२५ प्रभावव्यवस्थाधिकारः

मू - स्वरूपं

॥ श्रियै नमः ॥

॥ श्रीमते रामानुजाय नमः ॥

॥ श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः ॥

॥ प्रभावव्यवस्थाधिकारः ॥

(सा।दी) अथोपाय प्रभावव्यवस्थाधिकारः

उपायप्रभावव्यवस्थै शास्त्रमर्यादै अतिक्रमितं ।

वर्णिकण्ठ उपायप्रभावjog शास्त्र मर्यादया व्यवस्थापिकं

प्रपन्नःकिण्ण उपायप्रभाव

ऎङ्ङऩेयॆऩ्ऩिल् सिल

जाति CuLD संस्कारहेतुव्रतातिशयं misin

श्लाघ्यतापर्यन्त उपायप्रभावजनितातिशयम्

अक्रंल यथाशास्त्र LDIऊ श्थापिकं

वर्णसङ्करपर्यन्तंा। ढाळा व्यवस्थै

दर्शिक

स्वरूपमिति

(सा।स्वा) छीगां भगवत्समाश्रयणमं

अतिक्रमि♚♚। भागवतप्रभावं

भागवतप्रभावjmgopu

शूद्रत्वजाति

ना -

प्रभावव्यवस्थै श्लोकेन

यै

। ब्राह्मण्य (GD) शास्त्र♚ल गां भागवतप्रभाववचनं सर्वमतिवाद/LD/ शील कङ्क अर्थानुशासनभाग मङ्क ू) / स्थिरीकरण भागारम्भ ग अतिक्रमिDL६००१६००/६०८ प्रभावव्यवस्थै शास्त्रं की ४ क

जातिव्यवस्थादिना

कळै

शङ्कुकना परिहरिकं&ß

mmunis । JnG GLDIT? शास्त्र

ढाढा, प्रभाव कुंल

यै

प्रभावरक्षैQuorm] विभजितं । प्रथमं शशक अधिकार प्रभावव्यवस्थै निरूपिकण्ठकं &L_ourmus अधिकारार्थ श्लोक सङ्ग्रहिऊं कीpi - स्वरूपमिति

(सा।प्र) एवं सिद्धसाध्यभेद भिन्नोपाय विषयव्यामोह निवर्तनपूर्वकमुपायं प्रतिष्ठाप्य तत्साध्यप्रभावप्रतिष्ठापनाय प्रभावविषयव्यामोहं निवर्तयितुं भगवत्स्वरूपादाविवोपाय साध्यप्रभावेऽपि श्रुतिस्मृत्यादिषु यावत्प्रतिपन्नं तावदेवाङ्गीकार्यमित्यभिप्रयन्नाह । स्वरूपं यदित्यादिना

(सा।वि) एवं सिद्धोपायसाध्योपायव्यामोह निवर्तनपूर्वकमुपायं प्रतिष्ठाप्य तत्साध्यप्रभावविषयव्यामोहनिवर्तनेन अतिप्रसङ्गं निराकृत्य श्रुत्याद्यनुरोधेन प्रभावं व्यवस्थापयितुं प्रभावव्यवस्थाधिकारमारिप्सुः प्रथमं श्लोकेन सङ्गृह्णाति - स्वरूपं यद्यादृगिति

(सा।सं) इत्थं विशोधित सिद्धसाध्योपायद्वयनिष्ठस्य उत्कर्षं यथा प्रमाणमेव स्थापयितुमधिकारान्तर मारभमाणस्तत्प्रतिपाद्यार्थं साम्प्रदायिकत्वेन वदन् सङ्गृह्णाति - स्वरूपमिति

[[५९६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - यद्यादृग्गुणविभवलीलादि च विभोस्तदाज्ञासेतुश्च श्रुतिभिरवसेयन्तदखिलम् ।

(सा।दी) विभोः, ईश्वरस्य - स्वरूपं यदस्ति । तच्च, यादृक्यत्स्वभावकं - गुणविभव लीलादि च, गुणाः । सत्यत्वज्ञानत्वादिना - ज्ञानबलैश्वर्यादि। विभवाः, विभूतिना लीलाः, सृष्ट्यादिना आदिशब्दं दिव्यविग्रहादिग्रहणम्-तदाज्ञासेतुश्च, आज्ञारूपस्सेतुः । वैदिकधर्म का

Qumb श्रुतिभिरवसेयम्, अwiwGLog/। दृष्टान्तार्थम् @ उपन्यासम् - इप्पडि

येयिवैयॆल्ला

[[१]]

(सा।स्वा) विभोः, स्वरूपम्-यत्, अनृतजडपरिच्छिन्नस्वरूपंवा निर्विकारा जडापरिच्छिन्नस्वरूपं वेति विशये निर्विकारा जडापरिच्छिन्नस्वरूपम् । यादृक्, सविशेषं निर्विशेषं वेति विशये सार्वज्ञाद्यनन्तकल्याणगुणयुक्तम् । यत्, यादृक्, इति सर्वत्रान्वेति गुणाः, ज्ञानबलैश्वर्यादयः । विभवाः, लीलाभोगविभूतय; । लीलाः, जगत्सृष्ट्यादयः - आदिशब्देन दिव्यमङ्गलविग्रहग्रहणम् । एतत्सर्वं यत्प्रमाणसिद्धं यत्स्वरूपम् अमिथ्यास्वरूपम् - यादृक्, धर्मिस्वरूपविलक्षणं धर्मिणोव्यावर्तक माश्रयणोपयुक्तम् जडस्वरूपं त्रैगुव्यविशिष्टम् । शुद्धसत्वविशिष्टमजडस्वरूपम्-तदाज्ञासेतुश्च, भगवदाज्ञारूपवर्णाश्रमधर्मव्यवस्थाच यत् - ज्योतिष्टोमादि स्वरूपम् । यादृक्, यदङ्गयुक्तं तदखिलं, भगवत्तत्कल्याणगुणविभूतिलीला विग्रह तदाज्ञासिद्धधर्माणां स्वरूप स्वभावादिकं श्रुतिभिर्यसावसेयं

(सा।प्र) विभवः, रामकृष्णाद्यवतारः लीलादीति भोगादिरादिशब्दार्थः- (सा।वि) विभोः, भगवतः स्वरूपं यत् - “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म" इत्यादि स्वरूपम् । यादृक्, यत्प्रकारकम् सत्यत्वादि प्रकारकम् - नतु निर्विकल्पं गुणाः, “स्वभाविकी ज्ञानबल क्रियाच" इत्युक्त स्वाभाविकी ज्ञानबलादयः - विभवा;, “पतिं विश्वस्य” इत्याद्युक्त सर्वेश्वरत्वादयःलीलाः, “यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते” इत्याद्युक्ताः सृष्ट्यादयः - आदिशब्देन “विश्वतः पृष्ठेषु सर्वतः पृष्ठेष्वनुत्तमेषूत्तमेषु लोकेषु दिवीव चक्षुराततम् । क्षर्य तमस्य रजसः परा के । आदित्यवर्णं तमसः परस्तात्" इत्यादि श्रुतिसिद्धभोगविभूतग्रहणम् । गुणविभवलीला आदिर्यस्य तथोक्तम् समुदायापेक्षया एकवचनम् । समानविवक्षया सामान्येनपुंसकमिति नपुंसकत्वम् च - गुणविभव लीलादि च यत्स्वरूपं यादृशस्वभावमिति याद्यादृक्च वानुषञ्जनेनान्वेतव्यम् - तदाज्ञासेतुः, आज्ञारूप श्रुतिस्मृतिमर्यादाः । “श्रुतिस्मृतिर्ममेवाज्ञा” इत्युक्ता यत्स्वरूपा यादृक्प्राकारा च तदखिलं, तत्सर्वम् । श्रुतिभिरवसेयम्, श्रुत्युक्त प्रकारेणैव निश्चेतव्यम् - नान्यथानिश्चेतुं शक्यमिति भावः (सा।सं) विभोः, स्वाधीनस्वरूपादि स्वेतरस्य श्रियः पतेः । श्रुतिभिरवसेयं यत्स्वरूपं, धर्मिस्वरूपम्

“सत्यं ज्ञानम्" इत्याद्युक्तम् - यादृक्, येन धर्मेणनिरूपितम् । गुणाः निरूपितस्वरूपविशेषकाः विभवः, उभयविभूतिरूपः - लीला, जगद्व्यापारः आदिशब्दात्परव्यूहादि सङ्ग्रहः - गुणादिषु च यद्यादृगित्यनयोरन्वयः - यत्, येन शब्देन अभिधेयम् । यादृक्, यत्प्रकारम् । तस्य, विभोः । आज्ञा, श्रुतिस्मृती - तद्रूपस्सेतुः, मर्यादाचतदखिलं, स्वरूपादिकं सर्वम् - श्रुत्यादिभिरेव अवसेयम् । न केवलं युक्तिभिरिति भावः

अस्तु तथा प्रकृते

[[१]]

। ।

-प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[५९७]]

मू - तथा तद्भक्तानां तदुपचेतनादेश्च महिमा यथाधीतं सद्भिर्यतिपतिमुखैरध्य वसितः ॥ ५५ ॥ (सा।दी) मन्यूनातिरिक्तors श्रुतिsan) निश्चयि sub।iow तद्भक्तानां तधाश्रित &(@moLw महिमाqib श्रुतिप्रमाण riseno Diog तदुपचेतनादेः, भागवतसमाश्रयणादि। तत्प्रसादादिरादिशब्दार्थः महिमा / सद्भिर्यतिपतिमुखैः यथा धीतम्

अध्यवसिBDULL

शास्त्र अतिक्रमिकुं । निश्चयिलं। शुल

भागवत प्रभावं यथाशास्त्र DISCO অDwining

। ५५

शनी वक्ष्यमामाणा र्थोपयोगितया अनन्तरपूर्वोक्ताधिकारद्वयार्थ अनुवदिकीprii।

(सा।स्वा) तथैव तद्भक्तानां, भागवतानाम् । तदुपचेतनादेश्च, भक्ति प्रपत्ति कर्मयोगज्ञानयोगादिलक्षणस्य महिमापि - यथाधीतम्, अधीतानतिक्रमेण - सद्भिः, ब्रह्मविद्भिः - निर्दुष्टैरिति वा - यतिपतिमुखै रध्यवसितः, न्यूनाथिकभावराहित्येन श्रुत्युक्तक्रमेणैवाध्यवसितः ५५

श ू उपायप्रभावव्यवस्थै निरूप्यै पूर्वाधिकारद्वयात् पूर्वं लळा निरूपिऊं ? ढाढंाढा अनन्तरनिरूपण किं निदानं Gamळङ्ग वृत्तानुवादपुरस्सरं

(सा।प्र) तदुपचेतनादेरिति, भक्तोपचेतनादेरित्यर्थः परिप्रश्नादिरादिशब्दार्थः यथाधीतमिति “यस्त्वैवं ब्राह्मणो विद्यात् - तस्यदेवा असन्वशे - सवेद ब्रह्म सर्वेस्मै देवा बलिमावहन्ति नास्यावरपुरुषाः क्षीयन्ते । नास्या ब्रह्मवित्कुले भवति” इत्यादिषु देवपूज्यत्वस्वसम्बन्धिमोक्षहेतुत्वादि रूपप्रभाववत्वेनाधीतप्रकारेणेत्यर्थः ॥ ५६ ॥

[[१]]

म एवं श्लोके सङ्गृहीतं विस्तरेण प्रतिपादयितुं वृत्तकीर्तन पुरस्सरं वक्ष्यमाणप्रतिज्ञा

(सा।वि) तथा, तेनैव प्रकारेण, तद्भक्तानां, भागवतानां - महिमा, तदुपचेतनादेः भागवताश्रयणादेश्च आदिशब्देन तत्प्रसादादिग्रहणम् । भागवताश्रयण तत्प्रसादादि महिमा च यथाधीतं, श्रुत्युक्तमार्गमनतिक्रम्यैव । यति पतिमुखैस्सद्भिरध्यव सितः, निश्चितः । “यस्त्वैवं ब्राह्मणो विद्यात् । तस्य देवा असन्वशे - सर्वेस्मै देवा बलिमावहन्ति - एवं विधिपापं कर्मनश्लिष्यते एवं हास्य सर्वे पाप्मानः प्रदूयन्ते नास्या ब्रह्मवित्कुले भवति" इत्यादि श्रुत्युक्तप्रकारेण सर्वदेव पूज्यत्वतदनुबन्धिमोक्षपर्यन्तत्वादिरूपेणैव रामानुजाचार्यप्रभृतिभिः प्रभावो व्यवस्थापितः । नतु जाति निवृत्त्यादि रूपेणवर्णसङ्करपर्यन्तोऽङ्गीकृत इति भावः ॥ ५५ ॥

(सा।सं) किमित्यत्राह - तथेति । तथा भगवत्स्वरूपादिवत् - तद्भक्तानां महिमा - “योह्येनम्” इत्यादिनोक्तः प्रभावः तदुपचेतनं, तदाराधनम् । आदिशब्दात् तच्छिश्रूषणादि सङ्ग्रहः एतेषां प्रकारश्च - यथाधीतम्, यथाश्रुतम् - वेदे तथा यतिपतिमुखैस्सद्भिः - आहारविशेषहैतुकसंसर्गयुगस्वभावादि प्रत्यनीकाकारैः अध्यवसितः, अन्यूनाधिकमवधृतः ॥ ५५ ।

अत्र भागवतप्रभावोत्कर्षविषय प्रामाणजातं शोधयितुंवृत्त

वृत्ताधिकारद्वयार्थमनुवदन् वर्तिष्यमाणं - निदिशति ।

वर्तिष्यमाणयोस्सङ्गतिलाभाय

[[५९८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - द्वय श्री द्वितीयान्तपदा) प्रकाशित IoT सिद्धोपायविषयःD, आख्यातपद♚६०

LL साध्योपायविषय १८६२ पीकं व्याकुल [] ना शमितीकं Com। न्यं उपाय (निष्ठा) प्रभावविषयLDI& प्रमाण १८ न काट्टिऩवळवुक्कु एऱ निऩैत्तुम् कुऱैय निऩैत्तुम् वरुम् कलक्कङ्गळै शमिकं (कण्ठ Commo

(सा।दी) द्वय इत्यादि आख्यातपदं, क्रियापदम् - प्रपद्ये व्रज अ

ॐ द्वितीयान्ताख्यातपद क्रम तत्प्रतिपाद्योपायद्वयशोधनQ/LD/ पूर्वाधिकारद्वयसङ्गतिसूचितम् । उपायेत्यादि कृतांशमुक्तम् । वरुम् कलक्कङ्गळै इव् अरिÜकत्तिल् रिसिक्किऱार्।

इऩिमेल् एऱनिऩैत्तु

कुऱैय निऩैत्तुवरुम्

५६०ऊंला।&लना CLD अधिकार शमिक प्रभाव एतद्व्यवस्थै ६०० ६००r CoumjDormगणी उपाय प्रभावातिशय

(सा।स्वा) वर्तिष्यमाणñong उपक्षेपिकीmmi। Quig इति - Que। पूर्वोक्तप्रकारेण१६mq द्वयलंली इति - विशेषणभूत श्रीवैशिष्ट्य उपायत्व स्पष्ट Gopmos

की तु मन्त्री

द्वय

m। उपायेति । उपायं प्रतिष्ठित उपायप्रभावं निरूप्यQLD ६४ - श अधिकारी प्रभावं व्यवस्थित LDTT६७ प्रकाश ढग आक्षेपम् उदिins अनन्तरं प्रभावरक्षैQuo

भागवतप्रभावñong Dj व्यवस्थापि n। Com ? “योह्येनं पुरुषं वेद देवा अपि नतं विदुः” ढाढा भागवत

(सा।प्र) व्याजेन सङ्गतिमाह - Q द्वय इत्यादिना - द्वयशब्दश्चरम श्लोकस्याप्युपलक्षणम् तथा च द्वितीयान्तपदानेकत्वसिद्धिः - श्रीमन्नारायणेत्यादि द्वयान्तर विवक्षयावानेकत्वसिद्धिः - यद्वा, शरणमित्यनेनापि सिद्धोपायस्य बोधनात् द्वितीयान्तपदानेकत्वसिद्धिःनन्वधीतमिति सूचित श्रुतीनामविशदार्थत्वेन प्रभावप्रापकत्वानुपपत्तेस्तद्विषयव्यामोह निवर्तनमनुचितमित्याशङ्कय तादृशश्रुत्यर्थं विशदं प्रतिपादयदुपब्रह्मणं दर्शयन् प्रभावस्य

(सा।वि) वृत्तकथनपूर्वकं वर्तिष्यमाणं प्रतिजानीते-द्वयी इति-द्वयपदं चरमश्लोकस्याप्युपलक्षणम्

आख्यातपदम प्रपद्ये व्रज इति तिङन्तपदम् - शमिमं शमयितुं

यी मार्गम् Bitq।Comö, प्रदर्शितवन्तो भूम - BILT (G, प्रमाण प्रदर्शितरीतिः - Tpmom, एऱ निऩैत्तुम्, प्रभावस्याधिक्यं बुध्वापि मुल्ला, न्यूनतां बुध्वापि वरुम् कलक्कङ्गळ्, प्राप्तशङ्काः - शमिß Com शमयितव्याः - प्रभावाधिक्य बुद्ध्या प्राप्तशङ्का अस्मिन्नधिकारे परिहरिष्यन्ति

न्यूनताबुद्ध्या प्राप्तशङ्का उत्तराधिकारे परिहरिष्यन्त इति भावः

आख्यातपदंgo,

(सा।सं) Quig इति । द्वितीयान्तेति - चरणाविति शरणपदेनचेत्यर्थः शरणशब्दोपश्लिष्टक्रियापदेन - Googlio इति - यदि प्रमाणप्रदर्शितादधिकोऽपि प्रभाव अनुमन्यते

तदा आहारग्रहादि सर्वव्यवस्था भङ्गः

प्रपदनानुष्ठानपूर्तिर्न सिद्ध्येदिति भावः

यदि न्यूनस्तदा एतद्देहावसान एव फललाभय सङ्कल्पपूर्वक

वस्तुतोऽधिक प्रभावपरान् परभ्रमजनकान् दर्शयति

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

मू - “आस्फोटयन्ति पितरः प्रनृत्यन्ति पितामहाः ।

वैष्णवो नः कुले जातस्स नस्सन्तारयिष्यति ॥ "

(सा।दी)

“केसवन्दमर् कीऴ् मेलॆमरे ऴॆऴु पिऱप्पुम् मासदिरिदु पॆऱ्ऱु’ ऎऩ्ऱुम् सॊल्लुगिऱबडिये ३ाळिङ्गळुक्कुम् कमाऩ

प्रभाव♚mgujroom

प्रतिपादक [i) Bo

उपायनिष्ठा mig

प्रमाणri r स्थालीपुलाकन्याय♚HTTÙ

[[५९९]]

काट्टुगिऱार्

आस्फोटयन्तीत्यादिum - आस्फोटनं, भुजास्फालनम् - sujit इत्यादि - TLDI, अस्मद्वंश्य - पूर्वत्र परत्र मध्ये च सप्तसप्तपुरुषपर्यन्तम् - suji, केशवं दास - LIQjm, महासामर्थ्यरूप

@gi Qu♚m - ५,

प्रकार m।

सम्पत् -

भगवत्सम्बन्ध JIT प्राप्त Door

(सा।स्वा) प्रभावमपरिच्छिन्न व्यवस्थै LTCH? शुलक व्यवस्थानिरूपणं व्यर्थòmr? ढाळाm। शङ्कि

भुजास्फालनम् - C&&

उत्तर

• आस्फोटयन्तीत्यादिना - आस्फोटनं,

इत्यादि । TLD, अस्मद्वंश्यतं। p। पूर्वत्र - Gov। परत्र - मध्ये चाळा अर्थसिद्धा - पूर्वत्र परत्र मध्येच

। सप्तपुरुषपर्यन्तम् - Csgujjgori केशवं दास - L। २ भगवद्दास्यcomळी महाचातुर्य कुं महासामर्थ्यjogi Qupm। him immu सम्पत् - pur, वाय्क्किऩ्ऱवा, प्राप्त Door प्रकार लं@guffins

mp

(सा।प्र) सम्प्रदायतस्सिद्धिमप्याह - आस्फोटयन्तीत्यादिना । Gujji इत्यादि - “दशपूर्वान् दशापरानात्मानं च” इत्याद्युक्तप्रकारेण स्वस्य स्वकीयानां चैकविंशति पुरुषाणां भगवद्दास्यहेतुभूतभगवत्कृपारूपोत्कृष्टसामर्थ्यं लब्ध्वेत्यर्थः । ननु प्रामाणिके प्रभावे न्यूनाधिकभावावगाहि भ्रमो निवर्त्यत इत्युक्तं तन्नोपपद्यते - दिव्यज्ञानवद्भिरपि अपरिच्छेद्यप्रभाववत्वस्य प्रामाणिकत्वात्प्रभावाधिक्यावगाहिज्ञानस्य भ्रमत्वानुपपत्तेरित्याशङ्कय स्वाश्रितैस्सह मोक्ष्यमाणत्व भगवन्तिरतिशय प्रीतिहेतुत्वाराधनविषयत्वादि रूपप्रभावानान्तभात्वेऽपि भागवतशूद्रेषु शूद्रत्वावगमपूर्वकं ब्राह्मण्योत्पत्त्यादिरूप

(सा।वि) आस्फोटयन्ति, भुजास्फालनं कुर्वन्ति - ChutSpyw Lm। Di, मद्वंश्याः - Sp, पूर्वम् -

जन्मवन्तस्सप्तपुरुषाः- Goo

अग्रे - Croujpori, भगवद्दासास्सन्तः - Log, महासामर्थ्यम् - Gjg प्राप्य - Bip Gurgo४। मत्सम्पदम् - ग। प्राप्ता इति प्रकारं पश्यत इति तद्गाधार्थःमद्भाग्यं, मदीयानां पूर्वेषां सप्तानां चोपभोग्यमासीत् - तेऽपि मुक्ता अभूवन्निति भावः । @ उपायनिष्ठा @ming), एतदुपायनिष्ठस्य स्थितिः । अनुबन्धिलं तारक प्रभावलं। अनुबन्धिनामप्युत्तारक

(सा।सं) आस्फोटयन्तीत्यादिना - निर्वृतात्महविस्समर्पणो वैष्णवः - विष्णुर्देवता अस्येति हि तदर्थः

‘कुलं तारयते तेषां सप्त सप्त च सप्त च” इति वचनसमानार्थः - sujpoi इति

[[१]]

[[६००]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

प्रभावं

मू - “यो ह्येनं पुरुषं वेददेवा अपि न तं विदुः” । भगवद्ज्ञान (poo अवर्गळालुम् पुक्कवॊण्णादॆऩ्ऱार्गळिऱे - आऩालुम् इदुक्कु मेल्लाद प्रमाणबल♚$६० (PDLL जातिव्यवस्थै Cmm - “न शूद्रा भगवद्भक्ता विप्राभागवता स्मृताः । सर्ववर्णेषु ते शूद्रा ये ह्यभक्ता जनार्दने” ६७६६० भगवद्भक्तिwnळी गुणविशेषसदसद्भाव (i)&$६६० अपकृष्टजातीय ६०० उत्कृष्टजातिय वाचकशब्द

Suji, उत्कृष्टजातीय ६०० अपकृष्टजातियवाचक शब्द quins भगवद्भक्त ५६०६० एकजातीय

मृदुप्रज्ञां

(सा।दी) यो ह्येनमिति । एवं पुरुषं, कृष्णं - यस्तत्वतो वेद । तं, तस्य प्रभावम् q देवा अपि न विदुः, नित्यसूरि५६५ परिच्छेदिना। पुरुषवचेतनप्रयुक्ती उपायप्रभावम् । @ugu उपायप्रभाव (क) व्यवस्थै TECT ? ढाळगा व्यवस्थै प्रभावाविरुद्ध DInspir

शु इत्यादिना भागवतां कण्ठ प्रभावाविरुद्ध Commi आऩालुम्

जतिव्यवस्थैu९०००Q इत्यादिना भागवतकं BLG कीpri न शूद्रा इति

जातिव्यवस्थैकं

मूलवचन कं

श्री अर्थ - भगवद्भक्ताश्शूद्रा न भवन्ति

भगवद्भक्ताश्शूद्रा न भवन्ति - किन्तु विप्रा एव स्मृता; सर्वेष्वपि वर्णेषु त एव शूद्राः - ये हि जनार्दने भक्तिमन्तो न भवन्ति

(सा।स्वा) ये ह्येनमिति - एनं, श्रीकृष्णम् - यस्तत्वतो वेद - तं देवा अपि, नित्यसूरयोऽपि-न विदुः, परिच्छेदिलंguLLming - वेदितृ पुरुषप्रभावं वचेतनप्रयुक्त उपायप्रभावQDorm। #लं। प्रज्ञताद्योतनार्थLDI अशूद्रा भगवद्भक्ता इत्यादि पूर्वपक्षमूलभूत वचनतात्पर्यार्थßलकं &LGpi। न शूद्रेत्यादिना - शनी पूर्वपक्ष उपक्षोपिकी pri। @quis इति - । आपातप्रतिपन्नार्थLD २५ वचन - आपातप्रतीतार्थ स्वीकार मण्डी -

(सा।प्र) प्रभावस्यै कैश्चिदुक्तेस्तदवगाहि ज्ञानस्य तदभाववति तत्प्रकारकत्व रूपभ्रमत्वसिद्धेराधिक्यावगाहित्व सिद्धेश्च तन्निवर्तनमुचितमेवेति गुरुत्वेन वरणीयत्वतीर्थपादत्वसुपावनोच्छिष्टत्वादिरूपप्रभावानां प्रमाणेषु जातितो व्यवस्थापितत्वात्प्रथमं जातिविषयव्यामोहं निवर्तयति - यो ह्येनमित्यादिना (सा।वि) प्रभाववती खलु भगवद्ज्ञान DOLUGU, भगवद्ज्ञानवतःननु तर्ह्यपरिच्छेद्य प्रभाववत्वे कृत्याकृत्यादिव्यवस्थायाः कर्तुमशक्यत्वाद्वव्यवस्थाकरणे प्रभावसङ्कोचापत्तेः प्रभावप्रतिपादक प्रमाण विशेध इत्याशङ्कय तेषां प्रमाणानामनुबन्ध्युत्तारकत्वपर्यन्ततया भगवन्निरतिशय प्रीतिविषयत्वेन देवादिपूज्यतापर्यन्ततया च प्रतिपादने तात्पर्यम्-नतु निकृष्टजातीनाम् उत्कृष्टजातिविषये गुरुत्वेन वरणीयत्वतीर्थपादत्वसर्वोप जीव्य पावनोच्छिष्टत्वादि प्रतिपादनेऽपि बहुप्रमाणसम्प्रदायाचार विप्लवापत्तेरित्यभिप्रेत्य धर्माणां जातितो व्यवस्थाप्यत्वात्प्रथमं जातिव्यवस्थां भ्रूम इत्याहशुग्रामं इतिशु, अपरिच्छेद्यप्रभाववत्वेऽपि - Guj५। अभिधानमप्यस्ति ।

५४। एतन्मूलकत्वेन - एवं प्रमाणस्य विद्यमानत्वादित्यर्थः - एकजातीय

न भवन्ति किम् -

(सा।सं) शुभ, एवं प्रपन्नप्रभावस्यापरिच्छिन्नत्वेऽपि ।

एकजातीया

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

मू - भागवतब्राह्मणा २६६०lq Cu वर्ति वर्तिआचारनियम main l

[[६०१]]

• भागवतशूद्रा ६६LgGu सर्वशास्त्र १८६५० विरोधिनं

(सा।दी) मृदुप्रज्ञां, विचारविमर्दासह बुद्धिना एकजातीयत्व मुंली शास्त्र विरोधं BLGळी। Qrborur) इत्यादि), “मासार्थं वैष्णवे शूद्रे” इत्याद्याशौचादिनियमवचन/i१८६१५६००११४-p-

(सा।स्वा) बाधकLDI - Jor इतिआचारेति- “मासार्थं वैष्णवे शूद्रेनस्वरः प्रणवोऽङ्गानिनाप्यन्यविधयस्तथा । स्त्रीनां तु शूद्रजातीनां मन्त्रमात्रोक्तिरिष्यते” इत्यादि

शास्त्रrismq-

(सा।प्र) आचारनियम mili langi इति - शेषसंहितायां “ब्राह्मे मुहर्ते चोत्थाय भगवन्नामकीर्तनम् । आचार्यकीर्तनं कुर्याद्गच्छेच्छाथनदीं प्रति (द्विजः) । स्नात्वा विधिवदाचम्य शौचाचमनपूर्वकम् । कौपीनं कटिसूत्रं च वस्त्रयुग्मं च धारयेत् । सच्छिद्राण्यूर्ध्वपुण्ड्राणि पवित्रञ्च द्विजोत्तम” इत्यारभ्य “पाङ्मुखोदङ्गुखोवापि गायत्रीं मूलविद्यया । अष्टोत्तरसहस्रंवा शातमष्टोत्तरं तु वा । अष्टाविंशतिमेवाथजपेन्यासादिकं द्विजः । मन्त्ररत्नं जपेच्छक्त्या यावज्जीवं द्विजोत्तमः । सर्वदासर्वकालेषु मोक्षार्थी स्वाश्रमोचितै; । जपोपस्थानकं कृत्वा ब्रह्मयज्ञमनन्तरम् । उपादानं ततस्स्नानं कुर्यान्याध्याह्निकं क्रमात् । होमार्चन विधानं च वैश्वदेवमतः परम् । पञ्चसङ्कारसंयुक्तै र्भुञ्जीयाद्विधिवद्दिवजः । स्वाध्यायं च पुराणं वा हरिसङ्कीर्तनादिकम् । मुमुक्षुर्नित्ययुक्तश्च मन्त्ररत्नं सदा जपेत्” इत्यादि द्विजातिभागवतस्याचार विशेषज्ञापकं शास्त्रम्

“स्त्रीशूद्राणां विधिं वक्ष्यै सम्यक्प्रणववर्जितम् । ब्राह्मे मुहूर्त” इत्यारभ्य “गच्छेच्छाथनदीं तथा” इत्युक्त्वा “ब्राह्मणस्य विधानेन भक्तानां हि विधिर्भवेत् ।

[[१]]

श

(सा।वि) Qr Corum, एवं चेत् - २०१६Lg Cu, एवं प्रकारेणैव - वर्तिा, वर्तेत नियमri१८ना Gangjib शास्त्रमिति - शेषसंहितायां “ब्राह्मे मुहूर्त उत्थाय भगवन्नामकीर्तनम् । आचार्यकीर्तनं कुर्यात् गच्छेच्छाथनदीं द्विजः । स्नात्वाविधिवदाचम्यशौचाचमनपूर्वकम् । कौपीनं कटिसूत्रं च वस्त्रयुग्मं च धारयेत् । सच्छिद्रमूर्ध्वपुण्ड्राणि पवित्रं च द्विजोत्तमः । सर्वदा सर्वकालेषु मोक्षार्थी स्वासश्रमोचितैः । जपोपस्थापनं कृत्वा ब्रह्मयज्ञ मनन्तरम् । उपादानं ततस्स्नानं कुर्यान्माध्याह्निकं क्रमात् । होमार्चनविधानं च वैश्वदेवमतः परम् । पञ्चसंस्कार संयुक्तै र्भुञ्जीयाद्विधिवद्विजः । स्वाध्यायं चपुराणं वा हरि सङ्कीर्तनादिकम् । मुमुक्षुर्नित्ययज्ञं च मन्त्ररत्नंसदा जपेत्”इत्यादि भागवतस्याचारविशेषज्ञापकं शास्त्रम् - “स्त्रीशूद्राणां विधि वक्ष्ये संयक्प्रणववर्जितम् । ब्राह्मे मुहूर्ते” इत्यारभ्य “गच्छेच्छाथ नदीं तदा” इत्युक्त्वा “ब्राह्मणस्य विधानेन भक्तानां हि विधिर्भवेत् । प्रणवं वर्जयेत्संयग्विधिस्स्यात्सर्वकर्मसु । स ब्राह्मणविधानेन कृतशौचादिकस्ततः । केशवायेति मन्त्राद्यैर्जलं पीत्वा त्रयस्त्रयः” इत्यारभ्य “मूलमन्त्रेण विरजां स्मृत्वा स्नानं

[[६०२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

(सा।स्वा) शास्त्रविरोध(pi मा सम्प्रदायविरोधpi

भागवत समQjङ्गळी शास्त्रं विरोधिwn?

माग

pi। केवलेति-qu

@supri @utsor

।

इति यद्वा, जातिकृत भागवतब्राह्मणशूद्रादिकं उत्कर्षापकर्षं ८२।६Corr? शूद्रत्वकृतापकर्षं पूर्ववत् २००१६ भागवतत्वकृतोत्कर्ष अकिञ्चित्कर DIs प्रसङ्गिwn? शुक्र पूर्वजाति निवृत्तैumi) उत्कर्ष (poor-

I

।

অ

[[९९]]

(सा।प्र) प्रणवं वर्जयेत्संयग्विधिस्स्यात्सर्वकर्मसु । तद्ब्राह्मणविधानेन कृत्वा शौचा दिकं ततः । केशवायेति मन्त्राद्यैर्जलं पीत्वा त्रयस्त्रयः इत्यारभ्य “मूलमन्त्रेण विरजां स्मृत्वा स्नानं विधीयते । गुरु तद्भक्तशिश्रूषां मच्छिश्रूषाम च कारयेत् । एवं नियमयुक्तानां स्त्रीशूद्राणां तथैवच । तेभ्यो मुक्तिं प्रदास्यामि किं पुनर्भोगसम्पद; एवमेव विधिस्तेषां मुक्तिरन्यत्र नान्यथा । भगवद्भक्तिमुक्तानां स्त्रीशूद्राणां चतुर्मुख” इत्यादि भागवतशूद्राणामाचारविशेषज्ञापकं शास्त्रमित्यर्थः - नन्वेवं सति “ये यजन्ति हरिं सर्वे ब्राह्मणा एव ते स्मृताः । न शूद्राभगवद्भक्ता विप्रा भागवता स्मृताः । येषां चक्राङ्कितं गात्रम् शूद्रेष्वपिच दृश्यते । ते वै स्वर्गस्य नेतारो ब्राह्मणो भुवि देवताः । न शूद्रा भगवद्भक्तास्ते हि विप्रा इति स्मृताः । शुचिसद्भक्तिदीप्ताग्निदग्धदुर्जातिकिल्बिषः । श्वपचोऽपि बुद्धेः श्लाघ्यो नवेदाध्योपि नास्तिकः इत्यादिभिस्सर्वेषां भागवतानां साम्योक्तिर्न्याकृन्येते त्यत्र “वर्णाश्रमाचारवता पुरुषेण पर। पुमान् विष्णुराराध्यते पन्था नान्यस्तद्दोषकारकः । यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम् । स्वकर्मणातमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः । श्रेयान् स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् । सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत् । तस्मात्सप्रणवं शूद्रो मन्नामानि न कीर्तयेत्” इत्यादि प्रमाणैर्यावच्छरीरपातं भागवतानामपि स्वस्ववर्णाश्रमाचारानुष्ठानेनैव भगवत्प्रीत्या पुरुत्रार्थसिद्धि र्नान्यथेत्यवगमादाचारविशेषाणामवर्जनीयत्वात् सत्वोद्रेकादि धर्मवत्तयापि साम्यसिद्धेर्वचनानामन्यथा सिद्धेस्सन्ध्यावन्दन वेदाध्ययनाद्युपयुक्तब्राह्मण्यसिद्धिर्नास्तीति साम्प्र

(सा।वि) विधीयते । गुरुतद्भक्तिशिश्रूषां मच्छिश्रूषां च कारयेत् । एवं नियममयुक्तानां स्त्रीशूद्राणां तथैवच । तेभ्यो मुक्तिं प्रदास्यामि किम्पुनर्भोगसम्पदः” इत्यादि भागवतशूद्राणामाचार विशेषज्ञापकं शास्त्रम् - तथा अशोचप्रकरणे “ब्राह्मणानां दशरात्रमाशौचं शूद्राणां त्रिंशद्रात्रम्” इत्युक्त्वा “मासार्थं वैष्णवे शूद्रे दासदास्योश्च शार्ङ्गिणः” इत्यादिकमुक्तम् - एतत्सर्वं विरुद्धं स्यादिति भावः एवं च सति केवलब्राह्मशूद्रयोर्वर्णधर्माननुष्ठानविषये तावत्तारतम्य मिति च तथा “यजन्ति ये हरिं सर्वे ब्राह्मणा एव ते स्मृताः । न शूद्रा भगवद्भक्ताः । येषां चक्राङ्कितं गात्रं शूद्रेष्वपि च दृश्यते । ते वैस्वर्गस्य नेतारो ब्राह्मणा भुवि देवता” इत्यादि साम्यप्रतिपादकानि प्रमाणानि परमपुरुषार्थ प्राप्तौ साम्यप्रतिपादकनीति च वादि

मू - केवलब्राह्मणानं

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

केवलशूद्रनान्ना भागवत ब्राह्मण

[[६०३]]

भागवत-

शूद्रकं समगील शास्त्र परमपुरुषार्थसाबबुगळाले ऎऩ्ऱुम् किडाम्बि अप्पुळ्ळार् अरुळिच् चॆय्दार्। “कुलन्दरुम्” ऎऩ्गिऱ uri Gig व्याख्यानं

गणी हा अभियुक्त जन्म कुंॐ वृत्त mms ऩॊरुत्तऩुक्कु Hartiarमुण्डाऩाल् अवऩैयिवैयुडैयाऩॊरुत्तऩ् ताऴ निऩैक्कक् कूस वेण्डुम्बडियायिऱ्ऱु [HHC मिरुक्कुम्बडि-

(सा।दी) पूर्वाचार्यवचनविरोधpi

pit केवलब्राह्मणेत्यादिuri। GTĞं, जातिव्यवस्थै

रत्तै अरुळिच्

तिरुमॊऴि वाऩ पॆरियवाच्चाऩ् पिळ्ळैयुम् सॆय्दारॊऴियर् पोमॆऩ्ऱु अरुळिच्चॆय्यविल्लैयॆऩ्ऱु काट्टुगिऱार्। कुलन्दरुम् इत्यादि। श्रीवैष्णवकुलान्तर्भावम् - Gob, गोष्ठी

युडैयवऩ्।

(सा।स्वा) लगा CLICIT? ढाङ्गा सम्प्रदायकथनमुखेन उत्तर

१, जन्मवृत्त १५६०

pri

केवलेति - प्रतिबन्धिगर्भम् - साधारणब्राह्मण “सर्ववर्णेषु ते शूद्रा ये ह्यभक्ता जनार्दने” Tom Fun ब्राह्मण्यं (BL?) शूद्रत्वजाति सङ्कग्मं प्रसङ्गिकं अभक्तेः उत्कृष्टपूर्वजातिनाशकतायां साधारणशूद्रकं शूद्रन्वं लङ्का अन्त्यत्वं प्रसङ्गिकं

५। सम्प्रदाय माग । GLom? अस्मत्सम्प्रदायस्थां जात्यवगमं

ढाळा

GF

प्रवर्तक पूज्य (LDIT

कुल

इत्यादि । अनुक्तिमात्र

Curr?

भ(ग) वत्सम्प्रदाय

नाना व्याख्यान pii विरोधिः-

इत्यादिना - नन्वेवं तर्हि भगवत्प्रसाद साक्षात्कृत-

(सा।प्र) दायकत्वमित्याह । केवलब्राह्मण सर्वार्थैर्दिव्यसूरिभिः पूर्वजाति निवृत्तिपूर्वकमभिनवजात्युत्पत्युक्तेस्तद्विरोधस्स्यादि त्यत्र साम्प्रदायिकं तद्व्याख्यानमुपपादयंस्तत्तात्पर्यमाह - कुलङ्ग की इत्यादिना_

ं

[[१]]

(सा।वि) हंसाम्बुवाहैरुपदिष्टमित्याह - केवलब्राह्मण इति - Guajan, विद्यमानव्यवस्था । नन्वेवं भगवत्प्रसादसाक्षात्कृतसर्वार्थे र्नित्यसूरिभिः पूर्वजातिनिवृत्तिपूर्वकाभिनवजात्युत्पत्त्युक्तेस्तद्वरोधस्यादित्या शङ्क्यतद्व्याख्यातॄणां QL

नाना इत्याख्यातानां भागवत प्रभावपरं तद्वाक्यम् - नतु जातिनिवृत्ति परमिति कण्ठोक्तं दर्शयति - कुलं लगी इति भगवत्प्रभावळी (कंgo, भगवत्प्रभावस्थितिप्रकारः - जन्म वृत्त ५०१ ५। जातिवृत्ताभ्यां न्यूनतावत एकस्य भगवत्सम्बन्धpr_६, भगवत्सम्बन्धो भवेच्चेत् - जातिवृत्तन्युनतावन्तम्

@@@@@_JGJळा, तज्जात्याचारोत्कर्षवानेकः । लाऊं, न्यूनत्वेन स्मर्तुम् -

Bng CourQuoqur♚, यथा सङ्कोचवान् भवेत्तथा भवति भगवत्प्रभावस्थितिः - जातिवृत्तन्यूनं भगवद्भक्तं न्यूनत्वेन गणयितुं सङ्कोचं संवादयतीति एतादृशो भगवत्प्रभावप्रकार इति भावः

भगवत् प्रभाव

[[१]]

(सा।सं) _ जातिकृतमर्यादा -

एवं

[[६०४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

ई -आऩाल् अवर्गळोडु पॆण् कॊडुत्तुक् कॊळ्ळुगिऱदिल्लैये यॆऩ्ऩिल्? अदु जतिनिबन्धनम् । श्लाघै गुणनिबन्धनै Gluin निष्कर्षिना। “लं” न “पण्डैक्कुलत्तैत् तविर्न्दु” ऎऩ्ऱदुवुम् तॊण्डक्कुलत्तिल् ३टूऩी सॊऩ्ऩबडि। देवतान्तरसङ्कीर्णकुल ६०

(सा।दी) शब्ली Qनाना CD जात्युपगमঅनुनীठं Gigopi। wins इत्यादिumni - ननु कुलं

Li

कवित्तैत् तविर्न्दु ऎऩ्ऱुम् ऎरि क्कुमॆऩ्ऱदिल्लैयो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्। कुलं Dpg - भगवद्दासकुलम् - पूर्वकुलम्

तॊण्डक्कुलत्तिल् कणित्तुक्कु Aमरुळिच् चॆय्गिऱार्

सङ्कीर्णकुलकी अपकर्षकं Li

(सा।स्वा) शुं GOLDL

देवतान्तरेत्यादि

on

पूर्वकुलनाश (po

muq। शूद्रभागवत

अपूर्वकुलोत्पादpio amाङ्गळील LG कण्ठ गति ? ( pri। कुलं

लळा इति उत्कृष्टकुलकी अन्वयं शूद्रत्व (poor) उत्कृष्टकुलान्वयम् TrijG? पूर्वजातिं sig कुलशब्द समानवाचि

पूर्वकालीन

गगनी @supri देवतान्तरेति

उत्कृष्टभागवतसमूहान्वय

(सा।प्र) भगवत्सम्बन्धात्सिद्ध्यन्नुत्कर्षः कः इत्याकाङ्क्षायां भगवत्सम्बन्ध शून्यैस्सम्बन्धा सहिष्णुत्वमित्याह

देवतान्तरेत्यादिना

(सा।वि) निबन्धनभागवतप्रभावमुक्त्वा तैरेव तर्हि जात्याचारन्यूनतया स्मर्तुमशक्यत्वे तादृशैस्सह कन्याप्रधानस्वीकारादिसम्बन्धः किमिति न क्रियत इत्याशङ्कापूर्वकं कन्याप्रधानादिस्वीकारादिकं जातिनिबन्धनम्-तदिह पूर्वजातिनिवृत्त्यभावाज्जात्यन्तरसमवायासम्भवाच्च न सम्भवति-श्लाघा तु भगवद्भक्तिरूपगुणनिबन्धनेत्युक्तत्वान्न्यूनत्वेन स्मर्तुमशक्यत्वं नाम “त्यजते यदि दोषेण गुणेन परिगृह्यते इति न्यायेन जात्याचार निकर्षसत्वेऽपि भगवद्भक्तिरूपगुणविशेषान्न्यूनत्वप्रयुक्तनिकर्षबुद्धिपरित्यागेन श्लाघाकरणमित्यभिप्रायकं तद्वाक्यमिति वृद्धा एव निष्कर्षयाञ्चक्रुरित्याह -

इति

। कानाम्मुळीक, कन्याप्रधानस्वीकारश्च नास्तीति कथमिति शङ्कार्थःजातिनिबन्धनस्सम्बन्धो न कार्यःगुणनिबन्धनश्लाघा तु कार्येति परिहारार्थःननु कुलं ५० इति अभिनवकुलोत्पत्तिश्शब्दार्थः-

५। पूर्वकुलं परित्यज्येति तत्र शब्दाथरःअतश्शब्दार्थविरोधेन तात्पर्यवर्णनमित्यत आह - कुलम्दरुमॆऩ्गिऱदुवुम् इति । कुलम्, भागवतसमूहान्तर्भावम् । । दद्यादित्यर्थः - नतु ब्राह्मण्य जातिं दद्यादित्यर्थः तथा, कं५०♚ललं, प्राचीनं देवतान्तत्सम्बन्धि समूहान्तर्भावं परिहृत्येत्यर्थः लाळङ्ग_कम्मुलंलं, भक्तकुले । कुलशब्दस्य समूहे प्रसिद्धत्वाद्देवतान्त रसम्बन्धि सङ्घान्तर्भावनिवृत्तिं श्रीवैष्णवशङ्खान्तर्भावं च सम्पादयेदिति न शब्दार्थविरोध इति भावःदेवतान्तरसम्बन्धिकुलत्वाभावः प्रपन्नस्य प्रसिद्ध एवेति तदर्थ एवेत्यभिप्रायेणाह देवतान्तरेति

जात्येकवचनमेतत् - तेषां समूहः

।

न अस्य कुलम्

(BTTF)

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६०५]]

मू - “माजनिष्ट स नोवंशे जातो वा द्राग्विपद्यताम् । आजन्ममरणं यस्य वासुदेवो न दैवतम्” ६ m एकान्तिकुल ६० Lagu Com कुल जातिशब्द (pio कुलशब्द (

(सा।दी) माजनिष्टेत्यादि)

यस्य, wing पुरुष। आजन्म मरणं, जन्ममारभ्य मरणावधि वासुदेवो दैवतं न भवति, वासुदेवा भजितकी मङ्कीतंा स पापिष्टः । नो वंशे याजनिष्ट, Bb वंशलली mi&CJLIT। ५ पापविशेषलं जनि की गळं। शीघ्रमेव विपद्यताम् LD। GOOGLouit कीना। जाति - संस्थानविशेषम् शुल भागवतñig कुलं भेदि जाति भेतिungi। Que Coupon इत्यादि - क्र दृष्टान्त

spri

(सा।स्वा) PILITG५ भागवतकुलकं उत्कर्ष की Qua G? अफ्रीढ प्रमाण ३०LIT? । मा जनिष्टेति । नः, श्रीवैष्णवानामस्माकं वंश - अवैष्णवस्य अनुत्पादप्रार्थनया अवैष्णवकुलापकर्ष(pi श्रीवैष्णवकुलोत्कर्ष (pu सिद्ध ६/१०६८११४। QG कुलशब्द समूहवाचि निष्कर्षिकं। समूहान्तरान्वयDoggo जात्यन्तरागमम् @GGLon? ब्राह्मणकुल शूद्रकुल कुलशन्दं जातिवाचकLDIT प्रयुक्त भगवद्भक्ति पूर्वजातिनाश सॊल्लवेण्डावो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्। इप्पडि ३

[[६६]]

अपूर्वजात्युत्पत्तिji

(सा।प्र) ननु कुलं प्रयच्छति - पूर्वसिद्धकुलं परित्यजेत्यादिभिः कुलान्तरप्राप्तेरेव स्वरसतोऽवगमेऽपि जातिर्नापैति-उत्कर्ष एव सिद्ध्यतीत्युक्ते श्रुतहानं लक्षणा च स्यादित्यत्र “ उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः” इति सहप्रयोगेन जातिकुल शब्दयोर्भिन्नार्थत्वेन पूर्वकुलावगमेन कुलान्तरोत्पत्तावपि जात्यनवगमो न दोषायेति तत्सोदाहरणमाह । Q Court इत्यादिना नन्वेवं तर्हि तत्तद्भागवतानां तत्तज्जाति वाचक शब्दे

(सा।वि) देवतान्तरादि सङ्कीर्णकुल Dorm, देवतान्तरादि सङ्कीर्णसमूहो न भवत्येव - अतस्तन्निवृत्तिकथनं युक्तमिति भावः तत्र प्रमाणमाह - माजनिष्टेति - ऐकान्तिकुली Lai ऐकान्तिभिरुक्तं वाक्यमित्यर्थः पूर्वकुलं नश्यति कुलान्तरमागच्छतीति समूहातिरिक्तार्थान्तराङ्गीकारेऽपि न जात्यथत्वम्- “उत्साध्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः इत्यत्र जातिधर्मापेक्षयाकुलधर्माणां पृथक्कीर्तनात्तस्मात्कुलं न जातिः-परन्तु “सन्ततिर्गोत्रजननकुलान्यभिजनान्वयौ” इति निघण्टुवशात्सन्तत्यपरपर्यायो वंशःतत्र कूटस्थ प्राकृतपुरुषनामाङ्कितो वंशभेदोऽस्ति । अभिजनविशेषस्य तस्य सन्न्यासिनां पूर्ववंशनिवृत्तिवत् निवृत्तिसम्भवेऽपि न जातेर्निवृत्तिरित्याह - Qila Gour इति - समूहार्थवदर्थान्तरत्वेऽपीत्यर्थःननु “Grimqg

(सा।सं) सः, अवैष्णवःनो वंशे मा जनिष्ट” नोत्पद्येदेवजातो वा, पित्रादि पापबलादुत्पन्नश्चेदपि द्राग्विपद्यताम्, शीघ्रमेव मृतिमधिगम्यताम् - यस्य पुरुषस्य वासुदेवो न दैवतम्, वासुदेवो यस्य पुरुषस्य स्वीकृतात्मतद्रक्षणभरो नेत्यर्थःलंलं। पूर्वकुलापगमः, ५♚ली इति दास्यकुलान्तरागमश्चोक्त इति जात्यवगत्यागती कुतो नेत्यत्राह -

कं

Qua

इति :

[[६०६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - भिन्नार्थomoji प्रयुक्तsun) जातिभेदि wing/। श्री (सन्त) सुरभिunsermoji गोत्व कली। महर्षिक “स शूद्र इति मन्तव्यः” इत्यादिssfulqw प्रतिपत्तिविशेष Lump उत्कृष्ट ८६० अपकृष्टशब्द (up अपकृष्टतां ८६० उत्कृष्टशब्द ( प्रयोगिनी

ढाळ - मी, सुरभिः - Cam - श्रीसुरभि

(सा।दी) की LDC भगवत्सम्बन्धी महाप्रभाव

ना

पशुसामान्यकुल

Qujpg गोत्वसंस्थानल

gmq-शु न शूद्रा भगवद्भक्ता उत्कृष्ट (५६) अपकृष्टशब्द(pub, अपकृष्ट

ऊं५६) उत्कृष्टशब्द(pub Tiilg प्रयोगिgisir?

प्रतिपत्तिविशेषार्थ१८६९

प्रतिपत्तिविशेषार्थ GILD

guri। महर्षि (@GL॥

प्रयोगिनी जात्यपगम

प्रयोगिjguism।

चिह्नं Gpi। न शूद्र इति मन्तव्य इति । -

इति - लीलमी, mu

भगवद्भक्ताः” इत्यार्षवचन

शूद्रा

इति

(सा।स्वा) भिन्नार्थLDING इति - “देशे जातिकुलधर्माः आम्नायैरविरुद्धाः प्रमाणम्” इत्यादौ

पूर्वकुलं भेदिलंल तन्नियतजाति भेदिumBT? ढाळगळा दृष्टान्त Di Gujpiri। लীG

& पूर्वजाति पूर्वकुलनियतैलं - शु “न

गति Guml? Gujri - महर्षि

तत्तद्भागवतेभ्य उत्कर्ष एव ऋषिभिः प्रतिपादयितव्यः न तूत्कृष्टवाचकैरपकृष्टोक्तिरपकृष्टवाचकैरुत्कृष्टोक्तिश्च कार्येत्यत्राह । महर्षि इत्यादि (सा।वि) इत्यत्र कुलशब्दस्य जातिपरत्वमेव किं न स्यादित्याशङ्क्य जातेर्निवृत्त्यसम्भवान्नेह तत्परत्वमित्यभिप्रेत्य दृष्टान्तमाह - श्री इति-भगवदीय धेनुरिति निर्देशेऽपि -

(सा।प्र) निर्देशपूर्वकं

(

m

• न नश्यति खलु - ननु गोत्वमवयवसंस्थापनात्मकं न जातिरिति तस्य यावच्छरीरमास्तु निवृत्तिः ब्राह्मणत्व शूद्रत्वादिकं तु न तादृशी जातिःकिन्तु भगवत्सङ्कल्पाधीन शरीरविशेषसमवेतो याजनादि व्यवस्थापको धर्मविशेषो वा भगवदभिमत विशेषो वा, तस्य प्रमाणानुरोधेन निवृत्तिरभ्युपगन्तुं शक्यते यथा भागवत एव चेतनविषये कदाचिन्निग्रह सङ्कल्पः, कदाचिदनुग्रहसङ्कल्पः, तद्वत्कदाचिच्छूद्रोऽयमित्यभिमत्या कदाचिच्छूद्रः, कदाचिद्ब्राह्मणोऽयमित्य भिमत्या ब्राह्मण इति अन्यथा विश्वामित्रवीतहव्यादिषु तस्मिंश्च्छरीरे विद्यामाने हेतुसहस्रेणापि गोत्वानिवृत्तिवत्पूर्वजाति निवृत्त्याद्यभावप्रसङ्गात् भगवत्सङ्कल्पवशात्तु अवयवसंस्थानरूपजातेरपि निवृत्तिरपि भ्रमरकीटादौ दृष्ट्टैवतथाच गोत्वं कक इति दृष्टान्तो न प्रकृतानुगुण इति परैरुच्येत चेत्कथमुत्तरमिति चेदित्थं “वर्णाश्रमाचारवता पुरुषेण परः पुमान् । विष्णुराराध्यते पन्था नान्यस्तद्दोषकारकः ॥ यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम् ।

सम्भवात्

(सा।सं) जननार्थको जातिशब्दः - कुलशब्दस्त्वाचारार्थक इति जातिनाशो जात्यन्तरागमश्च न युक्तः

• तयोरुक्तप्रमाणाविषयत्वादिति भावःश्रीम इति । श्रीमदर्थे दोग्ध्री तच्चक्रचिह्निता गौर्नगौरिति वक्तारस्सन्ति किमित्यर्थःप्रयोगिना, नतु शूद्रो जात इत्युक्तवन्त इत्यर्थःप्रभावव्यवस्थाधिकारः

(सा।वि) स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः ॥

श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् । सहजं कर्म कौन्तेय न दोषमपि न त्यजेत् ॥ तस्मात्सप्रणवं शूद्रो मन्नामानि न कीर्तयेत् । श्रुतिस्मृतिर्ममैवाज्ञा यस्तामुल्लङ्घय वर्तते ॥

I

आज्ञाच्छेदी मम द्रोही मद्भक्तोऽपि न वैष्णवः ।

[[६०७]]

(डि।ए)

न मे प्रियः - तथा प्रपत्त्यध्याय एव - अविप्लवाय धर्माणां पालनाय कुलस्य च” इत्यारभ्य “प्रियोऽपि न प्रियोऽसौ ममाज्ञाव्यतिवर्तनात्” इत्युक्तेश्च एतादृश प्रमाण सहस्रैर्भगवत्सम्बन्धप्रभावेन भगवदभिमाने जातिनिवृत्त्यनवगमात्प्रत्युतै तेषु प्रमाणेषु जात्युचितधर्माननुष्ठाने भगवदनभिमतत्व प्रतिपादनेन जातिनिवृत्त्यभावस्यैव दृढीकरणान्न भगवत्सङ्कल्परूपजातेरपि निवृत्तिः कल्पयितुं शक्यत इति गोत्वादिवन्नियत धर्मत्वात् दृष्टान्त एव उपपद्यत इत्यभिप्रेत्य गोत्वं इति न कश्चिच्छङ्का शूकावकाशः - ननु तर्हि “न शूद्रा भगवद्भक्ता” इत्यादि प्रमाणानि विरुद्ध्येरन्नित्याशङ्कय तेषां प्रमाणानामन्यशब्दस्यान्यत्र प्रयोगस्य प्रशंसार्थतया लोके दृष्टत्वात्प्रशंसार्थत्वसम्भवान्न विरोधः - अन्यथा केनापि प्रकारेण वाक्यार्थवर्णना सम्भवात् - तथाहि “किमुद्दिश्य किं विधीयते । न तावच्छूद्रा भगवद्भक्ता न भवन्ति” इति शूद्राणां भगवद्भक्तिनिषेधविधानं सम्भवति - “भक्तिरष्टविधा प्रोक्ता यस्मिन् म्लेच्छेऽपि वर्तते । स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम्” इति भगवद्भक्तेस्सर्व वर्णाधिकार प्रतिपादनेन तद्विरोधात् - नापि भगवद्भक्ताश्शूद्रा न भवन्तीति भगवद्भक्तानां शूद्रत्वाभावो विधेयः भगवद्भक्तत्वावच्छेदेन शूद्रत्वस्याप्रसक्तेर्निषेधायोगात् - न च यत्र प्रसक्तिस्तत्रैव निषेध इति वाच्यम् तथा सति भगवद्भक्तशब्दस्य सङ्कोचेन शूद्रभगवद्भक्ताश्शूद्रा न भवन्ति इत्यर्थस्यात्तथा च व्याघातः । ननु पूर्वं ये शूद्रास्सन्तो भगवद्भक्ता जाताः तेषां भगवद्भक्तिसिद्ध्यनन्तरं शूद्रत्वं निवर्तत इत्यत्र इति चेत्तर्हि विप्रा भगवता इति कथम् ? किं विप्राणां भागवतत्वं विधीयते ? उत भागवतानां विप्रत्वम् ? नाद्यः विप्रसामान्यस्य भागवतत्वविधाने बाधात् - “सर्ववर्णेषु ते शूद्रा ये ह्यभक्ता जनार्दने’’ इत्युत्तरवाक्यविरोधाच्च भगवद्भक्ताश्शूद्रा न भवन्ति- “विप्रा भागवता स्मृताः” इति वाक्यमसम्बद्धं च स्यात् - न द्वितीयः, भागवतानां विप्रत्वविधाने विप्रभागवतानां विप्रत्वस्य प्राप्ततया विध्यसम्भवेन तदंशेऽनुवादकत्वे विध्यनुवादकृतवैरूप्यं स्यात् “शतं ब्राह्मणस्सोमान् भक्षयन्ति” इतिवत् । वैरूप्यमस्त्विति चेत् एवमपि न शूद्रा इति वाक्यं व्यर्थं स्यात् । विश्वामित्रस्य विप्रत्वेन क्षत्रियत्वनिवृत्तिवद्विप्रत्वविधिनैव शूद्रत्वनिवृत्तिसम्भवान्निषेधवैयर्थ्यात् - न च भागवता एव विप्रानन्य इति परिसङ्ख्याविधिः “सर्ववर्णेषु ते शूद्रा ये ह्यभक्ता जनार्दने” इत्यनेन इतर ब्राह्मणादीनां शूद्रत्वविधानेनैव ब्राह्मणत्वाभावस्य सिद्धत्वात्परिसङ्ख्याया स्त्रीदोषत्वाच्च शूद्रभागवतेषु विप्रत्वासिद्धेश्च - न चेष्टापत्तिः Gmळं इति “स विप्रेन्द्रो मुनि श्रीमान्” इत्यादिभिर्ब्राह्मणत्वस्य भगवदभिमतत्वात् - अथ भगवद्भक्ताश्शूद्रा न भवन्ति - किन्तु विप्रा इति विप्रत्वमपि तेषां विधीयत इति चेत्तर्हि वाक्यभेदः - ननु शूद्रत्वं न निषिध्यते - विप्रत्वमेव विधीयते । विप्रत्वविधिवशादेव शूद्रत्वं न निवर्तत इति

[[६०८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - शुल) भगवद्भक्त ब्राह्मण, शूद्र अनादरणीयj६omjio, भगवद्भक्त १६०७

शूद्राङ्कना, ब्राह्म ं

श्लाघनीय

शास्त्रतात्पर्यम् -

(सा।दी) न शूद्रा भगवद्भक्ता इत्यादिवचनrij (कं (तुकं मुकं ? (न; Qguismrri। शुल्क भगवदित्यादि

भगवद्भक्तjong ब्राह्मणतं शूद्रवदनादरणीय

वचन♚लं यथा प्रतीति ग्रहिऊं की अभक्तब्राह्मण मुख्यशूद्रत्वं प्रसङ्गिकं सूचितम् Q अङ्गीकरि अनिष्ट Lali Gurung। इत्यादि)

) अपकृष्टशब्दं

विवरिकीmi

(सा।स्वा) अपकृष्टी ८६० उत्कृष्टशब्दं प्रतिपत्तिविशेषार्थ १६०mgjio उत्कृष्ट प्रतिपत्तिविशेषार्थLD IT ५। ऊं ४G GLDI? गळा प्रतिपत्तिविशेषार्थ GILD ६१ की लं शुल इति - शुल, “न शूद्र इति मन्तव्यः” इत्यादिवदन्यत्रान्य शब्दं प्रतिपत्तिविशेषार्थLomos imo आदरानादर/rison प्रतिपत्तिविशेषशब्दार्थ/LD/। उक्तार्थस्थिरीकरणार्थं विपक्ष की प्रतिबन्ध्या बाधक

• गंgung। इति।

(सा।प्र) स्वोक्तानङ्गीकारे बाधकमाह - QEJ६०१६ इत्यादिना

(सा।वि) न गिरा गिरेति ब्रूयादैरङ्कृत्योद्गेयम् “इत्यत्र न गिरा गिरेतिवन्न शूद्रा इत्यनुवाद इति चेदेवं सति भागवता इति पदं व्यर्थम् - अथैतद्दोषपरिजिहीर्षया विप्रभागवतत्वं विधीयते -तन्नभागवतत्वस्य प्राप्तत्वेनाविधेयत्वात् ।भगवद्भक्तत्वमेव हि भागवतत्वम् - अथ विप्रभागवतसादृश्यं विधीयते - तथा सति लक्षणा । तस्याद्विप्रा भागवता इति विप्रभागवतत्वारोपेण प्रशंसार्थमिति वक्तव्यम् -एवं शूद्रा इत्यपि प्रशंसार्थमित्येव वाच्यम् - वाक्यवैरूप्याय यजमानः प्रस्तर इत्यत्र यजमान शब्दः प्रस्तरे प्रयुज्यमानो मुख्यवृत्त्या तद्बोधकत्वासम्भवात्स्वकार्यकरत्वगुणयोगेन गौण्यवृत्त्या वर्तमानो यथा यजमानस्स्वकार्य करणसमर्थः। एवं प्रस्तरोऽपि स्वकार्यकरणसमर्थ इति प्रस्तरस्तुतये भवतितद्वद्विप्रा भागवतो इत्यादि शब्दाश्शूद्र भागवतेषु प्रयुज्यमाना मुख्यवृत्त्या तद्बोधकत्वासम्भवात्तन्नियत बहुमन्तव्यता लक्षण गुणयोगेन गौण्या वृत्त्या प्रवर्तमानास्तद्वदेव बहुमन्तव्या इति बोधयन्तस्त प्रशंसार्थं भवन्ति । “अपशवो वा अन्येगो अश्वेभ्यः” इत्यत्र गवाश्वव्यतिरिक्तेषु अपशुशब्दः प्रयुज्यमानः पशुत्वनिषेधाभावाद्गवाश्वगतप्राशस्त्य निषेधमादाय पर्यवस्यन् गवाश्वप्रशंसायैव भवति - तद्वन्न शूद्रा इति शब्दश्शूद्रेषु शूद्रत्वाभावबोधने बाधात् शूद्रत्वप्रयुक्ता नादरणीयत्व निषेधमादाय पर्यवस्यन्नितरशूद्रवदनादरणीया न भवन्तीत्येवं परतया तत्प्रशंसायां पर्यवस्यतीति प्रशंसार्थत्वे सर्वमपि वाक्यं सुसङ्गतं भवतीति न किञ्चिदनुपपन्नमित्यभिप्रायेण वचनतात्पर्यमाह - शु इति - एवमनङ्गीकारे बाधकमाह - । इति

[[४०]]

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६०९]]

मू - चण्डालमपि वृत्तस्थं तं देवा ब्राह्मणं विदुः । चण्डालाः प्रत्यवसिताः परिव्राजकतापसाः । न तेन स्थविरो भवति ये नाऽस्य पलितं शिरः । बालोऽपि यः प्रजानाति तं देवाः स्थविरं विदुः

mfCo० निन्दाप्रशंसे ६००७६००१ कील वाक्य (१५६० नाकं

origiqui - शुभ, “प्रतिपत्तिविशेषार्थमन्यत्रान्यत्वकीर्तनम् ।

सर्वमर्यादै

कळुम्

(सा।दी) चण्डाल इति । परिव्राजकास्तापसाश्च आचारवैकल्ये चण्डालाः प्रत्यवसिताः, ततोऽप्यधमाश्च भवन्ति ढांा। अर्थम् उक्ता अर्थ कारिकैwn सङ्ग्रहि की। इत्यादिum)। अन्यत्रान्यत्वकीर्तनम्,उत्कृष्टे अपकृष्टत्वकीर्तन pii अपकृष्टे उत्कृष्टत्वकीर्तन (pi ।

(सा।स्वा) चण्डाल इति । परिव्राजकास्तापसाश्च प्रत्यवसिताः, स्वधर्मभ्रष्टाश्चेच्चण्डालाः muq।

भागवतशूद्र ब्राह्मणवदादरणीय

विषयही प्रमाणादिप्रसङ्गं ung?

ढाढगढग उक्तार्थ

कारिकया सङ्ग्रहिur rm] शङ्कु mui परिहरि की। शु

इति प्रतिपत्तीति प्रतिपत्तिविशेषार्थम्, प्रणामादिरहितकेवल LDINGOT

(सा।प्र) परिव्राजकतापसाः प्रत्यवसिताश्चेच्चण्डाला इत्यर्थःप्रत्यवसिताः, विष्टधर्माणः ।आरूढ पतिता इति भावः

तापसाः,वानप्रस्थाःएषामपि प्रसिद्धार्थ स्वीकारे सार्वलौकिकाचारविरोध इति भावः - नन्वेवं भागवतशूद्राणां ब्रह्मणवदादरणीयत्वे ब्राह्मणैः श्राद्धार्थनिमन्त्रणादि नाप्यादरणीयास्स्युरित्यत्राहशुळाळा इत्यादिना प्रतिपत्तिः बहुमतिः ।

(सा।वि) चण्डाला इति - परिव्राजकतापसाः प्रत्यवसिताः, नष्टधर्माणश्चेत् - आरूढपतिताश्चेदित्यर्थःचण्डालाः,चण्डाला इव परिहरणीया इत्यर्थःयस्य शिरः पलितं, जरया शुक्लं स्थविरो न भवतिवृद्धो भवतीत्यत्र वृद्धस्य वृद्धत्वनिषेधः प्रत्यक्षविरुद्धःबालोचितमूढत्वं लक्षयति - Qi४५०, इप्पुडैगळिले, एतादृशस्थलेषु - ‘चण्डालमपि वृत्तस्थम्” इत्यादिष्वपि यथा श्रुतार्थ, हणे सर्वमर्यादा व्याकुलास्स्युरिति भावः । उक्तमर्थं कारिकया सङ्गृह्णन् अतिप्रसङ्गं निराकरोतिइति - तस्मात्कारणाज्जाति निवृत्ति बोधकानन्यथा सिद्धप्रमाणाभावेन प्रदर्शिध्यानुपपत्त्या च जातिनिवृत्तेर्बोधयितुमशक्यत्वादित्यर्थः

अन्यत्रान्यत्वकीर्तनं प्रतिपत्तिविशेषार्थम् “न शूद्र इति मन्तव्य इत्यत्र मन्तव्यपदेन तथा प्रतिपत्तिमात्रत्वमेव न शूद्रत्वमपि प्राप्तमिति गम्य तद्वन्मनयोऽन्यत्रान्यशब्दं प्रतिपत्तिविशेषार्थं प्रत्युञ्जत इति भावः

(सा।सं) प्रत्यवसिताः, स्वधर्मविपरीतधर्माचरणानुगुणव्यवसायवन्तः-, (ये) (के)न वयोविशेषेण, तेन स्थविर इति वृद्ध इति न भातीत्यर्थःइति - न शूद्राः - चण्डाल इत्यादेश्तत्तन्मर्यादापरश्रुत्यादि विरोध्यर्थबोधने कुण्ठितशक्तित्वादित्यर्थः । प्रतिपत्तीत्यादि - अन्यत्र, शूद्रे बाह्मणे च । अन्यत्वकीर्तनम्, ब्राह्मणत्व शूद्रत्वकीर्तनम् । चण्डालब्राह्मणत्वकीर्तनम् । प्रत्यवसिते चण्डालत्वकीर्तनं च पूज्यत्वापूज्यत्वप्रतिपत्त्यर्थम् - वंसति प्रतिपत्तिविशेषविषयेषु पित्रादि दिने नियन्त्रणाध्ययनादिरूपाः प्रवृत्तयः कुतो न

[[६१०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - विशेषविधि साकाङ्क्षास्तत्र तत्तत्प्रवृत्तयः” ना

(सा।दी) प्रतिपत्तिविशेष सिद्ध्यर्थ

तत्री

विशेषविधिसाकाङ्क्षाः, विशेषविधि

अपेक्षिलं की ऊं

उत्कृष्टापकृष्टतं तेषां तेषां प्रवृत्तयस्तु

अपकृष्टं उत्कृष्टजातीयत्व वचन

बलादुत्कृष्टत्व प्रतिपत्ति की तत्र प्रवृत्ति का ब्राह्मणादि (१) अन्यनीकी वर्तन / कङ्क अकं स्वधर्मानुष्ठानरूपप्रवृत्ति विशेषशास्त्रं नियामक QILD ५। प्रतिपत्त्यनुगुण

(सा।स्वा) प्रतिपत्त्यर्थ@rma - भागवतब्राह्मणे प्रमाणादि प्रवृत्तौ भागवत शूद्रे तद्वर्जने च तत्तद्विशेषविधिरेव मूलQI/Lmg। Q जात्यनवगमलीं शास्त्रमूलशिष्टाचार (pi

(सा।प्र) तत्र, ब्राह्मणभागवतव्यतिरिक्तभागवतेषु - तत्तत्प्रवृत्तयः, वेदाध्यापनयाजनश्राद्धनिमन्त्रणादयः

ते यथा प्रमाणं कर्तव्या इति भावः । शूद्राणां भागवतत्वेऽपि

भावः

[[१]]

[[९९]]

(सा।वि) तत्तत्प्रवृत्तयः, वेदाध्ययन श्राद्धनिमन्त्रणादयः प्रवृत्तिपदं निवृत्तीनामप्युपलक्षणम् विशेषविधिसाकाङ्क्षाः, अष्टवर्षं ब्राह्मणमुपनीयततमध्यापतेतस्याच्छूद्रो यज्ञेनवक्लप्तः तस्याच्छूद्रसमीपेनाध्येतव्यम् । ‘सुशीलं श्रोत्रियं विप्रं श्राद्धार्थेन निमन्त्रयेत्” इत्यादि विशेषप्रमाणसापेक्षाः - यथा प्रमाणं कर्तव्याः - जातिनिवृत्त्यङ्गीकारे तु तत्तद्विशेषविधीनां बहूनां प्रमाणानां बाधस्स्यादिति यद्वा, ब्राह्मणवच्छूद्रभागवतस्यापि प्रतिपत्तेः कर्तव्यत्वेन तद्वदेव प्रणामपादसंवाहनादि शिश्रूषामन्त्रग्रहणादि प्रसङ्ग इत्यत आह विशेषविधीति - तेषां “पूर्वःपूर्वो जन्मतश्श्रेयान् नार्हन्त्याचार्यतां क्वचिच्छिश्रूषा शूद्रस्य इति शास्त्रविरोधाय “पूज्या भूषयितव्याश्च बहुकल्याणमीप्सुभिः इत्यत्र संवाहनादिशिश्रूषा मात्रादरवाक्यसुखान्नाच्छादनादि सम्माननपरत्वं यथा तद्वदत्र कुशलप्रश्नादरपूर्वकतीर्थप्रसादप्रधानादि बहुमतौ तात्पर्यम् - अतः प्रणामादि प्रवृत्तयः विशेषविधिसाकाङ्क्षाः यथा शास्त्रमेव प्रणामादि विषये “दशवर्षश्च ब्राह्मणःशतवर्षश्च क्षत्रियः - पिता पुत्रौ स्म तौ विद्धि तयोस्तु ब्राह्मणः पिता” इत्युक्तमर्यादया उत्कृष्टप्रकृष्टवर्णेषु या शास्त्रप्रवृत्तिः सैवेह शास्त्रप्रवृत्तिः अन्यथा भगवदाज्ञातिलङ्घनं स्यादिति भावः । ननु “त्रिवर्षपूर्वश्श्रोत्रियो अभिवादनमर्हति’ इति सामान्यशास्त्रम् ।“वैष्णवो वैष्णवं दृष्ट्वा दण्डवत् प्रणमेत् भुवि” इति

(सा।सं) स्युरित्यत्राह - विशेषेति - औत्पत्तिक ब्राह्मणत्वादि विशेष निमित्तकविधि साकाङ्क्षा एव ताः प्रवृत्तयः - एते च न तादृशविधिविषया इत्येतेषु तत्तत्प्रवृत्तयोऽपि न भवन्त्येवेत्यर्थ । यद्वा, अन्यत्रान्यत्वकीर्तनं प्रतिपत्तिविशेषमात्रार्थं चेत् श्रीविदुरादिविषये पुत्रकृत्यत्वादिरूपाः प्रवृत्तयः कथं स्युरित्यत्राह । विशेषेति - श्रीविदुरेषु धर्मपुत्र पुत्रकृत्यं विधिरूपा शरीरवाक्यबलात्कृतवान् - Lormi B विषये पूर्णाः पुत्रकृत्यं विधिरूप यामुनाचार्यवाक्यबलात्कृतवन्तः - लोकसारङ्गमहामुनयः श्रीपाणवहने रङ्गनाथाज्ञया प्रवृत्ताः - यत्रैवंविधविशेषविधिर्न दृश्यते - तत्र तथाविधाः प्रवृत्तयोऽपि न भवन्तीति -

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६११]]

मू - नांñomळं समाधानम् श्रीविदुर स्वजात्यनुरूप DIs विवाहादिकां ६०१६ ना (सा।दी) प्रपत्ति BnLGrmula। Trijñopigii, बाले स्थविरत्व चण्डालत्वब्राह्मणत्वादि प्रयोगri१८(@ig/Co परिहार Glooormulg। वृद्धाचार जाति

उण्डॆऩ्गिऱार् -

i। श्रीविदुर इत्यादि जाति

Quorpor लिङ्गदर्शन

(सा।स्व) प्रमाणQDoorsupi - श्रीविदुर इति ब्राह्मण्य (DLTA) ब्राह्मणकुले विवाहं प्रसङ्गिकं OLD॥। परपक्षी अमूलकाचारकथनमसङ्गतलं। जात्यनवगमी

[[६]]

[[१]]

ननु

(सा।प्र) न शूद्रत्वं नापैतीत्यत्र श्रीविदुराचारोऽपि लिङ्गमित्यभिप्रयन्नाह श्रीविदुर इत्यादिना धर्मसंस्थापन प्रवृत्तस्य शूद्रान्न - भक्षणरूप निषिद्धानुष्ठानासम्भवात्तेन च (सा।वि) शास्त्रं यथा बाधते तथा तत्रापि सामान्यशास्त्रं बाधतामिति चेन्न तत्त्वज्ञ भीष्मविदुरादिषु परस्परप्रणामानुक्तेः श्रीमद्रामानुजाव्यवहित शिष्येषु iroulis दास प्रभृतीनां तदानीन्तनश्रीवैष्णवैः प्रणामादिकं कृतमिति सम्प्रदायाश्रवणाच्च स्नानानन्तरं श्रीमद्रामानुजमुनिभिः ours दास हस्तावलम्बनेनागमनमित्यर्वाचीनवाक्यं प्रमाणकोटौ न निविशते - तैः काञ्चीपूर्णस्य प्रणामादिकं कृतमित्यत्र प्रणामं नास्ति । “देवराजदयापात्रं श्रीकाञ्चीपूर्णमुत्तमम् । रामानुजमुनेर्मान्यं वन्देऽहं सज्जनाश्रयम्” इत्यत्र मान्यत्वमेवोक्तम् ।वन्दे इत्यर्वाची नोक्तस्तु तच्छरीरनिवृत्त्यनन्तर भावित्वान्न विरुद्ध्यते । ‘प्रत्यक्षितात्मनाथानां नैषाञ्चिन्त्यं कुलादिकम्” इति प्रमाणवशाद्वा नानुपपत्तिः - भुक्तवत्सु द्विजाग्र्येष्विति द्विजाराधनमेव प्रथमतः कृतमिति प्रतीयते - न तु तत्र सामान्येन भागवतेषु “भुक्तवत्सु’ इत्युक्तम् -तथा “शूद्रयोनावहं जातो नातोऽन्यद्वक्तुमुत्सहे” इति शूद्रयोनिजननं निमित्तीकृत्य तत्वोपदेशो निषिद्धः - शबर्या ब्राह्मणशिश्रूषा कृतेति श्रीरामायणादौ प्रसिद्धम् - मधुरकविप्रभृतीनां शठकोपादिविषये प्रणामादिकं ततो ब्रह्मविद्याग्रहणं च “प्रत्यक्षितात्मनाथानां नैषाञ्चिन्त्यं कुलादिकम्” इत्यादि प्रमाणमूलम् हरिपादाख्यविप्रस्य यागे भक्तिसारमुनेः अग्रपूजाकरणं व्याघ्रपुरस्थितभगवदाज्ञामूलं च - मुनिवाहनमुनेः लोकसारङ्गमुनिना स्वस्कन्धारोपणादिकं श्रीरङ्गनायकाज्ञामूलम् एतत्सर्वं श्रीरङ्गनाथे सर्ववर्णहस्तदत्तभगवत्प्रसादस्वीकारवन्नातिप्रसङ्गावहम् “अतो वैष्णवो वैष्णवं दृष्ट्वा” इति सर्ववर्णविषयमिति न सङ्कटं किञ्चित् - अन्यत्रान्यत्वकीर्तनं यथा योग्यप्रतिपत्तिविशेषार्थमित्येतदेव “चण्डालमपि वृत्तस्थं तं देवा ब्राह्मणं विदुः” इत्यादौ च परिहारः अतः प्रकृतेऽपि तथेति प्रकृतसङ्गमनाय तत्त्तात्पर्यं चण्डालमपि इत्यादावपि दर्शयति - ढाळलं॥ om), इति प्रतिपत्तिविशेषार्थमित्यर्थः कं - एतस्य च - चण्डालमपीत्यादेश्चेत्यर्थः जात्यनपगमे कथं भगवता क्षत्रियेण शूद्रस्य विदुरस्यान्नं भुक्तमिति शङ्कां परिहरति - श्रीविदुर

[[१]]

ननु शूद्रस्य

इति ।

(सा।सं) Trijgjanpig इति “न शूद्राभवावद्भक्ताः - चण्डालमपीत्यादिसर्वप्रमाणानामपीत्यर्थः

[[६१२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - “भुक्तवत्सु द्विजाग्रेषु निषण्णः परमासने । विदुरान्नानि बुभुजे शुचीनि गुणवन्ति च " गालीलकं CBLLG] दुर्योधना “भीष्मद्रोणावतिक्रम्य मां चैव मधुसूदन । किमर्थं पुण्डरीकाक्ष CLB, “द्विषदन्नं न भोक्तव्यं द्विषन्तं नैव भोजयेत् । पाण्डवान्

भुक्तं वृषलभोजनम्”

द्विषसे राजन् मम प्राणा हि पाण्डवाः दुर्योधन न जातिविशेषलं क्षत्रियकं शूद्र पक्वान्न

(सा।दी) भुक्तात्स्वित्यादि। वृषलान्न - ननु जाति

यऩा

[[९९]]

ऎऩ्ऱु TF मरुळिच्चॆय्गैयाले अरिसारुक्कु

/ शुभ ब्राह्मण तुल

भगवान्

भुजिss निषिद्ध Lor

उत्तरान्तर में sun लिङ्गदर्शनम्

क्षत्रि कृष्णा शूद्र पक्वान्न / भुजिका? GTÔাग ू)(\ÈQ&&ী- ॐ इत्यादि - “मृतसूतकपुष्टाङ्गं द्विजं शूद्रान्न भोजिनम् । अहं तु नैव जानामि कां कां योनिं गमिष्यति” इत्यादि पराशरादि वचनम् Qiz अनुसन्धेयम् । (सा।स्वा) लिङ्गदर्शन pi अनमं। भुक्तवत्स्वित्यादिना - वृषलान्न Dorm सॊल्लादे ३FRIkमरुळिच् चॆय्गैयाले मॆऩ्ऱबडि - इप्पडियागिल् “मृतसूतकपुष्टाङ्गं द्विजं शूद्रान्नभोजिनम् । अहं तु नैव जानामि कां कां योनिं गमिष्यति” इत्यादि पराशरादि वचननिषिद्धशूद्रान्नभोजनं धर्मसंस्थापनप्रवृत्ति श्रीकृष्णकं असङ्गतं? । शङ्किलं । उत्तर(नीÈ@gulmi। शु इति विदुर १५ अन्नसंस्कर्तृत्वमात्र mis-

(सा।प्र) विदुरान्नानां भुक्तत्वाच्छूद्राणां भागवतत्वे जातिपरपेयादेवेत्यत्र जात्यनपगमेऽपि कृष्णभोजनमुपपादयन् विदुरे शूद्रत्वजात्यनपगमे कृष्णानुमतिमपि दर्शयति - भुक्तवत्सु इत्यादिना नन्वेवं विदुरस्य जात्यनपगमे कृष्णात्पूर्वं भुक्तवतां ब्राह्मणानां कृष्णस्य च निषिद्धानुष्ठानं स्यादित्यत्राह - शुगा ब्राह्मणकं इत्यादिना - ननु पक्वान्नभोजन निषेधे शङ्किते अन्नसंस्कारानुमतवचनमात्र प्रश्ने कोविदारोक्तिवदसङ्गतमिति चेन्न - पक्वान्नदर्शनस्पर्शयोरनुमतत्वद्विदुरस्य ब्रह्मवित्तया निरहङ्कार ममकारत्वादर्थार्जन समयमारभ्य भागवतार्चनार्थतयैव सर्वसम्पादनोपपत्तेश्चान्नसंस्कारोक्तिर्नासङ्गता ।

(सा।वि) CBLG। श्रुत्वा C८८। पृच्छति । । भगवता विदुरस्य शूद्रत्वजातिरङ्गीकृतैवासीदित्यर्थः । स हि वृषलो न भवतीत्युत्तरानुक्तेरिति भावः । तर्हि कथं ब्राह्मणाग्रेसरैः धर्मसंस्थापनार्थमवतीर्णे न भगवता च शूद्रान्न - भक्षणं कृतमित्याशङ्कामनूद्य परिहरति - ब्राह्मण इति । पक्वान्नñल इति, “मृतसूतक पुष्टाङ्गः द्विजश्शूद्रान्नभोजनः । अहं तु नैव जानामि कां कां योनिं गमिष्यति” इति निषेधादिति भावः अत्र “शूद्रस्पृष्टं च दृष्टं च तद्दत्तं तन्निमन्त्रितम् । तत्प्रेरितं च पक्वान्नं शूद्रान्नं षड्विधं स्मृतम्” इत्युक्तषड्विधशूद्रान्नत्वदोषोऽत्र नास्ति -

(सा।सं) दुर्योधनंा माङ्गा इत्युक्त्या जातिकीर्तनस्य महापराधत्वं सूचितम् - विशेषविधिसाकाङ्क्षा इत्यस्य साम्प्रदायिकमर्थं शङ्कामवतार्य दर्शयति इत्यादिना

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६१३]]

मू “आर्याधिष्ठिता वा शूद्रा (अन्न) संस्कर्तारस्स्युः” । आपस्तम्बादिना माळीmuqw युगान्तर / आर्यपरतन्त्र ६ गुणवच्छूद्रान्ना आर्य कं६ अन्नसंस्कारं

L/६०० ६०० अनुज्ञातयं निषेध - “शुचिस्तु प्रयतो भूत्वा विदुरोऽन्नमुपाहरत्” । श्रीविदुर गुणविशेषा

६० सूचित्

ब्रह्मवित् ॥६ण यां योगप्रभाव ६० देहन्यासङ्गी प्राप्त ६००० धर्मपुत्रा संस्कारविशेषं तूष्णीमनुष्ठित

[[६०]]

(सा।दी) आर्याधिष्ठिताः, आर्यपरतन्त्राः । जात्यन्तर

शुचिः प्रयतः श्रीविदुरः शरीरं

अन्नसंस्कर्तृत्वोपयुक्तLDIT] गुणा

जात्यनपगमं सूचितQi - शुचिस्तु m। क्षत्रिय धर्मपुत्रा ब्रह्ममेधसंस्कारं ग♚♚omm?

ढाळাगगनÈ G@gu&pmi - ब्रह्मवित् किङ्काळा इत्यादि - तूष्णीमनुष्ठित, मन्त्ररहित or s

तन्त्ररूपLong

माग

(सा।स्वा) अन्नस्वामित्व ५। शक अर्थ प्रकरणसिद्ध ज्ञापकहूं @aimmi। g इति - श्रीविदुर कं ब्राह्मण्यDown) देहन्यासानन्तरं धर्मपुत्र ब्रह्ममेध संस्कारं गळणीगम्। असङ्गत? ढगळ ब्रह्मवित् ॥ इति

(सा।प्र) एतदभिप्रायेणैव विदुरस्य गुणोक्तिरिति ज्ञेयम् - आपस्तम्बादीति- “एधान्यपि नानन्तेवास्या हृतानि” इति हारीवःआमं वा गृह्णीरन् कृतान्नस्य वाविरसस्या” इत्यादिना युगान्तरे ब्राह्मणानामपि भागवतशूद्र पक्वान्नस्वीकारस्याप्यनुमतत्वाद्विरोधो नास्तीति भावः ननु परीक्ष्यकारिणाधर्मसूनुना “द्विजातीनामेव सन्तिष्ठते ब्रह्ममेध” इत्युक्तब्रह्ममेधने विदुरस्य संस्कारकरणाद्भागवतानां जातिरपेयादेवेत्यत्राह - ब्रह्मवित् । नां इत्यादि

[[१]]

[[१]]

[[६६]]

(सा।वि) युगान्तरे “आर्याधिष्ठिताश्शूद्रावा वैश्वदेवे अन्नसंस्कर्तारस्स्युः” इति आर्याधिष्ठित शूद्राणां वैश्वदेवेऽन्नसगँस्कर्तुत्वानुज्ञानोक्त्या शूद्रस्पृष्टत्व, दृष्टत्व तत्पक्वान्नत्वानामनुमतत्वान्न दोषः । विदुरस्य भगवत्परतन्त्रत्वात् ब्रह्मवित्तया निवृत्ताहङ्कार ममकारत्वात् सर्वं द्रव्यं पूर्वं भगवते समर्पितमेवेति भगवदनुमत्या भगवदीयं द्रव्यं पक्कं कृतवानिति तन्निमन्त्रितत्वादि दोषोऽपि नास्ति १ “नानन्तेवास्याहृतानि” इति हारीतः “आमं वा प्रतिगृह्णीरन् कृतान्नस्य वा विरसस्या” इति मुनिभिरङ्गीकृतत्वात् प्रतिग्रहदोषोऽप्यत्र नास्तीकि भावः - सूचितमिति । शुचिस्तु प्रयतो भूत्वा विदुरोऽन्नमुपाहरत्” इति गुण सङ्कीर्तनस्य अहरहः केशश्मश्रुलोमनखवायनम्” इत्युक्तगुणव्यञ्जकत्वा ज्जात्यनपगमस्सूचित इति भावः नन्वेवं तदानीम्यदोषत्वे कथं दुर्योधनेनाक्षेपः कृत इति चेन्न तस्य मूढत्वाद्भगवत्यसूयाविष्टत्वाच्च तथाक्षेपः कृत इति तदाक्षेपानुगुण्येन तत्वमुत्तरमदत्वा भगवता “द्विषदन्नम्” इत्याद्युत्तरं दत्तमिति ध्येयम् - जात्यनपगमे कथं तस्य ब्रह्ममेधसंस्कारो धर्मराजेन कृत इति शङ्कामनुवदति - ब्रह्मावित् । इति - तूष्णीम्, अमन्त्रकम् ।

।ऊन्नाळा

(सा।सं) प्राप्ता, व्याभपुत्राः किच विदुराः व्यासपुत्रपाण्डुपुत्रो धर्मपुत्र इति कथञ्चित्पुत्रत्वे

[[६१४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - व्यक्तिविशेषनियत।

व्यक्त्यन्तर न्यायसञ्चारं पण्णवॊण्णादु। इङ्ङऩल्लादबोदु UÍRराऩ UVSāर्गळुक्कॊरु नियतिविशेषलं ६० यदारसाधारण्य कं सर्वलोक ( व्याकुलquio। आगैयाल् तम्दाम् सर्गळै विडादे निऩ्ऱव्वो ऎरिगळुक्कुरिदियैयाले यथाधिकारं भगवत्कैङ्कर्यं ६०० ६०० प्राप्तम् - मोहन शास्त्रं माठाढठा जात्युद्धारादि ८६० ना प्रामाणिक ६।

(सा।दी) समन्त्रकपक्ष की व्यक्तिविशेषनियत। व्यक्त्यन्तरमुं Guj वॊण्णादु ऎऩ्ऩुमिव् अजीत्तै पिगरिक्किऱार्। इङ्ङऩल्लादबोदु ३ याल् जात्यनपगमलंली सर्व भगवत्-कैङ्कर्यं Gsij प्रकारG/LD/? ६

mi शुलãं इत्यादिum)। ननु शैवादिशास्त्र (iii) “दीक्षाप्रवेशमात्रेण ब्राह्मणो भवति ध्रुवम्” इत्यादिsf] जात्यपगमं♚Gum? ग। मोहनशास्त्र) इत्यादिunã - जात्युद्धारः, जात्यपगमः - विश्वामित्रादि -

(सा।स्वा) समन्त्रकपक्षी व्यक्तिविशेषनियत GIL६orpiq। व्यक्तिविशेषनियतत्वानङ्गीकार

LD Qui&pri -

भागवत शूद्रानं पूर्वजात्यनपगम

@suprit। शुल

इति - शुभ

“दीक्षाप्रवेशमात्रेण ब्राह्मणो भवति ध्रुवम्”

GILDOT

बाधक

इति । नियतीति । पतिं देहीति पञ्चवारया च नारूप्येत्यर्थः - अनर्हतया कैङ्कर्यहानि प्रसङ्गिung? (ীठं सत्धर्मोपित शास्त्रसिद्धDIT - पाशुपतागमादिनिष्ठ

। शूद्र

ब्राह्मण्यागमं Curr? औत्पत्तिकक्षत्रियजाति Gumi -

"

ढाङ्ग (Bli Grupi मोहनेति - विश्वामित्र (सा।प्र) व्यक्तिविशेषनियतमिति - अशरीरवाक्यस्य तत्रैव प्रवृत्तत्वादिति भावः । प्रमाणविशेषात्क्वाचित्कया सिद्धस्यान्यत्राप्यङ्गीकारे बाधकं प्रदर्शयन् स्वजातिधर्माणामपरित्याज्यत्वमप्याह - शाळंा@ इदु कॊण्डु इत्यादिना ननु “दीक्षाप्रवेशमात्रेण ब्राह्मणो भवति क्षणात् । कापालं व्रतमास्थाय यतिर्भवति मानवम् इत्यादिभिर्द्विजातीयानामपि ब्राह्मण्यादि प्राप्त्यभिधानाज्जात्यन्तरं प्राप्यत एवेत्यत्र तादृशवचनानां वेदविरुद्धतन्त्रस्थतया अप्रामाण्याज्जातिर्नापगच्छेदेवेत्याह - मोहनशास्त्र [i) इत्यादिना - ननु श्रीरामायणे विश्वामित्रस्य चतुर्मुख

(सा।वि) व्यक्तिविशेष नियतमिति - अशरीरवाक्यस्य तत्रैवप्रवृत्तत्वादिति भावः - वाचनकीयं व्यवस्था अन्यभाव्यासादीनां शास्त्रज्ञानां सत्वेन अशरीरवाक्यमेव नोत्पद्येत तथा कर्तव्यमितिज्ञानाभावेन अप्रवृत्तौ सत्यां खल्वशरीरवाक्यम् - तस्माद्व्यक्तिविशेषनियतं तदन्यत्र न सञ्चारणीयम् - अन्यथा बहु वैय्याकुली स्यादित्याह - कळङ्ग इति - ननु “दीक्षाप्रवेशमात्रेण ब्राह्मणो भवति क्षणात् । कापालं प्रथमास्थाय यतिर्भवति मानवः” इत्यादिभिर्विजातीयानां ब्राह्मण्य प्राप्त्यभिधानाज्जात्यन्तरं स्यादित्यत आह । मोहन शास्त्र[i]ना इति । ननु विश्वामित्रादीनां चतुर्मुखाद्वरप्रधानाद्यथा क्षत्रियत्वजाति (सा।सं) न प्राप्त इत्यर्थः - नियतीति । पञ्चकृत्वः पतिं देहीति प्रार्थनायत्तमात्रवचनरूपनियतिविशेषेण । मोहनेति । “दीक्षाप्रवेशमात्रेण ब्राह्मणो भवति क्षणात् । कापालं व्रतमास्थाय -

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६१५]]

मू - चरुव्यत्यासादि ८ ६६० ६० विशेष निशेषनिदान ६० विश्वामित्रादि८ (६१५६०Lum

कळा

(सा।दी) ५ (कण्ठ आतङ्क जन्म कुण्डी पूर्वजाति

@suprit चरुव्यत्यासादीत्यादि

? ( सं

(सा।स्वा) ब्राह्मण्यं in शूद्रभागवतकं ? गगनী# Quipmri। चरुव्यत्यासेति - आदिशब्देन, “वीतिहव्यस्त्रायस” इत्यादि श्रुतिसिद्धब्राह्मण्यकत्वं गृह्यते विश्वामित्रादीत्यत्रादि शब्देन वीतिहव्यग्रहणम् - आळं औत्पत्तिकं ब्राह्मण्यं तिरोहितम् नेहाब्राह्मण इति वचनेनव्यञ्जितम् विश्वामित्र

क्षत्रियत्वमौत्पत्तिक

(सा।प्र) परदानादपि क्षत्रियत्वजात्यवगमपूर्वकं ब्राह्मणत्वजाति प्राप्त्यवगमा भगवद्भक्ति दीप्ताग्निना शूद्रत्वनाशे ब्राह्मण्यमुत्पद्यत एवेत्यत्राह - चरुव्यत्यासादीति - “शृणु कौन्तेय रामस्य मया यावत्परिश्रुतम् । महर्षीणां कथयितां कारणं तस्य जन्म च” इत्यारभ्य गाधिस्स्व सुतां ऋचीकाय प्रादादित्युक्त्वा भार्गवः पुत्रार्थे श्रपयामास चरुम्” इति चोक्त्वा “आहूय चाहतां भार्यामृचीको भार्गवस्तदा । उपयोज्यश्चरुरयं त्वयामात्रा च भामिनि । तस्यां जनिष्यते पुत्रो दीप्तिमान् क्षत्रियर्षभः । अजय्यः क्षत्रियैर्लोके क्षत्रियर्षभसूदनः । तवापि पुत्रं कल्याणि धृतिमन्तं तपोनिधिम् । शमात्मकं द्विजश्रेष्ठं चरुरेष विधास्यति” इति चोक्त्वा “चरुर्द्वयं गृहीत्वा तु राजन् सत्यवती तदा । भर्त्रा दत्तं प्रसन्नेन मात्रे हर्षान्न्यवेदयत् । माता तु तस्याः कौन्तेय दुहित्रे स्वचरुं ददौ । तस्याश्चरुमथाज्ञातमात्मसंस्थं चकार ह । अब्रवीद्राजशार्दूल सभार्यां वरवर्णिनीम् । जनयिष्यति माता ते ब्रह्मभूतं तपोधनम् ।विश्वं हि ब्रह्मतपसां मया तत्र समर्पितम्” इत्यादिष्वव

[[१]]

(सा।वि) निवृत्तिर्ब्राह्मण्योत्पत्तिश्च भवति । तथा भगवद्भक्ति दीप्ताग्निना शूद्रत्वनाशो ब्राह्मण्योत्पत्तिश्च किं न स्यादित्यत्राह । चरुव्यत्यासादीति । गाधिनाम क्षत्रियजामाता ऋचीको नाम मुनिः स्वस्य श्वशुरस्य च पुत्राभावेन तदर्थं चरुद्वयमुत्पाद्य आवाहितब्रह्मतेजसं चरुं पत्न्यै दत्तवान् । आवाहित क्षत्रतेजसं चरुं श्वर्श्वे देहीति पत्नीमुक्तवान् । सा तु पत्नी स्वमात्रे चरुद्वयं न्यवेदयत् । माता त्वभिमन्त्रितब्रह्मतेजसं स्वयं गृहीत्वाभिमन्त्रितक्षत्रतेजसं चरुं पुत्र्यै दत्तवती - तेन कारणेन विश्वामित्रो ब्राह्मणो जातः ऋचीकसन्ततौ क्षत्रतेजो महिम्ना परशुराम क्रूरकर्मा उत्पन्नः आदिशब्देन शत्रुभयात् पलायितस्य महर्षिसङ्घं प्रविष्टस्य वीतिहव्याख्य क्षत्रियस्य । किमत्र क्षत्रियोऽस्तीति शत्रुभिः पृष्टे शरणागतासंरक्षणायात्रत्यास्सर्वे ब्राह्मणा एवेति प्राचीनसुकृतविशेष निमित्तक ब्राह्मणानुग्रहाद्ब्राह्मण्यं प्राप्तवानिति भारताद्युक्तं द्रष्टव्यम् - न ह्यत्र ब्राह्मण्यादि प्रापको भगवदनुग्रहो नास्तीति क्वचित्प्रमाणमस्ति-

I

(सा।सं) यतिर्भवति मानवः” इत्यादि मोहनशास्त्रेष्वित्यर्थः - चरुव्यत्यासेति । जमदग्निस्स्वयं ब्राह्मणः । गाधिः क्षत्रियः । द्वयोश्च पुत्र लाभनिमित्तेन जमदग्न्याहविर्द्वयं कृतम् । तत्र ब्राह्मण

[[१]]

[[६१६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - मां कण्ठ कं ८०GG/१०६१०८ वचनविरुद्धम् । विदुरादिका

उत्कृष्टप्रभावा

शुवृत्तान्तविशेषा ६०ना ५१ अनुष्ठान किं दृष्टान्तकं ६०।

(सा।दी) वचनविरुद्धम्, तत्तज्जातीयभागवतरै । सूतकाचारादि विधायकवचनविरुद्ध/L६pq_। ननु mn श्रीमधुरकविumari आश्रयिकी ०Gm? की Biompoun श्रीलोकसारङ्गमहामुनि भजि ? @pi। बिदुरादि

इत्यावि । विदुरादिनी) ४gb उत्कर्ष (prms विदुरादिनी अधिकonor

टागैयाल् काट्टिल् पूजादिनीं gomumw

LITE

(सा।स्वा) ब्राह्मण्य औत्पत्तिकम् - तिरोहित तपोविशेषमूलवेधोप निष्ठवचन व्यञ्जितQD५५)। वचनविरुद्धमिति भागवत ब्राह्मण शूद्रनियताचारविशेषविधायकवचनविरुद्धQILD६६rDiq - अवरवर्णी उत्तमवर्णा मधुरकविप्रभृति@bß& ज्ञानप्रधानादि व्यापारं १०८ ब्राह्मण्योपगमं GGLING? प्रभावविशेषनिबन्धनव्यक्तिविशेषनियत GILD) विदुरादि GunG तादृशप्रभाव (Lop g

कळु

@&ं@@@@]]? ढाङ्ग

• विदुरादि इति । विदुराद्यपेक्षयाप्यधिक प्रभावquo अन्य व्यक्तिविशेष नियतम् । “किमप्यत्राभि जायन्ते योगिनस्सर्वयोनिषु । प्रत्यक्षितात्मनाथानां नैषाञ्चिन्त्यं कुलादिकम्”

(सा।प्र) गतनिदानादिरित्यर्थः । ननु श्रीभक्तिसौरर्विप्रा येषु विद्यमानेष्व प्यग्रपूजास्वीकाराज्जात्यनपगमे च विप्राधिक्यानुपपत्तेर्भागवतानां जातिरवेयादेवेत्यत्र “श्वपचोऽपि महीपाल विष्णुभक्तो द्विजाधिकः । विष्णुभक्तिविहीनस्तु यतिश्च श्वपचाधमः । यदप्यत्राभिजायन्ते योगिन स्सर्वयोनिषु । प्रत्यक्षितात्मनाथानां नैषाञ्चिन्त्यं कुलादिकम्” इत्यादि प्रमाणैर्भागवतानां सर्वोत्कृष्टत्वमात्रावगमाद्दिव्यसूरीनां भगवदनुभवेनान्नपानाद्यभावेऽपि शरीरदोषाणां क्षुत्पि पासादीना मभावस्य सम्प्रदायपरम्परयावगमात्तेषां तथात्वेऽपीतरेषां तद्दृष्टान्तीकरणमयुक्तमित्याह - विदुरादि इत्यादिना-ननु दिव्यसूरीणां

(सा।वि) प्रत्युत “यश्शूद्रं भगवद्भक्तं निषाधं श्वपचं तथा। वीक्षते जातिसामान्यात् स याति नरकं ध्रुवम्” इति जात्यपरित्यागेनैव जातिसामान्येनवीक्षते जाति सत्वेऽपीतरशूद्रवच्छूद्रत्वबुद्ध्या निष्कृष्टत्वेन पश्यति चेदित्यर्थः प्रतीयते । नतु तज्जातीयत्वैन वीक्षते इत्युक्तम् । तस्याज्जात्यपगमस्य न किञ्चिदपि साधनम्-ननु मधुरकविप्रभृति विषये शठकोपप्रभृतिभिस्सर्वज्ञैः कृतमाचार्यत्वादिकं जातिनिवृत्तिं ज्ञापयतीत्याशङ्क्य “किमप्यत्राभिजायन्ते योगिनस्सर्व योनिषु। प्रत्यक्षितात्मनाथानां नैषाञ्चिन्त्यं कुलादिकम्” इत्युक्तत्वात्तदनु ष्ठानं नार्वाचीनानां दृष्टान्तीकर्तुं युक्तमित्यभिप्रेत्याह । विदुरादिनी उत्कृष्टेति । भगवदनुभवैकपुष्टाङ्गत्वादन्न पानाद्यभावप्रयुक्तशोषणाद्यभाववात् -

(सा।सं) हविषः क्षत्रियायाः क्षत्रियहविषो ब्राह्मण्याश्च प्राप्त्येत्यर्थः । आदिशब्देन तपः प्रभावग्रहणम् । वचनेति। तत्तत्प्रकरणेषु ब्राह्मण्यप्राप्तिनिदानभूतचरु व्यत्यासादि बोधकवचननैरर्थ्यक्यात्तद्वचनविरुद्धमित्यर्थःप्रभावव्यवस्थाधिकारः

मू - यान्ना वृत्तान्त ५६ mins स्वजातिनियम

[[६१७]]

(सा।दी) व्यक्तिविशेषनियतLDI०८६ अतिप्रसङ्ग m। “किमप्यत्राभिजायन्ते योगिनस्सर्वयोनिषु । प्रत्यक्षितात्मनाथानां नैषाञ्चिन्त्यं कुलादिकम्” ढाङ्ग की। विचारिकी&@ळं स्वजात्याद्यतिक्रमं पण्णिऩदिल्लै यॆऩ्गिऱार् - या इत्यादि

प्रणवोच्चारणं। ही

श्री

@ “कृष्णानां व्रीहीणां” ढाङ्गळील &gÛqQmmu£ ४ स्खलनसमाधानं आचार्यत्वमात्रं व्यक्तिविशेष

अवर्गळ् ९Üत्तिलोरिडत्तिलुम् ब्राह्मणरध्ययनं gjburgl वाक्यमुं मृळं उच्चरिung

गण प्रसिद्ध

(सा।स्वा) ढाढालीmous। Quig अभ्युपेत्यवाद परिहारं Gana पारमार्थिकपरिहार(@gui। isना इति-दिव्य प्रबन्ध

Dungi लीला वेदाध्ययनस्थल♚ली

व्रीहीणं ढाळाळी पदलंलं।कण्ठ Lam।in नखलं भेदिलं स्वजातिनियमकं कं Gurm &♚-

प्रणवोच्चारणं

उच्चरिILD “कृष्णानां ज्ञापिosunggjb

(सा।प्र) जात्यपगमाङ्गीकारे श्री (०) सुरभिwninggjib इत्यत्रोदाहरण प्रदर्शनपूर्वकं यावच्छरीरपातं जातिर्नापगच्छेदित्युक्तिर्विरुद्धभेतेत्यत्राह - यान्ना इत्यादिना - jgÙ, विविच्यज्ञाने - “अवमानक्रिथा तेषां संहरत्यखिलं जगत्” इत्युक्तप्रकारेण श्रीभक्तिसारदिव्यसूरिगतजातिसामान्यानुसन्धानरूपे पापे नष्टप्रज्ञस्योपाध्यायस्य “कृष्णानां व्रीहीणां नखनिर्भिन्नम्” इति वाक्यपरिस्फूर्तौ द्रामिडभाषया तदर्थोपस्थापनपूर्वकं तदुपस्थापकसूरे र्वेदवाक्यावगमेऽपि तदनुच्चारणं तस्यजातिर्नापगतेति

(सा।वि) विदुराद्यपेक्षयोत्कृष्टत्वमिति भावः - दिव्यसूरिश्रीसूक्तिपर्यालोचने तदनुष्टान पर्यालोचने कुत्रापि जात्युचिताचार एव लोकानुग्राहाय स्वीकृतो न तद्विरुद्धाचार इत्यभिप्रायेणाह - यां

अवर्गळुडैय इति । mijgn, परामर्शने । &LgoD, त्यागः । तत्प्रबन्धेषु कुत्रापि प्रणवोच्चारणं नास्ति । व्याघ्रपुर्यां शूद्रवेषं भक्तिसारमुनिं दृष्ट्वा शूद्रबुद्ध्या विरामं कुर्वतां वेदाध्यायिनां वाक्यविस्मरणे सति तत्प्रभावबुद्ध्या पश्चात्प्रार्थयमानानां तेषां तद्वाक्योच्चारणस्य स्ववेषविरुद्धत्वाल्लोके धर्मप्रवर्तनाय कृष्णव्रीहीणां नखविदलनेन “कृष्णानां व्रीहीणां नखनिर्भिन्नम्” इति वाक्यं स्मारयामास भक्तिसार इति साम्प्रदायिक कथा - तथा वाक्योच्चारणं न कृतमिति जात्युचिताचारः प्रवर्तितः - ननु खनिकृष्टस्य ब्राह्मणस्य कथं भक्तिसार मुनिः मन्त्रानुपदिष्टवान् - ब्राह्मणस्य प्रणवेन सहैव खलूपदेष्टव्यमितिचेन्न भक्तिसारस्य स्वर्वेश्यायां भार्गवमुनेरुत्पन्नत्वेन शूद्रत्वाभावात् - वेणुलापकवंशे कञ्चित्कालम्

(सा।सं) वृत्तान्तेति - ूळा इत्युक्तविधया पराङ्कुशे मधुरकविभिः गुरुवरणमाचार्यकं चेत्यादिवृत्तान्तविशेषान्। शुकङ्काळा इति । निरतिशयप्रभाव एव जात्यनुगुणवर्तनपरवचनविरोधीनन्वाधुनिक इति भावः

[[६१८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - “विष्णुर्नित्यं विद्यया तात ईड्यस्तस्माद्ज्ञानं नित्यरूपं वरेण्यम् ।

प्राप्यं ज्ञानं ब्रह्मणात् क्षत्रियाद्वा वैश्याश्शूद्रा (द्वापि) दपि नीचादभीक्ष्णम्” नढाकील श्लोकी भगवद् ज्ञानमवश्यं सम्पादनीय ५० पूर्वपूर्वा लाभ

कण्ठी ूगळं ज्ञानमात्रं विशद सम्पादनीयम् -

(सा।दी) नियतuomi - ननु “विष्णुर्नित्यं विद्यया तात ईड्यः” ढाळाळी श्लोक शूद्रादपि नीचात् ऎऩ्ऱुरैक्कुङ्गळ् पक्कल् पण्णिक्कॊळ्ळच् चॊल्लिऱ्ऱागैयाल् प्रवृत्तिव्यवस्थै ?

? विष्णुर्नित्यमित्यादिuni - शाकंल अर्थम्-तात । विद्यया, ज्ञानेन । विष्णुर्नित्यमीढ्यः, यजनीयो भवति । तदर्थम् नित्यं रूपं वियो यस्य तत् । ब्रह्मविषयं

इदुक्कु

(सा।स्वा) भागवतशूद्रकं प्रवृत्तिव्यवस्यै JnG GLom ? “विष्णु र्नित्यं विद्यया तात ईड्यः” इत्यादि शलोकलं शूद्रसकाशाद्राह्मणकं ज्ञानोपदेशं Ganu व्यवस्थै BrLTGg? ढाङ्गला)(। विष्णुर्नित्यमिति - यस्याद्विष्णुर्नित्यमीडयः, ईडनीयो भवतितस्मान्नित्यं रूपंविषयः यस्य तन्नित्यरूपम् - ब्रह्मविषयं ज्ञानं ब्राह्मणादिभ्य स्सम्पादनीयQD६mq -ज्ञानमात्रं पूर्ववर्णालाभे शूद्रादपि सम्पादनीय QILD) वचनार्थ

शुल्क तद्व्यतिरिक्त प्रवृत्तिव्यवस्थै उपपन्नैQuing &ßम्।

(सा।प्र) बोधयतीति न विरोध इति भावः । ननु शूद्रादिभ्योऽपि तत्वज्ञानस्य सम्पादनीयत्वोक्तेर्विदुरतुलाधारादिभिर्धृतराष्ट्र जाजल्यादीनां ज्ञानोपदे शाच्च भागवतानां जातिरपेयादेवेत्यत्राह । विष्णुर्नित्यमित्यादिना । शूद्र योनापिति वचनादेव जात्यनपगमावगमाद्विदुरादिभिः

(सा।वि) अवस्थानमात्रेण तज्जातीयवेषमात्रमेव न तद्गृहेऽन्नपानादि स्वीकारः - अतस्तस्योपदेशो नानुपपन्नः - मधुरकवेः प्रबन्धोपदेशेन पराङ्कशमुनेराचार्यत्वम् - नतु वैदिकसप्रणवमन्त्रोपदेशोऽपि कृत इत्यत्र प्रमाणमस्ति । प्रत्यक्षितात्मसाधनत्वान्मधुरकविना आचार्यवरणं न विरुद्ध्यतेनच स्त्रीशूद्रसाधारणादिकारित्वात्प्रबन्धस्य तदर्थं न प्रणवग्रथनमिति वाच्यम्-स्त्री शूद्राणां पञ्चसंस्कारसम्पन्नानां वैष्णवत्वेन जातिनिवृत्त्या प्रणवाधिकारसम्भवेन प्रणवग्रथन सम्भवात् - नच स्त्रीणामधिकाराय तत्परित्याग इति वाच्यम् - स्त्रीणामपि विष्णुभक्ति महिम्नामैत्रेय, गार्गिप्रभृतीनां ब्रह्मविद्योच्चारणयोग्यतासम्भवात् तस्मात्प्रणवोच्चारणं स्वजाति विरुद्धमध्येतृ शूद्रादीनां च तदुच्चारणं तज्जातिविरुद्धमित्येव तदनुक्तिन्न्ति तत्त्वमितिभावः । ननु जातिनिवृत्त्यभावे विदुरतुलाधारादिभिर्धृतराष्ट्रविप्रादीनां कथं ज्ञानोपदेशः कृत इत्याशङ्क्य तैरपि शूद्रादपि धर्ममात्र ज्ञानग्रहणाभ्यमज्ञानाद्धर्मोपदेशमात्रं कृतम् न त्वाचार्यकार्य ब्रह्मविद्योपदेशः कृत इत्याह । विष्णुर्नित्यमित्यादिना

(सा।सं) विष्णुरिति - नित्यं सर्वदापि - विद्ययैव विष्णुरीड्यः, सेव्यस्स्तव्यः प्राप्यश्च तस्मात्, यस्मात्कारणाद्विद्ययैव विष्णुस्सेव्यत्वादिमान् तस्मा न्नित्यरूपं ज्ञानमेव - ज्ञानस्यनित्यरूपत्वं यावत्आत्मभावि स्वपरयाथात्म्याविषयकत्वम् । तथाविधं ज्ञानम् । वरेण्यम्, सम्पादम् - अभीक्ष्णं, पौनः पुण्येन ।

मू

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६१९]]

६६] न्या। Quiqui विद्यामन्त्रादि ८ (६१५६०Lw ग्रहणम् ब्राह्मणादि विषय♚ली “शूद्र योनावहं जातो नातोऽन्यद्वक्तुमुत्सहे’

। श्रीविदुरवाक्य सिद्धम् । तुलाधारधर्मव्याधादि८६५ळं सन्देहं CBL ब्राह्मणाक्रं

ना सम्भाति। तीर्थयात्री श्री यी

मात्रम् अन्यान्नाß तॆळिवित्तु विट्टार्गळित्तऩै। अल्लदु सऩमाऩ क् पण्णिऩार्गळऩ्ऱु। इप् प्रकार ॥ ५ Count इतिहास

। -

(सा।दी) ज्ञानं ब्राह्मणादिभ्यस्सम्पाद्यQL६mulg। ज्ञानवैशद्य मात्रं यस्मात्कस्मात् सम्पादनिय Longgjb विद्यामन्त्रादिग्रहणं ब्राह्मणादिना उत्कृष्ट - Qiquorojib इत्यादि । ननु तुलाधारधर्मव्याधादिक महर्षिका धर्मोपदेशं Qupprimumr? ढाळायÈ Qguisit - तुलाभारेत्यादि) सम्भावि पूजि आचार्यकम् आचार्यत्वम् -

गायीका नियामकQLD? ग। प्रकार/ना इत्यादि (सा।स्वा) शूद्रात् ज्ञानसम्पादनं CLIC) विद्यामन्त्रादिग्रहण तुल्यन्यायात्प्रसङ्गिwnpr? ढगढगÈQFumi - Quiggio इति - वचनविरोधे न्यायं

५। तुलाधारादिकनी♚लीं mii ब्राह्मणnig विद्योपदेशं कांGun? ढङ्ग (fl; Qaumi। तुलाधारेति । किं निदान QILD? ६

Giri प्रकार risin इति।

(सा।प्र) आचार्यत्वप्रयोजकविद्योपदेशे न कृत इत्यर्थः - विद्यामन्त्रादीति - छन्दो ऋष्यादिरादिशब्दार्थःअ इतिहासेति- “अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् । तुलाधारस्य वाक्यानि धर्मे जाबालिना सह” इत्यारभ्य “सम्भाव्य चटकान् मूर्ध्नि जाजलिर्जतां वरः । आस्फोटमत्तदाकाशे धर्मः प्राप्तो मयेति च । अथान्तरिक्षे वागासीत्तां स शुश्राव जाजलिः । धर्मेण न समस्त्वं वै तुलाधारस्य जाजलेः’ इत्यशरीरवाण्योक्ते “सोमर्षवरामापन्नस्तुलाधारदिदृक्षया । काले न महता गच्छत्सतु वाराणसीं पुरीम् । विक्रीणन्तं च पण्यानि तुलाधारं ददर्श सः । सोऽपि दृष्ट्वैवतं विप्रमायान्तं भाण्डजीवनः । नमुत्थाय सुसंहृष्टस्स्वागतेनाभ्यपूजयत् । आयन्नेवासि विधितो मम ब्रह्मन्न संशयः । अमर्षवशमापन्नः ततः

।

(सा।वि) तुलाधारेति । अत्राप्युदाहरन्ती ममितिहासपुरातनम्” इत्युपक्रम्य “सम्भाव्य चटकान् मूर्ध्नि जाजलिर्जपवतां वरः । आस्फोटयत्तदाकाशे धर्मः प्राप्तो मयेति च । अथान्तरिक्षे वागासीत्तं स शुश्राव जाजलिः । धर्मेण न समस्त्वं वै तुलाधारस्य जाजलेः” इत्यशरीरवाक्योक्ते “सोमर्षवशमापन्नस्तुलाधार दिदृक्षया। कालेन महतागच्छत् स तुवाराणसीं पुरीम् विक्रीणन्तञ्च पण्यानि तुलाधारं ददर्श सः । सोऽपि दृष्ट्वैवतं विप्रमायान्तं भाण्डजीवनः । समुत्यायसुसंहृष्टस्स्वागते नाभ्यपूजयत् । आयन्नेवासि विधितो मम ब्रह्मन्न संशयः । करवाणी प्रियं किन्ते तद्ब्रूहित्वं द्विजोत्तम । जाजलिः । विक्रीणानस्सर्वरसान् सर्वगन्धांश्च वाणिज । अध्यागां नैष्ठिकीं बुद्धिं दुतस्त्वा

(सा।सं) ज्ञानमात्रमिति मात्रपदं विद्यामन्त्रादि व्यवच्छेदकम् । सम्भाविलं सम्पूज्य वऴि श्रीलङ्का, सन्मार्गच्युतान् -

[[६२०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

[[९९]]

(सा।प्र) प्राप्तो भवानिह । करवाणि प्रियं किन्ते तद्ब्रूहि त्वं द्विजोत्तम ॥ जाजलिः ॥ दिक्रीणानस्सर्व रसान् सर्वगन्धांश्च वाणिज । अध्यगान्नैष्ठिकीं बुद्धिं कुतस्त्वामियमागता । एतदाचक्ष्व मे सर्वं निखिले न महामते । एवमुक्तस्तुलाधारो ब्राह्मणेन यशस्बिना । उवाच धर्मसूक्ष्माणि वैश्यो धर्मार्थ तत्त्ववित् । जाजलिं क्लिष्टतपसं ज्ञानदृप्तस्तदा नृप । वेदाहं जाजले धर्मं स रहस्यं सनातनम् । सर्वभूतहितं मैत्रं पुराणं यज्जना विदुः । अद्रोहोणैव भूतानामल्पद्रोहेण वा पुनः । या वृत्तिस्स परो धर्मस्तेन जीवामि जाजले । परिच्छिन्नैः काष्ठतृणैर्मयेदं शरणं कृतम् । अलक्तं पद्मकं तुङ्गं गन्धांश्चोच्चावचानपि । रसांश्च तांस्तान् विप्रेन्द्रमध्यवर्जानहं बहून् । क्रीत्वा तु प्रतिविक्रीणे परहस्तादमायया। सर्वेषां यस्सुहृन्नित्यं सर्वेषां च हिते रतः । कर्मणा मनसा वाचा सधर्मं वेद जाजले । स्पर्धां जहि महाप्राज्ञ ततः प्राप्स्यसि यत्परम् इत्यन्तेन भूत हित परत्व, भूताद्रोह, अवञ्चन, सर्वसौहार्द, स्पर्शाशून्यत्वादि रूपांस्तां धर्मान् जाजलिश्श्रुत्वा स्वयमपि शान्तिमन्वपद्यतेति धर्मकथामात्रोक्तेरवगमादित्यर्थः - “मातापितृभ्यां शिश्रूषुस्सत्यवादी जितेन्द्रियः । मिथिलायां वचन् व्याधस्सते धर्मान् प्रवक्ष्यते । व्याधः परमधर्मात्मा स तेच्छेत्स्यति संशयान्” इति । ब्राह्मण्योक्तः कौशिकः “ततो जगाम मिथिलां जनकेन सुरक्षिताम् । अपश्यत्तत्र गत्वा तं सुनामध्ये व्यवस्थितम् । मार्गमाहिषमांसानि विक्रीणन्तं तपस्विनम् । आकुलत्वात्तु क्रेतॄणामेकान्ते संस्थितो द्विजः । स तु ज्ञात्वा द्विजं प्राप्तं सहसा सम्भ्रमोत्थितः । आजगाम यतो विप्रस्थित एकान्त आसने । अभिवादये त्वा भगवन् स्वागतं ते द्विजोत्तम ॥

[[१]]

(सा।वि) मियमागता । एवमुक्तस्तुलाधारो ब्राह्मणेन यशस्विना । उवाच धर्मसूक्ष्माणि वैश्यो धर्मार्थतत्त्ववित् । वेदाहं जाजलेर्धर्मं सरहस्यं सनातनम् । सर्वभूतहितं मैत्र्यं पुराणं याज्ञिका विदुः । अद्रोहेणैव भूतानामल्पद्रोहेण वा पुनः । या वृत्तिस्स परो धर्मः तेन जीवामि जाजले । परिच्छिन्नैः काष्ठतृणैर्मयेदं शरणं कृतम् । अलक्तं पद्मकं तुङ्गं गन्धांश्चोच्चावचानपि । सारांश्च तान्हि विप्रर्षे मध्यवर्जानहं जहून् । क्रीत्वा तु प्रतिविक्रीणे परहस्तादमायया । सर्वेषां यस्सुहृन्नित्यं सर्वेषां च हिते रतः । कर्मणा मनसा वाचा स धर्मं वेद जाबले । स्पर्धां जहि महाप्राज्ञ तपः प्राप्स्यसि यत्परम् “इत्यन्तेन भूतहितपरत्व भूता द्रोहावञ्चन सर्वसौहार्दस्पर्धाशून्यत्वादिधर्मश्रवणेन जाजलिश्शान्तिमन्वपद्यतेति धर्ममात्रोपदेश एव तुलाधारवृत्तान्ते प्रतीयते - तथा “माता पितृभ्यां शिश्रूषस्सत्यवाग्विजितेन्द्रियः। मिथिलायां वचन् व्याधस्सते धर्मान् प्रवक्ष्यति । व्याधः परमधर्मात्मा स तेच्छेत्स्यति संशयान्” इति ब्राह्मण्योक्तः कौशिकः । “ततो जगाम मिथिलां जनकेन सुरक्षिताम् । अपश्यत्तत्र गत्वा तं सूनामध्ये व्यवस्थितम् । मार्गमहिषमांसानि विक्रीणन्तं तपस्विनम् । आकुलत्वात्तु क्रेतॄणामेकान्ते संस्थितो द्विजः । स तु ज्ञात्वा द्विजं प्राप्तं सहसा सम्भ्रमोद्धितः ।आजगाम यतो विप्र स्थित एकान्त आसने । अभिवादये त्वां भगवान् स्वागतं ते द्विजोत्तम । अहं व्याधस्तु -

(सा। दी) ननु “भक्तिरष्टविधा”

&&

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

वचन “तस्मै देयं ततो ग्राह्यम्” GF♚Down? “स च पूज्यो यथा ह्यहम्”

सॊल्लिऱ्ऱिल्लैयो?

[[६२१]]

। म्लेच्छभक्त__

m पूजि

(सा।स्वा) “भक्तिरष्टविधा ह्येषा यस्मिन् म्लेच्छोऽपि वर्तते । तस्मै देयं ततो ग्राह्यं स च पूज्यो यथा ह्यहम्”

भगवद्भक्तम्लेच्छादिविषय श्री ब्राह्मणकृत्य Dinon gr] प्रतिग्रहं @jmmum? (सा।प्र) अहं व्यादस्तु भद्रं ते किं करोमि प्रशाधि माम् । एकपल्या यदुक्तोऽसि गच्छ त्वं मिथिलामिति ॥ जानाम्येतदहं सर्वं यदर्थं त्वमिहागतः । श्रुत्वा च तस्य तद्वाक्यं स विप्रो भृशहर्षितः ॥ द्वितीयमिदमाश्चर्यमित्यचिन्तयत् स द्विजः । पाद्यमाचमनीयं च प्रतिगृह्य द्विजोत्तमः ॥ सुखोपविष्टस्तं व्याधं वचनं चेदमब्रवीत् । कर्मैतद्वै न सदृशं भक्तः प्रतिभाति मे ॥ अनुतप्ये भृशं तात तव घोरेण कर्मणा । कुलोचितमिदं कर्म पितृपैतामहम्महत् ॥ वर्तमानस्य मे धर्मे स्वे मन्युं मा कृथा द्विज । धात्रा विहितं पूर्वं कर्मस्वं पालयाम्यहम् ।” इति धर्मव्याधेन स्वजाध्यानुगुण धर्माणामपरित्याज्यात्वस्य मातापितृशिश्रूषायाश्चावश्य कर्तव्यत्वाद्युपदेशादेषां चाचार्यत्व प्रयोजकत्वाभावादित्यर्थ - सूतादिवृत्तान्त आदिशब्दार्थः । ननु “मद्भक्तजनवात्सल्यं पूजायां नुमोदनम् । मत्कथाश्रवणे भक्तिस्स्वरसत्राङ्ग विक्रिया । स्वयमाराधने यत्नो ममार्थे डम्भवर्जनम् । ममानुस्मरणं नित्यं यच्च हंसोपजीवति । भक्तिरष्टविधा” इत्यत्र देयप्रतिग्राह्य विशेषानुक्तेश्श्रीमन्नारायणवत्पूज्यत्वोक्तेश्च पक्वान्नकन्यकादीनामपि देयत्वपतिग्राह्यत्वयोस्सिद्धेश्शूद्रत्वे च तदनुपपत्तैर्जातिरपेयादेवेत्यत्र नाना इत्याख्यातैः पूर्वाचार्यैरस्य प्रामाण्य ज्ञानमेव देयं प्रतिग्राह्यं च - नतुकन्यकादिरिति व्याख्यातत्वात् - पूज्यत्वस्य च सामान्यविशेषन्यायात् - “न परीक्ष्य वयो वन्द्या नारायणपरायणाः । अपि स्युर्हीनजन्मानो मान्या निम्नेन चेतसा” इत्याद्यानुगुण्येन मानसपूजापर्यवसानसिद्धेर्यथा शक्तिपूजाकरणपूर्वकं “यश्शूद्रं भगवद्भक्तं निषाधं स्वपचं तथा ।

(सा।वि) भद्रं ते किं करोमि प्रशाधि माम् । एकपत्न्या यदुक्तोऽसि गच्छ त्वं मिथिलामिति ॥ जानाम्येतदहं सर्वं यदर्थं त्वमिहागतः । श्रुत्वा तु तस्य तद्वाक्यं न विप्रो भृशहर्षितः ॥ द्वितीयाचार्य इति तमचिन्तयत स द्विजः । पाद्यमाचमनीयं स प्रतिगृह्य द्विजोत्तमः ॥ ततस्सुखोपविष्टं तं व्याधं वचनमब्रवीत् । कर्मैतद्येन सदृशं भवतः प्रतिभाति मे ॥ अनुतप्ये भृशं तात तव घोरेण कर्मणा ।” इति विप्रेण पृष्टो व्याध आह “कुलोचितमिदं कर्म पितृपैतामहं मम । वर्तमानस्य मे धर्मे नावज्ञां मा कृथा द्विज । धात्रा तु विहितं

पूर्वं कर्म स्वं पालयाम्यहम् ॥” इति धर्मव्याधवृत्तान्तेऽपि स्वजात्याचारा परित्याज्यत्वमेवोपदिष्टम् - न त्वाचार्यवरणसाध्यविरोध्यपदेश इति भावः - की, मार्गभ्रष्टान् । याङ्की मात्रम्, मार्गोपदेशेन मार्गे प्रवेशनमात्रं तत्सदृशं यथा तथा ।

प्रकाश्य । शीला, परित्यागमात्रम् - आचार्यकम्, आचार्यत्वम् । आचार्य शब्दात्तस्य भाव इत्यर्थे यो पथाद्गुरूपोत्तमाद्व्युङिति -

श्री

[[६२२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

साधारण

शास्त्रं

मू “भक्तिरष्टविधा ह्येषा यस्मिन्म्लेच्छेऽपि वर्तते । तस्मै देयं ततोग्राह्यं स च पूज्यो यथा ह्यहम्” ना॥ कन्याप्रधानपर १६ - ज्ञाब प्रधानपर व्याख्यानं ६६० ६। “पूज्यः” नगळील शब्द (

भागवतत्व (०६०६६) सर्व माढमाढा ६öठाळणी भगवद्भक्तम्”

कण्ठ ६० आदरणीयां ।

ना सजातीय अवज्ञै । नरक (तत्परम्) तात्पर्यम् - अर्थ “यश्शूद्रं । Tri महर्षिसङ्ग्रहिलं। शुल६) जातिव्यवस्थै mung

ली♚ळ भागवतप्रभावं काय।

(सा।दी) ढाङ्गा] (] - भक्तिरष्टविधेत्यादि - पूज्यशब्द कङ्क अर्थÈQuipi। पूज्यः ढाङ्गळी शब्दमित्यादि - सजातीयऊं ऊं ८०&IT तॆऩ्ऩुमिडत्तुक्कु

किं प्रमाणं BIG की। अर्थलं इत्यादि । “वीक्षते जातिसामान्यात् स याति नरकं नरः” ढाळगली। परमप्रकृतLDIT जातिव्यवस्थै उपसंहरिकी - शुक्र) इत्यादिuro

ू ूं]

(सा।स्वा) शु भक्तविषय की जात्यादि नियतकर्तव्यनियम (PCL IT? (हं Gulmi। भक्तिरिति। Quiqui स च पूज्यो यथा ह्यह पूज्यतोक्तिकं गति Quigi ? ढाळाला Gummit - पूज्य इति - Q तात्पर्यं कल्पिकं (५) निदान (DrCL_TT? ढाङ्ग & @susmii। अर्थ इति । जाति कृतोत्कर्षापकर्षं व्यवस्थित DIS “देवा अपि न तं विदुः” ढाळा अपरिच्छिन्नप्रभावं । विरोधिBIT? ढङ्ग (fl सॆय्गिऱार्

pi - शुलक इति - शु। जातिव्यवस्थै प्रामाणिकैursun) - शमी

विष्णुभक्ति

अपकृष्टजातिमात्र

(सा।प्र) वीक्षते जातिसामान्यत्स याति नरकं नरः । मद्भक्तं शूद्रसामान्यादव मन्यन्ति ये नराः । नरकेष्ववतिष्ठन्ति वर्षकोटिं नराधमाः” इत्यादिभिरवमतिकरणे प्रत्यवायावगमान्नावमन्तव्या इत्याह। भक्तिरष्टविधेत्यादिना - किञ्च वैष्णवत्वे जातिरपेयादिति पक्षे किं शूद्रत्वाद्यपकृष्ट जातिरेवापेयान्न तूत्कृष्टब्राह्मण्यादिजातिरिति मतम् ? उतोत्कृष्टजातिरप्यपेयादिति? नाद्यः (सा।वि) वुङितस्याकारादेशे रूपम् । व्याख्यानं ६०० ६००f corrison इति

nor इत्युक्तव्याख्यातार इति शेषः - साधारण, सामान्यशब्दतया । शास्त्रं मागILDL GfCv, “न परीक्ष्य वयो वन्द्या नारायणपरायणाः । अपि स्स्युर्हीनजन्मानो मान्यानिम्नेन चतसा” इत्यादि शास्त्रोक्तरीत्या अत्र न परीक्ष्येति सजातीयविषयं वन्दनमुक्त्वा अपिस्स्युरिति हीनजातिविषये अधिकजातीय्यैर्निम्नेन चेतसा स्वजात्युत्कर्षप्रयुक्ताहङ्काररहितेन आदरप्रवणेन चित्ते न मान्या इति इति माननं सम्माननमुक्तम्। नतु कायिक प्रणामादिकम् - तद्रीत्यासच पूज्यो यथा ह्यहमित्युक्त पूज्यत्वं क्वचित्प्रणामादि पर्यन्तं क्वचिदादरणमात्रपर्यवसितमिति भावः जातिसामान्य बुद्धत्रावमानकरणं नरकावहमित्यवमानाकरणेऽपि पूज्यत्वोक्तेस्तात्पर्यमित्याह । Qourisoner इति

सजातीयCILITठ

[५]णğं।, इतरशूद्रैस्तुल्यत्वेन विचार्य - एवं तात्पर्ये वचनान्तरैकमत्यं दर्शयतिअर्थ इति । एतद्वचनं पूर्वमेव व्याख्यातम् - अक्तमर्थमुपसंहरति

[[१]]

प्रभावव्यवस्थाधिकार

[[६२३]]

मू - “अतो जातेर्निकृष्टायास्सर्वस्या वा विनाशतः । साजात्यं विष्णुभक्तानामिति मन्दमिदं वचः ॥ वैष्णवत्वेन मान्यत्वं समानं मुनिसम्मतम् । जात्यादिध्वंसतस्साम्यं मुक्तिकाले भविष्यति ॥

,

(सा।दी) उक्तार्थ [i] ८६ना सङ्ग्रहिऊं की pri अत इति । अतः, पूर्वोक्तहेतु ॐ ॐ निकृष्टायाः शूद्रत्वादिजातेः । सर्वस्या वा, उत्कृष्टाया अपि जातेर्विनाशतः muq। विष्णुभक्तानां साजात्यं, जातिभेदाभाव इतीदं वचनं मन्दयुक्तिकमित्यर्थः - वस्तुस्थितिwwwfg@gmi। वैष्णवत्वेनेति । पूर्वकुलापगमवैष्णवकुलप्राप्तिभ्याम् । मान्यत्वं बहुमन्तव्यत्वं भागवतानां समानम् - @लंल ूz@कण्ण प्रवृत्तिनियतै ♚। जात्यादीत्यत्र स्पष्टम् । जातिवृत्तव्यवस्थै ॥ ॐ (सा।स्वा) पूर्वतननिकृष्टजातिमात्रं सर्वभागवत (कं साम्य (DLTB । उत्कृष्टब्राह्मण्यं &bum$moQuorm] fii @@@juis - श्रीगां शूद्रत्वब्राह्मण्यत्वरूपनिकृष्टोत्कृष्टसर्वजाति काठी♚ठ्। साम्य(pळङ्गली

guisit - @ig उक्तानुक्तमतं सर्व(pub उक्तयुक्ति BITCळा निरन्तर GILD।गी। अतो जातेरिति कारिकाद्वय अतः, पूर्वोक्तयुक्त्या - निकृष्टाया जातेर्विनाशतस्सर्वस्या वा जातेर्विनाशतः विष्णुभक्तानां साजात्यमितीदं वचः मन्दम् - शुं, " स विप्रेन्द्रो मुनिश्श्रीमान्” इत्यादि शास्त्र । कण्ठ गतिQwal? मग summit वैष्णवत्वेनेति Quqw “देवादिभेदेऽपध्वस्ते” ढाङ्ग की कृत्स्नजातिध्वंसम् rig काल मुंली? ढाढगढग अन जात्यादीति । आदिशब्देन (सा।प्र) विनाशबोधकानन्यथासिद्धप्रमाणाभावात् - नेतरः - सर्वस्या जातेर्विनाशे ब्राह्मणभागवतविषये अपगोरणे शतयातनाद्यभावप्रसङ्गात् तेषां हननादौ ब्रह्महत्त्याद्यभावप्रसङ्गात् - अष्टवर्षोपनेयत्वाद्यभावप्रसङ्गात् च । अतो जातेर्विनाशो नोपपद्यत इति यावच्छरीरपातं वैष्णवत्वेनैव साजात्यं समानम् शरीरपातानन्तरन्तु परमसाम्यमित्याह । अतो जातेरित्यादिना

[[१]]

आऩाल्,

(सा।वि) अत इति - निकृष्टाया जातेर्विनाशो वा ? सर्वस्याः ब्राह्मणत्वादि जातेर्विनाशो वा ? निकृष्टाया जातेर्विनाश इत्यत्र प्रमाणं नास्ति । प्रमाणं विना तन्नाशाङ्गीकारे ब्राह्मणत्वादिजातेरपि विनाशाभ्युपगमप्रसङ्गः ।सर्वस्या अपि विनाश एवेत्यपि पक्षो न युक्तः मनुष्यत्वादिजातीनामपि विनाशोक्तौ प्रत्यक्षविरोधात् - अतस्साजात्यमिति वचो मन्दमिति भावः । तर्हि न शूद्रा इति वचनानां का गतिरित्यत्र पूर्वोक्तप्रपत्तिपरत्वं स्मारयति । वैष्णवत्वेनेति । जातिव्यवस्थायां प्रमाणमाह

(सा। सं) उक्तमर्थमुपसंहरन् परपक्षमनूद्य दूषयति - अत इत्यादिना द्वाभ्याम् - अतः जातिव्यवस्थामहत्त्वैव भागवतप्रभावस्य तत्तदितिहाससिद्धत्वात् - सर्वस्या वा, उत्कृष्टाया अपि जातेः - मन्दं, निकृष्टोत्कृष्टजात्योः प्रत्यक्षादिसिद्धत्वेन तद्बाधितत्वादित्यर्थः - तर्हि जात्याद्यविध्वंसे तद्देशिकानामात्मसाम्यावहत्व - मुच्छिन्नं स्यात् तेषां विशेषेण मान्यत्वं च न स्यादित्यत्राह । वैष्णवत्वेनेति - उत्कृष्टजातीयत्वेन समानं मान्यत्वमपि वैष्णवत्वेनैव - भागवतानां तत्तज्जात्यनुगुणाचारविधायकमुनिसम्मतञ्च जात्यादिध्वंसनिमित्तसाम्यं तु मुक्तिकाल एव भविष्यति - नाद्येत्यर्थः - तद्देशिकानामात्मसाम्यवहत्व

[[६२४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - भगवद्गीतादि “स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेपि यान्ति परां गतिम् । स्वे स्वेकर्मण्यभिरतस्संसिद्धिं लभते नरः ॥ स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः । स्वकर्मनिरतस्सिद्धिं यथा विन्दति तच्छृणु ॥ तस्मात्सप्रणवं शूद्रो मन्नामानि न कीर्तयेत् । वर्णाश्रमाचारवता पुरुषेण परः पुमान् ॥ विष्णुराराध्यते पन्था नान्यस्तद्दोषकारकः । न चलति निजवर्णधर्मतोयः " इत्यादि भागवत यथापूर्वं जातिव्यवस्थैuji, भाकल अनुरूप Door

LL। Que भागवतत्व की गुण (pi समान अङ्क जातिविशेषाङ्क प्रवृत्तिविशेष

“शूद्रस्साधुः कलिस्साधुः” इत्यादि प्रसिद्धम् ।

वृत्तव्यवस्थैujii स्पष्ट

पुरुषार्थविशेष नित्यव्यवस्थित[i]८]

(सा।दी)

शूद्राः” ढाङ्गm। जातिव्यवस्थै

ques

[[९९]]

प्रमाण। भगवद्गीतादि इत्यादि । “स्त्रियो वैश्यास्तथा

प्रमाणम् “स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः” m वृत्तव्यवस्थै। भागवत जातिविशेष[i]८@ ं वृत्तविशेष[i]L] नित्यव्यवस्थित

“शूद्रस्साधुः कलिस्साधुः इत्यादिfgjiळं प्रसिद्ध १६ min - Qing भागवतत्वमित्यादि । साधुः, क्लेशराहित्याद्भाग्यवान्

ब्राह्मणवदनुष्ठानं॰] ५। व्यवस्था प्रशंसा

ढाळा ।

शूद्रश्च

(सा।स्वा) विद्यादिग्रहणम्। भागवतis(@is जातिव्यवस्थै वृत्तव्यवस्थै बहुप्रमाण सं @supri - भगवद्गीतादि इति - स्त्रिय इति - “मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपिस्स्युः पापयोनयः” ढा पूर्वार्धम् । मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य वर्तमानेषु स्त्रियः वैश्याः - तथा शब्दश्च पर्यायःये पापयोनयोऽपि स्युःतेऽपि पराङ्गतिं यान्तीत्यन्वयः तेऽपीति भागवतत्वदशायामप्यपकर्षणु वादाच्छूद्रत्जात्यनुवृत्तिः प्रतीयते-स्वे स्वे इति फलसिद्धेः पूर्वमुपायनिष्ठतादशायां स्वस्ववर्णतद्धर्मानुवृत्तिः प्रतीयते । एवमुत्तरत्रापि - स्त्रियो वैश्याति जातिव्यवस्थायां प्रमाणम् । स्वे स्वे इति तद्धर्मव्यवस्थायां प्रमाणQD६orp_q - शनी प्रातिस्विकDITB शूद्रभागवतकं शूद्रत्वजाति तत्प्रयुक्तप्रवृत्तिji नित्यव्यवस्थितैQQI प्रमाणीpi। Q इति साधुः, क्लेशराहित्याद्भाग्यवान् - बहुपुण्यसाध्यब्राह्मण्यpib तत्प्रयुक्तातिप्रयास साध्ययज्ञाद्यनुष्ठान (pub

(सा।प्र) एवं जात्यविनाशं युक्तितः प्रसाध्यवचनतोऽपि दर्शयति भगवदित्यादिना महाभारतविष्णुपुराणादिरादिशब्दार्थः - एवं जात्यनपगमे प्रमाणमुपन्यस्य तदनुग्राहकतर्कमभिप्रेत्याह- Qq भागवतत्वमित्यादिना । शूद्रत्वस्य साधुत्वमुपायलाघवेऽपि फलाधिक्य

(सा।वि) स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रा इति । वृत्तव्यवस्थायां प्रमाणमाह । स्वे स्वे कर्मणीति । भागवतत्व गुणविशेणपुरुषार्थसाम्यं जातिप्रयुक्तधर्मानुष्ठान क्लेशाभावं चाभिप्रेत्योक्तम् । शूद्रस्साधुरिति । व्यास भाषितम् । जातिवृत्तव्यवस्थापकप्रमाणमाह । भागवतत्व Loquins इति । व्यासः क्वचित्तीर्थे स्नानं कुर्वन् महर्षिषु कस्य साधुत्वमिति धर्मबुभुत्सया गत्यतिष्ठत्सु तदभिप्रायं ज्ञात्वा

(सा।सं) मपि वैष्णवत्वे नेति भावः । विष्णुपुराणे षष्ठेऽशे कलिधर्मनिरूपणे शूद्रस्साधुरित्युक्तिः

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

(सा।स्वा) अळीकं कृाळा शूद्रत्वरूपापकर्षविशिष्ट स्ववर्णोचिताल्पतरधर्ममात्रेण भगवद्भक्तिं लब्ध्वा मोक्षभाक् ॥

[[६२५]]

ऊं५ GauGg अप्रयाससाध्य

साधु ाङ्ग की। कंं।

• Qu जातिव्यवस्थै ।GGLDIT? ब्राह्मण्यजाति/ नैय्यायिकोक्तजातिविशेषLDIT? शिखा यज्ञोपवीतादिलिङ्गCLDI? घटत्वादिवदवयवसंस्थानविशेष CLDIT? क्रिया विशेषात्मिकै Curr? श्रीभाष्यादि विरोधेनापसिद्धान्तप्रसङ्गेन आद्यपक्षं ८। रथकारादावतिव्याप्तिकतया द्वितीयपक्ष pib Ba।LTg। शूद्रादिव्यावृत्तावयवसंस्थानविशेषस्य घटत्वादिवदवयवसंस्थानविशेष प्रत्यक्षेणानुपलम्भjga तृतीयपक्ष प्रसङ्ग

“ब्राह्मणो यजेत” इत्यादिविधिभिर्ब्राह्मण्यं पुरस्कृत्येव क्रियाविशेषविधानेनात्माश्रय तुरीयपक्षpi घटिung/। नान्यब्राह्मणमातापितृजन्यत्वम् - आत्माश्रयात् । परमात्ममुखजातानामयोनिजानामन्येषां च मानसानामगस्त्यवाल्मीकिप्रभृतीनां च ब्राह्मण्याभावप्रसङ्गात् अत एव गोत्रप्रवरसम्बन्धवत्पूर्वपुरुषोपदेशसिद्धगोत्रप्रवरसम्बन्धवत्वमिति निरस्तम् - अयोनिजेष्वभावात् योनिजायोनिजसर्वप्रयोगानुगतLDI ६४। उत्पत्तिप्रभृति मरणान्त स्थायिQuo दुर्निरूप Door pr? किं च ब्राह्मण्यं सुनिरूप “विप्रा भागवतास्स्मृताः” इत्यादावर्थवर्णन (pio दुर्घटorm? विप्राः विप्रवदादरणीयQom

Com? सामान्यब्राह्मणी

शुक्र

विप्रत्वमादरणीयता हेतु ? अभक्तब्राह्मणा शूद्रवदनादरणीय

अनुपपन्नम् । प्रशंसा हेतु ब्राह्मण्य कण्ठ Gig अनादरं ? नी विप्राः ढाळাकील (पदßb/कं(८) पदं मानसब्राह्मण्याभिधानमुखेन मानसब्राह्मण्य युक्ततया

(सा।प्र) हेतुत्वेन स्यात् - ततश्च शूद्रत्वस्यैव नाशे तस्य लघूपायानुष्ठानमुखेन गुरुफलजनकत्वं दूरनिरस्तं स्यात् - अतो जातिर्नापगच्छतीति भावः एवं “विप्राभागवता स्मृताः तं देवा ब्राह्मणं विदुः” इत्यादिभिः ‘यश्शूद्रं भगवद्भक्तम्” इत्यादिभिश्चैकस्मिन्नेवैकदैव ब्राह्मण्यशूद्रत्वयोर्बोधने परस्परव्याघात इत्यत्र पूज्यता परत्वेन व्याघाताभावं प्रदर्श्य शूद्रेषु बोध्यमान ब्राह्मण्यस्य वेदाध्ययनोपयुक्त ब्राह्मण्यभिन्नत्वात्तस्य च -

(सा।वि) सकृन्निमज्योत्तीर्य कलिस्साधुरित्युक्तवानिति भारतकथा । यदि शूद्रत्वस्य नाशस्तदा सर्वेषां तुल्यत्वात्कथं शूद्रस्य साधुत्वं, शूद्रत्वाभावात् वृत्ततारतम्याभावाच्च तद्व्याघातस्स्यादिति भावः - “पूर्वं गुणविशेष सदसद्भाव ri) अपकृष्टजातीय उत्कृष्टवाचकशब्द jo उत्कृष्टजातीयoy अपकृष्टजातिवाचकशब्द♚ मङ्गलम्।” इतिमहर्षि ं कळुम् प्रपत्तिविशेष rising उत्कृष्ट अपकृष्ट शब्द अपकृष्ट उत्कृष्टशब्द (pi (सा।सं) तज्जात्यनुगुणादैकन्त्योचितलघुप्रवृत्तिविशेषादेव ऐकान्त्यसंसिद्धेर्लाभनिबन्धनेति तत्प्रकरणे

[[९९]]

[[४१]]

व्यक्तम् -

[[६२६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - तमश्शूद्रे रजः क्षत्रे ब्राह्मणे सत्वमुत्तमम्) त्कटम्” इत्यादि की

सत्त्वादिगुण

(सा।दी) वचनri१८(६५) विषयव्यवस्थैकं &LGpi। तमश्शूद्र इत्यादि)। शूद्रे, शूद्रशरीर॥ तम उत्कटम् । क्षत्रियशरीर की रजस्०० उत्कटम् । ब्राह्मणशरीर की सत्वगुणमुत्कटम् ।

(सा।स्वा) आदरणीय अर्थवर्णनमुपपन्नी) मानस ब्राह्मण्यQLD I Lo कायिकब्राह्मण्या, ब्राह्मण्यद्वय PCL? एवं क्षत्रियत्वादि धर्म

दुर्निरूप मा पूर्वोक्तं सर्वमनुपपन्नं? ढाळगा ब्राह्मण्यद्वयाभिधानमुखेन सर्वशास्त्रार्थाविरोधं समर्थिकण्ठीmi। तमश्शूद्र इत्यादिना । सत्वादीति । रजस्तमोऽभिभवेनोद्विक्तसत्त्वं ब्राह्मण्यम् -

(सा।प्र) शूद्रत्वेन सहावस्थाने विरोधाभावान्न व्याघात इत्यभिप्रयन् शूद्रत्व विरोधिब्राह्मण्यस्यौत्पत्तिकत्वनियममपरस्य कादाचित्कत्वं चाह - तमश्शूद्र इत्यादिना - द्विविधेऽपि ब्राह्मण्ये -

(सा।वि) प्रयोगिनी कुङ्ग” इति च सामान्येन लोकदृष्ट्योक्तम् । इदानीं “तमश्शूद्रे रजः क्षत्रे ब्राह्मणे सत्वमुत्तमम्” इति वचनानुरोधेन शरीरनिष्ठाधिकारस्सत्वादयश्शरीरेषु ब्राह्मण्यादि जाति समवायप्रयोजका इति ब्राह्मण्यादि जातिसमवाये तत्तज्जातिं प्रवृत्तिनिमित्तीकृत्य ब्राह्मणादि शब्दाः प्रयुज्यन्त इति ते जातिशब्दाः, तादृशब्राह्मणादिषु निरुद्दिश्य ‘अष्टवर्षं ब्राह्मणमुपनयीत” इत्यादिषु विधीयमाना उपनयनादि धर्माव्यवस्थिता भवन्ति । गौणमुख्यन्यायेन मुख्यार्थस्यैव ग्राह्यत्वाच्छूद्रादिषु गुणविशेषमूलकतया प्रयुज्यमानब्राह्मणादि शब्दानामपि ब्राह्मणादि गुणविशेषमूलक ब्राह्मणादिभेदेषु दोषमूलकतया प्रयुज्यमानशूद्रादि शब्दानामप्यनुगततया मनोगत सत्वोत्कर्षादिकमेव प्रवृत्तिनिमित्तमिति वक्तुमुचितम् । सत्त्वादेः ब्राह्मण्यादि नियतधर्मत्वाद्भगवद्भक्तिवृत्तादीनामप्यनुगतत्वात् । अत इदं मानसब्राह्मण्यादिकं गौणं शारीरब्राह्मण्यादि जातेर्भिन्नं सर्वजाति साधारणं प्रशंसानिन्दयोः पुरुषार्थतदुपाययोश्च मूलम् एवं च “न शूद्रा भगवद्भक्ताः” इत्यत्र शूद्रत्वजातिमन्तो भगवद्भक्ता न शूद्राः, मनसि तमोगुणवन्तो न भवन्ति - तत्प्रयुक्तकामक्रोधादिमन्तो न भवन्ति । परन्तु विप्राः, मनस्यधिकसत्ववन्तो ज्ञायन्ते । तत्प्रयुक्तज्ञानशमादिमन्त इति च ज्ञायन्ते । तत्र हेतुर्भागवता इति । भागवतत्वाद्धेतोः - अन्यथा भागवतत्वमेव न स्यात् । अतः पूज्या इति भावः । ये हि जनार्दने अभक्ताः भक्तिरहितास्ते तत एव हेतोस्सर्ववर्णेषु सर्वजातिविशिष्टा अपि शूद्राः, ब्राह्मणत्वादि जाति विशिष्टा अपि मनसि तमोगुणाधिक्यविशिष्टास्तत्प्रयुक्तराग, द्वेष, मोह, लोभ, मद, मात्सर्यवन्तः ज्ञायन्ते । ततः “त्यज दुर्जनसंसर्गम्” इत्येतद्विषयभूतानि “यो ब्राह्मणायापगुरेत्तंशतेन यातयेत् । घ्नन्तं शपन्तं परुषं वदन्तं यो ब्राह्मणं नार्चयते विमूढः । स पापकृद्ब्रह्मदवाग्निदग्धो दण्ड्यश्च वध्यश्च न चास्मदीयः” इत्युक्तरीत्या जात्या पूज्यत्वेऽपि विशेषनिष्ठानां दूरपरिहरणीयाः । “यावतीर्वै देवतास्तास्सर्वा वेदविधि ब्राह्मणे वचन्ति’ इत्येतदपि वेदविद्भ्य इति विशेषबलान्मानसब्राह्मण्यवतामेव नमस्कार्यत्वं प्रतिपादयति ।नतु तद्विरहित शारीरब्राह्मण्यवतामपीति न क्वापि व्यवस्था विरोध इत्यभिप्रेत्याह । तमश्शूद्र इत्यादिना ।प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६२७]]

मू - तारतम्यवत् /५/१६०१ शरीरमुण्डी ब्राह्मण्यादिनां Com। मनस्oा सत्त्वादिगुणविशेष Log सर्वजातिकी प्रशंसावाक्य ब्राह्मण्यादि Coup। Su♚ल शरीरगुणविशेषquires व्यवस्थित [] [६६] शरीरजातिविशेषा उत्पत्तिसिद्ध/s/६६mmi मरणान्त DIB स्थिरळ नाकं मुळं। मानस Door सत्वादिगुणोन्मेषquires की ब्राह्मण्यादिकां सर्वजाति ५०६१५० सम्भावित misami, प्रह्लादादि ८६०५८८ जन्मसिद्ध, suji आचार्यादिसम्बन्धादिहेतु

आगन्तुक मण्डळ। श्री शारीरजातिविशेष १५६LG

मी६० शास्त्रानां नियत मानस १६०ण ब्राह्मण्यादि ८०G अन्य अनुरूप DITT पुरुषार्थतदुपाय॥६६ प्रशंसादिकं सर्वजाति सम्भावित। श्रीं ब्राह्मण्यादिना

ऊं ५६०६० मानसLDI६०१ विपरीताकार ( ८ ) शमदमादियोग्यLDITB शास्त्रसिद्धLDI६r।

(सा।दी) प्रशंसावाक्यLDITO “वृत्तस्थमपि चण्डालं तं देवा ब्राह्मणं विदुः” इत्यादि मानसब्राह्मण्यादिz६५L Coup। आदिशब्दाच्छूद्रत्वादिग्रहणम् शारीरब्राह्मण्यादिलोकप्रसिद्धम्कं

कीpi।

शारीर

शय - शक्री शारीरेति-

मनस् सत्त्वगुण या मानसब्राह्मण्यवान् कं मनस् रजः श्रन्या मानसक्षत्रिया - मानसवैश्य - g मनस् तमस् या यादॊरुवऩुक्कु अवऩ् मानसशूद्र विभागम् ब्राह्मण्यादि५f) आचारव्यवस्थोपयोग्याकारं

mom - प्रशंसोपयुक्ताकारं BITLQ। मानस जातिविशेष अवलम्बिनं धर्मशास्त्रrigin नियतवृत्तिपरकी निन्दाप्रशंसावचनri१५६५ऊं विषयं BIGri - मानस Dinoor इत्यादि प्रशंसानिन्दै८६५Èg प्रयोजक। मी ब्राह्मण्यादिका इत्यादि - शमदमादीत्यादि निन्दाप्रयोजकम्

वगैयॆऩ्ऱबडि

मानसब्राह्मण्यद्यायत्त

(सा।स्वा) तमस्सत्त्वाभिभवे नोद्रिक्तरजः क्षत्रियत्वम् - रजस्सत्त्वाभिभवेनाल्पोद्द्रिक्ततमोगुणः वैश्यत्वम् रजस्सत्त्वाभिभवेनात्यन्तोद्रिक्ततमोगुणश्शूद्रत्वम् - शारीर मानस Lormi - Glycor

इदु Gurmiq - ब्राह्मण्यद्वय प्रत्येकं कार्यविशेषव्यवस्थापकत्व लन्न& supri शक्र इत्यादि वाक्यद्वय ६० मी शास्त्र rjgir इति- “वचन्ते ब्राह्मणमुपनयीत - राजा राजसूयेन यजेत” इत्यादि शास्त्रQq - ♚ इति - “ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये गच्छन्ति राजसाः। जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः” इत्याद्युक्त पुरुषार्थतदुपाय/q प्रशंसादि॰ó इति - आदिशब्देन निन्दाग्रहणं “न शूद्रा भगवद्भक्ता” इत्यादी ढांq। मातसशूद्रत्वं निन्दाप्रयोजकQD६११

GGLD? शूद्र मानसशूद्रत्व (DL) আমম निन्दैकण्ठ शारीरशूद्रत्व निमित्त GLD? GTQsummit। @लं इति । मानस

(सा।प्र) प्रतिनियतशास्त्रप्रवृत्तिं प्रदर्शयन्नौपाधिके ब्राह्मण्ये स्वाश्रय भूतशूद्रादौ प्रशंसाधिक्यहेतुत्वरूपमौत्पत्तिकब्राह्मण्यवत्सु स्वव्यतिरेक निन्दाधिक्यहेतुत्वरूपं च विशेषमप्याह । कीं शारीरेत्यादिना शमादियोग्यLDITS शास्त्रसिद्ध Door इति “शमोदमस्तपश्शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च । ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्राह्मं कर्म स्वभावजम्” विद्यते

[[१]]

[[६२८]]

मू

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

जन्मकुण्डलीक निन्दै L जात्यन्तर ६० गुणोत्तर “एतैस्समे (तः) तैश्शूद्रोऽपि वार्धके मानमर्हति " इत्यादिsfjuq।Cu प्रशंसे की। लं शारीर comjio मानसmuji उत्कर्षं गर्वहेतु GUILDI८६) अनर्थकर mii। G नान्ना अपकर्षम् “Gurj ६६örq।६)” ढाळी “जनित्वाहं वंशे” ढगळील श्लोक

qu लाढालonmm लं कार्पण्या अकिञ्चनाधिकार LD ६० उपायविशेष श्री LOIL G६ पुरुषार्थकारण ६० श्लाघ्यomio।

(सा।दी) एतैस्समेतैरिति - शमादिभिः अर्थ - @suit ब्राह्मण्य

ऎऩ्ऱु

गर्वहतुकी

अनर्थकंलना (मु। इत्यादि-द्विविधापकर्ष (pii निर्वेदमुं नाकं मु Loकी पुरुषार्थ हेतुतया श्लाघ्य DIGILD। यङ्ग इत्यादि - कुल द्विविधापकर्षलं

निर्वेदमं उदाहरणम् । जनित्वाह GLD) मानसापकर्षj। (५ उदाहरणम् - लळा लाm mowo। आकिञ्चन्यम् । अयोग्यताप्रतिसन्धान कार्पण्यम् । एवं जातिव्यवस्थैकी माळा ग

(सा।स्वा) ब्राह्मण्य।कं प्रशंसाहेतुत्वjog उपपादिकं की। जात्यन्तर/i१०) इति - एतैश्शान्त्यादिभिस्समेतः, समुदितः Top-Qq@ging उभयविधोत्कर्षं परनिकर्षानुसन्धानमुखेन गर्वहेतुता दशै प्रशंसानिमित्तons प्रसङ्गिw CBI ?

(

i uplo इति Qu♚♚, उत्कर्षसामान्य। अनर्थापर्यसाटयुत्कर्षं प्रशंसाकारण GILD मानसापकर्षं निन्दाहेतुQu) उभय विधापकर्षकं निन्दाहेतुत्वं कैमुत्यसिद्ध क कस्ययिदुभयविधापकर्षं स्वानुसन्धानमुखेन निर्वेदलाऊं की परम्परयाकिञ्चनाधिकार LDIT Gor स्वतन्त्रप्रपदन♚$६० Piq तद्दशैuiggi निन्दै प्रसङ्गिung? ६

इति

Guri।

(सा।प्र) ब्राह्मणेदम” इत्यादिशास्त्रैरित्यर्थः - नन्वेवं सति ब्राह्मण भागवतेषूभय-विधब्राह्मण्यस्यापि विद्यमानत्वात्तदनुसन्धाने गर्व एव स्यादित्यत्र - “दृप्तो धर्ममतिक्रामति” इत्यादिभिर्गर्वस्यानर्थहेतुत्वावगमात्सन कार्य इति दर्शयन्नुभयविधब्राह्मण्याभावरूपापकर्षानुसन्धानं लघूपायानुष्ठानेऽत्य न्तोपयुक्तत्वादत्युत्कृष्टमित्युभयाभावानुसन्धानमेव कार्यमित्याह । pm शारीर इत्यादिना - नन्वेवं भागवतशूद्राणां (सा।वि) उभयविधब्राह्मणोत्कर्षो गर्वहेतुश्चचेतनर्थावहःअपकर्षो निर्वेद हेतुश्चेदधिकारि तावच्छेदकत्वेन अतिशयावह इत्याह । इति । कार्पण्य, कार्पण्यमनुसन्धाय । स्थितस्येति शेषः। उपायविशेष♚$ LoL Quoीं, उपायविशेषे पर्यवसितश्चेत् ।

(सा।सं) एतैः, उक्तात्मगुणैः । समेतैः, मिलितैः - वार्धक, ज्ञानतो वृद्धतायां प्राप्तायाम्। गीता

purpनाना आपकर्षमिति । सत्यपि शारीरे मानसे चोत्कर्षे तदुभयापकृष्टतानुसन्धानमित्यर्थःकुलrisnuffyoq।, वर्णत्वेन प्रसिद्धचतुर्षुकृाढा form on m। स्वनिष्ठभक्त्यादिषु शक्त्यभावादिकं ज्ञात्वा पुरुषार्थकारण इति - नोचेदुर्मतस्थानां नैच्यानुसन्धानवत्स्यादिति

भावः । -

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

मू - Quigg जातिव्यवस्थैuji जात्यनुरूप DIoor वृत्तव्यवस्थै

सर्व कं

[[६२९]]

भागवतत्वनिबन्धन Dies (poor समर्थिक उद्देश्यत्व प्रतिपत्ति विरोध। gi भगवत्पर “ऐश्वर्यं भगवत्येषां समान मधिकारिणाम्” नढाकीmulg। Cu देवतान्तरस्पर्श अन्यान्ना एकान्तिना श्रन्यान्नी व्यकम्मुकं ] “ज्ञानीतु परमैकान्ती” नगीpig Cu प्रयोजनान्तरस्पर्श ojpuri परमैकान्तिनां - अन्यान्नी या विलम्बाक्षम सर्वशक्ति wor शेषि ८६०६० भरन्यासं गणी Grism कैर्यकं प्रयोजनान्तरं Cosmos

&&&Qui मात्र Gloorकी श्रुत्यर्थ क्रं -

(सा।दी) उद्देश्यत्वप्रतिपत्तिकण्ठ विरोधशङ्कु mui परिहरिकीpri। Quig इत्यादिun। उत्कर्षप्रसङ्गाद्भगवतेषु उत्कर्षतारतम्य jngl Giri। Q भगवत्पर इत्यादि - अफ्री ूगळं प्रपन्न(L_ पारमै कान्त्यं षोडशवर्णसुवर्ण m। om। कं कीQuri मात्र Quoङ्गळी श्रुति, एकायनशाखै “अथ भो भगवन्तं याचेत । नभो इत्याह । -

(सा।स्वा) Qळं, कायिकत्व Dior सत्वरूपमुखद्वय Gourmila - मोक्षापर्यवसाय्यपकर्षं निन्दाहेतुQQ श्रेयः पर्यवसाय्युत्कर्षापकर्ष Dicor Gii श्लाघ्यतानिमित्त GD $लंंं। - उपसंहरिकङ्की। Q४ इतिसर्वकं भागवतत्व quins उद्देश्यत्व प्रतिपत्ति ५ विरोधQuorm] माळा GGLon? प्रयोजनान्तर परभागवतविषयी परमैकान्तिकं उद्दैश्यताप्रतिपत्ति प्रसङ्गिwn? प्रयोजनान्तररहितपरमैकान्तिकं तद्रहितपरमैकान्ति उद्देश्य ग - एकान्ति भागवतनुद्देश्य गगगग एकान्तिपरमैकान्तिभेदेन भागवत भेदCLIT? किञ्च भक्तियोगनिष्ठ परमैकान्तिurosum प्रपन्नकं तदपेक्षया आधिक्याभावं प्रसङ्गिwng? अतपसिद्धान्त ? ढगढग भागवतभेद निरूपिpri। भगवत्परती इत्यादिना - Cural वृद्धि- Gururi, वृद्धिमं Curlpouri QGpQynpug - श्रुतीति - एकायनशाखै “अथभोभगवन्तं

कडऩ्

(सा।प्र) जातेरनपगतत्वे तदनुगुणाचारवत्वे च तेषां पूजादिकं न स्यादित्यत्र पूजाप्रयोजकसद्भावात्सा च स्यादेवेत्याह- Q। जातीत्यादिना । एवं ब्राह्मण्यप्राप्तिरूपं प्रभावं व्यवस्थाप्य भागवतेषु परमैकान्तिनां सर्वोत्कृष्टत्वं स प्रतियोगिकं प्रदर्श्य तेषु भगवताराधन भूतयावत्स्वव्यापारवत्वादिकं प्रभावं व्यवस्थापयति - भगवदित्यादिना । Gur इति ।

(सा।वि) एवं जातिव्यवस्थायां भागवतत्वनिबन्धनोद्देश्यप्रतिपत्तेर्विरोधो नास्तीत्युपसंहरति । Qig इति । एतत्प्रकारस्य उत्कर्षप्रसङ्गा द्भागवतेष्वेकान्ति परमैकान्तिव्यपदेशनिदानमुत्कर्षतारतम्यमाह

भगवत्परत इति - Ammour, निवर्तितवन्तः । श्रयं यमं काळङ्ग। तेषां मध्येऽपि । प्रयोजनान्तरं Csmolor। प्रयोजनान्तरपेक्षा Cudm&&& Gouri मात्रं, वृद्ध्यर्थं वित्तप्रधानम् - ढाढाकी श्रुत्यर्थ। एतदर्थप्रतिपादकश्रुत्यर्थं “कुसीदमेके विहरन्ति सर्वे

(सा।सं) Cums, वृद्धिःमैल्यनाशमप्यविचार्यवृद्धिलाभाशामात्रेणार्थ प्रदायीवेत्यर्थः

[[६३०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - gfjg। कैङ्कर्य / मोक्षं (pi प्रयोजन Gluing) Cosmoon कैङ्कर्यप्रयोजन कं

परमैकान्तित्वं षोडशवर्ण सुवर्ण CILITg। कळुडैय महाभारतादिf]६० परमै कान्ति५६६०LW माहात्म्य

omniळं महर्षि का प्रपञ्चिisi -

(सा।दी) आश्रयितव्यो भगवान्भवति । नत्वेव याचितव्यः” तथाऽन्यत्र “कुसीदमेके विहरन्ति स (र्वे) र्वं य आशीर्वदन्तो ददत्यत्र केचित् । पर्यन्तलोकास्त्विह ते भवन्ति अनाशिषस्तु विजयायानन्ताय” इति “यस्य सर्वे समारम्भाः अनाशीर्बन्धना इह । त्यागे यस्य हुतं सर्वं स त्यागी स च पण्डितः” इति च - षोडश वर्ण परमैकान्ति$६५०Lu माहात्म्यं महर्षि महाभारतादि प्रपञ्चिLL Gri Qompppujó इत्यादि - माहात्म्यवचनं) नारायणैकनिष्ठस्य ढाङ्ग वचन DOL

(सा।स्वा) याचेत । नभो इत्याह आश्रयितव्यो भगवान् भवति - न त्वेव याचितव्य” इति - तथान्यत्रापि “कुसीदमेके विहरन्ति सर्वे य आशीर्वदन्तो ददत्यत्र किञ्चित् । पर्यन्तलोकास्त्विह ते भवन्ति अनाशिषस्तु विजया यानन्ताय” इत्यादि श्रुत्यर्थ Gorp। षोडशवर्णसुवर्ण

BaGGuorr? प्रपन्न_Q_ परमैकान्तित्वं षोडशवर्णसुवर्णसदृशGILD) महर्षिका Gain? Tাग)ÈQ&&pmit - @mpply इति? याः क्रियास्सम्प्रयुक्तास्स्युरेकान्तगत बुद्धिभिः । तास्सर्वा शिरसा देवः प्रतिगृह्णाति वै स्वयम् । सत्कर्मनिरताश्शुद्धास्साङ्ख्ययोगविदस्तथा” इत्यादौ प्रपन्नमाहात्म्यप्रपञ्चनं १०६०

णुगैयाले

(सा।प्र) “कुसीदमेके विहरन्ति स (र्वे)र्वं य आशीर्वदन्तो ददत्यत्र किञ्चित् । पर्यन्तलोकास्त्विह ते भवन्ति अनाशिषस्तु विजयायानन्ताय” इति श्रुत्युक्तप्रकारेण वृद्ध्यर्थं ऋणतया द्रव्यप्रदातृनिव ज्ञात्वेत्यर्थः Long। सुवर्णवर्णोत्कर्ष सादृशभागवतो त्कर्षः । महाभारतादीति श्रीभागवतहरिभक्ति सुधोदयस्कान्दभृगुसंहितादिरादिशब्दार्थः । महाभारते “मद्भक्तजनवात्सल्यम् “इत्यादिः - “ये यजन्ति हरिं सर्वे ब्राह्मणा एव ते स्मृताः” इत्यादिः - “न शूद्रा भगवद्भक्ताः” इत्यादिश्च - श्री भागवते - “श्वपचोऽपि महीपाल विष्णुभक्तो द्विजाधिकः” इत्यादिः - “न शूद्राभगवद्भक्ता” इत्यादिश्च हरिभक्तिसुधोदये - “शुचिषड्भक्ति- (सा।वि) य आशीर्वदन्तो ददत्यत्र किञ्चित् । पर्यन्तलोकास्त्विह ते भवन्ति । अनाशिषस्तु विजयायानन्ताय” इति । श्रुतिः, आशीर्वदन्तः, पुरुपार्थाभिलाषिणःये ददति - कैङ्कर्यमिति भावः । ते पर्यन्तलोकाः - अन्तवल्लोका भवन्ति । अनाशिषस्तु, फलाभिलाष विरहिणस्तु, अनन्ताय विजयाय निरवधिकैङ्कर्याय भवन्तीत्यर्थः कं तुल्यम् - देवतान्तर सम्बन्धरहिता एकान्तिनः । प्रयोजनान्तरदेवतान्तरसम्बन्धरहिताः परमैकान्तिनः ।तत्रापि मोक्षमपि कैङ्कर्यस्य प्रयोजनत्वेनाकामयमानाः स्वयं प्रयोजनकैङ्कर्यकारिण उत्कृष्टा इति भावः । Qorpus महर्षि कक्षा

(सा।सं) “नास्त्यकृतः कृत्येन” इत्यादिकमभिप्रेत्य श्रुत्यर्थjog इत्युक्तम् फलाभिसन्ध्याकृतं हि श्रुतौ कृतेनेत्युच्यते - फलं वृद्धिस्थानीयम् - पारमैकान्त्यादि नाशो मौल्यनाशस्थानीयः - ।

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६३१]]

मू - १६ प्रभाव gum “नारायणैकनिष्ठस्य या या वृत्तिस्तदर्चनम् । यो यो जल्पस्स स जपस्तद्ध्यानं यन्निरीक्षणम् । तत्पादाम्ब्वतुलं तीर्थं तदुच्छिष्टं सुपावनम् । तदुक्तिमात्रम्मन्त्राग्र्यं तत्स्पृष्टमखिलं शुचि” नगकील श्लोकानां प्रमाण की “या या वृत्तिस्तदर्चनम्” ६७६

(सा।दी) अर्थ [i] ८६०ना शिक्षिकं ८६१६००११४ वचन कुंलकं LG की। प्रभाव

upporm] प्रमाण

आपातप्रतीतार्थमर्थ

सूचितम् । rig “या या वृत्तिस्तदर्चनम्” ढाळा “या या चेष्टा तदर्चनम्” m हारद्वय (pळङ्ग ६ - अलं या

अर्थ। या या वृत्तिस्तदर्चन Dormalgrl

या वृत्तिस्तदर्चन QILD।org/

मन्निमित्तकृतं पाप GILD१/कं यावत्स्वनन्तरा

अदु

(सा।स्वा) । पारमैकान्त्यवैषम्य is BLDC अर्थसिद्ध भागवतकं जातिव्यवस्थै

। Qiua

शास्त्रीय वृत्तव्यवस्थैuji GGGLD? “नारायणैकनिष्ठस्य

Lormi

निषिद्धवीक्षणं

या या वृत्तिस्तदर्चनम्”इत्यादिना भागवत निषिद्धवृत्त्यनुष्ठानमर्चन / ध्यानQDormळं तत्पादस्पृष्टा शुद्धजल ( पावन प्रकार शास्त्रकुंल अतिक्रमिjjjj Gun? @iig वृत्तिध्यानादिपदं विहितवृत्तिध्यानादिपर Di Gung। नारायणैकनिष्ठस्य । विशेषनिर्देशं व्यर्थ wopn? भागवत आधिक्यं ♚♚♚pnown श्लोकवैय्यर्थ्यं प्रसङ्गिung? ढाळा नारायणैकनिष्ठस्य ढाळा की वचनjmgQwGjg। अर्थव्यवस्थै प्रभाव @giupp इत्यादिना प्रमाणburr&lgjió इतिवस्तुतः यामुनाचार्यादिभिरनुदाहृतत्वात्प्रमाणत्वेन सम्प्रतिपन्न Dor@mirmi ५।लम्म्। - अत एव श्रीमत्तात्पर्यचन्द्रिकायां “यातयामं गतरसं” इति श्लोकव्याख्याने यत्तु कैश्चित्पर्यत करुत्तु इत्युक्तम् । नतु सम्प्रतिपन्नत्व द्योतक ऋष्यादि नामग्रहणं कृतम् । तदर्चन QILD) इति । सा सा ढां पदñल अध्याहरिलम्म्। सा सा वृत्तिस्तदर्चनं तस्य नारायण

"

(सा।प्र) दीप्ताग्निदग्धदुर्जातिकिल्बिषः । श्वपचोऽपि बुधैः श्लाघ्या न वेदाढ्योऽपि नास्तिकः” इत्यादिः - स्कान्दे “येषां चक्राङ्कितं गात्रं शूद्रेष्वपि च दृश्यते । ते वै स्वर्गस्य नेतारो ब्राह्मणा भुवि देवताः इत्यादिः । भृगुसंहितायाम् । “न शूद्रा भगवद्भक्तास्ते हि विप्रा इति स्मृताः” इत्यादिः भागवतोत्कर्षबोधको द्रष्टव्यः - एषु प्रबन्धेषु परमैकान्त्युत्कर्षबोधकवचनबाहुल्यात्तत्तद्वचनानामुपादाने ग्रन्थगौरवं स्यादिति । प्रबन्धानामेवोपादानम् । अथ भगवताराधनभूत यावत्स्वव्यापारवत्वादि प्रभाव सङ्ग्राहकवचनोपादानपूर्वकं तत्र प्रतीतक्रमेण तेषां व्यवस्थां वक्तुं “या या वृत्तिस्तदर्चनम्” इत्यस्यार्थमाह । प्रभावक इत्यादिना । शास्त्रानुमतार्थार्जनरूप सर्वव्यापार एव

(सा।वि) एतन्मर्यादावेदिनो महर्षयः - एवं जातिं व्यवस्थाप्य नारायणैकनिष्ठस्येति वचनस्य वृत्तव्यवस्थार्थं पठितक्रमेणार्थमाह । @या प्रभाव

इति । प्रमाणी, आप्तवाक्यत्वेऽपि

आपातप्रतिपन्नार्थेन प्रमाणं न भवतीति भावः -

[[६३२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - शास्त्र (निषिद्धवृत्तिow) विरुद्धवृत्तिow

[[६६]]

‘आपत्स्वनन्तरावृत्तिः” ढाकील

Glasiimg। ‘मन्निमित्तकृतं पापमपि धर्माय कल्पते” Cuing अतिप्रसङ्गं “या या चेष्टा”

स्वभावप्राप्त ri१८६७६०] निमेषोन्मेषादि

पाठ

[[६०]]

qw देशकालादि वैगुण्य // समाराधनो पयुक्तLDI६r] सम्यगुपादान Dir तात्पर्य अर्थप्राप्तशास्त्रप्राप्त risin

समर्पणीय १६६६ -

(सा।दी) वृत्तिula) तात्पर्यQLD। pii - मन्निमित्त। - @nirgung। अतिप्रसङ्गं

UGDळाळीņrri - Qr

शास्त्रप्राप्ताना, सदाचाररूप

पापरूपन

इत्यादि - अर्थप्राप्तेत्यादि-अर्थप्राप्त [i]ना, देहधारणार्थ १६१८६ स्वभावप्राप्तri१५६७७६१६०१? निमेषोन्येषादिना - निषिद्धाना,

यै

(सा।स्वा) स्यार्चनQILDÔा अन्वयि - निषिद्धवृत्ति इति । चौर्यादिवृत्तिww।q। Q। वृत्तिशब्दमापत्कालिक गौणवृत्तिपर LDTT६OTI

भगवद्विषयलंली सांस्पर्शिकादि भोगार्पण मनो अर्चनम्?

अर्चनG/LD/ निर्देशिbin।Corr?

pi। समाराधनेति

अर्चनपदं लक्षणया इज्योपयुक्तोपादानपर GILD६rpiq - अभागवती अर्चना ।

“मन्निमित्तमित्तं कृतं पापमपि धर्माय कल्पते” इत्यादौ पापCD धर्म भागवतकृत-निषिद्धवृत्तिuji अर्चनQDorm निर्देष्टं शक्य स्वरसार्थत्यागं Bon।G/Guorr?

माग

गगÈ Qgi&pri। मन्निमिति - @००१९मुण्डीगळं मुख्यार्थं बाधित Down) गौणार्थं स्वीकार्यQ/LD/५०/- एवमनङ्गीकारे बाधक -

इति आतिप्रसङ्गमिति - भगवद्भागवतद्रव्यापहार कर्तव्य DIs प्रसङ्गिकं (COLDq-या या चेष्टा ढाङ्गळील पाठान्तरमुंली निषिद्धक्रियै अर्चनors Campur? Tगा आतङ्क पाठ अर्थ m। या या चेष्टेति अर्थप्राप्तेति शरीरधारणार्थव्यापारGIL६ormula - इतराधिकारिकं धर्मोपयुक्त अर्चनQLD G

दृष्टान्त DIS न

इदु

इतराधिकारि८६५८५ स्वभावप्राप्तनिमेषादिव्यापारं समर्पणीय LDIT B

चोदितDITOLD अर्चनom/। भागवत

(सा।प्र) भगवताराधनतया तत्र प्रतिपाद्यत इत्यर्थः

।

आपदनुष्ठेयानाम-नापद्यनुष्ठाने तेषां पापत्वमेवेति भावः । ननु भगवदर्थानुष्ठित पापानामपि धर्मत्वावगमाद्भागवतानां निषिद्धानुष्ठानमपि भगवताराधनमेव स्यादित्यत्राह - मन्निमित्तमित्यादि - स्वोक्तानङ्गीकारे बाधकमाह । इत्यादिना - भवान्तरीयदुष्कर्मवशाद्रागप्राप्तनिषिद्धानुष्ठानस्यापि कैङ्कर्यत्वे तस्यैवानुष्ठानं स्यादिति भावः पाठान्तरेऽप्येवमेवार्थ इत्याह या या चेष्टेत्यादि अर्थप्राप्तेति । भागवतस्सर्वतोदिशयारोपितदीपानां तैलदानार्थव्यापारेऽर्थात्प्राप्तप्रदक्षिण

(सा।वि) अर्थप्राप्तशास्त्रप्राप्त riloin Cum Gov। भगवन्मन्दिरे प्रदक्षिणस्थापितदीपमालिकायां तैलदानार्थगतौ प्रदक्षिणसिद्धिवत् । देहयात्राप्यर्थ प्राप्तगतिर्वा

मू - रहस्यशास्त्रसिद्ध

म

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

तदर्चन

[[६३३]]

निषिद्धी प्रसङ्गि़wngl।

प्रतिषिद्धwing स्वभावार्थ शास्त्रप्राप्त rijf Cm समर्पणीय ii u। शक्रীग उपबृंहणLDI६or “यत्करोषि यदश्नासि” नढाकील श्लोक । Quig शास्त्रविरोधी

विषयी तात्पर्य

(सा।दी) रहस्यशास्त्र [ril) अर्थप्राप्तशास्त्रप्राप्त [i)

@gmsundri) चेष्टा शब्द

♚

Gium) स्वभावप्राप्तचेष्टै५ (६५) कं (५० समर्पणीयत्वं पर्यवसिकं (GLOBING) निषिद्धव्यतिरिक्तrior या या

चेष्टा Torm GjLG G६pi@g/ निषिद्ध इति “यत्करोषि यदश्नासि” ढाङ्ग /मंीमू तात्पर्यQD६pri - क्रीळङ्ग उपबृंहण Door इत्यादि निषिद्ध pii अर्चनै) “प्रायश्चित्तं

माग

Guorr? इति शा

(सा।स्वा) समर्पणीयतयार्चन QLD भागवतासाधारणप्रभाव परत्वं ५६० GBना - रहस्येति रहस्यशास्त्रं, रहस्यार्थप्रतिपादक भगवच्छास्त्रादिकम् । आ “कायेन वाचा मनसेन्द्रियैर्वा बुद्ध्यात्मना वा प्रकृतेस्स्वभावात् । करोमि यद्यत्सकलं परस्मै नारायणायेति समर्पयामि” स्वभावार्थशास्त्र

ऎऩ्ऱु प्राप्तव्यापारसमर्पणं विहितQ Dig। भागवत स्वभावप्राप्तचेष्टै अर्चनGILD स्वभावप्राप्तनिषिद्धचेष्टैjio अर्चन Lons प्रसङ्गिwn?ळाला। अर्चनत्वं - शाकं नियामक @suprit। प्रतिषिद्धमिति - इति - “तस्यैवं विदुषः” इत्यनुवाकलंल “यदश्नाति यत्पिबति तदस्य सोमपानम्” इत्यादिना स्वभावार्थशास्त्र प्राप्तानामाराधनविशेषत्वश्रुतेः ाळा - छान्दोग्य तत्समानप्रकरण लंली पुरुषविद्य स्वभावप्राप्तव्यापारri१५६ना यज्ञावयव । “तद्दैतदाङ्गिरसः कृष्णाय देवकीपुत्रायोक्त्वा पिपास एव सम्बभूवेति - प्रतिषिद्धवर्जं स्वभावार्थ शास्त्र प्राप्त व्यापाराणां भगवति समर्पणस्य मोक्षपर्यवसायित्वमप्युक्त

चेष्टाशब्दं विहिता प्रतिषिद्ध स्वभावार्थ शास्त्रप्राप्तचेष्टै समर्पणीयतया ५०० - “यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत्” इत्याद्युपब्रह्मण अभक्ष्यभक्षण समर्पणीय

तत्पर १६१ - कि न्तु भागवत चेतितैuT६DBIT) अर्चनQILD

सामान्यतः निषिद्धकरण

अर्चनLong प्रसङ्गिung?

[[१]]

प्रतिषिद्धव्यापारं समर्पणीयं

। लीळा उपबृंहण nor इति - Qua

इति श्रुति गळा प्रकार - भागवत@@Lu

ऩुडैय

इप्पडि

(सा।प्र) रूपतादिरित्यर्थः। रहस्यशास्त्रेति। “कायेन वाचा मनसेन्द्रियैर्वा बुद्ध्यात्मना वा प्रकृतिस्वभावात्। करोमि यद्यत्सकलं परस्मै नारायणायेति समर्पयेत्तत्” इत्यादि श्रीपाञ्चरात्रशास्त्रप्राप्तमित्यर्थः @BI। “यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् । यत्तपस्यामि भगवन् तत्करोमि त्वदर्पणम्” इत्यादि मन्त्रेष्वधीतमित्यर्थः

मा

(सा।वि) रहस्यशास्त्रसिद्ध “या चेष्टा मम नित्यशः - केशवाराधने वा स्यात् । कायेन वाचा इत्यादि पाञ्चरात्रसिद्धतया - निषिद्धी प्रसङ्गि wings, निषिद्धत्वचेष्टा न भवतीत्यर्थ । ओदप्पट्टदु।

यत्करोमि -

(सा।सं) ९५LL इत्युक्तिः - “यान्यनवद्यानि कर्माणि तानि सेवितव्यानि” इत्यादि

[[६३४]]

शास्त्रविरुद्ध

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू -

कैङ्कर्यम् - “यो यो जल्पः स जपः”

प्रलापश्च वाङ्मयं स्याच्चतुर्विधम्” ६६

अधिकारानुरूपLDI६०] नैमित्तिकं निग्रहशमन (म् कार्यम्) LDTT६OT की “पारुष्यमतिवादश्च पैशुन्यं चैव सर्वशः अनिबद्ध शास्त्रप्रतिषिद्ध Dior वृथा जल्प m। तत्त्वहितविषय Loss शिष्यगुरुसब्रह्मचारिशिष्ट श्रेयोऽर्थिL अज्ञातज्ञापनार्थ १०१, ज्ञातस्थिरीकरणार्थ।८६qui, संशयनिराकरणार्थ १०१८ ji, (ii) उक्तिप्रत्युक्तिपरम्परै ६६०७६१७ सॊल्लुगिऱदु -

LDIN

(सा।दी) समाचरेत् “इत्यादि CG विरोधिकं ( अभिप्राय ५० mi।uppo शास्त्रेत्यादि - यो यो जल्प इत्यादि - जल्पशब्दं तत्त्वज्ञानार्थवादñog उक्तिप्रत्युक्तित्वसाधर्म्यात् लक्षिली। अर्थ - शिष्येति - “तं शिष्यगुरु स ब्रह्मचारिशिष्टश्रेयोऽर्थिभिरभ्युपेयात्” rml वादविषयDoor न्यायमात्रं प्रत्यभिज्ञापितम् । विजिगीषु कथारूपमुख्यार्थ

(सा।स्वा) निषिद्धचेष्टादिक्षा अर्चन माना। २। Guor? Ning निषिद्धं प्रसक्ती तन्निवृत्यर्थं प्रायश्चित्तं ग CGB प्रयोजनान्तरप्रसङ्ग षोडशवर्णसु वर्णसदृशपरमैकान्तिकं Lommon न्यूनतै Quity?

Guruji इति ।

निग्रहेति - बन्धकफलार्थLD कैर्यं बाधकLDIgi निग्रहशमन कैर्यं स्वरूपोचित DISC अपकर्षापादक ूmलं। शनी “यो यो जल्पः” की जल्पशब्द विजिकीषु कथापर की ं बोधितार्थम् - परमैकान्तिकं विजिगीषु कथै? उक्तिमात्रपरी निषिद्धप्रलापpió जपors प्रसङ्गिकं - जल्पशब्दा स्वारस्य प्रसङ्गिमुळं। शुलकं यो यो जल्पः ढाळा&pg] BnQGLD? ( G@suprit। यो यो जल्प इति - पारुष्यं, क्रूरभाषणम् अतिवादः, वस्तुस्वभावाननुगुणोत्कर्षवादः - पैशुन्यं, परपीडार्थमन्य कर्णे श्रावणम् - अनिबद्ध प्रलापः , असङ्गतभाषणम् - तत्त्वेति । पारुष्यादिना वाङ्मयपाप

जपः ६m/ स्तुतिॐॐॐॐLDumragi विजिगीषुकथारूपमुख्यार्थं बाधितongghib अन्यथानुपपत्त्या उक्तिप्रत्युक्तिरूपत्वसादृश्येन गौण्यावृत्या शिष्यगुर्वाद्युक्तिप्रत्युक्तिपरतुलम्म्।

(सा।प्र) ननु “वादेन ब्राह्मणं जित्वा स्पृष्टो भवति यो द्विजः । श्मशाने पादपस्सस्याद् गृध्रकं कनिषेवित’ इति जल्पस्य निषिद्धत्वात्कथं जल्पस्य मन्त्रजपरूपत्वमित्यत्र जल्पशब्दस्यार्थमाह - यो यो जल्प इत्यादिना । जल्पशब्दस्य कृत्स्नव्यापारपरत्वेऽपि पारुष्यमित्यादिना कतिपय वाग्व्यापाराणां निषिद्धत्वाल्लोके सामान्यशब्दानां विशेषकटाक्षेण प्रयोगदर्शनाच्च तत्त्वविषयोक्ति

(सा।वि) यदश्नामीति मन्त्रे अधीतम् । निषिद्धानुष्ठानमपि आराधनं चेत् “प्रायश्चित्तं समाचरेत्” इत्यनेन विरोधस्स्यादित्यभिप्रेत्याहइति - नैमित्तिकं प्रायश्चित्तमित्यर्थः - निग्रहशमनं, भगवदप्रीतिनिवर्तकम् । जल्पशब्दस्य वाङ्मात्रपरत्वस्वीकारेण व्याख्याय विजिगीषुकथा जल्प इति स्वीकारेण तस्य सामान्यतो निषेधेऽपि धर्मसंस्थापनार्थं विगृह्य कथाया अनुमतत्वात् सोऽपि जल्पो जपप्रायस्सन् (सा।सं) श्रुत्यभिप्रायः - पिशुनः कुटुम्बच्छेदकवाक्यवृत्तिकः । तस्य वाग्व्यापारः पैशुन्यम् - अतिवादो वस्त्वननुगुणवादः । अनिबद्धप्रलापः असङ्गतिप्रलापः । गुरुशिष्ययोरुक्तिप्रत्युक्ति

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६३५]]

मू “न विगृह्य कथां कुर्यात् " । सामान्येन निगृह्णीयाद्देवता गुरुनिन्दकान्”

guys “यथाशक्ति

कऩ

। विशेषितं । धर्मशास्त्रसिद्ध in ६० बाह्यकुदृष्टि ८६० ना

वाक्यपरम्परै जल्प GILD

B। मग

[[६६]]

“तद्ध्यानं

ग६०७१४।६१। कैङ्कर्यार्थ

“अहं हरिस्सर्वमिदं

भागवत

। ब्रह्मात्मकoming

प्राप्तविषयमं नारायणैकनिष्ठत्वं

पादी

ung विजिगीषु यन्निरीक्षणम्” नग/ निषिद्धनृत्यादि दर्शन प्रवर्तिकं मं की ६० का पदार्थ जनार्दनः” इत्यादिjulqw “songs Gon” Comio प्रकार♚mg “तत्पादाम्ब्वतुलं तीर्थम्” ना गुणाधिक्यंळी - पादोदकं तीर्थ न विषय श्री २६००० भा सर्वाधिकतीर्थ ६४। यादृच्छिकonsLL निर्माल्यजलादि८६५१ अतुलLDI६r] तीर्थ GILDqworm। - (सा।दी) अङ्गीकरिलं। न विगृह्येत्त्यादि तद्ध्यानमित्यादि निषिद्ध Dog हेतुकर्भ। porm@gmi इति - ♚की पदार्थ - GOLD, सर्वेश्वरा। सर्वेश्वरात्मक OLD ६०० - BL। अतिहेयम् - प्राप्तविषयलं की, विहित

(सा।स्वा) मुख्यार्थपरori योजनान्तर। न विगृह्येति-सामान्यनिषेधं विशिष्य विहितवृत्तिरिक्तविषयलं। तद्ध्यानं यन्निरीक्षण QILD। लं विवरि कङ्क तद्ध्यानमिति । तत्पादाम्ब्वतुलं तीर्थQLD की अर्थpri - तत्पादाम्ब्बिति प्राप्तेति - विशिष्टविध्यपेक्षमाप्राप्तानुवादेन किञ्चिद्गुणविधानं न्याय्य OLD। विवरि mi। पादोदकमिति। “ब्राह्मणाः पादतो मेध्याः” ढाळ ब्राह्मणपादोदकं तीर्थतया प्राप्त व्यवच्छेद्यार्थjngऊण्ठा’। । इति तदुच्छिष्टं सुपावन QILD की। मं

इङ्गु

(सा।प्र) प्रत्युक्तिरूपविशेषपरत्वमेव युक्तमित्यर्थः - अथवा जल्पशब्दस्य विजिगीषु कथापरत्वेऽपि न दोष इत्याह

न विगृह्येत्यादिना - pnpmom porm। चक्षुर्विषयेऽवस्थितं सर्वं सर्वेश्वर इति पादोदकं तीर्थDns इत्यादि - “यो मूर्ध्नि धारयेद्बह्मन्महत्पादतलोदकम् । स स्नातस्सर्वतीर्थेषु पुण्यवान्नात्र संशयः” इत्यादिभिः पावनत्वेनोक्तस्य पादोदकस्य “प्रायश्चित्तमिदं पुण्यं महापातकिनामपि । वैष्ण्वाङ्घ्रिजलं शुभ्रं भक्त्या सम्प्राश्यते यदि “इत्याद्युक्तवैष्णवसम्बन्धो लभ्यते चेत् सर्वाधिकमित्यर्थः ॥ ननु “उच्छिष्टमपि

(सा।वि) भगवत्समाराधनं भवतीत्याह न विगृह्येति - ५६०६००] ऊं की कङ्काळा, नेत्र लक्ष्यभूताः ५♚कीrm@gori, स्थितं सर्वं - QpGLoni, भगवान् । भगवदात्मकम् - प्राप्तविषयलं, “यो मूर्ध्नि धारयेद् ब्रह्मन् महत्पादतलोदकम् । स स्नातस्सर्वतीर्थेषु पुण्यवान्नात्र संशयः” इति सामान्यतः पावनत्वेनोक्तस्य पादोदकस्य “प्रायश्चित्तमिदं पुण्यं महापातकिनामपि । वैष्णवाङ्घ्रिजलं शुद्धं भक्त्या सम्प्राश्यते यदि” इति वैष्णवसम्बन्धित्वेऽप्यत्यन्तपावनत्वमिति भावः

(सा।सं) परम्परायामपि जल्पशब्दा स्वारस्यादाह विवृणोति - पादोदकमिति -

इति-

न विगृह्येत्यादिना - प्राप्तविषयक इत्युक्तमेव

[[६३६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - “तदुच्छिष्टं सुपावनम्” १६४ पुनरुपनयनादि प्रकरण ६० पावन शास्त्रप्राप्त Linoor उच्छिष्टविशेष काकं शकं गुणविशेष Diques पावनत्वातिशयं ८६१६६११९। Longji शिष्यपुत्रादिकंয नारायणैकनिष्ठत्व (psoo_६६) आचार्यादिकं श्रन्याङ्क

उच्छिष्टं

• तदुच्छिष्टमित्यादिum।

(सा।दी) विषयलंलं तदुच्छिष्टाका अर्थ विहितस्थल♚ली नारायणैकनिष्ट उच्छिष्ठक) सुपावन QILDrpuq। अविहितस्थल कुण्डीगळं सॊऩ्ऩबडियऩ्ऱुः-

(सा।स्वा) प्राप्तविषयलं की गुणाधिक्यविधिपरत्वं pm। तदुच्छिष्टमिति । पुनरुपनयनेति । “पितुर्ज्येष्ठस्य च भ्रातुरुच्छिष्टं भोक्तव्यं इत्यादौ ढाळाmula - आदिशब्देननित्यभोजनप्रायश्चित्तप्रकरणं गृह्यते - उच्छिष्टं/ निर्देशिung उच्छिष्टविशेष

अधिकोपादानं ब्रह्मचारिणः पुत्रादेः पित्राद्युच्छिष्टभोजनप्रसक्तौ उच्छिष्ट मध्वादिकं न भोक्तव्यQL सूचित व्यवच्छेद्यार्थñलकं BIT Gळी। शिष्येति । आदिशब्देन शरीरात्मसम्बन्धरहितानां ग्रहणम् - आचार्येति आदिशब्देनानाचार्य ग्रहणम् शाल ७ भागवतोच्छिष्टम् अन्यभागवत कण्ठ

इङ्गु ऒरु

[[१]]

I

पावनG/Dr।yuquirm निर्देशिwing शिष्यपुत्राचार्यादिग्रहणम् अत्यन्तानौचित्ये -

(सा।प्र) चामेध्यं भोजनं तामसप्रियम्” इत्यादिभिः ज्ञानसङ्कोचकरतयोक्तस्योच्छिष्टस्य कथं सुपावनत्वमित्यत्र उच्छिष्टशब्दस्यार्थमाह - तदुच्छिष्टमित्यादिना - पुनरूपनयनादिति - “अथातः पुनरुपनयनम्” इत्यारभ्य “व्याहृत्तिश्च हुत्वा पुनरुपनयनं करोति । अथवा सावित्रीमष्टशतमावर्त्याभिमृश्य तथैव घृतं प्राश्नीयात् - गुरोरुच्छिष्टं वा ततः पूतो भवति” इति वैखानस बोधायनी या खण्डा दर्शादौ पुनरुपनयनापरकल्पतयोक्तगुरूच्छिष्टभोजने नारायणैकनिष्ठ सम्बन्धित्वे पावनत्वातिशय उच्यत इत्यर्थः । ननु साक्षात्कृतसकलप्रमाणैर्भक्ताङ्घ्रिरेणुरित्याख्यातैर्दिव्यसूरिभिर्वैष्णवोच्छिष्टभोजनमात्रस्य सर्वान् प्रत्यप्यति पावनत्वोक्तेर्वैष्णवोच्छिष्टभोजनस्य प्रायश्चित्तविशेषविषयत्वमेवेति कथं नियम्यत इत्यत्र साम्प्रदायिकं नियामकमपि दर्शयन् सूरिवाक्यस्य “योऽसौ मन्त्रवरं प्रादात्संसारोच्छेदसाधनं प्रतीच्छेद्गुरुपर्यस्यतस्योच्छिष्टं सुपावनम् । गुरोस्स्वस्य यदुच्छिष्टं भोज्यं तत्पुत्र -

(सा।वि) पादस्पृष्टरध्यसलीलादिरादिशब्दार्थः । पुनरुपनयनादीति । “अथातः पुनरुपनयनम्” इत्यारभ्य “व्याहृतीर्हुत्वा पुनरुपनयनं करोति । अथवा सावित्रीमष्टशतमावर्त्याभिमृश्य घृतं प्राश्नीयात् - गुरोरुच्छिष्टं वा भुञ्जीत - ततः पूतो भवति” इति वैखानसबोधायनीयाखण्डादर्शादौ पुनरुपनयनापरकल्पतयोक्त गुरूच्छिष्टभोजने नारायणैकनिष्ठसम्बन्धित्वे पावनत्वातिशय उच्यत इत्यर्थः । ननु साक्षात्कृतसकल प्रमाणैर्भक्ताङ्घ्रिरेणुनामगतिव्य सूरिभिर्वैष्णवोच्छिष्ट भोजनमात्रस्य सर्वान्प्रत्यप्यति पावनत्वोक्तेः वैष्णवोच्चिष्टभोजनवचनस्य कथं प्रायाश्चित्तरूप गुरूच्छिष्टभोजनविषयत्वमुच्यत इत्यत्र गुरूच्छिष्टभक्षण विषयत्वस्य साम्प्रदायिकत्वं दर्शयन् दिव्यसूरिवाक्यस्य “थोऽसौ मन्त्रवरं प्रादात्संसारोच्छित्तिसाधनम् । प्रतीच्छेद्गुरुरप्यस्य तस्योच्छिष्टं सुपावनम् । गुरोस्स्वस्य यदुच्छिष्टभोज्यं तत्पुत्रशिष्ययोः

[[९९]]

-प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६३७]]

मू - सुपावनquini - “निर्माल्यं भक्षयित्वैवमुच्छिष्टमगुरोरपि । मासं प्रयो व्रतो भूत्वा जपन्नष्टाक्षरं सदा । ब्रह्मकूर्चं ततः पीत्वा पूतो भवति मानवः ६६ठा। भगवद्धर्मनिष्ठ)१५ समयाचारं

ऎऩ्ऱु ६६ळील सनत्कुमारसंहितावचन आगमप्रामाण्य सुनाउदाहरिलं। आगैयाले “पोऩगम् सॆय्द सेडन्दरुवरेल् पुऩिदमऩ्ऱे” ऎऩ्ऱदुवुम्

मामत्तऩै। (सा।दी) अविहितस्थलोच्छिष्टभक्षण की प्रायश्चित्त शुद्धिकं प्रमाणं BIG कीpri - निर्माल्यमित्यादिuri - देवतान्तर की पत्रपुष्पादिनिर्माल्यम् -

ori काट्टुगिऱार् Tom) TO অन्यमंেळी अनभिमत ०।५ - अगुरोः, आचार्य पितृज्येष्टभ्रातृव्यतिरिक्त)। टैयवॆऩ्गै पोऩगम्, सॆय्दसेडम्, ताङ्गळ् अमुदुसॆय्दु मिगुन्द त्तैत् तरुवरागिल् $ - অom, ung। पी। पावनतमम् पोऩगम् सॆय्द सेडम् $GJQg/qib विहितस्थलली की। शुभ इति सामान्य (सा।स्वा) न परिहासद्योतनार्थम्प्राप्तविशिष्टविधिप्रसङ्गात् ढाळा कुङ्कु। स्वोक्तार्थलं कण्ठ शास्त्रान्तरानुगुण्यDummit निर्माल्यमिति Q५५ वचनमभागवतविषय ? ढाङ्गा)(@gui&pri। भगवद्धर्मनिष्ठ इतिलं वचनं प्रामाणिकLD? ढगाQJ(flÈ Qgvi&pri आगमप्रामाण्य इति । Quqm “Cub sung GaLjpuri पुऩिदमऩ्ऱे” ऎऩ्गिऱ पाट्टु faयादो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् - आगैयाले इति - शुल, तदुच्छिष्ठं सुपावन QILD की। विशेषविषय - यद्वा, &r

B অकी शेष कंलकी - अनं, অ- नील, पावनतमम्

• धातुसाम्याद्या पादकपञ्चगव्यादिकं Cr कालविलम्ब CNG पावनतम Dulq- भागवतसामान्यविषयगाधैकं गुरु विषयत्वं Q अस्वारस्यं प्रसङ्गिwing? ढगा

सामान्यविषयता मभ्युपेत्यापि गाधाया

ननु

(सा।प्र) शिष्ययोः” इति भोक्तव्यतयोक्तगुरूच्छिष्टविषयमेवेत्याह । निर्माल्यमित्यादिना सामान्येन भगवन्नामकीर्तनपरा भागवताहीनकृत्यापि स्वभुक्तशेषं प्रयच्छन्ति चेत्तदत्यन्तपरिपूतमिति भक्ताङ्घ्रिरेणु सूर्युक्तत्वात् “उच्छिष्टमगुरोः” इत्यस्यैवान्यथार्थो वर्णनीय इति कथं गुरूच्छिष्टस्यैव भोज्यत्वं तत्रापि विवक्षितमित्युच्यत इत्यत्र

(सा।वि) इति भोक्तव्यतयोक्त गुरूच्छिष्टविषयत्वमेवेत्याह निर्माल्यमित्यादिना । अगुरोरिति “एतत्पितुर्ज्येष्ठस्य भ्रातुरुच्छिष्ठं भोक्तव्यम्” इति सूत्रोक्तस्याप्युपलक्षणम् । गुर्वादिव्यतिरिक्तस्येत्यर्थः Cub Grung Coup - Curing CoLib। भुक्त शेषम् - CG, भागवता ददति चेत् । । सद्य एव । नीकृ, पूता भवायः - ननु सामान्येन भागवतानामकीर्तन

(सा।सं) ब्रह्मकूर्चं, प्रायश्चित्तरूपं पञ्चगव्यम् - गुरुविषयDIT।D॥। इति - १ इत्युक्त्या न दास्यन्तीति भावात् दानाभावस्य भाण्डशेषे प्रसङ्गाभावादुक्तशिष्टविषयैव सा गाधेति “सवैश्श्रेष्ठ तयो गुरुः” इत्युक्तभरसमर्पणकृद्गुरुपरेति भावः सामान्यतः प्राप्ता सा

[[६३८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - भगवत्सङ्कीर्तनपर देशकालादिवैगुण्यलं

ऊनवृत्ति stori कागागर्गळुमायिरुन्दार्गळेयागिलुम् ताङ्गळ् अमुदुसॆय्द सेडन्दरुवारागिल् मी। श्री शेषशब्द “अन्नशेषः किं क्रियतामिष्टैस्सह भुज्यताम्” इत्यादि ६० न्याय भाण्डस्थविषय६६) विरोध

(सा।दी) विषय

निर्वाहं की पक्ष की शेषशब्दं भाण्डस्थशेषपरी शास्त्रविरोधीQummit - श्री शेषेत्यादि । तदुच्छिष्टं सुपावनQD६orm) वचन अन्यविषयत्वं निर्वहि ६०८८॥ श्रुत्यादि उच्छिष्टशब्दं पात्रशेष कुण्डीगळं प्रयुक्त

कै

(सा।स्वा) योजनान्तर।D। Gungi इति - ऊनवृत्तिना। आपत् कृष्यादिना ण की ऊनकारक। ऊनवृत्तिका पराण्ठ@कं बोधिलं

गलीputsना - “दिव्यैरवेद्यविभवेति यदि ब्रुवन्ति माध्वीमनोज्ञ तुलसीकयदीति चाहुः । ऊनक्रिया अपि परानपि कारयन्तो भुक्ताधिकं ददति चेन्न तु तत्पवित्रम्” इत्येतद्गाधार्थकथन श्लोकं श्रीमत्तात्पर्यचन्द्रिकै उपात्तमनुसन्धेयम् - शेषशब्दमुच्छिष्टपर विरोधं ?

शेषशब्दं भाण्डस्थशेषशब्द श्री

“तदुच्छिष्टं सुपावनम्”

(नÈQ&ui&pri। Q इति - क्रीं गाधै। प्रयुक्तDogjió उच्छिष्टशब्दं भाण्डस्थशेष कीं प्रयुक्त ढाणकी वचन कुण्डी उच्छिष्ट शब्दं भुक्तोज्झितपर DISTT शेषशब्दमुच्छिष्टपर LD CLICIT? Timi

तदुपब्रह्मण गाधी

(सा।प्र) शेषशब्दस्य भाण्डस्थशेषविषयतयापि प्रयोगदर्शनात्सूरिवाक्यस्थस्य तस्यान्यथासिद्धिसम्भवान्निषेधस्यत्वनन्यथासिद्धत्वाच्चे सूरिवाक्यस्य भाण्डस्थशेषविषयत्वमेवेत्याह- Go इत्यादिना - ननु “उच्छिष्टं सुपावनम्” इत्यत्र उच्छिष्टशब्ददर्शनात्सामान्यस्यापि शेषशब्दस्योच्छिष्टत्वमेव न्याय्यमित्यत्र उच्छिष्टशब्दस्यापि भुक्तशिष्टपाकपात्रस्थविषयतया प्रयोगदर्शनाच्छेष शब्दस्य भाण्डस्थपरत्वं कैमुतिकन्यायसिद्धमित्यभिप्रायेणाह ।

(सा।वि) परा अपि भुक्तशेषं प्रयच्छन्ति चेदिति तैर्व्याख्यातत्वात्तद्वाक्यस्य गुरूच्छिष्टविषयत्वमयुक्तम् उच्छिष्टमगुरोरपीत्यस्यैवान्यथार्थो वर्णनीय इत्यत्र भागवतमात्र परत्वेऽपि भाण्डशेषविवक्षायां न विरोध इति सप्रमाणमाह ली शेषशब्दमिति - ननूच्छिष्टं सुपावनमित्युच्छिष्टशब्ददर्शनात्तस्य भाण्डशेष परत्वमनुपपन्नमित्यत्र श्रुतौ “उच्छेषणेन जुहोति । उच्छेषण भोगो वैरुद्रः अग्निहोत्रोच्छेषणमभ्यातनक्ति” इत्यादौ शेषमात्रेप्युच्छिष्टशब्दप्रयोगात् शेषशब्दोच्छिष्टशब्दयोः पाकपात्रस्थभुक्तिपात्रस्थोभयपरत्वस्यापि सत्वात्प्रकृते पाकपाकपात्रस्थशेष परत्वेऽपि -

(सा।सं) व्यवस्थापकविरहेणकथं विशेष परेत्यत्राह

इति - ऊनवृत्तयः देहधारणार्थमसेव्यसेवान्विताः । ऊनकारक तापादिसंस्कारेषु एकद्वित्रिन्यूनाः- gmi, परमैकान्तिनःविरोध इति, निर्माल्यं भक्षयित्वेत्यनेन श्लोकेन तदुच्छिष्टमित्यस्य न विरोध इत्यर्थः

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६३९]]

मू - उच्छिष्टशब्दं श्रुत्यादि भुक्तशिष्ट पाकपात्रस्थळं प्रयुक्तम् “परित्यजेदर्थकामौ यौ स्यातां धर्मवर्जितौ । धर्मं चाप्यसुखोदर्कं लोकसंरुष्टमेव च”

मन्वादिकां व्यवस्थै

गणना। “तदुक्तिमात्रं मन्त्राग्र्यम्”

(सा।दी) Di - उच्छिष्टशब्दं - धर्म की लोकसंरुष्ट परित्याज्यQ/LDòाकीpri। परित्यजेदित्यादि । तदुक्तिमात्रQLD।org/ अर्थ rri

तदुक्तिमात्रम् इत्यादि - Qrio

(सा।स्वा) उच्छिष्टशब्दं ल इति - श्रुतीति । “अदितिः पुत्रकामासाध्येभ्यो देवेभ्यो ब्रह्मोदनमपचत् तस्या उच्छेषणमददुः” इत्यादाQq - तदुच्छिष्टं सुपावन QILD। “दम्पत्योश्शेषभोजनम्” ढाळा) प्राप्त विषयलंली भागवतत्वावस्थै भाण्डस्थशेष Dui सुपावन QILD) पावनत्वातिशयविधायक GILDòा]] ५५लम्म्]। शुगgi “पितुर्ज्येष्ठस्य भ्रातुरुच्छिष्टं भोक्तव्यम्” इत्यादौ भुक्तोज्झतकं की उच्छिष्टशब्दं प्रयुक्तonsum “तदुच्छिष्टं सुपावनम्” ढाणकी की सामान्यतस्सर्वभागवतभुक्तोज्झितम् अर्थ→१८६०I&IIT? ढाढगळा विशिष्टविधिगौरव गुणाधिक्यविधिप्रक्रमभङ्गादि दूषण sig अभ्युपेत्यापि साधयितुं दूषण– परित्यजेदिति विहितधर्मCLD लोकविद्विष्टDI त्याज्यQLDòrpm सन्दिग्धार्थद्वयक लोसंरुष्टार्थ त्यागं कैमुत्यसिद्ध QILD

• तदुक्तिमात्रं मन्त्राग्रयQ१०।६१ की। कण्ठ अर्थri - तदुक्तिमात्रमिति - व्यवच्छेद्यार्थñललकं काट्टुगिऱार्।

(सा।प्र) उच्छिष्टशब्दं इत्यादि - श्रुत्यादि “उच्छिष्टं मे पीतं स्यात् - नस्विदेतेऽप्युच्छिष्टा इति उच्छेषणेन जुहोति । अग्निहोत्रोच्छेषणमभ्यातनक्ति” इत्यादिष्वित्यर्थः - त्वयोपभुक्तस्रग्गन्धवासोऽलङ्कारचर्चिताः । उच्छिष्टभोजिनो दासास्तव मायान्तरे महि” इत्यादिरादि शब्दार्थः ननूच्छिष्टशेषशब्दयोर्भाण्डस्थशेष इव भोजनपात्रस्थशेषेऽपि प्रसिद्धेर्द्रव्यप्रतिग्रहस्य यागानुष्ठान द्वारा श्रेयस्साधनत्ववद्वैष्णवभोजन पात्रस्थशेष भक्षणस्यापि श्रेयस्साधनत्वसम्भवाद्गरूच्छिष्टस्यैव वा गुरुव्यतिरिक्तविषये पाकपात्रस्थशेषस्यैव वा भोज्यत्वमिति नियमकीर्तनं निर्निबन्धनमित्यत्राह परित्यजे दित्यादि श्रेयस्साधनत्वेऽपि निषिद्धत्वादेवा सुखोदर्क त्वमिति भावः अथात्यन्तमादरणीयसर्ववाक्यत्वरूपं प्रभावं व्यवस्थापयति - तदुक्ति इत्यादिना

॥

ताऩुम्

(सा।वि) न विरोध इत्याह - उच्छिष्टशब्द इति - उच्छिष्टशब्दं उच्छिष्टशब्दोऽपि - ननु उच्छिष्टशेषशब्दयोः पाकपात्रस्थभुक्तिपात्रस्थोभयपरत्वे सति विनिगमनाविरहाद् भोजनपात्रस्थपरमेव प्रकृते किं न स्यादित्यत आह - परित्यजेदिति - यावर्थकामौ धर्मवर्जितौ स्यातां तौ परित्यजेत् - लोकसंरुष्टम्, लोकविरुद्धम् - धर्ममपि परित्यजेत् - असुखोदर्कम्, दुःखफलकम् - तस्योच्छिष्टम् सुपावनमिति भागवतमात्रोच्छिष्टविषयकमित्यङ्गीकारेऽपि लोकविरुद्धत्वेन अननुष्ठेयत्वान्न तत्परत्व

(सा।सं) ननु भुक्तविशिष्टभक्षणमपि पोनकमित्यादिशास्त्रप्राप्तो धर्मः । अगुरोरपीति वचनं परमैकान्तिविषयम् । तत्वेनैवान्धकारनिरोधित्वादित्यत्राह - धर्मं चापीति । संरुष्टम्, विद्विष्टम् ॥

[[६४०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

pm?

मू - ५६LDI& उपदेशिक भाषावाक्य ५६ श्री मन्त्र ) आदी अनुसन्धिकं Com।

लौकिकव्यवहार (iiiा जपादि ऎङ्गळॆऩ्ऱबडियऩ्ऱु “सॊल्लुमविडु सुरुदियाम्” ऎऩ्ऱदुक्कुम् इप्पडि काविमाऩ वाक्यविषयम् । “तत्स्पृष्टमखिलं शुचि” १६ आतुरविषयी स्पृष्ट्वा स्नानं Gurooqio, (सा।दी) की विरोधिwn? अशी परिहासवचन ढांাग ू)&@gupi - इत्यादिur - “तत्स्पृष्टमखिलं शुचि” का अर्थjmgujruri तत्स्पृष्टमित्यादिना - स्पर्शं विहिती

स्पर्शं Q♚♚लकी) स्पृष्टQumb अत्यन्तपरिशुद्ध G/Dorming। स्थलत्रय मण्डी स्पर्शविधिou दृष्टान्ततया ढा०कङ्कीpri - आतुरविषयक इत्यादिun - “करेण संस्पृशन् गात्रं मन्त्रविद्भावयेत्तु यत् । एषा वासर्वमन्त्राणां -

(सा।स्वा) । इति

परिहासोक्ति ।

अन्यथाQq

G

इति - अधীG,

प्राप्तविषयलं की प्राप्तविषयी अतिशयविधि

&लीumriò” ढाङ्गळीpuriLGकं गति । ढाङ्गा।’

“तदुक्तिमात्रं मन्त्रग्राह्यम्” इत्यादि की अतिशयविशेषविधि Guru तत्स्पृष्टमखिलं शुचि की BnGuorr? अग्र्यं सुपावनम् इत्यादिवत् तद्ज्ञापकशब्द? गळा अर्थी pri। तत्स्पृष्टमिति - आतुरेति - “आसुरस्नान उत्पन्ने दशकृत्वो ह्यनातुरः । स्पृष्ट्वा स्पृष्ट्वा पुनस्स्नायात्’ इत्यादौ ढाळा Liq

[[९९]]

"

(सा।प्र) ५६८LD, उज्जीवनहेतुत्वेन । ननु भागवतानां परिहासोक्तेरपि श्रुतिवदादरणीयत्वस्य पूर्वाचार्योक्तत्वास्सर्वस्या एव भागवतोक्तेर्मन्त्रवदनुसन्धेयत्वमावश्यकमित्यत्र “वेदशास्त्ररथारूढाज्ञानखड्गधरा द्विजाः । क्रीडार्थमपि यद् ब्रूयुस्स धर्मः परमो मतः । यास्तेषां स्वैरकथास्ता एव भवन्ति शास्त्रार्थाः इत्यादि प्रकारेण पूर्वाचार्य वाक्यस्यापि महाभागवताः परिहासेऽप्यनुचितं न वदन्तीत्यत्र तात्पर्यं न लौकिकव्यवहारस्य आदरणीयत्वमित्यभिप्रयन्नाह -

इत्यादि - उच्यमानपरिहासोक्तिरपि श्रुतिवद्यथा भूतार्थवादिनीत्यर्थः - अखिलशुद्धिहेतुभूतस्य स्पर्शवत्वरूपं प्रभावं व्यवस्थापयति - तत् स्पृष्टमित्यादिना - स्पृष्ट्वा स्नानं Cur इति - आतुरस्नान उत्पन्ने दशकृत्वा ह्यनातुरः । स्नात्वा स्नात्वा स्पृशेदैनं ततश्शुद्ध्येत् स आतुरः । आतुरा चेदृतुमती सूतिका वा तथाविधा। स्पृष्ट्वा तामपरा स्नायाद् द्वात्रिंशद् वारमेव वा । ज्वराभिभूता या नारी रजसा च परिप्लुता । चतुर्थेऽहनि सम्प्राप्ते स्पृशचेतन्यातु तां स्त्रियम् । सा सचेलावगाह्याप स्नात्वा स्नात्वा पुनस्स्वशेत्

(सा।वि) मितिभावः - jgons उपदेशिलंलं, रक्षकत्वेनोपदिष्टम् -

मल। @@@jog), उक्तवाक्यम् । अली, श्रुति शु, भवति। स्पृष्ट्वा स्नानं Quinoajib इति “आतुरस्नान उत्पन्ने दशकृत्वो ह्यनातुरः । स्नात्वा स्नात्वा स्पृशेदेनम् “इत्यातुरस्य अनातुरस्पर्शवत् -

[[४२]]

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६४१]]

मू - दीक्षाकाल श्री विष्णुहस्तप्रधानाख्यस्पर्श Cuji, प्रतिष्ठे महाभागवतस्पर्श Gunjo, jgli स्पर्शं विहितonoor

स्पृष्टंoomi परिशुद्धGirlq।

[[९९]]

स्पर्श Qu

(सा।दी) दीक्षेत्याह मुनिस्स्वयम् GT ढगढग मन्त्रदीक्षाकाल मण्डी आचार्यकरस्पर्शविष्णुहस्तप्रधानम् उदुम्बरमित्यादि ।

भागवतकं मं विधिनिषेधं LG पोमॆऩ्ऱु सरिक्कैक्काग

वचन [i]

(सा।स्वा) दीक्षेति - “करेण संस्पृशन् गात्रं मन्त्रविद्भावयेत्तु यत् - एषा सा सर्वमन्त्राणां दीक्षेत्याह मुनिस्स्वयम्” । मन्त्रदीक्षाकाल की शिष्यगात्रे आचार्यकरस्पर्शं विष्णुहस्तप्रधानस्पर्श आगमसम्प्रदाय GILDrug - श्री प्रतिष्ठै इति - “अधिवासादिकं कर्म यथावत्कर्तुमक्षमः । महाभागवतस्पर्शमेकं वा कारयेत्सुधीः” इत्यादिक Qormulg अत्र दृष्टान्तत्रयोपादानं शुद्धत्वेन प्राप्त♚ल आधिक्यविधि Com? शुद्धि आधिक्य PCLI? GTळाळी शङ्कावारणार्थम् पुनः पुनस्स्नान♚ल शुद्ध्याधिक्य, दीक्षाकृतातिशयापेक्षया आचार्यकरस्पर्शादतिशयाधिक्य (pio, प्रतिष्ठाकृ तसान्निध्यापेक्षयाधिक सान्निध्य ii सर्वसम्प्रतिपन्न

(तत्) न्यायलं शुद्धयाधिक्यविधि GOLD कुं तत्स्पृष्टविशेषण। अखिलं शुचि विधेयकोटि कार्त्स्न्येन शुचि । खिलाऊं शुचि ढाळा

कू

परीति - अखिल GILD ६ की

अन्वितom अखिलं शुचि, प्राप्तविषयलं की परितश्शुद्धत्व रूपातिशयविशेष विधिQuorm] &लंंं॥ GD शुद्धom Girl । परिशब्दरहित निर्देशि

माग

(सा।प्र) दशद्वादशकृत्वो वा आचामेच्च पुनः पुनः” इत्युक्तस्नानरूपस्पर्शवदित्यर्थः - दीक्षाकाल की विष्णुहस्तप्रधानाख्यस्पर्शं moqui इति । “करेण संस्पृशन् गात्रं मन्त्रविद्भावयेत् दृशा । एषा हि सर्वमन्त्राणां दीक्षेत्याह मुनिस्स्वयम् “इत्युक्तस्पर्शवदित्यर्थः महाभागवतस्पर्शं Gurooji इति

“अधिवासादिकं कर्तुमशक्तश्चेदथापदि । महाभागवतस्पर्शमेकं वा कारयेद्बुधः” इत्युक्तस्पर्शवदित्यर्थः

वैष्णवकरस्पर्शस्य शोधकत्वं स्पर्शविशेषाच्छाद्यतया

(सा।वि) दीक्षाकाल कुण्डीं विष्णुहस्तप्रधानाख्य स्पर्शं CL “करेण संस्पृशन् गात्रं मन्त्रविद्भावयेत्तु यत् । एषा हि सर्वमन्त्राणां दीक्षेत्याह मुनिस्स्वयम्” इत्युक्तदीक्षाकालीनाचार्यकरस्पर्शो विष्णुहस्तप्रधानम् की प्रतिष्ठै महाभागवतस्पर्शं Gunajib इति-भगवत्प्रतिष्ठायाम् " अधिवासादिकं कर्तुमशक्तश्चेत्तथापदि ।महाभागवतस्स्पर्शमेकं वा कारयेद्बुधः ॥” इत्युक्तस्पर्शवत् । mm स्पर्श, इतरस्पर्शोऽपि विहितविषय इति भावः - तदेव विशदयति - विहितDITI इति - स्पर्श Quipmकी), स्पर्शं प्राप्तश्चेत्

(सा।सं) दीक्षाकाल मुंली इति ।“करेण यत्स्पृशन् गात्रं मन्त्रविद् भावयन् दृशा । एषा सा सर्ववर्णानां दीक्षेत्याह मुनिस्स्वयम् " इति भारद्वाजसंहितोक्तविधया पञ्चरात्रादिदीक्षाकाले शिष्यगात्रे गुरोर्यो हस्तस्पर्शस्स विष्णुहस्तप्रधानाख्य स्पर्श इत्यागमविदः

[[६४२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - “उदुम्बरं न खादेत्तु

[[९९]]

कालिङ्गोदुम्बरालाबुबिम्बानि परिवर्जयेत् ।धान्यश्नतस्तु सततं नित्यं दूरतरो हरिः ॥ वृन्ताककतकालिङ्गबिल्वोदुम्बरभिस्सटाः । यो भक्षयति सम्मोहात्तस्य दूरतरो हरिः । । कालिङ्गीं क्षुद्रवार्ताकं दग्धान्नं मौसलीं तथा । तुम्बिला फलमश्रीयात्तस्य दूरतरो हरिः । । योऽत्ति वार्ताक कालिङ्गमसूरभिसकान्यपि । अन्त्यकाले जगन्नाथं गोविन्दं न स्मरिष्यति ॥ तुम्बं कोशातकश्चैव पलाण्डुं गृञ्जनं तथा। छात्राकं विड्वराहं च भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥ नालिकाचणछत्राककुसुम्पाला बुविड् भवान् । कुम्भीकञ्चुकवृन्ताककोविदारांश्च वर्जयेत् ॥ क्षीरं लवणसम्मिश्रमुच्छिष्टेऽपि च यद्धृतम्। पानं रजकतीर्थे च सुरापानसमं विदुः ॥ आरनालं न सेवेत कदाचिद्भगवत्परः। सुराकल्पं हि तत् ज्ञेयं तस्माद्यत्नेन वर्जयेत् । प्रमातादपि कीलालं यस्स्पृशेद्वैष्णवो नरः। उपचारशतेनापि न क्षमामि वसुन्धरे ॥

(सा।दी) उदुम्बरम्, अली - कालिङ्ग, smbog। अलाबु, मल, बिम्बम्,

गती, कतकम्,

कोवै

वृन्ताकम्,

भिस्सटाः, pp। क्षद्रार्ता,

BILL, बिल्वम्,

ना

।

ना। मौसलि, minor। तुम्बिका,

मसूर, अन्तर्दशाह पय उत्पन्नामि क्षाबिसक, डी। कोशातकी, Giisg। पलाण्डु, FF-(बानी। गृञ्जनम्, Gouनानान्नuji Piuji। छत्राकम्, काळा। विडूराहम्,

• नालिका, शाकविशेषम् । चणम्, ib। कुसुम्भम्, Babu। विड्भवाः, विष्ठे

१। कुम्भी, mp। कुञ्चिकम्, वर्तुलालावु, वृन्ताकम्, श्वेतम् । कोविदारः, । आरनालम्, Birte। कीलालम्, रक्तम् । शोणितेऽम्भसि कीलालम् ॥

(सा।स्वा) @rivg परिशुद्ध

निर्देशिकं

Qut तात्पर्यं

नानाCommunorma

देशिकतात्पर्यम् - व्यवच्छेद्यार्थी - इत्यादिना उदुम्बरम्, अ - कालिङ्ग, GL - नाना - अलाबु, jism - बिम्बं Com। वृन्ताकं,

कतकं, CIBITOL - बिल्वं, कतकं, GpjmiTLL - बिल्वं, GT - भिस्सटा,

भिस्सटा, spg

कान्दल् क्षुद्रवार्ता, मीñomना - मौसली, mi - तुम्बिका, - Gujomin । मसूरम्, अन्तर्दशाहपय उत्पन्नामिक्षा

मौसली, कनीना - तुम्बिकाफलम्,

तुम्बम्, Cori - बिसकम्, SID की pri, कोशातकी, कण्ठ - पलाण्डु, Fकञ्छनान गृञ्जनम्, G@GJir@बानी - Puri - छत्राकं, miss। विड्वराहम्,

मुरुङ्गैयुमाय् २। नालिका, Crising - शाकविशेष

(५

तेङ्गाय्मुळै

। Lomb

चणकम्, TLDL४। कुसुम्भम्कुसुम्भाविड्भवाः, विष्ठै अ LL - कुम्भी, Bp। कञ्चिकम्, वर्तुलालाबु - वृन्ताकं, श्वेतम् । कोविदारं, Goop - कीलालम्, रक्तम्-

propujorris - आरनालम्, काडी (BTTte)? -

(सा।प्र) प्रमितविषय एवेति व्यवस्थानङ्गीकारे बाध इत्याह ।

अभक्ष्य

उदुम्बरमित्यादिना

(सा।सं) कालिङ्गम्, बाबाकी - भिस्सटा, लं। मौसली, कनानी तुम्बिनी । मसूरम्, प्रसवानन्तरं दशरात्रान्तर्गत क्षीरजामिक्षाद्रव्यम्गृञ्जनम्, छं

नालिका, gor। शणम्, [biruißQ&। कोविदारम्, कोकिल ऊं। कीलालम्, Gloory

नानाग - तुम्बिकाफलम्, तुम्भम्, Co।

६००TLD। छत्राकम्,

आ प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६४३]]

मूएकादश्यां सुरश्रेष्ठ भुङ्क्तेयोद्विजजन्मवान्। प्रतिग्रासमयं भुङ्क्ते किल्बिषं श्वानविट् समम् ॥ एकादश्यां तु यो भुङ्क्ते शक्तस्सन्निरुपद्रवः । सुरापानसमं पापं भवेत्तस्य न संशयः ॥ मद्यपानात्सुरश्रेष्ठ पातैव नरकं व्रजेत् । एकादश्यन्नकामस्तु पितृभिस्सह मज्जति ॥ अन्नदोषादशमनान्नानाविषयदर्शनात्। देहशौचादि विरहात्समलं जायते मनः ॥

आलस्यादन्नदोषाच्च मृत्युर्विप्रान् जिघांसति” इत्यादि ६० निषिद्ध Quor तॊट्टवाऱे (Tमामॆऩ्ऱबडियऩ्ऱु। इप्पडि

पण्णादबोदु

परिगृहीततम ६० बहुशास्त्रris Go

(सा।दी) अन्नदोषादिति । दुष्टान्न भोजन । अशमनम्, नLL;ली आशै । वैराग्यंruggi। “नारायणैकनिष्ठस्य” इत्यादिवचन [i) Gig विषयव्यवस्थै

Gung। अनिष्टं कळतं।

विरोध

(सा।स्वा) भक्षणनिषेधवचन

तस्य दूरतरो हरिः” ढाळा, भागवतां

विषयेत्यादि । विषयव्यवस्थै प्रशंसानिषेधris (कण्ठ

ए

mळं,

“आरनालं न सेवेत कदाचिद्भगवत्परः”

निषिद्ध। । तद्व्यतिरिक्त विषय कण्ठाळ - अन्नदोषात् दुष्टान्नभोजनात्। आशमनात्

विषय व्यवस्थै L TITLDG)

गq सामान्यतः आपातप्रतिपन्नार्थपर

GLD

।

सूचि

दुर्लभ की आशया वैराग्याभावात् नारायणैकनिष्ठस्य इत्यादि वचनमुं बाधक D ५ नीं@Fun & pri। Qu आपातप्रतिपन्नार्थविधानम्

LTD

एतद्वचन

[[६]]

इति-सम्प्रतिपन्नबहुशास्त्रशिष्टानुष्ठानविरोधापत्या

(सा।प्र) या या वृत्तिरित्यादेरेवं व्यवस्थानङ्गीकारे बाधकमाह । विषयेत्त्यादिना - बहुशास्त्रेति “केशकीटानुसरणं नखरोमानुकृन्तनम् । तृणाग्रच्छचेतनं वृक्षगुल्मानां भचेतनम् वृथा। स्त्रीबालवृद्धातुराणामन्येषां ताडनं क्रुधा । परदार पर द्रव्य परामर्शं च कामतः । अङ्गुल्यास्फोटनं लीला पाणितालादि हेलबम्। तर्जनं चैवमादीनि बहिष्कृत्य शुभानुगः । परापवादं पारुष्यं विवादमनृतं तथा । अमच्छास्त्रस्य पठनमसद्भिस्सह भाषणम्। इत्यादिषु वचो हित्वा स्वाध्याय जपतत्परः । न प्रेक्षेत नग्नां स्त्रियम् - नेक्षेतोद्यन्तमादित्यम्-कपालस्थं यथातोयं श्वद्रुतौ यथापयः । दृष्टं स्वास्थानदोषेण -रुद्रालय समीपस्थं श्मशानान्तरमास्थितम्। चण्डालश्रेणिसम्बन्धं न वरिसमुपस्पृशेत्। एकषङ्गत्तयुपविष्टानां (पाङ्क्त्यु) विप्राणां सह भाजने। यद्येकोऽपि त्यजेत्पात्रं शेषमन्नं न भोजयेत् । मोहाद्भुञ्जति चेद्विप्रः पङ्क्त्यामुच्छिष्टभोजनम् । प्रायश्चित्तं चरेद्विप्रः कृच्छं सान्तपनं स्मृतम्। एकपङ्क्तौ तु भुञ्जान उच्छिष्टं स्पृशते यदि। द्वावन्नं विसृजेयातां भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत्। समान पङ्क्तौ भुञ्जानेषु वा यत्रानुत्यायोच्छिष्टं प्रयच्छेदा चामेद्वा कृत्सयित्वा वा यत्रान्नं दद्युर्मनुष्यैराघ्रातमन्यैर्वा - अमेध्येनापि भुञ्जति । दिवा कीर्त्यमुदक्यां च पतितं सूतिकां तथा। शवं तत् स्पृष्टिनं चैव स्पृष्ट्वा स्नानं समाचरेन्। अबुद्धिपूर्वकं स्पर्शे द्वया ।

(सा।वि), भगवतस्स्पृशति चेत् -

[[६४४]]

मू

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

शिष्टानुष्ठानjgळं विरोधिmswroo अतिवादमात्रळं। महाप्रभाव ६६०

परमैकान्ति ८५६०० शास्त्रीयनियमं

शुनायßsmi, riळंGीनां

अनुष्ठान (नाकं CBLG

mown

र्ग

नाथमुनि ऊना,

परमाचार्य १५६५६०L अन्तिमदिवसावधि wron

(सा।दि) विहितस्थल ११८) भागवतस्पर्शादि प्रभावं सिद्धिकं - अळी सामान्यविषयकं बहुशास्त्रविरोध♚ॐ तत्स्पृष्टमित्यादिवचनं केवलप्रशंसापरomi विषयविशेषक नियमि प्रभाव(pubicom@gmbu। शनी परमैकान्तिकं । शास्त्रानतिक्रमं पूर्वाचार्यानुष्ठान सिद्ध QILDi - महाप्रभावळा इत्यादि) - परमैकान्ति(

[५५] शास्त्रविहित

(सा।स्वा) स्यार्थवादमात्रतया भावावेतोत्कर्षLD सिद्धि वृद्धिमिच्छतो मूल्यहानिन्यायं प्रसङ्गिकं Gloom] ५५ - परिगृहीतमेत्युक्त्या २५ वचनं परिगृहीतm सूचितम् शास्त्रविरोध♚ं अतिवाद मात्रGL/JnG GLon? अनुष्ठानपरशास्त्रमभागवतविषयpr? महाप्रभावा प्रपन्न शास्त्रीयनियम? Nigu आधुनिक ना प्रकृतिकक्षा अनुष्ठानórm? Tuni। महाप्रभाव इति-परमाचार्येत्युक्त्या आधुनिकाद्यनुष्ठानं प्रमाण

• Qiqui प्रपन्नमं सर्वधर्म स्वरूपत्यागं चरमश्लोकादि। विरोधिum? सात्त्विकत्याग त्यागलेली

(सा।प्र) स्नानं विधीयते । त्रयाणां बुद्धिपूर्वेतु तत्स्पृष्टि न्यायकल्पना। शव स्पृष्ट तत्स्पृष्ट चपस्पर्शने सचेल मुदकोप स्पर्शनाच्छद्धचेत् इत्यादि बहुशास्त्र विरोधस्स्यादित्यर्थः वादमात्रurujil Gib इति ननु लिप्यन्ते न च पापेन वैष्णवा वीतकल्मषाः । पुनन्ति सकलं लोकं सहस्त्रांशुरिवोदितः इत्यादिषु परमैकान्तिनां पापालेपश्रवणपूर्वकं सकललोकपावनत्वश्रवणात् शास्त्रवश्यत्वाभावान्न तद्विरोधा बाधक इत्यत्र परमैकान्तिष्वपि “श्रुतिस्मृत्युदितं धर्मं यस्त्यजेद्वैष्णवोत्तमः । स पाषण्डीति विज्ञेयस्सर्व लोकेषु गर्हितः। अकृत्यं वैष्णवः पापबुद्ध्या शास्त्रविरोधतः। एकान्ति परमैकान्ति रुच्यभावात् सन्त्यजेत्” इत्यादिभिर्यावच्छरीरपातं शास्त्रवश्यत्वसिद्धेस्तथैव पूर्वैरनुष्ठितत्वात् “लिप्यन्ते न” चेत्यस्या बुद्धिपूर्वपापविषयत्वसम्भवाच्च शास्त्रविरोधो बाधक एवेत्यभिप्रायेणाह - महाप्रभावळा इत्यादि - ननु “दूरेण ह्यपरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय। बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणः फलहेतवः” इति कर्मण स्त्याज्यत्वोक्ते शाङ्करीयैः कैश्चित्तस्य त्यक्तत्वाच्च परमैकान्तिनां शास्त्रवश्यत्वाभावः किम्पुनर्न्यायसिद्ध इति शास्त्रविरोधो न बाधक इत्यत्र नियतस्येत्यादिना, “यस्तु भोगया

[[१]]

(सा।वि) वादमात्र, तत्स्पृष्टमित्यादिकमनुष्ठानलक्षणाप्रामाण्यप्रसङ्गतद्वृथा कीर्तनं स्यादिति भावः । २_नान परमाचार्य is (@L, नाथयामुनादि महाजनकूटान्तर्भूताचार्याणां - CBLLG

नीलङ्कन, श्रुत्वा जानीयात् - “लिप्यते न स पापेन वैष्णवो वीतकल्मषः ।

मूःवेदवैदिक शास्त्र / श्री Oळीलथी

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

नियम / ८६० ना बाह्य कुदृष्टि ८६ भ्रान्ति

[[६४५]]

तामसत्याग । “नियतस्य तु सन्नयासः कर्मणो नोपपद्यते। मोहात्तस्य परित्याग स्तामसः परिकीर्तितः” नढाकी श्लोक॥। कुटुम्बभरणादिकं ल

भला सन्न्यासादिना

CbGळील

राजसत्याग

दुःखरूप [१] [६७] ६० प्रवृत्ति कं ५ “दुःखमित्येवयः कर्मकायक्लेशभयात्त्यजेत् ।

राजसतामसत्याग की अनर्थावहत्व नं० ५ कं

स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत् ॥” -

(सा।दी) : कर्म [i]) सात्त्विकत्याग

pri

मण्ठा विहित कर्मत्यागलं कीळा त्रिप्रकार कुङ्क श्रीगीतै वेदवैदिकेत्यादिum। Qäली वैदिक शब्दं स्मृत्यादिपरम् - नियतस्य त्विति - नियतं, विहितम् - दुःखमित्यादि - दुःखमित्येव बुध्वा कायक्लेशभयात्त्यजेत् ा अर्थ - सात्त्विकत्याग स्वरूप jong कं काट्टुगिऱार्

(सा।सा) सात्त्विकादि भेदळङ्ग CLIT? गगनÈQFui&pri वेदेत्यादिना - वैदिकं, धर्मशास्त्रम् -

(सा।प्र) विष्णोस्सत्कृत्यं गुरुते सदा सभवेत्परमैकान्ति महाभागवतोत्तमः । यस्तु वै वैष्णवं लिङ्गं धृत्वापि तमसा वृतः । त्यजेत्तु वैष्णवं कर्म सोऽपि पाषण्डतां व्रजेत् । वर्णाश्रमाचारवता पुरुषेण परः पुमान्। विष्णुराराध्यते पन्थानान्यस्तद्दोषकारक” इत्यादिभिश्च शास्त्रीयकर्मणां परमैकान्तिभिरपि स्वरूपेणात्याज्यत्वावगमाच्छास्त्रविरोधो बाधक एवेत्यभिप्रायेणाह वेदवैदिकेत्यादि - नन्वेवं तर्हि “दूरेण ह्यवरम्” इत्यादि कर्मत्याज्यत्वोवतेः “नियतस्य तु सन्न्यासः कर्मणो नोपपद्यते” इत्याद्यत्याज्य त्वोक्तेश्च व्याघातस्स्यादित्यत्राह -

[[१]]

(सा।वि) पुनाति सकलं लोकं सहस्रांशुरिवोदितः” इत्येतद्वचनमबुद्धि पूर्वकपापविषयम् - “श्रुति स्मृत्युदितं धर्मं यस्त्यजेद्वैष्णवोत्तमः। स पाषण्डीति विज्ञेयस्सर्वलोकेषु गर्हितः। अकृत्यं वैष्णवः पापबुद्धचर शास्त्रविरोधतः। एकान्ती परमैकान्तीरुच्यभावाच्च सन्त्यजेत्” इत्यादीनां जागरूकत्वात् “न कर्मणा न प्रजया धनेन त्यागेनैके अमृतत्वमानशुः” इति सत्वात्सर्वधर्मान्परित्यज्येति चोक्तत्वान्मतान्तरस्थैरपि कैश्चिन्मोक्षार्थिभिः स्वरूपत्यागस्यैवाङ्गीकृतत्वात्कथं यावच्छरीरपातं शास्त्रवश्यत्वं प्रपन्नानामित्यत्र गीतासु भगवानेव परिहृतवानित्याह - वेदवैदिकेति । वैदिकशास्त्र, वेदमूलकस्मृति हतिहंस पुराणानि मतान्तरस्थत्यागो भ्रान्तिमूलकत्वात्तामसत्याग इति गीताचार्य एवोक्तवानिति भावः दुःखरूपत्वेन त्याग राजसत्याग इति सोऽपि न शास्त्रानुमत इत्याह - कुटुम्बेति - CTDL), अलसतया - भी, त्याग इत्येतत् - फलसङ्गकर्तुत्वत्याग एव “त्यागेनैके अमृतत्वमानशुः” इत्यादौ शब्दार्थः स एव सात्त्विकत्याग इत्युच्यते - सर्वधर्मानित्यादौ च सर्वरूपत्याग इति वक्ष्यत इत्याशयेनाह

[[१]]

सा। संःनियतस्य कर्मणः, वेदवैदिकशास्त्रनियमिताचारस्य - नैव त्यागफलमित्यत्र त्यागफलं भगवत्प्रीतिः

मोहात् त्यागस्तामसः कायक्लेशभयात्यागो राजस इति प्रसङ्गादुक्त्वा सात्त्विकत्याग

[[६४६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - ५ अधिकारानुरूप

शीशी Gru Com

सॆय्युमिडत्तिल् नाऩ् ाय् सॆय्गिऱेऩॆऩ्ऱुम् ऎऩक्कु इक् कामॆऩ्ऱुम्, ऎऩक्कु इऩ्ऩ brरित्तुक्कु इदुदाऩे HUईमॆऩ्ऱुम् पिऱक्कुम् निऩैवै माऱ्ऱि

म्यकण्ड अनलकण्ठ शेष Door कैङ्कर्यक्रं

मा

अनुष्ठि ६०६ सात्त्विकत्याग ६/१०६७६०

क्कै

[[९९]]

प्रयोजन Dies अनुसन्धि कुङ्कु

“कार्यमित्येव यत्कर्म नियतं क्रियतेऽर्जुन । सङ्ग

त्यक्त्वा फलं चैव स त्यागस्सात्त्विको मतः ऎऩ्ऱु अरुळिच् चॆय्दाऩ्।

(सा।दी) का अधिकारानुरूपेत्यादिun - स्वतन्त्र

कृष्ण

फलसङ्गकर्तृत्वादि त्यागं BILL-Q

अलीगळं प्रपन्न

इत्यादिurr

साधरणors सात्त्विकत्यागं Big।

सात्त्विकत्यागं श्रेष्ठ

की prit

(सा।स्वा) Qug सात्त्विक त्यागं विहिती तद्युक्तधर्मानुष्ठानं भक्तप्रपन्न साधारण LDTo प्रपन्न पूर्वमाधिक्यं । विरोधि? गगन

(सा।प्र) लळा अधिकारेत्यादि - CGL इत्यादि। त्यक्तव्यं परित्यज्य । कर्तव्यानामनुष्ठाने स्वस्वातन्त्रय बुद्धिं स्वस्मिन् कर्मण्यैश्वर्यबुद्धिं फलसङ्गल्पं च परित्यज्य “वासुदेवस्य भगवतो बलेन भगवतो वीर्येण भगवतस्तेजसा भगवतः कर्मणा भगवतः कर्म करिष्यामि” इत्युक्तप्रकारेण फलसङ्ग कर्तृत्वत्यागपूर्वकं भगवानेन कारयतीत्यनुष्ठानेन व्याघात इति भावः । ननु कार्यमित्येवेत्यारभ्य “त्यागी सत्त्वसमानिष्टो मेधावीच्छिन्न संशयः” इत्यन्तेन “यस्तु भोगतया” इत्युक्त परमैकान्ति व्यतिरिक्तस्य सात्त्विक त्याग कर्तुस्सर्वोत्कृष्टत्व प्रतिपादनेन “षोडशवर्ण सुवर्ण; COLळं” इति परमैकान्तिनां सर्वोत्कृष्टत्वाभिधानं विरुद्धयेतेत्यत्राह

(सा।वि) कृष्ण अधिकारेति । CGL, त्यक्तुमपेक्षितानि - ig, त्यक्त्वा -

तऩ्

नाम् Qui इति स्वाधीनकर्तृत्वम् । ढकं कर्मं शेषमिति सम्बन्धः ऎऩक्किऩ्ऩ कत्तुक्कु,

ममैतत्फलस्य - Boor साधनम्। इदमेव साधनमिति फलस्य स्वार्थत्वबुद्धिः - m ल।mmu, एवं प्रकारेणोत्पन्नं ज्ञानम् - अहङ्कर्ता, यमैतत् कर्म, इदं मत्फलसाधनमिति बुद्धिम् Lom♚ल, विहाय - सर्वेश्वरा कङ्क, सर्वेश्वरे काटयति सति - अनुष्ठिions, अनुष्ठानम् कर्मजन्यं फलं मम न स्यादिति फलत्यागः सर्वेश्वरे कर्तुत्वानु सन्धाने नात्मनः कर्तृत्वत्याग इति भाष्योक्तरीत्या भगवत्प्रीत्यैक प्रयोजनतयानुष्ठानं सात्त्विक त्याग इति भावः । तत्प्रीतेर्मोक्षमपि फलत्वेन अनभिसन्धाय स्वयं प्रयोजनत्वेनानुष्ठानं सर्वोत्कृष्टमित्याह

(सा।सं) स्वरूपमाह। लळा अधिकारेत्यादिना । [ा स्वतन्त्र mi इत्यादिना Lorrpm] इत्यन्तेन क्रमात्कर्तृत्व त्याग ममतात्याग फलत्यागा उक्ताः स्वीयकर्तृत्वादित्यागे कर्तृत्व ममता फलानां भगवदीयत्वानु सन्धानपूर्वकं यदनुष्ठानं न सात्त्विकत्याग इति निष्कृत्य तत्र प्रमाणमाह सर्वेष्वरा कं इत्यादिना कार्यमित्येवेति - अकरणे स्वयं प्रयोजनत्वच्युतिभीत्या भक्ति निर्वृत्तये मनोर्नैर्मल्य सिद्ध्यर्थं च कार्यमित्यर्थः, च शब्दः कर्तृत्वत्यागार्थकः

-प्रभावव्यवस्थाधिकारः

मू - भगवत्प्रीति प्रयोजन Loss अनुष्ठिकं की भी

Song पूर्व प्रपत्ति img परमकारुणिका प्रसाद मुक्त ६०/६०LW कैङ्कर्यं Guroojii, अरोग ६०

अनुष्ठि ६०८ सात्त्विकत्याग (सा।दी)

&&-

[[६४७]]

प्रीतिकं मोक्ष फल on कं

मोक्षं सिद्धल

[[६१]]

Coji ६ मात्रम् -

भगवदित्यादि - ईश्वर प्रीतिकं मोक्ष (pi फल on

G

। इत्यादि

भक्तिनिष्ठा द्व्यावृत्ति - अत्र दृष्टान्त

(सा।स्वा) ू भगवदिति मुक्त अरोगDIOL इति स्वयं प्रयोजनाभिसन्धि

इति प्रयोजनाभिसन्धिविरह की दृष्टान्तम् - दृष्टान्तम् - दृष्टान्तद्वयं ।

कूडुमो? इरण्डु ऎङ्गळिलुम् अणत्तिल् Gकमिल्लादाप् पोले इङ्गुम् अकरणलंल बाधकाभावं प्रसङ्गिwn? ढाळगा अकरण ♚ली परमशेष्यप्रीति नरकतुल्यDIOBIC६० कैङ्कर्यं क्षुत्पीडिता n आत्मधारणा लाभबुद्धियुक्त

दृष्टान्त(@supri - इति

(सा।प्र) भगवत्प्रीति इत्यादि कार्यमित्येव नतु किञ्चित्प्रयोजनमपेक्ष्येत्यर्थ एवं च प्रयोजनान्तरा भावेऽपि चिरकालसाध्यस्य कर्तव्यत्वं स्वयं प्रयोजनत्वेन भवेदिति स एव परमैकान्तीति भावः । ननु नित्यनैमित्त्विककैङ्कर्यस्यायाससाध्यव्यापारस्य सुखरूपत्वाभावेन स्वयं प्रयोजनत्वेनानुष्ठानं नोपपद्यते, किन्त्वनिष्ठनिवृत्त्यर्थसुखरूपत्वाभावेन स्वयं प्रयोजनत्वेनानुष्ठानं नोपपद्यते ? किन्त्वनिष्ठनिवृत्त्यर्थ तयैवानुष्ठानमिति वाच्यमत्र अनिष्टनिवृत्तेर्नान्तरीयकत्वमेव - किन्तु, कमिनोपरिचरणादेरिव स्वामिकैङ्कर्य स्याप्यनुकूलतया वचेतनीयत्वात्सुखरूपत्वसिद्धावप्यनिष्टनिवृत्त्यर्थसङ्कल्पे परिहास्यत्वमाह इदु श्री।मुं।/६ri मात्रमित्यादिना - यथा बुभुक्षया भुञ्जानानां भोज्ये भोग्यता बुद्धिरस्ति तथा भगवदाज्ञा कैङ्कर्यं कुर्वतामपि कैङ्कर्ये भोग्यता बुद्ध्यापि भवितव्यमित्यर्थः ।

(सा।वि) भगवत्प्रीतीति । - L। क्षीरम् । ।, पात्रे निक्षित्य - २६००६००१/suji, भक्षणमिव - तत्र प्रीतिरेव प्रयोजनं नान्यदिति भावः नन्वनिष्ठ निवृत्त्वर्थ कर्मणः कष्टरूपस्य कथं प्रीतिहेतुत्वमित्यत्र क्षुत्पीडितस्य क्षीरान्नभोजनं क्षुन्निवृत्त्यर्थं सदत्यन्त प्रीतिकरं च भवति - तथा भगवद्विषय प्रीतिवशेन तत्प्रीतिहेतौ कर्मण्यपि भोज्यताबुद्धिरेव जायेत - न दुःखमिति बुद्धिः अतः कैङ्कर्यं परमैकान्तिनः प्रीतिकरमेवेत्यभिप्रायेण दृष्टान्तमाह -

मात्रमिति -, क्षुद्वाधं प्राप्य

२_६rrri मात्रं, भक्षणमात्रम्

(सा।सं) प्रत्यक्षेण शेष्यभिमतमिदमिति अनुष्ठानं मुक्तानां चेच्छास्त्रेण भगवदभिमतत्वधिया अनुष्ठानं परमैकान्तिन इति मुक्त कैङ्कर्यं इत्युक्तिः - फलान्तर नैर पेक्ष्यावह स्वयं भोग्यत्वात्। अरोग Luis Gurooji इत्युक्तिः - २५, सात्त्विक त्याग युक्त कर्मानुष्ठानं - तदकरणे स्वाविलयं तत्करणे सुखोत्तर स्वोज्जीवनमित्यर्थसिद्धये दृष्टान्तः - एतादृशी सात्त्विकत्यागकाष्ठा स्वतन्त्रप्रपन्नस्यैवेति हृदयम्

i इति

[[६४८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

‘सर्वधर्मान्परित्यज्य” नमकीन प्रथमयोजनै

ging Lub क्रीम

मात्रम् । (गीताभाष्य की ६ं) बुद्धि विशेष रूप

सात्त्विक त्यागं

श्री भाष्यकार

बुद्धि विशेषं स्वतन्त्र प्रपत्तिनिष्ठ किं

प्रपत्त्यनुष्ठान काल क्रीळंी स्वयं प्रयोजन Lomi उपाय

उपजीव्यम्

(सा।दी) @nging, स्वयं प्रयोजन Lomas अनुष्ठिuing Gurgoq।

उत्तर कृत्य कुण्डीगळं

इत्यादि ।

बाळं स्थलं

QLL, पणबन्धद्यूतम् । अपूपभक्षण की स्वयं प्रयोजनत्वबुद्धि। QLLमुण्ड

द्रव्य♚ दृष्टि - सात्त्विक त्याग कुं प्रपन्नळा उपयोगि कुङ्कु कं

[B] की मांबुद्धि विशेषमित्यादि - प्रपत्त्यनुष्ठानकाल काट्टुगिऱार्

ढाढणढण अध्यवसाय

(सा।स्वा) अधिकार्यन्तरमुं

Lujijpui - पणलाभभिरुचिur

“स्वामी स्वशेषं स्ववशम्”

विपरीताकार (१) इति - PLLD,

Gun भक्ति रूपोपायनिर्वृत्त्यभिरुचि

अनुष्ठिßsum Gov

• Qu

इप्पडि

ली

स्वयं प्रयोजनत्वबुद्धि अकरण की आत्मधारणालाभ बुद्धि सात्त्विकादि भेदेन त्याग त्रैविध्य porrong “सर्वधर्मान् परित्यज्य” की स्वधर्मस्वरूपत्यागं CHmpur? Cu fort व्याख्यान pium? ढाङ्गाÈQ&i - सर्वधर्मानिति श्रीभाष्यकारोक्ति विरुद्धतया व्याख्यानान्तरं त्याज्य GILD M

कुम्भः सात्त्विक

(सा।प्र) Limit, पणबन्धार्थापूपभक्षकाणां यथा तद्भक्षणे रसानुभवजनित प्रीत्यतिशयो नास्ति तथानिष्टानिवृत्त्यर्थानुष्ठानप्रीत्यतिशयो न स्यादित्यर्थःननु धर्म संस्थापकेन गीता चार्येणैव “सर्वधर्मान्परित्यज्य” इति प्रपन्नैर् धर्माणां त्याज्यत्वोक्तेः कथं नित्यनैमित्तिकरूपस्वयं प्रयोजन कैङ्कर्यसिद्धिरित्यत्र त्यागशब्दस्योपक्रमाविरोधाय फलसङ्गकर्तृत्वत्यागपरत्वेनाशक्त्यधीनोपायान्तर रूपधर्म विशेषत्यागविषयत्वेन च भाष्यकारैर्व्याख्यातत्वात्स्वयं - प्रयोजनभूत कैङ्कर्यं सिद्ध्यत्येवेति दर्शनम् सर्वधर्मपरित्यागोक्तेः प्रयोजनं चाह । गीता भाष्य की इत्यादिना ़

(सा।वि), केवानिष्टनिवृत्तिमात्रार्थत्वे - LL;किंल, पणबन्धस्य

‘मया इयन्न्त्ययूपानि भक्षयिष्यन्ते” इति प्रतिज्ञानिर्वहणार्थं - Nimii मात्रम्, अपूपभक्षणमात्रम् तत्र प्रतिज्ञानिर्वहणमेव प्रयोजनं न प्रीतिरिति भावः “सर्वधर्मान्परित्यज्येत्यत्र नित्य नैमित्तिकधर्मत्यागविवक्षायामपि फलसङ्गकर्तृत्वत्याग एवं विवक्षितो न स्वरूपत्याग इत्यस्मिन्नर्थे भाष्यकारीयव्याख्यैव प्रमाणमित्याह - सर्वधर्मानिति - एतत्फलसङ्गकर्तृत्वत्यागस्य प्रपत्तिनिष्ठ स्याप्युपबोमप्रकारमाह - बुद्धिविशेषमिति - प्रपत्त्यनुष्ठानकालीन इति ।

(सा।सं) - @gunj, उक्त सात्त्विक त्याग काष्ठाविधुरतया विहिततयैव कर्मकरणे QLL पणबन्धार्थम् - एषु सात्त्विकत्याग एव आचार्य रुचि परिगृहीत इत्याह - सर्वधर्मानिति भाष्ये योजनाद्वयमपि भक्त्यङ्गप्रपत्तिपरमेव - तत्र प्रथमायां क्रियमाणेषु कर्मयोगादिषु स्वकर्तृ त्वादिकं सन्त्यज्य मम कर्तृत्वं ममताफलानि मदीयान्येवेत्यध्यवसायवान् -

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६४९]]

मूद्वितीय योजनै) अल्पशक्तिwmij विलम्बाक्षम ६०७६१७६२१६० दुष्कर Lori चिरकालसाध्य [Diroor उपायान्तर♚gi Lumi शोकं प्रीलकण्ठ

शोकापनोदनार्थ १०५ सुकर mi

(सा।दी) प्रसङ्गाद्वितीय योजनैouji Siri। द्वितीययोजनै इत्यादिurr

(सा।स्वा) त्यागपरयोजनै

भक्तिनिष्ठjis उपजीव्य Dorm? प्रपन्न उपकारकLDIT? GTIII। बुद्धिविशेषमिति - प्रथमयोजनैqgj योजनान्तर♚ली स्वरूपत्यागं सिद्धBIT? योजनान्तरमङ्गप्रपत्तिपर QILD६१६६) स्वतन्त्रप्रपत्तिपरत्वं श्रीभाष्यकारानभिमतDIs प्रसङ्गिBIT? ागण श्रीभाष्यकाराभिप्रेतार्थ m। द्वितीयेति - आयोजनै सर्वधर्मान्परित्यज्य ढङ्ग की थी। स्वरूपत्यागविधि

अन्द

(सा।वि) “स्वामी स्वशेषं स्ववशम्” इत्युक्तप्रकारः उपाय spp, उपायेन सह सम्बन्धाभावे। उत्तरकृत्यलं की उपजीव्य उपजीव्यम्, कैङ्कर्येऽपि स्वयं प्रयोजनतामापाद यदुपाया स्वरं । वारयतीति भावः - ननु फलसङ्ग कर्तृत्वत्यागो गीताभाष्ये भक्त्यङ्गत्वेनोक्तः न प्रपत्ति विषयत्वेन चरमश्लोकस्य प्रपत्तिविधिपरत्वाश्रयणे सर्वधर्मत्यागो अङ्गत्वेन विधेयः - तथा च धर्मि ग्राहकप्रमाणेन प्रपन्नानां धर्मानुष्ठानस्य विरोध इत्यत्र गीताभाष्य एव द्वितीययोजनायां “सर्वपापविनिर्मुक्ताः इत्यत्यर्थभगवत्प्रिय पुरुषनिर्वर्त्यत्वाद्भक्तियोगस्य तदारम्भविरोधिपापानाम् आनन्त्यादपरिमितकालाकर्तव्यैस्तैस्तैः प्रायश्चित्तै दुरुत्तरतया आत्मनो भक्तियोगारम्भानर्हतामालोच्य शोचतोऽर्जुनस्य शोकमपनुदन्, भगवानुवाचेत्यवतार्य सर्वधर्मानिति भक्तियोगारम्भविरोध्य नादिकालसञ्चितनानाविधानन्तपापानुगुणान् तत्तत्प्रायश्चित्तरूपान् कृच्छ्र, चान्द्रायण, कूश्माण्ड, वैश्वानर, व्रातपति, पवित्रेष्टि, त्रिवृदग्निष्टोमादिकान्नानाविधाननन्तान् त्वया परिमितकालवर्तिना दुरनुष्ठेयान् सर्वधर्मान्मदुक्तान् प्रायश्चितरूपानेतान् परित्यज्य भक्ति योगारम्भसिद्धये मामेकं परमकारुणि कमनालोचित विशेषाशेषलोकशरण्यमाश्रितवात्सल्यनिधिं शरणं प्रपद्यस्व अहं सर्वपापेभ्यो यथोचितभक्त्यारम्भविरोधिभ्यः पापेभ्यो मोक्षयिष्यामि माशुचः । शोकं मा कृथा” इत्यर्थ इति व्याख्यानात्तुल्य न्यायतया प्रपत्तेस्सर्वफलसाधनत्वात्सर्वधर्मान्मोक्षसाधनत्वेनोक्तान् कर्मयोगज्ञानयोगभक्तियोगान् सुदृष्करतया परित्यज्य मां शरणं व्रजेति स्वतन्त्र प्रपत्तिरपि व्याख्यात प्रायेति तत्र साधनत्वेन प्रसक्तानामेव धर्माणां त्यागवचने नित्यनैमित्तिकधर्माणां त्यागानुक्तेर्न नित्यनैमित्तिकधर्मत्यागाङ्गङ्कप्रपत्तिविधिः अन्ते न धर्मिग्राहकप्रमाणविरोध इत्यभिप्रेत्सह द्वितीययोजनै इति -

[[१]]

(सा।सं) भवेति निष्कर्षात्सात्त्विकत्याग एव त्यागशब्दार्थतया परिगृहीत इत्यर्थः । द्वितीययोजनै इति । अलपशक्तिuri इत्याद्युक्तिश्चान्द्रायण, कूश्माण्ड, व्रातपति प्रमुखानुष्ठान शक्ति मान्द्यविलम्बा सहत्वकृता। दुष्करत्वाद्वि विशिष्टमुपायान्तरं चान्द्रायण व्रातपत्यादि - पवित्रेष्ट्यादिवन्न दुष्करता तत्स्थापनापन्नायाः प्रपत्तेरित्यभिप्रायेण सुकरत्वाद्युक्तिः

[[६५०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - सकृत्कर्तव्य (PDior उपायान्तर; विधिकलङ्की

उपायान्तरमुण्डी६०

वेण्डावॆऩ्गिऱदॆऩ्ऱु अरुळिच्चॆय्दार् - ू प्रपत्त्यनुष्ठान पूर्वाव उपायान्तरानन्वयं दैवात् आगत mi प्रपत्त्यधिकार की &&L उपायान्तरानन्वयं शास्त्रादागतomi प्रपत्ति नैरपेक्ष्य क्रीGo B♚&&&L

[[१]]

६६ IT

उत्तरा

(सा।दी) उपायान्तरjan, भक्त्युपायपरिपूरका५८६० दुष्करप्रायश्चित्तान्तरस्थाने भक्त्युपाय परिपू अङ्गप्रपत्तिunळी उपायान्तर ñng उपायान्तरमुण्डी, प्रतिपादोक्तप्रायश्चित्तान्तर/if

Qiz उपायान्तरानन्वयं प्रपत्तिल pori jurGio Coum @òाठीpiri। Qi प्रपत

उत्तरत्र शास्त्रादागतcomi, प्रपत्तिनैरपेक्ष्यं Gangasm शास्त्रादागत LorrGuj६८६०&

(सा।स्वा) उपायान्तर♚$@nwj_QQum उपायान्तरानन्वयपर LD &ß। उपायान्तरानन्वयपरGL/२GCom? अ प्रधानतया विधीयमानप्रपत्तिकं उपयुक्त किञ्चोपायान्तरानन्वयं स्वतः प्राप्त Dr@swra विधेयQLD ६ ६ ६४ GLD I া ६०० अनुवाद GILDागी) उत्तरकालमुंही उपायान्तरानन्वयं नियतप्राप्त D६Duma अनुव SnLTGg? ढाङ्गण)(@supri @ प्रपत्त्यनुष्ठानं इति - दैवादागतेति प्राप्तोपायान्तरानन्वयानुवादेन प्रपत्त्युपयुक्ताधिकारसिद्धि ाळा उत्तरेति । उत्तरकाल उपायान्तरानन्वयं विधीयमानं प्रपत्ति उपायान्तरनैरपेक्ष्यापादकQLDim) क

(सा।प्र) नन्वत्र द्वितीययो जनै ♚ इत्यादिना-गीताभाष्ये चरमश्लोकस्य द्वितीययो स्वतन्त्रप्रपर्त्तिविधीयत इत्युक्तं तदयुक्तम् अङ्गप्रपत्तेरेव तत्रोक्तेःस्वेनैव चरमश्लोका एकशब्दव्याख्याने क्रीळं प्रपत्तीत्यादिना द्वितीययोजनायामङ्गप्रपत्तिरुक्तेत्युक्तेश्चेति प्रपत्तेस्सर्वफलसाधनत्वाद्भक्त्यङ्गत्वोक्तिरपि फलविशेषोदाहरणतया स्वातन्त्र्यमपि ज्ञाप स्वतन्त्रप्रपत्तिरप्युक्तप्रायेत्यभिप्रेत्य स्वतन्त्रप्रपत्तिरुक्तेत्युक्तेः।अतो न गीताभाष्यविरोधो-

(सा।सव) विधिñललकण्ठी विहितं कृत्वा । अल CooLr, मा शुचः - दैवादागत omru उपायान्तराशक्तेस्स्व भाग्यपरिपाक वशेन सिद्धत्वे तदन्वयोऽर्थात्सिद्ध्यतीति भावः Crjisu अधिकारकोटौ निविशते - प्रपत्त्यधिकाररूपं भवतीति भावः - शास्त्रावगतom इति - एकमि सर्वधर्मान्परित्यज्येति वा शास्त्रावगतं सत् - नैरपेक्ष्य, इतरानपेक्षत्वे - [♚SL,

स्थिरं भ

(सा।सं) उपायान्तरjong विधिमण्डी इत्युक्त्या अङ्गप्रपत्तिपरतया व्याख्यारूपभाष्य एव स्व प्रपत्तेरर्थसिद्धेति ध्वनितम् - उपायान्तर की@wor इति - अङ्गप्रपत्तिनिष्ठोऽ पवित्रेष्ट्यादिरूप उपायान्तरकरणायासम्परित्यज्य तदपनोद्य सर्वपापनिवर्तनाय मामेव शरणं द्वितीययोजनायां भाष्यकृतो व्याख्यातवन्त इत्यर्थःएवमङ्गप्रपत्तिपरत्वानुगुणत्यागशब्दार्थप्र प्रपत्तिस्वातन्त्र्यानुगुणत्यागशब्दार्थोपायान्तरानन्वयस्य विनियोगं दर्शयति तत्तत्प्रासङ्गिकानेवार्थान् अन्यांश्च शिक्षयति

प्रपत्तीति

लय

यिल्

यिल्

ाऩ

कै

यादि

والا

Bm ?

मुम्

चत

लुम्

[[५१]]

या

कारे

-न-

ति

ते-

वा

११। के

ति

न

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

अधिकारं

नैरपेक्ष्यादि

। तात्प शकील

मू- “परित्यज्य” की अनुवाद विधिGwsoruris (५ प्रतिपत्तिursip उपाय तात्पर्य n। Que परित्यज्य ाङ्की थी अधिकारं विवक्षित sor६) मार्च ६७६ठाकील¢थीL♚$६० नैरपेक्ष्यम् अनुसन्धिßs प्राप्तम् - परित्यज्य / नैरपेक्ष्यं विवक्षित “मा शुचः

ऎऩ्गिऱ कबत्ताले अरिक्काऩाय् निऱ्किऱ निलै तोऱ्ऱुगैया अधिकार(pio अर्थसिद्ध&ß &L६१g/।

(सा।दी) उपायान्तरानन्वय कुण्डीQLu Q आकारद्वय (pib चरमश्लोकी ल्यबन्त योजनाभेदzzr सिद्धQ१०६ कीpri परित्यज्य ूछा की इत्यादि। नैरपेक्ष्य ढालाकील¢धीL_कुण्डी आदिशब्दं कार्पण्यविध्यादिपरम् - अधिकारनैरपेक्ष्य [i) Gio ar CouòrGansuri परित्यज्या@ @im सिद्धिzmoguib इतरं सिद्धombula &LG कीp Quw परित्यज्येत्त्यादिuni - नैरपेक्ष्यप्रतिपादन

[[१]]

[[१०]]

स्वरूपत्याग

(सा।स्वा) Quwww परित्यज्यQQJim PG पदं विधिQumi @rajgons विरुद्ध१०६०७ ढा ठाढा व्यवस्थितपक्षद्वयपरoms योजि स्वरूपत्यागविधिप्रसङ्ग Quo अभिप्राय♚$nGawty@supri। परित्यज्य QQगी। इति तात्पर्य ६०Quorm कुङ्कु Que व्यवस्थैum अनुवादपक्ष कुण्डी अधि विवक्षितprosumo नैरपेक्ष्यसिद्धि rrr? Tো(# Grispri। Qua परित्यज्यQuóm। नैरपेक्ष्यविधिपक्ष की अधिकारसिद्धि Trijraj Goor? ढाण्ढा (Inflß Grund परित्यज्य ढाळा इति - Que परित्यज्य ढाळ नैरपेक्ष्यविधि GGLon? सापेक्षत्वप्रसङ्ग

ऎऩ्ऱु (सा।प्र) नन्ववचनविरोधश्चेति ननु सर्वधर्मान्परित्यज्येत्यत्र भाष्यकाराभिप्रायविद्भिरेव कै त्यागानुवादः क्रियत इत्युक्तेः कैश्चित्तद्विधेयत्वोक्तेश्च तदुभयं परित्यज्य “मुरारेस्तृतीयः पन इत्युक्तरीत्या भवद्भिस्तत्राधिकारनैरपेक्ष्ययोर्भाष्यकारोपवर्णितत्वेन प्रदर्शनमसङ्गतं स्यादित्यत्राहपरि ढाणकी इत्यादि - ननु त्यागोऽनद्यत इति वदद्भिरपि नैरपेक्ष्यमपि प्रतिपाद्यत इत्यवश्य वक्तव्यत्वान्नैन विधीयत इति वदद्भिस्तधिकारस्यापि प्रतिपाद्यत्वस्यावश्यवक्तव्यत्वाच्च पक्षद्वयेऽप्येकैकपरत्वोप तयोरप्रतिपादनमेव स्यात्तच्चायुक्तमित्यत्राह । @ परित्यज्येत्यादिना - ननु गुरुतरोपांयश्रवणेन श प्रतिलघूपायविधानादुपायान्तरनैरपेक्ष्यमर्थसिद्धमिति तस्यावश्यवक्तव्यत्वात्स्वाङ्गनैरपेक्ष्यानुपप

सप्रतियोगिका -

(सा।वि) ननूपायान्तरानन्वयस्य कथमेकमिति पदावगतत्वम्? कथं च सर्वधर्मानिति पदाव चेत्यत्र मतभेदेनेति मतभेदं दर्शयन्नुपपादयति - परित्यज्येत्यादिना - अनुवादमिति - उपायान्त कर्तुमशक्यत्वादेव परित्यज्यस्थितस्त्वमिति भवः - विधीति - सर्वधर्माणां भक्त्याद्यङ्गानामङ्गत्वबुद्धि विशिष्ट शरणवरणं कुर्वित्यर्थात्प्रपत्तेस्स्वाङ्गातिरिक्तपरापेक्षा न भवतीति

(सा।सं) अनुवादQLDøruriiig इत्यादिना - नैरपेक्ष्यादि ५६०६०१ इत्यादि शब्दः कार्पण्यरूपाङ्गपर नैरपेक्ष्यविधिपक्षे अङ्गत्वेन केषाञ्चित्केनचिदुपस्थितौ तन्निरपेक्ष्यमिह विवक्षितमिति शक्यते वत्तु

[[६५२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - Ning। प्रकृतोपासनन्यायात्तदङ्गानामुपस्थितौ । अन्येषां चैतदङ्गत्वत्यागोऽत्र प्रतिपाद्यते ॥ एकशब्दं सात्त्विकत्यागßH०६८८६०६० पराधीनकर्तृत्वादि ८६०७६१७ विवक्षि ५६०, फलोपायैक्य ०५-

म ूल, एक सर्वोपाय स्थान की Commmww Gu (सा।दी) फलइत्यादि - प्रकृतेति-उपासनं प्रस्तुत DIST (ला) तन्न्याय♚♚ॐ) उपासनाङ्ग/१८६७१७६०१ कर्मयोगादिक्षा न्यासविद्यैugळं उपस्थितribang - अन्येषां, आनुकूल्यसङ्कल्पादि ८६ना - नैरपेक्ष्य पक्षी प्रतिपादिकं

कीललालक - परित्यज्य Qल नैरपेक्ष्य विवक्षै एकशब्द । अर्थान्तरं &LGळीpri - एकशब्दमित्यादि)

कळै

@LU

।

(सा।स्वा) DoLITBG) अप्रसक्तप्रतिषेधं प्रसङ्गिumm? ढाङ्गळÈ @guri। Gung इति । ब्रह्मविद्यात्वसामान्येन वर्णाश्रमधर्माङ्गकत्व प्रसक्तौ “आचान्तेन कर्तव्यम्”इत्यादि सामान्यविधिप्राप्तानामप्यङ्गत्वप्रसक्तौ तन्नैरपेक्ष्यविधि

अन्येषां च, आचमनादीनां च pig। विधिपक्षीं परित्यज्य ढाका की माशुचः ढाळाळी

अधिकार(pi सिद्धि) एकशब्दं व्यर्थ

गगनं QFui - एकशब्दमिति

नैरपेक्ष्य

प्रसङ्गिung?

(सा।प्र) पेक्षाभावात्मकनैरपेक्ष्यस्य प्रतियोग्यसिद्ध्या असिद्धत्वात्तद्विशिष्टविधिर्नोपपद्यत इत्यत्राह

Gung इत्यादिना - तदङ्गानां, भक्त्यङ्गानां गतिचिन्तनादीनाम् । अन्येषाम्, नित्यनैमित्तिकानामित्यर्थः । एवं सत्येकशब्दो व्यर्थस्स्यादित्यत्राह - एकशब्दमित्यादिना - नन्वेवं भरन्यासस्य भक्त्यङ्गनिरपेक्षत्वे “सहकारित्वेन च” इत्यत्र नित्यनैमित्तिकानामपि तदङ्गत्व बोधना

(सा।वि) तात्पर्यं सिद्ध्यतीति भावःअतो ल्यपोविधिपरत्वपक्षेऽपि न स्वरूपत्याग उक्त इत्याह प्रकृतोपासनन्यायादिति - उपासनासाधारणानामन्येषां च कैर्न्यतया नित्यकर्तव्यानां सन्ध्यावन्दनादीनां कालक्षेपार्थतया निध्यानुसन्धेयानां गतिचिन्तनादीनां च अङ्गत्वेनोपस्थितौ सत्यां तदङ्गत्यागोऽत्र प्रतिपाद्यते - न स्वरूपत्याग इति भावः - नन्वत्र नैरपेक्ष्यविधिपक्षे एकशब्दस्य किं प्रयोजमित्यत्राह - एकशब्दमितिलङ्गकङ्ग, स्वविषये - पराधीनकर्तृत्वादिना विवक्षित पराधीनकर्तृत्वादेर्विवक्षायां वा - स्वतन्त्रकर्ता अहमेक एवेति भावः । फलोपायैक्य, फलमुपायश्चैक एवेत्यभिधानं वा

सर्वोपायस्थान♚ली ल♚mwww, सर्वोपायानां स्थाने स्थितेःएक एवेति स्थितेः

(सा।सं) केषामुपस्थितिः ? केन वोपस्थितिरित्यत्राह - GL इति - त्यज्येत्यनेन नैरपेक्ष्यस्य विवक्षितत्वपक्ष इत्यर्थःभाष्यरीत्या गीतायामुपदेश्यत्वेन प्रकृतमुपासनम् - तदङ्गानाम्, उपासनाङ्गगति चिन्तननित्यनैमित्तिकादीनाम् । प्रपत्तावपि ब्रह्मविद्यात्वसाधारण्यात् प्रतिप्रधानावृत्ति न्यायःउपासनाङ्गं सर्वमेतदङ्गत्वेन प्रसञ्जयतीति न्यायादित्युक्तम् - अन्येषाम्, आनुकूल्यसङ्कल्पादि व्यतिरिक्तानाम्त्यज्येत्यत्र त्यागः अङ्गत्वेन त्यागः न स्वरूपतः। ननु त्यज्येत्यनेनैव नैरपेक्ष्यसिद्धौ किमेकशब्देनेति प्राप्ते त्रेधा तस्य सार्थक्यमाह । एकशब्दमिति - जीवेऽप्युपायत्वान्वय

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६५३]]

मू - प्रपत्ति ८८ ८ किङ्करकं

अनुष्ठिकङ्क की

स्वतन्त्राधिकार

समर्थिना

स्वामि आज्ञातिलङ्घन “आज्ञाविरोधिभिस्स्वार्हप्रायश्चित्तपराङ्कखैः ।

स्वाधिकारोचितस्सर्वैः प्रत्यवायो दुरत्ययः ॥ "

(सा।दी) QILLING नैरपेक्ष्यविधिपक्ष की प्रपत्त्यर्थ ।DI @ommis Guiju CoQg] कर्म) HOLL स्वरूपत्यागं प्रत्यवायकरQLD - प्रपत्ति इत्यादि - उक्तार्थñong कारिकै सङ्ग्रहिri - आज्ञेति - आज्ञातिलङ्घि - अथापि स्वार्हप्रायश्चित्तपराङ्मुख अधिकारि स्वाधिकारार्ह noor - प्रत्यवायं। काणत्वादिदण्डं दुरतिक्रमQLDq। आज्ञानु

(सा।स्वा) Qug प्रपत्तिधर्मान्तरनिरपेक्षै प्रपन्न ऐच्छिक सञ्चारं प्रसङ्गिum?

प्रपत्ति ॐ ॐ ॥ इति समर्थिjpiri इतिऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् प्रभृति - स्वकपोलकल्पित - प्रपन्न आज्ञातिलङ्घन LG GLor? आज्ञातिलङ्घन नरकादि प्रत्यवायवचनं “न खलु भागवता यमविषयं गच्छन्ति” इत्यादिवि शेषविधि प्रपन्नव्यतिरिक्तविषय ? प्रपन्न १५ आज्ञातिलङ्घनलङ्की बाधक ? गाली Fini - आज्ञाविरोधिभिरिति

६ mi आज्ञाविरोधिभिः आज्ञाभञ्जकैः - स्वार्हप्रायश्चित्तपराङ्मुखैः, भक्तस्य योग एव प्रायश्चित्तम्। शक्तस्य प्रपन्नस्य प्रतिपदप्रायश्चित्तम्। अशक्तस्य प्रपन्नस्य प्रपदनम् - इतरेषां कृच्छ्रचान्द्रायणादिकम्एतत्पराङ्गखैः, एतद्रहितैःस्वाधिकारोचितः प्रत्यवायः, भक्तस्य भक्तियोगा निष्पत्ति;- इतरेषां नरकादिकँम् - प्रपन्नस्य तु एतद्देहानुभाव्यान्धत्वादि दृष्टप्रत्यवायः - दुरत्ययः, दुरतिक्रमः आज्ञातिलङ्घनLDIT BIT]

विशेष-

pilg

(सा।प्र) तेषामपि त्यागस्स्यादित्यत्र तेनाकारेण त्याज्यत्वेऽप्याकारान्तरेणानुष्ठेयत्वं दर्शयन्ननुष्ठाने बाधकमप्याहप्रपत्ति ॐ ॐ इत्यादिना - स्वतन्त्राधिकार इति । नित्यनैमित्तिकानां फलकामानामन्तरेणापि विधानादित्यर्थःआज्ञाकैङ्कर्यापरित्यागहेतुतयोक्त स्वतन्त्राधि -

(सा।वि) BITGg, प्रदर्शनं वा

guru_g], एकशब्दः करोतीत्यर्थः - एवं चाङ्गत्वेन निषेधेऽपि नित्यनैमित्तिककर्मणो स्वयं प्रयोजनतया कर्तव्यत्वरूपेण स्वतन्त्राधिकारस्यापि सत्वात्तस्य निषेधाभावेऽपि परित्यागे प्रत्यवायप्रसङ्गात्किङ्करभूतस्याज्ञातिलङ्घनं न कार्यमिति सर्वे आचार्याः समर्थितवन्त इत्याह - प्रपत्ति इति - स्वाधिकारोचितः, लघुदण्डहेतुः - दुरत्ययः, (सा।सं) निवर्तनाय एकशब्दोऽवधारणार्थक इति प्रथमःयदि मामित्यनेनैव शरण्यैक्यसिद्धिस्तदा प्राप्य प्रापकैक्य पर एकशब्द इति द्वितीयः - सर्वशब्दप्रतिसम्बध्ययमेक शब्द इति स्वतन्त्रप्रपत्तिवशीकृत सिद्धोपाय एव सर्वोपायस्थाने स्थित इति तृतीयः एवं नैरपेक्ष्योक्तौ त्वन्मतेऽपि नित्याद्यननुष्ठेयमासीदित्यत्राह - प्रपत्ति इति - स्वतन्त्राधिकार ६० किङ्करा [ स्वतन्त्राज्ञया किञ्चित्करस्स्यास्य आज्ञातिलङ्गनेऽपि प्रपन्नस्य न प्रत्यवाय इत्यत्राह - आज्ञाविरोधिभिरिति अकृत्यकरकृत्याकरणप्रवृत्तेरित्यर्थः - स्वार्हति - स्वाधिकारार्हप्रपत्त्यादिप्रायश्चित्तमप्यकुर्वाणैः सर्वैः प्रपन्नैः

स्वाधिकारोचितः। लघुदण्डादिरूपः, प्रत्यवायो दुर्लङ्घयः

६५४ a

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूआज्ञानुपालने तत्तत्प्रत्यवायनिवारणम् ।

स्वामिसन्दोषतः प्रीतिरितिलाभद्वयं स्थिरम् ॥ अनिच्छातो निवर्तेत स्वर्गाद्यङ्कर्मणां फलम् । अमवर्यादस्य दुर्वारः प्रत्यवायोऽन्य हेतुकः ॥

(सा।दी) वर्तन♚ली लाभद्वय (propri। आज्ञानुपालन इतिननु कर्म १८१५० अनुष्ठि तत्फलLorror स्वर्गादिना प्राप्त Com? इच्छाभावान्निवृत्त DIGILD) पापफल निवृत्त? Turi। अनिच्छात इति - फलेच्छै अधिकार LDITS पुण्यकर्म [१८] (६) फल इच्छिwo फलं । पापकर्म [] फलमिच्छिwnrail

पापफलेच्छै Qurr] तुकं PLIT BITOLD WIT आधिकारDIBITOLDIT - अमर्यादस्य, पापाचारपर

ॐ)

• अन्यहेतुकः,

भगवत्प्रीत्यभाव? गावँ

(सा।स्व) ग्रहणं Đn।GCom? अनुज्ञातिक्रम

suri। आज्ञानुपालन इतिअनुज्ञानुपालन की प्रीतिमात्रQom लाभद्वय कललं। शुभ आज्ञानुपालनं JnGuorr? आज्ञारूपसन्ध्यास्नानादिकर्म स्वर्गादिसाधनत्वेनापि चोदित

मुमुक्षुकं स्वर्गादि रूपनिष्ठफलं दुर्निवारLDITB प्रसङ्गिCHI? फललङ्क अपेक्षिurrow फलं । निषिद्धाचरण की फलमनपेक्षितonsum नरकाद्यनुत्पत्ति प्रसङ्गिwn Can? ढाळा summi अनिच्छात इतिकाम्यलं। कामनै अधिकार LDTT६q इच्छाभावे अधिकाराभावात्फलDono

अकृत्यकरणादिनी प्रत्यवाय

(सा।प्र) कारत्वकिङ्करत्वरूपहेत्वोः पुरुषार्थपर्यवसायित्वमाहआज्ञानुपालन इत्यादिनाननु नित्यनैमित्तिकानां यथा कथञ्चिदनुष्ठाने साङ्गवद्वैदिक कर्मणः फलावश्यम्भावात् ज्योतिष्ठोमादिभिः प्राजापत्यलोकादिरूपमोक्षविरोधिफलं स्यादित्यत्र फलकामनाविरहमात्रेणापि मोक्षविरोधिफलानुत्पत्तिं दर्शयन् तुल्यन्यायान्निषिद्धानुष्ठानेऽपि फलेच्छाविरहमात्रेण प्रत्यवायसिद्धिप्रसङ्गे प्रत्यवायस्य निषिद्धानुष्ठानादि स्वरूपनिबन्धनतया कामनाधिकारत्वाभावादनिच्छामात्रेण प्रत्यवायनिवृत्तिर्न स्यादित्याह

अनिच्छात इत्यादिना - अन्यहेतुकः,

(सा।वि) दुरतिक्रमः - आज्ञानुपालन इति स्पष्टम् - ननु कर्मणां फलसाधन पापानां करणे फलं न स्यादित्यत्र आह - समर्यादस्य, स्वेच्छाचारिणः । शास्त्रोल्लङ्घनवतः, अन्यहेतुकः । कामनाव्यतिक्तनिषिद्धानुष्ठानहेतुकः । पुण्यकर्मणः फलोत्पत्तौ फलकामनाहेतुः। पापकर्माणः फलोत्पत्तावनिष्टफलत्वात्तत्रेच्छा न जायते। किं त्वेतत्फलं मास्त्विति तद्विरोधीच्छा तस्यां सत्यामपि न पुण्यकर्म फलानुत्पत्तिः - किन्तु पाप कर्मण्यनुष्ठिते दुःखोत्पत्ति ़ (सा।सं) तथाप्याज्ञानुपालने प्रयोजनाभावात्तस्य किमर्थत्वमिति शङ्कां परिहरति - आज्ञेति-तत्तत्, लघुदण्डादि रूपप्रत्यवायानां निवारणम् - स्वामिनः सन्दोषतः स्वस्य प्रीतिश्चेत्यर्थः - ननु सन्ध्याद्यनुष्ठाने प्रपन्नस्य च ब्रह्मलोकादिप्राप्तिरपि स्यात् । यदि तत्कामनाभावान्न फलानुदयस्तदा प्रत्यवायकामना विरहात्तदनुदयोऽपि स्यादित्यत्राह - अनिच्छत इति ब्रह्मलोकादिकामनया नित्याद्यनुष्ठाने हि तत्प्राप्तिः

मर्यादा, आज्ञा - अमर्यादस्य - कामनाधि

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

• भनীक्षं मू - (@ii) प्रपत्तिow भक्तियोगाङ्ग Lons

प्रकृतDoor भक्तियोग

माग

फल कुण्डी उदाहरि

(सा।दी) पापमूलLDITOा प्रत्यवायं प्रायश्चित्ताकरण

।

प्रपत्ति सकलफलसाधन DI

• द्वितीययोजन

दुरतिक्रमQpq

n।

[[६५५]]

श्रीगीताभाष्ये

प्रपत्ति स्वतन्त्रोपायत्वं ? ( Guri। प्रपत्ति इत्यादिप्रपत्ति भक्त्यङ्गत्वं द्वितीययोजनै उपायविरोधिनिवर्तका प्रायश्चित्तरूपोपायान्तरस्थान की कलङ्कील morni अम्। उदाहरणमात्रoris प्रपत्ति भक्त्यादि मोक्षोपायान्तरस्थान की ल♚कीलmouqó विवक्षितम्। प्रथमयोजनै भक्त्यङ्गकर्म [१] सात्त्विकत्याग Gugri। अम्। प्रपन्नQIMLUJ उत्तरकृत्य विवक्षितम् - sun) सात्त्विकत्यागयुक्त Lorror मोक्षार्थप्रपत्ति, सात्त्विकत्यागयुक्त Door स्वयम्प्रयोजनरूपोत्तरकृत्य pii श्रीगीताभाष्य की बङ्ग सिद्ध ूळाळीpiri। Qig द्वितीययोजनै॥ इत्यादि द्वितीययोजनै उपायविशेष अनुसन्धेयम् - (सा।स्वा) रागमधिकार

अकृत्यादिकरणLD दुष्फलप्रयोजक Dormilg - Que चरमश्लोकं द्वितीययोजनै स्वतन्त्रप्रपत्ति श्री भाष्यकाराभिमतै श्रीमद्गीताभाष्य कण्ठरवेण अङ्गप्रपत्तिपरतयाव्याख्यानं ८२G GLDIT? Tumi - प्रपत्ति इति - Que द्वितीययोजनै प्रकृति भक्तियोगाङ्गपरै६) प्रथमयोजनै युक्तिसाम्येन प्रकृत भक्त्यङ्गपरैusum योजनाद्वय apii प्रपन्नlig अनुपजीव्य DIs प्रसङ्गिung? (@suprit - @ं, इति - Q, अकिञ्चन विषयक साक्षान्मोक्षफली योजिgigomulg (सा।प्र) निषिद्धानुष्ठानफलभूतप्रत्यवायेच्छा व्यतिरिक्तनिषिद्धानुष्ठानहेतुक इत्यर्थः । नन्वेवं भगवतो भक्तियोग तदङ्गाद्यनपेक्षत्वे न्यासस्यापि भक्त्यङ्गतया भाष्यकारैरुदाहृतत्वादस्यापि त्यागस्स्यादित्यत्र भक्त्यनुष्ठान शक्तिशून्यैर्न्यासस्स्याप्यननुष्ठाने तदुभयातिरिक्तमोक्षसाधनासिद्धेः केवलं मोक्षप्रधाने वैषम्यनैर्घृण्यप्रसङ्गादङ्गत्वोक्तेरन्यपरत्वाच्च न्यासानपेक्षा न स्यादित्यभिप्रायेणाह - प्रपत्ति इत्यादि - अत्र गीताभाष्योक्तयोजनाद्वयप्रदर्शनं व्यर्थमित्यत्राह - g द्वितीयेत्यादि

(सा।वि) रवर्जनीयेति फलोत्पत्तौ पापानुष्ठानमेव हेतुरिति भावःननु प्रपत्तेस्सर्वफलसाधनत्वे भाष्यकारैः किमिति भक्त्यङ्गत्वमेव चरमश्लोकव्याख्यानेऽनुगृहीतमित्यत्राह । प्रपत्ति इति - भाष्यकारीय योजनाद्वयस्य प्रपत्युपयोगं दर्शयति - @ig द्वितीययोजनै) इत्यादिना

(सा।सं) कारत्वमात्रेण नित्यादिकमुल्लङ्घितवतः प्रपन्नस्य - अन्यहेतुकः, नित्यत्ववेपप्रयुक्तः - प्रपत्ति, एवं स्वफलाय सर्वधर्मनिरपेक्षां प्रपत्तिएवं भाष्ये चरमश्लोकस्य प्रथमयोजनाप्रपत्तेस्सर्वफलसाधनत्वस्य भक्तियोगरूपफले उदाहरणरूपा चेत्तत्र द्वितीययोजनायां प्रपत्तिस्वातन्त्र्यानुगुणोऽर्थश्शिक्षित इत्यत्राह। Qig इति - चरमश्लोक इत्यर्थः ।

[[६५६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - दुष्कर [६०] भक्तियोगपर्यन्तोपाय [i)

प्रथमयोजनै

स्थान मण्डी

बुद्धिविशेषपूर्वक LDT ६८ प्रपत्त्यनुष्ठान (pi, कृतोपाय ६००

कैङ्कर्य(pii अनुसन्धेयम् -

की उपायविशेष (pio स्वयम्प्रयोजन LDIT GOT

(सा।दी) प्रथमयोजनै॥१) प्रपत्त्यनुष्ठान स्वयं प्रयोजनकैर्य(pub अनुसन्धेय QILD) अन्वयम् -अतः कर्मादिन] सात्त्विकत्याग श्रीगीताभाष्य की अभिमतम् - स्वरूपत्यागमनभिमत/LD/६१/ कलम्म्॥ उक्तuoron अर्थ अर्थान्तरCILL कारिकै सङ्ग्रहिलाएं -

IPE

(सा।स्वा) उपायविशेष इति प्रपत्ति Lig बुद्धिविशेषेति। स्वतन्त्रप्रपत्तिपरत्व, श्रीभाष्यकाराभिमत LDING) द्वितीययोजनै स्वतन्त्रप्रपत्ति, प्रथमयोजनै अर्थसामर्थ्येन स्वतन्त्रप्रपत्तिकैङ्कर्यशेष तद्युक्तोभय अनुसन्धेयQ१५। Qua अङ्गप्रपत्तिपरत्वpळं, स्वतन्त्रप्रपत्तिपरत्व (pub, २०१६gb चरमश्लोक♚ली उत्तरकाल ली अपायसम्प्लवे प्रायश्चित्त प्रपदनार्थं सर्वफल मण्डीगळं चरमश्लोक उदाहरिकण्ठ

मा

—

(सा।प्र) बुद्धिविशेषः पराधीनपदार्थकर्तृत्वानुसन्धानम् । चरमश्लोकस्य गुरूपायशक्तार्थम् -

(सा।वि) द्वितीययोजनै उपायविशेषमनुसन्धेयम्। प्रथमयोजनै बुद्धिविशेष पूर्वकLDITI प्रपत्यनुष्ठान (Di स्वयम्प्रयोजनLorror कैर्य(pii अनुसन्धेयमित्यन्वयः - बुद्धिविशेषेति । फलसङ्गकर्तृत्वत्यागबुद्धिविशेषेत्यर्थः कर्मयोग, ज्ञानयोग, भक्तियोग रूपधर्मान्परमनिश्श्रेयससाधनभूतान्मदाराधनातिप्रीत्या यथाधिकारं कुर्वाण एवोक्तरीत्या फलसङ्गकर्तृत्वत्यागेन परित्यज्य मामेव कर्तारमाराध्यं प्राप्यमुपायं चानुसन्धत्ते, एष एव हि धर्माणां शास्त्रीयपरित्याग इति “निश्चयं शृणु” इति भाष्यकारीय प्रथमयोजना वाक्ये यथाधिकारं कुर्वाण एवेत्यन्तेन कैङ्कर्यमनुसन्धेयम्। उक्तरीत्यादिना पूर्वोक्तफलसङ्गकर्तृत्व त्यागरूपबुद्धिविशेषोऽनुसन्धेयः - मामेकमेवेत्यादिना प्रपत्त्यनुष्ठानमनुसन्धेयमिति विवेकः - त्यागशब्दस्यात्र श्रुतत्वात्स्वरूपत्यागभ्रमं वारयितुं यथाधिकारं कुर्वाण एवेत्यन्तोक्तिः - द्वितीययोजनै उपायविशेषमिति, भक्तिसाधनभूताशक्य प्रायश्चित्तस्थाने भगवन्तं निवेश्य तेन तत्साधनरूपोपायो अङ्गप्रपत्तिरिति फलितार्थःअतो नोभयत्रापि विरोधः - न च द्वितीययोजनाया विरोध एवेति वाच्यम् - अन्यत्र सकलफलसाधनत्वेन प्रमाणसिद्धायाः प्रपत्तेर्भक्तिविषयेऽपि साधकत्वप्रदर्शनमात्र परत्वाद्वितीययोजनायाः । वस्तुतस्तु चरमश्लोके सर्वधर्मप्रतिकोटितया सर्वधर्मसाध्यफलोपायोऽहमेक एवेति चरमश्लोकाधिकारे एक शब्दे व्याख्यातस्य मानरीत्या सर्वफलसाधनरूपलघूपायविधान एव चरमश्लोकस्य

(सा।सं) उपायविशेषpii, सिद्धोपायरूप Door इति शेषः - बुद्धिविशेषः, सात्त्विकत्यागः - द्वितीय योजनैuilariig अनुसन्धेयमित्यन्वयः । न केवलं मोक्षोपायस्थाननिवेशमात्रं श्रियः पतेः-किन्तु भरतमुनिलक्षण वाक्यरीत्या यद्येनेति मानबलाच्च ऐहिकामुष्मिकतत्तत्फलोपायान्तर -४३

प्रभावव्यव

मू - किश्च । “सुदुष्करेण शोचेद्यो येन येनेष्टहेतुना ।

स स तस्याहमेवेति चरमश्लोकसङ्ग्रहः ॥ भावाभावौ न धर्माणां प्रपत्तेरङ्गमिष्यते ।

स्वतन्त्रशिष्ट्या

(सा।दी) BLG कीpit किञ्च सुदुष्करेणेत्यादि

UJI

यादॊरुवऩ् यादॊरु यादॊरु

सुदुष्करसाधन) दुःखिकं की लळा स्वाभिलषितफलविषय की तत्साधन ।

दौष्कर्म्य क्रं। । । । । ६ शोकिळी

L

Goor।

अयमण्ड অCourt फलसाधनं

यथा धर्माभावो नाङ्गम्

तत्साधनलङ्कीङ्गला शरणं पग - भावाभावाविति

GTòm। दृष्टान्तार्थमभावग्रहणम् - २ नैरपेक्ष्यविधिपक्षी अर्थम् - कुतः ढाढागी? स्वतन्त्रशिष्ट्या, धर्म स्वतन्त्रविधिसिद्ध

(सा।स्वा) Gour_Gour? किञ्च परित्यज्य / कर्मयोगाङ्गकत्वनिवृत्तिपरक कर्माभावमङ्गLDIB प्रसङ्गिung? ढाढङ्गा उक्तानुक्तार्थ ११८५६०६ना कारिकया सङ्ग्रहिऊङ्कीmi - किञ्चेति। अङ्गत्वाभावे शिखा यज्ञोपवीतधारणादेश्तत्काले कथमनुष्ठानमित्यत्राह - स्वतन्त्रेति - शिष्टः, शासनम्। स्वतन्त्र - (सा।प्र) लघूपायविधिपरतयान्यपरत्वाच्च न नित्यनैमित्तिक त्यागविधिपरत्वमित्याह - किञ्च सुदुष्करेणेत्यादिना एवं वेदवैदिकेत्यारभ्य इयता प्रबन्धेन प्रतिपादितं त्यागशब्दार्थं सुग्रहत्वाय सङ्कलय्य दर्शयन् अतिप्रपन्नेषु प्रपत्त्यनुष्ठानकाले प्राप्तनित्यनैमित्तिकानां प्रपत्त्यवरोधादेव तस्मिन् कालेऽननुष्ठितानां प्रत्यवायजनकत्वाभाववद् दृप्ते पश्चादननुष्ठितानामपि तेषां प्रत्यवायजनकत्वं नास्तीति तेषां कर्तव्यत्वं नोपपद्यत इति शङ्कां सोदाहरणं परिहरति । भावाभावावित्यादिना । स्वतन्त्रशिष्ट्येत्यादि । स्वतन्त्रस्य भगवतः । शिष्टिः, शासनम् ।

अशक्या ईहा चेष्टा येषाम् - येषां धर्माणामनुष्ठानं न शक्यं तेषामशेषाणाम् (सा।वि) तात्पर्यम् - न स्वरूपत्याग इति न नित्यकर्मत्यागप्रसङ्ग इति - पक्षान्तरमाह । किञ्चेति - अत्र पक्षे गीताभाष्यविरोधश्चरमश्लोकाधिकारे परिहरिष्यते - स सः तत्तदिष्टहेतुरहमेवेति चरमश्लोकसङ्ग्रहः, चरमश्लोकतात्पर्यम् - निष्कृष्टमर्थं कारिकया सङ्गृह्णाति - भावाभावाविति - धर्माणां नित्यनैमित्तिकादीनां भावः - अभावो वा ? प्रपत्तेरङ्गं नेष्यते - अङ्गत्वेन नेष्यत इत्यर्थः -त्यागाङ्गकविध्यभावादभावो नाङ्गम् नैरपेक्ष्यविधिवशाद्भावोऽपि साङ्गमिति भावः - तर्हि किमिति नित्यकर्मानुष्ठानमित्यत आह - स्वतन्त्र्य शिष्ट्येति - स्वतन्त्र्यशिष्ट्या

भगवदाज्ञा

तया

[[१]]

(सा।सं) मात्रस्थाननिविष्टताप्यस्येह चरमश्लोके विवक्षितेत्याह - किञ्चेति - सुदुष्करेण, अत्यन्तदुष्करेण तत्तत्फलहेतूनां दौष्कर्यमेवास्य शोकहेतुरिति शोचेदित्युक्तिः - दौर्ष्यद्वारा इष्टहेतूनामेव शोकहेतुत्वाद्धेतुनेति तृतीया - यश्शोचेत्, यो यो निर्विण्णो भवति - तस्य तस्याहमेव तत्तदभीष्टोपाय इति विवक्षितार्थस्सङ्गृह्य चरमश्लोकस्येत्यर्थः ननु त्यज्य व्रजेति विधानसामर्थ्यात्सर्वधर्मत्यागाङ्गकप्रपत्तिविधिरिति प्रतिभातीत्यत्राह - भावाभावाविति। धर्माणां भावाभावानुष्ठानमननुष्ठानं वा स्वरूपं स्वरूपत्यागो वेति यावत्। न प्रपत्यङ्गम् - शिष्टिशासनं विधिः, स्वतन्त्रस्य “अहरहः” इत्यादि विधिना त्यज्येति -

[[६५८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - शक्येहा शेषाभावोऽधिकारगः । क्रत्वनङ्गतया ये तु

[[१]]

(सा।दी) अशक्येति - अशक्यानुष्ठानस्य कमदिरभावः, प्रपत्तेः पूर्वावस्थै

निऱ्कुमॆऩ्गै

कार्य [i)

उपायान्तरानन्वयमधिकारकोटि

प्रपत्तिकं अङ्गाrisarg वर्णाश्रमधर्म [१८] उत्तरकाल की अर्थलं सदृष्टान्त Dns सङ्ग्रहिpri - क्रत्विति । दर्शपूर्णमासादिना

(सा।स्वा) भगवच्छासनेन - शक्येषु ईहा, अनुष्ठानेच्छा । स्वतन्त्राज्ञया शक्यानामनुष्ठानमित्यर्थः शेषाणामशक्यानामभावो अधिकारगः अशक्यधर्मत्यागः आकिञ्चन्यानुप्रविष्टः । नत्वङ्गमिति भावः । ननु प्रपत्तिकाले प्रपत्त्यवरुद्धतया अननुष्ठितानां सन्ध्यावन्दनादीनां कथमनुष्ठानमित्याशङ्कायां स्वकाले तत्तद्विधेरेवानुष्ठानमित्यत्रानुरूपं दृष्टान्तDITB - क्रत्विति

(सा।प्र) धर्माणामभावो भगवतश्शासनादधिकारताङ्गत इत्यर्थः । यद्वा, एवं सति प्रपन्नानां नित्यनैमित्तिकानुष्ठानं न स्यादित्यत्राह - स्वतन्त्रशिष्टेत्यादि - स्वतन्त्रविधिना, “अहरहस्सन्ध्यामुपासीत’ इत्यादिना भगवच्छासनेन - कर्तु शक्येष्वीहा, अनुष्ठानं स्यादिति शेषः - तद्व्यतिरिक्तस्यत्वशक्यस्य कर्मणोऽभावः अधिकार इत्यर्थः । क्रत्वनङ्गतयेत्यादि - नित्यनैमित्तिकादीनां

(सा।वि) स्वतन्त्रविधिना, “अहरहस्सन्ध्यामुपासीत” इत्यादिरूपेणेत्यर्थः। तर्हि सर्वेषामशक्यानामपि नित्यकर्मणामनुष्ठेयता स्यादित्यत आह - शक्येति - शक्येषु, ईहा इच्छाकार्येति शेषः - शक्तं प्रत्येव शास्त्रं प्रवर्तत इत्याशङ्क्य अननुष्ठानं न प्रत्यवायावहमिति भावः - अशक्याननुष्ठानं न केवलं प्रत्यवायाभावायैव - प्रत्युत “न धर्मनिष्ठोऽस्मि” इत्यादि प्रकारेणाशक्योपायान्तर शक्त्यभावस्याकिञ्चन्याधिकारत्वादधिकारं पुरस्कृत्येत्यादि प्रकारेणानुसन्धायोपकरोतीत्यभिप्रायेणाह - शेषाभाव इतिशेषाणामशक्यानामभावःअधिकारगः,अधिकारापादकः इत्यर्थः - केचित्तु शेषाभावः अशक्यपरित्यागः, अधिकारगः । अधिकारप्रयुक्तः, अनधिकारत्वात्तत्परित्यागो न शास्त्रविरुद्धः । यथाधिकारमेव शास्त्रप्रवृत्तिरित्याचक्षते अपरे तु भावोभावो वा नाङ्गम् - किन्तु शक्या ईहा चेष्टा अनुष्ठानं येषां ते शक्ये शास्त्रे च ते अशेषाश्चेति कर्मधारयः - तेषामभावः अधिकारगः - प्रपत्त्यनुष्ठानात्पूर्वं अधिकारताङ्गत इत्यर्थ इत्याहुः। नन्वार्तानां प्रपत्त्यनुष्ठानकाले प्राप्तस्य नित्यकर्मणस्त्यागः। आर्तिविरोधादेव न दोषाय - तद्वद्दृप्तानामुत्तरकाले तत्परित्यागोऽप्यदोषस्यैव किं न स्यादित्यत्र स दृष्टान्तमाह। क्रत्वनङ्गतयेति

[[१]]

(सा।सं) विधिना च धर्माणां स्वरूपं तत्त्यागश्च नैरपेक्ष्यबलान्न प्रपत्त्यङ्गम्। आज्ञानुपालनादि शास्त्रबलाद्धर्मत्यागो न युक्तः तर्हि कथमित्यत्राह । शक्ये हेति स्वतन्त्रविधिसिद्धानां भोग्यत्वात्स्वनुष्ठानमेव - शेषाणाम्, अशक्यक्रियाणाम्। अभावः, अनुष्ठानाभावः । अधिकारगः, आकिञ्चन्ये निविशते - ननु यथा प्रपत्त्यनुष्ठानकाले धर्मत्यागःप्राप्तो न दोषाय तथा तत ऊर्ध्वमपि स्यादित्यत्राह

क्रत्विति

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

मूतदानीमननुष्ठिताः । स्वकाले स्वविधेरेव कार्यास्ते तद्वदत्र नः ॥

त्यज धर्ममधर्मं च” की-

(सा।दी) तदानीम्, आलं क्रतुकाल ली

क्रतु कण्ठ (कं

अङ्गा

[[६५९]]

अनुष्ठितrian @bomgri, स्वकाले, क्रतूत्तरकाल की स्वतन्त्रविधि Con अनुष्ठि की ६Ôा ६or अप्पडिये इङ्गु ३FRAMत्तिल्

Tuq यजमाना

वर्णाश्रमधर्म[[]]gji

सर्वधर्मान्परित्यज्य” इत्यादिना

शमिकण्ठलं

अर्थ - त्यजधर्ममधर्मञ्च - प्रवृत्तिं च निवृत्तिं चोत्सृज्य आपातप्रतीतिwn स्वधर्मपरित्यागभ्रम jog

यथावस्थितार्थ प्रथमं Gri - त्यजधर्ममधर्मं च इत्यादि

Qig धर्माधर्मशब्द ) काम्य apii निषिद्ध pio

(सा।स्वा) ज्योतिष्ठोमानुष्ठानदशायामङ्गतयाननुष्ठितानाम् औपासनादीनां स्वकाले “सायं जुहोति प्रातर्जुहोति” इत्यादिविधिभिर्यथानुष्ठानं तद्वदत्र प्रपत्तिविषये नः अस्माकं वर्णाश्रमधर्माणामनुष्ठानमित्यर्थः - यद्वा, अत्र, वर्णाश्रमधर्मे नः अनुष्ठानमित्यर्थः - “त्यज धर्ममधर्मं च” इत्यादिवचन C सर्वधर्मत्यागमङ्ग Log i ♚mms तदैकार्थ्याय चरमश्लोक धर्मत्यागं विधेयQCLCr? ढाळाला आतङ्क वचन । अविरुद्ध Long अर्थ

• त्यजधर्ममित्यादिना

(सा।प्र) दीक्षाकालननुष्ठितानामपि - पश्चात्स्वकालेऽनुष्ठेयत्ववत्प्रपन्नानुष्ठेयत्वमपि स्यादित्यर्थः । ननु सर्वधर्मानित्यस्याकारभूते महाभारत एव “त्यज धर्ममधर्मं च त्यज सध्यानृते अपि” इति विविच्य धर्मादीनां त्याज्यत्वोक्तेः सर्वधर्मानित्यस्यापि स्वरूपत्याग एव तात्पर्यमङ्गीकार्यमित्यत्र त्यजधर्ममित्यस्यापि नित्यनैमित्तिकानामवश्यानुष्ठेयत्वबोधकै रननुष्ठाने प्रत्यवायबोधकै श्चानेकै : प्रमाणैरविरोधाय सामान्यविशेषन्यायात्केवलकाम्यविषयत्वन्निषिद्ध विषयत्वं च स्वीकार्यमित्याह - त्यजधर्ममित्यादिना काम्यकर्मणां त्याज्यत्वं मोक्षविरोधि

[[१]]

स्वकाले,

(सा।वि) तदानीं, दीक्षाकाले। अननुष्ठिताः, स्नानादीनां दीक्षायां निषेधादिति भावः क्रतूत्तरकाले - स्वविधेरेव, स्वविधायकवचनबलादेव ननु सर्वधर्मानित्यस्याकारभूते महाभारत एव “त्यज धर्ममधर्मं च” इति त्याज्यत्वोक्तेः सर्वधर्मानित्यस्यापि स्वरूपत्याग एव तात्पर्यमङ्गीकार्यमित्यत्र त्यज धर्ममित्यस्यापि नित्यनैमित्तिकानामवश्यानुष्ठेयत्वबोधकैरननुष्ठाने प्रत्यवायबोधकैश्चानेकैः प्रमाणैरविरोधाय सामान्यविशेषन्यायात्केवलकाम्यविषयत्वादिकं स्वीकार्यमित्याह - त्यजधर्ममिति त्यजसध्यानृते इत्त्यैश्वर्यकैवल्ययोश्च काम्य

(सा।सं) तदानीं, दीक्षाकाले - नित्यादयः क्रत्वनङ्गत्वेन येऽननुष्ठिताः - ते स्वकाले, क्रतोरूर्ध्वं तत्तत्काले। स्वविधेरेव, तत्तत्कालनिमित्तम स्वविधायकवचन बलादेव यथाकार्याः

तद्वदत्र, अत्र

अथ त्यज धर्ममित्यादीनामपि

विद्यमानतादशायाम् - नः प्रपन्नानां नित्यादयस्स्वकाले, कार्य एव एवं जात्यवगमवादानुगुण धर्मस्वरूप त्यागविधिपरत्वं सर्वधर्मान्परित्यज्येत्यस्य निराकृतम् महाभारतस्थ वचनानां स्वरूपत्यागविधिपरत्वं निरस्यते - त्यजधर्ममित्यादिना

[[६६०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - काम्य [s] ६०ruji निषिद्धा ८६०qio

वाचिक१५१४८५६०ना विशेषि

आत्मानुभव♚mguji ऐश्वर्य guys प्रयोजनons Goog

सध्यानृते त्यक्त्वा” । अनुवदिकी

• “त्यज सध्यानृते” नमकी

त्याग♚ली कर्तृत्व(

Cm “उभे पराधीन)

अनुसन्धिकं ६० कण्ठाळ “येन त्यजसि तत्त्यज” नगी।

(सा।दी) LL ढङ्ग

अचितपयोग्य

♚m

त्यज सध्यानृते अपि, सध्यानृतशब्दानां वाक्या यद्वा, सध्यानृत वाक् छ कङ्का

दोषmumri - वाचिका इत्यादि । सत्यं, तथ्यवचनम् अलं, भूत [i) B (C) पीडावहDI सत्य&

त्यज सध्यानृते विधिमं

अनुवदिकं की लीग की। २५०० ५०० इत्यादिwn। येनेति येन स्वातन्त्र्याभिमानेन त्यजसि तत्यजाळा अर्थ। का आपातप्रतीतिwn

(सा।स्वा) आत्मेति सत्यशब्दमात्मवाचक Q Dio, अनृतशब्दं विकारिunoon अचेतनवाचिQumio ५] - वाचिकेति - सत्यवचनत्यागकाम्यवचनत्यागो वा परपीडाकरसत्यवचनत्यागो वा GTLq - उभे सध्यानृते त्यक्त्वा ढाळा ग्राम? प्राप्तार्थत्वाद्विधि BLTCH ? अनुवाद ऎऩ्ऱबडि @ निरर्थकानुवादं BOLTCH? Q। लीग इति -“येन त्यजसि तत्त्यज” ढाळा। GGGon? त्यागकरणीभूत करण कलेबरादिना ६८। GOLD? ढाङ्ग (@suji। त्याग इति येन, स्वन्त्रकर्तृत्वानुसन्धानेन त्यजसि तत्स्वातन्त्र्यं त्यज ६mq - शनी उक्तप्रकार(१६०) निरस्त Drug “तस्मात्त्वमुद्धवोत्सृज्य” इति वचन । कण्ठ अर्थविशेषं मांgns । विनोदार्थLDI Bib केषाञ्चिन्मत jog अनुवदिकीmi

(सा।प्र) फलजनकत्वेनैवेति मुमुक्षूणां काम्यत्याज्यत्वस्य निर्वाहकत्वादैश्वर्यकैवल्ययोस्त्यागस्य तयोः पृथग्वक्तव्यत्वसिद्धेस्तत्परत्वं नोपपद्यत इति गोबलीवर्दन्यायान्कर्तुमशक्यस्य विशिष्य त्यागावते रौचित्याध्व धर्माधर्मविशेषविषयत्वमाह । वाचिक १५६०६ना इत्यादिना - ननु प्रमाणतमत्वेन प्रसिद्धे भागवते “तस्या त्वमुद्धवोत्सृज्य” इत्यादि वा विधिनिषेध शास्त्रार्थभूतविहितनिषिद्धरूपधर्मा धर्मयोः कृष्णेनैव त्याज्यत्वबोधनात्सर्वधर्मान् परित्यज्येति सामान्योक्तेरपि तद्विषयत्वस्य न्याय्यत्वाच्च त्रिवाचक न्यायेन नित्यनैमित्तिकानां स्वरूपत्याग एवं प्रतिपाद्यत इति वक्तुं युक्तमित्याशङ्कच तथा च सति निषिद्धनिवृत्रिपि

त्याज्यत्वा

(सा।वि) निषेधादेव सिद्धेः - पुनस्तन्निषेधकथनं व्यर्थमित्यनुशयादाह - वाचिक १८६०ना इति सत्यवाक्यस्य विहितस्य त्यागो भूतपीडाकर सत्य वाक्यविषयः - “न ब्रूयात्सत्यमप्रियम्” इति धर्म शास्त्र विरोधादिति भावः “उभे सध्यानृतेत्यक्त्वा” इत्यनुवादस्य प्रयोजनं तत्तात्पर्यज्ञानमेवेत्याह - इदिऩरुमै इति अल, तात्पर्यं - येन त्यजसि तत्त्यजेति त्यागकर्तृत्वात्यागतात्पर्यमिति ज्ञापनम् अतुल - सात्त्विकत्यागमाह - येनेति - येनाहं त्यजामिति स्वातन्त्र्याभिमानेन त्य

[[१]]

GOLD,

(सा।सं)। “सत्यं चानृतं सत्यमभवत्” इति । श्रुतौ चिदचित्सु सध्यानृतपदप्रयोगमनुसृत्याह आत्मानुभव ñng इति - येन त्यागेन कर्तृत्वाभिमानेन येनेत्यर्थः - तत्रापि सात्त्विको हि त्याग

मू

[[६]]

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६६१]]

इप्पडियाऩाल् आज्ञातिलङ्घन । कण्ठ हुए शीत की गली कङ्कं मां ‘तस्मात्त्वमुद्धवोत्सृज्य चोदनां प्रतिचोदनाम् । प्रवृत्तिञ्च निवृत्तिञ्च श्रोतव्यं श्रुतमेव च । मामेकमेव शरणमात्मानं सर्वदेहिनाम् । याहि सर्वात्मभावेन यास्यसि ह्यकुतो भयम्” । निवृत्तिowuji &m____ÈG & ६ङ्ग ६०

“सर्वधर्मान्परित्यज्य” नढाकी सर्व शब्द मुं

ऎऩ्गिऱविडत्तिल्

या

क

सङ्कोचिwww। ८६/ निवृत्तिरूपधर्म १६

msung, निषेधिकं

Comm

श्री यथाशक्त्यनुष्ठान ६०० ५ निषिद्धा नुष्ठानं विधिबलप्राप्त।Diin sun प्रपन्न pig बुद्धिपूर्वोत्तराघ(pio लेपिung। भ्रमिumisin

(सा।दी) ( भ्रमलल BILGri - goon इत्यादि - चोदना, विधिरूपशास्त्रम्

प्रतिचोदनानिषेधशास्त्रम् । विधि

निवृत्तिwwwqib, c

श्रुत,

सत्कर्मप्रवृत्तिouji, इतर श्रोतव्यji guji NILGILOT। श्लोक/लं/कं अन्वयम्। सर्वात्मभावेन, सर्वेषामन्तर्यामि भावलंल अकुतोभयम्, कुतोऽपि भयं यत्र नास्ति

(सा। स्वा) ढाङ्ग ६० min मुमुक्षुकंCs इति - Qua अङ्गीकरिwrLDI मुमुक्षुमात्र । कञ्छ अपराधं बाधक Gummi @ इति - उपासक, प्रपन्न, विहितानुष्ठानी अङ्गताभिसन्धि, कैडूर्यबुद्धि] GIDorm भेदं Curro निषिद्ध निवृत्ति Gouji वैषम्यmun? ढाङ्गীद्वं

suprit। उपासक इति - वर्णेति ।

(सा।प्र) मात्रेण तथोक्तिरित्यर्थः - नन्वाप्ततमानां वाक्ये सम्भावितत्वाभिप्राय तोक्तिनिर्निबन्ध नेत्यत्राह - मुमुक्षुoji Cs इत्यादि महर्षिणा इत्यादि-वसिष्ठस्य चण्डालगृह भोजन तत्प्रायश्चित्तादिः दुर्वाससोऽम्बरीष पारणा विघाताम्बरीष प्रसादनादिः । लोकसारङ्ग मुनेर्मुनिवाहनविषये शिलाप्रहार तत्प्रायश्चित्तादिश्चेत्यर्थः - मुमुक्षूणां बुद्धिपूर्वोत्तराघानुदयोक्तिस्सिद्धान्तविरुद्धेत्याह -

इत्यादिना - व्यवस्थै गण, व्यवस्थाकरणमयुक्तं स्यादित्यर्थः - ननु “सत्कार्यनिरताश्शुद्धास्साङ्ख्ययोगविदस्तथा । नार्हन्ति शरणस्थस्य कलां कोटितमीमपि” इत्यादिभिः प्रपन्नानां भक्तेभ्योऽतिशयितप्रभावत्वावगमात्तेषां निषिद्धानुष्ठानं न दोषायेत्यत्राह - उपासक इत्यादि - “परीक्षार्थमपि ब्राह्मण आयुधं नादन्दीत इत्यादि वर्णनिमित्तक निषेधः- “ताम्बूले भर्तृकस्त्रीणां - (सा।वि) मुमुक्षु ४५ इति । ४G, प्राप्तेषु । महर्षीति । वशिष्टादेश्चण्डालान्न भक्षणतत्प्रायाश्चित्तादि ऋषिप्रायß५००gg]piruL, लोकसारङ्गमुनि प्रभृतीनामपि विषये । मुनिवाहने शिलाक्षेप तत्क्षयादिति भावः ५ळङ्गGCurrn १५६mm, दृष्टं सत्स्थिरं खल्वित्यर्थः व्यवस्थै, व्यवस्था LIQ, कर्तुमयोग्या स्यात् - परीक्षार्थमपि ब्राह्मण आयुधं नाददीतेति वर्णनिमित्तनिषेधः “- ताम्बूले

[[१]]

[[६६]]

(सा।सं) पुनः प्रपत्तिरेव - अन्यतरकलपानाश्रयणे लोकमर्यादातिलङ्घनान्निग्रहलक्ष्य एव स्यादिति न प्रतिपदोक्याद्यानर्थक्यमितिन्नावः । अत्र शक्तौ सत्यामपि अनुतापातिशयाचिरादेव शरीरपातभयेन विलम्बाक्षमोऽपि कालक्षेपाक्ष्मोऽभिप्रेतः व्यवस्थै गागा इति ।

व्यवस्थाप्यस्यैवाभावादिति भावः-

IT

[[६६२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - परि (हसनीयम्) हरणीयम् - Cous? अलेपकतं पापं ६६६) लेपियाQ/gooni। Quiान्ना पापमवश्यं अनुष्ठितं।

मत्स्यो बलिशमायसम् । अन्नाभिलाषी ग्रसतेनानुबन्धमवेक्षते” की का

“भक्ष्योत्तमप्रतिच्छन्नं

[[१]]

कीpi इत्यादि)

(सा।दी) तत्परमपदQILormi - निरसनार्थमिति (लीळा) निरसनीयत्व श्री इत्यादि। अल उपपादिकीpit - TEC अबुगरॆऩ्ऱु सिलर् पण्णिऩ ४९ङ्गळाल् अऩ्बुमिल्लैयॆऩ्ऩुमवर्गळ् - अवर्गळैप् Guru Quiऊना अवश्यं पापमनुष्ठेयQLD साहसिक - ूळं मतं संसारवर्धकDILDOI सहदृष्टान्त DIGrupi। भक्ष्योत्तमेत्यादिÑ भक्ष्योत्तमेति मत्स्यDoorg/ अन्नाभिलाषिwmi भक्ष्योत्तमा मांसादि) विहित LITT आयसबलिशल थी। अनुबन्धम्, मरणम्, अन्तम् -

[[१]]

शाकीय

इदु

(सा।स्वा) इत्यादिना - संसारवर्धक हास्यQLD ।

LIST मा Q मतं संसारवर्धक १६०६०८६) दृष्टान्त

mii - भक्ष्येति - भक्ष्योत्तमेन,

मांसेन - प्रतिच्छन्नम्, विहितम्। आयसम्, अयोमयम् - बलिशम्, मत्स्यवेधनम् - मत्स्यः अन्नाभिलाषी सन् ग्रसते - अनुबन्धम्। पश्चादापतदनर्थम् मरणं नावेक्षते - तद्रीतिuGLpg - मत

(सा।प्र) अनुबन्धम्, अनुबध्नाति इत्यनुबन्धः - भाविफलमित्यर्थः-

(सा।वि) भक्ष्योत्तमेति। भक्ष्योत्तमप्रतिच्छन्नं, मांसपिहितम् - बडिशं, मत्स्यबन्धनम् - अनुबन्धं, तदनुसक्षण प्राप्तमरणरूपमनर्थम्। नावेक्षते, न विचारयति - ढाळाळी ५ळण, इत्युक्त प्रकारस्स्यात् -

(सा।सं) व्त्संस्कारोद्बोधायत्तश्रुतवत्तां सूचयन् गुरूच्चारणानूच्चारणनिषेधपरः - दुर्वासः प्रभृतीनामा श्रमधर्मनिष्ठानां काश्चनोद्वृत्तवृत्तय अधिकारित्वकृताः - ऋभु, शुक, संवर्तकादिषु नग्नचर्यादर्शन व्रतमपि ब्रह्मचर्यादिषु परीक्षार्थ कालविशेष नियत व्रतविशेष रूपमेव - शुकस्य वारकुख्यासु गणिकासु भोजनादि व्यपदेशोऽपि ब्राह्मणादि परपक्वोपनीतान्न विषयः अजगरोपाख्यानेऽपि “स्वस्थश्शुको मृदुर्दान्त” इत्यादिना प्रह्लाद प्रेरने ब्राह्मण मुमुक्षूपादेयगुणाभिधानान्न तत्र स्वैरप्रतीतिः “ज्ञाननिष्ठो विरक्तो वा मद्भक्तो वा न पेक्षकः स लिङ्गानाश्रमांस्त्यक्त्वा चरेदविधिगोचरः” इति च तत्तल्लिङ्गैरे व तत्तदाश्र (या) म्यहमिति दुरभिमानं त्यक्त्वा आश्रमप्रयुक्तविधिविहितान् प्रीत्यैव कुर्यात् न विध्येक गोचरस्सन्निति वदति सनत्कुमारादिनग्नचर्यानित्यबाल्यावस्थया केवलब्रह्मभावनया च - पशुपतेर्नग्नचर्यातु पाशुपतव्रतविशेषाङ्गतया आधिकारिकतया चोपपन्ना। तदेव चरितं चरेदिति वचनान्नाधुनिकानां साप्रमाणभूता - तेषां तेजो विशेषा बाधका च शिष्टाचारादयश्च धर्मत्यागे गगनकुसुमायमानाः - इदं सर्वमभिप्रेत्य कालीकं इत्युक्तम् - चोदना, कैडूर्यं मया कार्यमिति रूपा। प्रतिचोदना, किं मया त्याज्यमिति रूपा। चोदनायत्ता विहितेषु प्रवृत्तिः प्रवृत्ति शब्दार्थः । प्रति चोदनायत्ता निषिद्धनिवृत्तिर्निवृत्तिशब्दार्थ इत्युच्यते - निवृत्त्युत्सर्गो निषिद्धानुष्ठानात्मक - इति मतमतिहेयमपि वचनोपन्यसनेन अतिमोहनत्वादियुक्तमित्युक्तम्। भक्ष्योत्तमशब्देन कुत्सित

[[१]]

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६६३]]

“अहोबत महत्कष्टं विपरीतमिदं जगत् । येनापत्रपते

[[१]]

मू - mummy साधुरसाधुस्तेन तुष्यति” । महर्षि निर्विण्णा ॥ ६ ॥ ठा अर्थ Down६) यावज्जीवं । अनुष्ठिकं साङ्गप्रपदनं सकृत्कर्तव्य १ कप - प्रपत्तिक्षण मण्डी ६७६०६० निषिद्धा (६) अनुष्ठिकङ्क अशक्यम् ।

यथाशक्ति निषिद्धानुष्ठानं गमी कङ्कण प्रपत्ति पक्षी पापां अग्नीषोमीयहिंसै Guroo पाप

इवर्गळ् सॊल्लुगिऱबडि निषिद्धानुष्ठानGIL६mii प्रपत्तिकण्ठ अङ्ग- १६६०

[[१६]]

१६००७६०७६२/LD ८६००७Cwmio। शब्दवाच्यD६०६०७६०LDWC) बुद्धिपूर्वोत्तराघjmguji salil - (सा।दी) यद्वा, अन्तस्स्थित (LDIToor) मान वायसबलिशम् -

LoLL - fun

Currous साहसप्रवृत्तिना । महर्षि निर्विण्णा

&

Gori वर्तिgulg पापकर्म

• @@@@@puji इत्यादि - अहो बतेति - २५ जगत् विपरीत महाकष्टम् - jium on कष्टकं LGpi येनेति - सज्जना लज्जिऊङ्कीङ्ग अपुग दुर्जना सन्दोषिकं नाguorm दूषण @suprri। Quiठना इत्यादि - पक्षान्ना jio निषिद्धानुष्ठान QL६om प्रपत्तिकं अङ्गorri पर्यवसिßs ूळं निषिद्धानुष्ठानं यावज्जीव । अनुष्ठिकंgwazomb अङ्गCLon? Grãon निषिद्ध प्रपत्तिक्षणी अनुष्ठितomri अङ्गCom? तत्क्षण लंलं यथा शक्त्यनुष्ठित Con? । विकल्पिकं क्रमेण दूषिकं की pri

ऎऩ्ऱु

यावज्जीव। इत्यादि वाक्यत्रयलं - पक्षत्रय दूषणान्तर Gujri - पक्षी इत्यादि

(सा।स्वा) गांऊं तुष्टिकरpn? Turi।

popupi [५]लालम्म्। इति। बाधकान्तर। यान्ना इति-यावज्जीवमनुष्ठेय निषिद्धानुष्ठान अङ्गCLom? तत्काल यावन्निषिद्धानुष्ठानम् अङ्गCuor? यथाशक्ति निषिद्धानुष्ठान अङ्गCr? ाळं विकल्पितं। क्रमेण उत्तर Qui

।

यावज्जीवमित्यादिना

हूं।

[[१]]

GILD दूषण - पक्ष इति - विहितquiq दूषणान्तर Dispri

(सा।प्र) अहोबतेत्यादि गर्हणीयैस्तुष्यतां कथं वा गर्हणीयार्थेभ्यो निवर्तनं कार्यमिति निर्विष्णोऽभवदित्मर्थः निषिद्ध निवृत्तेस्त्यागविधौ तत्त्यागस्य निषिद्धप्रवृत्तिरूपतया निषिद्धानुष्ठानस्य विधेयत्वे फलवत्सन्निधावफलं तदङ्गमिति न्यायादङ्गत्वस्यावश्यकत्वादङ्गत्वे च किं यावज्जीवं निर्वर्त्यमानं निषिद्धानुष्ठानं वाद्यप्रपत्तिक्षण एव सर्वेषां निषिद्धानामनुष्ठानं वा ? प्रपत्तिक्षणे यथाशक्ति निषिद्धानुष्ठानं वा? तत्त्वेन विधीयत इति विकल्प्य प्रथमे लघूपायत्वव्याहतिं, द्वितीये अशक्तानुष्ठानत्वेनाननुष्ठान लक्षणाप्रामाण्यं, तृतीये प्रत्यक्षाचरणविरोधं, कल्पत्रयेऽपि स्वोक्तिविरोधं, भाष्यकारवाक्यविरोधं चाह । यान्नी इत्यादिना - अग्नीषोमीयहिंसैr इति - विहितत्वं पापशब्दवाच्यत्वाभावे हेतुरिति भावः

(सा।वि), निरस्तं भवेत् - Lumb, दृष्ट्वा न जानीमः

(सा।सं) भक्ष्यमुच्यते। अनुबन्धं नावेक्षत इत्यर्थः । ये निषिद्धानुष्ठानेन साधुरपत्रपते -

[[६६४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - “सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि” नढाकीला ना व्याख्यानं ६७ ६००० ६ प्रकारं

यथाशक्ति त्रिविधापचार ii) ५६ir कर्तव्य

प्रसद्धिकं७० -

इदु

काकील

विरुद्ध Lomio पूर्वानुष्ठान, पूर्वसम्प्रदाय कुङ्कळं, स्वानुष्ठान, मुमुक्षुकङ्कणा अनुष्ठानानं विरुद्ध - Quiningbown प्रपन्ना इप्पडि सॊल्लुमवर्गळ् तम्मैयॊरुऩ् अर्थकामril ८५६q।wms win प्रपन्नधर्म Gonpur डीकङ्क प्राप्त (Lorrio -

२। अनन्त प्रमाणri१८५६) कंल विरुद्ध

विवक्षित६ -

(सा।दी)

@supri - सॆय्गिऱार्

GILDIT दूषण

pass वचन

• यथाशक्तिQucbrmi - तथास्तु ढाळा

पूर्वानुष्ठानेत्यादि । पूर्व) निषिद्धानुष्ठान

स्वानुष्ठान ♚ं। कं ं विरुद्ध pig Gangab इत्यादि - निषिद्धं कर्तव्य GILD

ऊं

पक्षं प्रपन्न धर्मकना Q१०। वचन [[]] मी आचार्यांळणा पक्षलं

(सा।स्वा) यथाशक्तीति स्वानुष्ठान ।

[[१]]

इदु

विधिमङ्कील प्रमाण १६५ विरुद्ध &C& विवक्षित॥।mp। - विवक्षितत्वाभाव क उपपादिकं&pri

शा इति

इष्टप्रसङ्गलं क्रीं बाधक (pr इति-त्रिविधापचार iriser sajib वर्जिsuro pq - प्रबलानिष्टप्रसङ्गं ६००rpm - इति - इयता प्रबन्धेनबाधक भाव - इति

साधक

इदु

(सा।प्र) ननु निषिद्ध मनुष्ठेयमिति वदतस्त्रिविधापचारकर्तव्यत्वप्रमङ्ग इष्ट एवेति चेत्तत्राह - पूर्व इत्यादिना - सम्प्रदायो नाम, उपदेशपरम्परा - भागवतापचारस्य कर्तव्यत्वसमर्थनं स्वव्याघातकं चेत्याह Quq इत्यादि - निषिद्धाननुष्ठानस्य वैधत्वोवतौ विहितस्य च निषेधायोगात् “तस्माद! ब्राह्मणाय नापगुरेत - न कलञ्जं भक्षयेत - न सुरां पिबेत्” इत्यादीनां न हिंस्यादित्यस्य अग्नीषोमीयपश्वालम्बनाक र्तव्यताबोधकत्वाभावाद्रह्महत्याद्यक र्तव्यत्वबोधकत्वानुपपत्तेः केनाप्यकर्तव्यतया बोधितत्वमन्तरेण निषिद्धत्वासिद्धेरन्येषां निषिद्धस्य प्रपन्नान्प्रति विहितस्यानुष्ठीय मानस्य निषिद्धानुष्ठानव्यपदेशविषयत्वानुपपत्तेर्निषिद्धानां विहिततयानुष्ठेयत्वसमर्थनं सिद्ध्य सिद्धि व्याघातपराहतमिति बहुप्रमाणविरोधसद्भावेऽपि तस्मात्त्वमित्यादिषु विवक्षितं च न भवतीत्याह - अनन्तप्रमाणेत्यादिना एवं निषिद्धसामान्यनिवृत्तेरत्याज्यत्वमुक्त्वा तस्य धर्मशब्दवाच्यत्वे किल त्याज्यत्वप्रसङ्गोऽपि भवेदिति तदेव नास्तीति दर्शयन् “सायमाद्यं तयोहरहोस्सायं प्रातश्च मध्यमे । उपवास फल प्रेप्सुर्जहचा (दु?) भ्भुक्त चतुष्ठयम ऐश्वर्यसन्ततिं

(सा।वि) - तस्मै, स्वात्मनः। प्रपन्न, केचित्प्रपन्नाः । luis, हिंसितुमुद्यक्ताश्चेत् २ काली कङ्क प्राप्तomb, सन्तुष्य स्थातुमुचितं स्यात्

वचन risang, इहोपात्त वचनानां - तस्मात्त्वमुद्धवोत्सृज्येत्यादि वचनानामित्यर्थः - अत्र सर्वधर्मान्परित्यज्येत्यत्र प्रवृत्तिनिवृत्ति रूपधर्माणां सर्वेषां त्यागविधानानिषिद्धानुष्ठानमपि प्रपन्नानां कर्तव्यमेवेति केषाञ्चिद् भ्रान्तानां (सा।सं) एवं बुद्धिपूर्वकनिषिद्धानुष्ठानं प्रपन्नस्य न बाधकमित्यर्थे बहून्यतिप्रसङ्गान्यापाद्य निषिद्धानुष्ठानपर्यवसायि निषिद्धनिवृत्त्युत्सर्गोऽत्र विवक्षितश्च इत्याह - इति

[[१]]

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६६५]]

मू - निषिद्धनिवृत्तिरूप & Gomb सर्वधर्मशब्द ६० सङ्गृहीत धर्म शब्दार्थmums Gun० आचार्यका निर्वहिन -

निवृत्ति

धर्म शब्दार्थ [LD D

Gung फलकं साधन नियमविशेष

सामान्य Door अहिंसादिमात्रम्। पापाभावमात्र

Gusागीं? Cor Gro ५६०० Cr की

धर्म शब्द । मुख्यार्थ १६। शुभ फलविशेषनियमविशेष is GL Balp। ६०७ अहिंसादि ५०० ना थी? फल नियम ५६ नाruji भी लं निवृत्तिशास्त्रकुण्डी मागा निवृत्तिना श्रीलकण्ठ थी की

ऎङ्ङऩे

(सा।दी) निषिद्धनिवृत्ति FILriकी, निर्वहि प्रक्रियैकं pin - Toor यॆऩ्ऩिल् याल् अविरुद्ध Door निषिद्धनिवृत्तिरूपधर्मत्याग नङ्कं BLOG कीpit शुभ फल विशेषेत्यादि - फलनियम [i) BOL त्यागमात्र (Lum) निवृत्तिशास्त्र रहिताहिंसादि मात्र pi धर्म शब्दार्थ

(सा।स्वा) विवक्षित D६

६) इत्यादिना

बोधिकं -

भी

निषिद्धनिवृत्ति धर्मत्याग ५०। फलनियम

अर्थ मी आचार्योक्ति मुखेन उपपादिकं श्री - GTIME/Cor

(सा।प्र) स्वर्गं मुक्तिं वा यद्यदिच्छति । एकादश्युपवासेन तत्सर्वं लभते नरः” इत्याद्युक्तनियमविशेष फलसङ्कल्पविशेषसहितस्य निषिद्धैकादशीभक्षणादिविरहस्यालौकिकश्रेयस्साधनतया धर्मशब्दार्थ भूतस्यापि स्वरूपेण त्यागो निषेधशास्त्रविरोधादेवानुपपन्न इति नियमविशेषादित्यागादेव तत्त्यागोऽपि विशेषणाभावाद्विशिष्टाभाव इति न्यायेन सिद्ध इत्याह निषिद्धनिवृत्तीत्यादिना

[[१]]

(सा।वि) व्याख्याने प्रपन्नानां सुरापान ब्रह्महत्त्यादिभागवतापचारादीनां कर्तव्यत्वप्रसङ्गे आपतिते सति निषिद्धनिवृत्तिमात्रस्य धर्मशब्दार्थत्वे किन्तु फलविशेषनियमविशेषसहितनिषिद्धनिवृत्तिरेव धर्मत्वं यथा “सायमा (र्य) द्यन्तयोमूहोऽस्यायं प्रातश्च मध्यमे। उपवासफलं प्रेप्सुः जह्यद्भुक्तचतुष्टयम् । ऐश्वर्यं सन्ततिं स्वर्गं मुक्तिं वा यद्यदिच्छति। एकादश्युपवासेन तत्सर्वं लभते नरः” इत्यादिरूपाया एकादश्या निवृत्तेः त्यागो नाम फलनियमत्यागः । विशेषणत्यागे सति विशिष्टस्वरूपाभावेन विशिष्ट धर्मत्यागसम्भवन्नत्वेकादश्युपवासस्वरूपत्यागोऽपि तस्य धर्म शब्दार्थत्वाभावादिति केचिन्निर्वाहं चक्रुरित्याह । निषिद्ध निवृत्तिरूपमिति। ADITLD, अज्ञात्वा । नियमविशेषrijBL_Conr @Fuiigmoi, नियमविशेषैस्सह क्रियमाण एव - ऊंळी, पापाभावमात्रं विना ।

(सा।सं) ननु कथमविवक्षितता - सर्वधर्मानित्यादौ धर्मशब्देन निवृत्तेरपि सङ्ग्रहे “तस्मात्त्वमुद्धव’ इति वचनबोधितेन निषिद्धनिवृत्त्युत्सर्गेण निषिद्धानुष्ठानपर्यवसानमित्यत्र तत्र तदसङ्ग्रहेणैव केषाञ्दिाचार्याणम् तदपर्यवसानफलकं निर्वाहमाह - निषिद्धनिवृत्तिरूप rimb इत्यादिना निर्वहिनी। इह निषिद्धनिवृत्त्युत्सर्गविधिं निषिद्धनिवृत्त्यपरित्यागेनैवोपपादयन्तीत्यर्थः निर्वाहमेव प्रश्नपूर्वकमुपपादयति

गी इति - रूक्माङ्गदादिभिरनुष्ठितैकादश्यां भोजननिवृत्तिर्मोक्षफलाचातुर्भुक्तवर्जत्वादिनियमविशेष

[[६६६]]

मू - नियमविशेषादि

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

Bng अहिंसादिमात्र (pio धर्मशब्दार्थ

पक्ष कुण्डीगळं मान ू mmii - “अधर्मपरिहारेऽपि धर्मत्वेन विवक्षिते। स्यात्स्वतन्त्रविधेरेव नित्यं तस्य परिग्रहः ॥

(सा।दी): पक्षßली

परिहारं

की। नियमविशेषादिक्षा इत्यादि-प्रपन्न

अन्यत्र धर्मशब्दßb) विवक्षित की

अधर्मपरिहारं विशिष्य विधि in sun) सर्वधर्मान् ळाली। सर्वशब्दं सङ्कोचनीय QI/LD/६०१ ६०&

अधर्मपरिहारेऽपि, केवलनिषिद्धनिवृत्ति

अर्थ

• यद्वा, विहिता सर्वधर्मत्यागं सर्वधर्मनैरपेक्ष्य /।

प्रपन्नमं वर्णाश्रमधर्मपरिपालन PLIT ५

Gung स्वतन्त्रविधिwn यथेष्टचरणं♚ं।कण्ण अवकाशं।

(सा।स्वा) स्वयं परिहार Giri - नियमेति-सर्वधर्मत्यागवचनं नैरपेक्ष्यविधिपरं वा? सर्वधर्मत्यागाङ्गकत्वविधिपरं वा ? विकल्पितं आद्यपक्ष - अधर्मेति (सा।प्र) निषिद्ध निवृत्ति सामान्यस्य धर्म शब्दार्थत्वेऽपि “न हिंस्यात्सर्वा भूतानि” इति सामान्य निषेधे निषेध्यवाचि सर्वपदस्याग्नीषोमीयहिंसाविध्यवैय्यर्थ्याय तद्व्यतिरिक्त विषयत्व न्यायात्सर्वधर्मानित्यत्र सर्वशब्दस्यापि निषेधनिवृत्तिव्यतिरिक्तधर्मपरत्वमेवेत्याह - नियम विशेषेत्यादिना - स्वतन्त्र विधेरेव, यत्किञ्चित्फलाशेषतयैव विधानादित्यर्थः तस्य, अधर्मपरिहारस्येत्यर्थः । यद्वा, स्वतन्त्रस्य, भगवतो नियमनादेव विधिः, प्रेरणाइदं गुरु इदं मा कुर्विति भगवत्प्रेरणादेवेत्यर्थः - एवं सर्वधर्मानि त्यस्य त्यज धर्ममित्यस्य चार्थनिर्यये सति तस्मात्वमुद्धवेत्यत्रापि विहितत्यागो निषिद्ध स्वीकारश्चोभयं -

(सा।वि) केषाञ्चिन्निर्वाह प्रकारमुक्त्वा केवलनिवृत्ति स्वरूपस्य धर्मत्वाभ्युपगमेऽपि सर्वधर्मानित्यत्र न हिंस्यादित्यत्र विहितेतरविषयत्ववन्निषिद्धनिवृत्तीतरविषयत्वस्यावश्यकतया धर्मशब्दसङ्कोचे सति सर्वनिर्वाह इति वयं तं निर्वाह प्रकारं ब्रुवन्नित्याह - नियम विशेषादिzCG BLCg इति - अधर्म इति अधर्म परिहारे धर्मत्वेन विवक्षितेऽपि नियम विशेषादिकं विना निषिद्ध निवृत्ति मात्रस्य धर्मत्व विवक्षायामपीत्यर्थः स्वतन्त्र विधेरेव स्वतन्त्रस्य भगवतो विधेरेव “न सुरां पिबेत्” इत्यादि रूप निषेधविधेरेव - अधर्मपरिहारस्य नित्यं परिग्रहस्सिद्धयति - न परित्यागः । यद्वा “उपायापाय सन्त्यागो - अपाय सम्प्लवे सद्यः प्रायश्चितं समाचरेत्” इत्यादिना प्रपन्नं प्रत्येव स्वीकारः उपाय परित्याग विधिसद्भावादपायपरिहारस्य परित्यागोऽत्र न विधेय इति -

(सा।सं) युक्ता च सती धर्मशब्दसङ्गृहीता-तादृश निवृत्तीनामुत्सर्गः सविशेषणे हीति व्यायेन नियम फलयोस्त्याग एवं पर्यवचन्नः । ननु भोजननिवृत्त्यादित्यागपर्यवचन्न इति केषाञ्चिन्निर्वाह इत्यर्थः धर्म शब्देन निषिद्धनिवृत्तिपात्रसङ्ग्रहेऽपि। इह तत्ध्यान्गो न सिद्ध्यतीत्याह - अधर्मेति - तस्य, अधर्मपरिहारस्य स्वतन्त्रस्य, भगवतः। विधिः शासनम्-तत्व- “एकादश्यां न भोक्तव्यम्” इत्यादिकम्। नन्वेवं सामान्य धर्मपद घटित-त्यागविधिपराणां तत्तन्निवृत्तिधर्मविध्युपरिबन्धित्वेऽपि चोदनां प्रति चोदनामिति विशेषपदघटितत्यागविधिबलान्निषिद्ध निवृत्ति त्याग स्यापि

-प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६६७]]

मू - आनुकूल्यपरित्यागं प्रातिकूल्यपरिग्रहम् । प्रपत्त्यङ्गं परिज्ञातुं परितः प्रतिसन्धीयतामिह। ** @ijuqwjpuri “चोदनां प्रतिचोदनां” ननकी, “प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च” की प्रपत्तिकण्ठ अङ्ग स्वीक रिकङ्क

वेण्डावॆऩ्गिऱदामित्तऩै -

(सा।दी) Gurung -, सर्वधर्म त्यागं विवक्षित गळाल। चोदनां विसृज्य ढाळं। आनुकूल्य परित्याग pujib प्रतिचोदनां विसृज्य ा

प्रातिकूल्यपरिग्रह, “मामेकमेवशरणं याहि” विधि प्रपत्ति अङ्गत्वेन प्रतिज्ञैगा साधुगोष्ठि शक्याकीpri। आनुकूल्य परित्यागमित्यादिuni - चोदनां प्रतिचोदना /LD/ विधिनिषेध शास्त्रri१५६०६१ प्रपत्त्यङ्ग प्रतिपादकत्वेन परिग्रहिऊङ्गी। ग। आनुकूल्यस्य सङ्कल्पः ढाळाळी प्रमाण विरुद्ध GIDmi सूचितम् । कथं न शक्यम्? ढाळ Qui प्रपन्नमधिकृत्यैव ढाळा - इह, न शक्यते ढाळा

ढाढाल कञ्छलं तात्पर्यार्थलं

अर्थ। शनी प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च

की प्रवृत्तिं चेत्यादि

• अर्थान्तर Gupi।

(सा।स्वा) द्वितीय ñng निरसिकpmi - आनुकूल्येति - विधिनिषेधानां प्रपन्नेतरविषयत्वात्प्रपन्नस्यैच्छि कसञ्चारप्रसङ्ग इत्यत्राह - प्रपन्नमिति ।

गतिQug।? ढाळगळा

चोदनां प्रतिचोदना /LDङ्गळी वचन लं/कं इति । Qiqu♚m पीळा, स्वतन्त्र

(सा।प्र) न्यासाङ्गत्वेन विधीयत इति वक्तुमयुक्तमित्याह - Quqwpp इत्यादिना । एवं विहित त्यागनिषिद्ध स्वीकारयोरङ्गत्वाभावे भक्तियोग इव प्रवृत्त्यात्मक विहितानां निषिद्धात्मकनिवृतीनां वा किमङ्गत्वमित्त्राह - प्रवृत्तिं चेत्यादि । एवं चोदनां प्रतिचोदनामित्यादेश्सर्वधर्मा नित्याद्यैकार्थ्याय

(सा।वि) नित्यमपराधपरिहारस्य परिग्रह एव वेति । एवं सर्वधर्मानित्यस्यार्थनिर्णये सति तस्यात्त्व मुद्धवोसृज्येत्यस्य परोत्प्रेक्षितार्थः पण्डितसदसि न वक्तुं योग्य इत्याह - Quqwjpory इति एवं प्रकारेण परिहारानन्तरं इत्थं परिहारसम्भवे सतीत्यर्थः प्रवृत्तिं च निवृत्तिं चेत्यस्य विवक्षित मर्थमाह प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च ढाङ्गली इति । ढाकीलाल, उक्तं भवतीत्येतन्मात्रं

(सा।सं) प्रपत्त्यङ्गत्वसिद्धिरित्यत्राह । Qiquor L इति-स्वतन्त्र विधेरनुल्लङ्घनीयत्वे सिद्ध इत्यर्थः आनुकूल्य परित्यागमिति । यदि चोदनामुत्सृज्येत्यस्य विहितमुत्सृज्येति प्रतिचोदनामुत्सृज्येत्यस्य निषिद्धवर्जनमुत्सृज्येति च यद्यर्थस्यात्तदानुकूल्यं परित्यज्य प्रातिकूल्यं परिगृह्य प्रपद्येतेति पर्यवस्येत् - एवं प्रतिज्ञातुमेव न शक्यते

तदुपपादकाभावात् “आनुकूल्यस्य सङ्कल्प” इत्यादि बाधाच्च साधु संसदीत्युक्त्वा तत्र स्थातुमप्ययोग्येन कथमेवं प्रतिज्ञाकार्येति ध्वनितम्। ननु प्रपन्नभिन्नविषयास्सन्तु धर्म विधम इत्यात्राह - प्रपन्नमिति - यमधिकृत्य सर्वधर्मपरित्यागविधिं ब्रूषे तमेवोद्श्येित्येवकारार्थः - “एवं -

Qiqupport] ढाळी प्रतीकं सारास्वादिनी

की।

[[६६८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - मुमुक्षुमात्र giujn “त्रिवर्गिकान्त्यजेद्धर्मान्” नढाकील BLLL फलान्तरसाधन LDIB चोदितै ना] प्रवृत्तिनिवृत्ति ३६० नाujii,

jium शास्त्रीसं m। ss नित्यनैमित्तिकादि ८ (६१५६०Lw स्वरूपत्यागं विवक्षित १६१६) (poiा माग सर्वविरोध प्रसङ्गिनं। २५ निष्कर्षं सत्वनिष्ठ विवेकि तॆळिन्दु अदऩ्गाळिप्पार्गळ्। इव् अजित्तै “सॆय्यादऩ सॆय्योम् (सा।दी) मुमुक्षुमात्रñल इत्यादिun। piGgin शास्त्र प्रतिचोदना Dormjm। ii अङ्गीकरिung पक्षी स्मरिकी prit। @C इत्यादिwn। लं निर्णय मुदलाऩारुमरुळिच् चॆय्दार्गळॆऩ्गिऱार् - इव् अऩित्तै रीसियाल् - सॆय्यादवै, @swing। अकृत्यकरणादि।१६०५। GlsCurro

Dpg चोदनां पूर्वोक्तदूषण १५६०

poi

(सा।स्वा) विधेरेवानुल्लङ्घनीयत्व सिद्धे Quormula - Qing प्रवृत्ति निवृत्तिना प्रपत्त्यङ्ग LI& स्वीकरिßs___GQGGLom? मनसो भगवद्विषये प्रवृत्तिjib विषयेभ्यो निवृत्तिjii प्रपदनापेक्षित ? ढाळाला अर्थान्तर

इति। विपक्ष♚ली बाधक

summit। मुमुक्षुमात्रgupp

• इति -

@

अर्थ समीचीनन्याययुक्त प्रमाणसिद्धDB Bait अङ्गीकरिural (BiGGLD? ढङ्ग (ठं @suprit। @pg निष्कर्ममिति - Qiqum दर्शनप्रथमप्रवर्तक

अर्थjmg Cour? Tumi @ अर्थ इति सॆय्यादवै, सॆय्यप्पडादवै - अकृध्याना - gumi,

[[१]]

(सा।प्र) विहित प्रवृत्तेर्निषिद्ध निवृत्तेश्च भरन्यासानङ्गताज्ञापनपरत्वमुक्त्वा केवलकाम्यमात्रनिषेध विषयत्वं वेत्याह। मुमुक्ष्वित्यादिना काम्य प्रतिपादकशास्त्राणां सर्वदा परिचेय तत्फलेच्छाप्रसङ्गेन काम्यकर्मानुष्ठान प्रसङ्गाच्छास्त्रान्तरमपि त्याज्यमिति भावः नन्विदानीन्तनानां प्राचुयेणार्थ कामपरत्वाद्भावत्कं निष्कर्षं न केऽप्यङ्गीकुर्युरित्यत्रैतदनङ्गीकारे बाधकस्य विद्यमानत्वात्प्रामाणिका अङ्गीकुर्युरित्याह - @TEJMC इत्यादिना विषिद्धानामनुष्ठानस्य साम्प्रदायिकत्वमाह - अर्थ इत्यादिना - GauriCumb

(सा।वि) मुमुक्षुमात्रस्य फलान्तरसाधनत्वेन विहितकाम्यप्रवृत्ति निवृत्ति परित्यागपरं (ना) वास्त्वित्याह मुमुक्षुमात्र इति- Guru Gumb Grungor, अकृध्यानि - Grui Gumib, न कुर्मः (सा।सं) विलङ्घयन् मर्त्यो मर्यादां वचेतनिर्मिताम्” इत्यादिकं प्रतिसन्धी यतामित्यत्र भाव्यम्। एवं च प्रपत्त्यनुपकारक चोदना प्रतिचोदनयोस्त्यागः उद्धवं प्रत्युपदिष्टमिति मन्तव्यम् - नन्वानुकूल्य सङ्कलपादि रूपाङ्गभिन्नायां मनसा भगवति प्रवृत्ते विषयेभ्यो निवृत्तेश्च प्रपत्त्यर्थमस्वीकारप्रसङ्ग इत्यत आह मुमुक्षुमात्र इति भक्ति निवृत्त्यादि फलसाधनतया चोदिताकायशोषणादि प्रवृत्तिस्त्रैवर्गिकधर्म निवृत्तिस्तदुचितश्रोतव्यं श्रुतं च प्रपत्त्यङ्गत्वाकारेणोत्सृज्येत्यर्थ इति। २५ निष्कर्षम्, उक्तविधयां धर्मत्याग परकृत्स्नवचनार्थनिष्कर्षम् - एवं स्वनिष्कर्षस्य दिव्यसूरिपरिग्रहमपि दर्शयति - Qguijungal इति-अकार्यं न कुर्मः

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

तीक्कुऱळै सॆऩ्ऱोदोम्” ऎऩ्ऱुम् “सॆय्येल् तीविऩै यॆऩ्ऱरुळ् सॆय्युम्” ऎऩ्ऱुमरुळिच् चॆय्दार्गळ्। “नायिऩेऩ् सॆय्द कुऱ्ऱम् नऱ्ऱमागवे कॊळ् ञालनादऩे" ऎऩ्ऱदुक्कुम् पुरित्तैप् पार्त्ताल् अरिसिक्क वेण्डुमॆऩ्ऱु रि त्त पडियागैयाले ९४ऩुक्कु अÚ पुगुन्दाल् अज्ञानादथवा ज्ञानादपराधेषु सत्स्वपि । प्रायश्चित्तं क्षमस्वेति

पि्Ana tadu" ऎऩ्गिऱबडिये अर् कॊळ्ळ XTHF -

[[६६]]

(स।) तीक्कुऱळै, तामाऩ कोळ्सॊल्लुगै। सॆय्येल् । सॆय्येल्, सॆय्यादे कॊळ्-तीविऩै, तगरिङ्गळैयॆऩ्ऱु त पण्णुम्। नऱ्ऱम्, TTHI नायिऩेऩ् तूक्कुम् अरिसिक्कवेणुमॆऩ्गैयिले पु।माग कल् ऎऩ्ऱु अऩिमऩ्ऱु - इव् अजित्तुक्कु मुमुण्डॆऩ्गिऱार् – च्माग ९७ः पुलिमुम् अरिवुदॆऩ्गिऱार्

(T।) LTCOMILD तीक्कुऱळ् - ती, तमाऩ-कुऱळ्, सरिगळै।

ऎङ्गळै ऎऩ्ऱबडि - सॆऩ्ऱु, किट्टिप्पोय्। ऩ् पण्णि - ओदोम्, ३४४ पण्णोम् सॆय्येल् ३f=-तीविऩै, पुबुत्तै - सॆय्येल्, पण्णादे। ऎऩ्ऱरुळ्सॆय्युम्, त त पण्णुमॆऩ्गै इप्पडियागिल् नायिऩेऩॆऩ्ऱप्पाट्टिल् सरिमॆऩ्गिऱदु faiयादो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् - नायिऩेऩ् ञालनादऩे, त्तुक्कु ऩे - नायिऩेऩ् सॆय्द, अडियेऩ् पण्णिऩ - कुऱ्ऱत्तै, रिङ्गत्तै - नऱ्ऱम्, माग कॊळ्, अङ्गळित्तरुळवेण्डुमॆऩ्गै क्षित्तैप्पार्त्ताल् अरिसिक्क वेण्डुमॆऩ्ऱु अबुरि शुद्धबडियालेयॆऩ्ऱु रिक्कक् कूडुमो? qमिल्लैये? ऎऩ्ऩ ४त्ताले अरिसिक्कवेणुमॆऩ्ऱु áमॆऩ्ऱरुळिच्चॆय्गिऱार् - अ-i Hleg- पाषि-a, कवुऩ्, मिगवुम् मॆऩ्ऱबडि

(सा।ए) अदऩ् तरिः - तीक्कुऱळैच् चॆऩ्ऱोदोम्, deur of कबु न ब्रूमः q९[ FI€<I४ ५q४ः सॆय्येल् तीविऩै यॆऩ्ऱरुळ् सॆय्युम्

गधादरस्सर्वस्वामी परमदयालुरस्मत्स्वामी क्रूरकार्याणि न कुर्वति कृपां कुर्यादित्यर्थः - एवं निषिद्धा नामनुष्ठेयत्वे दिव्यसूरिवचनान्युपादाय तेषामेव वनान्तरर्थिन्यथानुप पत्त्यापि निषिद्धानां परिहर्तव्यत्व ४१६ - नायिऩेऩ्

(स।fa) तीक्कुऱळ्। SK सॆऩ्ऱोदोम्, ७ एसुः, सॆय्येल् तीविऩैयऩ्ऱरुळ् सॆय्युम्। तीविऩै, सि सॆय्येल्, ऎऩ्ऩ, अरुळ् सॆय्युम्, तार् १५१q६०१? नडिनु!? दिव्य सूरीणामेव वचनान्तरे अपचाराणामुपचारत्वेन प्रार्थनात्तद्विरोधइत्याशङ्कय

• • अ नायिऩेऩ् सॆय्द नायिऩेऩ् सॆय्द कुऱ्ऱम् नऱ्ऱमागक् कॊळ्ळुम् ञालनादऩे। नाय्, कुऱ्ऱम्, ञालनादऩे, नऱ्ऱमाग,

नाऩ् सॆय्द कॊळ्ळु, क

(स।च्) चॆय्येल्, पुरि, कारिऩ् -ल् ससा नायिऩेऩ् नऱ्ऱम्, ३४, पार्त्ताल् असि कॊळ्ळ HरिAरिऩ्

।

[[६७०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूप्रायश्चित्तान्तराशक्तः कालक्षेपाक्षमोऽपि वा ।

दमः

[[९९]]

पुनः प्रपद्यते नाथमभिन्दन्लोकसङ्ग्रहम् ॥

मुमुक्षुत्वCD aquins बुद्धिपूर्वनिषिद्ध is in वार्ते “विद्यते ब्राह्मणे

ऎऩ्ऩुमाप्पोले अवुत्ताले सॊऩ्ऩबडियत्तऩै।

(सा।दी) प्रायश्चित्तान्तरेति - प्रायश्चित्तान्तराशक्तQ१। शक्तत्वेऽपि कालक्षेपाक्षमा अभिन्दन् लोकसङ्ग्रह शक्त कालक्षेपाक्षमGOLD की लोकसङ्ग्रहार्थं प्रतिपदोक्त प्रायश्चित्तंjmgujib ६००० के ५६२१६ ६७६१५५१। मुमुक्षुकं बुद्धिपूर्वोत्तराघं ४Gpg/। प्रायश्चित्त ू@Dr@mङ्गणी - मुमुक्षुत्व quins इत्यादि) औचित्यलं

ऎऩ्ऩुमत्तै -

(सा।स्वा)

umr पूर्वमपराधपरिहार शक्त

प्रतिपदोक्तप्रायश्चित्तं नङ्ग ६००r

Color Gurmiti, शिष्टतया व्यपदेश्य ji, प्रतिपदCLD LTCGL विरोधिum? ढाङ्गा, प्रपदनमशक्त विषय

[[१]]

भागा

विरोध - प्रायश्चित्तेति प्रायश्चित्तान्तरे, प्रतिपदे। अशक्तः - शक्तौ सत्यामपि प्रतिपदस्य बहुकाल साध्यत्वे विलम्बाक्षमश्चेदपि नाथं पुनः प्रपद्यते - अभिन्दन् लोकसङ्ग्रहम्, लोकसङ्ग्रहमभिन्दन् सन् - व्यपदिष्टश्चेल्लोक सङ्ग्रहभेदस्स्यात् अतः अव्यपदिष्टाधिकारि ढाळा - व्यपदिष्टश्चेत् स्वात्मसाक्षिकं प्रपदन प्रायश्चित्तं कृत्वा

ऎऩ्ऱबडि लोकसङ्ग्रहार्थं दीर्घकालसाध्यमपि प्रतिपदं कुर्यात् । - Quiqu& ६) मुमुक्षु २४ (८) बुद्धिपूर्व निषिद्धं G@gm। पूर्वाचार्योक्ति विरोधिung? लगानी Giri - मुमुक्षुत्व इति - औचित्यलं पूर्वाचार्यवाक्य अन्यथाकरि ८०८ कं निदान CLIT? - (सा।प्र) मया कृतमपराधमुपचारतया स्वीकुर्विति गाधाखण्डार्थः - नन्वेनं सति प्रतिपदोक्त प्रायश्चित्तविधि वैय्यर्थ्यं स्यादित्यत्राह - प्रायश्चित्तान्तरेत्यादि - ननु तापत्रयाभिहत्या सांसारिकसुखानामल्पास्थिरत्व, दुःखमिश्रत्व, दुःखोदर्कत्वादि दोषानुसन्धानेन चोत्पन्नवैराग्यपूर्वकं प्रपन्नानां निषिद्धानुष्ठानमेव नोपपद्यत इति कैश्चिदुक्तेः प्रपन्नापराधप्रायश्चित्तविधानं शास्त्रेषु न विवक्षितमित्यत्राह । मुमुक्षुत्वLD इत्यादि “विद्यते गोषु सम्पन्नं विद्यते ब्राह्मणे दमः । विद्यते स्त्रीषुतु चापल्यं विद्यते ज्ञातितो भयम्” इत्यादिष्विव सम्भावना (सा।वि) प्रार्थनामात्रादेव अपराधपरिहारे प्रतिपदोक्त प्रायश्चित्तविधि वैय्यर्थ्यमित्यत आह प्रायश्चित्तान्तराशक्त इति । कालक्षेपाक्षमः दीर्घ कालसाध्यकृच्छ्रचान्द्रायणादिना विलम्बाक्षमोऽपि वा । शक्तविषये कालक्षेपक्षमविषये च प्रतिपदोक्त प्रायश्चित्तविधि सार्धक्यमिति भावः । अभिन्दन् लोकसङ्ग्रहम् सङ्ग्रहाय च लोकस्य इति लोकसङ्ग्रहार्थमपि प्रतिपदोक्तं वा, पुनः प्रपदनं वा कर्तव्यमिति भावः - मुमुक्षूणां वीतरागत्वाद्बुद्धि पूर्वाघानि न सम्भवन्त्येवेतिं प्रायश्चित्तविधानं शास्त्रेषु विवक्षितमित्याशङ्कचाह - मुमुक्षुत्व LDq-uIITB इति -

(सा।सं) गाधया ध्वनितार्थकथनात्क्षमस्वेति प्रार्थनैवक्षामणं सत्प्रायश्चित्तमित्यपि तयाध्वनितं स्यात् तर्हि प्रतिपद प्रायश्चित्तादि शास्त्रानर्थवयमित्यत्राह । प्रायश्चित्तेति - सम्भाविते पूर्वादे प्रतिपदोक्त शक्तौ तस्य स्वल्पकाल ??? ध्यतायां वा प्रतिपदोक्तमेव कर्तव्यम् - अन्यथा -

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६७१]]

मू - मुमुक्षु । Cs बुद्धिपूर्वनिषिद्धानां ४G// परिहार / Bir ६०६००१००८ महर्षिका कङ्कणी ूळं र् पक्कलिलुमुळ्बडक् कण्डु पोरानिऩ्ऱदिऱे। इऽङ्ङऩऩ्ऱागिल् ३Hकगळु मुमुक्षु कङ्क यान्ना कं बुद्धिपूर्वोत्तराधं घटिumo

प्रामादिकविषयम् । बुद्धिपूर्वोक्तराघनं

तॊऴियुम्

उत्तराघाश्लेषं

yo - उपासक, प्रपन्नानं

क्षन्तव्यत्व

वर्णाश्रम

व्यवस्थै ठा

Curry/। शास्त्री, लोक श्रीनग

m।

(सा।दी) स्थापिऊं की मुमुक्षुकं -

Dulq। मुमुक्षुकं बुद्धिपूर्वापराधं बाधक

আা& Qom Iri। मुमुक्षुत्व (०६० LITIL उपासक अघं लेपिऊं। प्रपन्न १५

लेपिung

की। उपासक

की।

(सा।स्वा) ढाढङ्गाQ१(६fliguri - मुमुक्षु इति - Qq अङ्गीकरि६) मुमुक्षुमात्रßंं।कं/(६) अपराधं Qur@gm

बाधक न । @६) इति उपासक०१५ प्रपन्न, विहितानुष्ठान ली अङ्गताभिसन्धि, कैर्यबुद्धि की भेदं Curr Co) निषिद्धनिवृत्ति वैषम्य? Quipi। उपासक इति - वर्णेति ।

(सा।प्र) मात्रेण तथोक्तिरित्यर्थः - नन्वाप्ततमानां वाक्ये सम्भाविततमाभिप्रायत्वोक्तिर्निर्निबन्धनेत्यत्राह - मुमुक्षुकं इत्यादि -महर्षिणा इत्यादि - वसिष्ठस्य चण्डालगृहभोजनतत्प्रायश्चित्तादिः दुर्वाससोऽम्बरीष पारणाविघाताम्बरीष प्रसादनादिः । लोकसारङ्ग मुनेर्मुनिवाहनविषये शिन्लाप्रहार तत्प्रायश्चित्तादिश्चेत्यर्थः - मुमुक्षूणां बुद्धिपूर्वोत्तराघानुदयोक्तिस्सिद्धान्तविरुद्धेत्याह -

I

इत्यादिना । व्यवस्थै गागा, व्यवस्थाकरणमयुक्तं स्यादित्यर्थः - ननु सत्कर्मनिरताः शुद्धाः साङ्ख्ययोगविदस्तथा । नार्हन्ति शरणस्थस्य कलां कोटितमीमपि इत्यादिभिः प्रपन्नानां भक्तेभ्योऽतिशयित प्रभाववत्वावगमात्तेषां निषिद्धानुष्ठानं न दोषायेत्यत्राह - उपासक gigo इत्यादि परीक्षार्थमपि ब्राह्मण आयुधन्नाददीत इत्यादिर्वर्णनिमित्तकविषेधः - ताम्बूले भर्तृक स्त्रीणाम् । (सा।वि) मुमुक्षुoji Cs इति । प्राप्तेषु । महर्षीति । वशिष्टादेः चण्डालान्बभक्षण तत्प्रायश्चित्तादि

• ऋषि प्रायान्नाLL, लोकसारङ्गमुनिप्रभृतीनामपि विषये । मुनिवाहने शिलाक्षेप तत्क्षामणादिति भावः

५६GCurry लगी, दृष्टं सत् स्थितं खल्वित्यर्थः व्यवस्था । LIÖग GQUIT IT IT, कर्तुमयोग्या स्यात् - परीक्षार्थमपि ब्राह्मण आयुधं नाददीतेति रर्णनिमित्त निषेधः - “ताम्बूल

I

(सा।सं) पुनः प्रपत्तिरेव - अन्यतरकल्पानाश्रयणे लोकमर्यादातिलङ्घनान्निग्रहलक्ष्य एव स्यादिति न प्रतिपदोक्ताद्यानर्थक्यमिति भावः । अत्र शक्तौ सत्यामपि अनुतापातिशयाचिरादेव शरीरपातभयेन विलम्बाक्षमोऽपि कालक्षेपाक्षमोऽभिप्रतः - व्यवस्थै ।

प्यस्यैवा भावादिति भावः ।

इति । व्यवस्था

[[६७२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू :- जाति, गोत्र, प्रवर, चरण, कुल, देशकालावस्थागुणसमयादि ५६०ना उपाधिurs G

सॊऩ्ऩ

(सा।स्वा) “ब्राह्मणो न सुरां पिबत् - यतिर्द्वये न पतति । स गोत्रं न निमन्त्रयीत । समानप्रवरान्नोद्वहेत् - स्वसूत्रे विद्यमाने परसूत्रेण न कुर्यात् - वकुल्यान्नाति क्रमेत् - नर्मदोत्तरे कटके उपाकर्म न कुर्यात् । एकादश्यान्न भुञ्जीत । नातुरस्स्नायात् - नान्यं देवं नमस्कुर्याद्विष्णुपादाब्ज सम्प्रश्रयः । शिखां पुण्ड्रं च पुत्रं च समयाचारमेवच । पूर्वैराचरितं कुर्यादन्यधा पतितो भवेत् । क्रमेण इत्यादि निषेध कुङ्कुं लब्धी♚$६०६६rpur - Qium निषिद्धीकी वैषम्य -

I

(सा।प्र) यतीनाम् ब्रह्मचारिणाम्। एकैकं मांसतुल्यं स्यात्सम्भूयमदिरा समम् । ब्रह्मसूत्रपरित्यागाद्बह्मचारी गृही वनी । परिव्राट्चापि पतति इत्यादिना श्रमनिमित्तक निषेधः - स्त्रीणां प्रत्याचक्षाणानां समाहितो ब्रह्मचारि इष्टं हुतं प्रजां पशून् ब्रह्मवर्चसमन्नाद्यं वृङ्क्ते तस्मादुहवै ब्रह्मचारिसङ्घं चरन्तं न प्रत्याचक्षीत न स्वरः प्रणवोऽङ्गवनि साप्यन्यविधयस्तथा । स्त्रीणां तु शूद्रजातीनाम् इत्यादि जाति निमित्तक निषेधः - समप्रवरगोत्रं च विधुरं ब्रह्मचारिणाम् । देवार्थे वरयेद्विद्वान् पित्रर्थे वरणं त्यजेत् इत्यादिः प्रवरनिमित्तकविषेधः बहुचाश्रवणे कुर्युश्श्रावणं नतु पर्वणि इत्यादिः चरणनिमित्तकनिषेधः - मृतबन्धोर्दशाहानि कुलस्यान्नं विषिध्यत इत्यादिः कुलनिमित्तकनिषेधः - नाप्तु नैवाम्भसस्तीरे न श्मशाने समाचरेत् । उत्सर्गं वैपुरीषस्य मूत्रस्य च विसर्जनम् इत्यादिर्देशनिमित्तकनिषेधः - न भोक्तव्यं न भोक्तव्यं सम्प्राप्ते हरिवासरे इत्यादिः कालनिमित्तकनिषेधः एकादश्यान्न भुञ्जीत शक्तस्सन्निरुपद्रव इत्यादिरवस्थानिमित्तकनिषेधः - नातिकेशानु केशां वा नानिकृष्णाति पिङ्गलाम् । निसर्गतोऽधिकाङ्गां वा न्यूनाङ्गां वापि नोद्वहेत् इत्यादिः आरनालं न सेवेत कदाचिद्भगवत्पर इत्यादिश्च गुणनिमित्तकनिषेधः । अस्वर्ग्यं लोकविद्विष्टं धर्ममप्याचरेन्नतु इत्यादिस्समयनिमित्तकनिषेधः-

[[१]]

(सा।वि) भर्तृकस्त्रीणां यतीनां ब्रह्मचारिणाम् । एकैकं मांसतुल्यं स्यात्सम्भूयमदिश समम् इत्यादि श्रमनिमित्तनिषेधः । नस्वरः प्रणवोऽङ्गानि स्त्रीशूद्राणाम् इति जातिनिमित्तनिषेधः - दानं कुर्यात् सगोत्राय कन्यादानं तु वर्जयेत् इति गोत्रनिमित्तनिषेधः । समानप्रवरां कन्यां नोद्वहेत् इति प्रवरनिमित्तनिषेधः बह्वृचाश्श्रवणे कुर्युश्श्रावणं न तु पर्वणि इति चरणानिमित्तनिषेधः - चरणः शाखा ।मृतबन्धोर्दशहानि कुलस्यान्नं निषिध्यते इति कुलनिमित्तनिषेधः - न भोक्तव्यं न भोक्तव्यं सम्प्राप्ते हरिवासरे इति कालनिमित्तनिषेधः । नाप्सु मुत्रपुरीषं कुर्यात् इति देशनिमित्तनिषेधः - एकादशं न भुञ्जीत शक्तस्सन्निरुपद्रवः इत्यवस्था निमित्तनिषेधः - आरनालं न सेवेत कदाचित्भगवत्परः इति गुणनिमित्तनिषेधः - अस्वर्ग्यं लोकविद्विष्टम् इति समयनिमित्तनिषेधः - न भ्रातरौ नियुञ्जीत तथा पितृ सुतावपि इति सम्बन्धविशेषादि -

[[४४]]

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

मू - निषिद्धान्ना कृन्धी विशेष)

यथाधिकार १६suro) वैषम्य (poon G

[[१]]

[[६७३]]

निषिद्धानां ४० प्रायश्चित्तं “ऎऩ्ऩडियारदु सॆय्यार् सॆय्दारेल् नऩ्ऱु

“कीय अपराधं पीळकण्ठ लिङ्गम् - सॆय्दारॆऩ्ऱदुक्कु सदि कमागप् पुगुन्दाल् नामे अरिसिप्पुदोम्।

“Gagroom

(सा।दी) निषिद्धं ४G प्रायश्चित्त की वैषम्य गLii। निषिद्धा। “अपि चेत्पातकं किञ्चिद्योगी कुर्यात्प्रमादतः । योगमेव निषेवेत नान्यं यत्नं समाचरेत्” ढाल - BIT वैषम्य गGIL_६rm] - प्रतिबुद्ध अपराधं लिङ्गदर्शन propri ऎऩ्ऩडियारॆऩ्ऱु। सॆय्दारेल् नऩ्ऱु सॆय्दारॆऩ्ऩुम् अवत्तुक्कुत् मरुळिच् चॆय्गिऱार् - इङ्गु सॆय्दारेलॆऩ्ऱु -

(सा।स्वा) DoQlumnGCom? Ning/ निषिद्धाचरण उपासकामं छ योगं प्रायश्चित्त ूórm, प्रपन्न प्रतिपाद, प्रपदन, प्रायश्चित्तQLormi भेदं ८२L_m@gmpung?ri। निषिद्धाना ४G इति - निषिद्धवर्जन-

प्रायश्चित्तमधिकारभेदवत् ५५

मधिकारभेद

एकरूप

वैषम्य गGIL_।_कलं। भागवत अपराधं गा युक्त्यन्तर ूuri।qurg Gइति भागवतछञ्छळं अपराधं सम्भावित &

[[९९]]

आऩालुम् नऩ्ऱु सॆय्दारॆऩ्ऱु निषिद्ध jonpujib उत्कृष्ट माङ्गी। विरोधिwn? Tumi - ত इति - Quq तात्पर्यं सङ्कल्पिकं ६० ८८५ निदान ? (@supri (सा।प्र) न भ्रातरौ नियुञ्जीत श्राद्धे पितृसुतावपि इत्यादिरादिशब्दार्थः । विशेष, उपात्तवचनेषु भक्तप्रपन्नवाचक पदविशेषाभावादिति भावः । नन्वेवं निषिद्धानुष्ठाने भक्तप्रपन्नयोः प्रत्यवाय तौल्यप्रायश्चित्त तौल्यमपि स्यादित्यत्राह । निषिद्ध[i] Boir] इत्यादि - एवं प्रपन्नानां निषिद्धानुष्ठानसद्भावे शब्दरूपं प्रमाणं “ऋषि प्राय

ऊङ्गी ढळणाpp” इति प्रदर्श्य लिङ्गमप्याह - qui इत्यादिना मद्दासा अकृत्यं न कुर्युः - यदि कुर्युस्समीचीन सेवाकुर्वन्नीत्यर्थः - नन्वेवं भागवतानां निषिद्धानुष्ठानं भगवान् समीचीन तया स्वीकरोतीत्येतत्प्रपन्नानामुपक्लेशबोधक प्रमाण विरोधीत्यत्राह । @ig @guign इत्यादि (सा।वि) निमित्तनिषेधः आदिशब्दार्थ इति द्रष्टव्यम् - विशेष, उपात्तवचनेषु भक्तानामेव न प्रपन्नानामिति विशेषबोधकाभावादित्यर्थः - नन्वेवं निषिद्धानुष्ठाने भक्तप्रपन्नयोः प्रायवायतौल्ये प्रायश्चित्ततौल्यमपि स्यादित्यत्राह । निषिद्धाना इत्यादि । “अपि चेत्पातकं किञ्चिद्योगी कुर्यात्प्रमादतः । योगमेव निषेवेत नान्यं यत्नं समाचरेत् इति विशेष विधानादिति भावः - प्रपन्नानामपि प्रत्यवायोऽस्तीत्यत्र ज्ञापकमाह - quini इति - niguri, अस्मद्दासाः । अ, तत्पापम् । Quini, न कुर्वन्ति । gign, कुर्वन्ति चेत् -१५६orm], समीचीनम् । Gaugmi, अकुर्वन् । ४G १६०६ ऊं, प्राप्नोतीत्यस्य । लिङ्गम्, ज्ञापकम् । ४G, प्राप्नोति चेत् - mib, वयमेव -क्षमिgmi, क्षमामहे । -

(सा।वि) भक्त प्रपन्नयोर्निषिद्ध प्रवृत्तौ भेदाभावे प्रायश्चित्तेऽपि भेदो न स्यादित्यत्राह - निषिद्ध

इति -

[[६७४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

यान्ना क्षमै कानान्ना

शिक्षाविशेष

मू - बुद्धिपूर्वक Desi ४G bmb शामिmb। “lq mi mi” ६७६] तात्पर्यम् - “monit Cureji”, वस्तुवृत्ति६०५६mm सूचितम् । (सा।दी) वस्तुवृत्त्या moo@mom विवक्षित लिङ्गी Grupi नऩ्ऱु सॆय्दारॆऩ्बर् पोलुम् ५ रियोल् - ऎऩ्बर् पोलुमॆऩ्ऩत्ताल् तिरुवुळ्ळ @@gm♚mi - बुद्धिपूर्वोत्तराघं प्रपन्न लेwिn@gmail अभिप्रायQLD? बुद्धिपूर्वोत्तराघलङ्की ईश्वरं निग्रहेच्छै उदिwnQgorpm? निग्रहेच्छै की, फलDona@up? ईश्वर १५ प्रीत्यभावमात्रं कं कर्ता कं प्रत्यवायQummr? ईश्वर प्रीत्यभावमूलomi कृष्णकं प्रीत्यभावमात्रं कं प्रत्यभाव Qup? T चतुर्धाविकल्पितं।

(सा।स्वा) morm] इति - hori, उत्कृष्टम् - “सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि” ढाळा प्रपन्नकण्ठ बुद्धिपूर्वोत्तराघpió सर्वशब्दासङ्कोचात्क्षन्तव्य QILD

C♚

सर्वशब्द सङ्कोचं ८nQGor? क्षापण शास्त्रं भक्तविषयQLD

प्रपन्नकं उत्तराघं लेपिuji प्रपन्नविषयलं। ईश्वर

लिङ्ग दर्शनमात्र CLICIT? ढाळगळा निग्रहेच्छै उदिun।go

वुक्कु

तात्पर्यDr? निग्रहेच्छै उदिjogi निग्रहफलDum तात्पर्यLD? ईश्वर । प्रीत्य भावमात्रं नीलकंळं कर्ता प्रत्यवाय

तात्पर्य Con ? कर्ता । कण्ठ प्रीत्यभावा तात्पर्यLon? । चतुर्धा विकल्पितं प्रथमविकल्प दूषिकं mi (सा।प्र) Gunggiii, इवेत्यर्थः - इव शब्दश्चाविद्वानिव किं मौनीत्यादीषु समभिव्याहृतपदार्थपारमार्थ्य ज्ञापकत्व वदत्रापि सामीचीन्याभावज्ञापक इति भावः । ननु भक्तप्रपन्नव्यतिरिक्तेषु प्रत्यवाय जनकस्याप्यबुद्धिपूर्वाघस्य भक्तेषु प्रपन्नेषु च तज्जनकत्वाभाववद्भक्तेषु प्रत्यवाय जनकस्यापि बुद्धि पूर्वाघस्य प्रपन्नेषु तज्जनकत्वं मास्त्वित्यत्र प्रपन्नमधिकृत्यैव प्रायश्चित्त -

Bin

(सा।वि) क्षमा, क्षम्यते न वा, क्षमा, साधनं तस्याः - नानी, स्वीकराभावमर्यादायामपि । शिक्षा विशेष ।

क्षमिumb, अप्रीतिं परिहरामः २०५४४५, एकस्यापि प्रकारस्य । mii, वयम्। Lib, हरतं न त्यजामः । सर्वदा रक्षिष्याम इति तात्पर्य । mm Gggi इत्यस्य अङ्गीकार एव तात्पर्यम् किं न स्यात् ? इत्यत आह । boorm @sugmjori Gunjib इति । अविद्वानिव मौनीवेत्यादाविव शब्दस्य समभिव्याहृत पदार्थस्यापारमार्थ्यज्ञापकत्वात्तदर्थकः Cungjib इति शब्दस्सामीचीन्याभावज्ञापक इति भावः । अत्र बुद्धिपूर्वोत्तराघं प्रपन्नं नाश्लिष्यतीति वदतः कोऽभिप्रायः ? बुद्धिपूर्वोत्तराघे सत्यपीश्वरस्य निग्रहेच्छा न जायत इति विवक्षितम् ? उत निग्रहेच्छायां सत्यामपि फलं नास्तीति - आहोस्विदीश्वरस्य प्रीत्यभावमात्रमुत्पाद्यते -

(सा।सं) horm) इति । कण्ठतस्सामीचीन्योक्तेः कथमेवं तात्पर्यवर्णनमित्यत्राह - magnit Cunggio इति - सूक्त्यन्तराविरोधाय तथा तात्पर्यवर्णनमिति भावः ।

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

निग्रहेच्छे उदि

मू- “अपायसम्प्लवे सद्यः प्रायश्चित्तं समाचरेत् ।

प्रायश्चित्तिरियं साऽत्र यत्पुनश्शरणं व्रजेत् ॥ ’ ६७६ঠ। Quino बुद्धिपूर्वोत्तराघ की ईश्वर सर्वशक्ति निग्रहेच्छे लक्षमै GILD। ईश्वर १५ प्रीत्यभावमात्रं पीकं Coorg प्रत्यवाय पुनः प्रपत्ति (प्रायश्चित्तम्) प्रीत्यभावं पीकं

या

[[६७५]]

singing फलQuo

कं অलं

। कं

प्रत्यवायं सिद्ध।

(सा।दी) प्रथमविकल्प की दूषणmi - अपायसम्प्लव इत्यादि) - द्वितीयविकल्पjog दूषिकं कीpri - सर्वशक्तिwnळा इत्यादिumi - तृतीय विकल्पकं उत्तरी pri ईश्वर इत्यादि - चतुर्थपक्षी दूषणं LG कीpi। OLD। निषिद्धाचार ईश्वरप्रीत्यभावमात्रLD पीलकण्ठ नीली छ क्लेशादिकग शुद्धी प्रीत्यैकप्रयोजन

प्रीत्यभावं परिहर्तव्य DID Sun प्रायश्चित्तं Cong लीग पापं नङ्गी Pos अनुवर्तिऊं की प्रीत्यभावलं की अतीतांशम् -

मा

(सा।स्वा) अपायसम्प्लव इति - २ वचनं प्रपन्नविषय

५। द्वितीय

स्वसङ्कल्पितकरणं सिद्ध ५ चतुर्थपक्षक्लंल निरसिßळी - ग प्रीत्यभाव प्रत्यवाय ू। LIÖठा ६०६१६TL? पापोत्पत्ति

तद्व्यतिरिक्तविषय GILD TOT ६५० निरसिऊं की mi - सर्वशक्तीति - सर्वशक्तीत्वादेव - तृतीय कृ निरसिहङ्कीmi - ईश्वर

ं इति । स्वामि

प्रीत्यभावमूलकलं

इति

पापं गळणी) भविष्यदुःखानुत्पत्त्यर्थLDIB प्रायश्चित्तं

माग

(सा।प्र) विधानान्यथानुपपत्या प्रत्यवायं प्रसाद्य तस्य फलाविनाभावमप्याह । अपायसम्प्लव इत्यादिना ननु “प्रियोऽपि न प्रियोऽसौ मे” इत्याद्यनुगुण्येन अपायसम्प्लव इत्यादि प्रायश्चित्तविधेर्निषेधाति क्रमजनितभगवदप्रीति निवर्तकत्वेनापि चरितार्थत्वान्निषिद्धानुष्ठानस्य नोपक्लेशहेतुत्वमित्यत्राह ईश्वरकं प्रीत्यभावेत्यादिना - नन्वेवं निषिद्धानुष्ठानस्या

(सा।वि) कर्तुः प्रत्यवायो नास्तीति ? यद्वा, ईश्वरस्य प्रीत्यभावमूलकस्सर्वस्य प्रीत्यभावः उत्पद्यतेप्रत्यवायस्तु नास्तीति द्वितीयकल्पं दूषयति । सर्वशक्ति इति । तृतीय कल्पं दूषयति । ईश्वरकं छ प्रीत्यभावमात्रमिति । प्रायश्चित्तविध्यावर्धकं स्यादिति भावः - चतुर्थं दण्डयति - orig प्रीत्यभावमिति । भगवति स्वस्य प्रीत्यभावादन्यः प्रत्यवायो नास्तीति भावः - पूर्वं तृतीयपक्षे पुनः प्रायश्चित्तं न स्यादिति दूषणं दत्तम् - तत्र कैश्चिद्दूषणस्य परिहार उक्तः स्वस्य प्रीत्यभावाभावेऽपि भगवत्प्रीत्यैकप्रयोजनस्य भगवदप्रीतेरपि परिहरणीयतया तदर्थं प्रायश्चित्तं - तत्राप्यतीतांश परिहाराय

(सा।सं) TGIQUITOTTI इति - पुनः प्रायश्चित्तविधि विरोधस्स्यादित्यर्थः - प्रत्यवायं सिद्धमिति स्वाप्रीतिफलकस्वाम्यप्रीतिरेव आस्तिकस्य नरकादितुल्यप्रत्यवायत्वादित्यर्थः ।

[[६७६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू अदिलुम् कऴिन्ददुक्कु पारि वेण्डा। मेलुम् अाामाय् वरप् पुगुगिऱ प्रीत्यभावjmg up प्रायश्चित्त

तुल्ययोगक्षेमत्तै यथासम्भवं श्रुत्यादि / भीत प्रायश्चित्तं १६०००० प्राप्त। शुल

सिद्ध[५]८६६११११०६०] उपक्लेश

उपक्लेशri) (६,५pm भगवदनुभव करणाशक्तिज्ञानसङ्कोच दुःखादिquins विच्छेदसङ्कोच mळं, नियतायुस्सु कंन्ना ६०० आयुर्वृद्धिwn Goo परमफल कं विलम्ब (pib प्रसङ्गिकं पुनः प्रपदनं ६०/-

यैप्

(सा।दी) अतीतonsum) तदर्थं प्रायश्चित्तं CILIT, Guoggjib प्रीत्यनुवृत्ति परिहरि कङ्काळ प्रायश्चित्तं Color GGLormi तृतीयपक्षशङ्ककं प्रत्युत्तर १० अदिलुमॆऩ्ऱु तुडङ्गि।

—

min

(सा।स्वा) क्षणमारभ्य अनुवर्ति ऊं की मनोवैरस्य रूपस्य परप्रीत्यभाव jogi upay अतीत प्रीत्यभावñogi upajib प्रायश्चित्तं १६६००११६०० IT? भविष्यत्प्रीत्यभावमात्र jogiupp प्रायश्चित्तं LGGG प्रायश्चित्तशास्त्रतात्पर्य

Go_C? ढाङ्गळÈ Fui - श्री इति - Q दुःखभीत प्रायश्चित्तं ग ६००१ ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् अदिलुम् प्राप्त गङ्गा २G GLon? प्रायश्चित्तं पीकं दुःखं काणामैयाले ३ वरुमॆऩ्ऱु f-पुHमुण्डो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् । शुल इति - उपक्लेशशास्त्रम् उपलक्षण GILD)।

(सा।प्र) प्रीतिमात्रजनकत्वे अस्मत्पक्षे भावान्तरस्यैवाभावत्वात् ज्ञानावस्थाविशेषरूपप्रीत्यभावोऽपि ज्ञानावस्थाविशेष एवेति तस्याप्याशुतरविनाशित्वात्तन्निवृत्त्यर्थं प्रायश्चित्तविधिर्नोपपद्यत इत्यत्र उत्पत्स्यमाना प्रीतिबन्धार्थं प्रायश्चित्तावश्याङ्गीकारे स्वयं प्रकाशज्ञानावस्थाविशेषरूपा प्रीतेरपि प्रतिकूलतया वचेतनीयत्वाद्दुःखानुभवरूपतेति प्रत्यवायसिद्धिं दर्शयन् श्रुत्यादि प्रसिद्धोपक्लेश हेतुत्वानङ्गीकारे श्रुतहानप्रसङ्ग इत्यभिप्रायेणाह - अलीबुशळं इत्यादिनाएवं निषिद्धानुष्ठानस्य साधिममुपक्लेशहेतुत्वं भगवदनुभवविच्छेद सङ्कोचमोक्षविलम्बानां हेतुत्वस्याप्युपलक्षणमिति दर्शयन्निषिद्धानुष्ठानेऽपि प्रत्यवायानुदयपक्षे तन्न्यायादेव पुनः प्रपदनेऽपि प्रपत्तिप्रच्यवनरूपप्रत्यवायोऽपि नोदियादेवेतस्यापाय सम्प्लवे पुनः प्रपदनानुष्ठानमेव युक्तमित्याह - शुक्र उपक्लेशमित्यादिना

(सा।वि) न कार्यम् - किन्तूत्तरकाले - ननु वृत्यर्थमिति तत्र तुल्यन्यायाच्छ्रुत्यादि सिद्धोपक्लेशादयस्सम्भवन्तीति तत्परिहाराय प्रायश्चित्तं कर्तुमुचितमिति तदीयशङ्कानुवादपुरस्सरं प्रतिबन्ध्योत्तरमाह । अ

अली, तस्मिन् भगवदीय प्रीत्यभावमध्ये - छ, अतीतस्य-

इति ।

की, भविष्यतः - एवं

प्रायश्चित्तस्य कर्तव्यत्वप्रसाधनेन पुनः प्रपदनस्य कर्तव्यता सिद्धेत्यभिप्रायेणाह - इति करणशक्तिज्ञानसङ्कोचः - इन्द्रियशक्तिसङ्कोचो ज्ञानसङ्कोचश्च - Squ८

विच्छेदं, तन्मूलकतया

प्राप्तो विच्छेदः - निवृत्तिस्सङ्कोचोऽल्पता - एते भगवन्निग्रहफलभूताः - प्रसङ्गिun Dig प्रसङ्गाभावाय

पापेषु क्रियमाणेष्वप्यनिष्ठाभाव इति -

(सा।सं) ूलं, भाविप्रीत्यभावइत्यर्थः -, अतीतप्रीत्यभावेनापि

इत्यर्थः ।प्रभावव्यवस्थाधिकारः

मू - Cg निषिद्ध [i] ८६० नाकं क्षमिकील न्याय क्षमाविषयonsum / उचितम् । बुद्धिपूर्वोत्तराघङ्कं वॊण्णादॆऩ्ऩुमिडमुम्। मुऩ्बु कोलिऩ -

[[६७७]]

न प्रपत्ति ६६००

(सा।दी) पुनः प्रपदनं सर्वधा अकर्तव्यQLD

तामाऩालुम् ऒरुचियिल्लै यॆऩ्गैये ३f

कृान्ना

गळा न्याय

मॆऩ्गिऱार्। इदु वेण्डावॆऩ्बार्क्कु क्षमाविषयी goglio

OLD। निषिद्धान्तरं CNG पुनः प्रपदन हानिuvanaGurans Cu उचितम् - ननु प्रारब्धकर्मविशेषनिवृत्ति@win बुद्धिपूर्वोत्तराघ निवृत्तिouji Gsm पूर्वं प्रपत्ति muji प्रपत्ति सकृत् पुनःप्रपत्ति wronQQJ शङ्कqib परिहरि mi। बुद्धिपूर्वोत्तराघेत्यादि

(सा।स्वा) oongiii प्रपन्न निषिद्धानुष्ठानं प्रसक्तongjib क्षमा विषयQ/LD/६) बुद्धिमान् कळुक्कुत् तोऱ्ऱुगैयाले पुरिय वेण्डावॆऩ्गिऱ CEमुम् कूडादो? ऎऩ्ऩवरुळिच् @supri - @g। इति । नानापक्षप्रसक्तौ बाधकसम्भावनारहित मार्ग उचितQD६m ५।मा। शुग ूळं बुद्धिपूर्वोत्तराघjmji, निवृत्तions Common GO मोक्षार्थप्रपत्ति अनुष्ठिßm उत्तराघाश्लेषवचन api उपपन्न Dormir? Lig प्रपदनं

। पापारम्भक पापjmgujib G॰)] प्रपदनं

(सा।प्र) @g/

प्रसङ्गिum? (@pri - बुद्धिपूर्वेति-

[[९९]]

उचितमिति -पुनः प्रपदनानुष्ठानमेवोचितमित्यर्थः - “सन्दिग्धेऽपि परे लोके त्याज्यमेवाशुभं बुधैः । यदि न स्यात्ततः किं स्यादस्ति चेन्नास्ति को हितः” इत्यादि न्यायादिति भावः । नन्वेवं तर्हि बुद्धिपूर्वोत्तराघस्यापि प्रायश्चित्तत्वेन मोक्षार्थप्रपत्तेरेवानुष्ठेया ।अन्यथा “सकृदेव हि शास्त्रार्थः’ इत्यादिविरोधस्स्यादित्यत्र तान्त्रिकैर्नैमित्तिकानां निमित्तोदयानन्तरभावित्वनिर्णयात्प्रायश्चित्तस्यापि नैमित्तिकत्वाद्बुद्धिपूर्वोत्तराघप्रायश्चित्तस्य तदुदयात्पूर्वमनुष्ठानानुपत्तेः - पूर्वानुद्दिष्टफलार्थं पुनरपि भरन्यासानुष्ठानस्याविरुद्धत्वाच्च तस्यानुष्ठेयत्वमपराधपरिहाराधिकार एवोक्तमित्याह । बुद्धिपूर्वेत्यादिना

(सा।वि) वदतां पुनः प्रपत्तिकरणेऽप्यनिष्टाभावात्-“सन्दिग्धेऽपि परे लोके त्याज्यमेवाशुभं बुधैः । यदि न स्यात्ततः किं स्याद्यदि स्यान्नास्ति को हितः” इति न्यायेन प्रायश्चित्तप्रपदनानुष्ठानमेव समञ्जसम् - किं गृहीतग्राहित्वेनेत्याह । QGQGQ इति । तर्हि भविष्यद्बुद्धिपूर्वाघस्याश्लेषाय मोक्षार्थ प्रपत्तिकाल एव सङ्कल्पः क्रियतामित्यत्र परिहारोऽपराधपरिहार एवोक्तः - उत्तरत्र फलान्तरार्थं पुनः प्रपदने विरोधो नास्तीत्ययमर्थश्च पूर्वमुक्त इत्याह । बुद्धिपूर्वोत्तराघ इति - jaCom,

(सा।सं) ननु प्रपन्ने निषिद्धानि वत्सलस्स्वयमेव क्षाम्यतीति किं प्रपदनानन्तरेणेति वदन्तं मूर्खमपि तदनुगुणोपदेशेन समाधत्ते - CooLT इति -, निषिद्धत्वेन त्वदभिमत पुनः प्रपदनमपि उचितं, प्रमाणशिष्टानुष्ठानानुरोधादित्यारामः - ननु पुनः प्रपदने सकृत्वविरोधाद्बुद्धि पूर्वोत्तराघमप्युद्दिश्य प्रागेव प्रपदनमुचितमित्यत्राह - बुद्धिपूर्वेति । -

[[६७८]]

मू - फल

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

फलान्तरार्थLDITS प्रपत्त्यन्तरं विरोध

(poorCL समर्थिß Como - भगवदाज्ञासिद्धLDI ६] सदाचारानुपालन की विरोध ६०LD

कण्डु कॊळ्वदु

प्रपन्नस्य निषिद्धैरप्यलेपमुपपादयन् ।

यथाभिमत सद्वृ(त्त)त्ति निष्ठेभ्यः किमसूयति ॥

(सा।दी) पुनः प्रपत्ति पूर्वप्रपत्तिविरोधी सदाचारानुपालन क विरोधळींma Gluòाकीmpri- भगवदित्यादि - पूर्वोक्त Lorror अर्थविशेष jog सङ्ग्रहि& pri

प्रपन्नेत्यादि - यथाभिमत सद्वृत्तिनिष्ठेभ्यः, सदाचारनिष्ठ QLG

(सा।स्वा) poor इति । अपराधपरिहार Gopu Q, उक्तप्रकार आज्ञासिद्धकैङ्कर्य♚$ggio अतिदेशिकं - इति - अकृत्यं क्षमाविषयopium) सदाचारानुपालन (pub क्षमाविषयo insurro विरोधी उचितQLD ५। आज्ञानुपालन♚ली Couji विरोध । Gum? निषिद्धानामलेपपक्ष की अर्थसाध्यorruqib प्रयाससाध्य (मं की प्रायश्चित्त pib आज्ञानुपालन pii व्यर्थLoor pir? औचित्य QILDIJIBIC६r? किं चाज्ञानुपालनं स्वरक्षणार्थ स्वव्यापार Djib कृतकृत्यता विरोधिurosurgi ईश्वरा ५ प्रसङ्गिwn

mi - प्रपन्नस्येति - अलेपनादि निषिद्धा लेपवदाज्ञानुपालन निषिद्धवत्क्षन्तव्यLDI B यथायोग्यं पूर्वाचार्याभिमत सद्वृत्तिनिष्ठेभ्यः किमसूयतिकिमर्थमसूयति - स्वयमाज्ञातिलङ्घिळं तन्निष्ठविषये असूयै असङ्गतै♚।

(सा।प्र) नन्वेवं बुद्धिपूर्वोत्तराघानां फलाविनाभाववद्बुद्धिपूर्वपुण्यानामपि फलाविनाभावावश्यं भावान्नित्यनैमित्तिकानां बुद्धिपूर्वकमनुष्ठीयमानत्वात्कदाचित्तत्र फलसङ्कल्पे “प्राजापत्यं गृहस्थानाम्’’ इत्याद्युक्तमोक्षविरोधिफलजनकत्वं स्यात् - अननुष्ठाने तु शास्त्रोल्लङ्घनं स्यादित्युभयतः पाशरज्जुरित्यत्र फलसङ्गकर्तृत्वत्यागपूर्वकमनुष्ठानात्कदाचित्कालसङ्कल्पे तु “अथोपायप्रसक्तोऽपि भुक्त्वाभोगाननादुयान् अन्ते विरक्तिमासाद्य विशते वैष्णवं पदम्” इत्युक्तरीत्या एहिकातिशयित सुखानुभवेन वापैतीति न मोक्षविलम्ब इत्याह - भगवदित्यादिना - एवं निषिद्धानुष्ठानेऽपि प्रत्यवायो नास्तीति वदन्त एव विहितं नानुष्ठेयमिति वदन्ति तद्दूषयति - प्रपन्नस्येत्यादिना - विहितस्य परित्याज्यत्वे” सन्ध्याहीनो (सा।वि) प्रथममेव - अभिमतेतिशास्त्राभिमतेत्यर्थः । निषिद्धानुष्ठानेऽप्यलेपं वदतः सद्वृत्तिप्रद्वेषोऽसूयो (सा।सं) ळ, अपराधपरिहाराधिकारे - Q, सकृत्तवविरोधपरिहरण न्यायेन अङ्गल्या आज्ञासिद्धानामनुष्ठाने हानिरपेक्षोपायत्वविरोधप्रसक्तिरिति भावः - एवं निरस्तमपि बुद्धिपूर्वोत्तराघाश्लेषपक्षं परिहासनेन च परिहरति - प्रपन्नस्येत्यादिनानिषिद्धैरप्यलेपश्चेत् सद्वृत्तैरलेपः कैमुत्यन्यायसिद्ध इति सद्वृत्तिनिष्ठेभ्यो असूया किमर्था? तान्प्रत्यसूया किमर्थमिति यावत् -ननु भगवतो रक्षकत्वभञ्जिकासद्वृत्तिरस्य किमर्थेत्यत्राह

साध्योपायशोधनाधिकारः

[[६७९]]

मूलं । आशातिलङ्घने यस्य रक्षकत्वं न भज्यते । आशानुपालने तस्य कथन्तदुपरुध्यते । विना किञ्लित् कैङ्कर्यमुपपद्यते। नचाचारम् विना किञ्चि त्कैम्कर्यमुपपद्यते। नहिशौच मकृत्वैव समाराधनमर्हति। आचारप्रभवो धर्मो धर्मस्य प्रभुरच्युतः । इति पञ्चम वेदेऽपि सर्वशात्रार्थ ईरितः । ॥।

in Gu

m।

(सा।दी।) आज्ञातिलङ्घन इति - यस्य, ईश्वरस्य - तस्य तथापि रक्षकस्य ढाळं। उपरुध्यते, विहन्यते। सदाचारातिलङ्घन♚ली अनिष्ट mi - नचेति - स्वाभिमत Lorror वनुज्ञा कैर्य सिद्धिungi नहीति - आचार तिरुवाराधन । नर्ह “सन्ध्या हीनोऽशुचिर्नित्यमनर्हस्सर्वकर्मसु” ६८६) कैङ्कर्य १८१८ कंg योग्य सदाचारमवश्यम् कर्तव्य प्रमाणम् कीpri। आचारप्रभव इति - शुभाएकी कर्मयोगादिधर्ममुत्पन्नमाम्। jña धर्मrij (६) i ( अच्युता फलप्रदा। आचाराभाव मुंली ईश्वरननुष्टीत्त स्धर्मrij&(@bÈ& फलम् GlBILIT Grm तात्पर्यम्।

सर्वेति, सर्वशास्त्रसारार्थ ॥।

ङ्ग

(सा।स्वा।) यस्य, भगवतः - आज्ञातिलङ्घने रक्षकत्वन्न भज्यते इत्युक्तवतः पुरुषस्याज्ञानुपालने - तस्य, भगवतिः - कथम् सन्ध्यास्नानादिकरणे तद्रक्षकत्वमुपरुध्यते - तस्यापि, अद्धवत्क्षान्ति विषयत्वात्। अकरणे बाधकाभावे प्रयासादि साध्यमनुष्ठानम् किमर्थ मित्यत आह। नहीति - आज्ञासिद्धाचाराकरणे आराधनादि कैङ्कर्यानर्हतापि स्यादिति भावः - किन्तत्र प्रमाणमित्यत्राह - आचारेति - नन्वपायसम्प्लवे पूर्वप्रपत्तिप्रति सन्धानमेव कर्तव्यम् - न पुनः प्रायश्चित्तमित्याप्ताना ॥।

(सा।प्र।) शुचिर्नित्य॥। मित्यादिष्वभिप्रेतम् अविचाल्यम् युक्त्यन्तरमाह - नचाचारमित्यादिना - पञ्चम वेद शब्देन “वेदानध्यापयामास महाभारतपञ्चमा” नित्येतत्स्मारितम् - “सर्वागमानामाचारः प्रथमः परिकल्पित” इत्येतत्सर्वशास्त्रार्थ इत्यनेन स्मारितम् - ननु प्रपत्तिप्रतिसन्धानादेव बुद्धिपूर्वोत्तराघनिवृत्तिरिति कैश्चिदाचार्यैरुक्तत्वात्पुनः प्रपदनस्यानुष्ठेयत्वसमर्थनमनुपपन्नमित्यत्र “प्रक्षाळनाद्धिपङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वर” मित्युक्तन्याया ॥।

(सा।वि।) कृत इति भावः, समाराधन मर्हति, कर्म योगो भवति - सर्वशास्त्रार्थः, सर्वशास्त्रसारार्थः - ननु पूर्वकृत प्रपत्तिस्मरणमेव प्रायश्चित्तम् - नतु पुनः प्रपदनमपि सकृत्त्वविरोधादिति कैश्चिदाप्तैरुक्तत्वात्पुनः प्रपदनसमर्थनमनुपपन्न ॥।

[[९]]

(सा।सं।) आज्ञेति, कृत्याकरण रूपमाज्ञातिलङ्घ नम्मालाकरणादिरूपान्तरन्ग समाराधनपरेषु न रक्षकत्व भञ्जकमित्यत्राह - नचेति - आचार शब्दोऽत्र नित्यनैमित्तिकपरः - नचोपपद्यत इति - “सन्ध्याहीनो शुचिर्नित्य” मिति प्रमाणादिति भावः - शुचित्वाभावेपि कैङ्कर्यसिद्धै किम्बाधकमित्यत्र प्रतिबन्किमाह नहीति। आचार्यस्य धर्मानुष्ठान प्रयोजकत्वे किम्मानमित्यत्राह - आचारेति - अनुज्ञात्मक कैङ्कर्य रूपधर्मोप्याचारप्रयोज्यः - तस्य च घर्मस्याच्युतः प्रभुः तेनाराध्यत इति। भारतेपि सर्वधर्म शास्त्रसारार्थ उदीरितः - पूर्वप्रपत्ति स्मरण मेव धीपू कार्वनिषिद्धानुष्ठानेपि निष्कृतिरित्या ॥।

[[६८०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूप्रपत्तिप्रतिसन्धानमाप्तैर्यदुपदिश्यते ।

तत्स्वाधिकारनियतहानोपादानसिद्धये । प्रतिसन्धानतो हि स्यादधीपूर्वेष्वलेपधीः । बुद्धिपूर्वेष्वपि पुनः प्रपत्तेरेव सङ्ग्रहः ॥ अतो निरपराधेन वर्तितव्यं कृतात्मना । अपराधप्रसङ्गे च पुनः प्रपदनं क्षमम् ॥

(सा।दी) बुद्धिपूर्वापराधं पूर्वप्रपत्तिस्मरणं कर्तव्य GILD आप्त लिं तात्पर्य सङ्ग्रहिpi - प्रपत्तीति - बुद्धिपूर्वोत्तराघ/ प्रायश्चित्तत्वेन ॥ स्वाधिकारनियतLDITOT हानोपादानादि सिद्ध्यर्थम् - हानोपादान [ril ५६ नाकं BITGp - प्रतिसन्धानत इति - प्रपन्ना IITঠT ढाङ्गळी प्रतिसन्धानं ६६) अबुद्धिपूर्वपापली अलेपधीर्भवति । BLD । लेपिung।org/ बुद्धि - तद्विषय की प्रायश्चित्तं CourLITGIGGm - धीपूर्व

boऊंG प्रपत्ति

ये

दुष्कर प्रायश्चित्तान्तराशैwpm प्रपत्ति ९६० प्रवृत्ति

उपादानं सिद्धिकं। अत इति - स्पष्टार्थb।

प्रपन्न __TG/LD/६l

(सा।स्वा) मुक्तिर्विरुध्येतेत्यत्राह - प्रपत्तीति । आप्तवचनं प्रायश्चित्तनिराकरणार्थं न भवति । किं तु स्वाधिकारनियतहानोपादानसिद्धय इत्यर्थः - तदुपपादयति प्रतिसन्धानत इति । अहं प्रपन्न इति प्रतिसन्धाने अधीपूर्वेषु प्रायश्चित्तहानम् । धीपूर्वेषु स्वाधिकारोचितप्रपत्तेरेव उपादानं सिद्ध्यति । उपसंहरति । अत इति - स्पष्टम् । तथा चाकरणे प्रसङ्गात्करणे

(सा।प्र) त्स्वनिष्ठानुसन्धानपूर्वकं निषिद्धानुष्ठानप्रसङ्गरहितेन वर्तितव्यम् । प्रारब्धवशात्तदुदये अबुद्धिपूर्वक्लेशेषु बुद्धिपूर्वकप्रायश्चित्तविशेषे कर्तव्ये च तेषां तात्पर्यमिति दर्शयन् स्वयमपि प्रपन्नैस्तथैव वर्तितव्यमिति सोपपत्तिकमाह - प्रपत्तिप्रतिसन्धानमित्यादिना -

।

(सा।वि) मित्यत आह - प्रपत्तीति । आप्तैर्यदुपदिश्यते, प्रायश्चित्ततयोपदिश्यतेयदि तदुपदेशः - सामान्येन पुंसकम् - स्वाधिकारनियतहानोपादानसिद्धये सावधानेन वर्तमानस्य स्वस्य यदि पापानामसम्भव एव तदा स्वनिष्ठाज्ञापनेन सावधानतां सम्पादयत्पूर्वप्रपत्तिस्मरणं पुनः प्रपदनस्य हानाय भवति - यद्येवं वर्तमानस्यापि प्रारब्धवशाद्बुद्धिपूर्व पापं स्यात् तदा प्रायश्चित्तार्थ प्रपत्युपादानाय भवति । अबुद्धिपूर्वकत्वे च हानाय भवतीति सिद्धये ज्ञानाय भवति - यद्वा, तदुपदिष्टप्रपदनस्मरणं हानोपादान सिद्धये - नतु तदेव प्रायश्चित्तमिति भावः - तमेवाभिप्रायं विवृणोति । प्रतिसन्धानतो हीति - ननु संसारचक्रमध्यवर्तिना (सा।सं) आप्तैरभिधानात्पुनः । प्रपदनादि न प्रायश्चित्तमित्यत्राह - प्रपत्तीति - प्रागनुष्ठित प्रपत्तिस्मरणमेव निष्कृतिरिति यदुपदिश्यते तदाप्तानामुपदेशनम् - स्वस्य, प्रपन्नस्य - आकिञ्चन्याधिकारव्यवस्थित पुनः प्रपदनरूपस्य उपादानसिद्धये, शक्तविलम्बक्षमाधिकारनिष्कृतिविशेषाणां हानसिद्धये च - एवं भक्तविषयेऽपि आप्तवाक्यसाधारण्यपक्षे ऊह्यम् - स्वाधिकारज्ञानाधीपूर्वकाले पोतत एवास्वित्यत्राह बुद्धिपूर्वेष्वपि इति - एवकारव्यवच्छेद्यं पूर्वप्रपत्तिस्मरणं - नतु शक्तावपि प्रतिपादोक्तम् । उक्तमर्थं निष्कृष्योपसंहरति - अत इति - कृतात्मना, स्वात्मरक्षाभरसमर्पणतो लब्धात्मना

[[१]]

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६८१]]

[[१]]

मू - ६ निरपराध GGG प्रपत्ति एङ्ग

अळिंळक प्रपत्त्यनन्तरं गमी उत्तरकृत्यं निरपराध a Coug इतिहासपुराणां मी वृत्तान्तदर्शनमात्रकं ग वचनविरोधñ अनादी । भागवत बुद्धिपूर्वोत्तराघं क्षन्तव्यान्ना प्रकरण milfs अभिप्राय य

(सा।दी) ूनी उत्तरकृत्यं निरपराधकं शीत का ६ min -

অCour

इत्यादि)

• मovii श्रीमद्रामायणादि ना my ponCIL महाराज राक्षसि विषय

Fuiig वृत्तान्तलंललकं ॥ बुद्धिपूर्वोत्तराघpii तूष्णीमेव क्षन्तव्यLDING NCIT प्रकरणrif) आपातदर्शनमात्रप्रयुक्त QLDmi - इतिहासपुराण

(सा। स्वा) बाधकाभावात्कैङ्कर्यतयाचार्याभिमत्वेन

m।

स्वरक्षणव्यापारत्वाभावादकरणे

भगवदभिमतानुज्ञायामप्यनर्हतापत्या आज्ञाधर्मानुपालनमावश्यकQD५ - निरपराधेन वर्तितव्यQDorm नियमिsun on ? प्रारब्धवश

अवर्जनीयons की♚ #

निरोधि ऊं ५५८२GGLDIT? ढाढगढग तन्निरोधोपायल यत्नि तन्निरोधQ Diqu इति - इतिहासपुराण [i) राक्षसि ५० बुद्धिपूर्वोत्तराघ jimi “मर्षयामीह दुर्बला” । क्षमिsungiii, महाराज (OL समयातिलङ्घनापराधjogi GQGDIना क्षमि insurrogati, प्रपन्न बुद्धिपूर्वापराध क्षन्तव्य OLD पक्ष अनुवदिri - इतिहासेति । वचनविरोधइति - “मनीषी वैदिकाचारम्मनसाऽपि न लङ्घयेत्” ढाळाकील वचनविरोधñog Gurug लं निरसिॐ कीpii। य इति । निदर्शनार्थ Lon B महाराज (OL अपराधप्रकरण

माग

(सा।प्र) नन्वभ्युपगत प्रारब्धकर्मवशेन संसारचक्रमध्यवर्तिना प्रपन्नेन निरपराधेन वर्तितुमशक्यमिति कथं तथा वर्तितव्यमित्युच्यत इत्यत्र तथावस्थाने उपायद्वयमाह - इत्यादिना - ननु शिशुपाल घण्टाकर्णादीनां यावच्छरीरं बुद्धिपूर्वोत्तराघे विद्यमानेऽपि भागवतास्स्वकीयत्वेन स्वीकारावगमात् भागवतैर्बुद्धिपूर्वोत्तराघप्रायश्चित्तं न कार्यमित्यत्र शिशुपालापराधक्षमाया वरप्रधानहेतुकतया कृतप्रायश्चित्तकल्पत्वाद् घण्टाकर्णानुष्ठानानामस्मदाद्यपेक्षया निषिद्धत्वेऽपि तस्य स्वजातिधर्मतयाऽ पराधत्वाभावात् । “अपाय सम्प्लवे सद्य” इत्यादि वचनविरोधो न्यायानवताराच्च प्रायश्चित्तं कार्यमेवेत्याह । इतिहासेत्यादिना

(सा।वि) कथं निरपराधेन वर्तितुं शक्यमित्यत्र पापारम्भकपापनिवृत्यर्थमिति प्रथममेव सङ्कल्पेन तदानीमकरणेऽपि पश्चात्तदर्थपुनः प्रपदने वा निरपराधकै ङ्कर्यं सिद्ध्यतीत्याह - इति । ननु शिशुपालघण्टाकर्णादीनामपराधेषु सत्स्वपि क्षामणं विनैव भगवता स्वकीयतया स्वीकारात्तथेहापि स्यादित्यत्राह - इतिहासेति - वचनविरोधनं अनादी इत्यनेन अपायसम्प्लवे सद्यः” इति वचनविरोधो न्यायः प्रवर्तत इति न्यायात्तथा वक्तुमयुक्तमित्यर्थः - Court प्रकरण rain इति - शिशुपालापराधक्षमया वरप्रधानहेतुकत्वात् - घण्टाकर्णस्य

(सा।सं) इतिहासेति - अहल्यादिविषये इन्द्रादि वृत्तान्तदर्शनमिह विवक्षितम् - वचन विरोधjog इत्युक्तिः

[[६८२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - महाराजान्नTLL समयातिलङ्घनमात्र LDior अपराधं ना श्रीनान्ना शोकाभिभवनं प्रतिभासितं ।

“न च सङ्कचितः पन्था येन वाली हतो गतः ।

समये तिष्ठ सुग्रीव मावालिपथमन्वगाः” ६७६मनी Gawus CaLG @win पॆरुमाळ् तामे तणियविड वेण्डुम्बडि सीरियरुळि fरिगाबयिल सॊल्ल

[[६]]

“कृतापराधस्य हि ते नान्यत् पश्याम्यहं क्षमम् ।

अन्तरेणाञ्जलिं बध्वा लक्ष्मणस्य प्रसादनात् ॥” उपदेशिनी - महाराज

“यदि किश्चिदतिक्रान्तं विश्वासात्प्रणयेन वा ।

।

। ऐन्द्रव्याकरणपण्डिता महाराजां

प्रेष्यस्य क्षमितव्यं मे न कश्चिन्नापराध्यति॥” नगीनङ्ग Gauju Co६q॥। अप्पोदु इळैयबॆरुमाळुक्कुम् ताम् मिगुदियागच् चॊऩ्ऩ वार्त्तैगळुक्कु

‘यच्च शोकाभिभूतस्य श्रुत्वा रामस्य भाषितम् ।

मया त्वं परुषाण्युक्तस्तच्च त्वं क्षन्तुमर्हसि” न क्षमै कानान्ना Com

(सा।दी) अली महाराज ( वृत्तान्त प्रकरण का अर्थ दर्शिी - महाराजां इत्यादिurrã - समयः, काल Long - सङ्केत - शोकाभिभव, शोकाभिभवाभिनयq लगीनघ__, Gurjऊं - अञ्जलिं बध्वा लक्ष्मणस्य प्रसादनादन्तरेण नान्यत्पश्यामि ढाङ्ग स्वयम् - অযযনাযী, অकंळ♚েली - विश्वासात्प्रणयेन वा यदि किञ्चिदतिक्रान्तं की, की, अपराध कुम्माकं (मुलं (सा।स्वा) तात्पर्यñogi। महाराजां इत्यादिना क्षमै बाबा Goog♚mi इत्यन्तेन - @ig

(सा।प्र) अत्यन्तभगवदन्तरङ्गेष्वप्यपराधोदयतत्प्रायश्चित्तयोर्दर्शनाच्च प्रपन्नैरपराधानुदयार्थं वा तदुदये तत्प्रायश्चित्ततया वा भरन्यासः कार्य एवेत्याह - महाराजान्ना इत्यादिना, सुग्रीवस्यापीत्यर्थः

Gulf, यथाकोपं निवर्तयेत्तथा कृत्धो भूत्वा - ननु दर्शनप्रवर्तकैर्यामुनाचार्यैर्भक्ताङ्किरेणुसूरिभिश्च निषिद्धानुष्ठानस्यैव भगवद्रक्ष्यत्व प्रयोजकत्वोक्तस्तत्प्रायश्चित्तस्यानुष्ठेयत्वं (सा।वि) स्वजाति धर्मतया निन्दिताचारस्यापराधत्वाभावाच्चेत्यादिस्तत्तत्प्रकरण परामर्शेन द्रष्टव्य इति

अत्यन्तान्तरङ्गाणामपि क्षामणं दृष्टमित्याह - महाराजां PGTLL इति - सुग्रीवस्यापि - ना ली नानालङ्की, भगवतो हृदये - समयाति लङ्घनमात्र Dior अपराधं प्रतिभासिंं।, समयातिलङ्घनमात्ररूपेऽपराधे स्फुरति सति। LG, श्रुत्वा -

भावः

ना, लक्ष्मणे CoQq, भगवान् कोऽयं शमयितुं यथापेक्षेत तथा - wी, स्वयं कोपं प्राप्य किष्किन्धै ं, किष्किन्धायां - Giri), वदति सति - ऐन्द्रव्याकरणपण्डिता, हनुमान् । महाराज कं, सुग्रीवस्य - उपदेशिलङ्ग, उपदिष्टवान् खलु - अङ्गीकृत्य - Courtq।pm, अङ्गीकृतम् क्षमैनाना, क्षामणं कुर्वति सति। Coorg।pm, महाराजेनाङ्गीकृतम्- (सा।सं) “मनीषी वैदिकाचारम्” इत्याद्यभिप्राया - समये आवाभ्यां कृते सङ्केते - अत्र GOLDIना लीनानामुंली HC Group शोकाभिभवनं प्रतिभासि “नच तिरुवुळ्ळत्तिल् सङ्कुचितः” ढाळा

अCG न किष्किन्धै ff कृतापराधस्य हि गmb इन्द्रव्याकरणपण्डि ळा उपदेशिळा इत्यन्वयः

CGLog इति - यथा राम -

तामे

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६८३]]

मू - Que प्रपन्ननं प्रारब्धकर्मविशेष बुद्धिपूर्वोत्तराघं ४Gmji Babi। अवै पुगुन्दाल् कॊळ्ळवुम् वेणुम् अनन्य पGलंलं अनुतप्तoomi क्षमै ना “न धर्मनिष्ठोऽस्मि - छबीलङ्का

mumbai लीना गीLCL६” इत्यादि कर्मयोगादि ६५८८ शक्ति यथाशक्ति भगवदाज्ञानुपालन तविरच् चॊल्लुगिऱऩवऩ्ऱु -

R

(सा।दी) - उक्तार्थ दान्तिक mi। Q इत्यादि - शनी बुद्धिपूर्वोत्तराघलेपवादि ५६५६०L मूलभूत LDI आचार्यसूक्ति न कल्पितं नानी यथावस्थितार्थjog Bi। - न धर्मनिष्ठोऽस्मीत्यादिuni - न धर्मनिष्ठोऽस्मि, धर्मनिष्ठ

क

LD

i

२६०१ अपेक्षणीय - iquor कर्मज्ञानभक्ति योग (im धर्मान्निवृत्तpr? Tomb outsi

कं ( আছ

moin कल्पितं अर्थ - नी इत्यादि - rpm, त्रेताग्नि - @is, परिचरि - ल ूनाİल ङ्गण, सावधानतोऽनुष्ठेय Door ब्राह्मणकृत्य - LCLOT, परिहरिलङ्ग - शलं कर्मयोगशून्य

ऎऩ्गणिल्लै, ऎऩ् ऎऩ्ऱु आत्मस्वरूपलं लक्षं का। आत्मविषयज्ञान n। nib, २०१ विषय मुं

, भक्तियोगरहितोऽस्मि pg। कर्मयोगादिमान् नागpr २०१५ अपेक्षणीयकोटि quor तन्निवृत्त ६६० ६२ रक्षणीय? कल्पि अर्थ - Dip अर्थकना i - कर्मयोगादिकं इत्यादि परमप्रकृतjog निगम spi (सा।स्वा) न्यायñog भागवतविषयी अतिदेशिकpri। Quig इति - “न धर्मनिष्ठोऽस्मि " इत्यादि प्रपन्न आज्ञातिलङ्घनं Qum? Tri- न धर्मनिष्ठोऽस्मीति। छती कुं, स्नानं गणी - , त्रेताग्नि ५MLw @bums,

em, उपचरिß०५ GmQlळताना, सावधान नाना ल♚ळील त्रेताग्नि परिचरणानुगुणसावधानतायुक्त

४। छली, अवधानम् । आग, ब्राह्मण्य - ब्राह्मणकृत्य । @कुण्ठीLCL, त्यजिjpg - प्रपन्न@jig

(सा।प्र) नोपपद्यत इत्यत्राह नधर्मनिष्ठोऽस्मि इत्यादिना । नी । इत्यादि - प्रातः स्नात्वा गार्हपत्याहवनीयदक्षिणाग्नि रूभाग्नित्रय परिचरणलक्षणब्राह्मण्यं विनाशितवानित्यर्थः - एवं च (सा।वि) कीpin Go, आगमनमपि युज्यते क्षमै । Comi, क्षामण स्वीकारोऽप्युचितः - ननु “न धर्मनिष्ठोऽस्मि” इति यामुनाचार्यैः - बीumbi मुलीन्ना गा इति - भक्ताङ्घ्रिरेणुभिश्च धर्मत्यागस्यैव खलु रक्षणीयता प्रयोजकत्वेन प्रदर्शनं कृतमतः कथं तदनुष्ठानोक्तिरित्यत्र तद्वचनतात्पर्यमाह-न धर्मेति नीलङ्का, स्नात्वा - epmom, त्रेताग्नीनाम् - @bii, परिचरणरूपम् - छली, लक्षणम्। नना, स्वीकुर्ववत्

अन्दण्मै तऩ्ऩै, आग ५६१६०, ब्राह्मण्यम् - LCL, नाशितवानस्मि । ब्राह्मण्यज्ञापक

छीलं भूतसत्कर्मानुष्ठानं नाकार्षमिति भावः - शक्ति, आकिञ्चन्याधिकारप्रदर्शनमिति भावः

(सा।सं) स्वयमेव स्वकोपशान्त्यर्थं यतेत तथेत्यर्थः - नीलं स्नात्वा - emorn, अग्नित्रयम् - @b, उपचरत् - लीना, उपचारानुगुणावधानवत् - ६, ब्राह्मण्यम् @♚$LCL। अपोहितवान् । निरर्थकं कृतवानित्यर्थः उपपादितं विधिनिषेध शास्त्रवश्यत्वं -

[[६८४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - शुभ प्रपन्नकं ब्राह्मण्यादिविशिष्टशरीरं थी Gooji C जात्यादिकं भगवदाज्ञानुपालनं कर्तव्यम् - आहार गृ(ग्र) ह

(सा।दी) शुभ//i१८। कैर्यं कुण्डी नियम १५०वा सङ्ग्रहिऊङ्कीpi - आहारेति - आहारनियमuorg/? निषिद्धवर्जितmi प्रशस्तपादार्थरूपा भगवन्निवेदितjmgCu स्वीकरिj६०५। गृहनियम? भगवद्देशभागवतोत्तरस्थलवासम्_

याऩ

(सा।स्वा) प्रपत्त्युत्तररक्षणं फलदेशैquino Ningi आज्ञाकैङ्कर्यमनुष्ठेय LDIA ६) मुक्तिदशै अनुष्ठेय Long प्रसङ्गिung? ढाळा Gupt। शुलक इति शुक्र, अलेपवादं LDC - ब्राह्मणत्वेति - मुक्तिदशै ब्राह्मण्याद्यधिकारविगम BITC आज्ञानुष्ठानप्रसङ्गDono Qiq भागवदाज्ञानुपालनं कर्तव्य QILD)भागा/mGCLDIT? Nig अनुज्ञाकैङ्कर्यमकर्तव्यLDITBs प्रसङ्गिwn? ४ स्वरूपानुगुणतया प्रयोजनान्तराभिसन्धिßs स्वयं प्रयोजनLDITB कर्तव्य QILD१ण६) नित्यनैमित्तिकमकृत्वाऽपि अनुज्ञाकैङ्कर्यं प्रसङ्ग ? अ प्रत्यवायनिवारणार्हतापादकत्वादावश्यक Q LDC यावन्नित्यं कर्तुं शक्यLDM? किं च गृहस्थळं भिक्षाचरणादि, यति अन्यायार्जितद्रव्य

वैश्वदेवादि प्रसङ्ग ? अभक्ष्यभक्षणदशै कैङ्कर्यं प्रसङ्गिum? इत्यादि शङ्करा उक्तानुक्तार्थ १८६०

• आहारेति - आहारनियमः, जात्याश्रयनिमित्तादुष्टान्नमेव भोक्तव्यमिति नियमः - ग्रहनियमः, ग्रहः, ज्ञानम् - सदाचार्यादागतज्ञानवतैव कर्म कार्यमिति नियमः ग्रहनियमः विशिष्टात्प्रतिग्रहः ।

कारिकै सङ्ग्रहिऊङ्की

(सा।प्र) यावच्छरीरपातं यादृग्वर्णाश्रमाद्युपाधेस्स्वस्मिन्वर्तनं तन्निमित्तकानां कर्मणां यावच्छरीर पातमत्याज्यावहमाह। शुलsum) प्रपन्न ू इत्यादिना - पूर्वं “तत्स्वाधिकारनियतहानोपादानसिद्धये” इत्यत्र प्रपन्नैः स्वनिष्ठाभिज्ञानपूर्वकं त्याज्योपादेयनियमवद्भिर्वर्तितव्यमित्युक्तम् तत्र नियमविषयतया विवक्षितास्त्याज्योपादेय विशेषाः क इत्याकाङ्क्षायामाह ।आहारेत्यादि। आहारविषयको नियमो जात्याश्रय निमित्तदुष्टव्यतिरिक्ताभ्यवहारः - ग्रहः, प्रतिग्रहः - उपादानं, तद्विषयकनियमः। कुलटा षण्डेत्यादि । निषिद्धव्यतिरिक्तसङ्ग्रहः। “आपोहीत्यादिभिर्मन्त्रैः” इत्याद्युक्तप्रकारेण

(सा।वि) आहारेति - आहारनियमः, निषिद्धवर्जप्रशस्तभगवन्निवेदित भोजनरूपाहारनियमः - ग्रहः, विद्यादिग्रहणम् । तस्य नियमः “सिद्धं सत्सम्प्रदाय” इत्युक्तलक्षणाचार्याद् ज्ञानसम्पादन

(सा।सं) निगमयति । शु इति - आज्ञानुपालनं कार्यं चेत्कथं विहितानां यावतामनुष्ठानम् - अशक्यत्वात्। अग्निहोत्रेष्टि पशु सप्तसंस्थादीनां यावतामनुष्ठाने स्वर्गादिफलानामपि सिद्धिस्स्यादित्यत्राह आहारेति - अत एतदधिकार प्रतिपादितोऽप्यर्थस्सङ्गृहीतः । तत्राहारनियमो जात्याश्रयनिमित्तादुष्टादन्नात्कायशुद्धिरित्युक्तिः सत्सन्तानेत्यादिनोक्ताचार्यादेव विद्यासङ्ग्राह्येति ग्रहनियम उक्तः । “व्यापकत्रयमन्त्ररत्नानां जपः कार्यो मुमुक्षोः”

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

मू - मन्त्रार्थजात्यादिनियमैर्युतः । कुर्याल्लक्ष्मीशकैङ्कर्यं शक्त्याऽनन्यप्रयोजनः ।

(सा।दी) मन्त्रनियम Dog ? भगवन्मन्त्रjogs। अर्थनियमं शुद्धेभ्यः प्रतिग्रहादि जातिनियमDIG।]g।? “स्वजात्युक्ताचारपरिग्रहः - आदिशब्द आश्रमकुलगोत्रचरणादिसङ्ग्रहणम् - लक्ष्मीश

[[६८५]]

[[१]]

(सा।स्वा) नतु कुलटादिभ्य इति केचित्, यद्वा ग्रहनियमः, वासस्थलनियमः - भागवतोत्तर भगवत्क्षेत्र एव वास नियमः - मन्त्र नियमः, स्वसूत्रप्रोक्त पूर्वपूर्वोपदेशपरम्पराप्राप्तमन्त्रेणैव क्रियानुष्ठानमिति नियमः सदाचार्योपदिष्टकाम्यभिन्न भगवन्मन्त्र एव जप्य इति नियम इति केचित् - अर्थनियमः - न्यायार्जित धनेनैव कर्मकार्यमिति नियमः - यद्वा मन्त्रार्थनियमः इत्येकं पदम् - भगवत्पर्यन्तमन्त्रार्थानुसन्धाननियमः -जातिनियमः, अधिकारानु प्रविष्टब्राह्मण्यादि नियमः - आदिशब्देनाश्रमादिनियमो गृह्यते - तत्तद्वर्णाश्रम नियमयुक्त एव तत्तद्वर्णाश्रमधर्मं कुर्यादिति नियमः - एतादृशनियमयुक्तस्सन् लक्ष्मीशकैङ्कर्यम् - नतु देवतान्तरधर्मं वा भगवन्मात्रकैङ्कर्यं वा - अनन्यप्रयोजनः, प्रयोजनान्तराभिसन्धिरहिताधिकारि - शक्त्या, यथाशक्ति कुर्यात् ढाङ्ग आहारादि

(सा।प्र) स्वगृहोक्तमन्त्रैरेव जपहोमादिकरणं मन्त्रनियमः “वचसां वाच्यमुत्तमम्। वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यः” इत्याद्युक्तप्रकारेण नित्यनैमित्तिकान्तर्गतमन्त्राणां भगवानेवार्थ इत्यध्यवासायोऽर्थनियमः

“ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परन्तप” इत्यारभ्य “स्वे स्वे कर्मण्यभिरतस्संसिद्धिं लभते नरः” इत्युक्त स्वजाति नियतकर्मादिनिरतत्वं जातिनियमः - “न प्रदोषे हरिं पश्येत्” इत्यादि कालनियम आदिशब्दार्थःएवं जात्यादि नियमयुक्तानां भगवत्कैङ्कर्यैकनिष्ठानां परमैकान्तिनां षोडशवर्णस्वर्णßCQL_कं

(सा।वि) मित्यादिरूपः - मन्त्रनियमः, भगवन्मन्त्रमात्रपरिग्रहः - अर्थनियमः शास्त्रोक्तविशिष्टप्रतिग्रहादिः - जातिनियमः, स्वजातिनियतधर्मानुष्ठानं - आदिशब्देन आश्रमधर्माः गृह्यन्ते - सदाचारव्यतिरेके यथा हानिस्तथा सदाचारे सति न केवलं हान्यभावः - परन्तु

(सा।सं) इत्यादिरूपो मन्त्रनियमः - “कुलटा षण्डपतित” इत्यादिनोक्तार्थो न ग्राह्य इत्यादि रूपोऽर्थ नियमः - जातिनियमः, ब्राह्मणः परीक्षार्थमपि नायुधमाददीत “न स्वरः प्रणवः” इत्यादि शास्त्रोक्तः आदिशब्दाद्याजनाध्यापन, शास्त्रजीवन, वाणिज्य, शुश्रूषात्मक वर्णप्रयुक्तवृत्तिनियमः - “ताम्बूले भर्तृकस्त्रीणां यतीनां ब्रह्मचारिणाम्। एकैकं मांसतुल्यं स्यात्सम्भूय मदिरासमम्” इत्याद्युक्ताश्रमधर्मनियम उक्तः। “दानं दद्यात्सगोत्राय कन्यादानं तु वर्जयेत्” इत्याद्युक्तो गोत्रनियमः - “समप्रवरगोत्रं च विधुरं ब्रह्मचारिणम्। देवार्थे वरयेद्विद्वान् पित्रर्थे वरणं त्यजेत्” इत्याद्युक्तवरणनियमः - देशकालवस्त्वादि नियमाश्चात्र गृहीताः - उक्त नियमैर्युतः, प्रपन्नः - यथाशक्तिप्रयोजनान्तर - निस्स्पृहो भगवत्प्रीत्यैक प्रयोजनस्सन् लक्ष्मीशकैङ्कर्यं कुर्यात् - अतो नाशङ्कायावकाश

[[६८६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - आचारात्मगुणोपायपुरुषार्थविशेषतः। अधिकारिणि वैशिष्ट्यं प्रकृष्येतोत्तरोत्तरम्॥

(सा।दी) कैङ्कर्य QLD। ig विशिष्ट Cswns Gooo। प्रसङ्गादर्थान्तरjmguji सङ्ग्रहिmi आचारेति - आचारविशेषवान् सामान्याचार्य ६०० १४।६ प्रकर्षेण पूज्यन् - केवलाचार विशेषवान् ५६०नाऊं ४ शान्त्यादि सम्पन्ना अधिका

लाऊं उपायविशेषवान्, भक्तिप्रपत्तिनिष्ठा अधिकळा। qb पुरुषार्थंा विशेषवान् काळा मुमुक्षु अधिका। @ion अन्य १६०

[[५६]]

(सा।स्वा) नियमयुक्तस्सन् लक्ष्मीशकैङ्कर्यं कुर्यात् । GLon? Gung। इति भक्तप्रपन्नसाधारणD IT प्रपन्नाधिकारिकं आधिक्यं प्रसङ्ग ? प्रपन्नाधिकारिकं आज्ञाश्रीकैङ्कर्यं न कर्तव्य GILD ६, भक्तमं कर्तव्याpr आधिक्य (DLTQg।? (Gupit - आचारेति - आचारात्मगुणोपाय पुरुषार्थानां विशेषतः - अधिकारिणि वैशिष्ट्यम्, अतिशयः - अयमर्थः । सामान्याचारापेक्षया कर्मान्तरार्हतापादकचत्वारिंशत्संस्कारादि रूपाचारविशेषतः अधिकारिण्यतिशयोऽस्ति - सामान्यात्मगुणापेक्षया “दया सर्वभूतेषु” इत्याद्युक्तात्मगुणे विशेषतः अतिशयोऽस्ति - उपायविशेषतः, स्वर्गाद्युपायज्योतिष्ठोमाद्यपेक्षया भगवद्भक्तिरूपोपायविशेषतः, तापशमनार्थं गङ्गास्नावद्वस्तु स्वभावातिशयोऽस्ति - पुरुषार्थेच्छापेक्षया मुमुक्षारूपपुरुषार्थ विशेषतः अतिशयोऽस्ति - एवं भूतातिशयोऽपि उत्तरोत्तमुत्कृष्यते । आचारविशेषनिष्ठापेक्षया

(सा।प्र) मित्यत्रोक्तं सर्वोत्कृष्टत्वं प्रत्यभिज्ञापयन्नेतदधिकारार्थस्य प्रभावनियमस्वरहस्यत्रय प्रतिपाद्यत्वमाह । आचारेत्यादिना - आचारविशेषः अभिगमनोपादनादिः - आत्मगुणविशेषाः (अष्टावात्मगुणाः) दया सर्वभूतेषु क्षान्तिरनसूया शौचमनायासो मङ्गलमकार्पण्यमस्पृहेत्याद्युक्तात्म गुणविशेषाः । उपायविशेषाः, भरन्यासप्रभेदाः। पुरुषार्थविशेषाः, निरतिशयप्रिय भगवदनुभव जनित भागवतपर्यन्तकैङ्कर्यविशेषाः ।

(सा।वि) सर्वोत्कर्षोऽपि सिद्ध्यतीति सदाचारसम्पन्नं प्रशंसति - आचारेति सामान्याचारवतः आचारविशेषवानुत्कृष्टः ततोऽप्याचारविशेष विशिष्ट आत्मगुणशमादिमानुत्कृष्टः - ततोऽपि तदुभयविशिष्ट भक्तिनिष्ठोऽधिकः - ततोऽपि मोक्षार्थभक्तिनिष्ठोऽधिकः - ततोऽप्यनवरतकैर्यवान् तादृशप्रपन्नोऽधिकतम इत्यधिकारिण्युत्तरोत्तर -

(सा।सं) इति भावः स्वव्यतिरेके अयोग्यतावहं स्वसत्तया अतिशयाधायकं चोक्तनियमयुतं कैङ्कर्यमात्मगुणादिनायुक्तं सत्तारतम्येन भगवत्प्रसादकमित्याशयेनाह - आचारेति। अधिकारिणि, मोक्षकामे वैशिष्ट्यं, विशिष्टत्वम्। प्राशस्त्यमिति यावत् - आचारविशेषतः, वैष्णवधर्मशास्त्रोक्त सन्ध्याद्याचार प्रकर्षात् - आत्मगुणविशेषतः, गीतोक्तमानित्वादीनां शमादीनां च प्रकर्षात् - उपायविशेषतः, कृष्णप्राप्तौ कृष्णैकसाधनः सत्कर्मनिरता इत्याद्युक्तस्वतन्त्र -

-प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६८७]]

मूप्रभावनियमं रहस्यत्रय मण्डी६० ईश्वर ६०/६०

(सा।दी) भक्तिनिष्ठ अधिकान्ना

प्रशासितृत्वादिगुणानुबन्धLDIB अनुसन्धेयम् ।

प्रपन्न। बाऊण्ड १४६० एकान्तिना।

Quizलनाऊं Bq परमैकान्तिक्षा - भक्तिनिष्ठपरमैकान्ति

प्रपन्नपरमैकान्तिक्षा

अतिशयप्रकृष्टतं। शक प्रभावनियम कुङ्किञ्छ रहस्यत्रय की अनुसन्धानस्थलं कीpri

OLD

प्रभावनियम - गुणानुबन्ध, गुणाननुसृत्य - पदली

QILDI

यादॊरु प्रशासितृत्वादि गुणं pmpm आis - नारायणादि पदGumtq। स्ववंश्योत्तारकत्वं चापरिच्छिन्न प्रभावता। समं सर्वप्रपन्नानां जात्यादौ तु व्यवस्थितिः॥ १ ॥ सत्वादिगुणवद्देहप्रयुक्तब्राह्मणत्वतः । सत्वादिगुणवच्चित्तब्राह्मण्यं त्वन्यदिष्यते । । २ ॥ शारीरब्राह्मणत्वादिरुत्पत्तिरणावधिः । मानसब्राह्मणत्वादिस्सत्वाद्युन्मेष हेतुकः ॥ ३॥ प्रह्लादादौ जन्मसिद्धश्चान्यत्रागन्तुकस्मृतः। ब्राह्मणे चित्तशूद्रत्वमतिनिन्दावहं भवेत् ॥४॥ शूद्रे मानसविप्रत्वन्तत्प्रशंसावहं भृशम्। गर्वहेतुर्यद्युभयमनर्थे पर्यवस्यति॥५॥ उभयं यदि नैच्याय पुरुषार्थाय कल्पते। देवतान्तरसम्बन्धत्यागादेकान्तिन स्स्मृताः ॥६॥

भगवत्प्रीत्यैक

(सा।स्वा) आत्मगुणविशेषवानतिशयितः - ततो भगवद्भक्तिरूपोपायवानतिशयितः - ततोऽपि मुमुक्षुरतिशयितः - एवं न्यायसाम्यरूपोपायविशेषतः, मोक्षफलकं प्रयोजनतया कैङ्कर्यपुरुषार्थविशेषतश्च प्रकृष्टा

• आधिक्यान्यथानुपपत्या आज्ञातिलङ्घनं ९४७ऩुक्कु वेणुमॆऩ्ऱबडियऩ्ऱॆऩ्ऱु करुत्तु - इप्पडि युण्डाऩालुम् इत्तै इङ्गु निरूपिjpg] Bon।GGLom? रहस्यत्रये प्रतिपाद्यैQuorm

(g निरूपितैQuगण ू अङ्गु = वऩमिल्लामैयाले पुसियाग कूडुमो? ऎऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् @ प्रभावेति - प्रभावस्य नियमः व्यवस्था ढाढा - वाचकशब्दjib आर्थिकLDIE

क्

pulq

(सा।प्र) प्रशासितृत्वादिति - नारायणशब्दार्थ भूतप्रशासितृत्वहित प्रवर्तकत्वादिगुण कार्यत्वात्तत्रैवानुसन्धेयमित्यर्थः । -

(सा।वि) वैशिष्ट्येतं प्रकृष्येत, उत्कृष्टं भवेत् - अत एवं वर्तितव्यमिति भावः - प्रशासितृत्वादीति नारायणशब्दादिष्वनुसन्धेयप्रशासितृत्वादि गुणानां भगवति जागरूकत्वात्तत्र युक्तत्वात्प्रभाव व्यवस्थायाः प्रभावनियमस्तत्रानुसन्धेय इति भावः ।

(सा।सं) प्रपदनरूपोपायायत्तप्रकर्षात् - पुरुषार्थविशेषतः, स्वरूपाविर्भावायत्ततदेक प्रयोजनतच्चरणकैङ्कर्यैक रतिरूप पुरुषार्थ निष्ठा प्रकर्षात् - उत्तरोत्तरं प्रकृष्येत, उत्तरोत्तरमुत्कृष्येत - उक्ताचारप्रकर्षवान् स्वावरेभ्यः प्रशस्तः - तेन सहात्मगुणविशेष्यवान् तावन्मात्रवतः प्रशस्तः ताभ्यां सहोपायविशेषवान् तदुभयमात्रवतः प्रशस्तः - एतत्त्रितय सहितपुरुषार्थविशेषनिष्ठावानेत व्रितयवतोऽपि प्रशस्त इति भावः ।

[[६८८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूकी ५६०६०qmins ६०नाएं कीं,

(सा।दी) परमैकान्तिनस्ते स्युरर्थान्तरपराङ्गखाः । श्रेष्ठास्तत्रापि भगवत्कैङ्कर्यैक प्रयोजनाः ॥ ७ ॥ अधर्मपरिहारेऽपि धर्मत्वेन विवक्षिते । त्यजधर्ममिति त्वत्र तत्त्यागो नोपपद्यते ॥ ८ ॥ यत्स्वतन्त्रविधेरेव नित्यं तस्य परिग्रहः । शरणागति मात्रं तु लोके यद्यपि दृश्यते ॥ ९ ॥ शास्त्रादृते परिकर; क्रमश्चापि न सिद्ध्यति । सर्वधर्मान्परित्यज्येत्यत्र धर्मोऽर्जुनोक्तिः ॥ १० ॥ निवृत्तिरूपधर्माणामपि त्यागप्रसङ्गतः । बुद्धिपूर्वोत्तराघानामलेपं केचिदूचिरे ॥ ११ ॥ अलेपक्रमतादेतत्कष्टं पापस्य कर्मणः । अवश्यमकरणीयत्वं यदेतैः प्रतिपाद्यते ॥ १२ ॥ पूर्वमेव न्यासकाले बुद्धिपूर्वोत्तरागसाम् । क्षन्तव्यत्वाय सङ्कल्पो न कार्यो विध्यभावतः ॥ १३ ॥ पूर्वोद्दिष्टफलादन्य फलार्थं चेत्पुनः क्रिया । प्रपत्तेर्नैव दोषायेत्यर्थः प्रागेव दर्शितः । । १४ ॥ प्रपत्तिकाले निष्टापवृत्तिसङ्कल्पनं क्षमम् । यद्वा पश्चात्तदर्धं तु पुनः प्रपदनं चरेत् ॥ १५ ॥

[[१]]

प्रपन्नकण्ठ वर्णाश्रमधर्मपरिपालनमवश्यकर्तव्य GILD अर्थ LILLggio सङ्ग्रहिऊं कीprri। BBQUIT६) ६Tòm। - BBQJI की, भगवत्कृप अवलम्ब्य धरिनाना - gi, स्वाश्रित - कृष्ण कील, मुळा - स्वसमानभोग प्रदत्व॥

(सा।स्वा) Qiq प्रभावनियमं रहस्यत्रयप्रतिपाद्यQLD

। Gun? मी सम्प्रदायस्थ प्रभावाधिक्यं रहस्यत्रयप्रतिपाद्य /LD/ निरूपि८६? ढाङ्गा। चरमश्लोकाभिप्रायाभिज्ञगण स्वसम्प्रदाय । प्रमाणमूलतैowi इति - sum), कृपै - भगवत्कृपामवलम्ब्य

महर्षिमतविरुद्ध Dom सूचि

LILLn उपपादिकं -

६७। कृती की लाल, आत्मधारणं Guppi (कङ्की - अनुष्ठितोपाया।

स्वदासान्ना। प्रपन्न pg। श्री

स्वसाम्यापादनल

श्री, स्वभावम् । स्वस्वभावप्रधान की

ना,

(सा।प्र) “वासुदेवस्य वीर्येण विधृतानि महात्मनः” इत्यादिभिस्सर्वाधारतयावगतेन भगवतापि “निरपेक्षं मुनिं शान्तं निर्वैरं समदर्शनम् । अनुव्रजाम्यहं नित्यं पूयेयेत्यङ्घ्रि रेणुभिः ॥ ज्ञानीत्वात्मैव मे मतम् ॥” इत्यादिभिः स्वस्य पावनत्वेन धारकत्वेन चोक्ताश्चरमश्लोकतात्पर्याभिज्ञा भागवताः वैदिकमर्यादोल्लङ्घनं नाभिनन्दन्तीत्याह - BBॐ इत्यादिना । कृतकं की qumi ८६०ना “जीवे दुःखाकुले विष्णोः कृपा काप्युपजायत । मग्नानुद्धरते लोकान् कारुण्याच्छास्त्रपाणिना ॥” इत्याद्युक्तरीत्या भगवत्कृपया लब्धसत्ताकान् । ला श्रीलं

(सा।वि) गाधामनुसन्धत्ते - इति-, “जीवे दुःखाकुले विष्णोः कृपा काप्युपजायत” इत्युक्तकृपया -कृती कङ्कीङ्ग, धृत्वा लब्धसत्ताकान् - ना, स्वदासान् - कृष्ण कील स्वमाहात्म्यात् - (सा।सं) चरमश्लोकाभिप्रायज्ञाः प्रपन्ना वैदिकमर्यादा भञ्जनं स्वेषां लेशतोऽपि नाभिनन्दन्तीत्यस्मदाचार्यास्तत्वमेवावोचन्नित्याह - goun इति । कृती कङ्काल ५६०६०११quiniना, “जीवे दुःखाकुले” इत्यादिनोक्त कृपाविशेष परिणत्या लब्धसत्ताक स्वदासान् - कृष्ण लील♚ली, स्वापेक्षयापि -

लं

[[४५]]

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

[[६८९]]

ई -मिगवादरम् सॆय्युमॆय्यरुळ् वित्तगऩ् मॆय्युरैयिऩ्, अगवायऱिन्दवरारणनीदि नॆऱिगुलैदल्, उगवारॆऩ वॆङ्गडेसिगरुण्मै

(सा।दी) samgri, पक्षपातं Grup - Goळा, अमोघकृपतया विस्मयनीया। अयल, GQubuum, यथार्थवचनLDI६० चरमश्लोक - श्री, तात्पर्यार्थ/o६ormulq॥ आरणनीति Glpjigroup), उपनिषद्विहितनीतिमार्ग - सदाचारं, तदतिक्रम mulq२Boor

(सा।स्वा) की,

शुद्ध suji Giri, अमोघकृपावान् गुण आश्चर्यचेष्टिता श्रीकृष्ण - Gujju, सत्यवचन Door चरमश्लोकी कृपापरीवाहतया भगवता उपदिष्टचरमश्लोकी अर्थ-i, सतात्पर्यojpouri व्यासादिकांp_q। शुा QHD], वेदान्तोदितनीतिमार्गस्य -G००५, भङ्गलम् - २_Bouri, अङ्गीकरिurry - २, यथाभूतार्थ

(सा।प्र)

uruji, स्वमाहात्म्यादप्यधिकमाहात्म्यवत इवादरं कुर्वाणस्य - Gri शीलं ललढा, “सत्यकामस्सत्यसङ्कल्पः” इत्युक्तप्रकारेण फलाव्यभिचारितया सत्यभूतकृपायुक्तस्य “आश्चर्योऽसि’ इत्युक्तप्रकारेण विस्मयनीयस्य - ननु ज्ञानस्यैव हि विषयशून्यत्वलक्षणमसत्यत्वम् । तद्व्यतिरिक्तस्य तु स्वरूपशून्यत्वमेवासत्यत्वमिति भगवत्कृपाव्यतिरिक्त कृपायास्स्वरूपेण सत्वादसत्यत्वानुपपत्तेर्भगवत्कृपायास्सत्यभूतेति विशेषणं नोपपद्यत इति चेन्न - कृपायास्वार्थनिरपेक्ष परदुःखनिराचिकीर्षारूपत्वादिच्छायाश्च सविषयत्वाद्विषयस्य च दुःखनिराकरणस्य च सर्वशक्तिव्यतिरिक्तानां दयासु व्यभिचारसम्भवाद्विषयबाधाख्या सत्यत्वसिद्धेर्विशेषणमुपपद्यत एवेति भावः - मॆय्युरैयिऩ्, तस्य सत्यभूतवाक्यस्य चरमश्लोकस्य - Amigo, तात्पर्याभिज्ञाः प्रपन्नाः - शु नीदिनॆऱि

@@@@y, औपनिषदमार्गपर्यादाभङ्गं नाभिनन्दन्तीति - Triji Gीां, अस्मदाचार्य वादिहं साम्बुवाहाः। २६००७६०LD

(सा।वि), आधिक्येन । स्वमाहात्म्याधिकमाहात्म्यवत्वेन - आदरं Gauujib, आदरं कुर्वतः ज्ञानीत्वात्मैव मे मतम् - इमौ स्म मुनि शार्दूल किङ्करौ समुपस्थितौ इत्यादि वदतः । Gour, सत्यभूत कृपया - फलाविनाभूतकृपयेत्यर्थः - ीलङ्का, विस्मयनीयस्य भगवतः कृष्णस्य - Qoujupoor, सत्यभूतोक्तश्चरमश्लोकस्य ABOUT, तात्पर्य - स्वतन्त्रविधिप्राप्तनित्यकर्मादि विरुद्धत्वादि रूप - अलीñHouii, अवगच्छन्तः । शुकली, वेदान्तन्यायमार्गस्य - @g, भञ्जनम् २_SQUITOIyor, नाभिनन्दन्तीति । नामी, अस्मदाचार्याः - २OLD,

(सा।सं) ज्ञानीत्वात्मैव” इत्युक्तविधया । @rujuji, स्वसदृशज्ञानवान् स्वाधारभूत इत्यत्यन्तादरकार्यसान्निध्यं कुर्वतः - Glowing, फलाविनाभूतया कृपया विस्मयनीयस्य भगवतस्सत्यभूतवाक्यरूप चरमश्लोकस्य - ji, तात्पर्यमवगच्छन्तः शुकली मुलं २५, आख्यबोधितस्य न्यायसिद्धस्य च मार्गस्य भञ्जनं

[[६९०]]

मू - ४ ॥ ३२ ॥

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

चातुर्वर्ण्य चतुर्विधाश्रममुखे भेदे यथावस्थिते, वृत्तं तन्नियतं गुणानुगुणया वृत्त्या विशिष्टं श्रिताः । (सा।दी) ढाङ्ग l ऎङ्गळ् तेसिगर् उण्मैयुरैत्तऩर्, इन्द एवुௗाऩित्तै

उपदेशिलाङ्ग

भेदम् ।

ऊंऊ। तन्नियतं वृत्तं, तत्तज्जात्यादि नियतLDIT GOT गुणानुरूपैurror। वृत्त्या, आज्ञानुज्ञा कैङ्कर्य

॥ ३२ ॥ सॊऩ्ऩ

कत्तालुम् शाळा अर्थ श्लोकसङ्ग्रहिLGpri - चातुर्वण्येति । चातुर्वर्ण्यं, ब्राह्मण्यदिजातिळा। चतुर्विधाश्रमं ब्रह्मचर्यादि शब्द पुरश्चूडत्व चरणादिसङ्ङ्ग्रहः - यथावस्थिते, सति, शास्त्रोक्तप्रकारेण व्यवस्थित आचारßng गुणानुगुणया वृत्त्या, प्रपन्नत्वैकान्तिकत्वादि (सा।स्वा) २००५, उपदेशिलान्ना स्वतस्स्वकपोल♚ल कल्पिum व्यासाद्यभिमत अस्मत्सम्प्रदाय प्रामाणिक GILI ॥ ३२ ॥

याऩ

एकदेशिका GuruC

उक्तार्थस्थिरीकरणं

शुनील प्रभावव्यवस्थानिरूपणं व्यर्थ १६०m? एतादृश प्रभावविरुद्ध वर्णाश्रमधर्मपरिभ्रष्ट दुर्जन भूयिष्ठकलि एतादृशप्रभावशालि पुरुषळा दुर्लभ ? शुभ

चिन्ताभ्युपगमं गळणी २ मङ्कील पुरुषळा अतिदुर्लभ) अरण्यचन्द्रिकै Gur Q५ चिन्तै व्यर्थे? ढाङ्गळी शङ्कmui परिहरिकङ्ग अधिकारार्थ श्लोकसङ्ग्रहि चातुर्वण्येति - चतुर्णां वर्णानां भावश्चातुर्वर्ण्यं ब्राह्मणत्वादि जाति चतुष्ट्यम्। चतुर्विधाश्च ते आश्रमाश्च ते च मुखं यस्य सः - चातुर्वर्ण्यचतुर्विधाश्रममुखे भेदे यथावस्थिते सति। तन्नियतं वृत्तं, वर्णाश्रमादिधर्मजातम्

कीदृग्भूतम्? गुणानुगुण्या वृत्त्या विशिष्टं,

(सा।प्र), यथार्थमेवावोचन्नित्यर्थः ॥ ३२ ॥

उक्ताधिकारार्थं सङ्गृह्य दर्शयन् तस्य सात्त्विकाभिमतिविषयित्वमप्याह - चातुर्वर्ण्येत्यादिना - स्वसमवेत परस्परविलक्षण वर्णाश्रम गोत्रप्रवरादि स्वादिगुणानु -

(सा।वि) तत्त्वम् - २०१५, अवोचन् ॥ ३२ ॥

ननु केषामपि न विश्वास इत्याशङ्कय अस्मिन्नपि युगे महात्मानो विश्वासशालिनो विशेषविदः केचित्सन्त्येवेत्यस्मत्प्रयासस्सफल, एवेत्याहचातुर्वर्ण्यति - चातुर्वर्ण्य, ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्राः चतुर्विधाश्रमाः, ब्रह्मचर्य, गार्हस्थश्च, वानप्रस्थयत्वाश्रमाः - मुखम्, आदिर्यस्य तस्मिन् भेदे - आदि शब्देन शाखादि गृह्यते - यथावस्थिते, यथोक्तप्रकारेण स्थिते सति। पदार्थानति वृत्तौ यथाशब्दः, तस्य सुप्सुपेति समासः । पूर्वचाति निवृत्ति जात्यन्तरागमयोरभावे सतीत्यर्थः तन्नियतं, जात्यादि नियतम्। वृत्तम्, धर्मम् अथापि । गुणानुगुणया वृत्त्या, प्रपन्न

(सा।सं) नाभिनन्दन्तीति तिमुपदिदिशुः ॥ ३२ ॥

[[१]]

Tr] कना लठ्ठी (कङ्ग, अस्मादाचार्या वस्तुस्थि-

यद्यप्येवं निष्कर्षः प्रयासतः कृतः - अथापि स निरर्थक इति प्रतीयते । सर्वेषामप्याहारादि नियम वैधुर्येण प्रमाण विरुद्धार्थ परिग्रहैकरुचितया त्वदीय विष्कर्षाभ्युपगन्तृ प्रामाणिक जनानामस्मिन्काले असम्भवा दित्यत्राह - चातुर्वर्ण्यति। मुखशब्देन जातिगोत्रप्रवरचरणादि सङ्ग्रहः । यथावस्थिते, अवस्थामनतिक्रम्य स्थिते। अनन्यथा भूततया पूर्ववदेवानु -

प्रभावव्यवस्थाधिकारः

मू - त्यागोपप्लवनित्यदूरशरणव्रज्याविधौ कोविदाः

चिन्तामभ्युपगन्तुमन्तिमयुगेऽप्येकान्तिनः

[[६९१]]

सा। दीःरूपया विशिष्ट आश्रय की। त्यागेत्यादि - त्याग Long, धर्माणां स्वरूपत्यागः

माऩ

स एव उपद्रवः। @g।कं नित्यदूर LDTT६OT शरणागति विधि - कोविदाः, यथाशास्त्रमनुष्ठातुं समर्थाः - एकान्तिनः, परमैकान्त्यविशिष्ट मी भाग्यवान् कक्षा - कलियुग

नः चिन्तामभ्युपगन्तुं, hbpowing तत्त्वविचार

अङ्गीकरिकमञ्छ।

स

(सा।स्वा) वैष्णवत्वादिगुणप्रयुक्तदेवतान्तरवर्जनादिवृत्त्या विशिष्टं पूर्वोक्त धर्मजातं श्रिताः भक्तानामेवैतदपेक्षितं प्रपन्नानां तत्याग एवेत्यत्राह - त्यागेति - त्यागः, सर्वधर्मस्वरूपत्यागः एवोपप्लवः, उपद्रवः तस्य नित्यं दूरे शरणव्रज्याविधौ कोविदाः, पूर्वोक्तप्रकारेण तदावश्यकत्वादिति भावः एवं भूत प्रभावशालिनो एकान्तिनः । नः अस्माकम्। अन्तिमयुगे, कलिकालेऽपि ।

[[१]]

चिन्तामभ्युपगन्तुं प्रभावव्यवस्थावि चारमभ्युपगन्तुम् अस्मत्सहायभूता अपि -

(सा।वि) त्वानुगुणकैङ्कर्यरूपवृत्त्या - विशिष्टं श्रिताः, आश्रितवन्तः - कैङ्कर्यात्मानुष्ठितवन्तः त्यागोपप्लवस्य, स्वरूपत्यागात्मकोपद्रवस्य - नित्यदूरे, अत्यन्तविप्रकृष्टे - तदन्वयगन्धरहित इति यावत् शरणव्रज्याविधौ कोविदाः, तन्मर्मज्ञा एकान्तिनः - अन्तिमयुगेऽपि - नः, अस्माकं चिन्तामभ्युपगन्तुं

सन्ति तेष्वयं प्रयासस्सफल इति भावः ॥ ५६ ॥

अत्र दीपिकोक्त सङ्ग्रहकारिका लिख्यन्ते

स्ववंश्योत्तरकत्वं चापरिच्छिन्नप्रभावता। समासन्नप्रपन्नानां जात्यादौतु व्यवस्थितिः ॥१॥ सत्वादिगुणवद्देहप्रयुक्तब्राह्मणत्वतः। सत्वादिगुणवच्चित्तब्राह्मण्यं त्वन्यदिष्यते ॥२॥ शारीरब्राह्मणत्वादिरुत्पत्तिमरणावधिः। मानसब्राह्मणत्वादिस्सत्वाद्युन्मेषहेतुकः ॥३॥ प्रह्लादादौ जन्मसिद्धश्चान्यत्रागन्तुकस्स्मृतः। ब्राह्मणे चित्तशूद्रत्वमतिनिन्दावहं भवेत् ॥४॥ (सा।प्र) गुणवृत्तिरूपजीवनविशिष्टमाचारमाश्रिताः प्रपन्नाः नित्यनैमित्तिकत्यागरूपोपद्रव दवीयसि - शूद्रे मानसविप्रत्वं तत्प्रशंसावहं भृशम्। गर्वहेतुर्यद्युभयमनर्थे पर्यवस्यति ॥५॥ उभयं यदि नैच्याय पुरुषार्थाय कल्पते। देवतान्तरसम्बन्धत्यागादेकान्तिनस्स्मृताः । । ६ । । परमैकान्तिनस्तेस्युरर्थान्तरपरा उन्मुखाः। श्रेष्ठास्तत्रापि भगवत्कैङ्कर्यैकप्रयोजनाः ॥७॥ अधर्मपरिहारेऽपि धर्मत्वेन विवक्षिते । त्यजधर्ममितित्वत्र तत्यागो नोपपद्यते ॥८॥ यत्स्वतन्त्रविधेरेव नित्यं तस्य परिग्रहः। शरणागतिमात्रं तु लोके यद्यपि दृश्यते ॥९॥ शास्त्रादृते परिकरः क्रमश्चापि न सिद्ध्यति। सर्वधर्मान्परित्यज्येत्यत्र धर्मोऽर्जुनास्थितः ॥१०॥ (सा।सं) वर्तमाने सत्येवेति यावत् - तन्नियतं वृत्तं श्रिताः, वर्णादिनियतमाचारमाश्रिताः - वृत्तस्यैव विशेषणं गुणानुगुणया वृत्त्याविशिष्टमिति - अमानित्वाद्यात्म गुणानुगुणदेहयात्रयायुक्तम् - त्यागः सर्वधर्मस्वरूपत्यागः - तत्प्रयुक्तो य उपप्लवः, प्रमाण सम्प्रदाय सङ्क्षोभः - तस्य नित्यदूरा, कालत्रयेऽपि तद्गन्धसहाय शरणव्रज्या - तद्विधौ कोविदाः, तद्विधायकप्रमाणतात्पर्यपरिज्ञानक्षमाः नः चिन्ताम् - उक्तनिष्कर्षे फलक प्रकृताधिकारात्मक शास्त्रार्थविचारम् - अभ्युपगन्तुं, परस्परबोधनेन स्वस्वनिष्ठ्या च सार्थकं कर्तुम्

[[६९२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - सन्ति नः ॥ ५६ ॥

इति कवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्रस्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेङ्कटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

प्रभावव्यवस्थाधिकारः पञ्चविंशः ॥

श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः ॥

(सा।दी) सन्ति । २ना/ २G ॥ ५६ ॥

२। m। ruins Glooms

“इति श्रीसारदीपिकायां प्रभाव व्यवस्थाधिकारः पञ्चविंशः ॥

(सा।स्वा) परमैकान्तिनःकतिचन सन्ति ढांq। अतो न चिन्ता वैय्यर्थ्य ढाढलं ॥५६॥

इति श्रीमदुत्तरसारास्वादिन्यां प्रभावव्यवस्थाधिकारः पञ्चविंशः ॥

(सा।प्र) शरणवरणविधौ कुशलाःपरमैकान्तिनो अस्मन्निर्णयमभ्युपगच्छन्तीत्यर्थः ॥५७॥

॥ इति श्रीसारप्रकाशिकायां प्रभावव्यवस्थाधिकारः पञ्चविंशः ॥

(सा।वि) (सङ्कोचं सर्वधर्मानित्यत्र धर्मपदे श्रयेत्) निवृत्तिरूपधर्माणामपि त्याग प्रसङ्गतः । बुद्धिपूर्वोत्तराघाणामलेपं केचिदूचिरे ॥११॥

अलेपकमतादेतत्कष्टं पापस्य कर्मणः । अवश्यकरणीयत्वं यदेतैः प्रतिपाद्यते ॥१२॥ पूर्वमेव न्यासकाले बुद्धिपूर्वोत्तरागसाम्। क्षन्तव्यत्वाय सङ्कल्पो न कार्यो विध्यभावतः ॥१३॥ पूर्वोद्दिष्टफलादन्यफलार्थं चेत्पुनः क्रिया । प्रपत्तेर्नैव दोषायेत्यर्थः प्रागेव दर्शितः ॥१४॥ प्रपत्तिकाले निष्पापवृत्तिसङ्कल्पनं क्षमम् । यद्वा पश्चात्तदर्थं तु पुनः प्रपदनं चरेत् ॥१५॥

॥ इति श्रीसारविवरिण्यां प्रभावव्यवस्थाधिकारः पञ्चविंशः ॥

(सा।सं) नः, एकान्तिनःमद्देशिक सम्प्रदायनिष्ठाः परमैकान्तिनःकलियुगेऽपि सन्त्येवेत्यर्थः ॥ ५६ ॥ ॥ इति श्रीसारप्रकाशिका सङ्ग्रहे प्रभावव्यवस्थाधिकारः पञ्चविंशः ॥