रामानुजीये विश्वासटिप्पन्यः

॥ श्रियै नमः ।

॥ श्रीमते रामानुजाय नमः ॥

॥ श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः ॥

॥ द्वयाधिकारः ।

॥

(सा। दीः) ूली - मन्त्राधिकारं व्याख्यात - नीली द्वयñog व्याख्यानं १०००११५

पण्णुवदाग

असाधारणप्रभावलं श्लोक

मन्त्र विवरणरूप DIor

उपक्रमिकुं श्री आदि द्वयमन्त्री

(सा।स्वाः) आत्रेय कृष्णार्यमथागमान्तरामानुजार्यगुरुसार्वभौमम् ।

श्रीरङ्गनाथं च गुरुं प्रणम्य द्वयाधिकारस्य करोमि टीकाम् ॥

पूर्वाधिकारी द्वय

४ रहस्यत्रय पदवाक्ययोजनै

कलीकं । प्रतिज्ञै गगी। Com ? “न मन्त्रोऽष्टाक्षरात्परः ऋचो यजूंषि सामानि योऽधीते सकृदञ्जसा । सकृदष्टाक्षरं जप्त्वा स तस्य फलमश्नुते” इत्यादि flijulqCu मन्त्रोत्तमungi, सकृदनुसन्धान वेदत्रयासकृदनुसन्धानतुल्यफलदत्व क्रमेण पुण्डरीकं जपमात्र मुक्तिहेतु श्रुत, सारतमत्वादष्टाक्षरमा ल पदवाक्ययोजनै ८०२१, द्वयलं । की

प्रभावी ♚mmujib रहस्यत्रयलंल ६० L४ पदवाक्ययोजनै १६०० ६०० से ८। GGLon? द्वयलं । कं “सकृदुच्चारस्ससारतारणं भवति” इत्यादिना सकृदुच्चारणमात्रेण संसारोत्तारकत्वं @@@@T६० श्रीमदष्टाक्षरादप्यधिक प्रभाववत्त्वात्पदवाक्ययोजनै ६०० ६०० ५ ८२। GOLD मी पदवाक्ययोजनै तत्त्वहित पुरुषार्थविवेकलंंंंञ्छताछ ? अा मूलमन्त्रार्थव्युत्पादनाला सिद्ध? तत्त्वहितपुरुषार्थविवेकक्लम्ं “द्वयेन शरणं व्रजेत्” द्वयं प्रपत्तिकञ्छ करणमन्त्र६r_q_um अनुष्ठानकाली मन्त्रेणैवानुष्ठेयार्थं स्मर्तव्य द्वयलं ।कं पदवाक्ययोजनै COLD मूलमन्त्रादिना Cum वेदलं शा पठितंrown मन्त्र करण मन्त्रत्वं दूरोत्सारित? कठश्रुतिu ifluor अनुसन्धिक विधि, श्रीप्रश्नसंहितादि वर्णोद्धारं ग ६००ी प्रतिपादिकं surgi श्रुतिमूलतान्त्रिक मन्त्रतया करणमन्त्रत्वं ८।GGium पूर्वाचार्यवाक्य QILD ६

ग)

किम्मत क

(सा।प्र) एवं मूलमन्त्रस्य पदवाक्ययोजनामुक्त्वा तद्विवरणस्य द्वयस्य पदवाक्ययोजनां वक्तुमारभते । (सा।विः) मूलमन्त्रं व्याख्यायेदानीं तद्विवरणरूपं द्वयं व्याख्यातुकामः तत्प्रभावमाह ।

(सा।संः) अथ क्रमप्राप्तद्वयस्य पदवाक्ययोजनां कर्तुं तस्येतरमन्त्रवैलक्षण्यं सङ्गृह्णाति ।

[[२४०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः

वितनुते कृतकृत्यकक्ष्यां

(सा।दीः) BITLqwळी। आकर्णित इति - यो मन्त्रः, w मन्त्र आकर्णितः

गुरुसकाशाच्छ्रुतori। गुरुसकाशात् CBLG

कृतकृत्यकक्ष्याम् । कृतकृत्या, कृतोपायानुष्ठानळा।

वितनुते,

कङ्कं उच्चरिÚULLGgpg? दशै - कृतकृत्यतैuruq।

करणमन्त्री @GLorm

पदवाक्ययोजनै ६००६००१

(सा।स्वाः) सम्प्रदायं विरोधिwnam? किञ्च न द्वित्ववाचिrror द्वयसञ्ज्ञै विरोधिwng? अपि च LDI की मूलमन्त्रात्पूर्वं लळा ग ? अन्यच्च । “निवेदयीत स्वात्मानं विष्णावमल तेजसि । तदात्मा तन्मनाश्शान्तस्तद्विष्णोरिति मन्त्रतः” इत्यादि विहितप्रपत्तिकरणमन्त्रान्तर [i]कलना LG द्वयलम्मृ। अर्थव्युत्पादननिर्बन्ध PCL ? मूलमन्त्र “मूलमन्त्रेण स्वात्मानं भगवते निवेदयेत्” ढाकरणमन्त्र LDC तद्व्युत्पादनाला सर्व सिद्धि insum) द्वयार्थव्युत्पादनं व्यर्थLoop? इत्यादिशङ्के ५० ना Q अधिकाराद्यप्रघटि@sun परिहरिकण्ठलं॰] आद्यश्लोक शङ्कापरिहार सङ्ग्रहिऊं कीni - आकर्णित इति यो मन्त्र आकर्णितः, णिजन्तात् क्तः निष्ठायां सेटिति णिचोलोपः । श्रावितः भगवन्तं श्रावितः । शरण्या पूर्णप्रपत्तिगर्भतया ळं मन्त्रं सकृदुच्चारित Qpq। उच्चारितो वितनुते ढाढ सॊल्लादे Glsong आकर्णितः निर्देशि आचार्य सकाशाद्यथावद्गृहीत comii समुदायज्ञानपूर्वकLDINT & सकृदुच्चारितकी मन्त्रार्थवैशद्यकुं उपेक्षिur ला स्वप्रभावलंलं कृतकृत्यकक्ष्यै अर्थविज्ञानं, विशिष्यज्ञानम्

यै

ऎऩ्ऱु

कृछ।

पुरुष_किं (५

(सा।प्रः) तत्र “सकृज्जप्तेन मन्त्रेण कृतकृत्यस्सुखी भवेत्” इत्युक्तरीत्या गुरुसकाशाच्छ्रुतमात्रोपलक्षित समये सकृदुच्चारणमात्रेण मोक्षसाधकतया कृतकृत्यतुल्यत्वापादकोद्विस्त्रिरुक्तौ भगवत्स्तुतिरूपतयावाप्त कैङ्कर्याख्यपुरुषार्थत्वं चादिशन् द्वयाख्यमन्त्रस्स्वानुसन्धातुः “तस्मात् वा एतं सेतुं तीर्त्वापिनक्तमहरेवाभिनिष्यद्यते - सकृद्विभातो ह्येवैष ब्रह्म लोके” इत्युक्तमुक्तिरूपाहरागमासक्तिकरो भवतीत्याह आकर्णित इत्यादिना ।

(सा।विः) आकर्णित इति यो मन्त्रो आकर्णितः, गुरुसकाशाच्छुतस्सन्, श्रवणं शरणागत्यनुष्ठान कालीनोच्चारणस्योपलक्षणम् अनुष्ठानकाले गुरुमुखाच्छ्रुत्वा सकृत्प्रयुक्त इत्यर्थः कृतं कृत्यं कर्तव्यमुपायानुष्ठानं येन स तथोक्तः

[[१]]

अधिकारिण-

तस्य कक्ष्यां, मर्यादाम् - वितनुते, करोति - “सकृज्जप्तेन मन्त्रेण कृतकृत्यस्सुखी भवेत्” इत्युक्तरीत्या उपायानुष्ठानं सम्पादयतीति यावत् स्समुदायज्ञानपूर्वक प्रथमोच्चारणमुपायकोटौ निविशत इति तात्पर्यम् ।

(सा।सं :) आकर्णित इति - सदाचार्येण प्रमाणोपपत्तिभ्यामस्यायमर्थ इति श्रुत इत्यर्थः क्ष्यां, निष्पन्नोपायतया तदर्थं कर्तव्यान्तरविधुरतां वितनुते, करोति जकाव्यवहिततत्पूर्वकालीनसकृदाकर्णनं विवक्षितम् ।

[[१]]

कृतकृत्यक-

अत्र सकृदनुष्ठानप्रयो

द्वयाधिकारः

[[२४१]]

मूः आम्रेडितो दिशति यश्च कृतार्थभावम् ।

प्रत्यूषतां भजति संसृतिकालरात्रेः,

असकृदावृत्त LITTLDIT

(सा।दीः) @५६) उच्चरिकं कृतकृत्यतैjpg - आम्रेडितः, द्विस्त्रिरुक्तomromळी सकृदुच्चारणानन्तरं “द्वयमर्थानुसन्धानेन सह सदैवं वक्ता" ढाळा

ऎऩ्गिऱबडिये अकं कृतार्थभावं, कृतार्था, कृतप्रयोजनरूपकैङ्कर्या

प्रथमोच्चारणं उपायमण्ड अन्तर्भविकण्ठ - द्वितीयोच्चारणादिना

m। स एष पद्मासहाय शरणागतिमन्त्रः, द्वयमन्त्रG Don ज्योत्स्नी रात्री व्यावर्ति की ५१ - तस्यास्संसारतमिश्रैकं ५।

अयनल♚ल - लं कैङ्कर्यकोटि) अन्वयि

संसृति कालरात्रेः, कालशब्द

(सा।स्वाः) कृतोपायता दशैowing ज्ञापितं समुदायज्ञान Dis सकृदुच्चारित की “सकृदुच्चारसंसारतारणम्भवति’ mulqw क्रमेण कृतकृत्यकक्ष्यै यै पण्णुमॆऩ्ऱुम् तिरुवुळ्ळम् - इत्ताले पुबुगळुक्कु समुदायज्ञानपूर्वक सकृदुच्चारणमात्र

KUHRत्ताले ताऩ्

कृाळा कृतकृत्यतापादकत्वरूपमोक्षजनकत्वप्रभाव

mum ५ - यद्वा चकारस्य कृतार्थभावमित्यत्रान्वयः । wing

मिल्लैयॆऩ्ऱु करुत्तु

मन्त्रमाम्रेडितDirui) द्विस्त्रिरुक्त Lorrism

आम्रेडितत्वं सिद्धिurrow

प्रथमोच्चारण

द्वयाख्यकरणकृतार्थभावं च दिशति । सकृदुच्चारणDormis कृतोपायतादशै, द्वितीयाद्युच्चारण ढाकीmugu स्वतः पुरुषार्थतया कृतार्थता

BBC, “द्वयमर्थानुसन्धानेन सह सदैवं वक्ता" दशैलuuji Gs६wq। उच्चारणमात्र कृतकृत्यतै @wi LG GLDIT? ज्ञानादेव मोक्षः ढाङ्ग की। विरोधिwng? ६

mi। प्रत्यूषतामिति । स एषो द्वयाख्यमन्त्रः पद्मासहाय शरणागतिमन्त्रस्सन् संसृति कालरात्रि, प्रकाशलेश तुमङ्कील संसार की कालरात्रि - प्रत्यूषतां, अरुणोदयकाल Louis - परमपुरुषार्थदिवाञ्छ अत्यासन्नवेलैuruji (कं - तथा च मन्त्रान्तर/१८ पुनश्चरणाद्यपेक्षैाकं सकृदुच्चारणमात्र पूर्णप्रपत्ति अविलम्बेन

मोक्षोत्पादक सकृदुच्चारण श्रुतिकं तात्पर्य

पुनर्जननीकं

(सा।विः) यो मन्त्रः

[[६६]]

Lum♚m@gmuq

Cur

की

लम्म्। -

आम्रेडितः, पुनरुच्चारितस्सन् “द्विरुक्तस्य परंरूपमाम्रेडितम्” इति वैय्याकरणपरिभाषा ‘आम्रेडितं द्विस्त्रिरुक्तम्” इति निघण्वनुसरणेन द्वितीयोच्चारणविषय इत्यर्थे

कृतः अर्थः प्रयोजनं कैर्यं येन स तथोक्तः

ग्राह्यः

तस्य भावः प्रकारं च दिशति ।

कैङ्कर्यानुष्ठानं सम्पादयतीति यावत् । द्वितीयोच्चारणं कृतोपायस्य कैङ्कर्यरूपं भवति । अनायासेन पुरुषार्थसाधनं पुरुषार्थरूपं च भवतीति भावः करोतीति प्रभावान्तरमाह प्रत्यूषतामिति तमिश्रपक्षरात्रितुल्यायाः । संसृतेः, संसारस्य

यदैव संसारनिवृत्तिमिच्छति पुरुषस्तदैव संसारनिवृत्तिं यः, मन्त्रः संसृतिकालरात्रेः, अज्ञानप्रचुरतया प्रत्यूषतां, प्रभावरूपत्वम्

(सा।सं :) आम्रेडितः, अर्थानुसन्धानेन सह जप्यमानः ददाति - संसृतिरूपा कालरात्रिः, कृष्णपक्षान्तिमदिवसरात्रिः अव्यवधानेन तन्निवर्तकतां भजतीत्युक्त्या द्वयार्थशरणवरणस्य

कृतार्थभावं, निष्पन्नफलभावं दिशति,

तस्याः प्रत्यूषतां, अहर्मुखताम्

[[२४२]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

पद्मासहायशरणागति मन्त्र एषः ॥ ६५ ॥

श्री मन्त्री मध्यमपदी -

(सा।दीः) प्रत्यूषतां - प्रत्यूषः, प्रातस्सन्ध्यै । रात्रि निरासकत्व jmgmum giu महाप्रभाववत् मन्त्रतम ११ ६५ ११

इऩि तिरु पुईत्तुक्कु यिरुक्कुमॆऩ्ऩुमत्तैक् काट्टियरुळुगिऱार् श्री मन्त्री इत्यादि

(सा।स्वाः) तथा च मूलमन्त्रादप्यधिकप्रभाववत्त्वात्प्रपत्तिकरणमन्त्रत्वाच्चावश्यं व्युत्पाद्य करुत्तु पद्मासहायपदप्रयोग♚ल सूचितशरण्यदिव्यदम्पति ५०marujii, याचनान्वितभरन्यासपर्यायशरणागति पदप्रयोग सूचित याच्नोपलक्षितानुकूल्याद्यङ्गविशिष्टशरणागत्युपाय m। gui “मन्तारं त्रायते” ढाळा व्युत्पन्नमन्त्रपदं सूचितरक्षारूप फल, पद्मापद सूचितपुरुषकार m। Lo♚mळं अपेक्षितगुण विग्रहादि योग jogi विशद् प्रतिपादिकं मूलमन्त्रादिकलनाकं काL१४६० पदवाक्ययोजनै ग Com ६T६१०&IT अविच्छिन्नसम्प्रदायागतत्व सूचितम् ॥ ६५ ॥

अत्यन्तसङ्ग्रह Lor

लङ्का

एषः

शमी निरवधिक प्रभाववत् कृा द्वय किं मूलमन्त्रात्पूर्वं कृा अर्थव्युत्पादनं LT TOITECT ? द्वयं मूलमन्त्र । व्याख्यानरूप n। sur G मूलमन्त्रादनन्तरOLD द्वय किं छ व्याख्यानं ६१६००rCom द्वय की पूर्वखण्डं साङ्गभरसमर्पणपरorris, उत्तरखण्ड पुरुषार्थपरurujuDl(ऊंळ केवलं शेषत्वस्वरूपपर LDTI मूलमन्त्रव्याख्यानत्व QILDING? GTगেगग (Thalğ summit। लीतु मन्त्री शक्रा नमस् स्थूलयोजनै साध्योपायं शाब्द & सिद्धिकंmsunggili,

(सा।प्रः) संसृतेरत्यन्तबाधकत्वात्कालरात्रित्वेन रूपणम् ॥ ६६ ॥

मूलमन्त्राधिगताधिकार्यनुष्ठेयोपायपरत्वाच्च तदानन्तर्यं सुगमम् ।

मूलमन्त्रगतनमश्शब्द चतुर्थ्यर्थयोर्द्वयोः प्रकाशनाद्द्वयशब्दवाच्यत्वमिति प्रदर्शनव्याजेन सङ्गतिमाह क्रीतु मन्त्रमुण्डी इत्यादिना ।

(सा।विः) सद्यो निवर्तकत्वं भजति - “एतं सेतुं तीर्त्वाऽपि नक्तमहरेवाभिनिष्पद्यते - सकृद्विभातो ह्येष ब्रह्मलोके” इत्युक्तमुक्तिरूपस्याह्नः सद्यस्साधनत्वेन प्रत्यूषत्वरूपणम् । एषः, तादृशप्रभावयुक्ते मन्त्रः । पद्मासहायस्य भगवतश्शरणागतेर्मन्त्रः । करणभूतो मन्त्रः । एतादृशद्वयमन्त्रादन्यः अधिको नास्तीति हृदयम् ॥ ६५ ॥

श्रीमदष्टाक्षरमन्त्रस्थ नमश्शब्दचतुर्थ्यर्थोपायोपेयविवरणरूपोऽयं मन्त्र इत्युक्तिव्याजेन सङ्गतिमाह श्री मन्त्रकुण्डी इति ।

(सा।सं :) स्वतन्त्रत्वं सूचितम् - एवं विशेषणत्रयं यच्छब्दनिर्दिष्टमन्त्रस्याभिधाय तथाविधो मन्त्रः अयमिति निर्दिशति पद्मेति

एषः, द्वयाख्यमन्त्र एवोक्तविशेषणत्रयविशिष्ट इत्यर्थः यश्शरणागतिमन्त्रो अस्ति एषः आकर्णित इत्यादिनोक्ताकार इत्यर्थः ॥ ६५ ॥

यद्वा

सङ्गृहीतं विवरीतुं मूलमन्त्रेणास्य सङ्गतिं दर्शयति । श्री मन्त्र♚ली इति । पुरुषकार तन्नित्ययोगविशिष्टसिद्धोपायोपेय

द्वयाधिकारः

[[२४३]]

मूः आर्थक शब्द

तृतीयपदी गङ्गा पुरुषार्थविशेषनं

कठवल्लि

गग उपायविशेष guji, क्रीन फल or&

प्रकाशिकी/ द्वयम्

विशद

इदु

(सा।दीः) सूक्ष्मयोजनैul आर्थ स्थूलपरयोजनै न शाब्द DIG - नारायणायेति पदलंलीङ्ग। विशदछ, स्पष्ट। अकाय ? उपाय ५ पत्न्यादिविशिष्टविषय Lomboj, पुरुषार्थ अनिष्टनिवृत्तिपूर्वकLDIG - । वैदिकमन्त्र CDIT? तान्त्रिकमन्त्र

Curr? ढङ्ग Gauri। कठेत्यादिunsi)। कठवल्ल्युपनिषत् प्रीती की, शाG खण्ड pii विभक्तors @giuLO

मा

(सा।स्वाः) सूक्ष्मयोजनै अनिष्टनिवृत्तिपर १६०८६/ व्याज १६Cs सिद्धि आर्थिक→ns सिद्धिकंnsurg, तृतीयपदचतुर्थि पुरुषार्थं सिद्धिकं

द्वयं पूर्वोत्तरखण्ड

upb

पुरुषकारानुगुणविग्रहानुकूल्याद्यङ्गपुरस्सर Lomboji, अनिष्टनिवृत्तिपुरस्सर D&quo प्रतिपादिकं ६०५० व्याख्यानरूपत्वमुपपन्ना - मूलमन्त्रम् “ओमित्यग्रे पाद्मसंहितादि, वर्णोद्धारादिनागमी पठित कं मन्त्रत्व दुर्लभ कं शरणागति- Gujri -

व्याहरेत्” इत्याद्युपनिषत्

कीpri Cur

द्वयं मन्त्र DIs आम्नात करणमन्त्रG।LD। GF

GLI?

कठवल्ल्यामष्टाक्षरप्रकरण एव द्वय कुण्डी

माग

कठवल्लिी इति

पूर्वखण्ड jogunी मध्ये,

[[१]]

द्वयक्षरष्षष्ठः

[[९९]]

(सा।प्र।) आर्थLDIN& इत्यादि नमसस्स्थूलार्थपरार्थयोस्स्वीकारे साध्योपायसिद्धोपाययोश्शाब्दत्वं सूक्ष्मार्थाङ्गीकारे विरोधिनिवृत्तिरूपार्थसामर्थ्यात्तत्साधनोपायस्य सिद्धिरिति भावः । “अथातश्श्रीमद्द्वयोत्पत्तिः, वाक्यो द्वितीयः - षड्पदान्यर्था दश । पञ्चविंशत्यक्षराणि । पञ्चदशाक्षरं प्रथमम् - दशाक्षरं परम् । नवाक्षरं प्रथमपदम् - द्वितीयतृतीयचतुर्थास्त्र्यक्षराणि । पञ्चाक्षरं पञ्चमम् इत्यादिषु विभज्योक्तेः “नवार्णं विद्धि हृदयं त्रितयांर्णं शिरोमतम् । शिखार्णं त्र्यक्षरं विद्धि कवचं तद्वदेव हि ॥ अस्त्रं पञ्चाक्षरं नेत्रं द्वयक्षरं परिकीर्तितम् । श्रीमच्छब्दात्परे युक्तं नारायण इतीष्यते ॥ तत्परे चरणौ शब्दस्तत्परे शरणं तथा ॥ प्रपद्ये तत्परे युक्तं नमश्शब्दमतः परम् ॥ श्रीमते च तथा युक्तं परे नारायणाय वा” इति चेति मन्त्रोद्धारक्रमोक्तेश्च प्रामाणिकतमत्वमभिप्रयन्सर्वा - धिकारत्वमाह

कठवल्लि इत्यादिना

DINS

(सा।विः) आर्थLDI& इति नमश्शब्दे सूक्ष्मयोजनायां विरोधिनिवृत्तिरूपार्थसामर्थ्यात्तत्साधनो पायस्सिद्ध्यतीति भावः शाब्दLDITB इति - स्थूलयोजनापरयोजनयोस्साध्योपायसिद्धोपाययो श्शाब्दत्वमिति भावः - तृतीयपद♚ली इति - तत्पदस्थचतुर्थ्येति भावः - विशद इति - मूलमन्त्रे उपायदशायां पत्नीवैशिष्ट्यं फले अनिष्टनिवृत्तिश्च शाब्दं न प्रतीयते इह तु शब्दतः प्रतीयत इति ततो वैशद्यमिति भावः नन्वयं वेदोक्तमन्त्रो न भवतीत्यत्राह

शका कठवल्लि इि

(सा।संः) सपरिकरवशीकरणविशेषादिवैशद्यमिहैवेति विशद इत्युक्तिः । मन्त्रत्वसाधर्म्यलक्षण

“श्रीमन्नारायणेत्यादि जपेत्पञ्चदशाक्षरम् ।

सङ्गतिमप्यभिप्रयन्नाह

शिका इति

[[२४४]]

मूः

तw

श्रीप्रश्नसंहितादि

तान्त्रिकमन्त्र

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

Cr अनुसन्धिकं विधिलswori भगवच्छास्त्री वर्णोद्धारादि गणी प्रतिपादिकं swori श्रुतिमूल Door

(सा। दीः)? CP, “श्रीमन्नारायणचरणौ शरणं प्रपद्ये” की मध्ये “इदं पूर्णमदः पूर्णम्” इत्यादिवाक्य [i) नाही भी श्रीमते नारायणाय नमः खण्डद्वय त@gm - Crां। अनुसन्धिकं विधिßsung, पुरुषार्थकाङ्क्षिा सहोच्चारयितव्यQLD तत्रैव विधिलsung

ॐ

वाक्यद्वय

४। वर्णोद्धार

LD? श्रीप्रथमाक्षरम् - @मकारनकारमित्येवं रूपेण Gang

आदिशब्दतं तद्वैभवादिकथनम् - श्रुत्यनुमत

तान्त्रिकमन्त्रम् ।

(सा।स्वाः) “पूर्णमद” इत्यादिow Cung अनन्तरमुत्तरखण्ड Cunी परमपुरुषार्थेच्छowuy टैयवऩ् इरण्डु GUSत्तैयुम् सेर्त्तॊरुक्काल् सरिक्कक्कडवऩॆऩ्ऱु fuक्कप्पडु

Gurung - वर्णोद्धारेति - श्रीप्रथमाक्षरम् । मकारो द्वितीयाक्षरमित्यादिक्रमेण ढां आदिशब्देन पाद्मपुराणादि सङ्ग्रहः - प्रमाणतमवेदोक्तत्वाभावान्मूलमन्त्रवत्सारतमत्वं कथं द्वयस्येति शङ्कावारणार्थLDITBs श्रुतिमूलLDITI इति कथं श्रुतिमूलत्वमिति शङ्कायां कठवल्लीत्यादि तदुपपादक GDQ] लङ्का - शुद्वयं मन्त्री पूर्वाचार्यवाक्य की सम्प्रदायं विरोधि मॆऩ्ऱु करुत्तु

माग

(सा।विः) की, वाक्यद्वयं वाक्यान्तरव्यवहततया अधीत्य

Criijg) अनुसन्धिños, वाक्यद्वयं सङ्घटय्य अनुसन्धानस्य । विधि, विहिततया च - श्रीमन्नारायणचरणौ शरणं प्रपद्ये

इत्येतदनन्तरम् । “इदं पूर्णमदः पूर्णम्” इत्यादि पठित्वा अन्ते श्रीमते नारायणाय नम इत्याम्नानात् पुरुषार्थकाङ्क्षिभिस्सहोच्चारयितव्यमिति विधानाच्चेति सारदीपिकायामुक्तम् “अथातश्श्रीमद्द्वयोत्पत्तिः - वाक्यो द्वितीयः - षड्पदान्यर्था दश - पञ्चविंशदक्षराणि - पञ्चदशाक्षरं प्रथमम् - दशाक्षरं द्वितीयम् - नवाक्षरं प्रथमम् । द्वितीय तृतीय चतुर्थास्त्र्यक्षराणि - पञ्चाक्षरं पञ्चमं द्व्यक्षरष्षष्ठ" इति विभज्योक्तेति सारप्रकाशिकायां व्याख्यातम् । वर्णोद्धारादि५ (६५० ६०० ६००ी इति । “नवार्णं विद्धि हृदयं तृतीयार्णं शिरोमतम् । शिखार्णं त्र्यक्षरं विद्धि कवचं तद्वदेव हि । (सा।सं :) उपायत्वपरं तस्योपेयत्वपरं दश । अकिञ्चनो मिलित्वैवन्यासेनैव विशुद्धये । लब्धन्यासो चिरादेव विशुद्धिं लभते पराम् ॥” इति कठवल्लीश्रुत्यभिप्रायेण कठवल्लिui wo Car♚ठ।

अनुसन्धिकं विधिकं इत्युक्तम् । श्रीप्रश्नसंहितादि इत्यादि शब्देन श्रीपाञ्चरात्र महोपनिषद्येव पाद्मतन्त्रे ज्ञानपादे प्रथमेऽध्याये “अथादौ प्रणवस्यार्थं तथैवाष्टाक्षरस्य च । मन्त्ररत्नस्य गायत्र्यास्सम्यग्व्यक्ष्ये विधानतः ॥” इत्युपक्रम्य प्रणवाष्टाक्षरगायत्रीणामिव द्वयस्य च “लक्ष्मीनारायणमयं प्रणवार्थप्रकाशकम् । सत्यज्ञानानन्दरूपं श्रीकरं तं नमाम्यहम् ॥” इत्यारभ्य “जीवान्तर्यामिणं देवं सर्वान्तर्यामिणं प्रभुम् । अर्चावतारं सद्विष्णुं मकारं तं नमाम्यहम् ॥” इत्यन्तेन कृतवर्णोद्धारक्रमो विवक्षितः तत्रैव

-द्वयाधिकारः

[[२४५]]

mg पूर्वाचार्यवाक्य।

आप्त उपदेशिनं आदरि

मूः - ६०ळकं ॥ ८६१६०, परमाचार्य ६०१११०६०५ सर्वेश्वरा भगवच्छास्त्र मण्डी अनु www। कण्ठ ऋष्यादि मूलमन्त्रादिsfjun अपेक्ष

(सा।दीः) वैदिकतान्त्रिकत्वाच्चातुर्वर्ण्यार्ह - Lojopolisigii मन्त्रान्तर Logo भाषारूप Digi प्रयोगिकं ऊं - क्रं पूर्वाचार्यवाक्यं CLITOL कम्पनी Gi शुक्रं पूर्वाचार्येत्यादि - ऋषि, छन्दो देवतादि ? ( Gujri

शाकं इत्यादिना

अदिबदि माणगॆऩ्गैयाल् अवैयिल्लाविडिलुमिदु (सा।स्वाः) ( Guri - g इति - अत्यन्तास्तिकानामाचार्यवाक्ये “तदुक्तिमात्रं मन्त्राग्यम्” इति न्यायेन यथाऽत्यादरो भवति तद्वदादर्तव्यतार्थं पूर्वाचार्यवाक्यत्वकथन Q।६) ५लं। स्वाचार्यवाक्यादपि परमाचार्यवाक्यस्य गौरवद्योतनाय पूर्वेति

परमेति । सर्वाचार्याणामपि भगवतः प्रथमाचार्यत्वात्पूर्वाचार्यत्वस्य तत्रैव पुष्कलत्वात्तदुपदिष्ट मन्त्रस्य तद्वाक्यत्वमुपपन्न लं। श्रुतिमूलतान्त्रिकमन्त्र की मूलमन्त्र Cum ऋषि छन्दो देवतादिना CTGOIT? “नानुकूल्यं न नक्षत्रं न तीर्थादि निषेवणम् । न पुनश्चरणं वापि मन्त्रोह्ययमपेक्षते” ढाळंाण्ठील पाद्मवचनप्रकारेण ऋष्यादि ( अपेक्षितगढ उपायानुष्ठानदशैं अनपेक्षित Longiii जपशील श्रद्धैumagaib अभ्युदयार्थmbojii अपेक्षै @ CLICT ? मन्त्रत्व ज्ञापकऋष्याद्यभावे मन्त्रत्वमुच्छिन्न or soqib प्रसङ्गिung? ढाङ्गनं suni - कण्ठ ऋष्यादि इति इवैयिल्लाविट्टालुमिदु कङ्गणमॆऩ्ऱु करुत्तु -

अपेक्ष

(सा।प्र) एवं चेत्पूर्वाचार्यवाक्यत्वप्रधाव्याघात इत्यत्रोत्तरमुक्त्वानेकपरीक्षकाङ्गीकृतस्यान्य पर्योक्तिरनुचितेति परिहारान्तरमप्याह

शुक्रं इत्यादिना वैदिकं चेद्द्वयमृष्यादिवाच्यमित्यत्र “तान्त्रिकं वैश्यशूद्राणाम्” इत्यादिभिः ऋषिछन्दो देवतादिज्ञानायोग्यस्त्रीशूद्रादिष्वपि मन्त्रस्य कार्यकरत्वावगमात् “सेर्वेषां तान्त्रिकं तु वा” इति तुल्यविकल्पोक्तेश्च तदत्यावश्यकं न भवतीत्यभिप्रयन्नाह । कण्ठ इति ।

(सा।विः) अस्त्रं पञ्चाक्षरं नेत्रं द्व्यक्षरं परिकीर्तितम् । श्रीमच्छब्दात्परेयुक्तं नारायण इतीष्यते ॥ तत्परे चरणौ शब्दस्तत्परे शरणं तथा । प्रपद्ये तत्परे युक्तं नमश्शब्दस्ततः परम् ॥ श्रीमते च तथा युक्तं परे नारायणाय च” इति मन्त्रोद्धारः कृत इति भावः । एवं श्रुतितन्त्रसिद्धे मन्त्रे पूर्वाचार्यवाक्यमिति प्रतिवादस्य तात्पर्यमाह

पूर्वाचार्यः प्रथमाचार्य इति परिहारान्तरमप्याह

परमाचार्य इति ।

ऩाऩ

[[१]]

शक्रं इति

(सा।संः) “श्रीमन्नारायणस्यैव परस्य परमात्मनः । द्विजानां मुक्तिदं मन्त्रं द्वयं तच्छुद्धसात्त्विकम् ॥ मन्त्ररत्नाख्य सन्दर्भं पञ्चविंशतिवर्णकम् । पञ्चविंशतितत्त्वाढ्यं पञ्चोपनिषदात्मकम् ॥ गायत्र्यावेदविद्यादि अष्टाक्षरमयं तथा ।" इत्यादिना द्वयस्य मन्त्रत्वं तत्पौष्कल्यं

[[२४६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः मन्त्रव्याकरणादिsfjuqw Gomb। @ मन्त्र “स भ्रातुश्चरणौ गाढं

भवांस्तु सह वैदेह्या" नळील श्लोकद्वय मण्डी) विवक्षित उपायोपेयरूप Laloor

(सा।दीः) कार्यकरQILD

मन्त्रोह्ययमपेक्षते ॥” ढाळा

[[१]]

“नानुकूल्यं न नक्षत्रं नतीर्थादिनिषेवणम् । नपुनश्चरणं वापि पाद्मवचनम् - मन्त्रव्याकरण Dog ? मन्त्रशास्त्रम् - आदिशब्दल भगवच्छास्त्रसङ्ग्रहः - शनी मन्त्री द्वयव्यपदेश हेतु BILL G&pmit - @ळं मन्त्रमित्यादि wini “स भ्रातुश्चरणौ गाढं निपीड्य रघुनन्दनः । सीतामुवाचातियशा राघवं च महाव्रतम् । भवांस्तु सह वैदेह्या गिरि सानुषुरंस्यते । अहं सर्वं करिष्यामि जाग्रतस्स्वपतश्चते ॥” ढाणकी श्लोकद्वयल चरणौ निपीड्य ढाङ्ग सपत्नीक भगवच्छरणागति, उत्तरश्लोकलङ्की

[[१]]

(सा।स्वाः) मूलमन्त्रादिना श्राकं अवश्यापेक्षितकं छ नातीवापेक्षित QLD १५♚। मूलमन्त्राधिकार♚ली मूलमन्त्र । मं ऋष्यादिकक्षा नारदीयादिकल्पादिनी Guru Goy मन्त्रव्याकरणादि &l♚qu_५६GGILD निर्दिष्टqur श्री कण्ठरवेण सॊल्लाविट्टालुम् ताल अऱिन्दुगॊळ्ळलामॆऩ्ऱु करुत्तु

आऩालुम्

शरणागतिमन्त्र एषः । द्वयमेकमन्त्रQLD G Com? Gug २५६GLI द्वित्वसङ्ख्यावाचिurroor द्वयसञ्ज्ञै विरोधिwn? पूर्वखण्ड उपाय guji अत्तरखण्ड उपेयjmguji प्रतिपादिकं sumo मुमुक्षु अवश्यापेक्षितार्थद्वयपरतया द्वयसञ्ज्ञै उपपन्नैQuorof अनेकार्थपर♚ Commळी द्वयानं उपबृह्मणादिनिदान अर्थद्वयपरत्व तन्मूलसञ्ज्ञैuji n Gon? गा Grummit - @ळं मन्त्रमित्यादिना - तथा च शरणागति सार श्रीरामायणोपबृह्मणवशान्मुमुक्षोरवश्यं ज्ञातव्यप्रधानतमैतदर्थद्वयपरतया द्वयसञ्ज्ञै

(सा।प्रः) ५G इत्यादि ‘‘अन्तर्यामि ऋषिस्तस्य देवीगायत्र्युदाहृता । छन्दस्तु देवता विष्णुः परमात्मा सनातनः ॥ श्रीमन्नारायणस्साक्षात् परम्ब्रह्मपरात्परम् । देहन्यासं ततः कुर्यान्मन्त्ररत्नेन मन्त्रवित् ॥ षट्पदानि च मन्त्रस्य षडङ्गान्येव विन्यसेत्” इत्यादिषु द्रष्टव्यमित्यर्थः प्रतिपाद्यतया द्वयपदप्रवृत्तिनिमित्तोपायोपेये प्रमाणतो विशेषयन्नाकिञ्चन्यानन्यगतित्वयोस्तेन फलितत्वात्तद्वानधिकारीत्याह । ूळं मन्त्रमित्यादिना ।

(सा।विः) मन्त्रव्याकरणादिqw इति “अन्तर्यामी ऋषिस्तस्य देवी गायत्र्युदाहृता । छन्दस्तु देवता विष्णुः परमात्मा सनातनः ॥ श्रीमन्नारायणस्साक्षात्परम्ब्रह्यपरात्परम् । देहं न्यासं ततः कुर्यान्मन्त्ररत्नेनमन्त्रवित् । षट्पदानि च मन्त्रस्य षडङ्गान्येव विन्यसेत्” इत्युक्तप्रकारेणेत्यर्थः । द्वयशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमाह

शळं मन्त्रमिति

(सा।संः) शुद्धसात्त्विकमन्त्रत्वादि च प्रपञ्चितमिहानुसन्धेयम् - मन्त्रत्वेन पञ्चरात्रतन्त्रसिद्धत्वात्तान्त्रिकमन्त्रमित्युक्तं मन्त्रव्याकरणादीति । तत्रोक्त ऋष्याद्युद्धारक्रमेणेत्यर्थः - अस्य द्वयमित्याख्या प्रयोजकमाह

शळं मन्त्रमिति

सभ्रातुरिति श्लोकः पूर्वखण्डसमानार्थकः - भवांस्तु इत्युत्तर खण्डसमानार्थक “अहं सर्वं करिष्यायि जाग्रतस्स्वपतश्चते” इति हि भवांस्त्वित्यस्योत्तरार्धः

इति भावः

द्वयाधिकारः

[[२४७]]

मूः - अर्थद्वय प्रतिपादिकं द्वयQworm Cuit jui उपायान्तरं क ूळं उपेयान्तरीयकं मन्त्रं

पूर्णाधिकारि

। शरणवरणमुपाय

api-

(सा।दीः) सपत्नीक भगवत्-कैङ्कर्यानं Lomi कैडूर्यं प्राप्य mins मङ्गल - शक्री सम्मत्यन्तर

(सा।स्वाः) उपपन्नैQ। शुद्वय पदवाक्ययोजनै ग ६०० ८२। GGLom? “किन्नु तस्य च मन्त्रस्य कर्मणः कमलासन । न लभ्यते अधिकारी वा श्रोतुकामापि वा नरः ॥” ढग अधिकारि अर्थव्युत्पादनं व्यर्थ worm? আচত वचन कञ्छ “स महात्मा सुदुर्लभः" की उपायान्तरोपेयान्तर m Qळं मन्त्राधिकारिugm दौर्लभ्य तात्पर्यागGung। तान्त्रिक मन्त्रत्वकृतuoळ सर्वाधिकारत्वं विरोधि इति करणमन्त्रri१८६५ऊं ५। अधिकारं शब्दकृत Lorrayii अर्थकृतoujii द्विविधम् मन्त्रं वैदिक की शब्दकृताधिकारं त्रैवर्णिक नियतम् । तान्त्रिक सर्वसाधारणम् । अर्थाधिकारं मन्त्रप्रतिपाद्यक्रियैयदधिकारon तदधिकारकDijpg मन्त्र - ६ अधिकार (LIB पूर्णाधिकारम् । अर्थाधिकारी अपूर्णाधिकारम् । तथाच ५ उपायान्तरोपेयान्तर रहितंा शळं मन्त्रलं किं पूर्णाधिकारि - अलं अधिकारि दौर्लभ्याभिधानमुखेन मन्त्रप्रशंसै

। कण्ठ तात्पर्य। आलं मन्त्र (वचन) कं तान्त्रिकत्वमात्रप्रयुक्ताधिकारं सर्वसाधारणा पूर्णाधिकारQD६m ५००।लं। यद्वा, Quiqum उपायान्तरोपेयान्तरrif) ।यकङ्क♚puलीक/कंण्ठ अधिकारिQuorm] फलि surro प्रयोजनान्तरपरप्रपन्नाकं अनधिकारं प्रसङ्ग CBI ? ढाङ्ग गÈ Quji - QqsnC इति प्रयोजनान्तरपरम्प्रपन्न अपूर्णाधिकार Dळङ्गQLTD] BHß] - Q उपायोपेयरूप अर्थद्वयपरत्व द्वयसञ्ज्ञैनं ५, निमित्तDI&ã पूर्वखण्डम् अङ्गपञ्चकपर उत्तरखण्डमङ्गि प्रतिपादक सम्प्रदाय द्वयसञ्ज्ञाविरोधळं प्रसङ्गिung? I suji।

य

(सा।प्रः) ळं मन्त्रमित्यस्य Cut Gujpg इत्यनेनान्वयः । ♚, अभिलाषरहितः प्राप्यान्तरविरक्तत्वादुपायान्तर शून्यत्वाच्चाकिञ्चनो अनन्यगतिश्चेत्यर्थः एवं पूर्वांशस्य उपायपरत्वेनोत्तरांशस्य चोपेयपरत्वेन च द्वयशब्दवाच्यत्वमुक्त्वा तयोरंशयोर्गोप्तृत्ववरणभरसमर्पणपरत्वेन वा द्वयशब्दवाच्यमित्यपि साम्प्रदायिकत्वमित्याह ।

(सा।विः) अर्थद्वय इति - वाक्यद्वयेनेति शेषः । आकिञ्चन्यानन्यगतित्वयोरुक्तोपायोपेयाभ्यां फलितत्वादर्थादधिकारी सिद्ध इत्याह Qiquor इति । साम्प्रदायिकमेव प्रवृत्तिनि-

मित्तान्तरमाह ।

(सा।सं :) अर्थद्वयñog इति - स्वाधिकारानुरूपमुपायं स्वस्वरूपानुरूपमुपेयं चेत्यर्थद्वयमित्यर्थः

कंल, उपायोपेय विशेष पृथक्कीर्तनात् मुखान्तरेण कैश्चित्कृतद्वयत्वनिर्वाहमाह ।

[[२४८]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

ूळं मन्त्रं वरणसमर्पण ना अC प्रतिपादिकं

द्वय

Gmji - Du“श्रीमन्नारायण स्वामिन्" इत्यादि

मन्त्रान्तरलं श्रीगळं द्वयशब्दप्रयोग @mow निमित्तम्

(सा। दीः) ूळं मन्त्रमित्यादि ळं मन्त्रं द्वय स्वयम्

इम् मन्त्रQDorm

पाठभेद - वरण समर्पण mi१८६०MLC प्रतिपादिकं इत्यादि - वरणं, गोप्तृत्ववरणं पूर्वखण्डलङ्क वरण उत्तरखण्डं भरसमर्पण Dorming इप् पुगमरुळाळप् पॆरुमाळॆम्बॆरुमाऩार्त्तिले सॊल्लप्पट्टदु। मन्त्रान्तर/i१८५६fgjiळं द्वयशब्दप्रयोग लं मंशा निमित्त GD। Qu “श्रीमन्नारायण स्वामिन् दासोऽहं तव तस्यवै ।

पूर्वनिर्वाह स्वसम्प्रदाय QLD परमीप्सुस्तमेवार्थमनुकूलो विवर्जयन् तत्रैवाहं मयार्पित” इत्यादि मन्त्र निमित्तं Qamaz ८nQGLI ? निमित्तonळी) पदद्वयात्मकश्लोक

(सा। स्वाः) ूळं मन्त्रमिति सिल ३१=षीरॆऩ्ऱु सॊल्लादे सिलरॆऩ्ऱु Aलत्ताले ५। “श्रीमन्नारायण स्वामिन् दासोऽहं तव तस्यवै । ॥ प्रातिकूल्यं सुविस्रब्धस्सम्प्रार्थ्य शरणं परम् । व्रजामि युष्मच्छरणं द्वयसञ्ज्ञैनं द्वित्वसङ्ख्यैनिमित्त कधी सन्धीg Coum ( Gui - श्रीमन्नारायणेति - तद्द्वित्वसङ्ख्यामात्रं श्लोकद्वय समुदाय की द्वयसञ्ज्ञै प्रसङ्गिकं निरुक्तार्थद्वयपरत्वं मूलमन्त्राद्यतिप्रसक्तम् - ६ औचित्याद्व्यापकत्वाच्चोपायोपेयरूपार्थद्वयपरत्वमेव

शुलकं निमित्तीकृत्योद्भिरादिशब्दवत्सञ्ज्ञाशब्दोऽयं द्वयशब्दः ।

(सा।प्रः) ूळं मन्त्रमित्यादिना

शळं मन्त्रमित्यस्य । इत्यनेनान्वयः

इदु

Q इत्यादिना

इति प्रतिपादकर्तृनिर्देशः । उक्तद्वयपदप्रवृत्तिनिमित्तं मन्त्रान्तरेऽप्यतिदिशति

“भगवन्सर्वविजयिन्” “श्रीमन्नारायण स्वामिन्” इत्यादि शरणागतिमन्त्रः आदिशब्दार्थः ।

(सा।विः) ूळं मन्त्रं वरणेति - वरणं, गोप्तृत्ववरणं पूर्वखण्डप्रतिपाद्यम् - समर्पणं, भरसमर्पणमुत्तरखण्ड प्रतिपाद्यम् अतो द्वयसञ्ज्ञेति

অबब Gना

इत्याख्याताचार्या श्रीमन्नारायणेति ।

व्याख्यातवन्तः । तान्त्रिकमन्त्रान्तरेष्वपि द्वयशब्द प्रयोगस्य इदमेव मूलमित्याह -

“श्रीमन्नारायण स्वामिन् दासोऽहं तव तस्य वै । परमीप्सुस्तमेवार्थमनुकूलो विवर्जयन् ।

(सा।सं :) ूळं मन्त्रमिति - वरणं, उपायतायाच्ना - समर्पणं, भरसमर्पणम् । पूर्वस्मिन्पक्षे अकिञ्चने मयि दुष्करोपायान्तरोपसंहारभरसारोऽप्यसमर्थकारुणिकस्त्वमेवमेतत्फलप्रदो भवेति निष्कर्षविवक्षया भरसमर्पणव्यञ्जकोपायतायाच्नापरश्शरणशब्द इति पूर्वखण्ड उपायपरतयोक्तः । अस्मिन्पक्षे तु शरणशब्दे निष्कर्षविवक्षा परित्यागेन याच्ना समर्पणे खण्डद्वयेन व्यक्त्यर्थं क्रमेणाभिहिते इति विवेकः इत्थमत्रोक्तनिर्वाह द्वयमन्यत्राप्यतिदिशति । Q४ इति - “श्रीमन्नारायणस्वामिन्ननन्य शरणस्तव । चरणौशरणं यातस्तवैवास्म्यहमच्युत ॥” इति पञ्चरात्र तन्त्रसिद्धो मन्त्र इहज्ञेयः - तन्त्रेऽपि द्वयप्रकरणे गुरूपसत्त्याद्यश्रवणात्कथमस्य मन्त्रतेत्याशङ्कां

मूः

द्वयाधिकारः

“मन्त्रराजमिमं विद्याद्गुरुवन्दनपूर्वकम् ।

गुरुरेव परं ब्रह्म गुरुरेव परागतिः ॥

गुरुरेव परा विद्या गुरुरेव परायणम् ।

[[२४९]]

(सा।दीः) परमीप्सुस्तमेवार्थमनुकूलो विवर्जयन् ॥ प्रातिकूल्यं सुविस्रब्धस्सम्प्रार्थ्य शरणं परम् । व्रजामि युष्मच्चरणं तत्रैवाहं मयार्पितः ॥ " ढाढग की श्लोकद्वय कुङ्किं द्वय Curi इऩि प्रपत्तिमन्त्रान्तर♚ली♚ माळाळा गुरूपसत्त्यादिsai(gi pi - मन्त्रराजमित्यादिum - @iig मन्त्रराजशब्दलं “तद्विष्णोः परमपदम्” ढाकी मन्त्रं - कंलक गुरुवन्दनपूर्वकमेव विद्यात्, अलीळा - “यस्मात्तदुपदेष्टासौ तस्माद्गुरुतरो गुरुः” शुल “गुरुरेव परं ब्रह्म” इत्यादि अनुसन्धि कण्ठलं। परागतिः, प्रापकळा प्रापकत्वलङ्क विवरिळीpri। गुरुरेव पराविद्येति । परायणं, सिद्धोपायः

आगैयाल्

(सा।स्वाः) सञ्ज्ञाशब्दत्वादेवान्यत्र नातिप्रसङ्गः । ५०० लम्म्। शय अर्थं पूर्ववाक्य ली मॆऩ्ऱु सॊल्लप्पडुगिऱदॆऩ्ऱु Acisर् पॆऱ्ऱदु s Aceात्ताले सूचितम् - o द्वयमुकं रहस्यत्रयान्तर्भावेन पदवाक्य योजनै Jo२G GLon? चिरकालगुरूपसर्पणादिका अनकी LD ITS गुरूपदेशगम्य १० mm ? Tami खप्रकरण♚ली गुरूपसर्पणादिप्रकार का @@@u? शाकं स्वप्रकरण लण्ड सॊल्लाविट्टालुम् HIणङ्गळिले सॊल्लिऱ्ऱॆऩ्ऱिलॊरु पुऩत्तिले सॊऩ्ऩ गुरूपसत्त्यादिकं मन्त्रान्तरमिं प्राप्त worm?

pi - मन्त्रराजमिति प्रपत्तिमन्त्र♚ली इति । द्वय प्रपत्तिकरण मन्त्र origin “यदृच्छया श्रुतो मन्त्रश्छन्ने नाथछलेनवा । पत्रेक्षितो वाव्यर्थस्स्यात्प्रत्युतानर्थतो भवेत्” To गुरूपदेशसापेक्ष Surv सात्यकितन्त्रलंल प्रपत्तिमन्त्री माळा गुरूपसत्यादिनां प्रपत्तिमन्त्रत्व साम्याद्द्वयमुळं प्राप्त[i]&GCT६११८०।लं। ळं मन्त्रराजं “तद्विष्णोः” इति मन्त्रम् - गुरुवन्दनपूर्वकमेव विद्यात्, श्रीलं &L६१६òा यस्मात्कार-णादसौ गुरुस्तदुपदेष्टा, तस्य मन्त्रस्योपदेष्टा तस्मादसौ गुरुर्गुरुतरः,

शुभ गुरुरेव परं ब्रह्मेति जानीयात् - परागतिः, परं, प्रापकम्

श्रेष्ठतरः पराविद्येति

तत्र हेतुः

(सा।प्र) एवं विधद्वयस्य “न प्रसीदति वैविद्याविना सदुपदेशतः” इति सामान्येनोक्तम्; श्रीमन्नारायण्येत्यादि मन्त्रविषये विशिष्योक्तं गुरूपदेश्यत्वं कृतकृत्यत्वापादकत्वं चाह मन्त्रराजमित्यादि । (सा।विः) “प्रातिकूल्यं सुविस्रब्धस्सम्प्रार्थ्य शरणङ्गतः । व्रजामि युष्मच्चरणं तत्रैवाहं मयार्पितम् ॥” इत्यादि मन्त्रेष्वित्यर्थः - प्रपत्तिमन्त्रान्तर विषयोक्तं गुरूपचेतनादिकमिहाप्यावश्यकमित्याह । मन्त्रराजमिमं विद्यादित्यादिना । यस्मात्तमुपदेष्टासौ तस्माद्गुरुतरः अतः “आचार्यदेवो भव” इत्युक्तरीत्या परब्रह्मत्वादिरूपेण ध्यायीतेति प्रमाणत आह - गुरुरेवेत्यादिना । परागतिः, प्रापकः । प्रापकत्वमेव विवृणोति - गुरुरेव पराविद्येति ज्ञानहेतुः,

(सा।सं :) द्वयशब्द प्रयोग विषयतयोक्तमन्त्रराजप्रकरण श्रुतगुरूपसत्त्यादयः पुष्कलप्रपत्तिकरणमन्त्रत्वनिबन्धना इहापि भवन्तीति परिहरति - मन्त्रराजमित्यादिना । गुरूपसत्त्यादीत्यादिशब्देन विनियोगादि

ग्रहाः । -

[[२५०]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

गुरुरेव परः कामो गुरुरेव परं धनम् ॥ यस्मात्तदुपदेष्टासौ तस्माद्गुरुतरो गुरुः ।

ना (अ) नुकूल्यं न नक्षत्रं नतीर्थादि निषेवणम् ॥ न पुर (नपुर) श्चरणं नित्यं जपं वापेक्षते ह्ययम् । नमस्कृत्य गुरुं दीर्घप्रणामैस्त्रिभिरादितः ॥ तत्पादौ गृह्य मूर्ध्नि स्वेनिधाय विनयान्वितः । गृह्णीयान्मन्त्रराजानं निधिकाङ्क्षीव निर्धनः ॥ लब्ध्वैवं मन्त्रराजानं मां गच्छेच्छरणं नरः । अनेनैव तु मन्त्रेण स्वात्मानं मयि निक्षिपेत् ॥ मयि निक्षिप्तकर्तव्यः कृतकृत्यो भविष्यति ।” ६७६ प्रपत्तिमन्त्रान्तर श्री गुरूपसत्त्यादिना २१५ प्राप्तम् । (सा।दीः) परः कामः, मोक्षः - परमन्धनं, ज्ञानभक्त्यादि - @pp मन्त्रराज आनुकूल्याद्यपेक्षै

लं ♚।कं umi - नानुकूल्यQLDTm - आनुकूल्य Long मन्त्र Q। शोभनं नक्षत्रमपि नापेक्षते तीर्थादिसेवनेन मन्त्रोपदेशयोग्यतैगLib। अñji अपेक्षिwng। पुरश्चरणम्, मन्त्रसिद्ध्यर्थLDI Cor

Loor जपम् । अñogi अपेक्षिung। ऋष्याद्यनपेक्षैकं उपलक्षणम् - शमी त्रिभिः मन्त्रग्रहणप्रकारलं लक्षं की। नमस्कृत्य गुरुमित्यादि । आदितः, आदि दीर्घप्रणामैर्गुरुं नमस्कृत्य स्वे मूर्ध्नि तत्पादौ गृहीत्वा निधाय विनयान्वितस्सन् निर्धनो निधिकाङ्क्षी निधिमिव शळं मन्त्रराजलं ग्रहिऊं ऊं ५१६१ - एवं, उक्त प्रक्रियैur - मन्त्रराज m

शरण१६ - अथ शरणागतिं स्पष्टयति । अनेनैवेति - अनेन मन्त्रेण तु - विशेषि

विशेषितं । नतु सम्बन्धज्ञानमात्रादिना अलमिति भावः स्वात्मरक्षाभरं मयि समर्पयेत् । Que मयि निक्षिप्तात्म

माऩ

[[१]]

म

(सा।स्वाः) विद्योपदेष्टृत्वादभचेतनिर्देशः । परायणं, सिद्धोपायः परः कामः, मोक्षः परं धनं, ज्ञानभक्त्यादि । तद्धेतुत्वात्तदभिन्नतया उपास्यो गुरुरित्यर्थः । अयं मन्त्रस्स्वोपदेशार्थमानुकूल्यं, मन्त्र Qugjgjmguji शुभनक्षत्र gujii, योग्यतापादकतीर्थस्नानादि ८६०६Tii अपेक्षिung - पुरश्च रणं, मन्त्रसिद्ध्यर्था जपलgujib - अपेक्षिwing नमस्कृत्येत्यादिर्मन्त्र ग्रहणप्रकारः - निधिकाङ्क्षी निर्धनः निधिमिव गृह्णीयादित्यर्थः - लब्ध्वैवमित्यादिभिर्गृहीतमन्त्रेण शरणागतिविधिप्रकारः । भगवद्वाक्यत्वान्माम्मिति निर्देशः । शेषं स्पष्टम् । शुक्र मन्त्रं पूर्वाधिकारोक्तरीत्या पुण्डरीकादि &@कं® मोक्षसाधनत्वेन प्रसिद्धवैभव (कं अलं द्वयल Car Com? द्वय “सकृदुच्चारस्संसारविमोचनम्भवति” ढाढा की piqui सकृदुच्चारणमात्र Loinsurro असकृदुच्चारणरूपजपद्वारेण उत्तारक

कळुक्कु

लाळ उत्तारक

(सा।प्रः) नमस्कृत्येत्यादर्तव्यत्वनिमित्तं किमित्यत्रायत्नेन परमपुरुषार्थसाधकत्वमेवेत्यभि (सा।विः) अतो गतिरित्यर्थः परायणं, सिद्धोपायः परः कामः,

मोक्षः परं धनम्

ज्ञानभक्त्यादि सर्वस्य तदधीनत्वात्तत्त्वेन व्यपदिष्टः - आनुकूल्यं, मन्त्रार्पणम् - पुरश्चरणं, मन्त्रसिद्ध्यर्थो इह शरणागति मन्त्रविषयेऽपि - QUIT प्राप्तम्, आगन्तुं योग्यम् - मन्त्रान्तरविषये उक्ता एते धर्मा इहाप्यनुष्ठेया इत्यर्थः एतन्मन्त्रस्यैवं प्रकारेण ग्रहणहेतुभूतातिशयः

जपः

(सा।सं :) एतदितरमन्त्रव्यावृत्तमेतत्प्रभावं दर्शयति ।

द्वयाधिकारः

माऩ

मूलं । आस्तिक कण्ठ मन्त्रार्थ मण्डी समुदाय ज्ञानपूर्वक [१०] [६०]] सकृदुच्चारण उत्तारकQD६६० शास्त्रसिद्धम् -

निर्बन्ध

[[२५१]]

(सा।दी।) भरः कृतोपायानुष्ठानो भविष्यत्येवेति - द्वय प्रपत्तिकं शक्र पदावयव सूक्ष्मार्थज्ञानं CoumjQ

Gurmit - आस्तिकं इत्यादि महाविश्वासवाकं समुदाय ज्ञानं समुदितमहावाक्यार्थज्ञानमात्रम् - शास्त्रसिद्ध Dorming शास्त्रसिद्धQDormjong uri। -

लघु

ॆ

(सा।स्वा।) मूलमन्त्रादि५०नाऊं BIL १४।६० अधिक प्रभावQLDiGg/ उच्चारणमात्रं साधन Lomorr अर्थव्युत्पादनं व्यर्थpr? मतान्तरसाधारण्येन सर्व

अनुष्ठिकं & quo प्रसङ्गिungr? ६T६१६१@gmi। आस्तिक इति । प्रपत्तिवदेवमहाविश्वास वानधिकारिurro&ur न सर्वेषामनुष्ठान प्रसङ्गः - सकृदुच्चारणमात्रं मोक्षसाधन) “नान्यः पन्था अयनायविद्यते” इत्यादि CGL विरोधं प्रसङ्गिकं। प्रपत्तिद्वारा साधन

बाबा - शीली मन्त्रार्थविशद ज्ञानवाकं सकृदुच्चारणuo करणमन्त्र mulG अर्थानुसन्धान मुखेन पूर्णप्रपत्ति मनुष्ठाप्य उत्तारकLD - ळं मन्त्रार्थवैशद्य अधिकारिकं ५ समुदायज्ञानपूर्वक सकृदुच्चारणCLD यथामति अङ्गाङ्ग्यनुष्ठान रूपोक्ति निष्ठानुष्ठान मुखेन उत्तारकLDIT D

अलीशळं शक्तिं समुदाय ज्ञान पूर्वक सकृदुच्चारणं अविलम्बेन पुनश्च

करणमन्त्रतया द्वयोच्चारणमनपेक्ष्य कालान्तरे साङ्ग प्रपत्त्यनुष्ठान मुपजनय्योत्तारक Giri &ğ सकृदुच्चारणLD ढाङ्ग बहुसंवत्सर साध्यपुरश्चरण द्वारेण उत्तारक मन्त्रान्तरव्यावृत्तिः - समुदाय ज्ञानपूर्वक GLD ६६०५ सकृदुच्चारणं कालान्तरे करणमन्त्रतया द्वयोच्चारणविशिष्ट प्रपत्तिद्वारकomकी सकृदुच्चारणोत्तारकत्व श्रुति व्याकोपं प्रसङ्गिकं शुलक उच्चारण सकृदुच्चारश्रुतिवल♚ल कालान्तरे स्वप्रभावेन जनिष्यमाण प्रपत्ति करणमन्त्री GlBनाना Colonji - करणमन्त्रतयोपकारकत्वं मन्त्रार्थज्ञान सापेक्षम् - तत्र च “इदं शरणमज्ञानाम्” Tml शास्त्र♚ल समुदायज्ञानमात्र Luigi उपायाधिकारं सकृदुच्चारणLD करणमन्त्रतया उत्तारकQ। द्वयलं “द्वयमर्थानुसन्धानेन सह सदैवं वक्ता” विधिकं sunG ली मन्त्र ४६ द्वय किं सकृदुच्चारणमुत्तारक GDP

मन्त्र♚मूकं -

॥।

समुदायज्ञानपूर्वक

कीमन्त्रgium Cor असकृदनुसन्धानलं भाष्यकार

अधिक Com ? करणमन्त्रतया

(सा।प्र।) प्रयन्नाह। आस्तिकं इत्यादिना- “सकृज्जप्तेन मन्त्रेण कृतकृत्यस्सुखी भवेत् । द्वयेन प्राप्नुयात्पुत्र तद्विष्णोः परमं पदम्” इत्यादि भगवच्छास्त्रपरश्शास्त्रशब्दः सकृदुच्चारणस्योत्तारकत्वे भाष्यकार सम्मतिमप्याह -

॥।

समुदाय ज्ञान पूर्वक

(सा।वि।) कुत इत्यत्राह । आस्तिक इति - समुदाय ज्ञानेति सूक्ष्मार्थ ज्ञानाभावेऽपीत्यर्थः - अत्रार्थे भाष्यकारसम्मति माह

(सा।सं।) आस्तिकं इत्यादिना । शास्त्रसिद्धमिति - कठश्रुतितदुपबृह्मणादिसिद्धमित्यर्थः - अस्य

मन्त्रस्य -

।

[[२५२]]

मूलं । ळं मन्त्रप्रभावलं

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

“येन केनापि प्रकारेण द्वयवक्ता त्वम्” ना

rugnir -

मन्त्रान्तर ॥लिङ्क ४।६० व्यावृत्ति app

“अवशेनापि यन्नाम्नि कीर्तिते सर्वपातकैः । पुमान्विमुच्यते सद्यस्सिंहत्रस्तैर्मृगैरिव ॥ नाम्नस्ते यावती शक्तिः पापनिर्हरणे हरे ।

श्वपचोऽपि नरः कर्तुं क्षमस्तावन्न किल्बिषम् ॥

इत्यादिना श्री नामसङ्कीर्तनमात्र श्री प्रभावी ५६०६० शरण्यशरणागति तत्फलविशेष [१] ८६० ६१

॥।

(सा।दी।) ूळं मन्त्रप्रभाव jong इत्यादिun) - श्रीभाष्यकार इति शेषः - अवशेनापीत्यादि - नाम्नस्ते इत्यादि - हे हरे ! पाप १५०बा संहरिकं । ते नाम्नः तेवरीर् तिरुTHत्तिऱ्कु। पापनिर्हरण की

शक्ति

पापलङ्ग श्वपच

समर्थ कळणं।

॥।

समुदाय ज्ञानपूर्वक

समुदाय ज्ञान CBCL द्वयग्रहि

(सा।स्वा।) तुल्य Dorm?ui @मन्त्र प्रभाव इति - करणमन्त्रतया सकृदुच्चारितत्त्वेन उत्तारकत्वं समong अविलम्बेन सङ्कल्पित कालान्तर एवोपाय निष्पत्ति मुखेनोत्तारकत्वं द्वयस्य सकृदुच्चारणमात्रेण - मूलमन्त्रस्यतु पुरश्चरणादि द्वारेणेति तदपेक्षयाऽधिक प्रभावं द्वयQD६] ८।१ - सदैवं वक्ता की। उपायकोटिOLD wmov विरोध। मन्त्रान्तरri

१४। इति - येन केनापि प्रकारेण मूलमन्त्रवक्ता / निर्देशिwwwmo व्यावृत्ति स्पष्टै येन केनापि - विशदानुसन्धान पूर्वक आचार्यसङ्काशात् मन्त्रं पूर्णशरणागति प्रकाशक मुमुक्षुori अकिञ्चनori शोकाविष्टorijs Gls

मोक्षार्थ सकृ दुच्चरि लङ्काकी यी कामा सङ्कल्पित कालकं नाना अवतार रहस्य चिन्तनादिक्षा Curr

‘मन्त्राख्यं मुक्तिबीजं परिणतिवशतः कल्पते सत्फलाय” mugu स्वस्थ दशायां प्रकाशं वाऽन्तिम प्रत्ययवदन्त्यकालेऽपि वा तन्मात्रसाक्षिकं पूर्णप्रपत्तिमुपजनय्योत्तारक QILDO नाबा अत्यल्पव्यापारधी सकृदुच्चारणलं एतज्जन्मन्येवोत्तारकत्व मुपपत्तिविरुद्धतया विश्वसि CLICuDI? GTQJi - अवशेनापीति - नाम्नस्ते यावती शक्तिः पापनिर्हरणे हरे rml पाठ। अवशेनापि सिंहत्रस्तैर्मृगैरिवस्थितैस्सर्वपात करित्यर्थः । शरण्यशरणागतीति । -

कालविशेष

॥।

(सा।प्र।) मन्त्र प्रभाव इति येन केनापि प्रकारेण साङ्गभरन्यासस्य सप्रकारविशेष परिज्ञानेन सहवा विशिष्य ज्ञान सम्पादनाशक्तौ समुदायज्ञानेन सह वेत्यर्थः - समुदाय ज्ञान पूर्वक सकृदुच्चारणेनास्य मोक्षसाधकत्वरूपः प्रभावः कैमुतिकन्यायसिद्धश्चेत्याह । अवशेनापीत्यादिना ।

(सा।वि।) ूळं मन्त्रप्रभाव इति । येनकेनापि प्रकारेण, साङ्गभरन्यासस्य प्रकार विशेष परिज्ञान सम्पाद नाशक्तौ समुदाय ज्ञानेन सहैवेत्यर्थः । समुदाय ज्ञान पूर्वक सकृदुच्चारणस्य मोक्षसाधनत्व प्रभावः कैमुतिकन्यायसिद्धश्चेत्याह अवशेनापि यम्नाम्नीत्यादिना श्री नामसङ्कीर्तन मात्र प्रभावळकं५४ ५६६, नाम सङ्कीर्तनस्य प्रभावस्थिति प्रकारः परीक्षित इति चेत् । नामकीर्तनमात्रस्यैव महापातकनिवर्तन सामर्थ्ये सति शरण्य शरणागति

(सा।सं।) मन्त्रान्तरव्यावृत्त प्रभावः कैमुतिकन्यायेन श्रुत्यादि बलेन च सिद्ध इत्याह - अवशेनापीति ।

मूलं । पूर्ण

द्वयाधिकारः

प्रकाशिकीळं मन्त्रविशेष श्री

प्रमाण बल ६० सुग्रहम् । प्रभाव निबन्धन

[[२५३]]

सकृदुच्चारण मात्र श्री नाना प्रभावं श्रुत्यादि

॥।

(सा।दी।) प्रमाणसम्प्रदाय, सम्प्रदायः गुरुपरम्परया प्राप्तोपदेशः - सच शरण्य शरणागति तत्फल विशेषाणां परिपूर्णतया प्रकाशनम् - प्रभावनिबन्धनमित्यादि - प्रभाव । निबन्धनं अपेक्षितार्थ परिपूर्णत्वं - अनन्त भगवत्त्सङ्कल्पविशेषः - ॥।

(सा।स्वा।) अल्पाक्षरकिञ्चिदुण प्रतिपादक नाम्नस्तथाविधत्वे बह्वर्थगुणादि प्रति पादक गुरुतरमन्त्रोच्चारणस्य तथाविधत्वे किमु वक्तव्य॥। श्रुत्यादीति - “सत्यं द्वयं सकृदुच्चारस्संसारविमोचनं भवति” इति कठवल्लीश्रुतिः - आदिशब्देन भगवच्छास्त्र पाद्मपुराणादिसङ्ग्रहः - श्रुत्यादि प्रमाणßgnQuorm Grg प्रमाणबलं♚ - सकृन्नाम सङ्कीर्तन प्रभावा वेदक पुराणाद्यपेक्षया एतत्प्रभावा वेदकस्याधिक बलत्वात्सुग्रहत्वे किमु वक्तव्यQLD) - शरण्य शरणागति तत्फलपूर्ण प्रकाशकत्वादेव द्वयस्यैतादृश प्रभावत्वं Q२Gon? । चरमश्लोकादि अतिप्रसक्ताņn? it। प्रभावनिबन्धनñogujii इति इङ्गु प्रभावनिबन्धनमविलम्बेनोत्तारकत्वशक्तियुक्त तया भगवदत्यन्ताभिमतमन्त्रत्वम् - शरण्य शरणागति तत्फल सम्पूर्ण प्रकाशकत्वं तु अभ्युच्चयनिबन्धनम् - अर्थं पूर्ववाक्यही मन्त्र♚Gul निर्देशिung मन्त्रविशेष

विशेषपद♚ सूचितम् । प्रमाणेति । “अहो द्वयस्य माहात्म्यमहो वीर्यमहोबलम् । किं नु तस्य च मन्त्रस्य कर्मणः कमलासन ॥ न लभ्यतेऽधिकारी वा श्रोतु कामोऽपि पुनः । पुरा मन्त्रद्वयं ब्रह्मन् विष्णुलोके महापुरे॥ तस्मिन्नन्तः पुरे रम्ये मया दत्तस्सनातनः । लक्ष्म्या लब्धं तथा ब्रह्मन् मन्त्र रत्नद्वयं प्रभो ॥ पाद्मे, ब्रह्मा ॥ भगवान्केन मन्त्रेण संसारोत्तारणं भवेत् । तन्ममाचक्षत्व तत्त्वेन सर्वलोकहिताय वै ॥ -॥।

।

(सा।प्र ।) एतन्मन्त्रश्च प्रपत्तिः सत्यं तद्द्वयं सकृदुच्चारस्संसार विमोचनं भवति सकृज्जप्तेन मन्त्रेण कृतकृत्यस्सुखी भव” इत्यादिः श्रुत्यादीत्यादि शब्दार्थाः । एवं द्वयस्य समुदाय ज्ञानवैशिष्ट्येनापि मोक्षहेतुत्व रूपप्रभाव वत्त्वे किं निबन्धमित्यत्र “अतीतानागतज्ञानमात्मतत्त्वप्रकाशकम् । श्रीमन्नारायणं ध्यात्वा तं जपेत् पुरुषोत्तमम् ॥ द्वयार्थश्शरणागतिः” इत्यादि प्रमाणे “ईशानां जगतां नेतृत्वम्” इत्यादि सम्प्रदाये च विवक्षितपुरुषकारशरण्यशरणागति तत्फलानां विशिष्य प्रतिपादकत्वमेवेत्यवगन्तव्यमित्याह Qप्रभावनिबन्धनñog इत्यादिना । - ॥।

(सा।वि।) तत्फलri१८६०ना, त्रीण्यपि । पूर्ण

प्रकाशिकी/ इत्यादि - श्रुत्यादि प्रमाणबल लंgo, “सकृदुच्चारस्संसार मोचनं भवति । सकृज्जप्तेन मन्त्रेण” इत्यादि प्रमाण श्रुति बलादित्यर्थः । एतादृशप्रधान ज्ञापक प्रमाण सत्त्वे किं मानमित्यत्राह - प्रभाव निबन्धन jogujib इति - एतत्प्रभाव ज्ञापक प्रमाणं - (सा।प्र।) सकृदुच्चारणेत्यनेन श्वेताश्वतरादि पठितशरणागति मन्त्रेभ्यो विशेष उक्तः दर्थानुष्ठानपौष्कल्य व्यावृत्तिः । श्रीप्रश्न संहिता मूला श्रुति रिहादिशब्देन सङ्गृहीता च ग्राह्या - इतरमन्त्रा सम्भावितोऽस्य प्रभावः किं निबन्धन इत्यत्राह - प्रभाव इति - तथापि युक्तिविरुद्ध प्रभाव

मात्रचात

[[२५४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । C प्रमाणसम्प्रदाय ६० ५६Gugu रहस्यतमार्थ हेतुनिरूपणं ६०० ६००७; ८५। शास्त्र कङ्ग विश्वसिकं,

महाभारत♚ली -॥।

(सा।दी।) ननु समुदाय ज्ञान पूर्वक सकृदुच्चारण मात्र यावज्जीवानुवर्तनीय भक्तिफलLorror मोक्षं सिद्धिकंGCLDIT? ढाङ्गळQui Ququit इत्यादिum -

[[१]]

॥।

(सा।स्वा।) को मन्त्रस्सर्वमन्त्राणां पुरश्चरणवर्जितः । सकृदुच्चारणान्नृणां ददाति परमं पदम् ॥ श्रीभगवानुवाच साधु पृष्ठं महाभाग सर्वलोक हितैषिणा । तस्माद्वक्ष्यामि ते गुह्यं येन मामाप्नुयुर्नराः ॥ सर्वेषामेव मन्त्राणां मन्त्ररत्नं शुभाह्वयम् । सकृत्स्मरणमात्रेण ददाति परमं पदम् ॥ मन्त्ररत्नं द्वयं न्यासः प्रपत्तिश्शरणागतिः । लक्ष्मीनारायणं चेति हितं सर्वफलप्रदम् ॥ नामानि मन्त्ररत्नस्य पर्यायेण निबोध मे । तस्योच्चारणमात्रेण परितुष्टोऽस्मि नित्यशः ॥ सर्वलोकेश्वरस्साक्षाद्रह्माधिभुवनेश्वरः । ममापि नारदस्यापि प्रोक्तवान्मन्त्रमुत्तमम् ॥ शौनकादिमहर्षीणां नैमिशारण्यवासिनाम् । नारदः प्रददौ मन्त्रं प्रपत्तिं शरणागतिम् ॥ एतद् गुह्यतमं राजन् नजानन्ति महर्षयः । मया च प्राप्तवान्मन्त्रं शक्तिपुत्रः पराशरः ॥” इत्यादिकं द्रष्टव्यम् तथा भगवन्तं श्रीभाष्यकारं प्रति अर्चावतारेऽपि श्रीरङ्गनाथेन “येनकेनापि प्रकारेण द्वयवक्तात्वम्’ इत्यन्ताभिमतत्वसूचनपुरस्सरं मन्त्रान्तरव्यावृत्ततया प्रति वचनोक्तिरपि प्रमाणम् - सम्प्रदायः, श्रीमत्पराङ्कुशमारभ्याद्य यावदाचार्याणां तन्निष्ठतयैव " की मन्त्रकुण्डी । द्वयलंल Couri♚gl द्वयैकनिष्ठ ६oor” इत्यादिः पारम्पर्येणोपदेशः

शुग ूळं बहुजन्म साध्यबहुयत्नसाध्य भक्ति योगादिक

$ ५ कं मुकं प्रभावं मन्त्र । GCom ? प्रमाण का ढङ्ग

ता ऩ् इतोऽप्यधिकाक्षरDIT भगवन्मन्त्र[i]कं वैदिकोत्तम Dior मूलमन्त्र प्रभाव guj इन्=दूत्तैयुम् सॊल्लादे सरिङ्गमाऩ इम्बुऩत्तुक्कुच् चॊल्लक्कूडुमो? ढांা(È ू]Fri - QuiULL इति -

॥।

(सा।प्र।) एवमाकाङ्क्षितस्या वचनमनुचितमित्यत्र “अहो द्वयस्य माहात्म्य महो वीर्यमहोबलम्” इत्यादिभिः प्रामाणिकत्वावगमात् तेनैवोपायानुष्ठानसिद्धौ गुह्यार्थ ज्ञान निबन्धनः प्रमाणविरुद्ध इत्याह Qugu इत्यादिना । द्वयस्य शरणागति प्रतिपादकत्वकृतं माहात्म्यम्

॥।

(सा।वि।) “सकृदुच्चारणे” इत्यादि प्रमाणम् - @ii, अस्मिन्दर्शने । प्रमाणसम्प्रदाय [], प्रमाणभूतसम्प्रदायैः - ५ळङ्ग, यद्वा “सकृदुच्चारणमेव संसारतारकम्” इति श्रुति प्रतिपादित प्रभावस्य निबन्धनं शरण्य शरणागति तत्फल परिपूर्ण प्रकाशकत्वम् - इदं कुतो ज्ञातव्यमित्यत्राह - प्रभावेति - प्रमाणसम्प्रदाय, सम्प्रदाय परम्परा प्राप्तेन द्वयमन्त्रः परिपूर्ण प्रकाशक इत्याप्त वाक्येन । @ प्रभाव निबन्धनं, एतत्प्रभावकारणभूतापेक्षितयावदर्थ प्रतिपादकत्वम् । @mis, एतन्मन्त्रविषय एव । ५ळंा¬GBTQ१g], द्रष्टव्यमित्यर्थः - ननु समुदाय ज्ञान पूर्वक सकृदुच्चारणमात्रेण यावज्जीवानुवर्तनीय भक्ति फलभूतमोक्षः कथं सिद्ध्येदित्यत आह । @qui इत्यादिना । - ॥।

(सा।सं।) कथमुपपन्नस्स्यादित्यत्राह । Qugu इति । इत्थमस्य शब्द द्वारकप्रभावमुक्त्वा अर्थद्वारा

च -

॥।द्वयाधिकारः

मूलं । “देवगुह्येषु चान्येषु हेतुर्देवि निरर्थकः ।

बधिरान्धवदेवात्र वर्तितव्यं हितैषिणा ॥ "

इत्यादि snoo QFns।

मन्त्री विवक्षित आत्मसमर्पणम् -

“सर्वोपाधि विनिर्मुक्तं क्षेत्रज्ञं ब्रह्मणि न्यसेत् । एतद्ध्यानं च योगश्च शेषोऽन्यो ग्रन्थविस्तरः ॥ "

[[२५५]]

इत्यादिकाą६० प्रकरणान्तर की स्तुति - “एतद्ध्यानं च ध्येयं च” norm ऎऩ्ऱु

पाठान्तरम्

॥।

(सा।दी।) देवगुह्येष्विति - देवानामपि रहस्य भूतेषु ईदृशेष्वन्येष्वप्यर्थेषु - हेतु प्रश्नं निष्प्रयोजनम् शुगं - “बधिरान्धवदेवेति” आत्महितैषिणा पुंसा अत्र, देवगुह्यार्थßली - बधिरान्धवदेव वर्तितव्यं, महा विश्वास वर्ति। शीलं की आत्मसमर्पणं, आत्मभर समर्पणलं। सर्वोपाधिविनिर्मुक्तम् अविद्यादिसर्वोपाधि विनिर्मुक्तorror। आत्मनो निष्कृष्टस्वरूप सभरLDITB ब्रह्मणि समर्पयेत् । - एतद्ध्यानं च योगश्च, ध्यानं, भक्तिः । योगः, तत्परिकरभूतः कर्मयोगादिः - सपरिकरभक्तेः फलद्वारा अत्रैवान्तर्भावात् ऎऩ्ऱु करुत्तु GTÖा। B(लंंलू] - ध्येयं च ढाळ पाठrung ध्येयं परब्रह्मम् । ननु @vvश्लोकक्लंली स्वरूप समर्पण मऩ्ऱो तोऱ्ऱुगिऱदु? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्। (सा।स्वा।) देवानां रहस्य भूतेषु व्यासाद्युत्पत्तिषु अन्येष्वपि गुह्यतमेष्वर्थेषु हेतु प्रश्नं निरर्थकम् - गं

बधिरान्धवदिति ऎऩ् सॆय्गिऱदॆऩ्ऩिल् सॊल्लुगिऱार्

हितैषिणा बधिरान्धवदेव शङ्क। LOT TITLD) महाविश्वासयुक्त वर्तिॐ

वर्तिक - “तमेवैकं ध्यायथात्मानम् । अन्या वाचो विमुञ्चथ । क्लेशानां च क्षयकरं योगादन्यन्न विद्यते " GTग

ऎऩ्ऱु अन्यत्यागपूर्वकDIr ध्यान योग jogi शास्त्रं स्तुति कङ्कील अलं मुमुक्षुकं द्वयार्थ व्युत्पादनमसङ्गत १Dorm? (@supri @ मन्त्री विवक्षित I or आत्मसमर्पणमिति - प्रकरणान्तर rigiळं इति

प्रकरणान्तरri१५६flgji इति - स्वप्रकरण स्तुत्यपेक्षया प्रकरणान्तरस्तुते रत्यन्तो पादेयतमत्वद्योतकत्वान्मुमुक्षोरिदमेवोपादेय GILD ५० - न्यसेत्, समर्पयेत् - ध्यानं, भक्तिः - योगः, तत्परिकर भूतः कर्मयोगादिः । पाठान्तरे तु सम्पादनीयं ज्ञानम् - अवश्य ज्ञातव्यं चैतदेव ढाङ्ग६०८। -

[[९९]]

शुभ

(सा।प्र ।) शरणागतेरतिशयितत्व एव भवेत् । तदेव कुत इत्यत्र “शरणागतिरग्र्यैषामयि निक्षिप्त कर्तव्यः कृतकृत्यः” इत्याद्युक्तकृतकृत्यत्वापादकतया प्रमाणेषु स्तुतत्वादित्याह - मन्त्री इत्यादिना । नन्वस्य श्लोकस्य आत्मस्वरूप समर्पणस्तावकस्य कथं भरन्यासस्तावकत्वमित्यत्र “अत्र रक्षा भरन्यासः समस्सर्वफलार्थिनाम् ।

(सा।वि।) देवगुह्येषु देवानामपि रहस्य भूतेषु । अन्येषु, ईदृशेष्वप्यन्येष्वर्थेषु - हेतुः, प्रश्नः - निरर्थकः, निष्प्रयोजनः - प्रमाण प्रतिपन्नेषु विश्वासवता भवितव्यम् - नतु वादाः कर्तव्या इन्ति भावः । ननु शरणागते रतिशयितत्वे हि तत्प्रतिपादकतया द्वयस्यातिशयितत्वं स्यात्त देव कुत इत्यत्र प्रमाणान्तरेषु शरणागतेः प्रशंसितत्वं दर्शयति - Qöमन्त्र♚ली इति

(सा।सं।) तदाह । मन्त्र इति । सर्वेति - परिशुद्धात्मस्वरूपं रक्ष्यतया अर्पयेत् । एतन्न्यसनमेव ध्यानम् । समाधिः, चित्तव्यापारनिरोधः । शेषः, न्यसनार्थकद्वयादतिरिक्तः निरर्थक इत्यर्थः ॥

[[२५६]]

मूलं ।

श्लोकं स्वरूपसमर्पणपर

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

शन समर्पण कुङ्कुछ। “निवेदयीत स्वात्मानं विष्णावमलतेजसि ।

भरसमर्पण (१) तदनु प्रविष्टम्

॥।

[[२७]]

(सा।दी।) Qvoश्लोकमित्यादि - शरणागति मन्त्रकुण्डी की भरसमर्पणम् @vश्लोक♚ली अनुप्रविष्टम् - भरसमर्पणलण्ड Quoश्लोक लीकं विवक्षैग लङ्का - समर्पणलं। कं स्मृत्यादिनी मङ्गळा मन्त्रान्तर []]] । सदृश की। @v समर्पणलं/कं इत्यादि

तदात्मा, हेतुकर्भमिदम् -

॥।

(सा।स्वा।) “सर्वोपाधिविनिर्मुक्तम्” ढालाङ्की श्लोकलङ्की रूपसमर्पणं स्तुतिsusum द्वयलंल भरसमर्पणं विवक्षित द्वयविवक्षितं स्तुति&BULLQ५८mg/८GGuor? ढाङ्गळÈQFui&pri। Qv श्लोकमिति - भरसमर्पणं तस्मिन् श्लोके तत्प्रतिपाद्य स्वरूप समर्पणेवा अनुप्रविष्टम् - भरगर्भत्वेनैव स्वरूपस्य शेषभूतस्य समर्पणीयत्वात् ढाळा कलङ्क। - भरसमर्पणलं की ग्रा तदनुप्रविष्टQILD की पाठDrug तच्छ्लोकस्तुत्य स्वरूपसमर्पणं भरसमर्पणेऽन्तर्गतम् । मुमुक्षोस्स्वरूप समर्पणं विना भरसमर्पणाभावात् ढाळा कलङ्का - शुकं श्वेताश्वतरोपनिषदादिश्रीgjii, व्यासस्मृत्यादिकी ूळं “यो ब्रह्माणं विदधातिपूर्वम् - तद्विष्णोः परमं पदम् । वसुरण्यो विभूरसि” इत्यादि प्रपत्तिकरणमन्त्र ॥ ५ बां विधिकण्ठÚULT लीङ्क अशी द्वय मं CB अर्थव्युत्पादन

समुण्डो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् समर्पणलं किञ्छ इति तस्यात्माशरीरभूतः, तच्छरीरतया तच्छेषत्वात् -

तदात्मा

(सा।प्र।) स्वरूपफलनिक्षेपस्त्वधिको मोक्षकाङ्क्षिणाम् ॥” इत्युक्तांशत्रयात्मक भरन्यासैकदेशभूतात्मस्वरूप समर्पणस्यैवंविध प्रभाववत्त्वे भरन्यास प्रभावः कैमुतिकन्यायसिद्ध इत्यभिप्रयन्नाह - श्लोकमित्यादि

• ननु द्वयस्येव मन्त्रान्तरस्यापि शरणागतिकरणमन्त्रत्वेन विधानात्तस्या प्यनुष्ठेयार्थप्रकाशकत्वा विशेषे द्वयस्य कथं प्रभावाधिक्यमित्यत्राह - समर्पण इति - “यो ब्रह्माणम्” इत्यादि श्वेताश्वतरम् - हविर्गृहीत्वात्मरूपं वसुरण्येति मन्त्रतः । - ॥।

(सावि।) नन्वत्र स्वरूप समर्पणं प्रशंसितम् - न भरसमर्पणमित्यत्राह - श्लोकमिति - तदनुप्रविष्टं, स्वरूप समर्पणान्तर्गतम् - तत्रापि भरसमर्पणं विवक्षितम् - “अत्र रक्षा भरन्यासस्समस्सर्वफलार्थिनाम् । स्वरूपफल निक्षेपस्त्वधिको मोक्षकाङ्क्षिणाम् ॥” इत्युक्तांशत्रयात्मक भरन्यासैकदेशभूत स्वरूपसमर्पणानुवादे नैतद्ध्यानं च योगश्चेति मोक्षसाधनभूत भक्तियोग कर्मयोगत्वेन प्रशंसितत्त्वान्मोक्ष साधन भूतस्वरूप समर्पणात्मक भरन्यास एवात्र विवक्षित इति भावः । ध्येयं च योगश्चेति पाठे - ध्येयं, ब्रह्म । योगः, भक्तिभोग इत्यर्थः । ननु प्रपत्तिकरणमन्त्रान्तराणामपि विद्यमानत्वात्कथमस्यैवातिशय इत्यत्र शरण्य शरणागति तत्फलप्रकाशन पूर्त्यभावान्नातिशय इत्याहसमर्पण इति -

॥।

(सा।सं।) स्वरूपन्यसनपरमिदं कथं भरसमर्पण स्तावक मित्यत्राह - Qvश्लोकमिति - निवृत्तिधर्मभूते भरसमर्पणे अनुप्रविष्टात्म समर्पण स्तुतिरियं भरार्पण स्तुति रेवेति भावः - अनुष्ठेयार्थविशद प्रकाशकत्व कृतं करणत्वे प्राधान्यमस्त्येवेत्याहसमर्पण कञ्छ इति । - ॥।

द्वयाधिकारः

मूलं । तदात्मा तन्मनाश्शान्तस्तद्विष्णोरिति मन्त्रतः ॥ "

[[२५७]]

६७६ठा। व्यासस्मृत्यादिकी श्वेताश्वरादिनी माण मन्त्रान्तर fug शरण्यशरणागति तत्फल [i] [५६० ना विशद Los प्रकाशिकी मन्त्र मण्डळं (Memo सङ्क्षिप्त [s] [६] - शुक्रsun प्राप्यप्रापकविशेष ] ६६० ६१ सम्पूर्ण प्रकाशिकील द्वय

प्रपत्तिमन्त्रान्तर [i] [५] नां

(सा।दी।) तच्छरीरत्व तच्छेषत्वात्

प्रधानम् -

॥।

तस्मिन्प्राप्यत्वेन्यस्तमनाः । शान्तः, प्रयोजनान्तरानपेक्षः

७] आऩालिदु तिरुHत्तिलिल्लैयो? ऎऩ्ऩिल् अरुळिच्चॆय्गिऱार् - तिरुHत्तिलुम् इत्यादि - @mom, शरण्य शरणागति तत्फला । प्रपत्तिमन्त्रान्तरेभ्यः शीळा परिपूर्णार्थत्वñog उपसंहरिकी - शुक्र। प्राप्यविशेषं पर ब्रह्मम् - प्रापक विशेष

अवऩे

(सा।स्वा।) तन्मनाः, तस्मिन्प्राप्ये आसक्तः । शान्तः, प्रयोजनान्तरसङ्गरहितः - शेषं स्पष्टम् । रहस्यत्रयान्तर्गतon ली मन्त्र pii प्रपत्तिकरणमन्त्रos चोदितomi सिद्धसाध्योपायोपेय १८६० कॆरिक्क वत्तायिरुक्क अदु ताऩेयमैयादो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् - तिरुत्तिलुम् इति - लीलमन्त्रकुण्ड Curro द्वयमंली सङ्क्षिप्त rise or pr? ढाळा या द्वय मुंली सम्पूर्ण LDT & प्रकाशिकीं] संहरिकी - शुã इति - मन्त्रान्तराणामविशद प्रकाशकत्वान्मूलमन्त्रस्य सङ्क्षिप्त प्रकाशकत्वात् ढा६१६०५। प्राप्येति । श्रीमत्वादिविशेष युक्ततया प्रतिपादकत्वात् ढाढा छ शुकं नित्य श्रीवैकुण्ठगद्यादि “मूलमन्त्रेण स्वात्मानं भगवते निवेद्या श्रीमता मूलमन्त्रेण मामैकान्तिकात्यन्तिक परिचर्याकरणाय परिगृह्णीष्वेति याचमानः प्रणम्य स्वात्मानं भगवते निवेदयेत्” Comio मूलमन्त्र jog श्रीभाष्यकार आत्मसमर्पणलं विनियोगकथनमुखेन व्याख्यानं गणীori Currouqó, चरमश्लोकी श्रीमद्गीताभाष्य की व्याख्यानंri Guruji, द्वयविवरणण्ठाळT IT GOLDurgaib, श्रुतिस्मृत्यादि मूलमन्त्रलं किं पदशः व्याख्यानं द्वयलं किं व्याख्यानं सत्सम्प्रदायी कङ्क द्वय मंा कण्ठ विवरणं पण्णप्पोमो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् -

प

॥।

प

(सा।प्र ।) जुहुयात् प्रणवेनाग्नावच्युताख्ये सनातन” इत्युपबृंह्मितावसुरण्येत्यादि तैत्तिरीयोपनिषदादि शब्दार्थः ननु मूल मन्त्रस्य पूर्णभरन्यास गर्भत्वस्य पूर्वाधिकारोक्तेः कथं द्वयस्यासाधारणमिदं माहात्म्यमित्यत्राह ली मन्त्रकुंलीगळं इति - एवं द्वयमाहात्म्यमुक्त्वा तदर्थं विस्तरेण वक्ष्यन् “इष्टं हि विदुषां लोके समासव्यास धारणम्” इत्युक्तरीत्या तत्तदधिकारार्थानां सङ्ग्रह विस्तर प्रदर्शन वदेतदधिकारार्थ द्वयस्य गद्येन

(सा।वि।) स्मृत्यादीत्यादि शब्देन “हविर्गृहीत्वात्मरूपं वसुरण्येति मन्त्रतः । जुहुयात्प्रणवेनाग्नावच्युताख्ये सनातन” इत्यादि विवक्षितम् - तदात्मेति हेतुकर्भ विशेषणम् - तच्छरीरत्वातच्छेषत्वात्तस्मिन्निवेदयीतेत्यर्थः तन्मनाः, तस्मिन्प्रापकत्वेन न्यस्तमनाः - शान्तः, प्रयोजनान्तरानपेक्षः प्रकाशिg, न प्रकाशयन्ति ननु मूलमन्त्रस्य शरण्यशरणागति फलपरत्वस्य पूर्वाधिकारोक्तेः कथमेतस्यैवासाधारण्ये नातिशय इत्यत्राह - श्री मन्त्र इति - ॥।

[[२५८]]

मूलं । क्रीण अर्थक्रं

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

श्रुतिस्मृतीतिहासपुराण भगवच्छास्त्रादिनी ६० प्रसिद्ध Doorig। G सदाचार्य सम्प्रदाय

क्रम♚ल गद्य♚ली विवरिलं - Gol? “भगवन्नारायणाभिमतानुरूप स्वरूपरूप”न६। FILri & श्रीमच्छब्दाभिप्रेतार्थ भनgmin - “अखिल हेय प्रत्यनीक’ इत्यादिwn स्वरूपगुणविभूति ५६ mins कङ्क अनं GrimswGo नारायणशब्दार्थं

व्याख्यात…।

कीpri

(सा।दी।) @मन्त्रार्थलं गद्य श्रीभाष्यकार gri। शक्री ग अर्थjog इत्यादि), प्रथमचूर्णिकै श्रीमच्छब्दाभिप्रेतार्थ भगवन्नारायणेत्यादि अखिल हेयेत्यादि स्पष्टम्

qwQGB- ।

नारायणशब्दव्याख्यान श्री १६G

गद्य♚ली

(सा।स्वा।) शलीङ्ग अर्थलं इत्यादिना - श्रुतिः, “मुमुक्षुर्वैशरणमहं प्रपद्ये” इत्यादिका । स्मृतिः, “वाचः परं प्रार्थयिता प्रपद्येन्नियत श्श्रियम्” इत्यादिः - पुराणम्। “शरणं त्वां प्रपन्नाय” इत्यादिकम् - भगवच्छास्त्रं श्रीलक्ष्मीतन्त्रादौ प्रसिद्धम् । आदिशब्देन भरतमुनि प्रणीतलक्षणवाक्यादिकं गृह्यते विवरि लङ्ग उपपन्न Com ? द्वय श्री श्रीशरणागति प्रथमं @jmm॥ ं, भगवच्छरणागति प्रार्थनpi, लक्ष्मीप्रत्युक्तिळं, द्वयमुंलीं स्पष्टons Comppro स्वरूपगुणविभूषणायुधादिकथन, मध्ये असङ्गत

कथन, जितान्तादि स्तोत्र कथन(puळं, ५०_FulCouऊङ्की नमस्oा अर्थ

शरण्य प्रत्युक्ति विशेषनिबन्धनpió व्याख्यान शैली विरुद्धङ्ग Cpm ? ढाळा की अभिप्रायक्लंलं शङ्किलं । उत्तरÈsupri - Trior Quगी इत्यादिना - श्री शरणागति कथनळं, तत्फल भगवच्छरणागति प्रार्थनpio,

॥।

अत्र द्वय पूर्वं

(सा।प्र।) व्याख्यातत्वख्यापन व्याजेन सङ्ग्रहेणाह - क्रीळं इत्यादिना । “यो ब्रह्माणम्” इत्यादयश्श्रुतयः । “श्रीमत्त्वात्पादकमले प्रपद्ये शरणं विभो । नारायणाय नाथाय हरये श्रीमते नमः ॥ स भ्रातुश्चरणौ गाढम् भवांस्तु सह वैदेह्या - उपेयस्य तव प्राप्त्यै त्वामुपायतया वृणे । श्रीमन्नारायण स्वामिन्” इत्याद्या श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणभगवच्छास्त्रादित्वेन विवक्षिताः मोक्षार्थ भगवद्भरन्यासात्प्राक्पुरुषकारत्वेन वरणीयतया “प्रायश्चित्त प्रसङ्गे तु सर्व पाप समुद्भवे । मामेकां देवदेवस्य महिषीं शरणं श्रयेत्” इत्यादिभिरुक्तं श्रीप्रपदनं

॥।

(सा।वि।) एवं मन्त्रप्रभावं प्रतिपाद्य विस्तरेण व्याचिख्यासुः - प्रथमं स्वव्याख्येयार्थेषु शरणागतेर्गद्य सम्मतिमभिप्रयन् गद्यस्य द्वयव्याख्यान रूपत्वं दर्शयति । भगवन्नारायणेत्यादिना

(सा।सं।) इत्थं व्याख्येयतयास्यैवादरणीयत्वं यतिवरैर्व्याख्यातत्वप्रदर्शनमुखेन वक्तुमारभते । लीग अर्थ ल इति - गद्यस्य द्वयविवरणरूपत्वं प्रदर्शयति - TC) इत्यादिना - भगवन्नारायणेत्यादि सम्पत्स्यत इत्यन्तं श्रीमच्छब्दाभि प्रेतप्रदर्शनम् । पुरुषकार प्रपत्ति प्रदर्शनञ्च । पुरुषकारं विना तदाश्रयणायोगात् - अखिलेति - अखिलेत्यादिकमशरण्य शरण्येत्यन्तं नारायण शब्दार्थविवरणमित्यर्थः - तन्मध्य एव पुनरपि “स्वाभिमत नित्य निरवद्यानुरूप स्वरूप रूपगुणविभवैश्वर्य शीलाद्यनवधिकातिशया सङ्ख्येय कल्याणगुण श्रीवल्लभा" इत्यस्य किं प्रयोजनमित्यत्राह

॥।

मूलं ।

द्वयाधिकारः

Communis Grg पुरुषकारत्व निर्वाहार्थ

[[२५९]]

विभूतिमध्य ॐ श्रीं

अनन्तरं

५m Cz♚m]& BiGo नारायणशब्द श्री। व्याख्यान श्री अनु

‘श्रीमन्नारायण" न फलोपायवाक्य (६) प्रयुक्त Loग व्याख्येय शब्द लंmguji

[[६६]]

उपादानं ६६flori। -

॥।

(सा।दी।) पुरुषकारत्व निर्वाहकDrror विभूतिमध्ये स्थिति♚ms

इत्यादिwn

हे तु

pri - P♚Cou

ऎऩ्ऩिल् प्रपत्तव्यतत्वान्तर्गतै win or पिराट्टिक्कु पुरुषकारत्वQLD/५] - विभूत्यन्तर्गतैr sun पुरुषकारत्वं २GGLD कुङ्कु। अथ चरणौ शरणं प्रपद्ये ढाकं BITLqrpri

(सा।स्वा।) श्रीमच्छ ब्दाभिप्रेतार्थ क थन

कू

विरुद्ध oorm

स्वरूपरूप आऩालडियिले

गुणविभूषणायुधादिकथन नारायणशब्दार्थ क थनत्वाद्विरुद्ध LD ६ mi

भगवन्नारायणेत्यादिना श्रीमच्छब्दार्थं व्याख्यात L

पुनश्च मध्ये श्रीवल्लभेति कथनं व्यर्थं Dorm?

ढाðাगाढ्य([\ÈQ&ui&pri - CP♚LLC इत्यादिना - पुरुषकारत्व निर्वाहार्थ विभूति मध्य मुंली। इति-प्रपत्तव्यतत्त्वान्तर्गतैur milq। पुरुषकारत्वं कथमिति शङ्कायां विभूतिमध्यान्तर्गतत्वस्यापि सत्वात्पुरुषकारत्वमुपपन्न OLD। ४ना - स्वरूपरूपादि कथनादेव श्रीमन्नारायणशब्दार्थस्य कीर्तितत्वात्पुनश्च श्रीमन्नारायण कथनं व्यर्थ ?

अनन्तरमिति ऎऩ्ऱु व्यर्थoorm?ummit व्याख्येयपदोपादानम् गण) पदान्तर rj saruji उपादानं CLIT Cour? ढांা([\ÈQFuji - फलोपायेति उभयत्र विद्यमानत्वेन व्याख्येये प्रधानत्वादस्योपादान GILDirm

कलङ्क। ॥। करुत्तु

(सा।प्र।) भगवन्नारायणेत्यादिनोक्तम्

एवं भगवदित्यादिनैव श्रीमच्छब्दार्थ उक्तश्चेन्नारशब्दार्थत्वेन

स्वाभिमत नित्यनिरवद्येत्यादिना श्रियः पुनः कीर्तनं व्यर्थं स्यादित्यत्राह CP♚ULCu इत्यादि, पूर्वमेवेत्यर्थः। “निचदेवीं मातरं श्रियं वासय मे कुले - विश्वप्रिये विष्णुमनोऽनुकूले" इत्याद्युक्त पुरुषकारत्वोपयुक्त, सकल जगन्मातृत्व, सर्व विषय प्रीतिविशेष वत्त्वादि ज्ञापनार्थं तथा निर्देश इति भावः अथ श्रीमन्नारायणेत्युभयथा सम्बोधनेनोपायत्वोपेयत्वे शाब्दे इति द्योतित इत्यभिप्रायेणाह । अनन्तरमित्यादिना । अथ चरणशब्दस्य शरण शब्दोपश्लिष्टक्रियापदस्य च व्याख्यातत्त्वं -

(सा।वि।) CP♚uLCJ, प्रथममेव wwÈQuiz, उक्तत्वेऽपि

॥।

Blow, स्थितेः ©ल♚minsऊञ्छळ, स्फुरणार्थम् - Loor Giळं, पुनः - नारायण शब्दव्याख्यानी इति । “स्वाभिमत नित्य निरवद्यानुरूपस्वरूप रूप गुणविभवैश्वर्य शीलाद्यनवधिकातिशयासङ्ख्येय कल्याणगुण श्रीवल्लभा” इत्यनेनेत्यर्थः । लक्ष्म्याः प्रपत्तव्यतत्वान्तर्गतत्वात्कथं पुरुषकारत्वमित्यत्र विभूत्यन्तर्गतत्वस्यापि सत्वेन पुरुषकारत्वं युक्तमिति तात्पर्यम् । फलोपायवाक्यं इति द्वयपूर्वोत्तरखण्ड स्थ श्रीमन्नारायणशब्दोपादानं

(सा।सं।) CP♚LLC इति । स्वसजातीयत्वं पुरुषकारत्व निर्वाहकम् - तच्च विभूति मध्यानु प्रविष्टत्वेनेति तत्सूचनात्तत्प्रयोजनवदिति भावः । एतन्मध्य एवं श्रीमन्नारायणेति द्विः पठनस्य प्रयोजनमुपायोपेयवाक्ययोस्सिद्धरूप प्रधानांशव्यञ्जनमित्याह - अनन्तरमिति । - ॥।

[[२६०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । प्रपद्ये नग की पद (१) कुण्डी उत्तम विवक्षित अधिकारिविशेषम् “अनन्यशरणोऽहम्”

विवृत- “त्वत्पादारविन्दयुगलं शरणम् (अहं) प्रपद्ये” १६। “चरणौ ” ननकील

शब्दळं, शरण शब्द(ii, क्रियापद, प्रदर्शित

॥।

(सा।दी।) त्वत्पादारविन्देति - अथ खण्डद्वयjmguji गद्यव्याख्ये यत्व

(सा।स्वा।) अनन्यशरणोऽह Gong पदव्याख्यानम् ? ढाङ्ग ढा ढग की इति

" त्वत्पादारविन्दयुगलं शरणमहं प्रपद्य” ढाङ्ग की ढांাगÈQFumii। त्वत्पादेति-स्पष्टार्थक Loquin

प्रदर्शित GD♚m -

॥।

प्रपद्ये

पदविवरणम् ?

व्याख्यातं

गं

(सा।प्र।) प्रदर्शयन्नुत्तरखण्डस्यापि व्याख्यातत्वं च द्योत्यत इत्याह - प्रपद्ये ढाङ्गळी इत्यादिना - गद्यैकदेशेन व्याख्यातत्वं कथमिति शङ्कामनूद्य तदुपपादयति

(सा।वि।) स्थलद्वये श्रीमन्नारायणेत्यनेन कृतवन्त इत्यर्थः - तदेतद्विवृतं गद्य भाष्ये - उत्तरखण्डापेक्षया पूर्वं श्रीमन्नित्याद्युक्तम् - इह तु पूर्वखण्डापेक्षयेति “श्रीमन्नारायणाशरण्य शरण्यानन्यशरणश्शरणमहं प्रपद्ये” इत्यत्रोक्तम् । तत्र पूर्वमिति - परब्रह्म भूतपुरुषोत्तम महा विभूते श्रीमन्नारायणेत्यर्थः - महाविभूते, विभूतिरिह विभवनम् - नियमनमित्यर्थः । तस्य महत्त्वमपरिच्छिन्नत्वम् । संश्रितात् संसारकारागृहान्निर्गमय्य तदर्थतया सर्वं नियच्छसीति भावः । श्रीमन्, श्रिया नित्ययुक्तस्त्वं तदभिमतमाश्रितकृत्यन्निर्वहसीति व्याख्यातम् । आश्रितकृत्यं सर्वदेश, सर्वकाल, सर्वावस्थोचित सर्वविधकैर्यमित्युत्तरखण्डस्य श्रीमच्छब्दाभिप्रेतं विवृतम् अत एव नारायण श्रीवैकुण्ठनाथेत्यस्य स्वार्थं स्वयं स्वात्मानं प्रापयितासि - दिव्य पर्यङ्क सुखासिकायां निजपादमूलं दातुमवस्थितोऽसीति व्याख्यातम् । उपायानुष्ठान वाक्य सन्निध्यनुसंहितस्य श्रीमन्नारायण अशरण्यशरण्येत्यत्र तस्य श्रीमच्छब्दस्य तु अथ तत्र समानाभिप्रायतया नित्ययुक्तामखिलजगन्मातरं पुरस्कुर्वतोऽखिलापराधाः क्षन्तव्या इत्याह - श्रीमन्निति - व्याख्यातम् । फल प्राप्त्यर्थमुपायस्यानुष्ठेयत्वेन शब्दक्रममुल्लङ्घ्यार्थक्रमवशात् - “अग्निहोत्रं जुहोति । यवागूँ पचति” इत्येतन्न्यायेन उत्तरखण्डार्थस्य प्रथममनुसन्धेयत्वात् । पूर्वं श्रीमच्छब्दस्योत्तरखण्डस्थ श्रीमच्छब्दार्थाभिप्रायकत्वमित्यभिसन्धिः - श्रीमच्छब्दं नारायणशब्दं प्रत्येकं प्रत्येकं व्याख्यायानन्तरं श्रीमन्नारायणायेति निर्देशात् श्रीमन्नारायण इति पदद्वयार्थ एतावता ग्रन्थेन प्रतिपादित इति सूचितमिति भावः एतेन पूर्वखण्डे श्रिय उपलक्षणत्वमुत्तरखण्डे विशेषणत्वमिति वैषम्यं गद्येनोक्तमिति तद्विरोध इति सूचितम् । अयमत्र उत्तरत्रोपायत्व प्राप्यत्वं [i] का इति वाक्येन स्पष्टीकरिष्यते एवं द्वयं व्याख्यातमित्यभिप्रायेणानन्तरं द्वयमुक्तमित्याह । अनन्तरमिति । नन्वादौ वा, अन्ते वा, द्वयं व्याख्यास्यत इति वा,

॥।

(सा।सं।) अनन्यशरणोऽहमिति च उत्तमपुरुषाभिप्रेताधिकारि विशेषोक्तिरित्याह - प्रपद्य इति । प्रदर्शित Lormi इति, अर्थतश्शब्दतश्च पदत्रयमपि ज्ञापितमित्यर्थः ॥ ॥।

द्वयाधिकारः

[[२६१]]

मूलं । अनन्तरं “द्वयम्” न

qw, द्वय

व्याख्येय पूर्णons निर्देशिकं -, निर्देशिur

६७ ६ठाणी) उपाय (त्व) प्राप्य (त्व) [r] क श प्रधानभूता श्रीमन्नारायण

मण्डी की कील सविशेषणनारायण शब्दं व्याख्यातomi

GC?

मन्त्र का कण्ठ

प्रतिपाद्य Door साध्योपाय CCL प्रधानोपाय, प्रधानप्राप्य (pi, व्याख्यात Googl

तेऱ्ऱुगैक्काग इङ्गे मॆऩ्ऱु अरुळिच्चॆय्दार् -

(सा।दी।) सूचनाय द्वयGI

निर्देशिकी - अनन्तरमिति - अq

इत्यादि)

मन्त्रलं किं प्रकाश्य

उपाय po

॥।

पूर्वोत्तरखण्ड की प्रधान प्राप्य प्रापक परनारायणशब्द व्याख्यातomsun मन्त्र प्रतिपाद्यQLD व्याख्यात प्राया (सा।स्वा।) शुं अत्र द्वयQLD की। व्यर्थ ? ढाकी शङ्कैपरिहरिकीmii। अनन्तर मिति - पूर्वं श्रीमन्नारायणां व्याख्येयनिर्देशं गाणी (कं पुनरपि व्याख्येयनिर्देशं व्यर्थ Dop? Tom। शङ्किurLD & पूर्ण LDT८ इति - व्याख्येमनिर्देश आदि निर्देशि अन्त♚लीCoun&@gi निर्देशितं व्याख्यात, मध्यै निर्देशि कुंलम्। असङ्गत oorm? ढाङ्ग शङ्किलं उत्तर - g इत्यादिना ।

अपील प्रधानांशस्य व्याख्यातत्वाद्व्याख्यातप्रायQLD द्योतनार्थं द्वयग्रहण Qom ५।लं। गद्ये अत्र द्वयं व्याख्यातप्रायमिति शेषः । ॥।

।

(सा।प्र।) quĞ इत्यादिना - अथोत्तम पुरुषोक्ताधिकारिणो विशेषणान्तरमनन्तापराधयुक्ते स्वस्मिन् भगवदाभिमुख्य निदानभूत सर्वविधबन्धुत्वं च सप्रमाणं ज्ञाप्यत इत्याह

॥।

(सा।वि।) व्याख्यातमिति वा वक्तव्यम् । तद्विहाय मध्ये कथं द्वयमित्युक्तिः सङ्गच्छत इत्याशङ्क्य तथोक्तेस्तात्पर्यमाह

qwng इति उपायप्राप्य, उपायमध्ये प्राप्यमध्ये च । प्रधानभूतंा श्रीमन्नारायणा, प्रधानभूत श्रीविशिष्टो नारायणः - प्रधानोपायः, प्रधानप्राप्यश्च श्रीसहित नारायण एव - शु@sun, तस्मात् कारणादेव । gळं उपायोपेयपरवाक्ययोः पूर्वोत्तर खण्डयोः। की_कण्ठी, स्थितः - सविशेषणनारायणशब्द, श्रीमन्नारायण इत्ययं शब्दः, व्याख्यात omi [५]órm]ना… व्याख्यात स्थित इति रीत्या । प्रधानोपाय प्रधानप्राप्य api व्याख्यातं, विशेषत उक्तम् । ढाळा, इति

ris, अनन्तरमेव GDrpals@suingmi, द्वयमित्युक्त वन्तः - मन्त्र प्रतिपाद्यस्साध्योपायेन सह द्वय पदप्रवृत्तिनिमित्त भूत प्रधानोपायः । प्रधान प्राप्यश्चेत्तद्द्वयं खण्डद्वयंस्थित श्रीमन्नारायणपदव्याख्यात मासीत् ।

FM&&&, व्यञ्जनाय

४४।

द्वय

(सा।सं।) अनन्तरमिति - खण्डद्वयस्थ नारायणपदव्याख्यानानन्तरमित्यर्थः । प्रागेकदेशनिर्देशः - इह तु द्वयमिति समाख्यया अखण्डनिर्देश इति पूर्ण LDTs इत्युक्तिः - मध्ये पूर्णनिर्देशस्य किं प्रयोजनमित्यत्राह - उपायत्वेत्यादिना - एवं प्रधानतमेन सिद्धोपायेन सिद्ध प्राप्येन च सह महावाक्य पर्यवसानभूमितया शाब्द प्राधान्यवान् साध्योपायो दर्शितः साध्य प्राप्यमपि “पारमार्थिक” इत्यादिना सङ्क्षिप्तमिति ज्ञापनाय मध्ये द्वयमिति निर्देशः - द्वयमर्थेन सहैवमनुसंहितमिति द्वयमित्याशयश्चेति भावः -

[[२६२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । अनन्तरं “पितरं मातरम्”

पदonoon संवादकवाक्यमुख

III की जितन्ता (विशेष भगवद्गीतादि स्थित Door) विशेषादि अनन्यप्रयोजन oormil अनन्योपाय omisso

उपायपरिग्रहं

mig

अनु॥। माग

गाळणी ६०q।muji, शरण्यस्वभावानुसन्धानपूर्वक अपराधक्ष्मा (क्षा) पण

द्वय मं कामं समुदितार्थ

(सा।दी।) संवादवाक्यमुख अनन्योपायोपेयस्याधिकारिणः उपायपरिग्रहं शरण्य स्वभावानु सन्धानपूर्वकमपराधक्षापणं च द्वयमं समुदितार्थ (@summit - पितरं मातरमित्यादि जितन्ता विशेषः प्रसिद्धः आदि शब्देन गीतादिर्गृह्यते

अर्थ LITTLD CU

इऩि त्तुक्कु

(सा।स्वा।) पितरं मातर मित्यादि कथनमसङ्गत LD IT? ढाळान्ना अमा व्याख्यात पूर्वखण्डार्थ साधिकार साध्योपायपरिग्रहलं । कंळं व्याख्यास्यमानोत्तरखण्डार्थापराधक्षापणरूपानिष्ट निवृत्तिकं छ उपबृह्मणसिद्धत्व ज्ञापनार्थ Gauri - अनन्तरमित्यादिना - द्वयलं समुदितार्थ [DIT & इति - अस्यायमर्थ इति विशिष्याभिधानाभावेऽपि उपबृह्मणे द्वयसमुदितार्थ कथने योग्यतावशात्तत्तत्पदार्थोप बृह्मणत्वं सिद्ध्यति ढाङ्गलं - “मनोवाक्कायैः” इत्यादिना CopuL चरम श्रुतनमस् Grlor अर्थमंmल ूकी १८०GCuon ? अनिष्टनिवृत्ति पूर्वकत्वादिष्ट प्राप्तेरुपपन्न उपायान्तर रहित की अकिञ्चना परभक्त्यादिना ॥

॥।

(सा।प्र।) अनन्तरं पितरमित्यादिना- “अग्निहोत्रं जुहोति - यवागुं पचति” इत्यत्र होमस्य पाक साध्यत्ववत्प्रथम श्रुतस्यापि कैङ्कर्यस्य प्राप्तिरनिष्टनिवृत्ति साध्येति “मनो वाक्कायैः” इत्यादिना प्रथममनिष्ट निवृत्तिं प्रदर्श्य " तेषां ज्ञानी”

(सा।वि।) तेन द्वयार्थः कृत्स्नोऽपि व्याख्यात इति भावः । अथ संवादवाक्यमुखेन अनन्योपायोपेय स्याधिकारिणः उपायपरिग्रह प्रकारः निग्रह कारित्वलक्षणशरण्यस्वभावानुसन्धानप्रकारश्च द्वयस्य समुदितार्थ इत्यभिप्रायेणोक्तवन्त इत्याह - अनन्तरं पितर मित्यादिना - जितन्ता विशेषादीति- “जितं ते पुण्डरीकाक्ष” इत्युपक्रम कस्तुतीनां जितन्ता स्तुतय इति सञ्ज्ञा - अतो न नाम्नि विप्रतिपत्तिः । आदि शब्देन भगवद्गीतोच्यते । तत्परLDITI संवाद वाक्य मुख, जितन्ता विशेषा एव पदानि यस्य तादृग्भूतसंवाद वाक्यमुखेन । “पितरं मातरम्" इत्यादि समानानुपूर्वीक वाक्यानां जितन्तादिषु दृष्टत्वेन तत्समानानुपूर्वीक वाक्यरचनन्तत्संवादार्थमिति भावः “सर्वधर्मांश्च सन्त्यज्य” इति गीतावचन समानानुपूर्वीकं सखीन् गुरूनित्यत्र गुरवः - “एकाक्षर प्रदातारं यो गुरुं नाभिमन्यते” इत्युक्त ब्रह्मविद्यातिरिक्तोपदेष्टारो विवक्षिताः तेषां त्यागो नामापेक्षित फलोपायत्वेन त्यागः - नतु विषय पूजादि परित्यागः - “एकाक्षर प्रदातारम्” इत्यादि विरोधात् - सर्वकामशब्देन स्वर्गादिकाम्य फलान्युच्यन्ते

॥।

(सा।सं।) एवं द्वयविवरणानन्तरमपि पितरमित्यादिना “मनो वाक्कायैः” इत्यादिभिश्च किं प्रयोजनमित्यत्राह

• अनन्तरमिति - संवादकेति -

द्वयाधिकारः

[[२६३]]

मूलं। C अर्थक्रमलंल (P♚uL नमस् प्रार्थिक अनिष्ट निवृत्ति व्याख्यानं ६०० ६०० पीन शायनान्ना परभक्त्यादि पुरुषार्थपूर्वक चतुर्थ्यन्तपदी६) विभक्त्यभिप्रेत परम पुरुषार्थलाभलंय - @ing अनुष्ठितोपाय ६ अधिकारि विषय कण्ठी शं®ां®नान्ना सिद्धिowing चरमश्लोकी उत्तरार्ध स्वाभाविकदर्या १० १६०१ भगवदभिप्रायकं तद्व्यञ्जक भगवद्वाक्य प्रक्रियैwn

मा

[[६]]

॥।

(सा।दी।) प्रमाणान्तरसिद्ध प्रपन्नविषय की ऐहिकामुष्मिकसकलफल प्रधानोद्युक्त भगवदभिप्राय jog तद्वाक्य प्रक्रियै BITLqyoni Quq। अनुष्ठितेत्यादिum (सा।स्वा।) अपेक्षिऊं की विरुद्ध॥? C अर्थक्रम इत्यादिना - “परमभक्तियुक्तं मां गुरुष्व” इत्यादिना - प्रार्थ्यDior परभक्त्यादिकं फलरूप विरोध Gur - एवम्भूत मत्कैर्येत्यादिना भगवद्वाक्यतया सन्निवेश ग्रथनमसङ्गत LDTmrr? ढाळाळी शङ्कपरिहरिकीpi-Qug इति- “शरीर पातसमयेतु” इत्ये तावत्पर्यन्त Diriनाना सिद्धि - ततः परम् आना सिद्धि - चरम श्लोक मुङ्ग्री " मा शुचः” इति भगवद्वाक्य मिरुक्किऱाऱ्पोले

॥।

(सा।प्र।) इत्यादिना चतुर्थ्यर्थोऽप्युक्त इत्याह । D अर्थक्रमेत्यादिना । अथ “एवं भूत मत्कैर्य” इत्यादिना अनुष्ठितोपायविषय भगवत्सङ्कल्प स्थिति प्रकार उक्त इति वदन् गद्यस्य द्वयविवरणत्वं निगमयति

अनुष्ठितेत्यादिना । ननु गद्ये द्वयस्य प्रतीकतयानुपादानेऽपि भवद्भिः (सा।वि।) अक्षरशब्देन कैवल्यमुच्यते । ननु चतुर्थ्यर्थकैङ्कर्य प्रार्थनां विहाय पश्चात्तन नमश्शब्दार्थ भूत विरोधिनिवृत्ति प्रार्थना “मनो वाक्कायैः” इति चूर्णिकया कथं कृतेत्याशङ्कयेष्टप्राप्तेरनिष्ट निवृत्तिपूर्वकत्वात्प्रथममनिष्टनिवृत्तिः पश्चाच्चतुर्थीद्वितीयाभिप्रेत पुरुषार्थ प्राप्तिश्च प्रकाशितेत्याह अर्थक्रम इति चरमश्लोकोत्तरार्धे “@ङ्गति विशेष कुम्भूलिङ्क ळा शास्त्र♚g ब्रह्मस्वरूप लंलत अली की Cung, इत्यत्र प्रकाशं सुकृताधीन कारणायत्त

[[१]]

कील@sun परिमित (puri विच्छेदवत्ती " इति - वक्ष्यमाण रीत्यात्रत्य परभक्ति पर ज्ञान परम भक्तिः परमपदानुभाव्य परभक्ति परज्ञान परम भक्त्यादिकांश्च प्रार्थितान् फलविशेषान् प्रतिदयार्द्रहृदय भगवदभिप्रायमुन्नीय भगवदीय प्रत्युत्तर वाक्यत्वेन “एवम्भूत मत्कैङ्कर्य प्राप्त्युपायतया” इत्यादीनि वाक्यानि बद्धानि अतो गद्योक्तं सर्वं द्वयार्थ इति निगमयति - Q अनुष्ठितोपायेत्यादिना Q&नाना सिद्धिलwiupp “श्लोकत्रयोदित ज्ञानिनं मां गुरुष्व - स्थानत्रयोदितपरभक्तियुक्तं मां गुरुष्व” इति प्रार्थित विशद ज्ञानभक्ति सिद्धि मित्यर्थः - आम्बान्ना सिद्धिowup -

(सा।सं।) उपबृह्मण ग्रन्थेनेत्यर्थः - Go, सर्वं क्षमस्वेत्युक्त्यनन्तरम् - अर्थक्रम, इष्टप्राप्तेरनिष्टनिवृत्ति पूर्वकत्व रूपार्थक्रमेण - निवृत्ति, प्रार्थना पदाध्यहारवन्नमश्शब्द विवक्षितानिष्ट निवृत्ति प्रार्थनामित्यर्थः

• लाभjog, लाभप्रार्थनाम् - प्रतिवचनवाक्यैः किं व्यवृणुतेत्यत्राह - Qg इति - तैः प्रकृताधिकारिणो निर्भरत्वाय स्वीकृत भरस्य शरण्यस्य ॥।

[[२६४]]

मूलं । शुक्र

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

गद्य कुण्डीनं

“द्वयमर्थानुसन्धानेन सह सदैवं वक्ता” की

द्वय की विवक्षि तम्

सूचितम् -

॥।

इदु

(सा।दी।) शुलं इत्यादि स्पष्टम् - गद्यं द्वयविवरण Dong “द्वयमर्थानुसन्धानेन” ढाङ्ग की ल सूचितQLD। द्वयमिति - गद्य मङ्गा “परभक्ति परज्ञान परमभक्ति”

वाक्य

विषयLDIT] शङ्क ८०॥।

(सा।स्वा।) द्वयñली भगवत्प्रत्युक्ति व्यञ्जकवाक्य

भगवत्प्रत्युक्तिरूप/iv&

द्वयार्थकथनं ८२। GOLDIT? ढाङ्ग की शङ्कु माशुचः इत्यादिवद्भरन्यासोत्तरकालं निर्भरत्वाद्यनुसन्धान सिद्ध्यर्थं द्वयेऽपि फलप्रतिपादकवाक्य एव विवक्षितत्वाद्भगवदभिप्रायव्यञ्जक प्रत्युक्तिवाक्यस्येत्यभिप्रायेणो पसंहरि कङ्की - शुभ इति

pri

शुकं व्याख्येयपदion व्याख्यानं

॥।

द्वयार्थकथन स्पष्ट

॥।

द्वयमित्यादि - अर्थानुसन्धानविशेषणभूतेनैवं

। की। ? व्याख्यान शैली॥ गद्य द्वयव्याख्यान रूपQLD / क्लिष्ट Loo? द्वयव्याख्यान QLD ६ङ्ग ६० ५ ५ ५ अनन्यथासिद्धलिङ्गा गद्यलं की Co०४ CLIT? GTQC नÈ

siri। । इति - एवं, पूर्वोक्त प्रकारेण अर्थानुसन्धानेन सह सदा द्वयंवक्ता GE]sun भगवन्नारायणेत्यादि पूर्वोक्तं (सा।प्र।) तद्व्याख्यानतया वर्णनं पक्षपाद कृतसित्यत्राह - शब्देनोक्त प्रकार परामर्शिना द्वयविवरणत्वं सूच्यत इत्यर्थः (सा।वि।) परभक्ति पर ज्ञानेत्यादिना प्रार्थितां सिद्धिं प्रति - ननु प्रतीकग्रहणेन व्याख्यानाभावाद्द्द्द्वयव्याख्यानं गद्यमित्यभिमानमात्रमित्यत आह - । द्वयमिति । व्याख्यानरूपमित्येतत् - एवमर्थानुसन्धानेन सह सदाद्वयं वक्तेत्यन्वयः - एवमर्थेत्यनेन - पूर्वोक्तार्थस्सर्वो द्वयार्थ इति विवृतम् - ननु “परभक्ति परज्ञान परमभक्तिकृत परिपूर्णानवरतनित्य विशदतमानन्य प्रयोजनानवधिकातिशय भगवदनुभव जनितानवधिकातिशयप्रीतिकारिताशेषावस्थोचिताशेष शेषतैकरतिरूपनित्यकिङ्करो भवानि” इति परभक्त्यादिमूलकः परिपूर्णान वरतनित्य विशदतमानन्यप्रयोजनानवधिकातिशयप्रियभगवदनुभवः तन्मूलकैङ्कर्यं च प्रार्थितम् । तत्किमपवर्गदशाभाव्यम् ? उत यावज्जीवदशाभाव्यम् ? नाद्यः, अपवर्गदशाभाव्यस्यानुभवस्य नित्यस्यैक रूपस्य परभक्ति कृतत्वासिद्धेः । परभक्तित्वाद्यवस्थाभेदाभावाच्च न द्वितीयः - नित्यविशदतमानन्य प्रयोजनानवधिकातिशयप्रियभगवदनुभवस्याकिञ्चनाधिकारिण इदानीं प्रत्यक्षविरुद्धत्वात् । परभक्त्यादेरसम्भवाच्च - परभक्तिः - उत्तरोत्तरसाक्षात्कारेच्छात्मिकाधीः - पर ज्ञानं, उत्तरोत्तर साक्षात्कारः । परमभक्तिः, साक्षात्कृते निरन्तरानुबुभूषातथा चैतादृशाधिकारोऽकिञ्चनस्य नास्ति । (सा।सं।) स्वाभाविकदयार्द्रमुत्तरार्धोत्तरखण्डाभ्यामुक्तं परमफलाङ्कुर कल्पमभिप्रायं व्यवृणुतेत्यर्थः शुक्र, उक्तविधया गद्यस्यद्वयविवरण रूपत्वात् । । गद्यस्य द्वयविवरणरूपत्वम् । एवं गद्यमिदं कृत्स्नं द्वयविवरणरूपमिति साधीयान् सम्प्रदाय इति भावः । गद्ये फलप्रार्थनावसरे “परभक्ति पर ज्ञान” इत्यादिना “किङ्करो भवानि” इत्यन्तेनेदानीन्तनकैङ्कर्यस्य परभक्त्यादि मूलकत्वमवगम्यते । -द्वयाधिकारः

मूलं । “परभक्त्यादि मूलत्वं कैङ्कर्यस्य यदुच्यते ।

गद्यादिषु तदप्याहुरपवर्गदशाश्रयम् ॥

उत्तरोत्तरयोस्स्वामी साक्षात्करणभोगयोः ।

[[२६५]]

(सा।दी।) कारि कै परिहरिकीmi - परभक्त्यादीति - कैङ्कर्यस्य पर भक्त्यादि मूलत्वं गद्यादिषु यदुच्यते तदप्यपवर्गदशाश्रयमिति प्राहुः । अत्र दृप्तानां तादृशपरिपाकासम्भवादपवर्गदशायां कैङ्कर्यस्य परभक्त्यादि मूलत्वसम्भवं दर्शयति - उत्तरोत्तरयोरिति - उत्तरोत्तर भाविनोस्स्वामी विषयसाक्षात्कार तत्पूर्वकैर्ययोः पूर्वपूर्वक्षणे

॥।

(सा।स्वा।) @ “परभक्ति पर ज्ञान परमभक्तिकृता” इत्यादिना पर भक्त्यादिकृत DIG कैर्यjp

आऩालुम् सॊल्लक्कूडुमो?

प्रपन्न_कञ्छ उपाय DIS परभक्त्यादिक alinww? GTঠোJhalÈQgun&lmi। परभक्त्यादीति - कैङ्कर्यस्य परभक्त्यादि मूलत्वं गद्यादिषु यदुच्यते तदप्यपवर्गदशाश्रयमिति प्राहुः । प्रपन्नस्य संसारदशायां परभक्त्याद्यभावेऽपि मुक्तिदशायां सम्भवात्तत्कालीन कैङ्कर्यं परभक्त्यादिमूल

मं@@@@@ नित्यमुक्तां८६०L अनुभवं नित्यमेकरूपक कङ्क शाकं परभक्तित्वादनेकाकारं BrLTQLDurĞ परभक्त्यादि कृतमनुभवम् । अनुभवजनितं प्रीतिरूपभोगम् - तत्कारितं कैङ्ङ्कर्यQLD साक्षात्कारात्मकानुभवप्रीतिरूप भोगrisis परभक्त्यादि मूलत्वं मुक्तिदशै कैङ्कर्य। परभक्त्यादिमूलत्व QLD? ग उत्तरोत्तरयोरिति - स्वामि साक्षात्त्करणम्, अनुकूलत्व प्रकारक सविभूतिक

तद्द्वारा

(सा।प्र।) नन्वनुष्ठितोपाय विषयभगवत्सङ्कल्प प्रकाशकवाक्ये प्रपन्नानां परभक्त्यादि कृत कैङ्कर्य प्राप्तिरुच्यते, तच्च प्रत्यक्षविरुद्धमित्यत्राह परभक्त्यादीति ननु नित्यमुक्तानुभवस्य ऐकरूप्येण नित्यत्वात्तत्र परभक्त्याद्यवस्थानुपपत्तेः कैङ्कर्यस्य तन्मूलत्व मयुक्तमित्यत्रेतः परमप्ययमनुभवो मे स्यादित्येवं रूपपूर्वदृष्टविषय प्रत्यक्षाभिनिवेशत्वस्य पूर्वदृष्ट साक्षात्कारस्य तद्विश्लेष भीतिरूपत्वस्य चैकरूपसाक्षात्कार एव रागिणा मिवोत्तरक्षणावच्छेदेन प्रतिक्षणं सम्भवात्तत्साध्यत्व व्यपदेश इत्याह उत्तरोत्तरयोरित्यादिना

“भगवदनुभवजनितस्य निरतिशयानुकूलविषयोमयानु भूतः” इत्येवं रूप स्वकार्तार्थ्यानुसन्धानस्य (सा।वि।) सत्येव भक्त्येव मोक्षसिद्धौ प्रपत्तिवैयर्थ्यं स्यात् ? इत्याशङ्कायां तत्परिहारं कारिकाभिर्निबध्नाति । परेति - गद्यादिषु कैङ्कर्यस्य परभक्त्यादिमूलत्वं यदुच्यते तदप्यपवर्गदशाश्रयम् । अपवर्गदशा विषयमाहुः एवं च द्वितीयकोट्यवलम्बनेनोक्त दो षो निरवकाश इति ध्येयम् - अपवर्गदशाभाव्यनुबन्धिदोषं परिहरति उत्तरोत्तर योरिति उत्तरोत्तरयोः, उत्तरोत्तरक्षणावच्छिन्नयोः स्वामिसाक्षात्कार क्षणभोगयोः ।

भगवत्साक्षात्कारः । - ॥।

॥।

(सा।सं।) तच्चाकिञ्चन्यविरुद्धम् - प्रत्यक्षबाधितं चेत्यतोन गद्यस्य स्वतन्त्रप्रपत्तिपरत्वमित्यत्राह परभक्त्यादीति । अपवर्गदशाभावि कैर्यस्यैव तन्मूलकत्व परं तदिति भावः - ननु तद्दशानुभवस्यैक रूप्यात्पर भक्त्याद्यवस्थानुपपत्तेस्तदापि कैङ्कर्यस्य न तन्मूलकत्वं युक्तमित्यत्राह - उत्तरोत्तरयोरिति उत्तरोत्तरसाक्षात्कारेच्छात्मिका धीः परभक्तिः । -

॥।

[[२६६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । पूर्व पूर्वक्षणेष्टत्वात्तन्मूलत्वमुदीरितम् ॥

(सा।दी।) अत्यन्तेष्टत्वात्कैङ्कर्यस्य तदिच्छा प्रयोजकपर विषयनिरतिशय प्रीतिरूप परभक्त्यादिमूलत्वं सम्भवतीत्युदीरितम् - ॥।

(सा।स्वा।) भगवत्साक्षात्कार रूपानुभवः । भोगो नाम उक्तानुभवजनिता निरतिशयानुकूलोऽयं विषयो मयानुभूयते इति स्वयमपि निरतिशयानुकूल्यवती कृतार्थता बुद्धिः अत्र गद्यभाष्यम्। “अत्र परभक्तिरुत्तरोत्तर साक्षात्कारेच्छात्मिका धीः" सा च “या प्रीतिः” इत्यादिष्विव विषय स्वभावजा नत्विष्टसाधनत्वबुद्धिजा - परज्ञानं, उत्तरोत्तरसाक्षात्कारः । साक्षात्कृते निरन्तरानुबुभूषा, परमभक्तिः, अनुभवस्त्विह अनुकूलतमत्वेन साक्षात्कार एव - निध्यानां मुक्तानां च निध्यानुवृत्तैक रूपानुभवः । क्षणभेदेन परभक्तित्वाद्याकार भेदैश्च विकल्प्यते - पूर्व पूर्वक्षणेषूत्तरोत्तर क्षणावच्छिन्नरूपस्य इष्टत्व मभिप्रेत्य कृतत्वव्यपदेशः । मुख्यत्वं तु योगविशेषजन्यानुभव इति तत्रैव किञ्चिदुपरि अनुभवजनितप्रीति र्नाम । निरतिशयानुकूलोऽयं विषयो मयानुभूयते इति स्वयमपि निरतिशयानुकूल्यवती कृतार्थता बुद्धिः - प्रीतेश्च स्वरूपतोऽनुवृत्तत्वेऽपि पूर्ववदनुभवस्यैव प्रयोज्य प्रयोजकाकार विभागेन जन्यजनकत्ववाचोयुक्तिः अस्याश्च प्रीतेरनवधिकातिशयत्वं प्रीत्यन्तरातिशयापेक्षया निकृष्टत्व विरहात् । ईश्वरस्य निध्यानामपि हि न मुक्तेभ्योऽप्यतिशयिता प्रीतिः - “श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य । ॥।

(सा।प्र।) निरतिशयप्रीति रूपस्य भोग्यत्वात्तेन सहोक्तिः ननु नित्यमुक्तज्ञानानां नित्यत्वेनैव स्वकार्तार्थ्यानुसन्धानावस्थाया असिद्धेः द्विवचनमनुपपन्नमिति चेन्न । समूहालम्बने घटविषयत्व पट विषयत्वादिरूपानेकाकारवत्सर्वविषये अनुभवे स्वकार्तार्थ्यानुभवस्यापि विद्यमानत्वादनेकक्षणा वच्छेदसम्भवाच्च द्विवचन मुपपद्यते इति भावः

(सा।वि।) तज्जनित एतादृशोऽत्यन्तानुकूलविषयो मया दृष्ट इति स्वात्मनि कृतार्थत्वानुसन्धान रूपानुभवो भोगशब्देन विवक्षितः तस्यापि निरतिशय प्रीतिरूपत्वाद्भगवत्साक्षात्कार रूपानुभवेन सहोक्तिः पूर्वपूर्वक्षणेष्टत्वादितः परमप्येवं विधानुभवो मे भूयादित्येवं रूपपूर्वदृष्ट विषयकप्रत्यक्षाभिनिवेशत्वस्य पर भक्तित्वस्य, पूर्ववृत्तसाक्षात्कारत्वस्य परज्ञानत्वस्य, तद्विश्लेषभीति रूपत्वस्य परमभक्तित्वस्य चैकरूपानु भवेऽपि पूर्व पूर्वक्षणावच्छेदेनेष्टत्वात्तन्मूलत्वं परभक्त्यादि मूलत्वं साक्षात्कार भोगयो रुदीरितम् - यद्यपि सर्वविषय भगवदनुभव एक एव कार्तार्थ्यविषयोऽपि भगवद्भोगरूपतामश्नुत इति द्विवचनानुपपत्तिः ।

॥।

(सा।सं।) उत्तरोत्तर साक्षात्कारः पर ज्ञानम् - साक्षात्कृते निरन्तरानुबुभूषा परमभक्तिः । एवं च उत्तरोत्तर साक्षात्कारस्य पूर्व पूर्वक्षणे उत्तरोत्तर साक्षात्कारेच्छा निरन्तरानुबुभूषा चास्तीति साक्षात्करण तत्फलकैङ्कर्य योः परभक्त्यादि मूलकत्वम् - भोगो नाम ? आनन्द निष्पत्त्यात्मिका साक्षात्करण फल क्रिय माण स्वायत्त कैङ्कर्यादिषु अत्यन्तानुकूलत्व प्रकारकधीः । ॥।

द्वयाधिकारः

[[२६७]]

परम

(सा।स्वा।) भोग मात्र साम्यलिङ्गाच्च” इति समान भोगत्वस्थापनादिति । तथा चैकरूपस्यापि मुक्तानुभवस्य सांसारिक ज्ञान सङ्कोच दुःखद्वेषाद्यवस्थाभावेऽपि उत्तरोत्तरक्षणावच्छिन्न केवल सर्वविशिष्ट भगवत्साक्षात्कारेच्छात्मक परभक्त्यवस्थायास्तादृश साक्षात्कार रूप परज्ञानावस्थाया उत्तर क्षणावच्छिन्नानुकू लतमत्व प्रकार सर्वविशिष्ट भगवदनु भवेच्छा रूप भक्त्यवस्थायास्तादृशानुभवावस्थायाः पूर्वोक्त कृतार्थता बुद्ध्यात्मक प्रीतिरूप भोगावस्थायाश्च प्रतिक्षणं सम्भवेनोत्तर क्षणावच्छिन्नानुकूल तमत्व प्रकारक सर्वविशिष्ट स्वाम्यनुभवरूप स्वामिसाक्षात्करणस्योत्तर क्षणावच्छिन्न पूर्वोक्त प्रीतिरूप भोगस्य च पूर्व पूर्व क्षणेष्टत्वाद्य दनन्तरक्षणे यद्दीप्यते तत्तत्कृतमिति व्यपदेष्टं शक्यत्वात्पूर्वक्षणे च परभक्तित्वाद्याकारस्यापि सत्वात् स्वामि साक्षात्करण भोगयोस्तन्मूलत्वव्यपदेशः तद्द्वारा कैङ्कर्य स्यापि तन्मूलत्व व्यपदेशः । न चात्र परभक्त्यादीनां वा साक्षात्करणभोगकृतत्वव्यपदेशः कुतो नेति वाच्यम् - परभक्ति परम भक्त्योरिच्छात्मकत्वेनेच्छाया ईप्स्य मानत्वा भावात् परज्ञानस्य ईप्स्य मानत्वेऽप्यनुकूलतमत्व प्रकारक सर्व विशिष्टस्वामिसाक्षात्करणापेक्षया तदप्रकारकसाक्षात्कारकस्याप्रकृष्टत्वेन अप्रकृष्टाकारस्य प्रकृष्टाकार कृतत्वव्यपदेशस्यात्यन्तानुचितत्वाद्योगदशायां परभक्त्यादि मूलोऽनुभवः अनुभवमूलो भोगः - भोगकारितं कैङ्कर्यमिति मुख्यतया प्रयोज्य प्रयोजका कारस्य दर्शनेन मुक्तिदशायामपि तथैव पर भक्त्यादिषु कैङ्कर्य पर्यन्तेषु प्रयोज्य प्रयोजकाकारस्य व्यपदेष्टुमुचितत्वात् । अत्र भोगशब्देन पूर्वोक्त प्रीतिरेवाभिधीयते । गद्यभाष्ये “अनवधिकातिशयप्रीति कारित" इत्येतद्व्याख्याने तादृशप्रीतेरेवेश्वर नित्यमुक्तानान्तरतमभाव राहित्येन समतया भोगमात्र साम्यस्य प्रतिपादितत्वादुत्तरोत्तरक्षणावच्छिन्न स्वामि साक्षात्करण भोगयोः पूर्वपूर्वक्षणेष्टत्वात्पूर्व क्षणावच्छिन्न पर भक्त्यादि मूलत्वमुदीरितमिति कारिकार्थः अस्मत्प्रपितामह चरणकृतकारिका दर्पणे शेषं विस्तरेणानुसन्धेयम् - संसार दशै

Cr,

(सा।प्र।) ननु प्रपन्नानां शरीरवत्त्व तद्राहित्य दशाविशेषानादरेण परभक्त्यादि मत्त्वावगमेऽपि निर्निमित्तैव तस्यापवर्गदशा भावित्वोक्तिरित्यत्र “धूत्वा शरीरं यावन्न विमोक्ष्येऽथ सम्पत्स्य इत्यादि ॥।

(सा।वि।) तथापि घटपटविषयक समूहालम्बने घटविषयक ज्ञानं पटविषयक ज्ञानमिति घटपट विषयकत्वादिना भेदवत्कार्तार्थ्य विषयकत्वाद्याकारभेदसम्भवादनेक क्षणावच्छे दसम्भवाच्च न द्विवचनानुपपत्तिरित्याहुः - साक्षात्कारो नाम ? परभक्तित्वादेश्साक्षात्कारः भोगोऽत्र प्रीतिपरिवाह जनितपादसन्नाहनादि परिचर्याविशेषः - तयो रत्यन्तभिन्नत्वान्न द्विवचनानुपपत्तिः । तयोरुत्तरोत्तरयोस्सतोः पूर्वपूर्वक्षणे परभक्त्याव्यवस्थानामिष्टत्वान्मोक्षदशायां भगवदनुभवस्यैकस्वभावत्वेऽपि ॥।

(सा।सं।) सतु साक्षात्करणद्वारा परभक्त्यादि मूलकः - एवं च मुक्ति कालीने निध्यानुवृत्ते एक रूपेऽप्यनुभवे क्षणभेदेन परभक्तित्वाद्याकार भेदस्तत्तद्विशिष्टतया साक्षात्कृतिविषय तत्कैर्न्ययोरुत्तरोत्तरमिष्टत्व कृतोऽस्तीति मुक्तकैङ्कर्यस्य परभक्त्यादि मूलकत्वोदीरणं युक्तमेवेत्यर्थः एवमपवर्गदशाश्रयानुभवस्य परभक्त्याद्यवस्थातरितत्त्वेऽपि तादृशप्रवाह सन्ताननैरन्तर्यस्य अनुभवैक रूप्यनिर्वाहकतेति भावः । -

[[२६८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । शरीरपातकालेच हार्दस्यानुग्रहस्स्वयम् ।

परिपाकं प्रपन्नानां प्रयच्छति तथा विधम् ॥

अङ्कोलतैलसिक्तानां बीजानामचिराद्यथा ।

(सा।दी।) दृप्तानामपि प्रपन्नानां परभक्त्यादिरूपं परिपाकं सानुग्रहो हार्दस्स्वयमेव शरीर पातकाले जनयतीति च । इतः पूर्वमपरिचितस्यापि तदानीमुद्भवे दृष्टान्तमाह । अङ्कोलेति। अङ्कोल तैलेन सिक्तानांयेषां केषाञ्चिद्बीजानामचिरादेव फलपर्यन्तो विपाको यथा दृश्यते दोहलेषु ॥।

(सा।स्वा।) “शरीर पातसमये तु केवलं मदीयैव दययातिप्रबुद्धो मामेवावलोकयन्” इति गद्यकी साक्षात्कार नाबालक

की Gon? संसारदशै साक्षात्कारं भक्ति योगं साध्यrpr? प्रपन्नकं भक्तियोग? ग] Q & prit शरीरपातकालेत्विति - शरीरपातकाले उपायान्तरस्थानापन्नो भगवानेव हार्द रूपस्स्वानुग्रहेण स्वयमेव भक्तियोग साध्यं मुक्ति दशासदृशं भगवत्साक्षात्कार रूप परिपाकं प्रपन्नानां प्रयच्छति गक - उपासनेन चिरपरिचितविषये साक्षात्कारो भवेत् - तथाविधसामग्र्यभावे भगवदवलोकनं ८०। G GLDI? GT ग लौकिकवैदिक दृष्टान्तr समर्थिpri - अङ्कोलेत्यादिना । बहुसंवत्सर जलसेकादि वर्धिताम्रादिवृक्षोद्भव फलस्य भूम्यामङ्कोलतैल सिक्तबीजनिक्षेपे द्वित्रि घटिकामात्रेणाङ्कुर पल्लवकोरकादि निष्पत्ति मुखेन प्रादुर्भावस्तथा हार्दानुग्रहेण प्रपन्नस्य

॥।

।

(सा।प्र।) प्रमाणाच्छरीर पातात्पूर्वं तदभावावगमात्तथोक्तिरित्यभिप्रयन्नाह शरीरपातेत्यादि - ननु भक्तानां प्रारब्धानुभावावधिविलम्ब्य फलप्रदस्यैव भगवतः प्रपन्नेभ्यश्शीघ्रफल प्रदत्वमयुक्तमित्यत्रे दानीमपि कालान्तरे फलजनकानां सहकारि विशेष समवधाने शीघ्रफल प्रदत्वप्रदर्शनान्नायुक्तिरित्याह - अङ्कोलेत्यादिना - न केवलं फलान्तरसाधन एव शीघ्र फल प्रदत्वम् - किन्तु भक्तियोगाराधितस्यैव भगवतश्शात वर्षिकव्रत ॥। (सा।वि।) “स यदि पितृलोक कामो भवति - सङ्कल्पादेवास्य पितरस्समुत्तिष्ठन्ते । जक्षत्क्रीडन् रममाण इत्यादिषु अवस्थाविशेषाणामनुभवाभ्युपगमे बाधकाभावात् । अत एव गद्यभाष्ये “सांसारिकविकाराणां धर्मभूत ज्ञाने स्वतो विकसिते दुर्वचत्वादेकस्वभावोक्तिः - नतु तात्त्विकावस्था विशेष राहित्यात्” इत्याचार्यैरेव कण्ठोक्तत्वात्तत्पूर्वक्षणेषु मध्ये मध्ये परभक्त्याद्यवस्थान्तरितत्वेऽपि तादृशप्रवाह सन्ताननैरन्तर्यस्य न कापि क्षतिरिति कारिका दर्पणकृतः - अकिञ्चनानामपि प्रपन्नानां परभक्त्यादिरूपं परिपाकं सानुग्रहे हार्दस्स्वयमेव शरीरपातकाले ददातीत्याह - शरिरेति - पूर्वमनभ्यस्तस्यापि परभक्त्यादेरिदानीं सम्भवे दृष्टान्तमाह अङ्कोलेति - अङ्कोलतैल सिक्तानां, येषां केषाञ्चिद्बीजानाम् - अचिरादेव,

(सा।सं।) ननु तदानीमेव मत्प्रसादलब्धेत्यादिकम् तर्ह्यकिञ्चन प्रपन्नविषये निरर्थकं स्यात् । “अनेकजन्मसंसिद्धा” इत्यादिविरोधादित्यत्राह । शरीरेति - अनुग्रहः, कृपाविशेषः । प्रपन्नानां न्यस्तभराणां तथाविधं परिपाकं साक्षात्कार फलक परभक्त्यादि दशाविशेषं बहूनामित्यादिकं चोपासकविषयमिति भावः एतस्यासम्भाविततां दृष्टान्तेन समाधत्ते - अङ्कोलेति । बीजानां फलाय विलम्बित विपाक स्वभावानामचिराद्विपाकः पञ्चषड्ङ्घटिकामात्रेण अङ्कुरपल्लवकोरकादिरूप फलपर्यन्त परिणाम परम्परा विशेषः यथा तथा हार्दानुग्रहात्तत्क्षण एव ॥।

द्वयाधिकारः

[[२६९]]

मूलं । विपाकः फलपर्यन्तस्तथाऽत्रेतिनिदर्शितम् ॥

दुष्टेन्द्रियवशाच्चित्तं नृणां यत्कल्मषैर्वृतम् ।

तदन्तकाले संशुद्धिं याति नारायणालये ॥

इति व्रतविशेषे यत्सात्वतादिषु शिष्यते । तद्वदत्रोपपद्येत गद्योक्तान्त्यदशागमः ॥

(सा।दी।) तथात्रापि परभक्त्यादि तत्क्षण एव भगवत्प्रसादात्सिद्ध्यतीति पूवैर्निदर्शितम् - उदाहरणान्तरमाह दुष्टेति - नृणां यच्चित्तं दुष्टेन्द्रिय वशाच्चिरं कल्मषैर्वृतं तदपि नारायणालये दिव्यदेशेऽन्तकालस्सम्भवति चेज्झटिति संशुद्धिं प्रयति । भगवन्तं साक्षात्करोतीत्यर्थः । इतीति - इति, एवं - भगवच्छास्त्रेषु शिष्यते - व्रतविशेष उपदिश्यत इति यावत् - तद्वदेवात्र प्रपन्नेष्वन्तिमदशायां गद्योक्तोऽन्तिमदशागमः परभक्त्यादि सम्भव उपपद्यते च - केषुचित् तादृशभाग्यवत्स्वधिकारिषु भगवदनुग्रहविशेषेण गद्योक्तान्तिमदशागमः शरीर पातात्प्रागपि दृष्टमित्याह

[[१]]

(सा।स्वा।) अन्त्यकाले द्वित्रिचतुर्क्षणे चिरकाल साध्योऽपि परभक्ति परज्ञान परमभक्ति साक्षात्कार पर्यन्तोऽपि विपाको मोक्षप्रद मोक्ष्यमाणपुरुषमात्र साक्षिको निष्पद्यते - दुष्टेति । पञ्चरात्र संहिताविशेषेषु मोक्षार्थतया विहित व्रतविशेषे तदङ्गतया विहित भगवत्क्षेत्रवासा दन्तकाले दुष्टेन्द्रियवशेन कलुषितमपि मनस्साक्षात्कार रूप संसिद्धिं यातीतियत् शिष्यते, उपदिश्यते। तद्वदत्र प्रपन्ने गद्योक्तान्त्यदशागमः - Que प्रपन्न विषय♚ली अन्तकाल का परिपाकविशेषम् -

॥।

(सा।प्र।) विशेषादि साहित्ये शीघ्रफलप्रदत्वदर्शनाच्च प्रपन्नविषये शीघ्रफलप्रदत्वं युक्तमेवेत्यभिप्रयन्नाह दुष्टेन्द्रियेत्यादिना । ननु शठकोपो नाथमुनिः ५५s or इत्येतेषां शरीर वत्त्वेऽपि परभक्त्यादि मत्त्वस्य साम्प्रदायिकत्वात्तदपवर्गदशाभावित्वोक्तिरयुक्तेत्यत्र सम्प्रदायतोऽपि व्यक्ति विशेषनियत तयैव तस्यावगमात् तादृगनुग्रहाविषयेषु अपवर्गदशा

॥।

(सा।वि।) फलपर्यन्तो विपाको यथा दृश्यते दोहलेषु तथात्रापि परभक्त्यादिकं तत्क्षण एव भगवत्प्रसादात्सिद्ध्यतीति पूर्वैर्निदर्शितम् । उदाहरणान्तरमाह दुष्टेति इतीति व्रतविशेषे । मोक्षार्थव्रतविशेषे - व्रतादिषु, सापञ्चरात्रादितन्त्रेषु - तदङ्गतया विहित नारायणालयनित्य वासादन्तकाले क्षणादेव परभक्त्यादि मूल कैङ्कर्य पर्यन्त परिपाक सिद्धिस्तद्वदिह गद्योक्तान्त्य दशागमः परभक्ति परिणाम

• इति - ननुनाथमुनि पराङ्कुशादीनां संसार एव तादृशपरिपाकः प्रसिद्धः ?

(सा।सं।) साक्षात्कार फलक परभक्त्यादि रूप विपाकोऽपीति शरीरपातसमये प्रयच्छतीति निदर्शितमित्यर्थः । दृष्टान्तान्तरमाह । दुष्टेति - इदं सात्वतसंहितावच नम् - यथा कलुषितान्तः करणानामपि कालुष्य शामनेन शरीर वियोगकाल एव ज्ञान विशेष हेतुत्वं नारायणालयस्य तथात्राप्यकिञ्चन प्रपन्न विषयेऽप्यन्त्य दशायां मुक्ति विपाकागम उपपद्येतेत्यर्थः - ननु नाथादेश्संसार एव तादृश परिपाकोदृश्यते - तत्कथमित्यत्राह -

[[२७०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । अनुग्रहविशेषेण केनचित्परमात्मनः ।

गुरुकाधीशनाथाद्याः प्रागप्यन्वभवन्प्रभुम्

(२) द्वय मं

“तिरु नारणऩ् ताळ् कालम् पॆऱच्चिन्दित्तुय्म्मिऩो”

(सा।दी।) अनुग्रहेति - गुरुकाधीशः, शठकोपमुनिः

॥।

नाथः, नाथमुनिः आदिशब्द गुरुगैक्कावलप्पऩ्, तिरुक्कच्चि नम्बि, ऎम्बॆरुमाऩार् मुदलाऩार् तिरि क्कप्पडुगिऱार्गळ्

शरीर विश्लेषात्प्रागपि प्रभुमन्वभवन् - काञ्चीमुनिर्वरदराजमर्चा समाधि मतिक्रान्तमन्वभूत् - यतिराजोऽपि तादृशं श्रीरङ्गराजं गद्य प्रणयनकाले समन्वभूदिति जगत्प्रसिद्धिः वेदान्ताचार्या अपि हयग्रीवं साक्षात्कृध्यान्वभवन्निति सार्वजनीनमेतत् अथ द्वयार्थस्समुदितश्शठकोपसूरिणा सप्रत्यभिज्ञं तादृश शब्दसन्दर्भक्रमं प्रयुञ्जानेनानुसंहित इत्याह - शक्रं द्वयमंली श्रीमन्नारायणचरणौ ढाङ्ग की पदार्थ, श्रीलं

इत्यादिता - श्री [५] rol

शरणं प्रपद्ये ढाकळा अर्थ

(सा।स्वा।) २___कीã) श्रीपराङ्कुशनाथमुनि प्रभृतीनां प्रपन्नजनकूटस्थानां शरीर पातकालात्पूर्वमेव साक्षात्कार पर्यन्त परिपाकं QUIT BOG GLDIT? Tumi - अनुग्रहविशेषेणेति - आदि पदात् ५५०&ÈQJ, TG की कंसं श्रीकाञ्चीमुनिर्वरदराजमर्चासमाधिमतिक्रम्यान्वभूत्

न विवक्षितान्ना। श्रीभाष्यकारोऽपि श्रीरङ्गराजं गद्यप्रणयनकाले समन्वभूदिति जगत्प्रसिद्धिः - निगमान्तदेशिका अपि हयग्रीवं साक्षात्कृध्यान्वभवन्निति सार्व जनीनमेतत् -

सदाचार्य सम्प्रदायक्रम गद्य की

सम्प्रदायक्रम♚ल सम्प्रदाय । प्रथम प्रवर्तकr

कण्ठाळग ूUCu?

विवरि लम्बीGCom? bompori द्वयलण्ड ूळं विवरणं - इति - लालना

श्रीमन्नारायण चरणौ - कालंQLD “स्थिते मनसि” इत्यादि प्रकारेण झटितिws - श्रीलङ्का, उपाय LDIT & अध्यवसितं - अनेन पूर्व -

(सा।प्र।) भावित्वोक्तेर्नायुक्तिरित्याह अनुग्रहविशेषेणेत्यादिना - एवं द्वयस्य भाष्यकारव्याख्या तत्त्वमुक्त्वा

श्रीशठारिभिरपि बहुशो व्याख्यातत्वमाह

श्रीमन्नारायणचरणौ “स्थिते मनसि” इत्युक्त

द्वयमुंली इत्यादिना श्री [५ITI] ६००० ६०ग इत्यादि ।

॥।

(सा।वि।) तत्कथम्? इत्यत्राह । अनुग्रहविशेषेणेति । अथद्वयार्थश्शठकोप सूरिणापि तादृश शब्द सन्दर्भक्रमं प्रयुञ्जानेनानुसंहित इति प्रत्यभि ज्ञाबलात्सिद्ध्यतीत्यभिप्रायेणाह

फ़्रী[५]६००१Ôालं &

श्रीपादौ - Soi um -

—

@लन्द्वयमंली इति ।

Quijmji - ०१, श्रीमन्नारायणस्य - gir,

(सा।सं।) अनुग्रहेति - गुरुकाधीशः, पराङ्कुशनामक सहस्राष्ट सङ्ख्यक भाष्यकाराभिधयोगी - प्रागपि, शरीर वियोगात्प्रागपि

इत्थं मूलमन्त्र सङ्गृहीतापेक्षितयावदर्थ प्रकाशकत्वाद्गद्य विवृतत्वाच्चा स्यैवादरणीयत्वमुक्तम् । तदेव शठजिन्मुनिविवृतत्वादपि दृढयति - द्वयमंलीं इति । &nbQum इत्यनेन “महता पुण्य पण्येन” इति श्लोकार्थ उक्तः -

॥।

द्वयाधिकारः

[[२७१]]

पू ऎऩ्ऱुम् “मुगिल् वण्णऩडियैयडैन्दरुळ् सूडियुय्न्दवऩ्” ऎऩ्ऱुम् “अगलगिल्लेऩ्” मुदलाऩ णङ्गळिलुमरुळिच्चॆय्दार् - इदिल् मुऱ्पड

(सा।ऎ।) उय्मिऩो ऎऩ्ऱुHत्तैयुम् ३सरित्तार् - मुगिल् वण्णऩॆऩ्ऱु वित्तैयुम्, अडियै ऎऩ्ऱु त्तैयुम्, अडैन्दॆऩ्ऱु Rojgqā इदिऩ् अजीत्तैयुम्, अरुळ् सूडियुय्न्दवऩॆऩ्ऱु GK GSÉत्तैयुम् अवुत्तार् अगलगिल्लेऩ् इऱैयुमॆऩ्ऱलर् मेल् मङ्गैयुऱैमार्बा ऎऩ्गिऱ पाट्टिलुम् “ऒण्डॊडियाळ् तिरु मगळुम्”

तलङ्गळिलु मरुळिच् चॆय्दार् - इऩि इदिऩ् पुऴुप्पॊरुळरुळिच्चॆय्य ३कक्किऱार् - इदिल् मुऱ्पडवॆऩ्ऱु तुडङ्गि ४ २[H पुजीत्तैक् काट्टुगिऱार्

॥।

मुगिल्

(सा।) É : । उय्म्मिऩो, युङ्गळ् - SKUh: वण्णऩडियै, पुu।Hऩाऩ पुऩ् तिरुवडिगळै - अडैन्दु, मागप्पऱ्ऱि - अरुळ्सूडि, तयै अडैन्दु, उय्न्दवऩ्,

सत्तवऩ् - जाfAga: अगलगिल्लेऩॆऩ्गिऱ पाट्टिल् पुदिऩ३ऩिमुम्, ऒण्डॊडियाळ् तिरुमगळुम् cgमुम् अरुळिच्चॆय्दारॆऩ्ऱबडि। Aवुग

॥।

[[४०]]

[[१]]

सम्पूर्ण प्रपत्ति प्रकाशकत्वात्साम्प्रदायिकत्वाच्चवश्यं रहस्यत्रयेऽन्तर्भाव्यपद वाक्ययोजनै ६००६००१/ उपपन्न मॆऩ्ऱदायिऱ्ऱु। इप्पडि त्तुक्कु पुऩलुम् A३९१५८१७ Urमाऩबडियाले पुऱ१पु सत्तिले मुऩ्ऩेयिरामल् मिरुप्पाऩेऩ्? ऎऩ्ऩ वरुळिच्चॆय्गिऱार्। इदिल् मुऱ्पड - (सा।प्र।) प्रकारेणाविलम्बेन शरणत्वेनानुसन्धायोज्जीवतेत्यर्थः

मुगिल्वण्णऩ् ५४३ कालमेघश्यामल भगवच्चरणावेवोपायत्वेनाधिगम्यतत्कृपया तत्कैङ्कर्यं प्राप्य लब्धस्व रूप इत्यर्थः अगलगिल्लेऩ् मुदलाऩ । अगलगिल्लेऩ् ३FÜTÜT:

करि अगलगिल्लेऩ् ÜTÜT: NTCq ९४५७४१ -:- “आरॆऩक्कु निऩ्बादमे सरणाग” f[९qfq मुदलाऩ ाऩः - Hix पूवु पुत् focrUÉसाग - इदिल् मुऱ्पड करि - ऎऩ -

क

[[१]]

(सा।fऎ) रिऩ् - सिन्दित्तु, अरिवु - उय्म्मिऩो,: सिन्दित्तु इत्यनेन पूर्वखण्डार्थोऽनुसंहितः उय्म्मिऩो ३YuS: मुगिल्वण्णऩडियै यडैन्दरुळ् सूडियुय्न्दवऩ् - मुगिल् वण्णऩ्, ४

अडियै, पुऩ् अडैन्दु, अरिवु - ३zvur: - अरुळ्, ५९१४१ सूडि, । तरिऩ् </

अयं पूर्वखण्डार्थः उय्न्दवऩ्, १।३qyKs: - अगलगिल्लेऩ् ५r। अगलगिल्लेऩिऱैयुम् ओऴिविल् कालम् मुदलाऩ Veङ्गळिलुम्, रिारि - are fu। इदिल् Saffi -

udad - मुऱ्पड -॥। (सा।च्।) उय्गै, ३-४ । ३वु तङ्वाळार् एर्aruky ruuique नामान्तरेषु च सत्पृस्यैव नाम्नोऽस्यैव विशेषणस्योपादानं शरण्य विशेष निर्धारकत्व कृतमित्याह । হक्रं

॥।

[[२७२]]

मूलं। “श्रीमन्नारायण”

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

। सर्वशरण्य परतत्त्व। श्रियः-पतित्वलिङ्ग♚॥ श्रुति) परतत्त्वविशेषनिर्णयं ६६/। नारायणा शरण्यoomio

॥।

(नं

नारायण शब्द♚♚ ू)। Cum लक्ष्मीविशिष्टमण्डळ पूर्वखण्डी श्रीमच्छब्दम् । (सा।दी।) श्रीमन्नारायण ढाळा - श्रीमन्नारायणशब्दं परतत्त्वjLGCD? @suprri। श्रियः-पतित्वेत्यादिwni - श्रियः-पतित्व लिङ्ग “ह्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यौ” ढाळा उत्तरानुवाकं पूर्वानुवाकोक्तमहापुरुष श्रियः-पतिQworm निर्णयिनं ५५। नारायण शब्द “तत्त्वं नारायणः परः ढाङ्गली परतत्त्वं नारायण निर्णयिका - शनी पूर्वखण्डलंल श्रीमच्छब्द प्रयोग

@supri - नारायणङ्ग शरण्यorm इत्यादि

२TUZ६TLD LIT),

प्रपत्तव्यवाचि शब्दं मन्त्र की

अभिप्राय

(सा।स्वा।) सर्वशरण्येति प्रपत्तव्य परतत्त्व लं अली प्रपत्ति ६८ LT

कण्ठील

विष्ण्वादि शब्द piळं रामादि शब्दकं श्रीमन्नारायण

m।in।शु

परतत्त्ववाचिuTor

की शब्दLD घटका ? GT ढङ्गा

@supri - श्रियः-पतित्वेति - विष्ण्वादि शब्द “ह्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यौ’

ToT) उपनिषदन्तरमा श्रीपतित्व चिह्न असाधारणनामonoor नारायणपदकं

नारायणानुवाकलंली अनेकधाभ्यस्त DITT

वेदान्तेषु परतत्त्वनिर्णयात्

परतत्त्वनिर्णयार्थ [DI & श्रीमन्नारायण शब्दCLD घटकQLD ८५ - परतत्त्वासाधारण नारायणशब्द ला परतत्त्वनिर्णयं ठीकं श्रीमच्छब्दं व्यर्थ LDCpm ? Tumi - नारायणंा शरण्यomi Gung इति । श्रियोऽपि प्रपत्त्युद्देश्यता सिद्ध्यर्थं श्रीवाचके पदे आवश्यके परतत्त्व निर्णयहेतुतया औचित्येन ॥।

(सा।प्र।) श्रीमन्नारायणेति परतत्त्वमुक्तमित्याह - श्रीमन्नारायणेत्यादि ना - “अहन्ता ब्रह्मणस्तस्य साहमस्मि सनातनी । लक्ष्म्या सह हृषीकेश” इत्याद्युक्तं श्रियस्स्वरूपनिरूपकत्वेनोपायत्वं श्रीमच्छब्दे विवक्षितमिति साम्प्रदायिकमित्याह । नारायणा इत्यादिना

(सा।वि।) श्रीमन्नारायण इति आभ्यां शब्दाभ्यां कथं परतत्त्वोक्तिरित्यत आह श्रियः-पतित्वलिङ्गलं इत्यादिना । कारणपुरुषस्य “ह्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यौ” इति विशेषणादितरव्यावृत्तरूपसिद्धिः । “तत्त्वं नारायणः पर” इत्यादिना “लिङ्गभूयस्त्वात्” इति सूत्रोक्तरीत्या ज्योतिरात्मादि शब्दैस्तत्तत्परविद्या वेद्यस्वरूपानुवादे नारायणत्व विधानान्नारायणस्य परतत्त्व सिद्धिरिति भावः

पूर्वखण्डे श्रीमच्छब्द प्रयोजनमाह - नारायणा इति - घटत्वादेः घटस्येतरव्यावृत्ति - ॥।

१-

(सा।सं।) निर्धारकत्वं कथमित्यत्राह श्रियः-पतित्वेति अबाधितार्थः अन्यथासिद्धः प्रयोग साधारण्यरहितः अनेकोपनिषत्प्रसिद्ध नारायण पदेनानन्यथा सिद्धलक्ष्मी पतित्वलिङ्गेन च हि नारायणानुवाकतदुत्तरानुवाकादिषु परतत्त्व निर्णयः कृत इति भावः । नारायण एव परशरण्यश्चेति तदुपस्थित

ये पूर्वखण्डे तिष्ठतु नारायणपदम् - किमनेन श्रीमच्छब्देन च - न ह्यत्र परत्व निर्णयः क्रियत इत्यत्राह नारायणा इति - अत्राभियुक्तोक्तं निर्वाहान्तरमाह -

द्वयाधिकारः

मूलं । “आकारिणस्तु विज्ञानमाकार ज्ञानपूर्वकम् ।

तेनाकारं श्रियं ज्ञात्वा ज्ञातव्यो भगवान्हरिः ॥ "

[[२७३]]

ऎऩ्ऱु “अरुळाळप्पॆरुमाळॆम्बॆरुमाऩार्” अरुळिच्चॆय्दार्। इदु ३FREUSत्तिऱ्पोले पूर्वखण्डनं श्री विशेषण, उपायविशेषण ६ उपायद्वित्वं

सिद्धोपायशोधन Comb - ॥॥

क्

॥।

द्वय

अभियुक्त

(सा।दी।) शरणागतिऊं विषय-शनी भगवा Cumb, umi Cumb कैङ्कर्यमुखेन सेविकं ५ सम्मतिmusspri - आकारिण इति, आकारी, विशेष्यम् - आकारः, विशेषणम् । विशेष्यस्य घटादेर्ज्ञानं विशेषण भूत घटत्वादि ज्ञानपूर्वकं भवति । घटत्वाद्यज्ञाने घटादेर्ज्ञातुमशक्यत्वात् । तेन, तस्मात् । विशेषणभूतां श्रियं ज्ञात्वैव (विशेष्यः) भगवान्हरिर्ज्ञातव्यो भवति । विशेषण भूतायास्तस्या अपरि ज्ञाने विशेष्यभूतो भगवान्न ज्ञायेतैव । श्रियं ज्ञात्वा ज्ञातव्य इतीदमुपलक्षणं तया सहैव शरणत्वेन वरणीयः - तया सहैव परिचरणीय इत्यनयोरर्थयोः - नी श्रीशब्दार्थ Quini - (सा।स्वा।) श्रीमच्छब्द एवावश्यक ढङ्ग ५५

ऎऩ्ऱु करुत्तु आऩालुम् त्तुक्कु অQ

पूर्वखण्ड मङ्गपञ्चक पर L उत्तरखण्ड मङ्गीभूत समर्पण परQD६mi योजिलंल प्रकार स्वयमेव CDC ofuGourd अल पक्षकी श्रीमच्छन्दं विशेषणतया भरसमर्पणोद्देश्यताद्योतक व्यर्थ? pri आकारिणस्त्विति । संस्थान रूपाकार परिज्ञानमन्तरेण यथा घटाद्याकारि परिज्ञानं न सम्भवति एवं श्रियोऽप्याकारतुल्यतया स्वरूपनिरूपकत्वात्तद्ज्ञानमन्तरेण तन्निरूप्य परतत्त्वज्ञाना सम्भवात्परतत्त्वरूपाकारि परिज्ञानार्थं आकार वाचि श्रीमत्पद मावश्यक GL - श्रीकण्ठ विशेषणतया भरसमर्पणोद्देश्यता सिद्ध्यर्थं श्रीमच्छन्द COLD ६ग की २६Com? उपलक्षणomajib निर्वहिकण्ठी (कण्ठ विशेषणत्वकथनं व्यर्थ worm? उत्तरखण्ड की श्रीमत्पदं विशेषणपर Low @igळं विशेषणपर GILD उपायद्वित्वं प्रसङ्गि६०५० एका उपायQD६६१कीmg। विरोधिun? इति । तैत्तिरीयादि

आऩालुम् श्रुति

faul Co॥।

(सा।प्र।) लक्ष्म्या उपायत्व प्रतिपक्षयुक्तयः पूर्व मेव निरस्ता इत्याह । उत्तर इत्यादिना

(सा।वि।) मुखेन विशेषकत्ववच्छ्रियः परतत्त्वस्येतरव्यावृत्ति मुखेन विशेषकत्वम् - अतः प्रथमतः श्रीर्ज्ञातव्य तद्ज्ञानं विना परतत्त्व ज्ञानासम्भवादिति श्रीशब्दस्य प्रथमनिर्देश इत्यभियुक्त सम्मतिमाह । आकारिणस्त्विति आकारी, विशेष्यम् । आकारः, विशेषणम् - पूर्वसाधितमेव श्रियः प्रपत्तिविद्यायां विशेषणत्वमवसरे स्मारयति - उत्तरखण्ड इति - श्रीशब्दं व्याचष्टे -

(सा।सं।) आकारिणस्त्विति - आकारः, स्वरूप निरूपकधर्मः - तन्निरूप्य धर्मी आकारी - पूर्वकं, लोक इति शेषः - अस्तु प्रकृते किमित्यत्राह - तेनेति । एवं च यद्विशेषणं विशेष्यस्य स्वेतरव्यावृत्तावतिशयाधाने च पर्याप्तं तन्मुखेनैवेह धर्मि ज्ञप्तये श्रीमच्छब्द इति भावः - अत्र परोत्प्रेक्षित चोद्यानां परिहृतत्वं स्मारयति - उत्तरखण्डलं लीं इति। निर्वचनसिद्धान् श्रीमच्छब्देन प्रातिपदिकार्थानाह । - ॥।

[[२७४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

ques

अपेक्षितपदान्तर ii) ५ ६

मूलं । श्रीशब्दं, “श्रीयते, श्रयते, श्रृणोति, श्रावयति, श्रृणाति, श्रीणाति” भगवच्छास्त्र निर्वचनं ६६L ४G कंंळं, अय♚

औचित्य ♚$६) Coum प्रमाणबल विशेषिका अGo

॥।

(सा।दी।) श्रीश्रीशब्दमिति - श्रीयते श्रयते श्रीसेवायां इत्यत्र कर्मणि कर्तरि च प्रयोगः - श्रृणोति श्रावयति च - श्रृश्रवणे इति धातोः अण्यन्त ण्यन्तयोः प्रयोगः - श्रृणाति ढाळा - श्रहिंसायामिति धातोः कर्तरि - श्रीणाति श्रणक इति घातोः कर्तरि प्रयोगः - निर्वचन Dog ? विवरिj] Flms - निर्वचनं वाक्यार्थं@m@ribu

@j @m अपेक्षितकर्तृकर्मादि पदान्तराध्याहारमौचित्यादि ॐ) CG Gri -

इत्यादि - प्रमाणबल।org ? निर्वचन ना भगवच्छास्त्रादिनी) पदान्तराध्याहार पूर्वकDI& प्रयोगिकं&Lq५८५ - तदनुसारेण ढाLiq - अथश्रीसेवायामिति

(सा।स्वा।) प्रसिद्धLD mor लक्ष्मीशब्दादिका मन्त्री श्रीशब्द CD घटक Loir & Com निर्बन्ध prCL ? श्रीशब्दं अनेकार्थप्रकाशक wow घट क LD IT & C ६१ ६ङ्ग G GLD) के वलरू अनेकार्थकत्व QLD TECT ? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्

एकवर्णात्मक L श्रीशब्दलं । कं छ

श्रीशब्दमिति एकवर्णात्मकorru ५।५५ लक्ष्म्यादिपदं Cumin अनेकधातुनिष्पन्न qu भगवच्छास्त्र♚ली नानाविधLDI निर्वचनं ६०४५५ GLD। षट् प्रकारLong निर्वचनं ८२।Con? कर्तृकर्मादि पदरहित LITE क्रियापदनिर्वचन मसङ्गत worm?

इत्यादिना ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् श्रव्यं

व्युत्पत्ति

माग

श्रीयते श्रयते ढाङ्ग की अपेक्षित कर्तृकर्म वाचिपदमुचितruji प्रमाण सिद्धाCLIT? ॥। (सा।प्र।) “श्रयन्तीं श्रीयमाणां च श्रृणातीं श्रृण्वतीमपि । श्रृणाति निखिलान् दोषान् श्रीणाति च गुणैर्जगत्” इत्याद्युक्तषड्विधव्युत्पत्तिं प्रदर्श्य तासु श्रीयते श्रयत इति व्युत्पत्त्योः पुरुषकारत्व ज्ञापनं प्रयोजनमिति साम्प्रदायिकमित्याह - श्रीशब्दमित्यादिना । “श्रीयते चाखिलैर्नित्यं श्रयते च परम्पदम्" इत्याद्याः अCour प्रमाणे विवक्षिताः ।

[[१]]

॥।

(सा।वि।) श्रीशब्दमिति - षट्सु व्युत्पत्तिषु अपेक्षित कर्तृकर्मादिपदाध्याहारेणार्थो निर्वाह्य इत्याह अन्य अपेक्षितेति - अखिलैस्स्वोज्जीवनार्थं श्रीयते इति श्रीः आश्रितरक्षणार्थं भगवन्तमाश्रयतीति श्रीरित्यादि प्रकारेणेत्यर्थः - व्युत्पत्तिद्वयाश्रयणेन पुरुषकारत्व सिद्धिरित्यभियुक्त सम्मतिपूर्वक माह । - (सा।सं।) श्रीमच्छब्दमिति - औणादिक प्रत्ययानामनेकार्थतया कर्तृत्व कर्मत्वादि विवक्षया अर्थषट्क परत्व मुपपन्नमिति भावः - श्रीमच्छब्दमात्रस्य कथमुक्त सर्वार्थ बोधकतेत्यत्राह - अयं इति - प्रातिपदिकेन तत्तदर्थोपस्थापनेषु कार्येष्वित्यर्थः - पदान्तर ११८६०बा विशेषितं । तत्तदर्थ १६१८६०ww Comio इत्यर्थः तथा चौचित्यात्प्रमाण बलाच्चाध्याहृत तत्तत्पद विशेषसहिताच्छ्रीमच्छब्दादेव तत्तदर्थविशेष प्रतिपादनं सम्भवतीति भावः

-द्वयाधिकारः

[[२७५]]

स्वोज्जीवनार्थि ५६०६० आश्रयिssiuQb; @यान्ना उज्जीविकं कसं कळ

मूलं । अन्यन्थी सर्वेश्वर ६०,६०१ आश्रयि♚ की कं

“पितेव त्वत्प्रेयान् जननि परिपूर्णागसि जने

हितस्रोतो वृत्त्या भवति च कदाचित्कलुषधीः । किमेतन्निर्दोषः क इह जगतीति त्वमुचितैः उपायैर्विस्मार्यस्वजनयसि माता तद सि नः ॥ "

(सा।दी।) धातोः कर्मणि कर्तरि चापेक्षित पदाध्याहारेण वाक्यं योजयित्वा तयोर्वाक्ययोस्तात्पर्यार्थं दर्शयति - अधी_मुंली इत्यादि। स्वोज्जीवानार्थिभिराश्रियते । एषामुज्जीवनाय स्वयं नारायणमाश्रयते । इति च वाक्यव्युत्पत्ति तात्पर्यं Gri - पितेवेत्यादिना का अर्थं - भोजननि । - त्वत्प्रेयान्, श्रीरङ्गराजः । पितेवपरिपूर्णापराधजने हिताचरणवृत्त्या कदाचिदसकृत्कृतेष्वपराधेषु क्वचिद्रोषाविष्टो भवति - तदा त्वं किमेतत् क्रियते - भवत इदमनुचितम् - इह जगति को वा निर्दोषः पुमानित्युक्त्वा उचितै रुपायै स्तदराधं विस्मार्य, विस्मरणमत्र दोषानादरः - स्वजनयसि, तं बन्धुं करोषि । रक्षकं करोषीत्यर्थः । -॥।

[[९९]]

(सा।स्वा।) “श्रीयते चाखिलैर्नित्यं श्रयते च परम्पदम् GTढङ्ग प्रमाणसिद्धगणी अखिलशब्द♚HTC अचेतन juji त्रैवर्गिक विवक्षितं अर्थं प्रकृतोपयुक्त? श्रयतेच परम्पदQD६१८m काळा प्रकृतोपयोगQLDBI ? लोकविशेष आश्रयि कुङ्की (कं Dorm Q) प्रकृतोपयोग?

इति

प्रमाण ♚ली अखिलपदं मुमुक्षु पर परम्पद/LD/पद्यत इति व्युत्पत्त्या भगवत्पर GILD

लं। - पितेवेति - हे जननि - त्वत्प्रेयान्, श्रीरङ्गराजः - पितेव परिपूर्णापराधे जने हिताचरणवृत्त्या कदाचिद सत्कृतेष्वपराधेषु कदाचिद्रोषाविष्टोऽपि भवति - तदा त्वं किमेतत् क्रियते - भवत इदमनु चितम् - इह जगति को वा निर्दोषः पुमानित्युक्त्वा उचितैरुपायैस्तदपराधं विस्मार्य तं स्वजनयसि, प्रीतं करोषि । -

(सा।वि।) पितेवेति - हे जननि - त्वत्प्रेयान्, श्रीरङ्गनायकः । पितेव, लौकिकपितृवत् । परिपूर्णागसि, परिपूर्णापराधे, जने, मादृशे - हित स्रोतोवृत्त्या, पितृत्व प्रयुक्त हिता चरण बुद्ध्या - कदाचित्कलुषधीः, निग्रहसङ्कल्पवान् भवति - तदात्वन्तन्निग्रह करणं किमिदम् ? अनुचितम् - इह, जगति - निर्दोषः कः ? “न कश्चिन्नापराध्यतिं” इत्युक्तरीत्या - उचितै रुपायैर्विस्मार्य, दोषेषु निग्रहाभिसन्धिरहितं कृत्वा - स्वजनयसि, भगवन्तं नः दासानामस्माकं बन्धुं करोषि - अभिगम्यं करोषि ।

॥।

(सा।सं।) तत्र श्रीङ् श्रयण इति धातौ कर्मणि कर्तरिच व्युत्पत्तिद्वयसिद्धमर्थ मपेक्षित पदपूरणेन दर्शयति ।

मुंली इति - अनेक धातुके श्रीशब्द इत्यर्थः

Lingarung), कर्मत्वकरणत्वार्थक श्रीश्रयण इति धातु प्रवृत्तौ पुरुषकार भूतै कण्ठी ♚pi G♚ इत्यन्वयः - पुरुषकारता श्रियः कथम् ? किमर्थावेत्यत्राभियुक्त ग्रन्थेनोत्तरमाह । पिते वेति । हित स्रोतो वृत्त्या, हित प्रवर्तनरूपेण

“पापानां वा” इत्यादि कटाक्षेण किमेतदित्यादिकम् । क इहेत्युक्त्या अन्ततस्त्वयि मयि च दोषो नास्ति किमित्यर्थस्सूचितः - उचितैः, सम्बन्धस्यापराधविस्मरणस्य चानुगुणैः - उपायैः सान्त्वभाषणादिरूपैः । विस्मार्य, क्षामयित्वास्वजनयसि, “न मां दुष्कृतिनः "

[[२७६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । नढाकीmugw सापराधान्ना ६) स्वयं हितैषिumi दण्डधर ६०११६०] सर्वेश्वर २१६० सीऱ्ऱत्तैयाऱ्ऱि अवऩुडैय सहजकारुण्यम् शशाङ्क कंल उज्जीवक wroug ६öाळणी खंळG] कंzu मातृत्व प्रयुक्तवात्सल्यऽतिशय पुरुकारभूतैwri B♚कील न♚pi Gensjojpmळं। “अविज्ञाता” इत्यादिfigung “विस्मार्य” ना"ir Losin Gunsoußgळना" इत्यादिकं सदा सर्वज्ञ ६०६१०१०६६०५ ईश्वर १६ निग्रहाभिसन्धिनिवृत्ति तात्पर्यम् -

॥।

[[६६]]

(सा।दी।) तत्, तस्मात् - तन्नः निरुपाधिकमातासीति - ० श्लोक अर्थं prin सापराध moon इत्यादिना - Tã इत्यन्तेन श्लोकार्थवर्णन समाप्तिः - सर्वज्ञा ? अत्र विस्मार्य । Gom? ढाळगा शाकं मुकं कलङ्कीकी। अविज्ञातेति । “अविज्ञाता सहस्रांशुः” इत्यत्र अविज्ञातृ शब्देन आश्रित सदोष निग्रहाभिसन्धि रहितत्वं ना, सरसीरुहवासिनी भोगतः परवश

की। तद्वत् । अनी

इत्यर्थः ।॥।

ना

क - bg व्युत्पत्ति

श्लोक की

प्रकृतोपयुक्त

(सा।स्वा।) तत्, तस्मात् - नः, अस्माकं । त्वं मातासि पुरुषकारसम्बन्धं सिद्धिकङ्कीmलङ्का - पितेव ढाङ्ग की

स्वतस्सर्वज्ञळा विषय लङ्की विस्मार्य साक्षि ऎऩ्ऱु सॊल्लक्कूडुमो? “अल्लिमलर्मगळ् पोग मयक्कुगळॆ"ऩ्गिऱ आऴ्वार् दिव्यसूक्तिow निदानomi लागी अाकं कलङ्का निर्वाह Log ? गा - अविज्ञातेत्यादि - “अविज्ञाता सहस्रांशुः” इत्यत्र अविज्ञातृत्वम ज्ञान कार्यत्वादाश्रिते सदोषेऽपि निग्रहाभिसन्धि रहितत्वम् । तद्वदत्रापि । - नां पद्मं - Dलना,

। लं पद्मवासिनीunroor _ - भोगैर्व्यामुग्धः m।

(सा।प्र।) ननु सर्वं सर्वदा स्वतस्साक्षात्कुर्वतो विस्मृत्य योगाद्विस्मार्येत्ययुक्तमित्यत्र तथोक्ते स्तन्मूल प्रामाण्यस्य च तात्पर्यमाह - अविज्ञातेत्यादिना - ऊना कण्ठना, अतिकोमल दलपद्मवासिन्या लक्ष्म्या भोगै रज्ञो भवतीत्यर्थः - व्युत्पत्तिद्वय ज्ञाप्यं पुरुषकारत्वं नाम किमित्याकाङ्क्षायां तत्सोपपत्तिकमाह (सा।वि।) तत्, तस्मात्कारणात् - मातासि, भवसि मातृत्व प्रयुक्तवात्सल्यातिशयेन भगवदीयं निग्रहं शमयसीति मातृधर्माचरणान्मातैवासीति भावः । ♚pjogunj, कोपं शमयित्वा । उज्जीवक mig LIळगणी, सहजकारुण्यमेतेषामुपकारकं यथा स्यात्तथा कृत्वा - BIG, उपकारकप्रधानात् - @ ऊंळी नृ♚pळं, विद्यमानातिशयः - ♚, उक्तो भवेत् - विस्मार्येत्यस्यार्थमाह - विस्मार्येति ‘अविज्ञाता सहस्रांशुः” इति सहस्रनामसूक्तमविज्ञातेति नामधेयं यथा निर्वाह्यं तथेति भावः अं@i Lost Currs Low कण्ठना, सरसीरुहवासिनीभोग परवश इत्यर्थः - इत्यादि८६५५, इत्यादीनां च । पुरुषकार शब्दार्थमाह

॥।

(सा।सं।) इत्युक्त विषयं चेतनवर्गं “चतुर्विधा मम जनाः" इत्यभिमत विषयं करोषीत्यर्थः - तत्तस्मान्मातासि अभियुक्त ग्रन्थेनोक्त शङ्कानिरासकतया किमुक्तमित्यत्राह - सापराधेति सर्वज्ञस्य विस्मृत्य भावाद्विस्मार्येत्यस्य भाव माह - अविज्ञातेति - “अविज्ञाता सहस्रांशुः” इत्यत्रेवेहाप्यविरोध इति भावः । Curr&buß&&ंा, भोगरूपो मतिभ्रंशः - पुरुषकारशब्द प्रवृत्तिनिमित्तं तद्व्यवहृति विषयं च निर्धारयति ॥

मूलं । सापेक्षा पुरुष

द्वयाधिकारः

अपेक्षितं ५००० १४००

गम्य ६०० ८। कण्ठ उपाय Los वरिBuLL चेतनान्तर

पुरुषकार

पुरुषकारं फल कं परम्परया कारणम् -

॥।

(सा।दी।) पुरुषकार शब्दार्थलं

प्रयोजन अपेक्षि

[[२७७]]

१००० चेतना अ(भि) धि

व्यवहरिunisi

की। सापेक्षळा इत्यादि सापेक्ष,

• चेतनळा, शक्ता राजादिः । अधिगम्य छ,

॥।

आश्रयणीयां ५। चेतनान्तर, पुरोहितादिकलना - @कं पुरुषकारत्व किं। (सा।स्वा।) ळं पुरुषकार भूतैwmi ♚की Top१८२GGuor ? पुरुषकार Log पुरुषकर्तव्यव्यापार LDT?LING? - सापेक्ष गाता इति - Qium मुमुक्षु पुरुषकारमपेक्षित चरमश्लोकादिन “मामेकम्” T

शरण्यQ] ५१० ruj Go निरपेक्षोपाया विरोधिwn CBI ? उपाय & पुरुषकारñल अपेक्षिऊं की

अनन्योपायत्व विरोधिwman ?

करुत्तु

अधिकारि

॥।

GT Ôো নÈQ&uji - पुरुषकारमिति ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्

आचार्यसमाश्रयणवत्परम्परयोपयुक्ततया पुरुषकारावलम्बनेऽपि स्वतन्त्रान्य फलार्थतया साक्षात्साधनतया वा समाश्रयणाभावान्न विरोधः ऎऩ्ऱु कुम्भ - शुभा श्रीशब्दकं पुरुषकारभावही तात्पर्यंQ०GCom ? न अर्थानुशासन भागलं की प्रतिपादितार्थ [१८] (@ig वाक्यार्थवर्णन प्रकरण Liquo अर्थानुशासनभागक्लंलीं प्रपत्तियोग्याधिकार मारभ्याधिकारत्रयलं प्रपत्तिकण्ठ अपेक्षितonor - (सा।प्र।) सापेक्ष इत्यादिना - ननु “ज्ञानात्मिका तथा हन्ता सर्वज्ञा सर्वदर्शिनी । ज्ञानात्मकं परं रूपं ब्रह्मणो मम चोभयोः ॥ शेषमैश्वर्यवीर्यादि ज्ञान धर्मस्सनातनः । जगत्प्रकृति भावो मे यस्या शक्ति रितीर्यते । सृजन्त्या यच्छ्रमा भावो मम तद्बलमिष्यते । अव्याहतिर्यदुद्यन्त्यास्तदैश्वर्यं परं मम ॥ विकार विरहो वीर्यं प्रकृतित्वेऽपि मे सदा । सहकार्यनपेक्षा मे सर्वकार्यविधौ हिया ॥ तेजष्षष्ठं गुणं प्राहुस्तमिमं तत्त्ववेदिनः । इति पञ्चगुणा ह्येते ज्ञानस्य स्फूर्तयो मताः ॥ तस्यानपायिनी शक्तिर्देवी तद्धर्मधर्मिणी ॥” इत्यादिभिः लक्ष्मीतन्त्रादिषु लक्ष्म्या अपि ज्ञानादिसकलगुणवत्त्वावगमात्पुरुषकारत्वे वैपरीत्यमनवस्था वा किं न स्यादित्यत्र “युवत्वादौ तुल्येऽप्यपरवशता शत्रुशमनस्थिरत्वादीन्कृत्वा भगवति गुणान् पुंस्त्व सुलभान् । त्वयि स्त्रीत्वै कान्तान् म्रदिमपति पारार्थ्यकरुणाक्षमादीन्वा भोक्तुं भवति युवयोरात्मनिभिदा”

(सा।वि।) सापेक्ष corror इति । चेतन, चेतनं - अभिगम्याकं कसं । अभिगम्यं कर्तुम् - उपाय LDIT B

ऩाऩ । वरि द्वं&ÚULL -

॥।

(सा।सं।) सापेक्ष इति - रक्षको सापराधरक्ष्यस्य रक्षकानुग्रह विशेष विषयता घटनानुगुणचेतनत्वं प्रवृत्तिनिमित्तं तद्वांश्चेतनः तत्पदव्यवहृति विषयश्चेत्यर्थः - पुरुषकारेणैव निग्रहशमने किं शरणागत्येत्यत्राह - पुरुषकारमिति - घटक तया श्रियोऽवलम्बने किं प्रमाणम् । येन श्रीमच्छब्दस्य श्रियः पुरुषकारत्वेऽपि तात्पर्यंस्यादित्यत्राह । - ॥॥

[[२७८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । “अर्थस्वभावानुष्ठान लोक दृष्टि गुरूक्तिभिः ।

श्रुत्या स्मृत्या च संसिद्धं घटकार्थावलम्बनम्॥”

पुरुषकारभाव प्रमाणं निक्षेपक्षैा Corrio इवऱ्ऱिल् अर्थस्वभावonoug।? ईश्वर Cure) पितृत्वानुरूप Dior प्रतापोष्मलत्वं ५००० मातृत्व प्रयुक्त[i] ६६] वात्सल्यादिकां अतिशयिलं " न कश्चिन्नापराध्यति - कः कुप्येद्वानरोत्तम । मर्षयामीह

वाल्लभ्यातिशयन (LL-॥ BLqCropri - अर्थस्वभावेत्यादि

दुर्बला " ६७६०१६०५ Cu स्वभाव

(सा।दी।) प्रमाणं प्रबन्धान्तरमङ्की

अर्थस्वभावQLD DIL

।

[[४]]

पुरुषकार

भाव क्लंलङ्किं(छ, पुरुषकारत्वकं - लं हेतुकं कां पुरुषकारस्यावलम्बनं सिद्धQLD

स्वभावorruी (कङ्ग &uji नागLL अर्थस्वभावQLD। -

॥।

अर्थस्वभावमित्यादिwn - Qळं मार्दव Co

श्रियः-पति

मा

(सा।स्वा।) अधिकार परिकरविशेषादि ५० बायुं कृधीत पुरुषकारावलम्बनं CommyGLD शिक्षिकण्ठilmCu? अधिकारान्तर nggi प्रमाणोपपत्तिका का G@@@@mu?

अर्थस्वभावेति - निक्षेपरक्षै एतत्प्रबन्धापेक्षयापि अपेक्षितांशस्य प्रमाणोपपत्तिकथनैदम्पर्यप्रवृत्त LD ITC आis शिक्षित & @@ÈG@pur - अर्थस्वभावादि ५०ना कण्ठ प्रमाण सॊल्लक्कुऱैयिल्लैयॆऩ्ऱु करुत्तु GQ&&&nGĞon? शरण्य अर्थस्वभावं प्रतापोष्मलत्वनिग्रहैक कर्तृत्वस्वरूप Logo आश्रयिकङ्की चेतना “मत्कर्मणः कतरदत्र समानसारम्” ढाळा कीgu पुरुषकारसहस्रेणापि प्रापयितु मनर्हस्वभाव पुरुषकारत्वं दुर्लभ worm? अनुष्ठान मनुष्यदेवर्षिणा ऊं५) ूपुरुषकारावलम्बनं

प्रमाण - लोकदृष्टि कूरस्वभाव। प्रभुक्कण्ठा ऊं पुरुषकारावलम्बनं विपरीतफलLDIT ६०५ प्रमाण ६m ? प्रमातादि सम्भावनै इदानीन्तनगुरूक्ति शङ्कित प्रमाण भावैश्रुति पठ्यमानशाखै

BITCmi - श्रुति मृग्यै

तन्मूलकत्वाभावात्स्मृति

ललनासङ्ग विरुद्ध ? शुभ

प्रमाण १६ -

मन्त्री श्री

BGCLDIT? ढा ग ग पुरुषकारावलम्बन । कङ्क शुलक नां अर्थस्वभावादिस्वरूप। १५०ना शोधिलङ्की - ♚ इत्यादिना

प्रमाण & पुरुषकारत्वविवक्षै

प्रमाण

(सा।प्र।) इत्युक्तरीत्या लक्ष्म्यास्स्वपरनिर्वाहकतया नोक्तदोष इति वदन् पुरुषकारत्वनिर्वाहकवर्ग सङ्ग्राहकतया स्वोक्तं श्लोकमुपादाय तं विवृणोति - अर्थस्वभावेत्यादिना ।

॥।

(सा।वि।) उपायत्वेन स्वीकृतः - श्रियो घटकत्वं कथमित्यत्राह - अर्थ स्वभावेति - श्लोकं स्वयं व्याचष्टे । Qu♚लं इत्यादिना ५६०, अस्पृष्ट्टै - ना, इमां - ६, पुरस्करोति चेत् -

(सा।मं।) अर्थेति - मर्षयामीति - सापराधा अपि बलहीनास्ताः अतस्तान् सहामीत्यर्थः । -

॥।

द्वयाधिकारः

[[२७९]]

अवऩ् मऱुक्कमाट्टादॊऴिगैयुम् - इव्त्ताले इवळैप् पऱ्ऱुवार्क्कु ऒगयुण्डाय् ३-qÅवारादु ३३८१७ (मावदु)

मुल् पुरित्ताले प पवुत्तिऱ् पिऱन्द सीऱ्ऱत्तिऩ् कऩत्तै कण्डणुग अञ्जिऩ एबुगळ् इवळै KUमागप् पऱ्ऱि इवळ् मुऩ्ऩिलैयाग रि-रिङ्ऩाऩ Hvaऩैक्किट्टि

पण्णिऩार्गळ् ऎऩ्ऱु रि—म् - “सिiyafa: (a४I४। काञA४”) sfपु कळिलुम् कण्डुगॊळ्वदु। करियोवदु ? अ-:पुरित्तै पुरियुण्डाऩालुम् Gक्कळ् अङ्गळाऩ VHGङ्गळाले अरिबुक्कक् काण्गै।

(स।) मऱुक्क, उदऱिक्कॊळ्ळ - इव्ताले ताऩे मुऩ्गरत्तुक्कुम् ऒगर्वेणुमॆऩ्ऱुम् ३- वरादॆऩ्गिऱार् - इव्त्ताले ताऩेयॆऩ्ऱु - ३१५८१७मावदु? srr८१७४ - अत्तैक् काट्टुगिऱार् - ३८ईमुम् ऎऩ्ऱु याल्।

पुत्तिल्, रिऩ् पुत्तिल् - मुन्निलैयाग, RF,

कळिलुम् इळैयबॆरुमाळ् पिराट्टियै मुऩ्ऩिट्टु वेण्डिऩारिऱे - कळुक्कु अणिमरुळिच् चॆय्गिऱार् - करि यावदुयाल् ३ःमावदु? ९ MHGAङ्गळाले - ४ कळाले

॥।

(सा।) ३ावुक्किऱ ईर् रायिरुन्दालुम् इवर्गळुडैय ३४RTÜत्तैयुम् तिरऩ् पॊऱुत्तु अरिसाऩागुम्बडि पण्णिवैक्किऱदयुडैय पिराट्टियिऩुडैय अत्तालुम् तिऩ् इवळ् सॊऩ्ऩाल् ऩायिरुन्दालुम् मऱुक्कमाट्टादवऩागैयालुमिव् अ णमागक्कुऱैयिल्लै यॆऩ्ऱु करुत्तु। पिराट्टियै ऒवुगमागप्पऱ्ऱुमिडत्तिल् ाल् वरादो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् - इव्त्ताले - अङ्गत्ताले ऎऩ्ऱबडि - सीऱ्ऱत्तिऩ् कऩत्तै, सीऱ्ऱम्, सीऱुदल्। कबुसत्तै ऎऩ्ऱबडि - सिayt। कण्डुगॊळ्वदु इति - अनुष्ठानमिति शेषः इळैयबॆरुमाळुडैय ३१j८१मॆऩ्ऱबडि - Iक्कळ् ३

रऩ्ऱिक्के -

(सा।प्र।) पुराणप्रसिद्धमिति - “जाज्वल्यमानं तं दृष्ट्वा नरसिंहं सुरोत्तमाः । पुरस्कृत्य श्रियं भेजुश्शरणं शान्ति काङ्क्षिणः॥” इत्यादि द्रष्टव्यः

(सा।fई) इवऩ्, C१ - मऱुक्कमाट्टादॊऴि कैयुम्, Aaiug साळि

fear - सागा ३५ - इव्सत्ताले इति - अज्ञातकोप वात्सल्यातिशयित स्वभावत्वादेव तदाश्रयणे पुरुषकारापेक्षा नास्तीति नानवस्थेति भावः परिगत्तिल्, f। पिऱन्द, ३४AH - सीऱ्ऱत्तिऩ् कऩत्तै, कबुfaq४

अणुगवञ्जिऩ, सरित् ताऴ् विः / इवळै, ३४र् इवळ्, ५४४ मुन्निलैयाग। । किट्टि, ससरि रावु । - ॥।

कण्डु,

(सा।) ४८१-१४युरि - रिरिऩ् -

[[२८०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । अर्थं “मातर्लक्ष्मि यथैवमैथिलजनः” नगकील श्लोक विवक्षितं। गुरूक्ति ? नम्माऴ्वार् मुदलाऩ ३ऩीर् कळुडैय “अगल किल्लेऩ्” मुदलाऩ पासुरङ्गळ् @ung मूला सूक्तविशेष -

www

(सा।दी।) अर्थमित्यादि - ऊँ वाक्यमुं माळगा अन्तः पुर परिजनम् - मातर्लक्ष्मीति । हे मातर्लक्ष्मि - मैथिलजनः येन प्रकारेण रामं पश्यन्ति - तेनाध्वना । ते, तव - दासभूता वयं तत्कैङ्कर्य एव मुख्यो रसस्तत्राभिनिवेशः सुभगैर्भानैः, आशयैः - कैर्य परिकरैर्वा - इहामुत्र च जामाता तव दयित इति च भवती सम्बन्धदृष्ट्या भवत्याः सम्बन्धी पतिरिति बुद्ध्या तं पश्येम, तं सङ्गच्छेम, परीचारांश्च याम, प्रहृष्येम चेति - नी गुरूक्तिous BILGpri - गुरूक्ति - i suppor

पुरस्करिलं। श्रुति LG कीpiujji मूलमित्यादि

श्रीसूक्तjmguji -

॥ (सा।स्वा।) रञ्जकrymui कारुणिक राजाऊन्ना अन्तःपुरसम्बन्धमात्रjpCuji G अन्यविषयलंली) Cumss अल्प व्याजलं क्षमिकण्ठलं का

लोकदृष्टि प्रमाणतम Dpg प्रमाण लोकदृष्टि श्री (मातृ) विषयै श्री पुरुषकारत्वलङ्कं - प्रमाण LDT CLDI? Tumi - मातरिति हे मातः लक्ष्मि - यथा मैथिलजनः जामाता तव दयित इतीव यथा रामं पश्यति तथा ते तव दासा वयं त्वत्कैङ्कर्यरसाभिनिविष्टमनोभिः हरिं भवती सम्बन्धदृष्ट्या पश्येम, अभिगच्छेम - परीचारान्, वरिवस्यादिकं भजेम । प्रहृष्टा भवेम च mbompouni इति - आधुनिक गुरूक्ति भ्रमप्रमाद सम्भावनै शङ्कित प्रामाण्यैurujimgao मयर्वऱ मदिनलमरुळप्पॆऱ्ऱ नम्माऴ्वार् मुदलाऩ Vafर्

भ्रम प्रमादसम्भावनै

ऩबडियाले

प्रमाणतमैQurmus - Quiuit गुरूक्तिujib पौरुषेयत्वात्स्वतः प्रमाण LISLILG GLon ? Gाङ्ग की शङ्कावारणार्थम् @umi मूला इति सूक्तेति । पठ्यमानशाखायामभावेऽपि पठ्यमानखिल

॥।

(सा।प्र।) सूक्त विशेषेत्यादि - “निचदेवीं मातरं श्रियं वासय मे कुलेविश्वप्रिये विष्णुमनोऽनुकूले

Coor

(सा।वि।) अळीन्ना ना इति । अC पुरस्कृतवन्त इत्यर्थः । -

॥।

[[१]]

॥।

summonium, श्रियं

(सा।सं।) मातर्लक्ष्मीति “मातर्लक्ष्मि यथैव मैथिलजनस्तेनाध्वनात्ते वयं त्वद्दास्यैकरसाभिमान सुभगैर्भावैरिहामुत्र च । जामाता दयितस्तवेति भवती सम्बन्धदृष्ट्या हरिं पश्येम प्रणयादयाम च परीचारान्प्रहृष्येम च” अयमर्थः - यथा जनकचक्रवर्त्यनुबन्धिजनः दाशरथिं तव पितुर्जामाता तव दयित इति भवती सम्बन्ध दृष्ट्यैव परिचर्यादि भिः प्रहृष्यति - तथा, तेनैव प्रकारेण । वयमति त्व द्दास्यैकरसा इत्यभिमानेन सुभगैः, भोग्य भूतैः - भावैः, करणत्रयव्यापारैः - इहामुत्र च हरिं भवती सम्बन्ध दृष्ट्यैव पश्येम । अस्मन्मातृवल्लभ इति प्रकारेण पश्येम - प्रणयात्, स्नेहात् । परीचारान् अयाम, प्राप्स्याम । प्रहृष्येम चेति अस्मिन् श्लोके अनन्तापराधेऽप्युक्त पुरुषकार पुरस्करणकृताल्पव्याजेन भगवान् क्षाम्यतीत्ययमर्यो विवक्षित इति भावः । सूक्त विशेषशब्देन “चन्द्रां प्रभासां - सा नोजुषा

मूलं । रूपै ॥ ] श्रुति का

द्वयाधिकारः

नया

६०] शौनकादि वाक्य -

विवक्षै

[[२८१]]

स्मृति? “वाचः

सर्वेश्वर ग

उचितम् - give

॥।

परं प्रार्थयिता प्रपद्येन्नियतश्श्रियम्” इत्यादि लीन्यq।६० घटकत्वं बहु प्रमाणसिद्ध पुरुषकार भूतैquomui सिद्धोपायविशेषण (poison आश्रयssiuQli - (सा।दी।) ढाळाmulg। श्रुतिमूलLDIT स्मृति ८०लबाऊं BITLGpi। @sum - वाचः परमिति । वाचः परं, वाचामगोचरंहरिम् । प्रार्थयिता, शरणत्वेन जिगमिषुः - नियतं, नियमेन - श्रियं प्रपद्येत्, शरणं व्रजेत् - पुरुषकारत्वेनेति भावः - पुरुषकारत्वविवक्षैuji नाना प्राप्त की। मङ्ग - शनी पुरुषकारतया सिद्धोपायविशेषणतया च THमॆऩ्गिऱार्। इप्पडियिवळुक्कॆऩ्ऱु समाश्रयणीयै ढाङ्गली - पुरुषकारेति - अतिशयकारिuruji -

शुलzuririjg

(सा।स्वा।) सूक्त॥ - “चन्द्रां प्रभासाम्” ढाणकी वाक्यं प्रमाण।

Tugri

विरोधिung?

इति - एतन्मूलत्वात्स्मृति प्रमाण Drig- - तत्त्वनिरूपण श्री श्रियः पुरुषकारत्वेऽपि द्वयमंली उत्तरखण्डंल श्रीशब्दं पुरुषकारत्वपरLDIT विरूप Is पूर्वखण्डी पुरुषकारत्व परताकथनमनुचितं? - Qing इति । शळं, द्वय कुंली ढ

। पूर्वखण्डलङ्की GLormiq - पूर्वखण्डस्य शरण्यत्व परत्वात् तदुपयुक्ततया तद्विवक्षै उचितैQuorm ।लं। Qug पूर्वखण्डस्थ श्रीशब्दं पुरुषकारतयाश्रयणीयत्व पर की भरस्वीकाररूप शरण्यत्वावस्थै विशेषणतया उद्देश्यता ज्ञापनार्थं पूर्वखण्डलं श्रीं श्रीमच्छन्द पुरुषकारतया श्रियः परम्परयोपयुक्तत्वेऽपि भरन्यासोद्देश्यतैunu?

•Qug इति- “श्रीयते चाखिलैर्नित्यं” ढाङ्ग की। सामान्यतः पुरुषकारतया शरण्य विशेषणतयाचा - श्रयणीयत्व परQLDMI ५। श्रीयते ढाळी विशेषणतया चाश्रयणीयत्व परLDITB श्रयते ढाकी ला

विशेषणत्वकथनादेन विशेष्याश्रितत्वं सिद्ध ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्

॥।

pri

(सा।प्र।) श्रद्धा प्रतिष्ठा लोकस्य देवी” इत्याद्याश्श्रुतयो द्रष्टव्याः । “अलमेषा परित्रातुऽराघावद्राक्षसीगणम्” इत्यादिश्शौनका दीत्यादिशब्दार्थः - लक्ष्म्या उपायत्वमपि श्रीयत इति व्युत्पत्त्यैवावसेय मित्याह - Qu इति - श्रयत इति व्युत्पत्तौ लक्ष्म्या भगवत्सर्वोत्तरत्वापादकत्वमवसेयमिति साम्प्रदायिकमित्याह ।

(सा।वि।) श्रुति sonario, “चन्द्रां प्रभासां यशसा ज्वलन्तीम्” इत्याद्याः श्रुतयः अर्थस्वभावेत्यादि प्रकारेण । मंळं, अस्या अपि - विवक्षै, पुरुषकारत्व विवक्षा पुरुषकारभूता सिद्धोपायविशेषणभूता च सती समाश्रयणीयेत्याह - Q पुरुषकारेति भगवदतिशयकारिणी सती -

॥।

Qua

अतः

(सा।सं।) णोपयज्ञयागात्” इत्यादयो विवक्षिताः इत्यादिकनाग इत्यादि शब्देन यामालम्ब्य, प्रायश्चित्तप्रसङ्गेत्वित्यादि सङ्ग्रहः - इत्थ मुपपादितं “श्रयन्तीं श्रीयमाणाम्” इति निर्वचनेन श्रीमच्छब्दस्य श्रियः पुरुषकारत्व तात्यर्यकत्वं निगमयतिइति । आभ्यामेव व्युत्पत्तिभ्यां श्रियो विशेषणत्वेन आश्रयणीयत्व लाभोऽपीत्याह । इति - विशेषणत्वोक्ति फलितं -

[[२८२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । “स्वरूपं स्वातन्त्र्यं स्वतश्श्रीस्त्वं विष्णोस्स्वमसि” नगकील श्लोक ६lgw आदित्यादिकं प्रभादिनां Guns) अतिशय (करिumii) कारिणिwmins

आश्रय मण्डी कं।-।

॥।

[[१]]

सिद्धोपाय

(सा।दी।) आश्रयिलंल (कं) योजनान्तर। स्वरूपमित्यादि । कं अर्थ भो! चन्द्रवदने लक्ष्मि - भगवत इदं स्वरूपं, स्वरूपसिद्धिः । स्वातन्त्र्यम्, ईश्वरत्वसिद्धिश्च निष्कर्षसमये, निरूप्यनिर्धारणसमये - त्वदाश्लेषोत्कर्षाद्र (भ? ।) वति, तव नित्य योगविशेषात्सिद्ध्यति । अतस्त्वं कमितुः भर्तुः - इदमो विशेष्यभूतस्य - इत्थं त्वविभवः, विशेषणमसीत्यर्थः - स्वतश्श्रीस्त्वमिति - भो श्रीः ? त्वं विष्णोस्स्वतस्स्वमसि, निरुपाधिकशेष भूतासीति उपाय लंmल, उपायभूताळा सर्वेश्वर ग

गीQuarring Gum पदमध्याहरि श्रीयते श्रयते कण्ठ -

त्तु

(सा।स्वा।) स्वरूपं स्वातन्त्र्यमिति । श्रीयते ढाङ्ग की। विशेषणतयाश्रयणीयत्व पर की पक्षल श्रयते ढाङ्गळी पदं प्रभादित्यन्यायेन विशेष्य भगवदतिशय सम्पादकतया भगवदाश्रितत्वपरGILD &♚। हे चन्द्रवदने भगवत इदं स्वरूपं स्वातन्त्र्यम् ईश्वरत्वं च निष्कर्षसमये, निरूप्यनिर्धारणसमये। तव नित्ययोगविशेषाद्द्भवति - सद्भवति - प्रतीति योग्यं कार्ययोग्यं च भवति । अतस्त्वं कमितुः, भर्तुः - इदमित्थं त्वविभवः, इदमो विशेष्यस्य इत्थन्त्व विभवः विशेषणमसि - अतः विशेषणतया ईश्वरान्तर्गतत्वात् - त्वां श्रुतिरपि कारणवाक्यादिषु पृथङ्नाभिधत्त इति श्लोकार्थः - स्वतश्श्रीस्त्वं विष्णोस्स्वमसि - हे श्रीः त्वं विष्णोः स्वेच्छयैव विशेषणभूतासि । तत एव, शेषत्वादेव - विशेषणभूतत्व दायत्तसमृद्धिकत्वेऽपि । एष भगवान्, अपराधीनविभव एव । तत्र दृष्टान्तमाह

स्वया दीप्त्येति

स्पष्टम् - Qium श्रीशब्दं बहुप्रमाणसिद्धDrror पुरुषकारत्व पर Guluni श्रीशब्द “कान्तस्ते” इति श्लोके भगवच्छेषत्व परuruji विभूतिद्वयशेषित्व पर “जगत्समस्तं यदपाङ्गसंश्रयम्” ढाढाळी ॥ (सा।प्र।) स्वरूपमित्यादिना । एवं धातोस्स्वस्वामि भावरूप सम्बन्धव्यतिरिक्ताश्रयाश्रयिभावरूपसम्बन्ध परत्वेनार्थानुक्त्वा स्वस्वामिभाव परत्वेन - ॥।

॥।

(सा।वि।) भगवन्तमाश्रयतीति श्रीरिति योजनान्तरमाह । स्वरूपमिति । हे चन्द्रवदने भगवतः इदं स्वरूपं “सत्यं ज्ञानम्” इत्यादि श्रुतिसिद्ध स्वरूपसिद्धिः - स्वातन्त्र्यं, ईश्वरत्वसिद्धिश्च - निष्कर्ष समये, निरूप्य निर्धारणसमये - त्वदाश्लेषोत्कर्षाद्भवति, तवनित्ययोग विशेषाद्भवति त्वत्सम्बन्धवशादितर व्यावृत्त तया ज्ञायते त्वत्सम्बन्धादेव सर्वेश्वरत्वं च सिद्धमिति भावः - अतस्त्वं कमितुर्भर्तुः इदमित्थं त्वविभवः, इदमर्थ सम्बन्धि प्रकारविशेषः । इदमर्थो भगवान् प्रकारी, तत्प्रकार भूतात्वमिति भावः । अस्येत्थं त्वं, इदमित्थं त्वमिति विग्रहः । स्वतश्श्रीरिति । त्वं विष्णोः स्वतः स्वमसि सूर्यस्य प्रभाववत् मणेर्दीप्ति वन्नित्यसिद्धा । अपृथक्सिद्धद्रव्यमसि - उपायनं, उपायभूतं सर्वेश्वरम् - आश्रयिमङ्की ऊं, आश्रित्यतिष्ठेत्

॥।

(सा।सं।) सम्प्रदायग्रन्थ संवादेन दर्शयति - स्वरूपमिति - अथ श्रीसेवायामिति धातौ कर्मणि कर्तरि च व्युत्पत्तिद्वयसिद्ध मर्थद्वयं ताभ्यां फलितार्थद्वयं चाह । - ॥।

द्वयाधिकारः

[[२८३]]

मूलं । [६१६०६० कंó सेव्यैumi सर्वेश्वर ६०९६०१ सेविकलीकं Gorm Gurung।; ६७६६०nisg स्वामिनिuni “कान्तस्ते पुरुषोत्तमः - शेषित्वे परमः पुमान्” नढाकी अन्य शेष Bm Gensio♚♚mळं। “जगत्समस्तं यदपाङ्गसंश्रयम्" इत्यादिqw ७६०० वस्तु कङ्कmoglo अīतूरिवुक्कप्पट्टु ऎल्लात्तैयुम् ताऩ् ३७अरि त्तिरुक्कुमॆऩ्ऱु पॊरुळाऩबोदु नारायणादिशब्द॥८६ir श्रियः-पति

BLL (w) विष्णुपत्नी Gajmo

श्रीभाष्यकार “भगवन्नारायण” की, “भगवर्ती श्रियम्” नमन॥॥ (सा।दी।) सेव्यत्वमर्थ LDCung। लभिकं अर्थान्तर pi। ngi इत्यादि । फलितार्थjmg suspi

Trigळं स्वामिनीत्यादि Tum अध्याहरि फलि अर्थान्तर जगत्समस्तमित्यादिuITã नारायणादि शब्द/i]

ऎल्लारालेयुम्

BITL Gri

आदिशब्दं विष्णुवासुदेवादि ग्राहकम्

• Gng] BL, सर्वव्यापकत्व सर्वाधारत्वा ४। Qg अर्थं भाष्यकार सम्मत GILD की mi श्रीभाष्यकार - Gm, स्थान♚ली

॥।

(सा।स्वा।) श्लोकjCQ) सर्ववस्त्वाश्रयत्व, व्यापकत्व, नियन्तृत्व पर

या

विरोधिung? नगीpi। ng सेव्यै इति । श्र धातु आश्रयणार्थकomrajió सेवार्थकqum “श्रीयते चाखिलैर्नित्यं श्रयते च परं पदम् ” ढाङ्ग की व्युत्पत्ति लळा नानायोजन १४ Low योजनाविशे षसिद्धार्थ ji & ६० ना TAGणङ्गळिले आळवन्दार् सरित्तदु Aeमऩ्ऱॆऩ्ऱु करुत्तु। आऩालाळवन्दाररुळिच् Gluing विभूतिद्वय शेषित्वा श्रयत्व व्यापकत्वाद्यर्थ(१८६०ना सम्प्रदायसुखेन द्वय विवरणं गील श्रीभाष्यकार पुरुषकारत्व ? ढांাगÈQzumrit - श्रीभाष्यकार इति - Cpm C, स्थान लण्ड - भगवतीं श्रियम् ढाळाळी

मुंली भगवन्नारायण शब्दोक्तार्थं G@LLGg६orm] $♚म्। ़ (सा।प्र।) भगवच्छेषत्व तद्व्यतिरिक्त सर्वशेषित्वे अप्यनयोरेव व्युत्पत्त्योरवसेये इत्यपि साम्प्रदायिकमित्याह । आश्रयाश्रयिभावपरत्वेनैव नारायण शब्दतुल्यार्थत्वमप्यनुसन्धेयमित्यपि ढांnisgळं इत्यादिना साम्प्रदायिकमित्याह। जगत्समस्तमित्यादिना - स्वोक्तार्थे भाष्यकारसम्मतिमाह । श्रीभाष्यकार इत्यादिना । एवं श्रीयते इति कर्मणिव्युत्पत्त्यपेक्षित कर्तृभेदेन श्रयते इति कर्तरि व्युत्पत्त्यपेक्षित कर्मभेदेन चानेकार्थत्वमुक्त्वा

॥।

रु

(सा।वि।) सेवनार्थ विवक्षयार्थान्तरमाह - ५ इति । सर्वैस्सेव्यमाना भगवन्तं, सेव्यमाना श्रीरित्युच्यते - इतरेषां शेषिभूता भगवतश्शेषभूतेति भावः - सर्वस्येय माधारः, सर्वमाधेयम् - सर्वमस्या आधार इति विवक्षयार्थान्तर माह । जगत्समस्तमिति - श्रृणोति श्रावयतीति व्युत्पत्त्यर्थमार्तध्वनिं श्रृणोति भगवतः श्रावयतीति विवक्षयाह ।

॥।

(सा।सं।) Tonisg इति । शेषित्वे सति कान्तस्य कान्तेयं पुरुषोत्तमस्य सेवकेति श्रीङ् सेवायामिति धातौ कर्तर्यर्थे शेष भावस्तं प्रति श्रिय उक्तो भवतीत्यर्थः । पुनरपि सिंहावलोकितेन पूर्वोक्त श्रिङ् श्रयण इति धातौ कर्मणि कर्तरि च व्युत्पत्तिभ्या मेवापरमर्थद्वयं शिक्षयति - जगदिति - नारायणशब्देन जगत स्तदधीन स्वरूपादि मत्त्वं भगवतो विभूत्या निरूप्यत्वं चोक्तम् - तदप्यत्राप्युक्तमिति भावः - नारायणपदवदतिशयित वैभवत्वं श्रीशब्दस्य तत्स्थाने भाष्य कृत्प्रयोगादपीत्याह - श्रीभाष्यकार इति - pflv, स्थाने । -

[[२८४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । “श्रृणोति । श्रावयति” नग की व्युत्पत्ति) सापराध १४। Curi८६ना सर्वेश्वर ग तिरुवडिगळिले काट्टिक् कॊडुत्तरुळवेणुमॆऩ्ऱिप् पुडैगळिले अरियारुडैय आर्तध्वनिwisiG सर्वेश्वरानं भीग Grg @याङ्क

शमिकं glorio - @ing पुरुषकारकृत्य Gio - " मत्पदद्वन्द्वमेकं ये प्रपद्यन्ते परायणम् । ॥।

की

आर्ति

पुरुषकार भाव

(सा।दी।) ूमी श्रृणोति श्रावयति ढाढङ्ग की व्युत्पत्तिळलीळा अर्थLGmri - श्रृणोतीत्यादि -

शनयं व्युत्पत्ति कामं (५ळं पुरुषकारभावे तात्पर्य

योजनान्तर ♚लकण्ठ Gi - मत्पदद्वन्द्वमिति

अवसरलङ्की प्रापकभूतम्

॥।

अन्य

आश्रमि

इति - श्रृणोति श्रावयति È &

अवऩ् पक्कलिले वार्त्तैगेट्टु

Drummi - मत्पद द्वन्द्वमिति एकं, प्राप्यमेव

(सा।स्वा।) ू श्रीयते श्रयते Quoठी व्युत्पत्ति श्रृणोति श्रावयति Quor

व्युत्पत्ति ८nQGuor ? स्वतस्सर्वज्ञै ४

कू

ढाङ्ग की। आश्रित ऊं

श्रावणं बाधित Lormi ? प्रपित्सुकं निश्शङ्कors पुरुषकारसन्निधान अपेक्षित

माग

याऩ

टि

Csis? श्रावयति प्रत्यक्षबाधितम् - सर्वज्ञ ईश्वरा श्री की अज्ञात ज्ञापनार्थLDI Cor umri - श्रृणोतीत्यादिना प्रकारत्रयेण - go

Cung। ईश्वर शरणवरणं

कादाचित्कon आश्रितार्तध्वनि

। नित्यLD &

GsLisuji

इति ।

ईश्वरा CBL Buji प्रकृतोपयुक्त ? गगन कादाचित्कार्तध्वनि श्रवण श्रावण रूप पुरुषकार कृत्याभिधानमुखेन सदातन पुरुषकारत्वपर Gmq। Dig व्युत्पत्ति “श्रृणोति भक्तार्तिरवं श्रावयत्यमुमच्युतम् " Tगी वचनानुगुण QILD &लङ्क। - श्रृणोति श्रावयति ढाङ्गळी व्युत्पत्ति) श्रवणं चेतनवाक्य कर्मक, श्रावणं चेतन कर्मक Dormiss मऩ्ऱिक्के ईश्वरकर्मकQILD ६०१८। विरूप? पूर्वव्युत्पत्ति पुरुषकारत्वं सिद्धि ६०५ पुनस्तत्सिद्धि व्यर्थैा? ढाळा अनुi - मत्पदद्वन्द्वमेकमिति -

CG ३qFkत्तिले अवऩैत्ताऩे केट्पिक्कुमॆऩ्ऱदागैयाले अवुमिल्लै यॆऩ्ऱु करुत्तु (सा।प्र।) श्रृणोति श्रावयतीति व्युत्पत्तावपि कर्मभेदेनानेकार्थत्वं तत्रापि पुरुषकारत्व ज्ञापनं प्रयोजनमिति च सोपपत्तिकमाह - श्रृणोतीत्यादिना - एवं व्युत्पत्तिचतुष्टयस्य पुरुषकार ज्ञापकत्वमुक्त्वा श्रृणाति श्रीणातीति-

(सा।वि।) श्रृणोतीति - Curriा, दासान् - सर्वेश्वरा, सर्वेश्वरस्य १४६०, श्रीपादयोः । &Lq।ß $६लंलम्बा Coumii, प्रदर्श्य दातुं दयनीयम् । QiL, इत्यादिस्थले । CG, श्रृत्वा। सर्वेश्वरकं गा Grg, श्रावयित्वा । आर्तिow शमिमुळं, आर्तिं शमयति । Chig। तात्पर्यम् । अर्थान्तरमप्याह । मत्पदद्वन्द्वमिति

॥।

(सा।सं।) अथ श्रृणोति श्रावयतीति व्युत्पत्ति द्वयफलितमर्थभेदमाह - श्रृणोतीत्यादिना - ततोऽपि फलितमाह

Qq इति । उक्तव्युत्पत्तिभ्यामेव मुखान्तरेण निर्वाहद्वयमाह - मत्पदेत्यादिना ।

-द्वयाधिकारः

मूलं । उद्धरिष्याम्यहं देविसंसारात्स्वयमेव तान् ॥ "

“आनृशंस्यं परो धर्मः” इत्यादि ५० C CLO “श्रृणु चावहितः कान्त यत्ते वक्ष्याम्यहं हितम् ।

प्राणैरपि त्वया नित्यं संरक्ष्यश्शरणागतः ॥ "

[[२८५]]

ऎऩ्ऱु करत्तै कगेट्पित्ताऱ्पोले ३qHत्तिले केट्पिक्कुम् ऎऩ्ऩवुमाम्। सर्वेश्वरा

लोक हितBLG “मित्रमौपयिकं कर्तुम्" इत्यादिjuq।w पुरैयुम् कूडक्केट्पिक्कु मॆऩ्ऩवुमाम्

॥।

(सा।दी।) परायणं, सिद्धोपायत्वेन प्रपद्यन्ते - श्रृणोति श्रावयति pii & योजनान्तर @supri - सर्वोश्वरा ऊं इत्यादि - “मित्रमौपयिकं कर्तुं रामस्थानं परीप्सता । वधं चानिच्छता घोरं त्वयासौ पुरुषर्षभः ।" कं अर्थi - भो नृशंस, रावणस्थानं, लङ्कां - परीप्सता, आकाङ्क्षता त्वयाकिञ्च घोरं वधमनिच्छता त्वया असौ पुरुषर्षभः रामः मित्रं कर्तुं औपयिकं, मित्रं कर्तुं युक्तम् । Haaऩ् पक्कल् वार्त्तैयैक् केट्टु ईवैयुम्

(सा।स्वा।) मत्पदद्वन्द्वम्। एकं, मुख्यं परायणम्, उपायम् - ये प्रपद्यन्ते तानहं स्वयमेवोपायान्तर स्थाननिविष्टो भूत्वा संसारादुद्धरिषामि ढग - पत्नी की ना भर्ता

अर्थललंंला भर्ता

ऊं उचित Lon ? ढाङ्ग की दृष्टान्तकथनम् । भर्ता शरणागत संरक्षणरूपपरमधर्मलाभरुचि उचितं लगा। ८५♚ - शरणागत संरक्षण ईश्वरी

०५ तिर्यगादि सर्वसाधारण

शङ्कावारणार्थं श्रृणु चावहितः कान्तेत्यादि अत्यन्तं प्रोत्साहनार्थ

कण्ठ CL भर्तृविषयल

छ अत्यन्तोत्कर्षावह Loorm?

ढङ्गबÈ Quii। सर्वेश्वरा इति - “मित्र मौपयिकं कर्तुं रामः स्थानं परीप्सता वधं चानिच्छता। घोरं त्वयासौ पुरुषर्षभः ॥ " अस्यार्थः भो नृशंस, रावण स्थानं लङ्काम् - परीप्सता, आकाङ्क्षता त्वया । किञ्च घोरं वधं, मरणं च अनिच्छता त्वया । पुरुषर्षभः, असौ रामः - मित्रं कर्तुं, द्वेषं विहाय प्रीतः कर्तुम् । औपयिकं युक्तमिति शुभ शत्रुविषयेऽपि हिताचरणादनुग्रहैकस्वभावाया अत्यन्तातिशयोव्यञ्जितः । -

॥।

(सा।वि।) CB♚♚, यथा श्रावितवती - मं श्रावयेत् - अवसरे कपोती कपोतमिव “मत्पदद्वन्द्वम् - आनृशंस्यं परोधर्मः” इति भगवतश्श्रुत्वा “श्रुणु चावहितः कान्त” इत्यादि श्रावयतीति श्रीरित्यर्थः - पुनश्चार्थान्तरमाह - सर्वेश्वरा इति - सर्वेश्वरसकाशात् - विपरीत, रावणादीनपि । भगवतस्सकाशाल्लोकहितं श्रुत्वा रावणादीन् हितं श्रावयतीति च श्रीरित्यर्थः मित्रमौपयिकमिति - रावणादीन्प्रत्युपदेशप्रकारः । रामः स्थानमिति पदच्छेदः - भो रावण । स्थानं लङ्काम्

परीप्सता, अपेक्षमाणेन किञ्च घोरं वधं चानिच्छता पुरुषर्षभो रामः मित्रं यथा स्यात्तथा कर्तुम् । औपयिकम्, उपायः शरणागतिः कर्तव्येति श्लोकार्थः । एवं चेत्कृतार्थस्स्याः नोचेन्मरिष्यतीति भावः - उपायशब्दाद्विस्मया दित्वात्स्वार्थे ठन् ।

॥।

(सा।सं।) प्राणैरपि, प्राणलयपर्यन्त स्वयत्न विशेषैरपि - विपरीत प्रातिकूल्य निरताः । अथ श्रृहिंसायामपि धातु मभिप्रेत्य श्रृणातीति व्युत्पत्ति फलितमाह । -

[[२८६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । “श्रृणाति निखिलान्दोषान्” ६७६) व्युत्पत्तिunoor Cungl

“लक्ष्म्या सह हृषीकेशो देव्या कारुण्य रूपया ।

रक्षकस्सर्व सिद्धान्ते वेदान्तेऽपि च गीयते ॥”

ऎऩ्ऱुम् “वेरिमाऱाद पूमेलिरुप्पाळ् विऩैदीर्क्कुम्” ऎऩ्ऱुम् सॊल्लुगिऱबडिये उपायाधिकारिकं विरोधिना । न कर्मादिनाकं की कंल mg -

॥।

(सा।दी।) CL कं ♚। श्रृणाति निखिलान् दोषान् ढाठा की व्युत्पत्तिuji ग तात्पर्यjmgulsi - श्रृणाति निखिलान् दोषानित्यादिuni) - लक्ष्म्या सहेति । हृषीकेशः कारुण्यरूपया लक्ष्म्या देव्या सहैव - नतु तां विना - रक्षकः, आश्रितानामिष्टप्राप्त्यनिष्ट निवृत्तिं करोतीति सर्वस्मिन् सिद्धान्ते वेदान्तेऽपि च गीयत इति - Coufluorong इति । Colong, परिमलं Long। पुढं, कमलपुष्प लम्बी

५ उपाय विरोधिप्राप्ति विरोधिरूप कर्म[i]८६०Quorri आश्रितकं मङ्गल। शनी श्रीणाति च गुणैर्जगत् ढाङ्ग की

व्युत्पत्ति

अर्थ-

॥।

@gatio

Gugl

(सा।स्वा।) श्रावयति आश्रितचेतन कर्मकत्व बाधितm सूचितम् । ‘श्रृणाति निखिलान्दोषान् श्रीणातिच गुणैर्जगत् " ढाळा की व्युत्पत्ति ६ Com ? त्रैवर्गिकांळकण्ठ ं सकलदोष ॐ CLIC? विरोधिमंळं गुणपरिपाकलंmgujrऊं प्रसङ्गिung? उपायाधिकारिकं कृतोपाय कं औचित्यादध्याहरिकंळील सर्वानिष्टनिवर्तकत्व सर्वेष्ट प्रापकत्वं शरण्यं सॊल्लुगिऱदु

Engg विरोधिwing? Fi। श्रृणातीत्यादिumni - “लक्ष्म्या सह” Tormळं, लळा हী५१@Grmi, प्रमाणोपादान पत्नीसाहित्येनैवाश्रित सर्व दोषनिवर्तकत्व सर्वेष्ट प्रापकत्वादिzIGIT - लक्ष्म्या सह, तां विना भगवतोऽपि रक्षकत्वं नास्तीति भावः सर्वसिद्धान्ते, मन्त्र सिद्धान्तादि भेदेन चतुर्विधेऽपि सिद्धान्ते ढाङ्ग - उपायविरोधिना । ग कर्मादिकलबाकण्ठठीकं

उपायाधिकारिकं विरोधिका निर्देशßल imq।कं उपायविरोधि प्राप्ति विरोधि समस्त पापनिवर्तकत्वं ♚ - Coul, परिमलम् । Log विच्छिन्न कल - सदा सुगन्धा - Yo, कमलकुसुमोपरि - @gini, वसिwn B♚कीmuru - कम्मुळं, आश्रित समस्तपाप gujib g (सा।प्र।) व्युत्पत्त्योरनिष्टनिवृत्तिपूर्वकेष्टप्रापकत्वज्ञापकतया उपायत्वज्ञापकत्वं सप्रमाणमाह श्रृणातीत्यादिना

Confluorongyoं इत्यादि, परिमलशून्यत्व रहितपुष्पोपरि स्थिता लक्ष्मीः

प्राप्तिविरोधि पापं निवर्तयेदित्यर्थः । -

(सा।वि।) उपायाद्धस्वत्वं चेति ह्रस्वादेश्च - औपयिकं युक्तमिति केचित्क्याचक्षते - CJI पुढीgiuni

Cong, परिमलशून्यत्व रहितस्य - पू, पुष्पस्य - GD,

ण, प्राप्ति विरोधि पापानि -

उपरि । @ginना, स्थिता - (सा।सं।) श्रृणातीत्यादिना - Coulong, गन्धानपेत - श्रिङ् परिपाक इति धातुमभिप्रेत्य

Gळं॥॥

ण, उपायोपेय विरोधि पापवर्गः। अथ

द्वयाधिकारः

[[२८७]]

मूलं । “श्रीणाति च गुणैर्जगत्” । निरुक्ति कारुण्यादिगुण “कীय ं risw♚लन लী৫याएं आग" इत्यादिनñugu आश्रित कैङ्कर्यपर्यन्त गुणपरिपाक

Gloornami - व्युत्पत्ति♚नान्ना वैभव ल

५६ळणीही कुङ्कु। “श्रीरित्येव च नाम ते भगवति ब्रूमः कथं त्वां वयम्” भट्ट निरुपाधिकमङ्गलत्व “श्रीरसि यतः”

नायक-

ni-

॥।

(सा।दी।) Gujri - श्रीणाति चेति - श्रीणाति, परिपक्कं करोति श्रीङ्परिपाके ढां धातु - कैर्यपर्यन्तेति । उपायार्हतादि । सिद्धम् - परमपदे क्रियमाणकैङ्कर्य पर्यन्तDITI - श्रीरित्येव (सा।स्वा।) निवर्ति

लङ्ग की,

श्रीमत्कृपै

risßलना लীG४G, पङ्कजलंली वसिकीना कुंला -। $५४५६५, श्रीमत्कृपैuj - कळं, द्वयोः कारुण्यमुपायत्वेनावलम्ब्य - । तव दिव्यविमानादौ - Suji - एतदुपलक्षित कैङ्क । गाढा - Quqworm श्रीतत्त्व ऐदम्पर्येण निरूपिकं श्रुबा चतुश्श्लोकीugji, श्रीगुणरत्नकोशी षद्विधव्युत्पत्ति सिद्धार्थ [i]८५६०È असाम्प्रदायिकDI ५६९।लं।

५ अर्थं श्रीशब्दकं Qव्युत्पत्ति&QGruppagi इति - भट्ट

अनन्त कल्याण गुणप्रतिपादक Liqui

(

भट्ट

on Dal(कण्ठ

Gri

श्रीशब्दं नारायणशब्दतुल्य LDIT &

इत्यादिना -

अनुष्ठान काल मण्डी

श्रीशब्द तावदर्थ ११८६० T

चिन्तिकं६०५ अशक्य?

Guri -

(सा।प्र।) लंालय इत्यादि, त्वत्कृपया लक्ष्म्याः कृपयाच भगवतः तव सर्वविधकैङ्कर्यं कृत्वेत्यर्थः उक्तार्थस्य सर्वस्य यामुनाचार्यभट्टारकाभ्यां सूचितत्वप्रदर्शनव्याजेन कूटस्थसम्प्रदायसिद्धत्वमाह

व्युत्पत्तिक्षा इत्यादिना । उक्तव्युत्पत्तिभिरवगतेषु गुणेषु वात्सल्य सौशील्य सौहार्द मार्दवार्जव कारुण्य वाल्लभ्यार्तिनिवर्तकत्व हितोपदेष्टृत्व विरोधिनिवर्तकत्वान्युपायपरपूर्वखण्डेऽनुसन्धेयानि प्राप्यत्वोपयुक्तानि स्वतोऽतिशयितस्याप्यतिशयावहत्व तदुपयुक्तातिशयवत्व, सर्वशेषित्त्व, भगवच्छेषत्व, सर्वावस्थ सर्व - (सा।वि।) निवर्तयेत् - गुणपाक इति - श्रीङ् पाकइति कृद्यादि पाठात् श्रीणाति चगुणैर्जगत् परिपक्वं करोतीति श्रीरिति विवक्षया गुणपाकलङ्गकं मुळं इत्युक्तम् । अत्र श्रीयते श्रयत इति व्युत्पत्त्योश्श्रीङ् सेवायामिति धातोः क्विब्रुचि पृच्छीत्यादिना कर्मणि कर्तरि च क्विपीति दीर्घश्च द्रष्टव्यः । श्रीङ् पाक इत्यस्मात्क्विप्चेति क्विप् - श्रु श्रवण इत्यस्या दौणादिक ईप्रत्ययः - उकारलोपश्च कल्प्यः ण्यन्तादपि तथैव कल्प्यः - श्रृ हिंसायामित्यस्मादिन्व गुणयोरभावश्च कल्प्यः - एतत्सर्वं बाहुल काद् ज्ञेयम् ।

(सा।सं।) श्रीणाति च गुणैर्जगदिति व्युप्तत्तिफलितमाह - श्रीणाति चेति - णीही, हृदि निधाय । श्रीशब्दार्थास्सर्वेऽपि किं खण्डद्वयेऽप्यनुसन्धेया इत्यत्रा न - यथा योग्यमेवेत्याह

॥।

[[२८८]]

मूलं । अर्थात ईश्वर

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

उपायभावानं उपयुक्त कण्ठात

पूर्वखण्ड

प्राप्यतैकं उपयुक्त उत्तरखण्ड की अनुसन्धेय risin - स्वाम्युपाय उपेयश्च स्वरूपादि समर्पणे । प्रथितः प्रतिसम्बन्धी श्रीमान्निगमचक्षुषाम् ॥

॥।

(सा।दी।) अतिवैभववत् खलु तव नामेत्यर्थः - अर्थ

इत्यादि । पुरुषकारत्वादिना ईश्वरकं

उपायत्वोपयुक्तम्। अतिशय करत्वादि प्राप्यत्वोपयुक्तम् - श्रीमत्पदार्थं वक्तुमारभते । स्वामीति । निगमचक्षुषाम्, वेदतात्पर्य ज्ञानवतामित्यर्थः - स्वरूपादि समर्पणे, स्वरूप समर्पणे भरसमर्पणे फलसमर्पणे च । श्रीमान् प्रतिसम्बन्धित्वेन प्रथितः - तत्र स्वरूपसमर्पणं नाम ?

॥।

(सा।स्वा।) ूं अर्थrif) इति - उपायत्वोपयुक्त, पुरुषकारत्वानिष्ट निवर्तकत्वेष्टप्रापकत्वादिना प्राप्यतैकं उपयुक्ताढा, उभयविभूतिशेषत्वातिशयकरत्वादिका - ig ईश्वर उपाय १४त्तुक्कु ऎऩ्गैयाले पिराट्टिक्कु ३४IAमिल्लै यॆऩ्ऱु रि क्कक्कूडादु - अप्पोदु प्राप्यतैकं५ उपयुक्त LDING प्राप्यतै प्रसङ्गिकं मु। शुल श्रीविशिष्टस्यै वे श्वरतया उपायत्वादुपेयत्वाच्च विशिष्टेश्वर उपयुक्त अर्थं नाना लक्ष्मीविशिष्टकं GDऊं पूर्वखण्ड

उपाय भावलं हूं। कण्ठ

नारायणळा शरण्यormb C

श्रीमच्छब्द QILD

G Com?

“मकारस्तु तयो र्दासः” ढाङ्ग कीqu स्वरूपसमर्पणोद्देश्यत्व । श्रीकं भरसमर्पणोद्देश्यत्व Djnow? GTÖri - स्वामीति - श्रीमान् श्रीविशिष्टस्वामी सन् स्वरूप समर्पणे प्रतिसम्बन्धी । श्रीमानुपायस्सन् भरसमर्पण प्रतिसम्बन्धी श्रीमानुपेयश्च सन् फलसमर्पण प्रतिसम्बन्धी प्रथितः । कुत इदमित्यत उक्तम् । निगमचक्षुषामिति । - ॥।

(सा।प्र।) विधकैङ्कर्य प्रतिसम्बन्धित्वादीन्युत्तर खण्डेऽनुसन्धेयानीत्याह - ६ अर्थ१) इत्यादिना । एवं च भरसमर्पणप्रति सम्बन्धित्वमुभयोरविशिष्टमित्याह - स्वाम्युपाय इत्यादिना । निगम चक्षुषां स्वरूपादि समर्पणे श्रीमान् स्वाम्युपाय उपेयश्च प्रतिसम्बन्धी प्रथित इत्यन्वयः । - ॥।

(सा।वि।) उपाय भावलं।कं उपयुक्त[i]] इति - वात्सल्यशौशील्य सौलभ्य पतिवाल्लभ्यहि तोपदेष्टृत्व विरोधि निवर्तकत्वादीनि पूर्वखण्डे अनुसन्धेयानि - स्वतोऽतिशयितस्याप्यतिशयावहत्व, भगवच्छेषत्व, तदितर सर्वशेषित्व, सर्वविधकैङ्कर्य प्रतिसम्बन्धित्वादीन्युत्तरखण्डे अनुसन्धेयानीति विवेकः - एवं श्रीशब्द व्याख्याय नित्ययोगो मतुबर्थ इत्यभिप्रेत्य उपायदशायामुपेयदशायां च श्रीविशिष्ट एव प्रतिसम्बन्धीत्याह स्वाम्युपाय इति - स्वामी । निगमचक्षुषाम्, वेदैकशरणानाम् - स्वरूपादि समर्पणे प्रतिसम्बन्धी, उद्देश्यभूतः - उपाय उपेयश्च श्रीमानेव प्रथित इत्यन्वयः । -

॥।

(सा।सं।) अर्थी इति - उपायभावोपयुक्ताः, पुरुषकारत्व पापनिवर्तकत्वादयः - प्राप्यत्वो पयुक्ताः, शेषित्वादयः - इत्थं श्री शब्दं व्याख्याय अथमतुबर्थं निरूपयितुं यथा श्रीमानेवोपेयस्तथोपायोऽपि श्रीमानेव अतस्स्वरूपादि समर्पणे प्रतिसम्बन्ध्यपि श्रीमानेवेत्युपपादितार्थस्थिरीकरणाय सङ्गृह्णाति स्वामीति - “अकारेणोच्यते विष्णुस्सर्वलोकेश्वरो हरिः । उद्धृता विष्णुना लक्ष्मीरुकारेणोच्यते तथा । मकारस्तु तयोर्दासः” इति कठवल्ल्यादि निगम एव चक्षुर्येषां ते तथोक्ताः । ॥।

द्वयाधिकारः

[[२८९]]

मूलं। श्रीमान् ।

सामान्यons Comp॥।

प्रमाणानुसारं श्रियः-पतिQuormulq।

(सा।दी।) स्वशेषत्वानुसन्धानम् - तदा शेषी श्रीमत्त्वेन प्रतिसम्बन्धी भवति - श्रीरहितं भगवन्तं प्रति शेषत्वं नानुसन्धेयमिति भावः तथानुभवकैङ्कर्यरक्षाभरसमर्पणे उपेयभूत उपायभूतश्चेश्वरश्श्रीमानेव प्रतिसम्बन्ध्यनुसन्धेयः - श्रीरहितस्य प्रतिसम्बन्धित्वासम्भवात् । उपेयभूत कैङ्कर्यानुभव विषयत्वं श्रीमत उपेयत्वम् - फलसमर्पणे च फलस्वामित्वेन श्रीमानेव प्रतिसम्बन्धी। आश्रितस्य प्रतिसम्बन्धित्वाश्रवणात् - श्रीमतो नारायणस्याहं शेषोऽस्मीत्यनुसन्धानं स्वरूपसमर्पणम् । श्रीमति भगवति मम कैङ्कर्य सिद्ध्यर्थं तादृशे भगवति रक्षाभरं न्यस्यामि; न मम रक्षाभर इत्यनुसन्धानं रक्षाभरसमर्पणं नाम मम रक्षणफलमपि श्रीमतो भगवत एव न ममेत्यनुसन्धानं फलसमर्पणं नाम - अतश्श्रीविशिष्टं प्रतिसम्बन्धिनं प्रकाशयितुमत्र श्रीमच्छन्द प्रयोग इति भावः मतुबर्थसम्बन्धस्यानेक विधत्वात्कथमस्य श्रियः-पतिवाचकत्वमित्यत्राह - श्रीमान् ढा इत्यादि - Gurgo, साधारण्येन - प्रमाणानुसार, नारायणपदसमभिव्याहार (सा।स्वा।) इदं निगमैकसिद्धमित्यर्थः- @ing पत्नीत्व प्रयुक्त वाल्लभ्यातिशय सिद्धिकीmporm, वेदान्तेषुपरत्व निर्णायक श्रीपतित्वद्योतनार्थं प्रथमं श्रीमच्छब्द Di৮। BnQCon? श्रीमान् सम्बन्धसामान्यं Cgrims

G, पुरुषकारत्वं

पतित्वपत्नीत्वादि सिद्धिकङ्क

अवकाशD]now?

Guri - श्रीमान् इति प्रमाणानुसार, वस्तुतः

पतित्वार्ह पुरुषवाचक नारायणपद समभिव्याहाररूप प्रमाणानुसारलं

Gurma। शंত

नारायणपद समभिव्याहार

श्रीपति

? लक्ष्मीनारायणा && pm श्रीमत् शब्दकं मुकं छ

भगवदभिन्नैQlumi, मी सिद्धान्तिक ना

अर्थं@ion? श्रीस्वतन्त्रैQuorm,

प्रबलप्रमाणßल अत्यन्तभेद pii पतिपत्नीभाव pib

अर्थं निर्णयिßsong।? ढाळगा। सामान्यos इति - “ह्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यौ’

ऎऩ्ऱु

••

(सा।प्र।) यथा शेषत्वानुसन्धान रूप स्वरूपसमर्पणे श्रीमान् स्वामी प्रतिसम्बन्धी यथा च फलसमर्पणे श्रीमानुपेयः प्रतिसम्बन्धी तथा भरसमर्पणे श्रीमानुपायभूतः प्रति सम्बन्धी निगमेषु प्रथित इत्यर्थः । एवं श्रीशब्दार्थमुक्त्वा “ह्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यौ - अस्येशाना जगतो विष्णुपत्नी” इत्याद्यानुगुण्यान्मतुपः पत्नीत्व रूपसम्बन्धोऽर्थ इत्याह - श्रीमानित्यादिना

ऱु

॥।

(सा।वि।) मतुप्प्रत्ययस्य सामान्यतस्सम्बन्धमात्रवाचित्वेऽपि इह पतिपत्नीभाव सम्बन्धविशेषे पर्यवसानमित्याह श्रीमान् इति Quji, सामान्येन । rig। इहद्वये । प्रमाणानुसार♚HITC०, नारायणशब्द साहचर्यात् - सामान्य poor सम्बन्धं श्रियः-पतिनाq, भर्तृभार्यारूप सम्बन्ध प्रकारेण ॥।

(सा।सं।) तेषां प्रमाणाधीन प्रमेयनिश्चयानामिति यावत् । श्रीमान्, श्रीविशिष्ट एवोपायोपेयः स्वामी समर्पणे प्रतिसम्बन्धी चेति प्रथित इत्यर्थः - श्रीमच्छब्दस्य बहुषु प्रयोगाद्व्यक्ति विशेष प्रतीतिः कथमित्यत्राह । श्रीमान् इति - सम्बन्ध सामान्य परस्य मतुपस्सम्बन्ध विशेषवस्तूपस्थापकत्वं कुत इत्यत्राह - सामान्येति

“ह्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यौ” इति श्रुतिबलात् -

[[२९०]]

मूलं । सम्बन्धं श्रुतिवल

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

विशेषितम् - सर्व आश्रयणीयैumi जगन्माता कंত

mow विशेषितुं Gosw

पतिGlusorsoru परत्व(pi, सौलभ्यpii Comp।

नारशब्दार्थ [१] [५] [६] ६०-

॥।

(सा।दी।) द्वयमुंली परत्वसौलभ्यrisir सिद्धि श्रन्यकं पतिQuङ्ग सिद्धिकं Gormula। ग) विशेषिकं । - ॥।

ग

मतुप्umi Capmor Dig लक्ष्मीपतित्व कं

m। सर्व इत्यादि - सर्वकं आश्रयणीयैurroor सर्वस्मात्परत्वं सिद्धिकं ५। जगन्माता के पति Quoror Cou सौलभ्यं इत्यादि - विशेषिjQgGssun, नारशब्दार्थ (कं श्रीमान्

व्यतिरेकनिर्देश अत्यन्त भेदकं पतित्वपत्नीत्व सम्बन्ध

सॊल्लिऱ्ऱॆऩ्ऱु करुत्तु - आरिरियाले यॆऩ्ऱु सॊल्लादे रिऩत्ताले ऎऩ्गैयाले

(सा।स्वा।) उपनिषदन्तर

प्रमाण प्राबल्यं सूचितम् -

ठीouqò भगवदाश्रितत्वादि सम्बन्ध

नियामक CP CLIT? ढाङ्ग

“श्रयते च परम्पदम्” ढाङ्ग “स्वतश्श्रीस्त्वम्” इत्यादि

Goo♚s पतिQuor अर्थाभिधान नियम कुकिं

की। सर्व इति । परत्वसौलभ्याभ्यां

सर्वसमाश्रयणीयाया अनुग्रहैक स्वभावतया जगन्मातुरस्याः पतिरित्युक्ते “तुल्यशीलवयोवृत्ताम्” इति न्यायेन परत्व सौलभ्यसिद्धिQu - @। श्रीमान् ढाळ Comm? नारायणशब्दßली लाग नरसम्बन्धिनोनारा ढग, नाराणामयनम् , व्युत्पत्तिभेद नारशब्दार्थैr iq प्रमाण सिद्धसम्बन्ध विशेषं सिद्धिions) श्रीमच्छब्दं व्यर्थ १०pm ? GTাगाÈQFumi। g इति - वस्त्वन्तरव्यावृत्ति प्रयोजनकत्वात्

॥।

(सा।प्र।) पूर्वं श्रीमच्छब्दानुसन्धेयत्वेनोक्तं भगवतः परत्वं सौलभ्यं च मतुप उक्त सम्बन्धपरत्व विवक्षयेत्यभिप्रायेणाह - सर्वकं इत्यादिना - “श्रियं वासय मे कुले मातरं पद्ममालिनीम् - नित्यैवैषा जगन्माता” इत्यादिना मातृत्वसिद्धिरिति भावः न केवलं प्रमाणादेव मातृत्वावगमः - मन्त्रे नार शब्दबोध्याया अपि तस्याः पृथक्कीर्तनादपि सिद्धमित्याह - Liqow इत्यादिना -

॥।

(सा।वि।) श्रुतिबललं, “ह्रीश्चते” इत्यादि श्रुतिबलेन - विशेषितं विशेषपर्यवसितं कृतमित्यन्वयः श्रुत्या श्रियो नारायणपत्नी त्वासिद्धौ नारायण पदसमभिव्याहारेणापि पत्नीभावसम्बन्धविशेषो न सिद्ध्येदिति श्रुतिबललं इत्युक्तम् । श्रुत्या तत्प्रसिद्धि सत्वेऽपि - इह नारायणपदाभावे मतुपः उक्तसम्बन्धविशेषे पर्यवसानं न स्यात्

अतः प्रमाणानुसारादित्युक्तम् - अनेन सम्बन्धविशेषेण भगवतः परत्वं सौलभ्यं च सिद्धमित्याह - सर्व इति । सर्वेषामाश्रयणीयाया श्रियोऽप्याश्रयणीयत्वे भगवतस्सर्वोत्तरत्वम् जगन्मातृपतित्व सम्बन्ध विशेषेण सौलभ्यं चेति भावः नारशब्दार्थान्तर्गतत्वेऽपि श्रीमदिति विशेष्य विशेषणत्वेन कीर्तनात् वस्त्वन्तराद्व्यावृत्तिः पति पारार्थ्यं च सिद्धमित्याह -

[[१]]

इति - (सा।सं।) विशेष पर्यवसानेन प्रकृते फलितमाह सर्व इति । कृत्स्न नारविशेषणत्व पर नारायणशब्देनैव श्रियोऽपि विशेषणत्वलाभे पृथगिह श्रिया तद्विशेषणेन श्रियः किं लब्धमित्यत्राह । ত इति । - ॥।

द्वयाधिकारः

[[२९१]]

मूलं । वस्त्वन्तर ५०० व्यावृत्ति विशेषण oness निर्देशिकं swoo यथा प्रमाणं पतिपारार्थ्यpió सूचितम् ।

“भूमनिन्दा प्रशंसासुनित्ययोगेऽतिशायने ।

संसर्गेऽस्ति विवक्षायां भवन्ति मतुबादयः ॥

॥”

६७६) अनेकार्थींल मतुप् उपयोगविशेष) प्रमाणसिद्ध नित्ययोग jogi Gan

(सा।दी।) ढा¬änsuri - यथा प्रमाणं, “अनन्या राघवेण” इत्यादि प्रमाणम् - भूमनिन्देति । भूम्नि उदाहरणं - धनवान्, पशुमान् - बहुत्वे तात्पर्यम् - निन्दायां महदिदं कौशलमायुष्मतां - निन्दायां तात्पर्यम् प्रशंसायां, बुद्धिमान् वाग्मीत्यादि प्रशस्त बुद्धिरित्यर्थः । नित्ययोगे, प्रभावान् ज्ञानवानित्यादि अतिशायने, शक्तिमान् वीर्यवान् । अतिशयित शक्तिमानित्यर्थः - संसर्गे, स्फटिको रक्तिमवान् - अस्ति विवक्षायां, पर्वतो धूमवानित्यादि - उपयोगविशेषम् - प्रयोजन विशेषम् - पुरुषकारादिक्षा प्रमाणसिद्धorror “लक्ष्मीमनपगामिनीम् - विष्णोश्श्रीरनपायिनी” इत्यादि प्रमाणम् - नित्ययोगः, अविनाभावः - Qjनित्ययोग jog उपपादिकं की pri

(सा।स्वा।) सप्रयोजन

साधारणLorr पारार्थ्यQILD।

पारार्थ्य(@Dorm] कलङ्क]। भवन्ति मतुबादयः” ढाकी

॥।

५। पतिपारार्थ्य

एतावन्मात्रकथने चेतनाचेतन

शङ्का स्यात् तद्वारणार्थं यथा प्रमाणमिति - सर्वेशानात्व श्रुतिबलेन स्वेच्छायत्तं “भूमनिन्दा प्रशंसासु नित्ययोगेऽतिशायने । संसर्गेऽस्ति विवक्षायां

धर्मवान्, महदिदं कौशलम्मायुष्मताम्, बुद्धिमान्, प्रभावान्,

वीर्यवान्, स्फटिकोरक्तिमवान्, पर्वतो वह्निमान् इत्यादौ यथाक्रमं मतुपो बहुत्वादि विशेषित प्रमाणसिद्ध

तत्सम्बन्धार्थकत्वस्य दर्शनात्

भूमेति - उपयोगेति - सापराध

अर्थं विवक्षित शङ्कि उत्तर- mung। आश्रयि (५२ minor नित्ययोग & mg। प्रमाणेति - “नित्यैवेषा जगन्माता विष्णोश्श्रीरनपायिनी” इत्यादि - Qrio श्रीमान् ढाङ्ग। स्वरूपलं नित्ययोग jujBgm -

की

[[६]]

(सा।प्र।) ननु न नित्ययोगं मतुप् ज्ञापयितुमलम् - अनेकार्थत्वेन नित्य योगबोधन नैयत्या भावादित्यत्रापेक्षासम कालमाश्रयणोपयुक्ता पृथक् सिद्धिपर्यवसानात् तथा लक्ष्म्यास्स्वरूपं च वक्ष्ये श्रृणु समाहितः । गुणतश्च स्वरूपेण व्याप्तिस्साधारणी मता ॥ यथा मया जगद्व्याप्तं स्वरूपेण स्वभावतः । तया व्याप्तमिदं सर्वं नियन्त्री च तथेश्वरी ॥ यथा मया च सा व्याप्ता तया व्याप्तोऽहमीश्वरः । विष्णोश्श्रीरनपायिनी” इत्याद्यानुगुण्याच्च नित्ययोग एवार्थ इत्याह भूमीत्यादिना - एवं स्वरूपापृथक्सिद्धिमुक्त्वा विग्रहापृथक्सिद्धिमपि - (सा।वि।) मतुप अनेकार्थ साधारण्येऽपि औचिध्यान्नित्ययोगोग्राह्य इत्याह । भूमनिन्देत्यादिना नित्ययोगमुपपादयति । -

॥।

(सा।सं।) व्यावृत्तिः, उत्कर्षः । “अस्यामम च” । ईश्वरीं सर्वभूतानाम्” इत्यादिना विभूतिद्वय शेषित्वादि धर्म साम्यादत्यन्त साम्य शङ्कानिरासाय पारार्थ्यसूचनं फलितमिति भावः । इत्थं सपत्नीकस्यैवोपायत्वादि द्योतनम् । श्रियः-पति पारार्थ्यादि द्योतनं च कुर्वन्नयं श्रीमच्छब्दस्तस्यानित्ययोग परोऽपीत्याह - भूमेति । सर्वत्रेह प्रमाणसिद्धLDrror इत्युक्तिः, उपपत्तिसत्त्वेऽपि तथा प्रमाण विरुद्धाकारो न सिद्ध्यतीति सूचनाय “श्रीवत्सवक्षा नित्य श्रीर्विष्णोश्श्रीरनपायिनी’ इत्यादिकमिह प्रमाणं भाव्यम् ।

[[२९२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । विग्रहमण्डी ब्रह्मचर्या (भिनया) वस्थै ६६q।um नित्ययोग

सामानाधिकरण्यं GCommi

अपृथक्सिद्धवस्तु कं श्रीमान् न

(LPTLIL “कृष्णाजिनेन संवृण्वन् वधूं वक्षस्स्थलालयाम्”

मत्वर्थीय प्रत्यय सापेक्ष&

अन्वय। वामन

श्रीमान् मत्वर्थीय

(सा।दी।) विग्रहñली इत्यादि - विग्रही नित्ययोग ब्रह्मचर्यावस्थैulgii - संवृण्वन् - सञ्छादयन् - ननु श्री अपृथक्सिद्वै

प्रत्ययप्रयोगं ८।LT

यथा गौः अश्वः गोत्वाश्रयः

mpr अर्थ - पृथक्सिद्धैB

मत्वर्थीयनिरपेक्षसामानाधिकरण्यं BOLI। “श्रीरहं कीर्तिरहम्” इति अपृथक्सिद्धवस्तु॰४कंG इत्यादिwnã - अत्र मत्वर्थीयप्रत्ययो मतुबेव । -

॥।

शङ्कु परिहरि की pri।

(सा।स्वा।) किन्तु प्रमाणान्तरानुसार पतिपत्नीभावेन नित्ययोग पत्नीत्वस्यैव पुरुषकारत्वायापेक्षितत्वात् - पत्नीत्वं पतित्वं च शेषशेषि भावाद्यवच्छिन्न पुंस्त्व स्त्रीत्वैकान्तलिङ्गविशिष्टविग्रहविशेष शालित्वमेतादृशविग्रहयुक्त श्रियो भगवति नित्ययोगोऽनुपपन्नः रामाद्यवतारेषु विश्लेषदर्शनात् ढाळाळी शri - विग्रहमण्डी इति विश्लेषं लोकाभिनयमात्र GILD ६ ५।लं। शुभा श्रीमान् कं विशेषणतया निर्देश - पृथक्सिद्धविशेषणQILDÒrm “कीर्तिश्श्रीर्वाक्च नारीणाम्” ढाळा "

मत्वर्थीय प्रत्ययनिरपेक्षसामानाधिकरण्यं LIT अपृथक्सिद्धैं श्रीमान् l तत्सापेक्षसामानाधिकरण्यं शुरु स्वतन्त्रै ? । कुदृष्टिश अनुवदि परिहरि - अपृथक्सिद्धवस्तु छ इति

॥।

पिराट्टि

" Tomato

(सा।प्र।) सप्रमाणमाह । विग्रहमण्डी इत्यादिना । नन्वेवं सति मतुबन्तेन सामानाधिकरण्यमपृथक्सिद्धिं बाधेत। मतुबनपेक्ष सामानाधिकरण्यं पृथक्सिद्धिमपि बाधेतेति शङ्क अनुवदन् पृथक्सिङ्ख्यपृथक्सिद्धीन मतुप्सापेक्षत्वनिरपेक्षत्वप्रयोजिके । तयोर्व्यभिचारात्किन्तु विवक्षया वा स्वतो वा विशेषणमात्रवाचित्व तदभावावेव मतुप्सापेक्षत्वनिरपेक्षत्व प्रयोजकावितितयोरभावावेवबाधकाविति तयोरत्राभावान्न बाध इत्यभिप्रायेणाह - अपृथक्सिद्धेत्यादिना - “मृत्युस्सर्वहरश्चाह मुद्भवश्च भविष्यताम्”

(सा।वि।) विग्रहñली इति । ब्रह्मचर्यावस्थायामपि कृष्णाजिनेनाच्छादनान्नित्ययोगस्सिद्ध इति भावः ननु श्रियोऽपृथक्सिद्धत्वे गौः अश्व इत्यादा विव मत्वर्थीय प्रत्ययनिरपेक्ष प्रयोगस्स्यात् । पृथक्सिद्धत्वे मत्वर्थीय रहित समानाधिकरण प्रयोगानुपपत्तिरिति मन्दचोद्यद्वयं मन्दविषन्यायेनानूद्य परिहरति अपृथक्सिद्धवस्तु॰४ळञ्छ इत्यादिना - अपृथक्सिद्धवस्तुनः, स्वरूपेण विग्रहेण चाविनाभूत वस्तुनः इत्यर्थः । अन्यथा सर्वस्यापि भगवदपृथक्सिद्धत्वेन विशिष्य निर्देशायोगात् ।

॥।

(सा।सं।) अनपायिनीति शब्दश्चिरकालाभिप्राय इति शङ्कावारणाय तद्विवक्षितमर्थं प्रमाणान्तर सिद्धार्थापत्त्या दर्शयति - विग्रही इति । नन्वियमपृथक्सिद्धा ? पृथक्सिद्धा वा ? आद्ये मत्वर्थीय प्रत्ययविरोधः ॥ अन्त्ये “कीर्तिश्श्रीः” इत्यादि तन्निरपेक्ष सामानाधिकरण्य विरोधः । - ॥।

द्वयाधिकारः

[[२९३]]

” न

चोद्य

floor Gi

मूलं । पृथक्सिद्धकी ६० “कीर्तिश्श्रीर्वाक्च नारीणाम्” नळं, “यी मत्वर्थीय प्रत्ययनिरपेक्षores सामानाधिकरण्यं Con? moi मन्द]८६ना -

? " तद्रुणसारत्वात्तु तद्व्यपदेशः प्राज्ञवत्” ननकी न्याय ज्ञानगुण आत्मा ज्ञान Girius “ज्ञानवान्” मत्वर्थीय प्रत्ययान्वितonso सामानाधिकरण्य (poorani Cummum (सा।दी।) पृथक्सिद्धDIT स्वतन्त्रम् । पुं। पुन, mitaAruj, AJM५। शङ्काया मन्दत्वमेवोपपादयति - GTIIEICT इत्यादि तद्गुणसारत्वादित्यादि । तद्गुण सारत्वात्, ज्ञानगुणस्सारो यस्य तत्त्वात् - ज्ञान गुणसारत्वात् तद्व्यपदेशः, आत्मनो ज्ञानमिति निर्देश उपपद्यते - “विज्ञानं यज्ञं तनुते” इत्यादि - तत्र दृष्टान्तमाह प्राज्ञवत्, प्राज्ञः, परमात्मा । सयथा “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म” इति व्यपदिश्यते - तद्वदिति सूत्रार्थः - मत्वर्थीय प्रत्यय प्रयोगमात्र♚ल विशेषणलं पृथक्सिद्धQDormiti, तन्निरपेक्ष प्रयोगमात्र अपृथक्सिद्धQDong, वस्तु निश्चयि BLT - प्रमाणान्तर

(सा।स्वा।) शुनं घट इति मतुप् प्रत्यय राहित्येन प्रयोगात्संस्थानात्मक जातिनं अपृथक्सिद्धत्व, दण्डवानित्यादौ तत्प्रयोगेण पृथक्सिद्धत्व pii मां विरोधि ? मत्वर्थीय प्रत्ययप्रयोगाप्रयोगं पृथक्सिद्ध्यपृथक्सिद्धिकं नियामकwww@गी पृथक्सिङ्ख्यपृथक्सिद्धिव्यवस्थोच्छेदं

(सा।प्र।) इति कीतिश्श्रीर्वाक्चेत्यस्य पूर्वखण्डः - तद्गुणसारत्वादित्यत्र स्वरूपनिरूपकधर्मवाचित्वाच्छ्रेष्ठ गुणवाचित्वाच्च सामानाधिकरण्यद्वय मस्तीत्युक्तम् - तथात्रेति भावः

॥।

(सा।वि।) कीर्तिर्वागित्यस्य पूर्वार्धं “मृत्युस्सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च भविष्यताम्” इति । अहं कीर्तिरहं श्रीरित्यर्थः । yadi umr। पुष्पे । Gum, विद्यमाना - Losmi, स्त्रीसन् - पृथक्सिद्धत्वेन मतुप्साहित्य राहित्य प्रयोजके । किन्तु यस्य परार्थस्य स्वातन्त्र्येणोपस्थितिः तस्यान्य विशेषणत्वे भेदसंसर्ग विवक्षायां सामानाधिकरण्यार्थं मतुप्प्रत्ययः । यथा गोत्ववानयमिति परोपसर्जनतयैव प्रतीतौतु न मतुप्प्रयोगः यथा गौरयमिति नीलो घट इत्यादौ तु गुणवचनेभ्यो मतुपो लुगिष्यत इत्यनुशासनात् । मतुब्लोपे सति यश्शिष्यते सलुप्य मानार्थाभिधायीति न्यायेन द्रव्ये शक्तिः - न्यायमते तुलक्षणा । अभेदसंसर्ग विवक्षायां स्वतन्त्रोपस्थित पदार्थकस्यापि न मतुप्प्रयोगः यथा ज्ञानमात्मा एष लावण्यराशिः - एतावता तादधीन्य प्रतीतिः । - ॥।

(सा।सं।) अत इह मत्वर्थीय प्रत्ययान्नापृथक्सिद्ध विशेषणतेति परेषां शङ्काया मन्दतां दृष्टान्तेन दर्शयति - तद्गुणेति - भगवतः कीर्तिः श्रीरित्यादि निर्देशस्तद्गुणसारत्वादिति न्यायनिबन्धनः । @igi gopujwmw इति - श्रीः श्रीमानितीहापि प्रयोग उपपन्न इत्यर्थः । - ॥।

[[२९४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं। शुलsuni मत्वर्थीय प्रत्ययमात्र

पृथक्सिद्धD।

“नरपतिरेव सर्वेलोकाः” इत्यादि fume विवक्षान्तरं सम्भावित

निश्चयिssing। थीं प्रत्यय

ठा

क ूल सामानाधिकरण्यमात्र कङ्ग पृथक्सिद्ध॥। विशदDies प्रतिपादिकं प्रमाणान्तर ॥ ८६० नाकं यं वस्तुस्थिति ig gw प्राप्तम् - उपाय दशैीगळं फलदशै प्रमाण नित्ययोग mmswmoji,

[[१]]

(सा।दी।) वस्तुकं पृथक्सिद्धत्वापृथक्सिद्धत्वनिश्चय PILIGILD - शु मत्वर्थीयेत्यादिuri। नरपतिरेव सर्वेलोका इत्यत्रतादधीन्यादिविवक्षया मत्वर्थीय निरपेक्षप्रयोगः नत्वपृथक्सिद्धत्वाभिप्रायेण - नी खण्डद्वयी मतुप् नित्ययोग अर्थGILD सोपपत्तिकLDI& उपसंहरिकं की pi-Qig उपायदशैuigi इत्यादिã - ॥।

(सा।स्वा।) शुक्र इति वाक्यद्वय

Com

प्राप्तमित्यन्तेन । शुकं अपृथक्सिद्धिबोधक प्रमाणान्तरीक मतुप् un

FGCom? प्रमाण porgi उत्तर खण्डलङ्की मतुप् नित्ययोगपर LDC कङ्क तद्विरूप Lor B पूर्वखण्डलंल मतुप्कं नित्ययोगपरत्वं Grain G GLDIT? GTQJi - शंত इति । उपायदशायां लक्ष्म्या सह हृषीकेशः । फलदशायां “वैकुण्ठे तु परे लोके श्रिया सार्धं जगत्पतिः । नित्यैवैषा जगन्माता” इत्यादि प्रमाणम् । ।

॥।

(सा।प्र।) एवं पृथक्स्वरूप विग्रहाभ्यामपृथक्सिद्धाया लक्ष्म्याः “लक्ष्म्या सह हृषीकेशः । वैकुण्ठे तु परे लोके” इत्यादि प्रमाणानुगुण्यादेतन्मात्रे पुरुषकारत्वोपायत्वोपेयत्वानां प्रतिपादनस्यापेक्षितत्वाल्लक्ष्म्याश्चोक्ताकारत्रय योगाच्च खण्डद्वयेऽपि मतुपा आकारत्रयोपयोगी नित्ययोग उच्यत इति दर्शयन्नस्य साम्प्रदायिकत्वं पूर्वखण्डे तत्प्रदर्शनफलं चाह - Qrg उपायेत्यादिना । - ॥।

(सा।वि।) नत्वपृथक्सिद्ध प्रतीतिः - नरपतिरेव सर्वे लोका इत्यादावपि अपृथक्सिद्धि प्रतीति प्रसङ्गात् तस्मात्प्रमाणानुरोधेन पृथक्सिद्धत्वापृथक्सिद्धत्वे ज्ञातव्ये - न मतुप्साहित्य तदभावाभ्यामिति प्रघट्टिकाशयः

• पूर्व ११५ मतुप् उपयोगविशेषं लं प्रमाण सिद्धLDI] नित्ययोग @jpg। इत्युक्तम् इदानीं तदेव विशदयन्नुपसंहरति । rig उपायदशै इति - इह उपायदशायां लक्ष्मीसाहित्ये प्रमाणं ‘लक्ष्म्या सह हृषीकेशः” इति - फलदशायां साहित्ये प्रमाणं “वैकुण्ठेतु परे लोके श्रिया सार्धमित्यादि ।’ (सा।सं।) अस्त्वेवं ततः किमित्यत्राह - शुक्र इति - मात्र चाविशद प्रतिपादकप्रमाणान्तरव्यवच्छेदः । तर्हि निर्धारणं कथमित्यपेक्षायां सामान्येन तन्निर्णय प्रकारमाह - शुभा । इति - मत्वर्थीयप्रत्यय तदभावयोर्निश्चायकत्वाभावे सतीत्यर्थः । अस्त्वेवं प्रकृते किमायातमत आह

श इति । “विष्णोश्श्रीरनपायिनी - लक्ष्म्या सह हृषीकेशः । श्रीमन्नारायण स्वामिन्ननन्यशरणस्तव” इत्यादिकमुपायदशायां, “श्रिया सार्धं जगत्पतिः” इत्यादिकमुपेयदशायां च नित्ययोगे प्रमाणं द्रष्टव्यम् पुरुषकारत्वमेव श्रिय इति वदद्भिरपि - ॥।

-६४

द्वयाधिकारः

॥।

[[२९५]]

इम् पुत्तिल् इव्ऩुम् प्पिक्कै तिामागैयालुम्, yafAGUSङ्गळिल् अप्पाले ‘‘ळ४ अai ४ aca” ऎऩ्गिऱबडिये पिरिवऱ्ऱबडि सॊल्लिऱ्ऱायिऱ्ऱु नम्माऴ्वारुम् “अगलगिल्लेऩिऱैयुमॆऩ्ऱलर्मेल् मङ्गैयुऱैमार्बा” ऎऩ्ऱुम् - “ऒण्डॊडियाळ् तिरुमगळुम् नीयुमे निलानिऱ्प” ऎऩ्ऱुम् ॥। (ऎळ।) इयिल् त्तुक्कु HHIERमुमुण्डॆऩ्गिऱार्। नम्माऴ्वारुम् रीयाल्। अगलगिल्लेऩॆऩ्ऱु ३९१४यिल् पणत्तै अळित्तार् - ऒण्डॊडियाळ् रियाल् ३यिल् Aनात्तैयुम्। “इङ्गुमङ्गुम् तिरुमालऩ्ऱि” ऎऩ्ऱु ३४१४१९४ कळिलिरण्डिलुम् वुळत्तै अरसळित्तारॆऩ्ऱबडि - अगलगिल्लेऩ् ५४f इऱैयुमगलगिल्लेऩ्, इऱैयुम्, मुम् - अगलगिल्लेऩ्, पिरिय नित्यागिरिले ऩॆऩ्ऱु कॊण्डु - अलर्मेल्मङ्गैयाल्, क४रिरियाल्। पण्णप्पडुम् मार्बैयुडैयवऩे ऎऩ्गै - ऒण्डॊडियाळ् ३हरि- (सा।ऎ।) इम् पुऩत्तिल् A - Aufen selaleucu ऎऩ्ऱु करुत्तु। इप्पडियाऩाल् राऩ नम्माऴ्वार् “मुगिल् वण्णऩडियैयडैन्द” कवुरिबुगळिले पण्णियरुळिऩ रिवु वुळत्तैच् चॊल्लामैयाले काग Aवुळत्तै पुविमागच् चॊल्लक्कूडुमो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् - नम्माऴ्वारुम्अगलगिल्लेऩ् ५-

इऱैयुम्, कामुम् अगलगिल्लेऩ्, अगलुगै वक्यागनिऱ्किऱेऩल्लेऩॆऩ्ऱु। अलर्, y४पु - मेल्, पुरि, काऩाऩ मङ्गै, ऒरियाल्

पण्णप्पडुम्। मार्बै, ऎसैयुडैयवऩॆऩ्गै - ऒण्डॊडियाळ् री - ऒण्, अऴगियदाऩ। तॊडि, EEGAR मिग कगicer: । तिरुमगळुम् ऎऩियुम्। नीयुम्, तेवरीरुम् (सा।V।) पिरिवऱ्ऱ री - afa ३ः १ अगलगिल्लेऩ् ३४रि ।

रिया अरिरिये । ऒण्डॊडियाळ् safe - faces राहित्येन सर्वाभरण भूषिताया लक्ष्म्यास्तव चोभयोर्विश्वशेषित्वेन विश्वनियन्तृत्वे स्थितयोस्सतोरितिच । - (सा।वि।) अपेक्षिततम Logo इति - खण्डद्वये उपायफल प्रतिपादके श्रीमच्छब्द प्रयोगादिति

पिरिवऱ्ऱ, सासावुः - नागरिगऩ् - नम्माऴ्वारुम् ३ अगलगिल्लेऩिऱैयुम् - इऱैयुम्, सरिबु - अगलगिल्लेऩ्, रिः १

Aadi अलर्मेल्मङ्गैयुऱैमार्बा, y qi: - ऒण्डॊडियाळ् इति व्याख्यातम् ।

॥।

[[१]]

४ । उऱै

[[९९]]

पिरिवु, पिरिय

प्रसङ्ग

(सा।सं।) तत्त्वेन नित्ययोगो वाच्य इत्यपेक्षित Lorsungi इत्युक्तिः अवतारदशायामप्यु- aravucerafans” रि - नीयुमे लूऩा “का rj स्वधयातदेकं - नान्य त्किञ्चनमिषति” इत्यादिभिः कारणदशायामपि युवयोर्नित्ययुक्त तयैवावस्थान पराभिः दृष्टं सामर्थ्यं दृष्ट्वा रक्षकान्तरोपायान्तर गवेषणान्निवृत्तः

[[२९६]]

की

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । “ं श्रीमच्छब्दकं श्रीलङ्ग ६० नित्ययोग

फलदशै

५६” नळं - उपायदशै अनुसन्धि अनुसन्धानं सापराधतं तं कळण

५mm♚gung आश्रयिक mliuni - Durg अपेक्षित Door ॥। (सा।दी।) विलक्षणाभरण इतिशेषः । @rigor

उपे यदशै

ग ६० LD,

की sons - ♚, वर्तिujjs, परमपद इत्यादि । @gi - आमुळं, अयन्धीश्री गुगली, श्रीविशिष्ट काळा नारायण ढङ्ग वेऱॊरुवरिल्लामैयैक् कण्डॆऩ्गै शनी शलं नित्ययोग लं। कं छ प्रयोजन ऊंGीpiri। @ अनुसन्धानमित्यादि - Cg, घटकum ॥ नी नारायण शब्दार्थ श्रीsius प्रसङ्गं

सम्पादिकं की - Quig इत्यादि

॥।

तस्यां, Lomo,

OLD

(सा।स्वा।) ल♚u, वर्तिwnj♚s - परमपदे इति शेषः गळं इत्यादि । gळं, उपायदशैप्पी बुरा, आगळं, परमपदे । फलदशै - श्री। डी। श्रीः व्यामोह मुंल। नित्यश्रीविशिष्ट नारायण गाली, नारायणं विना @८००, श्रीमन्तं विना अन्यो नास्तीति दृष्ट्वेत्यर्थः - उत्तरखण्डी शेषभूतस्य कैङ्कर्योद्देश्यतया नित्ययोगमपेक्षितong पूर्वखण्ड की अपेक्षितोपयोगविशेषQLD? GT(@up। Q अनुसन्धानमिति । घटक संशय। ईश्वरा सापराधविषये निग्रहसङ्कल्प दण्डधर अन्तःपुरवार्तामप्यनाकर्ण्य क्रूरस्वभावदुष्टराज न्यायात्केवलं नृशंसालीãं नित्यं पुरुषकारसन्निधानस्यापि निश्शङ्कमाश्रयणोपयुक्तत्वाभावान्नित्ययोगपरत्वं मतुपो व्यर्थ Dorm? लगा। Que इति । निरुपाधिक सम्बन्धरहित निर्गुण दुष्टराज सुघटक सन्निधानस्य वैय्यर्थ्येऽपि

ऩा

(सा।प्र।) ूं Goriji on इत्यादि इह चामुत्र च श्रीमतोऽविनाभावं दृष्टृति च । अळणील इत्यादि । सहकार्यन्तरमनपेक्ष्यापेक्षा समकालमाश्रयणोपयुक्तं भवेदित्यर्थः । अथ नारायणशब्दार्थ माह - Q इत्यादिना ॥।

(सा।वि।) @ri, इह - उपायदशायाम् - आळं उपेयदशायाम् - LD, श्रीमोहवन्तं भगवन्तम् अळाली, विहाय - श्रीविशिष्टं भगवन्तं विहाय । DG, अन्यस्याभावं दृष्ट्वा नित्ययोगानुसन्धानसप्रयोजनान्तरमाह - Q अनुसन्धानमिति - श्री। भगवदाश्रयणे घटको नास्तीत्यविचार्यैव - अथ नारायण शब्दं व्याख्यातुं प्रसङ्गं सम्पादयति । Qing अपेक्षित

इति ।

(सा।सं।) त्वञ्चरणा वेवोपायत्वेनाश्रित इत्यर्थलाभाच्छ्रियः कालतो असङ्कचितयोगरूपो नित्ययोगोऽनुसंहित इति भावः शळं इति इहामुत्र च श्रिया नित्ययुक्तं विना रक्षकान्तराभावमध्यवस्य पुरुषकारस्यात्रापेक्षितत्व प्रकारं श्रीमत्त्वानुसन्धानस्य फलं चाह - य इति । श्रणील, निश्शङ्कम्

अथ नारायणपदं व्याख्यातु मवतारयति - Quig इति । -

द्वयाधिकारः

[[२९७]]

कङ्की, नारायण शब्द सम्बन्ध (po

मूलं । पुरुषकारं गुण। “ii” की LLC (सा।दी।)

बहुवचनप्रयोगम् -

प्रमाणं LG - श

Corpio, अनपेक्षितत्वादभ्यधिकमित्यर्थः - ऊं की सम्बन्धं, स्वस्वामिभावादिः - गुणा, वात्सल्यादिना - अर्थ लगqui इत्यादि । तऩ्ऩडि यार् तिऱत्तुत् तामरैयाळागिलुम् सिदगुरैक्कु Guoroquing @guri sign or sign Gruit Cunggi इति - लगाquiri@pg], स्वाश्रित ऊं, Drywani, कमलवासिनीunoongi। लं

ली कैमुतिकन्यायं कृल - G♚pi - २MG, Gogo - भुमीय GDS Garm सिद्धान्तम् - qumii, मद्भक्ताः । umri, प्रतिबुद्धqurii-Gringmri, अप्रतिबुद्ध agnis-orm Gugmi, morpsÈ @suingmi - श्र? असं मृदु प्रकृति $@कं ॥।

(सा।स्वा।) निश्शङ्काश्रयणयोग्यगुणसम्बन्धवति भगवति तादृशघटक सन्निधाने निश्शङ्कतायां किमु वक्तव्यQD६m ५५लं -, “भवती सम्बन्धदृष्ट्या हरिम्” ढालाङ्की सम्प्रदाय विरोधिwrzn? शुल तादृशगुणरहित?

pri

इदु । तऩ्ऩडियार् तिऱत्तुत् तामरैयाळा किलुम् सिदगुरैक्कु मेलॆऩ्ऩडियार् अदु @sujuri @sungni horm Gagrit Curroji, स्वदासविषये कमलवासिनी श्रीरपि - कृल। G♚♚ळं ूङ्की - ६७६६० Guri, अस्मत् दासास्तन्न कुर्युः - Grung, प्रारब्धवशेन कुर्युश्चेदपि समी चीनमेव कृतवन्त इति वदन्निवास्ते भगवानिति गाथार्थः - पुरुषकार भूतया कमलया असम्भावित पैशुने कृतेऽपि दासानङ्गीकरोतीत्युक्त्या

॥।

(सा।प्र।) Corpp, स्वस्वामिभाव सम्बन्धवात्सल्य सौशील्य सौलभ्यादय स्स्वाश्रय भूत भगवदाश्रयणे पुरुषकारोऽप्यनपेक्षित इति ज्ञापयितुं समर्था वर्तन्त इत्यर्थः । एवं पुरुषकारानपेक्षा वक्तुमयुक्तेत्यत्र साक्षात्कृत भगवत्स्वरूपैस्सूरिभिरपि तथोक्तेर्वायुक्तेत्याह - । लगqui इत्यादिना भगवान् स्वभक्तविषये सर्वलोकजननी पद्मालयापि पैशुन्यं करोति चेदपराधं ज्ञापयति चेन्मद्भक्ताः नापराधं कुर्युर्यदि कुर्युः प्रारब्धपापफलमभुञ्जत

(सा।वि।) पुरुषकारं ITI, पुरुषकारश्च - मङ्की, तदपेक्षयातिशयितरूपेण विद्यन्ते। अतिशयितत्वं च भगवदाश्रयणे पुरुषकारोऽपि नापेक्षणीय इति ज्ञापकसामर्थ्यम् - अत्र प्रमाण माह - शाळाomqui इति - एवदतिशयितत्त्वम् - qui

सिदगुरैक्कु मेल् ऎऩ्ऩडियारदु सॆय्यार् सॆय्दारेल् नऩ्ऱु सॆय्दारॆऩ्बर् पोलुम् ३ गाथा । अस्यार्थः - गqui, स्वाश्रितविषये तामरैयाळागिलुम्,

॥।

(सा।सं।) घटनाय निश्शङ्काश्रयणाय वा अपेक्षित ना। ♚ Lombig, अनपेक्षिततयाऽधिक इति बुद्धिजनकतयावस्थितः - सम्बन्धः, शरीरात्मभावनियामकशेषशेषिभावादिः

गुणाः, कारुण्यादयः । नारायणशब्दलंलं Cgrimam सम्बन्ध गुण is Quig अपेक्षित पुरुषकार ५ लाqकी इत्युक्त्या नारायणपदं व्याख्यानायावतरितं भवति - नारायणशब्दस्य शरण्यत्वोपयोग्याकारवर्गपरत्वे प्रमाणम् । गqui इति । श्रीमच्छब्देनैव धर्म्युपस्थापनात्

[[२९८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । “श्रीधरश्श्रीकरश्श्रेयश्श्रीमांलोकत्रयाश्रयः” इत्यादि भगवन्नाम ones प्रसिद्ध श्रीमच्छब्दं

mung?॥।

(सा।दी।) पुनः प्रपत्त्या

लघुशिक्षैwn wing कसिगरिक्कविरुक्किऱोमॆऩ्ऱु करुत्तु। ऎऩ्बर् पोलुमॆऩ्गैयाल् अदु

दोषाmom तिरुवुळ्ळमल्ल वॆऩ्ऱु तरिक्किऱदु ननु श्रीमान् ढाङ्ग की शब्द भगवा कं असाधारणनामधेयomri विशेष्य कण्ठ नारायणशब्दळी मुलं? एकवाक्य♚ल विशेष्यपदद्वयं ला ८२।GOLD? ढाङ्गळा पूर्वखण्डल उपायोपयुक्त गुणादि विशेषानुसन्धानार्थ Lor Boyo उत्तरखण्ड♚ली सर्वविशिष्टं प्राप्य

नारायणशब्द Consum

श्रीमच्छब्दं विशेषण प्रयोगिकी कीpi। श्रीधर इत्यादि॥॥ (सा।स्वा।) पुरुषकाराभावेऽपि रक्षणोन्मुखो भगवान् स्वानतिक्रमणीयपुरुषकारसन्निधाने किमु वक्तव्यQLD६] लम्म्] - अर्थ सम्प्रदायसिद्धा - शां श्रीमच्छब्दं भगवदसाधारण नामorrumun नारायणशब्दं की? एकवाक्य

पदप्रयोगमनुचितं? उपायत्वोपयुक्त गुणानुसन्धानार्थं नारायण शब्दं

श्रीमच्छब्दं विशेषण GILDढङ्ग गीत उत्तरखण्डी नारायणशब्दं शङ्किलं । उत्तर Lori - श्रीधर इति - मी नारायणशब्दार्थLD? Q♚♚♚ङ्गी। नारायणशब्द ॥।

६) विशेष्य प्रथमनिर्दिष्ट

मन्त्राधिकार

प्रारब्ध पापफलतया कृतस्यापि पापस्य

(सा।प्र।) इति समीचीनमेवाकुर्वन्निति वदेदिवेत्यर्थः लघुदण्डादिहेतुत्वे नासामीचीन्यादिव शब्द प्रयोग इति भावः - श्रीमच्छब्देन श्रियः-पतित्वेन नामतया च नारायण एव बोध्य इति नारायणपदवैय्यर्थ्यशङ्कामनूद्य परिहरन् तस्य पूर्वाधिकारोक्तसकलार्थवत्त्वेऽप्युपायत्वोपयुक्ता वात्सल्यादय एवानुसन्धेया इति प्रदर्श्य तेषां स्वरूपमुपयोगप्रकारमप्याह । श्रीधर इत्यादिना । - ॥।

(सा।वि।) भगवदत्यन्तवल्लभा पद्मालयापि - श्री। दोषम् - २०१५, उक्तवत्यपि - अपि शब्देन आश्रितविषये दोषं नवदेत्तथा सम्भावितत्त्वेऽर्पीति सूच्यते - niguri, मद्दासा उत्तम प्रकृतिकाः अदु Gruni, पापं न कुर्वन्ति - Gringmna, मध्यमप्रकृतिकाः कुर्वन्ति चेत् - mom sugnir Cungi, समीचीनमकुर्वन्नित्यङ्गीकुर्वन्त इव क्षमामहे मृदुप्रकृतीनां प्रायश्चित्तप्रवर्तनेन वा, कठिनप्रकृतीनां लघुशिक्षया वा, अङ्गीकुर्म इत्यर्थः - लक्ष्म्यादिभिराश्रितविषये दोषोपपादनं कृतं चेदपि तादृशदोषोपेक्षण रूपवात्सल्यादि गुणा अतिशयिता विद्यन्त इति भावः । ननु श्रीमच्छब्दस्य सहस्रनामसु भगवन्नामत्वेन पठितत्वात्तत एव विशेष्य प्रतिपत्तौ नारायण शब्दः किमर्थ इत्याशङ्कय तदुपयोगमाह - श्रीधर इति

॥।

(सा।सं।) किं नारायणशब्देनेत्याशङ्कय तस्य प्रयोजनद्वय प्रदर्शनेन श्रीमच्छब्दस्य विशेष परत्व निर्धारणेन च तां परिहरति । श्रीधर इति ।

द्वयाधिकारः ३

[[२९९]]

मूलं । पूर्वखण्ड की उपायभावानं २ minor गुणविशेषा (गुणाद्य) नुसन्धानार्थ उत्तरखण्ड मङ्कीं सर्वविशिष्ट ६०१ ॥ ६० शेषी प्राप्य mui gilms, नारायण शब्दमपेक्षित non swarg श्रीमच्छब्दं विशेषण (पर) म् । ♚♚ नारायणशब्दलं । कंल मूलमन्त्राधिकार♚ली (अनेक) व्युत्पत्तिम

अर्थं

विवक्षित

की

पूर्वखण्ड श्री नारायणशब्दकं शरण्यतै

" इत्यादि६f६० सङ्गृहीत []] वात्सल्य, स्वामित्व, सौशील्य, सौलभ्य, सर्वज्ञत्व, सर्वशक्तित्व, सर्वसङ्कल्पत्व, परमकारुणिकत्व, कृतज्ञत्व, स्थिरत्व, परिपूर्णत्व, परमोदारत्वादि अनुसन्धेय১ি

प्रधानतम

॥।

(सा।दी।) विशेषणम्, अवयवार्थलं विवक्षितं । विशेषण की लीला - शंত

(ऊं

इङ्गु उपायत्वोपयुक्तons अनुसन्धेय गुणविशेष नाग कीi - लं इत्यादि । व्युत्पत्ति प्रकृतिप्रत्ययार्थभेदसमासभेद/i] - शरण्यतै, उपायभावम् - " पुगऴायुल कमूऩ्ऱुडैयायॆऩ्ऩैयाळ्वाऩे। निगरिलमरर् मुऩिक्कणङ्गळ् विरुम्बुम् तिरुवेङ्गडत्ताऩे’’ ऎऩ्गिऱ पुरङ्गळिल् ऎत्तिरिङ्गळाऩवॆऩ्गै - निगरिल् पुगऴायॆऩ्ऱु वात्सल्यं सङ्गृहीतम् - २@mumri । स्वामित्वम् । rumour Torm सौशील्यम् - [BloDi इत्यादिum सौलभ्यं सङ्गृहीतम् । -

(सा।स्वा।) पूर्वाधिकारोक्तरीत्या अनन्तार्थवाचक अशक्यDormir? कतिपयगुणानुसन्धान ♚ली तात्पर्यQLD

मुपायपरomsun उपायत्वोपयुक्तत्व

लाळा अनुसन्धातुं शक्यri१८?

नियामक

&&pmi Tor वात्सल्यम् - २० Tm। सौशील्यम् - लळ इति परत्वम् ।

तावदर्थानुसन्धानमनुष्ठानकाल ली

( नियामक DCLT ? पूर्वखण्डउपायत्वोपयुक्त यावद्गणri Bir

Fri - लं इति -

इति

स्वामित्वम् । Gonorror Con

। सौलभ्यं च सङ्गृहीतम् ।

Cursor

(सा।प्र।) आनृशंस्यादिः परमौदारत्वादीत्यादि शब्दार्थः । - ॥।

(सा।वि।) विशेषणमिति, नारायण शब्दस्य गुणविशेषाद्यनुसन्धानार्थमावश्यकत्वाच्छ्रीमच्छब्दः केवलयौगिको विशेषणभूत इति भावः । लीळ इत्यादि “लं sys मूऩ्ऱुडैयायॆऩ्ऩैयाळ्वाऩे निगरिलमरर् मुऩिक्कणङ्गळ् विरुम्बुम् तिरुवेङ् &_लंलङ्ग, अस्यां गाथायाम् - निस्समानपुरुषार्थभूत इति वात्सल्यं सङ्गृहीतम् उलग muri, लोकत्रयवानिति स्वामित्वम् - or, अतिनीचस्य मर्मापि रक्षक इति सौशील्यम् - mi इति सौलभ्यम् - इत्यादयो गुणा अनुसंहिताः - अन्ये सर्वज्ञत्वादयो गुणा अर्थसिद्धा द्रष्टव्याः ।

॥।

(सा।सं।) गुणादीत्यादि शब्दस्सम्बन्धपरः - सर्वविशिष्टा, नारपदप्रतिपन्न सर्वविशिष्टः । अवयव शक्ति पुरस्कारेण वा श्रीमच्छब्दवाच्यपरतया वा प्रथम श्रुत श्रीमच्छब्दोऽनन्तर श्रुत नारायण पदविशेषणमिति न पौनरुक्त्य मिति भावः अथ पूर्वखण्ड नारायणपदविवक्षितमर्थ जातं तत्रापि प्रधानतमञ्चाह -

मुं

इति -, निस्समाभ्यधिक कल्याणगुणस्सन् - वात्सल्यादीनां प्रपदनोपकारकत्वातिशयात् प्रधानतमrisair इत्युक्तिः - ॥।

[[३००]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । यी वात्सल्य ? “दोषो यद्यपि तस्य स्यात्” नाग की g। Cu आश्रित

दोषं uning अङ्गीकरिल

कण्डाळं।

(सा।दी।) सर्वज्ञत्वादिsi१४६० अर्थात् सिद्धा। आदिशब्दं मार्दवार्जवादि सङ्ग्राहकम्- Doofwo_C वात्सल्यादि ५६५६०L स्वरूप muyi शरण्यतोपयुक्त Luji

Gym। शुन्य♚लीं वात्सल्य - दोषोयद्यपीति - तस्य, शरणागतस्यदोषो यद्यपि स्यात्तन्न त्यजेयमिति - कङ्क, स्नेहविशेषः - अस्यगुणस्य प्रयोजनमाह

॥।

(सा।स्वा।) शुकं गुणा शरण्यतोपयुक्ततया प्रभावतम Gumon? वात्सल्य दोषभोग्यत्वĞon? दोषादर्शित्वCLDI? आद्ये सर्वमुक्ति प्रसङ्गः - अन्त्ये सर्वज्ञत्वहानिः - प्रकृतोपयोगाभावश्च स्वामित्वं, क्षेत्रादि स्वत्वप्रतिसम्बन्धिकयजमानत्वम् । चेतनरक्षणोपसुक्तCom ? सौशील्यं, शोभनवृत्तवत्त्वम् । । आश्रितदुर्वृत्तद्रष्टुस्तद्विषये अनादरावहत्वात्प्रकृतविरुद्धम् - सौलभ्यं, सुखेन लब्धुमर्हतै विभु गुण ६०/- सर्वज्ञत्वं, सर्वविषय ज्ञानवत्त्वम् - २९ नित्य मुक्तादौ सर्वपद जन्य ज्ञानवति बद्धे चातिप्रसक्तम् - अपराध दर्शित्वं दण्डनोपायवेदित्वरूपतयाश्रितभयावह ६०swoo प्रकृतविरुद्धं च - सत्यसङ्कल्पत्वम्, सत्, जीवः - त्यः, अचेतनम् - सङ्कल्पः, ऐक्यबुद्धिः । चेतनाचेतनैक्य बुद्धिमत्त्वं सिद्धान्तविरुद्धं प्रकृतविरुद्धं च - सर्वशक्तित्वं “विष्णुशक्तिः परा प्रोक्ता क्षेत्रज्ञाख्या तथापरा” इत्युक्त सर्वशक्तित्वं प्रकृतानुपयुक्तम् - परमकारुणिकत्वं, परदुःख दुःखित्वं चेन्निर्दुःखत्व श्रुतिविरोधः - पर दुःखासहिष्णुत्वं चेत्तस्य सोपाधिकत्वे लौकिक प्रभुसाधारण्यम् । निरुपाधिकत्वे सर्वमुक्ति प्रसङ्गः - कृतज्ञत्वं च कृतविषय ज्ञानवत्त्वम् । इदं सर्वज्ञस्य न गुणः । कृतघ्न साधारणं च - स्थिरत्वं च, नित्यत्वम् । प्रकृतानुपयुक्तम् परिपूर्णत्वं, सर्वसम्पन्नत्वम् । स्तब्धताहेतुत्वादनुपयुक्तम् - परमोदारत्वं, परमेषूदारत्वम् - अकिञ्चन स्यानुपयुक्तम्। उत्कृष्टोदारान्तररहितत्वं चेत् । “उदारास्सर्व एवैते” इति वादिनो न सम्भवति । शुलीकणां प्रकृतोपयुक्त नाक अनुसन्धेयं का ढङ्ग की

गुण स्वरूपोपयोग / ८६० ना स्नेहविशेषः - ॥

॥।

।

? न ढळा ठा इत्यादिना - कङ्क,

(सा।वि।) एवं प्राधान्येनानुसन्धेय गुणान्प्रदर्श्य वात्सल्यादीनां स्वरूपमुपयोगं चाह । ♚ इति दोषोयद्यपीति “मित्र भावेन सम्प्राप्तं न त्यजेयं कथञ्चन । दोषो यद्यपि तस्य स्यात्सतामेतदगर्हितम् ॥ " इति श्लोकः । मित्रभावेन, मितात् त्रायत इति मित्रम् । शरणं भवेति भावेन, तस्य शरणागतस्य दोषो यद्यपि, अग्रे तस्य दोषबुद्धिसम्भवेऽपि दोषं ung, दोषमगणयित्वैव । कङ्क, स्नेहः । दोषविचारविरोधिस्नेहविशेष इति यावत् - एतेन दोषभोग्यत्वं निरस्तम् - दोषाणां भोग्यत्वे सर्वदा अपराधानामेव कर्तव्यत्व प्रसङ्गत् । -

[[१]]

॥।

(सा।सं।) तेषां स्वरूपं तत्साध्यानुपकारांश्च क्रमेणाह । @up इत्यादिना - @nis, प्रीतिविशेषः -

द्वयाधिकारः

[[३०१]]

मू - ५/६ दोष ५६ minsggiumi - स्वामित्व Dog ? प्रणवादिनी) शिक्षित Door सम्बन्धविशेषम् - Cups रक्षितं की Cappsggium

इदु तऩ् पेऱाग

तेऱ्ऱत्तुक्कुऱुप्पाम् सौशील्य ? का सर्वाधिकomi का ५६६f winner निषादवानरगोपालादिs C नीरन्ध्र संश्लेषं १६। “पङ्ग unroomi” नङ्ग♚ळल। सारथ्यदूत्यादिपर्यन्त [D] अपेक्षिलbug विश्वचनीय m। सौलभ्य ? सनकसनन्दनादि महायोगि८६५ ५० ८०। ALL ०५६६० ६० “सकलमनुजनयनविषयतां गतः” ६ ६। ऎऩ्ऩुम्बडि पण्णुगै।

(सा।दी) चेतना स्वदोष १८६० Lismiumb। स्वानुसन्धानद्वारा साधनomb। स्वामित्वमित्यादि - प्रणवादीत्यादि शब्देन “यस्यास्मि नतमन्तरेमि - दासभूतास्स्वतस्सर्वे” इत्यादय उपात्ताः । शिक्षित अनन्यार्हत्वेन शिक्षित दासस्वामिभावसम्बन्धविशेष GILD GOO। Cgppo, विश्वासः । सर्वाधिक व्य, सर्वाधिकq।in, अतिनीच निषादः, गुहः । वानराः, सुग्रीवादयः इत्यादि ।ळा, शुद्धी उपकार। शुद्ध ईश्वरा मृग, ऎङ्गेयिरुक्कुमवऩ् - याऩार्, नाऩवऩैक्किट्टवॆव्विडत्ताऩ् - अगलादे, पिरिय Boorung - दूत्यादीत्यादिशब्दाद्राजसूये द्विजोच्छिष्टावमार्जनादौ नियोज्यत्वादि गृह्यते किट्ट लं। ध्यातुमत्यन्तदूरगा १०५ - अघटितघटनासामर्थ्यन्नाम ?

(सा।स्वा) Cpppळं, विश्वासःसर्वाधिक या, -, अतिनीचा । निषादः, गुहःवानरः, सुग्रीवः -

इत्यादि-शुद्धी चक्रम् - शु - पीळा, उपकारका अग, सर्वेश्वरा - वैकुण्ठवर्ति - ग, तुकं मुकं

unooni, अतिनीच IIT Cor नाऩ्

ढङ्ग - अवऩैक्किट्ट वॆव्विडत्ताऩ्। अगलादे, पिरिय [norung - दूत्यादीत्यादिशब्देन राजसूये द्विजोच्छिष्टावमार्जनादौ नियोज्यत्वं गृह्यते -

wing, ध्यातुमत्यन्तदूर ०६।

(सा।प्र) Dimumi, अपरित्यागाय भवेत् - शेषत्वाज्ञानार्हं स्वामित्वमित्यर्थः । लाळणी, निहीनैः - जटायुकुब्जादयो गोपालादीत्यादिशब्दार्थाः । श्री इत्यादि । सर्वेश्वरश्चक्रपाणिर्नित्य मुक्तानां स्वानुभवप्रदो वैकुण्ठे स्थितः क्व ? सांसारिकक्षुद्रफलानुभवशीलोऽतिनीचोऽहं क्वेत्यनर्हतानुसन्धानेनाविश्लिष्टस्सन्सनकादीति तेषामप्यविषयभूतमात्मानमित्यर्थः ।

(सा।वि) अस्योपयोगमाह - दोष jii sonar इति । अG, अनिवारणस्य । २mm, ज्ञापकं भवति - लंा Cupms, स्वपुरुषार्थत्वेन - रक्षितम्मुळं, रक्षेत् - ढाङ्ग की Chppjj/छञ्छ, इति धैर्यस्य -सर्वाधिकmui, सर्वाधिकस्सन् स्थित्वा - fur, अतिनीचैः - महतो मन्दैस्सह नीरन्ध्रेणसंश्लेषस्वभावस्सौशील्यमित्यर्थः - m अम्माऩाऴिप्पिराऩवऩॆव्विडत्ताऩ् याऩा @jomsong। शुद्ध चक्रधर उपकारकः अस्मान्, स्वामी - ईश्वरः लळा,

स्वयं क्व uunळा, अहम्, गं, अत्यन्ताप्रसिद्धोऽहम् । कील, ध्यातुमत्यन्तदूरम् लङ्गण, स्वात्मानम् - १६०५, सकलमनुजनयनविषयीभूतत्वेन करणम् ।

[[३०२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - मग की निस्पृहतै unsolium। सर्वज्ञत्व? “अज्ञातं नास्ति ते किञ्चित् । यो वेत्ति युगपत्सर्वं प्रत्यक्षेण सदास्वतः” नग की सर्व muyi

ऎऩ्गिऱबडिये सरिक्कै। इदु अरिदिार्क्कुक् कॊडुक्कवेण्डुम् नऩ्मैगळिलुम् कऴिक्क वेण्डुम् विरोधिनीयम

अनुसन्धान/Gumb। सर्वशक्तित्व LONG?

अघटितघटनासामर्थ्यम् - संसारिका Cung नित्यसूरिपरिषी निवेशिकङ्ग की निश्चय Giumi - सत्यसङ्कल्पत्व Lo? ग सङ्कल्पलं । कण्ठलं ५६ प्रतिहतिकं। “अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि” नगी की विस्रम्भmiumi - परमकारुणिकत्व Long? स्वार्थनिरपेक्षैunoor परदुःखनिराकरणेच्छै

इदु

। अनन्तापराध] ८६० Loui ८६५५१० “मित्रभावेन सम्प्राप्तम्। यदि वा रावणस्स्वयम्” ६७६ कीqw@ व्याजमात्र

क्षमि कंलकी

[[१]]

jiumi - कृतज्ञत्व ?

" न स्मरत्यपकाराणां शतमप्यात्मवत्तया ।

कथञ्चिदुपकारेण कृतेनैकेन तुष्यति ॥,

ऒरु

ऋणं प्रवृद्धमिव मे हृदयान्नापसर्पति ॥”

नगीmuq।

अत्यल्पानुकूलव्यापार

guii परमोपकारं ६० ६०

Com

इदु तऩ् पक्कलिलेदेऩुमॊरुवल्लगुऱिगण्डाल् - इऩि नम्मैयॊरु कणत्तिलुम्

कैविडाऩॆऩ्ऱिरुक्कैक् कुऱुप्पाम्।

(सा।दी) अघटितस्य, अन्येन कर्तुमशक्यस्य घटनायां सामर्थ्यम्। लनीय छ, विश्वास कुङ्किञ्छ । आत्मवत्तया, गम्भीरमनस्कतया - कथञ्चित् केनापि प्रकारेण - यथा तथापीति यावत् । ऋणं प्रवृद्धमिवेति

“गोविन्देति यदाऽक्रन्दत्कृष्णा मां दूरवासिनम्” इति पूर्वार्धम् -

Mung, व्याजम् । -

]कण्ठ, विश्वास लंल]कण्ठ,

(सा।स्वा) अन्येन कर्तुमशक्यस्य घटनायां सामर्थ्यमघटितघटनासामर्थ्यम् आत्मवत्तया, गम्भीरमनस्कतया - कथञ्चित्, केनापि प्रकारेण - यथा तथापीति यावत् । ऋणं प्रवृद्धमिवेति ।

“गोविन्देति यदाऽक्रन्दत्कृष्णा मां दूरवासिनम्” इति पूर्वार्धम् । मुली, शक्यं व्याजम् ।

[[६]]

(सा।प्र) शमा आश्रित इत्यादि - सार्वज्ञमाश्रितेभ्यो देयनिवर्त्ययोरज्ञातं नास्तीत्यनुसन्धानाय भवेत्अत्यल्पेत्यादि - अत्यल्पस्याप्यधिकस्येवाविस्मरणानुसन्धानं स्वकीयसंयक्प्रपदनस्य वा समुदाय ज्ञानपूर्वकद्वयवचनस्य वावगमे अस्मान्न परित्यजेदित्यवस्था नाम भवेदित्यर्थः ।

(सा।वि) कीfor, समीपं गन्तुमशक्यः - समीचीनेषु । & CourQuo विरोधिनी निवर्तयितुमपेक्षितेषु विरोधिषु च - অलललं, अज्ञातं नास्तीत्यर्थः । संसारिका संसारिभूतान् - Boo, अस्मान् - Curg, सङ्कल्पितसमये - निवेशिकण्ठ

J, निवेशयितुं समर्थः

प्रतिहतिworms Glumns, प्रतिबन्धाभावः, आबद्धम् - शुक्र, न भवति - कञ्छ, ज्ञानस्य कं इति पाठे विश्वासस्य - Lm, अविस्मर्तृत्वम्।

भावः- mom, अस्मान्

[[१]]

@ परmogi, स्वेन परेण वा

अनुकूलाचरणम् - व्याजविशेषमिति

ग, हस्तं न त्यजति - अवश्यं रक्षिष्यतीति भावः । -

(सा।सं) नृ♚♚ळं (Cg♚mb?!) अध्यवसायः-आत्मवत्तया, धीरतया । -

द्वयाधिकारः

[[३०३]]

मू - स्थिरत्व ? आश्रितरक्षण की १५mwww- अत्यन्तान्तरङ्ग (भूत)

“न त्यजेयं कथञ्चन” ६७६ की

अवाप्तसमस्तकामत्वम् -

की

imb - परिपूर्णत्व

“अण्वप्युपहृतं भक्तैः (मम भोगाय जायते) प्रेम्णा भूर्युपजायते ।”

LoU

“पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति ॥” इत्यादिsung Cu भावबन्धं uning पाराऩॆऩ्ऱु वल्ल करिगारत्तिले मुयलुगैक्कुऱुप्पाम् - परमोदारत्व ? उपायलाघव (pii, उपेयगौरव (pii, पात्रापकर्ष (Lung सर्वस्वदानं ६० ६०uji, moruggl Curryngoलकं वदान्यतै । दधिभाण्डादिना हठात्कारं अनुबन्धिपर्यन्तLDIs परमपुरुषार्थ नं० अपेक्षिumb।

मोक्ष

(सा।दी) Guf६०८, गौरवम्। पात्रभूतस्य चेतनस्यातिनिहीनत्वं च - वदान्यतै, दानशौण्डत्वम् - दधिभाण्डादिsonari CurrC६०, दधिभाण्डQryór/ ८० गोपतं। ना ही कम्मु यादृच्छिक DIB ऒरुनाळ् तम्मुडैय तिरुमाळिगैगमाग ऎऴुन्दरुळिऩ तऩऩै वळैत्तु तम्मुडैय सागत्तुक्कु सासम् केट्टुक् कॊण्डाराम्। Nigu आदिशब्देन ध्रुवस्य मातुर्मोक्षप्रार्थना - घण्टाकर्णादि सङ्ग्रहः - कृष्णा स्वानुजस्यापि मोक्षं प्रार्थिलंला - हठात्कारम्, बलात्कारम्। अनुबन्धिपर्यन्तDIs अनुबन्धिनः, स्वसम्बन्धिनः

[[१]]

(सा।स्वा) Guflm, गौरवम् - दधिभाण्डादीति - दधिभाण्ड - इति कश्चिद्गोपः यदृच्छया स्वगृहागतं कृष्णं निरुद्ध्य स्वदधिभाण्डस्यापि मोक्षं प्रार्थितवान् आदिशब्देन घण्टाकर्णध्रुवग्रहणम् ध्रुवस्स्वमातुर्मोक्षम्प्रार्थितवान् - घण्टाकर्णस्स्वानुजस्य मोक्षं प्रार्थितवानिति पुराणप्रसिद्धम् । हठात्कारं, बलात्कारः Quप्रधानतमा की

(सा।प्र) ूम्मुली, अनुकूलव्यापारः । भावमित्यादि - आदरमेव पश्येन्न तु क्रियान्यूनाधिकभावमिति स्वशक्ये प्रपत्युपयुक्तं भवेदित्यर्थः - सर्वस्वेत्यादि । “ऐश्वर्यमक्षरगतिं परमं पदं वा, कस्मैचिदञ्जलिभरं वहते वितीर्य । -

(सा।वि) mum, स्थितिमत्वम् - मण्डी, निवारयत्स्वपि। mom, अस्मान् -

OLD, LIळा, न त्यजति नम्बुगैक्कु,

biosÈ५, विश्वासस्य । भावसम्बन्धं Luminum, भक्तिमात्रमेव पश्यत्तद्विहाय - Lomo, अधिकम् ।

वयमुपहारं समर्पयामश्चेत्

, तस्मिन् तारतम्यं न पश्यति । क्रियागौरवं नापेक्षते - आदरविशेषमेवापेक्षत इत्यर्थः QJio किञ्चित्कारलंल, स्वशक्यकिञ्चित्कैङ्कर्येऽपि। pugins, प्रवेशस्य । mmi Gaug, अस्मत्कृतम् । uurrrnal, न पर्याप्तम्-हठात्कारं ढाङ्गणी, बलात्कारं कृत्वा - भगवति श्रीकृष्णे गृहमागते केनचिद्गोपेन स्वसम्बन्धि दधिभाण्डस्य मोक्षः प्रार्थितः । ध्रुवेण स्वमातृमोक्षः प्रार्थितः - घण्टाकर्णेन स्वानुजस्य मोक्षः प्रार्थितः। तद्वत्स्वानुबन्धिनामपि पुरुषार्थं प्रार्थयितुं तदीय वदान्यत्वमुपयोगीति भावः ।

(सा।सं) mumLOW, आश्रितापराधै रपराधप्रदर्श कै रप्यप्रकम्प्यस्वभावत्वं भावबन्धः, प्रेमविशेषतोऽनन्यमनस्कत्वम् । प्रदीयमानार्थे ।, तारतम्यम्। लकण्ठ, उत्साहपूर्वकप्रवृत्तेःपात्रापकर्षः, सम्प्रधानलाघवम्-वदान्यता, प्रियवाक्त्वे सति दानशीलत्वम्। हठात्कारं

ढाणीuji, तदर्थयत्नगौरवमन्तरेणापि । अनुबन्धीति । अचेतनदधिपात्रपर्यन्तेत्यर्थः ।

[[३०४]]

मू

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

फलं शरण्यतैकं७ उपयुक्त ६० गुणान्ना, य उपयोगविशेष (i) ५६० squiris अनुसन्धिनाय -

(सा।दी) गुणrismaruji, मार्दवार्जवादि ५६०ruji उपयोगविशेषं, तत्कार्यप्रयोजनविशेष १८६० GILD &

प्रसङ्गलं उत्तरखण्डनारायण शब्द की प्राधान्येन अनुसन्धिकं (५ गुण १८६०नाऊं &LGळीpri

(सा।स्वा) श्रीभाष्यकार द्वयविवरण गद्यलं वीर्यतेजः प्रभृति गुणांÊ BnQQuor? शरण्यतोपयुक्तत्वाच्छक्त)&) (C) अनुसन्धेयाना Trii Cs अनुसन्धेय का ? Tেंেग गে)ÈQFuji।imo इति is, नारायणपदक, शु पूर्वखण्डलं

शरण्यतोपयुक्ततयाकतिपयगुण अनुसन्धेयDoggji उत्तरखण्ड♚लं सर्वविशिष्टळा अनुभाव्य कृत्स्नगुण [iii] अनुसन्धेय [i) BIT प्रसङ्गि ? अनुष्ठानदशै ं फलदशानुभाव्यकृत्स्नानुसन्धानमशक्य in & प्राप्यत्वोपयुक्तप्रधानतमकतिपयगुण is Cr Quring अनुसन्धेय बाळगली गुणQLD? शेषित्वQLD।गी। अनुभवरूपप्राप्तिकं अर९ नमऩ्ऱो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्

(सा।प्र) अस्मै न किञ्चिदुचितं कृतम्” इत्यवस्थितिरित्यर्थः - Quig Lomळं इत्यादि - आनृशंस्यं नाम ? आश्रितविषये क्रौर्याभावः - इदमाश्रयणानन्तरं प्रारब्धपातकादिवशात्पातकादिसम्भवेऽपि नरकादिषु न पातयेदिति विस्रम्भोपयुक्तमित्यर्थः - अवसरप्रतीक्षत्वमाश्रयणे प्रवृत्त्यौत्कट्योपयुक्तमित्याद्यनुसन्धेयमिति भावः एवं पूर्वखण्डस्थ नारायणशब्दार्थमुक्त्वा उत्तरखण्डस्थनारायणशब्देन “सम्भूतिं च विनाशं च” इति श्रुतिव्याख्याने ब्रह्मविद्याङ्गत्वेनोक्तं समस्तप्रतिबन्धकनिवृत्तिपूर्वकनिखिलगुणविशिष्टब्रह्मानुभवानुसन्धानं भरन्यासस्यापि ब्रह्मविद्यात्वाविशेषादङ्गत्वेन किं विधीयत इति शङ्कायां “प्रपत्तेः किञ्चिदप्येवं परापेक्षा न विद्यते” इत्याद्यानुगुण्यादङ्ग पञ्चकातिरिक्तस्य कस्यानपेक्षणान्नाङ्गं बोध्यते - किन्तूपायसाध्यफलविशेषस्वरूपं तदनुगुणविशेषाश्च बोध्यन्ते इत्यभिप्रयन्नाह । -

(सा।वि) Quig Lo♚mळं इत्यादिना - आनृशंस्यमवसरप्रतीक्षत्वमित्यादयो गुणा विवक्षिताः। आनृशंस्यं क्रौर्याभावः - इदं च प्रारब्धवशात्पातकसम्भवेऽपि नरके न पातयेदिति विश्वासस्योपयोगीअवसरप्रतीक्षत्वं सहसाश्रयितुं चोपयोगीत्याद्यनुसन्धेयम्पूर्वोत्तरखण्डयोर्नारायणशब्दोपादानेन नारायणशब्दस्यासङ्ख्येयकल्याणगुण विशिष्ट वाचकत्वेन च दहरवैश्वानरादि विद्यासूपायानुष्ठानवेलायां तत्तत्प्रकरणव्यवस्थित गुणविशिष्टानुसन्धानं फलदशायां समस्तगुणविभूतिविशिष्टानुभवो यथा तद्वदिहापि फलदशायां निखिलगुणविशिष्टानुभवो भवितेत्युपायदशायां फलदशानुभाव्यनिखिलगुणविभूतिविशिष्टानुसन्धानं कार्यमिति भ्रमस्स्यात्तद्वारणाय उत्तरखण्डस्थ नारायणशब्दस्य स्वामित्वनिरतिशय भोग्यत्वादौ तात्पर्यम्।

नतु निखिलगुणविभूति विशिष्टत्वानुसन्धाने ‘प्रपत्तेःक्वचिदप्येवं परापेक्षा न विद्यते” इत्युक्तत्वादित्यभिप्रेत्याह -

(सा।सं) Lo♚mi इति - गद्ये “ज्ञानबलैश्वर्येत्यादि गुणौघमहार्णवे” इत्यन्तेनोक्तेषु स्तोत्रे “वशीवदान्यः इत्युक्तेषु च गुणेष्वत्र कण्ठोक्तगुणव्यतिरिक्तगुणानित्यर्थः अथोत्तर खण्डस्थनारायणपदे अनुसन्धेयाकारप्रधानतमान् विविनक्ति -

९९द्वयाधिकारः

[[३०५]]

मू - उपायानुष्ठानदशै

विधै६५५५६०L कतिपयगुणविशिष्टा अनुसन्धेय oormi प्राप्तिदशैं) समस्तगुणविभूतिविशिष्टा अनुभाव्य उत्तरखण्डी नारायण शब्द♚m]कंG स्वरूपकृतomraji, गुणकृत ji, कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धित्व que शकुकिंल उपयुक्त [५] द्वारा ॥ ण शेषित्वनिरतिशयभोग्यत्वादिनां प्रधानतम कनी - शंত इङ्गु सम्बन्धविशेषादिमुख) आनुकूल्यसङ्कल्प, प्रातिकूल्यवर्जन (pi” सूचित १० १६०७११९

अधिकारान्तर श्री।

(सा।दी) उपायानुष्ठानेत्यादिun - Jour विद्यैकं, दहरवैश्वानरशाण्डिल्यभूमविद्यादि८६५È&। अल, विधि - मोक्षदशै समस्तगुणविभूतिविशिष्टळा अनुभाव्य m। suu@g उपेय दशैugळं समस्तगुणविभूतिविशिष्टळा अनुभाव्य normali। स्वरूपकृतं, स्वरूपप्रयुक्तम् अलकण्ठ, अñल कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धित्व । छ। स्वरूपकृत । शेषित्वम् - गुणकृतलं ।कं भोग्यत्वम् । आदिशब्दं दिव्यविग्रहादिकक्षा Liu। पदं आनुकूल्यसङ्कल्पादिना सूचित SC १४ Commit। @Cs सम्बन्धत्वादिwni -सम्बन्धविशेषः, स्वस्वामिभावः - आदिशब्देनसर्वशरीरत्वादि गृह्यते - तत्प्रतिपादनद्वारा ढाढग ५ -

(सा।स्वा) उपायानुष्ठानदशै इति। प्रधानतमा इति - अनुसन्धेया इति शेषः - कैङ्कर्यस्य शेषित्वpळं अनुभवस्य भोग्यत्व pib उपयुक्त QILD ६६१६०५ - आदिशब्देन दिव्यमङ्गलविग्रहादि सङ्ग्रहः Qium पूर्वखण्डस्थनारायणपदक गुणं विवक्षित मन्त्री आनुकूल्यादिवाचकशब्द

www पूर्वखण्डस्थनारायणपदलं की आनुकूल्यसङ्कल्प प्रातिकूल्यवर्जन सिद्धिमङ्की@gm परिकरविभागाधिकारोक्तं विरोधिung? गगनंদ इति - @rig, श्रीमन्नारायणपदक - वाचकशब्दाभावेऽपि श्रीशब्द नारायण शब्दाभिहित स्वामित्व दासत्व, सम्बन्धेनानुकूल्यादिकमर्थात् सूचित की। $♚ं।

(सा।प्र) उपायानुष्ठानेत्यादि - गाम्भीर्यमाधुर्यादिर्भोग्यत्वादीत्यादि शब्दार्थः । एवं श्रीमच्छब्द नारायणशब्दयोरर्थमुक्त्वा तदर्थभूतपुरुषकारसम्बन्धगुणरूपार्थादत्रैवानुकूल्य सङ्कल्पप्रातिकूल्य वर्जनयोरप्यनुसन्धेयत्वं दर्शयन् “न वाक्षरं प्रथमं पदम्” इत्याद्यानुगुण्येन समस्तपदत्वं वा, पुराणभगवच्छास्त्राद्यानुगुण्याद्व्यस्तपदत्वं वेत्याह । ring सम्बन्धेत्यादिना ।

(सा।वि) उपायानुष्ठानदशै इति । अ, विहितैः - स्वरूपकृतruji, शेषत्वस्वरूपप्रयुक्त कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धित्वे - तथा; गुणकृत, निरतिशयभोग्यत्वमाधुर्य गाम्भीर्यादि प्रयुक्ते च कैर्यप्रतिसम्बन्धित्व इत्यर्थः अमाकञ्छ, तत्कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धित्वविरोधिनिवृत्ति पूर्वककैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धित्वप्रतिपादनाय स्वामित्वनिरतिशयभोग्यत्वादिकं प्रतिपादयत्युत्तरखण्डे नारायणशब्द इति भावः - प्रधानतम ना इति । कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धित्व ज्ञानार्थमिति भावः ।

(सा।सं) उपायेति - शु

इत्यन्तेन उपासितेत्युक्ततत्क्रतुन्यायनिष्कर्षस्सूचितः - स्वरूपेतिकिङ्करस्य स्वरूपकृततया च गुणकृततया च भावि यत्कैर्यमित्यर्थः - अकंल, उभयविधकैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धितस्य शेषित्वं स्वरूपकृतकैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धित्वोपयुक्तम्। निरतिशयभोग्यत्वं गुणकृतकैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धितायाः

[[३०६]]

[[६६]]

‘शीङ्ग”

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

ऎऩ्ऱु

मू - शन्यथीती “श्रीमन्नारायणचरणौ” समस्त योजिuiisir। “कमलनयनवासुदेव। भवशरणम्” ढाकी प्रयोग “त्वमेवोपायभूतो मे भव” ननकी वाक्य

की

“अकिञ्चनोऽनन्यगतिश्शरण्यः” नगकी स्तोत्रवाक्य guj “श्रीमन्नारायणस्वामिन्” इत्यादि मन्त्रान्तर/s/८६०ruji, द्वयविवरण LDT गद्य कुंuji uming “श्रीमन् नारायण १६६ सम्बुद्धि नाकंळी, तव, न पद अध्याहरि योजिisingula व्यस्तoornogjiळं, समस्त ६६jii, विशेषणविशेष्य mit ji movig वैषम्य m।

[[६६]]

[[१]]

(सा।दी) परिकरविभागाधिकार, चरणशब्दलंल व्याख्यानं ग ६T उपक्रमिमं की। की। व्यस्तपक्ष की प्रमाणं की। कमलनयनेत्यादि - गद्यलङ्की “नारायण अनन्यशरणस्त्वत्पादारविन्दयुगलं शरणमहं प्रपद्ये” इति Lumi, परामर्शिका - उभयपक्षीय श्रीमच्छब्दार्थLD ६० विशेषण, नारायण शब्दार्थonor विशेष्य (pi, ल♚की स्थिति वैषम्यं। शब्दमात्र वैषम्य अर्थस्थिति

वैषम्यंGurug -

(सा।स्वा) अधिकारान्तरलं इति - परिकरविभागाधिकार इति भावः ! @ श्रीमन् नारायण ढाাml सम्बुद्धिद्वय Lori चरणौ ढाळा व्यस्त Lor? श्रीमन्नारायणचरणौ ढाङ्ग समस्तपदCLDIT? आद्ये तवा अध्याहारदोषं प्रसङ्गिकं - द्वितीये “श्रीमन्नारायण - अनन्यशणस्त्वत्पादारविन्दयुगलं शरणं प्रपद्ये’ इत्यादिगद्यवाक्यविरोधः । शु

[[९९]]

पक्षं विवक्षित

सम्प्रदायगत गली। कुण्डी इति । कमलेति प्रमाणसम्प्रदायवाक्येषु सम्बुद्ध्यन्तनिर्देशात्तदैक रूप्यायाध्याहारस्य प्रामाणिकत्वान्न दोषः ढाळा कुं। समस्तपक्ष की विशेषणं विशेष्येण बहुलQLD श्रीमत्पदं विशेषणपरDog o व्यस्तपक्षलंलीं शब्दवैषम्य विशेषणविशेष्यव्यत्यास श्रीमत्पद उपलक्षणपरत्वरूपार्थव्यत्यास pib प्रसङ्गिung? GT ढङ्ग (ÈQ&&mi - Que इति - व्याससमासयोरैकरूप्यमुचितलं। ऐकरूप्यं विशेषण विशेष्ययोर्विवक्षित) पक्षद्वय मङ्की श्रीमत्पदलक्षणपरं ?

(सा।प्र) एवमुभयथा योजनेऽपि श्रियो विशेषणत्वमविशिष्टमित्याह इदमुत्तरखण्डेऽपि समानमित्याह ।

(सा।वि) अधिकारान्तरलं की, सपरिकरविभागाधिकारे

इत्यादिना

चरणशब्दं व्याख्यातुमुपक्रमते

[[९९]]

मुंलीं इति - समस्त Disqui, समासपदत्वेन - श्रीमच्छब्दस्य नारायणशब्दे न सहकर्मधारयः नारायणपदस्य चरणशब्देन षष्ठीतत्पुरुष इति भावः । व्यस्त Loroji, पृथक्पदत्वेनापि

(सा।सं) अधिकारान्तरमितीह - परिकरविभागाधिकार उक्तः - तत्र विशिष्यoor स्वामिmui Tip शब्द/i१८ना औचित्यलंल या हीलं हीं प्राप्तLDIT अभिमतानुवर्तनसङ्कल्पकं प्रकाशिकीpoor इत्येतदुभयमपि क्रोडीकृत्य ह्युक्तमिति भावः । अथ चरणशब्दं व्याख्यातुं श्रीमच्छब्दस्य नारायणपदेन समस्तत्व व्यस्तत्वपक्षभेदं व्यस्तत्वपक्षे शरण्यविषय सम्बुद्ध्यन्तानेकपदप्रयोगस्य बहुप्रमाणसम्प्रदायसद्भावं वाचकपदवैषम्येऽपि पदद्वयोपस्थापितविशेषणविशेष्ययोविशेषणविशेष्यभावेनोपस्थापनस्य पदद्वयेऽपि तुल्यतां चाह - ूङ्गी♚लं इत्यादिना तुल्यताया उदाहरणमुखेन दृढीकरणाभिप्रायेणाह । -

द्वयाधिकारः

[[३०७]]

मू - २०० पूर्वोत्तरखण्ड की GLD - “चरणौ” ननकील शब्दं नित्यLDI६] दिव्यमङ्गलविग्रह/कण्ठ उपलक्षणम् । श्रियः-पति सर्वस्मात्परत्व (pi, नित्यविग्रहयोग (oli, ज्ञातव्यान्नीं प्रधानतम १६, “नित्यसिद्धेतदाकारे तत्परत्वे च पौष्कर ।

इत्यादि

प्रसिद्धम् - शुक्र

परत्व (pii “चरणौ” नगकील

यस्यास्ति सत्ता हृदये तस्यासौ सन्निधिं व्रजेत् ॥’ “श्रीमन्नारायण” की सौलभ्यान्वित Door

नित्यविग्रहयोग (pi अनुसन्धेयम्

(सा।दी) व्यस्तसमस्तपक्ष पूर्वोत्तरखण्ड Qupri @jmm इत्यादि। Qलं, अर्थस्थिति नित्यविग्रहयोगris माळा । कण्ठ उपयोगQLD?

विशेषण विशेष्यवैषम्य

ऐकरूप्यम् - चरणाविति - s (@supri - नित्यसिद्ध

इति - अर्थम्-हे पौष्कर, पुष्करे जात ! ब्रह्मन् ! नित्यतया सिद्धे। तस्य, भगवतः - आकारे, दिव्यमङ्गलविग्रहे । तस्य सर्वस्मात्परत्वे च विषये। यस्य पुंसः हृदये सत्तास्ति, सत्ताविषयं ज्ञानमस्ति । इदमुभयमस्तीति ज्ञानमस्तीत्यर्थः तस्य पुंसः ? असौ, सन्निधिं व्रजेत् । तादृशाकारेण प्रत्यक्षस्सन् सन्निधिमागच्छेदित्यर्थः - शुल,

(सा।स्वा) (@supri @jo इति - उत्तरखण्डे पदयोः व्यस्तत्वेऽपि प्राप्यतायां श्रियो विशेषणत्वात्तदैकरूप्यायात्रापि विशेषणत्व QILD ५। शु चरणौ दाढाङ्ग की। व्यर्थ pormn? विग्रहपर

प्राकृत की अवद्यावह? गगनी सं @supri - चरणा विति । प्राकृतविलक्षणनित्यविग्रह पर LipLq - विग्रहकथनं निष्प्रयोजन Dorm?ui - श्रियः-पति इति - हे पुष्करे जात, ब्रह्मन् - नित्यतया सिद्धे। तस्य, भगवतः - आकारे दिव्यमङ्गल विग्रहे - सर्वस्मात्परत्वे च विषये -यस्य, पुंसः - हृदये सत्तास्ति, तदुभयास्तित्वज्ञानमस्ति - तस्य पुंसः - असौ भगवान्। सन्निधिं व्रजेत् तादृशाकारेण प्रत्यक्षस्सन् - सन्निधिमागच्छेदित्यर्थः - मन्त्री चरणग्रहणाद्विग्रहं ज्ञात परत्वज्ञानQLDrijJ? ग। शुक्र इति - परत्वं सौलभ्यंरहित LDI की ६) व्यर्थङ्ग IIT? ढाङ्गा सौलभ्येत्युक्तम् ।

(सा।प्र)

लंल इत्यादिना परत्वं यथाश्रयणीयत्वे प्राधान्योपयोगी तथा विग्रहोऽप्याश्रयणे प्राधान्येनोपयोगीति सप्रमाणं तस्यानुसन्धेयत्वमाह - चरणावित्यादिना ।

(सा।वि) Qñño, इयंस्थितिः । विशेषणविशेष्ययोः वैषम्याभावः @५। तुल्या - इह पूर्वखण्डग्रहणं दृष्टान्तार्थम् - नित्यसिद्धे तदाकारे, तद्विग्रहे - तस्य सर्वस्मात्परत्वे च यस्य हृदये सत्ता, अस्तीति ज्ञानमस्ति

तस्यासौ भगवान् सन्निधिं व्रजेदित्यर्थः ।

(सा।सं) QjHm इति - यथोत्तरखण्डस्थयोश्श्रीमते नारायणायेति पदयोर्व्यस्तत्वेऽपि तदुपस्थापितयोः विशेषणविशेष्यभावोऽभ्युपगतस्तथेहापीत्यभिप्रायः - विग्रहोपलक्षण प्रयोजनमुपपादयति - श्रियः-पति

इत्यादिना - उपायभूतदिव्यात्मस्वरूप विशेषणतया ज्ञातव्येषु सौलभ्यान्वित परत्वं नित्यविग्रहयोगश्चेत्येतदुभयं प्रधानतममितीह तदनुसन्धानाय विग्रहं ।ं उपलक्षणमित्युक्तिरिति भावः।

आकारे, दिव्यमङ्गलविग्रहे, तस्य, भगवतः । सर्वस्मात्परत्वे च, सत्ता, आस्तिक्यबुद्धिः ।

तस्य, भगवतः

[[३०८]]

मू - दिव्यात्म स्वरूप भयomi, स्वविषयज्ञान दिव्यमङ्गलविग्रह

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

गुणादिकग्रीन, शुद्धसत्त्वद्रव्यज्ञानसङ्कोचनं निवर्तक mii, परत्वसौलभ्यव्यञ्जक m। giप्राधान्य कुंgi ujjी गद्य की गुणान्ना कंस C

दिव्यमङ्गलविग्रह;००gg

(सा।दी) ज्ञातव्य [i) Baily प्रधान - अवश्यज्ञातव्यतै सिद्धिकं००८ ऊं स्वरूपगुणादि

GL LIS ऊती♚ Sq। दिव्यविग्रहमण्ड Corning Grimi - दिव्यात्मस्वरूपी इत्यादि “सत्यं ज्ञान मनन्तं ब्रह्म” rm LL दिव्यात्मस्वरूप श्री नारायणशब्द ॐ श्रीं माळा गुणविभूत्यादिली, सम्यक्ज्ञानं दिव्यविग्रहCD मनोगोचरrria उज्जीवन । निमित्त

दिव्यविग्रह विशेषि। शुद्धसत्वद्रव्यमय comi निवर्तक, स्वज्ञान कुङ्कृ भगवत्स्वरूपगुणादिज्ञान कुङ्कृ ujïïrLTÈ&LDßui) ढग - परत्वसौलभ्यव्यञ्जकDIB, अभीष्टप्रधानादि परत्व

इत्यादिum ज्ञानसङ्कोचलं

(सा।स्वा) “सत्यं ज्ञानमनन्तम्” इत्यादि प्रकारेण विग्रहादप्यन्तरङ्ग दिव्यात्मस्वरूप गुण १५६ Cr

LG विग्रहमं मं प्रधानतमतयाज्ञातव्यत्व QLECT ? दिव्यात्मस्वरूप इति । शुong, दिव्यमङ्गलविग्रह@ विग्रहं Cum

अज्ञानवर्धक की विरुद्ध LD?

तत्र हेतुमाह - शुद्धसत्त्वेति । शुभाष्यादि

गुणा Gummi तमः प्रचुरप्राकृतदेवतान्तर (ii। स्वविषयेति । “तस्मिन्यदन्तस्तदन्वेष्टव्यम्” ढाढ

गुण [i] sonar प्रधानज्ञातव्य [i) BIT । BJ (suw तद्विरुद्ध Gawu Con ? ढाङ्गं Qui। प्राधान्यñoguj इति ।

(सा।प्र) ननु चरणशब्दस्य विग्रहोपलक्षकत्वे द्विवचनान्वयः कथमिति चेदित्थम् । चरणशब्दोपलक्षितविग्रहविशिष्टस्य भगवत उपायत्वेऽप्यजहल्लक्षणया चरणयोरप्युपायान्तर्गततया तदेकदेशत्वाच्चक्षुरादिना चरण मात्रविषयीकरणे लाघवाख्य सौकर्यातिशयेन पादपादुकापरिग्रहन्यायेन कृपोत्तम्भकत्वातिशयेन चोपायतया वरणीयत्वे चरणयोः प्राधान्यात् सविशेषणे हीति न्याये-“ब्रह्मदाशाःज्योतींषि विष्णुः” इत्यादिगत बहुत्ववद्विशिष्टैकदेशेऽपि प्रत्ययार्थान्वयोपपत्तेश्चरणयोरिव द्वित्वान्वय इति भावः-विग्रहप्राधान्य निदानं भाष्यकारसम्मतिञ्चाह लं दिव्यात्म स्वरूप मण्डी इत्यादिना विभूत्यादि र्गुणादीत्यादिशब्दार्थः - सन्दर्शनादकस्माच्च पुंसांसम्मूढचेतसाम् ।

(सा।वि) “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म” इत्युक्तदिव्यात्मस्वरूपेनारायणशब्दोक्त गुणविभूत्यादिषु च सम्यक्ज्ञानरहितानामपि दिव्यविग्रहस्य मनोगोचरतया उज्जीवनं सम्भवतीत्यभिप्रेत्याह-दिव्यात्मस्वरूप श्री बुरा इति । ज्ञानसङ्ङ्कोच निवर्तकomi इति । “सन्दर्शनादकस्माच्च पुंसां सम्मूढचेतसाम् । कुवासनाकुबुद्धिश्च कुतर्कश्च कुनिश्चयः॥ कुहेतुश्चकुभावश्च नास्तिकत्वं लयं व्रजेत्॥” इत्यादि प्रमाणादिति भावः । परत्वसौलभ्येति-अपेक्षितार्थप्रधानेन परत्वं मनुजनयनविषयतया सौलभ्यं च व्यञ्जितमिति भावः

मण्डळं, लक्ष्यं भवेत् - एतेन दिव्यात्मस्वरूपापेक्षया

(सा।सं) विग्रहप्राधान्याभिधानफलितं प्रयोजनमाह - दिव्येति - प्राधान्यñogujm इति स्वरूपाद्यवलम्बनाधिकारिणामपि विग्रहे शुभाश्रयत्वलक्षणं प्राधान्यमभिप्रेत्येत्यर्थः

मू - दिव्यात्मस्वरूप लङ्कीं

द्वयाधिकारः

[[३०९]]

Lumguji, “मूर्तं ब्रह्म ततोऽपि तत्प्रियतरं

रूपं यदद्यद्भुतम्” नाjog ईश्वर ५६ भोग्यतमDoor नित्यविग्रहानुभवी

ईश्वरविषयी देहात्मवादिनान(mi) our

swami

(सा।दी) व्यञ्जकLDmi

u♚♚ छ

पऱ्ऱ ऒरु

ऐतिह्य

ईश्वर_कंळं भोग्यतम

अल।? दिव्यविग्रहLD ५०

की

IT) सौलभ्यप्रकाशकLDIT दिव्यविग्रहप्राधान्यjogi - दिव्यात्मस्वरूपकुण्ड इत्यादिã - मूर्तं ब्रह्मेत्यादि

विग्रहानुभवी अभिनिवेश देहात्मवादिनाक। दिव्यात्मस्वरूप Dig gmsun देहात्मवादि

mi - मूर्तं ब्रह्म ततोऽपि तत्प्रियतरं रूपमिति - शाकं अर्थ - मूर्तं ब्रह्म GwÚULL दिव्यरूपम् - ततोऽपि, दिव्यात्मस्वरूपादपि । तत्प्रियतरं, तस्य भगवतः अत्यन्तं प्रियं

भवति । नी मुमुक्षुकं

ध्येयत्वोपयुक्तशुभ्राश्रयत्वम्

मऱ्ऱॊऩ्ऱुक्कुमिल्लै; आगैयाल्

(सा।स्वा) शु ं दिव्यात्मस्वरूप श्री

दिव्यविग्रहाना,

सिक्कुम् इदुवे इलक्कामॆऩ्गिऱार्

[[१]]

कृuriकण्ठ किं प्रधानज्ञातव्यत्वं प्रधीत प्रसङ्गिurr$m? Tढङ्गळग ूJ@supri - दिव्यात्मस्वरूप ली इति - २m♚♚♚लं, अभिनिवेश♚ल

तत्र हेतुः ईश्वरा लाऊं इति - तत्र प्रमाणं मूर्तमिति । मूर्तं ब्रह्मस्वरूपं यत्ततोऽपि यदत्यद्भुतं रूपं तत्प्रियतरम् - तस्य, भगवतः - प्रियतर GILD - भगवद्दिव्यविग्रहCLD लयिकं Don Currom?

शुद्धसत्त्वमय नित्यमुक्तविग्रह ५ळा? ढङ्गातुन

(सा।प्र) कुवासना कुबुद्धिश्च कुतुर्कनिचयश्चयः ॥ कुहेतुश्चकुभावश्च नास्तिकत्वं लयं व्रजेत् ॥” इत्यादि प्रमाणाद्ज्ञानसङ्कोचनिवर्तकत्त्वमिति भावः ननु परत्वस्य उपायत्व इव प्राप्यत्वेऽपि प्राधान्यात्तद्विग्रहस्य प्राधान्यं नोपपद्यत इत्यत्रभगवतस्तत्कृपया सार्वज्ञं प्राप्तानां दिव्यसूरीणां च भगवत्स्वरूपाद्विग्रहात्यन्तभोग्यतायाः प्रामाणिकत्वोक्तेः प्राप्यत्वेऽपि प्राधान्यमविशिष्टमेवेत्यभिप्रयन्नाह -दिव्यात्मस्वरूपलंली इत्यादि - Ji, Duड़ी BOL GLDL६ इत्याख्यातयोः प्रबन्धयोरवोचन्नित्यर्थः । आश्रयणे विग्रहस्य क उपयोग इत्यत्र

(सा।वि) गुणापेक्षया च दिव्यविग्रहस्यातिशयः प्रतिपादितः - मूर्तं ब्रह्मेति ततोऽपि दिव्यात्मस्वरूपादपि । मूर्तं ब्रह्म, दिव्यविग्रहरूपम्। तत्प्रियतरम्। तस्य हरेरत्यन्तं प्रियम् - ईश्वरा ५०१५, ईश्वरस्यापि । var♚♚ल, अतिशयेन । तस्मै, स्वात्मानम् - ईश्वरविषये देहात्मवादिका, विग्रहविषयक व्यामोहातिशयेन विग्रह एव दिव्यात्मस्वरूपं नतु ततो भिन्नमिति वक्तारम् । श्रन अनुगृहीतवन्तः दिव्यविग्रहस्य शुभत्वमाश्रयित्वं च सप्रमाणमाह

(सा।सं) विग्रहप्राधान्यमेव यामुनाचार्योक्ति परकालवृत्तान्ताभ्यामप्याह

दिव्येति

parm,

प्रतिपत्तिविशेषः - देहात्मेति । दिव्यविग्रह एव दिव्यात्मस्वरूपमिति वादिन इत्यर्थः - पापनिवर्तकत्वरूपं शुभत्वम्। उपायभूतज्ञानालम्बनत्वरूपमाश्रयत्वं च दिव्यमङ्गलविग्रहस्यैवेति प्रमाणोपपत्तिभ्यां निर्धारयति । -

[[३१०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - सर्वेश्वर दिव्यमङ्गलविग्रह/ कण्ठ

“पापं हरति यत्पुंसां स्मृतं सङ्कल्पनामयम् । तत्पुण्डरीकनयनं विष्णोर्द्रक्ष्याम्यहं मुखम् ॥ रूपौदार्यगुणैः पुंसां दृष्टिचित्तापहारिणम् ॥” इत्यादिनjungu शुभत्व (pio आश्रयत्व (UPPC

[[१]]

बद्धकञ्छ आश्रयत्व (१०६००७/

शुभत्व। भगवत्स्वरूप किं शुभत्व (poon Cum आश्रयत्व

(सा।दी) सर्वेश्वर इत्यादिuri। शुभत्वे प्रमाणं

Gri। पापं हरतीति-यन्मुखं सङ्कल्पनामयम् । सङ्कल्पना, इच्छा। इच्छा गृहीतं स्मृतं सत्पुंसां पापं हरतीति शुभत्वमुक्तं भवति -आश्रयत्वं, ध्यानलक्ष्यत्वम् - तत्र प्रमाणं दर्शयति - रूपौदार्येति - रूपस्यौदार्यं महत्त्वम्। उत्कर्षः, “उदारोदातृमहतोः” इत्यमरः - गुणाः, दयादयः - तैः, लावण्यादिभिः - पुंसां दृष्टेः, दयादिगुणैस्तेषां चित्तस्याप्यपहारिणम् -तदन्येषां तु केषाञ्चिच्छु भत्वेऽप्याश्रयत्वं नास्ति - केषाञ्चिदाश्रयत्वेऽपि शुभत्वं नास्ति, केषाञ्चिदिदमुभयमपि नास्तीति दर्शयति बद्धjiiG इत्यादिurr। सविग्रहत्वादाश्रयत्व DCLuiggi पापहरत्वरूपशुभत्व

n।

(सा।स्वा) सर्वेश्वर____ इति। शुभत्वे प्रमाणम्। पापं हरतीति - सङ्कल्पना इच्छा, स्वेच्छा गृहीतम् -आश्रयत्वे प्रमाणं रूपेति। रूपं, लावण्यम् - तेन दृष्टेराकर्षकः - गुणैश्चित्ताकर्षकः - शुभत्वम्, पापनिवर्तकत्वम् - आश्रयत्वं, सुखेनध्यानग्राह्यत्वम्। (आरुरुक्षोः, मुमुक्षोः।) शुभत्वमाश्रयत्वं च ज्ञातव्यस्या पेक्षितम् । एतद्द्वयं समुच्चितं भगवद्विग्रहस्यैवासाधारणम् - नान्यस्य ढाळ उपपादिकं श्रीpi। बद्धकं इत्यादिना। बद्धकं शुभाश्रयत्वी

शुभाश्रयत्व

नित्यमुक्तकं

श्रम विग्रहरहितपरिशुद्धनित्यमुक्तात्मस्वरूप लं? सविग्रहा?

अदु

ऊं? ढाङ्गा

(सा।प्र) बद्धमुक्तनित्यस्वरूपतद्विग्रहाणां भगवत्स्वरूपस्य चाविद्यमानं शुभाश्रयत्वमेवेत्युक्त्वा तेषु तदभावमप्युपपादयति - सर्वेश्वर इत्यादिना - उक्तं शुभाश्रयत्व -

(सा।वि) सर्वेश्वर

इति - पापं हरतीति शुभत्वोक्तिः । सङ्कल्पनामयम्, इच्छागृहीतं स्मृतं सदित्यन्वयः आश्रयत्वं, ध्यानलक्ष्यत्वं तत्र प्रमाणं रूपौदार्येति। रूपौदार्यम्, सौन्दर्यमहत्वम् - “उदारो दातृमहतोः” इति निघण्टुः - गुणाः, सौशील्यादयः । तैर्दृष्टश्चित्तस्य चापहारिणम्, आकर्षकम् - लब्धानां मन्मथजयन्तादीनामाश्रयत्व सत्त्वेऽपि शुभत्वं नास्ति। “अशुद्धास्ते समस्तास्तु देवाद्याः कर्मयोनयः” इत्युक्तेः - दिव्यात्मस्वरूपस्य शुभत्वेऽप्याश्रयत्वं चित्तालम्बनत्वं नास्ति । परिशुद्धजीवात्मस्वरूपस्योभयमपि नास्ति - नित्यमुक्तानां भगवत्सदृश विग्रहत्वेन चित्तालम्बनत्व सत्त्वेऽपि संसार निवर्तनक्षमशुभत्वं नास्ति - अतो दिव्यविग्रहस्यैव शुभाश्रयत्वमित्याह - बद्धकं इत्यादिना - ननु परिशुद्धात्मस्वरूपस्य कथमशुभत्वमित्यत

(सा।सं) सर्वेश्वरा इत्यादिना । सङ्कल्पना, फलान्तरप्रत्याशा । तन्मयं, तत्प्रचुरम् - तस्यैवारम्भकमिति यावत् - यद्वा, सङ्कल्पना, सङ्कल्पः - तन्मयं, बुद्धिपूर्वकतया कृतमिति भावः । अनेन शुभत्वमुक्तम्। रूपौदार्येत्याश्रयत्वम् - उपपादितमर्थंस्थिरीकर्तुमनुमान -

द्वयाधिकारः

मू - संसारबन्धरहितLD ६०] परिशुद्धात्मस्वरूपकं संसरि८०५ सहकारियोग्यतै wnloगळं, परतन्त्रचेतनतैwn संसरि ८६०५ कं स्वरूपयोग्यवस्तु १६० swimw हेयप्रत्यनीकत्वरूप शुभत्व (॥ आश्रयत्व (m) - मुक्त(१५६०L विग्रहपरिग्रहदशै नित्यविग्रहyoor नित्य आश्रयत्व (१०० CL की संसारनिवर्तनक्षम [६०] शुभत्व

[[३११]]

शुभकॐ दिव्यमङ्गल विग्रह is मुमुक्षूपयुक्त Dior शुभत्व (ii आश्रयत्व नाना - “परापर सुखग्राह्यं प्रेमबोधप्रसावकम् ।

स्वरूपात्स्वामिनो रूपमुपादेयतमं विदुः ॥

(सा।दी) मुक्तात्मस्वरूप♚किं उभयwwwwwpi। संसारबन्धेत्यादि - संसरिकं० ५५ सहकारियोग्यतै कर्मवश्यत्वम् - अकं परिशुद्धात्मस्वरूप । छ। नित्यविग्रह&r नित्य अविग्रहदशैं

सूचितम् - शुभत्वमाश्रयत्व

Torm] निगमि& priti - ल

दिव्यविग्रह

इति - उक्तार्थñng कारिकै सङ्ग्रहिñळी परापरेति परैः, ब्रह्मादिभिः अवरैः, मनुष्यादिभिश्च । सुखेन चक्षुर्ग्राह्यम् - प्रेमेति । स्वस्मिन् स्वविशिष्टे भगवति च । प्रेम्णः, भक्तैः। बोधस्य चोत्पादकम् । इदं पदद्वयं हेतुकर्भम् - ग्राह्यत्वादाश्रयः, प्रापकत्वाच्छुभ इत्यर्थः । स्वामिनः, भगवतः दिव्यात्मस्वरूपादपि रूपं दिव्यविग्रहम् उपादेयतममिति विदुरिति

अनुष्ठानरूपद्वय♚ली) Cur विधायक चरमश्लोकी

(सा।स्वा) ढाळा विकल्पितं क्रमेणोत्तर@pi। संसारबन्धरहितDior इति। हेयेति संसारनिवर्तनक्षमLDIoT स्वतस्सिद्धय प्रत्यनीकत्व QILD - “नित्यो वन्द्यो न चानित्यः कर्मवश्यो मुमुक्षुभिः” ढाळं नित्यमुक्ताकं प्रणामध्यानादिना माङ्गी। विरोधिwnCBT? ढाळा

pi - शुलã इति - नित्यमुक्तयोः पापनिवर्तकत्वध्यानलक्ष्यत्व [i]sf] [HQ] मुमुक्षूपयुक्त शुभाश्रयत्व

(५)

Bf♚$Qui निरालम्बनयोगनिष्ठकं

दिव्यात्मस्वरूप आकारयुक्त

विग्रह असाधारण ८०G Com? ढाङ्गÈQ&igri - परापरेति परे, ब्रह्मादयः । अवरे, अस्मदादयः आरुरुक्षवः - उभयोरपि सुखग्राह्यम् - तथा च सर्वसुखग्राह्यत्वमाश्रयत्वं विग्रहासाधारण GILD ५ - प्रेम्णः, बोधस्य च भक्तिरूपबोधस्य वा वर्धकम्।

(सा।प्र) मर्चाविग्रहे दर्शयन् परव्यूहविभवान्तर्यामि विग्रहाणामपि तदस्तीत्याह - परावरेत्यादिना परे, नित्यसूरिप्रभृतयः - अवरे, अस्मदादयः ।

(सा।वि) संसारबन्धेति - उक्तमर्थं कारिकया सङ्गृह्णाति - परेति परे, ब्रह्मादयः - अवरे, मनुष्यादयः सुकग्राह्यम्, सुखेन चक्षुर्ग्राह्यम् - प्रेम्णः, बोधस्य, ज्ञानस्य च - प्रसाधकम्, जनकम्। स्वामिनो रूपं, दिव्यविग्रहः स्वरूपात्, ज्ञानानन्दादिरूपात् - तदपेक्षया उपादेयतमम्, अतिशयेनोपादेयं विदुः। तद्ज्ञा इति शेषः।

(सा।सं) छायया सङ्गृह्णाति - परेति - परैः, सनकादिभिः । अपरैः, अस्मदादिभिः। प्रेम, भक्तिः - बोधः, विशदज्ञानं - तयोःप्रसावकं, जनकम्। उपायतमत्वेतौ हेतू - एतदेव चरमश्लोकमुखेन च दृढयति । -

[[३१२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - शरणागतिविधायकवाक्य मण्डळं “मामेकं शरणं व्रज” न विग्रह विशिष्ट @smi

♚। दिव्यविग्रहं परव्यूहाद्यवस्थापञ्चक मण्डी “चित्तालम्बनसौकर्यकृपोत्तम्भक (न) तादिभिः ।

शुभाश्रय

शास्त्रसिद्धम्

(सा।दी) शरणागतिऊं विग्रहविशिष्टविषयत्वं सुगम Di - शरणागतीति - इतरसजातीयं Car♚mळी विभवादिकं पापं हरति ढाळ शुभत्वं ८०G GLon? Tगळा परत्वाद्यवस्थापञ्चकलङ्की दिव्यविग्रहं शुभाश्रयQILD। भगवच्छास्त्रसिद्ध QLD। दिव्यविग्रहमित्यादि - @gur विग्रहj@gÈ QC १४ चरणशब्द प्रयोग हेतु

pri

चित्तालम्बनेति। चित्तालम्बने सौकर्यमस्ति - विग्रहापेक्षया लघुत्वात् - तस्मात् कृपोत्तम्भकत्वाच्च । -

(सा।स्वा) पापक्षयद्वारा। तथा च शुभत्वQum लम्म्। - स्वरूपात्स्वामिनोरूपमुपादेयतमQ/LD/ ५।लं। शुन्य द्वयं चरमश्लोकादिविहितशरणागत्यनुष्ठानकरणमन्त्र IDBIT) is “मामेकम्” GT) विग्रहादिरहिततया एक शरण्या Campsir तद्विरुद्धLDIs विग्रहविवक्षै गळा ऎऩ्ऱु GunCLDIT? ढाङ्गा। शरणागतिविधायकवाक्य लङ्ग इति । एकशब्दं गुणविग्रहादिनिङ्ङ्गमऩ्ऱॆऩ्ऱु करुत्तु - आऩालुम् Aufasऩिलक्कागत् तोऱ्ऱिऩाऩॆऩ्गिऱदु कूडुमो परमूर्तिuuor शुभाश्रयत्व बाबा ? प्रकृतिमण्डल कुण्डी की कृष्णरूपकुण्ड) BOLTCH? Tা(&@&&pmi - दिव्यविग्रहमिति । शास्त्रेति - “प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय” इत्यादि शास्त्रसिद्ध GDM - दिव्यमङ्गल विग्रहमण्डी पाण्याद्यवयव । ॐ पादद्वयाभिधानमुखेनैव विग्रहमनुसन्धेयQILD) निर्बन्ध POLIT? दिव्यात्मस्वरूपगतोपायत्व चरण अनुसन्धिं दृष्टिविधि ? - चित्तालम्बनेति - कृपोत्तम्भनता आदिर्येषां तानि कृपोत्तम्भनतादीनि - चित्तालम्बनसौकर्यं च कृपोत्तम्भनतादीनि चेति द्वन्द्वः ।

(सा।प्र) शास्त्रसिद्धमिति

।

“देवो वैकुण्ठनाथः” अस्त्वित्यारभ्य “ध्यातव्यो नित्यलोकस्थो भुक्ति मुक्तिफलप्रदः । तथापि पुरुषाकारो भक्तानां त्वं प्रकाशने॥ योगिनामधिकारस्स्यादेकस्मिन् हृदये शये । सुरूपां प्रतिमां विष्णोः प्रपन्नवदनेक्षणाम्॥” इत्यादि शास्त्रसिद्धमित्यर्थः । विग्रहस्याश्रयणीयत्वे चरणावित्येकदेशग्रहणमनुचितमित्यत्रोत्तरं श्लोकेन सङ्गृह्य तं व्याचष्टे। चित्तालम्बनेत्यादिना ।

(सा।वि) @wini, लक्ष्यभूतस्सन्। ननु विग्रहस्याश्रयत्वे विग्रह पदं विहायतदवयववाचक चरणशब्दोपादाने को हेतुरित्यत आह-चित्तालम्बनेति - चित्तालम्बनसौकर्यात्, कृत्स्न विग्रहापेक्षया चरणयोः लघुत्वेन गृहीतुं सुकरत्वात्। कृपोत्तम्भनताभिः, पादग्रहणे कृपाया उन्मेषात् ।

(सा।सं) शरणागतीति। सारथित्वावस्थायां हि तथोक्तमिति भावः । “समस्ताश्शक्तयः” इति वचनं परविग्रहमात्रविषयमिति भ्रमं वारयति दिव्येति । शास्त्रमिह पञ्चरात्रम् । विग्रहस्य सर्वस्य शुभाश्रयत्वेस्थिते चरणयोरेव शरणत्वे को हेतुरित्यत्राह - चित्तालम्बनेति - चित्तस्यावगाहने चरणयोः कृत्स्नविग्रहापेक्षतयासुकरभावाद्दासस्य स्वापराधक्षापणाय स्वामिचरणग्रहणस्यैव कृपोत्तम्भकत्वात्।

द्वयाधिकारः

मू - “ उपायत्वमिह स्वामिपादयोरनुसंहितम् ॥ "

[[३१३]]

शं दासभूत औचित्यातिशय “अनतिक्रमणीयं हि चरणग्रहणम्” नढाकीmulgu कृपोत्तम्भकत्वातिशयलं “तवामृतस्यन्दिनि” इत्यातिjig Cw भोग्यत्वातिशय

श्री६११४८६०ना अवलम्बि की। अर्थम्” सर्वदाचरणद्वन्द्वं,

त्वत्पादकमलादन्यत्, मम ते पादयोः स्थितम्।, लोकविक्रान्तचरणौ शरणं तेऽव्रजं विभो ॥

स भ्रातुश्चरणौ गाढम् ।,

तस्य ताम्र तलौ तातचरणौ सुप्रतिदुतौ। सुजातमृष्ठिरक्ताभिरङ्गुलीभिरलङ्कृतौ॥,

प्रयतेनमया मूर्ध्ना गृहीत्वाह्यभिवन्दितौ ।,

चरणौ शरणं यातः-

प्रपन्नाघौघविध्वंसि चरणौ शरणं गतः ॥ " प्रसिद्धम् । @jopwqGunji) शु “२_६०७६०७१q&prijGCC”, ‘त्वत्पादमूलं शरणं प्रपद्ये -

इत्यादि

क्

(सा।दी) आदिशब्दः औचित्यभोग्यत्वादिसूचकः - इह, मन्त्रे - स्वामिपदयोरुपायत्वमनुसंहितमिति - img विवरिकीpi। ig दासेत्यादिunmai) शेषभूतस्यचरणावलम्बनमन्यत्रापि सिद्धमित्याह । अर्थमिति - ताम्रतलौ-पादौतलम्, २_बाबा) - muqGurrpmor इत्यादि - Gunjans, (सा।स्वा) चित्तालम्बनसौकर्यं विग्रहापेक्षयालघुत्वात्। उपायत्वं च परम्परयेति भावः । कृपोत्तम्भनतायां नियामक QILDBI ? आदिशब्दार्थं कृा ? ढगळा कारिकै विवरिकी दासभूतळा इति - @i, द्वये - औचित्यं भोग्यत्वं च आदिशब्दार्थः । कृपोत्तम्भनतायामनतिक्रमणीयत्वं नियामक GILDirpuiq - तत्पुण्डरीकनयनं विष्णोर्द्रक्ष्याम्यहं मुख Quor श्रीमन्मुखानुसन्धानं प्रमाणसिद्धuomui (कङ्क तद्विरुद्धLDI & मन्त्री प्रतिपादिकं मं ८०GCom ? अप्रामाणिक

कल्पिकण्ठ GunGuor? ढाङ्ग (suprit। @ अर्थमिति । शुद्वयविवरण प्रवृत्तिकूटस्थसम्प्रदायं पोमो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्। इव् वेण्डावो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् - इवऱ्ऱैयडियॊऱ्ऱिऩवर्गळुम् ३

Qujmms, अनुसरिक - २०१८, त्वच्चरणमूलयोः - अ, विश्वसितं । ४Gjgङ्ग, शरणवरणं गगीङ्ग ढाळग। साक्षादुपायी (कङ्कील शरण्यंा कृष्ण मं अभिमता भगवान् ग LG कलना उपाय is अनुसन्धिल

।

(सा।प्र) उपपादितेऽर्थे वचनान्यप्याह - अर्थमित्यादिना । चरणयोराश्रयणीयत्वस्य साम्प्रदायिकत्वमाह- @aujopuq।Gurr♚mon i इति । एधान्यनुवदन्तश्शठकोपादयः - २६०६०११qp इत्यादि। (सा।वि) आदिशब्देन औचित्यभोग्यत्वादिकं विवक्षितम्। न हि भृत्येन पादौ विहाय हस्तौ गृहीतुमुचितम् । इह, अस्मिन्मन्त्रे। श्लोकार्थमेव विवृणोति - @ri दासेति - अनतिक्रमणीयतापादकं हि चरणग्रहणम् लोके अपराधिनं चरणौ गृह्णन्तमतिक्रम्य गन्तुं नेष्टे - तद्विषये कृपैवेति तद्वदुक्त प्रकारेण - तवामृतस्यन्दिनीति भोग्यत्वमुक्तम् - सर्वदाचरणद्वन्द्वमित्याद्यौचित्येन ग्रहणे प्रमाणम् - सभ्रातुश्चरणौ गाढमिति कृपोत्तम्भने तस्य ताम्रतलौ तात चरणावित्यादि भोग्यत्वातिशये च द्रष्टव्यम् - populqGurjouri&@LD, एधान्यनुसरन्तश्शठकोपादयः । २६qping/GCg Corrugi इति सम्बन्धः । तव चरणयोरधस्ताद्रक्ष्यतया प्रतिष्ठितो भवामीति श्री सूक्त्यर्थः ।

—

(सा।सं) अनुसंहितं, सम्बोधितम् - आदिशब्दार्थं वदन् कारिकां विवृणोति - इत्यादिना अßg। ४Gßz, सम्यक्शरणं गतः ।

[[३१४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - तुळं अनु -

“सौगन्ध्यसौकुमार्यादिगुणविग्रहवान् हरिः । तस्य स्वात्मप्रधाने तु साधनं स्वपदद्वयम् ॥”

। अभियुक्त प्रतिपादिका - चरणौ, ननकीकुंC६०, “तमेव शरणं गच्छ कऴल्गळवैये सरणाग । नागणैमिसै नम्बिराऩ् सरणे सरण्” रि कळिऱ्पडिये अवधारणं विवक्षितम् । -

(सा।दी) अनुसरिकङ्कअभियुक्तोक्तिoujib LG कीpri - सौगन्ध्येति । अभियुक्तां, Ani

nabi। चरणशब्दे अवधारणं विवक्षितमित्याह । चरणौ ढाढळाळी इत्यादि।

(सा।स्वा) अनौचित्यलंHTC असम्मत TCI? Grit। सौगन्ध्येति। शरण्यस्यापि पदद्वन्द्व मुखेनैव स्वस्य साधनत्वमभिमतQLD कुङ्का। शाङ्क श्री १५०११४५१ उपायQLD

TITS,

ठंां उपायस्योपायान्तरादूषकत्वQLD का मङ्की एवं विधोपायान्तर शङ्के सम्भावितै IITBHIT? ढाङ्गा तन्निरासार्थLDIs प्रमाण सम्प्रदायानुगुण्येण अवधारणं विवक्षितQLD की pri - चरणौ ढाणकी इति ना। श्रीनां - अ, शरण्या आलं की Fj६ळा, उपाय Is ढाङ्ग - १५T०ळा, कळं, शेषः शुळा, उपधानम् -, उपरि । शेषशयनोपरि वर्तमानस्य - उपकारकस्या, की १५०११४&C। ग उपायम् - @ing श्रियः पूर्वखण्डे विशेषणत्वे श्रियोग्प्युपायत्वापत्त्या चरणबहुत्वेन चरणाविति द्विवचनानुपपत्तिर्बहुवचनापत्तिश्च, विशेषणतया पत्न्यपेक्षायां भगवतस्सर्वशक्तित्वनिरपेक्षत्वादि विरोधापत्तिश्च, अतश्श्रियः पूर्वखण्डे उपलक्षणत्वमित्येकदेशिमतमाशङ्क्य निराकर्तुम् उपक्रम pri

(सा।प्र) त्वच्चरणाधस्ताद्रक्ष्यतया प्रतिष्ठि भूतमित्यर्थः - अभियुक्ताः श्रीपराशरभट्टार्याःसर्वं वाक्यं सावधारणमिति न्यायादवधारणविवक्षं प्रमाण सम्प्रदायाभ्यामवगमयति । चरणावित्यादिना

ठठंा इत्यादि वसुदेवनन्दनचरणावेवोपायत्वेन स्वीकृतवान्। [५५६ इत्यादि - शेषशायिनो अस्मत्स्वामिन उपकारकस्य चरणावेवोपाय इत्यर्थः - चरण द्वित्वदर्शनाद्भगवत एवोपायत्वं युक्तम् - नतु लक्ष्म्या अपि। तथात्वे चरणशब्दे बहुवचनं दृश्येतेत्यादिशङ्का उपक्रमाधिकरणन्यायबाधितत्वाद्द्विवचनस्य “गुरोस्सदारस्य निपीड्य पादौ’ इत्यादिष्विव विशेष्यप्राधान्येनाप्युपपन्नत्वाच्चापहास्या इति वदन् तदनुपायत्व प्रसङ्गोपायद्वित्वप्रसङ्गौ

(सा।वि) अभियुक्त, अनुबन

इत्याख्याताः सर्वं वाक्यं

सावधारणमिति न्यायेन चरणावित्यत्रावधारणं विवक्षितमित्याह - चरणौ ढालाङ्की इति । न

१६००, वसुदेवनन्दन चरणावेवोपायत्वेन स्वीकृतवान्। ०

Comör, शेषशायिनोऽस्मदुपकारकस्य स्वामिनश्चरणावेवोपाय इत्यर्थः । अत्र कैश्चिद्वैशिष्ट्यवाचिना। मतुपा लक्ष्म्या अप्युपायत्वं भवद्भिरुच्यते - तदनुपपन्नम् - तथात्वे चरणावित्यत्र बहुवचनप्रसङ्गात् ।

(सा।सं) गुणविग्रहवान्, गुणकविग्रहवान् - विवक्षितमिति - सर्वं वाक्यं सावधारणमिति न्यायादिति भावः अत्रोपायविशेषणत्वेन देव्या अप्युपायकोट्यन्वये चरणानिति निर्देशस्स्यात्। न च तथा। ततः पूर्वखण्ड श्रीमच्छब्दो न विशेषणपर इति परतर्कमनूद्य दूषयति ।

-द्वयाधिकारः

मू - “चरणाविति निर्देशः पत्नीवैशिष्ट्य बाधकः ।

इति मन् (दैरिदं) देरितं प्रोक्तं श्रीमच्छब्दविरोधतः ॥ शब्दस्वरसतः प्राप्तं वैशिष्ट्यं प्रथमं श्रुतम् । विशेष्यचरणद्वित्वं नहि बाधितुमर्हति ॥

[[३१५]]

(सा।दी) चरणाविति निर्देशविषये कैश्चिदुक्तमपनुदति। चरणावित्यादिभिश्श्लोकैः। चरणाविति द्विवचननिर्देश उपायस्य पत्नीवैशिष्ट्यं बाधत इति यदुक्तं तन्मन्देरितमिति पूर्वैः प्रोक्तम् - कुत इत्यत्राह । श्रीमदिति । श्रीमच्छब्देन विरोधतः - एतदुक्तं भवति । श्रीमच्छब्दोक्तेन पत्नीवैशिष्ट्येन प्रथमश्रुतेन - तस्य चरणाविति निर्देशस्य दौर्बल्यात्। इममेवार्थमुत्तरश्लोकेन विशिष्य दर्शयति । शब्देति शब्दस्वारस्यतस्सिद्धमिदं पत्नीवैशिष्ट्यं प्रथमं श्रुतम् - अतः प्रबलमिति भावः - द्वितीयान्तमेतत् - विशेष्य चरणद्वित्वं पश्चाच्छ्रुतं बाधितुं नार्हति हि - हीति मीमांसाप्रसिद्धिः सूच्यते ।

(सा।स्वा) चरणावित्यादिना - चरणाविति द्विवचननिर्देशः पत्न्या विशेषणत्व बाधकमितीदं वचनं मन्दैः प्रोक्तम् । मन्दानामेवेदं वचनम्। न विवेकिनामिति भावः - कुतः ? श्रीमच्छब्दविरोधतः - तथा सति श्रीमच्छब्दावगत विशेषणत्वबाधापत्तेः। ननु विशेषणत्वाङ्गीकारे चरणद्वित्वविरोधापत्तिरित्यत आह - शब्दस्वरसत इति श्रियो विशेषणत्वं नास्तीति कल्पनं विशेषणत्वे साधकमानाभावाद्वा ? उत बाधकबलाद्वा ? इति विकल्प्य आद्य आह शब्दस्वरसत इति - दण्डी गच्छतीत्यादिवत्स्वारसिकशब्दस्यैव प्रमाणत्वात् । द्वितीय आह प्रथमश्रुतमिति - उपक्रमाधिकरणन्यायेन चरम श्रुतचरणद्वित्वस्योपक्रमावगतविशेषणत्वेनैव चरणद्वित्वस्य नेयत्वादुपक्रमोपसंहारयोस्तुल्यत्वे अयं न्यायः प्रधानविशेष्यचरणद्वित्वाभिप्रायेणोपपन्नस्स्यात् ।

(सा।प्र) सम्राडद्वितीयत्वप्रदर्शनेनापहसति । चरणावित्यादिना । -

(सा।वि) इत्याक्षिप्तं, तदाक्षेपत्वेनाङ्गीकृत्यन्यायतः परिहरति - चरणाविति - द्वित्वनिर्देशः पत्नीवैशिष्ट्यबाधकः । उपायभावे द्वित्वनिर्देशः पत्नीवैशिष्ट्यं बाधते - अतः पत्न्या उपायत्वं नास्तीत्युपलक्षणत्वमेवेति मन्देरितम्। न्यायानभिज्ञवचनमिति प्रोक्तम् - न्यायविद्भिरिति शेषः कुतः ? श्रीमच्छब्दविरोधतः । उपक्रमश्रुत श्रीमच्छब्दोपस्थितवैशिष्ट्य विरोधेन उपसंहारस्थ चरणद्वित्वं वैशिष्ट्यं बाधितुं न शक्नोतीत्यर्थः इममेवार्थं विशदयति - शब्दस्वरसत इति - उपक्रमाधिकरण विरोध - इति भावः । -

(सा।सं) चरणाविति - बाधकत्वमस्य श्रीमच्छब्दाभिप्रेतविपर्ययतः परिच्छेदकत्वकृतम्। चरणावित्येतदेव त्वदीय श्रीमच्छब्दाभिप्रेतविरोधि किं न स्यादिति शङ्कापरिहाराय हेतुपरचतुर्थचरणविवक्षितमर्थं विवृणोति। शब्देति - अयं भावः - मतुप्तावत् श्रुतिरूपं प्रमाणम् - चरणद्वित्वं तु वस्तुरूपं सामर्थ्यं लिङ्गम् - किञ्च मतुपो विशेषणतया न्वयपरत्वमनुशासनानुमतं स्वरसतः प्रथममेव प्रतीतम् । एवं चोपक्रमाधिकरणन्यायेन असञ्जातविरोधित्वेन प्रथमश्रुतं श्रीवैशिष्ट्यं प्रबलम् - अनन्तरश्रुतसञ्जातविरोधिचरणद्वित्व श्रवणस्य विशेष्य चरणद्वित्वपरतया नेतुमलम् - अन्यथा उपक्रमाधिकरणविरोधादिति ।

[[३१६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - चरणानिति वक्तव्यमिति यच्च प्रसञ्जितम् ।

ग्रन्थज्ञैरपहास्यन्तत्पतिप्राधान्यतोऽन्वयात् ॥

न सम्राजिसपत्नीके सद्वितीयोक्ति साहसम् ।

(सा।दी) विशेष्यस्येति वक्ष्यमाण पति प्राधान्यहेतु सूचनार्थम् - वैशिष्ट्यपक्षे चरणानिति वक्तव्यमिति यत्परैः प्रसञ्जितं तद्गन्थज्ञैः, शास्त्रगतिविद्भिरपहास्यम्। कुत इत्यत्राह । पति प्राधान्यतोऽन्वयात्तद्द्वित्वमुपपद्यते। यथा सामात्यो राजा आहेत्येव प्रयोगः । अमात्यविशिष्टत्वेऽपि राज्ञः आहतुरिति प्रयोगाभावात्-अत एव “गुरोस्सदारस्यनिपीड्य पादौ” इत्यादिकं दृश्यते - पत्युः प्राधान्यतस्सम्बन्धादित्यर्थः अत्र दृष्टान्तं दर्शयति - न सम्राजीति । पत्नीविशिष्टे सम्राजि अयं सद्वितीय इत्युक्तिरेव साहसम् । तद्यथा न कर्तव्यम् - विशेषणस्य विशिष्टेऽन्तर्भावादत्र द्वित्वं नाङ्गीक्रियते । -

(सा।स्वा) अन्यथासिद्धस्योपसंहारस्थस्य चरणद्वित्वस्योपक्रमबाधकता कैमुत्येन दूरनिरस्तेत्याह । विशेष्येति परोक्तबाधकं निरस्य बाधकतर्कमपि परिहरति । चरणानिति । समस्यमानपदार्थसम्बन्धिलिङ्गवचनानां प्रधानमात्रानुसारित्वात्। सामात्यो राजा वदतीति प्रयोगः । ननु वदत इति - “गुरोस्सदारस्य निपीड्य पादौ” इति प्रयोगः नतु पादानिति उभयोस्समप्राधान्यविवक्षायामेव भवदुक्तनियमः, ननु श्रियो विशेषणत्वे “मामेकं शरणं व्रजः” इति एकस्यैवोपायत्व कथनं बाधकमित्यतआह। न सम्राजीति अद्वितीयो राजा धुरं वहतीत्युक्ते - (सा।प्र) दर्शितं गुरुसाहसमित्युपायद्वित्वप्रसङ्गोऽभिप्रेतः - लक्ष्म्या उपायत्वं सर्वशक्ति विरोधीति शङ्कां प्रतिबन्ध्या परिहरन्

[[९९]]

(सा।वि) वस्तुतस्त्विदं चोद्यमेव नेत्याह चरणानिति वक्तव्यमिति । विशेषणीभूतश्रिय उपायत्व प्रार्थनायामन्वये चरणानिति स्यादिति यच्च प्रसञ्जितम्। तद्गन्थज्ञैरपहास्यम् - तथात्वे लक्ष्मणविशिष्टो रामभद्र आगत इत्यत्रापि द्विवचनप्रसङ्गात्। तथा “चरणौ शरणं श्रीमन्नारायण तवाश्रयः इत्यत्र उपक्रमन्यायविरोधाभावेऽपि पति प्राधान्येन द्विवचनान्वयादेव श्रियो वैष्ट्यिमिति भावः । अत एव “गुरोस्सदारस्य निपीड्यपादौ” इत्यादि बहवः प्रयोगाः दृश्यन्ते । किं बहुना ? श्रीनारायणयेरिति श्रियः प्राधान्यविवक्षायामपि चरणाविति निर्देशो निर्बाध एव स्तनादीनां द्वित्व विशिष्टजातिः प्रायेणेत्यभिधानात् । अत एव “स्तनौसम्बिभ्राणा"इत्यादि प्रयोगास्सङ्गच्छन्ते। अतो न द्विवचनविरोधः - ननु मामेकमिति चरमश्लोके अद्वितीयस्य शरण्यत्वोक्तेशश्रियश्शरण्यत्वे सद्वितीयत्वं स्यादित्यत आह । न सम्राजीति । सम्राडद्वितीयोऽस्मिन्नगरे वर्तत इत्युक्तस्य पत्न्यादि वैशिष्ट्यं नास्ति तत्सत्वे कथमद्वितीयस्स्यात् ?

(सा।सं) परोक्तं बाधकतर्कं चोपालभते । चरणानिति - पतीति द्विवचनान्त चरणशब्दार्थस्य श्रीमच्छब्दार्थं प्रत्येवान्वयः - पदार्थः पदार्थेनान्वेति इत्येव ग्रन्थज्ञैरभिधानात् - विशिष्टवाचिपदोपस्थाप्ये विशेष्यस्यैव प्रधानत्वात् - उभयोस्समप्राधान्यविवक्षायां हि चरणानिति वक्तव्यमित्यर्थः - ननु “मामेकं शरणं व्रज’इति भगवतैवोक्ततया भगवानद्वितीय एव शरण्यो वाच्यः श्रियोऽपि शरण्यत्वे सद्वितीयता स्यात् साहसमात्रमित्यत आह

न सम्राजीति “यथा चोलनृपस्सम्राडद्वितीयोऽस्ति भूतले” इत्यादि यामुनाचार्यग्रन्थप्रत्यभिज्ञापनायात्र सम्राट्छब्दः यथा सपत्नीकस्सम्राडद्वितीय इत्युक्ते पत्न्या सद्वितीयत्वादद्वितीयत्वादि हानिरिति साहसं को ब्रूयात् ।

[[१]]

तच्च

द्वयाधिकारः

[[३१७]]

मू - तथात्रेत्यपरामृश्य दर्शितं गुरुसाहसम् ॥ सर्वशक्तिwn६०७६२१६०१ उपाय wormwww

विशेषण

अपेक्षैणं, सापेक्ष की६) सर्वशक्ति

? चोद्यं नारायणशब्द moji, चरणशब्द गुणविग्रहयोग की भी विशेषण, अन्य♚n।कण्ठ वस्त्वनुरूप Dis उपयोगविशेषाङ्क का २६०० २१६०, अन्य विरोध]६०६०६) ६ना। यथा प्रमाणं कनीं । बहुप्रमाणप्राप्त कं स्वारसिकविशेषणभावLD ६०] पत्नीसम्बन्ध मण्डळं तुल्य।

या

सर्वशक्तित्व श्रीमच्छब्द श्रीं

(सा।दी) किन्त्वेकत्वमेव । तथात्रापि एकत्वमेवास्थेयमित्यपरामृश्य गुरु भूतं साहसं दर्शितमिति । ननु सर्वशक्तिumor उपायभूत पत्नीसापेक्षतै G सर्वशक्तित्वहानि ? ढळढळ प्रतिबन्ध्या परिहरिकीmi - सर्वशक्तिwn इत्यादिuni - उपयोगविशेषा, प्रयोजनविशेष । ना शल, श♚ल समाधानं बहुप्रमाणेत्यादि । बहुप्रमाणसिद्धी (कङ्कीङ्ग - श्रीमच्छब्द मुंली स्वारसिकविशेषण भावLDITI स्वतस्सिद्ध विशेषण भाववत् ५६० पत्नी सम्बन्धी तुल्यQLD

(सा।स्वा) स्वोपसर्जनपत्नी मन्त्रीसाहित्यमद्वितीयोक्तिर्बाधते। किन्तु स्वसमानराजान्तरम् - तत्र पत्न्यादिभिरपि सहितत्वादयमद्वितीयो न किन्तु सद्वितीय इत्युक्तिर्यथा साहसं तथा पत्न्या मामेकमित्येकत्वोक्त्या बाधवचनमपि साहसमेव तथात्र, द्वये - विशेषणेन सद्वितीयत्वमभिधाय चरणानिति वक्तव्यमिति गुरुसाहसमेव दर्शितम्। श्रिया विशेषणत्वे तत्सापेक्षरक्षकत्वापत्त्या भगवतस्सर्वशक्तित्वविरोधं बाधकमाशङ्क्य परिहरति - सर्वेति - स्वपक्षेपाधकं परिहृत्य परपक्षे बाधकं

•

(सा।प्र) उपायत्वे सिद्धोपायशोधनाधिकारोक्तमुपयोगविशेषमुपायत्वे प्रमाणानि च स्मारयति सर्वशक्तीत्यादिना - लक्ष्म्या उपायत्वे प्रसञ्जितं भगवतस्सापेक्षत्वं पुरुषकारत्वेऽपि समानम् ।

(सा।वि) किन्तु सद्वितीय एव स्यादित्युक्तिः साहसमात्रम् - तथा च तादृशं साहसं कस्यापि नास्तीत्यपरामृश्य गुरुसाहसं, महासाहसं दर्शितम् - सम्राजस्सद्वितीयोक्तिवदियमुक्तिरिति भावः तथा चोक्तं यामुनाचार्यैः

“यथा चोलनृपस्सम्म्राडद्वितीयोऽस्ति भूतले। इति तत्तुल्यनृपतिनिवारणपरं वचः ॥ न तु तत्पुत्र तद्भृत्यकलत्रादे र्निवारणम्॥” इति । ननु श्रियोऽप्युपायत्वाङ्गीकारे भगवतस्सर्वशक्तित्वविरोध इत्याशङ्कय परिहरति। सर्वशक्तिurroor इति । अपेक्षै, अपेक्षा - ढाळा, किम् - अपेक्षा किमर्थेत्यर्थः - सापेक्ष, सापेक्षश्चेत् - सर्वशक्तिs Gumlunoon, सर्वशक्तिर्न निवर्तेत किमिति चोद्यार्थः गुणविग्रहयोग♚$ इति, गुणविग्रहसापेक्षश्चेत् सर्वशक्तित्वं निवर्तेतेति तत्रापि वक्तुं शक्यमित्यर्थः । पत्नीसम्बन्ध कुङ्कळं तुल्यमिति - अत्रापि सर्वशक्तित्व विरोधो नास्तीत्यर्थः - एवं सत्यप्यविरोधिनौ

(सा।सं) अद्वितीयपदं स्वसमान सम्राडन्तरव्यावर्तकम्। सपत्न्यादेरितितु प्रकृतेऽपि तुल्यमित्यपरामृश्य अलक्ष्मीकश्शरण्य इति महत्साहसं दर्शितम् - अद्वितीयत्वोक्तिर्गुणतोऽपि सद्वितीयतां नसहत; इति च वादावतारादित्यर्थः - कुतर्कान्तराण्यप्याशङ्क्य दूषयति - सर्वेत्यादिना । @g, इत्थं न्यायसञ्चरणम्।

[[३१८]]

मू -

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

कङ्क “चरणौ” नाङ्की द्विवचनमात्र ८६० श्रीसम्बन्धनं

मी शकं गुणादिसम्बन्ध उपायवाचिशब्दसमभिव्याहार

उपलक्षण प्रसङ्गिकं चरणशब्द श्री

उपयुक्तगुणविग्रहविशिष्ट उपाय विवक्षित

इप्पडियिरुक्कविवळै

गळं तुल्यम्

पुणमागक्कॊळ्ळिल् सर्वशक्तित्वविरोधं यणुकं पुरुषकारापेक्षै सर्वशक्तित्वविरोधं प्रसङ्गिकं “युवत्वादौतुल्ये” नढाकी श्लोक ६६० गुणविभाग की ६०lqu

(सा।दी) विपक्षे बाधक

प्रतिबन्धिकं इत्यादिum। guuq GT), उपलक्षणQILD - चरणशब्दही इत्यादि, गुणवैशिष्ट्य प्रतिपादकLDIT GOT नारायणशब्दलं । कङ्क उपलक्षणम्। उपायवाचिशब्दम्, शरणशब्दम्, उपयुक्तगुणविग्रहविशिष्ट ळा उपाय । नारायणचरणशब्द विवक्षिती शुध विवक्षै पत्नीसम्बन्धप्रतिपादक Drror श्रीमच्छब्द श्रीळं तुल्यQLD - मुळं श्रियो विशेषणत्वपक्षे

शीलं सर्वशक्तित्वहानि १५ mins पुरुषकारत्वपक्ष की दोषं समानी॥ Qqकं इत्यादि । न पुरुषकारक ईश्वरा उपाय LD ६०८ ईश्वर स्वातन्त्र्यनियता

विशिष्ट काळा शरण्यrujib ईश्वर स्वातन्त्र्यनियतQLD GIT CommjGopi - युवत्वादौ इत्यादिuri - DC विशिष्ट शरण्याsuici

(सा।स्वा) Qq।एकं इति । परपक्षे प्रतिबन्द्या समाधातुं बाधकान्तर इति। परोक्तसाधकमाशङ्क्य स्वपक्षे अपि समान

मा। Qq

समाधान Qprii युक्तत्वादौ तुल्येत्यादिना

(सा।प्र) “लक्ष्मीः पुरुषकारत्वे निर्दिष्टा परमर्षिभिः । अधृष्यत्वं धूत्वाकमितुरधिगम्यत्व जननीम्॥ इत्याद्यानुगुण्यात्पुरुषकारत्वस्य प्रामाणिकतया तस्य भगवत्सङ्कल्पसिद्धत्वे “सर्वकामप्रदां रम्यां संसारार्णवतारणीम्। ऐश्वर्यमक्षरगतिं परमं पदं वा कस्मैचिदञ्जलिभरं वहते वितीर्य ॥ " इत्याद्यानुगुण्यादुपायत्वमपि भगवत्सङ्कल्पनियतमिति परिहारोऽपि समान इत्याह । इत्यादिना। अथशरणशब्दार्थमाह

कं&

(सा।वि) चरणाविति द्विवचनेन उपलक्षणत्वाङ्गीकारे गुणविग्रहादेरप्युपलक्षणत्वमुच्यताम् - यदि च तत्र शरण शब्द समभिव्याहारादुपयुक्त गुणविग्रहविशिष्ट एवोपाय इष्यते तर्ह्यत्रापि समान इति सिद्धोपाय शोधनाधिकार एवोक्तमिह स्मारयति - इति - प्रति बन्द्यन्तरेणापि सर्वशक्तित्वविरोधं परिहरति

कण्ठ इति - युवत्वादाविति। युवत्वादौ तुल्य इत्युक्तरीत्या पुंस्त्वसुलभप्रतापोष्मलत्वदण्डधरत्वादेः

(सा।सं) द्विवचनमात्रjong इति। मात्र चाबाधकप्रमाणाभावस्सूचितः। तर्हि “सर्वं वाक्यं सावधारणम्” इति न्यायेन चरणद्वयातिरिक्त सर्वव्यवच्छेद प्रसङ्ग इत्यर्थः - चरणशब्द इति - चरणमात्रस्योपायत्वानुपपत्त्या तदुपयोगि गुणविग्रहविशिष्टस्योपायत्वं कल्प्यत इति चेदित्यर्थः - @igi तुल्यमिति । “लक्ष्म्या सह” इति प्रमाणान्यथानुपपत्तिरुपायत्व कल्पिका प्रकृतेऽपि समानेत्यर्थः - पुरुषकारापेक्षायां सर्वशक्तित्वविरोधः तस्या ईश्वरस्वातन्त्र्य नियतत्वादित्याशङ्कय प्रतिबन्द्या समाधत्ते । युवत्वादाविति - अपरवशतापतिपारार्थ्यस्य शत्रुशमनं करुणायाः । स्थिरत्वम्रदिम्नश्च प्रतिद्वन्द्विगुणः ।

द्वयाधिकारः

[[३१९]]

[[१६०]]

प्रतापोत्तर, दण्डधरri, D♚की ईश्वर ६०

मार्दववात्सल्यादि गुणातिशय

न

मूपुंस्त्व, पितृत्व, प्रशासितृत्वादिना ujp @uniकण्ठ स्त्रीत्व, मातृत्वादि अयmmiu♚ लकण्ठ पुरुषकार suji, ईश्वरस्वातन्त्र्यनियतं १qw ऎऩ्ऱु सॊल्लिल्, अप्पडिये सहधर्मचारिणिunoon अन्य विशिष्ट शरण्य suji, ईश्वरस्वातन्त्र्यनियत ६६ ९ प्रमाण किं विरोध - यी शरणशब्दम्, “उपाये गृहरक्षित्रोश्शब्दश्शरणमित्ययम्। वर्तते साम्प्रतं त्वेष उपायार्थेक वाचकः ॥ "

ऎऩ्ऱु विशेषिकं sun उपायपरम्

।

(सा।दी) प्रमाणसूचकं सहधर्मचारिणी विशेषणम् - “इयं सीता मम सुता सहधर्मचरी तव” इत्यादि द्रष्टव्यम्। ूनी शरणशब्दार्थ

साम्प्रतम्,

६) सर्वाधिकारि बाधितं

(सा।स्वा) ूञ्छ शरणशब्द रक्षकपर CLD? गृहपरLD? प्राप्यपर Lon ? रक्षकपर साधारण अकिञ्चनं प्रति रक्षकत्वकथनं व्यर्थम् - गृहपर प्रकृतानुपयुक्तं च प्राप्यपरQLD) उपायपरपूर्वखण्डलं तत्कथनं व्यर्थम्। उत्तरखण्डलं पौनरुक्त्यpibolob - “उपाये गृहरक्षित्रोश्शब्दश्शरणमित्ययम्। वर्तते साम्प्रतं त्वेष उपायार्थैक वाचकः ॥’ ६T०JIT उपायपरलं वचनम् “इदं शरणमज्ञानाम्” । प्रपत्तिविषयशरणशब्दव्याख्यानंrpm? विद्यमानप्रपतव्य विषयशरणशब्दव्याख्यानpr? Tীठं

pri - इति - नीली, द्वयली प्रपत्तव्यविषयतया प्रयुक्तशरणशब्दम् - विशेषिकं इति । विशेषिकङ्क, रक्षक पर - किन्तूपायपर DIG - प्रपत्तिविषयशरणशब्द व्याख्यान Door) अचेतन विषयतया रक्षकत्वप्रसक्तेरभावाद्गृहस्य बाधितत्वादुपायार्थकत्वस्य स्वतस्सिद्धतया विशेषकवचनं व्यर्थLDIs प्रसङ्गिकं CGL - प्रपत्तव्यविषयशरणशब्दव्याख्यान रक्षकत्वस्य ईश्वरे विद्यमानतया तत्परत्वप्रसक्तौ तद्व्युदासेनोपायपरत्वस्थापनं प्रयोजन QILD

उपायपर विशेषकवचन

(सा।प्र) Q१L♚ली इत्यादिना - ननु भक्तियोगवत्प्रपत्तेरप्यु पायत्वाद्भग वत्युपायत्वानुसन्धानं व्यर्थमित्यत्र

(सा।वि) अनुभवस्य स्वतन्त्रेच्छासिद्धत्वात्तत्र ममाश्रितविषये श्रियं प्रति त्वं पुरुषकारभावं वहस्वेति नियमनस्य च स्वतन्त्रे च्छासिद्धत्वात्पुरुषकारापेक्षायां सर्वशक्तित्वविरोध इति परिहारे सहधर्मचारिणीवैशिष्ट्येन शरण्यस्यापि भगवदिच्छासिद्धत्वान्न सर्वशक्तित्वविरोध इति भावः । @urig, गच्छताम् शयन, इयम् अयनu♚ली, तं भगवन्तं प्रति moकं मम दासस्य । पुरुषकार Druji, पुरुषकारभावश्च यतया, स्वीकरोति चेत् शरणशब्दार्थमाह - इत्यादिना - साम्प्रतन्तु द्वयान्तर्भावेतु

(सा।सं) म्रदिमा, सापराधैरपि स्वत एवाश्रयणीयत्वम् - पुंस्त्वसुलभान्, पुंस्त्वैकान्तान् - कृत्वा, व्यवस्थाप्य। वा शब्दश्चार्थः । भोक्तुं, विहारविशेषार्थम् । भिदा, गुणविभजनम् - प्रमाण किञ्छळं, “पतिं विश्वस्य - न तत्समश्च - तमेवं विद्वान् - परास्य” इत्यादीनां न विरोध इत्यर्थः । उपायार्थैकेति

रक्षितृपरत्वमयुक्तम्।

[[३२०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - “भरन्यासबलादेव स्वयत्नविनिवृत्तये ।

अत्रोपायान्तरस्थाने रक्षको विनिवेशितः ॥ "

(सा।दी) द्वय मण्डी अन्तर्गत Cing - शरणशब्दस्योपायपरत्वप्रयोजनं BITGpi। भरन्यासेति । अत्र, मन्त्रे। शरणशब्देन भक्तिस्थाने रक्षको विनिवेशितः - किमर्थम् ? स्वरक्षाभरसमर्पणबलाद्यथा तत्र स्वयत्नविनिवृत्तिः सिद्ध्यति तदर्थम् - भरन्यासपर्यवसितः उपायस्थाने निवेश इति यावत् ।

(सा।स्वा) सर्वाधिकारिसाधारणoming स्वरूपकथना गोप्तृत्ववरणरूपाङ्गकथनार्थतया रक्षकत्वपरupurGILD लङ्काळं गोप्तृत्ववरण कुङ्कृ अङ्गी विधिwn ली♚क अकंल व्यवच्छेदिकं । वचन उपायपर निष्कर्षि ८ ८ ८ ८२। GGLom? TalÈ @summi - भरन्यासेति । अकिञ्चनेनेति शेषः । अकिञ्चनाधिकारिणा स्वयत्नविनिवृत्तये, स्वनिर्भरत्वार्थम् - अत्र, द्वये - रक्षकतयावस्थित एव श्रीमन्नारायणः भरन्यासबलादुपायान्तरस्थाने निवेशितः - स्थापितः। बहुप्रमाणसिद्ध Lorror रक्षकत्वव्युदासं १६०० ६०० उपायपर Diss निष्कर्षिकं की वचन । कंত करणमन्त्रादिगतशरणशब्दस्य प्रपत्तव्यविषयस्याचेतन साध्योपाय साधारणोपायत्वाभिधानस्य भगवतः उपयान्तरस्थानापत्तिव्यञ्जनमुखेन भगवतो निर्व्याजमुपायान्तरस्थानापत्तेस्सर्वमुक्ति वैषम्यनैर्घृण्यादि प्रसङ्गभयेनासम्भवादकिञ्चनविषये भगवत उपायान्तर स्थानापत्तिहेतुभूतभरन्यासद्योतने तात्पर्य CL सुस्थापिñosun तात्पर्य GD - अर्थ विरोधपरिहार की द्वयाधिकारल

(सा।प्र) उपायत्वानुसन्धानस्य स्वयत्ननिवृत्तिः फलमित्याह । भरन्यासेत्यादिना ।

(सा।वि) ननु कथं प्रकृते उपायपरत्वमित्यत आह। भरन्यासबलादिति । द्वयस्य भरन्यासकरणमन्त्रतया तत्प्रकाश्यो भरन्यासः - तद्बलात् - भरन्यासो नाम ? रक्षा भरसमर्पणम् । रक्षाभरश्च स्वानुष्ठेय भक्तियोगः । तस्य समर्पणं नाम ? अहमशक्तस्त्वमेव तन्निर्वाहको भवेत्यनुसन्धानम् । तन्निर्वाहकत्वं मदर्थम् भक्तियोगमनुतिष्ठेति नार्थः - भक्तियोगो यथा निर्विघ्नो मम स्यात्तथा निर्वहस्वेति च नार्थः। किन्तु त्वमेव तदनुष्ठानसाध्यं फलं तदनुष्ठानं विनैव देहीति । इदमेव उपायान्तरस्थाननिवेशनम् - तथा च तद्बलादत्र द्वये उपायान्तरस्थाने रक्षको विनिवेशितः - किमर्थं स्वयत्नविनिवृत्तये, स्वमोक्षार्थव्यापारनिवृत्त्यर्थम् ।

(सा।सं) सकिञ्चनसाधारणस्य तस्याकिञ्चने प्रयोजनाभावादिति भावः अर्थान्तरव्युदासेनेह उपायमात्रार्थकत्वनिष्कर्षफलं सङ्गृह्णाति भरन्यासेति । तस्य बलमिह बुद्धिदौर्बल्यविरोधिमहाविश्वासपूर्वकत्वम् स्वस्वरूपादिन्यायस्य स्वयत्नानिवर्तकत्वादेवकारः भरन्यसनविधुरस्य स्वयत्नेऽपि विनिवृत्ते उभयतश्च्यवनात्संसरणमेव स्यादिति भरन्यासबलादेव स्वयत्नविनिवृत्तय इत्युक्तिः - स्वयत्नविनिवृत्ति समानाधिकरणबलवद्भरन्यसने सति मोक्षसिद्धिरेवाविलम्बेन स्यादिति भावः स्वयत्नविनिवृत्तये, नैर्भर्यसिद्धये अत्र,

[[१]]

अकिञ्चनप्रपत्तिविद्यायाम्

रक्षकः, सकिञ्चनस्यापि रक्षकतया स्थितः

उपायान्तरस्थाने, दुष्करोपायान्तरस्थाने निवेशितः, स्थापितः - एवमुपायार्थकत्व एवात्र शरणशब्दस्सफलः । न चेत्प्रपद्य इत्यनेनैव वक्ष्यमाणविधया

द्वयाधिकारः

[[३२१]]

मू - सर्वाधिकारि५६५ कं श्रयं शास्त्रार्थ १६० आराधित ६० सर्वेश्वर ६१ फलोपाय कङ्क उपायान्तरस्थान♚ली सहजकारुण्यादि

इङ्गु पुत्तु ३४–मॆऩ्ऩ वेण्डिऱ्ऱु

विशिष्ट ६६] ईश्वर ६०६

(सा।दी) Touris(५ शरणशब्दलंल ू उपाय WID - भक्तिस्थानलं भक्त्युपायक्लंmल अनुष्ठिलंल

(सा।स्वा) “गोप्तृत्ववरण

की प्रपत्ति प्रकारं Camp& कण्ठाळ (D)

इत्यादि

सर्वेश्वरा फलप्रधाने उपायकं शां प्रपद्यमाना ५६ विशेषितं ।

मागणीग की। उपायान्तरस्थान ईश्वर की प्रकार Cpm - অय? रक्षिकं ईश्वरा अकिञ्चनविषय की भक्त्यनुष्ठानाभावेऽपि रक्षिकं क

अङ्ग विधिया♚s उपाये गृहरक्षित्रोः इत्यादि

की शरण्यशब्दमुपायार्थेक वाचकः निष्कर्षि ५०५ CGL ? ढगढग गोप्ताQQJGO लगाला अत्यन्ताकिञ्चन अधिकारि

उपायान्तरस्थान♚ली निवेशिmour Camp

Gकीpg।” ढाढा स्पष्टीकृतम् -

g शरणशब्द मुंलक उपायपर

निर्भरत्वmins भरन्यास

उपायार्थैकवाचकः । निष्कर्षिकण्ठ

ऎऩ्ऱु

निष्कर्षिलंल स्वरसतस्साध्योपायनिरपेक्ष फलोपाय Drop सिद्धिमंळी - भरन्यासं Cpm♚p रक्षिकं (SLDIA ६) सर्वमुक्तिप्रसङ्गं । भक्त्याद्युपायविधान apib शुक्र स्वर्गादिपुरुषार्थ [i]in

mw? व्याजनिरपेक्ष

अनर्थकoms प्रसङ्गिकं

मोक्षjmgui चोदितव्याजविशेषñ उपेक्षिj Gas Gii विधिबललं कृ भरन्यासरूपव्याजविशेषं सिद्धिकं surro मन्त्रादि उपायत्वोक्ति। प्रयोजन Dorm? किञ्च साध्योपायं Courtq।com साध्योपाय आराधिता ईश्वरा रक्षकतया फलोपाय Login अलङ्क रक्षकत्व फलोपायत्वरूप सामान्याकारेण उचित Louis उपायान्तर स्थानापत्ति अनुचित ? सॆय्गिऱार् सर्वाधिकारिक कं५ळं इति मुख्यानुकल्पाधिकारिक नाॐ मुख्यानुकल्पक्रियारूपशास्त्रार्थ प्रीत फलोपायous। @iiG, प्रपत्तिकरणमन्त्रादि ऊती विशेषिलङ्क। इति, शरणशब्दं रक्षकपर; उपायपर GILD व्यवच्छेदिनं। -

&Cu

(सं

ॐ gi

(सा।प्र) ननु सिद्धान्ते तत्तद्विहिताराधितस्य भगवत एव उपायत्वाद्भरन्यासे विशिष्योपायत्वं कथमित्यत्र भरन्यासकर्त्रा भगवत उपायान्तरस्थाने निवेशनादित्याह - सर्वाधिकारीत्यादिना ।

[[१]]

(सा।वि) “स्वनिर्भरत्वपर्यन्तरक्षकैकार्थ्य भावनम्” इत्युक्तेस्तदौचित्यादिहोपायार्थो ग्राह्य इति भावः तदेव विवृणोति - सर्वाधिकारि८०५५५ळं इति - उपाय Door Coom, उपायो भवेदित्यपेक्षिणः। उपायान्तरस्थान♚ली ईश्वर, ईश्वरम् - लाल, स्थापयन्त्याः। प्रपत्तेः प्रकारम्

♚m]&&&१लङ्ग, स्फुरणार्थम् - भक्त्युपायसाध्यं फलम् ईश्वरोऽकिञ्चनविषये भक्तिमन्तरेण यथा दद्यात्तादृश एव प्रपत्तिप्रकार इति भावः । -

(सा।सं) साङ्गसमर्पणप्रकाशनाद्विफलस्स्यादित्यपि सूचितम् - कारिकयाभिप्रेतमर्थं विवृणोति। सर्वेति।

[[१]]

[[३२२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

(सा।स्वा) अकिञ्चनाधिकारि

। ईश्वरा रक्षक

विधिचोदितानुकल्प Dior प्रपत्ति ईश्वरा उपायान्तरस्थान♚ली

सिद्धिकं - उपाय QILD शब्दविशेषकवचनं

उपाय LDC की व्यापाररूपैurr&

Coorg।pm। निष्कर्षकवचनबल ६० इति शेषः - प्रपत्तव्यविषयशरण

अनुकल्पसेतुदर्शनरूपाल्पव्यापार♚ल

क्

माग

शरणशब्दस्याबाधित रक्षकपरत्वादीश्वरस्योपायान्तरस्थानापत्तौ प्रमाणाभावात्प्रपत्तिकेवलरक्षकेश्वरविषय बुद्ध्यात्मक ढङ्ग सिद्धिकं। ईश्वर उपायान्तरस्थाननिवे शनव्यापार सिद्धिwnl अकिञ्चनविषयं ईश्वर कं उपायान्तरस्थाननिवेशनं तदनुगुणप्रसादविशेषळं सिद्धिwing। हत्या प्रायश्चित्तons द्वादशवार्षिकव्रतñog विधि शक्ति अनुकल्प सेतुदर्शननं विधिलंलं अशक्ताधिकारि विषयलङ्की

ईश्वरळा अपराध कुङ्कल क्षमि, ईश्वरनं द्वादशवार्षिकव्रतरूपोपायान्तरस्थानापत्तिळं, सेतुदर्शनलं उपायान्तरस्थानापत्ति हेतुत्व pii सिद्धिwrLDCuji, वारुणस्नानाशक्तकं छ ईश्वरा अनुकल्पगौणस्नान ♚ वारुणतुल्यफल कुङ्कुमं तळं, वारुणस्नानरूपो पायान्तरस्थानापत्तिशरण्या गौणस्नान किं तद्धेतुत्व coi, सिद्धिकी Currooqळं, अनुकल्पतया विहितप्रपत्ति ईश्वर भक्तितुल्यफल so, ईश्वर भक्तिरूपोपायान्तरस्थानापत्तिळं, प्रपत्तिकं तद्धेतुत्व सिद्धिw Cm

“आत्मात्मीयभरन्यासो ह्यात्मनिक्षेप उच्यते” इत्यादि शरणपदानुपश्लिष्ट विधिungiii ईश्वर उपायान्तरस्थानापत्ति सिद्धिungi - अकिञ्चनः मोक्षार्थं भरन्यासं कुर्यादित्युक्ते हि मोक्षार्थविहितभक्त्या यथा ईश्वरः प्रपन्नो मोक्षं प्रयच्छति तथा भरन्यासेनापि प्रपन्नो मोक्षं प्रयच्छेत्। नतु मध्ये उपायान्तरस्थानापत्त्यपरपर्याय भरस्वीकारं कृत्वानन्तरं भक्तिसाध्यप्रसादविशिष्टस्सन् मोक्षं प्रयच्छतीति सिद्ध्येत् विधिचोदितभरन्यासोऽपि मुख्यभर समर्पणरूपश्च न सिद्ध्येत् । गुरुतरभक्तिरूपभरस्याकिञ्चनसम्बन्धिनः परकीयत्वासम्भवेन गौणतया रक्षकत्वाध्यवसायरूप एव सिद्ध्येत् । “तदे को पायतायाचना त्वमेवोपायभूतो मे भव” इति प्रमाणादपि भगवतो नोपायान्तरस्थानापत्तिस्सिद्ध्यति - “उपाये गृहरक्षित्रोः” इति प्रपत्तिप्रकरणस्थप्रपत्तव्यविषय शरणशब्दस्य रक्षकत्वव्युदासेनोपायार्थकत्व स्थापकनिष्कर्षकवचनाभावे उपायशब्दस्य सिद्धसाध्य चेतनाचेतनसाधारण साधनसामान्यवाचितया “तदेकोपायतायाच्ना” इत्यादौ प्रयुक्तस्य साधन सामान्यवाचिनः उपायशब्दस्य भगवत्यबाधितरक्षकत्वपरत्वमेव सिद्ध्येत् - तत्रोक्तप्रार्थनापि रक्षकत्वप्रार्थनैव सिद्ध्येत् । एक शब्दोऽपि रक्षकान्तर व्युदासपरस्सिद्ध्येत् निष्कर्षकवचनसद्भावे हि भगवतः रक्षकत्वव्युदासेन उपायत्वमुपायान्तरस्थाननिविष्टत्वं अकिञ्चनेन त्यज्यमानभरस्वी कर्तृत्वापरपर्यायं सिद्ध्यति। तच्च भगवतो न स्वतस्सिद्धम् - सर्वमुक्ति प्रसङ्गात् - अतो विधिपरामर्शसिद्धे न भरन्यासेन सिद्ध्यति - “तदेकोपायता याच्ना” इत्यादिकमपि निष्कर्षकवचनमहिम्ना भगवतो व्याजविशेषाधीनोपायान्तरस्थाननिविष्टत्वे प्रामाणिके अर्थबाधाभावेन एकशब्दावधारणसह कृतोपायशरणशब्दस्वारस्याद्भरस्वीकर्तृत्वापर पर्यायोपायान्तरस्थान निविष्टत्वजनकभरन्यासपरमेव सिद्ध्यति ।

द्वयाधिकारः

या

[[३२३]]

(सा। स्वा) इत्थं भरन्यास एव भगवत उपायान्तरस्थानापत्त्यापादकः - Q अल्पव्यापारलं भक्तिस्थानलं की ल♚urn? शङ्किNTOLD सहजकारुण्येति । ईश्वर काकी ल प्रपत्तिप्रकारं ईश्वरस्योपायान्तरस्थाननिवेशहेतु Tor प्रपत्तिप्रकारम् । उपायान्तरस्थाननिवेशहेतुत्वरूप प्रपत्त्याकार ूं॥। उपायत्वोक्तिः प्रपत्तेः भगवदुपायान्तरस्थाननिवे शहेतुत्वरूपासाधारणाकारद्योतनार्थैQuorm &ßं। यद्वा, उपायान्तरस्थानलं की ईश्वर काकील प्रपत्तिप्रकारuoroug।? उपायोभवेति भरस्वीकार प्रार्थनै - उपायत्वोक्तिळं भगवत उपायान्तरनिवेशस्य पुरुषव्यापारमन्तरेणासम्भवात् “तदेकोपायता याचना। त्वमेवोपायभूतो मे भव” इत्यादि प्रमाणानुगुण्येनोपायो भवेति प्रार्थनायां तात्पर्यम् - “प्रार्थनामात्रसन्तुष्टो जन्तोर्यच्छति वाञ्छितम्। इति निश्चित्य भगवत्प्रार्थनाशरणागतिः॥” इत्युक्तप्रकारविशेषोपलक्षितप्रकारिवैशिष्ट्याभिप्रायेणाह । एवमिति गद्यभाष्यक्लंलीgjळं “अनन्यसाध्ये स्वाभीष्टे महाविश्वासपूर्वकम् । तदैकोपायता याचना प्रपत्तिश्शरणागतिरिति कथं लक्षणं सङ्गच्छत इति चेदुपलक्षणपरतयाप्युपपत्तेः पृथिवीत्वोपलक्षकगन्धवत्त्वादिवत्” इति निक्षेपर

[[६६]]

उपायत्वप्रार्थनैonu& माङ्ग भरन्यासpi सिद्धिकं प्रपत्ति ? प्रार्थनान्वितभरन्यासः तत्र विशेषणीभूत प्रार्थना च रक्षकत्व प्रार्थना उपायत्वप्रार्थना चेति द्विप्रकारा। तत्र रक्षकत्वप्रार्थना अङ्गभूतगोप्तृत्ववरणात्मिका भवति। उपायत्वप्रार्थनात्वकिञ्चनाधिकारिणं प्रति भगवत उपायान्तरस्थाननिवेशस्या साधारणफलत्वाद साधारणफलप्रार्थनात्मनावतिष्ठते “अप्रार्थितो न गोपायेत्। रक्षापेक्षां प्रतीक्षते” इत्यादि प्रमाण बलेन असाधारणफलप्रार्थनयापि भवितव्यम्। अन्यथा तादृशफलदित्सा भगवतोन स्यात् । तथा च प्रकृते उपायान्तरस्थान♚ली ईश्वरलाल की प्रपत्तिप्रकार केवलरक्षकत्व प्रार्थ m। तादृशप्रार्थनया अस्योपायो भवेयमित्यसाधारणफलदित्साया उपायान्तरस्थान निवेशस्य चासम्भवात्। किन्तूपायत्वप्रार्थनैou Tळलं। अर्थम् “कं भरq उपायान्तरस्थान♚ल Cv

रक्षित उपायशब्द किं तात्पर्यम्” ढग विरोधपरिहार की G♚♚♛LL]। ूञ्छ उपाय Lons अध्यवसि । महाविश्वास jogi Garal मन्त्रं पर्यवसिहं की कङ्क शरण्यशब्द की प्रार्थनान्वितभरन्याससिद्धि Quriimjor GT Ôেा fে “ं महाविश्वासuoroug।? शास्त्रचोदितविषये दृढाध्यवसायम्। अनु निष्कर्षकवचनी भगवत उपायान्तरस्थाननिवेशे प्रमाणाभावात्केवल रक्षकत्वाध्यवसायमात्र तु । निष्कर्षकवचन सद्भावे तु भगवत उपायान्तरस्थाननिवेशस्य प्रामाणिकत्वात्तदध्यसायी (कं। उपायान्तरस्थाननिविष्ट गाठ अध्यवसिßकीpal @ विश्वासं स्वविषयभूत भगवदुपायान्तर स्थाननिवेशं स्वतस्सिद्धQLDUTT तत्सिद्धिनिमित्त प्रार्थनान्वितभरन्यासनं आक्षेपिकी

Coumji। श्री भरन्यासमात्र लङ्ग प्रार्थनै सिद्धिung - प्रार्थनैous

surrouji, प्रमाणानुसार ही Cup,

ग) भरन्यासमर्थसिद्ध

[[३२४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू @ भक्तियोगस्थान की

प्रपत्ति ६०० लिङ्क ईश्वरा उपायान्तरस्थान ली ६० ६६०णी उपाय Lons उपासन (pio प्रपत्तिमात्र

निऱ्कैयावदॆऩ्ऩॆऩ्ऩिल् अङ्ग़ons प्रपत्तिwi अनुष्ठिum CG फल अन्य उपायं

ईश्वर६०/६०L सहजकारुण्यादि स्वभावविशेषम्

(सा।दी) अङ्गons प्रपत्तिjio इत्यादि -

[[१]]

[[९९]]

अङ्गप्रपत्तिouji, भक्तिouji, अनुष्ठिकं फललं प्रपत्तिमात्रा अकिञ्चन ५०५०५५५१४ ईश्वर कारुण्यादि (सा।स्वा) शरणशब्दस्य प्रपत्ति प्रकारीभूतोपायत्वप्रार्थनाद्योतन एव तात्पर्य QILD “प्रपत्तिप्रकारं H♚m]&&&लङ्ग ढाङ्गळी वाक्य Coub” “प्रार्थनै♚♚m ढाढाली वक्ष्यमाणवाक्य सिद्धिकी। Quig ईश्वरा उपायान्तरस्थान की कल गीली ईश्वरा उपायान्तरस्थानी ♚p@ ईश्वरव्यापार ईश्वरा उपायान्तरस्थान की Com / कील कर्तव्यव्यापार pii Cpm♚। उपायान्तरस्थान♚$♚sing शङ्कि परिहरिकी श भक्तिस्थान♚ली प्रपत्ति ♚ी इति। “भक्तिस्थान की प्रपत्ति विधिwrjijs” सारसारादिली की भक्तियोगस्थानलं प्रपत्तिविहितै wri

ईश्वरा

इति ।

rml

निऱ्कवॆऩ्ऱबडि

♚ - “भक्त्या परमया वापि प्रपत्त्या वा महामते । प्राप्योऽहं नान्यथा प्राप्यो मम कैङ्कर्यलिप्सुभिः ॥ " इत्यादिभिरकिञ्चनं प्रति भक्तिवत् प्रपत्तिरेव साक्षान्मोक्षसाधनतया विहितत्त्वात्तस्या एव। मोक्षा साधनतया उपायान्तरस्थानापन्नत्वादीश्वरस्य च निमित्तकारणतया धर्मभूतज्ञान परिणामविशेष भक्तिस्थानापन्नत्वं कथQLD शङ्का तात्पर्यम्।

प्रपत्ति मात्र इति - अङ्गप्रपत्ति Go ULL भक्तिरूप कर्तव्य की prium स्वतन्त्रप्रपत्ति Gojui पुरुषव्यापारDIOLD प्रपत्तिमात्रा। अ; कारणम्।

(सा।प्र) ननु “यद्येन कामकामेन” इत्यादिना भक्त्यशक्तानां भरन्यासस्य विधानाद्भरन्यास एव भक्तिस्थाने निवेशित इति कथं भगवत उपायान्तरस्थाननिवेश इति शङ्कामनूद्य भगवत उपायान्तरस्थानापत्ति हैतुत्वयोग्यां प्रपत्तिमप्यनुष्ठाय भक्तियोगस्याप्यनुष्ठानेन लभ्यस्य भक्त्यनुष्ठानमन्तरेण भरन्यासमात्राद्दातुर्भक्ति स्थानापत्तिर्भवेदेवेत्याह - ( भक्तियोगेत्यादिना ।

(सा।वि) ननु भरन्यासबलादीश्वरस्य किमर्थमुपायान्तरस्थाने निवेशः । भरन्यास एवोपायान्तरस्थाने निवेश्यतामित्याशङ्कय भरन्यासस्य क्षणमात्रकृत्यस्यात्यन्तलघुभूतस्यातिसुकरन्यासकृदावर्तनीया प्रमाणादनुवर्तनीय चिरकालसाध्यातिदुष्कराङ्गोपेत भक्तियोगसाध्यफलप्रधाने सामर्थ्याभावात् तत्फललाभस्य केवल सहजकारुण्यैकमूलकत्वात्प्रपत्तेः प्रसादसम्पादनव्याजमात्रत्वाद्भगवानेव भक्तिस्थानापन्न इति भगवत एवोपायान्तरस्थाननिवेशस्सिद्ध्यतीत्याह - @ig भक्तियोगस्थान की इति - Gump ColorOLD फल लंल, प्राप्तव्यं फलम् - उपाय Golu Go, भक्तिं विनैव। ८६८१४ प्राप्तुं कारणम्। केवलकारुण्यं विनान्यन्नास्तीति भावः ।

(सा।सं) नन्वकिञ्चनस्यापि भरसमर्पणरूपोपाये अनुष्ठेये ईश्वरस्योपायान्तरस्थान निवेशनं किं विधमिति शङ्कामनूद्य परिहरति rig इत्यादिना - मानसिकीमपि भक्तिं कर्तुमशक्तः कथं सर्वशक्तमुपायान्तरस्थाने। -

।द्वयाधिकारः

मू - शुल अकिञ्चन ईश्वरा उपायान्तरस्थान मण्डी

की

[[३२५]]

(सा।दी) शाळंा भक्तिस्थाने ईश्वरा कलङ्कीकीङ्ग। अकिञ्चनंा ईश्वरा उपायान्तरस्थाने

(सा।स्वा) ईश्वरेति । भक्तिस्थान अनुकल्पतया विहितत्वमेव नियामक DITT @m आदिध्यान्तर्वर्तित्वादिगुण विशिष्ट विषयकज्ञानसन्ततिरूप भक्तिस्वरूपं Cumss भगवदुपायत्वानवगाहिहत्यादि प्रायश्चित्तद्वादशवार्षिकानुकल्पसेतुदर्शनादिनां Grouporis वक्ष्यमाणक्रमेणानुष्ठानकाली भगवदेकोपायान्तरस्थानापन्नत्वविषयकबुद्धिus विहितत्त्व निबन्धनomnoorms) प्रपत्ति भक्तिस्थानापपन्नोपाय Dis प्रसङ्गिकं

मुलकङ्क की

भगवदेकोपायत्वबुद्धिं

स्वस्वरूपोच्छेदCLD प्रसङ्गिमं ५ - ईश्वर सहजकारुण्येति सहजकारुण्य ñng आदिwns, मूल २०१८ - यद्ययमकिञ्चनः प्रार्थनापूर्वकं रक्षाभरं मयि न्यसेत् तदाहमेव एतदीयो भरस्सर्वोऽपि मदीय इति भरं स्वीकृत्यतद्विषये भक्तिमनपेक्ष्य सर्वं तत्त्कार्यं करवाणीति यद्यर्थगर्भानादिसिद्ध सङ्कल्पात्मक भविष्यत्तादृशभरस्वीकारापरपर्यायोपायत्वमूलभूतप्रसाद विशेष प्रपत्तिमात्र♚g Gum मूल on विहितैrror प्रपत्तिकं अङ्गप्रपत्तेर्भक्तिद्वारा साधनत्वं Guru निरुक्तभगवत्स्वभाव विशेषात्मकभरस्वीकारद्वारकLD IT & C विधिसिद्धमोक्षसाधनत्वं पर्यवसि अङ्गप्रपत्तिसाध्य भक्तिवत्स्वतन्त्र प्रपत्ति साध्योक्तस्वभाव विशेषविशिष्टतया उपायान्तरस्थान♚लीलाकील। वैषम्यनैर्घृण्यपरिहारार्थLDIT अत्यल्पव्याजमात्र उक्तस्वभाव विशेषरूपोपायान्तरस्थाननिविष्ट ६१७६५g Coum नियामक कण्ठ मूलकारणं स्वार्थनिरपेक्षैा परदुःखनिराकरणेच्छैा सहजकृपैm अञ्जलिवैभवली

Fqu सहजकारुण्य CD मूल

शनी पूर्ववाक्य कुंली ईश्वरला उपायान्तरस्थान♚ली की प्रपत्ति प्रकारं

। CFCur? अस्वतन्त्रळा स्वतन्त्र ६०६०१ उपायान्तरस्थान मण्डी की विरुद्ध Dorm? आज्ञै wr लीला विरुद्ध प्रार्थना विरुद्ध

माऩालुम् याले निऱुत्तुगिऱदु मिल्लामैयाले उपायत्वोक्तिळञ्छ स्वत उपायत्वासम्भवादुपायत्वप्रार्थनै प्रार्थनै ईश्वर।कं उपायत्वं भविष्यत् ५६ सिद्धि

तात्पर्यQLD “भरन्यासबलादेव” ढाढी कारिकै

माङ्ग भरन्याससिद्धि, भरन्यास भगवदुपायान्तर स्थानापत्तिहेतुत्व सिद्धिQuri Coor? य उपायत्वप्रार्थनै स्वरूपफलसमर्पणादि५६५५६ उपायान्तर-स्थाननिवेशहेतुत्वं सिद्धिWILD भरन्यासलं/कंळ सिद्धिकं निर्बन्ध porCLIT?

(सा।प्र) प्रपत्ति प्रसाध्ये भगवत्युपायत्वोक्तिस्तस्योपायान्तरस्थाननिवेशनरूपत्व ज्ञापनार्थमित्युक्तम्।

(सा।वि) शुलsur, तस्मात्कारणात् - प्रपत्त्यङ्गभक्त्युपायानुष्ठान साध्यफले प्रपत्तिमात्रात्प्राप्ते सति तत्र भगवानेव भक्तिस्थानमिति भावः । उपायान्तरस्थाननिवेशनमेव विवृणोति ।

(सा।सं) निवेशयेदिति विरोधमनुवदन् अविरोधेन निवेशनप्रकारमाह ।

[[३२६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - अभिमतफलं ।कं उपाय Loss विहित Lorण भरं &DLLg अकिञ्चना गोप्ताoumij शयन Glung उपाय CoumyG६ng/ उपायान्तरस्थानी निवेशिय? ऎऩ् तलैयिल्दैच् चुमत्तादेयवऱ्ऱैच् चुमन्दाल् मेल्वरुम् अरियामॆल्लाम् तरुगै पङ्गाळिगऩाऩ उऩक्के माग एऱिट्टुक्कॊळ्ळ वेणुमॆऩ्गै

(सा।दी) निवेशि? गाऊं की भक्तिरूप] SOLD।

साभिप्रायम्

अभिमतेत्यादिum भरं,

हूं। (५

(सा।स्वा) ढाढणढणQJ(Ili। अभिमतफलकं इति - भरमिति कृनकं प्रयासेनाप्यसाध्य Lomi अभिमतफल । कण्ठाळ कं कर्तव्यons प्रसक्ता गुरुतरव्यापारं भरम् - अभिमतफल कञ्छ उपायLDIs विहितDIT भरं &D SILL अकिञ्चन, गोप्ता की अन्य ढाळाÈG उपाय Long Com

भरं &D SILLgळा गोप्ता गोप्ता भव ढाळा प्रार्थिung उपाय प्रार्थिलाquo त्तैच् चुमक्कमाट्टादे तेवरीरिडत्तिले सरिबुत्तेऩ्, इन्द त्तै ऎऩ् तलैयिल् सुमत्तादे तेवरीरे उमक्कु माग पेरिट्टुक्कॊळ्ळ वेणुमॆऩ्ऱे

मऱ प्रार्थनीयमुपायत्वं न रक्षकत्वम् । तद्व्युदासक निष्कर्षवचनविरोधात् - किन्तूपायान्तरस्थानापन्नत्वम् तदपि तत्कार्यसर्वनिर्वोदृत्वं भरस्वीकर्तृत्वमिति यावत् - Qr भक्तिow अपेक्षिwing Tr रिक्क वेणुमॆऩ्गै ऎऩ्ऱु सॊल्लादे इव् ३षीत्तैत् ताऩे ऎऩ्मेले सुमत्तादे अवऱ्ऱैच् चुमन्दाल् मेल्वरुम् अरिबुIमॆल्लाम् तरुगै साविकारिगऩाऩ उऩक्के

समर्थकारुणिका भरunsi CumiLGऊन्ना ढाळा, मया त्यक्तं भरं पुनर्ममशिरसि नाध्यारोपयेथाः किन्तु त्वमेव सर्वभरत्वेनस्वीकुर्विति - एवमाकार भरस्वीकारप्रार्थनैBJ Guinn Q♚$ प्रार्थनै भरन्यासाविनाभूतैursun) एतत्प्रार्थनान्वितभरन्यासं सिद्धिकङ्की - ढाळा ल सुमत्तादे ऎऩ्गिऱ FD♚लाल ढाळाकील अंशं लं भर गाळा स्वसम्बन्धत्यागं विना

(सा।प्र) तदेव किमित्यत्र तन्निष्कृष्य दर्शयति अभिमतफलेत्यादिना उपायान्तरस्थाननिवेशनं भरस्वीकारप्रार्थनमेवेत्यर्थः । एवं रूप प्रार्थनापूर्वकभरन्यास एव स्वनिर्भरत्वपर्यन्तोऽङ्गीति -

०५, दातुम्

(सा।वि) अभिमतफललं इति । &DSLDILL, वोढुमसमर्थः - अकिञ्चना अकिञ्चनः गोप्ताoumii ल♚कीmounळा, गोप्तृत्वेन स्थितं स्वामिनम्। ढाढा उपाय, त्वं ममोपायो भवतादित्येवमाकारकम् - उपायान्तरस्थानं निवेशिल, उपायान्तरस्थाननिवेशनं नाम - ढाङ्ग पी), मम शिरसि - उपायान्तर, उपायान्तरम् - SLDC, अनारोप्यैव - upon, उपायान्तराणि- &Dbgmळं, वहति चेत्। ळं, पश्चादागमिष्यत्। अभिमत समर्थ, समर्थस्य - कारुणिका, सहजकारुण्यवतः । २०१५, तवैव भर CuLGऊं नाना Colomb, त्वय्येव भरः आरोपणीयः - ढाळा, इति - मम भरो यथा न स्यात्तथा त्वमेव तद्भारं वहस्वेति

(सा।सं) अभिमतेति भरनिक्षेपस्याङ्गित्वाभिधानेनेत्यत्राह -

ननु तर्हि उक्तविधोपायत्व प्रार्थनयैवोपायान्तरस्थाने निवेशनसिद्धौ किं

द्वयाधिकारः

मूअंश निष्कर्षिक निक्षेप अङ्गिQuran

(सा।दी) आत्मनिक्षेपम् अङ्गी - आनुकूल्याद्यङ्गम् - उपायान्तरस्थाननिवेशम् - अङ्ग

[[३२७]]

अङ्गorm

अंशळं। निष्कर्षिं। पृथगृद्धृत्य

आगैयाल् ऎदु ? ऎऩ्ऩ इव् ३र् ताऩेमॆऩ्ऩप्पडुमॆऩ्गिऱार् - इव् ३æत्तै GTòm।- ढाङ्ग Honouã उपायान्तरñmpi SDß इत्यादि

(सा।स्वा) सिद्धि

Commony अंशळं

स्वसम्बन्धत्याग, २० Cs भरosi CulLG@san भरं २६०६०१, परसम्बन्धापादन सिद्धि

परस्वत्वापादनpii सिद्धिकं आहत्यरक्षणभर GILD॥। या भाषिक GT) साङ्गप्रपदनाधिकारोक्तरीत्या स्वत्वत्यागपुरस्सरपरस्वत्त्वापादनात्मक भरसमर्पण शलं भर मॆऩ्ऩदऩ्ऱु - तेवरीरदे ऎऩ्ऱु सरित्तु इत्तै तेवरीर् ऩिगरिक्कवेणुमॆऩ्ऱु थाच्नै

भगवतो भरस्वीकारापरपर्यायोपायान्तरस्थाननिवेशहेतुत्व pio सिद्धिकं की p$ Cp - Q♚ प्रार्थनै भरन्यासं सिद्धिमंळी

“भरन्यासप्रधान comrii Bu उपायons Cougअपेक्षिquQuormi” विरोधपरिहारलं स्पष्टम्

भरसमर्पण

आतंÎण शब्दतः प्राधान्यं प्रार्थनै

Bulo आचार्य प्रकरणलं

अर्थतः प्राधान्यं भरन्यासङ्ग ही बाबrib। “स्वस्मिन्निक्षिप्तभरस्त्वमेव स्वीगुरु” य “अप्रार्थितो न

अर्थ सिद्ध। @ring भरस्वीकारी अधिकारिकं असाधारणफल गोपायेत्” इत्यादिjugu उपायो भवेति भरस्वीकारप्रार्थनां विना भरन्यासमात्रेण भगवतो भरस्वीकाररूपासाधारणफलदित्सा सम्भवाद्भगवत उपायान्तरस्थाननिवेशोऽपि न सिद्ध्येत् । अतो भरलं स्वीकरिsugggio समर्पिujjmग भरन्यासात्पूर्वमियं प्रार्थना फलप्रार्थनात्वेनावश्यमनुष्ठानकाले स्वीकर्तव्या ढाळा उपरि स्फुट की

प्रपत्तिप्रकरणri१८५@Gril ( अर्थं ५६ळाना - Q

शरणशब्दान्वितचरमश्लोकादि

उपायत्वप्रार्थनान्वितभरसमर्पण

न्यासमात्र अंशल इति

भगवत उपायान्तरस्थाननिवेशनव्यापार की “न्यासः पञ्चाङ्गसंयुतः” इत्यादि अङ्गिक की। विरोधिung? Griri। प्रार्थनाविनाभूतभरन्यासरूपशरणशब्दतात्पर्यविषयविशिष्टार्थ अंश प्रार्थन

निष्कर्षि, पृथक्करि । प्रार्थनांशरहित भरन्यासमात्र अङ्गि

(सा।प्र) शरणशब्दनिर्वचने विवक्षितमित्याह - अंशल इत्यादिना ।

यै

(सा।वि) स्वयं तद्भारमङ्गीकृत्य तस्य भारस्त्वदीय इति बुद्धिरूपसमर्पणात् स्वस्य तदर्थप्रवृत्त्यभावात्तस्यैवोपायान्तर स्थाननिवेश इति भावः । नन्वानुकूल्यसङ्कल्पादयोऽङ्गानि, आत्मनिक्षेपोऽङ्गी । उपायान्तरस्थान निवेशनमङ्गमङ्गी वेत्यत्राह - शून्य अंश इति । ढाळा उपायान्तर jogi &DjCH इत्युक्तांशम् - निष्कर्षि, पृथक् - अङ्गी

(सा।सं) अंश इति निवेशनरूपांशः भरनिक्षेपादेव सिद्ध्यतीति निष्कृष्यैव तस्याङ्गित्वाभिधानमित्यर्थः युक्तं चैतत् - इदं द्रव्यं त्वयैव रक्षणीयमिति प्रार्थनयैव

[[३२८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - ८ स्वनिर्भरत्वपर्यन्तम्

(सा।दी)

लं उपायान्तरस्थाननिवेशं स्वनिर्भरत्वपर्यन्तons Court our उपायार्थैकवाचकः ढाळाmmJob निर्भरत्व पर्यन्त भरन्यासकुंलीं पर्यवसि कीpi -

याग

(सा।स्वा) प्रार्थनै आवश्यकैunjib प्रार्थनान्वित भरन्यासत्वस्यैवोपायान्तर स्थान निवेशहेतुतावच्छेद कत्वाद्दण्डत्वादिवदवच्छेदावच्छेदकतया वा, अधिकारकोटिनिविष्टतया वा । आकिञ्चन्यादिवन्न साक्षात्साधन GDळालंंं। यद्वा, भरन्यासं भगवत उपायान्तरस्थानापत्तिद्वारLDI& मोक्षसाधन की परम्परया करणत्वाविशेषादानुकूल्यसङ्कल्पादि अङ्गिuns प्रसङ्गि un? इष्टापत्ति Gu “न्यासः पञ्चाङ्गसंयुतः” ढाङ्ग की। विरोधिwing? ढाङ्गा supri @ अंशल इति। शुन्य अंशलल, उपायान्तरस्थाननिवेशहेतुत्व - निष्कर्षि, आनुकूल्याद्यङ्ग mo पृथक्करिलं - अङ्गानामुपायान्तरस्थान निवेशहेतुता नास्ति किन्तु भरसमर्पणस्यैवेति निश्चितेत्यर्थः। तथा चोपायान्तरस्थाननिवेशस्यैव प्रपत्तिफलतया तत्र भरसमर्पणस्यैव साक्षात्साधनतयाङ्गित्व ५५।लं। Qu४ निक्षेप उपायान्तर स्थानापत्तिहेतुतया अङ्गिwns आतङ्क निक्षेपं परस्मै समर्पणरूपमात्र corruji Giळं उपायान्तरस्थानापत्तिनिष्पादक LINE सम्भवि

पूर्ववाक्यश्री ढाळा मुली उपायान्तर

ढाका की अंशं व्यर्थ मायॊऴियादो? उऩक्के माग पेरिट्टुक् कॊळ्ळ वेणुमॆऩ्गिऱ अलमे ADBT? ढाङ्गpri - g स्वनिर्भरत्वपर्यन्तमिति -, निक्षेपरूपाङ्गि । स्वनिर्भरत्व पर्यन्तभरसमर्पणस्यैव “आत्मानं मयि निक्षिपेत् - मयि निक्षिप्त कर्तव्यः कृतकृत्यो भविष्यसि ’ इत्यादिभिरङ्गित्वावगमाद्भरस्य स्वत्वत्यागाभावे स्वस्मिन् भरप्रसक्त्या आकिञ्चन्यासद्भावात्। भगवतो भरस्वीकारासं भवेनोत्तरकाले स्वनिर्भरत्वासम्भवादेवमे वाङ्गी कर्तव्य Q& शुकं अङ्गिना भरन्यासं सेतुदर्शनादिरूपानुकल्पक्रियावदधिकारिविशेषलं भगवत उपायान्तरस्थाननिवेशरूपावान्तरव्यापार १०६ विधिबल साक्षादेव मोक्षसाधनतया अङ्गि BIT & CT ?

या

याऩ

(सा।वि) अङ्गीत्युच्यते अनेन भरसमर्पणमेव उपायान्तरस्थाननिवेशनमित्युक्तं भवति । इत्थं च केवलात्मस्वरूपसमर्पणस्य भक्तसाधारणत्वादात्मनिक्षेपो नाम “आत्मात्मीयभरन्यासो ह्यात्मनिक्षेप उच्यते” इत्युक्तरीत्या आत्मनिक्षेपशब्दित भरन्यासरूपः इदमेवेति भाव; एवद्भरसमर्पणमग्रेऽपि स्वनिर्भरत्व पर्यवसायि यथास्यात्तथा कर्तव्यमित्याह उपायान्तरस्थाननिवेशार्थतया उपायपर एवोचितः, न रक्षितृत्वपरश्शरणशब्दः, इत्युपसंहरति ।

[[१]]

@ इति । अतोऽस्मिन्मन्त्रे

प्रार्थनं तु

(सा।सं) द्रव्यनिक्षेपविरहे परस्य द्रव्यं प्रतिनिरपेक्षरक्षकत्वस्थाने निवेशनासिद्धेः भरसमर्पणाङ्गीकरणार्थमिति यथालोकं द्रष्टव्यम्। अङ्ग्यंशेऽन्यदपि योज्यं योजयति इति - DLGकं

नाना ComD०१६०५ भरसमर्पणोत्तरस्वनिर्भरत्वपर्यन्तमित्यर्थः ।

मूलं निष्कर्ष ००

द्वयाधिकारः

“साम्प्रतं त्वेष उपायार्थैकवाचकः” की

(सा।दी) २५ निष्कर्ष ५ इत्यादि

ननूपायत्वप्रार्थनै

[[३२९]]

आत्मनिक्षेप प्रीतीw

@@@GM] - “सम्प्रार्थ्यं शरणं परम् - व्रजतस्यैवचरणौ तत्रैवात्मानमर्पय” Tom Cg अरुळिच्चॆय्गिऱार्

(सा।स्वा) ढाङ्गण उपसंहरि कीpri। २५ निष्कर्ष इति - ५ निष्कर्ष, भगवतो भरस्वीकारापरपर्यायोपायान्तर स्थाननिवेशहेतुतया स्वनिर्भरत्वपर्यन्तभरन्यासस्यैवाङ्गित्वनिर्णयjg - रक्षकपरत्वव्युदासेव शरणशब्दस्य उपायपरत्वज्ञापकवचनेन उपायपरतां नीतेन शरणशब्देन रक्षकस्य भगवतो अचेतनसाधारणोपायत्वबोधने निन्दारूपापचारप्रसङ्गात् साध्योपायान्तराभेदस्य बाधितत्त्वाच्चात्यन्तगुणापहाकिञ्चन समर्प्यमाण भरस्वीकर्तृत्वापरपर्यायोपायान्तरस्थान निवेशस्यैव बोधनीयत्वात्तस्य च स्वतो निष्कारणमसम्भवाद्भरस्वीकर्तृत्वरूपोपायत्वस्य भक्तसाधारणस्वरूप समर्पणादि हेतुकत्वावश्यम्भावाच्च भगवतश्च भरन्यासाधीनोपायान्तर स्थाननिवेशस्य स्वनैर्भर्यापादकस्वत्वत्यागमन्तरेणासम्भवात्। अन्यथा स्वस्मिन् भरप्रसक्तेश्च निष्कर्षकवचनमहिम्नैव भगवदुपायान्तरस्थान निवेशहेतुतया स्वनिर्भरत्वपर्यन्तभरसमर्पणस्यै वाङ्गिता सिद्धिः प्रकरणतात्पर्य Qom लं - Q। निष्कर्षकवचनं भगवतो भरस्वीकर्तृत्वरूपोपायान्तरस्थानापत्तेः प्रमाणाभावेना सम्भवात्। मदीय भरस्तुभ्यमेवेत्याकारकस्य भरसमर्पणस्य स्वभरस्वीकर्तरि स्वभरस्वीकर्तृत्वबुद्ध्यात्मकतया अयथार्थज्ञानत्वान्मोक्षसाधनत्वमेव न स्यात्। गौणतया रक्षकत्वबुद्ध्यात्मकत्वमेव वा स्यात् - स्वनैर्भर्यार्थं प्रवर्तमानस्याकिञ्चनस्य नैर्भर्यमपि न स्यात् भगवता भरस्वीकाराभावे स्वस्मिन् भरप्रसक्तेरवर्जनीयत्वादित्यादिकमूह्यम् Q उपायत्वप्रार्थनै निर्भरत्वपर्यन्तभरन्याससमनियततया तदाक्षेपिकै “आत्मात्मीय भरं सर्वं निक्षिप्य श्रीपतेः पदे। उपायं वृणु लक्ष्मीशं तमुपेयं विचिन्तय” इत्यादौ

या

(सा।प्र) नन्वेवं भरसमर्पणमेवोपायश्चेत् “आत्मात्मीयं च यत्किञ्चिद्दुर्भरं दुस्त्यजं मम। तत्सर्वं तव विन्यस्तं शुभयोः पादपद्मयोः । उपेयस्य तव प्राप्त्यै त्वामुपायतया वृणे। उपायो भवमे देव शरणं भव मेऽच्युत॥ आत्मात्मीय भरं सर्वं निक्षिप्य श्रीपतेः पदे ।

(सा।वि) २ निष्कर्ष । इति

ननूपायान्तरस्थान निवेशनमात्मनिक्षेपों भरन्यास इत्येकं ? एवं चेत्तत्र “उपायो भव देवेश शरणं भव मेऽच्युत। आत्मात्मीय भरं सर्वं निक्षिप्य श्रीपतेः पदे। उपायं वृणु लक्ष्मीशं तमुपेयं विचिन्त्य च” इत्यादिषु भेदेन कीर्तने पौनरुक्त्यं स्यात् । उपायो भवेत्यनेनैव उपायत्वप्रार्थनान्वित भरसमर्पणस्योक्तत्वेन शरणशब्दवैय्यर्थात्तथा आत्मात्मीय भरं सर्वं निक्षिप्येत्यत्र निक्षिप्येत्यनेनैव प्रार्थनापूर्वकं निक्षिप्येत्यर्थात् शरणागतेरुक्तत्वादुपायं वृण्वित्यादि व्यर्थमित्याशङ्क्य उपायो भव उपायं वृण्वित्यादेगोप्तृत्ववरण परतया वा,

(सा।सं) निगमयति शलं निष्कर्ष इति

अकिञ्चनस्यैवोपायान्तरस्थाननिवेशनरूप प्रपत्तिप्रकारनिष्कर्षमभिप्रेत्येत्यर्थः - ननु शरणशब्दस्यैवैवं विवक्षितार्थकत्वे “सम्प्रार्थ्य शरणं परम्

[[३३०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - उपायप्रार्थनैowuji निक्षेप

guji) उपायशब्द कण्डीशन्य

विवक्षैß कभी ५६०, भरसमर्पणादिना सुव्यक्तातील, शतं स्वरूप, भर(pi, फल(pii समर्पणीय ६८६) अनेकांशविशिष्ट ६० समर्पण की अंशान्तरपर ६०&कं &L।

(सा।दी) उपायत्वप्रार्थनैoowwqib इत्यादि। उपायशब्द इत्यादि। उपायशब्दस्य एतन्निष्कर्षपरत्व लं लब्धी ंलं, रक्षिताद्यर्थविवक्षै Gmg प्रकारान्तरेण परिहरिकीpii -भरसमर्पणादिना इत्यादि। स्वरूपादित्रितयसमर्पण निक्षेपशब्द भरन्यासांश कुङ्कु उपायशब्दं स्पष्टिकङ्कीDj१। यद्वा उपायशब्दं स्वरूपफलन्यासगर्भ Door भरन्यास jong Gemsg निक्षेपशब्दं स्वरूपफलन्यासjmg स्पष्टीकरिकीलक। प्रकारान्तर। शं स्वरूपpuó इत्यादि। अंशान्तरपरong आत्मनिक्षेपशब्द

माऩ

ऎऩ्दलैयिल्

(सा।स्वा) उपायप्रार्थनभरन्यासयोस्सहप्रयोगस्थल [] पौनरुक्त्यं प्रसङ्गिwn? & @supri उपायप्रार्थनैowwqio इति शिङ्ग विवक्षैधील इति इत्यादिunroor भरन्यासव्यञ्जकाकार कुन्थी केवलरक्षकत्व प्रार्थनापरक विवक्षै भरन्यासेति स्वरूपादित्रय समर्पणं निक्षेपशब्द मुपायान्तरस्थाननिवेशनव्यापारत्वेन भरन्यासनं

कण्ठ उपायप्रार्थना शब्द

स्पष्टीकरि की उपायप्रार्थनाशब्दलंल

@@gm♚iuLL स्वरूपादित्रयसमर्पण की निक्षेपशब्दं निक्षेपत्वेन वा, स्वरूपसमर्पणत्वेन वा, स्वरूपसमर्पणjog स्पष्टी करिमङ्की - अंशान्तरेति - उपायप्रार्थनाशब्देन भरन्यासpio,

(सा।प्र) उपायं वृणु लक्ष्मीशं तमुपेयं विचिन्त्य च॥ इत्यादिषु तयोर्भेदेन कीर्तने पौनरुक्त्यं स्यादित्यत्राह। उपायेत्यादिना - सह प्रयोगे गोप्तृत्व वरणविवक्षया व्याख्यानत्वेन वा, अंशान्तरवाचित्वेन वा, निर्वाहः कार्यः इत्यर्थः। मुख्यार्थत्यागाद्व्याख्यानत्वं वरम्।

(सा।वि) उक्तस्यैवव्याख्यानरूपत्वेन वा, स्वरूपभरफलसमर्पणे ष्वेकैकांशविवक्षया वा, पौनरुक्त्यं परिहरणीयमित्याह । उपायप्रार्थनैuqio इति

६) पृथगुक्तिस्थलेषु । विवक्षैouß कृधील, उपायत्वविवक्षापरित्यागेन गोप्तृत्ववरणविवक्षया वा - सुव्यक्त&&&& GfluÈ ूं ू♚♚ल, व्याख्यानरूपतयास्फुटीकरणार्थमिति वा - अंशान्तरपरत्वg,

(सा।सं) “व्रजतस्यैव चरणौ तत्रैवात्मानमर्पय” इत्यादौ निक्षेपप्रार्थनयोः विभज्याभिधानवैयर्थ्यमित्यत्र तस्य त्रिधा निर्वाहमाह उपायेति नैर्भर्योदयशिरस्कप्रार्थनायुतभरसमर्पणाङ्गीकरणानन्तरभरादिसमर्पणफलमुपायान्तरं स्थानविवक्षत्वरूप मुपायत्वं हीह शरणशब्दे निष्कृष्य विवक्षितम् - अस्मिन् वाक्ये नैर्भर्योदय शिरस्कत्वं भरादिसमर्पणविशेषणम् - निक्षेपप्रार्थनयोः पृथनिर्देशस्थले तु शरणशब्दस्य रक्षकत्वसामान्यपरत्वातिरेकेण प्रार्थनाद्यंशोपस्थापनेऽपि न व्यापार इति विवक्षैमधील इत्यस्यार्थः - विवक्षापरित्यागस्य जघन्यत्वात्तदपरित्यागेनैव निर्वाहो द्वितीयः । शरणाशब्दव्यञ्जितयोरपि निक्षेपप्रार्थनयोश्शब्दत एव सुव्यक्तत्वाय तयोर्विभज्या(वि) धानमित्यर्थः - अपरित्यागपक्ष एव निर्वाहान्तरं स्वरूपमिति ।

द्वयाधिकारः

[[३३१]]

मू - या प्रकार पुनरुक्तिदोषे ६०। @ उपायत्वं न्यासविद्यैनं विशेषितं । वेद्याकारम् -

(सा।दी) स्वरूपफलसमर्पणरूपांश Guru उपायशब्दं भरन्यासरूपांशान्तरपर LIBI&कं &LJg]। @jg निर्वाह/i१८) पुनरुक्तिदोषं गळा इत्यादि। @ उपायान्तरस्थाननिवेशं प्रपत्तिकं असाधारणत्वेन वेद्याकार GILDi - D उपायत्वमित्यादि - रूपं वेद्याकारम्।

(सा।स्वा) निक्षेपशब्देन स्वरूपफलसमर्पण, विवक्षितQLD की

शु

शक्त्या वा आक्षेपतो वा एकार्थबोधकयोश्शब्दयोः सहप्रयोगः पौनरुक्त्यम् - उपायप्रार्थनात्मनिक्षेप शब्दयोरेकार्थबोधकत्वात्पौनरुक्त्यमवर्जनीयम् - मध्यमपक्षी सुतरां पौनरुक्त्यम्। तृतीयपक्षलं की शाळं एकार्थाभिधानसामर्थ्याविशेषात्पौनरुक्त्यं दुर्वारम् - ढाङ्ग

umum। Gong पुनरुक्तिदोष

Gummit। @

पुनःकथन pii पर्याययोरर्थाविवक्षैungiii अर्थान्तर विवक्षैuinoaib पुनः कथन

इति । पुनरुक्ति

वैशद्यातिशयरूप प्रयोजनार्थLDITB दोष।orm &♚ं। - शुग ूळं उपायान्तरस्थाननिवेशनव्यापारLDI प्रपत्ति । GLDIT? CLing] ईश्वर Q अधिकारिकं भक्तिस्थानापन्न “भक्त्या परमया वापि” इत्यादि प्रमाणशतसिद्धLDIT oor प्रपत्तिगतसाक्षात्साधनत्वमुच्छिन्न LOIs प्रसङ्गिwing ? एकवाक्यगतप्रपत्ति साक्षान्मोक्ष साधना@mom भक्तिowwqib साक्षात्साधनं प्रसङ्गिung ? साक्षात्परम्परा साधन[i]८६)È® विकल्प

।CT? - उपायत्वमिति ।

य

यै

तथा च

भरस्वीकर्तृत्वापरपर्यायोपायत्वम् - विशेषिलं, असाधारण वेद्याकार/LD१Liq विधिपरामर्शसिद्धमपि प्रपत्तेर्मोक्षसाधनत्वमनुष्ठानकाले प्रपत्तिभगवदेकोपायत्वविषयक बुद्धि& अनुष्ठिकं&C१o६n&um) तिरस्कृत ढग परम्परासाधनत्व कुंली विश्रान्ती ।

(सा।प्र) ततो वरमनेकांशात्मके भरन्यासे प्रत्येकमेकैकांशबोधकमिति भावः । निरपेक्षरक्षकत्वरूपोपायत्वस्य वात्सल्यादिगुणेभ्योऽपि प्राधान्येनानुसन्धेयत्वमाह - ६ उपायत्वमित्यादिना

शुक्रकं भवेत् - इह

(सा।वि) एकत्रैकांशसमर्पणम् । इतरत्रैतरांशसमर्पणमिति विवक्षयावा निरपेक्षरक्षकत्वं न्यासविद्यायामसाधारण्येनानुसन्धेयमित्याह - W√ उपायत्वमिति।

(सा।सं) आत्मा समर्पयेत्यंशस्स्वरूपफलयोस्समर्पणपरः - शरणं सं प्रार्थ्येत्यंशो भरसमर्पणपरः - यथा भरस्वीकर्ता भवति तथा प्रार्थ्येति समित्युपसर्गार्थः - लक्ष्मीकृपामवलम्ब्य किञ्चित्समीपस्थस्सन् यथा भरस्वीकर्ता भवति तथा परं पुरुषं शरणं भवेति प्रार्थ्य तस्यैव चरणावत्यन्तं व्रज स्वरूपफले अपि तत्रैवार्पयेति सम्प्रार्थ्येति श्लोकार्थः - एवं च भरस्वीकर्ता भरार्पणेनैव भवतीति भरसमर्पणसिद्धिरिति भावः - @m

इवै इति - निक्षेपप्रार्थनयोः पृथगभिधानस्थलेऽपि शरणशब्दवाच्य निष्कर्ष विवक्षणे पौनरुक्त्यं दुर्वारमिति भावः - एवमत्रनिष्कर्ष विवक्षायां न्यासविद्यायाः भक्तिविद्यातो भेदोऽप्यनुसंहितो भवतीत्याह

निरपेक्षरक्षकत्वपर्यवसितमेतन्नैर्भर्यकरमुपायत्वमित्यर्थः । भक्तिविद्यावेद्यज्ञानादिगुणभिन्ना एवेह ज्ञानादिगुणा अपीत्याह । -

इति

[[३३२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - नं अपेक्षित (उपयुक्त) Louis l ज्ञानशक्त्यादिनां यकीन

(सा।दी) २ñp उपायत्व अपेक्षित DIs ज्ञानशक्त्यादिकक्षा अनुसन्धेयQLD or prim। इदुक्कॆऩ्ऱु

(सा।स्वा) भक्तिळञ्छ विधिसिद्धसाक्षात्साधनत्वjGITL वेद्याकार

विरोध

ऩ

अलालङ्की ४ परम्परासाधनत्व (pub प्रसङ्ग - कर्मयोगादि५ (६) ५ पुरुषानुष्ठेय भक्तियोगद्वारकसाधनतया विकल्पं LLLggio प्रपत्तिस्स्वोत्तरभाविपुरुषानुष्ठेयव्यापारद्वारक साधन विकल्प(pio ८n।Gii। स्वोत्तरभाविपुरुषानुष्ठेयव्यापारद्वारकमोक्षसाधनत्व विकल्पप्रयोजकQLD ६१०८०५५१ - शुभ्रा शा उपायत्वं न्यासविद्यैकं विशेषिकं । वेद्याकारQLD ६० की १८० G Com ? भरस्वीकर्तृत्वापरपर्यायोपायत्वं भरन्याससाध्यLDING भरन्यासानन्तर भाविwner @ उपायत्वं पूर्वभाविunoor न्यासविद्यैनं वेद्याकारQLD ६ग की। अनुपपन्न pm? ढाळी भगवत उपायत्वं स्वरूपयोग्यतारूपं फलोपधानरूपं चेतिद्विविधम् आद्यं यथा यद्ययमकिञ्चनस्सन्मयि भरं न्यसेत्तदाहमेवास्य भरस्सर्वोऽपि मदीय इति भरं स्वीकृत्य भक्तिनैरपेक्ष्येण भक्तिकार्यं सर्वं करवाणीति सहजकारुण्यमूलं यद्यर्थगर्भमनादिसिद्धसङ्कल्पात्मकप्रसादवत्त्वम् - इदमेव विद्याया वेद्याकारः, इदमेव निरपेक्षरक्षकत्वम् - मदीयो रक्षणभरस्तुभ्यमेव मम नेति प्रतीतौ मम नेत्यंशेन मद्व्यापारनैरपेक्ष्यस्य तुभ्यमेवेत्यनेन भरनिर्वहणसामर्थ्यस्य प्रतीतेःद्वितीयं तु फलोपहितमुपायत्वम् - अस्य भरस्सर्वोऽपि मदीय इति भरस्वीकर्तृत्वरूपम् - तच्च भरन्यासोत्तरभावि समस्तपापक्षय फलोपहितम्। स्वरूपयोग्यतात्मकसाधनत्वस्यापि भविष्यद्भरस्वीकारपूर्वक भक्ति कार्यकरत्वसङ्कल्पात्मकतया भरस्वीकाररूपफलोपहितसाधनत्वस्यापि तत्र घटकतया भविष्यत्त्वेन भावेन फलोपहितोपायत्वस्य वेद्यतायामपि विरोधाभावात्। एतच्च प्रपत्तिमात्र सहजकारुण्यादिमूल स्वभावविशेष ईश्वरङ्ग उपायान्तरस्थानी इति पूर्वसिद्धयोग्यता कथनेन स्पष्टीकृतम्। वस्तुतस्तु स्वोत्तरक्षणभावि भरस्वीकर्तृत्व रूपोपायत्वविषयत्वसम्भवात् - अत एव “इतः पश्चादस्मद्यत्ननिरपेक्षेण भवता समर्थोऽसावर्थस्त्विति मतिविशेषं तमविदुः” इति तथैव प्रतिपादितम्। इदं च पूर्वोक्तस्वरूपयोग्यतात्मकोपायत्व पर्यवसितमेव प्रपत्तिक्षणे फलोपहितोपायत्वस्याभावादनन्तरक्षण एवोत्पत्स्यमान त्वादिति दिक् वेद्यकारकी ं पूर्वं वात्सल्यादि गुणा अनुसन्धेयं प्रधानतम १५G

विरोधिung? ढाङ्ग Qui /कं उपयुक्त Dns इति - वेद्याकारQILD। शिक्षित

Qumnq की।

उपायत्वं

माळাगहूं।

उपायत्वं

opp शास्त्रार्थ [१] सेतुदर्शनगौण स्नानाद्यनुकल्पानुष्ठानं मुख्यानुष्ठानं गळणी) प्रत्यवायी मुली

गाळा अविश्वास ggरिमायिरुक्किऱाप्पोले यऩ्ऱिक्के

(सा।सं) कुछ इति। निरपेक्षरक्षकत्वस्येत्यर्थः

अथ क्रियापद प्रकृतिं व्याचष्टे ।

द्वयाधिकारः

[[३३३]]

मू - प्रपद्ये नळी गतिवाचिnoor धातुगत्यर्थनां बुद्ध्यर्थ [] suroo gric अपेक्षितबुद्धिविशेषßली। बुद्धि?

“रक्षिष्यतीति विश्वासः”

नाग की अध्यवसायम्

(सा।दी) भी क्रियापदी

विशेषितं । कण्ठ

तु

कीpri

अर्थ - प्रपद्ये इत्यादिuni - बुद्धिविशेषQILD।mp♚ng

बुद्धिwnl

सॊल्लुवाऩेऩ्? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्

अङ्गान्तर [i] ( कण्ठ विश्वास कुं

(सा।स्वा) ूं प्रपन्ना मुख्यभक्त्यारम्भं की स्वीकृतभर शरण्य उपायान्तरस्थानापत्तिur& महागुण तिरस्करि

मुख्यानुष्ठानमत्यन्तापचारकोटि Com पुनः प्रपदन प्रायश्चित्तपर्यन्त

सूचितम् किञ्च प्रपत्तिurrouil शरण्यगतोपायान्तरस्थानापत्तिरूपोपायत्वविषयिणी न भवेत्तदा प्रपत्तेस्स्वातन्त्र्यमपि न स्यात् प्रपत्तेर्मोक्षसाधनत्व श्रवणं कर्मयोगादिवद्भक्तियोगद्वारकमेव भवेत् - “संयग्ज्ञानेन वा मोक्षं गङ्गायां मरणेन वा। प्रणामाद्वापि सुकृताद्भक्त्या वा लभते नरः” इत्यादिवदुपपत्तेः - उपायान्तरस्थानापत्ति विषयकत्वे तु भक्तिद्वारा साधनत्वे निष्कर्षकवचनसिद्धोपायान्तरस्थानापत्त्युच्छेद प्रसङ्गेन स्वातन्त्र्यं सिद्ध्यति। यत्र यत्र प्रपत्तेस्स्वातन्त्र्यमुच्यते - तत्र तत्र सर्वत्र भगवत उपायान्तरस्थाननिवेशनव्यापारतयोपदेश एव हि स्वातन्त्र्योपदेशः - “शरणं त्वां प्रपन्ना ये ध्यानयोगविवर्जिताः । सर्वधर्मान्परित्यज्य” इत्यादौ अयं चार्थः, अत्रैवोपरि “प्रपत्ति Coupong अङ्गons १४ शरण्यंा लळा उपायान्तरस्थान की C [५]com फलं ऊं अंशळं न♚pqr” ळा स्पष्टीकृतः - “सुदुष्करेण” इति कारिकायामपि व्यक्तः निक्षेपरक्षायामपि अङ्गप्रपत्तावुपायभूताया भक्तेः स्थाने निवेश्य भगवानुपदिश्यत इत्युक्तम्। तदयं सङ्ग्रहः “रक्षकत्वव्युदासेनोपायत्ववचसः प्रभौ। प्रपत्तेर्मोक्षहेतुत्वं स्वातन्त्र्यं चाधिकारिणः॥ नैर्भर्यं भक्तियोगस्यारम्भे कोपोविभोस्तथा । प्रायश्चित्तकृतिश्चैतदखिलं फलमक्षतम् ” @ri शरणशब्दमुपायपर प्रपद्ये ढाङ्ग की पदं पदल् गतौ गत्यर्थquo अनन्वितons प्रसङ्गि ? सर्वो गत्यर्थाज्ञानार्थाः बुद्धि परQILD) बुद्धि सामान्यवचनम् प्रकृतानुपयुक्तórpr? Tri। प्रपद्येगळी पदक इति - अपेक्षित बुद्धि विशेषं कृतम्।? GTढङ्ग - बुद्धिइति - Qq करणमन्त्रroor द्वयमंली पूर्वखण्डं साङ्गभरसमर्पण परQLD की। विरोधि ? विश्वासाङ्ग सङ्गीLG कं Q&ा० अङ्गि सिद्धिकी

विश्वासान्नी सिद्धिकङ्क CoumjCom ?

य

मा

अङ्गान्तरri१५६० बा♚ का ढङ्ग मागी सिद्धिकं ? summit।

(सा।प्र) अथ प्रपद्य इत्यस्यार्थमाह

[[९९]]

प्रपद्य इत्यादिना - ननूपायपरेखण्डेसाध्योपायोऽपि प्रतिपाद्य

इत्यत्र क्रियापदेनैव स्ववाच्यविश्वासमुखेनोच्यत इत्याह

(सा।वि) अथ प्रपद्य इत्यस्यार्थमाह - प्रपद्ये नळाङ्की इति - धातु पदल् गताविति धातुः - गत्यर्थ । १८ इति - सर्वे गत्यर्था ज्ञानार्था इति न्यायेनेति भावः । नन्वस्मिन्करणमन्त्रे प्रधानभूत साध्योपायः प्रतिपाद्यः,

(सा।सं) प्रपद्य इत्यादिना ।

[[३३४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

[[६६]]

मू - अङ्ग-६) सारLD ६। विश्वास (ममीकङ्ग @is Com♚॥? “प्र” ननकी प्रकर्षरूप Loloor महत्तै (mw!?) कं BLGi।

सपरिकर १०६०१ साध्योपायम् उपसर्गं विश्वास कुं

(सा।दी) अङ्ग risiा इत्यादि - शनीनं अर्थलं उपपादिकं विश्वासविषय ली निरूपणीयri१५६०बाQlumb निरूपिऊं mi -

उपसर्ग लंलीढङ्ग अर्थलङ्कन

@ig “प्र”

इत्यादि ।

इत्यादि। “प्र” ढाढगकील

क्रियापदं विश्वासमात्र jogi Ga

की ऊं५ सपरिकरसाध्योपायं गी इति - उपोद्घातपूर्वक LDI &

(सा।स्वा) अङ्गा सारा इति । @ig प्रपद्ये ढाङ्ग की विश्रान्तकण्ठ साध्योपायवाचक शब्द Cg♚mour? शङ्किकण्ठी। उत्तरÈQFumii। g इत्यादिना - Dring व्याजविशेषमत्यल्प प्रसादनीय IIT Cor शरण्यंा परत्वदण्डधरत्वशालिuri प्रपित्सुः अत्यन्तापराधिuruji, निहीनomaji, मोक्षफलं गुरुतरorruqbmins विश्वासप्रकर्षमत्यन्तदुर्लभ ? शुल महाविश्वास अङ्गCT ? Tuji।

Louis

ऩाऩ

(सा।प्र) अङ्गाisir इत्यादिना क्रियापेदेन महाविश्वासो वा कथमुच्यते ? “कर्तव्यं सकृदेव हन्त कलुषं सर्वं ततो नश्यति, ब्रह्मेशादिसुदुर्लभं पदमपि प्राप्यं मया द्राक्” इत्युक्तोपायलाघवापराधभूयस्त्वगौरवाधिकारि निकर्षाविलम्बकारित्वानुपपत्तिषु विद्यमानासु कथं विश्वासोदयः ? महाविश्वासो वा किमर्थः ? कथं वा तस्य सारतमत्वम्? किं वा यावच्छरीर भाविविश्वासोऽङ्कम् ? विश्वासवाचित्वाद्धातोरध्यवसायात्मक विश्वासवाचित्वाच्च महाविश्वासवाचित्वमुक्तं BILL Gib इत्यन्तेन “विश्वासप्रतिबन्धिचिन्तनमिदं पर्यस्यति न्यस्यतां रङ्गाधीशरमापतित्व सुभगं नारायणत्वं तव” इत्युक्तप्रकारेणाप्रत्तिषेध्य पुरुषकारम्,

(सा।वि) साङ्गभूतविश्वासमात्र इत्यत आह अङ्गा इति - Camp, आक्षेपादिति भावः अत्र साध्योपायशोधनाधिकारे “नारायणं लक्ष्मीशं प्रातुं तच्चरणद्वयम् । उपाय इति विश्वासो द्वयार्थश्शरणागतिः॥ ढाकी अभियुक्त " इत्यारभ्य “रक्ष्यापेक्षां प्रतीक्षते” ढग की qu ईश्वरळा अपेक्षामात्रसापेक्ष अङ्गका प्राधान्यक्रं विवक्षितं " इत्यन्तेन निष्कर्षितरीत्या महाविश्वासस्य प्राधान्यं प्रतिपाद्य तन्मुखेन प्रार्थनान्वितभरन्यासमङ्गिनं शरणशब्द समभिव्याहारेण आक्षेपतः प्रतिपादयितुं प्रथमं महाविशसपरत्वं विश्वासस्यात्यावश्यकत्वं सप्रमाणमुपपादयति - GTBJECTGगनी) इत्यादिना ।

(सा।सं) Cz♚ळी, अजहल्लक्षणया प्रतीयत इत्यर्थः नन्वत्र गतिधातुर्बुद्धिमात्रपरः । नतु विश्वासपरः? अतोऽत्रमहाविश्वासरूपाङ्ग प्रतीतिः कथम् ? येन तत्पुरस्कारेण अङ्गिलक्षकत्वं स्यादिति शङ्का TIME]गामी इति तां परिहरति । इत्यादिना - बुद्धिरध्यवसायात्मेत्युक्तेः गतिधात्वर्थ इहाध्यवसायः। स एव विश्वासः । तस्य प्रकर्षरूपमहत्वमुपसर्गार्थः - एवञ्च सोपसर्गधातुना महाविश्वासो बोध्यत इति तत्पुरस्कारेणाङ्गि लक्षकताप्युपपन्नेति भावः । -द्वयाधिकारः

[[३३५]]

मू- ६१ विश्वासप्रकर्षं श्रीमच्छब्द श्री नारायणशब्द क्रं श्री नान्ना पुरुषकारसम्बन्धगुणादि ६० ना अपचारप्राचुर्यादिना g/Lqw शङ्कां६०mö

अनुसन्धि m।

कऴियुम् - इव् fasaHऩी वेणुमॆऩ्ऩुमिडत्तै

“राक्षसानामविस्रम्भादाञ्जनेयस्य बन्धने । यथा विगलितासद्यस्त्वमोघाप्यस्त्र बन्धना ॥ तथा पुंसामविस्रम्भात्प्रपत्तिः प्रच्युता भवेत् । तस्माद्विस्रम्भयुक्तानां मुक्तिं दास्यति साचिरात् ॥ ऎऩ्ऱु सॊल्लिऱ्ऱु

(सा।दी) विश्वासप्रकर्षमित्यादि । श्रीशब्दाङ्गण पुरुषकार m। guji नारायणशब्द मुंली ॐ माग सम्बन्धगुणादि - विश्वास श्री ढङ्ग फल कुंल का ६pm। Dorm] - D विश्वासातिशयं CoggyGLD) प्रमाणं Gri। राक्षसानां । कण्ठ अर्थम्। आञ्जनेयस्य बन्धनविषये राक्षसानामविश्वासादमोघाप्यस्त्रबन्धना यथा सद्यो विगलितेति योजना ।

(सा।स्वा) @विश्वासप्रकर्षमिति - विश्वास प्रकर्षrig व्यर्थ ? विहितानुष्ठान । छ विश्वासमात्रón Coing प्रकर्षं प्रयोजनातिशय? सर्वस्मात्परorn or ईश्वरंा अपराधि अल्पव्यापार प्रसन्न फलं sig Comm शङ्कानिवृत्ति उपयोग QILD) शास्त्रप्रामाण्यवेदिकं शतैBLIC? गगनÈ @supri @zz इति । शास्त्रप्रामाण्यवेदिunngi अपचाररूपदुष्कर्मqus शङ्क सम्भावितैQuorm] ५५लं। विश्वासप्रकर्षमर्थस्वभावलं मूलभूतनिग्रह विश्वसिलं । शङ्कानिवृत्ति ६०wjDLING

शुकं शङ्कानिवृत्ति ५०६ विश्वासप्रकर्षं Color? । शङ्के सम्भावितै

प्रपत्त्यनुष्ठानकाली विश्वाससामान्य प्रपत्ति (Boom?!)Cumlor) फलसिद्धि

लंÖ।

विरोध

? (@upri - @v

विश्वासदार्द्यमिति - राक्षसानामिति - हनूमतो बन्धनविषये अमोघाप्यस्त्रबन्धना - राक्षसानामविस्रम्भात्, अविश्वासात् सद्यो विगलिता

तथा पुंसामविस्रम्भात्, शङ्कया प्रपत्तिः प्रच्युता भवेत् । अङ्गहीनाभवेदित्यर्थः। सा, प्रपत्तिः । अङ्गन सारा। महाविश्वासलंmल Hमागच् चॊल्लक्कूडुमो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्।

(सा।प्र) अविनाश्यसम्बन्धं, निरुपाधिकगुणान्, सहकार्यन्तरनिरपेक्ष सत्यसङ्कल्पत्वं, बन्धनिवर्तनस्य

• भगवत्कैङ्कर्यार्थत्वेन तत्प्रयोजनत्वं च बोधयतश्श्रीमन्नारायणशब्दस्यार्थानुसन्धाने विश्वास उदीयादेवेति ★ विश्वासेत्यादिनोक्तम् - “रक्षिष्यतीति विश्वासादभीष्टोपाय कल्पनमित्युक्तरीत्या महाविश्वासस्य स्वनिर्भरत्व पर्यन्ताङ्गिस्वरूप निवर्तकत्वादावश्यकत्वमुक्तम् विश्वासदाढर्यमित्यादिना प्रच्युतिरभावपर्यवसायिनीति प्रच्युतिरभावः ।

(सा।वि) अपचारप्राचुर्यादीत्यादि शब्देनोपायलाघवफलगौरवाधिकारिनिकर्षावलम्बकारित्वानि ग्राह्याणि।

(सा।सं) तत्प्रकर्षःकेन भवतीत्यत्राह - इति। विश्वासप्रकर्षस्य प्रयोजनमाह - Qलं इति विस्रम्भस्यावश्यकत्वाय इह तद्विरहे अङ्गिनैष्फल्यं प्रमाणतस्सदृष्टान्तमाह - इत्यादिना - सद्यो विगलिता - उपसंहारं विनैव स्वतो विस्रस्ता - प्रच्युता भवेत्, न फलायभवेत् ।

य

[[३३६]]

मू - २६ व्यवसायी

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

प्रभावं

“व्यवसायादृते ब्रह्मन्नासादयति तत्परम्।

निस्संशयेषु सर्वेषु नित्यं वसति वै हरिः ॥

ससंशयान् हेतुबलान्नाध्यावसति माधवः ।’

इत्यादिकळं सुप्रसिद्ध - महाविश्वास २६००६० विमर्शकाल की ऒरुगालुम् r पिऱवादु - आगैयाल् पिऩ्बु ऒरुगालुम् इव् पयत्तिल् स पिऱवाद Liquor प्रथमक्षणलं की महाविश्वासं प्रपत्तिकं अङ्गळं।

(सा।दी) का प्रभावी प्रमाणं SIT की - व्यवसायात् ढाळा। का अर्थ जनः अध्यवसायं विना तत्परं ब्रह्म नासादयति - निस्संशयेष्विति - नित्यमध्यवसाययुक्तेषु पुरुषेषु हरिर्वसति, सुलभो भवतीत्यर्थः । नित्यं वसतीति वा - हेतुबलान्, हैतुकान् - हेतुकर्भविशेषण - हेतुबलत्वात्ससंशयान्नाध्यवसति

तेषां दुर्लभो भवतीति भावः । विश्वास किं प्रयोजनान्तर - महाविश्वासQLD - प्रपत्तिकाल की LITTING QUOTO &

♚ ू

विमर्शकाल♚लीं, प्रां परामर्शसमय लङ्की ६०६०१६०५, प्रपत्तिकाल की

(सा।स्वा) ू व्यवसायेति - पुरुषो व्यवसायं विना तत्परं ब्रह्म नासादयति । शेषं स्पष्टम्। विश्वासप्रकर्षं कण्ठ शङ्कानिवृत्ति उपयोग QILD Com ? प्रकृष्टविश्वास प्रपत्तिः opCujib उत्तरकाललं की दुष्कर्मqus शङ्क सम्भावितै ? न । @ महाविश्वासpor_ITTI) इति । दुष्कर्मनाशकमहाविश्वासं piqur उत्तरकाल♚ल Co सम्भावितैां कुङ्कु। शु महाविश्वास अङ्ग ? महत्तै दुर्निरूपैuorm? उत्कृष्टविश्वास QILDगी “यस्य यावांश्च विश्वासः पुरुषभेदेन विश्वासतारतम्यं

उत्कर्ष दुर्निरूप Dorm? संश्यनिवर्तकविश्वासं प्रपत्त्यङ्गनी) उत्तरकालानुवर्तLDIT T महाविश्वासस्यापि तथात्वेने प्रपत्त्यङ्गत्वापत्तौ साङ्गप्रपत्तिकं सकृत्कर्तव्यत्वसिद्धान्तविलयं प्रसङ्गिurgm? ढाङ्ग (@suji। शुभ इति । प्रथमक्षणावच्छिन्न महाविश्वासस्यउत्तरकाले अभावेऽपि स्वसमानाकारोत्तरकालीन स्मृतिरूप महाविश्वासजनकदृढतरसंस्काराधायकतया ।

(सा।प्र) भगवदभिमानविशे षहेतुत्वाख्यप्रभाववत्त्वात्सारतमत्वमुक्तं व्यवसायादित्यादिना । तात्कालिकविश्वास एव अङ्गमिति दर्शितं प्रथमक्षण मण्डी इत्यन्तेन । प्रपन्नानां महाविश्वासरूपाङ्गाद्यावच्छरीरपातफलं संशयानुदयश्च फलं भवेदित्युक्तम्। ूळं महाविश्वास इत्यादिना।

(सा।वि) ू व्यवसायी, एतन्महाविश्वासस्य

(सा।सं) निस्संशयेषु, विश्वासविध्वस्तसंशयेषु। महाविश्वासस्यात्रोपयोगप्रकारं दर्शयति। श महाविश्वासमिति, ग, भरसमर्पणा नन्तरम्। विमर्शकालः। शरण्यगुणादि परामर्शकालः - तर्हि यावत्फलं निस्संशयत्वाय विश्वासानुवृत्तौ सकृत्त्वभङ्गशङ्कां च परिहरन् महाविश्वासस्याङ्गत्वं निगमयति शुभ इति। प्रथमेति - अनन्तरमनुवृत्तो विश्वासः फलकोटौ निर्भरत्वानुसन्धानरूपो निविशत इति भावः =महाविश्वासो नाङ्यविनाभूताङ्गम्। मन्दविश्वाशेषु तदभावादिति शङ्कां परिहरति ।

मू -

मन्द

द्वयाधिकारः

विशेषितं। कटाक्षिक/ की ६ ईश्वरा शेषपूरणं

" मित्रभावेन सम्प्राप्तं न त्यजेयं कथञ्चन”

[[३३७]]

ना। शरण्या अनुgfn। अञ्जत्यादिना श्रÚUL, “न जातु हीयते "

ऎऩ्ऩुम्बडियिऱेयिरुप्पदु

[[१]]

(सा।दी) मन्दविश्वास conjuji रक्षिकण्ठलं

प्रमाणं

Gळी। मित्रभावेनेति - मित्रत्व भावनया

की ग ईश्वरा पूर्णकं की रक्षिकं

मुंलीं

४। यं विषयी अञ्जल्यादिuji ग pri। अञ्जल्यादि (६५LD इत्यादि)

प्रभावलंललकं काढा प्रभावं किम्पुनर्न्यायसिद्ध नजातु हीयते, फललंल

प्रपद्ये ढाङ्गळी पदम्

jgli क्षयि - विश्वासविषयक वक्तव्य का शमी

(सा।स्वा) परम्परा उत्तरकालीनशङ्काप्रतिबन्धकत्व

। Quiqui श्रीमन्नारायणपदकी पुरुषकारसम्बन्धादि विमर्शाकं उत्तरकाली संशयी मन्दविश्वास CCL इतराङ्गपूर्णप्रपत्ति छ्लंलQ/Hmpoumon महाविश्वासरूपाङ्गं विकल Din Duno प्रपत्तिकं पुनरनुष्ठानं प्रसङ्गिun? गगन मन्द इति । मन्दomuslimbinggaib, पुरुषकारादिपरामर्शजनित mugwormung। शेषपूर्णमिति - शङ्काविरोधि विश्वासjmgujr_कं& Dig मन्दविश्वासा अधिकारविकल ६० अयनां विषय मुण्ड शेषपूर्ण १६०० ६०० ८०। GGLD? ाङ्ग की शङ्कावारणार्थं विशेषितं । कटाक्षिकं इति । ईश्वरा शेषपूरणं निर्व्याज गाऊं ८०G GLDIT? ढाळगा मन्दविश्वास ईश्वरा @की शेषपूर्णं

गङ्गा? @jg मन्दविश्वासं शेषपूरण मं योग्यव्याज QLD की ? TT CT विकल्पितं। क्रमेणोत्तर। मित्रभावेनेत्यादिना । २नान्ना कापट्य कण्ठ सं सॆय्देयुम् वॆळियिले एऩॆऩ्ऱु पण्णाऩागिल् नाम् कैविडोमॆऩ्ऱिरुक्किऱ शरण्यकं शेषपूर्वकत्वं कैमुत्यसिद्धम् - बाह्यव्यापार अञ्जलि यथा तथा वा कृतgo “न जातु हीयते” ढाढाली आन्तरं मन्द विश्वास महाविश्वासपर्यन्तपरिणामं कैमुत्यसिद्धQLDÖा। छलं - प्रथमक्षणावच्छिन्न महाविश्वासं प्रपत्त्यङ्गLonor_qu

(सा।प्र) मन्दविश्वासस्यापि क्रमेण फलपर्यन्तत्वमुक्तं २g मन्द इत्यादिना । Trior इत्यारभ्य उक्तानामर्थानामपेक्षितांश विस्तरः परिकरविभागाधिकारे द्रष्टव्यः - क्रियापदेनाङ्गि प्रतिपादनं कथमित्यत्र शरणशब्दोपश्लेषेण तदिति प्रमाणमाह ।

(सा।वि) अञ्जल्यादिó इति - अञ्जल्यादि (@LDBULL, अञ्जल्यादीन्यपि - “न जातु हीयते । त्वदङ्घ्रिमुद्दिश्य कदापि केनचिद्यथा तथा वा सकृत्कृतोऽञ्जलि; । तदैव मुष्णात्यशुभान्यशेषतः शुभानि पुष्णाति न जातु हीयते॥ जातु कदाचिदपि न हीयते फलमप्रदाय ननिवर्तते। उपायपूरणद्वारा फलपर्यन्तं करोतीत्यर्थः । एवं महाविश्वासं प्रतिपाद्य प्रार्थनान्वित भरन्यासं प्रतिपादयितुं प्रार्थनापर्यवसानमाह ।

(सा।सं) । इति। अस्मिन्नर्थे मानमाह । मित्रमिति - अत्र कैमुत्याभिप्रायेणाह । अञ्जलीति । “अञ्जलिः परमामुद्रा” यथा तथा वापीत्यादिकम्” इहानुसन्धेयम्। अस्त्वत्रोक्त क्रमेण महाविश्वासाभिधानम् । -

[[३३८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - शुलsuni मन्दविश्वास

महाविश्वास

महाविश्वासपर्यन्त m। guq उपायons अध्यवसिक m

[[६००]]

“अनन्य साध्ये स्वाभीष्टे महाविश्वासपूर्वकम् ।

तदेकोपायता यात्रा प्रपत्तिश्शरणागतिः ॥

त्वमेवोपायभूतो मे भवेति प्रार्थना मतिः ।

शरणागतिरित्युक्ता - भवशरणम्” इत्यादि प्रमाणानुसार

प्रार्थनै is

(सा।दी) ूळं महाविश्वासद्वारा उपायत्वप्रार्थनै

पर्यवसितं QLD -

mugl

उपाय Drrs

इत्यादिunã - अनन्यसाध्य इति - शाकं अर्थ। उपायान्तरासाध्ये स्वाभीष्टे विषये महाविश्वासपूर्वकं तदेकोपायता याच्ना। तस्य, भगवतः - मुख्योपायत्वविषया याच्ना प्रार्थना। त्वमेवोपायभूतो मे भवतीति प्रार्थनेति यावत् - प्रार्थनै, उपायत्वप्रार्थना।

(सा।स्वा) उत्तरकाल♚ली महाविश्वासं । अङ्गवैकल्यं दुष्परिहर? (নীठं @&uspri - शु@sum) इति - तथा च प्रथमक्षण की मन्दविश्वासं Cor उत्तरकालीन शङ्का निवर्तकमहाविश्वासोत्पादकDIT_q।wr सदाचार्यकटाक्षविशेषाधीन पुरुषकारादि पञ्चकपरामर्शजन्यविश्वासत्वं शङ्काप्रतिबन्धकतावच्छेदकQmi, साक्षाद्वा परम्परया उत्तरकालीन शङ्काप्रति बन्धक प्रथमक्षणावच्छिन्न विश्वासत्वं स्वोत्तरकालीन शङ्कासमानाधिकरण प्रथमक्षणावच्छिन्न विश्वासत्वलक्षणमङ्गतावच्छेदकQLD/ शुगळं सपरिकरसाध्योपायBrijGs सिद्धिकं । ८०G Gur? करुत्तु शरणशब्दं क्रियापदलंल Carijgl उपाय अध्यवसिकं पूर्वखण्डं विश्रान्तLDITO Liqui साध्योपायवाचकशब्दं Commu? गा गूढाभिसन्धिwwsupri Q उपाय LDIN& इति करणमन्त्र श। प्रमाणसिद्धानुष्ठेयार्थ प्रकाशक Loin B C१rGmsurro० प्रमाणानुगुण LDTS विश्वास लं। तत्पूर्वक प्रार्थयामि पदमध्याहरिलम्म्। चरणशब्द guji शरणशब्द guib अनुषङ्गिकं। उपाय प्रार्थिक m अवान्तरवाक्यार्थकला - शुकं उपायत्वप्रार्थनै worn सिद्धिकं की ? गोप्तृत्ववरणरूपाङ्गं सिद्धिकं? ६०ग गूढाभिसन्धिuns

supri

[[१]]

(सा।प्र) ू उपायमित्यादिना । निरपेक्षरक्षकत्वप्रार्थनात्मको पायत्वप्रार्थनाया एकदेशभूतरक्षकत्वप्रार्थनात्मक गोप्तृत्ववरणमप्यत्रैवानुसन्धेयमित्याह ।

(सा।वि) Qiuq उपायons अध्यवसिj Coom, उपायोभवेति प्रार्थनायाः - उपायसाध्यं फलमुपायमनपेक्ष्यत्वमेव मे देहीत्येवं रूपत्वाच्चेतनविषयतया रक्षकत्वप्रार्थनारूपगोप्तृत्ववरण मत्रैवान्तर्गतमित्याह (सा।सं) क्रमेण महाविश्वासाभिधानम् । प्रार्थनादिसिद्धिः कथमित्यत्राह । Q इत्यादि - मां, शब्दतोऽभिहिते सति। इति - यथा रक्षकत्वाध्यवसायः “रक्ष्यापेक्षां प्रतीक्षते इति मानाद्गोप्तृत्ववरणपर्यन्तः, एवं निरपेक्षकत्वाध्यवसायोऽपि “अनन्यसाध्ये” इत्यादि मानात्प्रार्थनापर्यन्त इति प्रार्थनाप्यर्थाल्लक्षणया वा सिद्ध्यतीत्यर्थः ॥

मू - ६ उपायप्रार्थनै

द्वयाधिकारः

गोप्तृत्ववरणमन्तर्गतम्। पृथग्भूत१०६६/।

[[१]]

[[३३९]]

(सा।दी) ू उपायेति - उपायप्रार्थनै ? ढाळा उपायान्तर &D অकुं वरुम् अभिमतं

५५०&ujrÈCs भरलं आकार फलप्रदत्वप्रार्थनारूप गोप्तृत्ववरणमन्तर्गतQILDrpuq। व्यतिरेकोक्त्या दृढीकरिpri - पृथग्भूत। ननु प्रपद्येलं -

(सा।स्वा) ू उपाय (त्व) प्रार्थनै इति। अनुष्ठेयार्थप्रकाशककरण मन्त्रलं तदन्तर्गत लं तोऱ्ऱुगिऱदॆऩ्ऱु करुत्तु उपायत्व प्रार्थेनै अचेतनसाधारणोपायत्वविषयिणी गोप्तृत्ववरणं चेतनैकान्तरक्षकत्वविषयम् - शुभ उपायत्वप्रार्थनै गोप्तृत्ववरणमन्तर्गतQQgCT? ऎऩ्ऩत्ताले ताऩेयरुळिच्चॆय्गिऱार् पृथग्भूता इति - वक्ष्यमाणरीत्या उपायत्वप्रार्थनै भरस्वीकार पूर्वकरक्षकत्वप्रार्थनै श्री अन्तर्गतम् - पृथग्भूतporm गूडाभिसन्धि &♚ उपायत्वप्रार्थनं विवक्षित गोप्तृत्ववरणं सिद्धिकं ८६०६१८।?

या

म

(सा।प्र) ू उपायेत्यादिना - ननूपायत्वप्रार्थनायाः प्रपदनत्वमनुचितम्। उपायान्तरमनपेक्ष्य तत्फलं मे देहीत्येवं रूपतया तस्याः फलेच्छात्वेन पृथगुपायत्वानुपपत्तेः, फलप्रार्थनापरोत्तरखण्डेन

(सा।वि) ू उपायप्रार्थनै इति । प्रपद्ये इत्यनेन उपायत्वेन अध्यवस्यामीति यथा श्रुतार्थे स्थिते याच्नान्वितभरसमर्पणस्याङ्ग्यत्वादङ्ग्यनुसन्धानं विना केवलाङ्गानुसन्धानस्य निष्फलत्वादस्य शरणा गत्यनुष्ठान करणमन्त्रत्वादुपायत्वाध्यवसायपूर्वकमुपायो भवेति प्रार्थनापूर्वकमात्मीयरक्षाभरं स्वरूपफलाभ्यां त्वयि न्यस्यामीति पारमार्थिकवाक्येस्थिते तत्राङ्ग्यन्तर्गतोपायत्वप्रार्थनायाः फलप्रार्थनाविनाभूतत्वाद् गोप्तृत्ववरणान्त मुपायत्वमुपायत्वप्रार्थनान्तर्गतमित्यर्थः - इदमेव व्यतिरेकोक्त्या प्रथयति पृथग्भूता इति - पृथङ् न वक्तव्यमित्यर्थः । ननुसाध्योपायशोधनाधिकारे “अनन्यसाध्ये स्वाभीष्टे महाविश्वासपूर्वकम्। तदेकोपायतायान्ना प्रपत्तिश्शरणागतिः इति भरतमुनिप्रणीतलक्षणवाक्य

विश्वासपूर्वकं प्रार्थनQILD।orm] निष्कर्षि” इत्यत्र प्रार्थनpib, अङ्ग इत्युक्तत्वात् - उपायत्वप्रार्थनमिति गोप्तृवरणमुच्यत इति सारप्रकाशिकायां व्याख्यातत्त्वाच्च इहोपायत्व प्रार्थनाङ्गि शरीरान्तर्गता गोप्तृत्ववरणादतिरित्यत इत्युक्तेस्तद्विरोध इति चेन्न “उपायं वृणु। उपायो भव” इति प्रमाणानुसारेण प्रार्थनाविशिष्ट भर समर्पण स्याङ्गित्वसिद्धौ उपायत्व प्रार्थनान्त र्गतगोप्तृत्ववरणमुपेत्य “तदेकोपायता याच्ना प्रपत्तिः” इत्यत्र तदेकोपायता याचनेत्यनेन विवक्षितुं शक्यमित्यभिप्रायेण प्रार्थनै अङ्गonosunã इत्युक्ते र्गोप्तृत्ववरणाभिप्रायेण विरोधाभावात्सारप्रकाशिकाया अप्यत्रैव तात्पर्यम् - वस्तुतस्तु पृथगुपायत्व प्रार्थनायाः प्रयोजनाभावात् गोप्तृत्ववरणमेवोपायत्वप्रार्थना ।

(सा।सं) ू उपायेति । - निरपेक्षरक्षकत्वप्रार्थनायां रक्षकत्व प्रार्थनारूप गोप्तृत्ववरणसिद्धेरिति भावः । पृथग्भूतm, क्रियापदोपस्थाप्यभिन्नं नेत्यर्थः - येतु सकृत्वभङ्गभयाद्गोप्तृत्ववरणं पृथङ्नानुतिष्ठन्ति तेषां पृथगनुष्ठेयं न भवतीत्यर्थः - ननु लोके प्रार्थनाफल विषयिणी, उपायविषयिणी वा स्यात् ।

[[३४०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

(सा।दी) प्रार्थनैoous Glappinggit - @ing फलप्रार्थनैला

उत्तरखण्ड jCpIL पुनरुक्ति (@sun - उपायप्रार्थनै लगनी) सिद्धोपायल प्रार्थिßs CourQußं। भक्ति अधिकारिकं CLIT - साध्योपायान्तर

शुभ

उपायप्रार्थनैunoug

(सा।स्वा) लोकलंलं प्रार्थनै फलविषयिणीungi, तदुपायविषयिणी

फलविषयिणी) उत्तरखण्ड

& ऒरु

पुनरुक्तिumii - उपायविषयिणी

प्रपत्त्युत्तर कालं कर्तव्य LDITBP उपाय - अतः प्रार्थनीयाभावात् @ring प्रार्थनै कूडादे? ऎऩ्ऱ

कम्मुळं - शं

प्रपित्सु कञ्छ

विवक्षि ऊं की कं

(सा।प्र) पौनरुक्त्यप्रसङ्गाच्चेत्यत्र भरन्यासकर्त्रीत्तरखण्डेन कैङ्कर्यपर्यन्त फलं मे स्यादिति प्रार्थ्य तत्साधनभूतभक्तिमन्तरेणैव तत्प्रापणभरः त्वया स्वीकर्तव्य इति पूर्वखण्डेन प्रार्थनादेवं प्रार्थनापूर्वकभरसमर्पणस्या किञ्चनाधिकारि कृति साध्यस्य “यद्येन” इत्यादिनासाधनत्वबोधनात् तस्यैव पूर्वखण्डेबोधनान्न पौनरुक्त्यमिति -

(सा।वि) ू उपायप्रार्थनै गोप्तृत्ववरणमन्तर्गतमिति भचेतनिर्देशः कथमिति चेदित्थम् “उपायप्रार्थनैowuji निक्षेप प्रती” इत्यादि पूर्ववाक्यानुसारेणोपाय प्रार्थनाशब्देन प्रार्थनान्वितात्मनिक्षेप उच्यते - तत्र गोप्तृत्ववरणरूपप्रार्थनाया अन्तर्गतत्व सम्भवादन्तर्गतत्व मित्युक्तम् । नन्वङ्गभूतस्याङ्गि शरीरान्तर्गतत्वं कथमिति चेन्मैवम् - अहिर्बुध्न्यसंहितोक्त फलत्यागरूपाङ्गस्याङ्गि शरीरान्तः पातित्ववदुपपत्तेः - मतान्तराभिप्रायेण वा पृथगुपायत्व प्रार्थनोक्तेरिति द्रष्टव्यम् परिकरविभागाधिकारेतु “मुंलीं उपायाध्यवसायवाचक शब्दल गोप्तृत्ववरणमन्तर्नीत” मित्युक्त्वा “उपायाध्यवसायी विवक्षितupm” इत्युक्त्वा

[[६६]]

“चेतनैकान्ता गोप्तृत्वमनुसन्धि कङ्ग@msung गोप्तृत्ववरण

[[६६]]

विवक्षितम्” इत्युक्त्वा “अली शरणशब्द प्रयोग लण्ड @ अर्थ अभिधानं or coor LOTTLLOWING अधिकारिकं अंसाधारण Dior उपायाध्यवसायी शाब्द सर्वाधिकारि साधारणDI॰ा गोप्तृत्ववरणमार्थ०१८ &LJ/ इत्युक्तम् - तत्रोपायाध्यवसायमात्रमेवोक्तम् नतू पायप्रार्थनम् - साङ्ग प्रपदनाधिकारेऽपि “Q शेषत्वानुसन्धानविशिष्ट स्वरक्षाभरसमर्पणं द्वय ♚लीं उपायपरLorror पूर्वखण्डल महाविश्वासपूर्वकगोप्तृत्ववरणगर्भDIT शरणशब्दोपश्लिष्टक्रियापदलंल । अनुसन्धिकं प्राप्तम्” इत्युक्तम् । न च तत्राप्युपायप्रार्थनमुक्तम्। अतो मतभेदेनाविरोधो द्रष्टव्यः उत्तरखण्डस्थ फलप्रार्थनायाः पुनरुक्तिः

ननूपायमनपेक्ष्य फलं मे देहीति फलप्रार्थनारूपत्वादुपायत्वप्रार्थनायाः

नह्यङ्गप्रपत्तेर्भक्तिरूपोपायसिद्ध्यात्मकफलप्रार्थनावत् स्वतन्त्रप्रपत्तेस्साध्योपायान्तरं प्रार्थनीयमस्ति - अतः फलमेव - प्रार्थनीयमिति पौनरुक्त्यमेवेति शङ्कते । -

(सा।सं) तयोरिह बाधात् किं विषयिणीह सेत्याशङ्क्य प्रार्थनीयांशं निर्धारयति ।

द्वयाधिकारः

मूइष्टप्राप्त्यनिष्टनिवृत्तिरूप Door फल की प्रार्थनै उत्तरखण्ड श्री ६० ६१ ६ @ii फलप्रार्थनैowi ६६६) पुनरुक्तिj६ormळं। प्रपत्तिकं फलDs भक्तिरूपोपाय

स्वतन्त्रप्रपत्तिनिष्ठ ६०कं शतं

प्रार्थिकं

उपाय

शुभ शान्तु प्रार्थनै

६६०० की सर्वाधिकारि विषय श्री

[[३४१]]

साध्यomin प्रार्थनीय

uqwगामी ? फलप्रधानं कङ्क अकिञ्चन सर्वभरन्यासं

पण्णुगिऱवऩ् पक्कल् वेऱॊरु ३९त्तुक्कु अदिमाग निल्लादबडिऩ् ताऩ् त्तिले निऩ्ऱु कऩ् कॊडुक्किऱ म् एऱ्ऱमाऩबडियाले अव्वेऱ्ऱमाऩ

भरस्वीकारांशळं प्रार्थि

़

(सा।दी) ढाढगढगढ) श्रनुनी Grupi। फलप्रधानमित्यादि। फलप्रदत्वरूपोपायत्वं सर्वाधिकारिसाधारणDID विषय की प्रपत्तिकं अङ्ग Los शरण्यंाला भक्तिस्थानला फलं लCuppo Common भरस्वीकारांश प्रार्थिकण्ठकीला - ननूपायori joor उपायं फलार्थ फलप्रार्थनै • उत्तर

(सा।स्वा) आशयोद्घाटनार्थक शङ्किमङ्की - इष्टेति - आशयमुद्घाटयन्नुत्तरQui फलप्रधानमिति । प्रपत्तीति । शरण्यंा उपायान्तरस्थान मण्डी स्वस्मिन् भरं प्रसक्तLDIron

q प्रपत्ति भरशब्दवाच्य Door उपाय कुङ्किं अङ्गLons प्रसङ्गिकं GOLD ८५५१ भरस्वीकारेति भरस्वीकारप्रार्थनै भरन्यासाविनाभूतै un sw C भरन्यास opi सिद्धिकं की तुलं - तथा च असाधारणस्य फलस्य प्रार्थनीयविषयस्य लाभात् प्रार्थनै विवक्षितैQuormलं। उत्तरखण्डापेक्षया पूर्वखण्डस्य पौनरुक्त्याभावेऽपि पूर्व

या

(सा।प्र) दर्शयन्नुत्तरखण्डस्य फलस्वरूपपरत्वे पौनरुक्त्य शङ्कापि नास्तीत्याह - इष्टप्राप्तीत्यादिना ।

[[१]]

फलप्रधानस्य

(सा।वि) इष्टप्राप्तीत्यादिना । इहोपायत्वप्रार्थनानामकेवलफल प्रार्थना न भवति भगवतस्सर्वाधिकारि साधारणतया केवलफलप्रार्थनायास्सर्वाधिकारि साधारणत्वात् परन्त्वकिञ्चनविषये प्रपत्तिर्यथोपायान्तरस्याङ्गं न स्यात्तथेश्वर एवोपायान्तरस्थानापन्नस्तत्फलं ददातीत्यंशस्यास्मिन्नधि कारिण्यतिशयतया तद्भरं त्वं स्वीकुर्विति भरस्वीकारप्रार्थनैव पूर्वखण्डेन क्रियत इति न पौनरुक्त्यमिति परि हरति - फल प्रधानं ६००१००१ की इति - नन्वेतद्भरं स्वीकुर्विति प्रार्थनयाप्युपायान्तरव्यवधानं विनैव फलं देहीति पर्यवसानादुत्तरखण्डे फलप्रार्थनाधिका स्यादित्याशङ्कयानिष्ट निवृत्तिपूर्वकेष्ट

(सा।सं) इष्टेत्यादिना । शुळा इति । प्रथमशिरसि पौनरुक्त्यापत्त्या द्वितीय शिरसि प्रार्थनीयसाध्योपायान्तरासिद्ध्या च इह यथा दर्शनं प्रार्थनानुपपत्तौ सत्यामित्यर्थः - फलेति - मुमुक्ष्वमुमुक्षुसाधारण्येन भगवानुपायतः फलदः। सर्वभरन्यासं कुर्वतः अकिञ्चनस्य तूपायान्तरस्थाने स्थित्वा - स्थितिस्तु भरस्वीकरणेनेति - तत्र स्थितये भरस्वीकारांश एव प्रार्थ्यत इत्यर्थः । एवं चेत्पौनरुक्त्यमाशङ्क्य परिहरति ।

[[१]]

[[३४२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - @ung उपाय ♚s अपेक्षितं

उपायान्तरव्यवधानop

प्रार्थिक

? शुक्र

अभिमतफलविशेष लक उत्तरखण्ड की प्रार्थनै

श्रीनगगी? उक्तप्रकारं प्रार्थनाविषयी अंशभेदं Comp

ती अपेक्षि की

LD १६

माऩ

[[१०]]

वाक्य श्री फलस्वरूपमात्र♚ली तात्पर्य

(सा।दी) खण्डंली फलप्रार्थनै

उक्तप्रकारलंल इत्यादि

फल की गली ती

डील - उत्तरखण्ड की अपेक्षणीयफलविशेषव्यञ्जक अन्वयमात्र । कं ठ क प्रार्थनापदम् अध्याहरि

लं। कण्ठ ॥ १०६ परिहार । Lomo।

का? गi। on प्रार्थना विषयीं अंशभेद pornmum

अपेक्षिऊं की ला

इत्यादिurr

उपायत्व (pub

ननु

उपायत्वñल अपेक्षिऊं की कलीं।

पुनरुक्तिदोष

फल कुंल अपेक्षिकङ्की का उत्तरखण्ड मण्डी शुल पूर्वखण्डलङ्की उपायत्वप्रार्थनैuri उत्तरखण्ड की फल प्रार्थनै urring वाक्यभेदं Qurrynn?

(सा।स्वा) खण्डापेक्षयोत्तरखण्डस्य भिन्नविषयाभावात्पुनरुक्तिग? शङ्कि की शु इति - उत्तर@spi। उक्तेति भरलं स्वीकरि Com पूर्वखण्डतात्पर्य। फललंmल HC१rGGm उत्तरखण्डतात्पर्य १०६।१५।) उत्तरखण्डं फलस्वरूपमात्रपर LITTÙ पूर्वखण्डं भरलं स्वीकरि प्रार्थनापरDI विश्रान्त Low उत्तरखण्ड कं अनन्वयं प्रसङ्गिungm? Tgri। अपेक्षणीयफलविशेषेति - Lung/ पुनरुक्ति QUICE? Tripi। फलस्वरूपमात्रेति - शब्दतः पौनरुक्त्येऽपि प्राप्ताप्राप्तविवेकेन तात्पर्यविषयभेदान्न पौनरुक्त्य♚हूं। भरस्वीकारं ६६०णी रक्षितं Coug प्रार्थनै प्रार्थनै गोप्तृत्ववरणमन्तर्गत OLD पूर्वखण्डलं की भरस्वीकारप्रार्थनै उत्तरखण्डलं की द्वयाख्यभरमन्त्रं । कं मुलं ही ४५०ruji उपायions -

स्पष्ट

साधारणफलप्रार्थन

(सा।वि) प्राप्तिर्मे भूयात्तदर्थं तद्भरं स्वीकुर्विति प्रार्थना विषये अंशभेदोऽस्तीति स्फोरणार्थं पृथक्प्रार्थनाया अपेक्षिततयाधिका नास्तीत्याह - शुकं इत्यादिना - अपेक्षिis Co/ अपेक्षणमेव - ननु स्वातन्त्र्येण पूर्वोत्तरखण्डयोः प्रार्थनाद्वय प्रतिपादने फलार्थमुपायो कैङ्कर्यं मे स्यादिति वाक्यभेदस्स्यात्, उत्तरखण्डे क्रियापदाध्याहारस्यावश्यकत्वात्, अन्यथा श्रीमते नारायणायेति चतुर्थ्यन्तपदयोरनन्वयादित्याशङ्ख्याह उत्तरखण्ड मुंली इति प्रार्थनापदं, स्यादिति पदम् स्वरूपमात्रलंली तात्पर्यQDomi परिहारLD ITS LDIT, स्वरूपप्रकाशन एव तात्पर्यम् - नतु प्रार्थनायाम् - उपायत्वप्रार्थनयैव फलस्य प्रार्थितत्वात् - ननु प्रार्थनायां तात्पर्याभावेऽप्येकवाक्यततयान्वयो

[[१]]

(सा।सं) इति - उक्तेति - उक्तविधयोत्तरखण्डस्थ फलप्रार्थनातो विभज्य निरपेक्षोपायत्वमात्रस्येह प्रार्थ्यमानत्वान्न पौनरुक्त्यमिति भावः - एवमुत्तरखण्डस्य प्रार्थनापरत्वमभ्युपगम्य पौनरुक्त्यमिह परिहृतम्

अथ तदनभ्युपगमेन परिहारमेव

उत्तरखण्ड मुंली इति । उपायत्वप्रार्थनायामेवापेक्षणीयो यः फलविशेषस्तद्व्यञ्जकतैवोत्तरखण्डस्येति वाक्यापरिसमाप्तिपरिहाराय तत्र प्रार्थनापदमध्याह्रियते चेदपि तस्य फलस्वरूपमात्र समर्पकत्वान्न पौनरुक्त्यमित्यर्थः ।

मू - पूर्वोत्तरखण्ड । नाकं मुकं श्री ६७६ कण्ठ उपायान्तस्थानी आत्मरक्षाभरनिक्षेषं

द्वयाधिकारः

[[३४३]]

Guin निष्कर्षिल अकिञ्चन ६६० । फलविशेष कुण्टुं ५०० कण्ठाळ यथोक्त [Door @G

विशिष्ट प्रार्थनान्वित भरसमर्पण

(सा।दी) ढाढगढग - पूर्वखण्डोत्तरखण्ड/ना इत्यादिuni - LGTQ? महावाक्यार्थ उपायान्तरस्थान की CB♚msi फलविशेष लाग

उपायान्तस्थाननिवेशान्वितफल विशेषप्रार्थनान्वित

वाक्यभेदं । -

विशिष्टप्रार्थनै शम्। वरुवदु छ्ण भरसमर्पणमध्यवसायशब्दपर्यवसितार्थLDINGI LD

[[१]]

(सा।स्वा) अध्यवसिळङ्की, भरलं स्वीकरि Com प्रार्थिमङ्कीङ्ग फलं BJCQ१६१QGQLD ६१ प्रार्थिwn ♚ Cmm वाक्य वाक्यभेददोषं प्रसङ्गिकं५ळं - अङ्गिबोधकशब्दाभावात् मन्त्र । उपायपरत्वभङ्गळं प्रसङ्गिमुळं शङ्क उत्तरÈ@giri - पूर्वोत्तरखण्ड jiji इति शब्दतः विश्वासप्रार्थनयोः प्राधान्येऽपि “विश्वासप्रार्थना पूर्वमात्मरक्षा भरं त्वयि” ढाङ्ग की migu भरसमर्पणस्यार्थतः प्रधानत्वाद्भरस्वीकारप्रार्थनै भरन्यासाविनाभूतैIT६O।SC अर्थतः भरन्यासpii सिद्धिकं शब्दप्रतिपन्नत्वाभावेऽपि तात्पर्यविषयतया आक्षेपसिद्धस्यापि शब्दप्रतिपन्नसमानतया प्राधान्येनान्वयोपपत्तेरवान्तरवाक्यानां त्रित्वेऽपि वाक्यैकवाक्यतया महावाक्यस्य एकतयैकवाक्यत्वोपपत्तेर्नोक्तदोषावकाशः । - ूं अपेक्षितविशेषादिकं सर्वं अस्मत्स्वामिनां न्यासविद्यादर्पणे सारास्वादिन्यां च द्रष्टव्यम्।

(सा।प्र) एवं द्वयस्यैकवाक्यत्वं स्यात्तथात्वनियामक एकोऽर्थः क इत्यत्र हे। श्रीमन्नारायणाकिञ्चनस्य मम त्वयोपायान्तरस्थाने निविश्यत्वत्कैर्यप्रापणाय मद्रक्षाभरस्तवैवेत्यध्यवस्यामीत्येवंरूपं भरसमर्पणमेवेति दर्शयन्नस्य शरणशब्दो पश्लिष्ट क्रियापदेशाब्दत्वं प्रपत्तिशास्त्रार्थत्वेन परिकरविभागसाङ्ग प्रपदनसाध्योपायशोधनाद्यधिकारेषूक्तत्वमप्याह - पूर्वोत्तरेत्यादिना । -

(सा।वि) न लब्ध इत्याशङ्क्य “वाक्ययोरेकवाक्यत्वं पुनस्संहत्यजायते” इति न्यायेन वाक्यैकवाक्यता लब्धमहावाक्यार्थं भरसमर्पणपर्यन्तरूपं निष्कृष्याह । पूर्वोत्तरखण्ड ] ना इति - LG,

risiा

तिरण्डबॊरुळ्, निष्कृष्टार्थः ननु प्रार्थनान्वितभरसमर्पण इति वाक्यार्थ उक्तः।

(सा।सं) एषैव परिहाररीतिरभ्यर्हितेति खण्डद्वयस्याप्येकवाक्यार्थं दर्शयति । पूर्वोत्तरेति उत्तमपुरुषविवक्षिताधिकारिस्वरूपकथनमकिञ्चन ॥ ढणसं इति श्रीमन्नारायणशब्दयोस्सम्बुद्ध्यन्तत्वाभिप्रायेणाभिमुखी करोति - इति - शरणशब्दफलिताभिप्रायेण उपायान्तरेति - चतुर्थी फलितार्थाभिप्रायेण फलेति ‘अनन्यसाध्ये” इत्यादिकटाक्षेणाह । यथोक्तेति । विश्वासप्रार्थनापूर्वकेत्यर्थः - विशिष्टेति - उपायान्तरस्थान निवेशरूपविशेषण विशिष्ट फलविशेषप्रार्थनान्वितेत्यर्थः। छ् इत्युक्त्या एकयैव प्रार्थनया उभयोरपि प्रार्थितत्वसिद्धेरुत्तरखण्डस्य -

[[६६]]

[[३४४]]

मू

शनं समर्पण प्रपत्तिशास्त्रार्थ

(सा।दी) नन्वनुष्ठेयार्थप्रकाशक

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

अध्यवसायशब्दार्थ ((Pwmi - Que परिकर १०७६०१ भरसमर्पण Co

प्रमाणसम्प्रदाय नळं समर्थिß Com।

मन्त्री प्रशब्द प्रकाश्यमानविश्वासं Cgp

प्रधानonsng? ढाङ्गा प्रपत्ति मन्त्रान्तर “मयि निक्षिप्त कर्तव्यः "

निक्षेपक

[[१]]

(सा।स्वा) ूञ्छ प्रधानभूतसमर्पणलं

उपपादितं । अनुचित ?

ढग की क्रियापदार्थ।com

GT ढग कर्तव्य LD IT Cor

आर्थिकDIी अङ्ग भूतविश्वासादि ५०० शाब्दLDIT & (@suprit - @v समर्पण piळं इति

भरस्वीकारप्रार्थनतया आक्षेपतः भरसमर्पणत्वेन सिद्धonor v समर्पण pii अध्यवसायत्वाकारेण प्रपद्ये

@isa श्रीको समर्पणमध्यवसायशब्दार्थ puoró इति पाठक - आक्षेपात्सिद्धिमात्र १०६। Cs शब्दार्थ (pro इत्यर्थौचित्यpळा। उपायप्रार्थना शब्दळं, निक्षेपशब्द, पुनरुक्तिशङ्किलं पूर्वं परिहरिकंon surgiri ( भरस्वीकारप्रार्थनैow फलप्रार्थनैwirs निरूपिकं । समर्पणलं ल अध्यवसायशब्दार्थ LD IT pour अर्थसिद्धनिक्षेप ñn L महावाक्यार्थीÈQrung शब्दार्थ की पाठ समीचीनम् -

vg भरसमर्पणप्रधानons महावाक्यार्थं CFCLDI? “तदेकोपायता यात्रा - त्वमेवोपायभूतो मे - प्रपत्तिर्विश्वासः स्वप्रवृत्तिनिवृत्तिः प्रपत्तिः” इत्यादि प्रमाणसं प्रदाय [i) Gu विश्वासादिमात्रा pm प्रपत्तिwn Camp ? भरसमर्पणं Capp? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् - इप्पडि ती

(सा।वि) सोऽनुपपन्नः प्रपद्ये इत्येतदर्थाध्यवसायस्य भरसमर्पणरूपत्वाभावादित्याशङ्कय अध्यवसायपर्यवसितार्थो भरसमर्पणं भवतीति तदनुपपत्तिश्च नास्तीत्याह । समर्पण इति । यद्वा रहस्यत्रयचुलके। अथवा न्यासस्यापि बुद्धिरूपत्वात्प्रपद्य इत्यत्र न्यास एवाभिधीयते” इत्युक्तत्वेन तद्रीत्या भरन्यासो मुखयार्थ एवास्त्वित्यभिप्रायेणाह v समर्पण pii इति ननु प्रसिद्धिप्राचुर्याद्विश्वास एवाध्यवसाय शब्दार्थः - स एव वाक्यार्थोऽस्तु । किं भरसमर्पणलक्षणादिना - किं वा अप्रसिद्धार्थस्वीकारेण चेत्यत्राह - Qig सपरिकर LDI६०] इति । एवं च प्रपत्तिमन्त्रान्तर समानार्थत्वं च सिद्ध्यतीत्याह ।

(सा।सं) प्रार्थनापरत्वाभावान्न पौनरुक्त्यमिति भावः । उक्तविधमेव द्वयेन भरन्यासकालीन द्वयार्थानुसन्धानमभिज्ञस्य कार्यमिति गुरुवराशयः । इत्थं शरणशब्दोपश्लिष्टक्रियापदस्य विश्वासाभिधान मुखेन सपरिकरसाध्योपायबोधकत्वे प्रदर्शनीयतया प्रक्रान्ते प्रार्थनांशे प्रसक्तशङ्कापरिहार प्रकारों दर्शितः अथ समर्पणस्याप्यध्यवसायशब्दार्थत्वमाह - @av समर्पण pii इति - ज्ञानसामान्यवाचिधातुना विश्वासाभिधानं प्रकृताधिकार्यपेक्षित बुद्धिविशेषत्वकृतम्। तच्च समर्पणानामपि तुल्यमिति समर्पण optio अध्यवसायशब्दार्थ इत्युक्तिः समुच्चयादाभिधानिकार्थcom इत्येवाभिप्रेतम् - विश्वास एवं प्रपत्ति शब्दार्थ इति भ्रमनिवर्तनायोक्तमेव स्मारयति । इति - परिकरशब्दः अङ्गपञ्चकार्थकः ।

-द्वयाधिकारः

[[३४५]]

सिद्धोपाय /

मुमुक्षुथी

मू -

‘अनेनैव तु मन्त्रेण स्वात्मानं मयि निक्षिपेत् ।

मयि निक्षिप्त कर्तव्यः कृतकृत्यो भविष्यति ॥ "

६७६ प्रपत्तिमन्त्रान्तर श्रीलं

कर्तव्यनिक्षेपप्राधान्य

२नान्ना

तुल्यम् । मोक्षप्रद moonr शास्त्रीय १०६०१ साध्यव्याजं

वशीकरण

६६०० कर्ता का Gळील उत्तम

सिद्धम्

(सा।दी) प्राधान्यं शशळं मन्त्री

अनेनैवतत्विति - “तद्विष्णोः इति

[[९९]]

मन्त्रतः अनेनैव तु मन्त्रेण - मयि निक्षिप्तकर्तव्यः, कृतभरनिक्षेप इति यावत् - निक्षिप्तमुपायात्मकं

इऩि टूऩिल् अजीत्तै अरुळिच् चॆय्गिऱार्

वशीकरणसापेक्ष उत्तम

कृतकृत्य :

कर्तव्यं येन सः मोक्षप्रद - सिद्धोपायमुपाय मुमुक्षु कर्तृकori शास्त्रीयसाध्यव्याज

(सा।स्वा) ूळं मन्त्री भरसमर्पणप्रधानons वाक्यार्थं

मोक्षोपायभूतेश्वरवशीकरण LDTib

विश्वास प्रधान स्वरस Compon ल♚s । Con? करणमन्त्रतयानुष्ठेयार्थप्रकाशनार्थं भरसमर्पणपरत्वं Cougगी “क्रियां तत्सम्बन्धिनं वा प्रकाशयतो मन्त्रस्याङ्गत्वम्” न्यायविßb।कण्ठनाQFrig विश्वासमात्रप्रकाशकतया व्यङ्गत्वोपपत्तेः शङ्क उत्तर @supri - अनेनैवतु मन्त्रेणेति - प्रपत्तिकं करणमन्त्रमनेक ६० Bur मन्त्र♚ल केवलप्रकरणसिद्धाङ्गभावमन्त्रं Curris विनियोगबल अङ्ग भूततया निक्षेप प्राधान्यं वचनसिद्ध की) सर्वशाखाप्रत्ययन्याय द्वय श्री तुल्यQLD - “ऐन्द्रया गार्हपत्ययुपतिष्ठते” इत्यत्र इन्द्रपदस्य गार्हपत्यप्रकाशकत्ववद्यथाकथञ्चिन्निक्षेपप्रकाशकत्वमावश्यक QILD

कारुण्यवात्सल्यादि पूर्ण शरण्या विषयी मोक्षार्थLDITB निक्षेप

कर्तव्य

६० $♚८nQ& Gऊं की Cur

GT ंেग

([\ÈQFumi। मोक्षप्रद

सिद्धोपायस्य सदासत्वात्सर्वमुक्तिप्रसङ्गं

ऩाऩ

कण्ठ शिशु

दासभूता मुमुक्षुकं स्वरूपविरुद्ध ? इति - सिद्धोपायमं मं इति - साध्यव्याजानपेक्षायां GILD - मोक्षप्रदLDIT] इति,

(सा।प्र) एवं च निक्षेप प्राधान्यबोधकप्रमाणानुगुण्यं चेत्याह - अनेनैवेत्यादिना । कर्तव्यनिक्षेपप्राधान्यमिति । कर्तव्योऽयं रक्षाभरनिक्षेपः तत्प्राधान्यमित्यर्थः एवं च भरसमर्पणं भगवद्वशीकारकमित्यायातम् ।

वशीकरणत्वं मन्त्रे कुत्र प्रतीयत इत्यत्राह - मोक्षप्रदेत्यादि ।

(सा।वि) अनेनैवतुमन्त्रेणेति - " तद्विष्णोः” इति मन्त्रेणेत्यर्थः । ननु सिद्धोपायस्य भगवतो मोक्षप्रधाने वशीकरणापेक्षणादिह वशीकरणरूपत्वं कुत्र प्रतीयत इत्यत आह - मोक्षप्रदDoor इति। “तद्वशीकरणं तच्छरणागतिरेव " इति कर्त्रा अनुष्ठीयमानशरणागतिरेव तं वशीकरोतीति शरणागतिकर्तृवाचकोत्तमपुरुषेण वशीकरणत्वं

(सा।सं) एवकारस्यात्मनिक्षेपप्राधान्यव्यवच्छेदकता भ्रमपरिहारायाह । अनेनेति । मन्त्रान्तरशब्देन “मुमुक्षुर्वै” इति मन्त्रो विवक्षितः निक्षेपप्राधान्ये प्रामाणिकेऽपि तस्यैतन्मन्त्रेण विवक्षितत्वं तस्यैव वशीकरणत्वं च केन सिद्धमित्यत्राह। मोक्षप्रदonor इति । उत्तमपुरुषस्य तदुभय प्रत्यायकत्वप्रयोजकाकारमाह। गTে कर्ताours इति - गतिवाचि धातोर्बुद्ध्यर्थत्वं बुद्धेस्समर्पणरूपत्वं च सिद्धम् ।

[[३४६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

[[६६]]

“४५qwor - अहमस्म्यपराधानामालयोऽकिञ्च-

नोऽगतिः। न धर्मनिष्ठोऽस्मि नचात्मवेदी” इत्यादिqw अधिकारिविशेष (pii कार्पण्य की

मू - क्री औचित्य

परिकर सूचितम्।

“स्वात्मनित्यनियाम्य”

[[१]]

[[६६]]

[[९९]]

गद्य “अनन्यशरणः

की

की चूर्णिकै

ऎऩ्गिऱ पुत्तिलुम्, सिऱु ऩत्तिल्

(सा।दी) ढाढा उत्तम सिद्धार्थ। @pp उत्तम) औचित्य अधिकारि विशेष pii कार्पण्य apib सूचितQLD१&prri। क्रीं औचित्य का अकिञ्चनानन्यगतिक शरणवरणं कर्तव्यDIST Gormula - अधिकार gjb प्रमाण १५० बाऊंL Gior इत्यादिuT -, उपायान्तराशक्ता - अकिञ्चनोऽगतिः, उपायान्तर शरण्यान्तररहित Glrs - कार्पण्य(pi, स्वाकिञ्चन्यानुसन्धानरूप कार्पण्या - इत्यादि । लं अधिकारविशेषapii कार्पण्य api उत्तम सूचित - गद्यलङ्की, पृथुगद्य m। अनन्यशरणस्त्वत्पादारविन्दयुगलं अनन्यशरणपदक, स्वात्मनित्यनियाम्य ढाळा की चूर्णिकै अनागतानन्तकाल समीक्षयाप्यदृष्टसन्तारोपायः” momulg•

(सा।स्वा) साध्यव्याजमचेतन कार्यकरQLD१] ८५।लं।

सिद्धिकं कीpagni Cum Con? औचित्यात्तदनुबन्धिकार्पण्यं

सिद्धिWILD । सिद्धिकं Con? आकिञ्चन्यादिनां सिद्धिकं की

५ फलप्रद ईश्वरवशीकरण is G कार्पण्यरूपाङ्गri Cs सिद्धि सपरिकरसाध्योपायं उत्तमपुरुष कर्ता अहमर्थं

लगी। आकिञ्चन्यानुसन्धानरूप Din@sun आकिञ्चन्यं

औचित्यात्सिद्धिमङ्कीङ्गी) अहमर्थानुसन्धानलं ऊं प्रमाणसम्प्रदाय [i) CL IT? ढाङ्ग

ठं @supri। शलं इति - अहमर्थ CCL Cg आकिञ्चन्याद्यनुसन्धानं प्रमाणसम्प्रदाय [i) G सॊल्लुगिऱदॆऩ्ऱु करुत्तु - आऩालुम् पण्णिऩ विळावुगारुम् अरुळाळप् QQ अकिञ्चनः कृपणः Tळा अहमर्थानुबन्धि अनुसन्धि(कङ्क त्मागविङ्गे सॊल्लक्कूडुमो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् - इदु त्तिलुमॆऩ्ऱुम्

अरुळाळप्पॆरुमाळॆम्बॆरुमाऩारुम्

भाग

(सा।प्र) उत्तमपुरुष एव प्रमाणानुगुण्याच्छ्रीशठारि, यामुनाचार्य, रामानुजादिकृतद्वयव्याख्यानानुगुण्याच्चाकिञ्चन्यं तदनुसन्धानात्मककार्पण्यं चानुसन्धेयमिति दर्शयन्नाकिञ्चन्यरूपार्थादत्रैव नैरपेक्ष्यमप्यनु सन्धेयमित्याह - ूलीं औचित्येत्यादिना।

[[१]]

इदिल् कळालं

(सा।वि) बोधितमिति भावः अत्रैवाकिञ्चन्यरूपाधिकारः कार्पण्यं च सिद्ध्यतीत्याह औचित्य इति - उपायान्तरानधिकारिण एवैतदधिकारित्वादिति भावः । Quiquor, उपायान्तराशक्तोऽहम् । अकिञ्चनः, उपायान्तररहितः - अनन्यगतिः, शरण्यान्तररहितः । एतादृशानुसन्धानं भाष्यकारैरप्युक्तमित्याह - गद्य की इति - स्वात्मनित्येति । (सा।सं) तथा तद्धात्वन्वितोत्तमस्य प्रमाणसिद्धसमर्पणरूपवशीकरणकर्तृपरत्वात् “मुमुक्षुर्वै” इत्यत्र द्वये शरणशब्दोपश्लिष्टक्रियापदेनैव प्रमाणसम्मितेन तस्य विवक्षितत्वं तस्यैव वशीकरणत्वं च सिद्ध्यतीत्यर्थः । एवमङ्गिसिद्धि प्रकार उक्तः अथाधिकारिणः कार्पण्यस्य च सिद्धिप्रकारमाहक इत्यादिना । वशीकरणविशेषे आकिञ्चन्यादि विशिष्टस्यैव कर्तृत्वौचित्याद्वशीकरणकर्तृपस्थापकत्वादुत्तमस्य औचित्यलंल इत्युक्तिः /, आकिञ्चन्यरूपाधिकारः कार्पण्यं च -

द्वयाधिकारः

[[३४७]]

मू - श्रीवैकुण्ठगद्य की “तत्प्राप्तये च तत्पादाम्बुजद्वयप्रपत्तेरन्यन्नमे कल्पकोटिसहस्रेणापि साधनमस्तीति मन्वानः” की चूर्णिकै प्रपञ्चित - अनु

“स्वाभीष्टे परसम्बन्धे स्वाशक्त्या हीन साधनः । तत्प्राप्त्युपायं तत्पादौ कृत्वा विश्वासपूर्वकम् ॥” भनg। अकिञ्चनाधिकार भरसमर्पणरूप उपाय mu दुष्करकर्मान्तरनैरपेक्ष्यम् अर्थसिद्ध - gug शरणशब्दान्वित ६०] प्रपद्येगळी पदलली,

(सा।दी) शलं “स्वाशक्त्या हीनसाधनः” ढांলठं सॆय्दारॆऩ्गिऱार् - अरुळाळप्पॆरुमाळ् रीदियाल् परसम्बन्धः, देशविशेषलं की परमात्मप्राप्तिः अशक्तिरज्ञानस्याप्युपलक्षणम् । शमं कार्पण्याद्यङ्गं Cum दुष्करकर्मादिरूपाङ्गान्तरनैरपेक्ष्य pubis अर्थात्सिद्धQLD। Q अकिञ्चनेति शनी द्वय मुंली विश्वासाद्यङ्गचतुष्टय ं अनुसन्धिकं (५ळी कळी।

(सा।स्वा) इति वाक्यद्वयलं

शरणेत्यादि ।

द्वयविवरणगद्यान्तरं

शङ्कावारणार्थं

तत्स्थानलं विहितैurroor

गद्यान्तरोक्तिः - @rivg भक्तियोगं दुष्कर्मयोगाङ्गकLium

प्रपत्तिळम्मुळं तदङ्गकत्व

सिद्धिurLDuno सपरिकरसिद्धि Gumlon?

“प्रपत्तिः क्वचिदप्येवं परापेक्षा नविद्यते” ढाङ्ग दुष्कर्मनिरपेक्षम् न्यास

आकिञ्चन्यादिवदन्त नैरपेक्ष्यादि मन्त्री सिद्धिकं CCT ? (È mi - अकिञ्चनेति । अकिञ्चनाधिकारsurrouji, भरसमर्पण surrouji, दुष्करकर्मनैरपेक्ष्यं सिद्ध ू ५०लं। शुकं प्रपद्ये ढङ्ग की क्रियापदक सपरिकरसाध्योपायं GFGCom ? आनुकूल्यसङ्कल्प प्रातिकूल्यवर्जन pib सिद्धिकण्ठीmu?ji। Q इति ।

(सा।प्र) एवं पूर्वखण्डे साङ्गभरन्यास उक्त इत्याह । शरणशब्देत्यादिना ।

(सा।वि) अनागतानन्तकालसमीक्षयाप्यदृष्ट सन्तारोपाय इत्यनेनेति भावः स्वाशक्त्या, स्वासामर्थ्येन हीनसाधनः, त्यक्तभक्त्यादिसाधनः अकिञ्चनाधिकारत्वाद्भरन्यासरूपत्वाच्च प्रपदनस्य कर्मान्तरनैरपेक्ष्यमप्यर्थ सिद्धमित्याह - Que इति दुष्करेति कर्मस्वभावबोधक विशेषणम् अकिञ्चनाधिकारकत्व द्योतनाय - नतु व्यावर्तकम्। यत्किञ्चिन्मात्रस्यापि अनपेक्षितत्वात् - एवं चेह क्रियापदे चत्वारोऽर्था अनुसन्धेया इत्याह । Qug इति। शरणशब्दान्वितेति।

(सा।सं) नाभीष्ट इति - परेण, भोग्येन भोक्तृतया स्वस्य सम्बन्धेस्वाभिलषिते। तदर्थं स्वाधिकारानुगुणया शक्त्या हीन साधनः। उपायान्तरशून्यः। कृत्वा तत्वादौ, स्वाभीष्टप्राप्त्युपायान्तरस्थाने निवेश्य । एतेन ज्ञानशक्तिलनाळा कण्ठ इत्युक्तिर्निरस्ता। “प्रपत्तेः क्वचिदप्येवम्” इत्यादिसिद्धदुष्करकर्मान्तरनैरपेक्ष्यसिद्धिरिह कथमित्यत्राह । इति। आहत्य शरणं प्रपद्य इत्येतावता सिद्धमर्थमनूद्य निगमपति Qug इति । अङ्गान्तरसिद्धिप्रकारस्य चोक्ततामाह । -

[[३४८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू- " रक्षिष्यतीति विश्वासो गोप्तृत्ववरणं तथा । आत्मनिक्षेपकार्पण्ये॥॥ ऎऩ्ऱु समाऩनालुम् सॊल्लिऱ्ऱायिऱ्ऱु - “चराचराणि भूतानि सर्वाणि भगवद्वपुः ।

अतस्तदानुकूल्यम्मे कार्यमित्येव निश्चयः ॥

स्वस्य स्वामिनिवृत्तिर्या प्रातिकूल्यविवर्जनम् ।”

इत्यादि प्रमाण

नारायणशब्द♚ली

[[९९]]

६४। C स्वामित्वादिनिबन्धन [५] [६६० [नाएं की सविशेषण Door आनुकूल्यसङ्कल्प प्रातिकूल्यवर्जन (pi सूचित

(orCor

C। परिकर उपायार्थ or (ii) s सकृत्कर्तव्य न ६७६६० अधिकारान्तरं की।

क

अदु

(सा।दी) आनुकूल्यसङ्कल्प(pi प्रातिकूल्यवर्जन (pio अनुसन्धिकं स्थलं BITGpi। चराचराणीत्यादि। तदानुकूल्यं, भगवच्छरीरभूत सर्वभूतानुकूल्य Q Lon इदमानुकूल्यसङ्कल्पत्वे प्रमाणम्। अथ प्रातिकूल्यवर्जन♚ली प्रमाणं BIG - स्वस्यस्वामिनीति । स्वस्य स्वामिनि या कैङ्कर्यरूपावृत्तिः । इयमेव प्रातिकूल्यविवर्जनम् - स्वामित्वादिनिबन्धन ११ ५६०६०, स्वामित्वसर्वशरीरित्वादि निदान ११ ५६० T

मागील (??) सविशेषण, श्रीमच्छब्दविशिष्ट ११६०५। प्रातिकूल्यवर्जननिबन्धन LDITGT स्वामित्वं विशिष्टगत सविशेषण। परिकर ( इत्यादि। (सा।स्वा) शरणशब्दान्वित क्रियापद) विरोधQuorm & कंं। शुगळं आनुकूल्यसङ्कल्प प्रातिकूल्यवर्जन Di GCQJLICIT? / नारायणशब्द Co GdjporifCo० शरण्यं जगच्छरीरत्वादिना मी आनुकूल्यादिना G@wajnu? शरीरत्वदासत्वनिबन्धनं मां तन्निबन्धन DIGI आनुकूल्यादि कक्षा सिद्धिकं (G/D६गणी) शरीरत्वादि ६५ कं निबन्धन Logon ? गगनी। चराचराणीति। सर्वस्य भगवच्छरीरत्वे स्वस्य दासत्वे च स्वामिशरीरे स्वामिनि च आनुकूल्यस्य प्रातिकूल्यवर्जनस्य च सिद्धिः ढाळा कलङ्क - सविशेषणनारायणशब्द Gurm निर्देशं @p

सविशेषणनारायणशब्द♚Gurm निबन्धनLDIT६or जगच्छरीरित्वशेषित्वादिक्षा श्रीविशिष्टशरण्यगत LDC - Qi स्वामित्वादिsarquin आनुकूल्यादिना सूचित की निबन्धनं यावदात्मभाविurosur प्रपदन । कण्ठाळ। आनुकूल्यादि यावज्जीवमनुवर्तिॐ& CooLICT ? Cul सकृत्कर्तव्यत्वरूपसिद्धान्त भङ्गं ? Grummit। परिकर इति । (सा।प्र) अङ्गवैशिष्ट्येनैवाङ्गिनस्सकृत्त्वं परिकरविभागाधिकारोक्तं स्मारयति । परिकर/१८६५ इत्यादिना । (सा।वि) सविशेषणनारायणशब्दे स्वामित्वादिसम्बन्धप्रतिपादके आनुकूल्यसङ्कल्पः प्रातिकूल्यवर्जनं चानुसन्धेयमिति प्रागेवोक्तमित्याह । चराचराणीति - स्वामित्वादीत्यादिशब्देन सर्वशरीरित्वम् - तेन स्वामिशरीरभूत भूतेषु द्रोहादिकं न कार्यमिति भावः । सविशेषेणेति । श्रीमच्छब्दयुक्तेत्यर्थः - स्वामित्वस्य श्रीविशिष्ट प्रवृत्तित्वादिति भावः - लडर्थभूतवर्तमानत्वं बर्हिर्देवचेतनं दामीति वत् अनुष्ठानकालाभिप्रायम् । (सा।सं) प्रकारस्य चोक्ततायाह - चराचराणीति । उपायत्वप्राप्यत्वानुगुणाकारपौष्कल्यविशिष्ट कृत्स्नजगच्छरीरि स्वाम्युपस्थापके श्रीमच्छब्दविशेषणकनारायणशब्दे दासभूतस्यौचित्यप्राप्ताभिमतानुवर्तनसङ्कल्पात्मकाङ्गयोः सिद्धिरिति परिकरविभागाधिकारे उक्तमित्यर्थः - अधिकारान्तर, साङ्गप्रपदनाधिकारे - अनेन प्राप्यत्वरातिशयेन भोगरूपेण वा प्रसक्तावृत्तीनां नोपायशरीरानुप्रवेश इति सूचितम् ।

[[१]]

द्वयाधिकारः

[[३४९]]

मू - कं क्रियापदलं की वर्तमाननिर्देशं बर्हिर्लवनादिमन्त्रfjun अनुष्ठानकालाभिप्रायम्

मालकं यं वर्तमान व्यपदेशं वर्तमानदेहावधिws प्रपत्त्यनुष्ठानकर्तव्यतै

विवक्षितं की,

(सा।दी) । वर्तमाननिर्देशj/

ै

अभिप्राय pri। क्रियापद Liİकী बर्हिर्लवनादि मन्त्रriusafi♚Guru। बर्हीम्षि, दर्भाः - तेषां लवनम्, छचेतनम्। आदिशब्देन सम्भरणग्रथनोद्यमनाहरणादि गृह्यते। तत्र तत्र मन्त्राश्च पठिताः “बर्हिर्देवचेतनं दामि - देवानां परिषूतमसि” इति लवनमन्त्रः । “बृहस्पते मूर्ध्ना हरामि” इति आहरणमन्त्रः तत्र वर्तमाननिर्देशो यथा अनुष्ठान कालाभिप्रायः, तद्वदिति - @rig वर्तमाननिर्देशप्रयोजनवत्त्वेनतैस्तैरुक्तानां पक्षाणां प्रमाणविरोधं दर्शयति । QC इत्यादि। सपरिकर DI& सकृत्कर्तव्यQLD BL प्रमाण is TITL, (सा।स्वा) स्वयं प्रयोजनons आवर्तिigggio उपायार्थLons आवृत्ति Com॥

प्रपद्ये दाढङ्गी वर्तमाननिर्देशं ८०G GLorr? यावज्जीवमनुवृत्तिjp वर्तमाननिर्देशं ĐnL_६०TTQ१?

क्रियापदलंली इति - बर्हिर्लवन मन्त्रः, बर्हिर्देवचेतनं दामीति मन्त्रः । आदिपदेन “अग्नयेजुष्टं निर्वपामि” इत्यादयो विवक्षिताः

इप्पडि Q] वर्तमानव्यपदेशमनुष्ठानकालाभिप्राय यं वर्तमान व्यपदेशं यावद्देहावधिप्रपत्त्यनुष्ठान ल बोधिकङ्कीmgmi, विश्वासानुवृत्ति बोधि@gmi, आनुकूल्यादि परिकरानुवृत्ति बोधि ऊं की लीग सम्प्रदाय का विरोधिwng? इत्यादि

प्रमाणविरुद्धत्वादिस्सम्प्रदाय [i) अनादरणीय ग।

(सा।प्र) ननु जीवति वर्तते इत्यादाविव वर्तमाननिर्देशेन भरन्यासस्ययावच्छरीरपातमावर्तनीयन्वं वा, सोपसर्गधात्वर्थभूतमहाविश्वासस्य आफलमनुवर्तनीयत्वं वा, आनुकूल्यवृत्ति प्रतिकूलवृत्तिवर्जनयोः प्रपत्त्यङ्गत्वेन यावच्छरीरपातमनुवर्तनीयत्वं वा बोध्यं किं न स्यादित्यत्र “बर्हिर्देवचेतनन्दामि’ इत्यत्रयथासकृत्खण्डितानां बर्हिषां पुनः खण्डनानुपपत्त्या आवृत्त्यबोधकत्वं तथा “सत्यं तद्द्वयं सकृदुच्चारस्संसार विमोचनं भवति । सकृदेवहि शास्त्रार्थः कृतोऽयं तारयेन्नरम्” इत्यादि प्रमाणावगतसकृत्त्वविरुद्धा सकृत्त्वबोधनानुपपत्तेस्तस्या विवक्षितत्वमेवेत्याह शशकं क्रियापदली इत्यादिना - ननु प्राप्यत्वरया पुनः प्रपदनस्यानुमतत्वात्तादृशावृत्तेर्वा भाष्यकारैर्भोग्यतयोक्ताया

(सा।वि) प्रारब्धा परिसमाप्तत्वं वर्तमानत्वम् - क्षणमात्र एव तदनुष्ठानम् - तत्काल एव वर्तमानकाल इत्याह - क्रियापदलंल ं वर्तमाननिर्देशमिति - अत एवमनभ्युपगमे वर्तमाननिर्देशो देहावधिप्रपत्तिकर्तव्यतां बोधयतु यद्वा फलपर्यन्तं महाविश्वासानुवृत्तिमङ्गत्वेन बोधयतु, परिकरबोधानुकूल्यसङ्कल्पादयो वा यावत्फल मनुवर्तनीया इति बोधयत्वित्यङ्गीकारे सपरिकरभरन्यासस्य सकृत्कर्तव्यत्व ग्राहकप्रमाणविरोध इत्याह @ इति - ननु सांसारिकदुःखासहिष्णुत्वेन वा, भगवदीयनिरतिशयभोग्यत्वानुसन्धानेन

जनितेन त्वरातिशयेन पूर्वं कृतेऽपि ।

वा,

(सा।सं) ननु साङ्गस्य सकृत्वे वर्तमाननिर्देशानुपपत्तिरित्यत्राह । ूळं क्रियापदलंली इति। अत्र परोक्षपक्षान्तराण्यनूद्यदूषयति - कं इत्यादिना ।

[[३५०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - फलं ६४१७६४ प्रपत्तिपरिकर ६० विश्वासानुवृत्तिow विवक्षितं की, प्रपत्तिकाल मुंलीं ६० सङ्कल्पिgugCw आनुकूल्यादिनां प्रपविपरिकर १० BC Co अनुवर्ति Corbugmws BiGGपक्ष उपायं सपरिकर १०१६ सकृत्कर्तव्य &LGळील प्रमाण & CCL विरोधिकं कळं त्वरातिशय♚ ं, भोगरूपतैwmoji यङ्गुळं आवृत्तिळं, पूर्वखण्डw अनुष्ठित Loroom उपायशरीर की प्रवेश॥

ऩ

[[१]]

(सा।दी) “सकृदेव कृताह्यसौ - सकृदेवप्रपन्नाय” इत्यादिs CTCL T६० ८। त्वरातिशयाद्युपाधिurr

• आवृत्ति अनुष्ठितोपायशरीर की प्रवेशिकी - त्वरातिशयइत्यादि। त्वरातिशय♚HQ] ? पूर्वं प्रपत्ति प्राप्यवैलक्षण्यज्ञान job, प्राप्यत्वरै अतिशयितं शीघ्र तत्सिद्ध्यर्थं पुनः प्रपत्ति

शीघ्रप्राप्तिरूपफलान्तरार्थLD१६०५६) पूर्वप्रपत्ति सहकारि। भोगरूपतया सर्वदानुसन्धान

गण

माग

Opportqp। Golg Cu पूर्वमनुष्ठित Dior इत्यन्वयः ।

संसारदुःखातिशय,

मा

(सा।स्वा) ू उपायं सकृत्कर्तव्यLDI & @ अधिकारिप्रपत्त्यनुष्ठानानन्तरम् आर्ति अविलम्बेन फलसिद्धिकं पुनः प्रपदनं की स्वयं पुरुषार्थLDI “द्वयमर्थानुसन्धानेन सह सदैवं वक्ता” ढाङ्ग कीg Cu स्वयं प्रयोजन Lons आवर्तिgi विरोधिwn? TU (BalÈ @supri। त्वरातिशय इति । उपायशरीर की इति - मेक्षार्थतया

(सा।प्र) यावच्छरीरपातं सार्थद्वयानुसन्धानरूपावृत्तेर्वा बोधनं युक्तं नतु नैरर्थक्यमित्यत्र क्रमेण क्रियमाणानेक फलार्थभरन्यासयोरिव त्वराकृतस्य पृथक्फलसाधनतयोक्तोपायवृत्तित्वाभावात्फल भूतस्योत्तरखण्ड प्रति पाद्यतयात्र विवक्षानुपपत्तेरविवक्षितार्थत्वमेवेति वदन् पूर्वखण्डस्य व्याख्यातत्वमप्याह। त्वरातिशयgto इत्यादि ।

(सा।वि) प्रपदने पुनरावृत्त प्रपत्तेरनुमतत्वात्तादृशावृत्तिं वर्तमाननिर्देशः प्रथमप्रपदनस्य सहकारितया बोधयेत् “सकलं कालं द्वयेन क्षिपन्द्वयानुसन्धान सन्ततस्फुरिताधरः” इति भोगरूप सदातनानुसन्धानं वा प्राथमिक प्रपत्तेरङ्गत्वेन बोधयेदित्याशङ्क्य पुनः प्रपत्तेश्शीघ्रफल प्राप्तिरूप फलान्तरार्थत्वेन प्राथमिक प्रपत्तेस्सहकारिणी न भवति। भोगरूपानुवृत्तेः कैङ्कर्यरूपायाः रागप्राप्तायाः प्रागनुष्ठितप्रपत्तावङ्गत्वेन प्रवेशो न सम्भवतीत्यतोऽयं वर्तमाननिर्देशस्तयोस्सहकारित्वं बोधयितुं न शक्नोतीत्यतोऽनुष्ठान कालाभिप्रायत्वमेव युक्त मित्यभिप्रेत्याह। त्वरातिशय इत्यादिना भोगरूपानुवृत्ति इति पुनः प्रपदनं चेत्यध्याहार्यम् । -

(सा।सं) “सकृदेव प्रपन्नाय तवास्मि - यस्सकृदुच्छरणं गतः तं माता” इत्यादिकमिह विवक्षितम् । केषुचित्तदनुवृत्ति प्रदर्शनमावृत्तेरावश्यकतां दर्शयतीत्यत्राह । त्वरातिशय इति। त्वरातिशयाद्भोगरूपेण वा फलत्वेनानुष्ठितयोः प्रागलब्धोपायस्सशोकश्च सन्नवधानेन

द्वयाधिकारः

[[३५१]]

मू - शुक्र उपायवाक्य की वर्तमानव्यपदेशं “द्वयमर्थानुसन्धानेन सह सदैवं वक्ता” नढाकील रागप्राप्तभोगरूपानुवृत्तिow विवक्षितङ्की - सर्वशरण्यत्व, शरणागति स्वरूप(pळं, लीग परिकर १८६, अधिकारविशेष ( पूर्वखण्डी प्रकाशित

(सा।दी) वर्तमानव्यपदेशं भोगरूपानुवृत्ति

विवक्षितङ्की

@suprit। शुल इत्यादि । अनुष्ठेयप्रकाश

यै

गGHT? GTढङ्ग (ठं मन्त्री अनुष्ठेया

रागप्राप्तानुवृत्ति - पूर्वखण्ड की फलितार्थ / १८६० ना অলীষ @spi। @i सर्वशरण्येति - छ् उपाधिनिर्देशं शरणं प्रपद्ये ढाङ्गnsur ईश्वर सर्वशरण्यत्व pii, शरणं प्रपद्ये नाकं शरणागति स्वरूप pib, उपायत्वेन विवरि६०५० शरणागति स्वरूपम् । तत्तत्पद अलीग परिकर १६ उत्तम कर्मज्ञानभक्तिराहित्यादिरूप Door अधिकारविशेष po

(सा।स्वा) सकृदेवानुष्ठेय

स्वरस कधी कङ्क अनुष्ठानकालाभिप्रायQLD

वर्तमाननिर्देशं भोगरूपानुवृत्ति बोधि मं

G CLI? न

। शुक्रकur @ उपायवाक्य कुंली इत्यादिना - शुभ, भोगरूपानुवृत्तिकं उपायशरीर की प्रवेश

उपायानुष्ठानार्थ Diss करणमन्त्री अनुष्ठानकालाभिप्राय Dorm Gठानाना CourGGILD - महाविश्वासनिक्षेपादिना शुन्य अधिकारिकं कॊळ्ळ वेण्डुमॆऩ्ऱु करुत्तु Que छ कर्तव्यoms पूर्वखण्डं बोधिलं ललकी पूर्वखण्डमनन्योपायत्वपरQD६ सम्प्रदायं विरोधिumm? भगवतस्सर्वशरण्यत्वोक्त्या भगवदेकोपायत्वबुद्ध्यात्मक शरणागतिकथनेन चानन्योपायत्वं फलितonosun फलितार्थकथनपरं सम्प्रदाय

आनुकूल्य सङ्कल्पादिक बा

मा

प्रकाशिऊङ्की। विरोधिung? अ] अनन्योपायत्वं फलित? ाळा अनन्योपायत्वोपयुक्तशरणागतिपरिकरतया तदपेक्षितकथनत्वात् विरोधो नास्तीत्युपसंहरिकीpi। Qug इति Qug पूर्वखण्डमनुष्ठेयोपायप्रकाशकतया CQ१६००११४।६०mg उत्तरखण्डं व्यर्थ worm?

(सा।वि) यद्वा, त्वरातिशय

आवृत्ति

इति दृष्टान्तार्थम् । त्वरातिशयादावृत्तप्रपत्तेश्शैघ्यार्थतया यथा प्राक्प्रवृत्तानन्वयो नास्ति तथा भोगरूपावृत्तेरपि रागप्राप्तत्वात्तत्रान्वयो नास्तीति - तथा च वर्तमानव्यपदेशं भोगानुवृत्ति विवक्षिी, न विवक्षते इतियथा श्रुतमेव रमणीयम् - भोगरूपावृत्तिदशायामपि तत्तत्काल सम्बन्धित्वेन अर्थमनुभावयतीति ध्येयम् ।-

(सा।सं) क्रमविशेषेण च पूर्वखण्डोक्तप्रकारानुष्ठितोपायशरीराप्रवेशात्तेन रूपेणोपायपरखण्डस्थ वर्तमाननिर्देशस्य तत्परत्वं न घटते इत्यर्थः । अयं वर्तमाननिर्देशः फलत्वेन वा प्रपत्त्यनुवृत्तिपरोऽस्त्विति शङ्कां निरस्यन् परोक्तार्थे अनुपपत्त्युपपादनं निगमयति । शुलं इति । उत्तरकालं तदनुवृत्तेस्त्वरातिशयादि प्राप्तत्वादित्यर्थः-अर्थानुसन्धानेनेत्युक्त्या रागप्राप्तत्वं सूचितम् -सदैवं वक्तेत्त्युक्त्या भोगरूपत्वं सूचितम् । न हि त्वरया भोगरूपतया च फलत्वेन प्राप्तामनुवृत्तिमुपायपरखण्डस्थो वर्तमाननिर्देशः नियमयतीति भावः-इत्थं पूर्वखण्डस्य पदार्था वर्णिताः । अथोत्तरखण्डं व्याकुर्वन्नस्य तत्सङ्गत्यर्थं पूर्वखण्डप्रतिपादितमर्थमनुवदति । Q इति । उत्तमपुरुषस्याधिकारि स्वरूपमात्रपरत्वात्तद्विशेषपरत्वं कथमिति शङ्कायामाह ।

[[३५२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - ८५६० अनन्योपायत्व ं सिद्धिका -

(सा।दी) प्रकाशित। लं इत्यादि - लं, सर्वशरण्यत्वादि सिद्धिung।

भगवदनन्योपायत्वं सिद्धिलं।

(सा।स्वा) अ] अनुष्ठेयोपाय

LiqurC६० विधिवाक्य फलं परमया वापि” इत्यादि

फलसमर्पकQLDगी मन्त्र विधिवाक्यसिद्धार्थानुवादDIT ६or

मा

फलकं GCLDIT? “भक्त्या कैङ्कर्यरूपफलविशेषमभिहित nrique अकंल मन्त्रकुंल Co सॊल्लक्कुऱैयिल्लैयॆऩ्ऩिल् अप्पोदु अन्द ऎबुत्ताले ताऩे ३सिबुबुबुबुत्तुक्कु कैङ्कर्य फलQuorm सिद्धिकं sundring फलकथनमनपेक्षितळा pr? प्रपत्ति “तावतार्तिः ’ इत्यादिवाक्य♚$ सर्वफलसाधनत्वं सिद्धि, प्रपत्तव्या ईश्वरका सकलफलप्रदा wing, द्वय उपाय अनुष्ठिकं

फलक मण्डळ अनुष्ठान दाग अपेक्षै

अपेक्षितफलकथनार्थ GLD

Com

[[९९]]

“सर्वं

फलविशेषापेक्षै uj६or_Tor@jubiring उत्कृष्टonoor ब्रह्मादिपदप्राप्त्यादिना LG शरण्यंा विषय♚$ परवशं दुःखम्” ढाळा दुःखात्मक Loner कैर्यकुं प्रार्थिकं की। अत्युदारमहाराजविषयलं की बहुधा अनुसरणं ळङ्गणी कौपीनयाचन ngi Gur अत्युदार शरण्य स्वभावलं किंळं, गुरूपसर्पणप्रबल पुरुषाकारावलम्बनपूर्वकसाध्योपायस्वभाव, अत्यन्तसुखार्थिunoon कृष्ण स्वरूप मं अनौचित्यावह? कृष्णकं दासत्वं स्वरूप पुरुषार्थव्यवस्थै स्वरूपाभिमानानुगुण insurgi इतर दुर्लभ अत्यन्तान्तरङ्ग सनकादि ८ (६१५८५ प्रमाणसाध्याquruji, इतरपुरुषार्थमहङ्कारमिश्रत्वानित्यत्वादि दोषयुक्ततया स्वरूपविरुद्ध Loun@gji, Qफलविशेषापेक्षै अत्यन्तमुचितैगनी ब्रह्मपदप्राप्त्यादीतरपुरुषार्थ[i]jLC - (सा।प्र) एवं पूर्वखण्डव्याख्यानं कृत्वा तत्र फलितार्थानुवादपूर्वकं सर्वफलसाधनस्य उपायस्यानुष्ठानं किं फलमुद्दिश्येत्याकाङ्क्षां च शमयति - इत्यादिना ।

(सा।वि) ननु भोगरूपानुसन्धानस्योपायरूपानुसन्धानस्य च एकाकारत्वात्कस्यानुसन्धानस्य उपायत्वं ज्ञातुं शक्यत इति चेन्न, नित्यकाम्यज्योतिष्टोमादाविव फलभूतशक्त्यादाविव च सङ्कल्पभेदेनोपायत्वफलत्वरूपभेदोपपत्तेरधिकार सिद्ध्यनन्तरं प्राथमिकानुसन्धानस्य चोपायत्वं द्वितीयाद्यनुसन्धानानां फलत्वमिति भावः । - ननु द्वितीयाद्यावृत्तिषु समर्पितस्य पुनस्समर्पणासम्भवाद्भरं समर्पितवानासमित्येवानुसन्धानं स्यात् - नतु समर्पयामीति तथा च लडर्थानन्वय इति चेन्न, असम्भवात्तदनन्वयेऽप्यनुसन्धानोपपत्तेः अध्यवसायादेः फलभूतस्य आवर्त्यमानस्य तत्तत्कालसम्बन्धित्वबोधनेन अन्वयसम्भवाच्च ।

(सा।सं) TC इति

शरणशब्दोपश्लिष्टक्रियापदोपस्थापितवशीकरणसामर्थ्यादधिकारिण्यनन्योपायत्वरूपाधिकारिविशेषणांशोऽपि सिद्ध इत्यर्थः । पूर्वोत्तरखण्डयोस्सङ्गतिसिद्धये क्रियापदोक्तवशीकरणस्य चतुर्विधपुरुषार्थसाधकत्वं तद्वशीकार्यस्य महोदारत्वं च प्रमाणतः प्रदर्शयन् वशीकरणवशीकार्यवशीकर्तॄणां स्वरूपानुरूपफलप्रार्थनापर उत्तरखण्ड इत्याह । -

[[१]]

द्वयाधिकारः

माऩ

माग

omi

त्

आकाङ्क्षै

[[३५३]]

मू - Common शरणागति “तावतार्तिस्तथा वाञ्छा” इत्यादिनjuigu सकलफलसाधनoronswmoji “तदन्यःको महोदारः” की परमोदार ६०१११०६०१ शरण्या अर्थितार्थपुळाऩाय् “कॊळ्ळक्कुऱैविलऩ् वेण्डिऱ्ऱॆल्लाम् तरुम्” ऎऩ्ऩुम्बडिये निऱ्कैयालुम्, इङ्गु ऎऩ्ऩ कात्तुक्काग पुरि पण्णुगिऱदॆऩ्गिऱ सर्सियिले महोदार ६० ६० शरण्य, सर्वोत्कृष्टविषय Door ९६ वशीकरणविशेष, शेषतैक रस ६ळा ॥६० ला स्वरूप♚, अनुरूप ा फलविशेष क्रं। उत्तरखण्डं “C

BC” नङ्गी mqw समस्त विरोधिनिवृत्तिपर्यन्त प्रार्थिकी (सा।दी) उत्तरखण्डलं। व्याख्यानं पूर्वखण्डार्थ &L०&prit - @aj poor इत्यादिun)। परिदानदीक्षित - परिदानं, परितो दानम् । अनुबन्धिपर्यन्तं GST कंलक। कानान्ना कं लळा, आश्रितां कुण्डी वर १५६० कं Gळतानान्ना অÈलं मुलींळा। सर्वोत्कृष्ट विषय, सर्वोत्कृष्ट ६० सर्वेश्वरविषय LITT QlGuorong शेषतेत्यादि । शेषत्वमेव एकः असाधारणः रसः सारभूतनिरूपकधर्मो यस्य स्वरूपस्य q फलविशेषjmp, देशविशेषलङ्क कैङ्कर्याङ्ग। Currs Gas Gig तऩ्ऩुगप्पुक्केयाम्बडियॆऩ्ऩै कदवु कॊळ्ळुगैयागिऱवित्तै ऎऩ्गै। (सा।स्वा) @rivgó अहङ्कार अनुवर्तिकं की श विरुद्ध ? ढाङ्गळ&@supri -Qip इति - नाना, आश्रितां

वर sonari कॊळ्ळक्कॊळ्ळ अत्ताले कुऱैयिल्लादवऩ् - वेण्डिऱ्ऱॆल्लाम्, ३qHामॆल्लाम् तरुम् - तऩक्केयाग, तऩ्ऩुगप्पुक्काग वॆऩ्ऩै त्तुऩागक् कॊळ्ळुगिऱवित्तै - इप्पडि उत्तरखण्डं फलविशेषार्थकथन अनन्यप्रयोजनत्वपर GILD की सम्प्रदायं विरोधिum gm ? (सा।प्र) Glsnrढाना इत्यादि । ये ये स्तोतारस्तैस्सर्वैर्गुणकथनरूपस्तुति परिगृहीतगुणेभ्योऽप्यधिकगुणवान् सर्वेश्वरो यद्यदपेक्षितं तत्सर्वं दद्यादित्यवगन्तुं शक्यतया अवस्थितेश्चेत्यर्थः । gori suns इत्यादि । - “परवानस्मि

• क्रियतामिति मां वद” इत्युक्तप्रकारेण भगवान् स्वप्रयोजनार्थमेव मां स्वीकुर्याच्चेदिदमेव मम परमप्रयोजनमिति भाव; । अधिकार्युपायदातॄणामौचित्यात्सर्वानिष्टनिवृत्तिपूर्वकभगवत्-कैङ्कर्यं प्रार्थ्यमित्यर्थः । (सा।वि) एवं पूर्वखण्डं व्याख्यायोत्तरखण्डं व्याख्यातुमुत्तरखण्डेन सङ्गमयति । Dug Gar♚mor इत्यादिना । ठाक्षानाß(Gopiा, निधिवन्नित्यमनुभूयमानत्वेऽपि न्यूनतारहितः - Gooqjj@momb लळं, अपेक्षितं सर्वं ददाति । “रत्नपर्वतमारुह्य यथा रत्नोत्सुको मुने । सत्त्वानुरूपमादत्ते तथा कृष्णान्मनोरथान्। सकलफलप्रदो हि विष्णुः” इत्यादि ह्युक्तम् - अनुरूपoor फलविशेष कुंल, अधिकार्युपायदातॄणां च समुचितम् । नन, “परवानस्मि काकुत्स्थक्रियतामिति मांवद” इत्युक्तरीत्या स्वप्रयोजनार्थमेव मां स्वीकुर्याच्चेदिदमेव परमप्रयोजनमित्यर्थः । (सा।सं) Qug इति - नानाला इत्यनेन देवतान्तरव्यावृत्तिरुच्यते - ते च शिवादयः स्वशेषान्युपहाराणि स्वीकुर्वन्ति, स्वयं च किञ्चित्प्रदाः, तावतैव महापुरुषार्थदत्वाभिमानिनः मोक्षदानासमर्थाश्च - अयं च तद्विरुद्धस्वभाव इति भावः । फलविशेषलं अखण्डब्रह्मानुभवपरिवाहरूपकेवलपरार्थकैङ्कर्याख्यं फलम् । -

।

[[३५४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

ज़ू - ५०० अनन्यप्रयोजनत्व (pii सिद्धिकी ६० सविशेषण ६० नारायणशब्द प्राप्यतै अनुरूप Door स्वामित्वादिनाruji अनन्तगुणविभूतिविशिष्ट १६ स्वामि सर्वप्रकारनिरतिशयभोग्यतै आकार ( ५६०ना यथा प्रमाणं प्राधान्येन

की

(सा।दी) पूर्वखण्डलङ्की अनन्योपायत्वं सिद्धि उत्तरखण्डार्थ अनन्यप्रयोजनत्वमं सिद्धिमङ्कीकी॥ स्वार्थत्वादिनिवृत्तिuncorp पडि इन् Uत्तिऩ् नोक्कैयरुळिच् चॆय्गिऱार्। इव्विडत्तिलॆऩ्ऱु तुडङ्गि। स्वामित्वादिनाuq इत्यत्रादिशब्द सपत्नीकत्वसविग्रहत्वादि गृह्यते । यथा प्रमाणम्,

“विराजमानोज्वलपीतवाससम्” इत्यादिप्रमाणानुगुणम् ।

[[६]]

(सा।स्वा) ढाढाण, भम्। फलितार्थाभिप्राय GILD

अदु

(@supri इति - शुÎg

तस्मै नमः ढाórm। Grows श्रीमन्नारायणशब्दं पुनश्च मन्त्र चतुर्थिur HIT सिद्धिकं Co? उत्तरखण्डलं। कं प्राप्यतै गुणकथनार्थं Coming सर्वविशिष्टं प्राप्य अनन्तrijsansuring तर्दनुसन्धानं दुश्शक?

Co Com Cuorm? कैङ्कर्यरूपफलं सङ्ग Liquid तदुपयुक्ततदुपयुक्तगुणां

लगाएं suspi

इति - ळं मन्त्रं प्रमाणप्रतिपन्नार्थकथन II यथाप्रमाणLD।गा।

(सा।प्र) पूर्वखण्डे मोक्षार्थप्रपदनाधिकारैकदेशभूतमाकिञ्चन्यं फलितमित्युक्तम् । उत्तरखण्डे तदेकदेशान्तरमनन्यगतित्वं ज्ञेयमित्यादिना - इति । एवं कृत्स्नोत्तरखण्डार्थं सामान्येनोक्त्वा चतुर्थीप्रकृत्यर्थमाह । C) इत्यादि । समाधिकराहित्यादि स्वामित्वादीत्यादि शब्दार्थः - यथा प्रमाणमिति - नरसम्बन्धिनस्सर्वे चेतनाचेतनात्मकाः। ईशितव्यतया नारा धार्यपोष्यतया तथा । नियाम्यत्वेन सृज्यत्वप्रवेशभरणैस्तथा । तथा नारायणं बन्धुं पितरं मातरं गुरुम् ॥ नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां परन्तप” इत्याद्यानुगुण्येनेत्यर्थः । -

(सा।वि) उत्तरखण्डं प्रार्थिकं की, उत्तरखण्डं प्रतिपादयतीत्यर्थः । उत्तरखण्डेन प्रार्थ्यत इत्यनुक्त्वा उत्तरखण्डं प्रार्थयतीत्युक्तिः । “अधिगच्छति शास्त्रार्थः” इतिवत्सौकर्यविवक्षयेति ज्ञेयम् । अनायासेन प्रार्थनाबोधनानुकूलं भवतीत्यर्थः पूर्वखण्डे प्रपत्त्यधिकारैकदेशभूतमनव्योपायत्वलक्षणमाकिञ्चन्यं फलितमित्युक्तम् - उत्तरखण्डे तदेकदेशान्तरभूतानन्यप्रयोजनत्वं च सिद्ध्यतीत्याह - HTC इति । @लंल, स्वार्थत्वादिनिवृत्त्या सर्वस्वामित्वानन्तगुणविभूत्यादि वैशिष्ट्यरूपं नारायणशब्दतात्पर्यमाह

श ूलंलं इति - नारायणशब्देनैव नारशब्दार्थान्तर्गत श्रीवैशिष्ट्यलाभात्

—

(सा।सं) विरोधि, स्वाधीनस्वार्थकर्तृत्वादि - एवं च महोदारविषयिणी सर्वपुरुषार्थसाधनसमर्था च शरणागतिरिह किं फलायेत्यपेक्षायां शरण्यशरणागति तत्कर्त्रनुरूपपरमपुरुषार्थं प्रदर्शयन् तत्प्रार्थनापरोत्तरखण्ड इति सङ्गतिस्सिद्धा भवति। अधिकारिणः पूर्वखण्डे अनन्योपायतासिद्धिरुक्ता । उत्तरखण्डे अनन्योपेयतासिद्धेत्याह - २ इति प्राप्यतैकं, कैङ्कर्यपर्यवसाय्यनुभवविशेषस्य - &L०&m इत्यन्तेन पदद्वयसमुदायाभिप्रेत प्रयोजनमुक्त्वा अथ श्रीमच्छब्दस्य प्रयोजनमाह ।द्वयाधिकारः

[[३५५]]

मू - Que उभयविभूतिविशिष्टं प्राप्यकं कळं आत्महविरुद्देश्यरूप worri, शेषत्वप्रतिसम्बन्धि ८६wni, अqwins की कैर्यमण्डळं, sms G

प्रधानप्राप्यunit

विशिष्टदम्पति

(सा।दी) गीuri।in श्रीमच्छब्दानं

। Ganp

श्रीमच्छब्दम् ।

प्रयोजनं giri। Que उभयेति

प्राप्यorrugऊंÈQsigujib प्रधानप्राप्य विशिष्टदम्पति m। अन्वय। प्रधानप्राप्यत्वे हेतुकं नाकं काGी। आत्महविरुद्देश्यत्वादिurri “ब्रह्मणे त्वा महस ओम्” इति समर्पणीय आत्मस्वरूपहविस्कं प्रणवोक्तशेषत्व किं प्रतिसम्बन्धिsomi तद्धेतुक Door कैर्यप्रतिसम्बन्धि Dui (कं ६०q। कळुमायिरुक्कैयालॆऩ्ऱबडि।

(

[[१]]

सॊल्लप्पोमो?

(सा।स्वा) “ह्रीश्चिते लक्ष्मीश्च पत्न्यौ” इत्यादि प्रमाणानुगुणLDITS TLq - व्याप्यत्वोपयुक्तानामनन्तत्वेऽपि तदुपयुक्तप्रधानगुणानां परिमितत्वात्तत्कथनार्थं नारायणशब्दं कलङ्क शुकं उत्तरखण्ड श्रीमच्छब्दं Coupon ? श्रीविशिष्टा प्राप्य noquino तद्बोधनार्थं CoumjGDòगणीं प्राप्यत्वोपयुक्तगुणविभूत्यादि कृत्स्नवैशिष्ट्यं नारायणशब्द सिद्ध अत्ताले ताऩे मुम् fरिक्कविल्लैयो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् - इप्पडि इति - पूर्वखण्डलं श्रीमच्छब्दमुपलक्षण LDT @ig तद्विरूप Lois अर्थं Gium Com ? ढाङ्गळील शङ्कावारणार्थमात्महविरुद्देश्य ( इति भरत्वेन आत्महविरुद्देश्य इत्यर्थः शेषत्वप्रतिसम्बन्धिsamui इत्यनेनैव स्वरूपसमर्पणप्रतिसम्बन्धित्वसिद्धेरित्थमेवार्थः - पूर्वखण्डेऽपि विशेषणत्वं स्थापितQD/ &♚।

सर्वेषां प्राप्यान्तर्भावेऽपि दम्पत्योरेव प्रधानप्राप्यत्वद्योतनार्थमत्र श्रीमच्छब्दQLDI &Çं। प्रधानप्राप्यता कथमित्यत्र हेतुः guns इति - इतरेषां कैङ्कर्यलक्ष्यत्वाभावादिति तात्पर्यम् । “ब्रह्मविदाप्नोति परम्” । परब्रह्म प्रधानप्राप्यत्वं मङ्गীuীकण्ठ ूं विशिष्टदम्पतिमं प्रधानप्राप्यत्वं Grain GCom ? “वैकुण्ठे तु परे लोके” इत्यादि प्रमाण/i१ श्रीविशिष्टस्य प्रधानप्राप्यत्वं

ITC “ब्रह्मविदाप्नोति’ इत्यादावपि श्रीवैशिष्ट्यं विवक्षित Dig विभूति तुल्य श्रियोऽपि प्राप्तिदशै साहित्यमात्रं gr♚msur

(सा।प्र) नन्वेवं नारायणशब्दादुभयविभूतिवैशिष्ट्यावगमे श्रियोऽपि प्राप्यत्वसिद्धे श्रीमच्छब्दोव्यर्थ इत्यत्राह । Que उभयेत्यादिना ।

(सा।वि) श्रीमच्छब्दोव्यर्थ इत्यत आह

इति - कङ्ग,

(सा।सं) इति । नारायणशब्दार्थमभिप्रेत्य उभयविभूतिविशिष्टमिति नपुंसकलिङ्ग-निर्देशस्तु “ब्रह्मविदाप्नोति” इति श्रुतिं सूचयितुम् । ब्रह्मशब्दमभिप्रेत्य विशिष्टदम्पति का इति - प्राप्यत्वोपयुक्त स्वामित्वनिरतिशयभोग्यत्वादि विशिष्टेत्यर्थः । एवं च प्राप्याकारसामान्यवाचिना नारायणपदेनैव दिव्यदम्पत्योः प्राधान्येन प्राप्यत्वं न सिद्ध्यतीति तत्सिद्धये श्रीमच्छब्दोऽत्र सफल इति भावः ।

[[३५६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - अर्थ ‘वैकुण्ठे तु परे लोके श्रिया सार्धं जगत्पतिः । "

“तया सहासीनमनन्तभोगिनि " “आत्मानुरूपया श्रिया सहासीनम्”

“ऒण्डॊडियाळ् तिरुमगळुम् नीयुमे निला निऱ्प “श्री D& CT६७६०६ - "

इत्यादि विवक्षितम् - (@pp) श्रीशब्द लङ्का के ल

“शृणाति निखिलान्दोषान् श्रीणाति च गुणैर्जगत् ।

श्रीयते चाखिलैर्नित्यं श्रयते च परं पदम् ॥

श्रयन्तीं श्रीयमाणां च श्रृणान्तीं शृण्वतीमपि ।”

इत्यादिñjuq। अनेकार्थ २६CLumi “श्रीङ् सेवायाम्” नगकी (१) धातुधी सेव्यत्वादि५६०नां GIF

कैङ्कर्य प्रतिसम्बन्धित्वपरम् ।

(

(सा।दी) तयोः प्रधानप्राप्यत्वे प्रमाण १८६० उपन्यसि कीmi - अर्थमित्यादि - भक्तैरित्युक्तेऽपि श्रिया सार्धमिति श्रियो नारेषु प्राधान्यं सूचितम् । @ig प्रमाणान्तरानश्रीशब्द अनेकव्युत्पत्ति TCL की श्रीङ् सेवायाम् ढाङ्ग की धातु धी ं सेव्यत्वादि कळिले नोक्कॆऩ्गिऱार् - इङ्गुऱ्ऱ तियाल् । इऩि इङ्गुऱ्ऱ FRAU वऩत्तुक्कु

इत्यादि नारायण शब्द प्रयोजनं SIT की pri। (सा।स्वा) श्रीकम्मु प्रधानप्राप्यत्व QILDINGOT ? Tumi - अर्थमिति । वैकुण्ठे तु ढाङ्ग की श्लोक की भक्तैर्भागवतैस्सह । सर्वनित्यमुक्तवैशिष्ट्यं ♚n jasus श्रिया सार्धमा व्यर्थ Long प्रसङ्गिकं श्रिया सार्धं जगत्पतिः जगत्पतित्वापरपर्यायजगच्छेषित्व अन्वित श्रीविशिष्टतया जगच्छेषिum अत एव कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धितया भागवतादि सहित अर्थं नाबाCGGoogl ऩायिरुक्कुमॆऩ्ऱु कॊळ्ळवेण्डुमॆऩ्ऱु छलं - प्रमाण

द्वयविवरणप्रवृत्तपूर्वसम्प्रदायं Q६L_TIT? smri तयेत्यादि ।

श्रीशब्दं श्रोतृत्व श्रावयितृत्वाद्यनेकार्थLD ८ पूर्वं व्याख्यातquo अन्द अर्थ का पूर्व खण्ड श्रोतृत्वाद्यर्थकं कथनमनुपयुक्तत्वाच्छ्रीशब्दं व्यर्थ १६ pm? Q।

♚ श्रीशब्देति

शुभा श्रीमते नाग की पदमात्रलङ्कृत श्रीविशिष्ट कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धित्वं सिद्धि ६०५० नारायणशब्दं व्यर्थ Loop? GT-

पुरुषकारत्वोपायत्वोपयुक्त

सार्थक

(सा।प्र) दम्पत्योः प्रधानप्राप्यत्वे प्रमाणसम्प्रदायावाह - अर्थमित्यादिना । नन्वनेकार्थव्युत्पादितस्य श्रीशब्दस्य प्राप्यपरत्वनियमः कथमित्याशङ्कामनूद्य औचित्यात्तत्सिद्धिरित्यभिप्रयन् परिहरति । ripp इत्यादिना - श्रीमच्छब्देनैव भगवतोऽपि प्राप्यत्वसिद्धेर्नारायण शब्दोव्यर्थ इत्यत्राह ।

(सा।वि) लक्ष्यभूतौ सन्तौ । प्रधानप्राप्यत्वे प्रमाणान्याह अर्थमित्यादिना । श्रीमच्छब्दस्य दोषनिवर्तकत्वपुरुषकारत्वाद्यनेकार्थत्वसद्भावेऽपि प्रकृते सेव्यत्वादि परत्वमेवेत्याह - श्रीमच्छब्द कञ्छ इति । आदिशब्देन श्रयते च परं पदमित्याद्यर्थसङ्ग्रहः । अत्रत्य नारायणशब्दस्य प्रयोजनमाह

(सा।सं) अर्थं, श्रीविशिष्टमेव प्राप्यमित्यर्थः - षट्सु श्रीशब्दार्थेष्वत्र उपस्थाप्याकारः क इत्यत्राह । @rip इत्यादिना । सेव्यत्वादीत्यादि शब्देन श्रविस्तार इति धातुफलितार्थः । “मुक्तानां भोगसिद्ध्यर्थं कैङ्कर्यादि विवर्धनीम्” इत्युक्तस्सङ्गृह्यते - श्रीयते इत्यनेनैव कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धि विशिष्टदेवता विशेषोपस्थिति सिद्धावपि प्राप्यत्वोपयुक्त सर्वाकारपरिपूर्णानुभवसिद्ध्यर्थमिह नारायणपदमित्याह ।

द्वयाधिकारः

[[३५७]]

मू श्रीमते नग की शब्द

विशिष्ट ६० प्रतिसम्बन्धि Cappjpur की

सर्वविधकैङ्कर्यं

प्रयोजक प्रीतिविशेष

परिपूर्णानुभवसिद्धिकं

नारायणशब्दं प्रयुक्त,

सम्बन्धगुणविभूत्यादि

चतुर्थी तादर्थ्यमुख

कैङ्कर्यनङ्कं कमी की ऊं की कु/। तादर्थ्यमात्रं नित्य

“तच्छेषत्वानुसन्धानपूर्वतच्छेषवृत्तिकः’

“अहं सर्वं करिष्यामि "

इत्यादि julgu परिपूर्णानुभवपूर्वक Loor कैङ्कर्यं प्रार्थनीयम् । -

(सा।दी) श्रीमते ढाङ्गळी इत्यादिwn, प्रयोजक ? प्रेरकम्शनी चतुर्थिकं अर्थसं suri।ing चतुर्थी इत्यादिuri - तादर्थ्यमुख, शेषत्वद्वारा ढग - णीही कण्ठीला, लक्षिमं की ६०। शेषत्वस्य नित्यसिद्धत्वेनाप्रार्थनीयत्वात्कैङ्कर्यमेव प्रार्थनीयमित्याह तादर्थ्यमात्रमित्यादि - तच्छेषत्वेति - अत्र तच्छब्देन भगवानुच्यते - तच्छेषवृत्तिकः,

(सा।स्व) श्री श्रीमते नाक इति । सर्वविधेति-गुणकृतकैर्यq। शुन्य विशिष्टदम्पति ५६५८५ कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धित्वं सिद्धि ॐ ॐ ॐ २G GLon ? चतुर्थी तादर्थ्यमात्रñogworm

गायन mi @vg इति । शম

गगन

प्रार्थनीय

तादर्थ्यमात्रं शब्दार्थLDIN की कङ्क कैङ्कर्यं सिद्धिकं की? तादर्थ्यमात्रमिति । सोऽश्नुते सर्वान्कायान्सह ब्रह्मणा” इति ब्रह्मानुभवं फल mui (कङ्क कैङ्कर्यस्य फलत्वं कथGILD) शङ्कि परिपूर्णेति । तादर्थ्यं नित्यसिद्ध तत्कार्य LD ६० कैङ्कर्यं प्रार्थनीयम् । तादर्थ्यं स्वरूपेण कैङ्कर्य प्रयोजकDDC तच्छेषत्वानुसन्धानपूर्वकQ Dorg/ शेषत्वकृत कैङ्कर्यापेक्षया गुणकृतकैङ्कर्यस्यात्यन्तरस्यत्वात्परिपूर्णानुभवपूर्वकेत्युक्तिःशुकैर्यं प्रार्थनीय QILD

CLICLr?

(सा।प्र) श्रीमते इत्यादि । तादर्थ्ये विहितचतुर्थ्याः कैङ्कर्यबोधकत्वङ्कथमित्यत्र शेष इति व्यवहारहेतुभूतपारार्थ्यात्मकशेषत्वकार्यत्वात्कै ङ्कर्यस्य कारणवाचिन्यास्तस्याः कार्यलक्षकत्वोपपत्तिं दर्शयन्नध्याहारेणान्वयमप्याह । - चतुर्थीत्यादिना - कलीमीकी, तात्पर्यतो बोधयतीत्यर्थः । नन्वेवं सति सुब्विभक्तेर्लक्षकत्वे लघुसञ्ज्ञया व्यवहारसिद्धावपि धान्येकवचनद्विवचनबहुवचनान्येकैकश इति गुरुसञ्ज्ञया अन्यार्थत्वस्यावश्यकत्वात्तेनैवैकत्वे एकवचनम् । द्वित्वे द्विवचनम् - बहुषु बहुवचनमित्यस्यापि सिद्धेः,“द्व्येकयोर्द्विवचनैकवचने - बहुषु बहुवचनम्” इति सूत्रयोस्सुब्विभक्तौ लक्षणाभावज्ञापकमन्तरेण प्रयोजनासिद्धेर्वैय्यर्थ्यमेव स्यादिति चेन्न ।

(सा।वि) श्रीमते ढाङ्ग की इति - pu, उत्पादयति । सम्बन्धगुणविभूत्यादि प्रतिपादने प्रीतिविशेष उत्पद्यत इति भावः- ५६ळणी ही कण्ठी, तात्पर्यतो बोधयति-तादर्थ्यस्य शेषत्वरूपस्य कैङ्कर्यप्रयोजकत्वात् कैर्यं लक्षयतीत्यर्थः - ननु सुब्विभक्तौ लक्षणा नास्तीति सिद्धान्त इति चेन्न -विभक्तेर्विभक्त्यन्तरार्थेऽनुशासनविरुद्धा लक्षणा नास्तीत्येव सिद्धान्तात् । विभक्त्यर्थभिन्नार्थे लक्षणासद्भावात् । शेषत्वस्य नित्यसिद्धत्वेन फलत्वेनाप्रार्थनीयत्वात्कैर्यं प्रार्थनीयम् । तदर्थं क्रियापदमध्याहार्यमित्याह-तादर्थ्यमात्रमिति । - (सा।सं) श्रीमते ढाळाळी इत्यादिना - Qig चतुर्थीत्यादिना अध्याहार्यमित्यन्तेन मूलमन्त्राधिकारोक्तरीत्या चतुर्थी व्याख्याता ।

[[३५८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - शरणागत oormung। शरण्य ६०० अभिमतप्रार्थनै

wris भवेयम्, ६७६png पदम् अध्याहार्यम् । @iig प्राधान्य (PDLL इष्टप्राप्तिow अपेक्षितं शक कङ्काळ

(सा।दी) तत्कैर्यवान् । शरणागतorg/ इत्यादि शरणवरणं

अभिमतप्रार्थनै अवश्यं CourG६nsurrãं तदर्थं प्रार्थनापदं CODIGILD ५। अनन्तरं नमश्शब्दार्थLD (@suprigina इत्यादिun) - @g/कङ्काळ, g इष्टप्राप्तिकं शेषDs तत्प्रतिबन्धक प्रकृतिसम्बन्धादि निवृत्ति -

माग

(सा।स्वा) प्रार्थनावाचक शब्द? अध्याहरि की prQD “अहं सर्वं करिष्यामि” इत्याद्युपबृंह्मणानुरोधेन नारायणाय कैङ्कर्यं करोमि । अध्याहरिलं वाक्यम् अन्वयिकण्ठoILD? ढाङ्ग - शरणागत । इति । उपायानुष्ठान दशै अभिमतसिद्धon Bur तत्प्रार्थनावाचकपद अध्याहार्य QLD इष्टप्रार्थनार्थons चतुर्थ्यन्तपद jiji Color Looni नमस् @ पुरुषार्थमनिष्टनिवृत्ति ं इष्टप्राप्तिQmun@sun नमस्@vo Coming अनिष्ट निवृत्तिपूर्वक LDI ६० ५। ( इष्टप्राप्ति p नमस्cron अनिष्टनिवृत्ति प्रार्थिss CouLICn? Ta Guri। Qua प्राधान्यßz इति । सर्वेति - अविद्याकर्मवासनारुचिप्रकृतिसम्बन्धादि सर्वानिष्टनिवृत्ति/Dirpuq।

इप्पडि Com ? अनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनार्थDI

(सा।प्र) सुपो लाक्षणिकत्वेऽपि एकवचनादीनां द्वित्वबहुत्वादिलक्षकत्वाभावज्ञापनरूपप्रयोजनसिद्धे वर्त्येकयोरित्यत्र वचनग्रहणस्वारस्याद्ग हैकत्वपाशबहुत्वाद्यविवक्षोक्त्याद्यानुगुण्यात् “आपो दारा” इत्यादौ विभक्तिनैरर्थक्य प्रसिद्धिस्वारस्याच्चैकवचनादेर्द्वित्वादि लक्षकत्वाभावज्ञापनपरत्वमेव प्रयोजनमित्यकामेनापि स्वीकार्यमिति। नन्वेवमपि लक्षणयैव विभक्त्यन्तरार्थबोधनोपपत्तौ “सुप्तिङपग्रहलिङ्गनराणां कालहल्य स्वकर्तृयडवञ्च। प्रत्ययमिच्छति शास्त्रकृदेषां सोऽपि च सिद्ध्यति बाहुलकेन ॥” इत्यादिभिः व्यत्ययानुशासनं व्यर्थं स्यादिति चेन्न । अनुशासनस्य साधुत्वज्ञापकत्वेनैव सुब्विभक्तौ लक्षणाभावज्ञापनस्य सिद्धेस्सुब्विभक्तेर्लक्षकत्व एव लक्ष्यविशेषनियामकतया प्रयोजनवत्त्वस्य वक्तुं शक्यत्वाच्च - तथाहि सुब्विभक्तेस्सम्बन्धानुपपत्तिभ्यामेव विभक्त्यन्तरार्थलक्षकत्वे व्यत्ययानुशासनानभिज्ञस्य करणत्वतात्पर्येण तस्य पश्यतीत्यादिप्रयोगे षष्ठ्यास्साधुत्वप्रसङ्गपरिहारपूर्वकं कर्मत्वलक्षकत्व एव साधुत्वस्य ज्ञापनीयत्वादित्यलं विस्तरेण एवं परिपूर्णानुभवपूर्वककैङ्कर्यस्य स्वरूपप्राप्तत्वेन प्राधान्यात्प्रथमं प्रार्थनीयत्वं वदन् सर्वानिष्टनिवृत्तेः कैङ्कर्यार्थत्वेन प्रार्थ्यत्वमाह । Qg प्राधान्येत्यादिना । अकिञ्चनस्यानन्यगतिकस्य प्रपन्नस्योपायान्तररहितत्वात् ।

(सा।वि) अभिमतप्रार्थनै ००१ की, अभिमतप्रार्थनाकारित्वेन, भवेयं, श्रीमन्नारायणसम्बन्धि सर्वदेश, सर्वकाल सर्वावस्थोचित, सर्वविधकैर्यवान् भवेयमिति वाक्यार्थः - इह कर्तुश्चतुर्थ्यर्थकैङ्कर्यस्य च आश्रयाश्रयिभावस्संसर्ग :- “अग्निहोत्रं जुहोति यवाँग् ं पचति” इतिवत् नमश्शब्दस्य पश्चात्पाठ इति वदन् तदर्थमाह - Q प्राधान्य इति ।

(सा।सं) नमश्शब्दं व्याचष्टे ।

इष्टप्राप्तिः प्राधान्यात्प्रथमं प्रार्थिता ।-

इत्यादिना । चतुर्थ्या कैङ्कर्यार्थकया भवेयमित्यध्याहारसहितया

द्वयाधिकारः

[[३५९]]

मू - अनन्तरं नमस्orum ६० सर्वानिष्टनिवृत्ति wwwyi प्रार्थिकं की।

“अप्राप्तितः परिहरन् स्वपरैस्स्वरक्षां तादर्थ्यधीपरिहृतस्वपरार्थभावः ।

(सा।दी) अनुकं मुकं छला

स्वार्थकर्तृत्वाद्यभिमान Lon अनिष्टनिवृत्ति wwmuq - विरोधिन उदाहृत्य दर्शयति । अप्राप्तितः इति । कं अर्थम् - रक्षणविरोधि ाळा, शेषत्वविरोधि ढाळा, कैङ्कर्यविरोधि ढाळा, विरोधि ४। क्रमेणैषां निवृत्तिं दर्शयत्ययं श्लोकः ।सर्वरक्षणं स्वपरैः परिहरन्, स्वेन परैश्च वर्जयन्निति रक्षाविरोधिनिवृत्तिः । तादर्थ्येति - स्वस्य भगवदेकशेषत्वज्ञानेन परिहृता स्वशेषत्वबुद्धिः परशेषत्वबुद्धिश्च यस्य स इति शेषत्वविरोधिनिवृत्तिः ।

यै

स्वतन्त्र

(सा।स्वा) Q अनिष्टनिवृत्ति प्रार्थि की Con? इष्टप्राप्ति अपेक्षि अनिष्टनिवृत्तिwònlßs इष्टं सिद्धि

अर्थादिवानिष्ट निवृत्ति सिद्धिwn? Tom शङ्खै अनिष्टनिवृत्तिow अपेक्षिwrLD Gun फलान्तरन्यायñH ITळा अनिष्टप्राप्त्यर्थLons उपायं CourGfporo

फलभोक्ताuruji, उपायकर्ता, भ्रान्ति प्रसक्तorn&urr @भ्रान्ति निवृत्ति नमस्rurC६० फलि की अर्थंQILD Quini। अप्राप्तित इति । यद्वा, Quig विरोधिनिवृत्ति पूर्वकेष्टप्राप्ति अर्थिकं मं ८०G Com? Nig फलित्व (pio तदुपायकर्तृत्वpi (ns पूर्वोत्तरखण्ड सिद्धorror अनन्योपायत्व, अनन्यशेषित्वpळं, अनन्यप्रयोजनत्वpळं, विरोधिunBIT? । अप्राप्तित इति । स्वेन परैश्च अशक्यतावधारणेन स्वरक्षां वर्जयन्, स्वस्य भगवच्छेषत्वज्ञानेन स्वस्य स्वशेषत्वपरशेषत्वज्ञानविरोधिरहितः,

(सा।प्र) प्राप्यान्तररहितत्वाच्च भगवद्भोगार्थत्वरहितभोगासिद्धेर्यावच्छरीरपातमनुभूयमाने स्वार्थत्वधीर्निवर्त्येत्यपि नमश्शब्देन बोध्यत इत्याह अप्राप्तित इत्यादिना - अनेन श्लोकेन कृत्स्नो द्वयार्थश्चानुसंहितः । नन्वेवं नारायण पदस्याध्याहारेण योजना चेन्नमश्शब्दस्य केनान्वयः ?

(सा।वि) विरोधिस्वरूपं तन्निवृत्ति प्रकारं च नमश्शब्दार्थं सङ्ग्रहश्लोकेन दर्शयति । अप्राप्तित इति - स्वेन परैः भगवदितरैश्च स्वरक्षाम् - अप्राप्तितः परिहरन्, अप्रसक्तत्वादेव तद्रहित इत्यर्थःतादर्थ्यधिया, भगवदर्थत्व बुद्ध्या-परिहृतः - स्वपरार्थभाव, स्वार्थत्वभगवदितरार्थत्वे यस्य स तथोक्तः ।

(सा।सं) अनन्तरं नमश्शब्देन पदद्वयात्मकेन मम कैर्यविरोधि स्वाधीनस्वार्थकर्तृत्व स्वाधीनस्वार्थभोक्तृत्वादि न स्यादिति पदमध्याहृध्यानिष्टनिवृत्तिः प्रार्थ्यत इति चेत्कथं प्रपन्नैर्मुक्तौ भोगा भोक्तव्या इत्यत्राह । अप्राप्तित इति पूर्वखण्डे स्वरूपभरफलानां परसम्बन्धिता ह्यनुसंहिता-तद्विरोधि स्वसम्बन्धित्वानुसन्धानस्य नमश्शब्दापनोद्यतया विवक्षितस्य सङ्ग्रहोऽनेन क्रियते पतिव्यतिरिक्तेन स्वेन परैश्च स्वरक्षाया अप्राप्तितः स्वयं यथा परशेषतया स्वरक्षणे स्वयं स्वरूपायोग्यः, परतन्त्रतया स्वरक्षणे स्वयमशक्तश्च तथा स्वसमानशेषत्वपारतन्त्र्ययोगितया परेऽपि स्वरक्षणे स्वरूपायोग्याः स्वयमशक्ताश्चेत्यर्थः । अनेन पादेन स्वरक्षाभरस्यास्य सम्बन्धनिवृत्तिः कृता । तादर्थ्येति भगवदेकशे षत्वाध्यवसायेन निरस्तस्स्वान्यनिरुपाधिकशेषभावः ।

[[३६०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - अन्योपभोगविरहादनघः प्रपन्नो

भुङ्क्ते स्वभोगमखिलं पतिभोगशेषम् ॥”

@i नमस्v•कंळं क्रियापदम् अध्याहरितं

नाना।

(सा।दी) अन्योपभोगेत्यादि । अन्योपभोगः, ऐश्वर्यकैवल्याद्यनुभवः - अयं कैङ्कर्यविरोधी-भुङ्क्त इत्यादि - स्वभोगमखिलं भगवदनुभव कैङ्कर्यादिकं सर्वम् - पतिभोगशेषं भुङ्क्ते, पत्युर्यो भोगस्तदुपयोगितयैवानु भवति - स्वप्रयोजनं प्राधान्येन तत्र न गणयतीत्यर्थः - कैङ्कर्ये स्वार्थबुद्धिर्विरोधिनीत्युक्तं भवति

शं उपयुक्तम् - अथ नमस्यपि इष्टप्रार्थनायामिव योग्यं क्रियापदमध्याहार्य QILD ६ग की ri Qjनमस्anvigi इत्यादि ।

[[१]]

(सा।स्वा) भगवत एव भोग्यतानिश्चयेन अन्योपभोगविरहादन्यसङ्गरूपदोषरहितस्सन् भगवदनुभवेन स्वस्य सञ्जातमपि भोगं राजान्तःपुरशुकक्षीरपानपतिव्रतालङ्कारन्यायेन पतिभोगशेषतयानुभवतीत्यर्थः । तथा च विरोधिनिवृत्ति प्रार्थनमप्यावश्यक QLD

शु

अनन्वित LIST?

नमस्vo अनिष्टनिवृत्ति परDoorngii क्रियापद

Giri - लं नमस् or कंó इति । क्रियापदम् अस्ति ढङ्ग की पद की ढाणी Qu आर्थ

प्रकृतासङ्गतम्, अनिष्टङ्गी

पुरुषार्थ

सिद्ध -

(सा।प्र) इत्याकाङ्क्षायां स्यामित्यध्याहारे स्वातिशयकरत्वरूपानिष्ट निवृत्तिमुखेन सर्वानिष्ट निवृत्ति बोधकत्वं पदद्वयाध्याहारेण स्वशेषित्व निवृत्तिमुखेन सर्वानिष्टनिवृत्ति बोधकत्वं वेत्याह । लं नमस्rig इत्यादिना । नन्वेवमनिष्टनिवृत्तिः प्रार्थ्य लभ्यते चेत्, “स्वरूपेणाभिनिष्पद्यते-यथा न क्रियते ज्योत्स्ना’ इत्याद्युक्तरीत्या-

[[९९]]

(सा।वि) भगवदीयत्वज्ञानेन स्वशेषत्वज्ञानपरशेषत्वज्ञानरहित इत्यर्थः अन्योपभोगविरहात्, ऐश्वर्यकैवल्याद्युपभोगविरहात् । अनघः, कैर्यविरोधिरहितः प्रपन्नः अखिलं स्वं भोगं पतिभोगस्य शेषभूतं भुङ्क्ते - स्वामिभोगशेषतयैव स्वीकरोति - तदनुनिष्पादितत्वेनानुषङ्गिकं भोगं स्वयमनुभवति स्वप्रयोजनं तत्र प्राधान्येन न गणयति - स्वार्थबुद्धेर्विरोधित्वादिति भावः पाकं पचतीतिवत् भुङ्क्ते इति प्रयोगःअत्र रक्षणविरोधि, शेषत्वविरोधि, कैङ्कर्यविरोधि, त्रयनिवृत्तिप्रकारो दर्शितः । नमश्शब्दस्य नारायणशब्देन अन्वयाभावात्कथमन्वय इत्यत्र क्रियापदाध्याहारेण योजनीय इत्याह - २५ नमस्@ros ५ इति - उदाहृत्य दर्शयति ।

(सा।सं) अनेन स्वरूपस्य अन्यशेषत्वनिवृत्तिः कृता - अन्येति - पतिभोगशेषान्यस्वार्थभोगविरहाद्व्यभिचारदोषशून्यः - अनेन फलस्य स्वसम्बन्धनिवृत्तिः कृता - इत्थमुक्त्या प्रपन्नानामन्तःपुर पुरन्ध्रीन्यायेन फलितमुपभोगान्वयमाह । भुङ्क्त इति स्वभोगशब्दः, स्वभोग्यपरः अखिलमित्यनेन “स्त्रीभिर्वायानैर्वा” इत्याद्युक्त सर्वसङ्ग्रहः प्रधानभूतपति भोगार्थत्वेनैव स्वभोग्यजातमखिलं भुङ्क्त इत्यर्थः । यद्वा भोगं भुङ्क्ते, भोगे भोक्तृत्वेनान्वेति पतिभोगशेषं यथा भवति तथा स्वभोगे स्वयं भोक्तृत्वेनान्वेतीत्यर्थः नन्वत्रानिष्टनिवृत्तिमात्रं प्रतीयते - न प्रार्थना - तद्वाचकाश्रवणादित्यत्राह । @लं नमस्@° इति । -

द्वयाधिकारः

मू न मम स्याम् १६ " सर्वविषयममकार निवृत्तिमुख

सर्वानिष्टनिवृत्तिowi प्रार्थिक

“g। न मम किश्चित्स्यात्

m।

[[३६१]]

(सा।दी) अध्याहारलं LL

वाक्यार्थ joguni। न मम स्यामित्यादिun। g अहङ्कारनिवृत्ति परयोजनै । नी ममकार निवृत्तिपरयोजनैws BITL६pi। न मम किञ्चिदिति - सर्वविषय ? स्वविषय (pii स्वकीयविषय pii - @iiii इष्टप्राप्त्यनिष्टनिवृत्तिविषयलं की पौनरुक्त्यादि चोद्यपरिहार (@mi iso की मन्त्र की सॊऩ्ऩोमिङ्गुम् अरसरि पुत्तुक् कॊळ्वोमॆऩ्गिऱार्।

न मम

(सा।स्वा) Los Comsun बाधित? ढाङ्ग Gujri स्यामिति - स्याम् ढाङ्ग क्रियापदमध्याहार्यQLD। लाळा सत्कं न स्याम् ढाका की ऎरिमऩ्ऱो? ऎऩ्ऩ इदिऩ् ३वुत्तै अरिरिवुत्तुक् काट्टुगिऱार् - ऎऩक्कावेऩल्लेऩ् इति - तथा च स्वस्य स्वशेषत्वभ्रान्तिरूपाहङ्कारनिवृत्तिप्रार्थि &Gm@gm। B♚ अहङ्कारनिवृत्ति सिद्धिलंल ममकारनिवृत्ति सिद्धिकं? स्यात् ढा पदमध्याहरिलं । न ममकिञ्चित्स्यात् ढा ममकारनिवृत्तिप्रार्थिती अहङ्कारादिरूपसर्वविरोधिनिवृत्तिसिद्धिकं? गगनी Guri। न मम किञ्चित् स्यात् ढाळा। लंल स्वस्यापि स्वशेषत्व भ्रान्तिरूपाहङ्कारं निवृत्त QILD ५लं - Que नमस् सर्वानिष्टनिवृत्तिowi प्रार्थिलं “यथा न क्रियते ज्योत्स्ना मलप्रक्षालनान्मणेः । दोष प्रहाणान्नज्ञानमात्मनः क्रियते तथा ॥ " दर्शन की अनिष्टं निवृत्त इष्टं स्वत एव सिद्धिकंnsurro चतुर्थि इष्टप्रार्थने ? किं च

भावान्तर अभाव इष्टप्राप्ति अनिष्टनिवृत्तिरूप पुनरुक्ति ? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्

म

दर्शनी

(सा।प्र) स्वतस्स्वाभाविकाकाराविर्भावात्तत्प्रार्थना व्यर्था, भावान्तराभाववादेऽप्यनिष्टनिवृत्तेरेवेष्ट प्राप्तित्वाच्चैकतरपदवैय्यर्थ्यमित्यादि शङ्काः, स्वाभाविकस्यापि कैङ्कर्यलाभस्य भगवदधीनत्वज्ञापनार्थत्वात्प्रार्थनाया अभावस्य भावान्तरत्वेऽपि भगवदप्रीतिरूपनिग्रहनिवृत्तेस्सङ्कुचितस्य ज्ञानविकासरूप प्राप्यस्य च भिन्नत्वान्न वैयर्थ्यमित्यादि परिहाराश्च मूलमन्त्राधिकारे द्रष्टव्या इत्याह ।

(सा।वि) न मम स्यामिति - न - मः इति पदद्वयम् - अहं मः मम न स्यां मत्कैर्यकारी न स्यां मच्छेषभूतत्वाभावात् - मत्किङ्करो न स्यामिति भावः - ढाङ्ग - लाल, मम। GC, किञ्चिदिति पदाध्याहारेण सर्वानिष्टनिवृत्तिर्वाप्रार्थितास्त्वित्याह । न मम किञ्चित्स्यादिति । अनिष्टनिवृत्तिरेवेष्टप्राप्तिः। सा पृथड्न प्रार्थनीयेत्यादि विषयशङ्कापरिहारो मूलमन्त्रार्थ एव कृत इति नेह तन्यत इत्याह । (सा।सं) अध्याहृतपदान्वितनमश्शब्देन सिद्धमर्थं दर्शयति न ममेति अस्यां योजनायां उत्तमपुरुषविवक्षिताहमर्थश्चतुर्थ्यन्तपद इवात्राप्यनुसन्धेयः - अथापि सर्वानिष्टनिवृत्तिहेतुभूतसर्वविषय ममकारनिवृत्तिरर्थसिद्धैवेत्यस्वरसाद्योजनान्तरमाह । न मम किञ्चित्स्यादिति । ममकारनिवृत्तिमुख इति । सर्वानिष्टनिदानभूतममकारनिवृत्त्या सर्वानिष्टनिवृत्तिसिद्धिरिति भावः - नन्वेवं सर्वानिष्टनिवृत्तिवशादेवेष्ट प्राप्तेस्स्वत एव सिद्ध्यतः किं प्रार्थनयेत्यत्राह ।

[[३६२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - श्री मन्त्र की इष्टप्राप्त्यनिष्टनिवृत्ति लिङ्गा चोद्यपरिहार in rigid अनुसन्धिनं । कं नया - तुं नमशब्द अविद्याकर्म तदुभयवासनारुचिप्रकृतिसम्बन्धादिरूप iri & ST T सर्वविरोधि५६०ruji ji Grug २५ निर्वचनं श्रुति qu परिपूर्णकैङ्कर्यरूपफलदशै फलान्तरानुभवन्याय ६० शङ्कितLD ६०

की

अनुसन्धिugjig हेतु

ल♚s स्वार्थस्वाधीन Quini - लं

(सा।दी) की मन्त्र लंलं इत्यादि - २५ नमस्ॐ सर्वविरोधिक कर्तृत्वराहित्यलंली प्राधान्यतस्तात्पर्य नमस् शब्दलंल इत्यादि, तदुभयवासनेति । अविद्यावासना कर्मवासना च - रुचिः, प्राकृतपदार्थेषु शाकं छ, शलं नमस्rv। श्रुतिugu, “नममाहमस्मि - भगवत एवाहमस्मि” इत्यादि श्रुतिः । फलान्तरानुभवन्याय, ऐश्वर्याद्यनुभवे अहङ्कर्ता भोक्तास्मीति ह्यनुभवप्रकारः । (सा।स्वा) इष्टप्राप्त्यनिष्टनिवृत्ति) इति - Qing नमस्@voig इष्टप्राप्त्युपयुक्त निवृत्तिविवक्षितै। श्रीमन्नारायणाश्री की बाpp कैर्यं @msis।m द्वयार्थं

पूर्वाङ्क्षा नमस् मुक्तिदशानुभव की प्रसक्तदोषनिवृत्तिपर DIs व्याख्यानं की। विरोधि ? इष्टप्राप्तिविरोधिurroor अविद्यादिसकलानिष्टनिवृत्ति क

सर्वानिष्ट-

अन्तर्गत मुक्तिदशानुभवप्रसक्तस्वाधीनस्वार्थ कर्तृत्वस्वाधीनस्वार्थभोक्तृत्वभ्रान्तिरूपदोषनिवृत्ति सकलानिष्टनिवृत्तिपर Door नमस् प्रधानतात्पर्य विरोध

गगी) सामान्यपरा नमस्कin विशेष ही प्रधानतात्पर्यं कम्ं विशेषनिदान porLIT? suit - @ नमश्शब्द इत्यादिना । श्रुतीति “याः काश्चनकृतयो मम भगवति ममता नास्ति तासु मम भगवत एव ताः - अममोऽहं भगवति न ममाहमस्मि भगवत एवाहमस्मि” इत्यादिका - मुक्तिदशै दोषं प्रसक्तLDI ? (सं @suri। फलान्तरेति ।

५० बाबा की

प्रधानतात्पर्यQLD

मुक्ति दशै

Com ?

(सा।प्र) लीतुमन्त्रकुंली इत्यादिना । एवं सर्वानिष्टनिवृत्ति ज्ञापकनमश्शब्देन “याश्चकाश्चनकृतयो मम भगवति ममता नास्ति तासु भगवत एव ताः” इत्याद्यानुगुण्येन कैङ्कर्य कृतिभोगयोस्स्वाधीनस्वार्थकर्तृत्व भोक्तृत्वरूपनिवृत्तिः प्राधान्येनानुसन्धेयेति दर्शयंस्तदनुसन्धानफलं चाह २५ नमश्शब्द

इत्यादिना ।

(सा।वि) लीमन्त्रकुण्ड इति - नमश्शब्देन सर्वविरोधिनिवृत्तौ प्रार्थितायां स्वाधीनकर्तृत्व, स्वार्थकर्तृत्व, स्वाधीनभोक्तृत्व, स्वार्थभोक्तृत्वरूप विरोधिनि वृत्तौ प्रधानतात्पर्यमित्याह ; नमश्शब्द इति । तदुभयवासनेति पाठे अविद्यावासना कर्मवासना चेत्यर्थः- @rug, निवृत्तिप्रार्थनायां सत्याम् । निर्वचनं ६०१६ की श्रुतिuor Liqu, “याः काश्चन कृतयो मम भगवति ममता नास्ति तासु भगवत एव ताः न ममाहमस्मि भगवत एवाहमस्मि” इति श्रुतिः - फलान्तरानुभवन्याय♚, ऐश्वर्याद्यनुभवे अहङ्कर्ताऽहं भोक्तेत्यनुभवदिति भावः । -

(सा।सं) लीतुमन्त्रकुंली इति । अस्य नमश्शब्दस्य परोक्तनिर्वाहमनुपपत्त्युघाटन पूर्वकमनुवदति - @i नमश्शब्दलंल इत्यादिना । श्रुतिरिह “याः काश्च मम भवति भगवत एव ताः

" इत्यादि । अत्रासङ्कुचितार्थकस्य सङ्कोचे नियामकाभाव एको स्वरसः ।

[[१]]

द्वयाधिकारः

[[३६३]]

मू - स्वाधीनस्वार्थकर्तृत्व स्वाधीनस्वार्थभोक्तृत्व कल ५६० ना ८६०नाकं फलহসত प्रधानतात्पर्य १०६६/ अनुसन्धिunisir। ६० फलान्तरानुभवदशै १६ mib स्वाधीन स्वार्थकर्तृत्व भोक्तृत्व भ्रम मुक्तदशै कैर्य६०६०१४ ५G कङ्का

प्रार्थिकी

(सा।दी) स्वाधीनकर्तृत्वं, स्वाधीनोऽहमस्य कर्तास्मि स्वाधीनभोक्तास्मीत्यादिना। परमपद की स्वाधीनकर्तृत्वादिभ्रमं

तन्निवृत्तिप्रार्थनQLDING? ढाळान्ना स्वातन्त्र्यादि भ्रमरहितoor Qला कैङ्कर्य (०।००० प्रार्थि देशविशेषलं की कैङ्कर्य फलिकण्ठ, भ्रमं ५०० मीना कैर्यं LTD इत्याह &LL@ru, शास्त्र

५६००g Cu

माग

इत्ताल् रीदियाल् कण्ड

इऩि त्तुक्कु अरुळाळप् पॆरुमाळॆम्

पॆरुमाऩाररुळिच् चॆय्ददै काट्टुगिऱार्।

(सा।स्वा) नमस्@v॰कण्ठ सामान्यतः अनिष्टनिवृत्ति तात्पर्यं स्वरसम्? सर्वानिष्टनिवृत्ति पूर्वक सर्वसाक्षात्कारं Qupp मुक्तकण्ठ फलान्तरानुभवन्यायलं

अत्यन्तासम्भावित[i] BGIT

शक्रं दोषां अप्रसक्ततन्निवृत्ति तात्पर्यवचनं विरुद्ध ?

Tেঠোা१५ীÈ QFuji - ५ इति । चतुर्थिuuio नमस्ggio इष्टप्राप्तिuji

अनिष्टनिवृत्ति ं प्रार्थनीय

ईश्वरा ]] ऊञ्छ प्रसङ्गिकं

फलान्तरप्रसक्तिस्वाधीनस्वार्थकर्तृत्वस्वाधीनस्वार्थभोक्तृत्वदोषरहितqur सर्व भ्रान्तिरहित Lorror

परमफलं ल CourQuorm] मुमुक्षुदशै

तर

चतुर्थिuji नमस्v•GLD

Qug स्वसम्प्रदायगतद्वयार्थ

अयथा वस्थितफलप्रार्थनै गण ) अयथावस्थितफल मुं

यथावस्थितफलविमर्शं मुक्तिफलं

यथावस्थितदोषरहितफल ñng प्रार्थिकं कसं काळ शं

नाय -

बाबा - अर्थं विरोधपरिहारला साधिका शनी अनुबाबा

सॊऩ्ऩ जीत्तै यरुळिच् चॆय्गिऱार्।

(सा।प्र) अथ साम्प्रदायिकं नमश्शब्दस्य नैरपेक्ष्यपरत्वं वदन्नुत्तरखण्डस्योपायपरत्वेन योजनां दर्शयति । (सा।वि) ८०बा०ना, विरोधिनः, कङ्क, निवर्तने । ननु स्वाधीनकर्तृत्वादिज्ञानस्य भ्रमरूपत्वात्तस्य परमपदे असम्भवादेव तन्निवृत्तिर्न प्रार्थनीयेत्याशङ्क्य तन्निवृत्तिप्रार्थनया तद्देशीयकैङ्कर्य प्रार्थनं फलितं भवतीत्याह - २ फलान्तरेति । @ogiq ५६६, अभावप्रकारं शास्त्रतो ज्ञात्वा। थकण्ठLLMना, तादृशप्रकारेण, तद्देशस्थकैङ्कर्यमित्यर्थः । नमश्शब्दस्य स्वनैर्भर्यपरत्वमिति অबाबा इत्याख्यातैरुक्तं योजनान्तरमाह । -

(सा।सं) फलदशायां स्वाधीनस्वार्थकर्तृत्वाद्यप्रसिद्ध्यातन्निषेधायोगश्चेत्यपरः - तेषामनुसन्धानस्यापि तात्पर्यकल्पनयोपपत्तिं सम्पादयति - इति । @q ५६ इति - मुक्तितारतम्यस्य परम साम्यापत्तिश्रुत्याबाधादिति भावः । एवं पूर्वखण्डस्सपरिकरोपायपरः । उत्तरखण्डः फलपर इति व्याख्या कृता - अथाभियुक्तव्याख्याभिप्रायं वदन् पूर्वखण्डस्याङ्गपञ्चकमात्र परत्वमुत्तरखण्डस्य स्वरूपादि समर्पणपरत्वं च सम्भवतीति गमनिकां प्रदर्शयति ।

[[३६४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - “परमात्मनि नाराणां सर्वभारसमर्पणात् ।

सञ्जातं नैरपेक्ष्यं तु नम इत्युच्यते बुधैः ॥ "

६० भरसमर्पणं

ऎऩ्ऱु इङ्गुऱ्ऱ HHसै अरुळाळप्पॆरुमाळॆम्बॆरुमाऩार् ऩाऩ पण्णिऩार् ८५५ श्लोक♚♚६६० नैरपेक्ष्यं स्वरक्षण की निर्भरत्वम् - २५ निर्भरत्व सूचितongs स्वनिर्भरत्वपर्यन्त Door भरसमर्पणं Cg विवक्षितngs।

(सा।दिः) परमात्मनीति - नाराणां चेतनानां परमात्मनि सर्वभारसमर्पणात्। इष्ट प्राप्त्यनिष्टनिवृत्ति विषयसर्व भरसमर्पणात् ढाळाDulq - सञ्जातं नैरपेक्ष्यम्, स्वस्य निर्भरत्वं नम इत्यनेनोच्यत इति । अस्मिन् श्लोके नैरपेक्ष्यपदेन नैर्भर्यमुच्यते ढाकी - श्लोक की इत्यादि । निर्भरत्व Guml।

पं पक्षी नारायणाय ढाङ्ग की चतुर्थीफलप्रार्थनापरलं)।

[[१]]

(सा।स्वा) परमात्मनीति - नाराणां, जीवानाम् - भगवति सर्वभारसमर्पणात्सञ्जातं नैरपेक्ष्यं नम इत्यनेनोच्यते इत्यर्थः नैरपेक्ष्यमर्थQDrum on ? in सिद्धोपायसापेक्षतै कृधीत प्रसङ्गिurn? GTII Gupi। श्लोक इति । @ing स्वनिर्भरत्वमर्थLDI की अङ्गाङ्गिपरफल [Com।] शक्रं व्यर्थ Loop? ढाङ्ग गÈ Guji। निर्भरत्व इति । -

(सा।प्र) परमात्मनीत्यादिना । ननूत्तरखण्डस्थनमश्शब्दस्योपायनैरपेक्ष्यपरत्व वर्णनानौचित्यपरिहाराय नारायणायेत्यस्य नमश्शब्दविवक्षित नैर्भर्यात्मक नैरपेक्ष्यहेतुभूतरक्षाभरसमर्पणे सम्प्रधानज्ञापकत्वाङ्गीकारोऽप्ययुक्तः, उपसर्जनतयोपस्थापनेनोत्तरखण्डस्योपायपरत्वासिद्धेरित्यत्र नैर्भर्यस्योपायसूचकतया वा साधनीभूतभरन्यासविशिष्टनैर्भर्यस्य विवक्षिततया वोपायपरत्वं सिद्ध्येदेवेति वदन् रक्षाभरे स्वान्वयाभावात्मक नैर्भर्यबोधकत्वेन नमश्शब्दस्वारस्यं चास्तीति सोदाहरणमाह - g श्लोकीं इत्यादिना । -

(सा।वि) परमात्मनीति । नमस्६०६०, नमश्शब्दार्थ । अत्र नैरपेक्ष्यं नाम नैर्भर्यमित्याह । g श्लोक♚ली इति । अस्मिन्नारायणायेति विभक्तिपदे कैङ्कर्यमेवार्थः । स्वनैर्भर्यस्य भरसमर्पणहेतुकत्वाद्भरसमर्पण आक्षिप्यते इति वा नमश्शब्द एव भरसमर्पणविशिष्टनैर्भर्यं वा विवक्षितमिति भरसमर्पणसिद्धिरित्याह Qjg निर्भरत्व इति - स्वनिर्भरत्वपर्यन्त इति । - मः, न्यस्तभरस्य मम भरो नेति शब्दतो भरनिषेधस्य प्राधान्येऽपि अर्थप्राधान्यं भरसमर्पणस्यैवेति मत्वा स्वनिर्भरत्वपर्यन्तLDIT भरसमर्पणमित्युक्तम् - नमश्शब्दे नैर्भर्यविवक्षायां -

(सा।सं) परमात्मनीति - बुधैः, पूर्वाचार्यैः । नम इत्यस्य नैरपेक्ष्यमर्थ इत्युच्यत इत्यर्थः - अत्र नैरपेक्ष्यपदस्य दुष्करकर्मान्तरनैरपेक्ष्यपरत्ववाराणायाह - Dig इति - भरसमर्पणहेतुकमेव निर्भरत्वमिह नैरपेक्ष्यमित्यर्थः सूचितमिति । कार्योक्त्या कारणमाक्षेपसिद्धमित्यर्थः पक्षान्तरमाह । स्वनिर्भरत्वेति - उभयोरपि विवक्षितत्वे वाक्यभेदाद्भरसमर्पणगर्भस्वनिर्भरत्वविवक्षोक्तौ भरसमर्पणानुष्ठानलोपप्रसङ्गात् । भरसमर्पण पूर्वकेत्युक्तावपि भरसमर्पणस्य शाब्दत्वाप्रतीतेस्स्वनिर्भरत्वपर्यन्त भरसमर्पण मुं विवक्षितं इत्युक्तम् ॥

माद्वयाधिकारः

मू - हविस्समर्पणलं की “इदमिन्द्राय न मम” “अहं श्रीमते नारायणाय " ६७ भरगर्भons समर्पिलङ्का, नमः नीली

समर्पणयोजनै कं

स्वरसम् । @s योजनै) पूर्वखण्डं अङ्गपञ्चकपरम् । उत्तरखण्डम् अङ्गिप्रतिपादकम् ।

(सा।दी) समर्पण♚कीं इत्यादिumni - इन्द्राय

भरसमर्पणं नारायणाय ढाळा की चतुर्थि

[[३६५]]

बाबाकी। हविस्

समर्पि। स्वरसं

समर्पिन ममा भरगर्भLong समर्पि], ढाळगा आत्मरक्षाभरसहित समर्पिß

माग

उचितQD६०५ - पक्ष की पौनरुक्त्यपरिहारार्थं प्रतिपाद्य joga suspirit। @ig योजनैuQorm - नैरपेक्ष्यं तु न - मम इत्युच्यते ढाङ्ग की योजना। अङ्गी, आत्मनिक्षेपम् । SC भरगर्भ Loss समर्पितं, स्वात्मा समर्पि प्रमाणानुसाराद्भरसमर्पणादिक ं अं अभिप्रेतpri।

(

(सा।स्वा) सूचितQILD ६ङ्गी पक्ष की चतुर्थीफलपर वाचक शब्दळीं?

।

नित्यशेषonsum लाकं समर्पणीयत्व pळं, शरण्यकं

मा

विवक्षित

Lorr?

हविस्समर्पण इति । स्वस्वरूपं उद्देश्यरूप सम्प्रधानत्वं BLODIG

भरगर्भत्वेनैव समर्पणीयत्व ५। शुन ं चतुर्थी

नमस्noiD समर्पणपरLD &

समर्पणपरपूर्वखण्डलं पुनरुक्ति ? sumi @ योजनै चतुर्थीस्वरूपसमर्पणपरम् - भरफलयोस्समर्पणं तात्पर्यविषयतयार्थिकम् - नमस्° स्वसम्बन्धनिषेधपरQDÖा योजनान्तर Gupt -

कं

इति ।

(सा।प्र) एवं तर्हि पूर्वखण्डोऽप्यर्थ इत्यत्राह । Qjs योजनै इत्यादिना । अथ नारायणायेत्यस्य प्रमाणानुगुण्येन स्वरूपसमर्पणमुखेन भरसमर्पणपरत्वं नमश्शब्दस्य स्वान्वयनिवृत्तिपरत्वं वा, भरसमर्पणे स्वाधीनकर्तृत्वादिनिवृत्तिपरत्वं वेत्युपायपरत्वेनैव योजनान्तरमाह ।

(सा।वि) श्रीमते नारायणायेत्यत्र भरससमर्पणप्रतिपादनमेव स्वरसं कैङ्कर्यप्रतिपादनमित्याह । हविस्समर्पणलं की इति - इन्द्रायेदं न ममेत्यत्र यथा तद्वदित्यर्थः । अहं मद्रक्षणभरश्च श्रीमते नारायणायैव मम न ढाङ्ग। ५६०६०, स्वेन सह सम्बन्धश्छिद्यते - ढाळा, इत्युक्तौ - श समर्पणयोजनै स्वरसम् - इयं समर्पणयोजना ऋज्वीत्यर्थः - तर्हि पूर्वखण्डेन पौनरुक्त्यं स्यादित्यत्राह । Q♚ योजनै इति। अङ्गपञ्चकपरतन्त्राङ्गि प्रतिपादनं न विवक्षितमिति भावः । पृथग्भरसमर्पणा भावेऽपि स्वरूपसमर्पणेनैव धनार्पणवद्रक्षणीयतया समर्पणादेव अर्थात् भरसमर्पणफलसमर्पणे सिद्ध्यतः

तथैवोत्तरखण्डार्थप्रतिपादकवचनेष्वर्थो दृश्यत इति तथैव स्यादित्याह ।

(सा।सं) अथोत्तरखण्डस्य समर्पणपरत्व एव स्वयं योजनान्तरमप्याह । हविरिति । भरगर्भDIs इति । भरोऽपि शब्दत एव समर्पणीयकोटावन्तर्भाव्यः । नतु स्वरूपमात्रमित्यर्थः । किञ्छ, स्वस्य स्वशेषत्वरूपं स्वरक्षणे स्वस्य स्वामित्वरूपं च सम्बन्धमित्यर्थः । स्वरसम्, उत्तरखण्डस्थपदसन्दर्भस्स्वरस इत्यर्थः । प्रयोजनान्तरमाह -

[[३६६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - “अहमद्यैव मया समर्पितः” नायंा श्रीमान् शुभा नारायण कं समर्पितं “यत्संरक्ष्यतयार्प्यते । तवैवास्मिहि भरः” इत्यादि स्वरक्षणभर (pio,

स्वरक्षणफल ं या अभिप्रेत १०५६२/१ आत्मात्मीय, स्वरक्षणतत्फल [ CG, परसम्बन्धविधि, स्वसम्बन्धनिषेधलं, तात्पर्य ९५६००११४।५ळं फल (०६।२० समर्पणं लागी

नम;, नाकी

LG - चतर्थीनमस्का

परनिरपेक्षकर्तृत्वादि ५००० ना

ूगळं

(सा।दी) अहमद्यैवेत्यादि। अहम्, आत्मीय सहितोऽहQD५। संरक्ष्यतयाऽर्प्यते, संरक्ष्यतया समर्पणं नाम रक्षारूपफलविशिष्टतया समर्पणम् - “अहमपि तवैवास्मि हि भरः” मुंलीं रक्षाभरविशिष्टons आत्मसमर्पणं Cg♚mmg। द्वयोत्तरखण्डार्थप्रतिपादक वचन श भरसमर्पणफलसमर्पणri१०

miqui अर्थात् सिद्धि

ननु चतुर्थिujii) स्वरूपभरफल १५ परसम्बन्धविधि स्वसम्बन्धनिषेध (pio सिद्धि ५ Co। नमस् स्वसम्बन्धनिषेधलं परसम्बन्धविधि सिद्धिकं Clown कण्ठ चतुर्थिyi नमस्

काG Loorn पुनरुक्तिदोषं Qury? ढङ्ग suri। परसम्बन्धविधिug इत्यादि। परसम्बन्धविधिमात्रमण्डळं स्वसम्बन्धनिषेधमात्र ४। २५ नमश्शब्दकं मुकं छ पूङ् वारामल् इऩ्ऩमॊरु अजीमरुळिच् चॆय्गिऱार्। इस् सार तऩ्ऩिलुमॆऩ्ऱु उत्तरखण्डलं।कं समर्पणपरयोजनै निर्वाहान्तर Guri।

सा।स्वा) अहमद्यैव मया समर्पित इति । स्वरूपभरफल [१५ (६५) कं परसम्बन्धविधौ स्वसम्बन्धनिषेधस्याप्यर्थ सिद्धत्वात्स्वसम्बन्धनिषेधे परसम्बन्धस्थविधेरप्यर्थ सिद्धत्वादन्यतरवैय्यर्थ्यं प्रसङ्गिung? ढांাQUÈ @supri - परसम्बन्धविधिuggi इति - वाचकशब्दे सत्यार्थिकत्वकथनमनुचितQILD तात्पर्यम् । परसम्बन्धविधिना स्वसम्बन्धनिषेधस्यार्थ सिद्धादपि नमस्

समर्पणं लागी @ योजनै

[[६६]]

नमस्

अर्थान्तर supari। योगार्थस्वीकाराधीन oorm?

।

(सा।प्र) अहमद्येत्यादिना अथ नमस्कारात्मकं यस्मै विधायात्मनिवचेतनम् । मुक्तदुःखोऽखिलान् कामानश्नुते तं नमाम्यहम् ॥’’ -

(सा।वि) अहमद्यैवेति - तवैवास्मिहि भर इति अहमर्थस्य भरत्वं रक्षणीयत्वेनेति भावः - अभिप्रेतDIT, समर्पिकंळ अभिप्रेत

इत्यन्वयः । स्वरूपसमर्पणात्तात्पर्यवशाद्भरसमर्पणफल समर्पणे सिद्ध्यत इति भावः । म्।Quऊं&♚mo, सम्बन्धाभावम् - एवं च सति चतुर्थीनमश्शब्दयोरपि परसम्बन्धविधि स्वसम्बन्धनिषेधकत्वेन साफल्यमित्याहुः । परसम्बन्धविधि इत्यन्वयः - निरपेक्षकर्तृत्वमुखेनापि नमश्शब्दान्वय इत्याहसमर्पणं कृमी इति ।

(सा।सं) अहमद्यैवेति । समर्पिऊं, स्वरूपे समर्प्यमाणे सतीत्यर्थः - इत्यादि इत्यादि शब्देन “तेन संरक्ष्यमाणस्य” इति श्लोकसङ्ग्रहः । अभिप्रेत, अर्थसिद्ध इत्यर्थः - अभियुक्तयोजनायां नमः पदे नायमर्थो विवक्षित इत्यर्थः - अस्मिन्पक्षे नारायणायेति पदेनेति भिदाअस्मिन्पक्षे नमः पदं विवक्षितमाह - नमः ढाढी इति - एवं सति चतुर्थ्यन्तनमः पदयो स्साफल्यमाह । परेति - प्रकारान्तरेणापि नमसस्साफल्यमाह - @ov समर्पणमिति ।

द्वयाधिकारः

[[३६७]]

मू - निषेधिकं कण्ठ नमः नगकी

स्थूलप्रक्रियै, नमामि

६७६ळगळी पदलंल आत्मसमर्पणार्थ GILD।im/ व्याख्यानं ६०१ ६०नी ६० पदस्तोत्रप्रक्रियैनमश्शब्दं समर्पण Gung सङ्गतम् । @ing उत्तरखण्ड आत्मसमर्पणपर Dis अनुसन्धिunisg ८५]कञ्छ अनुरूपori स्वरूपानुबन्धिunoor फळविशेषri Cs स्वतः प्राप्तम् ।

यै

व्याकरणप्रक्रियै ।

मुंलीं

(सा।दी) स्थूलप्रक्रियै इत्यादि स्थूलप्रक्रियै ? “नमनं नमः” पदस्तोत्र ? श्रीनृसिंहानुष्ठुभ♚ी पदविषयस्तोत्रम् । श्रीं नमाम्यहम् “दासभूतास्स्वतः सर्वे ह्यात्मानः परमात्मनः । अतोऽहमपि ते दास इति मत्वा नमाम्यहम् ॥” ग नमश्शब्दार्थ वाचि नमश्शब्द समर्पणपरं♚। उत्तरखण्डं समर्पणपर ori चतुर्थीफलपरong पक्ष फलप्रार्थनै आर्थक सिद्धQDri। Que इत्यादिum।

@H/कञ्छ, समर्पणरूपोपायलं किं ढाङ्गल। स्वरूपानुबन्धिurroor,

ऎऩ्ऱु

(सा।स्वा) रूढ्यर्थLDIT प्रमाणादिकक्षा बाधित योगार्थस्वीकारं ८२GGLI? Gli @suprit। स्थूलप्रक्रियैi Gggi इति । पदस्तोत्रेति । नृसिंहानुष्टुभपदव्याख्यानात्मकमन्त्रराजपदस्तोत्रे नमामीति पदव्याख्याने “दासभूतास्स्वतस्सर्वे ह्यात्मानः परमात्मनः । अतोऽहमपि ते दास इति मत्वा नमाम्यहम् ॥” इत्युक्त्वा “नमस्कारात्मकं यस्मै विधायात्मनिवचेतनम् ।” इति नमसः आत्मसमर्पणपरतया व्याख्यानात् । - “द्वयेन शरणं व्रजेत्” इति विनियोगानुरोधेन

। लं प्रणामादिरूढ्यर्थं विहाय नमसस्समर्पणपरत्वमेवोचितलं। शु उत्तरखण्ड ñng समर्पणपरQLDum Com? Cung मन्त्री फलं प्रकाशिOLDING एतत्फलार्थं साङ्गभरसमर्पणं ६Öण ६० mm द्वय किं महावाक्यार्थकथन (pi विरुद्ध ?

ढाङ्गळÊ Qui।

इति ।

या

(सा।प्र) इत्युक्तप्रकारेण नमश्शब्दस्य नमस्कारात्मकभरसमर्पणपरत्वेन नारायणशब्दस्य समर्पणप्रति सम्बन्धिपरत्वेन वोपायपरत्वमित्याह - स्थूलप्रक्रियै इत्यादिना एवं खण्डद्वयस्याङ्गाङ्गि परत्वे उपाय निरूपकं फलं केन बोध्यत इत्यत्राह । Quig उत्तरेत्यादिना । -

यै

[[१]]

(सा।वि) “नमश्शब्दः प्रधानार्थस्स्वाहाशब्द इवेष्यते” इत्युक्तरीत्या नमश्शब्दस्य समर्पणपरत्वेनान्वय

स्थूलप्रक्रियै इति वर्णद्वयस्यैकपद्यविवक्षया पदस्तोत्रप्रक्रियै

इत्याह

[[१]]

नृसिंहानुष्टुभे पदविषयस्तोत्रम् । तत्र “दासभूतास्स्वतस्सर्वे ह्यात्मानः परमात्मनः । अतोऽहमपि ते दास इति मत्वा नमाम्यहम् ॥” इत्येतद्भरसमर्पणतया व्याख्यातम् ननूत्तरखण्डस्योपाय परत्वयोजनायां फलं कथं सिद्ध्यतीत्यत्र सामर्थ्यात्सिद्ध्यतीत्याह - Quing उत्तरखण्ड ñng इति।

(सा।सं) परमात्मनीत्युक्ताभियुक्तयोजनातोऽपि स्वरसमहिर्बुध्न्याभिहितविधया नमश्शब्दयोजनान्तरमाह स्थूलेति - स्थूलप्रक्रिया नमसश्शेषभूतस्य स्वरूपप्राप्तवृत्ति साङ्गभरन्यासपरता रूपा । मन्त्रराजपदस्तोत्रेच “नमस्कारात्कं यस्मै विधायात्मनिवचेतनम्” इत्युक्त्या प्रक्रियैr अर्थसिद्धमित्यर्थः । इतरपक्षवैलक्षण्य स्फोरणाय प्रागुक्त पक्षमुपक्षिपति ।

इत्युक्तिः । स्वतः प्राप्तम्,

[[३६८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - पूर्वोक्तTLq Cum फलपर Lois उत्तरखण्ड अनुसन्धिकं आत्मरक्षाभरसमर्पणं उपायपर LD ६०f पूर्वखण्ड की शरणशब्दान्वित Lon of क्रियापद की ६० अनुसन्धेयम् - Qing द्वय क्री पदान्नी६०LC/ शब्दार्थस्वभाव ६) पुरुषकारयोगम्, अक्रा नित्यत्वम्, उपायवैशिष्ट्यं, शरण्य गुणपूर्णत्वं, सम्बन्धविशेषम्,

(सा।दी) यावत्स्वरूपभाविन ढाळग६० ५। उत्तरखण्डं फलपरQLD पक्षलीं पूर्वखण्डं भरसमर्पणपर Dorm पूर्वमेवोक्तमित्याह - पूर्वोक्तDior इत्यादिwni - शनी द्वयी पदाCou शब्दार्थस्वभावri१५@G सिद्धि Quinना अनुक्रमिक pi। Q द्वय लीळा इत्यादि

पुरुषकारयोगं श्रीशब्दार्थ । श्रनित्यत्वं मतुप्पी। की उपायवैशिष्ट्य, उपायस्य श्रीविशेषण वैशिष्ट्य (pi - नारायणपदे शरण्यस्य गुणपूर्णत्वम् । सम्बन्धविशेषः, शरीरशरीरिभावादिः ।

णु

(सा।स्वा) आत्मसमर्पणं का शेषत्वरसिक

कं पुरुषार्थान्तरं विरुद्धuonmsunggli “स्वरूपफलनिक्षेपस्त्वधिको मोक्षकाङ्क्षिणाम्” ढाळा Liqu दलत्रयात्मकorror समर्पणलं ।कञ्छ फलान्तरमनुचितsung फलविशेषमर्थसिद्धQDog उत्तरखण्डलङ्की अङ्गि शाब्दons सिद्धिकं शक पक्ष LG प्रधान अङ्गिसिद्धि अनादरि उत्तरखण्डjong फलपरLDIT योजिऊं की पूर्वयोजनै अनुपपन्न porn? गगनी rupi। पूर्वोक्त Dog Cu इति । पूर्वयोजनै पूर्वखण्डमुपायपर DIG शरणशब्दान्वितक्रियापदलंली भरसमर्पणं शाब्द maji, आर्य सिद्धिकं लङ्का। Que द्वयमंलीjor ६ योजनैji पूर्वाचार्यसम्मत की गद्यादिनीjio, opn रहस्यादिनी

योजनैwwwgals Qr

इत्याद्युपबृह्मणानुगुण्य

फल

सर्वसम्मतैQum की बाबा कुण्डी

बुद्धिसौकर्यार्थDITB बहुधा व्याकीर्ण []

प्रथमयोजन “सीतामुवाचातियशाः”

शाब्दळं, सम्प्रदाय बाहुल्य Lió योजनै@LG प्रथमयेजनैß Cor अर्थ । १८६० बा सङ्कलनं ६१६०ी उपसंहरि कीpi। Que द्वय मुंली इति । पुरुषकारयोगश्श्रीपदे - मतुप्प्रत्यये तन्नित्यत्वमुपाय वैशिष्ट्यम् नारायणपदे शरण्यगुणपूर्णत्वं सर्वविधसम्बन्धः । -

[[१]]

(सा।प्र) अर्थफलयोजनया अपि शाब्दफलयोजना श्रेष्ठेत्यभिप्रयन्नाह - पूर्वोक्तेत्यादिना - इयता प्रबन्धेन प्रतिपादितान्प्रधानार्थान् सङ्कलय्याह । द्वय इत्यादिना - “श्रीयते चाखिलैर्नित्यं श्रयते च परम्पदम् । श्रृणाति निखिलान्दोषान्” इत्यादि व्युत्पत्तिभिः पुरुषकारयोगोपाय वैशिष्ट्ये श्रीशब्दे शाब्दे

पुरुषकारयोगस्य नित्यत्वं मतुपि शाब्दम् ।

(सा।वि) फलप्रार्थनायाः अर्थत्वापेक्षया शाब्दप्राधान्यस्य ज्यायस्त्वादुत्तरखण्डः फलपर इति पक्ष एव सर्वैः परिगृहीत इत्यभिप्रेत्योपसंहरति पूर्वोक्तrigu इति - द्वयप्रतिपादितार्थास्सुखानुसन्धानाय क्रमेण दर्शयति । Qug द्वयी इति ।

(सा।सं) पूर्वोक्तonor इति - अथानुसन्धानसौकर्याय खण्डद्वयप्रतिपन्नार्थान् क्रमेणानुक्रमते । Q इत्यादिना । -

द्वयाधिकारः

[[३६९]]

मू - दिव्यमङ्गलविग्रहयोगम्, अली शेषभूतनी, अलग उपायत्वप्रकारं, वशीकरणविशेषम्, तत्परिकर १५६ अधिकारिविशेषम्, प्राप्यवैशिष्ट्यम्, गुणविभूतिविशिष्ट प्राप्यत्वम्, कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धित्वम्, कैङ्कर्यप्रार्थनै, सर्वविधकैङ्कर्यलाभम्, सर्वानिष्टनिवृत्ति, अ आत्यन्तिकत्वम्, पराधीनपरार्थकर्तृत्वं, तथाविधभोक्तृत्वम्, नगाली प्रधान♚jig अपेक्षित ji) & Gloom सिद्धसाध्यविभागवत् १६१ उपाय ६०६, उपेयmji, G प्रधानप्रतिपाद्यrius CCL कं

प्रकाशित

(सा।दी) मातापितेत्यादि श्रुत्युक्तश्च । चरणशब्दे दिव्यमङ्गलविग्रहयोगःअयं विग्रह, @mळं चरणशब्दलंल । शरणशब्दे चरणयोरुपायत्वम् - प्रपद्येा वशीकरणविशेषम् क्रियापदलंली उत्तम अधिकारविशेषम् - उत्तरखण्ड श्रीमच्छब्दे प्राप्यवैशिष्ट्यम् - नारायणशब्दे गुणविभूतिविशिष्टप्राप्यत्वम् । चतुर्थ्यां कैङ्कर्यप्रार्थना - नमस्ni) सर्वानिष्टनिवृत्त्यादि - आत्यन्तिकत्वं नाम ? अपुनरुदयः - पराधीनपरार्थकर्तृत्वम् - परार्थत्वम्। परप्रयोजनैकप्रयोजनत्वम्, तथाविधं, पराधीन परार्थत्वरूप - सिद्धोपायं, श्रीमन्नारायणा, साध्योपायोऽत्र शरणागतिः - सिद्धोपेयश्च श्रीमन्नारायण एव

• साध्योपेयं भगवत्परिपूर्णानुभवकैङ्कर्यादि। द्विविध उपाय pio पूर्वखण्ड प्रतिपाद्यम् । द्विविधomor उपेय pii उत्तरखण्ड प्रतिपाद्यम् ।

GILD

(सा।स्वा) चरणशब्दे विग्रहयोगः दासस्याश्रयणौचित्यम् । तत एव तयोरुपायत्वप्रकारः शरणशब्दोपश्लिष्ट क्रियापदे समर्पणरूपवशीकरणं महाविश्वासादि परिकरः - उत्तमपुरुषे आकिञ्चन्यम् प्राप्यस्य श्रीवैशिष्ट्यं श्रीमत इति पदे । नारायणपदे गुणविभूतिविशिष्टप्राप्यत्वम् । चतुर्थ्यां कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धित्वम् । तत्प्रार्थना, सर्वविधकैङ्कर्यलाभम् । नमसि सर्वानिष्टनिवृत्तिः । तदात्यन्तिकत्वम् । इतः परं सर्वदासत्त्वम् - शेषं स्पष्टम् - सिद्धेति सिद्धोपायः - शरण्यः, साध्योपायः, समर्पणम् - पूर्वखण्डार्थः सिद्धोपेयः,श्रीमान् । साध्योपेयं कैङ्कर्यं चोत्तरखण्डार्थः द्वय कुण्डी ॐ प्रथममुपायपरा पूर्वखण्डpii अनन्तरमुपेयपर LITT

(सा।प्र) शरण्योपयुक्तगुणपूर्णत्वं शेषशेषिभावसम्बन्धश्च नारायणपदे शाब्दौ दिव्यमङ्गलविग्रहयोग शुभाश्रयत्वे चरणपदे आर्थे - वशीकरण तदिति कर्तव्यताभूतगोप्तृत्ववरण कार्पण्याधिकारि विशेषाश्शरण शब्दोपलश्लिष्ट क्रियापदे आर्थाः - महाविश्वासस्तु क्रियापदे शाब्दः । आनुकूल्यसङ्कल्प प्रातिकूल्यवर्जनेतु श्रीमन्नारायणपदे आर्थे। सर्वविधकैङ्कर्यलाभपर्यन्ताः चतुर्थ्यन्तपदयोश्शाब्दाः । सर्वानिष्टनिवृत्त्यादयो नमश्शब्दयोजनाभेदेन शाब्दाः । अपेक्षित, एतदपेक्षित मृदुत्व पतिपारार्थ्य सर्वोत्तरत्वसर्वशेषित्वादयश्श्रीमच्छब्दादिष्वार्था अनुसन्धेया इत्यर्थः - परापरतत्त्वस्य सर्वस्यापि मन्त्ररत्ने प्रतिपादनेऽपि हिततमोपायपुरुषार्थयोः कथं प्राधान्येन प्रतिपाद्यत्वमुच्यत इत्यत्र प्राधान्यमप्यौपचारिकम् ।

(सा।वि) शेषभूतली, शेषभूतस्याश्रयितुमवलम्बनम् - प्रकाशित imrjm इत्यत्र कथं प्रकाशिता इत्यत्राह - सिद्धसाध्यविभागवत् काळा इति - सिद्धोपायस्साध्योपायस्सिद्धोपेयस्साध्योपेय इत्युक्तप्रधान प्रतिपाद्याभ्याम् । मङ्ग¬, सम्बन्धोऽस्तीत्यर्थः । ननु शारीरकशास्त्र इव तत्त्वहितपुरुषार्थप्रतिपादकेऽस्मिन्मन्त्रे पुरुषार्थ प्रतिपादन भागः पश्चात्पठितः ।

ण्

[[३७०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

प्रू - Qg शारिरकशास्त्र) तत्त्वविशेष(pi, उपायविशेष (pळं, फलविशेष (p, मन्त्ररत्न♚की प्रतिपादित श्वेताश्वतरमन्त्रं Cums) फलापेक्षापूर्वकLDIT ६of उपायानुष्ठानप्रधानuoron sun६) उपायफल [B] [६ (६१५६०० L उत्पत्तिक्रम CC Criins पाठक्रम

वाक्यं ♚

अर्थक्रम

(P♚LL अनुसन्धेय GILD।

पूर्वाश्र

फलप्रतिपादक

(सा।दी) मन्त्रं “मुमुक्षुर्वै शरणमहं प्रपद्ये” ढाळाळी मन्त्रं Curvormiss उपायं poroor निर्देशिकं क याल् मुण्डायिरुक्किऱदु। आगैयालिरण्डु H४ ैङ्गळिलुम्८१७त्तिलुम्

mi। Q४ शारीरकेति । श्वेताश्वतरमन्त्रं Cur

क्रमवैषम्यporCLIT? गायन अल। “मुमुक्षुर्वै शरणमहं प्रपद्ये”

की मोक्षापेक्षापूर्वकमुपाय।

(सा।स्वा) उत्तरखण्ड (PG Dig क्रमनियम १८२@Guor ? शारीरकशास्त्र क्रमqGurj उपायफलri१८६५६०Lu उत्पत्तिक्रम लण्ड क्रमाङ्क

उत्तरखण्डार्थLDI६०] फलमवश्यं पूर्वमेव

पूर्वा

अधिकारि अनुसन्धेयQLDCCom ?

“मुमुक्षुर्वै शरणमहं प्रपद्ये” इति मन्त्रवत्

फलापेक्षापूर्वकोपायानुष्ठानपर

तदेककण्ठuons oilril(gi फलं पूर्वमनुसन्धेय Ling उत्तरखण्डं मन्त्रान्तरैकरूप्यार्थoirs पूर्वमेव पठितons CourLTGQUIT ? मन्त्रान्तरलंल

माग

फलापेक्षापूर्वकोपायानुष्ठानपरत्वं क्रमनियामकDrror@g। आरोपेऽस्ति निमित्तानुसरणं “नतु निमित्तमस्तीत्यारोपः” ढाङ्ग की न्यायलं नियामक १६ m विद्यमानक्रमलं ।कञ्छ शारीरकशास्त्रप्रकारेण उपाय

[[१]]

फलयोरुत्पत्तिक्रमं नियामक सनिबन्धनपाठ क्रमलं

पूर्वमनुसन्धेय QILD ६० ५ऊं नियामकQ?

उपायफलयोरुत्पाद्योत्पादक भावीळ,

(सा।प्र) शाब्दप्राधान्यमुपायस्यैवेत्यभिप्रयन्नाह

LG उत्तरखण्डार्थं

Gsri @ इति

@ शारीरकेत्यादिना एवमुपायानुष्ठान प्राधान्यमुक्त्वोपायानुष्ठानापेक्षितफलोद्देशरूपोत्तरखण्डस्य पूर्वमनुसन्धेयत्वं श्रूयमाणपाठक्रमनिदानोक्ति पूर्वकमुपपादयति । शुक्र उपायेत्यादिना - उत्पत्तिक्रमः,

(सा।वि) “मुमुक्षुर्वै शरणमहं प्रपद्ये” इति श्वेताश्वतरमन्त्रे मुमुक्षुरिति फलप्रतिपादकांशः पूर्वं पठितः । ततश्च श्वेताश्वतरमन्त्रेणानुष्ठानेनच वैषम्यं स्यादित्याशङ्कय फलस्योपायानन्तरभावित्वेन पश्चान्निर्देशेऽपि फलज्ञानमन्तरेण उपायप्रवृत्त्यभावात्फलकामस्याधिकारित्वेन फलानुसन्धानं प्रथमं कर्तव्यम्, तथैव सम्प्रदायात्ततो नानुष्ठान वैषम्यमित्याह । शारीरकेति । घटितेत्यर्थः । ♚uinago,

पश्चाद्भूतमपि - ८, फलवाक्यम् । CP♚LL, प्रथमम्

(सा।सं) अथान्यानुष्ठेयार्थप्रकाशकत्वादुक्तार्थानामनुष्ठानकाले अनुसन्धानक्रमं शिक्षयति । Q इत्यादिना । “मुमुक्षुर्वै शरणमहं प्रपद्ये” इति मन्त्रः फलापेक्षापूर्वकोपायानुष्ठानप्रधानस्तद्वदयमप्यनुष्ठानानुगुण्येनार्थक्रमेण फलप्रतिपादकांशः प्रागनुसन्धेय इति - पूर्वाचार्याः वदन्तीत्यर्थः । ।

द्वयाधिकारः

[[३७१]]

मू पुरुषां पुरुषार्थलं विमर्शिका ६६गली उपायविमर्श (pi, उपायानुष्ठान (pio ६०० ६००६fCm - g श्रीमन्त्रीळं उपायफल प्रतिपादकांश क्रमप्रकार (ii) ५६० ना कं [५६]]]] - फलार्थिuri अधिकारिwn कं शन्यं उपायानुष्ठानं यय।

[[१]]

jog

अर्थक्रमो नाम ? अनुष्ठानक्रम :- ली

(सा।दी) अनुष्ठिकण्ठी। অCum Toron अर्थक्रमं ल।? ढा ङ्गा BITGी। पुरुषार्थ इत्यादि - फलापेक्षापूर्वमनुष्ठानQLD१०। Q♚$ क्रम ं मूलमन्त्रलं समान Qi। @ इति -“अग्निहोत्रं जुहोति । यवागूं पचति” ढाङ्ग की थी अर्थक्रम साधना यवागूपाक । PG ♚। शुलsumãäं अर्थक्रमात् साध्य कुङ्किं Copur@ G@Gon? ढाळा अधिकारं की उपायानुष्ठानं तत्साध्यं विरोध

फलप्रार्थनै अधिकार की।

फलार्थिurQuorm]। फलविशिष्टमुपायं प्राधान्येन प्रतिपादयति ।

(सा।स्वा) पूर्वं फलानुसन्धानक्रम अर्थक्रमQLD? गण अर्थक्रमg उपपादिकीpri। पुरुषा इति। “अग्निहोत्रं जुहोति यवागूं पचति” इति स्थले होमाद्यर्थत्वात् यवागूपाकस्य यथार्थक्रमेण पाठक्रमस्य बाध एवं द्वयाख्यमन्त्रस्यानुष्ठानार्थत्वादनुष्ठानस्य च फलविमर्शपूर्वकोपायविमर्शसाध्यत्वात्फलविमर्शमन्तरेणोपायानुष्ठानानिष्पत्तेरेतादृशार्थ क्रमेण पूर्वमनुसन्धेय QILD ।लं -

द्वयं मूलमन्त्रव्याख्यान LDTLq मूलमन्त्र CP♚LL नमस् उपाय gujib अनन्तरं चतुर्थि। फलñomguji अनुसन्धिumbips@rig तद्विपरीतLDIT अनुसन्धानक्रमंQ८GLDIT? TÔোगाढ्यं Qgujri - Q इति । क्रमप्रकारम्, अनुसन्धानक्रमप्रकारम् । पाठक्रमप्रकार GILD१०८ पुरुषार्थविमर्शमधिकाराङ्गाङ्ग्यादिनी अन्तर्गतwww अक्राळ उपायानुष्ठानं १] ६ठा ६०T IT IT / असङ्गत worm? पुरुषार्थविमर्शं विनापि नित्यनैमित्तिकादि आनुषङ्गिकपापक्षयफलसाधनक्रियानुष्ठानं ६१६०ium

i L ६० IT? TোেगÈ Guri। फलार्थिuri इति-नित्यनैमित्तिकादि यथातथा उपायं काम्यonor Lg काम्य) प्रधानफलकामनै अधिकार Liquinoo तदर्थं फलविमर्शं पूर्वमवश्यं Coumjung &♚Bl।

(सा।प्र) उपायफलस्वरूपयोर्जनिक्रमः

अर्थक्रमस्तु फलापेक्षाया अनुष्ठानपुर्वभावित्वस्वाभाव्यमिति सम्प्रदायः । उक्तप्रकारेण फलपरांशस्य पूर्वमनुसन्धेयत्वं मूलमन्त्रेऽपि समानमित्याह । ली मन्त्रलेली इत्यादिना । मूलमन्त्रस्योपायफलपरयोजनायामयं क्रमोऽनुसन्धेय इति भावः ।

(सा।सं) अर्थक्रमस्वरूपं वदन्पूर्वेषामुक्तिर्युक्तैवेत्याह-पुरुषा इति-इत्थमनुष्ठानकाले अर्थक्रमात्पाठक्रमबाधं मूलमन्त्रे ऽप्यतिदिशति

उभयत्रापि जपादौ यथा पाठमेवानुसन्धानम्अनुष्ठानकालेत्वर्थक्रमादिति बोध्यम्

इति

ननु खण्डद्वयात्मके वैदिकतान्त्रिके द्वये अनुष्ठानकाले एवमर्थक्रमोऽनुसन्धेयोऽस्तु, अखण्डे केवलवैदिके पदशोऽक्षरशश्च पाठतो निष्पन्नक्रमे कथमर्थक्रमावकाश इत्यत्राह फलार्थिumri इति - i इति ।

[[१]]

[[३७२]]

मू

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

“द्वयेन शरणं व्रजेत् - द्वयार्थश्शरणागतिः” नगकी अभियुक्त

द्वय

उपायानुष्ठान ñng प्रधानons प्रकाशिकीं पूर्वखण्ड (pi चतुर्थ्यन्तपद ६ ६ १ नमस्LD । अवान्तरवाक्य १६६६ क्रीता उपायप्रधान६०७ @ वाक्य in

तलैक्कट्टक्कडवदु

(सा।दी) द्वयमित्यादि । अत्राभियुक्तोक्तिous Bipi। द्वयेन शरणं व्रजेदित्यादिना - शमी अवान्तरवाक्यत्रयप्रदर्शनपूर्वकं महावाक्यमुपायप्रधानमेकं भवतीत्याह । पूर्वखण्ड (pub इत्यादि

महावाक्यं सार्थं दर्शयन्निगमयति ।

(सा।स्वाः) द्वयमुपायानुष्ठानपरं

? “द्वयमर्थानुसन्धानेन सह

चतुर्थिनमस्ggio

सदैवं वक्ता” ढाढा कीqwr केवलपुरुषार्थतयानुसन्धेया? ढगढग supri

sanglib इति भगवच्छास्त्रसमुच्चयः-

द्वयेनेति क्रियापदाध्याहारं ६ङ्गणी गाॐ द्वयं वाक्य ६०५० परस्परमनन्वितomui पृथङ्मन्त्र Drrs प्रसङ्गिurg? वाक्यभेददोष pui Qurry? ढाङ्ग

Guiprit - @ri पूर्वखण्ड

६०० एकं महावाक्यार्थक

फलप्रधान

इति। अवान्तरवाक्यं ९promo वाक्यैकवाक्यतया एकवाक्य

लङ्गm] ५० लम्म्। - वाक्यैकवाक्यतया महावाक्यार्थमेक

? D शङ्कावारणार्थमुपायप्रधानLDIron इति । उपायानुष्ठानार्थत्वादुपायप्रधानैकवाक्यार्थकथन Quor ५।५५ शुकं अनिष्ट, कैङ्कर्यं ६६०० È &LIT, समर्पणं पण्णानिऱ्किऱेऩॆऩ्ऱु मूऩ्ऱु माऩबडियाले

(सा।प्र) द्वयस्य प्राधान्येनोपायानुष्ठानपरत्वे सम्मतिमाह द्वयेनेत्यादिना एवं तर्हि परिपूर्णानुभवपूर्वककैङ्कर्यप्राप्तेरपि विरोधिनिवृत्ति पूर्विकाया एवाभ्यर्थनीयत्वान्नमश्शब्दार्थानुसन्धानपूर्वकमेव चतुर्थ्यन्तशब्दार्थानुसन्धानं स्यात्तथानुसन्धेयार्थ एकः कः ? कश्च तदनुसन्धानप्रकारः ? स च कथंवा अवान्तरवाक्यभेदाविरोधीत्यत्राह । पूर्वखण्ड (pi इत्यादि - ननु प्रतिबन्धकनिवृत्तिरपि कैङ्कर्यार्थेति तदभिलाषपूर्वकमेवानिष्टनिवृत्तिः -

(सा।वि) इह श्रीमन्नारायणचरणौ शरणं प्रपद्ये इत्येकं वाक्यं, श्रीमते नारायणायेत्येकं वाक्यं, नम इत्येकं वाक्यमिति त्रीणि वाक्यानीति वदन् त्रयाणामवान्तरवाक्यानां समुदायरूपेणेह प्रधानविशिष्टार्थ प्रतिपादकतया एकवाक्यत्वमित्याह - Q पूर्वखण्डमिति - श्रीक्षा समुदायरूपेण पिण्डीभूय । छ् वाक्य ललकं$__कं&Lug], एकं वाक्यं सत्समाप्तं भवति - “अर्थैकत्वादेकं वाक्यं साकाङ्क्ष चेद्विभागस्स्यात्” इत्येकवाक्यत्वलक्षणयोगादिति भावः ।

ऒरु

(सा।सं) मूलमन्त्रेण शरणमुपगच्छतोऽपीत्यर्थः । पूर्वं श्वेताश्वतरमन्त्रदृष्टान्तेन अस्यानुष्ठेयार्थप्रकाशनपरत्वमुपपादितम् । अथाभियुक्तवाक्यपरामर्शेनाप्यनुष्ठेयार्थप्रकाशकत्वं स्थापयति । द्वयेनेति । उपायानुष्ठानप्रधानतामेव खण्डद्वयमेकीकृत्य एकवाक्यार्थप्रदर्शनेनोपपादयति - @ivg इत्यादिना - लीना सम्भूय

द्वयाधिकारः

[[३७३]]

मू ़

६]]CGsrsf६) ? सर्वस्वामिumii सर्वप्रकारनिरतिशय भोग्यoomi qu

पीतील नारायणा की

कैर्यनं विरोधिना सर्व

स्वरूपप्राप्त Door सर्वदेश, सर्वकाल, सर्वावस्थोचित सर्वविधपरिपूर्णकैर्यं कं अकिञ्चन १४ Cur

स्वरक्षणभरादिकं नाकं अन्वय श्रीमान् शुभ नारायण ढङ्ग श्रीक अङ्गपञ्चकसम्पन्नLorroor आत्मरक्षाभरसमर्पणं । द्वय

[[६०६]]

(सा।दी) TIME] Corगणी इत्यादि - सर्वस्वामिumi, उत्तरखण्ड की नारायणशब्दार्थम् । सर्वप्रकारनिरतिशयभोग्यomi, Guru quyn इत्यादि - श्रीमते शब्दार्थ स्वरूपप्राप्तेत्यादि नमश्शब्दार्थ। परिपूर्णेति चतुर्थ्यर्थ - अकिञ्चनेत्यादि उत्तम नी इत्यर्थ। स्वरक्षा भरादिकीं इत्यादि अर्थसिद्धार्थ - श्रीमाळा इत्यादि - पूर्वखण्ड श्रीमन्नारायणशब्दार्थ - श्री काली इति चरण शब्दार्थ - अङ्ग पञ्चकेत्यादि प्रपद्ये शब्दार्थ

महावाक्यार्थकं Bily

द्वयव्याख्यान ñong निगमि♚gori।

लं

(सा।स्वा) परस्पराकाङ्क्ष अन्वय (pio तदधीनैकवाक्यतैQuinor?

शङ्कि उत्तर (al& Ggui&prit। TrÈ॥CT) इत्यादिना - सर्वस्वामिumri इत्यादि Qmsg इत्यन्तमुत्तरखण्डार्थ। अकिञ्चना इत्यादि पूर्वखण्डार्थ भरसमर्पणं करोमीत्युक्ते किमर्थमित्याकाङ्क्षायामुत्तरखण्डार्थस्य फलतयान्वयादेकवाक्यार्थत्व QILD &♚

(सा।प्र) प्रार्थनीयेति कथं नमश्शब्दार्थानुसन्धानस्य प्राथम्यpi इति चेदित्थम् - परिपूर्णानुभवपूर्वक कैङ्कर्यरूपफलस्वरूप पर्यालोचने मुक्त्यवस्थाभावित्वेन स्वाभाविकस्यैव तस्यानादिकर्मप्रवाह प्रतिबन्धकत्वावगमात्प्रतिबन्धनिवृत्त्यपेक्षया एव प्राथम्योपयत्तेः एवं तर्हि अस्मिन्मूलवाक्ये विरोधिनिवृत्तेः प्राक्कैङ्कर्योक्तिर्विरुद्ध्येतेति चेन्न । विरोधित्वस्य प्रतियोगिनिरूप्यत्वेन विरोधप्रतिसम्बन्धिनिर्देशरूपत्वे नाभिलाषविषयोक्तित्वाभावादित्यलं विस्तरेण । सर्वस्वामिनस्सर्वप्रकारनिरतिशयभोग्यस्य श्रीमतो नारायणस्य चरणयोरनन्यार्हशेषभूत स्वरूपानुरूप सर्वदेश, सर्वकाल, सर्वावस्थोचित, सर्वविधकैङ्कर्यस्य विरोधिभूतपुण्यपापात्मकसर्वकर्मनिवृत्तिपूर्वकं तत्कैर्यलब्धये उपायान्तरशून्योऽहं मद्रक्षणफलभरयोर्ममान्वयो यथा न स्यात्तथा श्रीमन्नारायणचरणयोस्साङ्गभरसमर्पणं करोमीति द्वयस्य सङ्कलितोऽर्थ इति TEJMEIGGuf) इति वाक्यार्थः । भगवदनन्यार्हशेषभूतात्मस्वरूपानुरूपभगवत्-कैङ्कर्य प्राप्त्युपायभूत भक्ति तदुपायादिरहिततया अकिञ्चनो भगवदधीन स्वरूपस्थिति प्रवृतिकोऽहं -

(सा।वि) अर्थैकत्वात्प्रयोजनैक्यादिति भावः - कथं विशिष्टार्थप्रति पादकत्वमित्याकाङ्क्षा पूर्वकमुपपादयति GTTEJMEJCnQuगगी) इत्यादिना । ताल, विश्लेषरहितस्य । निवर्त्य । ऊऊञ्छ। प्राप्तुम् । अ, भिन्नाश्च यथा स्युस्तथा । हीना, निष्कृष्टार्थः । -

(सा।सं) GL इति तथा चार्थैकत्वादेकं वाक्यमिति न्यायेन प्रधानार्थैक्यादेकं महावाक्यमित्यर्थः ।

[[३७४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - “वैराग्यविजितस्वान्तैः प्रपत्तिविजितेश्वरैः ।

अनुक्रोशैकविजितैरित्युपादेशि देशिकैः ॥

(सा।दी) @pg द्वयव्याख्यानरूप DIoT अर्थ सत्सम्प्रदायसिद्धसदाचार्य उपेदशिकङ्क प्राप्ता। वैराग्येति - वैराग्यवशीकृतचित्त प्रपत्तिवशीकृत सर्वेश्वर ला केवलकृपैकविजित bio आचार्य अर्थ उपदिष्टuj@mons।

ताऩुम्

নठं

(सा।स्वा) Qing द्वयमं मं पूर्वखण्ड श्री उपलक्षण GILD, शरण्यंा व्याजनिरपेक्षोपाय OLD, Gmळं, व्याजं यावज्जीवमावर्तनीय सम्प्रदाय upon अनादरि ।

म (jom केवलयुक्तिबल♚go अर्थवर्णनं ६१ की। मोहनशास्त्रप्रवर्तन LDC ? Grupri - वैराग्येति । एवम्भूतदेशिकोपदिष्टsum) सत्सम्प्रदायम् - अन्यत्सर्वमसत्सम्प्रदाय QILDòm। $५।लं। वैराग्येति । वैराग्यविजितस्वान्त उपदेश राग़मूलयशोलाभार्थि५६५६०L उपपदेशं Gourm। प्रपत्तिविजितेश्वरत्वात् लौकिकेश्वरबा तृणीकरिकङ्क Ti) तद्रञ्जनार्थ उपदेशं Gurum -प्रपत्तिवशीकृतेश्वरत्वान्निश्शेषशान्तभगवन्निग्रहतया तत्त्ववित् £।कंळबागां उपदेशqwm। “परमपुरुषवरणीयता हेतुकुणविशेषविधुराणाम्” इत्यादि♚gu केवलभगवन्निग्रहविषया ६०L उपदेशं Cumul। अनुक्रोशैकविजित&@५@L उपदेशonsumo " त्वं हि रुद्र महाबाहो मोह शास्त्राणि कारय । (सा।प्र) भगवदनुकूलः प्रतिकूलवर्जितोऽवश्यं रक्षेदत्यन्तं विश्वस्तो गोपायिता भवेति वदन् सर्वानिष्टनिवृत्ति पूर्वकश्रीमन्नारायणचरणपरिचर्याकरणाय तत्प्रापणभरं मम नैर्भर्यं यथा स्यात्तथा श्रीमन्नारायण चरणयोर्न्यस्यामीति निष्कृष्टार्थ इति भावः ॥ -

एवं रूपो द्वयार्थो वश्येन्द्रियैः ख्यातिलाभपूजानिरपेक्षैर्भरन्यासवशीकृतेश्वरैर्वादिहंसाम्बुवाहाचार्यैरुपादेशीत्युक्तिव्याजेनास्यार्थस्य साम्प्रदायिकत्वमाह । वैराग्येत्यादिना इवात्राप्येकवाक्यत्वेनानेकवाक्यत्वेन च -

मूलमन्त्र

(सा।वि) एवमर्थस्सदाचार्यैरुपादिष्ट इत्यस्यार्थस्य साम्प्रदायिकत्वमाह - वैराग्यविजितेति - वैराग्येण विजितं स्ववशीकृत्तं चितं यैस्तैर्जितेन्द्रियैः - “इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः । मनों जये सतीन्द्रिय जयस्सिद्ध्यति” इति स्वान्तैरित्युक्तम्। अनेनाप्तत्वमुक्तम् प्रपत्त्या विजितः वशीकृतः ईश्वरो यै स्तैरित्याचार्यलक्षणं सूचितम् । “आचिनोति हि शास्त्रार्थानाचारे स्थापयत्यपि । स्वयमाचरते यस्तु आचार्यस्स उदाहृतः॥” इति लक्षणात् - अनुक्रोशैकविजितैः, दयापरवशैरित्यर्थः - भगवज्जेतारोऽपि दयया जिता इति दयाया निरतिशयोत्कर्षो व्यज्यते । देशिकैः, वादिहंसाम्बुवाहैः । इति, पूर्वोक्तप्रकारेण उपादेशि, उपदिष्टम् - न तु स्वबुद्ध्योत्प्रेक्षितमिति भावः ।

।

[[९९]]

(सा।सं) उक्तपदार्थवाक्यार्थयोस्साम्प्रदायिकत्वमाह । वैराग्येति । प्रथमपादेन ख्यात्यादिनैरपेक्ष्यं “नाविरतः इत्युक्तयथार्थज्ञानविरोधिराहित्यं शास्त्रप्रवचनोपयोगिचित्तसमाधानमित्यादि सूचितम् - द्वितीयेन तु “ये तमेव प्रपद्यन्ते न ते मुह्यन्ति मानवाः” इत्युक्तविधया शरण्यवशीकरणेन तत्प्रसादलब्धपारमार्थ्यज्ञानवत्त्वमुक्तम्। तृतीयेन कृपामात्रप्रेरिततया तदुपदिष्टार्थानां विश्वचनीयत्वं सूचितम् ।मूइदमष्टपदं व्यासे समासे षट् पदं विदुः ।

द्वयाधिकारः

वाक्यं पञ्चपदैर्युक्तमित्याख्यातप्रधानकम् ॥

[[३७५]]

(सा।दी) इदमिति - ५ द्वयरूपवाक्यम् - व्यासे, “श्रीमन्, नारायण, चरणौ” rm पदच्छेदपक्ष♚लीQpq। अष्टपदं भवति समासे, श्रीमन्नारायणचरणौ ढाळ प्रयमपदं समस्त QILD पक्ष♚ली षट्पदं भवति । इति च - पञ्चपदैर्युक्तम्, श्रीमन्नारायणचरणौ शरणं, श्रीमते नारायणाय नम इति पञ्चभिः कारकपदैर्युक्तम् । आख्यातप्रधानकम्, आख्यातं प्रपद्ये इति क्रियापदम् । तत्प्रधानं यस्य वाक्यस्य तत् ढाळा। अनुसन्धiागल। आख्यातप्रधानकं

(सा।स्वा) मायाशास्त्राण्यपि दमयितुं त्वत्प्रपन्नप्रतीपान्” इत्यादि प्रकारेण मोहनशास्त्रप्रवर्तनार्थòmis “साक्षान्नारायणो देवः कृत्वा मर्त्यमयीं तनुम् । मग्नानुद्धरते लोकान्कारुण्याच्छास्त्रपाणिना ॥” इत्यादि प्रकारेण लोकोज्जीवनार्थमवतीर्णा ग श्रीपराङ्कुशादिका ॥ अस्मदाचार्य

उद्वेलकरुणाकलशाम्बुराशिपरिवाह ५।लं। पद नारायणा की

उपदेश । समीचीन सम्प्रदाय

। ८२GC? पदार्थविमर्शनदशै ढाङ्ग ९० पदमध्याहरि । प्रमाणोपपत्ति श्रीमन्नारायणचरणौ ढाळ समस्तपदाभिप्राय सम्प्रदाय porCLIT? ईश्वरा सर्वप्रधान

कैङ्कर्यं Qummsg इत्यादि प्रकार वाक्यार्थं श्रीमन्, नारायण सम्बुद्धिकी, तव

गणी पदार्थविमर्शं विरुद्ध ? महावाक्यार्थं माङ्गी मुकं मु कर्तृप्रधानक लङ्ग महावाक्यार्थवर्णनं

८२G]LDI? GTাT]gmi। इदमष्टपदमिति - Qriळं सत्सम्प्रदाय QILD ५Gß। इति, इत्थम् पूर्वोक्त प्रकारेण । पञ्चपदैः युक्तं वाक्यं प्रपद्ये इत्याख्यातप्रधानकमित्यन्वयः । भगवतोऽर्थतः प्राधान्येऽपि वाक्यार्थवर्णने आख्यातार्थकर्तुः प्रधानतया इतरकारिकाणां तत्रैवान्वय इति भावः ॥ -

(सा।प्र) योजना किमस्तीत्यत्र केवलोपायपरयोजनायां फलविशेषोपायपरयोजनायां च वाक्यैकवाक्यत्वमेवेति दर्शयन् समासासमासाभ्यां पदसङ्ख्याभेदमप्याह - इदमष्टपदमित्यादिना । व्यासे, श्रीमन्नारायणशब्दयोस्सम्बुद्धिरूपत्वेन विभागे - समासे, चरणशब्देन समस्तत्वे

समासे,चरणशब्देन समस्तत्वे - प्रपद्ये आध्यवस्यामीत्युक्ते कथं प्रपद्येस इत्याकाङ्क्षायां शरणमित्यस्यान्वयात्कं वेत्याकाङ्क्षायां

[[१]]

(सा।वि) समस्तपदत्वभिन्नपदत्वपक्षभेदेन षट्पदत्वाष्टपदत्वे अनुसन्धेये इत्याह - इदमष्टपदमिति - व्यासे, समासाभावे - श्रीमन्, नारायण, इति सम्बुद्धि द्वयाश्रयणपक्ष इत्यर्थः । पञ्चपदैर्युक्तं, स्थूलयोजनायां पञ्चपदैः सुबन्तपदैः पञ्चभिरन्वितम् । आख्यातप्रधानकं, तिङन्तप्रधानकं वाक्यम् ।

(सा।सं) अथास्य मन्त्रस्य व्याससमासभेदमुभयत्र पदसङ्ख्यादिकं च सङ्गृह्णाति - इदमिति - विशिष्टैकार्थपरतया एकवाक्यतामापन्नमित्यर्थः । व्यासे, श्रीमन्नारायणचरणपदानां व्यस्तत्वपक्षे - भिन्नपदत्रयत्वपक्षे । अष्टपदम्, पदाष्टकसमुदायात्मकम्। वस्तुतस्त्विदं द्वयं पञ्चपदात्मकमेकं वाक्यम् - कुतः ? क्रियापदं प्रति शरणशब्दस्यापृथग्भूतत्वेन पृथक्प्रधानपदत्वायोगात् - आख्यातप्रधानकाः भावनावाक्यार्थवादिनः । -

[[३७६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू

एकं

(सा।दी) पञ्चपदैर्युक्तं तदिदं वाक्यं समासे षट्पदमिति विदुरिति योजना । अथ ूल मन्त्री स्वभावविशेषri१८६०नाकं BILLI काळङ्ग Qळं मन्त्रमनुसन्धाता ऊं ऊं स्वार्थज्ञानद्वारा शान्तिरसjogi पोषिकङ्ग की। एकमित्यादि । एकं, सर्वमन्त्रेषु मुख्यम् ।

(सा।स्वा) शुकं द्वय एकवाक्य अर्थं GG Com? Cung द्वयसञ्ज्ञै विरोधिung? भगवन्मन्त्रान्तर [i] बीऊं कामं क रहस्यत्रयान्तर्भावेन अर्थव्युत्पादननिर्बन्ध CDCLIT? सकृदुच्चारणमात्र QID की। विरोधिwn?

मोक्षसाधनत्वप्रभावकत्त्वात् JnGQDगी ज्ञानादेव मोक्ष प्रपत्त्यनुष्ठानद्वारकQLD गनी) शा ही तु मन्त्रमुं किं कळं तुल्य Dopn? अर्थपञ्चकतत्त्वज्ञः ढाळा अर्थपञ्चकतत्त्वज्ञान jogu प्रशंसिकं sun कंত प्राशस्त्यं ल॥CT ? इत्यादि शङ्क ५०वा परिहरि गा श्लोक लं अधिकारार्थß०g सङ्ग्रहिऊं की। एकमिति ।

(सा।प्र) श्रीमन्नारायणचरणावित्यन्वयात्किमर्थमित्याकाङ्क्षायां नारायणाय नम इति नारायणप्रति सम्बन्धिकशेषवृत्तये विरोधिनिवृत्तये चेत्यन्वयात्पञ्चपदयुक्तमेकं वाक्यमित्यर्थः ।

उक्तप्रकारेणैकवाक्यत्वं,

(सा।वि) व्यासेऽष्टपदम्, समासे षट्पदं विदुरित्यन्वयः । “अथातश्श्रीमद्द्वयोत्पत्तिः । वाक्यो द्वितीयः षट्पदानि,अर्था दश - पञ्चविंशत्यक्षराणि । पञ्चदशाक्षरं प्रथमम् । दशाक्षरं द्वितीयम् । नवाक्षरं प्रथमम् । द्वितीयतृतीयचतुर्थाः त्र्यक्षराणि । पञ्चाक्षरं पञ्चमम् । द्व्यक्षरष्षष्ठः “नवार्णं विद्धि हृदयं तृतीयार्णं शिरोत्तमम् । शिखार्णं त्र्यक्षरं विद्धि कवचं तद्वदेव हि । नेत्रं पञ्चाक्षरं पश्चात् अस्त्रं द्व्यक्षरमीरितम् ॥” इति विभागमभिप्रेत्यैवमुक्तमिति ध्येयम् ॥

[[१]]

अथ श्लोकद्वयेन द्वयं प्रशंसति - एकमित्यादिना । प्रशंसाङ्गत्वेनैवेह गाथायाः प्रागेव

(सा।सं) इति, इति वदन्तीत्यर्थः - तत्प्राधान्यमनभ्युपगच्छन्तः षट्पदमष्टपदं च वा विदुरित्यर्थसिद्धम् । यदा भावनाप्रधानकमिदं वाक्यं तदा क्रियापदार्थभूतं समर्पणं तस्यां करणत्वेनान्वेति । आनुकूल्यसङ्कल्पादीन्यङ्गानि च तत्तदुपस्थितानीतिकर्तव्यतात्वेन - उत्तरखण्डोपस्थापितं च फलं भाव्यतयेति भावनापेक्षितांशत्रयसमर्पकतया सर्वस्वामिumi इत्यारभ्य आत्मरक्षाभरसमर्पणं की Cmor इत्यन्तेन

Gun इत्युक्तविधया शरणं यथा भवति तथा प्रपद्ये । निरपेक्षरक्षको यथा भवति तथा आत्मरक्षाभरं समर्पयामीत्येको वाक्यार्थस्स्यात् - अनभ्युपगच्छतां तु हे श्रमन्नारायण तव चरणौ शरणम् उपाय इति प्रपद्ये, जानामि - श्रीमते नारायणाय स्यां न मम स्यामित्येवार्थे भावनाया वाक्यार्थत्वाभावात् शरणमित्येकं पदं प्रपद्य इत्यपरमित्यभिप्रेत्य आख्यातप्रधानकास्तु वाक्यं द्वयं पञ्चपदैर्युक्तमिति विदुरित्यनुगृहीतम् ।

अथ शान्तिप्रदत्वमोक्षप्रदत्वादिकानतिशयान् द्वयगतान् सङ्गृह्णाति । एकमिति - सम्भूय -

द्वयाधिकारः

[[३७७]]

मू - द्वयं त्र्यवयवं सुखलभ्यतुर्यं,

व्यक्तार्थपञ्चकमुपात्तषडङ्गयोगम् । सप्तार्णवीमहिमवद्विवृताष्टवर्णं

॥॥।

(सा।दी) द्वयमिति नामवत् - त्र्यवयवम्, अवान्तरवाक्यत्रययुक्तम् । सुखेन लभ्यं तुर्यं मोक्षाख्यं प्रयोजनं येन तत् - व्यक्तं विवृतं अर्थपञ्चकं येन तत् । उपात्तः, अर्थत्वेन स्वीकृतः षडङ्गः, आनुकूल्यसङ्कल्पादिषडङ्ग सम्पन्नः। योगः, प्रपत्तिरूपः । उपायो येन तत् । सप्तानामर्णवानां समाहारः सप्तार्णवी । तद्वद्द्विपुलो महिमा, तद्वत् - विवृतः, व्याख्यातः - अष्टवर्णः,

(सा।स्वा) एकं, एकवाक्यम् । मुख्यमिति वा - द्वयं, द्वयसञ्ज्ञावत् त्र्यवयवं, अवान्तरवाक्यत्रययुक्तम् - सुखेन लभ्यं, सकृदुच्चारणमात्रेण लभ्यम्। तुरीयम्, तुरीयपुरुषार्थः, यस्य तत् - व्यक्तम्, अर्थपञ्चकं यस्य तत् - अर्थपञ्चकज्ञानस्यापि जनकतयातिप्रशस्तमित्यर्थः । उपात्तः, षडङ्गयोगः येन तत् - षडङ्गयोगनिष्पत्ति द्वारैव मोक्षसाधनत्वमिति न विरोधः । सप्तानामर्णवानां समाहारः सप्तार्णवी तत्सदृशमहिमवत् । सर्वशास्त्रार्थगर्भतया गम्भीरमित्यर्थः । मूलमन्त्रविवरणरूपतया विशदोपायोपेयप्रकाशकत्वात् द्वयवन्मूलमन्त्रस्य न प्राशस्त्यमिति भावः । मूलमन्त्रस्य स्वस्वरूपपरस्वरूपविवेकजननद्वारेण शान्तिरस प्रधानतया तदपेक्षयास्य प्राशस्त्यं कथमित्यत्राह ।

(सा।प्र) द्वयशब्दवाच्यत्वम्, अवान्तरार्थत्रयप्रतिपादकत्वम्, अयत्नेन मोक्ष साधकत्वम्, प्राप्यप्राप्तृप्राप्त्युपाय फलप्राप्तिविरोधिनां स्फुटप्रतिपादकत्वं, साङ्गभरन्यासप्रतिपादकत्वं, “यद्यप्यस्मा इमामद्भिः परिगृहीतान्धनस्य पूर्णां दद्यात् - एतदेव ततो (धू) भूयः - कृत्स्नां वा पृथिवीं दद्यान्नतत्तुल्यं कथञ्चन” इति श्रुतिस्मृत्युक्तप्रकारेण सप्तार्णव्युपलक्षित सर्वरत्नसमृद्धसकलपृथिव्या अप्यधिकमहिमवत्वम्, व्याख्यात मूलमन्त्रत्वं, द्वयमनुसन्धतां भगवद्भागवताभिमतस्थलेषु निवसतां

(सा।वि) श्लोकद्वयं निबद्धम् - एकं, मन्त्रेषु मुख्यम् - द्वयं, द्वयमिति प्रसिद्धम् - त्र्यवयवम्, वाक्यत्रययुक्तम्

सुखलभ्यतुर्यम्, अनायासलभ्य चतुर्थपुरुषार्थम् - व्यक्तार्थपञ्चकम्, स्फुटीकृतार्थपञ्चकम् उपात्तषडङ्गयोगम्, अष्टाङ्गयोगो भक्तिरित्यत्रेव अङ्गिना सह इहाप्यङ्गत्वेन अङ्गत्वव्यपदेशेन वा अहिर्बुध्न्योक्ताधिकाङ्गेन वा षाडिध्योक्तिः - सप्तानामर्णवानां समाहारस्सप्तार्णवीतादृशमहिमवत्तद्वद्व्यापकं सकलार्थप्रतिपादकमिति यावत् - विवृताष्टवर्णं, व्याख्याताष्टाक्षरमन्त्रम् - द्वयमित्येतदेवेह विशेष्यम् ।

(सा।सं) उपायरूपैक प्रधानार्थप्रतिपादकतया एकं महावाक्यमित्यर्थः - द्वयं, उपायोपेयरूपावान्तरार्थ परत्वाद्वाक्यद्वयात्मकम् । त्र्यवयवम्, उपायेष्ट प्राप्त्यनिष्टनिवृत्तिरूपार्थत्रयपरत्वेना वान्तरवाक्यत्रयघटितम् । सुखलभ्यतुर्यम्, अनायासेन मोक्षसाधनम् । व्यक्तार्थपञ्चकं, स्पष्टीकृत प्राप्यप्राप्तृप्रभृत्यर्थपञ्चकम् उपात्तषडङ्गयोगम्, प्रकाश्यतया स्वीकृत साङ्गभरन्यासम् । सप्तार्णवीमहिमवत्, सप्तार्णवावृतभूमितुल्यमहत्ववत् - व्याप्यव्यापकादि सर्वतत्त्ववन्महार्थगर्भत्वेन महत्त्वम् । तत्र बीजम्, विवृताष्टवर्णमिति । विवृताष्टाक्षरम्, मूलमन्त्रम् - एतादृशं द्वयम् ।

[[३७८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू -

रङ्गे सतामिह रसं नवमं प्रसूते ॥” ६६ ॥

“(६७०)

।

(सा।दी) अष्टाक्षरो मन्त्रो येन तत् - @iugiut @ळं मन्त्र । इह, श्ररिङ्गे सताम् । श्लेषार्थो रङ्गशब्दप्रयोगः दिव्यदेशवासिनां प्रपन्नानामित्यर्थः - नवमं, शान्तिरसम् - संसारे तीव्रं वैराग्यं जनयतीत्यर्थः

एकद्वित्र्यादि सङ्ख्याक्रमस्य प्रतीतेरलङ्कारः ॥ ६६ ॥

शमी द्वयार्थ लंल क्रमेण अनुसन्धि की prium, इत्यादि - @i, वेदलंलीComgiQलाला तळं वाक्य - पूर्वखण्डोत्तरखण्ड jijaunpuq।

(सा।स्वा) रङ्गे सतामिति । इह, संसारमण्डले - रङ्गे, श्रीरङ्गदिव्यदेशे । सतां, “द्वयमर्थानुसन्धानेन सह सदैवं वक्ता अत्रैव श्रीरङ्गे सुखमास्व " इति वाक्यं ज्ञाप्यते - रङ्गे सतामिति श्लिष्टपदग्रहणादितरपुरुषार्थ सक्तानामपि शान्तिरसमनायासेनोत्पादयतीत्यर्थः ॥ ६६ ॥

द्वय कुङ्किं उपाय प्रधानकons महावाक्यार्थं । ८२।६Guorr? उपायानुष्ठानप्रधानतया ८२GGILDढगढगी उपायानुष्ठानदशैu gunggi पुरुषार्थतया अनुसन्धानदशै

quq उपायप्रधानons अनुसन्धाननिर्बन्ध (LIT? ढाळगा पुरुषार्थतयाऽनुसन्धान दशै अलंल निर्बन्धळी√ यथाक्रमDI अनुसन्धिकं LLL द्वयार्थानुसन्धानक्रमलङ्कृ सङ्ग्रहिऊं कीpi -

इति @ळं, @gium♚ळी कठवल्लि अध्ययनं पण्णप्पडानिऱ्किऱ

(सा।प्र) भगवदनुभवैकाग्रयापादकतया “शान्तो दान्त” इत्यादिषूक्तश्शमाख्यो गुणो भवेदिति वदन् लोकविस्मयावहं नवसङ्ख्यापर्यन्तगणनानुक्रमणञ्च करोति - एकं द्वयमित्यादिना । अर्थपञ्चकान्तर्गत उपायः सिद्धोपायः इति न पौनरुक्त्यम् ॥ ६६ ॥

STE

द्वयार्थं द्रामिडगाथया सङ्गृह्णाति - प्रीत इत्यादिना - की, द्वयं सादरमधीत्य ।

(सा।वि) रङ्गे, श्रीरङ्गादिदिव्यदेशे । नाट्यस्थल इति गम्यते । सतां, विद्यमानानां च । इह,अस्मिञ्जगति । नवमं रसं, शान्तिरसं - प्रसूते, उत्पादयति - आनन्दं प्रयच्छतीत्यर्थः शान्तिरसः शमस्थायिको रसः । तमभिनेता नाट्यरङ्गे शान्तिरसाभिव्यञ्जकपदार्थाभिनयेन सामाजिकानां यथा शान्तिरसमास्वादयति तद्वदयं मन्त्रोऽपि तत्तत्पदार्थानुसन्धातॄणां सतां शान्तिरसमनुभावयतीति ध्वनिः । इह एकं द्वयमिति क्रमेण सङ्ख्याविशेष प्रत्यायनात् " क्रमिका प्रकृतार्थानां न्यासं रत्नावलीं विदुः” इत्युक्तरत्नावल्यलङ्कारः ॥ ६६ ॥

उक्तमर्थं द्रामिडगाथया सङ्गृह्णाति - L इति ।

(सा।सं) रङ्गे सतां, “भाष्यं रङ्गमिवापरम्” इत्युक्त श्रीभाष्यनिष्ठानां दिव्यदेशवासशीलानाम् । इह, प्राकृतशरीरसंसृष्टतादशायामपि । रसं नवमं, शान्तिरसम् । तदायत्तसुखविशेषम् - प्रसूते, उत्पादयतीत्यर्थः ॥ ६६ ॥

अथ द्वयस्य पदार्थवाक्यार्थमाह । इत्यादिना ।

द्वयाधिकारः

[[३७९]]

ई-

इसैन्दरुळालुदवुन्दिरुमाल्

पादमिरण्डुम् सरणॆऩप् पऱ्ऱि नम्बङ्गयत्ताळ् नादऩै नण्णि नलन्दिगऴ्नाट्टिल्

(सा।c) इसैन्दु, कूट्टि

अरुळालुदवुमवऩाऩ अदावदु ? ऒरुक्काल् कूट्टि युङ्गो ळॆऩ्ऱु तऩ सॆरित्तवऩाऩ। इव्वळवुम् पुदु । इऩिमेल् पुम्, तिरुमाल् पादमिरण्डुम्, ऩुडैय RUEत्तै - सरणॆऩप् पऱ्ऱि, Rj yqd ऎऩ्ऱदिऩ् अऩुम् ३९वुमॆऩ्ऱु त्तु - ३Aर् पण्णि

इव्वळवुम्

। इऩिमेल् KGS - नम्बङ्गयत्ताळ् नादऩै नण्ऩि, रिसाऩाऩ FUऩै erfaत्तिले किट्टि, नलन्दिगऴ्नाट्टिल्, ३१–३ मोऩ erfaèत्तिले (FI।T) इरण्डै, पुGESमिरण्डैयुम्

अनेन श्रुतिमूलतया केवलतान्त्रिकत्व- : । इसैन्दु, कूट्टि - अरुळाल्, तायाले - उदवुम्, उदवुमवऩाऩ - ऒरुक्काल् युङ्गोळॆऩ्ऱु तयाल् यानिऱ्कुमवऩाऩ ४gकळिले “ragaciakanaa sरिगळ् यानिऱ्कुमवऩाऩ - तिरुमाल्, माल्, ऩासर्गळ् - पॆरियबिराट्टियारिडत्तिलेयायिरुन्दालुम् पुऩाऩ इन्द ऎऩै अदिगरित्तरुळ वेणुमॆऩ्ऱु पिराट्टि सरि पण्णवे ऩासारत्ताले मऱुक्कमाट्टामलिरुक्कुम् वुःपुरियिऩुडैय मिरण्डुम्। इरण्डु तिरुवडिगळैयुम् -

अय्माऩ इरण्डु तिरुवडिगळैयुमॆऩ्ऱबडि। सरणॆऩप् पऱ्ऱि ३४४माग अळित्तु

कमाग AKHA पण्णि

इव्वळवुम् पूवुम् - नम्बङ्गयत्ताळ् नादऩै नण्णि, नम्मुडैय रियाऩ पिराट्टियिऩुडैय नादऩै पुः पुरियै नण्णि, णत्तिले पोय्क्किट्टि - नलम्, अऩ्बु - तिगऴ्, अरिय निऱ। A–माऩ, नाट्टिल्, ४RHLE”त्तिल्

(FT।V) अरुळालुदवुन्दिरुमाल् पादमिरण्डुम् सरणॆऩप्पऱ्ऱि,

Kari ऎवर् सgaatwad: qek- नम्बङ्गयत्ताळ् नादऩै नलन्दिगऴ् नाट्टिल् नण्णि, अवुःपुरिऩ्बु,

(सा। fऎ) इसैन्दु, तङ्A: - इरण्डु, ४४४ - ओदि अणिवु । अरुळाल्, ताऩ - उदवुम्। अqवु - तिरुमाल्, र् वासिq ad: - रण्डु ४१ सरणॆऩ, ३४१९५९ । पऱ्ऱि ावु - ४lag जार् तऩ्ऩणिः - u yusr कः १ पङ्गयत्ताळ् नादऩै, :ऩःार् - नण्णिनलन्दिगऴ्

नाट्टिल्, क - ४४९४ः । -

(स।) इसैन्दु,ण्ण - इरण्डै, feus । ओदि, तस्य महतः” इत्यादि विधया कठश्रुत्यादिषु स्वयमेवोच्चार्य - द्वयाख्यमन्त्रं कठश्रुतिपञ्चरात्रादिषु स्वयमेव ख्यापयित्वेत्यर्थः अरुळालुदवुम् तिरुमाल् - तबुवुa

पादमिरण्डुम् सरणॆऩप्

पऱ्ऱि,

रिवु - नलन्दिगऴ् नाट्टिल्, fAaru

रिf

[[३८०]]

मू - ॥।

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

अडिमैयॆल्लाम्

Cammy sw। ॥ ३५ ॥

नवेदान्ताच्छास्त्रं॥॥

(सा।दी) Gumi, আg कैर्यQuor। Cl, स्वार्थकर्तृत्वभोक्तृत्वभ्रमरहितDIT] परिपूर्णब्रह्मानुभव CHILL - Gori प्रकार। GM]♚लाएं, द्वयलंली पदाLC सावधान अनुसन्धिßs up ॥ ३५॥

अथ द्वयोच्चारणjogi up अधिक हितदृष्टान्त उपपादिकङ्क pri - न वेदान्तादिति - वेदान्तादधिकं शास्त्रं यथा नास्ति - " वेदाच्छास्त्रं परं नास्ति” इत्युक्तेः

(सा।स्वा) um - L कैर्यQom - Csm, दोष। स्वार्थकर्तृत्व भोक्तृत्व भ्रान्तिरूपदोषरहित Loin or। २६००१ कुण्डी, निश्चय

परिपूर्ण

ब्रह्मानुभवß CCL BOL - कॊळ्ळुमाऱु, पण्णुम् पुत्तै

प्रकार - ली, द्वयकङ्क्री पदा। अल अनुसन्धिssii Quppp। vg पूर्वोक्त प्रकार& फलप्रधानons वाक्यार्थं पुरुषार्थ Lons द्वयानुसन्धानकाली अर्थानु सन्धान गGLD॥ ॥ ३५ ।

कं

शनी द्वयं Curr “सकृज्जप्तेन मन्त्रेण” GT६ प्रपत्तिकरणमन्त्रका अनेक द्वयjmgu रहस्यत्रयान्तर्भावं गणी अर्थविचारं ? “अहो द्वयस्य माहात्म्यम् । किन्तु तस्य च मन्त्रस्य” इत्यादि द्वयमधिकमाहात्म्यवत् गी अर्थवादरूपLDIT? ढङ्गा अनेकदृष्टान्तrism द्वयमाहात्म्य ñng समर्थिpri। न वेदान्तादिति । वेदान्तात्, अधिकम् - (सा।प्र), सर्वदेश सर्वकाल सर्वावस्थोचित सर्वविधकैर्यस्य स्वाधीन स्वार्थकर्तृत्व, स्वाधीन स्वार्थभोक्तृत्वरूप विरोधिशून्यबुद्ध्या सह GM लंCLD, स्वीकरण प्रकारं निरणैस्म ॥ ३५ ॥

ग,

कॊळ्ळुमाऱु

यथा “वेदशास्त्रात्परं नास्ति नदैवं केशवात्परम् । न वासुदेवात्परमस्ति किञ्चित्” इत्यादि -

(सा।वि) Qum, सर्वदेश, सर्वकाल, सर्वावस्थोचित सर्वविधकैङ्कर्यस्य । कलङ्की ४ - Cg, ऋजीषम् । असारम् - स्वार्थकर्तृत्वादि । रहितम् - २६००१ की, ज्ञानम् २Lळा, सह - असारभूत स्वाधीनकर्तृत्व स्वार्थकर्तृत्व स्वाधीनभोक्तृत्व, स्वार्थभोक्तृत्व, ज्ञानरहितज्ञानेन सहेत्यर्थः । ना@LDI, स्वीकार प्रकारम् - लीना, अवगच्छामः ॥ ३५ ॥

न वेदान्तादिति । -

(सा।सं) mb risin room, लक्ष्म्या सह तया सार्थमस्मन्मातरमित्युक्त श्रियः-पतिम् । १५६, प्राप्य -, कैर्यं सर्वम् । गली, स्वाधीनत्वादि भ्रमविधुरं यथा तथा २० लीग, अखण्डब्रह्मानुभवेन सह - sir@Long, स्वीकरणप्रकारम् - ५D CLD, अवगतवन्त एव ॥ ३५ ॥

आकर्णित इति श्लोकेन मन्त्रान्तरेभ्योऽस्यैवोत्कृष्टत्व प्रयोजकमुक्तम् । अथ “निवेदयीत स्वात्मानं विष्णावमलतेजसि । तदात्मा तन्मनाश्शान्तस्तद्विष्णोरिति मन्त्रतः” इत्युक्तमन्त्रान्तरेभ्यः शरण्यशरणागति तत्फलानां विशदप्रकाशकत्वेनास्यमुख्यत्वादेतदधिकरक्षकं नास्तीत्युक्तप्रयोजकफलितमुत्कृष्टत्वं सदृष्टान्तमाह

न वेदान्तादिति - अधिकमिति पदं सर्वत्रान्वेति । यथा वेदान्ता

द्वयाधिकारः

[[३८१]]

मू - ॥।नमधुमथनात्तत्त्वमधिकं,

न तद्भक्तात्तीर्थं नतदभिमतात्सात्त्विकपदम् ।

न सत्त्वादारोग्यं॥॥।

(सा।दी) मधुमथनात्। मधुसूदनाच्छ्रियः पतेः अधिकं तत्त्वं यथा च नास्ति । “न दैवं केशवात्परम्” इति वचनात् - तद्भक्तात्, विष्णुभक्तादित्यर्थः - अधिकं तीर्थम् आत्मशोधकं यथा वास्ति “तीर्थी कुर्वन्ति तीर्थानि स्वान्तस्स्थेन गदाभृता” इत्यादेः - तदभिमतात् श्रीवैष्णवाभिमतात् - अभिमानविषयीकृतात्स्थानादधिकं सात्त्विकं पदम् । सात्त्विकानां वासस्थानं यथा नास्ति । “यत्राष्टक्षरसंसिद्धः यत्र भागवता नित्यं वचन्ति विमलाशयाः” इत्यादेः । सत्त्वात् यस्सत्त्वगुणो मोक्षहेतुर्भवति तादृशात्सत्त्वगुणादधिकमारोग्यं यथा नास्ति संसाररोगराहित्यमेव ह्यारोग्यम् ।

(सा।स्वा) उत्कृष्टं शास्त्रं यथा नास्ति । अधिकमित्यस्य सर्वत्रान्वयः - मधुमथनादधिकं तत्त्वं यथा नास्ति “वेदशास्त्रात्परं नास्ति न दैवं केशवात्परम्” इत्युक्तेः - तद्भक्तात् भगवद्भक्तात् - अधिकं तीर्थम्, पावनं नास्ति। “ते पुनन्त्युरुकालेन दर्शनादेव साधवः” इत्युक्तेः - “पुनन्तु मां ब्राह्मणपादपांसवः” इति भगवतैवोक्तेश्च - तदभिमतात्, भागवताभिमतस्थलात् - अधिकं सात्त्विकं स्थानं वासस्थानं नास्ति । यत्राष्टाक्षरसंसिद्धः - यो वैकुण्ठकथा सुधारसभुजां रोचेतनो चेतसः” इत्यादिकं द्रष्टव्यम् - सत्त्वादारोग्यं अधिकं नास्ति - आरोग्यं,आरोग्यजनकम् । सात्त्विकाहारादधिकं आरोग्यजनकं नास्ति । “आयुस्सत्वबलारोग्यः” इत्यादिकमत्र द्रष्टव्यम्। यद्वा, आरोग्यं, आरोगता साधनम् - मोक्षसाधनम् ।

[[१]]

(सा।प्र) प्रमाणाद्वेदादधिकं शास्त्रं वासुदेवादधिको देवो नास्तीत्यवगम्यते, यथा “न ह्यम्मयानि तीर्थानि न देवा मृच्छिलामयाः । ते पुनन्त्युरुकालेन दर्शनादेव साधवः । तप्तचक्रेण विधिना बाहुमूले तु लाञ्छितः । पुनाति सकलं लोकं नारायण इवाघभिद्” इत्यादिभिर्भागवतेभ्योऽधिकं पावनं नास्तीत्यवगम्यते यथा वा “सद्भिरेव सहासीत सद्भिः कुर्वीत सङ्गमम् । सद्भिर्विवादं मैत्रीं च नासद्भिः न किञ्चिदाचरेत् । निगृहीतेन्द्रिय - ग्रामो यत्र यत्र वसेन्नरः । तत्र तत्र गुरुक्षेत्रं पुष्कराणि” इत्यादिभिर्भागवताभिमताद्वैष्णव प्राप्यभूमिर्नास्तीत्यवगम्यते, यथा वा “तत्र सत्वं निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम् । सुखसङ्गेन बध्नाति सत्वं सुखे सञ्जयति” इत्यादिभिस्सत्वगुणादधिकं सुखजनकं नास्तीत्यवगम्यते, यथा वा “ज्ञानाङ्कुरं तत्परिवर्धयन्ति यो शास्त्रसत्सङ्गतितोयसेकैः । सत्सङ्गतेराशुहरौ पुंसां भक्तिः प्रजायते । हरिभक्तौ

(सा।वि) तीर्थम्, पावनम् । तदभिमतात्, भागवताभिमतात् - “निगृहीतेन्द्रियग्रामो यत्र यत्र वसेन्नरः । तत्र तत्र गुरुक्षेत्रं नैमिशं पुष्करं (विदुः) तथा” इत्युक्तेः - न सत्त्वादारोग्यमिति - “सत्वात्सञ्जायते ज्ञानम्

सत्त्वं सुखे सञ्जयति” इत्यादिभिः । रागादिदोषनिवर्तनेन सुखहेतुत्वोक्तेस्तदेव आरोग्यम्, “यत्तु शारीरमारोग्यं न तदारोग्यमिष्यति । यदात्मनि समारोग्यं -

[[१]]

(सा।सं) यथा वेदान्तादिभ्यश्शास्त्रादिकं नाधिकम्

[[३८२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - ॥॥।न बुधभजनाद्बोधजनकं,

न मुक्तेस्सौख्यं न द्वयवचनतः

(सा।दी) बुधभजनात् । सदाचार्योपचेतनादित्यर्थः । अधिकं बोधजनकं, ज्ञानोत्पादकं यथा नास्ति “सदा सन्तोऽभिगन्तव्याः” इत्यादेः - मुक्तेः, मौक्षसौख्यान्निरतिशयानन्दादित्यर्थः । अधिकं सौख्यान्तरं यथा नास्ति - “मुक्ति र्मोक्षो महानन्दः - निरस्तातिशयाह्लाद सुखभावैकलक्षणा । भेषजं भगवत्प्राप्तिः ’ इत्यादेः। तथा द्वयोच्चारणात् । द्वयेन शरणागतौ किमु वक्तव्यमिति भावः ।

[[६६]]

[[९९]]

(सा।स्वा) “ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्थाः” इत्युक्तेः - बुधभजनात्, सदाचार्यसमाश्रयणात् - अधिकं बोधजनकं तत्त्वज्ञानजनकं नास्ति - “सदा सन्तोऽभिगन्तव्याः” इत्याद्युक्तेः - मुक्तेः, मोक्षात् - अधिकसौख्यं यथा नास्ति । “निरस्तातिशयाह्लाद सुखभावैकलक्षणां । भेषजं भगवत्प्राप्तिरेकान्तात्यन्तिकीमता” इत्याद्युक्तेः। द्वयवचनतः, तथा द्वयोच्चारणात् - अधिकं क्षेमकरणम्, मोक्षकरणम् - साधकतमं नास्तीत्यर्थः । तथा चोक्तस्थलेषु दृष्टान्तेषु यथार्थवादता नास्ति, तथा प्रकृतेऽपि “ सकृदुच्चारस्संसारविमोचनं भवति । अहो द्वयस्य माहात्म्यम्” इत्यादि श्रुतिस्मृत्युक्तेः - अर्चावतारेऽपि भगवन्तं श्रीभाष्यकारं प्रति “येन केनापि प्रकारेण द्वयवक्ता” इति श्रीरङ्गनाथोक्तेश्च नात्रार्थवादता शङ्कनीयेति तात्पर्यम् । “इदं रहस्यं परमं लक्ष्मीनारायणं द्वयम् । राजन् तवापि वक्ष्यामि प्रपत्तिं शरणागतिम् ॥ द्वयात्परतरं मन्त्रं नास्ति नारायणात्परः ॥”

[[६६]]

(सा।प्र) प्रजातायामुदेति ज्ञानमुत्तमम्” इत्यादिभिस्सत्सङ्गत्यधिकं बोधजनकं नास्तीत्यवगम्यते । यथा वा “यत्र नान्यत्पश्यति, नान्यच्छुणोति, नान्यद्विजानाति । येनाहन्नामृतास्यां किमहन्तेन कुर्याम्” इत्यादिभिः मोक्षादधिकसुखं नास्तीत्यवगम्यते - तथा “ द्वयात्परतरो मन्त्रो नास्ति वेदेष्वशेषतः । द्वयात्परतरो मन्त्रो नास्ति सत्यं ब्रवीमि ते॥ सर्वेषामेव मन्त्राणां मन्त्ररत्नं शुभावहम्। सकृत्स्मरणमात्रेण ददाति परमं पदम् ॥ द्वयात्परतरो मन्त्रो नास्ति सर्वप्रदो नृणाम् । यस्योच्चारणमात्रेण परमां सिद्धिमाप्नुयात् ॥” इत्यादि प्रमाणात् -

(सा।वि) तदारोग्यमितीर्यते” इति ज्ञानसुखादिकमेवारोग्यं तद्धेतुत्वात्तत्त्वेन व्यपदेशः । बोधजनकं, ज्ञानप्रदम् – “अनुगन्तव्यास्सन्तो यद्यपि कुर्वन्ति नैकमुपदेशम् । यस्तेषां स्वैरकथास्तास्ता एव भवन्ति शास्त्रार्थाः॥ ज्ञानाङ्कुरं तत्परिवर्धयन्ति ये शास्त्रसत्सङ्गतितोयसेकैः । सत्सङ्गश्च विवेकश्च निश्चितं नयनद्वयम् ॥ एकेन हीनः काणस्स्याद्द्द्वाभ्यामन्धः प्रकीर्तितः ॥ ” इत्याद्युक्तेर्महत्सेवातः अधिकं ज्ञानजनकं नास्तीत्यर्थः - द्वयवचनतः, द्वयोच्चारणात् - अधिकं क्षेमकरणम् कुशलसाधनं नास्ति मुक्तेरधिकं सौख्यं नास्ति - तत्साधनं द्वयोच्चाणादधिकं नास्तीत्यर्थः ।

(सा।सं) तथा द्वयाधिकं क्षेमकरणं नास्तीत्यर्थः “द्वयात्परतरो मन्त्रो नास्ति सर्वप्रदो नृणाम् । यस्योच्चारणमात्रेण परमां सिद्धिमाप्नुयात् ॥” इत्यादिकमिह प्रमाणम् ॥

मू - ॥।

द्वयाधिकारः

।क्षेमकरणम् ॥ ६७ ॥

॥ इति कवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्रस्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेङ्कटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु श्रीमद्रहस्यत्रयसारे द्वयाधिकारोऽष्टाविंशः ॥

॥ श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः ॥

(सा।दी) अधिकं - क्षेमस्य, मोक्षस्य । करणं, साधकतमं नास्तीत्यर्थः ॥ ६७ ॥

॥ इति श्रीसारदीपिकायां द्वयाधिकारोऽष्टाविंशः ॥

(सा।स्वा) इत्यादिकं पाद्म, वसिष्ठ, दिलीपसंवादादौ द्रष्टव्यम् ॥ ६७ ॥

॥ इति श्रीमदुत्तरसारास्वादिन्यां द्वयाधिकारोऽष्टाविंशः ॥

(सा।प्र) हिततमेषु द्वयतुल्यं नास्तीत्याह - न वेदान्तादित्यादिना ॥ ६८ ॥

॥ इति श्री सारप्रकाशिकायां द्वयाधिकारोऽष्टाविंशः ॥

(सा।वि) इह न वेदान्तादित्यादि वाक्यानां दृष्टान्ततया अन्वय इति ध्येयम् ॥ ६७ ॥

॥ इति श्री सारविवरिण्यां द्वयाधिकारोऽष्टाविंशः ॥

(सा।सं) तीर्थम्, पावनम् - आराधनीयं वा । “आराधनानां सर्वेषाम्” इत्युक्तेः ॥ ६७ ॥

॥ इति श्री सारप्रकाशिकासङ्ग्रहे द्वयाधिकारोऽष्टाविंशः ॥

॥ श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः ॥

[[३८३]]