श्रीः
श्रीमते निगमान्तमहा देशिकाय नमः
॥ अर्थपञ्चकाधिकारः चतुर्थः ॥
आदौ प्राप्यं परममनधं प्राप्तरूपं च मादौ इष्टोपायं त्वयननमसोरीप्सितार्थं चतुर्थ्याम् । तद्वयाघातं ममकृतिगिरि व्यञ्जयन्तं मनुं तं तत्प्रायं च द्वयमपि विदन् सम्मतः सर्ववेदी |
(अर्थ पञ्चकस्वरूपम्)
1
नारायणादिशब्दविवक्षितं सम्बन्धविशेषं सिद्धान्तस्याss- घारं कृत्वा एतदनुवद्धमर्थपञ्चकं केचिद्विचारयांबभूवुः । अनेन संबन्धेन सह, पडर्था इति केचिदनुसंदधिरे । एतत्संबन्धवत् मुमुक्षोर्विशिष्य ज्ञातव्यत्वेन समुच्चितमर्थपञ्चकं किमिति चेत् – " प्राप्यस्य ब्रह्मणो रूपं प्राप्तुश्च प्रत्यगात्मनः । प्राप्युपायं फलं चैव तथा प्राप्तिविरोधि च । बदन्ति सकला वेदाः सेतिहासपुराणकाः ॥" इति प्रतिपादितम् ।
(रहस्यत्रये प्राप्यानुसंघानस्थल प्रदर्शनम्)
एषु प्राप्यस्य ब्रह्मणः स्वरूपं श्रीमन्त्रे प्रथमाक्षरे नारायण- शब्दे च, द्वये सविशेषणयोर्नारायणशब्दयोः, चरमश्लोके माम अहं इति पदयोश्चानुसन्धेयम् ।
अर्थपञ्चकाधिकारः (4)
( प्राप्य स्वरूपनिरूपक श्रीवैशिष्ट्यादि)
२९
तत्रानुसन्धानसमये, ““श्रिया सार्धं जगत्पतिः " " " एष - नारायणः श्रीमान् " " " भवान् नारायणो देवः श्रीमाँश्चक्रधरो विभुः” 415 श्रीवत्सवक्षाः नित्यश्रीः” ““विष्णोः श्रीरनपायिनी” “” सीतासमक्षं काकुत्स्थमिदं वचनमब्रवीत् “, “सीतामुवाचातियशा राघवं च महाव्रतम्”, “‘अलमेषा परित्रातुं राघवात् राक्षसीगणम् ”, “10 भवेयं शरणं हि वः”, “11 भवांस्तु सह वैदेह्या”, “12 तया सहाssसीन - मनन्तभोगिनि”, “18 कान्तस्ते पुरुषोत्तमः”, “14 स्वपरिचरणभोगैः श्रीमति प्रीयमाणे”, “1 श्रीमते निर्मलानन्दोदन्वते विष्णवे नमः”, “16 श्रियः कान्तोऽनन्तो वरगुणगणैकास्पदवपुः”,
6617 ब्रह्मणि श्रीनिवासे”, “18 श्रियः पतिर्निखिल हेय प्रत्यनीक कल्याणैकतान.. अनन्तज्ञानानन्दैकस्वरूपः”, “19त्वञ्च श्रीदेवी च स्थितौ आश्चर्यम् 4.20 उज्ज्वलाग्रहस्वबलयायां श्रियां त्वयि चैव स्थितयोः “, - 21 अलंकारशालिश्रीमहालक्ष्म्या सह त्वाम् “, 22 तव श्रीकृपां पङ्कजाङ्गनायाः श्रीकृपां च”, “2” तव तामरसवधूः त्वं च 24 विश्लेष्टुं
23
19 नीयुम तिरुमहलुं नित्रायाल (प्रथमान्तादि 86 ) 20 ओप्तोडियाळतिरुमहलं नीयुमे निलोनिर्प
99
(तिरुवाय् - 4-9-10)
21 कोलेत्तिरुमा महळोदुन्नै
(6-93-)
99
22 निन् तिरुवरुद्धुं पंकयत्ताळ तिरुवरुळुम्,
(9-2-1)
23 उन्तामरैमङ्गैयुम् नीथुम्
(9-2-3)
24 अहले किल्लेनिरेयुम्,,,
::(6-10-10)
३०
अर्थपञ्चकाधिकारः (4)
न शक्नोमि क्षणमपि” “25 कात्स्न्र्त्स्न्येन ज्ञानमानन्दः "
“26 अविनश्वरदीप:-
परिच्छेतुमशक्य” इति प्रमाणोक्तरीत्या सर्वप्रकारेण सर्वावस्थायां सहधर्मचारिण्या महादेव्याऽविनाभूतं कृत्स्नानन्दानन्तज्ञानस्वरूपं
चानुसन्धेयम् ।
एवं “27
( तस्य हेयप्रत्यनीकत्वम् )
27 समस्त हेयरहितं विष्ण्वाख्यं परमं पदम् " “28 परः
पराणां सकला न यत्र क्लेशादयः सन्ति परावरेशे”
हेय प्रत्यनीकतयाऽनुसन्धेयम् ।
( तस्य कल्याणगुणाकरत्वम् )
32
37
इत्य्-उक्त-रीत्या
“तैर्युक्तः श्रूयतां नरः " 30. “तमेवं गुणसंपन्नम्” 31‘“ज्येष्ठं श्रेष्ठगुणैर्युक्तम्” " एवं श्रेष्ठगुणैर्युक्तम्” “33 गुणैर्विरुरुचे रामः " “34 तमेवं गुणसंपन्नमप्रधृष्यपराक्रमम् " " बहवो नृप ! कल्याणगुणा: पुत्रस्य सन्ति ते” “36 आनृशंस्यमनुकोशः श्रतं शीलं दमः शमः । राघवं शोभयन्त्येते षड् गुणाः पुरुषोत्तमम् ॥” “विदितः स हि धर्मज्ञः शरणागतवत्सलः” ‘“38 शरण्यं शरणं च त्वामाहुर्दिव्या महर्षयः " “3 निवासवृक्षः साधूनामापन्नानां परा गतिः " “40 तेजोबलैश्वर्यमहा- बबोधवशयत्यादि गुणैकराशिः”, “सर्वभूतात्मभूतस्य विष्णोः वबोधसुवीर्यशक्त्यादिगुणैकराशिः को वेदितुं गुणान् “, “4 यथा रत्नानि जलधेरसंख्येयानि पुत्रक । तथा गुणाश्च देवस्य ह्यसंख्येया हि चक्रिणः ॥”, " 43 वर्षायुतैर्यस्य
25 उणर मुड़ नलम् (तिरुवायू-1-1-2)
6639
26 नन्दाविळक्के अळत्तर्करियाय ( पेरियतिरु-3-8-1)पञ्चकाधिकारः (4)
३१.
गुणा न शक्या वक्तुं समेतैरपि सर्वदेवैः " “44 चतुर्मुखायुर्यदि कोटि- वक्त्रो भवेन्नरः क्वापि विशुद्धचेताः । स ते गुणानामयुतैकमंशं वदेन्न वा देववर प्रसीद ॥,” “4 तवानन्तगुणस्यापि षडेव प्रथमे गुणाः । यैस्ह्वयेव जगत् कुक्षावन्येऽप्यन्तर्निवेशिताः ॥” “46 इषुक्षयान्निवर्तन्ते नान्तरिक्षक्षितिक्षयात् । मतिक्षयान्निवर्तन्ते न गोविन्दगुणक्षयात् ॥”,
1148
‘उच्छ्रायशून्य-
47 प्रचलपापिनं मां बाधमानैर्गुणैर्युक्त”, मुच्छ्रयदानन्दवान्” इत्य्-उक्त-रीत्या प्राप्यत्वप्रापकत्वोपयुक्तैर्गुणै- विशिष्टतयाऽनुसन्धेयम् ।
( तस्य दिव्य विग्रहवत्त्वम् )
649 सदैकरूपरूपाय”, “50 नित्यसिद्धे तदाकारे तत्परत्वे च पौष्कर । यस्यास्ति सत्ता हृदये तस्यासौ सन्निधिं व्रजेत् ॥” 4451 समस्ताः शक्तयश्चैता नृप यत्र प्रतिष्ठिताः । तत् विश्वरूपवैरूप्यं रूपमन्यद्धरेर्महत् ॥” “52 इच्छागृहीताभिमतोरुदेहः” “न भूत- सङ्घसंस्थानो देहोऽस्य परमात्मनः " 6654 न तस्य प्राकृता मूर्तिर्मास- मेदोस्थिसंभवा” “5 भुजैश्चतुर्भिः समुपेतमेतद्रपं विशिष्टं दिवि संस्थितञ्च, " 656 रुकुमाभं स्वप्नधीगम्यम्,” “57 तत्रैकस्थं जगत् कृत्स्नम् " ‘“8 पश्यामि देवांस्तव देव देहे” (“59 अस्त्रभूषण संस्थान-
6458
स्व-रूपम् " ‘भूषणास्त्र स्व-रूपस्थं यथेदमखिलं जगत् " “61 तमसः परमो धाता शङ्खचक्रगदाधरः” इत्य्-उक्त-रीत्या सर्वजगदाश्रयाप्राकृत-
47 वलविनैयेनै योर्हित्र गुणंगळेयुडैयाय् (तिरुवाय-8-18) 48 उयर्वर उयर्नलमुडैयवन्
1-1-1
दिव्यमङ्गलविग्रहविशिष्टतयाऽनुसन्धेयम् ॥ अस्य विग्रहस्य
३२
अर्थपञ्चकाधिकारः (4)
परव्यूहविभवहार्दाचवताररूपेण
भगवच्छास्त्रसंप्रदायतोऽवगम्यन्ते ॥
पञ्चप्रकारत्वमेतद्भुत विशेषाश्च
तस्योभयविभूतियुक्तत्वम् )
(62 विष्णोरेता विभूतयः “, 4463
“BB महाविभूतिसंस्थान” 64 नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां परन्तप” इत्यादीनां संग्रहभूतस्य, “यदण्डमण्डान्तरगोचरं च यत् " इत्यस्य श्लोकस्यानु- सारेणानन्तविभृतिविशिष्टतयाऽनुसन्धेयम् । एतद्विविभूत्यन्तर्गताः चेतनाचेतनरूपा उभयविधा अप्यर्थाः लीलार्थतया भोगार्थतया च विभक्ताः सन्ति । आनुकूल्यमात्रे अविशिष्टेऽपि रसवैषम्येण
लाभोगविभागो यथालोकं द्रष्टव्यः ।
(तस्य लीलारूपजगद्वयापारवत्वम् )
तथैव, 44663
जन्माद्यस्य यतः " “67 क्रीडा हरेरिदं सर्वम्” “68 क्रीडतो बालकस्येव”, “69 बालः क्रीडनकैरिव” “70 हरे विहरसि क्रीडाकन्तुकैरिव जन्तुभिः " “71 लोकवत्तु लीलाकैवल्यम् ” इत्य्-उक्त-रीत्या लीलारूप जगद्व्यापारलक्षणकतया चानुसन्धेयम् ॥
(उक्तार्थसंग्रहपूर्वकं प्राप्तनिरूपणोपक्रमः)
इत्थं लक्ष्मीसहायमपरिमितज्ञानानन्दस्वरूपं हेयप्रत्यनीकं ज्ञानशक्त्याद्यनन्त मंगलगुणविशिष्टं दिव्यमङ्गलविग्रहोपेतं शरीर- भूतविभूतिद्वययुक्तं जगत्सृष्ट्यादिव्यापारलीलं सत् प्राप्यं ब्रह्म प्राप्नुवतः प्रत्यगात्मनो बद्धमुक्तनित्यसाधारणं रूपम्, उपायाधिकारिणः स्वस्य साम्प्रतिकमसाधारणं रूपञ्चावगन्तव्यम् ।
अर्थपञ्चकाधिकारः (4)
(बद्धमुक्तनित्यानां लक्षणानि )
एषु बद्धा नाम - अनादि कर्मप्रवाहेणानुवृत्तसंसाराः ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तविभागभागिनः क्षेत्रज्ञाः । मुक्ता नाम-शास्त्र-
चोदितैरुपायविशेषैर्जनितेन
भगवत्प्रसादेनात्यन्तनिवृत्तसंसाराः
संकोच रहित भगवदनुभवेन निरतिशयानन्दाः स्थिताः । नित्या नाम - ईश्वरवदनादिसिद्धात ज्ञानसंकोचाभावात् “72 सवयस इव ये नित्यनिर्दोषगन्धाः " इतिरीत्या अस्पृष्टसंसाराः सन्तो नित्यकैङ्कर्य कुर्वाणाः अनन्तगरुडविष्वक्सेनादयः । एषां सर्वेषां साधारणं रूपमणुत्वज्ञानानन्दामलत्वादिकं भगवच्छेषत्वपारतन्त्र्यादिकञ्च । मुमुक्षोः स्वस्यासाधारणान् ज्ञातव्यान् आकारान् उपोद्घातेऽवोचाम । अग्रेऽपि द्रष्टव्यम् ।
(रहस्यत्रये प्राप्तृस्वरूपानुसन्धानस्थलं प्रदर्शनम् )
अस्य प्राप्तुः स्वरूपं प्रणवनमस्स्थमकारेषु नारशब्देषु " प्रपद्ये” इत्युत्तमे " व्रज” इति मध्यमे “त्वा” इतिपदे " मा शुचः " इति वाक्ये चानुसन्धेयम् ।
(उपायफलेख रूपानुसंधानस्थल प्रदर्शनम् ।)
प्राप्त्युपायमेतत्परिकरान् फलस्वरूपं चोपरिष्टात् प्राप्तस्थलेषु विस्तरेण प्रतिपादयिष्यामः । एषूपायः श्रीमन्त्रे नमसि अयनशब्दे, द्वये पूर्वखण्डे, चरमश्लोके पूर्वार्धे चानुसन्धेयः । फलस्वरूपं चतुर्थ्यन्तपदेषु द्वये नमसि, “सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि” इत्यत्र चानुसन्धेयम् ।
3
(श्रीरहस्यत्रयसारे :: (प्राप्तिविरोधिस्वरूप प्रदर्शनम् )
प्राप्तिविरोधी - अविद्याकर्मवासनादिरूपो मोक्षप्रतिबन्धक- वर्ग: । अत्र प्रधानभूतोऽनादिकालसन्तन्यमानाज्ञातिलङ्घन- प्रभवो भगवन्निग्रहः । अयम्-
क्षेत्रज्ञानां ज्ञानसंकोचकरं त्रिगुणात्मकप्रकृतिसंसर्गविशेष- मुपजनय्य, - एतत्प्रकृतिपरिणामविशेषः शरीरेन्द्रियादिभिः सह संयोजनपूर्वकं 473 दृढं सम्यक्बध्वा बहुकृतपापदृढरजभिः, व्रणरूपमां- सादिकमविदितमाच्छाद्य मां अपसरणयोग्यं स्थापितवानसि बहिरेव” इति, “74 तद्दिने त्वद्दत्तस्य शरीरस्य वर्त्मनि भ्रमामि” इति चोक्तरीत्या देहेन्द्रियादिपरतन्त्रमापाद्य — तस्यामवस्थायामपि शास्त्रवश्यता- नर्हतिर्यगादिदशासु स्थापयित्वा — शास्त्र योग्येषु मनुष्यादि- जन्मसु बाह्यकुदृष्टिमतैर्व्यामोद्य, – तत्राप्रविष्टानपि 75 भगवत्स्वरूप- तिरोधानकरीं विपरीतज्ञानजननीं खविषयायाश्च भोग्यबुद्धेर्जननीम् ’ इत्य्-उक्त-रीत्या मूलप्रकृतिप्रभृतिमोहनपिच्छिकया तत्वाज्ञान-विपरीत- ज्ञान- विषयप्रावण्यान्युपजनय्य, – एतन्मूलकतया
99
6676 आत्मा
व्याकुलो यथा भवेत् तथा पञ्चेन्द्रियपीडाफलमल्पसुखं बहु प्रदश्य क्लेशयितुं किं ते साम्प्रतम्" इत्य्-उक्त-रीत्या सुखलवार्थमकृत्य करणादिरूपमा-
73 तिष्णमन्दकट्टिप्पलेशेर्विन
मरैय वरिन्दु पन्नैप्पोर वैत्ताय पुरमे
वन्कयिट्रील पुण्णै (fazara-5-15) 3-2-1)
74 अन्नाल नी तन्द वाक्कैयिन् वडियुडल्वेन ( 76 आवि तिहैक्क ऐवर कुमैक्कं शिट्रिन्वम्
पावियेनै प्पले नी काट्टि प्पडप्पायो
99
(,, 6-9-9)
अर्थपञ्चकाधिकारः (4)
३५
ज्ञातिलङ्घनं कारयित्वा – 77 पापं प्रज्ञां नाशयति क्रियमाणं पुनः पुनः । नष्टप्रज्ञः पापमेव पुनरारभते नरः ॥" इत्य्-उक्त-रीव्या अग्रेऽपि अपराधपरम्परासु प्रवर्तनपूर्वकं तत्फलतया 78 क्षिपाम्यजस्रमशुभान् इत्याद्युक्तरीत्या गर्भजन्मजरामरण नरकादिचक्रपरिवृत्तौ परिभ्रमय्य- क्षुद्र सुखसाधन- राजस - तामसशास्त्रार्थेः “7” यक्षरक्षांसि राजसाः । प्रेतान् भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः ॥" इत्य्-उक्त-रीत्या स्वेन साकमविशेषेण दीर्घशृङ्खलायां बन्धमुपेत्य भ्रमतां क्षेत्रज्ञानां चरणयोर्निपात्य, – तत्प्रतजुगुप्सावहक्षुद्रपुरुषार्थः क्रिमीणामिव योगप्रवृत्तानामपि क्षुद्रदेवतायोगेषु
कृतार्थतामोहमुपजनय्य,
नामाद्यचेतनोपासनेषु वा प्रवृत्तिमुपजनय्य क्षुद्रफलैर्योगमवनतशिरस्कं
(फलितं) कृत्वा, – आत्मप्रवण | नामपि -आत्मप्रवणानामपि
प्रकृतिसंसृष्टत्वप्रकुति- वियुक्तत्वरूपविधाद्वयेऽपि ब्रह्मदृष्टया वा स्वरूपतो वोपासने प्रवर्तनपूर्व तादृशचतुर्विधोपास नफलभूतारपाखादप्रदानेन पुनरावृत्तिमापाद्य - ब्रह्मात्मकस्वात्मचिन्तनप्रवृत्तानां स्वात्मशरीरकपरमात्मचिन्तन- पराणां चापि अन्तरायभृतेन आत्मानुभवेन वा, अष्टैश्वर्यसिद्धि- भिर्वा, निर्दिष्टाभिषेकदिनस्य राजकुमारस्य कारायां दूरतः शुश्रूषणाय प्रसारितहस्तायाश्ट्या विषये यथा ( यदि ) चक्षुः पातो भवेत्, तथा प्रारब्ध कर्मफलभूतेषु देहेन्द्रियेषु तदनुबन्धिपरिग्रहेषु तन्मूलभोगेषु च आसक्तिजननेन वा अन्यपरतामापाद्य, -
इत्थं बहुभिर्मुखैर्भगवत्प्राप्तेर्विरोधी भवति ।
३६
श्री रहस्यत्रयसारे
द्वात्रिंशत्पदमितवापीलङ्घनोक्तानां प्रथमपदे पतनस्य[एक] त्रिं- शपदे पतनस्य चाविशेषवत् यस्मिन् कस्मिंश्चिदपि पर्वणि अन्तरायो उपनते अयं संसारं तीर्णवान् न भवति । कर्मयोगादिषु प्रवृत्तस्य “80 नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति” इत्य्-उक्त-रीत्या कृता चितिः शिलाचितिरिति, यस्मिन् कस्मिंश्चिद्दिने फलसिद्धिर्भवेदेवेत्युक्तमपि कल्पान्तर- मन्वन्तर- युगान्तर-जन्मान्तरादिषु कस्मिन्निति निर्धारयितुमशक्यम् । आनु- कूल्येऽतिशयिते सत्यपि वसिष्ठादीनामपि विलम्बं पश्यामः । प्रातिकूल्येऽतिशयिते सत्यपि वृत्रक्षत्रबन्धुप्रभृतीनां झटिति मोक्षसिद्धि पश्यामः । अतो विलम्बरहितमोक्षहेतवः सुकृतविशेषाः केषां समीपे सन्तीति ज्ञातुमशक्यम् । विलम्ब हेतोर्निग्रहस्य कारण- भूता दुष्कर्मविशेषाः केषां समीपे सन्तीत्यपि ज्ञातुमशक्यम् ।
(ईदृशभगवन्निग्रहपरिहारसाधनम् )
इत्थम निष्टपरम्परा मूलभूतैराज्ञातिलंघनैर्जनितस्य भगवन्नि ग्रहविशेषरूपस्य प्रधानविरोधिनः कर्तव्यं परिहारप्रकारं “81 तस्य च वशीकरणं तच्छरणागतिरेव” इति वशीकार्य परम्परा निरूपण- प्रसङ्गे श्रीभाष्यकारोऽनुजग्राह ।
(विरोधिवर्गानुसंधानस्थलस्य अनुसंधान प्रयोजनस्य च प्रदर्शनम् )
इमं विरोधिवर्ग सर्वं रहस्यत्रये विधीयमानानामर्थानां व्यवच्छेदशक्त्या नमसोर्यकारोत्तरपष्ठीभ्याम्, सर्वपापशब्देन चानु- संघाय संसारे [संतप्तसैकतरूपे] चरणसंतापेन पुरुषार्थहेतुभूतमार्गे पु त्वरितुं युक्तम् ॥
अर्थपञ्चकाधिकारः (4)
(अधिकारार्थसंग्राहकगाथा )
३
1 (गाथा) पुरुषार्थ एक इति स्थितः पुष्पपुत्त्रीनाथः, तत्पादौ आप्य कृपया एकीभूतो भक्तः, तेन स्वीक्रियमाण उपायः, अनुरूपं फलम्, -अज्ञानसंपृक्तकर्मरूपदृढशृङ्खलेत्येतान् पञ्च (अर्थान् ) जानाना: - तमः किमपि यथा न स्यात् तथा, मन्मनो यथा दृढं स्यात् तथोपदिष्टवन्तः ॥
(उपसंहारपद्यम्)
प्राप्यं ब्रह्म समस्तशेषि परमं प्राप्ताऽहमस्योचितः प्राप्तिर्दायधनक्रमादिह मम प्राप्ता स्वतः सूरिवत् । इन्तैनामतिवृतवानहम् अहंमत्या विमत्याश्रयः
सेतुः संप्रति शेषिदम्पतिभरन्यासस्तु मे शिष्यते ॥
इति श्री कवितार्किक सिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य
श्रीमद्वेङ्कटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु श्रीमद्रहस्यत्रयसारे अर्थपञ्चकाधिकारः चतुर्थः ॥
॥ श्रीमते निगमान्तमहा देशिकाय नमः ॥
-0-0-
पोरुळोत्रेन नित्र पूमहणातन् अवनडि शेन्दु अरु अन् कोपायम् अमैन्द पयन् मरुळोत्रिय विनैवलविलङ्गेन विवैयै-
न्दरिवार इरु लोत्रिराव है येन्मनम् तेर इयम्बिनरे ।
(4)