२९ चरमश्लोकाधिकारः

३८४

॥ श्रियै नमः ॥

॥ श्रीमते रामानुजाय नमः ॥

॥ श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः ॥

॥ चरमश्लोकाधिकारः ॥

मू

य उपनिषदामन्ते…

(सा।दी) Q

॥।

द्वयाधिकारं व्याख्यात♚। मी चरमश्लोकाधिकांर व्याख्यात LOIN की। অম্লী चरमश्लोक प्रवर्तक,

(सा।स्वा) Q की मन्त्र pii द्वयpi मन्त्र

अषडक्षीणतयोपदेश्य

रहस्यDrrcommggli “श्रावयेच्चतुरोवर्णान्" mulgu सर्व (१५ (५१ श्राव्य LD ६M चरमश्लोकं रहस्य LDTOLD

ऊं की शकिं पदवाक्ययोजनै

w @jog रहस्य त्रयान्तर्गत कारादिu ६० प्रतिज्ञै गी कतया रहस्यत्रयान्तर्गत GLD

ऩाग

Guor?

श्लोकं रहस्य Lonsoon

Gorm मूलमन्त्राधि- २G GLon? / शब्दतस्सर्व श्राव्य अर्थतो रहस्यतमार्थ- g श्लोक अर्थतः रहस्यQGQGuor? युद्धभूमि क्षत्रिTITION अर्जुन १ अपकर्षं सारथ्यं ६६००१ की गोपजातीया ग पुरुषंा माळी श्लोक ५ प्रामाण्यCLD शङ्कितLDING) रहस्यतमार्थकत्वं सर्वेश्वर श्रियः-पति गोपवेष अवतरितं। उपदेशिकं GIDळाली@ji भगवदवतार बुद्धाद्युपदेशं Curr अनुपादेयत्वं प्रसङ्ग चनार्थLong असच्छास्त्रप्रवचनार्थ तदुपदेशमनुपादेय धर्मसंस्थापनार्थावतार DIBIC६० तदुपदिष्टश्लोकं रहस्य LONGILDगणी उपदेष्टाoquDrror श्रीकृष्णा अपकर्षावहसारथ्यादिना गुणलंल सारथ्यदूत्यादिवहनं ८२) प्रसङ्गिurran? “द्रौपद्या सहितास्सर्वे नमश्चक्रु र्जनार्दनम्"

माग

माऩ

? बुद्धावतारं दुष्कृद्वं कृष्णावतारं केवलं

सर्वेश्वर omi

गळा ८०G Com ? सौशील्यसौलभ्यादि सर्वविषयी सारथ्यादिवहनं piqu व्याजविशेष (insu तद्वहनं ८nQQILDढाणी प्रणिपातादिशिष्यलक्षण सङ्कल उपदेशिकं मं ८२G Com ? “कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः "

ऊं

इत्यादि प्रणिपातादि शिष्यलक्षणpuri श्रुती युद्धभूमि प्रश्नप्रतिवचनमसङ्गत Dormir? सङ्गतonoorngliळं रहस्यतमोपाय उपदेश्य कर्मयोगाद्युपदेशpi असङ्गता?

(Loon sun १०

यि

(सा।प्र) एवं द्वयस्य पदपदार्थवाक्यार्थानुक्त्वा तत्प्रतिपाद्योपायोपेयाधिकारिणां विशिष्य प्रतिपादकस्य चरमश्लोकस्य पदवाक्ययोजनां वक्तुं वक्ष्यमाणमधिकारार्थं सङ्गृह्याह -

(सा।वि) द्वयं व्याख्याय द्वयानुष्ठेय भरन्यासविधायकचरमश्लोकं व्याचिख्यासुः प्रथमं सुग्रहत्वायाधिकारार्थं स्वानुसन्धानमुखेन श्लोकेन सङ्गृह्णाति ।

(सा।सं) अथ चरमश्लोकस्य पदवाक्ययोजनां कर्तुमस्यावश्यापेक्षिततां समर्थयितुं वक्ष्यमाणाधिकारार्थसङ्ग्राहकं श्लोकद्वयमाह ।चरमश्लोकाधिकारः

[[३८५]]

मू

।यस्मादनन्तदयाम्बुधेः,

(सा।दी) सनातनधर्मDIा परमदेवतै अनुसन्धिकं शतं प्रपत्त्यनुष्ठानं प्रपत्ति विधानमूलom, प्रपत्तिविधि तानुपायान्तरदौष्कर्यदर्शनजनितशोकनिवृत्त्यर्थतयां, अलीला विधिñल प्रपत्त्यनुष्ठान♚ल नैर्भर्य प्रदर्शिwn m६ कृष्णका अनुसन्धिमंळी। य उपनिषदाम् Trm)। Go उपनिषL। अन्ते, समीपे - प्रतिपाद्यत्वेन वर्तिwIT लालळा। wing परमकारुणिका । अनुसन्धाताऊं&GOL शोक

लाऊं

(सा।स्वा) किञ्च अर्जुन ली। पदिष्टतया अकं उपादेयI अनुपदिष्ट अस्मदाद्युपेयत्व QLD? २ उपाय । रहस्यतमत्वं लQl६rrijoor? किञ्च Qpg रहस्यतमोपायं ५० सर्वार्थ सिद्धिकंnsurro एतद्व्युत्पादनमन्यथासिद्धा? इत्यादिशङ्का चरमश्लोकव्युत्पादनño “एष नारायणः”

&LUmrajs G५६ं आद्यश्लोक

मुदलाऩ

अस्मदादिकं भक्तियोगाद्यपेक्षया मूलमन्त्रल

परिहरिलं। कण्ठाळङ्ग

/की महावाक्य लं विस्तरेण समर्थिॐ ॐ ॐ अधिकारार्थjuji शङ्कापरिहार (ii) ५६० Grujib सङ्ग्रहिऊं की pri - य इति - यः, श्रीकृष्णः । उपनिषदामन्ते, सर्वोपनिषदां समीपे । गौणवृत्त्यादिक्लेशमन्त रेण ऐककण्ठ्येन सर्वोपनिषदां स्वरसतः प्रतिपाद्य इति समीपवाचकान्तशब्देन उपनिषदामिति बहुवत्रनेन च व्यज्यते “ब्रह्मण्यो देवकीपुत्रो ब्रह्मण्यो मधुसूदनः” इत्यपि विशिष्य प्रतिपाद्यत इत्यपि व्यज्यते । अनेन सर्वोपनिषत्प्रतिपाद्यपरब्रह्मैव कृष्णरूपेणावतीर्णमिति तात्पर्यम् । अनन्तदयाम्बुधेः, प्रसिद्धाम्बुधिस्तु परिच्छिन्न इति व्यतिरेकस्सूच्यते । यस्मात्, कृष्णात् ।

(सा।प्र) य उपनिषदामित्यादिना - सर्ववेदान्तवेद्यान्निरवधिकया विवशतया स्वाभीष्टसाधनासामर्थ्येन शोचतां शोकनिवर्तनप्रवृत्त्याद्यस्माच्छीमन्नारायणात् भरन्यासविधिरूप श्लोकः प्रवृत्तः । । -

(सा।वि) य इति । यः, परमपुरुषः - उपनिषदामन्ते । मध्ये वनान्त इत्यादावन्तशब्दस्य मध्यवाचकत्वात् । वर्तत इति शेषः । मध्यस्थ वाक्यानामुपक्रमोपसंहारबलेन परमपुरुष प्रतिपादनतात्पर्यनिर्णयादन्त इत्युक्तम् । वेदान्त प्रतिपाद्य इति भावः - यस्मात्, परमपुरुषात् । -

(सा।सं) य इति दुर्विज्ञानैरिति च । तत्रादौ परमकारुणिकेन सर्वशक्तेन सर्वेश्वरेण अकिञ्चन मुमुक्षुजनतागतसकलविधशोकनिवृत्तये चरमश्लोकेन स्वतन्त्रप्रपत्तिविधानात्स्वीयानामपि नैर्भर्यावधिकप्रपत्त्यनुष्ठानौपयिकमहाविश्वाससिद्धये स्वस्य प्रपत्त्यनुष्ठानेन सिद्धं नैर्भर्यं प्रदर्शयन् हर्षविशेषेण कृष्णमनुसन्दधाति य इति कृष्णस्य प्रतारकत्वशङ्कयाव्याख्येयस्याप्रमाणत्वशङ्का सारथित्वेनावस्थायाचार्यककरणप्रदर्शनेन वारयितुमखिलोपनिषदुद्धुषितमुभयलिङ्गत्वं साधुपरित्राणोन्मुखत्वं च सूचयति । य इति सारथ्यपर्यन्तनिकृष्टव्यापार प्रवृत्ततया प्रसिद्ध इत्यर्थः । उपनिषदामन्ते, समीपे मुख्यवृत्त्याऽपर्यवसानवृत्त्या च उपनिषदां प्रतिपाद्यत्वेनावस्थित इत्यर्थः । ततः किमित्यत्राह - यस्मादित्यादिना

यस्मात्, औपनिषदात् -

“एष नारायणश्श्रीमान्” इत्यादिना प्रथितविभवात्परमपुरुषात् ।

[[३८६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - त्रुटितजनताशोकश्लोकस्स्वयं समजायत । तमिह विधिना कृष्णं धर्मं प्रपद्य सनातनं,

शमितदुरिताः

॥।

(सा।दी) ला चरमश्लोकं स्वयमुदभूत्

Cur

कृष्णा स्वयमेव श्री Grunsu

श्लोकलङ्कंळं स्वयमुद्भवम् - तं सनातनं धर्मं कृष्णम् - इह, जन्मनि । चरमश्लोकोक्तविधिप्रेरित प्रपत्त्या वशीकरिñg। शमितसंसारताप m

(सा। स्वा) त्रुटितजनताशोकस्सन्, प्रशमितसर्वजनशोकस्सन् - स्वयंसमजायत, दयाम्बुधेस्स्वयं समजायतेत्यनेन दयैव श्लोकरूपेणोदीर्णेति व्यज्यते । अनेनार्जुनं व्याजीकृत्य सर्वलोकसंरक्षणार्थं दयापरवशस्सन् रहस्यतमोपाय मुपदिष्टवानिति प्रतीत्यार्जुनमात्रविषयत्वं वा बुद्धाद्युपदेशवदनुपादेयत्वं वा नास्तीति तात्पर्यम् - तं कृष्णं, अनेन वेदान्तवेद्य एव श्रियः-पतिश्श्रीकृष्णरूपेणावतीर्ण इति व्यज्यते सनातनं धर्मं, सिद्धोपायम् - " येच वेदविदो विप्रा येचाध्यात्मविदो जनाः । ते वदन्ति महात्मानं कृष्णं धर्मं सनातनम् ॥” इति प्रकारेण सिद्धधर्मभूतं कृष्णम् । विधिना, चरमश्लोकाद्युक्तप्रकारेण विधिना, भाग्यवशेन वा इह जन्मनि प्रपद्य, शरणतया वृत्त्वा

(सा।प्र) तं सर्वेषां सर्वविधफलसाधनभूतं भगवन्तं तदुक्तशास्त्रप्रकारेणाश्रित्य परमपुरुषार्थसिद्धौ निर्विशङ्का वयं तत्कैङ्कर्यरूपतत्तत्प्रबन्ध निर्माणेन सुखिता भवेमेत्यर्थः ।

(सा।वि) त्रुटितः, छिन्नः। जनतायाः जनसमूहस्य - शोकः, दुष्करोपायान्तरासामर्थ्यप्रयुक्तः खेदः येन स तथोक्तः श्लोकः, चरमश्लोकः स्वयं समजायत,समभूत् - एतादृशमुपायं विधेहीति प्रार्थनां विनैव करुणावशादाविर्भूत इति भावः अत्र यस्मात्परमपुरुषाच्छोकस्स्वयं समजायतेत्यनेन चरमश्लोको भगवन्मुखारविन्दादुद्धतो न व्यासग्रथित इति सूचितम् - सनातनं धर्मम्, अलौकिकश्रेयस्साधनभूतम् कृष्णं धर्मं सनातनमिति स्मारितम् - विधिना, भाग्येन । इह, अस्मिञ्जन्मनि - एतादृशं भाग्यं प्राग्जन्मसु नाभूदिति भावः । यद्वा, अस्मिन्, चरमश्लोके । विधिना, चरमश्लोकस्थशरणागति विधिनेत्यर्थः । प्रपद्य, उपायत्वेनाश्रित्य - शमितदुरिताः, विनष्टाश्लिष्टपापास्सन्तः ।

[[१]]

(सा।सं) अनन्तदयाम्बुधेः, मातापितेत्यादिना कार्यमुखेनोक्तदययैव पाण्डुतनययुद्धप्रोत्साहव्याजेन परमपुरुषार्थलक्षणमोक्षसाधनतया वेदान्तविहित सकिञ्चनाकिञ्चन साधन स्वरूपाधिकान् यथावदुपदिशतः नन्वर्जुनमात्रोद्देशेन प्रवृत्तस्यास्य कथं सर्वविषयत्वं येनास्य सर्वोपजीव्यतमतास्यादित्यत्राह । त्रुटितेति । त्रुटितः, छिन्नः - जनतायाः, जनसमूहस्य - शोको येन स तथोक्तः - श्लोकः, चरमश्लोकः - स्वयं, तदर्थ विषयप्रश्नमन्तरेणैव । समजायत, उदभूत् । “यच्छ्रेयस्स्यात्” इत्यपि प्रश्नः अनिर्धारितविशेष एवेति स्वयमित्युक्तिः अर्जुनव्याजेन सर्वोद्देशेनैव अयं प्रवृत्त इत त्रुटितजनताशोक इत्युक्तिः । तं, चरमश्लोकोपदेष्टारम् - परमकारुणिकं सनातनं धर्मम् । विधिना, विधिरूपेण चरमश्लोकेन प्रेरितास्सन्तः । केनापि सुकृत विशेषात्मकभगवत्कटाक्षेण लक्ष्मीतन्त्राहिर्बुध्न्याद्युपदिष्टविधया । प्रपद्य, शरणं यथा भवति तथा भरं समर्प्य निर्भरास्सन्तः शमितदुरिताः, नष्टाश्लिष्टपूर्वोत्तराघाः । -

मू -

चरमश्लोकाधिकारः

॥शङ्कातङ्कत्यजस्सुखमास्महे ॥ ६८ ॥

(सा।दी) शोकरूपातङ्कलं pring दिव्यदेश

[[३८७]]

सुखेनवर्तिगाल १६८॥

अनन्तरं D&&&Jorm उपायान्तरदौष्कर्यदर्शनजनितशोकनिवृत्त्यर्थं चरमश्लोकी प्रपत्तिविधान QILD M

(सा।स्वा) शमितदुरिताश्शङ्कातङ्कत्यजस्सुखमास्महे, अत्र विधिनेत्यनेनाकिञ्चन्यपुरस्क्रियोक्त्या प्रथमपादः, तं प्रपद्येत्यनेन द्वितीयपादः, शमितदुरिता इत्यनेन तृतीयपादः शङ्कातङ्कत्यज इत्यनेन तुरीयपादश्च विवृतः ॥ ६८ ॥

Quiq शङ्कातङ्कत्यजस्सुखमास्महे । कृतकृत्यत्वानुसन्धानं । ८०GCom? @jg

श्लोक अङ्गप्रपत्तिपर? साक्षादुपायपर LDC ?

Guri।

(सा।प्र) एवं च “देवता या गुरोश्चैव मन्त्रस्यापि प्रकीर्तनात् । ऐहिकामुष्मिकीसिद्धिर्द्विजस्यास्ति न शंशयः॥” इत्युक्तमन्त्रतद्देवतागुरुकीर्तनरूपवस्तुनिर्देशात्मकं मङ्गलं चार्थात्कृतमिति ज्ञेयम् - बहुवचने स्वप्रबन्धपरिशीलनवन्तस्स्वकीया अप्येवम्भूता भवन्तीति विवक्षितम् ॥ ६९ ॥

ननु मुमुक्षायां सत्यां मोक्षसाधनभक्तेस्तत्साधनकर्मयोगादेः तद्धेतुभूतानामनुसङ्कीर्तनादेर्वा अनुष्ठानसन्भवाच्छोक एव कस्यापि न सम्भवतीति चरमश्लोकस्त्रुटिजनताशोकत्वं न सम्भवतीत्यत्र शोकं बहुधोपपादयति ।

(सा।वि) शङ्का, फलविषयसन्देहः - आतङ्कः, पापेभ्योऽधीयन्तौत्यजन्तीति त्यजः

त्यजतेःक्विप् तादृशास्सन्तः । सुखमास्महे सुखं तिष्ठामः - भ्रमविप्रलम्भादिदोषरहितवाक्य प्रामाण्यनिश्चयान्निश्शङ्कत्वं सर्वशक्तिमत्त्वादि ज्ञानान्निश्चंशयत्वं चेति द्रष्टव्यम् - “निस्संशयस्सुखमास्वेति” स्फोरितम् - यो वेदान्त प्रतिपाद्यः पुरुषस्स एव कृष्णरूपेणावतीर्य अर्जुनं व्याजीकृत्य सर्वलोकहितार्थं शरणागतिरूप सुलभोपायमुपदिश्य गत्यभावखिन्नानां शोकापनोदनं प्रतिजज्ञे । तदुक्त प्रकारेण वयं कृतकृत्याः कृतार्थाश्च स्म इति भावः ॥ ६८ ॥

दुष्करोपायालाभेन दुःख्यतां स्वयमेवापारकारुण्येनाकिञ्चनाधिकारानुगुणं मार्गं दर्शितवानित्यादरेण श्लोकान्तरेण तदुपकारमनुसन्धत्ते ।

(सा।सं) शङ्कातङ्कत्यजः “द्यौः पतेत् । अनृतं नोक्तपूर्वं मे” इत्याद्यमोघप्रतिज्ञावता समर्थकारुणिकेन “अहं त्वा” इति फलप्रधानसङ्कल्पकरणात् फलसिद्धौ निस्संशया इति शङ्कात्यजः तत एवागामि नरकाद्यनुभवरहिता इध्यान्तङ्क त्यजः । इह, युगस्वभावाहारदोषहैतुकसंसर्गादि कार्य प्रत्यनीकात्यासन्न भोग्यतम भगवत्सेवानुगुणे श्रीनिवासक्षेत्रे । सुखमास्महे, विषमधुकल्पवैषयिक रसवैमुख्यहेतुद्वयार्थानु सन्धानेन सन्दोषैक फलकवेदान्तद्वयव्याख्यया च सहाज्ञानुज्ञादिपरमभोग्यतया कुर्वन् फले निस्ससंशयत्वनैर्भर्याभ्यां हर्षप्रकर्षेणवर्तामेत्यर्थः ॥ ६७ ॥

अथ दहराद्यनेक विद्यानां मोक्षोपायतया प्रसिद्धानां सत्त्वान्माशुच इत्यपनोद्यतया प्रतिपन्ननियोज्यविशेषणशोकस्यासम्भत्वमायतं बहुधोपपादयन् दहरादिविद्यानां विधातृविधेययोश्च स्वभावकथन पूर्वकम् विधिरूपं व्याख्येयमवतारयति ।

[[३८८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूदुर्विज्ञानैर्नियमगहनैर्दूरविश्रान्तिदेशैः,

बालानर्हेर्बहुभिरयनैश्शोचतां नस्सुपन्थाः ।

(सा।दी) माङ्ग लङ्क कृष्ण or अनुसन्धि की pri, दुर्विज्ञानैरिति ज्ञातुमशक्यrisarmi नियमतोऽपि दुरवगाहा, चिरकालसाध्यफल ami, अत एवाशक्त अनर्ह is (कङ्की) कर्मयोगाद्युपायान्तर / शोकि नाना Dig

[[१]]

(सा।स्वा) दुर्विज्ञानैरिति - दुर्विज्ञानैः, ज्ञातुमशक्यैः - नियमगहनैः, नियमविशिष्टतयाऽनुष्ठातुमशक्यैः दूरविश्रान्तिदेशैः, दूरं विश्रान्तिदेशं फलदशा येषां तैः । अतिविलम्बितफलैः बालानहैः, बालानां अकिञ्चनानामनर्हैः । बहुभिरयनैः, कर्मयोगज्ञानयोगभक्ति योगाख्यैरुपायैः शोचतां नः, उपायान्तरदौष्कर्यनिमित्तशोकाविष्टचेतसामस्माकम् ।

[[१]]

(सा।प्र) दुर्विज्ञानैरित्यादिना - शोचतां न इत्यन्तं तथा पाठ एवान्वयः सुपन्थाः स्वभूम्ना निष्प्रत्यूहं निजपदं नेतुकामस्सर्वनेता सारथिः कमपि सत्पाथेयं विदध इति शेषस्यान्वयः दुर्विज्ञानैः, ज्ञातुमशक्यैः एतेनोपायान्तरज्ञानाभावश्शोकहेतुरुक्तः नियमगहनैः, नियमैः । कृच्छ्रचान्द्रायणादिनियमैः गहनैः, नियमभूयिष्ठतया दुरनुष्ठेयैरित्यर्थः - एतेनाशक्तिरूपश्शोकहेतुरुक्तः । दूरेति दूरे विश्रान्तिदेशो येषां तैः चिरकालसाध्यैरित्यर्थः - एतेन विलम्बाक्षमत्वरूपश्शोकहेतुरुक्तः । अत एव बालानहैंः उपायान्तरानुष्ठानोपयुक्तज्ञानाशक्त्यादिरहिता बालाः । इदं शोकनिमित्तभूतस्योपायान्तरारम्भोपयुक्तजन्मा भावस्याप्युपलक्षणम् - नन्वेकस्या विद्यायाः उक्ताकारयोगेन शोकहेतुत्वेऽपि विद्यान्तरमनुष्ठेयम् । न शोचितव्यमित्यत्र सर्वासां विद्यानामुक्ताकारयोगाविशेषाच्छोकहेतुत्वमेवेत्यभिप्रेत्याह

(सा।वि) दुर्विज्ञानैरिति । दुःखेन ज्ञातुमशक्यैः ईषद्दुस्सुष्विति खल् प्रकरणे अतोयुजेति युच् युवोरनाकाविति युचो नादेशः - ज्ञातुमशक्यैरिति भावः । नियमैः, कृच्छ्रचान्द्रायणादि नियमैः - गहनैः, अनुष्ठातुमशक्यैः । नियमेन नियतं गहनै; महारण्यवशाद्दुष्प्रापैश्च दूरं विलम्बितं विप्रकृष्टश्च विश्रान्तिदेशः फलं प्राप्य स्थानं च येषां तानि तैः तथोक्तैः - बालानर्हैः, भक्त्याद्यनुष्ठानयोग्यशास्त्रार्थज्ञानरहितानाम् - प्रथमवयसाञ्च अनर्हैः, अयोग्यैः । बहुभिरयनैः, कर्मयोगादिभिरूपायैः । नानामुखैर्मार्गैश्च - शोचतां, “उपाया नैव सिद्ध्यन्ति ह्युपाया बहुलास्तथा” इति दुः ख्यतामनेकमार्गेषु केन मार्गेण गन्तव्यम्

(सा।सं) दुर्विज्ञानैरिति । बोद्धुमशक्यैरित्यर्थः । नियमा इह यमनियमादिषु देशतः कालतो विवेकविमोकादिमुखेन शमदमादिमुखेन च सम्पतन्तो विवक्षिताः । तैर्गहनैः, अनुष्ठातुमशक्यैः । दूरः, कालविप्रकृष्टः । विश्रान्तिदेशः, विरामदेशो येषां तैः । विलम्बितफलकैरिति यावत् । ततः फलितमाह । बालानर्हैरिति । भक्त्यादौ शक्त्यभावादिमतामधिकर्तुमयोग्यैः बहुभिः अवान्तरभिदानन्त्यव द्भिः - अयनैः, कर्मयोगादिरूप सद्वारकाद्वारकमोक्षमार्गैः। शोचतां, अनुवृत्तातिशयित पूर्वापरमध्यदशासम्भावितशोकानाम् ।

चरमश्लोकाधिकारः

मू - निष्प्रत्यूहं निजपदमसौ नेतुकामस्स्वभूम्ना,

सत्पाथेयं किमपि विदधे…

[[३८९]]

कृष्ण ग। ग सत्पाथेय jog स्वचरणारविन्द-

॥ ६९ ॥

(सा।दी) शोभनोपायभूत गळा सर्वनेता सारथिः, Lowini Cgin परमपदßgoon Gls Curi विलक्षण।org शरणागति my - चरमश्लोकं विधिं (सा।स्वा) सुपन्था, शोभनोपायः । सर्वनेता, सर्वस्वामी । सर्वफलप्रद इति वा - सारथिः, पार्थसारथिः । निष्प्रत्यूहं, यथा भवति तथा - स्वभूम्ना, स्वमाहात्म्येन । निजपदं नेतुकामस्सन्किमपि, विलक्षणम् सत्पाथेयम्, सदुपायम् - प्रपत्तिरूपमुपायम् । पाथेयत्व निरूपणेन संसाराध्वगतागत श्रान्तसर्वजनास्वाद्यत्वं पाकाद्यायासराहित्येन क्षुन्निवर्तकत्वं च व्यज्यते । विदधे विहितवान् । उपायान्तरदौष्कर्यनिमित्त शोकापनोदनार्थं विलक्षणोपायस्य विहिततयाङ्ग प्रपत्तिपरत्वे तदनुपपत्त्या स्वतन्त्रोपायविधिपरोऽयं श्लोकः ऎऩ्ऱु करुत्तु। इङ्गु सरिवु ऎऩ्ऱु सॊल्लुगैयाले इवऩ् सऩ् ऎरित्तदुवुम् तद्व्याजेनार्जुनकं

(सा।प्र) सुपन्था इति भगवतः पूर्वोक्ताकारवैपरीत्यं द्योतितम् - निष्प्रत्यूहमिति क्रियाविशेषणम् “साध्यभक्तिस्तु साहन्त्री प्रारब्धस्यापि भूयसि” इत्याद्युक्तः फलप्रतिबन्धाभावो यथा भवेत्तथेत्यर्थः

सत्पाथेयमिति भरन्यास उच्यते । सच्छब्देन सर्वाधिकारत्व, स्वभूम्ना, स्वमाहात्म्यात् सर्वानिष्टनिवर्तनक्षमत्व, सर्वेष्टसाधनत्व सुकरत्व, सत्कर्तव्यत्व, आशुकारित्व, प्रतिबन्धानर्हत्व, उपायान्तर प्रयोगासहत्वाद्याकारवैशिष्ट्यं विवक्ष्यते । किमपीति ।

(सा।वि) पाषाणकण्टकादिबहुलव्याघ्रादि भयास्पदाति दूरमार्गे कथं बालैरस्माभिः गन्तव्यमिति शोकवताञ्च नः, अस्माकं - सुपन्थाः, शोभनोपायभूतस्सन्। न पूजनादित्यनेन “ऋक्पूरब्धः” इति प्राप्तसमासान्ताभावः - स्वयमेवोपायान्तरस्थाननिविष्ट इत्यर्थ; । - सुपन्थाः इत्यनेनानायासेनाविलम्बेनातारतम्येन च फलप्रापकत्वं व्यञ्चितम् । पथस्सङ्ख्याव्ययादेति नपुंसकत्वं तु न भवति । तत्र पथ इति कृत समासान्न्तग्रहणात् । सर्वनेता सारथिः । स्वभूना, स्वकीयाघटितघटनशक्त्या - निष्प्रत्यूहं, निर्विलम्बं नेतुकामः । अत्र सर्वनेता सारथिरिति पदद्वयेन रक्षणोपयुक्तं परत्वं सौलभ्यं च व्यञ्चितम् - अर्थान्तरे शोभनः पन्थाः कण्टकादिदोषरहितो मार्गो यस्य स तथोक्तः

अत्रापि पूर्ववत् समासान्ताभावः समीचीनमार्गाभिज्ञ इत्यर्थः - सर्वनेता, तेन मार्गेण सर्वेषां प्रापकः स्वभूम्ना,बहुलान् स्कन्धदेशेआरोप्यस्वशक्त्यैव प्राप्यस्थानं नेतुकामः किमप्यत्यन्तसुलभं तत् निस्सीमताभ्यर्हितं पथि साधुपाथेयं अर्चिरादिमार्गयोग्यं शरणागतिरूपं प्रसादनम् । (सा।सं) पूर्वापरमध्यदशा सम्भावितशोकानाम् । नः, प्राप्यरुचिप्रापकाध्यवसायाकिञ्चन्यादिना सर्वप्रकारशोकनिवृत्त्यनुगुण भगवदनुग्रहविषयतार्हाणामस्माकम् । सुपन्थाः, सर्वयोग्यत्व, अनायासत्व, अप्रमादत्व, अनूपमत्व, सर्वानिष्टनिवर्तकत्व, सर्वेष्टसाधनत्वादिभिर्बालपण्डितसुगमोऽनादिसिद्धोमहामार्ग :

“सुदुष्करेण” इत्युक्तविधया उपायान्तरस्थाननिविष्टतासु इत्युपसर्गेण सूचिता - परमकारुणिकत्वात्सर्वशक्तित्वात् स्वतन्त्रत्वाच्च सङ्कल्पघातकं न सम्भवतीति निष्प्रत्यूहमित्युक्तम् । निर्विघ्नं यथा भवति तथेति क्रियाविशेषणम् - नेतुकाम इत्यत्रास्मानित्यध्याहार्यम् । स्वभूम्ना, स्वनिरुपाधिक सर्वज्ञ सर्वशक्तित्वादिरूपमहिम्ना - नेतुकामः, “एष ह्येवानन्दयाति” इति श्रुतेः ।

[[३९०]]

मू -

॥।

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

॥।

सारथिस्सर्वनेता ॥ ६९ ॥

(सा।दी) अनन्तरQLDC ULL चरमश्लोकावतरणक्रम कुङ्कु सङ्ग्रहेण सूचि com कॊण्डु नम्मैक् कुऱित्तु RHFCPक मरुळिच्चॆय्दवऩ् ताऩे नमक्कु अन्द उपायßmgu४PLITऊं की सर्वपाप १५६०rupi

मा

(सा।स्वा) तत्त्वहितपुरुषार्थ [i] ५० बा उपदेशिनं । लोकोज्जीवनार्थ Down सारथ्यं निकर्षावह Loopormjio, @लंलं उपदेशं अस्मदादिसाधारण सूचितम् ॥ ६९ ॥

@ LDTsur

सत्पाथेयं किमपि विदधे नागा BG Com? Q५ उपायं संसारनाशक स्वस्यलीलारसनाशक) स्वपुरुषार्थहानि big उपदेशिकं ऊं ८०G CLDIT?

श्रया (द्वया)दिकरणमन्त्री श्रीविशिष्ट उपायत्वप्राप्यत्वना

तद्विरुद्धLDIT मामेकं शरणं व्रजेति स्वस्यैकस्यैवोपायत्वं /ला GGLon? इत्यादि शङ्कmui परिहरि

(सा।प्र) “सत्कर्मनिरताश्शुद्धास्साङ्ख्ययोगविदस्तथा । नार्हन्ति शरणस्थस्य कलां कोटितमीमपि ॥ " इत्याद्युक्तपरिच्छिन्नवैभवत्वमुच्यते । एवं च भरन्यासस्य “तेन तेनाप्यते तत्तन्न्यासेनैव महामुने” इत्याद्युक्तमाहात्म्ययोगित्वात्सर्वशोकनिवर्तकत्वमुपपद्यत इति भावः ॥ ७० ॥

ननु शरणवरणमात्राद्भगवतस्सर्वपापनिवर्तकत्वमसम्भावितम्

निरपेक्षरक्षकत्व प्रार्थनात्मक तया तस्यातिलघुत्वेनातिगुरुफलसाधनत्वायोगादित्यत्रापेक्षामन्तरेणापि द्वारकावासिभ्यस्स्वानुभवदातुरपेक्षामात्रेणातिनीचकृत्यस्य सारथ्यस्य कर्तुश्श्रीपतेरपेक्षायां सर्वपाप निवर्तकत्वमप्युपपद्यत एवेति दर्शयन् वक्ष्यमाण चरमश्लोकार्थं स्त्रीशूद्रादिबुद्धिसमाधानाय

(सा।वि) अन्यत्र रुचिरोपदंशादियुक्तं दध्योदनादिकं च - विदधे । विहितवान् । मार्गाः, आरण्यकमृगचोरव्याघ्रादिमिश्रतया दुर्गमा बहुविधाश्च प्राप्यस्थानं रूपं स्वयञ्चासमर्था इति शोचतां बालानां कश्चिदाप्तबन्धुरागत्य स्वयमेव नेतुकामस्सन् यथा सत्पाथेयं करोति तथा सुलभोपायं विहितवानिति भावः । अत्र प्रपदने पाथेयत्वाध्यवसानेन स्वस्य श्रमाभावः एकतिनमात्र प्राप्य स्वाभिमत्तदेश प्राप्तिसाधनत्वेन पाथेयस्य विलम्बाभावश्च व्यज्यते ॥ ६९ ॥

(सा।सं) किमपि, कर्मयोगादि विलक्षणम् सर्वतपोभ्योऽप्यतिशयित तपस्त्वेन प्रमाणसिद्धम् सर्वनेता अनालोचितविशेषाशेषलोकशरण्यतया सर्वफलप्रदः सर्वानपि स्वपदं प्रापयितुकामः । यत्न

विशेषनिरपेक्षत्वसर्वतोमुखसुखावहत्वानिष्टाननुबन्धित्वादिमुरवैर्धर्मैः प्रपत्तेस्सत्पाथेयसाम्यमभिप्रेत्य

सत्पाथेयमित्युक्तम् - विदधे, विहितवान् ॥ ६९ ॥

चरमश्लोकाधिकारः

मू - @quin श्री की

ऒरु निऩैवालीऩ्ऱवुयिरॆल्लामुय्य वण्डुवरैनगर् वाऴ,

(सा।दी) काफीकण्ठ थी

[[३९१]]

iii की की। @qui इत्यादि qui ॐ ॐ ८०२१४ ऐकरस्य सृष्टि चेतनवर्ग

द्वारकापुरजन[i]in विशेषतो urquoi।

उज्जीवि

(सा।स्वा) परिहरिङ्ग चश्मश्लोकावतारक्रम LLC सङ्ग्रहिऊं की। @TOIL_rq_uni इति । कृाङ्गनां Lifळा, मुळा, शीतल m। s पुष्पलंmल, Lori_ग, Lo, वक्षस्uशरण्या - कर्ता । @qui, @o, अकळी, mg, हस्ताभरण, श्रीकं, uniqu BITCOILDIN&ी, न केवलं स्वयमेवकिन्तु श्रियासहितो भूत्वेत्यर्थः -

Sorm, “बहु स्याम्” Tml एकरूपसङ्कल्पक्लंल सृष्टि - puju, चेतनQroni उज्जीविनं gog - कामं छलं ताऩे सॊऩ्ऩ ऎऩ्गिऱत्तोडे अq वण्डुवरैनगर् वाऴ, वण्, अऴगियदायिरुक्किऱ

मुलां, - द्वारकापुरम् - Gump, gog, द्वारकाजनपदं । -

-ii,

(सा।प्र) द्रमिडगाथया च सङ्गृह्याह । @Liqui इत्यादिना - यथापाठ एवान्वयः

हस्ताभरणम्

इदं सर्वस्याभरणवर्गस्योपलक्षणम् । @Liqui, दिव्याभरणभूषितनिरतिशयोज्वलानन्तदिव्याभरण भूषितेत्यर्थः। लीना, लक्ष्मीः ।, स्वयम् - LOLI, लक्ष्म्यास्स्वेन चोभाभ्यामित्यर्थः । ज्ञानम् - PUTT एक्रूपेण सङ्कल्पेन “अस्या देव्या मनस्तस्मिन् तस्य चास्यां प्रतिष्टितम्। यस्या वीक्ष्यमुखं तदिङ्गितपराधीनो विधत्तेऽखिलम् ॥” इत्युक्तैकरूप सङ्कल्पेनेत्यर्थः २_u९Qymळं, चेतनास्सर्वेऽपि । २, यथोज्जीवेयुः तथा - I इति - १६or, औदार्यम् - BQJoy, द्वारकानगरीसर्वविधरक्षाप्रवासयोग्य द्वारकानगर्याम् - upms, सर्वोत्कर्षेण वर्तमानत्वम् । (सा।वि) पुनश्च स्त्रीशूद्रादीनामुक्तोपकारानुसन्धानाय द्रमिङगाथया सङ्गृह्णाति । @quin इति @६ळंाG_mtq_urir, श्रेष्ठाभरणया । ली ना, लक्ष्म्या - की, स्वेन च - S

ऒरु निऩैवालीऩ्ऱ, एकसङ्कल्पेन सृष्टाः - सर्वे चेतनाः २_uw, यथोज्जीवेयुस्तथा । १६, श्रेष्ठायाम् । BjQJobs, द्वारकानगर्याम् । सन्धिवशात्तकारस्य डकारः । rip, सर्वोत्कर्षेण वर्तमानस्य ।

२,

(सा।सं) इत्थं श्लोकद्वयेन सङ्क्षिप्तं चरमश्लोकार्थं गाथया च सङ्गृह्णाति । @qui इति । “आनीत वात गँ स्वधया तदेकम् । माया वा एषा नारसिंही सर्वमिदं सृजति, सर्वमिदं रक्षति । सर्वमिदं संहरति, विराडसि बृहती श्रीरसीन्द्रपत्नी धर्मपत्नी । युवान्तु विश्वस्य विभू जगतः कारणं परम् - स्यादैकरस्यात्तथा यस्या वीक्ष्यमुखं तदिङ्गितपराधीनो विधत्तेऽखिलम्” इत्यादिकमभिप्रेत्य - @[५]Sonp ऒरुनिऩैवालीऩ्ऱ इत्युक्तिः - छ्ळङ्ग_mq_umar, अतिश्लाघ्यवलयादिभूषणालङ्कृता । श्री श्रीः - स्वयं च । छ्, एकाकारसङ्कल्पपूर्वकम् - Form, सृष्टानाम् । uomi, सर्वजीवानाम् - २_uju, उज्जीवनाय । GLIBp श्लाघ्यद्वारकानगरीसमृद्ध्यर्थम् ।

[[३९२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू -

वसुदेवर्क्काय्

मऩ्ऩवर्क्कुत्तेर्ब् भागऩागि निऩ्ऱ तण्डुळवमलर् मार्बऩ् ताऩे सॊऩ्ऩ तऩित्तरुमन्दाऩॆमक्काय्त् तऩ्ऩै यॆऩ्ऱुम् कण्डु कळित्तडिसूड

(सा।दी) वसुदेव कुमार अवतरि अनन्तरं पाण्डव शाळा अर्जुना व्याजीकृत्यलोक

अद्वितीयधर्मंgrumri ५

की लङ्ग सर्वेश्वरा

चरमश्लोकीsung सिद्धोपायभूत Lorror

परमपदक की सर्वदानुभवि । आनन्द

सर्वविधकैङ्कर्य [ri१८(a) ऊञ्छ विरोधिuri m

(सा।स्वा) वसुदेवirui), वसुदेवनन्दन mi) अवतरि, अनन्तरं १६६ Quit (g, राजा कण्ठ (कं (५), पाण्डव

B@५ÈG, Ggiiims की लळा, सौलभ्यसौशील्यादि स्वभावलं ५६rGGTQILDGif Lorrif_६r, सकलजीव is (LD उज्जीवि

पाण्डवसारथिuri form माळगा, स्वयमेव माङ्गा - “कृष्णन्धर्मं सनातनम् ”

[[१४]]

ग

छ -

लळा, नतुऋष्यादिमुखेन ढङ्ग का - कृब्ली, अद्वितीया । ढाळा की qu सिद्धोपायभूतगण लळा। TLD, अस्माकं स्वीकृतभर उपायभूतori, लळा, सर्वदा यावदात्मभाविumi - ५ळा, देशविशेषलं० साक्षात्करिलं। छबीलङ्का, प्रेमपरवशmi - अGL, शिरसा पादवहनोपलक्षितसर्वविधकैर्य (सा।प्र) QuavvCmoui, वसुदेवः । upaGguis, सर्वोत्कर्षेण वर्तमानस्य वसुदेवस्य तनयो भूत्वेत्यर्थः। Louis(छ। राज्ञां, की, सारथिर्भूत्वा ़ लळा, स्थितेन । पूजायां बहुवचनम् । भारतयुद्धे अर्जुनसारथितया स्थितेनेत्यर्थः । कृळा, शीतलं - मुना, (बारी) तुलसी, LDGii, पुष्पम् ।

ला¬बाQuri Lorrior, शीतलतुलसीमिश्रितपुष्पमालालङ्कृतोरस्केनेत्यर्थः यद्वा, लबाQILDगां, तुलसीपुष्पाणीवेत्यर्थः - लाग, स्वयमेव - मङ्गळा, उक्तः । एवं भूतेन कृष्णेन स्वयमेवोक्तः । कृणी, अद्वितीयः - । धर्मः । कृाळा, स्वयमेव - TLD, अस्माकम् - भूत्वा अकिञ्चनानामस्माकमुपायान्तरनिरपेक्षतयाऽद्वितीयसाधनं भूत्वेत्यर्थः । कृाग, आत्मानम् । mo सदा । कळा, दृष्ट्वा । छब्बी♚, सन्दोषविशिष्टो भूत्वेत्यर्थः - ५। चरणौ - G८, शिरसाधारयितुम् । (सा।वि) QuayoCgQuiß ५, वसुदेवस्य । तनयो भूत्वा । कङ्क, राज्ञां धर्मपुत्रादीनां Cg की लळा, सारथीभूयस्थितेन शीतलतुलसीपुष्पालङ्कृतोरस्केन भगवता स्वयमेवोक्तः । लब्नी, अद्वितीयः

LILI, वक्षः

५,

त

।

नाग,

ल, धर्मः । भक्तियोगरूप ं । कृाळा, स्वयमेव - ढाळाऊञ्छ, अस्माकं - शु, भूत्वा - भक्तिस्थाने स्वयमेवस्थित्वेत्यर्थः । ५६१६०, आत्मानं भगवन्तं - miii, सदा ५६०]], दृष्ट्रा । कबीलं, अतिसन्तुष्टो भूत्वा । आफ चरणौ

(GL, शिरसाधारयितुम् । ।

(सा।सं) Qua@yoCgQuiऊं, वसुदेवात्मजो भूत्वा - ग। पाण्डवानां - Ggiriums की Borm - सारथ्यादिरूपेण विधेयतयावस्थितः - Giri, सुखशीतलतुलसीकुसुममालालङ्कृतवक्षस्स्थलः, माळा, स्वयमेवोक्तः - नील, निरपेक्षधर्मभूतः । लाळा, स्वयम् । GTLD, स्वीकृतास्मदीयभरस्सन् । “सदा पश्यन्ति” इत्युक्तविधया -

५G,

नित्यं भगवदनुभवजनितनिरतिशयप्रीत्या । कीलं, आनन्दनिर्भरः - ४GL, कदा पुनरित्युक्तविधया चरणारविन्द परिचर्यायाः ।

।

मू -

विलक्काय् निऩ्ऱ,

चरमश्लोकाधिकारः

कण्बुदैयल्विळैयाट्टैक् कऴिक्किऩ्ऱाऩे

“एष नारायणः श्रीमान् क्षीरार्णवनिकेतनः ।

नागपर्यङ्कमुत्सृज्य ह्यागतो मधुरां पुरीम् ॥” नाकी

श्रियः-पतिunroor सर्वेश्वरा साधुपरित्राणदुष्कृद्विनाशधर्मसंस्थापन (५) ६६ कङ्क क

(सा।दी) प्रकृति सं सज्जनरूपस्वकीयक्रीडैowing।

[[३९३]]

इऩि इन्दप्पाट्टिऩ् अऱि्त्तै वॆळियिडा निऩ्ऱुगॊण्डु Hain४त्त क्रम♚og विस्तरेणJi। एष नारायणश्श्रीमान् इत्यादि चूर्णिकै

(सा।स्वा) ूधीऊं&rurlrm, विरोधिurring - ruLOL, नयनपिधानमयीं क्रीडाम् । तत्त्वहितपुरुषार्थविवेकचक्षुः पिधानात्मक संसारबन्धलीलैQupuq। फीकीpoor, निवर्ति कण्ठीत s। @iig स्वस्य लीला रसापेक्षयापि स्वपुत्रदासादिभूत समस्तचेतनोज्जीवनं कृणकं भोगरसवर्धक लीलारसोच्छचेतनं पुरुषार्थहानिकर@mmuq R६QLquirना ली की न सृष्ट्युपलक्षितस्थितिसंहारमोक्षप्रधानादिगीgo श्रियः कारणत्वद्योतकLDING मामेकGILD की घडी श्रीवैशिष्ट्य मण्डी तात्पर्य & um) द्वयाद्युक्तविशिष्टप्रपत्तव्यत्वविरोधpin@Guorm] $♚g]।

साध्विति ।

माऩ

मी पूर्वोक्तशङ्का प्रमाणोपपत्ति विस्तरेण परिहरिकीmri। एष इत्यादिwnã ।

कळ

(सा।प्र) नित्यं भगवन्तमनुभूय तथाविधानुभवजनितनिरतिशयप्रीत्या भगवच्छरणारविन्दपरिचर्यां कर्तुमित्यर्थः - floßsmui, प्रतिबन्धकतया । m, स्थितम् - ८, चक्षुः । लृ, पिधानम् । marur_G, लीला। चक्षुः पिधानपूर्वकलीलामित्यर्थः । “क्षिपाम्यजस्रमशुभानासुरीष्वेव योनिषु आसुरीं योनिमापन्नाः मूढाः जन्मनि जन्मनि ॥ मामप्राप्यैव कौन्तेय ततो यान्त्यधमां गतिम् ।” इत्युक्तरीत्याऽज्ञत्वापादनपूर्वकं संसारक्षेपरूपां लीलामिति भावः

फ्री कङ्कीग, निवर्तयतीत्यर्थः ॥

एवं सङ्ग्रहेण दर्शितं चरमश्लोकार्थं विस्तरेण वक्तुं भगवदवतारस्यैतच्छ्लोकार्थोपदेश एव परमप्रयोजनमिति वदन् श्लोकमवतारयति । एष इति । साधुपरित्राणेत्यादिना ।

। ।

[[१]]

(सा।वि) तळं, प्रतिबन्धकतया स्थिताम् । कळालं LL, चक्षुः पिधानक्रीडाम्॥ “क्षिपाम्यजस्रम्” इत्युक्तासुरत्वापादनपूर्वकसंसारक्षेप लीलाम्। ठीकण्ठीङ्ग, निवर्तयति । अयं चरमश्लोकः क्थमुपदिष्ट इत्यत्र पीठिकामारचयति - एष नारायण इति - साधुपरित्राणस्य ।

(सा।सं) Borm, विरोधि भूतम् । बाwLOL, नयनपिधानमयीं क्रीडाम् । अविद्यादि चक्रपरिवर्तन क्रीडामिति भावः । फ्रीकीगा, निवर्तयतीत्यर्थः । इत्थं सङ्गृहीतमेव गीतार्थसङ्ग्रहमुखेन चरमश्लोकावतरण क्रममुपोद्धाततया उपपादयन् वृणोति । एष इत्यादिना । धर्मसंस्थापनम्, उपदेशमुखेन स्वानुष्ठानाच्च प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपधर्मप्रवर्तनम्,

[[३९४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - १६

अवतरितं सर्वसुलभoomi। “द्रौपद्या सहितास्सर्वे नमश्चक्रुर्जनार्दनम्” ६१६ की शरणागत ६० पाण्डवकं दूतं अर्जुन ६० ६१ रथिकं की कशा सारथिuni अयनं विधेयान् अर्जुन ग ५६०१०००१ निमित्तमात्र १०८ के ६ सर्वेश्वर ५० प्रतिपक्ष rij ६६० ना निरसि कङ्काल ६ m [५] moows ८६०१०] बन्धुविनाशं सिद्ध । निश्चयि। अस्थानस्नेह agjs शोकलंल ं, अस्थानकृपैwmojii, आचार्यादिना युद्धोन्मुख Crung,

(सा।दी) Guri, LDL द्वारकैकं राजा - निलत्तारिऩ्ऩार् ाऩ् अरि मऩ्ऩराऩ ४१०वेर् ताऩॆऩ्ऩुम्बडि निऩ्ऱु। तऩ् पुसङ्गळै ढाङ्गQlporm। अर्जुनाऊं

अस्थानस्नेहLDIQUI ? अनवसरस्नेहम् - अयोग्यकाल की कृपैungjib। युद्धकालकी स्नेह कृपैwii अनवसरदुष्ट - युद्धोन्मुख आचार्यादि५६५६०L वधं पापहेतुं भयल -

क

की

ढा

(सा।स्वा) “परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम्” ढाळाळी वचनमभिप्रेतम् - Jळाली LD Gor or corri इति । मधुरै विरोधिपुर तत्रागमनमात्रम् । अधिराजत्वं द्वारकै ५।लं। सर्वसुलभ इति - अवतारं सौलभ्यकार्य QLDrig- - अर्जुनेति - “निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन्” इति वचनमभिप्रेतम् ।

(सा।प्र) “परित्राणाय साधूनां विनाशायच दुष्कृताम्। धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगेयुगे ॥ इत्येतत्स्मारितम् । Q।१६GB/Dगगगग, श्लाघ्यद्वारकानाथो भूत्वेत्यर्थः - दूत, पाण्डवदूत इतीदानीमपि यथा सर्वे ब्रूयुस्तथा स्थित्वेत्यर्थः । अस्थानस्नेह इत्यादि - “अस्थानस्नेहकारुण्यधर्माधर्मधियाकुलम् । पार्थं प्रपन्नमुद्दिश्य शास्त्रावतरणं कृतम्” ॥ इत्येतत्स्मारितम् । अस्थानशब्दोऽनौचित्यपरः धर्मे अधर्मत्वधीः धर्माधर्मत्वधीः । स्नेहकारुण्य सहितेति मध्यमपदलोपिसमासः - तया आकुलमित्यर्थः क्षत्रियस्य युद्धोन्मुखे प्रति पक्षे स्नेहकारुण्ययोरनौचित्यम् । गुरुशिष्ययोः परशुरामभीष्मयोर्युद्धप्रापकोपाख्यानादौ सिद्धमिति भावः ।

[[१]]

(सा।वि) प्रथमोपादानेन अवतारस्य चरमश्लोकोपदेश एव मुख्यप्रयोजनमिति भावः ।

এह

गगगगri Gujjgj, श्रेष्ठद्वारकापतिः सन्नागत्य । गग, एतेषाम् - दूतorm, दूत इति स्थित्वा । [B]òाना, विद्यमानदशायाम् । अर्जुना ५६१६०६०१ अर्जुनन्निमित्तकं ग निमित्तमात्रं कृत्वा - सर्वेश्वरा प्रतिपक्षाना निरसिmoow, सर्वेश्वरस्य प्रतिपक्ष निरसनस्थितिम् । अर्जुन ढङ्ग का ढीग Gru, अर्जुनेदृष्ट्वा विज्ञापयति सति । अस्थानस्नेहेति । क्षत्रियस्य युद्धकाले स्नेहकारुण्ययोरनुचितत्वादिति भावः ।

ऩ्

SPRIST

(सा।सं) प्रवर्तनं, सर्वेषां स्वसमाश्रयणेन पुरुषार्थलाभाय स्वस्य शास्त्रैकसमधिगम्यमाश्रितपारतन्त्र्यं, सर्वलोकविधितं चकारेत्याह-द्रौपद्या इत्यादिना - विधेयnirm इत्यनेन प्रथमाध्याये “एत्तमुक्त्वा” इत्यन्तश्लोकानामर्थस्सङ्क्षिप्तः । द्वितीयाध्यायारम्भोक्तमर्थं प्रथमाध्यायशेषार्थेन सह सङ्गृह्णाति । अस्थानेति । द्वितीयाध्यायशेषार्थं सङ्गृह्णाति ।चरमश्लोकाधिकारः

[[३९५]]

कळ देहादि नीलकण्ठ

मू - अयाङ्का वध♚ला पापं की कील भय, की नाहित Gimagoilw Commi♚, “यच्छ्रेयस्स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् ॥’ ६७६६६ub Gru अशोक निवर्तिनं व्यतिरिक्तori परशेषतैकरस [६०] नित्यात्मस्वरूप guyii @ स्वरूपं परमपुरुषार्थलाभ नं। कं८ परम्परयाकारण ii) ५६१७६०] कर्मयोग ज्ञानयोग / ८६० ruji, साक्षादुपाय LDI B चोदित Lorroor भक्तियोग guji सपरिकर उपदेशिकङ्क, i परमपुरुषार्थ Gsij Gup गङ्गाकी त्वरैनी, सपरिकर ६m ६ उपाय की दुष्करतै म ूगळं, ूं उपायानुष्ठानं अपेक्षितज्ञानशक्ति ४६० CLum अनेकावधान CC BOL चिरकालसाध्यLD ६० उपायस्वभाव अभिमतं हूं ५००८LLgq wingjio, निरतिशयशोकाविष्ट [६०] [] ६०१ अर्जुन ६०६०१ व्याज & GS

ऩाऩ णमागक् कॊण्डु

माऩ

। कण्ठ

ऩै

(सा।दी) वस्तुतः आचार्य युद्धोन्मुख

वधलं पाप@unml

४।लं। परशेषत्वमेव एकोरसः स्वरूपं यस्य सः - रस शब्देन स्वरूपं लक्ष्यते - अर्जुना व्याज LDI ॐ ॐ Ql६), सर्वलोकार्थ

(सा।स्वा) ली युद्धभूमि

इदिऩाले मुऱैदप्पामल्

B।लं। शोकलंल इति -

लं

शिष्याचार्यकृत्यं प्रसक्तour ८।लं। यच्छ्रेय इति ।

पण्णि केऴ्क्कैयाले

मिल्लैयॆऩ्ऱु

तच्वहितपुरुषार्थविवेकजनित शोकापनोदनार्थं कर्मयोगाद्युपदेशं

[[१]]

सङ्गत व्यञ्जितम् । अर्जुना इति । उपदेश्य Dinor उपायं सर्वार्थ १००८ शास्त्रान्तर सिद्धonsum अर्जुनं व्याजीकृ त्य सर्वार्थम्मुपदेश Qpq । “चतुर्विधा

ऎदु

(सा।प्र) ढालू। हितमित्यादि, ममेदं हितमिति जानीयामिति निश्चित्येर्थः यच्छ्रेय इत्यादि । यन्मह्यं श्रेय इति । निश्चितं तन्मे ब्रूहि - कुतोहेतोस्तववक्तव्यमित्यत्राह । शिष्यस्देहमिति - शिष्यत्वात्प्रपन्नत्वाच्च शासनीयोऽहमित्यर्थः । देहादीति । " न हि प्रपश्यामि ममापनुद्याद्यच्छोकम्” इत्यारभ्य,“ शाधिमां त्वां प्रपन्नम्” इत्यन्तेनोक्तशोकाविष्टस्यार्जुनस्य शोक

।

(सा।वि) । हितम्, किं हितम् - Gum प्राप्तव्यम् । ५०५ ५०५LLgq। शीघ्रसिद्ध्यभाव -

(सा।सं) इति परमकारुणिकेन भगवता यच्छ्रेयस्स्यादिति प्रश्नमेवावलम्ब्य देहादिभिन्नतामात्मन उपदिश्य परमनिः श्रेयसपर्यन्तमुपदिशेत्याशयः । कर्मयोगज्ञानयोग १८६० ruji इत्यन्तेन प्रथमषट्कार्थ उक्तः । द्वितीयषट्कार्थमाह - साक्षादिति - तृतीयषट्कार्थाभिप्रायेणाह - सपरिकर LDI & इति - अस्त्वेवं गीताशास्त्रार्थोपदेशः - तथापिचरमश्लोकेन त्वदभिमतार्थः ? उपक्रमावगतबन्धुवधनिमित्त शोकविलक्षण शोकान्तराप्रतीतेरित्यत्राह - ू परमपुरुषार्थ इत्यादिना - त्वरायाज्ञानशक्त्योश्च शोकविरोधित्वाभिप्रायेण २०१CLungi इति वाक्यद्वयम् - दुष्करतै

Burgule unburgjió इत्युक्त्या शोकहेतुरुपपादितः । व्याजLDITB इत्यनेन चरमश्लोकस्य सर्वोज्जीवनोद्देशेन प्रवृत्ततोक्ता ॥

[[३९६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - परमकारुणिक ६०१ १७०६०१ गीतोपनिषदाचार्य ६०

“भक्त्या परमया वापि प्रपत्त्या वा महामते ।

उपाय

प्राप्योऽहं नान्यथा प्राप्यो मम कैङ्कर्यलिप्सुभिः ॥”

“तावतार्तिस्तथावाञ्छा” नगकी

विकल्पितं विधिक

की ४५ mg,

jmji अभिमत Gog Gum साधन, आनुकूल्य सङ्कल्पादि व्यतिरिक्तपरिकरनिरपेक्ष, लघुतर Louis, क्षणमात्रसाध्यD IT न

(सा।दी) भक्त्या परमयावेति । मम कैर्यलिप्सुभिर्जनैः परमया भक्त्या, परमभक्त्यवस्थापन्न Door साधन भक्त्याQung, प्रपत्तिun wi, परमपदवासिuinoor hinbा प्राप्या - अन्यथा, उपायान्तर/sri मोक्षं किं परम्परया उपायभूत/i][६६] कर्मयोगादि साक्षान्न प्राप्य - भक्तिप्रपत्त्योरेव साक्षात्परमपुरुषोपायत्वम् - कर्मयोगादिकं कळं, अवताररहस्यज्ञानादि ५६५०५० परम्परयो पायत्वनाना - मोक्षं प्रति साक्षादुपायत्व

श्रीभाष्यकारादि श्रीभाष्यादि-

ग्रन्थrijmaf]६) बहुधा प्रतिपादितsuring Bon उपपाद्यांशQLOD। तावतार्तिरिति

भ्रष्टैश्वर्या अधिकारिकं तद्भ्रंशजनितदुःख, तथा वाञ्छा, अपूर्वैश्वर्यार्थिकं

सर्वफलप्रद

तद्वाञ्छै GJGJGTQJ - शीघ्रं फलप्राप्तिurs। तावन्मोहः, कैवल्यार्थिकं (५० कैवल्यjg Gumjprmovi दुःख - तावदेव, CC - CTO Coli की शरणं कीं - शरणवरणान्तरमेव दुःखGumb। तेवरीर् तिरुवडियै पुगुगिऱाऩिल्लै कीदृशम् ? अशेषाघनाशनम्, अशेषदुःखहरम् । भ्रष्टैश्वर्यादिमुमुक्षुपर्यन्त (१६) अशेषदुःखनाशन QILD।Goron &

तावदेवQuorm प्रतिवाक्यं प्रयोगिsun प्रपत्त्यनन्तरम्

(सा।स्वा) Grm) सकलफलसाधनभक्त्यपेक्षया इतरपुरुषार्थ साधनप्रपत्ति ५ रहस्यतमत्व GILDTIME Coor? ढान्ना(नÈ @guj&pmi - तावतार्तिरिति - भ्रष्टैश्वर्यस्यार्तिः, ऐश्वर्यभ्रंशजं दुःखम् । तावदेव, ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् प्रपत्तिपर्यन्तम् - अपूर्वैश्वर्यार्थिनः तद्वाञ्छा तावत् । मोहः, कैवल्यालाभजमोहस्तावत् । तथा असुखं, संसारदुःखं तावदित्यर्थः । अभिमतेति प्रारब्ध पापनाश । Girig। Gइति ।

(सा।प्र) निमित्तं भावि बन्धुनाशः । परमपुरुषार्थालाभश्चेत्यवधार्य तन्निवृत्त्यर्थं देहात्मविवेकाद्युपदिदेश । तथापि परमपुरुषार्थलाभनिमित्त शोकानिवृत्तेः परमपुरुषार्थोपायमुपदिदेश ।

(सा।वि) प्रकारेण - Q, प्राप्तुम् - or साधनम्, साधारणसाधनम् ।

(सा।सं) भक्त्येत्यादि - प्रपत्तेस्स्वतन्त्रतायां मानम् - प्रपत्तेर्भक्त्यविशिष्टफलत्वे मानं तावतार्तिरिति । । ऐश्वर्य भ्रंशजन्यार्तिस्तावदेव शरणवरणपर्यन्तैवेत्यर्थः तथा वाञ्छा अपूर्वैश्वर्यवाञ्छापि तावत् । इच्छाहिफले सति निवर्तते । तावन्मोह इति, अचिरेणैव कैवल्यलाभाय शरणवरणे कृते कैवल्यविरोधि प्राकृतवस्तुनि भोग्यताभ्रमरूपो मोहो निवर्तत इत्यर्थः असुखं, मोक्षविरोधिसर्वम् । तथा, शरणवरणपर्यन्तमेवेत्यर्थः - ननु “इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद् गुह्यतरम्मया” इत्यादिना भक्तियोगस्याति गुह्यतया भूयश्श्रोतव्यमभिधाय

चरमश्लोकाधिकारः

[[३९७]]

मू रहस्यतमोपायñog श्रोतव्यशेषgg उपदेशपर्यवसान १६०१ चरमश्लोक♚ल - सकललोकरक्षार्थLD Is Goo

(सा।दी) फलसिद्धिuii) संशय। रहस्यतमोपायलं। शरणागति ढालक श्रोतव्यशेषgig ६७६६० भक्त्या परमया वापि ढालं ६० ही BL। उपदेशपर्यवसानLDIT, मोक्षोपायोपदेशपर्यवसान। शनी शशक विधिरूपकं

(सा।स्वा) त्रैवर्णिकत्वादि नियममन्तरेण सर्वसाधारण Gorig। श्रोतव्येति । मूलमन्त्रादिका Currounßs अङ्गाङ्गिफलादि ५६० ना विशद बोधि surrouअत्यन्तोपादेय QILD *लङ्क। - उपदेशपर्यवसान noor इति - रहस्यतमार्थकतया एवं कुर्विति प्रकारेण रहस्यतयोपदेशपर्यवसानंrns। ४ रहस्यतमोपायं विधेय मामेकं शरणं व्रजेत् । उपदेशिॐॐ

वेण्डियिरुक्क

ऎऩ्ऱु पुऩाले fafaक्कक्कूडुमो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्

(

(सा।प्र) तथापि शोकानिवृत्तेरुपायान्तरदौष्कर्यसप्रत्यूहत्वविलम्ब्यकारित्वादिकं शोकनिमित्तमित्यनन्तरमवधार्य सुकरमत्यल्पकालनिर्वर्त्यं निष्प्रत्यूहमविलम्बकारिणं सर्वविधशोकनिवर्तनक्षममुपायं परीक्षापूर्वकमुपदिदेशेत्यर्थः । “सत्कर्म निरताश्शुद्धास्साङ्ख्ययोगविदस्तथा । नार्हन्ति शरणस्थस्य कलां कोटितमीमपि ॥’’ इत्यादि प्रमाणाद्भरन्यासस्य सर्वोपायाधिक्यावगमादेतस्मादधिकस्योपदेश्यस्याभावेनैतदुपदेशश्लोकस्य चरमत्वमिति भावः - नन्वस्योपायस्य “न प्रसीदति वै विद्या विना सदुपदेशतः” इत्यादिभिराचार्यानुज्ञयैव कर्तव्यत्वावगमाद्भगवदुपदिष्टस्य कार्यकरत्वानुपपत्तेश्शोक निवर्तकत्वं नोपपद्यत इत्यत्रैवं रूपार्थोपदेष्टुरेवाचार्यत्वान्नानुपपत्तिरित्याह

(सा।वि) रहस्यतमोपाय इति सम्बन्धः श्रोतव्यशेषंrg उपदेशपर्यवसानेति - इतश्श्रेष्ठमोक्षार्थसुलभोपायाभावाच्छ्रोतव्यशेषरहितमत्रैवोपदेशपर्यवसानमिति भावः । अत एवास्य चरमश्लोकत्वमिति तात्पर्यम् ।

(सा।सं) “मन्मनाभव” इत्यादिना प्राक्प्रपञ्चित भक्तियोगमुपदिश्य अनन्तरं सर्वधर्मानिति प्रपत्त्युपदेशाद्भक्त्यङ्गभूतैवेयं किं न स्यादिति शङ्कां परिहरति । रहस्यतमोपायलं इत्यादिना । भक्तियोगोपदेशे निगमितेऽर्जुनविषादमालोच्याविलम्बितफलकं सुकरमुपायान्तरं “सर्वगुह्यतमम्” इत्यादिनोपदिशति । भूयश्शब्दश्च श्रवणादावृत्तिमात्र परः “मन्मनाभव” इत्यादिना तु वक्ष्यमाण प्रपत्तिनिष्ठस्य मध्यमां वृत्तिमनुतिष्ठतो बुद्धिविशेषमुच्यत इति नोक्तशङ्कावकाश इति - श्रोतव्यशेषंrgiq इत्युक्त्या मामेकमेव शरणमात्मानं सर्वदेहिनामित्यादि श्लोकादतिशयः प्रकृतार्थिकार्यपेक्षितनैरपेक्ष्य प्रदर्शनायोक्तः अनेनास्यैवादर्तव्यत्वं सूचितम् इत्थी guo इत्यन्तेन अस्य चरमश्लोकस्याकिञ्चन मुमुक्षं प्रति स्वतन्त्रशरणागतिरूपानुष्ठेयार्थ विधायकत्वेनावश्यापेक्षणीयत्वमुपोद्धात प्रक्रियया समर्थितम् - अथास्य मुखान्तरेणाप्यादरणीयत्वमस्तीत्याह ।

[[३९८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - श्रुतिसिद्ध Door न्य अर्थमं शरण्य ॥ ६० सर्वेश्वर का उपदेशिकं Coor

“सन्त्यज्यविधिनानित्यं षडिधां शरणागतिम् ।

आचार्यानुज्ञया कुर्याच्छास्त्रदृष्टैन वर्त्मना ॥” न

श्रीविष्णुतत्त्वादिगण आचार्यानुज्ञै। सर्वधर्मानित्यादि - २५५ श्लोक । कण्ठ शङ्करादिकुदृष्टिनान्ना

तात्पर्यचन्द्रिकै निक्षेपर क्षैकङ्क

दूषिं Com। (सा।दी) प्रयोजन ( Gauri। श्रुतिसिद्ध Door इति । “मुमुक्षुर्वेशरणमहं प्रपद्ये ब्रह्मप्रद्य” इत्यादि श्रुतिसिद्धDinoor । सन्त्यज्यविधिनेत्यादि । पूर्वोक्त उपायान्तर (१५६०बा सात्त्विकत्यागरूपेण LGLrmuq। षड्विधाम्, अङ्गाङ्गिरूपेण षड्विधा, शब्ली चरमश्लोक कुङ्किं परतं अर्थान्तरं तु प्रपत्तिपरत्व QLD TECT ? GTQFuji। सर्वधर्मानित्यादिum। शुं

ढाळा

(सा।स्वा) श्रुतिसिद्धLDI or इति । “यो ब्रह्माणम्” इत्यादि श्रुति सर्वेश्वरशरणवरणं विहित& wrrowßng शरणवरणकर्मभूत शरण्यं कृा उपदेशिigi Cuing औचिध्यान्मां शरणं व्रज m पर्यवसिकं५/LDórm] ५५।लं। सन्त्यज्येति - नित्यं, शरणागत्यनुष्ठान काले सर्वदा - सन्त्यज्य, सर्वधर्मान्, सर्वकामान्, ऐहिकामुष्मिकानपीति पूर्वार्धोक्तान् सन्त्यज्यविधिना, विधिसिद्धसात्त्विकत्यागपूर्वकमाचार्यानुज्ञया शास्त्रोक्त मार्गेण अङ्गाङ्गिसमुच्चयेन षड्डियां नित्यम् - षड्डियां,अविनाभूताङ्गकां वा शरणागतिं कुर्यादित्यर्थः - शेषं स्पष्टम् - आचार्येति - मध्यमपुरुष

नियामकQ Dulq

व्याख्येयत्वव्यक्त्यर्थDIs प्रतीकं ग्रहिमङ्की। सर्वधर्मानित्यादीति - २५ चरमश्लोकं शङ्करादिना व्याख्यातorsur uलं तद्व्याख्यानं व्यर्थ १०orm? शङ्करादिव्याख्यानं बहुदोषदुष्टsum Co uri( तद्व्याख्यानं सार्थक Dig। तन्निराकरण गTITLD ६) व्याख्यानं १६६००१ कं ८२G।Corr? ढाङ्गगगQJ(५umii। @ig श्लोक । इति । मृग कञ्छ अजी सॊल्लुगैयाले इङ्गे सॊल्ल वेण्डुवदॆदु? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्। (सा।प्र) श्रुतिसिद्धLDITI इत्यादि - सन्त्यज्येत्यादि - अनित्यमल्पास्थिरफलम् - विधिना, विधीयत इति विधिः। साधनम्, तेन सह सन्त्यज्य । “त्रैवर्गिकांस्त्यजेद्धर्मान्” इत्युक्तरीत्या त्रिवर्गतत्साधननिरपेक्षत्वात्तानि सन्त्यज्येत्यर्थः । अथवा इदमशक्तविषये भक्तियोगत्यागस्याप्युपलक्षणम् । यद्वा, नित्यं, नित्यनैमित्तिकाङ्गत्वाद्यावच्छरीरपातं नित्यमनुष्ठेयत्वान्नित्यशब्दवाच्यं भक्तियोगम् - विधिना, भरन्यासनैरपेक्ष्यवैशिष्ट्यसाधनेन सन्त्यज्येत्यर्थः । एवं श्लोकमवतारयित्वा तदर्थतया परोक्तार्थानां प्रेक्षावदनुपादेयत्व प्रदर्शनपूर्वकं वक्ष्यमाणार्थानां तदुपजीव्यत्वमाह । सर्वधर्मानित्यादि, ज्० श्लोक लङ्किं इत्यादिना - तत्र प्रथमं श्लोकस्य वाक्यार्थमाह । -

(सा।वि) श्रुतिसिद्ध Droor इति । “मुमुक्षुर्वै शरणमहं प्रपद्ये” इति श्रुति सिद्धमित्यर्थः । अस्या विद्याया ब्रह्मविद्यात्वादाचार्योपदेशमन्तराकथं सिद्धिरित्यत्र भगवत एव आचार्यत्वादाचार्योपदेशोऽपि सिद्ध इत्याह । शान इति ।

(सा।सं) श्रुतिसिद्धLDinoor इति । “मुमुक्षुर्वै - आत्मानं युञ्जीत” इत्यादि सिद्धमानेत्यर्थः ।

[[३९९]]

६ पूर्वार्ध

चरमश्लोकाधिकारः

मू - @ig सारLDI१६०१ अर्थ [] [८६० ना सत्सम्प्रदायसिद्ध Dog Gummo उपायविधायकळं। उत्तरार्धं फलनिर्देशादिमुख) विधिशेषम् । शुक्र उपायविधान प्रधानम् । धर्म? शास्त्रं

कं

शुनं श्लोकं पुरुषार्थसाधनम् ।

धर्मान् नाळी बहुवचन ६० अभिमतसाधन

शास्त्रचोदित ) ५ ६

धर्म

बाहुल्य

(सा।सी)

लगा?

गगन

सारा इत्यादि

। Quo

LG की।

श्री

इत्यादि। शनी आदितः आरभ्य

पदार्थ: @guiju उद्योगिनं

सर्वधर्मान्

की

पदकं अर्थ

अवयव

लं

की। शास्त्रं

श्लोकलंश्ल/छञ्छ प्रधानार्थकं

आल पदं सर्वशब्दpib, धर्मशब्द, विभक्ति

विशेष्य Dinoor धर्मशब्द अर्थ धर्म

म

GSTळङ्ग Lormi L♚लीं अवधारण लंलं प्रत्यक्षादिप्रमाण व्यवच्छेदिलं। बहुवचनार्थ लं wi। धर्मान् ढागळी इत्यादि

(सा।स्वा) @rig इति - सारतमा अर्थ Gong सारार्थ ११८६

अभिमत साधन DIGI शास्त्र

मा

ना इति - बहुवचन निक्षेपरक्षादि CGL / सदिति । सत्सम्प्रदायसिद्धLDIT ६TL &pmib - আis केवलयुक्तिमूलs

“सत्पाथेयं किमपिविदधे” m ५ श्लोकं विधायकQLD। मळगा। nG GLD? उत्तरार्धम्फलपर LDTT६O कृत्स्नpi विधिपरDorm?ui। इति - धर्मशब्दं धृतिसाधनवाचि worm? धृतिः, प्रीतिः । तथाच पुरुषेष्ट साधनन्धर्म / सिद्धि ५०५६) लौकिकभोजनादि ८६५L धर्मons प्रसङ्गिung? ढाङ्गळा सर्वधर्मानित्यत्र सर्वशब्दधर्मशब्द बहुवचनानां मध्ये प्रथमं प्रधान Dron धर्मशब्दार्थनी @ruri। धर्म इति - भोजनादिकमपुरुषार्थसाधनतया शास्त्रैकज्ञाप्य Lun दोष -शु धर्मानिति बहुवचनं Color ? “चोदनालक्षणार्थोधर्मः” इत्यादिवदेकवचन १DCBI ? ढग अन्तरङ्गबहुवचनार्थ १०० @supri। अभिमतेति - आ व्यक्तिबाहुल्यमविवक्षित LIST COU

म

(सा।प्र) की पूर्वेत्यादिना । फलनिर्देशादिति । माशुच इत्यत्र अधिकारनिर्देश आदिशब्दार्थः । अत्र प्रथमे विशेष्यांशस्य प्राधान्यात्तस्यार्थमाह धर्म Lorroor इत्यादिना । अलौकिकश्रेयस्साधनमित्यर्थः ननु प्रकृतस्य भक्तियोगस्यैकत्वात्कथं बहुवचनमित्यत्र दहरान्तरादित्याक्षिविद्यादि बाहुल्यादुपपद्यत इत्यभिप्रयन्नाह धर्मान् ढाढाळी इत्यादिना - एवं तर्हि सर्वशब्दस्य कोऽर्थ इत्यत्राह ।

(सा।वि) प्रथमं वाक्यार्थमाह -

इति । फलनिर्देशादीत्यादिशब्देन माशुच इत्यत्राधिकारिनिर्देशश्च विवक्षितः । धर्मशब्दार्थमाह । धर्म इति । अलौकिकश्रेयस्साधनत्वं धर्मत्वम् । अलौकिकत्वं च वेदतदुपबृह्मणेतरप्रमाणबोधितेष्ट साधनताकत्वरहितत्वम् । तच्च वेदतदुपजीविप्रमाण बोधितेष्टसाधनताकत्वे पर्यवचन्नम्। तदेवोक्तम् शास्त्रं Gloor इति बहुवचन इति ।

बहुवचनार्थमाह

(सा।सं) उपायविधानप्रधानमित्युक्त्या अर्जुनस्यैव शोकनिरासे न तात्पर्यम्।

किन्तु अकिञ्चनसर्वमुमुक्षूणामिति सूचितम् - श्लोकं व्याचिख्यासुः धर्मशब्दस्य प्रकृत्यर्थं तावदाह - धर्म इति ॥

[[४००]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - सर्वशब्दकं सपरिकर Lomowow विवक्षिmg/। धर्मपरिकर (ii) ६६० ६rujii] धर्म सॊल्लक्कुऱैयिल्लैयिऱे।

(सा।दी) चोदित Lorror धर्मका अनुसन्धि बहुवचनमात्र अङ्गिबाहुल्यमात्रं विवक्षितलं। सर्व शब्दप्रयोजन १०० सर्वशब्दलंलQuorm - सर्वशब्दं परिकरपर अङ्गिवाचि wirror कर्मधारयसमासं Đn।GCom? ढङ्ग summit।

धर्मशब्दं परिकर guji उपलक्षिी

धर्मपरिकर १५६०

Quint धर्मशब्दß CL GLD। सर्वशब्दं

परिकर /१८ ruji

धर्मQLD CLI? GTQsi। धर्मपरिकर १५६० GLDorm (सा।स्वा) जात्येकवचन orging बाहुल्यं विवक्षित

या

बहुवचनं सार्थक Drug

शुभ सर्वशब्दं व्यर्थ worm? बहु वचनला सर्व pii गृहीता? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् सर्वशब्दलंल इति - सर्वशब्दं परिकर LDT ६) सर्वशब्दल धर्मपदß समानाधिकर। प्रयोगिऊं ऊं ८। शब्ली सर्वशब्दं लक्षणया सर्वपरिकरसहितपर GILDङ्गणी सामस्त्यवाचि सर्वशब्दं सपरिकर १०८ प्रमाण CLIT? GT ढङ्ग बÈ suji। धर्मेति धर्मपरिकर ५६ पुरुषार्थसाधनतया शास्त्रचोदितत्वेन धर्मपदवाच्य[i]

बहुवचन तदुभयगत बहुत्ववाचि धर्मविशेषणीभूत सर्वशब्दं व्यर्थomrus Gl अन्यथानुपपत्त्या सर्वपदं सपरिकरपरQLD - धर्म शब्दं ला परकिरम्

या

(सा।प्र) सर्वशब्द इत्यादिना धर्मपरिकरri१८६०@ruji इति । तेषामपि परम्परया श्रेयस्साधनत्वाद्धर्मत्वमिति भावः । नन्वेवं तर्हि “साङ्गाद्वैदिक कर्मणः फलावश्यं भावः” इति न्यायात्सपरिकराणामेव विद्यानां धर्मत्वमिति धर्मशब्दगत बहुवचनेनैव तेषामप्युपपत्तेस्सर्वशब्दवैय्यर्थ्यमेव स्यादित्यपरिदोषादुपायैक्यबोधकैकशब्दप्रतिसम्बन्धित्वौचित्यादुपायबहुत्वपरत्वोक्तौ धर्मशब्दगतबहुवचनेनैव तस्याप्युपपत्तेः पुनश्चसर्वशब्दस्य बहुवचनस्य वा, वैयर्थ्यशङ्कामन्यत्र सर्वशब्दस्य कार्त्स्यपरत्वादेकस्मिन्नपि सावयवे ।

(सा।वि) दहरविद्यान्तरादित्यविद्याक्षिविद्यादि विद्याभेदाः बहुवचनार्थ इति भावः । ननु बहुवचनेनैव सर्वविद्या भेदसङ्ग्रहात्सर्वशब्दो व्यर्थ इत्यत्राह - सर्वशब्द - सर्वशब्देनाधिकेन विद्यापरिकरभेदा विवक्षिता इति भावः - अङ्गानां साक्षात्प्रधानफलभूत श्रेयस्साधनत्वाभावात्कथं धर्मत्वमित्यत आह धर्मपरिकर १५६०ruji इति । उपाचारादिति भावः । सर्वशब्दो गौणमुख्य सर्वधर्मविशेषणमित्यभिप्रायः । तथा चाङ्गभूतधर्मानङ्गिभूतधर्मांश्चेत्यर्थः । ननु सर्वशब्देन परिकरविवक्षायां धर्मशब्दस्याङ्गिपरत्वात्सामानाधिकरण्ये नान्वयानुपत्तिः - सर्वशब्दस्य विशेषण स्वभावस्य धर्मशब्दान्वयं विहाय स्वातन्त्र्येण द्वन्द्वसमासाश्रयणेन केवलपरिकरमात्रपरत्वे प्रमाणाभावः,

(सा।सं) प्रत्ययार्थमाह । धर्मानिति । सर्वेति । बहुवचनेनाङ्गि बहुत्वस्य सिद्धत्वादपौनरुक्त्याय सर्वशब्देन परिकरबहुत्वविवक्षेत्यर्थः । ननु धर्मशब्दवाच्यत्वविशेषणं सर्वत्वं तदवाच्ये परिकरे कथमन्वेतीत्यत्राह । धर्मपरिकर/i१८६०ruji इति । उक्तलक्षणक्रोडीकारादिति भावः ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[४०१]]

मूः - ० सर्वशब्दनं एकशब्दप्रतिसम्बन्धिws योजिकं gi Cungl अङ्गिका ॥] नानाधर्म

न कार्य त्तैच् चॊल्गिऱदु।

[]

ऎऩ्ऱु

(सा।दीः) Qov सर्वशब्दनं इत्यादि । एकशब्दप्रतिसम्बन्धिums, मामेकं । एकशब्दमुकण्ठ प्रतिसम्बन्धि

छ धर्मान् सामान्येन मोक्षप्रकरणवशान्मोक्षधर्मण उपासनrisru विशेषि।

(सा।स्वाः) rismaruji अङ्गिनाuji Gm बहुवचनं अङ्गिबहुत्वपर LD। विरोधिमंळं सर्वशब्द अङ्गिकार्त्स्यपरी एकदेशान्वय प्रसङ्गिकं शुभ सपरिकर Low विवक्षि की। इति मूलस्वारस्यानुगुणLDITS सर्वपदं सर्वपरिकरसहितपर उत्तरवाक्यं तत्साधकप्रमाणपरQDorm सहृदयैर्ग्राह्यम् । यद्वा, धर्मान् ढाळा एतावन्मात्रकथने प्रधाने सम्प्रत्ययन्यायात् अङ्गिबहुत्व सिद्धिकं सर्वशब्दविशेषणे तु अङ्गाङ्गिबहुत्वं सिद्धि - धर्मपदमङ्गवचनयोग्य

धर्मशब्द सर्वशब्दमहिम्ना (@summit। धर्मपरिकरेति-

उभयविवक्षै ८०२।११ ? किं नियामक (D।LIT?

• सर्वशब्द एकशब्दप्रतिबन्धि- -unrs योजिऊंgii Curg परिकरसाहित्यपर

उचितLon? सिद्धोपायैक्यप्रतिकोटिभूतworm परिकरसाहित्यम् ? summit। v

सर्वशब्दñog इति ।

(सा।प्रः) वृक्षादौ विनियुक्ते सर्वोऽपि विनियुक्तो वा एकदेशो विनियुक्तो वेत्यादि व्यवहार इहैकस्या अपि विद्याया बहुपरिकरवत्तया सर्वशब्दान्वयेऽपि धर्मशब्दे बहुवचनाभावे सपरिकरैकविद्यात्याग एवोक्तस्स्यात्तथाकिञ्चनाधिकारत्वविरोधः । केवलं बहुवचनान्तत्वे तु कपिञ्जलाधिकरणन्यायाद्बहुवचनस्य त्रित्वे पर्यवसाने कासु विद्यासु त्रिचतुरविद्यात्यागवतां विद्यान्तरे शक्तानामपि भरन्यासेऽधिकारस्स्यात् तथा च “सकृदेव प्रपन्नस्य कृत्यं नैवान्यदिष्यते । उपायापायसंयोगे निष्ठया हीयतेऽनया” इत्याद्युक्तेनैकशब्दविवक्षितेन नैरपेक्ष्येण विरोधस्स्यादिति तद्व्यावृत्त्यर्थं सर्वशब्दस्य त्यक्तव्यतयोच्यमान विद्याकार्त्स्यपरत्वे बहुवचनसर्वशब्दयोस्सप्रयोजनत्वमेवेत्यभिप्रयन्नाह - @v सर्वशब्दलंल इत्यादिना । ननु “वचन्ताय कपिञ्जलानालभेत” इत्यत्र कृत्स्नानां कपिञ्जलानां

(सा।विः) विशेषणपरत्वेनान्वये धर्मशब्दस्याङ्गाङ्गिपरत्वे शब्दस्वारस्यहानिः, सकृत्प्रयुक्तशब्दस्य सकृदेवैकविधयैवार्थबोधकत्वात् - भक्तिविद्याङ्गत्वेन प्रयुक्तानां भक्तिविद्यानिषेधादेवनिषेधस्सिद्ध इति न पृथगनुवादार्हः, भक्तिविद्यापरिकरधर्माणां मोक्षसाधनतया प्रापकाभावादेव मोक्षसाधनतया तन्निषेधोऽपि व्यर्थ इति न तदर्थमप्यनुवादार्हतेत्यनुशयादाह - ० सर्वशब्द इति - एकशब्द प्रतिसम्बन्धिurs, एकशब्दप्रतिसम्बन्धित्वेन सर्वशब्दः कार्त्स्यपरः । अयं भावः । सर्वधर्मान्परित्यज्येत्युक्तौ हि सर्वशब्दो यावत्परिकरविशेषपरस्स्यात्तथा च सर्वो वृक्षो विनियुक्त इत्यत्र सर्वावयवावच्छिन्नस्यैकस्यवृक्षस्य विनियोगेऽपि वृक्षान्तराणां विनियोगाभाववत्सपरिकरैकविद्यापरित्यागे अपि विद्यान्तराणां परित्यागसिद्ध्या अकिञ्चनाधिकारासिद्धेः

(सा।संः) नन्विह सर्वशब्दः एकशब्द प्रतिसम्बन्ध्येवोचितम् - सपरिकरधर्म बहुत्वमेवैकत्व प्रतिसम्बन्धी । तथा च धर्मानित्यनेनैव परिकरबहुत्वेऽपि क्रोडीकृते सर्वशब्दस्य कोऽर्थ इत्यत्राह सर्वशब्दनं इति-कार्त्स्यम्, निरवशेषत्वम् ।

इस्

[[४०२]]

(सा।स्वाः)

मसिद्ध Lomsun

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

Dig धर्मशब्दं शास्त्रविहितसन्ध्यादि सर्वधर्मपर Loकी अशक्त्या सर्वधर्मत्याग-

वक्ष्यमाणानुवादपक्ष असङ्गत?

pri।

(सा।प्रः) आलम्बासम्भवादननुष्ठानलक्षणाप्रामाण्यपरिहाराय कार्त्स्यपरत्वेत्यक्ते प्रथमोपस्थित त्रित्वरूपबहुत्वे पर्यवसान स्थितम् अत्र सर्वधर्माणां त्यागसम्भवात्सङ्कोचासिद्धेः बहुवचनस्य विद्यात्रित्वे पर्यवसानमिति न सर्वशब्दस्य विद्याकार्त्स्यसिद्धिपरत्वमिति चेन्न । अत्रापि सर्वधर्मानित्यत्र भरन्यासस्याप्यलौकिकश्रेयस्साधनतया त्याज्यत्वे व्रजेतिविधिव्याघातप्रसङ्गपरिहाराय बहुवचने सङ्कोचस्यावश्यकत्वात्प्रथमप्रतीतत्रित्वातिक्रमे कारणाभावेन कपिञ्जलन्यायविषयत्वे तन्निवृत्त्यर्थतया सर्वशब्दः प्रयोजनवानेव । नन्वेमपि भरन्यासस्यापि सर्वशब्दात् सङ्ग्रहस्स्यात् - तथाचवृद्धिमिच्छतो मूलनाशन्यायस्स्यादिति न वाच्यम् । शरणं व्रजेति विधिव्याघातप्रसङ्गादेव तदसङ्ग्रहसिद्धेः । नन्वेवं तर्हि विध्यवैय्यर्थ्यायैव बहुवचनस्यैव भरन्यासव्यतिरिक्तकृत्स्नधर्मपरत्वे पुनश्च सर्वशब्दवैय्यर्थ्यं स्यादिति चेन्न । बहुवचने स्वतस्सिद्धस्य कार्त्स्यपरत्वस्य विधिवैय्यर्थ्यप्रसङ्गे नापादिततया तदुत्तम्भक र्सवशब्दाभावे प्रथमप्रतीत त्रित्वातिक्रमे कारणाभावेन भरन्यासव्यतिरिक्तकृत्स्नविद्यापरत्वासिद्धेस्सर्वशब्दः प्रयोजनवानेवेत्यलं विस्तेरण । नन्वेवं सर्वशब्दस्य धर्मकार्त्स्यपरत्वे ज्योतिष्ठोमादिपरत्वं च स्यात्तच्चायुक्तम् । तस्याल्पत्वास्थिरत्वनिर्णयसमय एव त्यक्तत्वात् । तथा च कार्त्स्यपरत्वायोगाद्वैय्यर्थ्यमेवेत्यत्र लोके सर्वान् ब्राह्मणानामन्त्रय । सर्वान्वैष्णवानानयेत्यादौ सामान्यस्यापि सर्वशब्दस्यार्थ प्रकरणादि वा यथा विशेषवाचित्वं तथा विशेषवाचित्वानुपपत्तेर्नवैय्यर्थ्यमित्यभिप्रेत्याह ।

(सा।विः) विकल्पितविद्यानां मध्ये कस्या विद्यायाः परित्यागः । कस्यास्स्वीकार इत्यत्र विनिगमना विरहाच्च सर्वविद्यानामपि परित्यागप्रसक्तौ जात्येकवचनत्वस्य वक्तव्यत्वात्तदेकार्थत्वाद्बहुवचनं सार्थकम् । यद्यपि तथा फलसाधनभूतधर्माणां सपरिकराणामेव प्राप्तत्वात्सर्वशब्दः परिकरपर इत्यपि विवक्षितुमनर्हम् किन्तु मदेकोपाश्रयणरूपन्यासविद्यायां सर्वविद्यापरित्यागोऽधिकारः सर्वविद्यानधिकारोऽधिकार इति यावत्

तथाच आकिञ्चन्यरूपाधिकारप्रतिपादनायानुवादपक्षे सर्वशब्दस्सार्थकः सर्वशब्दाभावे बहुवचनस्य त्रिचतुरादिमात्रेणाप्युपपत्त्या बहुविद्यानधिकारः प्रपत्त्यधिकार इति सिद्ध्येत् न त्वाकिञ्चन्यमधिकार इति सिद्ध्येत् - विधिपक्षेऽपि सर्वधर्मान् परित्यज्य मामेकमाश्रयेत्युक्ते मदेकाश्रयणमेव सर्वधर्मसाधनं फलं ददातीति इतरांस्तत्तत्फलसाधारणधर्मान् सर्वान्परित्यज्येति समस्तधर्म प्रतिकोटित्वेन प्रपत्तिविद्याया इतरनैरपेक्ष्यमुक्तं भवतीति सर्वशब्दस्सार्थक इति भावः ननु धर्मशब्दस्य स्वर्गादिसाधनभूतयज्ञादिसाधारणत्वात्कथमिह मोक्षसाधनपरत्वमित्यत आह ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[४०३]]

मूः - Quळं शाल प्रकरणवश ० मोक्षार्थ शास्त्रविहित

[५]

iii, सपरिकर rj miij, नानाप्रकार [१] ८६६१७१७६०१ उपासन [] ८६०० तात्पर्यम् - पुरुषोत्तमत्वज्ञानम्-

(सा। दीः) Qing Gumळी। पुरुषोत्तमत्वज्ञानादि का मोक्षोपायतयाविहित samsunå शांg धर्मशब्दविवक्षित san? गा । गीताभाष्यादिविरुद्ध Lor कीpi- पुरुषोत्तमत्वज्ञानमित्यादिun।

(सा।प्रः) Qing QC इत्यादिना - ननु यो मामेवमसम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम् । स सर्वविद्भिजति मां सर्वभावेन भारत ॥ जन्मकर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्त्वतः । त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन ॥ जातो वात्र मृतो वापि पापानामतिपापकृत् । मम लोकमवाप्नोति न पुनर्गर्भमृच्छते ॥” इत्यादिभिः पुरुषोत्तममित्यवताररहस्यदेशवासादीनां मोक्षसाधनत्वोक्तेस्ते बहुवचनार्थः किं न स्युः ? कैश्चिदाचार्यैस्तथोक्तत्वाच्च तेदव युक्तमित्यत्र “ससर्वविन्मत्प्राप्त्युपायतया यद्वेदितव्यं तत्सर्वं स वेद । भज मां सर्वभावेन - ये च मत्प्राप्त्युपायतया मद्भजनप्रकारा निर्दिष्ठाः तैश्च सर्वौः भजनप्रकारैर्मां भजति । सर्वैर्मद्विषयैर्वचेतनैर्या मत्प्रीतिर्याच मम सर्वैर्मद्विषयैर्भजनैः प्रीतिरुभयविधासा प्रीतिरनेन वचेतनेन मम जायत इत्येतत्पुरुषोत्तमवचेतनं पूजयति” इति भाष्यकारैः पुरुषोत्तमविद्यायां मोक्षसाधनत्वोक्तिः पूजार्था” इत्युक्तेः, “मम जन्म चेष्टितं च तत्त्वतो यो वेत्ति स वर्तमानं देहं परित्यज्य पुनर्जन्म नैति मामेव प्राप्नोति मदीयजन्मचेष्टितयाथात्म्यविज्ञानेन विध्वस्तसमस्तमत्समाश्रयणविरोधिपापोऽस्मिन्नेव जन्मनि यथोदित प्रकारेण मामाश्रित्य मदेकप्रियो, मदेकचित्तो, मामेव प्राप्नोति” इति भाष्यकारैरवताररहस्यज्ञानस्य भक्तिनिर्वृत्तिद्वारा देहान्तरारम्भक प्रारब्धपापानिवर्तकत्वोक्तेः “दुष्टेन्द्रियवशाच्चित्तं नृणां मत्कल्मषैर्वृतम् । तदन्तकाले संशुद्धिं याति नारायणालये" ॥ इत्यादिना देशवासस्य मनोनैर्मल्यद्वारा अन्तिमप्रत्ययपर्यन्तपरमभक्ति हेतुत्वोक्तेश्च तेषां दहरादि विद्यावत्साक्षान्मोक्षसाधनत्वानुपपत्तेराचार्योक्तेरपि “षद्विधा शरणागतिः” इतिवदङ्गाङ्गि समुच्चयाभिप्रायत्वोपपत्तेश्च नते बहुवचनार्था इत्यभिप्रयन्नाह । पुरुषोत्तमत्वज्ञानमित्यादिना अथ त्यागशब्दस्य

[[१]]

(सा।विः) Qing QC इति । C। साधारणतया पुरुषोत्तमविद्यावतार रहस्यज्ञानदिव्यदेशवासनामकीर्तनादीनां मोक्षसाधनत्वाद्धर्म शब्दबहुवचनेन तेषां विवक्षेति केषाञ्चिद्व्याख्यानमनुपपन्नमित्याह । पुरुषोत्तमत्वज्ञानमिति । साक्षान्मोक्षसाधनविद्या बाहुल्यस्यैव विद्यमानत्वात् बहुवचनानुपपत्तिरित्याह ।

(सा।संः) Gurmoil, मुमुक्षुकर्तृकधर्मत्वसामान्येन - अथ सयूथ्याभिमतां योजनामाशङ्क्य परिहरति । पुरुषोत्तमत्वेत्यादिना ।

[[४०४]]

मूः - सर्वविद्यैकं उपासनादि ८६५६०

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

उपकारक Lion तत्त्वज्ञानमात्र १८६२ji, अवताररहस्यचिन्तनम् अनुष्ठिकङ्कील शीघ्रनिष्पत्तिहेतुक, देशवासादिना उपायविरोधिपापक्षयहेतुकं ६६ उपायनिष्पादक [i) ६५ ६६ श्रीगीताभाष्यादि समर्थिsswo @jmm साक्षान्मोक्षोपाय / साक्षादुपाय [५] ॥ ऊं की अङ्गिबहुत्वविषय बहुवचन

[Loon कृ विवक्षिकं कील क्र।५ उचित १०६००/- “नाना शब्दादिभेदात्” नग सद्विद्यादहरविद्यादिभेद अङ्गिबहुत्व की

mujii परिकरबहुत्व

विवक्षितं विरोध

बहुवचनं सार्थअङ्गिबहुत्व

(सा।दीः) पुरुषोत्तमत्वज्ञानादिना ऊं की भक्तियोग Quorum बहुवचनानर्थक्यं QUCH? Q१। नानाशब्दादीत्यादि । पुरुषोत्तमत्वज्ञानादि &@jig अङ्ग्यन्तर्भावलंलं बहुवचनविषयत्वं की परिकरान्तर्भावrri। अङ्गिबहुत्वjpui इत्यादिuni- अनन्तरं परित्यज्य अर्थ ( उपसर्गं, धातु, ल्यप्ढा अवयव m।

(सा।स्वाः) त्वेति - विषयवासादिका साक्षात्साधना भक्तियोगQLDomo साधन- Loni बहुवचनं निरर्थक DISC बहुवचनसार्थक्यार्थLong विषयवासादिकं

माग

लगाएं। अङ्गीति । ूलं अङ्गित्वसमर्थनमसङ्गतम् । तदपेक्षया तेषामङ्गत्व-

मेवाङ्गीकृत्य धर्मशब्देनाङ्गाङ्गिनावभिधाय बहुवचनेन तद्बहुत्ववचनेऽपि विरोध। परित्यज्येत्यत्र त्यागDI धर्मराहित्य । सर्वधर्मान्विना स्थितः

COUTLITUT ?

(सा।प्रः) स्वीकृतवस्तुप्रहाणे प्रसिद्धेर्यत्किञ्चिद्विद्याप्रवृत्तस्यैव तत्त्यागेन शरणवरणं कार्यमिति स्यात्तच्चायुक्तम् । सर्वाधिकारत्व भङ्गप्रसङ्गादिति तद्व्यावृत्तये त्यागशब्दार्थमाह ।

(सा।विः) नाना शब्दादिभेदादिति । मोक्षसाधनविद्या नाना, बहुविधाः । कुतश्शब्दादिभेदात् ? शब्दान्तराभ्यासनामधेयगुणप्रकरणरूपभेदक प्रमाणवशादिति सूत्रार्थ :- पुरुषोत्तमविद्यादिभेदान्विहायापि । कील, सम्भवत्तया साक्षात्परम्परया वा अलौकिकश्रेयस्साधनत्वं धर्मत्वमिति विवक्षणीयम् । अन्यथा देशादीनां प्रयाजादीनां प्रेक्षणादीनां च धर्मत्वं न सिद्ध्येत् । एवं च धर्मशब्देनैकविधयैव साक्षात्परम्परा साधारण्येन शास्त्रगम्यप्रयोजनसाधनत्व सामान्यरूपेणाङ्गधर्मेषु अङ्गिधर्मेषु च प्रतिपादितेषु तद्गतबहुत्वं बहुवचनं प्रतिपादयति - नतु प्रथमपक्ष इव सर्वशब्देन परिकराभिधानं येन तत्रत्य दोषस्स्यात् सर्वशब्दः अनन्तरपक्षोक्तरीत्या एकशब्दप्रतिकोटित्वेन कार्त्स्यपर इति धर्मशब्देन धर्मधर्मिविवक्षायामपि न किञ्चिद्बाधकमिति

अङ्गिबहुत्व jogi इति-

पक्षान्तरमाह

(सा।सं :) उचित इत्यनेन तेषां साक्षान्मोक्षोपायत्वमुक्त्वा धर्मानित्यनेन विवक्षितत्वोक्तौ गीताभाष्यादिविरोधस्सम्प्रदायविरोधश्च सूचितः बहुवचनस्य निर्विषयत्वभयात्तथाभ्युपगम्यत इत्यत्राह । नानेति - सर्वशब्दस्य कात्स्र्न्यार्थकत्वे परिकरबहुत्वसङ्ग्रहः केनेत्यत्राह । अङ्गीति । विरोध, सम्प्रदायविरोधो नास्तीत्यर्धः । अकिञ्चने धर्माणामप्राप्तेः तत्त्यागानुवादायोगात्त्यागशब्दार्थमाह । परित्यज्येत्यादिना ।-

चरमश्लोकाधिकारः

मूः परित्यज्य, नढाकी त्याग?

“ अनया च प्रपत्त्या मामाकिञ्चन्यैकपूर्वकम् "

इत्यादि jugu अकिञ्चन ६०० ६०० ५m नैराश्यम् । शुलsun

“परि” नागकी

♚

उपसर्ग।

[[४०५]]

आशैली

५६६ उपायान्तर नीलण्ड त्याग उचित। भी

(सा।दीः) @sum अनं लं धात्वर्थ। परित्यज्य ाङ्ग की इत्यादिअकिञ्चन गाळG Gjg नैराश्य GD अकिञ्चन गम अधिकारिकं नैराश्यं स्वतस्सिद्ध Low परित्यज्य अतदनुवाद विवक्षितम् । आशै इत्यादि । आशै परिगृहीता प्रतिकोटिळा त्यागं नैराश्य Lorg - नी उपसर्गार्थ। अं “परि” । FILİ&ী- (सा।स्वाः) परित्यज्य ८०GCom ? ढाङ्ग उपसर्गधातुल्यपां मध्ये प्रथमं प्रधानत्यागधात्वर्थ m। परित्यज्य ढाढालील इति नैराश्यं त्यागशब्दार्थ LDI & ऊं &G Guor? सबन्धनाशानुकूलव्यापार Lorpm त्यागशब्दार्थ? ढाळगा। आशैल इति । शुण ूळं परि की उपसर्गंCour? असं की

? गा यमुनÈQsuprri। श्री इति । अतिशयमुपसर्गार्थ Gorm लं। नैराश्य कुङ्किञ्छ आकिञ्चन्यानुसन्धानं निबन्धनं Cum नैराश्यातिशय निबन्धनं CCT ?

(सा।प्रः) परित्यज्येत्यादिना

अर्थविशेष

आशै ♚♚moon इति । स्वाभीष्ठसाधनोपादित्सा पूर्वकत्वादुपायान्तरानुष्ठानस्य तदशक्तयासिद्ध उपादित्साविरह एव त्यागशब्दार्थतया वक्तुमुचित इत्यर्थःएवमुपायान्तरतत्परिकरसकलनैराश्यं त्यागशब्दार्थश्चेत्परिशब्दस्य कोऽर्थ इत्यत्र आगाम्यनन्तकालेऽप्युपायतत्परिकरानुकल्पानुष्ठाननैराश्यं तदर्थ इत्याह । श्री परि ढाका की इत्यादिना । (सा।विः) नन्विह त्यागो नाम ? किं फलसङ्गकर्तृत्वत्यागः ? आहोस्वित्स्वरूपत्यागः ?- यद्वा, प्रपत्त्यङ्गत्वत्यागःअथवाङ्गत्वबुद्धित्यागः । नाद्यः, फलसङ्गकर्तृत्वत्यागविवक्षायां गीताभाष्यस्थ प्रथमयोजनार्थरूपत्वेन स्वतन्त्रप्रपतिविधिपरत्वं न स्यात् । नद्धितीयःअशक्तस्य विद्यारूपाणामप्रसक् तत्वादेव त्यागस्याप्रसक्तत्वादनुवादस्य वा विधेर्वानुपपत्तेःन तृतीयः - अन्यविद्यानामन्यविद्याङ्गत्वेन अप्रसक्तत्वादेव निषेधायोगात्

बुद्धिलक्षणाप्रसङ्गादित्यत्र विवक्षितमर्थमाह परित्यज्येति नैराश्यम्, उपायान्तरं मम फलसाधनम् भवेदित्याशात्याग एवं त्यागशब्दार्थ इतिभावः । नन्वाशात्यागपरत्वे धर्मत्यागो नार्थस्स्यात्तथा च लक्षणा स्यादित्यत आह आशै इति । आशाया धर्मग्रहणसाधनत्वादाशाया अकरणे धर्मत्यागः फलितो भवतीति आशाभाव एवेह त्यागशब्दार्थः ।

न चतुर्थः

[[१]]

(सा।सं :) उपायान्तराशाप्रहाणमेव त्यागशब्दार्थः इत्यर्थ । आशाया अप्यक्चिने असम्भावितत्वात्तत्त्यागोऽपि न त्यागशब्दार्थतया वक्तुमुचित इत्यत्राह । आशैr इति । आशामात्रं केषु चित् सम्भवतीति भावः ।

[[४०६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः “अनागतानन्तकालसमीक्षयाऽप्यदृष्ठसन्तारोपायः ।”

“त्वत्पादकमलादन्यत् न मे जन्मान्तरष्वपि” इत्यादि jug।Cw अत्यन्ताकिञ्चनं सर्वकाल श्रीळं सर्वप्रकार योग्यतैwwComjg नैराश्यातिशयं

Q१। सर्व प्रकार त्याग? पूर्णानुष्ठानशक्ति

यथाशक्त्यनुष्ठानं १६ miळं, किन्तु योग्यतै दशैo Com

णु अनुकल्प ril ६ ६० ६ u mag६०, उपायोपाय (५) ८५६०६०, अनुष्ठि की Cow कण्ठ दुर्ष्वर [i] [८] [६०] नाकं कमी मी कं मुकं दुराशैली कंलक।

ल

मुंल ूग

(सा।दीः) नैराश्य ही अतिशयमुपसर्गार्थ GILDoons । नैराश्यातिशयशब्दं सर्वप्रकारत्यागं विवक्षितonsum @ सर्वप्रकारत्याग किं अर्थ। सर्वप्रकार b त्यागDroug] इत्यादि । ऊनीही कङ्क, वाञ्छिक्कै । ल्यप् अनुवाद विधि पीकं फळं। अली “भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् । त्रीन् लोकान्सम्परिक्रम्य” इत्याद्यनुवाद । उदाहरणम् । “स्नात्वा भुञ्जीत - प्रक्षाल्याचामेत्" इत्यादि विधि उदाहरणम् । क्षस्वीकारलं । कण्ठ प्रयोजन।

अनुवादप-

(सा।स्वाः) ढग। अनागतेत्यादि wmv आकिञ्चन्यगतसार्वकालिकत्वादि-

कमतिशयनिबन्धन QILM लं नैराश्यातिशयमुपसर्गार्थ &&nGCuor?

आशाभावमं ।

अतिशय? नी नैराश्यातिशय सर्वप्रकार त्यागQLD ६गणी दुर्वचन Dorm? । सर्वप्रकार त्याग इति । ५६गीठीकण्ठळं, विषयीकरिGormq। आनुकल्पादिष्वपि अशात्यागविशिष्ठत्वमतिशय GILD

शुकं परित्यज्य ढाका की अशक्ध्यानुसन्धानजनितनैराश्यमर्थ Gori Gaja B।GCorr? । अनुवाद on Goog। निष्प्रयोजन Dorm? गग &@suprit।

मं

(सा।प्र) ५६णीही मम्मुळं, विषयीकुर्वन्ती ननु “दर्भानद्भिस्संस्पृश्य अग्नौ प्रहरति" इत्यादाविव ल्यपोऽङ्गतया त्यागविधायकत्वेन सप्रयोजनत्वं वाच्यम् अनुवादत्वे प्रयोजनाभावप्रसङ्गादित्यत्र “विधिरत्यन्तमप्राप्ते” इत्यत्यन्ताप्राप्तस्यैव विधेयत्वादशक्तिसिद्धोपायान्तरत्यागस्य मानस प्रत्यक्षत्वादज्ञातज्ञापनरूपतया वा, कृतिसाध्यतया वा, विधानासम्भवात् “भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत्” इत्यादिष्वनुवादेऽपि ल्यपो दर्शनान्न त्यागविधित्वमिति दर्शयन्ननुवादप्रयोजनमप्याह ।

(सा।विः) अनुवादपरत्वाद्यथा प्राप्त्यनुवदितव्यत्वाल्लक्षणा न दोषायेति भावःननूपायान्तरनैराश्यं त्यागशब्दार्थश्चेत्परिशब्दस्य कोऽर्थ इत्यत्राह - सर्वप्रकार इति । साङ्गानुष्ठाने योग्यताविरहेऽपि यथाशक्त्यनुष्ठानं कुर्याम्, अनुकल्पान्वा कुर्याम्, उपायसिद्ध्यर्थोपायान्वानुतिष्ठेयमित्येतादृशाशाया अप्यभावः परिणा द्योत्यते - तेन नैराश्यातिशयसिद्धिरिति भावः - दुष्कर्म [i] ८६०ना, दुष्कराणि । ऊनीही हं (मुळं, विषयीकुर्वन्तीम् । दुराशै, दुराशाम् अलं विहाय कङ्क, स्थितिः ।

(सा।संः) नैराश्यातिशयमिति । नैराश्ये अतिशयो नाम अनेकपर्यव्यवहिते भक्त्यङ्गाङ्गपरिकरत्वेन शङ्किते नैराश्यमेव - अनुकल्पशब्देन सोमपूतिकन्यायेन प्रत्याम्नायान्युच्यन्ते -मीठी कम्मुळं, विषयी कुर्वन्ति निष्प्रयोजनानुवादायोगात्यागानुवादप्रयोजनमाह ।

मूः

चरमश्लोकाधिकारः

अनुवादकं अधिकारविशेष कुङ्कृ Goma प्रयोजनम्

नढाकी उपसर्गं अधिकारपौष्कल्यविवक्षितं की कु।

[[६६]]

‘अनित्यमसुखं लोकमिमं प्रात्य भजस्व माम्

[[४०७]]

भी परि,

नष्ठा की थीमुंलीं “प्रात्य" की विधिक प्राप्य वर्तमानः त्वं : व्याख्यात-

♚ळं परित्यज्य स्थितस्त्वं न विवक्षित - Quig अर्थान्तर ri की प्रयोग (१००००६०५६) ‘क्त्वा’ श्रुतिमात्र कङ्कण त्यागं अङ्ग-६ Door or वॊण्णादु-

(सा।दीः) वचनं । अधिकारविशेष। आकिञ्चन्यादिरूप Dior अधिकार ढाङ्गल। का नैराश्यलंल सिद्धomb । परिनाकी उपसर्ग अधिकारपौष्कल्यप्रकाशकQD६pri। अक्लीं परि ढाढा। अनुवाद ल्यप्कं उदाहरणं G&pmit। अनित्यमित्यादिunã। ल्यप् अनुवादविधिसाधारण -Lo@sum) प्रमाणान्तरं संवाद त्वा मात्रप्रयोग सर्वधर्मत्यागमङ्गत्वेन विधिमण्डळीला

कीi। Qug अर्थान्तरेत्यादिumi।

(सा।स्वाः) ू ूं अनुसन्धान

LDIकी ं त्यागानुवादमात्र

इति । Q सिद्धिकं

@supri। श्री इति । श्री,

“स्नात्वा भुञ्जीत” इत्यादि स्थल Cum

अनुवाद

अधिकारद्योतनं प्रयोजन

Co परि व्यर्थ प्रसङ्गिung? Tगেगে

आऩालुम्

अधिकारद्योतनपक्ष

शु ल्यप्तं विधायकत्वंQC_CQUIT?

GT ढङ्गानं Qgujpiri। अनित्यमिति - स्नात्वा भुञ्जीत इत्यादिवत्त्यागमङ्गLIB विधेयQLworoor

ITBIGHT? ढाङ्गा)(@supri @ इति - अर्थान्तर इति ।

riggi ।

(सा।प्र) अनुवादकं इत्यादिना । ल्यपो विधिव्यभिचारमभिप्रयन्नाह अनित्यमसुखमित्यादिना । (सा।विः) स्थितिः ननु “दर्भानद्भिस्संस्पृश्याग्नौ प्रहरति” इत्यादौ ल्यपो विध्यर्थकत्वानुवादत्वे आनर्थक्याद्विध्यर्थत्वमेव युक्तमित्याशङ्कय शक्तस्योपायान्तराप्रसक्तेर्मानस प्रत्यक्ष सिद्धत्वात्प्रमाणान्तरप्राप्तस्य विध्ययोगादनुवादेऽप्यधिकारप्रतिपादनस्य प्रयोजनस्य सम्भवादनुवादपरत्वं युज्यत इत्यभिप्रेत्याह

अनुवादकं इति । परित्यज्य स्थितस्त्वमिति साङ्गधर्मान्वा, यथाशक्तिर्वा, अनुकल्पान्वानुतिष्ठेयमित्याशारहितत्वमित्यर्थःअतोऽत्र प्रपदनेऽधिकारी भवानिति भावः । आशाराहित्यं शोकवशादेव व्यक्तम्

शोकश्च माशुच इति निषेधेनैव सिद्ध इति भावः । ल्यपो विधिपरत्वे सर्वधर्मस्वरूपत्यागाङ्गकप्रपत्तिविधिश्च सम्भवतीति पक्षं प्रतिक्षिपति नित्यनैमित्तिकादिसकलधर्मस्वरूपत्यागस्य प्रपत्त्यङ्गत्वेन विधाने बहुप्रमाणविप्लव इति भावः विधिपरत्वाङ्गीकारे आकिञ्चन्यानुसन्धानरूपकार्पण्याङ्गकप्रपत्तिविधिस्तु सम्भवतीत्याह । (सा।सं :) इति परित्यजनेन नैराश्यातिशयोक्त्या विवक्षितमर्थमाह अति नैराश्यातिशयवानेव पुष्कलाधिकारीति ज्ञापनं परित्यस्य प्रयोजनमिति भावः । विधात्र्याः त्वाश्रुतेः कथमिहानुवादकतेत्यत्र दृष्ठान्तेन तामिह दृढयति । अनित्यमिति । विधि

Que इति

इत्यनेन संसारप्राप्तेरनिष्टाया विधेयत्वा योग्यता सूचिता । त्यागो सूच्यत इत्यभिधानस्य प्रयोजनं त्वा श्रुतिबलात्त्यागोऽङ्गतया विधीयत इति पक्षनिरसनमित्याह Quig इति अर्थान्त

अविधेयेषु समानकर्तृकेष्वपि - एवमनुवादपक्षे निर्वाहमुक्त्वा विधिपक्षे निर्वाहभेदान्वक्तुमुपक्रमते ।

[[४०८]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

परित्यज्य, ६६ की विधिwnor Cung प्रपत्त्यध्यायादिनी) विधि कीqw

ऎऩ्गिऱदु आकिञ्चन्यप्रतिसन्धानादि रूपDoor कार्पण्य की प्रपत्त्यङ्गनं विधि की अर्थीं विरोध। “सर्वधर्मान्परित्यज्य " ना की थी। “अहमस्म्यपराधानाम्

ऎऩ्गिऱविदु। आलयोऽकिश्चनोऽगतिः । न धर्मनिष्ठोऽस्मि ।” इत्यादिjuqw सर्वधर्म १८६१ ५६७००

sug

योग्यतापर्यन्त wins की

माङ्ग

(सा।दीः) प्राप्तार्थrijmafiq।

कार्पण्य की प्रपत्त्यङ्गलं परित्यज्येत्यादिurr। ूळङ्कार्पण्यविधिपक्षलं - Cung सर्वेत्यादि)

त्यजिधातु

ल्यप्नं विधिपक्ष कुण्डी शास्त्रसिद्ध

लक्षि विधि की सर्वधर्मान्परित्यज्य ढाळा । कं अर्थ

त्यागहेतुQUITO

(सा।स्वाः) प्राप्तार्थ [i] - उभयत्र प्रयोग विधायकत्व Co &&z? ढगा विधिपक्ष अङ्गीकरि त्यागविधिLTI, किन्तु अर्थान्तरं विधेयQDongri। परित्यज्येति - विधिपक्षी अर्थद्वयं सम्भावित की शास्त्रान्तरविरुद्ध-त्यागविधिलकण्ठq-६ कार्पण्यरूपाङ्गविधान उचित विधिपक्ष की कार्पण्यरूपाङ्गविधि Gurm] भागा। २G GLDIT? तद्बोधकशब्द? गगनीं Quipi। uma इति ।

[[४६]]

ग इत्यादि । स्वस्मिन् सिद्धं

(सा।प्र) ननु ल्यप उपायविधौ प्रसिद्धि प्राचुर्यादत्रापि विधिपरत्वमेव स्वरसमित्यत्र भरन्यासे कार्पण्याङ्गत्वस्य अनादिवासनारोहादनैश्वर्यात्स्वभावजात् । मलावकुण्ठितत्त्वाच्च दृक्रियाविहतिर्हि या ॥” तत्कार्पण्यं तदुद्बोधो द्वितीयं ह्यङ्गमीदृशम् । निक्षेपापरपर्यायो न्यासः पञ्चाङ्गसंयुतः ॥’ इत्यादिष्ववगमात् तदानुगुण्येन कार्पण्यविधिपरत्वमेव युक्तमिति वदन् त्यागशब्दस्य तदनुसन्धानोपस्थापकत्वे लक्षणा मुख्यार्थविधानानुपपत्त्या मुख्यार्थगत प्रमाणानुगुण्याभ्यां शब्दबलमते " अर्थमन्तर्वेदिमनुयादर्थं बहिर्वेदि” इत्यत्र मध्यदेशलक्षणावदर्थबलमते “यदाग्नेयोऽष्ठकपाल” इत्यादौ द्रव्यदेवतासम्बन्धाक्षिप्तयागविधौ यागलक्षणावच्च सोढव्येत्यभिप्रेत्याह - परित्यज्य ढाङ्ग की। इत्यादिना

गर्वहान्यादिः प्रतिसन्धानादीत्यादिशब्दार्थः । सर्वधर्म [१८] कस्यापि धर्मस्यानुष्ठानयोग्यताभावमनुसन्धान इत्यर्थः । (सा।विः) परित्यज्येति - अस्मिन्पक्षे वाक्यार्थमाह - इति सर्वधर्म / सर्वधर्माणाम् - योग्यतापर्यन्त कं qow। योग्यतापर्यन्तनिवृत्तिप्रकारम् -

ग, पुरस्कृत्य “न धर्मनिष्ठोऽस्मि” इत्युक्तरीत्या कर्मयोगादिनिष्ठो नास्त्येव खलु (सा।सं :) विधिumor Cuing इत्यादिना आकिञ्चन्यादीत्यादि शब्देन अनन्यगतित्वसङ्ग्रहःप्रतिसन्धानादीत्यादि शब्देन तन्मूलगर्वहानिकृपणवृत्त्योस्सङ्ग्रहःविरोध, प्रमाणोपपत्ति सम्प्रदायविरोधो नास्तीत्यर्थः । विशिष्ठविधित्वान्न विधेयभचेतनिबन्धनो वाक्यभेदोऽपीत्याशयःकार्पण्यविधिपरतया योजनाप्रकारमाह

इति योग्यतेति स्वरूपसहकारिरूपोभय

याऩ

—

[[]]

गाor, LG

योग्यतेत्यर्थः ।

मूः

चरमश्लोकाधिकारः

विलम्बितप्रतीतिक अर्थ (pii बहुप्रमाणानुगुण

[[४०९]]

य

प्रपत्ति

उपादेयम् । प्रपत्तिकं

नैरपेक्ष्य

विरुद्धuors शङ्कराद्युक्त [१] [५६] [६०] सर्वधर्मस्वरूपत्यागाद्यर्थी

काळ ९७ धर्म अनुष्ठिकं Co

काग ऒरु

सॊल्लुगिऱदॆऩ्गै।

(सा। दीः) ननु सर्वधर्मान्परित्यज्य

/ सर्वधर्मri sonari स्वरूपेण LLB अविलम्बितप्रतीतिसिद्ध L (अङ्क सर्वधर्म ११५६ruji गण योग्यता पर्यन्त

DÔगणी—G]ÈG $ण ून विलम्बितप्रतीतिक अर्थ अङ्गीकरि Curr? Tri। Q इत्यादिuni। प्रमाणविरुद्धाविलम्बित प्रतीतिकार्य लम्बी ६ बहुप्रमाणानुगुण LDIT विलम्बितप्रतीतिसिद्धार्थ प्रबल QILD ५।लं। स्वरूपत्यागार्थ११८]ना आदिशब्द उपायत्वबुद्धित्यागं गृहीतम् । विधिपक्ष कुङ्किं छ अर्थान्तर gum प्रपत्तिकी

म

(सा।स्वाः) सर्वधर्मान् द्वितीयान्तं षष्ठ्यर्थ परित्यज्य की । त्यागपुरस्कारवाचि wrißा सर्वधर्मकर्तृक स्वविषयत्यागं पुरस्कृत्य । क्लिष्टवृत्त्यन्तरेण लभिऊं Giriq सर्वधर्मान् परित्यज्य ढा) स्वरूप Long अविलम्बेन धर्मस्वरूपत्यागं Campsum अली G

ऎऩ्ऱु क्लिष्टवृत्त्यन्तरेण विलम्बितप्रतीतिकLDI६r] कार्पण्याङ्गपरत्वं ८२QGDI ? ( Gummi

४ इति

बहुप्रमाणविरुद्धाविलम्बितप्रतीतिकार्थापेक्षया तदविरुद्धविलम्बितार्थस्वीकारं युक्तQoorm] ८५।लङ्क]। शङ्करादीति । आदिशब्देन एकदेशिसङ्ग्रहःत्यागविध्यपेक्षया । उपादेयon६ornagiii अत्यन्तक्लिष्ट Dior विधिपक्षमा उचित Lor? विधिपक्षत्याग उचितoorpur? इष्टापत्ति विधिस्वीकारसम्प्रदायं विरोधि ? ठं

suri। प्रपत्ति कण्ठाळ इति ।

(सा।प्रः) एवमनुष्ठेयविधित्वमुपपाद्याथाज्ञात ज्ञापनरूपनैरपेक्ष्यविधित्वमुपपादयति । प्रपत्तिकं ॥ इत्यादिना । (सा।विः) “अनागतानन्तकालसमीक्षयाप्यदृष्ट सन्तारोपायः “इत्युक्तरीत्या तद्योग्यतावानपि नास्मीत्यनु सन्दधानस्सन् मामेकं शरणं व्रजेति वाक्यार्थः । ननु परित्यज्येत्यस्य परित्यक्तवानस्मीत्यनुसन्धानपर्यन्तत्वे विलम्बित प्रतिपत्तिः स्यादित्याशङ्कय बहुप्रमाणविरुद्धशङ्कराद्युक्तसर्वधर्मत्यागपक्षापेक्षया अयं पक्षश्श्रेयानित्याह

इति । एतदर्थविषये विलम्बितप्रतीतिकLDIToon अर्थ (pii, विलम्बितप्रतीतिकार्थश्च - प्रमाणानुरोधात् “अर्थमन्तर्वेदि” इत्यादाविव लक्षणा स्वीकार्येति भावः । एवमनुष्ठेयविधिपरत्वपक्षमुक्त्वा अज्ञातज्ञापनरूपनैरपेक्ष्यविधिपरत्वपक्षमाह प्रपत्ति कण्ठाळ इत्यादिना - अत्र पक्षे सर्वधर्मान् भक्तिविद्याङ्गभूतान् ब्रह्मविद्यात्वसाधारण्येन प्रतीतिविद्यायामङ्गत्वेन प्राप्तान्परित्यज्य अङ्गत्वेनास्वीकुर्वन् शरणंव्रजेत्यर्थः ।

(सा।सं :) श्रुतहानलक्षणाभ्यां दुष्टोऽयं विधिपक्षः कथमुपादेय इत्यत्राह । इति । मुख्यार्थप्रतीतिविलम्बितत्वाल्लाक्षणिकार्थप्रतीतिर्विलम्बितेत्युक्तिः । न हि मुख्यार्थ इत्येव शङ्कराद्युक्तरीत्या प्रमाणानुगुणोऽपि स्वीकार्यः । नहि लाक्षणिक इत्येव सोऽर्थस्त्याज्य इति भावः । इत्थं त्यागशब्दलक्षणाभ्युपगमेन कार्पण्यविधिपरतया योजना कृता । अथ भजनवदितरापेक्षा निरासपरतयापि योजनामाह । प्रपत्तिऊंळक इति । अशक्येषु न संरम्भः कार्यः । शक्यानपि न प्रपत्त्यर्थानिति ऒरु धर्म [i] इत्युक्तिः ।

[[४१०]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

विधिपक्षानं उचितम्- Gung “परि” की उपसर्ग “आचान्तेन कर्तव्यं शुचिना कर्तव्यम्” इत्यादि

सर्वसाधारणयोग्यतापादक / अङ्गक

स्वीकार्य ११८५ ६ ७ ८ १५

(सा।दीः) पक्ष

परिळं अर्थान्तर

विधिकङ्कQळील

विवक्षिक।

कर्मादिका अङ्गबाळगा यथाशक्त्य नुष्ठानन्निरस्त LOOSLIT

@supri img परिQuorm। सर्वधर्मस्वरूपत्यागं प्रपत्त्यङ्गत्वेन

पक्ष की अनिष्टं प्रसञ्जिकं की pri।

(सा।स्वाः) परित्यज्य, अनपेक्षेत्यर्थः । कार्यवाचिना कारणोपचारः l ५। पूर्वोक्तार्थापेक्षया Q अर्थं स्वारसिक

पक्षही त्यागवचन कुङ्कृ ा नैरपेक्ष्यं सिद्धिकं६०५ur उपसर्गवैयर्थ्यं प्रसङ्गि CBI ? लगानी - परीति -Qug सर्वधर्मस्वरूपत्यागविधिपक्षलंही शास्त्रान्तरविरोध promo प्रकरणवश♚g@ धर्मशब्दं मोक्षसाधनतया विहितकर्मयोग, ज्ञानयोग, भक्तियोगपर तत्त्यागं विधेय Doorn शास्त्रान्तराविरोधpळं शब्दस्वारस्य POPCL GT Giri।

[[१]]

(सा।प्रः) उचितमिति - कार्पण्यविधिपक्षे सर्वधर्मत्यागानुसन्धानादेश्त्यागशब्दबोध्यतया लक्षणा स्यात् नैरपेक्ष्यविधित्वे तु परित्यागशब्दमुख्यार्थस्यैव स्वीकारात्सर्वधर्मशब्देनापि “सहकारित्वेन च” इत्यादि ब्रह्मविद्यासहकारित्वेनोक्तानां भरन्यासेऽपि ब्रह्मविद्यात्वेन प्राप्तानां कृत्स्नानां धर्माणामेवाभिधानाच्च लक्षणाप्रसङ्गाभावादौचित्यमिति भावः ननु धर्मत्वावच्छिन्नयावद्धर्मत्यागे विहिते सत्यनुपपन्नत्वेऽपि सर्वत्वमाधिकारिकमित्यत्रोक्तन्यायात्प्रकृतकर्मयोगज्ञानयोगभक्तियोगानां त्यागः प्रपत्त्यङ्गतया विधेयः किं न स्यादित्यत्र अशक्ताधिकारित्वविरोधात्प्रामाणिकाङ्गान्तरविरोधात्सम्प्रदायविरोधाच्च न स्यादेवेत्याह । (सा।विः) अत्र पक्षे परिशब्दप्रयोजनमाह - Guna इति । परि ढाङ्ग की उपसर्ग विवक्षि कण्ठी। बोधयतीत्यर्थः । सर्वसाधारणयोग्यतापादकाचमनादिधर्माः अपि अस्यानपेक्षिता इति परिशब्दबलाल्लभ्यत इति भावः । प्रातिस्वीकानुक्ल्याद्यङ्गव्यतिरिक्तधर्मान्तरनैरपेक्ष्यमितीह प्रतिपाद्यमिह उचितमित्यनेन प्राचीनपक्षापेक्षया लक्षणादोषाभावात्स्वारस्यं व्यञ्जितम् । प्राचीनपक्षे आकिञ्चन्यानुसन्धानरूपाङ्गस्य कर्तव्यत्वमुक्तम् । इहतु ब्रह्मविद्यात्वसाधारण्येन अग्निहोत्रादीनामङ्गत्वेनानुष्ठानप्रसक्तौ तन्निषेधः प्रपत्तिनैरपेक्ष्यपर्यवसायी विधीयत इति भेदो अवगन्तव्यः ननु पूर्वं सर्वधर्मत्यागो न सम्भवतीति सर्वधर्मत्यागाङ्गकप्रपत्तिविधिरयुक्त इति दूषितम् । इह स्वाङ्गभूतधर्माणामपेक्षितत्वेन सर्वशब्दसङ्कोचावश्यकत्वे प्रकृतकर्मयोग, ज्ञानयोग, भक्तियोगत्याग एवप्रपत्त्यङ्गत्वेन विधेयः किं न स्यादित्यत्राह ।

(सा।संः) उचितमिति । सर्वशब्दासङ्कोचात्प्रमाणानुगुण्यात् त्यागशब्दलक्षणाभावाच्चेति भावः । ACL इति । विधित्वपक्षः इत्यर्थः । उक्तस्वपक्षस्थापनार्थं विधिपक्ष एव पक्षान्तरमनूद्य दूषयति ।

चरमश्लोकाधिकारः

मूः - Cs कर्मयोगं, ज्ञानयोगं, भक्तियोगं नाङ्की धर्म

[[४११]]

स्वरूपत्यागं

प्रपत्तिकं अङ्गं पक्षी प्रपत्तिसर्वाधिकार m। a। Cowmluji - धर्मानुष्ठानशक्तऩुक्किऱे अवऱ्ऱिऩुडैय त्तैळिक्कवेण्डुवदु

। बहु प्रमा (प्रकर) णसिद्ध Door कार्पण्य की अङ्गका कण्ठ “४५४६, छबीलङ्का) - न धर्मनिष्ठोऽस्मि” इत्यादि ६० प्रसिद्धLD ६M अकिञ्चनाधिकार / १०६ की सम्प्रदाय विरुद्धwomb

(सा।दीः) शालीकं इत्यादिuni - अलं उपपादिकङ्कीpri। धर्मानुष्ठानेत्यादिum । धर्मानुष्ठानयोग्य - इष्ठापत्ति परिहरि की। । बहुप्रमाणेत्यादिun - ूळं मात्रpoorm सर्वशास्त्रस्ववचनस्वप्रवृत्त्यादिविरोध

ग। - सर्वाधिकारानङ्गीpor?

(सा।स्वाः) @TC इति ढाढगढग उपपादिकं कीi। धर्मेति - इष्ठापत्ति) बाधकQLD? ६। श इति ४५६०) इति ४८६), उपाय @orm, priउपाय @wn, Dog-मुली, स्नानं गणी, ग, त्रेताग्निow @bums, उपचरिलागनी

मूऩ्ऱऩलै,

ओम्बुगै, लLCLा इत्यन्वयः । प्रमाणान्तर विरोधात्सम्प्रदायविरोधाच्चेदमप्यनुपपन्न GILD। लं। जीवळा उपायान्तर rijal) भगवत्परतन्त्रतयानित्याशक्त अन्य त्यागविधिपक्ष कं श्रीळं अकिञ्चनत्वाधिकारविरोध ? गाय अनुपपन्न @supri (सा।प्रः) ूकं इत्यादिना - अळालीQumbuji न भवेत् । प्रकरणसिद्धDroor इति ‘कर्मयोगस्तपस्तीर्थदानयज्ञादि सेवनम्” इत्यारभ्य विस्तरेण कर्मयोगज्ञानयोगभक्तियोगानामुपदेशेऽपि “नष्टो मोहः” इत्याद्यनुक्तेः चरमश्लोकोपदेशानन्तरमेव “नष्टो मोहस्स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाच्युत । स्थितोऽस्मि गतसन्देहः करिष्ये वचनं तव ॥” इति मोहादिनिवृत्त्युक्तेः पुनः पुनरुपायोपदेशस्तत्तदनुष्ठानाशक्त्यनुसन्धानजनितशोकनिवृत्यर्थ एवेति प्रकरणात्कार्पण्यमङ्गमव गन्तव्यमिति भावः । ४५@rm] इत्यादि । उपायान्तरराहित्योपायान्तरोपयुक्त त्रैवर्णिकत्वराहित्यबोधकगाथास्वित्यर्थः । नन्वेवमज्ञातज्ञापकत्वरूपविधित्वे “प्रकृतेः कियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः । आहङ्कारविमूढात्मा कर्ताहमिति मन्यते ॥ भ्रामयन्सर्व भूतानि यन्त्रारूढानि मायया ।” इत्यादिभिरवगतक्रियाशक्तिशून्यत्व भगवदत्यन्तपारतन्त्र्यरूपनित्याशक्त्यधीन कृत्स्नधर्मत्यागविधिः किं न स्यादित्यत्रैतादृशवचनानां क्रियाशक्तिशून्यत्वबाधकत्वे ऐहिकामुष्मिक पुरुषार्थसाधनवि-धिवैय्यर्थ्यप्रसङ्गात्-

(सा।विः) @ इति । सर्वाधिकार सर्वाधिकारो न भवेदित्यर्थः । तदेवोपपादयति धर्मानुष्ठानेति त्यागस्य विधेयत्वेऽभिमते प्राप्तानामेव कर्मयोगादीनां त्यागस्य विधेयत्वाद्भक्त्यधिकारिणामेव कर्मयोगादयः प्राप्नुवन्ति । तेषामेव त्यागाङ्गक प्रपत्तिरपि विधीयत इति सर्वाधिकारोच्छेद इति भावः । मास्तु सर्वाधिकारत्वमित्यत आह । प्रकरणसिद्ध LDTT६ इति । येषां तु चेतनस्य ईश्वरं प्रत्यत्यन्तपरतन्त्रतया उपायान्तराणां चेतनः क्रियाशक्तिशून्यः अनुष्ठानानर्हः । (सा।सं :)@ms इत्यादिना उक्तयोजनानभ्युपगम इत्यर्थः । सर्वाधिकारत्वोच्छेदः कथमित्यत्राह । धर्मेति - प्रपत्तिविधिर्भक्त्यादिशक्तमेवाधिकुर्यात् । अन्यथा तत्त्यागविध्यप्रसक्तेरिति भावः दूषणान्तरमप्याह । । इति । भक्त्यादिस्वरूपत्यागस्य अङ्गत्वविधिपक्ष इत्यर्थः । ननु सर्वेऽपि क्षेत्रज्ञा भक्त्यादौ नित्यशक्ताः मृत्पिण्डवत्परतन्त्राश्चेति सर्वाधिकारतोपपत्तिरिति समाधिमनूद्य दूषयति ।

[[४१२]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

ईश्वर upm अत्यन्तपरतन्त्रतैwn Go उपायान्तर (१५६) कण्ठ क्षेत्रज्ञा नित्याशक्त ८४ त्याग विधिमंळी सर्वशास्त्रस्ववचन

अत्यन्तपरिहास्यम् । तुल्यन्यायतैwn६) व्रज ६७६६०

स्वप्रवृत्त्यादिविरोध♚ल

घटि।

(सा।दीः) ईश्वरorium इत्यादिuri - सर्वधर्मस्वरूपत्यागलं

विधिकण्ठीलाल कञ्छ

उत्तरकृत्यविधायक सर्वशास्त्रविरोधpळं उपायान्तरं नित्याशक्त

अयÈCzuou♚♚ळा त्याग विधि की स्ववचनविरोध, स्नानोर्ध्वपुण्ड्रजपादि अवऩुक्केयवऱ्ऱिऩ् स्वप्रवृत्तिविरोधpळं, आदिशब्द शिष्ठानुष्ठानविरोधpiळं गृहीतम् । शब्नी नित्याशक्तकं

व्रजेति विधिविषयत्वं

कूड

उपायान्तरrijflluळा नित्याशक्ता

म

। इत्यादिun - २५ दूषणं प्रासङ्गिकम्

प्रत्युतानुवादपक्षस्थिरीकरण

@mकम्म्

mari।

(सा।स्वाः) ईश्वर इति । सर्वेति - या उत्तरकृत्यविधायकसर्वशास्त्रविरोध pii अशक्त

६०६०१ कीं त्यागं स्वतस्सिद्ध अल विधिमङ्कीला की स्ववचनविरोध pi स्नानोर्ध्वपुण्ड्रादि स्वप्रवृत्तिविरोध pii Gurug- आदिपदाच्छिष्ठानुष्ठानविरोध सूचितम् । युक्त्यन्तरDI। Curag इति - २ मात्र कं स्वानर्थसम्पादन (pub वरुमॆऩ्गिऱार्।

वरुमागैयालेयॆऩ्ऱबडि-

(सा।प्रः) तथा वक्तुः स्वस्यैतादृशयुक्त्यनुपपत्तेः स्वस्य मोक्षोपायानुष्ठानार्थप्रवृत्ध्यानुपपत्तेश्च स्वव्याघातप्रसङ्गेन चेतनगतकर्तृत्वे भगवदधीनत्वमात्रज्ञापकत्वस्यावश्यवक्तव्यत्वात्क्रियाशक्तिशून्यत्वाधीनकृत्स्नधर्मत्यागासिद्धेस्तद्वत्वमनुपपन्नमित्याह । ईश्वर up इत्यादिना-प्रवृत्तिशून्य त्वाङ्गीकारस्सिद्धोपाय स्वीकारविधायकपदान्वयव्याघातकोऽनुवादपक्षानुगुण एवेत्याह - अप्पोदु इत्यादिना-ननु क्रियाशक्तिमत्त्वेऽप्यशक्तान्प्रति त्यागानुवादत्वं शक्तान्प्रतितु त्यागविधिरस्त्वित्यत्र- (सा।विः) अत उपायान्तरत्यागविशिष्टप्रपत्तिर्विधीयत इति मतं तेषां स्ववचनव्याघातस्स्वानुष्ठानविरोधः, विधिनिषेधशास्त्रविरोधश्च, क्रियाशक्तिशून्यं प्रति त्यागविधेरप्यसम्भवात्त्यागविशिष्टप्रपत्ति विध्यसम्भवः विधिनिषेधशास्त्राणां वैय्यर्थ्यापत्तिश्चेत्याह । ईश्वर ujji इति । प्रत्युत विध्यसम्भववचनेन अनुवादपक्ष एव स्थिरीकृत इत्याह ।

[[१]]

(सा।सं :) नित्याशक्ताः मृत्पिण्डवत्परतन्त्राश्चेति सर्वाधिकारतोपपत्तिरिति समाधिमनूद्य दूषयति । ईश्वरण इति । स्ववचनेति । नित्याशक्तत्वादेव तं प्रति त्यागविधेरपि विरुद्धत्वात्स्ववचनविरोध इत्यर्थः । सर्वशास्त्रविरोधोक्त्यैव प्रपत्तिविधायक शास्त्रविरोधेऽपि सिद्धे व्याघातस्फुटीकरणाय विशिष्याह । इति । तुल्येतिभक्त्यादित्यागोक्तयुक्तेरिहापि तौल्यादित्यर्थः । किं च त्यागविधि समर्थनार्थमुक्तो हेतुस्त्यागविधिविपरीतानुवादमेव साधयतीति विरुद्धहेत्वाभासोपायमित्याह ।

चरमश्लोकाधिकारः

६०५ /

मूः उपायान्तर ॥ ६ (६१५) कं ७ जीवात्मा नित्याशक्त्त अनुवादपक्षानं स्थिरीकरणं ६६।६० - एकप्रयोगं त्यागानुवाद इतरujn त्यागविधिuros एकवाक्य की वैषम्य श्री कङ्क अधिकारिuji एक गुरुफलविकल्प

गुरूपाय♚ली

[[४१३]]

८६१५ कंल अनिष्ट Loo न अशक्तupp घटिung/। फल कुण्डी

[[६६०]]

शक्ता अलीग त्यागविशिष्ट लघूपाय विधिमं गुरूपाय लङ्की♚ळं प्रवर्ति

(सा। दीः) उपायान्तरrij (कं इत्यादिun - परित्यज्याङ्ग अशक्त♚♚ त्यागानुवादं, शक्त♚♚ त्यागविधिunroom? ढग अनु। एकप्रयोगं इत्यादि । शक्त्तनग♚♚ त्यागविधिं शक्त्तकं प्रपत्तिविधि क विकल्पेन उपायान्तरविधि फल इत्यादिum शास्त्राप्रामाण्यरूपानिष्टाएं Gri। गुरूपाय

BILIİळী-

इप्पत्तिल्

(सा।स्वाः) उपायान्तरलं। कं इति - अशक्ततयैव च त्यागस्य स्वतः प्राप्ततयाविध्यसम्भवेनानुवादित्वस्य स्थिरीकरणं सिद्धQLD। लं। शनी परित्यज्य ढाळगी। शक्त♚ त्यागविधि नळा, अशक्त@ru♚♚ त्यागानुवादळं, मग बाधक LD? GTQ Quri। एकप्रयोग♚लग इति । एकस्यैव विधित्वानुवादत्वयोर्विरोधादन्यथा वाजपेयाधिकरणविरोध QLD ५।लं। शब्ली शक्ताधिकारित्यागविशिष्टप्रपत्ति विकल्पेनविधिमण्डीm@gm विरोधDou? ढाढ फल इति - अधिकारि एक

यै

गुरुलघूपाय [i) ५६० ना विधि बाधकQLD?ळा ri। गुरूपायलण्ड इति ।

(सा।प्रः) “उद्देशानानुवादेन प्राधान्येन समन्वितम् । उपादानं विधानं वा गुणत्वं नैव युज्यते ॥ " इत्युक्तविरुद्धत्रिकद्वयापत्तिं भरन्यासस्यापि मोक्षफलकतयैकाधिकारत्वेन गुरुलघुविकल्पानुपपत्तिं गुरूपायविधायकानामनुष्ठानलक्षणाप्रामाण्यप्रसङ्गञ्चाह । एकप्रयोगा इत्यादिना ।

(सा।विः) अनुवादपक्ष एव स्थिरीकृत इत्याह उपायान्तर/i१८@कं(५) इति । अशक्तम्प्रति त्यागानु वादः । शक्तं प्रति त्यागविधिरित्युक्तौ एकस्मिन् प्रयोगे विध्यनुवादकृतवैरूप्यं वाक्यभेदश्च स्यादित्याह - एकप्रयोग इति । मोक्षार्थित्वस्याधिकारस्य एकरूपत्वाद्भक्त्यधिकारिण एव प्रपत्तिरपि विधीयत इति पक्षे गुरुलघुविकल्पानुपपत्तिरित्याह । फललं लीं इति । गुरूपायशक्तस्यैव लघूपायो विधीयत इत्युक्तौ गुरूपायविधायकशास्त्राणामनुष्ठानलक्षणाप्रामाण्यं स्यादित्याह गुरूपाय लम्बी इति ।

फल की

(सा।सं :) उपायान्तर (१) इति - अनुवादपक्षानुगुणोपपत्तिवर्णने पर्यवसानादित्यभिप्रायः । ननु शक्तं प्रति विधिपरः; अशक्तं प्रति चानुवादोऽयमस्तु ? एवं सति सर्वाधिकारत्वमपि सिद्ध्यतीति

विधिपक्षे दूषणान्तरमप्याह शङ्कायामाह - एकेति । विरम्यव्यापारापत्तेरिति भावः इति । भक्ति प्रपत्त्यो मक्षएव फलम् - विधिपक्षे शक्तेनैव भक्त्यादि सन्त्यज्य प्रपत्तिरवलम्बनीयेति

। सकिञ्चन एव द्वयोरप्यधिकारी चेति गुरुलघ्वाः “भक्त्या परमया वापि प्रपत्त्या वा” इति विकल्पोक्तिरयुक्तेत्यर्थः । अयुक्ततामेव गुरुलघुविकल्पावकाशप्रसक्त्त्या विवृण्वन् तयापि फलितमाह

गुरूपायलंली इत्यादिना ।

[[१]]

[[४१४]]

मूः

Court मुख

शास्त्रान्ना

विधिकं की

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

अधिकारभेदं Gown, गुरूपाय

प्रमाणीकम्प

गुरूपाय विधिका शान निषेधिकं की

माग

लघूपायप्ररोचनार्थ Lon &

sujib अत्यन्तानुचितम् ।

(सा।दीः) Court मुखलं, ज्ञानविश्वासमान्द्य

शक्तविषयल प्रपत्ति प्ररोचनार्थ भक्त्याद्युपाय । ६० विधि। अगा निषेधिकण्ठी, लोकल रुग्णाता बालकं औषधकं प्ररोचनार्थक विधिका श्राक्रा निषेधिकं । औषधान्तरंविधिकण्ठ ५६००१ Coom CLDIT? GTQsummit। लघूपायेत्यादि - दृष्ठान्तलं की दुष्करौषधप्रवृत्त्यर्थं सुकरौषधी Co Lomily अनं निषेधिकण्ठलं। ५६CLmb। सुकरौषधप्रवृत्त्यर्थं दुष्करोपायविधानं ५६००११४CQDorm] &लं।

(सा। स्वाः) Coum इति फलभेदमुख ढाळा । अप्रामाण्येति-अननुष्ठानरूपा प्रामाण्यप्रसङ्ग@Drug - ननु गुरूपायविधायकशास्त्राप्रामाण्यं न दोषः । लोकलङ्की रुग्णा कली लङ्का शां औषधकं प्ररोचनं बुद्धि का प्रीनं निषेधि। औषधान्तरलङ्क विधिमण्डium rigळं प्रपत्ति प्ररोचनार्थं गुरूपाय विधिक अ

wwwn? ढाळगळा लघूपायप्ररोचनार्थLD१६ वस्तुतः उपाय /i१।५६०६T उपायत्वेन विधिनं निषेधिकं की? अनुपाय [i) ५०ना उपायत्वेन विधि। निषेधिकङ्कीpr? Tङ्ग विकल्पितं। आद्यपक्षीं उत्तर i। लघूपायेति लोकल दुष्करौषघप्रवृत्त्यर्थLDS सुकरौषधी १४ অकुल-

लगा निषेधिकं की

[[१]]

(सा।प्रः) अधिकारभेदं

Lungii इति, अधिकारभेदस्य वक्तुमशक्यत्वादित्यर्थः

ननु प्रारब्धभङ्गकामनाविलम्बाक्षमत्वयोरपि प्रपत्त्यधिकारत्वात्कथमधिकारभेदो वक्तुमशक्य इति चेन्नप्रारब्धभङ्गस्य भक्त्या निर्वर्तयितुमशक्यत्वात्, अविलम्बेन प्राप्तेश्च भक्त्या निर्वर्तयितुमशक्यत्वाच्च भक्त्यादिमोक्षसाधनाशक्त पुरुषवत्तावपि स्वेष्टं साधनान्तरेण साधयितु मशक्तावेवेत्यशक्तिव्यतिरेकेन प्रपत्त्यधिकारस्य वक्तुमशक्यत्वमेवेति मावः । ननु श्येनादिवाक्यवत्प्ररोचकतया अवैय्यर्थ्योपपत्तेः नाप्रामाण्यप्रसङ्ग इत्यत्र प्ररोचकतयाभिमतस्य भक्तियोगस्य श्येनयाग गतवास्तविकहनन साधनत्ववद्वस्तुतो मोक्षसाधनत्वमस्ति न वेति विकल्प्य विहितस्य निषेधो अधिकारभेदाभावे व्याहत्युपक्रमप्रसक्त्यादि दुस्थ इति प्रथमकल्पे दूषणमभिप्रयन्वास्तविकमोक्षसाधनत्वाभावं द्वितीयमपि दूषयति । लघूपायेत्यादिना ।

(सा।विः) श्येनादि विधिवत्प्ररोचकतया उपासनविधिसम्भवान्न वैय्यर्थ्य मित्याशङ्क्य श्येनादेश्शत्रुहननादि साधनत्ववन्मोक्षसाधनत्वसत्वे निषेधादिव्याघातः । मोक्षसाधनत्वाभावे मोहनशास्त्रत्वप्रसङ्ग इत्याह । लघूपायप्ररोचनार्थLDINS इति ।

माग

(सा।सं :) Court मुख इति । त्वया भक्त्यादेश्स्वरूपविरुद्धत्वाभ्युपगमेन शक्तेष्वेव मदुक्तविधया विलम्बक्षमत्व तदक्षमत्वादिभ्यामधिकारभेदव्यवस्थायाः कर्तुमशक्यत्वादिति भावः । प्रमाणा&z इति । अननुष्ठानलक्षणाप्रामाण्यप्रसङ्ग इत्यर्थः ननु गुरूपायशास्त्राप्रामाण्यं नानिष्टम् । तद्विधानस्य लघूपायप्ररोचनार्थत्वादित्यत्राह । लघूपायेति । न ह्यस्ति निषेधार्थविधानं वेदे क्वचित् ।

-मूः

चरमश्लोकाधिकारः

अनुपाय [] [६६०९६ना उपाय विधिमङ्की प्रसङ्गिकं sun) शरण्यस्वरूपादि

श्रुति स्मृतिका मोहनशास्त्र

[[४१५]]

क

सिद्धिwng uiqumb। गुरुनाम कृष्यादिव्यापरा ri ८६०) विकल्पिकीय अधिकारिविशे-

कळं लघुकण्ठाता रत्नवाणिज्यादिकं अर्थार्थिना षव्यवस्थैuni लोकप्रसिद्धम् । (सा।दीः) लघूपायेत्यादि

।

साधारणदूषणं मी

लघूपायप्ररोचनार्थLD ८ वस्तुत उपाय/i१८६०६T उपायत्वेन विधि। निषेधिकं की? लोकलं Cum अनुपाय [risoner उपायत्वेन विधिमं निषेधिकं ? mळं विकल्प की वस्तुत उपाय [i) ८६० ना उपायत्वेन विधिनं । निषेधिकं की

पक्ष दूषिकुङ्कृ वाक्यशेष कुङ्कृ - शमी अनुपाय १८६०६IT उपायत्वेन विधि पक्षली दूषण। अनुपाय १८६० ना इत्यादि - लोकलंल गुरु॰] कृष्यादि अतिलघु]ITT] रत्नवाणिज्यादि ं विकल्पितrijan

कङ्कीलmum?

Q। गुरुनाग इत्यादि। चरमश्लोकव्याख्यानलं समविकल्पं ♚pur? T @summit। (सा।स्वाः) निषेधिकं दुष्करौषघविधिलß मग शां गुरूपायप्ररोचनार्थ& लघूपायविधि तत्प्रतिषेध २१ लघूपायप्ररोचनार्थं गुरूपायविधि तन्निषेध असङ्गतQLD। छलङ्का - द्वितीयपक्ष की दूषण - अनूपाय [१०] इति शनी उपायान्तरशक्ती तत्त्यागविशिष्टलघूपाय विधिमण्डी - फलाधिकार्यैक्ये गुरुलघुविकल्पं गगी) लोके अर्थार्थिषु गुरुभूतकृष्यादीनां लघुभूतरत्नवाणिज्यादीनां च विकल्पं ५ळालं? गगनी summit। गुरुनाग इति ।

(सा।प्रः) नन्वर्थसाधकयोर्गुरुलघूपाययोर्लोके विकल्पदर्शनाद्वैदिकेऽपि न युक्त इत्यत्राह - गुरुलं काढण इत्यादिना - रत्नपरीक्षाशक्तिशून्यानामेव कृष्याद्यधिकृतत्वदर्शनादिति भावः । ननु श्रीवत्साङ्कमिश्रैश्चरमश्लोकार्थोक्तौ “उपायान्तरदौष्कर्याच्छोचंस्त्वं मदवाप्तये । साधनत्वेन निर्णीतान्सर्वान् सन्त्यज्य दूरतः ॥ मामेकं शरणं याहि” इत्युक्तेस्तद्विरोधस्स्यादित्यत्र दौष्कर्यात्सन्त्यज्यशोचंस्त्वमित्यन्वये वा, नैरपेक्ष्य परत्वे वा, विरोधो नास्तीत्यभिप्रयन्नाह ।

(सा।विः) सिद्धिungiqui इति । शरण्यस्वरूपबाधकशास्त्रस्यापि मोहनशास्त्रत्वप्रसङ्गादिति भावः । नन्वर्थसाधनभूतयो र्गुरुलघूपाययोरेकस्मिन्नधिकारिणि विकल्पो दृष्ट इत्यत्र तत्रापि तत्तच्छक्ताधिकारि भेदेनैव विकल्प इत्याह - गुरुकं ॥ इति - श्रीवत्साङ्कमिश्राणां चरमश्लोकव्याख्याने, “उपायान्तरदौष्कर्याच्छोचंस्त्वं मदवाप्तये । साधनत्वेन निर्णीतान्सर्वान् सन्त्यज्य दूरतः । मामेकं शरणं याहि " इत्यत्रैकस्यैवगुरूपायविधानं लघूपायविधानं चेति समविकल्पः प्रतिपद्यत इत्यत्र तत्रापि उपायान्तरदौष्कर्यात्, -

(सा।सं :) विधानं वेदे क्वचित् “यस्मिन् द्यौः पृथिवी - नेह नानास्तिं” इत्यादेश्च विषयभेदोक्तेरित्यत्यन्तानुचितमित्युक्तम् । अत्यन्तानुचितत्वमेव विधान्तरेण विवृणोति । अनुपाय [i) ५६० Gा इति । ननु मास्तुप्ररोचनार्थत्वं अधिकारभेदश्च कृषिवाणिज्यनयेन एकस्मिन्नेव तदुभयं स्यादिति प्राप्ते ननु तर्हि समावर्तनाद्युदाहरणपूर्वकं प्राचान्तयोः

[[१]]

दृष्टान्तं विघटयति

गुरु कण्ठाळा इति विकल्पाभिधानं कथं स्यादित्यत्राह ।

[[४१६]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

शुभं चरमश्लोकव्याख्यान श्रीराणं विवक्षित swo विरोधसमावर्तनादिकी गुरुलघुविकल्प अवस्थाविशे (षा ६०) षीद SC) नियत Googl गुरुविधानवैय्यर्थ्य -

(सा। दीः) इत्यादि - बा विवक्षित, अधिकारविशेषव्यवस्थै विवक्षित DISQ& समावर्तनादिकत्र गुरुलघूपायविकल्पं ८ CLIC? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्

लगानी Qui - समावर्तनादि इत्यादि । &C Court मुख अधिकारभेदं GILDING@Gorming उपपादिकं pri।

(सा।स्वाः) _ चरमश्लोकव्याख्यान मुंली गुरुलघुविकल्पं ♚pur? ढग - इति @Cou, अधिकारिभेदेन विकल्प GIL

• विवक्षितेति स्फुटप्रतिपत्ति तात्पर्यविषयतया विवक्षितQrg समावर्तनल गुरुलघुविकल्पदर्शनात् @qw? ढाळा । समावर्तनादिकल इति मन्दज्ञानविश्वासिा उपासनाधिकारिका, पूर्णज्ञानविश्वास का प्रपत्त्यधिकारि प्रकृत♚लCouqó अधिकारिभेदेन विकल्पं ८२Q६sun शक्त] त्यागविशिष्टप्रपत्तिविधानमुपपन्न Loorm? ढाङ्गा ू अनुवदितं दूषि& pri।

(सा।प्र) इत्यादिना । ननु “वेदमधीत्य स्नास्यन् प्रागुदयात् व्रजं प्रविश्य” इत्यादिना । “अथैतदपरं तूष्णीमेव तीर्थे स्नात्वा” इत्यादिना । “अतिरात्रे षोडशिनं गृह्णाति । नातिरात्रे षोडशिनं गृह्णाति” इत्यादिना च समावर्तनषोडशिग्रहणादौ गुरुलघ्वोर्विकल्पो दृश्यते । तद्वदत्रापि स्यादित्यत्र तत्रापि कालविलम्बासहत्वाद्यधिकारभेदादेव विकल्प इति “यदा वा अल्पीयान् सोमरसः यदा वा शीघ्रं क्रतुस्समापनीयः" इत्यादि शास्त्रावगतमिति न विरोध इत्यभिप्रयन्नाह

समावर्तनादि इत्यादिना ।

[[९९]]

(सा।विः) “साधनत्वेन निर्णीतान् सर्वान् सन्त्यज्य’ इत्यस्य शोचंस्त्वमित्यन्वयायोगादनुवादपक्षेऽत्यन्ताशक्ताधिकारप्रतीतेः यथाश्रुतान्वये नैरपेक्ष्यपरत्व प्रतीतेश्च न विरोध इत्याह ।

[[१]]

इति । @our Cou, एतन्मर्यादाया एव स्वव्याख्यातरीत्यैवेत्यर्थः

ननु समार्वतनादिषु “वेदमधीत्य स्नास्यन् प्रागुदयाद्वजं प्रविश्य” इत्यादिना “अथैतदपरस्तूष्णीमेव तीर्थे स्नात्वा’ इत्यादि गुरुलघ्वोस्समविकल्पविधानाश्च “अति रात्रे षोडशिनं ग्रह्णाति । नातिरात्रे षोडशिनं गृह्णाति” इति भावाभावयोर्गुरुलघ्वोर्विकल्पविधानाच्च समविकल्पविधानं युज्यते इत्यत्र तत्रापि कालविलम्बासहत्वाद्यधिकारिभेदादभ्युदयानभ्युदयरूपफलभेदाच्च नमस विकल्प इत्याह समावर्तनादि

शी इति - अवस्थाविशेषादीति । कालविलम्बासहत्वाशक्त्याद्यवस्थाभेद इति भावः फलाभ्युदयानथ्युदयादिभेदो गृह्यते । ज्ञानविश्वासपूर्तिः प्रपत्तावधिकारः ज्ञानविश्वासमान्द्यं भक्तावधिकार इति पक्षं प्रतिक्षिपति ।

आदिशब्देन

(सा।सं :) ळा इति । विकल्पमात्रविवक्षा । नत्वेकस्मिन् एव तद्विवक्षेत्यर्थः । समावर्तनाद्युदाहरणं च सङ्गमयति । समार्वतनादीति । समावर्तनं लघु गुर्विति च द्वेधा । आदिशब्देन स्नानभेद प्रायश्चित्तभेदादि सङ्ग्रहः । अत्राप्यवस्थाभेदादेवाधिकारि व्यवस्थेति परोक्ताननूद्य दूषयति ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[४१७]]

मूः - ज्ञानपूर्तिung, विश्वासपूर्तिwng २०१६१६०७ प्रपत्तिकं अधिकारि। ज्ञानमान्द्य ago, विश्वासमान्द्यong६० २०६१६६१ उपासनादिकं अधिकारि चरमश्लोकादि कनकण्ठ उपदेष्ठा कण्ठ (Li, परमास्तिक ( पूर्णज्ञानविश्वास ६० व्यासादिक कं उपासनादिनी

अधिकार। यान्ना उपदेशकाल मण्डी ज्ञानविश्वास [i] ८५ ६०० ६ना worm की उपासकान्ना गळकण्ठ प्रमाणप्रपन्नymis लोकसङ्ग्रहार्थ [ons उपासनादिना अनुष्ठितान्ना ढग ६० कं शं

प्रबन्ध वचनं

(सा।दीः) ज्ञानपूर्तिung इत्यादिwn - Quiढा चरमश्लोकाद्युपदेशकाल कुंलीं पूर्णज्ञानविश्वासलं तैयुडैयवराय् पिऩ्बु कलङ्गि ३९१कराऩालो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् - अवर्गळ् उपदेशेत्यादि। शुं प्रपन्न लोकसङ्ग्रहार्थमुपासनादिकलना अनुष्ठि काङ्ग?

ढङ्ग È giri। प्रपन्न । इत्यादि-

परमास्तिकत्वाभावे

प

(सा।स्वाः) ज्ञानेत्यादिना । पूर्णज्ञानाभावे उपदेशस्य भ्रान्तजल्पितत्वं प्रसङ्गिकं विप्रलम्भकोपदेशत्वं प्रसङ्गिकं ।लं। पूर्वं पूर्णज्ञानविश्वास ५६०rijळी मन्दज्ञानविश्वास ६ उपासनाधिकारि ५ बाधक ? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् अवर्गळ् आदिशब्दलंल कर्मयोगादिसङ्ग्रह@Dq। शनी व्यासादिना प्रपत्त्यधिकारिकना, यां (६५) कं उपासनानुष्ठानं लोकसङ्ग्रहार्था

OTGIT? ढाङ्गा। प्रपन्नymui इति - वचत (वचन ?!)

GTQ।

चरमश्लोकलंलं सर्वधर्मत्यागविध्यन्यथानुपपत्त्या कल्पिकण्ठCLD? ढळढळी @gui&pri। (सा।प्रः) ननु, तर्हि ज्ञानविश्वासपूर्तिः प्रपत्त्यधिकारः तयोर्मान्द्यं भक्त्यधिकारश्चास्तु, तथा च नोपासनशास्त्राप्रामाण्यमित्यत्राह ज्ञानपूर्ति wing इत्यादिना । ननु व्यासादीनामुपदेशकाले ज्ञानविश्वासाधिक्येऽप्यनन्तरं तदभावाद्वा सर्वदा तत्सद्भावेऽपि प्रपन्नानामेव तेषां लोकसङ्ग्रहार्थं वोपासनानुष्ठानं किं न स्यादित्यत्रास्यार्थस्य प्रत्यक्षायोग्यत्वं प्रदर्शयन् शब्दस्वरूपप्रमाणमपि नास्तीत्याह

ना इत्यादिना । ननु प्रत्यक्षागमयोरभावेऽपि तेषां सार्वज्ञमेव लघूपायानुष्ठानकल्पकमिति सार्वज्ञकल्पितानुष्ठितलघूपायत्वमेवोपायान्तरानुष्ठाने लोकसङ्ग्रहार्थत्वकल्पकमित्यत्र किं स्वाधिकाराविरुद्धेन लोकसङ्ग्रहः कल्प्यते ? उत विरुद्धेनेति विकल्प्य प्रथमे कल्पे तस्य स्वरूपविरुद्धत्ववादिभिः अवक्तव्यत्वस्य स्फुटित्वाद्द्वितीये “अपायसम्प्लवे सद्यः प्रायश्चित्तं समाचरेत्” । इत्यादिविरोधमभिप्रयन् सङ्ग्राह्यैर्लौकिकैः प्रपन्नविरुद्धत्वे ज्ञाते सङ्ग्रहासिद्धिञ्चाह ।

(सा।विः) ज्ञानपूर्ति इति । की अविश्वस्य । व्यासादयः स्वयं प्रपन्नत्वे अपि लोकसङ्ग्रहार्थमनुतिष्ठन्ति यदि तत्र वचनं नास्तीत्युच्यते तर्हि तेषां सार्वज्ञमेव प्रपत्त्यनुष्ठानं कल्पयिष्यतीत्यत्र स्वाधिकारविरुद्धस्य उपासनस्य धर्मरूपत्वाल्लोकसङ्ग्रहार्थमनुष्ठानमनुचितमित्याह

प्रपन्नmui -

(सा।सं :) ज्ञानेत्यादिना

अस्तूपदेशकाले तेषामपि ज्ञानादि, अनन्तरम्मतिकालुष्याद्भक्त्याद्युपसंहार इत्युक्तिश्च निर्मूलेत्याह । अयान्ना इति । वचनाभावेऽपि लोकसङ्ग्रहणं किं स्वार्थम्? परार्थं वा नोभयमित्याह ।

[[४१८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

माग

मूः - Nuq। कल्पिक

अधिकार / निषिद्धnijoon लोकसङ्ग्रहार्थLDNES अनुष्ठिकं অकन य न पापori अधिकार विरुद्धानुष्ठानं पण्णुगैयाले तऩ् ३८त्तैयिट्टु सर्गळ्दगम् पण्णवुम् कडप्पडा तॊऴियुम्। कृष्णकं की ढाङ्ग यी कक्षा शास्त्रानुमत १५१ ॐ ॥ ॐ अयं लोकं शक्य worris, अवर्गळुक्कु समायिरुप्पदॊऩ्ऱैत् ताऩ् अारिरत्तुक् काट्टि ऎऩ्गत्तारैयदिले ५m ५mjg/mzu लोकसङ्ग्रह । श्रीगीताभाष्य की अनी rugi।

(सा। दीः) प्रपन्ना वचन कार्यतः कल्प्यम् ? ६ # @supri। Niuq। कल्पि इत्यादिum। लोकसङ्ग्रहं &LL ? लोकसङ्ग्रहं

गणीला। लोकसङ्ग्रहं लढगकङ्कीङ्ग इत्यादि । कं निषिद्धं

(सा।स्वाः) g इति - कल्पि

कं? ६ mi अनुष्टि/LG लोकसङ्ग्रह@rri।

इति - पूर्वोक्तरीत्याविधिपक्षं प्रकारान्तरेणोपपन्न - Bir

LDITsujir६०। कल्पकप्रमाण, भ्रान्त्या कल्पि

muji इति

लोकसङ्ग्रहDIBLDILLmurmurg लोकसङ्ग्रहDIBLDILLI - शास्त्रचोदितधर्मद्वयमंली लोकहिधान्यतरधर्मानुष्ठान CD लोकसङ्ग्रह Siring लोकसङ्ग्रहं Jo Com ? Traf

मागैयालिङ्गु कूडुमो? ऎऩ्ऩवरुळिच् @supri। लक्ष्णकं इति - ण अनुमत Lor& Common निर्बन्ध (poorCLT ? यथाकथञ्चिच्छास्त्रविहितत्वLD OLDINGg?

(सा।प्रः) पं कल्पितं इत्यादिना - निषिद्धैर्लोकस्य सङ्ग्राह्यत्वे “सक्ताः कर्मण्य विद्वांसो यथा कुर्वन्ति भारत । कुर्याद्विद्वांस्तथा सक्तश्चिकीर्षुर्लोकसङ्ग्रहम् ॥ न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसङ्गिनाम् । जोषयेत्सर्वकर्माणि विद्वान्युक्तस्समाचरन्नित्येतद्व्याख्याने आत्मन्यकृत्स्नविदः कर्मणिसक्ताः कर्मण्यवर्जनीय सम्बन्धा आत्मन्यकृत्स्नवित्तया तदभ्यासरूपज्ञानयोगेनाधिकृताः कर्मयोगाधिकारिणः कर्मण्यवर्जनीय सम्बन्धियोगमेव यथा आत्मदर्शनाय कुर्वते तथा आत्मनि कृत्स्नवित्तया कर्मव्यसक्तो ज्ञानयोगाधिकारयोग्यो अपि व्यपदेश्यश्शिष्टः लोकरक्षणार्थं स्वाचारेण शिष्ठलोकानां धर्मनिश्चयं चिकीर्षुः कर्मयोगमेव कुर्यात् । अज्ञानामात्मन्यकृत्स्नवित्तया ज्ञानयोगोपादानाशक्तानां मुमुक्षूणां कर्मसङ्गिनामनादिकर्मवासनया कर्मण्येव नियतत्वेन कर्मयोगाधिकारिणां कर्मयोगादन्यदात्मावलोकनसाधनमस्तीति न बुद्धिभेदं जनयेत् किं तर्ह्यात्मनि कृत्स्नवित्तया ज्ञानयोगशक्तोऽपि पूर्वोक्तरीत्या कर्मयोग एव ज्ञानयोगनिरपेक्ष आत्मावलोकनसाधनमिति बुद्ध्या युक्तः कर्मैवाचरन् कर्मस्वकृत्स्नविदां प्रीतिं जनयेदित्येतद्विरोधमभिप्रयन्निति प्रसङ्गमप्याह की व्यकक्षा इत्यादिना ।

[[१]]

(सा।विः) Sur@gm, न सिद्ध्येत् - लोकसङ्ग्रहार्थकर्तव्यविषयमाह लाऊं की कङ्ग

कक्षा इति - श्रीगीताभाष्य मण्डी, “सक्ताः कर्मण्यविद्वांसों यथा कुर्वन्ति भारत । कुर्याद्विद्वांस्तथा सक्तश्चिकीर्षुर्लोक सङ्ग्रहम्” इति श्लोकव्याख्यान इति भावः ।

(सा।सं :) इति मं पापomi इत्यनेन स्वार्थता - BLÚULT इत्यन्तेन परार्थतेत्युक्तं भवति । &LL), शक्यं न भवति-प्रपत्ति धर्मविपरीततया स्वानुष्ठानस्य परानर्थफलकत्वादिति भावः तर्हि कीदृशो लोकसङ्ग्रह इत्यत्राह कृष्णकं इत्यादिना - लोकलं। स्वतो निर्णया सामर्थ्येन शिष्टाचारदत्तदृष्टीनां स्वसमानसदाचारकत्वेन ग्रहणमेव लोकसङ्ग्रहणमित्याशयः ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[४१९]]

मूः - सन्न्यासिकं निषिद्ध Door गृहस्थैकान्तधर्म ñng सन्न्यासी अनुष्ठि/LGwg लोकसङ्ग्रहार्थ m। / आज्ञातिलङ्घन Lom - २ (A)। प्रपत्त्यधिकारिकं५ निषिद्धनंgoon Goor कैर्यबुद्धिuno अनुष्ठिकंsuji स्वाधिकारविरुद्धम् ।

(सा।दीः) सन्न्यासीत्यादि । श्राकृत कृाळं? ६ mi आज्ञेत्यादि। पूर्ववाक्य दृष्टान्तं BILL अल पक्ष की उपसंहरिकीpi। Qu

worm, bow पक्षी TIME] Com धर्म का कैर्यबुद्ध्या अनुष्ठिकं inson? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्।-

(सा।स्वाः) श्रीभाष्यकारोक्ति कण्ठलं का नियामकQLD? इति । अं, अपितु ळा। लोकसङ्ग्रहार्थ Tো(\È Gui&pri। आज्ञेति-लोकसङ्ग्रहं

mulg

(अ

moji विहितानुष्ठान? कृलाकं निषिद्धonosund

निषेधरूपाज्ञातिलङ्घन।org, यद्वा, सर्वेषां सन्न्यासिनां गृहस्थधर्मानुष्ठापकतया लोकसङ्ग्रोभरूपाज्ञातिलङ्घन DIDß५ ळा - शुभ प्रकृतीं व्यासादिक्षा प्रपत्त्यधिकारि Samong bruits उपासनानुष्ठानं मोक्षार्थाभिसन्धिworm कैङ्कर्यरूपतया Nourisা अनुष्ठितं बाधकं? न i। jugu इति आऩाल् नैरपेक्ष्यविधिपक्ष की अनपेक्षितधर्मानुष्ठानत्यागं प्रसङ्गि wing? ढाळ Guri।

(सा।प्रः) कर्मयोगादन्यदात्मावलोकनसाधनमस्तीत्यनेन कर्मयोगज्ञानयोगयोरुभयोः शास्त्रानुमतत्वयुक्तम् कर्मयोगाधिकारिणां कर्मयोगानुष्ठानेन कर्मसु प्रीतिं जनयेदित्यनेन शक्येनैव लोकसङ्ग्रहःकार्य इत्युक्तमिति भावः ननु भक्तियोगादिविधायकशास्त्राणि प्रपन्नानां कैङ्कर्यतया तद्बोधकत्वेन प्रामाण्यं भजन्तीत्यत्र तेषां स्वाघिकारविरुद्धत्वादेव तेषां कैर्न्यरूपत्वमपि न युक्तम् अन्यथा सर्वेषां निषिद्धानामनुष्ठानस्यापि कैङ्कर्यत्वप्रसङ्ग इति बाधकमभिप्रयन्ननपेक्षितानामप्यविरुद्धानामेव कैङ्कर्यतयानुष्ठेयत्व प्रदर्शनेन प्रपन्नानामुत्तरकैङ्कर्यस्यासिद्धिशङ्कां च परिहरति - Qugu प्रपत्त्यघिकारिकं इत्यादिनाननु सर्वधर्मानित्यादेः कर्मज्ञानभक्तियोगादित्यागाङ्गकत्वविधिपरत्वे खल्वशक्ताधिकारत्वभङ्गप्रसङ्गः । (सा।विः) असक्तः, आत्मनि कृत्स्नवित्तया कर्मण्यसक्तोऽपि लोकसङ्ग्रहार्थं कुर्यादित्यर्थः व्यासादिभिरुपासनं कैर्यतयानुष्ठीयत इत्यत्र स्वरूपविरुद्धस्य निषिद्धतयानुष्ठानासम्भवः, कैर्यतयानुष्ठेयत्वे निषिद्धानां सर्वेषामपि कैङ्कर्यतयानुष्ठानप्रसङ्गः, अतस्स्वाधिकाराविरुद्धस्याङ्गत्वेनानपेक्षितस्यापि शास्त्रीयस्यैवानुष्ठानं कैङ्कर्यरूपमित्याह-Qugu इति ननु स्वाशक्यकर्मयोगज्ञानयोगभक्तियोग त्यागोऽङ्गतया न विधीयते ।

ननु

(सा।संः) एतद्विपरीतलोकसङ्ग्रहणमित्याह - । इति - आज्ञेति । “सङ्ग्रहाय च लोकस्य * इति शिष्टस्य लोकसङ्ग्रहणमपि नित्यतया विहितम् - यथोक्तमर्यादातिक्रमे तदतिक्रमस्स्यादित्यर्थः । कैङ्कर्यबुद्ध्या तदनुष्ठानमपि न युक्तमित्याह

लोकसङ्ग्रहोक्तनयेनेत्यर्थः केषाञ्चिद्धर्माणां तद्बुद्ध्यनुष्ठानमकरणे प्रत्यवायादित्याह ।

इति

[[१]]

[[४२०]]

मूः

प्रपत्तिकं

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

अनपेक्षित ] ५ ६ ७ १ ६ शास्त्रीय [] ८०० ना कैङ्कर्यबुद्धिwro अनुष्ठिunisg

विरोघळं। ५५ जात्यादिकं सर्वधर्म १५८६६६००

अनुरूप [Lori ५५०

शक्य & GLD IT OT

स्वरूपत्यागं अङ्ग-

विधेय

वर्णाश्रमाद्यधिकार [i] ८६१५ के अनुरूप LD ८६२१०

पक्ष की कैर्न्यफल। अहिंसा सत्यवचनादि

पशुमृगपक्ष्यादिना Cur

प्रपत्त्युत्तरकालं कृष्ण

सामान्यधर्म [s] ८६० rujii, आचार्यवन्दनादि ६६०

कऩ

तिरियुम्बडियाम् -

(सा।दीः) प्रपत्तिकं इत्यादि । प्रपत्तिकं अनपेक्षित nggi वर्णाश्रमधर्मपरिपालनं प्रपन्न कं शास्त्रविहित@sur ५। शास्त्रीय risar, शास्त्रविहितधर्म mi१८०Quoron & स्वयावच्छक्त्याधर्मत्यागं विधेयं सर्वाधिकारत्वविरोधादिनंGunji श अनुवदि अनिष्टप्रसञ्जनंi।gmó जातीत्यादिum - ननु निवृत्तिरूपधर्म (१८) स्वरक्षणार्थस्वव्यापारी, अन्य निवृत्तिरूप Down) स्वरक्षणार्थव्यापार-

(सा।स्वाः) प्रपत्तिकं इति - उपायान्तरशक्त उपायान्तरत्यागविशिष्ट प्रपत्तिविधि उक्तदोषं प्रसक्तLDoongiळं स्वस्वविहित स्वस्वशक्य यावद्धर्मत्यागाङ्गकप्रपत्तिविधिपक्षली सर्वाधिकारत्वविरोधादि mu? ढाङ्ग it। गळं इति । । प्रवृत्तिरूपसर्वधर्म (pio सर्वरक्षणार्थस्वव्यापार विरुद्धं तत्त्यागमङ्ग Los विधेयQLD

&pmi, निवृत्तिरूपधर्मं स्वरक्षणार्थस्वप्रवृत्तिwnown तत्त्यागं-

(सा।प्र) उपासनाद्यनुष्ठानप्रसङ्गश्च न तथाङ्गीक्रियते । किन्तु सर्वधर्मत्यागशब्देन स्वस्य वर्णाश्रमानुगुणानां शक्यानुष्ठानानां स्वरक्षणार्थ स्वव्यापाराणामेव त्यागोऽङ्गतया विधीयते इत्यत्राह । Bipi इत्यादिना । ननु निषिद्धनिवृत्तीनां त्याज्यत्वे खलु पशुवृत्तिप्रसङ्गः, न तद्विवक्षितम्, तासु स्वरक्षणार्थस्वव्यापारत्वाभावादित्यत्र विषमिश्रान्नभक्षणे प्रवृत्तानां तत्र मरणसाधनत्वज्ञानान्निवृत्तौ स्वरक्षणार्थत्वदर्शनान्निषिद्धैकादशीभक्षणस्य-

(सा।विः) येनाशक्ताधिकारत्वभङ्गप्रसङ्गः, किन्तु स्ववर्णाश्रमोचितधर्मत्याग एवाङ्गतया विधीयत इत्याशङ्कयाह । लógmळं इति - । गृहीतम् । निवर्त्य - ननु सर्वधर्मानित्यादिना प्रवृत्तिरूपधर्माणामेव त्यागो अङ्गतया विघीयत्ते, तेषामेव स्वरक्षणार्थव्यापारत्वान्नतु निषिद्धेभ्यो निवृत्तिरूपधर्माणामपि त्यागः स्वरक्षणार्थव्यापारत्वाभावादतो न पशुवृत्तिप्रसङ्ग इत्याशङ्क्य तेषामपि विषमिश्रान्नभक्षणनिवृत्त्यैकादशीभोजन-

इत्थं कर्म योगादिस्वरूपत्यागविधिपक्षो

(सा।सं :) प्रपत्ति इति - विरोधः, स्वाधिकारविरोधः दूषितः । अथ त्यागविधौ पक्षान्तरमप्यनूद्य दूषयति अननुरूपभक्त्यादिस्वरूपत्यागविधिपक्षाद्वैषम्यमुक्तम् । शक्य is Com

गळं इति

अनुरूप risin इत्यनेन । इत्यनेन निश्शेषधर्मत्या-

गविधिपक्षाद्वैषम्यमुक्तम् । oil, तदनुष्ठाने अङ्गवैकल्येन प्रपत्तिवैकल्यप्रसङ्गादिति भावः ।

पश्विति ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[४२१]]

मूः निषेधवाक्यसिद्धri६६६ निवृत्तिरूपधर्म [] ६) स्वरक्षणार्थस्वव्यापार शरणागतिwnG विरोधी

प्रवृतिरूपधर्म त्याग विवक्षित निर्वाह मन्दम् । निवृत्तिuji व्यापारविशेष, अभ्रय स्वरक्षणार्थ DIGI १०६७६०, लोकवेदसिद्ध - विधिबल प्रवृत्तिनिवृत्तिरूप i काम सर्वधर्म १८६० तक प्रपन्न शास्त्रार्थमीं?

(सा।दीः) puron प्रपत्ति विरोध नाना।

शुलumorijg प्रपत्तिरूपधर्म त्यागCLD विवक्षितम् ? : Guri। निषेधवाक्यसिद्ध/i]ना इत्यादि। इदं न कुर्यात् नढाकी निषेधवाक्यसिद्ध/i] - मन्द उपपादिकं की pri

मन्दQDIDßng निवृत्तिujib इत्यादि)। अमानित्वाडम्बित्वादिनाला विवृत्ति GOLD१६०८। लोकवेदसिद्ध OLD राजापराधनिवृत्तिस्वरक्षणार्थ व्यापार १० १ ५४ हिंसादिनिवृति स्वस्य नरकनिवृत्त्यर्थ Loin soo सिद्धQuoórpuq॥ Q१ विधिबललं इत्यादि । परित्यज्य ढाळा विधिबललं।- (सा।स्वाः) विधेयD। शुभ अहिंसादिसामान्यधर्मविरोध? GT OT सन्ध्यादित्यागाचार्यवन्दनादित्यागप्रसङ्गदूषण दूषणान्तर supri निषेधेत्यादिना - लोकेति-विषभक्षणराजापचारनिवृत्त्यादिकं लोके “यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन । शान्तो दान्त” इत्यादि वेदे । अनशनादिकञ्च स्वरक्षणार्थQILD ५।लं। प्रकारान्तरेण समाधानं शङ्किलं । परिहरिकं&pmi। @विधिबललं इति । पूर्वका भ्रम wing वञ्चनार्थं अनुष्ठि

pri-

(सा।प्रः) निवृत्तौ स्वरक्षणार्थत्वस्य “ऐश्वर्यं सन्ततिं स्वर्गं मुक्तिं वा यद्यदिच्छति । एकादश्युपवासेन तत्सर्वं लभते नरः” इत्यादि शास्त्रादवगमाच्च तादृशीनां निषिद्धनिवृत्तीनां त्याज्यत्वप्रसङ्गात्पशुवृत्तिप्रसङ्गो दुष्परिहार इत्यभिप्रयन्नग्नीषोमीयादिपशुहिंसावत्त्यागविधिबलात्पशुवृत्तेश्शास्त्रीयत्वाङ्गीकारे परम कारुणिकतया यथाप्रमाणं सम्प्रदायप्रवर्तनाद् भ्रमविप्रलम्भप्रमादविप्रलिप्सागन्धरहितानां पूर्वेषां

निषेधवाक्येत्यादिना प्रपन्नजनकूटस्थानां इदानीन्तनानां महतामप्याचारविरोधमप्याह

मास्तु यावज्जीवं सर्वधर्मत्यागस्याङ्गत्वम् । किन्तु तादात्विक सर्वधर्मत्यागस्याङ्गत्वमस्तीत्यत्र तदानीमसम्भावितानां (सा।विः) निवृत्त्यादीनां स्वरक्षणार्थव्यापारत्वदर्शनात्तन्निवृतिप्रसङ्गे पशुवद्वृत्तिरवर्जनीयेत्याह निषेधवाक्येति । ननु विधिबलात्पशुववृत्तिमङ्गीकुर्म इत्यत्राह । यं विधिवललंल इति । (सा।सं

:) विहिताकरणे निषिद्धकरणस्याप्यावश्यकत्वादिति भावः । निषिद्धकरणावश्यम्भावपरिहा रमाशङ्कते - निषेधेति व्यापारं इति - न हि हिंसानिवृत्तिरपि करणव्यापाररूपा हिंसारूपव्यापारविराममात्ररूपत्वात् । व्यापाररूपत्वाभावादेव स्वरक्षणार्थव्यापारत्वमपि नास्तीति भावः शाकं इति - त्यागविधेः, अतो न निषिद्धकरणावश्यम्भाव इति भावः

परिहरति । निवृत्तिuyii इति - ईक्षणस्य लक्ष्ये प्रवृत्तेरिव निवृत्तेरपि ‘नेक्षेतोद्यन्तम्’ इत्यादि विधिबलान्मनः कायोभयव्यापारत्वावगमात् - विषभक्षणादिनिवृत्त्यादेश्स्वरक्षणार्थत्वावगमाच्च लोकवेदसिद्ध इत्युक्तम्

ततश्च प्रागुक्तदोषो दुर्वार इति भावः पुनः परपक्षसमाधानमाशङ्कते - Q विधीति “न हिंस्यात्” इति निषिद्धापि हिंसा “अग्नीषोमीयम्” इति विधिबलादभ्युगता ।

यथा

[[४२२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः प्रपन्न [६०] पूर्व ८६५ळं, Qing

सावधानी

की कैङ्कर्य [५] ८५०६५०, अपचारपरिहार १८६५० विरुद्धानुष्ठानomb। यथा प्रमाणं प्रपत्ति सम्प्रदायप्रवर्तक mi कण्ठीयान्ना कण्ठ भ्रमविप्रलम्भसम्भावनैयावज्जीवं सर्वधर्मत्यागं विरोध (नाना)। प्रपत्त्यनुष्ठानक्षण की सर्वधर्म स्वरूपत्यागं

परमकारुणिक विधेयक

अङ्गविरोधी

सम्भावितww स्वरूपत्यागं विधिकं C६१६०LIT- सम्भावित स्वरूपत्यागं विधेय की ६०

६६ भगवत्क्षेत्रवासशिखायज्ञोपवीतोर्ध्वपुण्ड्र धारणदिना

प्रपत्ति ६०१ ६००१ प्रसङ्गिकं

(सा। दीः) ननु प्रपन्ना पूर्व

भ्रमविप्रलम्भादिjop १६००१००१&mritin? Tri- यथाप्रमाणमित्यादि - यथाप्रमाणं प्रवर्तक ०८ ६) भ्रमं BLI/- परमकारुणिकतया विप्रलम्बpui/- प्रपत्त्यनुष्ठानकालीन सर्वधर्मत्यागमङ्गorror ? ळा शङ्क अनुवदिpri- यावज्जीवमित्यादि

लाळा असम्भावितधर्मत्यागं विधेयCom ? सम्भावितधर्मत्याग? कल्पि निरसिpi। सम्भावित॰ng इत्यादि-शु त्यागविधिपक्ष किं उचित LIQLing? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्।

(सा। स्वाः ) यथा प्रमाणमिति स्वरूपत्यागविधिपक्षßलीं सर्वदा ऐच्छिकसञ्चारGurm प्रकारान्तरेण समाधानं शङ्कितं परिहरिलं। यावज्जीवमित्यादिना - शुं सत्सम्प्रदायसिद्धorror त्यागविधिपक्ष♚ली देवला निर्वाह ?

(सा।प्रः) त्यागोऽङ्गम् ? उत सम्भावितानामेव धर्माणामिति विकल्प्य प्रथमे स्वत एव सिद्धत्वादनुपादेयतया विधेयत्वायोगाद्द्वितीयेऽप्याभीष्टव्याघातकत्वं चाह । यावज्जीवमित्यादिना । एवमर्थान्तराणां

विध्यनुपपत्तेर्नैरपेक्ष्यविधित्वमेवोचितमित्याह ।

(सा।विः) ननु प्रपत्तिकालीन सर्वधर्मत्याग एवाङ्गमित्याशङ्कय परिहरति-यावज्जीवमिति-तस्मात्सर्वधर्मान् परित्यज्येत्यत्र त्यागाङ्गत्वविध्यसम्भवात्कर्मादिष्वेकमपि प्रपत्तेरङ्गं न भवतीति नैरपेक्ष्यविधान एव तात्पर्यमुचितमित्युपसंहरति ।

(सा।संः) तथात्रापि विशेषविधिबलात्सर्वधर्मत्यागस्स्यादिति शङ्कितुराशयः । दृष्टान्तराद्वैषम्यमभिप्रेत्येह परिहरति । प्रपन्ना इति - अयं भावः । अग्नीषोमीयादयोऽनन्यथासिद्धविधिसिद्धाः - अविगानेन सर्वैश्शिष्टैरप्युपादीयन्ते । न चेयं विधिरनन्यथासिद्धा - सर्वप्रमाणसम्प्रदायविरुद्धार्थस्यैव मयोपपादनात् । प्राचीनैरद्यतनैश्च सर्वैः प्रपन्नैश्शास्त्रीयमर्यादैव ह्यविगानेनाचर्यत इति विधौ सत्याचारस्य होलकाद्याचारवदन्यथाप्युपपत्तिस्स्यादित्यत्राह । यथाप्रमाणमिति । विरोधपरिहारमाशङ्कते - यावज्जीवमिति तदापि त्यागः किमसम्भावितानाम् ? उतसम्भावितानामिति विकल्प्य दूषणमाह अप्पोदु

इत्यादिना विधिकं CLIT। अप्रसक्तप्रतिषेधायोगादित्यर्थः । इत्थं पक्षान्तरनिरासेन फलितां स्वपक्षोपादेयतां निगमयति ।

मूः - शुक्र अङ्ग-८६६] धर्म १

चरमश्लोकाधिकारः

[[४२३]]

उचितम्

उपासनली ४० कर्माद्यङ्ग-८६६० निरपेक्षैकङ्की प्रपत्ति ५ jnu त्यागविधिपक्ष ।कं उपायान्तरसामर्थ्य १६६००, अधिकार। guuq प्रमाण

Qs त्यागविधिwrror पक्षङ्क्रमणीय विलम्ब क्षमकं प्रपत्ति विरोधonov।

क ूळं

६ कं

(सा।दीः) शुलã उपासन की इत्यादिuni - प्रपत्तिऊङ्गल लब्धrj@gorm। नैरपेक्ष्यं विधिपक्ष अर्थ। नैरपेक्ष्यविधिपक्षीय पदम अधिकारविशेषं

अनुवादपक्षी अधिकार Di। २५ त्यागविधीत्यादि- २ नैरपेक्ष्यविवक्षैी शास्त्रविरोधQuri। giqui - यद्वा, अशक्तgi विलम्बाक्षम अधिकारी Quong ? ig अधिकारं

? ढाङ्गQJf\ÈQ&i&pri। iqui- अन्यथाभक्तिविधायकशास्त्रं व्यर्थQDorming॥ ननु पूर्वाचार्यi$@कं५ शñvश्लोकक्लंलं सर्वधर्मस्वरूपत्यागविषय विवादाrujporisCr?

(सा।स्वाः) शुलsur इति - Que विधिपक्षनिर्वाहङ्गणी) अधिकारं सर्वाधिकारासिद्धि प्रसङ्गि ? विशेषोक्त्यभावलं सर्वाधिकारत्वं सिद्धि उपायान्तरसमर्थकं अधिकारं प्रसङ्ग ?

Q। लं त्यागेति-

विधिपक्षं कृळालीय इति - कार्पण्यरूपाङ्गविधिपक्ष लंल Cum @jg नैरपेक्ष्यविधिपक्षलQuorm पडि Que विधिपक्ष सर्वधर्मनैरपेक्ष्य♚$ ० तात्पर्यं । ८०GCom? सर्वधर्मान् परित्यज्य ढाळा स्वरूपत्यागविधि शब्दस्वारस्य २५ पक्षही शब्दास्वारस्यं प्रसङ्गिungi? GTI i। Qqn इति - बहुप्रमाण विरोधि किञ्चिच्छब्द स्वारस्यापेक्षया तदविरोधिकिञ्चित्पदास्वारस्यमुचित QILD ५।लंÖ।

यद्वा, अधिकारं GET ६११८६२६] CLDIT? असं बोधकशब्दwww? अर्थात्कल्पिकी GmQD अतिप्रसङ्गbour? - इति । @ अधिकार Dowunकी गुरूपायविधायकबहुप्रमाणवैय्यर्थ्यप्रसङ्ग

(सा।प्र) शुलuri) इत्यादिना एवं च नैरपेक्ष्यविधिपक्षे, सर्वधर्मत्यागविधिपक्षे प्रसञ्जिता शक्ताधिकारत्वासिद्धिः भक्त्यननुष्ठानप्रयुक्ततच्छास्त्राप्रामाण्यप्रसङ्गश्च नास्तीत्याह । लङ्क त्यागविधिurroor इत्यादिना - ननु भाष्यकारसन्निधावेव कैश्चिदाचार्यैस्त्यागोऽनूद्यत इत्युक्तेः कैश्चिच्च विधीयत इत्युक्तेश्चोभयोर्भाष्यकारैरप्रतिषेधादप्रतिषिद्धमनुमतं भवतीति न्यायात्सर्वधर्म स्वरूपत्यागोऽपि- (सा।विः) इति - एवं नैरपेक्ष्यविधिपक्षे प्रपत्तेस्स्वरूपत्यागाङ्गकत्वपक्षोक्तदोषो नास्तीत्याह - लङ्क इन्द त्यागेति - Qqr), एवम्प्रकारश्चेत् - ७ प्रमाण १५ इति - विलम्बक्षमाणामुपासना नुष्ठानमस्तीति नाननुष्ठानलक्षणाप्रामाण्यं नवा प्रपत्तेरशक्ताधिकारत्वबोधकशास्त्रविरोधप्रसङ्गः । नापि विकल्पानुष्ठानानुपपत्तिश्चेति भावः । ननु भाष्यकारसन्निधावेव कैश्चित्त्यागोऽनूद्यत इत्युक्तेः, (सा।सं :) इति उपासने प्राप्तयज्ञादेरिह च बह्मविद्यात्वाविशेषात्प्राप्तौ तन्निरपेक्षत्वं त्यागविधिबोध्यमित्यर्थः । परोक्तकर्मत्यागविधिपक्षात्किमस्य वैषम्यमित्यत्राह -Qip इति - परपक्षेतु तयोरुपायान्तराणामप्राप्तत्वेन त्यागविध्ययोगात्प्रपत्तावधिकार सिद्धिवैषम्यमिति भावः ।

[[४२४]]

मूः

पूर्वाचार्य ८६

विवादं

ML नैरपेक्ष्य (po,

विमर्शितं नलं ५।

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

शुन्यं सर्वधर्मस्वरूपत्यागं प्रपत्त्यङ्ग, quo मीना/ प्रपत्ति अधिकार १०६१ आकिञ्चन्य (pii, प्रपत्ति मञ्चरमश्लोकी नाक पदां विवक्षिकं उचित

‘अधिकारं पुरस्कृत्योपायस्य निरपेक्षताम् ।

(सा।दीः) आणिका पक्षमण्डी अगान्ना सर्वधर्मस्वरूपत्यागलं

अङ्गीकरिñis Car? T@summit। पूर्वाचार्य Com। श्लोक पूर्व ६०L विवाद मन्यविषयQD६००० ५६० की - अधिकार पुरस्कृत्येत्यादि - सर्वधर्मान् परित्यज्य ऎऩ्ऩुमिडत्तु अदिसमागैयाल् अरिबुगसत्तै मुऩ्ऩे सॊल्लिबिऩ्बु ३९९त्तिऩुडैय नैरपेक्ष्यñल एकशब्दलं । चरमश्लोकQnmovi।

(सा।स्वाः) विरोधं प्रसङ्गिकं

LG -

लङ्का - स्वरूपत्यागविधिसर्वदा ॥@gma Qiy ।

माढा) ८। GCLDIT? पूर्वाचार्या स्वरूपत्यागमङ्ग Com ? ? विवाद

बाग सम्प्रदायपरम्परै विरोधिung ढाङ्ग की। पूर्वाचार्य इति - विवादक श्रीभाष्यकार सन्निधि गां त्यागमङ्ग Doub @ruju त्यागमङ्ग रङ्ग रङ्ग ६००७ अकंल श्रीभाष्यकार निवारणं ललक सम्प्रदायं spins त्यागविधिपक्ष भाष्यकाराभिमत Loon Cpm ? किञ्च नैरपेक्ष्यविधिपक्ष♚ली चरमश्लोकी अधिकारबोधक शब्द

“श्रोतव्यशेष

मिल्लादबडि। " पूर्वोक्तविरोध प्रसङ्ग गळा कारिकै उक्तार्थ क उपपादिकं कीpri। अधिकारमित्यादिना चरमश्लोकः परित्यज्येत्यत्रानुवादपक्षे आकिञ्चन्यरूपाधिकारं पुरस्कृत्य उपायस्य व्रजेत्यत्र विहितस्य धर्मान्तरनैरपेक्ष्यमेकशब्देन वक्तीति केचिद्वाक्यविदो विदुः । (सा।प्रः) भाष्यकाराभिमत एवेति तद्दूषणे अपसिद्धान्तस्स्यादित्यत्र त्यागाङ्गत्वानुवादयोर्विवादाविषयत्वोक्तिपूर्वकमाकिञ्चन्यनैरपेक्ष्ययोः प्रथमपादैकपदाभ्यां बोध्यत्वं प्रथमपादशोकनिषेधाभ्यां बोध्यत्वं चाचार्याणां विवादविषयमितिदर्शयन् भाष्यकाराप्रतिषेधस्य पदद्वयेऽप्यर्थविरोधाभावो निदानमित्याह पूर्वाचार्य १५६५ इत्यादिना । अधिकारं पुरस्कृत्येत्यादि । उपायान्तरशून्यत्वरूपमाकिञ्चन्यं प्रथमपादेनोक्त्वेत्यर्थः । वक्तीति, श्लोक इति शेषः ।

(सा।विः) कैश्चिद्विधीयत इत्युक्तेश्च उभयेषां विवादे भाष्यकारैरप्रतिषेधात्तदप्रतिषिद्धमनुमतमिति न्यायात्स्वरूपत्यागाङ्गविधिपक्षो भाष्यकारसम्मत एवेत्याशङ्कय स्वरूपत्यागः प्रपत्त्यङ्गमिति वचने च तेषां विवादपदं न भवति । किन्त्वाकिञ्चन्यं कस्मिन्पदे प्रतिपाद्यं, नैरपेक्ष्यं कस्मिन्पदे प्रतिपाद्यमिति विवादविषयः - ततश्च ल्यप्पदे आकिञ्चन्यं प्रतिपाद्यमिति केचिदाहुः । मा शुच इत्यत्रेति केचित् । तत्रोभयथापि विरोधाभावाद्भाष्यकारा उदासाञ्चक्रिरे इत्याह - पूर्वाचार्य [१८] इति । प्रथमवादिनां नैरपेक्ष्यमेकपदविवक्षितम्, द्वितीयवादिनामाकिञ्चन्यं माशुच इत्यत्र विवक्षितमिति श्लोकद्वयेनाह । अधिकारं पुरस्कृत्येति । नैरपेक्ष्यं पुरस्कृत्येति च वक्ति ।

(सा।सं :) ननु पूर्वेष्वेव स्वरूपत्यागः प्रपत्त्यङ्गमिति केचित्, नेत्यपरे, कथमद्यायं विवाद उपशाम्यतीत्यत्राह । पूर्वेति । विवादो नैतद्विषयः । किन्त्वन्यविषय इत्युक्तमेव कारिकया विशदयन् सङ्गृह्णाति अधिकारमित्यादिना अनुवादपक्षे त्यज्येत्यनेन आकिञ्चन्यरूपमधिकारं प्रथममुपस्थाय एकशब्देन उपायस्य नैरपेक्ष्यं भगवान् वक्तीति वाक्ययोजानां कुशला विदुः ।

चरमश्लोकाधिकारः

मूः - एकशब्देन वक्तीति केचिद्वाक्यविदो विदुः ॥

नैरपेक्ष्यं पुरस्कृत्य विहितस्य लघीयसः ।

उपायस्याधिकारं तु शोकद्योत्यं विदुः परे ॥

इत्थमर्थाविशेषेऽपि योजनाभेदमात्रतः ।

प्राचां (विमर्शः) विवादस्संवृत्तो भाष्यकारैरवारितः ॥”

[[४२५]]

अधिकार मुं

इत्थमिति ।

(सा।दीः) Coum आचार्य नैरपेक्ष्य विशिष्ट उपाय विधिक माशुचः ढाòmळं वाक्योक्तशोकलंल सूचि लं@lon & अर्थ♚ली विशेषDoggo योजनाभेदमात्र पूर्वाचार्यकं विवाद pru♚m। अर्थाविशेष♚लं श्रीभाष्यकार विवाद निवारिलं। @cob -

यद्वा, भगवानिति शेषः । नैरपेक्ष्यमित्यादि

(सा।स्वाः) परेतु परित्यज्येत्यत्र नैरपेक्ष्यविधिं पुरस्कृत्य विहितस्योपायस्य लघुभूतस्य माशुच इत्यत्र शोकद्योत्यमधिकारं विदुःएवं पक्षद्वये वाक्यार्थस्याविशेषेऽपि कुत्र विवक्षितमिति योजनाभेदमात्रेण प्राचां विवादः संवृत्तः । भाष्यकारैरयमेव विवाद अवारितः । नतु स्वरूपत्यागविवाद इत्यर्थः ।

(सा।प्र) मुख्यवृत्त्या बोधयतीत्यर्थः

नैरपेक्ष्यं प्रथमपादेनोक्त्वा शरणं व्रजेति विहितस्य उपायस्याधिकारभूतमुपायान्तरराहित्यं तत्साध्यशोकनिवृत्ति प्रतिपादकंाशे ज्ञेयमित्यर्थः - इत्थमित्यादि पक्षद्वये ऽप्यकिञ्चनाधिकारिणो निरपेक्षो पायवरणविधिरित्यविरोध इति भाष्यकाराभिप्राय इति भावःएवं च “स्वस्ववर्णाश्रमाधीनं कर्म न त्याज्यमेव तत् । यावद्देहं प्रपन्नैश्च त्यागहेतोरदर्शनात् ॥ विहितेषु व्यवस्थानं प्रपन्नानां प्रपञ्च्यते । श्रुतिस्मृत्यादिविहितमनुष्ठेयं तु नैत्यकम् ॥” इत्यादिभिश्श्रीविष्णु चित्तवरदाचार्यादिभिस्सर्वधर्मस्वरूपत्यागस्य निरस्तत्वात्तत्स्वीकार एवापसिद्धान्तमप्रा

—

(सा।विः) भगवानिति शेषः । लघीयस इति नैरपेक्ष्यविशिष्ठविधाने केवलप्रपत्तिरेव नैरपेक्ष्यविशिष्ठ प्रपत्तिविधिरिति अनुष्ठानलाघवम् । नैरपेक्ष्यांशे अज्ञातज्ञापनमेव विधिव्यापार इति च लाघवम् । त्यागाङ्गविधौतु अङ्गांशे निर्वर्तकत्वापत्त्या गैारवमिति भावः । शोकद्योत्यमिति । माशुच इति शोकनिषेधेन शोको व्यञ्जितः । शोकश्चोपायान्तरानधिकारप्रयुक्त इति उपायान्तरानधिकारलक्षणाकिञ्चन्यं प्रपप्तेरधिकार इति शोकद्योत्य इति भावः ।

(सा।सं :) विशिष्टविधिपक्षे अधिकारबोधकांशः क इत्यत्राह नैरपेक्ष्यमिति । त्यज्येत्यनेन नैरपेक्ष्यं प्रथममुपस्थाप्य द्वितीयपादेन विहितस्य स्वारूपतः परिकरतश्च सकृत्त्वेन सुकरत्त्वेन च लघीयसः उपायस्याधिकारं शोकद्याोत्यम् । शोकस्यैतदाकिञ्चन्यजन्यत्वादिति भावः । प्रकृते किमित्यत्राह । इत्थमिति । अनेन रूपेणाकिञ्चनस्यान्यानपेक्षं प्रपदनमित्यर्थस्याविशेषेऽपि योजनाद्वयस्य च-

[[४२६]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

अज्ञातपूर्ववृत्तान्तैः यत्तत्रारोपितं परैः ।

तत्तु श्रीविष्णुचित्ताद्यैर्निर्मूलमिति दर्शितम् ॥

(सा।दीः) सम नानालं। अज्ञातेति । पूर्ववृत्तान्त m Bouisarn६) चरमश्लोकीं सर्वधर्मस्वरूपत्यागविषयविवाद ६ m आरोप्यं@@LLI। अा निर्मूलम् - आदिकाल

LLB पट्टवर्गळाल् ३९रमॆऩ्ऱु ऎङ्गळाऴ्वाऩ्, तिरुग्गुरुगैप्पिराऩ् पिळ्ळाऩ् मुदलाऩार्गळाल् काट्टप् पट्टदॆऩ्गै ननु ज्ञानविश्वासपूर्णं प्रपत्त्यधिकारिका, ज्ञानविश्वासमन्द भक्त्यधिकारि ना अनिष्ठं? इदं शरणमज्ञानां अविद्यातो देवे यतिपरिबृढतया वा विधितया इत्यादिकं निर्वाहQLDIJI/G६n? @ri अज्ञानामविद्यातः क अज्ञujib विजानतामित्यादि ज्ञानाधिकorm? शुक्र तद्व्यतिरिक्त मन्दज्ञानविश्वासं भक्त्यधिकारि सिद्धिwn Can?

(सा।स्वाः) अज्ञातपूर्ववृत्तान्तैः परैः स्वरूपत्यागविवाद एवावारित इति तत्र भाष्यकारविषये यदारो पितं तत्तु श्रीविष्णुचित्ताद्यैः, श्रीविष्णुचित्तवरदाचार्यवादिहंसाम्बुवाहार्य प्रभृतिभिर्निर्मूलमिति साक्षादुपदेशमुखेन “स्वस्ववर्णाश्रमाधीनं कर्म न त्याज्यमेवतत् । यावद्देहं प्रपन्नैश्च त्यागहेतोरदर्शनात् ॥ श्रुतिस्मृत्यादिविहितमनुष्ठानं तु नैत्यकम् ।” इत्यादि निबन्धनमुखेन च दशितमित्यर्थः - Qu मन्दज्ञानविश्वास कक्षा भक्त्यधिकारिक बाकी पक्ष की दूषणं

८०G GLom ? " इदं शरणमज्ञानामिदमेव विजानताम् । इदं तितीर्षतां पारमिदमानन्त्यमिच्छताम् ॥” ढाळाकी भगवच्छास्त्र वचन♚ली अत्यन्ताज्ञानि ५ ५ ५ अधिकज्ञानविश्वास ५० प्रपत्त्यधिकारं । (सा।प्र।) माणिकत्वं चावहेदित्यभिप्रयन्नाह - अज्ञातेत्यादिना - नन्वेवं भरन्यासस्याकिञ्चनाधिकारत्वे ‘अज्ञसर्वज्ञभक्तानां प्रपत्तावधिकारिता” इत्यादिभिरज्ञान सार्वज्ञभक्त्यादीनामधिकारत्वोक्तिः कथमिति शङ्कामनूद्य तेषामधिकारत्वशङ्कावहप्रमाणानामर्थान् वदन्नज्ञानादीनाम्,-

(सा।विः) अज्ञातपूर्ववृत्तान्तैरिति नैरपेक्ष्यविध्यभिप्रायेण पूर्वाचार्यविचारसंवृत्तःतदज्ञानद्भिर्वा चीनैस्त्यागाङ्गविधिमाश्रित्य विवादः कृत इत्यारोपितमिति भावः अन्यथा परस्परविरुद्धपक्षाभिधाने भाष्यकारैरन्यतरपक्षस्य निषेध एव कृतस्स्यात् । तस्मात्त्यागविधिपक्षस्तात्पर्यविषयो न भवतीति भावः - अत्र तदानीन्तनश्रीविष्णुचित्ताचार्यादि श्रीसूक्तिरेव प्रमाणमित्याह - श्रीविष्णुचित्ताद्यैरिति । स्वग्रन्थेषु श्रीविष्णुचित्तवरदाचार्यादिभिस्स्वरूपत्यागस्य “स्वस्ववर्णाश्रमाधीनं कर्म न त्याज्यमेव तत् । यावद्देहं प्रपन्नैश्च त्यागहेतोरदर्शनात् ॥ विहितेषु व्यवस्थानं प्रपन्नानां प्रपञ्च्यते । श्रुतिस्मृत्यादि विहितमनुष्ठानं तु नैत्यकम्” इत्यादिना दूरनिरस्तत्वान्निर्मूलमनाकरमिति दर्शितमिति भावः । (सा।सं :) समानत्वेऽपि वाक्यार्थयोजनाभेदमात्रे श्रीविष्णुचित्तादेर्विवादः नार्थान्तर इति मात्र शब्दः । योजनाद्वयस्याप्यविरुद्धत्वाद्भाष्यकारैरप्रतिषिद्धः । एवं पूर्वविवादाज्ञैश्चरमश्लोके यत्स्वरूप त्यागविधिपरत्वमारोपितं तत्तु श्रीविष्णुचित्ताद्यैर्निष्प्रमाणकमिति दर्शितम् । श्रीविष्णुचित्त, Gril&armpounळा - आदिशब्देन गुरुकेश्वरादयो गृह्यन्ते । तेषामेव ग्रन्थे “स्वस्ववर्णाश्रमाधीनं कर्म न त्याज्यमेव तत् । यावद्देहं प्रपन्नैश्च त्यागहेतोरदर्शनात् ॥ श्रुतिस्मृत्यादिविहितमनुष्ठानं तु नैत्यकम् ।” इत्येव दर्शनादिति भावः ।

चरमश्लोकाधिकारः

मूः शु, “इदं शरणमज्ञानामिदमेव विजानताम् ।

इदं तितीर्षतां पारमिदमानन्त्यमिच्छताम् ॥"

“अविद्यातो देवे परिबृढतया वा विधितया

[[४२७]]

स्वभक्तेर्भूम्नावा जगतिगतिमन्यामविदुषाम् ।” अधिकार भचेतनं uqwगगगगीं? शुन्यन्थी मुण्डीला अज्ञानं पश्वादिना Curoo शास्त्रीय

mom jam नगगी? उपासनादि

w।

(सा। दीः) ळ शङ्कु अनुवदिकं pri - शुनं इत्यादि - का यथार्थLq परिहरिकी इत्यादि । @vo श्लोकार्थं तात्पर्यार्थम्, प्रपत्त्युपयुक्तसामान्यज्ञान (Dór_mui उपायान्तरज्ञानशून्यान्ना प्रपत्त्यधिकारि

शमा प्रथमपाद श्री ना। शुङ्ग अधिकारी अधिकारान्तर

इदमेव विजानताGILDOTI - उपायान्तरज्ञाना__IT, विजानतां, प्रपत्त्युपयुक्तज्ञान (०६ILITळी अशक्त&nb

अधिकारिmq-अधिकार

इदं तितीर्षतामित्युत्तरार्धम् ।

की

अधिकारान्तरं

(सा।स्वाः) उभयमध्यस्थमन्दज्ञानविश्वासवान् ८ (६) कं ( भक्त्यधिकारं फलित

क

तद्विरोधं

प्रसङ्गिuman? अ वचनमन्यपरQLD) “अविद्यातो देवे परिबृढतया वा विधितया स्वभक्तेर्भूम्ना वा जगतिगतिमन्यामविदुषाम् ॥ गतिर्गम्यश्चासौ हरिरिति जितन्ताह्वयमनो रहस्यं व्याजह्रे स खलु भगवान् शौनकमुनिः ॥” तद्वचनार्थकथनरूपश्रीमत्पराशरभट्टार्य सूक्ति विरोधं प्रसङ्गिung? ढाळाळी अभिप्राय शङ्किकी। इति । पारिशेष्य वचनार्थ ०g स्फुटीकरि [m] परिहरि की।

शास्त्रवश्यत्वाभावं प्रसङ्गिकं pug- (सा।प्रः) आकिञ्चन्यपर्यवसानमाह । शु

(सा।विः) करमिति दर्शितमिति भावः

इति - पश्वादिना इति - Quiqu

इदमित्यादिना ।

ननु पूर्णज्ञानविश्वासवन्तः प्रपत्त्यधिकारिणः, ज्ञानविश्वासमन्दा भक्त्यधिकारिण इत्यनङ्गीकारे “इदं शरणमज्ञानाम्” इति श्लोकस्य कोऽर्थः ? तत्र इदमेव विजानतामित्युक्तम् ? तत्राज्ञत्वप्रतिकोटित्वेन सर्वविषयज्ञानवतां प्रपत्त्यधिकारः । तद्विकलानां भक्त्यधिकार इति खलु तदाशय इत्याशङ्क्य तदर्थमाह शुं इति । स्वोक्तार्थे सम्मत्यर्थं तदर्थकाभियुक्तो किमपि पठति अविद्यात इति । अधिकार भेदी Qwor गगगगी, परिपूर्णज्ञानिनः, प्रपत्त्यधिकारिणः, तन्मन्दा भक्त्यधिकारिण इत्यधिकारो न भवतीति चेत्कथमधिकारभेद इति शङ्कार्थः शास्त्रीयQommumm विश्वादिष्विव शास्त्रेषु यस्य कस्याप्यर्थस्याज्ञानमिति नार्थः । शङ्कते । ojam) इति । तर्हि किमिति चेदित्यर्थः । उत्तरमाह । उपासनेति ।

(सा।संः) प्रापकान्तरस्वरूपस्य सर्वधर्मस्वरूपस्य वा त्याग इह विधेय इति नाङ्गीकरोषि चेत् । अधिकारिभेदमिति । विजानतां परिबृढतया वा विधितया स्वभक्ते भूम्ना वेत्यादिना सर्वस्यापि प्रपत्तावेवाधिकारप्रदर्शनं कथं सङ्गच्छते तस्मात्तदधिकारिणामपि तत्त्यागविधिस्त्यज्येत्यत्रेति शङ्कितुराशयः । इदं शरणमित्यादेः पराभिमतार्थानुपपत्ति सूचनपूर्वकं स्वाभिमतार्थमाह - कुंली इत्यादि । शरण्यगुणादीत्यादिशब्देन पुरुषकारादिविशेषपञ्चकसङ्ग्रहः ।

[[४२८]]

मूः प्रपत्ति का मी

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

सूक्ष्मविशेषाना अलीwwwwww। शुन्यलन्तीं

[[०५००१]]

विजानतां ६१६, देवे परिबृढतया वा विधितया ६ठा ज्ञानविशेष (pii (उपासनादि कहीं कनीयां) प्रपत्तिकं उपयुक्तLDI६or शरण्य गुणादिविषयी

शङ्का शाकं अनपेक्षित Door सर्वविषयज्ञान १०६०७०/-

(सा।दीः) उपायान्तरज्ञानशक्ति ८६५६L_की अनिष्ठनिवृतीष्ठप्राप्ति प्रपत्त्युपयुक्तज्ञानवान्&@ii प्रपत्त्यधिकारिक बाग प्रपत्ति कृानीय सूक्ष्मविशेषमित्यादि

सङ्गाका - सूक्ष्मविशेषज्ञानं प्रपत्ति

प्रपत्तिòा सूक्ष्मविशेषाज्ञानमधिकार

[[१]]

त्वरातिशय mu

प्रपत्त्युपयुक्तसामान्यज्ञानमात्रमधिकार) विशेषज्ञानशून्यंा अनधिकारिwor@porm मात्रं विवक्षितम् । शरण्यगुणज्ञान DOLI प्रपत्त्यधिकारि

प्रपत्त्यधिकार -

(सा।स्वाः) प्रपत्ति लागीं इति - सूक्ष्मविशेष) विशेष ज्ञानाभावविशिष्टori सर्वविषयज्ञानवताम् ढाङ्ग की अर्थपरक लं प्रपत्तियोग्याधिकारविरोधं प्रसङ्गिung? ढाळगळा Grm इति - शं विजानता उपासनादि कृती की पूर्वोत्तरवाक्यार्थगतिungi समीचीनम् - wo अधिकारCLD तुच्छ DIs प्रसङ्गिकं GLD विषयविशेषंQFOLDING सर्वविषयज्ञान CLD अधिकार GILD अरुळिच्चॆय्गिऱार्-

पाठ

इत्यनेन सामान्यतः प्रपत्तिज्ञानं विजानता/LD/

प्रपत्त्यधिकारं दुर्लभ प्रसङ्गिकं sur

कामं अर्थमं@spi। विजानता । देवे परिबृढतया ढाळा माळाला ज्ञान po प्राचीनश्रीकोश (go, इति - संसारलंलं सर्वविषयज्ञानं दुर्लभDinos - शं विजानतां दाग की मुंलीं GLCurr

[[१]]

ऎ

(सा।प्रः) प्रपत्ति लागी सूक्ष्मविशेषाना अलग इति । सपरिकरभरन्यासस्य सर्वप्रकारेण विशिष्य ज्ञानाभावे वा भवेदित्यर्थः । नन्वनुष्ठेयभरन्यासविषये विशिष्यज्ञानाभावे कथं तदनुष्ठाने अधिकारस्स्यादितिचेन्न तस्यापि समुदायज्ञानपूर्वकद्वयवचनरूपप्रपदनभेदे अधिकारत्वसम्भवादिति भावः ननु विजानतामित्यस्य प्रपत्त्युपयुक्तशरण्यगुणविषयकविशदज्ञान परत्व मयुक्तम् - अज्ञानप्रतिकोटित्वेनोक्तस्य तस्य सङ्कोचकाभावादित्यत्र एतच्छलोकसमानार्थे अभियुक्तोक्तश्लोके विजानतामित्येतत्स्थाने देवे परिबृढतया वा विधिततमेत्युक्तेस्सामान्यविशेषन्यायेन परिबृढत्वोपलक्षितशरण्यत्वोपयुक्तसर्वगुणविषयज्ञानं तेनोच्यत इत्यभिप्रयन्नाह ।

[[१]]

(सा।विः) उपासनादिनीन्नी, उपासनादिषु स्वरूपज्ञानाभावो वा सूक्ष्मविशेष, प्रपत्तौ सूक्ष्मविशेषज्ञानाभावो वा एतन्मात्रं प्रथमपादार्थः । विशदज्ञानाभावेऽपि समुदायज्ञानमात्रमपि प्रपत्तेरधिकार इति भावः अधिकारान्तरमाह - Qu♚♚ इति इह विज्ञानम् । उपासनादिनी, उपासनादिषु ज्ञानं वा प्रपतिकण्ठ उपयुक्त Dior शरण्यगुणादि विषयलंही लीला शरण्यगुणादिविषयज्ञानं वा भवेदित्येतावन्मात्रमेवेत्यर्थः अस्य शब्दस्य व्यवच्छेधमाह - इति - प्रपत्त्युपयुक्तज्ञानमात्र

मेव विवक्षितमित्यत्र परिबृढत्वं,

मूः

चरमश्लोकाधिकारः

परिबृढत्वरूपशरण्यगुणविशेषज्ञान @

[[४२९]]

G। उपयुक्तज्ञान

(Up६öठा॥६६१६) उपायान्तर की शक्ति६६gCng अकिञ्चन mi प्रपत्तिकं अधिकारिumb। शक्ति की

“शरैस्तु सङ्कलां कृत्वा लङ्कां परबलार्दनः ।

मां नयेद्यदि काकुत्स्थस्तत्तस्य सदृशं भवेत् ॥ “नगी,

(सा।दीः) अलं ज्ञानं

ै

भक्त्यधिकारिQuml फलिऊं मन्दज्ञान भक्त्यधिकारि? Gummit। @उपयुक्तज्ञानमित्यादिum

यदु

(सा।स्वाः) परिबृढत्वेति - परिबृढतया वा विधितया sun mulg अन्यथानुपपत्त्या उपयुक्तज्ञानविशेष अधिकार ५। भक्त्यभियुक्तविशेषज्ञानवतां प्रपत्त्यधिकारं । २G Com ? भक्तिविशेषज्ञानं भक्त्यधिकार LDING प्रपत्त्यधिकार LD१CpGTঠगगQ] (]। उपयुक्तेति भक्त्युपयुक्तज्ञानQILDT तात्पर्य अपितु आकिञ्चन्यमधिकार @ आकिञ्चन्यं भक्त्युपयुक्तज्ञानवान् ८ (१) (५ सुलभomsun आकिञ्चन्य असाधारणाधिकार @Domb, भक्त्युपयुक्तज्ञानमङ्गप्रपत्तिज्ञा-

यदु साधारणाधिकारQD६१m ५०००/- उपायान्तरं शक्ति Cg । गग BG Com ? शक्ति की भक्ति ? शीलं स्वरूपविरोधं प्रसङ्गिur? शुक्र उपायान्तरशक्तळं प्रपत्त्यधिकारिorn? Tom। शङ्किलं । उत्तरी शक्ति_rqib इत्यादि।

नगर्भ

(सा।प्रः) परिबृढत्वरूपेत्यादिना । नन्वेवं शरण्यत्वोपयुक्तसर्वगुणज्ञाने निरपेक्षरक्षकत्वस्यापि ज्ञानात्स्वस्योपायानुष्ठानशक्तावपि “असन्देशात्तु रामस्य तत्तस्यसदृशं भवेत्” इत्याद्यानुगुण्येन स्वयत्ननिवृत्तिरेवोचितेति शङ्कामनूद्य परिहरति -शक्ति

इत्यादिना ।

(सा।विः) तद्व्याख्यानतयोक्ताभियुक्तोक्तिं दर्शयति - परिबृढत्वरूपेति । अविद्यात इति प्रथमपादार्थः - देवे परिबृढतयेति द्वितीयपादार्थः - वचेतनविषयभूतेन परिबृढत्वेनेति सर्वेश्वरत्वेनेति तदर्थः -परिबृढविषयक प्रपत्त्युपयुक्त ज्ञानेनेति फलितार्थः -उपायान्तरज्ञाने सत्यपि तत्राशक्ताः प्रपत्त्यधिकारिण इति द्वितीयपादाभिप्रायमाह । उपयुक्तेति अयं चान्याधिकारः । नन्वेवं शरण्यत्वोपयुक्त सर्वगुणज्ञाने निरपेक्षरक्षकत्वस्यापि ज्ञानात्स्वस्वोपायानुष्ठानशक्तावपि असन्देशात्तु रामस्येत्युक्तरीत्या स्वप्रयत्ननिवृत्तिरेवोचितेति शङ्कामनूद्य परिहरति -शक्ति

इत्यादिना ।

(सा।संः) अत्यन्त सापराधोऽप्यन्योपाये भवशरणमित्युक्तिमात्रेण सुदृढरक्षणैकान्त सौशील्यवात्सल्यादि गुणपरिपूर्णत्वम् ? ननु सिद्धं नस्समीहितम् उपायान्तरशक्तस्यापि प्रपत्त्युपयुक्तज्ञानवतस्तत्त्यागेन प्रपत्तेरेवावलम्बनीयत्वसिद्धेरित्यत्राह । - इति अन्यथा प्रपत्तेः अकिञ्चनाधिकारत्वव्याघात इति भावः ननु शक्ताया अपि सीतायाश्शक्तित्यागेन रक्षकैकनिरीक्षणवदुपायान्तरशक्तो तत्त्यागेन रक्षकैक निरीक्षकोऽस्त्विति शङ्कते - शक्ति इति । परिहरति ।

[[४३०]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

TAकऩ् कैप्पार्त्तुत्ताऩ् कैवाङ्गियिरुक्कैयऩ्ऱो यामॆऩ्? इदु प्रपन्न६०]६०L उत्तरकृत्यविशेषं/कं उदाहरण m। gung/ उपायविधायकशास्त्र [५] ८५६i निरर्थक mom। उपायान्तर श्री कनकं ज्ञान (१०६० Lmi भी अनुष्ठानशक्ति (Poorn लुम् ईऩऩ्ऱिक्केयिरुक्कुमागिल्।

(सा।दीः) प्रपन्नळा इत्यादि - प्रपत्त्यनुष्ठानं नाली

लाङ्ग ५५ß५। कैवाङ्गियिरुक्क वेणुमॆऩ्ऱाल् मरुळिच्चॆय्गिऱार्। अल्लादबोदु तीयाल् भक्ति प्रपत्तिकीङ्ग GLD स्वरक्षणार्थ १६०। त्याज्य उपायविधिujib व्यर्थomQoorig। अविद्यातः ढाकी श्लोक अर्थ। अविद्यातः गतिमन्यामविदुषाम् । उपायान्तर ज्ञानाभावलं उपायान्तर अलीयाङ्कं - अ? उपायान्तरं कृLD कं कीwww Quorpmujuo@srmula - देवे परिबृढतया वा विधितया गतिमन्याम विदुषाम् । अन्यां गतिं सिद्धरूपमविदुषाम् । देव एव परमशेषीति ज्ञानात्तदन्यद्देवतान्तरं सिद्धरूपमुपायान्तरं नास्तीति विदुषा LDT - २ देवे परिबृढतै स्वाशक्तेरप्युपलक्षणम् । स्वाशक्त्या साध्यरूप गत्यन्तरमविदुषां च ढाळा - स्वभक्तेर्भूम्ना वा गतिमन्याम विदुषाम् । विलम्बाक्षमत्वातिशयेन स्वाभिलषितकाले अविलम्बेनेष्ठप्राप्तिसाधनमुपायान्तरं नास्तीति विदुषां च

ग

मी इदं तितीर्षतां पारमित्यादिकं अर्थउपायान्तरमुण्डी इत्यादि। (सा।स्वाः) उत्तरेति । प्रपत्त्युत्तरकालमुपायान्तरसामर्थ्य (ogi निर्यत्नsuit is Googl QLD लम्म्। - उपायेति - भक्तिविधायकशास्त्रQLD विशेषिwID उपायेति सामान्योक्त्या मॆऩ्ऱु करुत्तु प्रपत्त्यनुष्ठानव्यापार स्वरूपविरुद्धions प्रसङ्गिकं लङ्का। @ig उपायान्तराशक्तळा प्रपत्त्यधिकारिG GLom? । उपायान्तरशक्ति नाना नाथमुनि प्रभृति ५) कण्ठ प्रपत्त्यनधिकारं प्रसङ्गिCHIT ळगा। उपायान्तरलंलं इति ।

(सा।प्र) निरर्थक इति शास्त्रनैरर्थक्योक्तिस्सर्वलौकिकव्यापारविरोधस्याप्युपलक्षणम् । पाणिग्रहणदशायामेव जानकीरक्षणभरस्य जनकेन भगवति न्यस्तत्वान्निक्षिप्तस्वभरैर्जानकी वत्स्थातव्यमित्यसन्देशादित्यादेर्भाव इति तात्पर्यम् अथेदं तितीर्षतामित्यर्थस्य स्वभक्तेर्भूम्नेत्यस्य चाकिञ्चन्यपर्यवसानमाह । उपायान्तरमुण्डी इत्यादिना । विलम्बाक्षमे उपायान्तरज्ञान तदनुष्ठानशक्ति (सा।विः) उत्तरकृत्यविशेष इति - “इयं सीता मम सुता सहधर्मचरी तव” इति जनकेन पाणिग्रहणकाल एव सीतारक्षणभरस्य भगवति समर्पितत्वात्तत्समर्पणेनोत्तरकृत्यरूपमिहापि प्रपत्त्यनुष्ठानानन्तरं तथा स्थातव्यमिति भावः । इदं तितीर्षतां पारमिति तृतीयाधिकारपरमित्यभिप्रेत्याह

उपायान्तरमुंली इति ।

[[१]]

(सा।सं

:) इति । सीतावाक्यमित्यर्थः । उतरकृत्यविशेषस्स्वबाधकनिवृत्तिशक्तौ सत्यामपि नैर्भर्यरूपः । तितीर्षतामित्यस्य भक्त्या तत्प्राप्तिर्विलम्बेन स्यादिति तद्विलम्बमसहमानानामित्येवार्थः । आनन्त्यमिच्छतामित्यस्य च परिपूर्णभगवदनुभवस्यार्धक्षणविलम्बोऽपि स्वविनश्यतेति तदन्तराल एव अलब्धधृतिकानामित्यर्थः । अतस्तेऽप्यकिञ्चन एव सन्तः प्रपत्त्यधिकारिण इत्याह । उपायान्तर♚ली इत्यादिना ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[४३१]]

मूः ५०५ फलं १०० प्रपत्ति Cu wig उचितैQwnीकं अधिकारिwnळं। २५, इदं तितीर्षतां पारं इत्यादि

Gluorofl६) ? तितीर्षतां पारं न ५०s अनिष्ठनिवृत्ति winismutq। आनन्त्यमिच्छतां / स्वरूपप्राप्तपरिपूर्णभगवदनुभव तूरिक्कमाट्टादार्क्कॆऩ्ऱबडि। इवै इरण्डैयुम् निऩैत्तु-

(सा।दीः) तितीर्षताम्, अनिष्टं तर्तुमिच्छताम् -

प्रपत्तिल Coor

त्वरै gujpoogl

विवक्षितQDorm

Gpi। तितीर्षतां पारGILDOI/ इत्यादिw६। अन्यथातितीर्षतामिति पदोपादानं व्यर्थomio- तर्तुमिच्छामात्रं सर्वाधिकारि साधारण LDTS- आनन्त्यमिच्छता । इष्टप्राप्तिकण्ठी& वाञ्छिmissórp_qQumii। आनन्त्यमिच्छता इत्यादि - @igi इच्छामात्रं साधारणorruil(कण्ठ इच्छताम् । विशेषिकं अतिशयं सिद्धम् ।

(सा।स्वाः) ली♚ अधिकारं इदं शरणमज्ञाना /Dm वचन की Cgrim Cour? ढाङ्गां Qui। g इति । सामान्यतोऽनिष्ट निवृत्ति प्रार्थनामात्रपर LIST भक्तप्रपन्नसाधारणा ? विलम्बाक्षमता बोधकशब्द? शङ्किलं उत्तर & Fümi - TrÈC) इत्यादिना - प्रपत्त्यधिकारप्रकरण Liqui - तितीर्षता GILDòrma। अनिष्टं तर्तुमिच्छतामित्यर्थकतायां सर्वाधिकारि साधारणत्वेन व्यर्थ त्वरापर मॆऩ्ऱदु

तितीर्षता की पदन्त्वरपरकी) इदमानन्त्यमिच्छताQILD ६०१ की। व्यर्थions प्रसङ्ग ? ग Quri। आनन्त्यमिच्छतामिति । आर्ती ५।लं। वचनार्थLoni अविद्यातो देवेां एतदर्थकथनरूपभट्टार्यश्लाके क @joGG CLICIT ? अविद्यातो देवे परिबृढतया वा विधितया ढग इदं शरणमज्ञानामिदमेव विजानता QILDO की पदार्थ, स्वभक्तेर्भूम्ना वा जगति गतिमन्याम विदुषाQLDI इदं तितीर्षतां पारमित्येतन्मात्रार्थ ? आनन्त्यमिच्छताम् ढाकील अर्थ @@@@@u? - इति स्वभक्तेर्भूम्ना ना

(सा।प्रः) सद्भावेऽपि तेन स्वाभीष्टसाधनाशक्तत्वादविलम्बितमोक्षसाधनाभावादाकिञ्चन्यमुपपद्यत इत्यर्थः । पारं तितीर्षानन्न्त्येच्छाशब्दयोर्मोक्षेच्छापरत्वात्पौनरुक्त्यशङ्कां परिहरन्नेतत्समानार्थत्वं स्वभक्तेर्भूम्नेत्यस्य प्रदर्शयति Trijor Quòागी) इत्यादिना-ननु स्वभक्तेर्भूम्नेत्युक्तौ-

(सा।विः) ५०ळ, शीघ्रम् फलं लyou, फलं दातुं समर्थान् - ननु तितीर्षतां पारमित्येत द्विलम्बाक्षमपरं कथमित्याशङ्क्य परिहरति - Trijoor Glucoगगी) इत्यादिना शीघ्रमिति पदमध्याहर्तव्यम् - अन्यथा तितीर्षतां पारमिति विशिष्योपादानस्य वैयर्थ्यापत्तेरिति भावः तितीर्षतां पारमित्यस्य शीघ्रमनिष्टनिवृत्तिमिच्छतामित्यर्थःआनन्त्यमिच्छतामित्यस्य भगवदनुभवं विना ज्ञातुमशक्यमित्यनुभवविषयोत्कटेच्छावतामित्यर्थ इति कृत्वा द्वयोर्नपौनरुक्त्यमित्याह । अनिष्टनिवृत्तीति । इदं द्वयमप्येकाधिकार इति भावः । एतद्विवरणं स्वभक्ते र्भूम्ना वेत्येतदित्याह - @rujub लीलालम्म्। इति ।

(सा।सं :) एवं विजानतामिति सामान्यनिर्देशबलात्सकिञ्चनस्य उपायान्तरत्याग इह प्रपत्त्यङ्ग्तया विधेय इति भ्रमो निरस्तः अथ स्वभक्तेर्भूम्ना वेति विशेषनिर्देशबलाद्भक्तस्य च तत्तत्त्यागोऽत्र प्रपत्त्यङ्गतया विधीयत इति भ्रममपि निराकरोति । इति - तितीर्षा आनन्त्येच्छेति चाधिकार द्वयमभिप्रेत्येत्यर्थः ।

[[४३२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः स्वभक्तेर्भूम्ना वा नढाकी। @vg भक्ति प्रेमपारवश्य

यल्लादु पुरिगत्तैच् चॊऩ्ऩबडियऩ्ऱु। इप्पुळिगयिऩुडैय सवागिऱदु कडुग प्राप्ति की ६०Lung Cannon अवस्थाविशेषम् ।

टै

Com ?

शं

(सा।दीः) भक्तेर्भूम्नां भक्ति ? भगवद्विषयप्रेमम् - भूमा? g अलीला अतिशयम् - लं विलम्बाक्षमत्वं फलि परभक्तिरूप अवस्थाविशेषं भक्तियोग कं मुकं की

(सा।स्वाः) भक्तियोगं Cam♚msun तितीर्षतामित्याद्यर्थं Cppju? Taীठं @suprit। @ivg भक्तीति । भक्तियोगं Cpm

Com? भक्तिपदं भक्तियोगवाचक ? भक्तिपारवश्यं Capmongri विलम्बाक्षमत्वरूपाधिकारं Camp १]MCu? ६T६१६१। भक्ति इति - भूमळा शब्दं भक्तियोगपरत्वकं की व्यर्थ@sunggi भक्तियोगपरत्वrig इति पदद्योतितप्रकरणविरुद्ध Durgjib प्रकरणसह कृतभूमा शब्दबललंल विलम्बाक्षमत्वपरलं। rroor अवस्थाविशेषQILD GGGLo? भक्तियोगकार्यons भक्तियोगम् आवश्यकDIB प्रसङ्गिung?

[[१]]

(सा।प्रः) भक्तिशब्दस्यानिष्ठनिवृत्तीष्ट प्राप्त्युत्कटेच्छापरत्ववर्णनमनुचितम् । “भक्त्यापरमया वापि " “भक्त्या लभ्यस्त्वनन्यया” - इत्यादिषु भक्तिशब्दस्य भक्तियोगपरत्वसिद्धेरतस्तस्यैव प्रपत्त्यधिकारत्वमवर्जनीयमित्यत्र परभक्तिनिष्पत्तौ मोक्षस्यैव सिद्धेरुपायान्तरस्यानपेक्षितत्वात्तदनिष्पत्तौ मोक्षस्यैवासिद्धेरुपायान्तरस्यानपेक्षितत्वात्तदनिष्पत्तौ तत्स्वरूपस्यैवासिद्धेश्चाधिकारत्वानुपपत्तेः “भक्त्या मामभिजानाति । भक्त्या शास्त्राद्वेद्मि “इत्यादौभक्तिशब्दस्य प्रेमपारवश्येऽपि प्रयोगदर्शनात्तस्याधिकारत्व सम्भवाच्चोत्कटेच्छारूपप्रेमपारवश्यमेव अत्र भक्तिशब्दविवक्षितमित्यभिप्रयन्नाह । भक्तीत्यादिना । ननु स्वभक्तेर्भूम्नेत्युक्ता भूयसि भक्तिः परभक्तिरूपभक्तियोग एवेत्यधिकारत्वानुपपत्तिस्तदवस्थैवेत्यत्र झटिति प्राप्त्यभावे देहवियोगापादक प्रीत्यवस्थाविशेषो भक्तिभूमेत्याहभक्ति इत्यादिना नन्वेतादृशावस्थाया अपि “परभक्तिः पुरादृष्टप्रत्यक्षाभिनिवेशनम्” इत्युक्तपरभक्तिसाध्यत्वात्तस्या भरन्या-साधिकारत्वानुपपत्तिस्तदवस्थैवेत्यत्र पापविशेषाज्झटिति कामिनी प्राप्त्यभावे देहवियोगहेतु प्रीत्यवस्थोत्पत्तिवत्सुकृतविशेषाद् भगवत्प्राप्त्यभावे-

(सा।विः) ननु स्वभक्तिरित्यस्यानिष्टनिवृत्तीष्टप्राप्त्युत्कटेच्छापरत्ववर्णनमनुचितं ? भक्तियोगे भक्तिशब्दस्य प्रसिद्धत्वेन तत्परत्वौचित्यमाशङ्कय भक्तेस्सिद्धत्वे उपायान्तरापेक्षैव नास्ति । असिद्धत्वे भक्तेर्भूम्नेति निर्देश एव न घटते - अतः “भक्त्या मामभिजानाति । शुद्धभावाङ्गतो भक्त्या शास्त्राद्वेद्मि जनार्दनम्’ इत्यादाविव प्रेमपारवश्यपरत्वमेवेत्यभिप्रायेणाह । इति । भूम्नेत्यनेन झटिति प्राप्त्यभावाद्देहविनियोगापादकप्रीत्यवस्थाविशेष एव विवक्षित इत्याह भक्ति इति - अप

अऴियुम् Liquor, न श्येदित्येवं प्रकारः - नन्वेतादृशावस्थाविशेषो भक्तियोगेन साक्षात्कारवतामेवेत्यत्र यथापापवशेन पुरुषस्य झटिति कामिनीप्राप्त्यभावे पुरुषस्य देहवियोगहेतुप्रीत्यवस्थोत्पत्तिः-

चरमश्लोकाधिकारः

[[४३३]]

मूः

शाङ्कंङ्कं काULL भक्तियोग

भगवत्प्रसाद♚ल य। शुन्य अवस्थै

सुकृतविशेषमूलLDI६or

प्रपत्ति अधिकारि- Quiques उपायान्तर मुंलीं अज्ञmi @उपाय की समुदायज्ञानमात्र (Lurung ग्र उपायान्तरमुण्डीगळं ठीकळं, उपायान्तर कुण्डी अनुष्ठानशक्ति, @@pooj विलम्बं अर्त्यतिशय mowningळं, प्रपत्ति

।

(सा। दीः) (@ruji इदु सिलर्क्कॆऩ्ऱु तुडङ्गि। कट्टळैप्पट्ट, साधनरूपेण शास्त्रविहितै। शुñi नाथमुनिप्रभृति मं ( ऊं की कुण्डली CD। भी @ चरमश्लोकीङ्ग फलितार्थ m। giqui इत्यादिumr। @अधिकारत्रयQLD Coum अधिकारान्तरलं।

याऩ

(सा।स्वाः) quॐ भक्तियोगानधिकारिला पराङ्कुशप्रभृतिका ८ आर्तिप्रयुक्ताधिकारnus प्रसङ्गिwn? Tग m। g इति &LLULL, साधनत्वेन विहितैurror@g - भक्तिकृतै अवस्यै भक्तियोगjnis अधिकारिurroor Liqui प्रपत्त्यधिकारि । GGLDI ? (@supri

अवस्थै इति-प्रपत्तीति । अनन्यसाध्यसाधनसमर्थवशीकरणात्मकप्रपत्ति - अधिकारिQum उपायान्तर रहितत्वात् ढाळलं। शुळं इदं शरणमज्ञानामित्यत्राज्ञाशब्द।कं प्रपत्तिं विशेषापरिज्ञानमर्थQILD

G Com? प्रपत्ति सामान्यज्ञानशून्य कं५ळं विशेषापरिज्ञानत्त्वादधिकारं प्रसङ्गि CBI ? ढगढग प्रकरण बललब्धविशेषोक्ति पूर्वकLDITS पूर्वोक्तार्थ ०५ उपसंहरि कीpri। Qqw

इति ।

(सा।प्रः) देहवियोगहेतु प्रेमविशेषोत्पत्ति सम्भवात्तथाविधस्य परभक्तिव्यतिरिक्तस्य “चिन्तयन्ति” इत्यादौ दर्शनाच्च नाधिकारत्वानुपपत्तिरित्यभिप्रायेणाह । श्रीणां इत्यादिना । एवं चाज्ञसर्वज्ञभक्तानां प्रपत्त्यधिकारित्वमकिञ्चनत्वादेवेत्यविद्यातः परिबृढत्वज्ञानाद्भक्तिभूम्ना वा अन्यां गतिमविदुषामित्युक्त्यैवावगम्यत इत्याह । Qigns इत्यादिना- “गतिर्गम्याश्चासौ हरिरिति जितन्ताह्वयमनो रहस्यं व्याजह्रे स किल भगवान् शौनकमुनिः” इत्यविद्यात इत्यस्य शेषः । (सा।विः) तद्वत्सुकृतषिशेषाद्द्भगवत्प्राप्त्यभावे देहवियोगहेतु भूत प्रीत्यवस्थाविशेषस्य भक्तियोगाभावेऽपि “चिन्तयन्ति” इत्यादौ दर्शनात् सम्भवन्त्येवेत्यभिप्रायेणाह - गाम्मं इति - Litt साधनतया शास्त्रविहितेत्यर्थः । श्लोकः “चिन्तयन्ती जगत्सूर्ति परब्रह्मस्वरूपिणम् । निरुच्छ्वास तया मुक्तिं गधान्यागोपकन्यका” फलितार्थमाह । Qqsun इति । उपायान्तर अज्ञ श ूध उपाय♚ली समुदायज्ञानमात्र Pourm mi इति प्रथमपादार्थ एकोऽधिकारो दर्शितः उपायान्तरलंलीं इत्यारभ्य @ii इत्यन्तेन द्वितीयपादार्थ एकाधिकारो दर्शितः शुक्र इत्यारभ्य आर्त्यतिशय (Luniig इत्यन्तेन उत्तरार्धार्थ एकोऽधिकारो दर्शित इति ध्येयम्

प्रपत्ति प्रवेशः स्यादित्यर्थः ।

(सा।सं :) SLLL, साधनभक्तिलक्षणलक्षित - इत्थमुक्तार्थकेदं शरणमित्यादिनोक्ताधिकार भेदफलितार्थान्निष्कृष्य दर्शयति । Quiquor इत्यादिना उक्तविधया प्रमाणसम्प्रदायाविरुद्धोपपन्नार्थकत्वाद्वचनयोरित्यर्थः ।

[[४३४]]

[[१]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - ८६ विलम्बाक्षमा काली फलं उपायान्तररहिता।

पं प्रकार कुङ्कलन “जगति गतिमन्यामविदुषाम्” नढाकी

(सा।दीः) @विलम्बाक्षम भक्त्यादिशक्त अकिञ्चनत्व QLDICT ? @supri @विलम्बाक्षम

ठं

अकिञ्चनाधिकारित्वसूचनं जगतिगतिमन्यामविदुषाम्

Torm@gmmit। प्रकार ग। ज्ञानविश्वासमान्द्य उपासन कुंलीनीकी लमुकं हेतु ? @supri-

की व्यासादिक ना

(सा।स्वाः) ूळं भक्तियोगशक्तीला विलम्बाक्षम प्रपत्त्यधिकारि GT६७] GF६] BnQGLon? गुरुलघुविकल्पानुपपत्त्या गुरूपायान्तररहिना प्रपत्त्यधिकारि ? गगनं Qui। विलम्बाक्षम कृाळा इति Que वचनार्थी

वचनोपबृंह्मण श्लोक कुण्डी स्वभक्तेर्भूम्नाळा विलम्बाक्षमा जगतिगतिमन्याम विदुषां व्यर्थ Loss प्रसङ्ग ? अधिकारान्तर? ढगÈ @suji।

माग

प्रकार इति । इति स्वभक्तेर्भूम्ना, त्वरया । गतिमन्यामविदु षाम्, स्वाभीष्टककाले उपायान्तर रहिताना Qqwnी व्यासादिनां त्वरया

यिले इऴियादे इरुप्पाऩेऩ्? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्।

(सा।प्रः) गतिमन्यामविदुषामित्युक्तप्रकारेण स्वाभीष्ट साधनान्तरज्ञानशून्यानामित्यर्थः एवं च व्यासादयो न ज्ञानविश्वासमान्द्यादिना भक्तियोगनिष्ठाःकिन्तु प्रपत्त्यनधिकारित्वादेव भक्तिनिष्ठा इत्याह ।

(सा।विः) ननु स्वभक्तेर्भूम्ना वा जगतिगति मन्यामविदुषामित्यत्र अन्यां गतिमविदुषामित्ययमंश अधिकारत्रये आकिञ्चन्यरूपतां प्रतिपादयितुमुपात्तः । ततश्च तदंशः प्रत्येकमन्वेति । तथा च प्रथमाधिकारे अज्ञातत्वादेवान्यां गतिं न जानाति । गत्यन्तरं नास्तीति मनुते । द्वितीये तु भगवत एव रक्षकत्वमिति ज्ञानवत्तयान्यगतिः सिद्धोपायान्तरं नास्तीति जानातीति युक्तम् । तृतीयपक्षे उपायान्तरज्ञानवत्त्वाच्छक्तत्वाच्च विलम्बाक्षमत्वमात्रेण कथमुपायान्तराभावज्ञानरूपाकिञ्चन्य प्रतिपादनमित्यत्राह - विलम्बाक्षम इति - स्वाभिलषित शीघ्रफल प्रापकोपायान्तरं नास्तीति ज्ञानसम्भवादाकिञ्चन्यप्रतिपादनमिति भावः “गतिर्गम्यश्चासौ हरिरिति जितन्त्वाह्वयमनो रहस्यं व्याजह्रे स किल भगवान् शौनकमुनिः” इत्यविद्यात इति श्लोकस्योत्तरार्धम् । इत्थं चोपान्तरज्ञानवतां शक्तानां विलम्बक्षमाणां भक्तावधिकार इति व्यासादयो भक्तौ प्रविष्टा इत्याह ।

(सा।संः) अज्ञ इत्यादिना अज्ञानामित्यंशस्य, Longgi इत्यादिनाविजानतामित्यंशस्य, गळं इत्यादिना तितीर्षतामित्यंशस्य च फलितार्थ उक्तः । अज्ञाशक्तयोरस्त्वकिञ्चनता । ज्ञानशक्तिमतो विलम्बाक्षमस्य सा कथमित्यत्राह - इति । अयमेवाधिकारी जगति गतिमित्युक्त इत्याह । ूधं प्रकारñng इति । यदा उपायान्तरानुगुणज्ञानशक्तिमानपि विलम्बाक्षमस्सन् प्रपत्तिमवलम्बतेतदा प्रपत्तौ ज्ञानविश्वासपूर्णः विलम्बितफलमुपायं न कोऽप्यवलम्बते अतोऽज्ञानां मन्दविश्वासानां च भक्त्यादावधिकार इति परोक्तिमपि प्रतिवक्ति ।चरमश्लोकाधिकारः

[[४३५]]

मूः - व्यासादिनां अधिकारिपुरुष ६० sumo विलम्बक्षम, उपायान्तरशक्ती Lunison उपासन श्रीलङ्का ४०० ज्ञानमान्द्य n। go), विश्वासमान्द्य ६० २_६ठाला। “अशक्तस्यातिकृच्छ्रेषु दुराशादायशालिनः ।

(सा।दीः) व्यासादिलबाग की - उपायान्तराशक्तिविलम्बाक्षमत्वरूप प्रपत्त्यधिकार worm] &ßं। - शङ्गित हेत्वन्तर कलां - अ इत्यादि - शु “नरस्य बुद्धिदौर्बल्यादुपायान्तरमिष्यते” ढाळा वचनं विरोधिung? पुरुष उपायान्तर प्रवृत्तिQwomb बुद्धिदौर्बल्यकृत वचन अर्थ। व्यासादिकó बुद्धिदौर्बल्य भक्तिकान्ना! ढाळगलानी Guri- अशक्तस्येत्यादि Orig♚om नरशन्दमशक्तपरम् अशक्तñं। उपायान्तर मुंली प्रवृत्तिकं की ६० बुद्धिदौर्बल्यकृत वचन अर्थQm४॥ अशक्तस्येति श्लोक कुण्डी लघुत्यागस्यातिकृच्छ्रेषु ढाङ्ग प्रपत्तिलघुत्वोपायान्तरकृच्छ्रत्वकथनं प्रपत्त्यविश्वासोपायान्तरविश्वासरूपा बुद्धिदौर्बल्यसूचनार्थम् ।

(सा।स्वाः) व्यासादिना इति । शुं प्रपत्ति अधिकारupq- शक्तচ तालुम्द्ताले ३४Hत्तिले इऴिन्दार्गळॆऩ्ऱुम् सॊल्ललामे? ऎऩ्ऩ वरुळिच् चॆय्गिऱार् शुक्र इति विलम्बाक्षमतारूपाधिकारwww। लोकलंल प्रपत्त्युपयुक्तज्ञानी (कण्ठ Quigujib विश्वासमान्द्यलं wir व्यासादिकं प्रपत्तिपरित्यागलं निदान

गगनÈ @summit। अशक्तस्येति यद्वा, “नरस्य बुद्धिदौर्बलयादुपायान्तरमिष्यते” ढाङ्ग की वचनं विरोधि wing? नरस्य बुद्धिदौर्बल्यात् विश्वासमान्द्यादुपायान्तरप्रवृत्तिरिष्यत इति वचनार्थं Cpm

प्रपत्तिलग&

व्यासादि५६५५ळं विश्वासमान्द्यलं उपायान्तरप्रवृत्ति ? Tal @si। अशक्तस्य इति ।

(सा।प्रः) व्यासादिक्षा इत्यादिना । “नरस्य बुद्धिदौर्बल्यादुपायान्तरमिष्यते” इति विश्वासमान्द्यस्य भक्त्यधिकारत्वावगमाल्लोके च महाविश्वासशून्यानां भक्तावप्यशक्तानां परम्परया भक्तियोगोत्पादनयोग्य नामसङ्कीर्तनादौ प्रवृत्ति दर्शनाच्च ज्ञानविश्वासमान्द्यकृता भक्तिविषयकप्रवृत्तिर्नास्तीति वक्तुमयुक्तम् । तथा च व्यासादिष्वप्येवमेवास्त्वित्यत्राह अशक्तस्येत्यादिना ।

(सा।विः) व्यासादिना इति

ननु “नरस्य बुद्धिदौर्बल्यादुपायान्तरमिष्यते” इति विश्वासमान्द्य स्य भक्त्यधिकारत्वावगमाढ्यासादीनां विश्वासमान्द्यादेव भक्तौ प्रवृत्तिः किं न स्यात्, लोके च महाविश्वासशून्यानां भक्तावप्यशक्तानां परम्परया भक्तियोगोत्पादकनामसङ्कीर्तनादौ प्रवृत्तिदर्शनाच्च विश्वासमान्द्यमपि भक्तावधिकार इत्याशङ्कयाह अशक्तस्येति अतिकृच्छ्रेषु, अतिदुष्करेषु

भक्त्यादिषु ।

(सा।सं :) व्यासादिना इत्यादिना । तर्हि “नरस्य बुद्धिदौर्बल्यादुपायान्तरमिष्यते” इति वचनं निर्विषयं स्यादित्यत्राह अशक्तस्येति । अतिकृच्छ्रेषु, अत्यन्तदुष्करेषु भक्त्यादिषु ।

[[४३६]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

कस्यचिद्बुद्धिदौर्बल्यं लघुत्यागस्य कारणम् ॥ तत्र प्रपत्त्यनर्हाणामन्यदित्यपि युज्यते ।

व्यासादिषु तु नैवैषानीतिस्संशयघातिषु ॥”

(सा।दीः) उपायान्तरेष्वशक्तस्य अथापि तत्र दुराशा दाढर्य शालिनः कस्यचित्, मन्दबुद्धेः पुरुषस्य । प्रपत्त्यनर्हाणां लघोः, प्रपत्तेस्त्यागे । बुद्धिदौर्बल्यं, ज्ञानविश्वासमान्द्यं कारणं भवति । तत्रेति भक्त्यादिषु प्रवृत्तिर्भवतीतीदं तत्र उक्तप्रकारेण बुद्धिदौर्बल्यवति युज्यते - एषा नीतिः, अयं न्यायः । संशयघातिषु, संशयघातित्वात्परिपूर्णज्ञानविश्वासेष्विति भावः ।

(सा।स्वाः) अतिकृच्छ्रेषूपायान्तरेष्वशक्तस्य फले दुराशा दाढर्यशालिनः कस्यचित् पुंसः । लघोः, प्रपत्तेः । त्यागस्य बुद्धिदौर्बल्यं विश्वासमान्द्यं कारणम् । वचनं नरशब्दमशक्तपरQLD कलङ्क। - अशक्तङ्ग लघुत्यागं गणां विश्वासमान्द्य iiii कारण Dog। तत्र करुत्तु विश्वासमान्द्ये सतीति शेषः । प्रपत्त्यनर्हाणामन्यत्, उपायान्तरमितीदमपि युज्यते । परेषां संशयघातिषु व्यासादिषु एषा रीतिः, विश्वासमान्द्याल्लघुत्याग इति नीतिः । न्यायः न युज्यते ।

[[१]]

“नरस्य

(सा।प्र) तत्र प्रपत्त्यनर्हाणामित्यादि तत्र, उपायान्तरशक्तेषु । विश्वासमान्द्यात्प्रपत्तावप्यनधिकारिणाम् । अन्यत्, परम्परयोपायान्तरोपकारकं नामसङ्कीर्तनादिकमेव युज्यत इत्यर्थः बुद्धिदौर्बल्यात्” इत्यादेर्भरन्यास त्यागिषु त्यागहेतुप्रदर्शनपरत्वेन भक्तियोगे विश्वासमान्द्याधिकारत्वज्ञापन परत्वाभावात्सर्वज्ञतया विश्वासाधिक्यवत्सु व्यासादिषु ।

नतु विश्वासमान्द्ये महाविश्वासरूपाङ्गवैगुण्येन प्रपत्त्यनधिकारिणो

(सा।विः) दुराशा दार्ढ्यशालिनः, भक्त्यादिनैव मुक्तिं साधयामि नान्यदुपायान्तरमस्तीति बुद्धिर्दुराशा तस्याः, दाढर्पं, आप्तवचनैरनपनेयत्वं तच्छालिनः । कस्यचिन्नरस्य, मन्दबुद्धेः - बुद्धिदौर्बल्यं, विश्वासमान्द्यम्लघुत्यागस्य, प्रपत्तित्यागस्य कारणं भवति । “नरस्य बुद्धिदौर्बल्यादुपायान्तरमिष्यते’ इत्यस्यैतदेव तात्पर्यम् भक्तियोगादौ भक्त्युपयोगिनामकीर्तनादौ च प्रवृत्तिर्भवतीति । तथा च विश्वास मान्द्यं प्रपत्तित्यागकारणम् नतु भक्त्यधिकार इति भावः । इयं नीतिरज्ञेष्वनसर्वज्ञेषु महाविश्वासवत्सु व्यासादिष्वित्याह तत्र प्रपत्त्यनर्हाणामिति । - तत्र उपायान्तराशक्तेषु - प्रपत्त्यनर्हाणां विश्वासमान्द्यात् प्रपत्त्ययोग्यानामन्यन्नामकीर्तनादिकं व्यासादिष्विति दुर्बलबुद्धिषु कल्प्यन्यायो व्यासादिष्वनुचितमिति भावः । (सा।संः) दुराशा, भक्त्यादिनैव मुक्तिं साधयामीति दुर्निर्वाहनिर्वहणाभिनिवेशः । तस्य दाढर्यं, आप्तवचनैरप्यप्रकम्प्यत्वम्-तच्छालिनः, अशक्तस्य कस्यचिन्नरस्य बुद्धिदौर्बल्यं लघूपायविषयकविश्वास मान्द्यं लघूपायत्यागेन गुरूपायपरिग्रहो बीजमित्यर्थः । नरस्येति श्लोकस्य च भरन्यासं त्यक्तवतामाधुनिकानां त्यागहेतुबुद्धिदौर्बल्यमिति अन्तराप्रासङ्गिकं किञ्चिदाह, तत्रेति - तत्र, उपायान्तराशक्तेषु । बुद्धिदौर्बल्यस्य लघुत्यागं प्रति कारणत्वे सिद्धे सति प्रपत्त्यनर्हाणां च भक्त्ययोग्यत्वमशक्त्यैव सिद्धम् । बुद्धिदौर्बल्यात्प्रपत्तावप्यनर्हाणाम् । अन्यत्, परम्परया भक्त्यादि कारणं नामकीर्तनादिकमित्यपि युज्यते - तर्हि व्यासादिष्वपि लघुत्यागे तदेव बीजं स्यादित्यत्राह । व्यासादिष्विति - महाविश्वासादि मान्द्यप्रयुक्ता प्रपत्तावप्रवृत्तिरिति नीतिर्नयुक्ता - संशयघातिषु, परेषामपि महाविश्वासोदयप्रतिबन्धक शङ्कापञ्चकनिवर्तकतया स्वात्मनि संशयात्मकबुद्धिदौर्बल्यरहितेष्वित्यर्थः ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[४३७]]

मूः Qug उपासनप्रपदन ii) ५६५ कं अधिकारं व्यवस्थित १६० G शास्त्र ( सप्रयोजनम् । @söग अधिकारिळं स्वधर्म प्रतिपत्तिवैषम्य नाना/- प्रपन्न-

कङ्कण्ठा फल gium Coupon अनुष्ठिकङ्की६०) ब्रह्मास्त्रबन्घन्यायमं (Up६६६Qjó स्वयं प्रयोजन ८६२१६०, भगवद्भागवतसमृद्ध्यादि फलान्तरñogi ujpoung Couporoom अनुष्ठि बिरोध-

विरोध-

(सा।दीः) उपासनप्रपदन शक्ताशक्तादिभेदेन अधिकारव्यवस्थितत्वjmg निगमि ऊङ्कीpiQug इत्यादिशक्ताधिकारपक्षी स्वधर्मत्यागं विधिकं

त्यागपक्षोक्तदोषQuङ्गीpi-Qळं अधिकारिकं (५ इत्यादिun)- स्वयम्प्रयोजनत्वेनाङ्गत्वेन च प्रपत्ति वैषम्यम् । ननु प्रपन्न Com अनुष्ठिकं ब्रह्मास्त्रन्यायात् प्रच्युति? ढाङ्ग बÈQuini - प्रपन्ना FILIी अनन्तरमुपायत्वबुद्धित्यागपक्ष उपक्षेपिकं की prii-

प

(सा।स्वाः) कुतः ? संशयघातितया विश्वासमान्द्याभावादिति भावः । त्यागविधिपक्ष की दूषणप्रसक्तानुप्रसक्त्या भक्तिप्रपत्त्यधिकारिव्यवस्थै। ६६०णी युष्मत् पक्षी शास्त्रनैरर्थक्यं प्रसङ्गिun Com? ढगळी शङ्कwi परिहरिकङ्ग उपसंहरिकीइतिप्रपन्नविषयी वर्णाश्रमधर्ममङ्ग LDC शास्त्रवैय्यर्थ्य? ब

summit। @joQ इति - त्यागविधिuru एकाधिकारिकं अङ्गत्वबुद्धि, इतराधिकारिकं कैङ्कर्यबुद्धि m। give प्रपन्नकं स्वधर्मानुष्ठान (poor की उपायान्तर स्पर्शप्रसक्त्या ब्रह्मास्त्रन्यायं विरोधिuman ? नित्यनैमित्तिककर्मम् उपायत्वबुद्धिwormis यऩ्ऱिक्के कैङ्कर्यबुद्ध्यानुष्ठेय Dis विरोध काम्यकर्म (pib प्रसङ्ग ? काम्यकरण लङ्की प्रत्यवाय तत्करणप्रसङ्गं

। भगवद्भागवत

मा

समृद्ध्याद्यर्थकर्माकरणpib प्रसङ्गिurg? ६ spirit। प्रपन्नमं इति स्वर्गाद्यर्थकाम्यं स्वरूपविरुद्ध Dung। प्रसङ्गिungl।

(सा।प्र।) दुर्बलबुद्धिन्यायकल्पनमनुचितमिति भावः । एवं च भक्तिप्रपत्त्योश्शक्ताशक्ताधिकारत्वेन न कस्यापि शास्त्रस्याप्रामाण्यप्रसङ्ग इति दर्शयन् प्रपन्नानुष्ठानेषु नित्यनैमित्तिकेषु भगवद्भागवतकैङ्कर्यात्मकत्वरूपं भक्तानुष्ठेयार्थश्रेष्ठ्यमप्याह

यद्यप्येवं सर्वधर्मत्यागो न विधेयः । Quq उपासनेत्यादिना

(सा।विः) प्रतिपत्तिवैषम्यमिति । भक्तानां स्वधर्मेष्वङ्गत्वबुद्धिः प्रपन्नानां स्वयम्प्रयोजनत्वबुद्धिरिति वैषम्यमिति भावः । तेदव विशदयति प्रपन्न इति ।

इति

(सा।सं :) इयता भक्त्यादि स्वरूपत्यागविधिपक्षात्त्वत्पक्षस्य कोऽपि विशेष इत्यत्राह परपक्षेतु गुरुशास्त्रं निरर्थकमेवेति भावः । अथ स्ववर्णाश्रमाद्यनुगुणशक्यसर्वधर्मत्यागविधिपक्षापेक्षयापि स्वपक्षस्य वैषम्यमाह - २ इति - उपासकस्य विद्याङ्गत्वेन प्रपन्नस्यतु भोग्यतमस्वाम्याज्ञानुपालनकैङ्कर्यत्वेनेति प्रतिपत्तिवैषम्यमेव न स्वरूपत्यागतदत्यागकृतमिति भावः । तर्हि कैर्यत्वेन काम्यमपि कर्मप्रपन्नस्य अनुष्ठेयं स्यात्तर्हि साधनान्तरासहत्वभङ्ग इत्यत्राह

प्रपन्न_कञ्छ इति भगवत्समृद्धिः, तद्भोगोपकरणसमृद्धिः - भागवतसमृद्धिस्तु भगवत्कैङ्कर्योपकरणानां ज्ञानभक्त्यादेश्च समृद्धिः ।

[[४३८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - Qiug स्वरूपत्यागं

पॊरुळाऩालोवॆऩ्ऩिल्

(सा।दीः) Qing स्वरूपेत्यादिuni। उत्तर

उपायत्व बुद्धित्यागं १६०० ६००/६०५ परित्यज ६ojgi

@supri

(सा।स्वाः) भगवद्भागवतसमृद्ध्यर्थकर्म स्वरूपानुगुण शुग ूळं स्वरूपत्यागविधि

दोष@@Quorm] & लम्म्]। धर्मेषूपायत्वबुद्धित्यागं परित्यज्य ढाळाळी किं Q&& ? सर्वधर्मान्परित्यज्य ढा बुद्धित्यागं Compu? मी उपायतां परित्यज्येत्यादिनी बुद्धित्याग अर्थLonium ( बुद्धित्यागपरत्वं

[[१]]

BLD? ढाङ्गळी अभिप्रायल शङ्कि m। Que इति - उपायान्तरपरित्यज्येत्यादिवैषम्यकथनपूर्वकं उत्तर Gauri।

(सा।प्रः) तथापि तेषूपायत्वबुद्धित्यागो विधेयोऽस्त्विति शङ्कामनूद्य “अविप्लवाय धर्माणाम्” इत्यारभ्थ “उपायत्वग्रहं तत्र वर्जयेन्मनसा सुधीः” इत्युक्तोत्तरकृत्वेषूपायत्व बुद्धित्यागोऽत्रापि विधियत इति किमुच्यते ? उत सर्वेषां धर्माणामुपायत्वबुद्धित्यागो भरन्यासाङ्गतया विधीयत इत्युच्यत इति विकल्प्य प्रथमकल्पस्य श्लोके विवक्षानुपपत्तिं प्रदर्श्य द्वितीयेऽपि किमनुपायेषूपायत्वबुद्धित्यागोऽङ्गतया विधीयते ? उत उपायेष्विति विकल्प्य प्रथमे अप्रसक्तप्रतिषेधत्वं द्वितीयेऽप्यशक्यानुष्ठानेषूपायत्व बुद्धियोगस्याप्युक्तदोषग्रस्तत्वादनुष्ठीयमानेषूपायत्व बुद्धित्यागस्याङ्गत्वविधित्वस्यावश्यवक्तव्यत्वात्तस्मिन् पक्षे उपायान्तरस्वरूपाङ्गकत्वस्य भरन्यासे फलितत्वात्कैङ्कर्यरूपोत्तरकृत्यासिद्धिं नैरपेक्ष्यासिद्धि मकिञ्चनाधिकारत्वासिद्धिं स्वोक्तिविरोधं निष्प्रयोजनाङ्गाङ्गिभावव्यपदेशवैपरीत्यं चाह ।

(सा।विः) ननु स्वरूपत्यागस्यायुक्तत्वेऽपि फलसङ्गकर्तृत्वत्यागस्य “सङ्गं त्यक्त्वा फलं चैव स त्यागस्सात्त्विको मतः” इति । “एधान्यपि च कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा फलानि च । कर्तव्यानीति मे पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम्” ॥ इत्यादिना विहितत्वात्सर्वधर्मेषूपायत्वबुद्धिं परित्यज्येत्यर्थः स्वीक्रियतामिति उपायत्वबुद्धित्यागपक्षं शङ्कते - Qing स्वरूपेति । L@gmg, अयुक्तश्चेत् । उपायत्वबुद्धित्यागं ६०६००१०८५, उपायत्वबुद्धित्यागः । Gung, अर्थः किं न स्यादिति शङ्कार्थः - उत्तरकृत्येषूपायत्वबुद्धित्यागो युक्तः तथा हि सति स्वयं प्रयोजनत्वबुद्धेः नचेदं वाक्यमुत्तरकृत्यगोचरम् । उपायदशायामेव हि पूर्वकालार्थकेन त्वाप्रत्ययेनोपायत्वबुद्धित्यागो विधीयते - तत्रोपायभूतानामेव सर्वधर्माणामनुष्ठेयतया प्राप्तानामुपायत्वबुद्धित्यागः कार्य इति सर्वधर्माणां प्रपत्त्यङ्गत्वेनानुष्ठानस्य आवश्यकता, उत्तरकृत्यविषयकोपायत्व बुद्धित्यागासिद्ध्या चोत्तरकृत्येषु स्वयम्प्रयोजनत्वरूपकैङ्कर्योच्छेदः, प्रपत्तेर्नैरपेक्ष्यसिद्धान्तभङ्गः । अकिञ्चनाधिकारभङ्गश्चेत्येतान् दोषानाह । (सा।संः) आदिशब्देन स्वस्य भक्तिज्ञानाभिवृद्धिस्सङ्गृह्यते । इत्थं स्वरूपत्यागविधिपक्षो दूषितः । अथोपायत्वबुद्धित्यागविधिपक्षं दूषयितुमारभते । इत्यादिना । “अपायतां परित्यज्य न्यसे द्देवे तु तामभीः” इत्यादिमध्यमवृत्तिविद्ध्यभिप्रायेण विधिमंळी इत्युक्तम् ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[४३९]]

मूः प्रपन्नळं५ उत्तरकृत्यगोचर (] ८६७०६०१ वाक्य [i) ६) उपायबुद्धित्यागं विधिकङ्की उचितम् । ूञ्छ उत्तरकृत्यं पराली कंs उपायविधायक मण्डल न्यवाक्यं

sunoi बुद्धित्यागपूर्वकLD ६० धर्मस्वरूप (pi प्रपत्तिकं अङ्गons अनुष्ठेय फलि ६० wasi) स्वयम्प्रयोजन LDI ६०१ केवलकैङ्कर्यं उत्तरकृत्य की मतंसिद्धिung। ९६१ उपाय का कण्ठ मं Ganoon

६६ळी धर्मान्तरनैरपेक्ष्य (pio song। ६ उपायम् अकिञ्चनाधिकार m। muqio। [५]६६गी? उपाय

उपायबुद्धित्यागं विधि १६०० उपाय Loonou♚लीं उपायबुद्धित्थागं ६० मी अनुष्ठिकं ? उपासनादि ६० निलैयाम्।

शां

(सा। दीः) प्रपन्नछ इत्यादिun उत्तरकृत्यवाक्यं उपायबुद्धिwLL फलरूपेणानुष्ठिकं६०५ सिद्धomib -धर्म उपायत्वबुद्धिou going प्रपत्ति अनुष्ठिकं

कग

pm स्वरूपेण धर्म [५] in प्रपत्त्यङ्गत्वेन फलिQq। अनिष्टान्तर १५१५६) Lo प्रसङ्गिकं Dri- शयं उपाय कुङ्किं इत्यादिवाक्यद्वय m। ñ उपपादिकं श्री। GTEJECगणी इत्यादिuni - प्रागुक्तोपासनादिनी mpg उपासक कं प्रपन्नकं अनुष्ठानभेद m। उपासन की उपासनpii अङ्गत्वेन प्रपत्तिjio अनुष्ठेयम् - प्रपत्तिळं अङ्गत्वेन भक्त्यादिक्षा अनुष्ठेयत्वेन प्रसक्तः शक्ताधिकार CounQLD-Q बुद्धित्यागपक्षी स्वव्याख्यानविरोधpiri। (सा।स्वाः) प्रपन्न।कं इति - उत्तरकृत्या उपायत्वबुद्धिQLTpm) फलरूपेणानुष्ठानं फलिकं (gi - धर्म/isf] उपायत्वबुद्धिowaiiLG प्रपत्ति अनुष्ठिकं धर्मोणामङ्गत्वं सिद्ध ू ५ - उपायत्वबुद्धित्यागविशिष्टतात्कालिकधर्मं प्रपत्त्यङ्ग बाधक- C? Tii। @ उपाय किं इति । “प्रपत्तेः क्वचिदप्येवं परापेक्षा न विद्यते” इत्युक्तनैरपेक्ष्य Grg - वचन उत्तरकालीन धर्मनैरपेक्ष्यपरLDIT ६ Com ? ढांাग)নীğ ू@suprit। ६ उपायमिति । उपायत्वबुद्धित्यागयुक्ततात्कालिक सन्ध्यादिधर्ममङ्ग- Lomongo उपायान्तरराहित्यरूपाकिञ्चन्याधिकारविरोध? शङ्किमुङ्की। गगगी) इति । उत्तरfi Quri। उपायमिति mpw इति - पूर्वोक्तत्याग विधिपक्षßल समर्थकं त्यागलं विधिमण्डComsun आकिञ्चन्याधिकार भङ्ग Cum (सा।प्रः) Qug स्वरूपत्यागं BOL@gmaiळं इत्यादिना । (सा।विः) प्रपन्न उत्तरकृत्येत्यादिना - एतदेवोपपादयति - TEJQ) इति । उपाय

इति । उपायबुद्धेरप्राप्तत्वात्त्यागो न विधेय इति भावः । उपासनादि wami, पूर्वोक्तोपासनादिस्थितिरेव स्यात् - उपासनादिधर्मानुष्ठानस्य आवश्यकत्वात्प्रपन्नो अप्युपासक एव भवेदित्यर्थः

तथा चाशक्ताधिकारत्वभङ्ग इति भावः । अस्मिन्पक्षे त्यागानुष्ठानयोर्विषयभेदेन विरोधाभावात्प्रपन्नस्त्यागाधिकारी, इतरो अनुष्ठानाधिकारीत्यधिकारिभेदेन विरोधपरिहारः परस्परव्याख्यानविरोधश्चेत्याह ।

[[१]]

शाल इति

पऴैय

(सा।सं :) उचितमिति । तदा तत्र तस्य सात्त्विकत्यागरूपत्वादिति भावः । अत्र बुद्धित्यागे विध्यनौचित्यमनेकबाधकप्रदर्शनमुखेनाह

उपायविधायकवाक्यस्थत्वमात्रेण धर्माणां कथमङ्गत्वसिद्धिरिति चेदित्थम् । धर्मगोचरबुद्धित्यागस्य प्रपत्त्यङ्गत्वं धर्माणामङ्गत्वं विनाऽनुपपन्नमिति । अत एव फलिकं इत्युक्तिः । सिद्धि इति । बुद्धित्यागपूर्वकोत्तरकृत्यस्यास्याङ्गत्वापत्तेरिति भावः । अकिञ्चनाधिकारत्वभङ्गरूपं बाधकं विकल्पमुखेन दर्शयति । ग ढाङ्गी इति

उपायविधायक इत्यर्थः न ह्ययमुत्तरकृत्यपर इति भावः । विधिमंCILIT इति बुद्धित्यागविधेरनपेतत्वाद्बुद्धेरप्रसक्ततया अप्रसक्तप्रतिषेधापाताच्चेति भावः । उपाय Lorror इति ।

[[४४०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

पक्षी त्यागविधिमंळं,

अनपेक्षितवचनम् । ंত

विरोधप्रसङ्गनाना। Quig बुद्धिविशेषत्यागपूर्वक-

मूः @ उपायत्वबुद्धित्यागं Gungana

स्वरूपत्यागं Genom

अनुष्ठानविधिमंळं, अधिकारिभचेतनं विरोधं परिहरि

कर्मज्ञानभक्ति का प्रपत्तिकं अङ्गons muyi पक्षलीं उपासनप्रपदन १५ कंত अङ्गाङ्गिव्यपदेश श्री

LLCwuyigl।

(सा।दीः) @rig उपायत्वबुद्धीत्यादिum। पक्षी धर्म is (ऊं स्वरूपत्यागविधि uruDum प्रपन्नळा त्यागाधिकारी, इतरा अनुष्ठानाधिकारीQuorg/ L। लङ्क]।

पक्ष♚लीं भक्ति प्रपत्तिकं अङ्गाङ्गिव्यपदेशprior अनुष्ठान ली भेद Quri।in बुद्धीत्यादिuni - व्यपदेश LLLL? उपासनी उपासनमङ्गि uri प्रपत्ति अङ्गQLD। प्रपत्ति

(सा।स्वाः) ूलंल पक्ष♚गळं उपायत्वबुद्धित्यागविशिष्टोपासनाद्यङ्गकत्वम्फलि insurro उपासननिष्टै Wown अकिञ्चनाधिकारभङ्गQLDig- किञ्च वस्तुत उपाय १० उपायत्वबुद्धित्यागमात्रमङ्गLors विधेयLDI ? उपायत्वबुद्धित्यागविशिष्ट भक्तियोगाद्यङ्गकत्वं विधेय? कल्पि हूं। आद्यपक्ष♚ली स्ववचनविरोधी summit- इति । @ig प्रपत्तिविधायकचरमश्लोके ६TTLLq। अनपेक्षितवचनत्व उपपादिकं mii। g इति प्रपन्नंा त्यागाधिकारि, इतरा अनुष्ठानाधिकारि ढाळाळी । L - द्वितीयपक्ष निराकरिकीmri। Quig

इति । भक्तियोगनिष्ठ अङ्गितया भक्तिuii अङ्गतया प्रपत्ति अनुष्ठेयै

प्रपन्न

अङ्गितया प्रपत्तिjio-

या

(सा।विः) @ri इति । अनपेक्षितवचनम्, विरोधाभावात्तादृशविभजनं व्यर्थमित्यर्थः । विरोधः कदास्तीत्यत्राह शा स्वरूपेति । भक्तिप्रपत्त्योर्मध्ये प्रपत्त्यङ्गत्वे भक्तव्यपदेश्यः । भक्त्यङ्गत्वे

[[१]]

प्रपन्नव्यपदेश्यः इत्येतावन्मात्रमेव भेदो नान्य इत्याह

व्यत्यासः भक्तेरङ्गत्वे यथाकथञ्चिदनुष्ठान

Qug बुद्धिविशेषेतिLib,

(सा।सं :) बुद्धित्यागस्य धर्मेष्वनुष्ठानार्थत्वात्प्रागुपदिष्टोपासनानुष्ठानशक्तिमान् प्रपत्त्यधिकारीत्युक्तं स्यादित्यर्थः । इह बुद्धित्यागविधौ त्यागानुष्ठानविध्योर्विरोधपरिहारो यस्तदुक्तः सोऽप्यसमञ्जसः स्यादित्याह । इति अनपेक्षितवचनत्वमेवोपपादयति । इति - एकविषयत्वे हि विरोधात्तत्परिहाराय अधिकारिभेदकथनमपेक्षितं स्यादिति भावः उपायान्तरेषूपायत्व बुद्धित्यागोऽङ्गमिति च पक्षं प्रतिक्षिपति । इत्यादिना । LongriLC इति - प्रपत्तेरकिञ्चनाधिकारत्वसिद्धा

। LorrprLLGo न्तभङ्गप्रसङ्ग इति भावः उभयविधबुद्धित्यागविधिपक्षेऽपि यत्फलं पराभिमतं

चरमश्लोकाधिकारः

[[४४१]]

मूः अङ्गभाव♚ली यथाकथञ्चिदनुष्ठानं की वैषम्य मन्दम् ।

“सकलाङ्गोपसंहारे काम्य कर्म प्रसिद्ध्यति” m m। अतस्स्वरूपत्यागोक्तौ कैङ्कर्यस्यापचारता । उपायत्वमतित्यागे तत्स्वरूपाङ्गता भवेत् ॥ सात्त्विकत्यागयुक्तानां धर्माणामेतदङ्गता । नूनं विस्मृतकाकादिवृत्तान्तैरुपवर्णिता ॥

(सा। दीः) प्रपत्ति अङ्गिuri भक्ति अङ्गQGB

इरण्डिडत्तिलुमिरण्डुम्

निवारक - ननु भक्ति अङ्गिurung । पूर्णानुष्ठानं Cour प्रपत्तिकं अङ्गLorror यथाकथञ्चिदनुष्ठानं वैषम्य (PCL ? ग guळीpri। अङ्गभावलंली इति - सकलाङ्केति काम्यकर्म, प्रपत्तिरूपकर्म (Dii काम्यरूप Loonsu पूर्णorror अङ्गानुष्ठान ♚ल यथाकथञ्चिदनुष्ठान फलिungmulq - उक्तोपसंहारं पण्णुगिऱार्

@mjpri - अन्त इति । स्वरूप त्यागपक्ष क्रियमाण कर्म अपचारत्वं प्रसङ्गिकं ५ळं उपायत्वबुद्धित्यागपक्ष♚की तत्स्वरूपाङ्गता भवेत् । बुद्धित्यागसंस्कृतधर्म स्वरूप लंल कम्म् प्रपत्त्यङ्गत्वं प्रसङ्गिकं - बुद्धित्यागपक्षीं दूषणान्तर apri

Gi सात्त्विकेति बुद्धित्यागपक्ष की सात्त्विक त्यागसंस्कृतानां धर्माणां प्रपत्त्यङ्गत्वमुक्तorrib काकादिवृत्तान्त वर्णिssius Comio-

अनुष्ठानवैषम्य

शका विस्मृत

(सा।स्वाः) अङ्गतया भक्ति अनुष्ठेयैकं भक्ति अङ्गिurbung पूर्णानुष्ठान, अङ्गomio Cung यथाकथञ्चिदनुष्ठान (pi वैषम्य

Curr? ढङ्ग i - अङ्गभाव कुण्ड इति - प्रपत्ति काम्यै अङ्गपूर्ति अपेक्षितैा । - न त्यागविधिः सात्त्विकत्यागयुक्तधर्माङ्गकत्व विधान BTC तात्पर्य? ६गा एतच्छmuji परिहरि ग उक्तार्थलं क कारिकैठना उपसंहरि की। अत इति । अतः, उक्तयुक्त्या । स्वरूपत्यागोक्तौ कैङ्कर्यस्यापचारता स्यात्, निषिद्धत्वात् - उपायत्वबुद्धित्यागविधौ तद्युक्तधर्मस्वरूपाङ्गता भवेत् तच्चाकिञ्चन्य विरोधादिदूषणग्रस्तमिति भावः सात्त्विकत्यागयुक्तधर्माङ्गकत्वविधौ दूषणमाह । सात्त्विकेति । ननु न काकादिवृत्तान्तविस्मरणं, तत्र धर्मस्वरूपाङ्गवैकल्येन फलवैकल्यदर्शनादित्यत्राह ।

या

(सा।प्र) एवं सर्वधर्मस्वरूपत्यागाङ्गकत्वे बुद्धित्यागाङ्गकत्वे च कैङ्कर्यस्य निषिद्धत्वं प्रपत्तेरुपायान्तराङ्गकत्वप्रयुक्तस्सर्वाधिकारत्वभङ्गश्च प्रधानदोषावित्याह । अत इत्यादिना । नन्वेवं तर्हि “सङ्गत्यक्त्वा फलं चैव स त्यागस्सात्त्विको मतः । एधान्यपि च कर्माणि सङ्गत्यक्त्वा फलानिच । कर्तव्यानीति मे पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम् ।” इत्युक्तसात्त्विकत्यागयुक्त नित्यनैमित्तिकमात्राङ्गकत्वविधिरस्त्वित्यत्र काक, कालीय, द्रौपदी, निषादादि कृते भरन्यासे तदङ्गत्वायोगात्तदप्यनुपपन्नमित्यभिप्रयन्नाचारविरोधमप्याह सात्त्विकेत्यादिना ।

(सा।विः) इति वैषम्य इत्याशङ्कयाह्

अङ्गभावलंली इति

स्वरूपत्यागबुद्धिपक्षयोः प्रातिस्विकदूषणानि निबध्नाति । अतस्स्वरूपेति । कैर्न्यस्यापचारता, निषिद्धानामनुष्ठानादिति भावः

स्वरूपाङ्गता भवेदिति तथाच नैरपेक्ष्यबाधः आकिञ्चन्याधिकारबाधश्चेति भावः बुद्धित्याग पक्षे दूषणान्तरमप्याहू सात्त्विकत्यागपक्षे दूषणान्तरमप्याह सात्त्विकत्यागेति । विस्मृतकाकादिवृत्तान्तैरिति परैरिति शेषः ।

(सा।सं :) तदपि न सिद्ध्यतीत्याह

उपायत्व-

अङ्गभावलेली इति - इत्थं परपक्षयोजनाभेदानामनुपपन्नत्वं स्वपक्षयोजनाया उपपन्नतां च सङ्गृह्णाति अत इत्यादिना - अपचारता, त्याज्यतयोक्तस्वानुष्ठाने निषिद्धानुष्ठानतुल्यतेत्यर्थः । उपायत्वबुद्धित्याग एव दोषान्तरं सात्त्विकेति । धर्मशब्द इह नित्यनैमित्तिकवदुपायान्तराणामपि ग्राहकः ।

[[४४२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः सकृत्प्रपदनेनैव धर्मान्तरदवीयसा ।

तत्क्षणेऽभिमतं पूर्वे सम्प्रापुरिति शुश्रुम ॥

प्रसक्ताङ्गत्वबाधेतु ब्रह्मास्त्रसमतैजसः ।

उपायस्य प्रभावश्च कैङ्कर्यादि च सुस्थिरम् ॥

प्रपत्ति

(सा।दीः) काकादिवृत्तान्त) सात्त्विकत्यागयुक्तधर्माङ्गतै प्रपत्तिकं मुकं ८६१४ Com I आदिशब्द कालीयश्रीगजेन्द्रादिसङ्ग्रहः ननु धर्माङ्गताभावात्काकादि८ (६३६ विफलैop? ढाङ्ग Gii। सकृदिति-धर्मान्तर दवीयसा, भक्त्याद्यङ्गरहितेनेत्यर्थः

पूर्वे, काकविभीषणादिकक्षा - नैरपेक्ष्यविशिष्ठविधिपक्षमा पक्षद्वयोक्तदोष Glucon pi। प्रसक्तेति - सर्वधर्मान्परित्यज्याङ्ग उपायान्तर न्याय प्रसक्त कर्मयोगादि५६५Ë८ प्रपत्त्यङ्गत्वबाधैराकी पक्षी नैरपेक्ष्यरूप Lonoor उपायप्रभाव you उपपादितomb।

(सा।स्वाः) सकृदिति । धर्मान्तरदवीयसा, धर्मान्तरनिरपेक्षेण - सकृत्प्रपदनेनैव । तत्क्षणे नतु कालान्तरे । अभिमतम् । पूर्वे, प्रपन्नाः । काकविभीषणादयः सम्प्रापुरिति शुश्रुम । एवं चेद्विधिपक्षस्य भवत्पक्षे कथं निर्वाह इत्यत्राह प्रसक्तेति - अङ्गत्वबाघकत्वेतु ब्रह्मास्त्रसमतेजसः उपायस्य प्रभावश्च सूचितो भवेत् ।

(सा।प्रः) नैरपेक्ष्यविधित्वे तु कैङ्कर्याबाधो नित्यनैमित्तिकाद्यनपेक्षिततया सर्वाधिकारत्वरूपभरन्यास प्रभावश्च सिद्धयेदिति दर्शयति प्रसक्तेत्यादिना ।

।

[[४३५]]

ननु

(सा।विः) काकादिवृत्तान्तस्मरणे सति तेषु कर्मयोगाद्यभावेन तदङ्गत्वं नोच्यतेति भावः काक, कालीयादीनामङ्गतया भगवद्द्द्वेषितया वा तत्र भक्त्याद्यङ्गकत्वासम्भवेऽपि ज्ञानिनां पराङ्कुशादिषु भक्तियोगाङ्गकत्वं दृष्ठमित्यत आह सकृत्प्रपदनेनैवेति धर्मान्तराणां, कर्मयोगादीनाम् दवीयसा, दूरतरेण । तद्रहितेनेत्यर्थः - सकृत्प्रपदनेनैव - पूर्वे, आचार्याः - तत्क्षणे, आर्तप्रपत्त्युत्तरक्षणे अभिमतं सम्प्रापुरिति शुश्रुम - श्रुतवन्तोऽभूम । शुश्रुमेति शुश्रवण इति धातोर्लिडुत्तम पुरुषबहुवचनं विसर्गरहितम् । सविसर्गपाठस्तु लेखकदोषकृतः - पूर्वे इत्यस्य विभीषणादय इति वार्थः तत्पक्षेऽभिमतम् - रामप्रसादरूपं फलं द्रष्टव्यम् - नैरपेक्ष्यविधिपक्षे तु न कस्यापि बाध इत्याह प्रसक्तेति प्रसक्तानां “सहकारित्वेन च इति भक्तिविद्यायामिव विद्यात्वसाधारण्येन प्रपत्तिविद्यायामप्यङ्गत्वेन प्रसक्तानां नित्यनैमित्तिकादीनां गतिचिन्तनादीनाञ्चेत्यर्थः । अङ्गत्वबाधे तु, अङ्गत्वबुद्धित्यागपक्षे तु उपायस्य प्रभावः, नैरपेक्ष्यम् ।

[[९९]]

(सा।सं :) काकादिवृत्तान्तमेव स्पष्ठयति सकृदिति - दवीयसा, दूरतरेण - पूर्वे, काकादयः । शुश्रुम, पुराणेष्विति शेषः

नन्वितराङ्गनैरपेक्ष्यविधिरिति त्वत्पक्षेऽप्यप्राप्तानां नैरपेक्ष्यविधौ नैष्फल्यमप्रसक्तप्रतिषेधश्च प्राप्तानाञ्चेदपरित्याज्यानामानुकूल्यसङ्कल्पादीनामपि त्यागः सिद्ध्ये दित्यत्राह प्रसक्तेति । प्रपत्तेरपि ब्रह्मविद्यात्वाविशेषादग्निहोत्रादिरूपवर्णाश्रमधर्माणां गति चिन्तनादीनां च अङ्गत्वेन न्यायतः प्रसक्तानामङ्गत्वमात्रं बाध्यते न तु स्वरूपमपि । तदा प्रभावः स्वरूपेण फलतया अनुष्ठानलाभात्सुस्थिरत्वम् ।

[[१]]

असहायशूरत्वं,

मूः

चरमश्लोकाधिकारः

[[४४३]]

कल

शुल्क शलं सर्वधर्म [LW स्वरूपत्यागलं अङ्गws विधिमंळील गळं, अन्य अङ्गombula vg बुद्धि विशेषत्यागमात्रं विधिक पक्षrijsiा आज्ञानुपालनादिशास्त्र [१५ (६) कं ५१, प्रपत्तिकं नैरपेक्ष्य

पूर्वाचार्य सम्प्रदाय [i) & (६५) कण्डळं, प्रपन्न Cunja पूर्वशिष्ठ

विरुद्ध काळं- @ig उक्तदोष

धर्म

अङ्ग-worm)। उक्तनैरपेक्ष्यतं शक्र धर्म स्वरूप (pi

की शास्त्र कं कळं आचारसिं

स्वरूपत्याग pii प्रपत्तिकण्ठ

कण्ठ अङ्ग-worm)।

प्रतिष्ठापित DIGILD-

आगैयाल् इङ्गु मऱ्ऱॊरु अरित्तालुम् इप् पुरिक्कु ३पु यिल्लैयॆऩ्गैयिले शक्रं त्यागविधिकं तात्पर्य

उक्तहेतुकं

(सा।दीः) वर्णाश्रमधर्म निषेध कैर्यादि आदिशब्द अपराधपरिहारादेश्सङ्ग्रहः उपसंहरिकङ्कीpi- शुभ इत्यादि - स्वरूपत्याग पक्षकी बुद्धित्यागपक्ष की प्रपत्ति नैरपेक्ष्य परशास्त्र, उभयपक्ष विरुद्धा। शुक्र प्रपत्तिकं धर्म कीpri। Qiq इत्यादिum प्रपत्ति umdirii(म् इत्यादिum)। प्रसक्तj । वरुळिच्चॆय्गिऱार्।

भागा पक्षद्वयदूषण मुं आज्ञानुपालनादिशास्त्र (is (@igi, पूर्वाचार्यसम्प्रदायादिकं कळं स्वरूप अङ्ग mor नैरपेक्ष्य♚ की विधिनं तात्पर्यQD६mrit। शुलक प्रतिषेधं प्रसङ्गप्रकार कुंल प्रश्नपूर्वक DIS

त्याग

(सा।स्वाः) उक्तकैङ्कर्यादि च सुस्थिरमित्यर्थः । बुद्धित्यागविधिपक्ष की आचारसम्प्रदायविरोधादि दूषण♚ng सङ्क्रमि ङ्ग पक्षद्वयदूषण उपसंहरिकं की। शुलक इति । स्वरूपत्यागविधिपक्ष♚ली आज्ञानुपालनशास्त्रविरोध, बुद्धित्यागविधिपक्ष♚ली नैरपेक्ष्यशास्त्रविरोधopib, उभयपक्षी सम्प्रदायशिष्ठाचारविरोध अन्वयिकी)। उक्तदूषण फलितonoor धर्मस्वरूपत्यागतदनुष्ठानयोरङ्गत्वभाव उपसंहरि कीpi। इति । यद्वा, अङ्गormom २G Guor ? विधिपक्ष की त्यागं शब्दार्थतया अवश्यं विधेयतया वक्तव्य ं विधेयान्तरालाभेन च स्वरूपत्यागबुद्धित्यागयोरन्यतरं विधेयQom CTL_TCQUIT? Turi। Qua इति । त्यागविधिकं न♚ अर्थ तात्पर्यम् ? ढाङ्ग

विधिपक्षल Gui। शुलक इति Qu४ इतराङ्गापेक्षा प्रतिषेध कुण्डी तात्पर्यं माङ्गा। ८GCom ? अप्रसक्त प्रतिषेधं प्रसङ्गि ? (सा।विः) कैङ्कर्यादि च, “विहितत्वाच्चाश्रमकर्मापि” इति विनियोगप्राप्तनित्यनैमित्तिकादि कैङ्कर्यानुष्ठानं च सुरक्षितं भवतीत्यर्थः

प्रागुपक्रान्त पक्षद्वयदूषणोत्थापनमुपसंहरति शुभ इति स्वाभिमतत्यागविधितात्पर्यं निष्कृष्य दर्शयति । Qug इति । “भावाभावौ न धर्माणां प्रपत्तेरङ्गमिष्यते” इति पूर्वोक्तरीत्या धर्माणां स्वरूपं वा तत्त्यागो वा प्रपत्तेरङ्गं नेष्यते । अतो नैरपेक्ष्यसिद्धिरिति भावः ननु प्रतिषेधस्य प्रसक्तिरपेक्षणीया ? प्रसक्तं हि प्रतिषिध्यते इति न्यायात् । (सा।संः) आदिशब्देनाकिञ्चनाधिकारत्वसर्वाधिकारत्वादिसङ्ग्रहः । इत्थं सङ्ग्रहितमीषद्विवृणोति । शुक्र इत्यादिना । नैरपेक्ष्यविधिसिद्धान्ते प्रसक्तिं प्रसक्तांश्च दर्शयति ।

[[४४४]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

Qug प्रतिषेधिकं प्रसङ्ग Coomm ना धर्म प्रसक्त a

गगनीं ? वेदान्तचोदितै [५] [६] ] ]] ६०] विद्यैनी६०

विद्य) Cur

प्रतिषेधिकं

अङ्ग mi Comp वरुमाप्पोले

कळाऩ

ऒरु

वर्णाश्रमधर्म १६६, गतिचिन्तनादि, विद्यान्तर श्री

त्ताले अदिङ्गळाय् वरप्पुग इप्पडि

पयिलुम् इवै

अङ्गत्वप्रसङ्गलLw सर्वधर्म १६ नं अपेक्षैं

उचितम्

यथाकंल

(सा। दीः) Qing प्रतिनिषेधि००५/LI - प्रपन्नविषयी वर्णाश्रमधर्म) & (@i G विद्यासहकारित्व वेषंल॰ उपयोग QLD?

pi।

बुद्धित्यागविद्याश्रयणेन सात्त्विकत्या-

? ढाळा की अभिप्राय शङ्किलं । विद्यैनी इति - पञ्चाग्निविद्योपकोसलविद्या

(सा।स्वाः) शुक्रं प्रपत्तिकं नैरपेक्ष्यविधि गविशिष्ठधर्मस्वरूपाङ्गकत्वमनन्यगत्याङ्गीकार्य उत्तरीÈ @gui&pri। Qu४ इत्यादिuni - प्रकरण लंलीं श्रुतDoor गतिचिन्तनं विद्यान्तरलं की, एकविद्याप्रकरणी “यज्ञेन दानेन” इत्यादि श्रुत्या अङ्गतया श्रुतवर्णाश्रमधर्म चित्तशुद्धयापादकत्वादिरूपार्थ सामर्थ्य रूपलिङ्ग प्रमाण सर्वविद्यैकलीन

कुण्ड - Qr की प्रपन्न वर्णाश्रम धर्म परित्यागं प्रसङ्गिung? विद्या सहकारित्वेनानुष्ठानापेक्षै? कैङ्कर्यरूपेणानुष्ठेय QILD६१६०) & (छ प्रापकीnu? “विहितत्वाच्चाश्रमकर्मापि” ढालाकी न्याय का प्रपन्न अनुष्ठेय ५ सूत्रं भक्तविषय प्रपन्नकं प्रापकoom? ढाढा ग

वरुळिच् चॆय्गिऱार्। (सा।प्रः) ननु नैरपेक्ष्यविधित्वेऽप्यप्रसक्तधर्मनैरपेक्ष्यबोधनानुपपत्तेः केषां धर्माणां प्रसक्तानां नैरपेक्ष्यं विधीयत इत्याशङ्कामनूद्य परिहरति । Q प्रतिषेधिकं ६०५ कं इत्यादिना - “तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविधिषन्ति । यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन “वर्णाश्रमाचारवता पुरुषेणपरः पुमान् । विष्णुराराध्यते पन्था नान्यस्तद्दोषकारकः । सहकारित्वेन च अग्निहोत्रादि तु तत्कार्यायैव तद्दर्शनात्” इत्यादिभिर्नित्यनैमित्तिकानां विद्याङ्गत्वावगमाद्दहराक्षरादि विद्यावन्न्यासविद्याया अपि विद्यात्वाविशेषात्तदङ्गकत्वप्राप्तौ तन्नैरपेक्ष्यं विधीयत इत्यर्थः जलताडनादीनाम्मिव प्रपन्नैरनुष्ठानमयुक्तमित्यत्र “अहरहस्सन्ध्यामुपासीत तदुह वा एते ब्रह्मवादिनः पूर्वाभिमुखास्सन्ध्यायां गायत्र्याभिमन्त्रा आप ऊर्ध्वं विक्षिपन्ति - सन्ध्याहीनोऽशुचिर्नित्यमनर्ह स्सर्वकर्मसु ॥ विहितत्वाच्चाश्रमकर्मापि - मानीषी वैदिकाचारं मनसापि न लङ्घयेत्” इत्यादिभिरवश्यानुष्ठेयत्वसिद्धे स्तद्युक्तमेवेति दर्शयन्

[[१]]

एवं तर्ह्यनपेक्षितानां तेषां

(सा।विः) भक्त्यङ्गानामिहाप्रसक्तत्वात्प्रसक्तानां प्रपत्त्यङ्गानामानुकूल्य सङ्कल्पादीनां प्रतिषेधव्याघातात्कथं नैरपेक्ष्यविधिर्घटत इति चोदनापूर्वकं परिहारमाह । Q४ प्रतिषेधिकं कण्ठ इति । प्रतिषेधस्य प्रसङ्गः प्रसक्तिः । ourius अङ्गत्वेन प्राप्तेषु सत्सु ।

(सा।सं :) @ug प्रतिषेधिनं इति । नैरपेक्ष्यविधौ वर्णाश्रमधर्मानुष्ठानप्रापकं किमित्यत्राह ।

१चरमश्लोकाधिकारः

[[४४५]]

मूः - ूलं धर्मळकण्ठ “सहकारित्वेन च” ननकील सूत्रमण्डलमा विद्या सहकारित्ववेषं Hinj “विहितत्वाच्चाश्रम कर्मापि " ६७/ सूत्रान्तरमण्डगा विनियोगान्तरं कुकिं

प्रपन्ना १८६६० निवारक

त्यजिnsuyii प्रपत्ति

शुरु अङ्ग

धर्म

अशक्य

अनुष्ठान, धर्म [] [६६० ना नैराश्यमधिकार♚ली

आळं। शक्य न नित्यनैमित्तिका) ८ (६१५६०L अनुष्ठानं आज्ञानुपालन [D] ६० कैङ्कर्यमात्र Lomb।

(सा। दीः) धर्म काऊं इत्यादिuni। Qug सर्वधर्म

परिग्रह त्याग pib प्रपत्तिकं अङ्गाmonii। ली। धर्म (@OL परिग्रह pii अपरिग्रहpi gir यिरुन्ददु, अदु ऎदिले सेरुम्? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्। आगैयाल् इत् सिऩरियोल् (सा।स्वाः) ूलं धर्म [i] ( इति विनियोगान्तरेति । “यावज्जीवमग्निहोत्रञ्जुहोति” इत्यादि विनियोगान्तरेण वर्णाश्रमाद्यर्थत्वावगमेन तत्प्रयुक्तानुष्ठानबाधक

प्रपत्तिकं धर्मrisना अङ्गom।np धर्मत्यागमङ्गQLD? धर्मत्यागमङ्ग& प्रपन्नानां “न धर्मनिष्ठोऽस्मि” इत्याद्यनुसन्धानं विरोधिunn? प्रपन्नकं आश्रमादिधर्मत्वेन धर्मानुष्ठानं लढा माङ्ग। Con? भक्त वर्णाश्रमधर्मत्वेनाप्यनुष्ठेय [DING & याले इरुवरुक्कुम् मॆऩ्गिऱदुवुम् यादो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्। शुक्रं इति । अशक्यं नैराश्यमाकिञ्चन्यानुप्रविष्ठ Sumo “न धर्मनिष्ठोऽस्मि ” इत्यादिना तदनुसन्धानरूपंशक्यधर्मानुष्ठानं भक्त अङ्गत्वेन कैङ्कर्यत्वेन चानुष्ठेयम् । प्रपन्नकं कैङ्कर्यरूपमात्रQD६ं) ५५ - पं प्रपन्न कैङ्कर्यरूपमात्रQLD।G GLDIT? प्रपत्ति आनुकूल्यसङ्कल्पमङ्ग DoorLiqu

(सा।प्रः) “भावाभावौ न धर्माणां प्रपत्तेरङ्गमिष्यते । स्वतन्त्रशिष्ट्यशक्येहाशेषाभावोऽधि कारगः " इत्युक्तरीत्या धर्मानुष्ठानतत्त्यागयोरुभयोरपि प्रपत्त्यङ्गत्वाभावादशक्यत्यागोऽधिकार इति वक्तुं शक्यं सर्वं कार्यमेवेत्याह । शक्रं धर्म [१८] (@g इत्यादिना । ननु नैरपेक्ष्यविधियक्षेऽप्यानुकूल्यसङ्कल्पस्याप्यङ्गत्वात्तस्य चानुकूलानां हितानामनुष्ठापकत्वात्तेषामङ्गत्वम परि

(सा।विः) एवं चाङ्गत्वेन त्यागेऽपि नित्यत्वेन प्राप्तधर्मस्वरूपस्य निवारकाभावान्नानुष्ठानत्यागः प्रपन्नानामित्याह । लं धर्म [१८] (६) ऊं ( इति - विद्यासहकारित्ववेषस्य त्यागेऽपि “स्वतन्त्रशिष्ट्याशक्येह” इति पूर्वोक्तार्थं स्मारयति । शुं इति । धर्म इति । नन्वानुकूल्यसङ्कल्पस्य प्रपत्त्यङ्गत्वात्तस्य च विहिताचरणसङ्कल्परूपत्वाद्विहिताचरणस्यापि

(सा।सं :) ूलं धर्म [१८] (कं) इति त्यज्येत्यादेर्निर्वारकत्वाभावस्य उपपादितत्वादिति भावः इत्थं परपक्षनिरसनस्वपक्षोपपादनाभ्यां धर्माणामनुष्ठानवत्त्यागोऽपि न प्रपत्त्यङ्गमिति फलितं सूचयन् सम्भावितमशक्याननुष्ठानं शक्यानुष्ठानं च तर्हि कथमस्मिन्नधिकारिण्युपयुज्यत इत्यत्रोत्तरमाह - शुल

इति

नन्वानुकूल्यसङ्कल्पाङ्गकत्वबलाद्यथासङ्कल्पकरणस्याङ्गत्वे

[[१]]

[[४४६]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

सङ्कल्पमात्रमेवाङ्गं श्रुतमाचरणं पुनः ।

अनङ्गमाज्ञया प्राप्तं न सङ्कल्पनिबन्धनम् ॥

(सा।दीः) धर्माचरणं प्रपत्त्यनङ्गत्वे हेत्वन्तर । सङ्कल्पमात्रमिति । प्रपत्ति धर्माणां आचरणसङ्कल्पमात्रमेवाङ्गत्वेन श्रुतम् । “आनुकूल्यस्यसङ्कल्पः”

वचन लं। आचरणं तु आज्ञया प्राप्तम् । आज्ञै ? विधि - सङ्कल्पप्रयुक्त॥। शुभ प्रपत्तिकण्ठ अङ्ग pm- २♚ आज्ञाकैङ्कर्य स्वविधि प्रयुक्त। ननु कैङ्कर्यमाज्ञासिद्ध। शुकी) नित्यनैमित्तिका अन्तर्भविung अनुज्ञाकैङ्कर्य प्रवृत्ति LTCp Gumri। मोक्षोपाय, तदङ्ग, आज्ञासिद्ध, प्रायश्चित्त, स्वर्गपश्वादिकाम्यार्थDm५६५०, द्यूतभोजनादिवल्लोकसिद्धस्वसुखार्थ Comm अनुष्ठि - श्री मुक्त भगवत्प्रीत्यर्थ । अवर्गळैप्पोल इदु पऩिरिक्कुवॆऩ्ऱऱियप्पोगामैयालॆऩ्ऩुम् अरिरावुत्ताले शङ्किकं की pri।

यामुळं उभयरूपेणानुष्ठेय

(सा।स्वाः) सङ्कल्पितधर्मानुष्ठानpi अङ्गons प्राप्त Dorm? गाएँ Guni। सङ्कल्पमात्रमिति सङ्कल्पमात्रमेवाङ्गम् अङ्गतया श्रुतम् । आचरणं पुनः, आचरणन्तु - अनङ्गम्, अङ्गताग्राहकश्रुत्याद्यभावादिति भावः । तर्हि तस्य किमनुष्ठापकमित्यत्राह-आज्ञयेति । स्वतन्त्र विधिरेव तदनुष्ठापकइत्यर्थः - आज्ञया प्राप्तमाचरणं न सङ्कल्पनिबन्धनम् । सङ्कल्पेनाङ्गभूतेन सप्रयोज्यमित्यर्थः Ququm& नित्यनैमित्तिका स्वतन्त्रविधिप्रयुक्तril Barmis अनुष्ठेय [i) Bomjio नित्यनैमित्तिकेष्वन्तर्भावयितुमशक्य [i) BIT प्रभूतकैङ्कर्य

[[१]]

शब्दितानुज्ञाकैङ्कर्यं प्रपन्नकं अनुष्ठेया on G GLon? तदनुष्ठान प्रयोजक? Tr शङ्किकं की pri।

(सा।प्र) हार्यमिति तेषामङ्गत्वाभावोक्तिरनुचितेत्यत्राह-सङ्कल्पमात्रमित्यादिना । आज्ञयेति, विहितत्वादित्यर्थः । नन्वेवं प्रपत्तेस्सर्वधर्मनिरपेक्षत्वे प्रपन्नैरेव श्रीपरकाल भाष्यकारादिभिर्भागवतैर्बहुवित्तव्ययायाससाध्यभगवदावासनिर्माणभागवताराधनादीनां नित्यनैमित्तिकबहिर्भूतानामनुष्ठानं न स्यात्

प्रयोजकाभावादित्यत्र प्रतिपन्नानां प्रयोजकानां-

श्रुतमिति- “आनुकूल्यस्य

(सा।विः) प्रपत्त्यङ्गत्वमवर्जनीयमित्यत आह सङ्कल्पमात्रमेवाङ्गमिति सङ्कल्प इति” सङ्कल्पस्यैवाङ्गत्वं श्रुतम् न त्वनुष्ठानस्येति भावः ननु सङ्कल्पस्याङ्गत्वे सङ्कल्पस्यानुष्ठापकत्वादनुष्ठानस्याप्यङ्ग्त्वं स्यादेवेति चेन्न - उपनयनकाले “कर्म गुरु मासुषुप्था” इत्युपदेशे बाढमित्युक्तसङ्कल्पस्योपनयनाङ्गत्वेऽपि नित्यविधिप्रयुक्तकर्मानुष्ठानस्योत्तरकालीन स्योपनयनाङ्गत्वाभावात्तद्वदुपपत्तेः । आचरणं पुनः, अनुष्ठानम् । आज्ञया प्राप्तम्, नित्यविधिसिद्धम् । न सङ्कल्पनिबन्धनम्, सङ्कल्पप्रयुक्तं न भवति । यथोपनयनोत्तरं सन्ध्यावन्दनादिकं नबाढमिति सङ्कल्पवशात्क्रियते ।

(सा।सं :) प्रपदनाङ्गमेव नित्यादिकमापतितमित्यत्राह - सङ्कल्पमात्रमिति मात्रशब्दार्थमेवानुवदत्येवकारः अनङ्गस्य प्राप्तिः कथमित्यत्राह - आज्ञयेति - यथोपनीतस्य उत्तरकालकर्मानुष्ठानं न बाढमित्युपनय नाङ्गसङ्कल्पनिबन्धनम् - किन्त्वाज्ञयैव प्राप्तं तथेहापीति भावः यदि यथा सङ्कल्पकरणमपि प्रपत्त्यङ्गतया नेष्यते तर्हि बहुवित्तबह्वायाससाध्यानुज्ञाकैङ्कर्यप्राप्तिर्नस्यादिति शङ्कते ।

मूः

[[१]]

चरमश्लोकाधिकारः

[[४४७]]

इप्पडियागिल् इवऩुक्कु रिगङ्गळिल् अडैक्कवॊण्णाद प्रयोजक ठग मील उपायान्तरं श्रीलम्पला।

रा

प्रभूतकै ङ्कर्य [i) B (६१) कं

अङ्गान्तरनिरपेक्षैunoor प्रपत्तिकं परिकर (i) & Lon

(सा। दीः) Qugu

पक्षान्तरrijळना Booy

इत्यादिum॥ प्रभूतकैङ्क । TITJOT ? अनुज्ञाकैङ्कर्य [i) - शी भगवत्प्रीत्यर्थQ/LD/ चरमपक्षं २GG।

कं

इत्यादि शास्त्रं लब्धी नामङ्क प्रवृत्तिकं की लग इत्यन्त♚ उपायान्तरली अन्तर्भविung। मोक्षार्थLong अनुष्ठिurown प्रपत्तिकं अङ्गा] (CLIN/। प्रपत्तिनिरपेक्षोपाय Dur नित्यतया&uipmr।

मा

(सा।स्वाः) @qui इति प्रभूतेति । अनुज्ञाकैङ्कर्यQD६q। अनुज्ञाकैर्यं प्रपत्ति अविश्वासलंल उपायान्तरत्वबुद्ध्या अनुष्ठेय Lon ? प्रपत्त्यङ्गतयानुष्ठेय Lon ? अकरणे प्रत्यवाय भीध्यानुष्ठेयLDr? पापक्षयफलकतया प्रायश्चित्तरूपत्वेनानुष्ठेयLD? स्वर्गार्थतयानुष्ठेयLDI ? द्यूतादिवत्स्वयं प्रयोजनतया वा? मुक्तादिवत्प्रत्यक्षेण भगवदभिमतं विधित्वा तत्प्रीत्यर्थमनुष्ठेय Lon? । विकल्पितं। ९५ प्रकारpi nLI सिद्धान्तिgoor पूर्वपक्ष्यभिप्रायोन्नयनेन परिशेषि Lo♚G@prilगणी) इत्यादिना प्रश्नपूर्वक उत्तर इत्यादिना ।

(सा।प्रः) प्रपन्नानर्हत्वं प्रदर्शयन् प्रपन्नोचितं प्रयोजकमाह - @ugu

इत्यादिना ।

(सा।विः) किन्तु “अहरहस्सन्ध्यामुपासीत" इति विधिबलात्तद्वदिति भावः । ननु नित्यनैमित्तिककर्मणां स्वतन्त्राज्ञासिद्धानां स्वविधिप्रयुक्तत्वादनुष्ठानं स्यात् अनुज्ञाकैङ्कर्याणां तु भगवन्मन्दिर, गोपुर, प्राकार, मण्डपादिनिर्माणानां भागवताराधनादीनां चानुष्ठापकाभावात्

तथाहि ? किं युक्त्युपा यत्वेन वा? अकरणे प्रत्यवायकरत्वेन वा? स्वर्गपश्वादिफलसाधनकाम्यकर्मत्वेन वा ? द्यूतादिवत्स्व प्रीत्यर्थत्वेन वा? मुक्तवद्भगवदभिप्रायप्रत्यक्षेण वेतीह एकमपि नास्ति । नचाननुष्ठानमिष्टापन्नं, परकाल श्रीभाष्यकारादिभिर्बहुवित्तव्ययायाससाध्यानुज्ञाकैङ्कर्याचरणं कृतमिति प्रसिद्धेरित्यभिप्रायेण शङ्कते- Qqw इति Quqwnळी, नित्यनैमित्तिकानामाज्ञासिद्धत्वेनानुष्ठानं चेदित्यर्थः

अQL&&G]];], गृहीतुमयोग्यानाम् । तत्रानन्तर्भूतानामित्यर्थः । प्रभूतकैङ्कर्य [i]८६कं (५) गोपुरमण्डपादि निर्माणानाम् - प्रयोजक, प्रयोजकाःप्रयोजकान्तरप्रदर्शनेन परिहारमाह ।

इति

शल, अनुज्ञाकैङ्कर्याणि - प्रपन्नस्य

कं

उपाय लङ्की ४G “म्म, उपायकोटौ न प्रविशन्ति । उत्तरकालं निर्भरत्वेन मोक्षार्थमनुष्ठानासम्भवादिति भावः । अङ्गान्तरनिरपेक्षेति हेतुकर्भविशेषणम् अत एव तेषामङ्गत्वं न सम्भवतीति भावः ।

[[१]]

(सा।सं :) Quiqui इति - प्रयोजक, प्रवर्तकाः - आज्ञाबहिर्भूतत्वेन आज्ञया अप्रवर्तकत्वादिति भावः । परिशेषात्स्वरुचि भगवत्प्रीणनाभिसन्ध्योः प्रवर्तकत्वं वक्ष्यन् सम्भावितानि प्रयोजकान्तराण्यपाकरोति

इत्यादिना ।

[[४४८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः कणत्तिल् नीऩ् वॆऱुक्कुमॆऩ्ऱु सॆय्गिऱाऩुमल्लऩ्। तऩिये यिवै कनकङ्कण पापक्षय, स्वर्ग, पशु, पुत्रादि फलान्तर मुं० आशैLG Grum- लौकिक द्यूतादिकक्षा ६०० ६००/

केवलं प्रवर्तिकं श्री। मुक्तरै भगवदभिप्राय प्रत्यक्ष ६६ अन्य पीकं कैक्कु ऎळिरिक्किऱाऩुमल्लऩ्। मऱ्ऱॆङ्ङऩेयऩ्ऩिल्? इ फलान्तरrijsi Guroo भगवत्प्रीतिuji फलक शास्त्रसिद्धww

ङ्गळुक्कुम्

सर्वोत्तर ६०६०१ गं प्रकृतिस्वभावलं रुचि सुहृत्पुत्राद्युपलाल junoo सर्वविधबन्धु प्रीणन शास्त्रं लीना काळ प्रवर्ति कण्ठीला- (सा।दीः) अकरणी प्रत्यवायकाम्य [i) GL- काम्यकर्मं निषिद्धomsun द्यूतादिsium लीलारूप - D याल्। पिऩ्ऩैयॆप्पडिच् चॆय्गिऱाऩॆऩ्ऩिल् कमागवरुळिच्चॆय्गिऱार्मऱ्ऱॆङ्ङ ConGlucorणी) इत्यादिभगवत्प्रीति रागक प्रवृत्तिकं श्रीङ्ग। रागं लळा सत्त्वगुणोन्मेष कं $@ru♚m। ूळं कैर्य भगवत्प्रीतिहेतुत्वं प्रत्यक्षगम्यशास्त्रल ज्ञातoujporn।

(सा।स्वाः) cojm इति -

Cour_ITQJIT? GT

Liq- भगवत्प्रीति

ज्ञातुमशक्य

६०५ नामक इति

शास्त्रसिद्धफल on की सर्वकं

तत्साधनत्व Gon?

वर्णाश्रमधर्मं तत्तद्विधि प्रयुक्तLD

अनुष्ठिकी स्वर्गादिjur रुचि छ इति । बद्धचेतनतया शेष्यभिमतं ढग Qui। शास्त्रं

कैङ्कर्यरूपतयानुष्ठेय m।

(सा।प्रः) शास्त्रसिद्धuona इति - “यस्तु कारयते भूमौ विष्णोराराधनानि वै । तस्य तुष्टो भवेद्विष्णुस्सर्वलोकेश्वरः प्रभुः । शुभेत्वसौ तुष्यति दुष्कृतेतु न तुष्यतेऽसौ परमश्शरीरी । अनादृतसुतं गेही पुरुषं नाभिनन्दति ॥ तथानर्चितसद्भक्तं भगवान्नाभिनन्दति । मम मद्भक्त भक्तेषु प्रीतिरभ्यधिका भवेत् । तस्माद्विष्णुप्रसादाय वैष्णवानेव दोषयेत् इत्यादिप्रमाणैस्सिद्धा केवलभगवत्प्रीतिरेव प्रयोजिकेत्यर्थः । (सा।विः) QQumjim, निगृह्णीयादिति

@ग, अनुष्ठाता न भवति आज्ञारूपविधिसिद्धत्वाभावादिति भावः पापक्षयेति, प्रायश्चित्तार्थतया विध्यभावादिति भावः । स्वर्गपश्विति, प्रयोजनान्तरस्य निषिद्धत्वादिति भावः - द्यूतादीति । परतन्त्रचेतनस्य स्वार्थभोगनिषेधादिति मुक्तonium इति - प्रवर्तिकी, प्रवृत्तः । न भवति । तर्हि कथमनुष्ठानमिति प्रश्नपूर्वकं शास्त्रगम्या भगवत्प्रीतिरेव फलमित्याह

मऱ्ऱॆङ्ङऩेयॆऩ्ऩिल् समुच्चयोऽधिकार्यन्तस्थितस्स्वर्गपश्वादि फलान्तरैस्सहेति ध्येयम् प्रकृतिस्वभाव, रुचि pur, रजोगुणप्राबल्ये यथा सुहृत्प्रियापुत्रादीनां पराप्रीतिर्भूयादित्यभिलाषो जायते - तथा सत्त्वगुणप्राबल्याद्भगवतोऽपि प्रीतिर्भूयादिति रुचिर्जायते इति भावः प्रीतिप्रयोजनत्वेन प्रवृत्तावपि शास्त्रमुखेन प्रीतिं ज्ञात्वा प्रवर्तेतेत्यभिप्रायेणोक्तम् । शास्त्रं कधीना कण्ठ इति ।

भावः

(सा।सं

:) Goumi, कुप्यति - परप्रीतिमात्रोद्देशेन प्रेक्षावतः कथं प्रवृत्तिरुपपद्यत इत्यत्राह सत्त्वोत्तर ६०११ इति प्रकृतेरयमेव स्वभावः यत्स्वप्रयोजनप्राधान्यमनादृत्य स्वामिप्रीत्यादिप्रयोजन प्रधानत्वमित्यभिप्रेत्य प्रकृतिस्वभावलं इत्युक्तम् । अभयं सत्त्वसंशुद्धिर्ज्ञानयोगव्यवस्थितिः ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[४४९]]

शुन्यन्थी मुण्डी A सर्वेश्वरा कं सर्वभरन्यासं १६० ६०६०१ विवेकिकं त्याज्योपादेयविभागनिर्णायकं स्वरूपज्ञान ?

मूः

(सा।दीः)

गळा स्वरूपवश्य

Louisना शङ्क अनुवदिकं

यै

(सा।स्वाः) अनुज्ञाकैङ्कर्यं भगवत्प्रीणन

या

शास्त्रवश्यतैQuoranj

अत्तै

इत्यादिप्रतिवदिऊण्ड pri

शास्त्रमुख अनुष्ठेयQLD माTে

८rGor? स्वरूपंQg«ील प्रपन्नकं स्वरूपवश्यतैQuml शास्त्रवश्यतैjor_T? शुल स्वरूपत्यागविधिपक्ष समीचीन oorm? एकदेशिपक्ष अनुवदितं निरसिॐ& priQ१धी_लंली इत्यादिना । ल, शास्त्रमूलLDI आज्ञानुज्ञाधर्मानुष्ठानपक्षी

(सा।प्रः) ननु भगवदनन्यार्ह शषेत्वानन्य शरणत्वानन्य प्रयोजनत्वरूप स्वरूपज्ञानवतो यथानन्यशरणत्वरूपाशक्तिज्ञानमेव कर्मज्ञानभक्तिप्रपत्तिषु प्रपत्त्युपादाने तद्व्यतिरिक्तत्यागे च नियामकं तथा पुरुषार्थेऽप्यनन्यप्रयोजनताख्यस्वरूपज्ञानमेव त्याज्योपादेयविवेकनियामकमस्त्वित्यत्र अशक्तत्वरूप-स्वरूपे ज्ञातेऽपि यथाऽशक्तस्य भरन्यास उपायो नेतरस्येति ज्ञानाभावे भरन्यासे स्वरूपतदङ्गादिज्ञानाभावे च तदुपादानं न सम्भवतीति तद्ज्ञानं शास्त्रादेव सम्पादनीयं तथा स्वगतानन्यशेषत्वानन्यप्रयोजनत्वादि ज्ञानेन शेषिप्रीतिजनकानामेव कार्यत्वावगमेऽपि कर्मविशेषेषु भगवत्प्रीत्यैकफलकत्वस्य इतरेष्वप्रीति फलकत्वस्य प्रामाणिकस्य प्रपन्नेनापि यावच्छरीरपातं शास्त्रमन्तरेण ज्ञातुमशक्यत्वात्स्वरूपज्ञानस्य च तादृशविभागाविषयत्वाच्छास्त्रं विहाय स्वेच्छयानुष्ठाने निषिद्धानुष्ठानस्यापि कैङ्कर्यत्वं प्रसजेदिति तत्परिहाराय शास्त्रवश्यत्वमपरिहार्यमित्याह शीलं इत्यादिना

(सा।विः) “यस्तु कारयते भूमौ विष्णोराराधनानि वै । तस्य तुष्ठो भवेद्वित्णुस्सर्वलोकेश्वरः प्रभुः । मम मद्भक्तभक्तेषु प्रीतिरभ्यधिका भवेत् । तस्मान्मद्भक्तभक्ताश्च पूजनीया विशेषतः” इत्युक्तशास्त्रं गृहीत्वेत्यर्थः । ननु अनुज्ञाकैङ्कर्याणामपि शास्त्रमूलकत्वाच्छास्त्रस्य भगवदाज्ञारूपत्वादाज्ञाकैङ्कर्यादनुज्ञाकैङ्कर्यस्य को भेद इति चेत् ? इत्थमेषु प्रधानविधिषु अकरणे निग्रहो बोध्यते तदाज्ञारूपं निग्रहज्ञापकम् । “अहरहस्सन्ध्यामुपासीत । वचन्तेवचन्ते ज्योतिषा यजेत” इत्यादि वीप्सादिकं अनिष्ठफलश्रवणादिकं चयत्राकरणेऽनिष्ठं न ज्ञाप्यते, करणे च प्रीत्यादिकं फलं ज्ञाप्यते, तदनुज्ञारूपमिति - अनुज्ञाकैङ्कर्येष्वपि क्रमव्यत्यासादिष्वनिष्ठफलबोधनात्प्रधानविधिष्वित्युक्तम् - तत्र शास्त्ररीत्यै वानुज्ञाकै ङ्कर्याण्यपि कर्तव्यानीत्युक्ते परशेषत्वस्वरूपज्ञानवतस्स्वरूपज्ञाने नैव त्याज्योपादेयविभागज्ञानाच्छास्त्रं किमर्थमिति केषाञ्चिच्छङ्कामाक्षिप्य परिहरति-

इति ।

(सा।संः) दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्याय स्तप आर्जवम् । अहिंसा सत्यमक्रोधस्त्यागश्शान्तिरपैशुनम् । दयाभूतेष्वलोलत्वं मार्दवं ह्रीरचापलम् । तेजः क्षमा धृतिश्शौचमद्रोहो नातिमानिता । भवन्ति सम्पदं दैवीमभिजातस्य भारत ॥” इत्यादिकमिहानुसन्धेयम् -शीली, शास्त्रं लीना सं&& इत्यवकाशे ।

[[४५०]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

इप्पडि इवऩ् त्तऩै पोक्कि म्बडियॆऩ्ऩॆऩ्ऱु Quizir- अनुपपन्नम् न गणी ? स्वरूपं@qu शास्त्रकुंलकण्ठ काळङ्ग अराक्रीडी शुनं स्वरूप किं ना पुरुषार्थ (pib, तदुपाय (po त्याज्य ं - ६६ पुरुषार्थ, तदुपाय, उपादेयता की & कण्ठ मुक्त । शास्त्रीय स्वरूप मण्डी औचित्यमात्र ं अलीwomb। omwo

कैङ्कर्य । कं ६ उपाय

नाशयन

शेषत्वादि ५० नाकं ६G ६०

कैङ्कर्यक्रम प्रकारका शिकं

शेषिक स्वरूपज्ञानं नियमितं। शुभां

६६०, विहिताना मी

शास्त्र♚ अनादरितं निषिद्धद्रव्य // ८६० नाकं

न्यायार्जित १६०० द्रव्य १ ८६० नाणं, कण्ठ रुचिqw शास्त्रविरुद्ध कं कट्टळैयिलेवि्त्तै नडत्तप्पार्त्ताल्ङ्गळुक्कुप् पिरिविल्लैयाम्।

तदुचितपुरुषार्थं स्वरूपधर्मभूतउचित mo

विशिष्यकं

(सा।दीः) इत्यादि । स्यरूपज्ञानार्थं शास्त्रार्थ अपेक्षितं की त्याज्योपादेयविभागार्थ pib शास्त्रमपेक्षणीया।mi। स्वरूप इत्यादि। स्वरूपज्ञान कैङ्कर्यQommuni? Guri। स्वरूप इत्यादि शेषत्वादिकाळ। औचित्यमात्रं, शेषभूतानं शेषिusion अनुवर्ति शळं मात्रQ५। शेषिकं । इष्ठम्, की उपाय BILLLILLg। शेषत्व ज्ञानम् - शास्त्र कं नियामक GILD ६१६०५। शास्त्रानादर मण्डी उपचाराकाट्टमाट्टादु पचारविभाजकशास्त्रं व्यर्थLD GL।

ळा इत्यादि ।

(सा। स्वाः) स्वरूपेति स्वर्गादि पुरुषार्थं स्वरूपविरुद्धतया त्याज्य QILD, भगवत्कैङ्कर्यं स्वरूपानुगुणतया उपादेय m। guno त्याज्योपादेयविभागनिर्णायकं स्वरूप COLD ढाङ्ग लङ्कु। पुरुषार्थतदुपायं शास्त्रक समधिगम्य स्वरूपानुगुण पुरुषार्थव्यवस्थै कला ८२६CLff? GT६१६०१ rupi। स्वरूप मुंली इति स्वरूपनिष्ठशेषत्वादि ५६० नाकं कॊण्डॆऩ्ऱबडि

ग_p_q- औचित्येति । शेषभूतकं शेषिusion अनुवर्तिनं उचितQLDormi एतावन्मात्रomwo भी साधक

i। शुभा इति ।

[[१]]

बाधक सं

श्र

(सा।विः) स्वरूपवश्यानां स्वरूपज्ञानाधीनो भवति - अतस्स्वरूपोचितं कर्म गुरुते । अलङ्का Currऊङ्की, स्वरूपज्ञानं विहाय । शास्त्रवश्य, शास्त्रवश्यो भवेदित्येतत्प्रकारः -ती विभागस्य - QgQ४। ज्ञानाय मुक्त TLDGTLD, मुक्तिपर्यन्तम् शास्त्रं विहाय यथेच्छं भगवत्प्रीतिकरणप्रवृत्तौ उपचारापचारविभाजकशास्त्रविरोधस्स्यात् - “इमे उपचारा - इमे अपचाराः इति विभागो न स्यात् - स्वरुचिवशेन भगवत्प्रीतिहेतुत्वे उपचाराभावादित्यनिष्ठमाह । ग इति । ननु “आत्मनो यत्प्रियं भोज्यं तत्सर्वं विनिवेदयेत् ।”

(सा।सं :) स्वरूपज्ञस्स्वरूपवश्य एव तस्य स्वरुच्यनुगुणमेव कैङ्कर्यं किं शास्त्रादरेणेति केचित् । तत्पक्षे बाधकान्याह ।

इत्यादिना । औचित्यमात्रमिति अनुवर्तनमुचितमित्येतावन्मात्रमित्यर्थः

नियमितं । निर्देश्य

शेषभूतस्य शेषिप्रीतये

चरमश्लोकाधिकारः

माग

[[४५१]]

मूः - कृष्ण रुचिww Com नियामक

मुमुक्षुकङ्कणाकृ Curry सर्वनिषिद्धान्ना ५६ रुचिमात्र ६० कैङ्क DIs अनुष्ठिकंsii] प्रसङ्गिकं ५। हविर्निवचेतन श्री श्रीभाष्यकार “शास्त्राविरुद्धानि सम्भृत्य” भनी rugni। ऎऩ्ऱु अरुळिच् चॆय्दार्। शुक्रं शास्त्रवश्य अधिकार शास्त्र १००g कै

प्राप्तम्

श्रीभाष्यकारसम्मति

इत्यादिun। प्रपन्ना Bi-

" तस्माच्छास्त्रं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ ।

ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तुमिहार्हसि ॥ " ६७६ उपदेशं सर्वाधिकारि८६५५ Gu। (सा।दीः) इत्यादि। पूर्वानुष्ठानविरोधpळं प्रसङ्गिकी - शास्त्रवश्यornuu हविर्निवचेतन jgli इत्यादिwn शास्त्रवश्यगा। निगमि ऊं की pari- शुभ इत्यादि - अर्थ भगवद्गीतावचन Imi - तस्माच्छास्त्रमिति । कार्याकार्यविभागे ढाळा - उपदेशम् अप्रपन्नविषयQLD चोद्यनं परिहरि की। सर्वाधिकारि५६५कं५Q Dorm - अधिकारविशेषं लम्म्। श्रीगीतार्थसङ्ग्रहलं की ं ‘“निजकर्मादि भक्त्यन्तं कुर्यात् प्रीत्यैव कारितः” ढळलींऎऩ्ऱ इडत्तिल्-

[[१]]

(सा।स्वाः) इष्टापत्तिQuoगणी शिष्टाचारविरोधरूपानिष्ट। Gung इति शलंल पक्ष लंलीं श्रीभाष्यकारोक्तिविरोधpi omni। हविर्निवचेतनल इति शास्त्रवश्यतास्थापनलं उपसंहरि की। शुक्र इति - Qqw “तस्माच्छास्त्रं प्रमाणं ते” ढाळा। श्रीगीताचार्या अधिकारिविशेष शास्त्रवश्यत्व उपदेशि विरोधिun?

ऎऩ्ऱु ढागেगनीं Qui- तस्मादिति । उपदेशमिति । साभिप्रायमुपदेश ते ते ढाङ्ग अधिकारविशेषनिर्देशं गीळं मन्वाद्युपदेशं Cum सर्वसाधारण शुकं श्रुबा श्रीगीतार्थसङ्ग्रह “कुर्यात् प्रीत्यैव कारितः” । शास्त्रवश्यतैou एवकारलं व्यवच्छेदिकं ?

शुश्रुक

मा

ऎऩ्ऱु

(सा।प्रः) ननु भगवच्छास्त्रे “आत्मनो यत्प्रियं भोज्यं तत्सर्वं च निवेदयेत्” इत्यादिभिस्स्वेष्टस्य सर्वस्य भगवन्निवचेतनार्हत्वोक्तेर्निषिद्धस्यापीष्टत्वसम्भवादशास्त्रीयेणापि कैङ्कर्यं कर्तव्यमेवेत्यवगम्यत इति भागवतानां न शास्त्रवश्यत्वमित्यत्र, श्रीभाष्यकारैस्तस्य शास्त्राविरुद्धसर्वविषयकत्वोक्तेश्शास्त्रवश्यत्वमपरिहार्यमित्यभिप्रयन्नाह । हविर्निवचेतन इत्यादिना - सर्वधर्मान् परित्यज्येति त्यागविधिबलात् प्रपन्नानां शास्रवश्यत्वाभावोक्तिः पूर्वोक्तव्याघातप्रसङ्गबाधितत्वात् न युक्तेत्यभिप्रयन् शास्त्रवश्यत्वाभावे वचनविरोधमप्याह । तस्मादित्यादिना । ननु गीतार्थसङ्ग्रहे परमैकान्तिनां प्रपन्नानां प्रीतेरेव कैङ्कर्यप्रवृत्तौ प्रयोजकत्वोक्तेश्शास्त्रवश्यत्वाभावो

।

(सा।विः) इति भगवच्छास्त्रोक्तेर्निषिद्धद्रव्यस्याप्यात्मप्रियत्वे निवेद्यत्वमेवेति कथं परिहार्यत्वमित्यत्र शास्त्रनिषिद्धत्वाभावे सति आत्मनो यत्प्रियमिति तत्तात्पर्यम् अत एव श्रीभाष्यकारैर्निवचेतने “शास्त्राविरुद्धानि सम्भृत्य” इत्युक्तमिति तत्सम्मतिं वदन् तेषां तद्विरोध माह

हविर्निवचेतन♚ली इति । ननु तत्परमाचार्यैः “कुर्यात् प्रीत्यैव कारितः” इत्यवधारणेन प्रीतिव्यतिरिक्तशास्त्रनियमस्य व्यवच्छेदः कृत इति तद्विरोध इत्यत आह

[[४५२]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

शुना श्रीगीतार्थसङ्ग्रह -

“ज्ञानी तु परमैकान्ती परा (तदा) यत्तात्मजीवनः ।

तत्संश्लेषवियोगैकसुखदुःखस्तदेकधीः ॥

भगवद्ध्यानयोगोक्तिवन्दनस्तुतिकीर्तनैः ।

(सा।दीः) प्रीत्यैव ढाळा शास्त्र

व्यवच्छेदि।Gmg।? ढाङ्ग की-

शुनाugri इत्यादिum॥

(सा।स्वाः)

[[१]]

इति । अत्र गीतार्थसङ्ग्रहरक्षा- “ज्ञानी,

ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम्” इत्युक्तः परमश्चासावेकान्ती चेति परमैकान्ती एकान्तिषु परम इत्यर्थः । परमः, एकान्तः । अनन्यत्वनिश्चयोऽस्तीति वा न केवलमनन्यदेवताकत्वम्, अपितु अनन्यप्रयोजनत्वमप्यस्तीत्यर्थः - संश्लेषोऽत्र मनोवाक्कायसाध्यतदभिमतशास्त्रचोदित सपर्याद्यभिमुख्यम् । वियोगोऽपि तद्विच्छेदः यथाहुर्महर्षयः । “यन्मुहूर्तं क्षणं वापि वासुदेवो न चिन्त्यते । सा हानिस्तन्महच्छिद्रं सा भ्रान्तिस्सा च विक्रिया ॥ एकस्मिन्नप्यतिक्रान्ते मुहूर्ते ध्यानवर्जिते । दस्युभिर्मुषितेनेव युक्तमाक्रान्दितुं भृशम् ॥” इति । तस्मिन्नेव धीः चिन्ता यस्य तदेकधीः । भगवद्ध्यानेतिध्यानमिहानुचिन्तनम् योगः, तन्मूलावलोकनम् । विशिष्टक्षेत्रादिवर्तिनः परस्याभिगमनं वा यथाहुः । “पादौ तदीयौ द्रुमजन्मभाजौ क्षेत्राणि नानुव्रजतो यदीयौ” इत्यादि । “योगस्तु द्विविधः प्रोक्तो बाह्यमाभ्यन्तरं तथा । बाह्यं बहिः क्रियापेक्षमान्तरं ध्यानमुच्यते ॥” इति

(सा।प्रः) यामुनाचार्याभिमत इति तद्दूषणेऽपसिद्धान्तस्स्यादित्यत्राह । शुना इत्यादिना । (सा।विः) शुबा इति अत्र पूर्वं “ऐकान्त्यं भगवत्येषां समानमधिकारिणाम्” इत्यैश्वर्याधिकारिणः कैवल्याधिकारिणो भगवदनुभवाधिकारिणश्च ऐकान्त्यमनन्यदेवताकत्वं साधारणरूपं “चतुर्विधा मम जना भक्ता एव हि ते श्रुताः । तेषामेकान्तिनश्श्रेष्ठास्ते चैवानन्यदेवताः ॥ " इत्यनुगीतावचनानुसारेणोक्त्वा “ये तु शिष्टास्त्रयो भक्ता फलकामा हि ते मताः । सर्वे च्यवनधर्माणः प्रतिबुद्धस्तु मोक्षभाक् ॥” इत्यनुगीतोक्तरीत्यैव मोक्षार्थिन अनन्यसाधारणाकारस्तदनुष्ठानादिकं चोक्तम् “ज्ञानी तु परमैकान्ती’ इति । ज्ञानी । मोक्षार्थीत्यर्थः परमैकान्ती, यावदात्मभाव्यैकान्ती भगवदेकफलत्वात् । अनेनास्यानन्यप्रयोजनत्वं लब्धम् अन्ये अधिकारिणो यावत्स्वाभिमतलाभमैकान्तिन इति न तेषां पारमैकान्त्यमिति भावः । अत्रेयं गीतार्थसङ्ग्रहरक्षा “तदायत्तात्मजीवनः’ इत्यनेन “ज्ञानीत्वात्मैव मे मतम् - मच्चित्ता मद्गतप्राणाः” इति च स्मारितम् - परमश्चासावेकान्ती च परमैकान्ती । एकान्तिषु परम इत्यर्थः । परमैकान्तोऽनन्यत्वं अस्यास्तीति वा न केवलमनन्य

देवताकत्वम्

अपि त्वनन्यप्रयोजनत्वमपि अस्यास्तीत्यर्थः । संश्लेषोऽत्र मनोवाक्कायसाध्ये तदभिमतशास्त्रचोदितपरिचर्याप्रमुखः । वियोगोऽपि तद्विच्छेदः । यदाहुर्महर्षयः । “एकस्मिन्नप्यतिक्रान्ते मुहूर्ते ध्यानवर्जिते । दस्युभिः मुषितेनेव युक्तमाक्रान्दितुं भृशम् ॥” इति

इति - तस्मिन्नेकस्मिन्नेव धीः चिन्ता यस्य तदेकधीः भगवद्ध्यानेति - ध्यानमिहानुचिन्तनम् । योगः, तन्मूलमवलोकनम् ।- (सा।सं :) प्रीत्यैव कारितः इति यामुनाचार्यैरेवोक्तेः प्रपन्नस्य न शास्त्रवश्यतेत्यत्राह - बाgmi इति ।

[[१]]

चरमश्लोकाधिकारः

मूः लब्धात्मा, तद्गतप्राणमनोबुद्धीन्द्रियक्रियः ॥

निजकर्मादि भक्त्यन्तं कुर्यात् प्रीत्यैव कारितः ।

(सा।दीः) विहितातिक्रमं प्रत्यवाय

कळाऩववैगळिल् वरुम् रियिऩुडैय -

[[४५३]]

भीति TLq६० स्वामिमुखोल्लासहेतुकं

(सा।स्वाः) उक्तिः, शुश्रूषुभ्योऽधिकारिभ्यः प्रतिपादनम् । वन्दनम्, त्रिभिः करणैः प्रणाम इत्यर्थः । स्तुतिः, गुणकथनम् । कीर्तनं, तत्तदनुगुणविभवगर्भाणां तत्तदसाधारणानां नाम्नां कीर्तनम् - लब्धात्मा, अन्यथा अवस्तुभूतमात्मानमभिमन्यमान इति भावः प्रशिथिलकरणकलेबरादिको भवेदिति वा प्राणादीनां क्रियायास्तद्गतत्वं तदनुभावाभावे शैथिल्यादिति भाव्यम् । अथवा “यत्करोषि इत्यादि प्रक्रियया स्वभावार्थशास्त्रप्राप्तानां कर्मणां भगवति समर्पणम् - मनस्सङ्कल्पविकल्प वृत्तिकमन्तः करणम् । तस्याध्यवसायात्मिकावृत्तिः बुद्धिः । अथवा तदेवात्राध्यवसायवृत्तिविशिष्ठं बुद्धिरित्युच्यते - यथोक्तं शारीरकभाष्ये “अध्यवसायाभिमानचिन्तावृत्तिभेदान्मन एव बुद्ध्यहङ्कारचित्तशब्दैर्व्यवह्रियते” इति । इन्द्रियशब्दोऽत्र गोबलीवर्दन्यायात् बाह्येन्द्रियविषयः । एवंविधस्याधिकारिणः “सततं कीर्तयन्तो माम्” इत्युक्तप्रक्रियया किं वर्णाश्रमधर्माणामपि लोपस्स्यादित्यत्राह । निजकर्मादीति । नित्यदास्यैकस्वभावस्य मुक्तस्यैवान्यापि तत्परिचरणं तदाज्ञानुवर्तनं प्रीत्यैवेत्यादेर्मूल एव स्पष्टोऽर्थः ।

(सा।प्र) एतानि कैङ्कर्याणि स्वामिप्रीतिकराणीति प्रीत्यै कर्तव्यानि । नतु स्वामिप्रीत्यप्रधानतया स्वप्रीत्यित्यर्थः ।

(सा।विः) विशिष्टक्षेत्रादिवर्तिनः परस्याभिगमनं वा । यदाहुः- “पादौ तदीयौ द्रुमजन्मभाजौ क्षेत्राणि नानुव्रजतो हरेयै” इति “योगस्तु द्विविधः प्रोक्तो बाह्यमाभ्यन्तरं तथा । बाह्यं बहुक्रियापेक्षमान्तरं ध्यानमुच्यते” इति - उक्तिः, शुश्रूषुभ्योऽधिकारिभ्यः प्रतिपादनम् । वन्दनम्, त्रिभिः करणैः प्रणामः स्तुतिः, गुणकथनम् । कीर्तनं, तत्तद्गुणविभवचेष्टितादिगर्भाणां तदसाधारण नामधेयानां कीर्तनम् - लब्धात्मा, अवस्तुभूतमात्मानं अनभिमन्यमान इति भावः । प्रशिथिलकरणकलेबरादिको भवेदिति वा प्राणादीनां क्रियायाः तद्गतत्वं तदनुभवाभावे शैथिल्यादिति भाव्यम्- “यत्करोषि यदश्नासि” इति न्यायाच्छास्त्रप्राप्तानां कर्मणां भगवति समर्पणं वा मनः, सङ्कल्पविकल्पवृत्ति अन्तःकरणम् तस्याध्यवसायात्मिका वृत्तिर्बुद्धिः । अथवात्राध्यवसायविशिष्टं बुद्धिरित्युच्यते यथोक्तं शारीरकभाष्ये “अध्यवसायाभिमानचिन्तावृत्तिभेदान्मन एव बुद्ध्यहङ्कारचित्तशब्दरुच्यते” इति । इन्द्रियशब्दोऽत्र गोबलीवर्दन्यायाद् बाह्येन्द्रियविषयः - एवंविधस्याधिकारिणः “सततं कीर्तयन्तो माम्” इत्याद्युक्तप्रक्रियया वर्णाश्रमधर्माणामपि लोपस्स्यादित्यत आह - निजकर्मादीति - नित्यदास्यैकस्वभावस्य मुक्तस्यैवास्यापि तत्परिचरणं तदाज्ञानुवर्तनं प्रीत्यैव यथाशास्त्रं यथाधिकारं यथावसरं च सर्वं घटते । अन्यथा “सन्ध्याहीनोऽशुचिर्नित्यमनर्हस्सर्वकर्मसु” इत्यादिभिर्भगवदर्चनादावप्यनधिकारप्रसङ्गात् । तस्माद्योग्यतासिद्ध्यर्थं लब्धांशशैथिल्यपरिहारार्थं उत्तरोत्तरापचयार्थं

(सा।सं :) शास्त्रीयैरेव द्रव्यैश्शास्त्रोक्तविधयैव कृतमपि कैर्यं प्रेमविशेषमन्तरा कृतं चेन्न स्वामिसन्दोषं विशेषहेतुरिति

[[४५४]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः

उपायतां परित्यज्य न्यस्येद्देवे तु तामभीः ॥ "

न

भनुनं

प्रीत्यैव कारितः,

शास्त्रं Com

पडियऩ्ऱु

qwori - Dig शास्त्रं

CGL अली

की कैर्य

जनकत्व guns शेषभूत ६०७ ११६

नकं मङ्कील प्रीति

मी स्वामिसन्दोषप्रेरकत्वातिशयं

म ूल तात्पर्यम् ।

(सा।दीः) प्रेरकत्वातिशयोपपादन कुण्डी तात्पर्य QILDq। @vo श्लोकाना उपासकविषयomgoji स्वतन्त्रप्रपन्नविषयLDIT ५४ योजिली कंum उपासकविषयcomburgl

(सा।स्वाः) एवकाराभिप्रेतमन्यदपि विवृणोति । उपायतामिति - मुक्तव्यापारन्यायेन स्वयं स्वादुतमतया क्षणिकतया कालान्तराभाविफलसाधनत्वासम्भवाच्चेति भावःअतस्तस्मिन्नेव मामेकं शरणं व्रजेति वक्तर्येवोपायताबुद्धिः कार्येत्याह । न्यसेद्देवे तु तामभीरिति - प्रीति इति

प्रीति इति - अकरण की शास्त्रबोधितप्रत्यवायजनकतानिमित्तभीति ४० स्वामिसन्दोषहेतुतानिमित्तशेषभूतसप्रीति

प्रेरकत्वमतिशयितQ/LD/६१-

बायकारिकाजातं भक्तियोगनिष्ठविषयuor? प्रपन्नविषयLDI ? आद्ये भक्त्यन्तक्रियासु उपायतां परित्यज्येत्यंशं विरोधिकण्ठळं।

(सा।प्रः) किञ्चैषां श्लोकानामधिकारितत्कर्तव्यपरत्वे स्वारस्यात्किल प्रीत्यैवेत्यस्य शास्त्रवश्यत्वाभावपरत्वमुच्यते, तदापि तदयुक्तम् ।

[[१]]

(सा।विः) सुदृढसिद्धोपायस्यापि स्वानुष्ठानेन परप्रवर्तनरूपभगवदाज्ञानुपालनार्थं च अवश्यकर्तव्यानामपि कर्मणां विधिपरामर्शमन्तरेण प्रियतमसुहृत्पुत्राद्युपलालनवत्प्रीतिरेव ज्ञानिनः प्रयोजिकेति भावः । एवकाराभिप्रेतमन्यदपि विवृणोति । उपायतां परित्यज्येति । मुक्तव्यापारनयेन स्वयं स्वादुत्वात्क्षणिकस्य कालान्तरभाविफलसाधनत्वानुपपत्तिदर्शनाच्च नास्य स्वव्यापारे मोक्षोपायताबुद्धिरपि स्यादिति भावः अन्ततस्तैस्तैराराधितो भगवानेव सर्वत्रोपायः न पुनः क्षणिकं तत्क्रिया स्वरूपम् तत्साध्यं किञ्चित्तत्प्रीत्यतिरिक्तमप्रामाणिकमपूर्वादिकं वा अतस्तस्मिन्नेव “मामेकं शरणं व्रज” इति उपायताबुद्धिः कार्येत्याह । न्यसेद्देवे तु तामभीरिति । अनाश्रितानां बन्धनमाश्रितानां मोचनं च स्वमाहात्म्यानुगुण एवेत्यभिप्रायेणाह । देव इति । शरण्यविषयश्रुतिसूचनार्थमत्र देवशब्दः । अपार कारुण्यसौशील्यवात्सल्यादिगुणनिधौ “मित्रभावेन सम्प्राप्तम् - सकृदेव प्रपन्नाय अपिचेत्सुदुराचारः क्षिप्रं भवति । मन्मना भव मद्भक्तः सर्वधर्मान्परित्यज्य” इति वक्तरि तस्मिन् अशरण्यशरण्ये स्वयमुपायतयावस्थिते सापराधतत्स्वातन्त्र्य तत्सङ्कल्पकिङ्करहिरण्यगर्भरुद्रेन्द्रादि क्षुद्रेश्वरादि निमित्तं भयं न कर्तव्यमित्यभिप्रायेणाह - अभीरित्युक्तमिति । तत्र प्रीत्येवेत्यस्य विधिपरामर्शमन्तरेणेति निर्बन्धबुद्ध्या विनेति भावः -

अतश्शास्त्रत्यागो न विवक्षित इति भावः” इति तदेवेह व्याचष्टे । प्रीत्यैव कारित इति । की प्रीति, उत्पन्नप्रीतेः । ननूपासनाधिकारिपरमिदम् गीताशास्त्रतात्पर्य रूपत्वादित्यत्र उपासनाधिकारिपरत्वे ऽपि प्रीत्यैव कारित इत्यस्य स्वादुतमत्वप्रकाशनपरत्वेन शास्त्रव्यवच्छेदपरत्वाभावात् ।

(सा।संः) प्रीत्यैवेत्यस्य प्रीतिप्रेरित एव यथाशास्त्रं कर्तव्यमिति तात्पर्यमित्याह -Qig इति भक्त प्रपन्नोभयसाधारणोऽयं ज्ञानी त्वित्यादिः । तत्र भक्तविषये प्रीत्येवोपायतां परित्यज्येत्यनयोरर्थमाह ।चरमश्लोकाधिकारः

मूः Quv श्लोक ॥ ८६ना उपासनाधिकारि ऊं योजि

[[४५५]]

उपासनादि ८६५०w ६ फल । कण्ठ

स्वादुतमत्व guji, फलेोपाया शरण्य०१८ प्रसादन साक्षादुपायी कङ्क लङ्कील mwwwjii, यं उपासन ६० प्रसन्न ॥ ६० सर्वेश्वरा ताऩे कत्तुक्कुमाय् निऱ्किऱ निलैयैयुम् सॊल्लुगैयिले नोक्कक्

SL-

(सा। दीः) उपायतां परित्यज्य ६४८ अर्थ१Div श्लोक १५६० ना इत्यादिuni स्वतन्त्रप्रपन्नविषयmbung/ तात्पर्यविशेषjmgLG कीpri-

कू

की

(सा।स्वाः) उपायभूतभक्ति उपायत्वपरित्यागं असङ्गत opn ? प्रीत्यैव कारितः विरोधिकं५ळं। मोक्षाभिसन्धिurroup अनुष्ठिकण्ठीतां, भक्तिनिष्ठोपायताम् । देवे न्यसेत् ढाङ्गली॥ळं बाधिततया २G Clom? प्रपन्नविषयी उपायतां परित्यज्येत्यंशमप्रसक्तप्रतिषेधos प्रसङ्गिकं - प्रपत्ति उपायतैकं देवे उपायतां न्यसेत् नीला ८२GGon? @ग अधिकारिव्यतिरिक्तत्रैवर्गिकविषयत्व BLIC? ढाळगा क्रमेण अधिकारिद्वय मुंलीगळं कारिकार्य - श्लोकाना इत्यादिना । प्रीत्यैव GTग६०५० उपासननिष्ठस्वादुतमत्वप्रयुक्तस्वप्रीति, उपायताशब्द साक्षादुपायतैuji।

(सा।प्रः) भक्त्यधिकारिविषयत्वे प्रमाणान्तराविरुद्धानां भक्तियोगस्वादुतमत्व, भगवत्प्रसादनत्व, साक्षादुपायत्वाभावानां भगवति साक्षादुपायत्वस्य च ज्ञापनपरत्वेनापि चरितार्थत्वादनन्तप्रमाणशिष्टाचारयोर्विरुद्धस्य शास्त्रवश्यत्वाभावस्य ज्ञापनपरत्वं नोपपद्यते । प्रपन्नविषयत्वेऽपि प्रमाणान्तराविरुद्धानां अनन्योपायत्वव्याहत्यभावानन्यप्रयोजनत्वव्याहत्यभावभगवदुपायान्तरस्थान निविष्टत्वानां ज्ञापनपरतयापि चरितार्थत्वेन चाप्रामाणिकस्य शास्त्रवश्यत्वाभावस्य ज्ञापनपरत्वं नोपपद्यत इत्याह । ूज्v श्लोक १८६६ इत्यादिना - तत्संश्लेषवियोगैकसुखदुःख इत्यनेन प्रीत्यैव कारित इत्यनेन चोपासनस्वादु-

(सा।विः) इहापि शास्त्रव्यवच्छेदपरत्वेन प्रमाणता सर्वधर्मानित्यस्यार्जुनं व्याजीकृत्याकिञ्चनार्थं शरणागतिविधानतात्पर्ये गीताशास्त्रस्यापि प्रपत्तिप्रतिपादकत्वात् प्रपत्त्यधिकारिपरत्वेनापि योजयितुं शक्यत्वात्तत्पक्षेऽपि भक्त्यधिकारिमर्यादयैव स्वादुतमत्वेन प्रीतिप्रेरितत्व एव तात्पर्यं’ नतु शास्त्रनैरपेक्ष्ये तात्पर्यमित्यभिप्रायेणाह - Q० श्लोक १८६०६७ इति - अस्यां योजनायामुपायतां परित्यज्येत्यस्य तात्पर्यमाह फलोपाय Loor इति ।

(सा।सं :) Qvv श्लोका ५६०ना इति - भक्तेस्स्वादुतमत्वेन प्रीत्यैवेत्येतदनुपपन्नम् । भक्तेस्साक्षादुपायत्वाभावादुपायतां परित्येज्येत्यतदपि उपपन्नमित्यर्थः । ननु श्रौतात्साङ्गादिति फलाविनाभूतधर्माणां यथाशास्त्रानुवृत्तौ प्रपन्नस्य

[[४५६]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

स्वतन्त्रप्रपत्तिनिष्ठा की श्लोक ८६ना योजिनं आज्ञानुज्ञै कळाले पण्णुम् तुऩिमॆल्लाम् रिगळिऩ् कट्टळै कुलैयादिरुन्दालुम् स्वामिसन्दोषQorrw Cong स्वर्गमोक्षादिप्रयोजन / उपाय Loss अनुष्ठिकं की ६०६ mun@mjं अनन्योपायतैuji, अनन्यप्रयोजनतैuji, Gown कण्ठीलqqio, (सा।दीः) स्वतन्त्रप्रपत्तीत्यादिwnã- यद्वा, शास्त्रीयधर्म [१८] त्रिवर्गापवर्गार्थ १६०।५० क धर्मानुवृत्तिं प्रपन्नकं अनन्योपायत्वानन्योपेयत्वहानिशङ्कowi परिहरि की। स्वतन्त्रेत्यादिum। ५ प्रपन्नविषय । प्रीत्यैव एवकारं सामान्येन फलार्थबुद्धिव्यवच्छेदकori श्री मोक्षार्थत्वव्यवच्छेद अनन्योपायत्व ( फलान्तरव्यवच्छेदक अनन्यप्रयोजनत्व (piळं, उपायान्तराभाव pii सिद्धिकं ईश्वरकं उपायान्तरस्थानविशेष (pi सिद्धिकं ८GDrmulq।

[[४]]

ऎ

स्वतन्त्रेति । भक्तियोगादीति ।

(सा।स्वाः) Gun, विरोधी प्रसिद्धभक्तियोगादिविधायकशास्त्र risto उपायत्वं प्रसक्तons तन्निषेधं २GGILD

५५ß)

(सा।प्र) तमत्वं, निजकर्मादिभक्त्यन्तं कुर्यादित्यनेन भगवति समर्पणीयत्वोक्त्या शरण्यप्रसादनत्वम्, उपायतां परित्यज्येति भक्तेस्साक्षादुपायत्वाभावो भगवतस्साक्षादुपायत्वं च बोध्यत इति भक्तपरत्वेन योजनायां भावः । तत्संश्लेषेत्यादिना प्रीत्यैवेत्यनेन चाज्ञानुज्ञाकैङ्कर्येषु स्वामिसन्दोषव्यतिरिक्तप्रयोजनाभावोक्ध्यानन्यप्रयोजनत्वाविरोधः, उपायतां परित्यज्येत्यनन्योपायत्वाविरोधः, न्यसेद्देवे त्वित्यनेन भगवत उपायान्तरस्थाननिविष्टत्वं च बोध्यत इति प्रपन्नपरत्वेन योजनायां भावः ।

(सा।विः) ० स्वतन्त्रप्रपत्तिनिष्ट कीं इति । भक्तियोगादिक्षीण BLL T ५@wn♚♚zQ, भक्तियोगादिमर्यादायां “तत्संश्लेषवियोगकसुखदुःखस्तदेकधीः । भगवद्ध्यानयोगोक्तिवन्दनस्तुति कीर्तनैः” “लब्धात्मा तद्गतप्राण मनोबुद्धीन्द्रियक्रियः । निजकर्मादि भक्त्यन्तं कुर्यात् प्रीत्यैव कारितः ॥” इत्युक्तप्रीतित्यागो यथा न स्यात्तथा स्थितायामपीत्यर्थः । नन्वस्याधिकारिण अनन्यप्रयोजनत्वादनन्योपायत्वात् किमर्थान्येतानीत्यत्र प्रीत्यैव कारितः उपायतां परित्यज्येत्युक्तमिति तात्पर्यमाह-स्वामिसन्दोष इति अनेन भगवत्प्रीतेस्स्वप्रयोजनत्वात्तादर्थ्येनोत्पन्न स्वप्रीतिरेव स्वस्य प्रवर्तिकेति भावः कारित इति हेतुमण्णिजन्तः प्रीत्येति हेतुकीर्तिप्रयोजककर्त्रीति यावत् प्रयोजकव्यपारश्च प्रेरणा । प्रीतिप्रेरित इति यावत्

अत्र पक्षे प्रीत्यैवेत्यस्य व्यवच्छेद्यम् - उपायतां परित्यज्येत्यनेन विवृतम् - तथा चोपायत्व व्यवच्छेद परत्वेन शास्त्रव्यवच्छेदपरत्वाभावात् अनन्योपायत्वं रक्षितम् । भगवत्प्रीति परिज्ञानाय शास्त्रमप्यपेक्षितमिति

भावः ।

(सा।सं :) अनन्योपायत्वानन्योपेयत्वहानिरिति शङ्कां परिहरन् निजकर्मादीत्यादेः प्रपन्नविषये योजना माह स्वतन्त्रेति । प्रीतिप्रेरिततया कृतेषु प्रत्यवायनिवृत्त्यर्थत्वाभिसन्धिमपि व्यवच्छिनत्ति प्रीत्यैवेत्येवकारः । तेषु मोक्षार्थत्वव्यवच्छेदादनन्योपायत्वम् - फलान्तरव्यवच्छेदादनन्यप्रयोजनत्वम् उपायान्तराभावसिद्धेरीश्वरस्योपायान्तरस्थाननिवेशश्च निजकर्मादीत्यादिना प्रपन्नविषये सिद्ध्यतीति तात्पर्यमित्यन्तस्य तात्पर्यम् । BLLना साधनभक्त्यादिलक्षणलक्षिता ।

[[२]]

मूः - अकिञ्चन ६०० ईश्वर Com उपायान्तरस्थान की फलं

कण्ठी न सेवन्ते”

तात्पर्य

“अनन्यदेवताभक्ताः '

[[९९]]

“नान्यं देवं नमस्कुर्यात्” इत्यादि

६६ अधिकारि८६

“प्रति बुद्धा

परमैकान्तिकं “निजक-

वेदान्तव्युत्पत्ति ६०० ६००७/

र्मादि भक्त्यन्तम्” Trigung Cu वर्णाश्रमादिधर्मri ८६नान्यान्ना अनुष्ठिकं अग्नीन्द्रादि देवताव्यामिश्रतैwn) परमैकान्तित्वं

चोद्यंान्ना शुन्य, “साक्षादप्यविरोधं जैमिनिः” नगकी सूत्र की ६०१४ Cu अग्रनयनादिव्युत्पत्तिवश अग्न्यादिशब्द /i] ६६०० ना सर्वेश्वर ६०१५ साक्षाद्वाचका

क

(सा। दीः) भक्तियोगादिकीङ्ग BLL बा, शास्त्रोक्तस्वरूप QL- ननु गीत G अधिकारिळं परमैकान्तिकं sumi @ना वर्णाश्रमधर्म [१०] अनुष्ठ देवतान्तरव्यामिश्रतैuro परमैकान्तित्वभङ्गं Qur?

शास्त्रवश्यतै ८२G GLDIT?

आशङ्क अनुवदिलङ्की - अधिकारि इत्यादिuni - लं इव्विडत्तिलॆऩ्ऱु तुडङ्गि -

प

परिहरिक pi।

आधिकारि

सा।स्वाः) अकिञ्चनेति । तां देवे न्यसेदित्यंशमुपायान्तरस्थानापत्तिरूपोपायत्वपर LIBIT विरोधbum - श्रीसूक्तिबल काळम्मुळं वर्णाश्रमधर्ममनुष्ठेया २G GLon? अग्नीन्द्रादिदेवतान्तरशब्दघटितमन्त्र साध्यवर्णाश्रमधर्मं देवतान्तराराधन LIST देवतान्तरस्पर्शप्रसक्त्यापारमैकान्त्य भङ्गं? ढाणकी अव्युत्पन्नचोद्य शङ्किलं परिहरि कीpi-QG अधिकारि इत्यादिना अनुष्ठि, अनुष्ठming - वेदान्तव्युत्पत्ति ६६०, वेदान्तव्युत्पत्तिरहित - परमैकान्तित्वं own m चोद्यंum अन्वय। अग्रनयनादि व्युत्पत्तिवश♚ल देवतान्तर वाचकLDING ? ढाळगळी शङ्कावारणार्थं श्रीसहस्रेति ।

(सा।प्रः) नन्वेवं भक्तानां प्रपन्नानां च शास्त्रवश्यतयाज्ञानुज्ञाकैङ्कर्याणां यथाशास्त्रं कर्तव्यत्वे अग्निहोत्रदर्शपूर्णमासादीनामग्नीन्द्राद्याराधनरूप तया देवतान्तराराधनात् पारमैकान्त्यभङ्गस्स्यादिति शङ्कामनूद्य QJ० अधिकारि इत्यादिना । व्युत्पत्ति ६०० इति, व्युत्पत्तिशून्या

परिहरति इत्यर्थः ।

प

(सा।विः) भगवत्येवोपायत्वमनुसन्दधीतेति न्यसेद्देव इत्यस्याभिप्राय इत्यभिप्रायेणाह । अकिञ्चना इति । देवे तां उपायबुद्धिं न्यसेत् मम भक्तियोगो भगवानेवेत्यनुसन्दध्यादिति भावः । अत उभयथापि न यामुनाचार्यश्रीसूक्तिविरोध इति भावः । ननु निजकर्मादीत्युक्तनित्यकर्मानुष्ठानेऽग्नीन्द्रादि देवतान्तरोपासनप्रसक्तौ पारमैकान्त्यभङ्गस्स्यादित्यत्र, पूर्वं बहुशः परिहारमुक्तमप्यस्याविस्मरणायाक्षिप्य सदृष्टान्तं पुनराह । ६ अधिकारिइति ।

(सा।सं :) वर्णाश्रमधर्माणां भक्तवत्प्रपन्नेन च यथाशास्त्रमवश्यमनुष्ठेयत्वे प्राप्तं देवतान्तरस्पर्शदोषं वेदान्तप्रक्रियया प्रमाणेन च परिहरति - @ग इत्यादिना ।

[[४५८]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

निर्वहि कण्ठी श्रीसहस्रनाम श्री श्री नाम qu ल♚mznuum देवतान्तरस्पर्श।

(सा।दीः) निर्वहिऊङ्गी, जीवमुख्यप्राणलिङ्गादिरहितस्थल लङ्की

नाना_मुंली प्रतर्दनविद्यान्यायं तत्तदन्तर्यामिपरमात्मा अनुष्टिकं ६०५ शास्त्रसिद्ध DISTT देवतान्तरयाजि का नङ्गीpri।

जीवादिलिङ्ग । तत्तत्कर्म १५१५६० बा

गुणपौष्कल्यं

अग्न्यादिशब्द जातpo

(सा।स्वाः) श्रीसहस्रनाम कुण्डीङ्ग की नामं गुणपौष्कल्यनिमित्त भगवदेकान्तonsumä गुणलेशयुक्तदेवतान्तरवाचक@gmium अग्रनयनादिगुणपौष्कल्ययुक्त भगवदेकान्तQLD ५०/- यद्वा, सहस्रनामपारायणादि ५

शळं देवतान्तरस्पर्शं

देवतान्तरस्पर्शी

। Qua

देवतान्तरानन्यथासिद्धलिङ्गी “साक्षादप्यविरोधं जैमिनिः” इति न्याय♚Goo देवतान्तरस्पर्शळीं॰ग॰, अनन्यथासिद्धलिङ्ग बाबा श्राद्धादिकी

“साक्षादप्यविरोधं”

ढाणकी न्यायं लिङ्गविरोध BLOG श्रं तल्लिङ्गयुक्तदेवतान्तराराधनप्रयुक्तदेवऎऩ्गिऱ तान्तरस्पर्शं प्रसङ्गिwnCT ? लगाएं @supri

(सा।प्रः) श्रीसहस्रनामेत्यादि - “विशनाद्विश्वमित्याहुर्लोकानां कार्यसत्तम । व्याप्य सर्वानिमान् लोकान् स्थितस्सर्वत्र केशवः ॥ ततश्च विष्णुनामानिविशेर्धातोः प्रवेशनात् ।” इत्युक्तविश्वादि नामवदग्नीन्द्रवैश्वानरादिशब्दानां “साक्षादप्यविरोधं जैमिनिः” इत्युक्त्याग्रनयनपरमेश्वरत्व विश्वानरनियन्तृत्वादि व्युत्पत्ते र्भगवति पुष्कलत्वात्तस्यैव तत्तच्छब्दवाच्यतेति तस्यैवसर्वकर्म समाराध्यत्वमिति न देवतान्तरसम्बन्धगन्धोऽपि । अन्यत्र रूढानामन्यत्रावयवशक्त्या बोधकत्वं “इन्द्रत्वमग्नौ गौणं स्याद्यज्ञसम्बन्धकारितम् । इदीत्यर्थानुसाराद्वा स्वे कार्ये सोऽपि हीश्वरः ॥ " इतीन्द्र शब्दस्याप्यग्निबोधकत्वादिभिस्तान्न्त्रिकैरप्यङ्गीकृतमिति न दोषः । एवं “अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेवच । वचसां वाच्यमुत्तमम्” इत्युक्तप्रकारेण भगवतः सर्वशब्दवाच्यत्वात्सर्वकर्म समाराध्यत्वमित्यैकान्त्यभङ्गाभावमुपपाद्य “जीवमुख्यप्राणलिङ्गान्नेति चेन्नापासातत्रैविध्या दाश्रितत्वादिह तद्योगात्’ इत्यत्र ब्रह्मणस्स्वरूपेण चेतनान्तर्यामित्वेनाचेतनान्तर्यामित्वेन चोपास्यत्वेऽपि चेतनाचेतनयोर्यथ मुमुक्षूपास्यत्वाभाव उक्तः, यथा वा प्रतर्दनविद्यायामिन्द्र अनुपास्य उक्तस्तथा अग्न्यादिशरीरिणो भगवत आराधने शरीरभूतानां तेषामाराध्यत्वं नास्तीति नित्यनैमित्तिकान्तर्गताग्नीन्द्रदि शब्दोच्चारणेऽपि न पारमैकान्त्यभङ्ग इति सप्रमाणं सोदाहरणमाह ।

(सा।विः) श्रीसहस्रनाम♚ली इति । विश्वं विष्णुरिति । विश्वादि शब्दानां “रुद्रो बहुशिराः " इति रुद्रादिशब्दानां भगवद्बाचित्ववत्सर्वेषामपि शब्दानां योगवशेन भगवत्येव वृत्ति सम्भवादवयवशक्तेस्तत्र पुष्कलत्वाच्च साक्षादेव भगवत्प्रतिपादनसम्भवान्न देवतान्तरसम्बन्धगन्ध इति भावः । देवर्षि पित्राद्युद्देशेन विहितकर्मसु देवर्षिपित्रादिशब्दानामवयवार्थयोगेन भगवति वृत्तावपि तत्तत्प्राकरणिकार्थवादादिलिङ्गैः तत्तद्देवतादिपरत्वमेवागमम्यत इति देवतान्तरस्पर्शोऽवर्जनीय इत्यत्राह ।

(सा।संः) निर्वहिलं८६TLD

तत्र प्रतर्दनविद्यान्याय इत्याह ।

जीवमुख्यप्राणलिङ्गादिरहित स्थल इत्यर्थः । यत्र जीवादिलिङ्गमस्ति

चरमश्लोकाधिकारः

[[४५९]]

मूः - “देवानृषीन्पितॄन् भगवदात्मकान् ध्यात्वा सन्तर्प्य”

अनं rigung Cu तत्तद्देवताशरीरका ।

तत्तत्कर्म [१५] [६६० ६१ अनुष्ठि : ६०५ शास्त्रसिद्ध

नित्यप्रभृतिsf]६) श्रीभाष्यकारां अनुसन्धिमङ्ग G “उपासात्रैविध्यात्” ६७६ग की qw

प्रतर्दनविद्यादि ६) विशेष्य Door दिव्यात्मस्वरूप, चेतनाचेतनविशिष्ट ६०१०७८६२ji, परमात्मा

विशेषण

परमात्मा

चेतनाचेतन

६) आराध्यत्वं २००

आराधिकं की

६०६०६०।

उपासिwn शुन्यन्धी_कुण्डीगळं विशेषण ६०] देवर्षिपित्रादिना

६७६ की ठीकनी

“अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च ।” “हव्यकव्यभुगेकस्त्वं पितृदेवस्वरूपधृत् ॥”

“ये यजन्ति पितॄन्देवान् ब्राह्मणान् सहुताशनान् । सर्वभूतान्तरात्मानं विष्णुमेव यजन्ति ते ॥”

सर्वान्तर्यामि प्रतिबुद्धानं आराध्य

Google

अनुष्ठिकं यानं यथाशास्त्रम् अनुष्ठिकं की कैङ्कर्य १५१० उपायान्तरस्पर्श ं

वारादाप्पोलवुम्,

(सा।दीः) देवानृषीनित्यादिum)- शास्त्र (बल) सिद्धी, जीवमुख्यप्राणलिङ्गादि कळुळ्ळविडत्तिलॆऩ्गै। इप्पडि तॆळिन्दु अरिसिक्कुमवऩुक्कु चेतनाचेतनri१५६६) देवतान्तरस्पर्शं

दृष्टान्तंयथाशास्त्र LDING अनुष्ठिकं की इत्यादि ।

(सा।स्वाः) देवानृषीनिति

[[६६]]

णमाऩ

अन्वयअचेतनग्रहणं दृष्टान्तार्थ। कण्ठ

प्रभृतिशब्दलंल श्रीमद्गीताभाष्यादिसङ्ग्रह Dug। अनन्यथासिद्धलिङ्गस्थल [[]])] योगव्युत्पत्तिjis तत्तदन्तर्यामि अपर्यवसानवृत्त्या अभिधेयmrus Gं आराध्य देवतान्तरस्पर्श ५५५५/- तत्तदन्तर्यामिभूत भगवताराधन की विशेषणतया देवतान्तराराधन प्रसङ्गिung? वगळा दृष्टान्तमुख परिहरिकीmri। उपासेति तृप्त एवैनमिन्द्रः प्रजया पशुभिः” इत्यादिमन्त्रार्थवादादि देवतान्तराराधनरूपत्वं मं केवलभगवताराधनरूपत्वं गा Jo२G Com ? किञ्च विशेषणतया तदुच्चारणमण्डी ला देवतान्तरसम्बन्धं प्रसङ्गिwn CBI ? ढग ग सप्रमाणons६qó सदृष्टान्त Looji उपपादिकं । अहं हीत्यादिना । कैङ्कर्य [[]]६) उपायत्वबुद्धि, निवेदितोपयोगादि की स्वार्थत्वबुद्धि, उपायान्तरस्पर्शapib, प्रयोजनान्तरस्पर्श (pii।

(सा।प्र) देवानृषीनित्यादिना

नित्यप्रभृतीति । गीताभाष्यादिः प्रभृतिशब्दार्थः मधुविद्यादिः प्रतर्दनविद्यादीत्यादिशब्दार्थः । एतेनोक्तस्यार्थस्य साम्प्रदायिकत्वं च दर्शितम् ।

(सा।विः) देवानृषीनिति - उपासात्रैविध्यादाश्रितत्वादिह तद्योगादिति सूत्रे ब्रह्मणस्स्वरूपेण चेतनाचेतनयोर्यथा मुमुक्षूपास्यत्वं नास्तीति सिद्धान्तितम् तद्वदिहापि शरीरभूताग्नीन्द्रादीनां नाराध्यत्वमिति भावः । नित्यनैमित्तिकव्यतिरिक्तस्थले भगवच्छरीरतयापि देवतान्तरभजने पारमैकान्त्यभङ्गस्स्यादेवेत्याह । (सा।सं :) देवानित्यादिना । स्वरूप चेतनाचेतननिविष्ट ४ इत्यन्तेन उपासात्रैविध्यं दर्शितम् । कथं कृते परमैकान्तिनो देवतान्तरस्पर्शदोषागम इत्यत्राह ।

[[४६०]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः कैङ्कर्यार्थ [५] [८] [६]]] ६०] द्रव्यार्जननिवेदितोपयोगादि ८६०११६०) प्रयोजनान्तरस्पर्श

Curooji, आराध्यविशेषणs विधिबल प्राप्त १५ ८ ६ १७ १७ ६०१ चेतनाचेतन () ५। ६१७६० देवतान्तरस्पर्श (दोष) ii un-

प

“नारायणं परित्यज्य हृदिस्थं प्रभुमीश्वरम् । योऽन्यमर्चयते देवं परबुद्ध्या स पापभाक् ॥’ “यस्तु नारायणं देवं सामान्येनाभिमन्यते । स याति नरकं घेारं यावच्चन्द्रदिवाकरम् ॥’ “बुद्धरुद्रादिवसतिं श्मशानं शवमेव च । अटवीं राजधानीं च दूरतः परिवर्जयेत् ॥’ इत्यादिugu देवतान्तर ६० परत्वबुद्धि ६०००१५६०, समत्वबुद्धि ६६०, नित्यनैमित्तिका√६६ff१६) ♚ देवतान्तरस्थल परमैकान्तिकं५ दोषमूल१०६०६०g। नित्यनैमित्तिक (६६) आराध्य ६० ६० सर्वान्तर्यामिकं शरीर कलङ्कील ५०० (com) ूनं देवतै ५६ ५६० परत्वबुद्धि, साम्यबुद्धिwjio, स्वनिष्ठत्वबुद्धि, आराध्यत्वबुद्धिqio।

(सा। दीः)

निवेदितोपयोग? निवेदितप्रसादस्वीकारम्

आदिशब्द निवेदितस्य Guipi।

यथेष्टविनियोगादिसङ्ग्रहम् -(कङ्कन दोष? ( नारायणं परित्यज्येत्यादिuni- स्वनिष्ठत्वबुद्धि ? भगवदशेषत्वबुद्धि - आराध्यत्वबुद्धिung/? Q५ कर्म तत्तद्देवताप्रीत्यर्थ बुद्धि ।

(सा।स्वाः) ूं देवतान्तराराधनत्वबुद्धिTOLDING देवतान्तरस्पर्श

mun &♚- चेतनाचेतन इति - अचेतनग्रहणं दृष्टान्तार्थ अचेतनवत्कञ्चुकतुल्य चेतनभूतदेव - Qing आराध्यत्वबुद्धि देवतान्तरस्पर्शी देवतान्तरस्थलri romngi साम्यादिबुद्ध्यादि देवतान्तरसम्बन्धDown प्रसङ्गिung? ढाङ्गळा ऐकान्त्यविरोधप्रयोजकदेवतान्तरसम्बन्धप्रयोजकाप्रयोजक [] [६० @ १७६० वाक्य कृ निरूपिकण्ठीpi। नारायणं परित्यज्येत्यादिun। । परत्वादिबुद्धिपञ्चक नित्यनैमित्तिकबहिर्भूतदेवतान्तरस्थलगमनादि पारमैकान्त्यविरोधि@mm लम्म्।- स्वनिष्टत्वादीति

। भगवदशेषत्वबुद्धिOLD आदिशब्द स्वातन्त्र्यादिबुद्धि विवक्षितैQuormulq।

(सा।प्रः) एवं तर्हि ब्रह्मरुद्रादीनामपि नित्यनैमित्तिकान्तर्गतत्वेन तत्तदालयानुप्रवेश - तदाराधनादीनामप्यैकान्त्य भञ्जकत्वं न स्यात् । भञ्जकत्वे निध्यान्तर्भावेऽपि स्यादित्यत्र तेषां भगवतोऽप्युत्कृष्टत्वबुद्धेः, तुल्यत्वबुद्धेः, नित्यनैमित्तिकान्तर्गतत्व मन्तरेणाराधनस्य च प्रत्येकमैकान्त्यभञ्जजकत्वस्य प्रमाणतोवगमान्नित्यनैमित्तिकान्तर्भूतब्रह्मरुद्रादिशब्दोच्चारणं नैकान्त्यभञ्जकमित्याह - नारायणमित्यादिना । परबुद्ध्या, परदेवतात्वप्रकारबुद्ध्या - सामान्येन, साम्येन ।

(सा।विः) नित्यनैमित्तिक) इति । तत्र देवतान्तरोपासनस्य निषिद्धत्वेन भगवत्प्रीतिप्रयोजनत्वाभावादनन्यप्रयोजनत्वाभावादनन्यप्रयोजनत्वादिभङ्ग इति भावः । स्वनिष्ठत्वेति भगवदशेषत्वेनेत्यर्थः । नित्यनैमित्तिकानुष्टानस्य साम्प्रदायिकत्वमाह ।

(सा।सं :) नारायणं परित्यज्येत्यादि

बुद्धिपञ्चकस्यैवैकान्त्यविरोधित्वेनानयोस्तदभावादुपास्य-

विशेषणत्वेनान्वयमात्रस्य प्रतर्दनप्राणत्रैलोक्यादिन्यायेनैकान्त्यविरोधाप्रसञ्जकत्वाच्च नैकान्त्य विरोध इत्याह अं॰म्। इति । तथा विनेत्यर्थः । शरीरomi ल♚कील लीं, शरीरत्वेनैव धियमधिरूढेषु ।

मूः फलप्रदत्वबुद्धि

६६६० ८१]कण्ठ व्यभिचारं

चरमश्लोकाधिकारः

[[४६१]]

उपास्यविशेषण (१८६६ प्राणवैश्वानरत्रैलोक्यादि

शास्त्रसिद्ध

शुन्यलकण्ठ ऐकान्त्यविरोधं २१०००/- वङ्गीपुर प्रपन्न

माराधना

“गायत्रीजपपर्यन्तं मन्त्राचमनपूर्वकम् ।

सान्ध्यं कर्माखिलं साधु समाप्य च यथाविधि ॥ समिदाज्यादिभिर्द्रव्यैर्मन्त्रैरपि यथोदितैः । हुत्वाऽग्नीनग्निहोत्रादावुक्तं कालमपिक्षिपन् ।” “ततो माध्यन्दिनं कर्म स्वोदितं श्रुतिचोदितम् । स्नानादि ब्रह्मयज्ञान्तं कृत्वा खिलमतन्द्रितः ॥

(सा।दीः)@jनित्यकर्म [१] तत्तदन्तर्यामिबुद्ध्या अनुष्ठिकं

मुंलल वङ्गीपुरलं। १५, कूरा, भट्ट, कीpri- वङ्गीपुरलं। ली इत्यादिवाक्य

अग्नीन्द्रादिविशेषण

अहोरात्रकृत्य Door भगवत्स-

देवतान्तरस्पर्शं

वचन ringgit दृढीकरि - मन्त्रैरपि यथोदितैः, तत्तद्देवतालिङ्गकैः m।

(सा।स्वाः) नी अग्नीन्द्रादि देवतान्तरवाचकतत्तन्मन्त्रघटितवर्णाश्रमधर्मानुष्ठान की ऐकान्त्यविरोध

लाल वङ्गिवंशेश्वरादिपूर्वाचार्यसम्प्रदायानुष्ठानानुगुण्य pii पक्षान्तर ल तद्विरोधPPGIL_ङ्गppi। वङ्गीपुर इत्यादिमन्त्राचमनपूर्वकम्,

“अग्निश्च” इत्यादिमन्त्राचमनपूर्वक

वङ्गीपुर

(सा।प्र) एवं च नित्यनैमित्तिकान्तर्गतानां देवतान्तराणां भगवच्छरीरतयाराधनीयभगवद्विशेषणत्वाद्वा, तद्वाचकशब्दानां साक्षद्भगवद्वाचकत्वाद्वा, पारमैकान्त्यभञ्जकत्वाभावः प्रपन्नजनकूटस्थानामनेकेषां वचनानुष्ठानसिद्ध इति सर्वधा वर्णाश्रमधर्मो न त्याज्य इत्यभिप्रयन्नाह इत्यादिना । वङ्गीपुरßg। b इत्याख्याताः “श्रीमन्तं देवराजं नृहरिमथ पुनर्देवराजं वरेण्यं श्रीमन्त्रैविक्रमार्यं तदनु च महितं देवराजार्यवर्यम् । तस्मात्त्रैविक्रमार्यं तदनु च कुलजान् देशिकान् भाष्यकारं श्रीमत्पूर्णं मुनीन्द्रं तदनु च महितं यामुनाचार्यवर्यम् ॥” इत्यादिषु यतीन्द्रशिष्यतयोक्ता अस्माकं कूटस्थाः । अहोरात्रकृत्यLDITI इति - “यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् । यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्गुरुष्व मदर्पणम् ।” इत्यादिप्रमाणात् सर्वव्यापाराणां भगवत्प्रीत्यर्थत्वावगमादहोरात्रकृध्यानां भगवताराधनत्वोक्तिः । हुत्वाग्नीनित्यादि, अग्निहोत्रादावुक्तं कालानतिक्रमेणाग्नीन् हुत्वेत्यर्थः ब्रह्मयज्ञान्तमिति । “देवयज्ञः पितृयज्ञो भूतयज्ञो मनुष्ययज्ञो ब्रह्मयज्ञ इति ।

।

(सा।विः) वङ्गीपुर। इति । अयं भाष्यकारस्याव्यवहितशिष्यः । उपक्रम्य

उक्तं कालमपिक्षिपन्, उक्तकालानतिक्रमेण अग्निहोत्रादीन् हुत्वेत्यर्थः ।

(सा।सं :) स्वनिष्ठत्वं, स्वतन्त्रत्वम् दृढीकरोति - वङ्गीपुर इत्यादिना ।

इममेवार्थं वङ्गिवंशेश्वरकूराधिनाथ-भट्टारकाद्यभियुक्तवचनैश्च

[[४६२]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - “होमं पितृक्रियां पश्चादनुयागादिकं च यत्” न प्रकार तत्तन्मन्त्रपूर्वक] [५] ५६७०००७ वर्णाश्रमधर्म [१५] [६६० ना शगुन rani- भट्ट, शुक अरुळिच् चॆय्द पङ्गळिले,

क

“श्रुतिस्मृत्युदितं कर्म यावच्छक्ति परात्मनः ।

आराधनत्वेनापाद्य सोर्ध्वपुण्ड्रश्च तर्पयेत् ॥” इत्यादि५६०ना भां

पॆरियजीयरुम्,

‘श्रीपराशरभट्टार्यचरणौ संश्रयेमहि” इत्यादिwn सम्प्रदाय विशेषज्ञापनार्थ [LD IT ८६५ गुरुनमस्कारादिगणी, “भगवच्चरणाम्भोजपरिचर्याविधिक्रमम् । एकान्तिभिरनुष्ठेयं नित्यं समभिदध्महे” ॥Livী “आपो हीत्यादिभिर्मन्त्रैर्वाचकैः परमात्मनः । सम्प्रोक्ष्यमन्त्राचमनं मन्त्रैस्तत्प्रतिपादकैः ॥ आदिध्यान्तस्स्थितस्यार्घ्यं वितीर्य परमात्मनः । प्रतिपादिकया विष्णोस्सावित्र्या तं जपेद्धरिम् ॥ ध्यायञ्जप्त्वोपतिष्ठेत तमेव पुरुषोत्तमम् । नारायणात्मकान् देवानृषीन्सन्तर्पयेत्पितॄन् ॥’

ऎऩ्ऱरुळिच् चॆय्दार्। भाष्यकारसम्प्रदाय श्री नाना कुल क्रीwns स्वसूत्रोक्त wig Cu तत्तद्देवतामन्त्र॥ ८ ६० ६१ ६ विवाहोपनयनादि का अनुष्ठि कङ्क का नामपॆरियनम्बि मुदलाऩ VRHRऩीर्गळुम् तन्दाम् ऩङ्गळिऩ्बडिये पुरिगळ् पण्णि

ii सर्वकं प्रसिद्ध-

(सा।दीः) वाचकैः परमात्मनः, अपर्यवसानवृत्त्या परमात्मपर्यन्तत्वेन परमात्मनो वाचकैः muq Qugu वृद्धाचार ग ग की। भाष्यकार इत्यादिun कुल, - तत्तद्वश्यQrong।-

(सा।स्वाः) सम्प्रदायेति । put नित्य भट्टार्यसम्प्रदायागतoriq wrTD सत्सम्प्रदायQILDI

(सा।प्रः) यदग्नौ जुहोत्यपि समिधं तद्देवयज्ञस्सन्तिष्ठते यत्पितृभ्यः स्वधाकरोत्यप्यपस्तत्पितृयज्ञस्स न्तिष्ठते यद्भूतेभ्यो बलि हरति तद्भूतयज्ञस्सन्तिष्ठते यद्ब्राह्मणेभ्योऽन्नं ददाति तन्मनुष्ययज्ञस्सन्तिष्ठते यत्स्वाध्यायमधीयातैकामप्यृचं यजुस्साम वा तद्ब्रह्मयज्ञस्सन्तिष्ठते” इत्युक्तस्य ब्रह्मयज्ञस्य “यदि स्यात्तर्पणादर्वाक् ब्रह्मयज्ञः कृतो न हि । कृत्वा मनुष्ययज्ञं वै ततः स्वाध्यायमारभेत् ॥” इत्यादि प्रमाणाद्वैश्वदेवान्ते कर्तव्यत्वमिति भावः । तर्पणादर्वाक्=माध्याह्निकतर्पणात् पूर्वम् । होममित्यादि, वैश्वदेवान्तर्गतदेवयज्ञपितृयज्ञावित्यर्थः । पश्चाद्गुञ्जीत च स्वयमित्युक्तं भगवन्निवेदितभोजनमनुयागशब्दार्थः । _ इत्याख्यातानां लोकाचार्याणामाचार्या gui इत्याख्याताः । परिचर्याविधिक्रमम् । विधिशब्दोऽनुष्ठानपरः ।

(सा।विः) Gufiguri, लोकाचार्याचार्याः । लाना सञ्ज्ञकानामाचार्याणां आचार्यांwi इत्याख्या वेदान्त्यपरनामधेयाः । पराशरभट्टारकशिष्याः । भाष्यकारसम्प्रदाय की बाबा कुल ११ ॐ comb, भाष्यकारसम्प्रदायस्थित श्रीवैष्णवानां सर्वेषाम् । mus, एतत्पर्यन्तम् । अनुष्ठिकंboji, अनुष्ठानम् ।

(सा।संः) सदाचारमप्यस्मिन्नर्थे प्रमाणयति । भाष्यकार इत्यादिना । कुलाबा, तत्तद्वंश्यQom इत्यर्थः ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[४६३]]

मूः शुभा । भाष्यकार Luji, तच्छिष्य-प्रशिष्याङ्क ६६०Lwojii, उपदेशानु-

ष्ठान ।

(सा। दीः)

निष्ठैjownisg

ननू पाञ्चरात्रसंहिताविशेष

विशेष १८६० नाग देवतान्तरस्पर्शं

प्रतिनियत

केवलभगवत्परमन्त्र

क्रियाविशेष प्रपन्ना अनुष्ठिकं

ला? ढगळं शङ्गैwi परिहरिकण्डी। इत्यादिun।

आऩालुम्

(सा।स्वाः पाञ्चरात्रसंहिताविशेष/jifCo० प्रतिनियता केवलभगवत्परमन्त्रविशेष [i] ५६०) बाऊं] ग ६ देवतान्तरस्पर्शं

क्क

क्रियाविशेष [i] ५६० ) प्रपन्ना देवतान्तरसम्प्रसक्तमन्त्रोपजीवनं

अनुष्ठिß&C१६TL_TCQT ? शुद्धभगवत्परमन्त्रं JoGQ१]? ढाङ्गळी शङ्कु परिहरिकीpi। पळा इति । उपदेशेति । @oiLw उपदेशानुष्ठानpळं सामान्यशास्त्रभगवच्छास्त्रमूल LDC तन्निष्ठ (कं प्रतिनियताधिकार LDIT & GULL पूर्वाचार्यापरिगृहीतमन्त्र क्रियाविशेषानुष्ठानं ८२१५५लंं]।-

(सा।प्रः) ननु पाञ्चरात्रे “न्यग्रोधस्याङ्करं क्षुत्वा तस्या नासापुटे पुनः । सिञ्चयेद्दक्षिणे सम्यगिदं विष्णु रिति ब्रुवन् ॥ चतुर्थे मासि सीमन्तं पञ्चमे वाष्टमेऽपि वा । होमं पुरुषसूक्तेन कृत्वाऽऽज्यसमिदोदनैः ॥ शिखास्थापनमेवन्तु पश्चादुपनयेच्छिशुम् । पञ्चमे सप्तमे वातु नवमे वातु वत्सरो ॥ ऋग्भि पुरुषसूक्तस्य विष्णुसूक्तस्य च क्रमात् । समिद्भिश्च घृतेनैव तैलैरन्नैश्च होमयेत् ॥ ततस्तु मेखलां बद्ध्वा त्रिगुणां विष्णुनिर्मिताम् । विष्णोः कर्माणि मन्त्रेण गुरुरग्नेस्समीपतः ॥ दद्याद्दण्डं तु पालाशं यो मे दण्ड इति ब्रुवन् । एवं भागवतो वेदमुपनीतोऽभ्यसेद्गुरोः ॥’ इत्यादिभिर्वैष्णवैः मन्त्रैः पुंसवनप्रभृतिविवाहपर्यन्तसंस्काराणामनुष्ठेयत्वबोधनाद्देवतान्तरवाचकपदवन्मन्त्रयुक्तनित्यनैमित्तिकादीनां पारमैकान्त्य भञ्जकत्वमेवेत्यत्र “एवं भागवतो योगी वासुदेवपरायणः । भगवद्वंशजातस्तुकुर्यादन्यो न चार्हति ॥” इत्यादिभिस्तत्रैव भागवतेष्वप्यधिकारिदर्शनान्न तत्सर्वेषां भागवतानामिति नित्यनैमित्तिकानां पारमैकान्त्यभञ्जकमित्याह । इत्यादिना ।

(सा।विः) ननु श्रीपाञ्चरात्रे “न्यग्रोधस्याङ्कुरं भित्त्वा तस्या नासापुटे पुनः । सिञ्चयेद्दक्षिणे सम्यगेवं विष्णुरिति ब्रुवन् ॥ चतुर्थे मासि सीमन्तं पञ्चमे वाष्टमेऽपि वा । होमं पुरुषसूक्तेन कृत्वाज्यसमिदोदनैः ॥ शिखास्थापनमेवं तु पश्चादुपनयेच्छिशुम् । विष्णोः कर्माणि मन्त्रेणगुरुरग्नेस्समीपतः ॥ दद्याद्दण्डं तु पालाशं यो मे दण्ड इति ब्रुवन् । एवं भागवतो वेदमुपनीतोऽभ्यसेद्गुरोः ॥” इति वैष्णवैरेव मन्त्रैः पुंसवनप्रभृतिविवाहपर्यन्तसंस्कारविधानात् पारमैकान्त्यभङ्गाभावाय तथैव क्रियता मित्याशङ्क्य “एवं भागवतो नित्यं वासुदेवपरायणः । भगवद्वंशजातस्तु कुर्यादन्यो न चार्हति ॥ " इति तत्रैव तदन्येषां भागवतानां निषेधदर्शनात् तदधिकारिविशेषनियतम् । न सर्वेषाम् । अतोऽन्यमन्त्रैः करणे न पारमैकान्त्य भञ्जकत्वमित्याह । इति ।

(सा।संः) ननु किमेतैः पारमैकान्त्यभङ्गशङ्कावहैर्वैदिकैः । पाञ्चरात्रसंहिताविशेषेषु भगवत्परतया स्थितमन्त्रविशेषैरेव क्रियाविशेषाः क्रियन्तामित्यत्राह । शुणी इत्यादिना ।

[[४६४]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - आगमसिद्धान्तानुवर्ति ५६११११६०१ संहिताविशेष ५६० नामङ्कण क्रियाविशेष ]in अनुष्ठिकं

अनुरूप DIS

प्रतिनियत

मन्त्रविशेष risi

६६००/। अधिका (रिका कण्ड) रादिका कण्ठ

(सा।दीः) आगमसिद्धान्त ? शाखान्तर-सूत्रान्तरं श्रीपाञ्चरात्री सिद्धान्तभेद पूर्वाचारं

आगमसिद्धान्तादिनिष्ठ

वाक्यशेष-

वैदिकपरि

गृहीतवेदोक्तधर्मानुष्ठान) Tori मोक्षप्राप्ति ? Tu। अधिकारिळकण्ठ इत्यादि। श्रीपाञ्चरात्रशास्त्र अधिकारानुरूप Dis आगमसिद्धान्तादिभेदेन चतुर्धा विभक्ती कंqj।

(सा।स्वाः) आगमेति

पाञ्चरात्रं चतुर्विधसिद्धान्तात्मकम् । अं आगमसिद्धान्त/Dorm] ९५ सिद्धान्तQD६rpuq - Qg आगमसिद्धान्तानुवर्तिका इत्यादिना सिद्धान्तभेदसं । GoIT? पाञ्चरात्रशास्त्रं सर्वाधिकारिसाधारण एकरूप Dip? अधिकारिभचेतनियतचतुर्विधसिद्धान्तात्मक सिद्धान्तान्तरमुण्डी गण मन्त्रादिकक्षा अन्यसिद्धान्तिकंgळं नानावेदोक्ताङ्गोपसंहारन्याय उपजीव्य

आगमसिद्धान्तसंहिताविशेषोक्तभगवत्परमन्त्रादिकां सर्वसिद्धान्तिकं अविरुद्ध अग्नीन्द्रादिमन्त्रघटितकर्मानुष्ठानं पारमैकान्त्यविरुद्धDIC ? किञ्च आगमसिद्धान्तोक्त भगवत्परमन्त्रादिका प्रतिनियताधिकारri१८६१८६) अग्नीन्द्रादिघटितवैदिकदेवतान्तरमन्त्रसाध्याराधनाङ्गकमोक्षोपायरहितागमसिद्धान्तसंहिताविशेषनिष्ठ(१५) मोक्षपुरुषार्थहानि प्रसङ्गा? pri। अधिकारिकं (५) इति । श्रीपाञ्चरात्ररक्षैu “सदागमादिसिद्धान्तचतुष्के सत्पदप्रद” इति सत्पदवाच्य मोक्षहेतुत्वाभिधानात् ।

(सा।प्रः) नन्वेवं पाञ्चरात्रोक्तधर्माणं रामानुजसिद्धान्तस्थैरस्वीकार्यत्वोक्तिरनुचिता । भाष्यकारैरेव श्रीपाञ्चरात्राधिकरणे श्रीपाञ्चरात्रस्यात्यन्तं मुमुक्षूपादेयत्वसमर्थनादपसिद्धान्तप्रसङ्गादित्यत्र “आगमाख्यं हि सिद्धान्तं सन्मोक्षैकफलप्रदम् । मन्त्रसिद्धान्तसञ्ज्ञं हि सिद्धिमोक्षप्रदं नृणाम् ॥ तन्त्रसिद्धान्त सञ्ज्ञ हि चतुर्वर्गफलप्रदम् ॥ तन्त्रान्तरं च सिद्धान्तं चतुर्वर्गफलप्रदम् । नान्यो विमुक्तये पन्थाः मुक्त्वाश्रमविधिं सुखम् । तस्मात्कर्माणि कुर्वीत तुष्टये परमेष्ठिनः ॥” इत्यादि श्रीपाञ्चरात्रवचनानुगुण्येन पाञ्चरात्रचतुर्विध्यस्य तदुक्ताभिगमनादीनां नित्यनैमित्तिकाविरोधस्य तत्तत्सिद्धान्तनिष्ठानां वर्णाश्रमाद्यङ्गकब्रह्मविद्यया मोक्षप्राप्तेश्च प्रबन्धान्तरे प्रतिपादनात् नापसिद्धान्त इत्यभिप्रयन्नाह । अधिकारादिकं इत्यादिना ।

(सा।विः) नन्वागमादिसिद्धान्तधर्माणां रामानुजमतनिष्ठैरपरिग्राह्यतैव स्यात् । तत्तन्त्रनिष्ठानां वेदविरुद्धाचारत्वेन तेषां मोक्षश्च न स्यादित्यत्राह । अधिकारिकं इति ।

(सा।सं :) आगमसिद्धान्तो नाम शाखान्तरसूत्रान्तरवच्छ्रीपाञ्चरात्रे सिद्धान्तभेदः । @OT IT B इत्यनन्तरं पूर्वाचाराभावादिति भावः । तर्ह्यागमसिद्धान्तानां वेदोक्तधर्मानुष्ठानाभावात् कथं मोक्ष प्राप्तिरित्याह । अधिकारि५ (६) ऊं ५ इति ।-

चरमश्लोकाधिकारः

५]

[[४६५]]

मूः चतुर्विधपञ्चरात्रं विभक्तww Big mouji वचनविरोधी

“अनुक्तमन्यतो ग्राह्यम्” नाकी न्यायं Liqui, o आश्रम मण्डळं ब्रह्मविद्यैuii मोक्षलाभ (PPGL शारीरकादि समर्थिjun आगमसिद्धान्तादिकां साक्षान्मोक्षोपाय, मोक्षप्राप्तिuji २६०१६L६mji, श्रीपाञ्चरात्ररक्षै

उपपादिकं Cgmi।

(सा।दीः) अकी शास्त्र सर्वकर्मri१५६०rujib L

[[६६]]

व्यवस्थित विधि Guru ji रुच्यनुगुण & प्रायश्चित्तादिकं विस्तरेण विधिमंpi।

(सा।स्वाः) “आगमाख्यं हि सिद्धान्तं सन्मोक्षैकफलप्रदम् । मन्त्रसञ्ज्ञं हि सिद्धान्तं सिद्धिमोक्षफलप्रदम् ॥ तन्त्रसञ्ज्ञं हि सिद्धान्तं चतुर्वर्गफलप्रदम् । तन्त्रान्तरं तु सिद्धान्तं वाञ्छितार्थफलप्रदम् ॥” इति हयग्रीवसंहितायामभिधानात् प्रदक्षिणप्रणामादिराद्यान्तेऽन्यत्र केवलम् । विहितं नार्चनं कुर्याद्राजराष्ट्रभयावहम् ॥” इति पाद्मेऽभिधानात् । “तन्त्रेणैकेन कर्तव्यं कर्षणादिषु नारद । यत्तन्त्रेण समारब्धं तत्तन्त्रेणैव कारयेत् ॥ अनुक्ताँश्चान्यतन्त्रेषु निरीक्ष्यान्यत्र योजयेत् । विशेषाश्च मुनिश्रेष्ठ त्वन्यथा राष्ट्रनाशकृत् ॥” इति नारदीयेऽभिधानाच्च । “गोदानं च विपर्यासं मन्त्राणां च महामते । ध्यानानां चैव मुद्राणां देवतानां तथैव च ॥ अन्येषामेवमादीनां व्यत्यासं न समाचरेत् ॥” इति पारमेश्वरेऽभिधानाच्च । “ततस्सिद्धान्तसाङ्कर्यं नाचर्तव्यं कृतात्मभिः । यद्यदिष्टतमं लोके पूर्वसिद्धाविरोधि तत् ॥ प्रतिग्राह्य यथान्योऽन्यं विरुद्धं सन्त्यजेद्बुधः ।” इत्यभिधानाच्चेत्यादि प्रकरणे बहुप्रमाणोपपादन पूर्वकं व्यवस्थापितQLDrig- शारीरकादि इति युक्तिगर्भोक्तिः । आश्रमान्तरविहित धर्मरूपाङ्गवैकल्ये अपि स्वविहितकर्माङ्गकब्रह्मविद्यान्वयpळं, तत्फल मोक्षलाभ उपपादितonomium) तत्तत्सिद्धान्तिकं तत्तत्सिद्धान्तोक्तमन्त्रकर्माङ्ग कमोक्षोपायान्वय, तत्तत्फललाभpiळं, समर्थितं मुलंआदिशब्देन श्रीगीताभाष्यादिसङ्ग्रहः । (सा।विः) “आगमाख्यं हि सिद्धान्तं सन्मोक्षैकफलप्रदम् । मन्त्रसिद्धान्तसञ्ज्ञं हि सिद्धिमोक्षप्रदं नृणाम् ॥ तन्त्रसिद्धान्तसञ्ज्ञं हि चतुर्वर्गफलप्रदम् । तन्त्रान्तरं च सिद्धान्तं चतुर्वर्गफलप्रदम् ॥ नान्यो विमुक्तये पन्थाः मुक्त्वाश्रमविधिं सुखम् ॥ तस्मात् कर्माणि कुर्वीत तुष्टये परमेष्ठिनः ॥” इति पाञ्चरात्रं चतुर्विध्येन विभज्य तत्तदधिकारानुगुण्येन धर्माः प्रतिपादिताः । तेषु यथाधिकारं मिश्रयजनं कुर्वतामप्यविरोधस्थले “अनुक्तमन्यतो ग्राह्यम्” इति न्यायेन अभिगमनादिधर्माणां ततस्सङ्गृहे न विरोधः । शाखाप्रतिनियतधर्मानुष्ठायिनामिव न मोक्षविरोधोऽपीति श्रीपाञ्चरात्ररक्षायामुपपादितमिति भावः । एवं शास्त्रमर्यादामनङ्गीकृत्य स्वरुचिमात्रेण पारमैकान्त्यभङ्गस्स्यादिति पाञ्चरात्रधर्मानुष्ठाने

“स्वकं कर्म परित्यज्य यदन्यत्गुरुते द्विजः । अज्ञानादथवा लोभात्त्यागेन पतितो भवेत् ॥ स्वगृह्ये विद्यमाने यः परगृह्योक्तमाचरेत् । भ्रूणहत्यासमञ्ञ्च तस्य स्वगृह्यस्यावमानतः ॥” इत्युक्तरीत्या- (सा।सं :) चतुर्विधपञ्चरात्रpio इति । आगमसिद्धान्त, मन्त्रसिद्धान्त, तन्त्रसिद्धान्त, तन्त्रान्तरसिद्धान्तभेदाच्चतुर्विधत्वम् ।

[[४६४]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - आगमसिद्धान्तानुवर्ति ५६०११६०] संहिताविशेष

कळा

नाकं क्रियाविशेष अनुष्ठिकं

अनुरूप LDIS

(सा। दीः) आगमसिद्धान्त पूर्वाचारं

प्रतिनियत

मन्त्रविशेष (५)

६६००/। अधिका (रिका कण्ड) रादिका कंধ

? शाखान्तरसूत्रान्तरं श्रीपाञ्चरात्री सिद्धान्तभेद

वाक्यशेष-

आगमसिद्धान्तादिनिष्ठ

वैदिकपरि गृहीतवेदोक्तधर्मानुष्ठान ) मोक्षप्राप्ति ? Gाग m। अधिकारि४६५Ë५ इत्यादि। श्रीपाञ्चरात्रशास्त्र अधिकारानुरूप Long आगमसिद्धान्तादिभेदेन चतुर्धा विभक्ती कङ्कंqu।

कळा

(सा।स्वाः) आगमेति पाञ्चरात्रं चतुर्विधसिद्धान्तात्मकम् । अली आगमसिद्धान्तQLD ९५ सिद्धान्त GD६११४ - Q आगमसिद्धान्तानुवर्ति ५६] इत्यादिना सिद्धान्तभेदक सं GGGLo? पाञ्चरात्रशास्त्रं सर्वाधिकारिसाधारणomi एकरूप Dorm? अधिकारिभचेतनियतचतुर्विधसिद्धान्तात्मक सिद्धान्तान्तर गळा मन्त्रादिका अन्यसिद्धान्तिकं (५१ नानावेदोक्ताङ्गोपसंहारन्याय♚ उपजीव्य [i)

आगमसिद्धान्तसंहिताविशेषोक्तभगवत्परमन्त्रादिश्र्क्षंा सर्वसिद्धान्तिकं अविरुद्ध अग्नीन्द्रादिमन्त्रघटितकर्मानुष्ठानं पारमै कान्त्यविरुद्ध LD IS G? किञ्च आगमसिद्धान्तोक्त भगवत्परमन्त्रादिना प्रतिनियताधिकारri१५६८६) अग्नीन्द्रादिघटितवैदिकदेवतान्तरमन्त्रसाध्याराधनाङ्गकमोक्षोपायरहितागमसिद्धान्तसंहिताविशेषनिष्ठ ं मोक्षपुरुषार्थहानि प्रसङ्गिuman ? Guri। अधिकारिक कं इति । श्रीपाञ्चरात्ररक्षैपी “सदागमादिसिद्धान्तचतुष्के सत्पदप्रद” इति सत्पदवाच्य मोक्षहेतुत्वाभिधानात् ।

(सा।प्रः) नन्वेवं पाञ्चरात्रोक्तधर्माणं रामानुजसिद्धान्तस्थैरस्वीकार्यत्वोक्तिरनुचिता । भाष्यकारैरेव श्रीपाञ्चरात्राधिकरणे श्रीपाञ्चरात्रस्यात्यन्तं मुमुक्षूपादेयत्वसमर्थनादपसिद्धान्तप्रसङ्गादित्यत्र “आगमाख्यं हि सिद्धान्तं सन्मोक्षैकफलप्रदम् । मन्त्रसिद्धान्तसञ्ज्ञं हि सिद्धिमोक्षप्रदं नृणाम् ॥ तन्त्रसिद्धान्त सञ्ज्ञं हि चतुर्वर्गफलप्रदम् ॥ तन्त्रान्तरं च सिद्धान्तं चतुर्वर्गफलप्रदम् । नान्यो विमुक्तये पन्थाः मुक्त्वाश्रमविधिं सुखम् । तस्मात्कर्माणि कुर्वीत तुष्टये परमेष्ठिनः ॥” इत्यादि श्रीपाञ्चरात्रवचनानुगुण्येन पाञ्चरात्रचतुर्विध्यस्य तदुक्ताभिगमनादीनां नित्यनैमित्तिकाविरोधस्य तत्तत्सिद्धान्तनिष्ठानां वर्णाश्रमाद्यङ्गङ्कब्रह्मविद्यया मोक्षप्राप्तेश्च प्रबन्धान्तरे प्रतिपादनात् नापसिद्धान्त इत्यभिप्रयन्नाह । अधिकारादिकं इत्यादिना ।

[[१]]

(सा।सं

:) आगमसिद्धान्तो नाम शाखान्तरसूत्रान्तरवच्छ्रीपाञ्चरात्रे सिद्धान्तभेदः । @ ६०० ॥ । इत्यनन्तरं पूर्वाचाराभावादिति भावः । तर्ह्यागमसिद्धान्तानां वेदोक्तधर्मानुष्ठानाभावात् कथं मोक्ष प्राप्तिरित्याह । अधिकारि ५६५८८ इति ।

[[६६]]

चरमश्लोकाधिकारः

[[४६५]]

मूः चतुर्विधपञ्चरात्रं विभक्तww Bño muji वचनविरोधीहण्डी

‘अनुक्तमन्यतो ग्राह्यम्” नाकी न्यायं Lugayi, o आश्रम मण्डळं ब्रह्मविद्यैuyii मोक्षलाभ शारीरकादि समर्थि♚ आगमसिद्धान्तादिकणां साक्षान्मोक्षोपाय, मोक्षप्राप्तिwii २६०१६L६mji, श्रीपाञ्चरात्ररक्षै

उपपादिकं Cgmi।

(सा।दीः) भी शास्त्र सर्वकर्मri१८६०बrujió BL

[[६६]]

व्यवस्थित विधि Guru jamb रुच्यनुगुण & प्रायश्चित्तादिकं विस्तरेण विधिना कीpi।

क

(सा।स्वाः) “आगमाख्यं हि सिद्धान्तं सन्मोक्षैकफलप्रदम् । मन्त्रसञ्ज्ञं हि सिद्धान्तं सिद्धिमोक्षफलप्रदम् ॥ तन्त्रसञ्ज्ञं हि सिद्धान्तं चतुर्वर्गफलप्रदम् । तन्त्रान्तरं तु सिद्धान्तं वाञ्छितार्थफलप्रदम् ॥” इति हयग्रीवसंहितायामभिधानात् प्रदक्षिणप्रणामादिराद्यान्तेऽन्यत्र केवलम् । विहितं नार्चनं कुर्याद्राजराष्ट्रभयावहम् ॥” इति पाद्मेऽभिधानात् । तन्त्रेणैकेन कर्तव्यं कर्षणादिषु नारद । यत्तन्त्रेण समारब्धं तत्तन्त्रेणैव कारयेत् ॥ अनुक्ताँश्चान्यतन्त्रेषु निरीक्ष्यान्यत्र योजयेत् । विशेषाश्च मुनिश्रेष्ठ त्वन्यथा राष्ट्रनाशकृत् ॥” इति नारदीयेऽभिधानाच्च । “गोदानं च विपर्यासं मन्त्राणां च महामते । ध्यानानां चैव मुद्राणां देवतानां तथैव च ॥ अन्येषामेवमादीनां व्यत्यासं न समाचरेत् ॥” इति पारमेश्वरेऽभिधानाच्च । “ततस्सिद्धान्तसाङ्कर्यं नाचर्तव्यं कृतात्मभिः । यद्यदिष्टतमं लोके पूर्वसिद्धाविरोधि तत् ॥ प्रतिग्राह्य यथान्योऽन्यं विरुद्धं सन्त्यजेद्बुधः ।” इत्यभिधानाच्चेत्यादि प्रकरणे बहुप्रमाणोपपादन पूर्वकं व्यवस्थापित QILDq- शारीरकादिन इति युक्तिगर्भोक्तिः । आश्रमान्तरविहित धर्मरूपाङ्गवैकल्ये अपि स्वविहितकर्माङ्गकब्रह्मविद्यान्वयpळं, तत्फल मोक्षलाभ उपपादितmonium तत्तत्सिद्धान्ति कं (, तत्तत्सिद्धान्तोक्तमन्त्रकर्माङ्ग कमोक्षोपायान्वय, तत्तत्फललाभpळं, समर्थितं uju - आदिशब्देन श्रीगीताभाष्यादिसङ्ग्रहः । (सा।विः ) “आगमाख्यं हि सिद्धान्तं सन्मोक्षैकफलप्रदम् । मन्त्रसिद्धान्तसञ्ज्ञं हि सिद्धिमोक्षप्रदं नृणाम् ॥ तन्त्रसिद्धान्तसञ्ज्ञं हि चतुर्वर्गफलप्रदम् । तन्त्रान्तरं च सिद्धान्तं चतुर्वर्गफलप्रदम् ॥ नान्यो विमुक्तये पन्थाः मुक्त्वाश्रमविधिं सुखम् ॥ तस्मात् कर्माणि कुर्वीत तुष्टये परमेष्ठिनः ॥” इति पाञ्चरात्रं चतुर्विध्येन विभज्य तत्तदधिकारानुगुण्येन धर्माः प्रतिपादिताः । तेषु यथाधिकारं मिश्रयजनं कुर्वतामप्यविरोधस्थले “अनुक्तमन्यतो ग्राह्यम्” इति न्यायेन अभिगमनादिधर्माणां ततस्सङ्गृहे न विरोधः । शाखाप्रतिनियतधर्मानुष्ठायिनामिव न मोक्षविरोधोऽपीति श्रीपाञ्चरात्ररक्षायामुपपादितमिति भावः । एवं शास्त्रमर्यादामनङ्गीकृत्य स्वरुचिमात्रेण पारमैकान्त्यभङ्गस्स्यादिति पाञ्चरात्रधर्मानुष्ठाने

“स्वकं कर्म परित्यज्य यदन्यत्गुरुते द्विजः । अज्ञानादथवा लोभात्त्यागेन पतितो भवेत् ॥ स्वगृह्ये विद्यमाने यः परगृह्येोक्तमाचरेत् । भ्रूणहत्यासमञ्ञ्च तस्य स्वगृह्यस्यावमानतः ॥” इत्युक्तरीत्या- (सा।सं :) चतुर्विधपञ्चरात्रpi इति । आगमसिद्धान्त, मन्त्रसिद्धान्त, तन्त्रसिद्धान्त, तन्त्रान्तरसिद्धान्तभेदाच्चतुर्विधत्वम् ।

[[४६६]]

मूः

Q शास्त्र (मण्डी)

मन्त्र॥ ८६० नाकं

[[६००]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

६) व्यवस्थित DIs विधिमंwww।g रुचि लङ्क सर्वकर्म १८६०६७ अनुष्ठिकं प्रायश्चित्तादि ५ (६) &&&Li

ULL।शुभां मुक्त ६२ स्वाधिकारानुगुण LDTS शास्त्रं कैङ्कर्यं १६०० ६०० ६२वी की - give प्रपन्न

१६६०zwmov विधिनिषेधलङ्घनपक्ष

SLLLwormiss

शास्त्रवश्यomi शास्त्रोक्तकैङ्कर्यCLDL६००६००१

(सा।दीः) ूं शास्त्री-शनी आदेहपातं शास्त्रवश्यतैलं

gm निगमिली। इत्यादिuni। Qu शास्त्रवश्यत्वसाधन फलि अर्थjmg@gmi। Qug प्रपन्नेत्यादि। विधिनिषेधलङ्घनपक्ष Dog ? यथेष्ठाचरणम्

(सा।स्वाः) शनी मन्त्रसाङ्कर्य निषेधमात्र प्रत्यवाय प्रायश्चित्तोपदेश pi विरोधिकं (GOLDpp। @ शास्त्र ॐली इति “शास्त्रमन्त्रक्रियादीनां मूर्त्तीनां भवनस्य च । देशिकस्याभिजातस्य यथापूर्वं परिग्रहः ॥ तथैव यावत्कालं तु नाचर्तव्यं तदन्यथा । विपरीते कृते चात्र राजराष्ट्राद्यनर्थकृत् ॥ ततस्समाचरेद्यत्नात्प्रतिष्ठां प्राक्प्रकारतः ।” इति पारमेश्वरादौ प्राक्तQD६११५५०/- प्रपन्नानं आदेहपातं शास्त्रवश्यतास्थापन मुं निगमिॐ& pri। शुभा इति । Qigong भगवत्पक्षpi कतिपयाचार्यसङ्ग्रहीत Lormi Gur स्वरूपत्यागादिपक्षpó कतिपयाचार्यसङ्गृहीqwroom उपादेय morns doQCom? भगवत्पक्षpळं अलेपक

सर्वधर्मत्यागवचनविरुद्ध LDT ६ शास्त्रसम्प्रदायविरोध pib तुल्यLD Cpm? ढाढाग उक्तयुक्ति ना उक्तानुक्तविरुद्धसर्वपक्ष) (@ii अनुपादेय (ii

नागनीं Guji। Q प्रपन्न इति-Q, उक्तप्रकारेण । भगवच्छास्त्रमूलश्रीभाष्यकारादिसम्प्रदायोक्तिwn mig- सत्त्वस्थां इति । अस्मत्पक्षं सत्तर्कन्यायानुगृहीतशास्त्रसम्प्रदायानुगुणDISTT पक्षान्तरा तद्विरुद्ध सत्त्वस्थ अनुपादेय [i) Boin। तत्पक्षनिष्ठ केवलतयानिष्ठ ५०/-विधिनिषेधेति । विधिनिषेधलङ्घनपक्ष (pio,

[[१]]

(सा।प्रः) उक्तार्थानङ्गीकारे “स्वकं कर्म परित्यज्य यदन्यत्गुरुते द्विजः । अज्ञानादथवा लोभात्त्यागेन पतितो भवेत् ॥ स्वगृह्ये विद्यमाने यः परगृह्येोक्तमाचरेत् । भ्रूणहत्त्यासमं तस्य स्वगृह्यस्यावमानतः ॥ इत्याद्यनेकवि धप्रत्यवायं सूचयन्नामोक्षं शास्त्रानुगुण्येनैव कैङ्कर्यं कार्यमित्याह । Q शास्त्रा इत्यादिना । विधिनिषेधलङ्घनपक्ष, विहितनिषिद्धत्यागपक्ष इति ।

(सा।विः) महान् प्रत्यवायस्तन्निवृत्त्यर्थं प्रायश्चित्तादिकं च स्यादित्याह । ० शास्त्री) इति । प्रायश्चित्तादीत्यादिशब्देन पुनस्स्वसूत्रोक्तविधानेन कर्मानुष्ठानं च विवक्षितम् । एवं तत्तत्पक्ष प्रतिक्षेपफलितमर्थमाह । प्रपन्ना इति । विधिनिषेधलङ्घनपक्षमिति । विधिलङ्घनं, विहितत्यागः । निषेधलङ्घनं, निषिद्धानुष्ठानं चेति पक्ष इति भावः ।

(सा।सं

:) ू० शास्त्र (१०) सिद्धान्तचतुष्टयात्मक पञ्चरात्रशास्त्र एव वैदिकेऽपि प्रपन्ने इममर्थं निगमयति । - । इति । इत्थं शास्त्रीयसरणेरेवानुवर्तनीयत्वसमर्थनेन पक्षान्तराणां प्रतिक्षिप्तत्वमाह

१- Qug इति । विधिनिषेधलङ्घनपक्षे कृत्याकरणमकृत्यकरणं च ।

मूः

चरमश्लोकाधिकारः

[[४६७]]

विहितनिषिद्धत्यागपक्ष, वर्णाश्रमधर्म औपाधिक ५१६६०५६० स्वरूपज्ञानं पिऱन्दवऩुक्कु नाङ्गळ् ऎऩ्गिऱ ऎणमुम्, इवै सॆय्यवुमाम्, तविरवुमाम्, ऎऩ्गिऱ ऎसमुम्, इवै तविर्न्दालुम् उगप्पिऴक्कुमत्तऩैये वेऱॊरु मिल्लै ऎऩ्गिऱ पक्ष, अनुष्ठिung Cung लोकविरोधमात्र प्रत्यवायी पक्ष,

नान्ना पक्षाएं संयङ्न्यायानुगृहीतशास्त्रसम्प्रदायविरुद्ध ६५ ६१७qw सत्त्वस्थiig अनुपादेय ii।

(सा।दीः) विहितनिषिद्धत्यागपक्ष ? @Lujib त्यजिऊं। वर्णाश्रमेत्यादि । पक्ष वर्णाश्रमानुबन्धिusing सत्यवचनादिसामान्यधर्म । १८६ उपादेय m। ruji इत्यादि । @mu, वर्णाश्रमधर्म।कक्षा। तृतीयचतुर्थपक्षी) निषिद्धं त्याज्यम् । कम्मुळं, भगवत्प्रीतिow

DOL, प्रकार १०६१- प्रपन्नमं भगवच्छास्त्रादि प्रपन्नत्व qu वैदिककर्म/i१८६० क्षा निषेधिकं। आचारभेदं विधि Cun? गगनÈ Gruprit। (सा।स्वाः) यथेष्ट सञ्चारपक्ष

विहितनिषिद्धत्यागपक्ष, विहितनिषिद्धयोस्त्यागपक्षpGQD६mq - प्रकारप्रपन्नमं प्रपत्तिशास्त्र (१ मी वैदिकधर्म [१५६०बा निषेधिकं। अपूर्व मी० अभिगमनादिना विधिमंॐ ॐ ॐ सर्वधर्मस्वरूपत्यागं BLING? (@supri-

(सा।प्रः) “दग्धाखिलाधिकारत्वाद् ब्रह्मज्ञानाग्निना मुनिः । वर्तमानश्श्रुतेर्मूर्ध्नि नैव स्याद्वेदकिङ्करः इत्युक्तेश्शास्त्रवश्यत्वाभावः प्रथमपक्षः । विहिताननुष्ठानं निषिद्धाननुष्ठानं च द्वितीयपक्षः । “एकशय्यासनम्” इत्यारभ्य ‘नवधा सङ्करः प्रोक्तो न कर्तव्योऽधमैस्सह । आरनालं न सेवेत कदाचिद्भगवत्परः ॥ नान्यं देवं नमस्कुर्यान्नान्यदायतनं विशेत् । आद्यं कर्माभिगमनमुपादानं ततः परम् ॥ इज्या च पश्चात्स्वाध्यायस्ततो यागस्ततः परम् ॥ अष्टोत्तरसहस्रं वा अष्टोत्तरशतं तु वा ॥ अष्टाविंशतिमेवाथ जपेन्न्यासादिकं द्विजः ॥ मन्त्ररत्नं जपेद्भक्त्या यावज्जीवं द्विजोत्तमः । मुमुक्षुर्नित्यमुक्तश्च मन्त्ररत्नं सदा जपेत् ॥ द्वादशाक्षरतत्त्वज्ञश्चतुर्व्यूहविभागवित् । अच्छिद्रपञ्चकालज्ञस्स तु भागवतस्स्मृतः ॥” इत्यादौ प्रपन्नानां त्याज्यतया कर्तव्यतया च क्रियाविशेषाणां प्रतिपादनाद्विशेषविधौसामान्य निवृत्ति न्यायेन स्मार्तनिवर्त्यत्वादेवेत्यत्र सामान्यतोऽपि वचनतः प्राप्तस्य कण्ठोक्त्या- (सा।विः) विहितनिषिद्धत्याग इति । विहितत्यागः, नित्यनैमित्तिकानुष्ठान त्यागः । निषिद्धत्यागः । निषिद्धपरदारगमनादिवर्जनमिति पक्षः । वर्णाश्रमधर्म [१] इति । वर्णाश्रमधर्माणां त्याज्यत्वेऽपि सत्यवचनादिसामान्यधर्मा अनुष्ठेया इति पक्षः । एते वर्णाश्रमधर्माः ।

go,

तविरवु Lomb, त्यक्तव्या वा स्युः । अनुष्ठेया वा स्युरिति पक्षश्च । कंलना, भगवतः प्रीत्यभावमात्रम् । प्रत्यवाय, पृथङ् निग्रहो नास्तीति पक्षश्च । लोकविरुद्धमात्र प्रत्यवाय, लोकगर्हणमेव प्रत्यवायः । नतु ततोऽन्यदनिष्टमिति पक्षः । Lo

LBQ] (pबाबा पक्ष, एतत्प्रभृतिषु विद्यमानावान्तरभेदाश्च वर्णाश्रमधर्मेष्वेव स्वाधिकारोचिता अपि केचन त्याज्याः । केचनानुष्ठेया इत्यादिपक्षा इत्यर्थः । ननु, प्रपन्नानां सन्न्यासिनामिव प्राचीनधर्मान्निषिद्धय विलक्षणधर्माणां भगवद्भागवताराधनादीनां विधानादेव प्राचीनधर्मपरित्यागो न दोषायेत्यत्र सन्न्यासिनां गार्हस्थ्याश्रमप्रयुक्तधर्मनिषेधेऽपि सन्ध्यावन्दनादिनिषेधाभावादिह प्रपन्नत्वेन (सा।सं :) विहितनिषिद्धत्यागपक्षे तु न निषिद्धानुष्ठानम् । किं तु कृत्याकरणमात्रम - ननु केषुचित्कतिपयकर्मस्वरूपत्यागपूर्वकं कर्मान्तरविधानवत्प्रपन्नस्य च भागवतत्वोपाधिना वैष्णवधर्मशास्त्रेषु कर्मविधानात्सामान्यशास्त्रीयनित्यकर्मलोपस्स्यादित्यत्राह ।

[[४६८]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः

सन्न्यासाश्रमस्थññgi Gनान्ना

jon निषेधिकं पड़ी ♚om

विधिमंgium

भागवतत्व quesi

noon निषेधिनं

अपूर्व LOIT B

माग

विधि,

“सन्ध्याहीनोऽशुचिर्नित्यमनर्हस्सर्वकर्मसु”

इत्यादि अवश्यकर्तव्य LL कर्म

धर्मशास्त्रसूत्रभेदाjun-

(सा।दीः) सन्न्यासाश्रमेत्यादिविशेषrijsamा विधिका @joop निषेधिल साधारण सन्ध्यावन्दनादि ५ ६० ६१ ६२ ६६०० - शुकी प्रपन्न भगवच्छास्त्रादिक्षा माङ्गा सन्ध्योपासनाभेदमनुष्ठेय LIST CBI ? ढाढा ६० अा तत्तच्छास्त्रावलम्बि &C Cs अनुष्ठेय QILD की - धर्मशास्त्रेत्यादिwn आपस्तम्बबोधायनादिसूत्र भेद [i] मन्वादिकनीguib Gang आचारभेदस्तत्तत्सम्प्रदायस्थनियत Gumo।

म

(सा।स्वाः) सन्न्यासेति

मा

अदु

वैशेषिकविधिनिषेधं सामान्यविधिप्राप्तेतरधर्मबाधक १००/- अन्यथा सामान्यविधिसिद्धमालाकरणादिधर्मस्यापि परित्यागं प्रसङ्गिकं / सन्ध्योपासनादिकमावश्यक शुद्धभगवन्मन्त्रसाध्य भगवच्छास्त्रसंहिताविशेषादिविहित सन्ध्योपासनादिभेदñogi प्रपन्नळा अनुष्ठिकं ? ढाङ्गना (p। धर्मशास्त्रेति । मन्वादिस्मृति, आपस्तम्बादिसूत्र, विहिताचारचौ लादिधर्म भेदril ५ ६० Ti पोलेयॆऩ्ऱबडि।

(सा।प्रः) निषेधाभावे नहि वचनविरोधे न्यायः प्रवर्तते इति न्यायान्निवृत्तिर्न स्यादेवेति सोदाहरणमाह । सन्न्यासाश्रमस्थळं इत्यादिना । नन्वेवं स्वगृह्योक्तानामपरित्याज्यत्वे तत्रोक्तमन्त्राणामप्यपरित्याज्य त्वात् “सान्ध्यं कर्माखिलं यत्तत्स्नानाचमनपूर्वकम् । कुर्यादष्टाक्षरेणैव नित्यं भागवतोत्तमः ॥ " इत्यादिनां मूलमन्त्रेण सन्ध्याविधायकशास्त्राणामनुष्ठानलक्षणाप्रामाण्यं स्यादित्यत्र “स्वगृह्ये विद्यमाने यः परगृह्येोक्तमाचरेत् । भ्रूणहत्यासमं तस्य स्वगृह्यस्यावमानतः ॥” इत्याद्यनुगुण्येनाधिकारिविशेष समुच्चिध्यानुष्ठान सम्भवान्नाप्रामाण्यप्रसङ्ग इत्याह । धर्मशास्त्रेत्यादिना ।

(सा।विः) प्राकृतावस्थानिवृत्त्या तत्प्रयुक्तकाम्यकर्माणां देवतान्तरभजनादीनां च निषेधेऽपि गार्हस्थाश्रमस्य ब्राह्मणादिवर्णस्य च निवृत्त्यभावात्तत्प्रयुक्तधर्मा अवर्जनीया एवेत्याह - सन्न्यासाश्रमस्थं इति । Loगाना, पूर्वं विद्यमानान् - पीला, नूतनत्वेन-ननु “भगवद्वंशजातस्तु कुर्यादन्यो न चार्हति” इत्यत्र प्रपन्नोऽपि भगवद्वंशज एव तदन्येषामेव तन्निषेधः । अतस्संहिताभेदरीत्यैव सन्ध्यावन्दनादिकं किं न स्यादित्यत आह । धर्मशास्त्रसूत्रेति । मन्वादिधर्मशास्त्रेषु आपस्तम्बादिसूत्रे च प्रतिनियततयोक्त आचारो यथाव्यवस्थितस्तथेहापि तत्तच्छास्त्रावलम्बिनामेव तत्तदाचारः ।

(सा।सं :) सन्न्यासेति । ननु सामान्यतस्सन्ध्यादित्यागे हि “सन्ध्याहीनः” इत्युक्तापत्तिः ? संहिताद्युक्तविधया प्रपन्नस्य सन्ध्या अस्त्वित्यत्राह । धर्मशास्त्रेति । श्रुतिस्मृत्युक्तं प्रपन्नेनाप्यनुष्ठेयं चेत् “दैवधान्यभिगच्छेत्तु” इत्याद्युक्तदेवतान्तरभजनमपि कार्यं स्यादित्यत्राह ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[४६९]]

मूः भगवच्छास्त्रसंहिताभेद, इतिहासपुराण सन्ध्योपासनभेदrij८(६०) नां शास्त्रीयान्ना अनुष्ठिकण्ठलं का। “दैवधान्यभिगच्छेत्तु” “देवस्थानप्रणामनम्” ५६०धर्मशास्त्रेतिहासादि कणीलङ्ङआढठाण आचार, परमैकान्तिकं शास्त्रबल ५०६ भगवद्विषयक नियतम् ।

(सा। दीः) ननु प्रपन्नमं श्रुतिस्मृत्युक्तकर्म का अनुष्ठेया की “दैवधान्यभिगच्छेत्तु” इत्यादिं विहितDIT देवतान्तरभजन (pi कर्तव्य Loan Ca? pari। दैवतानीत्यादिun - २५ धर्मशास्त्रवचनं प्रपन्नविषयक भगवदभिगमनादिना चरितार्थ मा अग्निहोत्रादिzir Guru अनन्यथासिद्ध-

ऎऩ्ऱु

इति प्रपन्नळा शास्त्रवश्यक

की ल

? ग। दैवतानीति । शुद्धैकादश्युपवासलं कीं पर्यवसि ऊं की pri

(सा।स्वाः) उपासनभेद [i] ५६० ना इति - उपासनप्रकारभेदjiis Gar वैकल्पिक/i] पूर्वाचार परिग्रह व्यवस्थापकQILD / - “दैवधान्यभिगच्छेत्तु देवस्थानप्रणामनम्’ ढा ढङ्ग । धर्मशास्त्रादिली देवतान्तरनमस्कारादि८@ प्रपन्न प्रसङ्गि एकादश्युपवासविधानं श्रीवैष्णवविषयलं की CurrC सामान्यतो देवताभिगमनादिविधान (ii प्रपन्नविषयलं की देवतान्तरभजनं निषिद्ध Dis WinTo भगवदभिगमनादि पर्यवसिsumo अग्निहोत्रादिवदनन्यथासिद्धविधिसिद्धLD OUT OLD urrĞ अन्तर्यामिदृष्ट्यापि देवतान्तराभिगमनादि प्रसङ्ग ♚- Qiqu प्रपन्नविषयलंलीं सामान्यशास्त्रसङ्कोचलं विरोध Curr? T&&&pri।

(सा।प्रः) नन्वेवं सति “आद्यं कर्माभिगमनम्” इत्यादिना “अच्छिद्रं पञ्चकालज्ञस्स तु भागवतः स्मृतः” इत्यादिना च भागवतत्वमधिकृत्य अपूर्वतया विहितस्याभिगमननस्य तत्रैव “देवधान्यभिगच्छेत्तु’ इत्यादिभिस्सर्वदेवताभिगमनरूपत्वावगमाद्देवतान्तरस्याप्यभिगन्तव्यत्वापत्त्या पारमैकान्त्यभङ्गप्रसङ्ग इत्यत्र सामान्यस्य देवताशब्दस्य विशेषवाचिप्राकरणिकभगवच्छब्दार्थे पर्यवसानस्य न्याय्यत्वान्न कोऽपि विरोध इत्याह । दैवधान्यभिगच्छेत्तु ढाळं इत्यादिना । ननु भागवतैस्सह सन्ध्याकालेषु- (सा।विः) नान्येषाम् । पारमैकान्त्यभङ्गस्य परिहृतत्वात् । प्रपन्नानां विशेषविधायकप्रमाणाभावात् । स्वेच्छामात्रेण भगवद्वंश्यत्वं स्वीकृत्य अन्यशब्दस्य सङ्कोचकरणायोगात् । आपोहिष्ठेत्यादि मन्त्रैरिति । देवतान्तरमन्त्राणामेव तत्तन्नित्येषु सङ्गृहीतत्वाच्चेति भावः । ननु वैदिकधर्मानुष्ठाने “दैवधान्यभिगच्छेत्तु” इति श्रुति स्मृतीतिहासादिषु विहितत्वाद्देवतान्तराभिगमनमपि स्यादित्याशङ्कय पारमैकान्ध्यानुरोधेन तच्छास्त्रं भगवद्विषये उपसंहार्यमित्याह् - दैवधान्यभिगच्छेत्तु इति । ननु “सन्ध्याकालेषु जप्तव्यम्” इति सन्ध्यावन्दनकाले अष्टाक्षरजपविधानात् ।

ऎ

(सा।संः) दैवतानीति । नान्यं देवं नमस्कुर्यात् । बुद्धरुद्रादिवसतिम् । प्रतिबुद्धवर्जं सेवं तु” इत्यादिशास्त्रशब्दविवक्षितम् । ननु “तस्मादष्टाक्षरम्” इत्यादेः नित्यनैमित्तिकापवादकता किं न स्यादित्यत्राह ।

[[९]]

[[४७०]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

आगैयाले ऒरुत्तुक्कुम् forपुमिल्लै, " तस्मादष्टाक्षरं मन्त्रं मद्भक्तैर्वीतकल्मषैः ।

सन्ध्याकालेषु जप्तव्यं सततं चात्मशुद्धये ॥”

६६/ श्रीवैष्णवधर्मशास्त्रान्नी

“द्वयमर्थानुसन्धानेन सह सदैवं वक्ता” गद्य

ऎऩ्ऱु अरुळिच्चॆय्ददुवुम्, मऱ्ऱुम् Q४mg]नानाjob अवश्यकर्तव्य [i) ६ ६७ ६८ नित्यनैमित्तिका ६ कण्ठ विरोधं वारादबडि अवऱ्ऱुक्कुप् पोक्कि मिक्क कत्तिलेयागक्कडवदु।

क

(सा।दीः) अन्तर्यामिपर्यन्त Dj देवतान्तराभिगमानाद्यापादक@morig। ननु “तस्मादष्टाक्षरं मन्त्रम् सन्ध्याकालेषु जप्तव्यम्’ इत्यादिविधि सन्ध्याकालादिकी अमा नित्यनै-

मित्तिक/i१८@jळं अपवाद ? । तस्मादष्टाक्षरमित्यादिum।

(सा।स्वाः) शुलं इति । सामान्यशास्त्रri१५५५ ईषत्सङ्कोचं सर्वात्मना बाधकं सर्वधर्मपरित्यागपक्ष की प्रपन्नविषये विशेषविधिक (कं अत्यन्तबाधेन विरोधं Currou ऒरु शास्त्रविरोधD]n@lum-ii प्रपन्न सन्ध्योपासनादिधर्मं माङ्गा। २GCom ? “तस्मादष्टाक्षरं मन्त्रं मद्भक्तैर्वीतकल्मषैः । सन्ध्याकालेषु जप्तव्यं सततं चात्मशुद्धये ॥” द्वयमर्थानुसन्धानेन सह सदैवं वक्ता” इत्यादि तत्तत्काल ही बुरा सर्वकाल♚ली ं, मन्त्रजपादिविधानं विरोधिum? । तस्मादिति । Lo♚नी इति । “गुरोर्नाम सदा जपेत्” इत्यादिgq। अवश्येति साभिप्रायम् । तस्मादष्टाक्षरमित्यादिना विहितमन्त्रजपमनुज्ञैBur G अवश्यं कर्तव्य-नित्यनैमित्तिकाविरुद्धकाल♚लीCurr& लं। लं जपमनुज्ञाकैङ्कर्य १०६ “सततं-

क

(सा।प्रः) विशिष्याष्टाक्षरस्य जप्यत्वोक्तेरष्टाक्षरस्य द्वयस्य च सर्वदा जप्यत्वोक्तेश्च सर्वस्य कालस्य जपावरुद्धत्वान्न नित्यनैमित्तिकानुष्ठानस्य कालस्सेत्स्यतीत्यत्र श्रौतस्मार्तानवरुद्धकाल एव जपकर्तव्यत्वस्य वचानादेव सिद्धेः “सन्ध्याहीनस्स्वगृह्ये विद्यमानेऽपि” इत्यादिविरोधप्रसङ्गरूपन्यायानुग्रहात्संप्रदायानुगुण्यात् “द्वयमर्थानुसन्धानेन सह सदैवं वक्ता” इत्यादि वक्तुर्भाष्यकारस्याचारानुगुण्याच्च श्रौतस्मार्तानवरुद्धसन्ध्याकालपरत्वं तदनवरुद्धसर्वकाल परत्वं च स्वीकार्यमित्याह । तस्मादित्यादिना

ननु ब्रह्मचर्येणेत्याद्युक्त ऋणत्रय-

(सा।विः) सन्ध्यावन्दनानुष्ठाननिवृत्तेः “द्वयमर्थानुसन्धानेन सह सदैवं वक्ता” इति सर्वदा द्वयानुसन्धानस्योक्तत्वाच्च । नित्यकर्मानुष्ठाननिवृत्तिरित्याशङ्कय नित्यकर्मानुष्ठानानवरुद्धकाल एव सर्वदा जप्तव्यत्वमित्यभिप्रायात्सन्ध्यावन्दनकालेषु जप्तव्यमिति सन्ध्यावन्दनानन्तरं जप्तव्यमित्यभिप्रायाच्च न विरोध इत्याह । तस्मादष्टाक्षरमिति । एवं च सति वेदान्ताचार्यैरपि “सकलं कालं द्वयेन क्षिपन् " इत्युक्तत्वात्सन्ध्यावन्दनादिकर्मसु तात्पर्यं नास्तीति कस्यचिद्विप्रलम्भकस्य जिह्ममिदमेव वाक्यं प्रतिनिबध्नाति । अय Gunी काल कुण्डी इति ।

(सा।सं :) तस्मादिति । उक्तार्थे प्रमाणं दर्शयति ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[४७१]]

मूः

[[६७६]]

“श्रौतस्मार्ताविरुद्धेषु कालेषु जपमाचरेत्”

नारदादि ।

“हुत्वाऽग्नीनग्निहोत्रादावुक्तं कालम (पि) विक्षिपन्”

६७६ वङ्गीपुरी भgmi। भाष्यकार अन्तिमदशै कलङ्कीQwpri श्रीलङ्का सन्ध्याकाली जलाञ्जलिप्रक्षेपं ६०६०।

(सा। दीः) अर्थ प्रमाणं Gi- श्रौतस्मार्तेत्यादि । पूर्वसम्मति muji Bipi। अग्निहोत्रादाविति । Ðली श्रीभाष्यकारादिवृद्धाचार Li- श्रीभाष्यकार इत्यादि। JOB, प्रयासLGL५। औपाधिकत्वेन वर्णाश्रमधर्मत्यागी असम्भव दोषान्तरकथनार्थमुपक्षेपिकं की pri।

(सा।स्वाः) चात्मशुद्धये सह सदैवं वक्ता” इत्याद्यज्ञासमभिव्याहार (pii अवश्यकर्तव्य [i) Bro इति विशेषणोपादान pii व्यर्थonsi प्रसङ्गिकं ( । @pp अर्थं न्यायसिद्धमात्र वचन Quo व्यवस्थापितQLDrDi- श्रौतेति । न्याय वचन♚goo आर्षवचनङ्कं व्यवस्थै ८०२१४६०१ गद्य की “सह सदैवं वक्ता

श्रीभाष्यकार Assusumo सम्प्रदायविरोधं प्रसङ्ग ? ढाढगढग तदव्यवहितशिष्य वङ्गीपुर । विशिष्याग्निहोत्रादिधर्ममनुष्ठे यQ Down भाष्यकारोक्तिww नित्यनैमित्तिकानवरुद्धकाले द्वयवचनविषयैागअग्निहोत्रादाविति । श्रीभाष्यकारो क्तिविरोधे तच्छिष्याद्युक्ति यथाकथञ्चिन्ने ? - भाष्यकार इति । उक्ति अनुष्ठानार्थे अनुष्ठानविरोधे उक्ति अन्यथासिद्धैा - अन्तिमदशै ं) इति । अशक्तिदशै त्यागं गळा कण्ठ तदानीमनुष्ठानमत्यावश्यकत्व द्योतकQLDDU१q

= प्रयासULG Q देवतान्तरमन्त्रघटित धर्मं पारमैकान्त्य तद्घटितधर्मं त्याज्यQLकी पक्ष शास्त्र-सम्प्रदायादिविरोध तत्प्रसक्तानुप्रसक्तचोद्य [i) ५६०ruji परिहरि वर्णाश्रमधर्मस्वरूपं शरीरेन्द्रियाद्यौ-

आत्मस्वरूपप्रयुक्त त्याज्य OLD की प्राङ्निरस्तपक्षल

अनुष्ठानविरोधादिदूषण puri।

भञ्जक

निराकरि

पाधिक सिंहावलोकनन्याय♚

(सा।प्रः) निवृत्तिवद्वर्णाश्रमौपाधिकनित्यनैमित्तिक निवृत्तिः किं न स्यादित्यत्र “यस्त्वेवं ब्राह्मणो विद्यात् - तस्य देवा असन् वशे स वेद ब्रह्म सर्वेऽस्मै देवा बलिमावहन्ति - देवर्षिभूतात्मनृणां पितॄणाम्” इत्यादिवद्विशिष्य निवर्तकाभावेऽप्यौपाधिकत्वमात्रेण त्याज्यत्वं प्रतिबन्द्या परिहरन् प्रभावव्यवस्थाधिकारोक्तं “केशवार्चा गृहे यस्य न तिष्ठति महीपतेः । तस्यान्नं नैव भोक्तव्यमभक्ष्येण समं हि तत् ॥ यो मोहादथवाऽऽलस्यादकृत्वा केशवार्चनम् । भुङ्क्ते स याति नरकान् सूकरेष्वपि जायते ॥” इत्यादिभिरुक्ताहारनियम, “तस्मै देयं ततो ग्राह्यम्” इत्युक्तोपादाननियमम्, -

(सा।विः) तेषामुपयुक्तकालं विनाधिककाल इत्यर्थः । । श्रमेण स्थित्वा जलप्रक्षेपं, अर्घ्य प्रधानम् दोषाभावे सति तादृशदशायामप्यवैकल्येन न तादृशमनुष्ठानं क्रियेतेति भावः । सिंहावलोकनन्यायेन औपाधिकतया वर्णाश्रमधर्मास्त्यक्त्वा इति पक्षे विशिष्य दोषं लङ्घयितुं तं पक्षमुपक्षिपति ।

(सा।संः) श्रौतेत्यादिना । नित्यादेर्वर्णाद्युपाधिमद्देहाद्युपाधिकत्वेन त्याज्यत्वे उक्ते बाधकमाह ।

[[४७२]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - शुलsun वर्णाश्रमधर्म [५] [६६] औपाधिकात्यजि : ०६ पूर्वानुष्ठानादिविरुद्धम् । Quuq। त्यजिऊं६६० देहेन्द्रियाद्युपाधि ६० मालाकरणदीपारोपणादिविशेषकैङ्कर्य [ri ६५१ इप्पडि अनुष्ठिकं का ६००

शलय अनुष्ठिकङ्क आशै

womb औपाधिकं त्याज्य m। Dig योग्यतापादक [i) ६ ६ १७ १७ ६०७ शौचाचारसंस्कारादि

कळैयुम् विडवॊण्णादु। आऩबिऩ्बु,

[[६६]]

‘आहार-ग्र (गृ) ह मन्त्रार्थ - जात्यादिनियमैर्युतः ।

(सा।दीः) शुलक वर्णेत्यादि । विपक्ष♚ली बाधक। त्यजि इत्यादिurrã। शक्तिमान् अधिकारि, पाण्यादिमाने शक्तात। साधिल अर्थलं कारिकै सङ्गृह्यLGpi। आहारेत्यादि । आहारनियमonough- देशकालसम्पर्कजात्यादिदुष्ट । अन्न/बा परिग्रहिITOLD। गृहनियम LiQg/-

(सा।स्वाः) शुल इति । शुभ श्रीभाष्यकार अर्घ्यप्रधानं Quiz। अनुष्ठानादीति । आदिशब्देन उक्तिविरोधं सङ्ङ्ग्रहि#Gmg। पूर्वानुष्ठानादि विरोधमभ्युपगम्यापि त्यजिऊं कीं बाधक mi। Q इति । लं बाधक समाधान CD वर्णाश्रमधर्मßg।कं५ळं समाधान QILD-uji इति । योग्यतेति - आज्ञानुज्ञयोरनुष्ठाने युक्त्यविशेषे अपि अकरणे अनर्हताद्यापादकतया आज्ञायामवश्यानुष्ठेयतैQworm कुं। आचारेति । शौचादिकमाचारः । गर्भाधानादिक्रिया संस्कारः । आदिशब्देन सन्ध्यादयो गृह्यन्ते । Qila अनुज्ञायोग्यतापादक [[]]]] नित्यनैमित्तिक [i) Bir अनष्ठेय [i)

BG Com? कृत्स्नानुष्ठानमवश्यंrpr? आश्रमान्तरस्थiiiii योग्यतापादकौपासनादिकमनुष्ठेयLDIB प्रसङ्गिung? स्वर्गाद्यर्थकाम्यधर्मpळं भगवत्प्रीणन BTC कैङ्कर्यरूपतयाऽनुष्ठेयLDITS प्रसङ्गि ? इत्यादिशङ्कुकबाधं परिहरिलंg।मङ्ग उक्तार्थ कुङ्कृ कारिकै सङ्ग्रहिऊं की - इत्यादिना । वर्णाश्रमधर्ममवश्यमनुष्ठेय [DI ६। आहारेति । आहारनियमः, “जात्याश्रयनिमित्तादुष्टादन्नात् कायशुद्धिः इत्युक्तसात्त्विकाहारनियमः । गृहनियमः, पतिताद्यनधिष्ठिते गृहे वासः । अथवा ग्रहः, ग्रहणम् ।

माग

(सा।प्रः) “आपो हीत्यादिभिर्मन्त्रैः” इत्युक्तं मन्त्रनियमम्, “अन्यनाम्नां गतिर्विष्णुरेक एव प्रकीर्तितः” इत्युक्तं मन्त्रार्थनियमं, “वैदिकं ब्राह्मणानां तु राज्ञां वैदिकतान्त्रिकम् । तान्त्रिकं वैश्यशूद्राणां सर्वेषां तान्त्रिकं तु वा ॥” इत्युक्तस्वजात्यनुगुणकर्मनियमं, “न प्रदोषे इरिं पश्येत्” इत्युक्तं कालनियमं च अविस्मरणाय दर्शयन् क्रियमाणं सर्वं कैवलभगवत्कैङ्कर्यरूपमनुसन्दधीतेत्याह-

surãं इत्यादिना । एवं प्रमाणतर्काभ्यां शास्त्रीया परित्याज्यत्वमुक्त्वा

[[१]]

(सा।विः) शुक्र इति । पूर्वानुष्ठानविरोध एव दोष इति भावः । विपक्षे बाधकमप्याह । Q त्यजिऊण्ड इति । =आशां स्वीकरोति चेत् । ननु कार्त्स्न्येन नित्यनैमित्तिकानामनुज्ञाकैङ्कर्याणां चानुष्ठानं कर्तुमशक्यमित्याशङ्क्य प्रागुक्तं स्मारयति-आहारग्रहेति । -

(सा।सं :) शु@sun इत्यादिना । साधितेऽर्थे सङ्ग्रहकारिकां प्रागुक्तमेव स्मारयति । आहारेति ।मूः

चरमश्लोकाधिकारः

कुर्याल्लक्ष्मीशकैङ्कर्यं शक्त्याऽनन्यप्रयोजनः ॥ मङ्गल्य सूत्रवस्त्रादीन् संरक्षति यथा वधूः । तथा प्रपन्नः शास्त्रीयपतिकैङ्कर्यपद्धतिम् ॥ यद्वन्मङ्गल्यसूत्रादेश्त्यागे संरक्षणेऽपि वा । रक्षेन्निरोधैर्भोगैर्वा पतिस्तद्वदिहापि नः ॥ -

[[४७३]]

(सा।दीः) भागवतोत्तरदेशापरित्यागादि । मन्त्रनियमं देवतान्तरमन्त्रपरित्याग । अर्थनियमं, कुलराषण्डपतिताद्यर्थापरिग्रहः । जातिनियम ? जात्यन्तराचारपरिहार । आदिशब्द♚ॐ आश्रमादिपरिहार । लक्ष्मीशपदेन लक्ष्मीविशिष्ट कैङ्कर्य प्रतिसम्बन्धी नान्यmammm। शक्त्या, यथाशक्तिQuorig- स्वधर्मानुष्ठानमवश्य परिपालनीय QILD ६ mi - मङ्गल्यसूत्रेति । मङ्गल्य सूत्रादि पतिसम्बन्ध सूचकम् । मङ्गल्य सूत्रपरित्याग पति न दण्डिलं। रक्षिकं। संरक्षण लंली इष्टप्रधान

ना रक्षितं ugu शास्त्रीयकैर्य @rujun- इह, सदाचारविषये । पतिः, ईश्वरः ।

रक्षकODIQD।

परित्यागसंरक्षण[i] ईश्वर तद्वत्, शिक्षैunggio इष्टप्रधान

ऎप्पडि

(सा।स्वाः) सदाचार्यादव रहस्यादिकं ग्राह्यमिति नियमः । मन्त्रनियमः, देवतान्तरमन्त्रकाम्यमन्त्रवर्जं मूलमन्त्रादिजप एव कार्यः । अर्थनियमः, कुलटादिभ्योऽपरिग्रहः । जातिनियमः, “ब्राह्मण आयुधं सङ्गृह्णीयात् । न स्वरः प्रणवोऽङ्गानि” इत्युक्तेः । आदिशब्दाद्वर्णाश्रमादि नियमः । एतादृशनियमयुक्तस्सन् शक्त्या, यथाशक्ति । अनन्यप्रयोजनः, भगवत्प्रीत्येक प्रयोजनः । नतु स्वरूपविरुद्ध स्वर्गादि प्रयोजनः लक्ष्मीशकैङ्कर्यं, नतु देवतान्तरकैङ्कर्यं वा लक्ष्मीविनिर्मुक्तभगवन्मात्रकैङ्कर्यं वा कुर्यादित्यर्थः । ननु सुखादिप्रयोजनाभावे कथं कैर्यमनुष्ठेयं स्यादित्याशङ्कां श्लोकद्वयेन लौकिकदृष्टान्त प्रदर्शनपूर्वकं परिहरति । मङ्गल्येति । वधूरिति । पतिप्रीत्येक प्रयोजनेति शेषः । तथेति रक्षतीत्यनुषङ्गः । वधूः पतिप्रीत्येक प्रयोजना सती यथा मङ्गल्यसूत्रवस्त्रादीन् पतिसम्बन्धसूचकान् रक्षति । तथा प्रपन्नोऽपि स्वामिप्रीत्येकप्रयोजनस्सन् शास्त्रीयपतिकैङ्कर्यपद्धतिं शास्त्रमन्तरेण बद्धदशायां पतिप्रीणनस्य ज्ञातुमशक्यत्वादिति भावः । रक्षतीत्यर्थः । यद्वत्, यथा मङ्गल्यसूत्रादेश्त्यागे । निरोधैः, उचितदण्डनैः वधूं पतिर्यथा रक्षेत् । मङ्गल्यसूत्रादेरसंरक्षणे उचितभोगैर्यथा वा संरक्षेत्तद्वदिहापि शास्त्रीय कैङ्कर्यत्यागरक्षणयोरपि । नः, अस्मान् - पतिः, सर्वस्वामी श्रियः-पतिः । उचितदण्डनोचित भोग प्रधानाभ्यां रक्षतीत्यर्थः । शुक अकरणी दण्डनरूपबाधकं

।

(सा।प्रः) तत्त्यागानुष्ठानयोश्शिष्टगर्हा प्रशंसाफलकत्वाच्चात्याज्यत्वं लोकन्यायसिद्धमित्यभिप्रयन्नाह । मङ्गल्यसूत्रेत्यादिश्लोकद्वयेन । भोगैर्निरुन्ध्यात् । भोगैर्हाषयेत् ।

(सा।विः) व्याख्यातम् । सर्वधर्मानुष्ठानमवश्यं परिपालनीयमिति लौकिक दृष्टान्तेन द्वाभ्यां श्लोकाभ्या माह । मङ्गल्येति । संरक्षणे रक्षेत् । त्यागे निरुन्ध्यादित्यन्वयः । भोगैर्निरुन्ध्यात् । भोगहानिं कुर्यादित्यर्थः ।

(सा।सं

:) स्वधर्मानुष्ठानस्य अवश्यपरिपालनीयतां दृष्टान्ततो द्वाभ्यां दर्शयति । मङ्गल्येति संरक्षणतदभावाभ्यां इष्टानिष्टयोः प्रदर्शकम् । यद्वदिति । संरक्षणे रक्षेत् । त्यागे भोगैर्निरुन्ध्यात् । भोगहीनां कुर्यादित्यर्थः ।

[[४७४]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः -

अवज्ञार्थमनर्थाय भक्तजन्मादि चिन्तनम् । शास्त्रव्यवस्थामात्रार्थं न तु तद्दृष्यति क्वचित् ॥ अत एव हि शास्त्रेषु तत्तज्जात्यैव दर्शिताः । धर्मव्याधतुलाधारशबरीविदुरादयः ॥

मा

(सा। दीः) शास्त्रीयनियम rij sir अनुष्ठेय की तदर्थ Long श्रीभागवत ५०L जन्मादिनिरूपणं प्रसङ्गिwng? ढाङ्ग ६। अवज्ञार्थमिति । आचारव्यवस्थापक ऋषिक (@Lo अत एव धर्मव्याधादिना तत्तज्जात्या निर्देशिकाकीअत एव हीति । ज्ञानिzanzurrouis (@i ( मांसविक्रयादिनिषेधलङ्घन की दोष Davuni mu स्वधर्मानुष्ठानत्वेन परिजिहीर्षुकं वैश्यत्वादिना दर्शिनाग। धर्मव्याध व्याधाय, तुलाधार वैश्य, शबरीQuorm निषादिwinsji, विदुर क्षूत्रत्वेन mourns।

(सा।स्वाः) करण♚ली पतिप्रीति तद्गुणानुभववृद्ध्यादिभोगं सिद्धिकं@sungri, शास्त्रीयकैङ्कर्यमवश्यमनुष्ठेयQ/LD/६orm] ५५५५]। जात्यादिनियमैर्युत इत्युक्तमनुपपन्नम् । “यश्शूद्रं भगवद्भक्तं निषादं श्वपचं तथा । वीक्षते जातिसामान्यात् स याति नरकं नरः ॥ " इति भागवतविषये जातिनिरूपणस्य नरकहेतुत्वोक्तेरित्यत आह अवज्ञार्थमिति । अवज्ञार्थं भक्तजन्मादिचिन्तनमेव, जात्यादि चिन्तनमेवानर्थाय । शास्त्रव्यवस्थार्थं । तत्, जात्यादिचिन्तनम् । नतु, क्वचिदपि न दुष्यतीत्यर्थः । एवं व्यवस्थायां प्रमाणमाह १ अत एवहीति । अत एव हि,

अत एव हि शास्त्रव्यवस्थार्थं जात्यादिचिन्तनस्यादोषत्वादेव हि । शास्त्रेषु पुराणादिषु धर्मव्याधादयः जातिख्यापनपूर्वकमेव दर्शिताः । तेषां वृत्तिरपि स्वस्वजात्यनुगुणैव तत्र दर्शितेत्याह ।

(सा।प्र) भोगहीनां कुर्यादित्यर्थः । ननु जात्यादिनियमैर्युत इति भागवतोत्पत्तिनिरूपणं “स याति नरकं नरः” इत्युक्तप्रकारेण अनर्थपर्यवसायीत्यत्र “मद्भक्तं श्रोत्रियं वापि निषादं श्वपचं तथा । वीक्षते जातिसामान्यात् स याति नरकं नरः ॥” इति तत्पूर्वांश एव शूद्रत्व, निषादत्व, श्वपचत्वाद्युक्तिनयादवमन्तव्यत्वज्ञापनार्थं जात्युक्तिर्दोषायेति दर्शयन् धर्मव्याधाद्युपाख्यानेष्वपि तत्तज्जात्यैव व्यवहारं तु तत्तज्जात्यनुगुणवृत्तिनियमं सोदाहरणमाह । अवज्ञार्थमित्यादिना ।

छ)

THE TH

(सा।विः) ननु जात्यादिनियमेन " वैदिकं ब्राह्मणानां स्याद्राज्ञां वैदिकतान्त्रिकम्” इत्याद्युक्तम् । तथाचोपदेशाद्यर्थमज्ञातविषये जातिपरीक्षणं कर्तव्यम् । तच्च “मद्भक्तं श्रोत्रियं वापि निषादं श्वपचं तथा । वीक्षते जातिसामान्यात् स याति नरकं नरः ॥ वैष्णवोत्पत्तिचिन्तनम्” इत्यादिभिः प्रतिषिद्धम् । तत्कथं व्यवस्थानं सम्भवतीत्यत्राह अवज्ञार्थमिति । शास्त्रीयव्यवस्थासिद्ध्यर्थं जात्यादिप्रदर्शनं दृष्टं चेत्याह । अत एव हि शास्त्रेष्विति । “उवाच धर्मसूक्ष्माणि वैश्यो धर्मार्थतत्त्ववित् । व्याधः परमधर्मात्मा” इत्यादिना जातिर्दर्शितेति भावः ।

(सा।संः) जात्यादिनियमैर्युतः तयैव वर्तने भागवतेष्वयं ब्राह्मणः अयं शूद्रः इति तत्तदनुगुणयैव प्रवृत्तिनिवृत्त्याभाव्यमिति जन्मादिनिरूपणरूपापचारः प्रसज्येतेत्यत्राह । अवज्ञार्थमिति । उक्तव्यवस्थासिद्ध्यर्थमेव जात्यैव कीर्तनं तत्र तत्र दृष्टमित्याह । अत एव हीति । तेषां वृत्तिरपि स्वस्वजात्यनुगुणैव तत्र तत्रेतिहासे दर्शितेत्याह ।

चरमश्लोकाधिकारः

मूः स्वजात्यनुगुणैवैषां वृत्तिरप्यैतिहासिकी ।

विशेषविधिसिद्धं तु तद्बलात् तत्र युज्यते ॥ देशकालाधिकार्यादिविशेषेषु व्यवस्थिताः ।

न धर्माः प्राप्तिमर्हन्ति देशकालान्तरादिषु ॥

[[४७५]]

(सा। दीः) स्वजात्यनुगुणेति । धर्मव्याधादिकं इतिहास मण्डी श्रूयमाण LDT वृत्तिji स्वस्वजात्यनुगुणैकंक्वचिद्विदुरादिं भक्तियोगादिनिष्ठै ब्रह्ममेधादि विशेषं CBQ& तद्बलात्=विशेषविधिसिद्धत्व युक्त अङ्गीकार्य QILD ६। । विशेषेति । विदुरादिनी) विशेषाचारदर्शन jogiQळा इदानीन्तन (कं तादृशधर्मप्राप्ति ?

supriti- देशकालेति । देशविशेष कालविशेषादि व्यवस्थितDIT धर्म अन्यदेशकालाधि-कार्यादिsf]६) QIL- देशान्तर अव्यवस्थितधर्मं देशान्तर

Lm- नर्मदोत्तरदेशस्थ दृष्ट उपाकृतिनियमं तद्दक्षिणदेशस्थत

(सं

अनुष्ठिकण्ठ

।

(सा।स्वाः) स्वजात्यनुगुणेति - ऐतिहासिकी, इतिहासप्रोक्तावृत्तिरपि । स्वजात्यनुगुणा, मांसविक्रयादि वचनात् । एवकारेण सन्देहप्रश्नेऽपि “शूद्रयोनावहं जातो नातोऽन्यद्वक्तुमुत्सहे” इति प्रणवाद्यनुच्चारणान्मर्यादातिलङ्घनं न कृतमिति द्योत्यते । ननूपाख्यानेऽपि विदुरस्य ब्राह्मणधर्मब्रह्ममधसंस्कारश्रवणं विरुध्येतेत्यत्राह । विशेषेति । आकाशवाण्या तत्र ब्रह्ममेधोऽनुशिष्ट इति विशेषविधिसिद्धम् । तत्तु विशेषविधिबलात्तत्रैव युज्यते । पाण्डवानां स्त्रीसाधारण्यवद्व्यक्तिविशेषनियतो धर्म इति भावः । ननु क्वचिद्दर्शनमात्रेण ब्रह्ममेधः अन्यत्रापि शूद्रभागवते स्यादित्यत्राह । देशेति । देशविशेषव्यवस्थिता धर्माः=कटके उपाकर्मवर्जनादयः । कालविशेषे व्यवस्थिताः अल्पद्वादश्यादिषु आमध्याह्नकर्मणामपकृष्यानुष्ठानादिकम् । अधिकारि विशेषे व्यवस्थितधर्माः=आतुरेषु स्नानानुकल्पाः । यथा अन्यदेशेषु अन्यकालेषु अनातुराधिकारिषु च

(सा।प्र) विशेषविधिसिद्धमिति । अशरीरि वाक्यादिसिद्धसंस्कारविशेषादित्यर्थः । तत्र दृष्टान्त इत्युच्यते । देशकालेत्यादिना । “इत्थं तत्राश्वमेधेन दोषय स्वजनार्दनम् । एकेनैवाश्वमेधेन तत्सहस्रं कृतं भवेत् ॥” इत्युक्तास्सत्यव्रतक्षेत्रादि गता विशेषा यथा देशान्तरे न स्युर्यथा च “दिवा च शुक्लपक्षश्च” इत्याद्युक्तकालविशेषगता विशेषा नेतरकालेषु भवन्ति ।

(सा।विः) ऐतिहासिकी, इतिहासप्रोक्ता । वृत्तिरपि स्वजात्यनुगुणैव - तुलाधारस्य वैश्यत्वान्मांसविक्रयस्तस्योचितः । मार्गमाहिषादिमांसविक्रीणनं व्याधस्याप्युचितमेवेति भावः । ननूपाख्याने विदुरस्य कथं ब्रह्ममेधसंस्कारोक्तिरत आह । विशेषविधिसिद्धं त्विति । अशरीरवाक्तत्र विशेषविधिरिति भावः । देशकालेति । यथा “विष्ण्वालयसमीपस्थान् विष्णुसेवार्थमागतान् । चण्डालान् पतितान् वापि स्पृष्ट्वा न स्नानमाचरेत् ॥” इत्यादिदेशकालादिभेदेन विहितधर्मव्यवस्थायाः नातिप्रसङ्गः । (सा।सं :) स्वजातीति । वृत्तिः । मांसविक्रयादिरूपा अनुगुणैवेत्येवकारेण कृतेऽपि विशेषप्रश्ने ‘शूद्रयोनावहं जातः” इति प्रणवाद्यनुच्चारणान्मर्यादालङ्घनमकृतमिति द्योत्यते । ननूपाख्याने विदुरस्य ब्रह्ममेधसंस्कारो धर्मराजेन कृत इति श्रूयते । तादृशं कथमित्यत्राह । विशेषेति । विशेषविधिः, आकाशवाण्या ब्रह्ममेधो विहित इति तद्बलादित्यर्थः । तत्र तत्रैव युज्यते । नान्यत्रेत्यर्थः । ननु क्वचिद्दृष्टमन्यत्रापि प्रसजेदित्यत आह । देशेति । श्रीविदुरादिषु विशेषविधिसिद्धमन्यत्र न प्राप्नोतीत्यर्थः । एवं मर्यादामजानन्तः केवलं भ्राम्यन्तीत्याह ।

[[४७६]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - केचित् तत्तदुपाख्यानतात्पर्यग्रहणाक्षमाः ।

कलिकोलाहलक्रीडां वर्धयन्ति रमापतेः ॥

“मातृभिः पितृभिश्चैताः पतिभिर्देवरैस्तथा ।

पूज्या भूषयितव्याश्च बहु कल्याणमीप्सुभिः ॥ "

(सा। दीः) कृत युगलं लीं मधुपर्के गवालम्भं कलियुगलं। शास्त्र तात्पर्यग्रहणासमर्थ शास्त्रव्यवस्थैकङ्कणीकंrii- केचिदिति । भगवा कलिकोलाहल

ITI क्रीडै अन्वय ननु “स च पूज्यो यथा ह्यहं” निकृष्टजातीयत शास्त्रव्यवस्थैowj५ili ब्राह्मणजातीय मुख्या पूजौ ६१ ६ CTL_TCQ१T? ढाङ्गন&&&- मातृभिरित्यादि ।

(सा।स्वाः) क्वचिद्दर्शनमात्रेण न प्राप्नुमर्हन्ति । तथा विदुरादिषु विशिष्य विहितधर्मा नान्यत्र प्राप्नुवन्तीत्यर्थः । एवं चेत् केषाञ्चित्सम्प्रदायेषु भागवतत्वमात्रेण शूद्रत्वाद्यवगम इति कथनं कथमित्यत्राह केचिदिति । केचित्, अल्पश्रुततया तत्तदुपाख्यानतात्पर्यग्रहणाक्षमास्सन्तः कलिकोलाहलक्रीडां वर्धयन्ति । मर्यादाभञ्जनेन लीलारसमुत्पादयन्तीत्यर्थः । ननु “सच पूज्यो यथा ह्यहम्” इति भागवतम्लेच्छस्यापि पूज्यत्वोक्तिः कथं घटत इत्यत्र स्मृतिवचनेन दृष्टान्तप्रदर्शन-पूर्वकं परिहारमाहमातृभिरित्यादिना । एताः, दुहितरःमातृभिः पतिभिर्देवरैश्च पूज्या भूषयितव्याश्चेति यथोक्तम् ।

(सा।प्रः ) यथा वा “अपायाद्विरतश्शश्वत्” इत्याद्युक्ताः “अथोपायप्रसक्तोऽपि” इत्याद्युक्ताश्च प्रपन्नाधिकारिगता विशेषा नेतरेषां भवतीत्यर्थः । यथा वा " एतत्समस्तपापानां प्रायश्चित्तं मनीषिभिः । निर्णीतं भगवद्भक्तपादोदकनिषेवणम्” इत्याद्युक्ताभक्ति कृता विशेषा नेतरेषां भवन्ति, तथा विदुरादिगतास्संस्कारादिविशेषा नेतरेषां भवन्तीत्यर्थः । नन्वेवं तर्हि " स च पूज्यो यथा ह्यहम्” इति विष्णुवत्पूज्यत्वोक्तिः कथमित्यत्र “मान्या निम्नेन” इत्युक्तरीत्या यथायोग्यं पूज्यत्वपरं तदपि सोदाहरणमाह । मातृभिरित्यादिना ।

[[१]]

(सा।विः) तथात्राप्यशरीरवाक्यसिद्धधर्मस्य व्यक्तिविशेषनियतत्वान्नातिप्रसङ्ग इति भावः । एवं मर्यादामजानन्तो भ्रान्ताः कलिकोलाहलक्रीडां भगवतो वर्धयन्तीत्याह । केचित्तत्तदुपाख्यानेति । मर्यादाभञ्जनेन जातिसङ्करं कृत्वा कलिकोलाहलं वर्धयन्ति, कलिमाहात्म्यमेव तदिति भावः । ननु “न च पूज्यो यथा ह्यहम्” इति म्लेच्छादिसाधारण्येन कथं पूज्यत्वोक्तिरित्यत्र सदृष्टान्तं परिहारमाह । मातृभिरिति । एताः दुहितरः ।

(सा।सं

:) केचिदिति । तात्पर्यं, भगवद्भक्तमाहात्म्यविशेषमात्रप्रख्यापनम् । क्रीडां वर्धयन्ति, मर्यादा भञ्जनेन लीलां सकलजनविषयामुत्पादयन्ति । ननु “न च पूज्यो यथा ह्यहम्” इति पूज्यता म्लेच्छादि साधारण्येन प्रतिपाद्यते, तत्कथमित्यत्राह । मातृभिरित्यादि श्लोकत्रयेण । पत्युर्मातृभिस्तथैव पितृभिः पत्युरनुजाः पतिभिरित्युच्यन्ते । पत्युरग्रजा देवराः ।

चरमश्लोकाधिकारः

मूः- “जामयो यानि गेहानि शपन्त्यप्रतिपूजिताः ।

तानि कृत्याहतानीव विनश्यन्ति समन्ततः ॥ " एवमादिषु पूजोक्तिर्यथौचिध्यान्नियम्यते । भक्तम्लेच्छादिपूजोक्तिरेवमेव नियम्यताम् ॥

[[४७७]]

नियम सम्प्रतिपन्नशिष्टानुष्ठान परम्परैwnogiii सिद्धान शुरु ग वर्णाश्रमादि५ (६) ५६० नियम & Co

(सा।दीः) जामिक्षा, LDL - स्नुषाः ढाङ्ग “जामिः स्वसृकुलस्त्रियोः” इति निघण्टुः । जामिकां श्वश्वादि पूजनीय शास्त्री । Nouris पूजैQwing औचित्यलं नियमि। अपकृष्टजातीय पूजै औचित्यलंल नियमिßsigns। मात्रादिभिः जामयः पूज्याः

पूजैunTQJI? वहुमान CLD- अर्ध्यादिभिराराधन - Cur पूजनं बहुमानरूप CD Tom नियमिäsuGळं। शिष्टानुष्ठानसिद्ध। - नियम Gorb इत्यादि । उत्कृष्टजातीप अपकृष्टजातीय पूजिनं ५ नियमम्, or Loor नियमान्तरri१५६ GILD।१०५। सम्प्रतिपन्नशब्द सर्वसम्प्रतिपत्तिसूचितम् । अन्येषां शिष्टत्वमाभिमानिकQLD॥। ५५लङ्क)। परमप्रकृत♚ उपसंहरि कीशु इत्यादि

(सा।स्वाः) यथा वा जामयः = स्नुषाः अप्रतिपूजिताः यानि गेहानि शपन्ति तानि गेहानि कृत्याहतानीव समन्ततः विनश्यन्तीत्येवमादिषु पूज्यत्वोक्तिर्वन्दनीयत्वं नाचष्टे । किन्तु आदरणीयत्वमाचष्टे । तद्वदत्रापि भक्तम्लेच्छादिपूजोक्तिरपि एवमेवेति नियम्यतामित्यर्थः ।

नियमासं छ एकदेशिका मी शिष्टानुष्ठानं प्रत्युत नियमातिलङ्घनमेतदनुष्ठान सिद्धonosung उक्तनियमानुष्ठानं सिद्धिकं Con ? गाननियम इति । सम्प्रतिपन्नेति । सर्वसम्प्रतिपन्नश्रीयामुनाचार्य, श्रीभाष्यकार, श्रीवत्साङ्कमिश्रादिशिष्टाचारापेक्षया सर्वासम्प्रतिपन्नशिष्टताकैकदेश्याचारो न प्रमाण GILD ५। परम्परै इति । स्मृतीतिहासादिक OLD पर्याप्तम् । अथापि शिष्टाचारी नियम प्रमाण लङ्का - शली वर्णाश्रमनियममौपाधिकLDING परमैकान्तिकं अवश्यं कर्तव्य निगमिकीशु इति । अनन्यप्रयोजनः लक्ष्मीशकैङ्कर्यं कुर्यादिति विशेषिCom ?

(सा।प्र।) जामयः, स्नुषाः । गेहानि, कुटुम्बानि । आहारग्रहेत्यादिना स्वोक्तनियमानां परम्परया प्राप्तशिष्टाचारसिद्धिं दर्शयन्नुक्तहेतुभिस्तत्तद्वर्णाश्रमोचित मेव कैर्यं सर्वैर्भागवतैः कार्यमित्याह - लं नियम risalarmb इत्यादिना । एवं च परमैकान्तिकृतकैङ्कर्ये तदितरकृतकैङ्कर्यात् वैलक्षण्यं तदुभय स्वरूपप्रदर्शनेन ज्ञापयन्-

(सा।विः) जामयः, स्नुषाः । पूर्वस्मिन् वचने पूज्या इत्युक्तम् । परस्मिन् वचने अप्रतिपूजिता इत्युक्तम् । तत्रौचित्याद्यथादरविषयतया पूजोक्तिर्नियम्यते । नतु मातृपित्रादिभिः प्रणामाराधनादि कार्यमित्युच्यते । तद्वदत्रापि “मान्या निम्नेन चेतसा” इत्युक्तप्रकारेण मान्यत्वपरैव पूजोक्तिर्नियन्तव्येत्याह एवमादिष्विति । एतादृशनियमाः सम्प्रदायसिद्धा एवेत्याह २५ नियम १८ Gomb इति । वर्णाश्रमधर्मकर्तव्यतामुपसंहरति शुभ इति । अकं नियम Cam, स्वीकृत नियमैस्सह । एवं क्रियमाणकैर्यस्य प्रपन्नसम्बन्धिनः इतरकृताद्वैलक्षण्यं दर्शयंस्तदवान्तरविभागमाह-

परमप्रकृतमुपसंहरतिशुभ इति ।

(सा।सं :) जामयः, स्नुषाः

[[४७८]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः

भगवत्कैङ्कर्यं ६००६००१६०५ परमैकान्तित्वविरुद्ध ६०/- साक्षाल्लक्ष्मीपतावेव कृतं कैङ्कर्यमञ्जसा । सारकल्क विभागेन द्विधा सद्भिरुदीर्यते ॥ कृतकृत्यस्य कैङ्कर्यं यदनन्यप्रयोजनम् । गुर्वादिरक्षणार्थं वा तत् सारं सम्प्रचक्षते ॥ डम्भार्थं परपीडार्थं तन्निरोधार्थमेव वा । प्रयोजनान्तरार्थं वा कैङ्कर्यं कल्क इष्यते ॥

(सा। दीः) Qing नियमयुक्त

श्रियः-पतिविषयी

कैर्यं द्विविधQILD।

साक्षादिति । अञ्जसा, निश्चयेन । सारQLD कल्की सारGori। कृतकृत्यस्येति । कृतकृत्य प्रपन्ना । गुर्वादिरक्षणार्थं वा । वाशब्दश्चार्थे । कल्कलं० ५ मं BILLGळीpri- डम्भार्थमित्यादि । तन्निरोधार्थQD॥। तन्मरणार्थ Dorm१४। ६० सारकल्ककैङ्कर्य [i) क्रीं भगवत्प्रीतिवैषम्य

Li।

मा

(सा।स्वाः) प्रयोजनान्तरार्थकैङ्कर्य स्वामिप्रीणन १६०० कैर्य) वैरूप्यकं C& Courquऊञ्छ अनन्य प्रयोजनः विशेषिकं अनुपपन्न Dorm? ढग ग भगवत्कैङ्कर्यCLD द्विविध विभागङ्ग ६००णी सारकैङ्कर्याभिप्रायत्या अनन्यप्रयोजनः rml GF५६pali- साक्षादिति । लक्ष्मीपतावेव साक्षात्कृतं कैर्यं सारकल्कविभागेन अञ्जसा निर्णयेन द्विधा सद्भिरुदीर्यते - देवतान्तरकैङ्कर्यस्य तु सदा कल्कतया एकरूपत्वमिति भावःसारलक्षणमाह । कृतकृत्यस्येति । स्पष्टम् । कल्कलक्षणमाह । डम्भार्थमिति - कल्कः, असारमित्यर्थः । परपीडार्थमिति, अभिचारादिकमित्यर्थः । तन्निरोधार्थं, तस्य=परस्य भगवत्कैङ्कर्यनिरोधार्थमित्यर्थः । द्विविध निर्णयिऊं ऊं ४G Glom? कैर्यफलLDIT भगवत्प्रीति एकरूपैurro सारासारविभागंL_TC ? किञ्चित्प्रयोजनान्तरार्थ कैर्यं कृा सारQLD निश्चयिता? (सा।प्रः) परमैकान्तिकृतस्य भगवन्निरतिशयप्रीतिविषयत्वमितरकृतस्य तदभावं तत्रापि प्रपत्त्यङ्गत्वाभावात्तस्य त्यागशब्दार्थत्वं चाह साक्षादित्यादिना । कल्कः, ऋजीषम् ।

ाऩ

या

(सा।विः) सारकल्केति । कषायादौ मूलिकारसे गृहीते केवलकाष्ठं कल्कम् । कषायात्सारः तद्वदिति भावः । डम्भार्थं परपीडार्थं, परस्य=शत्रोः व्याध्यर्थं भगवत्-कैङ्कर्यम् । तन्निरोधार्थमिति । शत्रुनिरोधार्थम् । परेण कैङ्कर्ये क्रियमाणे तन्निरोधार्थमिति वा । प्रयोजनान्तरार्थमिति ऐश्वर्यपुत्राद्यर्थम् । एतत्सर्वं कल्कमिति भावः ।

की

(सा।सं :) एवं नियमयुक्ततया श्रियः-पतिविषये कायं कैङ्कर्यमपि द्वेधा । तत्र सारः परिग्राह्यः, कल्कस्त्याज्यः । “धान्येव भावोपहतानि कल्कः” इत्युक्तत्वादिति भावेनाह । साक्षादिति द्वाभ्याम्

कृतकृत्यः, अनुष्ठितोपायः भगवत्प्रीतिमन्तरेण प्रयोजनमनुद्दिश्य कृतमनन्य प्रयोजनम् ख्यात्याद्यर्थं यत्तड्डम्भार्थं परस्य व्याध्यादिपीडा सिद्ध्यर्थम् । यद्वा, परः = प्रयोजनान्तरपरःतस्य व्याध्यादिपीडानिवृत्त्यर्थम् । तस्य, परस्य निरोधः, मरणम् । तदर्थं यदभिचारादीत्यर्थः । प्रयोजनान्तरं, पशुपुत्रादि । तत्सर्वं कल्क इत्यर्थः । सारवत्कल्कमपि कथं प्रतिगृह्णाति भगवानिति प्रश्ने प्रतिग्रहे वैषम्यमाह ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[४७९]]

मूः परमैकान्तिकना६०६० ingoli कैङ्कर्यनं००५ सर्वेश्वरा की याना लळकं

suji, परमैकान्तिका ६० कैङ्कर्य ५०५ की ५०qw

कैक्कॊळ्ळुमॆऩ्ऩुमिडत्तैयुम्,

‘तत्सर्वं देवदेवस्य चरणावुपतिष्ठते”,

“याः क्रियाः सम्प्रयुक्ताः स्युरेकान्तगतबुद्धिभिः ।

ताः सर्वाः शिरसा देवः प्रतिगृह्णाति वै स्वयम् ॥” mo

श्रीवेदव्यास भगवान् भनी भगवदाज्ञैwn अनुष्ठिकं की ल नित्यनैमित्तिक ॥ ८६ (६, भगवदनुजै प्रयोजन tons अनुष्ठिकं की ♚pwon कैर्य, प्रपत्ति सर्वधर्मान् परित्यज्य ६१६० की विधान सिद्ध।

[[६६]]

‘अतश्शक्यानि सर्वाणि न प्रपत्त्यर्थमाचरेत् । अशक्येषु च सामर्थ्यं न तदर्थं समार्जयेत् ॥ (सा।दीः) परमैकान्तीत्यादिwn- परित्यज्य ६४ विधिपक्ष की प्रपत्ति नैरपेक्ष्यविधि उचितQLD अर्थलं निगमि की

इत्यादिum एऱ्ऱमाऩ, व्यतिरिक्त। अर्थसिद्धिun फलि अर्थ pi। अतश्शक्यानीति । Qiz योजनै आकिञ्चन्यरूप Door अधिकारं सिद्धिकंbumus &LGmri। (सा।स्वाः) अतिशयितभगवत्प्रीतिसाधनं सारQLD) किं प्रमाण CLIT? GJM @pi। परमैकान्तिका इति । परमैकान्तिका, प्रयोजनान्तराभिसन्धि रॆऩ्ऱबडि-तिरुमुडियाले कैगॊळ्ळुगिऱदुवुम्, तिरुवडिगळाले कैगॊळ्ळुगिऱदुवुम्, प्रीतितारतम्य - वेदव्यासेति । कर्तृवैलक्षण्येन तदुक्तिविरुद्धानामनादरणीयत्वं♚mmm१। इयता प्रबन्धेन समर्थितनैरपेक्ष्यविधिपक्ष उपसंहरिॐi - Qu इति - gimonoor, व्यतिरिक्त muq - परित्यज्य ाङ्ग की। धर्मनैरपेक्ष्यविधिक प्रपत्ति (५ नैरपेक्ष्यं सिद्धिकं अधिकारिकं शक्यसर्वकैङ्कर्यादि कर्तव्य ६५) अनुष्ठान की वैषम्य सिद्धिwww विधिवैय्यर्थ्यं प्रसङ्गwrC५IT? गळा नैरपेक्ष्यविधिफलितानुष्ठानवैषम्यमुपपादिकं कीpri- अतश्शक्यानीति । नैरपेक्ष्यविधि

विद्यान्तरन्याय अङ्गत्वं प्रसङ्ग sumi प्रपत्त्यर्थमिति सङ्कल्प्य कर्तव्यं स्यात् अनुष्ठानवैषम्य Gr♚ं। अशक्येषु चेति । काम्यकर्म अशक्याङ्गेषु सामर्थ्यसम्पादनं अङ्गत्वपक्षी अशक्य ं सामर्थ्यं सम्पादनीयम् ।

य

(सा।प्र) एवं नैरपेक्ष्यविधेः किं फलमित्याह । अतश्शक्यानीत्यादिना । अनुष्ठीयमानेषु भरन्यासार्थत्व बुद्धि निवृत्तिः फलमित्यर्थः ।

(सा।विः) “धान्येव भावोपहतानि कल्कः” इति स्मारितम् । एवम्प्रकारेण सर्वविधीनां त्यागविधिना बाधाभाव वदन् नैरपेक्ष्यविधिपक्षमुपसंहरति Q४ इति । ♚poor कैर्य, अधिक कैङ्कर्याणि । प्रपत्ति TCL mm प्रपत्त्या सम्बन्धराहित्येन यथा सिद्ध्यन्ति तादृशस्थितिः । फलितमर्थमाह । अतशक्यानीति । अतः, परित्यज्येत्यस्य प्रपत्तिनैरपेक्ष्यविधिपरत्वोक्तेश्शक्यानि क्रियमाणान्यपि न प्रपत्त्यर्थं कुर्यात् । अनङ्गत्वादेव तदर्थं सामर्थ्यमपि न सम्पादयेत् । किन्तु यथाशक्ति कैर्न्यतया कुर्यादित्यर्थः । अस्यां योजनायां विधिनिरूपक नियोज्योऽधिकारी कुत्र प्रतिपत्तव्य इत्याकाङ्क्षायामाह

(सा।संः) परमैकान्तीति - परित्यज्येत्यस्य विधित्वपक्षे प्रपत्तिनैरपेक्ष्ये विधिरेवोचित इत्यर्थं निगमयति । Qu४ इति । इत्थं विधिबलफलितं दर्शयति । अत इति । सामर्थ्यं, योग्यताम् । विधिपक्षे आकिञ्चन्यसिद्धिस्थलं दर्शयति ।

[[४८०]]

मूः ५ योजनै

श्रीलङ्कील वाक्य

शक्य एकशब्दलं

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

अधिकार आकिञ्चन्य (pi शोकिwng Gaming Commi सूचितम् - अनुवादपक्षी अशक्तिwww की आज्ञानुपालनादि प्रपत्तियाङ्ग क्र

विवक्षित SSL पक्षी) मा शुचः नाकी वाक्यं सर्वधर्मान् परित्यज्य । उक्त अधिकार नं।

(सा।दीः) @लंल योजनै इत्यादि - अनुवादपक्षी अधिकारं सिद्धिकं प्रपत्ति का नैरपेक्ष्यमेकशब्दलंलं विवक्षित। अनुवादपक्ष♚ली इत्यादि शिव्य अनुवादपक्षी एकशब्दलंल ला नैरपेक्ष्यं सिद्धिकं मा शुचः ढगळी वाक्य कुङ्कीङ्ग तात्पर्य

upri - पक्षी इत्यादि । त्यागविधिपक्ष किङ्ग अर्थान्तर (१८ (५६া टॆऩ्ऱु काट्टुगिऱार्।

(सा।स्वाः) नैरपेक्ष्यपक्षलं की प्रपत्त्यर्थमशक्येषु सामर्थ्यं न सम्पादनीयQLDrug @ms नैरपेक्ष्यविधिui आकिञ्चन्यादिरूपाधिकारवाचकशब्द

चरमश्लोकी अधिकारालाभं प्रसङ्ग

ढढङ्ग) Gujri - @pg योजनै परित्यज्य ढाणकी पदं अधिकारपर

अशक्यनैरपेक्ष्यै सिद्धगणी

इति । qum पूर्वं माढगढग अनुवादपक्ष श्री

नैरपेक्ष्यसिद्धि Tri/CT ? अनुवादसामर्थ्य सिद्धिकं कधी? परित्यज्यपदं अधिकारपदDIT ६

शक्यनैरपेक्ष्यं

@supri - अनुनादपक्ष की इति । अनुवादपक्ष की शुचः ढाढालील वाक्यमधिकारपरQLD

पूर्वं

ढाढग की। परित्यज्यपदोक्ताधिकारव्यक्तीकरणार्थ [D] व्यक्तीकरण लंंञ्छञ्छ प्रयोजनातिशया CLIT? GT अधिकारव्यक्तीकरणमुखेन-

हूं

मा

पुनरुक्ति ? मा शुचः पुनरुक्तिदोषी आ

Gujri - पक्षी इति ।

(सा।प्रः) नन्वस्मिन् पक्षे विधिनिरूपकनियोज्यभूतोऽधिकारी कुत्र प्रतिपत्तव्य इत्याकाङ्क्षायामाह- Qjg योजनैuji इत्यादिना । नन्वेवं तर्हि त्यागानुवादपक्षे सर्वधर्मान् परित्यज्येत्यस्याधिकारिपरत्वान्मा इन्द शुच इत्यस्य नैरर्थक्यप्रसङ्गो नैरपेक्ष्यबोधासिद्धिश्चेत्यत्राह - अनुवादपक्षी इत्यादिना । एकशब्देन नैरपेक्ष्यं बोध्यमिति भावः ।

(सा।विः) @pg योजनै इति । शोकिनकी, अशोचन्मामाश्रयेत्येवं ज्ञापकवाक्येन । मा शुच इत्यनेनेति भावः । ननु त्यागानुवादपक्षे सर्वधर्मान् परित्यज्येत्यस्याधिकारपरत्वान्मा शुच इति व्यर्थम्, नैरपेक्ष्यासिद्धिश्चेत्यत्राह अनुवादपक्षी इति । अशक्ति jum, अशक्त्या त्यक्तानि विहाय - शक्यos Grism अज्ञानुपालनादि @ ं, शक्यतयानुष्ठीयमानानि । प्रपत्तियां, प्रपत्तिसम्बन्धरहितानीत्येतत् । एकशब्द की विवक्षितम्, नैरपेक्ष्यं तत्र सिद्धमिति भावः । मा शुच इत्यस्य वैय्यर्थ्यं परिहरति पक्षी इति ।

(सा।सं :) शñ इति । अनुवादपक्षे त्याज्येत्यत्रैवाधिकारसिद्ध्या नैरपेक्ष्य सिद्धिस्थलं दर्शयति अनुवादेति । अनुवादपक्षे मा शुच इत्यनेन सूचितानन्यांश्चार्थान् दर्शयति

पक्ष

इति ।

मूः

चरमश्लोकाधिकारः

[[४८१]]

व्यक्तकण्ठीकं ६ Cooj निर्भरत्वादिना (गणLG उत्तरकाल श्रीलकण्ठ कं Bumb उपलक्षिी। त्यागविधिपक्ष किं प्रमाणविरोधं an

वारादबडि इऩ्ऩमुम् सिल र्गळुण्डु।

“आत्माशक्यवृथायासनिवारणमिहापि वा ।

(सा। दीः) त्यागविधीत्यादि उपायान्तरri]sf]]] अधिकारि

गतिका, गमनिकै

आत्माशक्येति

तऩक्कुमाऩ व्यर्थप्रयास की परित्यज्य ६१५६ अर्थ१। (सा।स्वाः) मा शुचः ढाळाळी वाक्यमुत्तरकालीननैर्भर्योपलक्षक। नैरपेक्ष्यविधिप्रकारनिरूपणमतिविस्तृतDrown आत्माशक्येत्यादिग्रन्थ पूर्वशेषQL भ्रान्ति D&&& विधिपक्ष♚ली समीचीनयोजनान्तर ११५६५६GIL_ उपक्षेपिकीni- त्यागविधीति । गतिळा, प्रकार(१८@बाळाmulq। उपक्षिप्तार्थ [i]८६०बा कारिकात्रय सङ्ग्रहिrri- आत्माशक्येति । अपि वा, अथवा । इह, परित्यज्येत्यत्र - आत्माशक्येषु, स्वस्याशक्यभक्त्यादिषु । वृथाया स निवारणं, व्यर्थोद्योगनिवारणं विवक्षितमिति शेषः । यद्वा, उत्तरार्थे विद्यमाननियम्यतामिति क्रियापदस्यानुषङ्गः । अशक्यसर्वधर्मसाधनार्थप्रयासं परित्यज्येत्यर्थः । ननु परैस्स्वरूपत्यागविधिपक्षे परीत्युपसर्गस्य लज्जानुतापादित्यागार्थकतया सार्थक्यस्योक्तत्वादस्मिन् पक्षे परीत्युपसर्गवैय्यर्थ्यमित्यत्राह ।

(सा।प्रः) निर्भरत्वादीति । साधनान्तरप्रवृत्त्यभावादिरादिशब्दार्थः । निर्भरत्वादिज्ञापनद्वारा भगवत्प्रीत्यैकफलकैङ्कर्यकर्तव्यताज्ञापनपर इत्यपरः । एवं प्रमाणान्तराप्राप्ततद्विरुद्धनैरपेक्ष्यविधित्वमुपपाद्य तद्वदेवाशक्यानुष्ठानविषयकयनत्यागो वा, तच्छक्त्यापादककर्मानुष्ठानेच्छात्यागो वा, उपायान्तरान्वया सहत्वं वा, परित्यज्येत्यनेन विधातुं योग्यमिति श्लोकत्रयेण सङ्गृह्य तान् श्लोकान् व्याख्याति । त्यागविधिपक्षßं।कण्ठ इत्यादिना । आत्माशक्येत्यादिना श्लोकेन । “परि ढाङ्ग की उपसर्ग लङ्कृ पातकादिकक्षा ६९ QILorium रुचिवासनै Curb लज्जैCurio

Commonकी।” इत्यस्याशक्यानुष्ठानविषये रुचिवासनाभिस्सह त्यागे तात्पर्यमित्युक्तम् । (सा।विः) उपलक्षिमण्डी, वाक्यमुपलक्षयतीति सम्बन्धः । एवं नैरपेक्ष्यविधिपक्षमुपपाद्य त्यागविधिपक्षे प्रकारान्तराणि सम्भवन्ति । अशक्यानुष्ठानविषयकयत्नत्यागो वा, तच्छक्त्यापादककर्मानुष्ठानेच्छात्यागो वा, उपायान्तरान्वया सहत्वं वा, परित्यज्येत्यनेन विधातुं योग्यमिति श्लोकत्रयेण तच्छ्लोकान् व्याचष्टे । त्यागविधिपक्षलं किं इति । नळं, इतोऽप्यधिकाः । आत्माशक्येति

[[१]]

।

आत्मा-

शक्येषु, स्वासाध्येषु । वृथायासः, व्यर्थोद्योगः - अशक्यसर्वधर्मसाधनार्थवृथायासं परित्यज्येत्यर्थः । परैः, स्वरूपत्यागपक्षे लज्जानुतापरुचिवासनाभयैश्च सह त्यागपरत्वस्योक्तत्वादिहापि तथा स्वीकारे बाधकाभाव इत्यभिप्रेत्याह । इहापि वेति ।

(सा।सं :) कण्ठ कण्ठ इत्यनेन “कदा पुनः” इत्याद्युक्तविधया रक्षणावसरप्रतीक्षणरूपदत्ताननतोक्ता - त्यागविधिपक्ष एव सर्वप्रमाणाविरोधो यथा सिद्ध्यति तथा निर्वाहान्तरानाह । आत्माशक्येत्यादिकारिकात्रयेण । स्वाशक्यभक्त्यादिविषयव्यर्थोद्योगत्यागो वा । इहापि, अशक्यवृथायासत्यागवत्यधिकारिण्यपि । परैस्त्याज्येति स्वरूपत्यागविधिपक्षे लज्जानुतापादित्यागार्थकः परिइत्यंश इत्युक्तः ।

[[४८२]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

लज्जापुरस्सरत्यागवादोऽप्यत्र नियम्यताम् ॥ स्व (स) दुष्करेषु धर्मेषु कुशकाशावलम्बतः ॥ आशालेशानुवृत्तिर्वा त्यागोक्त्या विनिवार्यते ॥ अविशिष्टफलत्वेन विकल्पो यश्च सूत्रितः ॥

(सा।दीः) लज्जेति । उपायान्तर (६) लज्जापुरस्सरत्याग

अधिकारिQLD।

वरुम्

स्वदुष्करेष्वपि इति । लाऊं अशक्य [i) BT ६ उपायान्तर (B) कुशकाशावलम्बनन्यायेन आशालेशी अनुवर्तनं कृा परित्यज्येति त्यागोक्तिwn निवर्ति अविशिष्टेति । “विकल्पोऽविशिष्टफलत्वात्” ढाढाळी सूत्र विकल्पिकण्ठÚULL।

(सा।स्वाः) लज्जेति । अत्र, आत्माशक्यवृथायासनिवारणरूपार्थे । लज्जापुरस्सराः, लज्जा=अशक्यारम्भं कृत्वा सर्वं वृथा कृतमिति लज्जा पुरस्सराः पुनःपुनश्चिन्ता सन्तापादयः, तेषां त्यागवेदोऽपि नियम्यताम् । उपसर्गमहिम्ना प्रवेश्यतामित्यर्थः । लज्जानुतापादिभिस्सह शक्यवृथायासं परित्यज्येति फलितार्थः । एतावत्पर्यन्तमेकोऽर्थः अर्थान्तरमाह । सुदुष्करेष्विति । स्वदुष्करेष्विति कश्चित्पाठः । अत्यन्तदुष्करेषु स्वस्य दुष्करेषु धर्मेषु । विषयसप्तमी । कं दुष्करri]क्षा इत्याद्युत्तरविवरणानुसारात्स्वदुष्करेष्वित्येव पाठस्समीचीनः । कुशकाशावलम्बतः, प्रवाहेणाकृष्यमाणस्य अत्यन्तासाधक कुशकाशावलम्बनवद्योगाभ्यासं प्राणायामादिशिक्षया शनैश्शनैरहं साधयेयमिति सिसाधयिषारूपाशालेशानुवृत्तिर्वा त्यागोक्त्या विनिवार्यते । विनीत्युपसर्गार्थः । सुदुष्करधर्मविषयककुशकाशावलम्बनकल्पोपायाभासपरिग्रह जनिताशालेशं परित्यज्येत्यर्थः । तृतीयं कल्पमाह-अविशिष्टेति । अविशिष्टफलत्वेनेति पूर्वश्लोकस्थधर्मेष्वित्यस्यानुषङ्गः ।

(सा।प्रः) सुदुष्करेष्विति । यथा महानदीप्रवाहेण नीयमानस्य कुशकाशावलम्बनं नोत्तारणाय भवति, एवमेवाकिञ्चनस्य भक्तियोगोपायभूतकर्मयोगतद्धेतूपादानमपि नोत्तारणाय भवतीति तद्विषयाशालेशानिवृत्तिर्वा त्यागशब्दार्थ इत्यर्थः । अविशिष्टेत्यादि ।

(सा।विः) अशक्यारम्भं कृत्वा सर्वं वृथा जातमिति लज्जा-पुरस्सरशब्देन पुनः पुनश्चिन्तासन्तापादिर्विवक्षितः । न सर्वोऽपि परीत्युपसर्गार्थ इति भावः । अत्र परीत्युपसर्गे लज्जादित्यागविधिरपि । नियम्यतां, स्वीक्रियतामित्यर्थः । अयमेकः कल्पः कल्पान्तरमाह । सुदुष्करेष्विति । कुशकाशावलम्बतः, प्रवाहेणाकृष्टस्य कुशकाशावलम्बनं यथा न कार्यक्षमं तथा कार्यासमर्थत्वादुपायाभास इत्यर्थः । आशालेशानुवृत्तिर्वा, योगाभ्यासं प्राणायामादिशिक्षया शनैश्शनैरहं साधयेयमित्याशा विधानं वा । त्यागोक्त्या विनिवार्यते, निषिध्यत इत्पर्थः । सर्वधर्मान् परित्यज्य, अभ्यासेन यत्किञ्चिद्धर्मान् साधयेयमित्याशां परित्यज्येत्यर्थः । तृतीयकल्पमाह-अविशिष्टेति ।

(सा।सं :) स एव लज्जापुरस्सरत्यागवादः । सोऽपि वा । अत्र, त्यज्येत्यत्र । नियम्यतां लज्जादिभिस्सहाशक्यविषयवृथायास परित्यागो वा विधेयोऽस्त्वित्यर्थः । सुखेन दुस्साधेषु भक्त्यादिषु विषये या आशालेशानुवृत्तिः सा कुशकाशावलम्बनकल्पा तस्याः परित्यागो वा विधेय इत्याह सुदुष्करेष्विति । “विकल्पोऽविशिष्टफलत्वात्” इति सूत्रितविकल्पप्रदर्शनमुखेन ब्रह्मास्त्रन्यायसूचनं वात्र त्यागविधाविष्टमित्याह । अविशिष्टेति अयं भावः । “भक्त्या परमया वापि प्रपत्त्यावा

इत्यविशिष्टफलत्वकृतविकल्पं पुरस्कृत्य -

-चरमश्लोकाधिकारः

[[४८३]]

मूः तन्मुखेनापि वाऽत्रेष्टं ब्रह्मास्त्रन्यायसूचनम् ॥ ॥”

अशक्य श्री प्रवृत्तयां jio,

(सा।दीः) उपायान्तरrijsg परिग्रह की ब्रह्मास्त्रन्यायलेलं विरोधं परित्यज्याङ्ग)। आत्माशक्येत्यादिश्लोकत्रय का अर्थ [५६०१ वाक्यत्रय &LGळीpri- अशक्यलं

इत्यादि-

सूचि सङ्क्षिप्य क्रमेण

आत्मशक्येति वचनार्थ

(सा।स्वाः) धर्मेषु, मोक्षोपायेषु दहरादिविद्यासु यः विकल्पः सूत्रितश्च । “विकल्पोऽविशिष्टफलत्वात्” इति । चकारात् “भक्त्या परमया वापि प्रपत्त्या वा महामते । प्राप्योऽहं नान्यथा प्राप्यो मम कैङ्कर्यलिप्सुभिः ॥” इति विधिः गृह्यते । तन्मुखेन, विकल्पविषयोपायान्तरमुखेनक्षणकालसाध्यतया अविश्वासेनोपायान्तरमेलनेन प्रपत्त्यनुष्ठाने ब्रह्मास्त्रन्यायेन विरोधो भवेदिति सूचनं वात्र परित्यज्येत्यत्र विवक्षितमिति शेषः । उपायान्तरमेलनं परित्यज्येत्यर्थःपरीत्युपसर्गेण भक्तयाद्यङ्गगतिचिन्तनाद्यङ्गमेलनेऽपि विरोध इति तदपि परित्यज्येति फलितार्थः । विधिपक्ष योजनात्रयं । Com? इदं गुरु इदं मा गुरुढाङ्ग की। आयासpi आशैuji स्वत एव निवृत्त निवृत्ति विधि सुन्दरताधीनाशालेशानुवृत्तिला विधेयै un ? ब्रह्मास्त्रन्यायसूचनं कृा उक्तकारिकार्थßलललङ्कीअशक्य की इत्यादिना । लब्धी

प्रथमकारिकार्थ॥

।

की

विध्यर्थ अशक्य मण्डी Courou? वस्तु विध्यर्थLDI ? ढङ्ग T त्यजश

(सा।प्रः) “विकल्पोऽविशिष्टफलत्वात्” इत्युक्तन्यायेन परस्परनिरपेक्षतया वैकल्पिकयोरुभयोरनुष्ठानं विश्वासाभावादेवेत्यङ्गिस्वरूपनिर्वर्तक विश्वासद्यटनाद्यङ्ग सिद्ध्यापत्त्योपायान्तरत्यागोपस्थापनद्वारा त्यागशब्दस्य नैरपेक्ष्यबोधकत्वं वेत्यर्थः । “सकलाङ्गोपसंहारे काम्यं कर्म प्रसिद्ध्यति” इति न्यायादिति भावः ।

(सा।विः) विद्यासु दहरशाण्डिल्यादिषु । अविशिष्टफलत्वेन, मोक्षरूपफलाविशेषेण । विकल्पो यस्सूत्रितः, विकल्पोऽविशिष्टफलत्वादिति सूत्रोक्तःतन्मुखेन, सूत्र प्रदर्शनमुखेन । सर्वधर्मान् परित्यज्येत्युक्ते यथा विद्याविशेषाः परस्परनिरपेक्षा एव फलसाधकास्तथेयमपि । एवं च अल्पत्वादस्या विद्यान्तरं सहायी क्रियतामिति बुद्धिकरणे प्रपत्तावितराङ्गानपेक्षस्वभावायामस्यां विश्वासशैथिल्याद् ब्रह्मास्त्रन्यायसूचनं वात्र त्यागविधाविष्टमिति भावः । कारिकादर्पणे तु “विद्या विकल्पविधानाद्यथा परस्परनैरपेक्ष्यं तथा विद्यात्वाविशेषात्प्रपत्तावपि विद्यान्तराङ्गभूतगतिचिन्तनाद्यपेक्षावश्यम्भावात्प्रस्तुतप्रपत्तावपि इतराङ्गमेलनापेक्षायां विश्वासशैथिल्येन प्रपत्ति प्रच्युत्या ब्रह्मास्त्रन्यायाद्दृढीकरणाय विद्यान्तराङ्गानि गतिचिन्तनादीनि परित्यज्येत्यर्थ इति त्यागविधियज्यत इति भावः” इति व्याख्यातम् । प्रवृत्ता, प्रवृत्तस्य । sujii, निवर्तनम् । अयं प्रथमश्लोकार्थः ।

(सा।संः) भक्त्यङ्गगतिचिन्तनादे ब्रह्मविद्यात्वेन प्रसक्तावपि प्राप्तानितराङ्गमेलने प्रपत्ति प्रच्युत्यापत्त्या अत्र ब्रह्मास्त्रन्यायदृढीकरणाय विद्यान्तराङ्गगतिचिन्तनादिपरित्यागो वात्र विधीयत इति कारिकात्र्यार्थमपि वाक्यत्रयेण सङ्क्षिप्याह । अशक्य इत्यादिना ।

[[४८४]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - कृष्णकं दुष्कर ) अभिनिवेश (pm००७

उपायान्तर ॥६० कफीलsuji विधिप्रकार (८६६- कऴिक्कैयुम्

[[६६]]

१४६०) ब्रह्मास्त्र (बन्ध) न्याय

६७६६० suji, विकल्पितं

विरोधि

“अतोऽशक्ताधिका (रि) रत्वमाकिञ्चन्य पुरस्क्रिया ।

(सा।दीः) काकं दुष्कर इत्यादि स्वदुष्करेषु श्लोकार्थविकल्पिjg इत्यादिurrGD अविशिष्टेति श्लोकार्थ BILLULL। अनन्तरं सर्वधर्मान् परित्यज्य / हूं Grung अर्थविशेषriswami कारिकाद्वयेनानुक्रमिक i- अतोऽशक्ताधिकारित्वमित्यादि अतः, एवं निर्णीतत्वात् ढाढा। अशक्ताधिकारित्वम्, उपायान्तरेष्वशक्ती मूकं अधिकारि मुं सर्वधर्मान्परित्यज्य स्थितस्त्वमित्यशक्तस्यानुवादः । विधिपक्षे अर्थपञ्चकjp क्रमेणBLG कीpi। अकिञ्चन्यपुरस्क्रियेत्यादिum नैरपेक्ष्य मुंलक ढङ्गलLG Q६ कार्पण्यविधि अर्थ i

(सा।स्वाः) कृणकं इत्यादि CourLT इत्यन्तं द्वितीयकारिकार्थ ं । प्रथमकारिकै आयासपदं प्रयत्नपरQm, द्वितीयकारिकै आशालेशानुवृत्तिपदं तत्कृ तत्यागयत्नरूपाभिनिवेशपर GILD) ५।लं। विकल्पितं इत्यादितृतीयकारिकार्थ। ब्रह्मास्त्रन्यायसूचनपदं तत्कृतत्यागपरQLDT

लं)। Dorm) योजनै इदं मा गुरु ढाळी विधिप्रकारभेद/LD/ Q नानाविध& परित्यज्यपदकं। अर्थवर्णनङ्गी Com? २ अर्थ सत्सम्प्रदायसिद्ध(i) कळऩ्ऱो? ऎऩ्ऩ ३कासङ्गळै कगाऩत्ताल् निऩ्ऱुगॊण्डु इवैये सत्सम्प्रदायसिद्धri१BG/GT६। अतोऽशक्ताधिकारत्वमित्यादिना । स्पष्टम् ।

(सा।प्र) एवं सर्वधर्मान् परित्यज्येत्यस्य इयता प्रबन्धेनोक्तानर्थान् सुखानुसन्धानाय श्लोकाभ्यां सङ्गृह्य दर्शयति अतो शक्तेत्यादिना ।

(सा।विः) सुदुष्कर [i) B की कुण्डी, सुदुष्करतया त्यक्तेष्वशक्येषु विषये । अभिनिवेशpinoor, अभ्यासादिना शनैश्शनैस्साधयेयमित्यभिनिवेशवन्तं प्रति । । CouLIT, शक्त्यापादनमपि मास्त्विति । अयं द्वितीयश्लोकार्थः । विकल्पिक उपायान्तर m। एकम्@rijCb niq, इह संसृज्यते चेत् । ब्रह्मास्त्रन्याय विरोधिमंळं, यथा हनूमन्तं लङ्कायां ब्रह्मास्त्रेण बदध्वा तस्मिन्नविश्वासाद्रज्जुभिरपि बन्धनकरणे ब्रह्मास्त्रं तदविश्वासाद्वृथा जातं, तथा स्यादिति । कील, निवारणमपीति तृतीयश्लोकार्थः । आदित आरभ्योक्तान् धर्मत्यागशब्दार्थान् श्लोकद्वयेन सङ्गृह्णाति अतो शक्तेति । अतः, परपक्षाणां निरस्तत्वात् । अशक्ताधिकारित्वं सर्वधर्मान् परित्यज्य स्थितः त्वमित्यनुवादपक्षार्थः । विधिपक्षे पञ्च प्रकाराः । तत्राकिञ्चन्यपुरस्क्रिया, सर्वधर्मान् परित्यज्येत्यनेन “अकिञ्चनोऽनन्यगतिः” इति प्रकारेण आकिञ्चन्यमनुसन्दधानः । शरणं व्रजेति कार्पण्याङ्गविशिष्टप्रपत्तिर्विधीयत इत्येकः पक्षः इत्यर्थः । (सा।सं :) अनुवाद-विधिपक्षयोस्त्यज्येत्यस्य साधुसम्मतानर्थान् द्वाभ्यां सङ्गृह्णाति । अत इत्यादिना अनुवाद पक्षे फलितार्थः । अशक्ताधिकारत्वं विधिपक्षे पञ्चधा निर्वाह उच्यते । आकिञ्चन्येत्यादिना । आकिञ्चन्यपुरस्क्रिया, कार्पण्यं पुरस्कृत्य शरणं व्रजेदिति विधिः । अङ्गतया कार्पण्यविधिरित्यर्थः ।

चरमश्लोकाधिकारः

मूः अनङ्गभावो धर्माणामशक्यारम्भवारणम् ॥

तत्प्रत्याशाप्रशमनं ब्रह्मास्त्रन्यायसूचनम् । सर्वधर्मपरित्यागशब्दार्था (र्थ) स्साधुसम्मतः (ताः) ॥ देवतान्तरधर्मादित्यागोक्तिरविरोधिनी ॥

उपासकेऽपि तुल्यत्वादिह सा न विशेषि (का) ता ॥

[[४८५]]

(सा। दीः) अनङ्गभावो धर्माणं, स्ववर्णाश्रमधर्म १६१८६० बा प्रपत्त्यङ्गत्वेन परिग्रDurg muq। अशक्यारम्भवारणम्, अशक्य प्रवृत्तिं वर्जयित्वा अर्थ। तत्प्रत्याशाप्रशमनम्, अन्य अशक्य आशै ब्रह्मास्त्रन्यायसूचनं, विकल्पितोपायान्तर परिग्रह की ब्रह्मास्त्रन्यायेन विरोधं तुलसीसर्वधर्मपरित्यागविषयशब्दः, सर्वधर्मान् परित्यज्य शब्दः । तस्यार्थः । एवं साधुभिर्निर्व्यूढः ढाळाmug- देवतान्तरेति । देवतान्तरधर्मri१८] त्याग Qis अविरोधाद्विवक्षिी ग्रीय अर्थकं उपासक

तुल्य विशिष्यानुसन्धेया। शनी स्थलान्तर /fi ताण उपायत्यागलं। अर्थनिष्कर्ष णणी की

(सा।स्वाः) साधुसम्मताः ना स्वरूपत्यागादियोजनान्तरं साधुसम्मत Lor@mirmi ५५।लं। सर्वधर्मत्यागशब्दलं देवतान्तरधर्मादित्याग अर्थ? C प्रमाणान्तर विरोध? gui। देवतान्तरेति । इह, अकिञ्चनं प्रतिसाधनतया प्रपत्तिविधौ । सा, देवतान्तरधर्मादित्यागोक्तिः । न विशेषिका, न व्यावर्तिका, न प्रयोजनवतीत्यर्थः ।

सर्वधर्मान् परित्यज्य ढाळा की वाक्य किं Gun

GCom?

(सा।प्रः) नन्वेवमपि देवतान्तराराधन, काम्यभगवताराधनादीनां च प्रपन्नैरवश्यं त्यक्तव्यत्वासर्वधर्मान् परित्यज्येत्यस्य तद्विधित्वे प्रमाणान्तरविरोधाभावाच्च तदेव विधेयं किं न स्यादित्यत्र तादृशत्यागस्य भक्त-प्रपन्नसाधारणतया “नान्यदेवं नमस्कुर्यात्” इत्यादिसिद्धस्यात्र विधानवैयर्थ्यात्तदनु-पपन्नमित्याह । देवतान्तरेत्यादिना । सर्वधर्मानित्यत्रोक्तार्थं वचनान्तरेऽप्यतिदिशति । उपायेत्यादिना ।

(सा।विः) अनङ्गभावो धर्माणां इतीतरविद्यासाम्यात्प्राप्तधर्मनैरपेक्ष्यविशिष्टविधिरिति द्वितीयः पक्षः । अशक्यारम्भवारणम्, अशक्येषु दुर्बुद्ध्या यत्नं मा कुर्विति अशक्त्या यत्नत्यागविशिष्टविधिरिति तृतीयः पक्षःतत्प्रत्याशाप्रशमनं, तेषामशक्यत्वेऽपि कतिपयेषु यथाकथञ्चिच्छक्तिंसम्पा द्यानुष्ठेय मित्याशालेशं मा कुर्वित्याशालेशनिवृत्तिविशिष्टविधिरिति चतुर्थः पक्षःब्रह्मास्त्रन्याय सूचनं, स्वतन्त्रविद्यायाः विद्यान्तरसहायकरणे ब्रह्मास्त्रन्यायस्स्यादिति तत्त्यागविशिष्टविधिरिति पञ्चमः पक्षः । इत्थं सर्वधर्मत्यागशब्दार्थास्साधुसम्मताः - ननु देवतान्तरधर्माणामपि त्याज्यत्वात्तत्त्यागोक्तिः किमिति सूत्त (नात्र!) स्वीक्रियत इत्यत्राह । देवतान्तरधर्मादीति । आदिशब्देन काम्यभगवद्धर्मसङ्ग्रहः । अविरोधिनी, यद्यप्यनुकूले तथापि इह सा, देवतान्तरधर्मत्यागोक्तिः । न विशेषिका । न व्यावर्तिका । कुतः ? उपासकेऽपि तुल्यत्वादिह विशिष्य न विधेयेति भावः । “उपायापाय सन्त्यागी” इत्यत्रापि एवमेव त्यागशब्दार्थो निर्वाह्य इत्यत्राह । उपायापायेति ।

(सा।संः) धर्माणां, गतिचिन्तनादीनाम् । विधिपक्षे पक्षान्तरसम्भवमिह तद्विवक्षानौचित्यं चाह । देवतेति । देवतान्तरोपासनादित्यागविधिर्यद्यप्यविरोधिनी । तथापि । सा, उक्तिः । न विशेषिका, उपासकान्न व्यावर्तका । एवं त्यागोक्तिस्थले क्वचिदपि स्वरूपत्यागो नार्थ इत्याह-

[[४८६८४]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

“उपायापायसन्त्यागी” इत्यादिकनीलं न उपायत्याग प्रकार ६०

निर्वाह्य ं। “www Co

(सा।दीः) उपायापायेत्यादि । तत्रापि उपायान् सन्त्यज्य ढाळा/ नैरपेक्ष्याद्यर्थri१८६०१ विवक्षितं की, निर्वहितं ऊं ऊं ५१०५।

सर्वधर्मान् परित्यज्य ढा ङ्ग वेण्डुमॆऩ्गिऱार्मूण्डालुम्

शलं अशक्यारम्भवारणं ।

कक्कड

अनुवादेनीgo।

पूर्वोक्तषडर्थवर्णनपूर्वकं भगवच्छरणागति owi corr याल्। मूण्डालु मरियदऩिल् मुयल वेण्डा,

(सा।स्वाः) प्रकरणान्तरलं की “उपायापायसन्त्यागी” इत्यादौ उपायापायत्यागपूर्वकशरणवरणविधौ स्वरूपत्यागात्मकापायत्यागविधिसमभिव्याहारल उपायत्यागपदं स्वरूपत्यागपरQLD GE Corn तदैककण्ठ्येनं स्वरूपत्यागपर Cour? GT गেगन की priti- उपायेति । श्रीलक्ष्मीतन्त्रे लक्ष्म्या पृष्टो भगवानुवाच, “उपायश्चाप्यपायश्च” इत्यारभ्य “उपायापायसन्त्यागी मध्यमां वृत्तिमास्थितः । मामेकं शरणं प्राप्य मामेवान्ते समश्नुते ॥ षडङ्गं तमुपायं च शृणु मे” इत्यादौ ढा। उपायापायसन्त्यागी इत्यादिका उपायत्यागं स्वरूपत्या बहुप्रमाणान्तरविरोधापत्त्या अपायत्यागसमभिव्याहृतोपायत्याग pळं उक्तप्रकारेणैव निर्वाह्यलं।

Q सर्वधर्मान् परित्यज्य सकृत्प्रयुक्तवाक्य अनेकार्यपरत्वं । JnGCom? वक्ताQ४ लोकलङ्की एकार्थ तात्पर्यं का? अनेकार्थपरत्वे वाक्यभेद प्रसङ्गिwng ? गग लोक कुण्डी अल्पज्ञवाक्य [i) तात्पर्यं - नियमonggiii सर्वज्ञवाक्य की प्रमाणान्तराणुगुण्येन “शर्करां पादजिह्वाभ्यामक्षिरोगी विवर्जयेत्’ इतिवदनेकार्थपरत्वं ८nQGomb विशिष्टैकार्थरूपप्रपदनविधिपरतया वाक्यभेददोषQuormatio ल]बाबाó u♚♚ & LILL सर्वधर्मत्यागशब्दार्थ । १८६०६७] सङ्ग्रहिi- इति - श्री, अशक्य मण्डी, guib, दुष्करोपायान्तरे प्रथमं प्रवर्ति Color_IT, द्वितीयादिप्रवृत्ति COLIT।

ङ्गै

gui

gjb

(सा।प्रः) प्रथमपादे स्वोक्तार्थानां स्त्रीशूद्राद्यनुसन्धानाय द्रमिडगाथया तान् सङ्गृह्याह । इत्यादिना । __ puroLIT, प्रवर्तमानोऽप्यशक्ये न प्रवर्तेथाः । एतेनाशक्यारम्भवारणमित्येतदुक्तम् ।

[[१]]

(सा।विः) इत्थमुक्तानर्थान् द्रमिडगाथयाऽपि सङ्गृह्णाति । porgi इत्यादिना । epig, प्रवृत्तावपि । श्रणी, अशक्ये । CTL_IT, आयासवान्न भवेत् । एतेनाशक्यारम्भवारणमित्येतदुक्तम् ।

(सा।सं :) उपायेति । अनुवादेन वा, नैरपेक्ष्याद्यर्थविधानेन वा । तत्रापि निर्वाहस्य युक्तत्वादित्यर्थः । उक्तविधया त्यज्येत्यस्य षडर्थसङ्ग्रहेण प्रथमपादार्थं भगवत्युपकारस्मरणरूपया गाथया सङ्गृह्णाति । eg इति । अशक्योपाये प्रथमं प्रवृत्तावपि नोत्तरमपि प्रवर्तितव्यम् । दुर्शकोपाये सिसाधयिषात्याग एव ज्ञानसामीचीन्यम् ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[४८७८०]]

मूः मुऩ्ऩमदि लासै तऩै विडुगै तिण्मै

(सा।दीः)

वेण्डादु सरणनॆऱि वेऱोर् कूट्टु वेण्डिलय ऩत्तिरम् पोल् वॆळ्गि निऱ्कुम् नीण्डागु निऱैमदियोर् नॆऱियिऱ् कूडा-

ढीला थी की, तत्प्रत्याशाप्रशमनं ।

Coorg Form Count LG, अनङ्गभावो धर्माणाम् ळा Courqu♚jburi की ♚ळं, ढाळा उपायान्तरस्पर्शनं

या

म♚m। ब्रह्मास्त्रन्यायसूचनं

LLB। (Biopuri LIT, अशक्ताधिकारत्व का अर्थ। (सा।स्वाः) ूलं अशक्यारम्भवारणं Glam, प्रथमं श्री - अशक्य की शुलफुलला, आशैली, प्रवृत्तेः पूर्वमेव चिकीर्षात्याग । श्रीगLD- श्रेष्ठ GLormi @लंलं तत्प्रत्याशाप्रशमनं LL। मळा, शरणागतिमार्ग- Couprit BaLG, आनुकूल्याद्यतिरिक्तपरिकरवर्गसङ्गलं- Cong, अपेक्षिunm/- अनङ्गभावो धर्माणां ढाळी अर्थं ♚- स्वबुद्ध्या Colong परिकरान्तर अपेक्षिऊङ्की - अपना ब्रह्मा अलङ्कीतळं, अस्त्रम् ब्रह्मास्त्रं Co। Gouनाकी, लज्जितं। ♚G - ब्रह्मास्त्रन्यायसूचनरूपार्थं सूचितम् । १५, दीर्घा - चिरकालसाध्यै

mom, परिपूर्णैr। Duri, बुद्धिलwwwni- उपायान्तरनिष्ठा - Du, L मार्ग उपायान्तर♚ली, BnLIT, LTCH कण्डी छागअशक्ताधिकारत्वं ।

(सा।प्र) TLD की थी श्रीLD प्रथमत एवाशक्योपादित्सात्याग एवाभिज्ञकृत्यम् । एतेन तत्प्रत्याशाप्रशमनमित्येतदुक्तम् । Com Copri BnLG, भरन्यासरूप उपायस्सह कार्यन्तरं नापेक्षते । एतेनानङ्गभावो धर्माणामित्युक्तं नैरपेक्ष्यमुक्तम् । Courquo♚ल Cum Gurji, अपेक्षितमिति भ्रमादुपायान्तरतदङ्गादिषु कस्यचिदनुष्ठाने आञ्जनेयबन्धकब्रह्मास्त्रवत् स्वयं कार्यं न कुर्यात् । एतेन ब्रह्मास्त्रन्यायसूचनमित्युक्तम् । Dimpuri LIT लीळा, अतिचिरकालनिवर्त्ये भक्तियोगानुष्ठानोचितज्ञानादिमताम्

(सा।विः) poor, प्रथमत एव । अली, तस्मिन्नशक्योपाये

शुभला, आशायाः । Gms, त्यागः । लीग, बुद्धिकौशलम् । अशक्यारम्भकापेक्षया तदुपादित्सात्यागवानेव अभिज्ञ इति तत्प्रत्याशाप्रशमनमित्येतदुक्तम् । Com Count LG, शरणQmD= भरन्यासमार्गः । Com। आनुकूल्यसङ्कल्पादिव्यतिरिक्तम्म् । । एकं, LG, सहायम् । Cong, सहायं नापेक्षते एतेनानङ्गभावो धर्माणां इत्येतदुक्तम् । Coorg।, भरन्यासापेक्षितत्व-भ्रान्त्या कस्यचिदनुष्ठाने श्रा, अजस्य । अली, अस्त्रवत् । नी, लज्जितस्सन् वर्तते । ब्रह्मास्त्रन्यायसूचनमित्येतदुक्तम् । ढग, दैर्घ्यं प्राप्य । शुणं सिद्धिं कुर्वती । चिरकालनिर्वर्त्येत्यर्थः । Curi, परिपूर्णज्ञानानाम् । इतियावत् । ८।LIT, अन्वयरहितस्य । तदनधिकारिणः ।

।

mmu, मार्गे । भक्तियोग

(सा।संः) नापेक्षते भरन्यासरूपोपायः आनुकूल्यसङ्कल्पादिव्यतिरिक्तानि । अपेक्षत इति कस्यचिद्धर्मस्यानुष्ठाने सति पवनतनयब्रह्मास्त्रवल्लज्जितस्सन् वर्तते । चिरकालनिर्वर्त्ये परिपूर्णज्ञानानां मार्गेऽन्वयरहितस्य तव ।

[[४८८]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - भील,

पूण्डालु(ऩ् विऩैगळॆल्लाम्)ऩ् पिऴैगळॆल्लाम् पॊऱुप्पऩॆऩ्ऱ, पुण्णियऩार् पुगऴऩैत्तुम् पुगऴुवोमे।”

(सा।दीः) काढणी, आकिञ्चन्यपुरस्क्रियारूपकार्पण्यं

Liu। por

ung your, मामेकं शरणं व्रज ढाढाली अर्थ - २६mm Gu अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि नङ्गली अर्थ॥

आकिञ्चन्यपुरस्क्रिया

(सा।स्वाः) लागी २, आकिञ्चन्य । आकिञ्चन्यानुसन्धानतन्मूलगर्वहान्यादिरूपकार्पण्य - is, सहायक ऎऩ्गिऱ अÅ सॊल्लप्पट्टदु।

अर्थं @ing व्युत्क्रम

अतोऽशक्ताधिकारत्वQLD की कारिकै अर्थ

ङ्ग

माग ८६० ना।

अनुसन्धि षडर्थ तुल्यतया विवक्षितलंः चरण। पुढं, शरण। मामेकं शरणं । २, २०१ पाप-

ढाङ्ग लळा Lingळं, ढाढा

व्रज शिङ्ग अर्थं

क्षमि। ढाळा “अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि” ढां♚m

fi, “कृष्णं धर्मं सनातनम्” L श्रीकृष्ण - मुं समस्त LD ITT पळ, कीर्त्ति । “तस्य नाम महद्यशः” ढङ्ग की कीर्त्ति

यशोहेतुभूतकृत्स्नकल्याणगुण /srujii। Com, प्रीत्या प्रशंसिworpio Tr

वाक्यालङ्कार॥

(सा।प्रः) उपायभूते भक्तियोगे स्वस्याशक्त्या प्रवृत्तिशून्यस्य तव । नील, Gr कृष्ण g पुग, आकिञ्चन्यपुरस्कारपूर्वकं मच्चरणारविन्दयोरुपायतया स्वीकारेण । एतेनातोऽशक्ताधिकारत्वमाकिञ्चन्यपुरस्क्रियेत्येतदुक्तम् । २६ mi तव पुण्यपापे विनष्टाश्लिष्टे कुर्यामिति वदतः । ४६६, “कृष्णं धर्मं सनातनम् ’ इत्युक्तसनातन । धर्मस्य कृष्णस्य पहलाएं ४Guru, कल्याणगुणान् सर्वान् अतिप्रीत्या पुनः पुनर्वदाम इति गाथार्थः ।

[[९९]]

(सा।विः) लीळा तव । एतेनाशक्ताधिकारत्वमित्येतदुक्तम् । मुनी, केवलताम् । उपायान्तरराहित्यम् । ५/६nmuITB, सहायत्वेन स्वीकृत्य । आकिञ्चन्यं पुरस्कृत्येत्यर्थः । एतेनाकिञ्चन्यपुरस्क्रियेत्येतदुक्तम् । ढाढा, मम । ung, पादौ । YL, स्वीकरोषि चेत् । २, तव । शीलाना, अपराधान् । GTouriळं, कार्त्स्न्येन । Gurjior, क्षमामि । ढाळा, इति वदन्तः । ४६form। धर्मभूतस्य कृष्णस्य । प, कीर्त्तिः । सर्वकल्याणगुणानामुपलक्षणमेतत् । CGL, स्तुमः । अतिप्रीत्या प्रशंसाम इत्यर्थः ॥

(सा।सं :) केवलरूपोपायान्तरराहित्य सहायो भूत्वा मच्चरणावाश्रयसि चेत्तवापराधान् सर्वान् क्षमामीति वदतो धर्मभूतस्य कृत्स्नामपि कीर्त्तिमतिप्रीत्या प्रशंसाम इत्यर्थः ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[४८९]]

मूः - @ “माम्”, “अहम्” कील पदाञ्चं कामं कLC६] अवताररहस्य (प्रकरण ) लं श्रीळं, पुरुषोत्तमत्व (प्रतिपादन) प्रकरणी सौलभ्य श्रीशळं,

।

(सा। दीः) ूनी मामेकQLD की पदकं अर्थ१० Grisp माम् अहम् ढाकाकी पदद्वय किं तात्पर्य Li। माम् अहम्

चरमश्लोकी, LC१, यथासङ्ख्यQLD ? “बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन” स्वभाव श्रीगीतैा चतुर्थाध्याय का पूर्वभाग। “द्वाविमौ पुरुषौ लोके”

६६া। Liজী। अवताररहस्य प्रकरणलं FILİकी अवतारलंही पुरुषोत्तमत्वप्रकरण LDT

००१४६२४ - अवताररहस्य

ग

पञ्चदशाध्याय की

की सौलभ्य माम् ढाकी पदकं प्राधान्येन दृष्टिः ।

(सा।स्वाः) @rijg भगवदसाधारणविष्ण्वादिशब्द कधी मामेकं शरणं व्रज ग साधारणान्मच्छब्दप्रयोगं GCom ? उत्तरार्ध अहम् । अस्मच्छब्दं प्रयुक्त

गळं माम् । अस्मच्छब्दप्रयोग QILD- उत्तरार्धमा अहं पदप्रयोगं २GCom? १५१४ की अभिमुखचेतना ऊं ५G स्वविषयक अस्मच्छब्द GILD “तमेव शरणं गच्छ’

इत्यादिjura ri शब्दान्तरप्रयोगं ८qLIGHT? ढाढगा @J६० अर्थविशेषसिद्ध्यर्थमस्मच्छब्दप्रयोगं QILD ६० की अभिप्रायलेल অनं supri - श इति । =चरमश्लोक मुंली। LC, क्रमेण अवताररहस्य मण्डळं, “बहूनि मे व्यतीतानि” इत्याद्यवताररहस्यप्रकरण श्रीपुरुषोत्तमेति, “द्वाविमौ पुरुषौ लोके” इत्यादिस्थललQmuq। माम् अहम् की पदलंली अवतारासिकै तोऱ्ऱुगैयाले,

(सा।प्रः) अथ मामित्यस्यार्थं वदंस्तेन समानविशेष्यकस्याहंशब्दस्यार्थमाह । माम् अहम् ढाढाळी इत्यादिना । अवतारेत्यादि । “बहूनि मे व्यतीतानि” इत्यादौ “द्वाविमौ पुरुषौ लोके इत्यादौ च ।

(सा।विः) एवं प्रथमपादार्थो वृत्तः । इतः परं द्वितीयपादं व्याचिख्यासुः तत्र माम् इति पदस्य सौलभ्ये तात्पर्यं दर्शयन् तत्प्रतिकोटिभूतपरत्वतात्पर्यक - अहम्पदस्याप्यर्थमाह । इति । छ। इह चरमश्लोके । LG, क्रमेण । अवताररहस्य प्रकरण इति । “बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन । धान्यहं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ परन्तप ॥” इत्युपक्रम्य, “अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन् । प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया ॥ यदायदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत । अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् ॥” इति गीतासु चतुर्थाध्याये धर्मग्लानिसमये अधर्माभ्युत्थानसमये च स्वेच्छयावतारोक्तेः, एतादृशकार्यस्य सौलभ्यं विनान्येनासिद्धेर्मामिति पदस्य साधुसंरक्षणार्थमेवावतीर्य स्थितं माम् इति तादृशावताररूपार्थप्रतीतेस्सौलभ्ये प्राधान्येन तात्पर्य। पुरुषात्तमत्वप्रतिपादनप्रकरण मङ्कीगळं इति े- “द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एवच । क्षरस्सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥

(सा।सं :) अथ द्वितीयपादं व्याख्यातुं प्रथमं “माम् अहम्” पदयोस्तात्पर्यमाह । मामित्यादिना । प्राधान्येन “बहूनि मे” इत्यादिना कथितावतारहस्यस्य तात्पर्यभूतसौलभ्योपस्थापकं “माम्” इति पदम् ।

[[४९०]]

मूः

[[१]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

स्वातन्त्र्य कुण्डीगळं प्राधान्येन Cig।

(सा।दीः) पुरुषोत्तमत्वप्रकरणपरत्वरूपस्वातन्त्र्यलं की

“अहम्” पदलङ्किं

प्राधान्येन दृष्टि ढाढा। अनन्तरमवताररहस्य की श्लोकषट्कं माङ्गा अवतारगुणषट्कल कारिकाभ्यां क्रमेण सङ्गृह्य BLGpri।

(सा।स्वाः) वात्सल्य, स्वामित्व, सार्वज्ञाद्यनेकाकारस्फूर्ति

अक्रीश, उत्तरार्ध मोक्षयिष्यामि

सौलभ्यमपेक्षितonsum

अन्यन्थी कण्ठी आत्ममायया ढङ्गा

परत्वलंली।ळं प्राधान्येन तात्पर्यQpq। अवताररहस्यप्रकरणी

अवतार किं

णादिमत्त्वpib, Glam@jmm सौलभ्यं सिद्धिकं Clon? सिद्धि

पूर्वार्ध की आश्रयणार्थं रक्षणोपयुक्तonsurro

। Guor?

असत्यत्व, प्राकृतजननमरअसत्यतया प्राकृताश्रयतया

च कार्यकरं LILGIT? गग तत्प्रकरणसिद्धार्थjoga summit।

(सा।प्र।) ननु “बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन । धान्यहं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ परन्तप ॥ अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन् । प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया । यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत । अभ्युत्थानमधर्मस्य तदाऽऽत्मानं सृजाम्यहम् ॥ परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् । धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे ॥ जन्म कर्म च मे दिव्यं एवं यो वेत्ति तत्त्वतः । त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन ॥” इत्यत्र सौलभ्यं न कण्ठोक्तम् । नापि सर्वेश्वरस्य अस्मदादिचक्षुर्विषयदेहपरिग्रहादिना कल्पनीयम् । ज्ञानसङ्कोचकरचर्ममांसादिकर्मकृतसुखदुःखानुभवहेतु शरीरसम्बन्धादेर्भगवत्यसम्भवादवतारादेर्मिथ्यात्वेन कल्पकत्वानुपपत्तेरतोऽवताररहस्यप्रतिपादके सौलभ्यप्रतीत्ययोगात्तत्र सौलभ्यप्रतिपादकोक्तिरनुचितेत्यत्र जन्मानि तवचेति जीवजन्मतुल्यजन्मवत्त्वोक्त्या जन्मत्वस्य, वेद सर्वाणीति सार्वज्ञस्य अव्ययात्मेत्यजहत्वस्वभावत्वस्य, प्रकृतिं स्वामधिष्ठायेति संरक्षार्थत्वस्य, जन्म कर्म च मे दिव्यमिति श्लोकेन श्लोकचतुष्ट यार्थज्ञानस्यापुनर्भवहेतुत्वस्य चोक्त्या अवतारादितात्त्विकत्त्वप्रसिद्धेरवताररहस्यसौलभ्यत्वमुपपद्यत एवेत्यभिप्रयन् प्रसङ्गादवताररहस्यानुसन्धानस्य भक्ते उपयोगं वदन् प्रपन्ने उपयोगमाह ।

(सा।विः) उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः ॥” इति पञ्चदशाध्यायोक्तपुरुषोत्तमविद्यायां भगवतस्सर्वेश्वरत्वं प्रतिपन्नम् । तदिहौचित्यादहमित्यनेन द्योत्यते । स्वातन्त्र्यतात्पर्यकत्वाभावे सर्वपापमोक्षणप्रतिज्ञानासिद्धेरिति स्वातन्त्र्ये “अहम्” इति पदस्य प्राधान्येन तात्पर्यमिति भावः । नन्वीश्वरस्य मायिकविग्रहवत्त्वादवताररहस्यप्रतिपादके सौलभ्यं न प्रतीयत इत्यत्रावताररहस्यश्लोकषट्कतात्पर्यं दर्शयन् सौलभ्यप्रतिपादकत्वमाह ।

(सा।सं :) “द्वाविमौ” इत्यादिना कृतपुरुषोत्तमत्वप्रतिपादनेन फलितस्वातन्त्र्योपस्थापकम् अहम् इति पदमित्यर्थः । अथावताररहस्यश्लोकषट्कोक्तगुणषट्कं प्रथमतः कारिकाभ्यां सङ्गृह्णाति ।

चरमश्लोकाधिकारः

मूः - “अवतारस्य सत्यत्वम् अजहत्स्वस्वभावता ।

शुद्धसत्त्वमयत्वं च स्वेच्छामात्रनिदानता ॥ धर्मग्लानौ समुदयस्साधुसंरक्षणार्थता ।

इति जन्मरहस्यं यो वेत्ति नास्य पुनर्भवः ॥ ”

[[४९१]]

(सा।दीः) अवतारस्य सत्यमित्यादि । अवतार श्री सत्यत्व? ऐन्द्रजालिकं Cu परमार्थत्वम् । अजहत्स्वस्वभाव, उभयलिङ्गत्वं, शुद्धसत्त्वमयत्वम्, अप्राकृतदिव्यस्वरूपत्वम् । स्वेच्छामात्रनिदानतै un ? स्वसङ्कल्पातिरिक्तकारणानपेक्षत्वम् । मात्रशब्द पुण्यपापरूपकर्मव्यावृत्तिः । धर्मस्य ग्लानिः, ह्रासः । urging धर्मक्षयम् Gungunal उदिकं साधुसंरक्षणार्थता, साधुपरित्राणादिप्रयोजनत्वम् । इति, एवंरूपम् । जन्मनाम्, अवताराणांरहस्यं, दुर्ज्ञेयं याथार्थ्यं यो वेत्ति नास्य पुनर्भवः । पुनर्भवः = पुनर्जन्म, संसारसम्बन्धQuora

शनी प्रसङ्गादवताररहस्यज्ञान L तत्तदधिकारिविषयक उपकारविशेष कुं

Gauri-

[[१]]

(सा।स्वाः) अवतारस्येति । अवतारस्य सत्यत्त्वम्, पारमार्थिकत्वम् । मिथ्यात्वे तद्ज्ञानादपुनर्भवकथनानुपपत्तेः । न हि मिथ्याज्ञानं बन्धनिवर्तकम् । व्यतीतानि जन्मानि इत्युक्तेश्च । अजहत्स्वस्वभावता, अजहत्स्वस्य स्वभावः सर्वज्ञत्वादिकं यस्य सः, अजहत्स्वस्वभावः । तत्त्वम् । “अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन् । प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय” इत्युक्तेः । अत्र प्रकृतिः स्वभावः । शुद्धसत्त्वमयं च, रजस्तमोऽभ्यामस्पृष्टसत्त्वमयत्वम् । “जन्म कर्म चमे दिव्यम्” इत्यनेन च सूचितम् । स्वेच्छामात्र निदानता । अवतारस्य स्वसङ्कल्प एव नियामकः । नतु कर्म परिपाकः । आत्ममाययेत्यत्र मायाशब्दस्य “माया वयुनं ज्ञानम्” इति वचेतनिघण्ट्वनुसारेण सङ्कल्परूपज्ञानपरत्वात् । धर्मग्लानिकाल एवावतारस्य कालः । न कर्मपरिपाककालः । “यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत । अभ्युत्थानमधर्मस्य तदाऽऽत्मानं सृजाम्यहम् ॥” इत्युक्तेः । साधु संरक्षणार्थता, साधु संरक्षणमेव प्रयोजनम् । दुष्कृद्विनाशनं तदर्थतया आनुषङ्गिकमिति भावः । प्रथमं परित्राणाय साधूना मित्युक्तेः । इति, उक्तप्रकारम् । जन्मरहस्यं यो वेत्ति अस्य न पुनर्भवः, पुनर्जन्म नास्तीत्यर्थः । “जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्त्वतः । त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन ॥” इत्युक्तेरित्यर्थः ।

(सा।प्रः) अवतारस्येत्यादिना । माम् अहम्-शब्दयोः परत्वसौलभ्ययोरनुसन्धेयत्वोक्तेः किं फलमित्यत्र- (सा।विः) अवतारस्य सत्यत्वमिति । “बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव च” इति जीवतुल्यजन्मवत्त्वोक्तेः, अवतारस्य सत्यत्वोक्तेः, धान्यहं वेदेति सार्वज्ञोक्तः, ज्ञानसङ्कोचककर्मसम्बन्धहेतुकदेहपरिग्रहोऽनुभवतीति अजहत्स्वस्वभावत्वमुभयलिङ्गत्वमेवेति भावः । प्रकृतिं स्वामधिष्ठायेति शुद्धसत्त्वमयत्वमप्राकृतदिव्यरूपत्वम् । “न भूतसङ्घसंस्थानो देहोऽस्य परमात्मनः” इत्युक्तेः । सम्भवाम्यात्ममाययेति स्वेच्छामात्रनिदानत्वं, स्वसङ्कल्पातिरिक्त कारणान्तरानपेक्षत्वमित्यर्थः । माया, सङ्कल्पः । धर्मग्लानिः, धर्महानिः । स्पष्टमन्यत् ।

[[१]]

(सा।संः) अवतारस्येति । सत्यत्वं, परमार्थत्वम् । अवतारदशायामप्युभयलिङ्गत्वमजहत्स्वस्वभावत्वम् । विग्रहस्यावतारेऽपि अप्राकृतद्रव्यरूपत्वं शुद्धसत्त्वमयत्वम् । स्वसङ्कल्पाद्यन्यानपेक्षत्वमवतारे स्वेच्छामात्रनिदानत्वम् । ग्लानिः ह्रासः । उपायस्य साधुसंरक्षणार्थता इति प्रकारमवताररहस्यं दुर्ज्ञेयं याथार्थ्यम् । यो वेत्ति नास्य पुनस्संसरणमित्यर्थः । अवताररहस्यज्ञानेन तत्तदधिकारिषु प्राप्यमुपकारमाह ।

[[४९२]]

[[१]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः Q अवताररहस्यज्ञानं सद्वारकप्रपत्तिनिष्ठ ६०१६६ उपायपूर्वकम् । स्वतन्त्रप्रपत्तिनिष्ठ०१८ (५ स्वतन्त्र सौलभ्य - प्रकरण ६०० १४

मुम् ऒऩ्ऱुक्कॊऩ्ऱु तुणैयायिरुक्कुम्।

सिद्धrom सौलभ्य (

[माऩ

(सा।दीः) ू अवतारेत्यादिuni- चरमश्लोकी भगवद्गीताप्रकरणद्वयं) सिद्धLDIT सौलभ्यस्वातन्त्र्य।१८ढीjळङ्ग६०_uji Ggg निदान

प्रकरण इत्यादि । केवलसौलभ्य-स्वातन्त्र्य

अनुपयुक्तत्व

(सा।स्वाः) Que अवताररहस्य प्रकरणार्थ मोक्षसाधन/Dr GCFGCLon? LDIT BIGBT? ढाङ्ग ]i- २ साधनD६०५७६० विरोधी ऽन्यथासिद्धLDING BLING सौलयपर

लभ्यपरQLD६गळीD] JGGLDIT?

BIG pri।

की orij ( अवताररहस्यज्ञानमव्यवधानेन Gun भक्तिप्रपत्तिव्यतिरिक्तोपायनिषेधमसङ्गत अवताररहस्यज्ञानमिति । भक्तियोगपूर्तिद्वारा । पं अवताररहस्यज्ञानं भक्ति योगपूरकतयातत्प्रकरणोक्तक्रमेण माम् ढाळा की प्रपत्त्युपयुक्तसौ- (i- स्वतन्त्रेति । अवतारं सौलयकार्य- LDIT&T कारणीभूतसौलभ्यव्यञ्जकQLD Dig। उभयसाधारण प्रकरणं प्रपन्नविषयल प्रयोजनान्तरंUITOLD सौलभ्यव्यञ्जनमुखेन प्रपत्त्युपयुक्त॥। Qua माम्ढाङ्ग की थी।मुंलीं सौलभ्यं तात्पर्यविषयQLD Com ? स्वातन्त्र्यं फलप्रधानाशक्त६nsu आश्रयणLD LIG ? दुर्लभ स्वतन्त्रा ५ कैर्यं हृद्यLI & रिरिक्कुमो? आगैयालिरण्डुमिरण्डिडत्तिलुम् असमागैयाले ओरॊऩ्ऱिले

नोक्कॆऩ्गिऱदु कूडुमो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱदु। इप्

ऩाऩ

इति । Blurrii] इति । सहकारिQq । सौलभ्यं फलप्रदत्व n।६msun फलप्रधान की स्वातन्त्र्यकं सौलभ्यं /६०६ परस्परसहकारित्वjg स्पष्ट Long उपपादिकं श्रीpri।

णङ्गळ् इरण्डिल्

स्वतन्त्र wig Gum ? Tठा

(सा।प्रः) भगवदाश्रयणीयत्वप्राप्यत्वज्ञापनं फलमित्यभिप्रयन्नाह - प्रकरण ६६ इत्यादिना । (सा।विः) सौलभ्यलं BLGळं इति । एतादृशाप्राकृतदिव्यमङ्गलविग्रहविशिष्ट : हेयप्रतिभटानन्तकल्याणगुणाकरस्सर्वेश्वरः सौलभ्यं विना कथं मांसचक्षुर्विषयस्स्यात् । “न सं दृशे तिष्ठति रूपमस्य न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम्” इत्युक्तत्वात् । अतस्सौलभ्यं ज्ञायत इति भावः । माम् अहम् शब्दयोर्यथायथं सौलभ्यपरत्वविवक्षायां प्रयोजनमाह । प्रकरण rijना इति । @m।कण्ठ, एकस्य । छ्ा, एकम् । किं मुकं । सहायभूतं सत् तिष्ठेत् । तदेवं विशदयति श्लोकद्वयेन ।

(सा।सं :) तत्तदधिकारिषु प्राप्यमुपकारमाह । य इति । सौलभ्य स्वातन्त्र्ययोः द्वयोरप्युपादाने निदानमाह प्रकरण इति । अनयोरेकैकस्यानुपयुक्ततां दर्शयति ।मूः

चरमश्लोकाधिकारः

स्वतन्त्रस्यापि नैव स्यादाश्रयो दुर्लभस्य तु । अस्वतन्त्रात् फलं न स्यात् सुलभादाश्रितादपि ॥ अस्वतन्त्रे न कैङ्कर्यं सिद्ध्येत् स्वैरप्रसङ्गतः । दुर्लभे साध्यमप्येतन्न हृद्यं लोकनीतितः ॥

(सा।दीः) स्वतन्त्रस्यापीति । स्वतन्त्र की दुर्लभपुरुष

[[४९३]]

आश्रयणं सिद्धिw।

सुलभCrungi अस्वतन्त्रपुरुषां अनिष्ट निवृत्तिपूर्वकेष्ट प्राप्ति घटि। किञ्च प्रीतिभङ्ग भीरु०।कं स्वैरं कठिनप्रकृति ८६० कं तन्मूलोपक्लेशभय स्वैरं प्रसङ्गिकं ५६६१६०५। दुर्लभ Drg। ढाढòmq अतः परत्व-सौलभ्य

श्रीpari।

ऩा

प्रयोजनं सिद्धि लोकन्याय हृद्य

विशिष्ट समाश्रयणीयप्राप्यIGDoor

ऩा

(सा।स्वाः) स्वतन्त्रस्यापीत्यादिकारिकाद्वय - स्वतन्त्रस्यापि दुर्लभत्वे आश्रयणं न सिद्ध्येत् । अतस्सौलभ्यमाश्रयणे प्रधानकारणम् स्वातन्त्र्यं सहकारीत्यर्थः । यद्यपि सुलभः कश्चिदाश्रितस्तस्य स्वतन्त्रत्वे फलं न सिद्ध्येत् अतः फलप्रधाने स्वातन्त्र्यं प्रधानकारणम् । स्वतन्त्रस्याप्याश्रयणाभावे फलप्रदत्वाभावात्तदर्थं सौलभ्यमपि सहकारीत्यर्थः । यद्वा स्वतन्त्रस्यापि दुर्लभत्वे आश्रयणाभावादाश्रयणं प्रति प्रधानकारणं सौलभ्यमिति पूर्वर्धार्थः । आश्रयणे स्वातन्त्र्यस्य सहकारित्वमाह अस्वतन्त्रादिति । सुलभस्य यद्यप्याश्रयणं भवति । अस्वातन्त्र्यं स्थितं चेत्तद्व्यर्थीकरोति । स्वातन्त्र्यं त्वाश्रयणं सार्थं करोति । एवं च सौलभ्यमाश्रयणस्वरूपनिष्पादकत्वात् प्रधानम् । स्वातन्त्र्यं तु तत्सार्थकतापादकतया सहकारीति तात्पर्यम् । एवं फलेस्वातन्त्र्यप्राधान्यं सौलभ्यस्य सहकारित्वं चाह अस्वतन्त्र इति । अस्वतन्त्रे कैङ्कर्यरूपफलं न सिद्ध्येत् । कुतः । स्वैरप्रसङ्गतः । अस्वातन्त्र्यस्य उभयो स्तुल्यत्वात् स्वेच्छयऽपि स्थितौ विरोधाभावात् कैङ्कर्यरूपफलस्वरूपनिष्पादकत्वात् स्वातन्त्र्यं प्रकृतफलप्रधाने प्रधानं कारणम् । स्वरूपनिष्पादकत्वात् । यद्यपि स्वतन्त्रे कैर्यं सिद्ध्येत् । तस्य दुर्लभत्वे दुर्लभे राज्ञि भृत्यस्येव कैङ्कर्यं न हृद्यं स्यात् । अतो निष्पन्नकैङ्कर्यहृद्यतापादकत्वात् सौलभ्यं फले सहकारिकारणमित्यर्थः ।

(सा।विः) स्वतन्त्रस्यापि दुर्लभस्य, सौलभ्यरहितस्य आश्रयः । आश्रयणम् नैव स्यात्, न सिद्ध्येदेव । तथा अस्वतन्त्रतात्फलं न स्यात् सुलभादाश्रितादपि । सौलभ्याभावे आश्रयणं न सिद्ध्येत् सुलभस्याप्यस्वतन्त्रत्वे फलप्रधानासमर्थत्वादाश्रयणं व्यर्थं स्यादिति भावः । स्वातन्त्र्याभावे दोषान्तरमप्याह । अस्वतन्त्र इति । अस्वन्त्रविषये कैङ्कर्यं न सिद्ध्येत् । कुतः ? स्वैरप्रसङ्गतः । अस्वतन्त्रेऽपि स्वामिनि प्रीतिरुत्पादनीयेति मृदुप्रकृतिकस्य कैङ्कर्यप्रवृत्तिसम्भवेऽपि कठिनप्रकृतिकः कैङ्कर्याकरणे अयं किं कुर्यादिति भयरहितः कैङ्कर्यं न कुर्यात् । दुर्लभे स्वतन्त्रे कैङ्कर्यं क्रियमाणमपि सौलभ्याभावेन प्रगृह्णातीति लोके दृष्टत्वात् सुलभ इवहृद्यं न भवतीति भावः । अत उभयमप्यावश्यकमित्याह । (सा।संः) स्वतन्त्रस्यापीति । स्वतन्त्रस्य दौर्लभ्ये आश्रयणमेव न घटते । सुलभस्यास्वतन्त्रत्वे आश्रयणफलं नास्तीत्यर्थः । अस्वतन्त्रान्माभूत् फलम् ? कैङ्कर्यस्तु लभ्य एवेत्यत्राह । अस्वतन्त्रेति । कैङ्कर्य प्रतिसम्बन्धिनोऽस्वतन्त्रत्वे निग्रहाद्यक्षमत्वेन तत्कर्तुः स्वैरमेवावस्थानं प्रसजेत् । स्वतन्त्रे दुर्लभे सति तस्मिन् साधयितुं योग्यमपि कैङ्कर्यं तु लभ्यत एव । दवीयसि राज्ञीव न हृद्यमित्यर्थः ॥

[[४९४]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मा

मूः - शुलsun) केवलसुलभा तृणादिकं श्लाघ्य gori, दुर्लभ or or मेरुmium Cs सुलभ, पर ११०१६न शरण्या आश्रयणीय is प्राप्या। या पदी सर्वरक्षक ६० १६०१ सर्वशेषी रक्षण कुङ्कु कण्ठ

ऎळिर् पार्त्तु निऱ्किऱनिलै तोऱ्ऱुगिऱदु।

(सा।दीः) शुलं केवलेत्यादि । लङ्ग पद फलित Droor अर्थjog दर्शिी कं कीpri- @Jjjळङ्ग इत्यादिसर्वरक्षकत्वं माम् ढगळी पदली विवक्षितम् । सर्वशेषित्वं अहम् पदलंल विवक्षितम् । स्वप्रयोजनons रक्षिक अवसर♚ील उभयपदी द्योत्यम् । अल अवसर प्रतीक्षै माम् ढाङ्ग की पदकुङ्की द्योत्यLD अंश कुण्डी pri।

(सा।स्वाः) स्वातन्त्र्य pii सौलभ्य आश्रयण pib प्राप्यतैurijG Com ? शुलक इति । श्लाघ्य कृष्णावतारवाचकशब्द।

कामक्रोधादिदोषयुक्त की

की शङ्खmwi परिहरिकाका उपसंहरि कीpi। इति । निर्दुष्ट गुणवान्

अवताररहस्यव्यञ्जनमुखेन सौलभ्य परत्वo Campoor

कङ्क माम् अहम् अस्मच्छब्दप्रयोगनिर्बन्ध (Poor CLIT? Turi। Door इति । आश्रयणोपयुक्ताधिकाकारव्यञ्जक LIST माम् अहम् rm Gam CGGLD) ५। शु माम् पदं ? माम् अहम् ढाकी पर्दा उक्ताकारव्यञ्जकLITS LOITLG Com ? Isri।

(सा।प्रः) परत्वसौलभ्यवत्ताभ्यामेव पदाभ्यामवसरप्रतीक्षत्वं चानुसन्धेयमित्याह । यी पद मुंलीगळं इत्यादिना । माम् अहम् शब्दयोरवसरप्रतीक्षत्वं प्रतीयत इत्युक्तम् । तत्राश्रयणावसर प्रतीक्षत्वाख्याभिमुख्यमाश्रयणीयसमर्पके माम् इत्यत्र प्रतीयते । फलप्रधानावसर प्रतीक्षत्वाख्यं सत्वरत्वं फलप्रदसमर्पके अहम् इत्यत्र प्रतीयत इति विविच्य दर्शयति ।

(सा।विः) शुलsun इति । तृणं सुलभमप्यश्लाघ्यम् । मेरुश्लाघ्योऽपि दुर्लभः । तदुभयवैलक्षण्यं भगवत आह । सुलभा इति । तृणादिकं, तृणादिवैधर्म्येण । तृणस्य निष्प्रयोजनत्वम् । मेरोस्सप्रयोजनत्वेऽपि दौर्लभ्यम् । भगवतस्तु सप्रयोजनत्वात् सुलभत्वाच्च आश्रयणीयत्वमित्याश्रयणीयत्वे भगवतः परत्वसौलभ्ये छत्रचामरवदसाधारणधर्माविति भावः । एवं पदद्वये फलितम्प्रकृतोपयोग प्रकारमाह । यी पदही इति । शेषी रक्षणलं मुङ्किं क अवसरं ल♚की ownwuji, शेषिणो रक्षापेक्षाप्रतीक्षणस्थितिरपि । ननु कस्मिन् पदे कीदृशरक्षापेक्षाप्रतीक्षणमित्यत्र आश्रयणापेक्षावसरप्रतीक्षकत्वाख्यमाभिमुख्यमाश्रयणीयसमर्पके माम् इति पदे प्रतीयते । फलप्रधानावसरप्रतीक्षकत्वाख्यमाभिमुख्यं फलदातृत्वसमर्पके अहम् इति पदे प्रतीयत

इत्याह ।

(सा।सं :) अत एव मिलितोभयवान् इहाश्रयणीयः प्राप्यश्चेत्याह । शु इति । पदाभ्यां फलितार्थं दर्शयति । यङ्ग इति । सर्वरक्षकत्वं मामित्यत्र, सर्वशेषित्वमहमित्यत्र च विवक्षितम् । उभाभ्यां स्वप्रयोजनतया रक्षणावसरप्रतीक्षणेन अवस्थानं द्योत्यमित्यर्थः । अवसरप्रतीक्षायां माम् इत्यत्र द्योत्यांशं दर्शयति ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[४९५]]

मूः - @ul अवसरप्रतीक्षण ईश्वरा “रक्ष्या (क्षा) पेक्षां प्रतीक्षते” नगकी / ऎऩ्ऱो नम्मै इवर्गळ् अरिगरप्पदॆऩ्गिऱ अरिरावुत्ताल अरियऩोय् निऱ्किऱनिलै, माम् नढाकी पदलं सूचितम् नान्ना फुलकं ललन आभरणjmgi Cur Co अङ्गिकरिक अभिप्राय सत्वर Cups फलं कण्ठ लकी, अहम् ननकी पदलं। अकिञ्चन अधिकारिकं यथाविधि रक्षापेक्षापूर्वक भरन्यास

अपेक्षै सिद्धोपाय मामेक

भी वशीकरणार्थ १०६० साध्योपायनं शरणं व्रज m

विधिwn BLO।

मा

(सा। दीः) Quig अवसरेत्यादि । अहम् ढाङ्ग की पदलं सूचित अंशललकं SIL@&priGrom Emb @ourismना - Iri। प्रपत्तिविध्युपयुक्ताकार / Bin मामेकम्

विवक्षितQD६१६०८ ऊं तक प्रपत्ति विधि Gi-Q४। अकिञ्चनेत्यादिuri। कण्ठ उपायत्वं ८nQCLDIT? उपायान्तरसाम्यं प्रसङ्गिwr Com ? गगन @summit।

माम्

एकवचन

शरणं व्रज m उपायविधानं एकशब्दं प्रपत्तिव्यतिरिक्तनैरपेक्ष्य

(सा।स्वाः) इत्यादिवाक्यद्वय शु एकत्वंसिद्धonsum) एकशब्दं नैरपेक्ष्यपर १०? Jr।Guorr? “आत्मानं मयि निक्षिपेत्” इत्यादिविधिबल परागीश्र ं शरणं व्रज, मामेकम् विधि Cor श्रविॐ CooLTurr?

ऎऩ्ऱु मुऩ्ऩे GT ঠगगनं Qsur Que इति । विधेय शरणागतिकं वशीकार्य शरण्या

मामेकम् पूर्वभावं ८२

लं। मामेकं शरणम् Tri

प्रधान

ईश्वर१ उपायQILDorm शरणं व्रज ढाङ्ग की विधि Coworpm साध्योपायम् ?

sun प्रपत्तिकं उपायत्व Duo

साध्योपायल GGGDI ? भक्तियोगQILDITI

(mi

(सा।प्र) Quig इत्यादिना वाक्यद्वयेन । अथ सर्वधर्मान् परित्यज्येत्यस्यानुवादकत्वमेकशब्दस्य साङ्गभरन्यासव्यतिरिक्तनैरपेक्ष्यपरत्वं चानुवदन् कर्मवाचिपदस्य शरणं व्रजेत्यस्य साधयोपायपरत्व प्रदर्शनव्याजेन क्रियाकाङ्क्षा पूरयति । अकिञ्चनेत्यादिना । ननु प्रपन्नानां भगवत्युपाये एकस्मिन् साध्ये सामग्रीद्वयस्य अनपेक्षित्वाद्भरन्यासस्योपायत्वं कथमित्यत्राह ।

(सा।विः) Que इत्यादिना । ढाळा, कदा । माम् । एते अपेक्षिgl। अपेक्षन्ते । ढाङ्गळी अभिप्रायेण, तथाच मामित्यस्यायं कदा मामाश्रयेतेति प्रतीक्षणमित्यर्थः । m। कदा । mळं, वयम् । ना, एतान् दासान् । अली, मालिन्यं निवर्त्य । नवाभरणjogium, नवाभरणमिवाङ्गीकरिष्यामः । ढाळाकी अभिप्राय सत्वरori go Gupins फलं GST कङ्क ल♚की, एवमभिप्रायेण त्वरमाणस्य स्वपुरुषार्थत्वेन फलप्रधानापेक्षासिद्धिः । एवं चाहमित्यत्र, एवं फलं दातुं प्रतीक्षमाण इत्यर्थः । मामिति निर्देश इह किमर्थमित्याशङ्कय उत्तरत्र विधीयमानस्य साध्योपायस्य तत्प्रसादनार्थत्वात्तत्प्रसाद्यसिद्धोपायप्रदर्शनपरमिदं पदमित्यभिप्रायेणाह Quius अकिञ्चन इति ।

(सा।सं :) Quig इति । अथ अहं पदसूचितमंशं दर्शयति ।

इति । तर्हि अहं शब्दोपस्थापिताकारपर्यालोचनया प्रपत्तिविधिनैरर्थक्ये मामेकमित्यनेन तद्विध्युपयुक्ताकारोपस्थित्या तत्सार्थक्याभिप्रायेणाह

अकिञ्चनेति । प्रपत्तेरनुपायत्वपक्षं प्रतिक्षिपति ॥

[[१]]

[[४९६]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

Que विधिमंळील प्रपत्तिरूपविद्यैकं७ शरण्यप्रसादन Loss चोदितत्वकील उपायत्वं भक्तियोग तुल्यम् । (६०) प्रसन्न ६०११६०५ ईश्वरा मोक्ष साक्षादुपाय

विद्यैनं विशेषितं वेद्याकारं निरपेक्षोपायत्वम् ।

।

परिहरिकी-श

(सा।दीः) Qing विधिमण्डी इत्यादिwn। भगवा प्रधानोपायत्वं ? ढागেगनÈQFuji। प्रपन्ना इत्यादि । साधनान्तर साम्य विद्यैकं ६m - निरपेक्षोपाय LONG? भक्त्युपायानुष्ठान अपेक्षि फलप्रद६६०८- (सा।स्वाः) Quig विधिमंळी इति । भक्तितुल्प साध्योपायान्तरं प्रमाणसिद्ध GILD & लं)। Qqw मामेकं शरण ईश्वरकं उपायत्वं GCom ? ढाङ्ग (GalÈQsu&pmi-

इति । शरणQLD साक्षादुपायत्वगोचर DIST)

विरोधी

गुढ

विधिवाक्यं परम्परयोपायत्वविषयLD ६० ५। भक्तियोग प्रचेतनतया परम्परयोपायLDING ईरवरा प्रसन्न muji गড @jাG अधिकारि५६५५ळं साक्षादुपायं शरणं व्रज । शरणं प्रपद्य इत्यादिप्रपत्तिप्रकरण

(

विशिष्य ईश्वर/ उपायत्वं की। Gon? शु प्रपत्तिकं भक्तितुल्योपायत्व Doun Com? चोदितत्त्व की उपायत्वं भक्तितुल्यQILD ६ उपायत्वलंली वैषम्य Com? Tri-विद्यैकं (५) इति । अधिकार्यन्तर♚ली भक्तियोगः यादृशमोक्षजनकप्रसादहेतुः तादृशप्रसादं प्रत्यकिञ्चनविषये उपायान्तरस्थानापत्त्यापरपर्यायेश्वरस्वभाव एव हेतुः । प्रपत्तिस्तु तादृशस्वभावविशेषजनिकेति वैषम्यात् किञ्चनं प्रतीश्वर एवोपाय इत्युच्यते - आश्रयणोपयुक्ताकारजातं माम् ढाढंाठी पदलंली Com द्वयी Curv उपायत्वोपयुक्ताकारं Cgpornm? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्।

ララ

(सा।प्रः) Quig विधिमण्डी इत्यादिना । “ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत । भक्त्या लभ्यस्त्वनन्यया इत्यादिवत् । “तेन तेनाप्यते तत्तन्न्यासेनैव” इति करणत्वावगमान्मोक्षोपायभूतस्य भगवतः प्रपत्तिः प्रसादकरणं भवत्येवेत्यर्थः । एवं तर्हि भक्तियोगवद्भरन्यासस्यापि विद्यात्वादस्याः को वेद्याकार इत्याकाङ्क्षायां । वेद्याकारविशेषं तदुपयुक्तगुणानां मामेकमित्यत्र विवक्षितत्वं चाह इव् fdक्कु इत्यादिना ।

(सा।विः) नन्विह भगवत एवोपायत्वोत्वात् प्रसादनकरणत्वेनापि कथमस्योपायत्वमित्याशङ्कय “भक्त्या परमया वापि प्रपत्त्या वा महामुने । तेन तेनाप्यते तत्तन्न्यासेनैव” इति भक्तितुल्यमेव करणतृतीया निर्देशादुपायत्वं सिद्धमित्याह - Q विधिमण्डी इति । उपायद्वित्वशङ्कां परिहरति । इति । तर्हि प्रपत्तेरपि विद्यात्वे वेद्याकारः प्रदर्शनीय इत्यत आह । यं विद्यैनं इति । निरपेक्षोपायत्वमिति । भगवतः प्रपत्तिव्यतिरिक्तोपायान्तरनैरपेक्ष्यमित्यर्थः ।

(सा।संः) Qug इति । भक्तिप्रपन्नयोरीश्वरः कथमुपाय इत्यत्राह प्रपन्ना इति । उपायत्वतौल्येऽपि वि(वे)द्याकारभेदाद्भक्तितोऽतिशयमाह - विद्यैनं इति । भक्तिस्स्वनिर्वृत्तये प्रपत्ति-

शं मपेक्षते । प्रपत्तिश्च भक्तिं प्रपत्त्यन्तरं वेत्यर्थः ।

चरमश्लोकाधिकारः

मूः - कं उपयुक्ताकार नळं ‘मां’, ‘एक’ की पदा

[[६०]]

[[४९७]]

विवक्षित ना। “एष नारायणः श्रीमान्” इत्यादि निर्दिष्टप्रकार शरण्य की मां, की पदलं श्रीमन्त्रकुण्डी, द्वय मण्डळं, प्रकाशित। सर्वरक्षकत्व (pi, सर्वशेषित्व (vii, श्रियः-पतित्व (pii, नारायणत्व (wi, up आकृष्ट परत्वसौलभ्य [i) B (६) कं २_mjium की सर्वज्ञत्व-सर्वशक्तित्वादि ८६, परमकारुणिकत्व - सौशील्यवात्सल्यादि ६६, द्वय की द्विवचनान्तपदी शुभाश्रय wii, परत्वसौलभ्यव्यञ्जक LD ६० पार्थसारथि दिव्यमङ्गलविग्रहविशेष (@mor।

क

(सा। दीः) शाकं उपयुक्तेत्यादि । वेद्याकारविशेष/मं। मामेकं विवक्षिता सर्वरक्षकत्वम्, प्रपत्तिव्याजमात्रत्वादिकं उपपादकD। यद्वा, शाकं प्रपत्ति उपयुक्ताकारं, सर्वरक्षकत्वादिकं निरपेक्षोपायत्वादि (@GLD ६६० ५। अन्य आकार ना सङ्गृहिकं की pri- एष इत्यादि । एष नारायणश्श्रीमान् इत्यादि यथायोग्यं सर्वरक्षकत्वादिक्षा ५६GG]]]। ही मन्त्र मण्डी सविभक्तिका आकार की गा सर्वरक्षकत्व, सर्वशेषित्व, द्वय श्री

श्रियः-पतित्व, नारायणत्व n। शगुणं वात्सल्यादिगुणचतुष्टयं कृष्ण व्यापारविशेष पूर्वमेव व्यञ्जितं&rit।

(सा।स्वाः) ूम्ळं इति । उपायत्वोपयुक्तवात्सल्याद्यनेकाकारं माम् ढाङ्गळी पदलं विवक्षित कं B६Com? नारायणपदवन्माम् ढाठा की पद किं वात्सल्यादिव्यञ्जकत्व OLD TECT ? गगनीं gui। एष नारायण इत्यादिना “एष नारायणश्श्रीमान् क्षीरार्णवनिकेतनः । नागपर्यङ्कमुत्सृज्य ह्यागतो मधुरां पुरीम् ॥” ढाढा श्रीमन्नारायणत्वेन निर्दिष्टकृष्णावतारविषयLDIT GOT

ऎऩ्ऱु माम् ढाढाली पदं सर्वाकारसमर्पक ऊं लागल। श्री मन्त्र इति । मन्त्रव्याख्यानonor द्वय किं व्याख्यान Loin चरमश्लोकस्थ माम्ढा की पदं तदाकारसमर्पकQD६orm] ८५।लं। माम् ढाळी पदलं की मात्रा प्रकरणपर्यालोचनया अत्यन्तापेक्षितगुणजातं

(सा।प्रः) निरपेक्षरक्षकत्वोपयुक्ता गुणाः के? तेषां मामिति पदात् कथं प्रतीतिः ? इत्याकाङ्क्षायां मामित्यस्य नारायणविषयत्वस्य प्रामाणिकत्वादर्थसामर्थ्यादपेक्षितत्वाच्च प्रतीतिरिति दर्शयन् मूलयन्त्र द्वययोः प्रतिपन्नेषु गुणेष्वेतदुपयुक्तगुणान् विशिष्याह । एष नारायण इत्यादिना । परत्वसौलभ्य, सौशील्य, वात्सल्यादीनां प्रामाणिकत्वाच्च मामित्यस्य तद्विशिष्टविषयत्वं युक्तमिति दर्शयन् तेष्वपि ज्ञानशक्तिकरुणाः प्रधाना इति सप्रमाणमाह ।

(सा।विः) शाळं। प्रपत्तिविषयवेद्याकारस्य, निरपेक्षोपायत्वस्य । उपयुक्ताकार rijGlamour, सर्वरक्षकत्वप्रपत्तिव्याजमात्रत्वादयः । तत्पदयोः विद्योपयुक्तगुणानां विवक्षाप्रकारमाह । एष नारायण इति । सर्वरक्षणार्थमेवावर्णत्वात्तद्वाचकपदे सर्वरक्षकत्वम् । श्री मन्त्र की इति । मूलमन्त्रद्वय विवरणरूपत्वाच्चरमश्लोकस्य तत्रत्यार्थक इह विवक्षित इति भावः ।

(सा।सं :) शाकं इति । निरपेक्षोपायभूतायाः प्रपत्तेरित्यर्थः । तत्र प्रथमं मामिति पदे विवक्षिताकारान् दर्शयति

एष इत्यादिना । मामित्यत्र वात्सल्यादिचतुष्टयमपि क्रमेण तद्व्यञ्जका-

द्व्यापारचतुष्टयाद्व्यञ्जितमित्याह ।

[[४९८]]

या

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः @& “लं” इत्यादि वात्सल्य, स्वामित्व, सौशील्य, सौलभ्यरूप Don कङ्गुणचतुष्टय, भी अस्थानस्नेहादिका की अर्जुन ६० ६० अनादरिwwwmoji, “मत्तः परतरं नान्यत्”, “हे कृष्ण हे यादव - रथं स्थापय मेऽच्युत । सारथ्यादिना काणवेणुमॆऩ्ऩ त्तैक्काट्ट, मीण्डुम् पऴैय

स्ववैश्वरूप्य सौम्यविग्रह वेणुमॆऩ्ऩ अप्पोदे सारिवुगाऩाय्त् तोऱ्ऱिनिऱ्कैयालुम् ऎरिऩमायिऱ्ऱु उक्त Door शरण्यगुण ii) ६) आश्रितसंरक्षण लङ्का कण्ठ प्रधानतम [५] ।

(सा। दीः) शाङ्कलीत की - २_sprmour

mojio, क

वात्सल्यं♚m।

स्वामित्वम् । Cor Gum सौशील्यम् Cour♚Com सौलभ्यम् । अस्थानेत्यादि वात्सल्यं व्यञ्जितम् । मत्तः परतरमित्यादिवचन milan स्वामित्वम् । हे कृष्णेत्यादि सौशील्यम् । “आश्वासयामास च भीतमेनं भूत्वा पुनस्सौम्यवपुर्महात्मा” qw Biosungi सौलभ्यं व्यञ्जित GILD ६१६०&। शरण्यगुण rif आश्रितरक्षण प्रधानतमगुण ii- उक्तuinoor इत्यादि।

(सा।स्वाः) @riis इति । यद्वा, ढालाकी Lig वात्सल्यादिगुणचतुष्टय लं

आश्रयणोपयुक्त

Curr माम् ढाङ्ग की

CLICQUIT? ढाळा

गुणचतुष्टय

सामान्येन प्रकाशिकीलकं

s इति ।

नारायणपदकी विशिष्य Comp आश्रयण लाल, ऎऩ्गिऱ HHत्तिलुम्

रक्षण लङ्का (मंळं उपयुक्तानेकगुण (DLI) “सर्वज्ञोऽपि हि विश्वेशः “त्वद्ज्ञानशक्तिकरुणासु” ढाङ्ग की अभियुक्तश्लोकीळं गुणत्रय CD रक्षणोपयुक्त OLD सॊल्लुगिऱदु यादो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्।

(सा।प्रः) @riCs इत्यादिना । फ्री sms इति वात्सल्यमुक्तम् । urin इति स्वामित्वमुक्तम् । गror इति सौशील्यमुक्तम् । श्रीलङ्का इति सौलभ्यमुक्तम् । अस्थानेत्यादि । यथा अतिमुग्धे वत्से अत्यादरकरणेनातिवात्सल्यं ज्ञायते । एवमर्जुनापेक्षितानां कृष्णेनात्यादरेणानुष्ठानस्य प्रमितत्वात् वात्सल्यादयः प्राकरणिकाः मामित्यत्र विवक्षितुं योग्या इत्यर्थः ।

(सा।विः) लळी supri ज्ञति वात्सल्यं व्यञ्जितम् । २००५

इति स्वामित्वं व्यञ्जितम् । or इति सौशील्यमुक्तम् । CC इति सौलभ्यमुक्तम् । तथा अस्थानेत्यादिना वात्सल्यम् । मत्तः परतरमिति स्वामित्वम् । हे कृष्णेति । आश्वासयामास च भीतमेनमिति च सौशील्यम् । पुनस्सौम्यवपुरिति सौलभ्यञ्चोक्तम् । एतेषां रक्षणोपयुक्तत्वेऽपि अत्यन्तप्रधानतमगुणानाह उक्तLDITI शरण्येति ।

(सा।सं

:) @riis इति । ली

स्वामित्वम् ।

च्यत इति भावः ।

इति वात्सल्यम् । २

इति

Cor इति सौशील्यम् । CC इति सौलभ्यं चो-

चरमश्लोकाधिकारः

मूः “सर्वज्ञोऽपि हि विश्वेशस्सदा कारुणिकोऽपि सन्

[[९९]]

यै

[[४९९]]

६७६ भगवच्छास्त्रलं, “त्वद्ज्ञानशक्तिकरुणासु सतीषु” ढगळी अभियुक्तवाक्य श्री सङ्ग्रहिLL। या ज्ञानशक्तिका निग्रहानुग्रहसाधारण [i] Bir - स्वामित्व (Loto लीलोपकरण Loni (५६०५५, भोगोपकरणाम्मुळं । शुभ ज्ञानशक्ति ८६० ना रक्षणैकान्त missing नियमिः BILLg/। कारुण्य (pi लीग का सौशील्यवात्सल्यादि कळुम् ३ कत्तुक्कु कळिङ्गळ् - इप्पडि इक् कणत्तिऩुडैय वासियैक्कण्ड र्गळ् (सा।दीः) सर्वज्ञः ढाङ्ग सार्वज्ञ्य, विश्वेश्वरः । सर्वशक्तित्व, कारुणिकः करुणैuji Gsmutr। pm मङ्ग करुणै अनुग्रहैकान्तQDoor pri- इत्यादि। लीलोपकरण n। ५०० ? निग्रहि ०५। भोगोपकरणorrß(५०s? अनुग्रहिछ। LG, शाखास्थानीय in

तद्भेद/iJITTQpq। कारुण्य रक्षणैकान्त प्रमाणं BILL G/BITór६] कारुण्यैकान्तिi। Q कारुण्येत्यादि । GITA, वैलक्षण्यम् । (सा।स्वाः) सर्वज्ञोऽपि हि इति । प्रधानतमगुणाभिप्रायं प्रमाणसम्प्रदाय QILD ५। कुङ्कु। शुल

आश्रितरक्षण । मं प्रधानतम QILD GGGuor ? ज्ञानशक्तिकां निग्रहकारण ii) बाङ्गpr? Tri- इति । ज्ञानशक्तिका अनुग्रह छ अत्यन्तापेक्षितri।५६६०५०विरोधQum।ज्ञानशक्तिबा निग्रहानुग्रहसाधारण [i) BIT Bon।Con? स्वामित्व सहकृतज्ञानशक्तिका अनुग्रहैकान्त mimim? Ti स्वामित्वapió इति । लीलेति । शेषभूतचेतनकृताशयभाक्चेतनत्वं स्वामित्व

। लम्म्। ज्ञानशक्तिका निग्रहानुग्रहसाधारण

कारुण्य GILDIT GLD अनुग्रहा-

साधारणQDorm) फलि । उपपन्न Lon? सौशील्यवात्सल्यादि अनुग्रहासाधारण ri

बाङ्ग? शु रक्षणोपयुक्त प्रधानतमं । निष्कर्षि ५ ५ ५ ८०G Com ? GTगোQ१\È Gami- कारुण्य इति । ५G ऊना, भेदानां । सौशील्यादिकां कारुण्यान्तर्गतri१८६७६० विरोध

pmळंरक्षण

प्रधानतमा पूर्वाचार्य

सम्बन्ध, सार्वज्ञादिगुण rij ८६ बीकृ पामात्र कारुण्यैकान्ति&& CLIT६०८ g निदान (poCLIT? गगन

QuAow इति । रक्षणैकान्तिकत्वलं ।

ज्ञानशक्ति कारुण्यं

रक्षणान्तर्गत LDI।or

supp

इति ।

निदान

म्।

(सा।प्रः) ज्ञानशक्तिकरुणास्वपि कारुण्यमेवानुग्रहैकान्तमिति सोपपत्तिकं प्रदर्श्य अस्यार्थस्य साम्प्रदायिकत्वमप्याह

लाल इत्यादिना ।

(सा।विः) त्रयाणामुपयोगमाह - g इति । ननु स्वामित्वस्य सत्वाद् ज्ञानशक्तिरक्षणोपयुक्त एव भवेताम् । नतु निग्रहोपयुक्ते अपीत्यत आह स्वामित्वमिति । LDILLIT, समर्थनं न भवति । श्रीङ्ग ५G अस्य कारुण्यस्य शाखाभेदाः, पर्वभेदा इत्यर्थः । कारुण्य

Qui ८६६, रक्षणैकान्त्यविशेषं दृष्ट्वा ।

(सा।संः) विश्वेश इत्यनेन सर्वशक्तित्वं विवक्षितम् । लीलोपकरणतैव निग्रहफलम् । भोगोपकरणतैवानुग्रहफलमिति भावेनाह-स्वामित्व (pi इति । JOB, अवान्तरभेदाः ।

[[५००]]

मूः

[[६६]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

“सोऽहं ते देवदेवेश नार्चनादौ स्तुतौन च ।

सामर्थ्यवान् कृपामात्रमनोवृत्तिः प्रसीद मे ॥”

“गना ४५” नळं, “मी मीमी की गाना ६६० कञ्छ” ऎऩ्ऱुम्, “उऩदरुळे पार्प्पऩडियेऩ्” ऎऩ्ऱुम्, “तिरुमामगळैप्पॆऱ्ऱु मॆऩ्ऩॆञ्जगङ् गोयिल्गॊण्ड पेररुळाळऩ्” ऎऩ्ऱुम् “निन्दिरुवरुळालऩ्ऱिक्काप्परिदु” ऎऩ्ऱुम् - (सा।दीः) कृपामात्रं मनसो वृत्तिर्यस्य स सन् । लङ्का, मलीहा )। श्री Qum, प्रधानमहिषीww Gujmjb। अत्यन्तनीच वॆऩ्ऩुडैय नॆञ्जत्तैक् कोयिल् कॊण्ड Akaळिगदयाळऩ्अरुळालऩ्ऱि। I (FF) काला लom, पूर्ति)- देव (OL स्वरूपप्रयुक्त LOT लীBurnÖrm॥ (सा।स्वाः) लगाना, देव कृपै। विश्वसि

मीठा इति । शनी, इतः परम् । गगनां भवत्कृपै ढाकं छ मुनीळा, विश्वास गळा प्रयोजन ४। २०१५ना इति । २ कृपै ५६j८QD६rpiquor। श्री बा इति । श्री DILDOjg।

mtq।unoon L @monro, मच्चित्तम् । मच्चित्तविहरणोचितमहाकृपावान्

GriGguji, सर्वोत्कृष्ट मंQuizuqb, स्वविहरणार्थम् । स्थान DIS GIL, Curnor, महाकृपावान् । गली) इति । लीग कीÖा,

त्वत्कृपया विना । छming, रक्षै दुर्लभै । शु

गगना

(सा।प्रः) कृपामात्राधीना मनसो वृत्तिः प्रवृत्तिर्यस्य सः कृपामात्रमनोवृत्तिः । पतली, त्वत्कृपामेवापेक्षमाणोऽवस्थितः । नीलीमीङ्ग (बाढीमा कं (मु। त्वत्कृपामन्तरेण किञ्चिदपि ममोत्तारकं नाध्यवस्यामि । २०१५ Curing wor, ममोत्तारकत्वेन त्वत्कृपामेवाध्यवस्यामि । $ DILDऊक्षा इत्यादि । सर्वोत्कृष्टां श्रियं लब्ध्वाऽप्यतिनीचमद्धृदयं नित्यवासस्थलत्वेन स्वीकृतवतो निरवधिककृपावतः । लीग की इत्यादि त्वत्कृपाव्यतिरिक्तेन

मद्रक्षणमसाध्यम् ।

(सा।विः) कृपामात्रमनोवृत्तिः प्रसीद मे, केवलकृपया रक्षणीयोऽस्मीति भावः । गगन पतलंलङ्ग, त्वत्कृपामेव प्राप्य स्थितोऽस्मि । गीली लगानां नाकं छ। ढा गाऊं (पु), मम [५] ढगढगवां, त्वत्कृपां विना

मुली, उत्तारकम् । भी, इतः परम् । ढाळा, किम् ? न किमपीत्यर्थः । २०mg unqur, दासभूतोऽहम् । २०१ लक्षा, त्वत्कृपाम् । umi, प्रतीक्षमाणः । श्री । Ca GB Gujari - श्रीना सर्वोत्कृष्टां श्रियम् । Gumi, लब्ध्वाऽपि । सर्वेश्वरो भूत्वाऽपि । ♚Qpcs, अतिनीचमद्धृदयम् । smruग, नित्यवासस्थलत्वेन स्वीकुर्वन्तः । Gunjaneri, निरवधिककृपावन्तः । लीगकी (१(० mg), त्वकृपां विना रक्षणं दुर्लभम् । (सा।सं :) jgj, विश्वस्य ढगळं लगा (बाङ्गी, अस्माकं त्वत्कृपां विना विश्वासमात्रेण किं प्रयोजनमित्यर्थः । २०१५१ इति । त्वद्दासोऽहं त्वत्कृपामेव पश्यामि । श्री बा इति, लब्धनिरवधिकश्रीकोऽपि मच्चित्तमेव स्वविहरणानुगुणस्थानतया स्वीकरणानुगुण Curthernनाळा, महाकृपावान् । लीळा इति, त्वद्वल्लभाया लक्ष्म्याः कृपां विना । Bung, रक्षणदौर्घट्यात् । अत एवोभयकृपाया अप्यावश्यकतामाह ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[५०१]]

मूः “निऩ् तिरुवरुळुम् पङ्गयत्ताळ् तिरुवरुळुम्” ऎऩ्ऱुम् “आवावॆऩ्ऱु অन” ना “कृपया केवलमात्मसात्गुरु” mळं, “करीश तेषामपि तावकी दया तथात्वकृत्सैव तु मे बलं मतम्” १६ प्रकारकं कृभागुण क्रं LDITB अनुसन्धिकं । सम्बन्धनं गुणान्तर / ६६० ruji कारुण्य ] ] ajmi ru कण्ठी कङ्क का कारुण्यैकान्ति - गुणान्तर की कङ्क, " वधार्हमपि काकुत्स्थः कृपया पर्यपालयत्” नमनगद्य “मदीययैव दयया” ६६० कृपैा प्राधान्यं विवक्षितम् । आश्रितरक्षण प्रधानory-

(सा।दीः) ms Groumi, अनुचर, सेवक व्याख्यान ñng निगमिi-Que अश्रितेत्यादि । प्रधान

भी माम् दाढाङ्ग की पदलं की ग

करुणै ।

isना कीযGò, इत्युत्तरत्रान्वय । य इति ।

(सा।स्वाः) लीग की इति । लळा की, भगवत्कृपैoujii। पङ्कजवासिनिurroor Quiqui कृपै@ji- नित्यकैङ्कर्ययोग्यो भूयादिति कृपै गणी ढाढ कृपया केवलम्, कृपयैव । आत्मसात्गुरु । लब्धात्मकं गुरु ढांig। करीशेति । तेषामपि पूवार्धोक्तानां कर्मयोगादि निष्ठनामपि । तथात्वकृत् । पूर्वश्लोकोक्त दासकृत्यकृत् । यद्वा, त्वयि भक्तिः, तद्विषयभक्तिनिमित्तं ये भजन्ति तेषामपि भक्तिमत्त्वकृत्तवदयेत्यर्थः । शेषं स्पष्टम् । सम्बन्धjpuji, स्वस्वामिभावसम्बन्धñoguji। गुणेति ज्ञानशक्त्यदि गुणrisong।

[[१]]

६। पूर्वान्ना कृाळा कृपैmww ढढङ्गानं Gruji। guji इति । भगवद्वाक्य

ऊं की, कारुण्यपरतन्त्र । Bi

D प्रमाण? प्रमाण Dormi gulmi।

गद्यलङ्कीगळं इति । गद्य की मदीययैव दाढाङ्ग की। भगवद्वाक्य GID ५। प्राधान्यमिति । ज्ञानशक्ति करुण बाग। शु माम् अहम् ढाङ्ग की पदम् अहमर्थवाचि एतावद्गुण Gujmn? ढाङ्ग की शङ्ख परिहरि कं

६६ उपसंहरिमंi। Q इति । प्रधानoraqio इति ।

(सा।प्रः) लढा की इत्यादि, त्वत्कृपां लक्षीकृपां च । न हन्त हन्तेति कृपां कृत्वेति चेत्यर्थः । तेषामपीति, कर्मज्ञानभक्तिनिष्ठानामपीत्यर्थः । एवं मामिति पदस्य-

(सा।विः) लीळा लीयानां क इति व्याख्यातम् । श्रुङ्गा Grum, हन्त हन्तेति कृपां कृत्वा चेत्यर्थः । करीशेति तेषामपि, कर्मज्ञानभक्तियोगनिष्ठानामपि । तावकी दयास्ति । तथात्वकृत्त्वैव, मम तु बलं मतं कृपासहाय भूता नास्तीति भावः ।

♚♚& Quळी, यथोक्तकारिणः कृत्वा । वश्यान्कृत्वेति यावत् । Gunjgiळा, प्रवृत्ताः । तथा चोक्तमाचार्यपादैः - “अनुचरशक्त्यादि गुणामग्रेसरबोध विरचिता लोकाम् ।

(सा।संः) ढङ्ग की १५ इति, त्वत्कृपया कमलालया कृपया च । इति । नित्यकैङ्कर्ययोग्यो भूयादि कृपां कृत्वा । आत्मसात्गुरु । लब्धात्मकं मां कुर्वित्यर्थः । सम्बन्घñoguji, स्वस्वामिभावसम्बन्घम् । गुणान्तरशब्दः सौशील्यादित्यर्थः । कारुण्यनियाम्यान्यान्कृत्वा । प्रधानomraji इति करुणोच्यते ।

♚mi Gau

[[५०२]]

[[१]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः परिकर uomuyi २_नाना सर्वाकार विशिष्ट क्र। ६०७ अभिमुखस्थिति, माम् । निर्देशिकं नाणं। माम् नगळी पदी एकवचन एकत्वं Cam♚♚तली♚s ४ एकशब्दम् “नमकं कलङ्क” की qw प्राप्य ऩाऩ अवऩ्दाऩे पुगऩाऩबडियाले ३४ कत्तैच् चॊल्लुगिऱदॆऩ्ऱुम् योजिunii। कण्ठ “मामेकमेव शरणम्” ना की समानप्रकरणवाक्य (pii अनुगुणम् । (सा।दीः) परिकरrigin। ज्ञानशक्तिस्वामित्वादिना - शब्ली एकशब्दव्याख्यानjog उपक्रमिकण्ठीpi। HIH ऎऩ्गिऱ ५रियोल् । ऎऩक्के तऩ्ऩैत्तन्द कऱ्पगम् ऎऩ्ऱविडत्तिल् तऩ्ऩैयॆऩ्ऱु प्राप्यत्वpib, लCom प्रापकत्व योज २ वक्ष्यमाणपक्षान्तर १८५६ समुच्चय ५ योजनैकं प्रमाणान्तरानुगुण्य CP GLग की । मङ्ग। एक मे वशरणम् ढाणी एक शब्द लं कण्ठ प्राप्यप्रापकैक्यपरत्व आवश्यक &LGpi।

(सा।स्वाः) कारुण्यpळं, परिकरuruji इति ज्ञानशक्तयादि इति । तं शरणं गच्छ

m। अभिमुखस्थिति

स्वविषय की

अभिमुखस्थिति

५। भी एक LG

CG GLon? मांशरणं

Cour

अस्मच्छब्दCD अत्यन्तस्वरस QILD व्रज ढाङ्ग कीgung? एकत्व का एकम् ढा GILDङ्गणी) माम् ढाङ्ग की एकवचन लाग एकत्वं सिद्धिung? ढगढग एकशब्दार्थ १० (१ @suprit। एकेति । गण इति । गण, स्वात्मान। लं कल्पकवृक्ष/६q॥ एकशब्दम् अवधारणाधनेकार्थक swim औचित्यमात्र एक शब्द किंত उपायफलैक्यार्थकत्वं JGGLDI ? (Guri। कं इति । समानप्रकरणवाक्यान्तरानुगुण्यन्याय♚ल उपायफलैक्यार्थकत्वं लं। मामेकमेव शरणम् ढांাकलमुंही ढङ्ग एकशब्द / अवधारणार्थं विना उपायफलैक्यार्थकत्व की निदान QILDAI? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्।

(सा।प्रः) ज्ञानशक्तिकरुणावात्सल्य स्वामित्वाद्यनेकगुणविशिष्टाभिमुखरक्षकपरत्वमुक्त्वा एकशब्दस्य धर्मैक्यपरत्वशङ्कां सोपपत्तिकं निरस्यन् फलोपायैक्यपरत्वमाह । माम् ढाङ्ग की पदलं कीं इत्यादिना । मुङ्गळा इत्यादि । कल्पकवृक्षस्य सर्वाभीष्ट प्रदत्वेऽपि स्वात्मदातृत्वं नास्ति । भगवतस्त तदप्यस्तीति स्वात्मदाताकल्पक इत्यर्थः । सर्वधर्मानितिवत्प्रपत्तिविधायके “मामेकमेव शरणमात्मानं सर्वदेहिनाम् । याहि सर्वात्मभावेन यास्यसि ह्यकुतोभयम् ॥” इति श्लोके स्थितेनैकशब्देनैकार्थ्यात्फलोपायैक्य परत्वं दर्शयनं मामेकमेवेत्यत्रापि तत्परत्वमौचित्यात्समर्थयते । शाकं माम् इत्मादिना । (सा।विः) स्वाधीनवृषगिरीशां स्वयं प्रभूतां प्रमाणयामि दयाम् ॥” इति । एवं मामिति पदं व्याख्याय मामित्येकवचनेनैव धर्यैक्यस्य प्रयिपन्नत्वादिहैकशब्दस्य फलोपाययोरेकत्वबोधनपरत्व मित्यभिप्रायेणैकशब्दं व्याचष्टे । माम् ढाढी पदलं इति । ♚ लाल ♚, “य आत्मदा बलदा” इत्युक्तप्रकारेण मम स्वात्मानं ददत्कल्पकवृक्षः । क्लपकवृक्षस्तु स्वात्मप्रदो न भवतीति तदपेक्षया व्यतिरेकः उपायफलैक्यमिति । एकं मां, फलाभिन्नं मां शरण व्रज इत्यर्थः । अत्र पक्षे वचनान्तरसंवादमाह । मामेकमिति “मामेकमेव शरणं आत्मानं सर्वदेहिनामू । याहि सर्वात्मभावेन यास्यसि ह्यकुतो भयम् ॥” इति श्लोके एवकारस्य इतरव्यवच्छेदपरत्वादेकशब्दस्य फलोपायैक्यपरत्वमवश्य वाच्यमिति तत्समानार्थत्वादत्रापि-

(सा।सं :) परिकरomruti इति सम्बन्धसौशील्यादयो विवक्षिताः । गग इति प्राप्यत्वम् । bg इति प्रापकत्वं चोक्तम् । श्रमिं अस्यायोजनायाः । एकमेवशरणमित्यत्र एकशब्दस्य प्राप्यप्रापकैक्यपरत्वमावश्यकमिति दर्शयति ।मूः

चरमश्लोकाधिकारः

[[५०३]]

एवकार (कङ्क एकशब्द की अवधारण Coin Gungin ना उचित

नली कङ्क “मुख्यान्य केवलेष्वेकम्” ६७ की Cu बह्वर्थLorroor एकशब्द Drive केवलपर्यायmi “मामेव ये प्रपद्यन्ते - तमेव शरणङ्गच्छ” इत्यादि juqw अवधारणार्थomi शरण्यगुणपौष्कल्यनं स्वस्वातन्त्र्याद्दि ५६०६ना निवर्ति किऱदॆऩ्ऱुम् सॊल्लुवर्गळ् ऎङ्ङऩेयॆऩ्ऩिल्?

कळै

(सा। दीः) एवकार (कण्ठ इत्यादिumni - शकुं प्राप्यस्यैव प्रापकत्वं मं♚m। एकशब्दमवधारणार्थ mui स्वस्वातन्त्र्यादि निवर्तकLDING IDis

ढाङ्ग ॥Liळी। स्वस्वातन्त्र्यं प्रसक्तgu &LGori।

कू

(सा।स्वाः) एवकारमिति । समानप्रकरणवाक्यानुगुण्य अर्थं ८२GCom ? समानप्रकरणवाक्य♚लीं एवकारी अवधारणातिरिक्तोपायफलैक्यार्थकत्वं मं तदर्थकत्वं नियमिमं ८२G GLon? अर्थान्तर “तमेवं शरणं गच्छ । मामेव ये प्रपद्यन्ते” इत्यादि वाक्यान्तरानुगुण्य api तुल्यorm? Timi C इति । स्वस्वातन्त्र्यप्रसक्ति

ॐ स्वस्वातन्त्र्यनिषेधपरत्वं Con? शङ्कितं । गगी) इत्यादिना । कर्तृत्वेनोपायत्वं ल GGLD? । शङ्कि उत्तर न pri।

pi।

उत्तरी

प्रसक्त ू। एकशब्द

(सा।प्र) Coup GLIT नाक, व्यवच्छेदातिरिक्तफलोपायैक्यरूपार्थस्वीकार इत्यर्थः । अथ प्रचुरप्रसिद्धिकस्य धर्मैक्यरूपार्थस्य मामित्येकवचनेन सिद्धत्वेऽपि तद्वदेव प्रचुरप्रसिद्धिकस्य व्यवच्छेदरूपार्थस्य मामेकमेवेत्यत्रेव एवकारसहपाठादेर्बाधकस्याभावाद्व्यवच्छेद परत्वस्याप्यनेकवचनानुगुण्यं दर्शयन् तद्व्यवच्छेद्यं चाह । इत्यादिना । स्वस्वातन्त्र्यादिति । उपायानुष्ठाने स्वस्याप्रधानोपायत्वादित्यर्थः । उपायानुष्ठानोपयुक्तज्ञानोपदेष्टुः प्रधानोपाथत्वादिरादिशब्दार्थः ननूपायत्वस्य प्रसादनानुष्ठातर्थसक्त्याद्व्यवच्छेदकत्वमयुक्तमित्यत्र तस्य जीवे प्रसक्तिं दर्शयति । GTÉECTगी इत्यादिना ।

(सा।विः) तथैवेत्यभिप्रायेणाह । एवकार

(कण्ठ इति । की, एकशब्दस्याधिकतया विद्यमानत्वात् । लाऊं एकशब्दस्य । ननु मामेकमेवेत्यत्रेतरव्यवच्छेदद्योतकस्य एवकारस्य विद्यमानत्वादेकशब्दस्य फलेपायैक्यपतत्वं युक्तम् । इह एवकाराभावात्कथं फलोपायैक्यपरत्व मित्यत्र तर्हि इतरव्यवच्छेदपरत्वेनापि योजयन्तीत्याह । मं इति । मामेकमेव, नतु त्वामपीत्यर्थः । तदेवोपपादयति । । इति ।

(सा।सं :) एवकारमिति । अवधारणी, अवधारणार्थत्वं विना । यद्वा व्याख्येय एकशब्दः अवधारणार्थकस्सन् स्वस्वातन्त्र्यनिवर्तक इत्याह ।

इत्यादिना । निवृत्तेः

प्रसक्तिसापेक्षत्वात्तां दर्शयति । GTC) इति । निवर्तनप्रकारमाह ।

[[५०४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - स्वरक्षैकं उपयुक्त का वशीकरण [] [६०] ना शास्त्रनियुक्तगण का अनुष्ठिकं swoo रक्षैuC६० ५६णकं कर्तृत्वं सिद्धोपायभूत ६६ शरण्यक muji उपाय Los १६६४ g प्रसक्त Door उपायद्वित्वकं काफी कङ्की एकशब्द। अफ्रीक

मामी, “कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात्”

जीवकं कर्तृत्वं प्रामाणिक D

की

पराधीन (pomi, अल्पविषय (coomi, प्रतिहतियोग्य (कङ्कं। शुल काढा उपायानुष्ठानं मी “वरद तव खलु प्रसादादृते । शरणमिति वचोऽपिमे नोदियात्” कटाक्ष uns sun

माग

ऩाय् अवऩ् सगेरि यादबोदु नीट्टमुडक्क माट्टादे अवऩ् कॊडुत्त करणकलेबर १८६०६नाकङ्ग न्य४००१ उपाय अन्य ६०० अनुष्ठिकं । अवऩ्गॊडुक्कप्पुगुगिऱ कळित्तुक्कुच् पोले अण्णान्दिरुक्किऱ इवऩै सर्वविषय अप्रतिहत कर्तृत्व (PoLw CCL तुल्य ८१५६० सिद्धोपायLD ७६००६००६० विवेकिuroor मुमुक्षुकं उचित एकशब्द m। (सा।दीः) स्वरक्षैकं@८६ //की। फलानामानुरूप्य iii, भगवदायत्ततैunggli तुल्यLomb Couङ्ग Gong अनुचितGIL- उपपादिकीmi। Google इत्यदि पराधीन omri, “परात्तुतच्छ्रुतेः ऎऩ्गैयालॆऩ्गै। नीट्टमुडक्क माट्टादे। तऩ् कै आम्बा । शेषम् । । । स्वप्राधान्यनिवारणं @@@♚pru♚♚। Qugu साध्योपाय कुण्डी -

(सा।स्वाः) अम् इति । पराधीनत्वादिनी

कर्तृत्वेनोपायत्व n उपायद्वित्वलङ्कण्ठी कङ्क २G GLon? ढग। शु इति । पक्ष♚ली स्वतन्त्रोपायान्तर निरपेक्षरक्षोपायत्वमेकशब्दार्थ सिद्धि स्वतन्त्रोपायद्वित्व ललकं काफी कण्डीला एक शब्द ॥ विवेकिwnror मुमुक्षुकं इति । स्वर्गादि पुरुषार्थार्थिumB) स्वस्य ज्योतिष्टोमादि साधनकर्तृत्व प्रयुक्तोपायत्व बुद्धिफलविरोधिनी॥ (सा।प्रः) नन्वेवं तर्हे “ज्योतिष्टामेन स्वर्गकामो यजेत - मुमुक्षुर्वै शरणमहं प्रपद्ये - कामान्नीकामरू प्यनुसञ्चरन् येन येन धातागच्छति तेन तेन सह गच्छति ।” इत्यादिभिर्बद्धमुक्ता विशेषेण श्रूयमाणस्य कर्तृत्वस्य निवर्त्यत्वं नोपपद्यत इत्यत्राह -

श्री इत्यादिना । यत्किञ्चित्कर्तृत्वमपि भगवदधीनं तत्सहकृतमेवास्य भवतीति प्रामाणिकत्वादुपायानुष्ठानस्य भगवदेकसाध्यत्वादनुष्ठातर्युपायत्व बुद्धि र्नकार्येत्येकशब्दार्थ इत्यर्थः ।

(सा।विः) कृण ं कर्तृत्वं Campm, कर्तृत्व प्रतिभासेन - muji उपाय Long Couries,

लढणं

तऩ्ऩैयुम् मागवेण्डप्पुग, स्वात्मानमप्युपायत्वेन गणयितुं प्रवृत्तौ । उपायद्वित्व की कण्डी, निरस्यति । एकशब्दं, कर्तृ, “मामेव ये प्रपद्यन्ते” इतिवदिति भावः । तदुपपादयति - इति - LoL & LoILLng, भगवत्सङ्कल्पं विना स्वकरचरणादिकञ्च सङ्कोचयितुं प्रसारयितुमसमर्थ एव सन् । य

/ guiju, तस्मिन् भगवति सहायं कुर्वाणे सति । अनुष्ठि), स्वयमनुष्ठाय । श्रा कण्ठळील फलकं तेन दानुं प्रसकतस्य फलस्य । गाडी कण्डीशन, मुखं विवृत्य विद्यमानस्य । २००१ Gio सिद्धोपायons Color Goऊ, द्वयोरपि सिद्धोपायत्वेन गणनम् । स्वस्यापि सिद्धोपायत्वेन गणनमिति यावत्

(सा।सं :) अ इत्यादिना प्रपत्तेर्व्याजमात्रत्वमेकशब्दार्थ इति पक्ष मुपक्षिप्योपपादयति ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[५०५]]

मूः

कङ्काला साध्योपाय Door प्रपत्तिowujii, सिद्धोपाय CGL Csminou याग ऎण्णामैक्काग कवुऩमॆऩ्ऱुम् सॊल्लुवार्गळ्।

(सा।दीः) प्रधानोपायत्वबुद्धिनिवर्तकमेकशब्द

उक्तेर्थjog उपपादि श्री।

की LL ना इत्यादिumr।

(सा।स्वाः) @ फलविरोधिनी ॥। Qum प्रपत्त्यनुष्ठाता नं ७ सिद्धोपाय तुल्योपायत्व व्यवच्छेदार्थमेकशब्दQLD साध्योपाय । सिद्धोपायतुल्यत्वानुसन्धानं प्रसङ्गिwn CBI ? ढाङ्गठा एकशब्द/लं/छं अर्थान्तरम् श्री। कण्ठा इति । ऒरु कोर्वैयाग, तुल्य or mulg। सिद्धोपाय CETCL ९ Csions १५ प्रसक्त Com ? प्रसक्तLonggit तन्निवर्तनं कृा २G Com ? शङ्किलं उत्तर।

(सा।प्रः) एवमेकशब्दस्य कर्तृप्राधान्यरूपान्यव्यवच्छेदकत्वमुक्त्वा भरन्यासे प्रधानोपायत्वव्यवच्छेदकत्व माह । ूऊण्ठालना इत्यादिना । ननु भक्तियोगरूपोपायानुकल्पतयाभिहितत्वाद्भरन्यासस्य मन्त्रस्नानस्य शुद्धयुपायत्ववन्योक्षोपायत्वमपरिहार्य मित्येकशब्देन तद्व्यावर्तनमनुचितमित्यत्र भरन्यासस्य भगवत्प्रसादाय विहितत्वेऽपि भक्तविषये भक्तियोगं निर्वत्य अत्यन्तोत्तम्भितकारुण्यविशिष्टो भूत्वा परमपुरुषार्थं ददता भगवता भक्त्यशक्तेन भरन्यासे कृते भक्त्युत्तम्भितकारुण्यतुलयं कारुण्यं स्वयमेवोत्तभ्य परमपुरुषार्थ प्रधानादेव भगवत उपायान्तरस्थान निवेशहेतुभूतोपायत्ववरणात्मके भरन्यासे साक्षादुपायत्वबुद्धिरनुचितेति तद्व्यवच्छेदकत्वमेकशब्दस्योचित मेवेत्यभिप्रयन्नाह ।

(सा।विः) उचित Dorm एकशब्दां♚♚। उक्तं भवतीति । अयं स्वप्राधान्य निवारणपरोऽर्थः । अथ साध्योपायव्यवच्छेद परत्वमप्येक शब्दतात्पर्य माह । कं, इति, एतन्मर्यादाया इतरव्यवच्छेदरीत्या । ९ is एकपङ्क्तित्वेन । सिद्धोपाय तुल्यत्वेनेति यावत् । ढाढाङ्ग गाऊं ऊठ, गणानाभावाय । मामेकंशरणंव्रज, मामेकमेवोपायत्वेनाश्रय । नतु त्वयानुष्ठीयमानं शरणवरणमपि मुख्योपायत्वेन मन्वीथा इति भावः । ननु भक्तियोगाशक्तस्य प्रपत्तेस्तदनुकल्पतथा अवगाहनाशक्तस्य मन्त्रस्नानादेश्शुद्ध्युपायत्ववदुपायभूते कथमुपायत्वव्यवच्छेद इत्यत्र प्रपदनस्य प्रसादनार्थं भरन्यसनमात्रत्वेन सहजसामर्थ्यकारुण्यविशिष्ट सर्वेश्वर एव स्वसङ्कल्पेन एतावन्मात्रं व्याजीकृत्व स्वयमेव भक्तियोगोत्तभ्यमानकारुण्यतुल्य कारुण्यविशिष्टो भूत्वा पुरुषार्थ प्रदो भवतीति भगवत एवोपायान्तर स्थानविशिष्टतया निरपेक्षोपायत्वस्यैव न्यासविद्यायां वेद्याकारत्वात् । शरणवरणस्य उपायत्वेन गणनमनुचितमिति एकशब्दतात्पर्यमुपपादयति ।

(सा।संः) ूऊण्डला इत्यादिना । वरद तव खल्वित्यारभ्य अनुष्ठिमा इत्यन्तेनोक्तार्थः कं इत्यनेनोक्तः ।

[[५०६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

प्रसादनons विधिकण्ठ कालुष्यशमनमात्रार्थ m

कारण भक्तियोगादिक ना ॥ ६०

मूः श्रीगण, प्रपत्तिuji भक्तियोगं Cur UL४Oj५zwn&Qjळं सहजकारुण्यादिविशिष्ट ६०१११०६०५ सर्वेश्वर १० साक्षात्फलं किं सहजसामर्थ्य कारुण्यविशिष्टम अन्य अन्य का अत्यन्ताकिञ्चन ६० १ [६०] प्रपन्न २०१८ भरस्वीकार गुरुतरोपाया CC आनुकूल्य सङ्कल्पादियुक्तप्रपत्तिमात्रव्याज सापेक्ष commi Coupon अपेक्षैown निरपेक्षोपायत्व न्यासविद्यैनं ५ वेद्याकार १०८ कं GG " त्वमेवोपायभूतोमे भव” ६७/ अपेक्षिणीय कङ्क "

ऎऩ्ऱु “ऎऩ्ऩुणर्विऩुळ्ळे यिरुत्तिऩेऩदुवुमवऩदिऩ्ऩरुळे” ऎऩ्ऱुम्, “इसैवित्तॆऩ्ऩैयुऩ् ताळिणैक् कीऴिरुत्तुमम्माऩे” ऎऩ्ऱुम् सॊल्लुगिऱबडिये

(सा।दीः) प्रपत्ति GD

(सा।स्वाः) ॥

य

FILठी - maru, सङ्कल्पCw CmG, स्थानीCumulg

इति । प्रसादनेति । अनेनोपायत्व प्रसक्ति। साक्षात्साधनत्वाभावं भक्तितुल्य DID प्रपत्ति साक्षान्मोक्ष जनकप्रसादं प्रतिभक्तितुल्योपायत्व बुद्धि L/६०१ ६००० प्रसङ्गिwn? ढगळ श्री। या ला ँग इति । ढाङ्गgoority इति ।

नाना, दाग, ढग, नाना, “त्वमेवोपाय भूतो में भव” इति बुद्धि । कलङ्कीङ्ग, विषयतया स्थापिनं कळा । अ, त्वदेकोपायत्वबुद्धिuji।

नाम्, अयला। ळा, भोग्यैur। अना, कृपै। कृपैक साध्यै ग इति । लम्oीलंg, विश्वसिलं। गळा, ढाळा आत्माmaruji ढाळा भरgujrpig। २० ली०६००, देवकी द्वन्द्वीला C। २, प्रतिष्ठित Non Cor, स्वामिन्! mulg।

(सा।प्रः)

CG इत्यादिना । ६६०२४ इत्यादि । ज्ञानानन्दस्वरूपं भगवन्तमहं मम मनस्येव स्थापितवान् । तदपि त्वत्कृपयैवेत्यर्थः ।

इत्यादि । हे स्वामिन्! त्वमेव मामभ्युपगमय्य त्वच्चरणारविन्दयुगलस्याधस्तान्निवेशितवानित्यर्थः । (सा।विः) Coru) इति । या Cu, एतस्य भगवतस्सङ्कल्प एव ! भक्तियोगस्यातिप्रयास साध्यस्यापि साक्षात्फलं प्रति न कारणत्वम् । किमुत प्रपदनस्य साक्षात्फलं प्रति न कारणत्वमित्यत्र इति द्योतयितुं सहजसामर्थ्यकारुण्यविशिष्टा इत्युक्तम् । व्याजमात्रमपेक्षणीयम् । अन्यथा वैषम्यनैर्घृण्य प्रसङ्गादिति भावः । उपाय, उपायान्तरमार्गे निविश्य । अपेक्षणीय कन्या कृाग इत्यनेन सम्बन्धः । तस्मिन्नेवापेक्षणीयत्वेन स्थिते सतीत्यर्थः । ढाढा कुण्डी गाना, ढाढा, अहम् । २_६rri ूधा, ज्ञानानन्द स्वरूपं भगवन्तम् । २ बाबा, मनसि । लंड़ीग, स्थापितवानस्मि । अमान्य, तदपि । अव्याङ्गाना, तत्कृपैव । शुम्ही कङ्कण्ठी कं मुना। अn Coor, हे स्वामिन्! ढाळगा, माम् । शुक्र अङ्गीकारयित्वा । २ळाला कंp, त्वदियपादारविन्दयुगलस्याधस्तात्, समीप इत्यर्थः ।

रु

(सा।सं :) ढाढाणा, मदिये “त्वमेवोपायभूतो मे भव” इति ज्ञाने । लङ्काळा, विषयतया कृतवान् । स त्वमेवोपाय भूतो मे भव” इत्यध्यवसायोऽपि । श्रन्यनकी लगाए ना, तदीयभोग्यतमकृपाकार्य एव । । महाविश्वासमुपजनय्य । ढाङ्गा, मां मद्रक्षणभर च । २। त्वच्चरणारविन्दयोरधः । फलं यथा समर्पयेम तथा गुरु स्वामिन्! इत्यर्थः ॥

मूः

[[१]]

चरमश्लोकाधिकारः

[[५०७]]

३४१४४ऩाऩ अवऩ् सॆय्विक्कच् चॆय्गिऱ GHत्तै अवऩोडॊक्क उपाय LD IS ६७६०८७६००१ उचितm एकशब्दतात्पर्य। Qu सिद्धोपाय guj साध्योपायं व्याजमात्र प्रद्यान १६ कङ्क कलङ्कील mwi uin, सम्बन्धज्ञानमात्रं, सिद्धोपाय प्रतिपत्तिमात्रम्, अनिवारणमात्रम्, अनुमतिमात्रम्, अचिद्व्यावृत्तिमात्रं, चैतन्यकृत्यं, चित्तसमाधानम्, अधिकारिविशेषणम् ६७ अतिवादं गां

(सा।दीः) आपाततो व्याजमात्रत्वं ाळा Garimam पूर्व परिहरिकीmi। QG सिद्धेत्यादि सम्बन्धज्ञानमात्र CD प्रपत्ति । सिद्धोपाय प्रतिपत्तिमात्र प्रपत्तीत्यादि । अतिवाद ? वस्तुस्थिति अतिक्रमि

प्रशंसावादळं।

अक्तिविरोधं

(सा।स्वाः) ring भरन्यासरूपसाध्योपायविधानं Jo२GGLom ? भरन्यास रूपप्रपत्ति सम्बन्धज्ञानमात्रं सिद्धोपाय प्रतिपत्तिमात्रं वा ? अनुमतिमात्रं वा ? चैतन्यकृत्यं वा ? चित्तसमाधानं वा? अधिकारिविशेषणं वा ? न तु भरसमर्पणरूप

साम्प्रदायिकोक्ति विरोधि ? ढाङ्गळा অनীÈ Grupi। Qu इति । साम्प्रदायिको क्तिसिद्धोपाय प्राधान्याभिप्रायेणातिवादरूपै Tuq। अतिवाद २ GGLon ? मुख्यवृत्त्या सम्बन्धज्ञानादिs Com मोक्षसाधन मॆऩ्ऱु तोऱ्ऱुगिऱदु ऎऩ्ऱु (ऎऩ्ऩ?) ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्।

(सा।प्रः) उक्तप्रकारं प्रपदनस्य प्रधानोपायत्वाभावमेवाभिप्रेत्य पूर्वाचार्यैरपि सम्बन्धज्ञानत्वाद्याकारा उक्ता इत्याह । Qua सिद्धोपायjogun इत्यादिना । यथा सम्बन्धज्ञानादीनां भगवत्प्राप्तौ प्रधानोपायत्वं नास्ति तथा भरन्यासस्यापीत्यर्थः । सम्बन्धज्ञानशब्देन स्वरूपभरफलानां भगवच्छेषत्वानुसन्धानात्मकं सम्बन्धज्ञानं विवक्षितमिति । सिद्धोपाय प्रतिपत्तिशब्देन सिद्धोपायस्य भगवतो निरपेक्षरक्षकत्वेन प्रतिपत्तिर्विवक्षिता । अनिवारणशब्देन भरन्यासं कृत्वा तदनन्तरं स्वरक्षणार्थस्वव्यापारेण क्रियमाणस्य निवारणस्य निवृत्तिर्विवक्षिता । अनुमत्यचिद्व्यावृत्तिशब्दाभ्यां रक्षापेक्षा विवक्षिता । चैतन्यकृत्य शब्देन आकिञ्चन्यज्ञानकार्यत्वं विवक्षितम् । चित्तसमाधान शब्देन नैर्भर्यं विवक्षितम् । अधिकारि विशेषणशब्देन “नार्हन्ति शरणस्थस्य कालं कोटितमीमपि” इत्युक्त्या प्रपन्नस्योपायान्तर निष्ठेभ्यो व्यावृत्तिर्विवक्षितेत्यपि तात्पर्यमिति भावः । एवं रूपं तेषां तात्पर्यमनवगम्यापातप्रतिपन्नार्थस्वीकारे साध्योपायशोधनाधिकारे प्रदर्शितमनिष्टं सङ्गृह्याह ।

(सा।विः) ूलं, निवेशितवान् Gी, तस्मिन् कारयति क्रियमाणम् । व्याजमात्र लंmल, व्याजमात्रम् । CLIऊं, तेन सह । उपाय LDIT & CT ६१६०५, उपायत्वेन गणनम् । एवं प्रपत्तेर्व्याजमात्रत्वेनाप्राधान्यात्तदभिप्रायेणोक्त प्रपत्तिस्वरूपे सम्बन्धज्ञानमात्रं प्रपत्तिरित्यादिरूपेण केषाञ्चिदतिवादाः प्रवृत्ताः । तत्र यथा श्रुतार्थग्रहणे दोषान् दर्शयति । सिद्धोपायñogi u♚ इत्यादिना । तत्र केवलसम्बन्धज्ञानं वा, सिद्धोपायप्रतिपत्तिरूपं वा प्रपत्तिरिति मते तस्य ज्ञानस्य प्रमाणतन्त्रत्वेन पुरुषकृतितन्त्रत्वा भावाद्वाक्यमात्रजन्यत्वेन अनुष्ठेयार्थत्वाभावेन विधिविषयत्वासम्भवात्तत्वमस्यादिवाक्यजन्यज्ञानादेव मोक्ष इति-

(सा।संः) प्रपत्तेर्व्याजमात्रत्वायत्तान् प्रपत्तिस्वरूपोच्छेदकान् परातिवादान् तेषामेव अन्यतमस्य प्रपत्तित्वे अति प्रसङ्गांश्च दर्शयति । इत्यादिना ।

[[५०८]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

इव् अवुबुगयैक् कॊण्डु इवैदामे अगदवुमॆऩ्ऱऱुदियिडवॊण्णादु। @musion शरणंव्रज नगकी विधिनं विरुद्ध m। samb। अतिप्रसङ्गादिदोष [i) D (Loवङ्ग G॥ अक्राणी६०? सम्बन्धज्ञानमात्र सिद्धोपाय प्रतिपत्तिमात्र GILD ६, श। वाक्यमात्रजन्य की ६) विधिविषय Loisoning)। अविधेयज्ञान) मोक्ष

Gori G उपासनादिविधिविरोधं भाष्यादिसिद्धम् ।

(सा।दीः) अन्यपरोक्तिous Gळङ्ग, सिद्धोपायप्राधान्यपरोक्तिबाकं काळङ्गGL

यता, पौरस्फूर्तिकार्य १५ m mulg। अतिप्रसङ्गादिक्षा GLDG BITC &L०&pri। मी पक्षी) विधिविरोधम् । पक्ष सर्वविषयकं की मोक्षप्रधानं प्रसङ्गिकङ्ग ५। अर्थ/१५६०बा उपपादिकं की pri। सम्बन्धज्ञानमात्रमित्यादिwn सम्बन्धज्ञानमात्रQD६६१/ सिद्धोपायप्रतिपत्तिमात्र Dog वाक्यजन्यज्ञानमात्र Lorr? कर्तव्य DITT ज्ञानान्तरLDIT? ढाङ्ग विकल्पितं प्रथमशिरस् दूषण अवाक्य मात्र जन्यomकी ं इत्यादिum - शब्द श्रवणमात्रेणार्थप्रतिपत्तेरवश्यं भावात् विधिविषयSILL। अविधेयकीggjळं मोक्षसाधन) दोष GILD? गगनी। अविधेयज्ञानं इत्यादि । द्वितीयशिरस् प्रपत्ति पर्यवसिकं GLD की।

याऩ

(सा।स्वाः) ू अन्यपरोक्तिow इति । सिद्धोपाय प्राधान्याभिप्रायैwrror उक्तिous G ऎऩ्ऱबडि। अऱुदियिडवॊण्णादॆऩ्गैक्कु fAपुबुगमॆदु? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्।

Quwomb इति । विरोधातिप्रसङ्गादिना उपपादिकं कीpi।

इत्यादिना । मी पक्ष♚ी विधिविरोध pii o पक्षी सर्वमुक्ति प्रसङ्गरूपातिप्रसङ्ग m। tq। सम्बन्धज्ञानमात्रQD६orm सिद्धोपाय प्रतिपत्तिमात्र

वाक्यजन्यज्ञानमात्ररूप Lom? कर्तव्यज्ञानरूपLDr? ढाळा विकल्पिक आद्यपक्ष की दूषण। श वाक्यमात्रजन्यDrली इति । अविधेयDongi मोक्षसाधन Lon common ? Gauri

अविधेयेति । द्वितीयपक्षी दूषण

@summit।

(सा।प्रः) ू अन्यपरोक्तिow इत्यादिना । अगी) इत्यारभ्य तात्पर्यमित्यन्तेन सम्बन्धज्ञान सिद्धोपाय प्रपत्तिशब्दयोरापाततः प्रतिपन्नार्थस्वीकारे ।

(सा।विः) वदतां मायिनां मतेन तुल्यं स्यादित्याह । सम्बन्धज्ञानमात्रमित्यादिना । अस्त्विष्टापत्तिरित्यत आह । अविधेयज्ञान इति । उपासनादीत्यादि शब्देन शरणं व्रजेत्यादि प्रपत्तिविधयो विवक्षिताः । विधिबलात् पुरुषप्रवृत्तिसाध्य ज्ञानान्तराङ्गीकारे प्रपत्तिविधौ प्रपत्तिलक्षणवाक्ये प्रपत्त्यनुष्ठानवाक्ये च यादृग्रूपं प्रतिपन्नं तादृगेव स्वीकर्तव्यमित्या ।

(सा।सं :) अन्यपरा, सिद्धोपायप्राधान्यपरा । सम्बन्धज्ञानसिद्धोपायप्रतिपत्ती वाक्यमात्रजन्ये वा? कर्तव्यज्ञानान्तरे वा? आद्ये विधिवैय्यर्थ्यम् । अविधेयज्ञानान्मोक्षवादश्च स्यात् । इष्टापत्तौ भाष्यादि विरोधः ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[५०९]]

मूः

तत्त्वज्ञान(PoLw

विधिलक्षणानुष्ठानवाक्य सिद्धोपायस्वीकार GILD

कर्तव्य १० १६०१ ज्ञानान्तर १०६) प्रपत्ति

श्री स्वरूपं अङ्गीकरिss Co

/ सिद्धोपाय ñngwij

L१६००१००१ की विधिप्राप्तप्रार्थनापूर्वक भरन्यासरूपाधिकारिकृत्य पण्णुगिऱ

कार्यकर Lorribly तात्पर्य। अनिवारणमात्र

कङ्काल मात्र रक्षक ईश्वर ००७ १६ ०४ प्रबल ६ mi

ईश्वरत्वं सङ्कुचित womb।

ग्री ६० कङ्की माता की ६ ईश्वर

(सा। दीः) तत्त्वज्ञान (POLI इत्यादि। सिद्धोपाय स्वीकारQLD/५ळं प्रपत्तौ पर्यवसान DI Gloor pri। सिद्धोपायेत्यादि। विधिप्रार्थनेति - विधिप्रेरित प्रार्थनापूर्वक

अनिवारमात्रपक्षñली

Gring ईश्वरविषयी स्वरक्षनिवारणं स्वप्राबल्य BTCοGun? अपराधैः निग्रहजननद्वारा Court ? स्वरक्षणार्थस्वव्यापार ? ळ त्रेधा विकल्पितं । प्रथमकल्प दूषण मात्र की।

(सा।स्वाः) तत्त्वज्ञानेति । सिद्धोपायस्वीकारं प्रपत्ति ढाङ्ग की पक्ष कुङ्कुमं भरन्यास लण्ड पर्यवसान Lipi सिद्धेति । अनिवारणमात्रQID पक्षी । गगग स्वरक्षानिवारणं स्वबल लंCown? अपराधलं Coum ? स्वरक्षणार्थ स्वव्यापार? त्रेधा विकल्पितं। क्रमेण दूषिकं की। मात्रमित्यादिना । स्वरक्षणार्थस्वव्यापार निवारण QLD की तृतीयपक्षी स्वरक्षणार्थस्वव्यापार D यदाकदाचित् ढाङ्ग की?

(सा।प्रः) बाधकं प्रतिपत्तिशब्दस्य स्वीकारपरत्वे तात्पर्यं चोक्तम् । ग्रीकण्ठ इत्यारभ्य प्रधानं LI ६१ ६००१ प्रसङ्गिकं इत्यन्तेन अनिवारणशब्दापात प्रतिपन्नार्थस्वीकारेनिष्टमुक्तम् ।

[[९९]]

(सा।विः) तत्त्वज्ञान इति । “ब्राह्मणे त्वामहस ओमित्यात्मानं युञ्जीत - अनेनैव तु मन्त्रेण स्वात्मानं मयिनिक्षिपेत् । शरणं व्रज” इत्यादि विधयः । “न्यासः पञ्चाङ्गसंयुतः । अहमस्म्यपराधानामालयोऽकिञ्चनोऽगतिः । त्वमेवोपायभूतो मे भवेति प्रार्थनामतिः । शरणागतिः । स्वनिर्भरत्वपर्यन्त रक्षकैकार्थ्य भावनम्” इत्यादीनि लक्षणावाक्यानि । “अहमद्यैव मया समर्पितः ’ इति यामुनाचार्योक्तिः । द्वयम् । “पितरं मातरं दारान्” इत्यारभ्य, “लोकविक्रान्तचरणौ शरणं ते ब्रजं विभो” इत्यन्तगद्योक्तिः । इत्यादिकमनुष्ठानवाक्यम् । सिद्धोपाय प्रतिपत्तिरिति पूर्वाचार्यवाक्यस्य तात्पर्यमाह । सिद्धोपायस्वीकारमिति । सिद्धोपाय अली, सिद्धोपायं ज्ञात्वा । अ, सिद्धोपायज्ञानम् । कार्यकर Lombig, भरन्यासरूपकार्योपयुक्तं यथा स्यात्तेन प्रकारेण । विधिप्राप्ते, विधिप्रेरिते । प्रार्थनापूर्वक भरन्यासरूपाधिकारि कृत्य की लं तात्पर्यमित्यन्वयः । सिद्धोपाय ज्ञानस्य स्वानुष्ठीयDIT] विधिसिद्ध भरन्यासोपयोगितया भरन्यास तात्पर्येणैव तथोक्तमिति भावः । अनिवारणमात्रं प्रपत्तिरिति मते पूर्वमीश्वर रक्षणाद्युक्ते यन्निवारणं कृतवान् । इदानीं तु निवारणं न करोतीत्यनेनैव खलवयं प्रपन्नः । तत्र किं स्वप्राबल्यादिना निवारितवान् ? उतापराधकरणेन निग्रहसङ्कल्पमुत्पाद्य रक्षाप्रवृत्तिं निवारितवान् ? यद्वा स्वरक्षणार्थस्वव्यापारेण निवारितवान् ? इति त्रेधा विकलप्य प्रथमं शिरो दूषयति । ळा इत्यादिना । कीी, निवारयतीति चेत् । द्वितीयशिरसि दूषणमाह ।

(सा।संः) द्वितीये प्रपत्तौ पर्यवसानम् । अनिवारणमात्रत्वपक्षे निवारणं स्वप्राबल्याद्वा ?

[[५१०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

शुन्य की प्रपत्ति

गगनीं निर्व्यापार LD ६० T

मूः - अपराधं निग्रह की भी मङ्की की प्रसादन Clowness Cou६०० Gळं। स्वरक्षणार्थव्यापारी की सुषुप्ति प्रलयाद्यवस्थै$६f व्यापरिकं याग्य की जाग्रद्दशै श्रीलङ्काली कङ्कं Cumario ईश्वरा मोक्षप्रधानं ६०० ६००१ प्रसङ्गिकं अनुमति मात्र Grg उपसक तुल्यम् । अचिद्व्यावृत्ति मात्रं प्रतिकूलदशै (sun @न्यं रक्षणीय (लङ्क कण्ठ) ऎक्कु उऱुप्भागादु। (सा।दीः) द्वितीयपक्ष

अनिवारणं प्रपत्तिरूप प्रसादन Cous Com। अपराध♚लQuorm Iri - अकृत्यकरण निवृत्ति मात्रा तृतीयपक्षपरिहार ल दत्तोत्तरम् । तृतीयशिरस् अनिष्ट प्रसञ्जनङ्की Dii। स्वरक्षणार्थेत्यादि । अनुमति मात्रपक्षñल दूषिकं । अनुमति मात्र मात्र ५ लं। अचिद्व्यावृत्ति मात्र पक्षी अचिद्व्यावृत्तीत्यादि । चैतन्यकृत्यपक्ष♚ली चैतन्यकृत्यमात्र Lor?

(सा।स्वाः) निवारणयोग्य दशै ऊं विवक्षितैur? दूषिऊं की pri। सर्वरक्षणार्थेत्यादिना । अनुमतिमात्रपक्ष दूषिकं की अचिद्व्यावृत्तिपक्षñल दूषिकंळी। अचिदिति । चैतन्यकृत्य की पक्ष की कृत्यor? स्वतः प्राप्त निमेषोन्मेषादि चेतनकृत्य? ६

उत्तरं।

इत्यादि

। उपासनopi अनुमति अतिप्रसङ्गङ्ग की ri।

। विकल्पिनं क्रमेण अनुमति मात्रेति । उपासनादि रूपचेतन विकल्पि आद्यपक्ष की

(सा।प्रः) अनुमतीत्यारभ्य इत्यन्तेन अनुमत्यचिद्वयावृत्तिशब्दापात प्रतिपन्नार्थस्वीकारेऽनिष्ठमुक्तम् । २), उपयुक्तं न भवतीत्यर्थः ।

(सा।विः) अपराधंला इति । एतत्कृत प्रपत्तिः निग्रह शामकतया अपेक्षितेत्यस्मत्पक्षानुसरणं `विना उपायान्तरं नास्तीति भावः । तृतीयं शिरो दूपयति । स्वरक्षणार्थेति । सुषुप्तीति । तदानीं स्वव्यापाराभावादिति भावः । ननुव्यापारयोग्यता दशायामनिवारणमेव प्रपत्तिरित्याशङ्कय जाग्रद्दशायामपि सर्वदा निवारणसम्भवाद्यदा न निवारयति तदैव रक्षेदित्याह । व्यापरिकण्ठ योग्य LDI कङ्क इति । अकृत्यकरण निवृत्तिमात्र मेवेदानीमनिवारणमिति द्वितीयपक्षविवक्षायामपि सुषुप्त्यादि समयेषु सर्वेषामप्यकृत्यकरण निवृत्ति सत्वात्सर्वमोक्षप्रसङ्ग इति दूषणं द्रष्टव्यम् । अनुमतिमात्र पक्षं दूषयति । अनुमतिमात्रQILD) इति । अचिद्व्यावृत्तिपक्षं दूषयति । अचिदिति@JTC एतावन्मात्रम् । रक्षणीय इति । भावप्रधानो निर्देशः । रक्षणीयत्वस्य । २ ज्ञापकं न भवति

उऱुप्भागादु। । रक्षणहेतुर्न भवतीत्यर्थः । चैतन्यकृत्यं प्रपत्तिरिति मते चैतन्य कृत्यमात्रमिति विवक्षितम् । (सा।संः) अपराधैर्निग्रहजननद्वारा वा ? स्वरक्षार्थ स्वव्यापाराद्वा ? आद्ये ईश्वरत्वसङ्कचितता । द्वितीये अनिवारणं प्रपत्तिरूप प्रसादनरूपमेव स्यात् । तृतीये निर्व्यापारतादशायां सव्यापारत्वेऽप्यनिवारणदशायाञ्च सर्वमुक्तिः स्यात् । अनुमतिमात्रत्वपक्षे उपासकस्य तदारम्भ एव तत्सत्वान्मोक्षापत्तिः । अचिद्व्यावृत्ति मात्रत्वे प्रतिकूला अपि मुच्येरन् ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[५११]]

Gorb

य

मूः चैतन्य कृत्य (मात्र) Grm उपासनादि नाना चेतनवृत्ति चैतन्य कृत्य non sung सं♚♚sg। चेतन १५५ ६७६ विवक्षि की उपदेशादिना Com फलानुपयुक्तचित्तसमाधानमात्र CD Glwगगनीं लßलó रुच्यनुरूप प्रतिपुरुषं व्रज विधेयmi फलतत्कामनादि कळऩ्ऱिक्केयिरुक्किऱ इत्तै अळिगणमॆऩ्ऩ वॊण्णादु।

(सा।दीः) gorous चैतन्यकृत्य Lon? । विकल्पितं प्रथमपक्षीं दूषणuri। चैतन्यकृत्यQDormr।m। द्वितीयविकल्प दूषणं । चेतना इत्यादि । चित्तसमाधान फलोपयुक्तचित्तसमाधान Corr? केवलसमाधानमात्र IT? । विकल्पितं। प्रथमलंल प्रपत्तौ पर्यवसानम् । द्वितीयं दूषणं Gpi। फलानुपयुक्तेत्यादि । णी प्रपत्ति अधिकारि विशेषणQILDT पक्षही दूषणं व्रज इत्यादि अधिकारिविशेषणं विधेयung। प्रपत्ति विधेयक mg)। अधिकारिविशेषणं फलं तत्कामनैurgouji (कम्मुळं। (सा।स्वाः) चैतन्यकृत्यमिति । द्वितीय निराकरिकीmi। चेतन इति । @ पक्षल प्रातिकूल्यदशायामपि मोक्षप्रसङ्ग ६०। चित्तसमाधान पक्षी फलोपयुक्तचित्तसमाधान ? फलानुपयुक्तसमाधानLDIT? आद्यपक्ष की प्रपत्ति ६० पर्यवसानंसिद्धं कृत्वा द्वितीय दूषिकङ्कीpri। फलानुपयुक्तचित्तसमाधानेति । पुरुषभेदेन प्रपत्तिवैजात्यापत्त्या अननुगमं प्रसङ्गिकं (Gorm] लं)। शनी प्रपत्ति अधिकारिविशेषण LD।गी पक्षी। दूषणri। व्रज इति । “फलादिभ्यो विभिन्नत्वात् प्रपत्तिर्विध्यनन्वयात् । विधेयान्तरहानेश्च नाधिकारिविशेषणम्” इति श्रीमद्यामुनेयोक्तिविरोधलं।

क्

(सा।प्रः) चैतन्येत्यारभ्य Goor Glgmpluji इत्यन्तेन चैतन्यकृत्यशब्दापात प्रतिपन्नार्थस्वीकारेऽनिष्टमुक्तम् । फलानुपयुक्तेत्यारभ्य CoumjuQib इत्यन्तेन चित्तसमाधानशब्दापात प्रतिपन्नार्थस्वीकारेऽनिष्ट मुक्तम् । व्रज इत्यारभ्य शुक्रकं इत्यन्तेनाधिकारिविशेषणशव्दापात प्रतिपन्नार्थस्वीकारे (सा।विः) मात्रशब्दः कार्त्स्यपरः । उत स्वतः प्राप्तचैतन्यकृत्यमिति विकल्प्य प्रथमशिरसि दूषणमाह । चैतन्यकृत्यमात्र इति । मी, एकोऽपि विशेषः । द्वितीयशिरसि दूषणमाह । लाग इति । चैतन्यकृत्यम् । उपदेशादिना Goog उपदेशादयोऽनपेक्षितानिवर्तेरन्नित्यर्थः । चित्तसमाधानमिति पक्षे फलोपयुक्त चित्तसमाधानं वा केवलचित्तसमाधानमात्रं वेति विकल्प्य प्रथमशिरसः प्रपत्तौ पर्यवसानं “स्वनिर्भरत्वपर्यन्तरक्षकैकार्थ्यभावनम्” इत्युक्तत्वादित्यभिप्रेत्य द्वितीयशिरसि दूषणमाह । रुचीति । तत्तत्स्वेच्छाकरणमेव तत्तच्चित्तसमाधानमित्यतिप्रसङ्ग इति भावः । अधिकारिविशेषणमिति पक्षं दूषयति । व्रज m इति । अविधेयं फलं कामना वाधिकारिविशेषणम् । प्रपत्तिस्तु विधेया । फलतत्कामनान्याचस्थिता । तस्मादिदम्मधिकारिविशेषणमिति वक्तुमनुचितमितिभावः ।

(सा।सं :) चैतन्यकृत्यत्वपक्षे किं कृत्यमात्रम् ? स्वत एव निष्पत्तिमत्कृत्यविशेषोवा? आद्ये यत्किञ्चित्कृत्यादेव मोक्षापत्तिः । द्वितीये उपदेशादि वैय्यर्थ्यम् । चित्तसमाधानमिति पक्षे तद्यदि फलाविनाभूतं तदा भरन्यास एव पर्यवसानम् । यदि फलानुपयुक्तं तदा प्रतिपुरुषं तत्तच्चित्तसमाधानानामेव प्रपत्तितेत्यननुगमः । अधिकारिविशेषणत्वे “फलादिभ्यो विभिन्नत्वात् प्रपत्तिर्विध्यनन्वयात् । विधेयन्तरहानेश्च नाधिकारिविशेषम् ॥” इति

[[५१२]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

कर्तव्य विधि की प्रपत्तिकं Qu४C ५६०६०६६) उपासनादि ५०० ruji Qu४ ५६०६०। Nungi (ii) ू मुख ६० उपासनादि कळिऱ्काट्टिल् तलैक्कट्टादु।

शी♚ळ४।६० प्रपत्तिकं व्यावृत्ति ६०००/। स्वविषयस्वीकारविशिष्ट ऩाय्क्कॊण्डु मोगानिऱ्कच् चॆय्दे।

(सा।दीः) फलतत्कामनाव्यतिरिक्त m। सम्बन्धज्ञानमात्रादि पक्षकं साधारण Dis उपासनप्रतिबन्धिow श्री। कर्तव्यDns इत्यादिum। ung, सम्बन्धज्ञानमात्रादि दूरेण - Dig। ननु श सिद्धोपायं स्वविषयस्वीकार निरपेक्षQILD ६orml CorGGm एकशब्द विधिमङ्की। शुक्र) स्वीकारमनुपाय

बुद्धि]

चोद्य

अनुवदि परिहरि की। स्वविषय स्वीकारेत्यादि)। स्वविषय स्वीकारवि- forसमाय्क्कॊण्डु मागानिऱ्कच्चॆय्देयॆऩ्ऱु

(सा।स्वाः) सर्वपक्ष/कं

८५६गळालंलं बाधक

विरोधदूषणापत्तिQuorm

साधारणदूषण। कर्तव्यDI इति । उपासनादि ५० ruji

CLIT? ढाळग।

Guna इति । स्वसिद्धान्त

लङ्का शरणं व्रजा स्वविषय स्वीकार विशिष्टाG

निरपेक्षQDorm बुद्धि ६ ६

सिद्धोपायं फलप्रदQLD बोधि की। सिद्धोपायस्वीकार CourGGlrl एकशब्दं बोधिलङ्कीलग की पक्षं निर्दुष्टतया ग्राह्य? शङ्किलं । उत्तर १०० की। स्वविषयेत्यादिना । वस्तु तः सापेक्षे सिद्धोपाये एकशब्द निरपेक्षत्वबुद्धिपरDI “मनो ब्रह्मेत्युपासीत”

(सा।प्रः) “फलादिभ्यो विभिन्नत्वात्प्रपत्तिर्विध्यनन्वयात् । विधेयान्तरहानेश्च नाधिकारिविशेषणम् ॥ " (सा।विः) ननु सम्बन्धज्ञानादिकमेव प्रपत्तिः कर्तव्य प्रपत्तिविधानमुपच्छन्दनमात्र मित्याशङ्कय उपासनादिष्वेवं प्रसङ्ग इत्याह । कर्तव्यLDING इति । ५ळालीय। दण्डनम् । ढाणी), करोति चेत् । हन्ततेधानिकाः हन्ततेगुडकाः इति बालानां प्रलोभनमिव प्रलोभनं करोति चेदित्यर्थः । ५६ााकीकण्ठाळं, दण्डनं कुर्युः । इष्टापत्तिरित्याशङ्कयाह । NCLT इति । तत्रापि सम्बन्धज्ञानादेरेव मुक्तिहेतुत्वादुपासनादिषु गुरुतरेष्वशक्त्या शोचसि चेत्तर्हि इदमत्यन्तसुलभं परमरहस्यं शृण्वति । चश्मश्लोकेनेतरव्यावृत्तिप्रपत्तिविधौ उपदेशसमापनं न स्यादित्यर्थः । सिद्धोपायेस्वविषयस्वीकार विशिष्टे फलप्रदे सति सिद्धोपाय स्वीकारेऽपि निरपेक्षबुद्धिः कार्येति एकशब्दतात्पर्यमिति चोद्यमनूद्य परिहरति । स्वविषय स्वीकारेति । स्वविषयेत्यारभ्य फलप्रद इत्यन्तं वस्तु सिद्धार्थ कथनपरम् । (सा।संः) श्रीमद्यामुनाचार्य सूक्तिविरोध इत्यधिकारि विशेषणQLD

इत्यन्तार्थः । विधेयायामेवा स्यामित्थमतिवादाः प्रसजन्ति चेद्भक्तावपि प्रसजेरन्नित्याह । कर्तव्यमिति । तत्रापीष्टापत्तौ उपासनातो भेदरूपेष्टासिद्धिरित्याह । Gunjib इति । स्वीकारेऽपि सिद्धोपायस्य नैरपेक्ष्य सूचक एकशब्द इति परोक्तं प्रति वक्ति । स्वविषयेति । यदि सापेक्ष एव सः तदा निरपेक्षत्वोक्तिरारोपरूपा स्यात् । यदि तस्य निरपेक्षत्वमेव वास्तवं तदामूः - ० सिद्धोपायं स्वीकार

दृष्टिविधि Cum आरोपित

चरमश्लोकाधिकारः

निरपेक्ष बुद्धि ६०० ६००

[[५१३]]

गाणी

स्ववचनविरुद्ध शु। शुल) ईश्वर

@joorjanmo यथाधिकारं

mous

प्रसादनीय commi प्रधान Door सिद्धोपायम् । भक्तिप्रपत्तिकाG प्रसादन miss G प्रधानsong साध्योपाया। श ६१६१८/। अपेक्षितफल / उपाय ones विधिक साधनान्तर // ८६००९ प्रपत्तिकं अनन्तरं भरस्वीकारं ६० ६००णी sor

(सा।दीः) वास्तवार्थानुवादम् । सिद्धोपायमित्यादि स्ववचनविरोधम् । व्रज ढाकी विधिCurrC_ एकशब्दमा विरोध QLD। शास्त्रसिद्धान्तjogai। शु ईश्वरा इत्यादिum। ५ प्रपत्तेर्व्याजमात्रत्वं । शशी एकशब्द। मङ्की ग अर्थी gui&pri। अपेक्षितफलेत्यादि। प्रपत्तिकं अनन्तरं भरस्वीकर्ता फलप्रधान♚ली चेतन OIL साधनान्तरानुष्ठाननैरपेक्ष्य

@&pri।

ईश्वर । ५

(सा।स्वाः) इत्यादिवत् दृष्टिविधितुल्य DC मोक्षसाधनत्वाभावं प्रसङ्गिनं। निरपेक्षत्वबुद्धिपर LDB) शरणं व्रजेत्युपायविधायकस्ववचन विरोधं लङ्का। स्वसिद्धान्तलं उपसंहरिकङ्कीpi। शुलं इति । @gum) गुरुलघूपायविधानविरोघं ? ढाङ्ग ग श्री @suprit। @६ इति । अधिकारिभेदेन व्यवस्थित DITC विरोधालं। शब्ली एक शब्द । योजनान्तर। अपेक्षितफलं । इति । यद्वा, निरपेक्षोपायभूतं की व्याजमात्र लं (सा।प्रः) इत्युक्तमनिष्टं दर्शितम् । अथैकशब्दस्यावधारणार्थभूतकैवल्यवाचितयाऽन्योपायानन्वयपरत्वं वेत्याह । अपेक्षितफल । कं इत्यादिना ।

(सा।विः) स्वीकारवति स्वीकारनिरपेक्षबुद्धिकरणे आरोपरूपमयथार्थ ज्ञानम् । सिद्धोपायं स्वीकार निरपेक्षमिति एकशब्द तात्पर्ये स्ववाक्यगतेन व्रजेति विधिना सह एकशब्दस्य विरोधात् स्ववचनविरुद्धस्स्यादित्यर्थः । सिद्धान्तमाह । शुक्र इति ।

rpm, अनयोर्द्वयोर्मध्ये । @m, एकस्मिन्नुपाये । यथाधिकारम्, अधिकारानुगुणम् । mour L स्थितिः भवेत् । प्रपत्तिस्वरूपे सम्बन्धज्ञानादिरूपेण प्राचीनानां व्यपदेश निमित्तं स्वरूपफलभरसमर्पणं शेषत्वानुसन्धानात्मकसम्बन्धज्ञान विशेष इति, सिद्धोपायप्रतिपत्तिरिति सिद्धोपायस्य भगवतो निरपेक्ष रक्षकत्व प्रतिपत्तिरिति विवक्षा, अनिवारणमिति भरन्यासानन्तरं स्वयत्नं निवृत्त्ये पक्षा, अनुमत्यचिद्व्यावृत्तिशब्दाभ्यां रक्षापेक्षाविवक्षा, उपायत्वप्रार्थनायास्तदन्तर्गतत्वात्, चैतन्यकृत्यमिति ज्ञानसाध्यत्व विवक्षा, चित्तसमाधानमिति नैर्भर्यविवक्षेत्येवं द्रष्टव्यम् । व्यपदेशस्य प्रयोजनं व्याजमात्रत्वं प्रपत्तेः । अथ प्रतिपत्तिं भक्तिसहाय निरपेक्षामेव व्याजीकृत्य रक्षणोपयुक्त कलयाणगुणगणविशिष्टो रक्षतीति नैरपेक्ष्यरूपमेकशव्दतात्पर्यान्तरमाह । अपेक्षितफल । इति । उपायDI& विधिल साधनान्तरri१८६०ना ४ प्रपत्तिकं अनन्तरम्,

(सा।संः) व्रजेति स्ववचनमेवैकशब्देन विरुद्ध्यत इत्यर्थः । सिद्धान्तं निगमयति । शुं इति । अथभरसमर्पणानन्तरं भरस्वीकर्तुरन्योपायैरनन्वय एकशब्दार्थ इति पक्षमाह । अपेक्षितेति ।

[[५१४]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

ऩ् तऩित्तु निऱ्कुम् निलैयैप् पऱ्ऱ कऩमॆऩ्ऱुम् सॊल्लुवर्गळ्। मी६) प्रपत्तिji ६६णी अनन्तरं अquins उपासनादि ६ अनुष्ठि फलोपाय ॥ ऊं ५१६१६०७१६ शरण्या अकिञ्चनoomi विलम्बक्षम ६०० या श्रीकुण्ड रिरिक्कुम् तऩक्कुम् नडुवे निऱ्पदॊरु सुमै सुमत्तादे इवऩ् सुमैयैत् तऩ् गुण CDC CwmiLO-

(सा।दीः) ñog उपपादिकं की प्रपत्तिjio इत्यादिuni। भक्ति निष्ठा आदि वाक्यशेष। OLD भक्त्युपायानुष्ठानम् । गुणानां Cowm Gos दयादिगुणा भक्त्युपायानुष्ठानं TCIT भक्त्युपायं फल इवऩुक्कु केवलं BC Com सङ्कल्पिins। भक्त्युपायानुष्ठान फलं अर्थी प्रमाणं BITL६pri।

नामे

उपायons Coons उचित एकशब्दतात्पर्य

(सा।स्वाः) NCLT

१६] BGCom? पूर्वोक्त @ शरण्यगताकारविशेषपरत्वं बुद्धिव्यवच्छेदपरत्वं स्वरसLDI ?

[[१]]

योजनै शरण्यसमानाधिकरण एकशब्दमुकं छ उचित साङ्ख्योपायादि गतोपायत्व- (@suprit। अपेक्षित फल । इति । मन्त्रादि स्नानं Cum प्रपदन pib गुणोपाय अशक्तविषयलं तन्मात्र फलं सिद्धिकं शरण्यकं उपायान्तरस्थानापन्नत्व आकार DoLIT? T शङ्किलं उत्तर १० Gii। Comगणी) इत्यादिना उपायान्तरनिरपेक्षफलप्रदत्वाकार । प्रमाण BIGpi।

में

अ]

(सा।प्रः) MOC ल♚ इत्यादि । भक्तिनिष्ठेन प्रपत्त्यनुष्ठानानन्तरमपि भक्तियोगमप्यनुष्ठाय प्राप्तव्यं परमपुरुषार्थं कारुण्यपरवशो भक्तियोगानुष्ठानानपेक्ष एव ददातीति प्रमाणतोऽवगतमित्यर्थः । (सा।विः) इतरोपसनादि प्रकारान् व्यवधायकत्वेन अनपेक्ष्यस्थितायाः प्रपत्तेरनुष्ठानानन्तरम् । स्वतन्त्रप्रपत्त्यनुष्ठानानन्तरमित्यर्थः । अङ्ग प्रपत्तेः भक्तिव्यवहितत्वात्तद्व्यावृत्तिरनेन कृता । शरण्या, शरण्यस्य । ढणीलङ्का ल♚Gएं @@@wi uñjp। एतदसाधारण्येन विद्यमानस्थितिं प्रति । एकशब्द, एकशब्दो भगवतः शरणागतिव्यतिरिक्तोपायान्तरनिरपेक्षस्थितिं प्रतिपादयतीत्याहुः । अस्मिन् पक्षे मामेकं, मां केवलम् । मामेव शरणं व्रज, उपायत्वेन स्वीगुरु । नतूपासनमप्युपायत्वेनेति वाक्यार्थः । तदुपपादयति । श्रागी) इति । प्रपत्ति

६६० अनन्तरquires उपासनादि ५६ अनुष्ठि इति । भक्तिनिष्ठा इति शेषः । फलोपायLDITs, भक्तिफलोपाय इत्यर्थः । प्रपन्नविषये विशेषमाह । अकिञ्चन orri इति । प्रपत्तिळम्मुळं लढाऊंम्ं ं MGCu, प्रपत्तेस्स्वस्य च मध्ये । ♚ OLD, विद्यमानमेवोपासनरूपं भारम् । &LDC, अनूढ्ढा । इत्थमनपेक्ष्येति भावः ।

एतत्कर्तव्य भक्त्यनुष्ठानभारम् । लङ्ग गुणी CoumiiLG, स्वकारुण्यादिगुणेष्वारोप्य स्वकीयकारुण्य सर्वशक्तित्वादिभिरेवोपासनानुष्ठान साध्यं फलं ददामि । त्वया उपासनादिकं न कार्यमित्यभिमानं कृत्वेत्यर्थः । अत्र प्रमाणमाह ।

(सा।सं :) अनन्वयमेवोपपादयति । प्रपत्तिjib इत्यादिना । फलोपायेति । भक्तं प्रतीत्यर्थः ।

।

चरमश्लोकाधिकारः

[[५१५]]

मूः “शरणं त्वां प्रपन्नाये ध्यानयोगविवर्जिताः ।

[[४६]]

तेऽपि मृत्युमतिक्रम्य यान्ति तद्वैष्णवं पदम् ॥” नाळं,

“आऱॆऩक्कु निऩ्बादमे सरणागत्तन्दॊऴिन्दाय्” ऎऩ्ऱुम्, सॊल्लुगिऱबडिये गुणविशिष्टा ॥ निरपेक्षफलप्रदmi Bjgi mww अनुसन्धिमङ्ग शरण(L&कं &L) Guruji। Qiq (Cw) परिपूर्ण Gumlung परिकरी विद्यान्तरीय प्रसादन LDI ६० उपायकरियिले निऱ्किऱदॆऩ्ऩुम् निऩैवैक् कऴिक्कैक्काग कऩमॆऩ्ऱुम् सॊल्लुवर्गळ्। (सा।दीः) शरणं त्वामित्यादिun६। ध्यानयोगविवर्जिता अपि ये शरणं प्रपन्नातेऽपि अन्वय शुक्रलकं इत्यादि । शरणा, मुख्योपायons। शुmb gji @iqur मुख्योपायत्वं । यद्वा, उपायत्वेन @ भक्त्युपाय ०५। निरपेक्ष फलप्रधानं, भक्त्युपायनिरपेक्षफलप्रधान

१४। ♚♚। एकशब्दालङ्कृ@@♚♚ujm। z अन्योपायैरनन्वयं भी एकशब्दकं तदङ्गैरप्यसम्बन्धः m अर्थ लं दर्शि की। की। लं प्रपत्ति Guru Go अमान्य, आतङ्क परिकर १९।

गाया ६६०६०१ प्रपत्ति आनुकूल्यसङ्कल्पादि विशिष्ट

अदु

(सा।स्वाः) शरणं त्वामिति । शुणलं इति । श्रु उपायम् । नाकं [ Co शरणors, उपाय ions द्विरुक्त्या मुख्योपाय । Qua शरण्यगतोपायान्तरनैरपेक्ष्यानुसन्धानपरमेकशब्द GILD GGGLon? शरणशब्दसामर्थ्य ला ला सिद्धि एक शब्द । अनन्यथासिद्धप्रयोजन Com ? GT ६ÖT GOT योजनान्त m। gu इति । Qugu, उपायान्तरनैरपेक्ष्यपरत्वरीतिwnl

muq।

१४। प्रपत्ति परिकरान्तरनैरपेक्ष्यपरकी सन्ध्याद्यनुष्ठानं प्रसङ्गिuram ? (सा।प्रः) भुलाऊं इत्यादि । ममोपायं दातुमुद्युक्तस्त्वच्चरणौ एवोपायत्वेनादा इत्यर्थः । अथानुकूल्यसङ्कल्पाद्यङ्गपञ्चक विशिष्ट भरन्यासातिरिक्धान्यव्यवच्छेदकतयोपायान्तराङ्गानन्वयपरत्वं वेत्याह ।

इत्यादिना । प्रपन्नैराज्ञानुज्ञाकैङ्कर्यस्य सावधानमनुष्ठानात्-

(सा।विः) शरणं त्वामिति । भुलाऊञ्छ लाg Co Imggi। Tলकं, मम । go, त्वच्चरणावेव । शरण, पूर्णोपायत्वेन ।

qu, इत्युक्तरीत्या । निरपेक्षफलप्रदmi ji wow अनुसन्धिG, निरपेक्षफलप्रदत्वस्थितिमनुसन्धानस्सन् । शरणDis, शरणत्वेन । अL, आश्री। गं♚♚

♚, इत्युक्तं भवति । एवमङ्गान्तरान्वयव्यवच्छेदेनपरत्वमप्येकशब्दस्य तात्पर्यमित्याह । परिपूर्ण इति । भीमं गतिचिन्तनादिसर्व विद्यासाधारणाङ्गजातं विद्यान्तरेष्विव प्रपत्तावपि प्रसक्तं सत् । प्रसादन DIGI उपायकोटिक

उपायकोटौ विद्यत इत्येतत्स्थितिम् । कंलकण्ठ छ, निरसितुम् । अस्मिन्पक्षे मामेकम्, मामेव । नतु गतिचिन्तनादिपरिकरमपीत्यर्थः । उक्तं नैरपेक्ष्यमेवोपपादयति ।

(सा।सं :) शरणं ५०० इति द्विरुक्त्या मुख्योपायत्वं दर्शितम् । यद्वा, उपायत्वेनोक्त उपायस्त्वच्चरणावेवेत्यर्थः । एकपदे । अथ तदङ्गैरप्यसम्बन्ध एकशब्दार्थ इत्युपपादयति । QC इत्यादिना । आज्ञानुपालनादिस्सहकारिकोट्यन्वयभ्रमं वारयति ।

[[५१६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

आज्ञानुज्ञै) अनुष्ठिकं

मूः

ii प्रपत्ति

कर्तव्यान्तर । प्रपत्तिलं।

वशीकृत फलं कृशीतुमङ्कीला

क्षणिकोपायल सवाय् निऩ्ऱेऩ्। इप् पुरिगत्तैप्पऱ्ऱ वेऱॊरु तेवै सॆय्यवेण्डा। अत्तेवैयैत् तुणैयागक् कॊण्डु उऩ्ऩै नाऩ् क्कप् पुगुगिऱेऩल्ले

तात्पर्य, आनुकूल्यसङ्कल्पादिविशिष्टप्रपत्ति की प्रपत्तिपरिकर पेरिट्टु तऩक्कु वेऱॊरु पुक्करिगणत्तैक् कूट्टवेण्डावॆऩ्ऱु सॊल्लिऱ्ऱा

।

(सा।दीः) आज्ञानुज्ञाकैङ्कर्य [[]] Qप्रपत्ति

@suprii। आज्ञानुज्ञा नयनuनीकीpri। @प्रपत्ति

। Frij

सहकारिकोटि ? ढाळान योजनै सिद्धा ईश्वराभिप्रायल

वाक्यत्रय♚। प्रतिभूः, ४ळा काळा। अर्थjwal supri @लंलं किमुतन्यायतोऽपि सिद्धी mi।

परिकरत्वेन तदनुष्ठान

Cyanoj, अवश्य कर्तव्यपरिकरान्तरम् । ॥ फलि इत्यादि । नं। ईश्वर।

अर्थ

(सा।स्वाः) आज्ञानुज्ञाविधिना तदनुष्ठान Long शु सिद्धोपायविशेषण LDT एकशब्दं प्रपत्ति GT ढङ्ग ) ( Fumi। आज्ञानुज्ञेति ।

माऩ

इतरनैरपेक्ष्यपरLD IS LOIL G Com ? सिद्धोपायं प्रपत्तिव्यतिक्तनैरपेक्ष्यं

गळं प्रपत्तिकं नैरपेक्ष्यं ? सिद्धोपायस्य नैरपेक्ष्येण तत्सिद्धि ढाळणी) आनुकूल्याद्यङ्गनैरपेक्ष्य pib प्रसङ्गिung? ढाङ्गण प्रमत्तिकं आनुकूल्यसङ्कल्पाद्यङ्ग व्यतिरिक्तनैरपेक्ष्यं फलितQLDrpali Gsi इति । अर्थ कैमुत्यन्याय

दृढीकरिrri।

(सा।प्रः) तदप्यपेक्षितमित्यत्र स्वयं प्रयोजनतयैव तयोरनुष्ठानम् । नतु भरन्याससहकारितयेत्याह । आज्ञानुज्ञैा इत्यादिना । Choo, अवश्यकर्तव्यम् ।

कळा

(सा।विः) आज्ञानुज्ञै इत्यादिना । प्रपत्तिफललं ♚ी, प्रपत्तिसाध्यफलं प्रति । Chool, अवश्यकर्तव्यम् । Gru Gor, न कर्तव्यम् । अय, लळा धर्मान् / कं QBTळङ्ग, सहायत्वेन स्वीकृत्य । २_गळा, त्वाम् । ॐा, अहम् । रक्षिक m। रक्षितुं प्रविष्टो नास्मि । एतान्विनैव रक्षितुं समर्थोऽस्मीत्यर्थः । तात्पर्य, एकशब्दतात्पर्यमित्यर्थः । प्रपत्तिपरिकर GILD CIL, प्रपत्तिपरिकर इति नाम दत्वा । कं भगवतः । प्रपत्ति Guru, प्रपत्तिं विना । सहकारि कारण, अतिरिक्तं सहकारिकारणम् । CJLIT, न घटय । प्रपत्तिं विनान्यत्प्रपत्तिसहकारिकारणं प्रपत्तिपरिकरनामधेयकमिति बुद्ध्या माकुर्वित्युक्तं भवतीत्यर्थः । विशदज्ञानाभावेऽपि सामान्यज्ञान मात्रेणापि कार्यकरप्रपत्तेस्सहकार्यन्तरापेक्षा नास्तीति

(सा।सं :) आज्ञेति । अस्मिन्नर्थे एकशब्दव्यङ्ग्यमीश्वरतात्पर्यं दर्शयति । प्रपत्तीति । अस्यां योजनायामेकशब्द फलितमाह । इति । अयमर्थः कैमुत्यनीत्यापि सिद्ध इत्याह ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[५१७]]

मूः - “येन केनापि प्रकारेण द्वयवक्ता त्वम्”, “प्रपत्तिवाचैव निरीक्षितुं वृणे” ना

qw पूर्णप्रपत्ति अपेक्षित श्रीनं यथाकथञ्चिदनुष्ठान हूं ताले कावुसॆय्गिऱ इव् त्तुक्कु वेऱॊरु पुळिगत्तैत् तेड VHकमिल्लैयिऱे।

“ततः सागरवेलायां दर्भानास्तीर्य राघवः ।

बाहुं भुजगभोगाभमुपधायारिसूदनः ॥

अञ्जलिं प्राङ्मुखः कृत्वा प्रतिशिश्ये महोदधेः ॥”

ऎऩ्ऱु पॆरुमाळ् सत्तैप्पऱ्ऱ

(सा।दीः) येनकेनापीति । वाचैव दाङ्गी

पण्णिऩविडत्तिलुम्,

अवधारणं सूक्ष्मार्थज्ञान व्यावर्तकम् । येनकेनापि

ढाढङ्ग की लीग अर्थलं। पूर्णप्रपत्ति इत्यादिuni। GOLD

समुद्रशरणागति

काली, श्रीहरिवंश की ब्रह्मदत्तचरित श्रीळं दर्भास्तरणादिनिराहारत्वादिरूपपरिकर विशेष का CLIC? गाल प्रायोपदेशादि व्रतविशेषप्रयुक्त परिहरिri। ततस्सागरवेलायामित्यादि ।

(सा।स्वाः) येन केनापीति ।

शरणं

ब्रह्मदत्तचरित

सङ्कल्पाद्यतिरिक्तons प्रपत्ति

प्रपत्तिपरिकरान्तरनिरपेक्षैनां समुद्र मं

दर्भास्तरण शयनोपावासादिरूप] A अङ्गं आनुकूल्य

की। विरोधिung? ६

mi तत इत्यादिना । प्रपत्तिकं अङ्ग की परिकर विशेषंाग? GTQJfl सॆय्गिऱार्।

(सा।प्रः) उक्तमर्थं कैमुतिकन्यायेनाप्युपपादयति । येनकेनापीत्यादिना । आनुकूल्यसङ्कल्पाद्यङ्गाङ्गि विषयविशदज्ञानाभावेऽपि सामान्यज्ञानपूर्वक सकृदुच्चारणेनापि फलं ददतो भगवत आनुकूल्य सङ्कल्पाद्यतिरिक्तानपेक्षत्वं कैमुतिकन्याय सिद्धमित्यर्थः । नन्विद मानुकूल्य सङ्कल्पाद्यतिरिक्तानपेक्षत्वं राघवब्रह्मदत्ताभ्यामनुष्ठितशरणागति प्रतिपादकरामायणभारतविरुद्धम् ? तत्र दर्भास्तरण निराहारत्वादि नियमान्तराणा-मप्युक्तेरित्यत्र तयोर्भरन्यासातिरिक्तकर्मण एव प्रतिपादनान्न विरोध इत्यभिप्रयन्नाह । तत इत्यादिना । ननु “गच्छध्वमेनम्” इत्येतत्प्रति निर्देशतया

(सा।विः) कैमुतिकन्यायसिद्ध मित्यभिप्रेत्याह । येन केनापीति । Coup परिकर CL मृगयितुम् । प्रसङ्ग up, प्रसक्तिर्नास्ति खलु । ननु राघव ब्रह्मदत्तकृत प्रपत्त्योर्दर्भास्तरणनिराहारादिनियम दर्शनात्कथं नैरपेक्ष्याशङ्क्य तत्र भरसमर्पणा प्रतीतेस्तच्छरणागतिरेव न भवति । किन्तु तदतिरिक्तमेव किञ्चित्कर्म प्रतिशयनादि प्रधानं प्रसादजनकम् । अतस्तत्र नियमायुक्ता इत्याह । ततस्सागरवेलायामित्यादिना । ननु “नमश्चक्रुर्जनार्दनम्” इत्यत्र

(सा।सं :) येन केनापीति । येन केनापि प्रपत्तिवाचैवेत्यनयोस्तात्पर्यमुक्तम् । यथा कथञ्चिदनुष्ठान इत्यनेन यथाकथञ्चिदित्युक्तिस्समुदाय ज्ञानपूर्वकसकृदुक्तिरूपोक्ति प्रपत्त्यभिप्राया । ननु राघवब्रह्मदत्तादेः प्रतिशयनादिप्रधानकप्रपत्तिप्रकरणेदर्भास्तरणनिराहारत्वादिरूपः परिकरविशेषो दृष्टः । अतः कुतोऽन्यैरनन्वय इति शङ्कां न प्रायोपवेशनादि व्रतविशेषप्रयुक्त इति परिहरति । तत इत्यादिना । सुकृत प्रणामो नाम बाहुभ्यां त्रिरायाममञ्जलिकरणं त्रिराजानुप्रसरणं ललाटनासा कपोलानां त्रिर्भूस्पर्शनं च यथा भवति, -

[[५१८]]

मूः

अन्द

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

" स राजा परमापन्नो देवश्रेष्ठमगात्तदा ।

शरण्यं सर्वभू (तेशं) तानां भक्त्या नारायणं हरिम् ॥ समाहितो निराहार ष्षड्रात्रेण महायशाः ।

ददर्शादर्शने राजा देवं नारायणं प्रभुम् ॥”

। सप्तव्याधोपाख्यान श्री

ब्रह्मदत्तचरितकुण्डी (C) गगन प्रकार wom प्रपत्तिकं अङ्ग-१०६।६४ळं सपरिकर प्रतिशयनादि प्रधानsumo আমG आलङ्क नियमन प्राप्तम् । सुकृतप्रणामी नय। (सा।दीः) Qing इत्यादि । सुकृतप्रणामं प्रपत्ति। भगवत्प्रसाद हेतुक्रियाविशेषम् । तत्प्रकारविशेषानुष्ठानं प्रपत्त्यङ्गत्वेन ०५। अर्थ पूर्वाचार स्थिरीकर mari। (सा। स्वाः ) याङ्ग इति । अयं प्रतिशयनरूपधर्मपरं प्रपत्ति प्रकरण Low विरोधQuor सुकृत प्रणामं प्रपत्तिरूप

“बाहुभ्यां त्रिरायाममञ्जलिकरणं त्रिराजानुप्रसरणं ललाटनासाकपोलानां त्रिर्भूस्पर्शं यथा भवति तथा साष्टाङ्ग प्रणामस्य द्वादशावृत्तिः” इत्याद्यङ्गविधि G GLDI?

कू

Guri।

इति । पूर्वोक्तस्थले प्रतिशयननिधानरीत्या । प्रपत्तिव्यतिरिक्त साङ्गसुकृत प्रणामविधि Qug एकशब्दमानुकूल्यसङ्कल्पाद्यतिरिक्त परिकरनैरपेक्ष्यपरQLD G

Guor?

(सा।प्रः ) " नमश्चक्रुर्जनार्दनम्” इत्युक्तनमस्कारस्य भरन्यासस्वरूपत्वात्तस्यच “ एकोऽपि कृष्णे सुकृतः प्रणामो दशाश्वमेधावभृधेन तुल्यः । दशाश्वमेधी पुनरेति जन्म कृष्णप्रणामी न पुनर्भवाय ॥ " इत्यादिभिस्संयक्कृतत्वेन विशेषणान्नैरपेक्ष्यं न युज्यत इत्यत्र “विनतविविधभूत” इत्यादौ भक्तेरपिनमश्शब्दार्थत्वदर्शनेन सुकृत प्रणामशब्दस्य भरन्यासरूप प्रणामविषयत्वे नियामकाभावाद्भरन्यासातिरिक्त एव प्रणामस्तत्र विवक्षित इति न नैरपेक्ष्यविरोध इत्यभिप्रयन्नाह ।

सुकृतेत्यादिना । ननु “याः क्रियाः गुरुते मोहादनाचम्यैव नास्तिकः । भवन्ति हि वृथा तस्य क्रियाः सर्वा न संशयः ॥ उपवीतं शिखाबन्धमूर्ध्वपुण्ड्रं विना कृतम् । अपवित्रकरस्यैव तद्विप्रस्य विफलं भवेत् ॥”

(सा।विः) नमस्कारस्य भरन्यासरूपत्वात् “एकोऽपि कृष्णे सुकृतः प्रणामोदशाश्वमेधावभृधे न तुल्यः । दशाश्वमेधी पुनरेति जन्म कृष्णप्रणामी न पुनर्भवाय ॥” इति पुनर्भवनिवर्तक प्रणामस्य प्रपत्तिरूपतायावाच्यत्वात् तत्र सुकृत इति विशेषेण परिकरसापेक्षत्वं प्रतीयत एव । कथं नैरपेक्ष्यमित्यत्र प्रभाव प्रतिपादकतद्वचनगत प्रणामशब्दस्य भरन्यासविषयत्वे नियामकाभावाद्भरन्यासभिन्नकेवल प्रणाम एव तत्रविवक्षित इति न नैरकेक्ष्यविरोध इत्यभिप्रायेणाह । Qg सुकृतेत्यादिना । ननु “याः कियाः गुरुते मोहादनाचम्यैव नास्तिकः । भवन्ति हिवृथा तस्य क्रियास्सर्वा न संशयः ॥ उपवीतं शिखाबन्धमूर्ध्वपुण्ड्रं विनाकृतम् । अपवित्रकरस्यैव तद्विप्रस्य विफलं भवेत् ॥” (सा।सं :) तथैकैकस्य साष्टाङ्ग प्रणामस्यानन्य प्रयोजनतया द्वादशवार मावृत्तिः” इति वदन्ति । इति । तत्रापि प्रणामत्व प्रयुक्त एव उपवासादि नियमविशेष इति भावः । इममन्योपायैरनन्वयं पूर्वाचारादपि स्थिरीकरोति ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[५१९]]

मूः शतं प्रपत्त्यध्यायादिना आनुकूल्य सङ्कल्पादि परिकरी Courg नियम jiji Color। आकिञ्चन्यैकधन [६०] द्रौपदी, दमयन्ती, शक्षसी, विभीषण, वेऱॊरु क्षत्रबन्धु, मुचुकुन्द, गजेन्द्र, पाण्डव, देव, सुमुख, त्रिशङ्क, शनश्शेप, किरात, काक, कपोतादिकां शरणागत Cumsw आनुकूल्यादि ८६० w Co इतिकर्तव्यतैous

५००Coomi।

(सा। दीः) @

कळै

प्रपत्त्यध्यायेत्यादि । आकिञ्चन्येत्यादि । दमयन्ती, नलपत्नी । राक्षसी, त्रिजटा । देवाः, देवळा। सुमुखा, सर्पराजा । श्रयं यांऊं फलसिद्धिurCLIT? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्। (सा।स्वाः) सामान्यतः पीरकरनैरयेक्ष्यपर@ळा आनुकूल्याद्यनपेक्षत्व प्रसङ्ग ? ढाङ्गानं Qui। g इति । प्रपत्त्यध्याय की प्रातिस्वीकLDI आनुकूल्यसङ्कल्पाद्यङ्गं विहित

एकशब्दोक्तनैरपेक्ष्यं तद्व्यतिरिक्तविषयतया पर्यवचन्ना प्रपत्त्यध्यायलंलीग ं ूगळं प्रपत्तिप्रकरणान्तर की परिकरान्तरं य आवश्यकLong? @suprit। आकिञ्चन्येति । सामान्यतः प्रपत्तिकं परिकरान्त रापेक्षैuri__ggji अविलम्बेन फलसिद्धिuiii) परिकारान्तरं ला आवृत्तिका CTL_TIT? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्।

(सा।प्रः) इत्यादिभिराचमनाद्यकरणे सर्वस्य कर्मणो वैफल्योक्तेर्भरन्यासस्यापि तदपेक्षितमिति नैरपेक्ष्यं नोपपद्यत इत्यत्र अनेकेषां प्रपन्नानामाचमनाद्यननुष्ठाने अपि अपेक्षित प्राप्तस्तत्तदुपाख्यानादौ दृष्टत्वान्न तदपेक्षितमिति मोक्षार्थप्रपदनेऽपि नैरपेक्ष्यमुपपद्यत एवेत्यभिप्रयन्नाह । प्रपत्त्यध्यायादिन इत्यादिना । द्रौपदी, रजस्वलैव प्रपन्ना । दमयन्ती स्वयंवरश्ङ्गे देवान्प्रपन्ना । राक्षसी त्रिजटा सुप्तोत्थिता तदानीमोव प्रपन्ना । विभीषण आगच्छन्नेव प्रपन्नः । क्षत्रबन्धुरर्धरात्रे आगच्छन्नेव कृष्णं प्रपन्नः । मुचुकुन्दस्तु सुप्तोत्थित एव प्रपन्नः । गजेन्द्रो युध्यन्नेव प्रपन्नः । पाण्डवाश्च मार्कण्डेयेनोक्ता स्तदानीमेव प्रपन्नाः । देवाश्च यज्ञभागग्रहणार्थमागतास्तत्रैव विष्णुं शरणं गताः । सुमुखश्च गरुडाभिद्रुत एव शरणं गतः । त्रिशङ्कशुनश्शेपौ विश्वामित्रं शरणङ्गतौ । किरातः कपोतं शरणं गतः । काको राघवं शरणं गतः । कपोतश्शिबिं शरणं गतः । असावादिशब्दार्थः । एषांशरणागति प्रापक प्रकरणेषु न कोऽपि धर्मस्तदनुष्ठिततया श्रूयत इतयर्थः

(सा।विः) इति सर्वकर्मणामाचमनाद्यभावे वैफल्योक्तेरिहाप्याचमनाद्यपेक्षा स्यादित्यत्र तत्तदुपाख्यानादौ शुद्ध्यादि नैरपेक्ष्येणैवापेक्षितफल प्राप्त्युक्तेर्मोक्षार्थ प्रपदनेऽपि तदनपेक्षेत्याह । प्रपत्त्यध्यायादिनी) इति । द्रौपदीरजस्वलैव भगवन्तं प्रपन्ना । दमयन्ती स्वयंवरारम्भे देवान् प्रपन्ना । राक्षसीत्रिजटा सुप्तोत्थिता तदानीमेव प्रपन्ना । विभीषणः आगच्छन्नेव प्रपन्नः । मुचुकुन्दः सुप्तोत्थित एव प्रपन्नः । देवाश्च यज्ञभागहरणार्थमागतास्तदानीमेव विष्णुं शरणं गताः । सुमुखो गरुडाभिभूत एव शरणं गतः । किरातः कपोतं, कपोतश्शिबिमित्यादिषु । Gour इतिकर्तव्यतै मा, वदति सति । ५६ १४। Coumii, नाद्राक्षम् ।

(सा।सं : ) @ इति । दमयन्ती, नलपत्नी । राक्षसी, त्रिजटा । देवाः देव शब्देनोच्यन्ते । सुमुख इति

सर्पराजः । फलोपहिततायां प्रपत्तेः परिकरान्तरमपेक्षितमित्यपि नेत्याह ।

[[५२०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः क्षणकालसाध्यomi निरपेक्ष Door प्रपत्तिमात्र ५० अयं

५६ CLm। guy मोक्षर्थप्रपत्ति

अयं काल की

अपेक्षितसिद्धि

फलसिद्धिकण्ठ

परित्यज्य नढाकीली

योजनैदृढीकरणार्थ Lomas

।

शरणागत

Gor तात्पर्य -

माशुचः नगकील वाक्यानं परिकरान्तरनैरपेक्ष्यं न GLC एकशब्द लण्ड

(सा।दीः) क्षणकालेत्यादिwni। निरपेक्षrror इतराङ्ग निरपेक्ष-CL, LriCun शास्त्रतः स्फुटos Com दृष्टार्थप्रपत्तिकबी फलसिद्धिकं &min@ मोक्षार्थप्रपत्ति की तावन्मात्रात्फलसिद्धि की Com? Tळाळा (ठं Qaumi। Q मोक्षेत्यादि । । इत्यादि । Cr काली फलसिद्धि q @pp प्रपत्तिनैरपेक्ष्यं परित्यज्य १० विवक्षितपक्ष एकशब्दपौनरुक्त्यg परिहरिकं& pi। परित्यज्येत्यादिunGi।

(सा।स्वाः) क्षणकालसाध्य इति । भूयस्समाचारदर्थन विपरिकरान्तर विलम्बात्फलविलम्ब @@@uorm] &लं। दृष्टार्थप्रपत्ति ८।१४।org परमपुरुषार्थरूप मोक्षार्थप्रपत्ति गुरुतरपरिकरान्तरDown अपेक्षितकाल की फलसिद्धि ८०G GLDI ? (Ba

pi।in इति । तुल्यन्याय♚Gळालं। दृष्टार्थप्रपत्ति अन्वयव्यतिरेक भूयस्समाचारदर्शनलं फलसिद्धि अतीन्द्रियमोक्षार्थ प्रपत्ति गुरुतरपरिकरान्तर मिल्लाविट्टालुम् ३ऎऩ्गळिळियुण्डॆऩ्गैक्कुप् HHVमुण्डो? ऎऩ्ऩवरुळिच् @supri। इतीति । माशुचः ढाङ्ग की। सर्वप्रकारशोकनिषेधपर १०१७०८० परिकरान्तराभावफल विलम्बादि प्रयुक्तशोकpi निवर्त्यQ/LD/५-श एकशब्द परिकरान्तरनैरपेक्ष्य लढ तात्पर्य पूर्वं “सर्वधर्मान्परित्यज्य” ढाङ्ग की। किं नैरपेक्ष्यविधिपरत्वं quo पौनरुक्त्यं प्रसङ्गिum? नगीpi। परित्यज्येति । आधिकोक्ति दृढीकरणं कूडुमो! ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्।

(सा।प्रः) एकशब्दस्योपायान्तराङ्गान्वयव्यवच्छेदकत्वं शोकनिवर्तनादपि फलितमित्याह । शम्। माशुच इत्यादिना । एवं तर्हि “अनङ्गभावोधर्माणां” इति नैरपेक्ष्यबोधकतयोक्तेन त्यागशब्देन पौनरुक्त्यं स्यादित्यत्राह । परित्यज्येत्यादिना ।

(सा।विः) इति कर्तव्यताभिधानं कुत्रापि न दृष्टमित्यर्थः । एकशब्दस्योपायान्तराङ्गान्वयव्यवच्छेद कत्वं शोकनिवर्तनादपि फलितमित्याह । माशुच इति । ननु परित्यज्येत्यस्य नैरपेक्ष्यविधिपक्षे एकशब्देनापि तद्बोधने पौनरुक्त्यं स्यादित्याशङ्कयाह । परित्यज्य ढाङ्ग कीली इति ।

(सा।सं :) क्षणकालेति । एवं मोक्षार्थायामपि सपरिकरान्तरमपेक्षित मित्याह । Qing इति । चरमश्लाके केनाशेनायमर्थस्सिद्ध इत्युक्त माशुच इति वाक्येनेवेत्याह । इति । प्रपत्तेर्नैरपेक्ष्यं परित्यज्येत्यत्र विवक्षितं चेदेकशब्दपौनरुक्त्यं परिहरति । परित्यज्येति । परित्यज्येत्यनेन अकिञ्चने शरण्यस्य प्रपत्त्यन्यनिरपेक्षत्वे

मूः शकं

ढङ्ग की थी। कङ्कं उपासनादि ५ ६ १ १ ६०

चरमश्लोकाधिकारः

अर्थान्तरं विवक्षित soomi। एकशब्द / कण्ठी ।

मागण्ण अर्थान्तर नाकं कानान्ना

[[५२१]]

न परित्यज्य सपरिकरप्रपत्ति कण्ठ

(सा।दीः) लंल पक्ष♚ली एकशब्दमं मं प्राप्यस्यैव प्रापकत्वमित्याद्यर्थान्तरं विवक्षित DISGUILDIT GILD Gor कीpri। g]]] एकशब्दकं नैरपेक्ष्यमर्थ पक्षी परित्यज्य ० कं अनुवादाद्यर्थान्तर (i) मुलनाकं Gठम्बा। एकशब्द इत्यादि । ननुप्रपत्तिकं अन्योपायैरनन्वय mgujib तदङ्गैरप्यसम्बन्धgu एकशब्द पक्षी प्रपत्तव्यविशेषण Dooring Gurjjr? / शङ्कि परिहरि की। सपरिकरेत्यादि)- (सा।स्वाः) शाकं इति । एकशब्दकं नैरपेक्ष्यार्थकत्वपक्ष की प्रसङ्गिung? गगनीं gui। एकशब्द इति । प्रपत्ति उपायान्तरानन्वय pib परिकरान्तरानन्वय (pio अर्थ QILD

ing। शरण्यविशेषणत्वं BOLTC ? पूर्वोक्तप्रकारेण शरण्यानं उक्तार्थद्वयपरQD६गणी प्रपत्तिरूपाङ्गि आनुकूल्याद्यङ्ग GTढङ्ग। शङ्किकं । उत्तर। सपरिति ।

परित्यज्य ६०२४५१५ पौनरुक्त्यं

एकशब्दमुकं

Com ? नैरपेक्ष्याभिधानमुखेन नैरपेक्ष्यं प्रसङ्ग ?

(सा।प्रः) शाकं अर्थान्तरमिति । प्राप्यस्यैव प्रापकत्वं स्वप्राधान्यनिवारणम् । प्रपत्तेर्व्याजमात्रत्वमन्यो पायैरनन्वयः ॥ तदङ्गैरप्यसम्बन्धस्सर्वसाध्येष्वभिन्नता । इत्थमर्थाष्षडाचार्यैरेकशब्दस्य दर्शिताः ॥ " इत्युक्तैकशब्दार्थेषु नैरपैक्ष्यस्य त्यागशब्दार्थत्वे एकशब्दे अन्योऽर्थस्स्वीकार्य इत्यर्थः । आतङ्क माङ्ग अर्थान्तर (१५६०बा इति । “अथोशक्ताधिकारत्वमाकिञ्चन्य पुरस्क्रिया । अनङ्गभावो धर्माणमशक्यारम्भवारणम् ॥ तत्प्रत्याशाप्रशमनं ब्रह्मास्त्रन्यायसूचनम् । सर्वधर्मपरित्यागशब्दार्थास्साधु सम्मताः ॥” इत्युक्तेषवर्थेषु धर्मान्तरनैरपेक्षस्यैकशब्दार्थत्वे अन्यः कश्चिदर्थस्स्वीकार्थ इत्यर्थः । नन्वेवं भरन्यासनैरपेक्ष्यबोधकैकशब्दस्य भगवद्बोधकेन मामित्यनेन कथं सामानाधिकरण्यमिति शङ्कामनूद्य भगवद्गतस्य भरन्यासव्यतिरिक्तनैरपेक्षस्यापि बोधकत्वात्तत्सामानाधिकरण्यमिति परिहरति । सपरिकरेत्यादिना ।

(सा।विः) परिहरान्तरमप्याह । अर्थान्तरमिति । “प्राप्यस्यैवप्रापकत्वम्” इत्याद्यर्थान्तरमित्यर्थः । एकशब्दस्य नैरपेक्ष्यार्थविवक्षायां परित्यज्येत्यस्य अशक्ताधिकारत्व आकिञ्चन्य पुरस्काराशक्यारम्भ वारणाद्यर्थस्स्वीकर्तुमुचित इत्याह । एकशब्द इति । norm इति । ननु भरन्यासनेरपेक्ष्यबोधकैकशब्दस्य भगवद्बोधकेन ममित्यनेन कथं सामानाधिकरण्यमित्याशङ्कामनूद्य भगवद्गतस्य भरन्यासव्यतिरिक्तनैरपेक्ष्यस्यापि बोघकत्वात्तत्सामानाधिकरण्यमिति परिहरति । सपरिकरेत्यादिना ।

(सा।संः) उक्त एकशब्देन तत्प्रपत्तेरपि परिकरान्तर नैरपेक्ष्यसिद्धिरितिदृढीकरणार्थमित्युक्तम् । अर्थान्तरं, प्राप्यस्यैव प्रापकत्वमित्यादि । नैरपेक्ष्यमर्थश्चेत् । माग अर्थान्तर n “अतो शक्ताधिकारत्वम्” इति कारिकोक्तार्थान् । प्रपत्तेरन्योपायैरनन्वयाद्यर्थक एकशब्दः कथं प्रपत्तव्य विशेषणं स्यादित्या शङ्क्य समाधत्ते । सपरिकरेत्यादिना । एकं माम्, उपायान्तरतत्परिकरनिरपेक्षं मामित्यर्थात्तस्य प्रपत्तव्य विशेषणत्वमिति भावः ।

[[५२२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - अङ्गिनruji परिकरण धर्मान्तर १८६० की कील ठ शुन्यं एकशब्दं शरण्य विशेषिनी अकिञ्चना प्रसादन LouisQl६६ शरण्यm SILGss मामेकं की। सर्वधर्मान्

की सर्वशब्द muji, सर्वपापेभ्यःकी सर्वशब्दguji unrig

एकशब्दं सर्वशब्दकं प्रपिसम्बन्धिwmi ji

(सा।दीः) ) उपायान्तरतत्परिकर/ना विवक्षित ना - उपायान्तर तत्त्व अनपेक्ष गाढाGlucorn। मामेकम् ढाळpg।gi Qurना। मी एकशब्द सर्वसाध्येष्वभिन्नता

अर्थ श्री। सर्वधर्मानित्यादिwn। @rig प्रतिसम्बन्धिwri jos WQug। एकार्थjmg मालक पक्ष की चरमश्लोकार्थ सङ्ग्रहिलं की। (सा।स्वाः) अकिञ्चनेति । श्रा उपायान्तर परिकरान्तर Luq। विधीया सपरिकरप्रपत्तिव्यतिरिक्त प्रचेतनपरिकरान्तरनिरपेक्षं माम् ढाळा विशेषिकं प्रपत्तिकं उपायान्तरपरिकरान्तरानन्वयं सिद्धQLD६। लं। पुनश्च एकशब्द पूर्वयोजनाद्यपेक्षया यौक्तिक अतिशयं Gaon । ग अर्थान्तर

। सर्वधर्मानिति । सर्वशब्द प्रतिसम्बन्धितामात्र अर्थविशेषसिद्धि

CLIT?

[[५]]

summit।

(सा।प्र) ूं इत्यादि । एषा मुपायान्तरतदङ्गानां भगवति प्रसादनतयान्वय राहित्य ज्ञापनार्थं मामेकमिति सामानाधिकरण्यनिर्देश इत्यर्थः । अथैकशब्दस्याभेदबोधनेऽपि प्रसिद्धि प्राचुर्यादत्रापि तमर्थं सोपपत्तिकमाह । सर्वधर्मान् ढालाङ्की इत्यादिना । ज्योतिष्टोम वाजपेयादीनां- (सा।विः) फीकी, निरस्यतोः । नानी, एतदर्थयोः । अपेक्षितफलकं इत्यारभ्योक्तयोः उपासनाव्यवधानासहत्वपरिकरान्तरानपेक्षत्वार्थयोरित्यर्थः । शरण्या विशेषि

गणी, शरण्यं विशिनष्टीत्येतत्किम् । प्रपत्तिर्हि विशेष्टव्येति भावः । ढाङ्गली), इति चेत् । अकिञ्चनंा कण्ठ, अकिञ्चनविषये । एवदेव । उपायान्तरसहितं परिकरान्तरसहितमेव प्रपदनम् । प्रसादनomrus @ग, प्रसादजनकं सत् । शरण्य शरण्येन सह । कंल, सम्बन्धम् । अ♚♚, प्राप्तम् । नभवतीत्येतत् । BIG ऊं आठ, प्रदर्शयितुम् । शरण्यस्य प्रसादनार्थमुपायान्तरपरिकरान्तर सापेक्षप्रपत्त्यपेक्षा नास्ति । केवल प्रपत्त्यपेक्षैवेति ज्ञापनार्थमिति भावः । यद्वा, १, केवल प्रपदनमेव । प्रसादन mins GSTा, प्रसादजनकं सत् - अपेक्षित मिति शेषः । शरण्य, शरण्येन सहान्यस्य सम्बन्धाभाव ं । इतरापेक्षाराहित्यम् । &LG&ऊंळक, दर्शयितुम् । प्रसादनमात्रवादे शरण्यगतेतरापेक्षाराहित्य बोधनार्थमिति भावः । मामेकम् ढाढणीला शरण्यविशेषणत्वेनोक्तिरिति भावः । अथैकशब्दस्याभेदबोधनेऽपि प्रसिद्धि प्राचुर्यात्सर्वशब्द प्रतिकोटित्वे नोपात्तस्यैकशब्दस्यसर्वफलसाधन सर्वधर्म प्रतिकोटिभूतं सर्वफल साधनं मामित्यर्थान्तर माह । सर्वधर्मान् ढाङ्ग की ऊँ इति । ज्योतिष्टोमवाजपेयादि साध्य स्वर्ग स्वाराज्यादि सर्वफलानां तत्तदाकिञ्चन्यानुरोधेनाहमेव निरपेक्षं साधनमित्यर्थः ।

(सा।संः) अथ सर्वसाध्येष्वभिन्नता एकशब्दार्थ इत्याह । सर्वेति । एकशब्दस्य सर्वशब्द प्रतिसम्बन्धित्वम् अहमेक एव सर्वधर्मस्थानाभिषिक्तः । सर्वपाप निवर्तकश्चेत्यर्थ प्रदत्वकृतम् । अस्मिन्पक्षे चरम श्लोकार्थं सङ्गृह्णाति ।मूः

(सा। दीः)

चरमश्लोकाधिकारः

“सुदुष्करेण शोचेद्यो येन येनेष्टहेतुना ।

स स तस्याहमेवेति चरमश्लोकसङ्ग्रहः ॥”

इत्ताल् ऎऩ् सॊल्लिऱ्ऱायिऱ्ऱॆऩ्ऩिल्,

“यद्येन कामकामेन न साध्यं साधनान्तरैः ।

ममुक्षुणा यत्साङ्ख्यन योगेन नच भक्तितः ॥ प्राप्यते परयं धाम यतो नावर्तते (यतिः) पुनः । तेन तेनाप्यते तत्तन्न्यासेनैव महामुने ॥

सुदुष्करेणेत्यादिuri। कण्ठ अर्थ-

[[५२३]]

सुदुष्कर Loin wird Com फलसिद्ध्यर्थ Loin B

माग

फलसाध्य।

ur फलसाधना । शोकि कण्ठी। प्रपत्तिवशीकृतonor Iron Com फलसाधन। सङ्ग्रहं। सम्पिण्डितार्थ । अर्थलंmल आकाङ्क्षा पूर्वLD & विवरिकीpi। शुलं इत्यादि। यद्येनेत्यादि । किं अर्थंतत्तत्फलाकामor ouri flour पुरुष साधनान्तर / १८ मुमुक्षु। साङ्ख्येन, ज्ञानयोग♚ं योगेन, कर्मयोग, भक्तितः, तदुभय परिकरवत्त्ला भक्तियोग पदमप्राप्यम् । तेनतेनेत्यादि । Cour कामकामrn A♚ साध्यDoor फलम् । न्यास वशीकृत लभिऊंub। मुयुक्षु-

ऩा

(सा।स्वाः) सुदुष्करेणेति । स स तस्याहमेवेति सर्वोपायाभेदं विवक्षित बाधित oorm? तत्तत्सर्व साधनान्तर नैरपेक्ष्यं विवक्षितं सर्वमुक्तिप्रसङ्गं ? अकिञ्चनविषय की गुरुतरसाधनान्तरनैरपेक्ष्यं विवक्षित QILD) उपायान्तरशक्ता नाथमुनिप्रभृतिकं मोक्षाभावं प्रसङ्गिung? ढाढगळी अभिप्राय शङ्कितं उत्तर

इति । इप्पडियागिल् TH

(सा।प्रः) साध्यतयाभिमत स्वर्ग स्वाराज्यादि फलानामप्यस एक एव तत्साधनमित्यर्थः । (सा।विः) सुदुष्करेणेति । सुष्ठु कर्तुमशक्येन येन येनेष्ट साधनेन यश्शोचेत् । साधनं मया कर्तुमशक्यं कथं फलं प्राप्तव्यमिति शोचेत् । तस्य शोकाविष्टस्याकिञ्चनस्य सतः तत्साधनमहमेवेतरसाधन निरपेक्षं तत्तत्साध्यफलं ददामि । अस्मिन्पक्षे चरमश्लोकार्थइत्यर्थः । एतदेव विशदयति । Con ूं♚♚♚@mगी इत्यादिना । यद्येनेति । येन कामकामेन । येन फलकामेन । यत्फलं साधनान्तरैर्न साध्यम् । मुमुक्षुणा च यत्फलं मोक्षरूपं साङ्ङ्ख्येन योगेन भक्तिश्च न प्राप्यते । यतः, यस्मान्मोक्षफलाद्यतिः नावर्तते । तेन तेन तत्फलं न्यासेनैवाप्यते ।

(सा।सं।) इति । सुदुष्करेणेत्येतदेव । प्रमाणप्रदर्शनपूर्वकं विवृणोति । यद्येनेत्यादिना । परमात्मैव हि मुमुक्षोः फलम् । तस्य प्रागेव सिद्धस्य साध्यत्वं देशविशेषावच्छिन्न तया तत्रैवान्तरङ्गकैङ्कर्य प्रतिसम्बन्धितया च । तत्र प्राथमिक साध्यत्व सूचनाय “यतो नावर्तते यतिः” इत्युक्तम् । अनन्तरोक्तम् साध्यत्वं परमात्मा च तेनैवेत्यंशेनोक्तम् । एवं च मुमुक्षुणा साधनान्तरशक्तिविधुरेण यद्यत्फलं न साध्यम् । तत्तत्साधनान्तर स्थानापन्नन्यासेनैव साध्यते । मुमुक्षुणापि । साङ्ख्येन, ज्ञानयोगेन । योगेन, कर्मयोगेन । भक्तितः, तदुभयप परिकर्मित भक्तियोगेन वा ज्ञानशक्त्यादि वैधुर्येण न साध्यः ।

[[५२४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः परमात्मा च तेनैव साध्यते पुरुषोत्तमः ॥ "

[[१]]

फल

६öor G

ऎऩ्गिऱ कट्टळैयिले तऩक्कु अरिसिरिङ्गळायिरुप्पदेदेऩुमॊरु ङ्गळैप् पऱ्ऱ अय♚कण्ठ अनुगुण LDTS कृणी कुन्नी शास्त्रका विधिÚULL उपाय & f ज्ञानाभाव♚gown, ज्ञान (poor कङ्क शक्त्यभाव, (prus विलंवाक्षमत्व Gown शोकिलङ्क अधिकारिmwii up अन्य उपाय ॥ कळॊऩ्ऱिलुम् नी अलैयवेण्डा, अवै तऩित्तऩिये तरुम् hङ्गळुक्कॆल्लाम् प्रपत्तिवशीकृत औषधां ऩाऩ नाऩॊरुवऩुमे अमैयुमॆऩ्ऱु सॊल्लिऱ्ऱायिऱ्ऱुपल ऎसङ्गळ् तरवल्ल युत्तैयॆल्लाम् इस् ऎऩमॊऩ्ऱुमे तरवत्तागैयाले नी औषधान्तर ॥ ५ (६) कं $६० औषध उपजीवि८-२० अन्द अबुयङ्गळाले कऴिक्कप्पडुम् रिङ्गळॆल्लात्तैयुम् कऴिक्कुम्। उऩक्कु पिऩ्बु सर्व भोग ६० भुजिकं कळं १५ आरोग्यमं भोगना की

woman

चरमश्लोकम् । साधिGG। &LL ना दृष्टान्त m। o औषधा न्ना

(सा।दीः) परमात्माojib - तेनैव मद्विषयप्रपत्ति w, मर्यादैurrow। g चरमश्लोकार्थ इत्यादिuri Goumjim, शोकिलङ्क।

कू

(सा।स्वाः) सर्वधर्मप्रतिकोटिus gigosu G एकशब्दविशेषित सिद्धोपायं सर्वधर्म प्रतिकोटित्वं ८२। G CLDIT? mi इति - moung, अशक्या शोकिwrg ग। औषधोपजीवनं शरणवरणम् । औषधं भक्तिरूपोपायान्तरम् । एकौषधस्थानापन्नङ्ग शरण्या

(सा।प्रः) एकस्यैवानेकफलसाधनत्वासम्भवशङ्कां “कासश्वासाति सारक्षय जठरकटीवातगुल्म प्रमेहा मूत्रोत्सर्गा मकुष्ठश्वय धुमुखशिरः कर्णनासाक्षिरोगाः । ये चान्येरक्तपित्त प्रभृति विकृतिजाव्याधयस्सन्ति जन्तोस्तांस्तान्रोगानशेषान्प्रशमयति पयः पीतमन्ते निशायाः । षण्मासान्तं मासान्तं वा रोगान्तं वा पिबेज्जलम् । नास्ति भेषजमन्यत्र नारायण श्चायनात् ॥” इत्याद्युक्तौषधमुदाहृत्य निरस्यति । औषधrison इत्यादिना । नन्वेवमेकशब्दो भगवद्रूप साधनस्य सर्वसाध्येष्वभेदपरश्चेद्भरन्यासस्य (सा।विः) परमात्मा च तेनैव साध्यते । मोक्षोऽपि तेनैव साध्यत इत्यर्थः ।

IT, त्वमायासवान्माभूरित्यर्थः ।

अहमेक एव समर्थः । एकस्यानेकविधफलसाधनत्वं कथमित्यत्र दृष्टान्तमाह । ६० औषध इति । बह्रौषधैः क्रियमाणाना मारोग्यादीनाम् । Daiv सिद्धौषध Quorrow एतत्सिद्धौषधस्यैकस्यैव दातुं समर्थतयेत्यर्थः । त्वम्-औषधान्तर ri काÈ५ mung, अनायास एव सन् । तीक्ष्णकटुकषायरूपे तदौषधसेवादुःखमनुभवन्नेव । उपजीवि, अनुभवितुं शक्तो असि । g इदमौषधम् । २ । तव । @io व्याधिनां

निवर्त्यमान सर्वान् रोगान् निवर्तयेत् । भुजिऊं, भोक्तुं समर्थस्स्याः । @pipro, नानुभवेमेति । CLIT, मा भैषीःनन्वेवमेकशब्दो भगवद्रूप साधनस्य सर्वसाध्येष्वभेदपरश्चेद्भरन्यासस्य सर्वफल साधनत्व सिद्धिर्न स्यादित्यत्र

।

(सा।सं :) पुरुषोत्तमः परमात्मा च तेनैव, भक्तिस्थानापन्नन्यासेनैव । साध्यत इति प्रमाणार्थ इति Q&♚♚pru♚m] इत्यन्तस्यार्थः । अस्मिन्नर्थे उपपत्तिं सूचयितुं दृष्टान्तमाह । इति । Goumji, शोकिऊं। शरण्यविशेषणेन एकशब्देन प्रपत्तिरेकैव सर्वधर्मस्थान इत्यर्थः कथं सिद्धयेदित्यत्राह ।

चरमश्लोकाधिकारः

मूः सर्वशब्द प्रतिसम्बन्धिwnor एकशब्दं सिद्धोपाय प्राधान्य क्रं विशेषितं ।कं]६०७६] १६mmojib“न्यासेनैव”ना कीmuqw प्रपत्तिQworm स्थानीय विधि/ फलिकं। ♚ भगवत्प्रपत्ति ६०० ६६। -

" त्वयापि प्राप्तमैश्वर्यं यतस्तं दोषयाम्यहम् ।

नाहमाराधयामि त्वां तव बद्धोऽयमञ्जलिः ॥ सत्वं प्रहरवामावा मयि वज्रं पुरन्दर । नाहमुत्सृज्य गोविन्द्रमन्यमाराधयामि भोः ॥ "

(सा।दीः) @ñल एकशब्दं प्राधान्यात्सिद्धोपाय विशेषिकिङ्ग सर्वधर्मान्तरस्थान♚ल विधि अर्थं सिद्धिकं प्रतिसम्बन्धीत्यादिuri। Qip योजनै

लंलं इत्यादि ।

सर्वधर्मस्थानापन्नत्वंQ८॰

फलान्तरार्थमपि देवतान्तरासं स्पर्श

[[५२५]]

शरण्य ६०० ६० सर्वधर्मान्तर

त्रिवर्गार्थिकं मुळं ूपं

), त्रिवर्गार्थिकं भगवदाश्रयणं सिद्धि

mmoli प्रपत्ति

की। सर्वशब्द

सिद्धिकं GOLDmi-

न्यास किं

(सा।स्वाः) Quqwr की “तेन तेनाप्यते तत्तन्न्यासेनैव महामुने “ढा

विरोधि ?। सर्वशब्देति । शरण्या

सर्वधर्मसाध्य सर्वफल साधनतया विहितत्ववेष

न्यासं

साक्षात्सर्वधर्म स्थानापन्न सर्वधर्मस्थानापन्नGILD६Òा। प्रमाणं शरण्य सर्वधर्मस्थानापन्नत्वं निर्हेतुक प्रपत्ति साध्यंा। कलं। सर्वधर्मस्थानापन्न तया भगवत्प्रपत्तिविधानं Jn Com ? इतरपुरुषार्थेच्छुकंळकण्ठ “ब्रह्माणं शितिकण्ठं च” इत्युक्तरीत्या देवतान्तरसमाश्रयणं @@ भगवत्प्रपत्तिलं । ८०G GLI ? ( i इति-देवतान्तराश्रयण LD कर्तव्यQuorm] निर्बन्धulum। guqwn त्रिवर्गार्थिऊम्मुळं भगवत्प्रपत्ति Curr भगवत्परis (५० प्रयोजनान्तरेच्छायां देवतान्तराश्रयणं ८GGLI ? (CÈ pi। । इति । नित्यनैमित्तिकrigi अग्नीन्द्रादिदेवतान्तरानन्वयं प्रसङ्ग ?

GT GOT GOT ?

य

(सा।प्रः) सर्वफलसाधनत्व सिद्धिर्न स्यादित्यत्र भरन्यासप्रपन्नस्य सर्वफलप्रदत्व बोधनेऽर्थाद्भरन्यासस्य सर्वफलसाधनत्वं सिद्ध्येदेवेत्याह । सर्वशब्देत्यादिना । सर्वपापविमोचनहेतुशरणागति विधायकेऽस्मिञ्च्छ्रलोके शरणागते स्सर्व फलसाधनत्वबोधनं व्यर्थमित्यत्र “भक्तिज्ञानादिवृद्धिं परिचरणगुणान्’ इत्याद्युक्तैहिकफलान्तरापेक्षाया मपि तदर्थं देवतान्तरभजन व्यावृत्तिः फलमित्यभिप्रयन्नाह श इत्यादिना ।

(सा।विः) भरन्यास प्रपन्नस्य भगवतस्सर्वफलप्रदत्व बोधने अर्थाद्भरन्यासस्य सर्वफल साधनत्वं सिद्ध्येदेवेत्याह । सर्वशब्देत्यादिना । ननु सर्वपाप मोक्षणफल साधनबोधकचरमश्लोके सर्वफलसाधनत्वं प्रपत्तेः किमर्थं बोध्यत इत्याशङ्य भगवत्प्रपत्ते स्सर्वफलसाधनत्वबोधने प्रयोजनान्तरपराणां देवतान्तर स्पर्श निवृत्तिः प्रयोजनमित्याह । ॐ त्रिवर्गार्थीति ।

(सा।संः) सर्वधर्मस्थान इत्यर्थः कथं सिद्ध्यदित्यत्राह । सर्वशब्देति । फलितेन निष्पन्नं दर्शयति । शकुं इति । अस्यां योजनायां फलान्तरार्थमपि देवतान्तरा संस्पर्श एव सिद्ध इत्याह ।

इति ।

[[५२६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः इत्यादिfjuqw नित्यनैमित्तिका ८६f६) विशेषण wi

सर्वावस्थै६ळं देवतान्तर स्पर्शम् अलंलीकं।०६ उचितम् । मोक्ष कुङ्किं उपायान्तरार्थि&ru उपायविरोधि५६० नाकं काफी कङ्क कं प्रपत्ति ६० ६००० ६०। प्राप्तिविरोधिowi ठीकं न प्रपत्ति प्रपत्ति सकलाभिमतसाधनत्व@rijs F♚♚। प्रपत्ति उपायविरोधिलकी कं BLL श्रीगीताभाष्य श्री द्वितीययोजनै भनुनी Grgi। प्राप्तिविरोधिलकं कफीकं कळं कट्टळैयै Tत्तिलेयरुळिच् चॆय्दार्।

प

(सा।दीः) मोक्षं/कं इत्यादि । भक्तिनिष्ठ अङ्गप्रपत्ति TITLD। अकिञ्चनं स्वातन्त्र्येण

प्रपत्ति ६०। सकलाभिमत Dog ? फलान्तर (pi उपायविरोधिनिवृत्तिji मोक्षप्राप्ति pm श्रीगीताभाष्य मण्डळं भक्त्यङ्गत्वं उपाय विरोधिनिवर्तकत्व pi, गद्य की स्वतन्त्रोपायत्वं प्राप्तिविरोधिनिवर्तकत्व jomguji भाष्यकार Glo &qwri। इत्यादि।

(सा।स्वाः) नित्येति । “सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि "

सकलफलसाधनं प्रपत्ति ढङ्ग G Com? Cung मोक्षमात्रफलश्रवणं ८२। G GLDIT? GT ढङ्ग अदु सर्वफलोपलक्षणQILDङ्कील अभिप्राय♚Gowapi। मोक्ष इति । Qug सर्वफलसाधनत्व (०६० LIT श्रीमद्गीता भाष्यही oo GooJILIGOJIT? ( द्वितीययोजनै Gramm आल उपायविरोधि निवर्तकत्वमात्रं

प्राप्तिविरोधि निवर्तकत्वं G@Famou?

ग। इत्यादिना ।

(सा।प्रः) एवं भरन्यासस्य सर्वफलसाधनत्व मुक्त्वा तत्तत्फलसाधननिष्पादनद्वारा च तत्साधनत्वमाह । मोक्ष कुङ्किं इत्यादिना । फलसाधनत्वस्य साधनसाधनत्वस्य च साम्प्रदायिकत्वमाह । शुक्र इत्यादिना । ननु भाष्यकारैर्मोक्ष साधनतत्साधनत्वमात्रोक्तेर्थवद्भि स्सर्वफल साधनत्वकीर्तनमनुचितम् ? किञ्च महामतिभिस्तै र्गीताभाष्ये भक्ति साधनत्वोक्ते र्गद्ये भक्त्यव्यवधानेन

(सा।विः) विशेषणwnwi४GCup, भगवच्छरीरत्वेन प्राप्तमर्यादां विना सर्वफलसाधनत्वादेव प्रपत्तेर्भक्तिविरोधिनिवर्तनेन भक्तिनिष्पादकत्वं साक्षान्मोक्षसाधनत्वं चास्तीत्याह । मोक्ष । इति । एतदुभयमपि भाष्यकार सम्मतमित्याह । प्रपत्तीति । श्र। इति । भाष्यकारास्सर्वफलसाधनशरणागतिबोधकं चरमश्लोकं प्रकृतभक्ति विरोधि पापनिवर्तकतया प्रकृतानुकूल्याद्भगवानुदाजहारेत्यभिप्रायेण व्याचख्युरिति भावः । भाष्यकाराः परस्परविरुद्धक्वचिदङ्ग

प्रपत्तिपरम्,

(सा।सं :) त्रिवर्गार्थिनामेव भगवत एवाश्रयणीयत्वे सिद्ध इत्यर्थः । आहत्यचरमश्लोके अन्यां योजनायां निष्पन्नं दर्शयति । मोक्ष इति । उपायविरोधिनमुपेयविरोधिनं च प्रपत्ति निवर्तयतीति न कैरपि पूर्वैरुक्तम्, तद्भवद्भिः कथमुच्यत इत्यत्राह । इति । स्वात्मनि कर्मयोगाधिकर्तृत्वम्, इन्द्रादावुपास्यत्वं, स्वर्गादौ प्राप्यत्वं, कर्मयोगादावुपायत्वं च परित्यज्य तत्सर्वमेकस्मिन्मय्येवानु सन्धत्स्वेति चरमश्लोकपूर्वार्धस्य प्रथमयोजना प्रकारमभिप्रेत्य द्वितीय योजनै॥ इत्युक्तम् । द्वितीय योजनायां सर्वधर्मशब्दः कृच्छ्र, चान्द्रायण, कूश्माण्ड, पवित्रेष्ट्यादीन् त्वद्दुश्शकान् परित्यज्य तत्स्थाने-

चरमश्लोकाधिकारः

[[५२७]]

मूः इवैयिरण्डिडत्तिलुम् ऒऩ्ऱै iत्तु ऒऩ्ऱै अरुळिच्चॆय्दबडियऩ्ऱु। २०६००१qpळं सर्वाभिमत साधन उपाय श्री प्रभावलं उदाहरणपरम् । प्रणवं मन्त्रान्तर♚ली प्रवेशिका स्वतन्त्रoryi gori Guru प्रपत्ति अधिकारि

विशेषं भक्त्यङ्ग

सिद्धम् ।

अधिकार्यन्तरकी

स्वतन्त्र (कं

वचनवल

स्वातन्त्र्येणानुष्ठेयत्व D

मग

श्रीगीताभाष्यही नग

(सा। दीः) ननु गीताभाष्य मण्डी अङ्गत्वेनानुष्ठेयत्व @surrow स्वातन्त्र्यपक्ष अनादरि? श्रीगद्यलङ्की अनुक्तपक्ष मुपलक्षित। उदाहरणमात्रं &Lq।६७। ननु । BnQCurr? Trog] श सदृष्टान्तons उत्तर Borm), अप्रधानomi fo@mmq- अधिकारिविशेषि (सा।स्वाः) @qumी सॊल्लुगैयाले

इत्यादि । उदाहरणपरं,

अन्योन्यविरुद्धLDIT] अङ्गत्व स्वातन्त्र्यपक्षद्वयं suri। प्रणवमित्यादिप्रवेशिकं । अन्योन्यविरोधं परिहृतम् ।

की रात आकारं GCILITQUIT? एकैकाकारं तियादो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्। इरण्डिडत्तिलुम् इति-अनादरद्योतकङ्ग स्थलद्वये अन्यतरमात्रोक्ति निर्वाह LD? (@supri

१४- इति । सर्वभिमत साधनत्वं प्रमाण प्रतिपन्न तत्र तत्र एकैकफलसाधनत्वोक्ति उदाहरणपरैाङ्गलं। Quiqui प्रपत्तिकं अङ्गत्व (pii स्वातन्त्र्य (pib प्रसङ्गिकं विरोधं प्रसङ्गिwuman ? i। प्रणवमिति । वचनेति । “मामेव ये प्रपद्यन्ते । सर्वधर्मान् परित्यज्य” इत्यादि वचनसिद्धQLD१q। सर्वधर्मान् ढाङ्ग की वचनमङ्ग प्रपत्तिपर muji अन्यथासिद्ध्यर्हLD IT ६०

(सा।प्रः) मोक्षसाधनत्वोक्तेश्च परस्परविरोधत्स्यादित्यत्र “यद्येव कामकामेन” इत्यारभ्य " तेन तेनाप्यते तत्तन्न्यासेनैव” इत्यादिवचनैस्सिद्धस्य सर्वफलसाधनत्वस्योभयोरुदाहरणयो र्भाष्यकारैः प्रदर्शनान्नकोऽपि विरोध इत्यभिप्रयन्नाह । लीग इत्यादिना । स्वातन्त्र्येण साधकस्यान्याङ्गत्वमयुक्त मित्यत आह । प्रणवमित्यादिना । अनेन “साधनान्तर युक्ता वा प्रपत्तिस्स्वयमेव वा । साधयेन्मुक्ति कामानां विमुक्तिं प्रणवो यथा ॥” इत्यादेरर्थोऽनुसंहितः ।

(सा।विः) क्वचित्स्वतन्त्र प्रपत्तिपरं, कथमनुगृहीतवन्त इत्याशङ्क्य सर्वफल साधनत्वाद्यथाधिकार मुपासना प्रकरणे उपासनारूप फलसाधनत्वस्याकिञ्चनाधिकार विषयिक गद्ये मोक्षफल साधनत्वस्य चोदाहरणमकुर्वन् । अतो न विरोध इत्यभिप्रेत्य सदृष्टान्त माह-Lo इत्यादिना । वचनबल♚$१०, “साधनान्तर युक्ता वा प्रपत्तिस्स्वयमेव वा । साधयेन्मुक्ति कामानां विमुक्तिं प्रणवो यथा ॥” इत्यादि वचनबलेनेत्यर्थः । ननु तर्हि अर्जुनं प्रत्येव साक्षान्मोक्ष साधन प्रपत्त्युपदेश इति भवद्वत्राख्यानं कथं शोभते ?

(सा।संः) उपायविरोधिपाप निवृत्तये मां शरणं व्रजेति पूर्वार्धार्थ इति भावः । भाष्ये प्राप्य विरोधि निवर्तकत्वानुक्तिः, गद्ये उपायविरोधि निवर्तकत्वानुक्तिश्चानादरण कार्येत्यत्राह । इति । उदाहरणपरम्, एकैकविषये विविच्य ज्ञापन परमित्यर्थः । अङ्गता स्वतन्त्रता च कथमेकस्या एवेति विरोधं दृष्टान्तेन परिहरति । प्रणवमिति । वचन इति ॥

[[५२८]]

मूः Quig नियताधिकार

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

वापि प्रपत्त्या वा महामते” इत्यादि प्रसिद्धम्।

भक्तिप्रपत्तिका विकल्पितं की “भक्त्या परमया

Li। Que इत्यादिum। साक्षादुपाय LIST? ढाळा

(सा।दीः) भक्ति प्रपत्तिकालं विल्प प्रमाणं भक्ति L विकल्पितं संयक्ज्ञानादिकं मोक्ष अव्विडङ्गळिल् पुर्त्तै वॆळियिडुगिऱार्।

(सा।स्वाः) प्रणवलं की Cum स्वातन्त्र्य ग्राहक स्पष्टवचनं CLICQUIT? TাTU (Bনसं

@supri। Qua इति । आदिशब्द

“भक्त्या परमया वापि” इत्यादि वचनमुं

“शरणं त्वां प्रपन्ना ये” इत्यादि सङ्ग्रहः - Qua

प्रपत्ति स्वातन्त्र्यं

मोक्षम्” इत्यादिवचन♚ल

संयक्ज्ञानादिकं

ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्।

“संयक्ज्ञानेन वा विकल्पेन भक्तितुल्य साधनत्वं प्रसङ्गिung?

(सा।प्रः) भक्त्या विकल्पोक्तेश्च भरन्यास स्वातन्त्र्यमपि सिद्धमित्याह । इत्यादि ना । नन्वेवं विकल्पोक्त्या स्वातन्त्र्ये तत्त्वज्ञानगङ्गा मरणयोरपि भक्ति प्रपत्तिभ्यां विकल्पोक्तेस्तयोरपि स्वातन्त्र्यं स्यादित्यत्र “तमेवं विद्वानमृत इहभवति । नान्यः पन्थाः । भक्त्या परमया वापि प्रपत्त्या वा महामते । प्राप्योऽहं नान्यथा प्राप्यो मम कैङ्कर्यलिप्सुभिः” इत्यादि विरोधात्तच्वज्ञान गङ्गामरणयो र्विकल्पोक्तिः प्राशस्त्यपरैवेत्याह ।

(सा।विः) भाष्यकारै रर्जुनं प्रति साक्षान्मोक्षसाधन प्रपत्त्युपदेश इत्यव्याख्यातत्वात्तद्विरोध इति चेन्न । गद्येाक्त परामर्शेन स्वतन्त्र प्रपत्तिपरत्वस्यापि भाष्यकाराभिमततया विलम्बासहत्वरूपाधिकारे सत्यर्जुनं प्रत्युपदेशे बाधकाभावादिति भाष्यकाराशयोन्नयनेन तथा व्याख्यानान्न विरोधः । ननु तर्हि भाष्यकारै र्यद्वेतिकल्पान्तरमुपक्रम्योक्ते पक्षे भक्ति योगमपि परित्यज्य केवलं ममाश्रयेति व्याख्याने भाष्यकाराणां भावः क इति चेत्सत्यम् । विरोधिबाहुल्येन शोचन्तमर्जुनं प्रति साक्षान्मोक्ष साधनत्वेनानुपदेशेऽपि प्रकृत निर्वाहात्तत्रः तथाव्याख्यातम् । भगवत्प्रभाव पर्यालोचनयात्यन्ताकिञ्चनानस्मान्प्रति साक्षान्मोक्ष साधनत्वमस्तीत्यभिप्रेत्य गद्ये तथा व्याख्यातम् । अस्माभिस्तु सर्वधर्म परित्यागोक्ति स्वारस्यात्सर्वपाप मोक्षणोक्ति स्वारस्याच्चार्जुनं प्रत्येव तथोपदेश इति व्याख्या तम् । एवं च कैमुतिकन्यायेन अत्यन्ताशक्तानां साक्षान्मोक्षसाधनं प्रपत्तिरिति बुद्धिः फलमिति मन्तव्यम् । न च भाष्यकृद्व्याख्या विरोधः । गम्भीराशयानामयं स्वभावः । यत्क्वचित्कञ्चिदर्थं प्रकटयन्ति । कञ्चिदर्थं प्रच्छादयन्ति । अन्यत्र तमर्थं विवृण्वते चेति तदाशयस्य तथात्वादिति सर्वमनवद्यम् । ननु “भक्त्या परमया वापि प्रपत्त्या वा महामते” इति प्रपत्तेर्भक्तितुल्यत्वेनकथनं “तत्त्वज्ञानेन वा मोक्षं गङ्गायां मरणेन वा” इति गङ्गामरणस्य तत्त्त ज्ञानतुल्यत्वकथनवत्प्राशस्त्यपरं किं न स्यादित्याशङ्क्य तद्वदिह “नान्यः पन्थाः” इत्यादि विरोधाभावादनन्यथासिद्ध प्रमाणबलाच्च तत्रैव प्राशस्त्यपरत्वं नान्यत्रेत्यभिप्रायेणाह । (सा।संः) “साध्यभाक्तिस्तु सा हन्त्री । यद्येन कामकामेन” इत्यादिक मिह भाव्यम् । व्यवस्थित विकल्पपरं वचनं दर्शयति । इति । एवं सति भक्त्या विकल्पितं संयक् ज्ञानादेरपि मोक्षं प्रति साक्षादुपायता स्यादिति शङ्काम्परिहरति ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[५२९]]

मूः शुलक “संयग्ज्ञानेन वा मोक्षं गङ्गायां मरणेन वा ।

प्रणामाद्वापि सुकृतात् भक्त्या वा लभते नरः ॥

इत्यादि०६० साक्षादुपाय CCL BOL परम्परोपाय

प्राशस्त्यातिशयं Cz♚सङ्कलन- “प्राप्यस्यैव प्रापकत्वं स्वप्राधान्यनिवारणम् । प्रपत्तेर्व्याजमात्रत्वमन्योपायैरनन्वयः ॥ तदङ्गैरप्यसम्बन्धस्सर्व साध्येष्वभिन्नता । इत्थमर्थाष्षडाचार्यैरेकशब्दस्य दर्शिताः ॥

(सा।दीः) शुलsun इत्यादिना । अन्यथा निषेधि१४। Qvvश्लोक लं भक्त्युपायGLICLo साक्षादुपायम् - opon व्यवहितोपायना - Que उक्तorror एकशब्दार्थषट्कलंल क्रमेण कारिकै सङ्गृहि। प्राप्यस्यैव प्रापकत्व मित्यादि um । स्वप्राधान्यनिवारणम्, स्वस्य, अधिकारिणः, प्रधानोपायत्वनिवारणम् । शां मां एकशब्दलंलं शरण्य ग। देवतान्तर व्यावर्तकम् । श्रीविशिष्टत्वे बाधकQLDi।

कळै

माग

(सा।स्वाः) शुलã इति । शुभ), भक्ति प्रपत्तिका विकल्पितोपायतया प्रसिद्ध

muq। ूं” भक्त्या परमया वापि” मुख्योपायनं प्रथमQDঅफ्रী शक्त्यादिह्णीं

प्रपत्त्या वाळा व्यवस्थितविकल्पितोपायत्वं Composou “नान्यथा प्राप्यः”। अन्यनिषेध स्तापकत्वं। “संयक्ज्ञानेन वा” इत्यादिवचनलेली संयक्ज्ञानादि ५० बाङ्गC TG♚। ‘भक्त्या वा लभते नरः” मुख्योपाय अनन्तर GlDJ songunggjib अन्यनिषेध सम्यक्ज्ञानादि स्तापकQq विस्तरेणोपपादिलंलं एकशब्दार्थ बुद्धिसौकर्यार्थ कारिकै सङ्ग्रहिऊङ्कीpri। प्राप्यस्यैव प्रापकत्वमिति । प्रपत्तेरित्युत्तरत्र सर्वत्रान्वयः । प्रपत्तेर्व्याजमात्रत्वं, सिद्धोपायतुल्यतयोपायत्वाभावः । अन्योपायैः, भक्त्यादिभिरनन्वयः । भक्त्याद्यनपेक्षस्वतन्त्रोपायत्वम् तदङ्गैः, भक्त्यङ्गैरपि । असम्बन्धः परिकरान्तरनैरपेक्ष्यम् । सर्वसाध्येष्वभिन्नता, एका प्रपत्तिरेव सर्वफलसाधनमित्यर्थः । मामेकं शरणं व्रज इति शरण्यैक्यमेवैकशब्दार्थः । एवं च श्रियउपायत्वमेव न सम्भवतीति परेषां मतमनुवदति । (सा।प्रः) शुलã इत्यादिना । एवं तर्हि भरन्यास विकल्पोक्तेरपि प्राशस्त्यपरत्वङ्किं न स्यादिति चेन्न । “शरणं त्वां प्रपन्ना ये ध्यानयोगविवर्जिताः । तेऽपिमृत्युमतिक्रम्य यान्ति तद्वैष्णवं पदम् ॥’ इति अनन्यथासिद्धवचनात्स्वातन्त्र्याङ्गीकारे प्रमाणान्तर विरोधाभावाच्चेति भावः । माम् ढाढाकी पदलङ्की ं इत्यारभ्य इयता प्रबन्धेनोक्तानेक शब्दार्थान् सुखानुसन्धानाय निष्कृष्य दर्शयति । प्राप्यस्यैवेत्यादिना । नन्वेकशब्देन शरण्यान्तर व्यावृत्तिः क्रियत हत्यस्यापि सम्प्रदायतस्सिद्धत्वाल्लक्ष्म्या अपि शरण्यत्वं व्यावर्तितं स्यादित्यत्र-

(सा।विः) शुलं इति । एकशब्दार्थान् श्लोकैस्सङ्गृह्णाति प्राप्यस्यैवेत्यादिना । नन्वेकशब्दस्य शरण्यान्तर व्यावृत्ति परत्वाल्लक्ष्मीव्यावृत्तिपरत्वं स्यादिति केर्षाञ्ञ्चिद्व्याख्यानमाशङ्क्य लक्ष्म्या अप्युपायत्वस्यच प्रागेव साधितत्वाद्विशिष्टस्यैकत्वेन एकशब्दार्थविरोधाभावाच्छश्ण्यान्तर व्यावृत्ति परत्वेऽपि न श्रीव्यावृत्ति परत्वमित्याह ।

(सा।सं :) ) इति । भक्ति प्रपत्त्यो र्विकल्पवचनेऽन्यथेति श्रवणादिति भावः । उक्तानेकशब्दार्थान् कारिकया क्रमेण सङ्गृह्णाति । प्राप्यस्यैवेति । परोक्तमेकशब्दार्थं निराकरोति ।

[[५३०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - “केचि त्त्विहैकशब्दार्थं शरण्यैक्यं प्रचक्षते । विशिनष्टि तथापि श्रीर्गुणविग्रहवत्प्रभुम् ॥ ईश्वरी सर्वभूतानामियं भगवतः प्रिया । संश्रितत्राणदीक्षायां सहधर्मचरी स्मृता ॥ एङ्क जगदुपादान मित्युक्तेऽपि प्रमाणतः ।

(सा।दीः) केचित्त्विहेत्यादि । म आचार्यान्ना शरण्यस्योपायभूतस्य एकत्व एकशब्दार्थLI &

श्रीः,

गुणवद्विग्रहवच्च प्रभुं विशिनष्टि, प्रभुव्यकं छ विशेषणत्वेनjjgQ/Dr। अर्थ प्रमाण (GIL की। ईश्वरीत्यादि। सहधर्मचरी स्मृता, “लक्ष्म्या सह हृषीकेशम्” इत्यादिभि स्स्मृता ६६१६०५। सर्वभूतानामीश्वरीभगवतः प्रियेति विशेषणद्वयं हेतुकर्भम्ं । अनुरूपत्वाभिमत त्वाभ्यां सहधर्मचरी स्मृता । मामेक मित्युक्तेऽपि श्रीविशिष्टत्वाश्रयण की दृष्टान्त m। एकमिति “एकमेवाद्वितीयम्”ढा

(सा।स्वाः) केचित्त्विति । निराकरोति । विशिनष्टीति । तथापि । शरण्यैक्यार्थकत्वेऽपि । गुणविग्रह विशिष्टस्यैवोपायत्वम् । न तु निर्विशेषस्य । तथा श्रीरपि गुणविग्रहवत्प्रभुं विशिनष्टि, विशिनष्टि, विशेषणतया उपायभूता वर्तत इत्यर्थः । न केवलं विशेषणतया अस्या उपायत्वम् । अपितु भगवत इव तस्या अपीश्वरकोटित्वेनोपायत्व मित्याह । ईश्वरीति । तर्हि द्वैराज्यदोष प्रसङ्गइत्यत्राह । इयं भगवतः प्रियेति । पत्नीत्वान्न द्वैराज्य दोष इति भावः । पत्नीत्वे स्वातन्त्र्याभावात्कथमुपायत्व मित्यत आह । संश्रितेति । यागादौ दम्पत्योस्सह कर्तृत्ववत्संश्रितत्राणसङ्कल्पेऽपि “लक्ष्म्या सह हृषीकेशः । इयं सीता ममसुता सहधर्मचरी तव” इत्यादि प्रमाणेन सहान्वयनीत्यर्थः । ननु मामेकं शरणमित्येकस्योपायत्वोक्तौ कथमितरान्वय इत्यत्राह । एकमिति ।” सदेव सोम्येदमग्र आसीत् । एकमेव” इत्यादौ एकस्योपादनवोक्तावपि-

(सा।प्रः) बहुभिः प्रमाणैर्लक्ष्म्या उपायत्वोक्त्या शरण्यत्वसिद्धेर्विशिष्टस्यैव शरण्यत्वाद्विशिष्टोपादानत्वप्रापके “सदेव सोम्येदमग्र आसीत् । एकमेव” इति वाक्ये स्थितस्यैकशब्दस्य चिदचिद्व्यावर्तकत्वाभाववदस्यैव गुणविग्रहादि व्यावर्तकत्वाभाववच्च लक्ष्मीव्यावर्तकाभावात्तद्विशिष्ट एव शरण्य इत्यभिप्रयँश्चाह । केचित्त्वित्यादिना ।

(सा।विः) केचित्त्विति । गुणविग्रहवत्प्रभुं विशिनष्टि, उपायत्वावच्छेदकतया नोपायैक्य विरोध इति भावः । तर्हि स्वत उपायता स्यादित्याशङ्क्य चरणयोरुपायतावच्छेदकत्वेऽपि नोपायत्व हानिः । प्रमाणाच्चेतदप्यस्तीत्याह । ईश्वरीति । एकं जगदुपादानमिति चेतनाचेतनविशिष्टस्यैकस्य यथोपादानत्वं तद्वदिति भावः । दृष्टान्तान्तरमप्याह ।

(सा।संः) केचित्त्वित्यादिना । भगवानेव शरण्यः । नतु श्रीरपि सिद्धोपायेति तेषामाशयः । तद्दूषयति । विशिष्टीति । तथापि, एकशब्दस्य शरण्यैक्य परत्वेऽपि । विशिनष्टि । विशेषणत्वेनैवावतिष्ठते । असम्भावित विश्लेषत्वादिति भावः । तवताकथं तस्यास्सिद्धोपायतेत्यत्राह । र्हश्वरीति । “मच्छेषभूता सर्वेषां ईश्वरी वल्लभा मम । लक्ष्म्या सह हृषीकेशम्” इत्यादि स्मृता इत्यत्र भाव्यम् । अपेक्षितलक्ष्मी वैशिष्ट्ये एकशब्दो न विरोधीति निदर्शनाभ्यां कारिकाद्वयेन दृढयति । एकमित्यादि ना ।

मूः

चरमश्लोकाधिकारः

पथाऽपेक्षितवैशिष्ट्यं तथात्रापि भविष्यति ॥ एकोपास्ति विधानेऽपि गुणादीनां यथान्वयः ॥ तथैकशरणव्रज्या विधानेऽप्यनुमन्यताम् ॥ यथागुणादि वैशिष्ट्ये सिद्धोपायैक्यमक्षतम् । एवं पत्नीविशिष्टत्वेऽप्यभीष्टं शास्त्रचक्षुषाम् ॥

[[५३१]]

अपेक्षितवैशिष्ट्यं Gri। एकोपास्तीति । उपासनेऽन्वयं सिद्धिकं Comi विशेषणत्वं ढां

(सा।दीः) & जगुदुपादानत्वं प्रमाणान्तरबल सूक्ष्मचिदचिद्वैशिष्ट्यQLDLL सिद्धि bug Cuous। दृष्टान्तान्तरं “तमेवैकं जानथ तमेव विधित्वा” इत्यादि विधान की गुणादिकं

ur_मामेकंा श्रीविशेषणमवर्जनीय १६१६०५। G१४ सिद्धोपायैक्यं QBLIC? ६ शङ्क निराकरि ग ग दृष्टान्त

यै @supri। अभीष्टं सिद्धोपायैक्यमक्षतoms सिद्धिकं । (सा।स्वाः) यथाऽपेक्षित सूक्ष्मचिदचिद्वैशिष्ट्यं शुद्धब्रह्मणउपादानत्वे विकारित्वापत्तेः निर्विकारत्व श्रुतिप्रमाणत अङ्गीक्रियते । तथात्रापि भविष्यति । दृष्टान्तान्तरमाह । एकोपास्तीति विधानेऽपीति । ‘तमेवैकं जानथात्मानम्” इत्यादावेकस्यैवोपासनविधानेऽपि गुणादि विशिष्टस्यैवोपासनमिति गुणादिनां यथान्वयस्तथा एकशरणव्रज्या विधानेऽपि श्रीवैशिष्ट्य मनुमन्यताम् । विशेषणतया श्रियोपायत्वे सिद्धोपायैक्य भङ्गस्स्यादिति बाधक तर्कं परिहरति । यथेति स्पष्टोऽर्थः । शास्त्रचश्रुषामिति नाभिप्रायम् । “युवान्तु विश्वस्य विभू जगतः कारणं परम्” इति भागवतादि शास्त्रं प्रमाणमित्यर्थः । एवं द्वयोरपि कारणत्वे-

(सा।प्रः) अपेक्षितवैशिष्ट्यं, सूक्ष्मचिदचिद्वैशिष्ट्य मित्यर्थः । ननु “तं गच्छ शरणं हरिम् । मामेकंशरणं व्रज” इत्यादिभिः प्रपत्तव्यैक्योक्तेः कथं लक्ष्मीवैशिष्ट्य मुच्यत इत्यत्र “तमेव विधित्वातिमृत्युमेति । यः पुनरेतं त्रिमात्रेण ओमित्यनेनैवाक्षरेण परमपुरुषमभिध्यायीत । “स तेजसि सूर्ये सम्पन्न” इत्यादिषु भगवत एकस्यैवोपास्यत्वोक्तावपि सत्यत्वादि स्वरूपनिरूपकगुणानामप्युपास्यत्वमुपास्यभेदावहत्वाभावश्च यथा तथा श्रियोऽपि स्वरूप निरूपकत्वादेव विशेषणत्वं शरण्यैक्या विरोधित्वं चेत्यभिप्रयन्नाह । एकोपास्तीत्यादिना ।

(सा।विः) एकोपास्ति विधानेऽपीति । तमेव विधित्वा इत्यवधारणार्थस्य प्रतर्दनादि विद्यासु विशेषण विषयत्वेऽपि वचेतनस्य न विरोधस्तथैव हि एकस्याशरणव्रज्याया श्रीवैशिष्ट्यवि षयत्वेऽपि न विरोध इति भावः । सिद्धोपाये पराभिमतगुणादिवैशिष्ट्य प्रतिबन्धिमाह । यथा गुणादीति । गुणविग्रहवत्प्रभुमित्यत्रावच्छेदकतया एकत्वभञ्जकत्वं नास्तीत्युक्त्यम् । इह तु वेद्यान्तर्गतत्वेनैकत्वभञ्जकत्वं नास्तीत्युच्यत इत्यपौनरुक्त्यम् । पत्नी विशिष्टत्व इति । इहाति पदमध्याहार्यम् । ननु शास्त्रचक्षुषामित्यनेन “यजेत स्वर्गकामः” इत्यादावेकवचनेऽपि कर्तृत्व रूपैक्यात्पत्युः प्राधान्यान्न विरोधस्तद्वदिहेति प्रतीयते । तदनुपपन्नम् ।

[[९९]]

(सा।सं :) अपेक्षितवैशिष्ट्यं, सूक्ष्मचिदचिद्वैशिष्ट्यम् । एकोपास्ति विधानम् । “तमेवैकं जानथ इत्यादि । अनुमन्य ताम्, सिद्धोपायत्वाश्रयलक्ष्मीवैशिष्ट्य मनुमन्य ताम् । तदेव विवृण्वन् प्रकृते उपसंहरति । यथेति । “युवान्स्तु विश्वस्य विभू जगतः कारणं परम्” इति भागवतस्थम् । “लक्ष्मीनारायणाख्यं तदतो ब्रह्म सनातनम् । तदेतत्सूक्ष्ममिथुनम्” इत्यादि सात्त्वतस्थं च वचनमिह शास्त्रशब्द विवक्षितम् । विशेषण विशेष्य भावेन द्वयोरपि सिद्धोपायत्वे वेदान्ते तदुपबृह्मणादौ च कारणत्वध्येयत्वादि प्रकरणे-

[[५३२]]

मूः

[[१]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

प्रभा प्रभावतोर्यद्वदेकोक्तावितरान्वयः ।

एवमन्यतरोक्तौ स्यात्सहवृत्त्यभिधानतः ॥

(सा।दीः) शं। शरण्यान्तर्भावQLD) Cor ळा शङ्कु mui पुरिया निऩ्ऱुगॊण्डु ऒऩ्ऱैच् चॊऩ्ऩविडत्तिल् मऱ्ऱैयदुवुम् वरुमिडत्तिल् दृष्टान्तङ्कीmri। प्रभेति । प्रभा प्रभावतोः, प्रभा प्रभावान् की, अविनाभावदर्शनल ऒऩ्ऱैच् चॊऩ्ऩविडत्तिल् मऱ्ऱैयदिऩुडैय वरुमाप्पोले इत् तवुगळिल् ऒरुवरैच् चॊऩ्ऩविडत्तिल् मऱ्ऱैयवरुडैय Haमुम् सॊल्लप्पडुम्। इङ्गुम् अरिसा भाव सम्बन्धं-

(सा।स्वाः) “माया वा एषा नारसिंही सर्वमिदं सृजति सर्वमिदं रक्षति सर्वमिदं संहरतीति” तापनीये “एको ह वै नारायण आसीत्” इति महौपनिषदि च एकैकस्यकारणत्व श्रवणं कथमित्यत्राह । प्रभेति । सहवृत्त्यभिधानतः । सन्नियोगशिष्ट न्यायादित्यर्थः । ननु लक्ष्म्या उपायत्वे अनन्यथासिद्ध स्पष्ट प्रमाणसत्वे सर्वमिदं घटते ।

(सा।प्रः) एवं तर्हि “अमृतस्यैष सेतुः - संसारार्णवमग्नानां विषयाक्रान्तचेतसाम् । विष्णु पोतं विना नान्यत्किञ्चिदस्ति परायणम् ॥” इत्यादिषु भगवत एवोक्तिः कथमित्यत्र “यथा मयापि सा व्याप्ता तथा व्याप्तोऽहमीश्वरः । अनन्या राघवेणाहं भास्करेण प्रभा यथा ॥” इत्यादिभिस्सहैवावस्थानावगमात् “स्वरूपं स्वातन्त्र्यं” इत्यारभ्य “तदन्तर्भावात्त्वान्न पृथगभिधत्ते श्रुतिरपि” इत्युक्त प्रकारेण भगवदुक्तावपि साप्युक्तेत्युत्तरमाह । प्रभेत्यादिना ।

(सा।विः) इह भगवतः कर्मवश्यत्वाभावात् । “पत्युर्नो यज्ञसंयोगे” इति यज्ञफल स्वामित्व एव नकारानुशासनेन तत्रैव पत्नीशब्दस्य मुख्यत्वेन भगवद्वल्लभायां पत्नीत्वव्यपदेशस्य गौगत्वादिति चेन्न । पत्नीशब्दस्य गौणत्वेऽपि तदुपलक्षित सहधर्मचरीत्वस्य सत्वेन वैदिकदृष्टान्तेनेहापि स्वीकारे विरोधा भावादित्युक्ति परत्वात्पत्नीवैशिष्टयस्योक्तेः । ननु सर्वत्र लक्ष्मीवाचकशब्दो नास्ति, कथं तत्प्रतीतिरित्यत्र परस्परापृथक्सिद्धिवशादेव दीप अगच्छतीत्युक्ते प्रभायास्तत्र प्रतीतिवदिहापि तत्प्रतीतिरस्तीति पूर्वोक्तमेव स्मारयति । प्रभा प्रभावदिति । सह व्याप्त्यभिधानत इति “अनन्या राघवेणाहम् । अनन्याहि मया सीता” इत्यादिष्विति भावः ।

(सा।सं :) “माया वा एषा नारसिंही सर्वमिदं सृजति सर्वमिदं रक्षति । सर्वमिदं संहरति” इति तापनीय । “एको ह वै” इति महापनिषदि । एवमनेकासुश्रुतिषु एकैकोक्तेर्नेतरान्वय इत्यत्राह । प्रभेति । ग्लपयत्यातपः । आह्लाद यति ज्योत्स्ना । सूर्यश्शोषयति । चन्दश्शीतलयातीत्यादिषु यथैकोक्तावितरान्वयः एवं प्रकृतेऽपि स्यात् । तत्र नियामकं सहवृत्त्यभिधानत इति । दृष्टान्तेन सहवृत्त्यभिधानत इत्यस्य सहैव एककार्यान्वित तया प्रवृत्तिनिवृत्तिमतोरन्यतराभिधान इत्यर्थः । दार्ष्टान्तिकेतु एकयैव वृत्त्या सहाभिधानत इत्यर्थः । नच दाष्टन्तिके स्वरूपासिद्धिशङ्का । नारायणी, नारायणः । ईश्वरी, ईश्वरः । भगवती, भगवान् । इत्यादौ प्रकृतिसाधारण्यस्य अन्यथादुरुपपादत्वात् । तत्र प्रकरणानुगुण विशेषोपस्थापनेन प्रत्यथभेदस्य प्रयोजनवत्त्वेऽपि ।चरमश्लोकाधिकारः

मूः

स्मरन्ति चैनां मुनयस्संसारार्णवतारिणीम् ।

ऊचतुस्स्वयमप्येतत्सात्त्वतादिषु तावुभौ ॥

[[५३३]]

(सा। दीः) शली m। उपायान्तर्भावं मुनि क्रं दिव्यदम्पतिका GFULL gङ्गी। स्मरन्तीत्यादि । संसारार्णवतारिणीं, संसारदुःखmg Gurgou

बाळा ५। ननु @g] पुरुषकारत्वाभिप्राय ♚ॐ औपचारिक LD ITS

Tomo

बाधकङ्गाली मुख्यार्थ परित्यागं ८०२।१

कूडामैयाल्-एदल्, इन्द पिराट्टियिऩुडैय मुख्यसंसारनिवर्तकत्वम् ।

(सा। स्वाः) तदेव नास्तीत्यत्राह । स्मरन्ति चैनामिति । काश्यपादयः “सर्वकामप्रदां रम्यां संसारार्णवतारिणीम् । क्षिप्रप्रसादिनीं देवीं शरण्यामनुचिन्तयेत् ॥ यामालम्ब्य सुखेनेमं दुस्तरं हि गुणोदधिम् । निस्तरन्त्यचिरेण” इति स्मरन्तीत्यर्थः । न केवलं मुनयस्स्मरन्ति । दिव्यदम्पती स्वयमप्यूचतुरित्यादृ । ऊचतुरिति । “लक्ष्मीं मां च सुरेशं द्वयेन शरणं गतः । मल्लोकमचिराल्लब्ध्वा मत्सायुज्यं स गच्छति ॥” इत्यीदनेत्यर्थः । किमेभिर्वचनैः । प्रपत्तिकरणमन्त्र एव द्वये उपायत्व मुक्तमित्याह ।

(सा।प्रः) सर्वमिदमुपायत्वस्य प्रामाणिकत्वे स्यात्तदेव कथमित्यत्राह । स्मरन्तीध्याना । “सर्वकामप्रदां रम्यां संसारार्णवतारिणीम् । क्षिप्रप्रसादिनीं लक्ष्मीं शरण्यामनुचिन्तयेत् ॥ आर्या यशोदा वसुदा धर्मकामार्थमोक्षदा । अप्रमेयात्मिका सूक्ष्मा परनिर्वाण दायिनी ॥ वाचः परं प्रार्थयिता प्रपद्येन्नियत श्रियम् ।” इत्यादिभिस्स्मरन्तीत्यर्थः । तावुभावूचतुश्चेति । “लक्ष्मीं मां च सुरेशं च द्वयेन शरणं गतः । मल्लोकमचिराल्लब्ध्वा मत्सायुज्यं स गच्छति ॥” इत्यादिष्वित्यर्थः । द्वये श्रुतोपेय विशेषणत्वदुपायविशेषणत्वस्यापि तत्रैव श्रुतस्या वैरूप्यायावश्यमङ्गीकर्तव्यत्वाच्च

(सा।विः) “लक्ष्मीं च माञ्चसुरेशं च द्वयेन शरणं गतः । मल्लोकमचिराल्लब्ध्वा मत्सायुज्यं स गच्छति । मामेकां देवदेवस्य महिषीं शरण व्रजेत्” इति परस्परमूचतुरित्यर्थः । इहाप्येकामित्येतत्पत्न्यन्तरव्यवच्छेदपरम् । नतु भगवद्व्यवच्छेद परमिति बोध्यम् । करणमन्त्र एव द्वये उपायदशायां उपेयदशायां च श्रीवैशिष्ट्यं कण्ढोक्तं, तत्रोपेयदशायां श्रीवैशिष्ट्यं भवद्भिरेवाङ्गीकृतम् । उपायदशायां तु अनेक प्रमाणानुगृहीतेऽर्थे किमिदं वैषम्यमित्याह ।

(सा।सं :) द्वयोरपि प्रवृत्तिनिमित्त साधारण्यबोधनं विना प्रकृति साधारण्यस्य प्रयोजनानुपलम्भात् । प्रवृत्तिनिमित्त साधारण्यं च निरुक्तिबल सिद्धाभ्यां शब्दार्थसामर्थ्याभ्यां प्रमाणोपपत्तिभ्यां चाव सीयते । ननु सर्वधा लक्ष्म्या स्सिद्धोपायत्वन्दुस्साधम् । प्रमाणानुपलम्भादित्यत्राह । स्मरन्ति चोति । काश्यपादयो मुनयः । “सर्वकामप्रदा रम्यां संसारार्णवतारिणीम् । क्षिप्रप्रसादिनीं लक्ष्मीं शरण्यामनु चिन्तयेत् । यामालम्ब्य सुखेनेमम्” इत्यादिना एतां संसारार्णवतारिणीं स्मरन्ति । न केवलमेते तावत् । तावुभावपि सात्वतादिषु स्वयमेवोपायत्वमूचतुः । “लक्ष्मीं मां च सुरेशं च द्वयेन शरणङ्गतः । मल्लोकमचिराल्लब्ध्वा मत्सायुज्यं स गच्छति ॥ मामेकां देवदेवस्य महिषीं शरणं व्रजेत् ।” इत्यादिना । किमनेन प्रमाणान्तर विचारेण । प्रपत्तिकरणमन्त्र एवास्या उपेयत्व इवोपायत्वेऽपि प्रमाणम् ।

[[५३४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः

उपायोपेय दशयो र्द्वयेऽपि श्रीस्समन्विता ।

इष्टा च शेषिणी द्वन्द्वे शेषवृत्तिर्यथोचिता ॥ अतोऽनन्यपरानेक श्रुति स्मृत्यनुसारतः ।

पत्नीविशिष्ट एवैकः प्रपत्तव्य इहोदितः ॥”

@riG♚ शरणशब्दलंलं द्वयाधिकार श्रीमानना ना अनुसन्धि- (सा। दीः) द्वयेऽपि, द्वय श्री। उपायोपेयदशै श्रीर्विशेषणत्वेन समन्विता, निर्दिष्टाङ्ग द्वन्द्वे शेषिणि कैङ्कर्यवृत्तिर्यथेष्टोचिता च । C शरणवरण की न शेषम् । उक्तार्थñmg निगमिकीpi। अतोऽनन्येति । प्रपत्तिशास्त्रे प्रपत्तव्य एक इत्युक्तोऽपि पत्नीविशिष्ट एव प्रपत्तव्य इति । शनी शरणशब्दकं मं अर्थ। @gimm Tom। FILİकी। ूङ्गी शरणत्वमर्जुनापेक्षया उपदिष्ट “मुयुक्षुर्वैशरणम्” ढाढÔाकील श्वेताश्वतर श्रुत्याद्यैकार्थ्यात्सर्वविषयons CoGQDommit।

(सा।स्वाः) उपायेति । उपायत्वाभावे उपेयत्वमपि न स्यादिति भावः । द्वयेपि, द्वयाख्यमन्त्रेऽपीत्यर्थः । शेषिणि द्वन्द्वे शेषवृत्तिर्यथोचिता, तथा उपायोपेयदशयोरपि श्रीस्समन्वितेत्यर्थः । उपसंहकाति । अत इति । श्रुतिः- “चन्द्रां पभासां यशसा ज्वलन्तीम्कामवत्साऽमृतं दुहाना । सा नो लोकममृतं दधातु श्रियं वसाना अमृतत्वमायन्” इत्यादिका स्मृतिः- “विमुक्तिफलदायिनी” इत्यादिका । शेषं स्पष्टम् । Qri√५ शरणशब्दं गृहपर CLD? रक्षकपर CLDI ? आद्यपक्ष मण्डी बाधितार्थकत्वं प्रसङ्गिकं द्वितीयपक्ष की रक्षकत्वं सर्वाधिकारि साधारण अकिञ्चनं प्रति तदुपदेशं निष्प्रयोजनम् । मी उपायपरQLD ६गणी रक्षके परब्रह्मणि अचेतन साधारणोपायत्वकथने निन्दारूपापचारं प्रसङ्गिung? ढाङ्ग Quri। @ig इति ।

(सा।प्रः) तद्व्यवच्छेदकत्वमयुक्तमिति दर्शयन् एकशब्दस्य शरण्यवैशिष्ट्यपरत्वं निगमयति । उपायेत्यादिना । “श्रियं लोके देवजुष्टामुदाराम् । कामवत्साऽमृतं दुहाना । सानो लोकममृतन्दधातु । ईशाना देवी भुवनस्याधिपत्नी । श्रियं वसाना अमृतत्वमायन्” इत्यादिः श्रुतिशब्दार्थः । सर्वकाम प्रदामित्यादिः पूर्वोपात्त स्मृतिशब्दार्थः । अथ शरणशब्दार्थमाह । ♚on इत्यादिना ।

(सा।विः) उपायोपेयदशयोरिति । शेषिणि, शेषिभूते द्वन्द्वे यथोचिता शेषवृत्तिरिष्टाचेत्यर्थः ॥ अत उपायदशायामपि वैशिष्ट्यमभ्युपगन्तुं न्याय्यमिति भावः । अतः, उक्तहेतुभि। अथ शरणशब्दार्थमाह । Qri♚om इति । Q, अर्थ । “उपाये गृहरक्षित्रोः शब्दश्शरणमित्ययम् । वर्तते साम्प्रतं त्वेष उपायार्थैकवाचकम् ॥” इति उपायत्वरूपार्थ इत्यर्थः ।

[[१]]

(सा।सं :) अन्यथा त्वदिष्टमुपेयत्वमपि न स्यादित्यभिप्रायेणाह । उपायेति । द्वयेऽपि । द्वयाख्यकरणमन्त्रेऽपि । उपसंहरति । अत इति । श्रुतिरिह “चन्द्रां प्रभासाम् । कामवत्साऽमृतं दुहाना । सा नो लोकममृतं दधातु । श्रियं वसाना अमृतत्वमायन्” इत्यादि । स्मृतयस्तु, “आर्या यशोदा वरदा धर्मकामार्थ मोक्षदा । अप्रमेयात्मिकासूक्ष्मा परनिर्वाणदायिनी ॥ वाचः परं प्रार्थयिते” इत्यादि । “मुमुक्षुर्वै शरणमहं प्रपद्ये । सर्वस्य शरणं सुहृत्” इति श्वेताश्वतरे । तदुपबृह्मण-“सर्वलोकशरण्याय” इत्यादौ शरण्यत्वस्य सर्वविषयत्व श्रवणादयमपि अर्जुनं व्याजीकृत्य सर्वविष इत्याह ।

।

[[१६०६]]

चरमश्लोकाधिकारः

[[५३५]]

मूः - ूलं शरणवरणं अर्जुन ६००० कं ली। उपदेशिLLGgunoi “अनालोचितविशेष अशेषलोक शरण्य” नगीmuqw सर्वविषयी श्वेताश्वतर श्रुति प्रसिद्धम् । (सा।दीः) ूलं शरणवरणमित्यादि । “सर्वस्य शरणं सुहृत्”। श्वेताश्वतरवाक्यम् । (सा।स्वाः) शरणशब्दमुपायत्वपरा उपायान्तर स्थानापत्ति व्यञ्जनमुखेन भरन्यासद्योतक Dorm। द्वयाधिकारलंही सुव्यक्तमाशु अर्जुला कङ्क्रीलङ्का मां शरणं व्रजढाळा उपदेशिलंलं इतराना कलीकं शरण पर्यवसिung? (नğ @supri। Qñल इति । प्रबल प्रमाण ५० सर्वशरण्यत्वं सिद्ध अर्जुनं प्रत्युपदेशमुपलक्षणQLD) ५५।लं। श्वेतेति । “सर्वस्यशरणं सुहृत् । मुमुक्षुर्वै शरणमहं प्रपद्ये” इत्यादि

। श्रुति । “कृष्णन्धर्मं सनातनम् । शरण्यं शरणं च त्वाम्” इत्यादौ कृष्णावतारलंली लCor सर्वशब्दकं कतिपयविषयशरण्यत्वं माळा) तदानुगुण्येन@rib असर्वविषयQILD। सिद्धिwn? Tuji।

(सा।प्र) ननु “अष्टवर्षं ब्राह्मणमुपनयीत” इत्यादिषु अधिकारिविशेषे विहिताष्टवर्षोपनेयत्वादिवदत्राप्यधिकारि विशेषं प्रति विहितत्वाच्छरणवरणस्य सर्वाधिकारत्वं न स्यादित्यत्राह । लं इत्यादिना । “एकं वासं योगरूपचोदनाख्याविशेषात्सर्ववेदान्तप्रत्ययं चोदनाद्यविशेषात्” इत्युक्त प्रकारेण मोक्षाख्यफल संयोगस्य वेद्याकार भूतनिरपेक्षरक्षकत्वाख्यरूपस्य शरणवरण मित्याख्य याश्चा विशेषण “मुमुक्षुर्वै शरणमहं प्रपद्ये । सर्वस्य शरणं सुहृत्” इति श्वेताश्वतराद्युक्त शरणवरण प्रत्यभिज्ञाने नैक्यावगमाच्छ्वेतकेतुं प्रत्युपदिष्ट सद्धिद्यादिवत्सर्वाधिकारत्वमुपपद्यत एवेति भावः । “अनापाधिक निर्देशेह्यसङ्ङ्कोचो मनीषिभिः” इत्युक्तन्यायात्स्मृतिषु अनापाधिक निर्देशाच्च सर्वाधिकारत्वमित्यभिप्रयन्नाह ।

(सा।विः) नन्विह मध्यमपुरुषस्याभिमुख पुरुषमात्रं प्रतिबोधकत्वेन सर्वविषयत्वाच्छरणवरणस्य सर्वसाधारण्यं न स्यादित्याशङ्कयाह । शरणवरणमिति । एतद्वाक्यस्य प्रकृते उदाहरणमात्रत्वादे तन्मूलभूत श्वेतारवतर श्रुतौ “सर्वस्य शरणं सुहृत्” इति सर्वसाधारण्योक्तेः “तत्त्वमसि श्वेतकेतो” इति श्वेतकेतुं प्रत्युपदिष्ट सद्विद्याया स्सर्व साधारण्यवदिहापि सर्वसाधारण्य सिद्धिरिति भावः । ननु श्वेताश्वतरेऽपि विधिप्रत्ययो न श्रुत इति चेन्न । सर्वस्य शरणमित्यनेनैव सर्वैरपि शरण्यत्वेनैव स्वीकार्य इति विधिज्ञापनात् । “सव्य गुं हि पूर्वं मनुष्या अञ्जन्त” इत्यादि सिद्धवन्निर्देशस्थले विधिः कल्पनीय इति मीमांसकसिद्धान्तात् । ननु “अग्निदग्नीन्विहर” इत्यादावभिमुख पुरुषमात्रविषयस्य मध्यम पुरुषस्य सर्वपुरुषसाधारणविधित्वं न सम्भवतीति मीमांसकैरुक्तेर्व्रजेत्यस्य सर्वसाधारणविषयविधित्वं मीमांसकमर्यादाविरुद्धमिति चेन्न । मध्यमपुरुषस्य अभिमुखमात्रपुरुषविषयत्वेऽपि सर्वस्यापि तथात्वाद्विधित्वं सिद्ध्यतीति निक्षेपरक्षायां समर्थितत्वात् । अयमत्र निक्षेपरक्षाग्रन्थः । “प्रथमपुरुषवन्मध्यमपुरुषेऽपि विधिशक्तेरनपायादर्जुनाद्युद्देश प्रवृत्तावप्यर्थतस्साधारण्यात् । अन्यथा एवं विधेषु सर्वेष्वनाश्वास प्रसङ्गात्” इति । ननु श्वेताश्वतरेऽपि रक्षित्रर्थकत्वं किं न स्यादित्यत्रोपबृह्मणानुसारेणेत्यभिप्रेत्याह ।

(सा।सं :) अर्जुना इति । इत्थं सर्वविषयत्वमन्यत्राप्यतिदिशति ।

[[५३६]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

“कृष्णं धर्मं सनातनम् । शरण्यं शरणं च त्वाम् । योगो योगविदां नेता । अमृतं साधनम् साध्यम् ।” इत्यादिकं सङ्कोचwww सर्वविषयत्वं विवक्षितम् । @ शरण वरणीय अनन्य शरण गGय

(सा। दीः) “कृष्णं धर्मं सनातनम्" इत्यादि स्मृतिsanglib उपायत्वं सर्वविषयत्वेन विवक्षित GILD GOT कीpi- कृष्णं धर्ममित्यादिunig सर्वविषय अन्यशरण विषय GLDIT? ढाढालीङ्ग की। Q१ इत्यादि। व्रजशब्द अर्थ१० pri।

(सा।स्वाः) कृष्णमिति । सर्वमुक्ति प्रसङ्ग प्रदर्शनम् । आळं सङ्कोच

न्यायात्सर्वविषयत्व QIL

भक्तियोगनिष्ठाकं (छली

“योगो योगविदां नेता” इति प्रमाण “अनुपाधिकनिर्देशे ह्यसङ्कोचो मनीषिभिः” इति सर्वविषयQLD GLo? गন&

उपायान्तर स्थानापन्नत्वरूपोपायत्व? suri। Que इति । सर्वविषयत्वोक्तिलं त्रैवर्णिकत्वादि नियमतुलं।

(सा।प्रः) कृष्णं धर्ममित्यादिना । धर्मयोगसाधनशब्दानां रक्षकत्व प्रवृत्ति निमित्तकत्वाप्रसिद्धेरुपायत्व प्रवृत्ति निमित्तकत्वात्तद्वरणात्मक प्रपत्ते स्सर्वाधिकारत्व मिति भावः । नन्वेवं भरन्यासेऽपि मुमुक्षुत्वमेवाधिकार स्स्यात्तथा च तदधिकारक भक्तियोगेन तुल्यविकल्पत्वं स्यात्तच्चायुक्तं, गुरुलघुविकल्पानुपपत्तेरित्यत्रासाधारणं भरन्यासाधिकार माह । इत्यादिना । अनन्यशरणः, अनन्योपायःअकिञ्चन इत्यर्थः ।

(सा।विः) कृष्णं धर्मं सनातनमिति । अलौकिकश्रेय स्साधनमित्यर्थः । अनेनोपायत्वमुक्तं सर्वरक्षकत्वम् । शरण्यमिति । शरणशब्दो भावप्रधानः । शरणे, उपाय भावे । साधुः, शरण्यः । तत्र साधुरिति यत्प्रत्ययः । उपायभूतमित्यर्थः । शरणं, रक्षकमित्यर्थः । शरणशब्दसमभिव्याहाराच्छरण्यशब्दस्य उपायार्थत्वमेवोचितमिति भावः । योगः, उपाय साधनम् । सर्वफलोपायः । इत्थमुपबृह्मणेषु उपायत्वोक्ते र्मूलभूत श्रुतौ उपायपरत्वमङ्गीकार्यमिति भावः । ननु शरण्यं शरणं च त्वामित्यत्र रक्षकत्वस्याप्युक्तत्वात् रक्षकत्वपरो वा स्याच्छ्रुतौ शरणशब्द इति चेन्न । बहुषूपबृह्मणेषूपायत्वकीर्तनाच्छुते स्तत्रैव तात्पर्यावधारणात् । ननु श्रुतौ “सर्वस्य शरणम्” इति सर्वविषयत्वमुक्तम् । “अमृतं साधनम्” इत्यादिषु साधनमात्रत्वोक्तेः कथन्तदुपबृह्यणरूपमित्यत आह । सङ्कोच इति । सङ्कोचाभावात्सर्वविषयत्वमित्यर्थः । ननु सर्वाधिकारत्वे भक्त्यधिकारि विषयेऽपितुल्यविकल्प स्स्यादित्यत आह । इति । शरण वरणीय

छ, भगवत उपायत्वेन वरणीयता दशायाम् । तान्, स्वात्मा कर्ता । अनन्यशरण, अनन्योपायो यथा स्यात्तथा । १६१, अपेक्षितम् । उपायान्तरानधिकारी भवेदित्यर्थः ।

(सा।सं :) कृष्णमिति । एवं स सर्वशरण्योऽप्यनन्यशरण एव शरणवरणेऽधिकारीत्याह । इति ।

[[५]]

चरमश्लोकाधिकारः

[[५३७]]

मूः - ‘व्रज’ नाकी शब्द प्रपद्येनन की सपरिकरात्म निक्षेप mgow

अयं अनुष्ठाता अनुसन्धान १६। उत्तम थी “शिष्यस्तेऽहंशाधि मां’ना अभिमुखन १५७६mm कञ्छली का विधिकं कीलsun मध्यम m। न् आनुकूल्यसङ्कल्पाद्यङ्गान्तर is सूचित माऩबडियै त्तिऱ्पोले ङ्गळिले कण्डुगॊळ्वदु-

(सा।दीः) व्रजांाकी इत्यादि । @vo शब्द/१५ (६) ५ उत्तमपुरुषत्व मध्यमपुरुषत्व भदेम् । Lojom अर्थ

समQ। अयं इत्यादि। परित्यज्य कार्पण्यातिरिक्तorror आनुकूल्य सङ्कल्पाद्यङ्ग

@ आनुकूल्येत्यादिumr।

सूचितorror

उचितपदा) अनुसन्धेयक।

द्वयविव-

(सा।स्वाः) व्रज ढाळाकी पदं गमनार्थक अनन्वित ? गमदवाचि

की द्वयविवरणत्वं मृग २G GLDIT? ग। व्रज इति । क्षितार्थकत्वं द्वयवदुत्तमपुरुष प्रसङ्गिung? ( Guri। इत्यादि वाक्यद्वय♚H। शुद्वयवत्साङ्ग समर्पण परत्वं चरमश्लोक । Gor? आनुकूल्यसङ्कल्पादिवाचकशब्द? Turi। आनुकूल्येति । माम् अहम् ढाङ्गळी पदाङ्क शुभ सकृच्छरणं व्रजङ्ग विशिष्य निर्देशिक Curroun? अन्यथोपासनवदसकृदनुष्ठानं प्रसङ्गिwn CBI ? ढाळगा।

(सा।प्रः) आकिञ्चन्यमधिकारः । विकल्पश्च विवक्षित इति भावः । अथ व्रजेति पद, द्वयगत प्रपद्य

I इति पदार्थयोस्सर्व साधारण्येऽप्युभयोर्मध्यमोत्तम पुरुषान्तत्वस्य निदानमप्याह । व्रज ढङ्गकी इत्यादिना । उचितपद इति । प्रथमपादे प्रातिकूल्यवर्जनमानुकूल्यसङ्कल्पं, गत्यर्थतया बुद्ध्यर्थे व्रजेतिपदे महाविस्वासं, शरणशब्दोपश्लेषे तत्रैव गोप्तृत्ववरणं, माशुच इत्यत्र आकिञ्चन्यानुसन्धानात्मक कार्पण्यं चावगच्छेदिति भावः । अथशरणवरणेच वचनान्तर सिद्धार्थेषु च सकृत्त्वं तावदाह ।

(सा।विः) व्रजशब्दार्थमाह । व्रज ढाङ्की इति । व्रज धातो र्गत्यर्थत्वेन प्रपूर्वपदि धातुवद् ज्ञानार्थकत्वसम्भवादनुष्ठानकरणभूतद्वयमन्त्र इव तन्मूलभूत विधिवाक्ये अस्मिन्नपि धात्वर्थस्स्वीकार्य इत्याह । प्रपद्ये ढाङ्गळी इति । नन्वत्र मध्यमपुरुष स्तत्रोत्तम पुरुष इति कथमुभयोरेकार्थत्वमित्याशङ्कय तत्रानुष्ठातुरनुष्ठान प्रकाशक करणमन्त्रत्वेनोत्तमपुरुषः । इहतु शासनीयत्वेन मध्यमपुरुष इत्येतावन्मात्र मेव भेदः । न धात्वर्थ भेद इत्याह । इति । Bormin ५१। स्थितमुद्दिश्य । भिन्नार्थत्वाङ्गीकारे विहितार्थप्रकाशकत्वामापन करणमन्त्रत्वं न स्यादित्यर्थः । तदेवमिह वाक्यार्थः । एकं, पूर्वोक्तार्थ माम्, पूर्वोक्त गुणविशिष्टं माम् । अकिञ्चनस्त्वमुपायत्वेनाध्यवस्यन् मयि सपरिकरात्मभरनिक्षेपरूप ज्ञानविशेषं कुर्विति । अङ्गानुसन्धानस्थलान्याह । उचितपदी) इति । प्रातिकूल्यवर्जनं प्रथमपादे, उपायान्तराशादेः प्रतिकूलरूपत्वात् । आनुकूल्यसङ्कल्पस्तु तत्रैवार्थः । व्रजेति पदे महाविश्वासः, शरणशब्दोपश्लिष्ट क्रियापदेगोप्तृत्ववरणं, मा शुच इत्यत्र आकिञ्चन्यानुसन्धानरूपकार्पण्यं चानुसन्धेयमिति भावः ।

(सा।संः) उचितपदmins इति । मामिति पदे आनुकूल्य सङ्कल्पः प्रातिकूल्यवर्जनं च विवक्षितम् । शरणशब्दोप श्लिष्ट क्रियापदे महाविश्वास गोप्तृत्ववरण कार्पण्य निक्षेपा विवक्षिताः ।

[[५३८]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

“सकृत्कृतश्शास्त्रार्थः"नकी निर्णय क्रं कं उपासनjun आवृत्ति CQolq अपवाद अर्थं “सकृदेव प्रपन्नाय” इत्यादिवचनळं सुप्रतिष्ठितम् । @ug महोदार ६००० ६०] सर्वशक्तिकं भरन्यासङ्ग स्वाभिप्रायविशेष Gow फलविलम्ब कुङ्किं हेतु। शुल्लक शुलं न्यास विद्यैकं७ प्रारब्धनिवर्तकत्वं विशेष की।

(सा।दीः) भक्तितुल्यतया आवृत्तिशङ्कowi परिहरि& pii। सकृदित्यादि । सकृत्वल प्रमाणान्तरानुग्रहPL की ii। अर्थमित्यादि), माशुचः ढाकी वाक्यसामर्थ्य सिद्धना अर्थविशेष भरन्यास प्रसङ्गात् @is Giri। Qua महोदारेत्यादि। स्वाभिप्रायविशेषQDID सिद्ध अर्थ BITLG&pri। शुभ इत्यादि। शुभा प्रारब्धjmguji उद्दिश्य शोकिsuman। विशेषं, भक्ति विशेष q ५७१४६)

(सा।स्वाः) सकृदिति । न्यायादेव सकृत्त्वं सिद्धि “सकृदेव प्रपन्नाय” इत्यादि५fCo० सकृत्त्व श्रवणं व्यर्थ प्रसङ्गिung ?

ii। अर्थमिति । न्याय सिद्धस्यैव दाढर्त्यर्थं पुनश्श्रवणलं। शुळं यावदायुषं भक्तिवदसकृदावृत्त प्रपदनं मोक्षहेतु

LITT? सकृदनुसन्धानमात्रं मोक्षसाधन की उत्तरक्षण एव मोक्षं प्रसङ्गिung ? i। Qug इति । पुमभिप्रायानुगुणविलम्बसहत्वे भक्ति योगापेक्षयातिशयं

GO?

प्रपत्तिकं

भक्त्यपेक्षयातिशय

Q१। इति । शु पुमभिप्रायं विना m। पुमभिप्रायानुगुण प्रारब्धनिवर्तकत्वLD अतिशय QILDI इति । सर्वाधिकारत्व सकृदनुष्ठेयत्व समुच्चयQDorm] कलङ्क]। उपायकुं व्रजाग कर्तव्य विधिमं GCLDIT?

विलम्बहेतु

५।लं। प्रारब्धनिवर्तकत्व

शु प्रपत्ति

(सा।प्र) सकृदित्यादिना । उपासनी Gun इति । “सखल्वेवं वर्तयन् यावदायुषं ब्रह्मलोकमभि सम्पद्यते प्रायणान्तमोङ्कारमभिध्यायीत” इत्यादिवदित्यर्थः । “सकृदेव हि शास्त्रार्थः कृतोऽयं तारयेन्नरम्" इत्यादिः “शरणं त्वां प्रपन्नाये ध्यानयोगविवर्जिताः" इत्यादिरादिशब्दार्थः । अथ “उपायभक्तिः प्रारब्धव्यतिरिक्ताघनाशिनी । साध्यभक्तिस्तु सा हन्त्री प्रारब्धस्यापि भूयसि ॥” इत्याद्युक्तं प्रारब्ध भच्जकत्वमाह । इत्यादि ना । “अज्ञो जन्तुरनीशोऽयमात्मन स्सुखदुः खयोः । ईश्वर प्रेरितो गच्छेत्स्वर्गं वाश्वभ्रमेव वा ॥ स्वयम्मृत्पिण्डभूतस्य परतन्त्रस्य देहिनः । नाहं मम स्वतन्त्रोऽहं नास्मीत्यस्यार्थ उच्यते ॥" इत्यादौ चेतनानामत्यन्त पारतन्त्र्यावगमात्

(सा।विः) सामान्यशास्त्रसिद्धं सकृत्कर्तव्यत्वमेवास्यापीत्याह । सकृत्कृत इति । प्रारब्धभञ्जकत्वरूपै तदुपाय प्रभावं प्रवृत्त्युपयोगितया ज्ञापयति । महोदारा इति । परतन्त्रचेतनं प्रति विधिरेवानुपपन्न इति केषाञ्चित् पक्षं परिहर्तुमनुवदति ।

(सा।संः) अपवादDision इत्युक्त्या उपासने “स खल्वेवं वर्तयन् यावदायुषम्" इत्यपवादोऽस्तीति सूचितम् । एवमुपासनातस्सकृत्त्व कृतविशेष इवप्रारष्त्ध निवर्तकत्व कृतविशेषोऽप्यस्तीत्याह ।

इति ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[५३९]]

ऎऩ्ऱु

मूः - शुन्यंशी संलीनं मां स्वतन्त्र कम्मुली विधि। अत्यन्तपरतन्त्रक अध्यात्म शास्त्रीय मूलमन्त्रादिक शिक्षित अधिकारिक व्रजन कर्तव्यñmg विधिñgळंपारतन्त्र्यकाष्ठैowi परामर्शि ww६) ६६q। ६) “कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात् परात्तु तच्छ्रुतेः” ना वेदान्ती अाठी कं भगवदधीनकर्तृत्व (insurgujp विधिकं मं

अचि कङ्कनां शब्दादि ५००० ना ईश्वर ६००/६०७५ & Diurv (सा।दीः) oomiring विधि शयन_मुंली इत्यादि परामर्शाभाव भगवदधीन कर्तृत्व (CP।

कूड

@JQT४ स्वातन्त्र्य वहि पारतन्त्र्यकाष्ठैQ६DI

या

यै

शङ्क अनुवदि परिहदिकी। विवरिकीpi। TrijGoru) इत्यादि) विधेयक। ईश्वरा लं

पारतन्त्र्य विरोधि, वहिकं कं

सदृष्टान्त IB Grupi। अचित्ना इत्यादि। muq। भगवदधीनकर्तृत्वLD प्रामाणिकम् ।

आकाशादिना शब्दादिगुणा वहिलं (mium

(सा।स्वाः) ू चेतना अत्यन्तपरतन्त्र

स्वतन्त्रः कर्ता व्याकरणल-

क्षितकर्तृत्वंLITCH? ढाळ परपक्ष अनुवदि इत्यादिना । s

इति - पारतन्त्र्य काष्ठै ढाळा की। G GLD? कर्तृत्व (PITB शङ्कि परिहरिकंpi। TC) इत्यादिना ।

मतलंल निराकरिकंळी।

पारतन्त्र्यCLD BOLTGg?

कर्तृत्व_pळंाकी पारतन्त्र्य स्वरूपं विशेधि? इति । पराधीनकर्तृत्वं । Con?

ऎ

। अचित्कण्ठा

(सा।प्रः) तान् उद्दिश्य भरन्यासविधिरनुपपन्नेत्याशङ्कामनूद्य परिहरति । लंल इत्यादिना । द्वयादि र्मूलमन्त्रादि इत्यादि शब्दार्थः । पारतन्त्र्यकाष्ठै इति । चेतनस्य भगवत्पारतन्त्र्य काष्ठानामतदापादित स्वातन्त्र्येण चेतनेनतदत्यन्ताभिमतानुष्ठानम् । नतु कृतिमात्रानाश्रयत्वम् । नन्वेवं विध्यनुपपत्त्या चेतनस्य कर्तृत्वाङ्गीकारे स्वतन्त्रः कर्तेति कर्तृत्वस्य स्वातन्त्र्यात्मकस्वाधीनत्वरूपत्वावगमात्पारतन्त्र्यं व्याहन्येत, अनन्याधीनत्वं च स्यादित्यत्र सोदाहरणमुत्तरमाह । अचित्/कङ्क्षा इत्यादिना । एवंविधकर्तृत्वानङ्गीकारे अपसिद्धान्त प्रसङ्गमाह ।

(सा।विः) शुन्यन्धीलकी इति । स्वतन्त्र लीला विधि, स्वतन्त्रं प्रत्यैव विधानम् । अन्यं प्रति किञ्चिदपि विधातुं न शक्यत इति भावः । परतन्त्रचेतनं प्रति किञ्चिदपि विधेयं नास्तीत्याप्तपठितत्तस्यात्यन्त पारतन्त्र्यं प्रतिपादने तात्पर्यं, न तु विधेयान्तर भावप्रतिपादनइत्याह । । इति । तदुपपादयति ।

गी इति । अन्यथा “कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात् । परात्तु तच्छ्रुतेः” इति सूत्रभाष्यविरोध इति भावः । पारतन्त्र्यकाष्ठामेवाचिद्दृदृष्टान्तेन दर्शतति । अचित् किन्ना इति । अचिताना, आकाशादयः । शब्दादिना, शब्दादि गुणान् । ईश्वरा, ईश्वरे । २६००TLITऊं ऊं स्थापयति सति - Dऊं

। यथावहन्ति ।

(सा।सं :) ननु @oming विधिमंळकं मुलं इत्युक्तमयुक्तम् । मूलमन्त्रादि शिक्षिताचिद्वत्पारतन्त्र्यविरोधादित्यत्राह । अचित्कण्ठा इति । वीणादिषु शब्दादिवदीश्वरदत्तै तावत्स्वातन्त्र्याननु मतिरेव पारतन्त्र्यविरोधि ।

[[५४०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः शुन्यन्नान्य स्वातन्त्र्यjmgwG (लण्ड) लाल भगवत्पारतन्त्र्य काष्ठै। कर्तृत्वगण) प्रकृत्यविद्यादि कं कर्तृत्वंQ६०oQ]ळील सिद्धान्ततुल्यom। कर्तृत्वं (५) स्वाधीन १०६१६६) सर्वात्म नियन्ता

गील अर्थ कीwww Co निरीश्वरसिद्धान्त uqwm।

पराधीन

(सा।दीः) पारतन्त्र्याविरुद्ध QLD ६१६०५६० ऊं कर्तृत्व तत्तदभिमता पक्षान्तर ११ ५६० GT निरसि&prit। @mjpg प्रकृत्यादिकं कर्तृत्वं सिद्धान्तं साङ्ख्यम् । अविद्यादिकं कर्तृत्वं मायावाद आदिशब्दं बुद्धादि सङ्ग्राहकD। प्रयत्नाश्रयत्वरूपकर्तृत्व । कर्तृत्वं ?

(सा।स्वाः) “अहङ्कारविमूढात्मा कर्ताहमिति मन्यते” इत्यादि प्रमाण लंलं कर्तृत्वं Glucomngi “अधिष्ठानं तथा कर्ता” इत्यादि प्रमाणानुसार HTC स्वाधीनकर्तृत्व DILpr

नानाIT&TCHT? ढगळं पक्ष निराकरिri। कं इत्यादि वाक्य द्वयलं, प्रकृतिकर्तृत्वं साङ्ख्यमतम् । अविद्याकर्तृत्वं मायावादिमतQLDig। आदिपदेन बौद्धमतसङ्ग्रहः pg। शनी भगवदधीनकर्तृत्वं व्यापाराश्रयत्वरूप D की अचेतन साधारण्यं प्रसङ्गिकं प्रयत्नाश्रयत्व रूपी ज्ञातृत्वमात्रावस्थै ॥ जानाति कर्तृनिर्देशं विरोधिung? इत्यादि शङ्कु कर्तृत्वशोधनं कर्तृत्वं इत्यादिना@m लळा उत्पादिकंgiburg प्रयत्नाश्रयत्व कर्तृत्वमित्यन्तेन ।

ऎ

(सा।प्र।) कं इत्यादिना । प्रकृतेः कर्तृत्वं साङ्ख्या वदन्ति । अविद्यायाः कर्तृत्वं मायिनः साङ्ख्यैकदेशिभिः कर्तृत्वेनोक्तोऽहङ्कारादिरादिशब्दार्थः । कर्तृत्वस्य ज्ञानाश्रयत्व रूपत्वे इच्छाश्रयत्वरूपत्वे च परपक्षवैलक्षण्यं सिद्धयेदित्याशङ्कय

(सा।विः), एतद्विषयेऽपि । स्वातन्त्र्य, स्वातन्त्र्यम् । ऊण्ठ, ईश्वरे ददति सति । &Dosujib, वहनमपि । भगवत्पारतन्त्र्य काष्ठै पारतन्त्र्यकाष्ठा स्थितिप्रकारः । स्वसहायभूतस्य पारतन्त्र्यस्य विरोधिभूतमीश्वरदत्तं स्वातन्त्र्यमङ्गीकृत्यतदभिमतमनुतिष्ठति यत्तदेव पारतन्त्र्यकाष्ठा । स्वातन्त्र्यं स्वतः प्राप्तं चेत् पारतन्त्र्यविरोधि । ईश्वरदत्तं चेन्न विरोधि । प्रत्युत पारतन्त्र्यकाष्ठामेवावहति । ईश्वरदत्तं स्वातन्त्र्यं नेच्छति चेत् तत्पारतन्त्र्यरूपं न स्यादिति भावः । भगवदधीनकर्तृत्वानभ्युपगमे साङ्ख्यमायिमतप्रवेशापत्तिरित्याह । इति । प्रकृतिकर्तृत्वं साङ्ख्यमतम् । अविद्या कर्तृत्वं मायिमतम् । पराधीनकर्तृत्वस्य प्रामाणिकत्वसिद्धये स्वाधीन कर्तृत्वाभ्युपगये दोषमाह । कर्तृत्वमिति । कील, अघटिततया । निरीश्वरेति । सर्वेषामेव स्वतन्त्रत्वादिति भावः । ईश्वराधीनकर्तृत्वमपि किं ज्ञानाश्रयत्वमात्ररूपम् ?

(सा।सं :) एवंविधस्वातन्त्र्यवहनमेव पारतन्त्र्य काष्ठेति भावः । प्रकृतिकर्तृत्व वादिन स्साङ्ख्याः, आविद्यकान्तः करणकर्तृत्व वादिनो मायिन एवाविद्याकर्तृत्व वादिनः । कर्तृत्व स्वभावोत् स्वस्वाधीनत्वमेव । अतः केवलपरतन्त्रस्य न कर्तृतेत्याशङ्कय दूषयति । कर्तृत्वमिति ।

मूः

चरमश्लोकाधिकारः

ईश्वराधीन oins १ कर्तृत्वं ज्ञातृत्वमात्र मनी) तदुपाय प्रवृत्ति की प्रसङ्गिकं ज्ञान अलीन अवस्थाविशेष Cup" व्यापारी दृष्टादृष्टार्थ ॥ स्वयम्प्रयोजन noor कैङ्कर्य [rison ruji अनुष्ठिकङ्क यीत की। शुक्र प्रयत्न आत्मा कङ्गG।

ङ्ग

अदु

[[५४१]]

पुरुषार्थसम्पादनरुचिuyii इच्छेनानाम्/। उपाय। ८५ ६० of upto ज्ञानचिकीर्षा

(सा। दीः)

अदु स्वाधीन DISCO ? प्रयत्नाश्रयत्व रूप। ज्ञातृत्व मात्र DIGIT? ६Törm] विकल्पि♚g। आद्यकल्पद्वय निरसि। तृतीयपक्ष दूषिकण्ठी। ईश्वराधीन मित्यादिumr। इच्छाभावात्पुरुषार्थ सम्पादन रुचि प्रयत्नाभावात्तदुपाय प्रवृत्ति कृLD ६६ । ईश्वराधीनकर्तृत्व ñng निगमिक pri। शुभी प्रसङ्गात् २५ कर्तृत्व स्वरूपशिक्षार्थं चिकीर्षाप्रयत्न १८६१ ज्ञानादन्या की नैय्यायिकपक्ष निरसिॐ की pri।

भगवदधीन स्वतन्त्रकर्तृत्व

(सा।स्वाः) यद्वा, Qug भगवदत्यन्त पारतन्त्र्यमङ्गीकरि । तत्कार्यLD ६०] कर्तृवलेशं G&ङ्गा। ८२GCom ? तदपेक्षया कर्तृत्व मुण्डॆऩ्ऱादल् कॊळ्ळलागादो? ऎऩ्ऩ ३Thजीत्तुक्कु ऎळवुगमरुळिच्चॆय्गिऱार्।

शयलकण्ठ इति वाक्यद्वय♚। कर्तृत्वं

JnG GLDIT ? भवत्सिद्धान्त

प्रकृत्याद्यचेतनßg।कं कर्तृत्वं मां

प्रकृत्यविद्यादि कर्तृत्वसिद्धान्ततुल्य

Coub “जनयन्ती गुँ सरूपाम्"

? प्रयत्नाश्रयत्व रूप कर्तृत्वं चेतनैकान्तम् ।

क्रियाश्रयत्वरूपकर्तृत्वं प्रकृत्यादि साधारण QILD गनी शु चेतनैकान्तLDING कर्तृत्वं CJr६ LDIकी ज्ञानाश्रयत्वं वा ज्ञानपूर्वक चिकीर्षाश्रयत्वं वा कर्तृत्व ? अतिरिक्त प्रयत्नमङ्गीकरि Corom? । ईश्वराधीन Lon &

इत्यादि९porm वाक्यलं।

(सा।प्रः) तयोरपि पक्षयोरनेकदोषदुष्टत्वात्स्वोक्तं भगवदधीनयत्नवत्त्वमेव कर्तृत्वमिति वदन् प्रसङ्गादिच्छा यत्नयोर्ज्ञानावस्था विशेषत्वं चाह । ईश्वराधीनेत्यादिना ।

(सा।विः) उतेच्छाश्रयत्व रूपमात्रम् ? उभयथापि दोष एवेत्याह । ईश्वराधीन Door इति । पुरुषार्थसम्पादनरुच्uिji इति । इच्छा अङ्गीकारे पुरुषार्थ सम्पादनरुच्यभावात्प्रवृत्तिर्न स्यादिति भावः । नन्विच्छाश्रयत्वरूपमेव कर्तृत्वम् । नत्वतिरिक्त यत्नाश्रयत्व मस्तीत्युक्तौ यत्नानभ्युपगमे प्रवृत्तिर्न स्यात् । अतः प्रयत्नाश्रयत्वरूपकर्तृत्वमभ्युपगन्तव्यमित्यभिप्रेत्याह । ज्ञान अफ्रीका अवस्थाविशेष (PLDIO इति । इच्छैuyGo, इच्छैव । प्रवृत्त्यभावेन किञ्चिदपिकार्यं सिद्धयेदित्याह । दृष्टादृष्टेति । प्रसङ्गाच्चिकीर्षा प्रयत्नयोः ज्ञानातिरिक्तत्वपक्षं दूषयति ।

(सा।सं :) नियाम्यविरहे नियन्त्रत्वासिद्धेः कर्तृत्वविरहिणो नियाम्यत्वायोगात्परतन्त्राणां कर्तृत्वासम्भवाच्च सर्वात्मनियन्ता एक एवेत्यर्थासिद्ध्या निरीश्वरसिद्धान्तापत्तिरिति भावः । कर्तृत्वस्वरूपशिक्षार्थं चिकीर्षा प्रयत्नयोः ज्ञानादन्यत्वपक्षं निराकरोति ।

[[५४२]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

शी चिकीर्षा प्रयत्न का ज्ञान की अवस्थाविशेष

वेदार्थसङ्ग्रहमण्डी भी लाघवयुक्ति, क्रियाश्रयत्वरूप Door

कर्तृत्वं चेतनसाधारणम् ।

(सा।दीः) चिकीर्षेत्यादि। लाघवयुक्ति

लाघव (por६। अन्यथा गुणान्तरकल्पनागौरव प्रसङ्गात्

अचित् साधारण

ज्ञानावस्थाविशेष DIGIT

“रथो गच्छति” इत्यादिन

कर्तृत्वं ज्ञानावस्थाविशेषQDCT ? ढाळगा कर्तृत्वं ला

द्विविधम् । क्रियाश्रयत्वं प्रयत्नाश्रयत्व (PGD। श्री क्रियाश्रयत्वरूप कर्तृत्वमचेतन♚।कं ८०GG/Dopri। क्रियाश्रयत्वमित्यादिuri- धात्वर्थ क्रियाश्रयत्व

(सा। स्वाः) Quiqwini ज्ञानातिरिक्तेच्छा प्रयत्न [i) की भवत्सिद्धान्त हानि? ६।

इति । Qug आत्माकं ज्ञानचिकीर्षा “रथो गच्छति” लोकवेद

प्रयत्नाश्रयत्वरूपं कर्तृत्वQILD) “जनयन्तीम्” अचेतनकर्तृत्व निर्देशßम्मिं गतिQw? श्री। क्रियाश्रयत्व Dinon इति वाक्य द्वयलंलं। Que प्रयत्नं बुद्धिपरिणाम GID प्रयत्नत्वं दुर्वचा mm ?

[[९९]]

(सा।प्र।) वेदार्थ सङ्ग्रह इति । “विषय ज्ञानानि सुखदुःखमध्यस्थ साधारणानि । तानि च विषय विशेषाधीन विशेषणानि भवन्ति । येन विषयविशेषणविशेषितं ज्ञानंसुखस्य जनकमित्यभिमतं तद्विषयज्ञानसुखं तदतिरेकि पदार्थान्तरं नोपलभ्यते । तेनैव सुखित्व व्यवहारोपपत्तेश्च" इत्युक्तरीत्या यत्नादेर्घटात् परस्यैव स्फुटं ज्ञानाद्भेदानुपलम्भाद्बुद्ध्यादि पदार्थानां षण्णामनन्तानां तदवान्तरविशेषाणां च पदार्थान्तराणां कल्पनादपि “अविनाशीवारेयमात्मनुच्छित्तिधर्मा पञ्चेन्द्रियस्य पुरुषस्य यदेवास्य बहिश्श्रुतं तेनास्य क्षरति प्रज्ञाधृतिः पादादिवोदकम् इत्मादिश्श्रुतिभि र्नित्यतया निर्गमनप्रवेशादिमत्तवाचावगतस्य धर्मभूतज्ञानस्यैव क्रमिकानेकावस्था स्वीकार्यौचित्यात्तस्यैव भयत्व शोकत्वादिवत्सुखत्व, दुःखत्वेच्छाद्वेषत्व, प्रयत्नत्वावस्था सवीकारे “घटं जानातीतिव्यवहारोपपत्तिवत्सुख्यति, दुःख्यति, इच्छति, द्वेष्टि, प्रयतते” इत्यादिव्यवहाराणामप्युपपत्तेरेक निष्ठक्रमिकावस्थात्वबाधक युगपदुपलम्बादेरभावात् “धर्मिकल्पनातो वरं धर्मकल्पनम्” इति न्यायेन लाघवात् पदार्थान्तरकल्पने गैारवाच्चयत्नादयो ज्ञानावस्थाविशेषा एवेत्यर्थः । एवं तर्हि रथो गच्छतीत्यादिषु प्रतिपन्नं कर्तृत्वं व्याहन्येतेत्यत्राह । क्रियाश्रयत्वेत्यादिना । नन्वेवं तर्हि जानाति सुख्यति स्वपितीत्यादिभिः कर्तरिविहित प्रत्ययान्तैश्चेतनाभिधानं नोपपद्यते ।

(सा।विः) पक्षं दूषयति । ल इति । नित्यस्य धर्मभूतज्ञानस्यैव परिणामरूपा इच्छाप्रयत्नादयः । कार्यभूतावस्था विशेषा इति भावः । अतिरिक्तत्वपक्षे गौरवमेव दूषणं सूचितम् । एवं तर्हि रथो गच्छतीत्यादौ कर्तृत्वं न स्यात् । अचेतनस्य प्रयत्नाभावादित्यत्राह । क्रियाश्रयेति ।

(सा।संः) लीं इति । चिकीर्षा, इदमहङ्कर्यामिति धीः । स्वकार्ये स्वशरीरादि नियमनप्रकार विशेष बिषयिणी धीः प्रयत्नः । चिकीर्षा प्रयत्नयोः ज्ञानावस्था विशेषत्वोक्तौ लाघवमस्ति, अन्यथा गुणान्तर कल्पना गौरवप्रसङ्ग इति लाघवयुक्तिर्ज्ञेया । प्रयत्नस्य चेतनैकाश्रयत्वात्तदपि ज्ञानावस्था विशेषत्वमित्यभिप्रायेणाह । क्रियाश्रयत्वेति ।मूः

चरमश्लोकाधिकारः

[[५४३]]

वाऩ

प्रयत्नाश्रयत्वरूपDI६ण कर्तृत्वं चेतनैकान्तम् । प्रयत्न ? शरीरादि प्रेरणाहेतु ०२/

आश्रय Cungi भोगमात्र नाना/ कृष्ण बुद्धिwn

बुद्धिविशेषम् । ज्ञानमात्र क्रियाश्रयत्वमात्रroor कर्तृत्व

प्रयत्नाश्रयत्वरूप Door कर्तृत्वम् ।

आश्रय DIC उत्पादिgingl

(सा।दीः) प्रयत्नशब्दार्थ BITLGpri। प्रयत्न इत्यादि। क्रियाश्रयत्वरूपकर्तृत्वं चेतनाचेतन साधारणQILD BIG कीpi। ज्ञानमात्रलं किं इत्यादि। ज्ञाताभोक्ता कर्तृव्यवहार? प्रयत्नाश्रयत्वरूपकर्तृत्व स्थल । @mo इत्यादिuri। बुद्धिur, इच्छेun ०५। लं प्रयत्नाश्रयत्वरूपकर्तृत्व-

(सा।स्वाः) ज्ञानातिरिक्तगुणत्वाणी अतिरिक्तगुणत्वानङ्गीकारादसम्भव Door pr? जाति विशेषQILDङ्गी) अपसिद्धान्ता? ढाळगा। प्रयत्न Long इति । साक्षाच्छरीरादि प्रेरणहेत्ववस्थावद्वुद्धित्वं प्रयत्नत्वं लं। Qu४ आत्माकं ज्ञानादि त्रिकाश्रायत्वं कर्तृत्वQDrprã ज्ञानभोगदशै “जानाति । भुङ्क्ते” इत्यादि कर्तृनिर्देश / गतिQum/? ढांাगगनं Q@summit। ज्ञानमात्रकं इति । तदभिप्रायम् अलं निर्देश/LD/५।लं। शनी प्रयत्नाश्रयत्वरूपकर्तृत्वम् काली? Fumi। @om इति । Q आत्माकं विलक्षणकर्तृत्व porngaib उपायकर्तृत्वं स्वरूपविरुद्ध फलदशै॰पी॰ कर्तृत्वं स्वरूपानुगुणं कैङ्कर्यदशैuu-

(सा।प्रः) तदानीं यत्नाश्रयत्वादित्यत्र तत्र क्रियाश्रयत्वमात्रं कर्तृत्वं यत्रेदं करवाणीति सङ्कल्पपूर्वकं किञ्चित्करोति । तदा यत्नाश्रयत्वमिति विभागमाह । ज्ञानमात्र इत्यादिना । नन्वेवमपि स्वतोऽनन्यार्ह शेषतयैवानुसन्दधतः-

(सा।विः) कर्तृत्वं तावद्द्विविधम् । क्रियाश्रयत्वं प्रयत्नाश्रयत्वं चेति । तत्र क्रियाश्रयत्वं नाम ? धात्वर्थाश्रयत्वम् । तद्धि सामान्यरूपम् यत्नरूपधात्वर्थविशेषाश्रयत्वं तु विशेषरूपम् । अतः क्रियाश्रयत्वरूपकर्तृत्वं चेतनाचेतन साधारणम् । प्रयत्नाश्रयत्वलक्षण कर्तृत्वं चेतनासाधारणमिति भावः । प्रयत्न स्वरूपमाह । प्रयत्न इति । बुद्धिविशेषमिति । ज्ञानावस्थारूपमिति भावः । ननु जानाति सुख्यति स्वपितीत्यादिषु कर्तृत्वं न स्यात् । तथाहि जानातीत्यादौ न तावद्यत्नाश्रयत्वम् । यत्नस्य ज्ञानावस्थाविशेषरूपत्वेन ज्ञानमात्रत्वाभावात् । ज्ञानाश्रायत्वं हि तत्र प्रतीयते । तत्र कथं कर्तृत्वम्? तथा सुख्यति इत्यत्रापि सुखादेश्च यत्नभिन्नज्ञानावस्थाविशेषरूपत्वेन यत्नरूपत्वाभावात् । स्वपि तीत्यत्रापि स्वाप स्य ज्ञानविरह रूपस्य यत्नरूपत्वाभावादित्याशङ्क्य तत्रक्रियाश्रयत्वलक्षण सामान्यकर्तृत्वमेव न विशेष कर्तृत्व मित्याह । ज्ञानमात्र । इति । भोगेति । स्वापादेरुपलक्षणम् । तर्हि सर्वत्र चेतनस्य क्रियाश्रयत्वमेव कर्तृत्वमस्तु, किं प्रयत्नाश्रयत्वलक्षणविशेषकर्तृत्वेनेत्यत्र तस्य फलविशेष माह । @ इति । । एकम्-घटादिक मित्यर्थः । ननु प्रयत्नाश्रयत्वलक्षण कर्तृत्वं स्वतो भगवदनन्यार्हशेषतयैव स्वात्मानम्

(सा।सं :) प्रयत्नलक्षणे शरीरादि इत्यादि शब्दः इन्द्रियप्राणपरः । बुद्धिविशेषमित्युक्तं विशदयति । ज्ञानमात्र लंंंम्ं इति-

[[५४४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः- giuqiuct कर्तृत्वं कैङ्कर्यमात्र श्री on उचित আমত भगवत्प्रीतिwsnpng प्रयोजन ñng उद्देशिका उपायानुष्ठानं ६६। (सा। दीः) कैङ्कर्यमात्र, उपायानुष्ठान की ढङ्ग ६६ ६० IT की। Qiqui इत्यादि । विपक्ष की बाधक Guri। आळं भगवदित्यादिwn६)। कैङ्कर्यं उपायानुष्ठानरूप origiळं कर्तृत्वाभावं प्रसङ्गिकं GLD १६० ८। पराधीनकर्तृत्व DCLungi स्वेच्छया प्रवृत्ति विवेकिकं त्याज्यं शरणागति प्रवृत्ति ?

ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्।

(सा।स्वाः) कर्तृत्वं प्रामाणिक व्रजा

फलार्थतया उपाय लं विधिकं मं ८२६ Guor?

ढाढगळी मत ñng निराकरि की। @iuqui इति । विपक्ष बाधक आळं इति । उपायकर्तृत्वं स्वरूपविरुद्ध OLD ६६ कैङ्कर्यस्यापि प्रीत्युपायतया तत्कर्तृत्व us प्रसङ्गिकं कर्तृत्वं स्वाभाविक

याग

मुमुक्षु कञ्छ

(सा।प्र) चेतनस्य बुद्धिपूर्वक प्रवृत्तिः कैङ्कर्य एवोच्यते इति तत्रैवास्य कर्तृत्वं वान्यत्रेत्यत्र निग्रहनिवृत्त्यर्थोपायानुष्ठानस्यापि भगवदत्यन्ताभिमतत्वात्तत्रापि कर्तृत्वमस्तीत्याह । Ququit इत्यादिना । ननु ‘“नैव किञ्चित्करोमीति युक्तो मन्येततत्त्ववित् । पश्यन् श्रृण्वन् स्पृशञ्जिघ्रन्नश्नन् गच्छन् स्वपन् श्वचन् ॥ प्रलपन् विसृजन् गृह्णन्नुन्मि षन्निमिषन्नपि । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेषू वर्तन्त इति धारयन् ॥ सर्वकर्माणि मनसा सन्यस्यास्ते सुखं वशी । नवद्वारे पुरेदे (ही)हे नैव कुर्वन्नकारयन् ॥ (सा।विः) अनुसन्दधतः चेतनस्य कैङ्कर्य एवोचितम् । नतूपायानुष्ठानादावित्याशङ्क्य निग्रहनिवृत्त्यर्थो पायानुष्ठानस्यापि भगवदत्यन्ताभिमतत्वात्तत्रापि बुद्धि पूर्वक प्रवृत्तिलक्षणकर्तृत्वमुचितमेवेत्याह । Que इति । आळं, उपायानुष्ठान विषयेऽपि । भगवत्प्रीतिQur@rij प्रयोजनñog उद्देशिकं । उपायानुष्ठानं_गळfugium, भगवत्प्रीतिरित्येकं प्रयोजनमुद्दिश्यैव उपायानुष्ठानं कृतवान् खल्विति स्थितिः । अतोऽत्रापि प्रवृत्ति रुचितेति भावः । ननु “नैव किञ्चित्करो मीति युक्तो मन्येत तत्त्ववित् । परयन् श्रृण्वन् स्पृशञ्जिघ्रन् अश्नन्नगच्छन्स्वपन्श्वचन् ॥ प्रलपन् विसृजन् गृह्णन्नु न्मिषन्निमिषन्नपि । इन्द्रियाणी न्द्रियार्थेषु वर्तन्त इति धारयन् ॥” अस्यार्थः । आत्मतत्त्ववित्, श्रोत्रादीनि ज्ञानेन्द्रियाणि वागादीनि कर्मेन्द्रियाणि प्राणश्च स्वविषयेषु वर्तन्त इति धारयन्ननु सन्दधानः । नाहं किञ्चित्करोमीति मन्येत । ज्ञानैकस्वभावस्य कर्ममूलेन्द्रिय प्राणसम्बन्धकृतमीदृशं कर्तृत्वं न स्वरूप प्रयुक्तमिति मन्येतैवेति । तथा “सर्वकर्माणि मनसा सन्यस्यास्तै सुखं वशी । नव द्वारे पुरे देहे नैव कुर्वन्नकारयन् ॥” इन्द्रियाकारेण परिणतायां प्रकृतौ कर्तृ सन्न्यास मुक्त्वाथदेहाकारेण परिणतायां प्रकृतौ कर्तृ सन्न्यास उच्यत इत्युपक्रम्यात्मनः प्राचीनकर्म मूलदेहसम्बन्ध प्रयुक्तमिदं कर्मणां कर्तृत्वं न स्वरूप प्रयुक्तमिति विवेक विषयेण मनसा

(सा।संः) एतादृशमपि कर्तृत्वं कैङ्कर्यमात्रे नोपाये इत्यत्राह । Qugu इति । उचित इति । प्रतिज्ञातमुपपादयति । श्र इति ।

मूः शुभ कर्तृत्व श्री

चरमश्लोकाधिकारः

क

[[५४५]]

बन्धहेतु २१००००१ आकार त्याज्यम् । श्रीगणी ईश्वरा Gjg ज्ञानशक्तयादि ८६० ruji, करणकलेबरादि ५६०६ ruji G अन्य प्रेरकori, धारकoojari, फलिuri ६६ सहकरि प्रवर्तिकी कामं विपरीत DIS रित्तिरुक्कैयुम्, इव् अHत्तिल् तिरुत्तमुण्डेयागिलुम् इदिले प्रयोजनान्तर♚♚G] कङ्की अनुष्ठिकं suji] बन्धकम् । भक्तिप्रपत्ति ५ प्रयोजनान्तरपर ऩुक्कु ऎऩ्गमायिऱेयिरुप्पऩ

(सा।दीः) । इत्यादि । शक्रं विशदीकरि की। श्रीगणी इत्यादिuri। की लं$PCL की, वैशद्य PCL GM-२०मण्डी, परिग्रहिलं क। प्रयोजनान्तर♚♚ul ऊं की भक्तिप्रपत्ति (५ बन्धकत्वमविशिष्ट Domi। भक्ति प्रपत्तीत्यादि-शु यथावस्थित ज्ञानपूर्वक Dior अनन्य प्रयोजन उपाय लंलीं कर्तृत्वं विरुद्ध (सा।स्वाः) कर्तृत्वत्यागं शुभा इति ।

शङ्किलं उत्तरी

Torri।

की शास्त्र किं गति ?

एकरूप

pri

कर्तृत्व लीग आकार (PCLT ? torm

ढङ्ग इति । २६ अङ्की,

mi। भक्तीति । कैङ्कर्य मात्र

Qqw भक्ति प्रपत्ति कर्तृत्वहीनं मोक्षहेतुतया बन्धक कार कर्तृत्वत्यागमसङ्गत प्रसङ्गिung? ६

कर्तृत्वमत निरासñल उपसंहरि कीpri।

(सा।प्र) अहङ्कार बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम् । विमुच्य निर्ममश्शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥” इत्यादिभिः कर्तृत्वस्य त्याज्यत्वोक्तिर्विरुद्ध्येतेत्यत्राह । शुभा इत्यादिना । नन्वेवं तर्हि कृत्स्नस्यापि कर्तृत्वस्य कर्मानुगुण सत्त्वादिगुणापादितत्वान्मुक्तौ निश्शेषकर्म निवृत्तेस्सत्त्वादि (सा।विः) सर्वकर्माणि नवद्वारे पुरे देहे सन्यस्य वशी देही स्वयं देहाधिष्ठान प्रयत्नमकुर्वन् । देहं च नैव कारयन् सुखमास्त इति श्रीगीताभाष्ये श्रीभाष्यकारैर्व्याख्यातम् । तथा च कर्तृत्वस्य । त्याज्यत्वात्कथं कर्तृत्वोक्तिरित्याशङ्क्य बन्धहेतुकर्तृत्वस्यैव त्याज्यत्वमित्याह ।

इति । शुभ, भगवत्प्रीत्युद्देशेन क्रियमाणेषु कर्तृत्वस्य विधिप्राप्तत्वादित्यर्थः । एतदेव विशदयति । अङ्गगीं-অयळा, तस्मिन्नीश्वरे । प्रेरकतया फलितया च । सहकरि, सहकारं कुर्वति । प्रवर्तिऊङ्कीलगग, प्रवर्तमानं स्वात्मानम् । शाकं विपरीत Dis अनुसन्धिलं की कं, एतत्पराधीन कर्तृत्वस्य विरुद्धं स्वतन्त्रकर्तारं स्वतन्त्रफलिनम् । अनुसन्धाय स्थितिरिति यावत् । य अनुसन्धान♚ली ईश्वरे प्रेरयति तत्फलार्थं प्रवृत्ते इत्यनुसन्धाने । श्रीलङ्कPCLugaib, शिक्षायांसत्यामपि । प्रयोजनान्तर अनुष्ठिकं suji, प्रयोजनान्तरार्थं केषाञ्चिदनुष्ठानं बन्धकं बन्धहेतुः । एवं भक्ति प्रपत्त्यो रपिप्रयोजनान्तरार्थत्वे बन्धहेतुत्वमेवे त्याह । भक्ति प्रपत्ति कक्षा mogi इति । ननु सर्वस्यापि कर्तृत्वस्य गुणमूलकत्वान्मोक्षार्थोपायकर्तृत्वमपि गुणमूलकत्वात्त्याज्यमेवेत्याशङ्खय मोक्षदशायां “बोद्धा कर्ता विज्ञानात्मा पुरुषः” इति श्रुतकर्तृत्ववदुपायदशायामपि कर्तृत्वमुचितमेवेत्याह ।

(सा।सं

इति । कैङ्कर्यत्वेऽप्युपायत्वाकारानपायात्तत्रापिकर्तृत्वाभाव प्रसङ्गादित्यर्थः । लीलंलळं वैशद्यम् । @० ऊं की, उद्दिश्य । अबन्धकं कर्तृत्वम् । प्रपत्तौ पारतन्त्र्येण न विरुद्ध्यत इति-

[[५४६]]

मूः

फलदशै

)

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

शुल स्वाभाविक कैङ्कर्यार्थिww अनन्य प्रयोजन कंलकं कर्तृत्व ं Cum उपायदशै कर्तृत्व विरुद्ध १६१। फलदशै विविधविचित्रकैङ्कर्य कर्तृत्वं केवलं ईश्वरेच्छा वैचित्रिurCL Gunj की स्वेच्छेwn wrujiकंळं। संसारदरौनान्ना कर्तृत्व womb कर्मानुरूप ईश्वरा परिणमि सत्त्वरजस्तमस्onvÐकं८६ना उपाधिसङ्ग बहुविध कंळं।

माग

(सा।दीः) शुलं इत्यादिunã- फलदशै, मुक्तिदशै । नी फलदशै संसारदशैu९कर्तृत्वलङ्क]कन्नान्ना wwpi। फलदशै

कर्तृत्वामुळं इत्यादि। २ ना

कर्तृत्वQLDIGILDÖrg/ कैङ्कर्योपायानुष्ठान सांसारिकप्रवृत्ति बनाना कर्तृत्वQQq।

कङ्कर्तृत्व[i]sf] बन्धकर्तृत्व is (@supri

(सा।स्वाः) शुलã इति । यद्वा फलदशै कर्तृत्वं बन्धकाकार रहित प्रामाणिकम् । उपायदशै कर्तृत्त्वं बन्धकाकार मिश्र

noug

विरुद्ध

? ढङ्ग की

शङ्खmui परिहरिलं/कङ्ग उपसंहरि की। शुलं इति । अनन्य प्रयोजन छ कर्तृत्वं बन्धकाकारमिश्र फलदशातुल्य Lorrow) विरुद्ध

उपायदशै कर्तृत्व बन्धकाकारं त्याज्य

लं

Com? पूर्वोक्त

प्रकारेणोपायदशैuपी कर्तृत्वं बन्धकाकारमिश्र त्याज्य m। img फलदशैugळं कर्तृत्वम्बन्धकाकारमिश्रDs प्रसङ्गिwrgir? मुक्तदशै हेतुं बन्धकाकारमिश्राGlm हेतु ? लगा। फलदशै वाक्यद्वयलंल। केवल/LD/। कर्मोपाधिव्यवच्छेदक m। प्रयोजन।कं८ उपायदशै कर्तृत्वं फलदशातुल्यतया बन्धकत्वाभावाद्विरुद्ध।mom

इत्यादि gum अनन्य

(सा।प्रः) गुणाभावात्कर्तृत्वमेव न स्यात् । किञ्च “तत्र सर्वं निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम् । सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन देहिनम् ॥” इत्यादिभिस्सत्त्व गुणस्यैव स्वर्गादिसाधनानुष्ठापकत्ववत्मोक्षोपायत्वस्याप्यनुष्ठापकत्वात्तत्रापि कर्तृत्वं गुणकृतमेवेति तदपि त्याज्यमेव स्यादित्यत्र मुक्तैकर्तृत्वस्य कारणं दर्थयन् तत्रत्य कर्तृत्वस्य कृत्स्नस्याप्यौपाधिकत्वेऽपि तत्र तत्र त्याज्यांश मुपादेयांशमपि दर्शयति । फलदशैी इत्यादिना ।

(सा।विः) शुल स्वाभाविकेति । मोक्षदशायां कर्तृत्वं यथा न स्वरूपविरुद्धं तद्वदिह प्रकृष्ट सत्वमूलकमोक्षोपायकर्तृत्वमप्यविरुद्धत्वान्न त्याज्यमिति भावः । ननु “सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन देहिनाम्” इत्यादिना सत्वादेश्स्वर्गादि साधनानुष्ठानकर्तृत्ववन्मुक्तिदशायां सत्वादिगुणाभावात्कथं कर्तृत्व मित्याशङ्कायां तत्र भगवदिच्छासिद्धमिति वदन् इह गुणमूलं कर्तृत्वमित्याह । फलदशै इति । वैचित्रिurr Gr, ईश्वरेच्छावैचित्र्येणसह । तदनुगुणस्वेच्छयेत्यर्थः । ईश्वरा परिणमिलंलं सत्त्वरजस्तमस्@ ८८६ना उपाधि IIT ग, ईश्वर परिणामित सत्त्वरजस्तमोगुणा नुपाधित्वेन स्वीकृत्य-

(सा।सं :) प्रतिज्ञातमुपसंहरति । शुक्र इति ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[५४७]]

वाऩ

मूः शली रजस्consiळं, तमस्orojii, प्रयोजनान्तर सङ्गहेतु २१६०] सत्त्व♚ल ूएं, य कर्तृत्वं बन्धकम् । भगवत्प्राप्ति सङ्ग ०५ (४४६००) ४ विशेषqws यमुळं कर्तृत्वं मोक्षकारणम् । कं गुणत्रय मुक्तदशैकर्तृत्वम् ।

प्रकृष्टसत्त्व मं♚ली तु कण्ठ ं

(सा। दीः) क्री रजस्@ungli इत्यादि। मोक्षहेतु कर्तृत्व L Gri भगवत्प्राप्तिu इत्यादिum । मुक्तदशै कर्तृत्वं सत्त्वादिगुणकृत@mprri। @कं गुणत्रयेत्यादि । ननु श्री वाक्यंा आत्मा०।कं कर्तृत्वाला, म २GLg।

(सा।स्वाः) । ८२GGLorr? प्राकृतरजस्तमस्सम्बन्ध प्रयुक्त बन्धकतया विरुद्धoorpm? ढाढगढग बन्धकाकारापवर्गजनकाकार (१५६०। शक्री इति वाक्यद्वयलंल - लीनं, बहुविध कर्तृत्व। फलदशै कर्तृत्वं बन्धकDI

@jió मोक्षकारण प्रसङ्गिuman ? ( Gupt। @ñल गुणेति । गुणत्रयान्तर्गत प्रकृष्ट सत्त्वप्रयुक्तकर्तृत्व मोक्षकारणलं। Quqw “न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः”, “कर्ता विज्ञानात्मा पुरुषः”ढागळं कर्तृत्वविधि प्रतिषेध [i] (मं गतिQ? ( Grupi।

(सा।प्र) सङ्गलं, सङ्गं कुर्वन् । एवञ्च “प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः । अहङ्कार विमूढात्मा कर्ताऽहमिति मन्यते ॥ नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टासु पश्यति । कार्यकारण कर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते ॥” इत्यादि कर्तृत्व निषेधवाक्यानां “एव हि द्रष्टा श्रोता” इत्यारभ्य “बोद्धा कर्ता विज्ञानात्मा पुरुषः । विज्ञानं यज्ञं तनुते । तामर्चयेत्तां प्रणमेत्तां यचेत्तां विचिन्तयेत् ।” इत्यादि कर्तृत्व विधिवाक्यानां च जीवेषु शुद्धेषु सत्त्वरजस्तमो अधीनकर्तृत्व निषेधकत्वेन भगवत्सङ्कल्पाधीन कर्तृत्वाश्रयत्व विधायकत्वेन च विरोधो नास्तीत्याह ।

[[६]]

(सा।विः) “शरीरवाङ् मनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नरः । न्याय्यं वा विपरीतं वा पञ्चैते तस्य हेतवः ॥ अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं चे पृथग्विधम् । विविधा च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम् ॥” इत्युक्तम् उपाधिमूलं कर्तृत्वमिति भावः । बन्धककर्तृत्वाद्व्यावृत्तं मोक्षहेतुकर्तृत्वमाह । भगवत्प्राप्ति इति । मुक्तिदशायामिवेहापि भगवदभिमतत्वान्याक्षार्थ कर्तृत्वं न विरुद्धमिति भावः । तद्व्यावृत्तं मोक्षकालीन कर्तृत्वमाह । ऊं गुणत्रय इति । ननु तर्हिऽसर्वदा कर्तृत्व सद्भावे “प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः । अहङ्कार विमूढात्मा कर्ताऽहमिति मन्यते ॥ नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टासु पश्यति । कार्यकारण कर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते ॥ पुरुषस्सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते । तथा । हन्ता चेन्मन्यते हन्तुं हतश्चेन्मन्यते हतम् । उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ॥” इति कर्तृत्वनिषेधात्तद्विरोध इत्याशङ्कय “कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात्" इत्यधिकरणे अचेतने बोधजनवद्वारा प्रवर्तकत्वासम्भवाच्छास्त्रवैय्यर्थ्या पत्त्या चेतने गुणसङ्गोपाधिककर्तृत्वस्य

[[५४८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः Qqw) आत्मानं कर्तृत्व की वाक्यं (ना) के ५ कर्तृत्व (०।६६ की वाक्य १८६५० विषयव्यवस्थै४६०००० विरोध। शाणी ? कर्तृत्व नग की वाक्यान्ना ईश्वराधीन oruji तदायत्त प्रकृतिगुणाधीन oruji कर्तृत्व निरपेक्ष Going १०६ कं कृष्ण की - कर्तृत्व (गील वाक्य m। i ईश्वरेच्छादिनां क ज्ञान, तद्विशेष riv कळाऩ ङ्गिळि युळङ्गळुक्कुम् इवऩे णमॆऩ्ऩुमिडत्तैच् चॊल्लुगिऱऩ। इन् निष्कर्ष (प्रकार) मुं शरीरवाङ्मनोभिर्यत्" की गीताचार्य

अऱुदियिट्टाऩ्।

(सा।दीः) @maig विरोधQwing Gumi। Quqmsum) इत्यादि । ‘न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः । “इत्यादिकं ढाङ्ग की। “कर्ता भोक्ता विज्ञानात्मा पुरुषः" इत्यादिना कर्तृत्व गगकी॥। विरोधाभाव jog उपपादिकं कीpri। অGufã) इत्यादि। कर्तृत्वनिषेधवाक्य (१५६ निरपेक्षकर्तृत्वम्

ढाणकी। २६/गळी वाक्य (]

ईश्वराधीनकर्तृत्व DIL की विभागम्-लं

निष्कर्ष प्रकारम्, लं निष्कर्ष विभागम् । २५ निष्कर्ष प्रकारं गीतै

Qj निष्कर्षेत्यादिun।

(सा। स्वाः) शील इति । ग्रहणाग्रहणादिवदनुष्ठेया

कर्तृत्वरूपैकार्थ लंल विधिप्रतिषेध rij (कं

उत्तरी@guri। श्रीला

निषेधकवाक्यं विद्यमानकर्तृत्व सामान्य निषेधपर

pri

सिद्धरूपा

इति ।

विषयव्यवस्थै JGGon? । शङ्कि

इत्यादिना । Br

निऩैक्कलागादु “परात्तुतच्छ्रुतेः” इत्यादिना सापेक्षा निरपेक्षकर्तृत्व निषेधमर्थसिद्धsunggi व्यर्थoms कुं। जीव पराधीन कर्तृत्वं (pr अर्थ प्रमाणं Gri। २५ निष्कर्ष प्रकार इति यद्वा जीव पराधीन कर्तृत्वpii ईश्वरकं प्रधान कर्तृत्व (pi / GCLDI ?

QQ नैरपेक्ष्यबुद्धि निषेधपर

(सा।प्र) give इत्यादिना । एवदभिप्रायेणैव “शरीरवाङ् मनोभिर्यत्कर्म प्रारभतेनरः । न्याय्यं वा विपरीतं वा पञ्चैते तस्य हेतवः ॥ अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम् । विविधा च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम् ॥ तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु यः । पश्यत्यकृत बुद्धित्वान्न स पश्यति दुर्मतिः ॥” इति गीताचार्येणाप्युक्तमित्याह । निष्कर्षेत्यादिना ।

(सा।विः) स्थापनात्पराधीन कर्तृत्वस्य स्थापनाच्च मुक्तिदशायां च “बोद्धा-कर्ता । जक्षत्क्रीडन्रम माण” इत्यादि श्रवणाच्च कर्तृत्व निषेधपराणां ईश्वरानधीन निरुपाधिक कर्तृत्व निषेधपरत्वमिति विषयव्यवस्था माह । इति । अत्र प्रमाणं दर्शयति । निष्कर्ष लं इति । भगवदधीन कर्तृत्वे प्रमाणमाह ।

(सा।संः) कर्तृत्वं इत्यत्र “न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति” इत्यादीनि, कर्तृत्व (poor@ इत्यत्र च “कर्ता बोद्धा विज्ञानात्मा पुरुषः” इत्यादीनि च विवक्षितानि ।- कर्तृत्व निषेधकानां निरपेक्षकर्तृत्व निषेधकता । तत् सद्भावपराणामीश्वराधीन कर्तृत्व सद्भावपरतेति निष्कर्ष प्रकारश्श्रीगीताया मेवाक्त इत्याह । २५ निष्कर्षेति । तत्रेश्वराधीनत्वोक्तिप्रकारमाह ।

चरमश्लोकाधिकारः

मूः অ(श) मुन्द्री “दैवं चैवात्र पञ्चमम्” पुरुषोत्त

[[५४९]]

इवऩ् सरि ऎऩैयॊरु काऱि्त्तिल् ररिप्पिक्कुम् पोदु अक् कात्तैप्पऱ्ऱ कारयिता ६० प्रवर्तिनं फलप्रधानादिकळं, सृष्ट्यादिन

कर्ता१६] #६०६०।@

प्रवृत्त ६० ६० चेतन ६०० ६०० या उपेक्षका

Cumswn अनुमन्ता । (सा।दीः) आं ईश्वराधीनत्वं @Tq।ww

suri। लीं इत्यादि ।

-शनी प्रसङ्गादीश्वर/ कारयितृत्व, कर्तृत्व, उपेक्षकत्व, अनुमन्तृत्व, सहकारित्व १८ (६) Ë& विषयभचेतनन्नी या जीवा इत्यादिuri। कर्तृत्व कं छ विषयङ्काळीpi। ला इत्यादि। उपेक्षकत्वम्, उदासीनत्वम् । किं विषयं Gori। @mom। अनुमन्तृत्व कुंलकं BITLGpi। um)। तत्रैवा

सहकारित्वñngß &LGpri।

(सा। स्वाः) जीवकर्तृक कार्य

ईश्वर

शेषम् ।

प्राधान्य की प्रमाण PCL ? Tেঠোো(ে&@&uji। २५ निष्कर्ष प्रकार jog इति । गीतै “दैवं चैवात्र पञ्चमं '’

ग) दैवलङ्किङ्ग पञ्चम अधिकोक्त्या प्राधान्यं♚। ईश्वर मुलं Gzn♚♚imu? अयं इति । प्रधान कर्ता GG ? उपेक्षक अनुमन्ता शास्त्रंQ] कर्तृत्वLD BLTH? मी सृष्ट्यादि व्यापार की Low कर्तृत्वं २GQLD Gun कारयिता गmi, Gang विरोधिung? ढगढग कर्तृत्वाद्याकारा विरोधी विवेचिऊङ्कीpri। Q१ इत्यादिना । Qigong एकविषयी

कू

ऩै

ईश्वरा ईश्वर ग साक्षात्कर्तृत्वं श्रुत उपेक्षक or on my Lio भिन्नविषया&

(सा।प्रः) अत्र भगवत्सङ्कल्पाधीनं न प्रतीयत इत्यत्राह । शीलं इत्यादिना । एवं जीवकर्तृत्वविधिनिषेधयेारपि विषयव्यवस्थामुक्त्वा ईश्वरगतविषय सृष्टिकर्तृत्व विधिनिषेधयोरपि विषयव्यवस्थां कारयितृत्वोपेक्षकत्व कर्तृत्व सहकारित्व प्रदर्शनपूर्वकं वदन्नीश्वर सङ्कल्पाधीन जीवकर्तृत्व सिद्धे र्भरन्यास विधिरुपपन्न एवेति निगमयति । न जीवना इत्यादिबा ।

(सा।विः) शीली इति । दैवमिति । “अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम् । विविधा च पृथक्वेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम् ॥” इत्यत्रेत्यर्थः । अधिष्ठानं, शरीरम् । कर्ता, जीवः । करणम्, इन्द्रियाणि । चेष्टा, कर्म । प्रसङ्गादीश्वरस्य प्रवर्तकत्वावान्तर विशेषान्विषय भेदेन दर्शयति । जीवा इति । कारयिता, प्रेरक इत्यर्थः । प्रवृत्तिकं फलप्रधानादि सृष्ट्यादिठीggi, स्वमात्र प्रवर्त्यमान फलप्रधानादिषु सृष्टयादि व्यापरिषु च । या, कदाचित्स्वकर्मवशेन प्रवर्तमानं चेतनं प्रति । तद्विरोधिकर्मनिमित्तीकृत्येश्वरेण निवारणाभावे उपेक्षकः । पूर्व प्रवृत्तैरपि भगवदधीनफर्ममूलत्वात्तत्प्रदिष्टकरणकलेबरायत्तत्वाच्च न पराधीनत्वविरोधः ।

(सा।सं :) इति । अथ प्रसङ्गादीश्वरस्य कारयितृत्व, कर्तृत्व, उपेक्षकत्व, अनुमन्तृत्वादे र्विषयभेदोक्तिमुखेन सर्वधा कर्तृत्वमीश्वराधीनमित्याह । इत्यादिना ।

[[५५०]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

इळन्दलै सुमक्कुमवऩुक्कु टीऩ् पॆरुन्दलै सुमक्कुमाप्पोले कूडप् प्रवर्ति ५०८६ सहकारि ।

(सा।दीः) @बाßल इत्यादि । बाñhn D। स्थूलमूलomi, सूक्ष्माग्रDoor ऒरु दारुविशेषjogÈ &LDß(प्रबल स्थूलभाग ñng Dis। इवऩैक् काट्टिल् तिाऩुक्कु पुबुरिङ्गमॆऩ्गैक्काग इळन्दलै पॆरुन्दलै ऎऩ्ऱदु। क्वचिदीश्वर ५ कर्तृत्व श्रलं तात्पर्य supri

(सा।स्वाः) “तस्य कर्तारमपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम्” Com? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्।

(सा।प्रः ) @ariyo, लघुभारः । Guj५०, गुरुभारः ।

(सा।विः) शशाङ्क (ऊं, अङ्गीकृत्यस्थिततया । अनुमन्ता, अनुमन्तेत्युच्यते । ही एकं कुमारवरदाचार्यैस्तु रहस्यत्रयचुलके “व्यापाराश्रयत्वमात्रं तु कर्तृत्वम् । अचेतनेऽप्युपचर्यते । रथो गच्छतीति । एवं च कर्तृत्वं, प्रेरकत्वं, अनुमन्तृत्वम्, उदासीनत्वं, सक्षित्वं, सहकारित्वं, फलित्वं, फलप्रदातृत्व मित्येते अर्थाः भगवतः प्रतिपन्ना भवन्ति । तत्र जगदुत्पत्त्यादिषु सर्वेष्वपि कार्येषु ज्ञानचिकीर्षा प्रयत्नवत्त्वात्कर्तृत्वं, कर्तृभूतजीव प्रेरकत्वात्प्रेरकत्वं, स्वकर्मानुरूपं प्रवृत्तानां जीवानामुत्तरोत्तरं प्रवर्तकत्वादनुमन्तृत्वम्, एतेष्वेव स्वकर्मानुरूपेषु सुखदुःखादि कार्येषु बीजानुगुणमुत्पाद्यमानेष्वङ्करेषु जलस्येव सामान्य कारणत्वे सिद्धेऽपि विशेषकारणाभावादुदासीनत्वं, सर्वसाक्षाद्द्रष्टृत्वात्साक्षित्वं, सामग्र्यनु प्रविष्टैश्चेतनाचेतनात्मकैस्सहकारिवर्गैस्सह स्वयमेव सर्वकार्यकर्तृत्वात्सहकारित्वं, सर्वशेषित्वेन सर्वस्यापि फलस्य भृत्यसंरक्षणादि न्यायेन स्वपर्यवसानात् फलित्वम् । “फलमत उपपत्तेः” इत्युक्त प्रक्रियया सर्वकर्म समाराधनीयस्य स्वस्यैव साक्षात्सर्वफलहेतुत्वात्फल प्रदत्वमिति सर्वमप्येतङ्गणजातमाकारभेदेनास्मिन्भगवति यो युज्यत इति हृद्यं निरवद्यं च । एतेनैव सर्वदा सर्वप्रेरकस्यापि ईश्वरस्य उपेक्षकत्वानुमन्तृत्वादि वचनानां तत्रदाचार्य ग्रन्थेषु दृष्टानामविरोधेऽपिविरोधवत्प्रतिभासमानानां स्वयमेवाविरोधो बुद्धिमद्भिर्बाद्धव्य इत्यस्माभिरुपरम्यते” इत्युक्तम् । नालं &LDऊं५]कण्ठ कस्यचित्काष्ठस्य सूक्ष्माग्रभागं वहतः । लघुभारं वहतः पुरुषस्येति भावः । प्रबला, प्रबलवान् । Quiz &Domium, स्थूलमूलगुरुभाखहनेन यथा सहकरोति तथा । BL प्रवर्ति८६००, सहकारितया सहकारि कारणमित्युच्यते । “ददामि बुद्धि योगं तं…।, क्षिपाम्यजस्रम्" इत्यादिषूत्कट पुण्य पापकृद्विषयकतया सहकारित्व मिति भावः । ईश्वरस्यापि कर्तृत्वाकर्तृत्व बोधक प्रमाण विरोधं परिहरति

(सा।सं

:) नाjhon इति । स्यूलमूल सूक्ष्माग्राति भारदारुवहने अर्भके उद्युक्ते तत्र प्रबलेन स्थूलभागवहनवदित्यर्थः । जीव प्रयत्नस्य अत्यल्पत्वमीश्वर प्रयत्नस्य चाधिक्यं च सूचयितुम् @बा♚zon Gujjzon इत्युक्तिः । ईश्वरस्य कर्तृत्व निषेधकानां तात्पर्यमाह ।

चरमश्लोकाधिकारः

मू सृष्ट्यादि देवमनुष्यादिवैषम्यं जीवकर्मविशेषोपाधिकso

“चातुवर्ण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः ।

तस्य कर्तारमपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम् ॥”

[[५५१]]

६७६७। ईश्वर।कं कर्तृत्वनिषेधं ६००६००१/की। सर्वविषयसाधारणकर्तृत्व (POL ईश्वर quins जीवनं स्वबुद्धिपूर्वप्रवृत्तिशक्तिरूप Door नियोगयोग्यत्वं सिद्धम् । शुभ शुंलु, व्रजन विधिकङ्कलं।

(सा।दी) सृष्ट्यादिक्षा इत्यादि। ईश्वरा देवादिसृष्टिमात्र कर्ता देवत्वमनुष्यत्वादिवैषम्यसृष्टिकं यांLu कर्मविशेष is Car प्रयोजकLDITsujogunn अकर्तृत्वं

@jpg]। गुणकर्मविभागशः, गुणैः कर्मभिश्च विभज्य । शनी जीवा परतन्त्रcomgiii विधियोग्यत्व (DL६mD॥ उपसंहरिकण्डी - Qing इत्यादि। स्वकर्त्रीश्वरदत्तस्वबुद्धिपूर्वकप्रवृत्तिशक्तित्वान्नियोगयोग्यत्वं सिद्धQD६१०५।६OLD विलैप्पाल् पोले अरियाऩ

क

(सा।स्वा) सृष्ट्यादि इति । कर्तृत्ववचनं सोपाधिक कर्तृत्व पर अकर्तृत्व वचनमुपाधिनिरपेक्षकर्तृत्वाभावपर एकविषयलण्डीगळं व्यवस्थै

गुणकर्मविभागश इति। गुणैः, सत्त्वादिभिः । कर्मभिश्च, उपाधिभिः । विभज्य मया सृष्ट Qqw ईश्वर कर्माद्युपाधिसापेक्षकर्ता पराधीनकर्तृत्वं तुल्य

वा

দÖÖ।

जीव।कं पराधीनकर्तृत्वं विशिष्य । GoIT? ढग की शङ्कowi परिहरिun [B]]]ळा उपसंहरिकण्डी - इति । सर्वेति । सर्वविषयसाधारणकर्तृत्वम् ईश्वर।कं कर्मादिनिरपेक्ष&ur जीवानं साधारणकर्तृशक्ति भगवदधीनै

ईश्वर कं अपराधीनकर्तृत्वpळं, जीव पराधीनकर्तृत्व वैषम्यं ।लं।

(सा।प्र) ननु भाष्यस्य द्रमिडोपनिषदां च प्रवर्तकैर्भाष्यकारादवगतसकलार्थेः “डी

पीढानाता’ इत्याख्यातपूर्वाचार्यैस्सोदाहरणं स्वयं साधनानुष्ठानमयुक्तम्, भगवत्कृपया प्राप्तमेव अनुभाव्यमित्युक्तेर्लोकाचार्यैर्भक्तिविधेः स्वरूपविश्वासार्थत्वोक्तेश्च शास्त्रतः फलसाधनविधानसिद्धेश्शास्त्रस्यार्थवत्त्वाय जीवस्य कर्तृत्वसिद्धिरयुक्तेत्यत्र, पूर्वाचार्यवाक्यानां विहितोपायानुष्ठाने

(सा।वि) सृष्ट्यादिf]६) इति । कर्तृत्वस्थापनाच्छरणवरणविधिरुपपन्न इत्युपसंहरति - QG सर्वविषयेति । ईश्वर ६०rgUIT, ईश्वरमूलकेत्यर्थः । ननु भाष्यस्य द्रमिडोपनिषदां प्रवर्तकैर्भाष्यकारावगत सकलार्थैः “ठीकं कळलका जीना बाळा” इत्याख्यातैः पूर्वाचार्यै स्सोदाहरणं स्वयं साधनानुष्ठानमयुक्तम् । भगवत्कृपया प्राप्तमेवानुभाव्यमित्युक्तेः, लोकाचार्यैर्भक्तिविधेरन्यविश्वासार्थत्वोक्तेश्च शास्त्रकृतफलसाधनविधानानुपपत्तेश्च शास्त्रस्यार्थवत्त्वाज्जीवस्य कर्तृत्वसिद्धिरयुक्तमित्याशङ्कय

(सा।सं) सृष्ट्यादिति । सृष्टिमात्रे ईश्वरस्य कर्तृत्वेऽपि विषमसृष्टिः कर्मविशेष निमित्तकैवेत्यर्थः । गुणेति । गुणैः कर्मभिश्च विभज्येत्यर्थः । एवं परतन्त्रत्वेऽपि विधियोग्यत्वमस्तीत्युक्तमुपसंहरति । इति । विधि योग्यत्वे आपततः ळा उक्ति विरोधमपि तात्पर्योक्त्या परिहरति ।

[[५५२]]

[[६४]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - Q भक्त्यादिनां Gun शरणागतिधर्म(pii कर्तव्यons] विधिssiumsun “ॐ য६) Cun, ईश्वर ५६ mi पोले" ऎऩ्ऱु पिळ्ळाऩ् ऎरिक्कु पुरिन्बुरिगळ् ऎल्लाम् अवऩाले वरुगिऱदॆऩ्ऱु (१५६०६१६६)

पराधीनकर्तृत्व तात्पर्यम् । “अन्यविश्वाससिद्ध्यर्थं भक्त्युपायविधिं वदन् ।

(सा।दी) ढाण्ढाळा वार्ते अर्थी Gi - Q भक्त्यादिनाörml। शास्त्रभक्त्युपायविधानं प्रपत्त्युपायविश्वाससिद्ध्यर्थम् । भक्ति

fi Quriना। अन्य दुष्ट/Lormi - अन्यविश्वासेति ।

(सा।स्वा) Q जीवनं कर्तृत्व (PILI

शास्त्रलं तात्पर्यDinw@worm

इति ।

पोले यॆऩ्ऱुम् soakऩाल् वरुम् नऩ्मै मुलैप्पाल् पोले यॆऩ्ऱुम् पिळ्ळाऩ् वाक्यलंली स्वकर्तृत्वनिन्दै Ganpur जीवानं कर्तृत्वं पारमार्थिक Drolmonoor वेण्डावो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्

पूर्ववाक्यश्री भक्तिप्रपत्त्यादिzlTGGID भक्तियोग छ उपायत्वं श्राढगा। २।GOLD? विधान भक्तिळं उपायत्व (DGIL_गगी) भक्तिरूपोपायविधानं प्रपत्तौ विश्वाससिद्ध्यर्थतया अन्यथासिद्ध Longwroug।ß५ उपायत्व? किञ्च भक्तियोगमहं करोमिङ्ग अहङ्कारवत्कर्तृक LDISTT मद्योपहतघटवात (गत ?) गङ्गाजलवद्दुष्ट Dop? ढगढगलं मतद्वय mguji g @ शङ्कuji & कारिकैurro निराकरिकीmi - अन्येति । अन्यविश्वाससिद्ध्यर्थं, प्रपत्तिविश्वाससिद्ध्यर्थम् । गुरुतरोपायं विधायत्वमत्र न शक्तः, मा ते विषादः,

(सा।प्र) अहङ्कारनिवृत्तिमात्रे तात्पर्यााल्लोकाचार्यवाक्यस्यापि भक्तेर्मोक्षसाधनत्वसद्भाव एव तस्या दुरनुष्ठेयत्वज्ञापनद्वारा भरन्यासाधिकारभूताकिञ्चन्यस्वरूपाध्यवसायहेतुत्वे तात्पर्याच्छास्त्रीयत्वविधिसिद्धेर्न कर्तृत्वासिद्धिरित्याह - Q भक्त्यादिक्षा इत्यादिना । अयथा कस्यचिदुपायस्य उपायत्वानङ्गीकारेणैव-

(सा।वि) पूर्वाचार्यवाक्यानां विविधोपायानुष्ठानेऽङ्कारनिवर्तनमात्रे तात्पर्यात्, लोकाचार्यवाक्यानां भक्तेर्मोक्षसाधनत्वे सत्यपि तस्या दुरनुष्ठेयत्वज्ञापनद्वारा भरन्यासाधिकारभूताकिञ्चन्यस्वरूपाध्यवसाये तात्पर्याच्छास्त्रीयविधिसिद्धे न कर्तृत्वे विरोध इत्याह- Q भक्त्यादिनां इति ।

umb homo mium C, ईश्वर या win Gun इति नानाळा वार्ता । अस्यास्त्वयमर्थः । गग, स्वस्वातन्त्र्येण प्राप्तम् । १५६TOLD, समीचीनसाधनम् । aim Gur, शिशोः क्रीतक्षीरतुल्यम् । ईश्वर, ईश्वरानुग्रहप्राप्तं साधनम् im Gur स्तन्यक्षीरतुल्यम् ।

लाल, प्रपत्तिविश्वाससिद्ध्यर्थं गुरुतरं दुष्करोपायं प्रदर्श्य त्वमत्र न शक्तोऽसि

(सा।सं) Quig इति । प्रपत्तौ विश्वाससिद्ध्यर्थमेन भक्तिविधानम् । नतु शास्त्रस्य भक्तावपि तात्पर्यमितिपक्षं दूषयति । अन्येति । गुरुतर विधानमात्रस्य लघुनि विश्वासमात्रसिद्ध्यर्थत्वात्प्रपत्तेरपि६

चरमश्लोकाधिकारः

मू - सर्वशास्त्रेष्वविश्वासम् आधत्ते मुखभेदतः ॥

मद्योपहतपात्रस्थतीर्थदृष्टान्तवर्णनम् ।

अहङ्कारान्वये तु स्यात् प्रपत्तावपि भक्तिवत् ॥ "

माऩ

[[५५३]]

(सा।दी) अन्यशब्दDring प्रपत्ति विषय। सर्वशास्त्रेषु, प्रपत्तिशास्त्रं कृमी तुला मुखभेदतः, प्रकारान्तरेण ढाढा। मदिराबिन्दुमिश्र शातकुम्भमयकुम्भगततीर्थसलिलं Curr अहङ्कारमिश्रDoor उपायान्तराळा वचन । उपायान्तरं स्वभावतः अहङ्कारमिश्र मायिरुक्कुमागैयालदु मॆऩ्ऱु सिलर् ३षीम् सॊल्लिक्कॊण्डु Hरिगळुक्कु उपायत्वमङ्गीकरि स्वरूपविरुद्ध & G GIT or it & Gr

तन्निरासार्थ की। कं तु श्रve अर्थाmomi - मद्योपहतेति । तीर्थसलिलं Cumm दृष्टान्तवर्णनम्, अहङ्कारान्वय @pring॥ दृष्टान्तोपन्यासम् ।

।

(सा।स्वा) लघुतरोपायान्तरमुच्यत इत्युक्ते हि तत्रादररूपविश्वासो भवेदिति भावः । भक्त्युपायविधिं वदन् वादी - सर्वशास्त्रेषुप्रपत्तिशास्त्रेऽपीत्यर्थः । मुखभेदतः, प्रकारभेदतः । पर्यायेणेति यावत् । भक्तिविधानं प्रपत्तिविश्वासार्थमितिवदग्निहोत्रादिविश्वाससिद्ध्यर्थं ज्योतिष्टोमादिविधानं, कीर्तनविश्वास सिद्ध्यर्थं प्रपत्तिविधानमिति भङ्गिभेदेन सर्वशास्त्रेष्वप्यविश्वासमाधत्त इत्यर्थः । मद्योपहतपात्रस्थतीर्थदृष्टान्तवर्णनम्, उपायान्तरस्य पूर्विकैरुक्तमहङ्कारान्वये स्यात् ।

(सा।प्र) उपायान्तरविश्वासार्थत्वस्वीकारे तुल्यन्यायतया ज्योतिष्टोमादेश्सर्वस्यापि भगवत्युपायत्वाध्यवसायार्थप्रसक्त्या कस्यापि फलसाधनत्वाभावप्रसङ्ग इति । ननु पूर्वाचार्याभिमतमेव तद्विवक्षिततयारोप्यत इत्यत्र “मदिराबिन्दुमिश्रा शातकुम्भमयकुम्भगततीर्थसलिलं Cum अहङ्कार मिश्र Don उपायान्तरम्” इति भगवद्व्यतिरिक्तस्य सर्वस्यापि साध्योपायस्य अहङ्कारगर्भत्वे त्याज्यत्वस्य विशिष्योक्तेस्सामान्योक्तेरपि तत्परत्वमनारोपितमेवेत्यभिप्रयन्नाह - मद्योपहतेत्यादिना ।

(सा।वि) मा भैषीः । मयैव लघुतरमुपायान्तरमुच्यत इति विश्वासजननार्थमित्यर्थः । मुखभेदतः । पर्यायेण एकत्रोक्तन्यायेनेति भावः। “प्रजापतिर्यज्ञान् असृजताग्निहोत्रं चाग्निष्टोमं च पौर्णमासीं चोक्थ्यं चामावास्यां चातिरात्रं च तानुममीत यावदग्निहोत्रमासीत्ता वानग्निटी पौर्णमासी तावानुक्थ्यो यावत्यमावास्या तावानतिरात्रो य एवं विद्वानग्निहोत्रं जुहोति” इत्यारभ्य “यावदतिरात्रेणोपाप्नोति" इत्यादिप्रशंसावशात् ज्योतिष्ष्टोमाधिविधिष्वप्येवं प्रसङ्ग इति भाव; । अहं मुक्त्युपायं साधयामीत्यहङ्कारगर्भत्वात् भगवद्विषयतया शुद्धापि नोपादेयेत्युक्तौ प्रपत्तिप्रतिबन्द्या परिहरति - मद्योपहतेति । मदिरादिबिन्दुमिश्रित Lorror शातकुम्भमयकुम्भगततीर्थसलिलं Curr अहङ्कारमिश्रित Lorror उपायान्तरमिति तदुक्तदृष्टान्तकथनमित्यर्थः ।

(सा।सं) अञ्जल्यपेक्षया तस्य च शून्यवादापेक्षया गुरुत्वात्प्रपत्त्यादि शास्त्रेष्वविश्वासस्स्यादित्यर्थः। अहं मुक्त्युपायं साधयामीति कर्तृत्वाभिमानवदाश्रया भक्तिर्मद्योपहतपात्रस्थ गङ्गोदकवन्नोपादेयेति रूपायामपि परोक्तिं प्रतिवक्ति । मद्येति । यदि भक्तावहङ्ङ्कारान्वयः स्यात्तदेवं दृष्टान्तवर्णनं सङ्गतं स्यात् ।

[[५५४]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - शुभ “प्रसीद मद्वृत्तमचिन्तयित्वा" इत्यादिना (०६) का गळणीण प्रपत्तिकं क्षमै कॊळ्ळुगिऱबडियॆऩ्ऱु सिलर् सॊल्लुमदुवुम् अयैप् पऱ्ऱवामत्तऩै - अं। यथाशास्त्रमनुष्ठितं प्रपत्ति अपराध अकंल क्षमै किन&ীmtqwoormal

(सा।दी) Gung) त्याज्यत्वं प्रपत्तिuggiळं तुल्यम् । शुकं यथावस्थितार्थानुसन्धानपूर्वक LDIT T भक्तिulgi प्रपत्तिuiggi निषेध कुङ्का। शनी “पितामहं नाथमुनिं विलोक्य प्रसीद मद्वृत्तमचिन्तयित्वा” ढाळा Aort Go Sp “त्वत्पादमूलं शरणं प्रपद्ये” अनुष्ठिकं प्रपत्ति अपराधकोटि Cowmi अकंल क्षमै कता बाङ्की अदुवुमप्पडियऩ्ऱॆऩ्गिऱार् - मुऩ्बु ताम् पण्णिऩ रीदियाल्। कीऴे ताम्

यथाशास्त्र Dis Gori।

कप्

गाणी प्रपत्तिकं ८६०८। अहङ्कारादिस्पर्शशङ्क क्षमै नागा प्राप्तम् । अं प्रपत्तिविधि व्यर्थ

&ßं।

(सा।स्वा) तत्तु प्रपत्तावपि स्यादिति प्रपत्तेरप्युपायत्वं न स्यादिति भावः । शुकं व्रज ढाörm प्रपत्तिरूपोपायविधानं Đon Gon? “प्रसीद मद्वृत्तमचिन्तयित्वा” ढाळा बाळं अनुष्ठिकं प्रपत्तिow अपराधक । क्षापणं sun प्रपत्ति उपायCommi QF०nour? ढगढग, कमतguib उक्तयुक्त्या निराकरिकी - इति । शुभ, अहङ्कारमिश्रत्वं भक्तिवत् प्रपत्ति

१४। अहङ्कार१०६Cr बाधक&pri।

दोष

यथाशास्त्रunggli स्वयं susum अपराध DIGILDग

(सा।वि) प्रपत्तावहङ्कारराहित्यं पराधीनकर्तृत्वेन यद्यप्युपपाद्यते, तर्हि भक्तावपि तुल्यम् । यदि तत्राहङ्कारान्वयः, तर्हि प्रपत्तावपि स्यात् । किं बहुना ? तस्य कैङ्कर्यमेव न सिद्ध्येदिति भावः । ननु यामुनाचार्यैः पूर्वं स्वानुष्ठितभरन्यासस्यापराधत्वात्खलु “पितामहं नाथमुनिं विलोक्य प्रसीद मद्वृत्तमचिन्तयित्वा” इति स्वाचार्यपुरस्कारपूर्वकमपराधक्षापणं कृतमित्याशङ्क्य, तत्प्रपत्तावाचार्यपुरस्करणं प्रधानमिति तदभावेऽहङ्कारस्पर्शशङ्कापूर्वकं स्वकृतप्रपत्तेर्वैकल्यमित्याशङ्क्य पूर्णप्रपत्तिनिष्ठमाचार्थं स्वरक्षणाय पुरस्कृतवन्त इत्येव - पितामहं नाथमुनिं विलोक्येत्यस्य तात्पर्यं कल्प्यम् । न त्वपराधक्षामणे । तथा सति सर्वशास्त्राणां पूर्वाचार्यसम्प्रदायस्य “त्वदङ्घ्रिमुद्दिश्य” इत्यादिवचनानां च विरोधः स्यादित्यभिप्रेत्याह शुलकं इति । अहङ्कारस्पर्शशङ्कow ujwjzoom, अहङ्कारस्पर्शशङ्कां प्रति भवतीत्येतन्मात्रम् । कर्तृत्वमात्रस्यापराधत्वे आचार्यपुरस्कारस्याप्यपराधत्वेन तत्परिहारार्थं क्षामणान्तरमित्यनवस्था ।

(सा।सं) स एव नास्ति । अन्यथा भक्ताविव प्रपत्तावपि तदन्वयस्स्यात् । प्रपत्तावहङ्कारराहित्यं यद्यप्युपपाद्यते भक्तावपि तत्तुल्यमित्यर्थः । प्रसीदेत्यादि प्रपत्तिकरणनिमित्तापराधक्षामणमित्युक्तिरपि प्रतिवक्ति शुक्र

इत्यादिना ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[५५५]]

मू - श्री “पितामहं नाथमुनिं विलोक्य प्रसीद” नगळी पूर्वाचार्यपुरस्कारादि ६ ताऩ् सॆय्गिऱदागैयालेयदुक्कु स कॊळ्ळ वेण्डि ३-ऎसवु याम्। इदु स्वपरनिर्वाहकळी)

in ६गणी प्रपदन (ii स्वपरनिर्वाहकQ १०६०६०

Cum

कुतर्क [५] [६०] पूर्वाङ्गणी प्रपत्तिjib अपराधori mmswo पूसिर्गळै मुऩ्ऩिडवुमॊण्णादॊऴियुम्।

(सा।दी) की इत्यादि । यथाशास्त्र go on surrow प्रपत्ति अपराधकोटिuluGIL

ग। शाकं शङ्किलम्म्। प्रतिबन्द्या परिहरिकण्डी - श स्वपरेत्यादि। स्वपरनिर्वाहकं, स्वदोष परदोषशामकDी। यथाशास्त्रमनुष्ठित दूषणान्तरं &LG&prri। @ri @ji इत्यादि। स्तोत्री आचार्यपुरस्कार । कं मुकं तुला summit।

(सा।स्वा) इति । आचार्यपुरस्कारं पूर्वानुष्ठितप्रपदन स्वपरनिर्वाहकDrsur अनवस्थै?

इति । पूर्वानुष्ठितप्रपदनं समस्तपापलं किं नाकं मुकं क्षापण निर्वाहकDILDङ्ग &।लं। प्रबलबाधकान्तर१०

Sun। अपराधिक नागणी। Quqw

परिहार ५५ पूर्वाचार्यपुरस्कारम् । प्रपत्तिji दोषomom B आद्यन्ता

क्षापणरूपानंাG

इति।Co

६ स्वपर-

इति । अC,

स्तोत्र

(सा।प्र) ननु रामानुजदर्शनकूटस्थैर्यामुनाचार्यैः “अहमद्यैव मया समर्पितः" इत्यत्र स्वानुष्ठित भरन्यासस्यापराधत्वं मत्वा स्तोत्रान्ते स्वाचार्य पुरस्करणपूर्वकं तत्क्षापणं कृतमित्याप्ततमसम्प्रदायात्कस्याप्युपायस्यानुष्ठेयत्वानुपपत्तेश्शस्त्रार्थवत्त्वाय कर्तृत्वसाधनमनुपपन्नमित्यत्र, यामुनाचार्यैः “जनित्वाऽहम्” इत्याद्युक्त्वा “पितामहं नाथमुनिं विलोक्य प्रसीद" इत्युक्तेः “कालत्रयेऽपि करणत्रयनिर्मितातिपापक्रियस्य शरणं भगवत्क्षमैव । सा च त्वयैव कमलारमणेऽर्थिता यत्क्षेमस्स एवहि यतीन्द्र भवच्छ्रितानाम्” इत्युक्तप्रकारेणानाद्यनन्तकर्मपाश प्रग्रथितानां भगवदाश्रयणं आचार्यपुरस्कारेणैव कर्तव्यमिति ज्ञापनेऽहङ्कारादि परिहरणीयत्वज्ञापने च तात्पर्येण तथोक्तिरिति दर्शयन्, उक्ततात्पर्यानङ्गीकारेण भरन्यासकृतिरूपापराध क्षमणार्थत्वोक्तावाचार्य पुरस्करणरूपापराध क्षापणे कर्तृत्वाख्यापराधक्षामणार्थं क्षामणान्तरस्य कर्तृत्वतया तस्य तस्यापि स्थानात्, तत्परिहारार्थं प्रसीदेत्येवंरूपापराधक्षामणस्य स्वपरनिर्वाहकत्वोक्तौ

(सा।वि) आचार्यपुरस्कारस्य स्वपरनिर्वाहकत्वे पूर्वविहितप्रपत्तेरपि स्वपरनिर्वाहकत्वं सम्भवतीत्याह - Quq।wmv इति । तथाचेदित्यर्थः । पूर्वाचार्यानुष्ठितप्रपदनस्यापराधरूपत्वे पूर्वाचार्यपुरस्कारोऽपि न कार्य इत्याह

शं कुतर्क इति । पूर्व ८६० नागभी

qib, पूर्वेषां पुरस्कारो न स्यादित्यर्थः । तेषामपराधकारितया

(सा।सं) स्वपरनिर्वाहकं, स्वदोष-परदोषशामकम् । यथाशास्त्रानुष्ठितप्रपत्तेरपि दोषत्वे दूषणमाह । ত Gangni इति । तस्याचार्यपुरस्करणस्य किं प्रयोजनमित्यत्राह

[[५५६]]

मू - शुभ

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

स्तोत्री आद्यन्त न गणी पूर्वाचार्यपुरस्कारं ं অनुनীहं

Grism प्रपत्तिकं अपेक्षित owngs, वैकल्यपरिहारार्थ wings उपयुक्त श्रीलङ्कन। Q६। आचार्यपुरस्कारलं

प्रपत्त्यादिकं पराधीनकर्तृत्वं दोष १६/। (सा।दी) शुभ इत्यादि। “आचार्यानुज्ञया कुर्यात्” । आचार्यपुरस्कारं प्रपत्तिळं अपेक्षित। पराधीनकर्तृत्वानुसन्धानपूर्वकत्वलङ्की की दोषDIOLD तत्परिहारार्थ mmit - आचार्येत्यादि । आदिशब्देन भक्त्यादिपरिग्रहम् । मीणां आत्माकं कर्तृत्व ळं, पारतन्त्र्य स्वरूपज्ञान (DLTS, पापी स्वातन्त्र्य

wing, अमा लेपिwaisir। निषेधशास्त्रं कर्तृत्वमात्रावलम्बिwnsuri आत्मा मं पराधीनकर्तृत्वDrivĞळ साधिलsung निषिद्धाचरण लण्डळं दोषं लेपि पक्षpi निरस्त QILD।

(सा।स्वा) आचार्यपुरस्कारं निष्फल Loirs प्रसङ्गिur BIT? अहङ्कारमिश्रप्रपदनरूपापराधक्षापणार्थ GILD “प्रसीद मद्बत्तमचिन्तयित्वा” । प्रार्थनमेतत्क्षामण surrouing व्यर्थ ? @supri - शुभ इति । शुभ, अहङ्कारस्पर्शरहितप्रपदनं शास्त्रीय LDING Trig। अपेक्षितमिति । “आचार्यानुज्ञया कुर्यात्” आचार्यपुरसस्कारं प्रपत्ति अपेक्षित।

वैकल्येति।

“गुरुं प्रकाशयेद्धीमान्
मन्त्रं यत्नेन गोपयेत् ।
अप्रकाशप्रकाशाभ्यां
क्षीयते सम्पदायुषी”

इत्याद्य्-उक्तप्रकारेण प्रपत्त्य्-उपयुक्त-ज्ञान-वैकल्य-परिहारार्थम् ऎऩ्ऱ पडि।

यद्वा, तत्तत्कालीनप्रातिकूल्यवर्जनरूपाङ्गवैकल्यपरिहारार्थQpq। यद्वा, मद्वृत्तमचिन्तयित्वा ढाढालĞp। @ आचार्यपुरस्कारं प्रपत्ति पराधीनकर्तृकत्वरूपदोषपरिहारार्थQLD GIGHT? ढ ढङ्गानं Fiji - आचार्येति । पराधीनकर्तृत्वं दोष Wwwmo ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् तत्परिहरार्थLDंागलं। शब्ली आत्माकं कर्तृत्व Dur तत्प्रयुक्तपापं लेपिलाकी पक्षं कर्तृत्वसमर्थन निरस्तप्राय DIogi विशेषचर्चार्थ& तत्पक्षनिरास अनुवदिकं की pri।

।

(सा।प्र) “प्रायश्चित्तप्रसङ्गे तु सर्वपापसमुद्भवे। मामेकां देवदेवस्य महिषीं शरणं व्रजेत् ॥” इत्यादिभिः *सर्वत्वात्(?) कर्तृत्वसमर्थनं निगमयति शुक्रं इत्यादिना । एवं पराधीनकर्तृत्वसमर्थनात्

कर्तृत्वाभावमूलालेपकपक्षश्च निरस्त इत्याह

(सा।वि) “पशुर्मनुष्यः पक्षी वा ये च वैष्णवसंश्रयाः” इत्यादिप्रकारेणानुबन्धिपर्यन्तमनुग्राह्यं मत्वेत्यादि तत्पुरस्कारोऽपि न स्यादिति भावः । पराधीनकर्तृत्वसाधनं निगमयति - श आचार्येति । आचार्यपुरस्कारे यथा पराधीनकर्तृत्वं तथा प्रपत्तावपीति भावः । अनेनैव पराधीनकर्तृत्वसमर्थनेन कर्तृत्वाभावमूलालेपकपक्षो निरस्त इत्याह

(सा।सं) शुलक इति । “आचार्यानुज्ञया कुर्यादिति तत्पुरस्कारः प्रपत्त्यपेक्षितः ।

*प्रकाशिकै म वाक्य m।

मू Q

स्वरूपं ठीक मुमुक्षुकं

चरमश्लोकाधिकारः

पराधीनकर्तृत्वं प्रामाणिक Down आत्माकं कर्तृत्व

[[५५७]]

५६०६०१ निषिद्धकर्म [५] ग लेपिकल पक्षळं निरस्तम् ।

०७ बाल्यं बाल्यकृत्य (५) ८५६ कामचारादिका।/। स्वमाहात्म्यानाविष्कारमात्र ६ó “अनाविष्कुर्वन्नन्वयात्” ६१६ की सूत्र मङ्की

समर्थितम् ।

(सा।दी) Diq इत्यादि । @mjpg। बुद्धिपूर्व (Gomia - मुमुक्षु “बाल्येन तिष्ठासेत्” Tom। कामाचारं mum) निषिद्धाचरणं लेपि Com ? GTQB सॆय्गिऱार् ४ वुक्कॆऩ्ऱु तुडङ्गि - पिऩ्ऩैयॆदु? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्। स्वमाहात्म्येति। “अनिष्टमिष्टं मिश्रं चत्” इत्यादि की बुद्धिपूर्वोत्तराघं लेपिwwwCurr? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्।

। कामचारं ग ?

(सा।स्वा) ू इति । मुमुक्षु “पाण्डित्यं निर्विद्य बाल्येन तिष्ठासेत्” सॊल्लविल्लैयो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् - मुमुक्षु मञ्छ इति । ढाङ्ग (BlÈ GFui&prii। स्वेति । “यस्य नाहङ्कृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते । अनिष्टमिष्टं मिश्र च त्रिविधं कर्मणः फलम् ॥ भवत्यत्यागिनां प्रेत्य नतु सन्न्यासिनां क्वचित् ।” इत्यादि दुष्कर्म लेपिun@gmw? मग

m।

मुमुक्षुकं छ

(सा।प्र) इत्यादिना । ननु “तस्माद् ब्राह्मणः पाण्डित्यं निर्विद्य बाल्येन तिष्ठासेत्” इति बाल्येन स्थितेर्विधानादतीताया बाल्यावस्थायाः पुनरागम्यासम्भवादन्यथानुपपत्त्या बालाचारभूतकामाचारस्यैव विधेयत्वेन पापालेपपक्षनिरासोऽनुपपन्न इत्यत्राह - मुमुक्षु इत्यादिना । “नाविरतो दुश्चरितान्नाशान्तो नासमाहितः । नाशान्तमानसो वापि प्रज्ञानेनैवमाप्नुयात् ॥ आज्ञाच्छेदी मम द्रोही मद्भक्तोऽपि न वैष्णवः । " इत्यादिषु कामाचारादीनां विद्याविरोधित्वश्रवणात्तेषां ब्रह्मविद्यानिष्ठैः कर्तव्यतया विधानासम्भवात्स्वमाहात्म्यानाविष्करणयेव बाल्यशब्दार्थ इति सूत्रस्यार्थः । ननु धर्मसंस्थापनप्रवृत्तेन भगवतैव

(सा।वि) Quig इति । ननु “तस्माद् ब्राह्मणः पाण्डित्यं निर्विद्य बाल्येन तिष्ठासेत्” इति श्रुतौ अतीतायाः बाल्यावस्थायाः पुनरागमासम्भवात् ज्ञानिनो बाल्यसम्भावितकामाचार एवोच्यत इत्याशङ्क्याहमुमुक्षुकं इति । “नाविरतो दुश्चरितात्” इत्यादिना कामाचारादीनां विद्याविरोधश्रवणात्तेषां ब्रह्मविद्यानिष्ठैः कर्तव्यतया विधानासम्भवात्स्वमाहात्म्यानाविष्कार एव बाल्यशब्दार्थ इति भावः । ननु “अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम् । भवत्यत्यागिनो प्रेत्य नतु सन्न्यासिनां क्वचित्। यस्य नाहङ्कृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते । हत्वापि स इमान् लोकान् न हन्ति न निबध्यते ॥” इति भगवतैवोक्तत्वान्न पापालेपोक्तेर्दूषणमित्याशङ्क्य, तद्वचनजातं बुद्धिपूर्वोत्तराघव्यतिरिक्तविषयमिति,

(सा।सं) निरस्तमिति, निषेधकशास्त्रस्य कर्तृत्वमात्रावलम्बनत्वात्पराधीनकर्तृत्वस्य च साधितत्वन्निषिद्धालेपपक्षो निरस्त इति भावः । विद्यानिष्ठस्य बाल्योक्तिबलान्निषिद्धालेप इत्यत्राह - मुमुक्षुछ इति । ‘अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम् । भवत्यत्यागिनां पुंसां न तु सन्न्यासिनां क्वचित् ॥ यस्य नाहङ्कृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते । हत्वापिस इमान् लोकान् नायं हन्ति हन्यते ॥” इत्याद्यापातप्रतीतार्थपर्यालोचनया

[[५५८]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - “अनिष्टमिष्टं मिश्रं च ।, यस्य नाहङ्कृतो भावः ।” इत्यादिवचन ( ८६ अबुद्धिपूर्वोत्तराघविषय १५G नावा०।__ बहुशास्त्रविरोधं कण्ठाळ भाष्यादि ० समर्थिÚULL/।

“हत्वाऽपि” न

धर्मयुद्धादिविषयम् ।

पक्षं बहुशास्त्रविरुद्ध OLD pri

(सा।दी) अनिष्टमित्यादि । हत्वापि किं बुद्धिपूर्वविषयत्व निर्वाह

हत्वापीत्यादिun। उत्तताघं लेपि

(सा।स्वा) अनिष्टमिति । “हत्वापि न निबध्यते” ढा बुद्धिपूर्वपापpi लेपि@gm

mun? ढाढा

। हत्वापीति । इदानीमुपभुक्तौषधमुत्तरकालीनापथ्यनाशकon&pri Cum प्रपदनpi उत्तरबुद्धिपूर्वपापनाशक DIST? गाীठं

सॆय्गिऱार्।

(सा।प्र) “अनिष्टमिष्टम्मिश्रञ्च त्रिविधं कर्मणः फलम् । भवत्यत्यागिनां प्रेत्यनतु सन्न्यासिनां क्वचित् ॥ यस्य नाहङ्कृतो भावो बुद्धिर्यस्य नलिप्यते । हत्वापि सइमान् लोकान्न हन्ति न निवध्यते ॥ नैव किञ्चित्करोमीति युक्तो मन्येत तत्त्ववित् ।” इत्यादिभिस्तत्त्वज्ञानवतः पापालेपोक्तेस्तद्दूषणमयुक्तमित्यत्र “नाविरतः । यान्यनवद्यानि कर्माणि । तानि सेवितव्यानि । नो इतराणि । अपायाद्विरतश्शश्वन्मां चैव शरणं तगः । तनूकृत्याखिलं पापं मामाप्नोति नरश्शनैः ॥ प्रियोऽपि न प्रियोऽसौ मे मदाज्ञाव्यतिवर्तनात् । भक्तेषु द्वेषकृत्प्रभो । स्वभक्तायापि भक्तेषु द्वेषिणे मञ्जु कुप्यति ।” इत्याद्यनन्तप्रमाणाबाधाय “सर्वान्नानुमतिश्च प्राणात्यये तद्दर्शनात्” इत्यस्मिन्नधिकरणे भाष्यकारैरापद्यनुष्ठितानामेवालेपः नेतरेषामित्युक्ततुल्यन्यायतया अनिष्टमित्यादीनामापद्यनुष्ठितानां फलजनकत्वाभावोऽर्थस्समर्थित इत्याह । अनिष्टमिष्टम्मिश्रञ्चेत्यादिना । अनिष्टं प्रामादिकपापफलमित्यर्थः । भाष्यादीति । “न द्वेष्ट्यकुशलम्” इत्यादि गीताश्लोकभाष्यादिरादिशब्दार्थः । हत्वापीत्येतत्तु धर्मयुद्धप्रकरणाद्धर्मयुद्धे हत्वेति स्फुटमित्याह । हत्वापीत्यादिना । भरन्यासस्य बुद्धिपूर्वाघाश्लेषहेतुत्वमपथ्यसहौषधन्यायाद्भविष्यतीत्यत्र नहि “वचनविरोधे न्यायः प्रवर्तते” इति न्यायान्न्याय एव बाधित इत्याह ।

(सा।वि) “नाविरतो दुश्चरितात् - यान्यनवद्यानि कर्माणि । तानि सेवितव्यानि नो इतराणि । आज्ञाच्छेदी मम द्रोही” इत्यादिप्रमाणसहस्रैर्भाष्यादिषु समर्थित मित्याह । अनिष्टमिति । हत्वापीत्यस्य कथमबुद्धिपूर्व विषयत्वमित्यत्राह । हत्वापि इति । ननु यथा एकमेवौषधं रोगनिवर्तकम्, उत्तरकालीनापथ्य दोषनिर्हरणक्षमवीर्यवत्तरञ्च दृश्यते, तद्वत्प्रपदनमपि उत्तरबुद्धिपूर्वाघाश्लेषकारि मोक्षकारणं चास्त्वित्याशङ्कयाह ।

(सा।सं) सन्न्यासिनां प्रपन्नानां बुद्धिपूर्वोत्तराघेऽपि न लिप्यत इति परोक्तिमपि प्रतिवक्ति - अनिष्टमित्यादिना । धर्मयुद्धादिविषयमिति । धर्मयुद्धस्य आश्रमानुगुणकर्मत्वान्नाघत्वमिति भावः । -

चरमश्लोकाधिकारः

मू - “उपभुक्तौषधन्यायादुत्तरापथ्यमर्दनम् । अनन्यपरनिर्बाधश्रुतिस्मृतिशतैर्हतम् ॥

“जीवितात्ययमापन्नः योऽन्नमत्ति यतस्ततः । आकाश इव पङ्केन न स पापेन लिप्यते ॥ प्राणसंशयमापन्नो योऽन्नमत्ति यतस्ततः ।

मन्वादि ५६

लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा ॥” नियमि

[[५५९]]

(सा।दी) उपभुक्तेत्यादि। पूर्वोपभुक्त औषधविशेषमुत्तरापथ्य gujib मर्दिsonium पूर्वकृता प्रपत्तिरेवोत्तराघनाशन LOIT GILD ६ मतम् । अनन्यपरेति । अनन्यपराणि, स्वार्थ तात्पर्यवत्gjßsarmru। निर्बाधानि, अपवादरहितानान्ना श्रुतिस्मृतिशत [i) GIT) हतम् । निरस्तGILD१६०५। “नहि वचनविरोधे न्यायः प्रवर्तते” । अभिप्रेतम् । मन्वादि उत्तराघं लेपि विषयव्यवस्थै गी

मन्वादि&GILD ६Ml: आपद्विषय की लेपि नियमिङ्ग। आपत्की। लेपिung। अनापत्हीं दोषं लेपिकं ब्रह्मवित् । कं मं तुल्यQLD।

(सा।स्वा) उपभुक्तेति । उपभुक्तौषधन्यायात्, प्रपत्त्या उत्तरापथ्यमर्दनं, बुद्धिपूर्वोत्तराघमर्दनम् । अनन्यपरनिर्बाधश्रुतिस्मृतिशतैः, “इहैवैषाम केचिदुपप्लवा भवन्ति । अपायसम्प्लवे सद्यः प्रायश्चित्तं समाचरेत्” इत्यादिभिः । हतं, भग्नमित्यर्थः । “न हि वचनविरोधे न्यायः प्रवर्तते” तुलम्मु

ढाङ्ग । I

(

“लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा” बुद्धिपूर्वकपापं लेकि मन्वादिवचनßg।कञ्छ गति ? (@pi। मन्वादि इति । नियमित कक्षा, देशकालवैषम्यकृत पापविषयतया व्यवस्थापिका। ५ मन्वादिवचनमप्रपन्नविषय मागैयाले ९९ युयुत्तिले इत्तै सायप्पिक्कप् पोमो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्। (सा।प्र) उपभुक्तेत्यादिना । औषधविशेषो यदा भक्षितः अपथ्यमपिविनाश्य व्याधिमपि नाशयेत् । एवं भरन्यासोऽप्युत्तराघाश्लेषमप्यापद्यमोक्षमुत्पादयतीत्येतत्प्रमाणान्तरबाधप्रतिरोधरहितैस्तावकत्वाद्याधान्य पर्यरहितैश्श्रुतिस्मृति शतैर्बाधितमित्यर्थः । बुद्धिपूर्वोत्तरालेपाङ्गीकारे आपदनुष्ठितानामलेपस्य किम्पुनर्न्यायसिद्ध्या तत्प्रापकवचनवैय्यर्थ्यं स्यादित्यपि न सोऽङ्गीकार्य इत्याह । मन्वादि इत्यादिना । यद्वा, स्वोक्तोबुद्धिपूर्वोत्तराघ लेपाभाव आपद्यनुष्ठाने दोषाभावप्रापकमन्वादिवचनैरर्थादुक्त इति प्रामाणिक तम एवेति दर्शयन्नापद्यनुष्ठितालेपोक्तेर्ब्रह्मविद्विषयत्वमप्याह । मन्वादि इत्यादिना । व्यासादयो मन्वादीत्यादि शब्दार्थः । (सा।वि) उपभुक्तेति । उत्तरबुद्धिपूर्वाघरूपापथ्यस्य । मर्दनम्, अश्लेषकरणम् । अनन्यपर निर्बाध श्रुतिस्मृतिशतैः, अनन्यपरैःस्तावकत्वाद्यन्यतात्पर्यरहितैर्निर्बाधैर्वचनान्तर प्रतिहतिरहितैरुक्तश्रुतिशतैर्हतम् । आपद्येव बुद्धिपूर्वाघस्य अश्लेषपरमन्वादि वचनान्याह । मन्वादि इति । नन्वेतद्वचनजातमब्रह्मविद्विषयम् । (सा।सं) उपभुक्तेति । पूर्वोपभुक्तौषधविशेषादुत्तरापथ्यमर्दनन्यायेन पूर्वकृता प्रपत्तिरेवोत्तराघमपि नाशयतीत्युक्ते “यान्यनवद्यानि कर्माणि । तानि सेवितव्यानि । नोइतराणि । यान्यस्माकर्तुं सुचरितानि । तानि त्वयोपास्यानि ।” इत्याद्याश्श्रुतयः । “मनीषी वैदिकाचारं मनसापि न लङ्घयेत् । एवं विलङ्घयन्मर्त्यो मर्यादां वचेतनिर्मिताम् ॥ प्रियोऽपि न प्रियोऽसौ मे मदाज्ञा व्यतिवर्तनात् ॥” इत्यादयस्स्मृतयश्च विरुद्धयेरन् । “न हि वचनविरोधे न्यायः प्रभवति” इति भावः । अनन्यपरत्वं, स्वार्थे तात्पर्यवत्त्वम् । निर्बाधत्वम्, अपवादरहितत्त्वम् । मन्वादयोऽप्यघालेपनपराणाम् “एवं विधि” इत्यादीनां विषयव्यवस्थामकुर्वन्नित्याह । मन्वादि ८६५ इति ।

[[५६०]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - ब्रह्मवित् किं तुल्य। “सर्वान्नानुमतिश्च प्राणात्यये तद्दर्शनात्” नाकील सूत्र♚ली दृष्टान्तरूपेण साधित। शुल) कर्तृत्व आत्मा पारतन्त्र्यज्ञानमात्र ♚ ८६०५० बुद्धिपूर्वोत्तराघम् ९४१४० लेपिwnlou

zo u ६०० पुनः प्रपदनं १६ परपक्ष m।

(DLI

(सा।दी) ब्रह्मवित् । इत्यादि । उत्तराघाश्लेषनिरासकं निगमिळी। शुल इत्यादिu। शु@sum, आत्मा, पराधीनकर्तृत्व । साधिñosunggli निषेधशास्त्रं तावन्मात्रावलम्बिurong। ९५४५५० सर्वथा ढाळाmulg। भाष्यकारसिद्धान्त LD IT का ढङ्ग ६० । १९६१ ६६० मीणां “योऽन्यथा सन्तमात्मानम्” इत्यादिवचन rij & COL आपातप्रतीत्यनुसार कृ चरमश्लोकादिनी) त्यज्येत्यादिपदक (५) कण्ठ विधि

ग

@worm निश्चयि

उपाय।

(सा।स्वा) का इति । शु

रामानुजदर्शननिष्ठ श्रीवैष्णव

शास्त्रजन्यसम्बन्धज्ञान QLD मुमुक्षुकं अनुष्ठेय

भङ्गि

तात्पर्य

अलेपक munis श्रुतिस्मृतिशरण

निरसितं Con? गगन पापं लेपिung

Glsuspri। पारतन्त्र्येति परतन्त्र १५ नियोगयोग्यत्व

भङ्गिभेदunoornagiii अलेपकमततुल्यतया श्रीभाष्यकार सिद्धान्त

मा

nur

&দकुँ। निराकरणीय GILD

लङ्का व्रज । उपायविधि । G Com ? शास्त्रजन्यसम्बन्धज्ञानमात्रमोक्षसाधनंrm? ढाकी मत अनुवदिकं निरसिॐ श्री।

(सा।प्र) एवं चात्मनोऽकर्तृत्वाद्वा, स्वस्वरूपज्ञानवत्त्वाद्वा, उत्तराघालेपाङ्कीकारे “दग्धाखिलाधिकारत्वात्” इत्युक्तमायि मतप्रसङ्गश्च स्यादित्याह । शुक्रं इत्यादिना । एवमलेपकमतं निरस्य मोक्षोपायानुष्ठातुरवश्यापेक्षिताहङ्कार ममकार निवृत्तिशेषत्वयोर्ज्ञातव्यत्वप्रापकवचनापातप्रतीति (सा।वि) ब्रह्मविदस्तु अनापद्यपि न दोषावहमित्याशङ्क्य “सर्वान्नानुमतिश्च प्राणात्यये तद्दर्शनात्” इत्यत्र ब्रह्मविद एव प्राणात्यये निषादोच्छिष्टकुल्माषभक्षणानुमतिप्रदर्शनात्तत्रैव “उच्छिष्टं मे पीतं स्यात् " इति प्राणधारणे नापन्निवृत्तौ सत्यामुदकपाननिषेधप्रदर्शनाच्च ब्रह्मविद्विषयमपीत्याह । ब्रह्मवित् किं मुळं तुल्यमिति। एवं चात्मनः अकर्तृत्वाद्वा पारतन्त्र्याद्वाकेनापि प्रकारेण बुद्धिपूर्वोत्तराघस्याप्यलेपाङ्गीकारे “दग्धाखिलाधिकारत्वात्” इत्युक्त मतप्रवेशप्रसङ्ग इति निगमयति । शुभ इति । josiupp, एतद्बुद्धिपूर्वोत्तराधं प्रति । एवं स्वरसतः शरणं ब्रजेत्यत्र सर्वप्रमाणाविरोधेन विधिसम्भवेऽपि केचित्स्वेच्छामात्रेण विधिस्वारस्यं भञ्जयित्वा “योऽन्यथा सन्तमात्मानम्” इत्यादिवचनजातस्य तात्पर्यमविमृश्य तद्वचनानुरोधेन व्रजेत्यस्य विधौ तात्पर्यं नास्तीति निश्चित्य सम्बन्धज्ञानं विना मुमुक्षोरनुष्ठेयमन्यन्नास्तीति सङ्गिरन्ते, तान् न्वक्ति ।

(सा।सं) शुल, आत्मनः पराधीनकर्तृत्वस्थापनात् । निषेधशास्त्रस्य कर्तृत्वमात्रावलम्बित्वात् । परपक्षcomb, अलेपकमतं स्यात् ।

चरमश्लोकाधिकारः

मू - मुण्डी मां व्रज इत्यादिविधि ५६०ना अन्यपरक नाता ऊं की

“योऽन्यथा सन्तमात्मानमन्यथा प्रतिपद्यते ।

किं तेन न कृतं पापं चोरेणात्मापहारिणा । ।, यमो वैवस्वतो राजा यस्तवैष हृदि स्थितः ।

तेन चेदविवादस्ते मा गङ्गां मा कुरून् गमः ॥, आत्मदास्यं हरेः स्वाम्यं स्वभावं च सदा स्मर ।’ इत्यादिsf]६ तात्पर्यगति ८६० नाuji परामर्शिwn

o Com मुमुक्षुकं अनुष्ठेय

प्रपत्त्यादिविधि स्वारस्यविरुद्धम् ।

क

(सा।दी) अलङ्कृui निरसिहङ्की -

[[९९]]

[[५६१]]

upon ]

उपाय

शास्त्रजन्यसम्बन्धज्ञान Gluconair। @g। भक्ति

CG की। परामर्शिung, विचारि

प्रपत्तिनिषेधे

wingGuns। तात्पर्यjogming सम्बन्धज्ञानप्राशस्त्यपरी (कं तात्पर्यÐDur@। भक्तीत्यादि । @५५ योजनै । “व्रज । शरणं श्रयेत् । तमेवं शरणं गच्छ । याहि सर्वात्मभावेन । पुरुषं प्रपद्ये ।” इत्यादिविधिस्वारस्यविरुद्ध GILDq। दूषणान्तर

smii।

(सा।स्वा) पीली इत्यादिना । परामर्शि इति । विचारिunglurns। तात्पर्यपरामर्श लंली सम्बन्धज्ञानप्राशस्त्यपर प्रपत्तिनिषेधपरmm ५। भक्तीति । विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत। स्वात्मानं मयि निक्षिपेत् । शरणं व्रज । शरणं श्रयेत्” इत्यादिस्वारस्यविरुद्ध Gurug p शास्त्रजन्यसम्बन्धज्ञान विधिविषयं विरोधी? गगनी summit।

(सा।प्र) मूलोपायनैरपेक्ष्यशङ्कामनूद्य उपायानुष्ठानावश्यकत्वं दर्शयन् सम्बन्धज्ञानमेव मोक्षोपाय इत्याचार्यवाक्यस्य तात्पर्यप्रदर्शनपूर्वकमत्र विधीयमान सपरिकरोपायस्वरूपस्य पूर्वोक्तस्मरणव्याजेन पूर्वार्धार्थवर्णनं निगमयतिमुण्डी इत्यादिना ।

(सा।वि) १धील C & इति । पूर्वं परतन्त्रचेतनस्य कर्तृत्वासम्भवाद्विधिर्न सम्भवतीति पूर्वपक्षः कर्तृत्वसमर्थनेन निरस्तः । इह “योऽन्यथा सन्तम्” इत्यादिवचनबलादन्यदनुष्ठेयं नास्तीति पक्षो निरस्यत इत्यपौनरुक्त्यम् । परामर्शिung, अविचार्येव । सम्बन्धज्ञानस्य प्राशस्त्य परत्वे तद्वचनानां तात्पर्यम्, न प्रपत्तिनिषेध इति भावः । विधिस्वारस्यविरुद्धम्

श

शरणं व्रजेत्यस्य सम्बन्धज्ञानमात्रपरत्व योजनाविधिस्वारस्यविरुद्धेत्यर्थः । विधिप्रत्ययश्रवणात्सम्बन्धज्ञानमात्रस्य शेषशेषिवाचकपद समभिव्याहाररूपवाक्यमात्रश्रवणजन्यत्वेन विधिप्रत्ययानपेक्षणात् । मह्यं त्वं भवसि ।

(सा।सं) अन्यपरriऊङ्की, विधौ न तात्पर्यमिति रक्ष्यरक्षकभावादिसम्बन्धं जानीहीत्यर्थकं कृत्वा । तात्पर्यगतिzonoruji इत्युक्तिः तेषां सम्बन्धज्ञानप्राशस्त्यपरत्वाभिप्रायेण । विधिस्वारस्येति । विधिप्रत्ययः असति बाधके विधायक एव वाच्यः । विधियोग्ये लब्धे एतदयोग्यमासाद्य

[[५६२]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - रागप्राप्तश्रवण मनन सिद्ध Door] शास्त्रजन्यज्ञान विधि ८६२ CI। अविधेयज्ञानñog मोक्षसाधना

[[०५]]

विधिविरोधादिदोषी

स्वामिumii निरतिशयभोग्य ६००

साधिकलली - शुभ सर्वविद्यानिष्ठ ६ मुमुक्षुकं कला कंg Gumi, परम्परयोपकारकLDIT GOT जीवपरमात्मसम्बन्धज्ञानं शास्त्री

श्रियः-पतिowi प्रापिकं कन्थीत की उपायाका अधिकारिविशेषानुरूप विधिक ज्ञानान्तर

लण्डनं शं অযCur

भक्ति-प्रपत्ति ना।

( gmXr)_amJa mà B” mXu। अविधेयज्ञानवादी दूषणं पूर्वमेव प्रपञ्चित/Diri - अविधेयेत्यादि uri । “योऽन्यथा सन्तमात्मानम्" इत्यादिप्रमाण ५० प्रपत्तिविधिनं अविरोधं Brit शुळा इत्यादि। @jg प्रमाण सर्वाधिकारिसाधारणा सम्बन्धज्ञानं कं स्वामिवशीकारार्थDB Gum अधिकारानुरूपं भक्तिप्रपत्तिका उपनिषच्चरमश्लोकादिÑ विधिऊण्ठÛGळीm@। सर्वविद्यानिष्ठ

सम्बन्धज्ञानहेतुत्वपक्षे सर्वविद्याविधिवैय्यर्थ्यं सूचितम् ।

(सा।स्वा) रागेति । शुभ अविधेयज्ञान मोक्षसाधन norm Coun? ढगापूर्वोक्तविधिविरोधादिदूषणेन श्रीभाष्य एव दूषितQDormiti - अविधेयेति । सम्बन्धज्ञानमनपेक्षितLDITI पूर्वोक्तप्रमाणविरोधं प्रसङ्गिw? नाना अनुनी इति । सम्बन्धज्ञानं भक्तिप्रपत्ति (GËछ अधिकारकोटिनिविष्टतया उपकारक LDTT६०० सार्थक m। v सम्बन्धज्ञान Co प्रपत्ति विरोध ?

कळुक्कु

@supri

(सा।वि) अहं सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुच इत्येतावन्मात्रोक्तिसम्भवादिति भावः । इह सम्बन्धज्ञानस्य मोक्षहेतुत्वे भक्त्यादिविषयेऽप्यनयैव भङ्गया भक्त्यादिविद्ध्यनपेक्षेत्यभिप्रेत्य - भक्तीत्युक्तम् । इममर्थं जानीहीत्यादिवद् ज्ञानस्यापि विधिसम्भवात् किमनुपपन्नमित्याशङ्क्य, तत्रापि ज्ञानानुकूलचित्तसमाधानमेव विधीयते । " श्रोतव्यो मन्तव्यः” इत्यत्र निधिध्यासनमेव विधीयते । न श्रवणम् - अर्थपरत्वाद्वेदस्याधीतवेदः पुरुषो वाक्यार्थश्रवणे रागादेव प्रवर्तते। प्रवृत्त्यनन्तरमाकाङ्क्षायोग्यतासन्निधिबलादेवार्थनिश्चयो भवति । क्वचित्संशयविपर्ययादिसम्भवेन तन्निर्णयार्थं मीमांसापेक्षा । श्रवणप्रतिष्ठार्थत्वान्मननस्य रागप्राप्तत्वादेव तदपि न विधेयमिति श्रीमद्भाष्यकारैर्व्याख्यातत्वेन इहापि शास्त्रसम्पाद्यं ज्ञानं न विधेयमिति दूषणान्तरमाह । रागप्राप्तेति । अविधेयज्ञानवादाङ्गीकारे दूषणं पूर्वमेवोक्तमित्याह । अविधेयज्ञान इति । साधिलं, साधितं खलु । “योऽन्यथा सन्तम्" इत्यादीनां प्रपत्तिविधेश्च विरोधमाह ।

इति । सर्वमुमुक्षुसाधारणाधिकारितावच्छेदकरूपं सम्बन्धज्ञानमावश्यकमिति योऽन्यथा सन्तमित्यादिवाक्यानि प्रतिपादयन्ति । मोक्षाधिकारे सिद्धे तदनन्तरं शक्ताशक्ताद्यधिकारिणां स्वामिवशीकारार्थमुपायाकाङ्क्षादशायां यथाधिकारं भक्तिप्रपत्तिविधयो भक्तिप्रपत्ती विदधत इति न विरोध इति भावः ।

(सा।सं) नहि विधिप्रत्ययो विश्राम्यतीति भावः । साधिकं । भाष्य मण्डी इति शेषः ।चरमश्लोकाधिकारः

[[५६३]]

मू - अन्य♚लीं प्रपत्ति

“यत्संरक्ष्यतयाऽर्प्यते" इत्यादिनjug Cu सपरिकर १०६०ण स्वरक्षाभर-

समर्पणम्। २५। सम्बन्धानुसन्धानगर्भDIs Com सम्बन्धज्ञानं प्रपत्ति न

भरन्यासरूपप्रपत्ति स्वरूप परिकराधिकारादिकलना (poinCu

नाना -

परक्कच् चॊऩ्ऩोम्।

“wo wor

(सा।दी) अयं प्रपत्तिस्वरूप jogलं दर्शितं इत्यादि। सम्बन्धज्ञानं

प्रपत्ति QuormQuits(@OL तात्पर्य

@ सम्बन्धेत्यादि

अनुवदिऊङ्कीmi - माला

b♚♛ur, mÑ फलम् ।

अल - अयं

शनीQurb unLLT एकशब्द

इत्यादि n।

òmuq•

प्रपत्तिस्वरूप jog दर्शिक

षडर्थसङ्ग्रहपूर्वकLDIT & चरमश्लोकार्थjmg pippugn Corror। gori, साधनम् ।

ॐ प्राप्यस्यैव प्रापकत्वमुक्तम् ।

(सा।स्वा) अन्य♚लीं प्रपत्ति इति । आदिशब्देन “आत्मात्मीयभरन्यासः” इत्यादिसङ्ग्रहः । @iqum) सम्बन्धज्ञान प्रपत्तिQuor सम्प्रदायोक्तिकं गतिQ? ढङ्ग

• इति । सपरिकरात्मरक्षाभरसमर्पणं प्रपत्तिं परिकरनिरूपणं ढांাगानं Quigi - Q भरन्यासरूपेति ।

Gupi

ग ६०० GourLICIT?

एकशब्दानं अनेकार्थविवक्षै JnGLr? प्रकृतोपयुक्त Lon Borm अनेकार्थविवक्षै BG१० अर्थं विधेया शरणवरण मङ्की, मी अर्थं शोकनिवृत्ति उपयुक्तQLD_DILó अभिप्रायल एकशब्दार्थ /isung LLC सङ्ग्रहिun [orm] Glळङ्ग एकवाक्य अन्वयि। चरमश्लोकार्थी - म इति ।

माला(pळं, साधन(pippu, nं फल । Guru, अहमेव भवेयम् । शलंलं प्राप्यस्यैव प्रापकत्वं

(सा।प्र) द्वितीयपादार्थं स्त्रीशूद्रादीनां सुखानुसन्धानाय द्रामिङगाथया सङ्गृह्णाति । माला इत्यादि । मालाpi सादऩमुम् B♚ugjb prror uGI, साधनं तत्फलं चाहमेव भवेयम् । एतेन प्राप्यस्यैव प्रापकत्वमुक्तम् ।

(सा।वि) प्रपत्तिस्वरूपं दर्शयन् सम्बन्धज्ञानं प्रपत्तिरिति वदतां पूर्वाचार्याणां तात्पर्यमप्याह । य♚लीं प्रपत्तिung। इत्यारभ्य ।

द्वितीयपादस्थपदार्थान् द्रमिडगाथया सङ्गृह्णाति । भाग इति । माका, साधनम् । b♚wwgjळं, सर्वोत्कृष्टफलं च । [prror, अहमेव । शुळा, भवेयम् । परमप्राप्यभूतोऽहमेव अकिञ्चनानां निरपेक्षोपायश्च भवेयमित्यर्थः । एतेन प्राप्यस्यैव प्रापकत्वमित्येतदुक्तम् ।

इति । अकिञ्चनानां

(सा।सं) एकशब्दार्थषट्कसङ्ग्रहेण सह द्वितीयपादार्थं गाथया सङ्गृह्णाति । मा निरपेक्षोपायः परमप्राप्यश्च अहमेव भवेयमित्यर्थः । एतेन प्राप्यस्यैव प्रापकत्वमित्यर्थ उक्तः ।

[[५६४]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - Dummi

सादऩमुञ् जरणनॆऱि यऩ्ऱुऩ(म)क्कुच्

चादऩङ्गळिन् निलैक् कोरिडैयिऩिल्ला

(सा।दी) माला वश m। माला, साधकळा। लं स्वप्राधान्यनिवारणं

के,

♚। मन साधन Dorm१। ५) प्रपत्तेर्व्याजमात्रत्वं मां प्रपत्तिकं। @fu, सहकारिस्थान मुंली। १ं,

लाल, शरणागति । अनाऊञ्छ प्रधान-

LLB/। मागाएँ। कीj[f]nvi G ♚♚ अन्योपायैरनन्वयं BILLULL।

।

इप्

(सा।स्वा) मा, साधक। TIL, अधीना। स्वातन्त्र्य। ढग ♚mji, शरण। स्वप्राधान्यनिवारणं शरणागति । २० मा, साधना। व्याजमात्र १४। प्रपत्ते र्व्याजमात्रत्वं ू ं॰]♚। मनाना, साधना, भक्त्यादि का। लङ्कं, शरणागतिऊं ५। गङ्गा - अङ्गिwn सहकारिस्थान कुण्डी - लण्ढ, ण, ढंअङ्गिदौष्कर्यनिमित्तशोको मा भूत् m। ♚ अन्योपायैरनन्वयं Gajm।

(सा।प्र) भाग ♚, साधकश्च मदधीन एव मां प्रपद्येत् । भरन्यासानुष्ठानेऽपि जीवस्य प्राधान्यं नास्तीत्यर्थः । एतेन स्वप्राधान्यनिवारणमित्येतदुक्तम् । मालनाpi FণGmmum]ß५, युष्माकं भरन्यासश्च नोपायः । किन्त्वहमेवेत्यर्थः । एतेन प्रपत्तेर्व्याजमात्रत्वमुक्तम्। भम्रणान्नी मीणा, साधनान्तराण्यकिञ्चनकार्यभरन्यासानुष्ठानस्य सहकारित्वेनावतिष्ठते । एतेन अन्योपायैरनन्वय उक्तः ।

(सा।वि) मालफळं, साधकश्च । प्रपत्त्यनुष्ठाता। ढाळा वशomri, मद्वशो भूत्वा । अस्मत्परतन्त्रस्सन्नित्यर्थः । ढाळाnijmji, मामुपायत्वेन स्वीकुर्यात् । एतेन स्वप्राधान्यनिवारणमित्युक्तम् । उपायानुष्ठाने चेतनस्य प्राधान्यनिवारणमुक्तमित्यर्थः । शरणा, भरन्यासमार्गश्च । २१०८५, युष्माकम् । माला, सादनम्। न भवति । प्रधानसाधनं न भवतीत्यर्थः । प्रपत्तेर्व्याजमात्रत्वमित्येतदुक्तम् । मालगाण्ठना, साधनानि । ऊं, अस्यास्स्थितेः । भरन्यासनिष्ठायाः । एकमपि ।

, मध्ये । ढण्ढा, न वर्तेरन् । भरन्यासस्य सहायतया उपायान्तरेष्वेकमपि नावतिष्ठेतेत्यर्थः । एतेनान्योपायैरनन्वय इत्येतदुक्तम् ॥

[[१]]

[[९]]

(सा।सं) मा इति । उपायाधिकार्यपि मद्वशो भूत्वैव मामुपायत्वेन स्वीगुरुत इत्यर्थः । एतेन स्वप्राधान्यनिवारणमित्यर्थ उक्तः । इति । २००५, अकिञ्चनानाम् । माली, भरन्यासरूपो मार्गः । श्राम्रणा, साधनं च न भवतीत्यर्थः । एतेन प्रपत्तेर्व्याजमात्रत्वमित्यर्थ उक्तः । भम्रणाना इति । भक्त्यादीनि साधनान्यकिञ्चनस्य । @mu, सहकारित्वेन । ; नापेक्षते ।

एतेनान्योपायैरनन्वय इत्यर्थ उक्तः ।

मू - Cmm Com

चरमश्लोकाधिकारः

वेऱॆल्ला निऱ्कुनिलै नाऩे निऱ्पऩ्

[[५६५]]

तूदऩुमा नादऩुमा मॆऩ्ऩैप् पऱ्ऱिच्

चोगन् दीरॆऩ वुरैत्ताऩ् सूऴ्गिऩ्ऱाऩे।”

(सा।दी) Cougामां Commisi इत्यादि । दुःखकरDoor Coum

अङ्गम् ।

ॐ

तदङ्गैरप्यसम्बन्धं Q♚। @@b इत्यादि । सर्वसाध्येष्वभिन्न

♚m।

mi इत्यादि winã । मां शरणं व्रज, मा शुचः, इत्याद्यर्थं

।

(सा।स्वा) Cougar - Coup, दुःखम् । Ci, ii दुःखसाध्य । Gourist, आनुकूल्याद्यतिरिक्ताङ्गti बा। शुक्रनी, शरणागति। Cour_IT, अनपेक्षित १८।

तदङ्गैरप्यसम्बन्धं Qm॰ं

प्रपत्तिव्यतिरिक्तसर्वधर्म।

शोकनिवृत्ति उपयुक्त QILD।Com@ori, ♚Gm, तत्तत्पुरुषार्थसाधनतारूपस्वभावलं। Com

उपाय ऱ

लङ्की

♚ा, सर्वसाध्येष्वभिन्नता ढाङ्ग की अर्थ♚। शोकनिवृत्तिuguळं उपयुक्त। लं। IDii, सौशील्यादियुक्त। gomi, सर्वस्वामिITT Gujm, उपायosium Carbon, मा शुचः m। २०१♚ला, ूला श्रीकृष्णां फूङ्की, स्वयमेव स्वप्रयोजनाय स्वयमेव प्रवृत्त n।

या

मृग,

♚

(सा।प्र) CougCC CoLIT, बह्वीunToor साध्यान्यानुकूल्यसङ्कल्पाद्यतिरिक्तानि साधनान्तराङ्गान्येतस्यानपेक्षितानि । एतेन तदङ्गैरप्यसम्बन्ध उक्तः । Mmbmल♚ा, फलान्तरसाधनानां स्थानेऽप्यहं वर्तेय । भरन्यासवशीकृतो मामेव ज्योतिष्टोमादितत्फलसाधनानुष्ठानेऽप्यपेक्षितं तत्तत्फलं ददामीत्यर्थः । एतेन सर्वसाध्येष्वभिन्नतोक्ता । एवं एकशब्दार्थाः उक्ताः । अथ मामित्यादेरर्थमाह । ॥ इत्यादिना ।

Guruj,

सर्वोत्तरत्वे सत्येवाऽतिनीचकृत्यं दूत्यसारथ्यादिकं कुर्वाणं मामाश्रित्य । एतेन शरणं व्रजेत्यन्तस्यार्थ उक्तः। विधेः फलसंयोगाकाङ्क्षायामाह । CG २०१ कुण्डीगळा, मा शुच इति वदन् कृष्णस्स्वयमेवास्मान्स्वकैङ्कर्यकरणाय स्वीकरोतीत्यर्थः ॥

।

(सा।वि) Cougळाां, वचेतनायुक्तम् । उपासनाङ्गभूतं गतिचिन्तनकर्म योगादिकम् । Coumi, आनुकूल्यसङ्कल्पादिभ्यः पृथग्भूतम् । कृमी, अस्मिन् भरन्यासे । आ, अङ्गम् । CooLIT, मास्तु । एतेन तदङ्गैरप्यसम्बन्ध इत्येतदुक्तम् । Coomi, भरन्यासव्यतिरिक्तानि । सर्वाणि तत्तफलसाधनानि । ली♚Gळं लm, अवस्थानप्रकारः । poor ♚ळा, अहमेव वर्तेय । तत्तत्फलार्थं भरन्यासवशीकृतस्सन् तत्तत्फलसाधनस्थाने अहमेव निविश्य तत्तत्साध्यफलानि ददामीत्यर्थः । एतेन सर्वसाध्येष्वभिन्नतेत्येतदुक्तम् । एवमेकशब्दार्थानुक्त्वाऽथ मामित्यादेरर्थमाह । mi इत्यादिना । दूतश्च । शु, भूत्वा । pmgoji, नाथश्च । शु, भवन्तम् । ढग, एवं वर्तमानं मामित्यर्थः । up, आश्रित्य । CD, शोकम्। औँ, त्यज । ढाण, इति । २००० वक्ता । कीग, स्वप्रयोजनाय स्वयमेव स्वीकरोति ॥ (सा।सं) Coumor इति । एतेन तदङ्गैरप्यसम्बन्ध इत्यर्थ उक्तः। Cou@gmó इति। एतेन सर्वसाध्येष्वभिन्नतेत्यर्थ उक्तः । एवमेकशब्दार्थ उक्तः । अथ मामित्यादेरर्थमाह । mi इति । दूतो भूत्वा नाथत्वेनापि वर्तमानं मामाश्रित्य शोकं त्यज इति वक्ता स्वप्रयोजनाय स्वयमेव स्वीकरोतीत्यर्थः ॥

[[५६६]]

मू - पूर्वार्ध

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

अधिकारिविशेषकं द्वय मण्डी

पूर्वखण्ड की

स्वासाधारण-

अनुसन्धेयcomui सर्वधर्मकं नान्ना प्रभाव कुङ्कळं अन्य की ६०० प्रभाव♚mgum♚ ६० सकृत्कर्तव्योपायविशेष अधिकारनैरपेक्ष्यादिविवरणपूर्वक LIB

विधिशङ्का, उत्तरार्ध

(gm।xr) Qing पूर्वार्धनं व्याख्यानं गणी मी उत्तरार्धñल व्याख्यानं पूर्वार्धोत्तरार्ध i१८ (६३६०Lw सङ्गति LG - पूर्वार्ध अपायोपायविवरणरूपत्वेन पूर्वार्धोत्तरार्धसङ्गति

६६००/LIİकी

की।

♚♚। द्वयी

अनुक्त Lorror

अधिकारिQuT,

(सा।स्वा) पूर्वार्धं विधायक विधानानन्तरमनुष्ठान Lon Bur अनुष्ठानकरणभूतद्वयव्युत्पादनात्पूर्वं लळा चरमश्लोकव्याख्यानं ६६००/rLTour ? चरमश्लोकं द्वयविवरण LDIT अनन्तरं व्याख्येयम् ढाणी) - शरणं प्रपद्ये ढाङ्ग की अर्थी अधिकार्थं चरमश्लोकj Gun व्याख्यानरूपत्वं QGCom ? द्वय कुण्डी नारायणाय चतुर्थ्यन्तपदी GULL इष्टप्राप्ति rouji व्याख्यानरूपत्वं दुर्घटoorpur? चरमश्लोकं द्वयव्याख्यानी उत्तरार्धं ला पूर्वविर्दिष्ट कला ? ढाळा पूर्वार्धं पूर्वखण्डव्याख्यान GlLormi उत्तरार्धमुत्तरखण्डव्याख्यान Gori साधि सङ्गतिwali sumi - Qua इति । नैरपेक्ष्येति । एकशब्द नैरपेक्ष्यादि

। । परित्यज्य आकिञ्चन्याधिकार (PGDq।

माग

(सा।प्र) अथोत्तरार्धं वक्तुं तस्य पूर्वार्धेन सङ्गतिमाह । पूर्वार्धलं इत्यादिना । सर्वधर्म/i१८५@GPबाबा प्रभाव इति । ज्योतिष्टोमादिश्रेयस्साधनानां स्वस्वानुष्ठाने तत्तत्फलहेतुभगवत्प्रसादजनकत्वं प्रभावः सोऽस्यास्तीत्येकशब्देनोक्तं स्वासाधारणप्रभाव guj

इति । नित्यनैमित्तिकादिनैरपेक्ष्य, प्रारब्धभञ्जकत्वादिस्वासाधारणप्रभावस्सोऽपि प्रथमपादेनोक्तः ।

(सा।वि) एवं पूवोर्धं व्याख्यायोत्तरार्धं व्याचिख्यासुस्सङ्गतिमाह । Q

इत्यादिना । उपायोपेयविवरण-

इति ।

रूपतया पूर्वोत्तरार्धयोस्सङ्गतिरिति भावः । सर्वधर्म [१८] बाबा प्रभाव ज्योतिष्ष्टोमादीनां श्रेयस्साधनानां स्वस्वानुष्ठाने तत्तत्फलहेतुभगवत्प्रसादजनकत्वं प्रभावस्सोऽस्यास्ति । स्वासाधारणप्रभाव ♚omguji इति । नित्यनैमित्तिकादिनैरपेक्ष्यप्रारब्धभञ्जकत्वादिस्वासाधारण प्रभावस्सोऽप्यस्यास्तीत्यर्थः । नैरपेक्ष्यादीति । व्याजमात्रत्वादिरादिशब्दार्थः ।

(सा।सं) उत्तरार्धं व्याख्यातुमुपायोपेयविवरणरूपत्वेन पूर्वोत्तरार्धयोः सङ्गतिमभिप्रेत्याह । इत्यादिना । अधिकारकृत्ये पूर्वार्धेनोक्ते शरण्यकृत्यमुत्तरार्धेनोच्यत इति सङ्गतिमभिप्रेत्याह ।

[[१]]

मू - द्वयलं की उत्तरखण्ड की फललं

चरमश्लोकाधिकारः

[[५६७]]

नमश्शब्दसङ्क्षिप्तानिष्ट निवृत्तिविवरणमुख भनळं

soon। शं पूर्वार्ध अधिकारिकृत्य अनु। उत्तरार्ध शरण्य स्वीकृत भर ६०० ६०० कृष्ण कृत्य कृतकृत्य नयी ल

♚। ून्य “मोक्षयिष्यामि” नगळील उत्तम apps श्री “अहं” की पदं अर्थस्वभाव♚॥ सर्वपापविमोचन । Gun अघटितघटनाशक्त्याति ५०० ना विवक्षितं सप्रयोजन /।

[[१]]

।

Diml।

(सा। दी) प्रपत्तेर्नैरपेक्ष्य QLDळा, आदिशब्दं प्रपत्ते व्र्व्याजमात्रत्वादिसङ्ग्रहम् । अधिकारिकृत्यशरण्यकृत्यपर अर्थद्वय सङ्गत्यन्तरं LG कीi - @ig पूर्वेत्यादि । अधिकारिकृत्यं=शरण्यवशीकरणम् । कृा कृत्य ? सर्वविरोधिनिवर्तनादि । भी अहंशब्द। छ आनर्थ्यमाशङ्कि । सप्रयोजनत्वñog उपपादिकं की। यही ILI की। अर्थस्वभावलंल = प्रमाणानुसारात् १q। आदिशब्दं सार्वज्ञादिसङ्ग्राहकम् ।

त्तु

(सा।स्वा) पूर्वार्धं मध्यमपुरुष की मुक्तो भविष्यसि ढाळा उत्तरार्धñलीगळं मध्यमपुरुषा श्रवि ? पूर्वार्धमधिकारिकृत्यपरDunggli उत्तरार्धं स्वकृत्यपरornsugglió मध्यमोत्तमपुरुषश्रवणं JoGQLing मा शुचः । मध्यमपुरुषश्रवणं विरोधिung? ढाङ्ग Quri। g इति । मा शुचः ढाङ्ग की अंशळं अभिमुखचेतनाß Cm। sura मध्यम unmom लङ्का।

पदलं ।कं पूर्वं पुरुषोत्तमप्रकरणोक्तपरत्व♚ली तात्पर्यं । Con ? मोक्षयिष्यामि ढाङ्ग की क्रियापदापेक्षित कर्तृपर।

अन्यथासिद्धतया परत्व

BQLITGg? ढाङ्गQJi - गीली इति ।

अहं ढाङ्गळ

ig अहंशब्दं

तात्पर्यं

(सा।प्र) प्रपत्तेर्व्याजमात्रत्वादि नैरपेक्ष्यादीत्यादिशब्दार्थः । एवं पूर्वार्धविहितोपायसाध्यफलप्रदर्शकतया तेन सङ्गतिमुक्त्वा अस्य फलस्येदं साधनमिति वक्तव्यतया पूर्वोत्तरार्धयोर्वैपरीत्यशङ्कां पूर्वोत्तरनियामकप्रदर्शनेन परिहरति । पूर्वार्ध इत्यादिना । आश्वासनस्य भरस्वीकारानन्तरभावित्वनियमात्तस्य च भरसमर्पणानन्तरभावित्वनियमाद्विश्वजिदादिष्वधिकारमनुक्त्वा विधिदर्शनादुत्पत्तिक्रमापेक्षयैव मुक्तिसम्भवाच्च न वैपरीत्यप्रसङ्ग इति भावः । अथाहमिति पदस्य भगवदेकसाध्यबन्धनिवृत्तेः कर्तारं ज्ञापयतोत्तमपुरुषेण पौनरुक्त्यशङ्कामनूद्य परिहरन्नर्थमाह । इत्यादिना । सहजकारुण्यादीत्यत्र शक्त्यादिरादिशब्दार्थः ।

(सा।वि) अधिकारिकृत्यशरण्यकृत्यपरतया अर्थद्वयस्य सङ्गत्यन्तरमाह । पूर्वार्ध इति । अधिकारिकृत्यं = शरण्यवशीकरणम् । शरण्यकृत्यं = सर्वविरोधिनिवर्तनादि । Cgpor विश्वासितवान् । मोक्षयिष्यामीत्युत्तमपुरुषेणैव बन्धनिवर्तनकर्तृप्रतीतौ सत्यां अहमित्यधिकस्य किं तात्पर्यमित्यत आह । इति । आदिशब्देन सार्वज्ञादि विवक्षितम् ।

(सा।सं) पूर्वेति । उत्तमपुरुषेण कृतकरतामहं पदस्य परिहरति । स इति ।

[[५६८]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूअपराधं गीयां LG समाधिकदरिद्र १६० १५६०० व्याज ल

उल्लसितकारुण्य

अपराधjguru

Court मुक्तकं

“मोक्षदो भगवान्विष्णुः ।”

“पशवः पाशिताः पूर्वं परमेण स्वलीलया ।

६६६।

तात्पर्य १। ६१ अर्थ,

तेनैव मोचनीयास्ते नान्यैर्मोचयितुं क्षमाः ॥” इत्यादि ६० प्रसिद्धम् ।

(सा।दी) अहंशब्द मुङ्ग्रीला तात्पर्यार्थ [५] ८६० बाऊं BILG कीpri अपराधमित्यादिunm। gi बन्धमोक्षणस्वातन्त्र्यकं प्रमाणं कीpri - मोक्षदो भगवानित्यादि । विष्णुरेव मोक्षदः अवधारणं विवक्षितम् - “सर्वस्माच्च परो विष्णुर्न समोऽनेन कश्चन । मोक्षदोऽप्येक एवासौ भृत्यकृत्यस्य मोक्षदः ॥ " C। पाशिताः, कर्मपाशेन बद्धाः । पाशेन बध्नाति पाशयतीति णिचि क्तः । परमेण

पुरुषेणेति शेषः । शनी पदकं स्वातन्त्र्य n।

मोचनं

पुरुषान्तरैश्शक्तिप्रतिबन्ध (D।LIT

गLIT की ईश्वर अतिशयं

(सा।स्वा) Quig अहंशन्दार्थी अघटितघटनाशक्त गण १५ळा सर्वपापवर्ग की

६६णी धीमी अर्थानं भगवच्छक्त्या पूर्वं कळा मोक्षं प्रसङ्गि

CBI ? अघटितघटनाशक्ति प्रतिबद्धै पूर्वं मोक्षं, अघटितघटनाशक्त्युच्छेदं प्रसङ्गिuman ? उत्तरकाल मोक्षाभावं प्रसङ्गिung? एतादृशशक्ति अन्य HD]ळङ्गC_IT? GTढङ्गQuini - अपराधमिति । कारुण्योल्लाससहकृतैIT६OT] मच्छक्तिमोक्षहेतु । शकिं प्रतिबन्धकमनाद्यपराधम् । तन्निवृत्त्यर्थं भक्तिप्रपत्तिव्याजम् । कारुण्यसहकृतमच्छक्तेः मोक्षणहेतुत्वे पुरुषान्तरैरप्रतिबध्यत्वं अन्येषामेतादृशशक्त्यभावश्चाघटितघटनाशक्तिशब्दार्थ

लं। अन्यथासिद्ध्यर्ह शु अहंशब्दमा प्रमाणान्तर तात्पर्यं । Com? ढढङ्गानं Qui - अर्थमिति । अर्थ = भगवत एव बन्धमोक्षहेतुत्वQq। पाशेन बद्धाः पाशिताः । पाशयतीति णिचि क्तः ।

याऩ

(सा।प्र) किं वा अघटितं भगवता निर्वर्तितमित्यत्राह । अपराधमित्यादिना । अन्यामोचनीयत्वे प्रमाणमाह ।

। अर्थमित्यादिना । ननु निरङ्कुशस्वातन्त्र्यस्य बन्धेऽपि हेतुत्वात्तस्यासाधारण्येनात्रानुसन्धेयत्वं (सा।वि) अघटितघटनाशक्तिमत्तात्पर्यकत्वमुपपादयति । अपराधं गीगा इति । G moljp, बद्ध्वा स्थापितवान् । बन्धने मोचने च शक्तोऽहमेव मोक्षयिष्यामीति भावः । एतावत्पर्यन्तं किमिति न मोचितवानित्यत्रोक्तम् । ७ व्याज इति । अपराध Qubung, अपराधं सोढ्ढा विमोचनसमये ।, निवारणसमर्था न सन्ति । Coumi, मद्व्यतिरेकेण । @, अन्येन । । एतं कृतोपायम् । एतत्कृतोपायानुष्ठानत्वम् । मुक्तकं, मुक्तीकरणमपि । @ठा ६००/। नास्ति । ढाळा, इति । छ, अहंशब्दे तात्पर्यम्, अहंशब्दतात्पर्यमित्यर्थः। अत्र प्रमाणमाह । अर्थमिति । एवं निरङ्कुशस्वातन्त्र्याभिप्रायगर्भोऽहंशब्दः विरोधिनिरसने स्वातन्त्र्यप्राधान्यव्यञ्जनार्थमग्रतः प्रयुक्त इत्यभिप्रेत्याह ।

ण्

(सा।सं) अहमित्यस्य तात्पर्यार्थं दर्शयति । अपराधमिति । पशवः पाशिताः = पशुप्राया जीवाः कर्मपाशेन बद्धाः ।

।

चरमश्लोकाधिकारः

[[५६९]]

मू - अहं की पदी सहजकारुण्यादिनां Gurooflmi प्रपत्तिwqwsoning प्रसादविशेषं @ना fluni निरङ्कशLD ६०] स्वातन्त्र्यं सर्वविरोधिनिराकरणार्थLB C ♚ळीला।

[माऩ

(सा।दी) @ अहमित्यादि । निरङ्कुशस्वातन्त्र्यं सर्वविरोधिनिरासार्थं Cr ल♚की, प्राधान्येनानुसन्धेया ५लं। सहजकारुण्यादिक्षा एतत्सहकारित्वेनैवानुसन्धेय iis@rom &LGळीpri - सहजकारुण्यमित्यादि। सर्वज्ञत्वाद्यादिशब्दार्थम् । Gurjশurris

काट्टुगिऱार्

प्रबलसहकारि ww। बी = आगन्तुक सहकारि । युद्धलं नासीरभटकं मूलबल ñng यायॆऩ्गै। इळवणि GurjQuormi, मध्ये

ल♚ळील सेनैला बाली G।

पेरणि इळवणि ऎऩ्ऱत्तै ofप्पिक्किऱार्।

(सा।स्वा) शुभ

अर्थसामर्थ्य अहम्पदा

साधारण

ढगढगा। ८२GCom ? अनिग्रहानं ग्रहासाधारणILDङ्गणी) सर्वमुक्तिप्रसङ्गं

की

अघटितघटनाशक्ति तात्पर्यं

? सहजकारुण्यसहकृतस्वातन्त्र्यमनु- ? - अहमिति ।

पेरणि राजा०।कं मूलबलम् । नानी = मध्यवर्तिबलम् । प्रपत्तिजनितप्रसादविशेषpio सहजकारुण्यpळं अप्रधान Loji तत्सहकृतस्वातन्त्र्यं प्रधान Lomboji अहम्पदी अर्थस्वभाव

♚qw स्वातन्त्र्यं राजास्थान सहजकारुण्यादिना GurQuormatio प्रसादविशेषं नागलं। सहजकारुण्यं

प्रसादविशेषD IT Gomio G६५ ५ निदान CLIT? । शङ्कि उत्तर(@guri -

(सा।प्र) कथमित्यत्र सहजकारुण्यभरन्यासोत्तम्भितकारुण्याभ्यां विशिष्टस्य तस्यासाधारण्यमस्तीत्यनुसन्धेयत्वमुपपद्यत एवेत्यभिप्रयन्नाह । अहम् ढाकी इत्यादिना । Gurjी, शत्रुभिरविचाल्याधिकसेना । नानी, ततो निर्गता शत्रुसमीपं गता अल्पा सेना । अतो गत्वा शत्रून् संहरतां पुरुषाणामनुयायि सेनया शत्रुप्रधर्षणाभावो यथा सम्पाद्यते, एवं सहजकारुण्यप्रसादविशेषाभ्यां स्वातन्त्र्यस्य किं क्रियत इत्यत्र कार्यविशेषनियतत्वं क्रियत इत्याह ।

(सा।वि) अहं ढाङ्ग की पद की इति । Gurj६००, शत्रुभिरविचाल्यं मूलबलम् । नाणी, ततो निर्गता हननार्थं शत्रुसमीपं गता अल्पसेना । इहाहमिति पदविवक्षितार्थेषु सहजकारुण्यादयो मूलबलतया स्थिताः । तन्मूलकप्रपत्तिमूलकप्रसादविशेषः ततो निर्गतशत्रुहननार्थप्रवृत्ताल्पसेनात्वेन स्थितः । निरङ्कशस्वातन्त्र्यं प्रधाननायकत्वेन स्थितमित्यनुसन्धेयमिति भावः । सहजकारुण्येन प्रपत्तिपर्यन्तं सम्पाद्य तदापादितप्रसादविशिष्टो रक्षणप्रवृत्तौ निवारकान्तररहिततया सत्यसङ्कल्पो निरङ्कुशस्वातन्त्र्ययुक्तोऽहमित्यहंशब्दार्थः । ननु सहजकारुण्यस्य वा, प्रसादविशेषस्य वा, निरङ्कुशस्वातन्त्र्यस्य वा, अन्यतमस्यैव विरोधिनिवर्तकत्वमस्तु।

(सा।सं) अहम्पदे निरङ्कुशस्वातन्त्र्यं प्राधान्येनानुसन्धेयमित्याह । अहमिति । Gurjar, प्रबलसहकारितया । @नाJumri, आगन्तुकन्यूनसहकारितया । नासीरभटस्य यन्मूलमहाबलं तत् Gurj६of इत्युच्यते। यन्मध्यस्तं ततो न्यूनबलं तत् @GTQ१६००ी इत्युच्यते। Gurjof Qf इत्युक्तमेव दर्शयति ।

[[५७०]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - অতCour६f६) ? सहजकारुण्यमल्पव्याजलं

कङ्कण अनन्तापराध/rij६६०ना

अनादरिकं giquor प्रसाद ४६०० की। प्रसादविशेषं कारुण्योपश्लिष्टomrus ६ निरङ्कुशस्वातन्त्र्य आश्रित सर्वविरोधिनिराकरण । कण्ठ २_Djiunsgg। Quig सर्वपापविमोचन अपेक्षित Door सर्वाकार विशिष्ट

ईश्वर १०Lw निरपेक्षकर्तृत्वतत्पर LD ६० अहंशब्द की अवधारणं फलितम् ।

(gmXr) ]]C) इत्यादि । सहजकारुण्यमल्पव्याजतः प्रसादजनकम् । @bs प्रसादं करुणोपश्लिष्ट स्वातन्त्र्य आश्रितविरोधिनिरसन की प्रयोजिकं (Quigging सर्वेति । सर्वपापविमोचनोपयुक्तसर्वाकारसमर्पणमुखेन निरपेक्षकर्तृत्वपर अवधारणसिद्ध Glooms।

(सा।स्वा) । इत्यादिना । सहजकारुण्य

अनन्तापराधनिवृत्त्यनुकूलप्रसादं

कारणकं (मुळीला।

gun ५ अहम्पदी स्वातन्त्र्यं सिद्धि

अल्पव्याज ल

minऊं की। = असाधारणइतरनिरपेक्षकर्तृत्वसिद्धि &nGCurr? तद्वाचकशब्द? गा “तेनैव मोचनीयाः” इत्यादिप्रमाणानुसार नैरपेक्ष्यांश-वाचकावधारणं फलित Qi - Qua इति । अहम्पदली रक्षणोपयुक्तसर्वाकारं विवक्षित

BnQGuor?

(सा।प्र) गगी) इत्यादिना । यद्वा, सहजकारुण्यस्य वा, प्रसादविशेषस्य वा, स्वातन्त्र्यस्य वा, विरोधिनिवर्तकत्वं वाच्यम् । लाघवादित्यत्र निष्करुणाप्रसन्नपुरुषस्वातन्त्र्यस्य बाधकत्वादस्वतन्त्रकारुण्य प्रसादयोरकिञ्चित्करत्वाच्च विशिष्टमेव कार्यकरमिति तेषामुपयोगप्रकारमाह । अलग इत्यादिना । एवं रक्षणोपयुक्त सर्वाकारयोगित्वपराहं शब्देनैरपेक्ष्यमप्यनुसन्धेयमित्यभिप्रयन्नाह। इत्यादिना । अहंशब्दस्यानिष्टनिवर्तनोपयुक्तसर्वाकारवत्परत्वमुक्त्वा त्वाशब्दस्यापि चिदचिद्विवेकपुरुषार्थान्तरवैराग्यपरमपुरुषार्थाभिलाषोपायान्तरानन्वयभरन्यासान्वय

कृतकृत्यत्वनिर्भरत्वादिविशिष्टपरत्वमाह । -

(सा।वि) लाघवादित्यत्र निष्करुणस्याप्रसन्नस्य च स्वातन्त्र्यं बाधकम्, अस्वतन्त्रस्य कारुण्यप्रसादयोर्नैष्फल्यं, अतस्त्रितयमपि परस्परसहितं सद्विरोधिनिवारणोपयोगीत्युपयोगप्रकारमुपपादयति । श्र] Cor

यॆऩ्ऩिल्। उण्डाक्कुगिऱदु सम्पादयति । २muni ५ की। योग्यं करोति । एवं रक्षणोपयुक्त सर्वाकारोपयोगित्वपराहंशब्देनैरपेक्ष्यमप्यनुसन्धेयमित्याह । सर्वपापेति । सर्वाकारलंलmgró विशिष्ट, सर्वाकारैरपि विशिष्टस्य, ततश्चापेक्षणीयांशाभावान्निरपेक्षकर्तृत्वे तात्पर्यमित्याह । निरपेक्षकर्तृत्वत्परा इति । तत्परा, तात्पर्यवत् । अवधारणं फलितम् । अहमेवेत्यर्थः । एवमहं शब्दार्थ मुक्त्वा त्वाशब्दस्यापि चिदचिद्विवेक पुरुषार्थान्तरवैराग्य परमपुरुषार्थाभिलाषोपायान्तरानन्वय,

[[१]]

(सा।सं) C इति । अवधारणं फलितमिति । अवधारणोपयुक्ताकारसमर्पकत्वादहम्पदस्य सर्वं वाक्यमिति न्यायादहमेवेत्यर्थस्सिद्ध इत्यर्थः । -

चरमश्लोकाधिकारः

मू - “त्वा” “न त्वेवाहम्” (५०१६] उपदेशपरम्परै

मुदलाऩ

[[५७१]]

चिदचिदीश्वरतत्त्वत्रयविवेकं

६७६०१ जी। ऐश्वर्यादिपुरुषार्थ अल्पास्थिरत्वादिदोष [i] [६५६० नावं ठीक। मत्प्राप्तिरूप DIoT परमपुरुषार्थßmgii Quअभिनिविष्टoomi /कण्ठ उपदिष्ट Door दुष्करोपायान्तरलङ्कीं यमं प्राप्य सर्वविरोधिनिराकरणक्षम ० भरन्यासं ६६णी कृतकृत्य is Con फललाभ jogiujn mung कर्तव्यान्तर की प्राप्ति धीङ्गाल २_६। Qing बन्धमोक्षशक्त मोक्षप्रदuji, अशक्त अन्या

कं८६०६० न्यस्तभर६०६०१ मुमुक्षु

सर्वपापेभ्यः । बन्धक ६०

मङ्गळा। पाप ? शास्त्रवेद्य Loor अनर्थसाधनम् ।

(सा।दी) मी त्वाशब्द

व्याख्यानं ६६०० की - त्वा ढाङ्ग इत्यादिwir। Gumarm, GC१rGGILDÔगळ। य♚m = अशक्तGuruq। सङ्गतिद्योतनार्थLDI B p पदद्वन्द्वकङ्क्री सॊऩ्ऩ अजीत्तै ३-afaत्तुक् कॊण्डु Hपुबुऩत्तुक्कु अऩ्मरुळिच् चॆय्गिऱार् - इप्पडि बन्धेत्यादि । पापशब्दमा कंशल पुण्यापुण्यसाधारणmbly अर्थ Quini - पाप ऎऩ्ऱु तुडङ्गि।

या

य

(सा।स्वा) त्वा ढाङ्गळी पदं केवलमभिमुखचेतनवाचि तत्प्रतिकोटि अहम्पदलं कं स्वात्ममात्रपरत्वं QF GLQ? अन्यथा वैरूप्यं प्रसङ्गिwn? ढगळा आমGó रक्ष्यत्वोपयुक्तसर्वाकारं विवक्षितम्, अन्यथा उपायान्तरसमर्थविलम्बक्षमाधिकारिकं झटित्या मोक्षं प्रसङ्गिकङ्ग की अभिप्राय त्वा । इति । यद्वा, त्वा अर्जुनमात्रं प्रति मोक्षप्रदत्वं

अस्मदादिकं की। व्यर्था ? त्वा ढा सर्वचेतनोपलक्षणQILDगणी सर्वमुक्ति प्रसङ्ग ? नी कृतोपायपर GILDगी उपायान्तरनिष्ठ]कं(५ अविलम्बेन मोक्षं प्रसङ्गि ? प्रपत्तिनिष्ठपरQLD) सप्तदशाध्यायपर्यन्तोपदेशवैय्यर्थ्यं प्रसङ्गिwng? ढङ्ग

त्वा ढाळा इति । पूर्वोपदेशं प्रपत्त्यधिकारसर्वपापेभ्यः

CG Com ? स्वर्गाद्यर्थपुण्यसम्बन्ध poor की निःश्रेयससिद्धि ८२G GLDIT? ढाढमाढग

इति । पापशब्दं बन्धकपुण्यपापसाधारण n। surr

सिद्ध्यर्थQD६orm] कललं।

सर्वपापनिवृत्तिंा___Tong

सङ्गतिपुरस्सर

GGLDI ? অ

बाधकं@GQuorm] लं। पापशब्दं बन्धकपरQLD कलञ्जभक्षणादिनिषिद्धक्रियावाचिworm? Tup। पापuoroug। इति ।

(सा।प्र) त्वा ढाङ्ग इत्यादिना ।

(सा।वि) भरन्यासान्वय कृतकृत्यत्वनिर्भरत्वादिविशिष्टपरत्वमाह । त्वा ढाङ्ग इत्यादिना । “न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः । न चैव न भविष्यामः” इति गीतादौ जीवनित्यत्वसत्यत्व बोधकोपदेशपरम्परयेत्यर्थः । सर्वपापेभ्य इत्यस्यार्थमाह । राजाज्ञातिलङ्घनरूपानर्थसाधनेतिव्याप्तिवारणाय - शास्त्रवेद्य वारणायानर्थसाधनेति ।

इत्यादिना । पाप इति । इति । शास्त्रवेद्यार्थसाधने धर्मेऽतिव्याप्ति-

[[५७४]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - अविद्यैowwqii, विपरीतवासनैowwjii, विपरितरुचिowwji, स्थूलसूक्ष्मरूपप्रकृति -

सम्बन्ध

guji पापराशि

काळ।

“सर्वपापेभ्यः” ननकी विरोधिवर्ग ५०५

Gwsooriò “मनोवाक्कायैः”

की

चूर्णिकै

(सा।दी) यद्वा, अविद्यै कर्मकं कारण

कळं। वासनादिकक्षा कार्य

? सूक्ष्मशरीरम् । ॐ विरोधिवर्गलङ्कृ सर्वेत्यादि । सर्वपापेभ्यः ढाणकील,

यथासङ्ख्यD८६४ó योजि ८६०। विपरीतवासना, शब्दादिविषयवासना, विपरीतरुचि तद्विषयम् ।

स्थूलरूपप्रकृतिung/? स्थूलशरीरम् । सूक्ष्मरूपप्रकृति गद्य♚ली श्रीभाष्यकार की। सर्वपापेभ्यः ढाङ्ग

&।

(सा।स्वा) सर्वशब्दविशेषणं किमर्थ। कारण Lorrajib इति । अविद्यया कर्म, कर्मणा पुनरप्यविद्या ढाळा । कर्मलंं।कंंंंङ्कं कारणomrajib कार्यorruji अविद्यैकं७। यद्वा, कर्मकं कारणमविद्यै । वासनारुच्यादिक्षा कार्य [i) Grl यथासङ्ख्यमन्वय Disjob। विपरीतवासना, शब्दादिविषयवासना। विपरीतरुचिः - तद्विषयरुचिः । स्थूलरूपप्रकृतिः, स्थूलशरीरम् । सूक्ष्मरूपप्रकृतिःसूक्ष्मशरीरम् । Que विपरीतवासनारुच्यादिकं सर्वपापशब्दार्थ

। २G Com ? अनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनाप्रकरणी श्रीभाष्यकार अकृत्यकरणकृत्याकरणादि८६००ा मात्रं निवर्त्य की विरोधिwn Can? (Gujri

सर्वपापेभ्य इति ।

द्वयविवरणगद्यलंली

(सा।प्र) सर्वपापशब्दस्य स्वोक्तप्रकारेण भाष्यकारैरप्यर्थो वर्णित इत्याह । इत्यादिना । pornml चूर्णिकैura इति । “मनोवाक्कायैरनादिकालप्रवृत्तानन्ताकृत्यकरणकृत्याकरणभगवदपचार, भागवतापचार,

असह्यापचाररूपनानाविधानन्तापचारानारब्धकार्याननारब्धकार्यान् कृतान्क्रियमाणान्करिष्यमाणांश्च विपरीतवृत्तां चाशेषविषयमद्यापि वर्तिष्यमाणं च सर्वं क्षमस्व । मदीयानादिकर्मप्रवाहप्रवृत्तां भगवत्स्वरूपतिरोधानकरीं विपरीतजानजननीं स्वविषयायाश्च,

भगवदपचार,

(सा।वि) अविद्या कर्मवासनारुचिप्रकृतिसम्बन्धानां बीजाङ्कुरन्यायेन व्यक्तिभेदेन कार्यकारणभावः । सर्वपापशब्देन कार्यकारणविवक्षायां श्रीभाष्यकार श्रीसूक्तिं प्रमाणयति । सर्वपापेभ्य इति

चूर्णिक “मनोवाक्कायैरनादिकालप्रवृत्तानन्ताकृत्यकरणकृत्याकरण भागवतापचार, असह्यापचाररूप - नानाविधानन्तापचारानारब्धकार्याननारब्धकार्यान् कृतान् क्रियमाणान् करिष्यमाणांश्च सर्वानशेषतः क्षमस्व । अनादिकालप्रवृत्तविपरीतज्ञानमात्मविषयं कृत्स्नं जगद्विषयं विपरीतवृत्तं चाशेषविषयमद्यापि वर्तमानं वर्तिष्यमाणं च सर्वं क्षमस्व । मदीयानादिकर्म प्रवाहप्रवृत्तां भगवत्स्वरूपतिरोधानकरींविपरी तज्ञानजननीं स्वविषयायाश्च,

(सा।सं) कर्माज्ञानादिकं शाब्दं वासनारुच्यादिकमार्थमिति शाब्द moji आर्थLooji इत्युक्तिः । -चरमश्लोकाधिकारः

मू - शाब्द आर्थ १०८६/ न।

माग

[[५७५]]

(सा।दी) शाब्दons, कर्मज्ञानप्रकृतिsaLGoJ BILLÚULL। ‘आर्थिक तद्वासनारुचि कक्षा BILLÚULLा। ननु सर्वाधिकारिविषयक आरब्धव्यतिरिक्तकार्य क्षमि ऊं शास्त्रं @sroom ल♚s गद्य श्रीभाष्यकार आरब्धकार्य [i) ५६०ruji सर्वपापशब्दार्थी &q आरब्धकार्यान् क्षमस्व प्रार्थिकं मं Com ? Tom शङ्किलं उत्तर prri।

(सा।स्वा) कर्मविपरीतज्ञानप्रकृतिसम्बन्धं शाब्दम् । अनादिकालप्रवृत्तेत्यनेन स्वविषयायाश्च भोग्यबुद्धेर्जननीमित्यनेन च वासनारुचिका आर्थिक कलङ्क - Q गद्य कुङ्क

इप्पडि आरब्धकार्यान् ढाळा प्रारब्ध पापलं किञ्छ क्षापणप्रार्थनं २G Com ? सर्वाधिकारि५६५५ळं प्रारब्धमनुभवैकनाश्या? शङ्कि उत्तरupriy

(सा।प्र) भोग्यबुद्धेर्जननीं देहेन्द्रियत्वेन भोग्यत्वेन सूक्ष्मरूपेण चावस्थितां देवीं गुणमयीं मायां दासभूतश्शरणागतोऽस्मि तवाऽस्मि दास इति वक्तारं मां तारय”इति एवंरूपेण वाक्यत्रयेणेत्यर्थः । शाब्द Lorr&ojó इति । अविद्याकर्मवासनारुचिप्रकृतिसम्बन्धेषु विरोधिषु कर्मरूपविरोधिःप्रथमचूर्णिकया कण्ठोक्तम् । द्वितीयचूर्णिकया विपरीतज्ञानरूपाविद्या कण्ठोक्ता । तृतीयया तु देहेन्द्रियादिरूपप्रकृतिसम्बन्धः । वासना नाम? सजातीयकर्मान्तररुच्युत्पादनशक्तिः । रुचिस्तु सजातीयकर्माभिलाषः । कर्मरूपाथदिव तत्कारणीभूतयोर्वासनारुच्योरार्थत्वमिति भावः । नन्वारब्धकार्यानित्यादिना प्रारब्धानां निश्शेषनिवृत्तिप्रार्थनमनुपपन्नम्, अधिकारिपुरुषेषु प्रारब्धानिवृत्तेर्दर्शनात्तद्व्यतिरिक्तेष्वपि सूत्रभाष्यादिभिरनारब्धकार्याणामेव विनाशोक्तेः प्रपन्नानां देहानुवृत्तेर्दर्शनाच्चेत्याशङ्क्य भक्तेः प्रारब्धनाशकत्वाभावेऽपि “साध्यभक्तिस्तु सा हन्त्री प्रारब्धस्यापि भूयसी” इत्यादिप्रमाणाद्भरन्यासस्य प्रारब्धभञ्जकतया प्रपन्नशोक निमित्तानां सर्वेषां निवर्तकत्वोपपत्तेरापन्ने तदानीमेव

(सा।वि) भोग्यबुद्धेर्जननीं देहेन्द्रियत्वेन, भोग्यत्वेन, सूक्ष्मरूपेण चावस्थिताम्” इति त्रिसृभिश्चूर्णिकाभिरित्यर्थः । शाब्दqui आर्थ इति । अविद्याकर्मवासनारुचिप्रकृतिसम्बन्धेषु विरोधिषु कर्मरूपविरोधी प्रथमचूर्णिकया कण्ठोक्तः । द्वितीयचूर्णिकया विपरीतज्ञानरूपाविद्या कण्ठोक्ता। तृतीयया देहेन्द्रिादिरूपप्रकृतिसम्बन्धः । वासना नाम ? सजातीयकर्मान्तररुच्युत्पादनशक्तिः । रुचिस्तु सजातीयकर्माभिलाषः। कर्मरूपार्थादेव तत्कारणीभूतयोर्वासनारुच्योरार्थत्वमिति भावः । आरब्धकार्यानित्याशङ्कापूर्वकं व्याचक्षाणमधिकारिणां “यावदधिकारमवस्थितिः” इति सूत्रोक्तत्वादितरेषां च प्रारब्धावसान एव मोक्ष इति च सूत्रोक्तत्वात्कथ मारब्धकार्यस्यापि क्षन्तव्यत्वोक्तिरिति शङ्कते ।

(सा।सं) ननु शास्त्रे आरब्धकार्यभिन्नानामेव क्षमाविषयत्वश्रवणात् गद्ये आरब्धकार्यान् क्षमस्वेत्युक्तिः कथमित्याशङ्कयोत्तरमाह ।

[[५७६]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - “क्षपयित्वाऽधिकारान् (तान्) स्वान् शश्वत्कालेन भूयसा ।

वेधसो यत्र मोदन्ते शङ्कराः सपुरन्दराः ॥” “यावदधिकारमवस्थितिराधिकारिकाणाम्”

अधिकारावसान♚ली मोक्ष॥। अधिकारि ६०० gm पूर्वे तदवधेः " नगीmuqw प्रारब्धकर्मभोगावसान मण्डी Cowm

कञ्छ

“अनारब्धकार्ये एव तु

लङ्का। Quq कङ्क

शुन्यन्थीमुङ्ग्रीनं आरब्धकार्य क्षमिनी ? फलप्रधानप्रवृत्त [LD ६० कर्म की जन्मान्तर, दिवसान्तर, स्थित्यादिकं आरम्भका अंश श स्वतन्त्रप्रपत्तिनिष्ठ ६०१ कण्ठ अनिष्टwmi ji on कुन्या शोकिलङ्की अन्य अंश

धरिSLng आर्त्यतिशय (muniig आरब्धकार्य कं

ईश्वरा क्षमिकं - Cur मोक्षं शकं क्षणमण्डी प्रारब्धकार्य १०११०००६१] कर्म ५०० निश्शेष Dis क्षमि क्षमिकं५६१६६GD। अपेक्षि m।

[[१]]

(सा।दी) क्षपयित्वेत्यादि। अधिकारान् तान्, अधिकारहेतुभूतकर्म [i] Bar। क्षपयित्वा भुजि । यत्र, विष्णुपदे । वेधसः, ब्रह्माऊं कक्षा । मोदन्ते, आधिकारिकाणां, अधिकारं प्राप्तानां ब्रह्मरुद्रेन्द्रादीनाम् ६T६१६०५। अनारब्धकार्ये एव, ढाङ्ग की सौत्रा एवकार आरब्धकार्य [i) ५६० T क्षन्तव्य[i]८६ााङ्गलं। आरब्धकार्य [i) BTQ१६ - फलप्रधानप्रवृत्तकर्म [i) B॥

(सा।स्वा) मोक्षयित्वेत्यादिना । शुong जन्मान्तरदिवसान्तरानुभाव्यांशं

़

कृत्स्नप्रारब्धं

आरब्धकार्यान् सर्वानशेषतः क्षमस्व प्रार्थनै GOLD? (ठं @supri img इति ।

(सा।प्र) सर्वपापनिवृत्तेर्दर्शनाच्च तत्प्रार्थनं नानुपपन्नमित्याह । क्षापयित्वेत्यादिना

(सा।वि) क्षापयित्वाधिकारानित्यादिना । यावदधिकारमवस्थितिराधिकारिणाम्, अनारब्धकार्ये एव तु पूर्वे तदवधेरिति शारीरकसूत्रे जन्मान्तर, दिवसान्तर, क्षणान्तर, देहस्थित्यारम्भकर्मणः प्रपन्नस्यानिष्टत्वेन तदिच्छानुगुण्येन ईश्वरः प्रारब्धं क्षमत इति आरब्धकार्यान् क्षमस्वेत्युक्तिर्युक्तैवेत्यभिप्रायेणाह । फलप्रधानप्रवृत्तेति। अनिष्टumii, अनिष्टं सद्भवति । यदीति शेषः । अल up, एवमनिष्टमंशं प्रति । अन्यळा, प्रपन्नः । शोकिळी, शोचति चेत् । मोक्षं Gupporm, मोक्षप्राप्तिं विना । धरिॐॐ LDILL_g], स्थातुमशक्यमिति । एवं प्रारब्धकार्यस्य निवृत्तिर्न सम्भवतीति शङ्कां परिहृत्याथ प्रारब्धकार्येष्वपि (सा।सं) क्षापयित्वेति । वेधसः, मुक्तेः पूर्वं वेधसः, शङ्कराः, पुरन्दर इति व्यवहृताः । शश्वदित्युक्त्या स्वशरीरविरामानन्तरमपि स्वाधिकाराशा, तल्लाभः, ततो मोक्षविलम्बश्च सूचितः । सपुरन्दरा इत्युक्तिः पुरन्दरादेरपि परमसाम्यापत्तिप्रतिपादकश्रुतिविरोधान्न मुक्तौ वेधस आनन्दाधिक्यसूचिका । किन्तु पूर्वं सपुरन्दरतार्था अन्यथा यत्र नान्यदिति श्रुतिविरोधोऽपि ब्रह्मणा भू मात्वे किमिन्द्रादेर्वेधसा, वेधसो वेन्द्रादिनेति दिक् । उपायभक्तिस्वभावः उत्तरोत्तराधिकाराशाविरोधी नेति तन्निष्ठस्य शोकार्त्यतिशययोर्न सम्भवः । साध्यभक्तिनिष्ठस्यतु साध्यभक्तिस्वभावाद्विलम्बा क्षमत्वादिनाशोकार्त्यतिशयादिसम्भवात्तत्तारतम्येनारब्धकार्यस्यापि क्षामणं सम्भवतीति तात्पर्येण परिहरति । फलप्रधानेति । ननु क्षणमात्रनिष्पाद्यप्रपत्तिकाले क्रियमाणपापानुपलम्भात्

चरमश्लोकाधिकारः

मू - शन्यन्थी मुं प्रपत्तिकाल किं ] नान्ना कृतान् पानान्नाñom करिष्यमाणान् ६६। प्रपत्तिकाली पिऩ्बुळ्ळवऱ्ऱै पापा काकील। कङ्क क्रियमाण १५६०० ना क्षमिकं

“प्रारब्धोऽपरिसमाप्तश्च वर्तमानः” ढग की प्रक्रियैwn

५०&&LL CQbug चिरकाल साध्य

प्रामादिक ajib g क्रियमाणा

प्रपत्ति

[[५७७]]

म

गगगगी?

की ग

कं♚mmuyii, तत्क्षणी

(सा।दी) ननु प्रपत्तिकाले क्रियमाणकर्म १५ mi प्रपत्तिक्षणमात्रसाध्यै unmun।

कण्ठ गद्यलं क्रियमाणान् क्षमस्व

आशङ्क यै

अनुवदिकी, न

इत्यादि। उत्तर। प्रारब्ध इत्यादिuri। प्रामादिक ॥ ८ं ढाङ्ग प्रातिकूल्यवर्जनं BL५६०५ बुद्धिपूर्वं सम्भावित

अभिप्राय ०।

(सा।स्वा)

दुर्लभ

g क्रियमाणान् प्रार्थनै ८०G GLon ? प्रपत्तिकाल की क्रियमाणापचारं

शङ्किलं उत्तर

।

बुद्धिपूर्वपापं करिष्यमाण

इत्यादिना ।

प्रामादिक

wing क्रियमाणान्

प्रामादिकेति । तदानीं प्रातिकूल्यवर्जनं ५५०

ढग निर्देशम् । प्रारब्धोऽपरिसमाप्ती

ग) पृथङ्निर्देशिß५ऊंG GLDI? GTQsummit।

(सा।प्र) क्षणिकत्वप्रदर्शनात्पूर्वोत्तरानुष्ठितानां सर्वेषां कृतेषु करिष्यमाणेषु चान्तर्भावात् भरन्याससमकालानुष्ठेयपापासिद्ध्या क्रियमाणासिद्धेस्तत्क्षमाप्रार्थनमनुपपन्नमित्याशङ्क्यानेगतिवसानुष्ठेययोगानुष्ठानसमये विरक्त्या प्रपन्नेनाप्युपक्रान्तस्य यागस्यापि प्रत्यवायपरिहारार्थं समापनीयत्वात् “प्रारब्धो ऽपरिसमाप्तश्च वर्तमानः” इति न्यायादेतादृशां क्रियमाणत्वोपपत्तेः क्रियमाणानित्यस्य प्रपत्त्यनुष्ठानसमकाले भृत्यादिमुखेन भगवद्भागवतापचारादेः क्रियमाणत्वोपपत्तेश्च पृथक्प्रार्थनमुपपद्यत एवेति वदन् करिष्यमाणानां क्रियमाणेभ्यो व्यावृतिं तेषु बुद्धिपूर्वकयोः क्षमाप्रकारञ्चाह । यी इत्यादिना ।

(सा।वि) कृतानां करिष्यमाणानां च कर्मणां प्रपत्त्यनुष्ठानसमये सम्भवात् क्षमाप्रार्थनमुचितम्, क्रियमाणानामानुकूल्यसङ्कल्प प्रातिकूल्यवर्जनवतः तत्क्षणे सम्भवात्कथं तत्क्षमाप्रार्थनमिति शङ्कां परिहर्तुमनुवदति । Qधील इति । कृतान्, प्रपत्तिकालवर्तमाननाशप्रतियोगिनः । तदेवोक्तम् । Duop इति । ढा ङ्ग ू♚♚g], इति गृहीत्वा । ♚oom, प्रपत्त्यनुष्ठानकालात्पश्चादुत्पत्स्यमानकर्माणि करिष्यमाणानिति । मङ्गल, अभिहितं स्थितम् ।

पापा

काढणी Corrळं, प्रपत्तिकाले आनुष्ठीयमानानि कतिचिदपि पापानि न पश्यामः । परिहरति । प्रारब्धेति । प्रारब्धे सत्यपरिसमाप्तत्वं वर्तमानत्वम् । तथाच प्रपत्त्यनुष्ठानात्पूर्वकाले प्रयोजनान्तरपरतया फलार्थं दीर्घसत्रादौ आरब्धे मध्ये सुकृतपरिपाकवशादुत्पन्नवैराग्येण प्रपत्त्यनुष्ठानप्रसक्तावारब्धस्यापि काम्यकर्मणस्समापनीयत्वाद्यावत्समाप्तिकालमनुवर्तनीयत्वात् ।

(सा।सं) तानि कानीत्याशङ्कय तानि दर्शयति । इत्यादिना ।

[[५७८]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू करिष्यमाणri) & ६७ १ ६२ ६७? ४। Qing क्रियमाणैकदेश riy

करिष्यमाण

नान्ना उत्तराघ की बुद्धिपूर्वक १०६०६०१ ईश्वर का क्षमिकं ।

१७६१६० प्रपन्न, “प्रायश्चित्तिरियं साऽत्र यत्पुनश्शरणं

श्लेषिwn Cg Cumii। बुद्धिपूर्वक

व्रजेत्” ६७६६० Sumo पुनः प्रपत्तिwnCo० शमिल।

(सा।दी) क्रियमाणकरिष्यमाण

(COL) गद्य की

विवक्षित

क्षमाप्रकार ; विनाशLD

guo ।

) ♚।

क्रियमाण लं

ii। Q क्रियमाणेत्यादि । क्रियमाणैकदेश Dior पूर्वाघ क्रियमाणैकदेशjog उत्तराघQILD १०८० “तदधिगम उत्तरपूर्वाघयोः” ढाढगकील सूत्रही लाल उत्तरांशpळं, पूर्वांश, उत्तरपूर्वाघशब्द सङ्गृहीतQLD। सूचितम्। बुद्धिपूर्वोत्तराघ॥ ५ना प्रायश्चित्तविनाश्य [i) Bromiri - बुद्धिपूर्व [i]८६in इत्यादि। या Gum लललाऊं५ळं Gung। पातकाङ्कीकी। आपातप्रतीतार्थ निरसिॐ&pri। (सा।स्वा) करिष्यमाण इति । क्रियमाणान् करिष्यमाणांश्च सर्वानशेषतः क्षमस्व ढाङ्गm। प्रार्थनै ८०GGLDIT? क्रियमाणैकदेशरूपोत्तराघpii, करिष्यमाणपापpib, प्रायश्चित्तनाश्य

ऎऩ्ऱु LDĞory? ढाङ्गा) (@supriQing क्रियमाणेति । बुद्धिपूर्वोत्तराघं क्षमविषयक अदु मोक्षप्रतिबन्धक? Guri। बुद्धिपूर्वेति । @ii, करिष्यमाणDicor उत्तराघ♚की एतावन्मात्रं वक्तव्य कङ्क Qig क्रियमाणैकदेश rij & Trujia, करिष्यमाणri१&TIT]GI निर्देश “प्रारब्धोऽपरिसमाप्तश्च वर्तमानः” ढाळी पापलं की कृतांशं पूर्वाघतया नाशविषय, करिष्यमाणांशमबुद्धिपूर्वकं अश्लेषविषयQuo बुद्धिपूर्व comi) प्रायश्चित्तनाश्य तात्पर्यम्।

ईश्वरा रक्षिकं । पातका विलक्कऩ्ऱॆऩ्ऱु सीर्गळ् सॊल्लुगैयाले।

(सा।प्र) ननु पूर्वाचार्यैर्भगवता चेतने स्वीक्रियमाणे महापातकादयोऽपि न विघातका इत्युक्तेर्बुद्धिपूर्वोत्तराघाणां प्रायश्चित्तनिवर्त्यत्वोक्तिरनुपपन्नेत्यत्र पूर्वाचार्यवाक्यस्य -

(सा।वि) वर्तमानं कर्म सम्भवति, तथा प्रपत्तेः पूर्वं बौद्धबुद्धिना भगवद्भागवतापचारार्थं देशान्तरे भृत्यादिप्रेषणे सति तावन्मध्ये ज्ञानोदयेन प्रपत्तिकरणप्रवृत्तौ तदानीं भृत्याद्यनुष्ठीयमानापचारसम्भवात्तत्क्षणे अधोवायुविमोक्षणासनाथस्स्थितकीटनाशादिप्रामादिकसम्भवाच्च तत्क्षमाप्रार्थनं युक्तमिति भावः । ननु तर्हि उत्तरकालानुवर्तमानानां क्रियमाणत्वे करिष्यमाणानां ततः कथं भदे इत्याशङ्कयाह । करिष्यमाण aur इति । प्रा] g/Lrigñल, पश्चादारप्स्यमानानि । आरम्भभेदाद्भेद इति भावः । क्रियमाणान् करिष्यमाणांश्च क्षमस्वेत्यत्र अबुद्धिपूर्वकेष्वश्लेषकरणेन क्षमाप्रार्थनं बुद्धिपूर्वोत्तराघेषु सम्भावितेषु प्रायश्चित्तघटनेन क्षमाप्रार्थनं च विवक्षितमित्याह । क्रियमाणैकदेशेति । भाविबुद्धिपूर्वापराधानामपि प्रथममेव क्षमणं न पुनः प्रपत्त्यादिकं कर्तव्यमिति पक्षान्तरीयतात्पर्यं वारयन्

चरमश्लोकाधिकारः

११। मू - सर्वेश्वरा का मोक्षं कापातका

तर निऩैक्कुम्बॊऴुदु

[[५७९]]

ताऩ्

विलक्कागादॆऩ्ऩुम् वार्तैuji ‘बुद्धिपूर्वोत्तराघी निग्रह (ping। प्रायश्चित्त (pio Co’mqworm। प्रसादन♚६० १४६० प्रपन्न १६६०) मोक्षमवश्यम्भावि ६४। कण्ठी ईश्वरा पुनः प्रपत्तिws प्रायश्चित्तमं LG क्षमाफलम् ।

(सा।दी) सर्वेश्वराला इत्यादिun)। अलीळा तात्पर्य

प्रसादन

इत्यादि ।

बुद्धिपूर्वोत्तराघ♚ली निग्रहं करिष्यमाणान् सर्वान् क्षमस्व ढाळा सङ्कोचं Quang ढागেगनीं ू&uji।in इत्यादिuni। कं = बुद्धिपूर्वोत्तराघ / मङ्ग।

(सा।स्वा) उत्तराघñली प्रायश्चित्तं CILIT? ढाढगळी मतकुं निरसिी। सर्वेश्वरा इति । Que बुद्धिपूर्वोत्तराघप्रायश्चित्तनाश्यं करिष्यमाणानशेषतः क्षमस्व बुद्धिपूर्वोत्तराघñogujó प्रपत्तिजनितक्षमाविषय प्रार्थिकं ८५ ८२GCuDi ? अन्यथा अशेषतः ढाकी।कञ्छ सङ्कोचं प्रसङ्गिung? ढाळा Gupt। Qing इति । @नी बुद्धिपूर्वाघ♚ली प्रायश्चित्तं ।

वेण्डा ईश्वरा दोषभोग्या गpr?

(सा।प्र) “न खलु भागवता यमविषयं गच्छन्ति । देवं शार्ङ्गधरम्” इत्यादिप्रमाणानुगुण्याय नरकपाताद्यभावेन लघुप्रायश्चित्ताद्यनुष्ठानपूर्वकं सर्वदा भगवत्प्राप्तिस्स्यादेवेति तात्पर्यं दर्शयन् लघुप्रायश्चित्तानुष्ठानस्यापि कृपाकार्यत्वं दर्शयति। सर्वेश्वरनित्यादिना । ननु कामिनीदेहगतमलवत्तदा प्रसूतवत्सशरीरगतमलवच्च प्रपन्नदोषा भगवतो भोग्यतमा इत्यपि पूर्वाचार्यैरेवोक्तेः, कृपयाप्युत्तराघफलत्वेन लघुशिक्षादिजनकत्वकीर्तनमनुचितमित्यत्र “कुयोनिष्वपि सञ्जातो यस्सकृच्छरणं गतः । तं मातापितृहन्तारमपि पाति भवार्तिहा॥” इत्याद्युक्तप्रकारेणात्यन्तानुकम्प्यत्वहेतुदर्शनेन प्रीतस्सन् शरणागत्यैव अतिप्रीतस्तान् विमोचयतीत्यत्र तात्पर्येणैव पूर्वाचार्यैस्तथोक्तेर्न लघुशिक्षाद्युत्पादनानुपपत्तिरिति दर्शयन्नाचार्यवाक्यस्य स्वोक्ततात्पर्यानङ्गीकारे बाधकं लघुशिक्षाजननस्य कृपाकार्यत्वमाह ।

(सा।वि) सर्वेश्वरे रक्षणसङ्कल्पवति प्राक्तनानि निवारकाणि न भवन्तीति प्राचीनवार्तायास्तात्पर्यं चाह । सर्वेश्वरा इति । मोक्षं लाला Gung, मोक्षं दातुं सङ्कल्पितसमये । ऊं, निवारकाणि न भवन्ति । एवं च बुद्धिपूर्वाघसम्भवे प्रायश्चित्तप्रापणमपि क्षमाफलमित्याह । gul इति

कण्ठ, एतद्वुद्धिपूर्वोत्तराघार्थम् । ननु कामिनीदेहगतमलवत्तदा प्रसूतवत्सशरीरगतमलवच्च प्रपन्नदोषा भगवतो भोग्यतमा इत्यपि पूर्वाचार्यैवोक्तेः, कृपयाऽप्युत्तराघफलत्वेन लघुशिक्षादिजनकत्वकीर्तनमपि अनुचितमित्याशङ्कया “कुयोनिष्वपि सञ्जातो यस्सकृच्छरणं गतः । तं मातापितृहन्तारमपि पाति भवार्तिहा ॥” इत्युक्तरीत्या सर्वदा रक्षकत्व एव तस्य तात्पर्यमिति वदन् लघुशिक्षया अपि क्षमाफलत्वमित्याह ।

(सा।सं) ननु बुद्धिपूर्वोत्तराघे निग्रहोदये करिष्यमाणान् सर्वान् क्षमस्वेत्यस्य, सङ्कोचस्स्यादित्यत्राह । शिक्षक इति । मं, बुद्धिपूर्वोत्तराघस्य प्रायश्चित्ताकरणस्थले ईश्वरस्य क्षमाकार्यं किमित्यत्राह ।

[[५८०]]

मू - प्रियतमै

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

वत्स कुण्डी by Cum प्रपन्न

दोषी वार्तैwi - दुष्ट शरणागत

ईश्वर

गालीकं बुद्धिपूर्वोत्तराघ (pi ईश्वर) कं भोग्य @C यथाशक्ति सम्पाद्य Lomo। प्रकृतिविशेषस्वभाव

[[६]]

पुनःप्रपत्ति ६०० ६००ळं,

श्रीलं विवक्षित) प्रपन्नकङ्क अपराध बुद्धिपूर्वक

“देवं शार्ङ्गधरं विष्णुं ये प्रपन्नाः परायणम् । न तेषां यमसालोक्यं न च ते नरकौकसः ॥” “यस्मिन्कस्मिन् कुले जाता यत्र कुत्र निवासिनः । वासुदेवपरा नित्यं यमलोकं न यान्ति ते॥”

(सा।दी) प्रियतमैीकं

दोषं भोग्यQILD की वाक्य ।

वत्सलण्डbi Cum ईश्वरकं प्रपन्न

अविरुद्ध

अभिप्राय - दुष्ट

इत्यादिuri।

मीणां शीलं वाक्य मुङ्किं शालां अनर्थं @gion। बुद्धिपूर्वोत्तराघpi ईश्वर/कं वुमॆऩ्ऱु। इप्पडि अ मागिल् अरिसमरुळिच् चॆय्गिऱार् - इङ्ङऩऩ्ऱिक्के यॆऩ्ऱु तुडङ्गि भोग्य निवृत्ति सम्पाद्य@gmg। प्रायश्चित्ताकरणस्थललङ्कीं ईश्वर क्षमाकार्य GILDI ? लगानी Gupi। प्रकृतिविशेषेत्यादि । इत्यादिsjqCum आदिशब्द “देहान्तरनिवारणी” इत्यादि ग्राह्यम् ।

(सा।स्वा) ढाढङ्गळी मत अनुवदितं निराकरिii। प्रियतमै

बुद्धिपूर्वाघ की प्रायश्चित्तं

ळी

मोक्षप्रतिबन्धं

इति ।

प्रायश्चित्तं

L१६०० ६००g प्रपन्नकं नरक pori मोक्षप्रतिबन्धं ? विषय की उपक्लेश मं

न क्षमस्व क्षमाविषयत्वं ८२G CLDIT?

पापं प्रकृतीति। नरकजनकबुद्धिपूर्वोत्तरपाप

pri।

नरकीं ढङ्ग अल्प उपक्लेशं

वरुमॆऩ्गै Hमो ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्।

(सा।प्र) प्रियतमै इत्यादि । ननु पापानां नरकादिफलकत्वेनैव स्मृतिष्ववगमान्नरकादिनिषेधोऽत्यर्थप्रियप्रपन्नापराधानां भोग्यत्वेनैवेति न प्रायश्चित्तापेक्षेत्यत्र वचनैकसमधिगम्येऽर्थे यावद्वचनादवगतं तावदेव स्वीकार्यमित्युपक्लेशनिषेधादर्शनात् “इहैवैषां केचिदुपप्लवा भवन्ति” इत्यादिविधेश्च लघुशिक्षा

प्रायश्चित्तयोरन्यतरोक्तिरुपपन्नेवेत्यभिप्रयन्नाह ।

क्षमा-

(सा।वि) प्रियतमै इत्यादिना । प्रियतमै, प्रियतमायाः । २०, देहे। अकंल, मालिन्यम् । वत्सलंली__, वत्सस्य । Cg, अपरित्यज्य । श्रीलङ्का, शिक्षेत । ननु शिक्षायाः कथं - फलत्वमित्याशङ्कय लघुरूपशिक्षात्वात् क्षमाविशेष एवेत्याह । प्रकृतिविशेषेति । ५६गळाठी कङ्की किं, दण्डनकरणमपि। ननु पापानां दृष्टप्रत्यवायजनकत्वं नरकजनकत्वं चेत्युभयमप्यस्ति । तत्र “न खलु भागवता यमविषयं गच्छन्ति” इति नरकनिषेधे दृष्टप्रत्यवायनिषेधोऽपि भागवतानां स्यादित्याशङ्क्य, नरकनिषेधेऽपि प्रत्यवायनिषेधाभावात्प्रत्युत

(सा।सं) प्रकृतिविशेषेति । ननु शास्त्रेषु पापफलतयोक्तनरकजन्मान्तरादेः प्रपन्ने निषेधे प्रत्यवायोऽपि नेति किं न स्यादित्यत्राह ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[५८१]]

मू - पापकं दृष्टप्रत्यवाय १८६५० नरकादिप्रत्यवाय [i) B६ (Luli कंळ नरकादिक्षा विशेषवचन न दृष्टप्रत्यवाय बाधकतं।

वचनविरोधñली न्यायं प्रवृर्तिwing/।

(सा। दी) ननु शास्त्र ri) पापफलs नरकजन्मान्तर १८ नातुकं मुकं। प्रपन्न अवैयिल्लैयॆऩ्ऱाल् ९४४मुमिल्लादे पोगवेण्डावो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् पापri१४ (६५ÅG इत्यादि। नरकादिप्रत्यवायाभावेऽपि दृष्टप्रत्यवाय [i) B। ना अनेक [i) & (ToTL_Tm ५५। नरकादिप्रत्यवायाभावदृष्टान्तलं दृष्टप्रत्यवायाभाव (po कल्पिकं$prQDगणी काणत्वादिदृष्टप्रत्यवायं वचनसिद्ध वचनविरुद्ध न्यायं प्रवृत्तिun@gगळीpi - वचनविरोधी इत्यादि । मी सापराधा प्रपन्नकं काणत्वादि५६५ळं BITC♭। शुलं शिक्षैं चोद्यम् । भागवतापचारादिकाii g

DळाGIL_६rm] परिहारम् । अनर्थावहDir पापान्तरं शिक्षण प्रभावरक्षाधिकारी ‘अपचार/i८६oruji तत्फल १८६०ruji Tomb ou पयिऩ्ऱार्प् पोले ताङ्गादुळ्ळम् तळ्ळुमॆऩ् तामरैक् कण्णा"वॆऩ्ऱु Adagरियैक् कडुगप् पिऱप्पित्तुत् ताऩिसैन्द ifqdfत्तैक् कडुग इवऩैयुमिसैविक्कैक्काग व्यßलना” ढाङ्ग यकृत की शिक्षारूपत्व उपपादि। यद्वा सापराध, पुनः प्रपत्ति मी प्रपन्नकं काणत्वादिदृष्टनिग्रहफल pii Com।

[[६६]]

(सा।स्वा) पापrij (@कं इति । क्रूर Lorror नरकजनकपापलं। न्याय्यur? ढाङ्गगन कीi - वचनेति । प्रपन्नां

मो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् प्रायश्चित्तDngu९] कङ्क काणत्वादिफलं ।

चोद्यjmg अनुवदिकं । परिहरिकङ्कीmri -

अल्प Drror उपक्लेशजनकत्वं बुद्धिपूर्वापराधं प्रलङ्क। प्रत्यक्षविरोधं ? की

(सा।प्र) पापri१८@bē५ इत्यादिना । ननु प्रपन्नेषु केषुचिद्रुद्धिपूर्वोत्तराघदर्शनेऽप्युत्तराघफलत्वेन श्रुतखञ्जत्वकाणत्वादेरदर्शनायूपादित्यैक्यवाक्यवदिदमप्यस्य परमिति दोषाणां भोग्यत्वमेवेत्याशङ्कामनूद्य खञ्जत्वाद्यनुपलम्भत्वे अपि “तस्यायुः कीर्त्तिर्लक्ष्मीश्च विद्या प्रज्ञा च नश्यति । जायन्ते लक्षणभ्रष्टा दरिद्राः पुरुषाधमाः ॥’ इत्यादिष्वायुःकीर्त्तिनाशादिषु तापत्रयाभिघातादिषु वा कस्यचिद्दृष्टुं शक्यत्वान्न श्रुतेरन्यपरत्वमिति परिहरति ।

(सा।वि) “इहैवैषां केचिदुपप्लवा भवन्ति” इति वचनात्प्रायश्चित्तविधानाच्च “नहि वचनविरोधे न्यायः प्रवर्तते” इति न्यायाद्दृष्टप्रत्यवायस्स्यादेवेत्याहपाप[i]८६५५ (५) इति । न्यायं, कैमुतिकन्यायः । ननु सापराधानां प्रपन्नानां केषाञ्चित्खञ्जत्वकाणत्वाद्यदर्शनाद्द्रष्टप्रत्यवायो नास्त्येव, प्रत्यक्षबाधितत्वात् । अतश्श्रुतिरन्यपरैव स्यादित्याशङ्क्य’ खञ्जत्वकाणत्वाद्यभावेऽपि तापत्रयानुभवज्ञानमान्द्याद्युपक्लेशदर्शनान्नान्यपरत्वमित्याह ।

(सा।सं) पाप/i१८@कं इति । ननु नरकादिप्रत्यवायाभावदृष्टान्तेन दृष्टप्रत्यवायाभावोऽपि कल्पयितुं शक्य इत्युक्ते दृष्टप्रत्यवायस्य “खञ्जा भवन्ति” इत्यादिवचनसिद्धत्वात्तद्विरोधेन न्यायोऽपि प्रवर्तत इत्याह । वचनेति ।

[[५८२]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूसापराध अनुताप porms & पुनः प्रपत्तिji Luni

प्रपन्न

उपक्लेश ] ॥

काणत्वादिदृष्ट प्रत्यवाय ५६ mins मन्दचोद्यम्। भ ूयां मंळं अपराधादितारतम्य । SLB नानाप्रकारतापत्रयानुभवम्, उपयुक्तज्ञानमान्द्यम्, नाना भगवदनुभवसङ्कोचविच्छेद ८।in, भगवद्भागवतकैङ्कर्यविच्छेदम्, भगवदपचारभागवतापचारादिकणा, श्ष्टिगर्हाबहिष्कारादिकणा, सुकृतविशेषनाशं, सात्त्विकानादरं, मनोरथभङ्गक्लेशम्, नगीन उपक्लेशरूपLD ६०] प्रत्यवायं ६।

कळाऩ

(सा।दी) शुभ प्रपन्नविषय की निग्रह शङ्कि परिहरिकीi - सापराध इत्यादिuni। उपयुक्तज्ञानमान्द्यम्, अधिकार्युपयुक्तज्ञानसङ्कोचम् । तापत्रयानुभवभागवतापचारादि काळा निग्रहफल॥४। पापान्तर “एष एवासाधुकर्म कारयति । तं यमधो निनीषति” ढाणकी श्रुति निग्रहफलत्वेन सिद्ध। ननु भागवतापचारं क्षमाफल Dorm। पापरूपomi, पापनिवृत्त्यर्थशिक्षारूप DIBITOLD अश्लेषpi अतीतपाप केवलविनाश

prin॰०। प्रायश्चित्तरूपशिक्षैuji काणत्वादिरूपशिक्षै। शु

क्षमै ? गम) निग्रहफलभागवतापचारादि

विषयक

अनुतापादिद्वारा

दुःख [i) ५६० नाङ्ग__। अयन विषय की ईश्वर क्षमाकार्यशिक्षैQuo ५० लम्म्॥ शिष्टगर्हादिरूपेण नानाविधपापकं नानाप्रत्यवायजनकत्वं श्रुत्यादिसिद्ध

काणत्वाद्युपक्लेशविशेषोदाहरणमुपलक्षण@mrri

(सा।स्वा) सापराध (mui इत्यादिना । उपयुक्तज्ञानमान्द्यादिना प्रपन्न बुद्धिपूर्वोत्तराघफलDI& वारिसङ्गळल्लामैयाले अन्द कळ् वरुमॆऩ्गै कूडुमो? ऎऩ्ऩवरुळिच्

चॆय्गिऱार्-

[[९९]]

(सा।प्र) सापराध(Lomi इत्यादिना । एवं नानाविधोपक्लेशानां प्रामाणिकत्वात् “न खलु भागवताः इति वाक्येऽपि ‘“केचिदुपप्लवाः” इति साधारणनिर्देशाद्यस्य कस्याप्युपक्लेशस्योदयसूचकाकारप्रयोजकत्वाच्च खञ्जत्वाद्युदाहरणमुपलक्षणमित्याह ।

(सा।वि) सापराध (Lomii) इति । सङ्कोचः, अल्पता । विच्छेदः, सर्वात्मना अभावः । सुकृतविशेषनाशः । सुकृतभगवत्प्रतिष्ठादेर्हानिः । मनोरथभङ्गः ॥ नित्यतदीयाराधनादिकृतसङ्कल्पस्य तद्व्याघातः । ढाörminLBfीं, इत्येतत्प्रभृतिषु । ननु श्रुतौ खञ्जत्वादेरेव तत्फलत्वोक्तेस्तापत्रयानुभवज्ञानमान्द्यादेर्न तत्फलत्वमित्याशङ्क्य, तत्रैव श्रुतौ “इहैवैषां केचिदुपप्लवा भवन्ति” इति सामान्येनोपक्रमात् “खञ्जा भवन्ति” इत्यादिः प्रदर्शनार्थ इत्याह ।

(सा।सं) ननु प्रपन्नेष्वेव सापराधेषु केषुचिदृष्टनिग्रहानुदयोऽपि दृष्ट इत्याशङ्क्य परिहरति । सापराध इत्यादिना । “एष एवासाधुकर्म कारयति” इति श्रुतेर्भगवदपराधादि च निग्रहफलमेवेति भावः ॥

चरमश्लोकाधिकारः

[[५८३]]

मू - अकृत्यकरणकृत्याकर णादि) णरूप [५] ८५६६ नानाविधपापकं की नानाविधदृष्टप्रत्यवायकरत्व (pub श्रुति की, मन्वादिधर्मशास्त्र, इतिहास, पुराण, भगवच्छास्त्रादि प्रसिद्ध ६० ६० काणत्वाद्युपक्लेशविशेषोदाहरणमुपलक्षण

वाक्योपक्रम क्री समुदायनिर्देशादि सिद्धम् । वचनबलसिद्धomii बुद्धिपूर्वोत्तराघफल LDTT६०T उपक्लेशवर्ग gi प्रारब्धकर्मविशेषफल निष्कर्षिकं यीशु यथासम्भवं उभयविधकर्म यमुळं। शुलsunoon बुद्धिपूर्वोत्तराघतं सात्त्विकां অं ं।

(सा।दी) अकृत्यकरणेत्यादि। वाक्योपक्रम मुंली समुदायनिर्देश? “उपक्लेशा भवन्ति” इति निर्देशम् । @jp उत्तराघफलत्वेन शास्त्रं माळा उपक्लेशविशेष का प्रारब्धकर्मविशेषफल Gopal sumi - वचनबलेत्यादि । । हेतुकर्भ वचनबलसिद्धत्वात् ढाळा। शुल प्रारब्धक्लङ्किंण्ठ फलD@Gum? ढग

यथासम्भवमित्यादि । प्रत्यवाय GLODमुंली सात्त्विक बुद्धिपूर्वोत्तराघभीति लिङ्गी - शु

इत्यादि। उत्तराघ♚ली प्रत्यवाय

बाधक

(सा।स्वा) अकृत्येति। “अन्धा भवन्ति काणा भवन्ति” ढाळा काणत्वादिदुष्फल OLD श्रुतिसिद्ध Lornsun तद्विरुद्धपुराणादिसिद्धफलदिद्धि GGGLDI? GT G@gujgni। शुक्र इति। “न खलु भागवता यमविषयं गच्छन्ति । इहैवैषां केचिदुपप्लवा भवन्ति” TDI सामान्यदुष्फलनिर्देश♚ श्रुति उपयुक्तज्ञानमान्द्यादिदुष्फल की तात्पर्यम् । अन्यथा “इहैवैषां केचिदुपप्लवा भवन्ति” निर्देशिum “अन्धा भवन्ति’ इत्यादिनिर्देशCLD प्रसङ्गिकं Com ५।लं। बुद्धिपूर्वोत्तराघ । उपयुक्तज्ञानमान्द्यादिफलं Gamळा । BG Com? अ जन्मान्तरीयप्रारब्धफल१०।orm? गगन वचनेति । बुद्धिपूर्वोत्तराघफल

ताऩ् कूडुमो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् - य इति । उक्तार्थ

समर्थिऊं की pri - शुभ इति । यद्वा, इप्पडि

मॆऩ्ऱु शिष्टानुष्ठान

ऎऩ्ऱु

(सा।प्र) अकृत्यकरणेत्यादिना । ननु प्रपन्नेषु दृश्यमानानां तापत्रयाभिहत्यादीनां संसारिष्विव प्रारब्धकर्मफलत्वमेव युक्तं, नतु बुद्धिपूर्वोत्तराघफलत्वमित्यत्र नियामकाभावाद्वुद्धिपूर्वोत्तराघफलत्वमप्यस्तीति दर्शयन्नुक्तप्रकारानङ्गीकारे इदानीन्तनसात्त्विकानुष्ठानविरोधं, तन्मूलभूतप्रायश्चित्तविधिविरोधं, तदनुरोधिपूर्वानुष्ठानविरोधम्, एतत्सर्वानुष्ठानमूलभूतसम्प्रदायविरोधं चाह वचनबलेत्यादिना । ननु

“निरवधिकृतेषु चागस्वहो मतिरनुशयिनी यदि स्यात्ततः ।

[[१]]

(सा।वि) अकृत्यकरणेति । ननु तापत्रयानुभवादेः प्रारब्धफलमेवेत्याशङ्क्य प्रमाणबलेनोभयफलत्वमेष्टव्यमित्याह । वचनबलेति । तत्रोपपत्तिमाह । शुल इति । अञ्छी, भीत्वा । ननु “अपचारानन्तरं अनुतापं ♚♚ललङ्की ज्ञानं ♚♚लं&ऊं ।” इति Öuit वार्त्ता । - (सा।सं) समुदायनिर्देशः । “इहैव केचिदुपप्लवा भवन्ति” इति श्रुतिः । “तस्यायुः कीर्त्तिर्लक्ष्मीश्च विद्या प्रज्ञा च नश्यति” इति हि तदुपबृह्मणम् । यी इति । वचनविरोधे न्यायानुदयादिति भावः। उभयविधेति। प्रारब्धादुत्तराघादपीत्यर्थः । बुद्धिपूर्वोत्तराघे प्रत्यवायसद्भावे सात्त्विकानां बुद्धिपूर्वोत्तराघभीरुताऽपि लिङ्गमित्यभिप्रायेणाह । शुलक इति । यो अनुतापरहितस्स न प्रपन्न इति हि “अपचारानन्तरम्” इति नञ्जीयार्यवाक्यतात्पर्यम् ।

[[५८४]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू- ६६६gunj पुनः प्रपत्तिविधायकशास्त्र (pio, jijug।ig शिष्टानुष्ठान (pi, पूर्वसम्प्रदाय(pi, १

विरोधिñji - “अपचारानन्तरं अनुतापं लं

&Lয।” ७६órm njgir वार्ते कंळं अनुतापं

ज्ञानं

munsi

॥

ज्ञानमान्द्य कुण्डी तात्पर्यम् ।

अनुतापरहितळा प्रपन्न

(सा।दी) Cung इत्यादिun। suit union

Cooruórm], शेषित्वादिज्ञानanuman प्रपन्न कठिनप्रकृतिত काणत्वादिदृष्टप्रत्यवाय (DLL, Suit ।लं तात्पर्य

@Fupri - अपचारानन्तरOLD FILी। अपचारनिवृत्ति तत्प्रायश्चित्तप्रवृत्तिपर्यन्त Lorror ज्ञानपूर्त्यभाव♚ली तात्पर्यQD६mq॥

निश्चयलंल

summi

(सा।स्वा) अनिर्धारणDI ६) बुद्धिपूर्वोत्तराघे बाधकत्वनिश्चयाभावात्सर्वेषां प्रवृत्ति प्रसङ्गिung? ढगानं ষupri - CC इति । शुल, पाक्षिकबाधकत्वऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्

शास्त्रबल OLD ४। विपक्षी बाधक @ronomy इति । बुद्धिपूर्वापराधं । अनुतापादिनीwwwn&ी ज्ञान पिऱक्कविल्लैयॆऩ्ऱु नञ्जीयर् सॊल्लुगैयाले पुळिये निऱैवेऱविल्लैयॆऩ्ऱु GET CTL_CT ? । तात्पर्य

Grummit - अपचारेति ।

(सा।प्र) वरद हि दयसे न संशेमहे निरनुशयधियो हता है वयम्” इत्यादिना अनुतापेनैवोत्तराघनिवृत्त्युक्तेरपराधानन्तरमनुतापाभावे भरन्यासात्मकज्ञानमेव न जातमिति वेदान्तिभिरुक्तत्वाच्च प्रायश्चित्तोपक्लेशविधनादीनामन्यपरत्वमङ्गीकार्यमित्यत्र बहूनामनुग्रहो न्याय इसुक्तरीत्या कूरेश - वेदान्त्युक्त्योरन्यपरत्वमिति वदन् पापारम्भकपापनिवृत्त्यर्थमपि भरन्यासे उत्तराघानुदयं तदभावे चोत्तराघोदये विवेकिनां “अनुतापादुपरमात् प्रायश्चित्तोन्मुखत्वतः । तत्पूरणाच्चापराधास्सर्वे नश्यन्ति पादशः ॥” इत्युक्तरीत्या तन्निवृत्ति “कौटिल्ये सति शिक्षयाऽप्यनघयन् क्रोडीकरोति” इत्यक्तप्रकारेण कठिनानां शिक्षया तन्निवृत्तिं च प्रदर्श्य, अत एवोत्तराघानां परिहरणीयत्वमप्याह अपचारानन्तरमित्यादिना । प्रारब्धकर्मविशेषसहकृतभगवत्सङ्कल्पानुगुण्येनेत्यर्थः ।

(सा।वि) अस्याश्चायमर्थः । बुद्धिपूर्वोत्तराघेषूत्पन्नेषु अनुतापोऽस्ति नवा ? यद्यस्ति । तत एवोत्तराघनिवृत्तेः प्रायश्चित्तं व्यर्थम् । यद्यनुतापो न जातः, तस्य पूर्वं भरन्यासात्मकज्ञानमेव न निष्पन्नमिति । तथाच कथं प्रपन्नस्योत्तराघसम्भव इत्याशङ्कयानुतापो नोत्पद्यते चेत् । ज्ञानं लीं, अपचारनिवृत्तितत्प्रायश्चित्तप्रवृत्तिपर्यन्तज्ञानपूर्तिर्नास्ति, तत्र तात्पर्यमित्याह । अनुतापं L इति । “धीपूर्वोत्तरपाप्मनामजननात्” इत्युक्तक्रयं दर्शयन्निगमयति ।

(सा।सं) अनुतापोदये अपचारत्वप्रकारकज्ञानं हेतुरिति तदिह ज्ञानशब्दार्थः । तस्याप्यनुवृत्तिरुपचारत्वाध्यवसायकृता। तस्मादनुतापस्याप्यनुदये बुद्धिपूर्वोत्तराघेण कुतः प्रत्यवायोदय इति शङ्कितुराशये तदुक्तितात्पर्योक्त्या तं विघटयति । अपचारानन्तरमिति । ज्ञानमान्द्य, अपचारनिवृत्ति प्रयोजकप्रायश्चित्तपर्यन्तज्ञानपूर्त्यभावे ।

-चरमश्लोकाधिकारः

[[५८५]]

मू - सोपाधिकं ६६ भगवदभिप्रायभचेतनं।G FLITB १० बुद्धिपूर्वापचारं कं प्रलय।

। अनुतापादिक। कठिनप्रकृतिकं अनुताप (pio

तुकं

पील शुल६० बुद्धिपूर्वोत्तराघं अनुतप्त पुनः प्रपत्ति ६ उपक्लेशं की श्रुत्यादिना BL) लघुप्रत्यवाय m। “विवेकिनां प्रपन्नानां धीपूर्वाघस्यनुद्यमः । मध्यानामनुतापादिश्शिक्षा कठिनचेतसाम् ॥” शुभ @quor भगवन्निग्रहं ॥ बुद्धिपूर्वापराधं परिहरणीयम् ।

(सा।दी) “धीपूर्वोत्तरपाप्मनामजननाज्जातेऽपि तन्निष्कृतेः कौटिल्ये सति शिक्षयाऽप्यनघयन् क्रोडीकरोति प्रभुः " की अर्थ [१५६० नाकं क्रमेण दर्शिका उपपादितार्थ निगमि की pri। सोपाधिकं इत्यादिवाक्या । अभिप्रायभेदं तत्तदपराधपूर्वकDB। उक्तमान (LOTTT ?) अर्थ

सङ्कल्पभेदम्। श्रम्। सोपाधिकम् ।

धारणार्थं कारिकया सङ्ग्रहिßकीpri।

विवेकिना। धीपूर्वागसि, बुद्धिपूर्वापराधलं। अनुद्यमः । उद्योगाभावः । प्रतिपादनrisons) फलितLDI अर्थ (कृत्य) विशेष

अपराधभीध्यानुष्ठिकं (Q४। शेषिप्रीत्यर्थ DIs अनुष्ठिकं

यै

इत्यादि ।

मुख्यLDi।

(सा।स्वा) उपक्लेशान्तबुद्धिपूर्वोत्तराघं प्रपन्न सम्भावित मी प्रपन्न कं उत्तराघDong & GGLon? অकिं निदान (poor CLIT ? उत्तराघङ्कण्ठ उपक्लेशं पीmun@Dला G GLD? गळा वस्तुव्यवस्थै सप्रमाण सङ्गृह्य BIGBmmir। सोपाधिकेति । कर्मरूपोपाधि ना। मङ्गळान्ना अर्थ अधिकारिविशेषकधर्मपुरस्कारेण BIGBmi - विवेकिनामिति । Qq परमफलप्रतिबन्ध

सर्वेषामपराधप्रवृत्ति प्रसङ्गिung?

अल्पQLDq।

(सा।प्र) नन्वेवं बुद्धिपूर्वनिषिद्धानुष्ठानस्य

pri

।

शुभा इति । छ्,

(सा।वि) सोपाधिकrisar इति । प्रारब्धकर्मोपाधिकभगवत्सङ्कल्पभेदाना मित्यर्थः । उक्तमर्थं सुग्रहणाय कारिकया सङ्गृह्णाति । विवेकिनामिति । अनुद्यमः, अयत्नः । एतत्प्रतिपादनफलितमाह ।

इति । ननु बुद्धिपूर्वकनिषिद्धानुष्ठानस्य प्रत्यवायहेतुतया परिहरणीयत्वे विहिताननुष्ठानस्यापि प्रत्यवायहेतुतया तत्परिहाररूपविहितानुष्ठानस्य प्रत्यवायनिवृत्त्यर्थत्वमेव स्यात् ।

(सा।सं) अथ “धीपूर्वोत्तरपाप्मनाम्” इत्युक्तार्थान् क्रमेण दर्शयन्नुपपादितमेवार्थं निगमयति । सोपाधिका इत्यादिना । उपाधिरिह अतिनिषिद्धार्थकामादिः । सोपाधिक बुद्धिपूर्वेत्यन्वयः। “क्षिपाम्यजस्रम्” इत्यादयो भगवदभिप्रायभेदाः । अ, तदनुगुणतया । उक्तमर्थं सङ्गृह्णाति । विवेकिनामिति । अनुद्यमः, नोद्यमः । मध्यानां, बुद्धिपूर्वोत्तराघवताम् । ते अत्यन्तविवेकिनोऽपि न भवन्ति । अतीव कठिनचेतसोऽपि न भवन्ति । किन्तु मध्यदशावर्तिनः । ननु धीपूर्वाघस्यावश्यं प्रत्यवायहेतुतया परिहरणीयत्वे विहिताननुष्ठानस्यापि प्रत्यवायहेतुतया

[[१]]

।

[[५८६]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - “प्रीतिमेव समुद्दिश्य स्वतन्त्राज्ञानुपालने ।

निग्रहानुदयोऽप्यस्य नान्तरीयक एव वा ॥”

gig यथाशक्ति अपराध न परिहरि भागवतापचार (po

इप्पडि ALCO संसर्ग(pi Cungi परिहरणीयम् ।

(सा।दी) प्रीतिमेवेति । अन्यकैङ्कर्यकर्ताο४५, नान्तरीयकः, अवर्जनीयसन्निधिको भवति। स्वयमेव सिद्ध्यतिQu।१०५। एव वा । निग्रहानुदयोऽनुद्दिष्टोऽपि वस्तुस्वभावादस्य भवति । यद्वा, ब्रह्मविद्याफलपश्वादिवदानुषङ्गिकLors उद्देश्य Lq। एववा ढाळा अपराधपरिहारार्थमाविकल्पिक अधिकारिकं अवश्यपरिहर्तव्य कं

ज्ञाकैङ्कर्यं

BILG&pri - Qig इत्यादिun॥

(सा।स्वा) ू

ऎऩ्ऱु

आज्ञानुपालन किं भगवन्निग्रहनिवृत्ति फलG/LD/६m) । Guor? “प्रीत्यैव कारितः” ढाळा भगवत्प्रीति फला? गा Gupi। प्रीतिमेवेति । अस्य, अनुष्ठातुः । निग्रहानुदयोऽपि अनुद्दिष्टत्वेऽपि भवत्येव । यद्वा, नान्तरीयकफलमेव वा भवतु ढाढा। Qq अपराधसामान्यं परिहरणीय& “मनोवाक्कायैः” इत्यादिचर्णिकै भागवतापचारलं कण्ठ पृथनिर्देशं ८२GCLDIT? ढाढगढग अ प्राधान्यद्योतनार्थ GILD Gauri - इति ।

।muq। Gurji परिहरणीयQ।१० ५ ५ निदान १०० Gauri।

Curry =

अदु

(सा।प्र) प्रत्यवायानुदयाय परिहरणीयत्वेन विहिताननुष्ठानस्यापि प्रत्यवायजनकतया तत्परिहाररूपविहितानुष्ठानस्य प्रत्यवायनिवृत्त्यर्थत्वमेव स्यात्तथाच नित्यनैमित्तिकानां केवलभगवत्प्रीत्युद्देश्यककैङ्कर्यरूपत्वं भज्येतेत्यत्र प्रसङ्गात्सिद्ध्यतः प्रत्यवायाभावस्य उद्देश्यत्वानुपपत्तेस्तेषु भगवत्प्रीतेरेवोद्देश्यत्वं प्रदर्श्य प्रकृतिसंसृष्टस्यात्यन्तराहित्येन स्थितेरसम्भवात् “नह्यशकनीयमर्थं वेदोऽपि विदधाति” इति न्यायाद्विधानासम्भवशङ्कां च परिहरन् भागवतापचारस्यात्यन्तपरिहरणीयत्वमाह - प्रीतिमेवेत्यादिना । भागवतापचारपदं देवतान्तरसम्बन्धस्याप्युपलक्षणम् । Curry, अत्यन्तमित्यर्थः ।

(सा।वि) न भगवत्प्रीत्यर्थकभगवत्कैङ्कर्यरूपत्वमित्यत्राह । प्रीतिमेव समुद्दिश्येति । भगवत्प्रीतिमात्रप्रयोजकतया स्वतन्त्राज्ञानुपालने नित्यनैमित्तिकाद्यनुष्ठाने अस्य भगवतो निग्रहानुदयोऽपि, प्रत्यवायानुदयोऽपि सिद्ध्यन्नान्तरीयक एव वा । अन्योद्देशेन क्रियमाणात्कर्मणोऽन्यस्य (पुमिच्छां?) विनापि सिद्ध्यतोऽर्थस्य नान्तरीयकत्वम् । वाशब्दः प्रकृत एवकारार्थानुवादकः । नान्तरीयक एवेत्यर्थः । अपराधभीत्या अनुष्ठानापेक्षया शेषि प्रीत्युद्देशेनानुष्ठाने निग्रहानुदयो अपि सिद्ध्यतीति भावः । परिहर्तव्येष्ववश्यं परिहार्यमाह । यथाशक्तीति ।

(सा।सं) तत्परिहाररूपविहितानुष्ठानस्य प्रत्यवायनिवृत्त्यर्थत्वमेव स्यान्न भगवत्प्रीत्यर्थकैङ्कर्यरूपत्वमित्यत्राह । प्रीतिमेवेति । नान्तरीयक एव वा, अन्योद्देशेन क्रियमाणात्कर्मणोऽन्यस्य पुमिच्छां विनापि सिद्ध्यतो नान्तरीयकत्वम्। ब्रह्मविद्याफलपश्वादिवन्नान्तरीयक एव निग्रहानुदयः ॥ वाशब्दः अपराधपरिहारार्थं आज्ञाकैङ्कर्यकर्तारोऽपि सन्तीत्यभिप्रायेण । तत्रापि ब्रह्मविदपचारो दूरत एव परिहरणीय इति सोपपत्तिकं सङ्गृह्णाति ।

चरमश्लोकाधिकारः

मू - ब्रह्मवित्पापवर्गाणामनन्तानां महीयसाम् ।

तद्द्द्वेषिसङ्कुमं जानन् त्रस्येत्तदपराधतः ॥ सापराधेषु संसर्गेऽप्यपराधान् वहत्यसौ ।

(सा।दी)

अर्थ सहेतुक सङ्ग्रहिऊं की। ब्रह्मविधिति । तद्द्द्वेषिषु,

[[५८७]]

ब्रह्मविदपराधि कीं। ब्रह्मविदपराधिसंसर्गपरिहारg उपपादिकं कीi - सापराधेष्विति । ब्रह्मविद्विषये सापराधेषु ढाळग। तत्र हेतुं हृदि निधाय

(सा।स्वा) ब्रह्मविधिति । ब्रह्मविद्विषये अपचारे स्वस्य तद्द्द्वेषितया “द्विषन्तः पापकृत्यां” इत्युक्तप्रकारेण स्वस्मिन् तदीयानन्तमहीयः पापवर्गसङ्क्रमो भवेदिति तदपचारतः त्रस्येत् । अस्तु तदपचारवर्जनम्, तदपराधिसंसर्गे को दोष इत्यत आह सापराधेष्विति। सापराधसंसर्गे, तदीयापराधावश्यम्भावात् ब्रह्मविदपराधिसंसर्गे ब्रह्मविदपराध एव भवेत् । ततश्च तदीयानन्तपापसङ्क्रमश्च भवेत्। ततः, तदपराधिसंसर्गादपि त्रस्येदित्यर्थः ।

(सा।प्र) कथं भागवतापचारस्यात्यन्तपरिहरणीयत्वमित्यत्र “चण्डालमपि मद्भक्तं नावमन्येत बुद्धिमान् । अवमानात्पतत्येव रौरवे नरके नरः ॥” इत्याद्युक्तप्रकारेण ब्रह्महत्त्यासुरापानादिवत्स्वयमेव नरकसाधनत्वेऽपि “प्रियेषु स्वेषु सुकृतमप्रियेषु च दुष्कृतम् । विसृज्य” इत्युक्तस्य अश्लिष्टपापसङ्क्रमणस्यापि परिहरणीयत्वमिति दर्शयन्नपराधिभिस्संसर्गस्यापि “तत्संयोगी च पञ्चमः । न तेषां पुण्यतीर्थेषु गतिस्संसर्गिणामपि । " इत्यादिभिःनिषिद्धत्वादपराधिसंसर्गोऽपि त्याज्य एवेत्याहब्रह्मविधित्यादिना । एवं तर्हि भागवतेष्वपकुर्वतां निग्रहः कर्तव्य इत्यत्र

(सा।वि) सुरापानादेरपि नरकसाधनत्वे तुल्ये सति तदपेक्षया कथं ब्रह्मविदपचारादेराधिक्यमित्याशङ्कय तद्विरोधे तत्पापसङ्घसंसर्गस्यानिष्टस्याधिकत्वादाधिक्यमित्याह । ब्रह्मविधिति । तद्वेषिसङ्क्रमं जानन् । “द्विषन्तः पापकृत्याम्” इति द्विषत्सु पापसङ्क्रमणं जानन् । ननु ब्रह्मविदा सौहार्दे सति तत्पुण्यानामपि सङ्क्रमेण स्वर्गाद्यनुभवापत्त्या मोक्षप्रतिबन्धस्स्यादिति तत्सौहार्दमपि परित्याज्यं स्यादितिचेन्न । ब्रह्मविद्व्यतिरिक्तसुहृत्स्वेव ब्रह्मवित्पुण्यसङ्क्रम इत्याचार्यैरिवोक्तत्वात् इदानीं ब्रह्मविद्वेषिसंसर्गोऽपि दूरतस्त्याज्य इत्याह। नापराधेषु संसर्गेऽपीति । असौ = प्रपन्नः । ब्रह्मविद्विषये सापराधेषु संसर्गेऽपि ब्रह्मविदपराधार्थिभिस्सहवासेऽपीत्यर्थः । अपराधान्वहति, अपराधवान्भवति । तन्मुखेन भगवदपचारवानपि भवतीत्यर्थः । तर्हि ब्रह्मविदपराधिनो दण्डनमेव प्रपन्नेन कर्तव्यं, भगवद्भागवतप्रसादसिद्ध्यर्थमित्यत्र तदपि न कर्तव्यम्, स्वगतभगवत्पारतन्त्र्यस्वरूपविरोधात्,

(सा।सं) ब्रह्मविधिति । अनन्तानाम्, अवधिराहित्येन गणयितुमशक्यानाम् । ब्रह्महत्त्यास्वपि भ्रूणहत्त्या, गुरुतल्पेऽपि महागुरुतल्पादिरूपेण महीयसाम् । तद्वेषिषु नरकहेतुत्वं “सुहृदस्साधुकृत्यां द्विषन्तः पापकृत्याम्” इति श्रुत्या जानन् प्रपन्नः ब्रह्मविदपरिचाराद्विभीयात् । अथ ब्रह्मविद्विरोधिसंसर्गोऽपि दूरतस्त्याज्य इत्याह । सापराधेष्विति । असौ, प्रपन्नः । ब्रह्मविद्विषये सापराधेषु संसर्गेऽपि अपराधान्वहति । ब्रह्मविदपराधी तन्मुखे भगवदपराधी च भवतीति भावः । तर्हि तदुभयप्रसादसिद्ध्यर्थं ब्रह्मविदपराधिनो दण्डनमेवानेन किं कार्यमित्यत्र, तदपि न कार्यम् ।

[[१]]

[[५८८]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - वोढुमीश्वरकृध्यानि तद्विरोधादभीप्सति ॥

(सा।दी) वोढुमिति । शेषम् । असौ, Qig ब्रह्मविद्विरोधिषु संसर्गि - तद्विरोधात्, ब्रह्मविद्विरोधद्वारा ईश्वरविरोधात्। तत्कृत्य [[]ना, ईश्वर GST GULL शिक्षारूपदण्ड ना। वोढुमिच्छति, प्राप्तुमिच्छतिQ१०। यद्वा, पूर्वार्धस्य स एवार्थः । ब्रह्मविधि ये सापराधास्तेषु विरोधं चेदाचरेत्तदाऽयमीश्वरकृध्यानि = सापराधेषु दण्डनादीनि वोढुमिच्छति । ईश्वर कृत्यम्, सापराधेषु दण्डनम् । तत्संसर्गवत्तद्विरोधोऽपि परिहर्तव्य इति प्रसङ्गाद्दर्शितम् ।

।

(सा।स्वा) एवं चेद्ब्रह्मवित्तुष्ट्यर्थं तदपराधिनि दण्डनं गळणी GIT? ढा। वोढुमिति । पुंसां तत्तदपराधानुगुण्येन दण्डनकर्ता ईश्वरः ब्रह्मविदपराधिनि विरोधात्, दण्डनकरणात् । ईश्वरकृध्यानि, वोढुमभीप्सति । स्वतन्त्रेश्वरकृत्यवहनं च स्वरूपविरुद्धम् । अत्रो ब्रह्मविदपचारवति आनुकूल्यप्रातिकूल्ये विहाय उदासीनवद्वर्तितव्य GLD कललं।

(सा।प्र) परतन्त्रस्य स्वस्य तदपि स्वातन्त्र्यावहत्वाद्विरुद्धमित्युपेक्षैव तद्विषये युक्तेत्याहवोढुमित्यादिना ॥ स्वयं सत्यसङ्कल्पस्सर्वकारणभूतस्सर्वनियन्ता निरवधिककारुण्यजलधिरपारसौशील्य, वात्सल्य, सौलभ्याद्यनन्तकल्याणगुणगणाकरोऽस्मन्नाथ : श्रीमन्नारायण इत्यहंशब्दार्थभूतं नित्यं तेन वदन्ननादिसंसारिणामस्माकं सांसारिकक्षुद्रपुरुषार्थवैराग्योत्पादनपूर्वकं

[[११]]

(सा।वि) तस्मादुपेक्षैव कार्येत्यभिप्रयन्नाह; वोढुमिति । असौ, प्रपन्नः । ब्रह्मविद्द्द्वेषिणि विरोधात् । ईश्वरकृध्यानि, ईश्वरदण्डनादीनि । अभीप्सति, वोढुमिच्छति । असौ प्रपन्नः ब्रह्मविद्द्द्वेषिणि विरोधं करोति चेदीश्वरस्तं दण्डयेत् । अत उपेक्षेतेति भावः । यद्वा, असौ ब्रह्मविद्विरोधिसंसर्गे । तद्विरोधात्, ब्रह्मविद्विरोधिगतभागवतविरोधमूलकभगवद्विरोधेन हेतुना ईश्वरकृध्यानि भगवद्दण्डनानि वोढुमभीप्सति । “तत्संयोगी च पञ्चमः” इत्युक्तेः । तमेव ब्रह्मविद्विरोधं निमित्तीकृत्य तत्संसर्गिणमीश्वरो दण्डयेत् । अतस्तत्संसर्गः त्याज्य इति पूर्वोक्तभागवतापराधिसंसर्गस्यापराधस्यापि त्याज्यत्वे हेतुप्रदर्शनपरतया उत्तरार्धं योजयितव्यम् ॥

(सा।सं) स्वात्यन्तपारतन्त्र्यविरोधात्, अत इत्थं स्थेयमित्याह । वोढुमिति । असौ तद्विरोधात्, तस्मिन्, ब्रह्मविद्वेषिणि, विरोधः । असहमानत्वम् । तस्मात् । ईश्वरकृध्यानि, दण्डनावमानादीनि । वोढुमीप्सति, इच्छामात्रं कुर्वन्नासीत । यद्वा, “आत्मद्रुहममर्यादम्” इत्युक्तविधया ब्रह्मविद्विट्सुतरामनुकम्पाविषयः । तद्विरोधात्, तस्य ब्रह्मविद्विषयकविरोधोऽति बाधक इति तदुपशमनाय । ईश्वरकृध्यानि, हितोपदेशादीनि । वोढुम्, कर्तुम् । अभीप्सतीत्यर्थः ।

चरमश्लोकाधिकारः

मू - “कलङ्की की गली ५०६०६०१ १५६०० ६००,

निऩैवऩैत्तुन् दाऩ्विळैत्तु विलक्कुनादऩ्, ऎन्निऩैवै यिप्पवत्तिलिऩ्ऱु माऱ्ऱि,

(सा।दी) सर्वपापविमोक्षणविषयLDIS अन्यत्र ( Griguni Giलं तात्पर्य

[[५८९]]

लालीगी इत्यादि । गाऊं की गली, कला, सङ्कल्पम् । स्वसङ्कल्पलेली अन्यतः प्रतिहतिरहितmri। ढग ५०० इत्यादि । गाऊं की Lg आश्रितविरोधि&@bou सङ्कल्पrijgarQuor स्वामी । ढाङ्ग

संसारकुण्डी आशैow, G।

क

इत्यादि । ग

(सा।स्वा) सर्वविरोधिनिरसनपूर्वकमविलम्बेन मोक्षसिद्धि २G GLom? “संसारन्यूनताभीतास्त्रिदशाः परिपन्थिनः” ६ााकीmuiqu सकलदेवतै प्रतिबन्धिurris Corn? ढाळाङ्की शङ्कु mui परिहरि umblrm]]ळण) पादार्थ LL सङ्ग्रहिऊङ्कीpri - लाल यानिऩ्ऱुगॊण्डु पाट्टाल् [B]ood इत्यादि। मृग, स्वसङ्कल्प मङ्की

इत्यादि ।

। क्रा

मङ्की गली, अन्यतः प्रतिहतिरहित comri।

लगालग १५०i, की आश्रितविरोधि COLI-B, कृत्स्न n। सङ्कल्पलंललला यीलना, स्वयमुत्पादिकं। श्रीमं

[५] लढा, स्वामी । Qu♚$m, g Go संसारकुण्डी आशै। @m = यादृच्छिकसुकृतादिपरम्परया उपायेच्छै लण्ड । Lon♚, नशिलं।

(सा।प्र) मुमुक्षामुत्पाद्य स्वस्मिन् भरसमर्पणमपि स्वयमेव कारयित्वेति त्वा इत्यस्यार्थं वदन् अनादौ संसारे बुद्धिपूर्वं मयोपार्जितपापजनितनिग्रहाभिसन्धिं निवर्त्य देहसम्बन्धाद्विमोच्य परमपदं नेतुमस्मदनुमतिं प्रतीक्षत इति सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामीत्यस्यार्थमप्याह लालधी इत्यादिना । गाधी

कङ्काली, स्वसङ्कल्पे प्रतिहतिरहितः। ५६, स्वानाश्रितानां सर्वांस्तदभिलाषान् । लागला, स्वयमेवोत्पाद्यापि । कङ्ग, कर्मानुगुण्येन प्रतिहतान्कुर्वन्। अनाश्रितान्वितथाशान्कुर्वन्नित्यर्थः । ♚♚m, इयन्तं कालं क्षुद्रपुरुषार्थप्रवणं मन इदानीं ततो विनिवर्त्य । मुमुक्षामुत्पाद्येत्यर्थः ।

[[१]]

(सा।वि) उत्तरार्धीयपदार्थान् गाधया सङ्गृह्णाति ।

इत्यादिना । लळा, स्वस्य । ढ), सङ्कल्पे। ऊङ्कीळाली, प्रतिहतिरहितम् । कृाग, स्वम् । १५६०० ६००, अनाश्रितानां । Hong], कृत्स्नं सङ्कल्पम् । कृाळा, स्वयमेव । ना, उत्पाद्यापि । श्रीमम्मुळं, प्रतिहतं कुर्वन् । ला, नाथः । स्वयमप्रतिहतसङ्कल्पः । स्वानाश्रितानां स्वयं निवारयिता स्वयं परसङ्कल्पनिवारकः । नतु स्वसङ्कल्पनिवारकः कश्चिदस्तीति भावः । अह शब्दार्थोऽयम् । moi, मत्सङ्कल्पम् । संसारभोग्यताविषयमदीयसङ्कल्पं, Q, एतत्संसारे । Lon♚ली, निवर्त्य । क्षुद्रपुरुषार्थप्रवणं मन इदानीं ततो विनिवर्त्य । मुमुक्षामुत्पाद्येत्यर्थः । (सा।सं) तृतीयपादे पदार्थान् गाधया सङ्गृह्णाति । कृळा

इति । स्वसङ्कल्पप्रतिहतिरहितः

स्वानाश्रितानां सङ्कल्पं सर्वं स्वयमुत्पाद्यापि प्रतिहतिविषयं कुर्वाणः । ढाळा

इति । मदीयं संसारानुवृत्तिहेतुक्षुद्रपुरुषार्थेच्छायत्तं सङ्कल्पस्तदिच्छावर्धकेऽस्मिन्संसारे एतज्जन्मनि स्वकृपया निवर्त्य चरणद्वन्द्वाधस्ताद्रक्ष्यं वस्त्विति मां निक्षिप्य ।

[[५९०]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

H - इणैयडिक्कीऴडैक्कलमॆऩ्ऱॆऩ्ऩै वैत्तु, मुऩ्ऩिऩैवाल् याऩ्मुयऩ्ऱ विऩैयाल् वन्द, मुनिवयर्न्दु मुत्ति तरमुऩ्ऩे तोऩ्ऱि, नऩ्ऩिऩैवाऩामिसैयुङ् गालमिऩ्ऱो,

नाळैयो वॆऩ्ऱु नगै सॆय्गिऩ्ऱाऩे। II

(सा।अ) इणैयडि रिवु । तऩ् पडत्तिऩ् कीऴे ऎऩ्ऩैयडैक्कलमाग वैत्तु। मुन्निऩै वल्त्ताल् नाऩ् पण्णिऩ ऒगरित्ताल् वन्द कैयैत् तविर्न्दु। Aऩोयॆऩ्गै। मुत्ति तर । सगयै अडियेऩुक्कुक् कॊडुक्कैक्काग ऎऩक्कु मुऩ्ऩे ताऩ् वुत्तु। नऩ्ऩिऩैवाल् ३ - नल्ल त्ताल् नाम् साशुद्धै इसैयुम् कालमिऩ्ऱो नाळैयोवॆऩ्ऱु, नगै, पुनर् सॆय्गिऩ्ऱाऩॆऩ्गै। पुात्तुक्काग नाम् मुऩ्ऩेवन्दुनिऱ्क इवऩिऩ्ऱु नाळैयॆऩ्ऱु कण्णऴिप्पदे ऎऩ्ऱु पुRक्किऱाऩॆऩ्ऱबडि। (स।) इणैयडिक्कीऴ्, इणै, ५-४। अडि, ४। कीऴ्, : ॥ अडैक्कलमॆऩ्ऱॆऩ्ऩै वैत्तु। मुऩ्ऩिऩैवाल्, Hत्ताले। याऩ् मुयऩ्ऱ विऩैयाल्, नाऩ् पण्णिऩ कर्त्ताले वन्द। मुऩिवयर्न्दु, Auरयैत् तविर्न्दु। ऩोयॆऩ्ऱबडि। मुत्तिदर, सH । मुऩ्ऩे तोऩ्ऱि, Aaq aaaरित्तु। नऩ्ऩिऩैवाल्, नल्ल १त्ताल्। नामिसैयुम् कालम्, अदिगरिक्कुम् कळम्। इऩ्ऱो नाळैयो वॆऩ्ऱु। नगै, पुनर् सॆय्गिऩ्ऱाऩ्।

नाम् मुऩ्ऩे वन्दु निऱ्क इवऩ् इऩ्ऱो? नाळैयो? वॆऩ्ऱु कण्णऴिक्किऱाऩॆऩ्ऱु पुरियानिऱ्किऱाऩॆऩ्ऱबडि। ४, EHCHऩ्ऱो? नाळैयो? ऎऩ्ऱु पण्णिनिऩ्ऱाऩ्। HrgEऩाग निऩ्ऱाऩॆऩ्ऱबडि।

(स।V) इणैयडिक्कीऴडैक्कलमॆऩ्ऱॆऩ्ऩै वैत्तु, q<F४<Here=qkreeargiरिसर्ya A । मुऩ्ऩिऩैवाल् याऩ् मुयऩ्ऱ विऩैयाल् वन्द मुऩिवयर्न्दु, कळ् विक्au तऩ्ः पुयिरिल्गऩ् । मुत्तिदर मुऩ्ऩे तोऩ्ऱि, सा aaaquasa । नऩ्ऩिऩैवाऩामिसैयुम् कालमिऩ्ऱो नाळैयोवॆऩ्ऱु, असरिरिHकः ३८ san aa नगै सॆय्गिऩ्ऱाऩे, “पुरिबुः” कङरियुवु पुस्करिऩ्

://

(सा। ऎ) इणैयडि, कीऴ्, ३ । अडैक्कलमॆऩ्ऱु, ऎऩ्ऩै, HI४। वैत्तु, सरिवु ताबुत् तः । ३ : । मुऩ्ऩिऩैवाल्, । याऩ्, मुयऩ्ऱु, रिu । श्रीusqydकारिAaru तळिः १ विऩैयाल्, १९७१ वन्द, ३H। मुऩिवु, कम्बुम् । अयर्न्दु, वु मुत्तिदर,

मुऩ्ऩे, ३) VC । तोऩ्ऱि, रिjवु!

३ः १ नऩ्ऩिऩैवाल्, H। नामिसैयुम् काळम्, अरिय कळबु । इऩ्ऱो, ३ÆET । नाळैयो, ऎऩ्ऱु रीa Us : । नगै सॆय्गिऩ्ऱाऩे, कर्

ऊ । ३G । ४१० ३f Tq: १ मदिच्छावशेनैव विलम्बः । नाथस्तु कदा कदा प्रियसंश्लेषो भवति इति स्मेरमुखस्तिष्ठतीति भावः । अयं सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामीत्येतदर्थः ।

(सा।i) मुऩ्ऩिऩैवाल्

–कवु सरिक्

<ighafadikeeln arqd परिसणिः y<dq४। नऩ्ऩिऩैवाल् । अ#रिबुरिगः अanar saas । नगै, Üवु सॆय्गिऩ्ऱाऩे, क

अत्यादरेण मोक्षोऽवश्यं दातव्य इत्यभिलषन्तीति अत्यर्थप्रियसंश्लेषार्थं मन्दस्मितस्सन्नास्त इत्यर्थः ॥

ऩ

मू - मोक्षयिष्यामि न २००७ पापri/s६०६१७ “न क्षमामि” १६१६०uji,

चरमश्लोकाधिकारः

इष्टonor Cungl मुक्तकं

[[५९१]]

mulg। (ii)

ris सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि ६७६१६० suji विरुद्ध oorm? आगैयालिदु ३४ात्तऩैयऩ्ऱोवॆऩ्ऩिल् - इवैयिरण्डुम् ईमागैयाले विरोधD६०६०। न क्षमामि,

ऎऩ्ऱदु

(सा।दी) @Cpn Brown los

की

तुलन @supri - २_कं इष्टमित्यादिun) - शनी शङ्क अनुवदिकीi - मीणां इत्यादि। @ @५५ सर्वपापविमोक्षणवचनम् । उपच्छन्दन ? ♚mos। परिहरिकङ्गाGib इत्यादिuni। Qvo श्लोक पूर्वांशपर्यालोचनया भिन्नविषयत्वमं BTL Gri न क्षमामीत्यादिun।

ऎऩ्ऱु

(सा।स्वा) प्रपन्नविषयमम्मी मोक्षयिष्यामि ढाळ भविष्यन्निर्देशं २६ Com ? भक्तविषयलं लींCpm भविष्यन्निर्देशं सार्थकम् । प्रपन्नविषय की भविष्यन्निर्देशं BnQLDI) भक्तापेक्षया अविशेषं प्रसङ्गिnam? Turi। मोक्षयिष्यामि । इति । “पद्मपत्रशतेनापि न क्षमामि वसुन्धरे” ढाङ्ग स्वयं सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि ळा & BnQCuDI? Gाङ्ग] शङ्किलं । परिहरिकीi - v इत्यादिना ।

य

(सा।प्र) मोक्षयिष्यामि ढग २००७ इष्ट

मुक्तकं, सर्वपापमोक्षणप्रतिज्ञायाः “तानहं द्विषतः क्रूरान् संसारेषु नराधमान् । क्षिपाम्यजस्रमशुभान् आसुरीष्वेव योनिषु॥ मामप्राप्यैव कौन्तेय ततो यान्त्यधमां गतिम् ।” इत्यादिव्याहतिमाशङ्क्य न प्रमाणं ( ? ) विषयविभागदर्शनेन परिहरति मी इत्यादिना ।

(सा।वि) मोक्षयिष्यामीत्यस्य भविष्यदर्थल्युट्प्रत्ययान्ततया आगामिकाले यदा कदाचिन्मोक्षणमर्थस्स्यादित्याशङ्काव्यावृत्त्यर्थमाह । मोक्षयिष्यामि । इति। २० इष्टonorung), यस्मिन् क्षणे मुक्तोभवेयमित्यभिसन्धिः तस्मिन्नेव क्षणे । स च क्षणः प्रपत्त्यनन्तरक्षणो वा, प्रारब्धदेहावसानक्षणो वेति भावः । अत एवानद्यतनभविष्यदर्थल्युट्प्रत्ययस्याप्रयोगः । इच्छाविषयप्रपत्त्यनन्तरकालमात्रस्य विवक्षितत्वात् । केचित्तु भगवतैव “क्षिपाम्यजस्रमशुभान् आसुरीष्वेव योनिषु” इत्युक्तत्वात् सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामीति प्रतिज्ञायास्तद्विरुद्धत्वात् “अनृतं नोक्तपूर्वं मे” इत्यादि भगवतैवोक्तत्वात्सर्वपापमोक्षणवचनं “बालातुराद्युपच्छन्दनतुल्यम्” इत्याहुः । तत्र प्रतिज्ञाद्वयस्य विषयविभागेन विरोधं परिहरन् तन्मतं प्रतिक्षिपति - i इति । विषयभेदमेवाविष्करोति - न क्षमामीति ।

।

(सा।सं) मोक्षयिष्यामीत्यस्य तात्पर्यार्थोपरि तटस्थशङ्कामनूद्य परिहरति - मी इत्यादिना ।

[[५९२]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - “पद्मपत्रशतेनापि न क्षमामि वसुन्धरे ।

उपचारशतेनापि न क्षमामि वसुन्धरे ॥” CG Com प्रायश्चित्तान्तर ॥ ८५ ६१७६) क्षमि

१४। सर्वपापप्रायश्चित्त उपायविशेष

Gujjuy क्षमि। “यदि वा रावणस्स्वयम्’ काली शरण्याभिप्रायQu४ व्यवस्थितविषय १०६ वचन का BG०० विरोधी उपच्छन्दनमात्र १०६। C भक्ति-प्रपत्तिरूपमोक्षोपाय । ६०० ना विधिमंळील शास्त्र

अत्यन्तव्याकुल

[[९९]]

(सा।दी) Curror, अल्पप्रभाव। महाप्रभाव शरणागतिwn क्षमिगाठीmami। i इत्यादिuri। Q उपायविशेष कुङ्कृ कृळा सर्व guj क्षमि कंg on? ढाङ्ग ६ Guri। यदि वेति । रावण की ID GLD & सर्वjmg क्षमिकं लं। उपच्छन्दनत्वाभावलं निगमिमं की pri। gi व्यवस्थितेत्यादि। अन्यथा भक्तिविधायकशास्त्र (pi उपच्छन्दन LIQUI इत्यादिur। f पापेभ्यो मोक्षयिष्यामि ढाळा मोक्षण अर्थ it। -

(सा।स्वा) CurDur, अल्पप्रभाव । पद्मपत्रादिना क्षन्तव्य पापलं प्रपत्ति क्षमिinCorn? ढाङ्ग Giri। यदिवेति । उपच्छन्दनखण्डन ñng उपसंहरि ॐ श्री। इति। विपक्ष बाधक इति । @ig मोक्ष भीमं छ। निषिद्धक्रियै क्षणेन नश्वरैunwr मोक्षणं स्वतस्सिद्ध G@&०६०C१६T_IT? पापफलविशेष ग्रागी फलसम्बन्ध

wn तद्विश्लेषकथनमसङ्कत ? ढाङ्ग

@supri

अ

(सा।प्र) CurDIuT६r, लघूभूतेन । विशदृशेनेत्यर्थः । एवं च साधनान्तरदुस्साधस्यापि साधकत्वरूपातिशय एव सिद्धः । नतु व्याहतिरिति भावः । “एवं हास्य सर्वे पाप्मानः प्रदूयन्ते” इत्यादिभिर्भक्तेरपि सर्वपापनिवर्तकत्वश्रवणात्तत्रापि व्याहतिपरिहारस्समान इत्यभिप्रयन्नुक्तप्रकारानङ्गीकारे बाधकमप्याह । Q । । ६ ६ ६ इत्यादिना । प्रपत्तिविधिशास्त्रस्यो पच्छन्दनत्वे तुल्यन्यायतया भक्तिविधिशास्त्रस्याप्युपच्छन्दनत्वात् कृत्स्नस्य शास्त्रस्याप्रामाण्यप्रसङ्ग इत्यर्थः ।

(सा।वि) Cur, लघुभूतैः । विशदृशैरित्यर्थः । क्षमि, न क्षमामीत्युक्तप्रकारः । स्वाभिमतोपायेन तु क्षमामीति तात्पर्यम् । अतो न विरोध इति भावः । अनुचितोपायैः न क्षमामि, विहितोपायैः क्षमामीत्येवं रूपं कथं भगवतस्तात्पर्यं ज्ञायत इत्यत्र “यदि वा रावणस्स्वयम्” इत्यार्द्रापराधिरावणविषयेऽपि शरणागति (त) श्चेद्रक्षिष्यामीति प्रतिज्ञातत्वात्तथा तात्पर्यं ज्ञायत इत्याह यदिवा रावण इति । उपच्छन्दनत्वाभावं निगमयति Q व्यवस्थितेति । उपच्छन्दनत्वे अनिष्टमाह । @ng। इति । व्याकुल asami, सर्वशास्त्राण्यनर्थकानि स्युरिति भावः ॥

(सा।सं) Curror, अल्पप्रभावः । शरणवरणस्य सर्वपापप्रायश्चित्तत्त्वं शरण्याभिप्रायप्रदर्शनेन सूचयति । यदिवेति । विपरीतानुष्ठानं । आज्ञातिलङ्घनम् । “मत्प्रसादात्परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति’ इत्यविद्यानिवृत्तिरूपशान्तिहेतुत्वेनोक्तप्रसादविशेष एव निग्रहनिवृत्तिरित्यर्थः ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[५९३]]

मूलं पापं थी? अनादिunoon विपरीतानुष्ठान क निग्रहाभिप्राय♚♚ ईश्वरी - निग्रहनिवृत्तिuno निग्रहकार्य [i) ८६६७६६१] अविद्यादि निवृत्त। ईश्वर ०१०Lw निग्रहनिवृत्ति ? “मत्प्रसादात्” नढाकील अभिप्रायविशेषम् - जीव अविद्यादिन निवृत्ति ? ज्ञानविकासादिकना

(सा।दी) पापेत्यादि। विपरीतानुष्ठान Long ? आज्ञातिलङ्घनम् । गी निग्रहेत्यादि । “कारणाभावात्कार्याभावः ’ न्यायलं । निग्रहनिवृत्तिस्वरूप ñलकं

[[९९]]

BITLGmmi। ईश्वर इत्यादि । “मत्प्रसादात् परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति” विद्यानिवृत्तिरूपशान्ति-हेतुत्वेन

। प्रसादः, अविद्यानिवृत्तिहेतुनिग्रहनिवृत्ति

अविद्यानिवृत्तिow निरूपिi - जीवनं इत्यादि॥

(सा।स्वा) ू इति ।

निग्रहनिवृत्ति

ग

अविद्यादिप्रतिबन्धक (एकङ्ग& wmov निग्रहनिवृत्तिकथनं व्यर्थ Dormir? ढाळा ( Guri। २५ निग्रहनिवृत्तिurr इति । भावान्तर अभावQDगळी पक्षी निग्रहाविद्यादिनिवृत्ति शङ्कि परिहरिकीmri। ईश्वर इति । अभिप्रायेति । “मत्प्रसादात् परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति” ढाढील Luig। Cu अविद्यानिवृत्तिरूपशान्तिहेतु]]] शरीरावसान की निग्रहाभिसन्धिmu Lo ऩॆऩ्गिऱ अरियावुमॆऩ्ऱबडि। इप्पडि उऩक्कु सामाऩ पोदु पूङऩाक्कुवेऩॆऩ्ऱु GGGLD? विद्याप्रारम्भदशै पापनाशं की विरोधिwn? अम्म कतिपयपापनाशाभिप्राय

अविद्यै नाशिकै

नाशकाभावाद्वन्धं

नित्यLDITS प्रसङ्गि

प्रसङ्गिur?

(सा।प्र) ननु सिद्धान्ते पुण्यपापानां भगवत्प्रीत्यप्रीतिरूपत्वेन जीवगतत्वाभावात्तद्धेतुभूतक्रियारूपजीवगतव्यापाराणां तदातदैव नष्टतया च निवर्तनीयत्वासिद्धेः भगवद्भागवतानामप्रीतीनां निवर्तनीयत्वे जीवानां मोक्ष्यमाणत्वासिद्धेर्मोक्षयिष्यामीति निर्देशोऽनुपपन्न इत्यत्र जीवगताविद्याकर्मवासनारुचिप्रकृति, सम्बन्धानां तत्कारणभूतस्य भगवद्गतस्य निग्रहस्य च निवर्तनीयतया नानुपपत्तिरित्यभिप्रयन्निग्रहनिवृत्त्यविद्यानिवृत्त्योस्स्वरूपं चाह । @ पापा इत्यादिना । मत्प्रसादादित्यादि - “मत्प्रसादादेव साक्षात्कृतयथावस्थितमत्स्वरूपरूपगुणविभूतिलीलोपकरणविस्तारो परोक्षसिद्धमन्नियाम्यतया मद्दास्यैकस्वभावात्मस्वरूपो मदेकानुभवो मद्दास्यैकप्रियः परिपूर्णानवरतनित्यविशदतया

(सा।वि) ननु सिद्धान्ते पुण्यपापानां भगवत्प्रीत्यप्रीतिरूपत्वेन जीवगतत्वाभावात्तद्धेतुभूतक्रियारूपजीवगतव्यापाराणां तत्तत्काल एव नष्टतया च निवर्तनीयासिद्धेः, भगवद्भागवतानामप्रीतीनां निवर्तनीयत्वे जीवानां मोक्ष्यमाणत्वासिद्धेः, मोक्षयिष्यामीति निर्देशोऽनुपपन्न इत्यत्र जीवगताविद्याकर्मवासनारुचिप्रकृति सम्बन्धानां तत्तत्कारणभूतस्य भगवन्निग्रहस्य च निवर्तनीयतया नानुपपत्तिरित्यभिप्रयन्निग्रह निवृत्त्यविद्यानिवृत्त्योस्स्वरूपं चाह शतं पापं काळं इत्यादिना । ईश्वरा BTC Qल, ईश्वरेण स्वयमेव निग्रहाभिप्रायसन्त्यागः । मत्प्रसादादिति । " मत्प्रसादादेव साक्षात्कृतयथावस्थितमत्स्वरूपरूपगुणविभूती” त्यादिगद्योक्ताभिप्रायविशेषो निग्रहनिवृत्तिरित्यर्थः । तज्जन्याविद्यादिनिवृत्तिस्वरूपमाह । जीव इति । एवं जीवस्य सर्वपापेभ्यो मोक्ष्यमाणत्वमुपपाद्य पुण्यपापानां बहुविधत्वात्

[[५९४]]

मू - (♚♚व

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

उपायविरोधिना (poor स्वहेतुकं

(सा।दी) ज्ञानविकासादीत्यादिशब्द

wafts @sui&pri।

पुण्यपापरूपLD ६० संसारकारणं फ्री क्रमाणीं?

फलंलं,

देशविशेषप्राप्त्यादिसङ्ग्रहः । ♚ सर्वपापविमोचनक्रमßल

g इत्यादि), पापrijs@bib उपायविरोधिन, प्राप्ति-

कळा

विरोधि द्विविधम् । स्वहेतुकं = सुकृतविशेषपूर्वकभगवन्निग्रहविशेषनिवृत्ति ढाङ्ग ६० ५। शा प्रपत्त्या अनुमेयम् । “प्रारब्धेतरपूर्वपापमखिलम्” ढागळी श्लोकोक्तप्रक्रियैा।

प्रसङ्गादुक्तम् । उपायप्रारम्भानन्तरं प्राप्तिप्रतिबन्धकपापा,

(सा।स्वा) विद्याप्रारम्भ

।

निश्शेषनाशक की सर्वप्रपन्न उत्तरक्षण की विनिपातं प्रसङ्गिung? किञ्च, शरीरावसान की द्विषत्सुहृत्सङ्क्रमण विरोधि ? इत्याद्यभिप्रायेण शङ्किलं । सकलशङ्कानिरासं महाप्रकरण मुक्तिक्रम (@supri कङ्क मरुळिच्चॆय्गिऱार्। इवऩुक्कु इति । अयमत्र विवेकः । कर्म तावत्त्रिविधम्, उपायविरोधि, प्राप्तिविरोधि, कैङ्कर्यविरोधिभेदात् । प्राप्तिविरोधिपापं तावद्द्विविधम्, उपायात्पूर्वाघमुत्तराघञ्चेति । पूर्वाघमपि द्विविधं, पुण्यं पापमिति । पुण्यमपि द्विविधं, प्रारब्धमप्रारब्धमिति । पापमपि द्विविधं, प्रारब्धमप्रारब्धमिति । प्रारब्धद्वयमपि द्विविधम्, अभ्युपगतमनभ्युपगतमिति । उत्तरकर्मापि त्रिविधम्, पापं, पुण्यं, मोक्षार्थसुकृतञ्चेति । पापं द्विविधम्, बुद्धिपूर्वमबुद्धिपूर्वमिति । बुद्धिपूर्वं द्विविधम्, आपत्कृतमनापत्कृतञ्चेति । उत्तरपुण्यमपि द्विविधम्, बुद्धिपूर्वमबुद्धिपूर्वमिति । बुद्धिपूर्वमपि द्विविधं, कैङ्कर्यरूपं फलार्थमिति । फलार्थं च द्विविधं, विद्यानुगुणं तदननुगुणञ्चेति । विद्योपयुक्तमपि द्विविधम् - प्रतिबद्धफलमप्रतिबद्धफलञ्चेति । विद्यानुपयुक्तसुकृतमपि द्विविधम् - प्रतिबद्धफलमप्रतिबद्धफलञ्चेति । पुनश्च बुद्धिपूर्वोत्तरपुण्यं द्विविधं, प्रपत्तिरूपमन्यच्चेति । मोक्षार्थसुकृतमपि द्विविधं, प्रपत्तिरूपमुपायान्तरञ्चेति । कैङ्कर्यरूपसुकृतमपि द्विविधम् । सात्त्विकत्यागसहितं तद्रहितं चेति । सात्त्विकत्यागयुक्तं च द्विविधम्, कैङ्कर्यार्थं लोकसङ्ग्रहविधिप्रयुक्तं चेति । एतेषां क्रमेण नाशनं Q। इत्यादिना ।

(सा।प्र) अनन्यप्रयोजनानवधिकातिशयप्रियमदनुभवस्त्वं तथाविध मदनुभव जनितानवधिकातिशय प्रीतिकारिता शेषवस्थोचिताशेषशेषतैकरतिरूप नित्यकिङ्करो भव” इत्युक्तस्सङ्कल्पविशेष इत्यर्थः । एवं जीवस्य, पापेभ्यो मोक्ष्यमाणत्वमुपपाद्य पुण्यपापयोर्बहुविधत्वात्तन्निवृत्तेरपि नानाविधत्वमिति तत्प्रकारभेदानप्याह - इत्यादिना । अवस्थावैगुण्यादिः वैगुण्यादीत्यादिशब्दार्थः ।

(सा।वि) तन्निवृत्तिरपि बहुविधत्वमपि तन्निवृत्तिप्रकारं बोधयितुमाकाङ्क्षामुत्थापयति जीव इति। निवृत्तिप्रकारमाह - उपायविरोधिना इत्यादिना । अयमर्थः ।

इज्मू

चरमश्लोकाधिकारः

प्रारब्धेतर १५१५] प्राप्तिविरोधिना ॥ ५०० पूर्वपुण्यपाप । ना उपायारम्भकुंली निश्शेष की। उत्तर १८६६ पाप

बुद्धिपूर्व

[[५९५]]

(सा।दी) प्रारब्धेतर [१] i इत्यादि। अयं कर्मं त्रिविधम् । उपायविरोधिQuorm, प्राप्तिविरोधि@uri, कैङ्कर्यरूप। प्राप्तिविरोधिपापं कृळा द्विविधम्, उपायप्रारब्धात्पूर्वाघमुत्तराघQ। पूर्वाघं द्विविधम्, पुण्यQDormi, पाप पुण्यं द्विविधं, प्रारब्ध oorm अप्रारब्धQDomb। पापं द्विविधं, प्रारब्ध अप्रारब्ध OLD। प्रारब्धद्वयpळं प्रत्येकं द्विविधम्, अभ्युपगतमनभ्युपगतQrm। उत्तरकर्मं त्रिविधम्, पापQILDormi पुण्यQILDOID, मोक्षार्थं कृतं च । पाप द्विविधं, बुद्धिपूर्वमबुद्धिपूर्व D। बुद्धिपूर्वद्विविधम्, आपत्कृत-मनापत्कृतQ१। उत्तरपुण्य द्विविधं, बुद्धिपूर्वमबुद्धिपूर्व। बुद्धिपूर्व द्विविधम्, कैङ्कर्यरूपQLD, फलार्थ। फलार्थ द्विविधम्, विद्यानुगुणम् विद्यानुपयुक्त GILD। विद्योपयुक्तमपि द्विविधं, प्रतिबद्धफलमप्रतिबद्धफल Dr। बुद्धिपूर्वोत्तरपुण्य द्विविधं,

मुम् प्रपत्तिरूपमन्यञ्च। मोक्षार्थ कृत द्विविधं, प्रपत्तिरूपमुपायान्तरञ्च । कैङ्कर्यरूपpii द्विविधं, सात्त्विकत्यागयुक्तं तद्रहित। सात्त्विकत्यागयुक्तं द्विविधं, कैर्यार्थं लोकसङ्ग्रहविधिप्रयुक्त Quoórmb। ूलीं सात्त्विकत्यागरहितांशं प्राप्तिविरोध्यन्तर्गतम् । प्राप्तिविरोधिसर्वpii पापशब्दार्थम् ।

(सा।स्वा) बुद्धिपूर्व [D] इति । उपायारम्भ इत्यनुषङ्गः ।

(सा।वि) पापं तावद्द्विविधम्, उपायविरोधि प्राप्तिविरोधि चेति । अत्र फलान्तरसाधनं पुण्यमपि पापमेव । फलान्तरासाधनं भगवत्प्रीत्यैकफलकं कर्म न पापशब्दसङ्ग्राह्यम्। तत्रोपायविरोधिनिवृत्तिं दर्शयति । उपायविरोधिळीं इति । Pळा, उपायारम्भात्पूर्वमेव । अन्यथा विरोधिषु सत्सु उपायारम्भ एव न स्यादिति भावः । स्वहेतु, सुकृतविशेषेणभगवन्निग्रहविशेष निवृत्तौ सत्यां तत्प्रतिबन्धकेषु नश्यत्स्वित्यर्थः । विरोधनिवृत्तिरूपायप्रवृत्ति रूपकार्यविशेषादनुमीयत इति भवः । मोक्षयिष्यामीत्यत्र उपायारम्भविरोधि निवृत्तिकथनमादित आरभ्य निवृत्तिप्रकारभेदकथनार्थमिति मन्तव्यम् । प्राप्तिविरोधि पापं द्विविधम्, पूर्वाघमुत्तराघं चेति । पूर्वाधं द्विविधं, प्रारब्धमप्रारब्धं चेति । तत्राप्रारब्धानामुपायारम्भेण निश्शेषनाश इत्याहप्राप्तिविरोधि

इति । प्रारब्धस्य विनाशोऽग्रे वक्ष्यते । उत्तराघं द्विविधं, बुद्धिपूर्वमबुद्धिपूर्वं चेति । तत्राबुद्धिपूर्वं बुद्धिपूर्वमपि देशकालावस्थावैगुण्यप्राप्तं न श्लिष्यतीत्याह । उत्तराग इति । अनापदि बुद्धिपूर्वोत्तराधं स्वाधिकारानुगुणप्रायश्चित्तविशेषेण वा, लघुदण्डनेन वा, निवर्तेतेत्याह

(सा।सं) तद्धेतवः “ईश्वरस्य च सौहार्दम्” इत्युक्तविधया सुकृतविशेषायत्तफलोन्मुखसौहार्दादिप्रणाढ्या आगता सदाचार्यप्राप्त्यादयः । अर्थ प्राप्तिप्रतिबन्धकानां प्रारब्धेतरेत्युक्तविधया निवृत्तिमाह - प्रारब्धेतरेति ।

[[५९६]]

मू - देशकालवैगुण्यादिना

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

स्वाधिकारानुगुणप्रायश्चित्तविशेषलं

$mळं। प्रपन्नं प्रारब्ध

अवान्तरप्रायश्चित्तलं नाश्य।

माऩ

Cown

jio लेपिwng/। अनाप श्री बुद्धिपूर्वोत्तराघ (५) & i

६०, शिक्षार्थ १० १६०० लघुफलविशेष कालान्ना विपक्वomio कर्मांशं अनुभव,

नाना उपायमाहात्म्य।

त्त

(सा।दी) देशकालवैगुण्यादीत्यादि । बुद्धिपूर्वकLDIT Big। उपायारम्भ Gorl अनुषङ्गिन। स्वाधिकारानुगुणप्रायश्चित्तविशेषलं / मृदुप्रकृतिविषयम् । शिक्षार्थ इत्यादि । कठिनप्रकृतिविषयं - कर्मांशम्, पुण्यपापांश@६०। अवान्तरप्रायश्चित्त (i) बा १६१ ? तदर्थ १०१

पुनः प्रपत्त्यादिनां

काल । Go विपक्व की प्रारब्धांश ring।

ना

(सा।स्वा) स्वाधिकारेति मृदुविषयम् । शिक्षेति कठिनविषयम् । प्रायश्चित्तं च प्रपन्नविषये शक्तस्य प्रतिपदम् । प्रतिपदप्रायश्चित्तं देवतान्तरसम्बन्धि भगवत्सम्बन्धीति द्वयं स्थितं चेद्भगवद्विषयमेव प्रपन्नस्य । भक्तविषये तु योग एव कुङ्कु। अवान्तरेति । प्रारब्धपापारम्भकपापनिवृत्त्यर्थप्रपत्त्यन्तर

•

(सा।प्र) स्वाधिकारानुगुणेत्यादि । प्रतिपदोक्तप्रायश्चित्तानुष्ठानशक्तौ रहस्यप्रायश्चित्तेनेत्यर्थः । अवान्तरप्रायश्चित्त[i] इति । पापारम्भकप्रायश्चित्ततया पुनः प्रपदनेन भगवद्भागवतापचारादिप्रायश्चित्तभूततत्प्रसादनादिना चेत्यर्थः । उपायमाहात्म्य इति । “साध्यभक्तिस्तु साहन्त्री प्रारब्धस्यापि भूयसी” इत्युक्तप्रपत्तिमाहात्म्यादित्यर्थः ।

(सा।वि) अनाप♚ली इति । प्रारब्धं चाभ्युपगतमनभ्युपगतं चेति द्विविधम् तत्राभ्युपगत प्रारब्धस्यानुभवेन प्रायश्चित्तेन च निवृत्तिमाह । प्रपन्नइति । अप्रारब्धनिवृत्तेरबुद्धिपूर्वोत्तराघाद्यश्लेषस्य च पूर्वोक्तस्य भक्तप्रपन्न साधारण्यादिह प्रपन्नस्य विशेषं वक्तुं प्रपन्न इत्युक्तम् । कालकं नाना, इच्छाविषयकालस्यान्तः । विपक्व, कर्मांशळं, तदानीं फलप्रधानार्थं भगवतानिमित्तीकृतं पुण्यपापरूपमनुभवेन । प्रायश्चित्तान्तर raggi इति, प्रपत्तिकाले पापारम्भकपापनिवृत्त्यर्थसङ्कल्पाभावे पश्चादपि पापारम्भकपापनिवृत्त्यर्थं पुनः प्रपदनादेरभिमततया तादृश प्रायश्चित्तैरपीत्यर्थः । अनभ्युपगत प्रारब्धनिवृत्तिमाह । Guog]नाना। इति । उपरिष्टाद्विद्यमानं अनभ्युपगतप्रारब्धमित्यर्थः । बुद्धिपूर्वोत्तराधं द्विविधं, प्रतिबद्धफलमप्रतिबद्धफलं चेति । तत्र बुद्धिपूर्वकपुण्यं च द्विविधं, विद्योपयुक्तमनुपयुक्तं चेति । तदुभयमपि प्रतिबद्धफलमप्रतिबद्धफलं चेति । बहुविशेषसद्भावात्पूर्वं स्वाधिकारानुगुणेत्यादिना तन्निवृत्तिप्रकारस्योक्तत्वेऽपि तदवान्तरभेदं वक्तुं पुनस्तत्प्रसङ्गमाह

(सा।सं) अवान्तरेति । अनुभवितुमशक्तिकृतार्त्यतिशयेन प्रवृत्तप्रपत्तिरूपप्रायश्चित्तेन नाश्यमित्यर्थः । Clogging, अनभ्युपगतमविपक्कं कर्म । एवं पापांशे निवृत्तिप्रकार उक्तः । अथ “इतरस्याप्येवम्” इति सूत्रे इतरशब्दोक्तपुण्यस्य निवृत्तिप्रकारमाह

[[१]]

चरमश्लोकाधिकारः

[[५९७]]

मू - उभयभाव (न)नाक्रम

बुद्धिपूर्वोत्तरपुण्य (१८६) प्रतिबन्धक,

उपासक०१®G विद्यानुगुणपूर्वोत्तरपुण्य (५) ८ (६) i फलप्रधानuji। विद्यैकं७ अनुपयुक्तबुद्धिपूर्वोत्तरपुण्य ५६०६० प्रतिबद्धफल १८६, विद्योपयुक्तपूर्वोत्तरपुण्य (६) अनुकूलप्रतिकूल प्रबलकर्मान्तरफल निरुद्धावसर ( फलं Gsi Guw लाmmouji अन्तिमकालीन अर्थ “इतरस्याप्येवमसंश्लेषः पाते तु”

नढाकील सूत्र♚ली अभिप्रेतम् ।

(सा।दी) अनभ्युपगतप्रारब्धा, इतरस्याप्येवमसंश्लेषः इतरस्यां पुण्यं

सॊल्लप्पट्टदु।

(सा।स्वा) अन्तिमकाल ली इति । विद्यामाहात्म्यलं Gonzuis Qu निर्णयिssium? लगना

सूत्र लंली

इतरशब्दं सुकृतपरğÖ।

muq। सूत्र भाष्यादिनी

Gupt। अर्थमिति ।

(सा।प्र) उभयभावनाक्रम इति । “अथोपायप्रसक्तोऽपि भुक्त्वा भोगान् अनामयान्। अन्ते विरक्तिमासाद्य विशते वैष्णवं पदम् ॥” इत्युक्तोभयभावनायेत्यर्थः। विद्योपयुक्तेत्यादि । विद्योत्पत्त्यर्थं कर्मानुष्ठाने जन्मान्तरानुष्ठितप्रारब्धकर्मभिरेव विद्योत्पत्ताविदानीमनुष्ठितानां फलस्यान्यतस्सिद्धौ तानि निष्फलानि इत्यर्थः । उक्तार्थे सम्मतिप्रदर्शनव्याजेन साम्प्रदायिकत्वमाह - इतरस्यापीति ।

(सा।वि) उभयभावनक्रम इति । “अथोपायप्रसक्तोऽपि भुक्त्वा भोगान् अनामयान् । अन्ते विरक्तिमासाद्य विशते वैष्णवं पदम् ॥” इत्युक्तोभयभावनन्यायेनेत्यर्थः । प्रतिबन्धक

इति । प्रबलप्रारब्धपुण्यपापैरप्रतिबद्धानीत्यर्थः । उपासकस्य विद्यानुगुण पूर्वोत्तरपुण्य, विद्यानिष्पत्त्यर्थ पूर्वोत्तरपुण्यानि च । फलप्रधान की, फलं दत्त्वा निवर्तन्ते । इह विद्यापूर्वपुण्यानामपि फलप्रदत्वकथनसङ्गतिलोभात् । स्वाधिकारानुगुणेत्यत्रैव भेदानुक्तिः अप्रतिबद्धपलस्य विद्यानुपयुक्तस्य बुद्धिपूर्वोत्तराघस्याप्रतिबद्धफलस्य विद्योपयुक्तपूर्वोत्तरपुण्यस्य च फलप्रधानेन निवृत्तिमुक्त्वा प्रतिबद्धफलस्य विद्यानुपयुक्तस्य बुद्धिपूर्वोत्तराघस्य विद्यार्थानुष्ठितबुद्धिपूर्वोत्तरपुण्यस्य च प्रारब्धप्रतिबद्धतया स्वफलप्रधानावसराभावादन्तिमसमये अश्लेष इत्याहविद्यैनं अनुपयुक्तेति । विद्योपयुक्तबुद्धिपूर्वोत्तरेति । विद्योत्पत्त्यर्थं कर्मानुष्ठाने जन्मान्तरानुष्ठितप्रारब्धपुण्यैरेव विद्योत्पत्ताविदानीमनुष्ठितानां फलासिद्ध्या तानि निष्फलानीत्यर्थः । फलं QGsij Gupng, फलं दातुमप्राप्यैव ।

mouji, अधिकतया

स्थिधान्यपि । काठ, निवर्तयिष्यते । अत्रार्थे सूत्रकारसम्मतिमाह । यं अर्थमिति । इतरस्यापि, पुण्यस्यापि । एवं = पापवदसंश्लेष इति सूत्रार्थः ।

(सा।सं) उभयेत्यादिना। उभयभावनां, ब्रह्मादयः । एवं फलान्तराभिसन्ध्याकृतपुण्यानां निवृत्तिप्रकार उक्तः । तथा विद्यानुपयुक्तानां विद्योपयुक्तानां च प्रतिबद्धफलानां शरीरपातकाले निवृत्तिरुक्ता । अथकेवलकैङ्कर्यरूपसुकृतानां लोकसङ्ग्रहार्थतयैव भगवदाज्ञया कृतानां च नाश्लेषो वाच्यः । विद्याया अविरोधात्, किन्तु भगवत्प्रीतिमत्त्वाद्य (?) स्वत एव तयोर्विराम इत्याह

[[५९८]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

[[९९]]

मू - भगवत्प्रीतिमात्र फल १६ अनुष्ठितङ्क केवलकैङ्कर्यरूपसुकृत दत्तफल rij & ६७ ६० & wowongs अश्लेषं Cour। लोकसङ्ग्रहार्थविधिwns) अनुष्ठिकंgouji । भगवदाज्ञासिद्ध] ८६६०ত केवलकैङ्कर्य [५] ८५ ६ दत्तफलन।

अनवधान सात्त्विकत्यागरहित Lor B अनुष्ठित[i] ६५ ६०० mळं, “धान्येव भावोपहतानि कल्कः ऎऩ्गिऱबडिये पापतुल्य (isori मोक्षयिष्यामिकं विषयomb। फलान्तरार्थना प्रपत्त्यन्तर (i) & दत्तफल) Cumiळं। पूर्वप्रपत्तिकं फलgum पुनः प्रपत्ति ६०००/६०५ महाविश्वास♚CELL अनुष्ठितं पूर्वप्रपत्तिप्रतिसन्धान १६० BnLTH/। अनेकप्रपत्ति ५६१८ एकफलसाधन६/०६/५mm अनुष्ठि उपायान्तरच्छायै wi।

(सा।दी) @ou♚m = पूर्वोक्तसुकृतकर्म [१०१४॥ उपायान्तरच्छायैumb। “उपायानामुपायत्वस्वीकारेऽप्येतदेव हि” ढङ्ग पुनः प्रपत्ति GD। अश्लेष विनाशशब्द) कञ्छ अर्थ@supri

जी

कं

(सा।स्वा) लोकेति । विलम्बाक्षमतया प्रसिद्धाधिकारी प्रसिद्धनिमित्ती प्रपदनं गणी ग लोकसङ्ग्रहार्थLD & प्रसिद्धप्रायश्चित्तं पुनः कर्तव्य। मोक्षयिष्यामि छ विषयमिति । अनवधान अबुद्धिपूर्वतया अश्लेषविषयQLD ५।लं। उपायान्तरच्छायैumb इति ।

(सा।प्र) नन्वेवमनवकाशतयाऽनुत्पादितफलानामनिवर्तनीयत्वेऽनभिसंहितफलानां नित्यनैमित्तिकादीनामपि निवर्तनीयत्वं स्यादित्यत्र तेषां दत्तफलत्वादेव न निवर्तनापेक्षेत्याह । भगवत्प्रीतीत्यादिना । नन्वेवं तर्हि केवलकैङ्कर्यतयाऽनुष्ठीयमानेषुयेषु केषुचिदवधानात्फलसङ्कल्पस्तेषां निवर्त्यत्वात्कस्तन्निवर्तनप्रकार इत्यत्राह । शय इत्यादिना । नन्वेवमपि प्रपदनस्यैव फलान्तरार्थं वा मोक्षार्थमेववा पुनरनुष्ठाने का गतिरित्यत्राह । फलान्तरार्थDns इत्यादिना । कानिचित्कर्माणि नश्यन्तीत्युक्तम् । कानिचित्तु न श्लिष्यन्तीत्युक्तम् । (सा।वि) सात्त्विकत्यागरहितकैङ्कर्यरूपकर्माणि “लोकसङ्ग्रहमेवापि” इत्युक्तरीत्या लोकसङ्ग्रहार्थस्वाधिकाराविरुद्धनित्यकर्माणि प्रीत्यैकफलतया फलान्तराभावेन प्रतिबद्धफलत्वाभावान्नाश्लेषविषयाणीत्याह । भगवत्प्रीतिमात्र इति । अतस्तेषां न सुहृत्सङ्ङ्कम इति भावः । धान्येव सात्त्विकत्यागरहितानि चेत् पापशब्दसङ्ग्राह्याणि मोक्षयिष्यामीत्यस्य विषयभूतानीत्याह । इति । भावोपहतानि, “अहं कर्ता, ममैतानि” इति सङ्कल्पदुष्टानीत्यर्थः । तथा च तानि द्विषत्सु सङ्क्रमयितव्यानि प्रायश्चित्तप्रपदनेन वा नाश्यानीति भावः । फलान्तरार्थकृतप्रपत्तेस्तदानीमेव दत्तफलत्वान्न मोक्षयिष्यामीत्यस्य विषयभूतत्वमित्याह । फलान्तरार्थेति । परन्तु तत्तत्फलस्य भगवद्भागवतसमृद्ध्यादिव्यतिरिक्तत्वे तद्दोषस्य प्रायश्चित्तप्रपदनलघुदण्डादिनिवर्तनीयत्वमिति भावः । प्रपत्तेस्सकृदनुष्ठिताया एव मोक्षसाधनत्वात्तदर्थं पुनः प्रपदने महाविश्वासभङ्गेन पूर्वप्रपत्तिः फलसाधनं न स्यात् । अतस्तत्र “उपायानामुपायत्वस्वीकारेऽप्येतदेव हि " इत्युक्त प्रायश्चित्तप्रपदनेन तद्विरोधः परिहर्तव्य इत्याहपूर्वप्रपत्तिकं इति । उपायान्तरच्छायै, मोक्षार्थं प्रपत्तिमनुष्ठाय भक्त्यादीनामपि तत्सहायत्वेन अनुष्ठाने यत्प्रायश्चित्तं तदेवेह प्रायश्चित्तमित्यर्थः । - (सा।सं) भगवदिति । सात्त्विकत्यागरहितकेवलकैङ्कर्यं कीदृग्भूतं भवतीत्यत्राह - Quñji इति । मोक्षयिष्यामिकं विषय इति । अबुद्धिपूर्वकपापवन्न लिप्यत इत्यर्थः । BOLI इति । प्रतिसन्धानेन

।

कूडादु । सङ्गतं चेत्कृतकृत्यत्वानुसन्धानमेव स्यादिति भावः । उपायान्तरच्छायैuri इति । “उपायानामुपायत्वस्वीकारेऽप्येतदेव हि” इत्युक्तविधया पुनः प्रपत्त्येव तदपराधं क्षाम्यति ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[५९९]]

मू - विद्यामाहात्म्य कर्म १८६१ कंल विनाश

? ईश्वरा

कंल प्राप्त LDT ६T

फलप्रधानाभिसन्धिmw श्रील अश्लेषा ? आश्रित श्री कुङ्कीं कं सर्वकर्मा की सुहृत् किं,

कर्मफलप्रधानाभिसन्धि उदि

द्विषलंं] कङ्क ६५,

[[१]]

DILG कं नाएं अन्य नयनी अश्लेषविनाशविषय १५ (६

बुद्धिपूर्वोत्तरपुण्य [i) ६) कर्मान्तरप्रतिबद्धपल [i) B (६१।

(सा।दी) विद्यामाहात्म्य

इत्यादि । कर्ममश्लेषविनाशविषय। मी अनुभव-

नाश्यomuijmj। शनी सुहृद्विषयक सङ्क्रमिकं

प्रश्नपूर्वक हूं

@supriging सर्वेत्यादिum६।

(सा।स्वा) “उपायानामुपायत्वस्वीकारेऽप्येतदेव हि” ढाळाळी प्रपदनप्रायश्चित्तं कर्तव्य Dulq। Qu४ ईश्वरगतनिग्रहनिवृत्तिमोक्ष G D G GG ? पापकर्तृगत पापनाशरूपमोक्षं @gm॰CLICIT? Gळाकी अभिप्राय

शङ्कि विषयतासम्बन्धेन Q५C] कर्तृगतQLD Quini - विद्येति । १०० इति । कं अनुगुणLIT अभिप्रायविशेषम् । एवमुत्तरत्राश्लेषे द्रष्टव्यम् । अन्यथा “मङ्कीकी पूर्वोत्तरपुण्यपापri१८६०ना Lon♚m” ढाङ्ग परमपदसोपानवाक्य विरोधः कुङ्कु।

[[६६]]

(सा।प्र) तौ नाशाश्लेषौ कावित्याकाङ्क्षायामाह - विद्यामाहात्म्य इत्यदिना । नन्वेवं सर्वकर्मणामप्यपगमे “सुहृदस्साधुकृत्यां द्विषन्तः पापकृत्याम्” इत्यादिर्विरुद्ध्येतेत्याशङ्क्य परिहरति । Q इत्यादिना । नन्वेवं “इतरस्याप्येवमसंश्लेषः पाते तु” इति प्रतिबन्धकर्मान्तरप्रतिबद्धविद्यार्था बुद्धिपूर्वोत्तरपुण्य शेषस्य पृथगश्लेषोक्तिरनुचिता, उत्तराघाश्लेषोक्त्यैव सिद्धेरिति चेन्न ।

(सा।वि) अश्लेषविनाशशब्दार्थमाह । विद्यामाहात्म्येति । उदिun@gms, फलप्रधानाभिसन्ध्यनुत्पत्तिः । नन्वश्लेषविनाशाभ्यां केषाञ्चित्कर्मणां निवर्त्यत्वात्, केषाञ्चित्कर्मणामनुभवनाश्यत्वात्कर्मणां द्विषत्सु सुहृत्सु च सङ्कक्रमोक्तिः कथमित्याशङ्क्य परिहरति - Qg सर्वकर्म ११ इति । BLOG कं GBTDD] इति । विभज्य स्वीक्रियमाणानि, सुहृद्भिर्द्विषद्भिश्च विभज्य स्वीक्रियमाणाति कानि न कॊळ्ळुमवै । कान्यपीति शङ्कार्थः। अश्लेषविनाशविषय इत्याद्युत्तरं देशकालादि वैगुण्येन वा प्रमादेन वा

प्राप्धान्युत्तराघाण्यश्लेष विषयाणि देशकालादिवैगुण्याभावेऽपि बुद्धिपूर्वोत्तरपापानि,

(सा।सं) न चेत्पूर्वप्रपत्तिच्यवनाद्दुस्त्यजमेव संसरणं स्यादित्यर्थः । अश्लेष विनाशशब्दयोरर्थमाह । विद्यामाहात्म्येति । प्राप्ता इत्युक्त्या अस्मिन्नधिकारिणि फलप्रधानाभिसन्धिध्वंसो विनाशः । उदिun@gmins इत्युक्त्या फलप्रधानप्रागभावस्य अन्यत्र फलोन्मुखतया करणमश्लेष इति चोक्तं भवति । एवं भुक्तफलतया, अश्लेषेण, विनाशेन च सर्वकर्मनिवृत्तौ सङ्क्रमश्रुतिः किंविषयेत्याशङ्कय, भुक्तफलेतराविनष्टाश्लिष्टयोः प्रतिबद्धफलस्य च विद्यमानत्वात्तद्विषयेत्याह । इति । एतेषां सङ्क्रमे “पाते तु’इति सूत्रांशनिर्दिष्टकालविशेषस्य प्रयोजनमाह ।

[[६००]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - @mom ईश्वरा उपायारम्भ की

सुहृत् किं नाकं द्विषत् किन्ना कण्ठी ं,

मी? आश्रित

सङ्क्रमिung अन्तिमदशैwmoji unin♚ी कङ्क

ऊङ्गीण आनुकूल्या CD विपरीतं सुकृत १८६० ना] सङ्क्रमि लीलकण्ठ, आश्रित गणी प्रातिकूल्य

अवसरं कङ्क, आश्रित (६०L अन्तिमशरीरविश्लेषक ना ४४४४ङ्गळै असल् पिळन्देऱिडादॊऴिगिऱाऩ्।

क्षमै बना

(सा।दी) विपरीतं, सुहृदिति शेषः । अम्बा♚Gg?, अन्या। बालंय। या ऊम्ं विभजिलं। DG, तत्सम्बन्धिनीं आरोपिक - शं श्रुतिगतDior द्विषत्सुहृच्छब्दाना तात्कालिकद्वेषसौहार्दपर♚♚।

मा

(सा।प्र) “एवमेवंविधि पापं कर्म न श्लिष्यते । न कर्मणा लिप्यते पापकेन “इत्यादिभिः पापाश्लेषस्यैव श्रुतिप्रसिद्ध्या तस्याविलम्बेनाश्लेष विषयतया प्रतीते मुमुक्ष्वनिष्टफलकत्वाविशेषादश्लेषविषयभूत पुण्यैकदेशभूतस्य पुण्यविशेषस्य विलम्बेनाश्लेषविषयतया प्रतीतेश्चोभयोस्तदधिगम इत्यत्रावृत्तिमन्तरेण युगपदश्लेषबोधनानुपपत्तेः पृथङ्गिर्देशः । यद्वा, भगवानबुद्धिपूर्वकोत्तरपुण्यपापानां विद्याधिगमकाल एवाश्लेषं सङ्कल्पयति । उत्तरबुद्धिपूर्वपुण्यानां तु शरीरपातकाले विद्यया विनाश एवेति पृथग्व्यपदेशः । नन्वेवम् “इतरस्याप्येवमसंश्लेषः” इति सौत्रासंश्लेषविरोधः अबुद्धिपूर्वोत्तरपुण्यानां शरीरपातकाले विनाशस्य च भाष्योक्त्या अनयोरुभयोरप्यसंश्लेषशब्देन बोधाभावात् । एवं तर्ह्यश्लेषविनाशावित्युक्तविनाशपदेन सङ्ग्रहणसम्भवात्पृथगुक्तिर्व्यर्थेति चेन्न । उत्तरपूर्वाघयोरश्लेषविनाशौ । “एवंविधि पापं कर्म न श्लिष्यते” इत्यादिष्वश्लेषस्य उत्तराघविषयत्वेन प्रयोगावगमात्तुल्यन्यायतयोत्तरपुण्यानामप्यश्लेषप्राप्तौ प्रतिबद्धफलबुद्धिपूर्वपुण्यानामसंश्लेषासम्भवेन शरीरपातकाले विनाशस्यैव वक्तव्यत्वात्पृथगुक्तिरित्यलं विस्तरेण । ननु विद्याधिगमकाल एवेश्वरः किमिति सुकृत दुष्कृते सुहृत्सुद्विषत्सुच न सङ्क्रमयतीति शङ्कामन्द्य परिहरति - upon इत्यादिना । अम्बानी इति शब्दस्यार्थ उक्तः । तन्न करोतीत्यर्थः । उक्तप्रकारेण स्वयोजने यथासंयुक्तत्वं दुर्ग्रहं संयोगदाढर्येण दारुदाढर्यं च स्यात्तथा परकीयपुण्यपापसङ्क्रमणेऽपि परकीयत्वं न ज्ञायते ।

(सा।वि) बुद्धिपूर्वोत्तरपुण्यानि, विद्यानिष्पत्त्यर्थं अनुष्ठितानि च प्रबलप्रारब्धप्रतिबद्धानि चेत् तदानीमदत्तफलान्यन्तिमकाले विनाशविषयाणि । इतराणि पूर्वाघस्य प्रारब्धान्यनभ्युपगतप्रारब्धानि च विनाशविषयाणि । एतानि द्विषत्सु सुहृत्सुच सङ्क्रामन्तीति भावः । ननु वेदान्तेष्वन्तिमसमये सुहृत्सु द्विषत्सु च पुण्यपापसङ्क्रमणमुक्तम् । तद्विद्यारम्भकाल एव भगवान् किमिति न सङ्क्रामयतीत्याशङ्क्य पूर्वं सुहृद्भूतस्यापि पश्चाद् ब्रह्मविद्द्द्वेषसम्भवे पुण्यसङ्क्रमणायोग्यत्वात्प्रातिकूल्यवतामपि पश्चात्क्षामणकरणेनान्तिमदशायां पुण्यसङ्क्रमणयोग्यत्वाच्च तावत्पर्यन्तं प्रतीक्षेत्याह - @jom ईश्वर इति । CL बलाकीकीला, पक्षखण्डयोरेकीकरणायोभयोः प्रान्ते विदार्य अर्धमर्धं छित्त्वाऽपहाय विदारितभागयोर्दृढसंयोजनम् अम्बा♚ - शब्दार्थ इति सारप्रकाशिकायामुक्तम् ।

(सा।सं) Quñom इति । एतेन श्रुतिगतौ सुहृद्विषच्छब्दौ ब्रह्मविदश्शरीरविश्लेषावधिकद्वेषसौहार्दवत्परावित्युक्तं भवति ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[६०१]]

मूः स्वर्गाद्यर्थसुकृतं मुमुक्षु पाप (समान) Swaj मुमुक्षु सुहृत्की ठा पक्कल् यॊदु। यारेऩुम् पण्णिऩ कसिङ्गळ् वेऱे सिलर् पक्कलिले HEरिक्कै ईश्वरानं १०६ निग्रहानुग्रह[i] CG समान Lons निग्रहानुग्रहानां उदिms। wingji अनुष्ठिकङ्क्र

गगगगी? कर्त्ता

शत्रु मित्रान्ना

कर्म (६) कण्ठ

চেশীতं?

कर्मquires की

go as निग्रहानुग्रह ।

(सा।दीः) अमुमुक्षुसुहृत्

अतिप्रसङ्ग

मुमुक्षुविषयी अनुकूलप्रतिकूल कं८ उपचारापचाररूप १० १६०

अतिप्रसङ्ग-६०२६०।

सङ्क्रमिकं सिद्धिकं मुमुक्षु

सुहृत्क सङ्क्रमिॐ ॐ ॐ

पुण्यपापसङ्क्रमणGILDig। अद्रव्य अन्यकर्म अन्य BnQgorm] शङ्किकङ्कीi। wholi इत्यादि। लाऊं कर्मठी कङ्क कर्मफलं QJ(Gonकी अकृताभ्यागमप्रसङ्गं शङ्कितं परिहरि कीi। umrolio अनुष्ठिकं कृ इत्यादिum६। उपचारापचार/ना उपाधिव्यतिरेक दृढीकरिri।

(सा।स्वाः) @ig सुकृत का सुहृत्कं G सङ्क्रमिकं (५) स्वर्गार्थपूर्वसुकृतco मुमुक्षु सुहृत् लीग सङ्क्रमिकं प्रसङ्गि ? Gumi। स्वर्गाद्यर्थेति । नश्वरत्वादमूर्तत्वाच्च क्रियासङ्क्रमं BLTGg? भगवद्गतप्रीतिको अन्यत्र सङ्क्रममसङ्गतórpr? नष्टाश्लिष्टrisai ( सङ्क्रमं ८०G Com ? Tळाळी अभिप्राय शङ्किकं । उत्तरी pi। ngi इति । पुनश्चातिप्रसङ्गं शङ्कि उत्तरद्वं

supri wing इत्यादिना ।

ङ्

(सा।प्रः) फलाविनाभावश्च भवेदिति भावः । नन्वेवं सति ब्रह्मवित्सुहृदि ब्रह्मविधि पुण्यसङ्क्रमे ब्रह्मविदोऽपि मोक्षः प्रतिबध्येतेत्यत्राह । स्वर्गाद्यर्थेत्यादिना । नन्वन्यानुष्ठितपुण्यपापरूपक्रमाणामाशुतरविनाशित्वेनान्यत्र सङ्क्रमोऽनुपपन्नः । एवमेव तादृशक्रियाजन्यभगवत्प्रीत्यप्रीत्योश्च भगवद्गतयोरन्यत्र सङ्क्रमोऽनुपपन्न इत्यत्र कर्तृविषयतयोदितनिग्रहानुग्रहनिवृत्तिपूर्वकं तच्छत्रुमित्रविषयकनिग्रहानुग्रहोदय एव सङ्क्रम इत्याह । wrongli इत्यादिना । एतेनाश्लिष्टविनष्टयोः पुण्यपापयोश्शत्रुमित्रप्राप्त्युक्तिवैय्यर्थ्यशङ्का च परिहृता वेदितव्या ।

(सा।विः) अपनाएं), अन्यस्माद्विभज्य । नृती, तत्सम्बन्धिष्वारोपणमिति सारदीपिकायामुक्तम् । ढग, अन्तिमदशापर्यन्तमन्यत्र असङ्क्रम्य स्थितवानित्यर्थः । स्वर्गाद्यर्थपुण्यस्य ब्रह्मविधि सुहृदि स्वर्गफलत्वायोगात् ब्रह्मविद्भिन्नसुहृद्येव पुण्यसङ्क्रम इत्याह । स्वर्गाद्यर्थेति । ननु द्रव्यस्य सतः खल्वस्यान्यत्र सङ्क्रमणं, कर्मणोऽमूर्तस्य कथं सङ्क्रमणमित्याशङ्कय परिहरति । urgi इति । अन्यकर्मणोऽन्यत्र फलवत्त्वे सत्यकृताभ्यागम इत्यतिप्रसङ्ग इत्याशङ्क्य तदपि मुमुक्षुविषयोपचारापचाररूप कर्मनिमित्तकमिति नातिप्रसङ्ग इत्याह ।

(सा।संः) स्वर्गाद्यर्थपुण्यसङ्क्रमणमपि ब्रह्मविद्भिन्नसुहृद्येवेत्याह । स्वर्गेति । अतिप्रसङ्गोऽत्र सङ्क्रमस्यानियताधिकरणत्वप्रसङ्गरूपः ।

[[६०२]]

मूःशुलक

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

उदासीन ५६० सुकृतदुष्कृत ६०० सङ्क्रमि

ढीलाफी कील। फलसारूप्यमात्र शंg सङ्क्रमणोपचारम् । ६० सुकृतदुष्कृतसङ्क्रान्ति ईश्वर अत्यर्थ प्रिय ॥ ज्ञानिविषयी गाणी ग

प्रीतिकोप की

तीव्रतमत्वं सूचित।

की श्रुतिwn

उपचारापचार।ij६६६

। ईश्वर

ब्रह्मवित्

समानफल LDIT GOT “सुहृदस्साधुकृत्यां द्विषन्तः १४० भागवतविषय की

(सा। दीः) शुल इत्यादि । उपाध्यभावात् स्वोपचारापचाररूपLDI६० गुरुतरपुण्यपापकर्म [५] निग्रहानुग्रह निग्रहानुग्रहrilbin ब्रह्मविद्विषयी द्वेषसौहार्दमात्रनिमित्त DISQL पापकृत्याम्” ढाङ्गळी श्रुति भगवद्विषय की उपचारापचारri१८६५०L तीव्रतमत्वं सूचितQLD। सुकृतेत्यादि। मी सुदुष्करेण शोचेद्यः ढाळाकी योजनै॥ सर्वपापेभ्यः ळा मुमुक्षुविषयं सर्वशब्दसङ्ग्राह्य i कळैयरुळिच् चॆय्गिऱार्।

(@summit।

(सा।स्वाः) उपचारापचार नियामक ? शुल इति । यद्यनिमित्तमेव सङ्क्रमणं स्यात् तदा अद्वेषिणस्साधुकृत्यामिति श्रूयेत ६T६१०] ५ लङ्का शुभ तत्सदृशसङ्कल्प गLongri तत्सङ्क्रमणं JGGLDIT? GT T as suprri। फलेति । ब्रह्मविद्विषयी आनुकूल्य प्रातिकूल्यरूपात्यल्पव्याजलं Cov मित्रामित्रविषयलङ्की अनन्तजन्मसञ्चितानन्तसुकृत-दुष्कृततत्फलप्रधानं गळणी) ईश्वर/कं नैर्घृण्याद्यवद्यावहDITI ? गाशा स्वविषयी स्वदासविषयोपचारापचारजन्यनिग्रहानुग्रहतीव्रतमत्वं श्रुतिwn सूचित LDING ज्ञानिविषय की अत्यर्थप्रीतिरूपातिशयितगुणपरिवाहDnoun) दोषuri।v सुकृतेति । Qq प्राप्तिविरोधिपापमोचकत्वं सुदुष्करेण शोचेद्यः सर्वफलप्रदत्वं । विरोधि wing?

। सङ्कुचितविषय DIGGLDIT?

ग) पूर्वार्धलं शुलकं सर्वपापेभ्यः

ऎऩ्ऱु

াगেমু।

(

@supri

(सा।प्रः ) एवं चरमश्लोकस्य मोक्षसाधनप्रपत्तिविधिपरत्वे सर्वपापशब्दार्थमुक्त्वा सर्वफलसाधन प्रपत्तिविधिपरत्वेऽप्यर्थमाह ।

(सा।विः) फलसारूप्यमात्र इति । कर्तरि यस्य कर्मणः यादृशं फलं जनयेत्तत्सुहृद्द्विषोरपि तेन कर्मणा तादृशफलजननमिति फलसारूप्यादित्यर्थः । सुकृतदुष्कृतसङ्क्रान्तिश्रुत्या भगवद्विषयोपचाराप चारापेक्षया भागवतविषयोपचारापचारयोस्तीव्रतमत्वं सूचितमित्याह । v सुकृतेति । सुदुष्करेण शोचेद्य इति सर्वफलसाधनप्रपत्तिविधिपरत्वयोजनायां सर्वपापशब्दार्थमाह ।

(सा।संः) शुलsuma इति । सुहृद इति श्रुताविति शेषः । सुकृतादेरद्रव्यत्वेन मुख्यसङ्क्रमोक्त्या फलति । तर्हि फलसङ्क्रमे वाच्ये सुकृतादिसङ्क्रमोक्त्या फलितमाह । सुकृतेति । सर्वसाध्येष्वभिन्नत्वमेकशब्दार्थ इति पक्षमवलम्ब्य मुमुक्षुविषये सर्वशब्दसङ्ग्राह्यानाह ।

टाग

चरमश्लोकाधिकारः

[[६०३]]

मूः “सुदुष्करेण शोचेद्यः"नील श्लोक योजनै सर्वपापेभ्यः ६६&l अधिकारिyou अपेक्षैक की प्राप्तिविरोधिनाuji, उपायविरोधि ६६० नाuji, प्रतिकूलानुभवहेतुकं ५६० ना, सङ्ग्रहिकण्ठी। शङ्ख प्राप्तिविरोधिwn? सापराधना ग अनुभवि कण्ठलं &L१०० नग की भगवत्सङ्कल्पम् । उपायविरोधिwn/?m नीलनीलङ्कु। वशीकरिऊं ऊं का कील सङ्कल्पम् । प्रतिकूलानुभवहेतु ६१७६२१५) ?

यं प्रतिकूलकर्मानुष्ठान या यं फलप्रधानसङ्कल्पम् ।

छ

(सा।दीः) सुदुष्करेणेत्यादि। अपेक्षैकं इति उ (पे) पायापेक्षयाकी प्राप्तिविरोधि मलबा सङ्गृहिकं की १। उपायनिवृत्त्यर्थिuris Grung उपायविरोधिना mulg। प्रतिकूलानुभवहेतुलं&TITUT ? शब्दाद्यनुभवहेतुकर्मविशेष[i] १। पूर्वयोजननै सर्वशब्दं प्राप्तिविरोधिपर LDIT GO♚m]। मुमुक्षुविषयक प्राप्तिविरोध्यादि स्वरूप jog BLG कीpi। @ig इत्यादि wrr। @rijG= प्राप्तिविरोध्यादिना गुळाली। यद्वा, मुमुक्षुविषयी॥। यद्वा, स्वर्गमोक्षादि सर्वाधिकारिविषय♚लीgi सर्वपापशब्दसङ्ग्राह्यलं की। सुदुष्करेणेत्यादिum। अधिकारि_Q_= प्रपत्त्यनुष्ठाता। स्वर्गाद्यपेक्षैकं &LI अश्लेषादिना कर्म निवृत्ती

ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्।

माग

अचित्सम्बन्धादिना निवृत्तmbly

or?

(सा।स्वाः) सुदुष्करेणेति । अपेक्षै& SLB इति । मोक्षापेक्षया प्रपत्तिगणी) प्राप्तिविरोधिलाquo, उपासनार्थ।org प्रपत्तिकरण की उपायविरोधिना सर्वपापशब्दं सङ्ग्रहिÖÖ प्राप्तिविरोधिQuormji, उपायविरोधिना प्रती Bon? पापमात्रं प्राप्त्यसमानकालीन Lon&urr प्राप्तिविरोधि? si। g इत्यादिना । Que सर्वपापpळं निवृत्तDoggo अविद्यादिसम्बन्धकं सर्वबन्धनिवृत्ति Guor ? (सा।प्रः) सुदुष्करेणेत्यादिना । तत्तदधिकार्यनुगुणप्राप्तिविरोध्यादिकं सर्वपापशब्दार्थ इत्युक्तम्, तेषु मुमुक्षोः प्राप्तिविरोध्यादिकं किमित्याकाङ्क्षायामाह । ring इत्यादिना । एवम्भूताया निग्रह निवृत्तेस्सूत्रभाष्याद्युक्तमात्यन्तिकत्वं चात्रैवानुसन्धेयमिति दर्शयन्नुक्तप्रकारस्सर्वोऽपि निष्कर्षः । (सा।विः) सुदुष्करेणेति । अपेक्षैॐ ॐ इति । तत्तदधिकार्यनुगुणफलप्राप्तिविरोधीह सर्वपापशब्दार्थ इति भावः । मुमुक्षुविषयप्राप्तिविरोध्यादिस्वरूपमाह । इति । @rig= इह मुमुक्षुविषये । mboo, माम् । एवमश्लेषादिभिः कर्मणि निवृत्ते अचित्सम्बन्धादयः पूर्वं स्थिताः भगवदनुग्रहाद्विनष्टा भवन्ति ।

[[१]]

IT क

(सा।संः) सुदुष्करेणेति । अपेक्षैकं SLB इति । उपेयापेक्षायां तद्विरोधीन्, उपायापेक्षायां तद्विरोधीन्, आर्तिविशेषवशेन स्वर्गाद्यनुभवनिवृत्त्यपेक्षायां तदनुभवहेतुयोगादिजन्यसङ्कल्पांश्च सर्वशब्दस्सङ्ङ्गृह्णातीत्यर्थः । अत्र वशीकरि ऊं ऊं ५४। इति सामान्योक्त्या प्रपत्तिरूपोपायविरोध्यपि न सङ्कल्पः । स च सुकृतविशेषायत्तमहाविश्वाससचिवाकिञ्चन्यानुसन्धानजाच्छोकविशेषात्फलविलम्बासहन सहकृतान्निवर्त्यः । न प्रपत्त्या अनवस्थान्योऽन्याश्रययोरन्यतरापत्तेः ।

[[६०४]]

[[१]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः मुमुक्षु ♚♚ सर्वनिग्रह अचित्सम्बन्धादिना निग्रहनिवृत्तिरूपप्रसाद

कार्य Loor प्रतिकूल [r]।

निवृत्त ६) निग्रहकार्य [१५] [६] ॥ ६ठा निवृत्ती

कारणाभाव

“अनावृत्तिः शब्दात्” नगळील सूत्र विवक्षितम् । ८५ निष्कर्ष [१८] भाष्य की सत्सम्प्रदाय CCL (BL) चिरपरिचयं

Boomi

पण्णिऩर्क्कु निलमायिरुक्कुम्।

(सा।दीः) मुमुक्षु uñp इत्यादि । पूर्वाचित्सम्बन्धादि प्रसादनं विनष्ट। कारणाभावादचित्सम्बन्धान्तरंQQ। अर्थ सूत्रकार

mi।

अनावृत्तिः । निष्कर्ष कुण्डा की। २५ निष्कर्ष m। निष्कर्ष [i) TITJO ? निर्णय [] ना। सत्सम्प्रदाय CCL

केवलपरिश्रमं Curr

ढाकीpri। चिरशब्दमल्पकालपरिश्रम व्यवच्छेदिऊण्डी। ob= ग्राह्यQpq। शंত अनिष्टनिवृत्तिमात्रं Ganw♚। इष्टप्राप्तिQDGTLICIT? Gupi। (सा।स्वाः) L & ढाढगळी सङ्कल्पं निवृत्त किञ्चिद्विरोधि सङ्कल्प (poorLiri) विरोधिभूताचित्सम्बन्धादिनिवृत्ति ? गगन मुमुक्षु इति । सकलविरोधिसङ्कल्परूपनिग्रह की कील कारणनिवृत्त्या अचित्सम्बन्धादि कार्य ग। पुनश्च अचित्सम्बन्धान्तर PrLIT की) मोक्षं ८n।Com ?

GC ढांাगां@sumii।इति । Quguni @अर्थं फलपादनं “तदधिगम उत्तरपूर्वाघयोरश्लेषविनाशौ तद्व्यपदेशात्” ढा पापनिवृत्ति Curr अचित्सम्बन्धादिनिवृत्तिji GST CUTLICIT? इति । संसारकारणं काकीप क्रम ाणी) इत्यादिना माग अर्थं Con? सूत्रभाष्यादिवेदिका ९५५५०० स्वग्रन्थी

? Tapi। २५ निष्कर्षQLD इति ।

सम्भाग, श्रीतुकं मुलान्नाळ सम्प्रदाय

सत्सम्प्रदाय इति ।

८२।

ढाढा। महाप्राज्ञ (कण्ठ इति । श्रीविष्णुचित्तवरदाचार्य - वादिहंसाम्बुवाहाचार्यादिकंQq। LoñjopuQui&(@jŠg up स्वग्रन्थ अनुक्ति विपरीतोक्ति कलङ्का। पं समस्तप्रतिबन्धनिवृत्ति

नैय्यायिकाद्यभिमतपाषाणकल्पमोक्षवादं

प्रसङ्गिung?

(सा।प्रः) सम्प्रदायतो भाष्येऽवगन्तव्य इत्यभिप्रयन्नाह । मुमुक्षुupp इत्यादिना ।

(सा।विः) अग्रेऽपि कारणाभावान्नोत्पद्यन्त इत्याह । मुमुक्षु इति । अचित्सम्बन्धः, शरीरसम्बन्धः “अनावृत्तिश्शब्दादिति” “न च पुनरावर्तते” इति श्रवणात् पुनरचित्सम्बन्धो नास्तीति ज्ञायत इति सूत्रार्थः। ग्राह्यमेव । एवमनिष्टनिवृत्तेस्साध्यत्वे इष्टप्राप्तिस्स्वयमेव भवतीत्याह । (सा।सं :) अतः प्रपत्तिनिवर्त्यपर एव सर्वपापशब्द इहेति । उपायविरोधीत्यत्र उपायशब्दो भक्त्यादिपर इति बोध्यम् । एवमश्लेषादिना कर्मनिवृत्तावपि अचित्सम्बन्धादिनिवृत्तिप्रकारः क इत्यत्राह । मुमुक्षु इति । पूर्वाचित्सम्बन्धनिवृत्तावप्युत्तरत्र प्रातिकूल्यान्वये कथमित्यत्राह । इति । अयमर्थस्सूत्रकारैः प्रदर्शित इत्याह । इति । इत्थं सर्वपापशब्दार्थनिर्णयस्य दुर्लभत्वाभिप्रायेणाह ।

निष्कर्षेति । Boob, सुग्रहम् । इत्थमनिष्टनिवृत्तिरेवात्रोक्ता, नेष्टप्राप्तिरित्याह ।चरमश्लोकाधिकारः

[[६०५]]

१। मूः - Quig सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि ७६ कार्यकारणरूपसमस्तप्रतिबन्धप्रवाहनिवृत्ति ६० सं

GF६०) स्वतः प्राप्तLD ६०१ परिपूर्णभगवदनुभवाविर्भावं

“यथा न क्रियते ज्योत्स्ना मलप्रक्षालनान्मणेः । दोषप्रहाणान्न ज्ञानमात्मनः क्रियते तथा ॥ यथोदपानकरणात् क्रियते न जलाम्बरम् । सदेव नीयते व्यक्तिमसतस्सम्भवः कुतः ॥ तथा हेयगुणध्वंसादवबोधादयो गुणाः । प्रकाश्यन्ते न जन्यन्ते नित्या एवात्मनो हि ते ॥” ६) श्रीशौनकभगवान् भनór।

(सा। दीः) Qg सर्वेत्यादिuri। अविद्याकर्मादिक्षा कार्यकारणरूपेण, सॊल्लवे ऎऩ्ऱबडि। सॊल्लिऱ्ऱायिऱ्ऱु, तऩ्ऩडैवे सॊल्लिऱ्ऱामॆऩ्गै। इव् अर्थलंलीं प्रमाणं BITL६mi। यथा न क्रियते इत्यादि । ज्योत्स्ना, प्रभा । मलप्रक्षालनात्, मलशोधनात् ढाळा। मणेः, रत्नकं मं । दोषप्रहाणमात्र CLD LI६००

ज्ञानं ६१६००ri UL। अदु स्वभावसिद्धrror। उदपानं, की-अली कूपखननमात्र CLD ६१ ६०००ळी)। जल (pio आकाश pib ६। स्वतस्सिद्ध। सदेव जलादि व्यक्तिं नीयते । खननादसतः अविद्यमानस्य । वस्तुनः, वस्तुकं । सम्भवः कुतः ? न कुतोऽपीत्यर्थः । दृष्टान्तद्वयं दाष्टन्तिक LG कीpi। तथेत्यादि । हेयगुणानां, अविद्यादिs@@L निरासमात्र CD riळं। अवबोधादिगुणा पूर्वसिद्ध Cor प्रकाशिऊंळGळी।ग। जनिं गं ? नित्या एवेति । ते,

अलंल अवबोधादिकक्षा, आत्मनो नित्या एव हि ।

मा

हिर्हेतौ । नित्य Long

२G GLDI ?

विकासादिना आगन्तुक

प्रकाश्यन्ते ढाङ्ग

(Gummit।

(सा।स्वाः) इष्टप्राप्तिuji

। इति ।

प्रतिबन्धकनिवृत्ति

कारण

प्रमाण

स्वतः प्राप्ति GDI? GOT (Bl

स्वतःप्राप्तेष्टप्राप्ति अर्थात्सिद्धि

म प्राय Gauri। यथेति ।

(सा।प्रः) ननु “परं ज्योतिरुपसम्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते । सोऽश्नुते सर्वान् कामान् सह ब्रह्मणा विपश्चिता । ततस्तु तं पश्यते निष्कलं ध्यायमानस्सर्वं ह पश्यः पश्यति । इमान् लोकान् कामान्नी कामरूप्यनुसञ्चरन् । येनयेन धाता गच्छति तेन तेन सह गच्छति” इत्यादिभिः “सम्पद्याविर्भावस्स्वेन शब्दात्” इत्यादिभिश्च परिपूर्णानुभवादेरपि पुरुषार्थत्वबोधनान्मूलमन्त्रे द्वये च तस्योक्तेश्चात्र तदनुक्तिरनुचितेत्यत्र सर्वानिष्टनिवृत्तीष्टप्राप्त्योरन्योन्याविर्भूतत्वेन प्रमाणावगतत्वादेकोक्तावितरोक्तेरपि सिद्धेत्याह । सर्वपापेभ्य इत्यादिना । सर्वप्रतिबन्धनिवृत्त्यनन्तरभाविनस्सर्वविषय-

(सा।विः) Qug सर्वपापेति । ज्योत्स्ना, प्रभा । मलप्रक्षालनं, शाणोल्लेखनेनोपरिस्थितकल्मषनिवर्तनम् । ननु भगवदनुभवाविर्भावं mm इति भगवदनुभवस्याविर्भाव उक्तः । सूत्रे च “सम्पद्याविर्भाव’ इत्याविर्भावशब्दः प्रयुक्तः । स नोपद्यते । आविर्भावो नाम ? पूर्वं गूढतया स्थितस्य व्यक्तीभावः । (सा।सं :) Qua इति । अनिष्टे निवृत्ते इष्टस्य स्वतः प्राप्तौ प्रमाणमाह । यथेति । अवबोधादेरागन्तुकत्वात् प्रकाश्यन्त इत्यत्राविर्भावोक्तिरयुक्तेत्यत्राह ।

[[६०६]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

स्वरूपयोग्यतारूपैwnsor शक्तिujib

मूः ज्ञानद्रव्य (फळं श्रीLw सर्वविषयविकास / नित्य(८६६snow आविर्भावशब्दं मुख्यम् । सर्वविषयविकास (pi, दुःखनिवृत्त्यादि

५६ळं, सङ्कल्पादि८६१ कैङ्कर्य ६१, आगन्तुक

कङ्क ०१ निवृत्तप्रतिबन्ध

पुरिगङ्गळागैयाले मेल्मुऴुक्क नडक्कुम्बडि तोऱ्ऱुगैक्काग इवऱ्ऱिल्,

“आविस्स्युर्मम सहजकैङ्कर्यविधयः” इत्यादि का

(सा।दीः) ज्ञानद्रव्य (pio इत्यादिuri। सङ्कल्पादि ‘सङ्कल्पादेवास्य” GT सङ्कल्पpb। उपचारनिदान

कण्ठी। आगन्तुका

आविर्भावशब्दं प्रयुक्त commg॥

अय? मुक्तिदशै कैङ्कर्यविषये @smi। आगन्तुक

उपाधेर्नित्यत्वमुपचरि&

४GBmQzorm] B♚ं। अभिप्राय अभियुक्त ( कै सहजाविर्भावशब्द॥ ५६० प्रयोगिकुङ्कवाला की। @up इत्यादि। आविस्स्युः, प्रकाशन्ताम् ढाळाq- नतूत्पद्यन्तामित्युक्त QIL

(सा।स्वाः) ब्रह्मानुभवाविर्भाव प्रकाश्यं तेन जन्यन्ते ब्रह्मानुभवी आविर्भावशब्दं BoGQuor? ब्रह्मानुभवं पूर्व/६६५० पूर्वं विद्यमानविषयाविर्भावशब्दं &GGuor? GTQJ(। ज्ञानद्रव्यpio इति । पूर्वं ब्रह्मानुभवाविर्भावं ঠTगেम्। ज्ञानद्रव्यशक्तिविषयQILD। Qim “आविस्स्युर्मम सहजकैङ्कर्य विधयः” ढा आगन्तुककैङ्कर्यादिका आविर्भावशब्दप्रयोगं ८। G GLor? / गौणप्रयोग GLD ६६१६६) निष्प्रयोजनLDI गौणप्रयोगं JnG GLD? गगनी। सर्वविषयविकास इति । Q परिपूर्णब्रह्मानुभवाविर्भावं । GGLD?

अदु

(सा।प्रः) ज्ञानस्यानित्यत्वावश्यम्भावादाविर्भावोक्तिरमुख्येत्यत्राह । ज्ञानद्रव्य इत्यादिना । स्वरूपयोग्यतारूपा शक्तिः, विषयप्रकाशनशक्तिः । नन्वेवं तर्हि सर्वावगाहित्वादिष्वागन्तुकेष्वाचार्याणामाविर्भावशब्दप्रयोगो अनुपपन्न इत्यत्र सर्वबन्धविनिर्मुक्तस्वरूपोपाधिकतया यावत्कालतत्त्वं विनाशाभावान्नित्यत्वज्ञापनार्थमाविर्भावशब्द औपचारिक इत्याह । सर्वविषय विकास इत्यादिना । अल्पास्थिरसुखनिवृत्त्यादिदुःखनिवृत्त्यादिशब्दार्थः ।

(सा।विः) न चास्य प्राग्भगवदनुभवः कदाचिदपि स्थितः । येनाविर्भावस्स्यादित्याशङ्कयाह । ज्ञानद्रव्य इति । स्वरूपरूपशक्तेः ज्ञानद्रव्यस्य चानादितया विद्यमानत्वादिदानीं तत्स्वरूपप्रकाशनाविर्भावशब्दो मुख्य एवेति भावः । ननु योग्यतायाः ज्ञानद्रव्यस्वरूपस्य च मुख्याविर्भावसम्भवेऽपि योग्यताविषयविकासस्य दुःखनिवृत्त्यादेश्सङ्कल्पादीनां कैङ्कर्याणां च आगन्तुकत्वात् “आविस्स्युर्मम सहजकैङ्कर्यविधयः” इत्यादिषु तद्विषये कथमाविर्भावशब्दप्रयोग इत्याशङ्क्य सर्वबन्धविनिर्मुक्तस्वरूपोपाधिकतयायावत्कालतत्त्वं सम्भावितत्वेन नित्यतुल्यतया औपचारिकाविर्भावशब्दप्रयोग इत्याह सर्वविषयेति ।

(सा।सं :) ज्ञानद्रव्य api इति । कैङ्कर्यादिषु तु आविर्भावशब्दः अविनाश्योपाधिनिबन्धनतया यावदात्मभावित्वकृत औपचारिक इत्याह । सर्वेति । अत एव “आविस्स्युस्सहज॥।” इत्युक्तिरिति भावः । अवस्स्युः, आविर्भवन्ताम् । प्रागविद्यमाने अथच निष्पन्ने विभूतिद्वयानुकूल्ये कथमाविर्भाव उपपन्नस्स्यादित्यत्राह ।

मूः

[[१५]]

चरमश्लोकाधिकारः

(स्वरूपयोग्यत्व♚♚♛०) कर्मोपाधिकs बहुविधा आनुकूल्य

[[६०७]]

प्रातिकूल्य न

भगवद्विभूतिwion वस्तु कङ्काकं Comi मोक्षदशै आनुकूल्य स्वरूपप्राप्त Low अलीगळं आविर्भावशब्दकं विरोध शुरु “सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि अनुकूलावस्थान्तरं सिद्ध

(सा।दीः) सौत्राविर्भावशब्दतं। लीलाविभूति ॐ) आनुकूल्यप्रादुर्भाव

विवक्षैQBTITUIT QID। कर्मोपाधिकेत्यादिuri। अनिष्टनिवृत्त्युक्ति इष्टप्राप्तिuji Dongi अर्थjmg निगमिकङ्कीmmi। शुक्र इति ।

(सा।स्वाः) अय? विभूतिद्वयविशिष्टब्रह्माकं अनुकूलतया अनुभव? चिदचिदात्मक

प्रतिकूलैuruji अल्पानुकूलैurujib अनुभूतैuru @♚g विभूत्यंशßली

विभूति बद्धदशै आनुकूल्यानुभवं भ्रान्तिums प्रसङ्गि Currg। मुक्तकं दुःखानुभवं प्रसङ्ग

विरोधिunn? ढाङ्ग

शुं इति । @

ढाळगा अनिष्ट प्राप्तिकं

या

? नी ब्रह्मनुभवं तदंश कुण्डी प्रातिकूल्पविषय QILD

? तदानीमानुकूल्य DILIगी तदाविर्भावशब्दं Giri। स्वरूपेति । इष्टप्राप्तेरर्थसिद्धत्वपक्ष, उपसंहरति । प्रधानभूतैा अनिष्टनिवृत्ति शाब्द QILD की उचित CLDIT? शाब्दत्व (@supri

(सा।प्रः) पितृलोकाद्यनुभावादिस्सङ्कल्पादीत्यादिशब्दार्थः । कैङ्कर्यप्रीतभगवदनुभवादिः कैङ्कर्यादीत्यादिशब्दार्थः । एवं तर्हि मुक्तानुभाव्ये लीलाविभूतेर्निरतिशयानुकूल्येऽप्याविर्भावशब्द औपचारिकस्स्यादित्यत्र अत्यन्तानुकूल्यं स्वाभाविकमेवेति मुख्य एवेत्याह । स्वरूपयोग्यत्वß इत्यादिना । स्वरूपयोग्यत्वंलंल इति, परतन्त्रचेतनत्वादित्यर्थः । शुभ इत्यादि । सर्वपापमोक्षोक्त्यैवात्यन्तानुकूलावस्थान्तराविर्भावोऽप्युक्तो भवेदित्यर्थः । एवमिष्टप्राप्तेरार्थत्वमुक्त्वा एकशब्दस्य प्राप्यप्रापकैक्यपरत्वपक्षे तत्र शाब्दत्वं चेत्याह ।

(सा।विः) परतन्त्रचेतनस्य भगवल्लीलाविभूतिर्योग्यतयात्यन्तानुकूलाऽपि कर्मोपाधिना प्रातिकूल्येन भासना त्तन्निवृत्तौ अनुकूलतयैव भास्या इति तद्ज्ञानेऽप्याविर्भावशब्दो मुख्य इत्याह । स्वरूपयोग्यत्वलं ल इति । एवं च सर्वपापमोक्षोक्त्या आत्मन अत्यन्तानुकूलावस्थान्तरस्याप्याविर्भाव उक्तो भवतीत्याह । शुलsun इति । एवमिष्टप्राप्तेरार्थत्वमुक्त्वा एकमित्यस्य प्राप्यप्रापकैक्यपरत्वपक्षेऽस्य शब्दत्वमेवेत्याह ।

(सा।संः) स्वरूपेति । निग्रहविषयचेतनत्वाभिप्रायेणस्वरूपयोग्यत्व इत्युक्तम् । अत्रानिष्टनिवृत्त्युक्त्येष्टप्राप्तिरुक्तैवेत्यर्थन्निगमयति । शुल) इति । न केवलमिहेष्टप्राप्तेरुक्तप्रायतामात्रम् । किन्त्वेकशब्दस्य उपायफलैक्यार्थविवक्षापक्षे सा उक्तापीत्याह ।

[[६०८]]

[[१]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः एकशब्द लं।कञ्छ उपायफलैक्यं Gurung इष्टप्राप्तिuji o श्लोक ६० सुव्यक्तं♚♚mळं। शुmsun “मामेवैष्यसि श्लोक ६) विशद प्राप्तिविरोधिलकी, एकशब्द विवक्षाविशेष लं

श्री pro। शुभ सापेक्ष श्लोक / कं

LDS गगन अर्थं

शेष की॥।

इङ्गु

ऩा

(सा।दीः) एकशब्द इत्यादि । एकशब्द उपेयभूत ढग Cu उपाय Lon & अडैयॆऩ्ऱु कळ् सॊल्लप्पडुगैयालॆऩ्ऱु करुत्तु। सिलर् sxefAgfर्गळिरण्डुम् Grow CourGnzu चरमश्लोक अङ्गप्रपत्तिविधायक “मन्मना भव” ढाङ्गळ श्लोक CCL एकवाक्य our भक्तिपर QLD। अलं प्रतिवदिकं कीpi। शुळा। पूर्वश्लोकी अनिष्टनिवृत्ति अर्थात्सिद्धिमं ५।

“मन्मनाभव” ढाळाळी

(सा।स्वाः) एकशब्दं इति । उपेयभूत उपाय

५ Q अनिष्टनिवृत्तीष्ट प्राप्रिरूपफलं सिद्धि

श्लोक भक्तियोगविधिurrow अनं अपेक्षितफलकथनरूपorus go श्लोकं पूर्वश्लोकशेषDI& प्रसङ्गिuman? Tips इति । पूर्वश्लोकी “मामेवैष्यसि’’

फलं विशद कथित आर्थिकooji। अविशद ८६२/LD, फलकथनरूप Lom] निरपेक्षपूर्ववाक्य किं । शेष ५। प्रत्युत@C सापेक्षons wn निरपेक्षपूर्वश्लोक शेष GILD १६०८ सर्वधा असङ्गतं। ग इति । नी सर्वपापनिवृत्ति कथन

भगवत्प्राप्तिरूपेष्टसिद्धिमा। ८०G GLorr?

आर्थिक

(सा।प्र।) एकशब्दं इत्यादिना । एवं च पूर्वश्लोकोक्तोपायभक्तिफलभूतेष्टप्राप्त्यपेक्षितानिष्टनिवृत्तिबोधकत्वेन तच्छेषतया स्वतन्त्रप्रपत्तिविधिपरत्वं न स्यादिति शङ्का चापास्तेत्यभिप्रयन्नाह ।

शुगळा इत्यादिना । ननु सर्वानिष्टनिवृत्त्युक्त्यैव भगवत्प्राप्तेरर्थादुक्तत्वोक्तिरनुचिता । (सा।विः) एकशब्द मुं। इति । “मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्गुरु । मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ॥” इति पूर्वश्लोकाद्भिन्नवाक्यत्वं द्योतयितुमाह । शुभ इति । पूर्वश्लोके इष्टप्राप्तिः कण्ठोक्ता । अनिष्टनिवृत्तिरार्थिकी । इहेष्टप्राप्तिरनिष्टनिवृत्तिकण्ठोक्त्या आर्थिकी। प्राप्यप्रापकैक्यपरैकशब्दबलात् कण्ठोक्ता च । अतो भिन्नार्थत्वान्न तदेकवाक्यतेति भावः । केचित्तु इष्टप्राप्ति-अनिष्टनिवृत्त्योरुभयोरपि वक्तुमपेक्षितत्वात् पूर्वश्लोकोक्तेष्टप्राप्त्यपेक्षितानिष्टनिवृत्तिबोधकत्वेनाङ्गभूतप्रपत्तिविधायकतया च पूर्वश्लोकेन सहैकवाक्यभूत इति व्याचक्षते । तान्निरस्यति ।

इति । सापेक्षत्वे ह्येकवाक्यत्वं, पूर्वश्लोकोक्तार्थात्सिद्धानिष्टनिवृत्त्या निराकाङ्क्षः

(सा।सं

:) एकशब्द । इति । तथापि इष्टप्राप्तेस्सुव्यक्तता कथमित्यत्राह शुभं इति । उपायफलैक्यस्याप्येकशब्दार्थत्वादित्यर्थः । “मन्मना भव” इति श्लोके “मामेवैष्यसि” इति इष्टप्राप्तिर्विशदतयोक्ता । सा अनिष्टनिवृत्त्युक्तिस्थले इष्टप्राप्तेरपि वाच्यत्वादेकशब्दस्य उपायफलैक्यार्थत्वपक्षे इह च फलत्वेनाकृष्टेति तस्यास्सुव्यक्ततेति भावः । तर्हीष्टप्राप्त्युक्तिस्थले अनिष्टनिवृत्तेरप्यपेक्षितत्वान्मामेवैष्यसीत्यत्रैवापेक्षितसमर्पकतया चरमश्लोकोऽयमङ्गप्रपत्तिविधायकः किं न स्यादित्यत्राह । शुङ्ग इति । उपायफलैक्यार्थकैकशब्देनैवेह चेष्टप्राप्तिरुक्तेत्यर्थः ।

मूः - सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि न

चरमश्लोकाधिकारः

“मामेवैष्यसि” न

भगवत्प्राप्ति सिद्धिकंg Com ? सर्वपापनिवृत्ति भगवत्प्राप्तिworms Cs स्वात्ममात्रानु भवरूप Lorror कैवल्यं Gun? भगवत्प्राप्ति

[[६०९]]

कैवल्यं,

“ऐहलौकिकमैश्वर्यं स्वर्गाद्यं पारलौकिकम् । कैवल्यं भगवन्तं च मन्त्रोऽयं साधयिष्यति ॥” ऎऩ्ऱु पुगळाले सॊल्लप्पट्टदिऱे। आळवन्दारुम्

“ऐश्वर्याक्षरयाथात्म्य भगवच्चरणार्थिनाम्”

“संसृत्यक्षरवैष्णवाध्वसु

[[९९]]

(सा।दीः)/ig एकशब्दबल सिद्धिकं (५) भिन्नवाक्य GILD। लं। ननु सर्वपापनिवृत्त्या भगवत्प्राप्ति स्वतस्सिद्वैQuorm । BG GLon ? सर्वपापनिवृत्ति स्वात्ममात्रानुभवं प्राप्त&z? भगवत्प्राप्तिव्यतिरेकेण कैवल्य “ऐहलोकिकमैश्वर्यम्” इत्यादिप्रमाणगण प्राप्त Dormir? सर्वपापनिवृत्ति कैवल्यभगवत्प्राप्तिसाधारणी? अनुभाषिकं की। सर्वपापेभ्य इत्यादि ऐश्वर्याक्षरयाथात्म्येत्यत्र अर्थिशब्दमैश्वर्यादि सम्बन्धिनं५ळं। अक्षरयाथात्म्य जीव यथावस्थितस्वरूपम् ।

श

प्रत्येकं

(सा।स्वाः) सर्वपापनिवृत्ति) कैवल्यरूपेष्टान्तरpi सिद्धिमधंCurr? Tom श उपक्षेपिऊं की। सर्वेति । कैवल्यQom मोक्षव्यतिरिक्तफल CLIT? (mi भगवदिति ऐश्वर्येत्यत्रार्थिशब्दं प्रत्येकं सम्बन्धि की /।

(सा।प्रः) सर्वानिष्टनिवृत्तिमतामपि केवलानां परिपूर्णानुभवाभावान्न च कैवल्यमेव नास्तीति वाच्यम् । प्रमाणसम्प्रदायविरोधप्रसङ्गादित्याशङ्कय केवलानां प्रकृतिप्राकृतवर्गानुभवहेतुसमस्तपुण्यपापनिवृत्तावपि भगवदनुभवविरोधि पापानामनिष्टनिवृत्तेस्तेषां न समस्तप्रतिबन्धकनिवृत्तिरिति सर्वानिष्टनिवृत्तिरिति सर्वानिष्टनिवृत्तेः परिपूर्णानुभवव्याप्यत्वमेवेति तदा भगवत्प्राप्तिबोधनमनुचितमित्याह । सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि ढाळा इत्यादिना ।

(सा।विः) अङ्गप्रपत्तिविधायकत्वेऽप्युपायविरोधि सर्वपापमोक्षणस्य प्रतिपाद्यत्वेन पूर्वश्लोकाकाङ्क्षितफलविरोधिसर्वपापमोक्षणस्याप्रतिपाद्यत्वान्न तदेकवाक्यता सम्भव इति भावः । ननु सर्व पापनिवृत्त्या भगवत्प्राप्तिरार्थिकीत्युक्तम् । सर्वपापनिवृत्तौ सत्यां भगवत्प्राप्तिं विना स्वात्ममात्रानुभवरूपकैवल्यप्राप्तेरपि विद्यमानत्वादित्याशङ्का परिहरति । सर्वपापेभ्य इति । Gujurgour, प्राप्तिमन्तो न सन्ति किम् । भगवत्प्राप्ति♚ छ, भगवत्प्राप्त्यपेक्षया । कैवल्यं Comput पृथग्भूतम् । तत्र प्रमाणमाह । ऐहलौकिकमिति । कैवल्यं भगवन्तं चेति पृथनिर्देशात्पृथग्भूतमिति भावः । अक्षरयाथात्म्येति कैवल्यमुक्तम् ।

(सा।सं :) मन्मना भवेत्यनेन अस्य एकवाक्यत्वे पुनरिहेष्टप्राप्त्युक्त्ययोगादेव भिन्नवाक्योऽयमिति न तस्य शेष इति भावः । ननु सर्वपापनिवृत्तौ कैवल्यप्राप्तेरपि सम्भवात्तदुक्त्या भगवत्प्राप्तेस्स्वतस्सिद्धत्व कृतोक्तप्रायत्वं प्रागुक्तमयुक्तमित्याशङ्कय परिहरति । सर्वेत्यादिना । अक्षरयाथात्म्यशब्देन अक्षरशब्देन च कैवल्यमुच्यते ॥

[[६१०]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - गद्य की “सर्वकामांश्च साक्षरान्” नगकील वाक्यं उपात्त। श्रीगीताभाष्य मं श्रीरा @अर्थं प्रपञ्चितम् । शुभ “सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि” नाकील सर्वपापनिवृत्ति

पॊदुवऩ्ऱोवॆऩ्गै

।

कैवल्य कण्ठ ं भगवत्प्राप्तिकं

लं। Counनी? सर्वपाप

मन्दचो द्यम् की स्वतः प्राप्त भगवदनुभवलं

। भगवदनुभवरहित १६०] आत्ममात्रानुभवं घटिung। शुलक अन्य अवस्थै ऐश्वर्य (pi, जरामरणादिदुःख, &L कर्मा,

कीकङ्कङ्कंङ्कं कारणं

यै

(सा।दीः) अक्षरशब्दं संसृत्यादि प्रत्येकं सम्बन्धम् । “सर्वकामांश्च साक्षरान्"ढा ६९♚लींअक्षरशब्दमात्ममात्रानुभवपर। @v शङ्क mui परिहरि की। मन्दचोद्यQLD। चोद्यं मन्दQLDDILDñong विवरिi। TTC) इत्यादि। सर्वकर्ममोक्ष कुण्डी भगवदनुभवं प्राप्तम् । कर्मसम्बन्धदशै जन्मादिदुःखाद्यनुभवं ) कैवल्यं निरवकाश GILDO T

की। शुक्र अवस्थै इत्यादि । श्र अवस्थै कर्मसम्बन्धावस्थै

(सा।स्वाः) अक्षरयाथात्म्यशब्दं कैवल्यार्थकम् । एवमक्षरशब्दोऽपि संसृत्यादिषु त्रिषु प्रत्येकं सम्बध्यते । सर्वकामांश्च साक्षरानित्यत्राक्षरशब्दोऽपि कैवल्यपरः ढाळा कुण्ठा पक्ष निराकरिñकीmmi। मन्दचोद्यमिति । मन्दचोद्यjog उपपादिकं श्री । Goru) इत्यादिना । सर्वपापक्षय पक्ष♚लीं आत्ममात्रानुभवं घटित पापं दशै कैवल्यQLDGrm

मङ्गला?

जरामरणादिदुःखं प्रसङ्गिकं ६०५ wing? स्वर्गाद्यपेक्षया अतिशयं लगा BGGLDIT?

कैवल्यपुरुषार्थोच्छेदं प्रसङ्ग

ii। शुलक

इति ।

(सा।प्रः) श्रीगीताभाष्यादिनइति । “यस्स सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति । अव्यक्तो व्यक्त इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम् ॥” इत्यादीनां व्याख्यान इत्यर्थः । “ऐश्वर्यमक्षरगतिं परमं पदं वा” इत्यादिभाष्यादीत्यादिशब्दार्थः । सर्वपापा की इत्यादि । समस्त प्रतिबन्धकनिवृत्तौ सत्यामपि भगवदनुभवसङ्कोचे अकारणकार्योत्पत्तिप्रसङ्गो नित्यमुक्तानामपि तत्प्रसङ्गे “अनावृत्तिश्शब्दात्” इत्यादिसूत्रभाष्यादिविरोधप्रसङ्गश्चेति भावः । ननु केवलस्य भावः कैवल्यमिति स्वाभाविकाकारविशिष्टस्वात्म स्वरूपातिरिक्तस्य औपाधिकस्य सर्वस्य कैवल्यशब्देनैव व्यावर्तितत्वात् भगवदनुभवप्रतिबन्धकत्वाङ्गीकारो व्याहत इत्यत्र “ज्ञानसमकालमुक्त्वा कैवल्यं याति गतशोकः इत्यादिषु समस्तप्रतिबन्धकनिवृत्तौ रूढस्य कैवल्यस्याचिदनुभवहेतूनां स्वात्मानुभवप्रतिबन्धकानां च सर्वेषां निवृत्तौ लक्षणया प्रयोगात् न व्याहतिरित्याह । शुल्क इत्यादिना ।

(सा।विः) साक्षरानिति कैवल्यसहितानित्यर्थः । मन्दचोद्यमिति । शङ्का मन्देत्यर्थः । तदेवोपपादयति । GTIC) इति । काही निवृत्तौ सत्याम् । लङ्का, विहाय । की कङ्क, स्थितिः । तर्हि कैवल्यं कदा सिद्ध्यतीत्यत्राह । शुक्र इति । जरामरणदुःखहेतुकर्मनिवृत्तौ भगवदनुभवप्रतिबन्धककर्मसद्भावदशायां कैवल्यम् ।

(सा।सं :) घटिung)। परस्परविरोधे हीति न्यायादिति भावः । तर्हि कियत्पापमोक्षणे कैवल्यं भवति । तच्च वा किमित्यत्राह । ॐ इति । सर्वपापनिवृत्ति केवलात्मानुभवयोः परस्परविरोधादित्यर्थः। अन्य व्यवस्थैी, कैवल्योपाये निर्वृत्ते ।

[[१]]

चरमश्लोकाधिकारः

[[६११]]

मूः परिपूर्णभगवदनुभवलं प्रतिबन्धका कर्म की की “यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः

विशेषम् । “आत्मार्थी चेत् त्रयोऽप्येते तत्कैवल्यस्य साधकाः”

स्वात्मानुभवानन्द

मुलकण्ठ शक्या उपायविशेष प्रसिद्धि अनुभव अचिदनुभव♚ळं भगवदनुभवीqwr कैवल्यQCALL। भगवत्प्राप्तिी) कैवल्यशब्दं सर्वोपाधिनिवृत्ति की

याऩ

यै

Cum

(सा।दीः) यद्वा, आत्ममात्रानुभवावस्थै। भगवदनुभवप्रतिबन्धककर्मविशेषं की स्वात्ममात्रानुभव ♚ल आनन्दविशेष GLuig। भगवत्प्राप्ति वर्जनवाचिrror कैवल्यशब्द सर्वकर्ममोक्षं। आत्मार्थी चेदिति । @iig कैवल्योपायकथनं प्रासङ्गिकम् । त्रयोऽप्येते, कर्मज्ञानभक्तिअपिशब्द प्रपत्तिjii। आत्मानुभव♚ कैवल्यशब्दवाच्यत्वी निमित्तं। अचिदनुभवjb इत्यादिumr। भगवत्प्राप्ति कैवल्यशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं Gpi। भगवत्प्राप्ति इत्यादि।

(सा।स्वाः) शुल, सर्वपापनिवृत्ति स्वात्ममात्रानुभवं घटिDC। आनन्दविशेषमिति । कैवल्यQD६orm @G इति शेषः । Qing सर्वपापनिवृत्ति) कैवल्यङ्की ढ कैवल्यप्रयोगं८।Guor? कैवल्यशब्दं सर्वपापक्षयवाचि? (pi। आत्मार्थी चेदिति । अत्र कैवल्योपायकथनं प्रासङ्गिकम् । त्रयोऽपि, कर्मयोगादयस्त्रयः । अपिशब्देन प्रपत्तिuji ग्राह्यै । यद्वा, Qug पूर्वोक्तप्रकारेण जरामरणादिदुःखहेतुकर्म या कैवल्यं स्वतः प्राप्त की) तन्नित्यतैuji मोक्षाविशेषpib प्रसङ्ग IT? १। आत्मार्थी चेदिति । आत्मानन्न्दानुभवरूपकैवल्यस्य चोदितकर्मसाध्यतया मुक्तिवद्बन्धनिवृत्तौ स्वतः प्राप्तत्वाभावान्न मुक्त्यविशेषः । ५। सर्वकर्मक्षमाभावे कैवल्यशब्दप्राप्ति @Cr? ढाङ्ग गğuri। अचिदिति । Q भगवदनुभवराहित्येन कैवल्यशब्दं प्रवृत्त क “यदा स केवलीभूतः इत्यादौ साक्षान्मुक्ति कैवल्यशब्दप्रयोग कुङ्किञ्छ गति ना?

गंQgi। भगवदिति ।

[[९९]]

यि

(सा।प्रः) आनन्दविशेषमित्यस्य सिद्धि इत्यनेनान्वयः । एवं तर्ह्यात्मानुभवे मोक्षशब्दप्रयोगो जरामरणराहित्योक्तिश्चानुपपन्नेत्यत्र तथोक्तिरन्यपरेति सोदाहरणमाह । -

(सा।विः) न तु सर्वपापनिवृत्तिदशायामिति भावः । आनन्दविशेषमित्यस्य सिद्धि इत्यनेनान्वयः । नन्वात्मानुभवे शुद्धात्मत्वाभावे कथं केवलत्वमित्यत आह । आत्मार्थी चेदिति । त्रयोऽप्येते, कर्मज्ञानभक्तयः । अपिशब्दात् प्रपत्तिश्च । इह कैवल्योपायकथनं प्रासङ्गिकम् । ननु कैवल्ये कैवल्यशब्दो मुख्यश्चेत् कथं भगवत्प्राप्तौ क्वचित्कैवल्यशब्दप्रयोग इत्याशङ्क्य सर्वोपाधिनिवृत्ति साम्येन तत्र तच्छब्दप्रयोग इत्याह । भगवत्प्राप्ति इति । केवलात्मानुभवेऽपि मुक्तिशब्दः प्रयुज्यते, तत्कथमित्यत्रोपचारादित्याह ।

[[१]]

(सा।संः) कैवल्योपायान् कैवल्यशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं च प्रसङ्गादाह । आत्मार्थी चेदिति । त्रयोऽप्येते । कर्मज्ञानभक्तियोगनिष्ठाः । तर्हि मुक्तौ कैक्ल्यशब्दः किन्निबन्धन इत्यत्राह । भगवदिति । उपाधिशब्दः अचिच्चिन्मात्रानुभावकोपाधि परः । कैवल्ये मुक्तिशब्दस्तु भाक्त इत्याह ।

[[६१२]]

मूः - आत्ममात्रानुभवविषय

प्रयुक्त Door मुक्तिशब्द

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

“स्वात्मानुभूतिरिति या किल मुक्तिरुक्ता” इत्यादि “विगतेच्छाभयक्रोधो यस्सदा मुक्त एव सः” इत्यादि Curv निर्वाह्यम् । “जरामरणमोक्षाय” देव अमरत्वव्यपदेशं CL) अपेक्षितम् । क्रमेण मुक्तिपर्यन्त विषयñogi jo give विभवव्यूह सालोक्यादिमात्र श्री मुक्तिशब्द निर्वाह्यम् ।

(सा।दीः) आत्मप्राप्ति भगवत्प्राप्तिळं कैवल्यशब्दानं प्रवृत्तिनिमित्तं भिन्न Lormi ८।लम्म्॥ आत्ममात्रानुभवलं की मुक्तिशब्दप्रयोगात् सर्वकर्मविमोचनसिद्धि शङ्किमा कर्मनिवृत्तिous GST औपचारिकQLD की। आत्ममात्रानुभवेत्यादिun)। जरामरणमोक्षाय ढाढा निश्शेषजरामरणमोक्ष। नित्यत्वसर्वकर्मविमोक्षसाधक Domi। जरामरणेत्यादि । अळा केवल द्विविधः क्रमेण मुक्तिपर्यन्त भागि, पुनस्संसृतिभागिm। अ क्रमेण मुक्तिपर्यन्तभागिविषयी जरामरणमोक्षाया। निश्शेषमोक्षविषयpri। क्रमेण मुक्तीत्यादि । प्रतिबन्ध्यभिप्राय♚Go Qiugu विभवव्यूहसालोक्यादिनी) मुक्तिशब्द प्रयोग । निर्वाह QILD। Q विभवेत्यादि । अन्यथा अवैयुम् मोक्ष DIGI

ऎऩ्ऱु

[[१]]

(सा।स्वाः) आत्ममात्रानुभव, भगवदनुभव, कैवल्यशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं भिन्न ५।लं। शु@ सर्वकर्मक्षयवाचिrror मुक्तिशब्द “स्वात्मानुभूतिरिति या किल मुक्तिरुक्ता’

ग) के वलात्मानुभवी प्रयुक्त Down कैवल्य की सर्वकर्मक्षयं Cour_CQUIT? ढाढÔi। आत्मेति । श्रं मुक्तिशब्दमौपचारिक m ५५।लं। Quq। जरामरणमोक्षाय ढाढ निश्शेषजरामरणमोक्षं कैवल्यलं श्रीगळं नित्यत्वसर्वकर्मक्षयं CLIC? ग। अपेक्षितपर की शब्दस्वारस्यविरोधDorm?uri। क्रमेणेति । सर्वपापक्षय

कङ्क विभवव्यूहसालोक्यादि ५ “मोक्षं सालोक्यसारूप्यं प्रार्थये न कदाचन । इच्छाम्यहं महाबाहो सायुज्यं तव सुव्रत ॥” इत्यादि) मुक्तिशब्दप्रयोगं कैवल्य मुख्य Long? ढाळगÈQFuji। Q इति । गौणतया निर्वाह्यQLD ५५।५)।

(सा।प्रः) आत्ममात्रानुभवेत्यादिना । आत्मानुभवस्याल्पत्वविपरीताभिमानमूलत्वस्वाभाविकानन्द विरुद्धत्वानुसन्धानद्वारा मोक्षकारणीभूतभक्तियोगकारणत्वाद्वा मुक्तिशब्दप्रयोग इति दर्शयन् “मोक्षं सालोक्यसारूप्यम्” इत्यादावप्येवमेवेत्याह । क्रमेणेत्यादिना । एवमात्मानुभवभगवत्सालोक्यसारूप्यादीनां (सा।विः) आत्ममात्रेति । मोक्षशब्दव्यपदेशोऽपि तथैवेत्याह । जरामरणेति । क्रमेण मुक्ति पर्यवसायित्वादपि मुक्तिशब्दव्यपदेश्यत्वमित्याह । क्रमेणेति ।

[[१]]

(सा।संः) आत्मेति । जरामरणमोक्षायेति च संसृतिभाक्केवलविषये अपेक्षिकतया तदन्यकेवलविषये क्रमेण मुक्तिपर्यन्ततया उपपन्नानित्यत्वादिसाधकेत्याह । जरामरणेति । इति ।

चरमश्लोकाधिकारः

मूः - “लोकेषु विष्णोर्निवचन्ति केचित् समीपमृच्छन्ति च केचिदन्ये ।

अन्ये तु रूपं सदृशं भजन्ते सायुज्यमन्ये स तु मोक्ष उक्तः ॥

[[६१३]]

ऎऩ्ऱु रिक्कप्पट्टदिऱे। इदिल् सॊऩ्ऩ HH४रत्तिले सॆऩ्ऱवऩुडैय भोगसाम्यम् । केवलात्मानुभवं नित्य १०, साक्षान्मोक्ष,

“चतुर्विधा मम जना भक्ता एव हि ते श्रुताः । तेषामेकान्तिनः श्रेष्ठास्ते चैवानन्यदेवताः । (सा।दीः) विभवा, रामकृष्णाद्यवतार का व्यूह, वासुदेवसङ्कर्षणादिका । तेषां सालोक्यम् । आदिशब्दं सामीप्यादिग्राहकम् । विभवव्यूहसालोक्यादि

मुक्तिशब्द

।

गौणत्व शङ्किकं । Giri। लोकेष्विति । सालोक्यमात्रं। सारूप्यमात्रं♚।

श्रीं सायुज्य musi। श्री हेतु लोकेषु, विभवव्यूहविष्णुस्थान । निवचन्ति केचित् समीपमृच्छन्ति इत्यादि सामीप्यमात्रम् । अन्ये तु रूपमित्यादि सायुज्यमन्येा परमपदकी सालोक्यादिक्रमेण सायुज्यप्राप्ति ♚। स तु= स एव

ग। मोक्ष उक्तः om मोक्षशब्दार्थ १६१। कैवल्य की सायुज्याभावान्मोक्षशब्दं गौण गळा इत्यादि । शु कैवल्य म सायुज्य Quorig। भोग? आनन्दम् । कैवल्यस्यानित्यत्व साक्षान्मोक्षत्वाभाव♚ली प्रमाणं कीi। केवलात्मानुभवQLD //की। तेषां मध्ये एकान्तिनः । उपायान्तरप्रयोजनान्तररहितज्ञानिना। । QiL श्रेष्ठत्वjog उपपादिकं prri। ते चैवानन्यदेवताः

सा।स्वाः) @ विभवव्यूहसालोक्यादि मुक्तिशब्दप्रयोगं गौण GLD१०। सं। (५ नियामकpr_IT? Giri। लोकेष्विति । स तु ढाङ्ग सालोक्यादिव्यवच्छेदेन सायुज्यमात्रं मोक्षQDr Gasu सालोक्यादि) गौण LDT (लं। सायुज्यमु ऐक्य Doom? । मोक्षQLD१०८ अपसिद्धान्त Dormir? नी भोगसाम्यं सायुज्य GILD विभवादिसायुज्य मुक्तिwns प्रसङ्गि CBI ? ( Gr। शुक्र इति । कैवल्य नित्यLDI मुख्यमोक्ष Cour? अजरत्वामरत्वव्यपदेशं गौण BG GLon? Turi। केवलेति । चतुर्विधेत्यादि । तेषां मध्ये एकान्तिनः, उपायान्तरप्रयोजनान्तररहिताः । एतेषां श्रेष्ठत्वमुपपादयति । ते चैवेति ।

(सा।प्र।) मोक्षशब्दमुख्यार्थत्वाभावे तर्हि को वा मोक्षशब्दमुख्यार्थ इत्याकाङ्क्षायां सायुज्यं मोक्षशब्द मुख्यार्थ इति दर्शयति । लोकेष्वित्यादिना । किं चात्मानुभवस्यानित्यत्वं भगवद्भक्तिद्वारा मोक्षपर्यन्तत्वं च वाचनिकमेवेति दर्शयति । केवलात्मानुभवेत्यादिना ।

(सा।विः) नियमिssium, सायुज्यमेव मोक्ष इति भावः । सायुज्यशब्दार्थमाह । क्रं इति । परमपदलंली Com परमपदं प्राप्तवतः । कैवल्यस्यानित्यत्वे साक्षान्मोक्षत्वाभावे च प्रमाणमाह । केवलात्मानुभवमिति ।

(सा।सं

:) अपेक्षिकतया वा मुक्तिपर्यन्तत्वाच्चेत्यर्थः । तेष्वपि मुक्तिशब्दो मुख्य एव किं न स्यादित्यत्राह । लोकेष्विति । इह सायुज्यशब्दस्य विभवादिलोके यत्सायुज्यं तत्परताभ्रमं वारयति । शक्री इति ।

[[६१४]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - अहमेव गतिस्तेषां निराशीःकर्मकारिणाम् ।

ये तु शिष्टास्त्रयो भक्ताः फलकामा हि ते मताः ॥ सर्वे च्यवनधर्माणः प्रतिबुद्धस्तु मोक्षभाक् ।’

नाळी वचन ६० सिद्धम् ।

“मुच्येतार्तस्तथा रोगाच्छ्रुत्वे मामादितः कथाम् ।

जिज्ञासुर्लभते भक्ति भक्तो भक्तगतिं लभेत् ॥ " ६७६६०८६) श्रीगीतै “जिज्ञासुः गील आत्मनिष्ठ क्रमेण ज्ञानि

उक्त

[[९९]]

(सा। दीः) अनन्योपायत्वोपेयत्वात् कुङ्कु। निराशीःकर्मकारिणां, प्रयोजनान्तरनिराशतापूर्वं कैङ्कर्यकारिणाQILDórm_g। त्रयो भक्ताः, आर्तजिज्ञास्वर्थार्थिका। क्षुद्रफलकाम@jons। च्यवनं, भ्रंशः । नऴुवुदल्। इदु धर्मो एषां ते तथोक्ताः । चतुर्विध, प्रतिबुद्धांभगवानुपेय इति धीमान्। परमैकान्त्येव मोक्षभाक् । सुकृतविशेषं क्रमेण एकान्ति लभते । जिज्ञासु कथै

। कं परमैकान्ती भवति । भक्ति की mompouni दिव्यसूक्ति

भगवत्प्राप्ति मोक्ष OLD सिद्धम् । केवला ताऩुम्

प्रमाणं । मुच्येतेत्यादि । भक्तिं CBL भक्त। क्रम कुण्डी परमभक्तियुक्तः ? साक्षान्मोक्षम् । कैवल्यमनित्यQLD

की

(सा।स्वाः) त्रय इति, आर्तजिज्ञास्वर्थार्थिनः । ते फलकामाः, स्वरूपविरुद्धक्षुद्रफलकामा हि मताः । सर्वे ते च्यवनधर्माणः, च्यवनः, च्युतः । नष्ट इति यावत् । धर्मः येषां ते तथोक्ताः । तेषु, चतुर्षु । प्रतिबुद्ध एव, परमैकान्त्येव । मोक्षभाक्, अनेन भगवत्प्राप्तिरेव मोक्ष इति सिद्धम् । प्रमाणान्तरं BITL_Gpi। मुच्येतेति । इमां कथामादितश्श्रुत्वा । आर्तः ऐश्वर्यभ्रंशरोगान्मुच्येत । जिज्ञासुर्भक्तिं लभते । भक्तस्तु झटित्या भक्तगतिं, मोक्षं लभते ढाङ्गळ। आत्ममात्रनिष्ठ मुक्त क्रमेण ज्ञानिwnQD६६८। असङ्गतलं। moomi @LI इत्यादि Sमिल्लैयॆऩ्ऱु सॊल्लुगैयाले Aवुमऩ्ऱॆऩ्ऱु सॊऩ्ऩदु

(सा।प्रः) अतो मोक्षशब्दस्तत्रामुख्य इति भावः । येतु शिष्टा इति । “आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी” चेत्युक्तेषु ज्ञानीत्युक्तैकान्तिव्यतिरिक्ता नष्टैश्वरा पूर्वैश्वर्यात्मलाभार्थिन इत्यर्थः ।

(सा।विः) निराशीः कर्मकारिणाम्, निष्कामकर्मानुष्ठादिनाम् । च्यवनधर्माणः, विनाशिधर्मवन्तः । फलस्य विनाशित्वात्तद्विशिष्टानां च्यवनधर्मत्वमिति भावः । प्रतिबुद्धस्तु मोक्षभाक्, ज्ञानीति पूर्वमुद्दिष्टः एकान्ती प्रतिबुद्धः । स तु मोक्षभाक्, मोक्षाधिकारी । नित्यभूतभगवत्प्राप्तिकामत्वाच्चयवनधर्मा न भवतीति भावः । कैवल्यनिष्ठोऽपि क्रमेण मुक्तो भवतीत्याह । मुच्येतेति । ननु सर्वज्ञैः शठकोपसूरिभिः ? अष्टमशतके “GM] श्री की LITमा अना सेर्न्दालुम्, मऱुगालिऩ्ऱि मायोऩुऩक् केयाळागुम्, सिऱुगालत् @gumor অ” इत्यस्यां गाथायाम् शक्री, नाशम् । BLIT, नास्तीति । कैवल्यस्य नित्यत्वोक्तेः कथमनित्यत्वमित्यशङ्कय प्रबन्धोपक्रमे-

[[४४]]

।

(सा।संः) संसृति भाक् केवलस्य क्रममुक्तिभाक्केवलस्य च केवलस्थानच्युत्यविशेषाच्च्यवनधर्माण इत्युक्तिः । “इन्द्रलोकात् परिभ्रष्टो मम लोकं स गच्छति” इतिवत् । निराशीः, प्रयोजनान्तरनैराश्य पूर्वकः । प्रतिबुद्धळा, परमैकान्ती । केवलोऽपि सुकृतविशेषेण परमैकान्ती भवतीत्यत्र प्रमाणमाह । मुच्येतेति । कैवल्यपदं प्राप्तो जिज्ञासुः प्रागादितः कथाश्रवणजनितसंस्कारोद्बोधात् कैवल्यपदान्मुक्ति, च्युतिं लभते, तत एव भक्तस्सन् भक्तगतिं लभते इत्यर्थः ॥चरमश्लोकाधिकारः

[[६१५]]

मूः - “ल” भगवदनुभव नित्य GD ६१७६० ग्रामं व्यवच्छेद्य [LD IS Ganojळं आत्ममात्रानुभवं नित्य १०६० व्यञ्जितम् । किं “L” इत्यादि नाशील arpi

(सा।दीः) m। jpg।♚mpupp। कण्ठ अर्थ। अदु Gajm] = आलंल कैवल्य LG, DID= स्थिर परमपद upp CQ१६००११q६०-SA♚m]= निश्चयि/ विश्वसि ५०१६०८। @pum = सर्वेश्वर ६०६०१ दृढाध्यवसाय मं ल आश्रयिढाळा। शलंलं नित्यत्व की व्यवच्छेदि८&surro कैवल्यमस्थिर GILD ६।

सुगमायिऱ्ऱु।इङ्गु सारामिल्लैयॆऩ्गिऱ पासुरम् ३-४४मॆऩ्गिऱार्। इदुक्किऱुदि इत्यादिwn

LIT = नाशं

[[४४]]

“CQS

BL)। नाशDum।

लम्म्॥

(सा।स्वाः) ८२। Guor ? (Gring इति । Gajmg। L♚mom upp इति गाथा । अम् = कैवल्य - = LG = स्थिर पदलंल Colorq_। Ajm], अध्यवसितं स्वशेषत्वदृढाध्यवसाय m। p= ईश्वर ६०६०१ -

लं upm]= आश्रयाग। यद्वा, श्रम अलीopump की मुण्डी मध्यमपुरुषल्यबन्तयो र्व्यत्यासेन ईश्वरी। अ, विषयसङ्गलं । नित्यपुरुषार्थे रुचिरस्ति चेत् कैवल्यं त्यक्त्वा इत्युक्त्या अनन्यथासिद्धलिङ्गात्कैवल्यस्यानित्यत्वं व्यञ्जित कुङ्कुम

मी ला इत्यादिकं गति?

इति ।

(सा।प्रः) ननु भगवत्प्रसादलब्धसार्वज्ञैश्श्रीशठारिसूरिभिः “बा” इति गाथायामात्मानुभवस्याविनाशित्वोक्तेस्तदनित्यत्वोक्तिरनुचितेत्यत्र तैरेव सहस्रशाखोपक्रमे “Appl upamil” इति गाथायामैहिकामुष्मिकैश्वर्यवैराग्ये सत्यात्मानुभवमपेक्षते, नित्यपुरुषार्थमपेक्षते चेत्तत्रापि विरक्तस्सन् भगवन्तमाश्रयेतेत्युक्तेः, शकी BOLI इति विनाशराहित्यमुक्त्वा उत्तरपदे ६६० इत्यनेनातिचिरकालवाचिना विनाशराहित्यस्य विशेषणादतिचिरकालं विनाशराहित्यमेवोक्तमिति सोदाहरणमाह । LD इत्यादिना ।

नाशं B।LIT, नाशरहित Low-

[[४४]]

‘अऱ्ऱदु

(सा।विः) “अ♚♚g) ♚♚♚♚mmmu♚m” इत्यस्यां गाथायां ऐहिकामुष्मिकैश्वर्यवैराग्ये सत्यनुभवमपेक्षते, नित्यपुरुषार्थमपेक्षते चेद्भगवन्तमाश्रयेदित्युक्त्या तेषां कैवल्यस्यानित्यत्वमेवाभिमतमित्याह । or ळा इति । तर्हि नाशराहित्य प्रतिपादकगाथाविरोध इत्याशङ्क्य उपक्रमानुरोधेन “अक्षय्यँ ह वै चातुर्मास्ययाजिनस्सुकृतं भवति’ इत्यनित्ये चातुर्मास्यफले चिरकालावस्थानाभिप्रायेणाक्षय्यत्वोक्तिवन्नाशराहित्यो क्तिरपि चिरकालावस्थानाभिप्रायेति तत्त्वेनानेककालवर्तित्वे तदर्थकेन एव २ इति पदेनाविष्कृतैवेति न तद्विरोध इत्याह । शाकं शलाकी नLIT इत्यादि ) इति ।

(सा।सं :) DID इति भगवत्प्राप्तेर्नित्यत्वोक्त्या तद्व्यवच्छेद्यत्वादपि कैवल्यं न नित्यमित्याह । LD इति । । ल अ♚Dog up, sim, कैवल्यं त्यक्त्वा । LD, स्थिरपदप्राप्तीच्छास्ति चेत् । opum, सर्वेश्वरयाश्रयेत्यर्थः । @LIT, नाशायोगी सन् । ढाकी, अनेक कालम् । इत्युक्तिभ्यामपि न नित्यतेत्याह । शाली इति । कैवल्याख्यस्थानं वितमः पदानन्तर्गतमेवेत्याह ।

[[६१६]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

की अति-

मूः - चातुर्मास्यादि कर्मफलविशेष६) अक्षय्यत्वोक्ति” चिरकालस्थायित्वाभिप्रायम् । “योगिनाममृतं स्थानं स्वात्मसन्दोषकारिणाम्” नग @आत्मानुभवस्थानविशेष LL। ६० स्थानविशेषं परमपद

इप् पगर्दऩ्ऩिले

प्रकरणं

ऎऩ्ऱु

मा

“ऐकान्तिनः सदा ब्रह्मध्यायिनो योगिनो हि ये । तेषां तत्परमं स्थानं यद्वै पश्यन्ति सूरयः ॥ " ६१६] भगवत्प्राप्तिकामा परमैकान्तिकं सूरिदृश्य Door स्थानान्तरं Glamour सिद्धम् । (सा।दीः) ू क्चनम्, “अक्षयं ह वै चातुर्मास्ययाजिनस्सुकृतं भवति” इत्यादिनij Gur चिरकालस्थायित्वाभिप्राय GD C सूचितम् ।

अनेककालवर्ति miq। स्वात्मानुभवस्थानं परमपदानन्तर्गत GILDOI प्रमाणं। योगिनाममृतमित्यादिwn। स्वात्म सन्दोषकारिणां स्वात्मानुभवं वाञ्छताम् ढाळाmulg योगिनाममृतन्नामस्थानं ढाळा। नन्वस्मिन् स्थाने अमृतशब्दप्रयोग परमपद? ढागেंQF&। स्थानविशेषमित्यादि । ननु स्वात्मोपासक पञ्चाग्नि विद्यानिष्ठ (१५ (५ळं अर्चिरादिगतिQQBTC पुनरावृत्ति GCLD? summit। (सा।स्वाः), अनेककल्पवर्ति। चिरकालस्थायित्वाभिप्राय

कू

[[१]]

चिरकालस्थायित्वोक्ति निष्फलैus प्रसङ्गिकं (Gorb

शु नित्यLDI] परमपदस्थान CD कैवल्यस्थान असंल अनित्यत्वं २G Com ? ढढङ्ग(@supri। योगिनामिति । योगिनां, सनकादीनाम् । अमृताख्यं यत्स्थानम् । तदेव स्वात्मसन्दोषकारिणाम्, स्वात्मानुभवरूपकैवल्यार्थिनामपि स्थानम् । नतु तमः पारवर्ति परमपद/LD/६q कैवल्यार्थिस्थानñom अमृत Go परमपदान्तर्गत GoorLGUNT? ढाङ्गळ@sumi @ स्थानविशेषमिति । सदा ब्रह्मध्यायिनः । विशेषिsurro

ऎऩ्ऱु सूरिदृश्यस्थान ब्रह्मोपासक स्थानम् । स्वात्मसन्दोषकारिकं तद्व्यतिरिक्तस्थान QI/LD/ स्पष्ट→ळील@लङ्गm] ८५५)। कैवल्यमनित्य Dorm] । Guon ? कैवल्यार्थिumi स्वात्मध्यानपरDIron पञ्चाग्निविद्यानिष्ठlig अर्चिरादिगति

(सा।प्रः) ननु केवलानां वासस्थानस्य नित्यविभूतिबहिर्भावं सप्रमाणमाह । योगिनामित्यादिना । (सा।विः) ननु “योगिनाममृतं स्थानं स्वात्मसन्दोषकारिणाम्” इति केवलानां स्थानस्यामृतत्वोक्तेः नित्यविभूत्यन्तर्गतमेव केवलानां स्थानं स्यादित्याशङ्कय नित्यविभूतिबहिर्भूतमेव तत् । तस्मिन्नेव प्रकरणे, “एकान्तिनः सदा ब्रह्मद्ध्यायिनो योगिनो हि ये । तेषां तत्परमं स्थानं यद्वै पश्यन्ति सूरयः ॥ " इति एकान्तिनां स्थानस्य पृथगुक्तिरित्याह । योगिनामिति । ननु पञ्चाग्निविद्यायां स्वात्मोपासकानां केवलार्चिरादिगत्या देशविशेष प्राप्त्युक्तेः “एतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानवमावर्तं नावर्तन्ते "

(सा।सं :) योगिनामित्यादिना । सनकादीनामित्यर्थः । अमृतशब्दात्तदन्तर्गतिं किं न स्यादित्यत्राह । @ स्थानेति । वितमः पदस्थस्य सदा ब्रह्मध्यायिन इति निदिध्यासनात्मकज्ञानोक्त्ययोगात् सूरिदृश्यस्थानान्तरमेव योगिनामितरदेव स्वात्मसन्दोषकारिणां चेति भावः

। ननु स्वात्मोपासकपञ्चाग्नि विद्यानिष्ठस्यार्चिरादिगत्युक्तेः

चरमश्लोकाधिकारः

[[६१७]]

मूः - पञ्चाग्निविद्यै नीलं गण ब्रह्मात्मक स्वात्मानुसन्धानं १६०० ६०० ६२१iig भाष्यादि अर्चिरादिगतिuyi ब्रह्मप्राप्तिuji GanjwULL। शुभ

पश्चाग्निविद्यानिष्ठ ५ आत्ममात्रानुभवरूप unor अवान्तरफलं या मधुविद्यान्यायं ब्रह्मप्राप्तिपर्यन्त worri

श्री।

(सा।दीः) पञ्चाग्नीत्यादिum। Aji ब्रह्मोपासनं तत्फल(pi, ब्रह्मप्राप्तिQuormulg। अर्चिरादिuji ब्रह्मप्राप्तिujó ॰। अनयोरविनाभावलं अर्चिरादिगतिसद्भावे ब्रह्मप्राप्ति अवश्यम्भावि, ब्रह्मप्राप्त्यभावलंली अर्चिरादिगति@unm सिद्धान्तम् । पञ्चाग्निविद्यानिष्ठ आत्ममात्रानुभवं

♚Gm, ब्रह्मप्राप्तिफल Lonsi Jn२GGLD? गगन शुलं ू पञ्चाग्नीत्यादि । ब्रह्मात्मकस्वात्मानुसन्धानं, स्वात्मशरीरकब्रह्मानुसन्धानं QUIT, प्रतीकोपासनपरा। शनी प्रतीकोपासनपर ब्रह्मप्राप्तिं सूत्रादिसिद्धQ on prii। (सा।स्वाः), तन्मार्गेण गतकं पुनरावृत्ति

अर्चिरादिगतिuji

LIT नित्यत्वंQ&TCOTLIGOJIT? Gupi। पञ्चेति श्रं स्वात्ममात्रोपासकामं अर्चिरादिगतिQw। किन्तु ब्रह्मात्मकस्वात्मोपासक muq। फल po ब्रह्मप्राप्तिढाळा ८०लङ्का की पञ्चाग्निविद्यानिष्ठं स्वात्ममात्रानुभवं फलDIT B

&mg]। असङ्गत LIST? ढाळा। शुल इति । আাত कैवल्यमवान्तरफल LD IT अनश्वर, अर्चिरादिप्राप्य Dior प्रधानभूतफलं नित्यQDormi सिद्धिकं विरोध लङ्का। यत्त्वाधुनिकैः “विरजा परमव्योम्नोरन्तरं केवलं स्मृतम्” इति नित्यस्थानमुक्तम् । वचनं पूर्वैरनुदाहृत Lonsum विप्रतिपन्नmsung “योगिनाममृतं स्थानम्"ाळा सम्प्रतिपन्नप्रमाणविरुद्ध n। sugg अनुपपन्नGILD ५५५५। संसारपरमव्योम्नोः पाठं गां@jurigir।

(सा।प्रः) ननु पञ्चाग्निविद्यायां स्वात्मोपासकानां केवलानामर्चिरादिगत्यादेशविशेषप्राप्त्युक्तेः “एतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानवमावर्तन्नावर्तन्ते” इत्यादिभिरर्चिरादिना गतानां निवृत्त्यभावोक्तेर्न कैवल्यस्यानित्यत्वमित्यत्र भाष्यकारैः पञ्चाग्निविद्यानिष्ठानामपि ब्रह्मप्राप्त्युक्तेस्तेषां न केवलत्वमिति सोदाहरणमाह । पञ्चाग्निविद्यादि इत्यादिना । नन्वेवं स्वात्मोपासकानामपि ब्रह्मप्राप्तौ कैवल्यभोक्ता कोऽपि न सिद्ध्येत्, तथा च “आत्मार्थी चेत् त्रयोऽप्येते संसृत्यक्षरवैष्णवाध्वसु । ऐश्वर्यमक्षरगतिम्” इत्यादिविरोधप्रसङ्गः इत्यत्र-

(सा।विः) इत्यादिभिरर्चिरादिना गताना निवृत्त्यभावोक्तेः न कैवल्यस्यानित्यत्वमित्यत्र भाष्यकारैः पञ्चाग्निविद्यानिष्ठानामपि ब्रह्मप्राप्त्युक्तेस्तेषां न केवलत्वमित्याह । पञ्चाग्नीत्यादि । नन्वेवं स्वात्मोपासकानामपि ब्रह्मप्राप्तौ कैवल्यभोक्ता कोऽपि न सिद्ध्येत्, तथा च “आत्मार्थी चेत् त्रयोऽप्येते । संसृत्यक्षरवैष्णवाध्वसु नृणाम्, ऐश्वर्यमक्षरगतिम्” विरोधप्रसङ्ग इत्यत्र आत्मानुभवरूपकैवल्यनिष्ठानां कार्यचतुर्मुखाद्युपासकानां केवलभगवत्स्वरूपमात्रोपासकानां चार्चिराद्युक्तौ (सा।संः) कैवल्यस्थानस्य नित्यतेत्याशङ्कामर्चिरादिगते ब्रह्मप्राप्त्यविनाभावात्तस्य वस्वादिपदवन्न नित्यतेति परिहारं चाभिप्रेत्याह । पञ्चाग्नीति ।

[[६१८]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - प्रकृतिसंसृष्टom६०, प्रकृतिवियुक्त Lowing, Gigi आत्मवस्तु

ब्रह्मदृष्टिnown,

स्वरूपेण,

६००० अनुसन्धान १५६५ नामाद्युपासन का कं ब्रह्मप्राप्तिyug, “अप्रतीकालम्बना न्नयतीति बादरायणः उभयथा च दोषात्तत्क्रतुश्च ।“गकील सूत्र मण्डी wagi।

Curoo अर्चिरादि गति

(सा। दीः) प्रकृतिसंसृष्टng इत्यादिum)। नामाद्युपासन rij८ (५Èi Cur, “नाम ब्रह्मेत्युपासीत । मना ब्रह्मेत्युपासीत” इत्यादि दृष्ट्युपासन) CLIT । अप्रतीकालम्बनान्, प्रतीकमवयवः । एकदेश इति यावत् । आलम्बनम्, उपासनम् । प्रतीकोपासनरहितान्, परिपूर्णब्रह्मोपासकान् ६६ @isaru अर्चिरादिगत्या नयतीति बादरायणसिद्धान्त

मॆऩ्ऱबडि।

(सा।स्वाः) Qug क्वचिदर्चिरादिमार्गलं गतकं कैवल्यं क्रमेण ब्रह्मप्राप्तिuji ५६TLIT सर्वत्र Qq६IGHT? ढग। प्रकृतीति । युक्त्यन्तर

[[१]]

(सा।प्रः) पञ्चाग्निविद्यानिष्ठव्यतिरेकेणापि केवलानां सम्भवान्न विरोध इत्यभिप्रयन्नाह । प्रकृति संसृष्टomrung इत्यादिना । “अङ्गं प्रतीकोऽवयवः” इति निघण्टूक्तेः प्रतीकम्, एकदेशः । एवं च स्वरूपमात्रं मोक्षार्थोपासनविषयैकदेश इत्यर्थः । एवम्भूताधिकारिणां स्वात्ममात्रानुभवरूप कैवल्यनिष्ठानां तत्क्रतुन्यायात् कार्योपासकानां केवलभगवत्स्वरूपमात्रोपासकानां चार्चिराद्युक्तौ दोषसद्भावादर्चिरादिगत्यभावो ब्रह्मानुभवाभावश्चेति सूत्रकारभाष्यकारयोः तात्पर्यमिति भावः ।

(सा।विः) दोषसद्भावाच्चार्चिरादिगत्यभावो ब्रह्मानुभवाभावश्चेति सूत्रभाष्यकारयोस्तात्पर्यमित्याह । प्रकृतिसंसृष्टong इति । तथा च “अप्रतीकालम्बनान्नयतीति बादरायण उभयथा च दोषात्तत्क्रतुश्चेति” सूत्रभाष्यं अप्रतीकालम्बनान्, प्रतीकालम्बनव्यतिरिक्तान् । नयति, अर्चिरादिरातिवाहिको गण इति भगवान् बादरायणो मेने । एतदुक्तं भवति । कार्यमुपासीनान्नयतीति पक्षो न सम्भवति । परमेवोपासीनानित्ययमपि नियमो नास्ति । न च प्रतीकालम्बनानपि नयति । अपि तु ये परं ब्रह्मोपासते, ये चात्मानं प्रकृतिवियुक्तं ब्रह्मात्मकमुपासते तानुभयविधान्नयति । ये तु ब्रह्मकार्यान्तर्भूत नमादिकं वस्तु देवदत्तादिषु सिंहादिदृष्टिवद्ब्रह्मदृष्ट्या केवलं वा तत्तद्वस्तूपासते न तान्नयति । अतः परं ब्रह्मोपासीनानात्मानं प्रकृतिवियुक्तं ब्रह्मात्मकमुपासीनान्नयतीति । कुतः ? उभयथा च दोषात् । कार्यमुपासीनान्नयतीति पक्षे “अस्माच्छरीरात् समुत्थाय” इत्यादिकाश्श्रुतयः प्रकुप्येयुःपरमेवोपासीनान्नयतीति च नियमे “तद्य इत्थं विदुर्ये चे मेरण्ये श्रद्धा तप इत्युपासते । तेऽर्चिषमभिसम्भवन्ति” इति पञ्चाग्निविदोऽप्यर्चिरादिगणो नयतीति श्रुतिः प्रकुप्येत् । अतः उभयस्मिन्नपि पक्षे दोषस्स्यात्तस्मादुभयविधान्नयतीति तदेवाह । तत्क्रतुश्चेति । तत्क्रतुः, यथैवोपासनं तथैव प्राप्नोतीत्यर्थः ।

(सा।सं :) भाष्ये प्रतीकोपासककेवलस्यार्चिरादिगत्यभावोक्त्याऽपि तत्स्थानस्य न नित्यतेत्याह । प्रकृतीति ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[६१९]]

मूः - “श्रुतोपनिषत्क गत्यभिधानाच्च” ६७६कील सूत्र मण्डळं ६ विद्याविशेष की उपास्य ६०६०१

परमात्मा६६१६१६०८ ऊं अर्चिरादिगति

जीवमात्रोपासनं । कं अर्चिरादिगति ६

हेतुकं न साधि

सिद्धी। शु सर्वपापनिवृत्ति ६०६०६०। सर्व

यि

ब्रह्मप्राप्तिकं २०० श्लोक कुण्डलं

पापनिवृत्तिuyonii ब्रह्मानुभवसङ्कोच m।

(सा। दीः) जीवमात्रोपासना अर्चिरादिगति लिङ्गPG/LT &pmi। श्रुतोपनिषत्केत्यादिuni। श्रुतोपनिषत्कस्य, परिपूर्णब्रह्मोपासकस्य या गतिरर्चिरादि स्तस्यात्राभिधानात् । श्रयं विद्यै उपास्या परमात्मा साधिका अर्चिरादिगत्युक्ति हेतु

♚। जीवमात्रोपासनी अर्चिरादिगतिQuor ज्ञापितQLD१६०५। कैवल्ये सर्वपापनिवृत्ति

निगमि की शु ब्रह्मप्राप्तीत्यादिunã। ब्रह्मप्राप्ति सर्वपापनिवृत्त्योरविनाभावात् ळा लङ्का।

(सा।स्वाः) श्रुतेति । अर्चिरादिगतिप्रधानप्राप्यत्वलिङ्गेन विद्याविशेषवेद्यस्य परब्रह्मत्वसमर्थनेन जीवमात्रविषयकैवल्यलं । अर्चिरादिप्राप्यत्व मुलं। शनी परमप्रकृतार्थ अन्वयव्यतिरेकाभ्यां उपसंहरि मङ्की। शुक्र इति । शुभ सर्वपापनिवृत्ति स्वतः ब्रह्मप्राप्ति सिद्धिकं Com ?

(सा।प्रः) केवलानामर्चिरादिगत्यभावे युक्त्यन्तरं चाह । श्रुतोपनिषत्केत्यादिना । अर्चिरादिगतिबोधकवाक्यान्ते “स एनान् ब्रह्म गमयति । एतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानवमावर्तन्नावर्तन्ते” इत्यनावृत्तिब्रह्मप्राप्त्युक्तेः केवलानामर्चिरादिगतिर्नास्तीत्यर्थः । एवं चरमश्लोकोक्तसमस्तप्रतिबन्धकनिवृत्तिर्न केवलानामिति वदन् समस्तप्रतिबन्धकनिवृत्त्युक्त्यैव परिपूर्णब्रह्मप्राप्त्युक्तिरप्युक्तेति परमप्रकृतमुपसंहरति। शुभ इत्यादिना । ननु मामेवैष्यसीति ब्रह्मप्राप्तिमात्रोक्तावपि कथं परिपूर्णानुभवस्योक्तिरित्यत्र-

(सा।विः) “यथाक्रतुरस्मिन् लोके पुरुषो भवति । तथेतः प्रेत्य भवति । तं यथा यथोपासते” इति न्यायात् पञ्चाग्निविद्योऽप्यर्चिरादिना गतस्य ब्रह्मप्राप्त्यपुनरावृत्तिश्रवणाच्चेति । अप्रतीकालम्बनं, परिपूर्णोपासनम् प्रतीकालम्बनमेकदेशोपासनम् । केवलानामर्चिरादिगत्यभावे युक्त्यन्तरमाह । श्रुतोपनिषत्केत्यादिना । एकस्यां विद्यायां परमात्मन उपास्यत्वे अर्चिरादिगत्यभिधानस्य हेतूकरणात् परमात्मोपासनत्वाभावे अर्चिरादिगतिर्न सिद्ध्यति । परमात्मोपासनं विनार्चिरादिगतिसत्त्वे व्यभिचारित्वेन परमात्मोपासनत्वे साधनायोगादर्चिरादिगतिः

(सा।सं :) प्रकृतिवियुक्तजीवमात्रस्वरूपोपासकस्यार्चिरादिगत्यभावे किं मानमित्यत्र लिङ्गमपीत्यभिप्रायेणाह । श्रुतोपनिषत्केति । विद्याविशेषे उपास्यः परमात्मैव । कुतः ? अर्चिरादिगत्युक्तेरिति साधनेन यत्र परमात्मानोपास्यः न तत्रार्चिरादिगतिरिति सिद्धे जीवमात्रोपासकस्याप्यर्चिरादि गत्यभावे इदमेव लिङ्गमित्यभिप्रायः । इत्थं केवले असम्भावितसर्वपापनिवृत्त्युक्त्यैव मामेवैष्यसीत्युक्ता ब्रह्मप्राप्तिरपीह सिद्धा

ं । उपायफलैक्यार्थकैकशब्दबलाच्च सा व्यक्तेत्युक्तमर्थमनन्तरविस्मृतार्थ सङ्ग्रहपूर्वकं निगमयति । शुलsumo इत्यादिना । विष्णुलोकेषु सालोक्यादित्रिके अन्यतरपरता मामेवैष्यसीत्यस्येति भ्रमं वारयति । परिपूर्णेति ।

[[६२०]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः शं सर्वपापनिवृत्तिwi Gaw परिपूर्णब्रह्मानुभवलं । कंल प्रतिबन्धक winoor कर्मविशेष

केवलात्मानुभव / कं कारण umri कफील, मामेवैष्यसि नग

ऊँ श्लोक मण्डी मग अर्थ सिद्धwruijmj। मामेवैष्यसिना की प्राप्ति ? परिपूर्णानुभवम् । परिपूर्णानुभवसिद्धिकं अर्चिरादिगति देशविशेषप्राप्ति

कीला। शशकं क्रमी अनुभव

यै

(सा।दीः) सर्वपापनिवृत्ति) ब्रह्मानुभवसङ्कोच। हेत्वभावात् m। सर्वपापनिवृत्त्युक्त्या इष्टप्राप्ति स्वतस्सिद्धि उपसंहरि कीpri। Qu४ तं इत्यादि । शं, चरमश्लोकलङ्की ५। मामेवैष्यसिना भगवत्प्राप्तिकं सामीप्यादिशङ्गै निरसितं की pri। परिपूर्णानुभव। अपरिच्छिन्नानुभवं प्रधानफलम् । शलीङ्ग परिकरंpmanu QuarrGorm] &लं)। समीपगमनरूपी) अर्चिरादिगत्याद्यपेक्षैBGCLDI? GTगীहं यॆल्लामॆऩ्ऱु करुत्तु।

summit। परिपूर्णानुभव अर्चिरादिगतिuji। देशविशेषप्राप्तिujib ColorGGuor? @iiC& ताऩे पुरिबुळ्गॊHत्तैक् कॊडुत्तालागादो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्। इक् क्रमलंली इत्यादि।

(सा।स्वाः) आत्ममात्रानुभवं अचित्सम्बन्धादिहेतुना पाप

प

सर्वपापनिवृत्तिंा_T६gb ब्रह्मप्राप्ति@@? गा। @ig इति । QiC= प्रपत्तिप्रकरण लङ्कीं। केवलात्मोपासक ब्रह्मानुभवप्रतिबन्धककैवल्यहेतुभूतकर्मरूपपाप सम्बन्धी (कंnsurrowing ब्रह्मानुभव कुङ्कु। मामेवैष्यसि ढाङ्ग की श्लोक कुण्डी ब्रह्मप्राप्तिनं लं सर्वपापक्षयापेक्षै? कर्मसम्बन्ध pouring

मुडैयार्क्कुम् विभवादिप्राप्तिumum? ढग। मामेवैष्यसीति । विभवादिप्राप्ति परिपूर्णप्राप्तिuroDur सर्वकर्मक्षयापेक्षै। @giring अर्चिरादि गतिरूपफल pi, दिव्यदेशप्राप्तिरूपफल pi GFCLT ? ऎऩ्ऩवदुवुम् ब्रह्मानुभवादेवार्थसिद्धQLD गीतं। परिपूर्णेति । परिपूर्णानुभवहेतुतयार्थसिद्धQLD G

Bon। G Guor ? परिपूर्णानुभव

ईश्वरा @is C ऊं? सं

@supri @कं क्रमली इति ।

(सा।प्रः) ब्रह्मप्राप्तिरित्येव परिपूर्णानुभव इत्याह । मामेवैष्यसीत्यादिना । ननु परिपूर्णानुभवस्य फलत्वे ब्रह्मणो विभुत्वात्तस्यात्रापि सम्भवादर्चिरादिगतिदेशविशेषप्राप्त्योरनपेक्षा स्यादित्यत्राह ।

परिपूर्णानुभवसिद्धिकं ॥ इत्यादिना ।

सा।विः) परमात्मोपासनव्याप्तेति व्यापकपरमात्मोपासनाभावे अर्चिरादिगतिवृत्तिरिति भावः । ननु परिपूर्णानुभवार्थं देशविशेषप्राप्तिरर्चिरादिगतिः किमर्थमपेक्षितेत्यत्राह । कङ्क्रम♚ली इति । (सा।संः) नो चेदर्चिरादिगतिदेशविशेषप्राप्त्युक्त्योर्निरर्थकता स्यादित्यभिप्रायेणाह । परिपूर्णेति । सर्वशक्तित्वादिहैव परिपूर्णानुभवं ददातु, किमर्चिरादिगत्यादिनेत्यत्राह । कं क्रमली इति । इह विभवादिलोके च शास्त्रादिनैव परिपूर्णानुभवनिष्पत्तेस्तस्यार्चिरादिगतिदेश-

कळ

चरमश्लोकाधिकारः

[[६२१]]

मूः

Qugs स्वतन्त्रा अनादिws नियमिकुं लग

कं त्तु वैत्ताऩॆऩ्ऩुमिडम् इक् गतिविशेषादि ५६०ना प्रतिपादिकं की शास्त्र सिद्धम् । कं गतिविशेषलं किंल (१०६०१४ शास्त्र♚♚ ब्रह्मस्वरूप लीक Cungi, योग साक्षात्करि विभवलोकादिकी प्रापि जीलकण्ठ प्रकाशं सुकृताधीन ori, करणायत्त ori যकल sun परिमित (puri विच्छेदवत् कं। मुक्तदशै पीलकण्ठील प्रकाशळं सङ्कोचविच्छेदकं कारण Gro) परिपूर्णविषय (Pomu पुनर्विच्छेदरहित (छ।

(

(सा। दीः) ू अर्चिरादिगतिदेशविशेषप्राप्ति कङ्क्रमलङ्कृ। sugs, कण्ठलं। मं क्रमलं की परिपूर्णानुभवं (OLDrm नियमं ८०G GLon ? उपासन वेलै श्रीविष्णुलोकादि ? ढग परमपदी अनुभव परिपूर्ण ब्रह्मानुभवम् । तद्व्यतिरिक्तानुभव Domb सङ्कुचित QILD। गतिविशेष कण्ठ इत्यादि। उपासनलंलीं ध्यान लंलङ्ग साक्षात्करि mungi, श्रीविष्णुलोकादि अनुभवि ungli, पीळं ज्ञानविकासं, कालतो विषयतश्च परिच्छिन्नQDrug भी मुक्तदशै ज्ञानविकास की परिपूर्ण तैwwनी Grimini। मुक्तदशैां की। कैङ्कर्यमिष्टप्राप्त्यन्तर्गतत्वेन विवक्षित Dri

(सा।स्वाः) Q शास्त्रबल मुम्मृ ईश्वरा नियमिमं मुङ्गी Com? योगदशादि गतिनिरपेक्ष भगवदनुभव mur? অ करणायत्ततया सङ्कोचविच्छेदादि♚ मुक्तिदशै गतिनैरपेक्ष्यं प्रसङ्गिung? @sumi @ गतिविशेषणं इत्यादि वाक्यद्वय - Que अनुभवं पुरुषार्थons, सिद्धिलं कैर्यपुरुषार्थं चरमश्लोकी CLICIT? ীठं

suri।

(सा।प्र) परिपूर्णानुभवोक्तिसिद्ध्या तत्परिवाहरूपायाः “पारमार्थिक भगवच्चरणारविन्द युगलै कान्तिकात्यन्तिकपरभक्तिपरज्ञानपरमभक्तिकृ तपरिपूर्णानवरतनित्यविशदतमानन्य

प्रयोजनानवधिकातिशयप्रियभगवदनुभवजनितानवधिकातिशयप्रीतिकारिताशेषावस्थोचिताशेषशेषतैक रतिरूपनित्यकैङ्कर्यप्राप्त्यपेक्षया” इति गद्योक्तायाः फलपरम्परया अप्युक्तिसिद्धेत्याह ।

(सा।विः) Gius, दानार्थम् । नियमि ळा, नियम्य स्थापितवान् । स्वतन्त्रसङ्कल्पनियतमिति अर्चिरादिगतिप्रतिपादकशास्त्रसिद्धमिति भावः । अयमसङ्कुचितानुभवश्शास्त्रजन्य ज्ञानदशायां योगसाक्षात्कारवेलायां च नास्ति । तदानीं सङ्कचित एवेत्याह । @कं गतिविशेष कुम्माङ्क CPOL इति । अफ्रीकी Cungi, ज्ञानसमये । विच्छेदवत् त मं ( ५, परिमितोऽप्यनुभवः कर्मप्रतिबन्धकवशात् कदाचित् स्यात्कदाचिन्न स्यादिति भावः । विभवादिलोकप्राप्तिवेलायां चानिष्ट निवृत्त्युक्त्यैव परिपूर्णानुभवोक्तिसिद्ध्या तत्परिवाहरूपगद्योक्तपरमभक्त्यादिकृतत्व, परिपूर्णत्वादि विशिष्टकैङ्कर्योक्तिरपि सिद्ध्यतीत्याह ।

(सा।संः) विशेषप्राप्त्यनन्तरनिष्पाद्यत्वोक्तेः को विशेष इत्यत्राह । ूळं गतीति । अस्त्वेवमनुभवस्य प्राप्यता कैङ्कर्यस्य च सा कुत इत्यत्राह ।

[[६२२]]

मूः - कैर्यं

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

अनुभवपरीवाहmi “क्रियतामिति मां वद” की शेषी २६५ परिपूर्णकी। “पारमार्थिक” ना की गद्यवाक्य मण्डल ६१६०१ फलपर्वपरम्परै womb

QiCs यथाप्रमाणं विवक्षितं। मी मा शुचः नगीन Grg अर्थ

प्रकाशित

(सा।दीः) अनुभवेत्यादि । गद्य की माङ्ग फलपरम्परै विवक्षित Dri पारमार्थिकेत्यादि । पारमार्थिकपरभक्त्यादि कृतत्व, परिपूर्णत्व, अनवरतत्व, नित्यत्व, विशदतमत्व, अनन्यप्रयोजनत्व, अनवधिकातिशयप्रियत्व, विशिष्टभगवदनुभवजनितत्व, अनवधिकातिशयप्रीतिकारितत्व, अशेषावस्थोचितत्व, अशेषशेषतैकरतिरूपत्व, नित्यत्वविशिष्टकैर्य [१५] फलपर्वपरम्परै UTTQJoor= यथाप्रमाणम्, C प्रमाण ना भगवदनुभवकैङ्कर्य [ १५६०० प्रतिपादिकं gulg क्कुम्बडि छ। शनी मा शुचः ढगाळी वाक्य श्री अर्थ। Co इत्यादि win spring अर्थ = इष्टप्राप्त्यनिष्टनिवृत्ति कक्षा। (सा।स्वाः) अनुभवेति । शुong गद्योक्तपरभक्तिपरज्ञानादिफलपर्व १५१८६ v CQ_CQUIT? Tri। पारमार्थिकेति । फलेति । परभक्त्यादिकृतत्व, परिपूर्णत्व, अनवरतत्व, नित्यत्व, विशदतमत्व, अनन्यप्रयोजनत्व, अनवधिकातिशयप्रियत्वविशिष्ट भगवदनुभवजनितत्व, अनवधिकातिशयप्रीतिकारितत्व, अशेषावस्थोचितत्व, अशेषशेषतैकरतिरूपत्व, नित्यत्व, विशिष्टकैङ्कर्य [६] ८५।६७ फलपर्वपरम्परै ६१६mq। यथाप्रमाणमिति । गद्यभाष्योक्तरीत्या प्रमाणप्रतिपन्नक्रमेण शनी मा शुचः ढा Cuon ? मोक्षयिष्यामि ढाकाकील उपदेश♚ल ला शोकं निवृत्त मा शुचः पुनरुक्त LDC ? GTगেगनÈQFuii। मी इति । दायर्थं कथन Linguino पौनरुक्त्यवैय्यर्थ्य दोष कुं

इत्यादिना ।

(सा।प्रः) ू अनुभवेत्यादिना । यथा प्रमाणमिति । “एतत्साम गायन्नास्ते । येन येन धाता गच्छति तेन तेन सह गच्छति । कामान्नी कामरूप्यनुसञ्चरन् । क्रियतामिति मां वद” इत्यादिप्रमाणानुगुण्येनेत्यर्थः । प्रकरणाविच्छेदं दर्शयन् मा शुच इत्यस्यार्थमाह । ली So४, फलितार्थः । साङ्गोपायनिवृत्तिफलभूतनैर्भर्यं प्रकाश्यत इति भावः । (सा।विः) अनुभवपरीवाह इति । यथा प्रमाणमिति । कामान्नीत्यादिप्रमाणानुसारादित्यर्थः । इतः मा शुच इत्येतद्वाक्येन प्रागुक्तार्थो दृढीक्रियत इत्याह । नीCLD इति । ऊँनी Grung अर्थली प्रकाशित की। = एतदुपरितनवाक्येन । अर्थली, प्रागुक्तेष्टप्राप्त्यनिष्टनिवृत्त्यर्थयोः । ॐ फलितार्थः । फलनिस्संशयत्वसिद्धविश्वास दाढर्यार्थम् । प्रकाशितळीmg], प्रकाशितं भवतीत्यर्थः । शोकहेतुनिवृत्तिकथनेन सिद्ध्यतश्शोकाभावस्यान्यतः प्राप्तत्वाद्विधेयत्वं नोपपद्यते ।

(सा।सं :) अनुभवेति । ननु पारमार्थिकेत्यादिना परभक्त्यादिपर्वपरम्पराऽपि प्राप्यतयोक्ता, सा किमितीह नोक्तेत्यत्राह । पारमार्थिकेति । अर्थ, अनन्तरोक्तेष्टप्राप्तावनिष्ट निवृत्तौ च । ब्, तत्कृत्स्नं च । इष्टप्राप्त्यंशे अनिष्टनिवृप्त्यंशे च न शोकः कार्य इति मा शुच इत्यनेन प्रकाश्यत इति भावः । व्याख्यान । इति ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[६२३]]

मूः श्रीगां मा शुचः नढाकी () विधि (wron & win प्रपन्ना जीन शोकि ६० विध्यतिलङ्घन उपायभूत शरण्या की एण्ड का कार्य किं ललं &L६२१६६८ळील प्रत्यवाय (P६TLIGILD - बुद्धिपूर्वोत्तराघ sujii, सर्वपापेभ्यः नीली ४ ना ग ६०मीण व्याख्यान किंळं प्रपन्न

शरण्या @qwmगळी वाक्य का कण्ठ विरुद्धomio।

(सा।दीः) वाक्य किन्तु मीणां गा तात्पर्य LImi। vii मा शुचः इत्यादिumã। विपक्षे अनिष्टpi Bipi। बुद्धिपूर्वोत्तराघjmgujib इत्यादिun।

(सा।स्वाः) मा शुचः ढाङ्गळी वाक्यं केवलानुवाद की पक्ष का विधिwris

१४ शोकिॐ श्री विध्यतिलङ्घन ईश्वरा Gin अर्थ

पक्षं श्रेष्ठQILD की (मत ?!) पदलं अनुवदिनिराकरिकीmi। श्रीगां इति । (सा।प्रः) दुष्करोपायानुष्ठानाशकत्या शोचतस्सुकरोपायोपदेशे शोको निवर्तेतैवेत्यर्थः । सिद्धा शोकनिवृत्तिर्विधीयमानशरणवरणाङ्गभूतमहाविश्वासदाद्र्यायानूद्यत इत्यमुमर्थं मा शुच इति शोकनिषेधविधानात् प्रपन्नानां शोके प्रत्यवायं बोधयति, मा शुच इत्येतदिति वदतां पक्षे अनुपपत्तिप्रदर्शनपूर्वकमाह । मां इत्यादिना । शोकहेतुविवृत्त्या सिद्धशोकाभावस्यान्यतः प्राप्तत्वाद्विधेयत्वं नोपपद्यत इत्यर्थः ।

(सा।विः) अतश्शोकहेतुनिवर्तनं प्रति ज्ञानेन पूर्ववाक्यसिद्धेन सिद्ध्यतश्शोकाभावस्य कारणस्यानुवादेन विश्वासो दृढीक्रियत इति पूर्ववाक्यफलितार्थकथनमिति भावः । केचित्तु मा शुच इत्येतद्वाक्यं विधिपरम् । एवं च शोककरणे विध्यतिक्रमेण स्वयमेव रक्षितरि जाग्रत्यपि रक्षकं विस्मृत्य स्वरक्षणे स्वप्रवृत्तिरूपस्वातन्त्र्यापादकप्रत्यवायस्स्यादिति भयेन शोकनिवृत्तिस्स्यात् । विध्यभावे तु विध्यतिक्रमदोषाभावेन शोकः प्रसजेत् । स च शरण्यविस्मरणेन स्वप्रवृत्तिरूपस्वातन्त्र्यापादकस्स्यादित्यनिष्टमापद्येत । अतो विधिपरमित्याहुः । तन्मते बुद्धिपूर्वोत्तराघनिवृत्तिमपि मोक्षार्थप्रपत्तिरेव करोतीतिपूर्वं स्वयं व्याख्यातत्वेन विध्यतिक्रमदोषाभावात् केनापि प्रकारेण शरण्यः प्रपन्नं न त्यजतीति स्वयमेवोक्तत्वाच्छरण्य विस्मरणेऽपि स्वरक्षणार्थप्रवृत्तावपि शरण्यो न त्यजतीति विधिपरत्वाश्रयणेन किञ्चित् प्रयोजनमिति तन्मतानुवादपूर्वकं दूषयति । श्रीणां इति । मा शुचः काकीला मा शुचः इत्येतस्य । विधिñmsuIT, विधायकतया । शोकि ऊ, शोचनम् । विध्यतिलङ्घन comi, विध्यति क्रमरूपं सत् । शरण्यळाली। शरण्यं विस्मृत्य । छा कार्य किं छ। स्वप्रयोजनस्य । ग &LInsurकील, स्वयमेव कर्तेति । प्रत्यवाय (poorLib, प्रत्यवायरूपं भवेत् । दोषापादकं भवेदित्यर्थः । ढाळंा मागा, इत्युक्तस्थलम् । विरुद्धomó इत्यन्वयः । बुद्धिपूर्वोत्तराघनं

सर्वपापेभ्यः ढाढी, सर्वशब्देन विध्यतिक्रमरूपबुद्धिपूर्वोत्तराघान्यपि सङ्गृह्येत्यर्थः । लृान्ना गण, स्वयं कृतस्य । CLग, हस्तं न विसृजति । (सा।सं :) मा शुच इति विधानादेव बुद्धिपूर्वोत्तराधेऽप्यदोषात्तदर्थमपि प्रपत्तिः कार्येति किमिति व्याख्येयमिति भावः । प्रपन्नं कथमप्यपरित्यजतः शोचतः परित्यागासम्भवात्तद्विषये परिग्रहशैथिल्योक्तिः प्रत्यवायोक्तिश्च विरुद्धेत्यभिप्रायेणाह । प्रपन्ना इति ।

[[६२४]]

मूः

[[१]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

आगैयाल् इव्तिल् इऴियुमवऩुक्कु करैक्कळॆल्लाम् कऴिगैयाले शोकिकं५C६१६००१/LD विश्वास दृढीकरि

तात्पर्यio।

“बन्धुनाशादयः पूर्वं बहवश्शोकहेतवः ।

तत्तत्समुचितैस्सम्यगुपदेशैरपोदिताः ॥

(सा।दीः) स्वाभाविकार्य Gri। शुलं इत्यादि । बन्धुनाशादि जनितrisarnor पूर्वशोक ४६० Q शोकं। बन्धुनाशादय इत्यादि । आदिशब्द♚ल अपकीत्र्त्यादिसङ्ग्रहम् । स्वस्य आसुरप्रकृतित्वशङ्क, पूर्वं= द्वितीयाध्यायादिनी)। तत्तत्समुचितैः= “अशोच्यानन्य शोचस्त्वम्-मा शुचस्सम्पदं दैवीमभिजातोऽसि ॥” इत्याद्युपदेश। (सा।स्वाः) Qq६) व्यर्थानुवादं २G GLD? गा वैय्यर्थ्याळ परिहरि GIT ६१ ६ उपसंहरि श्री। शुक्र

शुचः

इति । बन्धुवधादिनिमित्तशोकाक्रान्तकं ली। मा बन्धुवधादिनिमित्तशोकनिषेधorrio पर्यवसि ५५ m विश्वासदाढर्यार्थßogi Gon? Tumi बन्ध्विति । आदिशब्देनासुरजन्मादिकं विवक्षितम् ।

(सा।प्रः) ननु “अशोच्यान् अन्यशोचस्त्वम् । मा शुचस्सम्पदं दैवीमभिजातोऽसि” इत्यादिना शोकनिमित्तं विशिष्योक्त्वा शोकस्यापि निवर्तकत्वादत्र निवर्तनीयशोकनिमित्तानुक्तेश्शोकासिद्ध्या तन्निवृत्त्यनुवादोऽप्यनुपपन्न इत्यत्र, अस्मिन् श्लोकेऽपि मा शुच इत्युक्तेरस्माच्छ्लोकात्पूर्वत्र गुरूपायोक्तः गुरूपायव्यतिरिक्तहेतुकशोकानां निवर्तितत्वाच्च पूर्वोक्तोपायानुष्ठानाशक्त्या शोचतश्शेकनिवर्तनौचित्याच्छोकसिद्धेः लघूपायोपदेशात्सिद्धशोकनिवृत्त्यनुवाद उपपन्न इति श्लोकाभ्यां सङ्गृह्यतयोर्द्वितीयस्य तात्पर्याथमप्याह । बन्धुनाशेत्यादिना । विलम्बाक्षमत्वादिदौष्कर्यादीत्यादिशब्दार्थः ।

(सा।विः) एवं च स्वोक्तार्थ एव ग्राह्य इत्यभिप्रायेण विश्वासदृढीकरणरूपस्वव्याख्यानप्रकारमुपसंहरति । शुलक इति । ५। प्रविष्टवतः । नन्वत्र पूर्वं “अशोच्यानन्यशोचस्त्वम्” इत्यादि गुरूपायस्योपदिष्टत्वादनन्तरं लघूपायमुपदिश्य मा शुच इत्युक्तेश्च दुष्करोपायोपदेशेन उपायस्य कर्तुमशक्यत्वादनिष्टनिवृत्तीष्टप्राप्त्युपायाभावाच्छोक उत्पन्नः, पश्चाल्लघूपायोपदेशेन शोकहेतुनिवृत्त इति तदनुवादो युज्यते । न च बन्धुनाशादिशास्त्रोपक्रमस्थ शोक एवात्र निषिध्यत इति वाच्यम् । तस्य प्रागेवात्मतत्त्वोपदेशेन निवर्तितत्वात् । मां शरणं व्रज बन्धून् प्रति मा शुच इत्यसङ्गतेश्चेत्यमुमर्थं श्लोकद्वयेन सङ्गृह्याह । बन्धुनाशादय इति ।

(सा।सं :) तर्हि मा शुच इत्यस्य कुत्र तात्पर्यमित्यत्राह । शु इति । अस्मिन् पक्षे बुद्धिपूर्वोत्तराघे प्रसक्ते भीतिशोकाभ्यां झटिति प्रायश्चित्ते अधिकृतिः फलति । प्रागसकृन्मा शुच इत्युक्तेरिह च मा शुच इत्युक्तिः पुनरुक्तेति शङ्कावारणाय चरमश्लोकोपदेशात् प्राक्तनशोके निमित्तमिदं, तच्च तत्तदुपदेशादवगतं चेत्याह । बन्ध्विति । बन्धुनाशगुरुवध-स्ववधादयः सर्वे बहवश्शोकहेतवः । “अशोच्यान् अन्यशोचस्त्वम्” इत्युपक्रम्य “तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि ।” इत्यन्तेन आत्मतत्त्वस्थितिक्षत्रधर्माद्युपदेशैरपोदिताः । “दैवी सम्पद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता” इति श्रुत्वाचरमश्लोकाधिकारः

मूः सुदुष्करत्वाद् धर्माणामपारत्वाद् विरोधिनाम् ।

सिद्धःफलविलम्बाच्च शोकोऽद्य विनिवार्यते ॥

[[६२५]]

अभिमतफलकं दुष्करसाधन Cs सर्वविरोधिनिवर्तनक्षम (poni, फलविलम्ब

कङ्क २० कङ्कील शुन्य उपायविशेषळं उपदिष्टन ४ उपायदौष्कर्यादि५०qw २००१ कण्ठ शोकिकं प्राप्ति। उपायं अनुष्ठि ६० २६० कार्य नाकं भर, नाऩे करियुमाय्, उऩ्ऩै रिसयादबोदु ऎऩक्कु ३aaमाम्बडियिरुक्कुम् सयिलुम् (सा।दीः) अपोदिताः, परिहृत शोककं हेतुकं कलबाकं BITLGpi। सुदुष्करत्वादित्यादि । धर्माणाम्, उपायान्तराळा भक्त्यादि सुदुष्करत्वाद्धेतोः । विरोधिनां, पापrijfDIO आनन्त्याच्च । फलविलम्बाच्च सञ्जातश्शोकोऽद्य चरमश्लोकोपदेशसमय कं श्री निवर्तिकीलाल। मा शुचः नाकीळा वाक्यार्थकं LG की अभिमतफललं।छञ्छ इत्यादिवाक्यद्वयं । सुकर mui, अविलम्बेन सर्वविरोधिनिवर्तनक्षम (DLTor मुमाऩ उपाय उपदिष्टons उपायविषय २० कं शोकं CLIP वाक्य ं । (सा।स्वाः) बन्धुनाशादिनिमित्तशोकस्य मा शुच इति निषेधाभावे न शोकं निषेध्यम् ? TঠোQ५f\È@sumii। सुदुष्करत्वादिति । उपायदौष्कर्य, विरोधिभूयस्त्व, फलविलम्बरूपहेतुत्रय प्रयुक्तश्शोक इदानीं निवार्यत इत्यर्थः । ig बन्धुवधादिनिमित्तonor शोकळं तत्तदुपदेशेन निवृत्तonsum) तन्निषेधं ५५५५/। उपायदौष्कर्यादिप्रयुक्तशोकनिषेधपरत्वा नियामकQLD? Ti। अभिमतेति । एवंविधोपायोपदेशानन्तरं मा शुचः GT GÖा]। शोकनिषेधं ६०१६६) उपायदौष्कर्यादिप्रयुक्तशोकनिषेधCLD उचितQLD।लं। उपाय दौष्कर्यादिनिमित्तशोकं ईश्वर का स्वस्वातन्त्र्यकुं

? Gorl शङ्कानिमित्तशोकं प्रसक्त? निषेध्य GILD की। उपायमिति ।

(सा।प्रः) मा शुच इति वदतश्शेषित्वात् फलित्वं स्वामित्वादरक्षणे स्वामिन एवावद्यमिति चावगन्तव्यम् । (सा।विः) सुदुष्करत्वादिति । विरोधिनामपारत्वादित्यन्वयः । द्वितीयश्लोक तात्पर्यं विवृणोति । अभिमतफललं ।कण्ठ इति । दुष्करसाधन, दुष्करसाधनव्यतिरिक्तं सत् । फलविलम्ब Pris, फलविलम्बं विहायैव, अविलम्बेन फलप्रदमित्यर्थः । दुष्करत्वफलविलम्बादिकं शोकहेतुः । एतादृशापायोपदेशेन शोकहेतुनिवृत्तिरिति भावः । poor फलिujori, तद्रक्षणजनितलाभो मदीय एवेति भावः । २_६१६nor रक्षिung Cung/ कं अवद्य

दशैीकं त्वां न रक्षिष्यामि चेन्ममैव हानिरित्येवं विद्यामानावस्थायामपि ।

कू

(सा।संः) मय्यप्यासुरीसम्पदस्ति किमिति सम्भावनानिमित्तकश्शोकोऽपि “मा शुचः सम्पदं दैवीमभिजातोऽसि” इत्युपदेशेन निवारितः । तर्हि किमत्र शोकनिमित्तमित्यत्राह । सुदुष्करत्वादिति । मोक्षहेतुतयोपदिष्टानां धर्माणां कर्मयोगादीतां दुरनुष्ठानत्वादुपायोपेयविरोधिनामविद्यादीनामनवधिकत्वात् “बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान् मां प्रपद्यते” इत्यादिना फलविलम्बोक्तेश्च । सिद्धः, सञ्जातः । शोकोऽद्य परमकारुणिकेन निषिध्यत इत्यर्थः । उक्तानुक्तसमुच्चयार्थश्च । मा शुच इत्यस्य वाक्यार्थं दर्शयति । अभिमतेत्यादिना ।

[[६२६]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

धानादितुल्य ६०११६०१ २००१ कं शोकिक प्राप्ति

श्रीनाएं। হসত माऩ पऴैय

कफीकङ्कील शोकळं यथावस्थितात्मोपदेशादि नाक बन्धुवधादिनिमित्त शोक।org/। प्रकरणानुगुण LDTT६०१ शोकान्तरम् ।

(सा।दीः) उपायमनुष्ठिलं

फलविषयी

भर

शोकप्राप्ति

Trm) द्वितीयवाक्य किं अर्थ ं । बन्धुनाशादयः ढाळं कारिकाद्वयं सङ्गृहीत Door अर्थñog विवरिऊङ्कीpi। शाङ्क काफी ऊं की इत्यादि । शोकान्तरत्वोद्घाटनं प्रकरणानुर्गुण Quorm

उपपादिकं की pri।

(सा।स्वाः) शुना

बन्धुनाशादिनिमित्तशोकनिवृत्त्यर्थं आत्मतत्त्वोपदेशादिना

आलु मा शुचः ढाळा शोकलं निषेधिuno २५ शोकनिषेधं पूर्वं प्रसक्ततन्निषेधपर GDM। GOITE ? ढगढग प्रतिज्ञापूर्वक

“मा शुचः सम्पदं दैवीमभिजातोऽसि पाण्डव” ढाढला की हेतुविशेषनिर्देशपूर्वकं शोकनिषेधं बन्धुवधादिनिमित्तशोकनिषेध

Gr। इत्यादिना ।

दैवीमभिजातोऽसि

Cur

(सा।प्र) दानादीति । यथा धनस्य स्वरक्षणे भरो नास्ति, तथा प्रपन्नेन निर्भरण भवितव्यमित्यर्थः । धान्यादिरादिशब्दार्थः । ननु बन्धुवधस्यासन्नकालभावितया तत्प्रतिसन्धानजनितशेाकस्यानुवृत्ति सम्भवादेकदेशोपदेशेन कृत्स्नार्थग्रहणविरोध्यासुरप्रकृतित्वशङ्कयोत्पन्नशोकानुवृत्तिसम्भवात् “शिष्यस्तेऽहम्’ इत्युपपन्नस्यापि “यथेच्छसि तथा गुरु” इत्यपेक्षकत्वं यथा प्रतीयेत, तथोपदेशाच्छोकानुवृत्तिसम्भवाच्च तेष्वेव कश्चिच्छोको निवर्त्यः किं न स्यादित्यत्र भाविबन्धुनाश प्रतिसन्धानजनितशोकस्य निवृत्त्यै देहात्मभ्रमनिवृत्तिव्यतिरिक्तस्यानपेक्षितत्वादासुरप्रकृतित्व शङ्काजनितशोकस्य “मा शुचस्सम्पदं दैवीमभिजातोऽसि’” इत्युपदेशादेव निवृत्तत्वादुपेक्षकत्वशङ्काजनितशोकस्यापि “सर्वगुह्यतमं भूयश्श्रृणु मे वचनं परम् । इष्टोऽसि मे दृढयतस्ततो वक्ष्यामि ते हितम् ॥ मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्गुरु । मामेवैष्यसि कौन्तेय प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ॥” इत्युक्त्यैव निवृत्तत्वाच्चात्र निवर्तयितव्यश्शोको भक्तियोगदौष्कर्याद्यनुसन्धानजनित शोक एवेत्याह । कां काफी कङ्की ल इत्यादिना ।

(सा।विः) किं त्वया शोचनीयमित्यर्थः । ननु बन्धुवधस्यासन्नकालत्वात्तत्प्रतिसन्धानजनितशोकस्यानुवृत्तिसम्भवादासुरप्रकृतित्वाशङ्कयोत्पन्नशोकानुवृत्तिसम्भवाद्यथेच्छसि तथा गुरु इत्यनास्थयोपदेशेनापि शोकानुवृत्तिसम्भवात्तेष्वेव कश्च्छिोको निवर्तयितव्यः किं न स्यादित्यत्र, भाविबन्धुवधजनितशोकस्य निवृत्त्यै देहात्मभ्रमनिवृत्तिव्यतिरिक्तस्यानपेक्षितत्वात्, आसुरप्रकृतित्वजनितशोकस्य” मा शुचः सम्पदं दैवीम्

इत्यनेन निवृत्तत्वादुपेक्षकत्वशङ्काजनितशोकस्यापि “सर्वगुह्यतमं भूयशृणु मे वचनं परम् । इष्टोऽसि मे दृढ इति ततो वक्ष्यामि ते हितम् ॥ मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्गुरु । मामेवैष्यसि भद्रं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ॥” इत्यनेनैव निवृत्तत्वाच्चात्र निवर्तितव्यश्शोको भक्तियोगादौ दौष्कर्यानुसन्धानजनितशोक एवेत्याह । शालां की मङ्कील, इति । की। निवर्त्यमानः । कील, निवृत्तः ।

प्राचीनः ।

(सा।सं :) बन्धुनाशादय इति कारिकाद्वयसङ्गृहीतमर्थं विवृणोति । @vg इत्यादिना । यथा बन्धुनाशादिनिमित्तकाच्छोकाच्छोकान्तरमेव-

चरमश्लोकाधिकारः

[[६२७]]

मूः ६] [५]६onlw६orsf]६) ? “दैवी सम्पद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता” जीती कुं

ऎऩ्ऱु पिरित्तुच् चॊऩ्ऩवाऱे, नाम् तॊऩ्गळागिऱ् सॆय्वदॆऩ्ऩॆऩ्ऱु वरि कत्त अञ्जऩैप् पऱ्ऱ “मा शुचस्सम्पदं दैवीमभिजातोऽसि पाण्डव” Cum if फल की तीव्र सङ्गLounळी♚s चिरकालसेव्य omi, अन्तरायबहुलomi, अत्यन्तावहित कृच्छ्रसाध्य Door ३त्तैयुम्, तऩ्ऩळवैयुम्, कण्डु नमक्किव् ३qTÁतलैक्कट्टि ऎङ्गे इप् फलसिद्धिuy६B की शोकि अर्जुन क्षणकालसाध्य, सर्वान्तरायरहितori, सुकर Lonor उपाय के कश मुखमा फलसिद्धिuii६० निर्भर, निस्संशय

६०६०मी, मा शुचः ॥ ६ ॥ ॐ श उपायान्तरदौष्कर्यादिनां

क शोक की कण्डीइत्यादि। मध्ये “दैवी सम्पद्विमोक्षाय” गी शोकान्तरं " मा शुचः सम्पदं दैवीम् ऩरियाल् कऴिक्कप्पट्टाप् पोले, मुडिविल् उपायान्तरदौष्कर्यजनितशोकान्तरं मोक्षयिष्यामि मा शुचः

(सा।दीः) GTIMEJC

[[९९]]

दैवी सम्पदित्यादिur jio, ज्ञानशक्त्यादिमान्द्य TrijrQuorpuq। अमुख, अल सुकरोपायोपदेश♚। GT५१। सुदुष्करोपायनं उपदेशिकं अनन्तरम् अहं सुकरोपायमुपदेशिलं प्रकरण की मग “मा शुचः “ढाणकी

शोक अर्थ। सुदुष्करोपायोपदेशपूर्वकम्

प्रभृति गीतापरामर्शलं सुव्यक्तQLD की pri।

m।

m। trijCb, काळं मा शुचः

ली।

शोकि अर्जुन ६०६०१ कं

शोकळं सुदुष्करत्वादि ॐ उपायमुपदिष्ट] आदितः

(सा।स्वाः) ó सुकरविलक्षणोपायोपदेशपूर्वका मा शुचः ढाढा की शोकनिषेध उपायदौष्कर्यादिनिमित्तशोकनिषेधपर GILD on Cm नान्ना CGGD लङ्का शु

Dirii( उपायदौष्कर्यादिनिमित्तशोकनिषेध QILDOG Com ? I " इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्गुह्यतरं मया । विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा गुरु ॥” उपदेशानन्तरं “सर्वधर्मान् परित्यज्य”ढाङ्ग सुकरोपायोपदेशं प्रसङ्गिuman ? " मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी” इत्यादिना पुनश्च भक्तियोगोपदेशमसङ्गतons प्रसङ्गung? किञ्च सर्वधर्मानित्युपदेश स्वतन्त्रसुकरगुह्यतमो, पायान्तरोपदेशक आदित आरभ्य गीताशास्त्रोपदेश व्यर्थLDI प्रसङ्ग ?

(सा।प्र) अत्र निवर्त्य (LDING ?) मान इत्यर्थः । & इत्यादि । अतिविलक्षणफलेऽत्यन्तमभिलाषे विद्यमान एवेत्यर्थः । एवं सोदाहरणमन्यथानुपपत्त्या स्वेन समर्थितमर्थं प्रकरणपरामर्शेन द्रढयति । (सा।विः) प्रीती, विभज्योक्त एव । अत्यन्तविलक्षणे । तीव्रसङ्गं bLour ली♚s, अत्युत्कटाभिलाषे विद्यमाने सति । तन्मर्यादांश्च । gmsq। समाप्ति प्राप्य । Grils, कुत्र । फलसिद्धि, एतत्फलसिद्धिः । २६ळी, यथा स्यात्तथा प्रविशति । अयमुपायस्सम्पूर्णस्सन् यथा फलितस्स्यात्तथा कथं घटेतेति भावः । प्रकरणानुगुणं शोकान्तरमित्युक्तमर्थं प्रकरणपरामर्शेन दृढयति ।

(सा।संः) “मा शुचस्सम्पदं दैवीमभिजातोऽसि” इति निवारितं, तथा ततोऽप्युत्तरमप्युपायान्तरदौष्कर्यादि जनितशोकान्तरमेवेह निवार्यत इत्यर्थः । फलम्, परमनिश्रेयसफलम् । तीव्रसंवेगशब्देन विलम्बाक्षमत्वाख्यावस्थाविशेष उच्यते । Grils? कथम् ।

[[६२८]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - भगवद्गीतै ( प्रकृत्यात्मविवेक ऊं की

कळाऩ

परम्परया मोक्षकारण ii

मा

६६] कर्मयोग ज्ञानयोग [i] ८६० ruji, साक्षान्मोक्षसाधन DIs वेदान्तविहित Door भक्तियोग jio सपरिकर Loss उपदेशिलं, “इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद् गुह्यतमं मया ।

विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा गुरु ।”

ऎऩ्ऱरुळिच्चॆय्दवाऱे असाऩुडैय मुत्तिलुरावुदलैक् कण्डरुळियिरुक्कच् चॆय्दे कडुग४तैयरुळिच् चॆय्यादे

“परीक्षां च जगन्नाथः करोत्यदृढचेतसाम्”

ऎऩ्गिऱ कट्टळैयैक् कण्डरुळि, नाम् इऩ्ऩदु उऩक्कु HTT परमहितम्, img प्रधान ५६०नी व

अनुरूप

वर्तिन। निगमिung,

" एष पन्था विदर्भाणामेष यास्यति कोसलान्” niur उपेक्षकत्वशङ्क

१६०० ६००७६०bilg- “यथेच्छसि तथा गुरु ।”

(सा।दीः) भगवद्गीतै इत्यादिमहावाक्य। PuL, द्वितीयाध्याय प्रकृत्यात्मनोर्वैलक्षण्यज्ञान की प्रा। तृतीयाध्यायादि। सपरिकर उपदेशिका, अष्टादशाध्यायान्त इति शेषः । २००४, दैन्यम् । ५६०णी मी कुण्ठा, अभिप्रेत्य

m।

(सा।स्वाः) गीताशास्त्रं दुष्करोपायान्तरोपदेशमुखेन दौष्कर्यनिमित्तशोकरूपसुकरोपायोपदेशाधिकार सिद्ध्यर्थQILD IT “इमं विवस्वते योगं प्रोक्त्वान् अहमव्ययम् । इदं तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनसूयवे ॥” इत्यादि Bijun उपदिश्यDoor सुकरोपाय प्रशंसा प्रतिज्ञादिक्षा L६१६००T COTL_TCQUIT? शु प्रस्तुत भक्तियोगाङ्गभूत प्रपदनोपदेश CTL_TCQUIT? GTळा ढग उक्तशङ्क ५० बा] परिहरि ॐ श्री। भगवद्गीते इत्यादि महावाक्य♚ल। २_६४५०, दैन्यम् । उपायान्तरदौष्कर्यनिमित्तशोक सर्वज्ञा सर्वेश्वरा साक्षात्करिलंल (कण्ठ मध्ये उपदेशान्तरं सङ्गतCLDI ? ( Gri। परीक्षां चेत्यादिना ५६०णीही, अभिप्रेत्य mulg।

(सा।प्रः) भगवद्गीतै (सा।विः)

इत्यादिना । २o४g, ग्लानिः । शोकजनितशरीरम्लानतेत्यर्थः । भगवद्गीतै इति । प्रथमम् । २ pm, ग्लानिम् । कळा(बीपी (कण्ठसं Quiz, दृष्टं दयां कुर्वन् स्थितोऽपि । पश्यन्नपीति भावः । श्रनुनी Grung, अनुक्त्वा । ढाङ्ग कील &LL

गली, परीक्षां कर्तुमङ्गीकृत्येत्यर्थः । mळं, वयम् । गा इदानीम् । २६०१ऊञ्छ, तव । साक्षान्मोक्षसाधनं, भक्तिमपुरस्कृत्यैव मोक्षसाधनम् । परमहितमेव, तव अव्यवहितोपायः । शक्रं प्रधान ५ळणीमी, एतदुपायं प्रधानतयाऽभिप्रेत्य । शाकण्ठ अनुरूप Dis, वर्ति, एतदानुकूल्येन वर्तस्व । मयि भरं समर्प्य निर्भरो भव । ढाळा नियमिung। एवमनुपदिश्यैव । “एष पन्था विदर्भाणामेष यास्यति कोसलान् । यथेच्छसि तथा गुरु । येन मार्गेण गन्तव्यम्” इति रोचते

(सा।संः) सुदुष्करोपायोपदेशपूर्वकमेवायमुपाय उपदिष्ट इत्ययमर्थ आदितः प्रभृति गीतापरामर्शात्सुव्यक्त इति दर्शयति । भगवद्गीतै इत्यादिना । २०१६०, दैन्यम् । कलीमीकुङ्का, अभिप्रेत्य ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[६२९]]

मूः ऎऩ्ऱु सॊल्लित् तलैक्कट्टिऩोम् ऎऩ्ऱु इदु सुमाग कत्ताऩॆऩ्ऱु भाविलङ्का गम प्रधान Lon भक्तियोग निष्कर्षि उपदेशिmi मॆऩ्ऱु इदॊरु friपुत्तैक् कणिचित्तरुळिप् पण्डु पुरियरत्त अरिय्र्दऩ्ऩैये “सर्वगुह्यतमं भूयः " गाण्ठी Q श्लोक) अत्यादरं

[[९९]]

निष्कर्षिकं निगमिकं यन्नी

शोक

सप्रत्यभिज्ञ

♚orgmwi

५६००१०५६ff]६ण सारथिरूप ६० ६० सर्वेश्वरा, मी परमरहस्य Lomi लघु मोक्षोपाय ३fयक्कैक्कु पुरियु माऩाऩॆऩ्ऱु लघूपाय । कं प्रशंसारूप २७ स्वविषयशरणागतिow उपदेशिक

(सा।दीः) Bloo, कक्षि । भक्तियोग “मन्मना भव मद्भक्तः” पूर्व

निगमिकण्ठ, समापिऊञ्छ । मोक्षोपायñ

तिरुवुळ्ळम् पऱ्ऱि अरुळिच्चॆय्यप्पुगुगिऱ सीऱिय कालक्षेपं १६०० ६००७ १५० सकलफलसाधन [LD IT ६०७

मनोरथ । कंळं सारथिumii सर्वशोक imguj

प्रधान निष्कर्षि m। सप्रत्यभिज्ञ

Gring भक्तियोगं प्रत्यभिज्ञातorbugGuron। प्रपत्ति। कालक्षेपङ्ग, मध्ये तत्प्रशंसाश्लोक [i] ८६०ना प्रस्ताविung Tom १४ ६। (सारथिuri, सम्पादक or mii) मनोरथjg।कञ्छ सारथिumri प्रवर्तक। लं मनस् लघूपायल Co

(सा। स्वाः ) गङ्ग = गङ्गQLDING आवृत्ति Tormula। सप्रत्यभिज्ञं, “मन्मना भव” इत्यादिना पूर्वोक्तं प्रत्यभिज्ञातombig mulg। निगमिकङ्क, समापिकं, कालक्षेपं, मध्ये तत्प्रशंसाश्लोकान्ना प्रस्तावि wirgung। सारथिuri, सम्पादकQuotq। (सा।विः) तेन मार्गण गच्छ इतिवदुपदिष्टमार्गेषु यथा रोचते तथा कुर्विति । ५००s&iq-Cornb, समापितवन्तः । prrió इत्यत्रापि सम्बध्यते । ढाळा, इति । व्याज शोकिलंलं। एतदेव कारणं कृत्वा शोकं कृतवान् । अर्जुन इति शेषः । भाविलं। एवं विचार्य । इतः परम् । छ्णु १५००, कया च स्थित्या । प्रधान Lion भक्तियोग निष्कर्षिकं। उपदेशि Liiumb, भक्तियोगं निष्कृष्योपदिश्य प्रदर्शयामः ।

विनोदकं णीही इति कञ्चिद्विनोदमभिप्रेत्य । उपदेशिकं भक्तियोगं ru, प्रागुपदिष्टभक्तियोगमेव । सप्रत्यभिज्ञombuq निष्कर्षिकं । निगमिलंळ, पूर्वोपदिष्टभक्तियोग एव निष्कृष्य पुनरुपदिष्ट इति यथा जानीयात्तथा निष्कृष्य निगमने कृते । तदापि । ♚ पूर्वापेक्षया प्रचुरीभूय प्रतीयमानप्रकारम् । ५६ळी, पश्यन् । सारथिरूप सर्वेश्वरा, सारथित्वेन स्फोरितः । लघु मोक्षोपायल उपदेशिकं मं पूर्णपात्र, लघूपायोपदेशस्य पूर्णयोग्यो जात इति । श्री

मनः कृत्वा । अन@swip, कालक्षेपं० ६००,

।

मनोरथ कुङ्किंळं सारथिuri,

उपदेक्ष्यमाणस्य । ffu लघूपाय। श्रेष्ठलघूपायस्य । प्रशंसारूपLI P प्रशंसाकरणरूपं कञ्चित्कालक्षेपमकुर्वन्नेव । एतदर्जुनस्याभिलषितस्यापि सारथिस्सन् ।

(सा।सं :) , पर्यायम् । सारथिumi, प्रवर्तक । अथ प्रपन्नस्यास्मिन् श्लोके पूर्वार्धेन सोपपत्तिकं निर्भरत्वम्,

[[६३०]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः

काफी कण्ठीsung निवारिकं की शोकं

पऴैय

शोक Comjuic

ठीक

प्रकरणपरामर्श ६० सुव्यक्तम् ।

(सा।दीः) प्रवर्ति॥। ५। शनी प्रपन्नाकं शं श्लोकलंलं पूर्वार्ध♚लं

निर्भरत्व (pib, उत्तरार्ध निर्भयत्व pib।

(सा।स्वाः) Qug चरमश्लोकार्थ

समुदाय♚ली निस्संशयत्व pib-

पूर्वार्धलं Co० निर्भरत्वpii, उत्तरार्ध की निर्भयत्व (pi,

(सा।प्रः) ननूपायोपदेशामात्राच्छोकनिवृत्तिर्नोपपद्यते । उपायज्ञानमात्राद्भगवता रक्षणभरस्वीकारायोगेन

भरस्वीकारस्यानन्तापराधजनितनरकपातादि-

(सा।विः) रथस्य सारथिभूतः खलु । मनोरथस्यापि सारथिरिति चमत्कारोक्तिः । कफ्रीकीला, निवर्तितवान्, सर्वेश्वरः प्रथमं भक्तियोगमुपदिश्य तेन सन्तुष्टचित्तो विकसितवदनस्सन् अर्जुनो भक्तियोगे प्रवर्तेत वा, उत दुष्करतां विचिन्त्य शोकाविष्टो म्लानमुखस्सन् दीनस्तिष्ठेत् । यदि दीनस्तिष्ठेत् तदा लघूपाय उपदेष्टव्य इत्यभिप्रेत्य शोकवर्धनाय यथेच्छसि तथा कुर्विति तस्मिन्नेव स्वातन्त्र्यं निवेश्य “शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् ।” इति वदन्तमेतादृशं मामेवं कुर्वित्यनुपदिश्यैव स्वातन्त्र्यमेव मय्यारोपयति । दुष्करश्चोपायः, अहं चात्यन्तपरतन्त्रः, मामुपेक्षत इति शोके प्रवृद्धे सति शोकस्य भक्तिनिष्कृष्य भक्तियोगो न ज्ञायत इति शोचसि । तर्हि पुनरपि “सर्वगुह्यतमं भूयश्शृणु मे परमं वचः” इति निष्कृष्योपदिश्यते न भक्तियोगनिष्कर्षाभावप्रयुक्तशोकनिवृत्तियोग्यता सत्त्वेऽपि “इष्टोऽसि मे दृढ” इत्यादिना उपेक्षकत्वप्रयुक्तशोकनिवृत्तियोग्यतासत्त्वेऽपि प्रागपेक्षयाधिक शोकाविष्टमेव दृष्ट्वा गुरूपायासामर्थ्यप्रयुक्त एवायं शोक इति विज्ञाय लघूपायमुपदिष्टवानिति प्राक्प्रसक्तशोकाद्विलक्षण एवायं शोक इति प्रकरणपरामर्शाद् ज्ञायत इति भावः । न च इष्टासि मे दृढा इत्यनेनैव उपेक्षकत्वप्रयुक्तशोको निवृत्तः, पुनश्शोक एव नोत्पन्न इति वाच्यम् । तथा सति लघूपायोपदेशानन्तरं मा शुच इति शोकनिषेधकथनायोगात् । ननु सर्वज्ञस्य भगवतः किं प्रयुक्तोऽयं शोक इति सन्देहानुदयात् पुनर्निष्कृष्य (?) भक्तियोगोपदेशो व्यर्थ इति चेन्न । स्वस्य तथा ज्ञानेऽप्युपायान्तरदौष्कर्यप्रयुक्त एवायं शोक इति लोकस्य ज्ञापनाय तथा प्रवृत्त्युपपत्तेः । लोकस्य ज्ञापनेनोपायान्तरदौष्कर्य प्रयुक्तशोकवान् अस्योपायस्याधिकारीत्यधिकारज्ञापनं फलमिति बोध्यम् । नचोपायदौष्कर्यप्रयुक्तशोकस्याङ्गप्रपत्तिविधानेन निवारणपरमिदमिति वाच्यम् । भक्तिनिवर्तन सामर्थ्यस्य प्रपत्तेस्सर्वेश्वरप्रभावरूपतया साक्षान्मोक्षप्रधानस्यापि सर्वेश्वरशक्त्या सम्भवात् । मोक्षार्थ प्रपत्तिपरत्वेऽपि बाधकाभावात् । ननु तर्ह्यङ्गप्रपत्तिपरत्वेन व्याख्यानपरगीताभाष्यविरोध इति चेन्न । सर्वफलसाधनसमर्थभगवच्छरणागतिविधायकवाक्यस्यौचित्येन मोक्षप्रपत्तिपरत्वेऽपि विरोधाभावात् *

(सा।सं :) उत्तरार्धेन निर्भयत्वं, समुदितश्लोकान्निस्संशयत्वं च-

सारविवरिणीव्याख्यान ही

किन्तु यही कण्ठी मातृकै बंशका कण्ठ Go भागं @mललongळं विचारिक) लभिऊं विवरिणी व्याख्यानं

LL।

मूः - उपायान्तररहित]

चरमश्लोकाधिकारः

छली, “मामेकं शरणं व्रज"विधिक

[[६३१]]

ना

६० अशक्त ६०६०१६ शक्ता शेषी भरस्वीकारं ६ogi, giप्रपन्नमं श्लोक मण्डी पूर्वार्ध की निर्भरत्वpळं, सर्वशक्तिwni स्वीकृतभर आश्रितविषय की सत्यवादिन शेषी “अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि, ” sun न्यस्तभर कंस ली आगामिनरकादिप्रत्यवायशङ्काप्रसङ्गww निर्भयत्व, श्लोकं,

“सॆम्मैयुडैय तिरुवरङ्गर् ताम् पणित्त मॆय्मैप् पॆरु वार्त्तैयागैयाले निस्संशयत्व (pió फलितम् ।

६० भरसमर्पणं१६००१००१६०५, स्वतन्त्रकारुणिक ६०१० ६०

[[९९]]

(सा।दीः) समुदितश्लोक निस्संशयत्व pii फलिली। उपायान्तरेत्यादिun ।

&LL, प्रकार की। अशक्त, अशक्त । Q&imbujou इत्यादि । goD, आर्जवम् । ढणीकुङ्कृ। श्री। Guj याथार्थ्यjmguj Gug वार्त्ते, चरमश्लोक muq।

(सा।स्वाः) Cr♚की पूर्वाग्रही विरोधि ? । फलितार्थकथनQLD१(@suri। उपायान्तरेति । &LL, प्रकार मुंली। अकिञ्चना समर्पिक्लंलं फलñog स्वीकरिCom? की शङ्कावारणार्थं -स्वतन्त्रकारुणिकेति । मोक्षयिष्यामि ढाङ्गळी वचनं लाऊं - सर्वशक्ति इत्यादि । Gao, इत्यादि । Gr ऎऩ्गिऱ आर्जवलं। श्रीकां लाएङ्गी कुङ्कु। श्रीरङ्गनाथा स्वयं मग। Goo याथार्थ्यjomgujo_- Q वार्तै, महावाक्यम् । पूजनीयवाक्य १६०० १४।

(सा।प्र) भयस्य मोक्षयिष्यामीत्युक्तौ असत्यवचनत्वस्य संशयस्य च शोककारणस्य विद्यमानत्वादित्यत्र उपदेशानन्तरक्षण एव स्वरक्षणभरस्य भगवति समर्पयितुं शक्यत्वात् समर्पणे च भगवता भरस्य स्वीकारात्तेन च सर्वपापविमोचनस्य प्रतिज्ञातत्वात्तस्य च “अप्यहं जीवितं जह्यां त्वां वा सीते सलक्ष्मणाम् । न हि प्रतिज्ञां संश्रुत्य ब्राह्मणेभ्यो विशेषतः ॥ द्यौः पतेत् पृथिवी शीर्येद्धिमवान् शकली भवेत् । शुष्येत्तोयनिधिः कृष्णे न मे मोघं वचो भवेत्॥” इत्यादिभिस्सत्यप्रतिज्ञत्वावगमात्, “न च ते नरकौकसः” इति नरकाभाववगमाच्च निर्भरत्व, निर्भयत्व, निस्संशयत्वादीनां फलितत्वाच्छोक निवृत्तिरुपपन्नैवेत्यभिप्रयन्नाह । उपायान्तरेत्यादि । Grow इत्यादि । “मित्रभावेन सम्प्राप्तं न त्यजेयं कथञ्चन” इत्युक्तप्रकारेणाश्रितापरित्यागरूपार्जनवता श्रीरङ्गनाथेन “रामो द्विर्नाभि भाषते । अनृतं नोक्तपूर्वं मे न च वक्ष्ये कदाचन ।” इत्यादिषु सत्यप्रतिज्ञतया प्रसिद्धेन भगवता स्वेनैवोक्ततयाऽत्यन्तसत्यभूतातिश्रेष्ठवाक्यत्वादित्यर्थः ।

(सा।संः) फलितमित्याह । उपायान्तरेत्यादिना । GF, आर्जवम् । नील, भाषितम् । Qumi Gug वार्तै, सत्यतमं महावाक्यम् । एतावदुपपादनफलितं मा शुच इत्यस्यार्थं निष्कृष्य दर्शयति ।

[[६३२]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः शुभकलंल उपायविशेषश्रवणानुष्ठान ना ६ उपायानुबन्धिwnqio फलानुबन्धिwrruji o शोककी प्राप्ति की

।

प्रपत्ति अधिकारि Camps “अहं भीतोऽस्मिन

शोकविशेषाविष्ट ग

“पावी तऴुवॆऩमॊऴिवदऱ्कञ्जि नम्बऩे वन्दुऩ् तिरुवडियडैन्देऩ्” ऎऩ्ऱुम्, (सा।दीः) शुring उपायेत्यादि । शु, प्रकरणपरामर्शलेल०, बन्धुवधादि शोक ली

आगैयालिङ्गु B। Coumju उपायदौष्कर्म्यादिप्रयुक्तशोकं सिद्धिकं शोकनिवर्तनोपयुक्त LITT निर्भरत्वादिनां सिद्धिकं६०g। उपायविशेषं, शरणागतिः । श्रवणपूर्वकानुष्ठान CD LIT GOT IT GI GUDq। श्रवणमात्र सर्वशोक निवृत्तिQCp। अतः अनुष्ठानं uj$@गकीmg]। उपायानुबन्धिल २ प्राप्त्यनुबन्धिना LLG की ननु शी उपायान्तरदौष्कर्यदर्शनजनितशोकाविष्टा प्रपत्त्यधिकारिuri amrpm क्वचिद्भीतT CONQUOT प्रपत्त्यधिकारिQuiz GCom? गवाक्यैकदेशं शङ्किक कीpi। Co इत्यादि । unof, इत्यादि । u, पापिष्ठ,

निर्मित Inor स्त्रीप्रतिमैow, sy आलिङ्गिQworm)। यमभटाम्मी। bum, विश्वचनीया &buq@woj वाक्यशेष परिहरि mi।

क्

माऩ

ऩा

। or

सा।स्वाः) निर्भरत्वादिकं फलितQI/LD/BGCLDIT? विलक्षणोपायश्रवणमात्र अनुष्ठानाधीननिर्भरत्वादिसिद्धि GLD? ढङ्ग की शङ्खmui परिहरिकङ्ग उपसंहरि m। शुं इति । मा शुचः की। बन्धुवधादिनिमित्तशोकनिषेधपर१०६m। तदतिरिक्तशोकनिषेधपरQLDIP१४।६०० mg अनुष्ठानेति । व्रज ढाळा की विधि अनुष्ठानविधिपर LIC अ श्रवण

सिद्धिur श्रवणानुष्ठान [i) Burm मागैयाले अदु @mvpm]। उपायानुबन्धिwmji इति चकार फलानुबन्धिशोकं व्यञ्जितQL६orig। @ चरमश्लोक की शोकाविष्टा प्रपत्त्यधिकारि ग♚msun प्रमाणी, दिव्यसूक्ति संसारभीतळा प्रपत्त्यधिकारिकी विरोधिung? ढाळा । शङ्कितं परिहरिकीi। लं इत्यादिना । unf इति । unof, पापिष्ठ! ४। अग्नितप्तायस्मयामिमामालिङ्गनं

ढग की। GL। उक्तिकं।

श्रमी, भीतus G। C, विश्वचनीय Cr।

(सा।प्रः) उत उपायान्तरदौष्कर्यादि निमित्तक एव शोकोऽत्र निवार्यत इत्याह । शुनगं इत्यादिना । नन्वेवं सति प्रपदने शोकविशेषोऽधिकार इत्युक्तम् । तच्च भीत्यधिकारत्वबोधक प्रमाण सम्प्रदायाभ्यां विरुद्ध्येतेत्यत्राविनाभावादनिष्टनिवृत्त्युक्ताविष्टप्राप्तिन्यायाच्छोकोक्तौ भीत्युक्तिर्भीत्युक्तौ शोकोक्तिश्च सिद्ध्येदेवेति । न विरोध इत्याह । शोकेत्यादिना । Lun

इत्यादि । अत्यन्तं भोग्यतमां स्वभार्यां परित्यज्य परदारापहारकस्य देहवियोगानन्तरं यमभटा गृहीत्वा (सा।सं :) शुल) इति । प्रकरणपरामर्शेन बन्धुवधादिजनितशोकातिरिक्तोपायान्तरदौष्कर्यादि प्रयुक्तशोकसिद्धेरेतन्निवर्तनोपयुक्तनिर्भरत्वादिसिद्धेश्च इत्यर्थः । तर्हि शोक एव प्रपत्त्यधिकार इतीह फलितम् । क्वचिद्गीतेस्तदधिकारतोक्तिः किमभिप्रेत्येत्याशङ्क्य शोकभीत्योरविनाभावादुभयत्राप्येकैकोक्तिरन्योपलक्षिकेति सदृष्टान्तमाह

लं इत्यादि । ळा, पापिष्ठोऽहम् । कीmoqumjjgळा इत्यन्वयः । ७०, इमामालिङ्गय । दाना, एवम्मोहकोक्तेर्भीतस्सन् । boor, विश्वचनीय! ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[६३३]]

मूः भीत प्रपत्ति अधिकारिन? p अभिमतं सिद्धिwn mwmwi uning शोक, Co अभिमत प्रतिबन्धक प्रबलविरोधिना भय

अनिष्टनिवृत्ति, इष्टप्राप्ति

LUGDw- मुमुक्षु

अधिकारीळं भयशोक mi @Gio सिद्धिकं। अत्यन्ताकिञ्चन किं भय-शोकान्ना गळं थीं मी पीकंलकं।

(सा।दीः) ♚ अभिमतमित्यादि । शोकभीति अधिकारिकं गङ्गÈ @@@_♚ow उपलक्षित। अविनाभूत rijGop GF ङ्ग गधी की GL गामं दृष्टान्तं LG कीpi। मुमुक्षुकं छ इत्यादिwnã। अधिकार = अधिकारं

। अत्यन्ताकिञ्चन इत्यादि । आकिञ्चन्य Log ? उपायान्तरराहित्यम् । उपायान्तरानुष्ठानात् पूर्वं तच्छक्तQIGPळङ्ग६। अत्यन्ताकिञ्चन्यं नाम ? सर्वधा उपायान्तरराहित्यम् । तदशक्तत्व Qor पर्यवसिकं५।धीं भी कङ्क, उपायान्तरशक्तकं उपायान्तरं विघ्नबहुल comi बह्वायाससाध्य Lomansun सिद्धिung सन्देहं शोकभयi & Gir पाक्षिकonsum) अल्प ( । अशक्त उपायान्तरासिद्धि निश्चित

शोक भीति का अतिशयि कुण्डी कं। शक्ता की विलम्बाक्षमा की स्वाभिलषितकाल की फलसिद्धिowi upp आकिञ्चन्य शोक-भीतिकं छ अतिशयित DIGILD ५। मा शुचः नढाकी

हृष्टमनस्कत्व pii फलिi।

(सा। स्वाः) २६०, CliL। ही श्री ११४५०बा शरण LDL CH

ग। @rom

Go कं दृष्टान्तंमुमुक्षुकं इत्यादि ।

संसारभयpio शोकpio भक्तियोगतुल्यLDSLC प्रपत्त्यधिकारLIB LOIL GOLD? (द्वं कङ्क, अधिक। अतिशयितशोक(pi हृष्टमनस्कत्व मा शुचः ढाकी वाक्य लङ्का कण्ठ

Qgulmi। अत्यन्तेति । श्री

भयpii प्रपत्त्यधिकार पॊरुळॆऩ्ऱु सॊल्लुगैक्कु ऎरीरियॆदु?

(सा।प्रः) अत्यन्तं प्रहृत्य ताम्रमयीं प्रदीप्तां ज्वलन्तीं स्त्रीप्रतिमां परदारपरामर्शादतिपापिष्ठ परिष्वजेति वदन्तीत्यतो भीतोऽहमाश्रितापरित्यागादत्यन्तं विवचनीयस्य तव चरणौ विषयप्रावण्याद्विनिवृत्त्योपायतयाश्रित इति तस्या गाथाया अर्थः । एवमुपायान्तररहितेषु भयशोकयोरविनाभावादुभयोरपि प्रपत्त्यधिकारत्वादस्मिन् श्लोके शोकोऽधिकारत्वेनोक्त इत्युक्त्वा प्रबन्धान्तरे स्वेनापि भीतिरधिकारत्वे नोक्तेत्याह । अत्यन्तेत्यादिना । सुकरोपाये उपदिष्टे तदनुष्ठानेन निर्भरत्वम्, -

(सा।संः) ननु मन्मनाभवेति भक्त्युपदेशस्थलेऽपि विघ्नबाहुल्यबह्वायासादिनिमित्तकशोकभीत्योरवश्यं भावात्तन्निवृत्तये मा शुच इत्यनुक्तेरिह तदुक्तिः किमभिप्रेत्यत्राह । अत्यन्तेति । अस्य विलम्बाक्षमत्वेन शोक अत्युत्कटः । अनुसंहितेनापराधभूयस्त्वेन भीतिरत्युत्कटेति भी पीकं मुकं इत्युक्तम् । अतस्तदपनोदनेन निस्संशयत्वादिकरणाय इह मा शुच इत्युक्तिरपेक्षितेत्यभिप्रायेणाह ।

[[६३४]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

शुभ शान्तु अतिशयितशोकाविष्ट

अधिकारिविशेष कुङ्किं अनुगुण LDTT६O॥ उपायविशेषकं कL१४ १०६ निस्संशय gomi, निर्भर, निर्भय, हृष्टमना Loऊं की कुं ५। अतिशयितभय ñngii pp।

“अञ्जिऩ नी ऎऩ्ऩै अडैयॆऩ्ऱार् वन्दार्” ऎऩ्ऱुम् सॊऩ्ऩोम्। (सा।दीः) शुल । इत्यादि । अतिशयितभीति अधिकार QILD

Di। अतिशयितेति ।

की मा

निर्भर

Loon प्रबन्ध♚ली कृतकृत्य की “तत्तु कर्मसमाचरेत्” इत्यादिना विधिमङ्की? गगनÈ

summit। (सा।स्वाः) फलितार्थकथनपर उपसंहरिकीmii। शुलni इति । शुलzwnj= @om Gio सिद्धिकं sun। rig= चरमश्लोकी यॆऩ्ऱबडि। इप्पडि ऒऩ्ऱैच्चॊल्लविरण्डुम् रिरिसुक्कुमागिल् सत्तैयुम् क्वचिदधिकारDIT COTLIGO? । अनुमना इति । Comio इति, की तुमं मी । यद्वा, अतिशयितशोकgp,

मङ्गळा। इप्पडि अतिशयितभय अधिकारी, अतिशयितशोकाविष्टस्त्वं

‘शरणं व्रज " ढाढঠাD G@८T०C१६TL_TCUT ? मा शुचः शोकसामान्य guji, अमला भीतिसामान्य mguji, Grg]की। विरोधिwn Can? ढाळा की शङ्कु परिहरि mi। शुक्रं इत्यादि वाक्यद्वयलं। शु “तत्तु कर्म समाचरेत् " प्रपन्नकं कर्तव्यं विधिws निर्भरत्वहर्षादिक्षा ८२G GLDI? Guri।

[[६६]]

[[९९]]

[[१]]

(सा।प्रः) आप्तत्वातिशयज्ञानान्निस्संशयत्वं, स्वस्य कृतकृत्यतया भगवद्रक्षकत्वानुसन्धानादागामि दुःखसन्धानासम्भवान्निर्भयत्वमेतैस्त्रिभिर्हर्षश्च सिद्ध्यतीति ज्ञेयम् । Com, की सङ्कीङ्ग r LDITGOOD इति ग्रन्थे १- “तरुमऩ् विडत्ताम् तूदु पोऩार् वन्दार् तरणि पॊऱात्तिण् पारम् तविर्त्तार् वन्दार्, अरुमऱैयिऩ् पॊरुळऩैत्तुम् विरित्तार् वन्दार् अञ्जिऩ नीयॆऩ्ऩैयडैयॆऩ्ऱार् वन्दार्, तरुममॆल्लाम् तामागि निऱ्पार् वन्दार् तामे नम् विऩैयऩैत्तुम् तविर्प्पार् वन्दार्, परमॆऩदु नी पुलम्बेलॆऩ्ऱार् वन्दार् uni♚$@[È५ß CžCLD” इत्यस्यां गाथायामुक्तमित्यर्थः । ५००० इत्यादि । धर्मपुत्रस्य प्रेषणात् स्वयमेव दूततया गतस्समागतः कर्णं इत्यादि । भूमिर्यथा न पतेत्तथा तद्भारापहर्ता समागतः । श्रनु इत्यादि । सूक्ष्मार्थानां वेदानां कृत्स्नार्थप्रकाशकस्समागतः । श्रनुण्ठीग इत्यादि । अनन्तापराधोपायदौष्कर्यादिनाऽतिभीतस्त्वं मां प्रपद्यस्वेति वक्ता समागतः । लUDGDÑä इत्यादि । सर्वविधश्रेयस्साधनं स्वयमेव भूत्वा स्थितः समागतः । gopi इत्यादि । स्वयमेवास्मत्सर्वपापहन्ता समागतः । इत्यादि । त्वद्रक्षणभरो ममैव त्वं मा शुच इति वक्ता समागतः । uning इति । पार्थस्य रथयन्ता स्वयमेव समागत इति गथार्थः । ननु “तत्तु कर्म समाचरेत्” इति प्रपन्नस्यापि कर्तव्यतया केषाञ्ञ्चित् कर्मणां विधानात् । प्रारब्ध कर्मवशादपराधसम्भवाच्च कृतकृत्यत्वं नोपपद्यत इति हृष्टमनस्कत्वं न सम्भाव्यते

(सा।सं

:) शुलं इति । Groom, श्रीगं इति शेषः । तर्ह्येवं निस्संशयत्वादिमतः किं नित्याद्यनुष्ठानेनेत्यत्राह ।चरमश्लोकाधिकारः

[[६३५]]

मूः - Que कृतकृत्य कैङ्कर्न्यानुप्रविष्टसदाचारवि (शेष (य)

“अक्रि यावदनर्थाय “नवा ६०

तऩ्ऩिल्

“कर्म तत्तु समाचरेत्” विहित कर्तव्यान्तरं

पूर्वापरग्रन्थनं श्लोकं गणी सिद्धम् । शुलww फलसिद्धि आगैयाल् मेल् संशयggiii, मोक्षोपाय Lones कर्तव्यशेषं नाना कर्तव्यमाज्ञानुपालनरूपLD ६०१ स्वयम्प्रयोजन [Dioswmojio, अपराधं प्रसक्त) अधिकारान्तर ठীलं माङ्गा BLL अनुतापादि ६० सुपरिहर [LD १६०,

कुऱैयिल्लै।

हृष्टमना ६१८ कं

(सा। दीः) Q कृतकृत्येति । कैङ्कर्यानुप्रविष्टा = सदाचार विषयसाधुकर्म m। आचारम्, प्रवृत्तिः । अक्रियावदनर्थाय । अक्रियावत्, अकरणवच्चचेतनर्थाय भवति । तत्तु कर्मसमाचरेत् ६T६१६० sum) ूलं नित्यनैमित्तिकरूपा सदाचारं LLLL। हृष्टमना our su हे तु कं ८ ६० वा कं काट्टुगिऱार्। शुलकं इत्यादि

इत्यादिwn। अधिकारान्तरलं की, अपराधपरिहार राधिकारी। पूर्वार्ध निर्भरत्व, श्लोकवक्तृस्वभाव ले ल निस्संशयत्वapiळं, मोक्षयिष्यामि ळा लण्ड अपराधपरिहार (pio सिद्धिकं

ननु हृष्टमना

संसारानुवृत्तिumr

(सा।स्वाः) Qiq कृतकृत्य इति । मोक्षार्थं कर्तव्य

हृष्टी&।

निर्भरत्वादिसिद्धि)

छलंङ्कु। शनं श्लोकं लङ्ग इति । “अक्रियावदनर्थाय तत्तु कर्म समाचरेत्"ढा ढाकी श्लोक लं श्री। अफ्री अकरणी प्रत्यवायापादनककर्ममात्रं कर्तव्य

m।

उत्तराघी अनर्थसम्भावनैmagrib

शु नित्यनैमित्तिककर्तव्यं दुःखात्मक प्रहृष्टमनाQ१७&ऊं ८nQGLon? गील सदाचारविषयQLD। सिद्ध। शुभा मा शुचः

इति । शुल शोकनिषेध (pii-

(सा।प्रः) इत्यत्र “उपायापायसन्त्यागी मध्यमां वृत्तिमास्थितः” इति निषिद्धानां काम्यानां च कर्मणां सन्त्यागस्य आज्ञाकैङ्कर्यरूपाणामनुष्ठेयत्वस्य चोक्तेरुत्तरत्र च “मनीषी वैदिकाचारं मनसाऽपि न लङ्घयेत्” इत्याज्ञाकैङ्कर्यरूपाणामनतिलङ्घनीयत्वोक्तेः “क्रियमाणं न कस्मैचिद्यदर्थाय प्रकल्पते । अक्रियावदनर्थाय तत्तु कर्म समाचरेत् ॥” इत्यत्राप्यनुष्ठेयतयोच्यमानानां यत्किञ्चित्फलसाधनत्वस्य निषेधादकरणे प्रत्यवायोक्त्या चाज्ञाकैङ्कर्यरूपत्वावगमाच्च हृष्टमनस्कत्वं स्वयम्प्रयोजनकैङ्कर्यत्वावगमात् फलार्थस्य कस्यापि कर्तव्यत्वाभावात् कृतकृत्यत्वमुपपद्यत एवेति निस्संशयत्वान्निर्भरत्वादपाय सम्प्लवेऽपि तस्य सुपरिहरतया निर्भयत्वाच्च हृष्टमनस्कत्वं सम्भवेत्येवेत्याह । Qg। कृतकृत्य ६० ६१ इत्यादिना । अधिकारान्तरलंली इति । “अनुतापादुपरमात्” इत्यादिना अपराधपरिहाराधिकारोक्त क्रमेणेत्यर्थः । ननु विवेकिनां प्रपन्नानां अतिविलक्षणभगवत्स्वरूपगुणविभूत्यनुभवविरोधिना शरीरेण सह वर्तमानानां यावच्छरीरपातं शरीरे निर्वेदस्यानुवृत्तिस्स्यात् ।

(सा।सं :) @ इति । अक्रियावत्, अकरणवच्चेत् । पुनरप्येवमस्य विधिपारतन्त्र्यमध्यमवृत्त्योः प्रसक्तौ कथं हृष्टमनस्कतेत्यत्राह । शुक्र इति ।

[[६३६]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

Qs हर्षं विवेकिquors हेयoom शरीरादि CGL/६१४१ कङ्कीलकं । निर्वेदमिश्र LgGguraoji, निर्वेद (pi शोकनिवृत्ति भिन्नविषय swoo विरोध६०६०६०। मा शुचः नगी शोकनिमित्त ६०woni मोचनीय Coins कं नियामक Loon sun प्रारब्धकर्मी शोकनिमित्तांश कल आर्त्यतिशय किं Cum मोक्षं सिद्धिकं ।

कण्ठ काळङ्ग की Cpm CD?

(सा।दीः) निर्वेदरूपदुःख

(Gauri। p हर्षमित्यादिं।विवेकिकं शरीरादिसम्बन्धं निर्वेदहेतु । निर्वेद ं वर्तमानशरीरविषय। शोक निवृत्ति फलविषय। स्वस्वहेतुकङ्काळं अनुवर्तिकण्ठलं। ग। मा शुचः ढाळाङ्कीमा सर्वशोकनिवृत्ति छ सूचक Loun प्रारब्धकर्म शोकनिमित्त

अंश po कीलsunã आर्तप्रपन्नकं प्रपत्त्यव्यवहितोत्तरकाली का मोक्षसिद्धि संशय mupi। मा शुचः ढाळाळी इत्यादि umr । वर्तमानशरीरहेतु Quor प्रारब्ध तु कण्ठ ACC#मोक्षं JnG GLD? ढगढग दृष्टान्तमुखñog उपपादिकं की pri।

(सा।स्वाः) तत्सूचितहर्ष (pio २०Com ? विवेकिumi हेयशरीर निर्वेद

MoLwrGMzur शोकनिवृत्ति, निर्वेद pii परस्परविरुद्ध ? Q। २ñल हर्षमिति । भिन्ननेति । जन्मान्तरनरकादिप्रयुक्तशोकनिवृत्तिकं मोक्षप्रतिबन्धकवर्तमानशरीरप्रयुक्तनिर्वेद

Q जन्मान्तरादिप्रयुक्तशोकनिषेध

भिन्नविषयतया विरोध

की

कं

गगन ठं

अविलम्बेन

लंÖ।

आर्तप्रपत्त्युच्छेदं प्रसङ्गिuram ? (ठं pi। मा शुचः ढाङ्ग की इति । “मरण jgli Gigळं जीळा” or mouji प्रीतळा” ढाळा कीputqw जन्मान्तर हेतु १६० प्रारब्धं अभ्युपगत शरीरारम्भकप्रारब्धं कूडुमो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्।

(सा।प्रः) तस्याश्च प्रहर्षहेतुशोकनिवृत्तिः विरुद्धा स्यादित्यत्र “एष सम्प्रसादोऽस्माच्छरीरात् समुत्थाय परञ्ज्योतिरुपसम्पद्य” इत्यारभ्य “नोपजनं स्मरन्निदं शरीरम्” इत्यादिप्रमाणैर्देहवियोग निवर्त्यतयाऽवबोधितस्य निर्वेदस्योपायदौष्कर्यविरोधिभूयस्त्वफलविलम्बादिजनितशोकस्य निवृत्तेश्च विषयभेदान्न विरोध इत्याह । २ हर्षमित्यादिना । नन्वेवं भरन्यासानन्तरमपि किञ्ञ्चित्कालं वर्तमानानां देहावध्यनुवृत्तनिर्वेदानां भरन्यासेऽधिकारश्चेदत्यन्ततमार्तानां भरन्यासानन्तरक्षणे देहनिवृत्तिकामानां पश्चान्निर्वेदशून्यतया भरन्यासेऽधिकारो न स्यादित्यत्राह । मा शुचः ढाळाळी इत्यादि । (सा।संः) केचित्प्रपन्नाः “umon i “इत्याद्युक्तनिर्वेदवन्तो दृश्यन्ते । अतः कथं तेषां हृष्टमनस्कत्वमित्यत्राह । इति । देहानुवृत्त्यादिनिमित्तको निर्वेदः । फलसिद्ध्यादौ निस्संशयत्वादिनिमित्तकाशोकनिवृत्तिरिति भिन्नविषयता । ननु निरुपपदतया असङ्कोचेन मा शुच इत्युक्त्या प्रारब्धेऽपि शोकनिमित्तांशो निवर्तेतेत्यत्र आर्त्यतिशयवत्सु तथैवेत्याह । मा शुचः ढाङ्ग की इत्यादिना । इत्युक्त्या प्रसक्तां सशरीरमुक्तिं वारयति ।

[[६६]]

चरमश्लोकाधिकारः

[[६३७]]

मूः - “LD ६००D IT कङ्ग” इत्यादिनjugu प्रारब्धकर्म की ६० Comio कफीलङ्का । शरीरावसानी मोक्षGC Lq।

शरीरं कृमीळं आयुश्शेषमनिष्ट LIC प्रपत्तिवशीकृतसर्वशक्तिसङ्कल्प कऴियक्कुऱैयिल्लैयिऱे-

“प्रायश्चित्तविशेषेषु सर्वस्वारादि (केषुच) कर्मसु ।

(सा।दीः) LDTLDIT) इत्यादि “दृप्तानामपि जन्तूनां देहान्तर निवारिणी” इत्यादि वचन rijgir। आदिशब्दग्राह्य [i) B। ना। आर्तप्रपत्ति आत्महननदोषं Qugm ? TO QU @supri। प्रायश्चित्तविशेषेष्विति । प्रायश्चित्तविशेषेषु, भृगुपतनादिशरीरान्तप्रायश्चित्तेषु ।

(सा। स्वाः) LITTLDIT

इत्यादिना । आर्तप्रपत्तिं शरीरत्याग की आत्महिंसनदोषं प्रसङ्गिwnCBI ? ढाळा&ruri। प्रायश्चित्तविशेषेष्विति । यथा प्रायश्चित्तविशेषेषु, भृगुपतनादिमरणान्तप्रायश्चित्तेषु ।

(सा।प्रः) देहवियोगानन्तरमेव मोक्षप्रद उपकारक इत्यर्थः । “यस्य देहान्तरकृते शोको दृप्तस्स उच्यते । दृप्तानामपि जन्तूनां देहान्तरनिवारिणी” इत्यादिः on इत्यादिः इत्यादिशब्दार्थः । ननु “आत्मनस्त्यागिनां नास्ति पतितानां तथा क्रियाः । आत्मनस्त्यागिनां चैव निवर्तेतोदक क्रियाः ॥ महापातकिनां चैव तथा चैवात्मघातिनाम् ।” इत्याद्युक्तात्महत्त्यादोष आर्तप्रपन्नानां स्यादित्यत्र “निषिद्धभक्षणं जैह्ममुत्कर्षे च वचोऽनृतम् । रजस्वलामुखास्वादं सुरापानसमं विदुः ॥” इति पातित्यहेतुत्वेनोक्तस्य निषिद्धसामान्यकर्मकभक्षण सामान्यस्य “छत्राकं विद्वराहं च लशुनं ग्रामकुक्कुटम्। पलाण्डु गृञ्जनं चैव मत्या जग्ध्वा पतेन्नरः ॥” इत्युक्ताभक्ष्यविशेषकर्मकाधिकारिविशेषकर्तृक बुद्धिपूर्वत्वाख्याविशेषविशिष्टभक्षणविशेषे पर्यवसानवददोषत्वेनावगतात्महननसामान्यस्य “क्रोधात् प्रायं विषं वह्निं शस्त्रमुद्बन्धनं जलम् । गिरिवृक्षप्रपातं वा ये कुर्वन्ति नराधमाः ॥” इत्युक्ते क्रोधादिकारिते हननविशेषे पर्यवसानस्य च न्याय्यत्वात् सामान्यनिषेधस्य च “यः कामतो महापापं नरः कुर्यात् कथञ्चन । नतस्य निष्कृतिर्दष्टा भृग्वग्निपतनादृते ॥ अन्त्येन सह सम्पर्के भोजने मैथुने कृते । प्रविशेत् सम्प्रदीप्ताग्नौ मृत्युना वा विशुद्ध्यति ॥ आत्मदक्षिणं वै सत्रमात्मानमेव दक्षिणां नीत्वा सुवर्गं लोकं यन्ति । विष्णोः कार्यं समुद्दिश्य देहत्यागो यदा कृतः । तदा वैकुण्ठमासाद्य मुक्तो भवति मानवः ॥ देवकार्यपरो भूत्वा स्वतनुं यः परित्यजेत् । स याति विष्णु सायुज्यमपि पानककृन्नरः । । आर्तानामाशु फलदा सकृदेव कृता ह्यसौ ॥” इत्यादिभिर्विहितात्मत्यागव्यतिरिक्त विषयत्वस्य च “न हिंस्यात्” इति निषेधस्य चाग्नीषोमीयहिंसाव्यतिरिक्त विषयत्ववत्सिद्धेश्च रोषादिकृत देहत्याग एव दोषाय नार्तानामित्यभिप्रयन् जलाग्निप्रवेशादीनां “स्वर्गाद्यर्थं तपस्तप्त्वा सुमहत् पूर्ण मानसः । तीर्थादिषु त्यजेद्देहं नैवं कलियुगे भवेत् ॥” इत्यादिभिः कलियुगे निषेधवतार्तप्रपत्तेः कलियुगे विशिष्य निषेधाभावादार्तप्रपन्नस्यैवात्मरक्षकेषु श्रेष्ठ्यमाह । प्रायश्चित्तविशेषेष्वित्यादिना ।

(सा।सं :) LDIT GOLD ITI इति । अनिष्ट। इत्युक्त्या आर्त्यतिशयशब्दार्थ उक्तः । आर्ति विशेषेण प्रपत्तिकरणे सद्यश्शरीरपतनादात्महननदोषस्स्यादित्यत्राह । प्रायश्चित्तेति । भृगुपतनादिशरीरान्तप्रायश्चित्तेषु अत्र

[[६३८]]

मूः

प्रपत्तिwn

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

नात्महिंसनदोषोऽस्ति तथाऽऽर्थशरणागतौ ॥ दृप्तस्य तु यथाशास्त्रं चिरञ्जीवितुमिच्छतः प्राणरक्षणशास्त्रार्थलङ्घनं त्वपराधनम् ॥

योगिळणा योगविशेष नं १६० देहन्यासं ६०० आर्त्यतिशय (POL१६ঠT देहन्यास ६००६००१००५ कं तीर्थप्रवेशादि Cuno युगविशेषनियम ६।- (सा।दीः) सर्वस्वारादिकर्मसु, सर्वस्वारो यागविशेषः । शरीरत्यागावसानिकं सत्रात्मकद्वादशाहादिषु च । दृप्तस्य त्वित्यादि । प्राणरक्षणशास्त्रार्थः = व्याधितस्य चिकित्सा, साहसनिवृत्त्यादि च । तस्य लङ्घनं= चिकित्सोपेक्षा, साहसप्रवृत्तिश्च । “सर्वत एवात्मानं गोपायेत्” इत्यादि प्राणरक्षणशास्त्रम्। यथाशास्त्रम् अपराधनं, अपराधत्वं शास्त्रसिद्धमित्यर्थः । ननु तीर्थप्रवेशादि Cum प्रपत्त्या देहत्याग♚की युगविशेषापेक्षै? ग। योगिनां इत्यादिwn। योगेन देहन्यास♚ली युगविशेषापेक्षैungi Gurgo कालविशेषनियम ढाढns। तीर्थप्रवेशादिकf Cum r व्यतिरेकदृष्टान्तम् । @लं आर्तप्रपन्न_कं६ देहत्यागम् आत्मरक्षण LDTT६०५ दोष m।

(सा।स्वाः) सर्वस्वाराख्ययागादिषु च नात्महिंसनदोषोऽस्ति तथा आर्तप्रपत्तावपि न दोष इति भावः । एवं सति प्रपन्नमात्रे नात्महिंसनदोषस्स्यादित्यत्राह । दृप्तस्य त्विति । प्राणरक्षणशास्त्रार्थलङ्घनं, चिकित्साद्यतिक्रमादिकमपराध इत्यर्थः । कलियुगी तीर्थप्रवेशादिक्षा निषिद्ध Din B um_Lgmin आर्तप्रपत्त्या देहन्यासं कलिकाल की ६० Gun? सं

इति व्यतिरेकदृष्टान्तम् । योगि& (@OL

आर्तप्रपत्ति অম

@suprit। योगिक्षा इति । तीर्थप्रवेशादि देहन्यासमात्मरक्षणon६

Duoi ?

दोष

अनुमत

(सा।सं :) “यः कामतो नरः पापं महत्कुर्यात्कथञ्चन । न तस्य निष्कृतिदर्दृष्टा भृग्वग्निपतनादृते ॥ अन्त्येन सह सम्पर्के भोजने मैथुने कृते । प्रविशेत्सम्प्रदीप्ताग्नौ मृत्युना सा विशुद्ध्यति । स्तेनः प्रकीर्णकेशोऽसे मुसलमादाय राजानं गत्वा कर्मा चक्षीत । तेनैनं हन्याद् वधे मोक्ष” इत्यादीनि द्रष्टव्यानि । सर्वस्वारः “शुनकर्णस्तोमेन मरणकामो यजेत । यः कामयेतानामयतस्स्वर्गं लोकं यामि इति । “ब्राह्मणार्थे गवार्थे वा सम्यक्प्राणान् परित्यजेत् । ये वै तन्वां विसृजन्ति धीराः । ते जनासोऽमृतत्वं भजन्ते” इत्यादिमानसिद्धेषु यथा आत्महननदोषो नास्ति । तथेहापीति भावः । अत्रापि प्रमाणं “आर्तानामाशुफलदा सकृदेव कृता ह्यसौ” इत्यादि । तथा दृप्तापि महापुरुषार्थलिप्स या । “सर्वतैवात्मानं गोपायेत्” इति शास्त्रमुल्लङ्घ्यापि जलवह्न्यादिना प्राणत्यागी किं बाधकमित्यत्राह । दृप्तस्य त्वित्यादि । यथाशास्त्रं, भगवदाज्ञामनतिलङ्घयैव । अपराधनं, भगवदाज्ञाव्यतिवर्तनात् प्रत्यवायस्स्यादेव । आर्तस्य तु चिरं जिजीविषाविरहात् “अत्यन्तभक्तियुक्तानाम्” इति शास्त्रीयमर्यादया एव व्यवस्थापनान्न, प्रत्यवाय इति भावः । ननु यथा तीर्थप्रवेशादिकं युगविशेषनियतं तथा आर्तप्रपत्तिरपि किं न स्यादित्यत्राह । योगिनां इति । आत्मरक्षणत्वाच्चार्त्या देहत्यागो न दोषावह इत्याह ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[६३९]]

मूः @ आर्तप्रपन्नmoji ५०s आत्मरक्षणं १६००१०६००१ की। आर्ता, दृप्ता। नगकी प्रतीकं शोक वैषम्यंील प्रलङ्का, @UJQकण्ठ शोकळ

जन्मान्तरादिमात्रं शोकनिमित्त

मोक्षं कं शतं दृप्ता। अं/ उत्कृष्टजनावमानादिहेतु] [६] गर्वरूपLD/६or अनात्मगुण ६०६०६०। शरीरमुण्डी चतुर्मुखैश्वर्यं Quppor । परिपूर्णभगवदनुभवविरोधिwrooquino ६२ वर्तमानदेहसम्बन्ध (pion महानिCur दुस्सहomi

[[१]]

मा

(सा।दीः) @ आर्तप्रपन्ना इत्यादि । अनिष्टपरिहार रक्षणम् । जीवनेच्छु ४G मरणपरिहारं रक्षणम् । ूं आर्त देहसम्बन्धमनिष्ट तन्निवृत्ति रक्षणम् । शुल शास्त्रार्थ॥। आर्त दृप्तशब्दलंलं आपातार्थप्रतीत्या भ्रम निराकरिकीmrit। Que आर्ता इत्यादि । आर्तदृप्तशब्द) विवक्षित की। जन्मान्तरादीत्यादि । मात्रशब्दलंलं ूळं जन्मं शोकनिमित्त worm की। पीकं दृप्तशब्दार्थ BILLÚULL Q शरीर की इत्यादि । Q शरीरस्थितिवेलैं।

(सा।स्वाः) आर्तप्रपत्ति आत्मरक्षणहेतु दोषावहै प्रपत्तिमात्रं मोक्षसाधनतया आत्मरक्षणहेतु उत्तरक्षण की मरणहेतु] आर्तप्रपत्ति दुष्टै ? GT ঠেग ग ) ( ÈQ Fuij pi।

आर्तप्रपन्नoromo, दृप्तप्रपन्ना प्रती

आर्तप्रपन्ना इति । Q

Com ? दृप्त गर्वित गङ्ग? शुकं शोक

अधिकार? गगन i। Qug इति वाक्यद्वयलंलं। उत्कृष्टजनावमानहेतुकर्ववान् दृप्त, ऐश्वर्यकामनावान् आर्त, “आर्तो जिज्ञासुः” इत्यादौ प्रयुक्त शोकतारतम्य विभाग QLICT ?

ढङ्गQ&pri। जन्मान्तरादीत्यादिवाक्यद्वय ६०।

(सा।प्रः) ननु गर्वितस्य किल दृप्तत्वम् ? तस्य शोकयोगात्तं प्रति मा शुच इति वक्तुमयुक्तम् । किञ्च भ्रष्टैश्वर्यकामे आर्तशब्दस्य, गर्विते दृप्तशब्दस्य च “आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी । हृष्टो दृप्यति, दृप्तो धर्ममतिक्रामति, धर्मातिक्रमे खलु पुनर्नरक” इत्यादिषु प्रयोगात्तयोस्सर्वपापविमोक्षोक्तिः प्रमाणविरुद्धेत्यत्र, “यस्य देहान्तरकृते शोको दृप्तः स उच्यते । यस्तु प्रारब्ध देहेऽपि शोचत्यार्तस्स उच्यते ॥” इत्युक्तार्तदृप्तयोरेवात्रोक्तिरिति तयोस्स्वरूपं पदन्न गर्वित - प्रयोजनान्तरपरयोरत्र प्रसङ्ग इत्युक्त्वा प्रयोजनान्तरार्थभरन्यासप्रकरणे क्वचिदर्थभेदेऽपि मोक्षार्थप्रपत्तिप्रकरणे सर्वत्र स्वोक्तावेवार्तदृप्तौ स्वीकार्यौ इत्यभिप्रयन्नाह

आर्ता इत्यादि ।

(सा।सं :) ू इति । आर्तस्य देहसम्बन्ध एव अनिष्टतम इति तन्निवृत्तेरात्मरक्षणतैवेति भावः । अयमार्तदृप्तविभागश्शोक वैषम्यकृत एह, नतु दृप्ते शोकाभावकृतः । तेन तद्विषयेऽपि मा शुच इति न निरर्थकमित्यभिप्रायेणाह । इति । आर्तः। “अर्तो जिज्ञासुः” इत्यत्रोक्तः । दृप्तो गर्वित इति भ्रमनिरासाय तदुभयस्वरूपमाह । जन्मान्तरेति ।

१ १ १

[[६४०]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - “२” lg प्रपत्त्यनुष्ठानानन्तरं क्षणमात्रविलम्बक्षम ६०७६०६०१

१६ ५६१ आर्तप्रपन्ना। “आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी” ना की

। } । ६०६०६०। “आर्तो वा यदि वा दृप्तः” अतिवादी

शত

६ अर्थस्थिति विवादं ६६०० ६०० ६००/। उपायानुष्ठानां फल ६०६ wo, उपदेशवेलै शुन्य आर्ता श्री मण्डळं, “मोक्षयिष्यामि” भविष्यन्निर्देशनं । कण्ठकं मुलं।

२५]

(सा। दीः) LG, देह देहलं आश्रयिलं की एकं की प्राण@jung-Lori, नशिg suGGG। “आर्तो वा यदिवा दृप्तः परेषां शरणागतः । अरिः प्राणान् परित्यज्य रक्षितव्यः कृतात्मना ॥ “नळा दृप्त नीं लोकसिद्धरक्षणोक्ति अतिवादी दृप्तविषयक मोक्षरूपरक्षण की विप्रतिपत्ति

@unmi। आर्तो वेत्यादिunळं। मी आर्तविषयलं तत्क्षण मण्डी मोक्ष मोक्षयिष्यामि भविष्यन्निर्देशं GGuor ?

इत्यादि । उपदेशानन्तरमुपायानुष्ठानं, तदनन्तरं मोक्ष

वा लृट्प्रयोगं ८२। GGILD B कू

गायी उपायानुष्ठानलं कण्ठ उपदेशापेक्षया वा, उपायानुष्ठानापेक्षया

(सा।स्वाः) २१ इति । २४, शरीर(p। २, तदाश्रितप्राण@ji। Lorium_G, नशिकंzCuDs। “आर्तो वा यदि वा तृप्तः । संरक्ष्यश्शरणागतः ॥” इत्यादौ दृप्तकं छ गर्वितत्वेन रक्षणं BnLI। शुभ संरक्ष्यः दागी अतिवाद?

Glamourisir, ging आर्तो वा यदि वा दृप्तः ढाळाळी वचनमतिवाद) तदानुगुण्येनrig दृप्तप्रपन्नकं रक्ष्यतै COTLIGQUIT? Ti। आर्तो वेति ।

इति । आर्तो वा इत्यादौ दृप्तपदं गर्वितपर अतिवादng i जन्मान्तरासहिष्णुतया एतद्देहाभ्युपगन्तृरूपदृप्तप्रपन्न गर्वरूपानात्मगुणDown रक्ष्यतै विवाद चरमश्लोकमार्तविषय माग

GCom? कं तत्क्षणलं की मोक्ष मोक्षयिष्यामिना भविष्यन्निर्देश BoGCom? GT ढङ्ग गली की। उपायेति । @ अधिकारिविषयी जन्मान्तर कुङ्कृकं काफी । भरस्वीकारङ्ग ६००गीग ईश्वरङ्ग -

(सा।प्र।)

Ligui। शरीरं प्राणश्च यथा मां परित्यज्येयुस्तथाऽनुज्ञां कर्तुमर्हसीति श्रीशठकोपैरुक्तप्रकारेणेत्यर्थः । नन्वेवमप्यार्तानामप्यत्र विवक्षितत्वे तत्क्षण एव तेषां मुक्तेर्मोक्षयिष्यामीति भविष्यन्निर्देशोऽनुपपन्न इत्यत्रोत्तरं वदन्नार्तदृप्ततारतम्यनियामकमप्याह । उपायानुष्ठान कुङ्किं इत्यादिना । ननु प्रपन्नानामप्यवश्यं प्रारब्धभोगस्स्यादित्युक्तेर्भाष्यकारैश्च प्रपत्त्यनन्तरमपि-

(सा।सं :)। देहस्तदाश्रितः प्राणश्च । LTL ६, यथा अचिरान्नश्यन्ति तथा गुरुष्वेत्यर्थः । आर्त इव दृप्तो न रक्ष्य इति रक्षणप्रकारस्य आर्तो वेत्यत्र तदुभयसाधारण्यश्रवणमतिवाद इति परे । तदनूद्य परिहरति । आर्तो वेति । आर्ते तदैव रक्षणम् । दृप्ते तु स्वसङ्कल्पक्लृप्तायुरवसान इति मर्यादाभिप्रायेणैव रक्षितव्य इत्युक्तेर्नातिवादतेत्यभिप्रेत्य अर्थस्थितिuji इत्युक्तिः । तदाफलवत्यार्ते कुतो भविष्यन्निर्देशोपपत्तिरित्यत्राह । उपायेति ।

चरमश्लोकाधिकारः

मूः - २६ आर्तदृप्तादिविभाग) Bomb सुकृततारतम्यमूलLDI१६०७ भगवदनुग्रहतारतम्य

[[६४१]]

ळं। “प्रारब्धमात्रभुक् तत्र तत्त्ववित्सुखमाप्नुयात्” इत्यादिवचना आर्तप्रपन्नविषय की ६० निरवकाश । दृप्तप्रपन्ना श्री मण्डी उत्तरकृत्यांशñogi upp, “मा शुचः” की । वाक्य लीग कसं “आध्यात्मिकाधिभौतिक “BILIकी “अतस्त्वं तव तत्त्वतो

मद्ज्ञानदर्शनप्राप्तिषु निस्संशयस्सुखमास्स्व”

।

मूलकं BIG की। @ आर्तदृप्तेत्यादि । प्रारब्धानुभवानन्तरं मोक्षं

सद्यो

निरवकाश Gori। प्रारब्धमात्रेत्यादि । मात्रशब्दं

निरवकाशम् । आर्तप्रपन्नविषयली

(सा।दीः) ू आर्तत्वदृप्तत्वादिविभागसिद्धिं ननु " प्रारब्धमात्रभुक् तत्र” इत्यादि wn मोक्षं ८। GoIT? ढाङ्गा। आर्ती कार्त्स्न्येपरmbung। यं वचनं दृप्तती असाधारणorror आयुश्शेषविषयशोकñng u♚♚ “मा शुचः”ळालं। माङ्ग♚। शनी दृप्तप्रपन्नविषयी " मा शुचः” वाक्य कुण्डी ढङ्ग मुलं गद्य मुंलीं भाष्यकार @jii। दृप्तप्रपन्ना इत्यादि । तापत्रयसहिष्णुत्वं, द्वयार्थानुसन्धानं, भगवद्ज्ञानदर्शनप्राप्तिषु निस्संशयत्वेनोचितक्षेत्रवासादिना, उत्तरकृत्यांशम्, लम्बgujj gi शोकनिवृत्त्यभिप्राय♚ - निस्संशय mms।

(सा।स्वाः) तुल्य Loms विशेषाभिमानि

आर्तदृप्तविभागनिमित्तशोकतारतम्य किं छ निदान QILDF।? GTII Gr। आर्तेति । वैषम्यपरिहारार्थं सुकृतेत्युक्तQD

लं। Q आर्तप्रपन्नमं तत्क्षणी मोक्ष “प्रारब्धमात्रभुक् तत्र तत्त्ववित् सुखमाप्नुयात्” प्रारब्धभोगानन्तरं मोक्षं

विरोधिung? (U& Quri। प्रारब्धेति । दृप्तप्रपन्न प्रारब्धफलजन्मान्तरं प्रारब्धमात्रभुक् ढाढাकी। &GCuor?

pri। दृप्तेति । उत्तरकृत्यांशjogi upp प्रारब्धमात्रकाकं सर्वप्रकारशोक मोक्षं। GoIT?

भुगित्यादिवचन १८५ GIGIT पूर्वेणान्वयः । मा शुचः निषेधपरत्वंं॰] अधिकारिभेदेन तत्क्षण की देहावसानी

लं

ठा

Cung श्रीमद्गीताभाष्य की अङ्गप्रपत्तिपरLDIB चरमश्लोक योजिलं विरोधि ? ढाङ्गायÈ @ruji। मा शुचः की इति । श्रीमद्गीताभाष्य

चरमश्लोकñog योजिलं

गद्य कुण्डी

स्वतन्त्रप्रपत्तिपरतया योजनै

अङ्गप्रपत्तिपर LDIT &

मा शुचः

(सा।प्रः ) निस्संशयतया वस्तव्यतयोक्तेश्चार्तप्रपन्नासिद्धे रार्तदृप्तविभागोऽनुपपन्न इत्यत्र तादृशवचनानां दृप्तप्रपन्नमात्रविषयतया न विभागानुपपत्तीत्याह । प्रारब्धमात्रेत्यादिना । ननु लघूपायोपदेशादुपायान्तरदौष्कर्यज्ञानाधीनशोकनिवर्तनमेवोचितम्,

(सा।सं :) आर्तिदृप्त्योर्व्यतिरेकः किं न स्यादिति शङ्कां तन्मूलदर्शनेन वारयति । इति । प्रारब्धानुभवानन्तरमेव मोक्षपरवचनेषु सत्सु कथमार्तस्य सद्यो मोक्ष इत्यत्राह । प्रारब्धेति । आयुश्शेषविषयशोकमभिप्रेत्य आर्ते मा शुच इत्युक्तिर्यतः अतस्तेषामत्र निरवकाशतेत्यर्थः । दृप्ते माशुच इत्यस्य स्वाभिप्रेते अर्थे गद्यसंवादं दर्शयति, दृप्तेति । अत्र माशुच इत्ययं शब्दसामर्थ्यादुपायानुष्ठान पूर्वापरमध्यदशासु

[[६४२]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

इङ्गु सॊल्लुगिऱ कर्गर्क्कु ऒरुबडियालुम् ऎगरिल्लामैयाले इव् उपायविशेषज्ञान ♚ अनुष्ठान । Lons सर्वप्रकारशोकहेतुकं

♚♚की। अनुष्ठानपर्यन्त ६०० ज्ञानमात्री उपदेश

“न गाथा गाथिनं शास्ति बहु चेदपि गायति । प्रकृतिं यान्ति भूतानि कुलिङ्गश- १ कुनिर्यथा ॥ " की ६०० का निष्प्रयोजनम् । शुलsun ज्ञानानुष्ठान ११८६६in २०१५६००१ १४६०

Lwqib फला शोकनिवृत्ति owl विवक्षितं की।

(सा।दीः) ूनी मा शुचः

विवक्षिता शोक Moy? GTচোग](५নlÈ Guri। gom इत्यादि । उपदेश ♚ॐ ज्ञानमात्र (Dongyiii अनुष्ठान

Currg। सर्वशोक निवृत्त्यभावाद्ज्ञानानुष्ठान १६०० १४०० फलं सर्वशोकनिवृत्ति की। अनुष्ठान पोदु पर्यन्तेत्यादिuri। न गाथेति । गाथाशब्देन शास्त्रमुच्यते । अनेकशास्त्राा अधिकरिgu अल शास्त्रं शास्त्रिow नियमिSLILL। श्रीगङ्गा

यै

Gupt। प्रकृतिमिति ।

भूतानि, प्राणिळंा। शास्त्रज्ञा अपि प्रकृति परवशतैwww। दृष्टान्तं कुलिङ्गशकुनिरिति । कुलिङ्ग OLD की पक्षी मा साहसं गुरु ढाळा Grom लळा अतिसाहसं६१६। पक्षी आकाश कुण्डी मा साहसं गुरु लगCm सहसा निपतितं

६ piGGm प्रसिद्धम् ।

(सा।स्वाः) ढाळा की। वाक्य कुङ्किं मं ५

बाकी

सिंह आस्यान्तर्गतमांस ल

runswn

लम्

गीताभाष्यं

प्रकृतोदाहरणमात्रपरDI विरोध गद्य अनुष्ठान এ♚♚$

बाधक

शोकनिवृत्ति मा शुचः पदार्थ माग ८६ Com ? पूर्वं सुकरोपायापरिज्ञानकृतशोक प्रसक्त तन्निवृत्तिमात्र Dormir मा शुचःपदार्थ GILD १५ उचित Dorm? ढाङ्ग॰ग॰धीjg शङ्कै निरस्तप्रायैus @ng विपक्ष कुण्डली बाधकोक्तिमुखेन स्थिरीकरि६०८ ऊं का पूर्वोक्तार्थjoguni। मागील इति । विपक्ष अभिमत स्थापिमङ्की। अनुष्ठानेति । न गाथेति । गाथा, शास्त्रम् । गाथिनं, अभ्यस्तशास्त्रं, पुरुषं न शास्ति । प्रकृति, प्रकृतिपारवश्यं भूतानि यान्ति । “मा साहसं गुरु” इति वचनशीलोऽपि कुलिङ्गशकुनिर्यथा साहसं करोति तद्वदित्यर्थः । मा शुचः ढाळा की ज्ञानानुष्ठान प्रयुक्तशोकनिवृत्तिपर LDI की स्वस्यानधिकारशङ्काप्रयुक्तशोकमनिवर्त्य [D] प्रसङ्गिwn Can?

(सा।प्रः) नतु प्राप्तिविरोधिनिमित्तशोकनिवर्तनमित्यत्रानुष्ठानपर्यन्तज्ञानोत्पादन एवोपदेशसाफल्यं, अन्यथा नैष्फल्यमित्यनुष्ठानान्तभावेन सर्वशोकनिवर्तकत्वोक्तिरित्याह । g Ganga की इत्यादिना । सर्वशोकनिवृत्तिरत्रानुसन्धेयेत्युक्तम् । तत्र निवृत्तिप्रतियोगिनश्शोकाः क इत्याकाङ्क्षायां तांस्तान् शोकान् सहेतुकान्न (तन्नि) निवर्तकांश्चाह ।

(सा।संः) सम्भावितसकलशोकनिवृत्त्यर्थकः । शोकनिवृत्तिश्च ज्ञानानुष्ठानोभयफलैव । शोकश्चाधिकारादि चतुष्टयं पुरस्कृत्य चतुर्था सम्भाव्यत इत्याह । इत्यादिना । गाथा, शास्त्रम् । प्रकृति, प्रकृतिपरवशतामेव ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[६४३]]

मूः - शुभ उपायानुष्ठान पूर्वापरमध्यदशै ५६० in सम्भावित Dior शोक C। गं ? अधिकारविशेष guji, । उपायविशेषguji, उत्तरकृत्यविशेषलं suji, परिपूर्णकैङ्कर्यपर्यन्तफलसिद्धिwwj up

LoOLLqwns शोकं सम्भावितम् । अक्री अनुष्ठिकी शरणागतिधर्मं जातिवर्णाश्रमादिविशेष/ । नियत ६०wn प्राप्यरुचिujii, प्रापक विश्वास, आकिञ्चन्यज्ञानादि ५६ (Poor ६०

Cuयांम्ं किं अधिकारिंशोकिलङ्क C६१६०LIT। उपाय विशेषं सपरिकर १०८ क्षणकालसाध्य ii, सुकर LD,

पलबडियाग

यै

क्

Tru

(सा। दीः) @नी सर्वशोक

विवरिकी। शुक्र उपायेत्यादि । दशैsmarijm, दशै। सम्भविjon विवरिकी। गग इत्यादिun। अधिकारविशेष, पूर्वदशैी। उपायविशेषguji, मध्यमदशैu @g/। उत्तरकृत्येत्यादि अपरदशैनाना। @up अधिकारविशेषjmgujp सम्भावितDoor शोकनिवृत्तिow Bipi। श्री अनुष्ठिकं इत्यादि। २५ उपाय♚ली अधिकारज्ञान♚ल ४५ शोकनिवृत्ति । ूनी उपायं साध्य-सिद्धभेदलं द्विविध)

Dj साध्योपायविशेषविषयशोकनिवृत्ति की। उपायविशेषमित्यादि। (सा।स्वाः) इष्टापत्ति) मा शुचः की अधिकारसिद्धि ग विरोधिwnam? बुद्धिपूर्वोत्तराधं प्रसक्ती) तन्निमित्तनरकादिशङ्काधीनशोक (suno हृष्टमनस्कत्वं लङ्ग ८nQCLDI? इत्यादिशनी Guri। पूर्वापरेति । पूर्वापरमध्यदशै शोकं सम्भावित की तन्निवृत्तिपरQLD? । दशैली नानाविध LIT शोकसम्भावनैujr_rr? शङ्कितत्प्रसक्त्युपपादनपुरस्सरं दशधा शोकनिवृत्ति उपपादिकं &pri। Trifluori) इत्यादिना । अधिकारविशेषjpujib इति । पूर्वदशैना शोकम्, उपायविशेषjogi मध्यदशैuvij शोकम्, उत्तरकृत्य jogi इत्यादिना उत्तरदशैनी प्रसक्तशोकQILD ५। अधिकारguj प्रसक्तशोकनिवृत्ति G&pri। अली इति । उपायपरिज्ञान ♚♚ शोकनिवृत्ति। शनी साध्योपाय jogiupp सं भावितशोकनिवृत्तिकं LG कीpi। @ उपायविशेषमिति । उपायविशेषपरिज्ञानलं Buy शोकनिवृत्ति । शनी सिद्धोपाय joginjp।

(सा।प्रः) शुलं इत्यादिना । उपायान्तराधिकारराहित्यजन्यश्शोक उपायानुष्ठानात् पूर्वभाविशोकः अतिचिरकालसाध्यत्वकृच्छ्रनिवर्तनीयत्वादिजनितश्शोकः मध्यभाविशोकः, आज्ञानुज्ञाकैङ्कर्यादिवैकल्यशङ्काजनितोपायवैकल्यशङ्कानिमित्तकश्शोको अनन्तरभाविशोक इत्यर्थः ।

(सा।सं :) ooquins इत्यनेन विवक्षितान् अधिकारादिष्वेकैकपुरस्कारेऽप्यवान्तरशोकभेदतन्निवर्तन प्रकारभेदान् मा शुच इत्यस्य तत्तन्निवृत्त्यर्थकतां च क्रमेण विशिष्य दर्शयति । श्री इत्यादिना । प्राप्यशब्दो देशविशेषावच्छिन्नानुभवपरिवाहकैङ्कर्यपरः । प्रापकशब्दस्सिद्धसाध्योपायद्वयपरः । तत्र वात्सल्यादिमान् समर्थकारुणिकश्चायमनया याच्ञया स्वभरसमर्पणाय उपायान्तरस्थाने अवतिष्ठत्येवेति रूपस्सिद्धोपाये महाविश्वासः, इदं भरसमर्पणं निग्रहोद्यतमपि सकरुणं कृत्वा उपायान्तरस्थाने अवस्थापयत्येवेति रूपस्साध्योपाये महाविश्वासः । उपायविशेषमित्यारभ्य

[[६४४]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

A समाय्, मुम्, पुङ्गमुमऩ्ऱिक्के इरुप्पदाय्, कोलिऩ क७त्तिले पुरिागाङ्गळॆल्लावऱ्ऱैयुम् तरुवदायिरुक्कैयाल् अरिगगऩमुम्, कमुमुडैयवऩुक्कु पुळिगमागाय्, ळिक्सरुक्कुम् तणसाऩमाय्, मुमाय्, faelaमुमुडैत् ताऩ ३४त्तिले अलैय वेण्डुगिऱदोवॆऩ्ऱु ७७fकक्क वेण्डा। इप्पडि ऎरिगारिऩाय्, ५ पण्ण विरुक्किऱ HgGHऩाय्, fusaयाऩाय्, पुसगाळिगऩाय्, Aeयिरुक्कैयाल् fuuत्तैप् पऱ्ऱ रिक्क्कवेण्डा। इव् ३४१४१८त्तुक्कुप् पिऩ्बु ३११ ११ळ्गळाले पण्णुम् सरगङ्गळॆल्लाम् इप् एरिक्कु ३५ मल्लामैयाले अवऱ्ऱुक्कु करित्ताले सिल कॆरमुण्डाऩालुम् ३UTHAत्तुक्कुप् पोलिदुक्कु पुरिगङ्गऩ् पिऱक्किऱदोवॆऩ्ऱु सक्क वेण्डा। कळुक्कु ऎयै युण्डाक्कुम् ऎरिप्पुगळै विळैवित्तु trqé पोलेयाक्कवल्ल thमाऩ पुरित्तुक्कु अञ्जि र≥४रगत्तिलेयादल्, पिऩ्बॊरुक्काल् ‘अदुक्काग पुरि पण्णियादल् Freळमाऩ तवुत्तै अबुरिअत्ताले मेल् qHत्तैयुम् पऱ्ऱ कक्क वेण्डा। इप्पडि ASARवुत्तै

यादार्क्कुम् मेल् रिबु वन्दालुम्,

(सा।ः) इदुवुम् ३४१ताले वरुम् करिदऩ् । तदः

वगएरियैक् काट्टुगिऱार्। इप्पडि ऎप्पुयिरियाल् अऩिदाऩागिल् याऩॆऩ्गिऱ कत्ताराम्।

सिरिर्(ए)-ऩागिल् सुयाऩॆऩ्गिऱ

। इव् ३ Kतवुङ्गळ् ९?े ऎऩ्ऱुम् माय्गळ्मागिऱदो? ऎऩ्ऱुम् अदिऩ् रसत्तिऩ् Agfrयैक्काट्टुगिऱार्। इव् ३४१४अरियोल्। इदु ३४१४३१ित् ताल् कऴियुम्। ३९ वरुम् वक् ३४ वारादे पुरित्तागिल् SIHमागिल् ऎङ्बगाङ्गळाले, यादल् Agामामॆऩ्गिऱार्। पुत्रिरियाल्। इस् ागङ्गळुम् -८१ईत्ताल् कऴियुमवै। Hमाऩत्तिऩ् Agfपगङ्गळैक् काट्टुगिऱार्। इप्पडि Aमाऩ Sपुरियाल्।

(सा।ः) रिगAgयैक् काट्टुगिऱार्। इप्पडि ऎऩ् कऩऩ्ऱागिल् याऩॆऩ्गिऱ Nil+४४ । असराऩ नम्मै काप्पेऩो ऎऩ्गिऱ क् सरिरिरिरिबुबुरि-ऩिमॆऩ्ऱु करुत्तु। इऩि अऩियिल् अदऩ्गवुलूगागAतरियैक् काट्टुगिऱार्। इव् ३४१४११८त्तु । इदु ३४१४ पुरिऩसामिवागत्तर् ऎऩ्ऱु करुत्तु। इऩि तावुत्तैप् पऱ्ऱवरुम् कत्तरियैक् काट्टुगिऱार्। वुगळुक्कु । इन्द १२७९८१-ल् ऎऩ्ऱु करुत्तु। पुबुगमिल्लाद कत्तिल् तवुत्तैप्पऱ्ऱ वरुम् क-gयैक् काट्टुगिऱार्। इप्पडि ३ । इदु

ऎऩ्ऱु करुत्तु।

(सा।सं :) सिद्धोपाय jogun इत्यन्तेन मध्यदशासम्भावितशोकनिवृत्तिप्रकार उक्तः ।

Agaचरमश्लोकाधिकारः

[[६४५]]

:- " कवु” ऎऩ्ऱिरुक्कक्कडवऩ् इवऩुक्कु पुत्तैयुण्डाक्कि

“न त्यजेयं कथञ्चन रयागि ऎत्तिले मूट्टियुम्, अदुवुम् कैदप्पुम्बडियाऩ कादरिगळुक्कु रियरअत्रङ्गळाऩ

काट्टि मेल् ३qRTé पण्णादबडि विलक्कियुम्, मीऩ् कोलिऩ काणत्तुक्कु मुऩ्बे कण्णऴिक्कैयाले Ãqाऩुक्कु मिऩ्ऩॊळिबोले तोऱ्ऱि निलै निल्लादे पोगिऱ ओरि - ऎङ्गळाल कवरिल् सॆय्वदॆऩ्ऩॆऩ्ऱु रि त्तु वरिक्क्कवेण्डा। सारियऩुक्कु अप्पोदे करियुण्डाम्बडियिरुक्कैयाले ४८ चेत् प्रीतिमान् मूढो भविता नरकेऽपि सः ऎऩ्ऩुम्बडि HRकमाऩ इस् afरिक्किऱदोवॆऩ्ऱु क्क वेण्डा। करियार् मुदलाऩ एरिबरिङ्गळॆल्लाम् “नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति ङ्गळिऱ्पडिये यिट्टबडैगऱ्पडैयागैयालुम्, इस् ऩैप् पऱ्ऱ ऎत्तु “का” ऎऩ्गैयालुम्, ३HXऩुक्कुक् कोलिऩ कत्तळवुम् aaत्तालुम्, करिरियिल् समिल्लामैयाले,

“यज्ञोऽनृतेन क्षरति तपः क्षरति विस्मयात् ।

ऎरित्तु

[[९९]]

(आश्रुतस्याप्रधानेन) आयुर्विप्रपरीवादाद्दानं च परिकीर्तनात् ।”

रिबुगळिऱ्पडिये यिरुप्पऩ सिल ऒदाङ्गळाल पुङ्गमाऩ तर् सरित्तु कळ् किडैयादॊऴियिल् सॆय्वदॆऩ्ऩॆऩ्ऱु कक्क वेण्डा। इस् पॆऱवेणुमॆऩ्ऱु काऩ् कुऱिक्कैयालोक्कळाऩ ऎङ्गळाले नमक्कु ऎङ्गळ् वरिल् सॆय्वदॆऩ्ऩॆऩ्ऱु रिगक्क वेण्डा। ऩाय् ९ाऩ इवऩुक्कु ङ्गङ्गळाऩ पुऩिदङ्गळुम् कऴिगैयाले। THIHaकळाऩबुदुनात्तुक्कु fa+a वरुगिऱदोवॆऩ्ऱु रिक्क्क वेण्डा।

(सा।ः) SGSHIE मॆऩ्ऱविडत्तिऩ् करियै रिक्किऱदु। H: । नऩुक्कु कत्तालुम् सिल ऒनाङ्गळाले ecran सगुमो? ऎऩ्ऱञ्ज वेण्डा वॆऩ्गिऱार्। कबुर् मुदलाऩ ३४ याल् । ए । रात्ताल् सरिक्कुम्। aiya शुद्धाल् सरियरक्कुम्। ३पुबुरिवुबुर्क् कॆरि ऎऩ्ऱु ३४१९त्ताले कऴियुम्। इऩि कत्तरियैक् काट्टुगिऱार्।

इयाल्। अदिल् HH@कत्तरियैक् काट्टुगिऱार्। ३-वुऩाय्

।

(सा।ः) इऩियऩुक्कु वागएरियैक् काट्टुगिऱार्। ३cA । इदुवुम् अरस-तरियाऩ काऩिवागप्रिऩ् ऎऩ्ऱु करुत्तु। SH९९७ऩुक्कु ३४–पुत्तैप्पऱ्ऱ sakकळित्तवुसिर्क्कAवागत्तfतयैक् काट्टुगिऱार्। कडिऩर् मुदलाऩ। इदुवुम्

८१-३४४४७र्गरित्करिऩ् ऎऩ्ऱु करुत्तु। इऩि कात्तैप्पऱ्ऱ

कर्मयोगं

कईदईयैक् काट्टुगिऱार्। । इदुवुम् अरुगेसर्गAgऩ् ऎऩ्ऱु करुत्तु। इऩि कळित्तैप् पऱ्ऱ नगरियैक् काट्टुगिऱार्। । इदुवुम् अरिेळसि-वागऩऩ् ऎऩ्ऱु करुत्तु। इप्पडि कग४ ईः ऎऩ्गिऱ EAमऩ्ऱु सॊऩ्ऩदु कूडुमो?

[[६४६]]

[[१]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः Qug सर्वप्रकारशोकहेतुकं joung wong अनुग्रहविषयभूत ६६० १५ शन्नी शोकि ? ( निग्रहविषयभूत mui, mm दशै शोकिwngi अनिपुणकृत्यom, ६ उपायविशेषवैलक्षण्य किं रक्षणभर ComiLG की सिद्धोपायभूत ६६ ६७ प्रभाव, ७६ ६० सर्वभरन्यासं ६० ६० कृतकृत्य की २६mmËंळं श्रीं श्रीनान्नाएं। Qug चरमश्लोकी ६० सारतम noon “मा शुचः ’ ६७६गळी चरमवाक्य श्री तात्पर्य नं० का नां चरमदशै आचार्य का सच्छिष्यकं उपदेशिmini।

[[९९]]

(सा।दीः) शमी Qing शोकिा शोकिungrium शुचः ढाढगळी वाक्य मुंलीग तात्पर्य

चरमवाक्यतात्पर्यमत्यन्तरहस्य

अनुचितकृत्या मा

। @iig सर्वेत्यादि m। iq चरमश्लोकेत्यादि

। Qibg चरमश्लोक मुं की छा । णी श्लोक मुंली ग

उपायविशेषपरिज्ञानानुष्ठान

पद॥कढीगLC१ शब्दशक्तिurgji अर्थस्वभाव-

(सा।स्वाः) Qñg शोकनिवृत्तिsamroom

प्राप्त jija & wirroo व्यर्थानुवादतया मा शुचः ढाकी व्यर्थ Disi प्रसङ्ग ? किञ्च, अधिकारविशेषतया शोक प्राप्ती (ऊङ्क शोकनिषेधं कृाळा ८०G GLom? ढा ढङ्ग ढग दृढविश्वाससिद्धये अनुवाद प्रयोजन व्यतिरेकमुखेन उपपादिwn ला शोक निषेधावश्यकत्वलङ्क उपसंहरिकङ्कीpi। Qing इति । अनुष्ठानपूर्वदशै शोकळं अधिकारिविशेषण प्राप शोकमत्यन्तानौचित्यावहLD ५० तन्निषेधं २GGm १। Q अनेकप्रकार Lor B माशुचः ढाढालील वाक्य किं अर्थ माग GCom ? अद्य यावच्छ्रीभाष्यकारप्रभृति की ग पूर्वाचार्या स्वशिष्याङ्कं रहस्यत्रयार्थोपदेशकाल एतावदर्थना उपदेशिwww असाम्प्रदायिकत्वशङ्कै प्रसङ्गिwn Can? किञ्च, रहस्यत्रयार्थोपदेशकाल लं सर्वत्रैतावत्पर्यन्तं “मा शुचः” ढाढगळी वाक्य । अर्थोपदेश Duo २५ रहस्यत्रयान्तर्गत wr लीग अर्थविचार (pio असङ्गत worm? ढाढा, परमरहस्यतमार्थ QILD श्रनुनी

mi। Qua इति सच्छिष्याङ्कंळं चरमदशै उपदेशिल रहस्यतमार्थQD६१) कलं। शनी चरमश्लोक♚ली शब्दस्वभाव अर्थस्वभावल पदrijfCo० सिद्ध।]का अर्थ []ना वाक्यार्थकथनसौकर्यार्थ [D] ५ सङ्ग्रहिGummit। माग पदार्त्तरुळिच् चॆय्गिऱार्। (सा।प्रः) एवं सति पूर्वोक्तेषु शोकेषु कस्यचिदनुवृत्तिस्साध्योपायतद्वशी (?) सिद्धोपाय तन्निष्ठानामनन गुणेत्याह । सर्वप्रकारेत्यादिना । एवम्भूतस्य मा शुच इत्येतदर्थस्य अत्यन्तसारतमतया गोप्यत्वमभिप्रयन्नाह । चरमेत्यादिना । इयता प्रबन्धेन प्रतिपादितानामनेकेषामर्थानां बहुधोपपादितानां बहुग्रन्थव्यवहिततया सुखानुसन्धानार्थं पदार्थान् सङ्कलय्याह ।

(सा।सं :) अनेन मा शुच इत्यनेन उपायात् प्राक्शोकाभावः, तदनन्तरं शोकश्च उपायविशेष वैलक्षण्य सिद्धोपायप्रभावाद्यननुगुण इत्यभिप्रायस्सूचित इत्याह । Qug इति । एवं चरमश्लोकचरम वाक्यार्थोऽत्यन्त रहस्यतम इत्याह । इति । अथ चरमश्लोके पदक्रमेण शब्दशक्त्या

अर्थस्वभावाच्चानुशिष्टानर्थान् क्रमेण दर्शयति ।

चरमश्लोकाधिकारः

[[६४७]]

मूः Qvo श्लोक♚ली अC अधिकारविशेषम्, आकिञ्चन्यपुरस्कारं, दुष्करपरिकरान्तरनैरपेक्ष्यम्, अशक्यप्रवृत्त्यनौचित्यम्, दुष्कराभिनिवेशवैयर्थ्यम्, उपायविशेषलं ली ग ८५६०६००६०, मुमुक्षुकं शरण्यविशेषम्, शरण्य सुलभत्वसुशीलत्वादिगुणपूर्णत्वं, हिततमोपदेशित्वम्, प्राप्य प्रापक, निरपेक्षसर्वविषयनिष्प्रत्यूहकर्तृत्वम्,

प्राप्य

(सा।दीः) अनुशिष्ट का अर्थ [ १५६०बा अनुक्रमिक m। vv श्लोक लण्ड इत्यादिum। cig सर्वधर्मान् परित्यज्य नाही “अतो शक्ताधिकारत्वम्” ढाणकी श्लोकक्रम मङ्की सर्वधर्मपरित्यागशब्दार्थriwari। अनुवादपक्षी आकिञ्चन्यरूपाधिकारविशेषम् । आकिञ्चन्यपुरस्कारDIQJ ? कार्पण्यगण Gonz। दुष्करपरिकरेति । अनङ्गभावो धर्माणाम् GTगm। परिकरान्तरनैरपेक्ष्यम् । अशक्यप्रवृत्तीति अशक्यारम्भवारणं ६०६०१९। दुष्कराभिनिवेशेति तत्प्रत्याशाप्रशमनम् । उपायेति ब्रह्मास्त्रन्यायसूचनम् । @moung प्रथमपादार्थ। नी मामेकम् ढाढला की पद की अर्थ मुमुक्षु शरण्यविशेषमित्यादि । एकशब्दार्थ TL इत्यादि । प्राप्यस्यैव प्रापकत्वम् । निरपेक्षेति स्वप्राधान्यनिवारण लङ्किञ्छ हेतु । (सा।स्वाः) ूज्० श्लोक ली इति । अधिकारेति अनुवादपक्षी सर्वधर्मान् परित्यज्य ढाढंाकी©घी_मुंलीं सिद्धDIT आकिञ्चन्यरूपाधिकारQpq। आकिञ्चन्यपुरस्कारं, विधिपक्षßली कार्पण्यरूपाङ्गQD६६१_q। दुष्करेति । “अनङ्गभावो धर्माणाम्” ढाळाळी अर्थQq। अशक्येति, अशक्यारम्भवर्जन QILDÒrmq। दुष्करेति, तत्प्रत्याशाप्रशमन Qpq। उपायेति । ८६००,

। HDळा, अतिशयम्। ब्रह्मास्त्रन्यायसूचनQD६q। एतावत्पर्यन्तम् अर्थ सर्वधर्मपरित्यागशब्दार्थ १।४ ली मुमुक्षुकण्ठ इत्यारभ्य हिततमोपदेशित्वमित्यन्तमर्थत्रयं मामिति शब्दार्थ GILq। भी प्राप्य इत्यादि, शरण्यवैशिष्ट्यमित्यन्तं एकशब्द शब्दार्थस्वभावसिद्धार्थ। निरपेक्षेति

स्वप्राधान्यनिवारणं

♚♚m।

आऱु

(सा।प्रः ) @voश्लोक मण्डी इत्यादिना । अधिकारविशेषमित्यारभ्य ५६०६००१ इत्यन्तेन’ अतो ऽशक्ताधिकारत्वमाकिञ्चन्य पुरस्क्रिया । अनङ्गभावो धर्माणामशक्यारम्भवारणम् । तत्प्रत्याशाप्रशमनं ब्रह्मास्त्र न्यायसूचनम् ।” इत्युक्तसर्वधर्मपरित्याग शब्दार्थ उक्तः । ruLOD, लज्जावत्त्वम् । उपायान्तरान्वये स्वकार्यकरणासामर्थ्यमित्यर्थः । शब्दशक्तिwng अर्थस्वभाव इति । अनुवादपक्षे अधिकारश्शाब्दः । त्यागविधिपक्षे नैरपेक्ष्यं शाब्दम् । इतरे आर्थाः । मुमुक्षुकं इत्यादिना मामिति पदस्यार्था दर्शिताः । तेषु प्रथमः शाब्दः, इतरे आर्थाः । वात्सल्यादिस्सुशीलत्वादीत्यादि शब्दार्थाः । प्राप्य प्रापकळा इत्यादिना ।

(सा।सं :) Qvv श्लोक मण्डी इत्यादिना । OLD इत्यन्तेन। अतोऽशक्ताधिकारत्वमिति कारिकासङ्गृहीतार्थषट्कमपि प्रथमपादार्थतया दर्शितम् । मा, ब्रह्मास्त्रवदसहाय शूरत्वरूपसामर्थ्यवत्ता । हिततमोपदेशित्वमित्यन्तेन मामित्यस्य ।

[[६४८]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः व्याजमात्रप्रतीक्षत्वम्, उपायान्तरव्यवधाननिरपेक्षत्वं, परिकरान्तरनिरपेक्षप्रसाद्यत्वम्, सर्वफलार्थिशरण्यत्वम्, (शरण्यान्तरपरिग्रहासहत्वम्), शरण्यवैशिष्ट्यम्, उपायान्तरस्थाननिवेश्यत्वम्, भरस्वीकर्तृत्वम्, भरन्यासरूपसाध्योपायविशेषम्, भक्रीन परिकर क सर्वाधिकारत्वम्, सकृत्कर्तव्यत्वम्, सुकरत्वम्, अविलम्बितफलप्रदत्वम्, प्रारब्धनिवर्तनक्षमत्वम्, अधिकारिDj पराधीनकर्तृत्वं, शास्त्रवश्यत्वं, रक्षक परमकारुणिकत्वम्, सुप्रसन्नत्वं, निरङ्कुशस्वातन्त्र्यम्, दुर्निवारत्वम्, परानपेक्षत्वम्, अवसरप्रतीक्षत्वम्, शरणागत Q]omLW कृतकृत्यत्वम्, परिगृहीतोपायतत्फल [५] [६६० ring कर्तव्यान्तर की प्राप्ति भगवदत्यर्थप्रियत्वम्, -

(सा।दीः) व्याजेति, प्रपत्तेर्व्याजमात्रत्वकृतम् । उपायान्तरेति, अन्योपायैरनन्वयं फलितम् । परिकरान्तरेति तदङ्गेरप्यसम्बन्धं फलितम् । सर्व फलेति सर्वसाध्येष्वभिन्नतै फलितम् । शरण्यवैशिष्ट्यं, शरण्यस्य श्रीविशिष्टत्वम् । शरणपदी। उपायान्तरेत्यादि । व्रजिधातु भरन्यासरूपेत्यादि षडर्थम् । मध्यमगीं अर्थद्वयम्, अधिकारि इत्यादि । अहम्पदं अर्थषट्कम्, रक्षक इत्यादि । कारुणिकत्वात् सुप्रसन्नत्वम् । सुप्रसन्नत्वप्रयुक्तं निरङ्कुशस्वातन्त्र्यम् । अत एव दुर्निवारत्वम् । स्वातन्त्र्यादेव परानपेक्षत्वम् । परमकारुणिकत्वादेवावसरप्रतीक्षत्वम् । त्वा पदलंली अर्थचतुष्टयम्, शरणागतेत्यादि ।

[[१]]

♚m।

(सा।स्वाः) व्याजमात्रेति, प्रपत्तेर्व्याजमात्रत्वं । उपायान्तरेत्यन्योपायैरनन्वयं परिकरान्तरेति तदङ्गैरप्यसम्बन्धं ♚। सर्वफलार्थीति सर्वसाध्येष्वभिन्नतै ♚। शमी एकशब्दलंली अर्थसिद्धार्थ Gio शरण्येति । श्रीवैशिष्ट्यं । उपायान्तरस्थाननिवेश्यत्वं भरस्वीकर्तृत्वjor Gib शरणशब्दार्थ Guig। भरन्यासेत्यादि प्रारब्धनिवर्तनक्षमत्वमित्यन्तं व्रजधात्वर्थQpq। शनी अधिकारि इत्याद्यर्थद्वयं मध्यमपुरुषार्थ m। शनी रक्षक इत्यादि अवसरप्रतीक्षत्वमित्यन्तार्थषट्कमहं पदार्थ। शरणागत इत्यादि भगवदत्यर्थप्रियत्वमित्यन्तमर्थत्रयं त्वाशब्दार्थ॥।mulg।

(सा।प्रः) “प्राप्यस्यैव प्रापकत्वं स्वप्राधान्यनिवारणम् । प्रपत्तेर्व्याजमात्रत्वमन्योपायैरनन्वयः । तदङ्गैरप्यसम्बन्धस्सर्वसाध्येष्वभिन्नता ।” इत्युक्ता एकशब्दार्था दर्शिताः । एषु प्राप्यप्रापकैक्याद्याश्शाब्दाः । व्याजमात्रप्रतीक्षकत्वाद्या आर्थाः । उपायान्तरस्थानेत्यादिना शरणं व्रजेत्यनयोरर्था उक्ताः । एषु साध्योपायविशेषादिश्शाब्दः उपायान्तरस्थाननिवेश्यत्वादिरार्थः । परमकारुणिकत्वादयोऽहं शब्दार्थाः । शरणागतकृतकृत्यत्वमिति त्वाशब्दार्थः ।

(सा।सं :) शरण्यवैशिष्ट्यमित्यन्तेन एकशब्दस्य चार्थ उक्तः । शरण्य वैशिष्टयं, श्रीवैशिष्ट्यमेव । शरण्यान्तरपरिग्रहासहत्वमित्येकशब्दार्थफलितार्थाः, स्वीकर्तृत्वमित्यन्तेन शरणशब्दस्य, शास्त्रवश्यत्व मित्यन्तेन व्रजेत्यस्य, तत्र सर्वाधिकारत्वादयः प्रमाणान्तरसिद्धाः व्रजेत्यनेन फलितार्थाः । अवसर प्रतीक्षत्वमित्यन्तेन अहम्पदस्य, अत्यर्थप्रियत्वमित्यन्तेन त्वापदस्य, -

चरमश्लोकाधिकारः

[[६४९]]

मूः त्रैकालिकविरोधिभूयस्त्वं, विरोधिवर्गवैचित्र्यम्, अय♚♛ ईश्वरसङ्कल्पमात्रनिवर्त्यत्वम्, प्रपन्नेच्छानियत Dinoor विरोधि निवृत्तिकालं, विरोधिनिवृत्तिस्वरूपम्, आत्मकैवल्यव्यावृत्त यथावस्थित स्वरूपाविर्भावं, परिपूर्णभगवदनुभवं, सर्वविधकैङ्कर्य (लाभ) म्, अपुनरावृत्ति, शोकहेतुप्राचुर्यम्, न शोकिलङ्क प्राप्ति, विमर्शकाल निस्संशयत्वम्, शोकनिवृत्ति, निर्भयत्वम्, हर्षविशेषम्, शरीरपातकाल प्रतीक्षत्वं, निरपराधकैङ्कर्यरसिकत्वम्, न

शब्दशक्ति wmojiळं, अर्थस्वभाव ♚

(सा।दीः) सर्वपापशब्द लङ्की

प्रधान

अपेक्षित

अनुशिष्टना। अल्पज्ञ mii, अल्पशक्तिwmi, परिमितकालवर्तिumi,

विरोधिवर्गवैचित्र्य Lonळा। मोक्षयिष्यामि न अर्थ, अन्य♚DOOL इत्यादि । अनिष्टनिवृत्ति रूपंा। आत्मकैवल्यादि ा(gó इष्टप्राप्तिरूपम् । मा शुचः वाक्यमुं न अर्थio, por शोकहेत्वित्यादि । य

निरपराधकैङ्कर्यरसिकत्वम् । उत्तरकृत्यं प्रपत्त्यङ्ग निरासलंल सिद्धम् । शुरु gum अर्थ (

विभूति

श्री

GG ढाढला की शोक लं अनुशिष्टाना, अनुक्रमेण

शमित ना। शनी चरमश्लोकीङ्ग महावाक्यार्थ अनुक्रान्तार्थ [१] ना] प्रत्यभिज्ञात was suispri। अल्पज्ञ की छ् चूर्णिल। सर्वधर्मान् परित्यज्येति वाक्ये अज्ञानाशक्ति विलम्बाक्षमत्व अनुवादात् लभिकं।

कै

(सा।स्वाः) त्रैकालिकविरोधीति पापशब्दप्रकृत्यर्थम् । भूपस्त्वमिति बहुवचनार्थम् । विरोधिवैचित्र्यमिति सर्वशब्दार्थ Gloopq। इत्यादि विरोधि निवृत्तिस्वरूपमित्यन्तमर्थत्रयं मोक्षयिष्यामि शब्दार्थQD६mq। मी आत्मेत्याद्यपुनरावृत्तीत्यन्तमर्थचतुष्टयमर्थसिद्धेष्ट प्राप्तिरूप Gorig। ली CPL] इत्यादि निरपराधकैङ्कर्यरसिकत्वमित्यन्तमष्टावर्थाः मा शुच इत्यत्र लब्ध॥। आहत्य अर्थका अनुशिष्टा मणी चरमशलोकमेकवाक्य Lor? भिन्नवाक्यuor? आद्ये मध्यमोत्तमरूपनानाख्यात श्रवणविरोधः । द्वितीये एकं रहस्यं चरमश्लोक ढाणकील सम्प्रदायं विरोधिwn? ढाङ्गा अवान्तरवाक्यत्रय DIs योजिun चरमश्लोकं ।कं महावाक्यार्थी। अल्पज्ञा इत्यादि।

(सा।प्रः) त्रैकालिकविरोधि भूयस्त्वादिस्सर्वपापशब्दे शाब्दः । सङ्कल्पमात्रनिवर्त्यत्वादिः मोक्षयिष्यामीत्यत्रार्थः । बहवश्शोकहेतवः माशुच इत्यत्रार्थाः । शोकनिवृत्तिश्शाब्दः । इतरे आर्थाः । Qum अपेक्षिता इति । आकिञ्चन्यापेक्षितं त्रैवर्णिकबहिर्भूतत्वादि सौलभ्योपयुक्तो विग्रहादिरित्याद्यूह्यम् । एवं पदार्थानुक्त्वा अर्थत्रयप्रतिपादकतया वाक्यत्रित्व मभिप्रयन् वाक्यार्थमाह । अल्पज्ञorris इत्यादिना ।

(सा।सं :) अपुनरावृत्तीत्यन्तेन सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामीत्यस्य, शेषेण मा शुच इत्यस्य चार्थ उक्तः । यथात्र क्रमेणोक्तार्थाः प्रत्यभिज्ञाता भवन्ति । तथा चरमश्लोकस्य महावाक्यार्थमाह । अल्पज्ञormi इत्यादिना ।

[[६५०]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

क

विलम्बक्षम०१६]कङ्कङ्की २६ अलीय, अनुष्ठिकङ्क, श्रीकृ फलविलम्ब (PL कम्बील उपायान्तर ६

wr cg सुलभ or ruis, सर्वलोकशरण्यoomi, शरण्यत्वोपयुक्तसर्वाकार विशिष्ट ६६० ६७६६०६०७ @ उपाय & ऩाऩ ऎऩ्ऩै ऒरुवऩैयुमे माग अध्यवसितं किं ॥ अङ्गपञ्चकसम्पन्न Door आत्मरक्षाभरसमर्पण। gua अनुष्ठितोपायoomi, कृतकृत्य ii, ६५००, अत्यर्थप्रियतम ६०७१६०७ २६०१०६ परमकारुणिक oormil, सुप्रसन्न oomi, निरङ्कुशस्वातन्त्र्यoomi, स्वार्थप्रवृत्त, ग सङ्कल्पमात्र लिकं ६ बहुप्रकार, अनन्त miii, दुरत्यय or of fifळित्तोडुम् पिऩ्दॊडर्चियिल्लादबडि तुवक्कऱुत्तु ऎऩ्ऩोडॊक्क आत्मात्मीय ii) B ६० womb अनुभवि तुल्य भोग ऊं श्री परिपूर्णानुभवपरिवाहरूप [६०] सर्वदेश, सर्वकाल, सर्वावस्थोचित, सर्वविधकैङ्कर्यmguji २_८६०। Gunormळं शोकिकं Co००७ चरमश्लोकी न

“एकं सर्वप्रदं धर्मं श्रियाजुष्टं समाश्रितैः ।

सर्वधर्मान्

(सा।दीः) अG। अल्पज्ञ इत्यादि । उपायान्तर परित्यज्य ढगळं अ अर्थ। सुलभ इत्यादि माम् गी अर्थ। Q एकशब्दार्थ॥ उपायons इत्यादि शरणं व्रज ढाळाला अर्थ। Qium अनुष्ठितेत्यादि त्वा शब्दार्थ॥

ML&LDQg? रक्ष्यवस्तु । अहं पदलंलीळा अर्थ परमकारुणिकेत्यादि । BITC

श्लोक♚की अवधारणविवक्षै ♚। ढाळा सङ्कल्पमात्र शुन्य अवधारणार्थ। बहुप्रकारेत्यादि सर्वपापशब्दार्थ। मोक्षयिष्यामि ळा अर्थio।

शनी अर्थसिद्धonor इष्टप्राप्ति।

मा

ढाळा। मी मा शुचः अर्थ

महा वाक्यार्थ। २५g चरमश्लोकव्याख्यानमार्ग पूर्वाचार्य

CILITऊं इत्यादि। मया सह

इत्यादि । ?

उपकारस्मृति

मा

प्रतिनिर्देश।

सं

@mjpri। एकQLD की। एकं धर्मQL सर्वधर्मान् किं

णु सर्वसाध्येष्वभिन्नQLD ६ङ्गी। सर्वफलप्रदम् । सनातनधर्मLDIT कृष्णा शकं गुणाङ्क मूलहेतुwali @supri (सा।स्वाः) @iug चरमश्लोकार्थ नानाविधोल्लेखमूल Lors कल्पित उपाय & LoLGCuor - ढाङ्गळी शङ्कui परिहरिur G ५५ चरमश्लोकार्थजातं सदाचार्यसम्प्रदायागता। एकमिति । एकम्, नानाविधधर्मस्थाने स्थितम् । अत एव सर्व फलप्रदम् ।

(सा।प्रः) पीळा लाङ्गलं, पृष्ठतोऽनुधावनं यथा स्यात् तथा सम्बन्धं विनाश्य । अपुनरुत्पादं पुण्यपापे विनाश्येत्यर्थः । प्रदाय तुष्यामीत्यर्थः । शेषभूतस्य जीवस्य स्वरूपानुरूपकैङ्कर्यप्रतिबन्धकानां सर्वेषां निवृत्तौ भगवदतिशयफलकैङ्कर्यं सिद्ध्येदिति भगवत एव प्रधानफलित्वमिति भावः । उक्तार्थस्सर्वोऽप्यनुष्ठानपर्यन्तज्ञानवद्भिराचार्यैरुपदिष्ट इति साम्प्रदायिकत्वोक्तिव्याजेन चरमश्लोकार्थं कारिकया सङ्गृह्याह । एकमित्यादिना ।

(सा।संः) अयं चरमश्लोकव्याख्यानमार्गः पूर्वाचार्यैः प्रदर्शित इत्युपकारस्मृतिं करोति । एकमिति ।

मूः

चरमश्लोकाधिकारः

अपेतशोकैराचार्यैरयं पन्थाः प्रदर्शितः ॥

[[६५१]]

कुऱिप्पुडऩ् मेवुन्दरुमङ्गळिऩ्ऱियक् कोवलऩार्, वॆऱित् तुळवक् कऴल्… (सा।दीः) श्रियाजुष्टं प्रीतिमिति पुरुषकारत्वमुक्तम् । श्रियाजुष्टं सेवितं समाश्रितैः m उपायविशेषणत्वं G&nd♚m]। समाश्रितैः, शरणं गतैः । अत एवापेतशोकैः, निवृत्तसर्वशोकैः । आचार्यैः, वादिहंसाम्बुवाहाद्यैः । अयं पन्थाः, उक्तो व्याख्यानमार्गः प्रस्पष्टं दर्शितः । न किञ्चिदप्यत्र मयोत्प्रेक्षित G

शनी चरमश्लोकार्थ

स्वानुसन्धानमुखी। लपङ्ग इत्यादि ।

५ल ंqLळा, महावधान । Coojibळाली। अनुष्ठिकं

अशक्तri]। अकं

प्राप्यत्वेन प्रसिद्ध

BIGTQJ&p, परिमलतुलसीविशिष्टnoor की १५०१५०ना।

श्रीगोपाल

धर्मान्तरं

(सा।स्वाः) श्रियाजुष्टं समाश्रितैः, शरणागतैः । अत एवापेतशोकैराचार्यैरयं पन्याः, मार्गः चरमश्लोकार्थः प्रदर्शितः । नतु स्वकपोलकल्पित इत्यर्थः ॥

मा शुचः

युद्धप्रोत्साहनार्थLouis &

सर्वप्रकारशोकनिवृत्ति माग । GGDI ? अर्जुन लाऊं ली। उपच्छन्दनोक्तिरूप श्लोकं पर्यवसि sumo शोक-

निवृत्ति पारमार्थिकैT & ८०२ GGLon? Tगळी शङ्कmui परिहरि लागG चरमश्लोकार्थñog & UnLLTC स्वानुसन्धान सङ्ग्रहिpri। लळा इति । ल४, अवधानम् । छmiqLग, अवधानß CHCL BOLI Gojio, अनुष्ठिकं (०। Dijীঠোী, कर्मयोग, ज्ञानयोग, भक्तियोगरूपोपायान्तरागी Cs। अकिञ्चनGurma। छ।

अन्वय “परित्राणाय साधूनां” m साधुपरित्राणार्थमवतीर्ण०१६ अ गोपवेषधर श्रीकृष्ण ली, परिमलवत् ६०। तुळवत्तै, तिरुत्तुऴायैयुडैय, कऴल्, तिरुवडिगळैयॆऩ्ऱबडि।

ऩा

(सा।प्र) एकं, फलरूपम् उपायारूपञ्चेत्यर्थः । प्रधानमिति वार्थः । सर्वप्रदं, सर्वसाध्यप्रदमित्यर्थः । एतेनैकशब्दार्थस्सङ्गृहीतः । उपायान्तरशून्यानामेव सिद्धधर्मः कार्यकर इत्युपायत्ववाचिधर्मशब्देन पूर्वार्धार्थस्सङ्गृहीतः । श्रियाजुष्टमित्याश्रयणीयत्वोपयुक्तस्य सर्वस्याप्युपलक्षणम् । एतेन मामित्यस्यार्थ उक्तः । अपेतशोकैरित्युत्तरार्धार्थोक्तिः ॥

चरमश्लोकार्थं गाथया सङ्गृह्णाति । Dior Goj इति ।

६५६ कण्ठ मुण्डी का सारप्रकाशिका २@mus काळङ्ग /।

(सा।संः) चरमश्लोकस्थकशब्दषडर्थसङ्ग्रहाय एकमित्युक्तम् । स सतस्याहमेवेति सङ्गृहीतार्थसूचकं सर्वप्रदमिति । “कृष्णं धर्मं सनातनम्” इत्युक्तसिद्धोपायत्वं धर्मशब्दार्थ इति । सिद्धोपायत्वोपयुक्त गुणादिवैशिष्ट्यवत्तन्मूलश्रीवैशिष्ट्यमपि एकशब्दवाच्यमिति सूचनाय श्रियाजुष्टमित्युक्तम् । आचार्यैः, वादिहंसाम्बुवाहैः प्रदर्शितः । नकिञ्चिदप्यत्र मयोत्प्रेक्षितमित्यर्थः ।

“न मे मोघं वचो भवेत्” इत्यादिभिस्सत्यवादित्वेनावगतस्य महोदारस्य माशुच इति वाक्यान्निवृत्तशोका अभूमेत्याह । DiL इति । अवधानेन सहानुष्ठेयं कर्म विना अकिञ्चनरक्षकतया प्रसिद्धस्य कृष्णस्य । QQup इति । सुगन्धतुलसीभिरविनाभूतौ चरणौ सत्यरक्षकाविति झटित्याश्रित्य ।

[[६५२]]

[[१]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

ईः-॥। मॆय्यरणॆऩ्ऱु विरैन्दडैन्दु,

पिरित्त विऩैत्तिरळ् पिऩ्ऱॊडरावगैयप् पॆरियोर्,

मऱिप्पुडै मऩ्ऩरुळ् वाचकत्ताल् मरुळऱ्ऱऩमे।” ॥ ३६ ११

(सा।ऎ) मॆय्यरणॆऩ्ऱु विरैन्दु, पुसावुमॆऩ्ऱु अवुरिरित्तु। अडैन्दु, ४efasad: uai पण्णि। पिरित्त विऩैत्तिरळ्, तिाऩाल् विडुक्कप्पट्ट पुङ्गळुम्, मीळ, पिऩ् तॊडरावगै। सॆय्दवॆऩ्ऱु २Pqम्। अप्पॆरियोर्,

। cnyासि " sआरिरिगराऩ नम् सीर्गळुडैय। मऱिप्पुडै मऩ्ऩरुळ् वाचकत्ताल्, मऱिप्पुवळैप्पाय् ससिरैयुम् ऎरिगरि्क्कैयैक् काट्टुगिऱदु। अत्तैयुडैत्ताय्

ऎऩ १४४त्ताल्। मरुळऱ्ऱऩम्,

कऴियप्पॆऱ्ऱोमॆऩ्गै। ४, पिरित्तु विऩैत्तिरळाऩदु पिऩ् तॊडरावगैच् चॆय्दवॆऩ्ऱु । अप्पॆरियोर्। आरिर्रिङ्गऩाऩ नम् पुगमुऩ्ऩुडैय करिा ९४४३४४ । मऱिप्पुडैमऩ्ऩरुळ् वाचकत्ताल्,

अऩ्बुबुण सारियारि सा रईः ऎऩ्ऱ त्ताल्। कत्तालॆऩ्ऱबडि। मरुळऱ्ऱऩमे, अगमुम्

युम् कऴियप्पॆऱ्ऱोमॆऩ्गै ॥ ३६ ॥

इऩिसियाऩ यै नम्माऴ्वार् मुदलाऩ पुरिवुगळ्

विगळिल्-

(सा।ः) मॆय्यरणॆऩ्ऱु, पुबुबुमॆऩ्ऱु। पुबुमॆऩ्ऱु विरैन्दु, fरित्तु अडैन्दु, मागप्पऱ्ऱि। पिरित्त, सुक्कप्पट्ट प्पिक्कप्पट्ट। विऩैत्तिरळ्, मॆऩ्ऱबडि। पिऩ् तॊडरावगै, तिरुम्बवुम् वरादबडि, पण्णिः । अप्पॆरियोर्। ऎङ्गळिले

पुऩऩ तऩऩुडैय। मऱिप्पुडै। मऱिप्पु, वळैत्तुक्कॊळ्ळुगै। ऎरिगक्कैयॆऩ्ऱबडि। उडै, उडैय। मऩ्, मोऩ। अरुळ्, ९ । वाचकत्ताल्, साअरिबुयारिA ऎऩ्गिऱ कत्ताल्। Hafक पुरि=कत्ताले। इदिऩाले

कमॆऩ्ऱु करुत्तु। मरुळऱ्ऱऩमे, मरुळ्, FH । अऱ्ऱऩम्, इल्लादवराऩोम्। ३१र् तीर्न्दु तीर्न्दु राय्, Akराय्, Adrरोयिरा निऩ्ऱोमॆऩ्गै। (३६)

इप्पडि Hकामागवे

[[६६]]

मुण्डो? मोगवुमऱियलागादो ? fh “gent : f:’’ ऎऩ्ऱु मॆऩ्ऱु सॊऩ्ऩदु कूडुमो? acvvaपण्णुऱ वुगळुक्कु

माग वेण्डावो?

(सा।प्रः) स्वोक्तचरमश्लोकार्थप्रतिपादकवाक्यानि व्यासादेव सार्थमधिगत पञ्चमवेदाः महर्षयः, - (सा।च्ः) पिरित्तु । रि रिable

। अप्पॆरियोर् इत्यादि । परात्परस्य पापनिवर्तनसमर्थस्य सुदृढकृपया उक्तवाचकेन मा शुच इत्यनेनाज्ञानान्निवृत्ता

अथ महाभारतसारतया अतिदुर्ज्ञेयार्थस्यास्य श्लोकस्य हृदयं भाग्याधिकाश्शठारिप्रभृतयो जानन्तीत्याह ।

मूः

चरमश्लोकाधिकारः

“व्यासाम्नायपयोधिकौस्तुभनिभं हृद्यं हरेरुत्तमम्,

श्लोकं केचन लोकवेदपदवीविश्वासितार्थं विदुः ।

(सा। दीः) हिततमत्वे विश्वसि

अध्यवसितं

[[६५३]]

शक्रग अतिशय ललऊं&LGळीpri। व्यासाम्नायेति । केचन, भगवत्प्रसादनं स्वतस्सिद्धज्ञान भक्तिवैराग्यादि ८०@ruju boorpoi श्रीपराशरादिना। व्यासेति । व्यासाम्नायो महाभारतम् । तदेव पयोधिः । तस्य कौस्तुभस्थानीयम् । हरेर्हृद्यम्, हृदयङ्गमम् । उत्तमं श्लोकं, चरमश्लोक। लोकवेदपदवीविश्वासितार्थं विदुः । लोकपदवि ? लौकिकं प्रयोजनान्तरम् । वेदपदवी, शास्त्रीयो मार्गः । मोक्षाद्यामुष्मिकं प्रयोजनम् । अविश्वासितार्थं हिततमत्वेन विश्वचनीयार्थंयुक्तम् । यद्वा लोके वेदे चामोघत्वेन प्रसिद्धशरणागतिरूपार्थयुक्त QLD प्रयोजनान्तर श्री मोक्ष की ।

(सा।स्वाः) असम्मती मतान्तरस्थ

चरमश्लोकव्याख्यान उपादेय wis प्रसङ्गिwrzn? किञ्च, “नान्यः पन्थाः” इत्यादिना भक्तिव्यतिरिक्तोपाय निषेधाद्वेदविरुद्धীjy चरमश्लोकार्थमुपादेयं mom Com ? इत्यादिशङ्गैowi परिहरिurrom @ चरमश्लोकवैलक्षण्य कं

माग

gi sunii। व्यासेति । व्यासाम्नायः, महाभारतः । स एव पयोधिः, तस्य पयोधेः । कौस्तुभनिभम् । ऐरावतादीनां पयोधौ सद्र (म्भ)वेऽपि यथा कौस्तुभस्यैव भगवदुपादेयत्वं हृद्यत्वं च तथा चरमश्लोकोऽपि भगवतोऽत्यन्तहृद्यः, अत्यन्ताभिमतः । उत्तमः, “त्रिः प्रथमामन्वाह त्रिरुत्तमाम्” इतिवच्चरमः । गीतान्ते श्रुत इति यावत् । तं, “वेदेषु पैारुषं सूक्तं पुराणेषु च वैष्णवम् । भारते भगवद्गीता धर्मशास्त्रे च मानवम् ॥” इति सर्वाङ्गीकृतप्रमाणभावगीताशास्त्रसारतया सर्वोत्कृष्टं श्लोकमिति वार्थः । केचन, अस्मदाचार्याः पराङ्कुशनाथमुनिश्रीभाष्यकारप्रभृतयः । लोकवेदपदवी विश्वासितोऽर्थः यस्य तम् । तथाभूतं विदुः । लोके हि पामरा अपि शरणागतं सम्यग्रक्षन्ति ।

(सा।प्रः ) तत्प्राया यामुनाचार्यप्रभृतयश्च प्रशंसन्तीति दर्शयन् सर्वेषां चरमश्लोकार्थप्रवचनेच्छामुत्तम्भयति । व्यासाम्नायेत्यादिना । श्रीमहाभारते सारांशो गीता, तत्रापि चरमश्लोकोऽत्यन्तं सार इति समुद्रोन्मथनादुत्थितेभ्यस्तत्सारभूतेभ्यः उच्चैःश्रव ऐरावत प्रभृतिभ्योऽपि भगवत्स्वीकार्यत्वहेतु श्रैष्ठ्ययुक्तकौस्तुभतुल्यत्वमिति भावः । लोकवेदेत्यादि । “यथेच्छसि तथा गुरु” इति लौकिकरीत्या “सर्वगुह्यतमं भूयः” इति वैदिकरीत्या चरमश्लोकार्थो विश्वासितव्य इत्यर्थः ।

(सा।संः) व्यासाम्नायेति । व्यासाम्नायः, महाभारतः । कौस्तुभो हि ऐरावतामृतोच्चैश्श्रवआदिभ्योऽतिशयितः । तत एव भगवतो हृदयाभरणतया हृद्योऽभूत् । चरमश्लोकोऽपि महाभारतसारगीतासारतया अतिशयितः । एतस्य हृद्यत्वमनुकम्पा विशेष समुल्लसित चित्तवृत्ति कार्यत्वकृतम् । महाभारतान्तगीतान्तत्वादुक्तार्थप्रतिपादकत्वाच्चास्योत्तमत्वम् । केचन, नाथयामुनादयः । काक कपोतादिवृत्तान्ताभिज्ञलौकिकजनैश्शरणागतसंरक्षणाल्लोकपदवीविश्वासितार्थत्वम् । “मुमुक्षुर्वै” इति

वेदपुरुषेण

[[६५४]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

येषामुक्तिषु मुक्तिसौधविशिखासोपानपङ्क्तिष्वमी,

वैशम्पायनशौनकप्रभृतयः…।

(सा।दीः) अमोघत्वेन प्रसिद्धशरणागतिरूपार्थयुक्त DIGQu।१६०५। लोकेशरणागतिरमोघेति प्रसिद्धिः पामराणामप्याश्रितसंरक्षणसंरम्भादवगम्यते । वेदेश “तस्मादपि वध्यं प्रपन्नं न प्रतिप्रयच्छन्ति’ इत्यादिषु प्रसिद्धिः । यद्वा लोकपदवी, स्मृतिमार्गः । विदुः, निश्चिन्वन्ति स्मेत्यर्थः । यथा “नागणैमिसै नम्बिराऩ् सरणे सरण् नमक्कॆऩ्ऱुम्, सरणॆऩ्ऱुय्यप् पोगिलल्ला mori " “wim & Comb।” केचन Tourismना विशेषि मण्डी pi। येषामुक्तिष्विति । येषां दिव्यसूक्तिविषये, कीदृशीषु ? मुक्तिसौधविशिखासोपान पङ्क्तिषु । मुक्तिसौधः, परमपदम् । तस्य विशिखा, राजमार्गम् । तस्यास्सोपानपङ्क्तिभूतासु । “इवै पत्तुम् वल्लारमररोडुयर्विऱ्सॆऩ्ऱऱुवर् तम्बिऱवियञ् जिऱैये। वळवुरैयाल् पॆऱलागुम् वाऩोङ्गु पॆरुवळमे” ऎऩ्ऱदिऱे। वैशम्पायनशौनकप्रभृतयः । वैशम्पायन, साक्षाद्वेदव्यासशिष्य भारत प्रवर्तकत्वेन प्रसिद्धां शोनकतं, ऋग्वेदाचार्य [६] आश्वलायन आचार्य।

[[९९]]

(सा।स्वाः) वेदे च “मुमुक्षुर्वै शरणमहं प्रपद्ये । तस्मान्न्यासमेषां तपसामतिरिक्तमाहुः । तस्मादपि वध्यं प्रपन्नं न प्रतिप्रयच्छन्ति” इत्यादौ प्रपत्तेर्मोक्षसाधनत्वाभिधानेन, लोक्यत इति व्युत्पत्त्या स्मृतिरुच्यते । श्रुति - स्मृतिभ्यां विश्वासितार्थं विदुरित्यर्थः । अनेन श्रुति विहितत्वाद्विलक्षणोपायस्य “नान्यः पन्थाः इति निषेधस्य ज्ञानव्यतिरिक्तोपायनिषेधपरत्वाच्छ्रुतिविरोधाभावेनात्यन्तादरणीयत्वमस्यार्थस्येत्युक्तम् । केचनेति सामान्योक्त्या तातर्थ्यं सूच्यते । येषां, पराङ्कुशादीनाम् । मुक्तिरेव सौधः । तस्य विशिखा, वीथिः । तस्य सोपानपङ्क्तिभूतासु । मुक्तिरूपसर्वोन्नतस्थान प्रापक महावीथिरूपप्रपत्तेः सोपानपङ्क्तिवत्प्रापिकासु । उक्तिषु, दिव्यसूक्तिषु । “पुगलॊऩ्ऱिल्लावडियेऩ्। उऩ्ऩडिक्कीऴमर्न्दु पुगुन्देऩ्। नागणैमिसै नम्बिराऩ् FICळा मळा। न धर्मनिष्ठोऽस्मि” इत्यादिसूक्तिषु चरमश्लोकव्याख्यानभूतासु । अमी श्रेष्ठाः । वैशम्पायनः, व्यासशिष्यः ।

(सा।प्रः) येषामित्यादि । विशिखायां सोपानपङ्क्तिर्यथा सर्वेषां सुखेन सौधारोहणाय भवति । तथा चरमश्लोकार्थनिष्ठानां वाक्यावगतार्थानुष्ठाने सर्वेषां मुक्तिः स्यादित्यर्थः । ये च चरमश्लोकार्थनिष्ठानां निकटे स्थित्वा तदुक्तिभिस्तदनुष्ठानेन अनुष्ठेयविशेषानवगम्य स्वयमपि तथैवानुतिष्ठन्ति । सर्वे ते भवभयरहितभगवत्किङ्करा भवन्तीत्यर्थः ।

[[६६]]

(सा।सं :) “देवा वै त्वष्टारमभिजिघांसन् तस्मादपि वध्यम्” इत्यादिना च प्रपत्तिपदवीप्रतिष्ठापनाद्वेदपदवी विश्वसितार्थत्वम् । येषां प्रपन्नजनकूटस्थमारभ्य वादिहंसाम्बुदार्य पर्यन्तानाम् । उक्तिषु, " । " इत्यादिरूपेण स्तोत्रगद्यादिरूपेणावस्थितसूक्तिषु । मुक्तिरेव सौधः, तत्सम्बन्धिनी विशिखा । राजमार्गरूपत्रय्यन्तात्मिका । तद्बोधितविवेकादिपर्वपरम्पराजनकत्वादुक्तीनाम् । ता एव वेदान्तरूपराजमार्गस्थसोपानपङ्क्तयस्तासु । वैशम्पायनः, साक्षाद्वेदव्यासशिष्यो भारतप्रवर्तकत्वेन प्रसिद्धः । शौनकः, ऋग्वेदाचार्याश्वलायनस्याचार्यो महाप्राज्ञः ।चरमश्लोकाधिकारः

मूः - …श्रेष्ठाश्शिरःकम्पिनः ॥ ६९॥

इति श्रीकवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्रस्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेङ्कटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु श्रीमद्रहस्यत्रयसारे चरमश्लोकाधिकारः एकोनत्रिंशः ।

इति श्रीकवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्रस्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेङ्कटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु श्रीमद्रहस्यत्रयसारे पदवाक्ययोजनाभागस्तृतीयः ।

श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः ।

[[६५५]]

(सा।दीः) महाभागवतश्रेष्ठ (ii। प्रभृतिशब्द शुकनारदादिसङ्ग्रहः । अमी, परमभागवतश्रेष्ठत्वेन प्रसिद्धाः । शिरःकम्पिनो भवन्ति । ज्ञानदृष्ट्या तद्ज्ञानभक्तिवैराग्यपरिपूर्णदिव्यसूक्तीस्साक्षात्कृत्य अद्यापि शिरःकम्पं कुर्वन्तीत्यर्थः । शीलार्थप्रत्ययस्य त्रैकालिकत्वात्सर्वदा शिरःकम्पिनो भवन्तीति गम्यत इति ॥ ६९ ॥

इति श्रीसारदीपिकायां चरमश्लोकाधिकार एकोनत्रिंशः ॥

(सा।स्वाः) शौनकः, “शौनको ह वै महाशालोऽङ्गीरसं विधिवदुपपन्नः पप्रच्छ” इत्यादौ प्रसिद्धः । आदिशब्देन मैत्रेयप्रभृतयो गृह्यन्ते । शिरःकम्पिनः, अस्मदाचार्याः व्यासाद्यपेक्षयापि अधिकचातुर्येण श्रुतिस्मृत्यनुगुणं चरमश्लोकार्थ वर्णनं कुर्वन्ति । एते पराङ्कुशादय एतत्सकाशात्सर्वरहस्यार्थग्रहणं केषाञ्चित् बहुजनार्जितभाग्यपरिणतिवशाज्जातमिति शीलार्थैप्रत्ययवशान्नित्यं शिरःकम्पशालिनः अस्मदाचार्योन्नीतश्रुतिस्मृत्यनुगुणादिचतुरविशदगम्भीरन्याययुक्तार्थ वर्णनसमाकर्णनसञ्जातातिवेलसन्दोषवशसमुदीर्णशिरः कम्पशालिन इति यावत् । ते केचनास्मदाचार्या विदुरित्यन्वयः । एवं च ऋषीणामप्यत्यन्ताभिमतोऽयमर्थः । चरमश्लोकस्यापि प्रमाणेषु सारभूतत्वात्तन्मुखेनैवायमर्थ आचार्यसकाशाद्ज्ञातव्य इति भावः ॥ ६९ ॥

इति श्रीमदुत्तरसारास्वादिन्यां चरमश्लोकाधिकार एकोनत्रिंशः ॥

(सा।प्रः) शिरःकम्पिनः, शिरःकम्पवन्तः भवन्तीत्यर्थः । एते प्रशंसन्तीति यथा समीपस्था जानीयुस्तथैषां गुणानुसन्धानात् विकृतमनस्का भवन्तीति भावः ॥ ६९ ॥

इति श्रीसार प्रकाशिकायां चरमश्लोकाधिकारः एकोनत्रिंशः ॥

(सा।संः) प्रभृतिशब्देन शुकपराशर श्रीवाल्मीकिभरद्वाजनारदादिसङ्ग्रहः । प्रपन्नजनकूटस्थाद्युक्तीनामाप्ततमत्वाद्धिततमत्वाच्च स्वोक्तिभिरेककण्ठत्वात्स्वोक्तीनां तादृशवैलक्षण्याभावाच्च । तान् । श्रुत्वा हर्षादत्यादरेण शिरःकम्पनं कुर्वन्तीत्यर्थः ॥ ६९ ॥

इति श्रीसारप्रकाशिकासङ्ग्रहे चरमश्लोकाधिकारः एकोनत्रिंशः ।

[[६५६]]

व्याख्यानपञ्चकसहिते श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

[Gmli४ः- ८५५ चरमश्लोकाधिकार सङ्ग्रह LILG व्याख्यानं भाकी कालीक सारप्रकाशिकामातृकै कलङ्क LG व्याख्यान

अiरगयिलिरुप्पदिऩाल् अन्द पाट्टु ऩाऩाम् इव्विडत्तिल् अच्चिडप्पट्टदु।

एकङ्कील

स्त्रीशूद्रादीनां सुखानुसन्धानाय चरमश्लोकार्थं द्रामिडगाधया सङ्गृह्णाति । Diyo इत्यादिना । Goliyon wठाली, सावधानानुष्ठेयतया स्वेनासाध्यधर्मत्याग पूर्वकम् । श्रकं याना, “सर्वेषामेव लोकानां पिता माता च माधवः । गच्छध्वमेनं शरणं शरण्यं पुरुषर्षभाः ॥” इत्यादिषु सर्वशरण्यतया प्रसिद्धस्य गोपालस्य निरतिशयसुगन्धतुलसीभिरलङ्कृतचरणौ । Gujury, “यत्तु कालान्तरेणापि नान्यसञ्ज्ञामुपैति वै” इत्युक्तरीत्या सदैकरूपरक्षकाविति सत्वरमाश्रित्य । प्रीती, पुनरपि-ग्रीनलीना जीन १६०५, पापराशिर्यथा नानुगच्छेत्तथा, पाप्मनां पुनरुत्पत्तिर्यथा न स्यात्तथेत्यर्थः । uuni mi १०६७६०७५ १६०, “तं देवतानां परमं च दैवतम् । न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते । न तस्येशे कश्चन तस्य नाम महद्यशः । परः पराणां परमः परात्मा । पार्थो विजेता मधुसूदनस्य पादारविन्दार्पित चित्रपुष्पम् । ददर्श गङ्गाधरमौलिमध्ये बभूव भूयः कृतनिश्चयार्थः ॥” इत्यादिषु सर्वोत्कृष्टतया प्रतिपादितस्य भगवतो “मित्रभावेन सम्प्राप्तं न त्यजेयं कथञ्चन” इत्याश्रितसंरक्षणे अतिनिर्बन्धवत्त्वेनोक्तत्वात्स्थिरतरया कृपयोक्तवाक्यरूपेण चरमश्लोकेन । jpoori, निस्संशयाः स्मः । अत एव वीतशोकाश्च अभूमेति भावः ॥ ३६ ॥

स्स र्व १३९bomb- ५५९ कलङ्की, सारप्रकाशिकै i Curroor वाक्यम् । स्सर्वपापप्रायश्चित्ततयोक्तभरन्यासस्यैव स्वपरनिर्वाहकत्वाङ्गीकारस्य युक्तत्वादाचार्यपुरस्करणपूर्वक प्रपदनस्याकर्तव्यत्वं वदन्नाचार्यपुरस्कारस्य प्रयोजनप्रदर्शनपूर्वकं शास्त्रार्थवत्त्वात् ।