२७ मूलमन्त्राधिकारः

॥ श्रियै नमः ॥

॥ श्रीमते रामानुजाय नमः ॥

॥ श्रीमते निगमान्त महादेशिकाय नमः ॥

॥ व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारम् ॥

मूलं । तारं पूर्वं

॥।

(३) तृतीय सम्पुटम् ॥ ॥ मूलमन्त्राधिकारः ॥

(सा।दी।) वेदान्ताचार्यवर्यस्याभिप्रायः केन गम्यते ।

तथापि तत्कृपाभूम्ना ह्येतावद्विवृतं मया ॥

(सा।स्वा।) रहस्यवाणीं विवृणोति यस्य गुरोर्हिवाणी पदवाक्यभङ्गया ।

शरण्यवाण्या शरणीकृता तं पुराणवाणी शिखरार्यमीडे ॥

ङ्ग

Qi४ भागद्वयलंल C६० तत्त्वहितपुरुषार्थ [१८] ( उपदेश(pi, प्रतिष्ठान pii गगी Qjg कृत्स्नार्थ ११ ८ ६ १० रहस्यत्रयलं की

तु

तत्तत्प्रदेश [i]

प्रतिपाद्य

मं की लता क रु कि प्रणवमखण्ड LDIT एकपद Lon ?

तत्तदधिकारrijfG Com ? श्रीमन्त्री खण्डत्रयात्मको? आद्यपक्षी अर्थपञ्चकाधिकारी “आदौ प्राप्यम्” इत्यादिना अकार नारायण शब्दrijsf]६० प्राप्य(pii, मकारी प्राप्त स्वरूप प्रतिपादिकं मना । विरोधिमण्डळं - द्वितीय पक्षी निर्विभक्तिकाकार मकार ii) (@ji ( असाधुत्व pii अनन्वय प्रसङ्गिकं । परदेवता पारमार्थ्याधिकारी अखण्ड प्रणवप्रतिपाद्यं परतत्त्वQm/ojb विरोधिकं५ळं - नमस्॰ स्वातन्त्र्यनिवृत्तिपर QILD ६० अर्थपञ्चकाधिकारादि उपायपरQLD सॊऩ्ऩदुक्कुम् उपायपर प्रधानप्रतितन्त्राधिकारादि स्वातन्त्र्यनिवृत्तिपरQLD ६। विरोधिकं - नारायण पदं तत्पुरुषसमाननिष्पन्न LIB पुल्लिङ्गत्वम् विरोधिñ ं - बहुव्रीहिसमास QLDागी तत्पुरुष धारकत्वं प्रतिपाद्य Quorm

माङ्गा। विरोधिकंळं। पक्षद्वय आनुकूल्य सङ्कल्पादि परा

दुर्घटम् । तद्वाचकपद ? किञ्च सकृत्प्रयुक्त शब्दकं युगपदनेकार्थपरत्व api अनुपपन्नम्

एकवाक्यDI६ण लीतु मन्त्री विरुद्धानेकार्थप्रतिपत्ति दुर्घटै।

(सा।प्र।) एवं रहस्यत्रयतात्पर्य सिद्धसारतमार्थेषु प्रपत्ति योग्याधिकार पर्यन्तैस्तत्त्व ज्ञापन (सा।वि।) पितृव्याश्श्रीनिवाचार्या जयन्ति मम देशिकाः ।

मच्चित्तवृत्तावलिखन्ये मन्त्रार्थान् कृपारसैः ॥

(सा।सं।) अथैवमनुशिष्टस्थिरीकृतार्थजात प्रकाशकस्य रहस्यत्रयस्य मध्ये यावदर्थस्वार्थकतया

॥।

[[२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

वेदान्ताचार्यवर्योऽयं परं ब्रह्मगुरुश्च नः । निस्समाभ्यधिकस्तस्य महिमैवं - प्रबोधयेत् ॥ (सा।दी।) चिकीर्षितस्य ग्रन्थस्य निष्प्रत्यूहसमाप्तये । वेदान्ताचार्यचरण द्वन्द्वमन्तर्निदध्महे ॥

क्वाहं मन्देषु मन्दः कविकथकमृगाधीशवाचोगभीराः

क्वाप्येतास्तत्प्रसादाद्विपरिषति मनो मामकं वीतभीति ॥ क्षन्तव्यस्तन्महद्भिर्गुणदृगभिमतैस्साहसं मामकीनं

वाधूल श्रीनिवासो मम गुरुरनिशं मानसे सन्निधत्ताम् ॥

॥।

Quq स्थिरीकरणभागं व्याख्याता - अनन्तरं पदवाक्ययोजनात्मकLDIron तृतीय भागं व्याख्यात की - अलण्ड मन्त्रकुंलीग पदवाक्य योजनै कली कङ्कंqoww

@supri - अलं “मन्त्रे तद्देवतायां च तथामन्त्रप्रदे गुरौ। त्रिषु भक्तिस्सदा कार्या साहि प्रथमसाधनम् ” ढाढा की qu मन्त्रप्रतिपाद्यदेवतै मन्त्रप्रदा मन्त्रQLDGrm - (सा।स्वा।) द्वयी शरणशब्दं रक्षकपर LDIT की ६० भरसमर्पणपरत्वाभावं प्रसङ्गिकं - उपाय परळी) उत्कृष्टे सामान्योक्त्यापचारं प्रसङ्गिकं - किञ्च, प्रपद्ये ढाळा की क्रियापदं समर्पण पर QIgnals) परिकरविभागाधिकारी गोप्तृत्ववरणमहाविश्वासपर विरोधि

महाविश्वासपर QLD साङ्गप्रपदनाधिकारी समर्पणपरा विरोधिñ५ळं - प्रोपसर्ग(pi व्यर्थi - उत्तरखण्डं फलपरी) पूर्वखण्ड अनन्वयं प्रसङ्गिळं

समर्पण पर Loi की पूर्वखण्डjCH पौनरुक्त्यं प्रसङ्गि - क्रियापदानन्वय चरमश्लोक♚लीगळं सर्वधर्मत्यागवचनं बहुशास्त्रविरुद्धम् - बहुत्वं धर्मानिति बहुवचनसिद्ध Lor Bur C सर्वशब्दवैय्यर्थ्यapió प्रसङ्गिकं माम् एकत्वमेकवचनसिद्धLDIT ६५० एकशब्दवैयर्थ्य (pio प्रसङ्गिमं ५० “मोक्षयिष्यामि” । उत्तम अर्थसिद्ध “अहम्” ढाङ्ग की

ऎऩ्गिऱ पदवैय्यर्थ्यpळं प्रसङ्गिकं - “पापेभ्यः” इति बहुवचनसिद्धत्वात्सर्वशब्द वैय्यर्थ्य (pib प्रसङ्गिकं gii - सर्व पापेभ्यो मोक्षणवचनं सर्वपापमोक्षणपर LDT की उत्तरक्षण एव प्रपन्नानां विनिपातं प्रसङ्गिळं। किञ्च सर्वार्थcpió एक रहस्यलं सिद्धि ५ रहस्यान्तरवैय्यर्थ्य apib प्रसङ्गिकं इत्यादि शङ्क सकलविरोधpळं शमिßbig। रहस्यत्रय/ पदवाक्ययोजनै अवश्यं कर्तव्यै Qurb

क्

मा

♚ली प्रथमं ली मन्त्रकुण्डी पदवाक्ययोजनै श्री मन्त्राधिकार विस्तरेण ६६ urmi “मन्त्रनाथं गुरुं मन्त्रं समत्वेनाभिपूजयेत्” इत्यादिqw मन्त्रप्रतिपाद्यदेवताविषय (सा।प्र ।) पूर्वकमधिकारमुक्त्वानन्तरं द्वाभ्यां साङ्गमुपायं निरूप्यानन्तरं त्रिभिः प्रपत्त्यसाधारणफलं निरूप्यानन्तरं सप्तभिस्साधारणफलान्युक्त्वा ततस्सिद्धसाध्यरूपोपायं विशोध्यानन्तरमुपाय तन्निष्ठ प्रभावयोर्व्यवस्थारक्ष्ये कृत्वेदानीं रहस्यत्रयपदवाक्ययोजनां दर्शयितुं -

॥।

(सा।वि।) तत्त्वहितपुरुषार्थ विषयार्थान् शिक्षित्वा तद्विषयिकण्टकशोधनेन स्थिरीकृत्य तदखिलार्थ - (सा।सं।) व्यापकतममन्त्र ब्रह्मप्रथमं पदवाक्ययोजनया व्याख्यातुमाम्नायोक्त पाठक्रमेण सार्थं स्वाचार्यदत्तं मन्त्रमैन्नुसन्धतस्स्वस्य स्वीयानां च विषये भगवत अत्यन्ताकिञ्चनत्वनिबन्धना भरस्वीकरणानुगुण करुणोत्तम्भनाय मन्त्र प्रतिपाद्ये जगत्कारणे -

मूलमन्त्राधिकारः

[[३]]

मूलं । तदनुहृदयं तच्च नारायणायेत्याम्नायोक्तं पद

(सा।दी।)

यान्ना अनुसन्धि कण्ठीmi - श्लोकत्रय - अय♚तारं पूर्वQLD m

श्लोक♚ल लीतु मन्त्रार्थñog सङ्ग्रहेण सन्धानद्वारास्वाभीष्टप्रार्थनै&pri

गळा मन्त्रप्रतिपाद्यदेवतानु

तारं पूर्वम् । तार प्रणव

sub

हृदयQD६orm] नमः पदळं, मन्त्रशास्त्री व्यवहरि - पूर्वम् “ओमित्यग्रे व्याहरेत्" GTBIT। तदनु, तदनन्तरं - हृदयं, नमः पदलं

तच्च नारायणपदकं श्री छा श्रुति प्रसिद्धिouujii, प्रभाव अनुसन्धिमंळी - आम्नायोक्तमिति - “नारायणायेत्युपरिष्टात्”

ऎऩ्ऱु

॥।

(सा।स्वा।) Looji, मन्त्र प्रवर्तक ऋषि विषय Lomojii, मन्त्रविषयsaji, क्रमेण श्लोक♚ल प्रार्थनाद्यात्मकमङ्गलं sign। आद्यश्लोक अधिकारार्थल सङ्ग्रहिऊङ्की - तारं पूर्वमिति पूर्वं तारं, मन्त्रशास्त्रे तारमिति प्रसिद्धम् - “ओमित्यग्रे व्याहरेत्” इति

pri प्रथमतया श्रुतं प्रणवम् - तदनु, तत्पश्चात् - हृदयम्, मन्त्रशास्त्र एव हृदयशब्देन व्यवहृतम् - “नम इति पश्चात्” इति प्रणवानन्तरमुच्चार्यतया प्रसिद्धं श्रुतं नम इति पदम् - तत्, श्रुतौ प्रसिद्धम् । “नारायणाय विद्महे” इत्यादौ प्रसिद्धम् - आम्नायोक्तम्, “नारायणायेत्युपरिष्टात्” इत्युक्तं पदं च । सार्थं यथा भवति (सा।प्र ।) स्वरूपज्ञानुष्ठेयोपाय तद्विधिपरात् द्वयाच्चरमश्लोकाच्च स्वरूपज्ञानहेतुत्वेन पूर्वं योजयितव्य मूलमन्त्रार्थ ज्ञाने प्रयोजनमाह - तारं पूर्वमित्यादिना तदनुहृदयमिति - “मञ्चाः क्रोशन्ति” इतिवद्धृदये षडङ्गन्यासेन्यस्यमानस्य नमसो हृदयशब्देन निर्देशः स च यत्नेन मन्त्रगोपनार्थः । आम्नायोक्तम्, “ओमित्यग्रे व्याहरेत् - नम इति पश्चात् - नारायणायेत्युपरिष्टात्” इत्युक्त मित्यर्थः - पदमिति नारायणशब्दे सुबन्तत्वस्य

(सा।वि।) प्रतिपादकमन्त्रान् । व्याचिख्यासुः प्रथमं द्वयचरमश्लोकव्याख्येय भूतस्य मूलमन्त्रस्य व्याख्यानमारभमाणः अधिकारार्थं सङ्ग्रहश्लोकेनानुसन्धत्ते - तारमिति - आचार्यदत्तम्, आचार्योपदिष्टम् पूर्वं, प्रथमम् - तारं, प्रणवम् तदनु, अनन्तरम् - हृदयम्, नमः पदम् - मन्त्रशास्त्रे न्यास प्रक्रियायां “ज्ञानाय हृदयाय नमः” इति हृदयेदेशे मन्त्रवर्ण विन्यसने नमश्शब्द घटितवाक्य प्रयोगदर्शनात् - हृदयशब्देन नमः पदं लक्षितम् - मन्त्रगोपनार्थं हृदयशब्द प्रयोगः - तदनु इत्यनुषज्यते - अनन्तरम् । तत्, सर्वार्थग्राहकत्वेन प्रसिद्धम् - नारायणायेति पदं चेत्येवं प्रकारेण - आम्नायोक्तम् - “ओमित्यग्रे व्याहरेत् - नम इति पश्चात्- (सा।सं।) परे ब्रह्मणि स्वाभिलषित कैङ्कर्य साम्राज्यविरोधि विघ्ननिवृत्ति प्रार्थनां मङ्गलात्मिकां देशिकोत्तमस्स्वयमनुतिष्ठति - तारमिति । मन्त्रशास्त्रे प्रणवस्तार शब्देन - नमश्शब्दो हृदयशब्देन च व्यवह्रियत इति तारं हृदयमित्युक्तिः - नारायणायेति पदस्य स्वाभिमतपुरुषार्थोपस्थापकत्व तल्लम्भकत्वादि रूपं प्रभावातिशयमनुसन्धत्ते तच्चेत्यनेन इति शब्दः “ओमित्यग्रे व्याहरेत्” इत्याम्नायोक्त पाठक्रमानुकारस्सन्नित्थमित्यर्थः - पदशब्देन कृत्स्नोमन्त्रः परामृश्यते। -

[[४]]

मूलं । मवयतां सार्थमाचार्यदत्तम् ।

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

अङ्गीकुर्वन्नलसमनसामात्मरक्षाभरं नः

क्षिप्रं देवः क्षिपतु निखिलान् किङ्करैश्वर्यविघ्नान् ॥ ५६ ॥

(सा।दी।) वेदोक्त LDITI पदmguji सार्थम्, अर्थसहितs - आचार्येणोपदिष्टम्

अवयताम्,

अनुसन्दधता Gopiq, अलस मनसाम्, अकिञ्चनानाQDorms नः, - आत्मरक्षाभरम्, अस्माभिस्समर्पित GILD♚ं।

अङ्गीकुर्वन्, स्वीकरिलङ्की - देवः, श्रीमन्नारायणा, निखिलान् । किङ्करैश्वर्यस्य, कैङ्कर्यसाम्राज्य - विघ्नान्, अविद्याकर्मादिप्रतिबन्धक i। soar । क्षिप्रम्, देहावसान लण्ड - क्षिपतु, CLL। प्रार्थनायां लोट् - समर्पण परयोजनै

मन्त्रार्थानुसन्धान Qv श्लोक की सिद्धिकं७। ॥ ५९ ॥

(सा।स्वा।) तथा । आचार्यदत्तं पदम्, त्रयमपि पदम् - अवयताम्, अनुसन्दधताम् - अलसमनसाम्, असमर्थानां - नः, दासानामस्माकम् - आत्मरक्षाभरमङ्गीकुर्वन् देवः, मन्त्रदेवताभूतः - द्योतनशीलस्स्वामी - रक्षणोपयुक्तस्स्वामित्वादिगुणक इति यावत् - एवम्भूतस्त्रियः पतिः - निखिलान्किङ्करैश्वर्यविघ्नान् - क्षिपतु @rity आचार्यदत्तं मूलमन्त्रमनुसन्दधतां तारं पूर्वमित्यादि क्रमेण प्रत्येकं पद/iisonar उपादानं १५० अनेकवाक्यार्थपक्षं सूचितम्

अलसमनसां नः ढां @Q]@sur स्वरूपपरत्वयोजनै, किङ्करैश्वर्यविघ्नान् क्षिपतु ढा फलपरत्वयोजनै ं सूचितै :- अनिष्टनिवृत्ति प्रार्थनै मङ्गल (pio कृत - देवः pl @@@sur मन्त्रदेवतात्व सूचितम् ॥ ५९ ॥

(सा।प्र।) स्फुटत्वात्पदत्वोक्तिः - यद्वा पद्यतेऽनेनेति व्युत्पत्त्याकरण मन्त्रत्वेन भगवतः प्रापकमित्यर्थः । “एतद्वै नारायणस्याष्टाक्षरं पदम्” इत्यादिना भगवत्प्रापकत्वोक्तेः । अथवापद्यते प्राप्यत इति पदम् स्वरूपादिपरिज्ञानार्थं सर्वैरवश्यमुपादेयमित्यर्थः ॥६०॥

(सा।वि।) नारायणायेत्युपरिष्ठात्" इत्यधीतं पदं क्रमविशिष्टं पदं मन्त्रमिति यावत् - सार्थम्, अर्थसहितं । यथा तथा - अवयताम्, अनुसन्दधताम् । अवपूर्वस्य इण् धातोर्लटश्शत्रादेशः - इणो यणिति यकारे रूपम् - अलसमनसां, शरणागतिनिष्ठानाम् । एतन्मन्त्रार्थानुसन्धानपूर्वकं भरसमर्पणकारिणामित्यर्थः । अस्माकं आत्मरक्षाभर मङ्गीकुर्वन् देवः किङ्करैश्वर्य विघ्नान्, सर्वदेश - सर्वकाल - सर्वावस्थोचित सर्वविधकैङ्कर्य प्रतिबन्धकीभूतानाद्यविद्याकर्मवासनारुचिप्रकृतिसम्बन्धरूपान् । क्षिप्रं, शीघ्रम्म् - एतद्देहावसान एव क्षिपति, निवर्तयति - वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवदिति लट्मङ्गलादीनि मङ्गलमध्यानीति ग्रन्थमध्ये मङ्गलमपि कृतमिति मन्तव्यम् ॥ ५९ ॥

(सा।सं।) “एतद्वै नारायणस्याष्टाक्षरं पदम्” इति श्रुतेः - सार्थम्, अर्थबोधेन सह - अवयताम्, अनुसन्दधताम् प्रकारान्तरेण प्राप्तो मन्त्राद्यर्थोऽनर्थकरश्चेत्याचार्यदत्तमित्युक्तम् भक्त्यादौ शक्त्यभाव इत्यादिनोक्ततत्तदधिकार रूपाकिञ्चन्यवतामित्यलसमनसामित्यर्थः - देवः, परमेष्ठित्वादिरूप स्वच्छन्द प्रपञ्च कत्यलीलः । निखिलान्, अविद्यादीन् क्षिपतु ॥ ५९ ॥मूलमन्त्राधिकारः

[[५]]

मूलं । कल्याणमावहतु कार्तयुगं स्वधर्मं प्रख्यापयन् प्रणिहितेषु नरादिकेषु । आद्यं कमप्यधिगतो रथमष्टचक्रम्-

(सा।दी।) अनन्तरं मन्त्रप्रदाग बदरिकाश्रम श्रीमन्नारायणरूपेण अनुसन्धिलं कीpri - कल्याणमावहतु GT - अष्टचक्रमाद्यं कमपि रथमधिगतः, अधिरूढः प्रणिहितेषु, सावधानेषु - नरादिकेषु, “तत्राद्यौ लोकनाथौ तौ कृशौ धमनि सन्ततौ । नरनारायणौ पूर्वं तपस्तेपतुरुत्तमम् ॥ धर्मयानसमारूढौ पर्वते गन्धमादने" नरळा, नारायणानुजङ्ग - आदिशब्द♚ल नारदादिना - @ण अन्तेवासिनां विषयी। कार्तयुगं स्वधर्मं, निवृत्तिधर्म [१५६०urm

प्रख्यापयन्, स्पष्टons उपदेशिकं (mi॥॥

(सा।स्वा।) ूनी मन्त्रप्रवर्तकतया गुरु ऋषिविषयक छ मङ्गलं @supri कल्याणमिति । अष्टचक्रमाद्यम् । “अष्टचक्रं हि तद्यानं भूतयुक्तं मनोजवम्” इति श्रीनारायणीयोक्त प्रकारेण कमप्याद्यं रथमधिगतः, अधिरूढः । @ring मन्त्रं रथorruji, अष्टाक्षर/ना चक्रqui, शरण्या प्रतिपाद्यार्थ तयाधिगत miii, व्यञ्जित

प्रणिहितेषु, सावधानेषु : मन्त्रग्रहणोपयुक्तशिष्यलक्षणपूर्णेषु नरादिकेषु, नरशब्देन नारायणानुजः नरसञ्ज्ञोऽभिधीयते - आदिशब्देन नारदादयः । तेषु कार्तयुगम्,

[[१]]

की।

(सा।प्र ।) एवं मङ्गलादीनि, मङ्गलमध्यानि, मङ्गलान्तानीत्युक्तरीत्या प्रपन्नार्ति हन्तुर्भगवतो नाम सङ्कीर्तनरूपं मङ्गलमार्थं कृत्वा “मन्त्रे तद्देवतायां च तथा मन्त्रप्रदे गुरौ । त्रिषु भक्तिस्सदा कार्या सा हि प्रथमसाधनम् ॥’ इत्युक्तेः प्रथमं मन्त्रं दृष्ट्वा सर्वेषामुपदेष्टुर्नारायणान्मन्त्रदैवतात्तदर्थ विशदावभासमाशास्ते - कल्याणमित्यादिना

• कार्तयुगं स्वधर्मं, कृतयुगे प्राचुर्येणानुष्ठीयमानं निवृत्ति धर्ममित्यर्थः - “प्रवृत्तिलक्षणं -॥। (सा।वि।) एवमधिकारार्थमनुसन्धाय “मन्त्रे दद्देवतायां च तथा मन्त्रप्रदे गुरौ । त्रिषु भक्तिस्सदा कार्या सा हि प्रथमसाधनम्" इत्युक्तेर्मन्त्रदेवताभूतान्मन्त्रोपदेष्टुश्च बदरिकाश्रमवासि श्रीमन्नारायणान्मङ्गलं प्रार्थयते कल्याणमिति - प्रणिहितेषु, श्रोतुं सावधानेषु नरादिकेषु, स्वानुजत्वेनावतीर्णे नराख्ये पुरुषे नारदादिषु च कार्तयुगं, कृतयुगानुष्ठितम्

॥।

(सा।सं।) अथैतन्मन्त्र प्रतिपाद्यत्वेन सहैतन्मन्त्र ऋषित्वमुपगतं स्वाभीष्टाशासन रूपमङ्गलमुखेनानुसन्धत्ते । कल्याणमिति - व्यापकत्रयेऽप्याद्यं मन्त्रस्मृतिषु मन्त्रविद्भिः प्रत्यक्षरम् - “नायकत्वं च सर्वेषाम्” इत्यादिनोक्त विधया अर्थतश्शब्दतश्च अनुचिन्तनतः अष्टचक्रवद्विपरिवर्तमानाक्षराष्टकसमुदायात्मकं स्वान्तस्थ सर्वतत्वकतया अपूर्वं रथमुपासकानुग्रहाय प्रतिपाद्यत्वेन समधिरूढ इत्यभिप्रेत्याष्टचक्रं कमपि रथमधिरूढ इत्युक्तम्-सतां बन्धुः, प्रपन्नानां माता पितेत्याद्युक्तविधया सर्वविधबन्धुः तस्यैव विशेषणं प्रणिहितेष्वित्यादिना । प्रणिहितेषु, बाह्याऽभ्यन्तरकरणोपरतिविशेषवत्सु नरप्रभृतिशिष्येषु । आदिशब्दान्नारदादिसङ्ग्रहः - कार्तयुगं, कृतयुगानुगुणम् - स्वधर्मं, निवृत्तिधर्मोत्तमतया स्वाभिमततम

[[६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । बन्धुस्सतां बदरिकाश्रम तापसो नः ॥ ६० ॥

यदन्तःस्थमशेषेण वाङ्मयं वेद वैदिकम् ।

(सा।दी।) सतां, स्वस्मिन्न्यस्तभर कञ्छ

बन्धुः, सर्वविधबन्धुना - बदरिकाश्रम तापसः, मूलमन्त्रोपदेष्टा][६०] श्रीमन्नारायणा - नः, कं। कल्याणं, निवृत्तिधर्मनिष्ठा Diq - आवहतु, २_६TL_कण्ठलं &L१G - अष्टचक्रQLD “अष्टचक्रंहि तद्यानं भूतयुक्तं मनोजवम्’’ ढाङ्गली नारायणीयवचनं स्मारितम् ॥ ६० ॥

उण्डाक्कक् कडवऩॆऩ्गै

अनन्तरं की मन्त्र jogi - यदन्तस्स्थम् m] - वेदवैदिकं वाङ्मयम्, वेदरूप

॥।

(सा।स्वा।) कृतयुगसम्बन्धिनं - स्वधर्मं, “निवृत्तिलक्षणं धर्मं ऋषिर्नारायणोऽब्रवीत्” इति प्रसिद्धं निवृत्तिधर्मम् - प्रख्यापयन्, उपदेशतः स्पष्टयन् सन् - अवाप्त समस्तकामस्य कुत एवंविधोपदेशप्रवृत्तिरित्यत उक्तं सतां बन्धुरिति - सतां पित्रादिवद्धितप्रवर्तक इत्यर्थः - तथा च साधुसंरक्षणमेव प्रयोजनमिति भावः बदरिकाश्रमतापसः नः कल्याणं, निश्श्रेयसपर्यन्तं भद्रम् - आवहतु, दिशत्वित्यर्थः ॥ ६० ॥

नीमन्त्रविषयक - मङ्गलं Grippi - यदन्तस्स्थमिति । वेदवैदिकम्। (सा।प्र।) धर्मं प्रजापतिरथाब्रवीत् । निवृत्तिलक्षणं धर्मं ऋषिर्नारायणोऽब्रवीत्” इत्युक्तेः प्रणिहितेषु, अवहितेष्वित्यर्थः - आद्यमित्यादि - “बदर्याश्रममासाद्य शकटे कनका मये। अष्टचक्रं हि तद्यानं भूतयुक्तं मनोजवम् ॥ तत्राद्यौ लोकनाथौ तौ कृशौ धमनि सन्ततौ । नरनारायणौ पूर्वं तपस्तेपतुरुत्तमम् ॥ धर्मयान समारूढौ पर्वते गन्धमादने” इत्यादि प्रमाणादष्टचक्रत्वादिक मिति भावः ॥ ६१ ॥

अथ मन्त्रं नमस्यति - यदन्तस्स्थमित्यादिना - “वाची मा विश्वाभुव नान्यर्पिता । ऋचो यजूंषि (सा।वि।) स्वधर्मं, “निवृत्तिलक्षणं धर्ममृषिर्नारायणोऽब्रवीत्” इत्युक्तेः - प्रख्यापयन्, प्रख्यापनावस्थलक्षणे शतृप्रत्ययः - अष्टचक्रमाद्यं कमपि रथमप्यधिगतस्सतां बन्धुर्बदरिकाश्रमतापसश्श्रीमन्नारायणः - नः, अस्माकं कल्याणं, अर्थवैशद्यरूपं शुभम् - आवहतु, करोत्वित्यन्वयः - “बदर्याश्रममासाद्य शकटे कनकामये । अष्टचक्रंहि तद्यानं भूतयुक्तं मनोजवम् ॥ नरनारायणौ पूर्वं तपस्तेपतुरुत्तमम्" इत्यादि नारायणीय वचनजातमिहानुसन्धेयम् ॥ ६० ॥

अथ मन्त्रं नमस्यति - यदन्तस्स्थमिति - वेदाश्च वैदिकानि उपबृह्मणानि च वेदवैदिकम् - वाङ्मयम्, (सा।सं।) प्रपत्ति प्रमुख पारमैकान्त्यधर्मम् । प्रख्यापयन् स्थितः “ख्यापकथन” इति धातोरेव प्रकर्षकथनार्थत्वेऽपि पुनः प्र इत्युपसर्गश्शब्दतोऽर्थतश्च प्रतिपत्तिक्लेश विरहाभिप्रायः - बदरिकाश्रम माश्रित्य मन्त्र प्रभावद्रष्ट्रत्वेन अयमेव तस्य मन्त्रस्य ऋषिरिति बदरिकाश्रमतापस इत्युक्तम् - एवम्भूतो अकिञ्चनानां नः - कल्याणं, विवेकादिरूपपरमपुरुषार्थ पर्यन्तम् । आवहतु, प्रददातु ॥ ६० ॥

अथ मन्त्रविषयकया भक्त्या मन्त्रं स्तुवन्नमस्यति - यदन्तस्स्थमिति - वेदः, ऋगादि -

from

मूलमन्त्राधिकारः

मूलं । तस्मै व्यापकमुख्याय मन्त्राय महते नमः ॥ ६१ ॥

[[७]]

(सा।दी।) उपबृंह्मणरूप Lorryनान्ना शब्दराशिun@gmi। यदन्तस्स्थम्, अय? य♚plor अर्थ ूल &&&& Gig। तस्मै व्यापकेष्वपि मन्त्रेषु मुख्याय - अत एव महते, महाप्रभाव - मन्त्राय, मन्त्रब्रह्मणे नमः ॥ ६१ ॥

शनी शीलं मूलमन्त्रकुण्ठी विशेषरहस्यार्थग्रहणं सत्सम्प्रदायसिद्ध सदाचार्य प्रसादñog यॊऴियक्कूडामैयुमदु तमक्कु रि त्तमैयैयुम् अरुळिच्चॆय्गिऱार् -

(सा।स्वा।) वेदः, श्रुतिः - वैदिकं, तन्मूलस्मृत्यादिकम् - श्रुतिस्मृत्यादिरूपशब्द प्रमाणजातम् - यदन्तस्स्थं, स्वप्रतिपाद्यार्थानां तत्त्वहित पुरुषार्थानां सर्वेषां तदन्तर्गतत्वात्तदन्तस्स्थत्वोक्तिः । व्यापकमुख्याय, व्यापकमन्त्रेषु श्रेष्ठाय - महते, ब्रह्मणे - अत एव पूज्याय तस्मै मन्त्राय “मन्तारं त्रायते यस्मान्मन्त्र इत्यभिधीयते" इति व्युत्पत्त्या जप्तॄणां रक्षणसमर्थाय नम इत्यर्थः । । ६१ ॥

Q सर्व

मूलमन्त्रान्तर्गत

मांसचक्षुस् aru° कं ठ ना ॥ ण चेतन कं अत्यल्पाक्षर

ढङ्ग

न

Gor? मूलमन्त्र की सर्वार्थcpi अधिकारिक बां

दुरवगाहqwn तद्व्याख्यानमवश्य १०। Cp ? शक्य

दुर्लभ । निष्प्रयोजन Loin sajib प्रसङ्गि

ढगढग ? “यस्य देवे परा भक्तिर्यथा देवे तथा

गुरौ। तस्यैते कथिता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः” ढाळा की wig Cu स्वाचार्य कटाक्षविशेषलंल HD सिद्धि अर्थ अन्यापदेशLDIT प्रकाशित

ना

अधिकारि

(सा।प्र ।) सामानि तथैवाथर्वणानि च । सर्वमष्टाक्षरान्तस्स्थं यच्चान्यदपि वाङ्मयम् ॥” इत्यादि प्रमाणादिति भावः । मुख्यायेति - व्याप्यव्यापकव्याप्तीनां कण्ठोक्त्या मुख्यत्वमिति भावः ॥ ६२ ॥

(सा।वि।) शब्दजालम् - अशेषेण, कार्त्स्न्येन - यदन्तस्स्थं, यदन्तर्गतम् - “सर्वमष्टाक्षरान्तस्स्थं यच्चान्यदपि वाङ्मयम्” इत्युक्तेस्सकलवेद तदुपबृह्मणार्थस्य सङ्ग्रहेण प्रतिपादक मिति भावः अत एव व्यापकमुख्याय

“महते मन्त्राय नमः” इति सम्बन्धः ॥ ६१ ॥

नन्वेवं मूलमन्त्रस्य सर्वार्थसङ्ग्राहकत्वे तदर्थस्य दुरवगाहत्वात्तदर्थानुभवो

(सा।सं।) चतुष्टयम् - वैदिकं स्मृतीतिहास पुराणादिकम् - अशेषेण, निरवशेषम् - यदन्तस्स्थं, यदन्तर्लीनम्

“अकारो वै सर्वावाक्” इति श्रुत्या “प्रणवाद्या मुने वेदाः प्रणवे पर्यवस्थिताः”, इत्यादि स्मृत्या च मन्वक्षरैकदेशाकारलीनत्वाभिप्रायमित्थमभिधानम् । व्याप्यव्यापकसर्वतत्त्व कण्ठोक्तिमत्वाद्व्यापक मुख्यत्वम् अत एव महते, महाप्रभावाय मन्त्राय, “मन्तारं त्रायते” इति व्युत्पत्ति पौष्कल्यबले मन्त्रब्रह्मणे । नमः, प्रह्वीभवामः ॥६१॥

अथ व्याख्येय मन्त्रस्य दुरवगाहार्थता प्रयुक्तव्याख्यानाधिकाराभावशङ्कां बोधनीयदौर्लभ्येन -

[[८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । इह मूलमन्त्र संवृतमर्थमशेषेणकचिदनुभवति ।

स्फटिकतलनिहित निधिमिव देशिक दत्तेन चक्षुषा जन्तुः ॥

(सा।दी।) इहेत्यादि - कश्चित्, शुद्धीतील - जन्तुः,

न बुद्धिmus कॊण्डु कमिदिल्लै ऎऩ्ऱु तोऱ्ऱुगिऱदु देशिकदत्तेन चक्षुषा, सदाचार्योपदेशसिद्ध ज्ञानßल। इह, जगति स्फटिकतल निहित निधिमिव, स्फटिकतलमतिस्वच्छ LD IT ST तदन्तर्विहितDIण निधिस्पष्ट G ५ळाऊङ्की - मूलमन्त्रसंवृतमर्थं संवृत QILD १०T निगूढत्वं सूचितम् । रहस्यमर्थमपि४। अशेषेणानुभवति, सर्व साक्षात्करिकं -

४w Com शाकं दृष्टान्त QLD । कुं। ॥६३।

(सा।स्वा।) दौर्लभ्यशङ्कैmouji परिहरिकीmi - इहेति-कश्चिज्जन्तुः - देशिक दत्तेन चक्षुषा, देशिकाधीन दिव्यज्ञानेन - स्फटिक तलनिहित निधिमिव स्थितं मूलमन्त्रसंवृतमर्थं, तत्त्वहित पुरुषार्थरूपम् - अयोग्यता पराहतòrmlss स्फटिकवत्स्वान्तस्स्थरहस्यार्थ प्रकाशनयोग्य मूलमन्त्रान्तर्गत तत्वहित पुरुषार्थलङ्कृ ऎऩ्ऱबडि अशेषेणानुभवति, कृत्स्नमनुभवति ढग - लहान

तामुम् तम्मुडैय तिरुवडिगळिल् भक्तिमान् किं उदाहरण GLD

सर्व अष्टाक्षरान्तर्गत

लम्म्॥।६२ ॥

त्रिवर्गोपयुक्तार्थ [i] ८६०ruji मन्त्रस्थ पदां व्युत्पादनंळङ्गणी वाक्यार्थवर्णनं प्रसङ्गिung? ळण आलं अर्थका अर्थानुशासन भागलंली शिक्षित)&&D) पूर्वं शिक्षितार्थ

पदवाक्ययोजनाभागही वर्णनं सङ्गतQLD

आizzòा मन्त्रान्तर्गतत्रिवर्गोपयुक्तार्थ [i]८५६०६७ शिक्षिw/२GGuor?

॥।

(सा।प्र।) नन्वष्टाक्षरस्य सर्ववेदसङ्ग्रहत्वेऽति गम्भीरतया दुरवबोधार्थत्वमेव स्यादित्यत्र “आचार्यवान् पुरुषो वेद” इत्युक्तेर्गुरु प्रसादात्कृत्स्नार्थ प्रतीतिर्भवेदेवेत्याह - इह मूलेत्यादिना ॥६३ ॥

(सा।वि।) दुर्घट इत्यत्राचार्य प्रसादात्कस्यचिद्भाग्यशालिनस्सम्भवतीत्याह - इह मूलमन्त्रेति - इह, पापभूयिष्टे कलावपि - कश्चिज्जन्तुः, चेतनः । “प्राणी तु चेतनो जन्मी जन्तुर्जन्यशरीरिणः” इति निघण्टुः कश्चिदिति “स महात्मा सुदुर्लभः” इति दौर्लभ्यं द्योत्यते - भाग्यवान् मूलमन्त्रेण संवृतम्, गोपितम् रहस्यभूतं गुप्तभाषणेन रक्षितमिति च गम्यते - मन्त्रगुप्त भाषण इति धातुः - अर्थम्, अभिधेयं धनं च देशिकदत्तेन चक्षुषा, सत्सम्प्रदायाभिज्ञाचार्योपदेशेन निधिदेशाभिज्ञोपदेशेन च - स्फटिक तल निहितनिधिमिव

अविशेषेण, सामस्त्येनानुभवति स्फटिक तलेति दृष्टान्तेन अतिस्पष्टार्थत्वं गम्यते विवरणमावश्यकमिति भावः ॥ ६२ ॥

अत एव तदर्थ

(सा।सं।) स्वव्याख्यान नैष्फल्यशङ्कां च व्युदस्यति - कलिनिमित्तक दोष दूषितजगदनुप्रविष्ट पुरुषवर्ग इत्यर्थः कश्चिच्छरीरी, सदाचार्य प्रसाद लब्ध ज्ञान विशेषेण मूलमन्त्र निगूढं तत्त्वहित पुरुषार्थ रूपमर्थजातम् स्फटिक शिलाधस्स्थापित धन सञ्चयमिवयावदपेक्षितं विशदमवगच्छति अत्र स्फटिकतल निहितनिधिमिवेत्युक्तिः अवगतेः कालविलम्बमविशदतां च वारयन्नवगति विषयार्थानामनन्या क्रान्तत्वधीमुखेन स्वानुरागविशेष विषयान् द्योतयति ।

मूलमन्त्राधिकारः

क

[[९]]

मूलं । सत्त्वस्थ अनुसन्धेय [५] [६६] [७६] सारतमार्थ [i] [६६० ruji, अय♚लीला♛ स्थिरीकरण प्रकार[i] ६ ruji प्रतिपादितं। jonwomb प्रकाशिकी रहस्यत्रय की पदवाक्ययो जनै की कंumni - अन्तीं एñuLकूं ही मन्त्रं परशेषतैकरसस्वरूपादिना नयी शङ्का मुख समस्तप्रतिबन्धकनिवृत्ति पूर्वकपरम पुरुषार्थप्राप्ति रुचि wwqi, त्वरैowuji ग्रीन♚ -

॥।

(सा।दी।) ूनी सङ्गतिप्रदर्शनार्थ आगळा अर्थ बा अनुभाषितं कृ की pri सत्त्वस्थांऊं]८६१५ की। सत्त्वस्थ, सात्त्विक सारतमार्थ [१]

भागानुवादम् अव्य♚लील इत्यादि स्थिरीकरणभागानुवादम्

अजीत्तैक्काट्टियरुळुगिऱार्

अर्थानुशासन

वक्ष्यमाण LD IT OT

@jopQwwwmb इत्यादिwni - पदयोजनै वाक्य इवऱ्ऱैयॆल्लाम्

योजनै बाग - अलं रहस्यत्रय मं श्री छग अनुसन्धानक्रम / नियामकं LG कीpri अय♚DA P♚LLG

वाक्य लंल - परशेषतैकरसLDIQUI ? स्वस्वरूपम्

आदिशब्द♚लं परस्वरूपोपायस्वरूपादि गृहीतम् -

॥।

(सा।स्वा।) ढाढगा धी♚ शङ्कwi परिहरिum वृत्तानुवादपुरस्सरं पूर्वोक्त शङ्कापरिहारार्थं पदवाक्ययोजना प्रतिज्ञै इत्यादिना - त्रिवर्गोपयुक्तार्थ [१] in सत्त्वस्थ is अनुपयुक्त[i]

अवसरलक्षण सङ्गतिप्रदर्शनार्थं supri - सत्त्वस्थ is g

तन्निरूपण

@@@uòा कलङ्क]। सारतमेति । विभूति गुणादिक्षा अनुसन्धेय nija) बहुप्रकार Bongai यावन्निरूपणं दुश्शकorno सारतमा निरूपितं

लम्म् - o आऩालुम्

रहस्यत्रय♚ं।छञ्छ पदवाक्ययोजनै । ६०० ६०० ऊं ८०G Con? अन्यतम / पदवाक्ययोजनै किऱदुबोरादो? पोरादागिलुम् कात्तुक्कुत्ताऩ् Aqसगमुण्डो? ऎऩ्ऩवरुळिच् @supri - अय♚♚ इत्यादिना - अधिकार सम्पादकत्वानुष्ठापकत्वविधायकत्वभेदं माग ।

८०GCuor?॥।

(सा।प्र।) अथ वृत्तकीर्तन पुरस्सरं वक्ष्यमाणप्रतिज्ञाव्याजेन प्रघट्टसङ्गतिमाह - सत्त्वस्थiig इत्यादिना रहस्यत्रयस्यापि प्रत्येकं स्वरूपोपायपुरुषार्थ तदुपयुक्त सकलार्थ प्रतिपादकत्वेऽप्येकैकस्यैकैक प्राधान्यं तत्तदसाधारणोपकारं च दर्शयन् व्याख्यानव्याख्येयभावात् पौर्वापर्यमप्याह - य♚♚ं OP♚uL इत्यादिना

रहस्यत्रयस्य पूर्वा - ॥।

(सा।वि।) वृत्तकथनपूर्वकं वर्तिष्यमाणं प्रतिजानीते । सत्त्वस्थ इति - प्रकाशितीकण्ठी, प्रकाशके पदवाक्ययोजनै कंा इति पदयोजना, अवान्तरवाक्यार्थः वाक्ययोजना, महावाक्यार्थः

@gmri, वक्ष्यामः - त्रयाणां मन्त्राणां प्रयोजनान्याह - अन्य इति - स्वरूपादीत्यादि शब्देन परस्वरूपोपाय स्वरूपादिसङ्गृहीतम् - बी, प्रकाश्य-लं, उत्पाद्य - स्वस्वरूप पुरुषार्थ स्वरूपविरोधिस्वरूपादि ज्ञानेन पुरुषार्थे रुचिः त्वरा च जायत इति भावः -

॥।

(सा।सं।) सत्त्वस्थळं इत्यादिना GangCrib इत्यन्तेन वृत्तेन वर्तिष्यमाणस्यावसरलक्षणासङ्गतिरुक्ता - अन्य इत्यादिना भोग्य इत्यन्तेन रहस्यत्रयस्याप्यवश्यापेक्षितत्वं स्वव्याख्यान क्रमानुगुणव्याख्येय क्रमनियामकं चोपपादितम् । अत्रादिशब्देन स्वभावादि सङ्ग्रहः-

[[१०]]

[[६]]

ñng

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

विशेषानुष्ठानप्रकार द्वयं विशदons प्रकाशि

मूलं । उपायाधिकार पूर्ति www।nigi - Quig अधिकारिww फलापेक्षापूर्वकोपाय

उपायविशेष विधिमङ्की चरमश्लोक - गुगली नीलीww।joon अर्थ is ruji शाब्द अजिमागवुम् काणलामागिलुम् ओरॊऩ्ऱिले ओरॊऩ्ऱु नोक्कायिरुक्कुम्

क

॥।

(सा।दी।) रहस्यत्रयकृत्य नाQig विभजि निदान summit इवै मूऩ्ऱिलुमॆऩ्ऱु तुडङ्गि Tom अर्थ ? स्वरूपादि Lo फलापेक्षापूर्वकोपायविशेषानुष्ठान प्रकारpi उपायविधानpion? प्राधान्येन प्रतिपादनम् - Qig रहस्यत्रयानुसन्धानक्रम लङ्की अन्योन्य

[[१]]

॥।

(सा।स्वा।) त्रितयpi रहस्यत्रयमं मं प्रत्येकं वर्णयितुं शक्या? Tri- शुन्य इति । इति - चरम श्लोकविधायक प्रत्ययस्य स्पष्टत्वात्, द्वये प्रपद्य इति कर्तुरुत्तमपुरुषेणानुष्ठान प्रतिपादनात्, मूलमन्त्रे तदुभयाभावाच्च उक्तभेदमुपपन्न ू@oorma &लं। @pg पक्ष की चरमश्लोक । द्वयात्पूर्वं निरूपणं प्रसङ्गिuman ?॥।

(सा।वि।) उपायाधिकार पूर्तिowjob, अतिसुकरोपाय स्वरूपादि ज्ञानेन पुरुषार्थ रुचिजनित विलम्बासहत्व ज्ञान सम्पादनेन च उपायान्तर नैराश्यातिशयरूप प्रपत्त्यधिकारं कुर्यादित्यर्थः ननु मन्त्र त्रयस्यापि तत्त्वहितपुरुषार्थ प्रकाशकत्वान्मूलमन्त्रस्याधिकार सम्पादकत्वं द्वयस्य करणमन्त्रत्वमित्येवं व्यवस्था कथमित्याशङ्क्य सर्वार्थप्रतिपादनस्य सर्वसाधारण्येऽप्येकैकस्मिन् अर्थे एकैकस्य तात्पर्यमित्याह -

इति - @am, अधिकार सम्पादनादौ एकैकस्मिन्, एकैकस्य मूलमन्त्रादेः - GrŠg, तात्पर्यम्।

“बर्हिर्देव चेतनन्दामि” इतिवदनुष्ठेयार्थ प्रकाशकत्वेन करणमन्त्रत्वाद्द्वयस्य तत्साध्यानुष्ठानस्य स्वरूपादि ज्ञानरूपाधिकार सापेक्षत्वात्तत्प्रतिपादक मूलमन्त्रस्य प्रथमं व्याख्येयत्वं लब्धाधिकारस्यानुष्ठान प्रवृत्तेः तत्प्रकाशकस्य द्वयस्य पश्चात् व्याख्येयत्वं तदपेक्षितस्पष्टविधि प्रतिपादकत्वाच्चरमश्लोकस्यान्ते व्याख्ये यत्वमिति क्रमगमनिका - उत्तर मन्त्राणां पूर्वविशदीकरण

॥।

(सा।सं।) अधिकाररूपाकिञ्चन्यस्य पूर्तिर्नाम ? स्वरूपादि याथात्म्यज्ञान जनितपौष्कल्यरूप मुपायप्रवृत्त्युन्मुखत्वम् - नन्वेकैकेनैवोपायानुष्ठानोपयोगि यावदर्थावधारणपूर्वकमुपायानुष्ठानसम्भवे किं तदितराभ्यामित्यत्राह - इति - इति - स्वपरस्वरूपादिप्रकाश एव दृष्टिर्मन्त्र राजस्य ; विशेषतश्शरण्योपायाधिकारिणो निर्देश पूर्वकमनुष्ठेयार्थ प्रकाशन एव दृष्टिर्मन्त्ररत्नस्य - उपायविधान एव दृष्टिश्चरमश्लोकस्येत्यर्थः - एवं च “अनेनैवतु मन्त्रेण - ओमित्यनेन द्वयरूपेण” इत्यादि बलाद्द्वयेनैवानुष्ठान सामञ्जस्याद्विधिप्रत्ययवत एव विधायकत्वात्स्वरूपादि प्रकाशने मन्त्रराजस्यैव समर्थत्वाच्च रहस्यत्रयमप्यावश्यकमिति नोक्तशङ्कावकाश इति भावः - अस्तुरहस्यत्रयमप्यादरणीयम् - तथापीत्थं क्रमविशेषे किं नियामकमित्यत्र व्याख्येयव्याख्यान भावेन परस्परसापेक्षत्वमेव निया

मूलमन्त्राधिकारः

[[११]]

मूलं । श्री मन्त्री प्रथमपद की प्रथमाक्षर की ६० सङ्क्षिप्त on शरण्यपर (तत्त्वguji, श्री । मध्यमतृतीयपद १८५६) प्रतिपन्न Door उपायोपेय (८६०ruji MLC विशद कीलकद्वय

“प्रपद्ये” नगळी पदक २६ विवक्षित अधिकारिविशेषjmguiळं अर्थ सिद्धon of उपायनैरपेक्ष्य, उपेयी नमश्शब्दसङ्क्षिप्त Door विरोधिनिवृत्त्यंश

की। चरमश्लोक - ज्ञानानुष्ठान फलनिदान missmiis धारकपोषक भोग्य (sil -

॥।

guys G

(सा।दी।) विवरणीयविवरणभाव नियामकQLD की मन्त्र लं क्रीं

तिरु प्रथमेत्यादिवाक्यद्वय ♚ - प्रथमाक्षरी, अकारq शरण्य परतत्त्वßmguji, शरण्यDoor परतत्त्व - परत्त्व पाठ। शरण्य जगत्कारणत्वाद्युत्कर्षjmgmi - अधिकारिविशेष? अनन्यशरण] अकिञ्चनळा। उपायनैरपेक्ष्यDoml? @ उपाय आनुकूल्यसङ्कल्पादि व्यतिरिक्तनैरपेक्ष्य QILD१०५ - २५५ रहस्यत्रयम् उपकारविशेषलं मुमुक्षुकं क बाळा सर्व कं७ळं उपजीव्य QLD ri

मुमुक्षु कण्ठ (१) कं ढाळा शेष - श्री मन्त्रं स्वस्वरूपादिज्ञाननिदान Lori पोषक

उपायम् अनुष्ठेय on Cm - द्वयं परमपुरुषार्थ लङ्किं

अमृता ? द्वितीयोच्चारणादिरूपेण

♚॥।

। तु मन्त्र♚ॐ

कण्ठ - विधिलं उपायानुष्ठानरूपतया निदान womi भोग्यकं मुकं। भोग्यDIGIDorons। भोग्यतया सदानुसन्धेयकं (सा।स्वा।) विधिपरामर्शानन्तर Lormi अनुष्ठानम् ? इत्यादिना - शरण्यपरतत्त्वेति - शरण्यरूप परतत्त्वjgurug - परत्त्वेति पाठे शरण्य शेषित्वरक्षकत्वाद्युत्कर्ष m। @ अधिकारसम्पादकत्वादि भेदेन त्रितय po आवश्यकQILDIGIT/BG GLD? अधारक पोषक भोग्यता भचेतनं पूर्वा त्रितय(puळं आवश्यकम् ढ

सम्प्रदायं विरोधि ? ढाळगळा आतङ्क उक्तिकं छ

अकिञ्चन

तात्पर्य QLDOG। इति - मुमुक्षुकं मं इति शेषम् - HLDÈG ढाढङ्गळील पाठलं

Dulq। स्वरूप ज्ञाननिदान Lonsum की मन्त्रं धारकम् - विधानेनानुष्ठाननिदान sun पोषकं चरमश्लोक - प्रथमोच्चारणमनुष्ठानरूपतया फलनिदान DInsurgji द्वितीयाद्युच्चारणं फलरूप jio भोग्यं द्वय सिद्धि Co (सा।प्र।) चार्यैर्धारकत्व, पोषकत्व, भोग्यत्वान्युक्तानि तत्कथमित्यत्राह -

इत्यादिना एते मूलमन्त्र

(सा।वि।) रूपत्वादपि क्रमनियम इत्यभिप्रेत्याह । श्री मन्त्री इत्यादिना चरमश्लोकद्वयमन्त्राः क्रमशः, स्वरूपज्ञानोपायानुष्ठानोपयुक्त विधिमूलकज्ञान विशेषोपचयकैङ्कर्यानुभव रूप भोगहेतुतया धारकपोषकभोग्यभूता इत्याह - इति

॥।

(सा।सं।) मकमित्याह । ॐ मन्त्रकुण्डी इत्यादिना । धातु प्रत्ययाभ्यां प्रथमाक्षरे रक्षकत्व शेषित्वोक्तेः परत्वñogujó इत्युक्तम् । रहस्यत्रयस्यास्यादर्तव्यतायां नियामकान्तरमाह - pormb इति BLD (G, अकिञ्चन मुमुक्षूणाम् धारकत्वादेरव्यवस्थितत्वाशङ्कां व्यवस्थापकमुखेन

[[१२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । “व्यक्तं हि भगवान् देवस्साक्षान्नारायणस्स्वयम् । अष्टाक्षर स्वरूपेण मुखेषु परिवर्तते ॥ "

की,

sun६० क्रतुमन्त्रं

श्रोतव्यशेष

परमपुरुषार्थ

द्वयं भोग्यम् । ॥।

नाग की qw देशिक जिहै। शिष्यहृदयगुहान्धकारलं परशेषतैकरस Door परिशुद्धस्वरूप क्रंल LG सत्तालाभgi धारकम् - चरमोपाय ♚की प्रवर्तिनंquirroor ज्ञान विशेषोपचयहेतु]

Big। उपायोपदेश पर्यवसान Door चरमश्लोकं पोषकम् । सकृदुच्चारण हेतुकं सदानुसन्धान ६० कृतार्थकं

(सा।दी।) श्रीमन्त्री धारकत्व उपपादिकं कीpri - व्यक्तं हीत्यादिumi - व्यक्तQDog नूनQg उत्प्रेक्षाव्यञ्जक कं की / परिशुद्धस्वरूप, निष्कृष्टात्मस्वरूप लंmल ढाङ्ग ८। सत्ता लाभ? शेषत्व ज्ञानलाभात्पूर्वमसत्कल्पतया शेषत्व ज्ञानेन

चरमोपाय♚ली शनीचरमश्लोक पोषकत्व उपपादिकं कीpri

उळऩागै

इत्यादि

उपायोपदेशपर्यवसाना

सानरूप

[[१]]

चरमोपायDougl। प्रपत्ति । ज्ञानविशेष । सिद्धोपाय स्वीकारविषयज्ञानम् । कर्मयोगाद्युपायी उपदेशपरम्परापर्यव प्रपत्त्युपायोपदेशात्परमुपायान्तरोपदेश - पोषकं,

स्वरूपपोषणहेतु। अन्नलं दृढ Dior शरीर / दधिक्षीरादिपोषक pium - शमी द्वयलं लीळा भोग्यतै समर्थिpri - सकृदुच्चारणाळा - सदानुसन्धान ♚ल, ळा, भोगरूप सदानुसन्धानßलाग - कृतार्था, कृतप्रयोजनळा - भोग्यrough भोगहेतु -

यै

(सा।स्वा।) पूर्वोक्तभेद ज्ञानानुष्ठानफलनिदानताभचेतनं

५४ नातीव भेद ५५ क्रमेण धारक पोषक भोग्य भावं

इप्पडि GGLon? ज्ञान

निदानßb/५Ûपोषकतैuji, भोग्यतैujii, अनुष्ठाननिदान किं धारकतै, फलनिदानलं कंত पोषकतैuji Gang ? गाला नियामक@supri - व्यक्तं हीत्यादिना । व्यक्तं, नून QILD।G। उत्प्रेक्षा व्यञ्जक - शेषत्वज्ञानात्पूर्वं “असन्नेव स भवति” नढाकीqw स्वरूपलाभ वींLDUTT सत्ताप्रयोजकतानियामकेन धारकत्वं मूलमन्त्रस्योपपन्नQD६m ५। उपचयेति । अन्नादिना धृतशरीरस्य घृतक्षीरादिवदुपचयहेतुतया पोषकत्वं चरमश्लोकस्योपपन्न Quor ५।लं। घृतक्षीरादि पुष्पस्य शरीरस्य स्रक्चन्दनादिवद्भोगहेतुतया

(सा।वि।) तदेव विशदयति - व्यक्तं हीत्यादिना - लं निरस्य - श्रोतव्यशेषंq, इतः परं

फ्री, मोक्षार्थसुलभोपायस्य श्रवणापेक्षा यथा न स्यात्तथा - भोग्यं, भोगहेतुः - सदानुसन्धानमेव भोग इति भावः- (सा।सं।) परिहरति - व्यक्तं हीत्यादिना - ध्रुवं, नूनमित्यादिवदिहव्यक्तमित्युत्प्रेक्षाव्यञ्जकः - शेषत्व ज्ञानविरहे “असन्नेव” इत्युक्तविधया असतस्तद् ज्ञानोत्पादनेनायम्मूलमन्त्रः शरीरस्यान्नवदात्मनस्सत्ता लाभ करस्सन् धारकः - शरीरस्योपचय हेतु दधिघृतादिवदात्मनो ज्ञानोपचयविशेष हेतुत्वाच्चरम श्लोकः पोषकः “द्वयमर्थानुसन्धानेन सह सदैवं वक्ता” इत्युक्त्या पुरुषार्थयोग्योऽहमिति हर्षविशेषकरत्वात्ताम्बूलादिवद्द्वयस्य भोग्यत्वमिति भावः । - ॥।

मूलं। शुन्य♚लीं श्रीमन्त्रकुण्डी

अयं

कल्पसम्प्रदाय

कङ्कनी -

मूलमन्त्राधिकारः

[[१३]]

ऋषिच्छन्दो देवताबीजशक्तिवर्णविनियोगस्थानन्यासादिका

मन्त्रम् आथर्वणकठाद्युपनिषत्

(सा।दी।) अन्नं धृतoruji, दधिक्षीरादिun पुष्ट शरीर स्रक्चन्दनादि श्रा भोग्य

ं । यी रहस्यत्रयीं कङ्ग ऋषिः, मन्त्रद्रष्टा Tri, श्रीबदरीकाश्रमवासी श्रीमन्नारायणा - छन्दः, गायत्री । देवता, परमात्मा स एव नारायणः - बीजम्, अम् , शक्तिः, आया। वर्णः, शुक्लम् । विनियोग, मोक्ष की

? वैकुण्ठम् - न्यासम्, अङ्गन्यासादि - आदिशब्द मुद्रादि kमुम् कण्डुगॊळ्वदु

भोगली

गृहीतम्

स्थानं, क्षेत्रम् । इप्पडि

कल्प/६०१ ? नारायणात्मक

हैरण्यगर्भादिना - शशी wpm मन्त्री शळं मन्त्र कंG T♚pagal

pit- की मन्त्रमित्यादिumi - कठादीत्यादि -

॥।

।

(सा।स्वा।) द्वयस्य भोग्यत्वमुपपन्न Dormi ५ - Q४ शिष्यहृदयगुहान्धकारकं इत्यादिना लीमन्त्रलं किं उत्कर्षं माङ्गा। Gom ? “अविधित्वा ऋषिं छन्दो दैवतं योगमेव च । यो जापयेज्जपेद्वापि पापीयान् जायते तु सः ॥” ढाळा की migu ऋष्याद्यपरिज्ञान मन्त्रं विपरीतफल LD? मी कल्प[ ऋष्यादि ना पीकं कल्प ॥ ऋष्यादिनां

TगেगनÈQFuji - य इति -

मन्त्रं कार्यकरQILD) निर्णयं दुर्लभworm? mळं रहस्यत्रयसाध्यQDog - वर्णः,

क

शुक्लादिः - स्थानं, क्षेत्रं वैकुण्ठमित्यादि सिद्धम् - आदिशब्देन मुद्रादि विवक्षितम् - शास्त्र वैविध्योक्ति विकल्प सूचिकै यथा सम्प्रदायं व्यवस्थितनिर्णयं सुशकQLD। लङ्क शुकं श्रुतिस्मृत्यादि सम्मतगायत्र्यादिना लीण मन्त्रव्याख्यानं ६०० ६००१ । ८०। G GLom ? GT ढङ्ग (flÈQ@guri - लंड़ मन्त्रमिति । गायत्र्यादिक्षा कर्मकाण्ड♚ली मन्त्रार्थवादादि (सा।प्र।) एवं मूलमन्त्रस्य प्राधान्यात्तदृष्याद्युक्तेरत्रानुपयोगात् - “अष्टाक्षरस्य मन्त्रस्य ऋषिर्नारायणस्स्वयम् । छन्दस्तु देवी गायत्री परमात्मा च देवता ॥ तत्रोत्तरायणस्यादिर्बिन्दुमान्विष्णुरन्ततः । बीजमष्टाक्षरस्य स्यात्तेनाष्टाक्षरता भवेत् ॥ षष्ठपञ्चदशाद्वर्णात्के वलव्यञ्जनीकृ तात् । उत्तरो मन्त्रशेषस्तु शक्तिरित्यभिधीयते”॥ इत्यादिषु तेषां द्रष्टव्यत्वं वदन्वक्ष्यमाणसर्वार्थगर्भित्वासम्भव निवारणाय मन्त्रान्तरेभ्य आधिक्यं बहुधोपपादयति - @up इत्यादिना - अधिष्ठान देवता क्षेत्रादिर्न्यासादीत्यादि शब्दार्थः आथर्वणकठादीति - “ओं नमो नारायणायेति मन्त्रोपासकः । वैकुण्ठभुवनलोकं गमिष्यति - यो ह वै नारायणस्याष्टाक्षरं पदमध्येति - अनुपप्लवस्सर्वमायुरेति - विन्दते प्राजापत्यं राय

॥।

(सा।वि।) वर्णः, शुक्लः, विनियोगः, मोक्षार्थ विनियोगः - स्थानं, वैकुण्ठम् - कल्पसम्प्रदायेति - कल्पाः, हैरण्यगर्भादयः। लीमन्त्र प्रभावं प्रतिपादयन् एतादृशप्रभाववत्त्वादेव पूर्वाचार्या अपि पर्यजह्नुरित्याह - शक्रं मन्त्र आथर्वणकठादीति । “नमो नारायणायेति -

[[१४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

कळं

मूलं । wpmळं मन्वादि (सर्व) शास्त्रीय, नारायणात्मक हैरण्यगर्भनारदीय बोधायनीयादि १४६० भगवन्मन्त्र mivos in अधिक Cuji अनन्त rij ६०१ भगवन्मन्त्र ri) कक्षा गणी व्यापकत्रयमधिक Loonjunooji “मन्त्राणां परमो मन्त्रो गुह्यानां गुह्यमुत्तमम् ।

बहुविधकल्पकं प्रसिद्धवैभव - मन्त्रान्तर

पवित्रं च पवित्राणां मूलमन्त्रस्सनातनः ॥

गढवालsumo व्यापक मन्त्री सर्वानिष्टनिवर्तनक्षमomi, सर्वपुरुषार्थ कंळं साधकori, सर्वोपाय

सर्ववर्ण [१] ८५६) कङ्क क्र (सा।दी।) शब्द इम्द्तैये

अधिक सर्व वेदा (६) सारorru

उपकारक,

अधिकारानुगुण वैदिकरूप॥।

१८ (

म्

सुबालोपनिषद्रहणम् - मन्वादिशास्त्र [i) GTQ१६T? मन्वादिस्मृति कक्षा - स्मृति कक्षा

सर्व मन्त्राधिकत्वाद्याकारविशे ष rij Sarrr Cou

सर्वाचार्य iii आदरिñjibipi - मन्त्रान्तर(iii) इत्यादिum)। मन्त्राणां परमो मन्त्रः ढाङ्कील श्लोक♚ली ं मन्त्राणां गुह्यानां पवित्राणां ढाळा व्यापकमन्त्र risar विवक्षिऊं की ल। सर्वमन्त्रपर ५६ mi सर्ववेद।] & ६५ कं। सार? सर्ववेदसारार्थ ११ ५६० T प्रतिपादिकं६०४। सर्वोपाय।is (@jigib उपकारक Long ? कर्मयोगाद्युपाय [i) & (@ji (५ळं जपादि मुख♚ल उपकरिñons। वैदिकरूप?

-॥।

(सा।स्वा।) प्रसिद्ध is

तत्त्वदम्पर्य प्रवृत्तोपनिषदादि

प्रसिद्धवैभव @ळं मन्त्र

कू

QDorm] (लं५] - बहुविधेति - गायत्र्यादिकं वैश्वामित्राद्यल्पतरकल्प प्रसिद्ध QLDq-g एवम्भूतव्यापकत्रयप्रविष्टषडक्षरीमुखमन्त्र

LG मूलमन्त्रलं व्याख्यानं GCom ? पूर्वाचार्य शुक्रंल भी C व्याख्यानमुपपन्नQLD

यान्ना कळा व्यापकान्तरलंललीLG शुक्रं श्रीकं Com? ढाङ्गा व्यापकान्तरापेक्षया उत्कर्ष Loaf&@&&pmi। मन्त्रान्तर♚। इति मन्त्राणामिति । गुह्यानां पवित्राणां मन्त्राणां व्यापकमन्त्राणां मध्ये सनातनो मूलमन्त्रः परमो मन्त्रः - उत्तमं गुह्यम्पवित्रं च ढाङ्ग - सर्ववेदेति - आद्यं तुत्र्यक्षरम् - अकारं चाप्युकारं चेत्यादि♚g Cu प्रणवं त्रयीसार norm) तद्विशिष्टाष्टाक्षर मं। कण्ठ कैमुत्यसिद्धं सारत्व GluD६órm / - सर्वेति । जपद्वारा ढाळङ्गलं। सर्वोपायेति - स्वरूप ज्ञान जननेन

सर्व मोक्षोपायोपकार GILD

-॥।

(सा।प्र।) स्पोषं गोपत्यम् । ततोऽमृतत्त्वमश्नुते ततोमृतत्त्वमश्नुते” इत्यादिष्वित्यर्थः । “एकाक्षरां द्विपदां षड्पदां च - वाचं देवा उपजीवन्ति विश्वे - वाचं गन्धर्वाः पशवो मनुष्याः - वाचीमा विश्वा भुवनान्यर्पिता” इत्यादिरादिशब्दार्थः - wpm किञ्चेत्यर्थः - तत्तच्छास्त्रगत मूलमन्त्र प्रभाव प्रतिपादक वचनान्युपाद दानोऽत एव पूर्वाचार्यैरत्यादरेणोपात्तत्त्वमप्यस्माकं तदुपादित्साजननायाह । मन्त्रान्तर [i] इत्यादिना॥॥ (सा।वि।) मन्त्रोपासकः - वैकुण्ठभुवनलोकं गमिष्यति” इत्यादिष्वित्यर्थः - ॥।

(सा।सं।) गुह्यत्वम्, अनधिकारिष्वतिगोप्यत्वम्ः

१मूलमन्त्राधिकारः

॥।

[[१५]]

त्तालुम् ३पुळिवुमाय्, युलग Hd रिबुदोय् पुबुमाय्, Ho४d-४fरिगळु(क्)कु(य)म्

समायिरुक्कैयाले Hळिऩीर्गळुम् इत्तैये विरुम्बिप्पोरुवर्गळ् - आऴ्वार्गळुम् “निऩ् तिरुवॆट्टॆऴुत्तुम् कऱ्ऱु” ऎऩ्ऱुम् “ऎट्टॆऴुत्तुमोदुवार्गळ् वल्लर् वाऩमाळवे” ऎऩ्ऱुम् “ऎट्टॆऴुत्तुम् वारमागवोदुवार्गळ् वल्लर् वाऩमाळवे” ऎऩ्ऱुम्, -। (सा।) afञ्जमागै - कऩमावदु? रिङ्गळा? ङ्गळ् - aqhdi, पुHI । तोयॆऩ्ऱदु F<Sत्ताल्ङ्गळुडैयवुम्, ३४-ताल् कळिगयैयुडैत्तागै। मऱ्ऱैय ऩवुगळ्बुऩङ्गळिल्

समागै। अवु ऩबुग

कऩाऩ qRHICHाविऩुडैयवुम्

ऎऩ्ऱु ऩबुग

कयैयॊऴियङ्गळाऩ ईङ्गळुडैय कळिगयिल्लैयिऱे। कमागैयावदु? तऩ्ऩै अरिसळित्तवऩुक्कुत् ताऩॊऴियवेऱॊरु वेण्डादबडियिरुक्कै - पुऩसगळुक्कुम्

कैयावदु?

पुदऩारिसऩङ्गळ् सिऱप्पोलऩ्ऱिये ४तऩाल्

रिगळुक्कुम्

पॊदुवायिरुक्कै अदावदु? ४तसङ्गळुक्कुम् ताऩे पुऩमायिरुक्कै। इऩि४H$R मयर्वऱमदिनलमरुळप् पॆऱ्ऱवाऴ्वार्गळुमित्तैये अरित्तुप् पोन्दार्गळॆऩ्गिऱार् - आऴ्वार्गळुम् ५ याल् - वारमाग ओदुवार्गळ्, वारम् - सङ्गराग विरुम्बियॆऩ्ऱबडि।

प्रथमं

(सा।ऎ)- Viceवुमिल्लैयॆऩ्ऱु करुत्तु - रवुर् ivery xq राऩवाऴ्वार्गळिन्द पुत्तैत्तॊडादेयिरुक्क ३सीर् विरुम्बुगै अरिमऩ्ऱो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् - आऴ्वार्गळुम् - उऩ् तिरु वॆट्टॆऴुत्तुम् sरि-जि - ऎट्टु ५१ - ऎट्टु ऎऴुत्तुम्, तिरु Aत्तै ऎऩ्ऱबडि - ओदुवार्गळ्, ३ासगमादुऩा ३क्किऱवर्गळ् - वाऩमाळवे, ९४९त्तै आळुगैक्कुवल्लर्, ईईजीरॆऩ्ऱबडि। ऎट्टॆऴुत्तुम्, a - वारमाग ओदुवार्, ४म्, Aज् - ऎङ्गरागविरुम्बि - ,वारमाग, नमाग वोदुवारॆऩ्ऱबडि। ऎ ८४

॥।

(सा।ई) विरुम्बिप्पोरुवर्गळ् - अत्यादरं कुर्वन्ति तिरुवॆट्टॆऴुत्तुम् कऱ्ऱु, पु - ऎट्टॆऴुत्तुमोदुवार्गळ् वल्लर् वाऩमाळवे, पुऩर्ः परमपद निर्वाहका भवन्ति

ऎट्टॆऴुत्तुम् वारमाग ओदुवार्गळ् वल्लर् वाऩमाळवे, श्रीमदष्टाक्षरं स्वांशतयाध्यवस्य तन्निष्ठा भूत्वा तमेव ये अनुसन्दधते ते परमपदनिर्वाहका भवन्ति

[[९]]

(सा।सु) वायुबगल्

-: : कः H - विरुम्बिप्पोरुवर्गळ्, काल्बुगळ् - तिरु वॆट्टॆऴुत्तुम् कऱ्ऱु, अरिबु। ऎट्टॆऴुत्तु मोदुवार्गळ् वल्लर् वाऩमाळवे ऎट्टॆऴुत्तुम्, ३€TA<४१३४ । ओदुवार्गळ्, ३ वल्लर्वाऩमाळवे, ४४९s Aanऩ् - ऎट्टॆऴुत्तुम् वारमागवोदुवार्गळ् वल्लर् वाऩ माळवे, वारमाग वोदुवार्गळ्। -

(सा।च्।) विरुम्बि, सिरिप्पूग पुवु - वारमागवोदुवार्, ३ सिा AA GHTE:

[[१६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । “Comm”

गळं कंलील मन्त्र

“s Commun

gumii। ऋषि ॥।

“बहवोऽ (हि)पि महात्मानो मुनयस्सनकादयः । अष्टाक्षरं समाश्रित्य ते जग्मुर्वैष्णवं पदम् ॥ यथा सर्वेषु देवेषु नास्ति नारायणात्परः । तथा सर्वेषु मन्त्रेषु नास्ति चाष्टाक्षरात्परः ॥ भूत्वोर्ध्वबाहुरत्राद्य सत्यपूर्वं ब्रवीमि वः । हे पुत्र । शिष्याः । शृणुत न मन्त्रोऽष्टाक्षरात्परः ॥ तदर्चनपरो नित्यं तद्भक्तस्तं नमस्गुरु । तद्भक्ता न विनश्यन्ति ह्यष्टाक्षरपरायणाः ॥ आसीनावा शयाना वा तिष्ठन्तो यत्र कुत्र वा। नमो नारायणायेति मन्त्रैकशरणा वयम् ॥” ६७६mmisir - D♚ली मन्त्र

(सा।दी।) ढाङ्गलं कृष्ण

सर्वेश्वरा श्रीनारदभगवानै

श्रीपुण्डरीका उपदेशिक -

की Cp - Gop नाडॆऩ्ऱु पामररैयुम्, नगरमॆऩ्ऱु करैयुम् ळिसुक्किऱदु। नल्वगैयाल्, अनन्यप्रयोजनतया । शनी अतीन्द्रियदृष्टा ऊं (@Lori सदाचार प्रवर्तक (LDI ऋषिक सादर परिग्रहpg।कं मुङ्गी - ऋषि इत्यादि। शनी “बहवो हि महात्मानो

[B]

मुनयस्सनकादयः। अष्टाक्षरं समाश्रित्य ते जग्मुर्वैष्णवं पदम्” प्रदर्शन♚$६० उदाहरिकण्डीpi। लण्ड मन्त्राळा

श्रीपुण्डरीकं उपदेशिल मात्र

॥।

अर्थलं पुण्डरीकादि वृत्तान्त की - सर्वेश्वरा श्रीनारदभगवानै

(सा।स्वा।) prrÓ, LumrLDr।, परीक्षक m। hong, horns - अली, नमो नारायणाय ग BITDj इत्यन्वयः । sum, अनन्य प्रयोजनतया - शेषं, स्पष्टम् -

ाऩ

(

पूर्व बा

करिबुगळ् विरुम्बादेयिरुक्क आऴ्वार्गळ् विरुम्बक्कूडुमो? ढांা(&@Fuji - ऋषि इति । ततोऽपि प्रथमं सम्प्रदाय प्रवर्तका सर्वेश्वरा पुऩत्तै यादेयिरुक्क पुगळ्विरुम्बक्कूडुमो? ऎऩ्ऩ वरुळिच्चॆय्गिऱार्। इत्तिरु मन्त्रñog इति

॥।

(सा।प्र।) ५G tbsp popupon prrymori, नागरा देशीयाश्चायं वैष्णव इति यथा संयक् जानीयुः तथा नारायणेत्युक्त्वेति च - तदर्चनपरः, तेनाष्टाक्षरेण भगवदर्चनपरः

“अष्टाक्षरपरायणाः” इति - हि यस्मात्तेषा मष्टाक्षरं परमपदप्रापकमतस्ते न विनश्यन्ति इत्यर्थः - मूलमन्त्रस्य मोक्षप्रदत्वमुदाहृत्य दर्शयति । मन्त्रg इत्यादिना

(सा।वि।) तन्निष्ठा यथा स्यात्तथाभ्यस्यन्तः । @ Bipi potu, G, देशस्थाः - maji, नगरस्थाश्च - १५६ंाकली, अयं वैष्णव इति यथा संयग्जानीयुस्तथा नमो नारायणायेत्युक्त्वा - Bonbrum अनन्य प्रयोजनतया अष्टाक्षरमुक्त्वेति चलना, आदृतवन्तः । तदर्चनपरः, तेनाष्टाक्षरेण भगवदर्चनपरः - नारद भगवान६, नारदेन

(सा।सं।) यन्त्रमुद्धृत्य विलिखिताष्टाक्षरार्चनाभिप्रायेण तदर्चनपर इत्युक्तिः परमोपायाः - मन्त्रैकशरणाः, मन्त्रैकोपायाः

॥।

यद्वा तेनार्चनपरायणाः,

मूलमन्त्राधिकारः

ई अवऩुम् इत्तैये पुबुरि रमागक् केट्टबडियाले, “पुण्डरीकोऽपि धर्मात्मा नारायण परायणः । नमो नारायणायेति मन्त्रमष्टाक्षरं जपन् ॥ "

[[१]]

[[१७]]

इदु

रिबुगळिल् सॊल्लुगिऱबडिये इम्बुगऩाय् पूगऩाऩाऩ् - इम्बुÜत्तै (इत्तिरु Hईत्तै)त् तिरुमङ्गैयाऴ्वार्क्कु Hdvaऩ् ताऩे ३४२१ त्ताऩ् yua€foकळॊऴिन्दबोदु

[[६६]]

मॆऩ्ऩुमिडम्

८णत्तिल्

त्ति"uleefa जूगः y-४-” ऎऩ्गिऱ ईत्ताले काट्टप्पट्टदु। इव् ३ “नामम् सॊल्लिल् नमो नारायणमे” ऎऩ्ऱुम् ‘नऩ् मालैगॊण्डु नमो नारणा’ ऎऩ्ऱुम् -

॥।

auf -

(सा।अ) ऩ् ताऩे पुक् इम् ईईत्तैप् पॆऱ्ऱ तिरुमङ्गैयाऴ्वारुम् पू hराऩमैयैक्काट्टुगिऱार् - इत्तिरु पुईत्तै ऎऩ्ऱु - इदु uaa - yuaत्तैयुम् ळिगयैयुम् ऒऴित्तु नमो FRIA ऎऩ्ऱु इरुक्कुम् अयिल् माऩ ऎरियुरुक्कुम् क्कला मॆऩ्ऩुमिडमॆऩ्ऱबडि - इव् अÊपु आऴ्वार्गळालुम् काट्टप्पट्टदॆऩ्गिऱार् - इव् ३म् ऎऩ्ऱु तुडङ्गि - नऩ्मालै कॊण्डु, वाचकमालै कॊण्डु तॊऴुदु - नमो (सा।) Hqऩ्। FKGरैयिट्टु ३पुरियत्तालुम् मदुगाङ्गमोगा विट्टालित्तऩैयुम् मऩ्ऱो? ऎऩ्ऩ वरुळिच्चॆय्गिऱार् - अवऩुम् ३१ - इप्पडि तिमोग Hvq<ऩ् त्तालुम् माग ऒरुत्तरुक्कु यामलिरुक्कविदु कूडुमो? ऎऩ्ऩ वरुळिच्चॆय्गिऱार् - इम्बुऩत्तै । तिरुमङ्गैयाऴ्वार् kमाऩबडियाले ऎमाऩ इम्बुऩत्तुक्कु अळिगयाऩबडियाले यवरुक्कित्तै पु रत्तारॆऩ्गिऱदु GH Tमऩ्ऱो? ऎऩ्वैरुळिच् चॆय्गिऱार् - इदु - इप्पडि ४ त्ताले काट्टप्पट्टाल् xora affरि आऴ्वार्गळ् क्कवेण्डावो? HE मिल्लैयागिल् मऩ्ऱो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्। इव्अऩीसु - नामम् सॊल्लिल् FH० ७K१४० मे ऎऩ्ऱु sa - नमो नारायण ऎऩ्ऱु तिरुनामत्तैच् चॊल्लि ऎऩ्ऱबडि - सर् FI ऎऩ्ऱु a माऩ इम्बु मागिऱ नल्लमालैगॊण्डु, पुरित्तुक् कॊण्डु - (सा।प्र।) पुण्डरीकश्च पुण्यकृत् आचार्यवत्तया मुक्तौ” इत्यादिर्जपन्नित्यादित्यादिशब्दार्थः । सर्वाधिकारत्वरूपं मन्त्रान्तरेष्वसिद्धं माहात्म्यमाह

अस्यार्थस्य इम्बुऩत्तै रिा स<H१ - इव्अरिसिरिसा - नामम् सॊल्लिल् FH, कवुरिसि वक्तव्ये सर्वोऽपि नमो नारायणेत्येव वदेत् - १६TLDIT) इति - कल्हारचम्पकादि मयीं श्लाघ्यां मालां हस्ते गृहीत्वा वाचा नमो नारायणेति निरन्तरमुक्त्वेति

[[१]]

[[८४४]]

॥।

अवरुम् ऒरिऩाऩाऩ् sf: - ऒऴिन्दबोदु, seyvH - नामम् करिसिऩ् पुगवु Hisu F FiKua वॆऩ्ऱु - कऩि सार् ऩिदवु t

:, KAवुः

(सा।fā।) केट्टबडियाले,

u < Hauk सॊल्लिल् HI FIKIAवऩ्ऱु - नऩ्मालैक् कॊण्डु ईसर् I (सा।च्) चमाग, - Hri - इव्r, Xuq-gff - fa

टु

H४-

॥।

[[१८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । “CL Cong

६।

प्रसिद्ध। ब्राह्मणादिकाल अधीत noor क्रम कुण्डी

प्रणव CSC अष्टाक्षर कं।

“वैदिकं तान्त्रिकं चैव तथा वैदिकतान्त्रिकम् । त्रिविधं कर्म सम्प्रोक्तं पञ्चरात्रामृतार्णवे ॥ वैदिकं ब्राह्मणानान्तु राज्ञां वैदिक तान्त्रिकम् । तान्त्रिकं वैश्यशूद्राणां सर्वेषां तान्त्रिकं तु वा ॥”

(सा।दी।) [piry

Tळा

प्रकार लंल श्री ंQi - नमो नारायणायेति मन्त्रोपासकः " प्रमाणं BILL।

तान्त्रिकं चैवेत्यादिuri - वैदिकतान्त्रिकं केवलतान्त्रिक

Losjnor - Dळं मन्त्रं ब्राह्मणादि विषयलं कीं कं५ळं

ब्राह्मणादि अध्ययनं

क

तान्त्रिकपक्ष की अष्टाक्षरत्व प्रकार अर्थं पञ्चरात्री अमृतसिन्धु

की - अधीतक्रमी “ओं

अर्थ

LG कीpi - वैदिकं

सर्वकर्मpiळं वैदिकम्

[[६६]]

‘ओ

(सा।स्वा।) im, जिह्वा - जिह्वैL - अनायासेनोच्चार्यमाण नमो नारायण ढाका की मन्त्री - निरन्तरमुच्चार्य ११६० २६००, सूक्ति Quiz अनुसन्धिलं क्रमलं प्रणवचतुर्थिलं मन्त्रलं कम्ं

अष्टाक्षरत्वCD उच्छिन्न Lons प्रसङ्गिuman? Tumi @g। इति । अधीतेति नमो नारायणायेति मन्त्रोपासकः” अधीत क्रमल - Qua ऎऩ्ऱु ऎऩ्ऱबडि इप्पडि ब्राह्मणादिकं अधीत क्रमकुण्डी अष्टाक्षरी श्री वर्णान्तरलं कण्ठ अधिकारं Lg? प्रणव अधिकारं Quo मन्त्रonsum अष्टाक्षर मन्त्रत्वं G Com ? अष्टाक्षरमन्त्रादिकं लङ्का प्रणवसाहित्य लङ्क वैदिक मन्त्रत्व pii,

आकारद्वयsur विरोधङ्गी। कं प्रमाण CLIT? Qui - वैदिकं तान्त्रिकं चेत्यादिना । वैदिकादि कर्मभेदं मन्त्रभेदाधीन वचन । -

मा

तान्त्रिकत्व

च

(सा।प्र।) puruCL Com CGL, वागिन्द्रियस्य विद्यमानत्वेऽप्यनवरतं सुखेनोच्चारयितुं शक्यस्य नमो नारायणेत्यस्य शब्दस्य विद्यमानत्वेऽपीति L & ril & Gaggi b सूरिवाक्यैश्च ननु प्रणवराहित्ये नैवान्यतान्त्रिक त्वात्तस्यैव सर्वाधिकारत्वात्तत्कथमष्टाक्षरस्य सर्वाधिकारत्वमित्यत्र प्रणवसाहित्ये राहित्येऽप्यष्टाक्षरत्वं वचनत एव दर्शयति ब्राह्मणादीत्यादिना। “आद्यया वाहयेद्देवम्” इत्यारभ्योक्तं पुरुषसूक्तादिरूप वैदिक मन्त्रैरेव क्रियमाण विष्ण्वाराधनादिकं कर्म वैदिकम् - केवल पाञ्चरात्रिकैर्मन्त्रैः क्रियमाणं कर्म तान्त्रिकम् । वैदिकमन्त्रै स्तान्त्रिकमन्त्रैश्च क्रियमाणं कर्म वैदिकतान्त्रिकम् - अत एव मन्त्रेषु -

(सा।वि।) नारायणायेत्युक्त्वा च

॥।

QQQL नमो नारायणा Googl लकंG@@jujळंा¬, वागिन्द्रियस्य विद्यमानत्वेऽपि सुखेनोच्चारयितुं शक्यस्य नमो नारायणेत्यस्य विद्यमानत्वेऽपि

॥।

(सा।सं।) “ओं नमो नारायणायेति मन्त्रोपासकः” इति श्रुतिमभिप्रेत्य अधीत LITTI क्रम कुण्डी इत्युक्तम् । त्रिविधं कर्मेत्यत्र कर्मशब्दः कृतिसाध्यकृत्स्नपर इति जप्यत्वोपदेश्यत्वादिना कृतिसाध्यमन्त्रमपि गृह्णातीति भावः - सर्वेषां, ब्राह्मणव्यतिरिक्तानां सर्वेषां

मूलमन्त्राधिकारः

मूलं । अष्टाक्षरश्च यो मन्त्रो द्वादशाक्षर एव च । षडक्षरश्च यो मन्त्रो विष्णोरमिततेजसः ॥

एते मन्त्राः प्रधानास्तु वैदिकाः प्रणवैर्युताः । प्रणवेन विहीनास्तु तान्त्रिका एव कीर्तिताः ॥ न स्वरः प्रणवोऽङ्गानि नाप्यन्यविधयस्तथा । स्त्रीणान्तु शूद्रजातीनां मन्त्रमात्रोक्तिरिष्यते ॥

की प्रणव ॥।

[[१९]]

“तत्रोत्तरायणस्यादिर्बिन्दुमान्विष्णुरन्ततः । बीजमष्टाक्षरस्य स्यात्तेनाष्टाक्षरता भवेत् ॥” (सा।दी।) Gloom) त्रिविध प्रतीकण्ठÚULL॥ अष्टाक्षरश्च यो मन्त्रः व्यापकभगवन्मन्त्रri१८(६५ प्रणवसाहित्य कुंली वैदिकत्व Lui - प्रणवjguru तान्त्रिकपक्षलंलीं लीतु अष्टाक्षर अष्टाक्षरत्वानुसन्धान प्रक्रियैous BIG ढाळाळी श्लोकळं - ल♚G अर्थ। तत्र, नारायणपदली - उत्तर अकार विष्णुः, विष्णुवाचकomil अन्ततो बिन्दुमान्, बिन्दु ढाळ सहितori, अम् ढाङ्गलीची तु अष्टाक्षर किं बीजानुसन्धानम् । - ॥।

प्रणव

याऩ

तत्रोत्तरायणस्यादिः अयनशब्द लङ्की आदिuTor अनुस्वार। अन्ते अनुस्वार बीजाक्षरम् । अं बीज Goo

म

(सा।स्वा।) वैदिकादि मन्त्र भेदविधि Gojio, तात्पर्यQom - वर्णान्तरलं कण्ठ अधिकारpromo

सप्ताक्षर @sung मन्त्रल अष्टाक्षरQDorm] Q@&&&G Con? ढाङ्गा। तत्रेति - तत्र, मूलमन्त्रकुं उत्तरDI अयन शब्दलंल आदि अक्षर अकार विष्णुः, विष्णुवाचकQ/Dormiq - तथा च अन्वयक्रमम् । अन्ततो बिन्दुमान् । अन्ती अनुस्वार लं@gma विष्णुवाचकpuoror मन्त्र की उत्तर LDIT अयन शब्द

• बीजाक्षर अष्टाक्षरत्व porrib। यद्वा, मन्त्री

विष्णु। विष्णुवाचकLD

प्रयोगिकं$कं&LJg।

अकार - बिन्दु मान्

LDITLD

आद्यक्षरमष्टाक्षर बीज Lomb उत्तर अयन शब्दसम्बन्धिurror ळा बीजम् आदिस्स्यात्, आदि&

(सा।प्र।) वैदिकत्वतान्त्रिकत्व पक्षद्वयस्यैवोक्तिः - तत्रोत्तरायणस्येति - अन्ततः, उपरीत्यर्थः - ततो भवतीति वाक्यार्थः - पन्था नकार इत्यादिना पूर्वायनस्याप्यवगतत्वादुत्तरायणत्वमिति भावः

(सा।वि।) प्रणवराहित्ये कथं मन्त्रस्याष्टाक्षरत्वमित्यत्राह । प्रणव Ligung इति - तत्रेति । तत्र । नारायणपदे । उत्तरायणस्य, उत्तरभूतायन पदस्य - आदिः, अकारः । यद्वा, द्वयमन्त्रे नारायणेत्यत्र नारायण पदमध्ये उत्तरभूतायनपदस्य स्वरूपानुकरणपरत्वान्नणत्वविरोधः - गोपनार्थमुत्तरायणस्येत्युत्युक्तम् बिन्दुमानन्ततः - अमित्यष्टाक्षरस्य बीजं विष्णुवाचकं भवति । - ॥।

(सा।सं।) ब्राह्मणेऽपि तान्त्रिकेणैव वैदिक साध्यसिद्धिमभिप्रेत्य वा सर्वेषा मित्युक्तिः प्रधानाः, अव्यापकेभ्यः प्रधानाः - “प्रणवेन विहीनास्तु” इत्युक्त्या चतुर्थ्यभावेऽपि तान्त्रिकत्वे नियामक इति निर्बन्धनिरासस्सूचितः

न स्वर इत्यत्र उदात्तादि स्वरो निषिद्ध्यते - अकारोऽप्यत्र निषिद्ध्यत इति पक्षे - “L अनुसन्धेय इति वाक्यविरोधः - प्रणव प्रतिच्छन्दLDITB शास्त्रं लं अक्षर ली इति वाक्यविरोधश्च - अङ्गानि, हृदयाद्यङ्गमन्त्राणि - विधयः, पुनश्चरण प्रकाराः - तत्रेति - नारशब्दे सम्बन्ध सामान्यार्थके चिदचितोरयनत्वेनापि नरस्य - ॥।

[[२०]]

मूलं । ननकी प्रक्रियैun

A ८।१४।६०७१७६२१६६७ फलम्

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

अनुसन्धेयons] विधिप्रणव अधिकारिकं ६६००

कळुक्कुण्डॆऩ्ऩुमिडम्

“किं तत्र बहुभिर्मन्त्रैः किं तत्र बहुभिर्व्रतैः ।

नमो नारायणायेति मन्त्रस्सर्वार्थसाधकः ॥”

प्रणव अष्टाक्षर Loon Cum प्रणव अर्थ प्रणव अक्षरमं

॥।

इऩि

इत्यादि) सिद्धम् प्रतिच्छन्दDns शास्त्रं (सा।दी।) तेन, प्रणवस्थानीयेन - Qip बीजाक्षर तान्त्रिकपक्ष की अष्टाक्षरत्वं मन्त्रलं किं कळाठीmagrmula। अनुसन्धेयons विधिं तान्त्रिकपक्ष की प्रणवस्थाने बीजाक्षर कंलक व्यकं तळङ्ग मन्त्रमनुसन्धेयां Quiz - शली प्रणवराहित्यपक्ष मङ्की, प्रणवसाहित्यपक्षहीनान्ना फलसिद्धिQujjr? ६ ६ ६ J @supri - प्रणव Gli इति - तान्त्रिकपक्ष श्री प्रणवार्थ Goomi बीजाक्षर ॐ क्रीं

Glomon सङ्ग्रहेण अनुसन्धेय QILDO - प्रणव की। अर्थ Gujari &l सर्वरक्षकत्व, सर्वकारणत्वाद्यर्थ m। प्रणवप्रतिच्छन्दDITS, प्रणवस्थानीय LD IT & Guruq। शास्त्रं, “बीजाष्टाक्षरस्य” इत्यादि शास्त्रैः ज्ञापित इत्यर्थः ।

मामॆऩ्गै

www

(सा।स्वा।) प्रणवरहित मन्त्री आदि अनुसन्धेय DISS/। तेनाष्टाक्षरता भवेत्, अष्टाक्षर LTL - Que अर्थान्तर तत्तत्सम्प्रदायानुगुणLDIT अनुसन्धेयम् । Quig प्रणव ॐ प्रणवसहितमन्त्रजपापेक्षया फलसिद्धि न्यूनतै ? TাQ१५&@&&pri। प्रणव इति - नमो नारायणायेति मन्त्रं प्रणवj CCL जप्तonroornaji, प्रणवस्थानापन्न बीजाक्षर CGL जप्त orngniळं सर्वार्थसाधक - Qu स्त्रीशूद्रादिकं प्रणव बीजाक्षर अनुसन्धेयक प्रणव अकारोकार मकारात्मकorr_q_ujी तदर्थानुसन्धानस्थल अनन्वय (pii फलन्यूनतै

प्रणव Gow इति वारादो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् एकवर्णलङ्की -

॥।

शुं प्रणवार्थ

(सा।प्र।) नन्वेवमष्टाक्षरत्वेऽपि तान्त्रिकस्य प्रणवशून्यत्वात्तद्वैशिष्ट्येनानुसन्धान फलं न लभ्येतेत्यत्राह प्रणवमित्यादि - एवमपि प्रणवार्थभूत श्रीपतिशेषत्व तद्व्यतिरिक्तशेषत्व व्यावृत्ति ज्ञातृत्वादिजीव धर्म ज्ञानं न स्यादित्यत्राह - Qi - बीजमष्टाक्षरस्येत्यादि शास्त्रैः प्रणवस्थानीय

(सा।वि।) प्रणवस्थाने तन्मेलनेन अष्टाक्षरता भवतीत्यर्थः - अस्यार्थस्सम्प्रदायादेवावगन्तव्य इति विविच्य न व्याख्यायत इति प्राचीनाः प्रोचुः - प्रणवराहित्ये कथं तदर्थसिद्धिरित्यत आह-

प्रणव

इति प्रणव प्रतिच्छन्द DIS, प्रणव प्रतिनिधितया - शास्त्रं शास्त्रेण विभक्ते । अक्षर की, अम् इत्यस्मिन् - ।

॥।

सम्प्रदाय

(सा।सं।) सम्बन्धितयावभासत इति तदन्तर्गतपूर्वायन पदस्याव्यक्तत्वादुत्तरायणस्येत्युक्ति वसेयश्शिष्टोऽर्थः - नारशब्द प्रतिपन्न सम्बन्ध सामान्यैक देश एव गोबलीवर्दन्यायेन नारायण शब्द तत्पुरुष बहुव्रीहिभ्याम् उपात्त इति मन्तव्यम् । इत्यादि का सिद्धमिति - तत्रेत्यादिनोक्ताक्षर रहितेनापि सर्वार्थ सिद्ध्युक्त्या तद्युक्तेनसिद्धिः कैमुत्यनीतात्यसिद्धेत्यर्थः –॥।

मूलमन्त्राधिकारः

[[२१]]

मूलं । प्रथमाक्षरं सर्वसङ्ग्राहक

अर्थसिद्ध’ comrio

॥।

की अनुसन्धेयम् । मध्यमाक्षरकीं Gunळं

! (सा।दी।) “अकारो वै सर्वावाक्” इत्यादि बहुवचनार्थः । प्रथमाक्षरं सर्वसङ्ग्राहक माऩ कणक्किले, प्रणवं Cog]नान्ना नमो नारायणाय ढाङ्ग की पद अर्थ सं Gsmii सङ्ग्रह worry आय ढाळां शेषविशेष निर्देश सामान्येन चेतनाचेतन समस्तcpii अर्थात्प्रतिसम्बन्धिus अन्वयिकं ज्ञातृत्वाद्यर्थानुसन्धान QLDrijraj Com ?

न्याय

(सा।स्वा।) अनुसन्धातुं शक्यLDI ?

प्रणव ं सर्वमन्त्रार्थसङ्ग्राहक

nium

(Quini - प्रथमाक्षर मिति प्रथमाक्षरं, प्रणव -

अकार सर्वसङ्ग्राहकQL -

सिद्धिकं? गगनी supari। तृतीयाक्षरमकारार्था ज्ञातृत्वादिनां सिद्धिकं?

प्रणवलं की उकारार्थLomor अवधारणं मकार की मध्यमाक्षरलंलीं इति -

(सा।प्र।) त्वेन ज्ञापित इत्यर्थः - “अकारो वै सर्वावाक्” इत्यादि र्बहुवचनार्थः - एवं तान्त्रिकस्याप्यष्टा क्षरत्वमुपपाद्य वैदिकाष्टाक्षराङ्ग प्रणवस्य “आमित्येतदक्षरम्” इत्युपक्रम्य

॥।

(सा।वि।) प्रथमाक्षरं सर्व सङ्ग्राहक Lontoor ळाऊं की प्रथमाक्षरं प्रणवस्सर्वसङ्ग्राहक इति रीत्या - प्रणवो नमो नारायणायेति पदयोरप्यर्थं यथा बोधयतीत्यङ्गीक्रियते तथा प्रणवलं की अर्थQILD, प्रणवस्थरक्षकत्वादीत्यर्थः - &TB, सङ्ग्रहेण - अनुसन्धेयम्, ५०/ii८ इत्यस्यायं भावः - प्रणवस्ताव दकारोकार मकारात्मक ओमित्येवं रूपः विपर्यस्ततदक्षरानुसन्धानमपि

नतु व्यस्त

स एव स्त्रीशूद्राणां निषिद्धः अत एव “२_uium” इत्याद्युक्तं शठकोपसूरिभिः - तथाचेह उकार परित्यागेन मकारेण संयोजने अमिति भवति - तस्य मकारस्य वा पदान्तस्येति अनुस्वारादेशे बिन्दुमानकारः । एवं चानुस्वारस्यमकारस्थानिकतया ज्ञातृत्वादि विशिष्टजीववाचकत्वसिद्धिः अकारो लुप्तचतुर्थीको रक्षकत्वादि विशिष्टशेषिस्वरूपबोधकः - उकारार्थावधारणं तु “सर्वं वाक्यं सावधारणम्” इति न्यायेन लभ्यते श्री वाचकत्वपक्षे प्रतीयमान श्रीवैशिष्ट्यं अवधारणार्थत्वपक्ष इवाकार एवानुसन्धेयम् - मकार वाच्यो जीवः अकारवाच्याय सर्वरक्षकाय श्रीमन्नारायणायेवेति प्रणवार्थानुसन्धानसिद्धिरिति मकारस्थानिकानुस्वारानङ्गीकारपक्षेऽप्याह । मध्यमाक्षर मुंलीं इति आयेति तादर्थ्यचतुर्थी । बलादेवाक्षिप्तस्य चेतनाचेतनस्य तच्छेषत्वसिद्धौ नम इत्यत्र जीवशेषत्व निषेधे ब्रह्मरुद्रादीना मपि जीवत्वात्तच्छेषत्व -

॥।

(सा।सं।) प्रथमाक्षरमिति - यथा साङ्गानन्तशाखार्थसङ्ग्राहकः प्रणवस्तथा प्रणवार्थ सङ्ग्राहकोऽप्ययमित्यर्थः । प्रथमाक्षरस्य प्रणवार्थसङ्ग्राहकता प्रकारमुपपादयतिमध्यमाक्षर ली इति - नम इत्यनेन नमनं प्रतीयते । रक्षकार्थक सबिन्दुक प्रथमाक्षरेण तत्कर्माभिधीयते । नन्तव्यश्च रक्षकश्शेष्ये वेति नमनकर्तुश्शेषत्वमर्थसामर्थ्यादिव तस्यानन्यार्हत्वम् - नमन कर्तृत्वादेव ज्ञान स्वरूपत्व ज्ञातृत्वादिकमपि सिद्ध्यत्येवेत्यभिप्रेत्यमध्यमाक्षर लण्ड Guio अर्थ सिद्धomio इत्यनुगृहीतम् - शब्दतोऽपि तान्त्रिके ज्ञातृत्वादि सिद्धिमुपपादयति । - ॥।

[[२२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं। क्रीं तृतीयाक्षर लङ्क ज्ञातृत्वादि नमस्६ द्वितीयाक्षर ♚ली प्रकृतिmov अनुसन्धेय। प्रणव स्वतन्त्र TCL एकमात्रम्, द्विमान्त्र, त्रिमात्रं, सार्धत्रिमात्रम्, ६pmjCo L१६० प्रकार ri१८६६mri अर्थ riwing Cu कार्य - ॥।

इत्यादि वक्ष्यमाणार्थोऽपि युक्त स्वतन्त्र

(सा।दी।) ढग

परमात्मवाचकorrul (कं

परमात्म वाचकomulतुकं मुकं

शनी मन्त्राङ्ग प्रणव अखण्ड Louis, अखण्डorru -

अनुप्रणवं स्वतन्त्रमित्यादिवाक्यद्वय ♚ॐ -

माऩबोदु, वेऱॊरु पुत्तुक्कु अबु मागादे ताऩे तऩित्तु Hमाऩबोदु ढाढा। एकमात्रं द्विमात्रमित्यादि - ? उपनिषत् ।

कार्यरूप भूलोक शरीरक परमात्म वाचि

द्वि मात्र

स्वतन्त्र एक मात्र प्रणवं

कार्यरूपान्तरिक्षलोकशरीरक

परमात्मवाचिQuórmळं, त्रिमात्र norm कार्यरूप स्वर्लोकशरीरक परमात्म वाचिQuorm…

(सा।स्वा।) गगनी Quini - तृतीयेति

, तृतीयाक्षरा माळा

प्रणवाभिप्राय

प्रणव मुंलीं मध्यमाक्षर कङ्क्री Con? । प्रणव ल

परदेवता पारमार्थ्याधिकारी अखण्डLDI । विरोधिwn? अखण्ड

अखण्ड प्रणव Poor CLT ? उपनिषत् । कण्ठी भूलोकादि कार्यवाचक

प्रसिद्ध QLDगणी उपनिषत् । कण्ठी कारणावस्थापरब्रह्मवाचित्वं

प्रसङ्गिurgIT? ढाढगढग

Commis

। विरोधिwn gr? एकपदकं नानार्थत्व pi

sumi - प्रणवमिति कार्येति एकमात्रम्, -

॥।

(सा।प्र।) “अस्य पादाश्चत्वारो वेदाश्चतुष्पादिदमक्षरं परं ब्रह्म” इत्यारभ्य प्रथमा रक्तपीता महद्ब्रह्म दैवत्या द्वितीया विद्युमती कृष्णाविष्णु दैवत्या तृतीया शुक्ला भारुद्र दैवत्या यावसानेऽस्य चतुर्थ्यर्धमात्रा सा विद्युमती सर्ववर्णा पुरुषदैवत्येत्यादिना स्वातन्त्र्येणोक्तश्चतुर्मुख रुद्रशरीर विष्णुशब्दवाच्यपर वासुदेव रूपार्थोऽप्यनुसन्धेय इत्याह - प्रणवं स्वतन्त्रमित्यादिना एवं प्रणवस्य स्वातन्त्र्ये सर्वशरीरि परमात्मवाचित्व प्रदर्शन

(सा।वि।) निषेधे च सिद्धेश्श्रीमन्नारायणायैव शेषभूत इत्यवधारणमर्थात्सिद्ध्यतीति भावः । मकारार्थभूत ज्ञातृत्वादयः कथं सिद्ध्येयुरित्यत आह - क्रीळं तृतीयाक्षरी इति - नमश्शब्दस्थ मकारानुसन्धेय मिति भावः - एवं प्रणवचतुर्थी रहितमन्त्रेऽप्युक्तरीत्यार्थोऽनुसन्धेयः - प्रणवो द्विविधः - स्वतन्त्रमन्त्रो मन्त्रान्तर शेषभूतश्चेति । तत्र स्वतन्त्र प्रणवः एकमात्रो, द्विमात्र, स्त्रिमात्रस्सार्धत्रिमात्र इत्याकारभेदेन बहुविधः तत्रार्थाश्च कार्य भूत भूलोक शरीरक

॥।

(सा।सं।) ूली इति - प्रकृति, मकारेण - इत्थं तान्त्रिके प्रणवार्थ सिद्धिमुपपाद्य अर्थतश्शब्दतश्च प्रणवस्वभावमाह - प्रणवमिति - स्वतन्त्र LDTIC इति - एकाक्षरत्वेनैव मन्त्रता दशायामित्यर्थः

“एक मात्रो भवेद्धस्वः द्विमात्रो दीर्घ उच्यते । त्रिमात्रस्तु प्लुतो ज्ञेयः व्यञ्जनं त्वर्धमात्रकम् ॥” इति वचन मिह विवक्षितम् - त्रिमात्र एवात्र प्रणवस्सव्यञ्जनश्चेत्सार्धत्रि मात्रः - तत्र एकमात्रः कार्यरूप भूलोक शरीरक परमात्मवाची । द्विमात्रः कार्यरूपान्तरिक्ष -॥।

मूलमन्त्राधिकारः

मूलं। कारणावस्थपरमात्म वाचकत्वादि प्रक्रियैuro

४G - व्यापकमन्त्र

प्रणव परमात्मप्रधान । शास्त्र - ॥।

[[२३]]

(सा।दी।) सार्धत्रिमात्र Long। कारणावस्थ परमात्मवाचिQumi Que अनुसन्धिmi&& क्रमेण भूलोक, भुवर्लोक, सुवर्लोक, परम पद प्राप्तिका फलGLormi GDBCD - Gu व्यापक मन्त्रrijfीङ्ग अवयव प्रणव mguji अखण्डत्वेन परमात्मवाचक OLD शास्त्रं

GLD - शशी शक्री -

॥।

प्रणव

(सा।स्वा।) द्विमात्रं, त्रिमात्रं, सार्धत्रिमात्र Q की भेदवत् प्राण प्रणवं क्रमेण कार्यभूत भूलोकान्तरिक्षलोक स्वर्लोक शरीरक परमात्मवाचि नळ कारणावस्थवाचि ढाळा GFGQuoôrm] लं - प्रकारमिति - आख्यातत्त्व लट् त्वादि पदाकारभेद (sun नानार्थकल्पनंGun &♚ स्वतन्त्र Lorrrung। इति अस्वतन्त्र LDITFT CL सखण्डLonsumã) मध्यमाक्षरादि विभाग उपपन्नQLD ५० - यद्वा मध्यमाक्षरादि विभागpio भगवदर्थकत्व (Dii n Gon? उपनिषदादि प्रणव भूलोकाद्यर्थकuruji @ विरोधिur? Ti - प्रणवमिति स्वतन्त्रurung। अखण्डत्वादि उपपन्न ना। अस्वतन्त्रतया सखण्डत्व pii अर्थभेद pi उपपन्नQLD६orm] ८०लं। मूल मन्त्रान्तर्गत प्रणव ñ अखण्ड परमात्म परत्वं पूर्वं । विरोधि ? स्वतन्त्र Lon Comm अखण्डत्व, परमात्म परत्व (pb ८०६६१]? GTQ१Gauri - व्यापकेति परमात्म प्रधानेतिसखण्ड

॥।

अखण्ड

(सा।प्र।) व्याजेन सर्वफलसाधकत्वरूपं प्रभावं प्रदर्श्य पारतन्त्र्येऽपि “तस्यवाचकः प्रणवः” इत्याद्युक्त मखण्डतया भगवद्वाचकत्वं प्रदर्शयन् “ओमिति ब्रह्म - आमितीदँ सर्वम् - एतद्ध्येवाक्षरं ब्रह्म एतद्ध्येवाक्षर परम् । एतद्ध्येवाक्षरं ज्ञात्वा यो यदिच्छति तस्यतत्” इत्युक्तं माहात्म्यमप्याह - व्यापक मन्त्र flogji इत्यादिना - वसुरण्य “इत्यारभ्य” ब्रह्मणेत्वा

(सा।वि।) परमात्मवाच्येकमात्रः - कार्यभूतान्तरिक्षशरीरकपरमात्मवाची द्विमात्रः - कार्यभूत स्वर्लोक शरीरक परमात्मवाची त्रिमात्रः - कारणावस्थ परमात्मवाची सार्धत्रिमात्रः । इत्येवं प्रकारेण बहुविधाः तथा व्यापकमन्त्र शेषभूतस्याखण्डस्य प्रणवस्य परमात्मपरत्वं कतिचिच्छास्त्राण्याचक्षत इत्याहप्रणवं स्वतन्त्रorrrrrg। इत्यादिना - वाचकत्वादिशब्दे “ओमित्येतदक्षरम्” इत्युपक्रम्य “पाहिश्चत्वारो वेदा” इत्याद्युक्त ब्रह्मशरीरक परमात्मवाचकत्वं च विवश्रितम् । १४०००, बहु प्रकाराः प्राप्यस्थितः

शास्त्रrijsir, “ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म

ओमिति ब्रह्म

ओं तत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधस्स्मृतः । ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म व्याहरन् -

(सा।सं।) शरीरकवाची। त्रिमात्रस्स्वर्लोक शरीरकवाची । सार्धत्रिमात्रः कारणावस्थपरमात्मवाची । तेन तेन तत्तदुपासकानां क्रमेण भूर्भुवस्स्वर्लोक परमपदप्राप्तयः फलमिति @५५६ इत्यन्तार्थः इत्थं स्वातन्त्र्य एव परमात्म प्रधानकतेति न नियमः मन्त्रावयवता दशायामपि परमात्मप्रधानकतासम्भवतीत्याह - व्यापकेति - डी इत्युक्त्या प्रत्यगात्म प्रधानत्वस्य बहुशास्त्रसिद्धत्वं सूचितम् -

[[२४]]

मूलं । कीं प्रभावं,

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

आद्यं तु त्र्यक्षरं ब्रह्म त्रयी यत्र प्रतिष्ठिता ।

स गुह्योऽन्यस्त्रिवृद्वेदो यस्तं वेद स वेदवित् ॥”

इत्यादि की प्रसिद्धम् -॥।

(सा।दी।) प्रभावमनितरसाधारण Loni ४५ प्रभावQDormi ८ी। त्रिवृद्रूपोवेदः त्रिधा वर्तत इति त्रिवृत् - प्रणव, प्रणव रूप opp वेद विलक्षण QLD१०। गुह्यः, रहस्य

mi इदिऩ् वेद। अन्यः,

यः कश्चिद्द्विजः ।

तत्प्रणवमर्थßgni वैभवलं CGL BLIC वेदवित् । अन्या वेदवित्

ढाळगली किञ्छ अर्थ। मी मन्त्राङ्ग

समर्पणपरLDIT अर्थान्तर

(सा।स्वा।) पक्षी

प्रणवलं

॥।

जीवप्रधान

स्वतन्त्रप्रणव

दृष्टान्तकं की मङ्ग

प्रणवमखण्ड,

सखण्ड कङ्कण, मन्त्रघटक D Com Com ? भगवद्वाचक शब्दान्तर घटक LD? ढग

श्री इति । त्र्यक्षरम्, अक्षरत्रयात्मकं ब्रह्मप्रणवस्तु ।

अन्यः,

आद्यं, सर्वेषामाद्यम् - यत्र त्रयी प्रतिष्ठिता, “अकारात्माहि ऋग्वेद उकारात्मा यजुश्श्रुतिः । सामवेदो मकारात्मा अनुस्वारोह्यथर्वणः” इत्युक्तेः - सत्रिवृत्, वर्णत्रयात्मको वेदः प्रणवाख्यः वेदान्तराद्विलक्षणः । गुह्यश्च, स्त्रीशूद्रादीनामनुपदेश्यतया शब्दतो अर्थतश्च गुह्यः - तं यो वेद स वेदवित्, वेदत्रयवित्६५६१६०६ - gig महा प्रभाव

मन्त्रघटक -

? लुप्तचतुर्थी

शुगळं मूलमन्त्रान्तर्गत प्रणवमखण्डumi परमात्मप्रधान Gorm Gon? Nig प्रणवं प्रथमान्तपद Logo चतुर्थ्यन्त पदान्तरानन्वयं प्रसङ्गिwn विभक्त्यन्तQD६६७६णी६) मूलमन्त्रं स्वरूपपर quo अहं शब्दाध्याहारं प्रसङ्गि

विभक्तिकQ६०५ कं प्रमाणं ? -

५०/६००

? लुप्तचतुर्थी

॥।

(सा।प्र।) महस - ओमित्यात्मानं युञ्जीत” इत्यादि प्रमाणावगत स्वातन्त्र्येण समर्पणपरत्वं (सा।वि।) मामनुस्मरन्” इत्यादि शास्त्राणि । न चेमानि शास्त्राणि स्वतन्त्रप्रणवमात्रपराणीति वाच्यम् । एवं सङ्कोचेमानाभावादिति भावः तत्प्रकारमाह श्रीग इति । आद्यन्त्विति । त्र्यक्षरम् । अकारोकारमकारात्मकं ब्रह्म प्रणवरूपो वेदः - आद्यं, सकलवेदानामादिभूतम् - आदित उच्चार्यमाणं “यद्वेदादौस्वरः प्रोक्तः” इत्युक्तेः - कथमस्यादावुच्य मानत्वमित्यत आह - त्रयी यत्र प्रतिष्ठिता - यदधीनत्रयी अधीयते । तथा च श्रुतिः । “ओमिति ब्राह्मणः प्रवक्ष्यन्नाहेति” यद्वा, आद्यं, कारणभूतम् - तदेवाह - त्रयी यत्रेति । “ओङ्कार प्रभवा वेदाः” इत्युक्तेः । त्रिवृत्, त्रिधा वर्तत इति त्रिवृत् - सः, स प्रणवरूपो वेदः गुह्यः, रहस्यभूतः - अन्यः, इतर - वेदाद्विलक्षणः - यस्तं तादृशं प्रणवं वेद स वेदवित् - यः प्रणवमात्रवेदी स एव वेदविधिति प्रशंसा

(सा।सं।) गुह्यः, ब्राह्मणाय चानधिकारिणे अर्थतोऽनुपदेश्यः - वेदत्रयात्मकाक्षर त्रयसाङ्घतात्मकत्वात्रिवृद्वेदः अत्र मानम् ‘अकारात्मा हि ऋग्वेदः उकारात्मा यजुश्श्रुतिः । सामवेदो मकारात्मा अनुस्वारोह्यथर्वणः” इति - यस्तमर्थतो वेद स वेदविधित्यर्थः - अस्त्वेवं तावता भवदभि - ॥।

-मूलमन्त्राधिकारः

मूलं । । “हविर्गृहीत्वात्मरूपं वसुरण्येति मन्त्रतः । जुहुयात्प्रणवेनाग्नावच्युताख्ये सनातने ॥ "

[[२५]]

गळं समर्पणपर १०५६४

६७६ की १४

न्यासविद्यै

स्वतन्त्र omi आत्मसमर्पणपर योजिüuis - यी शेषत्वानुसन्धानमात्रम् उपजीव्य Doomi योजिuisin

कण्ठ - कङ्क

स्वरूपज्ञानप्राधान्य ♚

(सा।दी।) Wari - २५ हविर्गृहीत्वेत्यादिun - २५, प्रणव वसुरण्येति मन्त्र♚ल ं आत्म(स्व)रूपं निष्कृष्टजीवात्मस्वरूप LDITI हविस्६०६०० गृहीत्वा सनातनLDIT] अच्युत की अग्निulCo प्रणवरूपमन्त्रलं। जुहुयात्, समर्पितं । न्यासविद्योपबृंह्यणम् - प्रणवलं मुङ्किंण्ठ सखण्ड Log स्वरूपपरLD अर्थान्तर - मुं स्वरूपेत्यादिurã - स्वरूपज्ञानप्राधान्य ♚, स्वरूपज्ञानोत्पादन OLD प्रधानकृत्य

शुन्यकुंली मन्त्री

(सा।स्वा।) ढाङ्गा

शेषत्वानुसन्धानमात्रमुपजीव्यम् - न समर्पण

इति । । प्रणव - हविरिति - वसुरण्येति मन्त्रेण

आत्मरूपं हविर्गृहीत्वा सनातने अच्युताख्ये अग्नौ प्रणवेन जुहुयात् - प्रणवं समर्पणकरणमन्त्र LDI६० Burro

आÎG चतुर्थ्यन्तत्वमावश्यक

स्थूलयोजनया उपायपर Low समर्पणपर Lon६orn पूर्वं स्वरूप ज्ञान पर विरोधिwin? ढाङ्गा प्रणवलं किं

यी इति

नमस्सु

तन्न्याय (gi लुप्तचतुर्थ्यन्त GDS अध्याहारादिदोष Quormula - @ing मूलमन्त्रं LG रहस्यान्तरवैयर्थ्यम्। सखण्डत्वपक्षाश्रयणेन स्वरूपपरत्व।

मुं मूलमन्त्र की प्रणवलंली/Dmb। मात्रशब्देन

समर्पणपरत्वं व्यवच्छेदिकं suGg/। मूलमन्त्रं शेषत्वानुसन्धानपर -

(सा।प्र।) पारतन्त्र्येऽपि समानमित्याह - । हविर्गृहीत्वेत्यादिना - स्वरूप ज्ञानानन्तरभावित्वात्समर्पणस्य पूर्वभावि शेषित्व ज्ञापनपरत्वं तत्फलञ्चाह । ♚ली इत्यादिना । प्रणव

भावः

॥।

(सा।वि।) ततश्चैतादृशप्रभाववत्वात् “एतदेवाक्षरं ज्ञात्वा यो यदिच्छतितस्यतत्” इति सर्वफलसाधनत्वमिति

स्वतन्त्रप्रणवस्य समर्पणपरत्वं वदन् तद्दृष्टान्तेन मन्त्रान्तरशेषभूत प्रणवस्यापि समर्पणपरत्वमाह - Qm हविर्गृहीत्वेति - सखण्डत्व पक्षाश्रयणेन स्वरूप ज्ञानमात्र परत्वेनार्थान्तरमप्याह - नीली स्वरूप ज्ञानेति - स्वरूप ज्ञान प्राधान्य, स्वरूप ज्ञानस्यैव प्रधान कृत्यत्वेनेत्यर्थः - १, अस्मिन्मन्त्रे - शेषत्वानुसन्धानमात्रमेव

॥।

इत्युक्तम् । @rib, मूल मन्त्रान्तर्गतत्व

(सा।सं।) मतार्थपरत्वं कथमित्यत्राह । । इत्यादिना । विनियोजके प्रमाणेनेति तृतीयया प्रणवस्यैव ’ कारणत्व प्रतीतेर्न मन्त्रावयवत्वधीस्तदाकार्येत्यभिप्रेत्य स्वतन्त्र दशायामपि । प्रणवेन हि प्रथमतस्सम्पाद्यं दर्शयति । @ स्वरूप ज्ञानोत्पादनस्य प्रधान कृत्यत्वादित्यर्थः प्रथमतस्सम्पाद्यम् - शेषत्वानुसन्धान -

॥।

इति । स्वरूप ज्ञान प्राधान्य,

मात्रशब्दः समर्पणव्यवच्छेदपरः उपजीव्यं,

[[२६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । Gun Quoशेषत्वानुसन्धानं अधिकारी Comio - “क्षेत्रज्ञस्येश्वर ज्ञानाद्विशुद्धिः परमा मता” ढग । शेषि(त)त्व ज्ञानमात्रपर LDL उपायानर्हता निवृत्तिपरम् -

(सा।दी।) Gurung। अधिकारी Com। अधिकारकोटि ज्ञानादात्मसमर्पणलंली अधिकाराम्प्रमाणं

वचन लङ्कीङ्ग अर्थलं

द्वेधायोजि मङ्की

॥।

ल♚g Qwormung। शेषत्व

LGmmi - क्षेत्रज्ञस्येति ।

शेषित्व ज्ञानेत्यादिuni - यं वचन की ईश्वर ज्ञानात् ढाळा । कं ईश्वर ज्ञानात् शेषित्वज्ञानात् ढाळा - ईश्वर ज्ञानात्, उपायरूप ज्ञानात् ढाळा द्वेधा योजनै - अली शेषितत्वज्ञानमात्रपरDIT - उपायानर्हता निवृत्तिपरम् - क्षेत्रज्ञस्य विशुद्धिः । उपाय योग्यतारूपाधिकारपर LDLlg - उपायरूपेत्यादि - उपायरूप ज्ञानान्तर LONGJg। शेषत्वज्ञानमात्रादन्यDIT] तत्त्वविषयन्यासोपासनरूप ज्ञानम् । शुक्रं पक्ष की विशुद्धि । मोक्षरूपविशुद्धि

मावदु

ईश्वर

ईश्वरविषय विवक्षितं

॥।
उपायकोटि इति - अधिकार अधिकारेति

(सा।स्वा।) DIी उपायकोटि निष्ट पूर्वयोजना भेदं प्रसङ्गिकं निविष्टैQuornकी वैयर्थ्यं प्रसङ्गिwnGBT? Tumi - सम्पादनद्वारा उपायोपयुक्त वैयर्थ्य तुलं। अधिकारकोटिC GF, Bigul - Quig शेषत्व ज्ञानमधिकारकोटि निविष्ट GILD

&&&nGCom ? शेषत्व ज्ञानं शेषितत्त्व विषय Lour ईश्वरज्ञानरूपLDI “क्षेत्र ज्ञस्येश्वरज्ञानाद्विशुद्धिः परमा मता” ढाळा ईश्वर ज्ञानात्मकशेषत्व ज्ञान परमशुद्धिरूपमोक्षं

Qg विरोधिwn? ढगळा ईश्वर ज्ञानपदं श्रवणजन्यशेषितत्व ज्ञान पर CLD? समर्पणरूपो पाय ज्ञानपरuon? ढाळा विकल्पितं। पक्षी विशुद्धि शब्दार्थं भिन्न&r विरोधाकीpi - क्षेत्रज्ञस्येति । शुकं प्रणव सखण्ड LDT ऊं की शेषत्व ज्ञानपर मॆऩ्ऱु सॊऩ्ऩदु -

॥।

(सा।प्र।) स्याधिकारपरत्वे उपायपरत्वे च सम्मतिं प्रदर्शयन् सम्मति वचनस्योभयपरत्वमपि विशदयति क्षेत्रज्ञस्येत्यादिना - उपायानर्हतेत्यधिकारपरत्वं दर्शितम् -

(सा।वि।) तन्मन्त्र प्रयोजनं न भरसमर्पणमित्यर्थः - शेषत्वानुसन्धानस्य किं फलमित्यत आह -

इति - अधिकार विशेष की भांऊं, अधिकारविशेषं सम्पादयेत् । शेषत्व ज्ञाने सति भरसमर्पणाधिकारस्सिद्ध्यतीति भावः - तत्र प्रमाणमाह - क्षेत्रज्ञस्येति - ईश्वर ज्ञानात् - ईश्वरशेषित्व ज्ञानात् - विशुद्धि रूपायानर्हता निवृत्तिरूपायोग्यतेति व्याचष्टे - ढा), इति - प्रासङ्गिक

॥।

(सा।सं।) स्योपयोगमाह - इति तथा योजनादशायामित्यर्थः - शेषवृत्त्यपेक्षया उपायमनुतिष्ठतः आकिञ्चन्याद्यधिकारवर्गे शेषत्व ज्ञानमप्यधिकार विशेषत्वेनानुप्रविष्टमिति भावः अधिकारान्तर्भूतस्य विशुद्धि शब्दवाच्य मोक्षहेतुत्व श्रवणानुपपत्तौ तां परिहरति - क्षेत्रज्ञस्येति - शेषत्व ज्ञानमेव ईश्वर स्वरूपादि याथात्म्य ज्ञान काष्ठेति तस्यैवेश्वर ज्ञानत्वम् । उपायानर्हता निवृत्तिरूपा विशुद्धिरधिकारस्यैव फलमिति न तद्धेतुत्व श्रवणानुपपत्तेरिति भावः - ईश्वर ज्ञानपदेन भरन्यसनरूपे ज्ञाने विवक्षिते विशुद्धि पदं मोक्षपरमित्याह

मूलमन्त्राधिकारः

[[२७]]

मूलं। उपायरूप ज्ञानान्तर

विवक्षि

“ईदृशः परमात्मायं प्रत्यगात्मा तथेदृशः ।

मोक्षपरम् । प्रणवार्थानुसन्धानक्रम लं।

तत्सम्बन्धानुसन्धानमिति योगः प्रकीर्तितः ॥ " m

श्रीशाण्डिल्यभगवान् शन। कंलक

“अकारार्थो विष्णुर्जगदुदयरक्षा प्रलयकृत् -

ऩु

॥।

(सा।दी।) उपायरूप ज्ञानात् पक्षलं प्रासङ्गिक Lor उपायरूपेत्यादिwnã। अनन्तरम्प्रणवार्थानुसन्धान प्रकार किं

वचनमुदाहरिकङ्कीpi

ggb

प्रणवार्थेत्यादिun - क्रम प्रकार - ईदृशः परमात्मेति, अकार परमात्मा ईदृशः, शेषित्वादि धर्मविशिष्ट कंळं। प्रत्यगात्मा तथेदृशः, मकार

जीवात्मा ईदृशः शेषत्वादि धर्मविशिष्ट। तत्सम्बन्धानुसन्धानं तयोः, उक्त प्रकार Irui&oLw सम्बन्धानुसन्धान Diog लुप्तचतुर्थिग शेष शेषि भावानुसन्धान मॆऩ्गै इति, C योग इत्युक्तः ळ मॆऩ्ऱु सॊल्लप्पट्टदॆऩ्गै

प्रणवार्थ भट्ट विस्तरेण श्रना - g। अकारार्थ इत्यादिÙ़ शाकं अर्थ। जगदुदयरक्षा - ॥।

(सा।स्वा।) Corr? स्वतन्त्राखण्ड प्रणवानं परमात्मपरत्वं “जुहुयात्प्रणवेनाग्नौ” इत्यन्यत्र दृष्ट

स्वतन्त्रसखण्ड प्रणव किं शेषत्वपरत्वं ८६००१_ITQory तन्न्याय मन्त्रानु प्रविष्ट प्रणवलं । तत्परत्वं ? - प्रणवार्थेति । क्रमलंलल। प्रकारñng। तत्सम्बन्धानुसन्धानम् । तयोरनन्यार्हशेषशेषिभावानुसन्धानमित्यर्थः प्रणवार्थानुसन्धानक्रम joon Cum ? प्रणव की अकारादिकलना T ী अर्थQDomain? Qjg शाण्डिल्यवचनार्थं पर्यवसि अक्षरविभागं पण्णिऩालऩ्ऱो इप्पडि सॊल्ललावदु? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् -

इन्द त्तै यद्वा, शाण्डिल्यवचन gwormq अस्यार्थः

शक्रं इति जगदुदयरक्षाप्रलयकृत् विष्णुः - (सा।प्र।) उपायरूपेत्यादिनोपायपरत्वं दर्शितम् । एवं प्रणवस्योपायपरत्वस्फोरके वचने अधिकारपरत्वं च प्रदर्श्य असाधारण्येनाधिकारज्ञापकं प्रमाणं प्रदर्शयन् अधिकारपरत्वस्य साम्प्रदायिकत्वमप्याह । प्रणवेत्यादिना - ईदृश इत्यादि - योगः, अभिगमनाद्यन्यतम भूतमनोऽन्त्यभागे निर्वत्यं ध्यानमित्यर्थः । (सा।वि।) मर्थान्तरमप्याह उपायस्वरूपेति । ईश्वरज्ञानाद्भक्तिप्रपत्तिरूपज्ञानाद्विशुद्धिर्मोक्ष इत्यर्थः प्रणवार्थानुसन्धान प्रकारस्य प्रमाणमाह - प्रणवार्थानुसन्धानक्रम jog इति - ईदृशः शेषित्वादि विशिष्टः - ईदृशः शेषत्वादि विशिष्टः - तत्सम्बन्धानुसन्धानम्, शेषशेषिभावानुसन्धानं योग इत्यर्थः - एतदनुसन्धान प्रकारं श्रीमद्भट्टार्या अप्यवोचन्नित्याह -

(सा।सं।) उपायरूपेति - अस्य स्वरूपानुसन्धानपरत्व प्रकारं प्रमाणेनाह - प्रणवार्थेति - ईदृश इति श्लोके पादत्रयेण प्रथम तृतीय मध्यमाक्षरलुप्त विभक्तीनां क्रमेणार्थ उक्तः - योगः, ज्ञानयोगः - अकारार्थ इति ।

[[२८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । मकारार्थो जीव स्तदुपकरणं वैष्णवमिदम् ।

उकारोऽनन्यार्हं नियमयति सम्बन्धमनयोः त्रयीसारस्त्र्यात्मा प्रणव इममर्थं समदिशत् ॥

विवरिया -

“कण्णबुरमॊऩ्ऱुडैयाऩुक्कडियेऩॊरुवर्क्कुरियेऩो” ऎऩ्गिऱदुम् इप्

प्रणवार्थविवरणम् -

माऩ

॥।

[[१]]

उकारः,

(सा।दी।) प्रलयकृत्, कार्यवर्ग सृष्टिस्थितिसंहारकर्ता QUITO Bum) सकलजगत्कारणभूत गा। विष्णुः, अकारकं वाच्या। जीवः, प्रत्यगात्मा मकार कुङ्किं वाच्या। तदिदं वैष्णवमुपकरणम् । Q।jpg जीवं विष्णुशेष पदार्थ - @g अचित् किं उपलक्षणम् - उपकरणापेक्षया तदिदQLDir नपुंसकत्वेन निर्देशळं। अनयोस्सम्बन्ध, उक्तonor शेषशेषिभावरूप सम्बन्ध jog अवधारणार्थo६or उकार। अनन्यार्हं नियमयति, अनन्यार्हत्वेन तदितरागोचर LDIT व्यवस्थापिकी प्रत्यगात्मा॰९lgjoLw निरुपाधिकशेषत्व भगवदितरजीवागोचर स्थापिकीmom अर्थ। इत्थं त्रयीसारः, त्र्यक्षररूपोऽयम् - प्रणवः । इमम्, अर्थ, समदिशत्, उपदेशिलंलीला६०८। तिरुमङ्गैयाऴ्वारुम् uaत्तै kत्तरुळिऩदै अरुळिच् चॆय्गिऱार् - कण्णबुरम् इत्यादिum। ५६ळाळा

अकारार्थविवरणम् । quor rml लुप्तचतुर्थीमकार विवरणम् । ढाळा उकारार्थ विवरणम् । - (सा।स्वा।) आत्मतया व्याप्तः परमात्मेत्यर्थः - ईदृशः परमात्मायमिति शाण्डिल्य वचन प्रथमपादेन अकारार्थ उक्त इति भावः । जीवः, तदुत्पाद्यत्वरक्ष्यत्वादिमान् मकारार्थः - प्रत्यगात्मा तथेदृश इति द्वितीयपादेन मकारार्थ उक्त इति भावः । तदिदं, जीवतत्वं वैष्णवमुपकरणं, विष्ण्वर्थमुपकरणम् - विष्णु शेषभूतमित्यर्थः । अनेन लुप्तचतुर्थ्यर्थ्य उक्तः - मध्यम उकारः - अवधारणार्थ - अनयोस्सम्बन्धं, शेषशेषिभावमनन्यार्हं नियमयति तस्यैवशेषभूतमिदमिति बोधयति - तत्सम्बन्धानुसन्धानमित्यनेन उकारार्थ उक्त इति भावः । त्रयीसारः, वेदत्रयसारः । त्र्यात्मा, अकारोकारमकारात्मा प्रणवः - इममर्थं, पूर्वोक्तमर्थम् । समदिशत्, उपादिशदित्यर्थः GGm ? परपक्ष निरसनपूर्वकं shopwing” ढङ्गळील

प्रणव

विवरिल

सम्प्रदायप्रवर्तक Quini प्रणवलं,”

णु

॥।

की

umLq। अखण्डतया परमात्मपरDI& व्याख्यानं १०० सम्प्रदायविरुद्ध विवरि८८८८२G GLon? Ti। ५६०६० इति - मूल Lo पाट्टुप्पोले तिरुमङ्गैयाऴ्वारुडैय इन्दप् पाट्टुम् yuafaakuमागैयाल् सम्प्रदायविरोध

॥।

(सा।प्र।) काळं इत्यादि । कृष्णक्षेत्रतया पुराण प्रसिद्धस्य (श्रीकं ६० ६००७ (१७) तिरुक्कण्ण पुराख्यस्य नगरस्य निर्वाहकस्य श्रीपतेर्दासभूतोऽहं तद्व्यतिरिक्तस्य न दास इत्यर्थः । (सा।वि।) अकारार्थो विष्णुरिति । परकालयोगिभिरप्येवमेव प्रणवार्थो व्याख्यात इति तद्दर्शयति - ६६०० (सा।सं।) तदिदं, जीवशब्दवाच्यं तदुपलक्षिताचिच्च - वैष्णवमुपकरणं, विष्णुशेषभूतं वस्तु इत्यर्थः । छठा ६ इति - परकालसूक्तौ - ५६०६००५ इत्यकारार्थविवरणम् ४। Cur इति लुप्तचतुर्थी मकारार्थयोः, @won इत्युकारार्थ विवरणम् - त्रयीसार

॥।

मूलमन्त्राधिकारः

मूलं। प्रणवलं की अक्षरत्रय कृui वेदत्रयसार Los श्रुतिस्मृतिनां प्रपञ्चिकन

(सा।दी।) शनीप्रणव मुंली अक्षरत्रयमं अक्षरेत्यादि

॥।

[[२९]]

त्रयीसारात्मकत्वjmg Gumi - प्रणव मुंली

[[१]]

वेदसार Dis, porm अक्षर pim वेदसार - श्रुति, छान्दोग्यं “भूरिति ऋग्वेदादजायत । भुव इति यजुर्वेदात् - सुवरिति सामवेदात् - तानि शुक्राण्यभ्यतपन् । तेभ्योभितप्तेभ्यस्त्रयो वर्णा अजायन्त - अकारोकार मकार इति - तानेकदा समभरत्तदेतदोमिति” TrCm स्मृतिuji “अकारञ्चाप्युकारञ्च मकारञ्च प्रजापतिः । वेदत्रयान्निरबृहद्भूर्भुवस्स्वरितीति चेत्” इति । निरबृहत्, सारमुद्धृतवान् muq - “बृहि उद्यमने” ढाळा धातु - अकारादिवर्णा विष्ण्वाद्यर्थ[i]८५६०È Gagi प्रकार १८६०ना प्रश्नपूर्वकLDIT & उपपादिकं श्री pri

॥।

(सा।स्वा।) Gug “त्रयीसारस्त्र्यात्मा” । सखण्ड प्रणवलं त्रमीसारQDorm] मा ङ्गा। ८०G Com ? अखण्डप्रणव Lormi परमात्मवाचितया त्रयीसारम् ? ढांাगानं Qgujri - प्रणवलं की इति - श्रुतीति - छान्दोग्यश्रुतौ “भूरिति ऋग्वेदादजायत भुव इति यजुर्वेदात् - सुवरिति सामवेदात् - तानि शुक्राण्यभ्यतपन्तेभ्योभितप्तेभ्यस्त्रयो वर्णा अजायन्त अकारोकार मकार इति - तानेकधासमभ (व) रत्तदेतदोमिति” श्रवणात् “अकारं चाप्युकारं च मकारं च प्रजापतिः । वेदत्रयान्निरबृहद्भूर्भुवस्स्वरितीति च” इति स्मृतेश्च नळालं॥

॥।

(सा।प्र।) एवं प्रणवस्य तात्पर्यमुक्त्वा तस्य पदत्रयात्मकत्वं सप्रमाणं प्रदर्श्याधिकारपरत्वे प्राधान्येनाधिकारि बोधकपदस्य मकारस्य प्रथम प्रयोगस्स्यादित्यत्र जीवस्वरूप निरूपक शेषत्वस्य शेषि निरूपणीयत्वाच्छेषिभूत नारायणवाचकस्याकारस्य प्रथमं प्रयोग इत्यभिप्रयन्नकारस्यार्थमाह

प्रणवलं की अक्षरत्रयjmgujio इत्यादिना - श्रुतिस्मृतीति - “भूरिति ऋग्वेदादजायत - भुव इति यजुर्वेदात् - सुवरिति सामवेदात् । तानि शुक्राण्यभ्यतपन् - तेभ्योऽभितप्तेभ्यस्त्रयो वर्णा अजायन्त - अकारोकारमकार इति । अकारं चाप्युकारं च मकारं च प्रजापतिः । वेदत्रयान्निरबृहद्भूर्भुवस्स्वरितीति च” इत्यादि श्रुति स्मृतय इत्यर्थः - स्मृतावपि (सा।वि।) पुरमिति - व्याख्यातं - कथमत्रत्रयीसारत्वम् ? यतस्त्रयीसारस्त्र्यात्मेत्युक्तमित्यत्राह । प्रणव मुंली इति - “भूरिति ऋग्वेदादजायत । भुव इति यजुर्वेदात् - सुवरिति सामवेदात् । तानि शुक्राण्यभ्यतपन् तेभ्यस्तप्तेभ्यस्त्रयो वर्णा अजायन्त - अकार उकार मकार इति - धान्येकधा समभरत्तदेतदोमिति - स्मृतिश्च “अकारश्चाप्युकारश्च मकारश्च प्रजापतिः । वेदत्रयान्निरबृहद्भूर्भुवस्स्वरितीति च” - निरबृहत्, सारमुद्धृतवानित्यर्थः - इमे अकारादिवर्णाः - कथं सर्वरक्षकत्वादि

[[१]]

(सा।सं।) इत्यंशं विवृणोति - प्रणव मुंली इति - छान्दोग्ये “तेभ्योऽभितप्तेभ्यस्त्रयो वर्णा अजायन्त अकारोकारमकार इति - तानेकधा समभ(र) वत्तदेतदोम्” इति श्रुतिरिहाभिप्रेता - स्मृतिश्च “अकारं चाप्युकारं च मकारं च प्रजापतिः । वेदत्रयान्निरबृहद्भूर्भुवस्स्वरित्यपि” निरबृहत्, सारमुद्धृतवान् । बृहि उद्यमने

इति धातुः

[[३०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । अक्षर का अर्थ Coor Gluconf

“अष्टाक्षरशरीराङ्ग प्रणवाद्यक्षरेणतु । अकारेणाखिलाधारः परमात्माभिधीयते ॥

समस्तशब्द मूलत्वादकारस्य स्वभावतः । समस्तवाच्य मूलत्वाद्ब्रह्मणोऽपि स्वभावतः ॥ वाच्य वाचकसम्बन्धस्तयोरर्थात्प्रतीयते ।”

६७६) श्रीवामनपुराणवचन

नारायण ग

सर्ववाचकजातप्रकृतिmoon प्रथमाक्षर । कं सर्ववाच्यजात प्रकृतिurroor

(सा।दी।) अक्षर (i) कक्षा इत्यादिuni - अष्टाक्षरशरीरेत्यदि

अष्टाक्षर रूपं यच्छरीरं मन्त्रस्वरूपं

तस्याङ्गभूतो यः प्रणवः तस्याद्यक्षरः अकारः - तेन अकारेण ढङ्ग - समस्तशब्द मूलत्वादिति - अकारस्य स्वतस्समस्त शब्दानां कारणत्वात् । तथा ब्रह्मणः, नारायणस्यापि । स्वतस्समस्तस्य वाच्यस्य, सकलजगतः ढाळाmuq - कारणत्वाच्च । तयोः, अकार ब्रह्मणोः - वाच्यवाचकभावरूपस्सम्बन्धः अर्थात्, योग्यतारूपाद् ज्ञायते ढाळा - वाचक जातप्रकृति, शब्द प्रपञ्चकारणम् ।

(सा।स्वा।) Qua “अकारार्थो विष्णुः” ढाळ Com ? विष्णु

अकार । योगLon ? रूढि Curr? योग विष्णुत्व प्रतीति? रूढिwn की तद्राहकप्रमाणpळाCLIT? की अभिप्रायल शङ्किकी - अक्षर का इति - उत्तर अष्टाक्षर शरीरस्य अङ्गभूतो यः प्रणवः तस्याद्यक्षरेणाकारेण परमात्माभिधीयते । रूढ्याभिधीयते इत्यर्थः - तदुपपादयति । समस्तेति - अर्थात्, औचित्येनेत्यर्थः परमात्मशब्देन -

mi - अष्टाक्षरेति

॥।

[[१]]

(सा।प्र।) श्रुतेरुपादानात्तदनुदाहरणम् - नन्वेवं तर्हि “यद्वेदादौस्वरः प्रोक्तः समस्त शब्द मूलत्वात्” इत्यादिभिस्सर्ववेद प्रकृतिः प्रणवः - तस्य प्रकृतिरकार इत्यवगमात् - “भूरिति ऋग्वेदादजायत । अकारं चाप्युकारं चेत्यादिना” अकारोकार मकाराणां वेदजन्यव्याहृति जन्यत्वावगमाच्चान्योन्याश्रय इति चेन्न । यद्वेदा वित्याद्यवगतस्य प्रणवद्वारकस्याकारस्य सर्ववेद कारणत्वस्यैव भूरिति ऋग्वेदादित्यादावपि भूरादि सूक्ष्मावस्थात्वार्थकत्वाद्वेदत्रय सूक्ष्मावस्थात्वेन व्याहृतिषु तत्कारणत्वस्याकारो मकारोकारेषु व्याहृति सूक्ष्मावस्थात्वेन तत्कारणत्वस्य च ज्ञापनेन च प्रत्यभि ज्ञापनादिति भावः - अष्टाक्षरेत्यादि - अष्टाक्षरशरीरे तदवयव भूतो यः प्रणवः तस्याद्यं यदक्षरम् अकारस्तेनेत्यर्थः - शिलापुत्रकस्य शरीरमितिवदष्टाक्षर शरीरमिति निर्देशः “एष सेतुर्विधरणः, एषां लोकानामसम्भेदाय” इत्यादि प्रमाणैरखिलाधारत्वेनावगतो अकारेणाभिधीयत इत्यर्थः - अर्थात् प्रतीयते, औचित्यात्प्रतीयत इत्यर्थः

(सा।वि।) विशिष्टत्वादि वाचका इति प्रश्न पूर्वकमुपपादयति । अक्षरा इत्यादिना - अष्टाक्षरेति अष्टाक्षरस्य शरीरं तस्याङ्गलयः प्रणवस्तस्य आद्यक्षरेणाकारेण । समस्तशब्द मूलत्वादिति “अकारो वै सर्वावाग्” इति सर्वशब्दोपादानत्वेन संस्तवादकारस्य सर्वशब्द मूलत्वम् - ब्रह्मणस्स्समस्त वाच्यमूल त्वात्सकलजगत्कारणत्वादौचित्यात्तयोर्वाच्य वाचक सम्बन्धोऽर्थादयत्नेनैव

(सा।सं।) अर्थात्प्रतीयत इत्यर्थशब्देन शब्दसामर्थ्यमर्थसामर्थ्यं चोक्तम् - “यद्वेदादौ स्वरः प्रोक्तो वेदान्ते च प्रतिष्ठितः । तस्य प्रकृतिलीनस्य यः परस्स महेश्वरः” इति श्रुतेर्वाचक जात

॥।

मूलमन्त्राधिकारः

मूलं । वाच्यसिद्ध अर्थ वेदार्थसङ्ग्रहमण्डी कारणवाक्यसिद्धा सकलजगन्निमित्तोपादानकारणत्व, अ

सर्वशक्तित्वादिगुणवर्गसिद्ध

(सा।दी।) शनी अकारवाच्यत्वं ईश्वर

अक्षरं भगवद्वाचक

फलि अर्थ

कं,

अकारवाच्यत्व

ईश्वरगी_लंल C। @१ अकार की ईश्वर

की -

[[३१]]

sugi - आक्षिप्ता सर्वज्ञत्व

“अनिषेधे -

prin

is, श

सिद्धQmom। नन्वकारेण परमात्माभिधीयते

Trm) वचन♚ली (कं$ नारायणळा वाच्यं सिद्धगाढग निघण्वादिनां विष्णु अकारवाच्या वचन की परमात्मशब्दकं विष्णु पर्यवसानQILD१८mmi - Di अक्षरमित्यादिuni @rigin निघण्डु शब्द मुपलक्षितम् - @uppã प्रयोग pii सिद्धम् । अनिषेधे पुमान्विष्णौ” अ

अभियुक्त वचन निषेधे वर्ति५ळं

(सा।स्वा।) विष्णुरेवाभिधीयते - “परमात्मा च सर्वेषामाधारः परमेश्वरः । विष्णु नामा स वेदेषु वेदान्तेषु - वेदार्थेति “यद्वेदादौ स्वरः प्रोक्तः” इति श्रुत्यर्थ जगत्कारणत्वविशिष्ट विष्णुत्वमकारार्थou♚ - शशली इति जगत्कारणत्वमकारार्था । २G Com ?

च गीयते” विचारस्थलेQuormq - श्री “जगदुदयरक्षा प्रलयकृत् ढाङ्गÈQFumi -

इति। लं समस्तवाच्य मूलत्वं पुरस्कृत्य वाच्यतोपयुक्तौचित्यन्याय♚♚ mulg

सार्वज्ञाद्यभावे जगदुदयरक्षाप्रलयकृ त्त्वं ८०G Com ? ढांাग]\ÈQFuীpi - अलं इति - “अकारार्थो विष्णुः” माग। ८nQ Com? “अकारेणाखिलाधारः परमात्माभिधीयते’

ढाळा । परमात्माomm वाच्यातलं♚♛कला। विष्णुत्वाकारेण वाच्यतै Car♚♚ीं? TÈ @supri - @ं अक्षरमिति - अनिषेधे, अनुपपन्नमित्यादौ

॥।

(सा।प्र।) एवं च “कारणं तु ध्येय” इति कारणस्यैव सर्वविद्यावेद्यत्वात् “यतो वा इमानि जायन्ते - ब्रह्मवनं ब्रह्म स वृक्ष आसीत् - यतो द्यावा पृथिवीनिष्टतक्षुः । यो योनिर्योनिमधितिष्ठत्येकः” इत्यादिभिर्निमित्तत्वे नोपादानत्वेन चोक्तं सर्वज्ञत्वसर्वशक्तित्वादिगुणकं ब्रह्मेवत्रापि न्यासविद्यायामनुसन्धेयमिति विवक्षितमित्याह । ूलं इत्यादिना । एवमौचिध्यान्नारायणबोधकत्व मुक्त्वा रूढ्यापि बोधकत्वमाह ।

पक्ष मित्यादिना

॥।

(सा।वि।) प्रतीयत इत्यर्थः - औचित्यात्कारणभूतशब्दस्य कारणभूतब्रह्मवाचित्वमित्युक्त्या कारणत्वं तदाक्षिप्त सर्वज्ञत्वादयश्चाकारेण लब्धा इत्याह - इति । एवमौचित्यादकारस्य नारायणवाचकत्व मुक्त्वा रूढ्यापि तदाह - अक्षरमिति - अनिषेध इत्येतदसम्भव इत्यादौ निषेधे

(सा।सं।) प्रकृतियानेत्युक्तिः - तस्य, वेदस्य । आदावन्ते च प्रतिष्ठित प्रणव रूप सर्वस्य प्रकृतावकारे लीनस्य यः परो वाच्य इति वेदार्थ सङ्ग्रह सूक्तिरिहाभिप्रेता - लं, अकारवाच्यत्वेन - is, अकारवाच्ये अखिलाधारत्वसर्वरक्षकत्वयोः कारणत्वसमनियतत्वात्तदुपस्थापकाकारः कारणत्वादिक मप्युपस्थापयतीत्याशयः - अनिषेधे इति । अकारस्यानुपपन्नमित्यादौ निषेधार्थकत्वं

॥।

[[३२]]

मूलं । पुमान् विष्णौ”

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

“अकारो विष्णुवाचकः”

प्रथमाभिधानमभिदधता किं नाम मङ्गलं न कृतम्”” ६

o “अ इति भगवतो नारायणस्य निघण्डु की प्रसिद्धम् । श

व्याकरणव्युत्पत्तिwn६० सर्वेश्वररक्षण प्रीणनादि विषय Door धातु कर्तृवाचिwnoor क्विप् प्रत्यय ५६) निष्पन्न LD ६७ पद सर्वरक्षकत्वादि विशिष्ट

व्याकरण प्रक्रियैunga

काळं।-

॥।

(सा।दी।) असम्भव इत्यादि सम्भवनिषेधेन अप्रयुक्त LIST - विष्णौ तु अ इति अयं पुमान्, पुल्लिङ्गम् । ढाळा मंळं - अः इति भगवतः अभियुक्तवचनम् “अवेदो मामहं वन्दे” इत्यादिना प्रयोगम्

अक्षरं विष्णुवाचक Q Di - इदु व्याकरणेत्यादिun॰ - व्याकरणव्युत्पत्ति अव रक्षणे अवतीत्यर्थः ढाङ्ग की प्रक्रियैong Gun& सर्वेश्वरा, सर्वरक्षकाला विष्णुrma - सर्वरक्षणे विष्णु अधिकृतत्वेन प्रसिद्धonourñng उपपादिकीpri - Go रक्षण प्रीणनेत्यादि - अवरक्षण प्रीणनादिषु ढाङ्ग की धातु कर्तृवाचिunor क्विप्प्रत्यये । “लोपोर्व्या वली” इति वकारलोपेच सति निष्पन्नपदon&urli - सर्वेश्वर

या

॥।

(सा।स्वा।) अकारो निषेधार्थः - विष्णौ तु पुमान्, पुल्लिङ्गः - अः ढग - प्रयोगेति - अभियुक्त प्रयोगri]sf]qjó इत्यर्थः । कारणत्वविशिष्ट नारायणत्वं रूढिप्रवृत्ति निमित्त Dog कुं। ‘अकारेणाखिलाधारः परमात्मा” इत्यत्रापि परमात्मशब्देन नारायण एव विवक्षितः &लं। Quig जगत्कारणत्व विशिष्ट नारायणळा अकार सिद्ध रक्षाप्रलयकृदिति रक्षकत्वं अकारलंली सिद्धिकण्ठीं । GCLD? गायी। इति । अव रक्षण इति धातोः कर्तरि क्विपि विच् प्रत्यये वा कृते लोपो व्योर्वलीति धातुवकारलोपे वेरप्रत्तस्येति प्रत्यय वकारलोपे अ इति रूपQLD - “अवति रक्षणे कान्तौ -

॥।

(सा।प्र।) अथ योगतोऽपि भगवद्वाचकत्वमाह - । व्याकरणेत्यादिना । “अव रक्षे गतौ कान्तौ प्रीतौ तृप्तौ द्युतौ श्रुतौ । प्राप्तौ श्लेषेऽर्थने चै व” इत्युक्त धातौ औणादिक डि प्रत्ययेदित्य भस्येत्यादि नाटिलोपे च अ इति पदं सच्छिष्यमाणश्शब्दो निवर्तमानस्यार्थमाचष्ट इति न्यायात् -

॥।

(सा।वि।) वर्तते प्रयोग rig। इति अ इति भगवतो नारायणस्य प्रथमाभिधानमभिद दधतेत्याद्यभियुक्त प्रयुक्त वाक्येष्वित्यर्थः - योगेनापि भगवद्बाचित्वमाह - @ig व्याकरणव्युत्पत्तिwr Co इति - उ प्रत्यये डित्व सामर्थ्याट्टिलोपेन धातोर्निवृत्तौ धातुस्थानापन्न डप्रत्ययाकार एव प्रकृतितया वतिष्ठते तथा चावतीति अः, रक्षक इत्यर्थः - क्विप्रत्यये क्वि पस्सर्वापहारि लोपे सति लोपोव्योर्वलीति वलोपे अ इति भवतीति केचिद्व्याचख्युः - तत्र ज्वरत्वरस्त्रव्यविमदामुपधायाश्चेति उपधायावकारस्य च स्थाने प्राप्त्या ऊरिति प्रसङ्गाच्चिन्त्यम् - विच्प्रत्यये तु नानुपपत्तिः

॥।

(सा।सं।) विष्ण्वर्थकतायामकारः पुल्लिङ्ग इत्यर्थः । प्रसिद्धमित्यनेन अकारस्य भगवति रूढत्वमुक्तम् अथावयवशक्तिमपि दर्शयति - इत्यादिना - अत्रेयं प्रक्रिया, अवेत्यस्माद्धातो रन्येभ्योऽपि दृश्यत इति विच्प्रत्ययेकृते लोपो व्योर्वलि धातुना वकारलोपे कृतेवेरप्रत्तस्येति - ॥।

मूलमन्त्राधिकारः

[[३३]]

ऒरु

मूलं । धातु अनेकार्थwwी रक्षणार्थी प्रसिद्धिप्रकर्ष अर्थ ris अपेक्षित wrong is नानार्थना अनुसन्धेयक कु निरुक्तिu६६wwwnew, प्रथमपठित Door रक्षणं शाब्दioni Lojm अपेक्षितार्थ १६० आक्षिप्त अनुसन्धि नं ६० उचितQworm@ना आचार्य व्याख्यानं गीता - ॥।

कङ्क आचार्य कक्षा रक्षणार्थ मात्रjgu

sunii - धातु इत्यादिurri

? नारायणपदलं

(सा।दी।) पूर्ववाक्यादनुवर्तते - धातु अनेकार्थी स्वीकरि व्याख्यानं गीगा कं निदान नानार्थ[i] बा अनुसन्धेयring निरुक्ति

निरुक्ति रक्षणार्थ GILD नानार्थ १५६० GOLD - आक्षिप्तेति - अपेक्षितान्तराणामाक्षेपादपि लाभे शब्दवृत्तिकल्पना नौचित्यादिति भावः - उचित, उचितमिति हेतोः - Cu रक्षणार्थ मात्र joguns -

(सा।स्वा।) प्रीतौ तृप्तौद्युतौ श्रुतौ - प्राप्तौ श्लेषेऽथसंवेशे” इत्यादि प्रकारेण “अवन्धातु रक्षणप्रीणनाद्यनेकार्थ LDI&ur रक्षकत्वविशिष्टार्थकमकार GILD । पूर्वाचार्यव्याख्यान नियामक OLD TECT ? स्वरूपं

कील मुमुक्षुव्यकण्ठ रक्षकत्वमपेक्षित LDIOBC तथा व्याख्याती प्रीत्याद्यर्थ अपेक्षितDI६sum) रक्षणाद्यर्थकत्वं निश्चयिऊं ८५ ८२। GGLDI? Gujri - धातु इति । @JQJGrou, रक्षणमात्र लागल - शुगरक्षकत्व मात्र कृत्प्रत्ययार्थ -

(सा।प्र।) रक्षकत्व बोधकं भवतीत्यर्थः - नन्वस्य धातोरनेकार्थत्वात्कथमस्य प्राधान्येन रक्षकत्व बोधकत्व मित्यत्राह - QÅधातु इत्यादि - अवतीति रक्षणार्थ एव प्रयोग प्राचुर्यान्मन्त्रानुसन्धातुरनिष्टनिवृत्तीष्टप्राप्ति साकाङ्क्षतयानिष्ट निवर्तक रक्षक प्रकाशनस्यात्रापेक्षितत्वात् “ऐश्वर्यस्य समग्रस्य वीर्यस्य यशसश्श्रियः । ज्ञान वैराग्ययोश्चैव षण्णां भग इतीरणे” त्यादिवदकारस्य समुदितवाचकत्वे प्रमाणाभावाच्च रक्षकत्व प्राधान्यमित्यर्थः - आक्षिप्तेति - अपेक्षितार्थान्तराणाम् आक्षेपादपि लाभे शब्दवृत्तिकल्पनानौचित्यादिति भावः - ननु भगवत्कर्तृकरक्षाविषय प्रकारविशेषापरिज्ञाने स्वस्य तद्रक्ष्यत्व ज्ञानं न स्यादित्यत्र विषयविशेष प्रकार विशेषयोरनुक्तेः “अनौपाधिकनिर्देशेह्यसङ्कोचो मनीषिभिः । सिद्धे शब्दार्थ सम्बन्धे” इति न्यायेन (सा।वि।) ननु रक्षणाद्यनेकार्थत्वात्प्रकृते रक्षणार्थस्वीकारे किं नियामकमित्यत आह - धातु इति

निरुक्तमिति - “नरो नराणां सङ्घातस्तस्याहामय सङ्गतिः । नराज्जातानि तत्त्वानि नाराणीति ततो विदुः । ता यदस्यायनं पूर्वं तेन नारायणस्स्मृतः” इति नारायणशब्दे अनेकार्थग्राहकनिरुक्तिवदिहानेकार्थग्राहक निरुक्तिर्नास्तीत्यर्थः - १, रक्षणार्थमात्रमेव ।

ऒरु

(सा।सं।) प्रत्ययवकारे च लुप्ते अकार मात्रमवशिष्यत इति - रक्षण प्रीणनादीत्यादि शब्देन - “अवती रक्षणे कान्तौ प्रीतौ तृप्तौ द्युतौ श्रुतौ - प्राप्तौ श्लेषेऽथसंवेशे इत्यादि सङ्ग्रहकारिकोक्तार्थेषूचितार्थास्सङ्गृह्यन्तेनन्ववति धातो रनेकार्थत्वे रक्षणरूपार्थ मात्रपरतया प्राचां भवतां च व्याख्याने किं निदानमित्यत्राह । धातु इति - यथा सङ्कोचकाभावात् -

[[३४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं ।

रक्षकत्वम् अवच्छेद(क)

विषय

प्रमाण

१६०० ६०० ६ Dwn६) निरुपाधिकowing

ww। सर्वविषय ं -रक्षा (रक्षण) प्रकार ri i विचित्र - हेतुनिर्देशं

ली, सापराध,

प्रधान♚लीं स्वतन्त्र ६०११६१ ईश्वर ढङ्ग का सङ्कल्पितं

(सा।दी।) रक्षकत्वमात्र

प्रकृतिप्रत्ययार्थकं

संसारिकं मोक्षादि व्याजनं अपेक्षिली कङ्काळ

सर्वरक्षकत्वादिविशिष्टा ॥ ॐ ॐ& G

@ रक्षकत्व OLD M

विषय rig, संसारि

मॆऩ्ऱदॆङ्ङऩे? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् अवच्छेदक Drown, रक्ष्यविशेषानुक्ते : मुमुक्षुमुक्तfriir Cg - विचित्र कम्मुळं, संसारिकं अन्नपानस्वर्गादि प्रधानं, मुमुक्षुकं (CT)कं मोक्षादि प्रधानमित्यादिरूपेण ढाङ्ग Lq - लं रक्षणं निरुपाधिकoming gorg QILD१ons - मोक्षादीत्यादि शब्द परिपूर्ण ब्रह्मानुभवादि गृहीतम् - लं संसारिका की कुण्डली इवऩुडैय

य रक्षणं सोपाधिक

मायि

(सा।स्वा।) Drul ऊं सर्वरक्षकत्वविशिष्टतक बोधिकं Gori Gor? ढाङ्ग @gui। g इति - अवच्छेदक, रक्ष्य विशेषानुक्ति ढाळाmulgium सर्वविषयं रक्षकत्व OLD DGCon? त्रैवर्गिक विषय की स्वर्गादि प्रधानं मुमुक्ष्वपेक्षया अनिष्टwww रक्षणं ? अमुमुक्षु बन्धुधनविनाशादि करणमनिष्टDISTT रक्षणं?

रक्षणप्रकारri१८क्षा इति विषय ii) Cammy, संसारि मुमुक्ष्वादिनां Gig Qug अवच्छेदक own रक्षक्त्वं सर्वविषय) हेतुनिर्देशं व्याज निरपेक्षरक्षकत्वं सिद्धिकं पूर्वं साध्योपाय सापेक्षरक्षकत्वं ५ प्रसङ्ग ?

इति ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्

शा

इप्पडित्ताऩ् ऎवुक्कक्कूडुमो? ऎऩ्गिऱ शङ्कावारणार्थं स्वतन्त्रता इति । स्वतन्त्रतया नियोगानर्ह - -

॥।

(सा।प्र।) कथ्यते” इत्युक्तरीत्या उपाध्यनुक्तेश्च रक्षणं सर्वविषयं सर्वप्रकारं निरुपाधिकं चेत्यभिप्रयन्नाह - ¬लंल रक्षकत्वमित्यादि । ननु बद्धे यत्किञ्चिदुपायानुष्ठान एव रक्षणान्नित्यमुक्तानां रक्षणानपेक्षत्वाच्चेश्वरस्य निरुपाधिक सर्वरक्षकत्वं न स्यादित्यत्र “को ह्ये वान्यात्कः प्राण्यात् - यदेष आकाश आनन्दो न स्यात् - एष ह्येवानन्दयाति” इत्यादिभिर्व्यतिरेक प्रदर्शनपूर्वकं सर्वरक्षकत्वोक्तेः रक्षणहेतुभूतदयायास्सङ्कोचकाभावादुपायानुष्ठानस्यापि भगवदधीनत्वाच्च निरुपाधिक सर्वरक्षकत्वं स्यादेवेत्याह - २५ हेत्वित्यादिना । (सा।वि।) अवच्छेदकं, सङ्कोचकम् - विषयrisir Gami, प्रतिविषय - संसारि नित्यमुक्तादि विषयभेदेन विचित्रम् - अन्नस्वर्गादि प्रधान कैङ्कर्य प्रधानरूपम् - ननु कथं निरुपाधिक सर्वरक्षकत्वम्, उपायानुष्ठान सापेक्षत्वादित्याशङ्क्य उपायानुष्ठानस्यापि तत्सङ्कल्पायत्तत्वात्सर्वरक्षकत्वं सिद्ध्यतीत्याह - २ हेतु

श निर्देशमिति - ला सङ्कल्पितं व्याज, स्वेन सङ्कल्प्य निहितमेकव्याजळं । - ॥। (सा।सं।) प्रकारतो विषयतश्च असङ्कुचिततारक्षकतायास्तथा उपाध्यनुक्तेर्मोक्ष प्रधाने निरुपाधिकतापि स्यादित्यत्राह - । इति - यस्मिन् पुरुषे लब्धावकाशस्तस्मिन्नेव व्याज प्रद इति न तन्मुखेना -मूलमन्त्राधिकारः

काल मण्डी

[[३५]]

मूलं । नित्य, मुक्त, निरुपाधिकसहज कारुण्यमात्र ६० स्थितस्थापनरूपेण रक्षैकङ्क ५। Que स्वाभाविक रक्षकत्वं प्रातिकूल्यं अनाद्यपराध♚♚६० mg निग्रहरूपोपाधिwnCo प्रतिबद्धmio। प्रतिबन्धी उपाधिous कफीकंळकण्ठ॥८। प्रपत्ति (poor व्याज [] in शास्त्रसिद्धा ना -॥।

(सा।दी।) ♚ - शनी नित्यमुक्त

निरुपाधिक Qumi - नित्य ऊं इत्यादिuri - मात्रशब्दं व्याज ñjii व्यावर्तिकी - स्थितस्थापनरूपेण रक्षैGurmulg। राज्ञा रक्ष्यमाणे राज्ये अभिषिक्तेन राजकुमारेण तद्रक्षणवत् । कङ्क, ईश्वर स्वाभाविक रक्षकत्वं संसारिकनां ५८६० - स्वाभाविकेत्यादिwini - प्रातिकूल्यं कंळं काली,

सर्व दासर्वQQLD GOT GOT QQ । Lo mio प्रतिबद्ध OLD की mit - Qua

बद्धावस्थै

उपाधि, भगवन्निग्रह - शास्त्रसिद्ध की कं

pg - भक्त्यादिनां व्याजमात्र १८। रक्षणं।

किऱवऩॆऩ्ऱबडि

॥।

(सा।स्वा।) व्याजनिरपेक्षरक्षकत्वम् ईश्वरं विषय कुण्डीगळं

Dwn

निरुपाधिक रक्षकत्वं तुच्छonsiÛ प्रसङ्गिwn? Tumi - नित्य इति - लङ्क स्वाभाविकरक्षकत्वं संसारिका की कुण्डी वैषम्यदोष, सर्वविषयत्वाभाव प्रसङ्गिurgn? २___

@i इति । Quy अनाद्यपराधलं प्रतिबद्धLDIA ६) अनिर्मोक्षं प्रसङ्ग ? Gummi प्रतिबन्धकेति - Que व्याजापेक्षैी स्वामित्वादेव ईश्वरा रक्षक, स्वातन्त्र्य कारुण्याभ्यां ईश्वरा उपाय - ॥।

(सा।प्र।) स्थितस्थापनेति राज्ञा रक्ष्यमाणे राज्ये अभिषिक्तेन राजकुमारेण तद्राज्यरक्षणवदित्यर्थः । @कंळ, कार्त्स्न्येन

ननु “जीवे दुःखाकुले विष्णोः कृपा काप्युपजायते । मग्नानुद्धरते लोकान् कारुण्याच्छास्त्रपाणिना ॥ कृपया पर्यपालयत्” इत्यादिना - केवलं स्वामिकृपाया रक्षा

कङ्क, कार्त्स्न्येन

॥।

(सा।वि।) व्याजसापेक्षत्वेऽपि व्याजस्य स्वाधीनत्वान्न निरुपाधिकत्वहानिः - नित्यमुक्तविषये कथं रक्षकत्वमित्यत आह - नित्य इति - स्थितस्थापनरूपेणेति - राज्ञा रक्ष्यमाणे राज्ये अभिषिक्तेन राजकुमारेण तद्राज्यरक्षणवदित्याहुः

उपाधिकं कङ्कङ्काळ, उपाधेर्निरसनार्थम् - ननु “जीवे दुःखाकुले विष्णोः कृपा काप्युपजायते । कृपया पर्यपालयत्” इति कृपाया एव रक्षाहेतुत्वोक्तेः न्यासादीनां रक्षाहेतुत्वोक्ति रनुपपन्ना । किञ्च, निरुपाधिक रक्षकत्वे निर्हेतुककरुणावत्वं सेत्स्यतीति पश्चाद्भक्ति प्रपत्त्यादीनां दयोत्तम्भनादौ उपयोगान्नैष्फल्यमेव स्यात् - तत्कार्यस्य कस्याप्यभावादित्याशङ्क्य ईश्वरस्य निरुपाधिक कृपावत्वेऽपि -

(सा।सं।) प्यति प्रसङ्गः

स्वाधीनव्याजसापेक्षत्वान्न स्वातन्त्र्यभङ्गे ऽपीत्याशयः

इत्यत्र निरुपाधिकत्वं स्वाभाविकत्वम् - मात्रचाव्याजव्यावृत्तिः स्थितस्थापनेति । अन्यथा करणशक्तावपि तथा अकरण रूपरक्षेत्यर्थः - रक्षकत्वस्य स्वाभाविकत्वे किं

निरुपाधिकसहजकारुण्यमात्र

प्रपत्त्यादि व्याजेनेत्यत्राह - इत्यादिना - ननु रक्षकत्वं स्वामित्वं च स्वभाव इति सिद्धम् । अतस्स्वयमेव

[[३६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । त्राणे स्वामित्वमौचित्यं न्यासाद्यास्सहकारिणः ।

प्रधान हेतुस्स्वातन्त्र्य विशिष्टा करुणा विभोः ॥

(सा।दी।) स्वाभाविककारुण्यहेतुक

स्वामित्वमिति - ईश्वर

संसारिक

अर्थñog कारिकै सङ्ग्रहिलं &LGpi। त्राणे मोक्ष प्रधानरूपत्राण की स्वामित्व मौचित्यरूपमात्रम् ।

त्राण कण्ठीं साक्षाद्धेतु अळा। न्यासाद्याः, न्यासोपासनादिक्षा। सहकारिणः । व्याजमात्रभूत [i] कक्षा स्वातन्त्र्यविशिष्टा विभोः करुणैव, सर्वेश्वर स्वातन्त्र्यविशिष्टकरुणै तत्र प्रधानहेतुः करुणायास्स्वातन्त्र्य इष्टत्वाभावे निष्फल - गीली -

[[१]]

(सा।स्वा।) Guorming विरोधिwng? - त्राण इति त्राणे, मुमुक्षु विषये सर्वप्रतिबन्धकनिवर्तन रूपरक्षणे - स्वामित्वमौचित्यं, स्वरूप योग्यतारूपमात्रम् - न साक्षात्फलोपधान हेतुः - न्यासाद्यास्सहकारिकारणम् । नतु प्रधानकारणम् । तदा किं प्रधान कारणमित्यत्राह - प्रधानेति - विभोः, ईश्वरस्य - स्वातन्त्र्य विशिष्टा करुणा प्रधानहेतुः - स्वातन्त्र्याभावे सहकारि सहस्रेणापि कोऽपि न रक्षेत् - कारुण्याभावे स्वातन्त्र्येण सहकारिसत्त्वेऽपि न रक्षिष्यामीति विपरीतसङ्कल्पे तु कृते सहकार्यादिकं न कार्यकर - अकार की रक्षकत्वविशिष्टेश्वर ग

लं Que बोधित

रक्षक । स्थापिऊं

२G Com ? ईश्वर स्थिरीकरणभाग की लक्ष्मीविशिष्ट क

पत्नीवैशिष्ट्यंQCLCT?

pri

(सा।प्र।) हेतुत्वोक्तेरत्र भरन्यासस्य रक्षाहेतुत्वोक्तिरनुपपन्नेत्यत्राह - त्राणे स्वामित्वमित्यादि । औचित्यं, योग्यता - स्वामित्वाद्रक्षको भवेदेवेत्यर्थः । अथ सार्वज्ञ सर्वशक्तित्वादि वैशिष्ट्येनैव -

॥।

(सा।वि।) तस्याः कृपायाः कर्माधीन भगवदा ज्ञातिलङ्घनजनित भगवन्निग्रह प्रतिबद्ध तया प्रतिबन्धकनिवर्तने न्यासादीनामुपयोगात्तेषां रक्षणसहकारि कारणत्वं करुणायाः प्रधानकारणत्वं चेति दर्शयन् स्वामित्वात्स्वद्रव्यं स्वयमेव निर्व्याजं रक्षतीति शङ्कामप्यपनुदन्नाह - त्राणे स्वामित्वमिति - विभोः, स्वामिनः - स्वामित्वम्म् । त्राणे, रक्षणे। औचित्यं, रक्षणे स्वरूप योग्यतापादकमित्यर्थः - स्वातन्त्र्यविशिष्टा करुणा प्रधानहेतुः परतन्त्रस्य करुणा विद्यमानापि न त्राणाय कल्पते - अतस्स्वातन्त्र्यविशिष्टेति । नापि केवलं स्वातन्त्र्यं हेतुः - निष्करुणे रक्षणादर्शनादतः करुणेति प्रतिबद्धायाः करुणायाः फलाविनाभावादद्वारत्वाच्च प्रधान कारणत्वमिति भावः - न्यासाद्यास्सहकारिणः, प्रतिबन्धक निग्रहापनोदनद्वारा तदुपयोग इति भावः - इह पत्नीवाचक पदाभावेऽपि प्रमाणबलेन सन्नियोग शिष्टन्यायादथदिव पत्नीवैशिष्ट्यं -

(सा।सं।) स्वद्रव्यं रक्षतीति किं व्याजेन - व्याजावश्यकत्वे त्राणे स्वामित्वं सोपाधिकं स्यात् । स्वातन्त्र्यकारुण्य योरप्रयोजकता च स्यादित्यत्राह - त्राण इति - रक्षणे स्वामित्वं प्राप्तत्वं अधिकृतत्वमिति यावत् - औचित्यं, स्वरूपयोग्यतामात्रम् - सहकारिणः, प्रतिबन्धक निग्रहापनोदनद्वारा रक्षणोपयोगिनः - श्रीमत एव रक्षकत्वं तत्राकारसिद्धं रक्षकत्वं न विशेष्यमात्रवृत्ति । किन्तु विशेष्यविशेषणयोर्व्यासक्तम् अतस्तदु भयवाचकोऽयमकार इत्याशयेनाह । - ॥।

मूलमन्त्राधिकारः

[[३७]]

मूलं । सर्वरक्षणदीक्षित

[[६६७६२१६०]]

“लक्ष्म्या सह हृषीकेशो देव्या कारुण्यरूपया ।

रक्षकस्सर्वसिद्धान्ते वेदान्तेषु च गीयते ॥’

इत्यादिनfjqw सपत्नीक

पत्नीसम्बन्धमार्थ - ॥।

सिद्ध Qis प्रमाणसिद्धोपयोगविशेष Door

(सा।दी।) पत्नीसम्बन्धमार्थLoss अवश्यानुसन्धेयQD६mi। सर्वरक्षणेत्यादि सपत्नीक सिद्धा ती कं ल क । सर्वरक्षक प्रमाण छ बा सपत्नी का ॥ & Cou सिद्धिकंmsunórmuq - प्रमाणमुदाहरिi&pri। लक्ष्म्या सहेति - सर्वरक्षणदीक्षित] हृषीकेशळा कारुण्यरूपया लक्ष्म्या देव्या सहैव रक्षक m। अन्यथा रक्षकत्व । इति सर्व सिद्धान्ते, सर्व॥ श्रीपराशरादिमुनि सिद्धान्तलं की श्रीविष्णु पुराणादिनी Guiq - प्रमाणसिद्धोपयोगविशेषळा, प्रमाणसिद्धः उपयोगविशेषो यस्य पत्नीसम्बन्धस्य सः - पत्नीसम्बन्ध उपयोग विशेषं पुरुषकारतोपायान्तर्भावादिका - अर्थम्, Div सर्वरक्षकत्वरूपार्थात् सिद्धमित्यर्थः - कळा श्रीशब्द निरुक्ति “पितेव त्वत्प्रेयान् । वेरिमाऱाद पूमेलिरुप्पाळ् विऩैदीर्क्कुमे” ऎऩ्ऱु रणङ्गळाल् सिद्धrur - पत्नीसम्बन्धी

(सा।स्वा।) सर्वरक्षणेति - विशेषणस्योपयोगाभावे पत्नीकं विशेषणतयान्वयमसङ्गत Dorm? Tळील शङ्कावारणार्थं प्रमाणेति सपत्नीकेति - सपत्नीक रक्षक) सिद्धी (surr लेयॆऩ्ऱबडि

पत्नीसम्बन्धमार्थ GLD की ८० G Com ? Gurj पत्नीवैशिष्टयं सॊल्लवेण्डावो?

कारणवाक्य ॥ ८ CL की की बूरा सन्नियोगशिष्टन्याय ♚$ सिद्धं पृथक ढं आतङ्क न्यायक्लंं।कण्ठलंलङ्ग निदान (DLIT? ६६०१६)È Gui&pri :

॥।

(सा।प्र।) लक्ष्मीवैशिष्ट्येनैव भगवतो रक्षकत्वप्रतीतेः श्रीपतिरेवात्रानुसन्धेय इत्याह - सर्वरक्षणेत्यादिना रक्षासङ्कल्प उपयोगविशेष इति भावः - आर्थमिति - सर्वरक्षकत्व रूपार्थात्सिद्धमित्यर्थः - ननु “यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते - तद्ब्रह्मनारायणाद्ब्रह्मा जायते” इत्यादिषु केवलं भगवत एवोक्तेः तत्सङ्ग्रहाष्टाक्षर सङ्ग्रह प्रणवसङ्ग्रहे अकारेऽपि न लक्ष्मीसम्बन्धों बोध्यत इत्यत्र श्रुतावपि सकलकारणत्वसर्वरक्षकत्व प्रत्यभिज्ञापनपूर्वकं लक्ष्मीपतित्वमुक्त्वा तस्यैव सहस्रशीर्षत्वादिकं प्रत्यभिज्ञाप्य उपास्यवाचि सर्वशब्दवाच्यत्वोक्तेरुपबृंह्यणेषु “सैषा वति जगत्त्रयं - त्वयेदानीं समेधितम् - लक्ष्म्या सह हृषीकेशः " इत्यादौ लक्ष्मीविशिष्टस्यैव रक्षकत्व प्रतिपादनाच्चैन्द्राग्नाग्नीषोमीयादिषु अन्यतरं विहायेतरस्य देवतात्वाभाववत् “सन्नियोगशिष्टानां सह वा प्रवृत्तिः सह वा निवृत्तिः” इति न्यायाल्लक्ष्मीमन्तरेण सर्वरक्षकत्वासिद्धिं सूचयन् भगवद्बोधकैस्सर्वशब्दैर्लक्ष्मी वैशिष्ट्येनैव बोधनमिति साम्प्रदायिक

॥।

(सा।वि।) सिद्ध्यतीत्याह - सर्वरक्षणेति - प्रमाणसिद्धोपयोगेति - बहुव्रीहिः । - ॥।

(सा।सं।) आर्थमिति उकारस्यावधारणार्थकत्वपक्षेऽपि शब्दसामर्थ्यादर्थसामर्थ्याच्च पतिपत्न्यो रकारवाच्यत्वे सिद्धे अर्थसामर्थ्यादिव तयोर्नित्यविशेष्य विशेषणभावोऽपि -

[[३८]]

मूलं । सन्नियोगशिष्टन्याय

Gen♚♚n

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

“तदन्तर्भावात्त्वां न पृथगभिधत्ते श्रुतिरपि”

muji समर्थिक -

ट्यु प्रत्यय pib तुडागम pii विधि - আমG - सायन्तनमिति सिद्ध्यति - यदा ट्यु प्रत्ययाभावः

सह वा निवृत्त

(सा।दी।) आर्थत्वेनानुसन्धान मण्डी उपपत्ति LG कीpi - Quig सन्नियोगेत्यादिwn सन्नियोगशिष्टन्याय॥T६४g ? सन्नियोगशिष्टानां सह वा प्रवृत्तिस्सह वा निवृत्तिः ढाळाळी न्याय।

अला? सायं प्रभेत्पादि सूत्रे ट्यु ट्युलौ तुठ्च सायमादिशब्द/i१८(६५कं यदा ट्यु प्रत्ययः तदा तुडागमः तदा तुडभावश्च ढाङ्ग प्रत्यय apib आगम pib सहैव न्यायलंल@muq - तदन्तर्भावात्त्वामित्यादि - परिमल कुं। कंgi Gunj, सूर्य अन्तर्भावpòाLB -

चैकं शेषित्वं” इत्यादि प्रक्रियै

कंल

क

अर्थ - भो श्रिः तदन्तर्भावात् प्रसूने प्रभैमं भगवति हरौ २००५

? परत्वादि सर्वावस्थैfggi अनुरूपस्वरूपैuri “उभयाधिष्ठानं शेषित्वं अन्तर्भूतैunmun - त्वां, श्रुतिः “पतिं

या

विश्वस्यात्मेश्वरम्” इत्यादिः - न पृथगभिधत्ते, श्रिया सह पतिं विश्वस्य । पृथक्त्वेन न प्रतिपादयति

किन्तु भगवत्युक्ते तदन्तर्भावात् श्रीरप्यर्थादुक्ता भवति । श्रुतिकं भाव ं समर्थि♚लना, भट्ट@jorm वाक्यशेषळं - स्वरूपनिरूपकैurg सम्बन्धमवश्यानुसन्धेय QILD । युक्त्यन्तर

(सा।स्वा।) Quig इति

तदपृथक्सिद्धतया सार्वत्रिक धर्मिप्रतीत्यन्तर्गततया तदन्तर्भाव सन्नियोगशिष्टन्यायßg।कं निदानQLD लङ्का - सन्नियोगशिष्टन्यायात्तदन्तर्भूतैाणी सर्वपरविद्यैgi लक्ष्मीवैशिष्ट्यमनुसन्धेयons प्रसङ्गिwn Can? इष्टापत्तिगी अकंल निदानpr_T? तत्तत्प्रकरण अश्रुत पत्नीवैशिष्ट्यं वेद्यमी अतिप्रसङ्ग ping?

(सा।प्र।) मित्याह

सन्नियोगे त्यादिना

एवं चानन्दादिवच्छ्रि यो ऽपि

स्वरूपनिरूपकत्वादानन्दादयः प्रधानस्येत्युक्तन्यायाच्च लक्ष्मीसम्बन्ध स्यापि सर्वविद्यानुयायित्वान्न्यास - (सा।वि।) सन्नियोगेति - सन्नियोगविशिष्टानां सह वा प्रवृत्तिस्सह वा निवृत्तिरिति न्यायः इत्युक्ते प्रभया अप्युदितत्वं सूर्योऽस्तमित इत्युक्ते प्रभाया अप्यस्तमितत्त्वं तद्वत् -

॥।

यथा सूर्य उदित

मङ्गळगी, स्वामिनः प्रतिपादकेषु सर्वस्थलेषु - mouji, श्रियमपि QFmjpró, भगवद्वाचकश्शब्दस्सर्वोऽपि प्रतिपादयेत् । ढाळा, इममर्थं - तदन्तर्भावात् जगदीश्वरकोट्यन्तर्भावात् । श्रुतिरपि । “पतिं विश्वस्यात्मेश्वरम्” इत्यादि श्रुतिरपि - पृथङ्नाभिधत्ते, न बोधयतीत्यर्थः - समर्थिलम्बा इति - पराशरभट्टार्या इति शेषः - श्रीनिवास इति स्वरूपनिरूपकत्वादपि (सा।सं।) सिद्ध्यतीत्यर्थः - स्वाशयमेव श्रीभाष्यकृदाद्याशय प्रदर्शनेन प्रकटयति - Qg इति । अकारस्य पत्नीविशिष्ट वाचकत्वविधयेत्यर्थः “सन्नियोगशिष्टानां सह वा प्रवृत्तिस्सह वा निवृत्तिः” इति न्यायेन नारायणादि शब्दानामपि पत्नीविशिष्टवाचकतां समर्थितवन्त इत्यर्थः - अन्तर्भावोऽत्र - ॥।

मूलमन्त्राधिकारः

[[३९]]

मूलं । शुक्रं स्वरूप निरूपक धर्मा सर्वविद्यै (कील &Co न्यविशेषण सर्व विद्यकीय अनुसन्धेयशङ्का ला सर्वातिशायिunoon स्वतन्त्र स्वरूप लङ्का कंल

अन्य♚ली प्रधान देवतान्तरव्यावृत्तिowwqio

निरूपकumio

मी

इदु ताऩ्

आगैयाल्

(सा।दी।) guyi अनुनीsujun का आग उपसंहरि की pri स्वरूपेत्यादिur - स्वरूपनिरूपकधर्म [१६TOUT ? सत्यत्वज्ञानत्वादिनां सर्वविद्यैी, सर्वविद्यादि सर्वोपासन ॥ f ५ - GF, UGAD

। GLD ६० सॆल्लुगिऱ, वरुगिऱ অय♚लं, আल स्वरूप निरूपक धर्म rifluoron & - विशेषणं, पत्नीसम्बन्धरूपं श्रियः-पतित्व (PGDM - सर्वविद्यैकबीबुळं ढा ङ्ग ५६ न्यासविद्या - प्रधान♚ॐ कैमुत्यन्याय सूचित। स्वरूपनिरूपकधर्मीं प्रधानLLIT शलंल फलितं अर्थLGpi - शकी - रूपDoor श्रियः-पतित्वं स्वतन्त्र, स्वातन्त्र्यमेव रूपक LDITBL परमात्मा स्वरूपलंं।È(५, दिव्यात्मस्वरूपप्राधान्य लं।

उपपादकLDITS -

आगैयाल्,

॥

। G

? पत्नीसम्बन्ध

(सा।स्वा।) Tri शुक्र इति शुलsum, धर्मिस्वरूपातिशय सम्पादकत्वेन धर्मि प्रतीत्यनुबन्धितया तदन्तर्भावßurg - सत्यत्वादि स्वरूपनिरूपकधर्म ।igin अश्रुत misgi सकलपरविद्यै धर्मिप्रतीत्यनुबन्धितया अनुसन्धेय niun पत्नीरूप विशेषण pii “लक्ष्म्या सह हृषीकेशः” इत्यादि प्रमाण सर्वकार्य [i) Bouji स्वसाहित्यं धर्मिकण्ठ सिद्धिकं sumi प्रधानतया धर्म्यतिशय सम्पादकतया च धर्मि प्रतीत्यन्तर्भावेन च सकल पर विद्यै ठीuqó अनुसन्धेयलं - सर्वज्ञादिना opp गुणबा स्वरूप निरूपकDIOLDum अति प्रसङ्ग - सत्यत्वादि५ (६५) कं स्वरूप मुंली शङ्कितेतरव्यावृत्ति बुद्धि जनकतया स्वरूपनिरूपकत्वात्सर्वत्रान्वयं ८०। १४।६०@jib तत्तुल्यतयापत्नीकण्ठ अम्। BnQCuDI? GT६Ôाग ूUQi - इति - सत्यत्वादिवत्स्वरूपनिरूपकत्वादपि सर्व विद्य (सा।प्र।) विद्यायामपि श्रीसम्बन्धोऽनुसन्धेय इत्याह शुलकं स्वरूपेत्यादिना श्रियस्स्वरूपनिरूपकत्वमुपपादयति । । देवतान्तरेत्यादिना भास्करस्य प्रभामन्तरेण ज्ञानानुपपत्तिवत् (सा।वि।) सत्यत्व ज्ञानत्वादिवत्सर्वविद्यास्वनुसन्धेयमित्याह - शुक्र इति - अत एवोक्तम् “एकलक्ष्यं समाधौ, पूर्णं तेजस्स्फुरति भवती पादलाक्षारसाङ्कम्” इति स्वरूपनिरूपकधर्मेषु श्रीवैशिष्ट्यस्य प्राधान्यमुपपादयन् स्वतोऽतिशयितस्यापि दिव्यात्मस्वरूपस्यातिशयावहं तदित्याह - २। कृळा इति शाळा, इदं पत्नी वैशिष्ट्यं - व्यावृत्तिouji गणी कङ्कण, व्यावृत्तिं कुर्वत् ।

॥।

(सा।सं।) तत्तत्पदशक्ति प्रयोजक तत्तस्प्रवृत्तिनिमित्ताश्रयत्वेन - शुभ, अर्थसामर्थ्यात्सन्नियोग शिष्टन्यायविषयत्वात् यथा विद्यान्तरसन्निधावश्रुता अपि धर्म्यपृथग्भागववन्त् आनन्दादयो धर्मास्सर्वविद्यासूपसंहार्याः - तथा श्रियः - पतित्वरूपविशेषणमपि श्रीविशिष्टतयैकविशेष्यस्य विद्यावेद्यत्वाय सर्वास्वपि स्वनुसन्धेयमित्यर्थः । लळा इति -

[[४०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । स्वतस्सिद्धातिशय [५] [६५ ६ १७ १७ ६६७] स्वरूप(गुण) विग्रह विभूति “भास्करेण प्रभा यथा” ऎऩ्ऩुम्बडि fajणमाय् निऱ्किऱ इवळुडैय स्वरूपविग्रहविभूति ना o io

लब्धातिशय mit कङ्गना की जीतु कण्ठी

महर्षि प्रपञ्चितम् -

॥।

क

देवतापारमार्थ्यवेदिक १७ १७ ६०

(सा।दी।) भगवत्स्वरूपादिनां स्वतस्सिद्धातिशय is COL स्वरूपादिsaggio यथासङ्ख्यं लब्धातिशयriठाकं

विशेषण♚Copping suspi

L♛ इत्यादि wri भास्करेण प्रभा यथा ढाळा पृथक्सिद्धस्थितिuggio स्वतस्सिद्धातिशयकं अतिशयावहत्व दृष्टान्तम् - “स्वतश्श्रीस्त्वम्” इत्यादिश्लोकLDris अनुसन्धेय ं विशेषणomi, अपृथक्सिद्धविशेषण DIGws - महर्षिका, श्रीपराशर रालॆऩ्ऱबडि

(सा।स्वा।) बी

पत्नीसम्बन्धमनुसन्धेय- Qug स्वतस्सिद्धातिशयLD IT Cor भगवत्स्वरूपलम्मृ।लञ्छ पत्नीस्वरूपमतिशयकरत्वाभावाद्विशेषण Lo Com ? विशेषण Longio @L विग्रहविभूति कक्षा भगवत्स्वरूपविशेषण Down प्रसङ्गिwn Com ? अब ईश्वर विग्रहादिकं ङ्गळाऩवदुगळुक्कु इदुगळ् अf वुगङ्गळ् अल्लामैयाले ढांাÈQFuii -

इति - देवतेति - पराशर

अननुसन्धेय iism & विशेषण QLD) स्वतस्सिद्धातिशय मॆङ्ङऩे?

—

(सा।प्र।) भगवत्स्वरूप विग्रहविभूतीनां लक्ष्मी स्वरूपविग्रह विभूतिभिर्व्याप्तत्वाच्च तया विना ज्ञानं न सम्भवतीत्यपि स्वरूप निरूपकत्वमित्यभिप्रयन्नाह - इत्यादिना - देवतापारमार्थ्येत्यादि “देवतापारमार्थ्यं च यथावद्वेत्स्यते भवान्” इति देवता पारमार्थ्य वित्त्वेन प्रसिद्धेन पराशरेण “नित्यैवैषा जगन्माता विष्णोश्श्रीरनपायिनी । यथा सर्वगतो विष्णुस्तथैवेयं द्विजोत्तम ॥ अर्थो विष्णुरियं वाणी नीतिरेषा नयो हरिः । बोधो विष्णुरियं बुद्धिः धर्मोऽसौ सत्क्रियात्त्वियम् ॥ स्रष्टा विष्णुरियं सृष्टिश्श्रीर्भूमिर्भूधरो हरिः । " इत्यारभ्य “तृष्णा लक्ष्मीर्जगत्स्वामी लोभो नारायणः परः । रतिरागौ च धर्मज्ञ लक्ष्मीर्गोविन्द एव च ॥ किं वात्र बहुनोक्तेन सङ्क्षेपेणेदमुच्यते । देवतिर्यङ्गनुष्येषु पुन्नाम भगवान् हरिः । स्त्रीनाम्नी लक्ष्मीर्मैत्रेय नानयोर्विद्यते परम्” इत्युक्त्वा - “एवं यदा जगत्स्वामी देव देवो जनार्दनः - अवतारान् करोत्येषा तदा श्रीस्तत्सहायिनी । पुनश्च पद्मासम्भूता आदित्योऽभूद्यदा हरिः । यदा तु भार्गवो रामः तदाभूद्धरणीत्वियम् । राघवत्वे भवेत्सीता रुक्मिणी कृष्णजन्मनि । अन्येषु चावतारेषु विष्णोरेषानपायिनी” इत्यादिभिः प्रपञ्चितमित्यर्थः ।

[[१]]

(सा।वि।) की (कङ्ग, प्रकाशमानं वर्तत इत्येतत् - देवता पारमार्थ्य वेदि इति । “नित्यैवैषा जगन्माता विष्णोश्श्रीरनपायिनी । यथा सर्वगतो विष्णुस्तथैवेयं द्विजोत्तम । अर्थो विष्णुरियंवाणी” इत्यादिना पराशरेण प्रपञ्चितमिति भावः -

(सा।सं।) यद्यप्यानन्दादिकमपि देवतान्तरव्यावर्तकम् - तथापि तेषां नैवं झटिति व्यावर्तकतेत्यभिप्रेतम् - न केवलमुक्तविधमेव श्रियः आनन्दादिभ्य आधिक्यम् । किन्तु बहुमुखमित्याह । इति । एतेन स्वतस्सिद्धातिशयस्य भगवतः किमनेन निरूपकेनेति शङ्का च निरस्ता

मूलं । gug नारायणशब्द की द्वयविवरण Door गद्यलं की प्रथम मण्डी नारवर्ग♚ली १५GC

“नरसम्बन्धिनो नाराः” नग की व्युत्पत्ति

मूलमन्त्राधिकारः

पत्नीसम्बन्धमनुसन्धेयम् ।

पत्नीसम्बन्धन्द्वयी

पतिपारार्थ्य

[[४१]]

कण्ठोक्तम् । “भगवन्नारायण” I sug

jiii पत्नीत्व निबन्धन

&L-॥

www

(सा।दी।) पत्नी सम्बन्धमुपेयपरमाळा नारायणपदी अनुसन्धेय QILD-Qgworm Q पत्नीसम्बन्धमित्यादि - गद्य की अप्रधान नारवर्ग CCLGGm Jদकंত प्राधान्यंLIg? ढाङ्ग Gauri- द्वयविवरणमित्यादि - @mar Q&ÈQuiz ढाढ - ♚, १४, निबन्धन, तत्कारणक LDIT - पारार्थ्य, साक्षादुपायत्व

(सा।स्वा।) Qug पत्नीसम्बन्धमकारलं विवक्षित अकार विवरण प्राप्यपर नारायणशब्द♚ली स्फुटuors Campp GouT? GTQig इति - Qg, पूर्वोक्त प्रकारेण - व्याख्येय Lorror अकार मण्डी व्याख्यान noor नारायण शब्दलंलीनराळं कण्ठोक्त Long पत्नीसम्बन्धं न्यायमात्र अनुसन्धेयक क्लिष्टòाprr? Turi - पत्नी सम्बन्धमिति द्वयं मूलमन्त्रविवरण LOTT Bur विवरणभूतद्वय मण्डी कण्ठोक्त व्याख्येयमूलमन्त्रलं कण्ठोक्त प्राय Dorm

प्रधानविशेषण LDT) द्वयव्याख्यान noor गद्य मुंली

। पठिऊं ऊं ८। GGLo? ढङ्ग

लङ्का - Q अप्रधान विशेषorror नारवर्गलं

उपायद्वयान्वयेन

द्वयेति

श्रीवल्लभ

&@supr ूं♚mji, ूलागल - निबन्धन Door, पत्नीत्वमूलक LDITI - तेन

तर्कितonळा ढाळाDulq- - उपायत्वाद्यसाधारणाकारं साधारण नारत्वादि धर्म विरुद्ध - पत्नीत्वनिबन्धन

।

(सा।प्र।) चेतनस्य दम्पतिशेषत्वसिद्ध्यर्थम् अकारे लक्ष्मी साहित्येन बोधकत्वमुक्त्वालक्ष्म्या अपि प्राप्यत्वसिद्धये नारायणशब्देऽपि तत्सम्बन्धोऽनुसन्धेय इत्याह - Qui इत्यादिना । व्याख्याने श्री सम्बन्ध कण्ठोक्तेः व्याख्येयेऽपि तत्सम्बन्धोऽनुसन्धेय इत्यभिप्रायेणाह । पत्नी सम्बन्धमित्यादि - ननु द्वयं प्रापक विशेषणतया प्राप्य विशेषणतया चोभयत्रैवोक्तस्य श्रीसम्बन्धस्य तद्विवरणतया भाष्यकृतो गद्ये त्रिचतुः प्रकारोक्तिवदष्टाक्षराविवक्षितोऽपि श्रीसम्बन्धो द्वयोक्त इति सनाष्टाक्षरेऽनुसन्धेय इत्यत्र गद्ये अधिकोक्तेर्निमित्तं फलं चाह - द्वयविवरणमित्यादिना ।

(सा।वि।) एवं पत्नीवैशिष्ट्यं फलपरनारायणपदेऽप्यनुसन्धेयमित्याह

Q इति

ननु गद्ये “भगवन्नारायण” इत्यादिना द्वयस्थ श्रीमच्छद्वार्थत्वेनोक्तायाः श्रियः नारायण शब्दार्थनिरूपणेन पुनः कीर्तनं किमर्थमित्यत आह । द्वयविवरण LDTI इति - Gm, अभिधानमपि - अथ -

॥।

(सा।सं।) Qug इति । प्रवृत्तिनिमित्ताश्रयत्वे सति सन्नियोगशिष्टनिरूपकत्वरूपार्थसामर्थ्येन अकारे पत्नी सम्बन्धस्य अनुसन्धेयत्व विधयेत्यर्थः । ननु गद्ये नारवर्गमध्ये निर्दिष्टेयं कथमुक्त वैभववतीत्यत्राह द्वयविवरण Door इति - सह्यसाधारणोऽतिशयस्साधारण धर्म विरोधीति भावः - ॥।

[[४२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

की Cor प्रणव मन्त्र Dis समर्पणीय। आत्मा

मूलं । प्रथमाक्षरं चतुर्थ्येक वचनान्तomi विभक्तिलोपं Glusr६f६०?,परमात्मानं स्वात्मा समर्पितं विधि की विधिकं कण्ठ अनुष्ठेयार्थप्रकाशनं प्राप्त तृतीयाक्षर की प्रकाशिनं उद्देश्य norm परब्रह्मं प्रथमाक्षरकी प्रकृतिwn Coo Con♚mmswmoji, उद्देश्यकारक guji, समर्पणीयवस्तु mouji समानाधिकारि । प्रयोगिकं क उचितwwwmo उद्देश्यकारक छ अनुरूप Door चतुर्थीविभक्ति की

Gain प्राप्त -

॥।

[[६०]]

(सा।दी।) प्राप्यत्व जनितस्वातन्त्र्य भ्रमनिवृत्त्यर्थं पारार्थ्यस्य च वक्तव्यत्वा gopi - अनन्तरी अक्षर लंलीग विभक्त्यर्थं win विभक्ति pit - @ri प्रथमेत्यादिurr विभक्तिलोपंg wuji, अलग चतुर्थिuruji प्रश्नपूर्वक मुपपादिकं की pri अमाळा इत्यादि। समर्पिऊं की “वसुरण्यो विभूरसि” इत्यादि न्यासविद्यैा - विधिमंळं, “ओमित्यात्मानं युञ्जीत” ढाळा विधिमंm - प्राप्त@sunggaib, योग्य nungGLD१६०५ - प्रणव - छ। समर्पणीय Dir or आत्महविस्ruv#Gl५६०१६ - उद्देश्यकारक joguji, सम्प्रधानjguru - समानाधिकर कुण्ठा, समानविभक्तिक

(सा।स्वा।) पतिपारार्थ्य

कङ्क, स्वरूप प्रयुक्त पारार्थ्यQuormq अकारार्थङ्गा। ८२। G GLDIT? निर्विभक्तिकाकारमसाधु ? मी विभक्तिलोपि

इप्पडि कङ्कील

छ

गगी लुप्तप्रथमा विभक्तिकी) मन्त्रं शेषत्व स्वरूप पर विरोधिwing? GT ঠোJনFuji - इति - Qua लुप्तचतुर्थी विभक्तिक QDon & G ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् इङ्गु प्रमाण गLIT? लुप्तप्रथमादि विभक्ति ना

शङ्कि क उत्तरÈQFuiipi

गणी इत्यादिना - समानाधिकरलं।

(सा।प्र।) साक्षादुपायत्व प्राप्यत्वोक्ति जनित स्वातन्त्र्य भ्रमनिवृत्त्यर्थं पारार्थ्यस्य च वक्तव्यत्वादिति भावः एवं पदत्रयात्मके प्रणवे प्रथमपदस्य प्रकृत्यर्थमुक्त्वा ते विभक्त्यन्ताः पदमित्युक्तरीत्या सुप्तिजन्यतरान्तत्वेनैव पदत्वमिति विभक्त्यन्तत्वेऽपेक्षिते प्रथमातिक्रमे कारणाभावात् प्रथमाविभक्त्यन्तत्वं वा किं न स्यादित्यत्र सोपपत्तिकं चतुर्थ्यन्तत्वं तस्यार्थं च प्रदर्शयन् प्रथमान्तत्वे दूषणमप्याह - @iig प्रथमाक्षरेत्यादिना विभक्ति लोपमित्यादि - विभक्ति लोपोऽभूदित्यर्थः - विधि०sungjii।इति - “ओमित्यात्मानं युञ्जीत’ इत्यादिषु विहितत्वा

॥।

इङ्गु

(सा।वि।) चतुर्थ्यर्थं विचारयितुं चतुर्व्युत्पत्तिं तल्लोपं च प्रतिज्ञायसयुक्तिकमुपपादयति - @mi प्रथमाक्षरमिति - कीऊं की, तिष्ठति - लुप्तचतुर्थीकं तिष्ठतीत्यर्थः - मन्त्र Lois विधि@surrogato, “ओमित्यात्मानं युञ्जीत” इति विधानात् - भवतु किं तत इत्यत आह - अनुष्ठेयेति - प्रणवस्य करण मन्त्रत्वेन विहितत्वान्मन्त्रस्यानुष्ठेयार्थ प्रकाशकत्वात्समर्पणीय वस्तुनः - उद्देश्यवस्तुनश्च समभिव्याहारेण चतुर्थीस्वीकारस्योचितत्वात्समर्पणस्थले समानविभक्ति प्रयोगस्यानुचितत्वेन

(सा।सं।) एवं प्रथमाक्षर प्रकृत्यर्थोऽनुशिष्टः - अथ विभक्त्यर्थोऽनुशिष्यते । @rg इत्यादिना - योग्यतयेय मत्र लुप्ता विभक्तिरिति निर्धारयतीति - परमात्मानं इत्यादिना - “आत्मानं युञ्जीत” इत्यत्र

मूलमन्त्राधिकारः

[[४३]]

मूलं । प्रथमतृतीयाक्षर १५१ ८६६० ना समानाधिकरण (i) की जीवपरमात्मा ८८६६०L स्वरूपैक्य j& FiGकुदृष्टिपक्षानं बहुप्रमाणविरोधळं समभिव्याहृत नमश्शब्द नारायणशब्द चतुर्थि & CT ६०Lw स्वरसार्थविरोध m।

यै

(सा।दी।) Loऊं की Qu।१६०५ - ननु “आत्मानं युञ्जीत” । ऐक्य भावनै विधिकी। शुलऊळं मन्त्री प्रथमतृतीयाक्षर [i] ना समानाधिकृत स्वरूपैक्य मुंल ५ कं ठा—GळीpQgQjió कुदृष्टियोजनैow निरसि& pri - प्रथमतृतीयेत्यादिuni - बहुप्रमाणविरोध, “तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्ति - पृथगात्मानं प्रेरितारं च मत्वा । उत्तमः पुरुषस्त्वन्य” इत्यादि बहुप्रमाण risin द्वन्द्वम् - नमश्शब्द की स्वरसार्थ? प्रह्वीभावम् - LTC - नारायणशब्दस्वरसार्थ? नार (५È & अयन LoI/५jii, ऐक्यपक्ष की ढाङ्ग Gi ? शेषत्व कैङ्क ११ - ४ ऐक्यपक्ष की घटिung/ - (सा।स्वा।) समान विभक्तिकLDITB - “ओमित्यात्मानं युञ्जीत” ऐक्य भावनै विधि की शुलw।कञ्छ करणमन्त्र प्रणवलं की अकारमकार (१४ ना समानविभक्तिकतया ऐक्यबोधक

नारायणशब्दश्च चतुर्थी च स्वरूपैक्य पक्षलंहीं प्रह्वीभावं अयन QILD ६०sujii, नार १५० BnLp। चतुर्थीस्वरसार्थ

CCT ? । कुदृष्टशङ्के

उत्तर

$ G

॥।

प्रथमतृतीयेति । बहुप्रमाणेति । प्रत्यक्ष विरोधम् - अयं ब्रह्मभिन्नः दुःखित्वादित्यनुमानविरोधpi - “द्वासुपर्णासयुजापृथगात्मानम्” इत्यादि श्रुति विरोध

॥।

समभिव्याहृतेति । नमश्शब्दश्च

नारायण

नारायणशब्दश्च चतुर्थी चेति द्वन्द्वः - ऐक्यपक्षे अभेदे नमस्कार्यत्व नमस्कर्तृत्वयोर्विरोधः शब्दबोध्य सर्वव्यापकत्व सर्वाधारत्वादि विरोधः - नारायण शब्द - (सा।प्र।) दित्यर्थः । बहुप्रमाणेत्यादि - भेदश्रुतिघटकश्रुति सुखदुःखादि व्यवस्थादि विवक्षितः - ऐक्ये जीवानां स्वतन्त्र ब्रह्मरूपत्वात् “अहमपि न ममभगवत एवाहमस्मि - याश्च काश्चन कृतयो मम भवन्ति मम ममता नास्ति तासु भगवत एव ता” इति निर्वचनात् - स्वातन्त्र्यनिषेधे स्वरस नमश्शब्द विरोधः

“आपो नारा इति प्रोक्ता आपो नै नरसूनवः - ता यदस्यायनं पूर्वं तेन नारायणस्स्मृतः । नार स्त्विति सर्वपुंसां समूहः परिकीर्तितः । गतिरालम्बनं तस्य तेन नारायणस्स्मृतः” इति प्रसिद्धार्थ नारायणशब्द विरोधः तादर्थ्यस्वरस

(सा।वि।) प्रथमाविभक्ति स्वीकारस्य अयुक्तत्वाच्चतुर्थ्येव स्वीकर्तुमुचितेति भावः - पररीत्या ह्यभेदान्वये बहु प्रमाणविरोधः - जीवपरयोर्वेदान्तेषु भेदसाधनात् - नमश्शब्द नारायणशब्दान्वय स्वारस्य विरोधश्चेत्याह

प्रथमतृतीयेति - ननु “प्रायाणान्तमोङ्कार मभिध्यायीत” इत्यनेनैकार्थ्यात् -

॥।

(सा।सं।) ऐक्यभावनैव विधीयते अतोऽत्र प्रथमतृतीयाक्षरयोस्समानैव विभक्तिरिति शाङ्करमतं “पृथगात्मानम्” इत्यादिभिर्विरोधाद नादरणीयमित्याह प्रथमेति - नमश्शब्दादयस्तयोर्भेद बोधन एव स्वरसाः - मह्यं नम इत्यत्र च दुष्टत्वेन नमस्कार्यत्वं दुर्जनत्व प्रतिसन्धातृत्वेन नमस्कर्तृत्वमिति विशिष्टयोः भेदमादायैव निर्वाहः - इह च तथा निर्वाहे स्वरसार्थ

[[४४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । प्रणव क्रं धनुस्, आत्मा शर१०८, ब्रह्मकुण्ड कं आत्मसमर्पण ♚

लक्ष्यवेध

वाक्य

सिद्ध

॥।

(सा।दी।) ूनी प्रथमाक्षरकी चतुर्थ्येक वचनान्तत्वं श्रुतिसिद्ध QLD ६१ की - प्रणव jong इत्यादिumr। “प्रणवो धनुश्शरो ह्यात्मा ब्रह्म तल्लक्ष्यमुच्यते । अप्रमत्तेन वेद्धव्यं शरवत्तन्मयो भवेत्” ढाङ्गळी श्रुति - आत्मसमर्पणñog लक्ष्यवेध निरूपि@sunã “ब्रह्मतल्लक्ष्यमुच्यते” ढाळा उद्देश्यब्रह्म।jp लक्ष्यLor& G&qmsung उद्देश्य ब्रह्मवाचि अकार । चतुर्थ्यन्तत्वं सूचित

या

समर्पण

॥।

@jpg श्रुतिur_ समानार्थomb - “ओमित्यात्मानं युञ्जीत” ढाळा की श्रुति समर्पणपरQLDorm कलं! - लीतु मन्त्री प्रणव किं स्वरूपपरत्व (सा।स्वा।) चतुर्थ्यर्थ्यशेषत्व विरोधश्च प्रसजेत् ढा वाक्यान्तरDigmgळं अन्यथानेय Guorm ब्रह्म” इत्यादि बहुप्रमाण विरोधं तुल्यpr? ऐक्यबोधक प्रथमाविभक्ति

[[१८०२]]

एकवाक्यतापन्नपदान्तरविरोधे ऐक्यबोधक - लुप्त चतुर्थीपक्षी “तत्त्वमसि अयमात्मा स्ववाक्यान्तर्गत पदान्तर स्वरसार्थ विरोध विरोधं स्वतन्त्रप्रणवलं किं ऐक्यपरत्वकंली

अर्थवर्णनं *गणी पदान्तर ११८nar ॥। इति - लुप्त चतुर्थ्याश्रयण

umour मूलमन्त्रान्तर्गत प्रणव मं तदनुगुणLDIT & योजि ऊं ५ Gon? गली Gormula - प्रणवेति - “प्रणवो धनुश्शरोह्यात्मा ब्रह्म तल्लक्ष्यमुच्यते । अप्रमत्तेन वेद्धव्यम् शरवत्तन्मयो मॆऩ्ऱबडि भवेत्” ढाढगळी वाक्य मभिप्रेतम् - वाक्य इति - अनन्यथा सिद्ध समीचीन न्याय सहकृत भेद श्रुति विरोध मात्रा रूपकविन्यासेन प्रणव करणक ब्रह्मोद्देश्यक स्वात्म भरन्यासपरवाक्य बललं।q। ऐक्यपक्ष धनुष्ट्व, लक्ष्यत्व

(सा।प्र।) चतुर्थीविरोधश्चेत्यर्थः - न चापो नारा इत्यत्राप्शब्दस्य जले प्रसिद्ध्या जीवाबोधकत्वान्न विरोध इति वाच्यम् - “अश्रुतत्वादिति चेन्नेष्टादिकारिणां प्रतीतेः” इत्यत “इति तु पञ्चम्यामाहुता वापः पुरुषवचसो भवन्ति” इत्यादि श्रुति गताश्शब्दस्य भाष्यकारैर्जीवपरत्व समर्थनात् - “तानिह वा एतानि चत्वार्यम्भांसि । देवा मनुष्या पितरोऽसुराः” इत्यादि प्रयोगाच्च जीववाचकत्वोपपत्तेरिति भावः - ननु “प्रायाणान्तमोङ्कार मभिध्यायीते” इत्याद्यैकार्थ्यात् । “ओमित्यात्मानं युञ्जीत” इत्यादेरुपासनपरतया आत्मसमर्पण परत्वासिद्धेरकारस्योद्देश्यकारकसमर्पकत्वं दूरनिरस्तमित्यत्र अनन्यथासिद्धं “प्रणवो धनुश्शरो ह्यात्मा ब्रह्मतल्लक्ष्यमुच्यते। अप्रमत्तेन वेद्धव्यं शरवत्तन्मयो भवेत्” इति वाक्यमभिप्रयन्नाह । प्रणवलं इत्यादिना । - ॥।

(सा।वि।) “ओमित्यात्मानं युञ्जीत” इत्यस्योपासनपरतया आत्मसमर्पणपरतया आत्म समर्पणपरत्वा सिद्धेरकारस्योद्देश्याकार परत्वं दूरनिरस्तमित्यत्रानन्यथासिद्धं “प्रणवो धनुः” इत्यैकार्थ्यात्समर्पणपरत्वेन उद्देश्याकारपरत्वमेवेत्यभिप्रयन्नाह - इति । उक्तार्थः । कं। लक्ष्यम् ।

।

(सा।सं।) विरोधश्चेति भावः प्रणवस्य जीवभेदपरत्वं श्रुत्यर्थापत्ति सिद्धमपीत्याह - इति - “प्रणवो धनुश्शरो ह्यात्मा ब्रह्म तल्लक्ष्यमुच्यते । अप्रमत्तेन वेद्धव्यं शरवत्तन्मयो भवेत्” इति श्रुतिरिह -

॥।मूलमन्त्राधिकारः

मूलं । @ भरसमर्पणं QC

@ कं

चतुर्थिं अर्थ - (Gunaj) ून) चतुर्थी तादर्थ्य

स्वतन्त्र प्रणवलं श्रीलङ्का चतुर्थि

[[४५]]

प्रणवं परशेषतैकरसस्वरूप प्रतिपादन पर Door

आत्मपरमात्मा के ६६ शेषशेषिभावं प्रकाश्य wown निरुपाधिक सर्वशेषिwn] ईश्वर upssoor

निरुपाधिकशेष ६orig। अनुसन्धेयम् - ॥।

विवक्षि

इङ्गु

(सा।दी।) परत्वयोजनै अकार की चतुर्थी सम्प्रधानैws & Li भरसमर्पणमित्यादि

इङ्गु तिरु H९त्तिलॆऩ्गै स्वतन्त्र प्रणवलंली इत्यादि “ओमित्यात्मानं युञ्जीत” की प्रणवचतुर्थी Cum सम्प्रधानमर्थ I & BLOG] - स्वरूपपरयोजनै६) सम्प्रधानमनपेक्षित Lor Bum तादर्थ्यमर्थ Di - प्रणवमित्यादिum -॥

क्

शुभ स्वतन्त्र

(सा।स्वा।) शरत्व, लक्ष्यवेधत्वादि निरूपणं व्यर्थ ५। प्रणवान्तर्गताकारमूलं आत्म समर्पण की प्रणव विनियोजक प्रमाण लुप्त चतुर्थ्यन्तत्वं सङ्गतonoon@jii शेषत्वस्वरूप पर मन्त्री सम्प्रधानार्थक चतुर्थ्यन्तत्वं कल्पिकं ८८८२GGuor ? ढाङ्गनां Gsi - भरसमर्पणमिति - Q भरसमर्पणपरत्वयोजनै सम्प्रधान चतुर्थी ८१४६०g स्वरूपपरत्वयोजनैी सम्प्रधानचतुर्थी असङ्गतैग? गगলसं @suprit - @rivg इति - Quig शेषत्वं स्वरूप OLD GOLD? । पित्राद्यन्य शेषत्वob स्वरूपors प्रसङ्गिungi? Tri - निरुपाधिकेति - अन्यशेषत्वं सोपाधिक) स्वरूप

॥।

(सा।प्र।) नन्वेवं चतुर्थ्या उद्देश्यकारकगततया सम्प्रधानार्थत्वे भगवच्छेषत्व ज्ञापन परतया “अकारार्थायैव स्वमहम्” इत्यादिभिर्व्याख्याते प्रणवे अनन्वय एव स्यादित्यत्र समर्पणपरत्वेनापि योजनात्तत्रैव सम्प्रधानार्थत्वम् शेषत्वपरत्वयोजनायान्तु तादर्थ्यार्थत्वमित्याह - २ भरेत्यादिना । ननु शेषत्वस्य सम्बन्धरूपतया सम्बन्धिनमनुक्त्वा तदुक्ति

॥।

(सा।वि।) स्वतन्त्र प्रणवस्य समर्पणमन्त्रत्वं “ब्रह्मणे त्वामह स ओम्” इति निर्देशाच्चतुर्थी स्वीकारेऽपीहापि चतुर्थ्येवेत्यत्र किं नियामकमित्याशङ्कायां न्याय सामान्यादित्यभिप्रेत्याह - @rivg भरसमर्पणमिति - ५६००१ चतुर्थिugu दृष्टचतुर्थीप्रकारेण - चतुर्थी अर्थ, एतच्चतुर्थ्या अप्यर्थः सम्प्रधानत्व LDI&ऊं, भवेत् - तस्माच्चतुर्थ्येवेह स्वीकार्येति भावः - ननु शेषत्वस्वरूप ज्ञानपरत्वे शेषशेषिभाव सम्बन्धे षष्ठी स्यान्न चतुर्थीत्यत आह शं प्रणवमिति - चतुर्थी - चतुर्थ्याम् - तादर्थ्य विवक्षिñosuIT तादर्थ्याभिसन्धायित्वेन “तादर्थ्ये चतुर्थी वक्तव्येति विधानात्” इति भावः - तादर्थ्यं

• तच्छेषत्वम्, शेषः परार्थत्वा

॥।

(सा।सं।) विवक्षिता - प्रणवस्य स्वरूपपरत्वे चतुर्थ्यास्तादर्थ्यपरतोक्ता । तस्य भरन्यासपरत्वे तु स्वतन्त्र प्रणव इवात्र च चतुर्थी सम्प्रधानार्थेत्याह - इति । चतुर्थ्यास्तादर्थ्यार्थकत्वे प्रणवार्थः कथमनुसन्धेय इत्यत्राह - @ning प्रणवमिति - “पतिं विश्वस्य - नान्यो हेतुर्विद्यते ईशानाय - दासभूताः स्वतस्सर्वे” इत्यादिकं निरुपाधिकत्वे मानमिह विवक्षितम् - शेषत्वाश्रयम निरूप्यैव -

[[४६]]

मूलं । “त्वं मे”

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

स्वामिunoon सर्वेश्वरा

१६००/io अहङ्कारविशेषलं असत्कल्पना

उज्जीवि ऊं की ६०० की प्राधान्यं

सम्बन्धनंं♚g/

॥।

“अहम्मे” की

जीवात्मा शेषत्वानुसन्धानं धर्मिकण्ठ porom शेषिwnL

(सा।दी।) धर्मिurror जीव निर्देशात्पूर्वं धर्मभूत शेषत्वनिर्देशकं निदान @supri

त्वम्मे ढाङ्ग इत्यादि

ऎऩ्ऱु

त्वम्मेऽहं मे कुतस्तत् ढाळाळी श्लोकमभिप्रेतम् । त्वं मेQuorm ईश्वरंा त्वं जीवन, अहम्मे, अहं ममैव शेषभूतः न त्वदीयः कीलकं GGGL& G - शेषत्वानुसन्धानं, Qg परशेषत्व ज्ञान GIDorming -

मे शेषभूतोऽसि

शेषत्वानु -

आत्मवस्तुपरमात्मशेषQLD ग

(सा।स्वा।) Domo - योजनै Qansun विशेष्यभूतात्मवाचि सम्बन्धमात्मा५कञ्छ उज्जीवक आत्मवस्तुव्यकञ्छ नाशं प्रसक्त TगেगÈQ&umri - त्वं मे इति - “त्वं मेऽहं मे कुतस्तत्तदपि कुत इदं वेदमूलप्रमाणात्, एतच्चानादिसिद्धादनुभव विभवात्तर्हि साक्रोश एव । क्वाक्रोशः कस्य गीतादिषुमम विधितः कोऽत्र साक्षी सुधीस्स्यात्, हन्त त्वत्पक्षपाती स इति नृकलहे मृग्य मध्यस्थवत्त्वम्” इति श्लोक इहानुसन्धेयः Qvoशेषत्वलं । कं उज्जीवकतया प्राधान्यं GOLD? शरीरातिरिक्त नित्यात्म ज्ञान शमदमादिक उज्जीवकम् ? ढाङ्गण

मकारं पूर्वं निर्दिष्ट& CooLICIT ? शेषत्व प्रधानतया धर्मिकञ्छ गळ निर्दिष्टQLDঠगगीं उज्जीवकतया प्राधान्यात्प्राथम्य (०६LIT?

(सा।प्र।) रनुचितेत्याशङ्क्य स्वरूपनिरूपकतया शेषत्वस्य प्रधानत्वात्प्रथमं तदुक्ति रित्याह - त्वं मे इत्यादिना “त्वं मेऽहं मे कुतस्तत्तदपिकुत इदं वेदमूल प्रमाणात् एतच्चानादि सिद्धादनुभवविभवात्तर्हि साक्रोश एव । क्वाक्रोशः कस्य गीतादिषु मम विधितः कोऽत्र साक्षी सुधीस्स्यात्, हन्त त्वत्पक्षपाती स इति नृकलहे मृग्य मध्यस्थवत्त्वम्” इत्युक्तरीत्येत्यर्थः । स्वयं स्वीकुर्वाणे सति -

नाहं त्वदीय इति विश्लेष हेतुभूतेन । ननु जीवोक्ति पूर्वकं तच्छेषत्व ज्ञापनेऽप्यहङ्कारः निवर्त्य, इति कथं शेषत्वस्य प्राधान्यमित्यत्र सुप्तजने गेहे दह्यमाने वह्नि परीक्षेऽपज्ञापने भीति प्राचुर्यान्मार्गान् -

(सा।वि।) दिति लक्षणात्ततश्शेषत्वमनुसन्धेयमिति भावः । ननु शेषशेषि भावस्य सम्बन्धिद्वय निरूप्यत्वेन सम्बन्धद्वयनिरूपणानन्तरं वक्तव्यत्वेन धर्मिणः प्रागेव शेषिणा सह सम्बन्धाभिधानं कथमित्यत आह - त्वं मे ढाळा इति - त्वं मे, त्वं मम शेषभूतः - साध्वसेन भगवति स्वीकुर्वत्यपि । अहं मे, अहं मच्छेषभूतः स्वार्थ एव - अतस्स्वतन्त्र एवेति । iron, विश्लेष हेतु भूतेन । अहङ्कार BTC, अहङ्कारेण - असत्कल्प जीवात्मा, स्वरूप ज्ञान रहिततया स्वतन्त्रात्म भ्रान्त्या प्रकृत्यनुभवाच्च नष्ट प्रायमिमं जीवात्मानम् - शेषत्वानुसन्धानम्, उज्जीवि कीकृत, उज्जीवयितृत्वेन । उचितोपायानुष्ठानद्वारा प्रकृतिकोशादुद्धृत्य जीवकत्वेनेत्यर्थः प्राधान्यं Campmmm कङ्क, प्राधान्य

प्रतीत्यर्थं - धर्मिकं५ Cr, धर्मिणः प्राक् - ूं♚m]। - ॥

(सा।सं।) शेषत्वनिरूपणेन फलितमाह - त्वं मे इति - सम्बन्ध प्राधान्यमेव दर्शयति -

मूलं । निश्चिते परशेषत्वे शेषं सम्परिपूर्यते ।

मूलमन्त्राधिकारः

अनिश्चिते पुनस्तस्मिन्नन्यत्सर्वमसत्समम् ॥

[[४७]]

(सा।दी।) सन्धान♚लीळा प्राधान्यñogi कारिकैun) सङ्ग्रहिi&prit - निश्चिते इति - लाकं परशेषत्वं निश्चितon - शेषमन्यत्, आत्मगुणजातम् । सम्पूर्यते, पुरुषार्थLC परिपूर्णomb - तस्मिन्, शेषत्वे । अनिश्चिते, परशेषत्व ज्ञानाभावे rm - अन्यत्सर्वं विद्यमानमपि असत्समम्, परमपुरुषार्थ लं/छञ्छ २ ईश्वरा शेषिuribing सपत्नीक शेषि प्रमाणं ITIL शेषत्वं दिव्यदम्पति विषयQLDगळpri -

GOT IT (

॥।

(सा।स्वा।) श्रीं Gummi - निश्चित इति, परशेषत्वे, परं परमात्मानं प्रतिशेषत्वे - निश्चिते सति शेषं, शान्ति प्रमुखं गुण जातं - सम्परिपूर्यते पुरुषार्थानुगुणं क्रियते - तस्मिन्, शेषत्वे अनिंश्चिते सति विद्यमान मप्यन्यत्, नित्यत्वादि ज्ञानं सर्वं, कैङ्कर्यरूप पुरुषार्थानुगुणन्न सम्पद्यते - किन्त्वसत्सममित्यर्थः Qug चतुर्थी परशेषत्व सम्बन्धपरै पूर्वं सन्नियोग शिष्टन्यायलं लक्ष्मीवैशिष्ट्यमकार ल आर्थons सिद्धQ/Dm।

Con? “लक्ष्म्या सह हृषीकेशः” इत्यादि प्रमाण♚ विशेषणतयान्वयं Botgom@gi शेषत्वपरयोजनै सहान्वय नियामक

कूडिऩालुम्

सहान्वयित भरसमर्पणपरयोजनै

apoorCLIT?

॥।

रक्षणे,

(सा।प्र।) विस्मृत्या जनो नश्येदिति निर्गच्छ निर्गच्छेत्येव यथा वक्तव्यं तथा ज्ञातृत्वेन, कर्तृत्वेन, भोक्तृत्वेन च प्रथमत एव जीवे ज्ञापिते ऐश्वर्य कैवल्य प्रसक्ता जीवाश्शेषत्वासहिष्णवो विनश्येयुरिति तन्निवृत्त्यर्थं शेषत्वमेव प्रथमं ज्ञापितमित्यभिप्रयन्नाह - निश्चित इत्यादिना - शेषं, स्वरूपानुरूप पुरुषार्थ तदुपायादिः एवं भगवतस्सर्व शेषित्वमुक्त्वा “ईश्वरीं सर्वभूतानाम् - अस्येशाना जगतो विष्णुपत्नी - ईशाना देवी भुवनस्याधिपत्नी” इत्यादिषु श्रुतं लक्ष्म्या अपि सर्वशेषित्वमत्रानुसन्धेयमिति दर्शयन् तस्या अपि पृथक्छेषित्वे ईश्वर द्वित्वशङ्कां साम्प्रदायिकोभयाधिष्ठानैकशेषित्वस्य सोदाहरणं प्रदर्शनेन विनिवर्त्य “अकारेणोच्यते विष्णुस्सर्वलोकेश्वरोहरिः”। उद्धृता विष्णुना लक्ष्मीरुकारेणोच्यते तथा । मकारस्तु तयोर्दास इति प्रणवंलक्षणम् इति श्रुतौ द्विवचनेनोद्दिश्य एकमेव शेषित्वमिति कण्ठोक्तं चेत्याह

।

॥।

(सा।वि।) अभिहितं - तदेव प्राधान्यं कारिकया सङ्गृह्णाति - निश्चित इति - शेषं, स्वरूपानुरूप पुरुषार्थ विलक्षणाधिकार तदनुरूप प्रपदनोपायादि ज्ञानम् । सम्परिपूर्यते, सफलीक्रियते अनिश्चितेऽन्यत्सर्वं, स्वरूपोपाय पुरुषार्थादि ज्ञानम् । असत्समम्, असत्प्रायं - स्वरूपोचित पुरुषार्थोपाय प्रवर्तकत्वाभावेन व्यर्थंस्यात् - अतः प्राधान्यमिति भावः - उत्तरत्रोकारस्य लक्ष्मी वाचकत्वं वक्ष्यमाणं प्रकृते लक्ष्म्यापि शेषित्वादात्म हविरुद्देश्यत्वाच्च युक्तमिति दर्शयितुमवधारणार्थत्वपक्षे लक्ष्म्या व्यावर्त्यत्वं नास्तीति दर्शयितुं च लक्ष्म्या अपि - ॥।

(सा।सं।) निश्चित इति । शेषं, आत्मगुणपुरुषार्थ रुच्युपाय निष्पत्त्यादिकम् । अन्यत्सर्वं, वेदाध्ययन तदर्थ विचार गुर्वभिगमनादिकम् ।

[[४८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूलं । Quig ईश्वरा सर्वशेषिumii Cung

“अस्या मम चशेषं हि विभूतिरुभयात्मिका ।

इति श्रुति शिरस्सिद्धं मच्छास्त्रेष्वपि मानद ॥” नjio,

“उभयाधिष्ठानं चैकं शेषित्वम्”

कीjun

आत्महविरुद्देश्य देवतात्वं

कती

श्रुतिवाक्य

नयां

qw सपत्नीक L

कङ्कं - अग्नीषोमीयादि Commळ तळ शेषि

लक्ष्मीवाचक

कङ्क शेषित्वमेक Glosin की - मध्यमाक्षर परामर्शिjio upg

आत्मा शेष न शाब्द

कठ

(सा।दी।) ईश्वरा इत्यादिuni - उभयात्मिका, चेतनाचेतन रूपा - लीलानित्य विभूत्यात्मिका वा । नियन्त्री चतथेश्वरीत्यादि मच्छास्त्रशब्द विवक्षितम् - उभयाधिष्ठानमिति एकमेव सर्वजगच्छेषित्वमुभयाधिष्ठानं, उभयमधिष्ठानमाश्रयो यस्य तत् - द्वित्वादिवदुभयाश्रित Quormula। एकं शेषित्वमुभयाश्रयILDO फलि प्रयोजन ni - अग्नीषोमीयेत्यादिurr

“अग्नीषोमीयमेकादशकपालं निर्वपेत् - ऐन्द्राग्नमेकादशकपालम्” इत्यादि) विहित ] ॥ अग्नीषोमीयादि हविस्सुकं - Qing पत्नी सम्बन्धDriving आर्थक अC शाब्द Lor & प्रतिपादिकं प्रमाणं SILLIT का क्रमप्राप्त ६०० मध्यमाक्षर लङ्का कण्ठ अर्थ LoÈQFu&pri। मध्यमाक्षर इत्यादि - “अकारेणोच्यते विष्णुः” इत्यादि कठ श्रुतिवाक्यम् । शेषत्व

LDIT? - ॥।

(सा।स्वा।) ढाङ्गा Quig इति - उभयात्मिका, लीला विभूतिरूपोभयात्मिका ढाळगळ - “उभयाधिष्ठानं चैकंशेषित्वं” m @mom? शेषिक

अग्नीषोमीयादिनी) इति सॊल्लुगै पोरादो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् “दीयमानार्थशेषित्वं सम्प्रधानत्वमिष्यते” m G परस्पर नैरपेक्ष्येण हविरुद्देश्यतै uTOLD परस्पर सापेक्षैक हविरुद्देश्यत्व उभयाधिष्ठानैक शेषित्व OLD - शेषत्वं लक्ष्मीनारायणो भयप्रतिसम्बन्धिक की ६० लक्ष्मीरूपप्रतिसम्बन्धी अकार की आर्थिकonosun उभयनिरूप्य शेषत्वं सर्वदा आर्थिक प्रसङ्ग ? प्राधान्यं तोऱ्ऱुगैक्काग मुऩ्ऩे सॊल्लिऱ्ऱॆऩ्गिऱदु सेरुमो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् मध्यमाक्षरमुं इति - कठेति “अकारेणोच्यते विष्णुस्सर्वलोकेश्वरो हरिः । उद्धृता विष्णुना लक्ष्मी रुकारेणोच्यते तथा । मकारस्तु तयोर्दास इति प्रणवलक्षणम्” इति कठवाक्यम् - मन्त्रान्तर्गत

॥।

(सा।प्र।) ig ईश्वरा इत्यादिना - “नियन्त्री च तथेश्वरी” इत्यादिः मच्छास्त्र शब्द विवक्षितः - (सा।वि।) शेषत्वमिह सिद्धमिति स्मारयति - ईश्वर इति । लक्ष्मी शेषत्वस्य इह शाब्दत्वाय उकारस्य लक्ष्मी वाचकत्वमुचितमित्यभिप्रेत्याह

“अकारेणोच्यते मध्यमाक्षरñog इति विष्णुस्सर्वलोकेश्वरो हरिः । उद्धृता विष्णुना लक्ष्मीरुकारेणोच्यते तथा । मकारस्तु तयोर्दास इति प्रणवलक्षणम्”

(सा।सं।) पण्डित सकल मान्यत्वं मानदत्वम् - द्वाशेषिणाविति सिद्धेऽपि शेषित्वस्य व्यासज्य वृत्तितोक्तेः किं फल मित्यत्राह - अग्नीषोमीयेति । उकारस्यावधारणार्थत्वे पत्नीं प्रति शेषत्वमार्थम् - कठश्रुति परामर्शेतु शाब्दमेवेत्याह । मध्यमेति “अकारेणोच्यते विष्णुस्सर्वलोकेश्वरो हरिः । उद्धता विष्णुना लक्ष्मी रुकारेणोच्यते तथा । मकारस्तु तयोर्दास इति प्रणव लक्षणम्” - ॥।

मूलमन्त्राधिकारः

[[४९]]

मूलं। शेषत्व Long। ५ उपकार प्रधानsi upps परोपकारार्ह६०५ - D♚mgi परगतातिशयाधानेच्छयोपादेयत्वमेव यस्य स्वरूपं स शेषः - “परश्शेषी” श्रीभाष्यकार in अरुळिच् चॆय्दार् -

॥।

(सा।दी।) ढाळगा असं लक्षण

jogu♚pouorm]ss Gumn शेषभूत LofBDÈ&& प्रधानsupp us

शेषि प्रयोजनोपयुक्त

प्रधान

@लंmल परगतेत्यादि - श्रीभाष्यकारकं

। शेषत्वा

अवान्तर प्रयोजनं सिद्धिकं

ऎऩ्ऱु

की उपकारार्थ

लक्षणमव्याप्त

ढाकी - अवान्तर प्रयोजनं सिद्धि ५१ - @लं लक्षणं श्रीभाष्यकाराभिमतQLD m स्वप्रयोजन प्राधान्यानिवृत्तिमात्र

तात्पर्य॥॥। कलङ्क। - शेषिगतorror अतिशयjmgujri (@su) इच्छेun स्वीकारत्वDur@gmi & स्वरूपम् अम्। शेषQ/LDÖ शं लक्षणवाक्य / Giri - शीला पदयोजना व्यावर्त्यादिनां श्री

भाष्यादिकीं कंG

॥।

(सा।स्वा।) प्रणव♚लीCoub इति शेषः - जीवकं शेषत्वं ३२। GC Lon ? शेषत्व ? स्वप्रयोजनाभिसन्धिं विनापरातिशयाधायकत्व १ mi? जीवळा चेतनतया स्वप्रयोजनाभिसन्धिमान् Apn? GTQJi - शेषत्व LIII इति । प्रधानDns इति - शेषिगतातिशयCLD परमप्रयोजन Lonsurro स्वप्रयोजनमप्रधान Grg श्रीभाष्यकार प्रकारान्तरेण शेषत्वनिर्वचनं पण्णानिऱ्क ऎत्समागविप्पडि Aaiकूडुमो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् - इत्तै इति - श्रीभाष्यकार (ऊं ५० प्राधान्येन परगतातिशयाधानेच्छयोपादेयत्वमेव शेषत्वQ/LD/ तात्पर्य मागैयालेयिरण्डुम् अरि मागैयालेयुम् or मिल्लैयॆऩ्ऱु करुत्तु - इप्पडि उपकारं लक्ष्मीवाचकLDING निर्विभक्तिक LOITS & Corr? - ॥।

(सा।प्र।) एवं भूतं शेषत्वं किंरूपमित्याकाङ्क्षायां पर प्रयोजनैक परम प्रयोजनकत्वमिति निष्कृष्य दर्शयन् साम्प्रदायिकत्वमप्याह । शेषत्व इत्यादिना लक्षणगतपदानां व्यावर्त्यकीर्तनं पुरुषार्थकाष्टाधिकारव्याख्याने द्रष्टव्यम् - ननु प्रणवविवरणे “अकारेणोच्यते विष्णुः” इति श्रुतिवाक्ये अकारो कारयोष्षष्ठ्यन्तत्वावगमाच्छेषत्व वाचक चतुर्थ्यन्तत्वाभावात् -

[[१]]

॥।

(सा।वि।) इति कठश्रुतिवाक्यम् - शेषत्वलक्षणमाह शेषत्व इति - प्रधानमं स्वोपकारं प्रधानत्वेनानाश्रित्य । स्वोपकारमनाश्रित्येत्युक्तो शेषभूतस्याप्यवान्तर प्रयोजनसिद्ध्या लक्षणमव्याप्तं स्यात् - अतः प्रधानons इति - अवान्तर प्रयोजनस्य शेषि प्रयोजनोपयोगित्वात्प्रधानं न भवतीत्याहुः मित्रादीनां परोपकारार्हत्वेऽपि प्रधानभूतस्योपकारमपेक्ष्य परोपकारार्हत्वान्नातिव्याप्तिः भाष्यकाराणामपीदमेव लक्षणमभिमतमित्याह । नं परगतेति - शेषिगतातिशयाधानेच्छयोपादेयत्वमेव यस्य स्वरूपं स शेष इत्यस्यापि प्रयोजन प्राधान्याभावे तात्पर्यम् - इह कठश्रुत्यनुसारेण -

(सा।सं।) इति कठवाक्यम् । यस्य स्वरूपमित्यंशविवरणपरोपकारार्हDI६०५ इत्यनेन उपकार विरहदशायामव्याप्तिः परिहृता - कठ श्रुत्यनुसारेण प्रणव योजनायां विभक्त्यश्रवण -

॥।

[[५०]]

मूलं । यी

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

सम्बन्धसामान्य की

तादर्थ्य m

श्रुति Canmor षष्ठीद्विवचनं लुप्तम्

अपेक्षित Door विशेष मण्डी विश्रमिकं ऊं कण्ठाळ चतुर्थीद्विचनom लोपिकं की की

प्रवृत्तैunoor षष्ठिन प्रमाण सिद्धomi उपयुक्त Door सम्बन्ध विशेषं व्यक्त

(सा।दी।)

“मकारस्तु तयोः” ढग लुप्त

अवोः नान

इत्यादि - श्रीसम्बन्धं शाब्दDoor पक्ष की षष्ठीद्विवचनम् । कण्ठी - अश्च उश्च अवौ तयोः अवोः mm विग्रहम् ।

लुप्तषष्ठी तादर्थ्यवाचिQwormni - तादर्थ्यरूपसम्बन्धविशेष

सम्बन्धेत्यादिwn६ - सम्बन्ध सामान्येषष्ठीwmi प्रमाणबल ♚ पर्यवसि कण्ठ ऊं SL २१। “तयोर्दासः

[[९९]]

नढाकी श्रुत्यनुगुणws षष्ठीद्विवचनं लुप्तQDongi। मी अर्थानुगुण्य चतुर्थीद्विवचनं लुप्तQLD/Li

• तादर्थ्य Lom इत्यादिws - चतुर्थिunoon।

याऩ

(सा।स्वा।) अकारादुपरि लुप्त चतुर्थी लक्ष्मी निरूपित शेषत्वबोधिकैं? मी उकारादपि चतुर्थी विभक्ति लुप्तैQusing पृथक्पृथक्शेषत्वबोधिकै unsumo “उभयाधिष्ठानं चैकं शेषित्वम्” ६७६ठा की। विरोधिung? “मकारस्तु तयोर्दासः” । श्रुति षष्ठीविभक्ति श्रुतिwni कं तद्विरुद्ध विभक्त्याश्रयणमसङ्गत? नवगमन

इति -

ungl ? गण

विशेष

मं प्रसङ्गिwn?

षष्ठीद्विवचन सम्बन्धसामान्यं Campions) शेषत्वस्वरूप शोधन য&&&pri - इति - Quiqui प्रमाणान्तर परामर्श विश्रमिकंssomsun मन्त्रकिं नैरपेक्ष्येण स्वरूपशोधकत्वं गङ्गानंষnir- तादर्थ्य इति - विभक्तिलोपे कल्प्ये अपेक्षित विशेष समर्पक

[[१]]

॥।

(सा।प्र।) भगवच्छेषत्वमपि न सिद्ध्यतीत्यत्र सम्बन्ध सामान्ये प्रवृत्ता षष्ठ्यपि “शेषो हि परमात्मनः अस्या मम च शेषं हि” इत्यादि प्रमाणसिद्धे समर्पणपरयोजनायामप्युद्देश्यत्व ज्ञापनार्थमपेक्षिते शेषत्वरूप सम्बन्ध विशेषे पर्यवस्यतीत्याह - इत्यादिना । एवं षष्ठ्यन्तत्वमुक्त्वा तस्याः प्रमाणन्या याभ्यां चतुर्थ्यन्त पर्यवसानोक्तेरपि स्वरूप पर शेषत्व प्रतिपादनानुगुणविभक्तियोगोक्ति रेवोचितेति शेषत्व वाचक चतुर्थी द्विवचनान्तत्वं वेति वदन् शेषत्वस्य दासपदेन व्याख्यातत्ववच्चतुर्थ्या अपि षष्ठ्या व्याख्यानमिति न व्याख्यानव्याख्येययोर्विरोध इत्याह तादर्थ्य की इत्यादिना

एवमुकारस्य लक्ष्मीवाचकत्वे जीवानामनन्यार्हशेषत्वं -

(सा।वि।) अ उ इत्यस्मात्कृतद्वन्द्वात् षष्ठी द्विवचनमुत्पाद्यलोपं कृत्वा लुप्त षष्ठ्यास्सम्बन्ध सामान्यवाचित्वेऽपि प्रकृते शेषशेषिभाव सम्बन्धरूपविशिष्टे पर्यवसानं स्वीक्रियतां, तादर्थ्याभिव्यक्तिं प्रति चतुर्थी द्विवचन मेवोत्पाद्यलोपस्स्वीक्रियतां, श्रुतावेवैतद्विवरणरूपायां श्रुतषष्ठ्या विशेषपर्यवसानौचित्यादित्याह गधीमुंली श्रुति इति । नली, आरोप्य - मण्डी, तिष्ठतीत्येवं हि स्यात् -

॥।

(सा।सं।) बीजमाह - @ इति । विशेष मङ्की, “अस्या मम” चेति प्रमाण प्रसिद्धे शेषत्वे । सम्बन्धान्तराणामपि प्रमाणप्रसिद्धत्वादपेक्षिता इत्युक्तिः । सम्बन्ध सामान्यार्थक षष्ठीलुप्तता पक्षे सम्बन्ध विशेषस्याक्षेप्यत्वात्तस्याभिधानिकत्वाय चतुर्थ्येवेह लुप्तेत्याह । तादर्थ्यमिति । तादर्थ्यं व्यक्त

मूलमन्त्राधिकारः

[[५१]]

मू Gung लुप्त on or चतुर्थी द्विवचन मण्डी

विवरण कीलकण्ठ

दासगी श्रुति - Quig हविरुद्देश्य देवताद्वन्द्वनं श्री हविस्सु Guruj D) आत्माशेषG।Doog अवधारण अर्थ-यान्नीयाङ्कंएं शुन्य आत्मा

अनन्यार्हनिरुपाधिकशेष

(सा।दी) पक्षñकी व्याख्यान Lorror श्रुतिuji C♚

षष्ठी GOLD? (@supri - Cung। लुप्तमित्यादिuni - चतुर्थ्यर्था द्वित्व विवरिकीQ४ - २१&&ó दासगङ्ग की श्रुति “मकारस्तु तयोर्दासः” - उकार श्रीवाचक पक्ष कुंली अवधारणं आर्थ GILDढङ्गी - @ हविरित्यादि। हविस्@ii Gur, हविस् उभयशेष

@ruji up, कण्ठोक्त माऩ इरुवरैयुम् uppuns - आर्थ, प्रमाणान्तरबल अर्थतस्सिद्ध ं - “२_sror Gumb इत्यादि प्रमाणान्तरम् शाब्द । आर्थक फलितं अर्थ अनQuri। शान्तीयाङ्कं - अनन्यार्ह अवधारणार्थ - निरुपाधिकळं -

(सा।स्वा) विभक्तिलोप एव कल्प्यते । ८। Qqw

i -

षष्ठीद्विवचनान्तश्रुतिवैरूप्यं प्रसङ्ग इति-“मकारस्तु तयोः” । एतावन्मात्रं श्रुतिuji चतुर्थीविभक्तिविवरण

wnGHT? ढाङ्गगढ्]( Glmong दासः ढाङ्ग अधिकं प्रयुक्त विरोध@um - Q उकारं लक्ष्मीवाचकQLG Com? Cung। उकारार्थावधारणww Q आत्माकं अन्य लjuji unp शेषत्वं वरि तुामागादो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् - इति- GLIB

Q २४५ शेषonion ढाढळाळी शङ्कावारणार्थं दृष्टान्तोपादानम्आर्थिकावधारणसिद्धिurous किञ्चिद्विलम्बेन अन्यशेषत्वशङ्कै छDGQ-४ QgCD शेषQILD अवधारणं ८२GCom? अन्यoruji u♚♚ कर्मकृतशेषत्व Dumr ? निरुपाधिकशेषत्वं विभक्त्यर्थ LIST अकंিত अन्ययोगव्यवच्छेदं JnGL आत्मा मंळं शेषशूतङ्ग - अन्य कञ्छ निरुपाधिकशेषा@morm वाक्यभेदं प्रसङ्गि ? वाचकशब्दाभावान्निरुपाधिकत्वं लळा ĐnGuor? GT६ंাTQJQsummit। @ajisa इति । निरुपाधिकत्वम्, उपाधिकथनाभावसिद्ध Luq अनन्यार्हत्वं अवधारण

(सा।प्र) न सिद्ध्येदित्यत्र सर्वंवाक्यंसावधारणमिति न्यायसिद्धावधारणात्तसिद्धिं वदन् आग्नाावैष्णवैन्द्राग्ना ष्वव सन्नियोगशिष्टन्यायाल्लक्ष्म्याश्शेषत्वनिवृत्तौ भगवतोऽपि शेषत्वं निवर्तेतेत्यभिप्रयन्नाहहविरुद्देश्येत्यादिएवमनन्यार्हत्वांशस्यार्थत्वमुक्त्वां

(सा।वि) अतः अश्च उश्चेति द्वन्द्वे उ इत्यस्य घिसञ्ज्ञकत्वेन पूर्वनिपातार्हत्वेऽपि घ्यन्तादजाद्यन्तं प्रतिषेधेनेति अ इत्यस्य व्यपदेशवद्भावेन अजाद्यदन्तत्वात्पूर्वनिपात इति द्रष्टव्यम् - अस्मिन्पक्षे कथमवधारणलाभ इत्यत आह- QQ हविरुद्देश्येति । निष्कृष्टार्थमाह । ऊना इति ।

(सा।सं) DIऊं ॥ इत्यर्थः । अस्यां योजनायाम् उपजीव्य श्रुतिविरोधं परिहरति । चतुर्थ्येव श्रुता चेन्न विवरणश्रुत्यपेक्षा। लुप्ता तदपेक्षैवेति न विरोध इति भावः । तर्ह्यवधारणलाभः कथमित्यत्राह

इति । प्रयोजनाधिक्यलाभादिहान्ययोगव्यवच्छेदस्यैव शाब्दत्वमाह

[[५२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - ळं मध्यमाक्षरं श्रौतप्रयोग

अवधारणपर LG क्रं दम्पति लालकं

अन्ययोगव्यवच्छेदक शाब्दम् ।

निरुपाधिकशेष (१०६) शङ्कि अन्यoorii u♚♚ शेषत्वं स्वरूपप्राप्त organo यथावस्थितात्म ज्ञान(mg]कं तदीयपर्यन्त DIs देवतान्तरस्पर्शं निवृत्त -

(सा।दी) ढाङ्गmg/ उपाधिनिर्देशाभावात्सिद्धार्थ। प्रमाणप्रयोजन ji sari miLqग उकार । कंल अर्थान्तर Gsi - मध्यमाक्षर GILI की - श्रौतप्रयोग ?

शळं

Long “तत्सूर्यस्तदुचन्द्रमा” इत्यादि-निरुपाधिकशेषQLD शङ्कित, सोपाधिकशेषत्वpog-p शनलकण्ठ अन्यलjiupp अन्ययोगव्यवच्छेद ? अन्यप्रतियोगिकशेषत्वव्यावृत्तिः । अन्ययोगव्यवच्छेदलंला फल अनी Quini - अन्य इत्यादि - D♚ल, अवधारणार्थोकार♚$@n

(सा।स्वा) लब्धLDI smogi प्रणव उक्तप्रकार। एकवाक्यत्वं GOLD ५० Qiquorujib up आत्मा शेष Lung अवधारणम् आर्थ अवधारणं कदाचिच्छाब्द GLD GGGLom ? उकारस्य लक्ष्मीवाचकतायां कठश्रुतिवदवधारणार्थकतायां प्रमाण? ढाळगा Gumri - श्रौतप्रयोग इति - “तत्सूर्यस्तदु चन्द्रमा” इत्यादि प्रयोगjgCoumiiq - प्रयोग_ggib प्रयोजनवदर्थनं ६६ निष्प्रयोजनावधारणार्थकत्वं मां ८०G GLon? । शङ्किऊण्ठ क्रं दम्पति ८६० ना इत्यादि-उदीर्णशङ्कावारणार्थमार्थिकावधारणकल्पनापेक्षया शङ्कानुत्पादप्रयोजनाय शब्दावधारणं JCQLDM]&♚५] - निरुपाधिकेति - सोपाधिकशेषत्व (GI - अन्यojp निरुपाधिकशेषत्वव्यवच्छेदं गण देवतान्तरgujib तदीया औपाधिकशेषत्वमनुमतonosurãं परमैकान्तिकंळं देवतान्तरादिशेषत्वं our प्रसङ्गिung? GTQJ(ठं @suprit - @लं इति - यथावस्थितेति - अज्ञानिकं देवतान्तरादिशेषत्वं प्रसक्त

परमैकान्ति अन्यशेषत्वं स्वरूपप्राप्त

वर

morning sung निवृत्त Googl छलङ्का। Ququmठी भागवतशेषत्व pib अन्ययोगव्यवच्छचेतनं goily प्रसङ्गिung?

[[९९]]

(सा।प्र) अकारस्यैव लक्ष्मीविशिष्टवाचकत्वपक्षे तस्य शाब्दत्वं वदन् “तदेवाग्निः” इत्यारभ्य “तदु चन्द्रमाः

तदेवर्तन्तदुसत्यमाहुः तदुहवा एते ब्रह्मवादिन” इत्यादिषु सिद्धमुकारस्यावधारणार्थत्वं प्रदर्थ्यानन्यार्हशेषत्वज्ञानफलमैकान्त्यमित्याह - ूळं मध्यमाक्षरमित्यादिना

(सा।वि) अनयोर्द्वयोरित्यर्थः - “तदेवाग्निस्तद्वायुस्तत्सूर्यस्तदुचन्द्रमा” इति श्रुतावेवकारस्थाने उकारप्रयोगादवधारणार्थोऽप्युकारःअतोऽन्ययोगव्यवच्छेदस्य शाब्दत्वाय सोऽप्यत्र विवक्षितुमुचित इत्यभिप्रेत्याह - ूळं मध्यमाक्षरमिति - दम्पतिलाQumji, एतद्दम्पति व्यतिरिक्तानाम्

अत्रावधारणबलादन्यशेषत्वनिवृत्तौ तदीयवर्जनपर्यन्तं सिद्ध्यतीत्याह- C इति -

(सा।सं) ूळं मध्यमेति। “तदुचन्द्रमा” इति श्रुतौ उकारस्यावधारणार्थकत्वाच्छ्रौतप्रयोग♚ल

मू

मूलमन्त्राधिकारः

भगवदभिमत १६०] भागवतशेषत्व

पुरुषार्थ काष्ठ Cosmoon Comi। Qug अयोगव्यवच्छेद(pi कालसङ्कोचं

ईश्वर_०१५ पृथक् सिद्ध्यनर्हविशेषणomiß -

६० अन्यशेषत्वदोषं

[[५३]]

अन्ययोगव्यवच्छेदं शाब्द wrsi Gupprov

सिद्ध - goशेषत्वायोगव्यवच्छेद

(सा।दी) भागवतशेषत्व (Lus अन्यशेषत्वं कीiq Gurj?

भगवच्छे षत्वविरोधा अन्यशेषत्व

म

(@gui त्याज्यम्

श्री। भगवदमिमतेत्यादिumi भागवतशेषत्व किञ्छ अनुगुणम् भगवदभिमत उकारलं कण्ठ अन्ययोगव्यवच्छेदमार्थ।org/ अयोगव्यवच्छेदं लुप्तचतुर्थि शेषत्वं Gangbang कालसङ्कोचं QUILDC सिद्धQLDi - @ium अन्ययोगेत्यादिuni - अयोगव्यवच्छेद LOTTQJBI? शेषत्व♚लQL सर्वकालसम्बन्धम् - अयोगव्यवच्छेदं चेतन फलितंल अर्थलं श्रनुनीQuit - @शेषत्वेत्यादिwn पृथक्सिद्ध्यनर्हविशेषण,

अरुळिच्चॆय्गिऱार्

अपृथक्सिद्धविशेषण origin

शेषभूत कळैप्पऱ्ऱ

(सा।स्वा) गगन - भगवदभिमेति - Qium अन्य ढग शङ्कि ऊं ॥ अन्ययोगव्यवच्छेदं विवक्षितं दिव्यदम्पति ripp शेषंr कदाचिच्छेषQrmio पर्यवसितं । कदाचिच्छेष [D] mm शङ्कः ? मन्त्रकुंली अकिन्तु निवर्तकशब्द? ( Gri - इति

गण काल कुण्डी शेषत्व QLD सङ्कोचकशब्दwww।mulg।giuq शेषत्वस्वरूपं प्रणवार्थी जीवात्मा भगवच्छरीरत्वं “व्यापकादर्शदृष्टे

ऎऩ्ऱु मन्त्रप्रकाश्यQILDङ्ग। Glमान। विरोधि ? गगनpri - Qvvशेषत्वेति पूर्वं गगक्क। फलितार्थकथन

विरोधQuo♚ - पृथगिति -

[[४६]]

[[९९]]

(सा।प्र) अन्यशेषत्वव्यावर्तकोकाराद्द्भागवतशेषत्वस्य व्यावृत्त्यभावं पूर्वोक्तं बहुग्रन्थव्यवहितत्वात्म्यारायति भगवदित्यादिना अवैष्णवनमस्कारादवमानाच्च केशवे। वैष्णवे परिवादाच्च पतत्येव न संशयः’ इत्यादिभिस्स्वरूपनाशक तयावगतस्यान्यशेषत्वस्य व्यावृत्तिः प्राधान्येनावगन्तव्येति तस्याः शाब्दत्वादयोगव्यवच्छेद आर्थ इति वदन् तदनुसन्धानफलं चाह

Que अन्येत्यादिना ।

(सा।वि) एतदवधारणेन भागवतशेषत्वं निवर्तेतेति भ्रान्तिं वारयितुं पूर्वोक्तं स्मारयति - भगवदभिमत LDI or इति - अन्ययोगव्यवच्छेदः, अन्यैस्सहशेषत्वस्य सम्बन्धव्यावृत्तिः - स्वनिष्ठशेषत्वस्यान्यनिरूपितत्वाभाव इति यावत् - अयोगव्यवच्छेदः, सर्वेषु कालेषु शेषत्वस्य भगवतानिरूपितत्व सम्बन्धाभावव्यवच्छेदः तदेवाह - अयोगव्यवच्छेद इति - कालसङ्कोचक, राजादिषु भृत्यादेः भृत्युपाधिकशेषत्वस्य कालमर्यादाधीनत्वादयोगव्यवच्छेदो नास्ति। किन्त्वत्यन्तायोगव्यवच्छेदः। इह तु स्वरूपप्रयुक्तत्वाच्छेषत्वस्य कालादिकं परिच्छेदकं नास्तीत्ययोगव्यवच्छे दसिद्धेरित्यर्थः पृथक्सिद्ध्यनर्हविशेषण।omi इति - अपृथक्सिद्ध -

(सा।सं) इत्युक्तिः - अयोगव्यवच्छेद

सिद्धमिति - अर्थसिद्धमित्यर्थः - अर्थसिद्धस्याप्ययोगव्यवच्छेदस्य किं प्रयोजनमित्यत्राह - Qv शेषत्वेति । न चेन्नियमेन शेषत्वाभावाच्छरीरत्वं

[[५४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - Con♚mlon चेतनद्रव्य

अचित् किं

शरीरत्वं प्रकाशितम् - तृतीयाक्षर rig

उक्तन शेषत्वा

“मकारं जीवभूतं

अवश्यानुसन्धेय ६०६०१ जीवन (गणीLG (ग) कङ्कण आश्रयDI६०] सर्वñji उपलक्षितङ्की - जीवात्मवाचक तु शरीरे व्यापकं न्यसेत्” ना

(सा।दी) द्रव्यकं मं विशेषिकं Glucom सूचितम् - अचित्gjguru, Lomsurroup शरीर। विवरिकण्ठलं की। श्री प्रथमम् कीpri - तृतीयाक्षरमित्यादि ७]काढणL६१६०८ - चतुर्थि

गुणादिकं पृथक्सिद्ध विशेषत्वेऽपि शरीरत्वDow देहGGG - देहं चेतन पृथक्सिद्धविशेषण

उकारलं व्याख्यानं गळणी GuDa तृतीयाक्षर ०

मकारमुपलक्षणori अचित्guji Gकीला - जीवा गाळ, जीववर्गलं मुख्याभिधानेन LG कं उक्ता शेषत्वा मङ्गल। सर्वjmguji, अचिद्वर्गjmguy

GLD१६०८। मकारलं । जीववाचकत्व QC Gug आशङ्क प्रमाणपूर्वक LDIT & उपपादिकङ्कीmri - g। जीवात्मेत्यादिuni मकारं जीवभूतमिति - जीवभूतं, जीववाचक Quormulg

(सा।स्वा) तथा च पृथक्सिद्ध्यनर्हविशेषणत्वे सति द्रव्यत्वं शरीरलक्षण QILD ५५ - अचित्/कं इति - सर्वशरीरलंं/कंÚurpuq - मी तृतीयाक्षरQLD

चेतनवस्तुशेष QILD) सिद्धिकं

असिद्धLDIB प्रसङ्गिung? मकारमचेतनवाचक

मी? चेतन

अचेतन

मन्त्री शेषत्वम् अङ्कलगा

BnLp? ढाढाना](५ @suri - तृतीयाक्षरमिति - अचिद्वाचकशब्द अचित्& Q तन्मुखेन चेतन कृाळा उपलक्षिकं की? ढग की ल शङ्कावारणार्थम् @rijG अवश्येत्यादि - जीव, जीववर्ग Quormug - उक्तेति - चतुर्थि उक्त@jpg - मकारं जीववाचक की गpr तदभिधानमुखेन अचेतनं । कं छ उपलक्षकQLD? किं प्रमाण LDTECT ?

LD IT

LDIT

जीववाचकQLD - इति - जीवभूतं, जीववाचकभूत GL-

pri -

(सा।प्र) अथ तृतीयाक्षरस्यार्थमाह - तृतीयाक्षरमित्यादिना - गाठलं कळा मुखं कृत्वा अजहल्लक्षणयेत्यर्थः - मकारस्य जीववाचकत्वे सिद्धे तन्मुखेन शेषत्वाश्रयभूतकृत्स्नोपलक्षकत्वं स्यात्तदेव कुत इत्यत्र मकारस्य जीवबोधकत्वे प्रमाणं मकारबोध्यत्वफलं च दर्शयन् शरीरवाचिपदानां शरीरिपर्यन्तत्वेन मकारस्य भगवत्पर्यन्तत्वे भगवत एव भगवच्छेषत्वप्रसङ्गं च परिहरति - २ जीवात्मेत्यादिना

(सा।वि) विशेषणत्वेन प्रतीतस्येत्यर्थः - अचित् (LIC), देहस्यापृथक् सिद्धत्वाद्यथात्मनश्शरीरं देहस्तथा चेतनद्रव्यमपि परमात्मापृथक्सिद्धत्वात् परमात्मनश्शरीरम्। अपृथक्सिद्धगुणादेश्शरीरत्वं नास्तीति सूचयितुं द्रव्यjg।कं इत्युक्तम् - मकारार्थमाह । तृतीयाक्षरमिति - गीता तत्पुरस्कारेण - वाच्यभूतजीवद्वारा तत्सम्बन्ध्यचेतनमपि छत्रिन्यायेन लक्षयेदिति भावः - मकारमित्यादि - जीवभूतं, जीववाचकम् ।

(सा।सं) न सिद्ध्येदिति भावः सिद्धिस्स्यादिति भावः

सर्वjmguji इति - नोचेत्तृतीयाक्षरानुपस्थिताचितश्शेषत्वा-मूलमन्त्राधिकारः

[[५५]]

मू - “पञ्चार्णानां तु पञ्चानां वर्गाणां परमेश्वरः । संस्थितः कादिमान्तानां तत्त्वात्मत्वेन सर्वदा” ना “भूतानि च कवर्गेण चवर्गेणेन्द्रियाणि च । टवर्गेण तवर्गेण ज्ञानगन्धादयस्तथा ॥ मनः पकारेणैवोक्तं फकारेण त्वहङ्कृतिः। बकारेण भकारेण महान्प्रकृतिरुच्यते ॥ आत्मा तु समका (रेण) रोऽयं पञ्चविंशः प्रकीर्तितः । ६१६गळं तत्वसागरसंहितादि पञ्चविंशतितत्त्व [१५ (६) ५१० ककारं ८०४ßmgjg] अक्षर वाचकाला सिद्धम् -

मुदलाऩ

[[९९]]

(सा।दी) पञ्चार्णानामिति, पञ्चवर्णानां पञ्चानां वर्गाणां कादिमान्तानां वर्णानाम् ढाळा, “तत्त्वात्मत्वेन’ वर्णानां वाच्यतया स्वसम्बन्धीनि यानि तत्त्वानि पृथिव्यादीनि प्रत्यगात्मपर्यन्तानि तेषामन्तरात्मत्वेन सर्वदा परमात्मा स्थितः ढाङ्गpig। भूतानि चेत्यावि - कवर्गेण, क, ख, ग, घ, ङ, वर्णैःक्रमेण पृथिव्यादिभूत का उक्तrijgir चवर्गेण, च, छ, ज, झ, ञ - वर्णैः इन्द्रियाणि, वाक्पाणि पादपायूपस्थाख्यानि कर्मेन्द्रियाणि क्रम♚ली ूं। टवर्गेण यथासङ्ख्यं ज्ञानेन्द्रियाणि श्रोत्रत्क्चक्षुर्जिह्वाप्राण नामां ULL। तवर्ग♚ल ं गन्धादिका। गन्धरसरूपस्पर्शशब्द GL। पकारलं मनस् उक्तuorru♚mi - फकारलं अहङ्कारम् उक्त♚। बकार भकार यथासङ्ख्यं महत्। सूक्ष्मप्रकृतिuib GELL। पञ्चविंशतत्त्वDI] आत्माप्रत्यगात्मा पञ्चविंशेन मकारेण Gmai ULL] - जीव मकारवाच्यत्वं फलिलं अर्थ অ@suprri।

(सा।स्वा) पञ्चार्णानां पञ्चवर्णानां पञ्चानां वर्गाणां क, च, ट, त, पवर्गाणां ककारादि मकारान्तानां वाच्यानि यानि तत्त्वानि - तदन्तरात्मत्वेन सदा परमेश्वरस्संस्थितः - पञ्चविंश आत्मा तु समकारः वाचकीभूत मकारसहितः ढग - इन्द्रियाणि, कर्मेन्द्रियाणि - ज्ञानशब्देन ज्ञानेन्द्रियाणि - गन्धादि शब्देन तन्मात्राण्यभिधीयन्ते Que जीवाभिधानमुखेन मकारमचेतनोपलक्षकQLD

&&&QCom? जीवा मकार इतरव्यावृत्ताकार ♚ उपलक्षक Gm? शेषत्वादिभिरीश्वरव्यावृत्त

♚ अचिद्व्यावृत्त गाळ

(सा।प्र) पञ्चवर्णा येषां ते पञ्चार्णाः - भूतानि च कवर्गेणेत्यादिना पञ्चार्णानां

(सा।वि) पञ्च अर्णा वर्णा येषां तेषां पञ्चार्णानां - पञ्चानां वर्गाणां तत्त्वात्मत्वेन, कादिमान्तवर्णानां वाच्यानि यानि तत्त्वानि तदनन्तरात्मत्वेन परमेश्वरस्संस्थित इत्युक्त्वा केन वर्णेन किं तत्त्वमुच्यते इत्याकाङ्क्षायां क्रमेणोक्त्वा “आत्मा तु समकारेण पञ्चविंशः प्रकीर्तितः” इत्युक्तम् - अतो जीववाचकत्वं सिद्धमिति भावः एवमचिद्रव्यादीश्वराच्च वैलक्षण्यं सिद्ध्यतीत्याह

[[१]]

(सा।सं) पञ्चेति - अर्णशब्देनाक्षरमुच्यते। तत्तत्तत्त्वात्मकत्वेनापर्यवसानवृत्त्या वाच्यस्संस्थित इत्यर्थः इन्द्रियाणि चेति। कर्मेन्द्रियाणि चेत्यर्थः - ज्ञान शब्देन ज्ञानेन्द्रियग्रहणम्। गन्धादिशब्देन तन्मात्रपञ्चकमुच्यते।’ सिद्धमित्यस्य जीववाचक GDI इत्यनेनान्वयः । मकार -

[[५६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - ८५५६ जडत्वाचेतनत्वादि दोषाश्रय नाम २६ तत्त्व नाकं का सर्वकारणonsojiळं, सर्वरक्षक ६८६२ji, सर्वशेषिwnaji, प्रथमाक्षरी Common षड्विंशक नील BIL१४ळं जीवात्माojig CoumjunG सिद्धि -

muq

(सा।दी) ूलंलं जडत्वेत्यादि - जडत्वं ज्ञानस्वरूपराहित्यम् । अचित्त्वम्, ज्ञानाश्रयत्वराहित्यम् - आदि शब्द सततविकारित्वादि सङ्गृहीतम् । । १५mg तत्त्वना,

& तत्त्वरूपैurToor प्रकृतिo ४g - अकार सर्वकारण, धात्वर्थल सर्वरक्षक_Dsoquiळं, विभक्त्यर्थं सर्वशेषि/G/०५ - षड्विं शकळा, परमात्मा। “तंषडूिं शमिति प्राहुः सप्तविंशमथापरे” ढाढाल - ज्ञानत्वज्ञातृत्व [१५] मकारार्थं तत्प्रतिकोटिTOT अचिद्व्यावृत्तिः अकाराथपिक्षया शेषत्वरक्ष्यत्व /

Tur

पञ्चविंशवर्णवाच्य ६०। पञ्चविंशवर्णवाच्य

Camps

अचित्।

ईश्वरापेक्षया व्यावृत्तिः षडिशका ईश्वर ६० ६० कं

क व्यावृत्तिसिद्धि १६०५। तत्त्वात्मत्वेन संस्थितः sum मकारं जीवान्तरात्मा भगवत्पर्यन्त DI६०५) मकारवाच्या अकारवाच्यकं छ

(सा।स्वा) ला♚♚ं? Tapri - इति - Q, भूम्यादिurroor २४♚मृ]]ळां तत्त्वं, ककारादि शाळांg वर्णकण्ठ वाच्य / किनापञ्चविंशळा आत्मा पञ्चविंशाक्षर मकार किं वाच्यंा इति

६mq - Qila G

अचिदीश्वरव्यावृत्तधर्मवान् मकारवाच्यonormal सिद्धिinsurं शेषत्वे सति चेतनत्वं, निर्विषयज्ञानत्वे सति शेषत्वं वा, मकारप्रवृत्तिनिमित्त/LD/ सिद्धिकं suno उपलक्षक G५ BnQG - सर्वेति - पूर्वोक्ताकारार्थानुवादम् - चतुर्थि ईश्वर शेषित्वं जीवनं शेषत्वpi Gapjagmulg। षडूिंशका इति - “अन्यश्च राजन् स परस्तथान्यः पञ्चविंशकः । तं षड्विंशकमित्याहुः” इत्यादि प्रमाणमभिप्रेतQLD

@rivg जीववाचिळा मकारं वेदान्तव्युत्पत्ति

तदन्तर्यामिपरĞ) जीवान्तर्यामी अकारार्थ

वाक्यार्थ । बाधितां?

माऩ

summit

शेषभूत

(सा।प्र) इति श्लोको व्याख्यातः

CoumjunG, व्यावृत्तिः

(सा।वि) ूलं इति - लं

जडत्वाचेतनत्वाद्याश्रयाचिद्रव्यरूपचतुर्विंशति तत्त्वेभ्यस्सर्वरक्षका-

कारवाच्य षड्विंशतत्त्वात्परमात्मनः पृथक्त्वेन ज्ञानस्वरूप ज्ञानाश्रयत्ववाचि मकारेण आत्मा तु समाकारेण पञ्चविंशः प्रकीर्तित इत्युक्त्या । CoumjLG, पार्थक्यम् - सिद्धि, सिद्ध्यति। ननु सर्वतत्त्वान्तरात्मत्वेन परमेश्वरस्स्थित इत्युक्त्या तस्य शरीरत्वाच्छरीरवाचिशब्दानां शरीरिपर्यन्तत्वान्मकारस्यापि परमात्मपर्यन्तत्वे परमात्मनः परमात्मशेषता स्यादित्याशङ्कयाह

(सा।सं) वाच्यता कथनेन जीवे फलितमाह ।

इति । प्रणवनमसोर्विद्यमानमकारयोर्नारशब्दस्य

च पञ्चार्णानान्त्वित्युक्तविधया विशेष्य पर्यन्तत्वे मन्त्रे अन्वयदौर्घट्यात्तेषां विशेषण

मूलमन्त्राधिकारः

[[५७]]

मू - कङ्क्री मन्त्रल (६) मकार नारशब्द(pii निष्कर्षविवक्षै६) विशेषणमात्रपर (१८६६- (सा।दी) शेषभूता GLCg? (Guri - लंड़ी मन्त्रल इत्यादि - मकार/i१८६, प्रणवनमस्नी) इति शेषः - निष्कर्षविवक्षैwn? - অय? शब्दानां द्विविध[i] ना निष्कर्षक/iGGIT अनिष्कर्षक/iGarmi - शं निष्कर्षक [STITUT ? विशेषणमात्रवाचिका गोत्वादिशब्द /i] ना अनिष्कर्षक STGT ? विशेष्यपर्यन्ताभिधायिबा गवादिशब्द [i] ना अळं नियतनिष्कर्षक [i) Gromi, वैवक्षिकनिष्कर्षकri१८५@mi द्विविधना - अनं नियतनिष्कर्षक [i) BITTQT ? नियमेन निष्कर्षकाisarmulgi - यथा गोत्वादिना - वैवक्षिक निष्कर्षका ? विवक्षिßs Curr निष्कर्षक/iGITL यथा शुक्लादिशब्द/rin - Qo शुक्लादि शब्दान्ना विवक्षि गुणमात्राभिधायिsarmi अन्यथा गुणिपर्यन्तorum - यथा पटस्य शुक्लः शुक्लः परः इति - निष्कर्ष।Droug।? विशेषणमात्र लण्ड वर्तिनं०५ - अनिष्कर्षक गवादि शब्द/i] गोत्वादिजातिou गलीLG G६ गोव्यक्ति वर्ति शुक्लशब्दं शुक्लगुण लंल कं ळगलीLGऊं ूङ्ग पटादिव्यक्तिबा । देवमनुष्यादि शब्द ॥ का देवत्वादि जातिoujib तत्तत्पिण्ड/ii८६oruji गली सङ्ग तत्तत्पिण्डविशिष्टात्मा कंलना @mi_ji, लौकिकवैदिक सर्वशब्द/ तत्तज्जातिsoruji, तत्तत्पिण्ड/risonaruji, तत्तदात्माßsmaruji, LG सर्वान्तर्यामिuinor परमात्मा

शारीरिक शास्त्रसिद्धons@rig♚p मकार[i], नारशब्दळं, परमात्मपर्यन्त LI Color qu] ऊञ्छ ूलंल निष्कर्षविवक्षैr परमात्मपर्यन्त परमात्मविशेषणभूतजीवमात्र

वाचकान्नी कङ्क - मकारं जीव

(सा।स्वा) की इति - शब्दा द्विविधाः - अनिष्कर्षका निष्कर्षकाश्चेति - अनिष्कर्षका गोशब्दादयः निष्कर्षका अपि द्विविधाः - नियतनिष्कर्षका वैवक्षिकनिष्कर्षकाश्चेति - आद्याः गोत्वजातिशब्दादयः

द्वितीयाः विवक्षायां विशेषणमात्रपराः तदभावे विशेष्यपर्यन्ताभिधायिनश्च । यथा शुक्लादि शब्दाः

देहि घटस्य शुक्ल इति विशेषणमात्रपरतया प्रयुज्यन्ते - विवक्षाभावे पट शुक्ल इति विशेष्य पर्यन्तबोधकाः तद्वत् @ri५ळं मकारनारशब्दा निष्कर्षविवक्षया विशेषणमात्रपर rising CoumjLG सिद्धि@gi शेषत्वे सति चेतनत्वं ज्ञानत्वं वा प्रवृत्ति निमित्त प्रकृतिभिन्नत्वे सति अणुत्व (pi प्रवृत्तिनिमित्त

निर्बन्ध

प्रकृतिभिन्नाणुत्वं जडत्वेऽपि

निर्बन्ध CLIT? ज्ञानत्वचेतनत्वादिकं मकारार्थ GD

(सा।वि) कुण्डी मन्त्र इति - मकार इति - प्रणवनमश्शब्दस्थमकाराविति भावः नारशब्दं निष्कर्षविवक्षैuTC), सर्वशब्दानां भगवत्पर्यन्तत्वेऽपि नारायणशब्दे सर्वतत्वान्तर्व्याप्तिदर्शनार्थं नारशब्देन शरीरकेवलनारवर्गप्रतिपादनमेव यथा स्वीक्रियते तथेहापि केवलजीवपरत्वमेव न विशिषृपरत्वमिति भावः ज्ञानस्वरूपत्व, ज्ञानगुणकत्व, वाचकत्वं मकारस्य कथमित्यत्र -

(सा।सं)मात्रनिष्कर्षकतेत्याह - शकील मन्त्र इति -

[[५८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

१ मू- ६१ अक्षरं व्याकरण प्रक्रियैowi uning “मन ज्ञाने” इत्यादि धातुकं

“ज्ञोऽत एव”

अणु १६ जीवात्मा

निष्पन्नLDIron

की अधिकरण की Ligu ज्ञानस्वरूप on Lori, ज्ञानगुणक Domi,

BITLQLD?

। अक्षर LD

मन् अवबोधने - मन परिमाणे गृहीतम् - निष्पन्नं, सूत्रम् - कण्ठ अर्थम्, ज्ञः, जीवात्मा ज्ञातैव । शाकं - अत एव, की अधिकरण की ६०१११४६०५ - ज्ञानमेव

@♚ज्ञान स्वरूपत्वकथन

(सा।दी) स्वरूप ñng bमुख Brijकी। मन ज्ञाने - आदिशब्द सिद्धQpq - ज्ञोऽत एवं अस्मादुक्तादेव हेतोः - श्रुतेरेव हेतोः स्वरूपं यस्य सः ज्ञानस्वरूपः ज्ञानं गुणो यस्य सः ज्ञानगुणकः आनन्दस्वरूपत्वpii सिद्धिकं Gopi

—

जडव्यावृत्ति सिद्धिकं &LITCH?

[[९९]]

(सा।स्वा) उपपन्नDISI चतुर्विंशतितत्वव्यावृत्ति सिद्धि GTÔো(নÈQFuji - अक्षरमिति - मनज्ञाने इत्यादीति - आदि शब्देन मन परिमाणेति धातु ग्रहणQILDormiq - निष्पन्नेति मन ज्ञान इत्यादि धातुभ्यः “उणादयो बहुलम् " इति वा “अन्येभ्योऽपि दृश्यत " इति वा ड प्रत्यये टि लोपे बहुलं शिं दसीति प्रत्ययाकारलोपेऽम् इति भवति तत्र भावार्थे प्रत्यये ज्ञानस्वरूपत्वं कर्त्रर्थे प्रत्यये ज्ञानगुणकत्वं च सिद्ध्यति ळालं । - ज्ञोऽत इति - “नात्मा श्रुतेः इति पूर्वसूत्रादात्मेति पदमनुषज्यते - आत्माज्ञः ज्ञातैव - अत एव, श्रुतेरेवेत्यर्तः । मन परिमाणे इति धातुनिष्पन्न की) अणुत्वं मकारार्थ QLD११५५ लं व्याकरणव्युत्पत्तिपरामर्श कङ्क्री ज्ञानत्वचेतनत्वादिक्षा मकारप्रवृत्ति निमित्त DIG जडत्वव्यावृत्ति सिद्धिकं लम्म्।

Qiuq। ज्ञानस्वरूपQLD सिद्धि प्रतिकूल ज्ञानात्मक सिद्ध की। नित्य ।

मा

ऩा

(सा।प्र) मन ज्ञाने इत्यादीति । मन् अवधारणे - “माङ् माने” इत्यादि रादिशब्दार्थः ज्ञोऽत एवेति - “एष हि द्रष्टा, श्रोता, घ्राता, रसयिता, मन्ता, बोद्धा, कर्ता, विज्ञानात्मा पुरुषः” इति श्रुतिपरामर्शपूर्वकं स्वरूपतो गुणतश्च ज्ञानस्वरूपत्वसमर्थनरीत्येत्यर्थः । “ज्ञानानन्दमयस्त्वात्मा ” इत्यादि प्रमाणादात्मनस्सुखरूपत्वसिद्धेस्सुखस्य चानुकूलज्ञानरूपत्वात् ज्ञानस्वरूपत्वोक्त्येव सुखरूपत्वमप्युक्तं भवतीति तथैवानुसन्धेयमित्याह ।

श ू

(सा।वि) ज्ञानवाचकधातुनिष्पन्नत्वेनेत्याह - अक्षरमिति - व्याकरणप्रक्रियैouii Lining “मन ज्ञाने, मन अवबोधने, मन परिमाणे” इत्येतेभ्यः कर्तरि भावादौ च औणादिके क्विप्रत्यये बहुलग्रहणेन तस्य टित्वे टिलोपे सति ज्ञानवाची, ज्ञानगुणकवाची, परिमाणवाची चेति भवतीति भावः - ज्ञानस्वरूपत्वं ज्ञानगुणकत्वं च शारीरकाधिकरणसिद्धान्तसिद्धमित्याह - ज्ञोऽत एवेति अत एव, श्रुतेरेव ज्ञः, ज्ञानाश्रय इति सूत्रार्थः - छोन्दोग्ये प्रजापतिवाक्ये मुक्तामुक्तात्मस्वरूपकथने “ अथ यो वेदेदं जिघ्राणीति स आत्मा मनसैवैतान् कामान्वश्यन्रमते” इति श्रुतिः - “यावदात्मभावित्वाच्च न दोषः तद्दर्शनात्” इत्यत्र “अत्रायं पुरुषस्स्वयं ज्योतिः” इत्यादि श्रुत्याद्यानुगुण्येन स्वप्रकाशतया “विज्ञानं यज्ञन्तनुते” इति ज्ञानत्वेन व्यपदेश इत्युक्तम् - सामान्येन ज्ञानस्वरूपत्वोक्तावप्यनुकूलतया

[[६६]]

मूलमन्त्राधिकारः

[[५९]]

मू ज्ञानस्वरूप

स्वरूपं अनुकूल si

प्रमाणसिद्धronswro आनन्दरूप Lonor विशेष सिद्धि - ज्ञानगुणक

GF६६६) प्रमाणानुसार मुक्तदशै ii) निरुपाधिक प्रसरण Loin सङ्कोचरहित २०१६or ज्ञानं

गुण

Cmm

माऩ

(सा।दी) ज्ञानस्वरूप इत्यादि - GLC, सामान्येन mug - स्वरूपं, ज्ञानरूपLDIToor स्वरूपQILD६६१६०८। प्रमाणसिद्ध, प्रत्यक्षशब्दप्रमाणसिद्ध। प्रत्यक्षप्रमाण सिद्धor@suraj? स्वस्वरूपं सर्व अनुकूल Long Campmms - “ज्ञानानन्दमयस्त्वात्मा” इत्यादि शब्द प्रमाणम्-आनन्दस्वरूपत्व की विशेषाकारं सिद्धिकंQLD - अनुकूल LDIT ज्ञानम् आनन्द QLD ६ ६ Go ज्ञानावस्थाविशेष आनन्दम् ज्ञानस्वरूपत्वकथन आनन्दस्वरूपत्वसिद्धिक्थनं ज्ञानगुणकत्वे आनन्दगुणकत्वसिद्धिकं उपलक्षणम् - ळं मकार अमलत्व(piळं सिद्धिकं सोपपत्तिकDISQuini - ज्ञानगुणकळा इत्यादिurr।

प्रमाणानुसारलं “स चानन्त्याय कल्पते सर्वं ह पश्यः पश्यति

-१

उळ्ळवुलगळवुम्

" इत्यादि firi ( प्रमाण ii) ढाङ्ग निरुपाधिकप्रसरण mii, इन्द्रियोपाधिक प्रसरणराहित्येन स्वतः प्रसरणशील। सङ्काचरहितDIT, -

[[९९]]

(सा।स्वा) Loos नित्यपुरुषार्थान्वयं प्रसङ्गिun CBI ? गगन ं@supri ज्ञानस्वरूपेति । प्रमाणेति - सुखमहमस्वाप्समिति प्रत्यक्ष “ज्ञानानन्दमयस्त्वात्मा शेषोहि परमात्मनः इत्यादि शब्द प्रमाणpGopu - Qing स्वरूपज्ञानमानन्दरूप DIs सिद्धिलं ज्ञानगुणका मकारार्थQD६गळी पक्षी धर्मभूतज्ञानं बद्धदशै मिथ्याज्ञानरूपruji, सङ्कोचशालिuruji, दुःखात्मकomraji प्रत्यक्षसिद्ध अमा नित्यं तद्गुणकत्वप्रयुक्त नित्यम् अपुरुषार्थान्वयं प्रसङ्ग ? (@supri

ज्ञानगुणका इति - प्रमाणेति “अविद्याकर्म सञ्ज्ञान्या तृतीया शक्तिरिष्यते । यथा क्षेत्रज्ञशक्तिस्सावेष्टिता नृपसर्वगा ॥ संसारतापानखिला नवाप्नोत्यतिसन्ततान् । यथा न क्रियते ज्योत्स्ना मलप्रक्षालनान्मणेः ॥ तथा हेयगुणध्वंसादवबोधादयो गुणाः। प्रकाश्यन्ते न जन्यन्ते नित्या एवात्मनो हितेः” इत्यादि प्रमाण♚GTLq - निरुपाधिकेति

बद्धदशैं सङ्कोचाद्यवस्थै -

ऎऩ्ऱबडि

(सा।प्र) ज्ञानस्वरूपेत्यादिना - ज्ञानगुणकत्वेन बोधने “सर्वं ह पश्यः पश्यति सर्वमाप्नोति सर्वशः " इत्यादि प्रमाणावगतं स्वाभाविकं सार्वज्ञमप्यनुसंहितं भवतीत्याह - ज्ञानगुणकळा इत्यादिना - (सा।वि) वचेतनीयत्वस्वरूपस्य प्रत्यक्षादि प्रमाण सिद्धत्वादानन्दरूपत्वमपि सिद्ध्यतीत्याह - ज्ञानस्वरूप क इति - Qum, सामान्येन - एवं ज्ञानाश्रयत्वोक्त्या मुक्तदशाभाविसार्वज्ञं प्रकृतिसम्बन्धनिवृत्त्या स्फुरिष्यति स्वाभाविकाकारनिर्मलत्वस्वरूपमप्यनुसंहितं भवतीत्याह - ज्ञानगुणका इति

(सा।सं) मन ज्ञान इति धातुसिद्धमर्थमाह - ज्ञानस्वरूप इति - Q, सामान्येन - अनुकूलत्व विशेषितं ज्ञानमेव ह्यानन्द इति आनन्दरूपLDITI इत्युक्तम् - रूपpii इति समुच्चयः प्रत्यक्त्वार्थकः मन अवबोधन इति धातुनासिद्ध्यत् ज्ञानगुणकत्वं चैतन्यस्य आगन्तुकत्वेन वा मुक्तिदशाननुवृत्त्या वेति परमतं निरसितुमाह । ज्ञानगुणका इति प्रमाणपदेन ‘सर्वं हः पश्यः पश्यति

[[१]]

[[६०]]

मू

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

Que। परिशुद्ध १० १६०१ स्वाभाविक स्वरूप uning अचेतन o in or जडत्वादिकं फ्रीलङ्का संसारदशैनान्ना क्लेशादिकळं क♚msun स्वरूपधर्म॥६६ ६ठा १४।२१नान्ना निर्मलत्वम् अनुसंहित

वाऩ ऎऩ्ऱबडि

(सा।दी) विभुळा mulg @ig निर्मलात्मस्वरूपदर्शन jivs जीव स्वरूपतस्स्वभावतश्च निर्मलत्वमनुसंहित LDIGLQ

परिशुद्धेत्यादिuni। जडत्वादिना

कफीलंली कंलक स्वरूपी निर्मलत्वमनुसंहित। क्लेशाद्यवस्यैक्षा औपाधिकGLD१&ur स्वरूपतो धर्मतश्च निर्मलत्वमनुसंहितQLD१६०५। परशेषत्वविशिष्ट परिशुद्धात्मस्वरूप D

ध्येयQLD सप्रमाण LIB BIL@&pmi। -

मुमुक्षु

(सा।स्वा) कर्मेपाधिकै

उपाधि की सर्वविषयप्रसरण, सङ्कोचराहित्य po स्वाभाविकDBTC तद्गुणकतया स्वाभाविकपुरुषार्थान्वययोग्यतै दोषप्रसक्तिQuor

करुत्तु

लङ्का - व्युत्पत्ति भेदक ज्ञानानन्दस्वरूपत्व मुक्तिदशाभाविसङ्कोचरहित ज्ञानगुणकत्वळं, मकारार्थGGGGG निर्बन्ध ? अणुत्वम्मात्रं मकारार्थQuorm] G#ं? जडत्वादिदोषराहित्येन निर्दोषत्वानुसन्धानार्थम् @g @म ं♚@mòागी ं स्वरूप संसारस्वरूप योग्यतारूपदोषpळं, धर्मभूतज्ञान सङ्कोचविकासादि योगितया विकारित्वदोष निर्दोषत्वानुसन्धानं शक्यLDI? Guri। Qug इति - स्वरूपधर्म नाना इति । स्वरूप संसारस्वरूप योग्यतारूपदोष, धर्म विकारित्वदोषpii स्वाभाविक तद्राहित्य स्वरूप श्री बाबा जडत्वादिराहित्यरूपनिर्मलत्व (pib धर्मभूतज्ञान, श्री घुराजाना स्वाभाविक सङ्कोचराहित्यरूपनिर्दोषत्व pib ३ञ्जरिवुक्कक्कुऱैयिल्लैयॆऩ्ऱु करुत्तु अनुसन्धि कंॐॐopur

मन्त्री अनुष्ठानकालीन

श्री सांसारिकाकार मुंलब्धी ६ परिशुद्धाकारानुसन्धानं CGL

मा

(सा।प्र) एवं परशेषतैकरसत्वज्ञानत्वानन्दत्वान्युक्त्वा “अपहतपाप्मा” इत्यारभ्य प्रजापतिवाक्योक्तामलत्वं चानुसन्धेयमिति दर्शयन्नेवम्भूत परिशुद्धात्मस्वरूपस्यैव’यथाक्रतुरस्मिन् लोके पुरूषो भवति - तथेतः प्रेत्य भवति” इत्युक्त तत्क्रतुन्यायाद्भाष्यकारैरप्यनुसन्धेयत्वं समर्थितमिति तादृशानुसन्धानमेव साधनानुष्ठानोपयोगीत्याह - Q परिशुद्धेत्यादिना -

(सा।सं) “न विज्ञातुर्विज्ञातेर्विपरिलोपो विद्यते” इत्यादि श्रुतयो गृह्यन्ते - जडत्वादीत्यादिशब्देन अपक्षयादि षड्भावविकारसङ्ग्रहः - क्लेशादीत्यनेनकर्मविपाकाशयास्सङ्ग्रहीताः - अविद्या अस्नेह रागद्वेषाभिनिवेशाः क्लेशशब्देनोच्यन्ते - कर्म, पुण्यपापरूपम्। जात्यायुर्भोगो विपाक आशयः, वासना “निर्वाणमय एवायमात्माज्ञानमयोऽमलः” इत्याद्यभिप्रायेण निर्मलत्वमित्युक्तम् - मुमुक्षुदशायामपि परिशुद्धस्वरूपस्यै वानुसन्धेयत्वमिति निर्बन्धे सति हि अत्र तत्प्रतिपादनक्लेशः सोढव्य इत्यत आह

मू

मूलमन्त्राधिकारः

मुमुक्षुदशै

Q५५ परशेषतैकरसपरिशुद्धस्वरूप “व्यतिरेकस्तद्भावभावित्वान्नतूपलब्धिवत्” ६नगकील सूत्र मण्डी

(सा।दी) @jpg परशेषतेत्यादिuni - परमात्मशेषतैकरूप

अनुसन्धेय सिद्धम्-

[[६१]]

ळा निष्कृष्टात्मस्वरूप ग व्यतिरेकस्तद्भावभावित्वान्नतूपलब्धिवत् - शाकं अर्थ व्यतिरेकः संसारिणोऽस्यमोक्षदशायामपहत पाप्मत्वादिरूपो यो व्यतिरेकः - वैलक्षण्यम्, स उपासनवेलायामनुसन्धेयः - कुतः तद्भावस्य भावित्वात् नतुपरत्वरूपमात्रमेवानुसन्धेयम् - प्रत्यगात्मनोऽप्युपास्य ब्रह्मशरीरतयोपास्यत्वात् - उपलब्धिवत्, यथा ब्रह्मणोपलब्धिः ज्ञानंयथावस्थित

(सा।स्वा) निर्बन्ध(prCLIT? Tumi - @pg इति - व्यतिरेक इति - व्यतिरेकः, संसारिणोऽस्य मोक्षदशायामपहतपात्मत्वादिरूपोयो व्यतिरेकः वैलक्षण्यम् - सोऽप्युपासनवेलायामनुसन्धेयः कुत? तद्भावभावित्वात् - तद्भावस्य तत्क्रतुन्यायेन भावित्वात्प्राप्यत्वात् - नतु परस्वरूप मात्रमुपास्यम् परशरीरतया प्रत्यगात्मनोऽप्युपास्यत्वात् उपलब्धिवत् - यथा ब्रह्मविषयोपलब्धिः ज्ञानं यथावस्थितब्रह्मविषयं तथा प्रत्यगात्मज्ञानमपि यथावस्थिताकारविषयकमिति सूत्रार्थः ढाढorons - शुभ प्रपन्नकं उपायानुष्ठानदशै परिशुद्धाकारानुसन्धानमावश्यक Logo तत्पूर्वापरकाल [१] मुमुक्षुदशे विद्यमानाकारी परिशुद्धाकारानुसन्धान किं

मुण्डो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्

(सा।वि) एतादृशस्वरूपमेवानुसन्धेयमित्यत्र शारीरकन्यायं दर्शयति

व्यतिरेकस्तद्भावभावित्वान्न-

तूपलब्धिवदिति - प्रत्यगात्मानुसन्धानस्यापि कार्यत्वात् कीदृशस्वरूपमनुसन्धेयम् - किं कर्तृत्वभोक्तृत्वादियुक्तं स्वरूपमनुसन्धेयम् ? उत प्रजापतिवाक्योक्तापहतपात्मत्वादिस्वरूपम् ? इति विशये “एक आत्मनः शरीरे भावात्” इति शरीरे वर्तमानस्य यादृशं रूपं तादृशमेवानुसन्धेयम् - तावतैवानुसन्धानेन फलसिद्ध्युपपत्तेः नहि कर्मस्वधिकृतानां स्वर्गादि फलार्थिनाम् ज्ञातृत्वाद्व्यतिरेकेण फलानुभवदशायां यादृशं रूपं तादृक्साधनानुष्ठानदशायामनुसन्धातव्यं प्रयोजनाभावादित्येकेमन्यन्त इति पूर्वपक्षं कृत्वा व्यतिरेक इति सुत्रेण सिद्धान्तःकृतः

नत्वेतदस्ति शरीरे विद्यमानस्य यादृशं रूपं प्रतिपन्नं ज्ञातृत्वकर्तृत्वादि तदेवानुसन्धेयमितिसंसारदशापेक्षया मोक्षदशाव्यतिरेकस्सोऽपहतपाप्मत्वादिरूपोऽनुसन्धेयः कुतस्तद्भावभावित्वात्तद्रूपापत्तेः । “यथा क्रतुरस्मिन् लोके पुरुषो भवतितथेतः प्रेत्य भवति - तं यथा यथोपासते तथैव भवति” इति तस्मात् प्रत्यगात्माप्राप्याकार एवानुसन्धेमः - उपलन्धिवत्, ब्रह्मोपासन इवेतिअतः फलदशाकालीनस्वरूपानुसन्धानं सिद्धमितिभावः

(सा।सं) @pp अस्य मुक्तिदशायां मुमुक्षुदशातो यो व्यतिरेकः सोऽनुसन्धेयः । तद्रूपापत्तेस्तत्क्रतुन्यायेन तद्भावनाभावित्वात् - यथाब्रह्मणोपलब्धिर्यथावस्थितस्वरूपविषयिणी फलाय तथेतिहि निर्बन्धः कृत इति भावः - यद्यपि तेन सूत्रेण तथा सिद्धम् - तथापि तथा निर्बन्धस्य -

[[६२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - कं मुमुक्षुदशै फलदशानुसन्धानं फलाम्पेक्षै २mjium - पुरुषार्थभेदक (६) &LB अनुसन्धेयाकार triji Cgj४५

भाष्यादिनी॥ सुव्यक्तम् -

श्रीगीते

अष्टमाध्यायीळं

(सा।दी) ब्रह्मस्वरूपविषयं तथा प्रत्यगात्मोपलब्धिरपीतिळानं इत्यादि - मुमुक्षुत्वावस्यै फलावस्थानुसन्धान Q४। मुमुक्षुकं

यथावस्थितस्वस्वरूपमनुसन्धे यQLD Do

[[१]]

उपपादिकङ्कीmrit - पुरुषार्थभेदri] (C) (५) इत्यादिum) - अनुसन्धेयाकार ii)ना, अनुसन्धिäsiuGb धर्म [१] ग ६०& पुरुषार्थ भेदS L& पुरुषार्थभेदrijGTITJOT ? ऐश्वर्यकैवल्यभगवदनुभवां - कण्ठलं पृछली rs Cumin ? ऐश्वर्यं फलom Cg लक्ष्णकं भोक्तृत्वावस्थै अनुसन्धेयम् - कैवल्यार्थिनं प्रकृतिवियुक्तस्वरूपमनुसन्धेयम् - भगवच्चरणार्थिकञ्छ परशेषतैकरसस्वरूपमनुसन्धेय Gom give Cougul४५०५। श्रीगीताभाष्य लङ्की ढ अष्टमाध्याय♚ली इत्यादि “त्रयाणामुपासनप्रकारभेदं वक्तुमुपक्रमते” T LTÎकी ऎऩ्ऱु तुडङ्गि ऐश्वर्यकैवल्यभगवत्प्रेप्सुकंळकं अनुसन्धेयाकारभेदं गीताभाष्य की प्रतिपादिकं&ÚULLB - अली - “अभ्यासयोगयुक्तेन । कविं पुराणम् - प्रयाणकाले” ढाङ्गळी श्लोक ऐश्वर्यार्थिकंß लगणी मुंली भोक्तृत्वावस्थै प्राप्यतयानुसन्धेयम् ईश्वरनीकी “कविं पुराणम् “इत्याद्याकारमनुसन्धेय GILG♚। “यदक्षरं वेदविदः - क्षरस्सर्वाणि भूतानि - संयम्य ओमित्येकाक्षरम् ” ढाकी श्लोक

—

(सा।स्वा) इति - कं प्रपन्न।

उपायानुष्ठानदशै परिशुद्धाकारानुसन्धाननिर्बन्ध DoCLT ? स्वगाद्यर्थं ज्योतिष्ठोमाद्युपायानुष्ठानकाल ली परिशुद्धाकारानुसन्धानापेक्षैं? प्रत्युत हेयस्वर्गि शरीरविशिष्टाकारानुसन्धानं दृष्टम् TাनÈ Gumi - पुरुषार्थेति - ऐश्वर्यकैवल्य भगवदनुभवरूपपुरुषार्थभेद/i१८६) ऊं (५

muq। भाष्यादिक इति - श्रीगीताभाष्य की उपनिषत् । Gomuq। (सा।प्र) प्राप्याकारविशेषानुसन्धानस्य साधनविशेषानुष्ठानहेतुत्वं सर्वपुरुषार्थार्थिनामावश्यकत्वा च्चार्थसिद्धमित्याह - पुरुषार्थेत्यादिना । भाष्यादिकी इति - " किं च तद्ब्रह्म किमध्यात्मम् ” इत्यादि प्रश्नोत्तराणाम् “अक्षरं तत्परं ब्रह्म” इत्यादि श्लोकानां व्याख्याने

[[१]]

(सा।वि) न्यासविद्यानिष्ठस्य एतादृशस्वरूपानुसन्धानं किमर्थमित्यत आह छ मुमुक्षुदशै ं इति। प्राप्याकारानुसन्धानस्य सर्वपुरुषार्थसाधारण्यं भाष्यकारैरपि गीताष्टमाध्याये प्रपञ्चितमित्याह पुरुषार्थभेद/i] इति - पुरुषार्थभेदकं छ, ऐश्वर्यकैवल्यभगवत्कैङ्कर्यरूपपुरुषार्थभेदानामित्यर्थः “ऐश्वर्याक्षर याथात्म्यभगवच्छरणार्थिनाम्। वेद्योपादेयभेदानामष्टमे भेद उच्यते” इति सङ्ग्रहश्लोकानुसारेण “अभ्यासयोगयुक्तेन । कविं पुराणम्। प्रयाणकाल” इति श्लोकैः। ऐश्वार्यार्थिनोऽनुसन्धेयप्राप्यस्वरूपं

(सा।सं) किं प्रयोजनमित्यत्राह - इति - तर्हि फलभेदवति सर्वत्र स्वानुसन्धानभेदस्स्यादित्यत्राह - पुरुषार्थेति - ऐश्वर्यार्थिनो नित्यत्वभोक्तृत्वादिना, केवलस्य प्रकृतिवियुक्ततया

मूलमन्त्राधिकारः

[[६३]]

मूजीवभेदं प्रामाणिक तृतीयाक्षरं “नात्मा श्रुतेः” इत्यादिनjunoo जात्येकत्व

(सा।दी) कैवल्यार्थिकं प्रकृतिवियुक्तस्वरूपमनुसन्धेय Gloor♚m - “अनन्यचेतस्सततम्” इत्यादि श्लोकद्वयं ज्ञानिकं भगवच्छे षतैकरसत्वविशिष्ट स्वस्वरूपमनुसन्धेय Q

माjporns। “अधियज्ञोऽहमेवात्र” me महायज्ञादि) इन्द्रादिशरीरकेश्वर ग उपास्यQ]orm] G@jmms - आदिशब्दं तन्मूलDior अध्यात्मशास्त्र LG की एकवचन♚ल य ऐक्यशङ्क mui परिहरिकं की pri जीवभेदमित्यादिw प्रामाणिकDIsum) “नित्यो निध्यानामेको बहूनाम्” प्रमाणसिद्धon & नात्माश्रुते रित्यादिनjun, सूत्र आत्मा

जात्येकवचनान्तत्वेन निर्दिष्टrorrjun। मकारं सामान्येन सर्वात्मवाचक DInsur

(सा।स्वा) ऐश्वर्यार्दिक (कं

भोक्तृत्वावस्थैuji, कैवल्यार्थिकं प्रकृतिवियुक्तस्वरूप, भगवदनुभवार्थिकं भगवच्छेषतैकरसादिपूर्वोक्तपरिशुद्धस्वरूप pib अनुसन्धेयQLD व्यवस्थापित मॆऩ्ऱु करुत्तु

तुला - गुळं मकारमेकवचनान्त एकजीववादं प्रसङ्गि CBI ? ढाङ्गळÈ @supri - जीवभेदमिति - “नित्यो निध्यानां चेतनश्चेतनानामेको बहूनां यो विदधाति कामान् इत्यादि प्रमाणसिद्ध

नात्मेति - सूत्र मुंली एकवचनान्तात्म शब्दं जात्येकत्वपरLDIT CG @ एकवचनमुपपन्न QILD- जीवजातं भगवच्छेषभूतQDorm] मन्त्री अनुसन्धानं सिद्धि अहं भगवच्छेषभूतः

[[९९]]

(सा।प्र) “ऐश्वर्याक्षरयाथात्म्य भगवच्छरणार्थिनां वेद्योपादेयभावानामष्टमे भेद उच्यते” इत्युक्तप्रकारेण बहुधोपपादितमित्यर्थः। व्यतिरेकस्तद्भावभावित्वान्न तूपलब्धिवदिति सूत्रव्याख्याने दीपादिरादि शब्दार्थः

मुमुक्षुभिरनुसन्धेयतयोक्तपरशेषतैकरसत्वज्ञानत्वानन्दत्वामलत्वादिकं सर्वात्मसाधारणमित्यभिप्रायेणाह जीवभेदमित्यादि - ननु प्रथमैकवचनान्तत्व एव जातैक्यपरत्वं वक्तव्यम् - तदेव कुत इति चेन्न प्रथमातिक्रमे कारणाभावात्प्रथमान्तत्वस्यैव योग्यत्वात् हलन्त्र्याभ्य इत्यादिना प्रथमैकवचन एव विभक्तिलोपस्य विहितत्त्वाच्च प्रथमैकवचनान्तत्वमेव युक्तमिति तस्य जात्यभिप्रायत्वमिति भावः - एवम्भूतं शेषत्वं “दासत्वं खलु शेषत्वज्ञानार्हत्वं निगद्यते” इत्युक्तरीत्या

(सा।वि) “यदक्षरं वेदविदः । सर्वद्वाराणि “इति श्लोकैः कैवल्यार्थिनोऽनुसन्धेयप्राप्यस्वरूपम् “अनन्यचेतास्सततम् ” इति श्लोकद्वयेन ज्ञानिनोऽनुसन्धेयभगवच्छेषतैकरसत्वादि विशिष्ट प्राप्यस्वरूपं प्रतिपादितमिति भावः । “नात्मा श्रुतेः” इत्यादिवदिह मकारस्य जात्येकवचनान्तत्वात् शेषत्वज्ञानत्वा नन्दत्वाणुत्वादिकं सर्वात्मसाधारणमित्याह - जीवभेदमिति । “नित्यो निध्यानां” इत्यादि प्रमाणसिद्धत्वादिति

मकारस्यात्ममात्र साधारण्ये स्वानुष्ठानं

भावः

(सा।सं) भगवच्चरणार्थिनः परशेषतैकरसस्वरूपत्वेनानुसन्धानं श्रीगीताभाष्ये सुव्यक्तमित्यर्थः परोक्तरीत्या मकारस्य जीवैक्यपरत्वशङ्कां व्युदस्यति - जीवभेदमिति - सामान्यमुखेनानेन

अत्र

[[६४]]

मू परम् - Dig जीवतत्व

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

Qw।jo - “दासभूतास्स्वतः सर्वे ह्यात्मानः परमात्मनः

नगीmuq।Cw सामान्येन भगवच्छेष DB GF “अतोऽहमपि ते दासः”

अक्र

अन्तर्भूत

[[९९]]

अनुसन्धान सिद्धिकीशेषत्वज्ञान (pi, स्व स्वातन्त्र्याभिमाननिवृत्यादिक, उपायविशेषपरिग्रह, फलभूत शेषवृत्तिप्रार्थनै कं पिऱक्किऱदागैयाले तऩ्ऩै रमागक् काट्टवेण्डुगैयाल् कळ्ळगत्तुक्कु विशेष्यपदDIs अहंशब्दनं अध्याहरिक अन्वयक आचार्य -

(सा।दी) स्वानुसन्धानं फलिgbgQECT ? गगन - इप्पडि जीवतत्त्वेत्यादिunr। “अतोऽहमपि ते दासः” ढाङ्ग अनुसन्धान Long/?noruji भगवच्छेषत्वेन अनुसन्धिकं - Dris ovi स्वानुसन्धान मकारानं विशेष्यत्वेन अहं शब्दनं अध्याहरिnis]ना ङ्ग की। शेषत्वेत्यादि। मकार कुंली स्वानुसन्धानमवश्यापेक्षित

अर्थहेतुकङ्कना उपन्यसि कङ्की - शेषत्वज्ञानमित्यादिumni - नमस् स्वस्वातन्त्र्याभिमाननिवृत्त्यादिक Dons - आदिशब्दं तदीयशेषत्वशरणवरणादिकं &LG की नारायणपदलंलीं फलभूतकैङ्कर्य प्रार्थनैQLD १६०, अध्याहारपक्षी अहं शब्द स्वगुणादि उपलक्षित

(सा।स्वा) ढाढा) आवश्यक LDIT अनुसन्धानं सिद्धिकण्ठ?

prin Gurm

सिद्धिकी। &♚ Qi४

Qug इति - आर्थिक सिद्धिकं - जीवजातं भगवच्छेषभूत GILD अत्यन्तावश्यकonळल अर्थं शाब्दmi अहं शेषभूतः ढाळा की अत्यन्तावश्यकानुसन्धानमार्थ GILD/ सॊल्लुगै अमऩ्ऱो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् CourGongur

शं इति काट्ट इत्यन्तमावश्यकत्वोपपादकम्। स्वस्वातन्त्र्येत्यादिकं मध्यमपदार्थ Guormulg

फलेति - चतुर्थ्यन्तपदार्थ

भावः

(सा।प्र) दासत्वेपर्यवस्यतीत्यभिप्रयन्नाह - Qig जीवेत्यादि - एवं च स्वस्य भगवद्दासत्वानुसन्धानमार्थमिति उक्तानां जीवसामान्याकाराणां तत्तदनुसन्धात्रात्मनिष्ठतयावगन्तव्यत्वं सोपपत्तिकं प्रदर्शयन् तस्य शब्दत्वानुगुणवाक्ययोजनामप्याह - Qig शेषत्वेत्यादिना - इतरशेषत्वाभिमाननिवृत्त्यादिरादिशब्दार्थः-

(सा।वि) कथं सिद्ध्यतीत्यत आह जीवतत्त्वjmgmi इति । अत्र जीवसामान्यस्य शेषत्वादिके बोधिते स्वस्यापि तदन्तर्गतत्त्वादार्थमहमिति पदम्। शेषत्वज्ञान स्वातन्त्र्याभिमान निवृत्त्युपायविशेष परिग्रहादेश्स्वस्यासाधारण्येनोत्पत्स्यमानत्वार्थं स्वरूपस्य प्राधान्येन प्रदर्शनीयतयाहमिति पदमध्याहृत्य केचिद्योजयन्तीत्याह । शेषत्वज्ञानमिति । स्वातन्त्र्याभिमाननिवृत्ति इति। नमश्शब्दार्थसिद्धम् । शेषवृत्तिप्रार्थनैi इति - उत्तरचतुर्थी सिद्धमिति भावः

(सा।सं) स्वानुसन्धानलाभः कथमित्यत्राह - Q इति । सिद्धिकी, अर्थात्सिद्ध्यतीत्यर्थः - तदा स्वप्राधान्यासिद्ध्यातत्सिद्धये केचिदाचार्याःअहम् आयेत्यन्वयमाहुरित्याह - @i इति । शेषत्वज्ञान pi इत्यादिना मन्त्रस्थपदत्रयार्थसङ्ग्रहः

१मूलमन्त्राधिकारः

[[६५]]

मू - Cung प्रणवविवरण Door “मम नाथ यदस्ति योऽस्म्यहम्” इत्यादि fulqu गुण प्रधानानुवर्तिना की न्यायकं शेष Loor गुणादिक ६५io उपलक्षित [ril ६५ ६in - Coum o आचार्य १८६६ अस्मच्छब्द की व्यञ्जनमात्र Door मकार mpwGjg छान्दसप्रक्रियै WC) पूर्वोत्तरभाग १ ५६० ना लोपि

(सा।दी)

इत्यादिun) - च शब्दार्थ

प्रणवविवरणLorror मम नाथेति मम नाथ

२um) (poorpm पक्षं समुच्चयि

श्लोक की योऽस्मि यदस्ति । rujib

लळा गुणादिsmaruji Galg - अध्याहार Lormi मकारं कृा अहमर्थकं &LGQuor&pri। Com Flori इत्यादिun। अस्मच्छब्दकं व्यञ्जनमात्र Lomoon मध्यममकारल m♚की पूर्वभागonor अस् ळ अंश उत्तरभाग अत् अलं -

(सा।स्वा) gum) मम नाथ यदस्ति ढङ्गकील श्लोक मुण्डी प्रणवविवरणं ग शुबाQuji स्वकीयवस्तुकं भगवच्छेषत्वं प्रणवार्थ Gurur @rig स्वशेषत्वमात्रं प्रणवार्थ GluDorm] माङ्गा BG GLon? ढाङ्ग - Gunajib इति गुण risin इति - वाचकशब्द

कृळा शेषतया अन्वयिकं कृणकं गुणभूतवस्तु कं अर्थाच्छेषतया अन्वयिकं

५ पक्षी अहं शब्दाध्याहारदोषं प्रसङ्ग CHIT? ढांা(CনীÈ Qui&pri - Coup मी इति । Com, अन्ये - ८, कतिचित् ढाङ्गळ

(सा।प्र) गुणमुख्य व्यतिक्रमे तदर्थत्वान्मुख्येन वेदसम्बन्ध इत्यत्र जामदग्न्य चतूरात्र पुरोडाश्युपसद्गुणभूतस्य सामवेदपठिरतस्य अग्नेर्होत्रं वेत्वित्यादिकस्य मन्त्रस्य उच्चै ऋचाक्रियते उच्चैस्साम्ना उपांशु यजुषेत्युक्तोच्चैस्त्वधर्मकत्वे प्राप्ते गुणस्य प्रधानार्थकतया मुख्यस्यानुरोद्धव्यत्वाच्चतूरात्र तद्गुणभूतोपसदोर्याजुर्वेदिकतया तद्गुणभूतमन्त्रस्य तद्धर्मभूतोपांशुत्वेनैव प्रयोक्तव्यत्वसमर्थनन्यायेन जीवशेषभूतेष्वपि भगवच्छेषत्वमनुसन्धेयमित्याह। श्र इत्यादिना - एवमध्याहारेण योजनामुक्त्वा अनध्याहारेण योजनायां सम्भवन्ध्यान्तस्यामनौचित्याद्योजनान्तरमाह - Coum A इत्यादिना - छान्दसप्रक्रियैr इति । -

(सा।वि) जीवस्य शेषत्वे सति जीवशेषभूतपदार्थानामपि गुणाः प्रधानानुवर्तिन इति न्यायेन भगवच्छेषत्वं सिद्ध्यतीत्याह Cumó इति - Gung, तदानीमपि। पूर्वं मकारेणाचिद्रव्यमुपलक्षितमित्युक्तम् इदानीं गुणाः प्रधानानुवर्तिन इति न्यायेऽपि भेदः अनध्याहारेणैवोपपत्तौ अध्याहारो नोचित इत्यभिप्रेत्याह - आचार्य इति - अस्मच्छब्द मुंली

लं, गृहीत्वा - छान्दसप्रक्रियैun Cou

इति - व्यञ्जनमात्र LDior, हल्मात्रम् - मकारलं, मकारम् - युग्यसिभ्यामविति भावे मदिन् प्रत्यये बहुलं छन्दसीति प्रकृतिभागस्य उदित्यस्य लोपं कृत्वा

[[१]]

(सा।सं) तदध्याहृताहं पदार्थस्यैव शेषत्वं सिद्धयेन्नाहमर्थानुबन्धिनामपीत्यत्राह - इति न्यायला इत्यनेन “यस्यैते तस्य तद्धनम्” इति निष्कर्षस्सूचितः उपलक्षित अध्याहृतपदेनेत्यर्थः - अध्याहारेण योजनापेक्षया क्लिष्टगत्यास्यानध्याहारेणैव योजना उचितेति मन्वानानां पक्षमनुभाषते - Coum इति -

[[६६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - कलङ्कील तृतीयाक्षरं क्रान अहमर्थकं BLG योजना परमात्माojळंल आत्महविस्६०६१०० समर्पिकण्ठ विधिमंळी न्यासविद्य) प्रणव मं मन्त्रws C अनुष्ठेयार्थप्रकाशक कङ्का थी (लण्ड) श्री परावरात्मविषय LD IT or वाचकांशम् अपेक्षित १६०६ प्रमाणानुसार प्रथमाक्षरमुद्देश्यकारक

ळं, मध्यमाक्षरमन्यार्थ १६०,

(सा।दी) लुप्त ऊङ्की की

मकार अहमर्थ

BILGG। पक्ष किञ्छ

परमात्माqकंQ५६

प्रमाणान्तरसंवादpr_ । औचित्य pri

की

।

Brij की। समर्पिऊं BCom विधि - मन्त्र in gjb, “ओमित्यात्मानं युञ्जीत”।

प्रणवQDons। अनुष्ठेयार्थDog।? आत्महविस्समर्पणं - परमात्मा उद्देश्यभूतः - अवरात्मा समर्पणीयLorror स्वस्वरूपम् अपेक्षित norm, अपेक्षित unrig। प्रमाणानुसार, “अकारो विष्णुवाचकः”

इत्याद्यनुसार♚ल

अन्यार्थ

(सा।स्वा) छान्दसप्रक्रियै लोपं कल्पिकं मं ८GGuor? अनन्यथा सिद्धप्रमाण मकारम् अहं पर्याय Qom सिद्धि Qu४ कल्पिण?

याऩ

ठं

@suprit। परमात्मानं इति औचित्यन्यायसहकृतै unor “ओमित्यात्मानं युञ्जीत” इति प्रणवविनियोजक श्रुति मकारस्य ।

(सा।प्र) छन्दसि बहुलमित्युक्तरीत्येत्यर्थः - “ओमित्यात्मानं युञ्जीत” इति समर्पणे मन्त्रत्वेनावगते प्रणवे “ब्रह्मतल्लक्ष्यमुच्यते अकारेणोच्यते विष्णुः” इत्यादि प्रमाणात्प्रथमद्वितीयोऽक्षरयोरन्यार्थत्वेन पारिशेष्याल्लुप्तावशिष्टास्मच्छब्दैकदेशत्वेनैव तत्तत्समर्पणर्तृबोधक्त्वमित्याह - परमात्मानं इत्यादिना -

(सा।वि) तृतीयाक्षरं लळा, तृतीयाक्षरमेव अहमित्याचक्षाणइतिप्रातिपदिकार्थे इत्यस्माण्णिचिणाविष्टवत्प्रातिपदिकस्येति टिलोपे अर्पणीति स्थिते छान्दस प्रक्रियया असित्यस्य लोपे क्विप्रत्ययेणेव निटीति णिलोपेर्व इति जाते प्रातिपदिकसञ्ज्ञायां सोरुत्पत्तौ हलयादि लोपे च म् इति ख्पं सुसाधम् अहमित्याचक्षाणमित्याहं शब्दप्रयोक्तृत्वस्य स्वधर्मतया स्वात्मलाभः अस्मिन्पक्षे स्वस्मै स्वयम्प्रकाशकरूपप्रत्यग्वाचकत्वात्तस्यानुकूलतया प्रतीयमाणत्वाच्च अर्थाद्ज्ञानानन्दादिरूपत्वसिद्धिः न्यासविद्यायां प्रणवस्य करणमन्त्रत्वेन “ओमित्यात्मानं युञ्जीत” इति विनियुक्तत्वादनुष्ठात्रा समर्पणीय स्ववाचिशब्दस्य तत्रापेक्षितत्वात्तत्पक्षस्यायमर्थोऽत्यन्तानुकूल इत्याह - परमात्मा

इति ।

।

(सा।सं) अहमर्थ ñng की। - चेतनत्व सामान्याकारेण विना स्वात्मानं विशिष्य दर्शयतीत्यर्थः । प्रथमयोजनायां सामान्यान्तर्गततया स्वात्मप्रतीतेर्विलम्बितत्वाद्वितीयायामध्याहारदोषात्तदुभयविरहितोऽयं पक्ष एव योग्यता पारिशेष्याभ्यामुचिततम इत्याह - परमात्मेति - “ओमित्यात्मानं युञ्जीत” इति विधानात् suji इत्युक्तिः मध्यमाक्षरस्यावधारणार्थकता वा लक्ष्म्यर्थक्ता वा वेत्यभिप्रेध्यान्यार्थ Loinsurrogjb इत्युक्तिः

[[१]]

मूलमन्त्राधिकारः

[[६७]]

भट्ट @vopp

मू पारिशेष्य ६० तृतीयाक्षरं समर्पणीयDI६०१ प्रत्यगात्महविस् ६० mg अक्षर कुङ्किञ्छ “अहम्” नाय उचितम् - शुक्र प्रणवलं।कण्ठ “अकारार्थायैवस्वमहम्” ६७६०१ व्याख्यानं ६। Digu नमस्oा मकार - (सा।दी) अन्ययोगव्यवच्छेदाद्यर्थLDING - परिशेषप्रमाण अपेक्षितार्थ [१]

ujon मी शब्दं स्पष्टॐ ॐ ॐ अवशिष्ट शब्द अवशिष्टापेक्षितार्थपरLDING & प्रत्यगात्महविस्॰॰v, स्वस्वरूपी हविस्। सर्वात्माऊन्ना

समर्पणीयाpp - @ं अलंल ं, निश्चितorror

भट्ट सम्मतिunggi @ औचित्य ñng स्थिरीकरि♚लए कं सॆय्गिऱार्। आगैयालेयिऱे ऎऩ्ऱु। पण्णिऱ्ऱु। पण्णियरुळिऩारॆऩ्ऱबडि। इऩि नमस्varv व्याख्यानं
@ugu नमस् इत्यादि । -

(सा।स्वा) अहं पर्यायता साधकैागलं - भट्ट मूलमन्त्रान्तर्गतप्रणवव्याख्यानस्थल ♚$Co “मकारार्थो जीवः” । जीवसामान्यपर LDIT व्याख्यानं ६१ Cog पक्षलीं

का

Cup इति

आगैयाले, मकारार्थो जीवः ढाळा

सम्प्रदायविरोधं औचित्येन स्वतन्त्र प्रणव मुंली मकारमहं पर्याय व्याख्यातonrui (कण्ठसंQlFuiz “अकारार्थायैव स्वमहम्” । पुनः व्याख्यानमुक्तयुक्तिमूल Quoórmulq। ूrig♚om, मन्त्रान्तर्गतप्रणवñmg अवस्थितेरिति काशकृत्स्न इति सूत्रोक्तन्यायेन अनन्तरोक्तonor व्याख्यान CD अभिमत QLD सिद्ध सम्प्रदायविरोध

कलङ्क॥ Q४ प्रणवार्थी प्रणामवाचि Tor नमस्v• अनन्वित Drummg? चतुर्थ्यन्त नारायणपदं कैङ्कर्यरूपफलप्रार्थनापर& Ago अन्वयं ? की शङ्क नमस्६०६० पदद्वयDIऊंळी श्री। मकारार्थ १००

Qugu इति

। इत्यादि - समर्पणकर्तृवाचित्व-

(सा।प्र) BILLC६q, प्रकाशितव्यत्वे सिद्धे - अहम् मत्यन्तमुचितमित्यर्थः - अस्मिन्पक्षेऽध्याहाराभावात् स्वस्मै स्वेनैव भासमानत्वरूपप्रत्यक्त्ववाचितया शेषत्वपरसमर्पणपरयोजना द्वयानुगुण्यादर्थाद्ज्ञानानन्दामलत्वादीनामपि बोधकत्वसिद्धेश्चात्यन्तौचित्यमितिभावः - अस्यार्थस्य साम्प्रदायिकत्वमाह । शु इत्यादिना व्युत्पत्त्या रूढ्या अस्मच्छन्दैकदेशत्वेन चोक्तं प्रणवगतमकारार्थं नमः पदगतमकारेऽतिदिशन् नमः पदस्यार्थमाह - QC इत्यादिना -

(सा।वि) BILLC६१६००rq, प्रदर्शयितुमपेक्षितत्वात् - शुल, तस्मादेव खलु । स्वमहQLDorm), इति भद्दार्यैरपि मकार व्याख्यानतया अहमिति पदं स्वीकृतमित्यर्थः - अथ नमश्शब्दार्थमाह - Qilu इत्यादिना

(सा।सं) उक्तविधया मकारस्य स्वात्मार्थकत्वादेव भट्टारका अहं पदेन मकारं व्याचिख्यासुरित्याह । शुक्र इति - इत्थं निरूपितार्थक प्रणवान्तर्गतमकारार्थं नमश्शब्दान्तर्गतमकारे अतिदिशति - Qugu इति -

[[६८]]

मू - ♚

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

प्रकार ६० प्रत्यगात्मा - षष्ठीविभक्त्यन्त

“नमम”

मागैयालुम्,

६६, नकारं निषेध

निषेध की आदरातिशयं Camp कक नञ् (poin की “दृष्टा सीता” न

पोलेयिरुक्किऱदु -

(सा।दी) कृत प्रकारलङ्कृत, सर्वात्माकं अन्तर्भूता ५०१ ruji LG G६

स्वानुसन्धानसिद्धि Quor

बाuji ग

प्रकार १० गळा, अहं शब्दाध्याहार

प्रकार, मकार

अहमर्थCDGrm G T

प्रकारQLD, शुक प्रकारलङ्कृत - पदद्वयात्मक लं नमश्शब्द लंलं सिद्धDior अर्थमंी। षष्ठी। प्रसङ्गपूर्वकLDI & निषेधिकं क उचितiruins नञ् पुरः प्रयोग हेतु - निषेधलं कीं इत्यादिumã - शक्रं दृष्टान्तमुनीं। दृष्टा सीतेति - दर्शन आदरातिशयं Carpan शाल दृष्टशब्दं pro प्रयोगि। मकार की षष्ठी सम्बन्धसामान्यमुखेन योग्य Din -

ऎऩ्ऱु

न मम

(सा।स्वा) शुभ मः ढाळी प्रथमान्त) अहं ã नकारं शब्दतन्मात्रार्थकomsum) पूर्ववत् अनन्वयं प्रसङ्ग ? नकारं निषेधार्थकामी) । नाऩऩ्ऱु इति बाधितार्थ कता प्रसङ्गि ? Gumi - इति अन्वयLDIToom मत्सम्बन्धीना अर्थ नञः पूर्वभावं ८।० Lon? Tri निषेध की इति - पूर्व निर्देशमादरद्योतकQ/LD/५/LIT? Tri दृष्टेति - सीता दृष्टा कण्ठ दृष्टा नळां प्रथमं माङ्गा। आदरार्थDGp -

ढाकं । सॊऩ्ऩदु (सा।प्र) नन्वन्यनिरूपणीयानां ज्ञानाभावादीनां घटो ज्ञातः पटो नास्तीत्यादिवत् निरूपकवाचिशब्द प्रयोगपूर्वकं वक्तव्यत्वेऽपि निषेधस्य पूर्वप्रयोगे को हेतुरित्याह - निषेधलंलं इत्यादिना

प्रकारः

[[१]]

(सा।वि) oorm प्रकार, त्रयाणामेकेन प्रकारेण । जीवमात्रवाची मकारः तन्मध्ये स्वस्याप्यन्तर्गतत्वात् “दासभूतास्स्वतस्सर्वे” इत्युक्तरीत्या प्रातिस्विकाकारानुसन्धानं सिद्ध्यतीत्येकः

स्वप्राधान्यार्थमहं शब्दाध्याहारेण स्वानुसन्धान सिद्धिरित्येकः प्रकारः मकारस्या स्मच्छब्दान्निष्पादनेन मकार एव अहमर्थवाचीति साक्षादेव स्वानुसन्धानमनध्याहारेणैव सिद्ध्यतीत्येकः प्रकारः - त्रिषु प्रकारेषु केनापि प्रकारेणेति भावः - नम इति पदद्वयमित्यभिप्रेत्य व्याचष्टे । षष्ठीति - ननु निषेधस्य प्रयोगाद्युल्लेख पूर्वकत्वात्तदिद्वहाय नञः कथं प्रथमप्रयोग इत्याशङ्कायां विरोधिनिवृत्तौ आदरातिशय इत्याह - निषेध इति - दृष्टा सीतेति - हनुमतो भगवन्तं सीता वृत्तान्ताज्ञानेन दुख्यन्तं प्रति दर्शनरूपलाभस्य बोधकमिदं वाक्यम् तत्रातिशयेन दृष्टेति प्रथमोपादानं तद्वदिति भावः षष्ठ्यास्सम्बन्ध सामान्यवाचित्वेऽपि प्रकृते

(सा।सं) poormil प्रकार, उक्तयोजनात्रयान्यतमरीत्या - नम इति न प्रणामवाच्यव्ययपदम् किन्तु पदद्वयात्मकमेकं वाक्यमिति पदभेद तदर्थवाक्यार्थान् दर्शयति । इति - अत्र नञः प्राथम्ये नियामकमाह - निषेधलं इति -

मूलमन्त्राधिकारः

[[६९]]

मू - ळं मकार की षष्ठिunoorg/ सम्बन्धसामान्यमुख उचित सम्बन्धविशेषñmg विवक्षितङ्की - अभिप्राय भट्ट “अथ मह्यं न” नग

(सा।दी) तादर्थ्यसम्बन्धनं

विवक्षितङ्कीलीलाpg/ प्रणव

पर्यवसितं की गली -

ईश्वर

CourQuB] - शु@sung सम्बन्धविशेष

मकारrmy। उचितसम्बन्धविशेषj grpm सम्बन्धDCm groom निषेधिकङ्क विवक्षितQDons - @ षष्ठिकं तादर्थ्यसम्बन्धßली Cov

अभिप्राय Gurm - मह्य

पर्यवसान jog भट्ट श्री।

षष्ठिकण्ठ अर्थनं susu षष्ठिकं पर्यवसानं तादर्थ्य शुभी शा नमस्६०० प्रणवसारभूतमध्यमाक्षर

Gunj -

उचितेति ।

(सा।स्वा) लळा लाऊं भेदसम्बन्धी (१५०५) मम नाग सम्बन्धसामान्यनिषेधं बाधितांp? ढाङ्ग

it। ूळं मकारी इति शेष।शेषत्वसम्बन्धनिषेधं विवक्षितQ५-Qq

षष्ठ्यन्तòाprr? ढाङ्ग

कम

छ

भट्ट “अथ मह्यं

चतुर्थ्यन्त BLDITS व्याख्यानं ग६०१ । ८। G GLDI? नमस् मकारं की। @ अभिप्राय इति - सम्बन्धसामान्यमुखेन, Gur।, प्रणवलं की ईश्वरशेषQm

सॊल्लवेण्डियिरुक्क ऎऩक्कुरियेऩल्लेलॆऩ्ऱु

न” । मकार

उचितसम्बन्धविशेषविवक्षाभिप्रायकुं

अवुऩुक्कु मऩ्ऱॆऩ्ऱु

विशेषितं । निषेधिकं& Common ? न मम ढाढाली अर्थमत्यन्तसार विशेषिकुण्ठ

jam) प्रणवार्थ शेषत्वं ॥ सारार्थ ? अन्यशेषत्वनिवृत्ति w प्रणवतात्पर्य विषयार्थwwgo सारQLD) प्रणवलं की

कङ्काली

वाचकशब्द

तात्पर्यं ८० G GLorr? वाचकशब्द Longjib तदर्थß Co० तात्पर्यकल्पक

(सा।प्र) नन्वेवमपि सम्बन्धसामान्य षष्ठ्या स्वस्वामिभावरूप सम्बन्धविशेष प्रतीतिः कथमित्यत्र गामानयेत्यादौ सामान्यवाचिनोऽपि विशेष कटाक्षेण प्रयोगदर्शनाच्छेषत्वाख्यविशेषस्य विहिततया च सामान्येन सम्बन्धस्य निषेधायोगात् विशेषपरत्वे आवश्यके पूर्वप्रतिपन्नशेषत्वनिषेधस्यैवोचितत्वात् स एवार्थस्साम्प्रदायिक इत्याह शळं मकार मुंली इत्यादिना - स्वशेषत्व निवृत्तेरैकान्त्यरूप देवतान्तरशेषत्व निवृत्तितोऽप्यादर्तव्यत्वं कथमित्यत्र अन्यशेषत्वानुमतेस्तदुत्कर्षज्ञानाधीनत्वाद्द्भगवति सर्वोत्कृष्टत्वज्ञापनेतच्छेषत्वापादकतयानुकूलत्वात्

(सा।वि) शेषशेषिभावसम्बन्धस्य निषेध्यत्वान्निषेध्य पर्यवसानमित्याह शळं मकार कुण्डी इति षष्ठि, षष्ठीत्येतत् - एतदभिप्रायेणैव भट्टार्यैरपि म इत्यस्य व्याख्यानत्वेन मह्यमिति पदं प्रयुक्तमित्याह

. अभिप्राय भट्ट भट्टार्यैरपि - मह्यं ना, मह्यमित्युक्तिः । सर्ववाक्यानामवधारणतात्पर्यस्य उचिततया प्रणवस्थोकारस्यावधारणार्थकस्य सम्भवेनावधारणार्थस्वीकारात्तेनान्य योगव्यवच्छेदे सति सिद्धे स्वस्याप्यन्यत्वेन

इति । सम्बन्धविशेष

(सा।सं) उचितसम्बन्धविशेषमेवाभियुक्तवाक्य प्रदर्शनेन स्पष्टयति प्रदर्शनाभिप्रायेणेत्यर्थः - मह्यं नेत्यस्य अहं मदर्थो - नेत्यर्थादिह स्वगतशेषत्वप्रतिसम्बन्धि -

[[७०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - वाक्य [i) ८ (६५) कण्ठ अवधारण कुण्डी

प्रणवलं की

तात्पर्यं

मध्यमाक्षरसिद्ध [D] ६०] तात्पर्यार्थ CCLpoumi उदिकङ्की

ना सर्वश्री

सार

[[१]]

नां

मा

६५६०५ उचित won & wrgi

५ नमस्

सप्रमाण&

वाक्य लं किं क

अवधारणार्थ [LD IT COT

(सा।दी) विवरणरूपLDIT & @ नमस्ग अर्थCLD सर्वसार GILD

उपपादिऊङ्कीpiri - वाक्य

अवधारण♚ली

तात्पर्यं नानु

प्रणवमध्यमाक्षरसिद्धा तात्पर्यार्थ

स्वस्यनिरुपाधिकस्वशेषत्वनिवृत्तिuji

अन्य नी अन्यतमाळा स्वशेषत्व

की - सर्वं वाक्यं सावधारण

उचित@sworn

मा

अन्ययोगव्यवच्छेदम् । अलंCIL २Dog।? की कङ्क - नमस्or Gun?

मम न ढाकाक

(सा।स्वा) प्रमाणpoor? प्रमाण (@go अन्यशेषत्वनिवृत्तिसार अर्थं सारार्थ→८ ८nQGLD? गगग (@sumi - वाक्य इति - अवधारणवाचकशब्दळीङ्गधीLLmgjळं “सर्वं वाक्यं सावधारणम्” इति न्यायेनावधारण परत्वमावश्यकम् - अवधारणवाचकशब्द♚लं तत्र तात्पर्यं कैमुत्यसिद्धQ५। अवधारण की तात्पर्यDänounßीं अन्यशेषत्वशङ्कानिवृत्तिसिद्धि wrong। २४ इति । अन्यशेषभूत गा ढाणकी अवधारणार्थ की अन्यशब्दार्थ मम न ढाङ्ग की अर्थलं कञ्छ अवधारणार्थßCHL २_p४लं। अक्षरत्रयात्मकप्रणवं सारार्थकत्वाद्वेदत्रयसारम् अलीशळं अन्यशेषत्वशङ्कानिवृत्त्यर्थ अवधारणरूपमध्यमाक्षरार्थं सारम् इप्पडियिरुक्क मध्यमाक्षरार्थैकदेशरूपा नमस्ाा अर्थं सर्वश्री सारङ्गी वेण्डियदु। अदिल् HHमुण्डो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् -

माऩ

(सा।प्र) स्वशेषित्वस्य तु शेषत्वमात्रासहिष्णुत्वेन स्वरूपनाशकत्वेनात्यन्तबाधकत्वात्तन्निवृत्तेरत्यादर्तव्यत्वमिति सप्रमाणं दर्शयन् अन्यशेषत्वव्यावर्तकोकारविवरणरूपत्वान्नमस आनन्तर्यमित्याह वाक्य/i१८(६५ÅG इत्यादिना - नन्वार्जवमात्रस्यापिशास्त्रेष्वादर्तव्यत्वोक्ते

Drror

कं

(सा।वि) स्वेशेषत्वव्यवच्छेदस्यापि सम्भवे विशिष्टस्वातन्त्र्यनिषेधसिद्ध्यर्थं स्वशेषत्वव्यवच्छेदकं कुर्वन्नमः पदमेव सारतममिति प्रमाणैरुपश्लोक्यत इत्याह वाक्य[[१८]कं इत्यादिना - वाक्य [i) छ इत्येतन्मध्यमाक्षरस्यावधारणार्थस्वीकारे हेतुतयोक्तम् - मध्यमाक्षरसिद्ध तात्पर्य, मध्यमाक्षरकण्ठोक्तवाक्यतात्पर्यार्थभूधान्ययोगव्यवच्छेदेन सह उऱवायिरुक्किऱ इन् HHसिल्, तदानुकूल्यरूपसम्बन्धवत्तया स्थितेऽस्मिन्नमः पदे

Gunar, विद्यमानार्थ एव भूतोऽन्ययोगव्यवच्छेदस्सारतमः - तदेकदेशभूतशेषत्वव्यवच्छेदरूपनमश्शब्दार्थोऽपि -

वाक्यार्थ-

(सा।सं) शेषित्वं मय्यपि न प्रसक्तिमदिति सिद्धम् । अवधारणार्थकप्रणवद्वितीयाक्षरार्थानुगुणार्थकतया अर्थद्वारकं नमः पदस्य प्रभावं प्रमाणोपन्यसनेनोपपादयति - वाक्य [i) Gऊं इति - तात्पर्यार्थß CCL इति - प्रणवात्मक वाक्यतात्पर्यविषयीभूतावधारणार्थकेनेत्यर्थः अवधारणस्यासङ्कोचकरो अयं नमश्शब्द इति २ pouruji (कङ्की इत्युक्तिः - सारं, ज्ञातव्य प्रधानं

मूलमन्त्राधिकारः

मू - “ द्व्यक्षरस्तु भवेन्मृत्युस्त्र्यक्षरं ब्रह्मशाश्वतम् ।

ममेति द्व्यक्षरोमृत्युर्नममेति च शाश्वतम् ॥” इत्यादि CGL -

“सर्वं जिह्यं मृत्युपदमार्जवं ब्रह्मणः पदम् ।

[[७१]]

(सा।दी) स्वकीयस्य तथास्वशेषत्वनिवृत्तिuji - द्व्यक्षरस्त्विति - द्व्यक्षरः, ममइत्यक्षरद्वयार्थभूतोऽहङ्कारो ममकारश्चमृत्युः, संसारः - संसारहेतु Qom अर्थ त्र्यक्षरं नममेति, त्र्यक्षरार्थ भूताहङ्कारममकारनिवृत्तिः शाश्वतं ब्रह्म, ब्रह्म प्राप्तिकारण Guruq। सामान्येन द्वयक्षरं त्र्यक्षर Gorming विशेषितं किं BIGळीpri - ममेति - द्व्यक्षरः, द्व्यक्षरार्थोऽहङ्कारादिः - नममेति, त्र्यक्षरार्थोऽहङ्कारममकारनिवृत्तिः - सर्वं जिह्मं मृत्युपदQILD वचन ( अर्थाकी। सर्वं जिह्ममित्यादि - सर्वञ्जिह्यं, सर्वLDIron कौटिल्यypui - अहङ्कारादिनाऊं BITLG - मृत्योः पदस्थानम् । तत्कारणQDormitq - आर्जवं,

[[१]]

(सा।स्वा) द्व्यक्षरस्त्वित्यादिना द्व्यक्षरस्तु मृत्युर्भवेत् संसारो भवेत् - विधेयानुसारेणपुल्लिङ्गत्वं छान्दसंवा तद्धेतुत्वात्तद्व्यपदेशः - त्र्यक्षरं शाश्वतं ब्रह्म, ब्रह्मप्राप्ति साधनम् - इति सामान्यतः प्रतिपाद्यद्व्यक्षरः - कः ? त्र्यक्षरं किमित्यपेक्षायामाह - ममेति द्व्यक्षरार्थः, अहङ्कारः ममकारश्चः मृत्युः, संसारहेतुः अर्थस्य मृत्युतया तत्सम्बन्धि शब्दस्यापि तद्व्यपदेशः न ममेतीति - त्र्यक्षरमित्यनुषङ्गः - शाश्वतं ब्रह्मेति चानुषङ्गः त्र्यक्षरार्थः - अहङ्कारममकार निवृत्तिः - शाश्वत ब्रह्मप्राप्तिसाधनमित्यर्थः - यद्वा, मृत्युः द्वयक्षरः - द्वौ अक्षरौ यस्य सःस्वार्थममकारजन्यत्वं सम्बन्धेन ममेत्यक्षरद्वयवान् । शाश्वतम्ब्रह्म, तत्प्राप्ति रूपं फलम् - त्र्यक्षरं पूर्ववत् - तेननपुंसकत्वपुल्लिङ्गत्वोपपत्तिः - @ “लं” ढङ्गकील अर्थं सारतमornsurro नमस्rlorno पृथग्वक्तव्य

। Qug नमसोऽर्थं, मोक्षसाधनतया सारQDorm मंß BoOGLon? “सर्वं जिह्मं मृत्युपदमार्जवं ब्रह्मणः पदम्” ढगळी प्रमाण ली जिह्मशब्दार्थ । मं

ब्रह्मपदत्वा की? काळी @supri - सर्वमिति - सर्वञ्जिह्मं, सर्वङ्कौटिल्यम् । मृत्युपदं मृत्युसाधनंआर्जवम्, ऋजुभाव

मृत्युपदत्वpळं आर्जवशब्दार्थ ।

(सा।प्र) रहङ्कारममकारनिवृत्तेरादर्तव्यत्वोक्तिः कथमित्यत्रप्रामाणिकाकारव्यतिरिक्तस्यैव जिह्नत्वात्तन्निवृत्ति वाचकार्जवशब्तेनापि " अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम् । विमुच्य निर्ममश्शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते ” इत्याद्यनुसारादहङ्कारममकारनिवृत्तिरेव तत्रापि विवक्षितेत्याह - सर्वं जिह्ममित्या - दिना नमसा निषिध्यमानस्य शेषित्वस्य शेषप्रतिसम्बन्धिकत्वात् -

मृत्युः,

(सा।वि) सारतम इति भावः द्व्यक्षरः ममेति । द्व्यक्षरार्थभूतो ममकारोऽहङ्कारश्च बन्धहेतुः - त्र्यक्षरं, न मम इत्यर्थः । शाश्वतं ब्रह्म, मोक्षकारणम् । तदेव विशिनष्टि । ममेति । सर्वं जिह्मं मृत्युपदमितिच मृत्यु - पदादि प्रत्यभिज्ञानादेः तत्परमेवेत्याह । सर्वमिति । जिह्यं,

(सा।सं) मृत्युरिहसंसारमूलभूतप्रमादः

उभयत्र प्राप्य प्रापकयोरभेदोपचारः

सर्वं जिह्ममिति

सामान्यवचनमप्येतद्विशेषवचनैकार्थ्यमित्याह - सर्वमिति - जिह्मता, वक्रत्वम् - तच्च मनो वाक्कायानां

यथावस्थित वस्त्वननुगुणत्वम् - आर्जवम्, ऋजुत्वम् - तच्चतेषां

[[७२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - एतावान् ज्ञानविषयः किं प्रलापः करिष्यति ॥ "

कील श्लोकं

नमस्

गढवाकी नकल नढणढणी६) ? प्रणव की तृतीयाक्षर

ऎऩ्गिऱदु ऎदै

प्राधान्येन तात्पर्य - @iiig नमम

अनुषङ्गिकं

Coor

ना♚ - अध्याहारी ४।६० अनुषङ्गमुचित GLD ६०

[[१]]

(सा।दी) ऋजुत्वम्

क्रीं सर्वार्जवप्रधान LoITGT अहङ्कारममकारनिवृत्ति प्राधान्येन विवक्षितम् ब्रह्मणः पदं, परमपदम् - तत्प्राप्तिकारणQLDirmulg। ज्ञानविषयः, ज्ञातव्योऽर्थः - किमन्यन्निष्फलं

वच उच्यते ढाङ्गळ८। @ri नममेत्यादि - २ळा, अन्तरङ्गळा - शेषभूत mp४ - Dig

पदान्तर मध्याहरिßम्। शङ्कनी pri - अध्याहारलं।ली।लं काट्टिलॆऩ्ऱु

Lormi - अनुषङ्ग Long ? पूर्वापरी पदनाऊं BITLq नाল& अध्याहारLoo।gl? अपूर्वLDITS -

(सा।स्वा) सर्वpió ब्रह्मणः पदं, तत्प्राप्तिसाधना

आर्जवकं सारत्वं Ù

अहङ्कारममकार निवृत्ति आर्जवपराकाष्ठै प्राधान्येन श्री

तात्पर्य

&ß।

ज्ञानविषयः, ज्ञातव्यमेतावदेवेत्यर्थः - प्रलापः, अन्यद्वचः - किङ्करिष्यति, न किमपि निष्फलमित्यर्थः

• शुळं निषेध्यवाचकपदDITLD) ममन” ढाळ निषेधं ८०G GLon? Tr] शङ्किलं । उत्तरखं Giri - @rivg इत्यादिना - अनुषङ्गि, Qutg अनुषङ्गि अहम्मत्सम्बन्धी । पर्यवसि

सामान्यनिषेधं JnG Com?

शेषत्वसम्बन्धनिषेधं षष्ठ्यर्थ

ऎऩ्ऱु

गगनंrupri

Bा इति । प्रणवलं की ग - Quig अनुषङ्गिकं Coupon ? मः पञ्चम्यन्तorris

किञ्चित् । पदमध्याहरिक ढाङ्गलं

अद्वैतार्थकत्वं QLD?

वस्तु

नमस्@os

अध्याहार इति - अत्यन्तानुपस्थित

(सा।प्र) प्रतिसम्बन्ध्याकाङ्क्षां निवर्तयन्नन्यशेषत्वव्यावर्तकोकारे पौनरुक्त्यशङ्कां च परिहृत्य विशिष्यस्वशेषत्वनिषेधप्रयोजनं चाह - Qg न मम इत्यादिना

(सा।वि) कौटिल्यम् । अहङ्कारादि । आर्जवं, सरलत्वम् - अहङ्कारादिनिवृत्तिः - ज्ञानविषयः, ज्ञातव्यार्थः । प्रलापः, एतदप्यधिकोक्तिः - निष्फल इत्यर्थः - “श्लोकार्थेन प्रवक्ष्यामि यदुक्तं ग्रन्थकोटिभिः । परोपकारः पुण्यायपापाय परपीडनम् ॥” इतिवन्निष्कृष्योक्तार्थ इति भावः ॥ नम इत्यत्र प्रतियोगिसमर्पक पदाभावात्कथमन्वय इति पृच्छति । इति नमम ढाङ्ग कीलकं ढाळणी, नमम इत्येतत्प्रतियोगि समर्पकपदङ्किमित्यर्थः - उत्तरमाह । प्रणवलं की इति । अनुषङ्गिलं, आकृष्य २०, अन्तरङ्गशेषभूत इति यावत् - ननु जीववाचकपदमध्याह्रियतामित्यत्राह - अध्याहारी इति - अनुषङ्गो नाम ? स्व सन्निहितस्य क्वचिदन्वयेन निराकाङ्क्षस्यपदस्येतराकाङ्क्षा -

(सा।सं) यथावस्थितवस्त्वनुगुणत्वम् - संसारमूलममकारादिनिवृत्तिरेव ह्यार्जवे प्रधानेति प्राधान्येनेत्युक्तम्

आकाङ्क्षितं निषेध्यमनुषङ्ग्य अनुषक्तपदेन सह फलितं वाक्यार्थमाह - Q

इत्यादिना २_fCuळा,

शेषभूतः - नम पदान्तरमेव अध्याह्रियतां किं प्रणवतृतीयाक्षरानुषङ्गेणेत्यत्राह - अध्याहार♚लीं इति अनुषङ्गो वाक्यसमाप्तिः सर्वेषु तुल्ययोगित्वा

मूलमन्त्राधिकारः

[[७३]]

मू - अनुषङ्गाधिकरणसिद्धम्-

“नममाहम्” । विशेषि

ऎऩ्ऱु

काफी कङ्कील मध्यमाक्षरं गोबलीवर्दन्यायं स्वव्यतिरिक्तविषयम् -

ऒरु

sip

अन्यशेषत्व के

पूर्वमीमांसै

की उकार मुंली नममाहम् इत्यादि

कण्ठील

(सा।दी) ९ पदवाक्य १८० नाकं ८०११४०८। अनुषङ्गाधिकरण अधिकरण ं। अकीं सिद्ध D। नमश्री स्वशेषत्वनिषेधं सिद्धिकं स्वव्यतिरिक्धान्यशेषत्वनिषेधं ♚rummit - @ii विशेषिñosum, अन्यशेषत्वनिषेध jog विशेषिकङ्ग - काठीमङ्कील, सामान्येन Guruq - गोबलीवर्दन्यायDog ? बलीवर्द GLD/। गाञ्चानय बलीवर्दञ्चानय ढालाकील लंलं बलीवर्दQLD विशेषिकं गोशब्दjmg बलीवर्दव्यतिरिक्तगोव्यक्ति ६० @म/कं०ळ - स्वव्यतिरिक्तविषय GILDorg/?

(सा।स्वा) पदकल्पनारूपाध्याहारापेक्षया पूर्ववाक्योपस्थितस्यापेक्षितस्य पदस्य कल्पनं ज्याय इत्यनुषङ्गाधिकरणसिद्धान्तन्याय QLDrug ऎऩक्कुरियेऩल्लेऩ्, ऎऩक्कु ऩल्लेऩॆऩ्ऱबडि।

Qq प्रणव की अकारवाच्या GLCL मकारवाच्या

अवधारण

भगवदन्यशेषत्वं कृणकं निषिद्धं कृ लीकं शेषत्वं निषिद्ध पुनरुक्ति QurrnChIT? ढाङ्ग Gruini - QC इति - मध्यमेति - प्रणवलंलं अवधारणं स्वव्यतिरिक्तभगवदन्यशेषत्वनिषेधपर गोबलीवर्देति - सामान्य वाचिपदस्य प्रयुक्त

(सा।प्र) अनुषङ्गाधिकरणसिद्धमिति - “चित्पतिस्त्वापुनातु - वाक्पतिस्त्वापुनातु । देवस्त्वा सविता पुनात्वच्छिद्रेण पवित्रेण” इत्यत्र “देवस्त्वा” इति मन्त्र एव करणांशबोधकसान्निध्यादितरयोः करणांशबोधकत्वाकाङ्क्षायां यस्य कस्याप्यध्याहारादपि सन्निहितस्य प्रतीतस्यानुषङ्ग एवोचित इत्युक्तरीत्या मकार स्यानुषङ्गे नित्यस्य स्वरूपेण निषेधानुपपत्त्या सम्बन्धसामान्य षष्ठ्याः शेषशेषिभावरूपसम्बन्धपरत्वं लभ्यत इति भावः - मुला, नाहं मम -

(सा।वि) वशे वा कर्षणम् - अध्याहारो नाम ? यत्र क्वचन स्थितस्य अनि बद्धस्य लौकिकस्य पदस्यानयनम् - अनुषङ्गाधिकरणसिद्धमिति - अनुषङ्गो वाक्यपरिसमाप्तिरित्यत्र “याते अग्ने शयातनूर्वर्षिष्ठा । याते अग्नेरजाशयायाते अग्नेहराशया” इति वाक्यमुदाहृत्य “तनूर्वर्षिष्ठा” इति वाक्यस्य “याते अग्ने या शया” इत्यन्वयेन कृतार्थत्वात् “रजाशया हराशया” इत्यनयोराकाङ्क्षावशेन यत्र क्वचितस्थितलौकिकपदाध्याहार इति पूर्वपक्षं कृत्वा सन्निहितस्य स्वाकाङ्क्षापूरणयोग्यस्य वैदिकस्य शीघ्रोपस्थितत्वात्तदनुषङ्गसम्भवे अनुपास्थितलौकिकपदाध्याहारो न युक्त इति सिद्धान्तितम् - तदधिकरणसिद्धमित्यर्थः - ननूकारेऽन्यशेषत्वनिषेधेनैव स्वविशेषत्वनिवृत्तिसिद्ध्या नमः पदेऽन्यशेषत्वनिषेधे पौनरुक्त्यं स्यादित्यत आह

@riv& नममाहमिति

ऊँ, प्राक् फ्री कण्ठी, निवर्तयत् - स्वव्यतिरिक्तविषयमिति, गामानय बलीवर्दं चेत्यत्र वलीवर्दस्यापि गोत्वजात्या क्रान्तत्वाद्गोशब्देनैव लाभे बलीवर्दशब्द समभिव्याहाराद्यथा गोशब्दस्य तदितर

(सा।सं) दित्यनुषङ्गाधिकरणसिद्धमित्यर्थः । प्रणवमध्यमाक्षरेणैव अत्रनिषेध्यस्य च निषेधलाभे किमनेनेत्यत्र प्रथमं गोबलीवर्दन्यायेन सार्थक्यमाह - Qr इति - निष्प्रयोजन सङ्कोचानुपपत्तिं -

[[७४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - अहं न मम नगळी वाक्य स्वरूप (pi

प्रधानानुवर्तिनगळीquomuji upps sig निरुपाधिक स्वामित्व

worm विशेषि अनुसन्धानं फलितं । विशेषनिर्देशक/कं प्रयोजनम्-

गुण

(सा।दी) स्वव्यतिरिक्धान्यशेषत्वनिषेधविषय GILDulq। नमस्onia) स्वशेषत्व निवृत्त्यनुसन्धान स्वकीयस्य स्वशेषत्व निवृत्त्यनुसन्धान (pii फलितLDINGILD mit - अहं न ममेत्यादिuni) निरुपाधिकस्वामित्व

गGL - विशेषनिर्देशेत्यादि - २ श

उकारे सामान्येन स्वस्यापि निषेधं सिद्धिकी♚s नमः माङ्गा किन्तु काकं विशिष्य निरुपाधिकस्वामित्वनिषेधं फल GILD ६०५ - शनी

Gurjar औपाधिक स्वामित्व अनुसन्धानविशेषफलम् - विशेषनिर्देश

ग) विशेषितं किञ्चिद् ढा

गामानय

(सा।स्वा) पदान्तरवैयर्थ्य परिहाराय तद्व्यतिरिक्तविषयपरत्वकल्पनं गोबलीवर्दन्यायः बलीवर्दमानयेत्युक्त गोपदेनैव बलीवर्दलाभसम्भवाद्बलीवर्द पद वैय्यर्थ्यं स्यात्तद्वारणाय गोपदस्य बलीवर्दान्य गोपरत्वQD६१] लम्म्। - प्रणव लढाऊं सामान्यत अन्यशेषत्वंQuorm]& suzuqib Corom विशेषनिर्देशमपेक्षित स्यकीयत्वेन ज्ञातवस्तुß८०बाकं (मुली कृकं निरुपाधिकस्वामित्वQur सिद्धि नाहं किञ्चित्स्वामि अनुसन्धान ममकारनिवृत्त्यर्थमावश्यक स्वामित्वपदमध्याहृत्य न मम किञ्चिदपि प्रतिस्वामित्व QILDI विशिष्य निर्देशिकं CourGsnou अनुषङ्ग pub अध्याहार poGo प्रसङ्गि wi? Turi। अहन्नममेति - न मम किञ्चित्स्वामित्व GILDङ्गली अनुसन्धानमर्थात् फलि तदर्थमध्याहारमनपेक्षित GLgto प्रणवलंलीं अवधारण लण्ड ला सामान्यतस्स्वपरसाधारणान्यशेषत्वं

न ममाह GILD Gorm निष्प्रयोजन Long गोबलीवर्द न्याय विशिष्य निर्देशिss Com Com ? (ठं @supri - म् इति । नाहं किञ्चित्स्वामीति विशेषानुसन्धान/LD१६०८

(सा।प्र) गुणrilsiा प्रधानानुवर्तिना इति - नन्वत्र स्वस्य शेषित्वनिषेधात्। गुणानां प्रधानानुवर्तित्व न्यायात्स्वगुणविग्रहादि शेषत्वनिषेधोऽनुपपन्नः - सिद्ध्यसिद्धिव्याघातात् - गुणविग्रहादीनां स्वशेषत्वे सिद्धे अनन्तरं न्यायात्तान्निरूपितशेषित्वस्य स्वस्मिन् निषेद्ध्यत्वादिति चेन्न । कर्मोपाधिना

(सा।वि) विषयत्वेन न पौनरुक्त्यं तद्वदिति भावः उकारेऽन्यशेषत्वनिषेधेनैव सिद्ध्यतोऽर्थस्य तत्र स्वव्यतिरिक्तविषयत्वं स्वीकृत्य विशिष्य स्वशेषत्व निषेधस्य प्रयोजनमाह - अहं न मम ढाङ्गळी वाक्येति - २_fluginour, शेषभूतत्वाभावेन - Compujiiupp, स्वकीयत्वेन ज्ञायमानगुणविग्रहादिकं प्रति - गुणाः प्रधानानुवर्तिन इति न्यायेन - निरुपाधिकस्वामित्वQuorm, विशेषिकं। अनुसन्धानं फलितं, फलति - इदमेव विशिष्य निषेधस्य प्रयोजनमिति भावः - एवं तर्हि

(सा।सं) परिहरति - अहं न ममेति - विशेषितं । इत्यस्यायमाशयः - मध्यमाक्षरेण सामान्येन अन्यशेषत्वनिषेधेऽपि स्वसमानन्यायानन्यान् प्रति स्वं प्रति च स्वस्वाम्यनिषेध आर्थ एष स्यान्न शाब्द इत्यद्यमू - Dive अनुषङ्गिung पक्षी

मूलमन्त्राधिकारः

[[७५]]

कंß Commis वऱ्ऱैयॆल्लाम् ऎऩ्ऩदऩ्ऱॆऩ्ऱु तऩ् तुवक्कऱुक्किऱदु। इत्ताल् तऩ्ऩैयुम् ५६१०० गुणविग्रहादि ८६००qio uop ५ अभिमान -

(सा।दी) ९ पदमध्याहरिं योजिनं पक्ष सिद्धिकं अर्थjmgauri-Qu अनुषङ्गिwing इत्यादिuirrã) - अनुषङ्गिurg, किञ्चित्पदाध्याहारपक्षQpq।? सम्बन्धम् Cr♚mmujopuri, स्वकीयगुणविग्रहक्रियादिनाQuo इत्ताल् कलित्त अजीत्तैयरुळिच्चॆय्गिऱार् - इत्ताल् तऩ्ऩैयुम् रियाल्

माऩ

(सा।स्वा) विशेषनिर्देशं सप्रयोजन

आवश्यक ५। प्रणवलं की मकारमस्मच्छब्दपर्याय।org/ नमस् अनुषङ्गं सिद्धि “मन ज्ञाने मन परिमाणे’ इत्यादि धातुनिष्पन्नLDrror मकारमार्थिकाहम् अर्थालंळा अध्याहृताहमर्थकं लं लळा विशेषण मॆऩ्गिऱ त्तिल् HHसिले अरबुसुमिल्लामैयाले अप्पोदु ४सुक्कुप् पॊरुळॆदु ? ढाङ्ग ूनীÈ Quiİri - इति QUTC) इति स्वस्वकीयसाधारण्येन m। s पक्षी अनुषङ्गं की किञ्चित् । पदमध्याहार्य GILD ८। Qu पूर्वयोजनै ढगढग अर्थं प्रणवलंलीं अन्यशेषत्वभ्रान्तिनिवृत्त्यर्थ मध्यमाक्षरार्थßCHCL २_pur@sur सारतमतया उपपन्न योजनै न मम किञ्चित्स्यात् ढाकी अर्थमनुपयुक्तLoin Bur सारã तत्कथनं व्यर्थpr? Ti supri शलंल इति - ला अभिमानेति - अहं निरुपाधिकस्वामी, गुणादिकं सर्वं स्वतो मच्छेषभूत GILDढङ्ग की।

(सा।प्र) शेषभूतगुणविग्रहाद्यपेक्षया निरुपाधिकस्वामित्वस्य निषेधे विरोधाभावादिति भावः एवमनुषङ्गाभावेऽपि स्वतो निषेध्यविशेषोपस्थापकाभावादप्रसक्तनिषेधानुपपत्त्या च निषेधः प्रत्यक्षादिभिस्स्वशेषतयासिद्धार्थविषयस्सन्नहं ममकाररूपनिषेध्यविशेषपर एवेत्याह - Q इत्यादिना

(सा।वि) किञ्चिदिति पदमध्याहृत्य स्वशेषत्वेनोपस्थितवस्तुशेषत्वनिषेधस्य शाब्दत्वाय न मम किञ्चित्स्यादिति निषेधः क्रियतामित्यत्र तथैवास्त्वित्याह - Qig अनुषङ्गिung इति, एवं सति - विशेष निषेधस्य किञ्चित्प्रत्यपि स्वस्वामित्वनिषेधफलकत्वे सति - अनुषङ्गिung पक्ष, अनुषङ्गे सति स्वकीयत्वेनोपस्थितवस्तुमात्रं प्रतिशेषित्वनिषेधस्य शाब्दस्य सिद्ध्यानुषङ्गासम्भवात्किञ्चिदिति पदाध्याहारपक्ष इत्यर्थः - GurjοC६०, सामान्येन - LipomQuwomb, सम्बन्धित्वेन प्रतीयमानं सर्वम् - ढाङ्गा, मदीयं न भवति इति । श्री, सम्बन्धः छिद्यते

(सा।सं) शाब्दत्वसिद्धिः प्रयोजनमिति - अनुषङ्गेऽप्यन्यान्प्रति स्वस्वाम्यनिषेधो न शब्दतो लभ्यते किञ्चित्पदाध्याहारे तु स्वं प्रति च स्वस्वाम्यनिषेधो लभ्यत इत्यस्वरसादाह - Q इति पक्षली, किञ्चित्पदाध्याहार पक्ष इत्याशयः - स्वगुणविग्रहादिवत् स्वयमपि स्वातिशयाधायकतया शङ्कित इति । इत्युक्तम् - अस्मिन्पक्षे फलितं दर्शयति - लङ्ग इति - मय्यहमेवातिशयाधायक इति धीरहङ्कारः - ममान्यदतिशयाधायकमिति धीर्ममकारः - अत्र निवर्त्योऽहङ्कारस्तत्वविशेषरूपश्चेत् -

[[७६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - विशेष ] ५०० नाकं किं छेदिकं LL। लङ्ग की कङ्कील अहङ्कार भ्रमरूप Door बुद्धिविशेष। Logó तत्त्व ६७६ ६००णी ६०१ अहङ्कार विवेकमात्र - सूक्ष्मशरीरं भी

विपरीताहङ्कार ममकार ६ की संसारमूल [i] ८५।६in

तॊऱ्ऱिक्किडक्कुम्,

ऎऩ्ऩुडैय

(सा।दी) विपरीताहङ्कारममकार की अविरुद्धाहङ्कारममकार ril ८ बा परिग्राह्य[१८]नाङ्ग। छ। अविरुद्धाहङकारममकार []]]? स्थाने पातिunoor अहङ्कारादिकना। अयmmगी ? देहादेर्विलक्षणोऽहं ज्ञानस्वरूपोऽहं, परमात्मनश्शेषभूतोऽहम्” ढग शेषीपरमात्मा इत्यादि। विपरीताहङ्कारविशेषि किं Gi - @ig छठीकंळी इत्यादि - भ्रान्तिरूपLDIT] ममाहं बुद्धितत्व [i) GrLL अहङ्कारा - तत्त्वrijf@m। Logmjनाना, एतद्व्यतिरेकेण तत्त्व, विवेकमात्र m। विवेकरूपज्ञानमात्र♚ल। भ्रान्तिरूपमा अग Gun@guijuqi? Turi। सूक्ष्मशरीरमित्यादि - विरजैऊं मं कम्पन सूक्ष्मशरीरं Q५। LTL B।

(सा।स्वा) अभिमानविशेष - भ्रान्तिसिद्धनिरुपाधिक सम्बन्धलं ल माठीलङ्कालं निकल पूर्ववाक्य किं अर्थQ/Drug - अहङ्कारेति - संसारमूलच्छेदकतया उपयुक्ततमत्वात् ूलान्यकं सार्थकं। - विपरीताहङ्कारं LL उक्ति BnQCon? अहङ्कार प्राकृततत्वं मोक्षस्थायि? (Cনहूं &pri। Qig इति । भ्रमरूपेति - अहं निरुपाधिकस्वामी इदं सर्वं मे निरुपाधिकशेषभूत GILD क भ्रान्तिQuormq - विवेक मात्र या मोक्षदशै अनुवर्तिCom? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् - सूक्ष्मेति अहङ्कारतत्त्वं भ्रान्तिरूपाहङ्कारममकार

निदान LDIT ६०५०g नशिwng -

LDI६०&IITB

(सा।प्र) नन्वनादिकर्मप्रवाहाज्जीवा विना भूताहङ्कारशब्दवाच्य प्रकृत्यंशस्य नममाहमिति ज्ञानमात्रानिवर्त्यत्वात्कथं निवर्त्यत्वमुच्यत इत्यत्राह - मण्डी इत्यादि -

भावः

(सा।वि) छप्कीलsure निवर्त्यतया - विपरीतेति - विरुद्धेत्यर्थः - अविरुद्धाहङ्कारममकारौ देहाद्विलक्षणोऽहं, ज्ञानस्वरूपोऽहं, परमात्मनश्शेष भूतोऽहं मम शेषी परमात्मेत्येवंरूपौ - एतावद्भ्रान्तिरूपत्वान्न निवर्त्याविति अयमहङ्कारः। “अहङ्ङ्कार बलं दर्पम्” इत्यत्रोक्त भ्रमरूपबुद्धिविशेषः । नतु“भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च। अहङ्कार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्ठधा”इत्युक्ततत्वान्तः परिगणिताहङ्कारः सत्वेतदंशज्ञानान्न निवर्तते - किन्तु सूक्ष्मशरीरं यावदनुवर्तत इत्याह । कण्ठील इति। तत्त्वrijळी), तद्व्यतिरेकेण तत्त्वेषु

गणितः ऎण्णिऩ, ममेत्येतादृशज्ञानमात्रात् - न निवर्तते - कं

(सा।सं) कुदृष्टि साम्यं स्यादित्यत्यत्राह - Qr इत्यादिना - कारणेन सम्परिष्वक्तस्य क्थं तत्कार्यबुद्धिविशेषनिवृत्तिरित्यत्राह -

विवेकमात्र♚g, अहं न

सम्बन्ध्यतिष्ठेत् -

♚ी, सम्परिष्वक्ततवयेत्यर्थः

मूलमन्त्राधिकारः

मू - ६ अचित्सम्बन्धम् कण्ठ की कङ्क व्याधिनां मूलमन्त्रादिक) सिद्ध

विवेक

[[७७]]

कार्य [१] ८६ भ्रमरूप / ८६६० अहङ्कारादि भेषजविशेष की।

अचित्सम्बन्धं कड़ी कङ्क शक्री कार्या - अचित्सम्बन्धमित्यादिumi। अन्यतमाग का शेषत्व

L स्वरूपं Cmm गृहक्षेत्रादि

(सा।दी) अहङ्कारममकार ॐ मूल अहङ्कारादिना भ्रान्ति DGCLD? ढाढगढग शिब्ली उकार की अनन्ययोगव्यवच्छेद कनकं (कङ्कं कालsunrं अन्यशेषित्वं DIT

अन्य

i। व्याधिकक्षा इति

(सा।स्वा) भ्रान्तिरूपाहङ्कारं नशिॐ ॐ ॐ २G GLon ? स्वनिदानभूतपथ्यं LisÈQsiguji सिद्धौषधविशेषलं व्याधिनां नशिकीpiumouringó अहङ्कारं नशिकंQp - की, लीला। @ing किञ्चित्पदल अध्याहरिक्लम्म्।

स्वपरसाधारण्येन न मम किञ्चित् । शेषत्वनिषेधं २GGLon ? प्रणवलं। अन्यशेषत्वं निवृत्तq स्वस्यापि भगवदन्यतया स्वशेषत्व निवृत्त

(सा।प्र) तत्कार्याहङ्कारममकारयोस्तस्मिन्विद्यमाने निवर्तयितुमशक्यत्वात्तयोर्निवर्त्यत्वोपदेशोऽनुपपन्न इत्यत्र औपाधिककार्येषु उपाध्यनुवृत्तावपि कार्यनिवृत्तिस्सर्वरोगनिदान भूतवातपित्तश्लेष्ममयदेहानुवृत्ता वप्यौषधविशेषैर्वातपित्तश्लेष्मजन्य व्याधिनिवृत्ति दर्शनान्नानुपपन्नेत्याह - अचिदित्यादिना सूक्ष्मशरीरमित्यादि यावत्सूक्ष्मशरीरनिवृत्तिजीवेन सम्बन्ध्यैवाहङ्कारो वर्तेतेत्यर्थः नन्वहङ्कारस्यामो क्षमनुवृत्तिर्नोपपद्यते “भूतादिर्महति लीयते” इत्यादिभिर्महा प्रलयेऽहङ्कारविनाशश्रवणादामो क्षमनुवर्तमानतया साङ्ख्याङ्गीकृतलिङ्गशरीरस्य भाष्यकारादि भिरनङ्गीकृतत्वेन तदङ्गीकारेऽपसिद्धान्ताच्चेति चेन्न - “वाङ् मनसिसम्पद्यते मनः प्राणे - प्राणस्तेजसि तेजः परस्यां देवतायां - वेत्थ यथा पञ्चम्यामाहुतावापः पुरुष वचसो भवन्ति । इति तु पञ्चम्यामाहुतावापः पुरुषवचसो भवन्ति। मनष्षष्ठाणीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति। शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः। गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात्। तदन्तरप्रतिपत्तौ रंहति सम्परिष्वक्तः प्रश्ननिरूपणाभ्यां देहान्तरगमने भूतसूक्ष्मैस्सम्परिष्वक्तो जीवो रंहति सूक्ष्माचिच्छक्तियोगद्वारेण भवति प्रलयकालेनामरूपविभागानर्हाति सूक्ष्माचिद्वस्तुयोगात्” इत्यादि श्रुतिस्मृतिसूत्रभाष्यादिभिर्जीवस्यामोक्षं भूतसूक्ष्ममात्रसम्बन्धोक्तेर्भूतत्वाहङ्कृतित्वेन्द्रियत्वाद्यवस्थाश्रय भूतास्सूक्ष्मतमाः

(सा।वि) ननु कारणभूताचिद्रव्यरूपाहङ्कारसम्बन्धे विद्यमाने तत्कार्यभूताहङ्कारादिनिवृत्तिः कथमित्यत्र रोगकारणभूतदेहे विद्यमानेऽपि रोगनिवृत्तिवदुपपद्यत इत्याह

अचिदिति । की कङ्क,

अनिवर्तमाने - फीकी, निवर्तन्ते - लोके स्वकीयधनत्वेन प्रसिद्ध -

(सा।सं) Q१ अचिदिति - अस्मिन्नध्याहारपक्ष एव स्वस्य स्वशेषत्व निवृत्तेरन्यलभ्यत्वात् स्वकीयान्

प्रति

[[७८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

अन्य ६६ enj

मू - कण्ठ अन्यशेषत्वं प्रणव की मध्यमाक्षरकील पऱ्ऱत्तऩक्कु Muraमिल्लैयॆऩ्ऱु पिरित्तुच् चॊल्लवेण्डामैयाल् वरियाय्त् तोऱ्ऱिऩ तऩक्किङ्गेदेऩु मॊऩ्ऱैयुम् पऱ्ऱ

कऴिगैयिले

तात्पर्य [१८] (om। जीवकं शेष ६०wjob निरुपाधिकसर्वशेषिwnloor सर्वेश्वरा स्वार्थकं ]

(सा।दी) sori upg निरुपाधिकशेषित्व jog नमस्० निषेधिकं की लकी कृष्णकञ्छ अन्यशेषित्वमित्यादि पक्षलं किञ्चित्पदाध्याहारं

गळणीन अयñopi u♚p ईश्वरदत्ता सोपाधिकशेषित्वं porm। २५ सोपाधिकशेषित्व निरुपाधिकशेषिunov स्वार्थLD GULL। जीव इत्यादि - स्वार्थLDITS, स्वलीलाभोगोपयुक्तLDIs। अर्थñng उपपादिकं की

(सा।स्वा) LISTã पुनश्च सामान्यतस्तत्कथनं व्यर्थLoop? ढग

Qui

लक्ष्णं इति। ूलंल पक्ष की अन्यस्वामित्वमिति पदमध्याहृत्य अन्यनिरूपितनिरुपाधिकस्वामित्वं मम न ढाळा_।_नमसोऽर्थः ढाळा ८। Qig स्वकीयगृहक्षेत्रादिsari upg निरुपाधिकस्वामित्वं

ऎऩ्ऱु कृष्णकं निषिद्धonor गृहक्षेत्रादिक्षा सोपाधिकशेषQDorm पर्यवसितsum) तज्जनितातिशयभाक्त्वं लाऊंzGum सिद्धिकं। ६० वस्तु युगपत् ता वस्तुकं अतिशयं ऊं&ing? शुल ईश्वर तज्जनितातिशय

upp निरुपाधिकशेषत्वाभावं प्रसङ्गिung? pri - जीवकं इति स्वार्थेति। लीलाभोगरूपस्वातिशयार्थ GLDq-

(सा।प्र) प्रकृत्यंशा एव प्रलये सूक्ष्मशरीरशब्दविवक्षिता इति नानुपपत्तिरिति भावः - अन्यशेषत्वव्यावर्तकोकारादेव स्वशेषत्वस्य व्यावर्तितत्वात् - तत्र व्यावर्तितविशेषस्यैव गोबलीवर्दन्यायाद्व्यावर्तकत्वकल्पनादपि तत्रासिद्धव्यावर्तितव्यव्यावर्तनपरत्वं युक्तमित्याह - orig इत्यादिना - ननु जीवधर्मभूतज्ञानदेहादेर्भगवतैव कर्माद्यानुगुण्येन जीवशेषत्वोत्पादनान्न तत्र भ्रमरूपत्वमिति न तस्य निवर्त्यत्वमित्यत्र धर्मभूतज्ञानदेहादि विषयकनिरुपाधिकस्वशेषित्वबुद्धिर्भभ एवेति न निवर्त्य इति न दोष इत्यभिप्रयन्नाह - जीव इत्यादिना ।

(सा।वि) गृहारामक्षेत्रादिकं प्रतिस्वामित्वनिषेधे वा तात्पर्यं स्यादित्याह - लाऊं अन्यशेषत्वम् इति पूर्वम् अनुषङ्गिung इत्यनेन स्वगुण विग्रहादीन्प्रतिस्वामित्वनिषेध इत्युक्तम् नतु दण्डापूपिकान्यायेन स्वस्यान्यशेषत्वे स्वापृथक्सिद्धस्यान्यशेषत्वं तत एव सिद्धमिति पृथङ् न वक्तव्यमिति मत्वा लोके धनस्वामित्वस्य प्रसिद्धत्वात् - भृत्युपाधिना भटस्य राजशेषत्वेऽपि तदीय गृहक्षेत्रदारधनानां राजशेषत्वाभावात्तद्वदेवेह स्यादिति भ्रान्तिवारणाय विशिष्यायं पक्षः प्रवर्तित इति न पौनरुक्त्यशङ्कावकाशः इति ध्येयम् - ननु निरुपाधिकेत्यनेन कर्मोपाधिस्वामित्वं भगवत्कृतं तदेवव्यवहारमूलमिति व्यञ्चितम् । एतत्सोपाधिक शेषत्वमपि भगवता निरुपाधिकशेषिणा स्वलीलार्थं स्वभोगार्थं च कृतमित्याह - २ जीवकं शेषDor इति - नित्येषु कथं भगवत्कल्पितत्वमित्यत आह

छ

कृष्णकं

इति निषेध्यत्व सिद्धये

(सा।सं) स्वामित्वमात्रनिषेधपरतया योजनान्तरमाह अन्यान्निध्याननित्यांश्च प्रति स्वस्य निरुपाधिकस्वामित्वाभावमुपपादयति - जीव

इत्यादिना

[[१४]]

मूलमन्त्राधिकारः

मू - जीव ६५६०L नित्या गुणादिना ईश्वर

। शुद्धदशै

२_६००_६r] अनित्यविग्रहादिनायां

ं, २_६_६r

अनित्येच्छासिद्ध [] ५ ६

(सा।दी) Codiyo

वाक्य जीवां

नित्य [i) नाग गुण [i) GTQJT ? स्वरूपनिरूपकधर्म []

नित्येच्छासिद्धrisir - अशुद्धदशै

[[७९]]

कर्मजन्य muji, कर्मनिरपेक्षy(ना

इत्यादि सर्वजीव

अपहतपाप्मत्वादिना तिरोहित mism - आदिशब्दं नित्य (

अपहतपाप्मत्वादि - बद्धां कण्ठ विग्रहjuji सर्व

धर्मभूतज्ञानñomgujii सङ्ग्रहिऊङ्की - नित्येच्छा सिद्धाना, नित्येच्छया स्थितस्थापनन्यायेन सिद्ध[i]कागल। अशुद्धदशै, बद्धावस्थै, शुद्धदशै, मुक्तावस्थै - विग्रहादिना मुंली ढं

आदिशब्द कैङ्कर्यवृत्ति सङ्गृहीतम् कर्मनिरपेक्षorryGLD मुक्तविषयम् पूर्ववाक्यादनुषङ्गिकी - शनी स्वातन्त्र्यनिषेधेन

[[१]]

कर्मजन्य corrup Goog। बद्धविषयीं अनित्येच्छासिद्ध॥ ५ना। ईश्वर Lorm

ईश्वरगतलीलारसरूपातिशयजनक

जीवशेष गृहक्षेत्रादिक्षा

(सा।स्वा) गृहक्षेत्रादि जनितातिशयं जीवगत Drug অ Lorrnsun ईश्वरशेषत्वpi उपपन्नQLD

अनित्य/i१८६६nsum ईश्वरा स्वार्थ

Guji जीव is (CGL नित्य [i) BITT

ज्ञानादिगुण[i] Bir] स्वतस्सिद्ध] ८० ईश्वर स्वार्थ याले अदुगळैक् कुऱित्तु पुरिगारिऩॆरियऩुक्कुक् कूडुमो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्। जीवां८६५०Lu इति - नित्येति। “इच्छात एव तव विश्वपदार्थ सत्ता” ढाकीmuqw ईश्वरेच्छासिद्ध/i१५६०&ITC) नित्यLDI ईश्वर स्वार्थLoss in निरुपाधिकशेषित्वं Đn२।०ळं। परेच्छा सिद्धशेषताकवस्तु स्वामित्वमेव स्वोपाधिकस्वामित्वम् - स्वेच्छासिद्धशेषताकवस्तुस्वामित्वमेव निरुपाधिकस्वामित्व QILD ८। Qium निध्याना नित्येच्छासिद्ध/go जीवशेष [i] Toor। अनित्यगुणविग्रहादिना ईश्वरेच्छासिद्ध/i१@GCom? नित्येच्छासिद्धी विग्रहादीनां नित्यत्वं प्रसङ्गिकं - अनित्येच्छासिद्ध[i] नाग मी) আচত

कर्मसापेक्षैग) मुक्तदशै Guii। अशुद्धेति । बद्धदशै कर्मनिरपेक्षभगवदनित्येच्छासिद्ध/mq

इच्छै हेतुनिरपेक्षैum& बद्धदशैं सदा शरीरं प्रसङ्गिकं अनित्यविग्रहाभावं प्रसङ्गिwng? ढाढा कर्मजन्यानित्यभगवदिच्छा सिद्धान्ना शुद्धदशै

(सा।प्र) नन्वेवमनिध्यानां जीवकर्मानुगुणभगवत्सङ्कल्पाधीनत्वेऽपि नित्यधर्माणां तदधीनत्वं नोपपद्यत इति तेषां भगवता स्वार्थदत्तत्वं न स्यादित्यत्राह - जीव इत्यादिना - अनिध्यानां केषाञ्चिदुक्ति दृष्टान्तार्था एवं लुप्तचतुर्थी प्रतिपन्न भगवत्स्वशेषित्व

(सा।सं) जीवा इति - स्थितस्थापनन्यायेन तत्कल्पितत्वमिति भावः - कर्मजन्य

इत्येतद्बद्धविषय

कर्मनिरपेक्षori इत्येतन्मुक्तविषय अथोक्तार्थस्य सर्वस्यापि प्रणवस्थोकारेणैव गतार्थत्वान्नमसो नात्यन्त सार्थक्यमिति स्वातन्त्र्यनिषेधे वा तात्पर्यं स्यादिति -

[[८०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - प्रणवऊं की अन्यशेषत्वं कीsun) परमात्मा १४।६० अन्य कनकं ललं काढण ऩल्लऩॆऩ्ऩुमिडम् fरि क्कैयालुम्, ताऩ् वेऱॊरुत्तरुक्कुम् रामल्लादप्पोले वेऱॊऩ्ऱुम् तऩ्ऩैप्पऱ्ऱ रिवु मऩ्ऱॆऩ्ऩुमिडमुम् अङ्गे वरुगैयालुम्, प्रणवलंलं Com♚♚ स्वस्वातन्त्र्यनिवृत्ति नमस्•लं तात्पर्य consumo। Nung पूर्वप्रयुक्तमकारनं अनुषङ्गिकं। १५०० ६७६०१ कण्ठ निर्वाहक♚♚♚gl

स्वातन्त्र्यपदमात्रñ अध्याहरिशं न मम स्वातन्त्र्यं नomo -

(सा।दी) योजनान्तरDI - प्रणव इत्यादि प्रणवकुण्डी ऊँ उक्त स्वशेषत्वनिवृत्ति स्वशेषित्वनिवृत्तिQwomb सिद्धिकं

उकार मण्डी

नमश्शब्दं

स्वातन्त्र्यनिवृत्तिपर GILD।org योजनै अभिप्रेतम् । आis (@sun, उकारलं की Co सिद्धिकं अकारमुपलक्षण Lron &

(सा।स्वा) शुभ प्रणवलं की अवधारण♚ल स्वस्यान्यशेषत्वं निवृत्त स्वस्याप्यन्यतया स्वशेषत्वनिवृत्तौ गुणानां प्रधानानुसारितया

भगवदन्यं स्वं प्रतिशेषत्वं निवृत्तLDIO BIC६० नमस्osi वैश्यर्थ्यं प्रसङ्ग

मा

BflĞ अस्वारस्यन्निरूपिum

नमस्] मम न ढाङ्ग

अर्थान्तर

मकारस्योपलक्षणतया वा, स्वकीयानामपि

? गा पूर्वयोजनै

@supri - प्रणव

इत्यादिना

ॐ स्वातन्त्र्यनिवृत्तिसिद्धिकं ॐ ॐ ८२GCom ? तद्वाचक शब्दD]änu? ढाढÔा Quini - पूर्वप्रयुक्तेति - प्रणवस्थमकार guji अनुषङ्गिलं । निर्वाहक शब्द guyi अध्याहरिñgmi उक्तार्थलाभQLD१५। शलं पक्ष की अनुषङ्गाध्याहाररूपदोषद्वयं प्रसङ्गि ? ढाढ@supri स्वातन्त्र्यDroug।? स्वतन्त्रः कर्ता अनुशासन लं कर्तृत्व

।

स्वातन्त्र्येति । शं

? स्वातन्त्र्यनिषेधं

(सा।प्र) प्रतिष्ठापकत्वं नम उक्त्वा ममकारनिवृत्तेरप्युकारादेव सिद्धेस्तत्रासिद्धस्वस्वातन्त्र्यनिवर्तकत्वं दर्शयन्नकारार्थभूतसर्वरक्षकत्व प्रतिष्ठापकत्वमप्याह । प्रणवलं इत्यादिना - नन्वत्र स्वातन्त्र्यवाचक पदाभावेऽपि कथमस्य तन्निवृत्तिबोधकत्वमित्यत्र मकारगतायास्सम्बन्धसामान्यषष्ठ्या अनुषक्तमकारार्थचेतन प्रसम्बन्धिकत्वस्यावश्यकत्वाच्चेतनस्य च स्वरूपेण निषेधानुपपत्तेस्स्वरूपे च ज्ञाते निर्वाहक जिज्ञासोदयाज्जिज्ञासित निर्वाह्यनिर्वाहकभावरूपसम्बन्धविशेष पर्यवसानेन वा, अध्याहारेण वा, स्वातन्त्र्ये ऽवगते तन्निवृत्तिबोधकत्वमित्याह साकाङ्क्षानुषङ्गाद्वरमध्याहार एवेत्यनन्तरोक्तेर्भावः

ung इत्यादिना

(सा।वि) योजनान्तरमाह - प्रणव अन्यशेषत्वमिति - Cgm♚♚ल, अप्रतीयमानं

[[१]]

उक्त न्याय

(सा।सं) एवं किञ्चित्पदाध्याहारपक्षेऽप्ययं नमश्शब्दः प्रणवलभ्यार्थक एव स्वकीयानामपि स्वसमानन्यायतया तान्प्रति स्वामित्व निषेधस्य च प्रणवेनैव लाभादित्यस्वरसात्तदलभ्यस्वस्वातन्त्र्य निवृत्तौ नमसस्तात्पर्यमित्याह

प्रणव मुंली इति न ममेत्येतावतैव कथमस्यार्थस्योपस्थितिरित्यत्राह

इति

स्वात्मानं प्रति स्वस्य निर्वाहकत्वमेव हि स्वातन्त्र्यमिति भावः आक्षेपतः प्राप्तादाभिधानिकस्यैव ग्राह्यत्वादेवमर्थलाभाय स्वातन्त्र्यपदमेव अध्याहियत इत्याह स्वातन्त्र्येति

[[१]]

मूलमन्त्राधिकारः

[[८१]]

मू - कं चेतनं स्वस्वातन्त्र्यनिवृत्ति ? निरपेक्षकर्तृत्वानर्हतै । मुक्तावस्थै

बुद्धिपूर्वप्रवृत्ति ६०० ६००

कढण अन्या प्रेरक सहकारि प्रवर्ति ५८५६१६०

ईश्वरा GsG

बद्धावस्थै करणादिs ना कं

चेतनकी।

की।

(सा।दी) @ig स्वस्वातन्त्र्य निवृत्तिकं अर्थ। निरपेक्षकर्तृत्वानर्हतैurQJ ? लागी लौकिकवैदिककृत्य [i) स्वाधीनकर्तृत्व

ईश्वरसापेक्षकर्तृत्व नानाल m। jig कारण। @५५qGum प्रवर्तिॐ Coms, Color Gio स्वभावम् @लंल स्वभावं स्वस्वातन्त्र्यनिवृत्तिकं कं कारणG/LDòाpu१q। ूं जीवनं स्वव्यापार फलसिद्धि Cor ललकण्ठ रक्षकnsumॐ ईश्वर प्रथमाक्षरी माङ्गा सर्वरक्षकत्वं

शङ्गैow निराकरि

यै

(सा।स्वा) कर्तृत्वनिषेधपर्यवसित अचेतनत्वं प्रसङ्गिwant?

बुद्धिपूर्व-

• चेतन इति - निरपेक्षेति - सापेक्षकर्तृत्व (sun अचेतनत्वप्रसङ्गQuorm B।लं। बुद्धिपूर्वकारि निरपेक्षकर्तृत्वानर्हतै ८२GGLon? प्रलयदशै कारित्वं@Quागी प्रलयदशैं बद्धदशै मुक्तदशै बुद्धिपूर्वकारित्व CDCL_IT? GTढङ्गगी। कण्ठ इति - शाकं निरपेक्षकर्तृत्वानर्हतैकं Trig

स्वाधीनव्यापारी ईश्वरप्रेरणा उपायानुष्टान

•

जीव

प्रथमाक्षरलंलीं गळा सर्वरक्षकत्वं जीवव्यापारनिरपेक्षम् -

(सा।प्र) ननु स्वातन्त्र्यस्य कर्तृत्वरूपत्वात्तस्य मुमुक्षुषूपायानुष्ठानदशायां विद्यमानत्वान्मुक्तेषु कैङ्कर्यानुष्ठाने विद्यमानत्वाच्च तद्बुद्धेर्भ्रमत्वायोगात्कथं निवर्त्यत्वमित्यत्र निरपेक्षकर्तृत्वबुद्धेर्भ्रमत्वोपपत्तेर्निवर्त्यत्वं युज्यत एवेत्यभिप्रयन् पारतन्त्र्यस्य निदानमप्याह - ू चेतनं इत्यादिना - नन्वेवं चेतनस्य उपायानुष्ठनेऽपि निरपेक्षकर्तृत्वा भावे तदनुष्ठानेऽपि रक्षेदित्यत्रोपायविध्यवैयर्थ्यायोपाये प्रवर्त्यैव रक्षेदिति

(सा।वि) निरपेक्षकर्तृत्वानर्हतै, स्वाधीनकर्तृत्वाभावः - एतस्य कारणमाह - कण्ठ इति बुद्धिपूर्वकप्रवृत्ति गलगी, बुद्धिपूर्वप्रवृत्तिं कुर्वन्स्थितोऽपि ईश्वरा लं करणादिनाऊं तÖG), ईश्वरदत्तेन्द्रियशरीरादिकं गृहीत्वा -

सहकारि, ईश्वरप्रेरकत्वसहकारित्व सापेक्षम् - प्रवर्तिßs Cours, प्रवर्तितुमपेक्षा किं इत्यन्वयः - एतादृशस्स्थितिस्स्वातन्त्र्यनिवृत्तेः कारणमिति भावः - ईश्वरस्य प्रवर्तकत्वादेव

प्रेरक

(सा।सं) “कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात्” इति सूत्रसिद्धस्वातन्त्र्यस्य च निवृत्तौ साङ्ख्यमतापात इत्यत्राह - चेतन इति तदनर्हतायां नियामकमाह शाकं ८१४ इति नन्वेवं शब्दतोऽपि स्वातन्त्र्यशेषित्वयोर्निषेधे फलायोपायविधि नैरर्थक्यम् - किञ्च अकारार्थतया रक्षकस्यैव स्वतन्त्रतया रक्ष्यस्य मकारार्थस्य प्रणव एव स्वातन्त्र्यनिषेधसिद्धेः किमर्थो नमश्शब्दः ?नच तत्रैवार्थिकोऽप्ययमत्राभिधानिक इति रक्षकत्वस्यैवेतरव्यवच्छेद मुखेन दृढिम्ने -

[[८२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - ईश्वर प्रथमाक्षरकी प्रकृति) सर्वरक्षकत्वम् उपायाधिकारि कक्षा ६० ६GHQ]ong उपाय प्रेसिङ्ग CLUB - जीवन स्वरक्षणार्थ १६०७ एदेऩुमॊरु ३४तिप्पित्तुक्कॊण्डे वरक्कडवदु उपायानुष्ठान श्री पराधीनकर्ता insung @ उपायम् अनुष्ठि

फल (प्रधान)

रूपरक्षै ६००६००१/२०१६ण प्रसन्न ६०११६०१ सर्वेश्वर ६६ ji प्रथमाक्षर की प्रकृति wo Gii ULL/QQL सर्वरक्षकत्व नमश्शब्द दृढीकृतम् पट्टववऩुडैय

(सा।दी) २ नमश्शब्दं सर्वरक्षकत्व दृढीकरिi - ईश्वर॥। वाक्यद्वय ♚ॐ

(D) वाक्य कुण्डी सर्वरक्षकत्वमुपायाधिकारिक्षा ऊं सहेतुकomi pri। उपायाधिकारिणां ऊं, प्रयोजनान्तरपरोपायाधिकारिााळा, मोक्षोपायाधिकारिणा। शान्ना । उपाय मुंह, कर्मयोगादि क भक्तिप्रपत्तिsf wir - स्वरक्षणार्थव्यापार pii पराधीनQLDcom सर्वरक्षकत्वं दृढीकृत ummi पराधीनकर्ताuri फलप्रधानरूपरक्षै

कऩॆऩ्ऱु ळि त्तदॆऩ्गै -

या

@@@@sun नमश्शब्द परमात्मा

जीवळा सर्वरक्षणेत्यादिum - @ळा रक्षणोपाय ताऩ् पण्णिक् कॊळ्ळमाट्टामैयालुम् तिरऩे

@लं नमश्शब्द, स्वस्वातन्त्र्यनिवृत्ति

(सा।स्वा) शुभं सर्वमुक्तिप्रसङ्गं ? गायन - ईश्वरछ इति - अनादिकर्मप्रवाहपरिपक्वकर्माधीनस्वप्रेरणाधीनजीवव्यापार सापेक्ष अतिप्रसङ्ग num ५५५५१ - ४ ईश्वररक्षकत्वं जीवव्यापारसापेक्ष DIG) जीवCor स्वव्यापारानुष्ठानद्वारा स्वरक्षक) प्रथमाक्षर प्रतिपन्नरक्षकत्व भङ्गं Qung? किञ्च सर्वरक्षका शेषंा, रक्ष्या। ढाळातू। Gीमाळगण ं तत्पारतन्त्र्य (pi सिद्ध

स्वातन्त्र्यनिषेधकनमसो वैय्यर्थ्यjpui प्रसङ्गung? ढाङ्गनांQ&ipi। जीवा इति । g जीवा स्वरक्षणोपाय पराधीनकर्ता ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्। Qpg ॥ gjb फलप्रधानरूपरक्षैouß काङ्गणी नानाLDILL ईश्वर सर्वरक्षक सिद्धिकं ग ६० @लं नमश्शब्द, स्वातन्त्र्यनिवृत्तिपरनमश्शब्द ल आर्थिकorm]ßs शब्द दृढीकृत QILD कुङ्कु। यद्वा, नमस्६००० स्वातन्त्र्यनिवृत्तिपर LDIT & प्रणवविवरणं नमस् ढाङ्ग की सम्प्रदायं विरोधिwn? ढाळा Guri। जीवा इति

(सा।प्र) दर्शयन् सर्वरक्षकत्वसर्वशेषित्वयोः प्रतिष्ठितत्त्वमुपसंहरति - ईश्वर इत्यादिना । -

(सा।वि) देव उपाये प्रवृत्तेस्सर्वरक्षकत्वं ततश्च स्वातन्त्र्यनिषेधद्वारा पराधीन कर्तृत्वबोधकेन नमः पदेन अकारप्रतिपन्न सर्वरक्षकत्वमपि दृढीकृतमित्याह - ईश्वर इत्यादिना - फलप्रधानेति - जीवस्य पराधीनकर्तृत्वादीश्वरस्य फलप्रदत्वाच्च सर्वरक्षकत्वं नमः पदेन दृढीकृतमिति भावः

(सा।सं)सार्थोऽयमिति वाच्यम्

अयोगव्यवच्छेदकावधारणेनैव तद्दृढीकरणादित्यत्राह । ईश्वरं इत्यादिना - कर्मोपासनादि विधिसार्थक्यायप्रेरिCL इत्यन्तं वाक्यम् - ततः किमित्यत आह। (शुळा इति) उपाये प्रवर्तनमन्तरारक्षक्त्वायोगादित्यर्थः - एवं च उपाये फले च स्वान्यानपेक्ष (क?) त्वं स्वातन्त्र्यम् - तदभावादेव जीवे सर्वदा रक्ष्यत्वमेव पुष्कलमित्युपपादनमुखेन -

मूलमन्त्राधिकारः

[[८३]]

। मू - @ig प्रथमचतुर्थिuro) प्रतिपन्न Loor ईश्वर ६०/६०L निरुपाधिकसर्वशेषित्व (pio जीव

mujoun निरुपाधिकशेषित्वं porn योजनै दृढीकृत

।

लुप्तचतुर्थि

Tuji

(सा। दी) परDI नमश्शब्द ०५ - जीवL निरुपाधिकशेषत्वjmg काठीकुण्ड नमश्शब्दलंलीळा पूर्वयोजनै

माग ईश्वर सर्वशेषित्व दृढीकृत it - @ प्रथमेत्यादिwni - जीवकं शेष इत्यादि

GD वाक्य लङ्कृतगळं शकिं बद्धावस्थैggi इत्यादि वाक्य शेषवस्तु स्वरूप pii कर्तृत्वोपयुक्त माऩ कणबुगळुम् — मॆऩ्ऱु सॊल्लिऱ्ऱु। इज् पुऩुक्कुळ्ळ ऎऩ्गिऱ इव् वाक्य वस्त्वन्तर /१५६०० इत्यादि -

(सा। स्वा) प्रथमाक्षर प्रतिपन्नरक्षकत्व दृढीकरणार्थतया तद्विवरणरूप

Qiqu स्वस्यान्यशेषित्वनिवृत्तिपरं नमस् ढाङ्ग की पूर्वयोजनै प्रणवविवरणं नमस्@ng विरोधि ? ढाङ्ग गÈQFi। Q इति - जीवा मी पदार्थ [१५६० बाऊं ली। निरुपाधिकशेषि wirr&c) ईश्वर।कं निरुपाधिकसर्वशेषित्वं सिद्धि नळालं। ईश्वरदत्तकरणादि ५० नाकं BT ६G ढाङ्ग की थी ही कर्तृत्वोपयुक्तकरणादिना ईश्वरदत्त is Gorror my Cz♚mornogró कर्तृशक्त्यंशमीश्वरदत्त GILD C♚ स्वतस्सिद्ध जीवैकशेष।onsum) ईश्वर सर्वशेषित्व भङ्गं ? मी ईश्वर कर्तृत्वांश स्वार्थLD दत्त GD C अचेतन

ईश्वरा कर्तृत्वशक्तिous

कॊडुक्कलागादो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्

SUN

(सा।प्र) एवञ्च शेषभूतस्य कर्तृत्वाभावे कैर्येऽपि कर्तृत्वासिद्धेरुपायेऽप्यनुष्ठातृत्वा सिद्धेश्च शेषित्वरक्षकत्वयोरसिद्धि प्रसङ्गश्च परिहृतो भवति - नन्वर्थेऽनुपलब्धे तत्प्रमाणमसन्निकृष्टेऽर्थे विज्ञानमित्यादिभिः प्रत्यक्षाविरुद्धार्थ एव शब्दस्य प्रामाण्याङ्गीकारात्प्रत्यक्षेण च जीवानां स्वातन्त्र्य शेषित्वयो ग्रहणात्कथं प्रणवनमसोरुक्तार्थपरत्वमित्यत्र स्थूलोऽहमित्यादि देहात्मप्रत्यक्षभ्रमस्य शास्त्रान्निवर्तनादौपाधिकभ्रमस्योपाधिप्रदर्शनपूर्वकं निवर्तने न कोऽपिदोष इत्यभिप्रयन्नाह -

(सा।वि) एवं पूर्वोक्तनमश्शब्दार्थयोजनायामकारस्थ लुप्तचर्थी प्रतिपन्न निरुपाधिकसर्वशेषित्वमपि नमश्शब्देन दृढीकृतमित्याह - Quig प्रथमेति - Compuji u♚p, यत्किञ्चिदेकं प्रति - लंलं, निवर्तमाने सति - पूर्वयोजनायामिति शेषः - Porpp योजनै पूर्वयोजनया एवं च जीवस्य स्वातन्त्र्यं शेषित्वं च भगवता स्वार्थदत्तत्वात्प्राप्तमित्याह

अतएव नमश्शब्द

(सा।सं) नमश्शब्दोऽयमकारवाच्यस्य रक्षकत्वमेव दृढीकरोतीत्यर्थः इत्युक्तिः - एवं स्वतादर्थ्यबोधकतया चतुर्थ्येव स्वसमानन्यायात्स्वीयान् प्रतिस्वशेषित्वनिषेधलाभे शेष्येवेत्यवधारणेनैव तद्दृढीकरणे च सिद्धे स्वशेषित्वनिवृत्त्यर्थकतया एतत्पूर्वयोजनायामप्यहं व्यर्थ इति शङ्कायाश्चोक्तविधयैव परिहार इत्याह Qug इति - योजनाद्वयेऽप्यावधानिक दृढीकरणलाभो नमश्शब्दस्य प्रयोजनमित्यवधेयम्। ननु स्वबुद्ध्या प्रवृत्तिनिवृत्त्यारम्भशक्तिकृततयोपलब्धस्य स्वातन्त्र्यस्य निषेधमुखेन कथं परायत्ततोच्यत इत्यत्राह

[[८४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - (८२) जीवनं नाना स्वातन्त्र्यं “परात्तु तच्छ्रुतेः” नढाकी न्याय निरुपाधिकस्वतन्त्र Sri स्वार्थप्रवृत्त ६०१६ परमात्मा ४। वस्त्वन्तरना upp जीव॰)कं(५) शेषित्व(pió निरुपाधिकशेषि६७६२१६१६ स्वार्थकं

कं

(सा।दी) वाक्यद्वय♚go

शेषित्वस्वातन्त्र्याना

स्वार्थ

ईश्वरदत्त GD की

शं जीवबाबा इत्यादि

स्वव्यापारी नाना स्वातन्त्र्य n

श्रीमानिति

श्रीमान् शुा नारायणा

आऩ

(सा।स्वा) ूळं जीव इति - निरुपाधिकेति - स्वतन्त्रतयानियोगानर्हतया अचेतन [i] ) & G कर्तृत्वप्रधानं गाjun - यद्वा, जीवनं स्वातन्त्र्यलक्षणकर्तृत्वं

स्वातन्त्र्यकार्य

कर्तृत्वांशल ईश्वरस्वातन्त्र्य किं सङ्कोचं Qury? Tuprit - @ जीवmi५ इति । स्वार्थी

ईश्वरस्वातन्त्र्य ।कं (कं mumum ५। निरुपाधिकस्वतन्त्र ईश्वर To मात्रं Glamoroॐ तद्दत्तस्वातन्त्र्य pii जीवप्रयोजनैकार्थLDIA ६) सर्वशेषित्वकुण्ठनं Qury? ढाढा की ल शङ्कै Jn&ur तद्वारणाय स्वार्थेत्यादि शु पूर्वयोजनै मम निरुपाधिकस्वामित्वंma) Glucom निषेध सोपाधिकस्वामित्व (Drsun अীC स्वशेषित्वा सङ्कोचं ऎरिसु यादो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् - ugu इति यद्वा, नमम ढङ्ग स्वातन्त्र्यस्वामित्वनिषेधं BC CLor? निरुपाधिकस्वातन्त्र्यस्वामित्वनिषेधं GOLD) जीव पुण्यपापादिकर्तृत्व लं की पुण्यपापादिविशेषांशं कर्मोपाधिक Logi कर्तृत्वसामान्यं मुक्तिदशैी बुगी (कङ्ग कर्मोपाधिकoom?ugu शेषित्वpio मुक्तदशै पी अनुवर्ति अनौपाधिका? ढाङ्ग Giri। (D) जीव

इति

इति च वाक्य द्वयलं परसङ्कल्पायत्तत्व स्वातन्त्र्यस्वामित्व [i) ५ (६) ऊं छ औपाधिकत्वQLD ८। QG परमात्मा निरुपाधिक सर्वशेषि निरुपाधिकस्वतन्त्र । Com? Cung पूर्वपत्नीविशिष्टा शेषि, रक्षकाmळं, मन्त्रार्थं । विरोधिwn? दाढाङ्ग की शङ्खैwi परिहरि G

उपसंहरिsi - श्रीमानिति @gi श्रीविशिष्टकंCs -

पूर्वोक्तार्थ ५०g कारिकैur

(सा।प्र) ♚ जीव

इत्यादि - एवं विस्तरेणोपपादिते प्रणवनमसोरर्थे सारतमांशं सुखानुसन्धानाय

दर्शयन् तदनुसन्धानस्य प्रयोजनमप्याहश्रीमानित्यादिना । -

(सा।वि) जीवनान्ना इति - पूर्वं जीवनं शेषं इति वाक्येनोक्तं स्वार्थमेवेह स्वातन्त्र्येण सहोपसंहृतमिति न पौनरुक्त्यम् एवं प्रणवनमसोरर्थौ शिक्षित्वा तत्रद्वयोस्सारभूतार्थौ कारिकाभ्यां सङ्गृह्णाति श्रीमानिति - श्रीमान्, श्रीविशिष्टः

(सा।सं) ूं जीव इति - कर्तृत्वपराधीनत्वस्य च भगवद्दत्तज्ञान शक्तिक्रतया सिद्धेस्तत एव स्वातन्त्र्येवेति भावः - उपलब्धातिशयभाक्त्व कृतशेषित्वस्य च तथैव पराधीनत्वमित्याह - इति । निरुपाधिकस्वातन्त्र्यशेषित्व निवृत्तिरूपार्थद्वयस्य ज्ञातव्यसारत्वं साम्प्रदायिकत्वमधिकारसिद्धि प्रयोजनकत्वं च द्वाभ्यामाह । श्रीमानिति

-मूलमन्त्राधिकारः

मू - “श्रीमान्स्वतन्त्रस्स्वामी च सर्वत्रान्यानपेक्षया ।

निरपेक्षस्वतन्त्रत्वं स्वाम्यं चान्यस्य न क्वचित् ॥ तारस्य नमसश्चेमौ सारौ देशिकदर्शितौ । अनन्यशरणत्वादेरधिकारस्य सिद्धये ॥”

[[१]]

(सा।दी) सर्वव्यापार/i] - अन्यानपेक्षया, स्वतः mulg - स्वतन्त्र स्वामि

[[८५]]

अन्यस्य, तद्व्यतिरिक्तजीवात्माऊं ऊं - छ् व्यापारी निरपेक्षस्वातन्त्र्य (pio क्वचिदपि वस्तुनि स्वतश्शेषित्वpळं @m - प्रणवनमस् °C Dig अर्थविशेष/you

अधिकारिOL अनन्यशरणत्वानन्य प्रयोजनत्वरूपाधिकारसिद्ध्यर्थमाचार्य

सारोद्धारons &Luigi - तारस्येति - अर्थं स्पष्टम् -

(सा।स्वा) ूळं स्वातन्त्र्यादिक्षा

विरोधी

भगवतोऽन्यानपेक्षस्वातन्त्र्यस्वाम्यं प्रणवार्थ जीवस्य तन्निषेधं नमस्oा अर्थ सम्प्रदायसिद्धoorms) उपादेयत्वं Bon Gor? ढाढाकी शङ्कावारणार्थं देशिकेति

Grows ८२GCuorr? फल तदुपायं

छ। लं

सारौ ढाढ

सारत्वं ? pri कूडादे? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् उपायान्तरानधिकार (pb,

अनन्येनेति - आदिशब्देन अनन्यप्रयोजनत्वसङ्ग्रहः - स्वातन्त्र्यनिषेध अनन्यार्ह निरुपाधिकशेषत्व

५५♚ - Qi४५

कैङ्कर्यैकपुरुषार्थ रुचिद्वारा प्रयोजनान्तरान्वयpi फलि Dormal स्वामित्वस्वातन्त्र्यनिषेधं सारार्थ Gurm

(सा।वि) सर्वत्रान्यानपेक्षया स्वतन्त्रः, अनन्याधीनस्वातन्त्र्यवान्, अन्यानपेक्षया स्वामी च । अनन्याधीनस्वामित्ववांश्चेति भावः “यस्या वीक्ष्य मुखं तदङ्गितपराधीनः” इत्युक्तलक्ष्म्यधीनत्वं पतिपारार्थ्यकरुणेति लक्ष्म्याः पतिपारार्थ्यं च स्वस्वेच्छासिद्धमिति नानन्याधीनत्वक्षतिः - स्वतन्त्रत्वं नाम ? यथेष्टविनियोजनशक्तिमत्वम् परतन्त्रत्वं च यथेष्टविनियुज्यमानत्वम् शेषित्वं नाम ? स्वगतातिशयाधानेच्छयोपादातृत्वम् । शेषत्वं परगतातिशयाधानेच्छयोपादेयत्वम्। अन्यस्य, दिव्यदम्पतिभिन्नस्य। क्वचिच्च, क्वचिदपि। निरपेक्षस्वतन्त्रत्वं निरपेक्षस्वामित्वं च न भवति - इमौ

नमसस्तारस्य प्रणवस्य च देशिकदर्शितौ सारावेतौ किङ्कुर्वत इत्यत्राह्। अनन्यशरणत्वादेरिति आदिशब्देनानन्यप्रयोजनत्वं गृह्यते - अधिकारस्य तद्रूपाकिञ्चन्यस्य सिद्धये भगवदेकपारतन्त्र्यं ज्ञानेन अन्याश्रयणासम्भवात् - तदुपायान्तरेषु सामर्थ्यस्य भगवताप्यदत्तत्वात्

तच्च

(सा।सं) स्वतन्त्रत्वं नाम यथेष्ठविनियोजकशक्तिमत्वम् । स्वामित्वं च शेषित्वम् स्वगतातिशयाधानेच्छयोपादातृत्वम् - सर्वेष्वपि व्यापारेष्वनन्याधीन स्वतन्त्रः अनन्याधीनशेषी च श्रीमानेव अन्यस्य जीवस्य न क्वचित्, ज्ञानचिकीर्षा प्रयत्नादिष्वपि - पूर्वार्धप्रतिपादितं यद्भगवतश्शेषित्वं स्वतन्त्रत्वं च तत्तारस्य प्रणवस्य तात्पर्यरूपस्सारः - उत्तरार्धप्रतिपादितं यज्जीवस्य तदुभयाभावरूपं तत्र नमसस्तात्पर्यरूपस्सारः इमौ साराविति पदाभ्यां विवक्षितौ - देशिकैरुपदिष्टौ - एवमुपदेशस्य किं प्रयोजनमित्यत्राह। अनन्येति। अनन्योपायत्वमादिशब्दार्थभूतमनन्यप्रयोजनत्वं च । एतद्रूपोऽधिकारः आकिञ्चन्यमनन्यगतिकत्वं च । तस्यसिद्धय इत्यर्थः ।

[[८६]]

मू

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

लोकलङ्की स्वामित्वस्वातन्त्र्यन अभिमत suji, दासत्वपारतन्त्र्य [i) & अनभिमतmiruji, Com♚ कर्मोपाधिकDI - प्रणवनमस्

पारतन्त्र्य “दासभूतास्स्वतस्सर्वे” इत्यादिना or ulg। Cu

ठग दासत्व

स्वरूपप्राप्त६nswro) तत्ववित् । कङ्कण्ठ अनुकूल [] ८६६

चेतन

[[१]]

(सा।दी) ♚ दासत्व पारतन्त्र्या स्वरूप प्रयुक्त

अनभिमत Louis Ca लढङ्गाण्णगीË Giri। लोकं इत्यादि। अनभिमतत्वं कर्मोपाधिकम् - कर्मuri ५५ळं, तत्त्वदर्शिकानं मुळं, स्वरूपप्राप्त rism) अनुकूल / Commun

(सा।स्वा) माङ्गा। २G Com? ungli स्वामित्व स्वातन्त्र्याना लोकलङ्की पुरुषार्थuomujii, दासत्वपारतन्त्र्या अपुरुषार्थLomayi mpg विरोधिum? गगनষ सॆय्गिऱार्

summit - लोक मण्डी इति - कर्मोपाधिक Goom Gown लोक मण्डी

C लोकलङ्कीं पुरुषार्थापुरुषार्थत्वंल/कं कर्म निमित्त QLD ८।लं। लोकलंलं ढाळा । विषयसप्तमी । लोकस्थ पदार्थनिरूपित स्वामित्वस्वातन्त्र्य [i) Garmi - लोकलङ्की स्वातन्त्र्यपारतन्त्र्यादि$@कण्ठ पुरुषार्थत्वापुरुषार्थत्वं कर्मनिमित्तonggiring प्रणवनमस्००८८) कं भगवद्दासत्वपारतन्त्र्य ना सारार्थ ढङ्ग ८२GGLom ? “सर्वं परवशं दुःखम् ’ ऎऩ्गिऱबडिये अदुगळ् दुःखात्मक नाग? Giri इति - भगवद्विषये ॥

सर्व

स्वरूप प्राप्त LD IT ६६T IT ६ सर्व ऊं अनुकूल Cpm Color Coum ? तत्त्ववित्कण्ठाळं इति बाह्यजनri१८@ji(८) दास्यपरिज्ञानं

gr♚♚♚@@@unmulgium अनन्यार्ह

गग

(सा।प्र) एवमपि दासत्व पारतन्त्र्ययोर्लोकन्यायादनानुकूल्यमेव स्यादित्यत्राह-लोक मण्डी इत्यादि नन्वेवं नमसोऽन्यशेषत्वव्यावर्तकत्वे भागवतशेषत्वमपि व्यावर्त्येतेत्यत्रभगवन्निरुपाधिक-

(सा।वि) भगवदेक शेषित्वज्ञानेन तदेकप्रयोजनत्वाच्चानन्योपायत्वानन्यशरणत्वानन्यप्रयोजनकत्व रूपाधिकारस्सिद्ध्यतीति भावः ननु लोके स्वामित्वस्वातन्त्र्ययोरभिमतत्वं दासत्वपारतन्त्र्ययोरनभिमतत्वं च दृश्यते - इह तु तद्वैपरीत्यं कथमित्यत्र कर्मोपाधिकं चचेतनभिमतम् । स्वरूपप्रयुक्तं चेत्स्वरूपज्ञस्याभिमतमित्यभिप्रायेणाह - लोकलङ्की इति - ननु अन्यशेषत्व-

[[१]]

(सा।सं) स्वस्वातन्त्र्ये णै वो पायान्तरे ष्वसामर्थ्य प्रदस्य शेषिण एव परतन्त्रमुमुक्षु शेषभूतं प्रत्युपायत्वादनन्योपायत्वं शेषत्वादेव शेषिविषयक शेषवृत्तिरूप कैङ्कर्यैक प्रयोजनकत्वमित्यनन्यप्रयोजनत्वं चेत्यधिकारसिद्धिर्ज्ञेयाअहिर्बुध्न्योक्तप्रथमतृतीययोजनयोरपेक्षया नमसस्सारोऽयमित्युक्तिः - तयोरुपाय परत्वं हि सिद्धम् द्वितीयातदधिकारोपयोग्यर्थपरा । तत्परिज्ञानपूर्वकत्वादुपायविशेषपरिग्रहस्य द्वितीयैवाचार्यैरादृतेति भावः - ननु दासत्वपारतन्त्र्ये इह स्वाननुकूलतयैवोपलब्धे स्वानुकूलं प्रमादिकं च हि स्वरूपमिहानुसन्धेयम् । नेतरदित्यत्राह । लोकलङ्कीं इत्यादिनाइत्थं सूक्ष्मयोजनानुसारेण

मूलमन्त्राधिकारः

[[४४]]

[[८७]]

मू - Quig अत्यन्तपारार्थ्यपारतन्त्र्य [१५] [६६] सिद्धिकं suno"qumis swGjg

(सा।दी) AqurismG Dळा इत्यादिईश्वरा स्वकीय स्वाभिमत विषयलंल ़

(सा।स्वा) निरुपाधिकभगवच्छेषत्व pii, निरुपाधिकपारतन्त्र्य, प्रणवनमस्नं बोध्य& पूर्वं पुरुषार्थकाष्ठाधिकार की भागवतशेषत्व (pi मध्यमपदतात्पर्यार्थ

हु।

विरोधिung? ढाङ्ग

स्वदासाङ्कं - भागवत

ग। विमला, निर्मला

दास की। ईर्ष्यादिक

Gujri @

स्वस्य दासत्वेन प्राप्त

इति । qui १४।७, ४ -

कनकं

(सा।प्र) स्वामित्व स्वातन्त्र्याभ्यामेव अपर्यवसानात्तत्सिद्धिरित्याह-

इति - umi&g,

नालं, दास अभिमता अन्य कं

अत्यन्तेत्यादिना ।

quiig इत्यादि-साजात्यबुद्ध्या शेषत्वानभिमतिहेतुपापनिवर्तनयोग्यनैर्मल्य- -

(सा।वि) निषेधे भागवतशेषत्वमपि निषेध्येतेत्यत्र भगवच्छेषत्वकाष्ठाभूतत्वात्तदविरुद्धया प्रत्युत तदनुकूलत्वेन स्वतन्त्रेण भगवतास्वेष्टविषये विनियोगाच्च भागवतशेषत्वं सिद्ध्यतीत्यादिकमर्थं पूर्वं साधितमपि प्रकृते सङ्गमयितुमाह - Q अत्यन्तेति - पारतन्त्र्यं, यथेष्टविनियुज्यमानत्वम्पारार्थ्यं यथेष्टविनियोगार्हत्वम्तदेवशेषत्वं - कुमारवरदाचार्यैः शेषत्वपारतन्त्र्ययोरित्थमेव भेद उक्तःननु कथं शेषत्वात्पारतन्त्र्यमतिरिच्यते ? इत्थम् । यथेष्टविनियोगार्हत्वं शेषत्वं यथेष्टविनियुज्यमानत्वं पारतन्त्र्यमिति आहुश्च । “यथेष्टविनियोगार्हश्शेषशब्देन कथ्यते । ईश्वरेण जगत्सर्वं यथेष्टं विनियुज्यते ॥” इति ग्रन्थेन, एवं प्रकारेण - नमश्शब्देनोकारान्वित लुप्तचतुर्थ्या च पूर्वव्याख्यात प्रकारेणेत्यर्थःअत्यन्तपारतन्त्र्यपारार्थ्य [i) min सिद्धिकं अत्यन्तपारतन्त्र्य पारार्थ्ययोः प्रमाणमूलकतया ज्ञातत्वादित्यर्थः इष्टविनियोगार्हq।, इत्यत्र यथेष्टविनियुक्ततया चेति पूरणीयम् - अन्यथा अत्यन्त पारतन्त्र्यं सिद्धिकंnsumo इति हेतुनिर्देशस्य स्वतन्त्रता इति विशेषणोपादानस्य चासाङ्गात्यापत्तेः । यथेष्टविनियोगार्हत्व यथेष्टविनियुज्यमानत्वयोस्सत्ता निश्चयादित्यर्थःतदीयशेषत्व भागवतशेषत्वं

च। @riis, शेषत्व पारतन्त्र्यबोधक शब्दयोरेव-सिद्धं, ज्ञापितम् - इष्टविनियोगार्हत्वस्येष्टविषये विनियुज्यमानत्वस्य च निश्चितत्वाद्भागवतानां भागवत इष्टत्वाद्भागवतविषयेऽपि भगवता शेषत्वेन विनियुक्तत्वाद्भागवतानां भागवतशेषत्वमपीहैव निश्चितमित्यर्थः - quitsumiG♚ल GILD॰òा इतिभगवतस्स्वदासविषये विनियोक्तृत्वलक्षण स्वातन्त्र्ये प्रमाणं दर्शितम् - aquisi५, दासानाम्

ढाङ्गा, अस्मान् - बालंल, तदधीनत्वेन विनियोक्ता - Dळा, स्वतन्त्रःएतदेव

(सा।सं) प्रणवनमसोश्शेषत्वपारतन्त्र्य रूपोऽर्थश्शिक्षितो भवति । एवं सिद्धाभ्यामत्यन्त पारतन्त्र्य पारार्थ्याभ्याम् इहैव भगवतोऽप्यत्यन्ताभिमत तदीय शेषत्वसिद्धिप्रकारं चाह । Dळा, प्रथमावधिमात्र विश्रमहेतुपाप प्रतिभटः । तत्र “ईश्वरेण जगत्सर्वम्

इत्यादिना ।

[[८८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - नाग की स्वतन्त्र ६६ शेषिकं इष्टविनियोगार्ह६०६०qC) तदीयशेषत्व

सिद्धम् - शेषिuyuomi स्वतन्त्र Doun C६० ईश्वर

आत्मा

५६०६०qmg

५६०६० शेष कण्ठी ६६)

(अप्राप्त/D६६) प्राप्त

GILD/६६g/। शेषिun मॊण्णादु।

इष्टविनियोग

प्राप्ता, स्वतन्त्र ६६०

यी कम्प कंल समर्था-

(सा।दी) दासा ॥ ऊं कीलकं अत्यन्तपारतन्त्र्यप्रतिपादक

प्रमाण [i] & @ ६०L IT ६०

muq

अभिमत &

नमस्Guruq - शेषिuri इत्यादि - mm,

(सा।स्वा) नीलंलं Low नैर्मल्यं सिद्धGLD ५। अत्यन्तपारापारतन्त्र्यर्थ ॥ ८। ना सिद्धिकं ढाङ्ग की। स्वतन्त्रशेषिकं इष्टविनियोगार्हळा ढग की लकण्ठ हेतुQQ] ५लंं। - @rijGs, नमस्Qq - @ig अनन्यार्हनिरुपाधिकशेषभूत or cor Qumा ईश्वरा अन्यभागवतविषयलं की शेषभूता विनियोगिलं। अप्राप्त GD qw? Qui - शेषि इति - porn, “ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम्” ढाङ्ग १४ अभिमत - अप्राप्तमिति - शेष पुरुषार्थ m। यिरुक्कैयालेयुम् त्तालेयुमॆऩ्ऱबडि - इप्पडित्ताले भागवतदास्यप्राप्त QLD । त्यक्तु मनर्ह Logo ईश्वरा अनन्यार्हस्वशेषवस्तु अन्यत्र - विनियोगिकीmg। असङ्गत ६ mn? गगन@supri - शेषिurn sun

इत्यादिना यद्वा, पूर्ववाक्य कुण्डी शेषिjori स्वतन्त्र । विशेषणद्वयं विनियोजकत्वोपयुक्तon & GFCCom? अन्यतरं Cupng? ढाळा उभयसार्थक्य sup शेषिwn इत्यादिना ।

(सा।प्र) वत्तया मम भागवतशेषत्वापादक इत्युक्तप्रकारेणेत्यर्थः ।

—

।

इति ।

(सा।वि) स्पष्टयति शेषिji स्वतन्त्र ONLDI इति -

C, स्वप्रीत्या m@@@quiritig शेष की, स्वदासान् समीचीनस्वदास यथेष्टविनियोगार्हत्वेन विनियुङ्क्ते चेत् - २५, इदम्, - स्वदास यथेष्ट विनियोगार्हकरणम् । - प्राप्त, योग्यं न भवति ढाङ्गळ] - इति न वक्तव्यमित्यर्थः - शेषित्वात् स्वतन्त्रत्वाच्च - स्वेष्ट विनियोगकरणं युक्तमेवेति भावः शेषित्वस्वातन्त्र्ययोर्विनियोजनोपयोगित्वप्रकारमाह - शेषि शेषिurosum, स्वामित्वात् - इष्टविनियोग छ, यथेष्टविनियोगं कर्तुम् - प्राप्तळा, योग्यः स्वतन्त्र, स्वतन्त्रतया । निरपेक्षकर्तृतयेत्यर्थः - मं, यथेष्टविनियोजनस्य -समर्था, शक्तः सर्वत्र निरपेक्षकर्तृत्वादत्रापि निरपेक्षविनियोजनशक्तिमत्वाद्विनियुङ्क्त इत्यर्थः स्वतन्त्रत्वेऽप्यशेषणो विनियोजने योग्यता नास्तीति शेषि इत्युक्तम्

(सा।सं) यथेष्टं विनियुज्यते” इत्यभियुक्तवचनमभिप्रेतम् । ननु स्वशेष सर्वशेषत्वं कथं स्वरूपानुगुणम् ? केषाञ्चित्तथाकरणे वा किं नियामकम् ? फलं वा किम् ? इत्यत्राह । शेषिujori इत्यादिना । gur, स्वातिशयादपि । “ज्ञानीत्वात्मैव । स च मम प्रियः” इत्युक्तस्वाश्रितातिशयो ह्यत्यन्ताभिमत इति भावः । प्राप्तम्, स्वरूपानुगुणम् । प्राप्तळा, अर्हः, इति । मर्यादाकरणे ।

मूलमन्त्राधिकारः

[[८९]]

७- “मऱ्ऱुमोर् तॆय्वमुळदॆऩ्ऱिरुप्पारोडुऱ्ऱिलेऩुऱ्ऱदु मुऩ्ऩडियार्क्कडिमै” ऎऩ्गिऱ पाट्टिलुम् इव् ३ऩी कण्डुगॊळ्वदु

अर्थं

भगवा

(सा।) अऩत्तिल् षुसार् काट्टुगिऱार् - मऱ्ऱुमोर् कालरीदियाल् वेऱु याग नमक्कुण्डॆऩ्ऱिरुप्पारोडु उऱविलेऩ्। HIHमाऩदुमुऩ् iHत्तिल् े ऎऩक्कॆऩ्गै -

इबमॆऩ्ऱुम्,

मऩ्ऱुम् अऩ् ऩुक्के पु<THHक्कळुक्कु। इवर्गळुक्कुम् कमुमाम्। Rऩ् तऩ्ऩै अगियुर्क्कु वुमाग वुत्तुवैक्कुमाप् पोले ऎणियुरैयुम् रिबुक्कु - माग सरिवुक्कुम् - सर्क्कु अवु (सा।) सारि रिसिक्कुम् पुवि ऎरिसिक्कुम् कऩ्गूडादॆऩ्ऱु करुत्तु - इप्पडि ७४४सिले

४fमॆऩ्ऱु सॊऩ्ऩदु कूडुमो? सयिले साविमाग तिरु ETERत्तै रित्तु पुऩाषीत्तै वॆळियिट्ट “कण्णबुरमॊऩ्ऱुडैयाऩुक्कडियेऩॊरुवर्क्कुरियेऩो’

[[१]]

तिरुमङ्गैयाऴ्वार्, ऎऩ्ऱुम् ४१सम् सरिरत्तदऩ्ऱिक्के THHसुक्कु ANसरिक्कविल्लैये? आगैयाल् अवुमाग HHHसुक्कु A सॊल्लक्कूडुमो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् - मऱ्ऱुमोर् - मऱ्ऱुमोर् तॆय्वम्, वेऱॊरु तॆय्वम् उळदॆऩ्ऱिरुप्पारोडु, ाग नमक्कुण्डॆऩ्ऱिरुप्पारोडु - उऱ्ऱिलेऩ्। उऱ्ऱु, त्तु - इलेऩ्, उऱविलेऩ्, उऱ्ऱदुम्, HIHमाऩदुम् अदिदामाऩदु मॆऩ्ऱबडि। उऩ्ऩडियार्क्कडिमै, उऩ् मॆऩ्ऱबडि - इङ्गुऱ्ऱदु मुऩ्ऩडियार्क्कडिमै ऎऩ्गिऱविडत्तिलुम् इव् ३Ê कण्डुगॊळ्वदॆऩ्ऱु dilda सॊल्लादे ऎऩ्गिऱ पाट्टिलुमॆऩ्ऱु सॊल्लुगैयाले इप्पाट्टिल् निऩ् तिरुवॆट्टॆऴुत्तुम् कऱ्ऱु नाऩ् ऎऩ्ऱु सॊल्लुगैयाले इन्दप्पाट्टु

Hम कॊळ्ळ वेण्डुगैयाल् कण्णबुरमॊऩ्ऱुडैयाऩुक्कडियेऩॆऩ्गिऱविडत्तिल्

(सा।प्र) एवं भगवच्छेषत्वस्य तदीयपर्यन्तत्वमुक्त्वा देवतान्तरशेषत्वव्यावृत्तैरपि तदीयपर्यन्तत्वमुभयोस्साम्प्रदायिकत्वमप्याह - मऱ्ऱुमोर्रि - रिवुवुवस्यद्भिर्नाहं सम्बद्धः-त्वद्दासानां दास्यं च प्राप्तवानित्यर्थः - एवं स्वामिनः स्वातन्त्र्याद्भागवतशेषत्वं प्रसाध्य सर्वशेषिणो भगवतोऽपि भागवतशेषत्वात्स्वस्य भागवतशेषत्वं कैमुतिक-

(सा।वि) शेषिणोऽपि दुर्बलस्य प्रबलभृत्यविषये यथेष्टविनियोजनशक्तिर्नास्तीति यथेष्टविनियोजनं सिद्ध्यतीति स्वतन्त्र इत्युक्तम् - इदं भागवतशेषत्वं देवतान्तरसम्बन्धवर्जनपर्यन्तमित्यभिप्रेत्याह - मऱ्ऱुमोर्

-ऩिल्

qtq४-Hi cr

[[१]]

ममास्तीत्यर्थःपुरुषार्थकाष्ठाधिकारे साधितमेव भागवतशेषत्वसिद्धिप्रकारमिह

(सा।च्) X=४६ । मऱ्ऱुमोर् ३A । उऱ्ऱिलेऩ्

: उऱ्ऱदुम्,

नन्वीश्वरस्यापि “भगवन्मुनिशार्दूल किङ्करौ समुपस्थितौ” इत्यादि श्रवणे शेषि इत्युक्त

[[९०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - “स्वेच्छयैव परेशस्य तादधीन्यबलात्तु नः । भगवद्भक्तशेषत्वं स्वेच्छयापि क्वचिद्भवेत् ॥

(सा।दी) शेषत्वñली परस्पराश्रयविरोधं अर्थना कारिकै बा सङ्गृह्य BITLG कीpri। स्वेच्छ्यैवेत्यादि उपपादितमित्यन्तेन - स्वेच्छयैवेतिपरमात्मा० कं स्वभक्तशेषत्वं स्वेच्छL COD ४ - नः, भागवत [Di - भगवद्भक्तशेषत्वं तादधीन्यबलात्तु, भगवत्पारतन्त्र्यबल

वरुम्

yoon

b। भगवत्पारतन्त्र्यात्तन्नियोगjariq - ५५ भगवद्भक्तशेषत्वं क्वचिगुणि विषय मण्डी स्वेच्छw। g उपपादिकं की

(सा।स्वा) प्रणवार्थं कथितoroLiqui

नमस्orlor अर्थ(pó सम्प्रदायमूल Gloory

नमस्ा अर्थविवरण QILDङ्ग की। सूचित g

श्रीमान् स्वतन्त्रस्स्वामी च

श्रीमा

अन्यस्य स्वातन्त्र्यwww

माग

स्वामी अन्यस्य स्वाम्य। श्रीमान स्वतन्त्र प्रणवनमस्@१°È&@कञ्छ सारार्थ, भागवतशेषत्वन्नमस् फलितार्थ Gori Gো। ĐnGCor? অing सर्वेश्वराला CCL कुचेलादि भागवतविषयलं की दास्यं वहिलं विरोधिwn? भगवत्पारतन्त्र्याधीन ors भागवतदास्यमङ्गीकरि भगवद्दासत्वाविशेषाद्देवतान्तरविषयक, लौकिकविषयी, दास्यं प्रसङ्गिwr gm ? स्वतन्त्रशेषिनियमनाधीनLDITS भागवतदास्यं स्वरूपप्राप्तLDIA) गुणादिकभागवतविषयलं की गुणकृत Lor B स्वेच्छादास्यं स्वरूपविरुद्ध Los प्रसङ्गि ? स्वतन्त्रशेषिसङ्कल्पाधीन स्वरूप प्राप्त Lon & भागवतदास्यमङ्गीकरि परस्परं भागवत १८६५ कं दास्यमन्योन्याश्रयग्रस्त ६० S विरुद्धा? इत्यादि शङ्क कारिकै बा उक्तानुक्तार्थ १८६० ना सङ्ग्रहिकं की pri स्वेच्छयैवेत्यादिना - परेशस्य, ईश्वरस्य - स्वभक्तान् प्रति, कुचेलादीन् प्रति - स्वेच्छयैव शेषत्वम् । भागवतत्वप्रयुक्तया स्वेच्छयैव । न तु जीवस्येव परेच्छया - अनेन स्वरूप प्रयुक्तशेषित्वस्य विरोधो नास्तीति भावः नः, अस्माकं भागवतशेषत्वम् - तादधीन्यबलात्, तत्पारतन्त्रबलाद्भवेत् अनेन भगवतो भागवतशेषत्वं स्वातन्त्र्यप्रयुक्तम् - जीवानाम्भागवतशेषत्वं पारतन्त्र्यप्रयुक्तमिति वैषम्यम् । नः अस्माकं गुणाधिकं भागवतविषये क्वचिच्छेषत्वं स्वेच्छयापि भवेत् - अपि शब्देन परेच्छापि तत्र

त

(सा।प्र) न्यायसिद्धमिति दर्शयन्नन्याधीनत्वरूपस्यापि तस्य भोग्यतमत्वे निदानं भगवतो भागवतशेषत्वे प्रमाणमप्याह। स्वेच्छयैवेत्यादिना । तादधीन्यबलात्,भगवच्छेषत्वबलादित्यर्थः

[[१]]

(सा।वि) सुखानुसन्धानाय कारिकाभिर्निबध्नाति - स्वेच्छयैवेति नः, अस्माकं - तादधीन्यबलात्की भगवत्पारतन्त्र्यवशात् परेशस्य स्वेच्छयैव, भगवदिच्छयैव भगवद्भक्तशेषत्वं स्यात् - क्वचित्, गुणाधिकविषये-ज्ञानानुष्ठान भगवदनुभव शिष्यानुकम्पित्व सौशील्यसौलभ्यादि मद्विषये-

(सा।सं) सर्वशेषित्वमीश्वरस्य कुतः ? ईश्वरे विद्यमानशेषत्वापेक्षया जीवे विद्यमान शेषत्वस्य को विशेषः ?शेषonळङ्कीगतं इत्युक्त्या निर्बन्धप्रयुक्ततैव स्यान्न स्वरुचिप्रयुक्ततेत्यत्राह - स्वेच्छयैवेति- “तमीश्वराणाम् ” इत्युक्तविधया परेषामपीश्वरस्य भगवतो भक्तान् प्रति शेषत्वं स्वेच्छयैव, स्वसङ्कल्पेनैव - नः, अस्माकं तु - तादधीन्यबलात्, भगवत्परतन्त्रत्वबलात्

मूलमन्त्राधिकारः

मू - गुणाधिके हि विषये गुणसारस्य वेदिनः ।

रामे रामानुजस्येव दास्यं गुणकृतं भवेत् ॥ दास्यमैश्वर्ययोगेन ज्ञातीनां च करोम्यहम् ।

[[९१]]

(सा।दी) गुणाधिक इति - गुणाढ्ये भागवतविषये - सारस्य वेदिनः,

सारस्य वेदिनः, सारस्य छ, तद्गुणवशीकृत १५६mq। रामे Gी, रामानुजस्येव @rigi Gun, दास्यं, दासवृति । गुणकृतं भवेत्, तद्गुणज्ञानप्रयुक्त

ग। दास्यमिति भारते भगवद्वचनम् शकिं अर्थ ऐश्वर्ययोगेन, ईश्वरस्वाभाव्यात् स्वेच्छयैवेत्यर्थः । ज्ञातीनां,

बन्धुकं कं

(सा।स्वा) प्रयोजिकेति भावः - गुणाधिकविषये स्वेच्छाकृतं शेषत्वं चेद्गुणकृतं दास्यमिति प्रवादस्य का गतिरित्यतस्तदुपपादयति । गुणाधिक इति रामे, गुणैः रमयतीति रामः - गुणाधिकस्तस्मिन् - रामानुजस्येव, “अस्याहमवरो भ्राता गुणैर्दास्यमुभागतः” इतिवत् - गुणसारस्य वेदिनः भागवतस्य गुणाधिक भागवतविषये दास्यं गुणकृतं भवेद्धि दास्येच्छाया अपि गुण एव प्रयोजकः अतः गुणकृतेच्छाप्रयुक्तत्वात् गुणकृतमित्युच्यते । भगवतस्स्वेच्छया स्वभक्तशेषत्वं चेदभक्तशेषत्वमपि कुतो न स्यात् - भगवदधीनतया भागवतशेषत्वं जीवस्य चेल्लौकिकपामरादि शेषत्वमपि स्यादित्यतस्सप्रमाणं तदुपपादयति - दास्यमितिइदं श्रीकृष्णवचनम् - ऐश्वर्ययोगेन,

(सा।वि) गुणसारस्य वेदिनः, गुणग्राहिणः स्वेच्छयापि भगवद्भक्तशेषत्वं स्यात् - तत्रोदाहरणम् - रामे रामानुजस्येति - गुणकृतं दास्यम्, दासकर्म - कैङ्कर्यं च भवेदित्यर्थः - तद्विषयप्रीतिप्रेरितः तत्कैङ्कर्यं च कुर्यादिति भावः ननु गुणसारस्य परिज्ञानकृतमपि दास्यं भगवत्पारतन्त्र्यकृतं भवत्येव सर्वस्यापि भगवत्प्रेरणं विना अनुपपत्तेः यच्च भगवत्पारतन्त्र्यमात्रप्रयुक्तं सर्वसाधारणं तदपि भगवद्भक्तत्वरूपगुणानुसन्धानप्रयुक्तस्वेच्छाजन्यम् । अतः कोऽनयोर्विशेष इतिचेदुच्यते - यद्यपि भगवद्भक्तत्वरूपगुणमात्रानुसन्धानहेतुकमेव भगवत्पारतन्त्र्यकृतशेषत्वमपि - तथापि भगवद्भक्तिव्यतिरिक्त ज्ञानानुष्ठानानुसन्धानकृतत्वाभावात् केवल पारतन्त्र्यकृतस्य तस्य वैलक्षण्यं कृतमिति विशेषो द्रष्टव्य इति भगवान्किमर्थं विनियुङ्क्त इत्यत्र स्वभक्तानांस्वस्यात्यन्ताभिमतत्वादित्यभिप्रेत्याह -दास्यमैश्वर्ययोगेनेति । अहमैश्वर्ययोगेन, स्वातन्त्र्ययोगेन । ज्ञातीनां च, ज्ञातीनामपि - किमुतभक्तानामित्यर्थ । “इमौ स्म मुनिशार्दूल किङ्करौ समुपस्थितौ । प्रियो हि ज्ञानिनोत्यर्थमहं स च मम प्रियः "

[[१]]

रामे

(सा।सं) क्वचिद्विषये स्वेच्छयापि भवेत् - कथमेतदित्यत्राह - गुणाधिकेहीति - विषये, भगवद्भक्तेषु गुणानां सारस्यं, सरसतां - रसावहत्वमिति यावत् - तद्वेदिनः पुरुषस्य । दास्यं, दासवृत्तिरूपकर्म गुणकृतं, सौलभ्यसौशील्यादि गुणपरिज्ञानायत्त स्वेच्छयैव हि जन्यमित्यर्थः

तत्र दृष्टान्तः रामानुजस्येवेति - ‘“अस्याहमवरो भ्राता गुणैर्दास्यमुभागतः” इति हि तद्वचनम् - भगवान् स्वभक्तविषये स्वात्मानं शेषत्वेन विनियुङ्क्ते इत्युक्तम् - तत्कुत्र दृष्टमित्यत्र कृष्णवाक्यमेव दर्शयन्नुपपादयति - दास्यमिति श्लोक द्वयेन - ऐश्वर्ययोगेन, -

[[९२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - अर्धभोक्ता च भोगानां वाग्दुरुक्तानि चक्षमे ॥

इति स्वोक्तिनयादेव स्वभक्तविषये विभुः । आत्मात्मीयस्य सर्वस्य सङ्कल्पयति शेषताम् ॥

(सा।दी) दास्यं करोमि, दासवृत्ति

गङ्गा। ज्ञाति भोगrific अर्धभोक्ता

-भोगेषु स्रक्चन्दनभोजनादिनी) अवशिष्टभोक्ता

तेषां वाग्दुरुक्तानि, सर्वत्रानुवर्तिकी

वाक्पारुष्य। १८६०बrujib - क्षमे, क्षमिworm- स्वेच्छयैव

इतीति, इति स्वोक्तिनयादेव, Quing न्याय - विभुः, स्वतन्त्रस्वामिrror ईश्वरा स्वभक्तविषय♚ली - आत्मनः, आत्मीयस्य

कङ्कं मुकं मुकं

शेषतां, दासवृत्तिwinoor कैङ्कर्य - सङ्कल्पयति, गीयांसं दासा &L CQJOT ऎऩ्ऩुडैयवैयुम् ऎऩ्ऩुडैयवर्गळुक्कु यागमागक्कडवऩ ऎऩ्ऩुडैयवर्गळुम् ढाळगळा अभिमतां दास । मनसा नियमिCompute

(सा।स्वा) स्वातन्त्र्ययोगेन - ज्ञातीनां दास्यं करोमि च - चकारेण तत्परतन्त्रश्चास्मीत्यर्थः - भोगानामर्धभोक्ता ज्ञातीनामर्थं दत्वा तदवशिष्टार्धभोक्तास्मि - वाग्दुरुक्तानि, वाचा दुरुक्तानि उपालम्भधिक्कारादीनि चक्षमे ज्ञातित्व रूपसम्बन्ध सामान्यमात्रेणापि दास्यपारतन्त्र्यम् अवशिष्टभोगमुपालम्भसहनं

च करोमि किमुत “ज्ञानीत्वात्मैव मे मतम् - प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहंस च मम प्रियः” इत्याद्युक्तरीत्या अत्यर्थप्रियतमानामिति भावः - इति स्वोक्तिनयादेव । विभुः, स्वतन्त्रः - स्वातन्त्र्यादेव स्वभक्तविषये आत्मात्मीयस्य शेषतां सङ्कल्पयति । नत्वभक्तविषये वा, स्वस्य पामरविषये वा, देवतान्तरविषये वा स्वकीयस्यापि शेषतां सङ्कल्पयतीति भावः भागवतानामन्योन्य

(सा।वि) इत्याद्युक्तेः - दास्यं करोमि, ज्ञातीनामपि तत्कुले जननमात्रेण दासकृत्यं करोमीति भावः । भोगानामर्धभोक्ता च, अर्धन्तेभ्यो दत्वा तदवशीष्टिमहमनुभवामि। वाग्दुरुक्तानि तेषामुपालम्भधिक्कारादीनिच । क्षमे, सहे । इति स्वोक्तिनयात्, एवं स्वयमेवोक्तत्वात् - आत्मात्मीयस्य सर्वस्य शेषतां सङ्कल्पयति, आत्मानमिवात्मीयं भक्तमपि भक्तशेषत्वेन स्वेच्छयैव सङ्कल्पयतीत्यर्थः । ननु भगवद्भक्तशेषत्वे उभयोरपि भगवद्भक्तत्वात् परस्परशेषभावस्स्यादित्यत्र भगवत्स्वातन्त्र्य-

(सा।सं) स्वातन्त्र्येण । ज्ञातीनां च दास्यं करोमि - चकारादहं भक्तपराधीन इति वचनसिद्धम् । समुच्चीयते -भोगानामर्धभोक्ता, ज्ञातीनामर्धं दत्वा तदवशिष्टार्धभोक्तास्मि - वाचां दुरुक्तानि, उपालम्भधिक्कारादि रूपाणि च क्षमे - व हेतुस्स्वातन्त्र्यम् - एवं ज्ञातित्वरूपसम्बन्धसामान्यमात्रेण दासवत्पारतन्त्र्यं राज्यार्धप्रधानमुपालम्भसहनं च करोमि चेत्किमुत “ज्ञानीत्वात्मैव” इत्युक्तात्यर्थप्रियतमानामिति भावः

प्रभुः, स्वतन्त्रः आत्मा च आत्मीयं चेति समाहार एकवद्भावः । आत्मात्मीयस्य सर्वस्येत्यस्मिन्नर्थे “परिजन परिबर्हाभूषणान्यायुधानि प्रवरगुणगणाश्च ज्ञानशक्त्यादयोवा । परमपदमयाण्डान्यात्मदेह स्तवात्मा वरद सकलमेतत् संश्रितार्थं चकत्था “इत्यभियुक्तोक्तमपि भाव्यम् । अस्त्वेतत्तथाप्यन्योऽन्यं शेषशेषिभावौ विरुद्धौ

[[१]]

मूलमन्त्राधिकारः

मूअन्योऽन्यशेष (ताभावः) भावोऽपि परस्वातन्त्र्यसम्भवः ।

तत्तदाकारभेदेन युक्त इत्युपपादितम् ॥”

[[९३]]

(सा।दी) अन्योऽन्येति । परस्वात्त्र्यसम्भवः, सर्वेश्वर सङ्कल्पल २१६० LITT अन्योऽन्यशेषताभावः अन्योन्यशेषत्व की स्वभाव भागवतकं शेष तत्तदाकारभेदेन, उपकार्योपकारक भावरूपण स्वभावभेदलं। युक्तः, - कं उपकार्यभावलं शेषित्व (pi विरुद्ध LD ६mm उपपादिकंÚULL। शास्त्रं

योग्यम् - उपपन्नQLD पुरुषार्थकाष्ठाधिकार की

उपपादित GILD ६०५ - शीलं नमस्

(सा।स्वा) शेषभावे विरोधं परिहरति - अन्योऽन्येति । भागवतानामन्योऽन्यं शेषभावोऽपि परस्वातन्त्र्यादेव अपि शब्देन शेषिभावोऽपि तत्तदाकारभेदेन, तत्तदतिशयाधायकत्ववेषेण शेषत्वं तत्तदतिशयभाक्त्वेन शेषित्वमप्यविरुद्धमिति भावः युक्त इति - पुरुषार्थकाष्ठाधिकारे उपपादितमित्यर्थः । अत्रेदमवधेयम् - भागवतशेषत्वस्य भगवद्भक्त्यादिरूपगुणकृ तत्वाद्गुणाधिक भागवते स्वेच्छाप्रयुक्तशेषत्वस्यापि गुणकृतत्वादुभयोर्भेदोपपादनमसङ्गतमिति चेन्न “प्रभवो भगवद्भक्ता मादृशां सततं द्विज” इत्यादि प्रमाणपर्यालोचनया स्वतन्त्रशेष्यभिमतत्वं ज्ञात्वा तादधीन्येन शेषभाववहने तादधीन्यकृतश्शेषभावः तत्र स्वेच्छायाः प्रयोजकता नास्ति - भगवद्भक्त्यनुष्ठानशान्त्यादि गुणपर्यालोचनया अवशोत्पन्न स्वेच्छ्या शेषभाववहने गुणकृतश्शेषभावः इति भेदः । ननु भगवतस्स्वेच्छया भागवतान् प्रति शेषत्वे स्वतश्शेषत्वे सति चेतनत्वस्य जीवलक्षणस्य भगवत्यतिव्याप्तिस्स्यात् - न च स्वतः पदेन निरुपाधिकशेषत्वस्य विवक्षितत्वान्नातिव्याप्तिरिति वाच्यम् - भगवद्गत भागवतशेषत्वस्य कर्मकृतत्वाभावेन निरुपाधिकत्वात् - न च परेच्छया प्रयुक्तशेषत्वं स्वतश्शेषत्वम् - तच्च जीवेऽस्ति - भगवति तु नास्ति - भगवच्छेषत्वस्य स्वेच्छामात्र प्रयुक्तत्वेन परेच्छा प्रयुक्तत्वाभावादिति वाच्यम् - लक्ष्म्यां परेच्छाप्रयुक्तशेषत्वस्य सत्वेनातिव्याप्त्यापत्तेरिति चेन्न - स्वेच्छया अप्रयुक्तशेषत्वं स्वतश्शेषत्वम् - श्रियः भगवन्तं प्रति शेषत्वस्य भगवदिच्छाप्रयुक्तत्वेऽपि स्वेच्छाया अपि तत्र प्रयोजकत्वेन स्वेच्छया अप्रयुक्तशेषत्वस्याभावेनातिव्याप्त्यभावात्

(सा।प्र) एवं तर्हि भागवतशेषत्वस्य सर्वभागवतेष्वविशिष्टत्वादेकस्यै वै क दैवैकं प्रत्येव शेषत्वशेषित्वापादकत्वाद्व्याहतिरित्यत्र शेषत्वशेषित्वयोरापादकातिशयस्य भिन्नकर्तृकत्वादपि न व्याहतिरिति पुरुषार्थकाष्ठाधिकारोक्तं स्मारयति - अन्योऽन्येत्यादिना - एवं नमसस्स्वातन्त्र्य

(सा।वि) प्रयुक्तस्सोऽस्त्येवेत्याह - अन्योऽन्यशेषभावोऽपीति - परस्परशेषत्वे परस्परशेषित्वं च स्यात् - तच्च विरुद्धं शेषस्य शेषित्वायोगादित्यत आहतत्तदाकारभेदेनेति - तन्निष्ठशेषत्वमादायास्य शेषित्व CLD तन्निष्ठशेषत्वमादाय तस्य शेषित्वमिति न विरोध इत्युपपादितम् - पुरुषार्थकाष्ठाधिकार

(सा।सं) कथमुपपद्येत इत्यत्राह अन्योऽन्येति - अपि शब्देन शेषिभावो गृह्यते - परस्य, स्वामिनः स्वातन्त्र्यसम्भवश्शेषभावश्शेषिभावश्चाकारभेदाद्युक्तः - यथा क्रियां प्रत्येकस्यैव शेषत्वं शेषित्वं च दृष्टम् तथेहापि इति पुरुषार्थकाष्ठाधिकारे उपपादितम् - इत्थं सूक्ष्मयोजनानुसारेण

[[९४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - guy स्वतन्त्र नाम शेषिकं

पुरुषार्थं Gum Cornwro

अकिञ्चनकीलकं

वशीकरणार्थ १०१०६ द्वय कङ्क्री

चरमश्लोक♚ली विशद की शरणवरण सूचित

(सा।दी) कं शरणवरण स्वतन्त्रेत्यादिumãं, शरणवरण

सूचित

सोपपत्तिकDIT

Gupi

(ड)

? “त्वमेवोपाय भूतो मे भव” शरणत्वेन वरणम् - सूचितत्व♚♚

(सा।स्वा) जीवशेषत्वस्य च स्वाभाविकस्य अनादिभगवदिच्छाप्रयुक्तत्वेन स्वेच्छया अप्रयुक्तत्वाल्लक्षणसङ्गतिः यद्वा, चेतनान्तरगुणाप्रयुक्तभगवदिच्छामात्रप्रयुक्तशेषत्वं स्वतश्शेषत्वम् - लक्ष्मीशेषत्वस्य भगवदिच्छामात्रप्रयुक्तत्वाभावान्नातिव्याप्तिः - भगवतो भागवतशेषत्वस्य यदि कश्चित् भागवतस्स्यात्तदा ममात्मात्मीयं सर्वं तस्य शेषभूतम्भवत्विति इच्छायाश्चेतनान्तरभागवतत्वादि गुणप्रयुक्ततया तदप्रयुक्तशेषत्वाभावान्नातिव्याप्तिरिति सर्वं सुस्थितम् - Quig अनन्यशरणत्वादेरधिकारस्य सिद्धये ढाढ अनुष्ठेय Door शरणवरणं अधिकारसिद्धिकथनं व्यर्थ ? “इष्टोपायं त्वयननमसोः ’ ढाङ्ग अर्थपञ्चकाधिकारोक्तिuji विरोधिung? गगनी - @ इति - परतन्त्र

ईश्वर पुरुषार्थदाता? शरणवरणं सूचित QILD शरणवरणमकिञ्चनकर्तव्य

मा

pi -

प्रमाण

Gum?

[[९९]]

स्वतन्त्र ढग ग

Com ?

गग

इत्यादि - अकिञ्चन की भी पुरुषार्थं Gup CourG६nsurro इति, उपायान्तरस्थानापन्न

Quormug - चतुर्थ्यन्तपदली पुरुषार्थापेक्षै नमस्rl आकिञ्चन्य pii माङ्गॐ) भगवदुपायान्तरस्थाननिवेशहेतुभूत

(सा।प्र) निवृत्तिपरत्वे उपायस्त्वार्थ इत्याह - Qig इत्यादिना - “नीची भावेन सन्द्योत्यम्” इत्युक्तप्रकारेण परतन्त्रस्य स्वरक्षणार्थं स्वतन्त्रे शरणवरणपूर्वकं भरस्य समर्पणीयत्वात्पारतन्त्र्यद्वारैवोपायस्यार्थत्वमिति भावः । स्थानप्रमाणात् नमसश्शरणवरणवाचित्वदर्शनात्

(सा।वि) इति भावः - एवं नमसस्स्वातन्त्र्यनिवृत्तिपरत्वे उपायस्त्वार्थं इत्याह - QQ इत्यादिना - शेषि Qupsruj, शेषिदत्तप्रकारस्य - अकिञ्चनकील कामं, अकिञ्चनस्य सतोऽस्य - C, भगवतैव - पुरुषार्थं Qumour Gown, पुरुषार्थस्य प्राप्तुमपेक्षितत्वात्तद्वशीकरणस्यावश्यकत्वादिति भावः - द्वय♚ली इति । एतद्व्याख्यानमन्त्रे स्पष्टमुक्तत्वादिहार्थतया शरणवरणमनुसन्धेयमिति भावः नन्वेवमात्मसमर्पणमनुसन्धेयं न स्यात् । -

(सा।सं) मोक्षोपायाधिकारिणो ऽवश्यवेद्यतयापेक्षितनिरपेक्षस्वातन्त्र्य स्वामित्व निषेधपरत्वं नमश्शब्दस्योपवर्णितम् - अथ स्थूलयोजनानुसारेण साध्योपायपरत्वं वक्तुमारभते - Quig इत्यादिना । स्वरूप तद्धर्मतदनुवृत्तीनां स्वतन्त्रशेष्यधीतत्वद्योतनाय इत्युक्तिः - सूचितमिति शेषत्वपारतन्त्र्यपर नमश्शब्देनार्थादुक्तमित्यर्थः । अर्थसिद्धत्वमुपपादयति

-मूलमन्त्राधिकारः

मू - आत्मसमर्पण (pio शरणवरण अन्योन्यं जीतwww

[[९५]]

शब्द

(C)

विवक्षितम् -

यस्स देवो मया दृष्टः पुरा पद्मायतेक्षणः ।

? शेषत्वादि स्वरूपानुसन्धान

शरणवरण

अन्योन्यं

? स्वरूपभर-

(सा।दी) उपपादिकङ्कीmri - आत्मसमर्पणpib इत्यादि - आत्मसमर्पण

GDmuq। आत्मसमर्पण

समर्पण[i]in अनुष्ठानवेलै

अविनाभूती कङ्क - शुभी शरणवरणं सूचित Dis Cour_IT -

शाब्दon&Co @j नमस्लङ्ग सपरिक्रात्मरक्षाभरसमर्पणपर सप्रमाण & काट्टुगिऱार् यस्सदेव इत्यादि तत्परDI Lomb इत्यन्तेन पार्थismनाऊं ५ळा० मार्कण्डेय धर्मपुत्र

वनवास की दुःखी

मङ्गळा वचनम् - यस्सदेव इति

आत्मस्वरूपसमर्पण विशिष्ट

(सा।स्वा) शरणवरणमर्थसिद्ध Drug - शरणवरणं सूचित शरणवरणLD उपायLDIOS स्वरूपसमर्पणं ? (@supri आत्मसमर्पणpळं इति - स्वरूपसमर्पण अर्थसिद्धQworm) लं। यद्वा, वशीकरणार्थ १०० क द्वय♚लीगळं चरमश्लोकलं विशद की शरणवरणQLD/२GCLDIT? शरणवरण LDITQJg। उपायत्व प्रार्थना? उपाय ? स्वरूपफलसमर्पणगर्भभरसमर्पणात्मक Door मावदु आत्मसमर्पणं साध्योपाय? असिद्धिकं?

अदु

आत्मसमर्पणpळं इति - आत्मसमर्पण, स्वरूपफलसमर्पणगर्भभरसमर्पण स्वरूपसमर्पणपरDIळी अन्योऽन्यं wrLDUCTCrown

CGL

मुदलाऩ

शं

Cu अर्थ

नाना ५। अप्रधानror स्वातन्त्र्यनिवृत्ति का अर्थं शाब्दQLD वणी प्रधानतम Door भरसमर्पणं सूचितं असङ्गता? गा नमस्

उपायं शब्दयोजनै बi - यस्सदेव इति - वनवासदुःखितान् पाण्डवान् दृष्ट्वा धर्मपुत्रं प्रति मार्कण्डेय वचनम्

(सा।प्र) शरणपरभरसमर्पणयोश्चान्योऽन्याविनाभूतत्वादत्रत्यो नमश्शब्दश्शरणवरणवाची सन् भरन्यासं लक्षयतीत्युपायपरत्वं वेत्याह - आत्मसमर्पण piळं इत्यादिना - शरणवरणम्, उपायत्व प्रार्थना

पिरियामैयाले,

(सा।वि) द्वये शरणवरणस्यैव श्रुतत्वादित्यत आह आत्मसमर्पणpó इति अविनाभावेन - ननु नमश्शब्दस्य शरणगतौ प्रयोगदर्शनात्किमित्यार्थत्वमङ्गीकार्यम् - पारतन्त्र्यस्यैवान्यथा सिद्धिसम्भवादित्याशङ्क्य तथैवास्त्वित्याह - यस्सदेव इति । वने विद्यमानान्

(सा।सं) आत्मेति - स्वरूप भरफलानां समर्पणमात्मसमर्पणम् । गोतृत्ववरणगर्भोपायत्वप्रार्थनं शरणवरणम् तथा च द्वयोरप्यकिञ्चनमुमुक्षुप्रपत्तावविनाभावादेकोक्तावितरस्यार्थ सिद्धतेति भावः - एवमर्थसिद्धत्वमुपपादितम् - अथ शाब्दत्वमेवोपपादयति यस्स देव इत्यादिना । वनवासे दुःखितं पार्थं मार्कण्डेयो दृष्ट्वा प्रत्युक्तं वचनमिदं

[[१]]

[[९६]]

मू -

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

स एव पुरुषव्याघ्रस्सम्बन्धी ते जनार्दनः ॥ सर्वेषामेव लोकानां पिता माता च माधवः । गच्छध्वमेनं शरणं शरण्यं पुरुषर्षभाः ॥

“एवमुक्तास्त्रयः पार्थायमौ च भरतर्षभाः ।

द्रौपद्यास्सहितास्सर्वे नमश्चक्रुर्जनार्दनम् ॥ दमयन्तीवृत्तान्त♚ली

[[९९]]

६] उपदेशिकङ्क

[[९९]]

ऎऩ्ऱु सॊल्लुगैयालुम्

“शरणं प्रति देवानां प्राप्तकालममन्यत । ६६१ उपक्रमि “वाचा च मनसा चैव नमस्कारं प्रयुज्य सा ।

शरणागतिशब्दस्थान मण्डी ० पठित

[[६००]]

पद्मायते क्षण

स एषः जनार्दनः

[[९९]]

६७६७६०८६jळं नमश्शब्दं श्रा

(५६)

देवळा श्रीमन्नारायणा यो मया दृष्टः, १६ कृष्णरूपेण - ते २०१५।

(सा।दी) पुरा, एकार्णवसमय की वटपत्रशायिumii छळÚULLIT सम्बन्धी भवति, बन्धुकाळा। अयं माधवस्सर्वेषां लोकानां पिता माता च भवति - एवमुक्ता इति - यमौ, नकुलसहदेवौ च - भरतर्षभा; पञ्च - देवानां शरणं प्रति, देवतैबा शरणं এGतुलळकण्ठ पुगुरुगैक्कु ढाढा - प्राप्तकालं, योग्यकाल GILD ६१६० &

(सा।स्वा) पुरा, एकार्णवसमये - सः प्रसिद्धः - पद्मायतेक्षणः - यो देवः वटपत्रशायी मया दृष्टः - हे पुरुषव्याघ्र ? स एष देवो जनार्दनः श्रीकृष्णरूपेणावतीर्णः - ते सम्बन्धी, अनुबन्धी - सर्वेषामेव लोकानां पिता माता च माधवः - लक्ष्मीनायकश्च - एवम्भूतः ते सम्बन्धीत्यर्थः - एवं शरण्यं हे पुरुषर्षभाश्शरणं गच्छध्वमिति - उपदेशिकंळ, मार्कण्डेया उपदेशिumbs। एवमुक्तास्त्रयः पार्थाः, पृथासुताः भीमार्जुनधर्मपुत्राः - यमौ च, नकुलसहदेवौ च - हे भरतर्षभ, धृतराष्ट्र - द्रौपद्या सहितास्सर्वे पञ्चपाण्डवाः जनार्दनं नमश्चक्रुः शरणं गता इत्यर्थः दमयन्ती देवानां शरणं प्रति, शरणवरणं प्रति, प्राप्तकालममन्यत, योग्यकालममन्यतेत्यर्थः पठितLDI Surro इति - गच्छध्वमेनं शरणमित्युक्तशरणागतिस्थान शरणागतिस्थानßली॰ पठितsuruji, शरणं प्रति देवानाम् ढाळ स्थान♚ली नमस्६०० नमस्कारं प्रयुज्य सा इति च प्रयुक्त शु@jurg नमस्@ “न, मः” का पद

[[६]]

नमश्चक्रुरिति नमस्@yo

शरणागति

लं

रूढ्या आत्मसमर्पणपरत्वं

BOLITGy? GTगে ूगQJi - इति -, नमस्।

[[१]]

(सा।वि) पाण्डवान्प्रति सप्तकल्पस्थितस्य मार्कण्डेयस्य वचनमिदम् - पुरा, एकार्णवसमये यो देवो मया दृष्टस्स जनार्दनः - एव कृष्ण इत्यर्थः - शरणं गच्छध्वमित्युपदेशिकण्ठ, नमश्चक्रुरित्युक्त्या नमश्शब्दस्य शरणागतिपरत्वमित्यर्थः - किङ्ग, स्वेन सह

(सा।सं) पुरा, एकार्णवसमये - देवः, जगत्कारणः - वटदले पद्मायतेक्षणस्सन्, शयितो यो मया दृष्टः - स एवैष जनार्दनः कृष्णाभिधानेन त्वत्सम्बन्धितया विद्यमानः पुरुषश्रेष्ठस्ते सम्बन्धी । पार्थेन सह धर्मपुत्रो भीमश्चेति त्रयः तेनैव पार्था इति बहुवचनम् - यमौ नकुलसहदेवौ - देवानां शरणं प्रति देवेषु शरणवरणं कर्तुम् - @g, नम इत्येतत् - लङ्ग

[[९]]

मूलमन्त्राधिकारः

मूसपरिकर LDTT६०] स्वरक्षाभरसमर्पण की तत्पर Somi - नमस्• आत्मसमर्पणपर कं

मॆऩ्ऩुमिडम्

(सा।दी) सपरिकरेत्यादि

अर्थली प्रमाणं LG

“समित्साधनकादीनां यज्ञानां न्यासमात्मनः ।

नमसा योऽकरोद्देवे स स्वध्वर इतीरितः ॥

साङ्गस्वरक्षाभरसमर्पण

पर्यवसित

[[९]]

[[९७]]

ग

समित्साधनकेत्यादि - अर्हिर्बुध्न्यसंहितावचनम् - यः पुमान् नमसा पदेन, आत्मनो न्यासं, समर्पणम् - समित्साधनकादीनां यज्ञानां समिदाज्य पुरोडाशात्मादि हविष्कानां मध्ये - आत्मन्यासाख्यं योगं “तस्यैवं विदुषो यज्ञस्य " इत्युक्तं यः करोति स स्वध्वर इतीरितः “यस्समिधाय आहुती यो वेदेन ददाशमर्तः - यो नमसा स्वध्वरः

(सा।स्वा) भरः ढाळा) अध्याहरि भरम् ढाळा परस्वत्वापादनात्मकभरसमर्पण pii सिद्धिकं GL दमयन्तीवृत्तान्त, शरणागतिस्थान की तात्पर्यग्राहकळी (कण्ठ

अयं

परQLDOM F G Com? ६

स्वत्वत्यागं वाच्य आर्थिकLDI& - मार्कण्डेयवचनी, नमस्v• स्थानप्रमाणरूपअन्यत्रात्मसमर्पण

पठित

आत्मसमर्पणपर

mi। नमस् इति । समिदिति

यस्समित्साधनकादीनां, समिदाज्य पुरोडाशात्महविष्कानां यज्ञानां मध्ये - आत्मनः न्यास “यस्समिधाय आहुती यो वेदेन ददा शमर्तोयो नमसा स्वध्वर” इति श्रुत्युक्तमात्मसमर्पण मकरोत्

(सा।प्र) नमस आत्मसमर्पणे विनियोगात्तस्य चानुष्ठेयार्थप्रकाशकत्वस्यावश्यकत्वात् निवचेतनस्य नमस्कारात्मकत्वोक्त्या चात्मसमर्पणपरत्वं वचनतोऽपि सिद्धमित्याह - नमस्सित्यादिना । “यस्समिधाय आहुती यो वेदेन ददाशमर्तो अग्नये यो नमसा स्वध्वर” इति

(सा।वि) सम्बन्धं निर्वतयत् - अयं भावः स्व स्थाने नमः पदमावर्त्य नमम स्वात्मरक्षाभरः तवैवेति मः मम न इति योजनया स्वसम्बन्धनिवृत्तिद्वारा भरसमर्पणमिति - ननु रक्षा भरसमर्पणे दृष्टप्रयोगस्य स्वरूपादि समर्पणविशिष्टन्यासपरत्वं कथमित्यत्राह - स्वरक्षाभरसमर्पणलं तत्परLDI Lomb इति । प्रकरणवशेन स्वरूपादिसमर्पणविशिष्टरक्षाभरन्यास तात्पर्यवद्भवति चेत्यर्थः आत्मनिक्षेपपरत्वेऽपि प्रमाणमाह नमस् इति - समित्साधनकादीनां, समिदाज्यचरूपुरोडाशादि साधनकयागानां मध्ये नमसा य आत्मनोन्यासं देवे समर्पणमकरोत् । स स्वध्वरः स एव सर्वोत्कृष्टयागवानित्यर्थः - “यस्समिधाय आहुतीयो वेदेन

तत्परमिति

(सा।सं) किङ्ग, स्वस्य स्वार्थकर्तृत्वभोक्तृत्वे निरस्यदित्यर्थः स्थानप्रमाणेन भरसमर्पणाभिधायकमित्यर्थः । तत्र प्रयोग प्राचुर्यं च दर्शयति नमस्सित्यादिना समिदाज्यादि द्रव्यक यज्ञानां मध्ये - नमसा, नमः पदेन । आत्मनो न्यासं निक्षेपं योऽकरोत् - स पुरुषः स्वध्वर इति - “तस्यैवं विदुषो यज्ञस्यात्मा” इत्यादौ “यस्समिधाय आहुतिं वेदेन ददौ समर्त्यः । यो नमसा स्वध्वरः” इति ऋक् - श्रुता वीरित इत्यर्थः

[[९८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - नमस्कारात्मकं यस्मै विधायात्मनिवचेतनम्” इत्यादि प्रसिद्धम् - (प्रणवम् अक्षर मायिरुप्पदॊरु मोयिरुक्क इव् असुरङ्गळै तऩित्तऩिये ४ēङ्गळागक्

का वाक्यार्थमनुसन्धि नं ६० suji नमस्G६०६०१ प्रणामवाचिwww अव्ययी कङ्क नं विभजिनं। वाक्यार्थं न suji निरुक्तबल Gujpg -)

(सा।दी) ढाढङ्ग किं मूलश्रुति - नमस्कारात्मकमिति - नमस्कारात्मकं निवचेतनं, नमश्शब्दोच्चारणरूपमात्मसमर्पणQ/LD।६६१६०५ - नमस्कं स्वप्रति शेषत्व निवृत्ति स्वस्य शेषित्वनिवृत्ति स्व स्वा

(सा।स्वा) स स्वध्वरः, शोभनयज्ञ इतीरित इत्यर्थः । नमस्कारात्मकमिति यस्मै नृसिंहाय नमस्कारात्मकं नमस्कारशब्दवाच्यमात्मनिवचेतनमात्मसमर्पणं विधाय “मुक्तदुःखोऽखिलान्कामानश्नुते तन्नमाम्यहम् " इत्युत्तरार्धं स्पष्टार्थम् । नमसो अन्यार्थत्वे आत्मनिवचेतनस्य नमस्कारात्मकत्व कथनं बाधितं स्यादित्यर्थः ।

प्रणव मुळं नमस्कं पदविभागं गणी वाक्यार्थवर्णनं गणी । B।Com प्रणवमेकवर्णात्मकैकपदomrajib नमस्v• वर्णद्वयात्मकैकाव्ययruji @

एकवाक्य mi अन्वयिक योग्य (ऊंळ “सम्भवत्येकवाक्यत्वे वाक्यभेदस्तु नेष्यते “इति न्यायविरोधापत्त्या एकवर्णात्मकपदविभागपूर्वकं भिन्नभिन्नवाक्यार्थवर्णनं LGg? दाग वाक्यार्थभेदकथनं सप्रमाण Goórps@Fumi - प्रणवमित्यादिना निरुक्तेति प्रणव किं “तेभ्योऽभितप्तेभ्यस्त्रयो वर्णा अजायन्त” इति पूर्वोक्तछन्दोगश्रुतिवर्णविभागनिरुक्तिQurmi कठश्रुति अर्थभचेतनिरुक्तिQumb कलम्म्। - “द्व्यक्षरस्तु भवेन्मृत्युः” इत्यादिकं नमस्@vig निरुक्तिQuor - नमस्@nu°ं स्वस्य स्वशेषत्व निवृत्ति, स्वकीयस्य स्वशेषत्वनिवृत्ति, पारतन्त्र्यं मुदलाऩ

(सा।प्र) श्रुतिस्समित्साधनकेत्यनेन स्मारिता - प्रणवनमसोस्स्वरादिगणपठिततया अव्ययत्वेनाखण्डतया अनुज्ञानमस्कारबोधकत्वेन शाब्दिकसमयसिद्धत्वात् उक्तार्थपरत्वं कथमिति शङ्कामनूद्य परिहरति प्रणवमित्यादिना - “अकारेणोच्यते विष्णुस्सर्वलोकेश्वरो हरिः । उद्भूता विष्णुना लक्ष्मीरुकारेणोच्यते तथा ॥ मकारस्तु तयोर्दास इति प्रणवलक्षणम् - अहमपि न मम - भगवत एवाहमस्मि - याश्च काश्चन कृतयो मम भगवति मम ममता नास्ति तासु

[[१]]

[[१९]]

(सा।वि) ददाश मर्तः अग्नये यो नमसा स्वध्वरः इति तन्मूलभूतश्रुतिः नमश्शब्दात्मकं, नमश्शब्दोच्चारणपूर्वकम् - ननु लोके प्रणवस्याव्ययत्वमेकपदत्वं नमश्शब्दस्य तथात्वं सिद्धम् । तद्विहाय कथमिह पृथक्पदत्वेन वाक्यत्वं स्वीकृत्य कथं व्याख्यानमित्यत्र निरुक्तिबलादित्याह - प्रणवमिति Qujpg], प्राप्नोति - “अकार उकार मकार इति - अकारेणोच्यते विष्णुः” इत्यादि प्रमाण

[[१]]

(सा।सं) विभजिलं, पदद्वयतया विभज्येत्यर्थः - “ओमित्येकाक्षरं - नम इति द्वे अक्षरे” इति स्थिते कथमेवमित्यत्राह - निरुक्तीति - “सच्चिदानन्दं ब्रह्मपुरुषं प्रणवस्वरूपम् - अकार उकार मकार इति तानेकधा समभवत्तदेतदोम्” इति । इति निरुक्तिः, निरुक्ति बल पद निरुक्त्यर्थमाह ।

इत्यनेन अभिप्रेता । अथ नमः

मूलमन्त्राधिकारः

[[९९]]

मू -कंव्यापारादिक ६५० नमकं शेष १०६ - इवैयॆल्लाम् Hऩुक्के मॆऩ्ऱिवै मुदलाऩ

सर्वेश्वर शेष अर्थó नमश्शब्द♚ली विवक्षित निरुक्त नमस्कारप्रकरणं श्री -

(सा।दी) तन्त्र्यादिनिवृत्तिरूपेण

अर्थ

निरुक्तं नमस्कारप्रकरणी रिगङ्गळॆऩ्गिऱार् - नाऩुमॆऩक्कु रियाल् - नाऩुमॆऩक्कुरियेऩल्लेऩॆऩ्ऱुम्, अहं न मम ढाळा - ढाळा इत्यादि - “न मम किञ्चित्” mumb इत्यादि भगवत एवाहमस्मीत्यादिuni guLLG५१०५ - २५ नमस्कं अहिर्बुध्न्या व्याख्यानं गणी प्रक्रियै

(सा।स्वा) अर्थ (@LD माग

दर्शिक

भगवत एव ताः

GOLD? वाक्य । अर्थCLD विवक्षिins उचितLDIT D& ur अर्थान्तरविवक्षैकं प्रमाण CLIT? ढङ्गनाएं Qgui। mogi इत्यादिना । निरुक्तलं की इति । याः काश्चन कृतयो मम भवन्ति ममतास्ति तासु न मम अममोऽहं भगवति - अहमपि न मम - भगवत एवाहमस्मि इत्येवं ममतां योजयत्यतो नम इति निरुक्तलं GTrmuq। निरुक्तबललं नानार्थत्वमुपपन्ना - यद्वा, नमस् अव्यय कञ्छ पदद्वयDI ऊं की वाक्यार्थवर्णनमप्रमाणिक Dorm? गगन। प्रणवमित्यादि दृष्टान्तार्थम् - यथा प्रणवस्य एकपदत्वेऽपि एकवर्णात्मकपदविभागेन वाक्यार्थवर्णनं पूर्वोक्तनिरुक्तमूलम् एवं नमसोऽपीति - नमस्°g निरुक्त QILDriJIJCT? (Qui&pri। [mogib इत्यादिना QG प्रणवमित्यादि निरुक्तबलño Gujagoकी पर्यन्तं श्रीभाष्यं तिरुमलाचार्य व्याख्यानं Duruji, प्रणव अक्षरत्रयात्मकत्व, शेषत्वरूपवाक्यार्थवर्णन । कण्ठ, बहुसाधकप्रमाणमुपन्यस्तsur शङ्के उदिururuji, नमस्anvi अर्थभेदल [br]ळं इत्यादि वाक्यं पर्याप्त Coujib प्रक्षिप्त Crimp - सद्भिर्यतारुच्यङ्गीकार्यम् । शुकं स्वतन्त्रनमस्००८ सामान्यतो निरुक्ति अनेकार्थं garib

मूलमन्त्रस्थनमस्॰॰ं अनेकार्थकतै प्रमाण (CLIT?

& supri

Dur इत्यादेरर्थो

(सा।प्र) भगवत एव ता इत्यादि निरुक्तिबलात्सिद्धमित्यर्थः - अहमपि न ममेत्यादिना दर्शितः - नमश्शब्दस्यानेकार्थत्वं प्रमाणत एवावगमयति

(सा।वि) बलात्सिद्ध्यतीति भावः नमश्शब्दोक्तार्था निरुक्ते ग्रन्थे स्पष्टमेव श्रूयन्त इत्याह [५]@Diguor इति - @g, आम्नायते - अहमपि न मम - भगवत एवाहमस्मि - याश्च काश्चन कृतयो मम भगवति मम ममता नास्ति - भगवत एवेत्यादिरित्यर्थः । एतन्नमसोऽहिर्बुध्न्य

(सा।सं) इत्यादिना - याः काश्चन कृतयो मम भवन्ति - ममता नास्ति तासु मम भगवत एव ताः

अतोऽहं भगवत एवाहमस्मीत्येवं ममतां योजयति न ममेति निरुक्त्यभिप्रायानिरुक्तिungui इत्युक्तिः - न केवलं नमसश्श्रौतनिर्वचनमेवानेकार्थपरत्वे मानम् । संहिता निर्वचनमपीत्यभिप्रायेणाहिर्बुध्न्योक्तं योजनात्रयं दर्शयति

[[१००]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - ८५ नमश्शब्दलं । कंल स्थूलसूक्ष्मपर अर्थ सङ्कलना क

अहिर्बुध्न्या व्याख्यानं

ण णी ठा

“प्रेक्षावतः प्रवृत्तिर्या प्रह्वीभावात्मिका स्वतः ।

उत्कृष्टं परमुद्दिश्य तन्नमः परिगीयते ॥

लोके चेतनवर्गस्तु द्विधैव परिकीर्त्यते ।

ज्यायांश्चैव तथाज्यायान् नैवाभ्यां विद्यते परः ॥

(सा।दी) २लं नमश्शब्दलं । कण्ठ इत्यादिum स्थूलार्थं सूक्ष्मार्थं पर अर्थ विभजि ५६m ४। नी संहितावचन risQuini - प्रेक्षावत इत्यादि इन्द

स्थूलार्थ लंललकं BTL G

प्रेक्षावत इति

स्थूलयोजनै

याऩ

सपरिकरात्मनिक्षेपं

G@GD। c अङ्गिnor आत्मनिक्षेपं नमस्@ig अर्थ - प्रेक्षावत muq। स्वस्मादुत्कृष्टमन्यमुद्दिश्य स्वतः प्रह्वीभावात्मिका,

इति - प्रेक्षावतः बुद्धिमतः चेतन

प्रयोजनार्थं

प्रह्वीभावरूपाया

प्रवृत्तिः

प्रह्वीभावः, नीचीभावः

तन्नमः परिगीयते,

लोक

[[१]]

नमश्शब्दार्थLD - शनी प्रह्वीभाव सिद्ध्यर्थं चेतनवर्गद्वैविध्य लङ्के

ज्यायान् ढाळाmळं अज्यायान् द्विविधं चेतनवर्ग

काट्टुगिऱार्

इति -

(सा।स्वा) ूलन्नमश्शब्द

इति - स्थूलार्थ GILD, सूक्ष्मार्थ, परार्थ GILD, विभजि । Timiq - स्थूलार्थप्रतिपादकवचन ११८६०६७ प्रथम QILD Giri। प्रेक्षावत इत्यादिना

• प्रेक्षावतः, बुद्धिमतश्चेतनस्य । स्वस्मात्परम्, अन्यमुत्कृष्टमुद्दिश्य । स्वतः प्रह्वीभावात्मिका, प्रयोजनाभिसन्धिम्नानि नीचीभावात्मिका - प्रवृत्तिः, कायप्रवृत्तिर्या तन्नम इति गीयते । इदमेव नमश्शब्दार्थ इत्यर्थः । प्रह्वीभावसिद्ध्यर्थं चेतनद्वैविध्यमाह - लोक इति - लोक्यते अनेनेति लोकः - प्रमाणवर्गः - शास्त्रम् - शास्त्रे चेतनवर्गो ज्यायान्, अज्यायांश्चेति द्विविधः परिकीर्त्यते - आभ्यां द्वाभ्यां परोऽन्यो नैव विद्यते - ज्यायसो लक्षणमाह

(सा।प्र) ूलं नमश्शब्द/कं इत्यादिना प्रह्वीभावात्मकोऽर्थस्सोपपत्तिकं प्रदर्शितः

परः, अन्यः

, भेदेन प्रदर्श्य - नन्तृनन्तव्यतात्मक इत्यन्तेन

शलं नमश्शब्दकं। कञ्छ इति

[[१]]

(सा।वि) संहिताव्याख्या प्रकारेणानेकार्थास्सन्तीत्याह स्थूलार्थस्सूक्ष्मार्थः परार्थ इति विभज्य - संहितावचनानि दर्शयति प्रेक्षावत इत्यादिना - प्रथमं स्थूलार्थमाह । प्रेक्षावत इति - अनन्यशरणत्वादि बुद्धिमतः प्रह्वीभावात्मिकाया प्रवृत्तिः, आत्मनिक्षेपवर्ग नैच्यवृत्तिस्तन्नमश्शब्दार्थः - इह भावव्युत्पत्तिरभिमता - नमतेर्भावे औणादिक असुन्प्रत्ययः लोके चेतनवर्गस्त्वित्यादिकं एतदुपपादकम्

(सा।सं) Qjनमश्शब्दñjig इत्यादिना । तत्र स्थूला शेषभूतस्य स्वतः प्राप्तशेषवृत्तिपूर्वकसाङ्गभरन्यासपरा सूक्ष्मा निरपेक्षस्वातन्त्र्यादिनिवृत्तिपरा परा सिद्धोपायपरा । तत्राद्यायां भरसमर्पणस्य शाब्दत्वं शेषवृत्तेरार्थत्वं चानुसन्धेयम् । स्थूलमाह - प्रेक्षावत इत्यादिना । प्रेक्षावतः, शेषत्वादिज्ञानवतः । स्वतः उत्कृष्टत्वं परस्य विशेषणम् - प्रह्वीभावः करणत्रयकृतोऽप्युच्यते स च नीचीभावः - इत्थमुक्तं नमश्शब्दार्थं विवरीतुं चेतनवर्गद्वैविध्यमाह - लोके इति - परः, अन्यः

मूलमन्त्राधिकारः

मू - कालतो गुणतश्चैव प्रकर्षो यत्र तिष्ठति ।

शब्दस्तं मुख्यया वृत्त्या ज्यायानित्यवलम्बते ॥ अतश्चेतनवर्गोन्यस्स्मृतः प्रत्यवरोबुधैः । अज्यायांश्चानयोर्योगश्शेषशेषितयेष्यते ॥ अज्यायांसोऽपरे सर्वे ज्यायानेको मतः परः ॥ नन्तृनन्तव्यभावेन तेषां तेन समन्वयः ॥ नन्तव्यः परमश्शेषी शेषा नन्तार ईरिताः ।

(सा।दी) poori विधी

अथ ज्यायानं

[[१०१]]

लक्षणं - कालत

अन्यन ज्यायान् नढाकी

ज्याया ६० १४६० अन्य or or

इति-wnQ१fीं कालप्रयुक्त प्रकर्ष(pi गुणप्रयुक्तप्रकर्ष शब्दं मुख्य on Gan - अत इति-अतः, चेतनवर्गं प्रत्यवर ६१६, अज्यायान् न, स्मरिÚULL६६०५। अनयोस्सम्बन्धं शेषशेषिभावेनेष्यतेमी अज्यायुस् n। ruji, ज्यायाruji, शृङ्गग्राहिकws

अज्यायांस इतिअपरे सर्वे अज्यायांस इत्युच्यन्ते -परः पुरुष एकः ज्यायानिति मतः, तेन परेण । सम्बन्धः, नन्तृनन्तव्यभावेनैव ६७६६० - शेषाः, आत्मानः नन्तारः

BIL Gri तेषाम् आत्मनाम्

(सा।स्वा) कालत इति - यत्र, चेतनेकालप्रयुक्तोत्कर्षः नित्यत्वमिति यावत् - इदं देशप्रकर्षस्याप्युपलक्षणम् देशप्रयुक्तोत्कर्षः, विभुत्वम् - गुणकृतोत्कर्षःवस्तुपरिच्छेदरहितत्वम् -त्रिविधपरिच्छेद रहितत्वमित्यर्थः । तिष्ठति । ज्यायानित्ययं शब्दः तं चेतनं मुख्यया वृत्यैव लम्बते, तदभिधायको भवतीत्यर्थःअतः उत्कृष्टचेतनात् - अन्यश्चेतनवर्गः प्रत्यवर इत्यज्यायानिति च बुधैः स्मृतः अनयोः उत्कृष्टानुत्कृष्टयोश्चेतनयोः योगः, सम्बन्धः शेषशेषितयेष्यते, शेषशेषिभावस्सम्बन्ध इत्यर्थःज्यायानिव किमज्यायानप्येक इति शङ्कायामुभावपि शृङ्गग्राहिकयाह - अज्यायांस इति - अपरे सर्वे बहवः अज्यायांसः

परः उत्कृष्ट एकः परमात्मा ज्यायानिति मत इत्यर्थः तेषाम्, अज्यायसां तेन ज्यायसा नन्तृनन्तव्यभावेनैव समन्वयः, सम्बन्ध इत्यर्थः - को वा शेषी नन्तव्यः को वा शेषः नन्ता इत्यत्राह नन्तव्य इति - परमः सर्वोत्कृष्ट ; - नन्तव्यश्शेषी च अर्थादितरे अपकृष्टाःशेषा नन्तारश्चेरिताः । अयं नन्तृ

(सा।प्र) अतोऽन्यः,ज्यायसोऽन्यः । शेषशेषितया योगः, शेषशेषिभावेन सम्बन्ध इत्यर्थः । एवं ज्यायस्त्वं प्रह्वीभावहेतुरित्युक्त्वा शेषित्वं च हेतुरित्यत्राह - नन्तव्य इत्यादिना ।

(सा।वि) अतश्चेतनवर्गोऽन्यः, अतः ज्यायसोऽन्यः । प्रत्यवरः, निकृष्टः । शेषशेषितया योगः, शेषशेषिभावेन सम्बन्ध इत्यर्थःएवं ज्यायस्त्वं प्रह्वीभावहेतुरित्युक्त्वा शेषित्वं च हेतुरित्याह - नन्तव्य इत्यादिना - समन्वयस्सम्बन्धः-

(सा।सं) अतोऽन्यः,ज्यायसोऽन्यः प्रत्यवर इति अज्यायानिति च व्यवह्रियत इत्यर्थः । अनयोः, यायोऽज्यायसोः। एक एव परः पुरुषो ज्यायान् । तदन्ये सर्वे अज्यायांसः । समन्वयः, सम्बन्धः । नन्तृनन्तव्यभावेनैव सम्बन्ध इत्यर्थः ।

[[१०२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - नन्तृनन्तव्यभावोऽयं न प्रयोजन पूर्वकः ॥

नीचोच्चयोस्स्वभावोऽयं नन्तृ नन्तव्यतात्मकः । उपाधिरहितेनायं येन भावेन चेतनः । नमती ज्यायसे तस्मै तद्वा नमनमुच्यते । भगवान्मे परो नित्यमहं प्रत्यवरस्सदा ॥

इति भावो नमः प्रोक्तो नमसः कारणं हि सः ।

(सा।दी) न प्रयोजनपूर्वकः, सोपाधिको न भवतीत्यर्थःअपि तु नीचोच्चयोः स्वभावोऽयं सम्बन्धः - mu शीलं नमन लं। कङ्कं कारणभूत [D] ६० शेषशेषिभावानुसन्धान नमश्शब्दार्थ श्लोकद्वय

कीला - उपाधिरहितेनेतिअयं चेतनः उपाधि रहितेन, प्रयोजनान्तरापेक्षैulong w शेषशेषिभावानुसन्धान ♚ ज्यायानं नमस्करि कङ्की - तद्वा नमनं,

भावानुसन्धान नमस्कार १०६७/ ६७६७६०५ -

पक्षी

पूर्व योजनै६) नमनं नमः । व्युत्पत्तिः - येन भावेनेत्युक्त भगवान्मे नित्यं परः, शेषी - अहं सदा प्रत्यवरः, नीचःशेषभूत शेषशेषिभावानुसन्धानG/Dirmulg

शेषशेषि

येन नमति तन्नमन Glo।inm/ व्युत्पत्तिः विशदीकरि mi। भगवानिति-

भा करणव्युत्पत्त्या नमः ६ शकिं करण व्युत्पत्त्या नमश्शब्दवाच्यत्व उपपादिकं श्री moon -

इति

ज्oशेषशेषि भावः

GOLD ७६००६ -

(सा।स्वा) नन्तव्य भावः राजभृत्यादिवत्किमौपाधिक इत्यत्राह - नन्तृनन्तव्येतिअयं नन्तृनन्तव्यभावःन प्रयोजनपूर्वकः न सोपाधिकः - अपितु नीचोच्चयोः, जीवपरयोः - अयं नन्तृनन्तव्यतात्मकस्सम्बन्धः स्वभावः, स्वभावप्रयुक्त इत्यर्थःएतावता नीचीभावकायवृत्तेस्स्वयं पुरुषार्थतया नमश्शब्दार्थत्वमुक्तम् । इदानीं कायिकादीनि च प्रतिकारणस्य शेषत्वानुसन्धानस्य नमश्शब्दार्थत्वमाह उपाधिरहितेनेति । उपाधिरहितेन, प्रयोजनान्तराभिसन्धिरहितेनयेन भावेन - शेषशेषिभावानुसन्धानेचेतनो ज्यायसे नमति,कायतः प्रह्वीभवति। दत्वा, शेषशेषिभावानुसन्धानं वानमनमुच्यतेतदुपपादयतिभगवानिति

भगवान् मे नित्यं परः, शेषी, अहं सदा प्रत्यवरः, शेषभूतः - इति भावः ।

(सा।प्र) उपाधिरहितेनेत्यारभ्य द्वाभ्यां मानसव्यापारः प्रह्वीभावहेतु नमश्शब्दार्थः इति दर्शितम् । भावेन, बुद्ध्येत्यर्थः । द्वितीयश्लोकेन मानसव्यापारस्वरूपं दर्शितम् । एवं नमश्शब्दस्य “उणादयो बहुलम् " इत्यपेक्षितसर्वार्थ बोधकतयोक्तौणादिकभाव करणार्थासुन्प्रत्ययान्तत्वेन-

(सा।वि) न प्रयोजनपूर्वक इति, स्वार्थप्रयोजनापेक्षापूर्वको न भवति । किन्तु स्वस्वामिभावसम्बन्धप्रयुक्त इत्यर्थःएवं नमश्शब्दस्य भावव्युत्पत्त्या स्वस्वामिभावसम्बन्धप्रयुक्तात्मसमर्पणरूपप्रह्वीभावात्मक बुद्धिरूपत्वमुक्त्वा करणव्युत्पत्त्या प्रह्वीभावहेतुभूतशेषशेषिभावसम्बन्धज्ञानरूपमानसव्यापारमपि भवतीत्याह उपाधिरहितेनेति द्वाभ्याम् भावेन बुद्ध्येत्यर्थःद्वितीयश्लोकेन मानसव्यापारस्वरूपं दर्शितम्नमः प्रोक्तः नम्यत अनेनेति नम इति व्युत्पत्त्या शेष शेषि भावसम्बन्धज्ञानरूप भावः प्रोक्त इत्यर्थः-

(सा।सं) न प्रयोजनपूर्वकः, नोपाधिपूर्वकः । उपाधिरहितेन, प्रयोजनान्तराभिसन्धिरहितेन । नमति, वाचा कायेन वा प्रह्वी भवति । भावेनेत्यस्य विवरणं भगवान् मे इति । -

मूलमन्त्राधिकारः

मूनामयत्यपि वा देवं प्रह्वीभावयति ध्रुवम् ॥ प्रह्वीभवति नीचे हि परो नैच्यं विलोकयन् । अतो वा नम उद्दिष्टं यत्तन्नामयति स्वयम् ॥

[[१०३]]

(सा।दी) नमसः कारणं हि स इति - सः शेषशेषिभावः - नमसः, नमनस्य कारणम् । न्नी नमस्•कं व्युत्पत्यन्तरं &LG&ीला - नामयतीति । अपि वा, अथवेत्यर्थः - देवं नामयति, प्रह्वीभावयति । इदं नमः, शरणागतिः । अतो तन्नम इत्युद्दिष्टम् - मी नमस् पूर्णत्वा

(सा।स्व) एतदनुसन्धानं नमः प्रोक्तः । कुत इत्यत्राह ? नमस इति - नमसः, नमनक्रियायाः - सः, शेषत्वानुसन्धानात्मक भावः-हियस्मात्कारणात्-अनेन पूर्वयोजनायां भावव्युत्पत्त्या नमनं नमः अस्यां तु योजनायां नम्यते येनेति करणव्युत्पत्त्या नमनकारिणीभूतशेषशेषिभावानुसन्धानमेव नमश्शब्दार्थ इत्युक्तं भवति - इतः परं शरणागतिरूप साध्योपायार्थकत्वमाह - नामयतीतिअपि वा अथवा यत्स्वयं नामयतिअतो वा नामनकर्तृत्वादेव नम इति - उद्दिष्टं तच्छरणवरणम् ध्रुवम्, निश्चितम् । देवं, सर्वोत्कृष्टं नामयति -तद्विवृणोतिप्रह्वीभावयतीति तदुपपादयति-प्रह्वीभवतीति - परः, उत्कृष्टः नीचे नैच्यं विलोकयन् प्रह्वीभवति हिअस्यां योजनायां शरणागतिरेव नमश्शब्दार्थ इत्यर्थः-

[[१]]

(सा।प्र) शेषवृत्त्याख्यनमनात्मकप्रणामवाचित्वमुक्त्वा प्रयोजककर्तरि विहित णिजर्था सुन्नन्तया वा शेषवृत्त्याख्यनमनपरत्वमित्याह । नामयत्यपीत्यादिना । शेषवृत्तिरूपं नमनं शेषिणं प्रह्वीभावयति, अनुग्रहैकप्रवणधियं भगवन्तं करोति । प्रह्वीभवतीत्यादि - हि यस्मात्पर उत्कृष्टो नीचे नैच्यं प्रणामं विलोकयन् स्वयमपि प्रह्वीभवतीत्यर्थः । करणत्रयजन्यप्रह्वीभावस्य प्रत्येकं नमश्शब्दार्थैकदेशत्वं दर्शयन् “अहं मद्रक्षणभरो-

(सा।वि) नमसः कारणं हि सः, प्रह्वीभावात्मकशरणागतेः कारणं शेषशेषिभावसम्बन्धज्ञानमित्यर्थः तद्वा नमनमित्यत्रापि नम इत्यनेनेति नम इति नमश्शब्दार्थपरतया करणव्युत्पत्तिर्द्रष्टव्या अथ हेतुमण्णिजन्तात्कर्तरि आसुन्नन्तव्युत्पत्त्या शेषवृत्तिरूप शरणागतिपर इत्याह - नामयत्यपि वेति - शेषवृत्ति रूप नमनं कर्तृशेषिणं प्रह्वीभावयति, अनुग्रहैक प्रवणधियं भगवन्तं करोति यत् - तस्मात् कारणात् । परः,उत्कृष्टः-नीचे नैच्यम्, प्रणामं विलोकयन् स्वयमपि प्रह्वीभवति - वशीकृतो भवति तत्तस्मात्कारणान्नामयति अतो वा नम इत्युद्दिष्टमित्यन्वयः करणत्रयजन्यप्रह्वीभावस्य प्रत्येकं

नमश्शब्दार्थैकदेशत्वं दर्शयन् “अहं मद्रक्षणभरो मद्रक्षणफलं तथा । न मम-

(सा।सं) नमसः, प्रह्वीभावस्य । भावो मानसः प्रह्वीभावः । त्रिविधस्यापि परवशीकरणत्वमाह । नामयत्यपीति। ध्रुवमिति । “ध्रुवमचलममृत”मिति श्रुति प्रतिपन्नमित्यर्थः । इममेवार्थमुपपादयति । प्रहीभवतीति - रक्षणोपयुक्तदया परवशो भवतीत्यर्थः । उपाधिरहितेनेत्यनेन येन नमति तन्नम इति व्युत्पत्तिरुक्ता । नामयत्यपीत्यनेनोक्तं व्युत्पत्तिमुपसंहरति । अत इति ।

[[१०४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू

वाचा नम इति प्रोच्य मनसा वपुषा च यत् ।

तन्नमः पूर्णमुद्दिष्टमतोऽन्यं न्यूनमुच्यते ॥ इयं करणपूर्तिस्स्यादङ्गपूर्तिमिमां शृणु । शाश्वती मम संसिद्धिरियं प्रह्वी भवामि यत् ॥ पुरुषं परमुद्दिश्य न मे सिद्धिरितोऽन्यथा । इत्यङ्गमुदितं श्रेष्ठं फलेप्सा तद्विरोधिनी ॥

(सा।दी) वाचेति । वाचा, वाक्य, मनस् nogi, वपुस् miwn

६ Gळील আनमस्कारं पूर्णम् । अतो अन्यत्, एकद्विकरणकं

शरणागति

Qug पूर्ण इयमिति करणपूर्तिः, साधनस्य शरणागतिरूपस्य पूर्तिः

अङ्ग ६०

पूर्ति

नियत Door फलत्यागरूपाङ्गलं

श्लोकोक्तक्रम वैपरीत्येन कार्पण्याङ्ग

काठ अङ्गैः पूर्ति

अकानं

नमनं करणत्रय न्यून नमस्कार GILD mulg

उपक्रमि m।

अनुवादळं । अङ्गपूर्तिमिति, मोक्षार्थ१६०] आत्मनिक्षेप की

माऩ

LG का - शाश्वतीति । अथ “आनुकूल्यस्य सङ्कल्पः” इति

(सा।स्वा) शरणागतिरूपनमसः पूर्णत्वमाह - वाचेति वाचा नम इति प्रोच्य, उक्त्वा । मनसा वपुषा यच्छरणवरणं क्रियते वाचा करणमन्त्रमुच्चार्य मनसा शरणागतिमनुष्ठाय तत्परीवाहतया कायेन च तद्व्यञ्जक व्यापारः क्रियतेतन्नमः, तच्छरणवरणं पूर्णमुद्दिष्टम् - अतोऽन्यत्, एकेन करणेन द्वाभ्यां करणाभ्यां क्रियते यत्तदपूर्णं न्यूनमुच्यते-उपायतया विहितशरणागतिरियं करणपूर्तिस्स्यात् । पूर्वोक्तकरणपूर्तिरित्यर्थः । इतः परमिमां वक्ष्यमाणामङ्गपूर्तिं शृणु । सावधानता सिद्ध्यर्थमिदं कथनम् । प्रथमं सात्त्विकत्यागमाह । शाश्वतीति । परम्, उत्कृष्टम् । परं भगवन्तमुद्दिश्य प्रह्वीभवामीतियत् । इयं शरणागतिः । मम शाश्वती संसिद्धिः इयमेव परमप्रयोजनरूपा । मे, मम । इतः, अस्माच्छरणवरणादन्यथासिद्धिः, प्रयोजनं नास्ति । अनेन कर्तृत्व त्यागफलत्यागरूप सात्त्विकत्यागरूपमङ्गमुक्तमिति श्रेष्ठमङ्गमुक्तमित्यर्थः । एतस्याङ्गस्य फलेप्सा विरोधिनी ।

(सा।प्र) मद्रक्षणफलं तथा । न मम श्रीपतेरेव” इत्यनुसन्धानात्मकमानसप्रह्वीभावस्य कायिक वाचिक प्रह्वीभावयोगे पूर्णोपायत्वमाह । वाचा नम इत्यादिना ।

(सा।वि) श्रीपतेरेव” इत्यनुसन्धानात्मक मानस प्रह्वीभावस्य कायिक वाचिक प्रह्वीभावयोगे पूर्णोपायत्वमाह वाचानम इत्यादिना एवं करणपूर्तिमुक्त्वाङ्गपूर्तिमाहइयं करणपूर्तिस्स्यादिति - पुरुषं परमुद्दिश्य, परमपुरुषमुपायत्वेनानुसन्धायस्थितिर्या इयमेव मम सिद्धिःइतोऽन्यथा फलं नास्तीत्यर्थःइदं फलत्यागरूपं प्रथममङ्गम्-एतस्य विरोधिनी फलेप्सा-

(सा।सं) करणपूर्तिः, अङ्गिपूतिः । समर्पणे करणत्रय सारूप्यं पूर्तिरिति भावः । शाश्वतीति । ममाद्य पूर्वोक्तत्रिविधप्रह्वीभावैकप्रयोजनकस्य सिद्धिः फलम् तस्य मोक्षेऽपि यावदात्मभावितया स्थिरफलत्वाच्छाश्वतीत्वम् । इयमित्युक्तायाः वशिक्रियायाः प्रह्वीभवनरूपायाः सर्वतोमुखमभ्यर्हितत्वं समित्युपसर्गार्थः । परः पुरुष एव प्रधानफली । मम तु फलं प्रह्वीभवनमेवेति न मे सिद्धिरितो अन्यथेत्युक्तिः

एवं फलत्यागरूपाङ्गस्य

-मूलमन्त्राधिकारः

[[१०५]]

मू - अनादिवासनारोहादनैश्वर्यात्स्वभावजात् । मलावकुण्ठितत्वाच्च दृक्रियाविहतिर्हि या ॥

तत्कार्पण्यं तदुद्बोधो द्वितीयं ह्यङ्ग (मीदृशं) मिष्यते । स्वस्वातन्त्र्यावबोधस्तु तद्विरोध उदीर्यते ॥ परत्वे सति देवोऽयं भूतानामनुकम्पनः । अनुग्रहैकधीर्नित्यमित्येतस्तु तृतीयकम् ॥

(सा।दी) द्वितीयाङ्ग Lon। अनादिति-स्वाभाविकादनीश्वरभावात्, पारतन्त्र्यात् ६७६६० ५। मलावकुण्ठितत्वाच्च, अविद्यादिना आक्रमिULL६oQjii, दृक्रिययोः, ज्ञानशक्त्योःउपायान्तरोपयुक्तयोःविहतिः, सङ्कोचःअयमेवाकिञ्चनत्वरूपाधिकारःतदुद्बोधः, अज्ञोऽहमशक्तोऽहमिति ज्ञापनम् । द्वितीयमङ्गं तत्कार्पण्य॥। - श्रीग विरोधिowi &LGळीला। स्वस्वातन्त्र्येति अहं समर्थः ज्ञानम् । मी तृतीयमङ्गं विश्वासाख्यं कीला। परत्व इति-सर्वस्मात्परस्सन्नपि भूतानामनुकम्पनशीलत्वादेतद्व्याजमात्रेण मय्यप्यनुग्रहैकधीर्भवतिअवश्यं रक्षिष्यतीति बुद्धिःविश्वास - विरोधिmwi काट्टुगिऱाऩ् -

तत्कार्पण्यम् द्वितीयं कार्पण्यं नाम

(सा।स्वा) कार्पण्यमङ्गमाह । अनादीति । अनादि वासनारोहात्, अनादि दुर्वासनाक्रान्तत्वात् स्वभावजात्, स्वतस्सिद्धात् - अनैश्वर्यात्, पारतन्त्र्यात् - असामर्थ्यादित्यर्थःमलावकुण्ठितत्वाच्च, मनोनैर्मल्याभावाच्चदृक्तिययोः, उपायान्तरोपयुक्त योर्ज्ञानशक्त्योः विहतिर्या, सङ्कोचः अकिञ्चनत्वरूपोऽधिकारः तदुद्बोधः, - अज्ञोऽहमशक्तोऽहमिति ज्ञानम् अङ्गमित्यर्थः एतस्य कार्पण्यस्य विरोधी स्वस्वातन्त्र्यावबोधः, तद्विरोधः, तेन इत्यर्थः । तृतीयमङ्गं विश्वासमाह परत्वे सतीति । परत्वे सत्वेऽप्ययं देवः अनुकम्पनशीलत्वात् - मय्यनुग्रहैकधीः,

विरोधो यस्य तद्विरोध

भूतानामनुकम्पनः,

(सा।प्र) अनैश्वर्यात् । अशक्तेः । “ईश ऐश्वर्ये” इति हि धातुः । मलावकुण्ठितत्वात्, वासनाशक्त्योर्हेतुभूतकर्मणा तिरोहितत्वादित्यर्थः - दृक्क्रियाविहतिः, ज्ञानयोग कर्मयोगयोरभावः, उपायान्तराभाव इत्यर्थः । तदुद्बोधः, कार्पण्यं, ईदृशं तद्द्द्वितीयमङ्गं हीत्यन्वयः - हि, अनन्यशरणस्तवेत्यादिषु प्रसिद्धमित्यर्थः - तद्विरोध इति, तद्विरोधीत्यर्थः - परत्वे सतीत्यादि ।

(सा।वि) कार्पण्याख्यं द्वितीयमङ्गमाह - अनादि वासनारोहादिति - मलावकुण्ठितत्वात्, अविद्याग्रस्तत्वाद्दृक्रियाविहतिः, कर्मयोगाद्यनुकूलज्ञानशक्त्यादि विरहः । इदं ह्यकिञ्चनत्वमधिकारः -तदुद्बोधः, अजोऽहमिति ज्ञापनं कार्पण्यम्एतद्विरोधिनं दर्शयति । स्वातन्त्र्येति । विश्वासाख्यं तृतीयमङ्गमाह - परत्व इति एतद्विरोधिनमाह

(सा।सं) सर्वनिवृत्तिधर्मावश्यापेक्षिततया श्रेष्ठत्वम् । फलेप्सा, प्रधानफलित्वं स्वस्येत्यभिसन्धिः - अनादीति वासना, विषयवासना - स्वीयं सर्वं स्वाधीनं यस्य स ईश्वरः - अनधीन देहेन्द्रियादिकत्वस्वभावकत्वात् मलं, कामाभिष्वङ्गमनोऽवसादोद्धर्षादयः - दृक्रियाशब्दाभ्यां भक्तियोगकर्मयोगावुच्येते । विहतिः, तदुचित ज्ञानशक्तिविधुरता - तदुद्बोधः, दृक्क्रियाविहतिख्यापनम्। स्वस्मिन्विद्यमानस्य आकिञ्चन्यस्य विरोधी स्वस्वातन्त्र्यावबोधः । परत्वे सति देवोऽपि कृपापरतन्त्रत्वाद्व्याजमात्रेणानुग्रहैकधीः नित्यमित्येतद्विश्वासात्मकमङ्गं तृतीयम् ।

[[१०६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - उपेक्षको यथा कर्म फलदायीति या मतिः । विश्वासात्मकमेतत्तु तृतीयं हन्ति वै सदा ॥ ॐ एवम्भूतोऽप्यशक्तस्सन् न त्राणं भवितुं क्षमः । इति बुद्ध्यास्य देवस्य गोप्तृशक्तिनिरूपणम् ॥

चतुर्थमङ्गमुद्दिष्टममुष्यव्याहतिःपुनः । उदासीनो गुणाभावादित्युत्प्रेक्षानिमित्तजा ॥

(सा।दी) उपेक्षक इति-“न मे द्वेष्योऽस्ति न प्रियः” इत्युक्तरीत्या देवस्योपेक्षकत्वं स्वभावः । किन्तु कर्मानुगुणफलप्रदः। दुष्कर्माणि बहूनि गुरूणि च । प्रपत्तिस्तु लघ्वी सकलपापनिवृत्तिपूर्वेष्टप्राप्तेर्नानुरूपसाधनम् । दुष्कर्मफलं तु तदनुरूपमतो मादृशस्य न देवो रक्षको भवतीति बुद्धिः - अथ गोप्तृत्ववरणं नाम चतुर्थमङ्गं ६। एवम्भूतोऽपीति । अनुग्रहैकधीरपि कश्चिदशक्तस्सन् शक्त्यभावा। त्राणं भवितुं नार्हतीति सामान्यबुद्ध्यास्मिन्नपि देवे तादृशबुद्धिपरिहाराय शक्तिनिरूपणम् । गोप्तृशक्तिनिरूपणं नाम ? गोप्तृत्वशक्तिस्तवास्तित्वं मे गोपायिता भवेति विज्ञापन /६mig- अमुष्याङ्गस्य व्याहतिः । विरोधस्तु, गुणाभावादिति शक्तिरूप गुणाभावात् ६७६६० ६। उदासीनो भवतीति बुद्धिः, रक्षको न भवतीति बुद्धिः

[[९९]]

(सा।स्वा) मयानुष्ठित व्याजमात्रेण मय्यनुग्रहं करिष्यति - रक्षिष्यतीति बुद्धिरित्येतत् तृतीयमङ्गम्अन्यविरोधिनमाह-उपेक्षक इति । “उपेक्षको यथाकर्मफलदायीति या मतिः । नमे द्वेष्योऽस्ति न प्रियः’ इत्युपेक्षकस्स्वभावस्स्वल्पकर्मणः महत्तरं फलं न ददात्येवेति मतिस्तृतीयं विश्वासात्मकमङ्गं - सदा हन्ति । चतुर्थमङ्गं गोप्तृत्ववरणमाह - एवमिति एवम्भूतोऽपि अनुग्रहैकधीरपि - अशक्तस्सन्, असमर्थस्सन् त्राणं भवितुं, त्राता भवितुम् । न क्षम इति बुद्ध्या निवर्त्यया हेतुभूतया एतद्बुद्धिनिवृत्त्यर्थमस्य देवस्य गोप्तृशक्तिनिरूपणं त्वयि गोप्तृत्वमस्ति । मम गोप्ता भवेति निरूपणं बुद्ध्या चतुर्थमङ्गमुद्दिष्टम् - अमुष्य, गोप्तृत्ववरणस्य - व्याहतिः, विशेषेणाहतिर्यस्यास्साविरोधिनी गुणाभावादुदासीनः, शक्त्यभावादुदासीन इति-

(सा।प्र) परत्वनिरवधिककारुण्यवत्त्वानुग्रहैकप्रवणत्वज्ञानं विश्वासहेतुरिति भावः । गोप्तृशक्तिनिरूपणमिति । निरूपणपूर्वकं गोप्तृत्ववरणमङ्गमित्यर्थः

(सा।वि) उपेक्षक इति - उपेक्षकः, उदासीन स्वभावः । कर्मणि कृते कर्मानुरूप फलप्रदायी - अतो मम सकलपापनिवर्तनोपायासमर्थस्य रक्षको न भवतीत्यविश्वासः - विश्वासात्मकं तृतीयमङ्गं त्विहास्तीत्यर्थः । गोप्तृत्ववरणं नाम चतुर्थमङ्गमाह - एवम्भूतोऽपीति एवम्भूतोऽपि, अनुग्रहैकशीलोऽपि - अशक्तस्सन् त्राणं भवितुं न क्षमः रक्षको न भवतीति बुद्ध्या एतादृशसामान्यबुद्धिप्रसक्त्या तादृशबुद्धि प्रसङ्गपरिहारायेत्यर्थः। गोप्तृशक्तिनिरूपणम्, त्वं त्रातुं समर्थः अतो रक्षको भवेति प्रार्थनम् एतद्विरोधिनमाह। उदासीन इति - गुणाभावात्, शक्तिरूपगुणाभावात् उदासीनः

[[१]]

(सा।सं) “न मे द्वेष्योऽस्ति न प्रियः” इत्युक्तेरुपेक्षकः-कर्मानुगुणमेव फलं प्रददाति । नत्वल्पतमेनानेन बहुफलमिति या मतिस्सा विश्वासविरोधिनीत्यर्थःएवम्भूतोऽपि, सानुकम्पोऽप्यनुग्रहैकधीरपि शक्तिविरहान्न त्रातेति भ्रमः । इति बुद्ध्या, इत्थम्भूत भ्रमनिवर्तिकया बुद्ध्या - गोपायिता भवेति निरूपणमित्यर्थः गुणाभावात्, शक्त्यादिविरहात्

मूलमन्त्राधिकारः

मू - स्वस्य स्वामिनि (स्वाम्य) वृत्तिर्या प्रातिकूल्यस्य वर्जनम् ।

तदङ्गं पश्चमं प्रोक्तमाज्ञा व्याघातवर्जनम् ॥ अशास्त्रीयोपसेवा तु तद्व्याघात उदीर्यते । चराचराणि भूतानि सर्वाणि भगवद्वपुः ॥ अतस्तदानुकूल्यं मे कार्यमित्येव निश्चयः ।

षष्ठमङ्गं समुद्दिष्टं तद्व्याघातो निराकृतिः । ।

[[१०७]]

(सा।दी) निमित्तजा, शक्त्यभावरूपनिमित्तजा-अनधिकारिकृतदृष्टार्थप्रपदने फलाभावरूपनिमित्तजा वा । रक्षकत्वाभावोत्प्रेक्षेत्यर्थःमी प्रातिकूल्यवर्जन कं LG की। स्वस्येति । वृत्तिः,

आज्ञाव्याघातवर्जनरूपादेव प्रातिकूल्यवर्जनं नाम पञ्चममङ्गम् । अत्रतत्सङ्कल्पएवाङ्ग

अभिप्रेतम् ।

तस्य व्याघातस्तु अविहितसेवा - न्नी आनुकूल्यसङ्कल्पकं LG का - चराचराणीति । n। तस्य विरोधस्तद्व्याघातः। निराकृतिः, भूतद्रोहः ।

तदानुकूल्यम्। सर्वभूतानुकूल्येनवर्तन

परिकरानुसन्धानक्रमम्

निक्षेपण मोक्ष।

सूचित न गणी? आत्म १४६ Com मोक्ष। शुल अकिञ्चन commi

अनन्यगतिunoor ror। श्रीमन्नारायणा शुन्य व्याजमात्रेण सर्वथा ६७६०७६०६०१ रक्षिकं७। श्रीमन्नारायण BC नाकं गोपायिता C। २ मी प्रातिकूल्यं

अनुकूल वर्ति ॐ ॐ ॐ

अनुसन्धि नं ५६०६०६०१ श्रीमन्नारायण चरणारविन्द ॥ ५f६

सभर Lons निक्षेपितं । निर्भर, निर्भयoomi, निस्संशय हृष्टमनाऊं ऊं

निगमिकं - पूर्णमिति । अङ्गैः, फलत्यागकार्पण्यादिभिः-

स्थूलार्थ

(सा।स्वा) निमित्तजा उत्प्रेक्षाविरोधिनीत्यर्थः। पञ्चममङ्गमाह - स्वस्येति । स्वस्य स्वामिनि, प्रातिकूल्यस्य वर्जनं यावृत्तिः आज्ञा व्याघातवर्जनम् - तदङ्गं पञ्चमं प्रोक्तम् - अशास्त्रीयसेवातद्विघात उदीर्यते । षष्ठमङ्गमाह । चराचराणीति - चराचराणि सर्वाणि भूतानि भगवद्वपुःअतः, स्वामिशरीरत्वात् । मेतदानुकूल्यं कार्यमेवेति निश्चयः सङ्कल्पः, षष्ठमङ्गं समुद्दिष्टम् - निराकृतिः, निराकरणम् । भूतनिराकरण - तद्व्याघातः, तद्विरोधीत्यर्थः एवं षड्भिरङ्गैः, तद्विरोधि निवृत्तिरूपैस्तदङ्ग निष्पादकैरुपाङ्गैश्च सहितं नमनं शरणागतिरूपम् ।

(सा।प्र) निमित्तजा, अनधिकारिकृत दृष्टार्थप्रपदने फलानुदयादि दर्शनरूपनिमित्तजेत्यर्थः स्वस्येत्यादि ़ विहिताननुष्ठानवर्जनं निषिद्धानुष्ठानवर्जनं च प्रातिकूल्यवर्जनमित्यर्थः । निराकृतिः,

(सा।वि) रक्षको न भवतीति - निमित्तजा, शक्त्यभावरूपनिमित्तजा - उत्प्रेक्षा, रक्षकत्वाभावोत्प्रेक्षा । विरोधिनीत्यर्थः । प्रातिकूल्यवर्जनं नाम पञ्चममङ्गमाह स्वस्येति - स्पष्टम् - एतद्विरोधिनमाह अशास्त्रीयेति - आनुकूल्यसङ्कल्पं नाम षष्ठमङ्गमाह - चराचराणीति - निराकृतिः, भूतद्रोहः ।

स्वस्वाम्यातिरिक्त प्रातिकूल्य-

(सा।सं) रक्षको नेत्युत्प्रेक्षया जाता धीश्चतुर्थाङ्गव्याहतिरित्यर्थः विरहात्तन्निवृत्तिरेव प्रातिकूल्यवर्जनम् । तदेव विशिनष्टि - आज्ञेति । आज्ञा, श्रुतिस्मृत्यात्मिका । तद्व्याघातः, तदुभयबोधितकृत्याकरणं, तदुभयनिषिद्धाकृत्यकरणं च तद्वर्जनमित्यर्थः - अशास्त्रीयोपसेवा, अकृत्यकरणादि

सदानुकूल्यं, सर्वभूतानुकूल्यम् - निराकृतिः, सर्वभूतावज्ञादि ।

[[१०८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - पूर्णमङ्गैरुपाङ्गैश्च नमनं ते प्रकीर्तितम् ।

स्थूलोऽयं नमसस्त्वर्थस्सूक्ष्ममन्यन्निशामय ॥ चेतनस्य यदा मम्यं स्वस्मिन्स्वीये च वस्तुनि । मम इत्यक्षरद्वन्द्वं तदा मम्यस्य वाचकम् ॥ अनादिवासनारूढमिथ्याज्ञाननिबन्धना । आत्मात्मीयपदार्थस्था या स्वातन्त्र्यस्वतामतिः ॥ मेनेत्येवं समीचीन बुद्ध्या सात्र निवार्यते । ।

(सा।दी) उपाङ्गैः, तद्विरोधिवर्जनरूपैः - नमनं, प्रह्वीभावः - आत्मनिक्षेप

स्थूलार्थ। नी सूक्ष्मार्थ

श्लोक ६६६० सूक्ष्मार्थी नमः ६७६

उपक्रमिली। सूक्ष्ममन्यदिति

muq - नमस्oा

चेतनस्य यदेत्यादि

पदद्वयी (कं६ sun) नमश्शब्द द्विधा विभजितं । অक्रं मः वाळं भक्रीन अर्थक्रकं Loor। चेतनस्येति । स्वस्मिन् स्वीये वस्तुनि च यन्मम्यं, ममत्वम् । अहं ममास्मि इमे मदीया इत्यहङ्कारो ममकारश्च - तस्य मम्यस्य, अहङ्कारममकारयोः

।

ऎऩ्ऱबडि - मम इत्यक्षरद्वन्द्वं, द्वयम् मम विपरीताहङ्कार ममकार १६ वाच्य muig - यदेति मूढत्वावस्थोच्यते - अनादीति - मिथ्याज्ञानम्, अयथार्थज्ञानम् । स्वातन्त्र्यमतिः,

। अहङ्कारः स्वत्वधीर्ममकारः - तदात्मिकामतिः मे नेत्यनुकरणम् । मम नेत्यर्थः

[[१]]

(सा।स्वा) ते तुभ्यम् - कीर्तितमित्यर्थःनमसोऽयं स्थूलोऽर्थ उक्त इति निगमनम् । सूक्ष्मार्थं वक्तुमुपक्रमतेसूक्ष्ममिति-अन्यत्, सूक्ष्ममर्थजातं निशामय, अवहितश्शृणु । चेतनस्येत्यादिना । चेतनस्य यदा मौढ्यदशायां स्वस्मिन् स्वीये च गृहक्षेत्रादि वस्तुनि-मम्यम्, अहं ममास्मि-इमे च मदीया इति ममत्वाभिमानविशेषःतदा ममेत्यक्षरद्वन्द्वं मम्यस्य वाचकं, विपरीताहङ्कार ममकारस्य वाचकम् - एतदेव विवृण्वन्नर्थमाहअनादीति । अनादिवासनारूढं यन्मिथ्याज्ञानं तन्निबन्धना - आत्मात्मीय पदार्थस्था, आत्मात्मीयविषयिणी - या स्वातन्त्र्यस्वतामतिः, अहं स्वतन्त्रः अहं मम - इमे च मदीया इति स्वातन्त्र्यमतिस्स्वशेषत्वमतिश्च मे न । मे स्वातन्त्र्यं न - अहं न मे इमे न शेषभूतानेति समीचीनबुद्ध्या सा, पूर्वोक्ता अयथार्थमतिः निवार्यते । मे नेति समीचीन बुद्धिं स्पष्टयति-

(सा।प्र) अवमतिकरणम् - विघातवर्जनान्युपाङ्गानीति भावः चेतनस्येत्यादिस्वस्मिन् मम्यम्, अहङ्कारः-

(सा।वि) उपाङ्गैः, अङ्ग विरोधिवर्जनैरित्यर्थः एवं नमः पदस्याखण्डरूपस्य प्रणामपरत्वेन प्रसिद्धत्वात्तथाविघ स्थूलार्थमुक्त्वा सखण्डत्वाश्रयणेन सूक्ष्मार्थमाह - सूक्ष्ममन्यदिति । मम्यं, ममत्वम् । अहं ममादि शब्दा विभक्तिप्रतिरूपकाण्यव्ययानितस्मात्वतलादि प्रत्ययोत्पत्तिः अहं ममास्मीति बुद्धिरहङ्कारः - इमेपदार्था ममेति बुद्धिर्ममकारः - अतो ममेत्यक्षरद्वन्द्वं मम्यस्य ममकारस्य वाचकम् स्वातन्त्र्यस्वतामतिः, अहङ्कारममकारबुद्धिः - मम नेति पदद्वयात्मक नम इति वाक्यद्वयेनेत्यर्थः

(सा।सं) उपाङ्गैः, अङ्गविरोधवर्जनरूपैः - मम्यं, ममकारः अहं ममेति धीःस्वस्मिन् मम्यम् - एते मदीया इति धीः स्वीये मम्यम् - मम्यद्वयविवरणं स्वातन्त्र्य स्वतामतिरिति । स्वातन्त्र्यमहङ्कारः-

मू -

मूलमन्त्राधिकारः

नाहं मम स्वतन्त्रोऽहं नास्मीत्यस्यार्थ उच्यते । । नमे देहादिकं वस्तु स शेषः परमात्मनः ।

इति बुद्ध्या निवर्तन्ते तास्तास्स्वीया मनीषिकाः ॥ अनादिवासना जातैर्बोधैस्तैस्तैर्विकल्पितैः । रूषितं यद्दृढं (चित्रं) तत्तत्स्वातन्त्र्यस्वत्वधीमयम् ॥ तत्तद्वैष्णवसार्वा (र्थ्य) त्म्य प्रतिबोधसमुत्थया ।

(सा।दी) समुदित

[[१०९]]

अर्थं । नाहमिति - अहं न मम, गाणं स्वतन्त्रश्च नास्मि, स्वतन्त्र C। देहादिकं वस्त्वपि मे न । सर्वम्परमात्मनश्शेषभूत Q on १७६ Gungir। नमस्ruloor समुदितार्थविषयिणी unor लं बुद्धिwn क्रं लीग का पदार्थ♚लीगळं अनादित आरभ्य प्रवृत्तDoor अहं ममता बुद्धि

निवर्तिनंGीला।

Coun अहङ्कार ममकाररूप [६६]

अर्थं

इतीत्यर्थ। इति एवं रूपैwroor बुद्धिwn बुद्धिBoomi निवृत्तिकं॥ उक्त

भङ्ग्यन्तरेण विशद के poor। अनादीति श्लोकद्वय ६०। तैस्तैः, घटपटादिविषयैः - स्वस्वकीयविषयैर्वा । विकल्पितैः, अपरमार्थैः । बोधैः । तत्तद्ज्ञानैः, दृढरूषितम्, दृढानुलिप्तम् । पूर्वभ्रमवासनाजन्यं यत्तत्तद्वस्तुषु स्वातन्त्र्य स्वत्वधीमयं वस्तु तत्तत्सर्वम् । वैष्णवं सार्वात्म्यम् । विष्णुसम्बन्धि सर्वात्मत्वम् । विष्णोरन्तरात्मत्व Gls - तेन विष्णुशेषत्वं सिद्ध्यति - तद्विषयो यः प्रबोधः, ज्ञानं सर्वं विष्णुशेष Gloormi

(सा।स्वा) नाहमिति। अहं न मम। अहं स्वतन्त्रो नास्मिदेहादिकं वस्तु न मे। सः अहं पदार्थः - मदीयदेहादिश्च परमात्मनश्शेषभूतः - इत्यस्य नमसोऽर्थः - उच्यते । इति बुद्ध्या, नमसो अर्थं विषयीकुर्वन्त्या बुद्ध्या - तास्तास्स्वीया मनीषिकाः, स्वीयास्स्वातन्त्र्यस्वत्वबुद्धयस्सर्वा निवर्तन्ते - मेनेति बुद्ध्या विपरीत बुद्धेर्निवर्तित्वेऽपि नमश्शब्दस्य निवर्तकत्वं नायाति - अतो न ममेति च शाश्वतमिति तस्य सारत्वं कथमित्याशङ्कायामाह - अनादीति - अनादिवासनाजातैः विकल्पितैः, कदाचित् स्वातन्त्र्यविषयैः कदाचिदन्यशेषत्वविषयैः । अथवा विरुद्धं कल्पितैः - अयथार्थैरिति यावत् - तैस्तैः बोधैर्दृढं रूषितम्, अनुलिप्तम् - स्वातन्त्र्यस्वत्वधीमयं, स्वार्थे मयट् । तत्तत्पदार्थानां वैष्णवसार्वात्म्यं, विष्णुसम्बन्धिपरात्मकत्वम् - सर्वशरीरकत्वम् - आधेयत्व, विधेयत्व, शेषत्वानां शरीरलक्षणतया शेषत्वादिकमपि सर्वात्मकत्वान्तर्गतम् - तत्प्रतिबोधसमुत्थया,

(सा।प्र) स्वीये मम्यं ममकारः । नाहं ममेत्यस्यार्थो नाहं स्वतन्त्रोऽस्मीत्युच्यत इत्यन्वयः - विकल्पितैः, स्वतन्त्रोऽहं स्वाम्यहमित्येवं रूपेण वैविध्येन कल्पितैः - तत्तद्वैष्णवेत्यादि - सर्वे अर्थाः प्रयोजनानि सर्वार्थास्त एव वा तेषां समूहो वा सार्वाथ्यम्। विष्णोरिदम् - वैष्णवं तच्च तत्सार्वार्थ्यं च

(सा।वि) तत्तद्वैष्णवसार्वात्म्य प्रतिबोधसमुत्थया, तत्तद्वस्तुनः वैष्णवसार्वात्म्यं विष्ण्वन्तरात्मत्वं तस्य

(सा।सं) स्वता ममकारःनाहं ममेत्यस्य विवरणं स्वतन्त्रोऽहं नास्मीति - नाहं ममेत्यस्य स्वतन्त्रोऽहं नास्मीत्यर्थ उच्यते इत्यन्वयः - स्वीये मम्यनिवृत्तिं स्पष्टयतिनम हति । स्वीया मनीषिकाः, स्वातन्त्र्य स्वताभ्रमःअथ भ्रान्तिज्ञान मम्य ज्ञानयोर्निबन्धनम् - तेन तन्निरसनं च स्पष्टयतिअनादिवासनेतिरूषितम्, उत्पन्नम्यद्वा, दृढं रूषितम्, दृढानुलिप्तम् । सार्वात्म्यम्-

[[११०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - नम इत्येतया वाचा नन्त्रा स्वस्मादपोह्यते ॥ इति ते सूक्ष्म उद्दिष्टः परमन्यन्निशामय । पन्थानकार उद्दिष्टो मः प्रधान उदीर्यते ॥ विसर्गः परमेशस्तु तत्रार्थोऽयं निरुच्यते । अनादिः परमेशोऽयं शक्तिमान् पुरुषोत्तमः ॥

तत्प्राप्तये प्रधानोऽयं पन्थानमन नामवान् ।

(सा।दी) ज्ञानम् । तत्समुत्थया, तस्मात्समुत्थितया । यद्वा समर्थयेति पाठः । तदा प्रतिबोध जननसमर्थया नम इत्यनया वाचाकरणेन । नन्त्रा, नमोऽर्थ अनुसन्धिकं - स्वस्मान्निवर्त्यते, तळ्ळप्पडुगिऱदॆऩ्गै

निगमि पर ना तृतीयार्थ

शनी सूक्ष्मार्थ

शिष्यन अभिमुखीकरि की। इति ते इति । तृतीयार्थी।

की। मकारलं कण्ठ

तत्र, नकार मकार

श माय पन्थानकार इति - नकार अर्थं पन्थामः प्रधान प्राधान्यमर्थ १६६०५। विसर्गस्तु परमेशवाचकः परमेशो भगवान्नारायणः विसर्ग []]]६०६०६०। अयं वाक्यार्थो लभ्यते । क्र अर्थ कळला। अनादिरिति । अनादिः परमेशश्शक्तिमान्यः पुरुषोत्तमस्सोऽयं विष्णुः तत्प्राप्तये नमन नामवान् । नमश्शब्देन प्रह्वीभाव सूचकं नमः पदमुच्यते - नमश्शब्द नामवान् न - प्रधानः

(सा।स्वा) तत्प्रतिबोधस्समुत्थो यस्मादिति तत्प्रतिबोधजनिकया - समर्थयेति पाठे अर्थस्स्पष्टः । नम इत्येतया वाचा करणभूतया नन्त्राकर्त्रा स्वस्मादपोह्यते - नम इति पदमेव स्वार्थबोधद्वारा विपरीताहङ्कार ममकारनिरासक्षममिति भावः । निगमयति - इतीति । इति, उक्त प्रकारे सूक्ष्मार्थःते, तुभ्यम् उद्दिष्टः, उपदिष्टः - परमर्थं वक्तुमुपक्रमते । परमिति । अन्यं परमर्थं निशामय पन्था इति - नम इत्यत्र नकारस्य पन्था अर्थः - वाच्यवाचकयोरभेद निर्देशः - मकारस्य प्रधानार्थकत्वं, विसर्गस्य ईश्वरः अर्थःतत्र नमसि - अयमर्थः निरुच्यते, वर्णविभागेन विभज्योच्यते - अस्यां योजनायां वर्णभेदेन भिन्नार्थकस्य नमसो वाक्यार्थमाह । अनादिरिति - अनादिरयं परमेशः पुरुषोत्तमशब्दवाच्यः श्रियः-पतिः - सोऽयं तत्प्राप्तये नमननामवान्, नमश्शब्दवाच्यः प्रधानः पन्थाः, प्रधानोपाय इत्यर्थः । यद्वा, अयं नमन नामवान् साध्योपायः ।

(सा।प्र) तेषां तेषां वैष्णव सार्वार्थ्यं तस्य प्रतिबोधेन जातीयेति विग्रहः - आत्मात्मीयस्य तस्य तस्य सर्वस्य विष्णुशेषत्वावगति जनितयेत्यर्थः । यद्वा, आत्मात्मीये सर्वस्मिन् तत्तत्सर्वभागवतार्थत्वरूपभागवत शेषत्वज्ञान समर्थयेत्यर्थः । अनादिरित्यादि विसर्जनीय वाच्यो यः परः परमेशोऽस्ति तत्प्राप्तये अयं परमेश एव प्रधानोपाय इत्यर्थः

(सा।वि) प्रतिबोधेन ज्ञानेन समुत्थया । नम इत्यनया वाचा, मम नेति वाचा । तत्तत् स्वातन्त्र्य स्वत्वतामयं ज्ञानं स्वस्मादपोह्यते-निवार्यत इत्यर्थः - एवं सूक्ष्मार्थमुक्त्वा परार्थमाह । परमन्यदिति । नमननामवान्, नमश्शब्दार्थ इत्यर्थः - अत्र पक्षे नकार मकारयोः लुप्त-

(सा।सं) सर्वशरीरत्वम् - समर्थयेति पाठे तु प्रतिबोधजनन समर्थयेत्यर्थः - अपोहनस्य करणकत्रपादानान्युक्तानि वाचा नन्त्रा स्वस्मादित्यनेन । उद्दिष्टः, निरूपितः । पन्था, मोक्ष मार्गः । तत्र, एवं पदार्थे सति - अर्थः, वाक्यार्थः - वाक्यार्थमेवाह - अनादिरिति । अनादित्वादिस्सिद्धोपायत्वोपयोग्याकारवर्गः सिद्धोपाय एव प्रधानः पन्था इति नमननामवानित्युक्तम् ।

मूलमन्त्राधिकारः

मूइति ते त्रिविधः प्रोक्तो नमश्शब्दार्थ ईदृशः ॥”

[[१११]]

इति । न्यधी_कुंली, नन्तव्यः परमश्शेषी ६७६६० नमस्कं परमशेषिw प्रतिसम्बन्धि ६७६वा६०ळी_ó स्वतः प्राप्तम् । परमशेषी गानीकं कसं काळ विशेषनामधेय -

(सा।दी) पन्था उपायः १६१६०५ - अर्थत्रयं निगमयति - इति m। o श्लोक ६० मध्ये मध्ये a।luङ्गळाल् ऎलिमाऩ ३[fऎरऎङ्गळैयरुळिच् चॆय्गिऱार् - इव्विडत्तिलॆऩ्ऱु तुडङ्गि ५६ठालु वाक्य १८६६ - परमशेषिw, परमशेषिwnoor श्रियः-पतिGw विशेष नामधेय मावन (LDIGIT!?) भगवान् पुरुषः परः वैष्णव इत्यत्र विष्णुः पुरुषोत्तम इत्यादि नाम is in

(सा।स्वा) तत्प्राप्तये प्रधानोपायः - भक्त्याद्यपेक्षया प्रधान इत्यर्थः - उपसंहरति - इतीति । इति उक्तप्रकारेण

ईदृशो नमश्शब्दार्थः त्रिविधः प्रोक्त इत्यर्थः स्सदा” । भगवत्प्रतिसम्बन्धिनिरूपितनमन

ऎऩ्ऱु

नमनमात्रमर्थ।६६१m? मगन

शब्दार्थकथन प्रकरण♚ली। नमस्

स्थूलयोजनै

“भगवान्मे परो नित्यमहं प्रत्यवर

G Com ? नमस्कं

यी इति । यथीं, नमश् नमनमात्रार्थक नमनं ससम्बन्धिकDuno

[[१]]

परमशेषिरूप प्रतिसम्बन्धी स्वतः प्राप्त ६०१११६०wn तत्कथनमावश्यक QILD

यद्वा, @rung नमश्शब्दार्थकथनं Gion? देवतान्तरनमन (pii नमश्शब्दार्थ १६०mm ? ६७६गেযেतुাसं - इति । स्वतः प्राप्तमिति । - देवतान्तरनमनं कर्णौपाधिकDI६nswmov स्वतः प्राप्त६०६०१६wwwmov स्वतः प्राप्तपरमशेषि प्रतिसम्बन्धिकनमन नमश्शब्दार्थ ६१ ত♚।

अ Cung। भगवच्छब्दं व्यर्थLDS प्रसङ्ग ? अयं मे परः - अहं प्रत्यवरः । ६७६६०६१ तावन्मात्रम् Amwwng? ६७६Öागमन

परमेति । भगवानित्यादि विशेषनामधेय Dorm/ &♚।

आऩालुम्

माग

(सा।प्र) इति ते इत्यादि । ईरिते इति पाठे एवं शास्त्रेषु त्रैविध्येन प्रोक्तो नमश्शब्दार्थस्त ईरित इत्यन्वयः । एवं नमश्शब्दार्थ वर्णने रुद्रेणैव भगवच्छब्दवाच्च वसुदेवनन्दनस्य परमशेषित्वोक्तेस्तत्पारम्यं प्रतिष्ठितमित्यभिप्रयन्नाह - नीली इत्यादिना। नन्वेवं कादाचित्कस्याप्युपाङ्ग भावस्याङ्ग विघटन द्वारा प्रपत्तिघटकत्वे यावच्छरीर पातमुपाङ्गानामुपादेयत्व प्रसङ्गाद्भक्ति

(सा।वि) विभक्तिकत्वं विसर्गस्य शरन्तर्भावेण हल्ज्यादि लोपेन सुबन्तत्वं च बोध्यम् । श्लोकेषु मध्ये स्थिताना वाक्याना अभिप्रेतमर्थमाह । ६० इति - नन्तव्यः परमशेषीत्यत्र नन्तव्य इत्यनेनैव परमशेषित्व प्रतीतेः अग्रे “भगवान्मे परो नित्यम् - वैष्णव सार्वात्म्यम् - पुरुषं परमुद्दिश्य “इति विशेष नामधेयकथनं भगवानेव परमश्शेषीति ज्ञापयितुमित्याह - नन्तव्यः ६७६१६०&wn इति

६] - अयमिति किङ्काळ, ज्ञानार्थम् । प्राक्सिद्धान्तरीत्या प्रपत्तिकाले प्रातिकूल्य -

(सा।सं) ननु सर्वं वाक्यमिति न्यायेन नन्तव्यः परमश्शेषीत्युक्तार्थक नमश्शब्देन परमशेषिण एव नमस्कार प्रतिसम्बन्धित्वसिद्धौ मन्त्रे नारायणेति विशेषनाम्ना किं प्रयोजनमित्यत्राह - यथীमुन्द्री

इव्विडत्तिल् इति । यद्यपि स्वतः प्राप्तं तथापीह भाव्यम् । इति - नोचेत्परम शेषित्वाश्रयः अयमन्यो वेति संशय एवस्यादिति भावः । -

[[११२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - Div ६७६

सङ्कल्प

“अशास्त्रीयोपसेवा तु तद्विघात उदीर्यते”

“तद्व्याघातो निराकृतिः”

६ आनुकूल्य

ग वचन १८६८ प्रपत्तिकाल की बुद्धिपूर्वप्रातिकूल्यं प्रातिकूल्य की अभिसन्धि विरामादिकं

तात्पर्य।

प्रपत्युत्तरकाल की बुद्धिपूर्व प्रातिकूल्यं रुचिCwG Gur स्वतन्त्र भगवदाज्ञैकं७ विरुद्धomo।

(सा।दी) निराकृतिः, क्रमाङ्क – रुचि लीन इत्यादि - रुचिक भगवदाज्ञैकञ्छळं -

(सा।स्वा) नमस्॰॰कं शरणागति परत्वरूप स्थूलयोजनै “अशास्त्रीयोपसेवा तु तद्विघात उदीर्यते । तद्व्याघातो निराकृतिः” ६७६६० पूर्वोत्तरकालसाधारण्येन अशास्त्रीयसेवादिकं आनुकूल्याद्यङ्ग विच्छेदकत्वं

की। अपसिद्धान्त ? गगनीं । @ इति - gungun उत्तरकाल♚की यथेष्टसञ्चारं प्रसङ्गिwn on ? नगीmi - प्रपत्युत्तरेति । न रुचिĞwnG Gurjलीन इति - शेषभूत now कं रुचि भगवदाज्ञैनं ना।

कु भन्नली कङ्क पूर्वानुष्ठित शरणागतिवैकल्य

(सा।प्र) तुल्यत्वंस्यादित्यत्रतादात्विकस्यैवतस्याधिकार विघटकत्वेनाकृतकृत्यत्वापादकत्वमनन्तर भाविनस्तूत्तराघत्वमेवेत्यभिप्रयन्नाह । तं अशास्त्रीयेत्यादि । शेषवृत्तिसाध्योपाययोस्स्थूलार्थत्वे अहङ्कारादि निवृत्तेस्सूक्ष्मार्थत्वे सिद्धोपायस्य परशब्दविवक्षित सर्वोत्कृष्टार्थत्वे च -

नमस्

(सा।वि) वृत्त्यसम्भवेऽपि तदभिसन्धिविराम एव प्रातिकूल्यवर्जनं तथानुकूल्यसङ्कल्पश्चाङ्गमिति तद्विरोधिवाचकाशास्त्रीयसेवाशब्दे प्रातिकूल्याभिसन्धिरशास्त्रीयोपसेवाभिसन्धि ? आनुकूल्यसङ्कल्पविरोधिवाचक निराकृति शब्दे सर्वभूतानुकूल्यसङ्कल्पाभावश्च विवक्षित इत्यत्राह अशास्त्रीयोपसेवात्विति । अशास्त्रीयोपसेवानिराकृतिरित्यनयोः - आनुकूल्यसङ्कल्प प्रातिकूल्याभिसन्धि विरामादिकंnovuruji इति न यथासङ्ख्यान्वयः । किन्तु प्रातिकूल्यं की ६), प्रातिकूल्य वृत्त्यभावेऽपि

अशास्त्रीयोपसेवाशब्दिताभिसन्धिरस्ति चेदभिसन्धिविरामादिकी ६pmi, अभिसन्धिविरामादयो न सन्तीत्येवं रूपव्याघात एव वर्तते इत्यर्थः । तथा प्रातिकूल्याभावसत्वेऽपि न तदेवानुकूल्यमङ्गम् - किन्तु आनुकूल्यसङ्कल्पो नास्ति चेत् निराकृति शब्दित सङ्कल्पाभावात्मक व्याघात एवास्तीत्यर्थः - प्रपत्युत्तरकालं प्रातिकूल्यवृत्त्यभावेऽपि प्रातिकूल्येऽभिसन्धिश्चेदुद्धिपूर्वापराध एव न प्रपत्यङ्गवैकल्यमित्याह । प्रपत्युत्तरकाली इति । या रुचिCwG Gurj एतदशास्त्रीयोपसेवाभिसन्धिना सहसङ्गता - स्वतन्त्र भगवदाज्ञैनं विरुद्धomi, स्वतन्त्रभगवदाज्ञाया विरुद्धो भवेत् - भगवदाज्ञोल्लङ्घनं दुरपराधस्स्यादिति भावः

(सा।सं) अथ पञ्चम षष्ठाङ्ग विरोधिनोर्निष्कर्षणमहिर्बुध्न्यस्य प्रपत्तिसकृत्ताभञ्जकमिव भातीत्यत्राह अशास्त्रीयेत्यादिना । प्रपत्तिकालीनबुद्धिपूर्विका अशास्त्रीयोपसेवादेरेवोक्ताङ्ग द्वयविरोधित्वे तदुत्तरकालीन निराकृत्यादौ परिहार्यता न स्यादित्यत्राह - प्रपत्युत्तरेति । तथा च तदपरिहारेण फलरूपामध्यमवृत्तिर्न सिद्ध्येत् । निग्रहविषयश्च स्यादिति भावः

मूलमन्त्राधिकारः

[[११३]]

मू - स्थूलLD ६० अर्थ १००g ? व्याकरण लायकी की स्फुट व्युत्पत्ति wro Cam♚। सूक्ष्म ? वर्णसाम्यादि ८६ नाकन्न की निरुक्तबल

परong।? रहस्य शास्त्र

अक्षरनिघण्टुप्रक्रियै

@juL शेषभूतं स्वतः प्राप्तवृत्तिuji, साङ्गन्यासरूप Door साध्योपाय शरीर

इङ्गु

नी श्लोक ६) स्थूलादिपदा ( के अर्थ

मूऩ्ऱु

लं

m।

(सा।दी) विरुद्धDIGILD

त्ताल् स्थूल

की वाक्य - मङ्की, अवलम्बिoon on क निरुक्तशात्रबल♚॥॰०।६०। शनी योजनामात्र प्रतिपन्नार्थ १६ क्रमेण oorm वाक्य लंलं कquी कण्ठी - P♚ इत्यादि unsi - ju, स्थूलयोजन।muq - स्वतः प्राप्तवृत्तिuji, भगवत्कैङ्कर्य

नीचोच्चयोस्वभावोऽयं नन्तृ नन्तव्यतात्मकः ६१६) GFULL_६५६०५ - साध्योपायस्यशरीरम्,

[[१]]

(सा।स्वा) अर्थं ूल वचन(C) स्थूल सूक्ष्म, पर अर्थं त्रिप्रकार ६० ८०G Com ? किङ्करवृत्तिशेषत्वानुसन्धान शरणागतिरूपार्थ [i) B (६) ळं ५ परिमाणरूपस्थौल्यं ८n-G Com ? स्वशेषत्व निवृत्तिस्वस्वातन्त्र्य निवृत्तिरूपार्थ [i] २५ (६) ५ परिमाण विशेषात्मकसूक्ष्मत्वमनुपपन्न p? प्रधानोपायत्वरूपार्थलं मृकं परत्वम्। अन्यत्व की६) शा [LD IT अदु सर्वसाधारणpoorm? उत्कृष्टत्व (ii त्रितयसाधारण? ७ mi इति - स्थूलत्वं, स्फुटप्रकाशत्वम् - सूक्ष्मत्वमस्कृट प्रकाशत्वम् - परत्वमुत्कृष्टशास्त्रैकव्युत्पत्ति गम्यत्व । $♚$१ - २♚$ अर्थ[] & कं व्याकरणव्युत्पत्त्यादि का स्फुटप्रतिपत्त्यादि ? स्थूलयोजनादिभेदसिद्धार्थ [५] [६६०० ना विवेचिनं साधिकीइत्यादिना इदिल्, योजनात्रयली६०।ormug - स्वत इति - नम्यत इति भावव्युत्पत्त्या नमनरूप शेषवृत्तिuji - नामयति येन

(सा।प्र) नियामकं वैपरीत्यशङ्कानिवृत्त्यर्थमाह @ming स्थूलमित्यादिना - प्रसिद्धव्युत्पत्ति मूलकत्वेनानायासेन ज्ञातुं शक्यत्वात्स्थूलत्वम् । सादृश्यपुरस्कारेण प्रवृत्तस्य सादृश्यनिरूपक ज्ञान साकाङ्क्षत्वेन पूर्वोक्तादधिकयत्न वत्वात्सूक्ष्मत्वम् - रहस्यशास्त्रगताक्षरनिघण्टु पर्यालोचनसाध्यत्वेनावगतौ विलम्बाधिक्यात्ततोऽपि सूक्ष्मत्वेन सर्वोत्कृष्टत्वं चेत्यर्थः - एवमहिर्बुध्न्यवचनोक्तानेकार्थान्विविच्य दर्शयति की इत्यादिना

(सा।वि) स्थूलसूक्ष्म परशब्दानां क्रमेणार्थमाह - लं स्थूल Door इति - व्याकरणव्यमङ्की, व्याकरणम् अवलम्ब्य - वर्णसाम्यादिनाकं ६० फीकील, वर्णसादृश्यं स्वीकृत्य प्रसक्तनिरुक्तबलेन नम इत्यत्र स्थले श्रुतत्वात् “अहमपि न मम भगवत एवाहमस्मि याश्च काश्च न कृतयः मम भगवति ममता नास्ति तान्” इत्यादि निरुक्तौ नम इति पदद्वयं स्वीकृत्य अहं मम नेति व्याख्यानात्तद्वर्णयोरेवेत्यस्य सादृश्येन प्रत्यभिज्ञानात् सर्वार्थ इति पर्यालोचनलभ्यत्वेन सूक्ष्मार्थत्वमिति भावः अक्षरनिघण्टु पर्यालोचनालभ्यत्वेन ततोऽपि सूक्ष्मत्वादुत्कृष्टत्वमिति भावः विनिर्गलितमर्थमाह juL शेषभूत इत्यारभ्य सिद्धोपायल

पर इति - अथ योजनात्रये

(सा।सं) योजनासु स्थूलत्वादि सञ्ज्ञानियामकं योजनात्रयप्रयोजनभेदं चाह mi इत्यादिना

[[११४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - अनन्तरं मोक्षोपायाधिकारिकं अवश्यापेक्षितoor निरपेक्षस्वातन्त्र्यादि निवृत्तिपूर्वकस्वरूपशोधनं नीलं - साध्योपायविशेष) वशीकार्य ( प्राप्यकङ्कील सिद्धोपाय कंgbulqmws Envejni - उपायान्तर १९६० समर्पण प्रधानोपायत्वं सॊल्लिऱ्ऱागवुमाम् -

(सा।दी) स्वरूपं - वाचा नम इति प्रोच्य ननकी-नी परयोजनै६) अभिप्रायान्तर (६०१६ मॆऩ्गिऱार् उपायान्तर(१८६६ इत्यादि पक्ष♚ली विसर्गः परमेशः नं। परमेश

ऎऩ्ऱदु वशीकरणरूपप्रपत्तिow नमन नामवान् / स्वरस नमनं प्रपत्ति m।

मी पदार्थ निरूपण प्रयोजन

(सा।स्वा) शरण्यमितिकरण व्युत्पत्त्या साध्योपाय स्फुट॥। अनन्तरमिति । स्वातन्त्र्यादि निवृत्तिरूपार्थं निरुक्तलं की, अहं भगवत एव नमम मम याः कृतयो न ता मम भगवत एवेत्यादिनिर्देशाद्वर्ण साम्येन नमः मम नेति नमसः प्रत्यभिज्ञासिद्धका - इति - “पन्थानकार उद्दिष्ट इत्यादिwnmo mmmu - तत्प्राप्तये नळं प्राप्यत्व प्रधानोऽयं पन्थान उपायान्तरस्थानापत्त्यभिधानमुखेन शरणागतिरूपोपाय वशीकार्यत्व Ganjamin ♚ - Qqws “तत्प्राप्तये प्रधानोऽयं पन्था नमन नामवान्” ६७६m/ नमननामवत् / प्रधानोपायत्वं

&&&&Gon? सिद्धोपायं नमननामवत् ? गगन

उपायान्तर ।ril८६f६) इति - @s योजनै विसर्ग मीश्वरपर ग तत्प्राप्त्युपाय

(सा।प्र) उपायान्तर(१६) इत्यादि - पन्था नकार इत्येतद्व्याख्या स्थानादिः परमेश इत्यस्य विसर्जनीय बोध्य परमेश प्राप्तये नमनापरपर्यायो भरन्यासः प्रधानोपाय इत्यपि योजयितुं शक्यत्वाद्भरन्यास प्राधान्य परत्वं वेति भावः - प्रदर्शितानामनेकेषामर्थानां क्वोपयोग

।

(सा।वि) GIFnsol♚m/ इत्यन्तेन - तत्र च इत्यन्तेन स्थूल योजनार्थो दर्शितः स च कैङ्कर्यं साङ्गन्यासरूपसाध्योपायस्वरूपं च । तदुभयं च “प्रेक्षावतः प्रवृत्तिः” इत्यादिना । एक क्षणावच्छिन्नमनुसन्धानं साङ्गमुपायस्वरूपम् । तदुत्तरकालावच्छिन्नमनुसन्धानं कैङ्कर्यरूपमित्येवं विवक्षितमिति भावः । अनन्तरमित्यारभ्य शोधनं । इत्यन्तेन सूक्ष्मयोजनार्थ उक्तः

इत्यारभ्य Enं॰]♚m। इत्यन्तेन परयोजनार्थ उक्त इति विशेषः । परयोजनायां सिद्धोपायाकारमुक्त्वा साध्योपायस्य समर्पणस्य इतरोपायापेक्षया प्राधान्यमपि वक्तुं शक्यमित्याह - उपायान्तर♚ १४।६० इति - अस्मिन्पक्षे विसर्गः परमेशः - परमेश वशीकरणार्थप्रपत्तिरिति - “आयुर्धृतम्” इतिवदौपचारिक प्रयोगो बोध्यः - अस्मिन्पक्षे नमननामवानिति पदस्वारस्यम् - पूर्वस्मिन् पक्षे विसर्गः परमेश इत्यस्य स्वारस्यम् । एवं प्रकारेण पदार्थ निरूपणस्य -

(सा।सं)

। इत्यन्तेन । परयोजनविषयके इति वाक्ये साध्योपायविशेष सं वशीकार्य (yptomi इत्युक्तिर्मुमुक्षं प्रति पन्थात्वरूप सिद्धोपायत्वाकार निष्पत्तये नमननामवानिति पदस्वारस्यात् “त्वमेवोपायभूतो मे भव” इति भरसमर्पणरूपेण येनोपायेन भगवतः प्रधानोपायभावो व्यज्यते । स एव प्रधानोपाय इति पर्यवसितत्वाभिप्रायेण वा परयोजनेत्याह । उपायान्तर (६६) इति ॥मूलमन्त्राधिकारः

[[११५]]

मू - womb Gjळील वाक्यार्थ यथासम्भवमनुसन्धि का कं

(सा।दी)

यथासम्भवं । नां क नक अर्थं सम्भविकं

स्थूलाद्यर्थ

की - लं निरूप

पदार्थ

शङ्क आएंz mulg

Lolq६०७ -

शिक्षितार्थ muLw नमः पदलं

कीलकं

लण्ठ

mulg

इप्पडि

(सा।स्वा) लक्षिकं की - पक्षी नमस्v• शरणागति रूढomri नमननामकोपायßल रूढ्या GF तद्गतons भगवत्प्राप्तिप्रति प्रधानोपायत्वरूपयोगार्थ बोधिलङ्कीला कलङ्का - guy नमस्v• शेषवृत्तिपर १०१८६०) नारायणशब्दचतुर्थि पुनरुक्तLDING? शेषशेषि भावपर प्रणव पुनरुक्त? साध्योपायपर ६ अन्वयं प्रसङ्गिwn? सिद्धोपायपर DB ६ चतुर्थ्यन्तानन्वयं प्रसङ्ग ? नानी

@iuq

LDA६)

इतिअनेकप्रकारेण वाक्यार्थ वर्णन ) यथासम्भवमन्वयं ८६०६६-

(सा।प्र) इत्यत्र पदत्रयस्याप्येकवाक्यतया प्रणववाच्यनारायणाय समर्पयामीत्युपायपरयोजनायां साङ्गोपायरूपस्थूलार्थस्योपयोगः - सर्वरक्षकत्वेन सर्वशेषित्वेन च प्रणवादवगताय नारायणाय नम इति पुरुषार्थपरयोजनायां शेषवृत्तिरूप स्थूलार्थस्योपयोगः, नमो योगाच्चतुर्थी तादर्थ्ये वा, एवं मकारार्थोऽहं नारायणाय नम भूताय अकारवाच्याय निरुपाधिकानन्यार्हशेषभूतः न ममेत्येवं भगवच्छेषत्व स्वातन्त्र्यादिनिवृत्तिरूपार्थद्वय प्रतिपादनाद्वाक्यद्वित्वेन स्वरूपे परयोजनायां सूक्ष्मार्थस्योपयोगः एवमिन्द्रायेदं न ममेतिवन्मकारार्थोऽहं सर्वरक्षकाय नारायणाय भरत्वेन समपिर्तः - न ममेत्येवं भरस्य भगवदन्वय स्वान्वयराहित्यरूपार्थद्वय प्रतिपादकत्वेनोपाय परयोजनायामपि सूक्ष्मार्थस्योपयोगः - एवमेव मकारार्थो हि मकारार्थाय नारायणाय स्यान्न ममस्यामित्यनिष्टनिवृत्तीष्ट प्राप्ति प्रार्थनारूपार्थद्वय प्रतिपादकत्वेन पुरुषार्थपरयोजनायामपि सूक्ष्मार्थस्यैवोपयोगः, एवं वाक्यत्रये प्रणवनमसोर्भगवच्छेषत्वाहङ्कारादि निवृत्तिरूपार्थद्वय प्रति पादकतयैव स्वरूपपरत्वेन तृतीयपदस्य च पुरुषार्थपरत्वेनयोजनायामपि सूक्ष्मार्थस्यैवोपयोगः । एवं प्रणवस्य स्वरूपपरत्वेनेतरयोरनिष्टनिवृत्तीष्ट प्राप्तिरूप पुरुषार्थपरत्वेनयोजनायामपि सूक्ष्मार्थस्यैवोपयोगः, एवं प्रणवस्य स्वरूपपरत्वेनेतरयोस्सिद्धसाध्यरूपोपाय परत्वेन योजनायामपि स्थूलार्थस्यैवोपयोगः, एवं प्रणवस्य समर्पणपरत्वेनेतरयोः फलपरत्वेन योजनायामपि सूक्ष्मार्थस्यैवोपयोगः - वाक्यत्रयस्याप्यानुपूर्व्येण स्वरूपोपाय पुरुषार्थ परत्वेन योजनायां सिद्धोपायरूपपर योजनार्थस्योपयोग इत्येवं नमश्शब्दार्थानां योजनाभेदेनोपयोगो द्रष्टव्य इत्याह @moQworó इत्यादिना - उक्तनमश्शब्दार्थं मन्त्रान्तरस्थनमश्शब्देऽप्यतिदिशन्

तत्र तत्फलमप्याह -

(सा।वि) प्रयोजनमाह । job इति -

वाक्यार्थ६), वक्ष्यमाण वाक्यार्थेषु

• यथासम्भवम्, यस्मिन्वाक्ये योऽर्थः सम्भवति तत्र सोऽर्थ इत्येवं पदार्थस्थानीय तयानुसन्धेया इत्यर्थः । -

(सा।सं) तर्हि तत्तद्योजनानुगुणा स्तत्तद्वाक्यार्था वाच्या इत्यत्राह mó इति ।

[[११६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - एवं शिक्षितनानार्थ नमश्शब्दसमन्विताः ।

सर्वे करणतां यान्ति मन्त्राः स्वात्मसमर्पणे ॥ जीवसामान्यमुखतः शृङ्गग्राहिकयापि वा । मकारौ तारनमसोः स्वानुसन्धानदाविह ॥

(सा।दी) भगवन्मन्त्रान्तर

आत्मनिक्षेप साधन

एवं शिक्षितेत्यादि ।

सङ्ग्रहितं । कं

कङ्ग अभी

म्ं अर्थविशेष ] ८ [C] अवश्यानुसन्धेयत्व द्योतनार्थं कारिकै

काट्टुगिऱार्

जीवसामान्येत्यादि । जीवसमष्टिow

अन्तर्भूतwn शृङ्गग्राहिकया ६६६ साक्षात् qwng, तारनमसोः सम्बन्धिनौ मकारौ स्वानुसन्धानप्रदै । इह, अधिकारिणि ।

(सा।स्वा) giug नमस्०० साध्योपाय परws योजि नं ६० & कं ८० G Com ? मूलमन्त्रं प्रपत्तिकरणमन्त्रw६०६०६ अनुष्ठेय प्रपत्ति परत्वक्थनंव्यर्थ भग?

(हूं

sumni - एवमिति - स्पष्टार्थ । नमश्शब्द समन्वित सर्वमन्त्र miji करण मन्त्रा&rs श्री मन्त्र piळं करण मन्त्र Going १५ - स्वात्मसमर्पणे करणमन्त्र BGCom? मन्त्रमुण्डी स्वात्मवाचक शब्द ? मकारं वाचकामी शा जीवसामान्यवाचक Diswo समर्पणप्रतियोगि स्वात्मवाचक ६m ? गायन summi जीवेति - तारनमसोः मकारौ जीवसामान्याभिधानमुखेन वा, पूर्वोक्त प्रकारेण श्रृङ्ग ग्राहिकयापि वा, किञ्चिद्द्वारwormss साक्षादेव वा, अस्मच्छब्दे पूर्वोत्तर वर्णलोपे मकारः अहं पर्याय इत्युक्तप्रकारेण वा, स्वानुसन्धानदौ, स्वाकारानुसन्धान प्रदा

(सा।प्र) एवमित्यादिना - प्रणवनमसोरधिकारिविशेषे उपकारकत्वप्रकारमाह - जीवसामान्येत्यादिना शृङ्गग्राहिकया, अस्मच्छब्दैकदेशत्वेनेत्यर्थः

(सा।वि) एवमर्थकनमः पदयुक्तमन्त्रास्सर्वे प्रपत्तिकरणमन्त्रा भवन्तीत्याह । एवं शिक्षितेति । पूर्वोक्तार्थान् सुखानुसन्धानाय कारिकाभिस्सङ्गृह्णाति - जीवसामान्येति । जीवसामान्यमुखतः, मकारस्य जीववाचित्वं जात्येकवचनं चेति जीवसामान्यस्य भगवच्छेषत्वबोधने स्वस्यापि तदन्तर्गतत्वाद्द्भगवच्छेषत्वसिद्धिरिति भावः । एकस्यात्मनश्शेषत्वेन बोधितेऽन्यस्यापि स्वानुसन्धाने तथात्वात् सर्वस्यापि शेषत्वानुसन्धानसिद्धिः “न ब्राह्मणो हन्तव्यः” इत्यत्र एकवचनश्रवणेन जातिविशिष्टस्यैकस्य हनननिषेधेऽपि सर्वस्यापि निषेध्यत्व सिद्धिवदिति । कल्पान्तरमाह - शृङ्गग्राहिकयापि वेति - एकदेशग्रहणे सर्वसङ्ग्रहः शृङ्गग्राहिका - अपि वेत्यनेनाहं शब्दाध्याहारः अस्मच्छब्दनिष्पन्नो मकारश्चात्मवाचक इति पक्षश्च सङ्गृहीतः । तत्पक्षद्वये स्वानुसन्धानप्रदत्वं स्पष्टमेव

(सा।सं) उक्तार्थक नमश्शब्दघटितत्वायत्तमेतन्मन्त्र राजप्रयोजनमेतद्भिन्न व्यापकाव्यापक मन्त्रान्तरेष्वति दिशति एवमिति - नन्वकारार्थाय मकारवाच्यः शेष इति तारस्य मकारवाच्यस्य मकारवाच्यो नमसश्चार्थे स्वात्मनो विशिष्यानुपस्थितेस्स्वात्म समर्पणे कथं करणतेत्यत्राह - जीवेति - स्वात्मनोऽपि सामान्यान्तर्गत विशेषतया जीवसामान्यमुखत इत्युक्तिः - यतः इमौ मकारावस्मच्छब्दान्तर्गतौ अतोऽहमित्येव स्वात्मानं प्रदर्शयत इति शृङ्गग्राहिकयापि वेत्युक्तिः ।

मूलमन्त्राधिकारः

[[११७]]

मू - इह या स्वानुसन्धान प्रक्रियैकस्य दर्शिता ।

अन्येषामपि तत्साम्यान्नान्योऽन्य शरणा इमे ॥ अतः स्वपररक्षायां पराधीनेषु जन्तुषु । निरपेक्षशरण्यत्वं नियतं कमलापतौ ॥

(सा।दी) इहेति । इह, मन्त्रे

BILLÚULL

काट्टप्पट्टदु

অअन्य

समान ris & ६६० Sun६) जीव स्थापिकं&ÚULL परमात्मा पूर्वश्लोकोक्तहेतु]६। जन्तुषु, रक्षण की पराधीन

निरपेक्षशरण्यत्वं सर्व विषय की

अधिकारिकं

परमात्मशेषत्वानुसन्धानप्रकारं

समान सर्वकं भगवच्छेषत्व पारतन्त्र्य [i) Bi

अन्योऽन्योपायत्वं निरस्त/अर्थ - अर्थ

निरपेक्षसर्वशरण्यत्व ५ LG - अत इति । अतः जीवात्मानं कणा - स्वपररक्षायां, ण रक्षण मण्डळं

की तुल ना ना ना - याङ्कं पराधीनकर्तृत्वं सिद्धिकं ६० इतरनिरपेक्षमोक्षोपायत्वं श्रियः-पतिकं नियमेन २५mula-

ী

(सा।स्वा) तारनमोघटितकाम्यमन्त्री मकारमेतदर्थप्रदCom? मी Gri इहेति । इह, मूलमन्त्र♚। काम्यमन्त्री परिशुद्धस्वाकारानुसन्धानमनपेक्षित Loren sune तत्पर१०६pm] & Qqws अहं शेषभूतः अहं परतन्त्रः नग सिद्धिकं

स्वातन्त्र्य (poor Lions रक्षकत्वं प्रसङ्गि

स्वान्यजीवात्मानं ८६५कं

summi - अन्येषामपीति । अन्यजीव) @यान्ना अन्योन्यशरणाना / उपासनादि उपायत्व£६६०Cum? मग

अनुसन्धानन्तुल्य on sun

कै suns

? ७६६०२) È पारतन्त्र्याविशेषात्

कर्तृतया ज्ञानप्रदत्वेन वा जीवाङ्का कं ल ं । अत इति। अतः, अन्योऽन्य रक्षकत्वाभावात् ।

स्वपररक्षाया कर्तृतया ज्ञानप्रदतया वा उपायत्वे सत्यपि पराधीनप्रवृत्तिकानां सद्वारकं सापेक्षमुपायत्वम् - निरपेक्षोपायत्वम्। कमलापतौ नियत &♚

मी नारायणपदं मन्त्री

अवश्यक ? नमश्शब्द श्री सिद्ध [D] I] ६०

साध्योपायं किं प्रसादनीय प्रतिसम्बन्धी अपेक्षित

[offer]

[[६०१]]

(सा।प्र) एवं तर्ह्यनन्यशरणत्वमप्यधिकारिविशेषस्यैव भवेन्नान्येषामित्यत्राह । इह येत्यादिना । फलितमाह । अत इत्यादिना ।

(सा।वि) एवं सर्वेषां भगवच्छेषत्वानुसन्धानसिद्धिः । न परस्परं रक्ष्यरक्षकत्वापेक्षेत्याह । इह यास्वानुसन्धानेति - एवं च निरपेक्षसर्वशरण्यत्वं भगवतस्सिद्धमित्याह । अतस्स्वपररक्षायामिति - स्वस्य परेषां दारपुत्रादीनां च । -

(सा।सं) एवं स्वात्मन एव मकारार्थत्वे स्वात्मानं प्रत्येवाकारार्थश्शरण्य इतीतरेयथा दर्शनमन्योऽन्यशरणा एव स्युरित्यत्राह - इहेति द्वाभ्याम् । इह, मन्त्रे । सामान्य मुखत इत्युक्तरीत्या - एकस्य, स्वात्मसमर्पणमनुतिष्ठतः यास्वानुसन्धानप्रक्रिया दर्शिता अन्येषामपि जीवानां शेषत्वादि सामान्यं “न चैकम्प्रति शिष्यते” इति न्यायेन भगवदेकशरणा एव सर्वे । अतो नमश्शब्देनान्योऽन्य निरपेक्षरक्षक त्वादि निषेधात् । जन्तुषु, जीवेषु । निरपेक्षाणां स्वीयरक्षायां च पराधीनेषु सत्सु स्वमात्रानुसन्धानेऽपिप्रणवप्रतिपादितं सर्वान्प्रतिनिरपेक्षरक्षकत्वं भगवतो नियतम्, अनतिप्रसक्तमित्यर्थः ॥ -

[[११८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - शशाङ्क शाब्द, आर्थ, नमस्♚ी शरणागतिwnm साध्योपाय♚♚ प्रसादनीय armi, Go) चतुर्थि विवक्षित Door कैङ्कर्यक्रं किं प्रतिसम्बन्धिuyoni, सर्वरक्षक १८६, सर्वशेषिwnsojii, (प्रथमाक्षर Com♚लीन) प्रतिपन्न [६०] [६०] निरपेक्षशरण्य Uiqwg/ योगरूढ Doof नारायण शब्दम्

(सा।दी) Quig नमश्शब्दनं व्याख्यानं ६० ६०णी अनन्तरं नारायणपदकं व्याख्यानं ६००६००१ उपक्रमितं । सङ्गति निरूपणमुखेन प्रस्तावि♚$mi - G शाब्दons इत्यादिwn स्थूलयोजनै) ६६० शाब्द, सूक्ष्मयोजनै आर्थ ५६०६०१०५। योगरूढorror, योगः अवयवार्थवत्वम् । तद्वान्योगः - अर्शाद्यच् - रूढः, अवयवार्थमनपेक्ष्य कस्यचिद्वाचकत्वेन प्रसिद्धः - योगश्चासौ ख्ढश्च - अयं नारायणशब्दश्श्रियः पत्यौ योगः रूढश्च भवति । यौगिकार्थकं १०६१६ की पौष्कल्य (ypoor_६० ५६ अवयवार्थ, रूढस्तु तत्र जगत्प्रसिद्धः । लोकवेद॥८६f०६ नारायणशब्द श्रियः-पति प्रयोगं own अन्यत्र काढण

অया CufGmsun इऩ्ऩदु

कला, विवरिकी लीग - ननु अकार का कं

(सा।स्वा) चतुर्थिकी कैङ्कर्य प्रतिसम्बन्धिwji अपेक्षित swoo आवश्यकQw६ग६f६) अकार

नारायणपदं व्यर्थ Doorm? सार्थक

उभयकं प्रतिसम्बन्धि Com♚mmuno

कं? मग

sumni @vg

इति श्री मन्त्र मण्डी - कण्ठ नारायण शब्द की

अन्वय

अकारी सङ्ग्रहरूप on surro नमश्शब्दसमर्पित शरणागति चतुर्थी प्रतिपन्नकै ङ्कर्य प्रतिसम्बन्धिभूतशरण्य अपेक्षितबह्वाकारप्रदर्शक Loon & wrong o प्रणवविवरणरूप १० १६wwqis आनन्तर्य आवश्यकत्व ( उपपन्ना देवताविशेषरूढDoor नारायणशब्दं प्रणवविवरण LISDITLGGLIN ? ७६६० योगेति

(सा।प्र) अथ नारायण शब्दार्थं विस्तरेण वक्तुं तस्य नमश्शब्दार्थेन सङ्गतिं प्रदर्शयन्नकारार्थ समानार्थत्वमप्याह

ri शाब्दDns इत्यादिना - व्युत्पत्तेः सञ्ज्ञार्थप्रसिद्धिप्राचुर्याच्च -

(सा।वि) अथ नारायणशब्दार्थं विवरीतुं सङ्गतिप्रदर्शनमुखेन प्रस्तौति - शाब्द इति - स्थूलयोजनायां शाब्दत्वं सूक्ष्मयोजनायामार्थत्वमिति विवेकः - शरण्यILwq।w, शरण्यप्रकारम्

योगरूढLorroor - योगः अवयवशक्तिः । तद्वानिह योगशब्दार्थः - इह योगशब्दो मत्वर्थकार्श आद्यजन्तः यद्वा, योगयुक्तस्सन् रूढः, योगरूढः । समुदायशक्तिरूढिः । तद्वान् रूढः । अवयवशक्त्या सर्वरक्षकत्व, सर्वकारणत्व, सर्वाधारत्व, सर्वान्तरात्मत्व प्रकारं -

(सा।सं) अथ नारायण शब्दं व्याख्यातुं वृत्तपदद्वय सङ्गततान्तस्य सूचयन्नवतारयति इत्यादिना सर्वकारणत्व, सर्वरक्षकत्व, सर्वशेषित्वादिना प्रणवप्रतिपन्नो नमश्शब्दार्थ साध्योपायविशेषप्रसाद्यश्चतुर्थ्यर्थकैर्य प्रतिसम्बन्धी चक इत्यपेक्षायान्तं विवच्य प्रदर्शयति - योगरूढ इति - योगरूढो नारायण शब्द इति भावः । सर्वकारणत्वादि प्रतीत्यविशेषे नारायणपदस्य

मूलमन्त्राधिकारः

[[११९]]

मू - अङ्गण अर्थं ५६०६००७

अज्ञानसंशयविपर्ययjog मुखान्तर ६०

श्रीनीधी कङ्क विवरणम् - सङ्ग्रहविवरणभावं प्रथमाक्षरं (९५० यथासम्भवं

(सा।दी) अर्थQommuni @पदम् अकार विवरण Groom? काग इत्यादि - मुखान्तर, भङ्ग्यन्तरेण ६६ - नारायणपदम् । मकारनं नं नारपदमित्यादिरूपेण णनय

६६ধा नं । सङ्ग्रहेत्यादि - अकार

पदं विष्णुगायत्र्यादिकन

इप्पडि

(सा।स्वा) अवयवव्युत्पत्त्या प्रणवविवरण LD। प्रणवविवरणं नारायण शब्द Gwor & M]&n।Com ? प्रणव की अर्थ नारायणपदकण्ठलङ्ग प्रणवं विवरण

? गगनीं । ] इतिरक्षकतया प्रतिपन्न ६० ग देवतान्तर

शङ्कि wow क गण देवताविशेष, सर्वाधारत्व सर्वशरीरत्वाद्याकारविशिष्ट विशदीकरि६० विवरण - Que अकारविवरण LDT ६ मकारोकारविवरण ww० कृत्स्नप्रणवविवरण Doorm? गगनगन्य नहंी - सङ्ग्रहेति । अकार नारायणपदम्। मकारनं नारपदम् चतुर्थीविभक्तिकण्ठ (उकार) तद्धितप्रत्ययमित्यादि प्रकारेण नायीका ♚। यद्वा, प्रणवविवरणतया नारायणपदमनन्तरप्रयोज्य LDI B ६) प्रणवानन्तरं नमस्कङ्ग Sor प्रयुक्तons CCIT? । @सङ्ग्रहेति - प्रथमेति । प्रणवं (१० - प्रणवऊं श्रीं शेषतया प्रतिपन्नजीवruji। शेषितया प्रतिपन्नरक्षक morujio,

(सा।प्र) योगरूढत्वमिति भावः एवन्तर्हि पुनरुक्तिस्स्यादित्यत्राह । इत्यादिना “उक्तार्थविशदीकारयुक्तार्थान्तरवर्णनम्। मतं विवरणत्वत्र” इत्युक्तरीत्या सङ्ग्रहविवरणभावान्न पौनरुक्त्यमिति भावः - नारायणशब्दस्याकारविवरणत्ववन्नमस उकारविवरणत्वं नारपदस्य मकार विवरणत्वं द्वयस्याष्टाक्षर विवरणत्वमित्यादि द्रष्टव्यमित्याह - सङ्ग्रहेत्यादिना

(सा।वि) रूढिशक्त्या श्रियः-पतित्वादिप्रकारं च बोघं जनयतीति अकारादिविवरणत्वमिति भावः । किमर्थं विवरणमित्यत उक्तम् - अज्ञानसंशयविपर्यय इति । अकारस्य सर्वरक्षकत्व सर्वशेषित्वादि बोधकत्वाप्रतीतौ अन्यथापि प्रतीतौ अन्यदेव प्रतीतौ च व्याख्यानमपेक्षितमिति भावः । ननु सामान्यतो ज्ञाते विशेषतश्चाज्ञाते संशयविपर्ययौ कथम् ? अत्र सामान्यतो ज्ञानमित्यत्राह । मला इति

आकारादिभिस्सङ्गृहेणोक्तार्थमेव । नारायणशब्दस्याकारार्थविवरणत्वं नारपदस्य मकारविवरणपरत्वमतो न पौनरुक्त्यमपीति द्रष्टव्यम्। तदेवाह सङ्ग्रहेति । (५,

(सा।सं) कथं पूर्वपदविवरणत्वमित्यत्राह । इति - प्रणवप्रतिपाद्यत्वमपि न विशेष्यविशेषनिर्धारणक्षमम् - “यद्वेदादौ” इत्यत्र महेश्वरशब्देन अन्यपरत्वस्य च प्रणवे शङ्कितुं शक्यत्वान्नारायणशब्दस्त्वनन्यपरः सामान्यपदघटितकारणोपासनवाक्यानां विशेषकेषु मैत्रायणीय सुबालमहौपनिषदादिष्वपि विशेष्य विशेषसमर्पणेनानन्यपरत्वनिर्वाहकश्चेत्यज्ञानादिनिवर्तकत्वात्तद्विवरणत्वमस्य युक्तमिति भावः इदमेवोभय

पदविवरणरूपमिति न मन्तव्यम् - किन्तु गतिसामान्यतः उत्तरोत्तराक्षराणि

सङ्ग्रहेति। अस्येतरव्यापकानामभ्यर्हिततां विष्णुगायत्र्यादावपि -

पूर्वविवरणरूपाण्यपीत्याह।

[[१२०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू नारायणशब्दं शेषशेषि तत्त्वां २६०० muyi & BILL G उपकारातिशयं विष्णुगायत्रिय श्री नारायणीयक ६० नामनिर्वचनं ६००६००१/मण्डी, मऱ्ऱुमुळ्ळTHङ्गळुक्कुम् मुऩ्ऩे रिक्क्कप्पट्टदु -

(सा।दी) व्यापकनामान्तर (६) कं (poor CowsuLL हेतु - नारायणशब्दमित्यादि - नारशब्द शेषतत्त्व muji, अयनशब्द मॆऩ्ऱबडि विष्ण्वादिशब्दमुङ्ग्री६) व्यापक ६० ६० शब्दांश६moup। नारायणीयDog ? मोक्षधर्मी व्यापक नाम rij & ६५ कण्ठ, विष्णुवासुदेवनाम ) & ६ के

कङ्क्री नाम ñngCw असकृत् -

(सा।स्वा) पारतन्त्र्यस्वातन्त्र्य विशिष्ट कं व्याप्यत्व नित्यत्व व्यापकत्वाद्याकार विशिष्ट नमस्v•कंgळं नारायणपदकं किं मं

मूलमन्त्र ♚ली चरमश्रुत no ९०० शब्दं प्रथमश्रुतons in GC?

विवरणरूपत्वनियामक ♚

चरमश्रुत

शेषितत्त्व

TL Gww व्याप्यपदार्थवाचि तत्त्वोपदेश पराकाष्ठैwnroor चरमप्रदेशम् -

६६ । मी नारायणानुवाक

Goswqis, नमस्६ प्रतिपन्न ६० ६१ कार्यत्व

Gmsung यथासम्भवं सङ्ग्रहविवरणभ

सर्वानन्तर्यं BnQwnl

विष्णु गायत्र्यादिकी नियामक १६ Co

। नारायणशब्दमिति । मूलमन्त्री

नियामक wow

शुभ विष्ण्वादिशब्दापेक्षया शब्दं ब्रह्मरुद्रादि शब्द समानाधिकरण Lois अतिशयं LG ? शा

उपकारकत्वातिशय♚$६० प्रथमश्रवणं ८०GG शलाकंल अतिशयं ८nQGon? नारायणानुवाक इदुक्कु प्रयुक्त www Co ब्रह्मरुद्रादि साधारण असाधारणonlooring अनेकवारमावर्ति । व्यर्थ १६orm? परत्वेन शङ्कित ब्रह्मरुद्रादिव्यावृत्त्यर्थ

(सा।प्र) अथ वक्ष्यमाणानन्तार्थगर्भत्वोपपादकं महा प्रभाववत्त्वं तावदाह । नारायणेत्यादिना (वेदान्तेषु सर्वोत्कृष्टतयोक्तव्यापकद्वयादपि श्रेष्ठ्यरूपं माहात्म्यं तन्निदानञ्चाह । नारायणेत्यादिना) श्री नारायणीयेति “नाराणामयनं ख्यातो ह्यहमेक्स्सनातनः । आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वैनरसूनवः ॥ अयनं ममताः पूर्वं तेन नारायणोऽस्म्यहम् ॥” इत्यादिनेत्यर्थः “इदं पुरुषसूक्तं हि सर्ववेदेषु पठ्यते । ऋतं सत्यमितिख्यातमृषिसिंहेन चिन्तितम्” इत्यादि प्रमाणानुगुण्येन सर्वत्र सन्निहिततया तत्र तत्र पदे मोक्षसाधन सर्वोपासन विशेष्यनिर्धारण परानुवाकैः बहुल आवर्तितत्वरूपं माहात्म्यं तथावर्तनफलं चाह ।

[[१]]

(सा।वि) यथासम्भवमिति - नमस उकार विवरणत्वं द्वयस्याष्टाक्षरविवरणत्वम् इत्याद्यपीति हृदयम् शेषशेषि सर्वतत्त्वकण्ठोक्तिमत्वेन सर्वत्र नारायणशब्दस्यैव प्रथमोपादानमित्याह ५ नारायणशब्दमिति । श्रीनारायणीय क्रीं इति - नारायणीयमितिमोक्षधर्मेषु तत्त्वोपदेशकाष्ठाभूत -

(सा।सं) प्रागुपादानतन्नियामकाभ्यामाह ।

नारायणशब्दमिति । श्रीनारायणीय ♚ कीं इत्यनेन

शान्तिपर्वणि नारायणीयमुच्यते - अथ नारायणानुवाकस्य तत्र नारायण

क

मूलमन्त्राधिकारः

[[१२१]]

मू - सर्वपरविद्योपास्य विशेषनिर्णयं ६७६००१ की नारायणानुवाकं परतत्त्व DIs शङ्कित [] [६०] ब्रह्मशिवादि ६०० समानाधिकरणनिर्देश♚owing गगन विश्वं Cur अरियाऩार्गळॆऩ्ऱुम्, इवर्गळुम् जीमॆऩ्ऱुम् तॆळिविक्कैक्काग इन् नारायणशब्द♚mg आदरं Cpm आवर्ति

(सा।दी) वर्तिं श्री वैभवप्रकाशनं ६००० की

सर्वपरविद्येत्यादि w६०

सर्वपरविद्यै ना ६२१६०१ ? चेतन्तरादित्यविद्यादिना - ६ उपास्यवस्तुविशेष

@लकनी नारायणानुवाकं, “सहस्रशीर्षं देवम्” नगकी अनुवाक - शब्द आवर्तितं कं हेतु की। परतत्त्वws शङ्कित noon इत्यादि श्वेताश्वतरादिकीं

आपातप्रतीतिwnmov पामर

“सब्रह्मा सशिवः” इत्यादि -

परत्वेन शङ्कित ब्रह्मशिवादिना - समानाधिकरणनिर्देश ?

मन विश्वं Cum), नारायणानुवाकलं की “विश्वं नारायणं देवम्” । समानाधिकरणनिर्देश शब्दवाच्यजगत् ६७। शमी का प्रभावविषय Doon प्रमाण १ ८६नाकं SILG

(सा।स्वा) मनेकवारमावृत्त

इन्द्रात्परो नारायणः रुद्रात्परो नारायणः - आवर्ति

“स ब्रहा स शिवः” इत्यादिना समानाधिकरण श्रविॐ ॐ ॐ BG GLon? गगन

सर्वपरेत्यादि - “लिङ्गभूयस्त्वात्तद्धिबलीयस्तदपि " ६७६ की अधिकरण की तत्तद्विद्याप्रकरणी उपास्य समर्पकतया उक्तशम्भुशिवादि शब्दैरुपास्यमुद्दिश्य नारायणत्वं विधीयत इति निर्णित swoo ऎऩ्ऱु करुत्तु

ढकललङ्का - “शिवात्पर” इति प्रकारान्तरेण निर्देशितं देवतान्तर १८६६ कं तदपृथक्सिद्धत्व तद्विभूतित्वादिs६ळं सर्वोपासना नारायणत्वमुपास्य Giri सिद्धिurrow) सामानाधिकरण्येन निर्देशि♚ल “विश्वं नारायणं देवम्” इत्यादावचिदैक्यं बाधित ६ ६ तद्विभूतित्वादिनां सिद्धिकं वैरूप्यलीकं “सब्रह्मा” इत्यादि सामानाधिकरण्य विभूतित्वादि सिद्धिकं “सब्रह्मा सशिवस्सेन्द्रः” Tr

विभूतित्वादिनां सिद्धिकं असकृदावर्ति व्यर्थैworm? नীक्षं

नारायण शब्द “पूर्वपदात्सञ्ज्ञाया (मगः)गमः”

सञ्ज्ञायां

नञाधिकरण पठित ooor

sri - आदरमिति - विधीयमानणत्वयुक्त Lioग बहुव्रीहि षष्ठीतत्पुरूषनारायणशब्दसं फगन्तनारायणशब्दळं ऋषिपुत्रवाचिwnown अकंल सर्वसामानाधिकरण्यं

यद्वा,

(सा।प्र) सर्वपरेत्यादिना - एवमर्थविशेषप्रतिपादकत्वाधीनं माहात्म्यमुक्त्वा उच्चारणमात्रान्मङ्गलावहत्वरूपं

माहाप्यामत्याह

[[९९]]

(सा।वि) श्चरमभागः - कीर्तनमात्रेण सर्वपापनिवर्तकत्वमित्यादिना प्रसिद्धं नारायण शब्दप्रभावमाह ।

(सा।सं) (यण) शब्दावृत्तेश्च प्रयोजनकथनमुखेन चाभ्यर्हिततामाह - सर्वेति “सहस्रशीर्षं देवं इत्यादिको नारायणानुवाकः “हिरण्यगर्भस्समवर्तताग्रे । यदातमस्तन्नदिव” इत्यदौ शङ्किता इत्यर्थः “सब्रह्मासशिव” इत्यादि समानाधिकरणनिर्देशः । “विश्वं नारायणं देवं” इत्यादि वाक्याभिप्राय ं गगन विश्वं Cuno इत्यभिधानं - एतच्छब्दप्रभाव विषयानि प्रमाणान्याह ।

[[१२२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - शब्दकं लीग प्रभावम् “सङ्कीर्त्य नारायणशब्दमात्रम् । नारायणेति यस्यास्ये । नारायणेति शब्दोऽस्ति” रिबुगळिलुम्, आऴ्वार्गळुडैय “कुलम् तरुम् सॆल्वम् तन्दिडुम्” “नारणऩ् तम्मऩ्ऩै ५७&ळं काढा” इत्यादि ८६ प्रसिद्धम् - नारदीय कल्प की मुच्यन्ते नात्र संशयः । अपि नारायणेत्येतच्छब्दमात्रप्रलापिनः”

“रोगापट्ट्य दुः खेभ्यो

LL। -

(सा।दी) शब्द♚की की “नारायणेति यस्यास्ये वर्तते नाम मङ्गलम् । नारायणस्तमन्वास्ते वत्सं गौर्वत्सला यथा” इति । आदिशब्द नारायणेति म्रियमाण उपैति मुक्तिमित्यादि सङ्गृहीतम् । नारणऩ् तम्मऩ्ऩै नरगम् पुगाळ्। नारायणऩ् पेरिट्ट पिळ्ळैयिऩ् तायार् नरगम् ४९। नारदीयेत्यादि - रोगापद्भयदुः ख का ऐहिकामुष्मिकविषयलं।

(सा।स्वा) अनेकभगवन्नाम [i) बी (कण्ठ नारायणपदCD मन्त्रघटक LDT & Cool Com ? ढाङ्ग की शङ्खी शब्दकं। कण्ठ अर्थकृत श्रेष्ठ्य नारायणशब्दमित्यादि वाक्यद्वय ♚$६० उपपादिनं। Qvvशब्दस्वभावकृत Lorruji श्रेष्ठ्य प्रमाणसम्प्रदाय [i) BTT) उपपादिकं कीpit - @voशब्द की ग इत्यादिना - सङ्कीर्त्येति - “सङ्कीर्त्य नारायणशब्दमात्रं विमुक्तदुःखास्सुखिनो भवन्ति । नारायणेति यस्यास्ये वर्तते नाम मङ्गलम् । नारायणस्तमन्वास्ते वत्सं गौरिव वत्सला” वचनशेष ं “आक्रुश्य पुत्रमघवान् यदजामिलोऽपि नारायणेति म्रियमाण उपैति मुक्तिम्” ढाला की आदिशब्दार्थ Gojjb, उत्कृष्ट कुलप्रद, सम्पत् - Gळं, ५ - ज्ञानादिसम्पत्६०५ तरुमॆऩ्ऱबडि नारणऩ् तम्मऩ्ऩै - नारायणऩॆऩ्ऱु पेरिट्ट पिळ्ळैयिऩुडैय लmuni - लs ना, नरक mgurmula - नामी पक्षपाद प्रभावं इति - मन्त्रप्रवर्तका नारदः प्रणवनमस्०० कंलना भी शब्द प्रशंसि

पक्षपातकृत - uqui प्रभावकथनं “कृष्णः कृष्णः कृष्ण इत्यन्तकाले । हरिरित्यक्षरद्वयम्” ढाङ्ग। नामान्तर/i१८(@i &PL? ढगढग असाधारणोत्कर्ष&&&pmi

नारदीयकल्पग्र

(ए।)

(सा।प्र) Qvशब्दलंलीढङ्ग इत्यादिना । माहात्म्यस्य साम्प्रदायिकत्वमुक्तम् - शुद्धं इत्यादिना । G०jzó इत्यादि उत्कृष्टकुलमधिकैश्वर्यं च दद्यादित्यर्थः pro s इति नारायण इति नामवतो माता नरकं न प्रविशेदित्यर्थः - सर्वफलसाधनत्वं शब्दोच्चारणमात्रस्य दर्शितम् - नारदीत्यादिना - नारायणशब्दमात्रस्य प्रणवनमश्शब्दचतुर्थी सहिताष्टाक्षर तुल्यत्वरूपम्माहात्म्य माह

शब्द मुंली इति Gjळं इति

५०, कुलं दद्यात् सॆल्वम्P

ना,

(सा।वि) ललीOळं, सम्पदं दद्यात् - ११०० गा, नारायण इति नामवतो माता । नरकं न प्रविशेत् । सर्वदुः खनिवर्तकत्वमप्याह । रोगापदिति । नारायणेति चतुरक्षर्यामेव सर्वव्यञ्जनभेदेन अष्टाक्षरत्वमिति पुराणान्तरोक्तमित्याह । -

[[६६]]

(सा।सं) Qvशब्द इत्यादिना नारायणेति यस्यास्ये वर्तते नाम मङ्गलम् । नारायणस्तमन्वेति वत्सं गौरिव वत्सला " ji। उत्कृष्टकुलप्रदम् ।

[५] [५DGrm), नारायणदासा इति शब्दिताः

♚Gळं, सम्पत्प्रदम् ।

मू -

स्वरव्यञ्जनभेद

Gloom पुराणान्तरोक्तम् - ईश्वर

“नाराणामयनम्” न

इऩत्तुक्कु नम्माऴ्वार्।

मूलमन्त्राधिकारः

[[१२३]]

कुण्डी अक्षर Los भाविकण्ठलं श्रीमन्त्र पृथक्सिद्ध] ८७६०६०g नार (६१) कं “नाराः अयनं यस्य’’

निष्कर्षविवक्षैwn वैयधिकरण्य (pooruji।

(सा।दी), नारायण नकाराकाररेफाकार यकाराकारणकाराकारभेद निष्कर्षकत्व♚ल नारशब्द अयनशब्द

इप्पुरत्तिऩ्

ईश्वर इत्यादि

@sung@jopri - शब्दकं इति -

(सा।स्वा) का ढङ्ग, इति -

मात्रjmgu। स्वरव्यञ्जनभेद, अয

उक्त नारशब्द लङ्का वैवक्षिक वैयधिकरण्य pump- पुत्तिऩ् अजीत्तै नम्माऴ्वार् अरुळिच्

गण, नारायण ढाङ्ग की प्रातिपदिकाq

स्वरेति - नकाराकाररेफाकारयकाराकार णकाराकारभेदेन Tormula - पुराणान्तरेति । नारायणशब्द योगरूढQD६६१m। पूर्वं GIF २G Cuon ? नारी की अयन / कर्मधारयं पुल्लिङ्गत्वं विरोधि - व्यापकत्वसर्वाधारत्वाद्यर्थालाभpib प्रसङ्गिकं - नारा अयनं यस्य m नाराणामयन LDL व्युत्पत्ति नारशब्दमपर्यवसानवृत्त्या भगवत्पर्यन्त LDT ६०५ ६० वैयधिकरण्यं BoLrry? स्वस्य स्वाधारत्व pii स्वव्यापकत्व pii बाधित porm? Trupri -ईश्वर इति । पृथक्सिद्धong इति । अपृथक्सिद्ध वाचिनां विशेष्यपर्यन्तत्व Dog निष्कर्ष विवक्षैwn

सम्प्रदायका

समासं GOLD ६१ ५५ कुं

कूडुमॆऩ्ऱु करुत्तु

अनादरणीयतै ?

[[६६]]

Qu४ योगव्युत्पत्तिकण्ठ

आद्यस्य नः कुलपतेः”

Gळङ्ग_ITL_iuLq५ऊं की कूटस्थसम्प्रदाय १००। शब्द / कं इति -

(सा।प्र) का ढङ्ग इत्यादिना एवं वैभवमुक्त्वा समस्तस्य तस्य द्विधा समासमभिप्रयन् तदेकदेशस्य नारशब्दस्य “नता स्म सर्ववचसां प्रतिष्ठा यत्र शाश्वती। वचसां वाच्यमुत्तमम्” इत्यादि प्रमाणात्परमात्मपर्यन्तत्वे आत्माश्रयदोषं परिहरति ईश्वर इत्यादिना । समासद्वयार्थस्य साम्प्रदायिकत्वमाह - Qvशब्दकं इत्यादिना ।

(सा।वि) मङ्गल इति । एतदेव । अथ नारशब्दस्य भगवदपृथक्सिद्धचेतनाचेतनवाचित्वेन भगवद्बाचिसामानाधिकरण्येऽपि इह समासद्वयविवक्षायां निष्कर्षकशब्दत्वेन केवलचेतनाचेतनमात्र पर्यवसितत्वेन वैयधिकरण्येन प्रयोगो युक्त इत्याह । ईश्वर इति । विशेष्यवाचकशब्द समानविभक्तिकत्वं सामानाधिकरण्यम् - विशेष्यवाचिभिन्नविभक्तित्वं वैय्यधिकरण्यम् - तत्समासद्वयार्थो वकुलाभरणमुनिभिरप्युक्त इत्याह - Q शब्दकं मं छ इति -

(सा।सं) स्वरव्यञ्जनेति। “न्, आ, र्, आ, य्, अ, ण्, अ” इति भेदादित्यर्थः - अपृथक्सिद्धप्रकारवाचित्वेन विशेष्य पर्यन्तस्य नारपदस्य तत्प्रकारिवाच्ययन शब्देन नीलोत्पलादिवत्सामानाधिकरण्य समासवाच्ये व्यधिकरण समास द्वयोपपत्तिः कथमित्यत्राह । निष्कर्षेति - प्रकारमात्रवाचित्वविवक्षयेत्यर्थः - वैयधिकरण्यं, व्यधिकरणंसमासद्वय, उक्तसमानद्वयम् - तदर्थयोः साम्प्रदायिकत्वमाह शब्दकं इति

—

[[१२४]]

[[६६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

ई- ‘ऎण् पॆरुक्कन्नलत्तॊण्बॊरुळीऱिल वण्बुगऴ् नारणऩ्” ऎऩ्ऱुम्

मू

(सा।) “ऎण् पॆरुक्कन्नलत्तॊण्बॊरुळीऱिल वण्बुगऴ् नारणऩ्” ऎऩ्ऱु ऎरि यार् सॊल्लप्पट्टदु - “नारणऩ् मुऴुवेऴुलगुक्कुम् नादऩ्” ऎऩ्ऱु मूवुससासाÅ सॊल्लिऱ्ऱु - ऎङ्ङऩेयॆऩ्ऩिल्। ऎण् पॆरुक्कु ऎण्, ऎऩ् - पॆरुक्कु, ईH सायिऩुडैय

त्तैयुडैत्ताऩ - ३HS-CGमाऩवॆऩ्ऱबडि - अन्नलत्तु,

माऩ - ऒण्बॊरुळ्, e fAuqkक्कळाऩ ऎर्गळॆऩ्ऱबडि। इदु अवुरदुक्कु eUH । इप्पॊरुळ्गळै - ईऱिल वण्बुगऴ् ईऱु, अ। यऱ्ऱवऩ् ऎऩ्ऱु

पुगऴॆऩ्ऱु ङ्गळैक् काट्टुगिऱदु - इङ्गॆण्बॆरुक्कन्नलत्तॊण्बॊरुळैयुडैयवऩॆऩ्ऱु NTवुमागवुडैयवऩॆऩ्ऱबडि। इदु इप्पाट्टिल् अजीत्तै “” ऎऩ्ऱु रिक्कैयाले १९८४ इप्पडि ऎगळिरि सस सॊल्लुमिडत्तु ४ अक्षित्तै अरुळिच्चॆय्दुगॊण्डु पिऩ् FK त्तैप् पुरित्तरुळुगिऱार् - इदु F त्तिऩ् मॆऩ्ऱु तोऱ्ऱुगैक्काग।

[[६६]]

[[९९]]

नारायण

अनन्तज्ञाना-

पॊरुळ्,

(स।) पवुर् ऎऩिजि मरुळिच् चॆय्गिऱार् - ऎण्बॆरुक्कु नी - ऎण् ॥ पॆरुक्कु । अयिऩुडैयत्तैयुडैत्ताऩ - ३HKIAGमाऩवॆऩ्ऱबडि - अन्नलत्तु, ३१-

- ऒण्बॊरुळ्। ऒण् णमाऩ - ऎऴुक्कळै - रिसर्गळै, इदु अरिवु ऎदुक्कुम् ३४४०४इदुगळै ३७aमागवुडैयवऩॆऩ्ऱ पडि। ईऱिल, ईऱु, अरि करङ्गळाऩ वण्णङ्गळाऩ - पुगऴ्, णङ्गळैयुडैयवऩॆऩ्ऱबडि - “ऎ इप्पडिये मॆऩ्ऱु करुत्तु - इप्पडि ३Å सॊल्लि ३र्बुबुसत्तै Achiत्तरुळुगिऱार् नारणऩ् A ।

सया निऩ्ऱुगॊण्डु पुरत्तैयॆडुक्किऱार्

[[६]]

(सा।ए) ऎण्बॆरुक्कु तरिऩा। ३४ः३

यस्य स नारायण इत्यर्थः

(ऎi।fई) ऎण्बॆरुक्कन्नलत्तॊण्बॊरुळीऱिल वण्बुगऴ् नारणऩ् ऎण् १४ः पॆरुक्कु, : । qf - अन्नलत्तु, Heा—: । ऒण्बॊरुळ्, स्वप्रकाशतया विलक्षणा जीवाः

अत्राचिदुपलक्ष्यते

ईऱिल, ३ः

पुगऴ्, कः I

(सा।च्) ऎण्, ÜA - पॆरुक्कु, ३१AH - नलम्, अरिÆ: । अन्नलम् $

ई - ऎण् पॆरुक्कन्नलत्तऩाय्, पुरि

CCT, FACT:

स्वयं - प्रकाशतया विलक्षणं वस्त्वित्यर्थः - इत्थमुक्त्या जीवसङ्घ उक्तः - अचिच्चानेन लक्ष्यते - चिदचिद्वर्गाश्रयक

ऒण्बॊरुळ्।

३q:

ईऱु, ळिः । इल्, ३ळिऩः, वण्बुगऴ्,

:पू ४४

अथ तत्पुरुषार्थं प्रथमं शब्दमुपादायाह

नारणऩ् । ३७ कळि ३३ः

-मू - १५१११०६००६०१

मूलमन्त्राधिकारः

कङ्गना पूर्वापर समासद्वय अर्थमं

प्रदर्शितं। श्री हेयप्रत्यनीकत्व कल्याणैकतानत्वरूप DIoor उभयलिङ्गत्व (pi -

[[१२५]]

(सा।दी) [ITI] ६०० ६ठा

केला, तत्पुरुषसमासार्थं

नारायणपदकं उपादानं

६६००णी पश्चात्समासार्थ LG की।

birg@rorm] - समस्त

माऩ

कंम्मुळं

सप्तलोक - नारशब्दार्थ॥। उभयविभूति Gopi क्रङ्ग, स्वामी ॥ उपायत्वोपेयत्वं फलितार्थकथनम्। भी प्रथमाक्षर ग नमस् orgy रक्षकत्ववशीकार्य त्वोपयुक्त on उभयलिङ्ग चतुर्थिmpor प्राप्यत्वोपयुक्तविभूतिद्वयवैशिष्ट्य (puriis सिद्धिकं Git - हेयप्रत्यनीकेति - उभयलिङ्गत्वं गर्भितQ/Lorg/ सुबालोपनिषदादि “एष सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपाप्मा” इत्यादिsfCo० नारायण शब्दार्थं । उभयलिङ्गत्व अर्थ sunn

(सा।स्वा) नारणंा इति

७, समस्त

[[१]]

मण्डळं, सप्तलोक [i) Bio।

नारशब्दार्थभूतोभयविभूतिळकं (मुळं - कृष्ण, स्वामी - अयनशब्दार्थ प्राप्यत्वप्रापक्त्वाक्षिप्तस्वामित्ववान्

पूर्वापर, प्रथमद्वितीयशतकयोः - समासद्वयं सिद्धि

उपक्रम की साध्योपाय प्रसादनीय commui इत्यादिना उपायत्व प्राप्यत्वोपयुक्ताकार का शब्दल सिद्धिकी GG Com ? समासद्वय नारव्यापकत्व, नाराधारत्व सिद्धिismggaib, उपायत्वोपयुक्त हेयप्रत्यनीकत्वकल्याणगुणैकतानत्वpib, प्राप्यत्वोपयुक्त विभूतियोग optio सिद्धिकंcomu?ji - ० इति - शी, समासद्वयमंली

(सा।प्र) नारणऩ् मुऴु

इत्यादि - नारायणो नारशब्द-वाच्य-समस्त-लोक-स्वामीत्यर्थः -
नन्वयनशब्दात् कथं नाथत्व-प्रतीतिश् चेद् इत्थम् - ईयते ऽस्मिन्न् इत्य् अधिकरण-व्युत्पत्त्या भगवतस् सर्वाधारत्व-वाचित्वाद् अयनशब्दस्याधारत्वस्य च “एतस्य वाक्षरस्य प्रशासने गार्गि द्यावापृथिव्यौ विधृते तिष्ठत” इत्य्-आदिष्व् अन्तः प्रवेशनियमनपूर्वकत्वावगमात् तथाविधनियन्तुर्नाथत्वस्य चेतनेषु स्वस्य शरीरं प्रतिदर्शनात्तत्पुरुषसमासे अयनशब्दान्नाथत्वसिद्धिरिति भावः - नारशब्दार्थमाह - हेयप्रत्यनीकत्वेत्यादिना - परिच्छदम्,

(सा।वि) लढा नाथा। १५६०००, नारायणः, छु, समस्तानाम्

७०, सप्तलोकानाम् - pळा, स्वामी। अयन्तत्पुरुषार्थः । नन्वयनमिति स्वाम्यर्थको न भवति । क्थं नार इति तदर्थ इति चेन्न । ईयते प्रात्यत इत्ययनमिति कर्मव्युत्पत्त्याश्रयणे प्राप्यत्वप्रतीत्या नाथत्वप्रतीतेः

यद्वा, ईयते अत्रेत्ययनमित्याधारत्वप्रतीत्या

एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गिसूर्याचन्द्रमसौ विधृतौतिष्ठत” इति प्रशासनेन धारकत्व प्रतीतेः प्रशाशितुस्स्वामित्वेन लोके दृष्टत्वात्स्वामित्वसिद्धेः

[[६६]]

(सा।वि) prryग इत्यादिना - नारायणः कृत्स्नस्यापि लोकसप्तकस्यापि नाथ इत्यर्थः । पूर्वापर, प्रथमद्वितीयशतकयोः - अथ प्राप्यत्वप्रापकत्वौपयिकाकारजातं सर्वं नारायणशब्दबोध्यमित्युपपादयति हेयेत्यादिना । सुबालोपनिषदि “एष सर्वभूतान्तरात्मा अपहतपाप्मा” इति नारायणशब्दार्थत्वे नोभयलिङ्गत्वोभय विभूतियोगयोरुक्तत्वाद्गर्भितमित्युक्तम् -

[[१२६]]

मू - उभयविभूतियोग

।

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

गर्भितम् - देवीभूषणायुधपरिजन परिच्छदद्वारपालपार्षदादि भेदó

ris अनुसन्धेयri “कारणत्वमबाध्यत्वमुपायत्वमुपेयता ।

इति शारीरकस्थाप्यमिह चापि व्यवस्थितम् ॥”

माऩ

(सा।दी) अली बहुव्रीहिपक्ष उभयविभूतियोगं शाब्दम् । उभयलिङ्गत्वमार्थम् - तत्पुरुषपक्षी उभयpi शाब्दम् - शब्ली नारायण शब्द की बहुवचनविवक्षित Dior अवान्तरभेदpri देवीत्यादिवत् - देविळा, श्रीभूमिनीलादिका। पार्षद कुमुदादिकक्षा - आदि शब्दं लीलाविमूतिभेदसङ्ग्राहकम्। शारीरकाध्याय चतुष्टयार्थ पद सङ्क्षिप्त। कारणत्वमित्यादि), कारणत्वLDI६।१g/? प्रथमाध्यायोक्तLDIT GOT ब्रह्मणस्सकल जगत्कारणत्वम् - अबाध्यत्वं, द्वितीयाध्यायोक्तLDIT ब्रह्मणः सकलजगत्कारणत्वस्य बाह्यकुदृष्टिभिरविचाल्यत्वम् - उपायत्वं, तृतीयाध्यायोक्तं - चतुर्थाध्यायोक्तोपेयता च ढाळा शारीरकशात्रस्थापितon of अर्थचतुष्टयpuri & गर्भितQDoon।

देवीति - Que

शारीरक प्रधानार्थं विशिष्य सिद्धि

(सा।स्वा) नारशब्दं चेतनाचेतन कृत्स्नवाचक गुणकं वाचकQLDq बहुव्रीहि विभूतियोगं शाब्दurujib उभयलिङ्गत्वमार्थmruji, तत्पुरुषगी) उभय (pi शाब्द Gurm ५। पं दिव्यात्मानुबन्धिगुणविभूतियोगं सिद्धिकं चतुर्थ्यभिप्रेतकै ङ्कर्य लक्ष्यदेवीविग्रहतद्विशेषादिनां सिद्धिकं? गगन नारत्वरूपसामान्याकारतः गुणविभूतियोगं सिद्धि

“यदन्तस्थमशेषेण वाङ्मयं वेदवैदिकम्” ढाकी मन्त्रोत्कर्ष& प्रसङ्गिwnCBT? GTQC& Gl&uspri - कारणत्वमिति - शारीरकस्थाप्यमपि चेत्यन्वयः - कारणत्वरूप प्रथमाध्यायार्थं ‘नराज्जातानि’ इति व्युत्पत्त्या ? नर इति (क्ष?) यराहित्योक्तिमुखेन शोधकवाक्यार्थोक्त्या अबाध्यत्वरूपद्वितीयाध्यायार्थ (po अयनशब्देन उपायत्वोक्त्या उपायत्वरूपतृतीयाध्यायार्थ (pi अयनशब्दली

(सा।प्र) छत्रचामरादि पार्षदाः - गजाननजयत्सेनाद्याः भोगोपकरणादिरादि शब्दार्थः - सकलजगत्कारणत्वादीनां नारायणशब्दार्थत्वेऽपि तेषां शारीरके विस्तरेण प्रतिपादितत्वात्तदुपजीवनसम्भवान्नात्रविस्तरेण व्यवस्थाप्यन्त इत्याह। कारणत्वमित्यादिना ।

(सा।वि) गर्भितमिति - “एष सर्वभूतान्तरात्मा अपहतपाप्मा” इति सुबालोपनिषदि अन्तरात्मत्वरूपं नारायणशब्दार्थमुक्त्वा नारशरीरकत्वप्रयुक्तदोषाभावस्याप्युक्तत्वात् “दिव्यो देव” इति प्रकाशाश्रयत्वादि कल्याणगुणाश्रयत्वस्याप्युक्तत्वादिह तत्प्रत्यभिज्ञानात्तद्गर्भितमिति भावः इदं रक्षकत्वादावुपयुज्यते । चतुर्थ्या कैङ्कर्योद्देश्यत्वेन उभयविमूतिवैशिष्ट्यस्य चेहानुसन्धेयत्वेन तदपि गर्भितमिति भावः वक्ष्यमाणनारायण शब्दव्युत्पत्तिभेदेषु कारणत्वा दयश्शारीरकाध्यायचतुष्टयप्रतिपाद्याश्चत्वारोऽर्थास्सङ्ग्रहेणेह सिद्ध्यन्ति। ते च तत्र तत्रानुसन्धेया इत्यभिप्रेत्याह - कारणत्वमिति

(सा।सं) अनुसन्धेय ji sir इति - नारशब्दबहुवचन विवक्षितत्वेन तदवान्तर भेदस्सर्वोऽपीहानुसन्धेय इत्यर्थः

शारीरकाध्यायचतुष्टयार्थोऽपि नारायणपदे अन्तर्गत इत्याह - कारणत्वमिति ।

मूलमन्त्राधिकारः

[[१२७]]

मू - “ज्ञानानन्दामलत्वादि” नी भट्टां नित्य की ६० प्रतिपादितम् इन्द्री -

“सृष्ट्वा नारं तोयमन्तस्स्थितोऽहं येन स्यान्मेनाम नारायणेति ।

आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वैनरसूनवः । ता यदस्यायनं पूर्वं तेन नारायणः स्मृतः ॥’ इत्यादिकं

तत्त्वान्तरं ८६१५ कंळं उपलक्षण GILD

[[९९]]

“नरज्जातानि तत्त्वानि नाराणीति ततो विदुः । धान्येवचायनं तस्य तेन नारायणः स्मृतः ॥ इत्यादि सिद्धम् -

कारणत्वं सिद्धम् - नरशब्द ॐ ॐ अविरोघं सिद्धम् । अयनशब्दलंलीं

(सा।दी) GTTEJIE/CTQluगगी? “नराज्जातानि” ढग नारशब्दमुं शोधकवाक्यार्थं सिद्धिकं GoGo Gum करणव्युत्पत्तिun ू उपायत्वं, कर्मव्युत्पत्ति उपेयत्वं सिद्धम् - अर्थQILD। नारायणशब्दार्थLDIT B भट्ट ूQ]ofsQ&ijupri - @mळं इत्यादि - शीलं नारायणशब्दार्थ विषय DITT स्मृतिवचन♚ली ल♚ा विरोध । समाधानं

सृष्ट्वा नारमिति अर्थ -

नारायणशब्दार्थविषय [DIT तस्यान्तस्स्थितोऽहम्। येनान्तरवस्थानेन मे नारायणेति नाम स्यात् ढाङ्ग की। कं नरसूनवः ढाळा मुंलीं नरशब्दम् । “जह्नुर्नारायणो नरः” १६०) नारायण

।

ऎऩ्गैयाल्

मुंली इत्यादि

नारं तोयं सृष्ट्वा

वाराह वचनम्

सॊल्लुम्

(सा।स्वा) कर्मणि व्युत्पत्त्या प्राप्यत्वकथनेन तुरीयाध्यायार्थ (pi सिद्ध॥। लं। Qzmjio नारायणशब्दार्थ QILD ६गकी / ८०G Com ? मन्त्रविवरण प्रवृत्त भट्टां अष्टश्लोकी कारणत्वोभयलिङ्गत्वादिनाÈ

@gwomb इति - नारायण शब्दार्थons प्रतिपादित - @ing बहुव्रीहि तत्पुरुषसमासद्वयलं सर्वव्यापकत्व सर्वाधारत्वादिकृत्स्नार्थं सिद्धिकी GGLon? Gung, “आपो नारा” इत्यादि प्रमाणri१८६fCo० नारशब्दवाच्या द्रूपवस्तुमात्रव्यापकत्वं नारायणशब्दार्थLDIB मा विरोधिuCH? ढाङ्ग (५\ÈQFui - इति ।

माग

विषयसप्तमी

(सा।प्र) अस्यार्थस्य साम्प्रदायिकत्वमाह । @@gm इत्यादिना - ननूभयविभूतेर्नारशब्दार्थत्व कीर्तनमप्रामाणिकम्। “आपो नारा” इत्यादिषु केषाञ्चिदेव तदर्थत्वोक्तेरित्याशङ्कय"चेतनाचेतनं सर्वं विष्णोर्यद्व्यतिरिच्यते। नारं तदयनं च” इत्यादि विशेषवचनानुरोधात् “आपो नारा इत्यादेः” एवोपलक्षणत्वमङ्गी कार्यमिति दर्शयन् बहुव्रीहि प्रदर्शनफलमयनशब्दार्यं चाह - सृष्ट्वेत्यादिना

१ (सा।वि) नारशब्दार्थमाह -

इत्यादिना - अपां नारत्वं कथमित्यत्रोक्तम् ? आपो वैनरसूनवः, नरः परमात्मा तत उत्पन्ना इत्यर्थः ‘अप एव ससर्जादौ” इत्युक्तेः इह वचनान्तरानुरोधाद्ग्रहणं तत्त्वान्तराणामप्युपलक्षणमित्याह - G♚ इति - ननु सृष्ट्वा नारं तोयमन्तस्स्थितोऽहम् । -

(सा।सं) इह, नारायणपदे । चापीत्येकाव्ययपदम् - व्यवस्थितम्, विवित्ततया प्रतिपादितम् उक्तार्थानामभियुक्तसम्मतमाह - @gmó इति तत्र प्रथमं बहुव्रीहि समासार्थप्रदर्शकवचनैः कारणत्वादिबोधकतामस्योपपादयति । शीलं इत्यादिना

[[१२८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - ८५५ बहुव्रीहि समास (मान) निर्वचन की “नराज्जातानि तत्त्वानि” । नारशब्दार्थं GFmonswn महोपनिषत्प्रभृति flugu ब्रह्मेशानादि सर्व song unp नारायण_०१६०Lw सर्वविधकारणत्व (pio अयनशब्द “ईयत इत्ययनम्” ६७६गळी कर्मव्युत्पत्तिwno शय♚om व्याप्य१८ Ww सर्वव्यापकत्व (pi शकिन्तु उपयुक्त noor -

(सा।दी) नारायण शब्द कुङ्कीङ्ग बहुव्रीहि समासार्थप्रदर्शनवचन (rism) नारायण विषयसर्वविधकारणत्वं सूचित। बहुव्रीहि । FILकी - महोपनिषदित्यादि । । “एकोऽह वै नारायण आसीन्न ब्रह्मानेशानः” इत्यादिuni mulgaon

(सा।स्वा) नारायणशब्दविषय शब्दमुपलक्षणतया सर्वतत्त्वपर

इत्यादि प्रमाण

[[९९]]

नारायण

“नाराणामयनत्वाच्च नारायण इति स्मृतः ऎऩ्गिऱ ऎऩ्ऱु सॊल्लुगैयाले

[[९९]]

षष्ठीतत्पुरुषगी “नारो नराणां सङ्घातस्तस्याहमयनं गतिः” ढा कारणत्वबोधक कीं कारणत्व pii अबाध्यत्व ग विरोधिung? “नराज्जातानितत्त्वानि नाराणीति ततो विदुः । धान्येव चायनं तस्य तेन नारायण स्स्मृतः Tom बहुव्रीहि समासनिर्वचन लं कारणत्वं बोध्य Dung “धान्येव चायनं तस्य” ढाङ्ग अकलना अयन

ढङ्ग की अर्थ GGm ? ईश्वर ६०६ के कली कङ्का प्राप्यत्व? अयन शब्द मीयते व्याप्यत व्यापकत्वलाभार्थQILD) परस्पर प्रतिघात

अ]ळ(६)Èं अयनशब्दार्थLDITI वासस्थानत्व इति कर्मणि व्युत्पत्त्या व्याप्यपरLouis GIT रूपस्वभावलंल व्यापकत्व (pi BLTH ? ( i - २ इति प्रमाणबलंलंल व्याप्यतै सिद्धिं तदुपयुक्ताति सूक्ष्मत्व

अन्यथानुपपत्त्या

शक्र

(सा।प्र) महोपनिषत्प्रभृतीति। “एको ह वै नारायण आसीन्न ब्रह्मा नेशानः” इत्यादिः महोपनिषत् - “तदणुं समभवत्तत्र ब्रह्मा चतुर्मुखो जायत। सोऽग्रे भूतानां मृत्यु मसृजते “त्यादिः प्रभृतिशब्दार्थः नारपदस्याप्यर्थान्मृप्रत्ययान्तत्व स्फोरणाय नराज्जातानीत्युदाहृतम् -

(सा।वि) ता एवास्यायनं पूर्वमिति कार्यकालीनजलमध्यस्थत्वस्यैव प्रवृत्तिनिमित्तत्वोक्तेः कथं तत्त्वान्तरोपलक्षणतया व्याख्यात इति चेदित्थम् - पञ्चीकृतानामेवापाम् अधिकरणत्वेन"नराज्जातानि तत्त्वानि” इति वचनान्तरानुसारात्तथा व्याख्यानोपपत्तेः - अत्रैवनारशब्दे जगत्कारणत्वं सिद्ध्यतीत्याह । Dig बहुव्रीहीति । महोपनिषदि ‘नब्रह्मानेशानः इति प्रलयदशा प्रतिपादक श्रुतौ ब्रह्मेशानादीनां निषेधेन नारायणमात्रावस्थानोक्त्या तत्र ब्रह्मेशानादि कारणत्वं सिद्धमिति भावः

[[९९]]

(सा।सं) “एको ह वै नारायण आसीत्” इत्यादिकामहोपनिषत् - प्रभृतिशब्देन “त्र्यक्षरशूल पाणिः पुरुषो जायत तत्र ब्रह्मा चतुर्मुखो जायत” इत्यादि गृह्यते - सर्वविधेति - नराज्जातानीति पञ्चम्या हेत्वर्थकतया तस्य सङ्कोचका भावात् - निमित्तोपादानादि सर्वविधकारणत्वमपि “तदैक्षत। ब्रह्मवनम्” इत्यादि श्रुतिसिद्धमिहापि सिद्ध्यतीत्यर्थः - श्रुति सिद्धसर्वविधकारणत्वनिर्वाहकमन्तर्यामिता प्रयोजकमयनपद प्रति पन्नाकारमाह अयनशब्दलंली इति - ईयते इति । व्याप्यत इत्यर्थः - एवं कर्मणि व्युत्पत्तौ व्यापनक्रियाकर्मत्वस्य नाराणां लाभात्। “अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्य नारायण” इति श्रुति प्रतिपन्नव्यापकत्वसिद्धिः ।

।

मूलमन्त्राधिकारः

[[१२९]]

मू - निरतिशयसूक्ष्मत्व - नाना “ईयते अस्मिन्” नढाकील अधिकरण व्युत्पत्ति

“नाराणामयनत्वाच्च नारायण इति स्मृतः ।

नारस्त्विति सर्व पुंसां समूहः परिकीर्तितः ॥ गतिरालम्बनं तस्य तेन नारायणस्स्मृतः ।

नारो नराणां सङ्घातस्तस्याहमयनं गतिः ।

(सा।दी) नाना इत्यादि। २५ सर्वविधकारणत्वादिना अवऩिडत्तिले सत्तुक्कुम् सॊल्लुगैयालॆऩ्ऱु करुत्तु

ईयतेऽस्मिन् m नाराणामयनQLD। T

षष्ठीसमास परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः परपदलिङ्गवत्वे अयनशब्द नित्यनपुंसकonsum) नारायणशब्दं नपुंसक Coon तत्पुल्लिङ्गत्वQLD Goor? नाराणामयनत्वाच्चेत्वादिwni - @ig नामनिर्वचनवचन [r]।]६) ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्

षष्ठीसमासorror नारायण शब्द पुल्लिङ्ग Loins ऋषिका

य

माग

rif

(सा।स्वा) सिद्धिकं ६०५० परस्पर प्रतिघात - कर्मव्युत्पत्ति व्यापकत्वम् सिद्धिलंzggio अल व्युत्पत्ति नियमेन Jo२GGLon ? सृष्ट्वा नारं तोयमन्तस्थितोऽहं अयनशब्दानं अधिकरणव्युत्पत्ति की? Tummit। QQनान्ना इति g व्युत्पत्ति ईयते ढाकास्थितिवाचिwn नार ॥ ८६० Gr स्थित्याधारDI& २ सिद्धिकं आधेयत्वं बाधित Down स्थितिव्यापन♚ल पर्यवसि। व्यापकत्वं लभिलं। Qug बहुव्रीहि समासं

ग ूगल सर्वाधारत्वं लभिऊं? नाराणामयन GLD की षष्ठीतत्पुरुष गी लभिकङ्ग परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः नपुंसकलिङ्गं प्रसङ्ग ढांা(५È Guri - नाराणामयनत्वाच्चेति तस्मादिति । -

ऱु

क्

मा

(सा।प्र) अधिकरणव्युत्पत्ति इति । अधिकरणस्यैवाधारत्वात् सर्वाधारत्वस्य च “आधिकारभूतं सर्वस्याप्य् अणीयांसम् अणीयसां” इत्यादिभिरन्तः प्रवेशपुर्वकत्वावगमात्
तदनुरोधेन सूक्ष्मत्व–व्यापकत्वयोस् सिद्धिर् इति भावः।
एवं बहुव्रीहिसमासार्थं सफलं प्रदर्श्य तत्पुरुषे नारायणशब्दस्यार्थान्तरमयनशब्दस्य गतिवाचि धातौ भावकर्मणोः करणाधिकरणयोश्चेति विहित लुडन्ततया व्युत्पत्तिं च प्रदर्शयन्तत्फलभूतानि सर्वाधारत्वोपायत्वोपेयत्वानि तदुपयुक्तागुणाश्चानुसन्धेया इत्याह-नाराणामित्यादिना - अयनं, उपायः - गतिः, उपेयः

नाना, कारणत्वव्यापकत्वादयः।

(सा।वि) निरतिशयसूक्ष्मत्वमिति - अणुभूतजीवाद्यनुप्रवेशसामर्थ्यम् - तत्पुरुष पक्षेऽपि जगत्कारणत्वं सिद्ध्यतीत्याह

नाना इति । ईयतेऽस्मिन् इति व्युत्पत्त्या सर्वकार्यस्थान प्रतीते स्सर्वोपादानकारणत्वसिद्धिरिति भावः । ईयते प्राप्यत इत्ययनमिति कर्मव्युत्पत्त्या गतिरुपेयः । ईयते अनेनेति करणव्युत्पत्त्या आलम्बनमुपाय इति गतिरालम्बनमिति वचनतात्पर्यम् (सा।सं) अन्तर्व्याप्त्युपयोगि सूक्ष्मत्वं तच्च प्रतिघातानर्हत्वम्। अधिकरणव्युत्पत्तौ - ईयते आधीयत इत्यर्थः

आत्मधार्ये शरीरे आत्मनः स्थितिव्यपदेशवद्विश्वाधारस्य विश्वस्थिति वचनं विश्वशरीरक सिद्ध्युपयोगीति ध्येयम् । एवं बहुव्रीहि समासपक्षे अयनशब्दस्य प्रमाणव्युत्पत्तिभ्यां सिद्धार्थो निरूपितः । अथ तत्पुरुष पक्षे तस्य ताभ्यां सिद्धार्थो निरूप्यते । नाराणामित्यादिना । गम्यते अनेनेति गतिः गम्यते इति गतिरिति क्रमेणव्युत्पत्ति द्वयं सूचितम् उपायोपेयभावार्थगतशब्देन द्विरुपात्तेन -

तदा नाराणामाधारत्वसिद्धिः

[[१३०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - तेनास्मि मुनिभिर्नित्यं नारायण इतीरितः ।

नारशब्देन जीवानां समूहः प्रोच्यते बुधैः । तेषामयनभूतत्वान्नारायण इहोच्यते । तस्मान्नारायणं बन्धुं मातरं पितरं गुरुम् ॥

निवासं शरणं चाहुर्वेद वेदा (न्त) ङ्गपारगाः ॥”

इत्यादिनjuqCw तत्पुरुष समास LDT ६OT निरुक्तिबल “रीङ्खये” ननकील धातु " र”

स्वरूपविकार

६० अयनशब्दं पुल्लिङ्गम् - @ig क्षयिष्णु-२६०१ अचित्पदार्थ नं० ५

म्ं CouLG स्वरूपविकाररहित] [D] ६०१ चेतनवर्ग ००५ नगनैकादि शब्द Cur

नारशब्दकळा अर्थाß सर्वेश्वर L उपायत्वोपेयत्व-

न समास [६०] नरशब्द भी समूहां ८६० ६७ -

(सा।दी) प्रयोगिžnsuri पुल्लिङ्गत्वं सिद्धQuote - नी तत्पुरुषपक्ष &LLB६orm]]$åङ्ग कं अयन सर्वाधारत्व॥कक्षा सिद्धिलं

न, रः, नरः ढाळा, नराणां समूहो नारGILDO

रीङ्खये Quorm Iri की - रीयत इति रः ढाङ्गळे,

व्युत्पन्न नारशब्दं

लब्धार्थकथनम् - निरुक्तेऽतिआर्षनिरुक्तबल♚Su

पुल्लिङ्गत्वQom लङ्क। - “नारो नराणां सङ्घातस्तस्याहमयनं गतिः” । निर्वचनं २G Com ?

(सा।स्वा) नरसम्बन्धिनो नारा ढाळाङ्की व्युत्पत्ति

नरशब्दं नराज्जातानि तत्त्वानि ढाका की

Cur

ऎऩ्ऱु परमात्मपरी ॐ परमात्मबहुत्वं LTC ? शनी मनुष्यवाचि

बाधित नारो नराणाम् ढाळा बहुवचनं देवाद्यायतनत्व(pubinous प्रसङ्गिuram ? अयनशब्दस्य व्यापकत्वार्थत्वे तत्पुरुषी बहुव्रीह्यपेक्षया अधिकार्थलाभाभावाद्वैयर्थ्यpi प्रसङ्गिung?

षष्ठीतत्पुरुषनिर्वचनमुंली बहुव्रीह्यपेक्षया अधिकार्थलाभ सार्थक्यQLD B

।

इति - छ,

(सा।प्र) निरुक्तिबललं इति । उपात्तवचनेषु पुल्लिङ्गत्वप्रदर्शनादित्यर्थः, रीङ्खय इत्याद्यस्य धातोः (सा।वि) नारो नराणां सङ्घात इत्यत्र अयनमित्यस्य गतिरिति विवरणम् - अत्र तत्पुरुषपक्षे अयनशब्दस्य नित्यनपुंसकत्वात्समासेऽपि परवल्लिङ्गद्वन्द्वतत्पुरुषयोरिति नपुंसकेनैव भाव्यम् - कथं पुल्लिङ्गत्वमित्यत्र निरुक्तिवचनेषु पुल्लिङ्गनिर्देशात्पुल्लिङ्गत्वमित्याह । तत्पुरुषसमास Longgu इति - नारशब्दोजीववाची सन् स्वाधीनत्रिविधचेतनाचेतन स्वरूपस्थिति प्रवृत्ति भेद एवायनशब्द व्युत्पत्तिभेदेन सर्वचेतनानां भोग्यभूत उपायभूत आधारभूत इति प्रतीत्युपयुक्तो भवतीत्याह । Divg रीङ्खय इत्यादिना । नरशब्दस्याचेतनभिन्नचेतनपरत्वे अचेतनाधारत्वं न सिद्ध्यतीत्याशङ्कय ़

(सा।सं) अयन शब्दस्य करणे कर्मणि च व्युत्पत्ति सिद्धार्थद्वयमुक्तम् - आलम्बनम्, उपायः - गतिशब्दायन शब्दयोः स्थान प्रमाणेनाप्यैकार्थ्यं सूचयत्तत्पुरुषपरं वचनं नारशब्देनेति । निरुक्तिबल♚ इति। यद्यपि परवल्लिङ्गन्द्वन्द्वतत्पुरुषयोरिति नपुंसकत्वमेव वाच्यम् - तथाप्यस्यामार्षेयनिरुक्तौ पुल्लिङ्गतयानन्यथासिद्ध प्रयोग प्राचुर्यात्पुल्लिङ्गत्वमेवेति भावः । अथ नर नार अनशब्दानां प्रकृति प्रत्ययार्थपर्यालोचनया इमे अर्थाः प्रतिपन्ना इति प्रतिजानीते इत्यादिना शं, तत्पुरुषसमासपक्षे रीतये इत्यस्माद्धातोर्ड प्रत्ययात्नार इति शब्दः रीयते इति रः

नरीयते इति नरः । -

मू

[[१]]

मूलमन्त्राधिकारः

०८/१३१

नारशब्दल तुं नरसमूह (६५) कण्ठ अयनं नग की थी♚ॐ स्वाधीनत्रिविधचेतनाचेतनस्वरूपस्थितिप्रवृत्तिभेद ६७००१७६२१६० नरशब्दवाच्या ६०] त्रिविधात्मा कं समूह/i][६] कंळं अपेक्षितहेतुquaris, स्वयं भोग्यतैwn Go उपेय (puri,

“विष्ण्वाधारं यथाचैतत्त्रैलोक्यं समवस्थितम् ।

यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ॥

इत्यादिकाfljulqCw आधार (कङ्की

LLB। नÈ। Gorusof६) ? “इण् गतौ”

नाग की धातुवि, ईयते अनेन । अयनशब्द श्री करणव्युत्पत्तिwn६० ईश्वरा उपायomrajii, ईयतेऽसौ, कर्मव्युत्पत्तिwn) उपेयomujii, ईयते अस्मिन्, नाकी अधिकरण व्युत्पत्ति आधार(yoomiß Com♚। “अयपय गतौ” की धातुएं

अयनपदं निष्पन्न॥

(सा।दी) गढ - विष्ण्वाधारमिति । विष्णुराधारो यस्य तत् - अयनशब्द

प्रश्नपूर्वकLDIT विवरि श्री।

ऎऩ्ऱु

“अयते निखिलान्नारान्” ढाळ निर्वचित उपायत्वोपेयत्वं तदुपयुक्त गुण (सा।स्वा) तत्पुरुषगी आधारत्वाद्यर्थालाभं

अर्थसं

गण इत्यादिuni - अयपयेत्यादि

तु कुम्भ शां पद की ढं करुत्तु। इप्

। GGLD? अयनशब्दम् ईयते व्याप्यते

ढाङ्ग। कर्मणि व्युत्पन्नuDI की ईश्वरानं व्याप्यत्व (pii, नारा is (C) कं (g व्यापकत्व (pi प्रसङ्गिung? @ व्युत्पत्ति उपायत्वोपेयत्वाधारत्वार्थत्रयलाभ दुर्घटorm? ढाकी अभिप्राय

ढाङ्ग

शङ्किकं कीprii - Trimbu) इति - उत्तर Giri - इण्गताविति - गतौ, प्राप्तौ Tuq - अधिकरण व्युत्पत्ति धातु आसनपर ६५। इण् गतौ की धातु ऎऩ्ऱबडि

GILD। लं। Quq निष्पन्नonळी “अयते निखिलान्नारान्” ढाढगळी निर्वचनं विरोधिGBT? इण् धातु परस्मैपद LD? GTQQuini - अयपयेति अय धातु आत्मनेपदि अयते ढाणकी निर्वचनं तदभिप्रायकलं -

या

(सा।प्र) कर्तरीक्याणादि कडप्रत्यये डित्यभस्याप्यनुबन्धकरणसामर्थ्याट्टेरिति टिलोपे र इति पदं नश्वराचिद्वाचि भवेदित्यर्थः उपायवाच्ययन शब्दसामर्थ्यान्नारपदस्य चेतनपरत्वस्य वाचनिकत्वात्तत्पुरुषपक्षे नारायणशब्दादचिदाधारत्वं न सिद्ध्येदित्यत्र अर्थात्तदप्यनुसन्धेयमित्युपपादितम् । विष्ण्वाधारमित्यादिना

एवं च “अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्य नारायणस्स्थितः

(सा।वि) त्रिविधजीवाधारत्वे बद्धाधारत्वस्यापि सिद्ध्या प्रकृत्याधारत्वं च सिद्ध्यतीत्यभिप्रेत्य विष्ण्वाधारतया लोकत्रयमाविश्येत्युक्तम् - तदपि “अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्य नारायणस्स्थितः” इति श्रुतिसिद्धान्तर्व्याप्तिबहिर्व्याप्ती अपि -

(सा।सं) नराणां समूहो नारम् । ढाढा की इत्यन्तोक्तार्थस्य साम्प्रदायकत्वं वदन् अयनशब्दसिद्धोपायोपेयत्वयोरुपपादकमाधारत्वे प्रमाणं दर्शयति - स्वाधीनेति - ’ अन्नादोवसुदानः यमेवैष वृणुते” इत्यादिभिः उपायत्वेन सिद्धस्यापि । “कं ब्रह्म खं ब्रह्म सुखं त्वमेव” इत्यादिना स्वभावतो विपुलतम भोग्यत्वावगमादुपेयत्वमिति भावः । आधारत्वप्रकार उक्तः । यो लोक इति कथमेकस्यैवायनपदस्यानेकार्थतेति

। । शङ्कां व्युत्पत्तिभेदादेकोऽपि धातुरनेकार्थ इति दर्शयन्परिहरति - Tri/CG) इत्यादिना । अयते निखिलान्नारानित्युक्तविधया अस्य धात्वन्तनिष्पन्नत्वेऽप्युक्तनिर्वाह प्रकारस्सन् इत्याह । अयपयेति ।

[[१३२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - ६१ उपायत्वोपेयत्वादि ५०६०५५ उपयुक्त Dior सौलभ्य ( परत्व (po Dris सिद्धम् अयनQD६orm) वासस्थान Loni riGung बहुव्रीहिसमास ६० अन्तर्व्याप्तिuji, तत्पुरुष बहिर्व्याप्ति Companji अनुसन्धिunis।in - @miळं श्रुतिसिद्धम् - (सा।दी) सिद्ध/i][B] नागकी - @ उपायत्वेत्यादिwn - अयनशब्दं वासस्थानवाचि wri बहुव्रीहिसमास कुंलीग्री० शब्दं वासस्थानवाचिurb

ईश्वर

चित् ।

नारायणशब्द

[[१]]

अन्तर्व्याप्तिबहिर्व्याप्ति८६ Campoori - अयनQLD इत्यादि - आत्माour Cou धार्य Lori धारकLDIT BITDC शरीरं वासस्थानी sumi आधार कुङ्किं वासस्थान किं भेदं सिद्धम् Qu अयनशब्दं वासस्थानवाचिurung/ तत्पुरुषगीळं बहुव्रीहि

अचित्कं बहिर्व्याप्त्यन्तर्व्याप्ति GoGo sum) नराज्जातानि ढाढग की ल नारशब्दव्युत्पत्ति नाय नारस्त्विति ढाङ्ग की व्युत्पत्ति@LTT) नारशब्द

कैयाले इवैयिरण्डुम् ताऩुण्डो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् GOLD - “अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्यनारायणः स्थितः”

या

इवैयिरण्डुमॆऩ्ऱु

(सा।स्वा) Qing अयनशब्द की उपायत्वं वाच्य सिद्धिकी GCorr? अर्थपञ्चकाधिकार मुंली नारायणशब्द परत्वसौलभ्यमनुसन्धेयQILD G। विरोधि ?

Que

[[१]]

GTंেग) ClÈQ&ui&pri - उपायत्वेति सिद्धम्, अर्थसिद्धQLD - अर्थपञ्चक अर्थसिद्धार्थकथनं विरोधअयनशब्द लङ्का कङ्क उपायत्वाद्यर्थलंलं तत्पुरुषसमासं, Blqorgi बहुव्रीहिसमासं दुर्घटना ? अयनशब्द किं व्याप्यार्थñली बहुव्रीहि उपायत्वाद्यर्थी तत्पुरुषाएं ॐ) एकार्थीं समासद्वय@Duro वैरूप्यं प्रसङ्ग ? भी अयनपदं वासस्थानपर miis GITTG) बहुव्रीहितत्पुरुषसमासद्वयवत्

। बहुव्रीहि नार/कक्षा वासस्थान LDLDING बाधितार्थकत्वं प्रसङ्गिurm? बहुव्रीहिuji अन्तर्व्याप्तिफलितै Bur तात्पर्यार्थबाध

ग) Gun बहुव्रीहि तात्पर्यार्थप्राधान्यpib, तत्पुरुषनी) वाच्यार्थप्राधान्य विरूपंा? ढाङ्ग Gujpiri। अयन इति - एकार्थकायनशब्द श्री समासद्वयpळं उभयत्रापिफलितार्थप्राधान्य (suno वैरूप्या अन्तर्व्याप्तिबहिर्व्याप्तिरूपार्थद्वय प्रमाणान्तरं स्फुटप्रतिपन्नं मन्त्रकुङ्किंल AC तात्पर्यं कल्पिकं ? प्रमाण CLIT? Gas Giri - Du

Qळं इति - शुकं अन्तर्व्याप्ति

(सा।प्र) इत्याद्युक्तान्तर्बहिर्व्याप्ति समासद्वयेन दर्शितेति अप्यनुसन्धेय इत्याह । अयनमित्यादिना । (सा।वि) बहुव्रीहितत्पुरुषसमासाभ्यां सिद्ध्यत इत्याह - अयनम् इति

(सा।सं) उपयुक्तonoor इति - सुलभो न चेन्नोपायस्यात् - परो न चेन्नोपेयः स्यादिति भावः बहुव्रीहिसमासपक्षे अयनशब्देन कर्मणि व्युत्पत्त्यैव अन्तर्बहिश्च व्याप्तिसिद्धिरिति स्वसिद्धान्तः अत्राभियुक्तनिर्वाहान्तरमाह । अयन GILD इति - अधिकरण व्युत्पत्त्यभिप्रायेण वासस्थान Lori इत्युक्तिः बहुव्रीहावन्यपदार्थस्य भगवतस्तिलतैलवन्नारेष्वाधेयत्वम् -

मू - अन्तर्व्याप्ति

मूलमन्त्राधिकारः

? नानीं गं

[[१३३]]

कलङ्का ल♚लक - बहिर्व्याप्तिwrong? - कलन्दु निऱ्कै विभुकङ्कण कालादिकं बहिर्व्याप्ति -

(सा।दी) ढाङ्गली श्रुति । व्याप्तिका स्वरूप joguni अन्तर्व्याप्ति इत्यादिum)। बहिर्व्याप्तिकं अर्थons विभुकंsruji व्यापिलं की (कं

(सा।स्वा) ईश्वरकं ऊं ८०G Com ? निरवयव बहिर्व्याप्ति; बहिः प्रदेशसम्बन्ध

बहिर्व्याप्तिसिद्धिung?

बहिर्व्याप्ति GlFrróाग। nGuor?

बाधितैunsng? ढाङ्ग

अणुत्वेन

LL ईश्वरकं -

विवक्षितं CILIT♚ -

जीवस्वरूप अन्तर्व्याप्ति LGg? ? अन्तर्व्याप्तिकथना - अन्तर्व्याप्ति इत्यादिना - Que कालादिविभुपदार्थ if ० ईश्वर/कं५ बहिर्व्याप्ति - विभुकङ्काळा इति - नारायणमणीयांसQDorm

@pri

(सा।प्र) नन्वणुविभ्वोरन्तर्बहिः प्रदेशाभावात्तेष्वन्तर्बहिर्व्याप्तिर्नयुक्तै इत्यत्र “बहिरन्तश्च तद्व्याप्तिस्तत्र यत्रोभयं भवेत् । विभोरणोश्च न बहिर्नान्तस्तस्मान्नसातयो। विभोर्नच्छिद्रमणुना नाणुनां विभुना च तत् । यथा प्रमाणं सम्बन्धमात्रमेव तयोर्भवेत्” इत्युक्तरीत्या विभ्वणुनियमनोपयुक्तं सम्बन्धव्यतिरेकेणान्तर्बहिर्व्याप्तीनस्त इति तयोस्स्वरूपं प्रदर्शयन् ‘अणोरणीयान्” इत्यादेः तात्पर्यञ्चाह । अन्तर्व्याप्तीत्यादिना

(सा।वि) नन्वणुविभ्वोर्बहिरन्तः प्रदेशाभावात्तेष्वन्तर्बहिर्व्याप्तिर्न युक्तेत्येन “बहिरन्तश्च यद्व्याप्तिस्तत्र यत्रोभयं भवेत् । उभयं, बहिःप्रदेशान्तः प्रदेश इत्यर्थः - विभोरणोश्च न बहिर्नान्तस्तस्मान्न सा तयोः । विभोर्नच्छिद्रमणुना नाणूनां विभुना च तत् । यथाप्रमाणं सम्बन्धमात्रमेव तयोर्भवेत्” इत्युक्तरीत्या विभ्वणुनियमनोपयुक्त सम्बन्धव्यतिरेकेणान्तर्बहिर्व्याप्ती न स्त इति वदन् तयोस्स्वरूप प्रदर्शनपूर्वकं

“अणोरणीयान्” इत्यादेश्तात्पर्यञ्चाह । अन्तर्व्याप्ति

एतत्पदार्थमध्ये कृळाग, स्वात्मानं । @ं, नास्तीति

इत्यादिना इवैयुळ्ळविडत्तिल्, यथानवदेत्तथा - ♚, संश्लिष्य स्थितिः - लय गाधी, एतदभावस्थलेऽपि - ig, सर्वत्र -, स्वस्य विद्यमानत्वं बहिर्व्याप्तिः । विभूनां तु बहिर्व्याप्तिर्न सम्भवति-

५०♚म्।

(सा।सं) अन्तर्व्याप्त्यभिव्यञ्जकम् । तत्पुरुषसिद्धं त्वाधारत्वं भगवतो बहिर्व्याप्त्यभिव्यञ्जकमिति तेषामाशयः । ननु सर्वेभ्योऽणीयसो जीवस्यान्तर्देशाभावात्कथमन्तर्व्याप्तिः ? बहिर्व्याप्तिश्च केत्यत्राह अन्तरिति - निरवयवे अधिकरणभेदस्सावयवे अधिकरणभेदो अवयवभेदश्च नाहीं इति शब्देन विवक्षितः - लङ्का लिङ्क इत्युक्त्या “न तदस्ति विना यत् स्यात्” इत्युक्तविधया प्रत्यवयवं प्रत्यधिकरणं सदाऽविनाभावलक्षणः संसर्गविशेष एवान्तर्व्याप्तिरित्युक्तं भवति इत्यस्य स्वसम्बन्धेनैव स्वरूपादेर् यत्नस्य च निर्वाहकत्वेन वर्तनमित्यर्थः इत्येतावतैवालम् - ६rri√( इति च सङ्कोच व्यवच्छेदार्था तर्हि विभुकालादौ तद्रहितप्रदेशाप्रसिद्धेः कथं बहिर्व्याप्तिरित्यत्राह - विभुकङ्कण इति ।

[[१]]

निऱ्कै

इल्लादविडत्तिलुम्

[[१३४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - “नारायणमणीयांसमशेषाणामणीयसाम्”

अन्तर्व्याप्तिकण्ठ अनुगुण LDToor प्रतिघातानर्हत्वम् । अं/ अणुपरिमाणत्व १०६। गळं उपाध्यवच्छेद worm/ सूत्रभाष्यादि सिद्धम् -

(सा।दी) बहिःप्रदेश - अन्तर्व्याप्ति

इत्यादिunri G

“नारायणमणीयांसम् - अणोरणीयान् "

अणु कङ्क (कं

अणोरणुत्वमन्तर्व्याप्त्यौपयिकप्रतिघातानर्हत्वपरम्

अन्तः

प्रदेशाभावात् ढाङ्ग६०५ - ईश्वरविषया “अणीयान्व्रीहेर्वा” इत्यादि श्रुति TIME] Cor? ढाङ्ग GOT उपासनार्थत्वादौपाधिकQD६iI - इत्यादि - ईश्वर वस्तु कण्ठं

(सा।स्वा) अन्तर्व्याप्तिujib बहिर्व्याप्तिqib BG Com? @pri - नारायणमिति । प्रतिघातेति - सूक्ष्मत्वाभिधानमुखेन प्रतिघातानर्हत्वपरQq - अणीयांसQILD पदßb।कं५ गौणत्वं प्रसङ्गिung? (Bari - इति - उपक्रमगत व्यापकत्वपरनारायणपदविरोधात् “महतो महीयान्। यन्महतो महान्तम्” इत्यादि बहुश्रुति विरोधाद्गौणत्वमनुगुणGILD ६mm/ कलङ्का की “एष म आत्मान्तर्हृदये अणीयान्व्रीहेर्वायवाद्वा” ढाळा अणुपरिमाणत्वं सप्रतियोगिकonsÈ Glam विरोधि?

pi।

इति। “अर्भकौकस्वात्” इत्यादि सूत्रभाष्यादिसिद्धQ १६।१४ - Qing बहिर्व्याप्ति

ग

(सा।प्र) एवं चेच्छुतहानं स्यादित्यत्र “एष म आत्मान्तर्हृदयेऽणीयान्” इत्येतत्प्रकरण एव “ज्यायान्पृथिव्या ज्यायानन्तरिक्षाज्यायान्दिवो ज्यायानेभ्यो लोकेभ्यः” इति परममहत्वस्याप्युक्तेर्वेदान्तेषु त्रिविधपरिच्छेदराहित्योक्तेः चाणीयस्त्वमुपासनार्थमिति “अर्भकौकस्त्वात्” इत्यादि सूत्रभाष्यादौ स्थापितत्वेनौपाधिकत्वान्न श्रुतहानमित्यभिप्रयन्नाह । इति । विश्वव्याप्तस्य तस्योचितमुपाधिपरिच्छेद नादुर्मितत्वमित्यादि भाष्यादीत्यादि शब्दार्थः । ननु “एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव

(सा।वि) अणीयसोऽप्यणीयस्त्वं च नाण्वन्तर्व्याप्त्यर्थम् - अणुभूतान्न्यूनपरिमाणस्यासम्भवाद् अन्तर्देशासम्भवेन तदन्तर्व्याप्त्यसम्भवात् - बदरामलकबिल्वादिवदल्पपरिमाणमात्रेष्वणुशब्द प्रयोगदर्शनेन गौणाणु शब्दादपि ईयसुन्प्रत्ययोपपत्तेरतोऽणीयस्त्वं नाम सूक्ष्मवस्तुनो नियमनार्थं दशदिगवच्छेदलक्षणसम्बन्धमात्रस्यैव सत्वेन योग्यत्वरूपप्रतिघातानर्हत्वमेव विवक्षितम् ।नाणुत्वपरत्वमिति भावः। “एष म आत्मान्तर्हृदयेऽणीयान्” इत्यादेः कोऽर्थ इत्यत आह - इति

श्री “अर्भकौकस्त्वात्” इति सूत्रभाष्यादौ अणुत्वमुपासनार्थं हृदयदेशोपाधिकम् ।

(सा।सं) नन्वणुष्वणुत्वेनवर्तनमेवान्तर्व्याप्तिरथाप्रमाणमस्त्वित्यत्राह - नारायणमिति - विभुत्वाणुत्वयोः परस्परविरोधस्य विभोरणुत्वपराण्यन्तर्व्याप्त्यनुगुण प्रतिघातानर्हत्वपराण्येवेत्याशयः - अत्रोक्तमस्मद्गुरुभिः “अणोर्जीवस्य नह्यन्तर्देशः कालस्य वा विभोः । बहिः प्रदेशोऽन्यथा तु विभुत्वाणुत्वयोर्हतिः । अणोरणीयान्महतो महीयानिति चागमः । अव्याप्तदेशो नास्तीति ह्यतिसूक्ष्मत्वतत्परः” इति । तर्हि अणीयान्व्रीहेर्वा” इत्यादयः कथमुपपद्येरन्नित्यत्राह - इति - " हृद्यपेक्षया तु” इत्यादि सूत्रभाष्यसिद्धमित्यर्थः - अस्य विभोः प्रतिवस्तु पूर्णत्वं “तेनेदं पूर्णम्” इत्यादिनोच्यते ।मूलमन्त्राधिकारः

[[१३५]]

मू

व्याप्तं प्रतिवस्तुपूर्णत्व? उपाध्यवच्छिन्नप्रदेश सर्व निर्वहिलं$१६०६० शक्ति-वस्तु स्वरूपसमाप्तिworm-

बहिर्व्याप्तिñण विरुद्धomi - अघटितघटनाशक्तिwn निर्वहि ऊं की ६० विरुद्धसमुच्चयं न परमत

कॊळ्ळिल्

(सा।दी) Commi परिपूर्णत्वं मा अन्यार्थ १६ mi - व्याप्त इत्यादि - सर्वjmguji, सर्वजगत्कार्य[i१५६०६TL/GILD - प्रतिवस्तुपूर्तिकं मुख्यार्थं नाबालक - । इत्यादि - मुख्यार्थाङ्गीकारे विरोधं काकी - ना। श्री विरोधसमाधान आशङ्किलं । अा लागीगळं विरोधं यi - शकुं अघटितेत्यादिun) परमतTITJOT,

(सा।स्वा) “तेनेदं पूर्णम्” । प्रतिवस्तुपूर्णत्वं

व्याप्त

इति । प्रतिवस्तुस्वरूपसमाप्तिरूपमुख्यार्थं

। इति - मुख्यार्थबाधकम्

। विरोधिw?uspari। नाना?

pri

नानी) इति - प्रतिवस्तुपूर्णत्वं

तत्रैवावस्थितत्वम् - बहिर्व्याप्तत्वम् तदभावस्थलवर्तित्वम् - तदुभयं विरुद्ध Girl ♚ं। परस्परविरुद्धत्वेऽपि अघटितघटनाशक्ति

अणुपरिमाणत्वpळं विभुत्व

ईश्वर ?

प्रतिवस्तुपूर्णत्व बहिर्व्याप्तिuji

Guri - लंलक इति

परमतेति - “ब्रह्माज्ञानपक्षादपि पापीयानयं भेदाभेदपक्षः” । निन्दितDIT] भास्करादि

(सा।प्र) तेनेदं पूर्णं पुरुषेण सर्वम्” इत्यादिभिरेकै कस्मिन् भगवतः पूर्णत्वावगमादेकत्र पूर्णस्येतरत्रवृत्त्यनुपपत्तेर्बहिर्व्याप्तिर्नोपपद्यत इत्यत्राह - व्याप्त इत्यादि । परमqumio इति - यादवजैनपक्षप्रकारो भवेदित्यर्थः । -

(सा।वि) तत्रैव “पृथिव्या ज्यायानन्तरिक्षाज्ज्यायान्” इति सर्वज्यायस्त्व प्रतिपादनादिति निर्णीतत्वात्सिद्धमित्यर्थः । ननु व्याप्तस्य ब्रह्मणः प्रतिवस्तुपूर्णत्वं कथम् ? एकत्र परिसमाप्तवस्तु स्वरूपत्वेऽन्यत्रावस्थानासम्भवेन व्याप्त्यभावप्रसङ्गात् । न चेष्टापत्तिः । घटो न ब्रह्म न भवतीति वदतो ब्रह्म न भवतीत्यपदेशानर्हत्वं घटोब्रह्मपटोब्रह्मेति च सर्ववस्तु सामानाधिकरण्यार्हत्वं वा ब्रह्मणोऽनन्तत्वमित्युक्तत्वेन तदभावप्रसङ्गादित्यत्र निर्वाहकशक्तिपूर्णत्वमेव प्रतिवस्तुपूर्णत्वमित्याह - पूर्णत्व इति - @C उपाध्यवच्छिन्नप्रदेश सर्वलंmल ं निर्वहिलं८१ शक्ति कङ्क, एकैकोपाध्यवच्छिन्नभगवत्प्रदेश एव सर्वमपि निर्वोढुं शक्तिमानित्येवं स्थितत्वम् - एवमनङ्गीकारे प्रतिवस्तु स्वरूपेणैव पूर्णत्वाङ्गीकारे ब्रह्मबहुत्वप्रसङ्गः जात्यादिवदेकत्वेऽपि प्रत्येकपरिसमाप्तत्वाङ्गीकारे तद्वत्समवायोपसर्जनत्वाद्यभ्युपगमप्रसङ्गः अघटितघटनाशक्त्या सर्ववस्तुपूर्णत्वाङ्गीकारे अघटितघटनाशक्त्यैव सर्वविरुद्धधर्मसमुच्चय स्वीकारप्रसङ्गः - परस्परविरुद्धपरमतपक्षपरिग्रहश्च स्यादित्याह - इत्यादिना -

(सा।सं) तदपि यथा न विभुत्वविरुद्धं तथोपपादयति । व्याप्त इत्यादिना । कंल इति अत्वविभुत्वयोरविरोधस्य प्रतिवस्तुपूर्णत्वविभुत्वयोरविरोधस्य चेत्यर्थः । परमतjisir इति ‘भास्करजैनादिमतनिरासोऽनुपपन्नः स्यादिति भावः । -

[[१]]

[[१३६]]

मूप्रथमाक्षर सर्वेश्वर ६०६०१६ पेयत्वादि=६६०१ आकारभेद

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

नारशब्दं प्रकृति won नरशब्द अयनशब्द

Cung रक्षकत्व कारणत्व नित्यत्व नेतृत्व (आधारत्वान्तर्यामित्व) उपायत्वो-

सप्रयोजन। प्रणव तृतीयाक्षर ० चेतन ६०६०१

प्पिक्कच् चॆय्दे इङ्गु HOत्ताले मीण्डुम् सॊल्ल वेण्डुवाऩेऩॆऩ्ऩिल् -

(सा।दी) भास्करादिमता - रक्षकत्वेत्यादि । रक्षकत्वकारणत्व [rijan अकारं

नित्यत्वनेतृत्व [i] ५६० वा नरशब्दं @sung, उपायत्वोपेयत्वादि ८६० बा अयनशब्दं सॊल्लुगैयालुम् पुर्वुमिल्लैयॆऩ्ऱबडि। इऩि ऎप्पुऩैच् चॊल्लुम् मकारनारशब्दri१८(६५कं(५ळं पौनरुक्त्यशङ्कु ज्ञातृत्वनित्यत्वाद्याकारभचेतनं परिहरिकं५६०ru (कण्ठ प्रकारान्तरेण परिहरिकी - प्रणवलं की इत्यादि -

यै

[[९९]]

(सा।स्वा) परपक्षं Cumulg। @ing नरसम्बन्धिनो नारा, नाराणामयनम् ढाòmji, नारायणशब्दार्थकथनं ८० G CLDI ? आद्यLDING अकारं विष्णुवाचक LOND suniii, “जह्नुर्नारायणः '

ग) नरशब्द भगवद्वाचक Lomsunojii, अयनशब्द (pio भगवद्वाचक Cuji,

अन्यतरवैय्यर्थ्यं प्रसङ्गिung? गगन - शं इति रक्षकत्वेति रक्षकत्वकारणत्वमकारार्थ, नित्यत्वं, नेतृत्वं, नरशब्दार्थ, आधारत्वान्तर्यामित्वमयन शब्दार्थQDorm, तत्तत्प्रमाण व्यक्त GD।

प्रणवं मकारं

जीववाचक mui (कङ्क पुनश्च नारशब्दं शङ्किलं । उत्तर। प्रणव

जीव

इत्यादिना

पुनरुक्ति ? ।

(सा।प्र) नन्वष्टाक्षरे त्रिर्भगवतोऽभिधानं व्यर्थम्। शब्दत्रयस्यापि भगवद्वाचकत्वप्रसिद्ध्यविशेषेणप्रसिद्धेना प्रसिद्धज्ञापनासिद्धेरित्यत्राह - Qr प्रथमेत्यादिना - “अवरक्षणे” इति धातूत्पन्नतया “समस्तशब्दमूलत्वात्” इत्यादिना चाकारस्य रक्षकत्व कारणत्व बोधकत्वम्। “रीङ् क्षये” इति धातूत्पन्नेन नर इति पदेन न समासान्नृनय इति धातावच्प्रत्यये नर इति रूप सिद्धेश्च नित्यत्व नेतृत्वयोर्बोधकत्वं नरशब्दस्य, ईयतेऽस्मिन्निति व्युत्पत्त्या विवक्षातः कारकाणि भवन्तीप्येतदनुगुणतया कर्तुरेव करणत्व विवक्षाधीनया ईयतेऽनेनेति व्युत्पत्त्या चायनशब्दस्य भगवतो धारकत्वान्तर्यामित्व बोधकत्वमित्यर्थः । नन्वेवमपि प्रणवस्थमकारेण जीवबोधनेऽपि “नारो नराणां सङ्घातः । नारस्त्विति सर्वपुंसाम्” इत्यादि प्रमाणोपन्यासपूर्वकं नरशब्देन जीवबोधने पुनरुक्तिस्स्यादित्याशङ्कयपरिहरन् ज्ञातृत्व, प्रत्यक्त्व, कार्यत्व, नित्यत्व परस्परभिन्नत्वादीनामनुसन्धेय ज्ञापनार्थमुभयत्र जीववाचकशब्द प्रयोग इत्यभिप्रायेणाह - प्रणव मण्डी इत्यादि

इङ्गु

(सा।वि) अकार नारायणशब्दानामकारशब्दानां भगवत्प्रतिपादने प्रयोजनमाह - प्रथमाक्षर इति। मकारेणैव जीवप्रतिपादने पौनरुक्त्यमाशङ्कय परिहरति । प्रणवहीं इति । -

(सा।सं) अकारे रक्षकत्वकारणत्वादेः, नरपदे नित्यत्व नेतृत्वादेः, अयनपदे चाधारत्वान्तर्यामित्वादेरीश्वरे उपस्थापनरूपप्रयोजनभेदान्मन्त्रेषु नैकतरपदवैयर्थ्यशङ्केत्याह - @ig इत्यादिना - एवं मकारनरशब्दयोरपि चित्तत्वोपस्थापकयोः पौनरुक्त्यमाङ्य परिहरति - प्रणवलं कीं इत्यादिना

मूलमन्त्राधिकारः

[[१३७]]

मू -

[[६६]]

ऎऩ्ऱुम्

“रामानुजं लक्ष्मणपूर्वजम्”, qui @oom निरूपिun ६६० अर्जुनरथं Cun६) प्रणवं शेषप्रधान Loon suggi रासमण्डलं CLC नारायणशब्दं शेषिप्रधान insurrogji (सा।दी) १५०/६०६०१ इत्यादि। ग, त्वदेकधारक -२, धारका देव Guns - Gun इत्यादि - । ढगा निरूपकLDIL - ग। निरूपकभूता Q, सिद्धिumi जगत् किं स्वामि Gungun जगदभावे स्वामित्वासिद्ध्ये ईश्वरत्वसिद्धि। रामस्यानुजः शेषurro शषभूता निरूपिssi। लक्ष्मणपूर्वजङ्ग शेषभूत शेषि निरूपि

Djmi - अर्जुनरथं CLIG। ? शेषभूतगण नर६०६०१ प्रधान Lons रथिus

ppp

प्रणवं शेषप्रधान ? परमात्मा निरूपकLDIऊ जीवा प्रधानवाच्या ठ प्रतिपादिकंs - रासमण्डलं, रासमण्डल ? कृष्णा गोपिकै

(सा।स्वा) moon इत्यादि।

[[१]]

त्वदधीनसत्ताका

स्वरूपनिरूपक विशेषणLDS

, quor। गगली, त्वां विना - A

देव - ६६०, मांविना -

goo जीव ग

तद्विना विशेष्यस्वरूपं निरूपयितुमशक्यQLDTDq। रामानुजमिति

रामं लक्ष्मणं चेति वक्तुं क्षमेऽपि रामानुजमिति शेषिणा शेषस्य निरूपणम् - लक्ष्मणपूर्वजमिति शेषेण शेषि निरूपणG/LD/ छलं५)। अर्जुनरथमिति - अर्जुनरथकुण्डी शेषि सारथि

रासमण्डलमिति । “अङ्गनामङ्गनामन्तरे माधवः” ढाळा शेषि प्राधान्य।

शेषप्राधान्य GILDrug

प्रणव

(सा।प्र) १५१०६ इत्यादि - आधारभूतस्य भगवत अज्ञाने नारशब्दार्थस्याधेयस्य शेषत्व ज्ञानाभावः नाराणामज्ञाने च नारायणत्वज्ञानासिद्धेस्तस्यापि ज्ञानाभाव इत्यर्थः । प्रणवे जीवः प्राधान्येन बोध्यते चेच्छेषत्वं व्याहन्येतेत्यत्रोक्तम् ।

(सा।प्र) òा इति। [५òा, अहम्। २६०, तं विना - Coor, नास्मि त्वम् । cörm), मां विना - @m नासि - रामानुजं लक्ष्मणपूर्वजं च

gu, रामानुजमित्यत्र रामेण लक्ष्मण निरूपणम् - लक्ष्मण पूर्वजमित्यत्र लक्ष्मणेन रामनिरूपणम् - एतत्प्रकारेण। प Groom निरूपिur rpm, परस्परमेकैकस्य निरूपण प्रयोजनभेदे पुनरुक्ति इति सम्बन्धः । एवं निरूपणस्य प्रयोजनं जीवस्य शाब्दप्राधान्यमित्यभिप्रेत्योक्तम्। अर्जुनरथं CLIC इति - रामानुज इतिवज्जीवस्याकारावाच्य नारायण शेषभूतत्वेन प्रतिपादनात्प्रणवे अर्जुनरथे अर्जुनस्य रथिकत्वेन प्रातीतिक प्राधान्यवज्जीवस्य शाब्द प्राधान्यं नारा यस्य कृष्णस्येव गुणभूतत्वम् - नारायणायेत्यत्र लक्ष्मणपूर्वजमितिवत् जीवमुखेन नारायण प्रतिपादने शाब्द प्राधान्यमपि नारायणस्यैवेत्यभिप्रेत्योक्तम् । रासमण्डलं L इति - (सा।सं) mor, त्वदेकधार्योऽहम् - २, धारकं त्वां विना न सत्तादि मानस्मिखलु । हूँ, मत्स्वामीति मया निरूपितस्त्वम् - गण, त्वन्निरूपकं मां विनासिद्धिमानेव न भवसि - चिदचिद्वर्गद्वयस्यापि स्वसमानता व्यक्तीकरणाय नारायण इति सम्बोधनम्। शेषस्याप्यर्जुनस्य रथित्वेन प्राधान्यं रथे भासते - प्रणवेऽपि शेषभूतोऽपि मकारार्थ उद्देश्यत्वेन प्रधानो भासत इत्यर्जुनरथं Cun इत्युक्तिः रासमण्डलं शब्देन “अङ्गनामङ्गनामन्तरे माधवः” इत्युक्तविधो मण्डलाकारनर्तन विशेष उच्यते ।

[[१]]

[[१३८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूपुनरुक्तिuisnow। प्रणव कमी शाब्द प्राधान्यं जीव ६०] रक्षकमा शेषिकं क

आर्थ प्राधान्यम् -

(सा।दी) Cim

[[६०५]]

Csmiisons - अा शेषिuroor कृष्णप्रधान m। gomi कोर्क्कै अदु

(ii Curro नारायणपदpio शेषिक प्राधानI BIGGm - पुनरुक्ति, प्रणवलं की

निरूप्यत्वेन BITLGoosungjib, नारशब्द Donor परमात्म निरूपकत्वेन BITLGmsung, - ननु प्रणवं जीव प्रधान Long प्रतिपादिकं (५८)

मकारञ्जीव नारशब्द/लं/कं पुनरुक्तिदोष

शास्त्र मङ्कीं माङ्गा परमात्मप्राधान्यं हीना ?

LD - प्रणवलं। शब्दतः प्राधान्यं जीव

(@suri। प्रणव लागी बु

की अकारवाच्यस्य

शेषः ढाळा। अकारवाच्या विशेषणत्वेन, मकारवाच्या जीवळा विशेष्यत्वेन Comio- @mong अर्थप्राधान्यम् - स्वरूपप्रयुक्त प्राधान्यं रक्षकाला शेषिकं क ढाÔा ६० &

रक्षक हेतुकर्भम् । रक्षक नारशब्द/i१८(६)कं नरशब्दादिनी

(सा।स्वा) जीवप्राधान्यं २G Com ?

pm लोकलङ्की प्राधान्यम् । शनी जीव विषयDonor मकार

गण आकारभेद प्रयोजनभेद (GILI -

Tg। ईश्वरप्राधान्यभङ्गं

@suprit। प्रणव लगभीरा इति ।

अर्थतः प्राधान्यमुभयत्रतुल्य

शाब्द

प्राधान्यमप्रयोजक LDTT६ यथापूर्वं पौनरुक्त्यं -

(सा।प्र) प्रणव लागी इत्यादि । - समानाधिकरणLDIT] इति ।

(सा।वि) रासमण्डले कृष्णस्यैव प्राधान्यं तद्वदिति भावः । एवं च शेषभूत जीवस्वरूप प्रतिपादनतात्पर्यं प्रणवे सर्वाधारत्व सर्वान्तर्यामित्व सर्वशरीरकत्वादि विशिष्टभगवत्प्रतिपादनतात्पर्यं नारायणपद इति द्रष्टव्यम् - ननु जीवस्य प्राधान्ये भगवत्प्राधान्यभङ्गस्स्यादित्याशङ्क्य शाब्द प्राधान्यं नार्थप्राधान्यविरोधि। भगवदिच्छाहितार्जुन प्राधान्यमिव कृष्णगतवास्तव प्राधान्यस्य - प्रत्युत तदेक शेषितया जीवनिरूपणे भगवतोऽतिशयावहत्वमेवेत्यभिप्रेत्याह। प्रणवलंलङ्गगी इति - प्रणव प्रणवे -

शाब्द प्राधान्ये सत्यपि आर्थप्राधान्यमक्षतमिति शेषः । एकत्र जीववाचितया मकारप्रयोगस्य अन्यत्र नरशब्द प्रयोगस्य च ज्ञानाकारज्ञानगुणकत्वादि प्रतिपादनं नित्यत्वं समूहार्थक जातार्थकतद्धितवशेन परस्परभेदो विशिष्टरूपेण ब्रह्मकार्यत्वं चेत्वेतादृश शारीरक भाष्य स्थापितार्थसिद्धिरपि प्रयोजनमित्याह -

(सा।सं) तच्छेषिप्राधान्यमिति प्रसिद्धम्। तस्यैव तद्विहरणानन्द प्रधानफलित्वादङ्गनास्त्वान्तरालिक्य इत्यप्रधानाः। तथा नारायणशब्देऽपि नरसम्बन्धिनारा इति नराज्जातानि तत्त्वानीति च नरशब्दो भगवत्परः अयनशब्दश्च तथा चिद्वर्गास्त्वान्तरालिकाण् प्रत्ययाद्यवसेया इति कारणत्वानारत्वादिना शेषिण एव प्राधान्यमिति रासमण्डलं Curr इत्युक्तिः । पुनरुक्ति इति। एवं च प्रणवस्थमकारो जीवं निरूप्यत्वेन प्रधानतया दर्शयति - नारशब्दस्तु तं निरूपकतयाऽप्रधानत्वेनेत्युपस्थाप्याकारभेदमादाय न पौनरुक्त्यमिति भावः। नन्वेवं सर्वशब्दमूलप्रणवे अप्रधानतया भातत्वाद्भगवतः क्वचिदपि प्राधान्यं न भासेतेत्यत्राह। प्रणवjलगी इति । तत्तदुपस्थाप्याकारभेदादपि तयोर्न पौनरुक्त्यमित्याह ।

मू - प्रणव की Common जीव

समूह

मूलमन्त्राधिकारः

स्वरूप, गुण, ज्ञानाकारoomi, प्रत्यक्smi, अणु

नरशब्दं क्षय

नित्यत्वं

) जीवां ६५० अन्योन्य भचेतनं

[[१३९]]

नर व्यक्तnigsumojio,

नराज्जात ॥ ६६ नारा विशिष्टवेषमं ब्रह्मकार्यत्वं Commonswori पदद्वय, प्रयोजनभेद (६०६। नारशब्दसमानाधिकरण Lior अयनशब्द♚कं

व्याप्यत्वादि

६GB

(सा।दी) Sipi - प्रणव

की - नरशब्द ? नारशब्द प्रकृतिITGT नरशब्दम् -

नारशब्दं नराणां समूहो नारQLD की व्युत्पत्ति) नर

नराज्जातriusढा इत्यादि - नराज्जातानि नाराणि ढग व्युत्पत्ति ब्रह्मकार्यत्वं ल♚ms - भी मकार

समूह

जीव

नरशब्द

Drug

प्रकृतिविशिष्टवेष कृ

जीव

बहुव्रीहीपक्षक अयनशब्दं Gagribung। पौनरुक्त्यदोषjogi परिहरिकmi - नारशब्देत्यादिumi @♚m।ÈG नाri&@]कङ्ग - व्याप्यत्वाद्याकारभेदवत्@gmaiGnzum प्रयोजनं सिद्धङ्ग - आदिशब्द नियाम्यत्वधार्यत्वादिना विवक्षितापद “नित्यो निध्यानाम्” ढाङ्ग की श्रुत्यर्थ [१८६० नाकं काङ्ग

(सा। स्वा) प्रसङ्गिur?

ग

प्रणवलं की इति । आऩालुम् बहुव्रीहिसमासपक्षक्लंलं अयनशब्दं जीवपर अलंल पौनरुक्त्यं प्रसङ्गिung?

ढ ढङ्गानं Fri - नारशब्देति-व्याप्यत्वाकार प्रतिपत्ति जनक अयनशब्द ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्

पौनरुक्त्यD६००Qu।

नरशब्द क्षयरहित

G@D] तदयनQD CG Com ? जीवशब्दलं

जीवायन GLCLD?

@supri

जीवतत्त्वjmg जीवं

(सा।प्र) बहुव्रीहिसमासप्रदर्शक विग्रहवाक्ये समानाधिकरणभूतेनेत्यर्थः। शरीरत्वादिर्व्याप्यत्वादीत्यादि शब्दार्थः। - ननु नरशब्दाज्जीवनित्यत्वबोधनं प्रथमाक्षरावगता भगवत्कार्यत्वेनव्याहन्येतेत्यत्र “नित्यो निध्यानां चेतनश्चेतनानामेको बहूनां यो विदधाति कामान्” इत्यादि प्रमाणशतान्नित्यत्वस्यावगमात् “तस्मादश्वा अजायन्त” इत्यारभ्य चेतनानां सृष्ट्यवगमाच्च स्वरूपेण नित्यत्वं देवादिदेहवैशिष्ट्येन कार्यत्वञ्चेति न व्याहतिरित्याह- (सा।वि) प्रणवलं की स्वरूप इत्यादिना - नित्य इति -

(सा।सं) प्रणवलंली इत्यादिना । ज्ञानाकार mui, ज्ञानत्वाकारस्सन् - चितस्सद्वारकमद्वारकं च हि ज्ञानत्वमाकारः - माङ्गौन इति धात्वर्थभिप्रायेण प्रत्यक् इत्युक्तिः - मानं, परिच्छित्तिः - स्वस्मा एव स्वयं परिच्छिद्यत इति हि प्रत्यक् स्वप्रकाशेन स्वप्रकाशफलित्वेन परिच्छेदस्य स्वेतरस्मिन्न सम्भवात्स्वस्मा एवेत्युक्तिः स्वरूपेण नित्योऽपि देवादिशरीर विशिष्टवेषेण कार्य इति विशिष्टवेष इत्युक्तम् - एवं बहुव्रीहि समासे एकार्थयोर्नार अयनशब्दयोरप्ययमेव पौनरुक्त्य परिहार इत्याह नार शब्देति - ईयते इत्ययनमिति कर्मणि व्युत्पत्त्या ईयतेऽनेनेति नारस्य व्याप्यत्व नियाम्यत्ववाससानत्वादि लाभ इति भावः चित्तत्वे सजातीय भेदे नित्यत्वादौ च किं मानमित्यत्राह - नित्य इति

[[१४०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - नित्य [oor LoU चेतन कं नित्य चेतना अभिमतहेतु

वङ्गठन - नित्य

नारायणात्मकादिकल्प

[[९७]]

श्रुत्यर्थ प्रमाणसिद्ध नाग जीवनं ब्रह्मकार्यत्वं विशेषणद्वारकम् - Qui

६७६७] व्युत्पत्त्यन्तर / wpm तुल्यम् -

(सा।दी) नित्य इत्यादि, नारशब्दप्रकृति नरशब्द नित्यत्वं, बहुवचन♚pm बहुत्वं

नराज्जातानि योजनै ईश्वर नित्यत्वं वरुगैयालुम् ३४त्ताले १९कळ् सॊल्लुगैयालुम् कण्डुगॊळ्वदॆऩ्गै बहुव्रीहिपक्षñली नराज्जातत्वमचित्त्g Gum चेतन स्वरूपेण कृत? ढाळगानीकं आगादो? ऎऩ्ऩवरुळिच् @supri - नित्य इत्यादिuni - नारायणपदकं किं कं कल्पान्तर n सॆय्गिऱार् निर्वचनान्तरri१८६५० निर्वचन is on समानार्थriji - नारायणेत्यादि। अधिकार्थ।Gurung। कर्मकरणाधिकरणव्युत्पत्ति BTITÙ उपेयत्वोपायत्वाधारत्वादिनां क Qui (i) की - अं उपायत्वोपेयत्वri१८iा जीवापेक्ष आधारत्व piring Currग शङ्कु । सर्वाधारत्वं सॊल्लवेण्डुगैयाल्

(सा।स्वा) नित्य इति - “नित्यो निध्यानां चेतनश्चेतनानां एको बहूनां यो विदधाति कामान्” इति श्रुत्यर्थज्ञापनाय नारशब्द क्षयरहितजीव सङ्घलं तेषामयनमुपायः नारायणः

मां♚♚। नराज्ञ्जतानि दाग की व्युत्पत्ति ईश्वरनित्यत्व pib pm - नारशब्द जीव नित्यत्वं भाग २G GLDIT? नराज्जातानि तत्त्वानि व्यञ्जनं । विरोधि ? ग। नित्य इति ज्ञानसङ्कोच विकासादि विशिष्टतया जन्यत्वं Glamrs विरोध- Quq मी मूलमन्त्रकल्प [१८] नारायणपदकं नारैरयनं नारायणः priump व्युत्पत्तिभेदं की। विरोधिw? supri नारायणेति @up, पूर्वोक्त व्युत्पत्ति LPG - उक्तव्युत्पत्तितुल्यार्थक

ऩाग

(सा।प्र) नित्य इत्यादिना - एवं समासद्वयगर्भनिर्वचननिर्वाहेण व्युत्पत्त्यन्तरगर्भनिर्वचनान्तराणां गतार्थत्वं वदन् वचनानामैकार्थ्याय एकदेशोक्तेरुपलक्षणत्वं नरशब्दस्य यौगिकत्वं वेत्याह । Qu नारायणेत्यादिना - एवं नरशब्दस्य चेतनाचेतनपरत्वेन नारशब्दस्य भगवद्व्यतिरिक्त सर्वपरत्वं प्रदर्श्य नरशब्दस्ययोगरूढिभ्यां स्थान प्रमाणात्

(सा।वि) “नित्यो निध्यानां चेतनश्चेतनानामेको बहूनां यो विदधाति कामान्” इति (चे) श्रुतिरर्थतोऽनु भाषिता - विशिष्टवेषं ब्रह्मकार्यत्वमित्युक्तस्य तात्पर्यमाह - नित्य इति - विशेषणद्वारकमिति अचितः कार्यत्वमवस्था द्वारकम् - चितः कार्यत्वं शरीरादिद्वारकमित्यर्थः - एवं कल्पान्तरोक्त व्युत्पत्त्यन्तराणामेतत्तुल्यार्थत्वमित्याह । Qug इति - पूर्वं “आपो नारा इति प्रोक्ता” इति वचने “तायदस्यायनं पूर्वम्” इत्युक्तत्वात्तत्राप्शब्दः नराज्जातानि तत्त्वानि इति वचनोक्त

[[१]]

(सा।सं) श्रुतिः, “नित्यो निध्यानाम्” इत्यादिना - अस्य नारायण पदस्य व्युत्पत्पन्तराणि तत्तत्कल्पस्थानि तदर्थानि च किमिति न प्रदर्शितानि इत्यत्राह - Q इति। अर्थतोये तुल्यार्थस्यै कृतकरत्वान्नोदाहर्तव्या इति भावः । पर्वं ईयत इत्ययनम् - ईयते अनेनेत्ययनमिति व्युत्पत्तिलभ्योपेयत्वोपायत्वे

मूलमन्त्राधिकारः

[[१४१]]

मू - “चेतनाचेतनं सर्वं विष्णोर्यद्व्यतिरिच्यते ।

नारं तदयनं चेदं यस्य नारायणस्तु सः ॥”

“सर्वपुंसां समूहः” ६७६

उपलक्षण) क्षयिष्णुकं कांwn

(सा।दी) नारशब्दं चेतनाचेतनपर QILD ६ mii - चेतनाचेतनं सर्वमित्यादि । विष्णोर्यद्व्यतिरिच्यते ढाळा विष्णोस्स्वरूपादन्यद्यत्किञ्चिद्वस्त्वस्ति muq। तत्सर्वं नारम् - तदिदमयनं च यस्य स नारायणः अन्वयio। आं। उदाहरिलंलं “सर्वपुंसां समूहः” ढाळाळी वचनविरोधjogi परिहरि की। सर्वपुंसां समूहः moji इत्यादि - नराणां समूहो नारQ/LD/ चेतनाचेतन misr majbung नरशब्दलंल नित्यवस्तुकं नरशब्दवाच्या - अचेतन अनित्य १८६०६) TrÉE/Cor नरशब्दवाच्यriठना? शुल्क नराणां समूहो नारी नरशब्द अचेतन marri G@&nĞं©&®qL_Gg? GTs Gauri क्षयिष्णु

(सा।स्वा) कल्पान्तरोक्तव्युत्पत्तिभेद विरोधी

रशब्द छ

अयनशब्द लङ्का

अधिकरणव्युत्पत्ति

कर्मकरणाधिकरणव्युत्पत्ति उपेयत्वोपायत्वाधारत्वार्थकत्वं । GOLD? अचेतन १८६०बाकं छली♚। उपायत्वोपेयत्वं LTD नारशब्दं चेतनमात्र जीवमात्रपरळीॐ सर्वाधारत्वभङ्गप्रसङ्ग ? अयनशब्दमाधारपर नारशब्दं चेतनाचेतनपरILD “नारस्त्विति सर्वपुंसां समूहः परिकीर्तितः” ढाळी प्रमाणं विरोधिCT ?

“चेतनाचेतनं सर्वं विष्णोर्यद्व्यतिरिच्यते । नारं तदयनं चेदं यस्य नारायणस्तु सः ॥ " ढाङ्ग प्रमाणबललंल सर्वपुंसां समूहः ढग की क्षयिष्णुल वस्तुवाचक

उपलक्षणं

म

परशब्दं

क्षयिष्णु अचेतनवाचित्वं ८२GCom? स्वरूपतो नित्यवस्तुपरDo@gii सर्वाचेतनपरत्वं LGBT ? अद्रव्याचेतनं स्वरूपत अनित्यंrpm? TাJÈQFuji। चेतनाचेतनमित्यादिना । विष्णोरिति । विष्णुस्वरूपव्यतिरिक्तं सर्वं नार GDq। स्वरूप इति । -

न सर्वतत्त्वानि

[[१]]

अन्यथा

(सा।वि) तत्त्वान्तरोपलक्षणस्सन् अब्व्यतिरिक्तभूतान्तराण्येवोपलक्षयति सर्वतत्त्वाधारत्वस्य सार्वकालिकत्वे पूर्वमिति निर्देशानुपपत्तेः । अबाधारत्वकाले पञ्चीकरणप्रक्रियया तदितरभूताधारत्वं सम्भवतीत्याद्युक्तम् - इदानीं प्रमाणानुसारेण चेतनाचेतनस्य सर्वस्यापि स्वरूपतः प्रवाहतश्च अनित्यत्वात् । नरशब्देन नित्यत्ववाचिना साक्षादेव चेतनाचेतनाभिधानं सम्भवति । नारस्त्विति सर्वपुंसामित्येतदानुगुण्येनाचेतनानामप्युपलक्षणम् - तत्समूहो नारमिति पक्षान्तरमाह । चेतनाचेतनमिति । -

(सा।सं) जीवापेक्षे इति नारशब्दो नरसङ्घातार्थक उक्तः अथ ईयतेऽस्मिन्निति व्युत्पत्तौ धान्येवचायनमित्यर्थाच्चिदचित्सङ्घातार्थकस्स इति प्रमाणोपपत्तिभ्यां दर्शयति। चेतनाचेतनमिति प्रकृतिकाल शुद्धसत्वानि चित्तत्त्ववत्स्वरूपतो निध्यानीति नरशब्दार्थः

[[१४२]]

मू

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

स्वरूपलंलं॥wnल, प्रवाह wn, नित्य [i) नरशब्दवाच्य [i) का

सर्वतत्त्व १८६५६० समूह ८६, नार

(सा।दी) स्वरूपनाशमर्थLDI

नरशब्दं चेतनाचेतन सर्ववाचिIGILD ६rq। कर्मकरणव्युत्पत्ति

रशब्दं स्वरूपविकारवाचिur BIT६) नरशब्दं चेतनमात्रवाचि ढाङ्गलं। स्वरूप नित्यत्व लं कण्ठ हेतु Quri। क्षयिष्णुकं तत्तदवस्थाविशिष्टवेषेणानित्य Logo स्वरूपेणनित्यQILDòrmulq। अवस्थाविशिष्टवेष jogi नित्य। प्रवाहCouporm। सर्वतत्त्व/i१८@GILD

ULLB)। अथवा नारायणशब्द

@supri - चेतनाचेतनमित्यादि

नराणां समूहो नारQI/LD/ नारशब्दव्युत्पत्ति अर्थान्तराभिप्राय नरशब्द । अर्थान्तर १०

शेषं पूर्ववत् - तत्पुरुषनी “यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्ति "

इत्यादि ंqu प्रविश्य धारकत्वादि विवक्षितQLDC

६ सर्वतत्त्व/i१६। नाराशब्दकं व्युत्पत्त्यन्तरा

(सा।स्वा) प्रकृतिद्रव्य(pub अवस्थाविशिष्टत्वाकारेण क्षयिष्णु

गुणादिना

स्वरूपतः क्षयिष्णु

नरशब्दवाच्यम् - अद्रव्य(pub प्रवाहतो नित्य नरशब्दवाच्यQLD ६४। अयनशब्द / कण्ठ कर्मकरणव्युत्पत्ति रशब्दं स्वरूपविकारवद्वाचिwmi नरशब्दं तच्छून्यचेतनमात्रवाचिका

अधिकरणव्युत्पत्ति रशब्दं क्षयिष्णु वाचि नरशब्दं स्वरूपतः प्रवाहतो वा क्षयिष्णु सर्वाचेतनवाचिQluórm। कलं। क्षयिष्णुनां

नित्यत्व हेतुQ& अन्वयिकंळीmg)। नारशब्दDig स्वरूपतः प्रवाहतश्च नित्यवस्तुसङ्घातपरकीं ईश्वर बहुव्रीहिपक्ष कुंली। सर्वव्यापकत्व प्रयुक्तचेतनाचेतनगतदोषसम्बन्धं प्रसङ्गि ? @नी नरसम्बन्धिनो नाराः इत्यादि व्युत्पत्तिuri) नरशब्दं भगवद्वाचकतया निर्दोषत्वसाधक /LD नरशब्दं भगवद्वाचकQILD ६१६०८५ प्रमाणpळङ्गCL_T? २_६०g नरशब्द निर्दोषत्वं सिद्धिकं Con? सम्बन्धविशेषबोधक प्रमाणDILLIT६ नरसम्बन्धिनो नाराः ढग व्युत्पत्ति लाङ्ग Bn। G GLon ? नराज्जातानि तत्त्वानि नाराणीति व्युत्पत्ति पूर्वोक्त स्वरूपनिरूपकनिरूपित स्वरूपगुणदेवीभूषायुधाद्याधारत्वं सिद्धिwnown पूर्वोक्तविरोघpi प्रसङ्ग ? सर्व ईश्वरा व्यापक, आधार@mji, GF ईश्वर आधार व्यापक CLIT? ढाकी शङ्क

(&० तन्निवारण PLL CLIC? इत्यादि शङ्खैी बहुधा

(सा।प्र) प्रमाणाच्च भगवत्परत्वं तत्रापि नारशब्दस्य भगवद्व्यतिरिक्त सर्वपरत्वं च प्रदर्श्य स्थालीपुलाकन्यायेन द्वितीयातत्पुरुषगर्भनिर्वचनस्य निर्व्यूढत्वं तत्फलतया गुणव्यापारादीनामनुसन्धेयत्वं चाह।

(सा।वि) अस्मिन्पक्षे चेतनाचेतनानां सर्वेषामपि नित्यत्व प्रतीतिः फलम् - अथ बहुभिः प्रकारैः नरशब्दो

भगवत्परः ।

(सा।सं) प्रवाह♚ल इत्युक्त्या तत्कार्याचित्सङ्घस्य च नारत्वायोगः परिहृतः - श्लोकेतदिदं नारं अयनमि त्यन्वयः - नारस्य धार्यत्व समुच्चयार्थश्च - एवं क्षयरहितत्वाकारेण नरशब्दस्याचिज्जीवेश्वरसाधारण्येऽपि हेयप्रत्यनीकत्व नेतृत्वाद्याकारेण भगवदसाधारणोऽपीत्युपपादयति ।

मूलमन्त्राधिकारः

[[१४३]]

मू - सर्वव्यापकत्वादि विशिष्टकं तद्गतदोष ५६ muji, तत्प्रयुक्तदोष m। ruji

फ्री कङ्कील क्षयरहित की व्युत्पत्ति wori “नृनये” इत्यादिना -

(सा।दी) नारायणशब्द/लं/ अर्थान्तरी, सर्वव्यापकत्वादि महावाक्य♚॥Ñ “नराज्जातानि तत्त्वानि नाराणि । नरसम्बन्धिनो नाराः नरसम्बन्धिनस्सर्वे”, इत्यादिवचन

नारशब्द प्रकृतिunoon नरशब्दं व्यापकत्वादिशङ्कितदोषपरिहार सिद्धिकं क्रढाकीmrit सर्वव्यापकत्वेत्यादि भाग♚ॐ नृनय इत्यादि - नृनये ढाळा धातुं नयतीति नरः m।, नश् अदर्शने धातुधी अखिलं तमो नाशयतीति नरः ढाळा,

(सा।स्वा) नारायणनामनिर्वचनपुरस्सरं प्रमाणLDIN सर्वाक्षेप minoruji परिहरिकीpi - सर्वव्यापकत्वादि विशिष्ट इत्यादि स्वनिष्ठादि ५० बाकी इत्यन्तLDIT] महावाक्य सर्वव्यापकत्वादीति आदिशब्देन शरीरित्वसङ्ङ्ग्रहः । तद्गतदोष (isir, स्वरूपस्वभावान्यथाभावादिक्षा तत्प्रयुक्तदोष raj sir, जीववच्छरीरित्व प्रयुक्तदुःखादिना - ऊं की इति इदिऩाले उभयलिङ्गाधिकरणार्थ pii “सम्भोगप्राप्तिरिति चेन्नवैशेष्यात्” इत्यधिकरणार्थ pii सूचितम् - नृ नये

“नयत्यखिलविज्ञानम्”

इत्यादि songjib इति। नृ नये ढाढला की धातु ढा ढङ्ग की धातुधी) ‘“नाशयत्यखिलं तमः” नरः b व्युत्पत्ति

कफी

“नश् अदर्शने” is “रिषहिंसायाम्” ढाङ्ग की धातु नरिष्यतीति

योगव्युत्पत्त्या नरशब्दं भगवद्वाचक

रुढ्यापि

नरशब्दम् भगवद्वाचकQLDin - जह्नुरिति -

(सा।प्र) सर्वव्यापकत्वादीत्यादिना

“अस्ति जायते परिणमते विवर्धते अपक्षीयते विनश्यति”

इत्युक्ताष्षड् भावविकारा अचिद्गता दोषाः । “अशनायापिपासे च शोकमोहो जरामृति” एतद्राहित्यबोधकत्वान्नरशब्दस्य भगवत एव स्वत

इत्यक्तोर्मिषट्कमचित्सम्बन्धप्रयुक्तदोषः

एतद्रहितत्वाद्द्भगवत्परत्वमित्यर्थः । -

(सा।वि) तत्सम्बन्धिनो नार इति पक्षान्तरमाह - सर्वव्यापकत्वादि विशिष्ट इति - अस्मिन् पक्षे स्वरूप निरूपकधर्माणां निरूपित स्वरूपविशेषणानां व्यापाराणां विग्रहविशेषाणां त्रिविधचेतनानां भगवद्व्यतिरिक्तानां सर्वेषामपि भगवदाधारकत्व प्रतीतिः भगवतस्स्वनिष्ठत्वादि प्रतीतिश्च फलमिति भावः तद्गतेति। ठीकण्ठी, निवर्तयन् - अत एव क्षयरहितः - रीङ्खये सत्यस्मान्नरीयत इति व्युत्पत्त्या सर्वशरीरकत्वेऽपि शरीरगत विकारैर्बाल्य यौवनादिभिर्धातु साम्यादि प्रयुक्त सुख दुःखादि दोषैश्च न क्षीयते - स्वरूपेणावस्थान्तरं नाप्नोतीति नर इत्यर्थः - नृनय इत्यस्मात्वचाद्यचि नरः - अस्यार्थो नेतृत्वम् - अपि च सहस्रनामसु-

(सासं) सर्वेत्यादिना । आदि शब्देन शरीरित्वादि सङ्ग्रहः - तद्गतदोषाः, स्वरूप स्वभावान्यथा भावादयः तत्प्रयुक्तास्तु जीववच्छरीरित्व प्रयुक्तादुःखादयः । अनेनोभयलिङ्ग सम्भोग नयार्थी सूचितौ - नृनय इति व्युत्पत्त्या ‘“नयत्यखिलविज्ञानं नाशयत्यखिलं तमः” इत्युक्तभोगमोक्षार्थप्रवर्तकतोक्ता - एवमवयव

शक्तिभेदैर्नरपदस्य पुरुषोत्तमपरत्वमुक्तम्

[[१४४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

[[९९]]

मू - “जह्नुर्नारायणो नरः ६७६ळा। नामधेयकÈ Glamoळं, “आपो नारायणोद्भूतास्ता

एवास्यायनं पुनः” ६१६ग की

नारायण६०६७(C)

ऎऩ्ऱु

व्यासस्मृति वाक्य

“आपो वै नरसूनवः” इत्यादि ६६६) नरशब्द

वै

सुव्यक्तon sunojji, नर

नित्य oormi सर्वनेता६२१००६०१ सर्वेश्वर ०१५ श्री नाम Diswo “नरसम्बन्धिनो नारा नरस्सपुरुषोत्तमः । नयत्यखिलविज्ञानं नाशयत्यखिलं तमः । नरिष्यति च सर्वत्र नरस्तस्मात् सनातनः । -

(सा।दी) रिष हिंसायाम् ढाळा धातुधी नरिष्यतीति नरः । व्युत्पत्तिjQDs। व्यासस्मृति “आपो नारायणोद्भूताः” ढाळा स्थान♚ली “आपोवै नरसूनवः” surging नरशब्दं नारायण ६० ६०

व्युत्पत्ति

स्वनिष्ठत्वादि

GoGozQq। नरसम्बन्धिनो नाराः ढाङ्ग की स्वरूपनिरूपकधर्मं BILT की सर्व (pii नारशब्दार्थ@gma

अहिर्बुध्न्यादि संवाद की। नरसं-

की

बन्धिनो नारा इत्यादिumT६। नयत्यखिलविज्ञानमिति । अर्थ । आश्रितानखिलविज्ञानं प्रापयति सर्वगतोऽपि नरिष्यति च, नविकारं प्राप्नोति Gurung - सर्वे

अखिलं तमः, अज्ञानं चेतनाद्यानरसम्बन्धिनः - हेतुकर्भमिदम्

(सा।स्वा) स्थानप्रमाण♚Gouji नरशब्दं नारायणरूढQL स्थापिऊं श्री - आपो नारायणोद्भूता इति नरशब्दßb।कञ्छ रूढि स्थापिलं शनी नरसम्बन्धिनो नारा ढाङ्ग की व्युत्पत्ति नरशब्दनङ्कं योगव्युत्पत्त्या दोषनिरासमुखेन भगवद्वाचकतै प्रमाण

n।

नरसम्बन्धि न इति - नरस्स पुरुषोत्तम इति प्रतिज्ञा - guji उपपादिकं श्रीpi। नयतीति । नयति, आश्रितानामखिल विषय विशेष ज्ञानं प्रापयतीत्यर्थः - नश् अदर्शने इति धातुव्युत्पत्तौ प्रमाणं नाशयतीति आश्रितानामखिलं तमः, अज्ञानं नाशयतीत्यर्थः - रिष हिंसायामिति धातोर्व्युत्पत्तिमाह । न रिष्यतीति । सर्वत्र सर्वगतोऽपि नरिष्यति, विकारं न प्राप्नोतीत्यर्थः

(सा।वि) “जह्रुर्नारायणो नरः” इति पठ्यते - “आपो नरसूनवः” इति व्यासस्मृतौ भगवति प्रयुक्तश्च अतो भगवान्नरशब्दार्थः । तत्सम्बन्धिनो नारा इत्याद्यहिर्बुध्न्यसंहितावचनैश्चार्थविशेषान् दर्शयति । नरसम्बन्धिन इति - नयत्यखिलविज्ञानं, नरः अखिलं तमो नाशं नयतीति च नरः । नरिष्यति सर्वत्र शरीरावस्थान प्रयुक्तहिंसां न प्राप्नोति - शरीरावस्थान प्रयुक्तस्वरूपनाशवान्न भवतीति नरः अत एव सनातनः रिषहिंसायामित्यस्माद्यप्रत्ययेन समासे च रूपमित्यादि प्रकारेण अहिर्बुध्न्यसंहिताद्यनुसारेणापि

(सा।सं) अथ रूढ्याप्याह - जह्नुरिति - अस्यान्यत्र स्थानतोऽपि रूढता भगवति व्यक्तेत्याह - आप इति - अर्थतस्स्थानतश्चैकार्थोक्त्या सुव्यक्तपदम् - एवं योगरूढतया ज्ञातनरशब्दनिष्पन्नानर्थान् दर्शयति

• नरा।इत्यादिना - अत्र “नरस्स पुरुषोत्तमः” इति प्रतिज्ञा - तदुपपादकं नयतीत्यादिकम् - नयति, प्रापयति - अयं नृ नय इति धात्वर्थः । ज्ञानशब्दः ज्ञेयपरोऽपि । नश् अदर्शने इति धात्वर्थमाह । नाशयतीति । आश्रितेष्वखिलमज्ञानं नाशयतीत्यर्थः - रिषि हिंसायामिति धात्वर्थमाह । नरिष्यति चेति

न विकारं प्राप्नोतीत्यर्थः एवं नारपदे प्रकृत्यर्थ उक्तः ।

-मूलमन्त्राधिकारः

[[१४५]]

मू - नरसम्बन्धिनस्सर्वे चेतनाचेतनात्मकाः ॥ ईशितव्यतया नारा धार्यपोष्यतया तथा ।

नियाम्यत्वेन सृज्यत्व प्रवेशभरणैस्तथा ॥

अयते निखिलान्नारान् व्याप्नोति क्रियया त ( था) या । नाराश्चाप्ययनं (वासः) तस्य तैस्तद्भावनिरूपणात् ॥

(सा।दी) नरसम्बन्धित्वान्नारा उच्यन्ते - सम्बन्धित्वं बहुधा दर्शयति । ईशितव्यतयेत्यादि । ईशितव्यतया, शेषतया ढाळणं। धार्यतया, पोष्यतया, नियाम्यतया, सृज्यतया, प्रविष्टत्वेन, भृतत्वेन च नारा इति अत्र भरणं, रक्षणम् - एवं नारशब्द निरूपिकं । नारायणशब्द निर्वचिऊं कीpi। अयत इत्यादि श्लोकद्वयेन - निखिलान्नारानयते, प्राप्नोति - नियमयति mug - तस्यैव विवरणं व्याप्नोति m। तया क्रियया, अयनक्रियया । नरान् व्याप्नोति, व्याप्य, नियच्छतीति नारायण इति । पक्षी अयनशब्दं कर्तरि व्युत्पन्नम् - नाराणा कर्मणि षष्ठी । बहुव्रीहि पक्ष दर्शिका - नाराश्चापीति । अयनं कुत इत्यत्राह तैस्तद्भावेति । तैः चेतना चेतन रूपैर्नारैः ब्रह्मसद्भावं

निरूपिकंQmsun

(सा।स्वा) नरसम्बन्धिनो नारा इति पूर्वमुक्तम् - ते के इत्यपेक्षायामाह । नरसम्बन्धिन इति - को वा सम्बन्ध इत्यपेक्षायां अण् प्रत्ययार्थसम्बन्धविशेषानाह - ईशितव्यतयेत्यादिना - ईशितव्यतया, शेषतया - धार्यतया, तत्सत्ताप्रयुक्तसत्तया । पोष्यतया, बध्यतया नियाम्यत्वेन, सङ्कल्पाधीनप्रवृत्तिकत्वेन - सृज्यत्वेन, उत्पाद्यत्वेन - प्रवेशेन, प्रविष्टत्वेन । भरणेन, भृतत्वेन । रक्ष्यत्वेन । अयनशब्दार्थमाह । अयत इति । नियमयति । तस्यैव विवरणं व्याप्नोतीति । क्रियया, व्यापनपोषणनियमनादि क्रियया व्याप्नोतीत्यर्थः अस्मिन्पक्षे कर्तरि व्युत्पन्नोऽयनशब्दः - नाराणामितिकर्मणि षष्ठीति भावः । बहुव्रीहिषष्ठी तत्पुरुषार्थमाह

• नाराश्चेत्यादिना - नाराः अयनं ज्ञानसाधनं यस्य स नारायणः । ज्ञानसाधनत्वं कथमित्यत्राह - तैरिति । तैः, नारैः - तद्भावनिरूपणात्, ब्रह्म सद्भावनिरूपणात् ।

(सा।प्र) नरसम्बन्धिन इत्युक्तस्सम्बन्ध ईशितव्यतयेत्यादिना व्याख्यातः व्याप्नोति क्रियया तथेति तत्तत्सर्वनार प्राप्तिरूपक्रियया विभुर्भवतीत्यर्थः - तद्भावनिरूपणात्, नारायणत्व निरूपणादित्यर्थः । नरस्स पुरुषोत्तम इत्यनेन नित्यत्वम्,

[[१]]

(सा।वि) नरशब्दव्युत्पत्तयो द्रष्टव्याः अयत इति । तथा नारानयते नारायणः नन्द्यादित्वाल्युः क्रियया तया, नार प्राप्तिरूपया क्रियया व्याप्नोति, प्रभुर्भवतीत्यर्थः - नाराश्चेति - तैर्नरसम्बन्धिभिः, परमात्मसम्बन्धिभिः - ज्ञानानन्दादिभिस्तद्भाव निरूपणात् -

(सा।सं) अथाण् प्रत्ययार्थ उच्यते । नरसम्बन्धिन इति - सम्बन्धित्वं बहुधा दर्शयति - ईशितव्यतयेत्यादिना । शेषतयेत्यर्थः। धार्येत्यादिना शेषत्वघटकार्था उक्ताः। भरणं, रक्षणम्। एवमयति धात्वर्थोऽप्यनेक इत्याह अयत इति - तथा कर्तरि व्युत्पत्त्या व्याप्नोतीत्यादि तदर्थः - क्रिया, व्यापनधारणनियमन पोषणादि रूपा । इत्थं भावे तृतीया - समासद्वयविरणं नाराश्चेत्यादि । अत्र नारशब्दश्चिदचिताविव भगवद्गुणादिकमपि गृह्णाति ! धार्याणां नाराणामयनत्वं किं विधमित्यत्राह - तैरिति, नारैरित्यर्थः - तद्भावः, तत्सद्भावः

[[१४६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूनाराणामयनं वासस्ते तस्यायनं सदा ।

परमा च गतिस्तेषां नाराणामात्मनां सदा ॥”

नाग की अहिर्बुध्न्यादिका६ि) निर्वचनं १६०० ६०० ६७lqw नरसम्बन्धि नारं नाकी, व्युत्पत्तिwn Co सर्वेश्वर]L स्वरूपनिरूपकधर्म [१६, निरूपितस्वरूपविशेषणधर्म [१८६, व्यापार (१८) ळं, विग्रहविशेषाङ्क ६, Longiनान्ना त्रिविधचेतनाचेतन (१८६५w।job नारशब्दार्थ १०६०७ Cg स्वव्यतिरिक्त सर्व नं। ७० आश्रयत्वादिरूपेण ñ प्रकारं विवक्षित swo स्वनिष्ठत्वादि ५ ६० ६१

(सा।दी)

नी अयनशब्द

चेत्यर्थः

स्वरूपनिरूपकधर्म [in ?

अर्थान्तरण निर्वचिऊङ्की - नाराणामयनमिति वासः, आधारः । ते च तस्यायनं, वासो व्याप्या इत्यर्थः - नी तत्पुरुषपक्षे अर्थ BIGpi परमा च गतिरिति । परमागतिः, परमप्राप्यं प्रापकं ज्ञानानन्दामलत्वादिनां निरूपित स्वरूपविशेष

? ज्ञानशक्त्यादि सकलगुण risin - व्यापाराः साधुपरित्राणादयः । विग्रहविशेषाः, पररूपादयाः - आश्रयत्वादीत्यत्रादि शब्दं शेषित्वोपायत्वोपेयत्वग्राहकम्

स्वनिष्ठत्वादिना, आदिशब्देन सर्वशेषित्वनिस्सभाभ्यधिकत्वादेश्च ग्रहणम् -

(सा।स्वा) नाराणामयनं, तस्य विवरणं वास इति - वासस्थानमित्यर्थः - तेच नारा अयनं सदा व्याप्यं यस्य सर्वव्यापक इत्यर्थः - तेषां नाराणामात्मनां जीवानां परमागतिः - गतिशब्दः कर्मणि करणे च प्राप्यः प्रापकश्चेत्यर्थः नारशब्दार्थurroorung। इति । सत्यत्वादि स्वरूपनिरूपकधर्म निरूपितस्वरूपविशेषण । Gor वात्सल्यादि देवीभूषायुधपरिजनादि ५ CGL नरसम्बन्धितया नार

(

(सा।प्र) विज्ञानशब्दवाच्य चेतनानां पुरुषार्थप्रापणस्य वा, सार्वज्ञप्रापणस्य वा, परमचेतनकार्यत्वादुभयप्रापणपरेण नयत्यखिलविज्ञानमित्यनेन ज्ञानत्वानन्दत्वे, नाशयत्यखिलं तम इत्यनेनामलत्वं, नरिष्यति च सर्वत्रेत्यनेनानन्तत्वं चेति स्वरूपनिरूपका गुणाः, ईशितव्यतया नारा इत्यादिना निरूपित स्वरूप विशेषका ज्ञानशक्तिबलाद्यागुणाश्चानुसन्धेयतया विवक्षिता इति भावः - व्यापाराः, जगत्सृष्टि स्थित्यादयः - “यस्य पृथिवी शरीरम्” इत्यादिभिस्सर्वद्रव्यस्यापि भगवच्छरीरत्वबोधनात्परव्यूहविभवाच विग्रहाविग्रहविशेषशब्दनिर्दिष्टाः - Lojpा इत्यादि । पुनरपि विद्यमानस्य सर्वस्यापि नारशब्दार्थत्व इत्यर्थः आश्रयत्वादीति स्वामित्वादिरादि शब्दार्थः - “स्वेमहिम्नि प्रतिष्ठिते " इत्यादि

(सा।वि) नाराः, ज्ञानानन्दादयः अयनं निरूपका यस्येत्यपि नारायण शब्दार्थ इत्यर्थः - एवं प्रकारेण स्वव्यतिरिक्त सर्वाश्रयत्वादिकं प्रतिपाद्यत इति प्रघट्टकार्थः - एवमिह परमात्मनो वैलक्षण्येन शरीरशरीरिभावसिद्ध्या च ऐक्यपर - (सा।सं) तद्गत धर्मश्च। नारगतं धार्यत्वादि धारकत्वादीन् तद्वन्तं च हिज्ञापयति - निरूप्य सत्ताया निरूपक सत्तायत्तत्वान्नाराश्चाप्ययनमित्युक्तमिति भावः । नाराणामयनमित्यत्र स्वगुणादीन् चिद्वस्तु प्रतिचाद्वारकतयैव भगवत आधारत्वम्। अचित्प्रतितु “एता भूतमात्रा यस्मिन् द्यौः” इत्याद्युक्तविधया सद्वारकमद्वारकं चेत्यनुसन्धेयम् - गतिशब्दः कर्मणि करणे च व्युत्पन्नः परमप्राप्यः प्रापकश्चेत्यर्थकः एवमवयवशोऽर्थोक्त्या नारायण इति समुदाये न किमुक्तमित्यत्राह ढाढा की इत्यादिना। व्यापारः, साधुपरित्राणादयः ।

सृष्ट्यादि पञ्चकृध्यानि च। स्वनिष्ठत्वम्, अनन्याधारत्वम् । -

मूलमन्त्राधिकारः

[[१४७]]

सर्वशरीरित्व

मू - Que व्यापन भरणनियमन स्वाम्यादिक) Com४ मङ्कील पुरुषोत्तम तत्सम्बन्धिकं ५ळं कृदृष्टिकां गा स्वरूपैक्यादि भ्रमं ५ सर्वशब्दवाच्यत्वादि वैभव (puri

फलितम् -

(सा।दी) मी जीवपरमात्म स्वरूपैक्यभ्रमं पद ईश्वर सर्वशरीरित्वादि व्यापनेत्यादिuni - सर्वशरीरित्व प्रयुक्तसर्वशब्दवाच्यत्व लंलं “तत्त्वमसि’ इत्याद्यभेदश्रुतिबा ऐक्यभ्रमं

३। फलित QILD कील -

सामानाधिकरण्य

वाक्यार्थ [ri१८(६\ris प्रकाशित की

लकीjoòाpuq। स्वरूपैक्यादीत्यादि शब्दलंलं स्वस्वातन्त्र्यभ्रमसङ्ग्रहः - अथ शोधककारणोपासन

(सा।स्वा) स्वव्यतिरिक्त सर्वाधारत्वं माग सर्वव्यापकत्वोक्त्या स्वव्यापकान्तर

Luq स्वनिष्ठत्वादिका

पडि

स्वस्याधारान्त

Guml फलि

फलि

आधारान्तरादिशङ्क Curr

तत्त्वमसि - “अयमात्मा ब्रह्म

वाक्यार्थं माङ्गा।

त्वं वा अहमस्मि भगवो देवता” इत्यादौ जीवब्रह्मैक्यं ८२GCuorr? TÔাTQQuri। Q व्यापनेति - शेषत्व नियाम्यत्वाधेयत्वोक्त्या सर्वस्यापि शरीरत्वpळं तन्मुखेन शरीरवाचिनां शब्दानां शरीरिपर्यन्ताभिधायकतया सर्वशब्दवाच्यत्व pib फलितonosun “तत्त्वमसी” त्यादि सामानाधिकरण्यpi जीवपरयोश्शरीर शरीरिभावकृत Googl ५५लं)। ूपं नारायणशब्दार्थं पूर्वं “कारणत्वमबाध्यत्वम्”

[[१]]

—

(सा।प्र) श्रुतिस्स्वनिष्ठत्वादीत्यनेन स्मारिता - अनितरधार्यत्वमित्यर्थः - अनितरप्रेर्यत्वादिरादिशब्दार्थः - एवं प्रमाणैर्नारायणशब्दस्य बहुविधचिदचित्सम्बन्ध विशिष्टभगवद्वाचकत्वावगमात्सर्वशब्दवाच्यत्व, सर्वशरीरित्वसिद्धेर्निर्विशेषत्व जीवस्वरूपैक्यादिकमनादेयमित्याह - Quig व्यापनेत्यादिना। पोषकत्वादिः स्वाम्याधीनत्वादि शब्दार्थः भेदाभेदादि स्वरूपैक्यादीत्यादिशब्दार्थः सर्वकर्मसमाराध्यत्वादि स्सर्वशब्दवाच्यत्वादीत्यादि शब्दार्थः - एवं च “सर्वं खल्विदं ब्रह्म अयमात्मा ब्रह्म - तत्त्वमसि " इत्याद्यैक्य परश्रुतीनां “यस्य पृथिवी शरीरम्” । “यस्यात्मा शरीरम्” इत्यादिघटक श्रुतीनां चार्थोऽनुसंहितः अथ “यत्तदद्रेश्य मग्राह्यमगोत्रमवर्णमचक्षुश्श्रोत्रं तदपाणिपादं नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मं - निष्कलं निष्क्रियं शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम् - अस्थूलमनवहस्वम्” इत्यादि शोधकवाक्यानां

(सा।वि) श्रुतीनां विशिष्टैक्यपरत्वसम्भवात्स्वरूपैक्यपक्षो नयुक्त इति विशेषज्ञानेन स्वरूपैक्य भ्रमो निवर्तत इत्याह - Qing व्यापनेत्यादिना - भरणं, रक्षणम् -

(सा।सं) आदिशब्दादनन्य नियाम्यत्वशेषित्वनिस्समाभ्यधिकत्वादि सङ्ग्रहः - एवं “कारणत्वमबाध्यत्वम्” इति कारिकोक्तार्था नारायणशब्दार्थ तयोपादिताः एवमनेकभेदगर्भे नारायणपदे पराभिमतैक्यविरोधिधर्मजातमपि भेद श्रुतिसिद्धं फलितमित्याह - Qing इति - स्वरूपैक्यादीत्यादि शब्देन भेदाभेदादि सङ्ग्रहः - व्यापनादिचतुष्टयेन शरीरित्वं फलितम् । आदि शब्देन सत्यत्वादि सङ्ग्रहः सर्वशरीरित्वेन सर्वशब्दवाच्यत्वं फलितम् - आदि शब्देनघटक श्रुति सिद्धाकार सङ्ग्रहः । -

[[१]]

[[१४८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू नरशब्द कारणवाक्यार्थ (pii अयनशब्द उपासनवाक्यार्थ

शोधकवाक्यार्थ (pii “नराज्जातानि तत्त्वानि नाराणि” ६७६६० woo

कळागिऱऩ

प्रकाशित की

(सा।दी) नरशब्दßg इत्यादि - नरिष्यति न व्युत्पत्ति दोषरहित नरशब्दलंलङ्ग - अयनशब्दल, उपायोपेयवाचकायनशब्द - पद भगवतस्सर्वविधबन्धुत्व फलित-

(सा।स्वा) इत्यादिना शारीरकार्थं नारायण शब्द सिद्ध GOLD

pri नरशब्दलंल

तद्वाचकशब्दDu? कारणत्वशङ्कितदोषनिराकरणार्थतया शोधकवाक्यस्य तदर्थकनरशब्द द्वितीयाध्यायार्थं @anjogun - शारीरकक्रम की कारणत्व नारायणशब्दलंली ं नरशब्दं प्राथमिक

G GLDIT?

इति । शोधकेति कारणशोधनार्थLDI Cor

मा

प्राथमिक Logo

योगव्युत्पत्ति नारायण

जगदाधारत्व, जगद्धितप्रवर्तकत्व,

तदर्थ

प्रथमं

तुरीयाध्यायफल pii चतुर्थि स्पष्ट

शब्दानं अनेकार्थं

आलङ्क योगार्थ

ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्

जगदन्तर्यामित्वाद्यर्थं देवतान्तर साधारणLDqn

देवता विशेष सिद्धि TIMEJ Gor?

—

आत्मन

(सा।प्र) “सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयं ब्रह्म - यतो वा हमानि भूतानि जायन्ते आकाशस्सम्भूतः। नारायणाद्ब्रह्मा जायते - नारायणाद्रुद्रो जायते - नारायणाद्द्वादशादित्या” इत्यादि कारण वाक्यानां, “तमेवैकन्ध्यायथात्मानम् - अन्यावाचोविमुञ्चथ - अमृतस्यैष सेतुः । तमेवं विद्वानमृत इह भवति । निचाम्यतं मृत्युमुखात्प्रमुच्यते - ध्रुवा स्मृतिःस्मृति लम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्ष” इत्याद्युपासनवाक्यानां च अर्थो निर्दोषत्व कारणत्वोपास्यत्वोपायत्व बोधकेऽष्टाक्षरे अनुसन्धेय इत्याह - नरशब्द इत्यादिना अथ “यच्चकिञ्चिज्जगत्यस्मिन्दृश्यते श्रूयतेऽपि वा - अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्य नारायणः स्थितः - एष सर्वभूतान्तरात्मा अपहतपाप्मादिव्यो देव एको नारायणः - सहस्रशीर्षा पुरुषः - माता पिता भ्राता निवासश्शरणं सुहृद्गतिर्नारायणः - सर्वस्य शरणं सुहृत्” इत्यादि तत्त्वपराणां श्रुतीनां चार्थोऽत्रानुसन्धेय इत्याह

(सा।वि) शोधकवाक्य कारणवाक्योपासनवाक्यानामर्थोऽप्यत्रैवद्रष्टव्य इत्याह । नरशब्द

इत्यादिना । “एष सर्वभूतान्तरात्मा । सर्वस्य शरणं सुहृत्। माता पिता भ्राता निवासश्शरणं सुहृद्गतिर्नारायणः” इत्यादि श्रुत्यर्थोऽत्रानुसन्धेय इत्याह ।

(सा।सं) अथ शोधकोपासनादि वाक्यफलमप्यत्र सिद्धमित्याह - नरशब्द इत्यादिना । न रिष्यतीति नर इति निर्दोषत्वसिद्धिः। ईयतेऽनेनेत्ययनमिति तत्तद्विद्याप्रतिनियत गुणाश्रयत्वेन तत्तदुपासनादि विषयत्व कृतसिद्धोपायत्वस्य ईयत इत्ययनमित्युपेयत्वस्य च लाभादुपासन वाक्यार्थोऽपीह सिद्ध इति भावः पूर्वं प्रथमाध्यायार्थसिद्धिरुपपादिता। त्रिविधकारणत्वोपयुक्त ज्ञान शक्त्यादि चेह सिद्ध्यतीत्यभिप्रायं कारण वाक्यार्थ(pi इत्यभिधानमित्यपौनरुक्त्यम् - इदमेव सुबालोपनिषत्स्थं नारायणपदमिति तत्र “माता पिता “इत्यादिना प्रतिपन्न सर्वविध बन्धुत्वादिकमपीहानुसंहितमित्याह

मू - सुबालोपनिषत्प्रभृति

मूलमन्त्राधिकारः

[[१४९]]

सर्वान्तर्यामिjori सर्वविधबन्धुकं की सर्वेश्वरा - लोकलङ्कनान्ना सर्वबन्धुकं कळं - त्वमेव माता च पिता त्वमेव ।

नारायणशब्दलंल६० देवतान्तरव्यावृत्त ६०० ८६ प्रतिपादित

भगवत्सङ्कल्पलं

बन्धुकं

(सा।दी) सुबालेत्यादि वाक्यत्रय

उपपत्तिबाएं Git - सुबालेत्यादि सुबालोपनिषत्की “माता पिता भ्राता निवासश्शरणं सुहृद् नारायणः” । सर्वेश्वर नारायणशब्द♚ॐ ढीमाढी अन्या मातापिता mami - अ) सत्तर्करूपश्रुत्यर्थ १५१ ८६०नाकं &LGळीprri। लोकलंल ूनाना इत्यादिना । “न वा अरे सर्वस्य कामाय सर्वं प्रियं भवति । आत्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवति” इत्यादि परमात्मसङ्कल्प सर्व प्रिय muq

त्वमेव मातेत्यादि स्मृति कक्षा - सर्वेश्वर गली फलित शेषम् । ढाढणं(म् उपकारकंा। ढ, पिता ji - २_nopom -

(सा।स्वा) सुबालोपनिषत्प्रभृति ६० इति - " एष सर्वभूतान्तरात्मा अपहतपाप्मादिव्यो देव एको नारायणः माता पिता भ्राता निवासश्शरणं सुहृद्गतिर्नारायणः” sun योगार्थ ना विशिष्य समर्पकनारायण शब्दं श्रीपतित्वप्रवृत्तिनिमित्तकQLD mo Color Gring योगार्थावच्छिन्न &

शब्दान्तरोपात्त॥८६१७६५

सञ्ज्ञाप्रवृत्तिनिमित्तक G D

[[६६]]

रूढ्यर्थदेवताविशेषं प्रतिपादितQLD

ईश्वरा सर्वविधबन्धु

लोक्कली

मातृपितृप्रभृतिकक्षा बन्धुकं

? ढाङ्ग

परसङ्कल्पाधीनबन्धुकं

निरुपाधिक बन्धु

लोकलङ्की नाना इति - भगवदिति लोक्ली बन्धुकं बन्धुकण्ठा - ईश्वरा बन्धु

Gujri - त्वमेवेति

Com?

suspi

सोपाधिक-

इति ।

बन्धु ढाङ्गी प्रमाण CLIT? GT ढाळा, ममोपकारकः । नल, पिता । लोकलंलं सर्वाग्न्यादि @Lu प्रातिकूल्य (pi

(

(सा।प्र) सुबालोपनिषदित्यादिना - एवं च सर्वश्रुत्यर्थोऽप्यष्टाक्षरे अनुसन्धेय इत्युक्तं भवति । एवं च श्रुतिस्मृध्यानुगुण्येन इतरेषां परस्परबन्धुत्वापादकत्वात् सौहार्दजनकत्वाच्च निरुपाधिकसर्वविधबन्धुत्वं निरुपाधिक सर्वविध सुहृत्वं च भगवत एवेति तथैवानुसन्धेयमिति दर्शयन् इदानीन्तनगृहीतृत्वस्यौपाधिकत्वमुपाधिभूतकर्मणामयत्न निवर्त्यत्वं चाह । लोकाना इत्यादिना - “त्वमेव माता च पिता त्वमेव त्वमेव बन्धुश्च गुरुत्वमेवेत्यनेन, bring इत्यनेन पितात्वमित्यनेन च सर्वविधबन्धुत्वस्य साम्प्रदायिकत्वं दर्शितम् - इत्यादि

(सा।वि) सुबालोपनिषदिति - एवं च सर्ववेदान्तार्थोऽनुसंहित इत्युक्तं भवति । एवं भगवत एव निरुपाधिकसर्वविधबन्धुत्वमितरेषां तु तत्सङ्कल्पवशादौपाधिकमित्याह लोक श्री नाना इति । ढाळंीळा, अस्मत्परमोपकारः - ढाñल, अस्मत्सर्वविधबन्धुः - निरुपाधिकसुहृत्तत्वमुपपादयति । ऎम्बिराऩ्,

।

(सा।सं) सुबालेति - तर्हि केषुचिद्बन्धुत्वधीः किं निबन्धनेत्यत्राह - लोकलं इति - स्मृतिसम्प्रदायवचनाभ्यामपि स एव बन्धुरिति दृढयति त्वमेवेत्यादिना - ना, अस्मदुपकारकः - ढाल, अस्मत्पिता

[[१५०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - पिता त्वं माता त्वं” इत्यादिjugu निरुपाधिकसर्वविधबन्धुसर्वेश्वर ६०११६१० “यस्य प्रसादे सकलाः प्रसीदेयुरिमाः प्रजाः”, “प्रसन्नमभवत्तस्मै प्रसन्नाय चराचरम् । प्रसन्ने देवदेवेश” १६१६०sum प्रपन्न प्रतिकूलं। ईश्वर ६० कं ‘सुहृदं सर्वभूतानाम्” ६६गकील आकारं स्वभावसिद्धम् - आकारान्तरं चेतन (१५००L आज्ञातिलङ्घन्न Lom उपाधिwqwns या

अल्प व्याज - muq।wir -

(सा।दी) सुबालोपनिषत्सिद्धLDIT] निरुपाधिकसुहृत्व Trprism Trm विधिunoon वाक्यचतुष्टय

उपपादिकं कीpri - यस्य प्रसाद इत्यादि

सर्वप्रसाद । भगवत्प्रसादायत्तत्वं

१५६०sur) भगवत्प्रसाद निरुपाधिकत्वं सिद्धम् - “प्रसन्नमभवत्तस्मै प्रसन्नाय”, सर्वेश्वरप्रसादेन प्रसन्नचित्ताय तस्मै” Triq - प्रसन्ने देवदेवेश प्रसन्नं स्याज्जगत्त्रयम् ” ढाळा शेषम् औपाधिका-

कारलं । कण्ठ Guri (५CLIT? ढाङ्गली। अन्य इति । BILG कीpirit - कुण्डलquit इत्यादिuri। कण्ठ अर्थ। ५, SC

(सा।स्वा) भगवत्सङ्कल्पाधीन सर्वविधबन्धुत्वं २GGLDIT? GT

@pp

अर्थ सम्मति

Gummit।

यस्य प्रसाद इति । प्रसन्नमभवदिति । तस्मै प्रसन्नाय भगवत्प्रसादेन प्रसन्नाय पुरुषाय सर्वं प्रसन्नमभवदित्यर्थः प्रसन्न इति। प्रसन्नं स्याज्जगत्त्रयमित्युत्तरपादQLD - प्रसन्न सर्व प्रसन्न

nggi Logo या प्रसाद दशै सर्व(pib प्रतिकूल DISING सर्वविधबन्धुत्वं n। lom? ढाङ्गा)(५ं G@gupi - सुहृदमिति @gum) निग्रहकर्तृत्वमुच्छिन्नLDITS प्रसङ्गि CBIT? ढाङ्गानं Qui - आकारान्तरमिति । दण्डधरत्व QILDig। Gur आज्ञातिलङ्घनमनादिसिद्धLDI६०&ur) निग्रहकर्तृत्वाद्याकारpio नित्यons प्रसङ्गिwing?

अन्य इति - Lomo, निवृत्तomii। अनन्तकालार्जितनिग्रहमल्पव्याज ढागেगनË Fuji - शुक्र

इति -

supri ?

(सा।प्र) अस्माकमुपकारकोऽस्मत्पितास्मद्बन्धुरस्मत्स्वामी चेति तस्यां गाथायामुक्तमित्यर्थः दयिततनयस्त्वमित्यादिः पितात्वमित्यस्य शेषः प्रसिद्धः, यस्येत्यादि इतरेषामपि मनः प्रसादहेतुत्वान्ननिरुपाधि सर्वसुहृत्वं भगवत एवेति शोभनहृदयत्वापरपर्याय प्रसन्न मनस्कत्वोक्त्यावगम्यत इत्यर्थः - शुक्लंला इत्यादि । भगवच्छेषत्वज्ञानपूर्वकं वाचिक -

(सा।वि) यस्य प्रसाद इति। “प्रसन्ने देवदेवेश” इत्यस्य शेषं प्रसन्नं स्याज्जगत्त्रयम् इति । आकारान्तरम्, “तानहं द्विषतः क्रूरान्” इत्युक्तनिग्रह सङ्कल्पत्वम् - Lomo, निवर्तेत - अत्र सम्मति माह - लङ्ग इति । (सा।सं) “नवाऽरे” इत्यादि मैत्रेय ब्राह्मणमिहानुसन्धेयम् । एवं सर्वविधबन्धौ स्थिते केषाञ्चित्प्रतिकूलतादौ नियामकं सूचयति - यस्येत्यादिना - भगवत्यप्रसन्ने न केऽप्यनुकूला इति च - ब्रह्मा स्वयम्भूश्चतुराननो वा” इत्यादिना सिद्धमिति - भगवानवश्यं यथाधिकारं प्रसाद्य इत्याशयः - ननु भगवतस्सुहृत्वरूपाकारस्यैव स्वाभाविकत्वेऽपि जनेषु दुःखाद्यास्पदतां केन सङ्घटयतीत्यत्राह । आकारान्तरमिति - व्याजलं, भगवदभिमतानुवर्तनेन - लङ्ग इति ।

[[६६]]

मूलमन्त्राधिकारः

प्रीन

C, ८ नारायणशब्द श्री

[[१५१]]

मूः- wqwroom की ५ चतुर्थिक वाक्यार्थ १६८५ तादर्थ्यादिनां BILLGmr।

(सा।दी) Curn अल्पव्याजेन प्रसन्न १। २५ळं, शुन्य अल्पव्याजñogi गणी दास - @g, प्रसन्न OLD

छ

Brij

पीला - Baby आश्रित्तवत्सला - Gujmji, लभि - Gun जन्मचक्र की रिसिक्किऱार्गळॆऩ्गै। इवऩ् इव् Hऩाल् पिऩ्ऩैयॊऩ्ऱालुम् कत्तुक्कु शली पद चतुर्थ्यर्थ अनुनी @supri - लं

प्रतिहतिumQuor

नारायणेत्यादिun - तादर्थ्यादीत्यादिशब्द

(सा।स्वा) Curmi

। अल्पव्याजमुपक्रान्त

सम्प्रधानं-

m।

ziqui, शलङ्क

अल्पव्याज मुङ्गी दास - @g, प्रसन्न । । ।

Hiii८६orm, रङ्गनाथ गा। प्रलं, आश्रितविषयलं की, व्यामोह m।

लभिलं। gum जन्मचक्र लभि

ईश्वरस्वभावमेतादृशom अल्पव्याज

नारायणाय चतुर्थी २G Com ? तादथ्यचतुर्थि

धर्मिग्राहक प्रमाण ल

m।

भरसमर्पणपरयोजनै

magi

सम्प्रधानपरै wirrकी स्वरूपपरयोजना ? गाना mi - नारायणेति शुकं नमस्सुकञ्छ स्थूलयोजनै स्वतः प्राप्तशेषवृत्तिपरयोजनैuji अर्थलं ली। चतुर्थिकञ्छ-

quin অচত

(सा।प्र) कैङ्कर्यरूप भगवन्नामसङ्कीर्तने प्रवृत्तविषये कृपां कुर्वन्नेवं रूपसौलभ्यप्रकाशनेनास्माकमपि स्वानुभवप्रधानार्थं श्रीरङ्गे सन्निहितोऽतिव्यामोहत्वेन भ्रान्त शब्दवाच्य इत्यर्थः - एतेन निरुपाधिकसुहृत्त्वस्य साम्प्रदायिकत्वं सूचितम्-अल्पव्याजेन निरवधिकफलप्रदत्वं सौहार्दकार्यमिति भावः । एवं नारायणशब्दार्थ मुक्त्वा तद्गतचतुर्थ्यर्थमाह ५ नारायणश्ब्देत्यादिना सम्प्रधानत्वं तादर्थ्यादीत्यादि-शब्दार्थःतत्रोपपदविभक्तित्वं तावदाह-

(सा।वि) ñnmoquoisg। एतावन्मात्रव्याजेन दासानाम्-भगवच्छेषत्वज्ञानपूर्वकं कैङ्कर्यरूप भगवन्नामकीर्तनमात्रव्याजेनेत्यर्थः । Brow, अस्मद्रङ्गनायकः । श्रीलङ्का, भ्रान्तः महापराधकारिणोऽल्पव्याजेन रक्षा भ्रान्त इत्यर्थः । एवं प्रकृत्यर्थं व्याख्यायाथ प्रत्ययार्थं व्याचष्टे @लं नारायणशब्द♚ली इति । चतुर्थि की वाक्यार्थ [१८] (SLITS, चतुर्थ्या वक्ष्यमाण वाक्यार्थानुगुणम्-तादर्थ्यादिना तादर्थ्यादयः BILLG, प्रदर्श्यन्ते । शेषवृत्तिकैङ्कर्यविवक्षायां तादर्थ्ये चतुर्थी वक्तव्येति सम्बन्धषष्ट्यपवादिका चतुर्थी आत्महविरुद्देश्य त्वविवक्षाया चतुर्थीसम्प्रधान इति चतुर्थी-

(सा।सं :) मित्रभावनया दास्यमवलम्बितानामपि @jris, अनुग्रहार्थम् ।

रङ्गनायकात्मनावतीर्णः - प्रीकृष्ण, वात्सल्यादिकृतभ्रमवानित्यर्थः इत्थं नारायणपदप्रकृत्यर्थो वर्णितः अथ प्रत्ययार्थो निरूप्यतेतत्र वक्ष्यमाणप्रत्ययार्थभेदान् सङ्गृह्णाति । २५ नारायणेति - आदिशब्देन सम्प्रधानत्वग्रहःननु तादर्थ्यरूपार्थराहित्येन मह्यं नम इत्यादिष्विवात्र-

।

[[१५२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः स्थूलानुसन्धान श्री चतुर्थीनमश्शब्दयोग Gorb अप्पोदु

चतुर्थिकं प्रयोजनातिशय६०६००-

षष्ठपञ्चदशाद्वर्णात् केवलव्यञ्जनीकृतात् ।

(सा।दी) गृहीतम् । स्थूलानुसन्धान मण्डी, नमश्शब्दकळा स्थूलयोजनै अंशं मन्त्रलं श्री शक्त्यंशGoronsume फलसिद्धिहेतु सारांशGLD चतुर्थि वैभवलं mg supri - षष्ठेत्यादिuni - मन्त्री षष्ठवर्णं णकारम् - नमश्शब्दमारभ्य

गणनैQuorm] ५००/- पञ्चदशवर्ण/C। स्पर्श अक्षरं पञ्चदश-

(ii। स्थूलेति qu

(सा।स्वा) तादर्थ्यादिना ? नमश्शब्दयोग♚$६० ला सर्वदा चतुर्थि ? Grupi इति-शु प्रयोजनातिशयवदर्थCLD चतुर्थिकं ना

लङ्का । कारकविभक्ति प्रबलै LCurr? फलप्रार्थनापरयोजनै) सम्प्रधानार्थकत्वं L wri @ चतुथिसम्प्रधानैकार्थिकै ?

याग

सम्प्रधानचतुर्थिना Coor अकाराल्लुप्तचतुर्थीफलप्रार्थनापरै - षष्ठेति षष्ठः,

नकारमारभ्य णकारः षष्टः पञ्च, दशः, कादिव्यञ्जमगणनायां णकारः पञ्चदशः तस्मात्

(सा।प्रः) तावदाह स्थूलेत्यादिना । नमश्शब्दस्थूलार्थविशिष्टाष्टाक्षरानुसन्धान इत्यर्थःनन्वस्मिन्पक्षे विभक्तेश्शब्दसाधुत्वाद्यर्थकत्वान्मन्त्रस्य पुरुषार्थपर्यवसायित्वं न स्यादित्यत्राह षष्ठपञ्चदशादित्यादि -द्वये षष्ठात्; कचटतपयादि परिगणने पञ्चदशाच्चेत्यर्थः यद्वा अस्यैव मन्त्रस्यार्थोक्तिक्रमे षष्ठादित्यर्थः

इति ।

(सा।विः) तस्यास्त्यज्य (मान) LDIT हविरुद्देश्यत्वमित्यर्थः उभयस्मिन्नपि पक्षे नमः पदयोगो नास्ति । तस्य वाक्यान्तरत्वात्पदद्वयात्मकत्वाच्च स्थूलयोजनायां नमश्शब्दान्वयेन नमस्स्वस्ति स्वाहा स्वधालं वषड्याोगाच्चेति सूत्रेण चतुर्थी स्वीकार्येत्याह । स्थूलानुसन्धान ली इतितदानीं सम्बन्धमात्रबोधकषष्ठ्यपवादत्वेन चतुर्थ्या अर्थविशेषो नास्तीत्याह केवलसाधुत्वार्थमिति भावःननु स्थूलयोजनायां नमश्शब्दस्योपायपरत्वपक्षेत्यज्य Lorror हविरुद्देश्यत्व सत्वेन सम्प्रधानत्वात्कारकत्वेन नमश्शब्दयोगचतुर्थ्या उपपदविभक्तित्वादुपपदविभक्तेः कारकविभक्तिर्बलीयसीति सम्प्रधानचतुर्थ्येव स्यान्नोपपदचतुर्थीति तत्कथं नमश्शब्दयोग इति वाचोयुक्तिरिति चेदित्थम् । उपायपरत्वे सम्प्रधानचतूर्थ्येव । कैङ्कर्यपरत्वे नमश्शब्दयोगाच्चतुर्थी अत एव नमशब्दयोगलं इति समुच्चयोक्तिः । तादर्थ्यविवक्षायां नमश्शब्दयोगे च परत्वान्नमश्शब्दयोग चतुर्थ्येव द्रष्टव्या एतच्चतुर्थी प्रभावमाह षष्ठपञ्चदशादिति द्वये षष्ठवर्णाण्णकारादित्यर्थः कयादिक्रमगणनया पञ्चदशोऽपि णकारः द्वये षष्ठवर्णस्सन्

(सा।संः) किं न स्यादित्यत्र नमशब्दस्थ स्थूलयोजनानुसारे तथाप्यस्त्वित्याह । स्थूलेति - स्वस्ति स्वाहा स्वधावषड्योगाच्चेत्यनुशासनानुसारेण नमश्शब्दमात्रेण चतुर्थीत्यर्थः । तर्हि तथैवेह स्यादित्यत्राह

साधुत्वातिरेकेण शेषत्वादिज्ञापनरूपप्रयोजनं नास्तीत्यर्थः एतच्चतुर्थीप्रभावमाह षष्ठेति प्रणवं विना मूलमन्त्रस्थवर्णमध्ये षष्ठात् ।

इति

मूलमन्त्राधिकारः

[[१५३]]

मूः उत्तरो मन्त्रशेषस्तु शक्तिरित्यस्य कथ्यते ।”

६७०० शा श्रीमन्त्र फलसिद्धिहेतु २००१ प्रदेशळं। योजना विशेष ङ्गळिल् करविरियुम् इव्विडत्तिलेयागिऱदु “अर्थात्प्रकरणाल्लिङ्गादौचित्योद्देशकालतः ।

ऒरु

लङ्का

शब्दार्थाः प्रविभज्यन्ते न शब्दादेव केवलात्” ॥ ऎऩ्गिऱबडिये

ढग कीqw@ शब्द प्रकरणादिक अर्थभेदं ६६०६ सर्वसम्मतम्- (सा।दीः) केवलव्यञ्जनीकृतात्, उत्तरDIT] अच्LG व्यञ्जनमात्र उत्तरो मन्त्रशेषः, ण ढालाकील व्यञ्जना Corer मन्त्रशेष। श्र? आय इत्यंशः मन्त्र♚ला शक्तिQGQ। शक्ति फलसिद्धिहेतुभूता मन्त्र की छा सर्व योजने Bfgi फलप्रार्थन GunGILD ६ कीयोजनाविशेषेत्यादि uni। चतुर्थिकं तादर्थ्यमर्थमी / ५ Con सम्प्रधानार्थ (pio sim Com ? যGupi। अर्थादित्यादि अर्थात्, प्रयोजनविशेषात् शब्दस्यार्थो निर्णीयते

साराश

उत्तरतः, मन्त्रशेषः । आयेति । फलसा-

न केवलादेव शब्दादिति । श्लोकं मं अर्थomosum।

(सा।स्वाः) व्यञ्जनीकृतात्, ट इत्याकारं विहाय ण् इति वर्णात् भागः । अस्य, मूलमन्त्रस्य । शक्तिरिति कथ्यते, फलसाधनत्वांश इति कथ्यते धनप्रदेश @rics Com फलप्रार्थनै

Insurrou GOLD ५। नानार्थैwn६or चतुर्थिकं तत्तद्योजनै एकार्थकत्वं नियमिäsi Gurun? Tumi - अर्थादिति - i @rivg सम्प्रधानार्थत्वं ८nQGuor? स्वकीय किं।

उचितै तादर्थ्यचतुर्थि

या

(सा।प्र) मन्त्राणां शक्त्यंशस्याप्रकाशनीयतया गूढोक्ति सर्वरक्षकत्वेन सर्वशेषित्वेन च प्रणवादवगताय नारायणाय नम इति । पुरुषार्थपरयोजनायां कैर्यबोधकत्वेन चतुर्थीविभक्ति स्सार्थकेत्याह । योजनाविशेषेत्यादिना अथवैकस्य शब्दस्य योजनाभेदेनानेकार्थत्वस्य प्रामाणिकत्वात्सर्वसम्मतत्त्वाच्च सम्प्रधानार्थत्वमित्याह अर्थादित्यादिना-

(सा।वि) कखादिषु पञ्चदशस्सन् यो वर्णोऽस्मिन् मन्त्रे विद्यते केवलव्यञ्जनीकृतात्, अज्विनाकृतात् । केवलहल्रूपात्तस्माद्वर्णात्

शक्तिरिति कथ्यते उत्तरः, आय इत्ययं मन्त्रशेषः

अयमेवास्मिन् सारांश इति भावःप्रणवं विहाय गणने षष्ठवर्णादिति केचिद्योजयन्ति शक्तेर्गोपनीयत्वाद्द्भूढोक्तिः सारांशत्वादयमेवांशः फलसिद्धिहेतुरित्याह

ढाङ्ग SC इति - अत

ऐवात्रैव फलप्रार्थना स्यादित्याह योजनाविशेष १८५६१ इति नन्वत्रैव पुरुषार्थप्रार्थना चेदुपायपरत्वयोजनापक्षो न घटत इत्याशङ्कयार्थप्रकरणादिनार्थान्तरपरत्वपक्षो विघटत एवेत्याह अर्थात्प्रकरणादिति

ननु समर्पणार्थे सम्प्रधानत्वमनुपपन्नं दीयमानार्थशेषित्वं हि सम्प्रधानत्वम्

दानकर्मत्वंहि दीयमानत्वम् ।

[[१]]

(सा।सं।) वर्णमध्ये षष्ठात् । कादिमात्रकासु पञ्चदशात्सर्वं विना कृताद्वर्णादुत्तरो मन्त्रशेषः आयेत्यंशः । शक्तिरभिधीयत इत्यर्थः फलसिद्धिहेतु प्रदेशमिति शक्तिशब्दार्थःइयं स्वरूपादिपरतया मन्त्रप्रयोजनासुतादर्थ्यादिपरैव - फलपरयोजनासुतादर्थ्यदर्शितफलभूतशेषवृत्ति प्रार्थनापरापीत्याह योजनेति एकैव विभक्तिरनेकार्था कथमित्यत्राह । अर्थादिति

समभिव्याहृतपदार्थस्वभावात्

प्रयोजनविशेषात्

यद्वा,

लिङ्गम्, अर्थसामर्थ्यं औचित्याद्देशकालतः, देशकालौचित्याभ्याम्

[[१५४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

शेष

jigu परस्वत्वापादनं वैत्ताऩे

चतुर्थि

मूः - शुल“दीयमानार्थशेषित्वं सम्प्रधानत्वमिष्यते” इत्यादि इव्विडत्तिल् कूडादागिलुम् $९ तऩक्कु एमाऩ रक्षितं समर्पिकं की ना व्यापक मन्त्रं सम्प्रधानार्थेws अहिर्बुध्न्या व्याख्यान मङ्गळगा।

याग

“नीचीभावेन सन्द्योत्यमात्मनो यत्समर्पणम् ।-

(सा।दीः) योजनाभचेतनं प्रधानार्थं नानाननु

वस्तु

अन्वय लङ्क

परस्वonàgosworm दानम् - श्री दीयमानार्थशेषित्वं सम्प्रधानत्वम् - ढग कढा वस्तु।कं परस्वत्वापादनं LTCH?

मात्रं

इत्यादि) परस्वत्वापादनं

केनचिद्दीयमानस्य परस्वत्वमापाद्यमानस्यार्थस्य शेषित्वा अर्थ। ८२।LIT की ईश्वरवस्तु ईश्वरा GILLG रक्ष्यons समर्पिकं

६ सम्प्रधानत्वविवक्षया अहिर्बुध्न्यादिनां व्यारव्यानं गणाङ्कां ग & अन्द ४त्तैये &LGळीpri - नीचीभावेनेत्यादि-नीचीभावेन, शेषभावलं। यत्समर्पणं, संरक्ष्यतया समर्पण (Dr।

(सा।स्वाः) परस्वत्वापादनं गीगा सम्प्रधानार्थत्वं शतं स्वात्मा भगवत्स्वomsunav LTCH?शुल अहिर्बुध्न्यव्याख्यान । गतिQg? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् - आगैयाले इति

शुलzur, औचित्यादि अर्थं ६०८ सर्वसम्मत ५०। स्वरूपेण समर्पणं BnLIT की बुळं रक्ष्यतया समर्पणं ८२। Gongur सम्प्रधानार्थत्वं २GGm “तत्कस्मा इत्यपेक्षायां विष्णवे सइतीर्यते” । विष्णु शब्द की चतुर्थीसम्प्रधानार्थैws व्याख्यातैwing नारायणशब्दली चतुर्थिकं व्याख्यानं ? Tri। नीचीभावेनेति-

(सा।प्रः) नन्वहिर्बुध्न्यवचने नारायण पदस्यैवाभावात्तद्गतचतुर्थ्यास्सम्प्रधानार्थ बोधकत्वमनुपपन्नमित्यत्र तुल्यन्यायादादिशब्दाच्च तत्सिद्धिरित्याह-नीचीभावेनेत्यादिनाव्यापकान्तरस्थवासुदेवादि शब्दो नारायणादीत्यादि शब्दार्थः-

क।)

(सा।विः) दानं च स्वस्वत्वनिवृत्तिपूर्वक परस्वत्वापादनम् - इह स्वत्वस्यैवाभावात्कथं परस्वत्वापादनम् कथं तरां दानकर्मत्वम् ? कथन्तमां दीयमानार्थशेषित्वमित्याशङ्क्य मुख्यदानशब्दार्थासम्भवेऽपि ईश्वरस्स्वकीयमपि वस्तु समर्पणरूपव्याजं विना न रक्षेदिति तादृशसमर्पणमात्रमादायेह सम्प्रधानत्वं प्रमाणसिद्धमित्याह दीयमानेत्यादिना - नीचीभावेन, शेषभावेन-

(॥

(सा।सं :) शुल, एकस्यैवानेकार्थोपस्थापकत्वसम्भवात् पूर्वं प्रदातृ शेषक्षुद्र दध्यादेरिन्द्रादि स्वत्वापादने इन्द्रादेश्सम्प्रधानत्ववदिह-विष्ण्वादेर्न सम्प्रधानत्वम् । किन्तु स्वत एव भगवच्छेषभूतस्या त्मनस्तत एव हेतोः स्वंरक्षणभरे स्वान्वयत्यागपूर्वकतया तवैव भर इत्यर्पणमिति व्याख्यातमहिर्बुध्न्येनेत्याह दीयमानेत्यादिना अहिर्बुध्न्यवचनमेव सम्प्रधानपरमुदाहरति नीची भावेनेत्यादिना नमश्शब्दस्थूलयोजनाप्रतिपन्नेन नीचीभावेन, आत्मनश्शेषत्वेन हेतुनेति यावत् सन्द्योत्यं,

-मूलमन्त्राधिकारः

[[१५५]]

मूः विष्ण्वादिषु चतुर्थी (सा) तत्सम्प्रधानप्रदर्शिनी ।

नीचीभूतो ह्यसावात्मा यत्संरक्ष्यतयार्प्यते ।

तत्कस्मा इत्यपेक्षायां विष्णवे स इतीर्यति ॥

“विष्ण्वादिषु” ६७६६०

[[६०]]

व्याख्यानं ६६LL- क्री मन्त्र की नकारं

की वचन

७ळं प्रत्येकं मन्त्रस्मृति

(सा। दीः) तत्सम्प्रधानप्रदर्शिनी

मन्त्री

अर्थ

ना-

॥ ८६)

नारायणादिशब्द चतुर्थि

क्रान नए डील अक्षर का कं मुदलाऩ एऴु तिरु

तस्मिन्समर्पणे यत्सम्प्रधानकारकं तत्प्रदर्शिनी विष्ण्वादिषु शब्देषु

चतुर्थी । आदिशब्दान्नारायणवासुदेवशब्दपरिग्रहःअर्थ विशिष्य BILL Gri नीचीभूत इति-संरक्ष्यतयार्प्यत इति यत् । तत्कस्मा इत्यादि स आत्मा विष्णवे समर्प्यत इति चतुर्थ्या इतीर्यते । अनन्तर मन्त्र मन्त्रस्मृतिळा अर्थविषयons पूर्वाचार्या

रत्तत्तैक्काट्टुगिऱार् इत्तिरु पुत्तिलॆऩ्ऱु तुडङ्गि-

(सा।स्वाः) विष्ण्वादिषु चतुर्थी सा सम्प्रधान प्रदर्शिनी

चतुर्थिyi विवक्षितैQ५। Qin प्रमाणसम्प्रदाय

आदिशब्द नारायणशब्द

पदार्थवर्णनं गळी

“नायकत्वं च सर्वेषां नामनत्वम्परे पदे । नाशकत्वं विरुद्धानां नकारार्थः प्रकीर्तितः” इत्यादिना

प्रसङ्गिwn Can? T

६) आचार्य अक्षरार्थं । अमूल असङ्गत @suprit - शकुंली मन्त्र की इति - अयान्ना

मन्त्रस्मृतिमूल n। s असाङ्गत्यQumलं। यद्वा, मूलमन्त्रकं पदार्थकथनप्रस्तान ल अखण्डप्रणवार्थं गढ। ८०G CLOT ? प्रणव QILDITI वर्ण

नकारादिवर्णकञ्छ अर्थं GIFID प्रणवार्थं ॐ वैरूप्यं प्रसङ्गिung? @नी नकारादिकं मी आचार्य अर्थवर्णनं गळणी बाळगली कामं मूल असाङ्गत्यं प्रसङ्गिung ? ढढङ्गानं Qui। श्रीतुमन्त्र

इति

य

(सा।प्र) एवं पदार्थानुक्त्वा प्रत्यक्षरमप्यर्थानां प्रमाणेषूक्तत्वात्तानप्याह - श्री मन्त्री इत्यादिना- (सा।विः) यत्समर्पणं संरक्ष्यतयार्पितम् - तत्सम्प्रधानप्रदर्शिनी, तदीय सम्प्रधानबोधिका - विष्ण्वादिषु तदेव विविनक्ति । नीचीभूत इति । व्यापकमन्त्रस्थविष्णुवासुदेव नारायण पदेषु चतुर्थीत्यर्थः पूर्वाचार्याः केचिन्मन्त्रस्मृत्यादिषु नकारादीनां सप्तानामक्षराणां तत्तद्वर्णोक्तानर्थान् सञ्जगृहुरिति तद्वचनोपन्यासपूर्वकमाहकलङ्कीमन्त्रकुंली इति-

(सा।सं :) इदमेव मे शक्यं विहितञ्चेति स्वविमर्शविषयम् । यत्समर्पणं, स्वनैर्भर्य फलकमर्पणम् विष्णुशब्दो विष्णुषडक्षरी परः । आदिशब्दो अष्टाक्षरी द्वादशाक्षरीस्थ नारायणवासुदेवशब्दग्राहकः एवं च विष्णु शब्द प्रभृतिषु चतुर्थी तत्सम्प्रधानप्रदर्शिनी । तस्मिन्नर्पणे विष्ण्वादेरर्पितं प्रति सम्प्रधानता प्रदर्शिनीत्यर्थः । एतद्विवरणं नीचीभूत इति-शेषभूत इत्यर्थः । यस्मान्नीची भावाद्धेतोः स आत्मा विष्णवे प्रयोजनाय संरक्ष्यतयाऽर्प्यते - अनेन सात्त्विकत्यागपूर्वकताप्युक्ता भवति - इत्थमहिर्नुध्न्यादि निर्वचनप्रकारेण पदार्था व्याख्याताः । अथान्यैरपि मन्त्रप्रभावविद्भिरक्षरशस्सङ्गृहीतमप्यर्थं दर्शयति । शक्रं क्री तु मन्त्रकुण्डी इत्यादि

[[१५६]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

“नायकत्वं च सर्वेषां नामनत्वं परे पदे ।

नाशकत्वं विरुद्धानां नकारार्थः प्रकीर्तितः ॥ मङ्गलत्वं महत्त्वञ्च महनञ्च करोति यत् । आश्रितानां ततो ज्ञेयो मकारार्थस्ततो बुधैः ॥ नास्तिक्यहानिर्नित्यत्वं नेतृत्वं च हरेः पदे । नाकारसेविनान्नृणां मन्त्रविद्भिः प्रकीर्तितः ॥ रञ्जनं भगवत्याशु रागहानिस्ततोऽन्यतः । राष्ट्रत्राणादिकं चापि प्राप्यते रेफसेवया ॥ योगोद्योगः फलं चाशु यकारात्प्राप्यते बुधैः । वर्णनं च तथा विष्णोर्वाणीसिद्धिर्णकारतः ॥ यक्षराक्षसवेतालभूतादीनां भयाययः

एवमक्षरनिर्वाहो मन्त्रविद्भिः प्रकीर्तितः ॥”

इत्यादि ६० ६० आचार्य १८ सङ्ग्रहिñisi -

[[९]]

क

(सा।दीः) नायकत्वं च सर्वेषां सर्वेषां श्रेयसां प्रापकत्वमेकोऽर्थः परस्मिन् पदे प्रावण्यजनकत्वमिति त्रयं नकरार्थः मङ्गलत्वं, मङ्गलक (का?) रकत्वम् । महनं, पूजनम् । नित्यत्वं, भगवत्सेवायां तत्परत्वम् । हरेः पदम्, परमपदम् तद्विषये नेतृत्वम्, आचार्यत्वम् - नृणां भवतीति अध्याहारःनास्तिक्यहान्यादिना नाकारादि ५ (६) ५ प्रयोजन LI GIS नकारादिकं छ नास्तिक्यहान्यादिकरत्वमर्थ/१०६) फलि ५५। सार्थLos तत्तद्वर्णानुसन्धान BIG६० तत्तदनुगुणप्रयोजनं सिद्धिकं६ns उचित m। राष्ट्रत्राणादिकं, स्वदेशरक्षकत्वम् । आदिशब्द राष्ट्रकृतपूजादि सङ्गृहीतम् । योगे भगवत्प्राप्तौ उद्योगः, त्वरा विष्णोर्वर्णनं, तदुचितवाक्सिद्धिश्च । भयाय, भीत्या पलायनाय भवति यकारःशनीला सत्सम्प्रदायसिद्ध ( Guing पदार्थविशेषपरामर्शपूर्वकDI की मन्त्र (सा।स्वाः) नायकत्वमिति, सर्वेषां श्रेयसां नायकत्वं, प्रापकत्वम् परे पदे, परमपदे-नामनत्वं, प्रावण्यजनकत्वम् । विरुद्धानां, अनात्मगुणानाम् । नाशकत्वमिति त्रयं नकारार्थःआश्रितानां मङ्गलत्वं, मङ्गलकरत्वम् । महत्वं, धर्मभूतज्ञानविकासःमहनं, पूजनम्-करोतीतियत् तत्ततः बुधैः मकारार्थो ज्ञेयः - नित्यत्वं भगवत्सेवायां तत्परत्वम् - परे पदेनेतृत्वम् आचार्यत्वम् - नाकारसेविनां नृणां भवतीति फलोक्त्या नास्तिक्यहान्यादिकरत्वं नकारार्थ इति भावःसार्थतत्तद्वर्णानुसन्धानेन तत्क्रतुन्यायेन तत्तदनुगुणप्रयोजन सिद्धिरुचितेति भावःराष्ट्रत्राणादिकं सुराष्ट्ररक्षकत्वम् - आदिशब्देन राष्ट्रपूज्यत्वम्-योगोद्योगः भगवत्प्राप्तौ त्वरा-विष्णोर्वर्णनम्, तदुचितवाक् । भयाय, भीत्या पलायनाय यकारः शष की मन्त्र । बहुविधतत्त्वहितषुरुषार्थविशेष [] क

(सा।प्र।) मी आचार्य इत्यनेनाक्षरार्थस्यापि सम्प्रदायागतत्वमुक्तम् एवं सप्रमाणम्

(सा।विः) महनं,

पूजनम्

(सा।सं

:) नायकत्वं, श्रेयस्सम्प्रापकत्वम्-परे पदे, परस्मिन्पदे । नामनत्वं, प्रावण्यजनकत्वम् । महत्त्वम्, धर्मभूतज्ञानेन बृहत्वम्

नित्यत्वं, महनम् बृहणम्-तच्च कैङ्कर्यानन्दादिवर्धनम् भगवद्विषयरागादेः हरेः पदे नेतृत्वम्, आचार्यत्वमित्यर्थः, राष्ट्रत्राणादि । “यत्राष्टाक्षरसंसिद्धे ’ इत्युक्तविधया-योगे, भगवत्प्राप्तौ-उद्योगः, त्वरा विष्णोर्विषये वर्णनम्, विविधोल्लेखेनानुभवः वाणीसिद्धिः, तदुचितवाक्सिद्धिश्च । यः, यकारः । भयाय, भीत्यैव भवतीत्यर्थः व्याकरणनिरुक्तमन्त्रशास्त्रप्रक्रियया मन्त्रार्थनिरूपणफलं

इत्थं

मूः

मूलमन्त्राधिकारः

[[१५७]]

@ पदाoLw व्याकरणनिरुक्तादिसिद्धव्युत्पत्तिपरामर्श ६० परवादिमूल माग वरुम् मासऱ विळक्कप्पट्ट तिरुबुरमागिऱ कण्णाडि करिगळैयुम्

त्तिऱ्काणवरिय निलङ्गळैयुमॆल्लाम् सऩगमागक् काट्टुम्

(सा।दी) अनुसन्धिigung मुमुक्षुकं ज्ञातव्यार्थविशेष [i] नाळा IT QIDाकीpri-Qq पद

मन्त्रस्मृत्यादि निरुक्तादीत्यादिशब्दार्थः

इत्यादि-व्युत्पत्तिसिद्धार्थपरामर्श - अक्षरनिघण्टु

परस्वरूपादीत्यादि शब्द रूपगुणविग्रहादेश्सङ्ग्रहः

उपायफलादेर्वा - स्वस्वरूप मण्डी, जीवस्वरूप rism) इति शेषम्

(सा।स्वाः) अर्थ

बा। प्रत्यक्षानुमान

मन्त्र सर्वजन / कं एतावदर्थपरिज्ञान (IDS (१५) कङ्कं ८r२GGLorr? ढाοगळा मन्त्र एतावदर्थपरिज्ञानहेतुकं BILLIT काळङ्ग उपसंहरिकं कीpri - Qua इति - LDIT इति

धীनाऊं&LILILTSILLITĞं उपदेशमात्र इतिदुर्वादिमूल प्रतिबन्धकभूयसै

Loan, अकण्डलधीना, व्युत्पत्तिपरामर्श

एतावदर्थपरिज्ञानम् उदि

उपदेशमात्र दासत्वपारतन्त्र्यादिविवेकमशक्यQ/LD/

५ - मन्त्रं स्वस्वरूपपरस्वरूपाद्यखिलार्थप्रकाशनक्षम Dog अनुसन्धाता किञ्चि

कृत्स्नानुसन्धानमशक्य oorm? ईश्वरा उपाय L

उपायत्वोपयुक्तरक्षकत्वादि कतिपयाकारमनुसन्धेय प्राप्य

ॆ

ज्ञानवान् शु@sum

तदुपयुक्तकृत्स्नाकार अनुसन्धि

उपायत्वप्राप्यत्वोपयुक्तकृत्स्नाकारमनुसन्धातुमशक्य अनुसन्धेयrism उपपादिकीpiri।

मन्त्री

? गा मुमुक्षुदशै

उपायत्वप्राप्यत्वोपयुक्तप्रधानगुण [] ना

(सा।प्रः) नानाविधार्थवर्णने कुदृष्टिकथितार्थान्तरप्रदर्शकत्वरूपमलापगमेन मूलमन्त्रो जीवेश्वरौ सप्रकारौ संयक् ज्ञापयितुमलमिति सदृष्टान्तमाह- Qq Qपदाढा। इत्यादिना अक्षरनिघष्टुमन्त्र स्मृत्यादिर्निरुक्तादीत्यादिशब्दार्थः । Lonam श्रीबाऊंÚULL, मलापगमनं यथा तथाशोधितः रूपगुणविभूत्यादिः परस्वरूपादीत्यादिशब्दार्थः । u Brijmumb अति यत्नेन द्रष्टव्यांशान् जीवेश्वरौ कीदृशप्रकारविशिष्टौ ज्ञापयेदित्याकाङ्क्षायां कांश्चन

भगवत्प्रकारविशेषांस्तावदाह-

(सा।विः) परवादिमूलक इति - नाLL, मलस्यापकर्षणंयथा स्यात्तथा शोधितः । लीतुमन्त्रomळील का, श्री मन्त्राख्यदर्पणः - परस्वरूपादिruji, परस्वरूपादीन् । स्वस्वरूप लं लीढं कळा लors, स्वस्वरूपविषयेऽतिप्रयत्नेन द्रष्टव्यांशान् सर्वानपि । सुव्यक्तonsऊं छाGळं, सुव्यक्तं प्रकाशयेत् । तत्र प्रथमं तावदकारेऽनुसन्धेयान्

(सा।सं :) मुमुक्षुज्ञेययावदर्थविज्ञानं तदप्यत्र स्वरूपपरयोजनायां स्वपरस्वरूपादिविषये शब्दतोऽर्थतश्च भवतीति दिङ्मात्रेण प्रदर्शयति । इत्यादिना मुळाfluorisना, दुर्ज्ञेय स्वभावान्

[[१५८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - कं प्रतिपाद्यदेवतैwmi प्राप्य (poor परस्वरूjmg कुण्डीमन्त्री शाब्दा suji आर्थनाना प्रकार CCL BL यथाप्रमाणमनुसन्धि कंgiburg); रक्षकत्वं, भील स्वभावसिद्धत्वम्, भक्रीणं सर्वविषयत्वं, रक्ष्यवस्तु विशेषानुरूप DIs रक्षै नानाप्रकारत्वं, सर्वतारक्षकत्वं, सर्वत्र रक्षकत्वं, सर्वप्रकाररक्षकत्वं, स्वार्थरक्षकत्वं

(सा।दीः) नी परस्वरूपादिनां मन्त्रं LG प्रकार कुन्नी summit। शाकं प्रतिपाद्येत्यादिIT६) प्रात्यponoor परस्वरूप प्राप्य प्राप्तादिकं

अर्थ प्राप्य परस्वरूप अनुसन्धि m।mg - प्रकारrijGL, विशेषrius CTL_६०१६०५ - रक्षकत्वमित्यादि स्वभावसिद्धत्वं, स्वतस्सिद्धत्वं-रक्ष्यवस्तुविशेषः, बद्धमुक्तनित्यं - सर्वतारक्षकत्वं, कालोपाध्यनुक्ति - सर्वत्ररक्षकत्वं, देशोपाध्यनुक्ति)। सर्वप्रकाररक्षकत्वम्, प्रकारविशेषानुक्ति। स्वार्थरक्षकत्वं, स्वप्रयोजनाय रक्षकत्व

आश्रितरक्षण

(सा।स्वाः) ूलकण्ठ प्रतिपाद्येति महावाक्य♚ - प्रतिपाद्य

एतावन्मात्रं

देवतै ढाङ्ग।Gg] उपायत्वं द्योतितQpq। Dig Gor@। विशेषण उपायत्वप्राप्यत्वोपयुक्तगुणरूपप्रकार rijBTL अनुसन्धिकं Gurgoगकी अर्थं द्योतितकी रक्षकत्वमित्यादि । उपाध्यनुक्त्या स्वभावरक्षकत्वं, स्वतोरक्षकत्वम् - विषयानुक्तेस्सर्वविषयरक्षकत्वम् रक्ष्यवस्तुविशेषाः, बद्धमुक्तनित्याः - रक्ष्यवस्त्वनुरूपनानाप्रकाररक्षाकर्तृत्वमिति यावत्सर्वदेति कालानुक्तेः सर्वत्रेति देशानुक्तेः, सर्वेति प्रकारविशेषानुक्तेः एकविषय एव सम्भावित सर्वप्रकाररक्षकत्वमिति यावत् । स्वार्थाय रक्षकत्वं स्वार्थरक्षकत्वं-

(सा।प्र) शाकं प्रतिपाद्येत्यादिना रक्षकत्वाद्यालुप्तचतुर्थिकाकारलभ्याः । अनन्यशेषत्वाद्या समाधिकराहिध्यान्ता उकारविशिष्टलभ्याः । स्वतन्त्रः कर्तेत्युक्तेः स्वतः कर्तृत्वाद्या आश्रिताविद्या निवर्तकत्वान्ता नमश्शब्दलभ्याः अनन्तरमुक्ताः सर्वे नारायणशब्दलभ्याः । रक्षकत्वतत्स्वा भाविकत्व सर्वविषयत्वाद्या अकारेशाब्दाः “अनुपाधिकनिर्देशे ह्यसङ्कोचो मनीषिभिः । सिद्धे शब्दार्थसम्बन्ध इति न्यायेन कथ्यते” इत्यादेः प्रमाणाद्दीयमानार्थशेषित्वं सम्प्रधानत्वमित्युक्त्या चतुर्थ्याश्शेषित्वेऽर्थे तन्निरुपाधिकत्वसर्वविषयत्वात्महविरुद्देशार्हत्वसपत्नीकशेषित्वाद्याः प्रणवे शाब्दाः । निरुपाधिकनन्तव्यत्वाद्याः प्रणव नमसोश्शाब्दाः । स्वरूपान्यथाभावस्वभावान्यथाभावराहित्य सर्वनेतृत्वाद्या नारायणपदे शाब्दाः । सर्वज्ञत्वसर्वशक्तित्वाद्यास्स्वतः कर्तृत्वाद्यास्सर्व व्यापकत्वाद्याश्च क्रमेण पदत्रयेऽप्यार्थाः एवमन्येष्वपि

(सा।विः) रक्षकत्वमारय विशेषणवत्वान्तान् सप्तदशगुणानाह - रक्षकत्वमित्यादिना - रक्षणसंरम्भः, रक्षकप्रतिज्ञा अथ लुप्तचतुर्थ्यनुसन्धेयान् भगवदीयान् शेषित्वादिकानेकादशधर्मानाह-

(सा।संः) परस्वरूपस्य विशेषणद्वयमुभयथापि यथावदेवानुसन्धेयत्वाय परोक्तोपायवैभवादीनामप्रामाणिकत्वं सूचितम्

यथा प्रमाणमित्यनेन

मूः

मूलमन्त्राधिकारः

[[१५९]]

सर्वरक्षकत्वापेक्षित १११६०१ सर्वज्ञत्वं, सर्वशक्तित्वं, स्वेच्छाव्यतिरिक्तानिवार्यत्वम्, अनतिक्रमणीयरक्षणसंरम्भत्वं, परमकारुणिकत्वं, अवसरप्रतीक्षत्वं, व्याजमात्रसापेक्षत्वं, आश्रितसुलभत्वं, विश्वचनीयत्वं, सापराधघटनाद्यनुगुणविशेषणवत्त्वं, शेषित्वम्, अ

निरुपाधिकत्वनित्यत्वसर्वविषयत्व [५] [६] ;

प्रयुक्तमाश्रितसुलभत्वम्

(सा। दीः) स्वप्रयोजन DIST। स्वेच्छेति-रक्षणे स्वेच्छाव्यतिरिक्त अनिवार्यत्वम् । स्वेनाप्यनतिक्रमणीय रक्षणसंरम्भत्वम् - संरम्भोऽत्र प्रतिज्ञा - रक्षणोपयुक्तानि परमकारुणिकत्वादीन्युच्यन्ते-कारुणिकत्वकार्यमवसरप्रतीक्षत्वम् । रक्षणे व्याजमात्रसापेक्षत्वम्-कारुणिकत्वादि अवसरप्रतीक्षत्वादिप्रयुक्तविश्वचनीयत्वम् । उक्तसर्वगुणहेतुभूतं सापराधघटनाद्यनुगुणविशेषणवत्वम् । सापराधानां चेतनानां घटनं पुरुषकारकृत्यम् - आदिशब्द उपायप्राप्तिविरोधिनिवर्तनयोस्सङ्ग्रहः । तत्रानुगुणविशेषणं लक्ष्मीः । एते सप्तदशगुणा रक्षणोपयुक्ता अकारे प्रकृतावनुसन्धेयाःशनी लुप्तचतुर्थि अनुसन्धेय [i) Bar BTL_Gळीpri - शेषित्वमित्यादि

काट्टुगिऱार्

सर्वकालसम्बन्धित्वम्-

[[१]]

निरुपाधिकत्वमुपाधिनिर्देशं LTD

(सा।स्वा) आश्रितरक्षणस्य स्वप्रयोजनत्वादिति भावः

।

गुण ना

नित्यत्वं,

स्वेच्छेति । स्वेच्छाव्यतिरिक्तैः अनिवार्यत्वम् ।

अनतीति स्वेनापीति शेषः संरम्भः, प्रतिज्ञा । सर्वज्ञत्वादीनि रक्षकत्वेनाक्षेपितस्सिद्धानि । कारुणिकत्वकार्यमवसरप्रतीक्षत्वम् । रक्षणे व्याजमात्रसापेक्षत्वञ्च - कारुणिकत्वादि प्रयुक्तमाश्रितसुलभत्वम् अवसरप्रतीक्षत्वादिप्रयुक्तं विश्वचनीयत्वं, कार्यत्वम् - उत्पाद्यत्वम् - प्रयुक्तत्वं, व्यापकत्वमिति भेदः - उक्तसर्वगुणहेतुभूतं सापराधघटनाद्यनुगुणविशेषणवत्त्वम् सापराधानां चेतनानां घटनं पुरुषकारकृत्यम् आदिशब्देन उपायप्राप्तिविरोधिनिवर्तनं गृह्यतेतत्रानुगुणविशेषणं लक्ष्मीः एते सप्तदशगुणाः रक्षणोपयुक्ताः अकारे प्रकृतावनुसन्धेयाः । अथ लुप्तचतुर्थ्यामनुसन्धेयानेकादशगुणान् दर्शयति - शेषित्वमित्यादि । अल इत्यादि उपाध्यनिर्देशेन निरुपाधिकशेषित्वम्

[[६६]]

[[१]]

(सा।प्रः) शब्दत्वार्थत्वे यथासम्भवमूह्ये स्वेच्छया निवारितायां प्रलयकाले स्थापनरूपरक्षायाम् ‘अहं भक्तपराधीनो ह्यस्वतन्त्र इव द्विजः । तमेव शरणं गच्छ नाभागतनयं मुने” इत्युक्ते स्वेच्छया निवारिते अम्बरीषव्रतभङ्ग प्रसक्त्या सुदर्शनाभिद्रुतस्य रक्षकं प्रार्थयमानस्य दुर्वाससो रक्षणे चानिवार्यत्वासिद्धे स्स्वेच्छाव्यतिरिक्तेति विशेषणम् संरम्भः, उद्योगः तस्य अनतिक्रमणीयत्वं निर्विघातत्वम् अकिञ्चनानुसन्धेय गुणानामेवात्रोक्तेर्भक्तिनिष्ठरक्षणे व्याजतया विवक्षितभरन्यासस्य भक्तेश्चापे क्षितत्वान्मात्रपदेन भक्तिव्यावृत्तिः क्रियते सापराधेत्यादि पुरुषकारत्वोपायत्वादियोग्यलक्ष्मी विशिष्टत्वमित्यर्थः - शेषोत्पादितातिशयाश्रयत्वयोग्यत्वं शेषित्वम् ‘लक्ष्म्यास्समस्तं चिदचित्स्वरूपं व्याप्यं तदीशस्य तु सापि सर्वम् । तथापि वा धारणमीशितृत्वं श्रीश्रीशयोर्द्वीच सदैकशेषि । अस्या मम च शेषंहि विभूतिरुभयात्मिका” इत्यादि भगवच्छास्त्राद्यानुगुण्येनोभयाधिष्ठानैक-

(सा।विः) शेषित्वमित्यादिना - परशेषित्वहेतुत्वं, परेषां स्वव्यतिरिक्तानां जीवानां शेषित्वे दारपुत्रादीन् प्रतिशेषित्वहेतुत्वम् । सोपाधिकशेषित्वप्रदातृत्वमित्यर्थः

(सा।संः) संरम्भः, प्रतिज्ञा । सापराधघटनानुगुणविशेषणं श्रीः एते गुणा अकारे प्रकृतावनुसन्धेयाः

अवधारणार्थकमध्यमाक्षरार्थफलितमनन्यशेषत्वम् । लुप्तचतुर्थ्यर्थफलिता गुणाश्शेषित्वादयः

[[१६०]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

अनन्यशेषत्वं, गुणकृत (पारार्थ्यं) शेषत्वं, सपत्नीकशेषित्वम्, समाश्यधिकराहित्यम् । आत्महविरुद्देशार्हत्वम्, अचिद्बद्धमुक्तनित्यविलक्षणत्वम् - परशेषित्वहेतुत्वम् - सवतः कर्तृत्वम्, शक्त्याधायकत्वम् प्रेरकत्वम्, अनन्यप्रेर्यत्वम्, अनुमन्तृत्वं, कर्मसाक्षित्वम्

(सा।दीः) अनन्यशेषत्वम्, अन्यान् प्रति शेषत्वाभावः । तस्य गुणकृतशेषत्वं, सपत्नीकस्यैव शेषित्वम् - सर्वशेषित्वात्समाभ्यधिकराहित्यम् - सपत्नीकस्यैवात्महविरुद्देश्यत्वम् - शेषित्वादेवाचिदादिविलक्षणत्वम् । परशेषित्वहेतुत्वं नाम परेषां स्वकीयवस्तुप्रति सोपाधिकशेषित्वे हेतुत्वम् । तद्दातृत्वमिति यावत् अथ मकारे जीवस्य पराधीनज्ञातृत्व कर्तृत्वसिद्ध्या भगवति फलितका गुणका @prit। स्वतः कर्तृत्वमित्यादि । शक्त्याधायकत्वं, जीब की ज्ञातृत्वकर्तृत्त्व शक्तिऊलनाujñorLITä मुळ्। तत्तत्कार्यान्ना प्रेरिका अनन्यप्रेर्य ६० अली ं क्वचिदनुमन्तृत्वम् - कर्मसु साक्षित्वम्

[[१२७]]

ऩायिरुक्कै।

(सा।स्वाः) कालानुक्त्या नित्यशेषित्वम् - विषयानुक्त्या सर्वशेषित्वम् - एतत्प्रयुक्तमनन्यशेषत्वम्, अन्यं प्रति शेषत्वाभावः भगवतो भाववतविषये गुणकृत शेषत्वम् सपत्नीकशेषित्वम् । सर्वशेषित्वादेव समाभ्यधिकराहित्यम् - शेषित्वादेव आत्महविरुद्देशार्हत्वम् - शेषित्वादेवाचिदादिविलक्षणत्वम् परेषां स्वकीयं प्रति सोपाधिकशेषित्वे हेतुत्वमित्येकादश

जीवस्वरूपकथनेन भगवति फलितान् विंशतिगुणानाह

[[१]]

अथ मकारे नमसि च स्वतः कर्तृत्वमित्यादि - शक्त्याधायकत्वं, जीवगतकर्तृत्व ज्ञातृत्वशक्त्याधायकत्वम् । प्रेरकत्वं नाम ? तत्तत्कार्येषु जीवप्रेरकत्वम् - अन्यप्रेर्यत्वा भावः क्वचित्कार्ये अनुमन्तृत्वम् - कर्मसु साक्षित्वम्

[[१]]

(सा।प्रः) शेषित्वाश्रयत्वं सपत्नीकशेषित्वम् । तत्तत्कार्ये प्रवृत्तिशक्त्तिजनकत्वं शक्त्याधायकत्वम् । तत्तत्पुरुषार्थोत्कृष्टेच्छाजनकत्वं प्रेरकत्वम् - कर्मानुगुण्येन निषिद्धेवा जीवे प्रवृत्त्युन्मुखे सति प्रवर्ततामिति सङ्कल्पवत्त्वमनुमन्तृत्वम् ।

(सा।विः) अनन्तरं मकारे जीवस्य पराधीनकर्तृत्वादिसिद्ध्या भगवति फलितान्नवणुणानाह - स्वतः कर्तृत्वमित्यादिना

(सा।सं :) तच्च “न तस्येशे” इति श्रुत्यर्थः - गुणकृतेति स्वातन्त्र्यकारुण्याभ्यां कृतेत्यर्थः लक्ष्म्यर्थकमध्यमाक्षरफलितं सपत्नीकशेषित्वम् - मकारार्थफलितमात्महविरुद्देशार्हत्वम् । परशेषित्वहेतुत्वं नाम परेषां स्वकीय वस्तुप्रति शेषित्वे हेतुत्वम् - जीवे मकार सिद्धगुणैर्भगवति फलितगुणास्स्वतः कर्तृत्वमित्यादयः स्वतो निरुपाधिकतया-चिच्छक्तिप्रवृत्तिशक्त्यादय इह शक्तिरुच्यते ।

मूलमन्त्राधिकारः

[[१६१]]

मूः सहकारित्वं, प्रियप्रवर्तकत्वं, हितप्रवर्तकत्वं, निरुपाधिकनन्तव्यत्वं, वशीकार्यत्वं, सिद्धोपायत्वं, साध्योपायहेतुत्वं, श्रुतिस्मृतिरूपाज्ञापकत्वं, दण्डधरत्वं, सर्वसमत्वम्, आश्रितपक्षपातित्वम्, अविद्यादिहेतुत्वम्, अविद्याद्यनर्हत्वम्,

(सा।दीः) श्री सहकारित्वम् - आश्रितविषये प्रियप्रवर्तकत्वं हितप्रवर्तकत्वञ्च - मी नमस् अनुसन्धेयLDior GTLG गुणा माग - निरुपाधिकनन्तव्यत्वमित्यादि । स्वप्रयोजनßng अपेक्षिwing स्वतो नन्तव्यत्वम् नमनेन वशीकार्यत्वम् - वशीकृतस्य तस्य सिद्धोपायत्वम् । सिद्धोपायस्यैव स्वतस्साध्योपायप्रवर्तकत्वम् । वशीकर्तुरुत्तरकृत्यविधायकश्रुतिस्मृतिरूपाज्ञावत्त्वम् आज्ञातिक्रमे दण्डधरत्वम् सर्वत्रसमत्वन्नामकर्मानुगुणफलप्रदत्वम् इदं दण्डधरत्वेहेतुः सर्वसमत्वेऽप्याश्रितपक्षपातित्वम् - पक्षपातित्वं नाम ? बहूनामपराधानामल्पव्याजेन क्षमि ऊं शली नमश्शब्द श्री मकारार्थ अविद्यादिविषय गुणं माण्डीला or अविद्यादीत्यादि आदिशब्दं कर्मादिगृहीतम् तत्र हेतुत्वम् ? कर्मफलत्वे नाबिद्यादियोगकृत्त्वम्, स्वस्याविद्याद्यनर्हत्वम्

मा

शनी नरशब्दोक्तrijnor

(सा।स्वाः) सहकारित्वम् - आश्रितविषये प्रियप्रवर्तकत्वम् - आश्रितस्य तदानीं प्रियत्वज्ञानाभावैऽपि वस्तुतः हितप्रवर्तकत्वम् निरुपाधिकनन्तव्यत्वं स्थूलयोजनासिद्धम्-नमनेन वशीकार्यत्वं वशीकृतस्य सिद्धोपायत्वम्-सिद्धोपायस्यैवस्तस्साध्योपायप्रवर्तकत्वम् वशीकर्तुरुत्तरकृत्यविधायक श्रुतिस्मृतिरूपाज्ञावत्त्वम् - आज्ञातिक्रमे दण्डधरत्वं - तत्कृतदोषपरिहारार्थं सर्वसमत्वम् - सर्वसमत्वेऽप्याश्रितपक्षपातित्वम् तन्नामाल्पव्याजेन अनन्तापराधसहिष्णुत्वम् अविद्यादीति - आदिशब्देन कर्म गृह्यते

स्वस्याविद्याद्यनर्हत्वम् आश्रिताविद्यानिवर्तकत्वम्-

[[१]]

(सा।प्रः) अन्धप्रवृत्तावनन्धस्येवानेकपुरुषप्रापणीयाश्मकाष्ठादेः प्रापणे अन्योऽन्यस्येव जीवानां तत्तत्कार्यकरणे भगवतोऽपि कर्तृत्वेनान्वितत्वं सहकारित्वम् । एतेन चेतनैः क्रियमाणसकल व्यापारविषयककृत्याश्रयत्वं भगवत उक्तम्-भगवदुपायत्वे अनादि मुक्तत्वप्रसङ्गपरिहारार्थं वशी कार्यत्वपदम् सर्वसमत्वादेव निषिद्धानुष्ठाने क्लेशजनकत्वरूपं दण्डधरत्वम् - विहितानुष्ठाने प्रीतिमत्वरूपपक्षपातित्त्वं च “समाने वृक्षे पुरुषो निमग्नोऽनीशया शोचति” इति तरुपदपर्याय वृक्षशब्दोक्तदेहहेतुतया “अनात्मन्यात्मबुद्धिर्या अस्वेस्वमिनि या मतिः । अविद्यातरु सम्भूतबीजमेतद्विधास्थितम्” इत्यादिषूक्तो देहात्मभ्रमस्स्वतन्त्रात्मभ्रमश्च अविद्याकर्म

(सा।विः) इतः परं नमः पदे अनुसन्धेयानष्टगुणानाह । निरुपाधिकनन्तव्यत्वमित्यादिना अथाखण्डनारायणपदप्रवृत्त्यंशानुसन्धेयान् त्रिंशद्गुणानाह अविद्याद्यनर्हत्वमित्यादिना ।

[[१]]

(सा।संः) निरुपाधिकनन्तव्यत्वादयो नमस्यनुसन्धेयाः अचेतनसिद्धोपायव्यावृत्त्यर्थं वशीकार्यपदम् हेतुत्वम्, प्रदत्वम् । श्रुतीति श्रुत्यादिमुखेनाज्ञापकत्वमित्यर्थः दण्डधरत्वमाज्ञातिक्रमवति । सर्वसमत्वमाधारत्वसुहृत्त्वनियन्तृत्त्वादिना - पक्षपातित्वं नाम अल्पव्याजेनैव आश्रितविषये क्षमावत्त्वम् । नमश्शब्दस्थ मकारसिद्धगुणफलितगुणाः अविद्यादिहेतुत्वादयः

[[१६२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - आश्रिताविद्यादि निवर्तकत्वं, स्वरूपान्यथाभावराहित्यं, स्वभावान्यथाभावराहित्यं, सर्वनेतृत्वं, सर्वजगद्व्यापारलीलत्वं, सर्ववेदान्तप्रधानप्रतिपाद्यत्वम्, सर्वोपादानत्वं, सर्व निमित्तत्वं, सत्यसङ्कल्पत्वं, सर्वशरीरित्वं सर्वशब्दवाच्यत्वं, सर्वकर्मसमाराध्यत्वं, सर्व फलप्रदत्वं, सर्वविधबन्धुत्वं, सर्वव्यापकत्वं, निरतिशयसूक्ष्मत्वं, सर्वाधारत्वं, स्वनिष्ठत्वं, सत्यत्वं, ज्ञानत्वम्म्,

आनन्दत्वम्, अनन्तत्वम्, अमलत्वम्,

(सा।दीः) ५mg] गुणrilना की। स्वरूपान्यथेत्यादि - नरशब्दं नृनये ढङ्ग की धातुधी निष्पन्नonorung। सर्वनेतृत्वं, सर्वनिर्वाहकत्वं तन्मूलसर्वजगद्व्यापारलीलत्वम् नी । अखण्डनारायणशब्दार्थri१s Gopu piGळी - सर्वशब्दवाच्यत्व मूल Lorror सर्ववेदान्तप्रधानप्रतिपाद्यत्वम् । सर्वशब्दवाच्यत्वं सर्वशरीरित्वहेतुत्वम्सर्वान्तर्यामित्वप्रयुक्तम् । सर्वव्यापकत्वमूलम् - नाराः अयनंव्याप्यं यस्येति बहुव्रीहि समाससिद्धम् - सर्ववेदान्तप्रतिपाद्यत्वप्रयुक्तं सर्वकर्मसमाराध्यत्वम् - अत एव सर्वफलप्रदत्वम् - अत एवसर्वविधबन्धुत्वम् सर्वव्यापकत्वप्रयुक्तं सर्वजगदुपादानत्वं सर्वव्यापकत्वे हेतुर्निरतिशय सूक्ष्मत्वम् - अखिलजगन्निमित्तोपादनत्वे हेतुस्सत्यसङ्कल्पत्वं - सर्वान्तर्यामित्वात्सर्वाधारत्वम् - अत एव स्वनिष्ठत्वम् - नारशब्देन नरसम्बन्धिनो नारा इति व्युत्पत्त्या सत्यत्वादीनामुक्ततया तद्वत्त्वेन भगवतस्सत्यत्वादिकमुपपद्यते

स्वरूपेति । नृनय इति धातौ सर्वनेतृत्वं नाम सर्व

(सा। स्वाः) अथ नरशब्दोक्तान् गुणानाह निर्वाहकत्वम् - तन्मूलसर्वजगद्व्यापारलीलत्वम् शब्दसिद्धानेकोनत्रिंशद्गुणानाह । सर्ववेदान्तेति शरीरित्वम् तत्र हेतुस्सर्वान्तर्यामित्वम्

[[१]]

आहत्य चत्वारो गुणाः

तत्र हेतुस्सर्वशब्दवाच्यत्वम्

अथाखण्डनारायण

तत्र हेतुस्सर्व

तत्र हेतुर्व्यापकत्वम् - तच्च बहुव्रीहिलब्धमिति भावः सर्ववेदान्तप्रतिपाद्यत्वप्रयुक्तं सर्वकर्म समाराध्यत्वम् - तेन सर्वफलप्रदत्वञ्च - अत एव सर्वविधबन्धुत्वम् । सर्वव्यापकत्वप्रयुक्तं जगदुपादानत्वम् - सर्वव्यापकत्वे हेतुः निरतिशयसूक्ष्मत्वम् । जगन्निमित्तोपादानत्वे हेतुस्सत्यसङ्कल्पत्वम्

सर्वान्तर्यामित्वात्सर्वाधारत्वम् । अत एव स्वनिष्ठत्वम् नरसम्बन्धिनो नारा

इत्यत्र नारशब्देन सत्यत्वादिकमुच्यते ।

(सा।प्रः) वासनादिरादिशब्दार्थः

स्वभावान्यथाभावराहित्यमित्यत्र स्वभावशब्दो धर्मभूतज्ञानपरः

ननु धर्मभूतज्ञानस्यैवेच्छाद्यवस्थाभाक्त्वात्तस्यान्यथाभावाभावोक्तिरनुचितेति चेन्न सार्वज्ञान्यथा भावाभावादिच्छाद्यवस्थानां कर्मकृतत्वाभावाच्च तथोक्तिरिति भावः -

अनन्याधारत्वं स्वनिष्ठत्वम् - त्रिविधपरिच्छेदराहित्यवाच्यनन्तपदं

(सा।विः) सर्ववेदान्तप्रतिपाद्यत्वमित्यादिना च

निर्विघातेच्छत्वं सत्यसङ्कल्पत्वम्

[[१]]

अथ व्यक्तचतुर्थ्यंशानुसन्धेयान् सप्तविंशति गुणानाह ।

(सा।सं :) कर्मफलत्वेन अविद्यादि योक्तृत्वमित्यर्थः आदिशब्देन असाधुकर्मकारयितृतादिर्गृह्यते । नरशब्देऽनुसन्धेयास्स्वरूपान्यथाभावेत्यादयः । सर्ववेदान्तेत्यादिना अखण्डनारायण शब्देऽनुसन्धेयगुणाः । -

।

मूलमन्त्राधिकारः

[[१६३]]

मूः - निरूपितस्वरूपविशेषणानुक्तानन्तगुणवत्त्वं, नित्यदिव्यमङ्गलविग्रहवत्त्वं, परव्यूहा द्यवस्थावत्त्वम् सत्यावतारत्वम् (अजहत्स्वस्वभावत्वम्) अप्राकृतावतारत्वम्, अकर्म वश्यावतारत्वम्, अकालनियमावतारत्वम्, आश्रितार्थगुणपरिवाहावतारत्वं, सर्वावस्थ शुभाश्रयत्वं, सर्वावस्थलक्ष्मीसहचरत्वं, दिव्यभूषणायुधमहिषीस्थानपरिजनपरिच्छदद्वारपालपार्षदादिमत्वं, स्थूलशरीरविश्लेषकत्वं, विश्रमस्थानत्वम्म्, अनुग्रहविशेषवत्वं, ब्रह्मनाडीद्वारप्रकाशकत्वं तत्प्रवेशकत्वम्म्, ब्रह्मरन्ध्रोत्क्रान्तिहेतुत्वम्, अर्चिराद्यातिवाहिक नियोक्तृत्वं, सूर्यद्वारादिनेतृत्वम्म्, अण्डावरणप्रकृतिमण्डलातिक्रमहेतुत्वं, विरजातीरप्रापकत्वं, सूक्ष्मशरीरविश्लेषकत्वम्, अप्राकृतदेहप्रदत्वं, दिव्याप्सरस्सत्कारादि प्रयोजकत्वं, ब्रह्मगन्धादिप्रवेशकत्वं, नित्यमुक्तसत्कार विशेषहेतुत्वं, पर्यङ्काधिरोहणपर्यन्तादरवत्त्वं, परिपूर्णानुभवहेतुत्वं, प्रधानप्राप्यत्वं, सदेहविदेह बहुदेहकृत सर्वविधकैङ्कर्य प्रतिसम्बन्धित्वम्, अवाप्तसमस्तकामत्वं,

(सा।दीः) निरूपितस्वरूपविशेषगुणाः ज्ञानशक्त्यादयस्तद्वत्वम् - सत्यावतारत्वं, परमार्थLonor प्रादुर्भाव ङ्गळैयुडैयवऩागै अप्राकृतद्रव्योपादानावतारविग्रहत्वम् । आश्रितार्थं गुणपरिवाहरूपावतारत्वम् - अन्यत्स्पष्टम् - मी व्यक्तचतुर्थि अनुसन्धेया

गुण&r

सॊल्लप्पडुगिऱऩ

[[१]]

स्थूलशरीरविश्लेषकत्वमित्यादि

अनन्तरं विश्रमस्थानत्वं हार्दरूपेणेति विवक्षितम् - आतिवाहिकाः, अर्चिरादिपुरुषाः - तत्प्रेरकत्व - सदेहेन विदेहेन बहुदेहेन च कृतसर्वकैर्ङ्गर्यप्रतिसम्बन्धित्वम् - एवम्भूतकैङ्कर्यप्रधानेनावाप्तसमस्तकामत्वम्

परव्यूहाद्यवस्थावत्त्वम्

अत एव

अप्राकृतावतारत्वम्,

(सा।स्वाः) निरूपितस्वरूपविशेषणगुणाः ज्ञानशक्त्यादयः । तद्वत्वम् - नित्यदिव्यमङ्गलविग्रहवत्त्वं

सत्यावतारत्वं नाम परमार्थप्रादुर्भाववत्त्वम् अप्राकृतद्रव्योपादानावतारविग्रहवत्त्वम् आश्रितेति आश्रितार्थं गुणपरिवाहरूपावतारत्वम् । अन्यत्स्पष्टम् अथ नारायणपदचतुर्थ्यामनुसन्धेयान् सप्तविंशतिगुणान् दर्शयति । स्थूलेत्यादिना । विश्रमस्थानत्वं, स्थूलशरीरविश्लेषजनितश्रमापनयनस्थानत्वम् हार्दरूपेणानुग्रहविशेषवत्त्वम् “हार्दानुगृहीतश्शताधिकया” इति सूत्रसूचितानुग्रहविशेषवत्त्वम् । सदेहेति सदेहेन विदेहेन बहुदेहेन च कृतसर्वकैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धित्वम् अवाप्तेति-

(सा।प्रः) सर्वव्यापकत्वस्य पृथगुक्त्या देशपरिच्छेदराहित्यव्यतिरिक्तपरम्

(सा।विः) स्थूलशरीरविश्लेषकत्वमित्यादिना

(सा।संः) अवतारस्याश्रितार्थत्वाद्वात्सल्यादिगुणकृतत्वाच्चाश्रितार्थगुणपरिवाहावतारत्वमित्युक्तम् स्थूलशरीरविश्लेषकत्वादयश्चतुर्थ्यामनुसन्धेयाःविश्रमस्थानत्वं, “मनसि करणग्रामम्’ इत्युक्तघटनजनितश्रम परिहर्तृत्वम् - हार्दानुग्रहीत इत्युक्तानुग्रहोऽनुग्रहविशेषः - अवाप्तसमस्तकामत्वमिह सदेहादीत्युक्तकैङ्कर्यप्रधानेन स्वसर्वकामावाप्तिकृतम् ।

[[१६४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः निरतिशयानन्दवत्त्वम्, निरतिशयभोग्यत्वं, सर्वप्रकारभोग्यत्वं, सर्वदाऽनुकूलस्वभावत्वम्

अत्यन्ततुल्य भोगप्रदत्वम्, आश्रितविश्लेषासहत्वम्, अपुनरावृत्तिहेतुत्वम् ६ m Uमाग मऱ्ऱुम् इवऱ्ऱैत्तुवक्किवरुम् एऱ्ऱङ्गळुमॆल्लाम् अडैवे Hकळ् इह सङ्ग्रहतः श्रीमान् गोप्ता शेषी समाधिकदरिद्रः । शरणं सर्वशरीरी प्राप्यस्सेव्यश्च साधुभिर्भाव्यः ।

[[१]]

(सा।दीः) निरतिशयानन्दवनत्त्वम् - आनन्दवत्वेन निरतिशयभोग्यत्वम् । किं&Co सर्वदानुकूलस्वभावत्वम् - विश्लेषासहत्वादपुनरावृत्तिहेतुत्वम् - uL भगवतः अष्टोत्तरशतगुण [i]]/]s अनुसन्धेया। शं गुणी अवश्यानुभावव्यत्वेन प्रधानगुण [i] ८६० कारिकै सङ्ग्रहि♚। Gpi। इह सङ्गृहत इति - इह, मन्त्रे । सङ्क्षेपेण अकारे श्रीमान् गोप्ताच भाव्योऽनुसन्धेयः । लुप्तचतुर्थ्यां शेषी समाधिकदरिद्रश्च भाव्यः । नमसि शरणत्वेन भाव्यः ।

(सा।स्वाः) एवम्भूतकैङ्कर्य प्रधानेनावाप्तसमस्तकामत्वम् । ततएवनिरतिशयानन्दवत्त्वम् । शेषं स्पष्टम् । शुभ एतावदष्टोत्तरशतगुणबा का मन्दप्रज्ञ (कं नियमेन अनुसन्धातुं शक्य rils Com? ढाळगा ूलं प्रधानगुण अवश्यानुसन्धेयात्यन्तप्रधान [१०] सङ्ग्रहि इहेति । इह, मन्त्रे । सङ्गृहतः, सङ्क्षेपतः अकारेण श्रीमान् गोप्ता च भाव्यः, अनुसन्धेयः लुप्तचतुर्थ्यां शेषी समाधिकदरिद्रश्च भाव्यः । नमसि शरणमुपायः भाव्यः नारायणशब्दे सर्वशरीरी भाव्यः अन्तिमचतुर्थ्यां प्राप्यत्वेन

(सा।प्रः) काम्यन्त इति कामाः विभूत्यादयः - ते सर्वे अवाप्ता येन तत्त्वमवाप्तसमस्तकामत्वं नतु प्राप्तुं योग्यकाम्यमानत्वम् । सत्यसङ्कल्पत्वेन पौनरुक्त्यप्रसङ्गात् । एतेन पूर्णत्वमुक्तम् - परव्यूह विभवादि सर्वप्रकारैरपि भोग्यत्वं सर्व प्रकारभोग्यत्वमित्येवमाद्याकारेण तत्तत्प्रकारविशेषाणां भेदोद्रष्टव्यः ।

♚♚om इत्यादि

सर्वविधकैङ्कर्यहेतुत्वनिरतिशयप्रियावलोकनालापनादिभिरानन्दयितृत्वमित्यादिरुक्तानुबन्धी प्रकारविशेषोऽप्यनुसन्धेय इत्यर्थः । उक्ताशेषप्रकारानुसन्धानाक्षमस्य मन्त्रार्थानुसन्धानं न सिद्ध्येदित्यत्राह इह सङ्ग्रहत इत्यादि

(सा।विः) अथ तत्रात्यन्तप्रधानगुणान् कारिकया सङ्गृह्णाति इहेति सङ्गृहतः अकारे श्रीमान् गोप्ता च भाव्यः शरण्यत्वेन

[[१]]

इह, अस्मिन् मन्त्रे । नमसि

लुप्तचतुर्थ्यां शेषी समाधिकदरिद्रश्च भाव्यः

(सा।सं) इत्थं शब्दानार्थांश्च भगवद्धर्मान् विस्तरेणानुसन्धेयान् प्रदर्श्य तेषु प्रधानान् जपादि कालावश्यानुसन्धेयान् सङ्गृह्णाति - इहेति मन्त्र इत्यर्थः श्रीमान् गोप्तेत्यकारार्थः । अवरक्षण इति धात्वर्थरक्षणस्थ गोप्तृत्वरूपस्य “लक्ष्म्या सह” इति प्रमाणेन । विशिष्टनिष्टत्वात् । एवं प्रकृत्यर्थमुक्त्वा प्रत्ययार्थ माह । शेषीति - तादर्थ्यचतुर्थ्यानुशासनाच्छेषित्वं चतुर्थ्यर्थ इतिभावः । श्रीमान् शेषीत्यर्थः प्रकृतिप्रत्ययाभ्यां फलितमाह । समाधिकदरिद्र इति निस्समाभ्यधिक इत्यर्थः । नमश्शब्दार्थभाह शरणमिति पन्थानकार इत्युक्तविधया वा तदीयस्य तत्परतन्त्रस्य तं विनेष्टप्रापको नेत्याक्षेपेण वा शरणं श्रीमानेवेति भावः नारायणशब्द प्रकृत्यर्थस्सर्वशरीरीति

-मूः

मूलमन्त्राधिकारः

[[१६५]]

पं प्राप्य नाग परमात्मा प्रापि जीवात्मा श्री मन्त्र अनुसन्धेय

श्रीमद्रक्ष्यत्त्वम्, अनन्यरक्ष्यत्त्वं, सर्वत्र सर्वदा सर्वप्रकाररक्ष्यत्त्वं, सुशीलरक्षकवत्त्वं, पुरुषकारवत्वं, महाविश्वासयोगित्त्वं, सलक्ष्मीकदासत्वं, नित्यदासत्त्वं, निरुपाधिकदासत्त्वम्

(सा। दीः) नारायणशब्दे सर्वशरीरी भाव्यः । अन्तिमचतुर्थ्यां प्राप्यत्वेन सेव्यत्वेनच भाव्य इति प्राप्यं, अनुभाव्यम्

सेव्यः कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धी-नी शळं मन्त्रानुसन्धाताquorus प्राप्ताojurroor जीवस्वरूपलंली अनुसन्धेयगुण [i] ५६० बाऊं का। @ingworm) - श्रीमता भगवता रक्ष्यत्वं

श्रीमद्रक्ष्यत्वात्पुरुषकारवत्त्वम् । पुरुषकारवत्त्वान्महाविश्वासयोगित्व

गुणान्ना

अथ लुप्तचतुर्थ्यामनुसन्धेय । गुणा - सलक्ष्मीकं

अकारलंली अनुसन्धेय प्रतिदासत्वम् । कालोपाद्यभावान्नित्यदासत्वम्

उपाघ्यनुक्त्या निरुपाधिकदासत्वम् ।-

सेव्यत्वं, कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धित्वम्

(सा।स्वाः) सेव्यत्वेन च भाव्यः । व्याप्यत्वमनुभाव्यम्

Q उपायप्रवृत्तायं अधिकारिकं स्वात्मांश कुण्डी ूळं मन्त्री अनन्ताकार / Bir प्रतिपाद्य[i]majib प्राधान्येन आकार १८६० क्रमेणानुसन्धेय jiji - Qua अकारे श्रीमद्रक्ष्यत्वादयः पञ्चगुणास्स्वस्यानुसन्धेयाः । लुप्तचतुर्थ्यां सलक्ष्मीकदासत्वम् कालनिर्देशाद्यभावान्नित्यदासत्वं निरुपाधिकदासत्त्वम् - अवधारणेनानन्यार्हशेषत्वमिति चत्वारो गुणाः

इति

(सा।प्रः) प्राप्यस्सेव्यः, “अज्यायांसो परे सर्वे ज्यायानेको मतः परः । नन्तृनन्तव्यभावेन तेषां तेन समन्वयः” इत्यादि प्रमाणाच्छेषभूतस्य शेषिणि वृत्तिभूतं नमनंसेवा । तत्प्रतिसम्बन्धीत्यर्थः गोप्तृत्व, शेषित्व, शरणत्व, प्राप्यत्व कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धित्वानि शाब्दानि इतरे त्वार्था इत्यर्थः । अथ जीवप्रकारानाह । QC इत्यादिना अनन्यार्हशेषत्वज्ञानवत्वस्वस्मैभासमानत्वादयः प्रणवे शाब्दाः । अविद्या कर्मवासनादिमत्व तन्निवृत्तिसापेक्षत्वादिर्नमसि शाब्दः, अक्षयत्वस्वतो बहुत्व भगवद्व्याप्यत्वादिर्नारायणपदे शाब्द इत्याद्यूह्यम् श्रीमद्रक्ष्यत्वाद्या अकारलभ्याः सलक्ष्मीकदासत्वाद्या उकारलभ्याः

ज्ञानत्वाद्या मकारलभ्याः ।

(सा।विः) नारायणशब्दे सर्वशरीरी भाव्यः । अन्तिम चतुर्थ्यां प्राप्यस्सेव्यश्च भाव्य इति । प्राप्यः, अनुभाव्यः सेव्यः, कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धीकर्तव्यः अथाकारेऽनुसन्धेयान्पञ्चजीवगुणानाह श्रीमद्रक्ष्यत्वमित्यादिना

सलक्ष्मीकदासत्वमित्यादिना

लुप्तचतुर्थ्यनुसन्धेयांश्चतुरो गुणानाह

(सा।संः) नाराः अयनं यस्येति बहुव्रीहौ ल्युटश्चाधिकरणार्थत्वे सर्वान्तः प्रवेशनियमनमर्थ इति भावः । तत्पुरुषे तु ल्युटः कर्मार्थत्वे प्राप्यत्वमर्थ इत्यभिप्रयन्नाह प्राप्य इति । उत्तरचतुर्थ्यर्थस्सेव्य इति, सेवारूपकैङ्कर्य प्रतिसम्बन्धीत्यर्थः

भावः

कैङ्कर्यस्य शेषवृत्तिरूपस्य तादर्थ्यचतुर्थ्यर्थत्वादिति

अथैतन्मन्त्रानुसन्धातृगताननेकानुसन्धेयाकारानाह । Qugu इत्यादिना । महाविश्वा-

सयोगित्वमित्यन्ता अकारेऽनुसन्धेयगुणाः

[[१]]

अथ लुप्तचतुर्थ्यामनुसन्धेयानाह - सलक्ष्मीकेत्यादिना -

[[१६६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - अनन्यार्ह (शेषत्वं) दासत्वं, ज्ञानत्वं, आनन्दत्वं स्वयम्प्रकाशत्वं, स्वस्मै भासमानत्वम्, अहं शब्दवाच्यत्वम्, अणुपरिमाणत्वं, सूक्ष्मत्वं, छचेतनाद्यनर्हत्वं, चतुर्विंशति तत्त्वविलक्षणत्वम्, अमलत्वम्, ईश्वरादन्यत्वम्, ज्ञातृत्वम् - आनुकूल्यादि योग्यत्वं, परमपुरुषार्थापेक्षार्हत्वम्, नियोगयोग्यत्वम्, कैङ्कर्ययोग्यत्वम्, सर्वसाक्षात्कारयोग्यत्वं, निरतिशयानन्दयोग्यत्वम्, परापेक्षकर्तृत्वम्, सोपाधिकस्वामित्वं, भागवतशेषत्वं, भागवतकिङ्करत्वम्, अनन्योपायत्वम्, अविद्यादिमत्त्वम्,

(सा।दीः) अवधारणतः अनन्यार्हदासत्वम्

एवामलत्वम्

शनी मकारी अनुसन्धेय riG

अत

गुणrisir - ज्ञानत्वमित्यादि - ज्ञानस्यैवानुकूलरूपत्वादानन्दत्वम् - मकार श्री छग अस्मच्छब्दव्युत्पत्ति wo अहं शब्दवाच्यत्वम् मकारस्य मस परिमाण इति धातोः निष्पन्नतमाणुपरिमाणत्वम् - अत

अत एवच्छचेतनाद्यनर्हत्वम् - ज्ञानत्वादिना चतुर्विंशति तत्त्वविलक्षणत्वम् एवसूक्ष्मत्वम्

अणुत्वादीश्वराद्भिन्नत्वम् ज्ञानस्वरूपत्वे सत्येवज्ञातृत्वम् अत एवानुकूल्यादियोग्यत्वम् - ज्ञातृत्वादेव परमपुरुषार्थापेक्षार्हत्त्वम् । नियोगयोग्यत्वम् । नियोगः, नियमनम् । इदं कुर्विति । तद्योग्यत्वम् - अत एव कैङ्कर्येऽपि योग्यत्वम् - तत्पूर्वभावि सर्वसाक्षात्कारयोग्यत्वम्

अत एव निरतिशयानन्दयोग्यत्वम् - शनी जीव नमस्ri अनुसन्धेय nilson Big गुण ii) B।in - परापेक्षकर्तृत्त्वमित्यादि - परमात्माधीनकर्तृत्व Dr। स्वकीयेषु सोपाधिकस्वामित्वम् । अथ नमसि अनुसन्धेया गुणा - अविद्यादिमत्त्वमित्यादि - आदिशब्दं कर्मवासनादि ग्राहकम् ।

(सा। स्वाः) मकारे मन ज्ञाने इति व्युत्पत्त्या ज्ञानत्वम् ज्ञानस्वरूपस्यैवानुकूलत्वादानन्दत्वम् अस्मच्छब्दे पूर्वोत्तरलोपेनमकार शेषादहं शब्दवाच्यत्वम् । “मस परिमाणे” इति धातोरणुपरिमाणत्वम् । अत एव सूक्ष्मत्वम् - ततश्छचेतनाद्यनर्हत्वम् । ज्ञानस्वरूपत्वादिभिश्चतुर्विंशतितत्त्वविलक्षणत्त्वम् अत एवामलत्त्वम् - अणुत्वादीश्वरान्यत्वम् । मन ज्ञाने इत्यस्मिन् कर्तृव्युत्पत्त्या ज्ञातृत्वम् - अतएवा नुकूल्ययोग्यत्वादिकमित्यादयोऽष्टादशगुणाः । नमसि परापेक्ष कर्तृत्वादयः पञ्चगुणाः नमसो मकारे षष्ठ्यन्ते अविद्याकर्मवासनादिमत्त्वम्

(सा।प्रः) परापेक्षकर्तृत्वाद्या नमः पदलभ्याः

(सा।विः) अथ मकारेऽनुसन्धेयानष्टादशगुणानाह - ज्ञातृत्वमित्यादिना - अथ नमः पदेऽनुसन्धेयान्पञ्च गुणानाह । परापेक्षकर्तृत्वमित्यादिना अथ नमः पदस्थे मकारेऽनुसन्धेयांश्चतुरो गुणानाह । अविद्यादिमत्त्वमित्यादिना - पुनरपि नमः पदानुसन्धेयान् षड्गुणानाह - अकिञ्चनत्त्वमित्यादिना (सा।सं :) अनन्यार्हशेषत्वमवधारणेनानुसन्धेयम् - अथ मकारेऽनुसन्धेयानाह । ज्ञानत्वमित्यादिना । मकारस्यास्मच्छब्दांशत्वात्, माङ्मान इति धातुबलाच्च स्वस्मैभासमानत्वम् अहंशब्दवाच्यत्त्वं च फलितम् सूक्ष्मत्वं सर्वाचेतनान्तः प्रवेश समर्थत्वम् नियोगो नियमनम् - नमस्यनुसन्धेया जीवधर्माः परापेक्षकर्तृत्वमित्यादयः - सोपाधिकस्वामित्वं स्वीयान् प्रति विवक्षितम् । नरशब्दानुसन्धेयानाह । विशिष्टवेष इत्यादिना

मूलमन्त्राधिकारः

[[१६७]]

मूः करणादिना सापेक्षज्ञानविकासवत्त्वं, संसारभयाक्रान्तत्वम्, अविद्यानिवृत्तिसापेक्षत्वम्, अकिञ्चनत्वम्, ईश्वरसौहार्दादिमत्त्वं, सदाचार्यप्राप्तिमत्वम्, साध्योपायानुष्ठानार्हत्त्वम्, उपायनिष्ठत्वं, महाप्रभावत्त्वम्, विशिष्टवेष सृष्टिसंहारविषयत्वम्, अक्षयत्वं, स्वतो बहुत्वम्,

असङ्ख्यातत्त्वम्, ईश्वरव्याप्यत्वम्, ईश्वरनियाम्यत्वम्, ईश्वरधार्यत्त्वम्,

quins य ईश्वरशरीरत्वम्, ईश्वरलीलारसहेतुत्वम्, ईश्वरभोगोपकरणतार्हत्त्वं, तदधीनगतित्त्वं, तदधीनतत्प्राप्तित्वम्, ऐश्वर्यकैवल्यनिरपेक्षकत्वं, भगवत्प्राप्त्यर्थित्वम्,

(सा।दीः) अतएव करणादिसापेक्षज्ञान विकासवत्त्वं, इन्द्रियापेक्षज्ञान प्रसरत्व Grg - अविद्यादि मत्त्वात्तन्मूलसंसाराद्भीतत्त्वम् - अविद्यादेर्निवृत्त्यपेक्षत्वम् - पुनरपि नमस्यनुसन्धेय [i) Tor षड्गुण / ढा

अकिञ्चनत्वमित्यादि उपायान्तरानर्हत्व QL६mq

नमस्यनुसन्धेयQLD१Muig - उपायनिष्ठत्वादेव महाप्रभावत्त्वम्

ईश्वर सौहार्दादि उपायहेतुतया

शमी नारशब्देऽनुसन्धेय

अक्षयत्वम्

ईश्वरव्याप्यत्वं

पदिनालु ङ्गळ्

गुणना - विशिष्टवेष कुङ्कृ इत्यादि - प्रकृतिविशिष्टवेष श नरशब्दार्थ। असङ्ख्यातत्वं, नारः नराणां समूहः ग बहुव्रीहिपक्षे - तन्मूलनियाम्यत्वं, तद्धेतुभूतधार्यत्वम् - अन्तः प्रविश्य नियमनप्रयुक्ततच्छरीरत्वम् । नियाम्यत्वाल्लीलारसहेतुत्वम् । तस्मादेव भोगोपकरणतार्हत्वम् । सर्वत्र तदधीनगतित्वम् - तदधीन तत्प्राप्तिर्यस्यतत्त्वम् - भोगोपकरणतार्हत्वादेरैश्वर्यकैवल्यनिरपेक्षत्वम् - अत एव भगवत्प्राप्त्यर्थित्वम् । अथ व्यक्तचतुर्थ्यामनुसन्धेय [i) Ban । गुण

(सा। स्वाः) इन्द्रियादिकरणसापेक्षज्ञान प्रसरत्वं संसारभयाक्रान्तत्त्वम् अतएवाविद्यादि निवृत्तिसापेक्षत्वमिति चत्वारो गुणाः । पुनश्च नञ् सहितमकारे उपायान्तरानर्हतारूपाकिञ्चनत्वम् ईश्वरसौहार्दादिमत्त्वम् - उपायपरनमस्यर्थलब्धमेवमाचार्य प्राप्तिमत्त्वम् - साध्योपायानुष्ठानार्हत्वम् उपायनिष्ठत्वमत एव महाप्रभाववत्त्वमिति षड्गुणाः अथ नारशब्दे प्रकृति विशिष्टत्वाकारेण

[[१]]

सृष्टिसंहारादिभाक्त्वम्, स्वरूपतोऽक्षयत्वम् । नारा इति बहुवचनसिद्धं बहुत्वमसङ्ख्यातत्त्वम् बहुव्रीहिपक्षे ईश्वरव्यापित्वम् तन्मूलं नियाम्यत्वम् - तद्धेतुभूतं धार्यत्वम् अन्तः प्रविश्य नियमनप्रयुक्तं तच्छरीरत्वम् - नियाम्यत्वादीश्वरलीलारसहेतुत्वम्

नियाम्यत्वादीश्वरलीलारसहेतुत्वम् - अत एव भोगोपकरणतार्हत्वम् सर्वत्र तदधीनगतिमत्त्वम् - तदधीन तत्प्राप्तिमत्त्वम् - भोगोपकरणत्वादेरैश्वर्यकैवल्य निरपेक्षत्वम् अत एव भगवत्प्राप्त्यर्थित्वमित्येते चतुर्दशगुणाः

(सा।प्र।) विशिष्टवेष

इत्यारभ्योक्ता नारायणपदलभ्याः

शुभ इत्यादि ।

इत्यादिना । अथ

(सा।विः) इतः परं नारशब्दानुसन्धेयांश्चतुर्दशगुणानाह - विशिष्टवेष

व्यक्तचतुर्थ्यनुसन्धेयान् दशगुणानाह

(सा।सं :) नारशब्दार्थः बहुत्वम् नारा इति बहुवचनार्थः । असङ्ख्यातत्त्वमीश्वरव्याप्यमित्यादयो बहुव्रीह्याद्यर्थाः । तदधीनगतित्वम्, तदधीन प्रवृत्तिनिवृत्त्याश्रयत्वम् । भोगोपकरणतार्हत्वादेव ऐश्वर्यकैवल्यनिरपेक्षत्वम् - सर्वाविद्योन्मुक्तत्वादयो व्यक्त्यचतुर्थ्यामनुसन्धेयाः

[[१६८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः सर्वाविद्योन्मुक्तत्वम्, आविर्भूतस्वरूपत्वम्, सर्वद्रष्टृत्वं, सर्वप्रकारभगवदनुभवैकभोग्यत्वं, निरतिशयानन्दवत्त्वम् । भगवद्भोगार्थभोक्तृत्वम्, ऐच्छिकविग्रहादिमत्त्वम्, इच्छाविघातरहितत्त्वम्, ईश्वरलक्षणव्यतिरिक्तपरमसाम्यवत्त्वम्, अशेषकैङ्कर्यैक रतित्वम्, अपुनरावृत्तिमत्त्वम् नान् प्रधान नाकं ग यल की wijmj।inना प्रामाणिकार्य [i) ५ (६५) ६ पद की LG शब्दसामर्थ्य moji, अर्थस्वभाव, अनुसन्धेय (८६। पदत्रयेऽत्र सङ्क्षेपाद्भाव्याऽनन्यार्हशेषता । अनन्योपायता स्वस्य तथाऽनन्यपुमर्थता ।

(सा।दीः) सर्वाविद्योन्मुक्तत्वमित्यादि - सर्वप्रकारेणाविद्यया मुक्तत्व - ततः आविर्भूतस्वरूपत्वम् । ततस्सर्वद्रष्टृत्वम् । ततस्सर्वप्रकारभगवदनुभवैकभोगत्वम् - ततो निरतिशयानन्दवत्त्वम् । भगवद्भोगार्थभोक्तृत्वम् शुक्र १४ प्रधानानुसन्धेयत्वेन जीवगुण) sair सॊल्लप्पट्टऩ @igळं अत्यन्तावश्यकत्वेनानुसन्धेयगुणत्रय सङ्गृह्य &LGळीpri पदत्रय इति porm] पदलंली - MLC अनन्यार्हशेष, अनन्योपायguji, अनन्यपुरुषार्थत्व

pi अवश्यानुसन्धेयाग

(सा।स्वाः) नारायणपदव्यक्तचतुर्थ्यां सर्वप्रकारेणाविद्योन्मुक्तत्वम् तत आविर्भूतस्वरूपत्वम् ततस्सर्वद्रष्टृत्वम् - ततस्सर्वप्रकारभगवदनुभवैक भोगवत्वम् - ततो निरतिशयानन्दवत्त्वम् । भगवद्भोगार्थभोक्तृत्वम् । ऐच्छिकविग्रहादिमत्त्वम् । इच्छाविघातरहितत्वम् - ईश्वर लक्षणव्यतिरिक्तपरमसाम्यत्वम् । अशेषकैङ्कर्यैकवत्वम् । अपुनरावृत्तिमत्त्वमित्येकादशगुणाः । आहत्य जीवे प्राधान्येन षट् षष्ठि गुणा अनुसन्धेयाः - गुण वाचकशब्द

mulg आऩालुम् इत्तऩै रङ्गळुक्कु मिल्लादेयिरुक्क अनुसन्धानं ८n GCom ? - अर्थस्वभाव

मन्दप्रज्ञकं स्वात्मांशी

पदत्रयेति

इति । शु

भगव

कृ षट् षष्ठीगुण ]in अनुसन्धातुं शक्य is CIT? गगBেlÈ सॆय्गिऱार्

प्रणवलंली अनन्यार्हनिरुपाधिकशेषguji, नमस् दनन्योपायogujii, चतुर्थी अनन्यप्रयोजनत्व प्राधान्येनावश्यमनुसन्धेय OLD

♚ं। -

उक्ताकाराणां

(सा।प्रः) भागवतकैङ्कर्यैकरतित्व तदीयपर्यन्त देवतान्तरविमुखत्वादिश्चानुसन्धेय इत्यर्थः जीवगतानामनेकत्वात्तदनुसन्धानाक्षमाणां सुखानुसन्धानाय तेभ्यस्सारतमान् सङ्गृह्याह - पदत्रयेत्रेत्यादिना

[[१]]

नन्वेवं सङ्गृहेण ज्ञातुं शक्यत्वे

(सा।विः) सर्वाविद्याविमुक्तत्वमित्यादिना

[[१]]

इहात्यन्तावश्यानुसन्धेयगुणान् सङ्गृह्याह

पदत्रय

इति । पदत्रये, क्रमेणानन्यार्हशेषत्वमनन्योपायत्वमनन्यपुरुषार्थत्वं च सङ्ग्रहेणानुसन्धेयमिति भावः (सा।सं

:) अत्रापि सङ्ग्रहरुचीनामवश्यानुसन्धेयतया प्रधानानाकारान् सङ्गृह्णाति - पदत्रये इति अन्ययोगव्यवच्छेदकोकारबलादनन्यार्हशेषत्वं प्रणवे । परतन्त्रदासस्य स्वतन्त्रस्वामिनं विना शरणान्तरासम्भवात्स एव तस्य शरणमित्यनन्यशरणता नमसि । व्यक्तचतुर्थ्याः कैङ्कर्यपरतया शेष भूतस्य

मूलमन्त्राधिकारः

[[१६९]]

मूः Quig “सर्वमष्टाक्षरान्तस्थम्” कङ्की की मन्त्री चिदचिदीश्व

(रादि) रस्वरूप ii) & (६) ii, जीव ाङ्क (६१५६०Lw अन्योन्यभेद, शेषशेषिभावादि निरुपाधिकजीवेश्वरभेद, निखिलजगन्निमित्तोपादानभूतपरदेवता विशेषनिर्धारणादि ५६ सिद्धि ५६ Quigow अनुसन्धितक २५ कङ्कं ईश्वर @imGwoirmló, निर्विशेष Consonmji, अत्यन्तोदासीन Gomi, प्रतिफलनतुल्यैश्वर्य Gorji, कर्मविशेषसिद्धैश्वर्य, कदाचित्कर्मादिपरवश

तत्त्वत्रयस्वरूप

(सा। दीः) शब्नी शमं की मन्त्र की अर्थविशेष rij Sonar lying अनुसन्धिumlog २०inißछ बाह्यकुदृष्टिमत) - Qg सर्वमित्यादि) जीवान्योऽन्य भेद, जीवेश्वरभेद, परदेवता विशेषनिर्धारणादि, परत्वेन शङ्कित देवतान्तरव्यावृत्ति, आदिशब्दकं जीवानां शेषत्वज्ञातृत्वादि सङ्ग्रहः ईश्वर इत्यादि ईश्वरविषये बाह्यकृदृष्टिमता ना ईश्वरी माध्यमिक, मीमांसका। निर्विशेष morusना - अत्यन्तोदासीन साङ्ख्या - प्रतिफलनतुल्यैश्वर्य, योगमतनिष्ठा कर्मादिविशेषसिद्धैश्वर्य, कदाचित्कर्मादिपरवशmi

आऱु

आऩालुम्

(सा।स्वाः) जीवेश्वरविषय की एतावदाकारानुसन्धानं कर्तव्य Lor? / व्यर्थ ? दुर्वादि समुदीरितकुयुक्तिमूलबुद्धिक्षोभनिरास दुष्कर्म मूलान्तरशत्रुभूतविश्वासमान्द्यादिनिवृत्ति प्रयोजनQILD) बहुकाल साध्य वेदान्त श्रवणतन्मूल मननादि निवर्त्तक्षोभमल्पकालीन मन्त्रार्थानु सन्धानमात्रलंल ? (Guri। Quig सर्वमिति, Qugu इति च वाक्यद्वयलंल - सर्वमित्यादिना सर्ववाङ्मयसारतया प्रमाण दाढर्यं - अनुसन्धिuri इति । यी शतकं तत्संसर्ग

(सा।प्रः) “अत्केचेन्मधुविन्देत किमर्थं पर्वतं व्रजेत्” इति न्यायेन विस्तरेण ज्ञानापेक्षा कस्यापि न स्यादित्यत्र सङ्ग्रहेण ज्ञाने सिद्धेऽपि बाह्यकुदृष्ट्यादि मतस्य कैश्चिद्विस्तरेणोपन्यासेऽपि निरीश्वरत्वनिर्विशेषत्वस्वातन्त्र्यादिभ्रम पूर्वकं विश्वास मान्द्यरक्षकान्तरान्वेषणादि स्वनिष्ठाविरोधिवर्गान्वयस्स्यादिति तद्व्यावृत्त्यर्थं शक्तानां विस्तरेण ज्ञाने अशक्तानां तादृशज्ञानवन्निकट निवासेन मतान्तरजनित भ्रमस्तत्कार्यविश्वासमान्द्यादिश्च न स्यादित्याह

सर्वमित्यादिना वाक्यद्वयेन

(सा।विः) एवं मन्त्रार्थानुसन्धायि सहवासिनामपि वाह्यकुदृष्टिपक्षोक्तार्थैर्मतिकालुष्यं न जायत इत्याह । इत्यादिना - अनुसन्धितलं वातकं ऊं, एवमनुसन्धातृनिवासभूत ग्रामवासिनामपि अत्यन्तोदासीन इति साङ्ख्यमतम् । प्रतिफलनतुल्यैश्वर्य इति योगमतम् । कर्माधीनैश्वर्य, कर्मपरवश इति कश्चित् ।

(सा।सं :) शेष्यभिमतकैङ्कर्यं विना पुमर्थ विरहात् अनन्यपुमर्थता नारायणायेति पदे फलितार्थ इत्यर्थः एवं मन्त्रेण जीवेश्वरस्वरूपादि परिज्ञानवत् सम्बन्धिनामपि बाह्यकुदृष्टिमूलव्यामोहोऽप्युपशाम्यतीत्याह इत्यादिना ईश्वरादीत्यादिशब्देन उपायपुरुषार्थसङ्ग्रहः अत्यन्तोदासीन इति साङ्ख्याः । प्रतिफलनतुल्यैश्वर्य इति योगमतनिष्ठाः ।

[[१७०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - त्रिमूर्ति ८६, सम, एक त्रिमूर्त्यत्तीर्णं परतत्त्व, ब्रह्मादि Qwn] ईश्वर, स्वरूप परिणामवा, निमित्तोपादानैक्यं नाना गळं जीवेश्वर, एकात्मा, उपाधिसिद्धभेदmji, नित्यभिन्ना भिन्न, जीवळा, कर्ममात्राधीनशेषभाव अनियत शेष भाव ६ mi जडङ्गmjळं, ज्ञानमात्रस्वरूप, नित्यमुक्त, आरोपितभोग, कर्ता, ईश्वरनिरपेक्षकर्ता आप्रलयस्थायिGwoinmjii, आमोक्षस्थायि Gurjळं, एक ६६, स्वनिष्ठा, स्वरूपतः कार्यभूतळं, कार्यत्व प्रसङ्गरहित,

(सा।दीः) मीणां - त्रिमूर्तिविषय एकymoovi - त्रिमूर्तेरुत्तीर्णं परतत्त्व करॆऩ्ऱुम् सिलर्

सिलर्

मतान्तरम् - ? त्रिमूर्ति

ब्रह्मेत्यादि

मीगां - रुद्रळा ईश्वर Com - पुनरपीश्वरविषये मतद्वयम्

सम

ब्रह्मा ईश्वर

श्रय ? स्वरूपेण

इऩि

परिणामवानिति यादवप्रकाशीयाः जगन्निमित्तमात्रमीश्वर इति नैय्यायिकादयः जीवेश्वरविषयलंली मतत्रयम् जीवेश्वरान्ना एकतत्त्व Qom मायिना - उपाधिसिद्धभेद भास्करीय नित्यभिन्नाभिन्ना यादवप्रकाशीय। जीवविषये द्वाविंशति मतानि कर्म मात्राधीनशेषभाव केचित् - अनियमशेषभावळा, नियमेन शेषत्वं नास्ति कदाचिच्छेषो भवति अशेषोऽपि कदाचित् ढाङ्गळ जडश्च भवतीत्यन्ये

ज्ञानमात्रस्वरूपा प्रच्छन्नबौद्धादयः नित्यमुक्तorm] साङ्ख्याः आरोपितभोगत एव - कर्ता साङ्ख्य। ईश्वरनिरपेक्षकर्ता ढाङ्ग

आप्रलयस्थाQिuot आमोक्षस्थायिQuora

मीमांसकाः

मायिकक्षा। एकQjrmi - स्वनिष्ठ मीमांसकाः - ब्रह्मविशेषण भूतगङ्ग muq

स्वरूपतः कार्थभूत ू॰ यादवप्रकाशीयाः - कार्यत्व प्रसङ्गरहित मीमांसकादयः । -

(सा।स्वाः) “पङ्कच्छिदः फलस्येव निघर्षेणाविलं पयः” । नशिल कैमुत्य

Boss

(सा।प्र) परमपुरुषार्थ लक्षणमो क्षतदुपायादेश्चिच्छब्दवाच्यस्यैव भगवतः प्राधान्यज्ञापनार्थं पृथगुक्तिवदीश्वरादीत्यादि शब्देन पृथङ्गिर्देश इति भावः अष्टाक्षरगताकारादि

(सा।विः) स्वरूपपरिणामवानिति यादवमतम् । जीवेश्वरावेक इति मायिमतम् - उपाधि सिद्धभेद

इति भास्करमतम् नित्यभिन्नाभिन्न इति यादवमतम् इदमीश्वरविषयम् आरोपितभोग इति कर्ता नेति च साङ्ख्यमतम् आप्रलयस्थायीति केचित्

अथ जीवविषये) आक्षस्थ

nman

मायिनः - एको जीव इति त एव स्वनिष्ठः, ईश्वर विशेषणभूतो न भवतीतीदं मीमांसकमतम् स्वरूपतः कार्यभूता इति यादवप्रकाशीयमतम् कार्यत्वप्रसङ्गरहितT इति मीमांसकादयः ।

[[१]]

(सा।सं :) स्वरूपपरिणामवादिनो यादवप्रकाशीयाः - निमित्तमात्रमीश्वर इति नैयायिकाः माध्वाश्च आत्मैक्यवादिनश्शाङ्कराः - उपाधिसिद्धभेद इति भास्करीयाः - नित्यभिन्नाभिन्न इति यादवप्रकाशीयाः ज्ञानमात्रस्वरूपत्व, नित्यमुक्तत्व, आरोपितभोगत्व, अकर्तृत्व, व्यापारादि रहितत्ववादिनश्च साङ्ख्याः स्वनिष्ठा, स्वतन्त्र इत्यर्थः स्वरूपतः

मूः - कर्ममात्रोपाय /६०, मुक्तदशै अत्यन्तस्वतन्त्र, ईश्वर।

मूलमन्त्राधिकारः

[[१७१]]

पाषाणकल्प, स्वात्मानन्दमात्रतृप्त ६१६mji,

एकीभूत, व्यापारादिरहित

विभागाविभागादि शक्तिमान् ६७६mji, आनन्दतारतम्यवा७६, व्यवस्थितसालोक्यादिभेदवान्

ऎऩ्ऱुम् मऱ्ऱुमिप्पुडैगळिलुळ्ळ

करिच्चारिङ्गळॊऩ्ऱालुम् कलक्कम् वारादु।

@juqCw रक्षक श्रियः-पतिowing विश्वासमान्द्य (ii, रक्षकान्तरान्वेषण pii, “त्वं मेऽहं मे”

उपायम्, अभिमतफलोपायम् । मात्रशब्दादीश्वरव्यावृत्ति

(सा। दीः) कर्ममात्रोपायत एव

मुक्तिदशैं पाषाणकल्प नैय्यायिकाः

स्वात्मानुभवानन्दमात्रतृप्तमीमांसकाः

आनन्दतार

अत्यन्तस्वतन्त्रQD६१ पाशुपताः - ईश्वर एकीभूतमायिना - व्यापाररहित OLD नैय्यायिकाः ईश्वराद्विभागादि शक्तिमान् m, यादवप्रकाशीयाः तम्यवान् । तत्त्ववादिका - व्यवस्थितसालोक्यादिभेदवान् न त एव । कळिलुळ्ळ, वेऱुमिप् Höङ्गळिलुळ्ळ ऊर्ध्वगतस्वभाववत्त्वादि पक्षाः

अनन्तरbilq लीतु मन्त्रार्थं कृकृकं guigi स्वनिष्ठाविरोधि&mi अनुवर्ति ungri। @gu रक्षकेत्यादि) रक्षक

शङ्कापञ्चकहेतुurror विश्वासमान्द्य pib, तत्प्रयुक्तरक्षकान्तरान्वेषण, चतुर्थि

" त्वं मेऽहं मे” ढाळण “S”

(सा।स्वाः) न्यायßgn मतभेदवादिविशेष[in -

? कं।

श्रीपतित्वानुसन्धान लंलंÑ

शेषत्वानुसन्धान♚ला

अनुसन्धाता कङ्कं बुद्धिक्षोभप्रसक्तिumour &♚ं। - Dñल

(सा।प्रः) तत्तत्पदानामर्थानुसन्धानेन तेते पूर्वपक्षा निरस्ता वेदितव्या इति विविधमतोपादानम् ऊर्ध्वगतिस्वभावत्वादिपक्षाः याना इत्यनेन विवक्षिताः । पीळकण्ठ, विवादः, “देहासक्तात्मबुद्धिर्यदि भवति पदं साधु विद्यात्तृतीयं, स्वातन्त्र्यान्धो यदि स्यात्प्रथममितरशेषत्वधीश्चेद्द्वितीयम् । आत्मत्राणोन्मुखश्चेन्नम इति च पदं बान्धवाभासलोलः, शब्दं नारायणाख्यं विषयचपलधीश्चेच्चतुर्थीम् प्रपन्नः ॥ इत्युक्तरीत्या अकारार्थानुसन्धानाद्विश्वासमान्द्यादि त्रिकस्यानुदयः

अकारार्थानुसन्धानान्निरुपाधिकान्य-

अत्यन्त व्यापाररहित

(सा।विः) कर्ममात्रोपाय, इति च त एव । मात्रशब्दादीश्वरव्यावृत्तिः । मुक्तिदशैी, पाषाणकल्प इति नैय्यायिकाः स्वात्मानन्दानुभवमात्रतृप्त इति मीमांसकादयः स्वतन्त्र । इति पाशुपताः ईश्वर एकीभूत इति मायिनः Dorm इति नैय्यायिकाः - ईश्वराद्विभागादिशक्तिमानिति यादवप्रकाशीयाः इति माध्वाः व्यवस्थित सालोक्यादिभेदवानिति च त एव

आनन्दतारतम्यवान्

पीळा, विवादश्च

आनन्द तारतम्यवान्,

(सा।सं :) कार्य इति विभागाविभागादिशक्तिमानिति च यादवप्रकाशीयाः व्यवस्थितसालोक्यादिभेदवानिति च माध्वाः एवं मन्त्रार्थाभिज्ञस्य स्वनिष्ठाविरोधिनो विनिवर्तन्त

इत्याह । Qugu इत्यादिना “कर्तव्यं सकृदेव” इत्यादिनोक्तशङ्कापञ्चकारम्भकविश्वासमान्द्यं तत्प्रयुक्तरक्षकान्तरान्वेषणं च अकारार्थानुसन्धानेन, “त्वं मेऽहं मे” इति भ्रमः

[[१७२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः निरुपाधिकान्यशेषत्वभ्रम, देवतान्तर प्रावण्य, तद्भक्तसंसर्ग, नाना असे व्यसे वारुचि, देहात्मभ्रमादिक, स्वतन्त्रात्मभ्रमादि, स्वार्थपरिग्रह, भागवतापचार, आकिञ्चन्यविस्मृति, संसारानुवृत्तिरुचिuji, आत्मनाशादिभय (pio, असदाचाररुचिujii, शत्रुमित्रादि विभागनिरूपण (pi, बान्धवान्तरपरिग्रह, प्रयोजनान्तररुचिuji, परमप्रयोजनवैमुख्य pii, wiji स्वनिष्ठाविरोधि ६।

(सा।दीः) अन्ययोगव्यवच्छेदानुसन्धान तदीयसंसर्गpळं, अन्यशेषत्वभ्रमप्रयुक्त

निरुपाधिकान्यशेषत्भ्रम, एतत्प्रयुक्त देवतान्तरप्रावण्य

असेव्यसेवारुचिuji, मकारार्थानुसन्धानल

देहात्मभ्रमादि८६५ळं, नमश्शब्दार्थानुसन्धान स्वतन्त्रात्म भ्रमादि, आदिशब्दात्सर्वरक्षकत्वभ्रम Duo, स्वस्य भगवच्छेषत्वानुसन्धानात्स्वार्थपरिग्रह, भागवत शेषत्वज्ञानाद्भागवतापचारpii, आकिञ्चन्य ज्ञानानुवृत्तैराकिञ्चन्यविस्मृतिuji, नमसोऽर्थानुसन्धानादहङ्कारादिनिवृत्त्या संसारानुवृत्तिरुचिujib। नरशब्दार्थानुसन्धानादात्मनाशादि भयpib, नारायणशब्दार्थभूतस्वतस्सुहृत्त्वज्ञानात्तदनभिमत Dior असदाचाररुचिळं, सर्वेषां नरसंवन्धित्वानुसन्धानाच्छत्रु मित्रादिविभागनिरूपण cob, भगवति सर्वविधबन्धुत्वानुसन्धानाद्वान्धवान्तरपरिग्रह, चतुर्थ्यर्थानुसन्धानात् प्रयोजनान्तररुचि, अत एव परमप्रयोजनवैमुख्य pii, om, प्रयोजनभूतकैङ्कर्य

(सा।स्वाः) सर्वार्थसिद्ध्यादिनी) ५६GG - दुर्वाद्युक्तकुयुक्त्यनुसन्धान (ob मन्त्रार्थानुसन्धान तुल्यबल ।

(सा।प्रः) शेषत्वभ्रमादि चतुष्टयस्यानुदयः मकारार्थानुसन्धानाद्देहात्मभ्रमाद्यनुदयः - आत्मविषयकजडत्वभ्रमादिरादिशब्दार्थः । नमश्शब्दार्थानुसन्धानात्स्वतन्त्रात्मभ्रमादिपञ्चकानुदयः

स्वाधीनभोक्तृत्व

भ्रमादिरादिशब्दार्थः । स्वार्थपरिग्रहो नामस्वार्थभोक्तृत्वम् । नारायणशव्दार्थानुसन्धानादात्मनाशादिभयादि पञ्चकानुदयः - “अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयम्” इत्युक्ताच्छेद्यत्वादिरादिशब्दार्थः । उदासीनो मित्रादीत्यादि शब्दार्थः ।

(सा।संः) चतुर्थ्यर्थानुसन्धानेन, निरुपाधिकान्यशेषत्वभ्रमः तत्प्रयुक्तदेवतान्तरप्रावण्यं तदीयसंसर्गः अन्यशेषत्वप्रयुक्तासेव्यसेवारुचिश्च अन्ययोगव्यवच्छेदार्थको कारार्थानुसन्धानेन, देहात्मभ्रमो मकारार्थानुसन्धानेन, स्वतन्त्रात्मभ्रमो नमश्शब्दार्थानुसन्धानेन, स्वार्थपरिग्रहस्स्वस्य भगवच्छेष त्वानुसन्धानेन, भागवतापचारः भागवतशेषत्वज्ञानात्, आकिञ्चन्य विस्मृतिराकिञ्चन्यज्ञानानुवृत्त्या, नमसोऽर्थानुसन्धानादहङ्कारादिनिवृत्त्या संसारानुवृत्तिरुचिः, नरशब्दार्थानुसन्धानादात्मनाशादितिभीतिः, नारायणशब्दार्थभूतस्वतस्सुहृत्त्वस्य भगवति ज्ञानात्सर्वेषां नरसंवन्धित्वानुसन्धानाच्छत्रुमित्रादिविभागनिरूपणं, भगवति सर्वविधबन्धुत्वानुसन्धानात् बान्धवान्तरपरिग्रहः, चतुर्थ्यर्थानुसन्धानात्प्रयोजनान्तररुचिः, अत एव परमप्रयोजनवैमुख्यम्, Logo इत्यनेन तत्रापि स्वार्थ कर्तृत्वादि भ्रमादिच

_ इत्यर्थः

मूलमन्त्राधिकारः

मूः - “इह निजपक्षविरुद्धैः रीदृशनिष्ठा विरोधिभिश्चान्यैः ।

द्विचतुष्कसारवेदी गङ्गाहद इव न गच्छति क्षोभम् ॥ "

[[१७३]]

(सा। दीः) करणली स्वार्थकर्तृत्वभ्रमादि@LDIT स्वाधिकारविरोधि mulg कीऴ्च्चॊऩ्ऩ अजीत्तैक् करिगियाल् कत्तरित्त्तुक् काट्टुगिऱार्।

इहेति । इह, जगति । निजपक्षविरुद्धैः, बाह्यकुदृष्टिपक्षैरित्यर्थः शल। पूर्ववाक्यार्थानुवादम् । ईदृशेः, निजपक्षविरुद्धसदृशैः । निष्ठाविरोधिभिः, निष्ठा, स्वनिष्ठा । प्रपत्तिनिष्ठा । तद्विरोधिभिः, यद्वा ईदृश्याः विलक्षणभूतायाः इत्यर्थः । स्वनिष्ठाया विरोधिभिः, विश्वासमान्द्यादिभिश्च द्विचतुष्कस्य, श्रीमदष्टाक्षरस्य मन्त्रस्य सारार्थवेदी पुमान् - गङ्गाह्रद इव नद्यन्तरस्रोतोभिरिति भावः । क्षोभं न गच्छति, अविचाल्य Quiq - Qing पदार्था प्रतिपादिकं अनन्तरं वाक्य pi (सा।स्वाः) ८। GLorr? Tगा सदृष्टान्त Lors उत्कर्ष Q। इहेति

इह, जगति निजपक्षविरुद्धैः, बाह्यकुदृष्टिपक्षैः ईदृशैः, निजपक्षविरुद्धसदृशैः निष्ठाविरोधिभिः, निष्ठा, प्रपत्तिनिष्ठा - तद्विरोधिभिः - विश्वासमान्द्यादिभिश्च - द्विचतुष्कस्य श्रीमदष्टाक्षरस्य - सारार्थवेदी पुमान् - गङ्गाह्रद इव अन्यनदीभिः । क्षोभं न भजति

अथवा द्विचतुष्करूपसारप्रमाणवेदीत्यर्थः

निर्दुष्टसारभूत प्रमाणगम्यार्थानुसन्धानप्रबलतया मतान्तरप्रवृत्तीनामप्रामाणिकत्वात्तदधीनः क्षोभ एव नावतरतीति

भावः ।

(सा।प्रः) प्रयोजनान्तरसाधनरुचि परमप्रयोजनसाधनवैमुख्यादिः omio स्वनिष्ठाविरोधिना इत्यस्यार्थः । १, नानुवर्तेत - एवं विधान् पदार्थान् प्रदर्श्य अनन्तरमेव प्रणवप्रतिपाद्यस्वभाव विशिष्टाय नारायणाय नम इत्यादिना वाक्यार्थोक्तौ पदार्थवर्णनसमाप्तिर्वाक्यार्थवर्णनप्रारम्भो वाक्यतदर्थवैविध्यं च स्फुट नजायत इति पदार्थवर्णनफलं निष्कृष्य वदन् वाक्यतदर्थजिज्ञासां वाक्ययोर्वैविध्यं च प्रदर्श्य वाक्यार्थानपि क्रमेण दर्शयति । इह निजेत्यादिना

(सा।विः) ), नानुवर्तते - उक्तार्थवेदिनं प्रशंसति इह निजपक्षेति । इह, अस्मिन् जगति । निजपक्षविरुद्धै, बाह्यकुदृष्टिपक्षैः अन्यैः, पूर्वोक्तभिन्नैः ईदृशनिष्ठाविरोधिभिः प्रपत्तिनिष्ठाविरोधिभिः विश्वासमान्द्यादिभिश्च द्विचतुष्कसारवेदी, अष्टाक्षरमन्त्रसारवेदी इतरक्षुद्रस्रोतोभिरतिविस्तीर्ण गभीर गङ्गाहद इव - क्षोभं, बुद्धिचापल्यम् - तरलीभावं न गच्छतीत्यन्वयः ।

(सा।सं :) एवमुक्तां स्वसिद्धान्तविरुद्ध सिद्धान्तव्यामोहनिवृत्तिं स्वनिष्ठाविरोध्यनुत्पत्तिं च विस्तरेणोक्तां सङ्गृह्णाति । इहेति - युगस्वभावहारदोषहैतुक संसर्गादि प्रयुक्तव्यामोहप्रचुरेऽस्मिन् भुवने इत्यर्थः । निजपक्षविरुद्धैः बाह्यकुदृष्टिपक्षैः मन्त्रतः प्राप्तायास्स्वरूपादित्रयनिष्ठा सा ईदृशेत्युक्ता - तद्विरोधिभिश्च, अन्यैः, मानावमानजपरितापादिभिः अक्षराणां द्विचतुष्कमष्टकम्

तत्सारभूतार्थाभिज्ञानवान् - गङ्गाह्रद इवेति अत्र “न प्रहृष्यति सम्माने नावमानेनुतप्यते । गङ्गाह्रद इवाक्षोभ्यो यस्स पण्डित उच्यते ।” इति वचनमिह विवक्षितम्

[[१७४]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

शकुण्डीतुमन्त्रकुण्डी वाक्य(pii, वाक्यार्थ(pi gugGuroor Gloofs)? ०५ एक वाक्य वाक्यद्वय, वाक्यत्रय ६१०६ormiii, Co सम्प्रदाय

अनुसन्धिuiisir।

(सा।दीः) वाक्यार्थी

प्रश्नपूर्वक मन्त्रकुण्ठी

वाक्यत्रयQmelon

Grm grकी। लीमन्त्रमेकवाक्यQD६, वाक्यद्वय पक्षाG॥ अक्रीं एकवाक्यपक्ष कुंलीं उपायपरQDomi उपेयपरं योजनै वाक्यद्वयपक्षलंलीं स्वरूपपरuruji, सपरिकरात्मसमर्पणरूपोपायपरurujib, इष्टप्राप्त्यनिष्टनिवृत्तिरूपपुरुषार्थ प्रार्थनापर योजनै - वाक्यत्रयपक्षीं प्रणवनमस् @कङ्क्षा स्वरूप परri Cody पद क्रमेणानिष्टनिवृत्तीष्टप्रार्थनापरuruji, प्रणवं स्वरूपपर द्वितीयतृतीयपदाना उपायपरuruji, प्रणवं भरन्यासपरumis Color पदमनिष्टनिवृत्तीष्टप्रार्थनापरorrujió, प्रणवं स्वरूपपरorris नमस् उपायपर तृतीयपदं पुरुषार्थप्रार्थनापर Lorru

[g] योजनै - पक्षत्रयी

L योजनैuru(कङ्कं - अनं एकवाक्यपक्ष की उपायपरयोजनै६०१-

पत्तु

(सा।स्वाः) Qug मूलमन्त्रान्तर्गतपद/i]& @कं परस्परविरुद्धार्थrijan । GGLon? परस्परविरुद्धनानार्थ ॥ ५ना एकवाक्यार्थ अन्विwng? ढाङ्ग की अभिप्राय लङ्कृत शङ्कितं । उत्तर नीटं G@gui&pri। कुंली मन्त्र♚ल इत्यादिना - परस्परविरुद्धार्थ [i] कक्षा एकवाक्यताविरुद्ध ring वाक्यभेदपक्ष की विरुद्ध बागलं। पदार्थनिरूपणं ८o२।GGLor? प्रणवमखण्डumi भगवद्वाचक, सखण्ड uomi शेषत्वपर, नमस्सत्यशेषत्व निवृत्तिपरQoomi, अन्यशेषित्वनिवृत्तिपर Gm, स्वस्वातन्त्र्यादिनिवृत्तिपर, नारायणपदचतुर्थी तादर्थ्यपरैrmi, सम्प्रधानपरैQuormji, परस्परविरुद्धार्थ [i] ८५ (६) ऊं ( एकवाक्य कुंली अन्वयं BnLITCH? शमी द्विवाक्य त्रिवाक्यपक्षी) अन्वयं ८nQGD) एकवाक्यतापक्ष की स्वरूपरूपैक वाक्यार्थ(pii, द्विवाक्यतापक्ष मण्डी शेषित्वस्य शेषत्वनिवृत्तिरूपार्थद्वय, त्रिवाक्यतापक्ष लंलीं स्वरूपोपायपुरुषार्थरूपार्थत्रय pib, सङ्गत on org नमस्@ros स्वस्वातन्त्र्यनिवृत्तिपरत्वकथन (piळं, प्रणवलं।कंंम्ं अखण्डतया भगवत्परत्वकथन, अन्तिमचतुर्थिकं सम्प्रधानपरत्वकथन (pi (सा।विः) एवं पदार्थभेदान् संशोध्य वाक्यार्थभेदान्वर्णयितुकामस्तद्भेदस्य वाक्यभेदाधीनत्वात्प्रथमं वाक्यतदर्थभेदप्रकाराकाङ्क्षामुद्भावयति - शक्री मन्त्र इति । एकवाक्यं वाक्यद्वयं वाक्यत्रथमिति पक्षत्रयम् तद्भेदेनार्थ बहुविधा इति वृद्धा अनुसन्दधत इत्युत्तरमाह

इति

शुक्रं

(सा।सं :) इत्थं पदविभागविग्रहादिनिरूपणपूर्वकं मन्त्रस्य पदयोजना कृता

अथ वाक्यभङ्गी

तदर्थभेदांश्च तत्तदाचार्याभिमतानुपपादयितुमारभते - कुण्डीतुमन्त्रकुण्डी इत्यादिना । तत्रैकवाक्यतापक्षे वाक्यार्थद्वयम् - तत्राद्ये उपायपरो मन्त्रः द्वितीये प्राप्यान्तर्गतशेषवृत्तिपर इत्युपपादयति ।मूलमन्त्राधिकारः

[[१७५]]

[[९९]]

मूः Qu४ वाक्यार्थ बहुप्रकार Los । अनुसन्धानं ६०। एकवाक्य Long “तस्य वाचकः प्रणवः इत्यादिनjuqw प्रणवप्रतिपाद्यस्वभावविशिष्टाय नारायणाय नमः ६ अन्वय m।

(सा। दीः) दर्शितं। एकवाक्यonorung) इत्यादिun। तस्येति । तस्य, परमात्मनः प्रणवो वाचकः

प्रणवप्रतिपाद्यस्वभावानां जगत्कारणत्व रक्षकत्व शेषित्वादयः

यऩ्

इप्पत्तिल्

प्रणवं लग भगवन्नामक नारायणशब्द क पुनरुक्ति worm? Tgi शङ्कनी

suprit।

(सा।स्वाः) अन्वयिurrow Co असङ्गता का? गगन

या

इति

Q एकैकपक्ष वाक्यार्थं तत्तद्वाक्य १५० यथायोग्यं पदार्थ rij in अन्वयिकं ६ असाङ्गत्या। एकवाक्यतापक्षं BG Guor? प्रणवं शेषत्वपर LTC नमस् nos अभिन्नवाक्यत्वमवश्यं भाविworm? ढाढमाढा एकवाक्यतापक्षलेली वाक्यार्थान्वयन । एकवाक्य Drung। इति एकवाक्यतापक्ष♚ली प्रणवमखण्ड Louis स्वरूपपर॥। प्रणवं भगवद्वाचकLDIA ६) नारायणशब्द पौनरुक्त्यं प्रसङ्ग ?

प्रणवप्रतिपाद्येति अव तेष्टिलोपश्चेति मनिन्प्रत्यये प्रत्ययस्य टि लोपेष्टिलोपश्चेति ओमितिरूपनिष्पत्तेरव्ययतया रक्षकत्वन्निमित्तीकृत्य नारायण विशेषण sun पौनरुक्त्यQum] लम्म् - शु

प्रणवं

[[१]]

(सा।प्र) भगवति निरूढस्यापि प्रणवस्य प्रसिद्धिप्राचुर्याभावे नाव्यक्तार्थत्वे नविशेष्य निर्णायकत्वाभावात्तद्विशेष्यसमर्पकत्वं नारायणपदस्येति दर्शयंस्तस्मिन् भरसमर्पणपरत्वं नमस इति कृत्स्नस्य मन्त्रस्योपायपरत्वेन योजनां दर्शयति

एकवाक्य इत्यादिना । प्रणवप्रतिपाद्यस्वभावविशिष्टायेति “क्लेशकर्मविपाकाशयैरपरामृष्टः पुरुषविशेष ईश्वरः तस्य वाचकप्रणवः इति हेयप्रत्यनीकत्व प्रवृत्तिनिमित्तकत्वोक्तेस्तद्विशिष्टायेत्यर्थः एवं प्रणवस्य वाचकत्वे व्यापकत्रये नामान्तरोपादानं

वगुत्तु

[[९९]]

(सा।विः) इमं मन्त्रं - लं विभज्य । एकक्रियान्वित सुबन्तपदसमुदाय वाक्यमिति वाक्यलक्षणम् एकवाक्यत्वपक्षे उपायपरत्वमुपेयपरत्वं वा शाब्दम् - इतरदार्थमिति पक्षद्वयमभिप्रेत्य व्याचष्टे एकवाक्य इतिं वाचकः प्रणवः,

ओमिति ब्रह्म

ओं तत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधस्स्मृतः” इति प्रमाणबलादिति भावः अस्मिन्पक्षे अवति रक्षतीति ओमिति व्युत्पत्तिः । अव रक्षण इत्यस्मान्मनिन्प्रत्यये जरत्वरेत्युपधाया वकारस्य च स्थाने उकारादेशे सार्वधातुकार्धधातुकयोरिति गुणे मनिन्प्रत्ययस्य टिलोपे च रूपं बोध्यम् । तस्य कृन्मेऽजन्त इत्यव्ययत्वेन नारायणायेति की चतुर्थ्यन्तशब्द सामानाधिकरण्याच्चतुर्थ्येकवचनमुत्पाद्य तस्याव्ययादाप्सुप इति लोपो द्रष्टव्यः ओं

रक्षकत्वादि विशिष्टायेत्यर्थः । ननु प्रणवस्य भगवन्नामत्वात्तत एव

(सा।सं

:) एकवाक्य Lomong इत्यादिना । जीवप्रधानक इवायं परमात्मप्रधानकोऽपीति तत्र प्रमाणमुदाहृतं तस्य वाचक इति तर्हि कथं पदान्वयवाक्यार्थावित्यत्राह - प्रणवेति तत्प्रतिपाद्य स्वभावः, रक्षकत्वादयः

तर्हि प्रणवेनैव नन्तव्यविशेषोपस्थितेर्नारायणनाम्नः कृतकर्तेत्यत्राह ।

अव्यक्तेति

[[१७६]]

मूः

प्रणवं

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

ताऩे THमागवैत्ताय् निऱ्क, ‘अव्यक्तार्थतयोङ्कारः केवलं नैव साधकः

[[९९]]

६१६११ शाण्डिल्याद्युक्तप्रक्रियै व्यापकमन्त्री) नामान्तरं व्यक्त्यर्थम् । २५ योजनाविशेषं अहिर्बुध्न्याद्युक्त[६०] स्थूलानुसन्धानप्रकार gum उपायपरम्

(सा।दीः) प्रणवं or इत्यादिun - परिहार। अव्यक्तार्थतयेत्यादिum)। ओङ्कारः अव्यक्तार्थतया स्वस्यार्थो भगवान् तं स्फुटतया प्रकाशयितुमक्षमतया ढाळा, केवलं, नामान्तरDormiu। नैव साधकः, स्वार्था श्रियः-पतिow शृङ्गग्राहिकया GOLD Glgons। व्यक्त्यर्थं, वाच्यस्य स्फुटप्रतिपत्त्यर्थ। २५ योजनै मन्त्रं किं परम् ? ढ ढङ्ग गढ् (ÈQFuummit। @pg योजनेति

(सा।स्वाः) स्वतः परमात्मनामधेय नारायणशब्दं व्यर्थons प्रसङ्ग ? द्वादशाक्षरादि

वासुदेवादि पदीकुङ्कीprium @ नारायणपदकं की ढगणी द्वादशाक्षरादि मन्त्र

ला वासुदेवादि पदलं

प्रयोजन QILDI ?

श्री

काळा परमात्मप्रतिपत्ति सिद्धिकं

प्रणव

(@supri।

प्रणवं कृळा इति

अव्यक्तेति ओङ्कारः अव्यक्तार्थतया, अस्पष्टार्थत्वादेव । नैव साधकः, देवताविशेषस्फुटप्रतीति जनको न भवति ६७६०१०। व्यक्त्यर्थं, देवता विशेषस्फुटप्रतीत्यर्थ

कं मे, न । अर्थ, अनन्वय, वाक्यभेदी, प्रसङ्गिकं तत्त्वहितपुरुषार्थान्यतर परत्वाभावं प्रसङ्ग wing?

नमस्vo भरन्यासपर Low

पक्षी नमस् प्रह्वीभावमर्थLo

@mi। लंल इति

नारायणा GLCL भरG अन्वयQLD) सं @ योजनै स्वरूपपुरुषार्थयोरसिद्धि प्रसङ्गि wwnCom ? Tummit। इप्पडियाऩालुम् तरि इप्पडियागिल् THHसुक्कु

(सा।प्र) व्यर्थमित्यत्राह

नारायणादिशब्द-

अव्यक्तार्थतयेति प्रणवलं इत्यादि वल्लक्ष्मीपतौ प्रसिद्धि प्राचुर्याभावेन स्फुटार्थत्वादित्यर्थः केवलं, प्रसिद्धपदसमभिव्याहारादि राहित्येनेत्यर्थः (सा।विः) विशेष्य प्रतिपत्तौ सत्यां नारायणपदव्यर्थमित्याशङ्क्य प्रणवस्यास्फुटार्थत्वाच्छीघ्रमर्थबोधो न भवतीति नामान्तरनिर्देश इत्याह । प्रणवं का इति उपाय परमिति । नमश्शब्दश्शरणागतिपर प्रणवप्रतिपाद्यरक्षकत्वादि धर्मविशिष्टनारायणोद्देश्यं नमनं समर्पणमिति वाक्यार्थः ।

इति भावः अस्मिन्पक्षे स्वरूप

(सा।संः) अव्यक्तार्थत्वं ब्रह्मशब्दवदन्यत्रापि प्रयोगेण नन्तव्यदेवताविशेषोपस्थापने मन्धरत्वम् - नैव साधकःझटिति देवताविशेषोपस्थापको न व्यक्त्यर्थमिति प्रणवप्रतिपाद्यो नन्तव्यः नारायणादिशब्दवाच्यः परम पुरुष इति विशेषपर्यवसानेन स्फुटीकरणार्थमित्यर्थः । अत्रावयवशक्त्युपस्थापित सर्वरक्षकत्वाद्याकारसमर्पकत्वेन प्रणवस्य च सप्रयोजनतामभिप्रेत्य प्रणव प्रतिपाद्येत्युक्तिः

उपायपरतास्य कथमित्यत्राह शलं इति । नमः पदस्य स्थूलयोजनाग्रहणे

अस्त्वेवमन्वयः उपायानुष्ठानपरोऽऽद्य मन्त्र इत्यर्थः ।

मूलमन्त्राधिकारः

[[१७७]]

मूः - @iquorno स्वरूपपुरुषार्थ १६९ अन्तर्गत ६in “बद्धाञ्जलिपुटा हृष्टा नम इत्येव वाचिनः

[[९९]]

इत्यादिना uniß प्राप्यान्तर्गतशेषवृत्तिपर अनुसन्धिunis। न्य वृत्तिविशेष (pio स्वरूपानुसन्धानपूर्वकम् ।

या

(सा।दीः) स्थूलानुसन्धान प्रक्रियानुसारेण १ Quiquinoornaji, मन्त्रस्योपायपरत्वेऽपि ाळा&

स्वरूपपुरुषार्थrisir Qपक्ष प्रथमतृतीयपदी प्रह्वीभाववाचि नमः पद अर्थात्सिद्धLDIGILD६१६०५। बद्धाञ्जति पुटा हृष्टा इत्याद्यनुसरणे pg योजनै उपेयपराकpri। बद्धाञ्जलीत्यादि शेषवृत्तिः कैङ्कर्यम् उपेयQpq, पक्षी स्वरूपोपायत्व risin सिद्धिकं&bulq BLGmri। वृत्तिविशेष Com पूर्वकQD६m।iq -

(सा।स्वाः) प्रह्वीभावरूपकायिकशेषवृत्ति

स्वरूपानुसन्धानपूर्वकं, शेषत्वज्ञान

स्थूलयोजनै अर्थ

श्रामंळं वाक्ययोजनैः॥ अन्वयं CTL_Com ? अन्यथा तत्परित्यागं प्रसङ्ग CBI ? ढाङ्गळा तत्पर योजनेLormi Gupi। बद्धेति - नम इत्येव वादिनस्सन्तः बद्धाञ्जलिपुटाः कायिकशेषवृत्तिं कुर्वन्तः हृष्टाः ढाढा - लं शेषवृत्तिस्वरूपादि त्रिकान्तर्गतै ६८६० मन्त्र♚g।कं तत्परत्वं G GLDI? Gढगढग प्राप्यान्तर्गतेति - @s योजनै प्रणवप्रतिपाद्य स्वभावविशिष्ट नारायणा GunGLCL प्रह्वीभावादिशेषवृत्ति wii Corom GGGGorm] ८५५५१ - पक्षी स्वरूपोपायसिद्धि Qurinjoor?ळगा। वृत्तिविशेष इति शेषत्वस्वरूपानुसन्धान उपाय प्राप्यान्तर्गतशेषवृत्तिसिद्धि आर्थिकि Long स्वरूपोपाय [८] सिद्धब

(सा।प्र) ननूपायबोधनं नियोज्य तद्विशेषणोक्तिपूर्वकमेव कार्यम् ? ताभ्यामेवोपायस्य निरूपणीयत्वात्तथा चात्र तयोः केनावगम इत्यत्र तथोरार्थत्वमभिप्रयन्नाह

Quango इत्यादि एवं प्राधान्येनोपायबोधकत्वमुक्त्वा एकवाक्यत्वेनैव शेषवृत्तिरूपपुरुषार्थपरत्वं वेत्याहबद्धाञ्जलीत्यादिना । वृत्तीत्यादिना शेषवृत्तिप्रार्थनायाश्शेषत्व

[[१]]

अस्मिन्पक्षे स्वरूपोपाययोरार्थत्वमाह ज्ञानाधीनत्वाच्छेषत्वृत्तिरूपकैङ्कर्यस्योपायानुष्ठान साध्यत्वाच्चोभयोश्शेषवृत्ति-

(सा।विः) ज्ञानपुरुषार्थज्ञानयोरार्थत्वमित्याह । इति अन्तर्गतril, स्वरूपज्ञानपुरुषार्थज्ञानयोरभावे उपायाधिकारासिद्धिरिति भावः उपेयपरत्वपक्षमाह, बद्धाञ्जलिपुटा इति - सर्वधानुसन्धेयत्वज्ञापक नमः पदसत्त्वात्तदनुसन्धानस्य कैङ्कर्यरूपत्वात्तत्तत्परत्वमुपायस्वरूपयोरिह सिद्धिप्रकारमाह - वृत्तिविशेषpi इति । एतदुक्तिरूपवृत्तिविशेषोऽपि स्वरूपज्ञानपूर्वक एक- (सा।संः) स्वरूपपुरुषार्थाप्रतिपत्तौ उपायानुष्ठानदौर्घट्यादाह - Q इति अन्तर्गतत्वम्, अर्थसिद्धत्वम्, अस्मिन्नेवान्वये वाक्यार्थान्तरमाह । बद्धाञ्जलीति । शेषवृत्तिरपि स्वरूपादित्रयब - हिर्भूता चेन्न तत्परो मन्त्रस्स्यादिति शङ्कावारणाय प्राप्यान्तर्गतेति विशे (श्ले / शपे ! ? ) षणम् स्वरूपज्ञानाभावे स्वाधीनकर्तृत्वादि भ्रममूला स्यादित्यत्राह

वृत्तीति अर्थसिद्धस्वरूपानुसन्धानपूर्वकमित्यर्थः - तथाप्यकृतोपायं प्रति प्राप्यतया वृत्तिप्रतिपादनमसङ्गतम् ।

शेषवृत्तिश्च

।

वृत्ते दुःखात्मकत्वादित्यत्राह

अन्य इति

[[१७८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

(अ)कन्य ं कृतोपायतनं

मूः

(सा। दीः)

कृतोपायQLDi - शुभ

इत्यादि

QGunमोक्ष दशै Cum

mi - रसिक

। रसिनं अवस्थै उपजीव्यम् कीतुमन्त्रकुंली प्राप्यतयानुसन्धेया शेषवृत्तिरसि प्राप्यतयानुसन्धेयशेषवृत्ति उपाय (pio अर्थात्सिद्धQLD ६१६०&। रस प्राप्यतयानुसन्धानं ८०G GLD?

अवस्थै। कृतोपायगा । अपरोक्षसिद्धLDIT on

रसलेशकुण्ड यङ्ग की। शाळंा प्राप्यतयानुसन्धानं ८०G GLD

गा

अपिशब्द मोक्षदशै

उपजीव्य QLD की

शा। वृत्तिविशेषम्

वाक्यद्वयपक्ष♚g अवतरि

कीpi।

इऩि

(सा।स्वाः)

मोक्षदशै इदानीं रस प्रत्युत मन्त्रार्थानुसन्धानकाल mor? शेषत्वस्वरूपानुसन्धानपूर्वक LDIT GOT

शेषवृत्तिदुःखात्मिकैurro & मन्त्रं तत्परQLD GT Gupt। इति । Quoशेषवृत्ति GD orig

रसिक अवस्थै, परमपद

अत्यन्तरस्यतापादककृत्स्न शेषिस्वभाव प्रत्यक्ष परमात्मस्वभावpळं, ूली अल्प रसावस्थैu@rma। Curr उपजीव्य Loor

Cum

परोक्षws शेषत्व pib

अल्प on gji शेषवृत्तिरसिं { इत्यपिशब्दानं मोक्षदशैं

रसिक अवस्थै

एकवाक्यतापक्ष लङ्की

योजनाभेद उपाय (pi

शेषवृत्तिरूपफल pib शाब्द की प्रधानार्थं सिद्धown

प्रसङ्गिw Com ?

(सा।प्र) रूपार्थादाक्षेप्यत्वमिति भावः

वाक्यद्वयपक्ष कुण्ठा कण्ठ वैय्यर्थ्यं

एवमेकवाक्यतयाऽर्थद्वयपरत्वमुक्त्वा नमः

पदव्यतिरिक्तस्यैकवाक्यतया भगवच्छेषत्वबोधकत्वं नमसस्तु

अत उभयसिद्धिरिति

तदर्थः नमः, करणत्रयसाध्यं

(सा।विः), इह प्राप्यतयानुसन्धीयमानशेषवृत्तिरपि कृतोपायस्यैव भावः ओं नारायणाय नमः, प्रणवार्थ भूताय नारायणाय नमः नमनरूपं कैङ्कर्यमिति वाक्यार्थः - नन्विदानीं मोक्षदशानुभाव्यरसस्याभावात्कथं तादृशानुसन्धानं घटत

बा। इति - रसिक अवस्थै इहसम्भावित यत्किञ्चिद्रसावस्थायाम् उपजीव्यं, भोग्यम्। ८५ उपजीव्यमित्यन्वयः - एवमेकवाक्यत्वपक्षे उपायपरत्वेन पुरुषार्थपरत्वेन

इत्यत आह

व्याख्याय वाक्यद्वयपक्षमवलम्ब्य

[[१]]

(सा।सं :) शेषत्वादि स्वरूपानुसन्धानपूर्वकशेषवृत्तिरपीत्यर्थः कृतोपाय इत्यनेन उपायज्ञानानुष्ठानयोरप्यत्रार्थसिद्धत्वं सूचितम् । नम इत्युक्तेर्दुश्शककैङ्कर्याल्लघुतमत्वसूचनाय @GJQUITOLA इत्युक्तिः - रसिकं५ळं अवस्यै, अद्वेषाभिमुख्या दशा । उपायोत्तरदशा - समुच्चयार्थः अवस्थैuggi इत्यपि शब्दः । उपजीव्यं, सुखावहम् - स्वात्माभिमानानुगुणत्वात्पुरुषार्थ व्यवस्थायाः परमशेषिशेषतयैव स्वात्मानमभिमन्यमानस्य तच्छेषवृत्तिरादित आरभ्य रस्यतया फलत्वेन प्रार्थिता सुखायैव भवतीत्यर्थः ।

मूलमन्त्राधिकारः

८ १७९

मूः - न्ययीताङ्ग अनुसन्धान (pi प्रतिष्ठितomio Cung स्वरूपविवेकं Com-অ(२) कलङ्क वाक्यद्वयors अनुसन्धिअकारनारायणशब्दवाच्य सर्वरक्षकत्वसर्वाधारत्वादिविशिष्ट

६ठा निरुपाधिकानन्यार्हशेषभूता॥

(सा। दीः) यङ्ग इत्यादि

वाक्यद्वयपक्ष लंलीं स्वरूपपरयोजनै

शळं मन्त्रार्थकंgiqui Bipi। अकारनारायणेत्यादि - अनन्यार्हशेषभूत n। jub नारायणपदान्वितप्रणवार्थपरम् CuDĞ नमश्शब्दार्थम्

उपायानुसन्धान pib, स्वरूप किंত

(सा।स्वाः) ढाण्ढा Quit - @ अनुसन्दान इति - यद्वा, शेषवृत्तिuji उपाय apib स्वरूपतस्स्वरूपानुसन्धानपूर्वक Logiळं मन्त्रलं की वृत्तिविशेषरूपवाक्यार्थानुसन्धान pib, स्वरूपानुसन्धान सापेक्ष अर्थसिद्धिQurijraj Coor? l Gami। इति

उभयानुसन्धान प्रतिष्ठायाः उभयपर्यन्ततारूपतया तदर्थं स्वरूपविवेकळं अत्यन्तावश्यकः m लं। शुभ स्वरूपं शाव्द DIs सिद्धिकं ऊं वाक्यद्वययोजनै)। वाक्यद्वयपक्षी लढा स्वरूपं शाब्दon&ß GCum ? नमस् ausg नाकं भर ॐ प्रणवलं किं अकारवाच्या QCLCL Guor भरत्वेन समर्पित शाब्दळ सिद्धिकण्ठधीänju? াनाढ्यÈ supri - jss इति - लंल पक्ष♚ली प्रणवं पदत्रयात्मकomri, अकारं लुप्तचतुर्थ्यन्तomi, नारायणपदविशेषणomi, चतुर्थीशेषत्वपरैumi,

अन्वय Lon

स्वरूपं

(सा।प्रः ) स्वातन्त्र्यादिनिवृत्तिबोधकत्वमिति वाक्यद्वयात्मकत्वेन स्वरूपपरत्वं वेत्याह । @jor@ इत्यादिना - नन्वकारनारायणशव्दयोर्भगवति रूढयोः हस्तकरशव्दयोरिव कथं पौनरुक्त्यभावसामानाधिकरण्यं चेत्याशङ्क्य

(सा।विः) तस्मिन्पक्षे स्वरूपपरत्वमुपायपरत्वं वा पुरुषार्थपरत्वं वेति त्रेधा व्याचिकीर्षुः । प्रथमं स्वरूपपरत्वपक्षमवतारयति

उपायपुरुषार्थयोर्निर्वाहाय गधी अनुसन्धान (pio इति स्वरूपज्ञानमपेक्षितमित्यर्थः । किङ्काळ, स्वरूप ज्ञानार्थम् - वाक्यद्वय Dins इति - ओं नारायणायेत्येकं वाक्यम् । नम इत्येकं वाक्यमिति वाक्यद्वयमित्यर्थः - तत्र प्रथमवाक्यार्थमाह - अकारनारायणशब्द वाच्येति - अकारवाच्य सर्वरक्षकत्वनारायण शब्दवाच्य सर्वाधारत्व सर्वान्न्तर्यामित्वादि विशिष्टायेत्यर्थः । द्वितीयवाक्यार्थमाह -कङ्ग इति ।

।

[[१]]

(सा।सं :) तत्र प्रणवस्य भगवद्वाचकता न रूढ्या तर्हि प्रणवप्रतिपाद्यस्वभावायेत्यनुपपत्तेः - न योगेन भगवति पदत्रयार्थघटनायोगादित्येकवाक्यतायोजनायामस्वारस्याद्वाक्यद्वयत्वपक्षं तदा मन्त्रार्थानुसन्धानत्रैविध्यं क्रमेण मन्त्रस्य स्वरूपोपायपुरुषार्थप्रार्थनापरतां चोपपादयति - G इत्यादिना @jor इत्यनेनोपायश्शेषवृत्तिश्चोच्यते - शेषवृत्तिरूपपुरुषार्थनिष्ठायास्तदुपायनिष्ठायाश्च स्वरूपविवेकविरहेऽनुदयात्स्वरूपविवेक आवश्यक इति भावः अाकण्ठाळ, स्वरूपविवेकार्थम् वाक्यद्वयत्वयोजनापक्षे प्रणवः नारायणायेति पदं चैकं वाक्यम् । नम इत्यपरं वाक्यम् । तत्र वाक्यद्वयस्यापि स्वरूपपरतया एकयोजना । अपरा तूपायपरतया । पुरुषार्थप्रार्थनापरतयाऽन्येत्युपपादयति

वाक्यद्वयLDITB इत्यादिना ।

[[१८०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - नाकं Cumming निरुपाधिकस्वामिusion, निरपेक्षस्वतन्त्र २०१

ऎऩक्कुरियेऩल्लेऩ्, ऒऩ्ऱैप् पऱ्ऱ

[[१]]

६०० mii। अकारनारायणशब्द कळं भगवन्नाम &wn पुनरुक्ति

वारादोवॆऩ्ऩिल्?

(सा।दीः) Cum अहङ्कारनिवृत्तिः - GuD स्वातन्त्र्यनिवृत्तिपरम् । पक्षी नामद्वय परिहरि कीpri। अकारनारायणेत्यादिum)

opium

ममकारनिवृत्तिः

रूढिuri b पुनरुक्तिदोष jogi

(सा।स्वाः) नमस् स्वस्यशेषत्वनिवृत्तिपरong, अन्यशेषित्वनिवृत्तिपर, स्वातन्त्र्यनिवृत्तिपर gom@@ आहत्य कृत्स्नमन्त्र pib, स्वरूपपर सिद्धिकं

५।लं। शलङ्क

लङ्का शश योजने “अकारो विष्णुवाचकः” की qu भगवन्नाम Lorron &

पुनरुक्ति ? शङ्कि उत्तर Garmi

wo नारायणशब्द अकारेत्यादिना

(सा।प्रः) सर्वरक्षकत्व सर्वाधारत्वादिभिन्न प्रवृत्तिनिमित्तकतया नाराणामयनभूतायेति वा, सर्वरक्षकाय नारायणायेति वा, सामानाधिकरण्यसिद्धेर्नपौनरुक्त्यमित्याह - अकारेत्यादिना नच समस्तपदैकदेशस्याकाराख्य पदस्य व्यस्तपदान्तरार्थविशेषण विशेष्यत्वं चानुपपन्नमिति वाच्यम् । अस्यां योजनायां व्यस्तत्वस्यैवेष्टत्वात् ।

भावः

[[१]]

(सा।विः) इतिपदमनुषञ्जनीयम् - अहं मम शेषभूतो नास्मीत्यर्थः - यद्यप्युकारार्थावधारणेनैव स्वस्य स्वशेषत्वमपि निषिद्धम् । तथापि तत्र गोबलीवर्दन्यायेन स्वव्यतिरिक्धान्यशेषत्वमेव निषेद्धव्यमिति ननु गोबलीवर्दन्यायेनोकारे स्वव्यतिरिक्तविवक्षायाः किं प्रयोजनमिति चेन्मैवम् पृथक्स्वस्य शेषत्वनिषेधेन स्वगुणविग्रहादिकं प्रतिगुणाः प्रधानानुवर्तिन इति न्यायेन स्वामित्वनिष्पत्तिः फलमिति नमश्शब्दव्याख्याने मूल एवोक्तं न विस्मर्तव्यम् - ननूकारे शेषत्वस्यापि निषेधसिद्धया तत एव स्वगुणविग्रहादिकं प्रत्यपि स्वस्य निरुपाधिक स्वामित्व निवृत्तिसिद्ध्या च न नमश्शब्दस्सप्रयोजन इत्याकाङ्क्षायां नमः पद एवोक्तमर्थान्तरमाह - piupp इति - तदपि न प्रयोजनम् ? स्वस्य स्वनिरुपाधिक परकीयत्वे स्वसम्बन्धिपुत्रदारादेरपि निरुपाधिकपरकीयत्वसिद्धेरित्यत्र तत्रैवोक्तमर्थान्तरमाह । निरपेक्षस्वतन्त्रQILDC इति । इदमनुसन्धानं प्रणवेन सिद्ध्यतीति भावः

ननु भगवति रूढयोरकारनारायणशब्दयोः पर्यायत्वात्पौनरुक्त्यमित्याशङ्कय योगरूढत्वात्कारणत्व सर्वाधारत्वादिबोधकत्वेन विशेषणविशेष्यभावविवक्षया पौनरुक्त्यं परिहरणीयमित्याह । अकारनारायणेति । ननु सर्वकारणत्व सर्वरक्षकत्वादिकं नारायण

[[१]]

(सा।सं

:) ढाळा इत्यादिना अहङ्कारममकारस्वातन्त्र्यनिवृत्तयः क्रमेणोक्ताः रूढिमुखेन वाचकयोरकारनारायणपदयोः पौनरुक्त्यमाशङ्कय अकारस्यावयवार्थविवक्षया विशेषणपरत्वमादाय तत्परिहरति । अकारेति ।

मूः

मूलमन्त्राधिकारः

[[१८१]]

Gung व्युत्पत्तिविशेषसिद्धonor अर्थविशेष, विवक्षिविशेषण LDISS/। अकारवाच्व ६०६०१ नारायण, पुनरुक्ति परिहरिळं। भगवच्छब्द (pio नामधेयक वासुदेवादिशब्द CGL समानाधिकरण LDC

(सा।दीः) व्युत्पत्तिविशेषेत्यादि पौनरुक्त्यपरिहार । कं

यौगिकार्थविशेषñ विवक्षिq Com

दृष्टान्तं SIL Gmmi। भगवच्छब्द

Loopली इति । प्रणव विवक्षै आवश्यक

(सा।स्वाः) व्युत्पत्तीति नारायणशब्द सञ्ज्ञै

समर्पणपर ऊं की परिहरि

/Lriकी। समानाधिकरण

द्वादशाक्षरि

अवरक्षणे ढाङ्ग की धातु निष्पन्नDIT अकारं रक्षकत्वपरम्

“नारो नराणां सङ्घातस्तस्याहमयनं गतिः” इत्यादि पुनरुक्ति ?

व्युत्पत्तिwmv नारायणपदकी ला रक्षकत्वं ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् अकारेति

नाम [i) & (@jig सामानाधिकरण्यं ८२GGLDIT?

सिद्धिकं

आय नारायणाय ग @cor

घटः कलशः ढगळी

असाङ्गत्यं सहप्रयोगं का

प्रसङ्गि wron? @१०वाच्यत्वादि परळी @G नाम is (कं वेदलं की ८५६TL/६ळण्ठाLIT? Gujri - भगवच्छब्द pii इति - एकस्मिन् योगरूढ Lorroor नाम[i] BCG विवक्षाभेदं सहप्रयोगमुपपन्न/LD/५] - शुभ

अकारवाच्याय ऎऩ्ऱु

ॐ ॐ ॐ विष्णुः ळ अर्थात् सिद्धिकं नारायणाय ग विशेषिCougCom ?

(सा।प्र) नचैव तर्हि विभक्तिर्दृश्येतेति वाच्यम् - सुपांसुलुगितिलोप सम्भवात् । एवन्तर्ह्यष्टाक्षरत्वं कथमितिचेदित्थम् - स्वरव्यञ्जनभेदेनाधिकसङ्ख्यात्वेऽप्येकस्थानयत्नाद्युच्चार्यत्वेनैकाक्षरत्वमादायाष्टाक्षरत्वसि द्ध्युपपत्तेः - नन्वेकस्मिन् रूढयोश्शब्दयोस्सहप्रयोगोऽनुपपन्नः लोके आदर्शनाद्वैय्यर्थ्याच्चेत्यत्र “ज्ञानशक्ति बलैश्वर्यवीर्यतेजांस्यशेषतः । भगवच्छब्दवाच्यानि विनाहेयैर्गुणादिभिः ॥” इति ज्ञानादि प्रवृत्तिनिमित्तकतयावगतभगवच्छब्दस्य नामधेयत्वेऽपि “सर्वत्रासौ समस्तं च वसत्यत्रेति वै यतः । ततस्स वासुदेवेति विद्वद्भिः परिपठ्यते ॥” इति सर्वावासत्वादि प्रवृत्तिनिमित्तक वासुदेवशब्देन नामधेयान्तरेणैव वैदिकसामानाधिकरण्योपपत्तेः “यद्वेदादौ स्वरः इत्यत्र महेश्वरशब्दाद्देवतान्तरत्वशङ्काव्यावृत्तिसिद्धेश्च नारायणशब्दवाच्याय आयेतिवा अकारवाच्याय नारायणायेति वा पौनरुक्त्या-

अकारवाच्यत्वादिना । एतेन व्यापकान्तरयोरपि पुनरुक्तिः परिहृता वेदितव्या

भावइत्याह

[[९९]]

(सा।विः) शब्देनापि बोधयितुं शक्यम् - अतोऽकारस्य पौनरुक्त्यमेवेत्याशङ्कयाह - अकारवाच्या इति । नामधेययोरपि सामानाधिकरण्ये दृष्टान्तमाह भगवच्छब्दpळं इति

आगानिऩ्ऱदिऱे, वासुदेवद्वादशाक्षर्यां सामानाधिकरण्यं संस्थितं खल्विति भावः । नन्वेवमपि प्रयोजनवत्त्वं न समर्थितमित्यत

आह

(सा।सं :) अवयवार्थविवक्षाभावेऽप्यकारस्य अकारवाच्यतापरताश्रयणेन वा न पौनरुक्त्यमित्याह

यथा भगवच्छब्देन सहप्रयुज्यमानो वासुदेवशब्दः अवयवार्थोपस्थापन

अकारवाच्य इति मुखेनापुनरुक्तस्तथेहाऽपीति स्थापयति

अकारस्य सामानाधिकरण्यसम्भवः

भगवच्छब्द इति " यद्वेदादौ” इति मन्त्रमालोच्य

[[१८२८५]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - सर्वबीजाक्षरवाच्य I ६०] सर्वकारणं देवतान्तरशङ्किwnguly नारायण विशेषिकं (ujii) wmojis (स) प्रयोजनम् मन्त्र।]८६५कं ८ पदक्रममध्ययननियतम्

अन्वयमर्थानुगुणons ऊं &L-

सप्रयोजन की pri

(सा। दीः) नारायणशब्दं देवताविशेषनिर्धारणं सर्वबीजेत्यादि पाठक्रममुल्लङ्ग्य योजनै हेतुन मन्त्र इत्यादिuni।

कंত

(सा।स्वाः) वैय्यर्थ्यात्पुनरुक्तितदवस्थैworm? ढाळगा नारायणपदरूढ्यविवक्षया परिहारे सत्यपि तद्विवक्षायामपि परिहार Grupi। सर्वेति “समस्तशब्दमूलत्वादकारस्य स्वभावस्य । समस्तवाच्यमूलत्वाद्ब्रह्मणोऽपि स्वभावतः । वाच्यवाचकसम्बन्धस्तयोरर्थात्प्रतीयते” इति सर्वकारणत्व

pii अकारप्रवृत्तिनिमित्त अकारवाच्याय ढगाळा सर्वकारणाय न सिद्धिं। देवतान्तरCuor शङ्कया अकारवाच्याय नारायणाय नमः । वाक्यार्थं ॐ मध्ये नमस्सङ्गतori व्यवहितान्वयं प्रसङ्गung? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् मन्त्रrij&@jig इति । ॐ वाक्यद्वय Lor B on Corr? स्वरूपरूपैकार्थ एकवाक्यतै worr

अनुसन्धिßung

उचितै? वाक्यद्वयं मी अंशळं स्वरूपपर, अंशळं अन्यपरQom Gm वेण्डावो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्

(सा।प्रः) नारायणपदस्य अकारविशेषत्वे व्युत्क्रम इत्यत्राह मन्त्र[i]८६५८® इति एवं मूलमन्त्रस्य स्वरूपज्ञापनपरत्वे मूलमन्त्रद्वययोरुत्पत्त्यभिवृद्धिनिष्ठानां साध्यत्वोक्तिर्विरुद्धेत्यत्र पूर्वाचार्यवाक्यमुपादाय उत्पत्त्यभिवृद्धिनिष्ठानां लोकसम्प्रतिपन्नानां नित्यस्वरूपे जीवेऽसम्भवादुत्पत्तिशब्दस्य स्वरूपज्ञानोत्पत्तिपरत्व प्रदर्शनाय तेषां स्वरूपं प्रमाणम् प्रदर्श्यास्यां योजनायां मूलमन्त्रस्य द्वयैक वाक्यतया प्रयोजन पर्यवसानमित्याह

(सा।विः) सर्वबीजाक्षरेति - प्रणवप्रतिपाद्यत्वबोधनं देवताविशेषनिर्धारणं च पदद्वयस्य प्रयोजनमिति भावः प्रणवप्रतिपाद्यत्वबोधनेन “यो वेदादौ स्वरः प्रोक्तो वेदान्ते च प्रतिष्ठितः” इति सर्ववेदमूलप्रकृतिमूलभूतवर्णप्रतिपाद्यत्वमुखेनोक्तं महेश्वरत्वं स्मारितं भवति अत एवाकारवाच्यायेति लक्षणापि न दुष्यति । ननु नारायणायेति पदस्याकारानन्तरं पठितत्वाभावात्कथं तत्सामानाधिकरण्येनान्वय इत्याशङ्क्य पाठस्यानाद्यविच्छिन्नसम्प्रदायमूलत्वादर्थस्य योग्यतानुसारित्वाद्योग्यतानुसारिणेऽन्वय इत्याह

मन्त्रri१८(@jig इति । एवं स्वरूपपरत्वे साम्प्रदायिकैतिह्यमाह

(सा।संः) तदुपस्थापितार्थविशेषको नारायणशब्द इति वा तत्परिहार इत्याह - सर्वेति । पदक्रमनियमे तदुल्लङ्घय योजनायां च हेतुमाह मन्त्र[i]&@jÈG इति - नियमादृष्टलाभाय प्रत्ययाभावाय च जपादिषु पदक्रमोऽप्यनतिक्रमणीय इति भावः

मूलमन्त्राधिकारः

[[१८३८७]]

मूः Que वाक्यद्वय ६० श्रीतु मन्त्रं एक स्वरूपपरम्

@लं स्वरूपपर योजनैmwiujpg श्री मन्त्रीका द्वय मण्डी, द्वयैकनिष्ठ पूर्व का अंgisit - w? स्वरूपज्ञानं insunoo “श

अरुळिच् चॆय्दार्गळ् नाऩ् पिऱन्दिलेऩ्” ऎऩ्गिऱ मुऩ्बुऱ्ऱ निलै कऴिगै -

(सा। दीः) Quig इत्यादि

पक्षी स्वशेषत्वादिनिवृत्ति प्रतिपादितं। कं नमस् no द्वितीय DIs अनुसन्धेयम् । @pg स्वरूपपर योजनै आचार्यपरिगृहीतQoomi। इन्दरियाल् - इव्विडत्तिल् पिऱप्पुक्कु ३ मरुळिच् चॆय्गिऱार् - पिऱक्कैयाव - अळ, ज्ञानलाभलं किं ज्ञानं - pior, विस्मृति प्रसङ्गा,

(सा।स्वाः) इति । पूवोक्तप्रकारेण वाक्यद्वययोजनै वाक्यद्वययोजने

स्वरूपपर Coin ? मन्त्रविवरणप्रवृत्त भट्ट अष्टश्लोक्यादि वाक्यद्वयं स्वरूपपर GILD? सम्प्रदायं CCU ? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्। इन्द इति पूर्विक तिरुबुईत्तिले पिऱन्दॆऩ्ऱु ऒरुक्कुम् पुदि क Govgjsun स्वरूपपरवाक्यद्वययोजनै सत्सम्प्रदायसिद्धै । मन्त्रीलं GT उत्पत्ति स्वरूपपरत्वं सम्प्रदायसिद्ध १६ GB BG Com ? नित्य आत्मा०] उत्पत्ति का ढङ्ग on G GLon ? शरीराद्व्युत्पत्ति उत्पत्ति अमूलमन्त्राधीन oorm? T इति श्रा इत्यादि

@suprig

ढग आत्मा कण्ठ पिऱक्कैयावदु

hmòा, iquor। श्र स्वरूपज्ञानलाभलं किं এ♚♚r, এ♚♚$१। प्रलङ्की, स्वरूपज्ञानरूपोत्पत्तिmui Gupp। omiscuoor,

विस्मृति प्रसङ्गCo@mons।

(सा।प्र) कं इत्यादिना

इत्यादि । भगवद्ज्ञानोत्पत्त्या पूर्वसिद्धा सत्कल्पत्वावस्थानिवृत्तिरेवोत्पत्तिरित्यर्थः नित्यस्यात्मनो यथा अनित्यशरीरयोग उत्पत्तिरित्युच्यते-

(सा।विः) Qua इत्यादिना

[[१]]

py कृत्स्नम् । जलं, उत्पद्य । orig, वृद्धिं प्राप्य ननु नित्यस्य जीवस्य कथमुत्पत्तिः ? नचात्र देहसम्बन्ध उत्पत्तिः । देहविलक्षणात्मस्वरूपस्येह प्रतिपाद्यमानत्वादित्याशङ्क्य उत्पत्ति स्वरूपं दिव्यसूक्तिमुखेन विवृणोति - purog] इति ।

पिऱक्कैयावदु स्वरूपज्ञानं पgs, स्वरूपज्ञानोत्पत्त्यनन्तरम् मुऩ्बुऱ्ऱ निलै कऴिगै। पूर्वकालीनदेहात्मभ्रम स्वतन्त्रात्मभ्रमादि निवृत्तिः - स्वतन्त्रात्म भ्रमादि स्वस्य विद्यमानत्वेऽपि अविद्यमानवदासीत्तादृशदेहादिविलक्षणपरशेषभूतस्वरूपज्ञानाभावादनुत्पन्न इति व्यपदेशः स्वरूपज्ञानानन्तरं तादृशस्वरूपस्य ज्ञातत्वादुत्पन्न इति व्यपदेशः तत्र दिव्यसूरि सम्मतिमाह

अऩ्ऱु नाऩ् इति - ज्ञानोत्पत्तेः प्राक् । अहम् । जा, स्वरूपलाभवान्नास्मि पीळा, उत्पत्त्यनन्तरम् Lop♚ला, न विस्मरामि - विस्मरणे पुनस्स्वरूपनाशस्स्यादिति भावः “स्वोज्जीवनेच्छा यदि ते स्वसत्तायां स्पृहा यदि ।

(सा।सं :) इत्थं योजनायं फलितं निर्धारयति

Qua इति आचार्यरुचिपरिगृहीतेयं योजनेत्याह । @pg इति । mms, प्रागवस्थामुपद्रुत्य अवस्थान्तरोत्पत्तिरेव उत्पत्तिरित्यर्थः सूचितः दशायाम् ID IT छा, अनन्यार्ह शेषत्वादिधर्म्याहं अन्यशेषत्वाद्यभिमाननिवृत्तेरेवा (ना ? ) नुत्पत्तेः-

@ुकं वाक्यद्वयमपीत्यर्थः

pm mm की इत्युक्त्या । अन स्वरूपज्ञानविरहादि लीळा नोत्पन्नः कुतः ?

[[१८४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः शक्रय? की अनन्यशेष mui, अनन्याधीन or, algwims अनन्यप्रयोजन oorm अनन्यशरण ग ना? अधिकारविशेषानुरूपकर्तव्यविशेष विषयज्ञानविशेष♚६० उपायपरिग्रहं ६००६००१००५। द्वयैकनिष्ठ ६१६०sung ? द्वयानुसन्धान हूं BIC६० उपायान्तर कुण्डी, प्रयोजनान्तरीयकं शीलं न उपाय श्री प्रयोजन की प्रतिष्ठित ६०११६०५। Q४ श्री मन्त्र pii, द्वय (pion स्वरूपोपायपुरुषार्थ [i] ६६०० कं काट्टुगिऩ्ऱऩ

(सा।दीः) द्वथैकनिष्ठतै अर्थ i। द्वयैकनिष्ठ - पक्षी उपायोपेयप्रकाशकं द्वय १६। Qugu। वाक्यद्वयपक्षं गगी उपायपर

योजनान्तरñकं BIG

(सा।स्वाः) poru♚♚

स्वरूप ल

अन्यशेषत्वादि प्रतिसन्धान

Glom? पूर्वस्थितज्ञानानन्दादि इति पूर्वमज्ञावस्थै

कलं। शुभ की तु मन्त्र

? @supri अनन्यशेषत्वाद्यवस्थै

त्तिले पिऱन्दु ऎऩ्गिऱदु ३९९२माऩालुम् त्तिले वळर्न्दॆऩ्गिऱदु कूडुमो?

? पूर्वाकारादधिकाकारभाक्त्व Dop?

इति

गगनी Gauri स्वरूपज्ञानीकं कर्तव्यविषयज्ञान (pi उपायज्ञान po अधिकाकारलाभ Luig - ngi द्वयैकनिष्ठ

सिद्धिñosun BGCom? । श्री मन्त्र परित्यागं प्रसङ्गिung? ६ द्वयैकनिष्ठ on Bur इति

उपाय पुरुषार्थं सिद्धिwn Low एकं स्वरूपपरQLD ६m Gams उचित ? गगन द्वय♚ली उपायपुरुषार्थं सिद्धिकं sun असाङ्गत्या

@pg योजनै

min

मन्त्र

g इति।

(सा।प्र) एवमितः पूर्वमविद्यमानभगवच्छेषत्वज्ञानयोगोऽप्युत्पत्तिरुच्यते इति भावः । (सा।विः) आत्मदास्यं हरेस्स्वाम्यं स्वभावं च सदा स्मर” इति स्मारितम् । पूर्वावस्थानिवृत्तिश्च स्वेच्छयापि अनन्यशेषतया, अनन्याधीनतया, अनन्यप्रयोजनतया, अनन्यशरणतया च स्थिति पर्यन्ता सत्युत्पत्तिरिह विवक्षितेत्याह श्रय इति । नाक शब्दार्थमाह अधिकारविशेषेति उत्पन्नस्य क्षीरादि सेवने वृद्धिः इहोपायपरिग्रहे निश्शेषप्रतिबन्धकनिवृत्त्या वृद्धिरिति भावः द्वयैक निष्ठQuri] इत्यस्यार्थमाह - द्वयैकनिष्ट इति - सन्ततद्वयमनुसन्धानेन तदुक्तोपाय प्रयोजनयोः प्रतिष्ठितत्वम् नतु पश्चादुपायान्तरप्रयोजनान्तर प्राप्त्या तद्भ्रंश इति भावः । गवाक्य Door इति

अथोपायपरत्वयोजनामाह

(सा।सं :) पीलीळा, अनन्यार्ह शेषत्वादिमानहमित्यध्यवसायोत्पत्त्यनन्तरम्

[[९९]]

अत्र पीली इति वाच्ये omisso इत्युक्त्या च शेषत्वादिविस्मृतिरेव नाश इत्यर्थसिद्ध्या “सन्याहि विद्यातः ’ इत्युक्तविधया शेषत्वादिज्ञानोत्पत्तिरेवोत्पत्तिरित्यर्थः स्थिरीकृतः । नन्वनन्यार्हशेषत्वादि स्वरूपमेव तथात्वेनैव श्रीशनित्यमुक्तानां धीविषयोऽपि । अतस्तमादाय वा कथमुत्पत्तिवाद इति शङ्कां परिहरनि

इति

वळरुगैयावदु इति - उत्पन्नस्य ज्ञानस्योपायलाभादनुकूला विवृद्धिर्द्वयेनैवेति द्वयलं की Co ija। इत्युक्तिरिति भावः अस्य मन्त्रस्यैवं स्वरूपमात्रपरत्वे उपायपुरुषार्थावगमः कथं सिद्ध्येदित्यत्राह - इति - अथास्मिन्नेव पक्षे अस्योपायपरां योजनामाह - @ily G इव्विरण्डु इत्यादिना

अदावदु

-मूः

मूलमन्त्राधिकारः

[[१८५]]

शुन्यन्धी]६वङ्ग६] वाक्य Dior योजनै गनी श्रीमन्त्रं कङ्क सपरिकरात्मसमर्पणपर

अनुसन्धिuising प्रणव मकारं प्रथमान्त Cours हविस्समर्पणन्याय निरुपाधिका आत्महविस् • निरुपाधिकदेवतैwnii अकारवाच्य ६०६ नारायण_कं भरDs समर्पित

(सा।दीः) @न्धी

इत्यादि - @ri मकारं समर्पणकर्मवाचक DIS) द्वितीयान्तQILDI

शङ्कै - इन्द्रायेदं न मम ढाङ्ग की हविस्समर्पणन्याय प्रथमान्त

NCLT) प्रणवली। देवतै निरुपाधिकत्वं स्वतश्शेषित्वम् - आत्महविस् ausg निरुपाधिकत्वं स्वतश्शेषत्वम् आत्मयागं ।कञ्छ निरुपाधिकत्वं स्वतश्शेषिविषयकं की स्वतश्शेषत्वलङ्कृत स्वरूपप्राप्तत्वम् - प्रथमवाक्यार्थी ५० BIGBmi - हविस् समर्पणेत्यादि । शलीं नारायण।कण्ठ ढाङ्ग अवधारणं अकाराकारार्थम् । द्वितीय वाक्यार्थी

Quq इत्यादि

(सा।स्वाः)

सॊऩ्ऩदु

। विरोधि

उपायपरयोजनै Gm

नमः वाङ्गलं कम्ं अर्थ

द्वयी उपायपुरुषार्थं सिद्धि श्रीमन्त्रं सर्वार्थगर्भ पूर्वं ? एकवाक्यतापक्ष की उपायपरयोजनान्तरं Cno वाक्यद्वयपक्षीगळं CTICUT? - वाक्य LOT इति श्रीमन्त्रं समर्पणपरी समर्पणं सकर्मक मकारं द्वितीयान्तLDIT & C१६TL_CQUIT? ढाढा। इति । समर्पणपरत्वं BGCom? । सकर्मक ? अहं समर्पितः । योजिली भगवत्स्व (कण्ठील लगा समर्पिकण्ठलं ८०GCLDI ? (@summit। हविस्समर्पणेति - देवतै

निरुपाधिकत्वं स्वतश्शेषत्वम्

स्वतश्शेषित्वम् । हविस् कं

स्वतश्शेषिविषयत्वम् । स्वरूप

समर्पणं

निरुपाधिकत्वं

यागतं किं निरुपाधिकत्वं

(सा।प्रः) इन्द्रायेदं न ममेत्यत्र यथा देवतासम्बन्धस्स्वसम्बन्धनिवृत्तिश्चोच्यते, एवं प्रणवनारायण पदाभ्यां मकारवाच्यस्य स्वस्य रक्षाभरे अकारवाच्यश्रीमन्नारायणसम्बन्धो नमसा स्वसम्बन्धनिवृत्तिश्च बोध्यत इत्येवं समर्पणपरत्वं वेत्याह

यङ्ग इत्यादिना

इति ।

(सा।विः) ननु समर्पणपरत्वे समर्पणकर्मत्वेन मकारे द्वितीया स्यादित्याशङ्क्य द्वितीयान्तत्वाभावेऽपि समर्पितमिति पदाध्याहारेण सङ्गच्छत इत्याह

पर्याप्तम् । हविस्समर्पणन्याय♚ल, इन्द्रायेदमितिवत् । निरुपाधिकDITI इति - आत्महविषो निरुपाधिकत्वं स्वतश्शेषत्वम् - देवताया निरुपाधिकत्वं स्वतश्शेषित्वम् ।

।

(सा।सं :) ळं, समर्पणपरत्वयोजनायामपि मकारस्य समर्पणीयपरतया द्वितीयान्तत्वे वाच्येऽपि स्वरूपपरयोजनायान्तस्य प्रथमान्तत्वनिर्णयादस्यामपि योजनायामवैरूप्याय प्रथमान्तत्वमेव हविस्समर्पणन्यायादप्युचितमिति सूचयन् प्रथमवाक्यार्थमाह । हविस्समर्पणेति नारायणglis इत्यवधारणमकारार्थः - देवताया निरुपाधिकत्वं, स्वतश्शेषित्वम् - आत्महविषस्तु स्वतश्शेषत्वमेव ।

[[१८६]]

Quig निरुपाधिक

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

आत्मयागी, नमः

इदमिन्द्राय न मम, in givi

[६७] कंल भरं परसम्बन्धविधिulogiळं स्वसम्बन्धनिषेध की प्रवृत्त

वाक्यद्वय

२५ नमस् v• समर्पणं प्राणी परनिरपेक्षकर्तृत्वादि ६६० ६१७ निषेधिकं Lob। म्रकं भर१०६,

सप्रयोजन। तत्पर १८६४

अवधारणं सिद्धिकं

तत्परonngii Com

(सा।दीः) ढाळा भर प्रथमवाक्य की उकार द्वितीयवाक्यQLDF]मण्ठा अनं प्रथमवाक्य CD स्वसम्बन्ध निषेध प्रयोजन n। ळ नमस् vo इत्यादि प्रथमवाक्य♚ली अवधारणाकं तात्पर्य Doggiळं गोबलीवर्दन्यायेन स्वव्यतिरिक्तनिषेधपर द्वितीयवाक्यं सप्रयोजन कीpi। CQQpTGŻ५५कं इत्यादिuni - नय आत्मसमर्पणपरयोजनैकं छ

(सा।स्वाः) भरली कृष्णकं स्वत्वं प्रसक्तLDING तद्विशिष्टतया स्वस्य समर्पणं Bn२GGIL ऊलं - पं समर्पणमुपपन्न concerngili नमस् vo अन्वित व्यर्थLDIB प्रसङ्गिwn Gan ? करुत्तु

Goron? Guri - g निरुपाधिकेति उऩक्के मॆऩ्ऱु सॊऩ्ऩालमैयादो? ऎऩक्कु मल्लेऩॆऩ्ऱुम् मागच् G#m CourQuor? (Guni - इदमिन्द्रायेति -

वाक्यद्वययोजनैकं५ अर्थभेद

Gloom] उकार♚ल अवधारणं सिद्धिकं@BC ला स्वसम्बन्धनिषेध

मा

६) नमस् ° व्यर्थLD & प्रसङ्गि ? ढग अर्थान्तर मे स्वातन्त्र्यं न ढङ्ग का Qing की मन्त्रं

गाम्। विरोधिum?

(सा।प्रः) अस्मिन्पक्षे नमसो अहङ्कारादि निवृत्तिर्वार्थ इत्याह

सिद्धिकं

भर

Gauri। नमस् इति । ऊं सपरिकरात्मसमर्पणपरQLorm

C५५५ळं इति

लं नमस् इत्यादिना - अस्मिन्नेव

पक्षे उकारस्यावधारणार्थत्वे तेन स्वरक्षाभरस्य देवतान्तरान्वयव्यावृत्तिर्नमसा स्वसम्बन्धव्यावृत्तिश्च क्रियत इति वा सप्रयोजनत्वं दर्शयन् समर्पणपरत्वस्य साम्प्रदायिकत्वं चाह इत्यादिना

वेऱॊरुत्तरुक्कुम्

इप्पडि

(सा।विः) यागस्य निरुपाधिकत्वं स्वतश्शेषिविषयत्वमित्यर्थः । द्वितीयवाक्यार्थमाह निरुपाधिकेति

ढाळा भरा इति । भरस्य समर्पितत्वात्स्वस्य भरो नास्तीत्यर्थः ननूकारबलादेव भरस्य सम्बन्धनिषेधसिद्धे नम इति व्यर्थमित्याशङ्कय स्वतन्त्रकर्तृत्वनिषेधेनापि सार्थक्यं स्यादित्याह

¬लं नमस् ° समर्पणं गी इति एतत्समर्पणेऽपि गोबलीवर्दन्यायेन उकारस्य स्वव्यतिरिक्तव्यवच्छे दपरत्वेऽपीह स्वव्यवच्छेदाय नम इति सार्थकमित्याह । C@prñhiji भर इति नम इतीदं प्रथमवाक्यार्थः

[[१]]

(सा।संः) द्वितीयवाक्यार्थं दर्शयति । Qing इति प्रथमेनैव समर्पणरूपार्थसिद्धौ किं नम इति वाक्येनेत्यत्राह इदमिति - पूर्ववाक्यस्थावधारणेनैव स्वसम्बन्धनिषेधसिद्धेः किमनेनेत्यस्वरसादाह = लं नमस् इति । निवृत्तिधर्मविशेषपरमन्त्रस्थ इत्यर्थः तेनेन्द्रायेदं न ममेति नमश्शब्दव्यावृत्तिः

अत्रापि मन्त्रे प्रतियोग्युपस्थापकाभावरूपा स्वारस्याद्गोबलीवर्दन्यायेन वा सार्थक्यमित्याह

अत्रावधारणं स्वव्यतिरिक्धान्यपरमिति भावः

मूलमन्त्राधिकारः

[[१८७]]

मूः

ऎऩ्ऩ

६७६ कङ्कणं भरना) । वाक्यद्वयाभिप्राय ८ - श्रीतुमन्त्रम् आत्मनिवचेतनपर श्रीभाष्यकार नित्य “मूलमन्त्रेण स्वात्मानं देवाय निवेद्य” नावा यÈ suprit - श्रीवैकुण्ठगद्य - “श्रीमता मूलमन्त्रेण मामैकान्तिकात्यन्तिकपरिचर्याकरणाय परिगृह्णीष्वेति याचमानः प्रणम्यात्मानं भगवते निवेदयेत्” नगीय अर्थं दर्शितम् - वाक्यं Camli प्रार्थनापद अध्याहरिकालं श्रीमन्त्रं कङ्क द्वय मुंली उत्तरखण्डं Cuno इष्टप्राप्त्यनिष्टनिवृत्तिरूपपुरुषार्थप्रार्थनापर १०० अनुसन्धिuisin (सा। दीः) सम्मति BILLG कीpri। श्रीमन्त्रमात्मेत्यादिuni - नी वाक्यद्वयपक्ष की प्राप्यपरLD & योजनान्तरं कीpi। वाक्यjammi इत्यादि । योजनै स्वरूपानुसन्धानं प्रणव मंली अर्थात्सिद्धङ्गीpri। Com

(सा।स्वाः) उकाररूपावधारण♚ स्वसम्बन्ध निषिद्ध

भरस्य गोबलीवर्दन्याय♚ ५।

G@gm॰॰

अन्यसम्बन्ध pub, नमस् द्वय शरणागतिमन्त्रQDl सम्प्रदाय६०५० की मन्त्र समर्पण परत्वं सम्प्रदायं विरोधिwn? ढाढा ६T

LD मागैयाले

mi। श्री मन्त्रमिति नित्यलङ्की आराधनाङ्गात्मनिवचेतनलं की मूलमन्त्रं विनियुक्तonggli मोक्षार्थोपायपरत्वं सिद्धिकं ? Guji।g

इति - णी द्विवाक्यपक्ष सकलार्थगर्भ Door मूलमन्त्री पुरुषार्थपरQLong योजनै @_Cour_Cour? पुरुषार्थं शब्दसिद्धि Gopurpur ? भी पुरुषार्थपरमा GILDING योजनैurGIL) पुरुषार्थ द्योतकशब्द? अध्याहरिपुरुषार्थरूपैकार्थ मुंली एक वाक्यg उचितै worm? वाक्यद्वयपक्षं BnLITCH? वाक्य इति । स्याम् । पदमध्याहार्य mulg

पडि

(सा।प्र) मकारार्थोऽहमकारवाच्याय नारायणायैव स्यामिति कैङ्कर्यप्रार्थनपरत्वं प्रणव तृतीयपदयोर्नमसस्त्वनिष्टनिवृत्ति प्रार्थनापरत्वमिति वाक्यद्वित्व एक पुरुषार्थपरत्वमिति योजनां दर्शयन् मन्त्रस्यावृत्त्या स्वरूपोपाय पुरुषार्थेष्वेकैक बोधकत्वेऽपीतरयोरपि पक्षत्रयेऽप्यार्थत्वमाह - वाक्यjmo इत्यादिना

(सा।विः) ढाकं भर इति द्वितीयवाक्यार्थः । ननु व्यवच्छेदस्यापि तत्रैव वक्तव्यत्वसम्भवे किमत्र पृथङ्निषेधेनेति शङ्का; नैवम् स्वस्य स्वभरे स्वसम्बन्धनिषेधसिद्धावपि सामान्यतस्सिद्ध्या पुनश्च स्वरक्षणव्यापारे कदाचित्प्रवर्तेत स्वप्रयत्ननिवृत्तिपर्यन्तं प्रवृत्तिर्न सिद्ध्येत् - अतः पृथग्विशिष्य निषेध आवश्यकः । अत एव पूर्वं स्वरूपपरयोजनायां गोबलीवर्दन्यायेन स्वव्यतिरिक्तपरत्व पक्षानन्तरम् स्वरसान्निरपेक्षकर्तृत्वनिषेध उक्तः, इह तु निरपेक्षकर्तृत्वनिषेधपक्षानन्तरं गोबलीवर्दन्यायेन स्वव्यतिरिक्तव्यवच्छेदपक्ष उक्तः पूर्वमस्वरसविषयाकृतपक्षस्यैव इहोपादानेन तादृशास्वरस इह नास्ति, प्रयोजनविशेषसत्वादित्येवं तात्पर्येण तदुपादानसम्भवात् । अन्यथात्यक्तपक्षस्वीकारायोगात् । समर्पणपक्षस्य साम्प्रदायिकत्वमाह

श्रीमन्त्रम् इति -

[[१]]

(सा।सं :) इयं योजना यतिवराभिमतेत्याह पुरुषार्थपरयोजनामाह

श्रीमन्त्रम् इत्यादिना

अथास्मिन्नेव पक्षे अस्य

वाक्यjgmळं इत्यादिना प्रार्थनापदñog, स्यामिति पदमित्यर्थः,

अन्तर्गतमिति, आर्थमिति वा,

[[१८८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः शळं स्वरूपानुसन्धानं २०० अन्तर्गतम्

पुरुषार्थविशेषं सूचितम्

स्वरूपमात्रपर १०

अक्रीन उपाय (pi प्रार्थनै तत्तत्प्रमाणवश य

(सा।दीः) स्वरूपमात्रपर LDI ६० पूर्वयोजनै स्वरूपमात्रेत्यादि । पुरुषार्थविशेष

अदिऩ् ३९१४मुमॆऩ्ऱु तुडङ्गि। (सा।स्वाः) श्रीमन्त्रं कं www go?

पुरुषार्थविशेषं चतुर्थी सूचितQDi उपाय (pio तत्प्रार्थनैuji आर्य सिद्धा

पुरुषार्थपर Loni) अत्यावश्यकस्वरूपानुसन्धानं सिद्धि न । Cungi इति । अन्तर्गत किङ्करवृत्ति प्रार्थनै आर्थिक Dis

Dr Gangour नारायणाय स्याम् किङ्करत्वरूपस्वरूपानुसन्धानमन्तर्गत DIs शब्दतासिद्धिकं श्री

पूर्वं

@gab आऩालुम्

स्वरूपमात्रपरप्रथमयोजनै पुरुषार्थ विशेषं सिद्धिकं? स्वरूपमात्रयोजनायां द्वयल उपायपुरुषार्थ ॥ना सिद्धा

नागी) श्री मन्त्री कृा तत्सिद्धि Glrं) Cour?

Gummit। स्वरूपमात्रेति । शेषत्वं स्वरूप DIC शेषवृत्तिरूपकैङ्कर्यरूपपुरुषार्थं सूचितQLD ८। Qu४ स्वरूपमात्रं शब्द Loni पुरुषार्थं सूचित की तत्प्रार्थनै तदर्थं कर्तव्योपाय pii Gown स्वरूपज्ञानादेव पुरुषार्थसिद्धि ढाङ्गली पक्षं प्रसङ्गिur? ढग। अफ्रीका उपाय pii इति - “शरणं व्रज । रक्षापेक्षाम्प्रतीक्षते” इत्यादि प्रमाणबलं

। - उपायपर LITT मध्यमयोजनै “मूलमन्त्रेण मामैकान्तिकात्यन्तिकपरिचर्या करणाय परिगृह्णीष्वेति याचमानस्स्वात्मानं भगवते निवेदयेत्” Tा किङ्करवृत्तिरूपफलोत्पादनभरसमर्पण रूपोपायपर ६०५६) फलविशेष goo स्वरूप pub अन्तर्गत स्वरूपपुरुषार्थ १५ अनुक्तिQum - Du द्विवाक्यपक्ष कुंली -

कर्तव्यतया

(सा।प्रः) ननु मूलमन्त्रेणेदं प्रथमतया स्वरूपोपायपुरुषार्थज्ञानानां प्रापणात्तेषामेव प्राप्यत्वेन तत्परत्वेन प्राप्यपरत्वस्य कैश्चिदुक्तेस्तद्वैलक्षण्येन प्राप्यपरत्ववर्णनमनुचितमित्याशङ्कय

(सा।विः) स्वरूपज्ञानं सिद्ध्यतीत्याह ।

इति

एवमेव स्वरूपपरत्वपक्षेऽपि न किञ्चित्कुर्वतश्शेषत्वमिति कैडूर्यं सिद्ध्यतीत्याह । स्वरूपमात्रेति - इहोपायसिद्धिः प्रार्थनापदाध्याहारश्च

। प्रमाणबलात्प्राप्यत इत्याह - अग उपाय pii इति - पुरुषार्थसाधनम् । ननु केचित्तु इदं प्रथमतया

। स्वरूपोपायपुरुषार्थज्ञानानामेतन्मन्त्रसाध्यत्वादयं मन्त्रः प्राप्यभूतस्वरूपोपायपुरुषार्थज्ञानपर इत्याहुः

(सा।सं :) इष्टप्राप्तिकोट्यन्तर्गतमिति वार्थः मन्त्रस्य स्वरूपमात्रपरत्वपक्षे द्वये उपायपुरुषार्थयोः प्राक्सिद्धिरुक्ता इदानीं प्रकारान्तरेणापि सिद्धिमाह स्वरूपमात्रेति

सूचितमित्यर्थः । तदुभयज्ञप्तौ करणमाह प्रपत्तिशास्त्रं “तव दास्यैक भोगी स्याम्”

नारायणपदचतुर्थ्या

अफ्रीङ्ग इति । स्वरूपपरत्वयोजनायामित्यर्थः

इत्यादि च तत्तत्प्रमाणशब्देनोच्यते ।

मूलमन्त्राधिकारः

[[१८९]]

मूः - २ळं मन्त्रोत्पाद्य [] का ६० शेषत्वज्ञानादिना (pon प्राप्त ) wo @मन्त्रं ७एकं प्राप्यपरी अन्यपरम्

गणी ? प्राप्यपर। प्राप्य प्रतिपादक

शब्द उत्पाद्य Lonor ज्ञानं शब्द किं प्रतिपाद्यmm। -

(सा।दीः) Alvii शेषत्वज्ञानाद्युत्पादकLDI ६०।८Q मन्त्रप्राप्यपरङ्गी (कण्ठ अन्द रियैच् चॊल्लामैक्कु वरुळिच् चॆय्गिऱार् - इम्बुङ्गळॆऩ्ऱु BILT की अन्यपरं प्राप्यपर/LD/ प्राप्यप्रयोजकQqws - अन्यपरत्व प्रश्नपूर्वक मागवे वॆळियिडुगिऱार् GTIME]गी इत्यादि शेषत्वादिज्ञानमुत्पाद्य Loin B

।कं प्रतिपादक

अन्यपर GILD १६०५ शेषत्वज्ञानादीत्यादिशब्द

♚mmã उपायपुरुषार्थज्ञानं सङ्गृहीतम् शनी वाक्यत्रयपक्ष की

सुक्कळ्

योजनै प्रणवनमस्

(सा।स्वाः) मन्त्रं ऊं स्वरूपमात्रपर GILD ६m उपायमात्रपर GILD, पुरुषार्थ मात्रपर

२G Com ? स्वरूपपरत्वादिपक्ष कुण्डी, शेषत्वोपायत्वज्ञान (i) ५६, ०००४ अप्राप्तrilsarri मन्त्रप्राप्त स्वरूपोपायज्ञानरूपप्राप्यपर Lormi युक्तियुक्त सम्प्रदायी सर्वपक्षीय प्राप्यपरOLD Go CTL_CQUIT? GTiri - ूळं मन्त्रोत्पाद्य Groovi gnGCLDIT? शेषत्वादिज्ञानोत्पादकतया ज्ञानरूप्य प्राप्यपरQILD

इति - अन्यपर

GLCurr?

शङ्किलं उत्तर Guri - TEC) इत्यदिना - लोकवेद तत्परशब्दं तत्प्रतिपादकार्थ ६० मन्त्रोत्पाद्यज्ञानं मन्त्रप्रतिपाद्य प्राप्यपरं मन्त्रQD६१८ी सम्प्रदायवाक्यं तत्प्रतिपादकत्वरूपमुख्यार्थं

मा

(सा।प्रः) “यत्परश्शब्दस्स शब्दार्थः” इति न्यायान्मन्त्रजन्यानां स्वरूपोपायपुरुषार्थज्ञानानां मन्त्रार्थत्वानुपपत्तेस्तदुक्तप्राप्यशब्दो ज्ञातव्यपर इत्यभिप्रायेणाह । ूळं मन्त्रोत्पाद्येत्यादि एवमेकवाक्यत्वेनावृत्त्यार्थद्वयबोधकत्वं,

(सा।विः) तथा किमिति न व्याख्यातमित्याशङ्क्य यदर्थबोधस्स शब्दार्थः - नहि मन्त्रस्तज्जन्यार्थबोधकः । किन्तु तदर्थबोधकः । ततस्स्वरूपोपाय पुरुषार्थपरत्वमेव न तद्ज्ञानपरत्वमिति प्राप्यपरमिति वाक्यस्य तात्पर्यान्तरं परिकल्प्य समर्थनीयमित्याह - ूळं मन्त्रोत्पाद्य ॥ इति - अन्यपरं प्राप्यप्रयोजकमिति समर्थनीयमिति भावः यथा श्रुतार्थाङ्गीकारो न युक्त इत्याह GTÈ।गगी इति प्राप्यप्रतिपादकQD६mqm। ज्ञानप्रतिपादक इति नार्थ इत्यर्थः तत्र बोधकं दर्शयति शब्द

प्रतिपाद्यomm, प्रतिपाद्यं न भवति खलु । ज्ञानविषयभूतार्थ एव प्रतिपाद्यं खल्वित्यर्थः “यत्परश्शब्दस्स शब्दार्थः” इति न्यायात् शब्दस्य ज्ञानपरत्वे ज्ञानशब्दार्थत्वापत्तेः ज्ञानं शब्दफलं न स्यादिति भावः ।

इति

[[१]]

(सा।संः) एवं वाक्यद्धयपक्षे योजनात्रयमुक्त्वा प्रसङ्गात्कैश्चिदुक्तयोजनान्तरासामञ्जस्यमपि दर्शयति, शळं मन्त्रेत्यादिना । प्राप्यपरमिति पूर्वमप्राप्तमितः परं प्राप्यं यच्छेषत्वज्ञानादि तत्परमिति पराभिप्रायः अन्यपरमिति, शेषत्वज्ञानफलभूतपुरुषार्थविशेषपरमित्यर्थः पराभितेऽर्थेऽनुपपत्तिमाह । GT॥॥rQuoাमी इति शब्दस्य किञ्चित्परोक्तिस्तत्प्रतिपत्तिजनकतया स्यात् नहि शेषत्वज्ञानजनको मन्त्रः

[[१]]

[[१९०]]

मूः - श्री मन्त्रं १०६ स्वरूप(pó उपाय(pi G

वाक्य

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

Cg स्वरूप (pii पुरुषार्थ (pi G६०६० उपायम् आर्थong ६०, पुरुषार्थ आर्थ६०, उपाय (pii पुरुषार्थ (pio G६६) स्वरूप ं LC शाब्द नाकं BL। Con G-

आर्थongs, स्वरूपोपायपुरुषार्थ [] &

(सा।दीः) स्वरूपपरomi तृतीयपदं पुरुषार्थप्रार्थनापर GILD स्वरूपोपायपुरुषार्थपरQLD योजनै

शक्री प्रथम -

(सा।स्वाः) बाधित

मा

योजनै JnG Guor ? मन्त्र

योजनैqib पदत्रय (pub Co कलां - श्रीतुमन्त्रं इत्यादिumr।

गौणorris तदुत्पादकत्वपरलं। एकैकमात्रपरमं श्री ज्ञातव्ययीत अर्थ

[[४४]]

द्विवाक्य आर्थिक DIB

आर्थिक / mo

कल्पिऊङ्कीmg। क्लिष्टorm? ढाढाना @G शाब्द शाब्दQD६गकी कं, क्रमेण स्वरसQLD की नाना प♚♚ी त्रिवाक्यपक्षी @suprit। मन्त्रमिति । शु द्विवाक्यपक्षी “की मन्त्री " श्रीमता मूलमन्त्रेण ढग, सम्प्रदाय की त्रिवाक्यपक्ष किं सम्प्रदायं वेण्डावो? ऎऩ्गिऱ अरिया त्ताले वरित्तु ३FKमरुळिच् चॆय्गिऱार् - ऎङ्ङऩे Gun इत्यादिना

(सा।प्रः) वाक्यद्वित्वेनार्थत्रयबोधकत्वं चोक्त्वा वाक्यत्रित्वेनापि स्वरूपपुरुषार्थपरत्वेन योजनाद्वयं, स्वरूपोपायपरत्वेन उपायपुरुषार्थपरत्वेन च योजनाद्वयं, क्रमेण स्वरूपोपायपुरुषार्थपरत्वेनैकयोजनां च सङ्ग्रहेणाह - मन्त्रमित्यादिना । विकल्पद्योतके इत्यनेन स्वरूपोपाययोश्शाब्दत्वं पुरुषार्थस्यार्थत्वं चेति योजना सूचिता एवं सङ्गृह्येोक्ता सुयोजनासु प्रणवनमसोः भगवच्छे षत्व स्वशेषत्वनिवृत्तिरूपार्थद्वयबोधकतयैव स्वरूपपरत्वं तृतीय पदस्य पुरुषार्थपरत्वमिति योजनां साम्प्रदायिकत्व प्रदर्शनपूर्वकमाह

ही।) GTJECTGाणी इत्यादिना

(सा।विः) अथ वाक्यत्रयपक्षे स्वरूपं पुरुषार्थश्च शाब्दौ । उपाय आर्थः - स्वरूपमुपायश्च शाब्दौ,

। पुरुषार्थ आर्थः । उपायः पुरुषार्थश्च शाब्दौ - स्वरूपमार्थम् । स्वरूपोपायपुरुषार्थास्त्रयोऽपि शाब्दा इति पक्षचतुष्टयमित्याह । श्रीमन्त्रं वाक्य इति । अत्र स्वरूपं पुरुषार्थस्च शाब्दाविति प्रथमपक्षे प्रथमवाक्यद्वयं स्वस्वरूपपरं उत्तरवाक्यं पुरुषार्थपरमिति । प्रथमवाक्यं स्वरूपपरं उत्तरवाक्यद्वयमनिष्टनिवृत्तीष्टप्राप्तिपरमिति पक्षद्वयस्य वक्ष्ममाणत्वात्सङ्कलनया पञ्चपक्षाः । पूर्वोक्तैक वाक्यत्ववाक्यद्वित्वपक्षयोः पञ्चपक्षा इति दशधा योजनाश्चपद्यन्त इति बोध्यम् क्रमेणोपपादयितुमाकाङ्क्षामुत्थापयति । Tiru) इति स्वरूपपुरुषार्थ

(सा।संः) अपितु शेषत्वज्ञान (प्रतिपा) क इति परोक्तिरयुक्तेत्यर्थः

अथ मन्त्रस्य वाक्यत्रयत्वपक्षं तत्र योजनापञ्चकं चोपपादयितुमुपायमार्थong इति वाक्यसङ्गृहीते योजनाद्वये तारनमसोस्स्वरूपपरत्वं नारायणायेति च पुरुषार्थप्रार्थनापरत्वमित्येका तारस्यैव स्वरूपपरत्वमितरयोः पुरुषार्थप्रार्थनापरत्वमित्यपरा

तत्राद्यमुपपादयति GT॥।rQuoगणी इत्यादिना ।

[[१]]

मूः

मूलमन्त्राधिकारः

“अकारार्थायैव स्वमहमथ मह्यं न निवहाः नराणां निध्यानामयनमिति नारायणपदम् । यमाहास्मै कालं सकलमपि सर्वत्र सकलासु, अवस्थास्वाविस्स्युर्मम सहजकैङ्कर्यविधयः ।

प्रणव नमस्ळं स्वरूप

पुरस्करिण

ढग की

प्रणवलं की लङ्ग

तादर्थ्य

Bolq पुरुषार्थप्रार्थनार्थम् -

शोधिकं की॥

[[१९१]]

पदं

अध्याहृत Door क्रियापद CL

(सा। दीः) योजनै सोदाहरण LDT विवरिकीi - अकारार्थायैवेत्यादिuni। Qvo श्लोकं की तु मन्त्रकुण्डी QQL स्वरूपपुरुषार्थपरत्व की योजनै नमस्००० स्वरूपशोधनपर LDI SI अनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनै अर्थसिद्धै ढङ्ग की

(सा।स्वाः) अकारेति - मकारार्थोऽहमकारार्थायैव स्वं, शेषभूतः - अथ नमः मः मह्यं न शेषभूतः नारायणपदं निध्यानां नराणां जीवानां निवहाः अयनं यस्येति यं भगवन्तमाह अस्मै भगवते नारायणाय सकलमपि कालं सकलास्वप्यवस्थासु मम सहल कैङ्कर्यविधय आविस्स्युरिति श्लोकार्थः । नारायणपदकं श्री पुरुषार्थं की श्लोक मण्डी मग Com ? तद्वाचकशब्दळीं? १ mi ९ पदमिति । अध्याहृतेति । भवेयमिति पदCL Trm uq। तृतीयपदकं पुरुषार्थप्रार्थनै अर्थ लगा। Bon G Clon? अनिष्ट निवृत्तिरूपप्राथमिकपुरुषार्थं app? ( Gauri-

(सा।प्रः) अकारार्थायैव स्वमहमिति प्रणवार्थः । अथ मह्यन्नेति नमसोऽर्थः । नराणां निध्यानामयनमिति तत्पुरुषः । निध्यानां नराणां निवहा अयनं यस्येति बहुव्रीहिः । इत्युभयविधसमासार्थविवक्षया निवहा - इत्यारभ्य यमाहेत्यन्तमुक्तम् - अस्मै कालमित्यादिना स्यामित्याध्याहृतपदस्थ चतुर्थ्याश्चार्थो दर्शितः ननु तृतीयवाक्यस्य पुरुषार्थप्रार्थनापरत्वमयुक्तम् ।

[[१]]

(सा।विः) परत्वपक्षे प्रथमवाक्यद्वयं स्वरूपपरमिति पक्षं भट्टार्यश्रीसूक्तिसम्मतिप्रदर्शनपुरस्सरमाह अकारार्थायैवेत्यादिना - नराणां निवहा नाराः अयनमिति बहुव्रीहि समासाश्रयणे नारायणपदं यमाह निध्यानामयनमिति तत्पुरुषसमासाश्रयणेन च यदाहेत्ययनमिति पदमावर्त्य व्याचक्षते - तेषामयमाशयः । “नरास्त्विति सर्वपुंसां समूहः परिकीर्तितः” इति वचनानुसारेण नित्यभूतचेतनमात्रपरमिति वा “चेतनाचेतनं सर्वं यद्विष्णोर्व्यतिरिच्यते । नारास्तदयनं च” इति वचनानुसारेण स्वरूपतः प्रवाहतश्च नित्यभूतचेतनाचेतनवर्गमात्रपरंवानारपदमिति - वस्तुतस्तु नराणामित्यस्य व्याख्यानरूपं निध्यानामिति पदम् - ततश्च नाराणां स्वरूपतः प्रवाहतो वा नित्यभूतानां निवहा नाराः अयनमिति पदद्वयं यमाह, बहुव्रीहीषष्ठी तत्पुरुषाथ्मां यं प्रतिपादयति - अस्मा इत्यन्वयः कालं सकलमपि, सर्वस्मिन् काले अत्यन्तसंयोगे द्वितीया सकलास्ववस्थासु सहजकैङ्कर्यविधयो मम स्युरिति प्रार्थनापदाध्याहारेण कैङ्कर्यवाचिपदाध्याहारेण च योजना कृता शोधिकण्डी, शोधयतः

तृतीयपदम्

अत्र नमः पदस्य

पदम्,

(सा।संः) अकारार्थायैव स्वमहमित्युक्तविधया अन्वयमुखेन स्वरूपपरत्वं प्रणवस्य मह्यं नेत्युक्तविधया

तादर्थ्यापरिज्ञाने कैङ्कर्यप्रार्थनानुपपत्त्या आह व्यतिरेकमुखेन स्वरूपपरत्वं नमस इत्मर्थः

प्रणवलंली इति-पुरस्करिण, कैङ्कर्यप्रार्थनायाः हेतुतया स्वीकृत्येत्यर्थः

[[१९२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - Gung अनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनै अर्थस्वभावका द्वय मण्डी “भवांस्तु सह वैदेह्या” इत्यादि की कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धिuji सपत्नीक ६० ६०

qwo (@ii) सलक्ष्मीका नारायणा GugLL

नारायणाय नढाकीयीकं

क्रियापेक्षै६६०६०) औचित्यलं

(@ii)

भवेयम् नम

पदम् अध्याहार्यम्

(सा।दीः) । अनिष्टनिवृत्तिपूर्वक ICJ इष्टप्राप्ति प्रमाणसिद्ध॥ (Trij (Bio पुरुषार्थप्रार्थनै सपत्नीका नारायणळा GugLL

Common

प्रार्थनापदमध्याहार्य QIL

अनुसन्धि क

प्रमाणं BILG कीpri - द्वय इत्यादि - Gri

प्रमाणं

Gori।

(सा। स्वाः) Gung इति

अर्थस्वभाव

B।LTD आर्थिकै

कैङ्कर्यरूपपुरुषार्थं सलक्ष्मीकप्रतिबन्धिकLD ITS

इति अनिष्टनिवृत्तिworm इष्टप्राप्ति तृतीयपदी पुरुषार्थप्रार्थनं ८०२GCom ? लक्ष्मीवाचकपद

BLITCH? कैर्यं केवल भगवत्प्रतिसम्बन्धिकं लागी द्वय श्रीळं तद्विवरणप्रमाणogni

L? Gupt

सं

आऩालुम् –४मॆऩ्ऱॊरु

विशिष्ट प्रतिसम्बन्धिws Camps द्वयलीकं इत्यादिना । लक्ष्मीसम्बन्धमार्थ पदमध्याहरिलं। पुरुषार्थपरQLD

८०G GLon? नियामक LDC अध्याहारं LGg? ढाङ्ग की। नारायणाय ढङ्ग की कुङ्किं इति । अपेक्षासहकृतौचित्यन्याय LD

नियामकQDi

(सा।प्र) तद्वाचि शब्दाभावादध्याहारेऽपि यत्किञ्चिद्दद्यादित्यध्याहारेणाऽपि नैराकाङ्क्ष्यसिद्धेः प्रार्थनावाचिपदाध्याहारनियमासिद्धेश्चेत्यत्र अनध्याहारेण योजनायां सम्भवन्त्यामध्याहारस्यैव एकेन नैरपेक्ष्ये अनेकपदाध्याहारस्यापि दोषत्वात्समर्पित इत्यध्याहारे पुरुषार्थपरत्वासिद्धि प्रसङ्गात् स्यामित्यध्याहारे तादर्थ्यविहितचतुर्थ्या अनादिसिद्धप्रथमाक्षर बोधितशेषत्वपरत्वानुपपत्तेश्शेषत्वमात्रस्यानाशास्यत्वात्तादर्थ्य फलभूतकैङ्कर्यस्याशास्यत्वसम्भवाच्चाध्याहृत स्यामित्येतद्विशिष्टस्य तादर्थ्यप्रत्ययस्य लक्षणया कैङ्कर्यप्रार्थनापरत्वं युज्यत इति साम्प्रदायिकमित्याह । नारायणाय ढाङ्ग की इत्यादिना

(सा।विः) स्वसम्बन्धनिवृत्तिपरत्वादनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनार्थात्स्यादित्याह ।

अनिष्टनिवृत्तीति अनिष्टनिवृत्तिं विना इष्टप्राप्तेरसम्भवादिष्टप्राप्तौ प्रार्थितायामनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनापि सिद्ध्यतीति भावः ।

क्रियापदाध्याहारे प्रमाणं दर्शयति QUILLC, नारायणार्थ एवं प्रकारेण

(सा।सं :) Gum, नमसोऽपि स्वरूपपरत्व

अर्थस्वभावलंल, इष्टप्राप्तिपर चतुर्थीविवक्षित

[[१]]

कैङ्कर्यस्वभावात् - नहि सर्वानिष्टनिवृत्तं विना कैर्यप्राप्तिरिति चतुर्यैव तस्या अपि सिद्धिरित्याशयः

इह शिक्षणीयार्थान् प्रासङ्गिकान् शिक्षयति

द्वय श्री इत्यादिना इह नारायणस्यैव श्रुतत्वात्कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धितेति न शङ्कनीयम् - सङ्ग्रहस्य विवरणायत्तार्थकत्वादिति भावः । अत्राकाङ्क्षितं योग्यं चाध्याहार्यं दर्शयति नारायणाय ढाङ्ग की थी। कण्ठ इति ।

मूः

ना”

(सा।दीः)

मूलमन्त्राधिकारः

[[१९३]]

“वऴुविलावडिमै सॆय्य वेण्डुम्”, ऎऩ्ऱुम् “अडियेऩैयाट्कॊण्ड

“नित्यकिङ्करो भवानि” प्रार्थनै प्रयोगि

याऩ

१६०० इत्यादि - तादर्थ्ये चतुर्थि पूर्वसिद्धत्वेन प्रार्थनीय LDITOLD तत्फलभूतकैङ्कर्य @iig प्रार्थनीय QILD।orgi -

(सा।स्वाः) भवेयQILD। अध्याहरि ? भवामि ढङ्ग काळा अध्याहरिकङ्गा? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् - वऴुविला इति

आप कैङ्कर्य

नाम्, अडियोङ्गळ् सॆय्यवेण्डुम्, सॆय्यक्

&LCurD६१६०५ - ४G

अङ्गीकरिj५TC

इति -

पूर्वाचार्य

गलं। पूर्वका लागी

, स्वाधीनस्वार्थकर्तृत्वभ्रमादिदोष

LG, किङ्कर प्रार्थि८६०५६० प्रार्थनापदOLD अध्याहार्य

GST_ITU,

प्रार्थिकं Common ? तादर्थ्य फुलं

(सा।प्रः) नन्वेवं सति सुब्विभक्तेर्लक्षकत्वे लघुसञ्ज्ञया व्यवहार सिद्धावपि धान्येकवचनद्विवचनबहुवच नान्येकैकश इति गुरुसञ्ज्ञाया अन्वर्थत्वस्यावश्यकत्वात्तेनैवैकत्वेऽर्थे एकवचनं द्वित्वेऽर्थे द्विवचनं बहुत्वे बहुवचनमित्यस्यापि सिद्धेः द्वैकयोर्द्विवचनैकवचने बहुषु बहुवचनमिति सूत्रयोस्सुब्विभक्तौ लक्षणाभावज्ञापनमन्तरेण प्रयोजनासिद्धे वैय्यर्थ्यमेव स्यादिति चेन्न; सुपो लक्षकत्वेऽप्येकवचनादिनां द्वित्वबहुत्वादिलक्षकत्वाभावज्ञापनरूपप्रयोजन सिद्धेः द्व्येकयोः इत्यत्र वचनग्रहणस्वारस्याद् गृहैकत्वपाशबहुत्वाद्यविवक्षोक्ध्यानुगुण्यात् “आपो नाराः” इत्यादौ विभक्तिनैरथ्यैकप्रसिद्धि स्वारस्याच्चैकवचनादेर्द्वित्वादिलक्षकत्वाभावज्ञापनमेव प्रयोजनमित्यकामेनापि स्वीकर्तव्यमिति - नन्वेवमपि लक्षणयैव विभक्त्यन्तरार्थबोधनोपपत्तौ “सुप्तिङपग्रहलिङ्गनराणां कालह अच् स्वर कर्तृयङाञ्च । व्यत्ययमिच्छति शास्त्रकृदेषां सोऽपि च सिद्ध्यति बाहुलकेन” इत्यादिभिर्व्यत्ययानुशासनं व्यर्थं स्यादिति चेन्न अनुशासनस्य साधुत्वज्ञापकत्वेनैव सुब्विभक्तौ लक्षणाभावज्ञापनस्याप्यसिद्धेः सुब्विभक्तेर्लक्षकत्व एव लक्ष्यविशेषनियामकतया सप्रयोजनत्वस्य वक्तुं शवयत्वाच्च सुब्विभक्तेस्सम्बन्धानुपपत्तिभ्यामेव विभक्त्यन्तरार्थलक्षकत्वे व्यत्ययानुशासनानभिज्ञस्य करणत्वतात्पर्येण तस्य पायतीत्यादि प्रयोगे षष्ठ्यास्साधुत्वप्रसङ्गपरिहारपूर्वकं कर्मत्वलक्षकत्व एव साधुत्वस्य पठनीयत्ववद्व्यत्ययानुशासनानभिज्ञस्य विपरीतव्यत्यय प्रयोगे साधुत्वबुद्धेर्निवर्तनीयत्वादित्यलं विस्तरेण

इत्यादि - सर्वविधकैर्यं कार्यमिति च

Cumळा इत्यादि - दासभूतं मां

त्वत्कैङ्कर्यं कारयेति च

तथाहि

(सा।विः) Gauju CGL इति । अपरिच्छिन्नं कैर्यं कर्तुमपेक्षितवानित्यर्थः ।

नाना, दासभूतं मां तत्कैर्यं कारयितुं कृपां कुर्वित्यर्थः

(सा।सं :) उक्ताध्याहारस्य साम्प्रदायिकत्वमाह नित्यं कर्तुमीप्समाना वयमित्यर्थः

—

इत्यादिना सर्वैरपि कार्यं कैङ्कर्यं

४।ला, शेषं आकिङ्करतया स्वीकुर्वित्यर्थः । इह

चतुर्थीमुख्यार्थस्य प्रार्थ्यत्वानुपपत्तिप्रदर्शनमुखेन तल्लक्ष्यमेव कैङ्कर्यमित्थं

[[१]]

[[१९४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः तादर्थ्यं नित्यसिद्ध १७६wn प्रणव मण्डी

आशासिकं

की फल “समुद्रे गोष्पदमस्ति”

पुरुषार्थान्तर ८६० नांएं भी नाकं मुकं

माऩ

सम्बन्धस्वरूपं

min

६०१४ (१५कं की परिपूर्णब्रह्मानुभवपरीवाह अपेक्षि

? शेषत्वम् पुरुषार्थान्तर (B) ५६० GIT, विळाक्कुलैक्कॊण्डु पुत्तुक्कॊण्डु, तऩ्ऩुळ्ळे

LoToor कैङ्कर्यम् छी कालीगur (सा।दीः) तादर्थ्यनित्यसिद्धमित्यादि सम्बन्ध ऐश्वर्यकैवल्यri१८६०CT अन्तर्भविलङ्किङ्ग कैङ्क । स्वार्थतादोषं

(सा।स्वाः) लाळा प्रार्थिकं

स्वामिप्रयोजन Lon Biggiii स्वानन्दार्थLons Cons

? सम्बन्धपरorris वाक्यं पूर्ण अध्याहारला

CoumjCom? अनुभूतसजातीयLDIT पुरुषार्थान्तर काळा प्रार्थिकं का? अतिशयित Iron परिपूर्णब्रह्मानुभवñल प्रार्थिusuji असङ्गत?

नित्यसिद्ध LDBTC इति

[[१]]

धनाऊं ५००È@$ळङ्ग इति,

Goq १५ऊण्डील लढा - अनुभवपरिवाहकैङ्कर्यं प्रार्थित

। तादर्थ्यं

नाना अन्तर्भविñji

अनुभव

प्रार्थितप्राय

शेषस्वरूपविरुद्ध

Goonj - Qing कैर्यjoy स्वपुरुषार्थ प्रार्थिs Com Com ? अ

Loom? स्वामि पुरुषार्थ Dorm

माग

(सा।प्रः) नाकं मु०सं० १४० कङ्कील, अन्तर्भाव्यावस्थितम्

अदु

ऒऴिविल्गालत्तिऩ्बडिये

इति - यथा तस्याङ्गाथायां सर्वदेश, सर्वकाल, सर्वावस्थोचित सर्वविधकैङ्कर्यं प्रार्थ्यते तथात्रापीत्यर्थः

“अनौपाधिकनिर्देशः” इत्यादि न्यायादिति भावः

नन्वेवं कैङ्कर्यं मे स्यादिति स्वार्थतया प्रार्थने

“शाश्वती मम संसिद्धिः । स्वामी स्वशेषं स्ववशम्” इत्यादि विरोधस्स्यात् । नोचेत्,

[[१]]

(सा।विः) औचित्यमेव व्यनक्ति । तादर्थ्यमिति - बालकं (मण्डी), अन्तर्भाव्यस्थितम् । @ $♚लाqu तद्गाथोक्तप्रकारेण । अत्र चतुर्थ्याम् - अपेक्षि कैङ्कर्यमपेक्ष्यत इत्यर्थः । चतुर्थी तावत्तादर्थ्ये विहिता चतुर्थ्यर्थभूततादर्थ्यं स्वतस्सिद्धमिति नेदानीमाशासनीयम् । नापितत्स्वरूपज्ञानफल तदपिप्रणवगताकारस्थलुप्तचतुर्थैव सिद्धम् अतोऽत्र तादर्थ्यप्रयुक्तशेषवृत्तिरेव लक्षणीया । तस्याश्चेदानीमसिद्धत्वादपेक्षेति भावः तस्मान्नारायणाय सकलकल्याणगुणविशिष्टाय श्रीमते निरुपाधिकशेषिणे निरुपाधिककैङ्कर्यकारीभवेयमिति वाक्यार्थः । (सा।संः) मुख्यार्थसम्बन्धि चेति तदेव प्रार्थ्यमित्याह - तादर्थ्यमित्यादिना - व्यक्त चतुर्थ्यास्सम्बन्धोपस्थिति मात्रफलकत्वात्तस्याः क्रियापेक्षैव नास्ति । कुतस्तदध्याहारेण कैङ्कर्यस्येह प्रार्थ्यत्वमिति शङ्कापरिहाराय शv संवन्धस्वरूपं प्रणव इत्युक्तम् । इति स्थूलomi इत्यनेन मुख्यार्थभूततादर्थ्यस्य कैङ्कर्यस्य च सम्बन्धो उक्तः दुःखात्मकत्वादल्पत्वाच्च कैर्यं न प्रार्थनीयमिति भ्रान्तशङ्कानिवृत्तये कैङ्कर्यं समुद्रे इत्यादिना ब्रह्मानुभवपरीवाह इति विशेषितम् । ♚G@@ß@$ळङ्ग, स्वान्तर्भवत्कृत्वा - बुद्धिमन्तो न केऽप्येवं प्रार्थयन्त इति शङ्कापनुत्तये प्रपन्नजनकूटस्थैरेवेत्थं प्रार्थितेति निदर्शनप्रदर्शनम् । काल की इति ।

-१

मूलमन्त्राधिकारः

मूः " अत्र स्वलाभापेक्षापि स्वामिलाभावसायिनी ।

स्वामिप्रयोजनापेक्षाप्यतस्स्वानन्द हेतुका ॥

(सा।दीः) ढगढग आलं स्वलाभं ळं स्वामि अपेक्षित

अभिप्राय

mri। अत्रेति

स्वामिलाभलंलीं पर्यवसि। शुभ स्वानन्दहेतुका, स्वानन्दः फलत्वेन हेतुर्यस्यास्सा स्वार्थता शङ्खैःur_TUB

अत्र, चतुर्थ्याम्

[[१९५]]

दोषीं स्वलाभप्रार्थनैuqui

स्वानन्दार्थLoss स्वामिलाभप्रार्थनयुक्त Lormiq।

मा

लागण कैङ्कर्य प्रार्थिक m

की अवश्यं प्रार्थनीयम्

इऩि

(सा।स्वाः) Cur GCC स्वामिuj&ow अपेक्षिऊङ्की) स्वप्रयोजनालाभात् “प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दोऽपि प्रवर्तते” ढाणकी न्यायं प्रसङ्गि ? ग। अत्रेति अत्र, चतुर्थ्याम् कैङ्कर्यरूपपुरुषार्थविषये वा muy । स्वलाभापेक्षापि स्वामिपुरुषार्थपर्यवसायिनी । स्वामीप्रयोजनापेक्षापि । अतः, स्वामित्वदासत्वसम्बन्धात् - स्वानन्दहेतुका, स्वानन्द एव फलतया हेतुर्यस्यास्सेत्यर्थः अन्यपुरुषार्थमनन्यकं पुरुषार्थ आमोद ढाङ्गा कारिकै

अत्र, मन्त्रे

(सा।प्रः) “ प्रयोजनमनुद्दिश्य” इति न्यायात्कैङ्कर्ये प्रवृत्त्यनुपपत्तिरित्युभयतः पाशारज्जुरित्यत्रोत्तरं श्लोकेन सङ्गृह्य श्लोकमपि व्याचष्टे । अत्र स्वलाभेत्यादिना

अवगता स्वलाभापेक्षा स्वकर्तृककैर्य प्रार्थनापि स्वामिप्रीत्यैकफलकत्वात्कारणमुखेन स्वामिफलापेक्षा, भवति । अत एव “गुरुष्व मामनुचरम्” इत्यादिष्विव स्वामिप्रयोजनापेक्षाप्यानन्दशब्दप्रवृत्तिनिमित्तानुकूलत्वप्रकार गुणवत्प्रतिसम्बन्धिक स्वकर्तृककैङ्कर्यविशेष्यकज्ञानजन्येत्यर्थः ।

(सा।विः) ननु कैङ्कर्थप्रार्थना न युक्ता “शाश्वतीमम संसिद्धिरियं प्रह्वीभवामि यत् । फलेप्सातद्विरोधिनी” इत्यादिविरोधात् । स्वामिप्रयोजनार्थमपेक्षायामपि स्वानन्दार्थमेव स्वामिकैङ्कर्यस्यापेक्षणीयत्वात्स्वार्थता दुवरित्यत आह । अत्र स्वलाभापेक्षापीति अत्र, चतुर्थ्याम् स्वलाभेक्षापि, स्वपुरुषार्थभूतकैङ्कर्यापेक्षापि - स्वामिलाभावसायिनी, स्वामिप्रीतिफलैव - स्वपुरुषार्थापेक्षा न तु स्वार्थभोगफला स्वरूपज्ञानवतश्शेष्यतिशयाधानप्रवृत्तत्वादतो न फलप्रार्थना दोषः ननु स्वार्थित्वाभावे स्वस्य पुरुषार्थ एव न भवेदिति चेन्न - शेषिगतातिशयाधानस्यैवोद्देश्यत्वेन शेषिणः पुरुषार्थत्वात् - ननु स्वाम्यतिशयाधानार्थमपेक्षायामपि स्वानन्दस्यापि पत्न्या इव अवर्जनीयत्वात्स्वार्थता स्यादेवेति शङ्कायामाह् स्वामि प्रयोजनेति अतः शेषभूतस्य शेष्यतिशयाधान प्रयोजकत्वात् स्वानन्दहेतुका, हेतुशब्दः फलपरः स्वप्रीतिफलकतत्फलेन स्वयम्फलित्वात्स्वफलसिद्ध्या स्वयमप्यानन्दवान् भवतीति तदनुबन्धेन

(सा।सं :) ननु यद्यत्र प्रार्थ्यन्तादर्थ्यं स्वलाभावसायि तदा शेषत्वव्याघातः

तदव्याघाताय स्वामि प्रयोजनस्यैवेह प्रार्थने स्वानन्दावाप्तिर्न मन्त्रार्थस्स्यात् - प्रयोजनमनुद्दिश्येति न्यायेन केवलपरार्थप्रवृत्तेर्दुर्घटता चेत्यत्राह अत्रेति चतुर्थ्यां स्वानन्दफलककैङ्कर्यापेक्षापि कैङ्कर्यस्वभावात्स्वामिलाभपर्यवसायिन्येव नहिचेतनस्वभावादनुनिष्पन्न स्वलाभः स्वामिनः प्रधानफलितां स्वस्य शेषतां च सङ्कोचयितुमलमिति

भावः ।

[[१९६]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

उऩ्ऩैयुगप्पिक्कुम् वित्तै नाऩ् पॆऱ वेणुमॆऩ्ऱालुम् ऎऩ्ऩैयडिमै Guys कङ्कं प्रयोजनं सिद्धम् ।

(सा।दीः) ढाढाqGum प्रार्थिकङ्कñg प्रसङ्गpu? Tummit। २०१६०६०१ इत्यादि त्रैगुण्यQLD की m श्लोकही मुक्तभोग्यं

(सा।स्वाः) अत्रेति शब्दसूचितार्थं उपपादिकं की। २ इति - कैर्यong। स्वामि युगन्द एवल्दॊऴिलागैयाले रिसियुगप्पु ळऩीर् मॆऩ्ऱबडि - ऎऩ्ऩै अडिमै Glmळंा इत्यनेन स्वलाभं सिद्ध कुङ्का - शुकैङ्कर्यं पुरुषार्थ

Gor? “अहमन्नादः”

कं

m “स सर्वेषु लोकेषु सर्वेषु भूतेषु सर्वेष्वात्मस्वन्नमत्ति” T

विरोधि ? त्रैगुण्यं षड्गुणाढ्यं च

मुक्तकं श्रुति अन्नं भोग्यons

ढाङ्ग की वचन

श्रुति अन्नशब्दं व्याख्यात

Lojpg वचन♚लीं ब्रह्मानुभवपरीवाहकैङ्कर्यं पुरुषार्थ

सॆय्गिऱार्

विरोधी

CppmCu? TळगाË

तद्विप्रासो

(सा।प्रः) नन्वेवं सति “षाड्गुण्याद्वासुदेवः पर इति स भवान्मुक्तभोग्योबलाढ्यात्” इत्यादिषु षड्गुणाढ्य परवासुदेवानुभवस्य मुक्तिफलत्वोक्तिर्विरुध्येतेत्यत्र “एतत्सामगायन्नास्ते विपन्यवो जागृवागूँ सस्समिन्धते येन येन धाता गच्छति तेन तेन सह गच्छति” इत्यादिषु कैङ्कर्यस्यापि मुक्तिफलत्वश्रवणादेकैकोक्तिरूपलक्षणमित्यभिप्रयन्नाह - त्रैगुण्यमित्यादि (सा।विः) सिद्ध्यन्नानन्दलाभस्तदानुषङ्गिकत्वात्स्वशेषत्वानुगुण एवेति न ममकार दोषमातनोतीति भावः - कारिकादर्पणकृतस्तु स्वलाभापेक्षापि स्वानन्दलाभप्रार्थनापि स्वामिलाभावसायिनी - स्वभोगेनापि परगतातिशयस्यैव सिद्धेः स्वलाभ एव स्वामिलाभपर्यवसायीन स्वार्थभोगप्रार्थनादोषः स्वामिप्रयोजनापेक्षापि स्वानन्दहेतुका स्वानन्दलाभादेवहि स्वामिनः प्रयोजनसिद्धिः । भृध्यानां सुखवत्तथा हि सति स्वामिनोऽतिशयः । अतस्स्वलाभप्रार्थनापि स्वाम्यतिशयप्रार्थना स्वाम्यतिशयप्रार्थनापि स्वलाभप्रार्थनावसायीति एकैकप्रार्थनायामपि द्वयोः प्रयोजनसिद्धिरित्याहुः स्वपुरुषार्थापेक्षायां वा, स्वामिप्रयोजनापेक्षायां वा शेषशेषिणोर्द्वयोरपि प्रयोजनसिद्धिरिति स्वपुरुषार्थत्वं भगवदतिशयश्च घटत इत्याह उऩ्ऩैयुगप्पिक्कुम् कर्त्तै नाऩ् पॆऱवेणुम् इति स्वपुरुषार्थापेक्षा । इति स्वामिलाभापेक्षेत्यर्थः । ननु त्रैगुण्यं बद्धानां भोग्यं षाड्गुण्यं मुक्तानां भोग्यमिति श्लोककथनात्कैङ्कर्यं भोग्यभूतपुरुषार्थ इति नोपपद्यत इत्यत्र षाड्गुण्यमन्नं ज्ञानबलैश्वर्यवीर्यशक्तितेजांसि

(सा।संः) भङ्ग्यन्तरेण शङ्कापरिहाराय स्वामीत्युत्तरार्धः । स्वामिप्रयोजनमेवेह प्रार्थ्यमस्तु अतस्स्वामिविषये दास्यरुचिकृत प्रयोजनापेक्षात्वादेव अनुनिष्पादित स्वानन्दलाभापेक्षाहेतुका - एवं चोभयथापि नोक्तदोषद्वयमित्यर्थः । उक्तकारिकाविवक्षितं विवृणोति २०१६०६०१ इत्यादिना प्रार्थ्यस्य पुरुषार्थपरत्रैगुण्यमिति वचनासङ्गृहीततां परिहरति

इह

मूः

मूलमन्त्राधिकारः

“त्रैगुण्यं षड्गुणाढ्यं च द्विधान्नं परिकीर्तितम् । त्रैगुण्यमन्नं बद्धानामितरेषा मथेतरत् ॥ ”

नढाकी षाड्गुणाढ्य अन्न ? भगवद्गुणानुभवम्

अदडियाग वरुगिऱ

[[१९७]]

भोग्यतम-

कैङ्कर्यविशेष []]]/oni - भोगमात्रसाम्यलिङ्गाच्च” ननकीmulgu मुक्तदशै परमसाम्यं ज्ञानी ungli स्वरूपानुबन्धिwnon शेषत्वा

भोग्य श्री

फल Lorror कैङ्कर्यानं विरोध

शक्री ग

pri।

(सा। दीः) Coup कं लं प्रार्थनै Gon? त्रैगुण्यमित्यादि - त्रैगुण्यमन्नं, प्रकृतिः - षड्गुणाढ्यमन्नं, भगवान् । षड्गुणानुभवमन्नं भोग्यवस्तु कैङ्कर्यjmg विवक्षिñgung षड्गुणाढ्यमौपचारिक सूचि mi - अकृषक इत्यादि ननु परमसाम्यापत्ति मुक्तिदशैं शेषत्वं

[[१]]

कैङ्कर्योपपत्तिरित्यत्राह

(सा।स्वाः)

भोग मात्रेत्यादिuri। कैङ्कर्यप्रार्थनादिदशै

अदडियाग

नारायणायाहं

Coor

(सा। स्वाः) त्रैगुण्यमिति - श्रुति गा अन्नपदं ज्ञानशक्त्यादि षड्गुणाढ्यान्नपरGL ८।लं।

लं। त्रैगुण्यं, त्रिगुणप्रकृतिसम्बन्ध्यन्नम् - बद्धाना Dormiq। इतरेषां मुक्तानां निध्यानां च । इतरत्, षड्गुणाढ्यमन्न - अथ शब्दस्तुपर्यायः - इतरेषां तु

कैङ्कर्यं पुरुषार्थLD

GOLD? मुक्तकं ब्रह्म परमसाम्यं

आऩालुम्

ब्रह्मतुल्यLDING स्वामित्व Gb sun विरुद्धतया शेषत्वकार्यकैर्यं LTCH ? (G @supri - भोगमात्रसाम्यलिङ्गाच्चेति सॆय्गिऱार्

“सोऽश्नुते सर्वान्कामान् सह ब्रह्मणा विपश्चिते” इत्यादिर्भोगज्ञानमात्रे साम्य - मुक्तदशै भेदगर्भशेषशेषिभाव … मुक्तदशै

(सा।प्रः) सत्वरजस्तमो रूपा गुणा एषां पदार्थानां ते त्रिगुणाः - त एव त्रैगुण्यम् प्राकृतवस्तूनीत्यर्थः ननु निरङ्कुशस्वतन्त्रेण परमसाम्यापन्नानां मुक्तानां स्वतन्त्रत्वात्तच्छेषत्वकैङ्कर्येनोपपद्यते इत्यत्राह भोगमात्रेत्यादि - नन्वेवमप्यहं किङ्करस्स्यामित्यहं ग्रहोऽनुपपन्नः । अहङ्कारस्य त्याज्यत्वावगमादित्यत्र (सा।विः) एतावन्मात्रमेव भोग्यम् परन्तु “एतत्सामगायन्नास्ते । येन येन धाता गच्छति तेन तेन सह गच्छति” इत्यादिना निखिलगुणविभूति विशिष्टब्रह्मणोऽनुभाव्यत्वात् षाड्गुण्यपदं तदनुभवजनित प्रीतिकारिताशेषावस्थोचिताशेषशेषतैकरतिरूपनित्यकैङ्कर्यपर्यन्तं च भवतीत्याह त्रैणुण्यमिति त्रैगुण्यं, सत्वरजस्तमो गुणाश्रया प्रकृतिः अन्नं, भोग्यम् । ननु परमसाम्यापत्त्या मुक्तदशायां शेषत्वाभावात्कै ङ्कर्यं न स्यादित्यत्राह । भोगमात्रेति । ज्ञानभोगयोरेव साम्येन स्वरूपसाम्याभावात्स्वरूपानुबन्धिशेषत्वस्याव्याहतत्वान्न कैङ्कर्यविरोध इतिभावः स्यामिति प्रार्थना अहङ्कारगर्भत्वान्नयुक्तेत्यत आह

(सा।सं

:) त्रैगुण्यमिति

मुमुक्षुदशै इति

ननु नारायणायाहं

शेषत्वकैङ्कर्ययोः प्राप्यभूतपरमसाम्यविरोधिता च नेत्याह-भोगेति

[[१]]

भोगली। अनुकूलतयानुभवे - ज्ञानी, साक्षात्कारे । नन्वहं नारायणाय स्यामित्यर्थे अहं ग्रहेण पारार्थ्यविरोध इत्यत्राह

[[१९८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः मुमुक्षुदशैoराळं मुक्तदशै

भाष्यादि समर्थित

२६०६ अहं ग्रहं शरीरात्मभाव

अहं ग्रहं पारार्थ्यकाष्ठै

अडियाग वन्ददिऱे

Que मुक्तदशैं ४००० कैङ्कर्यं स्वतः प्राप्त द्वन्द्वदुः खरहितomi, निरन्तर Lori अनवच्छि-

न्नरस कं।

(सा।दीः) स्याम्, अहं सर्वं करिष्यामि ढाङ्ग की अहं ग्रहान्ना अहङ्कारादि प्रयुक्त Cpm ? ढाङ्गलं suji। मुमुक्षुदशै इत्यादिuni। क्रं दशै अहं ग्रहं अहम्भाव, भगवच्छरीरत्वप्रयोजकशेषत्व, नियाम्यत्व, धार्यत्वना LG Gur भगवदनन्यार्हशेषभूतोऽहQ शेषत्वकाष्टैqurs ago - प्रसङ्गान्मुक्तदशै मुमुक्षुदशै वरुम् वऴ्ङ्गळिऩ् वेऱुबाट्टैयरुळिच् चॆय्गिऱार्। इप्पडि Hyयिलुम्

रियाल् स्वतः प्राप्तomui, सुकृतविशेषोपाधिकDurg अनवच्छिन्नरस Lori अपरिमितप्रीतियुक्त

[[१]]

मायॆऩ्गै

(सा।स्वाः) “अहमन्नं यशोऽहं भवानि” । ऐक्यानुसन्धानpi मुमुक्षुदशै “त्वं वाहमस्मि भगवो देवते” इत्यादिभिर्मुक्तदशै की स्वाभाविकाकारानुसन्धानात्मकोपासन (pio विरोधिumar? Til Grupi मुमुक्षुदशैuggio इति

Quशेषत्व प्रयुक्तकैङ्कर्यLD पुरुषार्थी संसारदशैकैर्यं मुमुक्षु सिद्ध मोक्षदशैकञ्छ संसारादविशेषं प्रसङ्गिung? - Q इत्यादि वाक्यद्वय♚$ -

(सा।प्रः) “दासोऽहं ते जगन्नाथ - दासोऽहं वासुदेवस्य” इत्यादिष्विव पारार्थ्यकाष्ठाभूतकिङ्करत्वस्य स्वस्मिन्ननुसन्धानरूपत्वान्न दोष इत्याह मुमुक्षुदशै इत्यादिना भाष्यादि इति " त्वं वाऽहमस्मि” इत्यादि श्रुति निरूपणे “आत्मेति तूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति” चेति सूत्रभाष्य इत्यर्थः । दीपसारादिरादिशब्दार्थः - एवं कैङ्कर्यस्य साध्यविवृद्धिरूपत्वं तत्र भगवदधीन कर्तृत्वानुसन्धानस्यादोषत्वं चोक्त्वा कैङ्कर्यप्रार्थनासमय एव निरपराधत्ववैशिष्ट्येनैव तस्य प्रार्थनीयत्वसिद्ध्यर्थं कैङ्कर्ये विधा भेदं देहवियोगपर्यन्तमपराध तत्फलानुप्रवेशसम्भवं काम्यविशेषाणामभिसन्धिविशेषेणानुष्ठाने दोष राहित्यं चाह । Qq मुक्तदशै ं) इत्यादिना

[[१]]

(सा।विः) पारार्थ्यकाष्ठैulguns इति अहं तच्छरीरभूत इति प्रतीतेः शरीरत्वस्य शेषत्व, नियाम्यत्व, धार्यत्व, लक्षणत्वाच्छेषत्वानुकूल एवायं - नतुतद्विरोधि स्वातन्त्र्यपर्यवसाय्यहं भाव इति भावः प्रसङ्गान्मुक्तमुमुक्षुदशयोर्विद्यमानकैर्यवैलक्षण्यमाह - मुक्तदशै इत्यादिना -मुमुक्षुदशायां कैङ्कर्यातिरिक्तव्यापारेषु कर्तव्याकर्तव्यविभागमाह

(सा।सं

:) Quig इति “अहं ब्रह्मास्मि” इति मुक्तिदशाहङ्ग्रहः । “त्वं वाहमस्मि भगवो देवते” इत्यादि मुमुक्षुदशाहङ्ग्रहः - उभावपि शरीरात्मभावप्रयुक्ताविति “अविभागेन दृष्टत्वादात्मेति तूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति च” इति च सूत्रभाष्ये समर्थितत्वादिहाप्यहं ग्रहः “su

—

SCg”

इत्युक्तविधया पारार्थ्यकाष्ठाप्रयुक्त एवेति न विरोध इति भावः । अथ कैर्यत्वेन हेतुना इह प्रार्थ्येऽपि द्वन्द्वदुःखादि शङ्कां मुमुक्षुमुक्त कैङ्कर्ययोर्भेदोपपादनेन परिहरति अनवच्छिन्नरसत्वम्, निरतिशयभोग्यताकत्वम्

Q इति

मूलमन्त्राधिकारः

[[१९९]]

मू

[[१]]

म्

मुमुक्षुदशै स्वयं प्रयोजन ११ कैङ्कर्यं सुकृतविशेषोपाधिक worri, द्वन्द्वतितिक्षायुक्तori, निद्रादि ६० अन्तरितri, अवच्छिन्नरस कं। হা कैङ्कर्य ६६००/ व्यापार (६) भगवदाज्ञैकं

नीत प्रतिकूल फल

wom

कंgळं। भगवदनुज्ञात [] [६] ॥ न काम्य स्वर्गपश्वाद्यर्थ [] [८] [६] [७६Gwomb अनेकदोषदुष्ट ।[i] [६] ६७ ६०] अनुकूलाभास [५] [६६० नाकं लं अम् पूत्ताले कवुगङ्गळाम्। आगैयाले पूवुक्कु

(सा।दीः) अथ मुमुक्षुदशैकैर्यव्यापार/f]६) कर्तव्याकर्तव्यविभागं mi - काङ्की - १, निषिद्धाना, काम्य स्वर्गपश्वाद्यर्थ[i]ां बाधकतया त्याज्य mi तत्त्वज्ञानभगवद्भागवतसमृद्धिmuji Grupo

सहनं

भगवदनुज्ञातेत्यादि - भगवद्भक्ति

मागाददु

(सा।स्वाः) “तितिक्षुर्द्वन्द्वानि” ढाकीmulgu सुखदुःखादि द्वन्द्वनं विवेकिurrooriqu

गणीतीय अधिकारी ml निद्रादीति । आदिशब्द वृथालापादि पण्णिक्कॊण्डिरुक्कुमिव्

ऎऩ्ऱबडि

BTC व्यापारं विवक्षितम् । Que संसारदशै मुमुक्षुकं मुक्तिदशापेक्षया वैषम्यं । ८nQCom? Quor QF निषिद्धव्यापार कैङ्कर्यकोटिनिविष्ट १०।orm? Q११।

६६००१ की निषिद्धव्यापारादिकक्षा निषिद्धतया पापं कैङ्कर्य कृतोपायला पापजन्यनरकं प्रसCिBI ? " न खलु भागवता यमविषयं गच्छन्ति’ Tom नरकादिदुष्फलं दुष्फलजनक LDTS पाप अऩबुगङ्गळुम् काऩिङ्गळॆऩ्ऱु सॊल्ल वेण्डावो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्

इति - नरक “इहैवैषां केचिदुपप्लवा भवन्ति” कीqw प्रतिकूलफलजनक LD IT सकलव्यापार pii कैङ्कर्य १०६०@mp।g

आज्ञै कं GujBgm Tn Com ? भगवदनुज्ञाता स्वर्गपश्वाद्यर्थकर्म [१८] in काङ्ग्कुप् पॊरुन्दादवैयाऩाल् रिगळागङ्गळाग वेण्डावो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् भगवदनुज्ञातान्ना इति काम्य [i) Gi मुमुक्षुकं अनिष्टफलजनकतया पाप [i] BG बाग ५५५५१ - स्वर्गपश्वाद्यर्थकर्मं मुमुक्षु निषिद्ध Down ङ्गळॆऩ्ऱु करुत्तु शुग ूळं पापं कैर्यDITS CLIC? Qq) मालाकरणदीपारोपणादिकर्म riJB(@Lळं स्वफलजनकतया कैर्यकोटिनिविष्टा

mi। शुल

(सा।विः)

इत्यर्थः

इति - TrG०, अनिष्टफलजनक LG

शुल,

का कैङ्कर्य GDP इत्यादिना

प्रसङ्ग CBI ?

QNGS, अननुगुणाः

(न G

निषिद्धा

प्रतिकूल मुंलकं ताऊं, प्रातिकूल्यं दद्युः । बन्धकsami इति अतः काम्या

अपि त्याज्या इत्यर्थः अबन्धकाम्यधर्मास्तु न त्याज्या इत्याह

शुक्र इति ।

(सा।संः) एवं च हेतुः पक्षे “नरोगं नोत दुःखताम्” इत्यादिना बाधितविषयः - कर्मवश्यकर्तृत्वेन सोपाधिकश्चेति भावः । कैङ्कर्यप्रसङ्गान्मुमुक्षोस्त्याज्योपादेयविभागं च करोति - @ri इत्यादिना

निषिद्धानि पॊरुन्दादवै

विधिविहितत्वादनुज्ञाता इत्युक्तम् संसारानुवृत्तिहेतवस्स्युः ॥

बाधक,

[[२००]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

“त्रैवर्गिकान्त्यजेद्धर्मान्” की प्रयोजनान्तरहेतुकं ६६० नाLG भक्तितत्त्वज्ञान

(i) & ६ orruji, भगवद्भागवतसमृद्धिwwuji ujji Gruji काम्य [i) ६६ भगवद्धर्म [१] i साधन Loss अनुष्ठिकण्ठ guji, बन्धक

Coin की कङ्कं - प्रणव मङ्गळा भगवच्छेषत्वम् सेर्न्दु किडक्कुम् अत्यन्तपारतन्त्र्यपारार्थ्याना qus यथाप्रमाणं तदीयपर्यन्त

(सा। दीः) काम्य [i) Born बन्धक भक्तितत्त्वज्ञानेत्यादिur - भगवद्धर्म QILD।

उचितकै ङ्कर्यकोटि

उचित Door कैङ्कर्यकोटि

नमस्६६१ औचित्यरूपLDI ६०

juno

भक्त्याद्यर्थ इतर विषयक

gm सूचितम् । यथा प्रमाणं तदीयपर्यन्तon worming

भगवदभिमत

(सा।स्वाः) स्वर्गाद्यर्थकर्म(pii निषिद्धrown परित्याज्यम् मालाकरणादिकैङ्कर्यpib “तत्पादभक्तिज्ञानाभ्यां फलमन्यत्कदाचन । न याचेत्पुरुषो बिष्णुं याचनान्नश्यति ध्रुवम् ॥ सत्समृद्धिं च युक्तां नित्यं याचेत्” इत्यादि♚ugu प्रतिकूलजनक १० LOBC कैङ्कर्यकोटिनिविष्टQ५। नारायणाय भगवत्कैङ्कर्यमपेक्षणीयDI) भगवद्भागवत समृद्धिowi uppurm पूर्वं भागवतकैङ्कर्यं पुरुषार्थान्तर्गतं तत्समृद्ध्यर्थकर्म BOLTCH? नी भगवत्कैङ्कर्यं भागवतकैङ्कर्यपर्यन्त QILD

कं निदान CLIT? GT का

प्रणवलंली इति । भगवच्छेषत्वं तदीयपर्यन्त ढाङ्गण यथा प्रमाणमिति ।

ढाकी श्री

Com?

हूं summit। रुद्रादिदेवतान्तरशेषत्व pib प्रसङ्गिung?

(सा।प्रः) कैङ्कर्यकोटिuĞ इति । भगवद्भागवतसमृद्ध्यर्थानां तेष्वतिशयजनकत्वात्साक्षात्कैङ्कर्यरूपत्वं ज्ञानभक्त्योः कैङ्कर्यहेतुत्वं चेत्यर्थः - एवम्भूत कैङ्कर्यस्य भागवतपर्यन्तत्वं सोपपादनमाह - प्रणवलंली इत्यादिना औचित्यं, योग्यता

(सा।विः) मां, प्रविश्य तिष्ठति - प्रणवे प्रतिपन्नं शेषत्वं नमसितदौचित्येन प्रतिपन्नं पारतन्त्र्यं च पारार्थ्यमूलकतयाप्रवृत्तं “मम मद्भक्तभक्तेषु” इत्यादि प्रमाणानुसारेण भागवतपर्यन्तं सत्कैङ्कर्यमपि प्रयुङ्क्त इतीहैव भागवत-कैङ्कर्यसिद्धिरपीत्याह - प्रणव इति । नमसि मम किञ्चिदपि निरुपाधिकस्वातन्त्र्यं न स्यादिति योजना औचित्यसिद्धेत्यभिप्रेत्य औचित्यरूप Door इत्युक्तम् स्वशेषत्वनिषेधस्यापि अवधारणार्थकोकारबलादेव लब्धत्वात्परशेषत्व स्वातन्त्र्यात्मकस्वतन्त्रकर्तृत्वायोगादौचित्येन स्वस्वातन्त्र्यनिषेधे पारतन्त्र्यमत एव प्राप्तमिति भावः पारार्थ्य [] का इति प्रणवप्रतिपन्नपारार्थ्यमित्यर्थः अquins यथाप्रमाणम्

अदडियाग

तन्मूलकतया प्रवृत्त “मम मद्भक्तभक्तेषु” इत्यादि प्रमाणानुसारेण । प्रणवलं की मग भगवच्छेषत्वं तदीयपर्यन्त ♚msun,

(सा।संः) काम्यबाळा इत्युक्त्या तत्तत्प्रीतिफलकानुज्ञाकैङ्कर्याण्युच्यन्ते । इत्थं प्रासङ्गिकं समाप्य वस्तुत प्रार्थ्यकैङ्कर्यस्य च भागवतपर्यन्ततामुपपादयति । प्रणवलं कीं इत्यादिना तारनमसोः प्रतिपन्नयोः पारार्थ्यपारतन्त्र्ययोरत्यन्ता औचित्यमाला इति औचित्यरूप इत्युक्तिः । स्वतन्त्रस्य शेषिणस्स्वाभीष्ट विनियोगोचितो हि निरुपाधिकशेषतया परतन्त्र इतीहौचित्यम् । अ (५)quis,

मूः

मूलमन्त्राधिकारः

[[२०१]]

नारायणाय नढाकी पदलं की अपेक्षितङ्की भगवत्कैङ्कर्य(pio तदीयकैङ्कर्य पर्यन्त (Lom) o

" मम मद्भक्तभक्तेषु प्रीतिरभ्यधिका भवेत् ।

तस्मान्मद्भक्तभक्ताश्च पूजनीया विशेषतः ॥ तस्माद्विष्णुप्रसादाय वैष्णवान् परिदोषयेत् । प्रसादसुमुखो विष्णुः तेनैव स्यान्न संशयः ॥’

इत्यादिक ूळं शुन्य अर्थं सिद्ध। “सर्वं परवशं दुःखम्” इत्यादिना मं प्राप्त

क्षुद्रविषयी कर्म मूल ०८ २ळील पारवश्यं

भगवद्भागवतविषयलं की पारतन्त्र्यं आत्माभिमानानुगुण पुरुषार्थव्यवस्थै

(सा।दीः) उपपादिऊं। मम मद्भक्तेत्यादिuni - पारतन्त्र्यं दुःखरूप

दुःखकारण ठग की ग। निरतिशयप्रीतिकारणम् ।

प्रमाणं BILL G मीलीलामी आतङ्क विषयQui। सर्वं परवशमित्यादि - आत्माभिमानानुगुण पुरुषार्थव्यवस्थैum), अ? पुरुषार्थ मर्यादै आत्माभिमानानुगुणैrubinsurr

लॆऩ्गै।

ङ्

(सा।स्वाः) भगवच्छेषत्वं तदीयपर्यन्त कैर्य तदीयपर्यन्त स्वरूपज्ञान(poLu अधिकारिकं भागवतकैङ्कर्यं २GGLor? स्वकैर्यलं

कु

m। LG अन्यकैङ्कर्य गण ू) शरण्य अनभिमत ? - ममेति - नारायणपदचतुर्थि कैङ्कर्यरूपपुरुषार्थं प्रतिपाद्यQLD)भाग २। GGLDI ? सर्वपरवशं दुःखQILD की प्रमाणं विरोधिwn? ढाळगन i - सर्वम्परवशमिति - अन्यविषय मुंली पारवश्यं दुःखकारण भगवद्भागवतविषय श्री पारवश्यं दुःखात्मक DIST? ढाङ्गळÈ ©&umi - भगवदिति - आत्माभिमानानुगुणेति - देहात्माभिमाने अर्थकामादीनां पुरुषार्थत्वम् ।

(सा।प्रः) ननु दास्यस्य दुःखरूपत्वोक्तेर्लोके तथादर्शनाच्च भगवद्भागवत कैङ्कर्यैकरतित्वं नोपपद्यत इत्यत्राह । सर्वं परवशमित्यादि आत्माभिमानानुगुणेति “अन्नं भोज्यं मनुष्याणाममृतं तु दिवौकसाम् ।

(सा।विः) भगवच्छेषत्वस्य तदीयशेषत्वपर्यन्तत्वसिद्धेरित्यर्थः अयमर्थः यथेष्टविनियोगार्हत्वस्य शेषत्वलक्षणत्वाज्जीवस्य तथात्वाद्भगवतश्च यथेष्टविनियोजनशक्तिमत्वाच्च मम भगवतो यथेष्टं विनियुज्यमानत्वाय मम मद्भक्तेष्वित्याज्ञया भागवतविषये शेषत्वसिद्ध्या कैङ्कर्यं च सिद्धमिति तत्कैर्यमपि नारायणायेति चतुर्थ्यामेवानुसन्धेयमिति । ननु सर्वं परवशं दुःखमिति पारतन्त्र्यस्य दुःखावहत्वात्कथं पुरुषार्थत्वमित्यत्र कर्ममूलपारतन्त्र्यमेव दुःखावहम्, स्वाभाविकपारतन्त्र्यं निरतिशय प्रीतिजनकमित्यत आह । आत्माभिमानानुगुणेति । पुरुषार्थव्यवस्था ह्यात्माभिमानानुगुणा

(सा।संः) तन्निबन्धनतया । एवं च प्रणवप्रतिपन्न स्वरूपभूतशेषत्वस्य तदीयपर्यन्तत्वादिह प्रार्थनीयमपि कैङ्कर्यं तदीयपर्यन्तमिति भावः उपपत्तिस्थापितेऽर्थे प्रमाणं च दर्शयति । ममेति । पारतन्त्र्यमेव दुःखावहम् - तदत्यन्तता तु नितराम् । अतः कथं तस्य प्रार्थनीयपुरुषार्थत्वमित्यत्राह - सर्वमिति । देहात्माभिमानवतः पुरुषार्थार्थकामौ - देहाद्भिन्नत्वधीमतः स्वर्गादयः - तत्त्वे सति भगवच्छेषत्वधीमतो भगवत्कै ङ्कर्यम् भागवतशेषोऽप्यहमित्यात्मयाथात्म्याध्यवसायवतस्तत्कै ङ्कर्यमपि पुरुषार्थ इत्याशयेनात्माभिमानानुगुणेत्युक्तिः

[[२०२]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

तदीयी। तदीयत्वव्यवसायरस (०६० ना

(सा।दीः) Ngri/CG)? देहात्माभिमानदशै अर्थकामना पुरुषार्थoming Commit। देहादिविलक्षणत्वज्ञानदशै - स्वर्गादिना पुरुषार्थcoming momi - भगवच्छेषत्वमात्रदशै भगवत्कैङ्कर्यं पुरुषार्थ Commi भागवतशेषत्वपर्यन्तज्ञानदशै भागवतकैङ्कर्यपर्यन्त भगवत्कैङ्कर्यं पुरुषार्थcoming Campi Quiut व्यवस्थैwn। give भगवद्भागवतशेषत्वपारतन्त्र्य [i) आत्मा स्वरूप दुःखmiß Compong निरतिशयप्रीतिहेतुQuru। शं तदीयत्वं सर्वसाधारण? शु सर्वविषयकुङ्कळं कैङ्कर्यं प्रसङ्गिung? Turi - तदीय

इङ्गु पुरॆऩ्ऱु

तुडङ्गि

[[१]]

(सा।स्वाः) देहातिरिक्तात्मज्ञाने स्वर्गादिकं पुरुषार्थः - भगवच्छेषत्वज्ञाने भगवत्-कैङ्कर्यं पुरुषार्थः भागवतशेषत्वपर्यन्तभगवच्छेषत्वज्ञानदशायां भागवतकैङ्कर्यमपि पुरुषार्थः ढाढाकळी व्यवस्थैur Co

कैर्यं तदीयपर्यन्त GLD

Com ? सर्वेषां तदीयत्वा-

यॆऩ्ऱबडि

विशेषात्सर्वविषयलंलीगळं कैर्यं प्रसङ्गि wing? गगनी

spi।

vg इति

(सा।प्रः) श्वपशू विट्तृणाहारौ सन्तो दास्यैकजीवनाः ॥ इत्याद्युक्तरीत्यात्रध्यानुकूल्याननुकूल्ययो रौपाधिकत्वादत्रापि विषयविशेषे दास्यस्यानुकूल्यदर्शनाच्च - स्वाभाविकाकारप्रतिसन्धानवतां पारतन्त्र्यं प्रियतममेव भवेदिति न काप्यनुपपत्तिरित्यर्थः - ननु तृतीयपदस्थचतुर्थ्या एव पुरुषार्थपरत्वात्तस्याश्च प्रकृत्यर्थगतस्वार्थाभिधायित्वान्नारविशिष्टस्य च भगवतः प्रकृत्यर्थत्वाद्विशेषत्वे सम्भवत्युपलक्षणत्वस्यान्याय्यत्वादिति न्यायाद्भागवतकैङ्कर्यस्यापि नारायणपदादेव सिद्धे मुक्तौ तेषामनुभाव्यत्व सिद्ध्यापि तत्कैङ्कर्यस्यापि सिद्धेस्तथा कैश्चिदुक्तेश्च प्रणवनमसोरार्थत्वोक्तिरनुचितेत्यत्र न्यायलभ्यत्वे देवतान्तरं प्रत्यपि तत्प्रसक्तेस्तस्य च “नान्यं देवं नमस्कुर्यात्” इत्यादिना विषेधान्न्यायस्य व्यभिचारदर्शनाच्च तत्र भागवतकैङ्कर्यासिद्धेः “तदीयाराधनं परम् । पूजनीया विशेषतः तेष्वर्चितेष्वर्चितोऽहं यथावत् । तेष्वेव तुष्टेष्वहमेव तुष्टः । तस्माद्विष्णुप्रसादाय वैष्णवान् परिदोषयेत् । रसान्भक्तस्य जिह्वायामश्नामि” इत्यादि प्रमाणानुगुण्येन प्रणवनमः पदार्थात्यन्तपारार्थ्य परतन्त्राभ्यामेव भागवतकैङ्कर्यरूपपुरुषार्थसिद्धिरित्यभिप्रायेणाह

शं तदीयतं इत्यादिना ।

フロン

(सा।विः) यदा यादृशात्माभिमानस्तदा तदनुगुणास्य पुरुषार्थत्वबुद्धिः । देहात्माभिमानदशायां अर्थकामयोः पुरुषार्थत्वबुद्धिः - देहाद्विलक्षणात्माभिमानदशायां स्वगदिः पुरुषार्थत्वबुद्धिः - भगवन्मात्रशेषभूतात्माभिमानदशायां भगवत्कैङ्कर्यमात्रे पुरुषार्थत्वबुद्धिः - भागवतशेषभूतात्माभिमानदशायां भागवत कैङ्कर्यस्यापि पुरुषार्थत्वबुद्धिः अतस्तत्प्रार्थना युज्यत एवेति भावः

ननु तदीयत्वं भगवदीयत्वम् तदीयतं इति - तदीयत्वेन यो व्यवसायः तदीया वयं

तत्सर्वसाधारणमित्यत आह तदीयकैङ्कर्यैकधना इति बुद्ध्या क्रियमाणकैङ्कर्यरूपो व्यापारस्तस्मिन् ।

(सा।संः) अतिप्रसङ्गपरिहाराय तदीयपदविवक्षितमाह -

इति - तदीयतं शब्दस्तदीयत्वपरः-

STOR

मूलमन्त्राधिकारः

मूःनार) विशिष्ट ६०११६०] नारायणmium कैर्ध्य

Loon नार ६० ruji uppकैङ्कर्यं अपेक्षिकं @ तदीयकैङ्कर्यं सिद्धिकी

[[२०३]]

अपेक्षिging विशेषण

न्यायसिद्धws

प्रयो-

Gयान्ना - Quig विशेषणत्व जक६०७६) नारशब्दार्थ का लं विवक्षित ५६७ or ब्रह्मादि देवतान्तर १८६० jio, (पश्वादि ६० ruji) भगवद् द्वेषि ५० ruji unm कैङ्कर्यापेक्षै ६ pm। नरपतिowi upp कैङ्कर्य अपेक्षितं नरi u♚♚ कैङ्कर्यम् (अपेक्षितम्) शु

क

शाम्मुळं न्यायमात्र

नाना in कैङ्कर्यापेक्षै सिद्धि

सा।दीः) नारायण

कैर्यं प्रार्थिकं

अर्थLDIror भागवत (OL

कैर्य(pubiring सिद्धिकी

Qjन्याय ब्रह्मादि देवतान्तरirijfggi अतिप्रसक्तorm? ढाळगली

नरपतिकैङ्कर्यQILDÒrpm नरoruji upp कैङ्कर्यमपेक्षित

विशेषण LDING नारशब्द किं छ

मां

ना। पक्षी

कामं परिहारं केवलन्याय

gopalÈ

अनुभाव्यतै

भागवत-कैङ्कर्यं सिद्धिurg। शुल “मम मद्भक्तभक्तेषु प्रीतिरभ्यधिका भुवि । तस्मान्मद्भक्तभक्ताश्च

पूजनीया विशेषतः ॥” इत्यादि प्रमाणबल

@supri - नारका

भागवतकैङ्कर्यमपेक्षित

विशिष्ट इत्यादिवाक्यचतुष्टय।

ऩाऩ

नारपदार्थ ब्रह्मादि सर्व प्रविष्ट ?

(सा।स्वाः) ूञ्छ, भगवच्छेषत्वं तदीय पर्यन्त QIL - Q आर्थिक भागवत-कैङ्कर्यं सिद्धQD६GG Com ? नारायणविषयक कैङ्कर्य प्रार्थि विशेषणतया नारशब्दार्थान्तर्गतभागवतoruji upp कैङ्कर्यापेक्षै शब्दत एव सिद्धिमङ्की

fit @surav Go उचित Loop? ढाळगा परपक्ष अनुवदिकं निरसिimi नारrison] इत्यादिना णी इत्यन्तेन शं विशेषणत्व कैङ्कर्यां उत्सर्गतः प्रयोजकम् - देवतान्तरादि “नान्यं देवं नमस्कुर्यात्” इति निषेधं बाधक surro ब्रह्मादि देवतान्तरविषयं त्यक्तong भागवतविषयलंही बाधक

स्वरसप्रतीतिकञ्छ बाधक

CuujQuorm] &

येयिल्लैयॆऩ्ऱु करुत्तु

न्यायमात्र

(सा।विः) रस Louis, प्रीतिमन्तः

यै

नरपति इति । तथा स्वरसप्रतीति कैङ्कर्यापेक्षै सिद्धिur।

भागवता इत्यर्थः

केचित्तु नारायणायेत्यत्र नारविशिष्टभगवतः कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धित्वे तद्विशेषणभूत नारपदार्थस्यापि कैर्यप्रतिसम्बन्धित्वं न्यायसिद्धमिति नारायणशब्दे प्रकृतार्थादेव भागवतकैङ्कर्यं सिद्ध्यतीत्याहुः - तदयुक्तम् - तथात्वेऽतिप्रसङ्गात् - अथ प्रणवनमसोः प्रतिपन्न शेषत्व पारतन्त्र्याभ्यामेव भागवतानां कैर्यप्रतिसम्बन्धित्वमेष्टव्यमित्यभिप्रेत्याह नारri] STT o इति इहान्यशेषत्वस्य सिद्धत्वाल्लोके न्यायस्य व्यभिचारित्वादतिप्रसङ्गाच्च न

न्यायप्रवृत्तिः । किन्तु भगवदभिमत्यनुरोधेन तृतीयविषय एव कैर्यमपेक्षितमित्याह

(सा।संः) व्यवसायफलं स्वाधिकारानुगुणमसङ्कचितदास्यं रसशब्देन विवक्षितं न्यायसिद्धमित्यत्र न्यायशब्द स्सन्नियोगशिष्टन्यायगृहीतविशेषणादिन्यायपरः न्यायस्य विशेषणत्वमात्रनिबन्धनतायां व्यभिचारप्रदर्शनं नरपति इति । स्वाभिमतं तदीयकैङ्कर्यसिद्धिप्रकारं विवृणोति ।

[[२०४]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

शुभा। प्रमाणमुख

msun অयकं प्रियतम अपेक्षित ६०६०७। अनुभाव्यतै प्रमाणबलंलंल

स्वरूपपरori, ९० वाक्यं

(सा।दीः) ढाढाणा

कङ्की

स्वामि अभिमतं Grww अपेक्षिकीmoon शेषत्वज्ञान (POL अनन्यप्रयोजनoriupp कैङ्कर्यम् नारशब्दार्थ १६०१ सर्व प्रविष्ट

[माऩ

giी मन्त्री वाक्यत्रयी २७६००१ वाक्यं पुरुषार्थप्रार्थनापर १०१६ योजि ५५५/।

योजिल/।

विशेषणत्वमात्रप्रयुक्त ujjr: प्रमाणबलायत्त Glucorpi अनुभाव्यतैuguó इत्यादि - वाक्यत्रयपक्षी प्रणवनमस्ना स्वरूपपरम् - तृतीयपदं पुरुषार्थपर GILD योजनैow उपसंहरि मङ्की - Q की मन्त्री श्री। शनी प्रणवं स्वरूपपरuomi नमस् अनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनापर तृतीयपदमिष्टप्रार्थनापरQ/LD/ योजनows

(सा।स्वाः) भागवतकैङ्कर्यापेक्षै चतुर्थि

सिद्धि ? (@supri नारा विवक्षित SD CLinorm

कैर्यरूपपुरुषार्थापेक्षै

अनुभवरूपपुरुषार्थ विशेषणतया नारकं अनन्तर्भावं प्रसङ्गिung? हूं इत्यादिना - “सर्वं ह पश्यः पश्यति - सर्वमाप्नोति सर्वशः” इत्यादि

इति -

@supri - अनुभाव्यतैी

प्रमाणबलंलंल oußल

कीpri - श इति -

किञ्चित्कष्ट

Loop?

@@@@

(सा।प्रः) प्रमाणबलं

उपसंहरिकं

एतावत्पर्यन्तं विस्तरेण गळा अर्थ पक्षी अनिष्टनिवृत्तिरूपपुरुषार्थैकदेशमार्थिक LD
“सोऽश्नुते सर्वान्कामान्सह ब्रह्मणा । सर्वं हपश्यः पश्यति” इत्यादेश्सङ्कोचकाभावात्सर्वस्यानुभाव्यत्वमात्रसिद्धिर्नतु कैर्यप्रतिसम्बन्धित्वस्येति भावः सङ्गृह्येोक्तानुवादेन प्रकरणाविच्छेदं दर्शयन् प्रथमवाक्यमात्रस्य स्वरूपपरत्वेन द्वितीयतृतीययोः पुरुषार्थपरत्वेन योजनां दर्शयति । Que इत्यादिना ।

(सा।विः) इति - अनन्यप्रयोजनoji upp इत्यनेन प्रयोजनान्तर परभक्ताः व्यवच्छिद्यन्ते । शेषत्वज्ञानरसpoLouit इत्यनेन गुणभक्तिकारिणो निर्गुणब्रह्मवादिनो व्यवच्छिद्यन्ते । प्रियतममाऊं की इत्यनेन भागवतापचारकारिणश्शेषत्वज्ञानरसिका अप्यन्यप्रयोजना अपि न सेव्या इति तेऽपि व्यवच्छिद्यन्ते - तर्हि मुक्तिकालेऽनुभवदशायामपि नारपदार्थस्यानुभाव्यत्वं न स्यादित्याशङ्क्य तत्रापि न्यायबलान्यायात् । किन्तु “इमान् लोकान् कामाह्निकामरूप्यनुसञ्चरन्ं” इत्यादि प्रमाणबलादेव प्राप्तमित्याह - अनुभाव्यते इति - अथवाक्यत्रयपक्षे पूर्वोक्तपक्षोपसंहारपुरस्सरं प्रथमवाक्यमेव स्वरूपपरम्, उत्तरवाक्यद्वयं क्रमेणानिष्ट निवृत्तीष्टप्रार्थनापरमिति पक्षान्तरमाह इप्पडि तिरुत्तिल्

इति

(सा।सं :) ४ इति । परोक्तविधया तदीयकैर्यसिद्धिप्रकारे अनुपपन्न इत्यर्थः । तर्हि मुक्तिदशायां कृत्स्नविशिष्टस्याप्यनुभाव्यत्वं भवद्भिरश्युपगम्यत इत्यत्राह अनुभाव्यतै इति । “सर्वं ह पश्यः पश्यति-सोऽश्नुते” इत्यादि प्रमाणेनैव तदभ्युपगतं न न्यायमात्रेणेति भावः । वाक्यत्रयत्वपक्षे इत्थं कृतां प्रथमां योजनामनूद्यद्वितीयां योजनां दर्शयति

इत्यादिना

-मूलमन्त्राधिकारः

[[२०५]]

मूः

कं प्रणवं

स्वरूपपर Louis, नमस्

निवर्ति नमस् m।

पुरुषार्थ

नारायणाय स्याम् न

कभी मण्डी

gua द्वय श्री नमस्

अनिष्टनिवृत्ति प्रार्थनैwmi, अनिष्टं

विरोधिनिवृत्ति प्रार्थन

लं

तात्पर्य [LDI१६०१ योजनाविशेष (pii

“प्रणवोदिततच्छेषभावोऽहं निजकर्मभिः ।

अहङ्कारममत्वाभ्यामभिभूतोऽप्यतः परम् । तच्छेषत्वानुसन्धान पूर्वतच्छेषवृत्तिकः । भूयासमित्यमुं भावं व्यनक्ति नम इत्यदः ॥ "

भट्टां नित्य प्रदर्शितम्ं

(सा।दीः) कीpi - C

५ योजनै भट्टां SIT

@su

नित्य ♚$CowgfsQFungmpi। २ नमस् nogi इत्यादिumri - प्रणवोदितेति - अतः परम्, अहङ्कारममकार निवृत्त्यनन्तरQLD ६१६०५ - अमुं भावं, अभिप्रायQq। नमस्

(सा।स्वाः) ढग - इति - नमस्oni पुरुषार्थपर Loकी) द्वय♚ली) Curro नमस्६०० अनन्तरं श्रविक Coron? Tri

अनिष्टं निवर्ति इति अनिष्टनिवृत्ति उपजीव्यै

पूर्वं तदर्थकनमस् मन्त्रविवरण प्रवृत्त भट्टां

२५कङ्कललं! $५ - वाक्यत्रययोजनै इरुक्किऱदॆऩ्ऱु करुत्तु द्वयान्तर्गतनमस् ॰॰कं अनिष्टनिवृत्तिपरयोजनै मागणी अष्टश्लोकि मूलमन्त्रनमस् QU°È५ अनिष्टनिवृत्तिपरयोजनै

CD सम्प्रदायविरोधं प्रसङ्ग ? GTQ] सं @siri। @लं नमस् इति । प्रणवोदिततच्छेषभावोऽहQ /LD/ प्रणवार्थ निजकर्मभिः अहङ्कारममत्वाभ्यामभिभूतोऽप्यतः परमिति अहङ्कारममकारनिवृत्त्यनन्तरQLD Capsu नमस्oा अर्थ pii तच्छेषत्वेत्यादि भूयास QILD की भागलं कैर्यपरयोजनैuji wi

। नम इत्यदः, नम इतीदं पदम् अमुं भावं, एतत्तात्पर्यं व्यनक्ति क्रियापदं नमः पदमनिष्टनिवृत्तिपर LOITLG Com ? TOT

ULL

शुभ वरुळिच् चॆय्गिऱार्

ग

(सा।प्र) एवं नमसोऽनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनार्थवर्णने “अकारार्थाय” इत्यादि विरोधस्स्यादित्यत्राह । नमस् कं इत्यादि मूलमन्त्राङ्गप्रणवेनानन्यार्हशेषत्वरूपस्वरूपज्ञानमुक्त्वा नारायणशब्दार्थभूतभगवत्कैङ्कर्य विरोधिभूताहङ्कार ममकार रूपसर्वविरोधिनिवृत्तेर्नमः पदार्थत्वेन भट्टारकैरेवोक्तेर्न विरोध इत्यर्थः । शेषत्वज्ञानात्पूर्वं कैङ्कर्यविरोध्यहङ्ङ्काराद्यभिभूतत्वोक्तेरनन्तरं कैङ्कर्यप्रार्थनोक्तेश्चाहङ्कारादि हेतुभूता विद्याकर्म वासनादि सर्वानिष्टनिवृत्तिं नमः पदमवगमयतीति भावः । सर्वानिष्टनिवृत्ति प्रार्थनायाः अपि साम्प्रदायिकत्वप्रदर्शनपूर्वकं तामेवाह ।

(सा।संः) नमसोऽनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनापरत्वं भट्टारकाभिमतमित्याह । नमस्@viji इति प्रागहङ्काराद्यभिभूतोऽप्यहं प्रणवोदित तच्छेषत्वाध्यवसायः । अतः परं प्रणवोदितशेषत्वप्रतिपत्त्या अहङ्कारनिवृत्त्यनन्तरं शेषवृत्तेः रस्यत्वाच्छेषवृत्तिको भवेयमित्यभिप्रायं नम इत्यदः पदं व्यनक्तीत्यर्थः । कथं नमसोऽनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनापरत्वम् ? कान्यनिष्टानीत्यत्राह

[[२०६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः शुभ “अहं न मम स्याम्” ६७६६०, न मम किश्चित् स्यात् १६६

वाक्य

“अस्यजीवात्मनोऽनाद्यविद्यासश्चितपुण्यपापरूपकर्मप्रवाहहेतुकब्रह्मादि सुरनरतिर्यक्स्थावरात्मकचतुर्विधदेह प्रवेशकृत तत्तदात्माभिमानजनितावर्जनीय भवभयविध्वंसनाय” ऎऩ्ऱुम् “पॊय् निऩ्ऱ ञाऩमुम् पॊल्लावॊऴुक्कुमऴुक्कुडम्बुम्” ऎऩ्ऱुम् की अविद्या कर्मतदुभय वासनारुचिप्रकृतिसम्बन्धादिरूप LD ६०r सर्वानिष्ट (pii अत्यन्तनिवृत्त माग वेणुमॆऩ्ऱु अरित्तदायिऱ्ऱु।

(सा। दीः) प्रार्थनीयांश प्रार्थि इष्टप्राप्ति

Lit

इति । स्याम् ा

शुक्रं इत्यादि । ननु अनिष्टनिवृत्तिow

स्यात् ढाळा

क्रियापदमध्याहार्य QILD

अर्थ ॐ

(सा।स्वाः) शुल

लङ्का - अहं नमम स्याम् mg न मम किञ्चित्स्यात् स्वस्वातन्त्र्यादभिमान निवृत्ति प्रार्थितैunggi प्रकृति सम्बन्धादिरूपानिष्टनिवृत्ति appro सर्वानिष्टनिवृत्ति प्रार्थनं सिद्धिकं Con? Tumi - कुङ्कृत इति - @लं, अहङ्कारममकार निवृत्ति - Gumi इति - Gumi, मिथ्याविषयomi - Dorm, दृढप्रतिष्ठितonoor, ज्ञान (pii - देहात्मभ्रम pii स्वतन्त्रात्मभ्रम apig - Gurungigळं, तत्प्रयुक्तविपरीतानुष्ठान, अमंLbub, तन्मूलLDTT६or रजस्तमः प्रचुरदेह अहङ्कारं ममकारं सर्वानिष्टं । मूलquo

mulg

(सा।प्रः) शुलं इत्यादिना - Quinor इत्यादि - देहे प्रतिष्ठिता आत्मबुद्धि र्दुष्कर्मवासना कुत्सितदेहसम्बन्धश्चेत्यर्थः । एषां बीजाङ्करन्यायात्कार्यकारणभावेन प्रवाहरूपत्वमिति भावः - एवं नमसानिष्टनिवृत्तिः प्रार्थ्यालभ्यते चेत्तल्लाभँ च

(सा।विः) अनिष्टनिवृत्तिपरत्वं वचनशक्त्या दर्शयन् फलितार्थमाह शुक्र इति । अहं न मम स्यामिति । स्वतन्त्रस्वामित्वबुद्धिरूपाहङ्काराख्याविद्यानिवृत्तिप्रार्थना । अनयोरविद्ययोस्संसारतरुमूलत्वेनैतन्निवृत्तिप्रार्थनायां सर्वानिष्टनिवृत्तिप्रार्थना सिद्ध्यतीति भावः । mom pub Gurungi५gLouii। ummon मिथ्याभूतम् - pii, अन्यथाज्ञानमित्यर्थः ।

दुष्टा । ५, कर्मवासना ।

वृक्षपतितशलाटुवत्कालान्तरे

दुर्भगविकारावस्थावत् । २४०४। शरीरमित्यर्थः - नन्विष्टप्राप्तिस्स्वरूपाविर्भावः न च प्रतिबन्धकनिवृत्त्यैवेत्यनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनावशादेवावर्जनीयतयेष्टप्राप्तिरपि सिद्ध्यति स्वाभाविकाकारस्य प्रतिबन्धकनिवृत्तौ स्वत एव स्फुरणादिष्टप्राप्तिप्रार्थना

(सा।सं :) शुभ इति - अनुषङ्गपक्षाभिप्रायेणाहं न मम स्यामिति - अध्याहारपक्षाभिप्रायेण न मम किञ्चित्स्यादिति । स्यां, स्यादिति चाध्याहारः एवं च विरोधिनिवृत्तिप्रार्थनापरं नम इति वाक्यमित्यर्थः

[[१]]

Qumi,

निवर्तनीयविरोधिवर्गे यतिवरपराङ्कुशोक्तिर्दर्शयति अस्येत्यादिना स्वपरयाथात्म्यज्ञानमनाद्यस्तमितम् यद्वा मिथ्याविषयम् - ला ज्ञान, दुर्विषयसङ्घटितञ्ज्ञानं स्थिरप्रतिष्ठितम् । GILI, तत्प्रयुक्तविपरीतानुष्ठानम् । श्रमं तदायत्तरजस्तमः प्रचुरदेहः । उक्तयोजनास्थिरीकरणाय यद्यप्यनिष्टनिवृत्तेः साध्यत्वेन प्रार्थनमुचितम् ।

[[१]]

मूलमन्त्राधिकारः

[[२०७]]

मूः Dive अनिष्टनिवृत्ति ow प्रार्थि इष्टप्राप्तिow अपेक्षितङ्क Com Com ? “सम्पद्याविर्भावस्स्वेनशब्दात्” । “यथा न क्रियते ज्योत्स्ना मलप्रक्षालनान्मणेः । दोषप्रहाणान्न ज्ञानमात्मनः क्रियते तथा ॥

यथोदपानकरणात्क्रियते न जलाम्बरम् । सदेव नीयते व्यक्तिमसतस्सम्भवः कुतः ॥ तथा हेयगुणध्वंसादवबोधादयो गुणाः ।

प्रकाश्यन्ते न जन्यन्ते नित्या एवात्मनो हि ते ॥ "

ऎऩ्ऱुम् सॊल्लुगिऱबडिये रि ताऩे वारादोवॆऩ्ऩिल् स्वतस्स्वार्हं यथा भागं पुत्रः पितुरपेक्षते ।

(सा। दीः) । सप्रमाण शङ्ककं BILGpri - Qium अनिष्टेत्यादि - शब्दात्, स्वेनरूपेणाभिनिष्पद्यत इति श्रुतेः सूत्रार्थ GILD॥। यथान क्रियत इति - यथा मणेः मलप्रक्षालनमात्रमेव क्रियते । ज्योत्स्ना, कान्तिः । न क्रियते । तथात्मनो दोषप्रहाणमात्रं क्रियते । न ज्ञानम् यथोदपानेत्यादि उदपानं कूपः

कूपमात्रं खन्यते, जलञ्चाम्बरं च कूपे अपूर्वतया न क्रियते तथा सदेव ज्ञानादि - व्यक्तिर्नीयते, अभिव्यञ्जते असतः, अविद्यमानस्य । सम्भवः कुतः ? Qvvशङ्कं उत्तर - स्वतस्स्वार्हमित्यादिनापराधः

आऩालुम्

(सा।स्वाः) तन्निवृत्तिप्रार्थनै सर्वानिष्टनिवृत्तिप्रार्थनैuji सिद्धैका अनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनै? चतुर्थि इष्टप्रार्थनै व्यर्थैworm? शङ्कितं उत्तर&&&pmi। Q इत्यादिना कैर्यम्परमात्मनः इत्यन्तेन

स्वतः इति ।

(सा।प्रः) स्वाभाविकस्वरूपाविर्भावस्यापि स्वत एव सिद्धेस्तृतीयपदेन तत्प्रार्थनमुचित मित्याशङ्क्य स्वाभाविकस्यापि अपराधेन निवर्तितस्य दायस्य पुत्रेणप्रार्थनापूर्वकलाभदर्शनात्प्रार्थनीयस्य लोके अन्याधीनत्वदर्शनेन स्वाभाविकस्यापि ज्ञानस्य विकासो भगवदधीन इति ज्ञापनरूपप्रयोजनसिद्धेश्च तस्यापि पृथक्प्रार्थनीयत्वोक्तिरुचितेत्याह

Q अनिष्टेत्यादिना

(सा।विः) पृथङ्न कार्येत्याक्षिप्य परिहरति । अनिष्टनिवृत्ति प्रार्थिß इति । सम्पद्याविर्भावस्स्वेन शब्दादिति सूत्रम् । “एवमेवैष सम्प्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय परञ्ज्योतिरुपसम्पद्य स्वेनरूपेणाभिनिष्पद्यते” इति विषय - वाक्यम् । सम्प्रसादः, जीवः - सम्पद्य, स्वेनरूपेणाभिनिष्पद्यत इत्याविर्भाव एवोच्यते । नत्वपूर्वाकारप्राप्तिः । कुतः ? स्वेनशब्दात् । स्वेनरुपेणेति विशेषणोपादानात् आगन्तुकविशेषपरिग्रहे हि स्वेन रूपेणेति विशेषणमनर्थकं स्यात् अविशेषणेऽपि तस्य स्वकीय रूपत्वसिद्धेरिति सिद्धान्तितम् - तदनुगुणान्येव वचनानि दृश्यन्त इत्याह यथा नक्रियते इति स्वतस्स्वार्हमितिपथा सापराधः पुत्रस्स्वतस्स्वार्हम् स्वत एव, पुत्रत्वेनैव प्राप्तं भागं

—

(सा।सं :) साध्यत्वेन प्रार्थनमुचितम तथापि तन्निवृत्तौ स्वत एव सिद्ध्यत इष्टस्य प्राप्तेर्न प्रार्थनमुचितमिति शङ्कामनूद्य समाधत्ते

इत्यादिना । अर्चिरादिना परञ्जयोतिरुपसम्पद्य यं दशाविशेषमापद्यते मुक्तः स स्वरूपाविर्भाव एव नापूर्वाकारोत्पत्तिरूपः कुतः ? स्वेनरूपेणाभिनिष्पद्यत इति शब्दात् । आगन्तुकाकारपरिग्रहेऽपि स्वेनेति विशेषणमनर्थकमिति सूत्रार्थः

उदपानं, कूपः

जलञ्चाम्बरं च तत्वरणाद्यथा न क्रियते तथेत्यर्थः । स्वतः प्राप्तस्याप्यपेक्षणीयत्वमुदाहरणेन दर्शयति । स्वत इति स्वतस्स्वार्हं भागं, स्वत एव पुत्रत्वेनैव प्राप्तम्

[[२०८]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

सापराधस्तथा दासः कैङ्कर्यं परमात्मनः ॥ "

मां अपराध स्वतः प्राप्त लङ्का की मङ्कीब

नाऩ् पॆऱवेणुम् अदुक्काग ऎऩ् अत्तैप् पॊऱुत्तरुळवेणु’मॆऩ्ऱु अरिअरक् ६०६) विरोध प्रतिबन्धकनिवृत्ति ६

(सा।दीः) पुत्रस्स्वतस्स्वार्हमपि भागमपराधप्रतिबद्धं पितुस्सकाशादपेक्षते तथा परमात्मनस्सकाशात्कैङ्कर्यमपेक्षणीयम् - ० श्लोक की अर्थीi। ५ळा अपराधल Tm। FILİकी, मुल, कैर्यम् - ♚ फलितं अर्थ - Ñ इत्यादिuri। यथा मलप्रहाणलं की

(सा।स्वाः) पित्रनन्तरं स्वत एव पितृद्रव्यं

कं स्वत एव प्राप्य

“पुत्रेच्छयाप्यस्पृहः’ फलोपहितकृपोत्तम्भनार्थ Loin B पुत्रदृष्टान्त कैङ्कर्यापेक्षै

ढाणकील ५०० मी० पिता पुत्रा अपेक्षिpriCun विवऩुक्कुम् कूडुमॆऩ्ऱु करुत्तु शीलानम्मुळं कैङ्कर्यापेक्षै २GG -

अनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनै व्यर्थैwns प्रसङ्गिung? पुत्रा पितृविषय की विरोधिनिवृत्ति प्रार्थिकं क Cu? ढाङ्गा कारिकै सापराधस्तथादासः ढाणकी की सूचितार्थ m कीpri। लङ्ग अपराध इति - पुत्रविषयी इष्टानवाप्त्यपराधप्रयुक्तै ww Copurig अपराधनिवृत्तिप्रार्थनैuLLmji @ig इष्टानवाप्त्यपराधप्रयुक्तै winn अपराधनिवृत्त्यपेक्षैó Common ५। शु प्रतिबन्धकीभूतापराधनिवृत्तिowi प्रार्थिलंल ं अपराधनिवृत्ति स्वत एवेष्टकैङ्कर्यं सिद्धिकं तत्प्रार्थने

व्यर्यैworm? ६ ६ ६

सहजकारुप्यरूपभगवदिच्छे

mi। श इति । ज्ञानविकासादिरूपेष्टप्राप्ति LL। स्वत एव सिद्धिwww इष्टप्राप्तिuyi

स्वतस्सिद्धैworm]ßs भगवत्सङ्कल्पाधीनैQuing

प्रार्थिsumagr

शुना यथा नक्रियते ज्योत्स्ना दाढाङ्ग की। स्वत एव प्रभाविकास (POTLIG दृष्टान्तवैषम्यं दागीं Gri। प्रतिबन्धकनिवृत्ति इति ।

(सा।विः) पितुस्सकाशादपेक्षते तथा सापराधो दासः स्वतः प्राप्तं, दासत्वेनैव प्राप्तम् । कैङ्कर्यमपि परमात्मनस्सकाशादपेक्षते अतस्स्वतः प्राप्तस्यापि प्रतिबन्धकापनोदनेन प्रार्थनं लोकसिद्धमिति भावः - पृथक्प्रार्थनाप्रकारमेव दर्शयितुं श्लोकं व्याचष्टे । कृळा अपराध इति । स्वतः प्राप्त लं

स्वतः प्राप्तं त्यक्त्वा की कील, विद्यमानस्य । ढाळा, मम । ८२ भाग -

[[१]]

५,

अहम् । upCoumjob, प्राप्नुयाम् । इयमिष्टप्राप्तिप्रार्थना किङ्काळ, तदर्थम् - ढाळा अपराधलं। ममापराधम् G, सोद्वा - अना, दयाकार्येति - अनिष्टनिवृत्तिप्रार्थना - अतो न विरोध इति भावः एवं च स्वरूपाविर्भावोऽपि भगवत्सङ्कल्पायत्त एवेत्याह । ♚ इति ।

(सा।संः) स्वयोग्यं दायं यथापितुस्सकाशादपराधक्षामणपूर्वकमपेक्षते सापराधः पुत्रस्तथास्वतः प्राप्त दासत्वेन स्वयोग्यं कैङ्कर्यं चेत्यर्थः । कारिकाफलितार्थः अपराध इत्यादि - दाष्टन्तिके दृष्टान्तेऽप्यपेक्षणीयत्वप्रयोजकमनिष्टनिवृत्त्यतिरिक्तं भगवदायत्तं साध्याकारमुपपादयति इत्ताल्

इति ।

मूलमन्त्राधिकारः

[[२०९]]

मूः - Loमी कण्ठलं की “इच्छात एव तव विश्वपदार्थसत्ता” नगीmulgu नियतैurroor ईश्वरेच्छैunning स्वाभाविक ज्ञानविकासादि५६१ सहजकारुण्यरूपै Liner ईश्वरेच्छै तु भावान्तराभावपक्ष लङ्कीं सर्वानिष्टनिवृत्ति

इष्टप्राप्ति कण्ठलं की

Cg? “अविद्यानिवृत्तिरेव हि मोक्षः “श्रीभाष्यकार

ऎऩ्ऩिल्

माऩ

पुनरुक्ति

(सा।दीः) १०६०णीकं कान्तिविजृम्भणं भगवत्सङ्कल्पायत्तम्

अनु स्वाभाविक LDI।or ज्ञानविकासpळं ईश्वरसङ्कल्पाधीन♚ - विश्वपदार्थसत्ता, सर्व Door निध्यानित्य पदार्थ[i]८५६५६०_६qib सत्तैQwormung - नित्य iis (COL सत्तैujii स्थितस्थापनन्यायेन भगवदिच्छया परिपालिऊं&GG/D६१६०८। विरोधि निवृत्तिji ज्ञानविकास pii @jor Gio ईश्वरेच्छाधीन on Bur

jrQu♭ प्रार्थिßs Com परिहाराभिप्रायम् । विषय की शङ्क काट्टुगिऱार् &LQ&pmi - शु@jib इत्यादि - भावान्तरमेवाभावः फललं अभाव ? भूतलाद्येव । - भावान्तराभावविवक्षैwn Coom भाष्यकार अविद्यानिवृत्तिरेवहि मोक्षः

(सा।स्वाः) नियतेति । तत्तत्पदार्थसत्ता प्रयोजकेच्छैung - शनी प्रकारान्तर अनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनैur इष्टप्रातर्थनैकं पौनरुक्त्यं शङ्कि परिहरिकीi - इत्यादिना

लक्ष्मीकुङ्कुं गं इति - णी, इष्टप्रार्थना सॆय्दिलरो-अरुळिच्चॆय्यविल्लैयो ऎऩ्ऱबडि

ठं q अरुळिच्

(सा।प्रः) एवमप्यनिष्टनिवृत्तीष्टप्राप्त्योरैक्यकृतामेकतरपदवैय्यर्थ्यशङ्कामर्थात्परिहरन् सोपपत्तिकं पुनरुक्तिमाशङ्क्य परिहरति । इत्यादिना । न तावत्पुनरुक्तेरसाधुत्वादिवत्पुनरुक्तित्वेनैव दूषणत्वम् । घटानभिज्ञविषये एकं प्रत्ययं घट इत्युक्त्वा अन्यस्मा अप्ययं घट इत्युक्तावपि दूषणत्वप्रसङ्गात्किन्तु सकृदुक्त्येव प्रयोजने सिद्धे द्वितीयोक्तेः प्रयोजनपर्यवसानाभावेन दूषणत्वम् । (सा।विः) माणिक्य मंujii, माणिक्ये प्रकाशः

CC यया माणिक्यस्य शोणोल्लेखनेनोपस्थित मालिन्यनिवृत्तावन्तस्स्थितप्रकाशाविर्भावो भगवदिच्छाकृत एव तत्र तथाविर्भवत्विति भगवत्सङ्कल्पादेव प्रवृत्तेः तद्वदिति भावः । ननु भावान्तराभाववादेऽनिष्टनिवृत्तिरेवेष्टप्राप्तिः एवाविद्यानिवृत्तिरेव मोक्ष इति भाष्यकारैरुक्तम् - अन्यथानिवृत्तेरभावस्य कथं परमपुरुषार्थत्वम् ? प्रतिबन्धकमात्रापगमरूपत्वात् । तथा च अविद्यानिवृत्तिर्नाम स्वाभाविकाकाराविर्भावः । भूतले घटो नास्तीत्यत्रापि केवलभूतलमेव घटाभावस्वरूपमिति वदन्ति । एवं चानिष्टनिवृत्तिप्रार्थनैवेष्टप्राप्तिप्रार्थनेति । पुनस्तत्प्रार्थनायां पौनरुक्त्यं स्यादित्याशङ्कयैकस्वरूपस्यैवभावत्वाभावत्वावस्थाभेदे सत्यपि प्रयोजनवशेनोभयप्रार्थनमुपपन्नमित्याह । शुggi इत्यादिना ।

अत

(सा।सं :) एवमपि भावान्तराभावपक्षे साध्याकारभेदो नेति पृथगपेक्षायां पौनरुक्त्यमाशङ्क्य परिहरति । शुoji इत्यादिना

अपेक्षणीयत्वेपीत्यर्थः । निवृत्तिरेव हीति निर्धारणमनिष्टनिवृत्तिरेवेष्ट

प्राप्तिरितीममर्थमवगमयतीत्यभिप्रायः समाधानं सङ्गृह्णाति

[[२१०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - “एकमेव स्वरूपेण परेण च निरूपितम् ।

इष्टप्राप्तिरनिष्टस्य निवृत्तिश्चेति कीर्त्यते ॥”

स्वरूप

प्रतियोगिwnoli निरूपितं प्रयोजनविशेषाभिसन्धिwn मण्डळं, संसारदशै प्रतिकूलनिवृत्ति प्रतिकूलान्तरorrugi अनुकूलप्रतिकूलोभयनिवृत्तिwruji

(सा।दीः) @rivg मोक्ष

ऒरु

ब्रह्मानुभवं कला - शाकं उत्तर

० श्लोकार्थ

एकमेवेत्यादिuni छ् वस्तु स्वरूपेण निरूपितमिष्टप्राप्ति। परेण, प्रतियोगिनानिरूपितम् अनिष्टनिवृत्तिQGQLD

स्वयमेव

&LG&pri। @órm] Gum - प्रयोजनविशेषाभिसन्धिworming विवरिकी pri संसारदशैी ं इत्यादि संसारावस्थै अनिष्टनिवृत्ति अनिष्टान्तररूपेण वा इष्टानिष्टोभयवस्तुनिवृत्तिरूपेण वा भवति

(सा।स्वाः) एकमेवेति - निरूप्याकारभेदात्पुनरुक्तिuung आकारभेदेन पुनरुक्तिuri__ggio निष्प्रयोजन Los एकस्यैवाकारभेदेन कथनं व्यर्थ १०६mm ? T ( @suprit। @m ५ इति - Qr

fत्तालुम्

स्वरूप

प्रतियोगि

त्तुक्काग पिरियच्चॊल्लक्कडवदॆऩ्ऱु सॊऩ्ऩदु कूडुमो? @mory

संसारदशैu अनिष्टनिवृत्तिji इष्टप्राप्ति अत्यन्तभिन्नै

तदभिप्राय

(सा।प्रः) ततश्च पूर्वावस्थाया अनिष्टतमत्वज्ञापकत्वेन नमसस्सप्रयोजनत्वात्तादृशावस्थानिवृत्तिरूपोत्तरावस्थायामैहिकानिष्टनिवृत्तिनयादनिष्टान्तररूपत्वशङ्काव्यावृत्तये सर्वानिष्टनिवृत्तिरूपत्वेऽपि गौतमाद्युक्तरीत्या अनुकूलप्रतिकूलोभयनिवृत्तिरूपत्वशङ्काव्यावृत्तये चेष्टतमत्वज्ञापनेन नारायणपदस्थचतुर्थ्या अपि सप्रयेजनत्वान्न

(सा।विः) एकमेवेति - स्वरूपेण निरूपितमिष्टप्राप्तिरित्युच्यते । परेण निरूपितमविद्यारूपप्रतियोगिनापरेण निरूपितमनिष्टनिवृत्तिश्चेति कीर्त्यते - भवत्वेवम् । प्रकृते किमायातमित्यत्र मोक्षदशायां सर्वानुकूलतमत्वं, ततः प्राग्दशायामनिष्टरूपत्वमित्यवस्थाभेदज्ञापनरूपप्रयोजनवशेन उभयप्रार्थनमावश्यकमिति श्लोकार्थं स्वयमेवोपपादयति

&m] Soru इति ६। एकं वस्तु - Cu, स्वात्मानं स्वरूपलं मृळं, स्वरूपेण

प्रतियोगिungiii, प्रतियोगिना च निरूपिलं, निरूप्य । प्रयोजनविशेषाभिसन्धिuno, प्रयोजनविशेष तात्पर्येण पृथगभिधीयमानं तिष्ठेत् - प्रयोजनविशेषमेव विवृणोति - संसारदशै इति भगिनीपतिश्शत्रु (सा।सं :) एकमेवेति

कं,

एकमेव

स्वरूपेण, प्रतियोगिज्ञानादिकमनपेक्ष्य । परेण, प्रतियोगिना स्वरूपेण निरूपितमिष्टप्राप्तिरिति - परेण निरूपितमनिष्टनिवृत्तिरिति च कीर्त्यत इत्यर्थः - प्रयोजनविशेषे सत्यपौनरुक्त्यम् । स एव क इत्यत्रह । संसारेति । एवमेकार्थत्वमभ्युपगम्य पौनरुक्त्यं

मूः शतं

सर्वप्रतिकूलनिवृति

मूलमन्त्राधिकारः

wronswro Goo कङ्क अनुकूल कं

[[०२११]]

शुल पूर्वावस्थै अनिष्टतमत्व guys, केवलानुकूलरूपैwing उत्तरावस्थै _m_w इष्टतमत्व, यीलकण्ठ आदरातिशयifiw अपेक्षितं की

ज्ञानविकासादि ८, Counsum

भगवन्निग्रहादि निवृत्तिji जीव

अपेक्षिकं की

(सा।दीः)

इष्टप्राप्ति

omb

क

? अनिष्टनिवृत्ति अनिष्टान्तर Logo इष्टानिष्टोभयनिवृत्तिwing out।

श्रीकृष्ण गगगी? सर्वानिष्टनिवृत्ति-मोक्ष सर्वानिष्टनिवृत्तिur Gup सर्व अनुकूल - पूर्वावस्थै अत्यन्तानिष्टतमत्वñogujळं, मोक्षावस्थै केवलानुकूलरूपतया अत्यन्तेष्टतमत्व jmguji, द्योतिनं कण्ठ आदरातिशय♚♚ पृथगपेक्षिकं - इष्टप्राप्त्यनिष्टनिवृत्ति ६५ पृथगपेक्षणी

नागQLDI हेतु। भगवन्निग्रहादीति-भगवन्निग्रहनिवृत्ति भावान्तराभावपक्ष की -

(सा।स्वाः) पूर्वमेकमाढलं। संसारदशै अनिष्टनिवृत्तीष्ट भिन्न rij sayroor) मोक्षदशै प्रातिकूल्यनिवृत्ध्यानुकूल्य (i) in भिन्नri & T & CJT_ITQJIT? GTÖri - इति - सर्वेति । संसारदशै यत्किञ्चित्प्रतिकूलनिवृत्तिurosun तन्निवृत्ध्यानुकूल्या भिन्नsangji मोक्षदशै सर्वप्रतिकूलनिवृत्ति WinTwin आनुकूल्यनिवृत्ति प्रतिकूल LoC तन्निवृत्ति आवश्यक इरण्डुम् कमॆऩ्ऱु करुत्तु - आऩालुम् पुत्तुक्काग इङ्गु पिरियच् चॊल्लप् GADGrm] GGGLon? प्रयोजनविशेष? ढाङ्ग ri। शुक्र इति - @ भावान्तरमभाव GID की पक्ष की इष्टप्राप्त्यनिष्टनिवृत्ति ऐक्यमभ्युपगम्य परिहरि पूर्वावस्थैकं अनिष्टतमत्वं तन्निवृत्तिप्रार्थन Cgm♚♚om॥। उत्तरावस्थैकं तन्निवृत्तिरूपतया इष्टतमत्व सिद्धिकं पृथक्प्रार्थनं व्यर्थ Dormir? ढाङ्गा मी अपेक्षणीयेष्टप्राप्त्यनिष्ट निवृत्तिकं भेद सार्थै ढङ्गQgui। भगवदिति

या

कं

पृथगपेक्षै

(सा।प्रः) पौनरुक्त्यं नान्यतरपदवैय्यर्थ्यं चेति भावः । एवं साक्षादनिष्टनिवृत्त्यात्मकत्वाङ्गीकारेण पुनरुक्तिं परिहृत्य भावान्तरत्वपक्ष एवानिष्टनिवृत्तिव्यतिरिक्तत्वादिष्टप्राप्तेर्न पौनरुक्त्यशङ्कावकाश इति न पृथक्प्रार्थनवैय्यर्थ्यमित्याह भगवन्निग्रहादीत्यादिना निग्रहः, अप्रीतिः ।

(सा।विः) श्चेत्तन्मरणं स्वस्य प्रतिकूलनिवृत्तिरूपं भगिनीवैधव्याधायकत्वेन प्रतिकूलान्तररूपम् । ज्वरादिदोषवतः क्षुत्पीडारहितस्य भोजननिवृत्तिरनुकूलप्रतिकूलोभयनिवृत्तिरूपेत्येवं प्रकारेण संसारदशाकालीनानिष्टनिवृत्तिर्नानाविधतया तिष्ठति मुक्तदशायां तु सर्वप्रतिकूलनिवृत्तिस्सर्वानुकूल्य रूपैवेत्यन्तप्रियतमत्वं पूर्वावस्थाया अनिष्टतमत्वं च ज्ञापयितुं पृथक्प्रार्थनमुचितम् - अतो नमसः पदचतुर्थ्योः पौनरुक्त्यदोष इति भावः अनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनाया इष्टप्राप्तिप्रार्थनायाश्च विषयभेदेनापि प्रयोजनमाह भगवन्निग्रहादि निवृत्ति इति विषयभेदमेव विवृणोति

—

(सा।संः) परिहृतम् अथ विषयभेदमादायैव तयोः पौनरुक्त्यं परिहरति भगवन्निग्रहेति । एतद्विवृणोति, ज्ञानेति

[[२१२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः ज्ञानसङ्कोचादि५६०५८ हेतु १६०] भगवन्निग्रहादि ८६६०

निवृत्तिji, निग्रहफल Lor ज्ञानसङ्कोचादि ६६०५०LW निवृत्तिन ज्ञानविकासकै ङ्कर्यादि gui यागैयाले पिरिय अबुरिसुक्कक् कुऱैयिल्लैयिऱे - सर्वानिष्टनिवृत्ति ल पाषाणकल्पत्वादिमतान्तरशङ्क काय, भगवत् प्राप्ति इन्द्रादि प्राप्ति Curv दुःख सम्बन्धम् im तात्पर्य

(सा। दीः) भगवत्प्रसादत्वेन पर्यवसि

मा

इङ्गे

जीवज्ञानविकासादिना ॥ आगैयाल् ज्ञानसङ्कोचनिवृत्तिरूपनिग्रहफलात्मकानिष्ट लीग निवृत्ति इष्टप्राप्ति एक निग्रहात्मकात्मकानिष्टनिवृत्ति Coups २६LT पृथक्कळ अपेक्षितं की ज्ञानसङ्कोचादि अनिष्टorngi भगवन्निग्रहादिनिवृत्ति अनिष्टनिवृत्तिरूपेण प्रार्थिकं की। ज्ञानसङ्कोचादिनिवृत्ति ज्ञानविकासादिरूपेष्टप्राप्तिरूपेण प्रार्थिकं की। एक कङ्क आकारद्वयेन अपेक्षणपक्ष♚ली सिंहावलोकनन्याय♚ प्रयोजनान्तर@summit। सर्वानिष्टनिवृत्तीत्यादि । अनिष्टनिवृत्त्याकारमात्रेण प्रार्थिनं मोक्षे पाषाणादिकल्पत्वशङ्के । इष्टप्राप्तिरूपमात्रेण प्रार्थि अनिष्टनिवृत्ति Garam मोक्षे दुःखमिश्रत्वशङ्क(CLOS

(सा।स्वाः) भावान्तराभावपक्ष की जीव ज्ञानविकासादिsor भगवन्निग्रहनिवृत्तिरूपril ऊनाsum पृथगपेक्षै व्यर्थै? ढाळा Gupi। ज्ञानसङ्कोचादि (@G इति

क

कारणभाव piळं कार्यभाव (pii अत्यन्तभिन्न। सर्वानिष्टनिवृत्ति cou प्रार्थिलंलं ज्ञानसङ्कोचरूपानिष्टनिवृति प्रार्थितै इष्टप्राप्ति प्रार्थनैop? ढाङ्ग ( Gui - सर्वानिष्टेति । सर्वानिष्टनिवृत्ति मात्रमपेक्षित पाषाणकल्प Corr मोक्षQom शङ्क, कैङ्कर्यादिरूपेष्टमात्रं प्रार्थित इन्द्रादिप्राप्ति Cum दुःखसम्बन्धं ८०० मी (कंCom

(सा।प्रः) “प्रियोऽपि न प्रियोऽसौ मे मदाज्ञाव्यतिवर्तनात्” इत्युक्तेः अप्रीत्या जनितो जायस्वम्रियस्वेत्यादि सङ्कल्प आदिशब्दार्थः । व्यतिरेकमेवोपपादयति - ज्ञानसङ्कोचादीत्यादिना । तन्मूलाकृत्यकरणादिरादिशब्दार्थः - कैङ्कर्यादीत्यादिशब्दार्थस्तत्तदनुष्ठानजनितस्वामि मुखोल्लासानुभवादिः यद्यप्यनिष्टनिवृत्तिर्भावान्तरम् । अथापि घटत्वक़पालत्वादिभावि सर्वावस्थानां पिण्डत्वावस्थानिवृत्तित्वपदप्रीतिरूपानिष्टस्य निवृत्तेरनन्तरभाविभगवद्धर्मभूतज्ञानावस्थारूपत्वेन भगवद्गतत्वात्प्राप्यभूत सार्वज्ञादेश्चेवनगतत्वेन च परस्परभिन्नत्वेन न पृथक्प्रार्थनवैय्यर्थ्यमिति भावः । एवमपि सेतुभङ्गे जलनिर्गमनन्यायेन अनिष्ट निवृत्तावयत्नलभ्यत्वादिष्टप्राप्तेः पृथक्प्रार्थनं व्यर्थमित्यत्रास्मिन् पक्षेऽपि दुःखमिश्रत्व सुदुःखोभयनिवृत्तिरूपत्वशङ्का व्यावर्तनमेव प्रयोजनमित्याह सर्वानिष्टेत्यादिना (सा।विः) ज्ञानसङ्कोचादीति । निग्रहस्य तत्फलज्ञानसङ्कोचस्य च भिन्नतया निग्रह निवृत्तिरनिष्टनिवृत्तिस्तया प्राप्यमाण तत्फलज्ञानसङ्कोचादिनिवृत्तिरूपज्ञानविकासादिप्राप्तिरिष्टप्राप्तिरिति विषयभेद इति भावः पूर्वस्मिन् पक्षे सिह्मावलोकनन्यायेन प्रयोजनान्तरमाह । सर्वानिष्टनिवृत्तीत्यादि ।

(सा।सं :) एकार्थत्वपक्ष एव मुखान्तरेण प्रयोजनभेदमाह - सर्वेति - इन्द्रादीति व्यतिरेकदृष्टान्तः ।

मूलमन्त्राधिकारः

मूः - जीतीं ५। Que स्वरूप (pi पुरुषार्थप्रार्थनैuji शाब्द

पुरुषार्थ साधन Dns शास्त्रविहित साध्योपाय भरन्यासपर्यन्त अकिञ्चनjiG अनिष्टनिवृत्ति

की नमस्आर्थons अनुसन्धेय :

(सा।दीः) आकारद्वय प्रार्थिकं

माग

उचितQImg - @ योजनै साध्योपायं नमस् स्वरूपमित्यादिuri - अकिञ्चनत्वाकारं नमस्

आर्थons सिद्धQLD। की। QG विवक्षित

अकिञ्चन वाक्यत्रयपक्ष♚ली स्वरूपोपायपरLDIT योजनान्तरjgja

(सा।स्वाः) शङ्कु - शुक वाचकशब्दळीärown

मकारली

[[२१३]]

साध्योपायं भरन्यासपर्यन्तDIT अनुसन्धेय GILD - ली

summit

उभयापेक्षै ।लं। योजने

साध्योपायसिद्धि Cor? पुरुषार्थमुक्त

तद्धेतुभूतसाध्योपाय प्रपत्तिरूपोपायं सिद्धिकंऊ अन्तर्गतमकारमाकिञ्चन्यादि अकिञ्चनापेक्षणीयपुभरन्यासपर्यन्त LDIT B

pii अर्थसिद्धगी ढङ्ग अ

अदु भक्तिरूपोपायorruqib पर्यवसि sun mu? ढाङ्ग Gujri - Quig इति । नमस् विशिष्टाधिकारिपर

अनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनापर LD IT ६०५ रुषार्थसाधनतया सिद्धिकी उपायं भक्तिरूपोपायान्तररूपभरनिष्ठ सिद्धिकण्ठ Gorm] लङ्का लण्ड पक्षी अनुष्ठेय Door साध्योपायमार्थ क्लिष्टगति worm?

मा

(सा।प्रः) नन्वविद्यानिवृत्तेरेव मोक्षत्वेन भाष्यकाराङ्गीकाराच्छ्रुतप्रकाशिकाचार्यैर्मार्गसमीकरणा श्मापनयनरूपव्यतिरेकोदाहरणप्रदर्शनपूर्वकं पूर्णतटाकसेतुभङ्गे जलनिर्गमनन्यायेन पृथक्साध्यत्वाभावं प्रसाध्याभावान्तरत्वेनैक्य समर्थनाच्चानिष्ट निवृत्तित इष्टप्राप्तेर्व्यतिरेकसाधनेऽपसिद्धान्तस्स्यादिति चेन्न भाष्यकारादिभिरनादिकाल प्रवृत्तानन्त दुस्तर कर्मसञ्चयजन्यज्ञानसङ्कोचरूपाविद्यानिवृत्तेर्ज्ञान विकासेनैवैक्य समर्थनादत्र तादृशाविद्याया अपि हेतुभूतभगवन्निग्रहस्य विरोधित्वेन तन्निवृत्तेर्भेदसमर्थनेऽपसिद्धान्त प्रसङ्गाभावादिति भावः एवं स्वरूपपुरुषार्थयोश्शाब्दत्वे उपाय आर्थ इत्याहस्वरूप

Q इत्यादिना । अनिष्टनिवृत्तेर्भरन्याससाध्यत्वात्तद्बोधकेनैव तत्साधनस्यापि बोधनमिति भावः एवं नमसोऽनिष्टनिवृत्तिरूपपुरुषार्थप्रार्थनापरत्वमुक्त्वानिष्टवृत्तिप्रार्थनाया निर्बाधावस्थापनरूपरक्षण

प्रार्थनात्मकतया

(सा।विः) अनिष्टनिवृत्त्याकारमात्रेण प्रार्थने पाषाणतुल्यावस्थामोक्ष इति शङ्का स्यात् । इष्टप्राप्तिरूपमात्रेण प्रार्थने दुःखमिश्रत्वफलका स्यादिति शङ्काद्वयव्यावृत्त्यर्थमुभयप्रार्थनेति भावः । वाक्यत्रयपक्षे स्वरूप पुरुषार्थपरत्वं द्वेधादर्शयित्वा स्वरूपोपायपरत्वपक्षमाह ।

(सा।सं :) अस्यां योजनायामुपायानुसन्धानप्रकारमाह । इति

भरन्यासपर्यन्तDIT

अनिष्टनिवृत्ति ow

की इत्यन्वयः अनिष्टनिवृत्तिरभिधीय्यमाना अकिञ्चनस्य यथा भरन्यासपर्यन्ता भवति तथा मागील इति वाक्यार्थः अत्यन्ताकिञ्चनस्य स्वस्मिन् स्वरक्षा भरान्वयो ह्यनिष्टः - तन्निवृत्तिमपि क्रोडीकरोति । नमसि स्वशेषिणि स्वरक्षाभरन्यासो ह्यर्थसिद्ध इति भावः । शब्दादेव तत्सिद्धिफलकं निर्वाहमाह ।

[[२१४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

या

मूः @ पुरुषार्थप्रार्थनै इच्छामात्र minors गोप्तृत्ववरणरूपैwnown) शेषं उपलक्षितws/ii। in श्री मन्त्रं स्वरूपोपायप्रधान। -

(सा।दीः) ू पुरुषार्थेत्यादि। शेषम्, आत्मनिक्षेपरूपसाध्योपाय /LD ६०१६०८। Gung/ इत्यादि । पुरुषार्थप्रार्थनैगोप्तृत्ववरणान्तर्गतैusum उपायप्रधानलं। अयनशब्दं प्रापकपर नाराणां प्रापकस्य किङ्करस्स्या Glory गोप्तृत्ववरणं सिद्धम् । साध्योपायं सिद्धि ं

qui G

qG&pmit।

सिद्धोपायं सिद्धिकं

(सा।स्वाः) ढाङ्गा योजनान्तर

पुरुषार्थप्रार्थनैQuorming - गोप्तृत्वेति

नशिलंलं। इष्टा__ठलं

पुरुषार्थेति - अनिष्टनिवृत्तीष्टप्राप्तिरूप

अयनशब्दं प्रापक वाचिwwwori

नशिकंCom, रक्षकाला स्वामिकं किङ्कर ऊं सर्वरक्षक

कलङ्का - Qu७ गोप्तृत्ववरणमात्रं सिद्धि

अनिष्टं

पर्यवसिकं पदद्वय गोप्तृत्ववरणं सिद्धQrm इतराङ्गाङ्गिना सिद्धि उपायपरत्वं अङ्गाङ्गिजातQuorm_१q इप्पडि

शेषमिति

कूडुमो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् गोप्तृत्ववरणमुखेन शेषमुपलक्षितQLDGG Com? परिदियादो ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्

अन्यपदद्वयpळं गोप्तृत्ववरणमुखेन उपायपर Dorming

इति

सिद्धon &

। फलं मन्त्रकुण्डी

प्रणवं स्वरूपपरmuji

प्रधान निर्देश

अप्रधान Lons फल coi प्रतिपाद्यलं। गोप्तृत्वं भक्तप्रपन्नसाधारणाकार LDI ६० तदभिधानमुखेन शरणवरणमुपलक्षितsi Guor ? उपायत्वरूपासाधारणाकारं

शरणवरणं सूचितomb?

(सा।प्रः) “गोपायिता भवेत्येवं गोप्तृत्ववरणं स्मृतम्” इत्युक्तगोप्तृत्ववरणरूपत्वात्तदङ्गीभूतो भरन्यासस्तद्वाचके नोपलक्ष्यत इति नमसस्साध्योपायपरत्वं तृतीयवाक्यस्य सिद्धोपायप्रधानपरत्वं प्रणवस्य स्वरूपपरत्वं चेति स्वरूपोपायरूपार्थद्वयपरत्वेन योजनान्न्तरमाह । यं पुरुषार्थेत्यादिना । (सा।विः) पुरुषार्थेत्यादिना - नमः पदेन क्रियमाणानिष्टनिवृत्तिप्रार्थनाया निर्बाधावस्थानुरूपरक्षकत्वप्रार्थनात्मक गोप्तृत्ववरण पर्यवसानेऽन्तरङ्गीभूतभरन्यासोऽपि लक्षयितुं शक्यत इति साध्योपायस्वरूपं नम इति वाक्ये मम न, अविद्यासम्बन्धरूपो यथा न स्यात्तथावस्थापयेति रक्षकत्वं लक्ष्यते ।

(सा।सं :) पुरुषार्थेति उभयविधपुरुषार्थेत्यर्थः शेषमुपलक्षितमिति । अजहल्लक्षणया कृत्स्नोऽप्यङ्गाङ्गिवर्गश्शब्दबोध्य इत्यर्थः - लाक्षणिकत्वपक्षे वाक्यार्थस्वरूपमाह -

पुरुषार्थप्रार्थनाया गोप्तृत्ववरणरूपतया शेषोपलक्षकत्व इत्यर्थः । अयमेव स्वरूप Gova पुरुषार्थ आर्थong इति पक्षः एवञ्चास्मिन्पक्षे तारं स्वरूपपरम् द्वयमुपायपरम् - अस्मिन्पक्षे नारायणायैव यथा मद्भरस्स्याद्यथा मम मद्भरश्च न स्यात्तथार्पयामीत्यर्थस्स्यात् । प्रधानomi इत्युक्त्या परुषार्थस्य प्राधान्यं

[[१]]

इति

उपाय pub

तदन्यवाक्यमूलमन्त्राधिकारः

[[२१५]]

मूः अयनशब्दलंलीं करणव्युत्पत्ति win ईश्वर/ उपायत्व सिद्धिकं “केचित्तु चरमश्लोके द्वये चोक्तक्रमादिह ।

(सा।दीः) अयनशब्द लङ्की - शनी वाक्यत्रयपक्ष की प्रणवं भरन्यास परori, Guodiyor@ पद अनिष्टनिवृत्तीष्टप्रार्थनापरDI ६० योजनै कारिकैum केचित्, आचार्याः । उक्तक्रमात्, चरमश्लोकी

उपेय परं ग प्रकार। ।

पै

Gmni। केचित्तु इति । द्वयमंली पूर्वांशम् उपायपर, उत्तरांशं

(सा।स्वाः) Tripi। अयनशब्द इति । यद्वा, नारायणाय ढाङ्ग की पदCLD पूर्वोक्तप्रकारेण गोप्तृत्ववरणपर@लङ्ग शेषोपलक्षकम् । शेषम्, इतराङ्गजातQILDórp_q अङ्गजातम् उपलक्षित अङ्गि♚CLIC? गाली Guj&pmit

इति

नमस्° भरसमर्पणपरQLD) - नारायणशब्दमङ्गपर LI उपायप्राधान्यमुचित सं शुगळं गोप्तृत्वमुखेन अङ्गजातमुपलक्षित QILD G@&&&nGCorr? भक्तसाधारण अकिञ्चनासाधारण महाविश्वासोपलक्षकत्वं सॊल्लक्कूडुमो? अदु &LCg? ढाङ्गळ)(suni - अयनशब्द इति - करणेति - कर्तृव्युत्पत्ति की रक्षकत्वं सिद्धिकङ्की। करणव्युत्पत्ति उपायत्वं सिद्धिकं शुक्र मन्त्रव्याख्यानorror द्वय श्री द्वयविवरण Dior चरमश्लोकीळं पूर्वखण्डpi पूर्वार्धcrib उपायपरuomuii, उत्तरखण्ड (pi उत्तरार्ध pii फलपर (कं तद्विरूप Los Que मन्त्रार्थकथनं ८rGCom? ढाङ्गा योजनान्तर susmri। केचित्त्विति । भरन्यासेति । अकारार्थायैव मकारवाच्योऽहं भरत्वेन समर्पितः प्रणवतात्पर्य ं ।

(सा।प्रः) प्रणवस्योपायत्वेनेतरयोः पूर्ववत्पुरुषार्थपरत्वेन च योजनान्तरमाह । केचित्वित्यादिना यथा द्वये चरमश्लोके च पूर्वभागयोरुपायपरत्वमुक्तम्,

(सा।विः) तेन प्रथमान्तपदस्य षष्ठ्यन्तत्वकल्पने भरसमर्पणं लक्ष्यत इति लक्षितलक्षणया भरस्य शाब्दत्वमिति भावः । तृतीयपदे सिद्धोपायस्वरूपं शाब्दम् प्रणवे स्वरूपं शाब्दमिति अकारवाच्याय श्रीमते अहमनन्यार्हशेषभूत इति प्रणवार्थः - एतादृशोऽयं नमः त्वं मे गोपायिता भवेति प्रार्थनापूर्वकं त्वद्दत्तधिया (मा?) त्वत्प्रयोजनाय त्वत्प्रेरितेन मया स्वामित्व, सौशील्य, सौलभ्य, वात्सल्य, कारुण्यादि गुणसागराय श्रीमते तुभ्यं समर्पित इति नमः पदलक्षणालभ्यो द्वितीयवाक्यार्थः - ईदृशाय समर्पित इत्याकाङ्क्षायां नारायणायेति वाक्यान्तरत्वेन योजनीयम् - ईयतेऽनेनेत्यनम् । नाराणामयनं नारायणः । समस्तात्मनां प्रापकभूताय समर्पित इति सिद्धोपायपरं तृतीयवाक्यार्थः - अनेन सिद्धोपाय उक्त इति वाक्यद्वयस्य साध्योपायसिद्धोपायपरत्वं प्रणवस्य स्वरूपपरत्वमिति वाक्यत्रयपक्षे स्वरूपोपायपरत्वमिति भावः अथ प्रणव उपायपरः

शेषं फलपरम्

पक्षान्तरमाह केचित्त्विति ॥

स्वरूपमार्थमिति

वाक्यत्रयत्वपक्षे चरमश्लोकद्वयेऽपि पूर्वभागो

(सा।सं

:) सूचितम् । योजनाद्वयेऽपीश्वरस्य कथमुपायत्वसिद्धिरित्यत्राह योजनान्तरमाह । केचित्त्विति । अयेमेव स्वरूपमार्थogi इति पक्षः

भरन्यासपरः ।

[[२१६]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

भरन्यासपरं तारं शेषं फलपरं विदुः ॥ "

कण्ठीण मन्त्री स्वरूपोपायपुरुषार्थ [१६] शाब्दmi Cul प्रणवं स्वरूपपरम् नमस् ६ उपायपरम् शेषं पुरुषार्थ प्रार्थनापरम्

[[१]]

इम्मुऩ्ऱिऩ्

तीळं अध्यात्मशास्त्र [] [६०] ना कङ्गन अनुसन्धेयम् ।

वाक्यत्रयपक्षी पदत्रय

(सा। दीः) इहापि तारं, प्रणवं भरन्यासपरम् - शेषं, पदद्वयम् PLG स्वरूपोपायपुरुषार्थपर GILD की योजनै विवरिकीpi - मन्त्रीorm

Qiz योजनैकं वेदान्तसूत्र की तत्त्वहितपुरुषार्थनिरूपणक्रम Gsij

तुडङ्गि युण्डागैयाल्

(सा।स्वाः) नमस् अनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनापरम्, चतुर्थ्यन्तपदमिष्टप्रार्थनापरQLD पूर्वोक्त समस्तयोजनैruji तत्त्वहितपुरुषार्थ [i) BC अन्यतरमार्थिक क्लिष्टorm? ढाङ्गा शाब्द सर्वश्रेष्ठ Dior योजनाविशेषं स्वसिद्धान्त QILD & Guri - तुमन्त्र इति । LC शाब्द मागणॐ आवृत्त्या शाब्दCurr शङ्क। असं प्रणवमित्यादि । तत्त्वहितपुरुषार्थ [[१८] (COL उपयुक्तकृत्स्नविशेषाकारवाचकशाब्द

स्वरूपशाब्द Longiii संशयनिरासपर्यन्तं शाब्दं अनुपयुक्तLIGHT? Tumi - @गा इति ।

(सा।प्रः) उत्तरभागयोरुपेयपरत्वं च तद्वदित्यर्थः । अथ वाक्यत्रयस्यापि स्वातन्त्र्येणार्थत्रयपरत्वमाह शलंली मन्त्रकुंली इत्यादिना - एवं स्वरूपोपायपुरुषार्थपरयोजनायाः “पृथगात्मानं प्रेरितारं च मत्वा जुष्टस्ततस्तेनामृतत्वमेति ।

(सा।विः) शेषं फलपरमिति । श्रीमन्नारायणायैव सर्वविधकैङ्कर्याणि स्युः मम न स्युरित्यादि विशेषार्थ इत्यर्थः - अथ वाक्यत्रयं वेदान्तशास्त्रक्रमेण स्वरूपोपायपुरुषार्थपरमिति पक्षमाह । श्रलङ्की मन्त्रलंली ं इति । नमस्° उपायपरमिति । नमश्शब्दस्य प्रधानार्थत्वात्पूर्ववाक्यस्थचतुर्थ्यन्तप्रथमान्त पदद्वयानुषञ्जनेन प्रथमान्तपदस्य षष्ठ्यन्तकल्पनेन आय सर्वरक्षकत्वादिविशिष्टाय श्रियः पतये तच्छेषभूतस्य मकारार्थस्य च आत्मनः अहिर्बुध्न्यसंहितोक्तवाचा नम इति प्रोच्यमानानुसारेण नम इत्युक्तिपूर्वकं वपुषा प्रणामपूर्वकं नमसा समर्पणमित्येवं नमः पदार्थानुसन्धानं नम इति मध्यम वाक्यस्यार्थ इति सूक्ष्मयोजनायां अहं मम न, मद्रक्षणभरोऽपि मम न, फलमपि मम न, सर्वमपि भगवत एवेति स्वसम्बन्धनिवृत्तिपर्यन्तं भगवति समर्पणं लक्ष्यते - अतस्सूक्ष्मयोजनायामप्यु पायपरत्वमित्येको वाक्यार्थः - परयोजनायां विसर्गवाच्यः परमात्मा मः प्रधानभूतः नः उपायभूत इति सिद्धोपायपरतया एको वाक्यार्थः सिद्धोपायपरविसर्गेणात्मवशीकारार्थप्रपत्तिरिति लक्षणया परयोजनायामेव प्राग्वर्णितरीत्या इतरस्माद्भक्त्यादिसाध्योपायात्प्रपत्तिरेव

भाबः

[[१]]

(सा।सं :) पूर्वभागो भरन्यासपरः उत्तरभागः फलपरः तत्क्रमेणेत्यर्थः । अथ वाक्यत्रयपक्ष एवार्थत्रयपरयोजनां प्रतिपादयितुमारभते । शक्री मन्त्र की इति । गीत

धर्मिस्वरूपतदाश्रितधर्मजातं कृत्स्नम् - इह तु सङ्ग्रहेण तेषामनुसन्धानमिति भावः - योजनान्तरेभ्योऽस्याः

मूः २५ योजनै

थी। तृतीय

मूलमन्त्राधिकारः

वेदान्तशास्त्र की तत्त्वोपायपुरुषार्थ [i] ६६० ६ना निरूपितं क्रम

[[२१७]]

सेर्त्तियुण्डु। ऎङ्ङऩेयॆऩ्ऩिल् ? मुदल् इरण्डु त्ताले qldudaङ्गळैत्

अधिकारपरिकर / SCL ८१४६० उपायं चतुर्थ शारीरकशास्त्रं ५०&&Lqjmj

फलं

(सा।दीः) (सा। दीः) शाजी उपजीव्य QILD - योजनै ५६॥ की

इन्द क्कॆऩ्ऱु तुडङ्गि फलवाक्य rijmjong प्रश्नपूर्वLDIT विवरिकी - TC Guगनी) इत्यादिuni) - प्रथमाध्याय ली परतत्त्वं ८०० द्वितीयाध्याय की अपरतत्त्व जीवं♚। gog क्रम ल प्रथमाक्षरं परतत्त्व मकारी अवरतत्त्व mms। परिकरम् अङ्गाना उपायं, भक्तिप्रपत्तिका। शारीरकशास्त्रं, व्याससूत्रसन्दर्भम् - शारीरकशास्त्री तृतीयाध्यायतृतीयपाद Gopu Lo♚minum स्वतन्त्रप्रपत्तिनिष्ठ उपजीव्य कmi

(सा।स्वाः) केचित्तु चरमश्लोके ढाळी पूर्वयोजनै द्वयचरमश्लोकानुगुणैurujib सम्प्रदायसिद्धै wrrujub](कंळ ूलंल योजनै उपादेयैunlon ? ढाङ्गा द्वयचरमश्लोकादि कृत्स्नोपनिषट्ट्ट्याख्यानात्मकवेदान्तशास्त्रानुगुण्यßल @jg योजनै उपादेयै नङ्गी mi @jg योजनै इति

शारीरकशास्त्रमध्यायचतुष्टयात्मक Coup, ली मन्त्रं पदत्रयात्मक suruji तिरु त्तुक्कु कत्तोडु सेर्त्तियॆङ्ङऩे? ऎऩ्ऱु रिदु क्किऱार् GTÉ][b] Color गी इति प्रथमाध्यायार्थस्थापक

[[१]]

विरोध♚

।

उत्तरं @gi। opg इति । द्वितीयाध्यायं

@१५० अध्याय apib प्रणवार्थस्वरूपपरLITIC शुभ शारीरकशास्त्रं भक्तियोगनिष्ठविषय LIST C अकिञ्चनÈ५ अम्। अनुपजीव्य DID ६) तदानुरूप्य मूलमन्त्रार्थक्रमं माङ्गा। २G GLDIT?

(सा।प्र।) सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म - यो वेद निहितं गुहायां परमे व्योमन् । सोऽश्नुते सर्वान्कामान्सह ब्रह्मणा विपश्चिते” त्यादिवेदान्तानुगुण्यं वदन्नेषां विविच्य ज्ञानं भाष्यादौ सम्पादनीयमित्युक्त्वा भाष्यस्य विस्तरेण तत्त्वहितपुरुषार्थानामुक्तक्रमेण प्रतिपादकत्वप्रकारमप्याह शलङ्क योजनैकं (५ इत्यादिना । GTJECT इत्यादि । “तत्राद्येऽत्यन्तगूढाविशदविशदसुस्पष्टजीवादिवाचः पश्चात्स्मृत्यादिकै रक्षति रहितहतिः कार्यताभ्रेन्द्रियादेः । दोषादोषौ तृतीये भवभृदितरयोर्भक्तिरङ्गानि चाथोपासारोहप्रभावोत्क्रमसरणिफलान्यन्तिमे चिन्तितानि ॥” इत्युक्तरीत्या प्रथमेऽध्याये व्युत्पत्तिसमर्थनपूर्वकं भगवतो ब्रह्मादिशब्दवाच्यत्वं, निखिलजगदेककारणत्वं

एतेन नमश्शब्दस्यार्थभेदाः नारायणाय

(सा।विः) प्रधानोपाय इति साध्योपायपरतमैको वाक्यार्थः स्यामिति पदाध्याहारेण कैङ्कर्यपरतया चरमवाक्यार्थो द्रष्टव्यः । क्रमCCL

अध्यात्मशास्त्रस्य तत्त्वोपायपुरुषार्थप्रतिपादकक्रममाह ।

सङ्गतं सत्तिष्ठति

इति । ललऊं&q♚m], समापितम् । किमिहाध्यात्मशास्त्रसङ्ङ्गत्येत्याशङ्क्य उपासना

क्रमेण

ग

(सा।संः) अभ्यर्हितत्वनियामकमपेक्षितार्थपौष्कल्यवत्त्वकृतं शारीरकसारूप्यमस्तीत्युपपादयति - @p

इत्यादिना

ल@@È&qpm], निगमितम् ।

प्रपन्नं प्रत्यपि शारीरकस्योपजीव्यत्वप्रकारं

[[२१८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः অ() (५० @ अध्याय की ६०७ परावरतत्त्वस्वरूप अध्याय श्री लङ्गा फल (pi, स्वतन्त्रप्रपत्तिनिष्ठ ६०१५० तुल्य

(सा।दीः) आं

इत्यादि - तुल्यम्, उपजीव्यत्वेन समम् - तृतीयाध्यायतृतीयपाद

सङ्क्रमण उपासनभेदानां भक्त्यधिकारिकं

(सा।स्वाः) ढाङ्ग की। इति शुणत अध्याय

उपासनपरST तदानुरूप्यं? GT T

(सा।प्रः) प्रमाणान्तरागोचरत्वं, परमपुरुषार्थरूपत्वम्, अचिद्विलक्षणत्वम्, अनवधिकातिशयानन्दमयत्वेन त्रिविधचेतनविलक्षणत्वम्, अप्राकृतविग्रहवत्त्वम्, एवमाकाशप्राणज्योतिरिन्द्रादिपदवद्वाक्यैः प्रतिपादितत्त्वं, च प्रथमे पादे उक्त्वा द्वितीये मनोमयत्व प्राणशरीरत्वाद्यस्पष्टजीवादिलिङ्गकवाक्यबोध्यत्वमुक्त्वा, तृतीयेनाध्याधारत्वहिंसायोग्यत्वादि स्पष्टजीवादिलिङ्गकैः प्रतिपाद्यत्वमुक्त्वा, चतुर्थे चाव्यक्तात्पर भूतपुरुषातिरिक्तनिषेधत्वाजत्वस्वतन्त्रकारणत्वादिप्रतिपादनात्कापिलतन्त्रछायानुसारिवाक्यैश्च प्रतिपाद्यत्वं नारायणस्योक्त्वास्यसर्वकारणत्वस्य प्रतिष्ठित्यै स्मृतिपादेन कपिलहिरण्यगर्भादिस्मृत्यन्तर विरोधं परिहृत्य तर्कपादे भगवतस्सर्वकारणत्वविरोधि तत्तन्मतस्थापकतर्काणामाभासत्वं प्रदर्श्य तृतीयचतुर्थपादयोः ब्रह्मकार्यतयाभिमतचिदचितोः कार्यता प्रकारं विशोध्यायमेव मुमुक्षूपास्य इत्यध्यायद्वयेन चिदचिदीश्वर तत्व स्थितिरूपः प्रणवार्थ उक्तः तृतीयाध्याये वैराग्योभयलिङ्गपादाभ्यामुपाये चेतनस्योत्कटेच्छार्थं जीवस्य सर्वावस्थासु दोषान् भगवतो निर्दोषकल्याणगुणाकरत्वं सकलफलप्रदत्वं चोक्त्वानन्तरपादेन सद्विद्यानन्तमयविद्यान्दरादित्यविद्याक्षिविद्या, प्राणविद्या, प्रतर्दनविद्या, वैश्वानरविद्या, भूमविद्या, अक्षरविद्या, पुरुषविद्या, मधुविद्या, दहरविद्योपकोसलविद्या, शाण्डिल्यविद्या, न्यासविद्यादीनामुपासनानाम् “एकं वा संयोगरूपचोदनाख्यविशेषात्” इत्युक्तकर्मभेदाभेदचिन्धान्यायेन फलसंयोगेन कर्मरूपभूत तत्तद्द्रव्यदेवतादिवतत्तद्गुणविशिष्टपरमात्मात्मकरूपेण चोपासीत, विद्याध्यायीत, प्रपद्येत, शरणं गच्छेत्यादि चोदनया दहरादि तत्तन्नामभिश्च विद्याभेदाभेदौ निरूपितौ, तुरीये पादे विद्याङ्गानि निरूपितानि । एतावता नमश्शब्दार्थश्च दर्शितः - तुरीये प्रथमपादे अधिकरण षट्केनोपासनस्वरूपं निरूप्यानन्तरं फलेषु प्रारब्धेतरपुण्यपापयोरश्लेषविनाशौ प्रारब्धस्यानुभव प्रायश्चित्धान्यतरविनाश्यत्वं चोक्त्वा, द्वितीये देहान्निर्याणप्रकारं तृतीयेऽर्चिरादिगतिं चोक्त्वा, तुरीये स्वस्वरूपाविर्भाव पूर्वककैङ्कर्यपर्यन्तपरिपूर्णानुभवरूपं फलं चोक्तमित्यर्थः । एवं च नारायणायेति शब्दार्थश्च दर्शितः । ननु भाष्ये भक्ति तदुपयुक्तामेव प्रदर्शितत्वेन प्रपन्नानुपयुक्तत्वात्तदनुविधान प्रदर्शनमनुचितमित्यत्र एवं रूपशारीरकाध्यायचतुष्टयार्थस्य प्रपन्ने उपयोगमाह

आलं इत्यादिना (सा।विः) व्यतिरेकेण अध्यात्मशास्त्रोक्तार्थास्सर्वे इहाप्यपेक्षिता एवेत्यभिप्रेत्याह इत्यादिना

(सा।संः) दर्शयति - आं इत्यादिना ।

इङ्गु मुदल्

मूलमन्त्राधिकारः

[[२१९]]

मूः - (pormळं अध्याय श्री वैराग्यपाद श्रीळं उभयलिङ्गपादकीय शरण्य६००Lw हेयप्रत्यनीक कल्याणैकतानत्व (pi मुमुक्षु

मन संसारदोष (pio

किं अवश्यं ज्ञातव्यम् गळं पादली उपाय ६० उपासनभेदा] ८६० ना अलकण्ठ अधिकारि कळाऩवर्गळ् अरि सिक्कक् कडवर्गळ् अकिञ्चन अधिकारि ५०० कण्ठ অय♚लीग अतुलwww ५६०१६ “नाना शब्दादिभेदात्

की

अधिकरण

मोक्षकं कम्बुळी मुण्डीं -

६० ६०१

तऩक्कु अवऱ्ऱिऩ् विकल्पोऽविशिष्टफलत्वात्” नढाकी

ऎऩ्गिऱ विद्यान्तरव्यावृत्ती

कं

(सा। दीः) कर्तव्य की अधिकारिक कं ज्ञातव्य QILD ६- पादलंली इत्यादिurr। भक्तिनिष्ट तृतीयपादं भक्त्युपायोपादानार्थं ज्ञातव्यम् । अकिञ्चन भक्तिदुष्करत्वेन त्यागार्थum so i j न्यासमुपादानार्थ ज्ञातव्य GILD

स्वतन्त्र प्रपत्तिनिष्ठ

पादश्री

उपजीवनप्रकार ललकं BITLG कीpiri अकिञ्चन ॥ इत्यादि

(सा।स्वाः) श्रीमङ्गळं अध्याय की इति । शुशुó पादम् उपासनपरungun) प्रपन्न । अनुपयुक्त? अशक्यतानुसन्धानमुखेन आकिञ्चन्यरूपाधिकारसिद्ध्यर्थतया उपयुक्त QGum अनुष्ठानानुपयुक्त अननुष्ठानलक्षणाप्रामाण्यं प्रसङ्गिung ढङ्गा Gummi mi इति आऩालुम् अरिगगऩुक्कु तृतीयतृतीयपादमनुपयुक्त? अशक्यतानुसन्धानमुखेन उपकरिकण्ठ go न्यासविद्यै वेदान्तप्रतिपाद्यैwwww न्यासपरमन्त्र किं तदानुरूप्यं दुर्लभDI BITCH? ढांাगानं Quii। अकिञ्चना इति - नानाशब्दादिभेदाद्विकल्पोऽविशिष्टफलत्वादित्यादि सूत्रmiisf] प्रपत्तिविद्यैuji सूचितैurosure प्रपत्ति वेदान्तप्रतिपाद्यै ढाळा कललम्म्।

या

मा

(सा।विः) अकिञ्चन COTT or इति आकिञ्चन्याधिकारवान्

अतुल, अयोग्यताम् नानाशब्दादि भेदादित्यस्मिन् सूत्रे दहरविद्योपकोसलविद्यादीनां किमैक्यमुत भेद इति विषये वेद्यस्य ब्रह्मण एकत्वाद्वेद्यस्यैव विद्यारूपत्वाद्विद्यैक्यमिति प्राप्ते तत्तत्प्रकरणादिगत जगदेककारणत्वादि विशेषणविशिष्टब्रह्मविषये वचेतनावबोधि शब्दादिभेदात्परस्परं भेद इति सिद्धान्तकरणात्तन्न्यायेन न्यासविद्याया अपि भेद इत्यभिप्रायः । विकल्पोऽविशिष्टफलत्वादिति । किं विद्यानां समुच्चयः ? उत विकल्प इत्यत्र फलैक्यादेकस्वर्गसाधनदर्शपूर्णमासाग्निहोत्रादीनां समुच्चयवत्समुच्चय इति प्राप्ते स्वर्गस्य परिमितफलत्वाद्भूयस्त्वार्थं समुच्चयेऽपीह ब्रह्मप्राप्तेस्तारतम्यविरहेणैकया विद्यया तत्फले साधिते विद्यान्तरस्य प्रयोजनान्तराभावान्नानुष्ठानविकल्प एवेति सिद्धान्ततिम् । तन्न्यायेन न्यासविद्यायाः (सा।सं :) अवश्यं ज्ञातव्यमिति सांसारिकफलविराग निर्वेदादि पूर्त्यर्थमवश्यं विचारणीयमित्यर्थः emm इति - गुणोपसंहारपादः कृत्स्नोऽप्येकविद्या निष्ठस्यानुष्ठानानुपयुक्तोऽपि तत्तद्विद्यायास्तत्तदधिकार्यनुष्ठेयत्वज्ञानमुत्पादयन् प्रपन्नं प्रत्यपि सफल इति भावः एन प्रत्यपि कथं तस्य साफल्यमिति चोद्ये उपजीव्यत्वप्रकारमुपपादयति अकिञ्चन इति सद्विद्यादिवाक्येषु तत्तद्गुणविशिष्टविषयप्रत्ययावृत्त्यभिधायित्वेन शब्दादिभेदस्सम्पाद्यः - न्यसनभजनयोस्तु यजतिददात्योरिव भेदस्सिद्ध इति सूचयितुं विद्यान्तरव्यावृत्त इत्युक्तिः ।

[[२२०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः निरपेक्ष(Duroor न्यास ♚w u♚। BL। (b) वर्णाश्रमधर्म [५] ८६०ना उपासननिष्ठा “सहकारित्वेन च” ६७६ग की अनुष्ठिकंgi - स्वतन्त्रप्रपत्तिनिष्ठा “विहितत्वाच्चाश्रमकर्मापि” नढाकी मॆऩ्ऱु स्वयं प्रयोजनLDI B अनुष्ठिकं (gii - Diguns स्वरूपोपाय पुरुषार्थ [५] [६] [७६०६

माग

पादश्री

विद्यापरिकर LDIT B भगवदाज्ञासिद्ध शारीरक ताग

श्रीमदष्टाक्षरान्तस्स्थान - ६० अर्थपञ्चकादिकां की कील

वगुप्पॆल्लाम् कीऴे सॊऩ्ऩोम् (सा।दीः) तृतीयाध्यायचतुर्थपाद कुङ्कळा अर्थ उभयकं अनुष्ठेय Long अनुष्ठानप्रयोजनं भिन्नकं नङ्गी momb पाद इत्यादि - ६) शारीरकशास्त्रार्थ GILD।rrb श्रीमदष्टाक्षरान्तस्स्थOID

उपजीव्य OLD Gगा निगमि ऊं की marri Q) इत्यादि) इत्यादि सकलशास्त्रार्थLDIT अर्थपञ्चक (तुकं मुकं क्रम; SC अर्थपञ्चकाधिकारी। श

(सा।स्वाः) ूमी अङ्गपादमुपासनाङ्गतया धर्मानुष्ठानपर प्रपन्न अनुपजीव्य Loco Cmm ? विहितत्वाच्चाश्रमकर्मापि की Comio पादमाज्ञासिद्धधर्मानुष्ठान पर LTT ६० BIT) प्रपन्नोपजीव्यQD६गणी “सहकारित्वेन च” ढाढा की सूत्रमसङ्गतons प्रसwिGg? ढाढगढग आकारभेदेन Quig अनुष्ठेयधर्मपर ६० ५१ ५५० उपजीव्य Goo Gopi - bomb इति - Quiqur शारीरक गण भक्तियोगं मूलमन्त्र श्री ॐ @nown मन्त्र । शारीरकैकरूप्यं ८०G GLon? ढाङ्ग की शङ्क mui परिहरिहूं। कं G]]]० उक्तार्थलं उपसंहरि mit - @iiquorn इति

की pri

शारीरक की आग ग स्वरूपोपायपुरुषार्थ[१८]

निर्देशिकं भक्तियोग सद्वारकाद्वारकप्रपत्तिपरनमस् C अन्तर्गतQLD ५५। अन्यथाकी अधिकनिर्देशवैय्यर्थ्यं प्रसङ्गिमं ५। आऩालुम् शारीरकैकरूप्यं ८२GCLD? “वदन्ति सकला वेदाः” ढाकी अर्थपञ्चक शारीरकप्रतिपाद्यDI६० & तदैकरूप्यं सिद्ध्यर्थमर्थपञ्चक मन्त्र की प्रतिपाद्य DI सॊल्लवेण्डावो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् - इदिल् ३f

(सा।प्रः) एवं शारीरके प्रथमद्विकप्रतिपादितं प्राप्यस्वरूपं, वैराग्यपाद प्रतिपादितं प्राप्तृस्वरूपं, तत्राधिगतं विरोधिस्वरूपं, तृतीयस्य तृतीयपादेन प्रतिपादितमुपायस्वरूपं, चतुर्थे प्रतिपादितं फलस्वरूपं च मन्त्रे कुत्र प्रतिपाद्यत इत्यत्र तत्प्रतिपादकत्वप्रकारोऽर्थपञ्चकाधिकारादिषु दर्शित इत्याह । शक्री अर्थेत्यादिना ।

(सा।विः) अपि निरपेक्षसाधनत्वमित्यभिप्रायः अनुष्ठाता भवेत्

न्यासकुंलg uñली, न्यासं प्रति । BLOG, अकिञ्चन अधिकारि BL६१६१ इति सम्बन्धः । अतोऽस्याधिकारिण उपासनस्वरूपमपि त्याज्यत्वेन ज्ञातव्यमिति भावः अतो वेदान्त शास्त्रार्थसङ्ग्रहोऽयं मन्त्र इत्युपसंहरति

Q इति की कण्ठील यgiQ, सम्भवद्विभागस्सर्वः ।

[[१]]

(सा।सं :) विकल्पफलितस्वतन्त्रोपायत्वकीर्तनं निरपेक्ष PLDior इति तथा च स्वाशक्यत्यागेन स्वशक्यविद्यापरिग्रहाय तृतीयपादश्चोपजीव्य इति भावः - चतुर्थाङ्गपादोपयोगप्रकारमाह - Boomb

“इति शारीरकस्थाप्यमिह चापि व्यवस्थितम्” इत्युक्तमिह निगमयति

इति ।

इति

इप्पडि

मूलमन्त्राधिकारः

मूः शकील मन्त्रं एकवाक्य Loon Cum उपायपर

वृत्तिपर

[[२२१]]

वाक्यद्वय । स्वरूपपर १६ अन्वयव्यतिरेकमुखेन समर्पणपर पुरुषार्थप्रार्थनापर, वाक्यत्रयी पद स्वरूपपर Co पदं पुरुषार्थप्रार्थनापर, प्रणवं स्वरूपपरru Goy पद अनिष्टनिवृत्ति इष्टप्राप्तिप्रार्थनापर LD, LL प्रथमपदं स्वरूपपरी पद उपायपर, प्रथमपदं समर्पणपर LG पद फलप्रार्थनापर

पदत्रय (pio LC तत्त्वोपायपुरुषार्थप्रार्थनापर, अनन्तार्थगर्भ ११७६०१ श्री मन्त्र मण्डी वाक्यार्थmgijuguns यथासम्प्रदायं अनुसन्धिmising on प्रधान Dis

अनुसन्धि

(सा।दीः) ूनी वाक्यादि पक्षत्रय @siguj/ योजनै sonari अनुक्रमि

Q की मन्त्रमित्यादिwni - लण्डी मन्त्र मङ्कीका सत्सम्प्रदायसिद्धार्थज्ञान

त्तैप्पलप्पडियाल्

निगमि ऊं की pri मुडैयवऩुडैय

(सा।स्वाः)

guns वाक्यार्थवर्णनं नङ्गी Com? qu एक सम्प्रदायसिद्धoom? की शङ्क mui परिहरिलङ्किङ्ग बुद्धिसौकर्यार्थ [DI & सङ्ग्रहेणोपसंहरि कीpri - Q इति - कङ्क इति । प्रणवं स्वरूपपरomri, नमस्

VD अनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनापरomraji, नारायणपदमिष्टप्रार्थनापरा । नमस् अनिष्टनिवृत्तिप्रार्थनामुखेन भरन्यासोपलक्षकQLD। चतुर्थ्यन्त पदमिष्टप्रार्थनारूपगोप्तृत्ववरणमुखेनाङ्ग पञ्चकपरQD६mळं तात्पर्यं Com। यथेति - ६० वाक्यार्थ [११] स्वसम्प्रदायसिद्ध/१८mji,

तोऱ्ऱुगिऱदु।

मी Lojm वाक्यार्थ १५ना सम्प्रदायान्तरसिद्ध १५GGIT आहत्य वाक्यार्थ [१८६० ruji अनुसन्धि मऱ्ऱ uni&ròm] $♚ठ्। वाक्ययोजनादशक सम्प्रदायसिद्धLDI) अत्यन्तोपादेय LODBT) मी योजनै पुमर्थोपायादिनां सिद्धिuDuno यावदर्थानुसन्धान प्रसङ्गिung? ढाङ्ग Gauri @ इति आर्थिकDI& यावदर्थ(pio सिद्ध मागैयाले अरिeमिल्लैयॆऩ्ऱु करुत्तु।

(सा।प्रः) शेषशेषिभावसम्बन्धादिरादिशब्दार्थः

[i]८६०ruji

उक्ता वाक्ययोजनास्सुग्रहत्वाय निष्कृष्य दर्शयति Qug श्रीमन्त्रमित्यादिना - अनन्तार्थेति । प्रणवस्य समर्पणपरत्वेनेतरवाक्ययोः अनन्यार्हशेषत्वरूप स्वरूपपरत्वेन च वाक्यत्रित्वेन च योजनायास्सम्भवात्तथैव नमसात्यन्तपरतन्त्रतयावगतस्वरूपोऽहं नारायणाय प्रणवेन समर्पित इति वाक्यद्वित्वेन समर्पणपरत्वेन योजनायास्सम्भवाच्चैतादृशयोजनान्तराण्यपि सम्प्रदायतोऽवगन्तव्यानीति भावः एकैकयोजनायामितरयोजनार्थानामर्थतोऽनुसन्धेयत्वस्यानुसन्धान फलस्य च पूर्वोक्तस्य स्मारणव्याजेन वाक्ययोजनां निगमयति - Qing (सा।विः) एकवाक्यत्वादिपक्षोक्तदशप्रकारान् बुद्धिसौकर्यायानुवदन् निगमयति । लील मन्त्रमिति । अन्वयव्यतिरेकमुखेन, परसम्बन्धमुखेन, स्वसम्बन्ध निषेधमुखेन च प्रभावमेतद् ज्ञानरहितस्य मोढ्यं चैतत्प्ररोचनार्थमाह ।

(सा।संः) निरूपितान्वाक्यार्थभेदान्परिगणय्य निगमयति । इति परसम्बन्धविधिरन्वयः । स्वसम्बन्धनिषेधो व्यतिरेकः । तदुभयमुखेनेत्यर्थः

एवं मन्त्रार्थोक्त्या परकीययोजनानिरासोऽप्यर्थसिद्ध इत्याह ।

upon इत्यादिना

एवमष्टाक्षरार्थज्ञानवतः

वृत्तिः शेषवृत्तिः ।

प्रधानLDITS शाब्दतया

[[२२२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

आर्थ

मूः -

मऱ्ऱुळ्ळवैयुम् ३ाÉमागक् कडवदु

“तदेवं पदवाक्यार्थैस्तत्त्वविद्गुरुदर्शितैः ।

तत्तत्कुदृष्टि कथितं निरस्तं योजनान्तरम् ॥”

इत्तिरुत्तिल्aल् कलक्कवॊण्णाद तॆळिवुडैयवऩै

‘प्रज्ञा प्रासादमारुह्य ह्यशोच्यश्शोचतो जनान् ।

(सा। दीः)

भूमिस्थानिव शैलस्था ह्यज्ञान्प्राज्ञः प्रपश्यति ॥” ननकीला। -

की - शकील मन्त्री इत्यादिवाक्य [i) B। प्रज्ञाप्रासादमारुह्य श्लोक विषय Qi। क्रं मन्त्रकुण्ड॥। प्रज्ञापदेन श्रीमदष्टाक्षरमन्त्रार्थज्ञानं @@@Q&p@zong - ज्ञानेन हीनः पशुभिस्समानः ढाकी श्री ज्ञान की तु सॊल्लप्पडुगिऱदॆऩ्ऱबडि मन्त्रार्थज्ञानविशेषपरQLD

(सा।स्वाः) Qing

out भागा योजनान्तर (pio उपादेय मतान्तरस्थ गा योजनuji ग्राह्यता ? गगन @i - तदेवमिति । तत्, तस्मात् - एवम्म्, उक्तप्रकारेण । तत्त्वविद्गुरुदर्शितैः, हेतुकर्भविशेषणम् श्रीभाष्यकारादिदर्शितैः पदवाक्यार्थैः तत्तत्कुदृष्टिभिः, शङ्करादि कुदृष्टिभिः कथितम् “याश्च काश्च कुदृष्टयः” इति निन्दितकुदृष्टि कथितत्वाद्योजनान्तरं निरस्त - कुदृष्टिकथितं निरस्त BGCom? Nigruji प्रज्ञाप्रासादमारुह्य ाळा, ज्ञानेन हीनः पशुभिः समानः mo अन्वयव्यतिरेकाभ्यां प्राज्ञ स्तुति bur मन्त्रार्थज्ञानमात्रलं तन्निरासं ८०GCom? प्रज्ञाप्रासादमित्यादिवचनं मूलमन्त्रार्थज्ञानवत्पर । मूलमन्त्रार्थज्ञानवा कुदृष्टिमतjisa Co० ५१की शोकि प्रज्ञाप्रासादमारुह्य अशोच्यः नाकी बाधित प्रसङ्गिurg? ढाङ्ग ६०१ - लण्डी मन्त्र लण्ड इत्यादिना । बाह्यकुदृष्टिक्षोभानर्ह सारतममूलमन्त्रार्थज्ञान jo Cuप्रासादDIs निरूपि तदारूढ अशोच्या या विपरीतज्ञानिकाण कुदृष्टिना शैलस्थळा भूमिस्थजन [i] ६६० मक्षिकाप्राय । Liv अतिहेयLDING TIT♚GLDulq

माग

(सा।प्र) तेदवमित्यादि - प्रणवगताकारमकारयोस्सामानाधिकरण्येनैक्य परत्वेनावधारणार्थस्योकारस्य भेदव्यावर्तकत्वेनोत्तरपदयोर्मकारार्थे नारायणशेषत्वनिवर्तकत्वेन चान्वय इत्यादि मतान्तरयोजना बहुप्रमाण विरोधादिभिर्निरस्ता वेदितव्येति भावः स्वोक्तप्रकारेणाष्टाक्षरार्थतत्त्वज्ञस्य सर्वैः पूजाकरणार्थं तादृशज्ञानशून्यतया शास्त्रेषु निन्दितविषये तस्य कृपां ख्यातिलाभपूजापरत्वाभावेन अज्ञकर्तृक स्वविषय मानावमानयोस्तुल्यत्वं च तद्ज्ञानज्ञापकं वदन् (ददन्?) ताभ्यां तस्याष्टाक्षरे प्रतिष्ठितत्वं ज्ञात्वा तादृशा अवश्यं पूजनीया इत्यभिप्रायेणाह शकुण्डी मन्त्रकुण्डी इत्यादिना ।

(सा।विः) शकुण्डी मन्त्रमुण्डीं इति । ५०५१७६

कालुष्यरहितज्ञानवान् प्रज्ञेति मयमन्तरेदिति ज्ञानिभिर्न शोचनीयः

(सा।सं :) तदेवमिति

एतन्मन्त्रज्ञानमेव प्रज्ञाशब्दार्थः

अशोच्यः, सिद्धार्थत्वात्कथ-

ज्ञानेन हीन इत्यत्रापीदमेव ज्ञानं विवक्षितमित्याह ।

लोके ज्ञानवत्प्रशंसा तद्रहितनिन्दापराणि च उक्तविधया मन्त्रार्थज्ञानवैशद्यविषयाणीत्याह । शकुण्डी मन्त्रकुण्डी इति - प्रज्ञावद्भिरशोच्यः - भूमिस्थान् शैलस्थ इव अज्ञान् जानन्शोचते ।

।

मूः “ज्ञानेन हीनः पशुभिः समानः

इप्पडित् तॆळिन्दवऩ्

मूलमन्त्राधिकारः

[[९९]]

[[२२३]]

ऎऩ्गिऱविडत्तिल् मॆऩ्गिऱदु इत्तॆळिवै

“न प्रहृष्यति सम्माने नावमानेऽनुतप्यते । गङ्गाह्रद इवाक्षोभ्यो यस्स पण्डित उच्यते ॥”

६७६ठा कीmuqw मानावमानादिकन । कुण्डी मन्त्री यथार्थज्ञान निष्ठैन आदरिकं देशी श

[[६]]

“यत्राष्टाक्षरसंसिद्धो महाभागो महीयते । न तत्र सञ्चरिष्यति व्याधिदुर्भिक्ष तस्कराः ॥”

ऎऩ्गिऱबडिये ऒरु तिऩमुम् वारादु - इस् ागत्ताल्

“रागादि (रोगान्न्) दोषान् सततानुषक्तानशेषकायप्रसृतानशेषान् ।

औत्सुक्यमोहारतिदान् जघान योऽपूर्ववैद्याय नमोऽस्तु तस्मै ॥

आयुर्वेदवित् कं कना

(सा।दीः) ज्ञानेनेत्यादिuri - व्याधिदुर्भिक्षतस्कराः नगकी पदकं अर्थ @sri

Qo श्लोक इत्यादिuni

(सा।स्वाः) Qig बाह्यकुदृष्टिक्षोभानर्ह मन्त्रार्थज्ञानप्रशंसि५ २G GLon? तादृशज्ञानविशेष त्तुक्कु ऎमिल्लामैयाले अदु सरिमऩ्ऱो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्। इप्पडि इति यादृशमन्त्रार्थज्ञाने सि मानावमानादौ न चित्तविकारः । तादृशज्ञान क्षोभानर्हतयास्तावकवचनविषयQILD ५। लं वचन प्रज्ञादिशब्द सामान्य मूलमन्त्रार्थज्ञानवत्परQ६। नियमि८८८२। GOLD? ढगढग कैमुत्यन्याय (pi। शकुं मन्त्र इति । व्याधिदुर्भिक्षतस्करादिदोषं प्रत्यक्षबाधितं mm ? ढागळा व्याध्यादिशब्दार्थ in - Qv श्लोक रागादीति । “कामक्रोधस्तथालोभः” इत्युक्तान्त्रीन् रागः, औत्सुक्यदः । क्रोधः, मोहदः । लोभोऽरतिदः muq

Con? अ

इति ।

रागादीति द्वेषलोभादय आदिशब्दार्थः

(सा।प्रः) नन्वेवमष्टाक्षरार्थतत्त्वज्ञाराधनस्यैहिकफलसाधनत्वे प्रपन्नानां तद्विरक्तत्वात्प्रपन्नैरष्टाक्षरनिष्ठपूजनं न क्रियेतेत्यत्राह @v श्लोक♚ल इत्यादिना एकस्मिन् जन्मन्यपि विषयभेदेन रागादीनामानन्न्त्याज्जन्मानन्त्याच्चाशेषपदस्य द्विरुक्तिः । औत्सुक्यम्, उत्कटोत्कण्ठा

आभुक्त्वास्थातुमशक्यावस्थेति यावत्

मोहः, अज्ञानम् अरतिः रतिस्तुष्टिः

एषां जनकत्वाद्रागादयो व्याधय इति भावः “अविद्यः

प्रीतिरितियावत् - तदभावोऽरतिरप्रीतिः प्राकृतः प्रोक्तो वैद्यो वैष्णव उच्यते” इत्यादिषु

(सा।विः) ज्ञानेनेति । ज्ञानिनो यल्लक्षणमुक्तं तदस्यैवेत्याह

Qua gjgar इति

एवमष्टाक्षरार्थज्ञानवदादृतदेशेऽपि रागादि दोषा न प्रसरन्तीत्याह । कुण्डी मन्त्र इति अष्टाक्षरार्थज्ञानवदादृतदेशेऽपि व्याधिदुर्भिक्षतस्कराणामनभवसिद्धत्वात्केवलं स्तावकमात्रं वचनमिद मित्यत्र

v श्लोक इति । न विद्यते पूर्वो यस्मात्सोऽपूर्वः ।

वचनतात्पर्य माह

(सा।सं :) मन्त्रार्थज्ञानवैशद्ये किं चिह्नमित्यत्राह

माह

श्लोक♚ल

न प्रहृष्यतीति - मन्त्रार्थज्ञानवैशद्यवतः प्रभाव प्रमाणोपपत्तिभ्यामिदमिह व्याध्यादिकमिति दर्शयति

शकील मन्त्रेति

इति - रागादिदोषान्, कामाद्यरिषड्वर्गान्

इस्

तत्र कामलोभावौत्सुक्यादौ - मोहमदौ

प्रबलमोहदौ । मात्सर्यक्रोधावरतिदौ । इह विष्णुवासुदेव पदयोरपि व्याख्यातप्रायत्वमाह ।

[[२२४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

कळैप्

मूः प्रधानव्याधि क रागादिक, सत् किं कं श्रीनगguit ज्ञानसम्पत्की सङ्कोच, बाह्यतस्कर कण्डीङ्ग आत्मापहारादिक ना १६०० ६००/१० महातस्कर १६० अहङ्कारादि८ LL की मन्त्र कङ्क्री

का विष्णुवासुदेवशब्दविशिष्ट i) ६६१६०६ व्यापकमन्त्रान्तर (१५ (६५) कं (५) Guin

“व्याप्तिकान्तिप्रवेशेच्छास्तत्तद्धातुनिबन्धनाः ।

परत्वेऽभ्यधिका विष्णोर्देवस्य परमात्मनः ॥ "

। अहिर्बुध्न्यादिनां निर्वचनं १६०० ६०० ६१४Cw “विषुल् व्याप्तौ, वश कान्तौ, विश प्रवेशने, इषु इच्छायाम् ढग की धातुकं का निष्पन्न Door विष्णु शब्द क्रं श्रीनां TT Gunळं वासुदेवशब्दश्री -

सताम

(सा।दीः) व्याधि ? संसाररागादिना - दुर्भिक्ष ? ज्ञानसम्पत्सङ्कोचम् “साहि श्रीरमृता ढाङ्गnzurG०१० - तस्करyoumii, आत्मापहारादि ८६०६ : Li ६६ अहङ्कारममकार [१] - क्री मन्त्र क्रीङ्ग अर्थं व्यापकमन्त्रान्तर[i] (कं Gun, T♚♚ Qurming उपपादिकं की mi - व्याप्तिकान्तीत्यादिwni - परत्वे, परत्वविषये । परत्वद्योतका अधिका गुणाः विष्णुशब्देनोच्यन्ते ग

व्याप्तिकान्तीत्यादिश्लोक मङ्कीङ्ग अर्थ प्रकाशिकी - विषुल्व्याप्ति इत्यादिun

(सा।स्वाः) रागादिदोष ज्ञानसम्पत्सङ्कोच pib अहङ्कारादिक्रमेण व्याध्यादिशब्दार्थ QILDI कलङ्क। - शुग ू द्वादशाक्षर, षडक्षर, व्यापकान्तर (१) अधिकार्य (६०६) मूलमन्त्र किं श्रीं अपकर्षं ? ग। की मन्त्र इति मूलमन्त्रार्थातिरिक्तार्थकत्वं व्यापकान्तर की लङ्का शु व्यापकान्तर

विष्ण्वादिशब्दमनेकधातुनिष्पन्नLDING अधिकार्थं CorrCour?

ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्

(सा।प्रः)

व्याप्तीति ।

। -

स्वसान्निध्यात्पीडाकरदोषनिवर्तकत्वप्रवृत्तिनिमित्तकवैद्यशब्दवाच्यत्वस्य स्वाश्रिताना-मापादकतया निरुपाधिकवैद्याय भगवत इत्यर्थः LL “अहे बुध्निय मन्त्रं मे गोपाय यमृषयस्त्रयीविदा विदुः । ऋचस्सामानि यजूंषि साहि श्रीरमृता सताम्” इत्यधीतमित्यर्थः । अस्यां श्रुतौ वेदार्थतत्त्वज्ञानस्य तच्छब्देन परामृश्य सम्पत्त्वेन निर्देशादिति भावः । अक्तं नारायणशब्दार्थं सर्वं विष्णुवासुदेवशब्दयोरतिदिशन् अतिदेशज्ञापकं किञ्चित्तुल्यार्थत्वं प्रदर्शयति । श्री मन्त्री इत्यादिना ।

(सा।विः) अनादिवैद्यः, रागादिरोगनिवर्तक इत्युक्तत्वादिह रागादय एव व्याधयः “सा हि श्रीरमृता सताम्” इत्युक्तत्वाद् ज्ञानालाभ एव दुर्भिक्षम् - आत्मापहारादिकारित्वादहङ्कारादय एव एतेन सन्तीति भावः - विष्णुषडक्षर वासुदेवद्वादशाक्षरयोर्व्यापकमन्त्रयोरयमेवार्थस्तत्र तत्र कृत्स्नोह्यर्थो नारायणशब्दार्थैकदेशभूत इति श्रीमदष्टाक्षरमन्त्र एव सर्वोत्तम इत्याह् ।

अना, निश्चितार्थ एव । व्याप्तीति

तस्कराः प्रतिपादितः

कङ्क्री मन्त्रकुण्डी इति

परत्वविषये ‘अभ्यधिकाः, परत्वद्योतकाधिकगुणाः

परत्वे,

विष्णुशाब्देनोच्यन्त इत्यर्थः ।

सर्वत्रासाविति

(सा।संः) व्याप्तीति । परत्वद्योतका अधिका गुणा विष्णुशब्दोक्तस्येत्यर्थः श्लोकार्थः ।मूः - “वसति वासयति”

मूलमन्त्राधिकारः

[[२२५]]

“दीव्यति” ला सर्वव्यापकत्वं, सर्वाधारत्वं, तद्गतदोषरहितत्वं, क्रीडाविजिगीषादिमत्त्वम् नढाकी आकार [] [५६Gwomb नारायणशब्दार्थलं

C एकदेशम्

‘ऋचो यजूंषि सामानि तथैवाथर्वणानि च । सर्वमष्टाक्षरान्तस्स्थं यच्चान्यदपि वाङ्मयम् ॥’

७६०sur लण्डी अष्टाक्षर CD मुमुक्षुकं कं तत्त्वहितानुबन्धिक ६६ सर्वापेक्षित ri कण्ठ प्रकाशकम्

“ऋचो यजूंषि सामानि योऽधीतेऽसकृञ्जसा । सकृदष्टाक्षरं जप्त्वा स तस्य फलमश्नुते ॥” ६६&wn की

(सा।दीः) दीव्यति दीव्यति व्यष्टिधात्वर्थः ।

सकृदुच्चारणं सर्ववेदजपतुल्यम्

। वासुदेवशब्दश्री देवशब्दार्थ - तद्गत दोषरहितत्त्वादि

(सा।स्वाः) नारायणेति - “नरसम्बन्धिनो नाराः” इत्यादि बहुविधव्युत्पत्तिसिद्धार्थैकदेश @ Drug

शुग ूळं व्यापकान्तर तत्त्वहितपुरुषार्थप्रकाशक मुमुक्षुकं उपादेय अन्य व्याख्येयक GOLICIT? GTQi। ऋच इति । व्यापकान्तरं तत्त्वहितादिप्रकाशक Dong तदनुबन्धि सर्वापेक्षित प्रकाशकwwwn C व्याख्येयतया उपादेयQIL - Quig अर्थकृतोत्कर्षमात्र २ मन्त्र कम्प स्वरूपकृतोत्कर्षPPåगGILFsumi - ऋचो यजूंषीति - सर्ववेदेति - असकृदधीते

। जपपरQD६mq

ॐ अधीते इतिपदं जपपरQLD - सकृदष्टाक्षरं जप्त्वेत्यत्र सकृत्पद समभिव्याहारलंल

।

(सा।प्रः) पथि कृदिष्ट्याभावाग्नेयादिधर्मातिदेशेऽष्टाकपालत्वादिधर्मतौल्यस्येवार्थतौल्यस्यार्थाति देशप्रयोजकत्वमिति भावः । नारायणपदे बहुव्रीहिसमासेन व्याप्ति प्रवेशयोस्तत्पुरुषसमासार्थभूतप्राप्यत्वेन “परञ्ज्योतिरुपसम्पद्य - आदित्यवर्णं तमसस्तु पारे” इत्यादि प्रमाणानुगुण्यात्कान्तेरपत्यार्थाण् प्रत्ययान्त नारायणशब्दार्थेन कारणत्वेन “सो कामयत स तपो तप्यत’

इत्युक्तसत्यसङ्कल्परूपेच्छायाश्च सिद्धेस्तत्पुरुषेणैव सर्वव्यापकत्वसर्वाधारत्वयोरपि सिद्धेः “सर्वसम्बन्धिनो नारा नरस्स पुरुषोत्तमः अनशनन्नन्योऽभिचाकशीति” इत्याद्यानुगुण्येन नरशब्दादेव हेयप्रत्यनीकत्वादेरपि सिद्धेश्चैषां विष्णु वासुदेवशब्दार्थानां नारायणशब्दार्थैकदेशत्वमिति भावः एवं सर्वमन्त्रान्तरार्थगर्भत्वात्कृत्स्नवेदार्थ गर्भत्वाच्चायमेव मुमुक्षूपादेयतम इत्याह ऋचो यजूंषीत्यादिना अत्यायाससाध्यस्याप्यनायासेन साधकत्वादमुमुक्षुणामप्युपादेय इत्याह ऋच इत्यादिना अधीते इति असकृदिति पदच्छेदः उत्तरत्र सकृदित्युक्तेः

नन्वनवरतमष्टाक्षरं -

(सा।विः) दीव्यति इति । वासुदेवशब्दगतदेवशब्दार्थः - प्रथमम् श्रलं की मन्त्रमाथर्वणकठाद्युपनिषत् ॥ इत्यारभ्य प्रवृत्त्यपेक्षित प्ररोचनार्थं प्रामाण्यं प्रभावश्च प्रतिपादितम् - इदानीं विश्वासदृढीकरणाय फलप्रशंसामाह - ऋचोयषि सामानीत्यादिना - नन्वेतन्मन्त्रस्य सर्व

सर्ववेदपारायण

(सा।सं) वसति वासयतीति । दिव् क्रीडा विजगीषा व्यवहारद्युतिस्तुतिमोदकान्तिगतिष्विति धात्वर्थोऽभिप्रेतः - एकदेशत्वोपपादनं ऋच इति । सकलजप्यनैरपेक्ष्यकरतां चास्याह ऋच इति ॥

[[२२६]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

“यस्य यावांश्च विश्वासस्तस्य सिद्धिश्च तावति ।

एतावानिति नैतस्य प्रभावः परिमीयते ॥ "

महाविश्वास

इस्

६७६०७६०५w० gm विश्वासतारतम्य सिद्धितारतम्य (४०६००६०

Lumi ८६० कण्डी मन्त्रम् अनवच्छिन्नप्रभाव कं श्लोक ६) परिच्छेदिकं विशेषिwww Co

“नरनारणऩायुलगत्तऱनूल्सिङ्गामै विरित्तवऩ् ऎऩ्गिऱबडिये (सा।स्वाः) जप्त्वेति पदमुच्चारणपरQLDq Qu४ वेदत्रयजपतुल्यतै परिच्छिन्नफलonsum उत्कर्षहेतु

अनवच्छिन्नप्रभाव QILD ६m ६

ग

? ( i - यस्येत्यादिना BnQCI ? स्वतस्सर्वज्ञ सर्वेश्वर

@vvश्लोक की इति [D] इति - नरत्वेसति २०लङ्का, जगली - अ, दुर्ज्ञेयार्थकवेद - वेदसमानार्थकमन्त्र तीन किञ्चिदपि यथा न शिथिलो भवति तथा

परिच्छेदिकं५६०ITCLD? GT

नारायण

६। श्री

नर

नं।

(सा।प्र) जपतामपि भिक्षुकत्वदर्शनादृष्टफलस्याप्यसाधकस्य मोक्षसाधकत्वं दूरनिरस्तमित्यत्र कारीर्यादिष्विवाधिकारि वैगुण्याद्वा, विश्वासतारतम्याद्वा, प्रबलप्रारब्धकर्मणा फलप्रतिबन्धाद्वा, कर्तुरपेक्षाभावाद्वा फलादर्शनमिति न सर्वफलसाधनत्वस्य बाध इत्याह यस्य यावानित्यादिना नन्वष्टाक्षरप्रभावस्य अपरिच्छिन्नत्वमयुक्तम् । सर्वज्ञेनावश्यज्ञातव्यत्वादन्यथा सर्वज्ञानुपपत्तेरित्यत्र “यन्नास्त्येव तदज्ञतामनुगुणां सर्वज्ञताया विदुः” इत्युक्तरीत्या अविद्यमानस्याग्रहणमेव सार्वज्ञानु गुणमित्यपरिच्छिन्नप्रभावत्वस्य न बाध इत्याह

इत्यादि

० श्लोक इत्यादिना

नर नारायणरूपेणास्मिल्लोके सनातनधर्मपरं शास्त्रं

नर नारण Tu

(सा।विः) तुल्यत्वं चेत्सर्वेषामेतन्मन्त्रेणैव सर्वाभिलक्षितसिद्धस्स्यादित्याशङ्कायां तत्तद्विश्वासानुरोधेन सर्वफलसिद्धिरस्यैवेति प्रमाणसिद्धमेवेत्याशयेनाह यस्य यावांश्चेति विश्वासतारतम्यप्रयुक्तमेव

फलतारतम्यम् । न प्रभावतारतम्यप्रयुक्तम् । प्रभावस्त्वनवच्छिन्न एव सच महाविश्वासवतो ज्ञायते अनवच्छिन्नपरमपुरुषार्थरूपफलप्राप्तिरिति भावः । अनवच्छिन्नप्रभाव uruऊं मुळं, अनवच्छिन्नप्रभावतया ज्ञायमानस्तिष्ठतीत्यर्थः प्रभावस्य सर्वफलविषयत्वेन सर्वाधिकारिसाधारणतया दृश्यमानस्य विश्वासरहितविषये निवृत्त्ययोगादेवं व्याख्यातम् किं बहुना ? प्रभावस्य परिच्छेदाभावादेव एतावानिति नैतस्य प्रभावः परिमीयते इत्यत्र केनेत्याकाङ्क्षायां केनापीति वक्तव्यत्वादसङ्कोचेनेश्वरेणापि न परिच्छिद्यत इति वचनतात्पर्यमाह । २०० श्लोक की इति

, एतादृशैः परिच्छेदिकंQUITO), परिच्छेत्तुमशक्यम् - इति । विशेषि, ईश्वरव्यावर्तकविशेषणाभावेन सामान्यत उक्तत्वादिति भावः । २००५ म

नरनारणऩाय् उलगत्तऱनूल् सिङ्गामै २००५ कुङ्कु लोके अल वेदादि शास्त्रम् । मंLD, न्यूनताराहित्येन कार्त्स्न्येनेति यावत् - तीळ, विस्तारितवान् । (सा।संः) जप्यान्तरनैरपेक्ष्य प्रयोजकामीश्वरेणाप्यवच्छेत्तुमशक्यां प्रभाववत्तामाह यस्येत्यादिना नरत्वे सति नारायणस्सन् अस्मिञ्जगति दुर्ज्ञेयार्थककृत्स्नवेदार्थस्वार्थकमष्टाक्षराख्यं शास्त्रं स्वयमेव ऋषिः प्रतिपाद्यश्शिष्यो गुरुश्च सन् प्रवर्तितवानिति इत्यस्यार्थः ।

ती। नरनारायण comri, नरनारायणावतारस्सन्

।

[[१]]

मूलमन्त्राधिकारः

[[२२७]]

मूः - ूलंली मन्त्र लं प्रवर्त प्रतिपाद्यकं की स्वतस्सर्वज्ञ ६०१११६६५ नारायणा ताऩुमिदिऩ् HACत्तैप् पुऩ्ऱॆऩ्ऱऱियुमत्तऩै इम्बुऩत्तुक्कु A वुमाय् caयुमाऩवऩ् पक्कलिले इत्तै साऩिमागप्पॆऱ्ऱ तिरुमङ्गैयाऴ्वार् - अन्दणर् माट्टन्दिवैत्त मन्दिरत्तै मन्दिरत्ताल् मऱवादॆऩ्ऱुम् वाऴुदियेल् वाऴलाम् ऎऩ्ऱरुळिच् चॆय्दार्।

(सा। दीः) ब्राह्मणधनम्

कङ्क अर्थ

Lomi,

मन्तारं त्रायत इति

वेद - आळङ्की, अन्त, वेदान्तम् । अमीनीतुकं मुकं मन्त्र व्युत्पत्त्या रहस्युपदेष्टव्या । ईश्वर। (सा।स्वाः) प्रवर्तितवान्प्रभावं परिच्छेदयोग्य इति परिच्छिन्न मॆऩ्ऱऱियाद Hईमऩ्ऱिक्के पुमॆऩ्ऱेयऱियुमॆऩ्ऱु करुत्तु - इप्पडि इम् मन्त्र - अनवच्छिन्नप्रभावी स्वरूपत एव मोक्षप्रदLDING अर्थानुसन्धानां व्यर्थLIST? ढाङ्ग Fui - २ळं मन्त्रइति - poori इति - णां ब्राह्मणा (CHOLI - LOILLG,

LDITLG, धनं - वेदQI - LL, वेदान्त, वर्तमान। Lojjmg। रहस्युपदेष्टव्य शरण्य ०६।

[OTTTT

आलं

(सा।प्रः) यथा सङ्कचितं न स्यात्तथा प्रकाशितवानित्युक्तप्रकारेणेत्यर्थः । एवमपरिच्छिन्न प्रभाववत्त्वात्प्रपन्नानामेतदर्थानुसन्धानरूपभगवदनुभव एवोचित इति परमाप्तसम्प्रदायसिद्धमित्याह । ूळं मन्त्र♚g।कं इत्यादिना

Agri इत्यादि, “ब्राह्मणानां धनं वेदः” इत्युक्तरीत्या ब्राह्मणधन भूतवेदानामन्ते वेदान्तेषु “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म । यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते” इत्यादिषु प्रतिपाद्यतया निहितं मननशीलानां स्वानुभवप्रधानेन त्रातारं भगवन्तं मूलमन्त्रेणानवरतमविस्मरन् अनुसन्धत्से चेत्सर्वोत्कृष्टतया वर्तितुं शक्येतेत्यवोचन्नित्यर्थः ।

(सा।विः) सर्ववेदान्तप्रवर्तकत्वेन तदन्तर्गत श्रीमदष्टाक्षरस्यापि प्रवर्तक इति भावः । ru

, तत्प्रवर्तकस्तत्प्रतिपाद्यो नारायणोऽपि

श्री प्रभावलं। तन्मन्त्रप्रभाव । पण, जानात्येतन्मात्रमित्यन्वयः - कथं जानातीत्यत्रोक्तं परिच्छेदयोग्यorm।orm इति स्वप्रभाववदेतन्मन्त्रप्रभावोऽपि परिच्छेदयोग्यो न भवतीति न च सर्वज्ञत्वहानिः अविद्यमानपरिच्छेदाज्ञाने सर्वज्ञत्वहान्यभावात् अपरिच्छिन्नस्यापरिच्छिन्नत्वज्ञानमेव सर्वज्ञत्वानु

गुणम् - अन्यथा भ्रान्तत्वेन सर्वज्ञत्वाभावप्रसङ्गात् । नन्वेतन्मन्त्रस्यैतादृशः प्रभावादिः कुतस्त्य इति चेत्तत्तद्वस्तुनः तत्प्रतिनियतधर्मः कुत इत्यनुयोगे किमुत्तरम् ? ईश्वरसङ्कल्पकृत इति चेदत्रापि तथैवेत्यवेहि एतेन पूर्णाहुतिन्यायेन अयमर्थवाद इति निरस्तम् । ईश्वरसङ्कल्पानुरोधेनानवच्छिन्नफलप्रापकतया तन्न्यायविषयत्वात् - द्रष्टावुomi, ऋषिरित्यर्थः - नं एतन्मन्त्रम् । आ LILLsm

तेषां, मन्दिरत्ताल् मऱवादॆऩ्ऱुम् वाऴुदियेल् वाऴलाम् - अलङ्कृतं ब्राह्मणाः Lom, धनम्, वेदाः । - तेषाम्, आली, अस्तास्तेषु - विद्यमानं मन्त्ररं

। मननशीलं तारयन्तं परमात्मानम् ।

mos।

(सा।संः) “क इत्था वेद” इत्युक्तोऽप्यनेन मनुना सुविधितो भवति च अस्य प्रभावं सम्प्रदायतश्चाह

शळं मन्त्र

LOLG, धनं - स च वेदः अलङ्की, तदन्तः ।

इति -

णां ब्राह्मणाः

वेदान्तः तस्मिन् वेदान्ते

व्यñ jjjjg। रहस्युपदेष्टव्यं सर्वेश्वरम्

।

[[२२८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः “ऎट्टु मामूर्त्ति यॆण् कण्णऩॆण्डिक् कॆट्टिरैयॆण् पिरगिरुदि, ऎट्टु मावरैगळीऩ्ऱवॆण्गुणत्तोऩॆट्टॆणुमॆण् कुणमदियोर्क्कु, ऎट्टु मामलरॆण् चित्ति यॆण्बत्तियॆट्टु योगाङ्गमॆण्सॆल्वम्,”

(सा।दीः) की मन्त्र अनन्य प्रयोजनori अनुभवि की परमपदलंल सर्वविधकैर्यं Gum upon। TLG Loni स्वयमेव व्याख्यानं अवतरि

ऩा

mupori, इत्यादि - QuLOL

(सा।स्वाः) Lojलीलंलं, मूलमन्त्र - Loomi, सदा - wi, अनुभवि wr

Guru, निऩ्ऱायागिल्

prum - upon Co, अनुष्ठानपर्यन्तमन्त्रार्थानुसन्धाननिरत की परमपदं प्राप्य कैर्यं लब्ध्वा impong तथा च स्वरूपप्रभाव मन्त्रार्थानुसन्धानद्वारा मोक्षपर्यन्त मामॆऩ्ऱु करुत्तु

शळं मन्त्रकं इतरपुरुषार्थसाधकत्वं

सकलपुरुषार्थसाधनत्वQLDLL

si,

प्रभावन्यूनतै Qui? Gori इति ।

(सा।प्रः) स्वानुसन्धाने सर्वापेक्षितप्रदस्य सर्वार्थगर्भस्य मूलमन्त्रस्य स्त्रीशूद्राद्यनुसन्धानार्थम् अर्थं द्रामिडगाथया सङ्गृह्य तां स्वयमेवव्याचष्टे L Greyi इत्यादिना

(सा।विः), मूलमन्त्रेण

Lomo, न विस्मरन्त्येवम् ।

&Cuò, अनुभूय, भाग्यवांश्चेत् - poori, महाभाग्यवान्स्यात् परमपदे सर्वविधकैर्यं प्राप्नुयादित्यर्थः ॥ - उक्तप्रभावं द्रामिडगाथया सङ्गृह्णाति - GLGLorepit इति - अष्टभिर्महामूर्तिभिर्विशिष्टं ढाढा रङ्ग ६००१ ढङ्ग, अष्टनयनं चतुर्मुखम् । ६६००११४५। अष्टानां दिशाम् ।

रुद्रं

अष्टस्वामिनः - इन्द्राद्यष्टपालकानित्यर्थः रुद्रस्य पूर्वमुक्तत्वेऽपीन्द्रादिसहयोगक्षेमत्वेन सृष्टत्वमभिप्रेत्य दिक्पालकवर्गान्तर्गतत्वेन पुनरुक्तिः ढाढा जीत की लकी, अष्टा प्रकृतीः । अव्यक्तं महदहङ्कारान् पञ्चतन्मात्राणि चेत्यर्थः - अष्टौमहापर्वतान् । “हिमवान्निषधो विन्ध्यो माल्यवान् पारियात्रकः । मन्दरो मलयश्चैव मेरुणाष्टौ प्रकीर्तिताः ॥” इत्युक्तत्वादष्टौ महापर्वता इत्युक्तम् FT], स्रष्टवतः ढाढाङ्ग (मुळाला, अपहतपाप्मत्वादिगुणाष्टकविशिष्टस्य भगवतः GTLĐ, GT ढाङ्ग ५ळा मतिCurrriig। “ग्रहणं धारणं चैव स्मरणं प्रतिपादनम् । ऊहापोहार्थविज्ञानं तत्त्वज्ञानं च धीगुणाः” इत्युक्ताष्टगुणविशिष्टबुद्धिमतां मन्त्रार्थग्रहणविषयधारणादिविशिष्टबुद्धिमतामित्यर्थः । LG अष्टमहापुष्पाणि । “अहिंसा ढाणकी कुण्डी अष्टौसिद्धयः

[[१]]

अष्टाक्षरम् । Too अनुसन्दधताम्

प्रथमं पुष्पम्” इत्युक्त पुष्पाणि

(सा।सं :) लीला, श्रीमदष्टाक्षरेण

mu, अप्रमत्तस्सन् अनन्य

प्रयोजनतया नित्यमनुभवितुं शक्तश्चेत् । room, मुक्तस्सन् सुखं स्यातुं शक्यमित्यर्थः । -

मूलमन्त्रस्य सर्वाभीष्टप्रदत्वरूपं च प्रभावं गाथया सङ्गृह्णाति - LG इति अस्य मन्त्रस्य

मूः

मूलमन्त्राधिकारः

[[२२९]]

ऎट्टुमागुणमॆट्टॆट्टॆणुङ्गलैयॆट्टिऱदमेल(ऩवु)तुवु मॆट्टिऩवे सर्वकारणभूत, अखिलहेयप्रत्यनीककल्याणैकतान DIDI ६० सर्वेश्वर १८ प्रतिपादक

Goney, आका

LD Tor लीतु अष्टाक्षर कुँ अनुसन्धिकं महामति ८६० कण्ठ आत्मगुणादिकी, अष्टैश्वर्यादि काळं यथामनोरथं दुर्लभङ्गी। शादिभूत अष्टमूर्ति worm Cuum रुद्रा - ७६८६०६०१६, चतुर्मुख अष्टमूर्तिQworm

६०L ब्रह्मा

चन्द्रादित्य यजमान क्रमाङ्क मूर्तिका ॥ वरंQuigi

६७६ १४।कंल, नLG दिक्छन -

LG & ६६००/

(सा।दीः) सर्वकारणभूत - पदशो व्याख्यानं कीpri ऎट्टुमामूर्त्ति इत्यादिurTi

सकलफलसाधनत्वं

या

। ८२GGor ? म मन्त्रार्थानुसन्धाता कं अनुपपन्न pm ? देवतान्तरमन्त्रादि

क

(सा।स्वाः) @gu कामं पुरुषार्थावाप्ति प्रत्यक्षबाधितै काकं फुलं लढा शशळं प्रभावं ? गा LILOL अवतरिi - सर्वेति देवतान्तरमन्त्रादिनां जगत्कारणत्वादि विशिष्टवस्तु प्रतिपादक Down অकंধ Qi प्रभाव। ूळं मन्त्रं अखिलहेयप्रत्यनीकत्वादिकृत्स्नाकारविशिष्टबोधक LTD भगवन्मन्त्रान्तरrij$(६)कं(५ प्रभावलं। अनुसन्धि(मुळं महामति कं इति - अल्पज्ञाकं पुरुषार्थवैकल्य (Logi पुनश्चरणादिशालिमहामति ५ (६) ऊं ५ फलवैकल्य

५ - यथामनोरथेति - मनोरथ (poorLITTI) तत्फलवैकल्यQu करुत्तुऎट्टिऩवेयॆऩ्ऱु अवुत्ताले ऒरिबुमॊऩ्ऱुमिल्लैयॆऩ्ऱु व्यतिरेकनिर्देशळं पृथिव्यादि पञ्चमूर्तित्व, चन्द्रादित्यादि मूर्तित्व, परमात्मधर्म रुद्र@]कं५ ८२६Com ? ढाङ्ग की शङ्कावारणार्थं वरं Quijmj इति - कर्माद्युपाधिकपृथिव्यादि मूर्तित्वं रुद्रकञ्छ भगवदायत्त स्वाभाविकाष्टमूर्तित्वं परमात्मधर्मतया रुद्र किल्लैयॆऩ्ऱु करुत्तु

क

(सा।प्रः) अवतारिकायां भगवद्विशेषणाभ्यां ढाङ्ग ढा ङ्ग मुलाला इत्यन्तस्यार्थो वर्णितः । - (सा।विः) “ऊहस्तर्को ऽध्ययनं दुःखविघातास्त्रयस्सुहृत्प्राप्तिः दानं च सिद्धयोऽष्टौ” इत्युक्ताः

ढाLG योगाङ्ग ं अष्टयोगाङ्गानि

ढाणकी अष्टौ भक्तयः

GT GD, अष्टैश्वर्याणि । GT GDTLD, अष्टा महागुणाः “दया सर्वभूतेषु क्षान्तिरनसूयाशौचमनायासोमङ्गलमकार्पण्य मस्पृहा” इत्यात्मगुणा इत्यर्थः - उत्तरत्रमूल एव “अष्टौ गुणाः पुरुषं दीपयन्ती” तिव्याख्यास्यमानत्वात् ६TLGLLGL६७१ ५६०६०, अष्टसङ्ख्यावच्छिन्नाष्टसङ्ख्याभिस्सङ्ख्याताश्चतुष्षष्ठिकला इत्यर्थः GTLq। अष्टौ रसाः । श्रृङ्गारादयः - ४, तेषामुपरिततश्शान्तिरसश्च - GTLqC१,

सर्वत्राष्ट सङ्ख्यावताग्रहणमलङ्कारार्थम् एतेष्वेकमप्यसाध्यं नास्तीत्यर्थः

प्राप्त एव

स्वयमेव विवृणोति - सर्वकारणभूत DILDIT इति

गाथार्थं

(सा।संः) सर्वार्थसाधकत्वे निबन्धनकथनमुखेन गाथायां प्रतिपाद्यमिदमित्याह - सर्वेति स्वयमेव गाथार्थमाह आकाशादीति अहङ्कारादीत्यादिशब्देन पञ्चतन्मात्रग्रहणम्

[[२३०]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

६T४mm, इन्द्रादिना नLG दिक्पालकान्ना। नवनीत की तुड़ी, अव्यक्त महदहङ्कारादि ६६] [६TL६] तत्त्वानां ना - LG कुलपर्वता, ॥ ७५००, Down♚omui सृष्टिक्रं गुणाष्टकविशिष्ट ६०११६ परमात्मा इवऩुक्कु ऎट्टु गुणा की। कर्मवश्यत्वं जरामरणशोकक्षुत्पिपासैा श्रनलीकङ्क (C)msuji कणङ्गळाऩ ऎङ्गळैयुडैयऩागैयुम् निऩैत्तु मुडिक्कवल्लऩागैयुम्। LG G६ की Cwning, Qugu सर्वेश्वर प्रधानमन्त्र १६ की अष्टाक्षर नं००५ सार्थकं CBLLG अनुसन्धिकं अष्टाङ्गबुद्धि अनन्य [६०] प्रतिबुद्ध (कं। बुद्धिकं न अङ्ग ६६२१६७?

[[६]]

“ग्रहणं धारणं चैव स्मरणम्प्रतिपादनम् ।

ऊहापोहोऽर्थविज्ञानं तत्त्वज्ञानं च धीगुणाः ॥” नगकी

Gui

(सा। दीः) “अपहतपाप्मा विजरो विमृत्युः” श्रुति अर्थमंg कर्मवश्यत्वेत्यादि - ग्रहणं धारणं चेत्यादि - ग्रहणं, शब्दस्य चार्थस्य ग्रहणम् धारणम्, अविस्मरणम् स्मरणं, तत्तत्काले शीघ्रस्फुरणम् । अन्येभ्यः प्रतिपादनम् - ऊह्यः, अनुक्तांशस्यापि सङ्ग्रहः । अपोहः, - (सा।स्वाः) TLqom। om। ईश्वरा - ढाढा जी की तुली, “भूमिरापोऽनलोवायुः खं मनो बुद्धिरेव च । अहङ्कार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा” इत्युक्तार्थ summit - अव्यक्तेति कुलपर्वत [ri Bair इति - “हिमवान्निषधो विन्ध्यो माल्यवान् पारियात्रकः । मन्दरो मलयश्चैव मेरुणाष्टौ प्रकीर्तिताः इत्युक्ताः अपहतपाप्माविजरो विमृत्युर्विशोको विजिघत्सोऽपिपास स्सत्यकामस्सत्यसङ्कल्पः” इत्युक्ताष्टगुणाभिप्राय

s&prrit

[[९९]]

[[६६]]

इवऩुक्कॆट्टु

गुण / इति । ढाळा गुण कँ ढङ्ग GTLGL, Gाढा गुण अष्टाक्षरम् - अकंल ढाढ, अनुसन्धिकं ५। Gळा गुणमति Gunii। अष्टाङ्गबुद्धि योर्क्कॆऩ्ऱबडि प्रतिपादनम्, अन्येभ्यः प्रतिपत्तिजननं ऊहः, अनुक्तांशस्यापि ग्रहणम् । अपोहः, उक्तस्यापि यथोचितं त्यागः ।

(सा।प्रः) LG गुण ii) इत्यादि । “अपहतपाप्मा विजरो विमृत्युर्विशोको विजिघत्सोऽपिपासस्सत्यकाम स्सत्यसङ्कल्पः” इत्याद्युक्ता इति भावः प्रतिपादनं, पृष्टे उक्तिः । ऊहः, त्याज्योपादेयविचारः

अपोहः,

इत्यत्रोक्त “अपहतपाप्मा” इति श्रुत्यर्थीभूत गुणान्व्याचष्टे

कंQuruji, कर्मवश्यत्वादि गुणानामसम्भवेन

(सा।विः) ढाणा TLG G६॥नगी। इति ।

त्यागः

अयमपहतपाप्मेत्यारभ्य अपिपास इत्यन्तस्यार्थः । सत्यकाम इत्यस्यार्थमाह । नित्य/ij son

। । इति । सङ्कल्पितस्य प्रतिति राहित्येन स्थापन ग्रहणमित्यादि । ऊहः, अनुक्तार्थस्यापि सङ्ग्रहः । अपोहः, क्वचिदुक्तस्यापि

इति - सत्यसङ्कल्प इत्यस्यार्थमाह । सामर्थ्यमित्यर्थः

यथोचितं त्यागः ।

(सा।सं।) TLC कुलपर्वता, “हिमवान्निषधो विन्ध्यो माल्यवान् पारियात्रकः । मन्दरो मलयश्चेति मेरुणाष्टौ प्रकीर्तिता” इत्युक्ताः - दाढाङ्ग (मुळाळा इत्युक्तम् “अपहतपाप्मेति” श्रुत्यनुसाराद्विशदयति कर्मवश्यत्वेत्यादिना - क्षुदितिशब्देन विजिघत्सा शब्दार्थ उक्तः । s तेजिष्टतयावस्थानन्नित्य (i नाग भोग्य इति सत्यकामशब्दार्थः

प्रतिपादनम्, अन्येभ्यः प्रतिपत्ति

जननम् । ऊहः, अनुक्तांशस्यापि ग्रहणम् अपोहः, उक्तस्यापि यथोचितं त्यागः ।

मूलमन्त्राधिकारः

मूः Groovii, “अहिंसा प्रथमं पुष्पं पुष्पमिन्द्रियनिग्रहः ।

सर्वभूतदयापुष्पं क्षमा पुष्पं विशेषतः ।

ज्ञानं पुष्पं तपः पुष्पं ध्यानं पुष्पं तथैव च । सत्यमष्टविधं पुष्पं विष्णोः प्रीतिकरं भवेत् ॥ " ऎऩ्गिऱ पूवुङ्गळ् - ऎण्चित्ति

‘ऊहस्तर्कोऽध्ययनं दुःखविघातास्त्रयस्सुहृत्प्राप्तिः । दानं च सिद्धयोऽष्टौँ

की ७६०० कुण्डी,

[[२३१]]

“मद्भक्तजनवात्सल्यं पूजायां चानुमोदनम् । मत्कथाश्रवणे भक्तिस्स्वरनेत्राङ्गविक्रिया ॥

स्वयमाराधने यत्नो ममार्थे डम्भवर्जनम् । ममानुस्मरणं नित्यं यच्च मां नोपजीवति ॥

भक्तिरष्टविधा ह्येषाम्॥॥”

नकी LG विधा भक्तिका ६LLG योगाङ्गं, योगाङ्ग यमनियमादिकां

(सा।दीः) क्वचिदुक्तस्यापि यथोचितं त्यागः । अर्थविज्ञानं, विशिष्यज्ञानम् - तत्त्वज्ञानं, यथार्थप्रतिपत्तिः । ममानुस्मरणं नाम भगवन्तं प्रति स्वस्य शेषत्वज्ञानम् । मां नोपजीवति, उपजीवनं नाम भगवत्सेवायां (सा। स्वाः) अर्थविज्ञानं, विशिष्यज्ञानं तत्त्वज्ञानं, यथार्थज्ञानम् ऊह उक्तः तर्कः, युक्त्यनुचिन्तनम् । अध्ययनं, श्रवणम् । दुःखविघाताः, आस्थास्वास्थ्यम् । प्रज्ञा चेति केचित् । यमेति यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान, समाधिरूपाः ऎऩ्ऱबडि (सा।प्रः) त्याज्यपदि त्यागः अर्थविज्ञानम्, अधीत इत्यर्थः । उपादेयं, तस्य प्रमेत्यर्थः तत्त्वज्ञानं, न्यायानुगृहीतवाक्यार्थनिर्णयः

आगमाविरोधिन्यायैर्मतान्तराणि ऊहश्शब्द इत्यादि निरस्य सिद्धान्तार्थेनिर्णय ऊहापरपर्यायः तारतराख्यासिद्धिः शाब्दज्ञानं शब्दशब्दोपलक्षितम् सुताराख्यासिद्धिः अध्यननम्, अक्षरग्रहणं ताराख्यासिद्धिः । न्यायावगतार्थसंवाद हेतुभूता सुहृत्प्राप्तिः रम्यकाख्यासिद्धिः दानं, संशयविपर्ययानन्तरितविवेकप्रवाहस्समुदिताख्यासिद्धिः आध्यात्मिकदुःखनिवृत्तिः प्रमोदाख्यासिद्धिः आधिदैविक निवृत्तिर्मुदिताख्या सिद्धिः आधिभौतिकनिवृत्ति र्मोदमानाख्यासिद्धि रित्यष्टौ साङ्ख्योक्ता सिद्धयोऽर्पीत्यर्थः प्रथमं वेदाध्ययनम् अनन्तरं साङ्गाध्ययनसिद्धवे दार्थज्ञानम् ततो मीमांसा साध्यार्थनिर्णयः ततस्स्वावगतसंवादफलकसत्सङ्गतिः - ततस्तत्वज्ञानानवरतभावना तत आध्यात्मिकाधिदैविकाधिभौतिक दुःखत्रयनिवृत्तिरित्येवं रूपसिद्ध्यष्टकमिति भावः आसनप्राणायामादिर्नियमादि इत्यादिशब्दार्थः

(सा।विः) अर्थविज्ञानं, विशिष्यज्ञानं तत्त्वज्ञानं, यथार्थप्रतिपत्तिः - ऊहस्तर्क इत्यागमविरोधिन्यायै मतान्तराणि निरस्य सिद्धान्तनिर्णय ऊहापरपर्याया तारतराख्यासिद्धिः - शब्दः, शब्दज्ञानं सुताराख्यासिद्धिः अध्ययनम्, अक्षरग्रहणम् । ताराख्या सिद्धिः न्यायावगतासिद्धिः अर्थसंवादहेतुभूतासुहृत्प्राप्तिः रम्यकाख्या सिद्धिः दानं संशयविपर्ययानन्तरितविवेक प्रवाहस्समुदिताख्यासिद्धिः आध्यात्मिकदुःखनिवृत्तिः प्रमोदाख्यासिद्धिः । आधिदैविकदुःखनिवृत्तिर्मुदिताख्यासिद्धिः आधिभौतिकदुःखनिवृत्ति र्मोदमानाख्या सिद्धिरित्यष्टसाङ्ख्योक्ताः सिद्धय इत्यर्थः । प्रथममध्ययनमित्युक्ते वेदाख्याक्षरराशिग्रहणम् । अनन्तरं शब्दः, शब्दोक्ताङ्गाध्ययनसिद्धपारमार्थ्यज्ञानम् शब्दोक्तमीमांसा साध्यार्थनिर्णयः ।

(सा।सं

:) अर्थविज्ञानम्, अर्थसविकल्पकं तत्त्वज्ञानम् अर्थयाथात्म्यज्ञानम् इन आस्थास्वास्थ्यं प्रज्ञा च गृह्यते

अनन्तरमाह

दुःखविघातास्त्रय

[[२३२]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

“अणिमा महिमा च तथालघिमा गरिमावशित्वमैश्वर्यम् । प्राप्तिः प्राकाम्यं चेत्यष्टैश्वर्याणि योगयुक्तस्य ॥” नग की विभूति कक्षा - LG, मुक्तदशै आविर्भविñ५ळं गुणाष्टकम् - “अष्टौगुणाः पुरुषं दीपयन्ति” इत्यादि । माम्, ऎट्टॆट्टॆणुम् कलै चतुष्षष्ठि ५६०६०५ नां - -

८६ कलैगळ् ऎट्टिरदमेलदुवुम्

“शृङ्गारवीरकरुणाद्भुतहास्यभयानकाः ।

[[९९]]

बीभत्सरौद्रौ च रसाः॥। ऎऩ्गिऱ THङ्गळ् LG G६०० शान्तिरस। इवैयॆल्लामॆट्टिऩवे, इवऱ्ऱिल् इवऩुक्कु का युळ्ळबोदु ऎट्टादवै

यॊऩ्ऱुमिल्लै

(सा। दीः) प्रयोजनान्तरप्रार्थना

वशित्वं, स्वाधीनत्वम् । प्राप्तिरिष्टानाम् । प्रकृष्टः कामो यस्य तस्य भावः प्राकाम्यं सिद्धसङ्कल्पत्व Q/L६mq। गुणाष्टकम्, अपहतपाप्मत्वादिनां यद्वा अष्टावात्मगुणाः । “दया सर्वभूतेषु क्षान्तिरनसूयाशौच मनायासोमङ्गलमकार्पण्यमस्पृहा” ढाढ

गुणाष्टक - TLqg, रसः, @g

। Lo

गौतम

(सा।स्वाः) gob, ऐश्वर्यQm१४ - शरीरतोऽणुभवन, महद्भवन, लघुभवन, स्पृहणीयतया भवनान्यणिमादीनि - वशित्वं स्वाधीन स्वशेषकत्वम् ईशित्वम्, अनेकनियामकत्वम् - इष्टानां लाभः प्राकाम्यम् । सिद्धसङ्कल्पत्वम् - Gomi, अष्टसङ्ख्याकमहागुण rip - अष्टौगुणाः पुरुषं दीपयन्ति” इति “दया सर्वभूतेषु क्षान्तिरनसूयाशौचमनायासो मङ्गलमकार्पण्यमस्पृहा” इत्यादि गौतमाद्युक्तगुणाः

(सा।प्र) अणिमेत्यादि

mulg

अणिमादि चतुष्टयं शरीरधर्मः, वशित्वं, सर्वं वशे यस्य तत्त्वम् नियन्तृत्वमित्यर्थः - ऐश्वर्यं, भूतभौतिकसृष्टि संहारसमर्थत्वम् - प्राप्तिः, भूमिस्थेनैवाङ्गुल्या चन्द्रादिस्पर्शः - प्राकाम्यम्, इच्छायाऽविघातः

TLQLongori] इत्यादि

अपहतपाप्मत्वादिर्वा “अष्टावात्मगुणाः दयासर्वभूतेषु क्षान्तिरनसूयाशौचमनायासो मङ्गलमकार्पण्य मस्पृहा” इत्युक्ता गुणावा

उक्तप्रकारेणाष्टाक्षरार्थानुसन्धातृणामेतद्गाथोक्तफलेषु य इत्यादि

(सा।विः) ततस्स्वावगतसंवादफलकसत्सङ्गतिः । ततो ध्यानशब्दोक्तानवरत भावना । तत आध्यात्मिकाधिदैविकाधिभौतिकदुःखत्रयनिवृत्तिरित्येवं रूपसिद्ध्यष्टकमिति भावः । अणिमेत्यादि अणिमादिचतुष्टयं शरीरधर्मः । सूक्ष्मशरीररूपस्थूलशरीरादित्वात् । वशित्वं, सर्वं वशे यस्य तत्त्वम्

नियन्तृत्त्वमित्यर्थः ऐश्वर्यं च भूतभौतिकसृष्टिसंहारसमर्थत्वम्

प्राप्तिः, भूमिष्ठेनैवाङ्गुल्या चन्द्रादीनां स्पर्शः प्राकाम्यमिच्छाया अविघातः ।

(सा।संः) शरीरतोऽणुभवन, महद्भवन, लघुभवनस्पृहणीयतया भवनान्यणिमादीनि

प्राप्तिः प्रकृष्टः कामो यस्य तस्य भावः प्राकाम्यम्

इष्टानां लाभः

सिद्धसङ्कल्पत्वमितियावत् । ईशित्वं,

सर्वनियामकत्वम् । वशित्वं, स्वाधीनस्वशेषकत्वम् “अष्टौ गुणाः पुरुषं दीपयन्ति” इत्यनेन “दयासर्वभूतेषु क्षान्तिरनसूयाशौचमनायासो मङ्गलमकार्पण्यमस्पृहा” इत्युक्ता आत्मगुणा गृह्यन्ते । इच्छायां सत्यामप्यात्मगुणाद्यलाभे बीजमाह

मूलमन्त्राधिकारः

मूः आत्मगुणादिका अष्टैश्वर्य rising उपेक्षैr कुऱैवाले आगैयालेयिऱे

अनुसन्धान apni Curroun - ५६s संसारं निवर्ति

“नमो नारायणायेति मन्त्रस्सर्वार्थसाधकः '

[[९९]]

गली- “अविद्यापूतनोन्मुक्तैरनवज्ञातसत्पथैः ।

ऎऩ्गिऱदु

[[२३३]]

की लं

(सा।दीः) LLgurg उपपादिकं it। CD आत्मगुणादिकक्षा इत्यादि - गीली Sppo मन्त्रलं की सर्वफलसाधनत्व ही मुल

यॆऩ्ऱु करुत्तु - इव् ३Íत्तिल् पुऩ् काट्टुगिऱार्। आगैयालेयिऱेयॆऩ्ऱु। इऩि तिरु मन्त्रव्याख्यान jog निगमिmi। अविद्येत्यादिश्लोक - अविद्या, अज्ञानम् - सैव पिशाचिका

अनवज्ञातः, आदृतः

सत्पथः, सदाचारो यैः ।

अप्रमाणLDIS

(सा।स्वाः) Qing इच्छैना Cunajti मन्त्रानुसन्धाता कङ्कं आत्मगुणादिपूर्ति www अनुभवविरोधी? गग फलासिद्ध्यादिना कर्तृवैगुण्य मन्त्रप्रभाववैकल्य♚gnomon Gari। आत्मगुणादिक्षा इति इप्पडिक् करिबु क्कप्मोमो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् शुल इति, शुल, फलासिद्धिमन्त्रप्रभाववैकल्याप्रयुक्त LDIT Bur muq इप्पडि मूलमन्त्रार्थकथनमुपपन्न Logo मतान्तरस्थोन्नीतयोजनै एकदेशिक योजनै पूर्वसम्प्रदायसिद्धDIT ६०५ अन दर्शिक CooLICIT? गআक योजनान्तरमसत्सम्प्रदायसिद्ध DID ६० अनुपादेय /LD पूर्वोक्तयोजनाजात Lo सत्सम्प्रदायसिद्धतया

अविद्या, अज्ञानम्

सैव पूतना उपादेयQDori summit। अविद्येति

येषां तैः

तदुन्मुक्तैः

अनवज्ञातः, आदृतः । सत्पथः, सदाचारः

पिशाचिका

(सा।प्र।) यदपेक्षितं न तद्दुर्लभमित्यर्थः । एवं तर्हि इदानीन्तनानामष्टाक्षरार्थानुसन्धातृणामात्म गुणापूर्तिः पूर्वाचार्याणामष्टैश्वर्यासिद्धि र्झटिति संसारनिवृत्तिश्च नोपपद्येतातोऽष्टाक्षर्यसर्वफलसाधनत्ववचनानां स्तावकत्वमेवेत्यत्राह । आत्मगुणादीति - काम्येष्वनुष्ठितेष्वपि फलासिद्धेः क्रियावैकल्यप्रबलकर्म प्रतिबन्धादि प्रयुक्तत्वस्य तान्त्रिकोक्तेस्तन्न्यायादिति भावः - एवं मन्त्रार्थवर्णन प्रकारस्य भ्रमप्रमादविप्र लिप्साकरणापाटववैदेशिक देशिकोक्तत्वप्रदर्शनव्याजेन प्रजापरिग्राह्यत्वमाह अविद्येत्यादिना “अनात्मन्यात्मविज्ञानमस्वे स्वमिति या मतिः । अविद्यातरुसम्भूतिबीजम्” इत्युक्तदेहात्मभ्रमस्स्वतन्त्रात्म भ्रमश्चाविद्या

[[१]]

(सा।विः) एवं तत्त्वज्ञैराचार्यैरुपदिष्टमिति निगमयति अविद्येति - अविद्या, देहात्मादि भ्रमः । सा मोहयन्ती सती आत्मानं हिनस्तीति पूतनात्वेन रूपणम् - तन्मुक्तैरिति पूतनासंहारि कृष्णसाम्यं व्यज्यते अविद्यारहितत्वादेव अनवज्ञात सत्पथैः, अत्यक्तसन्मार्गैः

(सा।सं :) आत्मेत्यादिना

।

एवमात्मगुणाद्यसिद्धेरन्यथासिद्धतया सर्वार्थसाधकत्वं प्रमाणमिदं निर्बाधमस्येत्याह - शुल, इति - स्वोपपादितमन्त्रार्थानां गुरूपदिष्टत्वं गुरूपदेशं ? चाज्ञानादि राहित्यं सन्मार्गानतिलङ्घित्वं विषयप्रावण्यादि दूरगत्वं च वदन् मूलमन्त्रव्याख्यानं निगमयति अविद्येति ।

[[२३४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः - असदास्वादसव्रीडैरादिष्टमिति दर्शितम् ॥”

उयर्न्दऩऩ् कावलऩल्लार्क् कुरिमै तुऱन्दुयिराय् (सा।दीः) असतः, सांसारिकसुखस्य - आस्वादे, अनुभवे - सलज्जैराचार्यैरुपदिष्टमर्थजातम् । इति, एवमस्माभिर्दर्शितमिति ॥ -

२_wijnor & TQJ० इत्यादि - QULL की मन्त्रार्थ की वर्णक्रम♚ली तत्त्वहितपुरुषार्थविषय Dor अभिमतयोजनै नाता qui २_wijलगा $१०६१, सर्वजगत्कारणत्वेन निस्समाभ्यधिकmui सर्वशेषिwi सर्वरक्षका श्रियः-पतिकं s।

(सा।स्वाः) असदास्वादे, अल्पत्वास्थिरत्वादिदोषयुक्ततया असत्प्राये प्रयोजनान्तरास्वादे सव्रीडैरस्मदाचार्यैरादिष्टमित्यस्माभिर्दर्शितम् - अनेवम्भूतदुर्वादि दर्शितयोजनान्तरं तु अज्ञानिभिरादिष्टत्वात्सदाचारोल्लङ्घिभि रादिष्टत्वात् प्रयोजनान्तरासक्त्यादिष्टत्वाच्चानादरणीयमिति तन्नास्माभिर्दर्शितमिति

भावः ॥

या

यै

इप्पडि faagaमऩ्ऱु सॊऩ्ऩदु कूडुमो? अवर्गळ् सॊऩ्ऩ अर्थ बाधित की ? ढगढग पूर्वोक्तप्रकार सप्रमाणons उपपादितं पदार्थवाक्यार्थ i१५६०क्षा क्रमेण सङ्ग्रहिwn LLC कृतार्थतै अनुसन्धिकङ्कीpri - २_with इर्ति - यद्वा, @ing उपपादि अनेकार्थ वाक्यत्रयपक्ष की स्वाभिमततत्त्वहित पुरुषार्थपरयोजनै सङ्ग्रहि&ri - २_wiijrळा इति उयर्न्दऩऩ्, सर्वजगत्कारणत्वेन निस्समाभ्यधिकतया सर्वोच्छ्रिता

यै

[ STU, रक्षका सर्वरक्षकाTOT (सा।प्रः) “समाने वृक्षे पुरुषो निमग्नः समानं वृक्षं परिषस्वजाते” इत्यादिषु तरुशब्दापरपर्याय वृक्षशब्दवाच्यशरीरसम्बन्धानुवृत्तिप्रयोजका या अनात्मन्यात्मबुद्धिरस्वे स्वत्वबुद्धिश्चेत्यर्थः एवं रूपाविद्याया अनुकूलतया प्रतीयमानतयैव बाधकत्वात्कंसप्रेषितपूतनात्वेन रूपणम् । एतेन भ्रमाभाव उक्तः ज्ञानिनोऽपि प्रमातात्करणापाटवाच्च सत्पथातिक्र मस्स्यादिति तदभावकीर्तनेन प्रमादकरणापाटवयोरभाव उक्तः । असदास्वादेत्यादि । निषिद्धानुष्ठानाल्लज्जया निवृत्तैरित्यर्थः विप्रलिप्सायां लज्जोदयानुपपत्तेः लज्जावत्त्वोक्त्यैव विप्रलिप्साभाव उक्तः ॥

उक्ताधिकारार्थं द्रामिडगाधया सङ्गृह्णाति

कावलऩल्लार्क्कुरिमै तुऱन्दुयिराय्,

[[१]]

२_wingणा इत्यादिना उयर्न्दऩऩ्

(सा।विः) असदास्वाद सव्रीडैः, दुष्टविषयानुभवविमुखैः - आद्यविशेषणेन भ्रमराहित्यम् - द्वितीयेन हितोपदेष्टत्वम् । तृतीयेन विप्रलिप्साराहित्यं च दर्शितम् - एतादृशैराचार्यैरुपदिष्टमित्यस्माभिर्दर्शितम् । न स्वकपोलकल्पितमिति भावः ।

अधिकारार्थं द्रमिडगाधया सङ्गृह्णाति । २ wiring इति - २wing उत्कृष्टात्, hub &TQJ०६ - (सा।सं :) सव्रीडैः, पराङ्कखैः असनुग्राह्याणामस्माभिः प्रदर्शितमित्यर्थः ॥

पतित्वैः

देशिकैः यदादिष्टं, यदुपदिष्टं तत्, इति, उक्तप्रकारेण

उक्तं मूलमन्त्रार्थं गाथया च सङ्गृह्णाति - २wing इति - सर्वकारणत्व सर्वशेषित्वश्रियः

Fमूः

मूलमन्त्राधिकारः

मयर्न्दमैदीर्न्दुमऱ्ऱोर् वऴियऩ्ऱियडैक्कलमाय्,

पयन्दवऩ् नारणऩ् पादङ्गळ् सेर्(न्दु)न्द पऴवडियार्,

(सा। दीः) २, अन्तरङ्गत्व (Lworri

[[२३५]]

कं तद्व्यतिरिक्त ६६onigळं शेषत्व - २umi, देहेन्द्रियादि विलक्षणत्वज्ञानत्वज्ञानगुणकऎल्लार्क्कुम् तविर्न्दु त्वादिविशिष्टoornri। wowing, अविद्यादिना / Cmmi ली, उपायान्तराशक्त ६omi - भलLÈ५६०, आत्मरक्षाभरसमर्पणं गली - wrjs १५०० ६००० ६०१, जगदुत्पादक श्रीमन्नारायण पाद &,

(सा।स्वाः) नारायणापेक्षया - । अन्य कं५। २००, अन्तरङ्गत्वम् - शेषत्व GILDq Bjpलम्म्], शेषत्वßलललं jgl - श्रियः-पतिकं शेष तदन्य निरूपितशेषत्वकं ।

•, अकारार्थ (pi चतुर्थ्यर्थ (pi उकारार्थLI - २umri, देहेन्द्रियादि विलक्षण corrui

ज्ञानत्वज्ञानगुणकत्वाणुपरिमाणत्वादिरूपमकारार्थपरामर्श देहेन्द्रियादिविलक्षणurp_qg - मकारार्थं । wing, अहङ्कारममकाराद्यज्ञानं jagrmula omni अत्यन्तपारतन्त्र्यलं अत्यन्ताशक्ति wingji उपायान्तरगन्धDITLD ALL, भरत्वेन समर्पितomi। o नमस् अर्थत्रयं

_ujjgjा, जगत् सृष्टि सॊल्लिऱ्ऱु

[५T१J६००१ढा, “नराज्जातानि तत्त्वानि नाराणीति” की Ligu जगत्कारणभूतनारायण। पादाना, कला। Cgrijgj, उपायonsii u♚♚ “तेषामयनभूतत्वान्नारायण इति स्मृतः” की अर्थ । ऎऩ्गिऱ सॊऩ्ऩबडि।

[[६]]

(सा।प्रः) सर्वरक्षकतया सर्वोत्कृष्टत्वेन अकारवाच्य श्रीपतिव्यतिरिक्ताशेषत्वादुकारेण व्यावर्तिताः भगवच्छेषत्वावगमाल्लब्धसत्ताकाः “अस्ति ब्रह्मेतिचेद्वेद । सन्तमेनं ततो विदुः”, इत्युक्तेः ज्ञानत्वोक्तेर्मकारार्थो दर्शितः एवञ्च प्रणवार्थ उक्तः मयर्न्दमै तीर्न्दु, मऱ्ऱोर् वऴि यऩ्ऱियडैक्कलमाय् निवृत्ताहङ्कारममकारा उपायान्तरशून्यतया भगवन्तं प्रपन्नाः । एतेन नमश्शब्दार्थो दर्शितः

पयन्दवऩ् नारणऩ् ऎङ्गळ् सेर्न्द

FIR

Arisg, अन्येषाम् - २, दास्यम्

(सा।विः) अस्मद्रक्षकात् उकारेण व्यावर्तिधान्यशेषत्वबुद्धीनामित्यर्थः

२९, लब्धसत्ताकानां

मूलēg], अपास्य भगवच्छेषत्वानुसन्धा-

नरूपसत्तावतामिति यावत् - अयं प्रणवार्थः Lowing, अहङ्कारममकारहेतुभूताज्ञाननिवृत्त्या । Lommy। अतिरिक्तस्य शां, एकस्य । यी मार्गस्य

शळगली, अभावेन

उपायान्तराभावेनेत्यर्थः

अलकं८६०LD), रक्ष्यवस्तुभूतानाम् । wwjg, जगत्स्रष्टुः लङ्ग, प्रसिद्धस्य नारायणस्य पादrison, चरणौ

Cainig, आश्रितानां प्रपन्नानामित्यर्थः

अयं नमश्शब्दार्थः ।

(सा।संः) e_wiijg, सर्वातिशायिनः अस्मद्रक्षकादन्येषाम् - २, निरुपाधिकशेषत्वम् - लण्ड, मकारार्थस्सन् लब्धस्वयाथात्म्यावबोधस्सन्निति यावत् । इत्थं प्रणवार्थः

अपोह्य । २ उक्तः । Louiijgolo यकीपनाली अलकं प्रसिद्धस्य श्रीमन्नारायणस्य

g, अहङ्कारममकारादिकमपोह्य - इत्थं नमश्शब्दार्थ उक्तः मऱ्ऱोर् wjgon [ITI] ढङ्ग, अनन्यगतिस्सन् रक्ष्यतया प्रपन्नानां रक्षकत्वेन पादाकना Criiig pojquri, चरणावाश्रितैः नित्यसूरिभिः ।

[[२३६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूः नयन्द कुऱ्ऱेवलॆल्लान् नाडु नऩ्मऩुवोदिऩमे ११ ३४ ११

(सा। दीः) की ११४५० Cu उपाय Loni jis quit

“यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति” नित्यमुक्तCCL। Big G♚Gpwomb। प्रीतिCurrCLQoor Gruji सर्वविधकैङ्कर्य [i) suppuji। Googl प्रार्थिकं (५ Liqow प्रतिपादिकीm ho मूलमन्त्रकुंg। C, आचार्यसकाशादध्ययनं कङ्ग GLD१५। ॥ ३४ ॥

प्रणवादिपदा तत्त्वहितपुरुषार्थ १।५६० नाकं काकील शकुण्डील मन्त्रं लङ्गा आश्रयिunii संसारोपरतिowjऊं की रक्षितं मुनिगमि m।

तऩ्ऩै

(सा।स्वाः) upaguni, “यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवाः” CwLsuji, G♚, सर्वविधकैङ्कर्य प्रतिपादिwn कलङ्की - मन्त्रñog नऩ्मऩु, नल्ल पुत्तै LCOTIGIL ११ ३४ ॥ पण्णिऩोमॆऩ्ऱबडि

मूलमन्त्र

मी मन्त्रान्तरव्युत्पादनव्यावृत्त्यर्थLDI सारत्वमुपपादिun Bाग अधिकारि विशेषविषय की मन्त्र (porß (५GLD श्लोक उपपादिकं कीpi॥

की नित्यसूरिsir Buijs, प्रीति no। ५०। प्रार्थि

छली Co, सदाचार्यसकाशादध्ययनं

शब्दकृत Day अर्थकृत comrajib निश्शेषसंसारनिवृत्ति muib

(सा।प्र) umi pujßs G♚Gp@@amb, “नराज्जातानि” इत्यादिभिस्सर्वस्रष्टृतया तदाधारतया च प्रसिद्धस्य नारायणस्य चरणौ प्राप्य नित्यसूरीणामप्यपूर्ववदत्यादरविषयभूतं सर्वविधकैङ्कर्यम् एतेन नारायण शब्दार्थो दर्शितः । m honour CuD, मन्त्रान्तराद्विशदं प्रतिपादयन्मूलमन्त्रम (ध्येष्महि) भ्यशिष्येत्यर्थः ॥ ३४ ॥ तापत्रयाभिहतैस्तन्निवृत्त्यर्थमवश्यज्ञातव्यतत्त्वहितपुरुषार्थानामतिविशदं प्रकाशकतया “बहवो हि महात्मानो मुनयस्सनकादयः । अष्टाक्षरं समाश्रित्य ते जग्मुर्वैष्णवं पदम्” इत्युक्तरीत्या मूलमन्त्र एव परमपुरुषार्थसाधक इत्युपादेयतम इत्यभिप्रयन्नाह । - (सा।विः) प्राचीनदासैः नित्यमुक्तैस्सह । pujpg Comb अत्यादरेण स्वीक्रियमाणं कृत्स्नकैङ्कर्यम् - अयं चतुर्थ्यर्थो दर्शितः mib प्रदर्शयन्तं - विशदं प्रतिपादयन्तमिति यावत् । [५६or Log] समीचीनमन्त्रम् - CLD, आचार्यादध्येष्महि । अनन्यार्हभगवच्छेषत्वज्ञानाः सन्तः निवृत्ताहङ्कारममकाराः उपायान्तराभावेन भगवच्चरणारविन्दे एव उपायत्वेनाश्रितास्सन्तो नित्यसूरिभिस्सह परमपदे सर्वविधकैङ्कर्यसाम्राज्यं लभन्त इत्येवं प्रतिपादयन्तं मन्त्रमाचार्यमुखादध्येष्महीत्यर्थः ॥ ३४ ॥

। LD

श्रीमदष्टाक्षरमन्त्रस्थपदत्रयस्य क्रमेण शारीरकशास्त्रवत् तत्त्वहितपुरुषार्थपरत्वमिति दर्शयन्नधिकारार्थं श्लोकेन सङ्गृह्णाति ।

(सा।सं :) Bjs G♚♚, करिष्यमाणसर्वविधकैङ्कर्याणां Gorg प्रार्थनापरं समीचीनं मूलमन्त्रं श्री, आचार्यसकाशादेवमर्थकतयाधीतवन्त इत्यर्थः ॥ ३४ ॥

अथ मन्त्रस्य प्रतिपदं वर्णसङ्ख्यां पदसङ्ख्यां पदार्थांश्च निष्कृष्य सतां प्रकृति तत्कार्यपारवश्यात्यन्तनिवृत्तिकरतारूपमपि प्रभावमाह ।

मूलमन्त्राधिकारः

मूः - इत्थं सङ्घटितः पदैस्त्रिभिरसावेकद्विपञ्चाक्षरैः

अर्थैस्तत्त्वहितप्रयोजनमयैरध्यात्मसारैस्त्रिभिः ।

आद्यस्त्र्यक्षरवेदसूतिरजहत् स्थूलादिवृत्तित्रयः

[[२३७]]

(सा।दीः) इत्थमिति - एकद्विपञ्चाक्षरैस्त्रिभिः पदैः, प्रणवनमो नारायणायेति पदैः । तत्त्वहितप्रयोजनमयैरध्यात्मशास्त्रसारैस्त्रिरर्थैश्च । इत्थं, उक्तप्रकारेण । सङ्घटितः, संश्लिष्टः

[[१]]

असावाद्यो मनुः

अष्टाक्षरमन्त्रः । आद्या त्र्यक्षरवेदसूतिर्यस्येति बहुव्रीहिर्वा अजहत्स्थूलादिवृत्तित्रयः,

(सा।स्वाः) इत्थमिति - इत्थम्, उक्तप्रकारेण - एकद्विपञ्चाक्षरैस्त्रिभिः पदैः - “ओमित्येकाक्षरम्’ इत्युपपादितैस्त्रिभिः पदैस्सङ्घटितः । “एतद्वै नारायणस्याष्टाक्षरं पदम्” इति सङ्घटितः, अध्यात्मसारैः, इदं पदे पदार्थे चान्वेति । अध्यात्मसारैस्त्रिभिः पदैस्सङ्घटितः, अध्यात्मसारैस्तत्त्वहितप्रयोजनमयैस्त्रि भिरर्थैश्च सङ्घटितः । आद्यः, व्यापकेषु रहस्यत्रये च आद्यः त्र्यक्षरवेदसूतिः,

(सा।प्रः) इत्थमित्यादि । तत्र पूर्वार्धन “पदानां सौभ्रात्रादनिमिषनिषेव्यं श्रवणयोः” इत्युक्तरीत्या शब्दसौष्टवं प्रथमं निरुपाधिकशेषत्वरूपस्वरूपस्य, तदभिज्ञापेक्षणीय स्वाम्यतिशयजनकव्यापाररूपकैङ्कर्य साधनस्य, तत्साध्यतत्प्राप्तेश्च बोधकत्वरूपं पदानामर्थसौष्ठवं च दर्शितम् - एकद्विपञ्चाक्षरैरिति । मूलमन्त्रादिवदनेकाक्षरसमुदायरूपत्वाभावसूचनेनानुसन्धाने सौकर्यमुक्तम् । प्रयोजनमयैः, प्रयोजन स्वरूपैः अध्यात्मसारैः, आत्मानमधिकृत्य ज्ञातव्यज्ञातृत्व, कर्तृत्व, भोक्तृत्व, कैवल्य भक्त्यादि प्रतिपादकेभ्यश्श्रेष्ठतमैः त्रिभिरिति सकृदुक्त्वा पुनरुक्तैः पदत्रित्त्वेऽर्थत्रित्त्वस्य नियामकत्वज्ञापनं प्रयोजनम् - ननु प्रणवनमसोर्व्याख्याने प्रत्येकपदभूताक्षरत्रयात्मकवाक्यत्वं प्रणवस्य नमसः पदद्वयात्मकवाक्यत्वञ्चोक्त मिति स्वोक्तिव्याघात इत्यत्र योजनाभेदेनोभयाकारस्यापि प्रामाणिकत्वान्नव्याघात इत्यभिप्रयन्नाह आद्येत्यादि “आद्यस्तु त्र्यक्षरं ब्रह्म” इत्युक्तरीत्या प्राथमिकेन त्र्यक्षरेण प्रणवाख्यवचेतनसूतिः

स्वरूपज्ञानाख्य सत्ता यत्र सः

(सा।विः) इत्थमिति । एकद्विपञ्चाक्षरैः, प्रथमपदमेकाक्षरम् - द्वितीयं द्वयक्षरम् - तृतीयं पञ्चाक्षरम् । “ओमित्येकाक्षरम्” इत्यादि श्रुतिप्रसिद्धेरिति भावः । त्रिभिः पदैः अध्यात्मसारैः, वेदान्तशास्त्रसारभूतैः तत्त्वहितप्रयोजनमयैः, तत्त्वहितप्रयोजनरूपैः

वर्णितरीत्या सङ्घटितः - आद्यः, आदिभूतः त्र्यक्षरः, प्रणवात्मकः स तथोक्तः “यद्वेदादौ स्वरः प्रोक्तः” इति सर्ववेद

अर्थैः, वाक्यार्थैश्च इत्थं,

वेदसूतिः, वेदकारणं यस्य

(सा।सं :) इत्थमिति “ओमित्येकाक्षरम्” इत्युक्तविधया एकद्विपञ्चाक्षरैः त्रिभिः पदैः वाक्यतयोक्तानामप्येतेषां वाक्यैकदेशत्वकृतः पदत्वव्यपदेशः

इत्थं, “तारं पूर्वम्” इत्युक्तविधया सङ्ग्रहविवरणभाववत्पदसङ्घ (ट?) कत्वकृतं पदैस्सङ्घटितत्वम् - कण्ठोक्तिमत्सर्वार्थकत्वादर्थैः सङ्घटितत्वम्

पदेष्वर्थेषु चाध्यात्मसारत्वं बोध्यम् - रहस्यत्रयेऽप्याद्यो मनुरयं त्र्यक्षरप्रणवद्वारावेदसूतिः ।

[[२३८]]

मूः

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

त्रैगुण्यप्रशमं प्रयच्छति सतां त्रय्यन्तसारो मनुः ॥ ६४ ॥

इति कवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्रस्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेङ्कटनाथस्य बेदान्ताचार्यस्य कृतिषु श्रीमद्रहस्यत्रयसारे मूलमन्त्राधिकारस्सप्तविंशः ॥

श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः *

(सा।दीः) स्थूल सूक्ष्मपररूपवृत्तित्रयमजहन्नमश्शब्दविशिष्टः - त्रय्यन्तसारः, अथर्वशिरसि प्रतिपादितया वेदान्तसारभूतः - वेदान्तसारभूतनारायणपदविशिष्टो वा अयं, श्रीमदष्टाक्षर महामन्त्रः सतां, समाश्रितानाम् । त्रैगुण्यप्रशमं प्रयच्छति, संसारोपरिरंसादि मोक्षपर्यन्तां सिद्धिं प्रयच्छति

५। ॥ ६४ ॥

॥ इति श्रीसारदीपिकायां मूलमन्त्राधिकारस्सप्तविंशः ॥

(सा।स्वाः) त्र्यक्षराः अकारोकारमकाराः वेदसूतयो यस्य सः

[[१]]

स्थूलादिवृत्तित्रयं यस्य सः

स्थूलादिवृत्तित्रयः । नमश्शब्द इत्यर्थः - अजहत्स्थूलादिवृत्तित्रयः नमश्शब्दः यस्य सः । नमश्शब्दविशिष्ट इत्यर्थः । त्रय्यन्तसारः, त्रय्यन्तसारभूतनारायणशब्दवान् - मनुः, मन्त्रः । सतां, ब्रह्मविदां मुमुक्षूणाम्

त्रैगुण्यप्रशमं प्रयच्छति, निश्शेषं संसारं निवर्तयतीत्यर्थः ॥ ६४ ॥

॥ इति श्रीमदुत्तरसारास्वादिन्याम् मूलमन्त्राधिकारस्सप्तविंशः ॥

(सा।प्रः) यद्वा, वेदानां सूतिः आद्यात्रय्यक्षरा वेदसूतिर्यस्य सः । नमः पदेनात्यक्ता साध्योपाय शेषवृत्तिसिद्धोपायाहङ्कारादिनिवृत्तिरूपार्थेषु वृत्तिस्त्रिधा बोधनप्रकारो यत्र स तथोक्तः भूतत्वाद्वेदान्तेभ्योऽपि सारतमो मूलमन्त्रः प्रकृतिसंसर्गं निवर्तयतीत्यर्थः ॥ ६५ ॥

॥ इति श्रीसारप्रकाशिकायां मूलमन्त्राधिकारस्सप्तविंशः ॥

[[१]]

एवं

(सा।विः) प्रकृतिभूतप्रणवो यस्याद्यावयवभूत इति सर्ववेदतुल्यत्वं दर्शितम् । स्थूलयोजना, सूक्ष्मयोजना, परयोजनाख्यवृत्तित्रयं यं मनुमजहत् न जहाति स तथोक्तः । नमश्शब्देन योजनाप्रतिपादक इत्यर्थः असौ, सर्वतत्त्वानां कण्ठोक्त्या सर्वापेक्षया व्यापकः अत एव त्रय्यन्तसारो मनुः । सतां, एतदर्थज्ञानेन लब्धसत्ताकानाम् । त्रैगुण्यप्रशमं प्रयच्छति, संसारं प्रशमयतीत्यर्थः ॥ ६४ ॥

॥ इति श्रीसारविवरिण्यां मूलमन्त्राधिकारस्सप्तविंशः ॥

क

(सा।संः) स्थूलसूक्ष्म पररूपवृत्तित्रयमजहन्नवस्थितनमश्शब्दकतया अजहत्स्थूलादिवृत्तित्रयः - त्रय्यन्तसारः,

वेदान्तसारभूतनारायणपदविशिष्टः

त्रयीसारार्थप्रतिपादकत्वकृतं पदानां सारत्वम्

रवश्यज्ञेयत्वकृतं तत्त्वाद्यर्थानां सारत्वम् ॥ ६४ ॥

॥ इति श्रीसारप्रकाशिकासङ्गृहे मूलमन्त्राधिकारस्सप्तविंशः ॥

मुमुक्षुभि

मूः

आकर्णितो