्मथमन्मथः पवित्राणां पवित्रमित्यादौ ऐश्वर्यसौन्दर्यपावनत्वानामुत्क - र्षापकर्षो गयेते, तथात्र सत्यत्वोत्कर्षापकर्षो गम्येते तत्नापकृष्टं प्राणगत सत्यत्व व्यावहारिक सत्यत्व उत्कृष्ट " ब्रह्मगत पारमार्थिक सत्यत्वमित्यर्थः । नश्वरत्वा दिति । तावदेव च बाधितत्वमित्यभि २८ २१८ शास्त्रमुक्तावळी । णात्, युक्ताङ्गत्यागो वा, असिद्धत्वेनासम्बन्धस्य साध्यता प्रत्युपयु- तस्य त्यागादिति । एतेन भिन्नत्वाभिन्नत्वविकल्पोपि निररतः, दण्ड चक्रादिविलक्षणस्यैव घटादेस्तत उत्पत्तिदर्शनात् । उपादानेपि हि कार्यकारणयोरत्यन्तभेद एव दृश्यते । अवयविवादिना तु द्रव्ययोरपि । एवमपि चदभेदोभ्युपगम्येत, तर्हि युक्ताङ्गत्यागः, कार्यकारणभावोपयुक्त स्यैव भेदस्य परित्यागात् । अयुक्ताङ्गस्वीकारो वा, तद्विरोधिन एवाभे- दम्य स्वीकारादिति । अन्यथा स्वव्याघात. सार्वभौमः । एवमुत्तरेष्वपि विवेक्तव्यम् 1 } 1 यत्तु विकृतादविकृताद्वोपादानात्कार्यारम्भ इति । तत्र विकार शब्देन यत्किञ्चिदागन्तुकधर्मविवक्षायां विकृतादिति ब्रूमः, सहकारि सम्बन्धोपि हि विकार एव । अथ कार्यरूपेण विकृतत्व विवक्ष्यते, तदा त्वविकृतादिति वदामः अन्यथा आत्माश्रयप्रसङ्गात् । यत्तु अबिकृ तत्वाविशेषात्सर्वदोत्पादकत्वप्रसङ्ग इति, तन्न, अविकृतस्यैव सहकारिचक्र सन्निपातेन कालविशेषनियतकार्यारम्भोपपत्ते । यत्तु सहकारिसम्बन्धोप विकृतस्य वाडविकृतस्य वेति विकल्पितम्, तदपि सहकार्यन्तरसम्बद्धस्यै मान । युक्ताङ्गत्यागमुपपादयति असिद्धत्वेने ति । कार्यकारणयो रिति । द्रव्यस्थ कार्यत्व घटकी भूता साक्षादुपत्ति योगिन्यव स्थात्नकार्यशब्देन विवक्षिता । अन्यथे ति । एवमप्यनेन तर्काभासन कार्यनिरासे मिथ्याभूतमपि कार्यमेव निराक्रियेत । मिथ्यात्वादेव सर्वमुपपद्यत इति चेत् तत्कि राजशासनेन ? दर्शनादिति चेत्; तर्हि तत एवास्मत्पक्षेऽपि कारणासम्बद्ध ततो भिन्न च कार्यमिति कि न सेत्स्यति ? एवमिति । विकृतात्रिकृतादिविकल्पेष्वपि स्वव्याघातकत्वपर्यन्ता देष ग्राह्या इत्यर्थ | स्वपक्षनिर्वाह मह यत्त विकृता दिति । सहकार्यन्तरसम्बद्धस्ये ति । सिद्धान्ते उपादानस्य नित्यत्वात् सहकार्यन्तरसम्बद्धस्य सहकार्यन्तरसम्बन्धे नानवस्था दोष इति भावः । यथा निश्चितप्रामाण्यस्यैव ज्ञानस्य सशयनिवृत्त्याद्य पयागित्वे प्रामाण्यरव परतस्त्वमते प्रामाण्यज्ञानेऽनवस्था सा च साध्यत्वान्मूलक्षय " बा- ७५] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । २१९ बेति परिहृतम् । नचात्रानवस्था दोष सिद्धानवस्थारूपत्वात् । न हि पूर्व पूर्वं कारणं नास्तीत्युतरोत्तरासिद्धि’ । न च पूर्वपूर्वाभावे प्रमा णमस्ति, प्रत्युत कार्यमेव प्रमितं सत् कारणप्रवाहे प्रमाणं भवति । अ- न्यथा कार्यानुदयप्रसङ्गात् । न च नोपलभ्यते कार्यम् उपलभ्यमान मपि बा कि बाध्यते ? सर्वकार्यबाधे स्वप्रवृत्तिविरोधात् । कतिपयकार्य बाधे त्वबाधितकार्यान्तरसद्भावेन कार्यकारणभावमात्रस्यापलवितुमशक्य- त्वात् । अन्ततो बाधस्यापि कार्यत्वेन कर्तुमेवाशक्यत्वप्रसङ्गः 1 बाध स्यापि बाधे व्याघात स्यादिति । ? यत्तु रुचकादिविकृतिविशिष्ट हेमादि रुचकादिमात्र वा हेमादि- मात्रं वा स्वस्तिकारम्भकमिति विकल्पितम् तत्रारम्भकमिति कि स्वस्तिक निर्माणोपयुक्ताकार विशिष्ट विवक्षितम् उत तदुपयुक्ताकार एव? अथवा रुव[स्वस्ति ] काश्रयमात्रमिति, आधे रुचकादिविकृति विशिष्टमिति ब्रूम. । न च स्वस्तिके रुचकाकाराकारित हेमानुपलम्भ- विरोध, कार्योपयुक्त काराणा कार्येप्यनुवृत्तेरनपेक्षितत्वात् । तदपेक्षणे करीनि दोष न तथेयमित्यभिप्रायेणाह सिद्धे ति । अनवस्थाया दोषत्त्रप्रयोजक मूलक्षयकरत्वमसिद्धत्व च नास्तीति क्रमेणाह न हीत्या दिना । सर्वकार्यबाध इति । असद्विलक्षणकार्य स्वरूपाविरोधिबाधविवचाया तादृशेनापि कार्येण कारण- प्रवाइम्यानुमातु शक्यत्वात् सहकार्यन्तरसम्बन्धस्य सहकारिसम्बन्धसम्भवात् सह- कार्यन्तरसम्बन्धस्य कार्यारम्भकत्वे दोषाभावाद्विकृताविकृतादिविकल्पमूलतकभि तेर्मिथ्यात्वसाधनायोगात् तथा मिथ्यात्व साधयता स्वरूपासत्यपर्यवसित एत्र बाधो वाच्य, एवञ्च स्वप्रवृत्तिविरोध, मिथ्यसाधनलक्षणकार्यस्याप्यसिद्धेरित्यर्थं । सर्वकार्यवापचे दोषान्तरमाह अन्तत इति । इष्टागंत माग याधस्यापीति । प्रपञ्चवधस्य व वे प्रपञ्च सत्यमिद्वेत्यर्थ । नचेति । रुचकादिपात्र परिहरति २२० शास्त्रमुक्तावळी । वानङ्गाङ्गीकारप्रसङ्गात् । के वन कारणाकाराः कार्येप्यनुवर्तन्ते केचित्तु निवर्तन्त इति यथादर्शनमङ्गीकार्यत्वात् । द्वितीये तु रुचकादिमात्रमिति बदामः । न च हेमानुवृत्तिदर्शनविरोध, उक्तोत्तरत्वात्, कारणदशा बच्छेदकाकारनिवृत्तावप्याश्रयतयोपयुक्तस्य द्रव्यस्य तदाकारविशेषस्य च नाशकाभावादनुवृत्तत्वस्य दुर्निवारत्वात् । तृतीये तु हेममात्रमित्येव तत्वम् । नचारम्भकमातिरिक्तं न दृश्यत इति वाच्यम्, – स्वहृदयविसं वादात् ; अन्यथा आरम्भकमपि न दृश्यत इति वक्तु शक्यत्वात् । अतिरिक्तं तु दृश्यते, तत्किमवयविद्रव्यान्तर उत तदारम्भकतयाभि मतावस्थान्तरमात्रम् उत विवर्तविशेष इत्येवमादिको हि विवाद । हेमप्रत्यभिज्ञान तु न स्वस्तिकप्रतीत्यपह्नवक्षमम् । हेम्न एव स्वस्तिकवि शेषितत्वेन प्रत्यभिज्ञोपपत्तेः । अन्यथा पूर्वानुभूतातिरिक्ताकारमन्तरेण कथ सा प्रत्यभिज्ञा? न हि यत्किञ्चिद्देशकालावस्थादिविशेषमन्तरेण सोय मित्युल्लेख. । अन्यथा स इत्येव वा स्यादयमित्येव वा । यत्तु बुद्धिशब्दान्तरादौ कारकव्यापारवैयर्थ्यप्रसङ्गे नित्यानित्यवि भागानुपपत्तिप्रसङ्गे च रज्ज्वाद्यधिष्ठान सर्पादिक निदर्शितम्, तदपि देशका ला. दिप्रतिपन्नोपाधौ बाधाभावादेव परिहृतम् । बाधकतया अभ्युपगताश्चे प्रत्येकं परिहियन्त एव । अत एव दुर्निरूपबुद्धिशब्दान्तरादित्वादिति हेतुरपि निरस्त’ । 3 स्यारम्भकत्वे य पूर्वपक्ष दोष उक्तः स इह नास्तीत्यर्थं । उक्तोत्तरत्वा दिति । त्वयैव रुचकाकृतिमात्नस्य कार्योपयुक्ताकारत्वस्योक्तत्वादित्यर्थः । एवञ्च हेम्न उपादानत्वस्यानिवर्तितत्वात्तदनुवृत्तौ न विरोध इति भावः । तदाकारे ति| हेमाकारम् । तदारम्भकतयेति । अभिमतस्य द्रव्यस्यावस्थ न्तमित्यर्थं । अन्यथा अतिरिक्ताकारयोगस्य प्रत्यभिज्ञाविरोधित्व इत्यर्थ । पूर्वे ति । पूर्वानु- भूताकारं अतिरिक्ताकार चान्तरेणेत्यर्थं । अवस्थादिविशेष - अवस्थादिभेद । काळद्वयादिविषयीकरण भन्तरेण प्रत्यभिज्ञा न सम्भवतीत्यर्थ । निदशित मिति । 1 | बा-५५] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । २२१ यत्तु मध्येप्यसत् कार्यं आद्यन्तयोरसत्वादिति प्रयुक्तम्, तदप्य बाधितसत्त्वोपलम्भेन बाधितम् । अन्यथा मध्येप्यनारोपित कार्य आद्य- न्तयोरनारोपितत्वादिति वक्तु शक्यत्वात् । अस्य चोपलम्भानुवर्तित्वेन प्रबलत्वादनेन पूर्वस्य बाध एव वा । अपि च कार्यमा द्यन्तयो. सद्ध्य कार्यमद्यन्तयो. स्तं वा मध्ये सत्वात् मध्येध्यस्तत्वाद्वेति सांग्व्यनयेन त्वन्नयेन वा प्र- योगे कि वक्ष्यसि ? उपलम्भविरोधादिकमिति चेत्तुल्यम् । यच्च विवादगोचरो भेदव्यवहार स्वविषयसर्वभेदानुगतैकवस्तुमा त्रालम्बन इति प्रतिज्ञातम्, तत्र कि मृत्पिण्डाद्ये कै कोपाद, नकघटशर वादि भेदव्यवहारमात्रं पक्षीक्रियते उन सर्पभूदलनादिभेदव्यवह। रविलक्षणः सर्वोपि पूर्वत्र श्रुतिनिदर्शितमृत्पिण्ड लोह मणिनख निकृन्तनादिभेदव्यव हारैरनैकान्त्यम्, न हि तत्र मृदादिकमनुवर्तते । पृथिव्यादिकमनुवर्तत इतेि चेत् ; तदास्तु प्रथिव्यादिभेदव्यवहारै । अथ तत्रापि प्रकृतिभू ताविद्यानुवृत्ति पश्यसि, तथापि ब्रह्मा विद्ययो भेदव्यवहारेणानैकान्त्यं दुस्त्यजम् । न हि ब्रह्मविद्यानुगतं वस्त्वन्तरमिष्यते । न च ब्रह्मैवोभय त्रानुवर्तते, ब्रह्मणि द्र ध्यासानभ्युपगमात् ब्रह्मभेदानभ्युपगमाच्च । व्यभिचारस्थानतयोदाहृतमित्यर्थः । अबाधितत्वे सतीति विशेष्यते, बाघश्च प्रति- पनदेशकालोपाधौ निषेध, तदभावश्च घटादे सिद्ध एवेत्यर्थ । प्रतिरोधमुक्त्वा बाघमायाह अस्यचेति । सांख्यनयेन - माख्यप्रयोगमनुसृत्येत्यर्थ’ । त्वन्नये नेति । त्वदङ्गीकृतहेतुनेत्यर्थ । उपलम्भे ति । वक्ष्याम इत्यनुषङ्ग । मृत्पिण्डेत्यादि । एतदुद्घटशरावादिभेदव्यवहार स्वविषय सर्व भेदानुगततदुपादा नैकवस्त्वालम्बन इत्यनुमानं विवक्षितम् । श्रुतिनिदर्शितेत्य नेन पक्षसमत्वशङ्का परिहृता, तत्र मृत्तिकासत्यत्व श्रते । एकोपादानालम्बनत्व एकाधिकरणवस्त्वालम्ब नत्व वा साध्यते, नत्वेकाधिष्ठानारोपितत्वम्, अतस्तत्राप्यनुगतमस्त्येवेति शङ्कते पृथिव्यादिकमिति । ब्रह्मपर्य तगमने मिथ्यात्व वेत्स्यतीत्यभिप्रायणेदानीमृदादें मिथ्या वानाविष्करणेनैव शङ्कितम् । व्यवहारै रिति । अनैकान्त्य इत्यनुषङ्ग । अनभ्युप मेहेतुमाह ब्रह्मभेदेति । स्वस्मिंश्चाध्यासोऽनुपपद्म इति भावः । यद्वा ब्रह्मणीति । • २२२ शास्त्रमुक्तावळी । । अभ्युपगमे च तद्भेदव्यवहारेण तदेव स्यात् । एतेनोत्तर’ कल्पोपि दत्तोत्तर । ब्रह्माविद्याभेदस्यापि पक्षीकारे बाधात् । तद्बहिष्कारे तु तेनैव नैकान्त्यादिति । किञ्च वस्तुशब्देन परमार्थविवक्षाया दृष्टान्ता- सिद्धि, न हि रज्ज्वादे सत्यत्वामिच्छसि । अथ प्रतीयमानमत्रिविवक्षा, तदा वस्तुमात्रावलम्वन इति वक्तु न शक्यते । आरोपितस्यापि घटा देरालम्बनत्वस्य वर्जनीयत्वादिति । यत्तु तर्कानुगृहीतानुमानात् प्रत्यक्षस्य दौर्बश्यं ज्वालैक्यप्रत्यक्षे निदर्शितम्, तदप्यसत्, अनुग्राहकतयाभिमताना तर्काणामप कृतत्वात् । ज्वालैक्यप्रत्यक्ष तु सादृश्यादिदोषसम्भवात् निर्वापितारोपितेपि तथैव प्रत्यभिज्ञानदर्शनात् अनन्यधासिद्धसामग्रयनुवृत्त्यादिहेतुबलात्तत्र च स्वो पजीव्यविरोधादिप्रसङ्गाभावाच्च बाध्यतामनुभवतीति युक्तम् । इह तु विपरीतमिति विशेष । 2 यत्पुन. कारणे कार्यं पूर्वं सदसद्वेति, तस्य कोऽर्थ 2 कि कार्यद्रव्य करणावस्थाया द्रव्यरूपेण विद्यते नवेति । तदा सदित्यश्री कुर्म । तथापि न साध्यत्वविरोध, अवस्थापत्तिरूपेण तदुपपत्ते । अभेदाद्धयासांनुपपन्न इत्यर्थ । अस्तु तर्हि ब्रह्मभेद:, तथा च तन ब्रह्माभ्याससम्भव इत्यत आह ब्रह्मभेदे ति । तदेव अनैक न्त्यमेव । बाघोऽशत । तदावस्त्विति । यदा वस्तुशब्देन परमार्थो विवक्ष्यते तदानुगतैक वस्तुमाश्रालम्बना इत्यत्र परमार्थव्यवच्छेदसम्भवाद नुगतैकपरमार्थालम्ब नत्वे सति तदन्यपरमार्थानालम्बना इत्यर्थो भवति, तच्च वक्तु न शक्यते, घटादेः परमार्थत्वानङ्गीकारात् यदा तु प्रतीयमान विवक्ष्यते तदाऽनुगतैकार्थालम्वनत्वे सति तदन्यार्थानालम्बना इत्यर्थो भवति अत्र चार्थशब्द स्वरूपकथनपर., तश्च पक्षे वाषितम्, घटादेरालम्बनत्वादिति भाव. । प्रत्यक्षात्त सहकृतानुमानभ्य प्रात्रयमङ्गीकृत्योक्तम्, इदानी प्रत्यक्षस्य न त दृशानुमानप्राबल्यात् बाध्यत्व कि न्तु दृष्टदोषसजातीय वेनाप्रामाण्यशङ्काग्रस्त-वादित्याह आएैक्ये ति 1 3 3 । वा- ५५ ] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । } २२३ तत एव कारकव्यापारसाफल्यं च । एतावानेव च न सत्कार्यवाद | अथ कार्यावस्था कारणदशायामस्ति न वेति पृच्छसि तदा नास्त्वेव सा । कथमसती तेन जनयितुं शक्येतेति चेत् किं पूर्वं सतीमेव दगा पश्चादु त्पद्यमाना पश्यसि येनैव विरोधमाशङ्कसे । तथाचायुक्ताङ्गस्वीकार. । अवस्थासत्त्वस्य जन्यत्वविरोधिनः स्वीकारात् । असत उत्पत्तौ प्रस्तराद योप्यकुरेयु. शशादयोपि शृङ्गादिमन्त स्युरिति चेत्; किमियं राजाज्ञा! उत शाप ? न हि नियतशक्तिकेषु कारणेषु देशकालस्वरूप प्रतिनियत कार्यविशेषारम्भकेषु पारेदृश्यमानेषु तच्छक्तिविधुरादपि तदुत्पत्तिराशकि तुमपि शक्यते । प्रागसतीं दशां पश्चात्सती मिच्छतोऽवयविद्रव्ये कः प्रद्वेष इति चेत्, न कश्वित्, अदर्शनादेव तु नाङ्गीकुर्मः । 2 2 यत्तु भावादभावाद्वा घटाद्युत्पत्तिरिति, तत्र किं विद्यमाने द्रव्ये घटाद्यवस्था जायते उताविद्यमान इति प्रश्नार्थ तदा विद्यमान एवेति मन्वीथाः । न हि घटाद्यवस्थोत्पत्तौ मृदादिकं नास्ति । उपमर्दितेपि हि पिण्डे पिण्डत्वमेव निवृत्तं न तु द्रव्यम् । अनुपमृदितेभ्यश्च तन्त्वा दिभ्य पटाद्युत्पत्तिरपि दृश्यते । अथासतो घटाद्युत्पत्ति. सतो वेति पृच्छसि तदा सत एवेत्युत्तरम् । पूर्वं सत पिण्डात्तदानीं सत एव वा मृदादे’ घटाद्युत्पत्तिदर्शनात् । अथ कारणविशेषावच्छेदकावस्था कार्योत्पतिदशायां निवृत्ता न वेति पृच्छसि ; तदा पिण्डादौ निवृत्ता तन्त्वादौ त्वनुवृत्तेति सान्दृष्टिकमिदम् । नचाभावादुत्पत्तौ कार्यस्याभा वात्मकत्वप्रसङ्ग, कार्यकारणयोरत्यन्तसालक्षण्यस्य " न विलक्षणत्वा" किं पूर्वमिति । दशां अवस्था । किमियमिति । किं राजाज्ञयैव शक्यते उत शापवशा दित्यर्थः । प्रागसती मिति । न हि साख्यवदसत उत्पत्त्यनुपपत्तेरवयविनि द्वेष- स्तव सम्भवतीति भावः । अनुपमृदितेभ्य इति । तत्र च न द्रव्यविनाशशङ्का लेशोऽपीति भावः । नन्वभावपदेन प्रसिद्धाभावं विवक्षित्वैव विकल्प्य दूषितमि त्यत आह न चाभावा दिति । भावरूपाज्ञानपरिणामस्य घटादिध्वसस्याभावत्वव २२४ शास्त्रमुक्तावळी । धिकरणे निरस्नत्वात् । भावान्तराभाववादिन इष्टप्रसङ्गाच्च । घटत्वादि कमपि हि पिण्डाद्यपेक्षया प्रध्वसकोटिघटितं कपालाद्यपेक्षया तु प्रागभा- चपक्षनिक्षिप्त कुड्याद्यपेक्षयात्वन्योन्याभावायत इति । ये चान्ये पश्यतो हराणा प्रलापाः - " न चेदुत्पत्तिरुत्पत्तेर्नित्यत्वमनवस्थिति. । उत्पत्तावप्यतः 1 ; " दभावोपादानकस्यापि तव भावत्वमविरुद्धमिति भावः । भावान्तरे ति । अभा वादुत्पन्नं हि घटत्वाद्येव, तच्च भावरूपमप्यभावात्मकमित्यर्थः । तदुपपादयति घटत्वादिकमिति । उत्पत्तेरुत्पत्तिरस्ति नवेति विकल्ाय दूषणार्थ श्लोक. । उत्पत्तावनवस्थि तिरित्यन्वयः । कुर्वत्कार्यमकुर्वद्वा करण कारण भवेत । कुर्वच्चेदनवस्थानमकुर्वत्यनवस्थिति. ॥ इत्यादय । एव द्वितन्तुकादिपूर्व पूर्व पटाभेदेनैवोत्तरोत्तर: पटो जायते स एव पट एतावानासीदिति विवेकिनामप्यनु भवात्, न च जातस्य जायमानाभेदोऽविद्या विना सम्भवति, तस्मादविद्याम- हिम्ना प्रथमपटस्तत्परिमाण च दुर्निरूपस्वरूपेण वर्धत इति कार्यमनिर्वचनीयमेव ; एवमेकस्मात्तन्त्वादेरज्जुद्रव्यस्योत्पत्तिरग्यत्र मानम्, तत्र एकस्य परमार्थत. सयोगो न सम्भवति, अत एकास्मन् चन्द्रे द्वित्ववदेकस्मिंस्तत्यादौ द्वित्वस्य मायात्मक त्वात् तन्नियम्य सयोगोऽपि तदात्मक इति तत्कार्यमपि तथैव, अत एवाधिक परि माणात्तन्त्वादेर्न्यूनपरिमाणरज्ज्वारम्भोऽपि, अविद्या विना तदयोगात्, मायया तु गिरिशिखरस्थाधिक परिमाणवृक्षादौ न्यूनपरिमाणकार्यारम्भा दृष्ट इत्यनिर्वचनीय कार्यम्, एवं बाल्यादिशरीरमप्युत्तरोत्तरशरीराकारेण वर्धमानमविद्याकारणत्वे प्र- माणम्, माया विना शरीराभेदे परिमाणभेदायोगात् न च तद्भेदोऽनुपलम्भ- बाधात्, पूर्वोत्तरशरीरयो विनाशोत्पत्तिहेत्वभावाच्च, अननुसन्धानप्रसङ्गाच्च, एव क्षीरस्य दधिभावोऽपि मायया, क्षीरस्वभावे स्थिते तस्य दधिभावानुपपत्तेः श्रीरविनाशे श्रीरारम्भकैः परमाणुभिर्दध्यारम्भ इत्ययुक्तम्, परमाणुना सर्वत्र सुलभतया दध्यर्थे क्षीरानुपादानप्रसङ्गात् क्षीरध्वंसानामपि सुलभत्वात् उपात्त वीरध्वसस्यैव हेतुत्वे पीताद्भूमौ पतिताद्वा दध्युत्पत्तिप्रसङ्गात् माहिषात् क्षीरादुत्पन्न माहिषमित्यादिव्यवस्थायोगात् क्षीरदनोः नियततुस्यपरिमाणत्वा- “बा-५५] शतबूषणी चण्डमारुतसहिता २२५ कार्य कारणं च निरूपित” मित्येवमादय, तेप्यनयैव दिशा प्रशमनीया इति । " सिद्धानवस्थिति: सामग्रयात्मकोत्पत्तिसंग्रहे । अन्यथा स्वपरत्राणान्न काचिदनवस्थिति " रिति । योगाच्च । तस्माच्छुक्तिरिव रजतरूपेण क्षीरमेव दध्याकारेण परिणमत इति तन्मिथ्ये तीत्येवमादयश्च गृह्यन्ते । तेपी ति । उत्पत्तिशब्देन कि प्रथमक्षणसम्बन्धी विव चित ? अथ सामग्री ? अन्यद्वा ! आये अयुक्ताङ्गस्वीकार’, अनेकक्षणवर्तिना पदार्थानामेव प्रथमक्षणत्रत्वेन द्वितीयक्षणस्य द्वितीयक्षणापेक्षाया इव प्रथमक्षणस्य प्रथमक्षणापेचया अभावादित्यभिप्रेत्य द्वितीयं दृप्रयति सिद्धे ति । सामग्री ति । सामग्रयानन्तर्य सम्बन्धादुत्पन्नमिति विशेष्टव्यवहार इति भावः । तृतीयं दूषयति अन्यथे नि । यत्तु स एव पट एतावानासीदिति प्रत्यभिज्ञया मिथ्यात्वसमर्थनम्, तत्र किमिय प्रत्यभिज्ञा बाधित विषय उताना वितविषया १ आये धर्मिमत्यत्वं निष्प्रत्यूहम् । द्वितीये अभेदतद्धर्मिणोः सत्यत्व त्वयैव समर्थितम् । किञ्च त्वत्पश्च भेदस्य मिध्यालात्तत्र कथं भेदः, समानसत्ताकयोर्विरोधात् नचान्यतरस्य ‘तिभासि त्वम्; विनिगमकाभावात्, अभेदस्य प्रातिभासिकत्वे पढयो. सत्यत्वात्, स्य प्रातिभासिकत्वे पदस्य सत्यत्वाच्च । अथ नात्र विरोधः, अभेदस्याधिष्ठा [त्तागतत्वात् स एवाभेदः प्रत्यभिज्ञासामानाधिकरण्ययोर्निमित्तमिति वन्न - `रभेदाभावेऽपि तत्सम्बन्ध्यभेदमात्रेण तदुपपत्तेः । कुविन्दाभेदाद्वा पटयोस्त क न स्थाताम् ? अथ कुविन्दस्य न हि पटद्वयतादात्म्यम् अस्ति तु सत’, अतस्तदभेदस्तेन तादात्म्यवतोः परयोः सामानाधिकरण्यनिमित्त स्यादिति चेन्न; तथा सति पटत्वस्यैव निमित्तताप्रसङ्गात् । तत एव सर्वपटाना सर्वघटानां सर्व- द्रव्याणा च सामानाधिकरण्यप्रसङ्गात् । तस्मात्तयो’ स्वरूपाभेद एव निमित्तम् । तस्मादरनिमात्राटीभूता एव तन्तवस्तन्त्वन्तरैः सह षोडशारत्नमात्रपटीभवन्ति । एषञ्च प्रत्यभिज्ञायुपपन्ना, पूर्वतन्तुप्रवेशान् । भेदोऽप्युपपन्नः, तन्त्वन्तरप्रवेशात् । ? २९ २२६ [ शास्त्रमुक्तावली । यत्तु सदसद्व्यावृत्तविनाशेोपलब्ध्ययोगात्तदुभयकोटिविलक्षणतया मिथ्या- समिति, तदपि मन्दम् ; उपलब्धिविनाशाभ्यामपि कादाचित्कत्वात्र सिद्धे’ । न ह्यत्तरकालीनो विनाशः स्वकालेप्यतत्त्वं साधयितुमलम् । भथ नित्यमेव सच्छब्दार्थतया परिगृह्य तद्वैलक्षण्यान्मित्थ्यात्वमिप्यते, तथाप्यनित्यत्वमेव मिथ्यात्वमिति विवक्षितं स्यात्, तथा च वस्तुनो न काचित् क्षतेि । अत एव " अनाशी परमार्थचे " । त्यादिस्मृतिरपि निर्मूल । वाचारम्भण विकारो नामधेय " मित्यादिका तु श्रुतिरश्य, बेद्रव्यान्तरनिरासपरेति सद्विद्यानिरूपणे व्यक्तमनुसन्धेयम् । अत एव ’ मृत्तिकेत्येव सत्य’ मियादावपि परमार्थसत्यत्वमेव विवक्षित रज्ज्यनुपपत्तिस्त्ववयविवादिनामेव । त्वत्पक्षे पूर्वोक्तदूषणान्यपि रज्जुसख्यापरिमा- णानि न मुञ्चन्ति । क्षीरदध्वनुपपत्तिस्तत्रैव, नास्माकम् | क्षीरद्रव्यस्यैव गन्धरस क्षीरावस्था महाणेन दध्यवस्था गन्धरसोत्पत्त. सवत्नाविद्यायाः सुलभत्वात् सर्वत्र दध्युपलम्भप्रसङ्गात्। अनाशीत्यादि । निर्मूला - सदसद्व्यावृत्तविनाशय।गान्मिथ्येति न स्वदुक्तन्यायमूलेत्यर्थ. | अनाशीत्यादिस्मृतिश्च प्राज्ञाना परमार्थशब्दप्रयोग मित्तप्रदर्श परा, तत्प्रदर्शन च श्रेयसामल्पकालतया तदभावकालस्यैव भूयस्त मव्याल्पकालसच्च तिरस्कृय तस्यासत्कल्पतया हेयत्वं परमात्मनः सर्वदा स उपादेयत्व च प्रदर्शयितुम् । अय चार्थस्तत्प्रकरणे स्पष्ट ॥ तत्तुनाशि न सन्देह इत्यस्यायमर्थ - नाश्युपपादितस्य नाशित्वे उपासनस्याि शित्वात्तदुपपादितस्य मोक्षस्यापि नाशिता स्यादित्यत उक्त ’ द्रव्ये ‘ति । शब्दो देयद्रव्यपरः, नश्वरद्रव्यप्रदानेन देवताभ्यः प्राप्य फल स्वप्रदत्तद्र पेन नश्वरमेव भवति, उपासनस्य नश्वरत्वेऽपि तस्य स्नेहरूपत्वात्तेन निम्बे पुरुषेणायुदारेण सर्वशतेन दीयमानस्य पुरुषार्थस्य तादृशशक्त्यानुगुण्यमे तीन नित्यपुरुषार्थदानमुपपद्यत इति भाव: । अत एवेति । घटादेर्मुत्तिक सत्यता न तु तद्यतिरेके गेत्यत्रयविनिराकरणपरत्वेन प्रपञ्च मित्थ्यात्वतात्पयत्र पारमार्थिकसन्यत्व मेोच्यत इत्यर्थ । आदिशब्देन " प्राणा वै सत्य "" -देन साइन् जीवा उच्यन्ते, ते सत्यम्, स्वरू बा-५५ ] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । २२७ मिति सिद्धम् । अतः प्रत्यक्षादिशरणैः श्रुतिशरणैरपि कार्यजानस्थ सर्वस्य सत्यत्त्रमेष्टव्यम् | अन्यथा प्रागुक्ततर्काभासैः कारणमपि किं न खण्ड्यते ? प्रत्यक्षश्रुत्यादिवलादिति तु समानम् । अथ यदि कारण- स्यापि भङ्ग इष्ट इत्याशयः, तथा सति कारणसत्यत्वमत्यादरेण प्रतिपद- यन्ती श्रुध्येत । एतेन कारणसामान्यं तद्विशेषांश्च खण्डयता वेद- बाह्यत्वं तावत्सुव्यक्तम् । विशेषदूषणानि तु स्वावसरे प्राह्माणि । ’ यश्चासौ व्यामोह - नश्वरत्वादेव विश्वमिथ्यात्वमिति, सकिं नाशवाषविवेकाभावात् । उत तयोर्व्याप्यव्यापकभावाभिमानात् ! न प्रथम, उभयोरपि विवेकस्य सुप्रसिद्धत्वात् । स्वकाने सत एवार्थस्य स्वोत्तरकालासत्त्वं नाश’, बाध्यत्वं तु स्वप्रतीतिकालेप्यसत्त्वलक्षणमिति । असत्त्वमेव नाश इत्येतावता पर्याप्तौ किं विशेष्यत इति चेन्न ; — प्राग- भावेपि विनाशशब्दप्रयोगप्रसङ्गात् । तथाप्युत्तरकालासत्त्वमित्येतावता लमिति चेन्न, - गगनकुसुमादावपि प्रसङ्गात् । स्वकाले सत एवार्थस्या न्यापेक्षयोत्तरकाले स्वप्रागभावकालेप्यसत्त्वसम्भवात् तद्व्यवच्छेदार्थं स्वो तरकालासत्त्वमिति विशेष्यते, एतावदेव निष्कर्षलक्षणम्, पूर्वं तु वैश द्यार्थम् | यदि वस्तुनो यथाकथञ्चिदसत्त्वं मिथ्यात्वमिति विवक्षितम्, नदास्माकमिष्टापादनम् । परस्पराभावादिमत्तया केनचिदाकारेण सर्वेषा मत्त्वाभ्युपगगात्, कार्याणां च विनाशाभ्युपगमात् । तावन्मात्रमेव मिथ्यात्वशब्देनोपचर्यमाणमपि नास्माकमनिष्टमापादयति । । नापि भावराहित्यात् । इद जीवब्रह्मसाधारणम्, जीववत्कर्मकृतस्वभावविकाराभावात् परमात्मा ततोऽपि सत्य इत्युच्यते, कर्मकृतविकारो हि साक्षाजीये स्वनिष्ठत्वभ्रम योग्य परमात्मनस्तु स्वभावविकारो न तथेत ‘दं वैषम्यमाश्रित्य ‘सस्यस्य सत्य’ 1 मिन्युकम् । कारणमिति । गृदादिकमित्यर्थः । अत्यादरेणेति । मृत्तिक- २२८ शामुक्ताबळी | द्वितीय व्यासेरभावात् । रज्जुसर्पादिषु व्याप्ति. सिद्ध्यतीति चेन्न ;- , तत्र विनाशस्यानभ्युपगमात् । अर्थबाध एव हि तत्र व्यक्त । गन्धर्व नगरादिषु विनाशोपि प्रत्यक्षसिद्ध इति चेन्न तत्रापि मिथ्यात्वपक्षे

बाध एव । विनाशभ्रमन्तु स्यात्, सत्यत्वभ्रमवत् । तत्सत्यत्वपक्षे तु कथ तत्र विनाशमिथ्य, त्वयो व्याप्तिर्ब्राझा । अत. उत्पत्तिविनाशयोरपि सर्व कार्य स्वकाले सदेवेति सिद्धम् ॥ इति शतदूषण्यां कार्यानुपपत्तिभङ्गः ॥ पञ्चपनाओ वादः ॥ " " काष्र्णायसमित्येव सत्यम् , ’ लोह इत्येव सत्य " मिय त्येव सत्यम् भ्यासादादरावगति ॥ इति श्रीत्रावूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्यपाद सेवासमागतारावर श्वयाथात्म्येन तदेकदैवतेन तचरपरिचरणपराणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्याग्नामधेयेन रामानुजदासेन विरचिताया शतदूषणीव्याख्याया चण्डमारुताख्याया कार्यान्यथानुपपत्तिभङ्गो नाम पंचपञ्चाश स्कन्ध ॥५४॥ द्वितीय बा-५६] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । २२९ श्रीरस्तु । अथ षट्पञ्चाशो वाद 1 देशानामपि देशतामुपगतं स्वाभाविकाद्वैभवात् कालस्यापि कल, द्युपाधिकलनात्काल्यत्वहेतुं स्तुमः । निश्शेषेपि विभूतिकोटिघ टेते निम्नोन्नत वस्तुनि स्वाच्छन्द्येन जइत्समाधिककथासम्भावन तन्मह. ॥ यत्पुनः परिभाषन्ते - अनन्तपदसामर्थ्यादेव ब्रह्मव्यतिरिक्तानन्तवस्तु- मिथ्यात्व सिध्यति ; तथाहि - अनन्तशब्देन भसको यात्सर्वविधपरि- च्छेदाभावोप्युच्यते, परिच्छेदश्चतुर्धा - देशत. कालतो वस्तुत. स्व- रूपतश्चेति । तत्र गगनकुसुमादिवत् स्वरूपपरिच्छेदः सद्रूपत्वेन प्रति क्षिप्यते तच्च सत्यपदेनैव सिद्ध मेत्यनन्तपदेन तद्विवक्षा भवतु वा मावा, त्रिविधपरिच्छेदाभावस्ता द्विवक्षित एव । तत्र सर्वदेश सर्वकालव्यापि- त्वादत्र देशे नास्ति अत्र काले नास्तीत्येव रूपयो देशकालपरिच्छेदयोरभावः सिद्धः । वस्तुपरिच्छेदस्तु इदमिदं न भवतीत्येवंरूप । आश्रयप्रतियो गिविशिष्टस्य भेदस्याभावो [ भवन् ] भेदतत्प्रतियोगितदाश्रयाणां सर्वेषा मभावाद्वा अन्यतमाभावाद्वा ? भाये शून्यवादावतार | द्वितीयेपि सर्व वस्तुतादात्म्याद्वा स्वव्यतिरिक्तसमस्तमिथ्यात्वाद्वा स्वस्य तुच्छत्वाद्वा देशानामर्प ति । देशकालवस्तुपरिच्छेदाभावा क्रमेण संगृह्यन्ते । निश्शेषे वस्तुनि जहत्समाधिक कथासम्भावनामि यन्वय । सप्तमी च नि- धरणे । समाधित्रतुनी निर्धायें । विभूतिकोटिघटित इति हेतुगर्भविशेषणम् । श्रीगणे निग्नोन्नत इति यथा निम्नं सम्बादि तथा हिरण्यगर्भाशुन्नतमपि सर्वेश्वरापेक्षये त्यभिप्रायम् । स्वाच्छन्द्येनेति । उगतत्वादिना सम्बध्यत । जहती समाधिक कथासम्भावना यदिति विग्रह. । न्तरभेदाभावो वस्त्वपरिच्छेद . परिभाषन्त इति । अनेन युक्तिशून्यत्व विवक्षितम् । वस्व. अयं च वस्त्वन्तरमिथ्यात्वेनैव नि- वाह्य इत्यभिप्रायेण सामर्थ्या दिति । वस्तुपरिच्छेदस्त्विति । इदमिदं न भक्तनियत्रं रूप एवं प्रतीयमानो भेद इत्वर्थ, सर्ववत्विति । भेदाभावप्रयुक्त

२३० शामुक्तावली । सम्भवति, तत्राद्यः पक्षोभ्यर्हितविरोधानामर्हन्मतार्हाणां भास्करादीना- मेव युज्यते । अन्तिमस्त्वर्थो लोकायतिकाना निरीश्वरमीमासकादीनाम् । अतो मध्यम पक्ष परिशिष्यते । न च वाच्य वस्त्वन्तराभावे तन्नि- रूपितपरिच्छेदाभावेन तन्निरूपणीयवस्तुपरिच्छेदाभावो दुर्वच इति ; वस्तुपरिच्छेदाभावेन वस्तुपरिच्छेदाभावो दुर्बच इति स्ववचनव्यापा- तात् । ननु प्रत्यक्षाद्यविरोधेन वस्तुपरिच्छेदाभावो वर्णनीयः, अन्यथा प्रागुक्तपक्षयोरपि प्रतिक्षेपायोगात्, शक्यते चाविरोधेन निर्वहणम्, तथा हि-वस्तुना परिच्छेदो वस्तुपरिच्छेद - यथा कुड्यादिभिरालोकादेः, स वास्य नास्तीति वस्तुपरिच्छेदरहित ब्रह्मेति तदसत् देशपरि- च्छेदादीदृशस्य वस्तु परिच्छेदस्य विशेषाभावात् । स्वतः परिमितदेशा घटादयः, आलोकादयस्तु प्रसृमरतया स्वतोनेकदेशव्यापिनोपि कुड्यादि भिरुपाधिभि. परिच्छिद्यन्ते, इह तु कथ परिच्छेद इति चेन्न तथा-

विशिष्टाभाव कोट्यभिप्राये गोक्तम् | अभ्यर्हितेति । तादात्म्य हि भदस हैण्व भेदः स च सप्तभङ्गीवादवद्विरोध बहुमन्यमानाना भास्करादीनामेव युज्यत इत्यर्थः । भावाभावसमावेशप्रमङ्गो विरोध, स च तैरिष्टप्रसङ्गत्वेन स्वीक्रियत इति तस्य तैर्बहुमतत्वम् । अत्यन्ताभेदपश्चस्तु स्वप्रवृत्तिव्याघातेन सयोक्तिकाभासे रायनभ्युपगत इति वक्ष्यमाणत्वाच्छङ्का नई एवेति भाव: । असद्व्यावृत्तस्वरूपाङ्गी कारात् तत एत्र परिच्छेदतदभावौ सुनिरूपावित्यभिप्रायेण पारहरति वस्तुपरि च्छेदाभावेने ति । ननु प्रत्यक्षे ति । सति सम्भव इति भावः । [ शक्यते चेति- गूढाभिसन्धुत्तरम् । अमे चस्त्वर्थः । विशेषाभावा 1 दिति । दोक्तिभ्रमाभिसन्धिमजानानश्चोदयति खत इति । अभिसन्धिद्घाटयात तथापी बा-५६] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । २३१ प्यदूरविप्रकर्षेण पृथक्प्रतिपादनप्रयोजनाभावात् । एतेन वस्तुपरिच्छेदो वस्तुन. परिमाण देशपरिच्छेदस्तु तत्कार्य - इति विभागोपि प्रत्युक्तः । न च वाच्यं इदमिद न भवतीति [ प्रतिषेधो] परिच्छेदो वस्तुपरिच्छेदः, स च सर्वशरीरिणो न सम्भवतीति । ‘अस्थलमनण्वहूस्व’ मित्यादिनिषेध शतश्रवणात् । अन्यथा चिदचिदीश्वरस्वरूपविवेकाद्यनुपपत्तेश्च । न च सर्ववस्तुसामानाधिकरण्ययोग्यत्वेनेदमिदं न भवतीति निषेधैकान्त्याभावा द्वस्तुपरिच्छेदाभाव इति वाच्यम्, अमुख्यसामानाधिकरण्यस्यान्यत्रापि सम्भवात्, " अपो वा इदँ सर्व " मित्यादिवत् । मुख्यसामानाधि करण्यस्य तु ब्रह्मणोपि सर्वत्रासम्भवात् । न हि शरीर ब्रह्मेत्यादिसामा - नाधिकरण्य दृष्टं इष्ट श्रुतं वा । एवमूहान्तरेष्वपि दूषणमूहनीयम् । ततश्च स्वव्यतिरिक्तसमस्तवस्तुमिध्यात्वादेव ब्रह्मणो वस्तुपरिच्छे- दाभाव इति । | अत्रोच्यते । शास्त्रप्रत्यक्षयोर्विरोधे प्रत्यक्षप्राबल्य तावत् स्थित मन्यत्र । अत एव अनन्तपश्रुत्यन्यधानुपपत्त्यापि न प्रत्यक्षादिविरुद्धं ति । एतेने ति । द्रव्यस्य परिमाणाभाव एव त्रिभुत्वमिति भावः । निषेधैका- न्त्यम् - इदमिद नेति प्रतिषेधयोग्यत्वे सति सामानाधिकरण्यायोग्यत्वम स एव वस्तुपरिच्छेद, तदभावोऽपरिच्छेदः, इद च सामानाधिकरण्ययोग्यत्वे पर्यवसित मिनि तदेव सामानाधिकरण्यं किममुख्यसाधारण विवक्षितं उत मुख्यमेवेति वि- कल्पमभिप्रेत्य दूषयति अमुख्यत्या दिना । असम्भवा दिति । शरीरशरीरि- भावस्य ब्रह्मणो देवादिशब्दवाच्यत्वस्य चासिद्धेरिति भाव | अभ्युपेत्याच्याह नही ति । ऊहान्तरष्विति । स्वतन्त्रत्रस्त्वन्तरासम्भव, उत्कृष्टवस्त्वन्तराभान’, । असख्यातगुणत्व मेन्यादयः । लाघवाद्वस्त्वन्तरसद्भाव एव परिच्छेद इत्याद्ययोर्निरा स । असख्यातत्वन्तु गुणगतमिति न ब्रह्मणोऽनन्तत्वसिद्धिः । तावतैव तदन- तत्वव्यपदेश औपचारिकत्वप्रसङ्ग । १३२ शास्त्रमुतवळी । प्रपञ्च मित्थ्यात्वं सुसाधम् । अतो भवदभिमतवस्तुपरिच्छेदाभावो दुरुप पादः । भास्कर दिपक्षेपि सर्ववस्त्वैक्ये सत्यपि भेदस्यापि विद्यमानत्वा- त्परिच्छेदनिषेधानुपपन्नः, अन्यथा भेदाभेदस्यापि विलयप्रसङ्गात् । केवलाभेदपक्षस्तु सर्वव्यवहार बिलोपप्रसङ्गेन यौक्तिकाभासैरपि नाभ्युपग म्यते । अभेदमात्रमस्तीत्येतावता बस्तुपरिच्छेदाभाववचनं त्वमुख्यम् । यक्त - वस्तुना परिच्छेद इति पक्षे वस्तुपरिमाणपक्षे च देशपरि च्छंद त् पृथग्व्यपदेशप्रयोजन नास्तीति । तदयुक्तम्, विरुद्धार्थप्रतिपा दनादर (प्रयोजन, प्रतिपादनस्यैव वरिष्ठत्वात् । भवत्पक्षेपि वस्तुपरिच्छे दाद्देशकालपरिच्छेदय स्नतिभेदेन पृथग्व्यपदेशप्रयोजनाभावप्रसङ्गः । यदा हि स्वव्यतिरिक्तसमस्तवस्तुमिथ्यात्वेन वस्तुपरिच्छेदाभावः तदा देशकालयोरेवाभावात्तदधीनप, रेच्छेदस्याप्रसक्तत्वेन तन्निषेधो निरर्थकः । यदि पुनः त्रयाणां परिच्छेदाना स्वरूपभेदात् घटादिषु च दृष्टेरत्र तनि षेध इति, तत्परोक्तयोरप्यर्थयो. समानमेव । | अत इति । मिथ्यात्वस्य स्वयमेव बाधितत्वान्न त्वदभिमतवस्तुपरिच्छे दाभावोपपादन तेन शक्यमित्यर्थः । ननु भाकरादिमते प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वाभावान्न प्रत्यक्षादिविरोध इत्या काक्षायामाह भास्करा दीति । अन्यथे ति । भेदस्याभावे । अपि शब्देन तद- स्यन्ताभमति सूच्यते । ननु आनन्त्यश्रुतिसिद्ध्यर्थ विलयोप्यस्तु तत्राह केवले ति । सर्वे ति । नित्यब्रह्माभेदेन सर्वस्य नित्यत्वात् किञ्चित्प्रयोजनोद्देशेन प्रवृत्तिर्न स्यादित्यर्थः । यौक्तिकाभासैरप्यस्वीकृत कथ वैदिकाभासे. स्वीकार्यम्, आमुष्मिकप्रवृत्तेरपि विरो धादित्याशयेनापिशब्द । ननु सत्यपि भेदे तदभावात्मकाभेदस्य सत्त्वात् भेदस्य वस्तुपरिच्छेदाभाव इत्यत आह अभेदेति । भेदाभावमात्त्रान्नापरिच्छेदः - अन्यथा अपरिच्छिन्नब्रह्माभेदात् घटादेरप्यनन्तत्वप्रसङ्गात् तत्र च पटभेदसहचरित- त्वत् विद्यमामोध्यभेदो नापरिच्छेदः, भेदासहचरितस्यैव तस्यापरिच्छेदशब्दार्थं स्वादिति वाच्यम्, तथाचाभेदमात्रे परिच्छेदाभाववचनं अमुख्यमित्यर्थः । परिच्छेड्यो रित्यनन्तर चकारोऽभ्याहार्यः । $ का-५६ ] सदूषणी- चण्डमारुतसहिता । २३३ यश्वोक्तं सर्ववस्तुसामानाधिकरण्ये मुख्यामुख्यविकल्पेन दूषणम्, तदपि मन्दम् ; स्वव्यतिरिक्त समस्तद्रव्यशरीरिणस्तद्द्रव्यवाचिभिरनिष्क र्षकैः शब्दैः प्रतिपादने विवक्षिते दोषकथाभावात् । ततश्चात्र वस्तुप- रिच्छेदो नाम स्वस्मात्पृथक् सिद्धाद्वस्तुनो भेदः, स च सर्वत्रकारस्व ब्रह्मणो न सम्भवतीति स्वरूपभेदमात्रस्य निषेधो निषेघशत्तदुस्थत्वाद विवक्षित एवेति विवेकानुपपत्तिोद्यं नावतरति । अयन्त्वर्थः प्रत्यक्षाव- विरुद्धश्रुतिस्मृतिसूत्रानुगृहीतश्चेत्ययमेबारम्भणाधिकरणभाष्ये प्रदर्शितः । यथा - “भेदवादिनस्तु सर्वचिदचिद्वस्तुशरीरत्वेन ब्रह्मणः सर्वप्रकारत्वात् स्वतः परतः परिच्छेदोपि न विद्यत " इति । नन्वेवमपि सर्वविजपरिच्छेदनिवृत्तिर्न सिद्ध्यति, स्वरूपविबेकद- शायामिदमिदं न भवतीति परिच्छेदस्य विद्यमानत्वादिति चेत्; सत्यम्, तथाविधवस्तुपरिच्छेदस्य श्रुतिभिरेव प्रतिपाद्यमानत्वात्, विश्वमिध्यात्व पक्षेपि ततः परिच्छेदोक्तेः त्वयाभ्युपेतत्वाच्च तन्निषेधो न शक्यः । यदि च वस्त्वन्तराभावाद्वस्तुपरिच्छेदाभाव उच्यते, तर्हि भवत्पक्षे घटादेरपि वस्त्वन्तराभावातत्सिद्धि स्यात् । ब्रह्माख्यं वस्त्वन्तर तस्य विद्यत इति चेन्न : तत्स्वरूपस द्वावेपि तयोर्भेदस्य मिथ्यात्वेन तस्य वस्त्वन्तरत्वा- ; तदपी ति । 66 यस्यात्मा शरीर मुख्यसर्व वस्तुखामानाधिकण्याईत्व ,” ब्रह्मप्रकारत्वात् प्रकारवाचिना न तदसम्भवः , वस्त्वपरिच्छेद, मित्यादिभिश्च सर्वस्य ब्रह्मशरीरत्वेन च प्रकारिपर्यन्तत्वस्याकृत्यधिकरणसिद्धत्वाच्च न च कैश्चित् शब्दैरसामानाधिकरण्यात्तदभावः, अनिष्कर्ष कस्त द्वाचिशन्दे : सामानाधिकरण्यादित्याशय । तदर्हत्वञ्च स्वतन्त्रवस्तुभेदाभाव इत्य भिप्रायेण परिच्छेदस्वरूपमाह ततश्चेति । भाष्यमुदाहरति भेदवादिनस्त्विति । स्वत इति वस्तुपरिच्छेदाभावो विवक्षितः, तत्न हेतु: सर्वप्रकारत्वा दिति । अस्य हेतुत्वेनाभिधानात् पृथक्सिद्धवस्तुभेदो वस्तुपरिच्छेद इत्युक्तं भवति । परत इति तत्कार्यभूतदेशकालपरिच्छेदाभावो विवक्षित । तत इति । ? ३० अनृत- २३४ शास्त्रसुतावळी । योगात् व्यावहारिकं वस्त्वन्तरत्व तस्य विद्यत इति चेत्तद्ब्रह्मापेक्षमा , 5 घटादेरपि समानम् । न च तदपेक्षया ब्रह्मणः परिच्छेदोपि मिथ्याभूतः; जडाजडैक्यप्रसङ्गादेरन्यत्रोक्ते । स्वसजातीयवस्त्वन्तरसद्भावो वस्तुपरि- च्छेद इति विशेष इति चेन्न - यथाकथञ्चित्सजातीयत्वविवक्षामा प्रका शमानत्व दिरूपेण ब्रह्मणः सजातीयस्याविद्यादेर्विद्यमानत्वात् । नचा- बिद्यादेरवस्तुत्वेन परिहार, घट देरपि समानत्वस्योक्तत्वात् । नहि घटा द्यपेक्षया वस्तुतः सजातीयत्मादिक ब्रह्मण । घटादिस्वरूपस्यापि मिथ्मा - त्वाद्विशेष इति चेत्, किमतः मिथ्यात्वेपि घटादेः पटत्वाद्यभाववद्वस्तु परिच्छेद, भावस्यानि मिद्धे । अम्लेवम्, तथापि सत्यस्य ब्रह्मणो. प तत्सिद्धिरत्यवेति चेन्न - इतर पैलक्षण्यार्थानि सत्यज्ञान, नन्वपदानीति स्व सिद्धान्तभङ्गप्रसङ्गात् । सर्वथा सजातीय वस्त्वन्तरसद्भावो वस्तुपरिच्छेद इति तदभावविवक्षाया प्रपञ्चसत्यत्वेपि न कश्चिद्दोषः । ब्रह्मणस्वद्विभूति प्रपञ्चेन अत्यन्तमाजात्याभावस्य ब्रह्मलक्षणादिवशादेव सिद्धे । जडपारेच्छिन्नाववेकस्य परेणापि वाच्यत्वादित्यर्थः । नहि घटा दीति । सजातीय त्वविशिष्टवेषेण ब्रह्मगोऽपि वस्तुत्व नास्तीत्यर्थः । ननु सजातीयनिष्ठवस्तुभेदप्रतियोगित्वरूपं सजातीयवस्त्वन्तरवत्त्व परि- च्छेद, तस्य मिथ्यात्वात् ब्रह्मणः सत्यत्वात् ब्रह्मणि तदभावोऽस्त घटे तु ता- दृशप्रतियोगि मिथ्यात्वेऽपि घटस्यापि मिथ्यात्वान्न तत्र तदभावः मिथ्याभूतस्य अधिष्ठान एवाभावः न तु स्वसमानसत्त के स्वाश्रयेऽपीति शङ्कते घटा दीति । स्वरूपस्यापीति । भेदप्रतियोगित्ववदिति भावः । मिथ्यात्वेऽपीति । मिथ्या त्वेऽपि घटस्य तत्र पटत्वाभावस्तत्र विरोध्यसन्निधानादेव ततश्च बजातीयवस्तु नेष्ठ 3 3 प्रतियोगित्वस्य मिथ्यात्वेन तत्र पारमार्थिकाभाव प्रत्यविरोधित्वात् अभावारि करणत्व च विरोध्यमन्निधानस्यैव मयोजकत्वात्पटत्वाभाववत्परिच्छेदाभावोपि स्वादित्यर्थ । अस्त्वव मिति । यद्यपि त्वदुक्तरीत्या सत्यत्वमभावबच्चे न प्रयोबा-५६] शतबूषणी- चण्डमारतसहिता । २३५ किश्व- देशकालपरिच्छेदाभावेोपि न घटादिव्यावर्तकः, सत्यदेश कालपरिच्छेदस्य घटादावप्यभावात् मिथ्यादेशकालपरिच्छेदस्य ब्रह्म- व्यपि विद्यमानत्वस्य भवतैव स्वीकारात् , फिञ्च- देशकालपरिच्छेदाभावो न देशकालयो स्वरूपनिषेध गर्भ., वस्तुपरिच्छेदाभावेनैव तत्सिद्धेः ; तद्वद्वत्वन्तरस्वरूने सत्येव तत्प्रयुक्त परिच्छेदाभावो वर्णनीयः, अन्यथा वैरूप्यात् ; सम्भवतश्चैकरूप्यस्य परित्यागायोगात् सम्भवति तदस्मत्पचे सर्वेषु वस्तुषु यथाप्रमाणमव- स्थितेष्वेव प्रतिघातपरिणाम पृथसिद्ध्याद्विलक्षणपरिच्छेदस्य विक्षेपात | प्र- किञ्च–मनन्यघासिद्धानेक्रश्रुतिगणप्रतिपन्नम्य ब्रह्म विभूत्यादेरनेका र्थस, धारणैका नन्तपदस्वारस्य नुरोधाय [न] बाधो न युक्त’ । तदनुरोधे नैववेकानन्तपदस्वारस्यं सङ्कोचनीयम् । ततश्च प्रत्यक्षाद्यविरुद्धविविध परिच्छेदाभाव एवात्र विवक्षित इत्यङ्गीक्रियताम् । अन्यथानन्तपदश्रुत्य सङ्कोचाय संख्यातोपि परिच्छेदाभावस्वीक. रेण ब्रहा बहुत्वप्रसङ्गात् । एकत्वश्रुतिवशाद्वस्तु परिच्छेदाभावेनान्योन्यव्याघाताच्च तत्परित्याग इति चेचर्हि प्रपञ्चसत्यत्वप्रतिपादकप्रत्यक्ष श्रुत्या दिवशात्तत एव व्याघाताच्चेदृश , जकम् तथाप्यविरोधीत्यभिप्रायेणासत्यत्वकीर्तनम् । स्वीकारा दिति । जीवस्त्र मिध्यात्व स्वीकारात् तस्य च प्रतिबिम्बस्य ब्रह्माभिन्नत्वात् घटायपरोक्षज्ञानस्य च वृत्त्यवच्छिन्नचैतन्यरूपस्योत्पत्तिविनाशस्वीकारादित्यर्थः । वस्तुपरिच्छेदाभावे नेति । तथा च देशकालयोः सतोरेव सर्वदेशक सम्बन्धात् तत्कृतपरिच्छेदाभा- वाइश कालपरिच्छेदो वाच्यः, तद्वैरूण्यार्थे तद्वस्तुपरिच्छेदाभावोपि देशकालयोः सतोरेष वाच्य इत्यर्थ’ । स्वारस्य नुरोधे नेति । यस्वन्तरभेदमात्र वस्तुपरि- च्छेद इत्यभ्युपगमषादः । तत एवेति । अनन्तशब्द, यहुत्रस्तु परिच्छेशभावयो व्यधानमत्यर्थ. । २३६ शास्त्रमुक्तावळी । वस्तुपरिच्छेद, भागोपि परित्याज्य एव । यदि च त्रिविधपरिच्छेद भावे वश्यमभिसन्धिः, तर्द्धबिरुद्ध परिच्छेदाभावोऽत्र स्वीक्रियताम् । सम्भ- वन्ति चान्येपि व्यवच्छेद्याः परिच्छेदभेदाः वस्त्वन्तरप्रतिघातवस्तुपरि- माणस्वतन्त्रवस्त्वन्तरसद्भावादयः । एवं वास्तु [] वस्तु ] परिच्छेदाभाव. उत्कृष्टेन वस्तुना उत्तरावभिभूतेन परिच्छिन्न पकृष्ट वस्तु, तथाविधो पकर्षो ब्रह्मणो नास्तीति । अस्मिश्चार्थे विवक्षिते तस्य सर्ववस्तुशरीरि- त्वेन सर्वात्मकत्वमप्यन्तर्गतं भवति । एवं सति " उल्लङ्घितत्रिविध- सीमसमातिशायिसम्भावनं तव पब्रिडिमस्वभाव " मिति भगवद्यासुना चार्यवचन गोबलीवर्दन्यायेन फलफलिनिर्देशेन वा नेतव्यम् । आरम्भ णाधिकरणभाप्यमप्येत्तत्परमेव योजनीयम् । " " अस्मि ति । वस्त्वन्तरप्रतियोगि कापकर्षो वस्तुपरिच्छेदः, तदभाव श्रोत्कर्षः, भावान्तरस्याभवत्वात् स च सर्वशरीरत्वादि, तदपि तदन्तर्गत ’ प्रभौ परिवृढ मित्यर्थ: । उल्लङ्घितेत्यादि । यद्यपि परिब्रढिमा प्रभुत्वम्, इति निपातनात्, तथापि तस्य धर्मिद्वारानन्तत्वान्वय इत्यभिप्रेत्येदमुक्तम् । स्तोर भाष्ये साक्षात्प्रभुत्वगननयैवोक्तम् -’ देशत कालतो विषयतश्च’ ति । प्रभुत्वस्य ब्रह्मा दिवंदे काण्डादिमात्रगतत्वाभावो देशापरिच्छेदः, एतल्लोके पुण्यपापविवेव प्रभोरपि वैवस्वतस्य ’ प्रभुरहमन्यनृणा न वैष्णवाना ’ मिति विषयविशे’ दिव सङ्कोचो विषयपरिच्छेदः, तदभावो ब्रह्मादिसर्वविषयत्वमपरिच्छेद इति तत्र मेद्र । तत्र च न पौनरुक्त यशङ्कापि, तिस्रो विधा यस्येति बहुव्रीहावन्यपदार्थत्रये सम्पत्रिकराहित्यस्य पृथक्वचनात् । सख्याया (इस्रो) उल्लङ्घनानन्वयात् गोबली वर्दन्यायसम्भव । फले ति । त्रिविधा सीमा समातिशायि सम्भावना बोलवित। येनेति विग्रह, तत्र सम्भावनोल्लङ्घन फलभित्याशयः । आरम्भणे ति । ‘स्वत’ इति स्वरूपमन्यरिच्छेदः, स च देशकालाभ्याम्, ‘परत इति गुणविभूतिभ्य ना-५१] शतरूपणी- चण्डमारुतसहिता । २३७ अतः सिद्धं सत्यैरेव देशकालवस्तुभिरपरिच्छन्नं सर्वदेशकाल - ब्यापि सर्वान्तरात्मभूतं सर्वैर्मङ्गलगुणैः समस्तहेयप्रतिभटतया च सर्वस्मा त्परं ब्रह्मानन्तपदनिर्दिष्टमिति नात. प्रपञ्चमिथ्यात्वसिद्धिरिति ॥ इति शतदूषण्यां आनन्त्यनिरूपणवादः ॥ षट्पञ्चाशो वादः ॥ परिच्छेदः, तदभाव एव वस्त्वपरिच्छेद इति भावः । सत्यैरेवेति । सत्यैरेवा- परिच्छेद उपपादयितुं शक्य’, नासत्यै’, घटस्य सत्यात्पटादिवासत्यात् शुक्तिरज तादेरपि भेदस्य पॅरिच्छेदरूपत्वात् न चैतन्नास्ति, परिभाषामात्र परिशेषापत्तेः । " अयमत्रनिष्कर्ष - त्वया वस्तुपरिच्छेदशब्देन परिभाषितोऽन्तशब्दार्थ इति किमभिधानकोश सिद्धम् ? उत व्यवहारसिद्धम् १ कि वा वस्तुपरिच्छेदशब्द वदन्तशब्दोपि त्वया परिभाषितः १ आद्यौ म क्वापि दृष्टचरौ । परिभाषा तु न निषेधाम, परन्तु श्रुनेस्तत्परिभाषापारतन्त्र्यम् | ननु देशपरिच्छेदस्यात्यन्ताभावरूपत्वात् कालपरिच्छेदस्य प्रागभावध्वंस रूपत्वात् तत्र चान्तशब्दप्रयोगात् नानागक्तिकल्पने संसर्गाभावत्वेन शक्तिकल्पने च गौरवाच्चाभावत्वेनैव लाघवाच्छक्तिं. कल्प्यते, ततश्च भेदोप्यन्तशब्दार्थ इति चेत्, यद्येवं तर्हि लाघत्राद्वस्तुत्वमेवान्तशब्दप्रवृत्तिनिमित्तम् ततोपि लाघ- वात् सर्वशब्देपि वा वस्तुत्वमिति कि न कल्प्यते १ व्यवहारस्य शक्तिकल्पक त्वात् तदनुसारेण गौरव तिरस्कृत्य तत्तच्छन्दाना तत्तत्प्रवृत्तिनिमित्त कल्पनमिति परिहारः प्रकृतेपि तुल्यः। [ अ ]भेदे अन्तशब्दप्रयोगाभावात् ! किञ्च देशकालपरिच्छेदयोरन्तशब्दश्चरमभागार्थ’, ग्रामान्तः कर्मान्त इत्यादौ तथा दर्शनात् क्वचित्प्रयोगबलात् व्वसार्थोपि तथा समीपार्थश्व, प्रागभावात्यन्ताभावान्योन्याभावेषु न कचिदायन्तशब्दप्रयोगोचर । कथ तर्हि ૧૨૮ शाखाकी । सिद्धान्ते वस्तुपरिच्छेदार्थकताभिधानम् १ उच्यते, उत्कृष्ट वस्त्रपकृष्टवस्तुपरिन्छे दकतया लोकव्यवहारसिद्धम्, अतः परिच्छेदशब्दार्थतामात्रेण तदपि विवक्षितु शक्यत त्येावता तदङ्गीकारः, क्वचित्तदन्तर्गत स्वत• लवस्वन्तरशून्य परत्वाङ्गी- कारश्च । अस्तु वा भेदोष्यन्तशब्दार्थः, अथाप्यन्तशब्दस्यानेकार्थत्वात् देशकाल परिच्छेदे त्यो प्रचुरप्रयोगाच्च अत्रापि तन्निषेष एव युक्त । नानार्थत्वाच्च न सङ्कोचगन्ध’ । अस्तु वा त्वदुक्तरीत्या एकार्थत्वम्, तथापि प्रचुर/योगान्माना न्तराविरोधाच्च उक्तरीत्या सङ्कोच एव यु । अन्यथा " अनादिर्भगवान् काळो नान्तोस्य द्विज विद्यत" इति अन्तशब्देन काल्स्यापि वस्तुपरिच्छेदा भावप्रसङ्गात् । अन्तशब्देन भेदम्याप्युक्तौ निषेधानुपपत्तिश्च, ब्रह्मण: प्रपच भिन्नत्वात् । सत्यादिपदैः प्रपञ्चभेद प्रतिपाद्यते, अननशब्देन भेदनिषेधः क्रि- यते, इद च वाक्य तत्त्वावेदकम् पदत्रयमपि स्वरूप लक्षकमिति कस्मादुपाध्याया दधीतोय वृषळोद्वाहमन्त्र १ क्षम्यता भयमसदृष्टपळा पदद्वयमपि स्वरूपलक्षक मित्येतावदेवोच्यत इति चेत् तर्हि आनन्त्यश्रुतितः कय मिथ्यात्वसिद्धि १ अतः पुनरावृत्तः स एव मन्त्रः । अपि च प्रपञ्च मिथ्यात्व कथ भेदनिषेधोपपादकम् १ सत्यपदाक्तानृतव्यावृत्त्युपपादकत्वात् । 3 " " ननु प्रपञ्चस्य सत्यत्वे तद्भेदोऽपि सत्य स्थात् । मिथ्यात्रे तु भेोनि मिथ्येति निषेधोपपत्तिराित चेन्न – अनृतव्यावृत्तेर्मिथ्यात्वप्रसङ्गात् । सत्यादि पदाना तत्वावेदकत्वप्रसङ्गाच्च तेषा व्यावृत्तिपर वोक्तेः । 7 ननु सा व्यावृत्ति स्वरूपात्मिका, निषिध्यमानस्तु भेदः स्वरूपाति रिक्को मिथ्येति चेत् तर्हि सभ्य एव परिच्छेद इति कथमानन्त्यसिद्धिः १ न हि स परिच्छेदो न भवतीति राजाजा, अविद्याया आयपरिच्छेदप्रसङ्गात् । तत्रापि भेदाङ्गीकारे अनवस्थाप्रसङ्गेन स्वरूपात्मकतयैव भेदस्य स्वीकार्यत्वात् । ननु देशकालपरिच्छेदवदयमपि परिच्छेदः अभावप्रतियोगित्वात्मक एव, अभेदप्रतियोगित्व वस्तुपरिच्छेद, तदेवान निषिध्यते, न तु भेदाश्रयत्व मिति चेन, सदसाइल अणत्व वदता ब्रह्मभेदस्व प्रपञ्चकारात् । स्वसम 1 बा-५६] शतदूषणी कण्डमारुतवहिला । २३९ सत्ताकमेदप्रतियोगित्व परिच्छेद इति चेन्न, – प्रपञ्च मिथ्यात्वसिद्धेः प्राक् सत्ता- भेदासिद्धेः । प्रातिभासिकसत्ताङ्क्षीकारेऽपि न विशेषणस्य प्रयोजन पश्यामः । ननु भेदप्रतियोगित्वस्य ब्रह्मणि निषेधात् विद्यमानमपि भेदप्रतियो- गित्व मिदेव एव च तन्मिथ्यात्वस्य भेदतदाश्रयमिध्यात्वं विनानुपपत्तेः " · तत्सिद्धि न च भेदप्रतियोगित्वस्य मिथ्यात्वमभेदप्रतियोगित्वस्य सत्यत्वेना- प्युपपन्नम्, तत्सत्यत् चाभेदसत्यत्वाधीनम् तच्च प्रपञ्चसत्यत्वाधीनम्, अतः प्रपञ्चसत्यत्वेनोपपन्न प्रपञ्च भेदप्रतियोगित्वमिध्यात्व कथ प्रपञ्च मिथ्यात्व साधयेत् प्रपञ्चमत्यत्वेनैव वा तदुपपत्तिः, भेदप्रतियोगित्वस्यासत्यत्वे अभेदप्रतियोगित्वस्य सन्पत्वावश्थ भावात्, अतोऽनन्तपद प्रपञ्च सत्यत्वस्यैव साधकमिति बाध्यम् मडाजडयो. पारमार्थिकामेदासम्भवादिति चेन्न, - अभेदप्रतियोगित्वस्यापारमार्थ्ये भेदप्रतियोगित्वपारमार्थ्यस्यावर्जनीयत्वात्, अलगोऽभिष्ठानतया प्रपञ्चस्य तदभे- दाव | सोऽपि मिथ्येति चेत्तर्हि समानसत्ताक योर्विरोधाङ्गीकारात्तथा विषयोरेव भेदप्रतियोगित्वाभेदप्रतियोगित्वबोरङ्गीकाराच्च पुनरात्तरस एव मन्ल. । ननु सत्यभूतभेदप्रतियोगित्वस्याभाव एवाभेदः, सेनाधिष्ठानत्वोपपत्तिः, अयमेव चानन्तशब्दार्थोपीति चेत् तर्हि सत्यभूतभेदप्रतियोगित्व परिच्छेद इति घटादे. तदभावात् तेषामपि अपरिच्छिन्नत्वप्रसङ्गः । ब्रह्मणः प्रपञ्चभिन्नत्वात् भेदस्य च ब्रह्मस्वरूपत्वात् सत्यभूतभेद प्रतियोगित्वात् घटादेः कथं तदपरिच्छेद इति चेत् तर्हि घटादेः पटादिभेदः परिच्छेदो न स्यात् । न चेष्टापत्तिः, अविशेषात् ब्रह्मनिष्ठेभेदप्रतियोगित्वस्थापि अपरिच्छेदत्वप्रसङ्गात् । आभयसमान सत्ताक भेदप्रतियोगित्व परिच्छेद इति तु दत्तोत्तरम्, समान सत्तापदवैयर्थ्य - स्योक्तत्वात् । ननु घटादौ भेदप्रतियोगित्वस्य मिथ्यात्वात् समानसत्ताको भावाभाव योर्विशेषाच्च भेदप्रतियोगित्वाभावो मिथ्याभूतो घटादौ न सम्भवति, सत्यभूत- स्तु नास्त्येव । अनन्तपंदन कृत्स्त्रमिथ्यात्वावगम दशायामभेदप्रतियोगित्वाभावस्यापि मिथ्यात्वावगमात् । तस्मान्नापरिच्छेदप्रसङ्गो घटादेरिति चेत्, एव तर्हि ब्रह्मणोऽपि नापरिच्छेदसिद्धिः । भेदप्रतियोगित्वस्य तत्रापि मिथ्यात्वेन मिथ्याभूल लदभावस्या २४० शास्त्रस्तावकी । सम्भवात् सन्यभूताभावासिद्धेश्च । अथाच्येत ब्रह्मणि भेदप्रतियोगित्वाभावः } स्वरूपमेवेति, सिद्धं तर्हि घटादेरपरिच्छेदः, ब्रह्मणीव ब्रह्मस्वरूपस्य प्रतियोगित्वा भावस्य घटादावप्यवश्यम्भावात् प्रतियोगित्वस्य मिथ्यात्वेन तदविरोधस्या विशेषात्, सद्वैलक्षण्यस्य मिथ्यात्वे प्रपञ्चसत्यत्वप्रसङ्गेन ब्रह्मग एव सद्वैलक्षण्ण- रूपताया वाच्यत्वेन भेदत्ववत् भेदप्रतियोतित्वाभावरूपताया अवर्जनीयत्वात् । इति श्रीवाचूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्यपाद सेवासमाधिगतपरावरत श्वया चात्म्येन तदेकदैवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचिताया मतदूषणीव्याख्यामा चण्डमारुताख्यापा आवन्त्यनिरूपणं नाम षट्पञ्चाशः स्कन्धः ॥५६॥ बा- ५७ ] शतभूषणी चण्डमारुतादित्वा । || श्रीरस्तु || || सप्तपंचाशो षोदः ॥ ब्रह्मण्यानन्दशब्देन दर्शितां गुडजिह्विकाम् । निर्विशेषगृहीतानां बादिना विलुनाम्यहम् ॥ श्रूयते हि - " विज्ञानमानन्दं ब्रह्म " २४१ " आनन्दो ब्रह्म " " कं ब्रह्म खं ब्रह्मे " त्यादि । तत्र किमिदं ब्रह्मण आनन्दत्वं नाम सुखत्वमिति चेत्तदपि किमिति विचारयाम. । उतानुकूलवेदनत्वम् ’ अथानुकूलत्वमात्रम् ! किमनुकूल वेदनीयत्वम् ? यद्वा दुःखनिवृत्तिरूपता मात्रम् ? उब ज्ञानात्मकत्वमेव ’ किञ्चिद्धर्मान्तर वा ? न प्रथमः, वेद नीयत्वस्यानभ्युपगमात् । व्यावहारिकं तदस्त्वितिचेचहि ब्रह्मण आनन्द त्वं व्यावहारिकमिति ब्रह्मणोऽनानन्दत्वमेव परमार्थः स्यात् । तत्तभ्ध प्यै क्षिप्तानासुरयोनिषु प्रतिमुहुर्मूढान घोषोगता S नप्रायैव तु पार्थस्तपरमानन्द ततो निन्दतः । नैर्गुण्येन सता तदातियशसा दग्धान् सदा वादिनो नौचान् भाति नुदन् सतां परिवृढस्त्रय्यन्त सद्देशिकः || निरुपममिद वैराग्य वः क्षमा व विनिन्दथ प्रगुणमपि यत ब्रह्मानन्द स्वतो गुणवत्तया । यदपि निरय मूढा न द्विष्ट भावि वय पुन र्जनितभगवत्प्रेमाणः श्रीनिवासगुरूक्तिभिः ॥ आनन्दत्वस्य परपक्षे असम्भवं दर्शयिष्यन् तस्येष्टापादनत्वनिरासायाह श्रूयत इति । किमिद मिति । न तावत्खरूपम्, तथा सति हि स्वरूपमान दो न स्यात् ; नापि धर्मः, अनिर्वचनात् अतो दुर्निरूपमित्यर्थः । , व्यावहा- रिक मिति | बेद्यत्वस्य घटादाविव धर्मिसमसत्ताकत्वाभावान्नाभ्युपगमविरोध ३१ २४२ शास्त्रमुक्तावळी । व्यावहारिकदशायामनुकूलत्वं तन्निवृत्तिदशायां तन्निवृत्तिरपीति संसार. स्यैव ग्राह्यत्वं मोक्षस्य दूरपरिहरणीयत्वमिति स्यात् । यदा कदाचिदनु- कूलवेदनीयत्वं यावद्द्रव्यभाविन भानन्दत्वस्य उपलक्षणमिति चेचहिं सासारिकस्य सर्वस्यापि वस्तुजातस्य " वस्त्वेकमेव दुःखाय" " तदेव प्रीत्रये भूत्वे " ति कयोक्तप्रकारेण कदाचिदनुकूलवेदनीयत्वस्व सद्भावाद्यावद्द्रव्यमानन्दत्वं स्यात् । ततश्च सप्रपञ्चतयैवानुभव उपा- देय. स्यात् ; सहस्रत्रतः पञ्चशत किमधिकमितिन्यायात् । विषयानु कूल्यामुभवदशाया ब्रह्मानन्दानुभवो न सिद्ध्येदित्ति पेन्न; तस्य नित्य स्वयम्प्रकाशत्वाभ्युपगमात् । वैशद्यावैशद्यादिदूषण त्वन्यत्रैव । एवं वेदितु रम. वादपि वेदनीयत्वासिद्धे । व्यावहारिकदशायां तत्सद्भावमात्रमपि इति भाव: । व्यावहारिके ति । सधारदशायामित्यर्थ । तदिति । निवृत्तिदशायामित्यर्थ । यथा प्रपञ्चम्य कल्पितत्वानिष्प्रपञ्चत्व ब्रह्मणः परमार्थ- स्तथाऽऽनन्दत्वस्य कलितत्वे तद्विपरीतमनानन्दत्वमेव परमार्थ. स्यादिति भाव. । एतेन वृत्तिविषयत्वमादायानुकूलवेद्य वमित्यापि निरस्तम् । भानन्दत्वस्येति । अ नन्दात्मक स्वरूपस्येत्यर्थ । आनन्दत्वं स्यादि ति । उपादेयस्वरूप स्यादि- त्यर्थ । अनुभव - ब्रह्मानुभव । ननु अपरिच्छिन्नब्रह्मानन्दलाभात् क्षुद्रसुख रूप पञ्चस्य नोपादेयतेत्यत्राह सहस्रवत इति । अधिकम् — अपेक्षितादधिक- मनपश्चतमित्यर्थ । 1 &i । | ससार- ननु अधिकब्रह्मानन्दानुभवविरोधित्वात् विषयानन्दानुभवो नोपादे इति गङ्कने विषयानुकूल्ये ति । तस्येति । ब्रह्मस्वरूपस्येत्यर्थ: तथा च तन्माल नन्दस्य नाप्रकाश इति भावः । यद्वा ब्रह्मानन्दस्येत्यर्थ । उक्त हि युष्माभिः भानत एव परमप्रेनास्पदत्वलक्षण सुख " मिति । संसारदशायामध्यात्मनि परमप्रेमासदत्व प्रयोजक सुखासाधारण स्वरूप भासत इति हि तदर्थ. । सखार- दशाय मविशदब्रह्मानन्दानुभवेऽपि विशदानुभवाभावादस्त्येव विशेष इत्यत्ना वैशद्येति । अतिरिक्ताकारप्रकाश एव च वैशद्यम् तस्मिन्नप्याकारे स ए सत्यत्वामथ्यात्वावकल्प इत्यादिना जिज्ञासानुपपत्तिवादे वैश्वद्यदूषणमित्यर्थः आदि शब्देनावरण नावरणारभार्व्रणवानवधारणत्वादिकं तत्र तत्र दूषितमित्यर्थः दूषणान्तरमाह एव मिति । वेदनीयत्वासिद्धे न प्रथम इत्यन्वय. | t वा-५७] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता । २४३ पर्यायत्यादि दत्तोत्तरमेव । नापि द्वितीयः, वेदनरूपत्वातिरिक्तानुकूलत्वाभ्युपगमे नि- विशेषवादापक्रमात् तदनभ्युपगमे व्यर्थविशेषणत्वात् प्रसङ्गाच्च । भिन्नार्थत्वे विशेषणत्वाभावे च घटः पट इतिवत् अनन्व यात् । न तृतीयः, आनुकूल्यस्यापेक्षिकत्वेन किञ्चिदपेक्ष्येत्यभ्युपगम्य त्वात् भवतश्व तदयोगात् । स्वात्मानं प्रतीदमानुकूल्यमिति चेन्न - प्रतिसम्बन्धत्वलक्षणस्वभावविशेषाभ्युपगमेऽपसिद्धान्तात्, अनभ्युप- गमे तदुपाधिकानुकूलत्वस्यापि विनिवृते । अविद्याशबलित" स्व. त्मानं प्रतीति चेत्तर्हि तन्निवृचिदशायामानुकूल्यनिवृत्तिप्रसङ्गः प्राग्वदेव | नापि चतुर्थः, औपनिषदमर्यादा बहिष्कारात् अभ. बात्मकत्वप्रपङ्गाच्च । 1 इत्ते ति| मोक्षदाया वेदितुरभावेनानानन्दत्वापश्येत्यर्थः । वेदने ति । वेदनस्वरूपा तिरिक्तानुकूलत्वाभ्युपगम इत्यर्थः । व्यर्थे ति । विशेषण वाश्चित्वाभिमतमनुकूलपदं विशेषणाभावाद्व्यर्थमित्यर्थः । पर्यायत्वा दीति । अनुकूलवेदनपदयेोरुभयोरपि स्वरूपप्रवृत्तिनिमित्तकत्वे पर्यायत्वम्, अन्यथा तु प्रवृत्तिनिमित्तान्तरस्याप्यभावाद बो धकत्वमेव स्वादित्यर्थः । ननु वेदनानुकूलपदयोर्भिन्नार्थत्वान्न पर्यायत्वम्, नचैवं सविशेषत्वं तद्गत विशेषणवाचित्वाभावादित्यत्राह भिन्नार्थत्व इति । विशेषणवावित्वाभावे विशेष्यतो भिन्नार्थे वाच्यम्, तथा च न सामानाधिकरण्येनान्वयः - घटः पट इतिवदिति भावः । आपेक्षिकत्वेन - पुरुषविशेषापेचत्वेनेत्यर्थः । विनिवृत्ते रिति । स्वरूपे प्रतिसम्बन्धित्वानभ्युपगमे तद्घटितानुकूल्यस्याप्यभावादित्यर्थः । औपनिषदे ति । दुःखनिवृत्तेः पुरुषार्थत्व इत्यर्थः । वैशेषिकाद्यविशेष इति भावः । सुखरूपं भावान्तरमेव दुःखनिवृत्ति, अतो नाभावात्मकमिति शङ्कते २४४ शास्त्राचछी । ब्रह्मणो दुःखनिवृत्तिरेव सुखशब्दवाच्यं भावान्तरमिति चेन्न, उदासी नावस्थामा सर्वसम्मतत्वात् पूर्वं निर्दुःखस्यापि वार्करादिरसास्वाद- स्वन्यसुखानुभवदर्शनाच्च । अन्यथा सुखनिवृ तेरेब दुःखमिति वदन्तं प्रति किमुत्तरम्भवेत् | अभ्युपगम एवोत्तरमिति चेन, -द्वयोरपि भाव- रूपत्वासिद्धिप्रसङ्गात् ’ भावान्तराभावव दिना नैवं चोदनीयमिति चेन्न; भिन्नोपाधिक्रोडीक,रेणोदासीनावस्थासङ्ग्रह सिद्धे, स्वरूपत एव निरू- पण [[][सिद्धेश्व |

किश्च समस्तदु खनिवृत्तिरूपा सुषुप्त्यवस्थामुद्दिश्म, नाहमत्र भोम्यं पश्यामीति वदन्तं प्रति भोग्या त्मस्वरूपोपदेशदर्शनाद्दु खनिवृत्त्य- तिरिक्तसुखरूपमात्मस्वरूपमिति ज्ञायते । नापि पञ्चमः, ’ विज्ञानमान न्दं ब्रझे ’ ति सहप्रयोगेण व्यतिरेकसिद्धे, न हीदं निखण्डुवत्पर्याय - बोधनोपक्षीण सङ्कीर्तनरूप वा वाक्यम्, बेन सहप्रयोगः सह्येत । ब्रह्मण हात । उदासीने ति । काचिदु खावस्था अन्यदा तु दु खनिवृत्त्या- त्मकमुखावस्था इत्यत्रस्याद्वयमेव स्यात्, नोपेक्षावस्थेत्यर्थ. । इताऽपि - दुख निवृत्त सुग्वमित्याह पूर्व मिति । अन्यथा उदासीनावस्थानङ्गीकार इत्यर्थ. द्वयोरिति द्वयोरपि प्रतियोगिनिरूपणनियतनिरूपणकत्वादिति भाव. | भावान्तरे त मावान्तराभाववादिना भानयोरेव सुखदु खयो परस्पराभावात्मकत्वस्य वक्त व्यत्वात् उदासीनावस्थासग्रहा भावतौल्यात्, अन्यथा सुखनिवृत्तिरित्यादिचादन द्वयारपीत्यादि चोदनश्च न सम्भवतीत्यर्थ । भिन्नोपाधीति । न वय सुखत्वे दुख वन सुखाभावत्व ब्रूम, किन्तु पत्त देशका । दु खाभावत्व विशिष्टाभावान्तरत्वेन, अत उदासीनावस्था कदीम युद्धरति स्वरूपत इति । किच ति । सीनावस्थासग्रहाभावप्रतिबन्दी पराकृता, द्वयोरपि भावरूपत्वासिद्धिप्रसङ्गप्रति C सिध्यती यर्थ. । I एवमुद नाहमत्रे ’ त्यत्र अल शब्देना सुषुप्त्यवस्था परामृश्यते सा च ज्ञानेच्छादु खादिसकलवृत्तिनिवृत्तिरूपा, ततश्च१- ५७ ] शतभूषणी- चण्डमारुतसहिता । २४५ यावता च विज्ञानत्वं ब्रह्मण समर्थितं तावतैव हि भवताप्युपरन्तव्यम्, किमानन्दत्वोपपादनप्रयासेन । अपर्यायताबोध निवृत्यर्थीयं प्रयास इति चेन्न, - तथाविधविवाद्दाभावात् । तत्सद्भावेपि महता प्रयासेनापि सर्व- लोकप्रसिद्धस्य पर्ययत्वस्यानि दुरपह्नवत्वत् । दुखरूपाणि कानि- चिद्विज्ञ नान्युपलभ्यन्ते, तदपि ज्ञानमात्रस्य सुखरूपत्वे विरुद्धम् । भ्रान्त्या तदुपलम्भ इति चेन्न ; - विरोधिनि विज्ञानात्मकत्वे प्रकाशम ने तद्विरोधिनो दु खरूपत्वस्यारोपासम्भवात् । न हि सुखरूपतया प्रकाश माने दुःखरूपत्व कदाचिदध्यस्यति । नापि षष्ठ, बहिष्कृतानुकूल्यस्य तस्यानन्दशब्दवाच्यत्वायोगात् । तत्प्रतीकारे उक्तदूषण - दुखभावे ज्ञायमाने ‘नाहमत्र भौग्य’ मित्युक्तेर्दु.खाभावस्य भोग्यत्वाभाव उक्तः उत्तरे चात्मनो भोग्यत्वमुक्तम्, अतो भोग्यत्वेनोक्तस्यात्मनोऽभोग्यत्वेनोक्त दुःख निवृत्तिमात्रत्व दुर्वचनमिति भावः । किञ्च ज्ञानत्वस्यैव आनन्दत्वरूपत्वे ज्ञानत्वं प्रसाध्यापि पुनरानन्दत्वसाधनप्रयासात्मक स्वप्रवृत्तिव्याघात इत्याह यावताचे ति । अपर्यायते ति । ज्ञानस्यानन्द ब्दवाच्यत्वमेव साध्यत इत्याशय । तथाविधे ति । आनन्दस्यानन्दशब्दवाच्यत्वे अविप्रतिपत्तेः, ज्ञानत्वानन्दत्वयोरभेदे ज्ञानेापे न तद्विप्रतिपत्तिरिति भाव । किञ्च न ज्ञानत्वमानन्दत्व दुःखेऽपि गतत्वादित्याह दु खेति | दुःखादिकमपि ज्ञानविशेष इति स्वमतेनेदमुक्तम् । तदुपलम्भ इति । ज्ञाने दुखत्वोपलम्भ इत्यर्थः । ज्ञानत्वस्य विरोधित्वाभावादारोपसम्भव इत्यत्लाह न हीति तथाच ज्ञानत्वमेव सुखत्वमित्युक्तलात् ज्ञानत्वे प्रकाशमाने दुखत्वा रोपो न सम्भवतीत्यर्थः । अस्तु यत्किञ्चिदानन्दत्वम्, अ’नन्दत्वेनाभिमतस्यानुकूल्य मस्ति न वा द्वितीये दोषमाह बहिष्कृते ति । आये दोषमाह तत्प्रतीकार इति । आनुकूल्याङ्गीकारेण तत्प्रतांकार इत्यर्थ । उक्त ति । तृतीय पक्षोक्तदूषणनेत्यर्थः । २४६ शाखमुक्तावली । वृतेरेव दुष्टत्वात् । ज्ञानात्मकत्व तिरेकानतिरेक विकल्पेनापि दत्तमेवोत्तरं मन्तव्यमिति । अतो न कथञ्चिदपि निर्विशेषचिन्मात्र दिनस्तदानन्दत्व- सिद्धिरिति । इति शतदूषण्यां निर्विशेषब्रह्मण आनन्दत्वभङ्गः || सप्तपत्राशी वादः || ज्ञानात्मकत्वेति । तदानुकूल्य ज्ञानात्मकत्वमेव ! अतिरिक्त वा १ अतिरेके निर्विशेषवादापक्रमादिद्वितीयपक्षातदोषः प्रसजेत्, अन- तिरेके सहप्रयोगानुपपत्यादि पञ्चमपक्षोकदोषः प्रसजेदिति भावः । यदाह नवीन :- सुग्वत्व हि सुखपदप्रवृत्तिनिमित्ततयानुगतव्यवहारविषयतया व्यावृत्ता- वेव कल्यते, न तु सुखरूप आत्माने, तत्र तत्कल्पने प्रमाणाभावात्, सुखपदस्य वृद्धव्यवहारे वृत्यवच्छिन्नचैतन्यात्मनि सुखे व्युत्पन्नस्य ज्ञानादिण्यवल्लव- णया आत्मनि प्रयोगात्, ननु यद्यात्मनि न सुखत्व तर्ह्यत्मा न सुखम्, तस्यैव तत्स्वरूपलक्षणत्वादिति चेन्न - म सुखत्व सुखस्य स्वरूपलक्षणम्, तस्य ततोन्य स्वात् अन्यस्याग्यस्वरूपत्वायोगात् । किञ्च सुखत्वा श्रश्रव्यक्तौ विशेषोऽस्ति नत्र । ! न चेत्कथ सुखत्वव्यवस्था ? व्यक्तिविशेष विना सुखत्वस्यैव धर्म इति नियन्तुम- शक्यत्वात् प्रथमेऽपि विशेषो न धर्मः, तब्यपि व्यवस्थापकाभावात्, व्यक्ति स्वरूपातिरिक्तधर्मानिरूपणाच्च । ततः सुखखरूपमेव विशेषः, तदेव तलक्षणम् - गोत्वादेरिव तत्स्वरूपम् । , " नचैव ज्ञानानन्दपदयोः पर्यायत्वमेकार्थत्वादिति वाच्यम्, तत्तद्वचि विशेषशचळस्य तदुपहितस्य वा ज्ञानानन्दपदवाच्यत्वात् प्रवृत्तिनिमित्तभेदेनापर्याय बा-५७] शतदूषणी - चण्डमारुतस हिता । २४७ त्वात् । नचैवमानन्द्दपदलक्ष्यत्वादात्मा नानन्दः स्वादिति वाच्यम्, - छत्रिणः छत्रिपद लक्ष्यत्ववदनौपाधिकप्रीतिविषयतया भानन्दस्यैव आत्मन आनन्दपदलक्ष्य त्वेनानन्दत्वानपायात् ; तस्मादनौपाधिकप्रीतिविषयो यश्चैतन्य तदेव सुखम् तच्च दुःखानुभवदशा गमपि स्वासाधारणरूपेण प्रतीयत इति न तदा प्रेमानुपपत्तिः । एतेन यदि चैतन्यमेव सुखलक्षण तदा चैतन्यस्य परेणाप्यभ्युपगामत् तदतिरि- कस्य सिद्धान्तेऽप्यभावाच्चैतन्य सुखामति नाममात्रं न अर्थविशेष इति प्रत्युक्तम्, आत्मातिरिक्तं सुखमेति वदतामायनोपाधिकप्रीतिविषयत्वमेव तल्लक्षणम् । आ- त्मापि चत्तादृश कथ नात्मा सुख कथ वा न परमतात् विशेष. १ प्रमाण स्वत्नात्मा सुखरूपनिरूषः धिक प्रेमगोचरत्वाद्यतिरेकेणानात्मवत् । "

नन्वत्र न सुख वाश्रय इति प्रतिज्ञार्थः, केवल आत्मनि तदभावात्, अत एव न सुख-वविशिष्टा भन्न इत्यर्थ, केवलस्य सुखत्वविशिष्टाभेदे केवलेsपि तत्प्रसङ्गात् नापि दुःखान्यत्व साध्यम्, सिद्धसाधनात् नापि दु खविरोधित्व दुखायन्ताभावत्वेनार्थान्तरत्वादिति चेन्न, निरवयव सुखपदवाच्याभेदस्य साध्य- त्वात् अत्र स्वमते वृत्तेरपि सुखपदवाच्यत्वाद नेदसाधने बाध इति निरवयवे- त्युक्तम् वस्तुतस्त्वेतद्विशेपण विनापि बाधितसुखपदवाच्याच विहाया बाधित्नस्व रूपसुखभेदाभावमादाय साध्य सिध्यति तथा च न बाधपरिहाराय विशेषणम्, किन्तु सुखपदवाच्यवृत्तिभेदस्य साध्यव्यतिरेकस्यात्मनि सत्वेऽपि हेतुव्यतिरेका- भावात् तत्र व्यातरेकव्यभिचार नरिहाराय न च निरवयत्रसुखपदवाच्य सुखत्व- भेदोऽऽथात्मन्यस्तीति व्यतिरेकव्यभिचारस्तदवस्थं इति वाच्यम, वृत्तिविशेषानु- गतात्मस्वरूप सुखत्यैत्र सुखानुगवबुद्धिविषयतया सुखत्वरूपत्वेन तस्य तद्भेदाभा वात्; यद्वा परमप्रेमास्प इताप्रयोज रूपाभेद साध्य इति । f 2 तदसत् - परमते देतो. स्वरूपासिद्धे, अह भूयासमित्यत्राह मर्थस्यैव नि- रुपाधिक प्रेमगोचरत्वदर्शनात् सुग्व मे भूयादित्यत्राप्युतच्यादिमतो लोकप्रसिद्धस्य सुखत्वाश्रयस्यैव निरुपाधिक प्रेम गोचरत्वदर्शनात् । नचोभयत्रापि सुखस्वरूप चैत न्याभेदादेव प्रेमेति वाच्यम्, अद्यापि त्वदभिमतात्मन. सुखत्वासिद्धेः सदिग्ध व्यभिचारात् । अत एवाहमर्थे व्यभिचार । २४८ शास्त्रमुक्कावळी । किञ्च - सुखपदवाच्या हि वृत्तिरेव तस्यामेव प्रवृत्तिनिमित्तयोगस्य स्वयाभिधानात् चैतन्यस्य प्रवृत्तिनिमित्त योगाभावात् सुखवृत्तितादात्म्यमात्रा 3 ध्यासाद्योगाभावात्, सुखवृत्तितादात्म्याभ्यासात् सुखपदवाच्यत्वे शुक्तेरपि रजत पदवाच्यताप्रसङ्गात् तथा च साध्या प्रसिद्धि, सुखरूपत्वासिद्धावपि सुखस्वरूप- परमप्रेमास्पदताप्रयोजक } त्वसिया अर्थान्तरत्वञ्च । द्वितीयसाध्यमप्यनुपपन्नम् रूपाभेदेऽपि परमप्रेमास्पदत्वासिद्धेरर्थान्तरत्वात् । किच- मोक्षदशाया ब्रह्मण उपादेयत्वसिव्यर्थ हि श्रतिरानन्दत्व प्रति पादयति, तत्रापि स्वरूपमात्रस्य स्वप्रकाशादिसिद्धत्वात् तावन्मात्र प्रतिपादनेऽप्यु पादेयत्वासिद्धेः सत्यज्ञानादिपदैस्तत्सिद्धेश्व न तस्य प्रतिपाञ्चता । धर्मप्रतिषाद ने चाद्वैतहानिः । धर्मस्य मिथ्यात्वे तु कल्पितप्रपञ्चाधिष्ठानस्य ब्रह्मणः परमार्थतो निष्प्रपञ्चत्वरूपत्वात् कल्पितानन्दत्वपरम प्रेमास्पदताकस्य ब्रह्मणः तद्विपरीतस्वरूप परमार्थः स्यात् । तदिदमुक्त प्रथमविकल्पदूषणे " ब्रह्मणोऽनानन्दत्वमेव पर- मार्गः स्मा दिति । यच्च सुखत्वाश्रयव्य को विशेषोस्ति नवेत्यादि, तन्न, तत्न विशेषो यदि भेदः, सोत्येव सत्स्वरूपस्य तदितरसमस्तभिन्नत्वात्, यदि सुख त्वाश्रयप्रयोजको धर्मविशेषः, स नास्त्येव । न चैवं सुखत्वाव्यवस्थापत्तिः, स्वरूप विशेषेऽपि तत्पर्यनुयोगस्य सुशकत्वात् । यच ज्ञानानन्दपदयोरपर्यायत्वसाधनम् तदपि न सुखात्मकवृत्तौ ह्यनुगतव्यवहारनिमित्तमानन्दत्वमधिष्ठानसुख स्वरूपमेवेति त्वयोक्तम्, तथा ज्ञानत्वमपि । अतो ज्ञानत्वानन्दत्वयोरभेदात्स्यादेव पर्यायत्वम् । " विज्ञानमानन्द " मित्यादौ आनन्दपदलक्ष्यत्वेऽनानन्दत्वापत्तिश्च । न च त्रिपदलक्ष्मत्वेऽपि छत्रित्ववदानन्दपद लक्ष्य त्वेऽयानन्दस्वरूपानपाय, तत्न छर्मि पोपि गमनस्य प्रमाणान्तरविद्धत्वादजहल्लक्षगा, अत्र तु न स्वरूपमानन्द इत्युनं प्रमाणान्तरमस्ति । किन आनन्दत्वस्य वृत्तिगतप्रवृत्तिनिमित्ततया तव वृत्तेरेव विशेष्यत्वात् ब्रहलक्षणैव । न च तदभेदाध्यासाच्चैतन्यमपि वाच्यम्, दुःखपदेपिं वृत्यवच्छिन्न बा-५७] शतदूषणी चण्डनारुतसहिता । २४९ चैतन्यस्य वाच्यत्वापत्ति’ । अजहल्लक्षणाया मुख्यत्वात्तत्सव्यर्थमेव सुखपदवाच्य वृत्त्यवच्छिन्न चैतन्यमिति चेन्न – लक्षणामुख्यत्वाय शक्ति गौरवस्यान्याय्यत्वात् । किच एव शक्तिकन्ननायामपि आनन्दत्व वृत्तावेव न चैतन्य इति कथ तदानन्द स्वरूपम् १ एतेम लावनानन्दपदस्य विशेष्यस्वरूपलकत्वात्तदेव ब्रह्मानन्दस्वरूप मित्यत्र प्रमाणमिति निरस्तम् । यच्चानोपाधिकप्रीतिविषयत्वमेव सुखलक्षणम् तच्चात्मन्यपीति, तन्न, अनौपाधिकत्व यद्यन्यच्छानधीनत्व तदा तवाहङ्कारेति व्याप्तिः । यद्यन्यसम्बन्धाधीनत्वम्, तदा चैतन्ये असम्भव. अहमर्थसम्बन्ध प्रयुक्तत्वात्तत्र प्रेम्ण, सर्वेषामपि हि अह भूयास मम सुख भूयादिति स्वान्त. करणा वच्छिन्नचैतन्ये स्वसम्बन्धिमुखे च निरुपावीच्छा भवति, न तु देवदत्तो भूयात् तत्सुस भूषादिति ।

इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्यपाद सेवासमभिगतपरावरतस्वयाथात्म्देन तदेकदैवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यावरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचिताया शतदूषणीव्याख्याया खण्डमारुताख्याया निर्विशेषब्रह्मण आनन्त्यभङ्ग सप्तपञ्चाश. स्कन्धः ॥ ५७ ॥ ફ્ર २५० शास्त्रमुतावळी ॥ श्रीरस्तु || ॥ अष्टपंचाशो वादः ॥ पूर्व वृत्तचतुष्केपि पूर्वत्वेनोपवर्णिते । नित्यानित्यविवेकेन नित्यत्वं वो निरस्यते ॥ श्रूयते हि " नित्य विभुं सर्वगतम् " " नित्यो नित्याना " मित्यादिभिरात्मतत्वनित्यत्वम् । तद्भवत्पक्षे नोपपद्यते, ब्रह्मव्यतिरिक्त- मधिद्याकालादिकं स्वरूपतोपि सर्वमनित्यं ब्रह्मकमेव मित्यमिति हि वः सिद्धान्तः । तदेतत् ब्रह्मासाधारणनित्यत्वं किं सर्वकालसचारूपम् : उत कालावच्छेदनिवृत्तिरूपम्’ अथवा प्रध्वंसरहितत्वम्? आहोस्तिदबाधित त्वम्? उत्त निर्विकारत्वम्’ यद्वा उभयावधिरहितत्वम् ’ किञ्चिद्धर्मान्तरं वा! नाद्य, अविद्याया अपि नित्यत्वप्रसङ्गात् । सापि हि सर्वेण कालेन सम्बध्यत एव सर्वस्थापि कालस्य तत्कार्यत्वाभ्युपगमेन तदसम्बन्धा- पूर्ववृत्ते ति । मुमुक्षापर्यन्त हि साधनचतुष्टयान्तर्गत सर्व नित्यानित्य- वस्तुविवेकसाध्यम्, अतो नित्यस्वसिद्धावेव नित्यानित्यवस्तुविवेकपूर्वक पूर्ववृत- चतुष्क सिद्धयति, तच्च नित्यव्य स्वन्मते न सम्भवतीति शास्त्रारम्भ एवोच्छिद्ये तेति भावः । श्रूयते हीति । नथा च श्रुतिसिद्धत्वान्नित्यत्वानुपपत्तौ नेष्टप्रसङ्ग इति भावः । वक्ष्यमाणाविद्याकालातिव्याप्त्यादिदूषणोपयोगितया वा ब्रह्मव्यति- रिक्त मिति । ब्रह्मणोऽपि तत्तद्द्वृच्यवच्छिन्नसविद्रूपेणानित्यस्वात्तद्वयावृत्त्यर्थे माह स्वरूपतोपी ति । वः सिद्धान्त इति । नित्यानित्यविवेकपूर्ववृत्तत्ववादिना ब इत्यभिप्रायेण व इत्युक्तम् । तत्कार्यत्वे ति । तदुपादेयत्वाभ्युपगमेनेत्यर्थः । बा-५८] शतकूषणी - चण्डमारुतसहिता । २५१ नुपपत्तेः । सापि कदाचिन्निवर्त्तिष्यत इति चेत् किमनेन तन्निवृत्तौ तदुपादान कालावस्थानायोगात् तदसम्बद्धकालासिद्धेः । सर्वकालसम्ब- - सत्यपि सर्वकालसत्ता नास्तीति विशेष इति चेतर्हि नित्यत्वलक्षणे सर्वकालपदवैयर्थम्, सत्चैव नित्यत्वमित्येतावतैव ब्रह्मव्यतिरिक्तसर्वव्य- वच्छेदात् । नचैवमस्त्विति वाच्यम् ; । त्वेनैव प्रसिद्धेः । अतः सर्वस्मिन् काले नम्वविद्यानिवृत्तिरपि कदाचिद्भविष्यति सच्छब्द नित्यशब्दयोरपर्याय स्वरूपलाभमात्रमेव निस्यत्वं तत्काले च नाविद्येति न J सर्वकालसम्बन्धित्वमिति शङ्कते सापीति । किमनेने ति । कदाचिन्निवर्तिष्यत इति वचनमपार्थमित्यर्थ । तन्निवृत्ताविति । उपादानोपादेययोरभेदादिति भावः । न च तयोस्तादात्म्यमेव तच्च भिन्नत्वे सत्यभिन्न सत्ताकत्वभिति वाच्यम्, – भेदाङ्गीकारेऽवयविवादप्रसङ्गात् तादात्म्यस्य निरस्तत्वाच्च । किञ्च " वद्यविद्यानिवृत्त्यनन्तरं तदधीनकालस्य निवृत्तिः, तदा कालनिवृत्यधिकरणकाला- न्तरस्वीकारप्रसङ्गः । नन्वविद्यानिवृत्यनन्तरकाले कालनिवृत्ति च ब्रमः किंत्वविद्यानिवृत्ति- दशायामपि कालो वर्तते निवर्तते चेत्वेव ब्रम इति चेत्, यद्यविद्यानिवृत्तिजन्या कालनिवृत्तिर्न स्यात् तदाविद्यया सहैव कालस्तत्वज्ञानान्निवर्तेत नैव वा निवर्तेस, यच्चविद्यानिवृत्तिजन्या तदा तदुत्तरकालोऽवश्यमङ्गीकर्तव्यः, उत्तरकाल तदसम्भवात् । किश्च अविद्यासम्बद्धावरणादेर्नित्यत्वप्रसङ्गः सर्वथा दुस्तरः । न सर्वकालसत्तेत्य नेन सर्वकालसम्बन्धी विवक्षिवः, किंतु सर्वकालसत्यत्वमिति शङ्कते सर्वकाले ति । नित्यत्वलक्षणे – नित्यत्वात्मके ब्रह्मासाधारणधर्म इत्यर्थः । विना नतु सत्तामात्रे विवक्षिते नित्य इति व्यवहाराभावात् सन्नित्यशब्दयोः पर्यायत्वप्रसङ्गाच्च सर्वकालसत्त्वमेव नित्यशब्दार्थः, अतो न वैयर्थ्य मपीत्यलाह अत. सर्वस्मिन्निति । व्यवहारापर्ययत्वाभ्या सर्वकालप्रवेशे आवश्यके सत्यत्वाशे २५२ शास्त्रसुतावळीं । वक्तव्यम्, तच्चाविद्यायामपि समानमिति न ततो विवेकः । न द्वितीयः, कालस्यापि तत्सद्भावेन ततो विवेकासिद्धेः । न हि कालः कालान्तरेणा वच्छिद्यते, तथा सत्यनवस्थानात् । नापि स्वेन, कर्मकर्तृविरोधात् । न च स्वतः पूर्वापरभावेनावस्थितै स्वांशैरवच्छिद्यत इति वाच्यम्, – तथा सति वस्तूनामिव कालस्यापि क्षणिकत्वादिप्रसङ्गात् । समस्तस्वांश समुदायावच्छेदान्न दोष इति चेत्, तत्र कोयमवच्छेदो नाम ’ किं तत्सम्बन्धित्वमात्रम् ’ किं वा तत्पूर्वोत्तरक: लयोरविद्यमानत्वम् उत तत्समकाल भावित्वम् यद्वा तदात्मकत्वमेवेति | आधे ब्रह्मणोप्य नित्य- त्वप्रसङ्गः, तत्सम्बन्धस्यावर्जनीयत्वात् तन्मिथ्यात्वात्तत्परिहारे घट. दे रपि नित्यत्वप्रसङ्गात् । द्वितीये पूर्वोत्तरकालशब्दार्थासिद्धि । न हि कालात्पूर्वं पश्चाच्च कालोस्तीति ब. लिशोपि ब्रूयात् । एवं नास्तीति न ब्रूयादेव, स्ववचनविरोधप्रसङ्गात्, अत एव च कालम्यान द्यन्तत्वमिद्धि 2 } न प्रवेश्यो गौरवात्, तदप्रतिसन्धानेपि नित्यत्वव्यवहाराच्चेति भावः । स्वाशानामपि पौपर्यार्थ कालान्तरापेक्षा परिहरति स्वत इति । क्षणिकत्वादी ति । क्षणकालवादिना सूक्ष्मम्थूलतरादिकालाना प्रत्येक नवच्छेदकत्वे तत्तत्सूक्ष्मादि कालमात्रस्थ यित्व स्यादित्यर्थं । प्रत्येक स्वाशानामवच्छेदकत्वे ह्यय दोषः, सम- स्ताशसमुदापस्यावच्छेदकत्वे तु न दोष इति शङ्कते समस्तस्वांशसमुदाये ति तत्सम्बद्धस्य—समम्तकाल्परासम्बद्धस्येत्यर्थं । वस्तुतस्तु समस्तकालायसम्बन्धो नित्यत्वमेव नानित्यत्वमिति बोद्धम् । तन्मिथ्यात्वा दिति । पारमार्थिक काल सम्बन्वस्यानात्रो नित्यत्वमित्यभिप्रायः । द्वितीय इति । कालाश समुदायापेक्षया पूर्व त्तरकालयोरभ वादिन्यर्थं । न ही ति । अशापेक्षया पूर्वोत्तर कालो ह्यश्यपेक्ष यापीति वक्तव्यम्, अशी चव काल, तदपेक्षया च पूर्वोत्तरकालौ न सम्भवतः, कालान्तरानावात्, अगेदे तु दैवपर्यासम्भादिति भावः । कालाशममुदायेना वच्छेदो नाम तत्पूर्वोत्तरकाल्यो कल्स्याविद्यमानत्यम्, तत्र सत्पूर्वोत्तरकालयारुक्तय सम्भव उ । अथ व कलस्याविद्यम न वोकेरण्यसम्भवगाह एव मिति । अत एवेति । पूर्वोत्तरकालाग्या तत्राविद्यपानत्वाच्चेत्यर्थः । पूर्वात्तरकालौ तत्रा बा-५८] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । २५३ रिति कुतः ततो विवेकः ? तृतीयेपि कालान्तराभावेन समकालशब्दा- र्थासिद्धिः । चतुर्थे तु घट, देर्नित्यत्वप्रसङ्गः, कालांशतादात्म्यलक्षणका लावच्छेदाभावत् । न च तृतीय, प्रध्वसस्य प्रध्वंसाभावेन नित्यत्व - प्रसङ्गात् । ततः किमिति श्वेत् ; ब्रह्मव्यतिरिक्तानन्तप्रध्वंस नित्यत्वेन ब्रह्मैकमेव नित्यमिति निर्बन्धानुपपत्तिः । नापि चतुर्थः, अचाधिततया लोकाभिमतेषु स ( त्यर, म्यग्रजतादिषु नित्यशब्दप्रयोगदर्शनात् । न च लोकमन्तरेण शब्दार्थसम्बन्धसिद्धिः । न च बाधबुध्या घटादिष्वनित्य शब्दप्रयेोगो दृश्यते भवदीयमुपदेशमविदुषा लौकिकाना तेषु तदबुध्य भावात् । नापि पञ्चमः विकाराणां निर्विकारत्वेन नित्यत् प्रसङ्गात् । तेषामपि सविकारत्वेनवस्थानात् । विकारान्तरोपादानत्वे च तेषां द्रव्य- त्वप्रसङ्गाच्च । ततश्च द्रव्याणामनित्यत्व नद्विकरणा नित्यत्वमिति सर्वलोकविरोध | दिप्रसङ्ग । ब्रह्मणश्च निर्विकारत्वानुपपत्तिः स्वायसरे विद्यमानत्य च यतो व्याघातान सम्भवति तत एव कालस्थानाद्यन्तभावस्त्वया- वाच्य इति कालाद्विवेको ब्रह्मगो न सिद्ध्यतीत्यर्थं । प्रध्वसरहितत्व नित्यत्वमिति पक्ष द्रूपयति न च तृतीय इति । ननु प्रध्वसस्यापि प्रध्वसस्तत्वज्ञानाद्भवति, अनवस्था तु ब्रहाग एव तत्प्रध्वसत्वेन परिहृता, अत एव मुक्तावपि ध्वसप्रवाहानन्त्यकल्पनादपि प्राथमिक स एवानन्तोऽस्त्विति शङ्का च परिहृतति चेत्, तहींदानीन्तनघटादिप्रध्वसोपि ब्रह्मैव स्यादिति ध्वसोच्छेदः । न च मुद्गराद्यनन्तरभावित्वान्न तथेति वाच्यम् - तत्वज्ञानाविद्यानिवृत्त्यनन्तरभावित्वेन ध्वमस्यापि ब्रह्मा- रेकित्वात् । अनन्त- प्रध्वंसे ति । अनन्तपदगसख्यपरम् । परमतेऽबाधितत्वासम्प्रतिपत्तेरुक्त लोकाभिमतेष्विति । न च बाधेति । यदि नित्यत्वम्याधितत्वम्, तर्हि बाधितत्वेन ज्ञात एवानित्यशब्द प्रयुज्येत घटादिषु नचैव दृश्यत इत्यर्थ. । वि|कार : परिणामो वा काढाचि कापृथक सिद्धधर्मो वा इति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथम दूषयति विकाराणा मिति । सर्वले के ति । पूर्वेद्यु पिण्डात्मनावस्थिता मृदिदीना घटीभूय तिष्ठतीति द्रव्यनित्यस्येयं विकारास्थैर्य च लोकसिद्धमित्यर्थ. । प्रथमपक्षे दो माह ब्रह्मणश्चेति । तत्तद्रवृत्यवच्छिन्नम्य व्याहारिक मेदवत् २५४ शास्त्रसुतावळी । द्रष्टव्या । नापि षष्ठ, व्यावहारिकोभयान्तवत्त्वस्य संविदात्मके ब्रह्म- व्यपि समानत्वात् । पारमार्थिकस्य तस्य प्रपञ्चेप्यभावेन तस्यापि नित्य- कादाचित्कतया उत्पत्तिरप्यस्त्येवेत्यभिप्रायेणाह व्यावहारिके ति । ननु स्वद्यमान सत्ताको भयान्तयोरभावो नित्यत्वमिति नित्यत्वमिति वत्र, अविद्याया ભાષ नित्यस्वापत्तेः तस्या अनि अन्तद्वयाभावात् । ब्रह्मैव अविद्याध्वस इति चेत्, एवं सत्यविद्यैव ब्रह्मप्रागभाव इति ब्रह्मापि नित्य न स्यात् । चेन, नन्वविद्याया ब्रह्मसमानसत्ताकत्वाभावात् न ब्रह्मणो नित्यत्वहानिरिति ब्रह्मणोप्यविद्यासमानसत्ताकत्वाभावात् तस्या अपि नित्यत्वप्राप्तेः । 1 " ननु स्वासमानकालीनत्वमप्यन्तविशेषणम्, अविद्या च ब्रह्मसमानका- कीनेति न ब्रह्मण्यसम्भव इति चेन्न - ब्रह्मा ग्यविद्यासमकालमिन्यविद्याया अपि नि- त्यत्वप्रसङ्गात् । किञ्च यद्यविद्याध्वसेो ब्रह्म तदा अविद्यैव ब्रह्मध्वस इति कि न स्यात् । उत्पत्तिमदभावत्वप्रागभावान्य प्रतियोग्य समानकालाभावत्वादेर्ब्रह्मण्यपि दुर्वचत्वात् । न च प्रागभावप्रतियोग्यभावत्व ध्वसत्वम्, अविद्यैव ब्रह्मप्रागभाव इति वाच्यम् ब्रह्मण एवाविद्यामागभावत्वापत्ते’ प्रतियोग्यसमानकालीनानाद्य- भावत्वादेरविद्यायामपि दुर्वचत्वात् । श्वसप्रतियोगित्व प्रागभावत्वमित्यत्रान्यो- न्याश्रयात् । ननु साध्याभावत्व ध्वसत्वम् ब्रह्म व तत्वज्ञान साध्यम्, ब्रह्म व तत्वज्ञानसाभ्यम्, यस्मिन्सत्य ग्रिमक्षणे यस्य अविद्याव्यतिरेकात्मनो ब्रह्मणः सत्व यद्वद्यतिरेके तस्य ब्रह्मणो व्यति रेकोऽविद्येत्येवं साध्यत्वलक्षणयोगादिति चेन्न, अविद्याया अपि तत्वज्ञानप्रागभाव बाध्यस्वस्य त्वद्रीत्या सत्वात् तथा अविद्यानिवृत्तिप्रतिबन्धकमाषरणमिति त्वन्मते अविद्यायास्तदधीनाया उक्तरूवावरणसाध्यत्वसत्वाच्च । 3 एतेन उभयान्तवत्वमुभयान्तवत्वप्रतियोगित्वम् तच्च यद्यपि व्यावा- रिक ब्रह्मणोस्ति, तथापि तस तदभावोप्यस्ति, अधिष्ठानस्य कल्पितप्रतियोगिष्का माकाश्रयत्वात्, अविद्याया तु न तदभावः, तस्या अनविष्ठानत्वादिति परास्तम् , ब्रह्मणो ध्वसत्वासिद्धेरुक्तत्वात् ।बा०५८] शतदूषणी-चण्डमाखतसहिता । २५५ त्वप्रसङ्गात् । अत एवाबाधितमुभयान्तराहित्यमित्यपि निरस्तम्, प्रपञ्च गतोभयान्तराहित्यस्यापि अबाधितत्वात् । नापि सप्तम:, तत्किं नित्य- शब्दप्रवृत्तिनिमित्ततया लोकव्युत्पत्तिसिद्धमुत नेति विचारणीयम् । आद्ये लोक एव प्रतिपक्षः । द्वितीये तु ब्रह्मण औपचारिक नित्यत्वमेव वा पारिभाषिकं वा नित्यत्वमिति अनित्यतायामेव पर्यवसानम् । तथा च कुतो नित्यानित्यवस्तुविवेकः । किञ्च संविदनित्येति वदतः सौगता दीन् प्रति किं लोकोपलम्भसिद्धाया विषयग्राहिण्या एव संविदस्त्वया नित्यत्वं साध्यते ? उत लोकोत्तीर्णायाः कस्याश्चित् आधे प्रत्यक्षादि विरोधः, विषयनित्यत्वप्रसङ्गश्च । भस्मदाविप्रत्यक्षज्ञानं तावत् घटादिकं स्वसत्ताका सन्त साधयति न पुनः पूर्वोत्तरकालसत्तां विद्यमानामपि गृह्णाति । तत्कस्य हेतो: ? स्वकाळाकलितवस्त्ववभासित्वनियमात् ततश्च यदि स्वयं कालानवच्छिन्ना संवित् स्यात् विषयस्यापि कालानव- ननु पारमार्थिकत्व राहित्यविशेषण न प्रतियोगिविशेषणम्, घटादौ च स्वरूपस्य मिथ्यात्वाद्राहित्यमपि बाधितमिति शङ्का निराकरोति अत एवेति । घटादौ हि उभयान्तवत्म व्यावहारिक तद्राहित्य च न प्रातिभासिकम्, भप्रतीतेः, समानसत्ता प्रतियोगिविरोधाच्च म व्यावहारिकम्, अतः परिशेषात् परमार्थ इत्यर्थः । न च घटादौ तद्राहित्यमेव नास्तीति वाच्यम्, अवाधितत्व विशेषण वैयर्थ्यादिति भावः । ननु माभूदबाधितत्वविशेषणमिति चेन्न; तथापि प्रतियोगिनोपरमार्थ- स्वे प्रपञ्च उभयान्तत्ववत्वाभावस्यावश्यंभावादिति । आद्य इति । लोके सर्वकाल सम्बन्धित्वादेरेव प्रवृत्तिनिमित्ततया ग्रह इत्यर्थः । नित्यत्वं साध्यत इति । अनुमानेनेति शेषः । :| उत्तरत्र " नित्यतया तत्सिद्भावनुमाननैरपेक्ष्या " दिति वक्ष्यमाणत्वात् । अस्मदा दीति । परोक्षज्ञाने स्वकालीनत्वेन ग्राहकत्वनियमाभावाद प्रत्यक्षेत्युक्तम् । लौकिकप्रत्यक्षं हि स्वाधिकरणतया यावान्काल उभयसम्प्रतिपन्नः २५६ शास्त्रमुक्तावळी । च्छेदेन प्रकाशप्रसङ्ग । तेनैवावाधितेन तन्नित्यत्वमवर्जनीयम् । यदि पुनर्विषयिकालानवच्छेदेन विषयो गृह्यत इति मन्यसे, तथाप्येकयैव अस्मदाद्यैन्द्रियकसंविदा विषयस्य यावत्सत्त्व प्रकाशप्रसङ्गो दुर्वारः । एवं वर्तमानता वस्तु गृहन्तीष्वनुमानादिसंवित्स्वपि विषयनित्यत्व- प्रसङ्गः समानः । माश्वातीततया अनागततया च स्वसंवेद्यं गृह्णन्ति ता अपि स्वकालापेक्षयातीततयानागततया च वस्तु गृहन्तीति स्वयं काला नवच्छेदे स्वविषयाणामप्यतीतत्वागामित्वलक्षणकालावच्छेदो न स्यात् । द्वितीये त्वाश्रयासिद्धि । शास्त्रसिद्धा सेति चेन्न ; - नित्यत्तबा तत्सिद्धौ अनुमाननैरपेक्ष्यात् अनित्यतया तत्सिद्धौ तु बाधात् । प्र तावत्कालीनतया विषय गृह्णानि, तत्कालपूर्वोत्तरकालीनत्व विद्यमानमपि न गृह्णाति तन किञ्चित्प्रयोजक वाच्यम्, नचान्यदुपलभामहे, अतोस्य यावत् स्वकालमा त्रावच्छिन्नवस्त्ववभासिन्वस्वभाव. तत्प्रयोजकः कल्यः, ईदृशस्वभावं चेत् ज्ञान नित्यं स्यात् यावत्पूर्वोत्तरकालावच्छिन्नतया विषयम्वभासयेत् ताव- त्कालीनत्व चावाधितमिति विग्यपि नित्यः स्थात् । न च पूर्वोत्तरकालयोर्घटो- नास्तीति प्रतीत्या बाषस्त्वया सुवच, ज्ञानभेदानङ्गीकारात् । स्वेनैव स्वस्य बाधा योगात्, बाधकत्वाभिमतज्ञानान्तरस्यापि नित्यत्वेन परस्परविरोधेन द्वयोरप्येकत्रा सम्भवाच्च, सर्वदा असत्वग्रहप्रसङ्गेन नित्यत्वात्यन्तासत्त्वयोरापत्तेश्चेति भावः । यदि पुनरित्यादि । ज्ञानेन तत्कालावच्छिन्नतया विषयो न गृह्यते किन्तु स्वरू पतः नचैवमपि नित्यप्रकाशप्रसङ्ग, विद्यमानस्यैव वस्तुनः प्रत्यक्ष माननियमा दिति यद्यच्यते तथानि भासकज्ञानस्य नित्यत्वेन यावत्सत्व विषयः प्रकाशेतेत्यर्थः । क्वचित् पुरुषान्तरसविदा धारावाहिकादिसविदा च विषयस्य यावत्सत्व प्रकाशेने टापादनव्यावृत्त्यर्थं एकये युक्तम् । एष मिति । वर्तमानत्वप्रकारिकानुमितिः नित्या चेत् तत्तत्स्वकालावच्छिन्नतबैव विषय गृह्णीयादिति विषयस्य नित्यस्वं स्यादित्यर्थ । याचे ति ।

" बा-५८] 2 शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । २५० संविन्मात्रस्य च लोकसिद्धत्वेन शास्त्रागोचरत्वात् । किञ्च नित्यत्वं किं स्वरूपम् ’ उत धर्म: ? पूर्वत्र स्वप्रकाशेनैव नित्यमित्युपलम्भप्रसङ्गः । धर्मत्वेपि किं स्वप्रकाशैकवेद्यम् ’ उत ज्ञानान्तरवेद्यम् ? पूर्वत्र स एव प्रसङ्गः । उत्तरत्रापि किं संविनिष्ठतया ग्राह्यम् उतान्यथा’ आधे संवि- दोपि ज्ञानान्तरवेद्यत्वसधर्मत्वादिप्रसङ्गः । अन्तिमे संविन्नित्यत्वासिद्धिः । न हि नित्यत्वं कस्यचित्सिद्धमित्येतावता संविदो नित्यता सिध्येत् । तथासत्यविशेषेण सर्वेषामपि नित्यत्वप्रसङ्गः । एवमानन्दत्वादिधर्मेष्वपि विकल्पदूषणानि निपुणैरनुसन्धेयानि । एवञ्च सति संविन्नित्या अनुत्पन्नत्वात् यदनित्यं तदुत्पन्नं यथा घट इत्यनुमानमपि निरस्तम् प्रागभावेनानै- कान्त्यात् । भावत्वे सतीति विशेषणेपि भवदभिमताविद्यायामनैकान्त्यं दुर्वारम् । सा नादिरन्तवती च भवन्मते । किञ्च संविच्छब्देन कि- महमिति प्रत्यक्त्वेन प्रतीयमानमात्मस्वरूपं पक्षीक्रियतेः उत सकललोक प्रसिद्धा विषयग्राहिणी वित्तिः उत सैव सकलविषयाश्रयविरक्ता भवद्भिः ननु स्वापेक्षया अतीतत्वग्रहण माभूत्, भोजनादितचत्क्रियान्तरापेक्ष- यातीतत्वं गृह्णात्विति चेत्, भोक्ष्यमाणः स्नास्यामि भोक्ष्यमाणः स्नामि भोक्ष्य- मागोस्त्राविषमित्यत्र स्नानस्य भोजनपूर्वकाले सर्वत्र गृहीते भूतभविष्यद्वर्तमानव्यव स्थाया ज्ञानापेक्षया ज्ञानसमानकालक्रियापेक्षया वा वाच्यत्वात्तस्य नित्यत्वात् । उन धर्म इति । अत्र धर्मत्वं स्वरूपातिरिक्तत्व विवक्षितम्, न ब्रह्मधर्मत्वम्, उत्तरत्र संविनिष्ठतया ग्राह्यत्वपक्षे सधर्मत्वापादनात् । धर्मत्व इति । स्वरूपाति रिकत्व इत्यर्थः । स एवे ति । स्वरूपातिरिक्तस्य स्वप्रकाशवेद्यत्वे तद्धर्मत्वमेव वक्त- व्या, अतो नित्यमित्युपलम्भप्रसङ्ग इत्यर्थः । नित्यत्वग्राहिज्ञानस्याबाधितत्वे नि- यस्य सत्यत्वात् सधर्मत्वं स्यादित्याह स धर्मत्वेति । बाधितत्वेऽनित्यत्व- प्रस आदिशब्दार्थः । एवंचे ति । सविदो ज्ञानान्तरावेद्यत्वात् नित्यत्वानि- ३३ २५८ शास्त्रमुक्तावळी । सह प्रव्रज्यां गतेति । न प्रथमः, सिद्धसाधनात् । न द्वितीयः, सकललोकविरोधात् ; हेतोश्च स्वरूपासिद्धेः ; करणानां चेन्द्रियादीनां एतस्य चानुमानप्रयोगप्रयासस्य निष्प्रयोजनत्वप्रसङ्गात् । तदभिव्यक्तयर्थं तदपेक्षेति चेन्नित्यमभिन्यक्तत्वाभ्युपगमे [न] तदभिव्यकेस्तदनपेक्षणात् ; अन्यथाऽस्मन्मतप्रसङ्गात् । भवदभिमतनित्यस्वयंप्रकाशात्मस्वरूपस्यैव संविद्वैशद्यार्थं तदपेक्षेति चेन्न ; वैशद्यासम्भवात् ; स्थलान्तरे तस्यानु सन्धेयत्वात् । न च तृतीयः, आश्रयासिध्यादेः प्रागेवोक्तत्वात् । अने नैवानुमानेन तत्सिद्धिरिति चेन्न ; - - अन्योन्याश्रयणात् — तादृशसंवि- सिद्धौ तत्पक्षी कारणैतदनुमानप्रवृत्तिः तत्प्रवृत्तौ च । । तादृश– संवित्सिद्धिरिति । अनेनैव न्यायेन अनुत्पन्नत्वात् निर्विकारेत्यादिसाध्य पणाच्चेत्यर्थः । करणाना मिति । एतज्जननीयत्वाभिमतज्ञानस्यापि नित्यसिद्धत्वा दिति भावः । नन्वभिव्यक्ता वित्तिर्विषयप्रकाशिका, अभिव्यक्तिश्चावरणाभिभवः, स च वृत्त्या, तदर्थे करणापेक्षेति शङ्कते अभिव्यक्तयर्थ मिति । आवरणस्य निरासादभिव्यक्तिः स्वरूपमेव [ स्फुरणमेव ] वाच्यम्, तस्य च नित्यत्वान्न कर णापेक्षेत्यर्थः । अन्यथे ति । अभिव्यक्तेरनित्यत्वे स्वरूपस्य तदमिव्यक्तित्वासम्भ } वाद्विषयग्रहणात्मकावस्थाविशेषस्यैव तदभिव्यक्तित्व वाच्यमित्यस्मन्मतप्रसङ्ग इत्यर्थः । वैशद्यासम्भवा दिति । अधिकाकारविशेषभान वैशद्यमस्मन्मते स वति ननु त्वन्मत इति भावः । अनेने वेति । प्रागभावाविद्याभ्यामनैका मित्यादिनेत्यर्थः । " इति श्रीवाचूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्यपाद सेवा समाधिगतपरावरतश्वयाथात तदेकदैवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शतदूषणीव्याख्याया चण्डमारुताख्याया निर्विशेषब्रह्मणो नित्यत्वभङ्गो नाम अष्टपञ्चाशः स्कन्ध ||५८|| बा-५८] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । २५९ प्रयोगो दूषणीयः । तदेवं ब्रह्मासाधरणनित्यत्वासिद्धेर्न नित्यानित्यवस्तु विवेकः । नित्यमुपादेयमिति सामान्यविवेकमात्रमपि निपुणनिरूपणेन निष्फलमापन्नमिति । आनन्त्यानन्दनित्यत्वप्रभृतीनां स्वरूपतः । विभागे सविशेषत्वमविभागे त्वसत्यता ॥ सौगतोक्तेपि विज्ञाने स्वरूपं विद्यते ततः । नित्यत्वादिवि [वाद] वेकस्ते नैरर्थक्येन जायते ॥ इति शतदूषण्यां निर्विशेषनित्यत्वभङ्गः || अष्टपञ्चाशो वादः || २६. शास्त्रमुक्तावळी ॥ श्रीरस्तु || ॥ एकोनषष्टितमो वाद ॥ ত स्वत सर्वजगत्सूतेः संवित्सिद्ध्यादिभि स्फुटम् । अद्वितीयपदोक्तयैव साधिता सविशेषता । 1 अत्र हि अनन्तपदवदद्वितीयपदेनापि सविशेषतैव । तथा हि- अद्वितीयपदे किं तत्पुरुष ’ उत बहुव्रीहिः ’ यदा तत्पुरुषः, न्यापि किं द्वितीयादन्यत्वम् तद्विरुद्धत्वम्? तदभावमात्रम् ’ वा स्यात्, पूर्वत्र द्वितीयादन्योन्याभावमात्रं वा विवक्षितम् उत अत्राह्मणादिनयात्तत्सा 2 2 दृश्यपरत्वं वा द्विधाषि न द्वितीयहानिः । न तरां ब्रह्मणो निर्विशेष त्वम् । द्वितीयत्वाभावे प्रथमत्वादिमात्रं स्यात्, विशेषनिषेधे शेषाभ्य स्वत इति । कर्तन्तरानधिष्ठतत्वेनेत्यर्थ । अनेन एकपदेन अविभक्त नामरूपत्ववाचिना उपादानत्वमुच्यते, अद्वितीयपदेन कर्त्रन्तरनिषेध इति भगवद भिमतनिर्वाहः सूचितः । तेन तस्यैव कर्तृत्वे तदुपयोगिजान। दिसिद्धया सविशेषत्व सिद्धिरिति भावः । परमाचार्याणा निर्वाहमभिप्रेत्याह संवित्सिद्धयादिभिरिति । अनन्तपदव दिति । ‘बृहद्गुणत्वाद्यमनन्तमाहु’ रित्यादिप्रमाणानि विवचिता । नजस्तदन्यतद्विरोधितदभावरूपार्थत्रयसम्भवाद्रि कल्पयति कि द्वितीया दित्यादि । अन्योन्याभावमात मिति । अन्योन्याभाव मात्रपरत्वमित्यर्थः । वयुक्त न्यायमभिप्रेत्याह अब्राह्मणादिनया दिति । अब्राह्मणमानयेत्यादौ ब्राह्मणा द्यन्वितनञस्तत्सदृशपरत्ववदित्यर्यः । तत्सादृश्यवत्त्व मिति । विवचितमित्यनु- षङ्गः । द्विवापीति । प्रत्युत भेदसादृश्यनिरूपकतया द्वितीयसत्त्वं वाच्यमिति भावः । न तरा मित्युक्तमुपपादयति द्वितीयत्वे वि । मेदसादृश्याभ्यामपि श्ववि शेपत्वस्यादिति विवक्षितम् । विशेषे ति । अशिशिरः पावक इत्युक्ते गथा नजि- वा-५९] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । २६ नुज्ञानसिद्धेः । अन्यथा प्रथमत्वादेरपि सामान्यतो विशेषतो वा निषेधे निर्विशेषत्वस्य निषेध्यत्वात् । तथा च न किञ्चिदित्युक्तं स्यात् । अनन्त- शैत्यातिरिक्तस्पर्शः सामान्यतो विशेषतश्चैौष्ण्यादिरूपेण न निषिध्यते तथा अद्विती- यत्वमित्युक्तेपि प्रथमत्व तृतीयत्वादि कोट्यन्तर सामान्यरूपेण विशेषतश्च न निषि- ध्यत इत्यर्थः । अन्यथेत्यादि । यद्यकविशेषनिषेधे शेषाभ्यनुज्ञानं न स्यादित्यर्थः । अत्र ’ अन्यथा प्रथमत्वादेरपि सामान्यतो विशेषतो निर्विशेषत्व विशेषतो वा निषेधतो वा निषेव्यत्वा’ दिति यदि पाठः, तदायमर्थः - आदिशब्देन तृतीय- त्वादि गृह्यते, प्रथमत्वादेश्च सामान्यतो निषेधः – ब्रह्म कतिथमपि न प्रथमादिकं नेत्यादिरूपः, विशेषतो निषेधः – प्रथमं न तृतीय नेत्यादिरूपः निर्विशेषत्वविशे षतः - -निर्विशेषत्वेन स्वरूपविशेषणाद्वा, निषेधतः — धर्मिस्वरूपनिषेधतो वेति । ततः किमित्यत आह तथाचेति । सर्वनिषेधन्तथासति सिद्धयेदित्यर्थः । यद्वा- विशेषतानिषेधत इति । ब्रह्मणि द्वितीयरूपविशेषनिषेधे प्रथमत्वादिकमनुज्ञात स्यात्, तथा द्वितीयस्य ब्रह्मणि अधिकरणविशेषे निषेधे ब्रह्मातिरिक्त द्वितीयमभ्यनुज्ञात स्यात्, अत्र विशेषरूपेण निषेधो विशेषनिषेधः तेनाधिकरणविशेषप्रतियागिवि- शेवसाधारण्यसिद्धिः । अन्यथा — उक्त प्रतियोग्यधिकरणविशेषद्वयानुजाभावे । धर्मान्तरानुज्ञानाभावे, दोषमाह प्रथमत्वादे रिति । निर्विशेषत्वविशेषतावे 3 " त्यभ्य पूर्ववदेवार्थ’ । धर्म्यन्तरानुज्ञाभावे दोषमाह निषेधतो वेति । स्वरूपेण निषिधतः । सदद्वितीयमिति सद्रूपे अधिकरणविशेषेण न निषिध्यते, किंतु द्वितीय नाति निरूपकतयेति भावः । यद्वा - सामान्यतो निर्विशेषत्वविशेषतो वा विशेषतो निषिधतो वेति पूर्वतसन्तयोरुत्तरतसन्ताभ्या याधासरू येनान्वयः । सामान्यतो नि- विशिषत्वविशेषप्रतिपादने न प्रथमत्वादिनिषेध कार्यः स्यात्, विशेषत. - प्रथम- त्वादिविशेषरूपेण, निषेधतः प्रथम द्वितीय नेत्यादिप्रातिस्त्रिकरूपेण निषेधतो वा प्रथमत्वादिनिषेध. कार्य. स्यादिति । यदि तु अन्यथा प्रथमत्वादेरपि सामा- न्यो वा विशेषतो वा निषेव्यत्वा दिति पाठस्तदा स सुसङ्गमः | , ८ शास्त्रमुक्तावळी । रेपि विरोधः किं भावाभावात्मकतया सहानवस्थित्या’ वध्यघातुकभा- 2 चेन वा न प्रथमः, द्वितीयस्य ब्रह्माभावरूपत्वे तत्प्रतियोगितया ब्रह्मण एव तुच्छत्वापातात् । अभावप्रतियोगित्वमेव हि सर्वत्र तुच्छ - त्वम् । देशकाल | दिभेदात्सदपि स्यादिति चेन्न – अदेशकालव्यवच्छेद नीयत्वापगमात् । प्राक् ध्वसादिविकल्पेनापि ब्रह्मणः कार्यत्वानित्यत्व तुच्छत्वप्रपञ्चान्तरसद्भावादिदोषो द्रष्टव्यः । अयमेव ब्रह्मण एव द्वितीया भावरूपत्वेपि । 1 किञ्च – स्वाभावे ब्रह्मणि द्वितीयं कथमध्यस्येत’ तद्भानाभानयोस्तद- योगात् । अविशदभाने सविशेषत्वभानावश्यम्भावात् । दोषवैचित्रयात् सर्वमुपपन्नमिति चेन्न;–विरुद्ध काराग्रहणमन्तरेण कचिदप्यध्या साईष्टेः । कि द्वितीय ब्रह्माभावरूपं ब्रह्मद्वितीयाभावरूपं वेति विकल्प्याद्य दुष्यति द्वितीयस्येति । देशकाले ति । सर्वदा सर्वत्राभावप्रतियोगित्व हि तुच्छत्वाम्, अतः अभावप्रतियोगित्वमात्नान्न तुच्छत्वप्रसक्तिः देशकालान्तरे असत्वेपि देयका न्तरे सत्वस्यापि सम्भवादित्यर्थः । द्वितीयस्य प्रागभावत्वादिविकल्पमभिप्रेत्याह प्रागिति । प्राक्कालीनपरः प्राक्छन्दः, अभावविकल्पगतप्रध्वससमभिव्याहारयाच्च प्रागभावलाभः । तुच्छत्वे ति । यद्यपि प्रागपीदं दूषणमुक्तम्, तथाप्यभावद वेन सामान्येनोपस्थितस्य इह त्वत्यन्ताभावत्वेन विशिष्योपस्थितस्येति भेद । एतदपि विकल्प्य दूषणे न्यूनत्वशङ्का [कथा] त्यन्ताभावो न दूषित इति कस्यचिन्मन्दयो माभूदिति । अन्योन्याभावपक्षे दोषः प्रपंचे ति । वियदादिप्रपञ्चान्तरसद्भावः, अतः प्रपञ्चान्तरमेव ब्रह्मान्यद्वक्तव्यमित्यर्थः । आदिशब्देन सत्यत्वाविरोधो विव क्षितः । ब्रह्मद्वितीयाभाव इति द्वितीय दूषयति अयमेवे सि । कार्यत्वादरेवे त्यर्थः । ब्रह्मगो विनाशित्वकार्यत्वे ब्रह्मणो देशकालाद्य ( नव ) परिच्छिन्नतया पश्च तुच्छत्वं प्रपञ्चान्यब्रह्माश्रयसद्भावादिश्च दोषः स्यादित्यर्थः । प्रपञ्चाभावत्वेष्यवैश द्यादध्यास सम्भवतीत्यत्राह अविशदे ति । सर्व मिति । विरुद्ध कारभानामध्या सचेत्यर्थः । विरुद्धेति । ननु विरुद्धाकारमहेप्योपाधिका व्यासः सम्भवति, अपचा बा-५९] " शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । २६३ तद्द्महेप्यध्यासे नित्यमध्यासप्रसङ्गात् । सहानवस्थानविरोधे सतः परि- च्छिन्नत्वापत्तेः शीतोष्णादिवद्भिन्नाश्रयत्वनियमविवक्षायां धर्मधर्मिणो रेकाश्रयत्वाभावात् ब्रह्मणः सधर्मकत्वाविरोधः, स्वनिष्ठताभङ्गश्च । एका श्रयत्वाभावमात्रे वक्तव्ये सर्वस्य ब्रह्माश्रयत्वं श्रुत्यन्तरसिद्धं सिध्यत्येव । न तृतीयः, द्वितीयस्य घातुकत्वे सदनित्यत्वादिप्रसङ्गात् । सतो घातु- कत्वेपि न द्वितीयात्यन्ताभावः हन्तव्यस्यादौ स्वरूपलाभावश्यम्भावात् । अध्यासनिवर्तकत्वमेव अस्मदिष्टं घातुकत्वमिति चेत्; अस्तु सदध्या सघाति, अनध्यस्तात्मना द्वितीयस्थितेर्न क्षतिः । तथा तस्य न प्राप्ति रिति चेन्न, सगुणादिश्रुत्यैव तत्प्राप्तेः । कल्पितविषया सेति चेन्न ;- अद्यापि तद्वाधादृष्टेः ।

“यास चौपाविक इति चेन्न, विरोधिब्रह्मस्वरूपे भासमाने उपाध्यध्यासस्यैवासम्भ- वात् । द्वितीय दूषयितुमुपादत्ते सहे ति । किं विरोधो भिन्नाश्रयत्वनियम: १ उत एकाश्रयत्वाभावः ? आद्य आह सत इति । शीतोष्णादिवत् भिन्नाश्रयत्वनि यमविवक्षाया सतः परिच्छिन्नत्वापत्तेरित्यन्वयः । दूषणान्तरमाह धर्मधर्मिणो शिति । एकाश्रयत्वाभावा दिति । भिन्नाश्रयत्वस्या’युपलक्षणम्, विरोधे सत्यपि लोके धर्मधर्मिभावदर्शनात् ब्रह्मणः सधर्मत्वं न विरुध्यत इत्यर्थः । स्वानिष्ठते ति । ’ स्वे महिम्नि प्रतिष्ठित इति प्रतिपादितानन्याश्रयत्वभङ्ग इत्यर्थः । परिच्छन्नत्वस्वनिष्ठताभङ्गोद्धारतया द्वितीयं पक्षमुत्थाप्य एकाश्रयत्वेति । सदनित्यत्वा दीति । प्रपञ्चसत्यत्वाविरोधमुमुक्ष्वनुपादेयत्वादि गृह्यते । शङ्कते -अध्यासे ति । सत्यत्वप्रत्युक्तस्वरूपलाभः प्रपञ्चस्य कुत इति भावः । आस्त्वति । सतोऽध्यासघातित्वे प्रागिव तत एव स्वरूपसिद्धयभावेपि द्वितीयस्य न सत्यत्वक्षतिरित्यर्थः । + निरस्यति ननु सत्यत्वेन द्वितीयं न प्राप्तमध्यस्तं चोच्यते, अतश्शुक्तिरजतादि- विा अध्यामनिवृत्तौ विषयनिवृत्तेरपि सिद्धेर्ज्ञाननिवर्त्यतया मिथ्यात्वं स्यादिति शतं तथेति । अद्यापी ति । तद्वाघो ह्यद्वितीयश्रत्या वाच्यः, अद्वितीयश्रतेश्च ૨૬ शास्त्रमुक्ताबळी | सतोध्यासविरोधित्वे च अविद्यासहसैरपि न स्यादध्यासः ; सत्यादित्ये सन्तमसवत् । अध्यस्यति हन्ति चेति चेन्न ; नैरपेक्ष्यविरोधात् । अन्यथान्यस्यैवान्ततो घातुकत्वात् । साधारणहेतुत्वे सिद्धे विशेषोक्तिरियमिति चेन्न ; —– तस्यैव त्वदभिमतस्य इतः पूर्वम- सिद्धे’ । प्रथमतृतीयादिभावमात्रेण द्वितीयविरोधवाचोयुक्तया सुस्थं । द्वितीयम् । तदभावमात्रपरे तु समासे न सदादिशब्दैः सामानाधिक- रण्यं स्यात्, नञर्थस्य स्वतन्त्रत्वात् । तस्य तदात्मकत्वविवक्षायोग स्योक्तत्वाच्च । बाधकत्वं नैतावत्पर्यन्त सिद्धमित्यर्थः । सतोऽध्यास निवर्तकत्वे तस्याध्यासेन सहानव स्थानलक्षणा विरोधिता वाच्या, व्यापारमन्तरेणापि स्वरूपत एव निवर्तकत्वात्, तमोनिवर्तकालोकवत्, ततश्चालोकविरहदशाया अपि सत्वात् तमः स्वरूपसम्भव’, इह तु सतो नित्यसिद्धत्वान्नाभ्याससम्भव इत्याह सत इति । नन्वालोकस्य सन्तमस प्रति हेतुत्वाभावादालोकः सन्तमस क्षणमपि न सहते स त्वध्यासं प्रत्यधिष्ठानत्वादध्यस्य निवर्तयतीति शङ्कते अध्यस्य तीति । निरपेक्षनिवर्तकत्वे अधिष्ठानत्वमेव न स्यादित्याह नैरपेक्ष्येति । अधिष्ठानत्वे तु उत्पादकस्य निरपेक्षनिवर्तकत्वासम्भवादन्यदेव निरपेक्षनिवर्तक स्यादित्यर्थः । ननु कार्यमा साधारण्येन हेतुत्वे सिद्धे तद्विशेषरूपनिवृत्तिहेतुत्वमनेनानू द्यते, अतः प्रतियोगिनिवृत्त्योरुभयोरपि हेतुत्वस् प्रमाणसिद्धत्वादुभयत्र हेतुत्वमे- टव्यम्, प्रतियोगिन प्रति हेतुत्व चाध्यासाधिष्ठानत्वमेवेति अध्यस्य निवर्तकत्व- मुपपद्यत एवेति शङ्कते साधारणे ति । अध्यस्य निवर्तकत्वे तु निवर्त्यातिरिक्तानपे क्षेण सता निवर्त्यस्य द्वितीयस्य क्षणिकत्वप्रसङ्ग इत्यषि दूषण द्रष्टव्यम् । द्वितीय त्वविरोध्याकाराश्रयत्व द्वितीयविरुद्धत्वमित्याशंक्य निराकरोति प्रथमे ति । तत्पु- रुषविकल्पे तृतीयं दूषयति तद्भावमावपरे तु समास इति । अयं विकल्पः प्रौडवादः । नव्यर्थस्येति । द्वितीयाभावस्य सदर्थधर्मत्वादित्यर्थ. । सदर्थ एव द्वितीयाभाव इत्यत आह तस्येति । उक्तत्वा दिति । तद्भानाभानयोरभ्यासाश्रा-५९] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । । २६५ न च सम्भवन्त्यां गतौ वाक्यभेदाध्याहारादिन्याय्यः । नापि बहुव्रीहिः, तत्र द्वितीयं यस्य नास्तीति कि प्रथमादिविधिकटाक्षेण ? सर्वनिषेधाभिप्रायेण वा ? न पूर्वः, सर्वनिषेधासिद्धेः । नोत्तरः, बहु– व्रीहिविरोधात् । अनेकमन्यपदार्थ " इति हि सः । किञ्च द्वितीय निषेधवत्त्वं च धर्मं ब्रह्मण उपस्थापयन्त्यां वृत्तौ कथं निर्विशेषत्वासिद्धिः । अनुपस्थापयन्त्यां च कथं तरां नास्त्यर्थसम्बन्धे यस्येति विग्रह: ? न च स्वरूपमेवात्र नास्तिशब्दार्थ. ; अन्यपदार्थत्वायोगात्, स्वस्य स्वसम्ब- न्धायोगाच्च । भेदक्लृप्त्युपचार इति चेत्तथापि द्वितीयाभाव एव ब्रह्मति निष्कर्षः स्यात् । तत्र चोक्तमध्यासानुपपत्त्या दे । अपि च अविद्या तद्विकाराणां ब्रह्मव्यतिरेके कथमद्वितीयत्वम् तन्मिथ्यात्वेपि तेषां 2 योगरयोक्तत्वादित्यर्थ । यद्वा नञर्थों निषेधः, तस्य समासे स्वातन्त्र्येण बोधनासम्भवा दित्यर्थः । पर्युदासनत्र एव तत्पुरुषः न तु निषेधनञ इति भाव. । नन्वरतिरव्यवहारोऽस्मरणमित्यादौ निषेधनञोपि समासो दृश्यत इति चेन्न- गुणक्रियावाचिसमभिव्याहृतनञो निषेधवाचिनोपि तत्पुरुषो नान्यस्येति निय मात् । अन्यथा भूतले घटो नेति वत् अघट इति प्रयोगापत्तेः । असामर्थ्यम् - अदार्त्यमधैर्यमित्यादावपि वैयाकरणाभिमत गुणत्वमस्त्येव । एव शब्दानुपपत्तिमुक्त्वा, अर्थानुपपत्तिमाह तस्ये ति । ( २६४ - पुढे ) नन्वद्वितीयमिति न सद्विशेषणम्, किंतु द्वितीयाभावप्रतिपादक वाक्या- न्तरम्। यद्वा-यत्राद्वितीयम् - द्वितीयाभावस्तत् सदेवाग्र आसीदिति योजना, अतो न दोष इत्यत्राह न चेति । सदृशद्वितीय निषेधाधिष्ठात्रन्तरशङ्कानिवारणेन सम्भ- वन्त्या गतावित्यर्थः । प्रथमा दीति । यदा द्वितीयत्व ब्रह्मातिरिक्तावधिक तदा प्रथ- मादिविधिः, यदा ब्रह्मावधिक तदा सर्वनिषेधः । अनेक मिति । तथा च बहुव्रीहि वशात् द्वितीयतदभावान्यपदार्थांना सिद्धिरिति भावः । ननु ज्ञानस्वरूपमितिवत् भेदकल्पनात् बहुव्रीहिः स्यादिति शङ्कते भेदेति । भेदात्यांपचार इत्यर्थः । तन्मिथ्यात्वेपी ति । न च मिथ्यात्वेन ३४ २६६ शास्त्रमुक्ताषळी | द्वितीयत्वस्य दुस्त्यजत्वात् । सत्यमिथ्यार्थयोरष्यतिरेके विरोधात् । न च य्य जैननयनिष्ठा’ । तन्निष्ठाश्च तत्तामिव द्वितीयतां वांच्छन्ति । ब्रह्मणो निर्विशेषत्वविवक्षायां च न किञ्चिदपि लक्षणं तत्र स्यादिति तदुदाहरण विरोधः । व्यवच्छेद्यायोगाच्चेति । अस्मत्पक्षे तु वृतिद्वयमपि सम्यक् । द्वितीयव्यतिरेकोक्त्या सतः स्यादग्रगण्यता । द्वितीयशून्यतोक्त्या च तत्समाननिषेधनम् । " न ह्यपरं कुतश्चित् सर्वकारण ब्रह्म, येन तस्य द्वितीयता स्यात् । न चास्य किञ्चिदैश्वर्येण सम, येन द्वितीयगणना सहेत । न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यत” इत्यादिश्रवणात् । तेनात्र सदृशद्वितीयनिषेध परं वचः 1 द्वितीयाभावस्यापि तत्र सत्वात् बहुब्रीहिः, स्वनिरूपित द्वितीयस्वरूपे विद्यमाने तदभावमात्रेण तथा निर्देशानुपपत्ते । न हि वटे सदृशद्वितीयाभावसत्त्वेपि अद्वि श्रीयः सवितेतिवदद्वितीयो घट इति प्रयोगोस्ति, न वा गवाभाववत्यपि (१) गवये शो गवव इति । अविद्यादीना ब्रह्माव्यतिरेकपक्ष दूषयति सत्येति । अव्यति रेके सत्यमिध्यात्वयोर्विरोधादित्याशयः । S अन्ये तु " एकमेवाद्वितीय " श्रतिनं मिथ्यात्वे मानम्, तथा हि, एकशब्दोऽनेकार्थः, " एके मुख्यान्येकेवला " इत्यमरोक्तेः, " एको गोत्र इत्यत्र " एकशब्दोयमन्यप्रधाना सह । यस ख्याप्रथमसमानवाची " ति कैयटोक्तेश्व सम्भवति च ब्रह्मणि जीवादितोन्यत्वप्राधान्यप्राथम्यादि, निर्दोषत्वेन च नामरूप- समानत्व, अतो न तस्य स्वगतभेदनिषेधकत्वम्, अद्वितीयशब्दोपि कर्मधारयो बहुव्रीहिंर्वा? आधे ब्रहा द्वितीयान्यत्वेपि प्रथम तृतीय वा स्यात्, नान्त्य, प्रथमार्थं त्वेन कर्मधारये सम्भवनि जघन्यस्य बहुव्रीहेरयोगादित्याहुः । " अत्र नवीनः अस्त्वेकशब्दस्यानेकार्थत्व, तथापि शब्दार्थ इत्येव न ते प्रकृते ग्राह्याः, तथा सति ‘चित्त्रया यजेते’ त्यत्रापि चिनत्व ग्राह्यं स्यात्, सम्भवति च चित्रत्वस्याप्यग्नीषोमीयपशुविशेषणत्वेन यागसाधनत्वम् अथ तत्र " शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । २६७ था - ५९ ] स्त्रीत्वचित्रत्वयोर्विधाने वाक्यभेदः स्यादिति, तर्हि प्रकृतेध्यनेकगुणविधाने स तुल्यः, सतोपि प्राप्तत्वात् । किञ्च केषाञ्चिन्मानान्तरेण सिद्धत्वेन केषाञ्चित्तविरुद्ध त्वेन च नान्यत्वादिगुणेषु तात्पर्यम्, अन्यत्वैकत्वे तावन्मानान्तरसिद्धे, साम्यमपि यदि केनचिद्धर्मेण तदा प्रमेयत्वादिना तदपि सिद्धमेव, अथ निर्दोषत्वेन, तदपि न, जीवादेदोंषबहुळस्य तत्समत्वायोगात् । ब्रह्मणोप्यविद्यादिदोषाश्रय– त्वाच्च । असहायत्वमपि यदि स्वकार्ये इतरसहकारिराहित्यम्, तन्न, अदृष्टादे विद्यमानत्वात् । न चेतनान्तरसहकारिराहित्यम्, भोक्नूनुद्दिश्य भोग्यसृष्टौ तेषामपि सहकारित्वान्न तद्राहित्यम्, तस्यापि तव मते अद्वितीयपदेनैव सिद्धत्वात् । प्राथम्य मपि यदि प्रथमकालीनत्वम्, तदा पूर्ववाक्य एव तत्सिद्धमनुपपत्रश्च जीवां मप्यनादितया तत्तुल्यकान्यत्वात् । नापि गुणोत्कर्ष । " निर्गुण " मित्यादिस्वा र्थपरगुणनिषेधकानेकश्रुतिविरोधेन तस्याऽतदर्थत्वात् । प्राधान्यमपि स्वातन्त्र्यम् । तच्च यदि स्वेच्छया प्रवर्तमानत्वम् तन्न, जीवस्याप्येतत्सत्वेन तदपेक्षया तदयो गात् । अथानन्यप्रेर्यत्वम् ; तच्च सर्वज्ञान्तराप्रेर्यत्वम्, तस्यापि तव मते अद्वितीय पदेन सर्वज्ञान्तरनिषेधे अर्थादेव सिद्धत्वात् । नापि जीवनियाम्यत्व, तस्यापि सर्व नियन्तृत्वपरत्यव लब्धत्वात् । ’ येनाश्रत श्रत भवती’ त्यादिना अद्वैत एवॉप- क्रमात्, मृदादिदृष्टान्तैस्तदुपपादानाच्च । न गुणेषु तात्पर्यम् । अधोपक्रमोपि ब्रह्मणः प्राधान्याद्यभिप्रायेणैव, तज्ज्ञानात् सर्वज्ञानमुपचर्यत इति चेन्न, असति बाधकेप्युपचारकल्पनेतिप्रसङ्गात् । कथचित्तदाक्षेपानुपपत्तेश्च । न हि ब्रह्मणः प्राधान्यादौ किञ्चिलौकिक मानं विरुध्यते, तथापि मृदादिवाक्यासङ्गतिरेव, तेन तस्य प्राधान्याद्यनुपपादनात् । ’ मृत्तिकेत्येव सत्य ’ मिति कारणस्यैव सत्यत्व- मुपसहृत्य ’ एवं सौम्य स आदेशो भवती ’ ति जगत्कारणस्यैव सत्यत्वप्रतिपा- दनाच्च । समवायस्य भेदाभेदस्य निरस्तत्वेन धर्माणां सम्बन्धाभावादपि न ब्रह्म घर्मत्वम् । यदग्यद्वैतवाद्यभ्युपगतनिर्धर्मत्वनिषेधाय सख्यादिक श्रतिर्विधत्त इति; तन्न, इ ६ । अद्वैतिनो ब्रह्मनिर्धर्मत्वप्रसिद्धेः श्रतिमूलत्वात् । किञ्च अद्वैतवादिभिरप्या- मोक्षं ब्रह्मणः प्राधान्यादिकमभ्युपेयत एवेति तद्विधान व्यर्थम् । न च तस्य वास्तवत्व २६८ शास्त्रमुक्तावळी । मुक्तिकालीनत्व वा श्रत्या प्रतिपाद्यत इति वाच्यम्, अत्र वास्तवादिपदा भावात् । श्रतस्तत्र तात्पर्ये च न किञ्चिन्मान पश्यामः । प्रत्युत रुद्ररोदनादिवत् निष्प्रयोजनत्वात्तत्रातात्पर्यमेव । तच्च तद्ब्रह्माहमिति ज्ञात्वा सर्वबन्धैः प्रमु- 6 च्यत इत्यादिना भेदज्ञानादेव मुक्तिश्रतेः । तस्मादेकमिति भेदमिषेधपरमेव । यत्तु ‘अद्वितीय’ मित्यत्र बहुवीहिर्जघन्य इति कर्मधारय एवाभ्युपेय इति । तन्न, अघटो देश इत्यादावपि तदभावप्रसङ्गात् । न च तत्र विषक्षानु सारात् तथा, तर्हि प्रकृतेग्युपक्रमादिलिङ्गैः द्वैताभावे श्रतितात्पर्यावगमात् तथास्तु । किञ्च तव कर्मधारयासम्भवादपि बहुब्रीहिरेव ग्राह्यः, ब्रह्मातिरिक्तचेतना म्युपगमे ब्रह्मणि द्वितीयत्वस्य सत्वात् । न च धर्मतो निष्कृष्टस्यैव द्वितीयत्वम्, ब्रह्म च सकलसद्गुणाश्रय इति न द्वितीयमिति वाच्यम्, सजातीयान्यमात्रे द्वितीय शब्दव्युत्पत्ते. अन्यथा द्वितीय चक्षुरित्यादौ समे द्वितीयशब्दप्रयोगो न स्यात् । ननु सर्वज्ञद्वितीयत्व निषिध्यत इति चेन्न, चेतनद्वितीयातिरिक्तस्य सर्वजद्वितीयत्वस्य सिद्ध्यसिद्धयोस्तदयोगात् । एतेन सम एव द्वितीयशब्दव्युत्पत्ते रद्वितीय इति समाधिकनिषेध इति निरस्तम्, सर्वज्ञान्तराभावात् एकशब्देन निर्दोषत्वादिरूपेण प्रपञ्चन ब्रह्मण साम्य विधीयत इति तदुक्तिव्याघाताच्च - सामान्यनिषेधे बाधके सत्येव विशेषविषयत्वस्य वक्तव्यत्वाच्च । ननु द्वितीयमात्रनिषेधो न सम्भवति, द्वितीयाभावस्यैव द्वितीयस्य सत्वादिति चेन्न, द्वितीयाभावस्याप्यात्ममात्रत्वस्यासकृड कत्वात् । तस्मादेकादि- शब्देन स्वगतात् स्वविलक्षणात् सजातीयाच्च यो भेद स एव प्रतिषिध्यत इति । अत्रोच्यते, – यदुक्तमनेकगुणविधाने वाक्यभेदप्रसङ्ग इति, तत्तवापि तुल्यम्, एकमिति विहितस्यैव पुनर्विधाने तद्वैयर्थ्यप्रसङ्गेन एकशब्देन स्वगतभेदा भावस्वरूपस्य एवकारेण विजातीय भेदाभावस्वरूपस्य अद्वितीयमिति सजातीयभेदा भावस्वरूपस्य च प्रतिपाद्यत्वात् । न च सजातीयाद्यभावात्मकमेकमेव सत्प्रतिपाद्यत इति न वाक्यभेद इति वाच्यम् - ब्रह्मवर्मा धर्म्यभिन्ना इति पक्षेपि तुल्यत्वात् । बा-५९] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । C • , २६९ यदि च निवर्त्यसशयभेदेन प्रयोजनभेदाद्वाक्यभेदः तदा तवापि तुल्यम् । किं च सन्मात्रस्य प्राप्तत्वात् सजातीयाभावात्मकेपि तस्मिन् तात्पर्य न सम्भवति, भेद- वत् । यदि च सजातीयाद्यभावरूपेणाप्राप्तम्, तर्हि वाक्यभेद एव । वस्तुत ’ इद ’ मिति निर्दिष्टप्रपञ्चस्य एकत्वादिविशिष्टब्रह्मात्मकत्वविधाने कुतो वाक्य- भेद. १ यच मानान्तर सिद्धत्वान्न तेषु तात्पर्यमिति तत्रोक्तमुत्तरं कुसमयप्राप्त निर्गुणत्वनिषेधाय सख्यादिविधिरेिति । न च निर्धर्मत्वप्रसिद्धेः श्रुतिमूलत्वान्ना तद्वाध इति वाच्याम् तर्कतेोपि तत्प्रासे. कथमसत. सजायेते वि कुतर्क प्राप्तनिराकरणदर्शनात् । ’ नेह नाने ’ त्यादिवाक्यान्तरान्मन्दमतीना भ्रमप्रसको तन्निवारणार्थत्वसम्भवाश्च । जुष्ट यदा पश्यत्यन्यमीश ’ मित्यादिभेदवाक्यादास ततो भेदज्ञानस्य मोक्षसाधनत्वावगमान्मुमुक्षोर्भेदवाक्यभ्रमात्प्रवृत्तिवारणार्थे अद्वै’ तात्मवाक्यश्रवणनियमविधिरिति त्वयैवोक्तत्वात् । यदप्यद्वैतिभिरयामोक्ष ब्रह्मणः प्राधान्याभ्युपगमात् तद्विधान व्यर्थमिति, तन्न, न हि त्वत्समय एव कुसमयः, सन्त्यन्येपीश्वरस्य साक्षिमात्रत्वादिवादिन, तद्वाक्यैर्भूम स्यात् । अथवा कि न एतेन त्वदीयकुमतित्वाभिमानखण्डनेन त्वा प्रत्येव परमार्थप्राधान्यादिप्रतिपाद नार्थमयमुद्यमः । सत्यपदाभावेपि तात्पर्य सम्भवति, ’ स्तब्धोश्युततमादेश ’ मित्येकत्व प्रशासनकर्तृत्वाद्युपक्रमादेरेव तात्पर्यलिङ्गत्वात् । न च निष्प्रयोजनत्वम् । एकत्वविधिमुखेनाद्वैतनिरासे भेदज्ञानान्मोक्षस्य ’ पृथगात्मान’ मिति वाक्याव- गतस्य सिद्धे । प्रयुताद्वैतस्यैव निष्प्रयोजनत्वम्, ब्रह्माभेदलक्षणप्रयोजनस्य सिद्ध स्वात् । एवञ्च साम्यविधानेपि न दोष, प्रमेयत्वादिना सिद्धावपि सत्त्वेन साम्यस्य कुदृष्टिनिरासार्थ विधेयत्वात् । । " यच्चाक्त सहायत्वे दूषणम्, तन्न, अदृष्टाद्वारकचेतनान्तरसहकारिराहित्य स्य विवक्षितत्वात् । नह्यसहायेन मयेद कृतम यादी ज्ञानादृष्टादि निषिध्यते । यथोक्त-अस्त्यसहायार्थः एकाकिभि. क्षुद्रकैर्जितमसहायैर्शित गम्यते, न हि तत्र जितानामदृष्टद्वारा सहकारित्वमपि निषिध्यते । २७० शास्त्रमुक्तावळी । आहु - यथैक एव सविता न द्वितीयो नभ. स्थले । इत्युक्तया न हि सावित्रा निषिध्यन्तेत्र रश्मयः ॥ तथा च यथा चोलनृपः सम्राडद्वितीयोत्र भूतले । इति तत्तुल्यनृपतिनिवारणपर वच । “1 न तु तत्पुत्रतद्धृत्य कळन्त्रादिनिवारण " मिति । भाष्ये तु प्रकरणस्थमृत्पिण्डादिष्विवैकशब्देनाविभक्तनामरूपावस्था- विशेषविशिष्टबोधनादुपादानत्वसिद्धौ पिण्डादिष्विवाधिष्ठानंतरशङ्कायां तनिषेषपरोयमद्वितीयशब्द इति स्थापितम् । एतदेव " बहु स्या मिति न्हु भवनतत्सङ्कल्पयोराश्रयतयानन्तरमेव स्थाप्यते " सो कामयत बहु स्य " मिति श्रुत्यन्तरैश्च । एतदर्थमेव प्रकृत्यधिकरणम् । अतो ऽद्वितीयश्रुतिरेव विश्वातिशायित्ववाचिनीं गुणविभूतिश्रुतिशतविदितबहु- विधविशेषजातातिशयितविशेषान्तरतत्परा निर्विशेषवादिना विसबादि- नीति नीतिविदः । इति शतदूषण्यां अद्वितीयश्रुतिविसंवाद ॥ एकोनषष्टितमो वादः ॥ यथोक्त अद्वितीयपदेनैव सिद्धत्वात् सर्वज्ञ सहकार्यन्तरराहित्य नासहाय स्वमिति, तन्न, प्रथमार्थपक्षेऽद्वितीयपदस्य कर्मधारयत्वात् । " ’ यच्च प्राथम्य पूर्ववाक्य एव सिद्धमिति, तन्न, अग्र’ इतीदशब्द निर्दिष्टप्रपञ्चस्याव्याकृतसदात्मनावस्थानकालपरम्, , एक मिति ब्रह्मणः सर्व- कार्यापेक्षमा प्राथम्य प्रतिपादयदनादित्वपरम्, अतो न जीवेभ्यः प्राघम्यानुपपसि रपि दोषः । सगुणत्वव्यवस्थापनादेव गुणोत्कर्षरूपप्राथम्येपि न दोषः । किच अनेन गुणोत्कर्षे विहिते निर्गुणश्रतिरेवार्थान्तरपरा स्यात् । यच्चान्यानियाम्यत्व स्वातन्त्र्यमित्यत्र दूषणमुक्तम् - सर्वनियन्तृत्ववचनसामर्थ्यात् सिद्धमिति । तन्न, एक वा-५९] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । २७१ विज्ञानात् सर्वविज्ञानानुपपत्या ‘तत्वमसी’ त्युपदेशानुपपत्त्या व सिद्धस्यापि संजातीयाद्यभावस्य शब्दनः प्रतिपादनस्य त्वयापि वाच्यत्वात् ।

यच्च सम्बन्धाभावान्न ब्रह्मणः कचिद्धर्म इति, तन्न, यदि सम्बन्धा- भावेपि धर्मधर्मिव्यवस्था व्यावहारिकी, तदा सत्यभूतैव व्यवस्था सम्बन्धं विने- वास्तु, यदि सम्बन्धोषि कश्विद्वयावहारिकः, तदा स एव सत्यः किं न स्यात् यच्चाद्वितीयशब्दे कर्मधारयदूषणम् तन्न, उपक्रमादिलिङ्गानां विष रीतत्वात् । न च द्वैतिमते कर्मधारयासम्भवः, धर्मतो निष्कृष्टस्य द्वितीयशब्द र्थत्वेन तत्सम्भवात् । न च सजातीयान्यमात्रमेव तदर्थः, एष शुरेषु प्रथम एष द्वितीय इत्यादौ निष्कृष्टेपि प्रयोगात् । यच्च द्वितीयाभावोप्यात्मैवेति न द्वितीय निषेधानुपपत्तिरिति तन्न, सन्मात्रस्य प्राप्तत्वेन द्वितीयाभावादाबतात्पर्यप्रसङ्गाद- रसकृदुक्तत्वात् । , इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्यपाद सेवासमा वेगतपरावरतत्त्वयाथात्म्येन तदेकदैवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शतदूषणीव्याख्याया चण्डमारुताख्याया अद्वितीयश्रतिविसवादो नाम एकोनषष्ठितमः स्कन्धः ॥५९॥॥ २७२ शास्त्रमुक्तावळी । || श्रीरस्तु ॥ ॥ षष्टितमो वाद || अस्ति नास्तीति बोधाभ्यामभिव्याप्तेषु वस्तुषु । सदेव सदसद्बुद्धिनिमित्तत्वेन साध्यते ॥ यदेव हि प्रामाणिकत्वेन सदिति प्रतीतिगोचरतां भजते, तदेव रूपा न्तरेण नास्तीत्यपि प्रतिक्षेप भजते । तत्रासत्त्वमेव तत्वमिति सौगतोप देशिनः, सदा सत्त्वमिति साख्या, सत्त्वासत्वसमुच्चय इति जैनाः, उभयप्रहाणमित्यद्वैतिन’, उपाधिभेदादुभयव्यवस्थेत्यपरे, तत्रैव नास्तीति व्यपदेशोपि भावान्तरनिमित्त इति निष्कर्षकाः । नन्वसत्त्वमेव सर्वत्र युक्तम्, असतोपि शुक्तिरजतखरविषाणादेः भ्रान्तिहेतु वैचित्र्यादस्तीति धीविषयत्वदृष्टेरिति चेन्न, बाधाभावात् । नास्तिधीरेव बाघ इति चेन्न ; - उपाधिभेदेन विरोधाभावात् । मध्येप्यसत्कार्यं आद्यन्तयोरसत्त्वात् — खपुष्पवदिति चेन्न, धर्मिहेतु - ग्राहकाभ्या विरोधात् स्ववाग्व्याघाताच्च । अस्तिबुद्धेर्नास्तिबुद्धिरप- च्छेदनयेन बलीयसी, प्रतिषेधस्य प्राप्तिसापेक्षतया परत्वात्, “पूर्वा- बाधेन नोत्पत्तिरुत्तरस्य हि सिद्धयती” ति मीमांसकैरेवोच्यत इति चेन्न, दुष्टहेतुजन्यत्वाविशेषे बलावलविभागायोगात् । हेतुवैचित्र्ये 3 वस्तुस्थितिमाह । यदेव ही ति । प्रामाणिकत्वेने ति । तदेव सत्त्व- मिति भावः । अपर इति । नैयायिकादयः । तत्रैवेति । उपाधिभेदादिति पक्ष एव भावान्तरनिमित्तत्वं विशेष इत्यर्थः । हेतुग्राहके ति 1 सत्तावच्छेदककालापेक्षया पूर्वोत्तरत्व ग्राह्यम् अतो हेतुग्राहकेण सत्ताग्रहात् बाघ । स्ववागि ति । सत्तावच्छेदककालापेक्षया पूर्वो- तरकालयोरसत्त्वादिति हेतुक्तिसाध्योक्त्योर्व्याघात इत्यर्थः । अनुमानमेव धर्मिग्राह काद्धेतुग्राहकाच्च बलीय इति शङ्कते नास्तिबुद्धि रिति । दुष्टे ति । तन्मते सर्वस्याप्यनादिवासनादोषजन्यत्वादिति भावः । हेत्विति । यदि दुष्टकारणरूप हेतु वैचित्र्यमङ्गीक्रियते, तदा पौर्वापर्येण नियमो न स्यात्, अदुष्टकारणजन्येनैवान्यस्य । । वा - ६०] शतदूषणी - चण्डमारुतसहिता | २७३ पौर्वापर्या नियमाच्च । परत्वमात्रेण निषेधे त्वन्मतं नास्तीत्युक्तिमात्रेण तद्विरुद्धानां सर्वेषां विजयप्रसङ्गात् । तदुपरि जल्पेऽप्यव्यवस्थिति- प्रसङ्गात् । नन्वस्तु तर्हि सर्वस्य सदा सत्त्वम्, असद्धियः सत्वप्राप्तिसापे- क्षत्वात् प्राप्तस्य च निर्बाधत्वादिति चेन्न ; - - उपाध्यन्तरेण बाधावाध विवेकस्य वक्तु शक्यत्वात् । अन्यथा घटादिषु असद्व्यवहारस्य निर्वि शेषत्वप्रसङ्गात् । अनभिव्यक्त्या सविषयत्वमिति चेन्न, अभिव्यक्तेरपि सदा सत्त्वेन तत्रापि नञर्थासिद्धेः । तत्कार्यत्वे तद्वत्सर्वत्र सत्कार्यवाद- त्रिलयात् । अभिव्यक्त्यन्तरस्वीकारेऽनवस्थादिदोषात् । उक्त च " अभिव्यक्तेरनादित्वे कारणानामनर्थता । तदागन्तु- कतामिच्छन् कि नान्यत्रैवमिच्छती " ति ।

बाधप्रसङ्गात् ततश्चापच्छेदन्यायोपन्यासो व्यर्थ इति भावः । अत एव हेतोः सर्वस्य दुष्टकारणजन्यत्वेनाविशेषमभ्युपगम्यापच्छेदन्यायोक्तौ दोषमाह परत्वे ति । मात्रशब्देन दुष्टकारणजन्यत्वाभावो व्यवच्छिद्यते । अपच्छेदन्यायापोक्षितानियत विरोधपौर्वापर्याभावपि मात्रशब्देन विवक्षितः । नन्विति । कार्ये सत्वबुद्धिरस्ति न वा? न चेदसद्वियः सत्वप्राप्तिसापेक्षत्वात् उत्पत्तिर्न स्यात्, कुतो बाधकता ? अस्तिचेत्तदापि तेन प्रतिबन्धादुत्पत्तेरसम्भवात् प्राप्तस्य सत्वस्य तेन बाधो न सम्भवतीत्यर्थः । उपाधीति । देशकालादिभेदेन अस्ति नास्तिबुद्धिरूपबाधात्राघव्यवस्थाया वक्तु शक्यत्वादित्यर्थः । अन्यथेति । देशकालादिभेदादविरोधानुपपादने असत्वधीर्निर्विषया स्यात् सत्वाभावादतिरिक्त विषयस्य वक्तुमशक्यत्वात् । असत्ववीश्चानुभवसिद्धेति भावः । तत्कार्यत्व इति । तर अभिव्यक्तेः कार्यत्व इत्यर्थः । कारणाना मिति । अर्थः प्रयोजन न भवत्यनर्थस्तस्य भावोमर्थता । कारणानामनर्थता - अभिव्यक्तिः कारणाना प्रयोजन न स्यादित्यर्थः । तेन " अर्थाजन " इत्युर, प्रभृतिषु पाठात् न नित्य समासान्तकप्रत्ययचोद्यावकाश. । ३५ २७४ शास्त्रमुक्तावली । पूर्वोत्तरकालाद्युपाधिद्वयसम्बन्धेन सत्त्वासत्त्ववर्णने सम्बन्धिन उभयानुवृत्ते. सदातनत्वम्, असतः शशशृङ्गादेर्देशकालभेदेन सत्त्वा - भाव. च्चेति चेन्न ; स्वस्य स्वप्रतियोगिनःश्चाभारतया पूर्वोत्तरकालसम्बन्ध व्यपदेशात्, नित्यासद्वम्तुन. क्वचिदपि कथञ्चिदभावात् । आदा- वन्ते च यन्नास्ति नास्ति मध्येपि तत्तथे " ति चेन्न - शशशृङ्गादा - ;- विष्टत्वात् घठादों बाधात् । तत्प्रसङ्गेपि तत्तत्कार्योपाधिकाद्यन्तग्राह- कैरेव व्याप्तिग्रहणनिरोधात् । तद्विपर्यये च हेत्वात्मनि बाध, देव । अतः कथ जन्म ? सतो वा कथम् ? अभिमानमात्रमिति चेत् दूषणमप्यु तमेव । प्रागसत्त्व व जन्मोपकारीति न तत्र विरोधचोद्यावकाशः । app बालत्वयुक्त्वादिवदेकस्यैव देशकालसम्बन्धिमेदेन सत्वासत्ये उहे- इत्य भिमानेन चोदयति पूर्वेति । असत इति । तथा च सन. कदाप्यसत्वन्नोपपद्य इति भाव’ । नित्ये ति । नित्यासद्वस्तुन एव सत्वासम्बन्धनियमादित्य | शङ्कते आदा विति । किं मध्ये यसत्व साध्यते? किं वा पूर्वोत्तरकालयोरपि सव पर्यवसानायापाद्यते ? आद्य आह शशशृंगादा विति । द्वितीय आह तत्प्रसग इति । यत्किञ्चिद्वस्त्वधिकरणकालापेक्षया पूर्वोत्तरत्व कालस्य गृहीत्वा गृह तस्य खपुष्पादौ पूर्वोत्तरकालयोरसत्त्वस्य मध्येग्यसत्वव्याप्तिग्रह्या, तत्र तद्वस्तुन तत्काले सत्वग्रहात्तत्रैव व्यभिचाराद्वयाप्तिग्रहो नोपपद्यत इति प्रसङ्गे मूळशैथिल्यमित्यर्थ. । तदिति । तस्य - प्रसञ्जनीयस्य मध्येप्यसत्वस्य, विपर्यय - मध्ये सत्वम्, प्रसञ्ज कस्य पूर्वोत्तरकालयोरसत्वस्य विपर्यये साध्ये उक्तप्रसङ्गानुग्राह्यो हेतुर्वाच्यः, स च पूर्वोत्तरकालयोरसत्वस्य कार्ये प्रत्यक्षादिना निश्चयाद्वाधित इत्यर्थः । शङ्कते असत इति । परिहरति सतो वे ति । सत्त्वेन सिद्धस्योत्पत्यसम्भवात् उप- । त्तिरेव न स्यादित्यर्थः । इष्टापत्त्या परिहार शङ्कते अभिमानमान मि ते । अभिव्यक्तिमात्त्रमित्यर्थ. । उक्त मिति । अभिव्यक्तेरनादित्व इत्यादिना । अवतः कथ जन्मेत्युक्तानुपपत्ति परिहरति प्रागिति । नित्यासत्त्वं हि जन्मविरुद्धम्, । ।वा- ३०] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । 2 २७५ प्रागसत’ खपुष्पम्य कथमनुत्पत्तिः प्राक् सतो वा प्रत्यगात्मनः कथं नित्यव्यक्तिरिति चेत्, स्वपुष्ये नित्यासत्त्वादेवेति निपुण पश्य । नियविशेषणं प्रयुञ्जानेन च स्वीकृतमनित्यमिति स्ववा: विरोध. 1 ननु प्रागसत. उत्पत्तिकालेपि कारणादुत्पत्तिर्न घटत इत्युक्तम्, " असत्वान्नास्ति सम्बन्ध कारकै. सत्वसङ्गिभिः । असम्बद्धस्य चोत्पत्तिमिच्छतो न व्यवस्थिति. ॥ " इति चेत् ’ अत्रोत्तर दत्तमाक्षप, दै. “घटादिनिष्पत्तिदर्शनात् पीडने चाभि चारादप्रतिषेध” इति । अस्यान्यत्र विस्तरो द्रष्टव्यः । अतोऽसतो वित्यासत्त्व सतश्च नित्यसत्त्वमिति सांख्यवादः सुहृद्भिर्द्रव्यविषये योज्य । यत्पुनः सत्त्वासत्त्तसमुच्चय इत्युच्यते, तद्देशकालादिभेदेन चेद्रयमनुमन्या महे । अन्यथा चेदत्यन्तविरे धान्नाद्रियामहे । तथा च दूषणभूषणादि व्यवस्थाविलयेन व्यवहार एव निष्फलः स्यात् । तेन परस्पर विरुद्दो- ऽय पक्षः । , जन्मात्मक सत्वकाले तदमत्वविरोधात् प्रागसत्व तु तदवच्छिन्नोत्तरकालसत्त्रात्मक जन्मन्युपकारकमेवेत्यर्थ, प्रागसतो जन्माङ्गीकार खपुष्पस्यापि जन्म कय मस्या- दिति शङ्कते प्रागसत इति । सतो जन्माङ्गीकारे नित्यस्यात्मनस्त्वदभिमतं जन्म घटादिवत् किमिति न स्यादिति प्रतिबन्द्या परिहरति प्राक्सत इति । अनुत्पत्तिरित्यनुषङ्ग । मन्मते कादाचित्काभिव्यक्तिरुत्पत्तिः, सा नित्यव्यक्तम्बभावे विरुद्धेति शङ्कते नित्ये ति । नित्यासत्स्वभावत्वात् खपुष्पादावपि आगन्तुकसत्त्रा स्मकजन्म विरुद्धमिति परिहरति खपुष्प इति । नित्यविशेषण मिति । अनित्यव्यक्त्यभावे तद्वयावर्तकविशेषणायोग इत्यर्थ. । दूषणे ति । दूषणस्य स्वपक्षे असत्य परपक्षे सत्व भूषणस्य तद्विपर्ययेण सत्वमसत्व चेति व्यवस्था न स्यादित्यर्थः । तेनेति । तेन -उक्तव्यवहारोच्छेदप्रमङ्गेन, विरोधस्यावश्यकत्वाद २७३ शास्त्रमुक्तावळी । ये पुनरुभयप्रहाणवादिनस्तेषामेव पक्षं परिशोधयामः । परस्पर विरुद्धोभयाङ्गीकारवत्तदुभयप्रहाणस्यापि विरोधकुक्षिनिक्षेपमेवोपलभामहे । न हि घटत्वाघटत्वसमुच्चयवत् घटाघट विलक्षणयोरपि समुच्चयः सम्भ- वति, विरोधस्याविशेषात् । उपलम्भ एव विरोधोपशमने प्रभवति, स तु घटत्वाघटत्वसमाहारवत्तदुभयवैलक्षण्येपि परिपन्थी । न हि घटाघटविल- क्षणं किञ्चित्पश्यामः । घटविलक्षणस्याघटत्वात् अघटविलक्षणस्य च घटत्वात् । उभयविलक्षण पुनर्न किञ्चिदुपलभामहे । उपाधिभेदादुभय व्यवस्थेति पक्षमदूरविप्रकर्षात्परिगृह्णीमहे । उपाधिभेदस्तु स्वात्मना सत्त्व मन्यात्मना पुनरसत्त्व स्वकाले सत्त्वमन्यकाले पुनरसत्त्व तथा स्वदेशे सत्वमन्यदेशे पुनरसत्वमिति । इह तादात्म्य संसर्गे वा सत्वमिति व्यपदिश्यते, तद्विरुद्धवेषेण वस्तुन्येवासद्व्यपदेशः । परस्परविरुद्धार्थकोय पक्ष, स्वेनैव बाधिन इत्यर्थ. । विलक्षणयो रिति भाव प्रधानम् । ननु भावाभावयोर्विरुद्धत्वेपि सयोगतदभावयोरविशेधवत् घटाघट बैलक्षण्यस्यापि क्वचिदविरोधोस्त्वित्यत आह उपलम्भ इति । अदूरविप्रकर्षा दिति । अभावस्य भावातिरिक्तत्वाङ्गीकारमात्रं विप्रकर्ष इति भावः । उपाधिभेद पदेनोपाधिभेदाधीना व्यपस्थोच्यते । अन्यात्मने त्यन्योन्याभावः । इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्य पाद सेवासमधिगतपरावरतत्त्वयाथात्म्येन तदेकदैवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचिताया शतदूषणाव्याख्याया चण्डमारुताख्याया सत्वासत्वविवेको नाम षष्ठितम. स्कन्ध ॥६०॥ बा- ६०] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । २७७ षष्ठे तु पक्षे विरुद्धधर्मयोग एव वस्तुन्यसद्व्यवहारहेतुतया व्यप दिश्यते, घटो हि घटात्मना सत् पटात्मना पुनरसन्निति निर्दिश्यते । सन्नेव स्वदेशकालयोः स्वविरोधिदेशकालयोरसन्निति । उपलम्भानुकूल त्वाल्लाघवा चेदमेवाद्रियन्ते वृद्धा इति । इति शतदूषण्या सत्त्वासत्वाविवेकवाद : ॥ षष्टितमो वादः ॥

• fee २७८ शास्त्रमुक्तावळी । ॥ श्रीरस्तु || ॥ एकषष्टितमो वादः ॥ ি पयोधितनयान्वित परमधानि यद्वर्तते सदा यदवलोकनं विदधते फणीन्द्रादयः । अकृत्रिमसरस्वतीवदनसन्तता स्वादितै गुणैरधिगुण मह. स्वयमनन्तमालक्ष्यते ॥ ‘विगीतं मदविद्याकल्पित- विबाद, ध्यासित चेतनजातमह ‘मित्यादिषु किं सर्वत्राहृमथैक्य सिसाघयिषितम् उत तद्धर्मसविदैक्यम्, यद्वा तदुपलक्षितसन्मात्रैक्यम् ? न प्रथमः, अपसिद्धान्त प्रत्यक्षादिविरोध प्रसङ्गात् । न ह्यहमर्थं सत्यम त्मानमनुमन्यसे न च महङ्काराणां स्वरूपैक्यम् । न च परदु खादेः स्वदुःखादित्वमभिमन्यसे । " एको बहूना " " मित्यादेिं च न स्मरसेि । अत एव न द्वितीयः, सर्वेषां सर्वदा सर्वज्ञत्वस्यासर्वज्ञत्वस्य वा प्रसङ्गाच्च । न तृतीय, सर्वानुय यि सदैक्येप्यात्मैक्यासिद्धेः । न हि कस्यचित्सद्बुद्धिविषयमात्रे स्वात्मा भिमानः, आत्माभिमानमात्रं वा, तथा सति देहात्मभ्रमादेर्विशेषतः परिहारे निदानाभावात् । आत्मनः सत्वं त्वयापीष्यत इति चेत्, सत्यमेतत्, न तु सतः सर्वस्यात्मत्वम् । आत्मव्यतिरिक्तस्य न सत्र मिति चेच, " तदनुप्रविश्य सच्च त्यच्चाभवत् “} 66 कथमसतः सज्जा येते " त्यादिविरोधात् । किञ्च सतामैक्यं सर्वमानबिरुद्धम्, सत्तैक्यं तु जात्यैक्यमात्र स्यात् । सत्चैव महानात्मेति चेन्न – तस्यान्यधर्मत्वायोगात् । सतां हि भावः सत्ता, न तु सा स्वतन्त्रा । उक्तञ्च सवित्सिद्धौ " स्वैः स्वै- व्र्व्यवस्थितै रूपैः पदार्थानां तु या स्थितिः । सा सत्ता न स्वतन्त्रा स्यात्त- श्राद्वैतकथा कथ " मिति । पारतन्त्र्यभ्रमोऽयमिति चेत् स किं ( चण्डमारुतो नास्ति ) ६१] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । २७९ चैतावता सत्ताया उत सत ? आये विरोध, सतां हि भाव सत्ता । द्वितीयेपि विरोध. न हि सता स्वधर्मभूता बीरस्ति । न तेषामैक्यसिद्धिः । 1 2 " अपि च जीवैक्म सत्यं मिथ्या वा ? पूर्वत्रापसिद्धान्तः, अि द्यातत्सबन्धिजीवभावतदेकत्वादीनां मिथ्यात्वाभ्युपगमात् । उत्तरत्र नीव- बहुत्वमपि तथैवेति किमन्यतरपक्षपातेन तत्साधनेन वा 2 प्रतीत्यनु- सारेण जीवभेदपक्षे वा किं न पतसि । न च जीवैक्यं प्रातिभासिकम्; सर्वधीव्यवहारविरोधात् । नापि यौक्तिकम् ; धर्मधीविरोधात् ? प्रवृ- त्या दिभेदेर्हि परानुमानम् । न च स्वात्मपरात्मधीन्यायः, बैधर्म्याच न स्वप्न दिव ’ दिति सूत्रोक्तन्यायविरोधात् । स्वात्मनश्च ते तथैव प्रसङ्गात् । स्वात्मनश्च परं प्रति परात्मित्वात् । न हि दृश्यवद्रष्टापि ते मिथ्याभूतः । व्याबहारिकसत्यत्वं तस्यास्तीति चेत् स्वीकृतं तर्हि व्यावहारिकजीवबहुत्वं तदैक्यं चेति नैकत्र पक्षपातो युक्त’ । यथा दृष्ट वह्नेर्लिङ्गतो वह्वयन्तरानुमिति तथैव ह्यत्र आत्मान्तरानुमितिः । यद्यत्रै क्यं साध्यते, तर्हि वयाच्चैक्यमपि किन साध्यते ? विरुद्धधर्मविहतेरिति चेत्तुल्यम् । न चैकाश्रयतया सर्वदु खादीनां प्रतिसन्धानमस्ति । अन्तः करणाद्युपाधिभेदादप्रतिसन्धानमिति चेन्न – देहावयवत्राह्येन्द्रियादिभेदेपि प्रसङ्गात् । स्वेच्छया विशेषवर्णनेप्यतिप्रसङ्गात् । महाप्रलयान्तरभाविनां महात्मना केषाञ्चिदन्तः करणभेदेपि पूर्वकल्पानुभूतप्रतिसन्धानदर्शनाच्च । अद्यतनानां प्राग्भवीयाननुसन्धानवत् स्यादिति चेन्न, प्रायेण नरक क्लेशप्रसूतिव्यसनकालविप्रकर्षादिभिः संस्कारविलयात् । न चेह तथा, स्वस्थाप्यस्मरणापातादिति । इति शतदूषण्या जीवैक्यभङ्गो नाम || एकषष्टितमो वाद |

२८० शास्त्रमुक्तावळी । || श्रीरस्तु || || द्विषष्टितमो वादः ॥ स्वे स्वे कर्मणि युञ्जानो मुखबाहूरुपादजान् । स्वय नः सप्रकाशेत स्वान्ते स्वच्छन्दसारथिः ॥ यत्तु भगवता बादरायणेन सूत्रितं — शूद्रस्य ब्रह्मविद्यायामनधि- कारित्वम्, तद्भवन्त कथ निर्वहन्ति ’ किं शूद्रैर्निर्विशेषज्ञानस्य दु सँ म्पादत्वात्, तत्सम्पत्तिसद्भावेपि वा ततः तेषामविद्यानिवृत्त्यसम्भवा- दिति । न प्रथमः, स हि तथाविधस्य ज्ञानस्य वेदैकजन्यत्वाद्वा’ भवेदजन्यत्वेपि वेदसापेक्षत्वाद्वा’ वेदावेदयोः शूद्रादिषु ज्ञानजनकत्वा- शक्तेर्वेति ? आद्यस्तावदधिमतत्वत्सिद्धान्तेन त्वया नाङ्गीकर्तव्य. । आत्मघातुकतर्कानुगृहीतानुमानादिनापि निर्विशेषत्वस्य प्रपञ्चमिथ्यात्वा देश्च भवद्भिः साध्यमानत्वात् । न च निर्विशेषे श्रुतिसमधिगम्यं विशेषा न्तरं सम्भवति । श्रुतेरपि भवद्भिरध्यस्तातद्रूपनिवृत्तिमात्रपरत्ववर्णनात् । आनन्दत्वादेरपि स्वरूपानुप्रवेश निर्णयात् । नचानुमानादिषु सर्वत्र 2 (C स्वे स्वे कर्मणीति । स्वे स्व इत्यंनन ब्राह्मणाद्यधिकारिभेदेन कर्मणा व्यवस्था सूच्यते । अनेन परपक्षे स्वे स्वे कर्मणि नियोजन न सम्भवति, शूद्र- स्यापि उपासनप्रसङ्गादिति सूच्यते । सूत्रित मिति । शुगस्थ तदनादरश्रवणा तदाद्रवणात् सूच्यते ही " त्यादिभिरित्यर्थः । सही ति । वेदे च शूद्राणामनधि कारादिति भावः । अवेदेति । वेदाकरणकत्वेपीत्यर्थः । अनुमानादिने ति । आदिशब्देन प्रत्यक्ष विवक्षितम् । तस्य तर्कसहकृतस्य सन्मात्रे प्रामाण्याभिधानात् । ननु निर्विशेषज्ञानमात्रं सुसम्पादमस्तु, तथापि निर्विशेषस्य आकारविशेषेण ज्ञान मोक्ष हेतु:, स चाकार. श्रत्येकसमधिगम्य इत्यत्राह न चेति । श्रत्या विशेष प्रतिपत्तिश्च न स्वयाभ्युपगता, स्वरूपाभिन्नानृतादिव्यावृत्तिपरत्ववर्णनादित्याह- श्रतेरपीति । स्वरूपं ति । एतेन ब्रह्मणो निर्धर्मकसद द्यात्मस्वरूपमागमं विना न केनचित् निश्चेतु शक्यमिति नवीनोक्त प्रत्युक्तम्, निश्चित स्वरूपानतिरेकात् । ननु माभून्निर्विशेषज्ञान वेदैकजन्यम्, अथापि शूद्रस्तद्दुस्सम्पादम् अनुमाने प्यनधिकारादित्याशङ्कयाह नचे ति । ननु शूद्रादीना लोकतः सविशेषस्यैव बा- ६२] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । २८१ शूद्रम्यानधिकारः शक्य, लोकसिद्धान्वयव्यतिरेकमूलेषु त्वदुक्तेष्वा चण्डाल मधिकारात् । यत्र च तिरश्वामप्यधिकारः तत्र द्विपदा के परिपन्थी | अन्यथा तेषां सार्वलौकिकव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात् । निर्विशेष तत्वमि - त्यादिलौकिकवाक्येन च तेषा तत्वज्ञान सुलभमेव । न च ततस्तेषां निवर्तकं ज्ञानं नोपलभ्यत इति वाच्यम्, त्रैवर्णिकाना वैदिकवाक्येनापि तुल्यत्वात् । श्रवणमनननिदिध्यासनजनितविकल्पवैमुख्याना दृश्यत इति चेत्, एवं लौकिकवाक्येपि तान्येव सहकारीकृत्य तत्सिद्धि पश्य । न च सामग्रया सत्या क्वचित् ज्ञान कचिन्नेति नियन्तु शक्यम्, अनीश्वरेच्छया तन्नियमासिद्धे । नवतु वा वेदैकमूलत्वम्, तथापि न शूद्रादेस्तत्रानधिकारः; व्युत्पन्नपदपदार्थाना तेषा ततोपि ज्ञानसम्भ- वात् उत्पन्नपि तत्वज्ञाने वेदश्रवणतदर्थानुसन्धानादिमूल प्रत्यवायस्य भवन्मते प्रसङ्गाभावात् । यदा विश्वभ्रमोन्मूलनं ज्ञानमुदेष्यति तदा ग्रहार्निविशेषव्याप्तिग्रहाभावाद्वस्तुमात्रे सविशेषत्व द्रयादेव व्यतिरेकिणाग्यनुदया- नानुमानमित्यत आह निर्विशेषत्वं तत्वमि तीति । नन्वद्वैततत्वसाक्षात्कारो हि भ्रमविरोधी, सचेदानी शूद्रादीना ततो न अयते, वाक्यश्रवणेप्यविद्यानिवृत्त्य दर्शनादित्यत आह न च तत इति । तुल्यत्वा दिति । ज्ञानानुत्पादस्येति शेष । श्रवणेति । श्रवणादिनिरस्तभेदवासनानामित्यर्थः । ननु " श्रोतव्यः श्रुतिवाक्येभ्य " इति श्रतिवाक्यैरेव श्रवणनियमात् सामग्रयभावादेव ज्ञानानुत्पाद इत्यत आह भवतु वेति । वेदेऽनधिकारः कि शूद्रादीना ततो ज्ञानस्यैवानु स्पत्तेः ? प्रत्यवाययोगाद्वा ! नाद्य इत्याह व्युत्पन्ने ति । द्वितीय आह उत्पन्न इति । अतो न प्रत्यवायेन मोक्षप्रतिबन्ध इति भावः । तदेवोपपादयति यदे ति । किञ्च प्रत्यवायस्य प्रायश्चित्तेन नाशे मोक्ष कुतो न स्यादित्यपि विवक्षितम् । ननु निषेघोल्लघनेन लोभादिना उपदेशसम्भवात् श्रोतुश्च प्राय- श्चित्तेन प्रत्यवायपरिहारसम्भवात् त्वन्मतेपि शूद्रस्य मोक्षः स्यात्, लौकिक- ३६ २८२ शास्त्रमुक्तावळी । 2 तदन्तः पालिन कस्यचित् प्रत्यवायभ्रमस्य का वाती नचानुपनीत " दिति मतिं दद्या स्यानधीतवेदस्याश्रुतवेदान्तवाक्यस्य " न शूद्राय वचनबलान्निषिद्धाचार्यलाभस्य शूद्रादेः कथ ततो ज्ञानमिति वाच्यम् ; दग्धाधिकारतया वेदशिरसि वर्तमानैर्भवद्भिर्वेदान्तानां तदर्थस्य च तेभ्योपि यथावदुपदेशसम्भवात् । न हि वो विधिनिषेध किकरता । यथा बूथ- दग्धाखिलाधिकारत्वात् ब्रह्मज्ञानाभिना मुनिः । वर्तमान’ श्रुतेर्मूर्ध्नि नैव स्याद्वेदकिङ्कर || " इति । यद्यपि " त्यज धर्ममधर्म चे " त्यादिबला दुर्बलबुद्धिभिर्युष्म त्सयृध्यैनिषिद्धवर्जनमनुज्ञायते, तथाप्यन्यैः कैश्चिदुन्मर्यादैरर्थादिलिप्सया तेभ्यस्तदुपदेश सम्भवन्येव । नचैवमस्मन्मते प्रसङ्गः, वक्तुरिव श्रोतुरपि प्रत्यवायेन तन्मूलो पासनादेः तेष्वसम्भवात् । उपासनविधीना च उपनयनाद्यङ्गकाध्ययन विधिसिद्धस्वाध्यायसम्पन्नज्ञान त्रैवर्णिकाधिकारिलामेन कर्मविधीनामिव तदितरेषु स्वसिध्यर्थं ज्ञानान्तरकल्पनोदासीन्यात् । तत एवोपबृह्मण- भृतेतिहास पुगगजन्यज्ञानम्यापि विधिभिरनादृतत्वात् । तच्छ्वणानु- ज्ञानस्य पापक्षयादिमात्र फलत्वात् । उपास्यस्य च ब्रह्मणोनन्तविशेष- वाक्यैरनुमतैव तज्ज्ञानसम्भवान्चित्यत्राह उपासनेति । पूर्वकाण्डे ह्यपशूद्राधि- करणे ऋतुविधया न्यधानुपपत्त्या विद्यार्जनमाक्षिपन्ति यदा तु स्वाध्यायविभि- विहिताध्ययनोपात्तविद्यान् द्विजन्मनो लभन्ते तदा तैरेव लब्धात्मानोनुपपत्ति- क्षयात् न चतुर्थस्य विद्यामाक्षिपन्तीति ? शूद्रस्यार्नाधिकारो निर्णीत, तेनैव न्यायेन इहापि तादृशाधिकारलाभात् न शूद्रस्य स्वच्छन्दार्जितज्ञानस्याप्यधिकार इति न तत्कृतोपासनस्य मोक्षसाधनत्वमित्यर्थः । ननु यदीतिहासादिजन्यज्ञान विधिभिरना दृतम्, तर्हि " श्रावयेश्चतुरो वर्णान् कृत्वा ब्राह्मणमग्रत " इति श्रवणानुज्ञानं किमर्थमित्यत्राह तच्छ्रवणेति । अनुमानात् ज्ञानासम्भवे हेत्वन्तरमायाह उपास्यस्ये ति 1 बा- ६२]

शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । २८३ ननु अद्वैतिमपि मा साघनीभूत ज्ञानोदेशेन श्रवणादिविधानात्तेषा च त्वदुक्तन्यायेन त्रैवर्णिकाधिकारकत्वात् शूद्रस्य श्रवणाद्यभावान्मोक्षसाधनं ज्ञानमेव नास्तीति चेन् उच्यते, स्वन्मते मनननिदिध्यासनाङ्गक श्रवणवि वेनियमविधित्वा ङ्गीकारात् तस्य त्रैकाधिकारित्वेपि मुमुक्षुशूद्रस्य विव्यतिरुत्वा चीन- द्वेदान्ताद्व तदर्थप्रतिपादकभाषादिभिर्वा जायमानं ज्ञान ततो मोक्षश्व केन वार्यते ? न हि प्रतिग्रहादिना ब्राह्मणो धनमाज्येदिति ब्राह्मणविषयको नियम: साधनान्तरेण धनार्जनमन्येषा निरुणद्धि । ननु यद्यायुक्तरीत्या शूद्रस्य अद्वैतविद्या सम्भाव्यते, तथापि सा न बन्ध मोचनाय प्रभवति यतः - श्रवणादिकम्णेन्निद्रवायजा वीविंचिका,’ श्रवण च वेदान्ताक्यानामद्वितीये ब्रह्मणि तात्पर्यावधारणम्, तच द्रस्य देति न तस्य ताही विद्योत्पद्यत इति चेत्, न तावन्नियमविधिग्ाच्छ्रनाभाव तत्र तस्यासामर्थ्यात् नापि श्रतिनिषेधात् प्रायश्चित्तेन तन्निष्कृते, तदुपदेष्टृसम्भ ? वश्व गन्ध एवांकः । • किञ्च काचैषा तादृगी विद्या ? किमपरोक्षरूपा? कि वा अपरोक्षाव धारणात्मिका? या अप्रतिबद्धापरोक्षवेषा’ आद्या तावदपरोक्षेत्रिय स्वाभाव्या- द्वाक्येन प्रसूयत एव । त्वन्मते द्वितीयामपि वत्कुमतिकल्पितद्दृर्णयाश्लिष्टा या काचित् सामग्री सुखं प्रय न हि न्यायापवाहतेनाप्यनवधारणनेव जायत इत्यनुन्मत्त कोरियात् : तृतीयापि अधिष्ठानयाथात्म्यविप्रयोगकामाना तद ध्यस्त हुन्न निवर्तयन्ती विषवासना अन्धनिवृत्तिप्रतिबन्धकतया निवर्तयेदेवेति न केनापि प्रतिबन्धसम्भावनामर्हति । मितामपि ननु विद्या हि साक्षादविद्याविरोधिनी न तत्कार्य प्रतीति भेदवासनया कथ न प्रतिबन्धा १ नैवम्, शुक्तिसाक्षात्कारान् शुक्तयज्ञाननिवृत्तौ रजतवास नाया प्रतिबन्धकत्वादर्शनात् । किञ्च चरमसाक्षात्कारः कि मेदवासनाया सन्या- मेवोत्पद्यते ? उत निवृत्ताया? नाद्य, चरमवृत्तेराय व्यस्तत्वेन भेदवामनाजन्यत्वात् । नान्य, तथासति प्रागिव प्रतिबन्धात् तनोविद्यानिवृत्त्यनुपपत्तेः । न च निदि ૧૮૧ शास्त्रमुक्तावली । स्यानुमानाद्यगोचरत्वात् । उपासनस्यैव वाक्यार्थज्ञानातिरिक्तस्य बन्ध- निवर्तकत्वात्, बन्धम्य च सत्यत्वेनादृष्टद्वारा तन्निवृत्युपपत्तेरिति । * एतेन द्वितीयोपि पक्षो निरस्तः, वेदसापेक्षत्वेपि तेषां तदधि- गमोपायस्योक्तत्वात् । कथ वानुमानोदेर्वेदसापेक्षता ! न तावत् तद- ङ्गतया, तर्कादिवत् कैश्चिदपि तथानभ्युपगमात् नापि कारणतया; वेदस्यैव व्युत्पत्यादावनुमानादिसापेक्षत्वेन वैपरीत्यात् । नापि नैसर्गिक लोकव्यवहारमूलतया तत्वबुबुत्साशून्याना तद्ान्तत्वसमर्पणमूलतत्व- बुबुत्सोत्पादनद्वारेण; साख्यसौगतादिभिः प्रत्यक्षादिवृत्तपरीक्षाप्रवृत्तैस्तदु त्पत्युपपत्ते, उत्पन्नायां च तस्या भवदभिमतप्रत्यक्षानुमानादिभिर्निर्वि शेषज्ञानसम्पादनोपपत्ते । तिष्ठन्तु सांव्यादय, त्वदभिमततत्ववित्सम्प्रदा यागतलैौकिकवाक्यादपि तद्बुबुत्सा जायत एव । पश्यामश्चैतदद्यतनेषु । न च वेदानुवचनस्य विविदिषासाधनत्वश्रुत्या तत्सापेक्षता ; यज्ञादेरिव " व्यासनेन भदवासना निवृत्तिकाल स्व चरमसाक्षात्कारोत्पत्ति, भदवासना च विनश्यदस्था साक्षात्कार हेतुरिति वान्यम, अद्वैतवाक्यप्रतिसन्धानपदार्थस्मर- पादिमामग्रीविळवेन साक्षात्कारस्य निदिध्यासनव्यवधानात् । अतस्त्वद मिलक्षिताः तिलोपि विद्याः शूद्रादीनभिसरन्यो न केनापि वारयितु शक्या । उक्तत्वा दिति । भवतु वा बेकमूलत्वभित्यादिनेत्यर्थः । वेदस्यैवे तत्वबुबुरसाया ति । शक्ततया सातपदस्य वाक्यार्थज्ञाने करणत्वादिति भाव | ह्यनुमानादौ प्रवृत्तिः सा चानादिसिद्धलौकिक व्यवहारजनितभेद सत्यत्वभ्रमस्य पुरषस्य लोकव्यवहारस्य न्तम्वबोधनात् भवतीति भेदमिध्यात्वं बोधयन्त्रेदस्तत्व ब्युत्सा जनयति, अतो वदसापेक्षमनुमानादत्याशक्य निराकरोति, नापीति । द्वारेणेत्य नन्तर वेदस्योपयोग इात शेष । सांख्य ति । साख्यसौगतादीना प्रत्य क्षादिपु परमार्थविषयत्वापरमार्थविपयत्वविप्रतिपते सशयात् बुबुत्सा भवतीति न वेद स्योपयोग इत्यर्थः । तस्यां बुभुत्साया । यज्ञादेरिवेति । यथा त्रैवर्णिकस्यबा- ३२] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । २८५ जन्मान्तरानुष्ठितस्यापि तम्यादृष्टद्वारा तद्धेतुत्वोपपत्ते । अत एव न तृतीयः, व्युत्पत्त्यन्वयन्यानोकादिशालिषु त्रैवर्णिकेषु शूद्रादिषु च प्रमा- गाना पक्षाविरहात् । भवतु वा शूद्रादीना यत कुतश्चिचत्वज्ञानम्, त्रैवर्णिकाना तु वेद एवेति नियमार्थमधिकरणमिति चेन्न . - - नियाम- काभावात् । त्वमेव नियामकमिति चेत् त्यज तर्हि अध्य यनक्लेशम् शूद्रादिवलवीयसैवोपायेन तत्प्रयोजनसिद्धेः । अत एक चान्ततो वेदान्तोच्छेद प्रसज्येत । नचाधीतवेदैरन्यतस्तदर्थो ज्ञातु न शक्य: ; तस्य तत्प्रतिवन्धकत्वाभावात् । नापि तेन्यतो न जानीयुरिति " निषेधः । न च निषेधोल्लघनेपि व प्रत्यवाय इत्युक्तम् । नापि द्वितीय. वेदानुवचने सति कुनुत्सोत्परिविविदिषसाधनत्वेन श्रनजन्मान्तरानुष्ठितयज्ञादिभि- स्वादृष्टद्वारेत्युच्यते तथा शूद्रस्यापि जन्मान्तरीपवेदानुवचनात् बुभुत्सा सुवचेत्यर्थ । अत एंवे ति । दुर्गानजनकत्व हि वेदनसाधनस्य यज्ञादीनामाश्रित्य शूद्रे तद्विरहा द्वाच्यम्, न च तत् सम्भवति, जन्मान्तरीययन्नादीनामाने अटद्वारा विविदिषायां - मिवोपयोगादित्यर्थ, 1 ननु स्वभावादेव द्रे दुर्ज्ञानजनकत्व न सहकारिविरहादित्यत्राह व्युत्पत्तीति । अनुभवविरोधादिति भावः । अद्वैतप्रमाणाना तादृणसम्भव- कल्पना च कल्वकाभावादेव निरना । नियामकाभावा दिति । त्रैवर्णिकानां । वैदत एवेति नियमे हेत्वभावान सत्वरमधिकरणमित्यर्थः । सूत्राक्षरानानुगुण्य च विवक्षितम् । अधीतवेदत्वमिति । अधीतस्य वेदस्य सप्रयोजनत्वार्थे तत एव ज्ञानस्य वाच्यत्वादित्यर्थः । त्यजे ति । कृते ह्यध्ययने तस्य सप्रयोजनत्वाय अन्यतो ज्ञान न भवेत्, अध्ययनाभावे तु ज्ञानस्य अन्यतः सम्भवालाघवार्थ मध्ययनमेव त्वया त्यान्यमिति भाव । त्वra लाघवादन्येनापि वेदान्तानध्ययने वेदान्तस्वरूपमेवोच्छिद्येनेत्याह अत एवेति । किञ्च अधीतवेदान्ताना अन्यतो ज्ञानाभावोऽन्ययनप्रतिबद्धस्वाद्वा? उपायान्तरस्य तान्प्रति निषिद्धत्वेन तत्त्राप्रवृत्तेर्वा नाद्य हत्याह नचाधीतेति । द्वितीये नापीति । नचेति । यदि ज्ञानार्थमुपा यान्तरप्रवृत्तिर्दुरिनहेतुः यदि च तज्जन्य ज्ञान दुरितहेतु’, उभयथापि विश्वभ्रम- २८६ शास्त्रमुक्तावळी । 3 अन्यूनानतिरिक्तविषयत्वे कस्यचिद्वाधकत्वं कस्यचिन्नेति नियामक - भावात् । नचादृष्टद्वारा वैषम्बम् भवद्भिस्तथानभ्युपगमात् । न च बाधे तत्वज्ञानातिरिक्तमपेक्ष्यते, नापि बाधातिरिक्ता निवृत्तिरिष्यते, यत्रादृष्टादिसापेक्षता स्यात् । अत एव हि ध्याननियोगवादिनोपि भव द्भिर्दूरीकृताः । न च प्रत्यक्षानुमानपुवाक्याना बाधकत्वमेव नास्ति, रज्जुसर्पादिभ्रमानुच्छेदप्रसङ्गात् । न च तानि ब्राह्मणादेरेव रज्जुसर्पादि भ्रमबाधकानि न पुनः शूद्रादेरिति नियम पश्यामः । न च विश्वबाधकै स्तदन्यबाधकैरपि न दृश्यत इति वाच्यम्, वैदिकवाक्येष्वपि तथा प्रदर्शितत्वात् । भवत्वेवं तत्वज्ञानतत्फलयो सम्भवाच्छूद्रीदानामपि ब्रह्मावद्याधिकार·, तस्य मिथ्यात्वमात्रेण त्वनधिकारवाचोयुक्तिरिति चेत्, हन्तैवं त्रैवर्णिकानामप्यसौ मिथ्येति किं विशिष्याभिधीयत इति । तदेतत्सर्वं तत्रैवाधिकरणे प्रपञ्चितम् । शास्त्रोपक्रमेपि सन्मात्रस्य ब्रह्मणः प्रमाणान्तरगोचरत्वे तद्विषयस्यागमस्यानुवादत्वं प्रसञ्जयता सूचितम् । इति शतदूषण्यामपशूद्राधिकरणविरोधो नाम ॥ द्विषष्टितमो वादः || निवर्तकज्ञानेन प्रत्यवायस्यापि निवृत्तिर्भवतीति " यदाविश्वभ्रमेोन्मूलन " मित्या दिवाक्ये उक्तमित्यर्थ । यथा भवता शूद्राद्यनुष्ठितोपासन त्रैवर्णिकोपासनान्यूनानति रिक्तविषयमपि न बन्धनिवर्तक तथास्माकमपीत्यत्राह नचादृष्टे ति । अदृष्टापेक्षा न सम्भवति चेत्याह नचे ति । शुक्तथादिज्ञानस्यानपेक्षस्यैव रजतादि निवर्तकत्वा दिति भाव । यदि तु बाधातिरिक्ता निवृत्तिरिष्यते, तदा मन्त्रादेरदृष्टसापेक्षत्ववत् अत्रापि सापेक्षत्व स्यादपि न चैवम्, बाधस्यैव निवृत्तित्वादित्याह नापीति । अस्तु वा क्वचिददृष्टद्वारत्वम्, तदपि वैदिकज्ञानस्यैव, नत्वन्यस्यापि प्रत्यक्षादेः, प्रत्यक्षादिक च न भ्रमनिवर्तकम्, अन्यथाऽनुभवविरोधात् तच्च शूद्रस्यापि निवर्तक, नियामकाभावात्, अतो निर्विशेषानुमानादिना शूद्रस्यापि अविद्या- निवृत्तिः म्यात् न च निर्विशेषानुमानादि शूद्रस्य न विश्वबाधक, अनन्तर- मपि भ्रमोपलम्भादिति वाच्यम्, त्रैवर्णिकस्य वैदिकज्ञानेपि तुल्यत्वादित्याह नचे त्यादिना । शास्त्रोपक्रमपीति । प्रथमसूत्रे प्रत्यक्षस्य सन्मात्रमहित्वेन , बा- ६२] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ૨૮૫ वेदान्तानामनुवादत्व प्रसजयता भगवता पूर्व समानविषयज्ञानान्तरस्य सत्वा तस्य च शूद्रादावप्यविशेषात् शूद्रस्यापि ब्रह्मविद्याधिकारादपशूद्रनयविरोध सूचित इत्यर्थः । 3 इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्यपाद सेवासमधिगतपरावरतस्वयाथात्म्येन तदेकदैवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचितायां शतदूषणीव्याख्याया चण्डमारुताख्याया अपशूद्राधिकरणविरोधो नाम द्विषष्ठितम स्कन्ध ॥६२॥ ૮૮ शास्त्रमुक्तावळी । ॥ श्रीरस्तु ॥ ॥ विषष्टितमो वाद ॥ ve कर्मज्ञानादिनिष्ठासु कर्तृत्व’ योगिना यतः । स सर्वकता स्वमत नित्य कारयितास्तु नः || अपशूद्राधिकरणप्रसङ्गादुत्पन्नतत्वज्ञानस्य कर्मयोगानधिकारो भग बद्गीतादीन् व्याचक्षाणैः परैर्जलित प्रतिक्षिप्यते । तत्र तावत् सम्य- गात्मदर्शनेन निरस्नमिथ्याज्ञानस्य प्रव्रज्या प्रविष्टस्यापि साध्यसज्ञस्य त्वदुक्ताधिकारिणः " शारीरं केवलं कर्म कुर्वनाशोति किल्बिष " मित्यादिभि. लौकिकवैदिकसमस्त कर्मन्यासो नास्तीति त्वदुक्तवाक्यैरपि सुव्यक्तम् । अथापि ब्रूम - उत्पन्नतत्वज्ञानस्य कर्मयोगेऽनधिकारः कि । — तस्य कर्मयोगवेदनाभावात् ’ तत्सम्भवेपि वा तस्य निष्फलत्वात् ? उत तत्सफलत्वेपि तत्फलनैरपेक्ष्यात् ’ तत्सापेक्षत्वेपि वा अन्यतः ’ तत्सिद्धेः " अन्यस्माद्वा कुतश्चिदिति । न प्रथम, दीर्घकाल नैरन्तर्यादर सेवितकर्मयोग लब्धज्ञानस्य प्रबलसन्निपाताद्यभावे झडिति तत्प्रमोषा- सम्भवात् तीव्रतरात्मानुभवमुखसन्दाहेन स्यादिति चेन्न — निषिद्ध परिहार संस्कारस्याप्युच्छेदप्रसङ्गेन त्वदुक्तधर्माधर्मत्यागसमुच्चयविरोध- whe M कर्मज्ञाना दीति । अत्र स्वमतं नित्य कारयितास्तु न इत्यनेन - " ये मे मतमिद नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवाः । श्रद्धावन्तोऽनसूयन्तो मुच्यन्त सर्वकिल्बिषैः ॥ 33 इति गीतावचन स्मारितम् । न इत्यनेन ज्ञानिनामुपलक्षणात् ज्ञानिनामधिकार- सूचनाद्वादार्थसग्रह । अनेन च - येत्वेतदभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम् । सर्वज्ञानविमूढान्तान्विद्धि नष्टानचेतसः || इति तदनन्तरभगवद्वचननिन्दितत्व कर्मत्यागिना सूचितम् । दीर्घकालनैरन्तर्यां दरसेवितत्व कर्मयोगस्य विशेषणम् । धर्मे ति । धर्माधर्मयोस्त्यागाविति विग्रहः । शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता 1 २८९ बा - ६३] प्रसङ्गात् । आगमिकसंस्कारप्रध्वसेपि स्वात्मानुभवानन्दमनतया निषि- द्धेषु न कटाक्षेोपि विक्षिप्यत इति चेत्, हन्तैवं तर्हि शारीरकर्मस्वपि न विक्षिप्येत, नचैवमिच्छसि । यस्तु तथाविथात्मानुभवेन शारीरस्यापि कर्मण. प्रस्मरति न तस्य वयमपि सुषुप्तस्येव तदानीं कर्मानुष्ठानं ब्रूमः नचासौ यावच्छरीर तथावतिष्ठत इति दृष्ट श्रुतमिष्टं वा । न द्वितीयः, दृष्टादृष्ट विकल्पानुपपत्तेः नह्यन्धपग्वादिवत् दृष्टसामग्रयां किञ्चिदस्यो पघातं पश्यामः । न च तस्या सत्यामदृष्टवैकल्यादशक्तिः शङ्कया ; दृष्टसामग्रचुपनयनार्थत्वात्सामान्यतोऽदृष्टस्य अन्यधा सैव ; 7 1 निष्फला स्यात् । सम्यक् प्रयुक्ता च सा तत्फलं नोत्पादयेत् । इष्ट एवायं क्वचिदर्थः - " सुरक्षित दैवहतं विनश्यती " त्यादिस्मरणादिति चेन्न; तत्रापि यत्किञ्चिद्वैकल्यमुत्पाद्यैव तथात्वस्थितेः अन्यथातिप्रसङ्गात् । ननु कर्तृत्वाभिमानमन्तरेण कर्मणि नाधिकारः, स चास्य नि. शेषविनष्ट इति कथं सामर्थ्यमिति चेन्न — शारीरकर्मप्रतिबन्धैव दत्तोत्तरत्वात् । तत्रापि नासौ कर्ता निष्क्रियत्वादात्मस्वरूपस्येति चेत्; तर्हि कः कर्ता ’ प्रकृतिरेवेति चेत् ; कः सख्यावस्थस्य विशेषः ? अभिमाननिरोध इति चेदेव कर्मयोगेपि किन्न स्यात् ’ तथैव हि फलसङ्गकर्तृत्वादित्यागेन तदनुष्ठानमनुशिष्यते । यत्र चायमधिकरोति ज्ञानयोगे स कि रूप. 2 कि निष्क्रियात्मस्वरूपमात्रावस्थानलक्षणः ’ उत तस्मिन्नस्य सम्यग्दर्शन रूपवृत्तिज्ञानेनावस्थान’ मिति । पूर्वत्र ज्ञानयोगस्य सदातनत्वप्रसङ्गः । कर्मण इति । " अधीगर्थे” ति षष्ठी । अन्यथे ति । दृढदण्डनुन्नचक्रस्य कदा चिदभ्रमप्रसङ्गादित्यर्थ. । तथैव ही ति । ’ सङ्गन्त्यक्त्वे ’ त्यादिना । प्रतिबन्दी वक्तुं विकल्पयति यत्र च ति । नंनु कर्तृत्वाभिमानः कर्मण्यधिकारो न तु ज्ञानयोगे, अत आह الله ३७ २९० शास्त्रमुक्तावळी । उत्तरत्र ज्ञानयोगेप्यनधिकार, द्रष्टृत्वस्यापि कर्तृत्वविशेषत्वात् । दृशि क्रियाकर्तृत्वमेव द्रष्टृत्वमिति ज्ञातुरनात्मत्वं प्रतिपादयता त्वयापीष्यते । द्रष्टृत्वमप्यन्तःकरणधर्मत्वेन मिथ्यात्वेनैवानुसन्धीयमानमात्मविदं न लिपतीति चेत्; यज्ञादिकर्तृत्वेपि तथा स्वे कि वैषम्यम्’ बः शाभ्यन्तरत्वाभ्यां वैषम्यमिति चेन्न; —वैषम्यमात्रस्याप्रयोजकत्वात् यागादेरपि च द्रव्य- त्यागात्मकबुद्धिवृत्तिविशेषत्वात्, शरीरक्रियादिरूपेष्वपि कर्मसु प्रयत्न - स्यैवान्तरस्य पुरुषव्यापारत्वात्तत्रैव तत्पर्थन्ते स्वव्यापारे तस्य नियोगात् । ननु न ज्ञानयोगः स्वेच्छयानुष्ठीयते, अपितूच्छ्वासनिश्वास निमेषोन्मेषादि वत्साख्यस्यासौ म्वरसवाहीति चेन्न : - युष्मद्गुरुवंशस्य सर्वकर्मपरित्याग रूपज्ञानस्य विधेयत्ववाचोयुक्तेरनर्थकत्वप्रसङ्गात् शास्त्रजन्यज्ञानमात्रस्या द्रष्टृत्वस्येति । ज्ञातुरिति । ज्ञातु ज्ञानक्रियाकर्तृत्वेन सविकारत्वाद्धि निर्धिकारादात्मनोन्यत्व महमर्थस्योच्यत इत्यर्थः । " ननु कर्तृत्वाभिमानो न साख्यस्य निश्शेषविनष्ट, अतो ज्ञानयोगकर्तृ स्वोपपत्ति’; न च तदभिमानवत्वे लेपप्रसङ्ग, अन्त. करणधर्मत्वेन मिथ्यात्वेन च तत्वतो ज्ञातस्य तस्य लेपायोगात् तत्वज्ञाने सत्यन्यभिमानस्तु वासनाया. प्रात्र ल्याद्विदुषामपि देहात्मभ्रमाभासवदिति शङ्कते द्रष्टृत्वमपीति । कर्मणामपि न बाह्यत्वनियम इत्याह यागादे रिति । येषु च बाह्यत्व होमस्नानादिषु तेष्वपि आन्तरप्रयत्नात्मकपुरुषव्यग्पारे कर्तृत्वम्, तत्रैव पुरुषस्य नियोगात्, तत्र च बाह्य क्रियापर्यन्ते नियोगात् बाह्यक्रियापि सिद्धयतीत्याह शरीरे ति । नन्विति । तथा च नाधिकाराभावप्रयुक्ता ज्ञानयोगानुपपत्तिः, कर्म तु न स्वरसवाहीति तत्र तत्प्रयुक्तानुपपत्ति, बुद्धिपूर्वमिच्छयानुष्ठेयत्वादित्यर्थः । गुरुवंशस्येति । स्वरस वाहित्वे विधेयता न स्यादित्याशयः । ननु शास्त्रजन्यज्ञानमेव विधेय न ज्ञानयोग इत्यत्राह शास्त्रे ति । सन्न्यासलक्षणज्ञानस्य तु विधियोग्यत्वाविधेयता । ज्ञानयोगस्य स्वरसवाहिता न बा- ६३] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । २९१ । | विधेयत्वात् तथाचाभ्युपगमात् तन्मूले तु सर्वकर्मसन्यास लक्षणे ज्ञानयोगे कर्तव्ये विधेरवकाशात् । स्वरसवाहिस्वात्मदर्शनरूपमहाजाग रम्य सुषुप्तावपि नाधिकारः, प्रबुद्धस्यापि न वहिर्मुखी दृष्टिरिति शारीर कर्मस्वपि नावकाशः । तथापि निष्क्रियमात्मानमात्मत्वेनाभिमन्यमानस्य कर्तृत्वाभिमानपुरस्सरक्रियात्मस्वरूपावस्थानरूपकर्मयोगे कथमधिकारः ? कथञ्च विदितकर्ममिथ्यात्वस्तत्र प्रवर्तते ’ इति चेन्न ; — उक्तोत्तरत्वात् । ज्ञानयोगो हि क्रियाविशेष एवेति दर्शितम् । न च तस्य मिथ्यात्व - मविदितम् । सोपि स्वरूपभूतसंवित्तिमात्रादन्य. । तस्य च मिथ्यात्व संवित्स्वरूपादन्यन्मिथ्यैवेति समतप्रयोजक श्रवणवेलायामेव सिद्धम् । नचात्यन्तनिष्क्रियत्वमात्मनो वयमिच्छामः, आत्मन एव कर्तृत्वस्य " कर्ता शास्त्रार्थवत्वा " दित्यादिभि स्थापनात् उत्पत्तिनाशादि लक्षणक्रियानिवृत्तेश्च सम्यज्ज्ञानशरीरप्रेरणादिक्रियावत्वेन सह विरोधा- भावात् भावेपि वा ज्ञानयोगेपि समत्वात् । आन्तिलेशमुपजीव्यैव ज्ञानयोगेपि प्रवृत्तिरिष्यत इति चेत्, तथान्यत्रापि किं नेष्यते ’ ननु भवत्येवमधिकारे युक्तिसाम्यम्, तथापि शास्त्रेण पर्युदस्तत्वान्न साख्य. कर्मयोगेधिकरोतीति चेत्; स्ववर्णाश्रमोचितेषु कर्मसु शास्त्रेण पर्युदासा युक्तेत्याशयेनाह तन्मूल इति । ननु कर्मसन्न्यासलक्षणज्ञानस्य विधेयत्वेपि स न ज्ञानयोगः, किं स्वात्मदर्शनप्रवाह तथा च न गुरुवश्यवाचोयुक्तिविरोध इत्यषाह स्वरसे ति । स्वरसवाहिपदस्य बहुव्रीहि । आत्मदर्शनस्य स्वरसवाहित्व सुषुप्ति रपि न स्थादित्यर्थः । तत्सम्भवेपि प्रबोधे विषयान्तरसञ्चारो न स्यादित्याह प्रबुद्धस्येति । शङ्कते तथापी ति । निष्क्रियत्वेन ज्ञाते आत्मनि सक्रियत्व कल्पन मयुक्तमित्यर्थः । किं सर्वक्रियाराहित्यमुच्यते १ उत्पत्तिनाशवृद्धिक्षयादिराहित्य वेति विकल्पाभिप्रायेणाह नचात्यन्तेत्यादिना । ननु सक्रियत्वभ्रान्तिमत एव ज्ञानयोग इत्याशङ्कते भ्रान्ती ति । २९२ शास्त्रमुक्तावळी । भावात् प्रत्युत तत्सग्रहणस्योक्तत्वात् । अत एव प्रव्रजितस्यापि यज्ञ. दिनिरपेक्षेषु प्राणायामादिकर्मयोगेष्वधिकारः सम्भवति, आदिश्यते च, अन्यथा " कुर्याद्विद्वास्तथासक्तश्चिकर्षुिलोकसंग्रह " मित्युक्तलोकं सग्रहार्थकर्मण्यपि प्रवृत्तिर्निषिद्धानुष्ठान स्यात्, अतो न कथञ्चिज्ज्ञान योगे शक्तस्य कर्मयोगे सामर्थ्यासम्भवः । न च तृतीय, परित्यक्तस्व गादिफलस्यापि पापक्षयादिफलसद्भावात् नित्यकाम्यज्योतिष्टोमादिवदेक स्थैव विनियोग पृथक्त्वेन फलभेदोपपत्ते । अन्यथा मुमुक्षुविषयकर्म- योगस्यैव अननुष्ठानप्रसङ्गात् । नापि चतुर्थ, कल्मषनिवृत्तेः सर्वदापेक्षि तत्वात् । कर्मयोगफलभूतस्थिरप्रज्ञतासिद्धौ कर्मयोगादभ्युत्थान खया- पीष्यत इति चेत्, सत्यम्, तथापि तत्र अनधिकार न ब्रूमः । अत एव हि ज्ञानयोगयोग्यस्यापि अनुविधेयानुष्ठानस्य शिष्टतया व्यपदे- श्यस्य सुकरनिप्प्रमादोपायशक्तस्य च कर्मानष्ठैव श्रेयस्त्वेनानुशिष्यते । न च कर्मयोगाभ्युत्थितस्यापि ज्ञानयोगिन स्त्रवर्णाश्रमकर्मनिवृत्ति ब्रूम । वर्णाश्रमधर्मा हि सर्वासु निष्ठासु इतिकर्तव्यतात्वेनावतिष्ठन्ते, न तु स्वयमेव कर्मयोगादिरूपा । अत एव हि भक्तियोगावस्थस्यापि तदनु वृत्ति । न च पूर्वकृतै कर्मभिर्मृदितकषायस्य किमिदानीन्तनैरिति वाच्यम् ; अमुक्तम्यात्यन्तमृदितकषायत्वाभावात् । आत्मदर्शनासिद्धौ कि तदर्थेनेति चेन्न;–अनिश्चितासद्भावपूर्वोत्तरज्ञानावरणहेतु विनिवार णाय तदुपादानोपपत्ते । म ह्यसम्भवदावरण साख्यस्य ज्ञानम् ; तथा सति तम प्रयुक्तसुष्वापाद्यसम्भवप्रसङ्गात् । न च नास्ति सुष्वाप’, " युक्तस्वभावबोधस्ये " ति वचनात् । अत आत्मज्ञाने सिद्धेपि उत्तरोपचयसिद्ध्यर्थमपचयपरिहारार्थ वा ज्ञाननिष्ठैरपि स्ववर्णाश्रमोचित बा- ६३] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । २९३ कर्मोपसहर्तव्यम् । न च पञ्चमः, इति कर्तव्यता भूतनित्यनैमित्तिकांशषु तावदकरणनिमित्तप्रत्यवायपरिहारादेः करणमन्तरेणान्यतोसम्भवात् । ६ पवित्रतमं ज्ञानमेव तमपि प्रत्यवाय निरुन्ध्यादिति चेत्, इदमपि " नाविरतो दुश्चरिता " दित्यादिभि. प्रागेव दूषितम् । “यत्साख्यैः प्राप्यते स्थानं तद्योगैरपि गम्यते" इत्यादिभिः ज्ञानयोगशक्तस्यापि तदेकफलत्वेन विकल्पिते कर्मयोगेपि सुकरोपायसङ्ग दिवशादधिकारोपप- तेश्च । षष्ठे तु चार्वाकादिसम्मतविस्रम्भान् शिष्या नेकान्ते शिक्षयत । तदेतदपि वर्णाश्रमधर्माणा यावज्जीवानुष्ठेयत्वप्रतिपादकेन भाष्येण व्यञ्जितम् । आशरीर प्रवृत्तत्वात्स्वभावप्राप्तकर्मणाम् । किमर्थं क्रियते द्वेष शास्त्रप्राप्तेषु कर्मसु ॥ इति । इति शतदुषण्या अधिकारिविवेको नाम || त्रिषष्टितमो वादः ॥ fee– नित्ये ति । एकस्यैव ज्योतिष्टोमस्य ‘ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत ’ ‘वसन्ते ज्योतिषा यजेते ’ ति विनियोगभेदाद्यथा नित्यकाम्योभयात्मकस्य स्वर्गप्रत्यवाय परिहाररूपफलभेदस्तथेत्यर्थः । अन्यथा - पापक्षयादिफलाभावे । पवित्रतम मिति । ’ न हि ज्ञानेन सदृश पवित्र मिति वचनकटाक्षेणोक्तम् । इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्यपाद सेवासमधिगतपरावर तत्त्वयाथात्म्येन तदेकदैवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यापरनामधेयेन रामानुजदासेन विरचिताया शतदूषणीव्याख्याया चण्डमारुताख्याया अधिकारिविवेको नाम त्रिषष्ठितम स्कन्ध ॥६३॥ ० २९४ ये शास्त्रमुक्तावली । || श्रीरस्तु || ॥ चतु षष्टितमो वाद | श्रितान् परमहसतां परमह स इत्युक्तितः त्रयीपथमसौगतान् कपटसौगतान् खण्डयन् । मुनिर्जयति लक्ष्मणो मुदमुदश्चयन्नञ्चती मुकुन्दगुणमौक्तिकप्रकरशुक्तिभिः सूक्तिभि: ॥ पुनः शङ्करादयोऽर्वाचीनपरमहसास्ते बाह्यवेषपरिग्रहमधिकृत्य पृच्छ्यन्ते - किमिति परमहसै. ब्रह्मसूत्रमुत्सृज्यते (१) किं तेषु तत्प्रापकाभावात् 2 2 (२) उत सामान्यत प्राप्तस्यापि विशेषतो बाधात् ’ (३) यद्वा वैकल्पिकतया परित्यागेपि प्रत्यवायविरहात् ? (४) उतानिनिवृत्तेरेवार्था तदङ्गस्यापि निवृत्ते. 2 (५) अथवा पूर्वानुष्ठानमात्रात् ’ इति । 2 (१) न प्रथम. - श्रुतिस्मृतिभि. सामान्यतो विशेषतश्च तत्प्राप्तेः । द्विजसामान्यतः प्राप्तिस्तावत्सहजा निर्विवादेव, परित्राजकसामान्यतः प्राप्तिस्तावदभिधीयते । यथाह - वसिष्ठ - " यज्ञोपवीत्युदककमण्डलुहस्तः " इति । । उक्तित इति । उक्तित एव पारमहस्यन्न स्वर्थत इति मावः । अनेन बादार्थसूचन कृतम् । अञ्चतां - उपसेवमानानाम् मुदमुदञ्चयन् उद्गमयन्नि त्यर्थः । अधिकृत्य - विषयीकृत्य । तान्प्रति तदीयबाह्यवेषपरिग्रहविषयः प्रश्नः क्रियते । विशेषत इति । परमहसरूपविशेषे बाधादित्यर्थ । सामान्यतो विशेषतश्चेति । द्विजसामान्ये तद्विशेषपरित्राजके चेत्यर्थ. ।चा- ६४ ] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । अङ्गिराः–“ यतीनां त्रीणि शुक्लानि भवन्त्येतानि नित्यशः । २९५ यज्ञोपवीत दन्ताश्च तथा जंन्तुनिवारणम् || " इति । शौनक - ’ अथ युवा सुवासा इति काषायवास., सखा मे गोपायेति त्रिदण्ड गृह्णाति, तच्छंयोरावृणीमह इति यज्ञोपवीत’ मिति । दत्तात्रेय: - ’ मोक्षाश्रमे स्मृत वस्त्र रक्त यद्धातुरञ्जितम् । " कार्यं यज्ञोपवीतन्तु सित नवगुणान्वितम् ॥ ’ इति । सामान्यतश्च यज्ञोपवीतत्याग निषेधन्ति । यथाह-मेघातिथिः— गृहीतं यत् त्रिदण्डादेरविनष्टन्तु न त्यजेत् । समुद्रं गच्छ स्वाहेति विनष्ट प्रक्षिपेज्जले || प्रक्षिप्य चान्यदादद्याद्गायत्र्या प्रणवेन वा । तच्छयोरित्युपवीतमब्लिङ्गाभि. कमण्डलुम् ॥ अङ्गिराश्च - ’ यतेर्लिङ्ग प्रवक्ष्यामि येनासौ लक्ष्यते यतिः । ब्रह्मसूत्र त्रिदण्डश्च वस्त्रं जन्तु निवारणम् ॥ शिक्ये पात्र ब्रसी चैव कौपीन कटिबेष्टनम् । यस्यैतद्विद्यते लिङ्गं स यतिर्नेतरो यतिः ॥ ’ इति । उतवीतपरित्यागे प्रत्यवायं स्मरन्ति च । यथाह — अत्रिः - ‘ब्रह्मसूत्रं त्रिदैवत्य ब्रह्मविष्णुशिवात्मकम् । इति । परित्यजन्ति विप्रा ये मोहात्तर्कोपजीविन ॥ स्वर्गापवर्गमार्गाभ्या प्रच्युतास्ते न संशयः । ’ इति । मोक्षाश्रमे वस्त्र रक स्मृतम्, कौसुम्भादिव्यावृत्यर्थ ’ यद्धानुरञ्जित ’ मित्युक्तम् । निषेधन्ती ति । त्यागनिषेधादपि धारण सिद्धमिति भावः । त्रिदण्डादे रित्यादिशब्देन यज्ञोपवीत गृह्यते । तत्सूचनाथैव समुद्र गच्छ- स्वाहे’ याद्युत्तरवचनोपादानम्, तत्र च विनष्टोपवीत पुनर्धारणस्योक्तत्वात्, अवि- नष्टत्यागनिषेधवचनस्य यज्ञोपवीतविषयत्वमवगम्यत । प्रत्यवाय मिति । अतोपि २९६ शास्त्रमुक्तावळी । यद्यप्यत्र विप्रशब्द सामान्यबचन, तथापि पारिव्रज्यमेवाधिकृत्य प्रवृत्तत्वात् विशेषार्थ एव । सामान्यतो निर्देशस्तु सर्वेषा प्रत्यवाय- साम्यात् । तथाहि — उशनास्तत्परित्यागे सर्वेषामाश्रमिणा पतनमेवाह- "" ब्रह्मसूत्रपरित्यागाद्ब्रह्मचारी गृही वनी । परिव्राट् चापि पतति तस्मात्तन्न परित्यजेत् ॥ " तत्परित्यागे बहूनि प्रायश्चित्तानि सस्मरुः । यथा - अत्रिरेव- इति । ’ त्यक्त्वा यज्ञोपर्व तन्तु षट्कृच्छ्राणि समाचरेत् ॥’ इति । वृद्धजाबालिश्च - ’ हीनो यज्ञोपवीतेन यदि स्याद्ध्यानभिक्षुकः । ’ तस्य क्रिया निष्फला स्यु प्रायश्चित्त विधीयते ॥ गायत्रीसहितानेव प्राजापत्यान् षडाचरेत् । पुनस्सस्कारमाहृत्य धार्य यज्ञोपवीतकम् ॥’ इति । हारीत. - विना यज्ञोपवीतेन यत्कृत भोजनादिकम् । तत्पापप्रशमायाल प्रायश्चित्त ब्रवीमिव ॥ तेषा तु भोजनादीनां प्रत्यह सुसमाधिभि: । सहस्राद्यैरसुयमैर्विधिपूर्वकृतैः शुचि. ॥ ’ इति । असमीक्षितदशापरित्यक्तब्रह्मसूत्रैश्च यादवप्रकाशैः समीक्ष्य सञ्जातानुशयै. सप्रमाणमनुयुक्ता वासुदेवायात्रोत्सवसमागता. नानादि- गन्तवास्तव्या. शिष्टाश्च प्रायश्चित्तमेव उत्तरं ददु । । तद्धारण सिद्धमिति भावः । तर्फे ति । अङ्गिकर्मनिवृत्तेरर्थात्तदङ्गयज्ञोपवीतनिवृत्ति रित्याद्यद्वैत्यभिमततकों विवक्षित । प्रायश्चित्तानी ति । ततोपि धारण सिद्धभि- त्यर्थः । ध्यानभिक्षुक. – परिव्राट् । बा- ६४] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । २९७ भ्रष्टः तर्ह्यसाविति चेत्र; - प्रायश्चित्तात्पूर्वमेव तथात्वस्य प्राचीनै निश्चितत्वात् । तत्समुचितस्यैव यतिधर्मस्याद्यापि मानवादिवत् अवि गीतशिष्टपरिग्रहात् । (२) एवं परिव्राजकानां सामान्यतः प्राप्तं ब्रह्मसूत्रम् । परमहंसेष्वेव विशेषतोपि प्राप्तिर्दृश्यते । 66 तथाहि - शाट्यायनकोपनिषदि समाम्नायते- अथ ह यद्रा परमं सनातन ये श्रोत्रिया अकामहता अधीयु । शान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुर्योनूचानो भिजिज्ञास्यमानः । त्यक्तेषणो नृणस्तद्विदित्वा मौनी वसन्नाश्रमे यत्र तत्र । अथाश्रमं चरम सम्प्रविश्य स च द्वितीयममृतं सम्प्रयाति । अखिल विश्वं ब्रह्मभावनया निचाय्य चरेत्पृथिव्या विष्णुलिङ्गी निगूढः । परमहंसमाश्रमं सम्प्रविश्य यथोपपत्ति पञ्चमात्रा दधानः । तदत्र श्लोकौ भवतः - त्रिदण्डमुपवीतच वासः कौपीनवेष्टनम् । शिक्यं कवचमित्येतद्विभृयाद्यावदायुषम् ॥ त्रिदण्डं वैष्णवं लिन विप्राणा मुक्तिसाधनम् । निर्वाणं सर्वधर्माणामिति वेदानुशासनम् ॥ इति । अथ खलु सौम्य कुटीचको बहूदको इस परमहस इत्येते चतुर्विधाः परिव्राजका भवन्ति । सर्वे विष्णुलिङ्गिनः सदा स्वात्मानं आत्मना ब्रह्म भावं भावयन्तः सुशीलिनः पुण्यश्लोका भवन्ती " ति । तदिति । तस्कृतस्य यतिधर्मसमुच्चयाख्यग्रन्धस्येत्यर्थः । वाससी विश षणं कोपीने ति । ननु यथा न हिस्यादिति निषेधो विहिताग्नीपोमीयपश्वालम्भा- ३८ २९८ शास्त्रमुक्तावळी । इमामेवोपनिषदमुपबृंहयन् भगवान् पराशरः स्मरति " तत्र परिव्राजकाश्चतुर्विधा भवन्ति, कुटीचको बहूदको हंसः परमहसश्चेति । तत्र कुटीचका नाम - पुत्रादिभि. कुटीं कारयित्वा कामक्रोधलोभमद- मात्सर्यादीन् परित्यज्य विधिवत्सन्न्यास कृत्वा त्रिदण्डजल पवित्रकाषाय वस्त्रोंपवीतधारिणः स्नानशौचाचमनजपस्वाध्यायब्रह्मचर्यज्ञानतत्पराः पुत्रा देरेव भिक्षाकालेऽन्न देहयात्रामात्रमुपयुञ्जानाः तस्यां कुटौ नित्यं वसन्त आत्मान मोक्षयन्ते । बहूदका नाम - त्रिदण्डकमण्डलुजलपवित्रशिक्य | यज्ञोपवीतिनो वेदान्तार्थवबोधका साधुवृत्तेषु ब्राह्मणकुलेषु भैक्षचर्यां चरन्त आत्मान मे क्षयन्ते । हंसा नाम - त्रिदण्डजलपवित्रशिक्ययज्ञो पवीतरक्तकाषायवाससो गोमूत्रगोमयाहारा एकरात्र त्रिरात्र षड्ात्रं मासो पवासपक्षोपवासकृच्छ्रातिकृच्छ्रचान्द्रायणसान्तपनपर कतुलापुरुषादीनि - व्रतानि चरन्तो गोद्विजाढ्येषु पुण्येषु देशेषु वसन्त आत्मान मोक्षयन्ते । परमहसा नाम — त्रिदण्डनलप वित्रशिक्ययज्ञोपवीतिनोऽन्तर्वा सबहिर्वास धारिणो प्रामैकरात्रवासिनो नगरतीर्थजनपदेषु पञ्चरात्र षड्रात्रं क्षारलवण वर्जं भिक्षाकाले शीर्णपर्णपुटं कृत्वा ब्राह्मणकुलादेव भैक्षं गृहीत्वा अष्टौ ग्रासानेव भुञ्जानाः सन्ध्योपासनतत्परा नित्य वृक्षमूले वसन्त आत्मानं मोक्षयन्ते । " इति । । एवं शाट्यायनकश्रुत्या पराशरस्मृत्या च सुप्रसिद्धमर्थमत्रिप्रभृ- तयोपि वृत्तिभेदभिदुराणा चतुर्णा परिव्राजकाना लिङ्गभेदनिषेधद्वारा सामान्यतो दर्शयन्ति । यथा - " चतुर्विधा भिक्षवस्तु स्मृता सामान्यलिङ्गिनः ॥ तेषा पृथक् पृथक् नाम वृत्तिभेदात्कृतं श्रुतौ । कुटीचको बहूदश्च हसश्चैव तृतीयक. ॥ चतुर्थः परमो हसो यो य. पश्चात् स उत्तमः । लिङ्गन्तु वैष्णव तेषा त्रिदण्ड सपवित्रकम् ॥” इति । " बा- ६४] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । २९९ वृत्तिभेदश्च पराशरस्मृत्या प्रागेव दर्शितः । एवं परमहंसानां विशेषत एव प्राप्तेः, तत्परित्यागनिषेधाश्च द्वितीयः पक्षो निरस्तः । (३) यद्यपि सामान्यमात्रं विशेषबलात्सङ्कोचमाप्नोति, तथापि न विशेषाद्विशेषः पराभवमर्हति, अर्विशेषा द्विपरिवर्तप्रसङ्गाच्च । दृष्टश्चास्म दुक्तो विशेषः । त्वदभिमतस्त्वद्यापि न दृश्यते । ननु " नखानि निकृत्य यज्ञोपवीतं विसृजे " दिति दृश्यत इति चेन्न - " नखानि निकृत्य पुराणवस्त्रयज्ञोपवीतकमण्डलून् त्यक्त्वा नवान् प्रगृह्याश्रमं प्रविशे " दिति श्रुत्यैव त्यागग्रहणयो. पुराणनूतनविषयत्वस्य न्याय- निरपेक्षमेव व्यवस्थापनेन विरोधप्रशमनात्सामान्ययज्ञोपवीतस्य पुराणत्व विशेषिते पर्यवसातुमुचितत्वात् सामान्यनिषेधस्य नूतनविशेषविधिना स्पर्धितुमशक्तेः । न हिंस्या ’ दित्यादिवत् । न च ’ न च ’ विसृजे दित्यस्य न गृह्णीयादित्यर्थ., येन नूतनग्रहणपरतया विषयव्यवस्था , " " द्वयावर्तते, तथा त्यागविधिविषयात्तन्निषेधो व्यावर्त्यतामित्यत्राह यद्यपी ति । अत्यन्त बाघस्तावद्वचनस्य न युक्तः, तत्राग्नीषोमीयान्निषेधस्य व्यावृत्तौ सङ्कोचमात्रं नात्यन्तबाघ, सामान्यत्वात् इहपुनरुभयोरेकविषयत्वात् त्यागनिषेधस्य त्याग विषयाद्वयावृत्तौ विषयान्तराभावात्, अत्यन्तबाधात्मा पराभाव एव स्यात्, स चायुक्त इत्यर्थ’ । त्यागविशेष विधिमभ्युपेत्येदमुक्तम्, वस्तुतः स एव नास्तीत्याह दृष्ट ति । न्यायनिरपेक्ष मिति । अनेन " नखानि निकृत्य यज्ञोपवीत च विसृजे " दित्यत्वापि नखसाहचर्यात् पुरातनयज्ञोपवीत प्रतीतेन्ययपरामर्शे पुराण विषयत्वमेत्र गम्यत इति सूचितम् । एतच्छ्रुतिबलादपि सङ्कोच इत्याह सामान्ये ति । अनेन सामान्यविशेषन्याय उक्तः, उत्सर्गापवादन्यायमाह सामान्येति । ननु " विसृजे " दित्यस्य न गृह्णीयादित्यर्थ, पुराणस्य च गृहीतस्य न ग्रहणनिषेध शक्य इति नूतनविषयो निषेध, तथाच नूननविपयत्वात् ग्रहण निपेधयोर्विकल्पः इत्याशक्य निराकरोति न चे ति अस्तु स एवार्थ इत्यवाह ३.० शास्त्रमुतावळी । दुःस्थिता स्यात् । न च तद्युक्तम्, उपचारप्रसङ्गात् । यद्यपि गृहीता गृहीतविषय विसर्जनं कथञ्चित्पश्यसि तथापि पूर्वधृतविषयत्वमेव स्वारसिकम् । “नवान्प्रगृह्ये" त्यास्यानादरे च दण्डादेरसग्रहसिद्धिः । अन्यथा पूर्वोदाहृतविशेषश्रुतिविरोधश्च । अत एव " बहिस्सूत्रं त्यजे - बुधः " इत्येतदपि पुराण ब्रह्मसूत्रत्यागविषयं मन्तव्यम् । ननु " ब्रह्मचर्यादेव प्रत्रजेत् गृहाद्वा वनाद्वे " ति ब्रह्मचारि- गोपि पारिव्रज्य विधीयते, न चं तस्य द्वितीय ब्रह्मसूत्रमस्ति, ततश्व नच तदिति । उपचारे ति । विसृजतेः प्राग्गृहीतहानमेवार्थ, न त्वनुपादानम्, एवञ्च सामान्यविशेषन्याय दिकमपि हानानुपादानसाधारण्यमम्युपेत्योक्तमिति व्यादौ कर्तृ- भावः । ननु " योगिनः कर्म कुर्वन्ति सङ्ग त्यक्त्वात्मशुद्धय " खाभिमानसम्पादनपूर्वक तत्त्यागो विधीयत इत्याशक्याह यद्यपी त्यादिना । यद्यपीत्य नेन हानानुपादानयोः शक्तिद्वयकल्पना गौरवादनुगतप्रवृत्तिनिमित्ता- भावाच्च हानमेवार्थ:, अभ्युरगम्य तुच्यत इति सूचयति । ननु ‘नम्खानि निकृत्ये ’ त्यत्र आश्रमप्रवेशोद्देशेन न पुराणवस्त्रादित्यागस्य नवग्रहणस्य वाङ्गतया विधिः सम्भवति नखानि निकृत्येत्यनुवाद इति सम्भवति, नवग्रहणेन पुराणत्यागस्यार्थ सिद्धत्वाभावात् पुराणत्यागविधौ तु नवान् गृह्यत्यनुवादः काषायवस्त्रादि- घारणस्य वचनान्तरसिद्धत्वेन नवत्वस्य तत्रार्थप्रासे, एवञ्च येषा ग्रहणमन्यतः सिद्ध तेषु नवत्वस्यायमनुवाद इति नानेनोपवितधारणसिद्धिरित्यवाह नवानि ति । नवान् प्रगृह्येत्यस्यानादरे वस्त्रादेर यसग्रह. स्यात् । न च पूर्वोदाहृतशाट्यायन श्रत्या वासस. सिद्धि, तस्या यावदायुत विभृयादिति विधेयान्तरयोगात्, सिद्धावपि उपवीतमपि तेनैव सिद्धयति एवञ्च ‘नस्यानि निकृत्ये’ ति पुराणत्यागनूतनग्रहण विशिष्टाश्रमविधिरिति भावः । ’ नवान् प्रगृह्ये ’ स्यस्यानादरे ’ त्रिदण्डमुपवीत मिति श्रत्या ’ यावदायुष ’ मिति धारणा विधिविधेरप्राप्ते यज्ञोपवीतादिवारणे अस भवाद्विरोध इत्याह अन्यथेति । शिखाया अपि ब्रह्मसूत्रातिरिक्तायाः त्यागः स्यात्, 1 बा - ६४] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । ३०१ कथं तद्विषये " बहि. सूत्रं त्यजे " दिति वचनं योजनीयमिति चेत्; कथ वा छन्दोगब्रह्मचारिणा परिव्रज्यायां " सशिखं वपनं कृत्व " ति शिखावपनं योजयिष्यसि ? सम्भवद्विषय शिखावपनमिति चेत्; तर्हि सम्भवद्विषयोऽयं बहि सूत्रत्यागविधिरपीति किं न पश्यसि ? किञ्च-प्रमाणान्तरविरोघपरिहारार्थं बहिः सूत्रमित्यर्थान्तरं वर्ण- यन्ति । बहि.सूत्रमित्यव्ययीभाव । तेन सूत्राद्वहिर्भूतं समस्तमपि परित्यजेदित्यर्थः । सन्न्यस्यतो ब्रह्मसूत्रातिरिक्तं सर्वमपि परित्याज्यमित्य नेन सन्न्यासानुगुण समस्तनैरपेक्ष्यमुच्यते, तेन न ब्रह्मसूत्रपरित्याग- सिद्धिः । ’ सशिखं वपनं कृत्वे ’ त्यपि ’ सविष्टरमन भुञ्जीते ’ त्यादिवत्कर्तव्य साहित्येनान्वय । तेन शिखासहित एव शेषवपनं कुर्या दित्यर्थः । न पुनः ‘सघृतमन्नं भुञ्जीते’ त्यादिवत्, बहुप्रमाणाविरोधात् । ननु " यदक्षरं पर ब्रह्म तत्सूत्रमितिकरूपयेत् । यमिनो ज्ञान- शिखिनः शिखायज्ञोपवीतिनः " इत्यादि वचनबलात् सामान्यतः पुराणनूतनसमस्तप्रतिषेध एवाभिप्रेत इति गम्यत इति चेत्, मैवम्- अन्यपरत्वादस्य वाक्यस्य । तथाहि इदं वाक्य विद्वद्विषयं वा विविदिषुविषयं वा, परमहसविषय वा पूर्वत्र विद्या स्तुत्यर्थता युक्ता । तथा च कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेच्छतं समाः " " 2 " न कर्म लिप्यते नरे ’ इति वाक्यमधिकृत्य सूत्रित भगवता बाद- रायणेन ’ स्तुतयेनुमतिर्चे ‘ति । तेन ब्रह्मविदां शिरसि हृदि च यावदायुषं धार्यं शिखायज्ञोपवीत ज्ञानान्वितं अत्यन्तं प्रशस्तमित्यर्थः । द्वितीये तु अवधानविधिपरतैव ’ यदक्षर ’ मित्यादिना व्यक्ता, दृष्टो अत आह सन्यस्यत इति । पूर्वले ति । नात्र शिखाकार्य ज्ञानेनैवेत्युच्यते, बर्हि. कार्य शैररेवेति वत्, किन्तु ब्रह्मविदा ज्ञानान्विनत्वाच्छिखापि प्रशस्ता, कि पुनर्ज्ञानमिति ज्ञान प्रशसार्थमिद वाक्यम्, यथा ’ कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषत् ’ न कर्म लिप्यत’ इत्यत्र न कमविधिः, किन्तु विद्यास्तुत्यर्थमनुमतिरित्यर्थः । द्वितीयेत्वि ३०२ शास्त्रमुक्तावळी । पकारे सम्भवत्यदृष्टोपकारकल्पनायोगाच्च । अनयोश्च पक्षयोरस्यार्थस्य नाश्रमविशेषाङ्गत्वसिद्धिरपि । तृतीयस्तु स्यादपि यद्याश्रमकर्मोक्तिः स्यात्, न च तत्र तत्पश्यामः । सत्यपि आश्रमप्रसङ्गे गृहस्थावस्थागत द्वितीयसूत्रत्यागमुपदिश्य विहितत्यागजातानुशयं प्रति अर्थवाद इति युक्तम्, अर्थबादलिङ्गभूयस्त्वात् । न चत्र विधिरनुश्रूयते, अन्यथा पूर्वोक्तश्रुत्यादिविरोधस्य दुग्परिहारत्वादिति । भवतु वैतद्वाक्यमनन्यपरम्, तथापि प्रागुक्तश्रुत्यादिबलाद्विकल्प एव स्यात्, न त्वेकान्ततो निषेधः, अन्यथा कुटीचकादीनामपि एका न्ततः तन्निषेधप्रसङ्गात् । न चैतद्वचनं परमहसमेषाधिकृत्य प्रवृत्तम्, नियामकाभावात् । ननु यदि परमहसमेवाधिकृत्य काचिच्छ्रुतिः स्मृतिर्वा ब्रह्मसूत्र परित्यागमेवान्ततो विदधीत तदा पूर्वोक्त श्रुतिस्मृत्यादिक सर्व यथाकथ ञ्चित् कुटीचका दित्रयान्तर्भूतव्यक्तिविशेषविषय योजनयिमिति चेत् ; अहो महर्षित्व देवाना प्रियस्य, यतस्त्व आप्ततमबहुतरस्मृत्येककण्ठ- प्रत्यक्षश्रुतिविवृरुद्धार्था कचित् कैश्चिदप्यनधीयमानाः त्वत्पक्षपातिना विकल्पवादिना विज्ञानेश्वरेण अनाघ्राता तत्पक्षं विस्तरेण प्रतिक्षिपद्भिः त्यादि । यदि ब्रह्मस्वरूपातिरिक्त सूत्र त्यजेदिति सूत्रत्यागविधिपरत्व कल्यते, तदा अदृष्टोपकारकार्यत्वप्रसङ्गः, याद तु ब्रह्मस्वरूपातिरिक्तसूत्रशिखादिषु अत्यन्त प्रसको न भवेत्, ब्रह्मज्ञानसम्पादनेऽवहितो भवेदित्यर्थ स्वीक्रियेत तदा दृष्टोप कार्यार्यपरत्वम्, अत एतदेव युक्तमित्यर्थं । दोषान्तरमाह अनयोरिति । विद्वन्मा नस्य विविदिषुमात्नस्य च त्यागः प्रसज्येतेत्यर्थ. । लिगभूयस्त्वा दिति । शिखादेः ब्रह्मसामानाधिकरण्यज्ञानसामानाधिकरण्यादिलिङ्गम् । न ही ति । ज्ञानशिखा इत्यत्र विधिरेव नास्ति, यदक्षरमित्यत्र तत्सत्वेपि विधेयसमर्पकपदानन्तर्येण तत्समनि - व्याहारेण श्रवण नास्तीत्यर्थः । एवमन्यपरत्वादस्यवाक्यस्ये (३०१ पु) त्युक्तमुपपादितम् । अनन्यपरत्वमभ्यु पेत्याह भवतु वेति । विकल्पवादिने ति । यदि परमहसस्य उपवीतादिबाधिका बा- ६४ ] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ३०३ भास्कराचार्ययादवप्रकाशमस्करिप्रभृतिभिरुद् धृत्यापरिहृतामन्यादृशीं श्रुतिं द्रष्टुमिच्छसि । यदि च सापि स्यात्, कथ सर्वस्मर्तॄणां ब्रह्मसूत्रधारण विधानैककण्ठ्यम् १ 2 यच्च त्यागार्थं व्यासादिवचनमिति कैश्चित्पठ्यते, तदपि तत् कोशेषु न पश्यामः ; नचोदाहरन्ति पूर्वे निरूपकाः । न च प्रत्यक्षश्रुति विरोधे वैदिकपरिगृहीतबहुस्मृतिविरोधे चाप्रसिद्धस्मृतिमात्रस्य जीवित- मस्ति । लब्धजीवितत्वेपि आन्यपर्यमलेपकमतभने प्रपञ्चायिष्यते । अतः तद्वचनकारिषु व्यासादिसमाख्या सङ्केतेन प्रक्षिप्य धर्मसूनुरिव सत्यवादी भव । एतेन पञ्चरात्रादिमूल परमहसस्य ब्रह्मसूत्रपरित्याग इति निर- स्तम्, प्रमाणभूतेषु तेषु तथाविधवचनादेरसम्भवात् । सम्भवे चान्य- परत्वस्य गृहीतु युक्तत्वात् । परब्रह्मभूतभगवत्प्रीणनतत्तदर्थविशेषप्रपश्चने हि पञ्चरात्रस्यैदम्पर्यम्, न सदाचारेषु । तत्र तु औदासीन्यमेव तस्येति न श्रुत्यादिविरोधे तत्र प्रगल्भतेति मध्यस्थदृष्ट्या पश्यामः । न च पञ्चरात्रमूलत्वेन भागवतपरिगृहीते नैरुक्तेपि वेदभागे परिव्राजकप्रकरणे भवदभिमतं यज्ञोपवीतादिप्रहाण दृश्यते । न च शाण्डिल्यः सूत्रयति । न च सात्वतादिषु सुरक्षित कोशासु सहितासु तथाविधवचनप्रसङ्ग । अतो युष्मत्कूटस्थपक्षपातिना प्रक्षेपस्तथा स्याद्वा नवेति समीचीनदृष्ट्या भावय । अतः परमहसेष्वपि द्विजसामान्यतः परिव्राजकसामान्यतस्तद् वान्तरविशेषतश्च प्राप्त ब्रह्मसूत्र न विशेषतो बाधमर्हतीति सिद्धम् । नापि तृतीयः, – विषयव्यवस्थापनयोग्यानां वाक्याना विरोधाभावा काचित् श्रतिर्हश्येत तदा बाघ एवाभिधीयेत न विकल्प इति भावः । अत इति । कोशेष्वदर्शनादित्यर्थः । विषयव्यवस्थापने ति । पुराणद्वितीयविषयतया ‘नखानि निकृत्य यज्ञोपवीत वितृजेत् ’ ’ वहि पुत्र त्यजेत् बुध इत्यादीना व्यवस्था १०४ शास्त्रमुक्तावली । देवाष्टदोषदुष्टविकल्पपर्यवसानायांगां । अन्यपरतया निश्चितानां तु दुर्बलत्वादेव | बिरोधे बलसाम्ये च सति हि गत्यन्तराभावाद्विकल्पः स्वीक्रियते । न च गुरुलघुनोः विकल्पः सम्भवति, गुरुविधायकस्य शास्त्रस्याननुष्ठानलक्षणाप्रामाण्यप्रसङ्गात् । न हि लघौ सति गुरौ कश्चि दपि प्रवर्तते । मुख्यामुख्यतया तु विभागः सम्भवेदपि, यद्यनन्यथा - सिद्धो लघुविधिः सिद्ध्येत् । न च तदस्तीत्युक्तम् । नचामुख्यं भव- द्विशेषमङ्गीकरोषि । न च मुख्यकल्पशक्तानाममुख्य कल्पस्वीकारो युक्त । न च तेषां प्रत्यगात्मप्रावण्येन बालेष्वौदासीन्यादमुख्यकरूपपरिग्रह इति युक्तम्, शक्तस्यौदासीन्ये प्रत्यवायात् । न च वः काञ्चिदशक्ति भास्करीयादयः सूक्ष्मनिरूपणेपि पश्यन्ति । यथाहुः- " कन्थां वहासे दुर्बुद्धे गर्दभेनापि दुर्भराम् । शिखायज्ञोपवीताभ्यां कस्ते भारः प्रसज्यते ॥ सन्ध्यावन्दनवेळ:यां मुक्तोहमिति मन्यते । खण्डलड्डुकवेळाया दण्डमादाय धावसि || " इति । " । यत्तु — न्यायविदापि विज्ञानेश्वरेणाप्युक्तम् - " यज्ञोपवतिधारणं वैकल्पिकम्, यज्ञोपवीतं विसृजेदिति श्रुते ” रिति ; तदपि विकल्पा सम्भवस्त्रोक्तत्वात् स्वपक्षसरक्षणाभिनिवेश कारितमित्यनादरणीयम् । सम्भवतीति भावः । अन्यपरतये ति । • ज्ञानशिखा इत्यादीनामित्यर्थः । दुर्बलत्वादेव - विकल्पायोगादित्यनुषङ्गः । न चे ति । लघुरमुख्य इति स्वीकर्तव्यम्, न च भवदभिमतसूत्रादित्यागात्मको विशेषस्तथा स्वीक्रियत इत्यर्थः । न च मुख्ये ति । " प्रभुत्वे सति मुख्यस्य योनुकल्पेन वर्तते । न सापरायिकं तस्य फल भवति दुर्मते रिति निषेधादित्यर्थ । प्रत्यगात्मप्रावण्यातिशयादन्यत्रानादर इत्यत्रापि तैरेवेोत्तरमुक्तमित्याह सन्ध्ये ति । 1 +बा- ६४] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ३०५ नापि चतुर्थ, ब्रह्मविदामप्यत्यन्तकर्मनिवृत्तेर्दूषितत्वात् युष्माभिरपि प्रणवजपाचमनादिकर्मणामद्यापि क्रियमाणत्वात् । “त- स्माद्यज्ञोपवीत्येवाधीयीते’ त्यादेर्दुर्लङ्घत्वात्, अर्थप्राप्तभोजनादिक- र्मणां च अयज्ञोपवीतिनानुष्ठाने प्रायश्चित्तविधानात् । ; नापि पञ्चमः, – श्रुत्यादिविरुद्धस्याचारमात्रस्यानुपादेयत्वात् । पञ्चशिख दुर्वासः प्रभृतिपरिगृहीतपरित्राजकस्तोमेषु ब्रह्मसूत्र परित्या - गस्य पुराणेष्वदर्शनात् । परिव्राजकानुकारिघनञ्जयादिषु ब्रह्मसूत्र परित्यागाश्रवणात् । भवदीय यूथ्यभास्कराचार्ययादवप्रकाशभगवन्नाथ मुनिपारम्पर्यविघटितत्वाद्भवत्पक्षप्रवेशित विसवादैक्याच्चानुविधेया चार- त्वासम्भवादिति । अतस्सिद्ध परमहसैरपि यज्ञोपवीतमवश्य धार्यमिति । एवमुपवीतोक्तन्यायेन परिव्राजकसामान्यतः प्राप्ते, तथा परमहंस मेवाधिकृत्य त्रिदण्डविधानात्, चतुर्णामपि लिङ्गभेद निषे- धाच्च तस्यैकदण्डधारणे नियमोपि निरस्तः । } अथ स्यात् – “न चात ऊर्ध्वं शुक्लमम्बर बिभृयात् एकदण्डी त्रिदण्डी वे " ति बोधायनादिवचनास्त्रिदण्डैकदण्डधारणयोर्विकल्प इति भवत्वेवम्, तथापि परमहंसस्य एकदण्डधारणमेव । इतरेषा त्रिदण्डधारणमेवेति नास्ति नियमः, अविशेषेण तेषा प्रसक्तेः । भवत्वेवं का नो हानिरिति चेत्’ नियमाभिमानहानि’ । गुरुलघुनो- स्तुल्यविकल्पानुपपत्ति चात्र यादवप्रकाशादय. प्राहु । अतो मु- ख्यामुख्यतयैवाय विकल्पस्स्यात् । तदेतद्भगवान् व्यासः स्पष्टयति- " त्रिदण्डधारणं शस्तम् ’ इति । बोधायनादिसामान्यवचनविकल्पि पञ्चशिखेति । असम्भवादेव न पञ्चम इत्यन्वयः । ३९ ३०६ शास्त्रमुक्तावळी । तैकदण्डवारणस्य त्रिदण्डालाभरू पापद्विषयता हातिमेधातिथिभ्यां व्यवस्थापिता । " " त्रिदण्डं वैणव सौम्यं सत्वचं समपर्वकम् । वेष्टित कृष्णगोवालरज्ज्वा तु चतुरङ्गुलम् || नष्टे जलपवित्रे च त्रिदण्डे का प्रमादत । एकन्तु वैणव दण्ड पालाश बैल्वमेव वा ॥ गृहीत्वा विचरेत्तावद्यावल्लभ्य त्रिदण्डकम् । यलेनान्वेषयेन्नित्यमप्रमत्तः समाहितः ॥ " इति हारीतः । मेधातिधिस्तु –“ यावन्न स्युखयो दण्डास्तावदेकेन पर्यटेत् । इति । न चैतत्प्रक्रान्तत्रिदण्डधारणपुरुषविशेषविषयमिति नियन्तुं शक्यम्, ‘एकदण्डी त्रिदण्डीवे ’ त्यस्याद्यापि तुल्यत्वनिश्वया भावात् । यद्यपि च प्रथपमेव कस्यचित्तिदण्डालाभादेकदण्डग्रहणं सम्भवति, तथापि न तत्र प्रक्रमपरिनियतिरङ्गी कर्तु शक्या, अमुख्यत्वात् । यावन्न स्युस्त्रयो दण्ड/स्तावदेकेन पर्यटेत् इत्यस्य चाविशेषेण प्रक्रमेपि प्रवृत्तेः । " 66 यद्वै किञ्च – प्रत्यक्षश्रुतिसिद्धं त्रिदण्डधारणम्, स्मार्तस्तु विकल्प’, पूर्वन्तु श्रुतिस्मृतित्युभयसिद्धम्, उत्तरत्र तु स्मृतिरेव । किश्च मनुरवदत्तद्भषजम् । " " मन्वर्थविपरीता तु या स्मृतिस्सा न शस्यते " इत्यादि श्रुतिस्मृतिभिर सतमत्वेन परिगृहीतमन्वादि स्मृतिसिद्ध त्रिदण्डधारणम्, विकल्पस्तु यत्किञ्चित्स्मृतिसिद्धः । भूयम्य स्मृतयस्त्रिदण्डधारणे पूर्वोपात्ता उपाधास्यमानाश्च, विकल्पे तु द्वे तिस्र सन्ति नवेति न जानीम. । तथ’ हि दक्षबृहस्पती- मेखलाजिनदण्डेन ब्रह्मचारोति लक्ष्यते । गृहस्थो यष्टिबेदाद्यैर्नखरे भैर्वनाश्रितः ॥ बा-६४] शाण्डिल्यः अत्रि शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ३०७ त्रिदण्डेन यतिश्चति लक्षणानि पृथक् पृथक् । " इति । दण्डानि त्रीणि सङ्गृह्य धारयेद्विधिपूर्वकम् । लिङ्गन्तुं वैष्णव तेषा त्रिदण्ड सपवित्रकम् । दत्तात्रेयः- “ त्रिदण्डेन यतिश्चेति लक्षणं वै श्रुतं स्मृतौ ॥ " त्रिदण्डिरूपधृग्विप्रः साक्षान्नारायणः स्मृत । त्रिदण्डी पूज्यते येन विष्णुम्तेन प्रपूजितः || अष्टाक्षरेण मन्त्रेण नित्यं नारायणात्मना । नमस्यो भक्तिभावेन विष्णुरूपी त्रिदण्डधृक् । त्रिदण्ड लिङ्गमाश्रित्य जीवन्ति बहवो द्विजाः । यो हि ब्रह्म न जानाति त्रिदण्डार्हो न स स्मृत ॥” अत्रिदत्तात्रेयौ - " काणादशाक्यपाषण्डस्त्रयीधर्मो विलोपित । हारीत: - "" "" " त्रिदण्डधारिणा पूर्व विष्णुना रक्षिता त्रयी ॥ विष्णुरूपं त्रिदण्डाख्य सर्वदा धारयेद्यतिः । कुर्यात्तिदण्डग्रहण कालक्षेप न कारयेत् ॥ " वृद्धदक्ष. - केशमात्रान् समग्रन्थीन् त्रिदण्डान् वैणवान् यति. ’ धारयेदिति शेषः । इत्थ परश्शतास्स्मृतयः विस्तरभयान्न लि- रूयन्ते । अतो गुरुलघुविकल्पानुपपत्ते. शस्ताशस्तत्वकण्ठोक्ते त्रि- दण्डालाभदशाविषयत्वप्रतिष्ठापनात्, त्रिदण्डधारणस्य प्रत्यक्षश्रुति सिद्धत्वात् आप्ततमबद्दुस्मृत्युपबृंहितत्वात्, त्रिदण्डधारणमेव चतुर्णा परित्राजकानामविशेषेण मुख्यम्; एकदण्डधारणं स्वमुख्यम् ; तच आपद्दशायां चतुर्णामपि सम्भवति ; इति सिद्धम् । " अनेनैव न्यायेन परमहसस्य शिखावर्जनमपि अनुपपन्नम्, चतुर्णामपि लिङ्गभेदनिषेधस्य दर्शितत्वात्, विशेषविधायका सिद्धेः । मुण्डः शिखीवे ’ त्यादिविकल्पस्यापि त्रिदण्डैकदण्डधारणविकल्प । ३०८ शास्त्रमुक्तावळी । वन्मुख्या मुख्यतयैव निर्वाह्यत्वात् । सम्भवति हि केषाञ्चित् शिरसि व्याध्यादिवशात्केशानुत्पत्ति । शौनकलिखित — गालवात्रि-प्रभृ. तिभि. शिखाधारणम्यैव स्मरणाच्च । गालवेन तु ’ त्रिस्थानलोम वपनं कृत्वा प्राजापत्य कृत्वा प्राणायामशत चरेत्’ इति शिखा- अपने प्रायश्चित्तविधानात् विकल्पवाक्यस्य मुण्डनवाक्यस्य च यथा- कथञ्चिद्योजनीयतया समुच्चयार्थता शिखाव्यतिरिक्तमुण्डनविषयतां शिखासम्बन्धमात्त्रविषयताञ्च यतिलिङ्गसमर्थने परमाचार्या. प्राहु. 1 शिख वपनमन्तरेण वपनेपि मुण्डशब्दस्तत्रैव दर्शितः । यथाह- लिखित.- . मेधातिथि एवमन्यैरपि- पौर्णमास्या शिखावर्ज मुण्डयेत शिरो यतिः । अलाभे व्याधिपीडाया राजचोराद्युपद्रवे || वापयेत् पौर्णमास्यादि यावत्स्यात् कृष्णपश्चमी ।" इति । “कक्षोपस्थशिखावर्ज मुण्डयेत शिरो यतिः । " इति । “ कक्ष, पस्थशिखाकर्जमृतुसन्धिषु वापयेत् । न त्रैमुण्ड्यमतिक्रामेद्भिक्षुस्संवत्सरे क्वचित् ॥ " इत्यादिषु शिखाव्यतिरिक्ताशवपनेपि मुण्डशब्दस्य प्रयोगान्मुण्डन वपनशब्दयो पर्यायपदविशेषत्वोपपादनाच्च सामान्य मुण्डशब्द समुच्चयार्थतामित्यादि पक्षत्रय विकल्पवाक्यस्येत्यादिभिः त्रिभिः क्रमात् सम्बध्यते । मुण्डाशी वेति बाशब्दश्चार्य | अंशभेदेन तयोस्सुश्च्चय । शिखेति । ‘सखि वपन कृत्वा ’ इत्यत्र कर्तव्ये साहित्येन खासम्बन्धस्यान्वय इत्यर्थ’ । नन्वेव सति मुण्डशिखीवेत्यादिषु मुण्डशब्दानुपपत्तिः, तम्य सर्वकेशाभावविषयत्वात् ’ मुण्डा काषायवासिन इत्यादौ जिनमिक्षुषु तथा ’ प्रयागादित्यत आह शिखावपन मिति । अलाभ इत्यादिश्लाकोशदान पो- बा- ६४ ] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ३०९ श्शिखाव्यतिरिक्तविषय इति स्वारसिकम्, विकल्पाङ्गी कारेत्यमुख्य विकल्पाङ्गीकारत्वमुख्य त्वं दर्शितमस्माभिः । वाशब्दश्चार्थ इति परमाचार्या व्याचव्यु । अतः परमहसैरप्येकमुपवीतमवश्य धार्यम्, त्रिदण्डशिखे च मुख्यतया परिग्राह्ये, इति सिद्धम् । तदेतत् ’ वर्णाश्रमोचिते त्युचितशब्देन भाष्यकारैरपि सूचितमिति । इति शतदूषण्या यतिलिङ्गभेदभङ्गो नाम || चतुःषष्टितमो वादः ॥ 1 र्णमास्याम्मुण्डयेत, तत्रान्यमे आपञ्चमीम्मुण्डयेते ’ ति वक्तव्ये वापयेदिति प्रयो. गोल मुण्डनशब्दो वपनशब्दसमानार्थं इति दर्शयितुम् । पर्यायत्व- समानार्थत्वम्, अत्रत्य मुण्डनशब्दो वपनार्थक इत्यर्थ । स्वारसिक मिति । वाशब्दस्य विकल्पस्न रसत्वान्मुण्डशिखीवेत्यादिषु तदङ्गीकारे मुण्डत्वस्यामुख्यत्व दर्शितमित्यर्थ. । इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीनिवासाचार्यपाद सेवासमधिगतपरावर तत्त्वयाथात्म्येन तदेकदैवतेन तच्चरणपरिचरणपरायणेन तत्प्रसादलब्ध महाचार्यापरनामवेयेन रामानुजदासेन विरचिताया शतद्गणीव्याख्याया चण्डमारुताख्याया वतिलिङ्गभेदभङ्गः चतु षष्टितमः स्कन्धः ||६४ || वाधूल श्रीनिवासार्यतनय विनयाधिकम् । प्रजानिधि प्रपद्येह श्रीनिवास महागुरुम् | कृष्णः करोतु कल्याण कसकुञ्जरकेसरी | काळिन्दी लोलकलोलकोलाहल कुतुहली || ३१० शास्त्रमुक्तावळी । ॥ श्रीरस्तु || || पञ्चषष्टितभी वाद ॥ अशेषाश्रमबाह्य नामीश्वराज्ञाभर श्रमात् । अलपकदशाभाजामवलेपोत्र लुप्यते ॥ इह जगति केचिदवधूतसकलवर्णाश्रमधर्माश्चार्वाकसघर्माण आच- ण्डाल मेकराशीभूय विधिनिषेधयन्त्रणामतन्त्रयन्त. पारिभाषिक ब्रह्मविदो विश्व माविलयन्ति, तैस्सह [वास] वादरूपसम्भाषणादिकमपि निरयपातनमिति मन्वानास्तद्दर्शनेपि सर्वलोकलोचनमवलोकयन्तो दूरीभवन्ति सन्तः । उक्तं हि महर्षिभि.- “ पुसां जटाभरणमौण्ड्यवता वृथैव मोघाशिनामखिलशौच बहिष्कृतानाम् [[निराकृतानाम्। तोयप्रदानपितृपिण्डविवर्जिताना सम्भाषणादपि नरा नरक प्रयान्ति । " इति । तत्र यद्यपि तदभिमतशूद्रादि [ [वि] जातीयब्रह्मविदा त्रैवर्णिकब्रह्मविदा मिव तथाविधपतन न सम्भवति, तथापि तत्वमस्यादिवाक्यश्रवणोपदेश धर्मोपप्ठवादिभिः तेषामप्यसम्भाव्यता । स्मर्यते हि — 66 कपिलाक्षीरपानेन ब्राह्मणीगमनेन च । शूद्रे वेदाक्षरेणैव निष्कृतिर्न विधीयते ॥ ," इत्यादि । तथापि धर्मोपलवप्रशमनाशया युगमात्रविप्रकृष्टा वदामः । आचार्यवचनादिभिरीदृशमप्यनुमतम् - " यत्किञ्चिदपि कुर्वाणो विद्वद्गुरुनियोगव. । तेषा वचनसामर्थ्यात् प्रायश्चित्तीयते नच । " इति । [ बहुप्रयत्रे कृतेपि चण्डमारुतस्यालाभाच्छतदूपणीमात्रं मुद्यते || बा - ६५ ] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ३११ सर्वशिष्टबहिष्कृतेय युष्मदवस्थितिराश्रमरूपा, अनाश्रमरूपा वा ? पूर्वत्र चतुर्योन्या अनन्या वा ? न तावदन्या, श्रुतिस्मृती तिहासपुराणा दिषु पञ्चमाश्रमविधानादर्शनात् । " अथाश्रमं चरमं सम्प्रविश्ये " त्यादि रपि पारिव्रज्यविषय. प्रसिद्ध । अन्तिममात्रं हि चरमशब्दार्थ, न पुनः प्रसिद्धव्यतिरिक्त । षोदशविधाश्रमप्रतिपादनं तर्हि कथमिति चेन्न – चतु. र्णामेव चतुर्धा विभागेन तथा विधानात् । नाप्यनन्या, प्रथम तावदनभ्यु- पगमात्, श्रुतिकिङ्करत्वप्रसङ्गाच्च । श्रुत्या ज्ञानविधानेन वयमप्याश्रमविशेष निष्ठा भवामेति चेत् ’ श्रोत्रियाणा पुरतो मन्द प्रभाषेधा, 2 नह्यकृतप्राय- श्चित्तानां भवतामाश्रमप्रवेशमनुमन्यन्ते धार्मिकाः । न च युष्माभिरनेकका- लानुवृत्तदुर्वचस्वैरोचितप्रायश्चित्त कर्तु शक्यम् । स्वैररूपमेव किञ्चिदाश्रम विशेषनियतमिदमस्माकं महद्व्रतमिति चेन्न, – तथाविधविध्यदर्शनात् । किञ्चास्मिन्महति सर्वलोकस्वरससिद्धे व्रते सति किमर्थमपुरुषार्थैरनन्तैर्नियमैः परिक्लेशयन्त्यागमाः। कश्चायमाश्रमो भवता वाङ्मात्रेणापि स्वीक्रियते ! परम हसाभिधानः पारिव्रज्यविशेष इति चेन्न, - परमह सादिविशेषमपि विविच्य प्रति पादयन्तीषु शाट्यायनकाद्युपनिषत्सु पाराशर्यदत्तात्रेयादिस्मृतिषु भवत्परिगृहीत वेषाचारविपरीतोपदेशात् । अत एव मन्वादिषु त्रिविष्टपपात्र पवित्रकमण्डलु- शिखायज्ञोपवीतत्रिदण्डानां सामान्येन विधान न व्यवस्थितविषयमिति वक्तुं शक्यम् । ततश्च परित्यक्तयज्ञोपवीतादिकेष्वेकदण्डिकेष्वप्यद्याप्यायुष्मती विप्र तिपत्तिर्भास्करय।दवप्रकाश दिग्रन्थरसायन सेवया निवर्तते । कियुनर्विशेषतापि वेदबाह्यसाम्यमङ्गीकुर्वत्सु भवादृशेषु । त्रिदण्डैकदण्डादिष्वपि च मुख्या- मुख्यतया विकल्प इत्यपि स्मृतिभिरेव सिद्धमिति प्रागेवोक्तम् । ननु द्विविधाः परमहंसा, विवृतवेषा चारा गूढवेषाचाराश्चेति, तत्र जाबालि कौषीतकादिश्रुतिषु तन्मूळबोधायनशौनकक्रतुकापिलविश्वामित्रादि- स्मृतिषु महाभारते ब्राह्मादिषु च पुराणेषु परमहंसस्य दण्डादिविधानात् ३१२ शास्त्रमुक्तावळी । | विवृतवेषाचार स्सिद्धा, वाजसनेयतैत्तिरीयका धर्वणचाण्कलादिश्रुतिषु तन्मूल भगवद्गीतादिस्मृतीतिहासभागवतादिपुराणादिषु च सर्वत्यागमात्र विधानात् मूढवेषाचार सिद्धा इति चेन्न — त्यागोक्त्यादीनां फलसङ्गकर्तृत्वादित्याग विषयत्वस्य वक्ष्यमाणत्वात् । " त्याद्युक्त्वा, पुनरप्याह 1" "" " ननु मैत्रायणीयब्राह्मणे तन्मूललोकाक्षिगृझे च परमहंसस्य दण्डग्रह- णाग्रहणयोर्विकल्पो दृश्यते, तथाहि - " परिव्राडेकशाटी परिहितो मुण्डो दरपाव्यरण्यनित्यो भिक्षार्थी ग्राम प्रविशेदासाय प्रदक्षिणेनाविचिकित्सं सार्व- वर्णिक भैक्षाचरणमभिशस्वपतितवर्जमयज्ञोपवीती शौचनिष्ठः कामभेक वैणवं दण्डमादधीते " ति मैत्रायणीयब्राह्मणम् अत्र कामशब्दाद्दण्डग्रहणे वि. कल्पो दर्शित. लोकाक्षिगृह्ये च " अथातः परमहंस परिव्रज्याविधिं व्या- ख्यास्याम इत्युपक्रम्य, " सशिखान् केशान् निकृत्य विसृज्य यज्ञोपवी- तमि " मौनी जातरूपधरः प्राचीमुदीची वा दिश व्रजेत् तिष्ठ भगवन् दण्ड गृहाणेत्यध्वर्युणा दत्त मस्तकप्रमाणं सत्वचमृजु सौम्यमेक बैणवं दण्ड इन्द्रस्य वज्रोसि " " सखामे गोपाये " ति यदीच्छेदादधीते " ति अत्रापि यद्युप बन्धेनेच्छाश्रवणा द्विकल्पसिद्धिः ; तथा वैखानससूत्रे चतुर्विधचतुराश्रमवर्णनावसरे " परम हंसा नाम वृक्षैकमूले शून्यागारे श्मशाने वा आसीना वा साम्बरा दिगम्बरा वा न तेषा धर्माधर्मौ सत्यानृते शुद्ध्यशुद्ध्यादि द्वैतं सर्वसमास्सर्वात्मानः समलोष्ठाश्मकाञ्चनाः सर्ववर्णेषु भैक्षाचरणमि " त्यादि । अत्र “ साम्बरा दिगम्बर। वे " ति विकल्पो विवृतगूढाचारभेदाभिप्रायेण । परमहंसोपनिषदि तु काष्ठदण्डनिन्दनेन परमहंसाना ज्ञानदण्डत्व विधीयते । तस्माद्दण्डधारण न मुख्यम् । तर्हि को मुख्य इति चेत् ? अय मुख्य., " न दण्ड न शिखा न यज्ञोपवीतं नाच्छादन चरति परमहसः । बा- ६५ ] ू" शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ज्ञानदण्डो घृतो येन एकदण्डी स उच्यते । काष्ठदण्डो घृतो येन सर्वाशी ज्ञानवर्जित. ॥ स याति नरकान् घोरान् महारौरवसज्ञकान्" इत्यादि । " ३१३ अ. हच विष्णु. - अन्नार्थं लिङ्गमुद्दिष्ट न मोक्षार्थ विधीयत " इति । मोक्षधर्मे च - " यते. सत्यपि लिङ्गेस्मिन् ज्ञानमेव हि कारणाम् । निर्मोक्षायेह दुःखस्य लिङ्गग्रामो निरर्थक. ॥ काषायधारण मौण्ड्य त्रिविष्टब्धं कमण्डलु । लिङ्गान्यन्नार्थमेतानि न मोक्षायेति मे मतिः ॥ अन्यत्र च 66 लिङ्गाभावात्तु कैवल्यमिति ब्रह्मानुशासनम् । 66 एवमन्यान्यपि लिङ्गनिन्दापराणि वाक्यानि द्रष्टव्यानि । अव्यवत लिङ्गो व्यक्ताचार " इत्यादीन्यपि लिङ्गपरित्यागाभिप्रायाण्येव । तदेवमस्ति परम हंसद्वैविध्यमिति । तदिदमपेशलम्, गन्धर्वभाषितप्रायैराप्तत्वेप्यनिदम्परै. वाक्यैः परम हंसस्य न त्वदिष्टभिदा सिद्धिः । इह तावत्त्वत्पक्षपातिविज्ञानेश्वराद्यनुदाहृत- स्वात् त्वत्पक्षप्रतिक्षेपकैर्यादवाचार्य भास्करप्रभृतिभिर्बहुश्रुतै रुपन्यस्य दूषित त्वाभावाच्च सन्दिग्धश्रुतित्वादिषु केषुचिद्वचनेषु अप्रत्ययादेव परिहारः, अन्येषु त्वन्यपरतयेति संग्रहः । " तत्र यदुक्तं मैत्रायणीयब्राह्मणे तन्मूललोकाक्षिगृह्ये च परमहसस्य दण्डग्रहणाग्रहणयोर्विकल्पो दृश्यत इति । तदसत् तत्रापि स्मृत्यन्तरादि सम्प्रतिपन्नस्यैकदण्डत्रिदण्ड विकल्पस्यैव विवक्षितत्वात् । काममेक वैणव दण्डमाददीत यद्वा त्रिदण्डमिति हि तत्राभिप्रायः । एव ‘यदीच्छेदाददीते’ त्यत्रापि यद्येक दण्डं गृहीतुमिच्छेत् तदैकं अन्यथा त्रिदण्डमिति । अन्यथा ४० ३१४ शास्त्रमुक्तावळी । कथ जातरूपधरस्यैव दण्डग्रहणाग्रहणविकल्पः । विद्वदविद्वद्विषयसन्न्यास- भेदसिद्धावविद्वद्विषयं दण्डग्रहण विद्वद्विषय तदग्रहणमिति चेत् । किमिद कर्णे स्पृष्ट. कटि चालयसि । जातरूपधरस्य कथ तद्ग्रहणमित्येतदेव ह्यनु- योगास्पदम्, न हि वैणव दण्ड धारयन् कश्विज्जायते, न च दिगम्बरो वि कीर्णमूर्धज एकदण्डधारी कश्चिद्भवतामपीष्टो दृष्टो वा ’ दण्डग्रहणकाले का- षायमपि गृह्णीयादिति चेत् ’ किमत्र प्रमाणम् ’ स्मृत्यन्तरादिकमिति चेत् तर्हि तदनुसारादस्मत्प्रदर्शितमेवार्थमङ्गीकुरुष्व । अतस्तत्र सन्न्यसन वेलाया प्रागुदग्गमनावसर एव तथा वेष, अनन्तरं तु यथालाभं यथेच्छ वा त्रिदण्डैकदण्डयोरन्यतरस्य काषायादेर्यहणमेवाभिमतमिति भावय । 2 यच्चाविद्वद्विषय दण्डग्रहणमिति, तदपि साहसिकप्रलपितम् विद्वां समधिकृत्यैव तद्विधानात् । कथ चातिशयितविद्येन भवता इतिहासपुरा- णादिपठितकाषायदण्डशिखाधारिणः कपिलपञ्चशिखदुर्वासः प्रभृतयो महर्ष - यशशङ्कर, दयश्च भवत्सिद्धान्तप्रतिष्ठापका भगवन्नाथमुनिमिश्रभास्करयादव- प्रकाशादयश्वाविद्वास इत्युन्नीतम् । तदेतदवैदिक सिद्धान्तसारस्यमन्तरेण न कस्यचिद्रोचेत । यत्तु विखनस्सूत्रे " साम्बरा दिगम्बरा वे " ति विकल्पो विवृत गूढाचाराभिप्रायेणेति, तदपि न, तदसिद्धरेव तद्विषयत्वासिद्धे । तत्र हि निस्सङ्गत्वप्रतिपादनाय तथा तथा व्यपदेश., यथा वृक्षमूले शून्यागारे श्म- शाने वा वासिन इत्यत्र न व्यवस्थितविषयो विकल्पस्तद्वदत्रापि । " न तेषा धर्माधर्मौ सत्यानृते शुद्ध्यशुद्ध्यादि द्वैत सर्वसमा ” इत्यत्रापि नह्यधर्मासत्या द्यनुमति. क्रियते । तथासति तेषामित्यविशेषेण परामृष्टाना विवृतवेषाणामपि तदनुमतिप्रसङ्गात् । न च तदिच्छसि । अतस्तत्राप्यधर्मा सत्यादे. स्वाश्र गाङ्ग [मृत कतिपय वर्मव्यतिरिक्तधर्मादिना च स्वरूपतः प्रहाणमुच्यते । 1 “षा-६५] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ३१५ यत्तु परमहंसोपनिषदि काष्ठदण्डनिन्दनेन ज्ञानदण्डविधानमित्युक्तम्, तद पे " न हि निन्दा निन्द्य निन्दितुं प्रवर्तते अपि तु निन्दितादितरत्प्रशं सितुमि " ति न्यायेन ज्ञानदण्डविधानादरादेव, यथा अनुदित होमनिन्दा उदित होमप्रशंसार्था तथेहापि । अन्यथा काष्ठदण्डधारिणः कथ महारौर- वादिप्राप्त्यभिधानम् 1 तथा च सति काष्ठदण्डधारणस्य महापातकत्व पस न तद्धारिणा दूरपरहरणीयत्वप्रसङ्गात् । तत्र शिखायज्ञोपवीता च्छादन प. रित्यागोक्तिरपि तत एवान्यपरेति सिद्धम् । विवृतवेषादिविषयतया च वक्ष्य माणप्रकारेण यथासम्भव तन्निर्वाहस्सर्वत्र । एत्र लिङ्गनिन्दापराण्यपि सर्वाणि स्मृतिवचनानि लिङ्गमात्रवता ततद्धर्मविकलानां निन्दापराणीति तत्र तत्रैव पूर्वापरपरामर्शेन मुव्यक्तम् । “अव्यक्त लिङ्गोऽव्यक्त(चार” इति वाक्य तु लिङ्गाचारयोर्गोपनमवमन्तव्यतार्थ विघातीति प्रतीयते, नहालिङ्गोऽनाच र इत्युच्यते । अतो नास्ति भवदभिमत परमहसद्वैविध्यम् । त्रिदण्डैकदण्डा दिविकल्पास्तु सम्भवन्ति । 2 ननु श्रीभागवते " न्यासे कुटीचकः पूर्वं बहुदो हंसनिष्क्रियावि” ति परमहंसस्य निष्क्रियत्वमुक्तमिति चेत् ’ किमतः ? गूढाचार सिद्धिरिति चेन्न, कुटीचकादित्रयेण सह परमहंसावान्तरविशेषस्य निर्देशायोग त् । न हि पृथिव्यादिद्रव्यवर्गपरिगणने घट पट इत्यपि परिगण्यते । परमहस मात्रोपादाने तु न त्वदभिमतसिद्धिः । तस्य निष्क्रियत्वोक्तिस्तु पूर्वपूर्वव- स्कर्मप्राचुर्याभावात् – अलाधने पुरुषे दरिद्रशब्दवत् । न च सर्वे परमह - सास्सर्वक्रियाशून्या इति स्वयापि स्वीकृतम् । विवृतगूढवेषाचार विभागा- भावप्रसङ्गात् । ननु करतलामलकीकृत सकल निगम स्मृतीतिहासपुराणार्थैस्समस्त न्यायसार्थवाहै परमहसपरित्र ज क परिवृढैर्भगवच्छङ्कराचार्यैरशेषोपनिषत्स्मृति जलधिसुभायामुपदेशसाह स्त्रिया सर्ववर्णाश्रमधर्मत्यागरूपो गूढाचारधर्मः ક્ शास्त्रमुक्तावळी । । 2 स्वपक्षतयाऽभीक्ष्णं सयुक्तिक प्रदर्शित इति चेत् ? अहो भवान् महीयोभि राचार्यवर्णनादृष्टैरनिष्टान् विजिगीषते । ये पुनर्यत्प्रतिपादिते निर्विशेषात्मा द्वैते प्रपञ्चवञ्चनादौ च प्रमाणसरणिमनुसरन्तो विवदन्ते ते कथ तत्समर्थते प्यन्यस्मिन्नपर्थे चरितार्थधियो भवेयुः । ये चात्राशरीरत्वादयो युक्ताभासा वर्णाश्रमधर्मत्यागाय वर्णिता, तेपि जीवन्मुक्तिजीवघातेन विनिहता वेदित व्या । शरीरतत्प्रयुक्तसुखदु खाद्यनुषङ्गस्य प्रत्यक्षादिसिद्धत्वेन तन्निषेधस्य तद्वाधितत्वात् । स्वरूपेण वर्णाश्रमरहितस्याप्यात्मनश्शरीरविशिष्टाकारेण तद्वत्तामुपजीव्य प्रवृत्तैस्शास्त्रैरेव तत्प्रयुक्तानुष्ठानसिद्धे । न हि देहात्मभ्रमो पजीवनेन पारलौकिकशास्त्रोदय । अतो न कथञ्चिदपि युष्मदनुष्ठीयमानं स्वैरकर्मसह पारमहस्य नाम किमपि दृश्यते । ननु ये वहिर्विषयविमुखतया निषिद्धनिवृत्तविरक्त - लिङ्गधारिण. त एव साक्षात्परमहंसाभिधानब्रह्मविदः, वयन्तु नाममात्रधारिण इति चेन्न, - तैरप्याश्रमविशेषनियतलिङ्गविशेषस्य धर्मविशेषस्य चापरित्यागात् । यश्च तेषा विषयवैमुख्य निषिद्धनिवृत्तिकारणमुक्तम्, तदपि कि निश्शेषशब्द स्पर्शादिवैमुख्यरूपम्, उत कतिपयवैमुख्यरूपमिति ? नाद्यः, कबलग्रहणादौ कस्यचिदप्यंशस्य न्यूनत्वादर्शनात् । मिथ्यैतदिति चेत् ? शान्तं पापम्, कृतघ्नोसि ! ये भवत्सु ब्रह्मवित्त्वेन बम्भ्रम्यमाणाः प्रतिदिनमग्रासने कृत्वा यथाभिलाषं चतुर्विधमन्नमुपहरन्ति ते पुनरवविध वाक्यमाकर्ण्य कथ न परिदूयेरन् । येन च प्रमाणेन ब्रह्मविद्भोगानां मिथ्यात्वापादन तेनैवाब्रह्म विद्भोगानामपीति सर्वेषामनायासेन विषयवैमुख्यं समर्थितम् । द्वितीयेपि यत्किञ्चिद्विषयवैमुरू"मात्ररूपम्, उत निषिद्धवैमुख्यरूपमिति 2 पूर्वत्रान्येषा मपि तत्सम्भवेन पुनरप्यविशेष । उत्तरत्रापि तन्निषिद्धवैमुख्य कि अनिष्ट त्वमात्रात्, उत शास्त्रसिद्धानर्थहेतुत्वाध्यवसायेन ? नाद्य, विकल्पासह- स्वात् । अनिष्टत्वमपि शस्त्रानिकण्टकादिवत्सर्वप्रतिकूलत्थोपलम्भाद्वा ब्रह्मवि " बा- ६५ ] भवतामिष्टम् । यदाहु शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । "" ३१७ त्प्रतिकूलत्वोपलम्भाद्वा, आनुकूल्यानुपलम्भनमात्राद्वा’ न प्रथमः, सर्वलोकोपल- म्भविरोधात् । अत एव नापर, ब्रह्मविदा स्वात्मप्रत्यक्षविरोधात् । न हि मांसादिषु संस्कृतेषु ब्रह्मविदामपि निम्बादिवत् प्रातिकूल्यादिबुद्धि । परेषा तु चेष्टाकारलिङ्गकानुमानविरोध. । शैलूषादिचेष्टादिवदिहापीति चेन्न परविप्रलम्भपरानन्दजनना,दिप्रयोजनायोगेन तथाविधबुद्धिपूर्वकत्वानुपपत्तेः ! स्वार्थतावुद्धिपूर्वकत्वे तु वैमुख्यासिद्धे, भक्षणाद्यर्थप्रवृत्तेरबुद्धिपूर्व कत्वायो गात् । निषिद्धार्थप्रवृत्तिरेव तेषां नास्तीति हेत्वसिद्धिरिति चेत् ? प्रामादि कनिषिद्धप्रवृतेर्ब्रह्मविदामपि सन्भवान् । बुद्धिपूर्वकनिषिद्धप्रवृत्त्यभावर तु शास्त्रसिद्धानर्थहेतुत्वाध्यवसायेनैवेति द्वितीय कल्पस्स्यात् । तथा च निषेध शस्त्रकिङ्करत्वेनाविशेषात् विधिशास्त्रमप्यनुबध्नातीति दुरन्तता । नचैतदुभय दग्धा खिलाधिकारत्वात् ब्रह्मज्ञानामिना मुनि । वर्तमानः श्रुतेर्मूर्ध्नि नैव स्याद्विधिकिङ्कर " इति । अत्याश्रमपक्षे यम्, आ श्रमपक्षे तूभयमपीष्टमिति चेत् ? तर्हि यथाविधि लिङ्गाचार वनुवर्तस्व । तदातु न विवदामहे । शास्त्रवश्यत्वाभावेपि ज्ञानिनोऽत्यर्थनिषिद्धनिरोधवास नाबलादेव बुद्धिपूर्वनिषिद्धनिवृत्तिरिति चेन्न, – निषिद्धविरोधवासना हि निषिद्धे प्रवृत्ति निवर्तयति । नचाब्रह्मविदो निषिद्ध ब्रह्मविदोपि निषिद्धं भवति, अतिप्रसङ्गात् । अतश्चानिषिद्धत्वात् प्रवृत्तिरेव स्यात् । अन्यथा ब्रह्मचर्यावस्थानिषिद्धतत्सन्निरोधवासनया उत्तरेषामाश्रमाणामनारम्भप्रसङ्गात्। विधिवशात्तत्र पुनः प्रवृत्तिरिति चेन्न, - ब्रह्मचारिनिषिद्धेषु गृहस्थादीनाम विहिताप्रतिषिद्धेषु केषुचिदन्तर्माल्यादिग्वप्यप्रवृत्तिप्रसङ्गात् । यदि च प्राड् निषिद्धत्वमात्रेण तदानीमनिषिद्धेपि वासना बिरोधिका, तदा ब्रह्मविदो न काचिदपि प्रवृत्ति स्यात् सर्वेषामपि कर्मणामधिकारिभेदेन देशकालादिभे देन वा निषिद्धत्वात् । अस्तु तादृशो निरीहोऽस्माकं ब्रह्मविदिति चेन्न समाधि स्वापादिक वान्तरेण तादृगवस्थत्व सिद्धे । न च समाधिन्थ तथा "

३१८ शास्त्रमुक्तावळी । विव प्रतिक्षिपामः । तस्याप्युत्थानकाले विधिनिषेधौ गलग्राहिणावेव । अस्तु तर्हि लोकसग्रहार्थ निषिद्धवैमुख्यमिति ? तर्हि न वैमुख्यमपि तु बलान्निरोधः । तथा च विहिताभिमुख्यमप्यभिमुखीभवाते । । लोकसग्र - होपि लोकक्षोभजन्यपापभयादेवेति तदेव शास्त्रवश्यत्वम् । ब्रह्मानुभवरसव शादेव निषिद्धक्षुद्ररसवैमुख्यमस्त्विति चेन्न, अविहिताप्रतिषिद्धेऽप्यप्रवृत्ति- प्रसङ्गात् । साच सत्यपि समाधिदशैवेति प्रागेवोक्तम् । एतेन जरठवद्धो- क्तृत्वशक्तिवैकल्यात् ब्रह्मविदो भोगवैमुख्यमिति च प्रत्युक्तम् । अल मान्नि चारकराजादिभयाद्वा तद्वैमुख्यमिति तु स्यात् । तदेतत्तुरङ्गमब्रह्मचर्यम्, निर्विघ्न लाभदशाया तु स्वैरमेव यायातम् । एतेनात्याश्रमपक्षेपि निषिद्धवैमुख्य दूपितम् | अनाश्रमित्वावस्था च किं विधायकशास्त्रबलादङ्गीक्रियते, लिङ्गदर्शनमात्राद्वा, तदशक्त्या वा, अन्यतो वा कुतश्चिदिति ? न प्रथम, विधायकादर्शनात् प्रत्युत “अ. नाश्रमी न तिष्ठेत्तु दिनमेकमपि द्विज” इत्यादिस्मृतिशतैर्निषेधात् । नचैत- दविद्वद्विषय मन्तव्यम्, सङ्कोचकाभावात् । अनाश्रमित्व विधिदर्शने हि तत्सङ्कोचः । ज्ञानिनामपि नाश्रमो निषिध्यते, अपि तु स्वैराचारः F यथा – “ नाविरतो दुश्चरितान्नाशान्तो नासमाहितः । नाशान्तमानसो चापि प्रज्ञानेनैन माप्नुयादि " ति ।

• " "" ननु तद्यथा पुष्करपलाश आपो न श्लिष्यन्त एवमेवंविदि पापं कर्म न श्लिष्यते । " " अनिष्ठमिष्ट मिश्रं च त्रिविध कर्मणः फलम् | भवत्यत्यागिना प्रेत्य न तु सन्न्यासिना क्वचित् । इति श्रुतिस्मृतिभ्या ज्ञानिन उत्तराघाश्लेषः श्रूयत इति चेन्न, दुश्चरितविरतिपरश्रुतिबलादेवा- श्लेषश्रुत्यादेरबुद्धिपूर्वविषयत्वात्, अपद्वियत्वाच्च । सूत्रित च - “सर्वा चानुमतिश्व प्राणात्यये तद्दर्शनादि " ति ’ शब्दश्चात कामकार ’ इति च । ’ कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेच्छत समा. , " इत्युक्त्वा ’ न कर्म बा- ६४ ] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ३१९ लिप्यते नर ’ इति वचनाद्बुद्धिपूर्वकर्मणाऽप्यश्लेषः श्रुत इति चेन्न,- तस्य वाक्यस्य विद्याङ्गभूतासङ्गकर्मविषयत्वात् । विद्यास्तुत्यर्थत्वाद्वा । तथाचासूत्रयत् ’ ’ नाविशेषादि ’ ति, ’ स्तुतयेऽनुमतिर्वे ’ ति च । अ- न्यथा पूर्वोक्तविरोधात् । दुश्चरितविरतिश्रुतिरेव किमन्यपरतया न निरूप्यत इति चेत्र, – तस्यास्तात्पर्यविषयस्यान्यस्यादर्शनात् । विज्ञानविरोधादेव तत्रापि तात्पर्यमिति चेन्न ; – ज्ञानस्य दुश्चरितविरामाद्यभावे म्वसाध्यसाधक त्वाभावलक्षणवैकल्यप्रतिपादनमुखेन दुश्चरितादिनिन्दारूपतया तदभाव- विशिष्टत्वेन विशेष एव वाक्यस्य तालर्यात् । ज्ञाननिष्पत्त्यर्थ - दुश्चरितादि निवृत्तिर्निष्पन्नज्ञानस्य तु निरपेक्षतया स्वैरानुमतिरिति चेन्न; — दुश्चरित- प्रभृतीना ब्रह्मप्राप्तिविरोधित्वेन ’ नैनमाप्नुयादि ’ ति प्रतिपादनात् । न ात्र ’ नाविरतो दुश्चरितत् ’ ’ प्रज्ञानमाप्नुयादित्युच्यते । ’ " नागुस्सम्प न्नमश्नाती ’ त्यत्र क्षीरादिसम्पद्र्पावेशेषनिषेधवत् प्रज्ञाननिषेधे तात्पर्यमिति चेन्न, पूर्वापरभावसहकृत करणश्रुतिबलादेव सिद्धलप्रतीतेः साध्यत्वविव- क्षायास्तद्विरुद्धत्वात्, स्वारस्याभावाच्च । अत एव ‘नागु क्षीरेण भुङ्क इति वदिति प्रत्युक्तम्, भोजनवत् ब्रह्मप्राप्तेरन्यतः प्राप्त्यभावाच्च । साध्य त्वविवक्षायामपि ज्ञानस्याप्रयाणादनुवर्तनीयत्वस्य प्रतिपादितत्वात् । प्रति- दिवसमुपचीयमानानुवृत्तज्ञानसिद्धयर्थ दुश्चरितविरामादेरप्या मोक्षादनुवर्तनीय त्वस्य प्रतिपादितत्वात् । अतो यावज्जीवं स्वैरनिषेधे अनन्यथासिद्धे सति कुर्वन्नेवे ’ त्यादिकं ज्ञानस्तुत्यर्थ ज्ञानाङ्गकर्मविधिपरं वेति नेतव्यम् । ८ " अत एव ’ अपिचेदसि पापेभ्यस्सर्वेभ्यः पापकृत्तमः । सर्वं ज्ञान प्लवेनैव वजिन सन्तरिष्यसि ’ यथैथांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात्कुरुते र्जुन । ज्ञानाग्निस्सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा । ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा करोति य. । लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा । यस्य नाहङ्कृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते । हत्वापि स इमान् लोकान् न ३३० शास्त्रमुक्तावळी । हन्ति न निहन्यते इत्यादीन्यपि क्रियमाणे कर्मणि फलसङ्गकर्तृत्वादि प्रतिषेघपरतया ज्ञानविशेषमाहात्म्यप्रतिपादनादिपरतया वा न स्वैरानुमति लिङ्गानि । अत एव ’ अपिचेत्पुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् । साधुरेव समन्तव्यसम्यग्व्यवसितो हि स ’ इत्युक्त्वा, अनन्तरमेव ‘क्षिप्र भवति धर्मात्मा शश्वच्छान्ति स गच्छती ’ त्यादिना समाधीयते । ’ 2 तस्माद्ब्राह्मणः पाण्डित्य निर्विद्य बाल्येन तिष्ठासेदि ’ ति विदुषो बाल्यविधिबलात्कामचारवादकामभक्षत्वादिप्राप्तिरिति चेत् — न हि तत्र ब. रूपशब्दो बालभावपर, स हि वयोवस्थाविशेषरूप उपादातुं न शक्यते । अतः स्वमाहात्म्यानाविष्काररूप बालकर्म उपादातु शक्यत इति तद्विषयोयं विधिः । अन्यथा प्रागुक्तर्विरोधात् । सूत्रितं च ’ अनावष्कुर्वन्नन्वयादि ’ ति । योगिना च स्वमाहात्म्यानाविष्कारेण जडवदाचरण योगोपकारकतया स्मर्यते, यथा- " जानन्नपि हि मेधावी जडवल्लोकमाचरेत् । सम्मानना परा हानि योगः कुरुते यतः ॥ " इत्यादि । सनत्सुजातोपि - " य इमं सर्वदा भूतेष्वात्मानमनुपश्यति । अन्यत्रान्यत्र युक्तेषु किन्नु [स] शोचेत्ततः परम् । अहमेवास्मि वो माता पिता पुत्रोऽस्म्यहं पुनः । आत्माहमस्य सर्वस्य यच्च नास्ति यदस्ति च । पितामहोस्मि स्थविर पिता पुत्रश्च भारत || ममैव यूरमात्माथ न न म यूय च नाप्यहम् । मे आत्मैव स्थानं मम जन्मचात्मे " त्यादिना सर्वान्तरात्म भूतब्रह्मसाक्षात्कारिण सर्वजननिरुपाधिकसुहृद ब्रह्मनिष्ठ प्रस्तुत्य, - बा ६५ ] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता 1 ३२१ ’ तस्य सम्यक् समाचारमाहुर्वेदविदो जनाः । नैव मन्येत भूमिष्ठ बाह्यमाभ्यन्तर जनमि " त्यादिना तस्व स्वाकारगोपनं विधाय " यवमन्तरात्मान ब्रह्मणो हन्तुमर्हति । निर्लिङ्गमचलं सिद्ध सर्वद्वन्द्वविवर्जितम् ‘इत्यादिना परिशुद्धात्मस्वरूपानुसन्धान च विधाय, योन्यथा सन्तमात्मानमन्यथा प्रतिपद्यते ॥ कि तेन न कृत पाप चोरेणात्मापहारिणा ।’ इत्ययथाभूतात्मवेदिन विनिन्द्य, ’ अश्रान्तस्यावनावात्मा सम्मतो निरुपद्रव. 1 शिष्टो नशिष्टवत्स स्याद्द्ब्राह्मणो ब्रह्मवित्कवि ॥ इति विशिष्टस्यैव सतस्तस्यावमानसिद्ध्यर्थम विशिष्टवदभिनय एवाभिधीयते । व्यज्यते हि तत्रैव- ’ सम्मान परिहारार्थं स्ववीर्यस्य हि गोपनम् । ये यथा वान्तमश्नन्ति बाला नित्यमभुङ्क्तये || एव ते व्रान्तमश्नन्ति स्ववर्यस्योपभोजनात् । नवै मानं च मौनं च सहितौ चरतस्सदा । अयं मानस्य विषयों सौ मौनस्य तद्विदुरिति ॥ उक्त हि तैत्तिरीयके - ’ तस्मादेव विद्वान् । वीच नृत्येत् । प्रेव चलेत् । । व्यस्वाक्ष्य भाषेत | मण्ठयेदिव । कथयेदिव । शृङ्गायेतेव । उतमे- Sपवदेयु’ । उतमे पध्मानमपहन्युरिति ’ इति । अत्रापि पापनिवृत्त्यर्थं परिभवनीयत्वसिद्ध्यर्थ मुन्मत्तत्वादिसमानव्यापार एव हि विधीयते, न पुनः परमहंसाना परदारादिगमनरूपनिषिद्धकरणम्, नापि नित्यनैमित्तिकत्याच ॥ ३२२ उक्त च मनुना- शास्त्रमुक्तावळी । सम्मानात् ब्रह्मणो नित्य उद्विजेत विषादिव । अमृतस्येव चाकाक्षेदवमानस्य सर्वदा ॥ ’ इति । अयमेवार्थ. स्मृत्यन्तरेष्वप्युच्यते- ‘यन्न सन्त नचासन्त नाश्रुत नबहुश्रुतम् । न सुवृत्त न दुर्वृत्त वेद कश्चित्स वै द्विजः गूढ समाश्रितो विद्वानज्ञातश्चरितं चरेत् ॥ अन्धवज्जडवच्चापि मूकवच्च मही चरेत् । स्वाचारस्यापरित्याग स्वप्रभावस्य गोपनम् || अपरिग्रहशीलत्व पावनानि प्रचक्षते ।’ इत्यादिभिः । एतेन द्वितीयोपि हेतुः प्रत्युक्तः, प्रत्यक्षश्रुतिविरोधे प्राप्त्यभावेच लिङ्गदर्शनमर्किञ्चित्करमेव । न च तदस्ति । आदिभरतोपि हि योगसिद्ध्यर्थं जडवदाचारमात्रे प्रवृत्त इति तत्रैव व्यक्तम् । तथाहि श्रीविष्णुपुराणे- आदिभरतोपाख्याने- "” तत्र चोत्सृष्टदेहो सौ जज्ञे जातिस्मरो द्विजः । सदाचारवता शुद्धे योगिना प्रवरे कुले । सर्वविज्ञानसम्पन्नस्सर्वशास्त्रार्थतत्ववित् । । अपश्यत्सच मैत्रेय आत्मानं प्रकृतेः परम् । आत्मनोधिगतज्ञानो देवादीनि महामुने । सर्वभूतान्यभेदेन स ददर्श सदात्मनः । न पपाठ गुरुप्रोक्तां कृतोपनयनश्श्रुतिम् । न ददर्श च कर्माणि शास्त्राणि जगृहे न च ॥ उक्तोपि बहुशः किञ्चिज्जडवाक्यमभाषत । तदप्यसस्कारगुणं ग्राम्यवाक्योक्तिसश्रितम् अपध्वस्तवपुस्सोथ मलिनाम्बरधृग्जटी || मा- ६५] तथोसरत्र - शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । 1 क्लिन्नदन्तान्तरस्सभ्यैः परिभूतस्स नागरैः । सम्मानना परा हानि योग कुरुते यत । जनेनादमतो योगी योगसिद्धि च विन्दति । तस्माच्चरेत वै योगी सता वर्त्म न दूषयेत् । जना यथावमन्येरन् गच्छेयुर्नैव सङ्गतिम् । हिरण्यगर्भवचन विचिन्त्येत्थ महामतिः । आत्मान दर्शयामास जडोन्मत्ताकृति जने । भुङ्क्ते कुल्माषवाट्यादि शाकं वन्यफलान् कणान् । यद्यदाप्नोति सुबहु तदत्ते कालसंयमम् । पितर्युपरते सोथ भ्रातृभ्रातृव्यबान्धवैः । कारितः क्षेत्रकर्माणि कदन्नाहारतोषितः । सरूक्षपीनावयवो जडकारी च कर्मणि । सर्वलोकोपकरणं बभूवाहारचेतन. । तं तादृशम संस्कार विप्राकृतिविचोष्टितम् । क्षता सौंवीरराजस्य विष्टियोग्यममन्यत " ॥ इति । " योगिनो विविधैरूपैर्नराणामुपकारिण । ३३३ तु भ्रमन्ति पृथिवीमेता मभिज्ञातस्वरूपिणः " इति ॥ नत्राधर्मानुष्ठानं किञ्चिदुक्तम्, न च धर्मोपप्लव | कर्माणि यज्ञादीनि ब्रह्मचारित्वादेव नाग्रहीत् । अत एव तत्र " सता वर्त्म न दुष यन्नि " त्यप्युक्तम् । भागवते च तस्य यज्ञोपवीतादिधारणादिकथनादाश्र मित्वमेव प्रतीयते । यथोक्तम् — “कस्त्वं निगूढश्चरसि द्विजाना बिभर्षि सूत्रं कतमोवधूत " इति । अत्र निगूढश्चरसीति स्वमाहात्म्यानाविष्कारो व्यक्त । अत एव न पपाठ गुरुप्रोक्तां कृतोपनयन. श्रुतिमि त्यत्रापि 6 ३२४ शास्त्रमुक्तावळी । कृतोपनयनत्वं न निषिध्यते । अनूच्चारणपरित्यागोपि जन्मान्तरसंस्कारो हो धनादिना वेदाना स्वत प्रकाशात् । अथवा एकवारश्रवणमात्रेण वेदधार- णात् । दुर्वास प्रभृतीनामुन्मत्तत्रतादिकमपि कादाचित्कमाश्रमधर्मनिष्ठानाभेक लोकोपहास्यतादिफलावसितम् । न पुन सर्वाश्रमत्यागात्मकम् । अत एक दुर्वाससः पश्चात्सन्न्यासानुप्रवेश काषायदण्डादिमत्त्वं च स्मर्यते । ऋभु- शुकसवर्तादिषु नमचर्यादिदर्शनादनाश्रमित्वमवगम्यत इति चेन्न – नम्मच - यया अपि वर्षवातातपादितितिक्षालक्षण कम्बलकब, लताशेषविशेषाकारपुरा- तनाधिकारिविशेषविषय व्रतविशेषरूपत्वात् । आश्रमित्वाभावे कथ वाताशन स्यैव सवर्तस्य महीभृता ऋत्विक्त्वेन वरणम् । अतम्सर्ववर्णाश्रमसाधारण व्रतविशेष एव ननचर्या । गृहस्थस्यैव ह्याविज्यादिकम् । पूर्व विधुरस्यापि कार्यार्थ दारक्रियादिपूर्वक मार्त्विज्य युज्यते । मनु ’ पुर पञ्चशत नार्यो वारमुख्या समाद्रवनि ’ त्यादिना तस्य भुक्तवतम्तात तदन्त पुरकाननम् । सुरम्य दर्शयामासुरै के कश्येन भारते ’ ति तस्य ब्रह्मविदो महर्षे शुकस्य वारमुख्यासु गणिकासु भोजन मप्युक्तमिति चेन्न ब्रह्मणादिपरिपक्कोपनीतान्नभोजनेन तासा परिजनतया भोजनानन्तर तालवृन्तादिग्रहणादिमुखेनावस्थानेपि तद्वयपदेशोपपत्ते । शुकस्य ब्रह्मचर्यादिपरीक्षणमात्रे हि तत्र तात्पर्यमिति सुव्यक्तम् । नैतन्निषि द्धान्नभोजन लिङ्गम् । उत्तरत्र च - ७८ विज्ञाते तु परे तत्वे प्रत्यक्षे हृदि शाश्वते । किमवश्य हि वस्तव्यमाश्रमेषु वनेषु च । एतद्भवन्तं च्छामि तद्भवान् प्रब्रवीतु मे । इति शुकेन पृष्टे, जनकेन तेषामेवाश्रमधर्माणा सङ्गत्यागपूर्वक मनुष्ठानमेव ज्ञतम् ।बा-१५] यच्च तत्र— शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । न विना ज्ञानविज्ञानान्मोक्षस्याधिगमो भवेत् । न विना गुरुसम्बन्धात् ज्ञानस्याधिगम स्मृत. ॥ आचार्य, प्लाविता तस्य ज्ञानं लव इहोच्यते । विज्ञाय कृतकृत्यस्तु तीर्णस्तदुभयं त्यजेत् ॥ त्यज धर्ममधर्म च त्यज सत्यानृते अपि । ३२५ उभे सत्यानृते त्यवत्वा येन त्यजसि त त्यजे’ त्युक्तम्, तत्र ‘ताणस्तदुभयं त्यजेदि’ त्यनेन आमोक्ष तदुपायभूतज्ञानाचार्ययोरनुवर्तनी- यत्वमेवोक्तम् । " त्यज धर्ममधर्मं चे ’ ति श्लोकस्तु - 4 त्यज धर्ममसङ्कल्पाच्त्यजाधर्ममहिसया । उभे सत्यानृते बुद्ध्वा बुद्धि परमनिश्चयाम् ॥ इत्यनेन श्लोकेन व्याख्यातार्थत्वात् नासौ त्वदनुगुण । " यत्पुनः श्रीभागवते शुकस्य परमहसस्य वेपानुक्त्वा - तत्रागमत् भगवान् व्यासपुत्रो यदृच्छया गामटमानोऽनपेक्ष । अलक्ष्यलिङ्गो निजलाभतुष्टो वृतश्च बालैरवधूतवेष || तं द्र्ष्टवर्ष सुकुमारपादकरोरुबाह्वंसक पोलगात्रम् । चावरुणाक्षोन्न सतुल्य कर्णसुत्रानन कम्बुसुजातकण्ठम् । निगूढजत्रु पृथुतुङ्गवक्षस सावर्तनाभि वलिवल्गूदर च । दिगम्बरं वऋविकीर्णकेश श्याम सदा पिच्छिलयाङ्गलक्ष्म्या || स्त्रीणा मनोज्ञं रुचिरम्मितेन प्रलम्बबाहु सुकुमारोत्तमाङ्गम् । प्रत्युत्थिता मुनयस्स्वासनेभ्य’ इत्यादि, अत्र नचर्या परत्वाल्लिङ्गस्य निगूहनमलक्ष्यलिङ्ग इत्युक्तम् । मृत्युनराश्वमेधिके प्रोक्त- ‘राजन्नाङ्गिरस पुत्रस्मवर्तो नाम धार्मिक’ । दिशश्चक्रमते सर्वा दिग्वासा मोहयन् प्रजा : उन्मत्तवेष विभ्रत्स चरन् वै तु यथा सुखन ३२६ शास्त्रमुक्तावळी । वाराणसी तु नगरी अभीक्ष्णमुपसेवते || नैव धर्मी नचाधर्मी नचापि हि शुभाशुभत्या दि, तत्रापि धार्मिक इत्युपक्रमात् पुण्यक्षेत्र निरन्तर सेवनरूपधर्मविशेषनिष्ठत्वस्य चाभिधानात् उन्मत्तवेषधारणमात्रमेवोच्यते । यत्पुनरजगरोपाख्यान स्वैरानुरूपमुपवर्णयन्तिः तदप्यसत् । तथाहि- केन वृत्तेन वृत्तज्ञ वीतशोकश्धरेन्महीम् । । किश्च कुर्वन् नरो लोके प्राप्नोति परमा गतिम् ॥ ’ इति युधिष्ठिरेण पृष्टो भीष्मः पत्याह- प्रह्लाद 6 अत्राप्युदाहरन्तीममितिहास पुरातनम् । प्रह्लादस्य च सवाद मुनेरजगरस्य च । चरन्त ब्राह्मणं कञ्चित्तुल्यचित्तमनामयम् ॥ पप्रच्छ राजन् प्रह्लादो बुद्धिमान् प्राज्ञसत्तमः । स्वस्थ शुक्लको मृदुर्दान्तः निर्विवित्सोऽनसूयक. । । सुबाग्बहुमतालोके प्राज्ञश्चररासे बालव दि’ त्यादिना पूर्व प्रह्लादप्रश्नेन ब्राह्मणस्य मुमुक्षूपादया गुणाः प्रदर्शिता । यत्पुनस्तत्रोक्तम् —’ धर्मार्थकाम कार्येषु कूटस्थ इव लक्ष्यसे । नानुतिष्ठसि धर्माथौ न कामे चापि वर्तसे ॥ इति, तदपि काम्यकर्मादिविषयमेव, अन्यथा उत्तरत्र धर्मोपभोगप्रतिग्रहवचन विरोधात् । प्रह्लादानुयुक्तो हि ब्राह्मणस्तत्र सर्वपदार्थानामनित्यत्वमुक्त्वाह- ‘उत्पत्तिनिधनज्ञस्य कि कार्यमवशिष्यते । सर्वभूतानि सम्पश्यन् अनुरक्तानि मृत्युना । सर्व सामान्यतो विद्वान् कृत्यकृत्यस्सुख स्वे ॥ सुमहान्तमपि ग्रास से लब्ध यदृच्छया । शये पुनरभुञ्जानो दिवसानि बहून्यपि ॥ ला- ६५] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । अस्रवत्यपि मामन्नं पुनर्बहुगुणं बहु | पुनरप पुनस्तोकं पुनर्नैवोपपद्यते । कणान् कदाचित्खादामि पिण्याकमपि च ग्रसे । भक्षये शालिमासानि भक्ष्याश्चोच्चावचान् पुनः । धारयामि चीराणि शाणक्षौमाजिनानि च । महार्हाण्यपि वांसासि धारयाम्यहमेकदा | शये कदाचित्पर्यङ्के भूमावपि पुनश्शये । प्रासादे वापि मे शय्या कदाचिदुपपद्यते । न सन्निपतितं धर्म्यमुपभोगं यदृच्छया । प्रत्याचक्षे नचाप्येनमनुरुन्धे सुदुर्लभम् । ३२७ अनियतफलभक्ष्यभोज्यपेयं विधिपरिणामविभक्तदेशकालम् । हृदयसुखमसेवित कदर्थैर्ब्रतमिदमाजगर शुचिश्चरामि || सुखमसुखमनर्थमर्थलाभ रतिमर ते मरणं च जीवित च । विधिनियतमवेक्ष्य तत्वबुद्ध्या व्रतमिदमाजगर शुचिश्चरामि ॥ ‘अनियतशयनासनप्रकृत्येत्यादि, अत्र यथालब्घवृत्तित्वेपि प्रपञ्चय- माने धर्म्यमिति धर्मादनपेतत्वमेव सावधानेनोक्तम्, उत्तरत्रापि निरपेक्षत्व मात्रेण यदालब्धवृत्तित्वं सम्माननपरिहरणमात्र चोपदिश्यते । ’ निस्तुतिर्निर्नमस्कारो निर्द्वन्द्वो निष्प्रतिग्रहः । अरण्ये विचकाकी येन केनचिदाश्रित. | येन केन चिदाच्छन्नो येन केनचिदाशित: । यत्र वचन शायी स्यात्तं देवा ब्राह्मण विदु । निराशिषमनारम्भं निर्नमस्कारमस्तुतिम् । अक्षीण क्षीणकर्माण तं देवा ब्राह्मण विदुः येन पूर्णमिवाकाशं भवत्येकेन सर्वदा || ३.२८ शास्त्रमुक्तावळी । शून्यं यस्य जनाकीर्ण त देवा ब्राह्मण विदुः । यस्मिन् वाचः प्रणश्यन्ति कूपे प्रास्ताश्शिला इव । वक्तार न पुनर्यान्ति व देवा ब्राह्मण विदुः । अनुत्तरीयवसनमनुपस्तीर्यशायिनम् । बाहूपधान शाम्यन्त तदेवा ब्राह्मण विदुः । योहेरिव गणाद्भीतम्सन्मानान्मरणादिव । कुणपादिव च स्त्रीभ्यस्त देवा ब्राह्मण विदुरित्यादि - गृहीतमौ नत्रतस्तूष्णीबभूवेत्यादिना जडादिवद्भावनामात्रमभिधीयत इति सुव्यक्तम् । यच्च तत्र विपरीतमिव किञ्चिदुक्तम्- * यर्हि वा व स भगवान् लोकमिमं योगस्युत्थाप्रतीपमिह चक्षाणस्तत्प्रकृतकर्मभवत्सितमाजगरं नामा- बस्थितश्शयान एवाश्नाति पिबति खादत्यवमेहती ’ त्यादि, यच्चैव गोमृग काकचर्यया व्रजस्तिष्ठन्नासीन काकमृगगोवच्चरति पिबत्यवमेहतीत्यादि, तद् प्यखिलमजगरगोमृगचर्यारूपलो का वज्ञा हेतु भूतयोगोपकारकत्रतविशेषविषयम् । तत एव च तथाविधस्यैव ऋषभस्य विधिनिषेधकिङ्करत्वमेव ज्ञापितमिति न विरोधः । अत एव हि भक्तिज्ञानवैराग्यलक्षणं पारमहंस्यं धर्ममुपशि क्षमाण ’ इत्युपक्रमेप्युक्तम् । यच्चोत्तरत्र - ’ अवधूत द्विज कञ्चिच्चरन्तमकुतोभयम् । 6 कवि निरीक्ष्य रमण यदु पप्रच्छ धर्मवित् । कुतो बुद्धिरिय ब्रह्मन् अकर्तुस्तुविशारदा । यामासाद्य भवाल्लोकं विद्वांश्चरति बालवत् । प्रायो धर्मार्थकामेषु विवित्साया च मानवाः । हेतुनेहसमीहन्ते आयुषो यशसश्रयः । स्व तु कल्पः कविर्दक्षम्सुभगो मितभाषण । न कर्तुमीहस किञ्चिज्जडोन्मत्त पिशाचवत् । जनेषु मुह्यमानेषु कामलोभदवामिना ।

• अत्र वाक्ये शुद्धः पाठो नोपलभ्यते । विमृशन्तु विचक्षणा. ॥ हा- ६५] शत्तदूषण चण्डमारुतसहिता । न तप्यसेऽग्निना मुक्तो गङ्गाम्भस्थ इव द्विपः । त्व हि न. पृच्छता ब्रह्मन्नात्मन्यानन्दकारणम् । ब्रूहि स्पर्शविहीनस्य भवत. केवलात्मन. ।” इति पृष्टेनावधूतेन ब्राह्मणेन – इत्युपक्रम्य, " सन्ति मे गुरवो राजन् बहवो बुद्धयुपाश्रिताः । यतो बुद्धिमुपादाय मुक्तोहमिह तान् शृणु । पृथिवी वायुराकाश आपोनिश्चन्द्रमा रविः ।" ‘एते मे गुरवो राजन् चतुर्विंशतिराश्रिता ।’ इति गुरुवर्गमुक्त्वा, “विषयेष्वाविशन् योगी नानाधर्मेषु सर्वतः । गुणदोषव्यपेतात्मा न विषज्येत वायुवत् । तेजस्वी तपसा दीप्तो दुर्धर्षोदरभाजन. । सर्वभक्षोपि युक्तात्मा नाधत्ते मलमग्निवत् । क्वचिच्छन्न. क्वचित् स्पष्ट उपास्यः श्रेय इच्छताम् । भुङ्क्ते सर्वत्र दातॄणा दहन्प्रागुत्तराशुभम् ॥ ३२९ इत्याद्युक्तम्, तदप्युक्तेनैव न्यायेन योगनिष्ठ प्रशसारूपातिवादात्मकमिति अपिशब्दाद्विभिरेव लिङ्गैर्व्यक्तम् । उपक्रमे प्रश्नवाक्येनापि निष्परिग्रहत्वनिरभिमानत्वादिक हि दर्शितम्, तदेव ह्यत्तरेणाप्यभिप्रेतम् । अतो यादृच्छिक सगुणविगुणान्नवि वेकत्यागे सर्वभक्षोक्तेस्तात्पर्यम् । यच्च यादृच्छिकान्नव्यति 1 प्रानभोजनमपि दृष्टमित्युच्यते, यथा- " स्तोक स्तोक प्रसेद्मासान् देहों वर्तेत यावता । गृहान हिसन्नातिष्ठेदवृत्ति माधुकरीं मुनिः । 4? ३३० शास्त्रमुक्तावळी । सायन्तनं श्वस्तनं वा न संगृह्णीत भिक्षितम् । प्राणिपात्रोदरामत्रो मक्षिकेव न संग्रही । गुणैर्गुणानुपादत्ते यथाकाल विमुञ्चति । न तेषु सज्जते योगी गोभिर्गा इव गोपतिः । "” इत्यादि ; तदपि स्थास्नुपात्र परित्यागादौ तत्परम् । परित्राजां भिक्षा काले शीर्णपर्णपुटेनापि भिक्षणस्य कैश्चिदनुमतेः । यच्च तदुत्तरत्रेत्युपात्तम्- “ज्ञाननिष्ठो विरक्तो वा मद्भको वाऽनपेक्षक’ । सलिङ्गानाश्रमांस्त्यक्त्वा चरेदविधिगोचरः । बुधो बालकवत् क्रीडेत् कुशलो जडवश्चरेत् । वदेदुन्मत्तवद्विद्वान् गोचर्या नैगमश्चरेत् । यदृच्छयोपपन्नान्नमद्याच्छ्रेष्ठमुतावरम् । तथा वासस्तथा शय्या प्राप्तं प्राप्तं भजेन्मुनिः । " इत्यादि, तदपि क्रियमाणेष्वेवाऽकर्तृत्वानुसन्धानविधौ तसरमिति प्रागुक्तनयेन बेतव्यम् । अन्यथा तत्रैव कथ “मविधिगोचरश्चरेदि” त्या दिविधिर्घटेत । यत्तु वाररुचे स्वरूपग्रन्थ इत्युपात्तम्- “देहजान्यादिसम्बन्धान् वर्णाश्रमसमन्वितान् । भावानेतान् परित्यज्य स्व भाव भवियेद्बुधः । सर्वोपाधिविनिर्मुक्तं चैतन्यं यन्निरन्तरम् । तद्ब्राह्मणमिति ज्ञात्वा कथ वर्णाश्रमी भवेदिति, तदपि वररुचेः ऋषिभावनयोपदेशपरं चेत् परिगृहीततमऋव्यन्तरस्मृत्य न्तरादिवचनार्विरोधेन यथावस्थित रेशुद्धात्मस्वरूपानुसन्धानपूर्वकवर्णाश्रम- धर्मविशेष वेधिपरतया योज्यम् । उपपत्तिपर चेत् सर्वधर्मोपप्लवमूलकुतर्ककल्क कल्पितत्वेन प्रामाणिकैर्बीभत्सनीयम् । बृहस्पतिप्रणीतलोकायतादिग्रन्थवत् । विदुरवृत्तान्तोपि प्रागुकन्यायेन व्याख्यातः । यद्यपि “जपस्तपस्तीर्थयात्रा प्रव्रज्यामन्त्रसाधनम् । बा- ६५] शत्तदूषणी चण्डमारुतसहिता । देवताराधनं चेति स्त्रीशूद्रपतनानि षाडे " त्यादि स्त्रीशूद्रादिषु भर्तृ- त्रैवर्णिकशुश्रूषाबहिर्भूतजपतप प्रभृतिषु पतनस्मृति, तथापि क्षत्रियविशेषस्य सन्न्यासाभ्यनुज्ञानवच्छूद्रादेरपि केषुचिदत्रतेष्वनुज्ञानमस्ति । न च तस्य यज्ञोपवीतादिपरित्यागलक्षणदोषावकाशः, प्रागेव तदभावात् । तदभावात् । ये च नम चर्यामातिष्ठन्ते महात्मानः ते हि ब्रह्मचर्यकाष्ठामधिष्ठाय तथा भवन्ति । " ऋषयो वातरशनाः " " वातरशना ह वा ऋषयश्श्रमणा ऊर्ध्वमन्थिन " इति हि श्रूयते । न पुनर्भवन्त इव पट्टांशुकादिभाण्डागारशालिनः क्षितिसुर चण्डालक्षीरसुरादिभेदत्यजः परकलत्रशरणाः पशुमृगसधर्माण: प्रजननसन्तताः श्रूयन्ते । सनत्कुमारादीनां नमता नित्यबाल्यावस्थतया, केबलब्रह्मभावना- भावितात्मान कुमारा हि ते महात्मानः श्रूयन्ते । पशुपतेर्नमचर्या तु पाशु पतव्रतविशेषाङ्गरूपत्वात् तत्र धर्मस्वसदसद्भावयोरपि त्रयीधर्मनिष्ठैरनुपादयैव । यत्पुनर्मुग्धेन्दुशेखरस्य मुनिधर्मदार मोहनादिकमवैदिकाचारजालम्, तत्र वैराग्यशालिनस्तस्य मोहनाभिसन्धिविरहः प्रस्पष्ट पठितः । अन्यथापि तस्ये श्वरत्वमभ्युपगच्छतामीश्वरत्वादेव परिहृतम् । न देवचरितं चरेदि " ति बाहुः । लोक वेदविरुद्धे योरप्यलेपः स्वतन्त्रश्चेति हि महापाशुपता प्राहुः । अनीश्वरत्वपक्षे तु तेजोविशेषेणैव सोढव्यम् । स्मरन्ति हि ’ दृष्टो धर्मव्य । तिक्रमः साहसं च पूर्वेषां तेषां तेजोविशेषेण प्रत्यवायो न विद्यते तदन्वीक्ष्य प्रयुञ्जानस्सीदत्यवरज ’ इत्यादि । "” एतेन सर्वेश्वरस्य भगवतो वसुदेवनन्दनस्य स्वच्छन्दलीलया गोपव- धूदर्शनव्याकुलीकरणं व्याख्यातम् । परिहृतं चैतदकर्मवश्यतया भगवत्परा शरादिभिः, ’ कामाद्गोप्य ’ इति भगवत्यनुरागानुवृत्तिरपवर्गायैव जायत इति चोक्तम् । ननु धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवस्तत्संक्षोभकरणं चेति कथमिदमुप पद्यते ’ न, उक्तोत्तरत्वात् । नन्दगोपनन्दनत्वाभिमानमभिनयतस्तस्य न तावत्तदानीं वर्णाश्रमाचारानुवृत्तिनियमः । आभीरकन्यका अपि भगवन्तमेव ३३₹ शास्त्रमुतावळी । भर्तारमभ्यर्ध्य जन्मान्तरचरितत्रता दिव्यप्रकृतय एवेति तास्वप्स रस्समाधिरनु सन्धेय । तत्तदभिमतफलप्रदान चेश्वरस्यादोषायेति । यदा तु भगवान् बसुदेवतन्यतया प्रतिबोधमभिनयन् यदुवशोचितं क्षत्रधर्ममनुप्राविशत्, तदा सावधान एव सर्वदा सर्वान् धर्मानन्वपालयत् । तथाहि सर्वत्र कथ्यते " न में पार्थाम्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किश्चन । नानवाप्तमवाप्तव्य वर्त एव च कर्मणी ’ ति । तथा कृत दक कृतजपो हुतानि समलङ्कृत | तत उद्यन्तमादित्यमुपातिष्ठत माधव इति, तथा अश्वत्थामास्त्रपावकष्लुष्टविराटतनयागर्भसञ्जीवनावसरे साधिकष- डशस्त्रीसहस्रशंसको बृन्दावनबिहारी बल्लवीवृन्दनिविष्टयौवनारम्भो भगवान् स्वयमेव वोचत्- C । यदि मे ब्रह्मचर्यं स्यात् सत्य च मयि तिष्ठति । अव्याहत ममैश्वर्य तेन जीवतु बालक. ।’ इति । " } " मनु श्वेताश्वतरोपनिषदुपसहारे तदधिकारितया अत्याश्रमित्बोपपादनादन सॉ र्थत्वेन तद्विधिरिति चेन्न – अतिशयिताश्रमविशेषं नेष्ट इति वा, ब्रह्मचर्यादि त्रयातिक्रान्ता श्रमविशेषनिष्ठ इति व’, अन्येन वा केनचिदविरुद्धेन निमित्तेन तन्निर्वाहात् । अन्यथा स्फुटनरार्थश्रुतिस्मृतीतिहासादिशतकोपप्रसङ्गः । ’ शारीर केवल कर्म कुर्वन् ’ ’ सर्वारम्भपरित्यागी सर्वधर्मान् परि- त्यज्ये ’ त्यादिभिस्सर्वधर्मपरित्यागक्तिया चानाश्रमित्वासिद्धिरिति चेन्न - फलसङ्गकर्तत्वादिर्विषयतया वा विधीयमानधर्मव्यतिरिक्तविषयतया वा यथा सम्भव तद्व्यवस्थापनस्य तत्र तत्रैवोपक्रमादिभिर्व्यक्तत्वात् । महाबाहो तत्वमिच्छामि वेदितुम् ’ इति सन्न्यासत्यागतत्व बुभुत्सयो पसेदुषे धनञ्जयायोक्त भगवता - एतान्यपि तु कर्माणि सङ्ग त्यक्त्वा फलानि च । कर्तव्य नीति में पार्थ निश्चित मलमुत्तमम् ॥ सन्न्यासस्य ३ ६५ ] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ३३३ एलेन- नियतम्य तु सन्न्यासः कर्मणो नोपपद्यते । मोहात्तम्य परित्यागस्तामस परिकीर्तित ’ इति । " यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानव । आत्मन्येव च सन्तुष्ट तम्य कार्य न विद्यते । नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन । नचास्य सर्वभूतषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः " इत्यादीन्यपि वाक्यानि सर्वकार्यम्वरूपनिषेधपराण्यपि मुक्तदशा समाधिदश वाऽऽश्रित्य निर्वाद्याणि । अतो यथायथमाश्रमविशेषविषया वा फलस् कर्तृत्वादिविषयो वा सन्न्यासपरित्यागादिवाद न पुनम्वर पर्यवसितम् इति सिद्धम् । " एतन ’ न कर्मणा न प्रजया धनन त्यागेनैके अमृतत्वमानशु • न्यास एवात्यरेचयत् । • तम्मान्न्यासमेषा तपसामतिरिक्तमाहु ’ रि- त्यादि, ’ किमर्था वयमध्येष्यामहे किमर्था वय यक्ष्यामहे कि प्रजया करि- प्यामः येषा नोऽयमात्मा ब्रह्मलोक ’ इत्यादिकमपि धर्मविशेष दिविषयतया तत्रत्यात्मसमर्पणादिविषत्रतया वा यथायथ निर्वोढव्यम् । अतम्सर्वाश्रमपरि त्यागोक्तिसम्भवेपि प्रागुक्त एव न्याय । न च तथास्ति, अपि तु ‘त्रयों धर्म स्कन्धा ’ इत्याश्रमान्विधाय ’ ब्रह्मसम्थोऽमृतत्वमेती’ त्याश्रमनिष्ठाना मेव ब्रह्मविदाममृतत्वं श्रूयते । ’ स खल्वेव वर्तयन् यावदायुष ब्रह्मलोकमभि सम्पद्यते न च पुनरावर्तते न च पुनरावर्तत ’ इति यावज्जीव गृहस्थधर्म निष्ठम्य ब्रह्मविदोऽपुनरावृत्तिराम्नाता । ‘यो वा एतदक्षर गार्गी’ त्यादौ च ज्ञानरहितकर्मणामन्तवत्फलसाधनत्व ज्ञानपूर्वककर्मणा स्थिरफलसाधनत्व चोक्तम् | अनो न कद चिद पे यावज्जीवं स्ववर्णाश्रमोचितधर्मस्वरूप त्यागसम्भव । यानि चान्यानि वाक्यानि सम्प्रतिपन्नश्रुतिस्मृतिष्ण दृश्य ३३४ शास्त्रमुक्तावळी । मानानि स्वाचारानुरूपमतपरिचर्यया केषुचिदमसिद्धेषु वा नष्टकोशेषु वा अनिरूपितमूलाग्रेषु वा पुराणेषु प्रक्षिप्य पठन्ति पापिष्ठा स्तानि प्रत्यक्षश्रुत्या दिपरिशीलनशालिनीषु गरिष्ठगोष्ठीषु नावकाश लभन्ते ; तत्प्रामाण्येपि प्रसिद्ध विरोधेन नेतव्यमित्यत एवैतान्यपि निर्व्यूढानि । न च तृतीयः, अनाश्रमित्वाक्षेपकवचनादर्शनात् । जीवन्मुक्ते श्रुत्य र्थापत्त्यैवानाश्रमित्वसिद्धिरिति चेन्न : — तदूषणादेव तदसिद्धेः । अस्तु नि त्यमुक्तिवशात्सर्वाश्रमत्याग इति चेन्न, तस्या अपि मोक्षोपायोपदेशक शास्त्रा देव विस्तरतस्तत्प्रकरणे निषेधात् । चतुर्थस्तु विपरीत एव । 2

---

अथ गौडपादहरिप्रभृतिभिरा चरितत्वात्सर्वाश्रमपरित्यागोऽस्माभिः स्वीकृत इति चेत् ’ हन्त सदाचारनिदर्शनतया महान्त इमे दुर्ब्राह्मणशूद्र सन्तानादयः शिष्टा निर्दिष्टाः, यदनुविधायिनोपि यूयं शिष्टैर्बहिष्क्रियन्ते । हन्तैवं सति धर्मकोर्तिप्रभृतिभिः परिगृहीतत्वात्सौगतलोकायतिकादिसमय एव कि न स्वीक्रियते । न च वस्तत्परिग्रहेपि मुक्तिः प्रतिबध्यते । सत्यम्, तथापि येनाकारेण यावज्जीवं जीवनाय लोको रञ्जयितु शक्यः तेन यथायथं वर्ता मह इति चेत्, सत्यमिदमन्तर्गतमुद्गीर्णं भवता, तदेव चार्वाकसमयरहस्यामिति तत्प्रहारेण प्रहृतमिदम् । न हि चार्वाकान् भवन्तोपि गोष्ठीषु व्यक्तमन्तर्भा वयन्ति । भजन्तु वा प्रकाशं चार्वाकाभिख्याम् । ननु ब्रह्मविच्छब्दस्मासु प्रयुज्यमानो दुरपह्नव इति चेत् ’ सत्यम्, भ्रान्तिमूलतया निरर्थकोऽयमिति ब्रूमः । दिगम्बरादिष्विदानीमृष्यादिशब्दप्रयोगवत् । तत्वविद हात भवता स्वयं स्थानेषु समाहूयामह इति चेत् ’ किमत: ’ तत्त्ववित्त्वमेवेति चन्न, - तस्य विडम्बनपरत्वात् भवदधीन कार्यलाभकालप्रतीक्षणाद्वेति । + । नापि पञ्चमः, अधर्मत्वप्रसङ्गात् । यद्यपि स्वाश्रमधर्मानुष्ठानक्लेशादा त्मानुसन्धानविच्छेदभयेन सर्वधर्मपरित्याग इति तु यथाहृदयं सत्यं वचः, तथापि श्रुतिस्मृत्यादयः शक्तानां धर्मलोपे प्रकुप्येरन्निति प्रायश्चित्तेन प्रतिश्री ६५ ] शतदूषणी- चण्डमारुतसहिता । ३३५ सन्धानं वा निरयपतनं वाऽवश्यम्भावीति निश्चीयताम् । अयं हि राजस - स्त्यागः । यथोक्तं " दु खमित्येव यत्कर्म कायक्लेशभयात्त्यजेत् । स कृत्वा । राजसत्यागं नैव त्यागफल लभे " दिति । । षष्ठस्तु हेतुस्तदा शोभते यद्यशक्तिरनाहार्या परमार्थभूता स्यात् ! नाशक्तमधिकृत्य शास्त्राणि प्रवर्तन्ते । न च तत्वतोऽशक्ति’, अन्येभ्यः शक्तेभ्योऽनुतिष्ठद्धयो विशेषादर्शनात् । स्वहृदयविसंवादाच्च । सन्ति च धर्मसाक्षिणोऽन्येपि—“ आदित्यचन्द्रावनिलो ऽनलश्च द्यौर्भूमिरापो हृदयं यमश्च । अहश्च रात्रिश्च उभेच सन्ध्ये धर्मश्च जानाति नरस्य वृत्तमि " ति । विधुरत्वादिदशास्वपि सर्वसामान्यधर्मादेरनुवर्तनीयत्व तच्चलने च प्रायश्चित्तं तदकरणे प्रत्यवायश्चेति । नापि सप्तमः, सामान्यनिर्देशमात्रेण तदसिद्धं विशेषतस्तदनिरूप णादिति न कदाचिदपि बुद्धिपूर्वपापानामलेपसम्भव इति । ननु भवन्तोऽप्यन्त्यजपर्यन्तान्भगवद्भक्ता इति धावन्तस्समाचार- विप्लवाय जायन्त इति समोयम्, अस्माकं पुनः को विशेष इति चेत् ? मैवम्; किं त्वया मुक्तानां तेषां प्रतिष्ठार्चनादिरूपसम्भावनमुपप्लवकारणतयो पन्यस्तम् उत जीवतामेवावज्ञादिपरिहारेणान्येभ्य उत्कर्षभावनामिति । न प्रथमः, तेषां भगवदुपासनप्रभावविशेषनिश्शेषिताविद्याकर्म वासनादेहस- म्बन्धादीनामाविर्भूतभगवत्साम्यानां जातिविशेषसम्बन्धाभावेपि भक्तप्रतिष्ठा- चनशास्त्रैः पुरुषान्तरव्यावर्तनाय पूर्वाकारमुपलक्षणीकृत्य तत्समाने बिम्बे सन्निधाप्य सभाजनविषयतया प्रतिपादितानां तत्तच्छास्त्रप्रामाण्यानुसारेण तत्तदुचितसभाजनं विधीयमानं कथं पुनरुपप्लवकारणमुन्नीतं भवता । मुक्ता वनन्तगरुडविष्वक्सेनतुल्या “ इमा लोकानि " ति श्रुत्या भगव- " दनुसञ्चरणादिक कुर्वन्तीति सिद्धम् । नापि द्वितीय, अनेनैव शरीरेण विद्यमानेषूपप्लवपर्यन्तसम्भावनस्य तेष्वभावात् । तथाविधेभ्यो ऽन्येभ्यस्तेषु ३३६ शास्त्रमुक्कावळी । भगवद्भक्त्या सञ्जातमतिशयमाद्रियामहे, न पुनर्जात्यादिभेदमेव भवन्त इव स्वरूपतो निवामहे, येनाचारविप्लवस्स्यात् । न च जात्याद्यनुरूपसम्बन्धा दिवर्जनाद्भगवद्भक्तेष्वपि तेष्ववज्ञादिप्रसङ्ग इति वाच्यम्, - तत्कालोचित स्पर्श वर्जने पे स्त्रीधर्मिण्यामात्मजनन्यामिव मानसिकवाचिकसम्भावनासामर्थ्य वैभवेन पुराणेतिह | सभगवद्वाक्यशत निर्णीतेन शास्त्रानुसारिणामवज्ञा प्रसङ्गामा वात् । उक्न च भगवता ’ मस्तान् शूद्रसामान्यान्वावमन्येत बुद्धिमानि ’ ति । यथा–मतङ्गजतुरङ्गमविहङ्गमगोमृगादिषु पुरोहितामात्य सामन्तान्तःपुर- । कुब्ज किरातवामनबधिरादिषु च महीपतिसमाश्रयणमहनीयता गतेषु विशेषादन वमन्तव्येषु तत्तज्जातिगुणानुगुणवैषम्यव्यवस्थितमेवानुपल्यते तथा भगवत्स माश्रितेष्वपीति न कश्विदोषः । राजाधिराजस्य भगवतो राजवदुपचार इति न्यायात् । आदिभक्ताना अनन्तगरुडादीनामिच्छावतारभेदा इति पुराण प्रसिद्धम् । तेन तेषा प्रतिष्ठार्चनादिकं रामकृष्णादिभगवदवतारादीनामिवेति भक्तप्रतिष्ठा शास्त्रानुसारेण निर्णेतव्यमिति । । इति शतदूषण्यां अलेपकमतभङ्गो नाम पञ्चषष्टितमो वादः ॥ ६५॥ बा ६६] शतदूषणी चण्डमारुतसंहिता ३३७ "” ॥ श्रीरस्तु ॥ ॥ अथ षट्पष्टितमो वाद | नमोऽस्तु ब्रह्मणे तम्मै बादरायणरूपिणे । यस्यैव ब्रह्मसूत्राणा रचना सगुणायते || अद्वैत मतनिष्ठानामनुष्ठानमपाकृतम् । ब्रह्ममृत्रार्थवैरूप्य तेषामथ्र निरूप्यते ॥ 66 यदाहुः – आपादचूड ब्रह्मसूत्रेषु निर्विशेष ब्रह्मैवार्थ प्रपञ्चमिथ्यात्वं च स्पष्टमुपाद्यते, तथाहि - यद्ब्रह्म जिज्ञाम्यतया प्रक्रान्त तदेव हि माना नास्तीति श्रुतिप्रामाण्यप्रागल्भ्यात्तदनुसारि सूत्रस्वारस्याच्च निर्विशेष- मिति निश्चिन्वन्ति महान्त । सत्र बहुषु सूत्रेषु तद्विषयभूतासु श्रुतिषु च एक वचनान्त निर्देशादात्मैक्यं स्वरसतः प्रतीयते सचात्मा पुन. न स्थानतोपि सरस्योभयलिङ्ग सर्वत्र ही " त्यादिभिम्सूत्रकलापैर्निर्गुणत्वेन निर्णीत’ ; " भेदादिति चेन्न प्रत्येक मतद्वचनात् " " अरूपवदेव हि तत्प्रधानत्वात् " आह च तन्मात्रमि " त्यादिभिरनेकेष्वधिकरणेषु भेदप्रसङ्गो निराकृत; ब्रह्मव्यतिरिक्तानाम्पदार्थाना कात्स्न्र्त्स्न्येनानभिव्यक्तस्वरूपत्व " मायामात्र तु कार्त्स्न्येनानभिव्यक्तस्वरूपत्वादि ” त्यादिभिर्निपुणतरमुपपादितम्, म्पद्याविर्भावस्स्वेन शब्दाद " ति मुक्तस्य स्वरूपाविर्भावमुपपाद्य, " अ- विभागेन दृष्टत्वा " दिति ब्रह्मस्वरूपाविभाग एव फलतया निर्दिष्ट, इत्थ मापादचूड शारीरकशास्त्रे बहुषु सूत्रेषु निष्प्रपञ्चनिर्विशेषब्रह्मात्मैक्यम्य प्रति पन्नत्वादुपात्तकतिपयसूत्रव्यतिरिकानि सूत्राण्यपि निर्विशेषमेव पर ब्रह्मोपपा दयन्तीति नीतिविदा निर्णय यानि पुनसगुणब्रह्मप्रतिपादकानि वाक्या- नि, तानि गरुडमात्मान जानीयादित्यादिष्विव तत्तदुपासनार्थकल्पिताकार विशिष्टब्रह्मपराणि क्रममुतिन्यायेन परम्परया मोक्षविश्रान्तानि, क्वचित्चु 3 ४३ " स- ३३८ शास्त्रमुक्तावळी । कल्पितेनाकारेण शाखाचन्द्रोपदेश न्यायेन उपलक्षणतया दर्शनेन ब्रह्मस्वरू- पोपदेशपराणि, व्यास एव।स्माक आदिगुरुरुपनिषद्नुसारिभिस्सर्वैरेवास्माभिरनु सर्तव्य., न च प्रमाणविरोधात् ब्रह्मसूत्राणामप्रामाण्यमन्यपरत्व वा, तद्विरुद्धानामेव प्रमाणानामप्रमाणत्वात् : अन्योन्यतस्तेषामाभिमानिकप्रमा- णाना विरोधच्च अभिमानप्रतिष्ठित हि तत्तत्सिद्धान्तपरिगृहीताना प्रमाणा ना प्रामाण्यम्, अन्यथा म्वसिद्धान्तविरोधप्रसङ्गात् ततश्च प्रमाणविरोधे प्यविरोधेपि सूत्रस्वारस्यानुरोधेन बादरायणसिद्धान्तोऽयमिति निश्चिते तिष्ठ वा तत्र हृदयाकोगेन, तत्परित्यागेन वा हृदि विन्यस्तहस्तः पक्षान्तराण्य- विशेष्वेति । " " अत्रोच्यते, " अथातो ब्रह्मजिज्ञासे " ति सूत्रमेव तावद द्वैतिनां न घटते, चिन्मात्रस्य स्वप्रकाशत्वेन ज्ञानाविषयतया जिज्ञास्यत्वायोगात्, आरोपितगुणविग्रहादिविशिष्टस्याविद्या परिणतिरूपत्वेन सुतरां जिज्ञास्यत्वा योगात्, ब्रह्मशब्दार्थानुपपते. प्रागेव प्रपश्ञ्चितत्वाच्च । तथा जन्माद्यस्य यत " इति सूत्रमपि ब्रह्मस्वरूपलक्षणोपदेश परम्, लक्षग चासाधारणधर्मः स कथ निर्विशेषे सघटते उपलक्षणत्वेपि सुतरा सविशेषत्वमेव । उपलक्षणाकारोपलक्ष्याकारपूर्वप्रतिपन्नाकार विभागावि- रहात् निर्विशेषस्योपलक्ष्यत्वमपि न सम्भवतीति प्रागेव प्रपञ्चितम् । सामानाधिकरण्यस्य सविशेषार्थनिष्ठत्वस्य न्यायप्राप्तत्वात् सत्यज्ञानादिवावये स्वरूपलक्षणवर्णनापटाटोपोप्युत्पाटनीय इत्युक्तं प्रागेव । शास्त्रयोन्यधिकरणमपि शास्त्रगम्यत्वाभावादेव निरन्तम्, तद्गम्यत्वे वा प्रमाणविषयत्वात् दृश्यत्वमेव पाणि गृह्णाति । व्यावहारिकशास्त्रगम्यत्वं तु व्यावहारिकानुमानगम्यस्त्रदपध्वस्तम् । भनता च प्रमाणप्रमेयखण्डनात् शास्त्रप्रामाण्यमाप पाषण्डवादम्सपिण्डीकृतमेव ’ । वेदान्तशास्त्रस्यापि तर्कात्म- करवाचणा स्वरूपलक्षणादिखण्डनमा चण्ड्यनेव शरणयता कस्तर्क. किं 1 बा- ६६ ] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ३३९ वा तदधीनार्थतत्वव्यवस्थापन कथञ्च तत्वावेदकता तत्वमस्यादिवाक्याना - मिति परिपश्य । तथाच सर्वशास्त्र कुक्षिभरिमाध्यमिकोक्तिरेव विजयते | समन्वयसूत्र च समन्वयमेव हेतुत्वेनोपाददाति, अन्वयस्तु भेदस्य प्राणबन्धुरिति सर्वलोकविदितमेतत् । आनन्दमयाधिकरणे प्राचुर्यार्थमयट् - प्रयोगादानन्दाभ्यासस्य हेतु त्वेनोपादानाच्च भेदवाद एव साम्राज्यमाटीकतें । ईक्षत्यधिकरणेपि तदेवानुविदधाति, ईक्षणादिगुणयोगस्य मुख्यतया भिधानात् । आकाशप्राणाधिकरणयोरपि ब्रह्मलिङ्गमेव पुरस्क्रियते, लिङ्ग पुनर- साधारणधर्म, निर्विशेषे कि लिङ्ग किश्व वा साध्यमिति स्वयमेव विचारय । ज्योतिरधिकरणे चरणाभिधान मरणायते मृषावादस्य, निर्विशेषम्य कश्चरणः का बा दीतिरनुत्तमेषु लोकेषु । इन्द्रप्राणाभिकरणेपि " प्राणस्तथानुगमादि प्राणस्तथानुगमादि ” त्युपक्रमोषसहारा दे ‘षड्विधतात्पर्य लिङ्गोपेतमहावाक्यसामर्थ्यादिन्द्र न्तर्यामिणो महापुरुषस्यैव प्र- साधनात्सविशेषपरत्वमेव । वाक्य तावदन्विताभिधानेप्यभिहितान्वयेपि सवि शेषपरमेवेति तत्र तत्र क्रियासमभिहारेण साधितम् । वाक्यार्थोपि प्राणेन्द्रा ‘दिवैशिष्ट्यात्मकत्वात्सविशेषरूप एवेति निरूपितः । एव शारीरोपक्रमसूत्राणा सगुणब्रह्मैदम्पर्ये समर्थिते त्रिपाद्यामपि अने नैव न्यायेनार्थतत्व निर्णेतव्यमधिगुणैरन्तेवासिभि, स्थालीपुलाकन्यायानु सारम्य न्याय्यत्वात् । अविरोधाध्यायसूत्राणा आदिमाध्यायशेषत्वान्न पृथग भिधेय तात्पर्यमवशिष्यते । वैराग्योभयलिङ्गपादयोम्ससरतो जीवस्य संसार निवर्तकस्य च परमात्मनो मिथो वैषम्यमुच्यते, स एव भेदवाद । गुणोप- संहारपादस्य नामैव निर्गुणवादस्य हृदयशूलम्, अङ्गाङ्गिभाववादोपि तस्यैव कणज्वर । तेन त्रिभिरध्यायैम्सगुणमेव निर्णीयते । ‘फलाध्याये तु फलनिर्देश शास्त्रमुक्तावली । एव निर्गुणवादिना निष्फलापमाविष्करोति, परमात्मसेविनो जीवस्यैव सामात्फिलसाधनपुण्यपापरूपकर्मालिन विनाशौ देहादुत्क्रमणमर्चिरादिना देवानेन गमन पर ज्योतिरूपसम्पद्य म्वेन रूपेण मिनिम्पत्तिरपुनरावृत्तिश्च ते गारी काम. ध्याये निर्गुणम शरीरमलक्ष्मिकमपरिवार कमविभूतिक चिन्मात्र- मिति पारिभषिक ब्रह्म प्रतिपाद्यताम् । यदुक्त जिज्ञाम्यतया प्रक्रान्त ब्रह्मैव " नात्माने रि नात्मा श्रनेरि " त्यादावपि प्रतिपाद्यत इति । तदसत्, "” ज्ञोत एव "" "" कर्त्ता शस्त्रार्थवत्त्वात् ’ ९८ परात्तु तच्छ्रुतेरि ” त्या दिभिस्तत्रत्यैम्स्त्रैरात्मशब्दनिर्दिष्टम्य तस्य ज्ञातृ त्वक र्तत्वपरमात्मायत्तत्वादिप्रतिपादनात् तस्य च सर्वस्य त्वदभिमतेऽम्म- दभिमते वा ब्रह्मण्यसम्भवात् । अन्त्या सम्भवतीति चेन्न, - परिशुद्धम्बरू- पोपदेशदत्राया प्रतिपक्षप्रतिक्षेपपूर्वकस्य भ्रान्तिसिद्धाकारसमर्थनस्य विरुद्ध- त्वात् । अन्यथा " नात्मा श्रुते " “रित्यधिकरणेपि यथालोकमुत्पत्तिविनाश योरेव समर्थनप्रसङ्गात् । यदि तत्र लोकमिद्धाकारप्रतिषेध उपचित्रसित ’ तत्रा लोकसिद्ध कर्तृत्वादिकमपि नास्तीत्यवे पदेष्टु युक्तम् । यदि तत्रैव सूत्राणा तत्वर्थमिति मनुषे, तदा प्रारब्ध त्वयैव सूत्रान्यथाकरणम् । अप्रस्तु । तमात्मान्तरमिह कथ परीक्ष्यत इति चेन्न . अथातो ब्रह्मजिज्ञासे " त्य त्रैव विषयतया ब्रह्मण इव अधिकारितया मुमुक्षो’ प्रकृतत्वात् तस्य च स्वरूपज्ञानावश्यम्भावित्वेन क्वचित्स्वरूपस्य वश्यापदेष्टव्यत्वात् । व्यवच्छेद्य तया प्रधानमिव जीवोपि प्रथमाध्याये सर्वत्र प्रकृत । यदि विषयत्वेनाप्रकृत त्वादपरीक्षणीयता, तदा वियत्पाणादेरप्यपरीक्षणप्रसङ्ग । ८ " धर्म जिज्ञासमानस्य तत्सम्बन्धिनिरूपणम् । यथैव ब्रह्मजिज्ञासेत्युक्त जीवनिरूपणम् ॥ किश्च “असम्भवन्तु मतानुपपत्तेरे” त्यत्रैव सच्छन्दवाच्यम्य परम्ये रुम उत्पत्त्यादिना षेवात् “नामाश्रुने " रिति निरर्थक पुनरारम्भ. । बा ६६ ] शतदूषणी चण्डमारुतसहिता । ३४१ अतो नात्र जिज्ञास्यतया प्रक्रान्त ब्रह्मात्मशब्दनिर्दिष्टम् अपि तु जिज्ञा- साकर्तृतया प्रस्तुतो जीव । "” 11 ति । यत्पुनरुक्त एकवचनान्तनिर्देश त्माद्वैतस्वारस्यमिति । तदपि न श्रेष्ठ " त्यादिसूत्रेष्विव जात्यैक्यविवक्षया तत्प्रयोगसम्भवात् । तदुक्तमशाधिकरणे " नात्मा श्रुतेरित्यत्राप्येकवचन जात्यभिप्रायमि याश्च तत्सूत्रविषयतया " नित्यो नित्याना चेतनश्चेतनानामत्यादिश्रुतय उपादीयन्ते, ताभिरपि सौत्रस्यैकवचनस्य जात्यभिप्रायत्व व्यक्तम् । यद्युद्देश्यगतत्वेन बहुत्वमविवक्षितम् । य एक इति निर्दिष्टमेकत्व कि विवक्ष्यते । अत ए" वाजो नित्य" इत्यादिश्रुत्यन्तरमपि निर्व्यूढम् । 2 3 यत्तूभयलिङ्ग धिकरणे समस्त विशेषशू यत्वं प्रत्यपादीति । तदप्यसत्, तत्र हेयगुणनिषेधेन समस्तमङ्गलगुणविशिष्टम्मैव प्रतिपिपादयिषितत्वात् तदाह – “ सविशेष ब्रह्मेत्येव हि तत्र वक्ष्यती " ति । वाक्यस्थोभय लिङ्ग शब्दानादरेणासन्निहितद् षाख्यनिषेध्याध्याहारो न युक्त इति चेन्न, म्बवाक्यस्थस्यापि गुणम्य स्वरूपत एव निषेधानुपपत्ते । न हि गुणो गुण त्वादेव निषेध्य ? वैपरीत्यात् । न च दोष कोटिनिक्षेपेण तन्निषेध, सर्वज्ञ त्वादेर्दोषत्वस्य प्रमाणाभावात् । अत पारिशेष्याद्दोष एव निषेध्य इति स्थिते जागरितस्वप्नाद्यवस्थासु जीवस्य ये दोषा पूर्वेप्यधिकरणेषु प्रकृता त एवात्र निषेध्यतया सूत्रकृदभिषेता इति स्पष्टमेव ज्ञातु । तनश्च “भेदादिति चेन्न प्रत्येकमतद्वचना " दित्यादिसूत्रेष्वपि नाप्रस्तुतानुपयुक्तत्वदभिमतार्थ ‘सिद्धि’ । अन्यथा " प्रकृतैतावत्त्व हि प्रतिषेधति ततो ब्रवीति च भूय इति समनन्तरसूत्र विरोवः । न हि तत्र प्रकृत प्रतिषेधीत्युक्तम् अपि तु प्रकृतैतावत्वमिति । एतेन निषेधाना सर्वेषा विहितानुरोन विषयव्यवस्था कर्ल श्रेत्रि दर्शयत्रि । " १४२ शास्त्रमुक्तावळी । सामान्यस्य निषेधस्य विहितव्यतिरेकतं । निर्वाहस्सुपसिद्धश्च निगमेष्ववगम्यते ॥ अत एव सन्ध्याधिकरणेपि " मायामात्रन्त्वि " त्य दिना न प्रपक्ष मिथ्यात्व विवक्षितमिति गम्यते । मायाशब्दस्य च न मिथ्यात्ववाचित्व- मिति स्थलान्तरे विशद द्रष्टव्यम् । आह च - " मायामात्र न्त्विति च ‘स्वानानामप्यर्थाना जागरितावस्थानुभूत पदार्थवैधर्म्यमात्रेण मायामात्रत्वमु- च्यत " इत्यादि । " नेघादयस्सारसन्निवेश " इत्यारभ्य " विष्णोबिं " 66 चित्राः प्रभवन्ति माया " इत्यादिषु मायाशब्दम्य विचित्रसृष्टिविशेषपरत्व- मेवेति सुव्यक्तमुपपादितम् । अस्तुवाम्य मिथ्यार्थवाचित्वम्, तथाप्यस्मिन् .” सन्ध्ये सृष्टिराह हि ‘सूत्रे स्वामार्थानामेव मिथ्यात्वते, निर्मा तार चैकेपुत्रादयश्चेति पूर्वपक्षमूत्राभ्यां स्वामार्थानामेव प्रकृतत्वस्य भवद्भिरपि व्याख्यातत्वात् । सत्यं स्वप्नार्थमिथ्यात्वमधिकरणसाध्यम्, तत्र कैमुत्यला- माय जागरितानामपि मिथ्यात्व " कार्त्स्न्येनानभिव्यक्तस्वरूपत्वादि" त्यनेन ‘प्रदर्श्यन इति चेन्न – विश्वमिथ्यात्वसिद्धौ स्वाप्नार्थसत्यत्व पूर्व पक्षानुत्था- ‘नात् । अथ विश्वमिथ्यात्वमेव स्वामार्थमिथ्यात्वप्रदर्शनद्वारा अत्रैव प्रस- ध्यत इति मन्यसे तदप्यसत् प्रपञ्चमिथ्यात्व प्रस्तुत्य स्वाप्नार्थनिदर्शन ‘स्योचितत्वात् । प्रथमसूत्र एवं विश्वमिथ्यात्वप्रसाधनमुखेन विश्वस्य ज्ञान - ‘बाध्यतया ज्ञानप्रधान शास्त्रमारम्भणीयमिति भवद्भिस्समर्थनाच | अथ वक्ष्यमाणोपजीवनेन ‘शास्त्रारम्भमात्र तत्र समर्थ्यत इति पश्यसि तदा नी- तिनिबन्धनात्मकस्य सूत्रस्य व्युत्पाद्यमतिमन्द स्यात् । किञ्च नानभिव्यक्तस्वरूपत्वादि " त्यत्र न जीगरगन्धं पश्यामः । शब्देन तस्यापि सङ्ग्रह इति चेन्न - प्रकृतक देशा बहिष्कारे तस्य व्युत्पत्तेः, ततश्च स्वामार्थानां सर्वेषामेव मिथ्यात्व विवक्षित स्यात्, अन्यथा स्वाप्नार्थ ‘मिध्यात्व प्रतिज्ञाय जागरितार्थानामनभिव्यक्तस्वरूपत्व हेतुरुच्यत इलि " 2 कात्स्न्यें- • कार्य- बा- ६६] शतदूषणी चण्डमारतसहिता । ३४३ व्यधिकरण स्यात् । अतः स्वाप्नार्थमिध्यात्वसाधनाय तन्निष्ठमेवानभिव्यक्त स्वरूपत्वं हेतुनया सृत्र्यत इति नात्रापि विश्वमिथ्यात्वप्रतिपादनकथापि । यत्पुन मोक्षोपायोपदेशदशाया " आत्मेति तूपगच्छन्ति इति ब्रह्मात्मैक्यानुसन्धान सूत्रितमिति, तदपि न पश्याम., आत्मशब्दम्य नानार्थ रूढत्वात्, शरीरप्रतिमम्बन्धिनि रूढिप्रकर्षाच्च ततश्शरी रीत्यनुसन्धान सू- त्रित स्यात् । यु - नत्, ब्रह्मणस्सर्वशरी रित्वेनान्तर्यामि ब्राह्मणादिषु प्रपञ्चि तत्वात् । यद्यपि स्वपर्या पोऽयमात्मशब्दो भाग्येऽन्वारूढ तथ प्यन्ततोऽय मेवार्थ प्रपञ्चयिष्यते । अत्राप्यधिकरणे वक्ष्यति " इदमेव शरीरात्म भावलक्षण तादात्म्यमात्मेति तूपगच्छन्तीति वक्ष्यती" ति । विपरीतश्चाय व्यपदेश आयुष्मत, अह ब्रह्मास्मीत्यनुसन्धानं ह्यत्र व्याख्यायते तच्च भ्रा - न्तिरूपमिति भवतेष्टव्यम्, विलुप्ताहम्भावादिविप्लवसविन्मात्ररूपत्वाभ्युपग- मात् ब्रह्मण, ततश्च मोक्षोपायतया श्रान्तिरेव सूत्रितेत्यायातम् । शालामा लादिन्यायेन विवक्षितपर्यवस्थापन बु सूत्रस्वारस्योपन्यास दशाविद्धम् । किञ्च इतिकरणस्वारस्यादत्र दृष्टिविधिसूचनमेव स्वरसम्, तथैव हि श्रुति रपि “आत्मेत्येवोपासीत्ने” ति, वाक्य च “आत्मेत्येव तु गृह्णीया” दिति : प्रसिद्धश्चायमर्थ’ स्मृतिष्वपि - " ब्रह्माहमिति भावयेदित्या " दिषु तन्त्रेषु च " देवोऽहमिति भावये" दिति । अतोऽत्र इतिकरणस्वास्म्यात् " मनो ब्रह्मेत्युपासीते " त्यादाविव दृष्टिविधित्वमात्रसिद्धौ उपास्य, दृष्टिविशेषण- स्य चात्यन्तभेदम्य सार्वत्रिकत्वात् अत्रापि जीवब्रह्मणोर्भेद एवान्ततस्सूत्रित स्स्यादिति नात्र भवत कश्चिदवकाश । यत्तु फलदशाया " मविभागेन दृष्टत्वा" दित्यविभागानुभवस्सूत्रित इति, तदपि मन्दम्, अविभागशब्दस्य स्वरूपैक्थनियतत्वाभावात् । वि- भागो हि परस्परसम्बन्धपरिपन्थिधर्मविशेष इति विदुषा प्रसिद्धि, तेनावि भागोप्य पृथक्सिद्धिरेवेति सिद्ध्यति, न पुनः स्वरूपैक्यम्, तत्र तद्व्यवहार चौ ३४४ , शास्त्रमुतावळी | 7 पचारिकः । अस्तु वा मुख्य, तथाप्यनियतत्वादन्यथासिद्ध, वाड्मन प्रभृति सम्पत्तिवदवन्थाविशेषमात्रविवक्षया " अविभागोवचनादि ” त्यसृत्रयत्, अत्र तु यथाप्रमाणमपृथक्सिद्धत्वविवक्षयायमविभागशब्द, अन्यथा प्रमाण विरोधादुपपत्तिविरोधाच्च प्रयुञ्जते च मध्यस्था दण्डो देवदत्ताद्विभक्तः ज. तिगुणादिकत्वविभक्तामति च । यद्वा विभागो भेद एवास्तु, अविभागश्च भेदनिवृत्ति, तथापि स्वरूपमेदोऽत्र निषिध्यत इत्यत्र न प्रमाण पश्याम, प्रत्युत पंपरसत्र शतपरामर्शात् -" भोगमात्रसाम्यलिङ्गा चे " ति उपान्त्य- सूत्रसवादाच्च किञ्चिज्ज्ञत्वसर्वज्ञत्वपरिमित सुखत्वनिरतिशयानन्दत्वादिवैधर्म्य लक्षणभेद एव निषिध्यत इति स्वरसत प्रतीयते, तत्क्रतुन्यायोपि कृशोदरी नाडनिहितकीटचदादिभर मृगत्वा दिवच्च साम्यापत्त्यैव समञ्जसयितु शक्य. । अन्यथा दृष्टान्त एव तत्र प्रतिदृष्टान्ततामश्नुते । तदेव भूयसा न्यायमसन्तमिव कृत्वा त्वदुपन्यस्तानि कतिपयानि सूत्राणि त्वदभिमतप्रतीपानि निदर्शितानि । ततश्चान्यपरानन्यपर विभागोपि विलीन । अत एवान्येषा भूयसा सूत्राणा कल्पिताका रपरत्वमुपलक्षण नरत्वं बा नोत्प्रेक्षितु शक्यम् । अन्यानि तु सूत्राणि सगुण सविभूतिकं च ब्रझ प्रतिपादयन्नीत्ययमर्थम्वयापि दुरपह्नव । 1 अर्थवत्वेऽपि सूत्राणामन्योन्यार्थविभागतः । सगुण ब्रह्म बेद्य स्यान्नचेत्सूत्रकथा मुथा || इत्यसङ्गत आहच जन्माद्यधिकरणे - " ये तु निर्विशेष वस्तु जिज्ञास्यमिति वदन्ति तन्मते ब्रह्मजिज्ञासा " जन्माद्यस्य यत स्यात्, " निरतिशयबृहद्ब्रह्मण च ब्रझे " ति निर्वचनात्, तच ब्रह्म जग जन्मादिकारणमिति वचनाच्च एवमुत्तरेष्वपि सूत्रगणेषु सूत्रोदाहृतश्रुते गणेषु चेक्षणाद्यन्वयदर्शनात् सूत्राणि सूत्रोदाहृता श्रुतयश्च न तत्र प्रमाणमि स्वाढि । अयमभिप्राय – प्रथमाध्याये सर्वत्र ईक्षनेन शब्द • 13 ." आन-वा - ६६] शतदूषण - चण्डमारुतसहिता । ३४५ न्दमयोभ्यासात् " " अन्तस्तद्धर्मोपदेशा " दित्यादिषु ब्रह्मणस्तद्धर्मविशेषै- वैशिष्ट्य प्रतिपाद्यते, एव जीवादिभ्यो भेदश्व प्रतिपाद्यते, " भेदव्यपदेशा- "" ፡፡ श्वान्यः कर्मकर्तव्यपदेशाच्च “, “ उभयेपि हि भेदेनैनमधीयते “1 विशेषणभेदव्यपदेशाभ्या च नेतरौ श्रोर्थान्तरत्वादिव्यपदेशात् " 6” 99 66 भेदव्यपदेशात् " आका- सुषुप्त्युत्क्रान्त्योर्भेदेन " इत्यादिषु सूत्रेषु जीवमुख्यमाणलि- तत्तच्छ्रतिगतो भेदनिर्देश एव स्वशब्देन सूत्रयते । ज्ञान्नेति चेन्नोपासात्रैविध्यादाश्रितत्वादिह तद्योगात् द्धर्माभिलापाच्छारीरश्व 19 66 नानुमानमतच्छब्दात्प्राणभृच्च 66 " "” ," "" न च स्मार्तमत- जीवमुख्य 19 66 प्राणलिङ्गान्नेति चेत्तव्याख्यातं " इत्यादिषु प्रधानादिवत् जीवः स्वशब्देनो पादाय व्यवच्छिद्यते, गुहा प्रविष्ठा वात्मानौ हि तद्दर्शनादि ” त्यादिषु स्फुट: ; अतः प्रथमाध्याये सर्वत्र जिज्ञास्यतया प्रक्रान्त ब्रह्मानन्दगुणविशिष्ट प्रकृतेरिव पुरुषादपि विलक्षण च प्रत्यपादि, अयमेवार्थः स्थूणानिखननन्या येन द्वितीयाध्याये स्थिरीकृत इति सोपि तद्विषय एवेत्युक्तम् । तत्र च “ इतव्यपदेशाद्धिताकरणादिदोषप्रसक्तिः " इति जीवैक्यव्यपदेशमूलानेक दोषानाशङ्कय " अधिक तु भेदनिर्देशात् " अश्वादिवच्च तदनुपपत्ति " रिति सूत्राभ्यां पर्यहार्षीत् । तत्र चाभाष्यत - “ये पुनरस्यैव जीवस्याविद्यावियु क्तावस्थामभिप्रेत्य इमं भेदं वर्णयन्ति तेषामिद सर्वमसङ्गत स्थात्, न हि तदव- स्थस्य सर्वज्ञत्वं सर्वेश्वरत्वं समस्तकारणत्वं सर्वात्मत्व सर्वनियन्तृत्वमित्यादीनि सन्ति, अनेनैव रूपेणाभिः श्रुतिभिः प्रत्यगात्मनो भेदः प्रतिपाद्यते, तत्सर्वं विद्यापरिकल्पित त्वन्मते, नचाविद्यापरिकल्पितस्याविद्यावस्थायां शुक्ति कारजतमरीचिकाजलादिभेदवत्परस्परभेदोऽत्र सूत्रकारेणाधिक तु भेदनिर्देशा दित्यादिषु प्रतिपाद्यते, ब्रह्मजिज्ञासा कर्तव्येति जिज्ञास्यतया प्रक्रान्तस्य ब्रह्मणो जगज्जन्मादिकारणस्य वेदान्तवेद्यत्व तस्य च स्मृतिन्यायविरोधपरिहा स्व क्रियत” इति स्पष्टम् । अतोध्यायद्वय विशिष्टपरमिति स्थितम् । तृती 2 ૪ ३४६ ग. मुक्तावळी । याध्यायेपि वैराग्यपादे तावत्प्रतिनियत कर्मफलभोक्तॄणामनन्तानां कर्मिण गमनागमनप्रकारचिन्तनादात्मभेदोऽर्थलब्ध. । उभयलिङ्गपादे तु शोध्यं शोधितम् । शिष्टमपि विशिष्टानुगुणमेव । गुणोपसंहारपादस्तु तद्विद्यानि यतानियतगुणोपाधिकविद्याभेदाभेदचिन्तनार्कात्स्न्येन गुणविशिष्टपर इति स्वरूपतोपि सुप्रसिद्ध न केवल नाममात्रेण । पुरुषार्थपादोपि विद्याया वर्णा- श्रमधर्मेतिकर्तव्यताकत्वप्रतिपादनान्निर्विशेषात्मा द्वैतवाक्यार्थविज्ञानपक्षप्रति- पक्ष । तद्वदावृत्तिपादोपि, असकृदावृत्तोपासनादिप्रतिपादनेन फलाकुरस्यै वोपपादनात् । उत्क्रान्तिप, देवि स्थूलदेहादुत्क्रान्तिरूपफलप्रादुर्भावप्रपश्चनम्, अर्चिरादिपादेपि तथेति सगुणब्रह्मोपासकाना तत्प्राप्त्यर्थमिति भवद्भिरेव व्याग्न्यातम् । फलपांदपि स्वरूपाविर्भावपूर्वक परब्रह्मसमानस्वच्छन्दभोगप्रप ञ्चन व्यक्तमिति न बादरायणस्य क्वचिदपि त्वदभिमतानुपपन्नार्थविवक्षां प्रत्यक्षयामहे । उक्त च भास्कराचार्यै:- सूत्राभिप्राय सवृत्या स्वाभिप्रायनिवेशनात् । व्याख्यातं यैरिद सूत्र व्याख्येय तन्निवृत्तये ॥ इति । तदभिप्रायेण भाग्यकारैरप्युक्तम् - “भगवद्भोधायनकृता विस्तीर्णां ब्रह्मसूत्र वृतिं पूर्वाचार्यासश्चिक्षिषु तन्मतानुसारेण सूत्राक्षराणि व्याख्यास्यन्त” इति । यत्पुनरुक्त प्रमाणविरुद्धत्वेन सूत्रार्थानामन्यथाकथनमयुक्तमिति ; तन्नृनमश्रुतम्वसिद्धान्तेनोक्तम्, सूत्राण्यपि यथाकथञ्चिद्योजयितव्यानीति क्वावद्भवत्कूटस्थैर्व्याख्यानात् । दृश्यते च जैमिनिपतञ्जलिकणभक्षाक्षपादादि । सूत्रेष्वपि ततव्याख्यातृभिरध्याहारादिकल्पना । तदाह- " लोके येष्वर्थेषु प्रसिद्धानि यानि पदानि तानि सति सम्भवे तदर्थान्येव सूत्रेष्वपी " ति । अध्याहारादिमे स्वाभिमतार्थपरतया निर्वाहो वेदसवादभूयस्त्ववैदिकपरि बा- ६६] शतदूवणी- चण्डमारुतसहित । ३४७ ग्रहविशेषादिभिराप्तोक्तत्वनिश्चये मन्वादिप्रणीतधर्मशास्त्रादिष्वपि । काचि कवेदविरोधादेर्यथा कश्चिदुपशयितव्यत्वात् । अत एवाह " सति सम्भव " इति । श्रुतिसूत्रयोरविरोधे सूत्रेष्वध्याहारादिकमन्याय्यम्, विरोषभस पुनरध्याहारादिभिस्सूत्रं श्रुत्यनुगुणतया नेतव्यम् । नचासौ विश्रम इति श- ह्नितुमपि शक्यम्, सकलवेदशाखाप्रवर्तनाधिकृतत्वात्कचिदपि प्रमाणविरु द्धार्थादर्शनात् परिग्रहातिशयाच्च । अतस्तदुक्तेषु सूत्रेषु यत्र कचित्प. गण विसंवादे यथाकथञ्चित्समाघातव्यम्, नचास्ति विसंवाद इति दर्शितमिति । इति कवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेङ्कटनाथस्व बेदान्ताचार्यस्य कृतिषु शतदूषण्यां परमते सूत्रस्वारस्यभङ्गः षट्षष्टितमो वादः ॥ ६६ ॥ समाप्ता च शतदूषणी ।