२९ चरमश्लोकाधिकारः

अर्जुनं रथिनं कृत्वा स्वयं सारथीभूय तद्विधेयतया स्थितवति सति, अस्मिन्नर्जुने च स्वं निमित्तमात्रं स्वीकृत्य सर्वेश्वरस्य खप्रतिपक्ष- निरसनार्थं समवस्थितिं दृष्ट्वा, बन्धुविनाशः सिद्ध इति निश्चित्य अस्थानस्नेहजशोकेनास्थानकृपया आचार्यादीनां युद्धोन्मुखत्वे- ऽपि तेषां वधेन पापं भवतीति भयेन च व्यामुह्य, किं हितमिति ज्ञात- व्यमिति विचार्य, " यच्छ्रेय: स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् " इति विज्ञापितवति सति, तच्छोक निवर्तनाथं स्वयं देहादिव्यतिरिक्तं परशेषतैकरसं नित्यात्मस्वरूपं, एतत्स्वरूपज्ञस्य परमपुरुषार्थलाभार्थं परम्परया कारणभृतौ कर्मयोगज्ञानयोगी, साक्षादुपायत्वेन चोदितं भक्तियोगं च सपरिकरमुपदिश्य तदा अयं परमपुरुषार्थो झटिति प्राप्तव्य इति त्वरायां सत्यामपि सपरिकरस्या- स्योपायस्य दौष्कर्यात्, एतदुपायानुष्ठानार्थमपेक्षितयोः ज्ञान- शत्तयोः सत्त्वेऽपि अनेकावधानेन सह चिरकालसाध्योपायस्व- भाववशात् अभिमतस्य शीघ्र सिद्धय नहत्वेनावस्थितत्वाच्च निरतिशय- शोकाविष्टे अर्जुने तं व्याजीकृत्य स परमकारुणिको गीतोपनिषदा- अचार्य:, “भक्त्या परमया वाऽपि प्रपत्त्या वा महामते । प्राप्योऽहं नान्यथा प्राप्यो मम कैङ्कर्यलिप्सुभिः ॥” इति स्बेन विकल्प्य विहितयो-

चिरमश्लोकाधिकारः

३५१

रूपाययोर्मध्ये, " तावदार्तिस्तथा वाच्छा तावन्मोहस्तथाऽसुखम्” इति खचरणप्राप्तिरूपफलस्य, अन्येषामभिमतानां च सर्वेषां साधारणसाधन- -मानुकूल्य संकल्पादिव्यतिरिक्त परिकर निरपेक्षं लघुतरं क्षणमात्र साध्य रहस्यतमोपायं श्रोतव्यशेषरहितोपदेशपर्यवसितेन चरमश्लोकेन सकल- लोकरक्षार्थमनुगृह्णाति ।

श्रुतिसिद्धेऽस्मिन्नर्थे शरण्येन सर्वेश्वरेण स्वयमुपदिष्टे सति, इदमेव, “सन्त्यज्य विधिना नित्यं षडिधां शरणागतिम् । आचार्यानुज्ञया कुर्यात् शास्त्रदृष्टेन वर्त्मना ॥” इति श्रीविष्णुतस्वाद्युक्ताचार्यानुज्ञा- रूपमपि संपन्नम् ॥

(चरमश्लोकव्याख्यारम्भः)

" सर्वधर्मान्” इत्यादि - अस्य श्लोकस्य शङ्करादिभिः कुदृष्टिभिरुकान् सर्वान् अर्थान् तात्पर्यचन्द्रिकायां निक्षेपरक्षायां च विस्तरेणादूषयाम । अत्र सारभूतान् अर्थान् सत्संप्रदायसिद्धरीत्या आचक्ष्महे । अत्र पूर्वार्धमुपायविधायकम् । उत्तरार्धं फलनिर्देश- मुखेन विधिशेषभूतम् । अतोऽयं श्लोक उपायविधानप्रधानः ॥

(सर्व धर्म शब्दार्थः)

धर्मो -शास्त्रैकसमधिगम्यं पुरुषार्थसाधनम् । धर्मानिति बहुवचनेनाभिमतसाधनत्वेन शास्त्रचोदितानां धर्माणां बाहुल्यमुच्यते । सर्वशब्देन सपरिकरतारूपस्थितिर्विवक्ष्यते ; धर्मपरिकराणामपि धर्मत्वेन व्यवहारे नास्ति हि क्षतिः । अस्य सर्वशब्दस्यैकशब्दप्रतिसंबन्धितया योजने क्रियमाणे जयम्

३५२

श्रीरहस्यत्नयसारे

अङ्गिनां नानाधर्माणां कात्स्न्यं वक्ति । एवं सामान्यत उक्तावप्यत्र प्रकरणवशात् मोक्षार्थतया शास्त्रविहितानां सपरिकराणां नानाप्रकाराणामुपासनानां सर्वेषां प्रतिपादने तात्पर्यम् ।

पुरुषोत्तमत्वज्ञानस्य सर्वविद्योपकारकतत्त्वज्ञानमात्रतया

अवताररहस्य चिन्तनस्यानुष्ठीयमानोपासनादीनां शीघ्रनिष्पत्ति- हेतुतया, देशवासादीनामुपायविरोधिपापक्षय हेतूत्वमुखेनोपाय- निष्पादकतया च श्रीगीताभाष्यादिषु समर्थितत्वादेतेषां साक्षान्मोक्षोपायत्वापादनपूर्वम् अङ्गिबहुत्वविषयकेण बहुवचनेना विवक्षावर्णनं नोचितम् । " नाना शब्दादिभेदात्” इत्य्-उक्त-रीत्या एषाम- भावेऽपि सद्विद्यादहरविद्यादिभेदेनाङ्गियहुत्वस्य लाभादिदं बहुवचनं सार्थम् । अङ्गिबहुत्वस्य परिकरबहुत्वस्य च विवक्षणेऽपि न विरोधः ॥ (परित्यज्येति शब्दार्थः)

“परित्यज्य” इत्यत्र त्यागो नाम - " अनया च प्रपत्त्या मामाकिञ्चन्यैकपूर्वकम् " इत्याद्युक्तरीत्या अकिञ्चनस्य स्वस्य दशा- दर्शनेनोपायान्तरेषु जातं नैराश्यम् । आशया ग्रहणे क्रियमाणे, आशात्यागः त्याग इति सुवचः किल । तत्र ‘परि’ इत्युपसर्गेण “अनागतानन्तकालसमीक्षयाऽप्यदृष्टसन्तारोपायः “, " त्वत्पादकमला- दन्यन्न मे जन्मान्तरेष्वपि” इत्याद्युक्तरीत्या अत्यन्ताकिञ्चनस्य सर्वकालेषु सर्वप्रकारयोग्यताराहित्यस्य ज्ञानेन ततो नैराश्यातिशय उच्यते । सर्वप्रकारैस्त्यागो नाम - पूर्णानुष्ठानशक्त्यभावे यथा- शक्त्यनुष्ठानं कुर्म इति, तद्योग्यताविरहदशायामन्यान् कांश्चिदनु-

चरमश्लोकाधिकारः

३५३

कल्पान् वा उपायोपायान् वाऽनुतिष्ठाम इति स्वस्य दुष्करेषु प्रवर्तमानाया दुराशाया अभावः । अस्यानुवादस्याधिकार विशेष प्रदर्शनं प्रयोजनम् । अत्र परीत्युपसर्गेणाधिकारपौष्कल्यं विवक्ष्यते । “अनित्यम सुर्खे लोकमिमं प्राप्य भजख माम्” इत्यत्र " प्राप्य” इत्यस्य विधित्वं हित्वा " प्राप्य वर्तमानस्त्वम्” इति व्याख्यानवत् अत्रापि “परित्यज्य स्थितस्त्वम्” इति विवक्षितुं युक्तम् । इत्थमर्थान्तरेष्वपि प्रयोग सत्त्वात् क्त्वाश्रुतिमात्रा वलम्बनेन त्यागोऽङ्गमिति वक्तुं न युक्तम् ।

" परित्यज्य " इत्यस्य विधित्वे, प्रपत्त्यध्यायादिषु विहितरीत्या आकिञ्चन्यप्रतिसन्धानादिरूपं कार्पण्यं प्रपत्यङ्गं विधीयत इत्य्-उक्तौ- नार्थे विरोधः । तदा, ‘सर्वधर्मान् परित्यज्य’ इत्यनेन, “अहमस्म्यपराधानामालयोऽकिञ्चनोऽगतिः “, “न धर्मनिष्ठोऽस्मि” इत्या- द्युक्तरीत्या सर्व वः स्वस्य योग्यतापर्यन्ततया त्यक्ततां पुरस्कृत्येत्युक्त भवति । एतावद्विलम्बित प्रतीतिकोऽप्यर्थो बहुप्रमाणानुगुणत्वात् तद्विरुद्ध शङ्कराक्तसर्वधर्म स्वरूप त्यागाद्यर्थापेक्षयोपादेयः ।

“प्रपत्यर्थं कश्चिदपि धर्मो नानुष्ठेय” इति प्रपत्तेर् नैरपेक्ष्यम् उच्यत

इत्य् एतत् विधि-पक्षस्योचितम् ।
तदा परीत्य् उपसर्गः,
“आचान्तेन कर्तव्यम् ; शुचिना कर्तव्यम्”
इत्य्-आदिषूक्ताः सर्व-साधारण-योग्यतापादका अध्य् एतद्-अङ्गतया न स्वीकार्या
इति विवक्षति ।

( स्वरूपत्यागविधिवादनिरसनम् )

एवम् अस्वीकृत्य, कर्म-योग–ज्ञान-योग भक्ति-योग-रूपाणां धर्माणां स्व-रूप-त्यागः
प्रपत्तेर् अङ्गम् इति पक्षे,
प्रपत्तिः सर्वाधिकार-हीना स्यात् ।

[[३५४]]

धर्मानुष्ठान-शक्तस्य किल तेषां त्यागो विधातव्यः ।
इदं बहु-प्रमाण-सिद्धस्य कार्पण्य-रूपस्याङ्गस्य,
“उपायेन केनापि हीनो दासोऽहम्”, “कुलेषु” “स्नात्वा त्रीन् " “न धर्मनिष्ठोऽस्मि " इत्यादिषु प्रसिद्धस्य अश्विनाधिकार इति संप्रदायस्य च विरुद्धम् ।

ईश्वरं प्रति अत्यन्तपरतन्त्रत्वादुपायान्तराणां क्षेत्रज्ञो नित्याशक्त इति कल्पयित्वाऽस्य तेषां त्यागो विधीयत इति कथनं सर्वशास्त्र-स्ववचन-स्वप्रवृत्यादिविरोधादत्यन्तपरिहास्यम् । तदा तुल्य- न्यायतया “व्रज” इति विधानमपि न घटेत । उपायान्तराणां जीवात्मा नित्याशक्त इति प्रतिपादनं स्वानिष्टस्यानुवादपक्षस्य स्थिरीकरणापादनमित्येतावदेव । एकप्रयोगस्यैव अशक्तं प्रति त्यागा- नुवादरूपत्वं शक्तं प्रति त्यागविधिरूपत्वं चैकस्मिन् वाक्ये न घटेत । फले वैषम्ये असति अधिकारिणि चैकस्मिन् सति गुरुलघु- विकल्पोऽपि वक्तुं न युज्यते । गुरूपाये शक्तस्यैव तत्त्यागविशिष्ट- लघुपायविधौ गुरूपाये प्रवर्तमानस्य कस्याप्यभावात् मुखान्तरेणाधि- कारिभेदस्य दुर्वचत्वाच गुरूपायविधायकानि शास्त्राणि सर्वाण्य- व्यप्रमाणानि स्युः । लघूपायप्ररोचनार्थं गुरूपायं विधाय स एव निषिध्यत इति कथनमत्यन्तानुचितम् । अनुपाया उपायत्वेन विधीयन्ते इत्य्-उक्तौ- श्रुतिस्मृत्यादीनां मोहनशास्त्रत्वप्रसङ्गात् शरण्य-

1 पुकलोविल्लावडियेनू - तिरुवाय्मोड़ि 6-10-10 2 कुलङ्गलाय - तिरुन्चन्द्र 90 3 कुलिचु मून्नु - तिरुमाले 25

चरमश्लोकाधिकारः

३५५

स्वरूपादीन्यपि न सिध्येयुः । गुरुभृतानां कृष्यादिव्यापाराणां लघूनां रत्नवाणिज्यादीनाश्च अर्थार्थिषु विकल्पोऽप्यधिकारि- विशेषव्यवस्थयेत्येतत् लोकप्रसिद्धम् । श्रीकूरेशस्य चरमश्लोक- व्याख्यानेऽप्येतावत एव विवक्षितत्वात् न कश्चिद्विरोधः । समावर्त - नादिषु गुरुलघुविकल्पोऽप्यवस्थाविशेषैर्नियत इत्यनभ्युपपगमे गुरुविधानवैयथ्यं प्रसज्येत ।

ज्ञानपूर्ति वा विश्वासपूर्ति वहन् प्रपत्तेरधिकारी, ज्ञान- मान्द्यं वा विश्वास मान्द्यं वा वहन् उपासनादीनामधिकारीत्युक्तौ, एषां चरमश्लोकादीनामुपदेष्टुत्वात् परमास्तिकत्वाच पूर्णज्ञान- विश्वासानां व्यासादीनामुपासनादिष्वधिकारो न स्यात् । ते उपदेशकाले ज्ञानविश्वासवन्तः पश्चाद्वयामु उपासका बभूवुरिति प्रतिपादनानुगुणं न किमपि प्रमाणमस्ति । प्रपन्नाः सन्तो लोक- संग्रहार्थमुपासनादीन् अन्वतिष्ठन् इत्यस्य गमकं तत्तत्प्रबन्धेषु न किमपि वचनमस्ति । तथाकरूपनेऽपि खाधिकारं प्रति निषिद्धानां लोकसंग्रहार्थमनुष्ठाने, तेषामेतान् प्रति पापत्वादधिकारविरुद्धा- नुष्ठानस्य करणात्, स्वानुष्ठानमुखेन लोकसंग्रहोऽपि कर्तुमशक्यः स्यात् । स्वस्य द्वयोर्मार्गयोः शास्त्रानुमतत्वे तयोर्मध्ये लोकानां शक्यं तेषां हितं च सन्तमेकं स्वयमनुष्ठाय प्रदर्श्य लोकानां तत्र दृढावस्था-

नमेव लोकसंग्रह इति श्रीगीताभाष्येऽनुजग्राह । न तु संन्यासिनं प्रति निषिद्धस्य गृहस्थैकान्तधर्मस्य संन्यासिनाऽनुष्ठाय प्रदर्शन लोकसंग्रहार्थं भवितुमर्हति । इदमा ज्ञातिलङ्घनमित्येवमेव । इत्थं

३५६

श्रीरहस्यत्रयसारे

प्रपत्याधिकारिणो निषिद्धस्य तेनैव कैङ्कर्यबुद्ध्याऽनुष्ठानमपि स्वाधिकारविरुद्वम् । प्रपत्तेरनपेक्षितानि शास्त्रीयाणि कैडूर्य- बुद्धयाऽनुतिष्ठतां न विरोधः ।

खखजात्याद्यनुरूपाणां खखशक्यानां सर्वधर्माणां स्वरूप- त्यागोऽङ्गतया विधेय इति पक्षे, प्रपत्युत्तरकाले स्ववर्णा- श्रमाद्यधिकारानुरूपं नियतं कैडूर्यफलं हित्वा अहिंसासत्यवचनादि- सामान्यधर्मान् आचार्यवन्दनादीनि च हित्वा पशुमृगपक्ष्यादि- बदनं प्रसज्येत । निषेधवाक्यसिद्धानां निवृत्तिरूपधर्माणां स्वरक्षणार्थस्वव्यापाररूपत्वाभावेन शरणागत्या सह विरोधा- भावादत्र प्रवृत्तिरूपधर्माणां त्याग एव विवक्षित इति निर्वाहोऽपि मन्दः । निवृत्तिरपि व्यापारविशेष इत्येतत् सोऽपि स्वरक्षणार्थ इत्येतय लोकवेदसिद्धं किल ॥ एतद्विधिवलात् प्रवृत्तिनिवृत्ति- रूपान् सर्वधर्मानपि परित्यज्याटनमेव प्रपन्नस्य शास्त्रार्थो भवत्विति चेत् — प्रपन्नैः पूर्वैः, आधुनिकैश्च सावधानैः क्रियमाणानि कैङ्कर्याणि अपचारपरिहरणानि च विरुद्धानुष्ठानानि स्युः । यथाप्रमाण प्रपत्तिसंप्रदाय प्रवर्तकानां परमकारुणिकानां च सतां भ्रमवि- प्रलम्भसंभावनाऽपि नास्ति । यावज्जीवं सर्वधर्मत्यागस्य विधेयत्वे किलायं विरोधो भवति । प्रपत्त्यनुष्ठानक्षणे सर्वधर्मस्वरूप त्याग- स्याङ्गत्वे नास्ति हि विरोध इति चेत् तदा असंभावितानां स्वरूप- त्यागो न विधेयः । संभावितानां स्वरूपत्यागस्य विधेयत्वे तादात्त्विकानि भगवत्क्षेत्रवास - शिखायज्ञोपवीतोर्ध्वपुण्ड्र धारणादीनि परित्यज्य प्रपत्तिः कर्तव्या प्रसज्येत ।चरमश्लोकाधिकारः

३५७

अतः उपासने उपनमद्भिः कर्माद्यङ्गैर्निरपेक्षायाः सत्याः अपत्तेरङ्गत्वेन केऽपि धर्मा न स्वीकार्या इत्येतदेव त्यागविधिपक्ष- स्योचितम् । अस्मिन् त्यागविधिपक्षे उपायान्तर सामर्थ्य- रहितानां, तत्सत्त्वेऽपि विलम्वाक्षमाणां चास्यां प्रपत्तावधिकारः । एवं सति केषामपि प्रमाणानां विरोधो नास्ति ।

पूर्वाचार्या अध्यत्र सर्वधर्मस्वरूपत्यागः प्रपत्त्यङ्गमिति, इत्थं नेति च विवादं नाकार्षुः । किं तु प्रपत्यधिकारभूतस्य आकिञ्चन्यस्य प्रपत्तिगतस्य नैरपेक्ष्यस्य चास्मिन् चरमश्लोके केषु पदेषु विवक्षणमुचितमिति विममृशुरित्येवमेव ।

अधिकारं पुरस्कृत्योपायस्य निरपेक्षताम् । एकशब्देन वक्तीति केचिद्वाक्यविदो विदुः ॥ नैरपेक्ष्यं पुरस्कृत्य विहितस्य लघीयसः । उपायस्याधिकारं तु शोकद्योत्यं विदुः परे ॥ इत्थमर्थाविशेषेऽपि योजनामात्र भेदतः । प्राचां विवादः संवृत्तो भाष्यकारैरवारितः ॥ अज्ञातपूर्ववृत्तान्तैर्यदत्रारोपितं परैः ।

त

तत्तु श्रीविष्णु चित्ताद्यैर्निर्मूलमिति दर्शितम् ॥

(“इदं शरणमज्ञानाम्” इत्य्-उक्ता-धिकारविशेषनिरूपणम्)

एवं सति " इदं शरणमज्ञानामिदमेव विजानताम् । इदं तितीर्षतां पारमिदमानन्त्यमिच्छताम् ॥ इति, “अविद्यातो देवे

३५८

श्रीरहस्यत्रयसारे

परिवृढतया वा विदितया स्वमक्तेर्भूस्ना वा जगति गतिमन्यामविदुषाम् " इत्युच्यमानस्याधिकार मेदस्य सद्भावः कथमिति चेत्-अत्रोक्तमज्ञानं न पश्वादिवत् शास्त्रीयस्य कस्याप्यज्ञानम् । अन्यत् किमिति चेत्- उपासनादिषु विशदज्ञानाभावो वा प्रपत्तावपि सूक्ष्मविशेषाणां ज्ञानाभावो वेत्येतावदेव । अत्र “विजानताम्” इति “देवे परिवृढतया वा विदितया " इति चोतो ज्ञानविशेषोऽपि उपासनादिषु विशदज्ञानं वा प्रपन्युपयुक्ते शरण्यगुणविषये विशदज्ञानं वा इत्येतावदेव । न खेतदनपेक्षितं सर्वविषयकज्ञानम् । परिवृढत्व- रूपशरण्यगुणविशेषज्ञानं हि इहोच्यते । अस्मिन् उपयुक्तज्ञाने सत्यपि, उपायान्तरे शक्त्यभावे अकिञ्चनः सन् प्रपत्तेरधिकारी भवति । शक्तौ सत्यामपि, “शरैस्तु संकुलां कृत्वा लङ्कां परबलार्दनः । मां नयेत् यदि काकुत्स्थस्तत् तस्य सदृशं भवेत् ॥” इत्य्-उक्त-रीत्या रक्षकहस्त- प्रतीक्षणपूर्वकं स्वहस्तमाकुञ्च्यावस्थानं किलोचितमिति चेत् — इदं प्रपन्नोत्तर कृत्य विशेषस्योदाहरणम् । अन्यथा उपायविधायक- शास्त्राणि निरर्थकानि स्युः । उपायान्तरे स्वस्य ज्ञानसच्चे तत्रानुष्ठानशक्तिसत्त्वेऽपि विलम्वक्षमत्वाभावे सति झटिति फल- प्रदानक्षमा प्रपत्तिरेवास्माकमुचितेति मन्वानोऽपि अस्याः प्रपतेरधि- कारी । इदम् “इदं तितीर्षतां पारम्” इत्यादिपूच्यते । कथमिति चेत् — “तितीर्षतां पारम्” इत्येतत् झटिति अनिष्टनिवृत्तिर्जायता- मिति त्वरावतामित्यर्थकम् । “आनन्त्यमिच्छताम्” इत्येतत् स्व-रूप- प्राप्त परिपूर्ण भगवदनुभव प्राप्तिमन्तराऽऽत्मधारणासमर्थानामित्यर्थकम् ॥

चरमश्लोकाधिकारः

३५९

इदमुभयमभिप्रेत्य, “खभक्तेर्भूम्ना वा” इत्याचष्टे । अत्र भक्तिरिति प्रेमपाश्वश्यमुच्यते ; न तु भक्तियोगः । अस्या भक्तेर्भूमा च झटिति प्राप्तेरभावे विनाशपर्यवसायी अवस्थाविशेषः । अयं केषां - चित् व्यवस्थितभक्तियोगस्वाभावेऽपि सुकृतविशेषमूलकभगवत्प्रसा दात् नायेत । एतदवस्थावानपि प्रपत्तेरधिकारी । एवम्भावादुपा- यान्तराज्ञानामस्मिन्नुपाये समुदायज्ञानमात्रवताम, अनोपायान्तरे च विशदज्ञानसत्वेऽपि उपायान्तरे अनुष्ठानशक्तिशून्यानाम्, एतदुभयसत्त्वेऽपि विलम्बा सहातिशयवतां च प्रपत्तौ प्रवृत्तिर्युज्यते । अयं विलम्बाक्षमोsपि स्वसंकल्पितकाले फलप्राप्तेः कृते उपायान्तर- रहितः । मं प्रकारमभिप्रेत्य “जगति गतिमन्यामविदुषाम्” इत्युच्यते । व्यासादयोऽधिकारिपुरुषत्वात् विलम्बक्षमा उपायान्तरशक्ताथ भवन्ति । अत उपासने प्रवृताः । न तु ज्ञानमान्द्यात् विश्वास- मान्धाद्वा प्रवृत्ताः ।

अशक्तस्यातिकृच्छ्रेषु दुराशादादर्यशालिनः । कस्यचित् बुद्धिदौर्बल्यं लघुत्यागस्य कारणम् ॥ तत्र प्रपत्त्यनर्हाणामन्यदित्यपि युज्यते । व्यासादिषु तु नैवैषा नीतिः संशयघातिषु ॥

इत्थमुपासनप्रपदन योरधिकारस्य व्यवस्थितत्वात् शास्त्रद्वय मपि सप्रयोजनम् । द्वयोरप्यधिकारिणोः स्वधर्मे प्रतिपत्तिवैषम्य- मेवास्ति । प्रपन्नस्य स्वोद्दिष्टं फलमुद्दिश्यान्यस्य कस्यचिदनुष्ठाने नमास्त्र-

३६०

श्रीरहस्यत्त्रयसारे

बन्धन्यायेन विरोधसंभवेऽपि स्वयम्प्रयोजनभावेन, भगवद्भागवत- समृद्धयादिफलान्तरोद्देशेन वाऽन्यस्य कस्यचिदनुष्ठाने नास्ति विरोधः ॥

इत्थं

( उपायत्वबुद्धित्यागवादनिरसनम् )

स्वरूपत्यागस्यायुक्तत्वेऽपि

उपायत्वबुद्धित्यागः " परित्यज्य " इत्यस्यार्थः स्यादिति चेत् — प्रपन्नस्योत्तर कृत्यगोचरेषु वाक्येषु उपायत्वबुद्धित्यागस्य विधानमित्येतदुचितम् । इहो तर कृत्य- परत्वमन्तरैव उपायविधायकत्वेन स्थिते वाक्ये प्रतिपादना- देतद्बुद्धित्यागपूर्वकं धर्मस्वरूपं प्रपत्तेरङ्गतयाऽनुष्ठेयमिति फलतीति, स्वयंप्रयोजनं केवलकैङ्कर्यमुत्तर कृत्यमिति मतं न सिध्येत् । अस्यो- पायस्योच्यमानं धर्मान्तरनैरपेक्ष्यमपि न सिध्येत् । अयमुपायो- किश्चनाधिकारिकश्च न स्यात् । कथमिति चेत् — अनुपायेषूपाय- बुद्धित्यागोऽत्र न विधेयः । उपायेषूपायबुद्धित्यागपूर्वकमनुष्ठानं तावत् प्राचीनोपासनादिषु स्थितिरेवेति । अत्रोपायत्वबुद्धित्यागोऽर्थ इति प्रतिपादनपरे पक्षे, त्यागविधेरनुष्ठान विधेवाधिकारिभेदेन विरोध- परिहारवर्णनमप्यनपेक्षितवचनम् । अत्र स्वरूपत्यागे उच्यमाने किलायं विरोधप्रसङ्गो भवति । इत्थं बुद्धिविशेषत्यागपूर्वककर्म ज्ञान- भक्तीनां प्रपत्यङ्गत्वेन स्वीकारपक्षे उपासनप्रपदनयोरङ्गाङ्गिव्य- पदेशव्यत्यासमात्रं स्यात् । अङ्गभावे यथाकथञ्चिदनुष्ठानमपि पर्याप्तमिति वैषम्यमपि मन्दम् । " सकलाङ्गोपसंहारे काम्यं कर्म प्रसिध्यति” इत्य्-उक्त-ं किल ।

g

चरमश्लोकाधिकारः

३६१

एकिनारी

अतः स्वरूपत्यागोक्तौ कैङ्कर्यस्यापचारता । उपायत्वमतित्यागे तत्स्वरूपाङ्गता भवेत् ॥ सात्त्विकत्यागयुक्तानां धर्माणामेतदङ्गता । नूनं विस्मृत काकादिवृत्तान्तैरुपवर्णिता ॥ सकृत्प्रपदनेनैव धर्मान्तरदवीयसा । तत्क्षणेऽभिमतं पूर्वे संप्रापुरिति शुश्रुम ॥PPR प्रसक्ताङ्गत्वबाधे तु ब्रह्मास्त्रसमतेजसः । उपायस्य प्रभावश्च कैङ्कर्यादि च सुस्थिरम् ॥

अतोऽत्र सर्वधर्माणां स्वरूपत्यागोऽङ्गत्वेन विधीयत इति, तदङ्गत्वानुगुणमत्र बुद्धिविशेषत्यागमात्रं विधीयत इति प्रतिपाद्यमानौ पक्षौ आज्ञानुपालनादिशास्त्राणां प्रपत्तेर्नैरपेक्ष्पप्रतिपादकशास्त्राणां पूर्वाचार्यसंप्रदायानाम् प्रपन्नतया स्थितानां पूर्वशिष्टानामा- चारस्य च विरुद्धौ ॥

,

(त्यागविधितात्पर्यनिरूपणम् )

इत्थमुक्तैर्दोषैर्धर्माणां स्वरूपत्यागः प्रपत्तेर्नाङ्गम् । उक्तनैरपेक्ष्यात् तेषां धर्माणां स्वरूपमपि अस्याः नानम् । अतोऽत्रान्येषां केषामपि धर्माणामपेक्षाऽस्याः प्रपत्तेर्नास्तीति प्रतिपादनेऽस्य त्यागविधेस्तात्पर्यम् । एवंप्रतिषेधस्य प्रसङ्गोऽपेक्ष्यते । इह के धर्माः प्रसक्ताः प्रतिषि- ध्यन्त इति चेत् — वेदान्तचोदितासु विद्यासु मध्ये कासुचिद्विद्यासु आम्नाता अङ्गत्वेन प्रतीता वर्णाश्रमधर्माः गतिचिन्तनादयच

३६२

श्रीरहस्यत्रयसारे

विद्यान्तरेषु यथा प्राप्नुवन्ति, तथा न्यासविद्यायामपि एतेषु तुल्यन्यायतयाऽङ्गत्वेन प्राप्तेषु, एवमङ्गत्वप्रसक्तिमतां सर्वेषां धर्माणा- मपेक्षा अस्या नास्तीति प्रतिपादनमस्य स्थलस्योचितम् । एषां धर्माणां " सहकारित्वेन च” इति सूत्रोक्ते विद्यासहकारित्ववेषे निवृत्तेऽपि, ‘विहितत्वाच्चाश्रमकर्मापि’ इति सूत्रान्तरोक्तस्य विनियोगान्तरस्य प्रपन्नविषये निवारकं नास्ति । अत एषां धर्माणामनुष्ठानस्य धर्मत्यागस्य च प्रपत्यङ्गत्वाभावात् अशक्येषु नैराश्यमधिकारे निविशते ; शक्यानां नित्यनैमित्तिकानामनुष्ठानमाज्ञानुपालनरूपं कैङ्कमात्रं भवति ॥

संकल्पमात्रमेवाङ्गं श्रुतमाचरणं पुनः । अनङ्गमाज्ञया प्राप्तं न संकल्प निबन्धनम् ॥

( प्रभूतकैङ्कर्य प्रयोजकम् )

एवं सति अस्य (प्रपन्नस्य) नित्यनैमित्तिकेष्वनन्तर्भाव्याणां प्रभुत- कर्याणां प्रयोजकः क इति चेत् — इमानि अस्योपायान्तरको टौ न प्रविशन्ति । अङ्गान्तरनिरपेक्षायाः प्रपत्तेः परिकरा अपि न भवन्ति । अकरणे ईश्वरः कुप्येदिति धिया न करोति । पृथगेवैषां किमपि पापक्षय- स्वगपशुपुत्रादिफलान्तरमाशास्य च न करोति । लौकिका द्यूतादीनि यथा कुर्वन्ति तथा केवलं स्वेच्छया न प्रवर्तते । मुक्तवत् भगवदभि- प्रायं प्रत्यक्षीकृत्य तत्प्रीणनार्थं प्रवर्तत इत्यपि न । तर्हि कथमिति चेत् — एषां कैङ्कर्याणां फलान्तरवत् भगवत्प्रीतेरपि फलत्वेन

चरनश्लोकाधिकारः

३६रे

शास्त्रसिद्धत्वात् तत्प्रीणने सच्चोत्तरस्वप्रकृतिस्वभावात् रुचेर्जननात् सुहृत्पुत्राद्युपलालनेष्विव सर्वविधवन्धोस्तस्य प्रीणने शास्त्रं करदीपं गृहीत्वा प्रवर्तते ।

(प्रपन्नस्यापि शास्त्रवश्यत्वम् )

अत्र केचित् — सर्वेश्वरसन्निधौ सर्वभरन्यासं कृतवती विवेकिनः त्याज्योपादेय विभागनिर्णायकं स्वरूपज्ञानं किल । इत्थमस्य स्वरूपवश्यत्वातिरेकेण शास्त्रवश्यत्वं कथमित्याचक्षते । इदमप्यनुपपन्नम् । कथमिति चेत् — स्वरूपमेवंविधमिति शास्त्र- साह्येन निर्णीते सति, अस्य स्वरूपस्य अमुक पुरुषार्थस्तदुपायश्च त्याज्यौ, अमुक पुरुषार्थस्तदुपायचोपादेयाविति विभज्य विज्ञानार्थमा मुक्तत्व सिद्धि शास्त्रं विना मार्गो नास्ति । स्वरूपे शेषत्वादिकमवलम्ब्य किञ्चिदौचि- त्यमात्रं ज्ञातुं शक्यमित्येतावदेव । न तु शेष्यभिमत्तकैङ्कर्यस्यायं प्रकारः । अस्य कैङ्कर्यस्योपाया इमे इति कांश्चित् स्वरूपज्ञानं नियततया न प्रदर्शयेत् । अतश्च शास्त्राण्यनादृत्य, निषिद्धद्रव्यैर्वा, विहितेष्वपि न्यायार्जितभिन्नैर्द्रव्यैर्वा स्वरुच्यनुरोधेन शास्त्रविरुद्ध प्रकारैः कैङ्कर्यस्य करणे प्रवृत्तौ उपचारापचारयोर्भेदो न स्यात् । तदा स्वरुचिव्यतिरे केणान्यस्य कस्यचिन्नियामकस्याभावात् मुमुक्षुभिस्त्यज्यमानानि सर्वाणि निषिद्धानि खरुचिमात्रेण कैङ्कर्यतयाऽनुष्ठेयानि प्रसज्येरन् । हविर्निवेदनेऽपि श्रीभाष्यकारः, “शास्त्राविरुद्धानि संभृत्य इत्यनुजग्राह । अतः शास्त्रवश्येन सता स्वाधिकार्यतया शास्त्रविहितानि कैङ्कर्याण्येव कर्तुमुचितानि । " तस्माच्छास्त्र प्रमाणं ते कार्याकार्य-

३६४

श्रीरहस्यत्रयसारे

व्यवस्थितौ । ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तुमिहार्हसि ॥” -इत्युपदेशः सर्वाधिकारिसाधारणो भवति ।

श्री यामुनाचार्यैः श्रीगीतार्थसंग्रहे, “ज्ञानी तु परमैकान्ती पश्यत्तात्मजीवनः। तत्संश्लेषवियोगकसुखदुःखस्तदेकधीः ॥ भगवद्ध्यान- योगो क्तिवन्दनस्तुतिकीर्तिनैः । लब्धात्मा तद्गतप्राणमनोबुद्धीन्द्रियक्रियः ॥ निजकर्मादि भक्त यन्तं कुर्यात् प्रीत्यैव कारितः । उपायतां परित्यज्य न्यस्येत् देवे तु तामभीः ॥” इति [विशेष ] प्रतिपादनस्थले “प्रीत्यैव कारितः " इतीदमपि शास्त्रमनपेक्षितमित्येवम्परं न । किंतु इह शास्त्रमवलम्ब्यैव ज्ञातव्येषु कैक्कर्येषु स्वामिसन्तोषजनकत्वनिबन्धनायाः शेषभूतस्य स्वस्य जायमानायाः प्रीतेः प्रेरकत्वातिशयस्य प्रतिपादने तत्परम् । एषां श्लोकानामुपासनाधिकारिविषये योजने क्रियमाणे उपासना- दीनां स्वादुतमत्वस्य,

फलोपायभूतशरण्यप्रसादनरूपतया साक्षादुपायत्ववैधुर्येणावस्थिते:, अनेनोपासनेन प्रसन्नस्य सर्वेश्वरस्यैव फलं प्रति साक्षादुपायरूपेणावस्थितेश्च प्रतिपादने तात्पयं भवितुमर्हति । स्वतन्त्रप्रपत्तिनिष्ठविषये एषां श्लोकानां योजने, अनेन आज्ञानु- ज्ञाभिः क्रियमाणेषु कैङ्कर्येषु सर्वेषु भक्तियोगादिविधिव्यवस्थाभंगं विनैवा- कुष्ठेयेष्वपि खामिसन्तोषं विनाऽन्यस्य कस्यचिन्मोक्षादिप्रयोजनस्योपायत्वेन एतदननुष्ठानादस्मानुष्ठातुरनन्योपायताया अनन्यप्रयोजनतायाश्चाभंगस्य, अकिञ्चनमेतं प्रति ईश्वरस्यैवोपायान्तरस्थाने स्थित्वा फलप्रदातृत्वस्य च प्रतिपादने तात्पर्यम् ॥

चरमश्लोकाधिकारः

३६

(वर्णाश्रमधर्माणां पारमैकान्त्य विरुद्धत्वशङ्कापरिहारः)

उभयेष्वप्यधिकारिषु " प्रतिबुद्धा न सेवन्ते”, “अनन्यदेवता- भक्ताः”, “नान्यं देवं नमस्कुर्यात्” इत्याद्युक्तरीत्या परमैकान्तिषु सत्सु अत्र " निजकर्मादि भक्त्यन्तम्” इत्य्-उक्त-रीत्या वर्णाश्रम- धर्माणामनुष्ठानार्थमेषां प्रवृत्तौ अग्नीन्द्रादिदेवताव्यामिश्रत्वात् परमैकान्तित्वं किं न भ्रश्येदिति वेदान्तव्युत्पत्तिशून्याश्वोद्यं कुर्युः ।

अत्र “साक्षादप्यविरोधं जैमिनिः” इति सूत्रोक्तरीत्या अग्रनयनादिव्युत्पत्तिवशादग्न्यादिशब्दानां सर्वेश्वरस्य साक्षा- द्वाचकत्वेन निर्वहणे एषां श्रीसहस्रनामस्य श्रीनामवदवस्थानादेषु न देवतान्तरस्पर्शः । “देवान् ऋषीन् पितृन् भगवदात्मकान् ध्यात्वा सन्तर्प्य” इति नित्यप्रभृतिषु श्रीभाष्यकारैरुक्तरीत्या तत्तदेवता- शरीरकं परमात्मानमनुसन्धाय तत्तत्कर्मणामनुष्ठानस्य शास्त्र सिद्धत्वे “उपासात्रैविध्यात् “इत्य्-उक्त-रीत्या प्रतर्दन विद्यादिषु विशेष्यदिव्या- तमस्वरूपेण चेतनाचेतन विशिष्टतया च परमात्मन उपासने क्रियमाणे विशेषणीभूतचेतनाचेतनेषु यथा आराध्यत्वं नास्ति तथाऽत्राप्ययं विशेषणीभूतदेवर्षिपित्रादीन् नाराघयति । “अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च “, " हव्यकव्यभुगेकस्त्वं पितृदेव– स्वरूपधृक्”, “ये यजन्ति पितृन् देवान् ब्राह्मणान् सहुताशनान् । सर्वभूतान्तरात्मानं विष्णुमेव यजन्ति ते ॥” इत्य्-उक्त-रीत्या सर्वान्तर्या- मिण एव प्रतिबुद्धेनानेनाराध्यत्वाद् एवं विज्ञायानुतिष्ठतोऽस्य यथाशास्त्रमनुष्ठीयमानैः कैङ्कर्यैरुपायान्तरस्परस्याप्रसङ्गवत् कैङ्कर्यार्थ–

३६६

श्रीरहस्यनयसारे

द्रव्यार्जन - निवेदितोपयोगादिभिः प्रयोजनान्तरस्पर्शस्याप्रसङ्गवच

आराध्यविशेषणतया

विधिवलप्रातैश्चेतनाचेतनैर्देवतान्तर स्पर्श- दोषो न प्रसज्यते । " नारायणं परित्यज्य हृदिस्थं प्रभुमीश्वरम् । योऽन्य- मर्चयते देवं परबुद्ध्या स पापभाक् ॥”, “यस्तु नारायण देव सामान्येनाभिमन्यते । स याति नरकं घोरं यावच्चन्द्रदिवाकरम् ॥”, “बुद्धरुद्रादिवसति श्मशानं शवमेव च । अटवीं राजधानीं च दूरतः परिवर्जयेत् ॥” इत्याद्युक्तरीत्या देवतान्तरेषु परत्वबुद्धे, समत्वबुद्धेः नित्यनैमित्तिकासंबद्ध देवतान्तरस्थलेषु गमनस्य वा करणे एव परमैकान्तिनो दोषो भवति । नित्यनैमित्तिकेष्वाराध्यस्य सर्वान्तर्यामिणः शरीरत्वेनावतिष्ठमानासु आसु देवतासु परत्वबुद्धेः साम्यबुद्धेः स्वनिष्ठत्वबुद्धे आराध्यत्वबुद्धेः फलप्रदत्वबुद्धेवाभावात् उपास्य विशेषणी भूतप्राणवैश्वानरत्रैलोक्यादिभिरस्य व्यभिचारा- प्रसङ्गवत् शास्त्रसिद्वैरनीन्द्रादिविशेषणैरप्यस्यैकान्त्य विरोधो न प्रसज्यते ।

श्रीवरिपूर्णोऽपि प्रपन्नस्याहोरात्रकृत्यं भगवत्समाराधनं वक्तुं प्रवृत्य " गायत्री जपपर्यन्तं मन्त्राचमनपूर्वकम् । सान्ध्यं कर्माखि साधु समाप्य च यथाविधि ॥ समिदाज्यादिभिर्द्रव्यैर्मन्त्रैरपि यथोदितैः । हुत्वाऽनीन् अग्निहोत्रादावुक्तं कालमपि क्षिपन् ॥” इति, “ततो माध्यंदिनं कर्म स्वोदितं श्रुतिचोदितम् । स्नानादिब्रह्मयज्ञान्तं कृत्वाऽखिलम- तन्द्रितः ॥” इति, “होमं पितृक्रियां पश्चादनुयागादिकं च यत्” इति चैभिः प्रकारैस्तत्तत्तन्मन्त्रपूर्वकान् वर्णाश्रमर्थान् अनुजग्राह । श्रीभट्टार्याः श्रीकूरेशाश्च स्वस्वानुगृहीतनित्यग्रन्थयो: “श्रुतिस्मृत्युदितंचरमश्लोकाधिकारः

३६७

कर्म यावच्छक्ति परात्मनः । आराधनत्वेनाऽऽपाद्य सोर्ध्वपुण्डश्च तर्पयेत् ॥” इत्यादिकमनुजगृहु: । महायतिरपि “श्री पराशरभट्टार्यचरणौ संश्रयेमहि” इत्यादिना संप्रदायविशेषज्ञापनार्थं गुरुनमस्कारादीनि

कृत्वा

“भगवच्चरणाम्भोजपरिचर्याविधिक्रमम् । एकान्तिभिरनुष्ठेयं नित्यं समभिदध्महे ॥” इत्यारभ्य, “आपो हीत्यादिभिर्मन्त्रैर्वाचकैः परमात्मनः । संप्रोक्ष्य मन्त्राचमनं मन्त्रैस्तत्प्रतिपादकैः ॥ मादित्यान्तः- स्थितस्याध्ये वित्तीय परमात्मनः । प्रतिपादिकया विष्णोः सावित्र्या तं जपेत् हरिम् ॥ ध्यायन् जप्त्वोपतिष्ठेत तमेव पुरुषोत्तमम् । नारायणात्म- कान् देवान् ऋषीन् संतर्पयेत् पितृन् ॥” इत्यनुजग्राह । श्रीभाष्यकार- संप्रदायस्यैः कुलैः सर्वैरप्यद्य यावत् स्वसूत्रोक्तरीत्या तत्तद्देवतामन्त्रै- विवाहोपनयनादीनि अनुष्ठीयमानानि पश्यामः । श्रीमहापूर्णप्रभृतयः परमाचार्या अखिखत्ररीत्या यज्ञादीन् अन्वतिष्ठनित्येतत् सर्वेषां प्रसिद्धम् ।

(पाञ्चरात्रनियतानामर्थानामन्याधिकारिकत्वम् ) तस्मात् श्री भाष्यकारस्य

तच्छिष्यप्रशिष्याणाञ्चो- पदेशानुष्ठानयोर्निष्ठावद्भिः आगमसिद्धान्तानुवर्तिसंहिताविशेषेषु प्रतिनियत तयो कैर्मन्त्रविशेषः क्रियाविशेषाणामनुष्ठानं न युक्तम् । अधिकाराद्यानुरूप्येण चतुर्विधपाश्चरात्रस्य विभक्ततयाऽवस्थितिम्, स्ववचनविरोधरहितस्थले “अनुक्तमन्यतो” ग्राह्यम् इति न्यायस्य प्रवृत्तिप्रकारम्, चतुर्ष्णाश्रमेषु व्रतविद्या मोक्षलाभश्चास्तीति शारीर- कादिषु यथा समर्थितम् तथा आगमसिद्धान्तादिषु चतुर्षु साक्षात्

३६८

मोक्षोपायो

भीरहस्यत्रयसारे

मोक्षप्राप्तिश्चास्तीत्येतच श्रीपाञ्चरात्ररक्षायामुपापी-

पदाम । एषु शास्त्रेषु व्यवस्थितविधानरीतिमुत्सृज्य खखाभिमतमन्त्रैः सर्वकर्मणामनुष्ठाने प्रायश्चित्तादीनि विस्तरेण प्रतिपादितानि ।

( विरुद्धपक्षाणां निराकरणम्)

अतः आमुक्तत्व सिद्धि स्वाधिकारानुगुणरूपेण शास्त्रोक्तं नियम बिना कैकयं कर्तुमुपायो नास्ति । इत्थं प्रपन्नेनापि शास्त्रवश्येन सता शास्त्रोक्तकैङ्कर्यस्यैव कर्तव्यत्वात् विधिनिषेधलङ्घन पक्षः, विहितनिषिद्धत्यागपक्षः, वर्णाश्रमधर्मा औपाधिकत्वात् जातस्व-रूप- ज्ञानेन त्याज्या इति पक्षः, एते कार्या वा त्याज्या वेत्यविशेष इति पक्षः, एषां त्यागे प्रीतिहानिमन्तराऽन्यः कश्चित् प्रत्यवायो नास्तीति पक्षः, एषामननुष्ठाने लोकविरोधमात्रमेव प्रत्यवाय इति पक्षः, अन्येऽप्येवंप्रकाराः पक्षा सर्वेऽपि सम्यङ्न्यायानुगृहीतशास्त्रसंप्रदाय- विरुद्धत्वात् सत्त्वस्थानामनुपादेयाः ।

संन्यासाश्रमस्थानां प्राचीनानि कानिचित् निषिध्य नूतनानां केषांचिद्विधानवत् भागवतत्वं निमित्तीकृत्य कानिचिन्निषिध्य केषा- चिदपूर्वाणां विधानेऽपि “सन्ध्याहीनो ऽशुचिर्नित्यमनर्हः सर्वकर्मसु " इत्यादिभिरवश्यकर्तव्यतया विहितानि कर्माणि न त्याज्यानि । धर्मशा स्त्रसूत्र मेदेष्विव भगवच्छास्त्रसंहिता भेदेषु इतिहासपुराणेषु चोच्य - मानाः सन्ध्योपासन मेदास्तच्छास्त्रस्थैरनुष्ठेयाः । " दैवतान्यभि- गच्छेतु”, “देवस्थानप्रणामनम्” इत्यादिरीत्या धर्मशास्त्रेतिहासादिषूक्ता आचाराश्च परमैकान्तिनः शास्त्रबलाद्भगवद्विषये नियताः ।

चरमश्लोकाधिकारः

३६९

अतः कैश्विदपि शास्त्रैर्न विरोधः । " तस्मादष्टाक्षरं मन्त्रं मद्भक्तवत- कल्मषैः । सन्ध्याकालेषु जप्तव्यं सततं चात्मशुद्धये” इति श्रीवैष्णवधर्म- शास्त्रेषूक्तम्, “द्वयमर्थानुसन्धानेन सह सदैव वक्ता” इति गद्योक्तम्, अन्यान्यप्येवंभूतानि सर्वाणि अवश्यकर्तव्यनित्यनैमित्तिका विरोधेन तदास्कन्दितकाले तरकालेषु नियम्यानि । “ श्रौतस्मार्ताविरुद्धेषु कालेषु नपमाचरेत् ॥” इति नारदादयोऽप्यूचुः । “हुत्वाऽमीन् अग्निहोत्रादावुक्तं कालमपि क्षिपन्” इति वङ्गिपुरपूर्णोऽप्यनुजग्राह । श्रीभाष्यकारा अन्तिमदशायामपि क्लेशेनोत्थाय सन्ध्याकाले जला- अलिप्रक्षेपमकार्षुः । अतो वर्णाश्रमधर्माणामौपाधिकत्वबुद्ध्या त्यागः पूर्वानुष्ठानादिविरुद्धः । एवं त्यजने देहेन्द्रियाद्युपाधीन् विना माला- करण- दीपारोपणादिविशेषकैङ्कर्याणामप्यनुष्ठातुमशक्यत्वात् तान्यपि सर्वाणि औपधिकत्वात् त्याज्यानि स्युः । तदनुष्ठानाशायां तद्योग्य- तापादका आचारसंस्कारादयोऽपि त्यक्तुं न युज्यन्ते । अतः -

आहार -ग्रह- मन्त्रार्थ- जात्यादिनियमैर्युतः । कुर्यालक्ष्मीशकैङ्क शक्तयाऽनन्यप्रयोजनः ॥ मङ्गल्यसूत्रवस्त्रादीन् संरक्षति यथा वधूः । तथा प्रपन्नः शास्त्रीयपतिकैङ्कर्यपद्धतिम् ॥ यद्वन्मङ्गल्यसूत्रादेस्त्यागे संरक्षणेऽपि वा । रक्षेनिरोधैर्भोगैर्वा पतिस्तद्वदिहापि नः ॥

24

३७०

फु

श्रीरहस्य नयसारे

अवज्ञार्थमनर्थाय भक्तजन्मादिचिन्तनम् । शास्त्रव्यवस्थामात्रार्थं न तु तद् दुष्यति कचित् ॥

अत एव हि शास्त्रेषु तत्तज्जात्यैव दर्शिताः । धर्मव्याध- तुलाधार-शबरी- विदुरादयः ॥ स्वजात्यनुगुणैवैषां वृत्तिरप्यैतिहासिकी । विशेषविधिसिद्धं तु तद्वलात् तत्र युज्यते ॥ देशकाला धिकार्यादिविशेषेषु व्यवस्थिताः । न धर्माः प्राप्तिमर्हन्ति देशकालान्तरादिषु ॥ केचित् तत्तदुपाख्यानतात्पर्यग्रहणाक्षमाः । कलिकोलाहलक्रीडां वर्धयन्ति रमापतेः ॥ “मातृभिः पितृभिश्चैताः पतिभिर्देवरैस्तथा । पूज्या भूषयितव्या बहुकल्याणमी सुभिः ॥ जामयो यानि गेहानि शपन्त्यप्रतिपूजिताः । तानि कृत्याहतानीव विनश्यन्ति समन्ततः ॥” एवमादिषु पूजोक्तिर्यथौचित्यान्नियम्यते । भक्तम्लेच्छादिपूजोक्तिरेवमेव नियम्यताम् ॥

11

एते नियमाः सर्वेऽपि संप्रतिपन्न शिष्टानुष्ठान परम्परयाऽपि सिद्धाः | अतः स्ववर्णाश्रमादिव्यवस्थित नियमैः सह भगवत्-कैङ्कर्य- करणं न परमैकान्तित्वविरुद्धम् ॥

चरमश्लोकाधिकारः

साक्षाल्लक्ष्मीपतावेव कृतं कैङ्कर्यमञ्जसा ।

कासारकलकविभागेन द्विधा सद्भिरुदीर्यते ॥

कृतकृत्यस्य कैङ्कर्यं यत् अनन्यप्रयोजनम् । गुर्वादिरक्षणार्थं वा तत् सारं संप्रचक्षते ॥ दम्भार्थं परपीडार्थं तन्निरोधार्थमेव वा । प्रयोजनान्तरार्थं वा कैकयं कल्क इष्यते ॥

PE

३७१

पादाभ्यां

परमैकान्तिभिन्नैः क्रियमाणं कैइयं सर्वेश्वरः स्वीकरोतीत्येतत् परमैकान्तिभिः क्रियमाणं कैङ्कर्य शिरसा प्रतिगृह्णातीत्येतच्च, " तत् सर्वं देवदेवस्य चरणावुपतिष्ठते” इति, “याः क्रियाः संप्रयुक्ताः स्युरेकान्तगतबुद्धिभिः । ताः सर्वाः शिरसा देवः प्रतिगृह्णाति वै खयम्” इति च श्रीवेदव्यास भगवान् अनुजग्राह । (त्याग विधित्यागानुवादपक्षयोर्निगमनम् )

इत्थमनेन भगवदाज्ञयाऽनुष्ठीयमानानां

नित्यनैमित्तिककै -

र्याणां भगवदनुज्ञया एतस्पीतिमात्रप्रयोजनोद्देशेनानुष्ठीयमानानामधिकानां कैक्ङ्कर्याणां च अनया प्रपत्त्या सह संबन्धराहित्येनावस्थितिः, “सर्वधर्मान् परित्यज्य” इति विधानेन सिद्धा ॥

अतः शक्यानि सर्वाणि न प्रत्यर्थमाचरेत् । अशक्येषु च सामर्थ्यं न तदर्थं समार्जयेत् ॥

अस्यां योजनायाम् अधिकार भूतमाकिञ्चन्यम्, " मा शुचः” इति समाश्वासनवाक्ये सूचितम् । अनुवादपक्षे खाशक्तया त्यक्तेभ्यो व्यतिरिक्तानि शक्यत्वात् क्रियमाणानि आज्ञानुपालनादीनि प्रपत्त्या

३७२

श्रीरहस्यत्त्रयसारे

66

न संबध्यन्ते इत्येतत् एकशब्दे विवक्षितं भवितुमर्हति । अस्मिन् प " मा शुचः " इति वाक्यं “ सर्वधर्मान् परित्यज्य” इत्य्-उक्त-मधिकारं व्यक्तं कुर्वत् सत् अग्रिमाणि निर्भरत्वादीनि पुरस्कृत्योत्तर काले- ऽपेक्षितान् स्थितिप्रकारान् सर्वान् उपलक्षयति ।

( विधिपक्षे नानागत्यन्तरप्रदर्शनम् )

त्यागविधिपक्षस्य

काश्विद्गतयो भवन्ति-

प्रमाणविरोधप्रसङ्गरहिता

अन्या अपि

आत्मशक्यवृथायासनिवारणमिहापि वा । लज्जा पुरस्सरत्यागवादोऽप्यत्र नियम्यताम् ॥ स्व (सु) दुष्करेषु धर्मेषु कुशकाशावलम्बतः । आशालेशानुवृत्तिर्वा त्यागोत्या विनिवार्यते ॥ अविशिष्टफलत्वेन विकल्पो यश्च सूत्रितः । तन्मुखेनापि वाऽत्रेष्ट ब्रह्मास्त्रन्यायसूचनम् ॥

अशक्येषु प्रवृत्तं प्रति त्यजेत्युक्तिः, खदुष्करेषु स्वत एक निवृत्तेषु अभिनिवेशवन्तं प्रति अयं नापेक्षित इत्य्-उक्तिः, विकल्पि- तेषूपायान्तरेषु कस्यचिदत्र मेलने ब्रह्मास्त्रन्यायेन विरोधः स्यादिति निवर्तनं चात्र विधिप्रकाराः ॥

(प्रथमपादार्थसंग्रहः)

अतोऽशक्त (धिकारत्वमाकिञ्चन्यपुरस्क्रिया । अनङ्गभावो धर्माणामशक्यारम्भवारणम् ॥

चरमश्लोकाधिकारः

तत्प्रत्याशाप्रशमनं ब्रह्मास्त्रन्यायसूचनम् । सर्वधर्म परित्यागशब्दार्थाः (६) साधुसम्मताः ॥

।

३७३

देवतान्तरधर्मादित्यागो क्तिरविरोधिनी । उपासकेsपि तुल्यत्वादिह सा न विशेषिका ॥ “उपायापायसंत्यागी” इत्यादिषूक्तः उपायत्यागोऽपि एभिः

प्रकारैर्निर्वाद्यः

I

(PPP)

(प्रथमपादार्थ संग्राहिका गाथा )

(4)

‘उद्योगेऽपि अशक्ये नोद्योक्तव्यम् ; पूर्वं तस्मिन् भाशायास्त्यागः श्रेष्ठ : ; नापेक्षेत शरणमार्गोऽन्यं कमपि सहायम् ; ( सहायान्तर ) चिकीर्षायाम्, (अयं) ब्रह्मास्त्रवल्लज्जितो वर्तेत ; दीर्घकालसाध्ये पूर्णज्ञानानामुचिते मार्गेऽन्वयरहितस्य तव केवलतां (आकिञ्चन्यं) सहायत्वेन स्वीकृत्य मम पादस्याऽऽश्रयणे तवापराधान् सर्वान् क्षमिष्ये इत्य्-उक्त-वतः पुण्यस्य गुणान् सर्वान् वर्णयेम ॥

मूण्डालुमरियदनिल मुयलेवेण्डा मुन्नमदिल आशैतनै विडहै तिमै वेण्डादु शरणनेरि वेरोरकुट्टु वेण्डिलयनत्तिरं पोल वेल्हि निर्कु जीण्डाडु निरेमतियोर नेरियिरकूडा निन् तनिमै तुयाक एवन् पादम् पूण्डालुन पिडैहलेल्लां पोरुपेने पुण्यनार पुगड़नैत्तं पृगडुवोमे ॥

३७४

श्रीरहस्यत्रयसारे

( " माम् " “अहम् " पदार्थयोर्निरूपणम् )

अत्र “माम् " “अहम्” इति पदयोः क्रमेणावतार रहस्ये पुरुषोत्तमत्वप्रतिपादन प्रकरणे चोक्तरीत्या सौलभ्ये स्वातन्त्रये च

प्राधान्येन तात्पर्यम्

शीघ्र (1) अवतारस्य सत्यत्वमजहत्स्वस्वभावता ( 2 ) |

(१) शुद्धसत्त्वमयत्वं च स्वेच्छामात्रनिदानता (4) (5) धर्मग्लानी समुदयः साधुसंरक्षणार्थता ( 6 ) । इति जन्मरहस्य यो वेत्ति नास्य पुनर्भवः ॥ (इदमवताररहस्यज्ञानं सहारकप्रपत्तिनिष्ठस्योपायपूरकम् । स्वतन्त्रप्रपत्तिनिष्ठं प्रति स्वतन्त्र सौलभ्यस्य प्रदर्शकम् । एतत्प्रकरण- द्वयसिद्धे सौलभ्यस्वातन्त्र्ये परस्परसहायभूते ।

क

।

2

स्वतन्त्रस्यापि नैव स्यादाश्रयो दुर्लभस्य तु ।

कि

अस्वतन्त्रात् फलं न स्यात् सुलभादाश्रितादपि ॥

अस्वतन्ते न कैङ्क सिध्येत् स्वरप्रसङ्गतः । दुर्लभे साध्यमप्येतन हृद्यं लोकनीतितः ॥

अतः केवलसुलभतृणादिवैधम्र्येण श्लाघ्यः, दुर्लभ मेरुवैधम्र्येण सुलभः परश्व शरण्यः आश्रयणीयः प्राप्यश्च भवति । अनयोरुभयोः पदयोः सर्वरक्षकस्य सर्वशेषिणो रक्षणावसर प्रतीक्षणदशा प्रतीयते । इत्थमवसर प्रतीक्षस्येश्वरस्य “रक्षापेक्षां प्रतीक्षते” इत्य्-उक्त-रीत्या, कदा- ऽस्मान् इमे अपेक्षेरन् इत्यभिप्रायेणाभिमुख्ये नावस्थिति: मामिति

चरमश्लोकाधिकारः

३७५

पदेन सूचिता । कदा वयमिमान् शोधितमलाभरणवदङ्गीकुर्यामे- त्यभिप्रायेण सत्वरस्य स्वप्रयोजनभावेन फलदाने औत्सुक्येन स्थिति: अहमिति पदेन प्रदश्यते ।

इत्थम किश्चनस्याधिकारिणो यथाविधि रक्षापेक्षापूर्वकभर- न्यासातिरेकेणान्यत् किमप्यनपेक्षमाणं सिद्धोपायं “ मामेकम्” इति प्रदश्य तद्वशीकरणार्थं साध्योपायम्, शरणं व्रजेति विधिना दर्शयति । इत्थं विधीयमानायाः प्रपत्तिरूपविद्यायाः शरण्यप्रसादनत्वेन चोदितत्वनि- बन्धनमुपायत्वं भक्तियोगतुल्यम् । अनया प्रसन्न ईश्वरो मोक्षस्य साक्षादुपायः । अस्या विद्याया विशिष्य वेद्याकारो निरपेक्षोपायत्वम् । एतदुपयुक्ता आकाराः सर्वेऽपि “मामेकम्” इति पदयोर्विवक्षिताः ॥ ( " माम्” इति पदे विवक्षिता आकाराः)

“एष नारायणः श्रीमान्” इत्यादिषु निर्दिष्टप्रकारस्य शरण्यस्य प्रतिपादके “माम्” इति पदे श्रीमन्त्रे द्वये च प्रकाशितानि सर्वरक्षकत्व सर्वशेषस्व श्रीपतित्व नारायणत्वानि एतदाकष्टानि परत्वसौलभ्योपयुक्ततया प्राप्तानि सर्वज्ञत्व सर्वशक्तित्वादीनि परम- कारुणिकत्व सौशील्य वात्सल्यादीनि, द्वये द्विवचनान्तपदेन प्रतीतः शुभाश्रयः परत्वसौलभ्यव्यञ्जकः पार्थसारथेर्दिव्यमङ्गलविग्रह- विशेषश्च प्रदर्यन्ते । अत्र 1 " अनुपमगुण” इत्यादिपूक्तं वात्सल्य- स्वामित्वसौशील्यसौलभ्यरूपैतद्गुणचतुष्टयम् आदावस्थानस्ने- हादिभिर्व्यामुह्यतोऽर्जुनस्यानादराकरणात्, “मत्तः परतरं नान्यत्” इति 21 निकरिलपुकड़ाय - तिरुवाय - 6-10-10

ट

३७६

श्रीरहस्यत्रयसारे

स्वयमेवोपदेशनात्, “हे कृष्ण हे यादव”, “रथं स्थापय मेऽच्युत” इति यथोच्येत तथाऽवस्थाय सारथ्यादीनां करणात्, द्रष्टव्यमिति प्रार्थिते सति स्ववैश्वरूप्यं प्रदश्य, पुनरपि प्राचीनः सौम्यविग्रह एव प्रदर्शनीयः इति प्रार्थिते सति तदैव सारथिरूपेणाविर्भूयावस्थानाच्च व्यञ्जितम् ।

( रक्षणोपयुक्त प्रधानगुणनिरूपणम् )

उक्तेषु शरण्यगुणेषु आश्रितसंरक्षणस्य प्रधानतमाः, “सर्व- ज्ञोऽपि च विश्वेशः सदा कारुणिकोऽपि सन्” इति भगवच्छास्त्रे, “त्वज्ज्ञानशक्तिकरुणासु सतीषु” इत्यभियुक्तवाक्ये च संगृहीताः । एषु त्रिष्वपि ज्ञानशक्ती निग्रहानुग्रहसाधारणे । स्वामित्वमपि लीलोपकरणत्वापादनस्य भोगोपकरणत्वापादनस्य च साधारण हेतुत्वाद् ज्ञानशक्तयोः रक्षणैकान्ततया नियमने असमर्थम् । कारुण्यम् एतदवान्तर- मेदा: सौशील्यवात्सल्यादयश्वानुग्रहैकान्तानि । एवमस्य कारुण्यस्य विशेषं दृष्टवन्तः पूर्वे –, “सोऽहं ते देवदेवेश नार्चनादौ स्तुतौ न च । सामर्थ्यवान्, कृपामात्रमनोवृत्तिः प्रसीद मे ॥” इति, 2" त्वत्कृपामेव विश्वसितवान् आसम् " इति, “ नाध्यवस्येयमितः परं त्वत्कृपाव्यतिरिक्तं मम" इति " " त्वपामेव प्रतीक्षे दासोऽहम्” इति श्रीमहालक्ष्मीं लब्ध्वाऽपि मम हृदयं वासस्थानत्वेन स्वीकृतवतो महादयावतः " इति,

2 निन्नरुले पुरिन्दिरुन्देन् - पेरियाड़वार ति 5-4-1 3 तुणियेनिनि निन्नरुलल्लदेन क्कु - पेरियति -11-8-8 4 उनदरुले पार्पनडियेन - पेरुमाल ति - 5-4

Sra

5 तिरुमाम गलैप्पटुमेन्नजङ्कोयिलकोण्ड पेररुलालन-पेरियति-9-56.6.

चरमश्लोकाधिकारः

३७७

" त्वच्छ्रीकृपामन्तरा रक्षणं दुर्लभम् ”, “ तव श्रीकृपां पङ्कजाङ्गनायाः श्रीकृपाम्” इति, 8" हा हेति कृपां कृत्वा" इति, “कृपया केवल मात्मसात्कुरु” इति, " करीश तेषामपि तावकी दया तथात्वकृत् सैव तु मे बलं मतम्" इति चैभिः प्रकारैरिमं कृपागुणं रक्षकत्वेनानु- सन्धाय, संबन्धं गुणान्तराणि च कारुण्यस्याऽऽज्ञाकारीणि कृत्वा स्वयं कारुण्यैकान्तिनः संजाताः ॥ श्रीजानवयपि गुणान्तरेषु सत्सु " वधार्हमपि काकुत्स्थः कृपया पर्यपालयत्" इत्यनुजग्राह । गद्ये च “मदीययैव दयया” इत्य्-उक्त-त्याऽस्या कृपायाः प्राधान्यं विवक्षितम् । इत्थमाश्रितरक्षणस्य कृते प्रधानैः परिकरैश्च भवद्भिः सर्वाकारैर्विशिष्टः स्वमभिमुखस्थितौ “माम्” इति निर्दिदेश ॥

0

(एकशब्दार्थनिरूपणम् )

B

(1) " माम् " इति पदे एकवचनेनैकत्वे प्रतीते सति पुनरपि उपात एकशब्दः " " स्वात्मदः कल्पकः” इत्य्-उक्त-रीत्या प्राप्यस्यैव प्रापकत्व सत्त्वादुपायफलैक्यमाचष्टे इति [च] योजयन्ति । अस्य " मामेकमेव शरणम्” इति समान प्रकरणवाक्यमप्यनुगुणम् । एवकारे सत्येव एकशब्दे सति अस्य अवधारणव्यतिरिक्तार्थ- स्वाभ्युपगम उचितः किल ।

6 उन् तिरुवरुलालन्रिक्का परिदु - तिरुविरुत्तम् - 62

7 निन् तिरुवरुलुं पडक्य ताल तिरुवरुलुं - तिरुवाय्मोडि-9-2-1 8 आवावेत्र हल शेय्दु - तिरुवाथमोड़ि 5-1-9

9 तत्तदक किम् - तिरुवायू-2-7-11

होही

३७८

श्रीरहस्यत्रयसारे

(2) एवमनुक्त्वा, “मुख्यान्य केवले वे कम्” इत्य्-उक्त-रीत्या बहु एकशब्दः केवलपर्याय: सन् “मामेव ये प्रपद्यन्ते", “तमेव शरणं गच्छ” इत्याद्युक्तरीत्याऽवधारणार्थः शरण्यगुणपौष्कल्यात् स्वस्वातन्त्र्यादीनि निवर्तयतीति चाचक्षते । कथमिति चेत् — स्वरक्षाया उपयुक्तानां वशीकरणानां शास्त्रनियुक्तेन स्वेनानुष्ठानात् रक्षायां स्वस्यापि कर्तृत्वे प्रती सिद्धोपायभूतेन शरण्येन सह समतया स्वस्मिन्नपि उपायत्वस्याभिमाने प्रसज्यमाने, इत्थं प्रसक्त- ग्रुपायद्वित्वं निवर्तयत्येकशब्दः । तस्य निवृत्तिः कथमिति चेत् — “कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात्" इत्य्-उक्त-रीत्या जीवस्य कर्तृत्वे प्रामाणिके सत्यपि इदं पराधीनमल्पविषयं प्रतिहतियोग्यं च वर्तते । अत एतत्कृतो- पायानुष्ठानस्यापि " वरद तव खलु प्रसादात् ऋते शरणमिति वचोऽपि मे नोदियात्" इत्य्-उक्त-रीत्या तत्कटाक्षात् निदानादुत्पद्यमानत्वात् तत्प्रेरितस्य तस्मिन्नसह कुर्वाणे प्रसारणाकुञ्चनयोरप्यसमर्थस्य, तत्मत्त. करणकलेचरैस्तत्प्रदर्शितमुपायं तस्मिन् साद्यं कुर्वति सत्यनुष्ठाय तत्प्रदास्य- मानफलार्थं चातकवत् तदुन्मुखतयाऽवतिष्ठमानस्यास्य स्वाधीन सर्व- विषयाप्रतिहत कर्तृत्वशालिना तेन सह तुल्यतया द्वितीयसिद्धो- पायत्वेन गणनं विवेकिनो मुमुक्षोर्नोचितमित्येकशब्देनोक्तं भवति ।

( 8 ) उक्तन्यायेन साध्योपायस्य प्रपत्तेरपि सिद्धोपायेन सह एक पङ्क्तिस्थत्वेन गणनीयत्वाभावार्थमेकशब्द इत्यप्याचक्षते । तत् कथ- मिति चेत् — इयं प्रपत्तिर्भक्तियोगवत् प्रसादनत्वेन विहिता सत्यपि सहजकारुण्यादिविशिष्ट सर्वेश्वरगतकालुष्य शमन मात्रार्था यथा स्यात्

चरमश्लोकाधिकारः

३७२…

साक्षात्फलस्य सहजसामर्थ्य कारुण्यविशिष्टस्यास्य संकल्प एव कारणं यथा स्यात्, तथा तस्मिन् स्वयमत्यन्ताकिञ्चनस्य प्रपन्नस्य भरस्वीकारेण भक्तियोगादिरूप गुरुतरोपायानां स्थाने स्थित्वा एतदानुकूल्य संकल्पादियुक्त प्रपत्तिमात्र व्याजसापेक्षे, अन्यस्य कस्याप्यनपेक्षणात् निरपेक्षोपायत्वमेवाखा न्यासविद्याया वेद्याकार- त्वेनावलम्ब्य “त्वमेवोपायभूतो मे भव" इत्यपेक्षणीये सति, ““मदी- यज्ञानस्यान्तर्निवेशितवानहम् ; तदपि तस्य सरसकृपैव” इति, ““ अनुमान्य मां त्वच्चरणयुगलस्याधस्तात् स्थापयन् खामिनू” इति चोक्तरीत्योपायभूते तस्मिन् कारयति सति क्रियमाणस्य व्याजमात्रस्य तत्समोपायत्वेन गणन नोचितमित्येकशब्दस्य तात्पर्यम् ।

你謝

(प्रपत्तौ सम्बन्धज्ञानमात्रत्वादिवादानां निराकरणम्) ne

इत्थं सिद्धोपायविषये साध्योपायस्य व्याजमात्र रूपेण अप्रधानतया चावस्थितिमभिप्रेत्य, “सम्बन्धज्ञानमात्रम्" “सिद्धोपाय- प्रतिपत्तिमात्रम्” “अनिवारणमात्रम्” “अनुमतिमात्रम्” “अचिद्वया- वृत्तिमात्रम्” “चैतन्यकृत्यम्” “चित समाधानम्” “ अधिकारिवि शेषणम्” इत्येभिः प्रकारैरतिवादं कृतवन्तः । इमा अन्यपरोक्तीराश्रित्य एत एव [प्रपत्तिशब्दस्य ] अर्थ इति निर्णयो न युक्तः । एते सर्वेऽपि “शरणं व्रज” इति विधेर्विरुद्धाः । अतिप्रसङ्गादिदोषा अपि भवन्ति ।

1 एन्नुणर्विनुळळे इरुत्तिनेन अदुवुमवनदिनरुळे तिरुवाय् 8-8 -3 2 ईशैवित्त उन् ताळिणैक्की इरुत्तममाने 8-8-9

95

३८०

श्रीरस्यवयसारे

कथमिति चेत् — संबन्धज्ञानमात्रमिति वोच्यताम्, सिद्धोपाय- प्रतिपत्तिमात्रमिति वोच्यताम्, अस्य वाक्यमात्रजन्यत्वे विधिविषयत्वं म स्यात् । अविधेयज्ञानेन मोक्ष इति वदतामुपासनादिविधिविरोधो भाष्यादिसिद्धः । तत्त्वज्ञानवतः पश्चात् कर्तव्यज्ञानान्तररूपत्वे, ‘प्रपत्तिविधिलक्षणानुष्ठान वाक्योक्तरीत्याऽस्याः स्वरूपमङ्गीकार्यम् ॥

सिद्धोपायस्वीकार इति वाक्यस्यापि सिद्धोपायज्ञानपूर्वकं स स्वस्य कार्यकरो यथा स्यात् तथा क्रियमाणे विधिप्राप्तप्रार्थनापूर्वक भरन्यास- रूपाधिकारिकृत्ये किल तात्पर्यम् ॥ अनिवारणमित्यस्य निवारणा- भावमात्रत्वे, रक्षकमीश्वरम् अयं पूर्वं प्रबलस्सन् वारितवांश्चेत्, ईश्वरस्ये- श्वरत्वं संकुचितं स्यात् । अपराधेन निग्रहमुत्पाद्य निवारितवांश्चेत्, तर्ह्यतेन क्रियमाणया प्रपत्त्या प्रसादनरूपयैव भाव्यम् । स्वरक्षणार्थ - व्यापारेण निवारितवानिति चेत् तर्हि निर्व्यापार सुषुप्तिप्रलयाद्य- वस्थासु, व्यापरणयोग्यत्वा पादकजाग्रद्दशायाम निवारणेनास्य स्थिति- काले चेश्वरेण मोक्षप्रदानं कर्तव्यं प्रसज्येत ॥ अनुमतिमात्रमित्युक्तौ तत् उपासकस्यापि तुल्यम् ॥ अचियावृत्तिमात्रस्य प्रतिकूलता- दशायामपि संभवादेतावन्मात्रं रक्षणीयतायां प्रयोजकं भवितुं नार्हति ॥ चैतन्य कृत्यमिति वादे उपासनादीनाम्, अन्यासां चेतनवृत्तीनां च सर्वासां चैतन्यकृत्यत्वादस्याः कश्चिद्विशेषो नोक्तः स्यात् । चेतनस्य स्वयमेव जायमानमिति विवक्षणे उपदेशादयोऽनपेक्ष्याः स्युः ॥ फलानु- -पयुक्त चित्तसमाधानमात्रमिति वादे खखरुच्यनुरूपं प्रतिपुरुषं भिद्येत । " ब्रज" इति विधेयतया फलतत्कामनादिरूपतामन्तरा च विद्यमा

चरमश्लोकाधिकारः

३८१

नमिदमधिकारिविशेषणमिति वक्तुं न शक्यम् । कर्तव्यत्वेन विधीयमाना– यां प्रपत्तावेवैवं यस्यकस्यचित् लोपप्रकारस्य गवेषणे उपासनादीनामप्येवं लोपापादनं सुकरम् । तदा एभिर्मुखैः प्रपत्तेरुपासनादिभ्यो व्यावृत्ते- रभिधित्सा न निरुह्येत । स्वविषयस्वीकारविशिष्टस्य सतः फलप्रद - तयाऽवस्थितत्वेऽपि मयं सिद्धोपायः स्वीकारेणापि निरपेक्ष इति बुद्धि:: कर्तव्येति चेत् — इदं दृष्टिविधिवत् आरोपितं वा खवचनविरुद्धं वा भवति ।

अतः ईश्वरः प्रसादनीयः सन् प्रधानसिद्धोपायः- भक्तिप्रपत्ती द्वे अपि प्रसादनभूतौ अप्रधानसाध्योपायाविति अनयोर्द्वयोर्मध्ये कस्यांचिदेकस्यां यथाधिकारं स्थितिर्युज्यते ॥

(एकशब्दस्यावशिष्टानि अर्थान्तराणि)

(4) अपेक्षितफलार्थमुपायत्वेत विहितानि साधनान्तराणि यथा न द्वारकार्याणि स्यु, तथा प्रपत्तेरनन्तरं स्वीकृतभरस्य शरण्यस्यैका कित्वेनावस्थितिप्रकारमभिप्रैति एकशब्द इत्याचक्षते । तत् कथमिति चेत् — प्रपत्ति कृत्वा तदनन्तरमुपासनादीनामपि अनुष्ठाने कृते सति फलोपायो भवन् शरण्यः अकिञ्चनस्यः विलम्बाक्षमस्यास्य विषये प्रपत्तेः स्वस्य च मध्येऽवस्थितं कमपि भारमनारोपयन्नेव अस्य भारं स्वगुणेष्वारोप्य, “शरणं त्वां प्रपन्ना ये ध्यानयोगविवर्जिताः । तेऽपि मृत्युमतिक्रम्य यान्ति तत् वैष्णवं पदम् ॥” इति, " " गति मम त्वचरणावेव शरणं दत्तवानसि " इति चोक्तरीत्या

1 आरेनक निन् पादमे शरणाकत्तन्दोडिन्दाय् - तिरुवाय् - 5-7-10

३८२

श्रीरहस्यत्रयसारे |

गुणविशिष्टतया स्वयमेव निरपेक्षफलप्रदरूपेणावतिष्ठते इति स्थिति- प्रकारमनुसंधानस्सन् शरणं व्रजेति यत्रोक्तं भवति ।

(5) इत्थमेव परिपूर्ण स्वमुद्दिश्य प्रपदने क्रियमाणे आनुकूल्य- -संकल्पाद्यतिरेकेणान्यं कमपि परिकरमत्र विद्यान्तरेष्विवान्तर्भाव्य सोऽपि प्रसादनरूपेणोपायकोटौ निविशते इति बुद्धेर्निवर्तनार्थमेकशब्दः (प्रयुक्तः) इत्यप्याचक्षते । ‘आज्ञानुज्ञाभिरनुष्ठीयमानानि कर्तव्यान्तराणि सर्वाणि न प्रपत्तेः सहायभूतानि । अनया प्रपच्या वशीकृतः फलं प्रदास्यन् अहमेक एवास्य क्षणिकोपायस्य प्रतिभूः स्थितोऽस्मि । एतत्प्रपत्तिफलोद्देशेनान्यत् किमपि अपेक्षितम् अवश्यकर्तव्यं नास्ति । तत् अपेक्षितकर्तव्यं सहायत्वेन स्वीकृत्याहं त्वां रक्षिष्यामीति न’ इति तात्पर्यम् । एतेन आनुकूल्य संकल्पादिविशिष्टप्रपत्तिव्यतिरेकेण प्रपत्तिपरिकर इति नाम कृत्वा स्वेन सहान्यत् किमपि सहकारिकारणं न योजनीयमित्युक्तं भवति । “येन केनापि प्रकारेण द्वयवक्ता त्वम् " इति, “प्रपत्तिवाचैव निरीक्षितं वृणे” इति चोक्तरीत्या पूर्ण प्रपत्यर्थम- पेक्षितस्य ज्ञानस्याभावेऽपि यथाकथंचिदनुष्ठाने कृतेऽपि कार्यकरण- शीलस्यास्योपायस्य, अभ्यस्य यस्य कस्यचित् परिकरस्यान्वेषणप्रसङ्गो नास्ति किल ।

" ततः सागरवेलायां दर्भान् आस्तीर्य राघवः । अञ्जलिं प्राङ्मुखः कृत्वा प्रतिशिश्ये महोदधेः ॥ बाहुं भुजगभोगाममुपधायारिसूदनः ।” इति भगवत्कृतसमुद्रशरणागतिस्थले, “स राजा परमापन्नो देवश्रेष्ठमगात् तदा । शरणं सर्वभूतेशं भक्त्या नारायणं हरिम् ॥ समाहितो निराहारः

चरमश्लोकाधिकारः

३८३

षड्रात्रेण महायशाः । ददर्शादर्शने राजा देवं नारायणं प्रभुम् ॥” इति - सप्तव्याधोपाख्याने ब्रह्मदत्तचरिते चोक्ताः प्रकाराः सर्वेऽपि न प्रपत्तेरङ्गानि । अनयोर्द्वयो: स्थलयोः सपरिकरप्रतिशयनादिप्रधा- -नत्वात् तत्र ते नियमा वक्तुं युक्ताः । एवं सुकृतप्रणामेऽपि द्रष्टव्यम् ॥

अत्र प्रपच्यध्यायाद्युक्तानुकूल्य संकल्पादिव्यतिरेकेणान्ये केऽपि नियमा नापेक्षिताः । आकिञ्चन्यैकधनानां द्रौपदी- दमयन्ती - राक्षसी - विभीषण-क्षत्रबन्धु - मुचुकुन्द-गजेन्द्र - पाण्डव- देव- सुमुख - त्रिशङ्क- शुनश्शेफ-किरात- काक- कपोतादीनां शरणा- गत्यवसरे तादाविकानुकूल्यादिव्यतिरेकेणान्यां कामपि इतिकर्त- व्यताम् उच्यमानां न पश्यामः । क्षणकाल साध्येन निरपेक्षेण अपत्तिमात्रेण झटिति तेषां शरणागतानां तत्तदपेक्षितसिद्धिं चाद्राक्ष्म । इत्थं मोक्षार्थप्रपत्तावप्येतदुद्दिष्टकाले फलसिद्धेर्न क्षतिः ।

इदं " मा शुचः” इति वाक्यस्यापि तात्पर्यम् । " परित्यज्य " इत्यत्न परिकारान्तरनैरपेक्ष्येऽर्थत्वेनो के सति एकशब्दे एवं योजना दृढीकरणार्था भवितुमर्हति । अस्यार्थान्तरं विवक्षितमिति वा । एकशब्दस्येतदर्थकत्वे सति, “परित्यज्य” इत्येतस्य तत्रोक्तानि अर्थान्तराणि ग्राह्माणि ।

सपरिकरप्रपत्तेः उपासनादी नाम जिनमे तत्परिकर भूतानां धर्मान्तराणां चान्वयस्य निवर्तनपरयोर्व्याख्ययोः, अनेनैकशब्देन शरण्यस्य विशेषणं कथमिति चेत् — अकिंचनविषये एषां प्रसादन- त्वरूपेण शरण्येन सह संबन्धस्याभावं प्रदर्शयितुं “मामेकम्” इत्युच्यते ।

३८४

श्रीरहस्यत्रयसारे

( 6 ) " सर्वधर्मान्" इत्यत्र अधस्तात् सर्वशब्दम्, “सर्वपापेभ्य: " इत्यग्रिमं सर्वशब्दं च दृष्ट्वा अयमेकशब्दः सर्वशब्दप्रतिसंबन्धित्वेना- - वतिष्ठते इत्याचक्षते । तदा-

सुदुष्करेण शोचेद्यो येन येनेष्टहेतुना ।

ि सस तस्याहमेवेति चरमश्लोकसंग्रहः ॥

अनेन किमुक्तं भवतीति चेत् — “यत् येन कामकामेन न साध्यं साघनान्तरैः । मुमुक्षुणा यत् सांख्येन योगेन न च भक्तितः ॥ प्राप्यते

परमं घाम यतो नावर्तते यतिः । तेनतेनाप्यते तत्तन्न्यासेनैव महामुने । परमात्मा च तेनैव साध्यते पुरुषोत्तमः ॥” इत्य्-उक्त-रीत्या स्वाभिमतानि यानि कानिचित् फलान्युद्दिश्य तदनुगुणतया पृथक् पृथक् शास्त्रैर्विहि- तेषूपायेषु ज्ञानाभावेन वा, ज्ञाने सति शत्तयभावेन वा, एतयोरुभयो: सतोर्विलम्बाक्षमत्वेन वा शोचन्तमधिकारिणं प्रति तेषूपायेषु कस्मिंश्चिदपि त्वया नैवाटितव्यम्, तैः तैः पृथक् पृथक् देयानां फलानां सर्वेषां (प्रदाने) प्रपत्तिवशीकृतोऽहमेक एव पर्याप्तः’ इत्य्-उक्त-ं भवति । ‘बहुभिरौषधैर्दा शवयानि आरोग्याणि सर्वाणीदं सिद्धौषधमेकमेव यतो दातुं समर्थम्, अतस्त्वया औषधान्तरार्थमयतमानेन सता अस्यौषधस्यैकस्योपजीवनमेव पर्याप्तम् इदं तव तैरौषधैर्निवर्तनीयान् व्याधीन् सर्वान् निवर्तयेत् स्वया परस्तात् सर्वेऽपि भोगाः स्ववमेव भोक्तुं शक्याः । त्वया, ‘आरोग्यभोगाभ्यां हीये’ इति नोद्विग्मेन भाव्यम्’ इति यथोच्येत, तथाऽयं वर्तते चरमश्लोकः ।

सर्वशब्दप्रतिसंबन्धिन एकशब्दस्य सिद्धोपायप्राधान्यात् शरण्य विशेषणरूपेणावस्थानेऽपि, ““यासेनैव” इत्य्-उक्त-रीत्या प्रपत्तिरेकैव

चरमश्लोकाधिकारः

सर्वधर्मान्तरस्थाने विधीयत इति फलेत् । एतेन त्रिवर्गार्थिभिरपि इयं भगवत्प्रपत्तिः कर्तुमर्हति सिद्धम् । तदा " त्वयाऽपि प्राप्तमैश्वर्यं यतस्तं तोषयाम्यहम् । नाहमाराधयामि त्वां तव बद्धोऽयमञ्जलिः ॥ स त्वं प्रहर वा मा वा मयि वज्रं पुरन्दर । नाहमुत्सृज्य गोविन्दमन्यमाराधयामि भो: ॥” इत्याद्युक्तरीत्या नित्यनैमित्तिकेषु विशेषणतयाप्रवेशमात्रा- तिरेकेण सर्वाखप्यवस्थासु अन्यादृश देवतान्तरस्पर्शराहित्यमुचितम् । र्मोक्षार्थमुपायान्तराण्यर्थयमानैरुपायविरोधीनि निविवर्तयिषुभिरपीयं प्रपत्तिः कर्तुमर्हा ; प्राप्तिविरोधीनि निविवर्तयिषूणामपीयं प्रपत्तिरेव पर्याप्ता । एवं प्रपत्तेः सकलाभिमतसाधनत्वमत्रोक्तं भवति । अत्र प्रपत्त्यु- पायविरोधिनिवर्तनस्य प्रकारं श्रीगीताभाष्ये द्वितीययोजनाया- मनुजग्राह ; प्राप्तिविरोधिनिवर्तनप्रकारं गद्येऽनुजग्राह । अतो- भयत्रापि एकमनाहत्या परस्य निरूपणं कृतमिति न । स्थलद्वयमपि सर्वाभिमतसाधनस्यास्योपायस्य प्रभावोदाहरणपरम् । प्रणवस्य मन्त्रान्तरेऽनुप्रविश्यावस्थानं स्वातन्त्र्येणावस्थानं च यथा, तथा अस्याः प्रपत्तेरधिकारिविशेषविषये भक्तचङ्गत्वेन, अधिकार्यन्तरविषये स्वातन्त्र्येण चावस्थानं च वचनवलसिद्धम् । इत्थं नियताधिकारतया भक्ति- प्रपत्योः विकल्परूपा स्थितिः, “भक्तधा परमया वाऽपि प्रपत्त्या वा महामुने ।” इत्यादिषु प्रसिद्धा । अतः " सम्यग्ज्ञानेन वा मोक्षो गङ्गायां मरणेन वा । प्रणामाद्वाऽपि सुकृतात् भक्तचा वा लभते नरः ॥ " इत्यादिषु साक्षादुपायेन सह परम्परोपायानामप्युपादानं तत्प्राश- स्त्या तिशय प्रत्यायन मात्रार्थम् ।

25

66

३८२

श्रीरहस्यत्रयसारे |

गुणविशिष्टतया स्वयमेव निरपेक्षफलप्रदरूपेणावतिष्ठते इति स्थिति- प्रकारमनु संदधानस्सन् शरणं व्रजेति अत्रोक्तं भवति ।

(5) इत्थमेव परिपूर्ण स्वमुद्दिश्य प्रपदने क्रियमाणे आनुकूल्य- संकल्पाद्यतिरेकेणान्यं कमपि परिकरमत्र विद्यान्तरेष्विवान्तर्भाव्य सोऽपि प्रसादनरूपेणोपायकोटो निविशते इति बुद्धेर्निवर्तनार्थमेकशब्दः (प्रयुक्तः ) इत्यप्याचक्षते । ‘आज्ञानुज्ञाभिरनुष्ठीयमानानि कर्तव्यान्तराणि सर्वाणि न प्रपत्तेः सहायभूतानि । अनया प्रपच्या वशीकृतः फलं प्रदास्यन् अहमेक एवास्य क्षणिकोपायस्य प्रतिभूः स्थितोऽस्मि । एतत्प्रपत्तिफलोद्देशेनान्यत् किमपि अपेक्षितम् अवश्यकर्तव्यं नास्ति । तत् अपेक्षितकर्तव्यं सहायत्वेन स्वीकृत्याहं त्वां रक्षिष्यामीति न’ इति तात्पर्यम् । एतेन आनुकूल्य संकल्पादिविशिष्टप्रपत्तिव्यतिरेकेण प्रपत्तिपरिकर इति नाम कृत्वा स्वेन सहान्यत् किमपि सहकारिकारणं न योजनीयमित्युक्तं भवति । “येन केनापि प्रकारेण द्वयवक्ता त्वम्” इति, “प्रपत्तिवाचैव निरीक्षितं वृणे” इति चोक्तरीत्या पूर्ण प्रपत्त्यर्थम- पेक्षितस्य ज्ञानस्याभावेऽपि यथाकथंचिदनुष्ठाने कृतेऽपि कार्यकरण- शीलस्यास्योपायस्य, अभ्यस्य यस्य कस्यचित् परिकरस्यान्वेषणप्रसङ्गो नास्ति किल ।

" ततः सागरवेलायां दर्भान् आस्तीर्य राघवः । अञ्जलिं प्राङ्मुखः कृत्वा प्रतिशिश्ये महोदधेः ॥ बाहुं भुजगभोगाभमुपधायारिसूदनः ।" इति भगवत्कृतसमुद्रशरणागतिस्थले, " स राजा परमापन्नो देवश्रेष्ठमगात् तदा । शरणं सर्वभूतेशं भक्त्या नारायणं हरिम् ॥ समाहितो निराहारःअत्र

चरमश्लोकाधिकारः

३८३

षड्रात्रेण महायशाः । ददर्शादर्शने राजा देवं नारायणं प्रभुम् ॥” इति सप्तव्याधोपाख्याने ब्रह्मदत्तचरिते चोक्ताः प्रकाराः सर्वेऽपि न प्रपत्तेरङ्गानि । अनयोर्द्वयो: स्थलयोः सपरिकरप्रतिशयनादिप्रधा- नत्वात् तत्र ते नियमा वक्तुं युक्ताः । एवं सुकृतप्रणामेऽपि द्रष्टव्यम् ॥ प्रपच्यध्यायाद्युक्तानुकूल्य संकल्पादिव्यतिरेकेणान्ये केऽपि नियमा नापेक्षिताः । आकिञ्चन्यैकधनानां द्रौपदी- दमयन्ती- राक्षसी- विभीषण-क्षत्रबन्धु- मुचुकुन्द-गजेन्द्र - पाण्डव- देव- सुमुख - त्रिशकु शुनश्शेफ-किरात- काक- कपोतादीनां शरणा- गत्यवसरे तादाविकानुकूल्यादिव्यतिरेकेणान्यां कामपि इतिकर्त- व्यताम् उच्यमानां न पश्यामः । क्षणकालसाध्येन निरपेक्षेण अपत्तिमात्रेण झटिति तेषां शरणागतानां तत्तदपेक्षितसिद्धि चाद्राक्ष्म । इत्थं मोक्षार्थप्रपत्तावप्येतदुद्दिष्टकाले फलसिद्धेर्न क्षतिः ।

इदं " मा शुचः" इति वाक्यस्यापि तात्पर्यम् । “परित्यज्य " इत्यत्र परिकारान्तरनैरपेक्ष्येऽर्थत्वेनोक्ते सति एकशब्दे इयं योजना दृढीकरणार्था भवितुमर्हति । अस्यार्थान्तरं विवक्षितमिति वा । एकशब्दस्येतदर्थकत्वे सति, “परित्यज्य” इत्येतस्य तत्रोक्तानि अर्थान्तराणि ब्राह्माणि ।

सपरिकरप्रपत्तेः

उपासनादीनामजिनामेतत्परिकरभूतानां धर्मान्तराणां चान्ययस्य निवर्तनपरयोर्व्याख्ययोः, अनेनैकशब्देन शरण्यस्य विशेषणं कथमिति चेत् — अकिंचनविषये एषां प्रसादन- स्वरूपेण शरण्येन सह संबन्धस्याभावं प्रदर्शयितुं “मामेकम्” इत्युच्यते ।

३८४

श्रीरहस्यत्त्रयसारे

(6) " सर्वधर्मान्” इत्यत्र अधस्तात् सर्वशब्दम्, “सर्वपापेभ्यः " इत्यग्रिमं सर्वशब्दं च दृष्ट्रा अयमेकशब्दः सर्वशब्दप्रतिसंबन्धित्वेना- - वतिष्ठते इत्याचक्षते । तदा-

सुदुष्करेण शोचेद्यो येन येनेष्टहेतुना ।

सस तस्याहमेवेति चरमश्लोकसंग्रहः ॥

अनेन किमुक्तं भवतीति चेत् — “यत् येन कामकामेन न साध्यं साघनान्तरैः । मुमुक्षुणा यत् सांख्येन योगेन न च भक्तितः ॥ प्राप्यते परमं धाम यतो नावर्तते यतिः । तेनतेनाप्यते तत्तन्न्यासेनैव महामुने । परमात्मा च तेनैव साध्यते पुरुषोत्तमः ॥" इत्य्-उक्त-रीत्या स्वाभिमतानि यानि कानिचित् फलान्युद्दिश्य तदनुगुणतया पृथक् पृथक् शास्त्रैर्विहि- तेषूपायेषु ज्ञानाभावेन वा, ज्ञाने सति शत्तयभावेन वा, एतयोरुभयो:- सतोर्विलम्बा क्षमत्वेन वा शोचन्तमधिकारिणं प्रति तेषूपायेषु कस्मिंश्चिदपि त्वया नैवाटितव्यम्, तैः तैः पृथक् पृथक् देयानां फलानां सर्वेषां (प्रदाने) प्रपत्तिवशीकृतोऽहमेक एव पर्याप्तः’ इत्य्-उक्त-ं भवति । ‘बहुभिरौषधैर्दा शवयानि आरोग्याणि सर्वाणीदं सिद्धौषधमेकमेव यतो दातुं समर्थम्, अतस्त्वया औषधान्तरार्थमयतमानेन सता अस्यौषधस्यैकस्योपजीवनमेव पर्याप्तम्, इदं तव तैरौषधैर्निवर्तनीयान् व्याधीन् सर्वान् निवर्तयेत् त्वया परस्तात् सर्वेऽपि भोगाः स्ववमेव भोक्तुं शक्याः । त्वया, ‘आरोग्यभोगाभ्यां हीये’ इति नोद्विमेन भाव्यम्’ इति यथोच्येत, तथाऽयं वर्तते चरमश्लोकः ।

सर्वशब्दप्रतिसंबन्धिन एकशब्दस्य सिद्धोपायप्राधान्यात् शरण्य विशेषणरूपेणावस्थानेऽपि, “न्यासेनैव” इत्य्-उक्त-रीत्या प्रपत्तिरेकैव

चरमश्लोकाधिकारः

सर्वधर्मान्तरस्थाने विधीयत इति फलेत् । एतेन त्रिवर्गार्थिभिरपि इयं भगवत्प्रपत्तिः कर्तुमर्हेति सिद्धम् । तदा, “त्वयाऽपि प्राप्तमैश्वर्यं यतस्तं तोषयाम्यहम् । नाहमाराधयामि त्वां तव बद्धोऽयमञ्जलिः ॥ स त्वं प्रहर वा मा वा मयि वज्रं पुरन्दर । नाहमुत्सृज्य गोविन्दमन्यमाराधयामि भोः ॥" इत्याद्युक्तरीत्या नित्यनैमित्तिकेषु विशेषणतया प्रवेशमात्रा- तिरेकेण सर्वास्वप्यबस्थासु अन्यादृश देवतान्तरस्पर्शराहित्यमुचितम् । र्मोक्षार्थमुपायान्तराण्यर्थयमानैरुपायविरोधीनि निविवर्तयिषुभिरपीयं प्रपत्तिः कर्तुमर्हा; प्राप्तिविरोधीनि निविवर्तयिषूणामपीयं प्रपत्तिरेव पर्याप्ता । एवं प्रपत्तेः सकलाभिमतसाधनत्वमत्रोक्तं भवति । अत्र प्रपत्त्यु - पायविरोधिनिवर्तनस्य प्रकारं श्रीगीताभाष्ये द्वितीय योजनाया- मनुजग्राह ; प्राप्तिविरोधिनिवर्तनप्रकारं गद्येऽनुजग्राह । अतो- भयत्रापि एकमनादृत्या परस्य निरूपणं कृतमिति न । स्थलद्वयमपि सर्वाभिमत साधनस्यास्योपायस्य प्रभावोदाहरणपरम् । प्रणवस्य मन्त्रान्तरेऽनुप्रविश्यावस्थानं स्वातन्त्र्येणावस्थानं च यथा, तथा अस्याः प्रपतेरधिकारिविशेषविषये भक्तयङ्गत्वेन, अधिकार्यन्तरविषये स्वातन्त्र्येण चावस्थानं च वचनवलसिद्धम् । इत्थं नियताधिकारतया भक्ति- प्रपत्त्योः विकल्परूपा स्थितिः, “भक्तधा परमया वाऽपि प्रपत्त्या वा महामुने ।” इत्यादिषु प्रसिद्धा । अतः “सम्यग्ज्ञानेन वा मोक्षो गङ्गायां मरणेन वा । प्रणामाद्वाऽपि सुकृतात् भक्तथा वा लभते नरः ॥" इत्यादिषु साक्षादुपायेन सह परम्परोपायानामप्युपादानं तत्प्राश- स्त्यातिशय प्रत्यायनमात्रार्थम् ।

25

348

श्रीरहस्यतयसारे

प्राप्यस्यैव प्रापकत्वं स्वप्राधान्यनिवारणम् । प्रपत्तेर्व्याजमात्रत्वमन्योपायैरनन्वयः ॥ तदङ्गैरप्यसंबन्धः सर्वसाध्येष्वभिन्नता । इत्थमर्थाः पढाचार्यैरेकशब्दस्य दर्शिताः ॥ के चित्रित्व हैकशब्दार्थ शरण्यैक्यं प्रचक्षते । विशिनष्टि तथापि श्रीर्गुणविग्रहवत् प्रभुम् ॥ ईश्वरी सर्वभूतानामियं भगवतः प्रिया । संश्रितत्राणदीक्षायां सहधर्मचरी स्मृता ॥ एकं जगदुपादानमित्युक्तेऽपि प्रमाणतः । यथाऽपेक्षित वैशिष्ट्यं तथाऽत्रापि भविष्यति ॥ एकोपास्तिविधानेऽपि गुणादीनां यथाऽन्वयः । तथैकशरणव्रज्याविधानेऽप्यनुमन्यताम् ॥lir

यथा गुणादिवैशिष्ट्ये सिद्धोपायैक्यमक्षतम् । एवं पत्नीविशिष्टत्वेऽप्यभीष्टं शास्त्रचक्षुषाम् ॥ प्रभाप्रभावतोर्यद्वदेको क्ता वितरान्वयः ।

।

एवमन्यतरोक्तौ स्यात् सहवृत्त्यभिधानतः ॥ Fen सरन्ति चैनां मुनयः संसारार्णवतारिणीम् । ऊचतुः स्वयमप्येतत् साच्चतादिषु तावुभौ ॥ उपायोपेयदशयोर्द्वयेऽपि श्रीः समन्विता । इष्टा च शेषिणि द्वन्द्वे शेषवृत्तिर्यथोचिता ॥

चरमश्लोकाधिकारः

अतोऽनन्यपरानेकश्रुतिस्मृत्यनुसारतः ।

पत्नीविशिष्ट एवैकः प्रपत्तव्य इहोदितः ॥

(शरणशब्दार्थनिरूपणम् )

३८७

इहत्यस्य शरणशब्दस्यापि द्वयाधिकारे उक्तोऽर्थोऽनुसन्धेयः । इदं शरणवरणमर्जुनं प्रत्युपविष्टं सदपि, “अनालोचित विशेषाशेष- लोकशरण्य” इत्य्-उक्त-रीत्या सर्वविषयमित्येतत् श्वेताश्वतरश्रुति- प्रसिद्धम् । " कृष्ण धर्मं सनातनम् “, " शरण्यं शरणं च त्वाम्”, “योगो योगविदां नेता”, “अमृतं साधनं साध्यम्” इत्यादिष्वषि संकोचाभावात् सर्वविषयत्वं विवक्षितम् । इत्थमस्य शरणतया - वरणीयत्वाय स्वस्यानन्यशरणत्वमेवापेक्षितम् ॥

(वजशब्दार्थः)

व्रजेत्ययं शब्दः " प्रपद्ये” इत्यत्र निर्णीतं सपरिकरात्म- निक्षेपमेव वक्ति । तत्रानुष्ठातुः खानुसन्धानरूपत्वादुत्तमः प्रयुक्तः । अत्र " शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम्" इत्यभिमुखतया स्थितं प्रति विधानपरत्वात् मध्यमः आसीत् । एषामानुकूल्य संकल्पाद्य- ङ्गान्तराणामप्यत्र सूचितत्वप्रकारो द्वये इवोचितपदेषु द्रष्टव्यः । “ सकृत् कृतः शास्त्रार्थः" इति निर्णयस्य, उपासने इवात्र आवृत्तिपरः, अपवादो नास्ति । अयमर्थः, “सकृदेव प्रपन्नाय " इत्यादिवचनेनापि सुप्रतिष्ठितः । -महोदारस्य सर्वशक्तेः सन्निधौ भरन्यासं कुर्वतः स्वाभिप्रायवि- शेषातिरेकेण फलविलम्बस्य हेतुर्नास्ति । अतोऽस्याः न्यासविद्यायाः मारब्धनिवर्तकत्वं विशेषो भवति ॥

1

३८८,

श्रीरहस्यनयसारे

(जीवनियोज्यत्वस्थापनम् )

अत्र केचित् - स्वतन्त्रं प्रति किल किंचिद्विधातुं युज्यते । अत्यन्तपरतन्त्रतयाऽध्यात्मशास्त्रेषु मूलमन्त्रादिषु च शिक्षितमधि- कारिणं प्रति " त्रज" इति कस्यचित् कर्तव्यस्य विधानं कथम् ? — इत्याचक्षते । इंदं पारतन्त्र्य काष्ठामपरामृश्यो क्तरूपम् । कथमिति चेत् — “कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात्”, “परातु तच्छ्रुतेः" इति वेदान्त- निर्णीतरीत्या अस्य भगवदधीन कर्तृत्वस्य सत्त्वात् एतं प्रति विधाने न दोषः । अचिद्भिः शब्दादीनामीश्वरोत्पादितानां वहनवत् एतावतः स्वातन्त्र्यस्य ग्रहणं वहनमप्यस्य भगवत्पारतन्त्र्य काष्ठायाः स्थितिप्रकारः ।

अस्य कयाऽपि विधया कर्तृत्वं नास्तीति चेत् प्रकृत्यविद्यादीनां कर्तृत्व पर सिद्धान्ततुल्यता प्रसज्येत | कर्तृत्वं स्वाधीनमिति चेत् सर्वात्मनियन्ता एकोऽस्तीत्यस्यार्थस्यासिद्धया निरीश्वर सिद्धान्त प्रकार: प्रसज्येत । ईश्वराधीनतया प्राप्तं कर्तृत्वमपि ज्ञातृत्वमात्रमिति चेत्- पुरुषार्थ संपादन रुचेस्तदुपायप्रवृत्तेश्वाभाव: प्रसज्येत । ज्ञानं तद- वस्थाविशेष इच्छा चास्त, अन्यः कश्चिदपि व्यापारो नास्तीत्युक्तौ- दृष्टादृष्टार्थानां केषांचिदुपायानां स्वयंप्रयोजनभूतानां कैङ्कर्याणां चानुष्ठानस्य हेतुनं स्यात् । अतो ज्ञानचिकीर्षाप्रयत्नाः त्रयोऽप्यात्मनः सन्ति । अत्र चिकीर्षाप्रयत्नौ ज्ञानस्यावस्थाविशेषावित्येतत् वेदार्थ- संग्रह प्रतिपादितलाघवयुक्तथा द्रष्टव्यम् । क्रियाश्रयत्वरूपं कर्तृत्वं चेतनाचेतनसाधारणम् । प्रयत्नाश्रयत्वरूपं कर्तृत्वं चेतनै- कान्तम् । प्रयत्नो नाम - शरीरादिप्रेरणहेतुभूतो बुद्धिविशेषः ।

चरमश्लोकाधिकारः

३८९

ज्ञानमात्राश्रयत्वदशायां भोगमात्राश्रयत्वदशायां च क्रियाश्रयत्व- मात्ररूपं सामान्यकर्तृत्वमेवास्ति । कस्यचित् स्वबुद्धयोत्पादन समये प्रयत्नाश्रयत्वरूपं कर्तृत्वं भवति । एवम्भूतं कर्तृत्वं कैङ्कर्यमात्र- ‘विषयकमित्युक्तिरपि नोचिता । तत्रापि भगवत्प्रीतिरूपं प्रयोजन- मुद्दिश्योपायानुष्ठानं कृतवान् किल भवति ।

(कर्तृत्वे त्याज्यांशनिरूपणम्)

Bi

अतः कर्तुत्वे बन्धहेतुभूत आकार एव त्याज्यः । स क इति चेत् — ईश्वरप्रतान् करणकलेवरादीन् ज्ञानशक्त्यादींश्वावलम्ब्य तस्मिन् प्रेरकतया धारकतया फलितया चावस्थाय सह कुर्वाणे सति प्रवृत्तिशीले स्वस्मिन् एतद्विपरीततयाऽनुसन्धानम्, अस्मिन् अनुसन्धाने यथावत् संपन्नेऽपि अन प्रयोजनान्तरमन्तर्भा- व्यानुष्ठानं च बन्धकम् । भक्तिप्रपत्ती अपि प्रयोजनान्तरपरस्य चन्धिके किल भवतः । अतः स्वाभाविककैङ्कर्यार्थिनोऽनन्यप्रयो जनस्य च सतोऽस्य फलदशायां कर्तृत्वमिवोपायदशायां कर्तृत्व- मपि न विरुद्धम् । फलदशायां विविधविचित्र कैङ्कर्यकर्तृत्वं केवलमीश्वरेच्छावैचित्त्रीसंवलितस्वेच्छा निबन्धनं भवति । संसार- दशाकालिकं कर्तृत्वं सर्व कर्मानुरूपमीश्वरेण परिणमितानि संवरजस्तमांस्युपाधित्वेनावलम्ब्य बहुविधं वर्तते । अत्र रजसा तमसा प्रयोजनान्तरसङ्गहेतुभूतसच्वेन च जायमानं कर्तृत्वं बन्धकम् । भगवत्प्रातिसङ्गजनकप्रकृष्टसत्यविशेषनिबन्धनं कर्तृत्वं मोक्षकारणम् । एतद्गुणत्रयसंबन्धशून्यं वर्तते मुक्तदशायां कर्तृत्वम् ।

३२०

श्रीरहस्यत्रयसारे

(जीवात्मनः कर्तृत्वाभाववचनतात्पर्यम् )

SIRIFFIE एवम्भावाद् आत्मनः कर्तृत्वाभावं प्रतिपादयतां वाक्यानां कर्तृत्वसद्भावं प्रतिपादयतां वाक्यानां च विषयव्यवस्थासंभवात् विरोधो नास्ति । तत् कथमिति चेत्-कर्तृत्वं नास्तीति वाक्यानि ईश्वराधीनं तदायत्तप्रकृतिगुणाधीनं च जायमानं कर्तृत्वं निरपेक्ष- मिति मन्तुं न युक्तमिति प्रतिपादयन्ति । कर्तृत्वमस्तीति प्रतिपादयन्ति वाक्यानि ईश्वरेच्छादिनिबन्धनतया जायमानानां ज्ञानतद्विशेष- चिकीर्षाप्रयत्नानां चायमेवाश्रय इति प्रतिपादयन्ति । इमं निष्कर्ष- प्रकारं “शरीरवाङ्मनो भिर्यत्" इत्यारभ्य गीताचार्य एव निर्धारया - मास । अत्र “ दैवं चैवात्र पञ्चमम्” इति पुरुषोतम उच्यते ।

अयं जीवस्य कस्मिंश्चित् कार्य प्रवर्तनकाले तत् कार्य प्रति कारयितेत्युच्यते । स्वेन क्रियमाणेषु फलप्रदानादिषु सृष्ट्यादिषु क कर्तेत्युच्यते । कचित् प्रवृत्तस्य चेतनस्यानिवारणमात्रेणोपेक्षकः । तदानीमङ्गीकृत्यावस्थानादनुमन्ता । लघुभारं ( कृशम् अग्रदारुभाग ) बहतः प्रबलो गुरुभार (स्थूलदारुभाग ) वहनेन यथा सहकरोति, तथा सह प्रवृत्त्या सहकारी | सृष्टयादिषु देवमनुष्यादिवैषम्यस्य जीवकर्मविशेषोपाधिकत्वात् “चातुर्वण्य मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः तस्य कर्तारमपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम् ॥” इतीश्वरस्य कर्तृत्वनिषेधः क्रियते ।

इत्थं सर्वविषयसाधारण कर्तृत्वविशिष्टेश्वरनिबन्धनस्य जीके स्वबुद्धिपूर्वप्रवृत्तिशक्तिरूप नियोगयोग्यत्वस्य सिद्धत्वादत्र व्रजेति विधाने न दोषः ॥ pan

‘चरमश्लोकाधिकारः

कुरुकेश्वरवाक्य तात्पर्यम )

સૂર

इत्थं भक्तयादिवत् शरणागतिधर्मस्यापि कर्तव्यत्वेन विधीयमानत्वात् “स्वेन संपद्यमानं हितं क्रीतदुग्धवत् ; ईश्वराज्जायमानं हितं मातृस्तन्यवत्” इति कुरुकेश्वरवार्ताया अपि ‘भक्तिप्रपत्त्यादयः सर्वेऽपि तस्मादेव जायन्त इति मन्तव्यम्’ इति स्वगतपराधीनकर्तृत्वे तात्पर्यम् ।

अन्यविश्वास सिद्धयर्थं भत्तयुपायविधि वदन् । सर्वशास्त्रेष्वविश्वासमाधत्ते मुखभेदतः ॥ मद्योपहतपात्रस्थतीर्थदृष्टान्तवर्णनम् । अहंकारान्वये तु स्यात् प्रपत्तावपि भक्तिवत् ॥

।

अतः “प्रसीद मवृत्तमचिन्तयित्वा " इत्यादिकमपि पूर्वं कृत- प्रपत्तिविषये क्षमायाचनप्रकार एवेति केषांचित्कथनमपि अहंकारस्प- शदिशङ्काभिप्रायमात्रादेव । न तु यथाशास्त्रमनुष्ठितां प्रपत्ति- मपराधं मत्त्वा तदर्थं क्षमायाचने तत्परम् । तथा सति, “पितामहं नाथमुनिं विलोक्य प्रसीद” इति पूर्वाचार्य पुरस्कारादेः स्वेन क्रियमाण- त्वात् एतदर्थं क्षमा याचनीयेत्यनवस्था स्यात् । अस्य स्वपरनिर्वाहकत्वे एतद्वत् पूर्वकृतप्रपदनमपि स्वपर निर्वाहकमिति वक्तुं शक्यम् । इहो- च्यमानैः कुतर्कैः पूर्वकृतप्रपत्तेरप्यपराधत्वसिद्धेः पूर्वेषां पुरस्करण- मप्ययुक्तं स्यात् । अतोऽस्मिन् स्तोत्रे आद्यन्तयोः क्रियमाण आचार्य- पुरस्कार इहोच्यमानायाः प्रपत्तेरपेक्षिततया वैकल्यपरिहारार्थ तया

ર

श्रीरहस्यत्रयसारे

नोपयुक्तः प्राप्त इत्येव तत्त्वम् । अस्मिन् आचार्य पुरस्कार इव अपत्यादिष्वपि पराधीनकर्तृत्वं न दोषः ।

( स्वरूपस्य निषिद्धकर्मा लेपचादनिरसनम्)

इत्थं पराधीनकर्तृत्वस्य प्रामाणिकत्वात्, ‘आत्मन: कर्तृत्वा- भावात् स्वरूपज्ञं निषिद्धकर्मसु किमपि न लिम्पति’ इति पक्षोऽपि निरस्तः । मुमुक्षोरुक्तं बाल्यं न बालकृत्यं कामचारादिकम्, किं तु स्वमाहात्म्यानाविष्कारमात्रमित्येतद् “अनाविष्कुर्वन्नन्वयात्” इति सत्रे समर्थितम् । " अनिष्टमिष्टं मिश्रं च “, " यस्य नाहंकृतो भावः " इत्यादिवचनानि न बुद्धिपूर्वोत्तराघविषयाणीत्येतत् बहुशास्त्रविरोधा भावार्थ भाव्यादिषु समर्थितम् । “हत्वाऽपि " इत्येतदपि धर्म- युद्धादिविषयम् ।

उपभुक्तौषधन्यायादुत्तरापथ्यमर्दनम् । अनन्यपर निर्वाध श्रुतिस्मृतिशतैर्हतम् ॥

मन्वादयोऽपि, “जीवितात्ययमापन्नो योऽन्नमत्ति यतस्ततः । आकाश इव पङ्केन न स पापेन लिप्यते ॥”, “प्राणसंशयमापन्नो यो- उन्नमत्ति यतस्ततः । लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा” इति नियम- यामासुः । इदं ब्रह्मविदोऽपि तुल्यमित्येतत् “सर्वान्नानुमतिश्च प्राणा- स्वये तद्दर्शनात्” इति सूत्रे दृष्टान्तरूपेण साधितम् । अतः आत्मनः कर्तृत्वाभावं पारतन्त्र्यज्ञानमात्रं वाऽवष्टभ्य बुद्धिपूर्वोत्तराधं कथंचिदपि न लिम्पेदित्युक्तिः एतदर्थं पुनः प्रपदनं न कर्तव्यमित्युक्तिश्च परपक्षायेते ॥चरमश्लोकाधिकारः

( संबन्धज्ञानमेव प्रपत्तिरिति वादस्य निरसनम् )

३९३

अत्र केचित् - व्रजेत्यादिविधीन् अन्यपरान् कृत्वा, “योऽन्यथा सन्तमात्मानमन्यथा प्रतिपद्यते । किं तेन न कृतं पापं चोरेणाऽऽत्मा- “पहारिणा ॥”, " यमो वैवस्वतो राजा यस्तवैष हृदि स्थितः । तेन चेदविवादस्ते मा गङ्गां मा कुरून् गमः ॥”, “आत्मदास्यं हरेः - स्वाम्यं स्वभावं च सदा स्मर ॥” इत्यादिषु तात्पर्यगतीश्वापरामृश्य, ‘एतान्यवलम्ब्य ‘शास्त्रजन्य संबन्धज्ञानातिरेकेणान्यो मुमुक्षोरनुष्ठेयः कचिदप्युपायो नास्तीति ब्रुवते । इदं भक्तिप्रपत्यादिविधिस्वारस्य- विरुद्धम् । रागप्राप्तश्रवणमननाभ्यां सिद्धस्य शास्त्रजन्यज्ञानस्य नास्ति विधानापेक्षा | अविधेयज्ञानं मोक्षसाधनमिति वदतां विधि- विरोधादिदोषाः प्रसज्यन्त इति साधितं किल । अतः सर्वविद्या- निष्ठानां मुमुक्षूणां साधारणं परम्परयोपकारकं जीवपरमात्म- संबन्धज्ञानं शास्त्रेण यस्य जातं तस्य, अस्मत्स्वामिनं निरतिशयभोग्यं श्रियःपति प्राप्तुं क उपाय इत्युपायाकाङ्क्षायां जातायाम् अत्र तत्तदधि- -कारिविशेषानुरूपे विधीयमाने ज्ञानान्नरे भक्तिप्रपत्ती । तयोः प्रपत्तिर्नाम - " यत् संरक्ष्यतयाऽर्त्यते” इत्याद्युक्तरीत्या सपरिकरं स्वरक्षाभरसमर्पणम् । अनेन सम्बन्धानुसन्धानगर्भेण भाव्यमिति प्रतिपादनार्थं संबन्धज्ञानं प्रपत्तिरित्यवोचन्नित्येतावदेव युक्तम् । अस्यां भरन्यासरूपप्रपत्तेः स्वरूपपरिकराधिकारादीनि पूर्वमेव विस्तरेणावोचाम ॥

३९४

श्रीरहस्यत्रयसारे

(द्वितीयपादार्थसंग्राहिका गाथा )

1’ साधनं सत्फलं चाहमेव भवेयम् ; साधकोऽपि मद्वशगो मामा-

श्रयेत् ;

साधनं च न शरणागतिमार्गस्ते ; साधनानि एतन्निष्ठाया मध्ये कचिदपि न तिष्ठेयुः ; वेदनाप्रदमन्यदङ्गमस्मिन् नापेक्षितम् ; अन्येषां सर्वेषां ( अवस्थान ) स्थानेऽहमेव तिष्ठेयम् दूतं नाथं च मामाश्रित्य शोकं त्यज’ इत्य्-उक्त-वान् परिवृणोति ॥

(उत्तरार्धावतारणम्)

इत्थं पूर्वार्धेन कस्यचित् अधिकारिविशेषस्य द्वये पूर्वखण्डेऽनु- सन्धेयं सर्वधर्मसाधारणं स्वासाधारणं च प्रभावं धारयन्तं सकृत्कर्त- व्योपाय विशेषमधिकार नैरपेक्ष्यादिविवरणपूर्वकं विधाय, उत्तरार्धेन द्वयोत्तरखण्ड प्रतिपादितं फल नमश्शब्द संक्षिप्तानिष्टनिवृत्तिविवरण मुखेनाऽऽचष्टे । अत्र पूर्वार्धनाधिकारिकृत्यमाचष्ट । उत्तरार्धेन शरण्यस्य स्वीकृतभरस्य स्वस्य कृत्यं प्रतिपाद्य कृतकृत्य मिमं समाश्वासयति ।

1 साधनमुम् नर्पयनुम् नानेयावन् साधनमुमेन्वयमा मेचैपम् साधनमुं शरण नेरियनक्कु साधनंगलिनिलैकोरिडैयिल निल्ला

वेदनैशेर्वेरङ्गमिदनिल वेण्डा

वेरेलला निरकुनिलै नाने निन्

दूतनुमा नाथनुमा मे नेप्पट्रि

शोकम् तीरेन रेतान् शूड़कित्राने ।

चरमश्लोकाधिकारः

(“अहम् ” शब्दार्थः)

३१५:

अत्र " मोक्षयिष्यामि " इत्युत्तमेन अहम् इति प्रतीयमानेऽपि अधिकम् “अहम्” इति पदम् अर्थस्वभावात् सर्वपापविमोचनोप- युक्तानामघटितघटनाशक्तयादीनां विवक्षणेन सप्रयोजनं भवति । कृतापराधं शृङ्खलाबद्धं कृतवति समाधिकदरिद्रे मयि केनचित् व्याजे- नोल्लसितकारुण्ये अपराध क्षममाणे सति निवारयिता नास्ति, अन्न केनाप्यस्य मुक्तत्वापादनमपि न शक्यमितीह तात्पर्यम् । अयमर्थः, “मोक्षदो भगवान् विष्णुः “, " पशवः पाशिताः पूर्वं परमेण स्वलीलया । तेनैव मोचनीयास्ते नान्यैर्मोचयितुं क्षमाः ॥” इत्यादिषु प्रसिद्धः ॥

अस्मिन् " अहम्” इति पदे सहजकारुण्यादिषु मूलबलतया अवतिष्ठमानेषु प्रपत्तिनिबन्धनप्रसाद विशेषेऽग्रेस र सेनात्वेनावतिष्ठमाने निरङ्कुशस्वातन्त्र्यं सर्वविरोधिनिराकरणार्थं पुरतोऽवतिष्ठते । तत् कथमिति चेत्-सहजकारुण्यम् अल्पग्याजेनानन्तापराधानादरणौ- पयिकं प्रसादविशेषं जनयति । अयं प्रसादविशेषः कारुण्योपश्लिष्टः सन् निरङ्कुशस्वातन्त्र्यमाश्रितसर्वविरोधिनिराकरणप्रयोजकमा- पादयति । इत्थं सर्वपापविमोचनापेक्षित सर्वाकार विशिष्टेश्वरगतनिर– पेक्ष कर्तृत्वतत्परे ऽहंशब्देऽवधारणं फलितम् ॥

1

(“त्वा” शब्दार्थः)

“त्वा” इत्यनेनोच्यते, “न स्वेवाहम्” इत्यारभ्योपदेशपर - परया चिदचिदीश्वरतत्त्वत्रयविवेके जाते ऐश्वर्यादिपुरुषार्थाना- मल्पत्वा स्थिरत्वादिदोषान् संप्रबुद्ध मत्प्राप्तिरूपः परमपुरुषार्थः प्राप्तव्य

= ३९६

श्रीरहस्यनयसारे

इत्यभिनिविष्टम् एतदर्थमुपदिष्टे दुष्करोपायान्तरे संबन्धं हित्वा आप्यस्य सर्वविरोधिनिराकरणक्षमस्य मम सन्निधौ भरन्यासं कृत्वा कृतकृत्यम्, उद्दिष्टफललाभार्थमितः परं कस्मिंश्चिदपि कर्तव्यान्तरे प्राप्तिरहितं त्वामिति ॥

( सर्वपापेभ्यः इति शब्दार्थः)

इत्थं बन्धमोक्षशक्तं मोक्षप्रदम्, अशक्तं तत्सन्निधौ न्यस्तभरं मुमुक्षं चोक्त्वा अग्रे “सर्वपापेभ्यः " इति वन्धकान्युच्यन्ते । पापं नाम - शास्त्र वेद्यमनर्थसाधनम् । अनर्थो नाम - प्रतिकूलप्राप्ति- नुकूलनिवृत्तिश्च । अत्र पापशब्दो मुमुक्षं प्रत्यनिष्टफलानि सां - सारिकपुण्यान्यपि वक्ति । एते वै निरयास्तात स्थानस्य परमात्मनः " इत्य्-उक्तेः स्वर्गादीनामपि मुमुक्षं प्रति नरकत्वादस्य स्वर्गहेतुषु नरक- तुषु च नास्ति विशेषः । अत एव मुमुक्षोः पापत्यागविधानवत्,

वर्गिकांस्त्यजेद्धर्मान्” इति विधीयते । " 1 उभयविधप्रबलकर्माणि पातयित्वा” इत्य्-उक्त-रीत्या सुकृतदुष्कृतानि उभयान्यपि मुमुक्षोर्निश- करणीयतया किल श्रुतिस्मृती प्रतिपादयतः । इत्थं पुण्यपापरूपं बन्ध- कारणं पापशब्देनोक्त्वा बहुवचनेन पुण्यपापयोरानन्त्यं विव- क्षति । इतः परं सर्वशब्देन विशेषणं किमर्थमिति चेत्-प्राप्तिविरोधि- कर्मणः कारणभृतायाः कार्यभूतायाश्चभवन्त्या अविद्यायाः, विपरीतवासनायाः, विपरीतरुचेः, स्थूलसूक्ष्मरूपप्रकृतिसंबन्धस्य

1 इरुवल्विनैकलुम् शारितु - तिरुवाय् 1-5-10

चरमश्लोकाधिकारः

३९७-

च पापराशी घटनार्थम् । इत्थं “सर्वपापेभ्यः” इत्य्-उक्त-ं विरोधिवर्ण सर्व “मनोवाक्कायैः” इत्यारभ्य तिसृभिश्चूर्णिकाभिः शान्दतया आर्थतया च प्रतिपादयामास ।

(प्रपन्नगतानामान्धकार्याणां क्षन्तव्यत्वम् )

“क्षपयित्वाऽधिकारान् खान् शश्वत् कालेन भूयसा । वेधसो यत्र मोदन्ते शङ्कराः सपुरन्दराः ॥” इति, " यावदधिकारमव– स्थितिराधिकारिकाणाम्” इति चोक्तरीत्या केषांचिदधिकारावसाने मोक्ष इति स्थितम् । अधिकारिव्यतिरिक्तानामपि “अनारब्धकार्ये एक तु पूर्वे तदवधेः” इत्य्-उक्त-रीत्या प्रारब्धकर्मभोगावसाने इति स्थितम् । एवं स्थिते सति अत्रारब्धकार्यस्य क्षन्तव्यत्वोक्तिः कथमिति चेत् — फलप्रदानप्रवृत्ते कर्मणि जन्मान्तरदिवसान्तरस्थित्यादीनामारम्भ- कस्यांशस्यापि एतं स्वतन्त्रप्रपत्तिनिष्ठं पति अनिष्टत्वे तद्विषयेऽप्यनेन शोके क्रियमाणे, तमंशमपीश्वरः श्राम्यति । तदैव (सद्य एव ) मोक्षप्राप्ति- मन्तरा [आत्म]धारणस्याभावे प्रयोजकमातिशय विभ्रतां तत्क्षण एक प्रारब्धकार्य कर्म निःशेषं क्षाम्यति ! अतः आरब्धकार्य क्षन्तव्य – मित्यपेक्षणे न दोषः ॥

(क्रियमाणानां क्षन्तव्यत्वम् )

अत्र प्रपत्तिकालात् प्राक्तनान् " कृतान्” इत्युपादाय, पाश्चात्याः " करिष्यमाणान्” इत्य्-उक्ताः । प्रपत्तिकाले क्रियमाणानां

अन्तव्यत्वोक्तिः कथमिति चेत् — प्रारब्धोऽपरिसमाप्तश्च वर्तमान

३९०

श्री रहस्यत्रयसारे

इति प्रक्रियया प्रपत्तेः प्रागारभ्य पश्वादेव समापनीयतया चिरकालसाध्यतया स्थिताः तत्क्षणे प्रामादिकाश्चात्र “क्रियमाणान् " इत्युच्यन्ते । करिष्यमाणा नाम - पश्चात् प्रारप्स्यमानाः । इत्थं क्रियमाणैकदेशेषु करिष्यमाणेषु च बुद्धिपूर्वकाः प्रपन्नस्य “प्रायश्चित्ति - रियं साऽत्र यत् पुनः शरणं व्रजेत्” इत्य्-उक्तेः पुनः प्रपच्या शाम्यन्ति ।

(पातकाप्रतिबन्धकत्ववार्ता तात्पर्यम्)

“सर्वेश्वरेण मोक्षप्रदानसंकल्पे कृते पातकान्यपि निवार- काणि न भवन्ति” इति वार्ताऽपि बुद्धिपूर्वोत्तराधे जातेऽपि निग्रहो नोदेति, प्रायश्चित्तं नापेक्षितमित्येवंपरा न ; किंतु प्रसादनेन तस्मिन् प्रसन्ने संपन्ने मोक्षोऽवश्यम्भावीत्येवम्परा । एतदर्थमेवमीश्वरेण पुनः प्रपत्तिरूपे प्रायश्चित्त प्रवर्तनमपि क्षमाफलम् ।

(मालिन्यभोग्यतावचनतात्पर्यम्)

“प्रियतमा देहमालिन्यवत् [ प्रसव समयलग्न ] वत्सदेहमालिन्यवच्च प्रपन्नस्य दोषः” इति वार्तापि, दुष्टानामपि शरणागतत्वे ईश्वरस्तान् परित्यज्य शोषयेदित्येवम्परा । अन्यथा बुद्धिपूर्वोत्तराघ- मपि ईश्वरस्य भोग्यमिति विवक्षितत्वे, प्रपन्नेनेदमेव यथाशक्ति संपाद्यं स्यात् । प्रकृतिविशेषस्वभावादपराधेषु बुद्धिपूर्व जातेष्वपि पुनः प्रपदनमकुर्वतां विषयेऽपि, “देवं शार्ङ्गधरं विष्णुं ये प्रपन्नाः चरायणम् । न तेषां यमसालोक्यं न च ते नरकौकसः ॥ “, " यस्मिन् कस्मिन् कुले जाता यत्र कुत्र निवासिनः । वासुदेवरता नित्यं

9

चरमश्लोकाधिकारः

ए

३९९

यमलोकं न यान्ति ते ॥” इत्याद्युक्तरीत्या नरकादिप्रसङ्ग निराकृत्य राजपुत्राद्यपराध इव लघु प्रत्यवायेन निर्वीर्यत्वापादनमपि क्षमा- विशेषः । पापानां दृष्टप्रत्यवायेषु नरकादिप्रत्यवायेषु च सत्सु नरकादयोऽस्य न भवतीति विशेषवचनैः प्रतिपादितत्वे दृष्टप्रत्य- वायानां बाधका न सन्ति । वचनविरोधे न्यायो न प्रवर्तेत ।

NF

सापराधानामनुतापशून्यतया पुनः प्रपत्तिमकृतवतां सतां केषां- चित् प्रपन्नानामुपक्लेशत्वेनोक्तान् काणत्वादिदृष्टप्रत्यवायान् अपश्यन्तः स्मः फिलेत्यपि मन्दचोद्यम् । तेषामप्यपराधादितारतम्यानु- सारेण नानाप्रकारतापत्रयानुभवः उपयुक्तज्ञानमान्द्यम् इहत्यभग- वदनुभव संकोच विच्छेदौ भगवद्भागवत तकैङ्कर्यरसविच्छेदो भग वदपचार भागवतापचारादयः शिष्टगर्हावहिष्कारादयः सुकृत- विशेषनाशः साच्चिकानादरो मनोरथभङ्गक्लेश इत्येतेषु प्रकारेषु यः कश्चिदुपक्लेशरूपः प्रत्यवायः सुदर्शः । अकृत्यकरण कृत्याकरणा- दिरूपाणां नानाविधपापानामित्थं नानाविधदृष्टप्रत्यवाय करत्वमपि श्रुतिषु मन्वादिधर्मशास्त्रेषु इतिहासपुराण भगवच्छास्त्रादिषु च प्रसिद्धम् । अतः काणत्वाद्युप क्लेशविशेषोदाहरणमुपलक्षणमि- त्येतत् वाक्योपक्रमे समुदायनिर्देशादिभिः सिद्धम् । वचनबल- सिद्धो बुद्धिपूर्वोत्तराघफलभूत उपक्लेशवर्गः प्रारब्धकर्मविशेष- फलमिति निष्कर्षणे हेतुर्नास्ति । एते यथासंभवमुभयविध- कर्मणाऽपि जायेरन् । अत एव किल बुद्धिपूर्वोत्तराघात् साच्चिकाः

४००

श्रीरहस्यत्रयसारे

बिभ्यति । अन्यथा पुनः प्रपत्तिविधायकं शास्त्रं तदनुसारि शिष्टानु-

ष्ठानं पूर्वसंप्रदायश्च विरुध्येरन् ।

1

(वार्तान्तिरतात्पर्यम्)

235

अपचारा (राधा) नन्तरमनुतापानुदये ज्ञानं नोत्पन्न मिति सिद्ध्यतीति (वेदान्तिमुनि) (नजीयर ) वार्ताया अपि अनुदितानुतापानां ज्ञानमान्धे तात्पर्यम् । सोपाधिकभगवदभिप्रायमेदानुगुणं जननार्हो बुद्धिपूर्वापचाराः केषांचिन्न जायन्ते । केषांचित् जाता अनुतापादि- भिर्नश्यन्ति । कठिनप्रकृतीनामनुतापोऽपि नोदियात् । अतो बुद्धि- पूर्वोत्तराधे जातेऽनुतप्तेन पुनः प्रपत्तेरकरणे उपक्लेशप्रतिपादक- श्रुत्यादिरीत्या लघुप्रत्यवायेन निस्तारो भवति ।

विवेकिनां प्रपन्नानां धीपूर्वागस्यनुद्यमः । मध्यानामनुतापादिः शिक्षा कठिनचेतसाम् ॥

एवं सिद्धे येन केनापि प्रकारेण भगवन्निग्रहस्यानुत्पत्तये बुद्धिपूर्वोत्तराधं परिहरणीयम् ॥

प्रीतिमेव समुद्दिश्य स्वतन्त्राज्ञानुपालने । निग्रहानुदयोऽप्यस्य नान्तरीयक एव वा ॥

इत्थं यथाशक्ति अपराधान् परिहृत्य व्याप्रियमाणैर्भागवताप- चारस्तद्वद्भिः संसर्गश्च सर्वथा परिहरणीयः ॥

ब्रह्मवित्पापवर्गाणामनन्तानां महीयसाम् । तद्वेषिसंक्रमं जानन् त्रस्येत् तदपराधतः ॥ सापराधेषु संसर्गेऽप्यपराधान् वहत्यसौ । बोढुमीश्वरकृत्यानि तद्विरोधादभीप्सति ॥

चरमश्लोकाधिकारः

(तृतीयपादार्थसंग्राहिका गाथा)

४०१-

1 अप्रतिहत स्वसंकल्पो भूत्वा स्वमनाश्रितानां संकल्पान् सर्वान् स्वयमुत्पाद्यापि निवारयन् नाथः भवे प्रवृत्तमस्मत्संकल्पमस्माद्भवादद्य परि- वर्त्य, द्वयोश्चरणयोरधस्तात् रक्ष्यवस्तुत्वेनास्मान् निक्षिप्य, अस्माभिरभिनि- विश्य प्राक्तनसंकल्पेन कृतात् कर्मणो जातं क्रोधं विस्मृत्य मुक्ति दातु पुरत आविर्भूय समीचीनसंकल्पेनास्माभिरभ्युपगम्यमानः कालः अद्येति वाश्व इति वेति स्मितं करोति ॥

( " मोक्षयिष्यामि " शब्दार्थः)

“मोक्षयिष्यामि” इत्यनेनोच्यते, त्वदिष्टसमये (त्वां) मुक्तमा-

पादयेयमिति ।

केषांचित् पापानां विषये " न क्षमामि” इत्य्-उक्तिः, अत्र “सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि " इत्य्-उक्ति-श्व किं न परस्परविरुद्धे । अतः इयमुपच्छन्दनमात्ररूपा किं न भवति इति चेत् — एतयोर्भिन्नविषय-

1 तन्निनैविल विलक्कित्रित्तन्नैनण्णार

निनैबनैत्तं तान् विलैत्तुं विलक्कनाथम् एनिनैवै इप्पवन्तिलिनु मार्ट्रि इणैयडिक्कीड्र अडेक्कलमेत्रैम्मैवैत्त मुन्निनेवाल्यामुय विनैयाले वन्द

७

मुनिवयन्दु मुत्तितर मुन्नेतोत्रि

नन्निनेवाले नामिशैयुं कालमित्रो नाळेयोवेन्त्र नहै शेकिनाने ॥

26

४०२

श्रीरहस्यनयसारे

त्वान्न विरोधः । " न क्षमामि” इत्य्-उक्तिः “पद्मपत्रशतेनापि न क्षमामि चसुन्धरे”, “उपचारशतेनापि न क्षमामि वसुन्धरे” इति अल्पप्रभावैः प्रायश्चित्तान्तरैर्न क्षाम्येयमित्येवम्परा । अत्र सर्वपापप्रायश्चित्तात्मना वर्तमानेन केनचिदुपाय विशेषेण सर्वाणि क्षाम्येयमित्युच्यते । “यदि वा रावणः स्वयम्” इति किल शरण्याभिप्रायो वर्तते । इत्थं व्यवस्थितविषयत्वस्य वचनैः स्वयमेव प्रदर्शितत्वेन विरोधाभावात् नेदमुपच्छन्दनमात्रम् । अन्यथा भक्तिप्रपत्तिरूपमोक्षोपायविधाय- कानि सर्वाणि शास्त्राणि अत्यन्तं व्याकुलानि भवेयुः ।

सर्वपापमोक्षण स्वरूपम् )

अत्र पापेभ्यो मोक्षणं नाम - अनादि विपरीतानुष्ठानमूलक- निग्रहाभिप्रायस्येश्वरेण स्वयं त्यजनम् । अनया निग्रहनिवृत्त्या निग्रह- कार्या अविद्यादयः सर्वेऽपि निवृत्ता भवन्ति । ईश्वरस्य निग्रहनि- वृत्तिर्नाम ’ मत्प्रसादात्” इत्य्-उक्तो-ऽभिप्रायविशेषः । जीवस्याविद्या- दीनां निवृत्तिर्नाम - ज्ञानविकासादिः ।

(पुण्यपापनिवृत्तिक्रमः)

अस्येत्थंभूत पुण्यपापरूप संसारकारण निवृत्तिकमः

इति चेत् — उपायविरोधिषु

कीदृश

पूर्वमेव स्वहेतुभिर्निवृतेषु, प्रारब्धेतराणि प्राप्तिविरोधिभूतानि पूर्वपुण्यपापानि उपायारम्भे निःशेषं निवर्तेरन् 1 उत्तरेषु पापेषु बुद्धिपूर्वकेतराणि देशकालवे- गुण्यादिजनितानि च कान्यपि न लिप्येयुः । अनापदि बुद्धिपूर्वो- तराघानि स्वाधिकारानुगुणप्रायश्चित्तविशेषेण वा शिक्षार्थलघुफल-चरमश्लोकाधिकारः

४०३

विशेषेण वा निवर्तेरन् । प्रपन्नस्य प्रारब्धेऽभ्युपगतकालाभ्यन्तरे fayat भवन् कर्माशोsनुभवेन, अवान्तरप्रायश्चित्तेन वा नाश्यः । अवशिष्टश्व उपायमाहात्म्येन निवर्तेत । उभयभावनाक्रमेण जातेषु बुद्धिपूर्वोत्तरपुण्येषु प्रतिबन्ध कशून्यानि उपासकस्य विधानु- -गुणपूर्वोत्तरपुण्यानि च फलप्रदानेन नश्यन्ति । विद्यानुपयुक्तेषु बुद्धिपूर्वोत्तरपुण्येषु प्रतिबद्धफलानि, विद्योपयुक्तपूर्वोत्तरपुण्येषु अनुकूल प्रतिकूल प्रबलकर्मान्तरफलैर्निरुद्धावसराणि अदत्तफलतया- ssधिक्येन स्थितानि चान्तिमकाले निवर्तेरन् । अयमर्थः, “इतरस्याप्ये-

• वमसंश्लेषः पाते तु” इति सूत्रे ऽभिप्रेतः ।

भगवत्प्रीतिमात्रफलोद्देशे नानुष्ठितानि केवलकैडूर्यरूपसु- कृतानि तदैव दत्तफलानीति तेषामश्लेषो न वक्तव्यः । लोकसंग्रहार्थ- विधिनाऽनुष्ठीयमानान्यपि स्वस्य तथैव भगवदाज्ञा सिद्धानीति तान्यप्यस्य केवलकैङ्कर्यरूपाणि दत्तफलानि । एषु अनवधानेन साच्चिकत्यागरहिततयाऽनुष्ठितानां सद्भावे, तानि सर्वाण्यपि, " तान्येव भावोपहतानि

कल्कः " इत्य्-उक्त-रीत्या पापतुल्यानि “मोक्षयिष्यामि” इत्यस्य विषयाः । फलान्तरार्थं कृतानि प्रपत्य- अन्तराणि दत्तफलानि अपयन्ति । पूर्वप्रपत्तिसाध्यतयो द्दिष्टफलार्थ तया पुनः प्रपत्त्यनुष्ठानं महाविश्वास साहित्येनानुष्ठितपूर्वप्रपत्तिप्रति- सन्धानात् न घटते । अनेकप्रपत्तयोऽप्येकफलसाधनानीति मत्त्वा अनुष्ठाने कृते उपायान्तरच्छाया स्यात् ।

४०४

श्रीरहस्यत्रयसारे

विद्यामाहात्म्येनैषां कर्मणां विनाशो नाम - ईश्वरेणै तदभ प्राप्तस्य फलप्रदानाभिसन्धेस्त्यजनम् । अश्लेषो नाम - एषामा- श्रितानां विषयेऽस्य कर्मफलप्रदानाभिसन्धेरनुदयः ।

(सुकृतदुष्कृतयोः सुहृद् दुर्हृत्संक्रमणम् )

इत्थं सर्वकर्मसु निवर्तमानेषु सत्सु सुहृद्धिर्द्विपद्भिश्च विभज्य गृह्यमाणानि कानीति चेत् — अश्लेषविनाशविषयभूतानि, बुद्धिपूर्वो त्तरपुण्येषु कर्मान्तरप्रतिबद्धफलानि च । एतान्युपायारम्भे सुहत्सु द्विषत्सु चेश्वरः कुतो न संक्रामयति ; अन्तिमदशापर्यन्तं प्रतीक्षणं किमर्थ करोतीति चेत् — एषामाश्रितानां विषये कृतस्याऽऽनुकूल्यस्योत्तर काले विपरीते आचरिते एषां सुकृतानामसकामणार्थम्, आश्रितविषये कृतस्य प्रातिकूल्यस्य पश्चात क्षमायाचनार्थमव सरदाना चैषाम श्रिता- नामन्तिम शरीर विश्लेषपर्यन्तमेषां पुण्यपापानि अन्यत्र संक्रामन् वर्तते । स्वर्गाद्यर्थसुकृतस्य मुमुक्षं प्रति पापरूपत्वात् तत् मुमुक्षौ सुहृदि न संक्रान्तं भवति ॥

( संक्रमणतत्त्वम् )

येन केनचित् कृतानां कर्मणामन्येषु केषुचित् संक्रमणं नाम ‘किमिति चेत् — एतस्य कर्तुर्विषये ईश्वरस्य जायमनौ यौ निग्रहानुग्रहौ, तत्समान भूतयोर्निग्रहानुग्रहयो रेतच्छत्रमित्रविषये उदयः ॥ यैः कैश्विद- नुष्ठितैः कर्मभिरन्येषां येषां केषांचिद्विषये निग्रहानुग्रहयो रुत्पत है सत्यामतिप्रसङ्गः किं न स्यादिति चेत् — एतौ मुमुक्षुविषये अनुकूल- प्रतिकूलयोरुपचारापचाररूपे कर्मणी निमित्तीकृत्य जायेते इति

चरमश्लोकाधिकारः

४०५

नातिप्रसङ्गः । अत एव किलोदासीनेषु सुकृतदुष्कृतयोर्द्वयोः संकरणानुक्तिः । फलसारूप्यमात्रादत्र संक्रमणोपचारः ।

अनया सुकृतदुष्कृत संक्रान्तिप्रतिपादिकया श्रुत्या ईश्वरस्था- त्यर्थप्रियज्ञानविषये कृताभ्यामुपचारापचाराभ्यां जायमानयोः श्रीतिको पयोस्तीव्रतमत्वं सूचितं भवति

(कर्मत्रैविध्यम्)

“सुदुष्करेण शोचेत् यः” इति श्लोकप्रतिपादितयोजनायां “सर्वपापेभ्यः” इत्येतत् अधिकार्यपेक्षानुरोधेन प्राप्तिविरोधीनि उपायविरोधीनि प्रतिकूलानुभवहेतूंच संगृह्णाति । अत्र प्राप्तिविरोधि तावत् –~– सापराधोऽयमस्माकमनुभविता मा भूदिति भगवतः संकल्पः । उपायविरोधि तावत् — अस्मान् अयं विशदं विज्ञाय वशीकर्ता मा भूदिति संकल्पः । प्रतिकूलानुभव हेतुस्तावत् तत्तल तिकूल कर्मानुष्ठानजनितः स स फलप्रदानसंकल्पः । मुमुक्षोर्विषये सर्वे निग्रहाः निवृत्ताचेत् निग्रहकार्या अचित्संबन्धादयो निग्रहनिवृत्तिरूपप्रसादेन निवृत्ता भवन्ति । ततः परं कारणाभावात् कार्याणि प्रतिकूलानि कान्यपि न जायेरन् । इदम् " अनावृत्तिः शब्दात्" इति सूत्रे विवक्षितम् । इमे निष्कर्षाः सर्वेऽपि भाष्ये सत्संप्रदायपूर्वकं चिरपरिचर्य कृतवतां महाप्राज्ञानां गोचरा भवन्ति ॥

( प्रतिबन्धकनिवृत्तौ भगवत्प्राप्तः स्वतः प्राप्तत्वम् )

इत्थं " सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि " इति कार्यकारणरूप समस्त-

प्रतिबन्ध प्रवाहनिवृत्तायुक्तायां स्वतः प्राप्तः परिपूर्णभगवदनु भवा-

४०६

श्रीरहस्यनयसारे

विर्भाव उक्त एव भवति । " यथा न क्रियते ज्योत्स्ना मलप्रक्षालनान्मणेः । दोषपहाणान ज्ञानमात्मनः क्रियते तथा । यथोदपानकरणात् क्रियते न जलाम्वरम् । सदेव नीयते व्यक्तिमसतः संभवः कुतः ॥ तथा हेयगुणध्वंसादवबोधादयो गुणाः । प्रकाश्यन्ते न जन्यन्ते नित्या एवात्मनो हि ते" इति शौनक भगवान् अनुजग्राह । ज्ञानद्रव्यस्या एतदीय-सर्वविषयविकासौपयिक स्वरूप योग्यतारूपशक्तेश्च नित्यत्वात् तयोराविर्भाव शब्द मुख्यः । सर्वविषयविकासस्य दुःखनिवृत्या- दीनां संकल्पादीनां कैङ्कर्याणाञ्च आगन्तुकत्वेऽपि एषां निवृत्त- प्रतिबन्धस्वरूपोपाधिकतया अग्रे यावत्कालतत्त्वं संभवस्य द्योतनार्थमेषु, " आविः स्युर्मम सहज कैङ्कर्यविषयः" इत्यादिषु आविर्भावशब्दः प्रयुक्तो भवति । [ स्वरूप योग्यत्वभावात् ] कर्मोपाधिकतया बहुविधानुकूल्य प्रातिकूल्ययोः संभवस्याधिकरणभूतानां भगवद्वि- भूतिभूतानां वस्तूनामग्रे यावत्कालतत्त्वं मोक्षदशायामानुकूल्यस्यैनः स्वरूप प्राप्तत्वात् तत्राप्याविर्भावशब्दस्य न विरोधः । अतः " सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि " इत्य्-उक्ते- इदमनुकूलावस्थान्तरं सिद्धं भवति ।

एकशब्दस्योपायफलैक्यार्थकत्वे इयमिष्टप्राप्तिरस्मिन् श्लोके सुव्यक्तं प्रतिपादिता भवति । अतः " मामेवैष्यसि " इति पूर्वश्लोके विशदमुक्तोऽर्थोऽत्र प्राप्तिविरोधिनिवर्तनबलात् एकशन्दे विवक्षा- विशेषेण चोक्तो भवति । एवंसिद्धे अयं सापेक्षः सन् पूर्वश्लोकस्या शेषो न भवति

जरमश्लोकाधिकारः

( कैवल्यविषयकत्वशङ्कापरिहारः)

४०७

“सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि" इत्येतावता “मामेवैष्यसि " इत्य्-उक्ता- भगवत्प्राप्तिः कथं नु सिध्येत् ? सर्वपापनिवृत्तौ सत्यामेव, भगवत्प्राप्तिं विनेव स्वात्ममात्रानुभवरूपं कैवल्यं प्राप्नुवन्तः किं न भवन्ति । भगवत्प्राप्तितो भिन्नं कैवल्यम्, " ऐहलौकिकमैश्वयं स्वर्गाद्य पारलौकिकम् | कैवल्यं भगवन्तं च मन्त्रोऽयं साघयिष्यति ॥” इति नारदादिभिरुक्तं किल । श्रीयामुनाचार्या अपि " ऐश्वर्याक्षरयाथात्म्य- भगवच्चरणार्थिनाम्” इति, “संसृत्यक्षरवैष्णवाध्वसु” इति चानुजगृहु: । गद्येऽपि, “सर्वकामांश्च साक्षरान्” इति वाक्यमुप तम् । श्रीगीता- भाष्यादिषु चायमर्थः प्रपञ्चितः । अतः ‘सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि’ इत्य्-उक्ता- सर्वपापनिवृत्तिः कैवल्यस्य भगवत्प्राप्तेश्च किं न साधारणी भवति - इत्येतत् मन्दचोद्यम् । कथमिति चेत्सर्वपापेषु निवृत्तेषु स्वतः प्राप्तं भगवदनुभवं हित्वाऽवस्थाने कारणाभावात् तदा भगवदनुभवरहित आत्ममात्रानुभवो न घटते । अस्तस्या- मवस्थायामैश्वर्यस्य जरामरणदुःखानां च प्राप्तेः कारणेषु कर्मसु निवृतेषु परिपूर्णभगदनुभव प्रतिबन्धकेषु कर्मसु अविनष्टेषु सत्सु, * यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः” इत्येवंवक्तव्यरूपेणाव- तिष्ठते कश्चित् स्वात्मानुभवानन्दविशेषः । “आत्मार्थी चेत् त्रयोऽप्येते तत्कैवल्यस्य

तत्कैवल्यस्य साधकाः" इत्य्-उक्त-रीत्या स्वशक्येन केनचिदुपाय विशेषेण सिध्यतोऽस्यानुभवस्य अचिदनुभवेन भग- वदनुभवेन च सह संबन्धाभावात् कैवल्यमिति नाम चक्रुः ।

४०८

धीरहस्यत्रयसारे

;

भगवत्प्राप्तौ कैवल्यशब्दः सर्वोपाधिनिवृत्तिमभिप्रैति । आत्म- मात्रानुभवविषयकेषु “स्वात्मानुभूतिरिति या किल मुक्तिरुक्ता" इत्यादिषु प्रयुक्तो मुक्तिशब्दोऽपि “विगतेच्छाभयक्रोधो यः सदा मुक्त एव स:" इत्यादिष्विव निर्वाह्यः | “जरामरणमोक्षाय” इत्येतदपि देवानाममरत्वव्यपदेशवदापेक्षिकम् क्रमेण मुक्ति- पर्यन्तत भवनरूपं विषयं प्रतिपादयतीति वा । इत्थं विभवव्यूह - सालोक्यादिमात्रे मुक्तिशब्दोऽपि निर्वाह्यः । ’ लोकेषु विष्णो- निवसन्ति केचित् समीपमृच्छन्ति च केचिदन्ये । अन्ये तु रूपं सदृश भजन्ते सायुज्यमन्ये स तु मोक्ष उक्तः ॥” इति नियमितं किल । अत्रोक्तं सायुज्यं परमपदं गतस्य भोगसाम्यम् ।

केवलात्मानुभवो नित्यो नेत्ययमर्थः, साक्षान्मोक्षो नेत्ययमर्थश्च चतुर्विधा मम जना भक्ता एव हि ते श्रुताः । तेषामेकान्तिनः श्रेष्ठास्ते चैवानन्यदेवताः ॥ अहमेव गतिस्तेषां निराशी : कर्मकारिणाम् । ये तु शिष्टास्त्रयो भक्ताः फलकामा हि ते मताः । सर्वे च्यवनधर्माण: प्रतिबुद्धस्तु मोक्षभाक् ॥” इति वचनेन सिद्धौ । “मुच्येताऽऽर्तस्तथा रोगाच्छ्रुत्वेमामादितः कथाम् । जिज्ञासु- र्लभते भक्ति भक्तो भक्तगतिं व्रजेत् ॥” इत्य्-उक्त-त्वात् श्रीगीतार्या “जिज्ञासुः” इत्य्-उक्त- आत्मनिष्ठोऽपि क्रमेण ज्ञानी भवतीत्युक्तं भवति । “ स्थिरेऽभिनिविष्टश्चेत्” इति भगवदनुभवस्य नित्यत्वोक्तेरेतद्वघ-

2 मन्नुरिद-तिरुवायमोड़ि-1-2-5

3

चरमश्लोकाधिकारः

४०९

वच्छेद्यत्वेनोच्यमान आत्ममात्रानुभवो नित्यो नेत्येतद् व्यञ्जितम् ! अस्य ‘नाशरहितः" इति गाथादिषु नाशाभावप्रतिपादकं वचोऽपि चातुर्मास्यादिकर्मफलविशेषेष्वक्षय्य त्वोक्तिवत

बहुकल्पम् " इत्य्-उक्ता-तिचिरकालस्थ यित्वाभिप्रायम् । " योगिनाममृतं स्थानं स्वात्म- सन्तोषकारिणाम्” इति अस्यात्मानुभवस्य स्थानविशेषोऽप्यभ्यधायि । अयं स्थान विशेषः परमपदं नेत्येतत् अस्मिन् प्रकरणे, “एकान्तिनः सदा ब्रह्मध्यायिनो योगिनो हि ये । तेषां तत् परमं स्थानं यद्वै पश्यन्ति सूरयः ॥” इति भगवत्प्राप्तिकामस्य परमैकान्तिनः सूरिदृश्यस्य स्थानान्तरस्य प्रतिपादनात् सिद्धम् । पञ्चाग्नि- विद्यादिषूक्तं ब्रह्मात्मक स्वात्मानुसन्धानं कुर्वतां भाष्यादिष्वर्चिरादि- -गतिर्ब्रणप्राप्तिश्चाभ्यघायिषाताम् । अत एषां पञ्चाग्निविद्यानिष्ठानामा- त्ममात्रानुभवरूपमवान्तरफलं प्राप्तमपि मधुविद्यान्यायाद् ब्रह्मप्राप्ति- पर्यन्तं सम्पद्येत ।

प्रकृतिसंसृष्टस्य प्रकृतिवियुक्तस्य वा स्थितस्यात्मवस्तुनो विषये स्वरूपेण वा ब्रह्मदृष्ट्या वा क्रियमाणानामनुसन्धानानां चतुर्णां -नामाद्युपासनानामिव अर्चिरादिगतिर्ब्रह्मप्राप्तिश्च नास्तीत्येतमर्थम् “अप्रतीकालम्बनानू नयतीति वादरायण उभयथा च दोषात् तत्क्रतुश्च” इति सूत्रेऽनुजग्राह । “श्रुतोपनिषत्कगत्यभिधानाच्च” इति सूत्रेऽपि क्वचित्

3 इरुदिकूडा - तिरुवाय्मोड़ि 6-9-10 4 एनैयूडि - तिरुवाय्मोड़ि -6-9-10

क

४१०

श्रीरहस्यत्रयसा

विद्याविशेषे उपास्यः परमात्मेत्यस्य अर्चिरादिगतिप्रतिपादनं हेतुकृत्या साधनात् जीवमात्रोपासकस्यार्चिरादिगतिर्नेत्येतत् सिद्धं भवति ।

अतो ब्रह्मप्राप्तिरहितानामस्मिन् श्लोके उच्यमाना सर्वपापनि वृत्तिर्नास्ति । सर्वपापनिवृत्तिमतां ब्रह्मानुभवसंकोचो नास्ति ।" इत्थमत्र सर्वपापनिवृत्तेः प्रतिपादनेन केवलात्मानुभव कारणस्य परिपूर्ण न झानुभवप्रतिबन्धकस्य कर्मविशेषस्य निवृत्तिसिद्धे “मामे- वैष्यसि " इति पूर्वश्लोकोक्तोऽर्थोऽत्र सिद्धो भवति । " मामेवैष्यसि " इत्युक्का प्राप्तिर्नाम - परिपूर्णानुभवः । अस्य परिपूर्णानुभवस्य सिद्धयर्थमचिरादिगतिर्देशविशेषप्राप्तिश्च भवतः । अनेन क्रमेणैतदनु- भवप्रदानं स्वतन्त्रोऽनादित्वेन नियमितवान् अस्तीत्येषोऽर्थ :- एतद्वतिविशेषादिप्रतिपादकशास्त्रैः सिद्धः ।

अस्य गतिविशेषस्य सिद्धेः पूर्वं शास्त्रेण ब्रह्मस्वरूपस्य ज्ञान- काले, योगेन साक्षात्कारकाले, विभवलोकादिषु प्राप्तिकाले च जायमानः प्रकाशः सुकृताधीनः करणायत्तश्च भवतीत्यतः परिमितो विच्छेदवांश्च भवति । मुक्तदशायां जायमानः प्रकाशः संकोच विकास- कारणस्य कस्याप्यभावात् परिपूर्णविषयः पुनर्विच्छेदरहितच भवति । एतदनुभवपरीवाहात्मना “क्रियतामिति मां वद” इत्य्-उक्त-रीत्या शेष्यभिमतं परिपूर्णकैङ्कयं प्राप्नोति । “पारमार्थिक” इति गद्यवा- क्योक्तानि फलपर्वाणि सर्वाण्यपि अत्र यथाप्रमाणं विवक्षितानि भवन्ति ॥

चरमश्लोकाधिकारः

( " मा शुचः” इति वाक्यतात्पर्यम् )

१९.

इतः परं " मा शुचः" इत्यनेन पूवोक्तार्थे यत् फलितं तत् प्रकाशितं भवति । कैश्वित्, " मा शुचः" इत्यस्य विधित्वात् प्रपन्नेन सता पश्चाच्छोचनस्य विध्यतिलङ्घनरूपत्वात् एतम् उपायभूतः शरण्य उपेक्षत इति अस्य, स्वकार्यस्य स्वयमेव निर्वाहकः स्यादित्येवंरूपः प्रत्यवायः स्यादि- त्युक्तमपि (क्तम् ; तदपि ) बुद्धिपूर्वोत्तराघस्यापि “सर्वपापेभ्यः” इत्यत्र समुच्चयं कृत्वा स्वकृतस्य व्याख्यानस्य प्रपन्नं शरण्यः कथंचिदपि न त्यजेदिति वाक्यस्य च विरुद्धम् । अतः अस्मिन्नुपाये प्रवर्तमानस्य. शोक हेतूनां सर्वेषां निवृत्तेन शोचितव्यमित्येतदर्थप्रतिपादनेन विश्वास- दृढीकरणे [अस्य ] तात्पर्यम् [यं भाव्यम् ] ॥

बन्धुनाशादयः पूर्वं बहवः शोकहेतवः । तत्तत्समुचितैः सम्यगुपदेशैरपोदिताः ॥

सुदुष्करत्वात् धर्माणाम् अपारत्वात् विरोधिनाम् । सिद्ध: फलविलम्बाच्च शोकोऽद्य विनिवार्यते ॥

अभिमतफलार्थं दुष्करसाधनविलक्षणे सर्वविरोधिनिवर्तन- क्षमे फलविलम्ब रहितेऽस्मिन्नुपाये उपदिष्टे जाते सति उपाय- दौष्कर्यादिनिवन्धनस्य तव शोचनस्य प्राप्तिर्नास्ति । अस्मिन्नुपाये अनुष्ठिते, स्वत्कार्ये मम भरत्वेनावस्थिते मयि च फलित्वेनावस्थिते, त्वदरक्षणे ममावद्यावहे च सति अस्यां दशायां धनादितुल्येन त्वया शोचनस्य किं प्राप्तिरस्तीत्यत्र तात्पर्यम् ॥

१४१२

श्रीरहस्यत्रयसारे

इह निवर्त्यमानः शोको यथावस्थितात्मोपदेशादिभिर्नि- ‘वृत्तो बन्धुवधादिनिमित्तः प्राचीनः शोको न ; किं तु प्रकरणानुगुणं -शोकान्तरम् । कथम्भूतमिति चेत् — यथा “दैवी संपत् विमोक्षाय निबन्धायाssसुरी मता” इति विभज्योक्तमात्र एव, गयमासुरप्रकृतय- श्चेत् किं कुर्याम’ इति शोचन्तमुर्जुनं प्रति, " मा शुचः संपदं दैवीम- भिजातोऽसि पाण्डव" इत्युपादेशि—- तथाऽत्र लाध्ये फले तीव्रसङ्गे प्रवर्तमाने सति, चिरकालसेव्यम् अन्तरायबहुलम् अत्यन्ताव- वहितानामपि कृच्छ्रसाध्यम्मुपायं स्वयोग्यताञ्च दृष्ट्रा, ‘अस्माकमेतदु- पायपरिसमाप्तिपूर्वकं कुत्र (कथं ) फलसिद्धिर्भविष्यति इति शोचतेऽर्जुनाय क्षणकाल साध्यं सर्वान्तरायरहितं सुकरमुपायं प्रदश्य तन्मुखेन फल- सिद्धिविषये निर्भर निस्संशयं चाऽऽपाद्य ’ मा शुच. ’ इत्य्-उक्ते-, इदमु- पायान्तरदौष्कर्यादिनिबन्धनजं शोकं निवर्तयतीत्येतावद्धि [व्यक्तम् ]।

अस्यां भगवद्गीतायामादौ प्रकृत्यात्मविवेकमुत्पाद्य, ततः परम्परया मोक्षकारणभृतौ कर्मयोगज्ञानयोगी, साक्षान्मोक्ष- कारणत्वेन वेदान्तविहितं भक्तियोगं च सपरिकरमुपदिश्य " इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्गुह्यतरं मया । विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु ॥" इत्युपदिष्टमात्र एव अर्जुनस्य मुखे शोकचिह्ने दृष्टे सत्यपि, झटिति -लघूपायमनुपदिश्य, “परीक्षां च जगन्नादः करोत्यदृढ चेतसाम्” इत्य्-उक्त– नियममादृत्य, वयम् ’ तव साक्षान्मोक्षसाधनभूतं परम हितमिदम् इदं - प्रधानतयाऽभिप्रेत्यैतदनुरूपं वर्तस्व ’ इत्य निगमय्य, “एष पन्था विदर्भाणा- - मेष यास्यति कोसलान्” इतिवद् उपेक्षकत्वशङ्कास्पदरूपेण “यथेच्छसिचरमश्लोकाधिकारः

तथा कुरु” इत्य्-उक्तू-वा उपदेश समापयामेत्येतद् व्याजी (निमिती) कृत्य र शोकं कृतवानिति विभाव्य, इतः परमपि सकृत् प्रधानं भक्तियोगं निष्कृष्योपदिश्य पश्येमेत्येवं कञ्चिद्विनोदमभिप्रेत्य पूर्वोपदिष्टं भक्ति योगमेव “सर्वगुह्यतमं भूयः” इत्यारभ्य द्वाभ्यां श्लोकाभ्याम्, अत्यादरो यथा प्रतीयेत तथा सप्रत्यभिज्ञं निष्कृष्य निगमय्य, तावता स्वेतस्य शोकस्य द्वैगुण्येन प्रादुर्भूततामेवावलोकितवान् सारथिरूपः सर्वेश्वरः, ‘इतः परमयं परमरहस्यातिलघु मोक्षोपायोपदेशस्य पूर्णपात्रं समभूत्’ इत्यभिप्रेत्यः उपदेक्ष्यमाणस्य श्रेष्ठम्य लघूपायस्य प्रशंसनरूपे कालक्षेप कमप्य- कृत्वा झटिति सकलफलसाधनं स्वविषयशरणागतिमुपदिश्यैतदीय- मनोरथस्यापि सारथीभूय सर्वमपि शोकं यो निवर्तयति, अतोऽन निवार्यमाण शोक: प्राचीनशोकेभ्यो विलक्षण इत्ययमर्थ प्रकरण– परामर्शात् सुव्यक्तः ॥

(निर्भरत्वनिर्भयत्वनिस्संशयत्वसिद्धिः)

उपायान्तररहितत्वेनावस्थितमुद्दिश्य

म मेकं शरणं व्रज’ ""

इति विधानात् एतदनुसृत्य अशक्तेन शक्तस्य हस्ते भर समर्पणस्य क्रियमाणत्वात् स्वतन्त्र कारुणिकेन शेषिणा भरस्वीकारस्य क्रियमाण- त्त्वाच्चास्य प्रपन्नस्यास्मिन् लोके पूर्वार्धे निर्भरत्वम्, सर्वशक्तिना स्वीकृत भरेणाऽऽश्रितविषये सत्यवादिना शेषिणा “अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि " इत्यनुगृहीतत्वात् न्यस्तभरस्यास्येतः पर– मागामिनरकादिप्रत्यवायशङ्का प्रसंगाभावात् निर्भयत्वम्, अस्था

४१४

भीरहस्यत्रयसारे

श्लोकस्य 5” आत्रवता श्रीरङ्गनाथेन वयं समुपदिष्टसत्यमहावार्ता" इत्येवं- रूपत्वान्निःसंशयत्वं च फलितम् ॥ पतोऽत्रोपाय विशेषश्रवणा -नुष्ठानयोः संतापायानुबन्धिना ( फलानुबन्धितया च ) जायमाने शोके

प्राप्तिर्नास्तीति प्रोच्यते ।

(शोका विष्टत्वस्येव भयाविद्यत्वस्यापि प्रपत्त्यधिकारत्वम् )

अनेन शोकविशेषाविष्टः प्रपत्तेरधिकारीति प्रतीयमाने सति, “अहं भीतोऽस्मि” इति, " पापिन् परिरभस्वेति वचनाद्भीतो हे विश्वसनीय ! एत्य त्वच्चरणाचाश्रितोऽस्मि" इति च भीतः प्रपत्तेरधि- कारीति कथनं कथमिति चेत् — प्राक्तनीमभिमतसिद्धिराहित्येनावस्थितां दशां वीक्ष्य शोकस्य अग्रेऽभिमतप्रतिबन्धकानां प्रबल विरोधिनां दर्शनेन भयस्य चानुवर्तमानतया, मुमुक्षोरनिष्टनिवृत्तीष्टप्राप्त्योरन्यतराभिधाने- ऽप्युमयोः प्राप्तिवत् अधिकारेऽपि भयशोकयोरन्यतरस्याभिधाने- ऽप्युभयं सिध्येत् । अत्यन्ताकिश्चनस्येमो भयशोकावुमावपि अति- शयितौ भवतः । अतोऽत्रातिशयितशोका विष्टस्याधिकारिविशेपस्य अनुगुणमुपायविशेषं प्रदश्य एवं निस्संशयं निर्भरं निर्भयं हृष्टमनसं चापाद्य समाप्यते । इदमतिशयितभयमभिप्रेत्य, “7 भीतस्त्वं माम- श्रयेत्यचिवान् आययो” इत्यवोचाम ।

5 शेम्मैयुडेय तिरुवरहरताम् पत्ति मेय्मैरुवार्ते - नाच्चियार

तिरुमोडि-11-10 6 पावि तडवेन मोड़िवदर्कञ्जि नम्बने वन्दुन् तिरुवडि यडेन्देन्— पेरिवतिरुमोड़ि -1-6-4 7 अञ्जिन नी एलैयडै एत्रार् वन्दार - तिरुच्चिन्नमालै-8

चरमश्लोकाधिकारः

(प्रपन्नस्य हृष्टमनस्त्वसमर्थनम् )

४१+

इत्थं कृतकृत्यस्यास्य " तत्तु कर्म समाचरेत्” इति विहितं कर्तव्यान्तरं कैङ्कर्यानुप्रविष्टसदाचारविशेष इत्येतत् पूर्वापर- ग्रन्थाभ्याम्, अस्मिन् श्लोक एव " अक्रियावदनर्थाय" इत्य्-उक्त-चा च सिद्धम् । अतोऽग्रे फलसिद्धौ संशयाभावान्मोक्षोपायत्वेन कस्य चित् कर्त- व्यशेषस्याभावात् अस्ये हत्य कर्तव्यस्याऽऽज्ञानुपालन स्वयं प्रयोजनाभावात् अपराधे प्रसक्तेऽधिकारान्तरोक्तरीत्याऽनुतापादिभिः सुपरिहरत्वाच अस्य हृष्टमनस्त्व संपत्तेर्न कापि क्षतिः ॥ भयं हर्षो विवेकिनो शरीरादिसंबद्धस्यास्य निर्वेदमिश्र एव यद्यपि, तथाऽपि अस्य निर्वेदस्यास्याः शोकनिवृत्तेश्व भिन्नविषयत्वान्नास्ति विरोधः ॥

आर्ततयोः प्रपन्नयोः फलसिद्धिप्रकारः )

118

शोकनिमित्तस्य सर्वस्य मोचनीयत्वे “मा शुचः” इत्येतस्यैव नियामकत्वात् प्रारब्धकर्मण्यपि शोकनिमित्तांशस्य सर्वस्य निवृत्तेः आतिशयवतस्तदेव मोक्षः सिध्यति । " " मरणे जाते वैकुण्ठपद उप- कारकः" इत्याद्युक्तरीत्या प्रारब्धकर्मण्यप्यग्रिमस्य सर्वस्य निवृत्तावेत- च्छरीरावसाने मोक्ष इत्यभ्युपगन्तव्यतया अस्मिन् शरीरेऽप्यायु:- शेषस्यानिष्टत्वे अयमपि प्रपत्तिवशीकृतसर्वशक्तिसंकल्पेन निवर्तेतेत्यत्र नास्ति हि दोषः ।

प्रायश्वित्तविशेषेषु सर्वस्वारादिकेषु च । नात्महिंसनदोपोऽस्ति तथाऽर्तशरणागतौ ॥

8 मरणमाना वैकुन्दं कोटुक्कुं पिरान-तिरुवायमोड़ि 9-10-5

४१६.

श्री रहस्यनयसारे

दृप्तस्य तु यथाशास्त्रं चिरं जीवितुमिच्छतः । प्राणरक्षणशास्त्रार्थलङ्घनं त्वपराधनम् ॥

योगिभिर्योगविशेषेण देहन्यासकरणवत् आर्त्यतिशयवता प्रपच्या देहन्यासकरणस्य तीर्थप्रवेशादिष्विव युगविशेषनियमो नास्ति । अयमार्तप्रपन्न एव सर्वेभ्योऽपि झटिति आत्मरक्षणकारी क इत्थमार्तो दृप्त इति विभागोऽपि एतस्य जाते शोके वैषम्यं निमित्तीकृत्यो- च्यत इत्येतावदेव ; न त्वेकस्य शोकाभावम् (निमित्तीकृत्योच्यते ) ! जन्मान्तरादिमात्रे शोकनिमित्ततयाऽवस्थिते सति यस्मिन् कस्मिंश्चिदिने मोक्षं प्राप्स्यामीति समाश्वस्ततया वर्तमानोऽत्र दृप्तः ; न तूत्कृष्टजनावमा- नादिहेतुभूत गर्व रूपानात्मगुणवान् । अस्मिन् शरीरे चतुमुखेश्वये लब्धेऽप्यस्य परिपूर्णभगवदनुभवविरोधित्वादस्मिन् वर्तमानदेह- संबन्धेऽप महानिवद् दुस्सहे सति, “ देहपाणयोर्नाशमनुमन्यख "" इति यथोच्येत तथा प्रपत्त्यनुष्ठानानन्तरं क्षणमात्रविलम्ब स्याप्यक्षमः आर्तप्रपन्न: ; न तु " आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी" इत्यत्रोक्तो य । “आ वा यदि वा दृप्त.” इत्ययमतिवाद इति वदद्भिरध्यत्रास्यामर्थस्थितौ विवादः कर्तुं न युज्यते । उपायानुष्ठानोत्तरकाल एव फलसिद्धेः, अस्यो - पदेश वेलात्वाच्चास्याऽऽर्तस्य विषयेऽपि “मोक्षयिष्यामि " इति भविष्य- निर्देशस्य न क्षतिः । इमे आर्तसादिविभागाः सर्वेऽपि सुकृत- तारतम्यमूलकभगवदनुग्न हतारतम्यात् जायन्ते । “प्रारब्धमात्र भुक् तत्र तत्त्ववित् सुखमाप्नुयात्” इत्यादिवचनानि आर्तप्रपन्नविषये

9 उडलुमुयिरुं मङ्गवोट्टु - तिरुवाय्मोड़ि-10-7-9

चरमश्लोकाधिकारः

४१७

निरवकाशानि । प्रपन्नविषये उत्तर कृत्यां शगोचरं " मा शुचः " इति वाक्यस्य भावम् " आध्यात्मिकाधिभौतिक” इत्यारभ्य " अतस्त्वं तव ततो मज्ज्ञानदर्शनप्राप्तिषु निस्संशयः सुखमारख" इत्यनुजग्राह । अत्रोच्यमानायाः शोकनिवृत्तेः कयाऽपि विघया संकोचकस्याभावात् एत- दुपायविशेषज्ञानेनानुष्ठानेन च सर्वप्रकारशोक हेतूनां निवृत्तिरुक्ता भवति । अनुष्ठान पर्यन्तताहीनस्य ज्ञानमात्रस्यानेनोपदेशेन जातत्वेऽपि, “न गाथा गाथिनं शास्ति बहु चेदपि गायति । प्रकृति यान्ति भूतानि कुलिङ्गशकुनिर्वथा ॥” इत्य्-उक्त-न्यायेन निष्प्रयोजनत्वात् ज्ञानानुष्ठान- योरुभयोरपि फलभृता शोकनिवृत्तिः सर्वाऽप्यत्र विवक्ष्यते ।

( अत्र दशविधशोकनिवृत्तेः प्रतिपाद्यत्वम् )

अत उपायानुष्ठाने पूर्वपरमध्यदशा आश्रित्य संभाविताः शोकाः सर्वेऽप्यत्र निवर्त्यते । कथमिति चेत् — अधिकारविशेष- मुत्तर कृत्य विशेषं परिपूर्णकैङ्कर्यपर्यन्तफलसिद्धि चाऽऽश्रित्य बहुधा शोकः संभावितः । तत्र -

(1) अनुष्ठास्यमानस्य शरणागतिधर्मस्य जातिवर्णाश्रयादि- विशेषनियतत्वाभावात् प्राप्यरुचौ, प्रापकविश्वासे, आकिञ्चन्यज्ञा- नादिषु च सत्सु ‘वयमस्य नाधिकारिणः’ इति न कैश्चिदपि शोचितव्यम् । (2) अयमुपाय विशेषः परिकरैः सह क्षणकालसाध्यः सुकरः आवृत्तिनिरपेक्षः उपायान्तरव्यवधान - दुष्करपरिकरान्तराभ्यां शून्यः उद्दिष्टकालेऽपेक्षितसर्व फलप्रदानसमर्थश्चास्तीत्यतः, आकिञ्चन्यं

27

४६८

श्रीरहस्यत्रयसारे

फलविलम्बभयं च विश्रद्भिरस्माभिः सपरिकरं चिरकालानुवर्तनीये अत्यन्तावहितैरपि कृच्छ्रसाध्ये तथाविधपरिकरान्तरसापेक्षे फल विलम्बवति उपायान्तरे किं भ्रमितव्यमिति न शोचितव्यम् ।

(3) इत्थं लघूपायमात्रेण वशीकार्यस्य फलं प्रदास्यतः शरण्यस्य सर्वसुलभतया विश्वसनीयतमतया परमकारुणिकतया निरङ्कुशस्वातन्त्रयतया चावस्थितत्वात् सिद्धोपायविषये न शोचितव्यम् ।

(4) एतदुपायानुष्ठानानन्तरमाज्ञानुज्ञाभिः

क्रियमाणानां सत्कर्मणां सर्वेषामेतत्पत्यङ्गत्वाभावात् तेषां देशकालादिवैगुण्येन केषाञ्चित् चैकल्यानां संभवेऽपि, उपासनस्येवास्यापि किं परिकरवैकल्यं भवतीति न शोचितव्यम् ।

(5) भगवकैङ्कर्याद्यनताऽऽपादक बुद्धिपूर्वमहाभागवता- पचारोत्पादनपूर्वकं दग्धपटवद्भावापादनसमर्थात् प्रारब्धफलात् पाप- विशेषाद्भयेन प्रथमप्रपत्तिकाले वा पश्चात् सकृत् तदर्थं प्रपत्ति कृत्वा वा निरपराधस्योत्तर कृत्यस्यापेक्षणे, पाश्चात्यापराधप्रसङ्गमुद्दिश्य न शोचितव्यम् ।

(6) इत्थं निरपराधमुत्तर कृत्यमनपेक्षितवतां पश्चाद्बुद्धिपूर्वाप राधस्योपनतावपि " न त्यजेयं कथञ्चन" इत्यवस्थित्यर्हेण [अशरण्य ] शरण्येनास्यानुतापमुपजनय्य पुनः प्रपत्तिरूपे प्रायश्चित्तविशेषे प्रवर्तनेन,

तस्यापि त्यजनाई कठिनप्रकृतीनां शिक्षारूपोपकुलेशमात्र प्रदर्शन- पूर्वकम्, अग्रेऽपराधो यथा न क्रियेत तथा निवारणेन च उद्दिष्टात्

चरमश्लोकाधिकारः

४९९

फलपाप्तिकालात्प्रागेवानघत्यापादनात् प्रपन्नस्य विद्युदुद्योतवदा विर्भूय स्थायितां विजहद्भिर्बुद्धिपूर्वापराधलेशैः, नरकादिमहा क्लेशा उपमेयुश्चेत् किं क्रियतामित्याशङ्कय न शोचितव्यम् ।

(7) आर्तप्रपन्नविषये तदैव फलसिद्धेः संभवात्, “देहे चेत् प्रीतिमान् मूढो भविता नरकेऽपि सः" इत्य्-उक्त-रीत्या नरकतुल्यमिदं शरीरं किमनुवर्ततेति न शोचितव्यम् ।

( 8 ) दृप्तप्रपन्नस्यापि उद्दिष्टकालपर्यन्तं विलम्बेsपि, कर्मयोग- प्रभृतीनां निवृत्तिधर्माणां सर्वेषाम्, “नेहाभिकमनाशोऽस्ति" इत्याद्युक्तरीत्या कृतायाः चितेः शिलाचितिरूपत्वात् एतं शरणागत- मुद्दिश्य विशिष्य, " न त्यजेयं कथंचन" इत्य्-उक्त-त्वाच्च फलसिद्धौ संशयाभावात्, “यज्ञोऽनृतेन क्षरति तपः क्षरति विस्मयात् । आयुर्विप्रपरीवादात् दानं च परिकीर्तनात् ॥” इत्याद्युक्तरीत्या मुकृतनाशकतयाऽवस्थितैः कैश्चिद्दुष्कृतैरस्य प्रपत्तिरूपस्य सुकृतस्य नाशे फलालाभे किं क्रियतामिति न शोचितव्यम् ।

(१) एतच्छरीरानन्तरं मोक्षः प्राप्तव्य इति कालस्य निर्दिष्टत्वात्, जन्मान्तरादिहेतुभूतारब्ध कर्म विशेषैरस्माकं जन्मान्तरोपनतौ किं क्रियता- मिति न शोचितव्यम् ।

(10) अनन्यप्रयोजनतया प्रपन्नस्यास्य प्रतिबन्धकानां सर्वेषां पापानां निवृत्तेः, केवलात्मानुभवादिभिरन्तरायैः परम- फलस्य विलम्बः किं भविष्यतीति न शोचितव्यम् ॥

४५०

श्रीरहस्यनयसारे

इत्थं सर्वप्रकाराः शोकहेतवो यथा निवृत्ता भवेयुस्तथा ममानुग्रह- विषयभूतेन त्वया इतः परं शोचनं तावत् पूर्वं निग्रहविषयभूततया स्थितिदशायामशोचनवत् अनिपुणकृत्यं सत् अस्योपायविशेष- वैलक्षण्यस्य, रक्षणभरं स्वस्मिन् आरोप्य वहतः सिद्धोपायभूतस्य मम प्रभावस्य, मत्सन्निधौ सर्वभरन्यासं कृत्वा कृतकृत्यतयाऽवस्थितस्य तब दशायाश्च नानुरूपमिति तात्पर्यम् ॥ इत्थं चरमश्लोके सारतमस्य " मा शुचः” इति चरमवाक्यत्य तात्पर्यं स्वचरमदशायामाचार्याः सच्छिष्येभ्य उपदिशेयुः ।

(चरमश्लोके पदक्रमेणानुसन्धेया अर्थः)

–

अस्मिन् श्लोके पदेषु क्रमेण अधिकारविशेषः, आकिञ्चन्य- पुरस्कारः, दुष्करपरिकरान्तरनैरपेक्ष्यम् अशक्य प्रवृत्त्यनौचित्यम् दुष्कराभिनिवेशवैयर्थ्यम्, उपायविशेषस्य परसंसर्गासहत्वम्, मुमुक्षोः शरण्यविशेषः शरण्यस्य सुलभत्वसुशीलत्वादिगुणपूर्णत्वं हिततमोपदेशित्कं प्राप्यस्यैव प्रापकत्वं निरपेक्षसर्वविषयनिष्प्रत्यूह कर्तृत्वं व्याजमात्र प्रतीक्षत्वम् उपायान्तरव्यवधाननिरपेक्षत्वं परिकरान्तरनिरपेक्षप्रसाद्यत्वं सर्वफलार्थि- शरण्यत्वं शरण्यान्तरपरिग्रहासहत्वं शरण्यवैशिष्ट्यम्, उपायान्तरस्थान- निवेश्यत्वं भरस्वीकर्तृत्वं भरन्यासरूपसाध्योपायविशेषः, तस्य परिकराः, सर्वाधिकारत्वं सकृत्कर्तव्यत्वं सुकरत्वम् अविलम्बितफलप्रदत्वं प्रारब्ध- कर्मनिवर्तनक्षमत्वम्, अधिकारिणः पराधीनकर्तृत्वं शास्त्रवश्यत्वम् रक्षकस्य परमकारुणिकत्वं सुप्रसन्नत्वं निरङ्कुशस्वातन्त्र्यं दुर्निवारत्वं परानपेक्षत्वम्, ब्यवसर प्रतीक्षत्वम्, शरणागतस्य कृतकृत्यत्वं परिगृहीतोपायतत्फलविषये

चरमश्लोकाधिकारः

४२१

कर्तव्यान्तरे प्राप्तिराहित्यं भगवदत्यर्थप्रियत्वं त्रैकालिक विरोधिभूयस्त्वं “विरोधिवर्गवैचित्र्यम्, तेषामीश्वरसंकल्पमात्रनिवर्त्यत्वं प्रपन्नेच्छा नियतो विरोधिनिवृत्तिकाल:, विरोधिनिवृत्तिस्वरूपम्, आत्मकैवल्यव्यावृत्त यथा- वस्थितस्व-रूपाविर्भावः, परिपूर्णभगवदनुभवः, सर्वविधकैङ्कर्यम्, अपुनरा- धृतिः, प्राक्तनं शोकहेतुप्राचुर्यम्, पश्चात् शोकप्राप्तिराहित्यम्, सर्वस्मिन्नपि विमर्शकाले निस्संशयत्वं शोकनिवृत्तिः निर्भयत्वं हर्षविशेषः शरीरपातकालप्रतीक्षत्वं निरपराधकैङ्कर्यरसिकत्वम् - इत्येतेऽर्थाः प्रधानरूपेण अन्ये चैतदपेक्षिताः सर्वेऽपि शब्दशक्त्याऽर्थस्वभावेन चानुशिष्टाः ॥ (चरमश्लोकस्य सम्पिण्डितार्थः)

अल्पज्ञोऽल्पशक्तिः परिमितकालवर्ती विलम्ब क्षमता- राहित्येन चावस्थितस्त्वं स्वेन ज्ञातुमनुष्ठातुं चाशक्येषु फलविलम्बवत्सु उपायान्तरेष्वपरिभ्रमन् सर्वसुलभं सर्वलोकशरण्यं शरण्यत्वोपयुक्त- सर्वाकार विशिष्टं मामेकमेवोपायत्वेनाध्यवस्यन् अङ्गपञ्चकसंपन्नमात्म- रक्षाभरसमर्पणं कुरु । एवमनुष्ठितोपायं कृतकृत्यं मद्रक्ष्यवस्तु- भूतमत्यर्थप्रियं[यतमं] त्वां परमकारुणिकः सुप्रसन्नो निरङ्कुशस्खा- तन्त्र्यः स्वार्थप्रवृत्तोऽहमेव मत्संकल्पमात्रमेव सहायं कृत्वा बहु- प्रकाराणामनन्तानां दुरत्ययानां सर्वविधविरोधिवर्गाणामपुन- स्संबन्घसंभावनं यथा तथा संबन्धं विच्छिद्य मन्त्रिर्विशेषं मदीयानाम् अत्मा- स्मीयानां सर्वेषामनुभवात् तुल्यभोगं कृत्वा परिपूर्णानुभवपरीवाहरूपं सर्वदेश सर्वकालसर्वावस्थोचितं सर्वविधकैङ्कर्यमपि दत्त्वा प्रीयेय । त्वया कस्यापि कृते न शोचितव्यम् इति चरमश्लोके समुदितोऽर्थः ॥

३२२

श्रीरस्य सारे

एकं सर्वप्रदं धर्मे श्रिया जुष्टं समाश्रितैः

अपेतशोकराचार्यैरयं पन्थाः प्रदर्शितः ॥

( अधिकारार्थसंग्राहिका गाथा )

सावधानमनुष्ठेयेधः रहिताः तस्य गोपालस्य सुगन्धितुलसीयुक्तौ

चरणौ परमार्थोपाय इति त्वरया समाश्रित्य - वियोजितः पापसमूहो यथा पश्चान्नानुवर्तेत तथा अभिपद्य प्रतिरुभ्य वशीकारे व्याघृतेन तेषां महतां सुदृढकृपावचनेन निवृताज्ञानाः स्मः ॥

ET

व्यासान्नायपयोधिकौस्तुभनिभं हृद्यं हरेरुत्तमं श्लोकं केचन लोकवेदपदवीविश्वासितार्थं विदुः । येषामुक्तिषु मुक्तिसौधविशिखा सोपानपङ्क्तिवमी वैशम्पायनशौनकप्रभृतयः श्रेष्ठाः शिरःकम्पिनः ॥

इति कवितार्किक सिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेङ्कटनाथस्या वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु श्रीमद्रहस्यत्रयसारे चरमश्लोकाधिकारः

इति - पदवाक्ययोजनाभागस्तृतीयः श्रीमते निगमान्तमहा देशिकाय नमः

1 कुरिपुडन मेवुं तरुमङ्गलित्रि यक्कोवलनार

वेरितलव ककड़ल मेय्यरणेत्र विरेन्द डैन्दु पिरित विनैत्तिरल पित्रोडरावगै यप्पेरियोर मरिपुडे मनरुल वाचकताल मरुले नमे.far 15 filmefie le fant

शासकी

S

क

श्रीः

श्रीमते निगमान्तमहादशिकाय नमः

अथ संप्रदायप्रक्रियाभागश्चतुर्थः । तत्र