२३ सिद्धोपायशोधनाधिकारः

॥ श्रियै नमः ॥

॥ श्रीमते श्रीहयवदनपरब्रह्मणे नमः ॥

॥ श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः ॥

॥ अथ स्थिरीकरणभागे सिद्धोपायशोधनाधिकारः । ।

मू - युगपदखिलं

सा।दी-Qq अर्थानुशासनभागं व्यारव्यात Lorrupma - अनन्तर अर्थ स्थिरीकरण-

सा।स्वा - सत्तर्कमन्थाचलमन्थनेन समृद्धृतामागममौलि वार्धेः ।

उपायतत्त्वार्थसुधां प्रयच्छन् सत्भस्त्रया मौलिगुरुस्स जीयात् ॥

Quq अर्थानुशासनभाग की उपदिष्टार्थ n। Com? सम्बन्धादेवेश्वर रक्षक

स्तनन्धयप्राय अधिकारिकं मोक्षार्थ कर्तव्य

ढङ्की

ऌip@i_ji CC असङ्गत Cpm ? “ये नाथवन्तो हि भवन्ति लोके तानात्मकर्माणि समारभन्ते । तेषां हि कार्येषु भवन्ति नाथाश्शैब्यादयोराम पथाययातेः” इत्यादिप्रमाणpo

विरोधिwnam? तत्त्वत्रयचिन्तनााधिकारी “सर्वावस्थै

कं विशेषणतया उपायतया स्वयं

दशैuiGo उपलक्षणभूतै Gurrpur सम्प्रदायम् ?

सपत्नीक

कं” GILD

असङ्गत?

उपाय

सा।प्र - एवं प्रमाणानुगुण्येन तत्त्वहितपुरुषार्थान्रहस्यत्रय प्रतिपाद्यतया प्रदर्श्य परिपूर्णानुभवं प्रत्यव्यवधानेन

जनकतया हिततमभूत सिद्धोपायविषये तत्प्रसादनसाध्योपायविषये -

सा।वि - स्थिरीकरणभागार्थचिन्तनं मम मानसम् । चरीकरोतु करुणापरिणाम बलाद्गुरोः ॥ इत्थं प्रपन्नस्य ज्ञातव्यार्थास्संयगनुशिष्टाः - इदानीमुपायविषये उपाय प्रभाव -

सा।सं - एवं निरूपितेषु मुमुक्षुज्ञातव्येषु प्रधानभूत सिद्धोपायविषये साध्योपायविषये -

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

सा। दी - रूपDoor द्वितीयभागं की।

अथोपरितनैरस्य चतुर्भिरधिकारतः ।

स्थिरीकरणभागस्तु द्वितीयस्साधु वर्ण्यते ॥

शक्लीं लाG अधिकारriना -

[[३७५]]

सिद्धोपायशोधनाधिकारळं, साध्योपायशोधनाधि

कारpiळं, उपायप्रभावव्यवस्थाधिकार apib उपायप्रभावरक्षाधिकार

सा।स्वा

कण्ठ उपायत्वं

चरमश्लोक♚ली एकळा उपाय QLD की

@up

॥ अनन्योपायत्व विरोधिwng? विरोधिung? प्रपत्ति भरसमर्पणरूपै Guirml निष्कर्षिलंलल।लाङ्ग Đn।G/GLom? “तदेकोपायता याच्ना । त्वमेवोपायभूतो मे भव प्रपत्ति विश्वास’ इत्यादिप्रमाणसम्प्रदाय riJ८० प्रार्थनाविश्वासादिना प्रपत्तिQuorm विरोधि? प्रपत्तिकं आनुकूल्यादिना अङ्गनाग की असङ्गत? Cung “प्रपत्तेः क्वचिदप्येवं परापेक्षा न विद्यत” इत्यादि प्रमाणं विरोधिwng? प्रपदनं सर्वाधिकार

माऩ

गाङ्ग Com? वेदान्तविहित त्रैवर्णिक नियतत्वं @F०C१६TLQ? शूद्राधिकार की अपशूद्राधिक] or pii विरोधिwn? उपायविभागाधिकार♚$ भक्तियोग मुख्योपाय । GGLD? অ स्वरूपविरुद्धóाprr? पुरुषार्थकाष्ठै शूद्रभागवतविषयलंली व्यवस्थित वृत्ति असङ्गतंpn? “न शूद्रा भगवद्भक्ता विप्रा भागवता स्मृताः’ इत्यादिप्रमाण [i]६६०) भागवतत्व

? शास्त्रीयनियमनाधिकार २G CLD? “सर्वधर्मान्परित्यज्य”

ब्राह्मण्यं

। विरुद्ध

[[९९]]

♚ली नित्यनैमित्तिकमवश्यं कर्तव्यं भाग

“त्यज धर्ममधर्मं च त्यज सध्यानृते अपि इत्यादि प्रमाण आधिकारिकं सर्व धर्म स्वरूपत्यागं ॐ की। विरोधिwing? अपराधपरिहाराधिकारी प्रपत्तिकं प्रारब्धनिवर्तकत्वाLDIT? । प्रारब्धफलLDI दुःखानुभवं प्रत्यक्षसिद्भ मागत्तोऱ्ऱुगिऱदु faसियादो? आगैयाल्

सा।प्र - तत्प्रभावविषये च मन्दमतीनां व्यामोहजनक तत्तदाचार्यवचनानां तात्पर्यं प्रदर्शयिष्यन् तत्तद्वाक्य जनितव्यामोहप्रदर्शनपूर्वकं व्यामोहनिवृतिप्रकारं च प्रदर्शयितुं प्रवृत्तसिद्धोपायस्य सर्वप्रधानत्वात्प्रथमं तद्विषयव्यामोहं निवर्तयितुं तत्स्व

सा।वि - विषये च तत्तत्पूर्वाचार्याणां तत्तन्दशप्राधान्यप्राशस्त्य परैर्वाक्यैः मन्दमतीनामन्यथा प्रतीतिर्जायत इति तद्वारणाय स्थिरीकरणभाग आरब्धः - यद्यपि तत्तत्प्रकरण एव तत्तदनुबन्धिविरुद्धार्थाः प्रतिक्षिप्ताः । तथापि शङ्काबाहुल्यार्त्वायां तत्रविशेष निराकरणाभावात् प्रकरणप्रतिपाद्यार्थ बहुग्रन्थसन्दर्भेण कलुषितत्त्वेन सुखप्रतिपत्त्यभावाच्च पृथगारब्ध इति मन्तव्यम् - तत्रोपायो द्विविधःसिद्धोपायस्साध्योपायश्चेति - तत्र सिद्धोपायस्य

सा।सं - तन्निष्ठप्रभावाधिक्यविषये तन्न्यूनताविषये च सम्भावितमतिकालुष्यपरिहरणेन निरूपितार्थ स्थिरीकरणार्थमधिकारचतुष्टयमाक्षेपिक्या सङ्गत्या आरभमाणः प्रथममुपजीव्यं

[[३७६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मूप्रत्यक्षेण स्वतस्सततं विदन्निरवधिदयानित्यो (दिव्यो) दन्वानशक्यविवर्जितः ।

-fs

सा।दी - प्रधानonosum) सिद्धोपायशोधनं प्रथम Long। “अथ तत्र त्रयोविंशे सिद्धोपायस्य शेषिणः । शोधनं क्रियते तैस्तैः प्रकारैस्साधुवर्णितैः” bp सिद्धोपायस्वरूप jog सङ्क्षेपेण &LG कीpri आदिश्लोक♚लं युगपदिति - सर्वज्ञस्सर्वशक्तिस्सहजकारुणिकः श्रियः-पतिर्नारायणस्सिद्धोपाय इति निष्कृष्टोऽर्थः - अखिलम्, उभय विभूतिगतDIT।] वस्तु कं ना।

सा। स्वा - “सन्दृष्टस्सारवाग्वित्” इति श्लोकी “अनुभवत्यच्युतं नित्यमेकः” ढाङ्ग निष्कर्षिकं६० कं Jn। QGuon? इत्यादि बहुविधशङ्कका कङ्क अधिकारचतुष्टयात्मकस्थिरीकरणभाग HTT समस्तशङ्क ५०ruji सत्तर्कानुगृहीत श्रुत्यादिप्रमाणवर्ग BBC परिहरि अर्थानुशासन भागोपदिष्टार्थस्थिरीकरणं ण umri प्रथमं सिद्धोपायं प्रधानDIOSING तन्मुखेन शङ्गै छलना सिद्धोपाय शोधनाधिकार समासव्यासधारणम्” ढाङ्ग की न्याय का

[[१]]

परिहरिकं Bourgmi “इष्टं हि विदुषां लोके

कड

अधिकारार्थjg सङ्गृहिक - युगपदिति - अखिलं

वस्तु जातम् - युगपत्, एकदैव न तु क्रमेण - सततं, न तु कदाचित् - स्वतः, नतु तपः प्रभृतिकारण वशेन - प्रत्यक्षेण, न त्वनुमानादिना विदन्, “यो वेत्ति युगपत्सर्वं प्रत्यक्षेण सदा स्वतः । तं प्रणम्य हरिं शास्त्रं न्यायतत्वं प्रचक्ष्मह” इति श्रीमन्नाथमुनिप्रणीतश्लोकार्थो व्यज्यते अनेन स्वदासजन समस्तसांसारिकदुःखदर्शित्वमुक्तम् - निरवधीति - स्वत इत्येतत् काकाक्षिन्यायेन उभयत्रान्वीयते स्वतः निरवधिः दया दिव्योदन्वान्, दिव्यसमुद्रः - निरवधीति प्रसिद्ध समुद्रव्यतिरेकस्सूच्यते - अनेन स्वत एव रक्षणोपयुक्त परमकारुणिकत्वं व्यज्यते -अशक्यविवर्जितः, स्वसङ्कल्पितार्थस्य स्वेनापि प्रति

सा। प्र रूपमाह युगपदखिलमित्यादिना । अकिञ्चनानामनन्यगतीनाम् उपायान्ताभावं गर्भजन्मजरामरणचक्रपरिभ्रमणेन दुःखाकुलत्वं च जानन्मोक्षप्रधानशक्तो निरवधिकसहजकारुण्य - सा।वि - प्राधान्यात्प्रथमं सिद्धोपायानुबन्धिशङ्कां परिहरिष्यन् अधिकारार्थंश्लोकेन सङ्गृह्णाति - युगपदिति सर्वज्ञस्सर्वशक्तिः परमकारुणिकः श्रिया सह सर्वनियन्ता सर्वरक्षकः पुरुषोत्तमस्सिद्धोपाय इति निष्कृष्टार्थः “यो वेत्ति युगपत्सर्वं प्रत्यक्षेण सदा स्वतः “इति सर्वज्ञलक्षणं तदेतदशिसन्धयोक्तुं युगपदखिलमिति स्वतः, योगजधर्मप्रत्यासत्त्याद्युपाधिमन्तरेण-प्रत्यक्षेण, अपरोक्षरूपज्ञानेन - नतु चक्षुरादिना” पश्चत्ययचक्षुः “इति श्रुतेःअत्र जन्मपरम्परायां क्रमेण सर्वविषय साक्षात्कारवति बद्धेऽतिव्याप्तिवारणाय युगपदिति ॥

सा।सं - सिद्धोपायं शोधयितुमारभमाणः अधिकारार्थं सङ्गृह्णाति - सिद्धोपायत्वानुगुणं सर्वज्ञत्वम्, परमकारुणिकत्वं, सर्वशक्तित्वं च क्रमेणाह - युगपदित्यादिना - स्वत इति नित्यव्यावृत्तिः - सततमिति मुक्तव्यावृत्तिः - दया निरवधित्वमुत्कृष्टावधिराहित्यम् । दयारूपोदधे दिव्यत्वं निर्दुष्टत्वन्दयाम्बुराशिरित्यर्थः अवतारदशायामप्यचिन्त्यशक्तित्वद्योतनाया शक्यविवर्जित इति व्यतिरेकमुखेनाभिधानम्

जगत्परिपालरूपधर्मस्य।श

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

मू - जलधिसुतया सार्धं देवो जगत्परिपालयन् -

सा।दी - प्रत्यक्षरूपज्ञानं

अशक्यविवर्जितः, अशक्य

[[३७७]]

QuiGunjib स्वतः उपाधिuuumi कार्यmi - निरवधिदयानित्योदन्वान्, निरवधिकदयैकं “लक्ष्म्या सह हृषीकेशः'

नित्यसमुद्रस्थानीय omi। जलधिसुतया सहैव सर्वजगद्रक्षक।

[[९९]]

सा।स्वा - हतिर्नास्तीत्यर्थः पदत्रयेणाप्यधिकारे वर्तिष्यमाणशङ्का द्योत्यते देवः, लील प्रवृत्त एव - स्वत एव रक्षकत्वे लीलाप्रवृत्तिरेव न स्यादिति भावः - जलधिसुतया सार्धं जगत्परिपालयन्, न तु लक्ष्मीनैरपेक्ष्येण स्वत एव परिपालयन् - परमपुरुषः - “लक्ष्म्या सह हृषीकेश” इत्यादि प्रमाणेन लक्ष्मीसाहित्येन रक्षकतया प्रतिपन्नः परमपुरुषः - “पुरुषान्न परं किञ्चित्” इति प्रतिपन्नः श्रियः-पतिः - प्रतीष्टभरस्सन्, स्वीकृत भरस्सन् - भरन्यासरूपव्याजविशेषेण स्वीकृतभरस्सन् -

सा।प्र - विशिष्टः पुरुषकारभूतया लक्ष्म्या विशिष्ट एव जगद्रक्षक इति “लक्ष्म्या सह हृषीकेश” इत्यादिषु - सा।वि

प्रमेयत्वादि सामान्यमुखेन वा सर्वविषयसाक्षात्कारवत्यतिव्याप्तिवारणायाखिलमिति तत्तत्प्रकारविशिष्टं विदन् तत्तत्प्रकारेणावगाहनं यथा स्यात्तथा विदन्निति यावत् - सर्वमित्यादिज्ञानेन तु तत्तत्प्रकारवैशिष्ट्येन न ज्ञायते - सामान्यप्रत्यासत्त्याङ्गीकारे तु युगपत्सततं बहुपदार्थविषय साक्षात्कारवति बद्धे ऽतिव्याप्तिवारणायाखिलं पदम् - न च तस्य सुषुप्तिदशायां तत्साक्षात्काराभावात्सततं तत्साक्षात्कारो नास्तीनि नातिव्याप्तिरिति वाच्यम् - चतुर्मुखादीनां सुषुप्त्यभावेनातिव्याप्तिसत्वात् अखिलपदं प्रामाणिकमित्यभिप्रेतम् - अथ ईश्वरस्याप्यनन्तब्रह्माण्डेषु सङ्ख्याया अभावाद विद्यमानवस्त्वज्ञानमादाय नासम्भवशङ्का

योगि आनुमानिकादिज्ञानसर्वविषयज्ञानवत्यतिव्याप्तिवारणाय प्रत्यक्षेति न्यतिव्याप्तिवारणाय स्वत इति - मुक्तेऽतिव्याप्तिवारणाय सततमिति - यद्यपि मुक्तस्यापि सर्वज्ञत्वमस्ति । तथापि तद्व्यावृत्तमीश्वरसर्वज्ञत्वमिति तद्व्यावृत्तिः सततमिति त्रैकालिकाखिलवचेतनस्य विवक्षितत्वान्मुक्तस्य पूर्वकालावच्छेदेन तदभावात् - एवं च चतुर्मुखादिष्वतिव्याप्यभावादखिलं पदं स्पष्टार्थम् अपरोक्षेण स्वतस्सर्वदाप्यात्मसाक्षात्कारवति जीवेऽतिव्याप्तिवारणायाखिलपदम् - वस्तुतस्तु भूतभाविस्वरूपसाक्षात्काराभावात्स्पष्टार्थमित्येव तत्त्वम् - स्वत इत्यनेनैव नित्येष्वतिव्याप्तिः परिहृता - तेषां सततवचेतनस्य भगवन्नित्येच्छा सिद्धत्वात् । नित्यमुक्तसाधारणसार्वज्ञविवक्षायां सततमित्येतन्निष्प्रयोजनं स्यात् सततमखिलवेदित्वं युगपत्प्रत्यक्षेण स्वतोऽखिलवेदित्वमिति लक्षणद्वये तात्पर्यम् - अस्मिन्पक्षेऽखिलपदं सार्थकमेवेति दिक्अशक्यविवर्जितः, सर्वशक्तिः - अत एव सतां प्रतीष्टभरः, स्वीकृतभरः । देवः, सर्वस्वामी - जलधिसुतया सार्धं जगद्विभूतियुग्मं परिपालयन् पालनावस्थस्सन् - लक्षणे शतृत्प्रत्ययः तत्तदभिमतफलप्रधानादि सङ्कल्प

सा। सं - व्यासज्य वृत्तिधर्मत्वस्फोरणाय सार्धमित्युक्तिः देवः, जगत्सृष्ट्यादि क्रीडनशीलः - अथापि सार्धमित्यन्वेति - ‘युवां तु विश्वस्य विभू जगतः कारणं परम्’ इत्युक्तेः-

[[३७८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - परमपुरुषस्सिद्भोपायः प्रतीष्टभरस्सताम् ॥ ५१ ॥

सा। दी

अर्थं FUL-Qugu

परमपुरुषळा सिद्धोपाय ं पूर्वमेव

सतां,

सिद्ध६०६०।८ungli स्वप्राप्तेः स्वयमेव साधना सिद्धोपाय Gloorगकी प्रपन्ननाम् । प्रतीष्टः स्वीकृतो भरो येन सः । आश्रित (OL भरलं वहिलं

५ ॥ ५१ ॥

Qगी उक्तार्थस्थिरीकरणं ६००६००१०२१५ उद्योगि उक्त द्वाविंशत्यधिकारार्थ ri

कळै

सां स्वा

सतां, “सन्तमेनं ततो विदुः” इत्युक्तप्रकारेण सत्तर्केण वेदान्तविचारक्षमाणां श्रीभाष्यकारमार्गनिष्ठानामिति यावत् - सिद्धोपायः, न तु भरन्यासभरस्वीकारयोरभावेऽप्युपाय इत्यर्थःनिरवधिकरु णादिमत्वेन स्वत एव रक्षकत्वे सर्वमुक्तिप्रसङ्गेन भरन्यासरूपव्याजविशेषमपेक्ष्यैव रक्षकत्वं लक्ष्मीविशिष्टस्यैव उपायतया स्वतन्त्रोपायान्तराभावेनानन्योपायत्वादिविरोधोऽपि नास्ति ढा ५ कुं। - ॥ ५१ ॥

शमी उक्तबहुविधशङ्का परिहारार्थं स्थिरीकरण भागारम्भं JnG GLon? उपदेशमात्र तत्त्वज्ञानं

? “आर्षं धर्मोपदेशं च वेदशास्त्रा विरोधिना । यस्तर्केणानुसन्धत्ते स धर्मं वेद नेतरः " Tr sun समीचीन युक्तिविचार १।०६ तत्त्वज्ञानं सिद्धि

Gun

माग।

“सन्दृष्टः” इत्यादिना g@ii अधिकारि उपदेशमात्र तत्त्वज्ञान (CDळं विरोधिung? “शास्त्रज्ञानं बहुक्लेशं बुद्धेश्चलनकारणम् । उपदेशाद्धरिं बुध्वा विरमेत्सर्वकर्मसु ढाङ्ग की

विरोधिwng? इदु युक्ति विचारलं की

अनधिकृ तपरमास्ति

प्रमाण po काधिकारिविशेषविषय विरोधी तत्त्वनिर्णयकारणLDING । उपदेशं सर्वकं५ळं अविशिष्ट Loऊण्ड गाम्मं तत्वनिर्णयQuorm, मकं तत्त्वनिर्णय Pळङ्गळाmi Gas असङ्गत Cpm? सत्सम्प्रदाय सिद्धि, सदाचार्यानुग्रह, कীsun GLD ६ठग की विशेषसामग्री सहितोपदेशं तत्त्वनिर्णायक Dosww

सामग्रीविकल (कं तत्त्वनिर्णयQuo६६) सामग्रीहितोपदेशमात्रं निर्णायकDIळी ‘आर्षं धर्मोपदेशं च’ ढाढणी प्रमाणं विरोधिwng? @सामग्री - सा।प्र - अवगतो भगवानकिञ्चनानां रक्षणभरं तया सहैव स्वीकृत्यार्तान् रक्षतीत्यर्थः ॥ ५२ ॥

नन्वस्मिन्नधिकारे सिद्धोपायविषयव्यामोहनिवर्तनं नोपपद्यते ‘जायमानं हि’

[[१]]

सा। वि - विशिष्ट इत्यर्थः । ‘लक्ष्म्या सह हृषीकेश’ इति वचनं स्मारितम् - परमपुरुषस्सिद्धोपायः, असाध्य एव सन्नुपायभूतस्सिद्धोपायः । अत्र जलधिसुतया सार्धमित्यनेन लक्ष्मीविशिष्टस्यैव फलप्रधानोक्तेर्विशिष्टस्यैवोपायत्वं दर्शितम् ॥ ५१ ॥

सा। सं - सतां, भरन्यासेन लब्धसत्ताकानाम् आचार्याणाम् । जलधिसुतया सार्धं प्रतीष्टभरः, स्वीकृतभरस्सन् सिद्धोपायो भवेदित्यर्थः ॥ ५१ ॥

इत्थं सङ्गृहीतं विवरीतुं वृत्तवर्तिष्यमाणयोः सङ्गति प्रदर्शनाय वृत्ताधिका

समीचीनशास्त्रमुख♚ल

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[३७९]]

मू - अनादिकालं संसरिCuming क्षेत्रज्ञा अवसरप्रतीक्षैा भगवत्कृपैr प्रत

तत्त्वहितपुरुषार्थ (ii)नी) विशेषाना । मुमुक्षुouris

उपायविशेष परिग्रहिलं कृतकृत्य तन्निष्ठै

स्वाधिकारानुरूपी

जलनीम्। अक्र♚G अनुरूप कक्षा यथाशास्त्रं निर (पायLDIS ) पराधLIS LITIL कैङ्कर्यरूपपुरुषार्थी (jigibiqui शरीरपातानन्तरम् अर्चिरादिगति अप्राकृतदेशविशेषलङ्की

म्ंाकं अनवच्छिन्नभगवदनुभवपरीवाह ५ परिपूर्णकैङ्कर्यरूपपरमपुरुषार्थ सा। दी - सङ्ग्रहेणानुवदिpri। अनादिकालमित्यादित, संसारान्निवृत्त।

उपोद्घाताधिकारार्थ अनुवदिLLB/- समीचीनेत्यादि सारनिष्कर्षाधिकारार्थ तत्त्वहितपुरुषार्थेत्यादि प्रधानप्रतितन्त्रार्थपञ्चकतत्त्वत्रयपरदेवतापारमार्थ्याधिकारार्थ मुमुक्षु मुमुक्षुत्वाधिकारार्थ ं स्वाधिकारानुरूपेत्यादि अधिकारविभागाधिकारार्थ उपायविशिषेत्याद्युपाय विभागाद्याधिकार चतुष्टयार्थ - कृतकृत्य

कृतकृत्याधिकारार्थ तन्निष्ठै इत्यादि स्वनिष्ठाभिज्ञानाधिकारार्थ शाकं अनुरूपLDIT इत्याद्युत्तरकृत्यपुरुषार्थकाष्ठाधिकार (१८ (COL) अर्थ यथाशास्त्रG।Dorg/ शास्त्रीयनियमनाधिकारार्थ निरपाय । अपराधपरिहाराधिकारार्थ - Sp @riİकी bb$@Qom♚ल स्थानविशेषाधिकारार्थ अनुवदिÚULL/- शरीरपातानन्तरQ/LD/६orm निर्याणाधिकारार्थअर्चिरादिगति

गतिविशेषाधिकारार्थ अप्राकृतदेशेत्यादि

परिपूर्णब्रह्मानु-

मा

यै

सा। स्वा - हैतुकसंसर्ग ६० मन्दबुद्धिकं बुद्धिचलनं सम्भावित तन्निरासार्थं युक्तिविचारमपेक्षित QILDगणी) तर्हि ‘शास्त्रज्ञानं बहुक्लेशं’ ढाङ्ग की प्रमाणं विरोधिwmm? कृतकृत्याधिकारिकं बुद्धिचलन (poor Logi परमफलप्रतिबन्ध

व्यर्थळांpn? इत्यादितटस्थशङ्क

स्थिरीकरणमावश्यकQLD

स्थिरीकरणभागं

की जीती,

इत्यनेन

संसारमार्गान्निवृत्ता- ५ उपोद्घाताधिकारार्थं♚- समीचीनेति सारनिष्कर्षाधिकारार्थgpळं, तत्त्वेत्यादिना प्रधानप्रतितन्त्राद्यधिकारचतुष्टयार्थ (pib, मुमुक्षु मुमुक्षुत्वाधिकारार्थpi, स्वाधिकारेति वाक्येन अधिकारविभागाद्यधिकारपञ्चकार्थ (pii, अकंल अनुरूपेत्यनेन उत्तरकृत्याधिकारपञ्चकार्थ(pii, शरीरपातेत्यादिना निर्याणाद्यधिकारत्रयार्थ (pio

सा। प्र - इत्यादि प्रपन्नानामन्यथाज्ञानविपरीतज्ञानादेरभावावगमादित्यत्रासत्सङ्गादिना तत्सद्भावमुपपादयितुं वृत्तस्य वक्ष्यमाणेन सङ्गतिमाह अनादिकालमित्यादिना - प्रीती,

सा। वि - अथ सङ्गत्यर्थं पूर्वभागार्थं सङ्ग्रहेणानुवदति - अनादिकालमिति - प्रीती,

सा। सं - रार्थान् क्रमेणानुवदति - अनादिकालमित्यादिना -१९, संसारहेतुकर्मार्जनान्निवृत्तः परिग्रहिलंg।, अनुष्ठाय - नन्वर्थानुशासनभागेनैवापेक्षितार्थनिर्धारणात्किं वक्तव्यम् -

[[३८०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - सिद्धिकंqumb।

सा। दी - भवाधिकारार्थमनुवादिकं LLB/- ननु सिद्धोपायादिशोधनं क

BOLI। सिद्धोपायादि)

शङ्के की शोधिकङ्क GoGo लीक प्रपन्नां कण्ठ @upm शङ्कका उदिunpur शङ्कु परिपूर्णाधिकारिकं शङ्क की मृदुप्रज्ञा

प्रपन्न (५ÈG -

सा। स्वा - G#mäं॰]♚@popuq Qing उपदिष्ट) स्थिरीकरणभागं व्यर्थL६orn? इत्यादि श ैठना-

सा। प्र विनिवृत्य प्रपन्नानां व्यामोहं समर्थयितुं तेषामन्यथाज्ञानाद्यात्यन्तिक

सा। वि - संसाराद्विनिवृत्त्य ननु सिद्धोपायादिविषयविवेकिनः प्रपन्नस्य शङ्का न जायन्ते अतस्तत्परिहारार्थशोधनं व्यर्थमित्याशङ्कय परिपूर्णाधिकारिणां शङ्कानुत्पत्तावपि मृदुप्रज्ञानां प्रपन्नानां हैतुकैस्सहवासे सति चलनं सम्भवतीति शङ्का उत्पाद्यन्ते -तथा हि केषाञ्चित् प्राचीन दुष्कर्मवशाच्छीघ्रमुपाय तत्प्रभावादिविषये विशदज्ञानोत्पत्तिर्माभूदिति श्रुतस्य भगवत्सङ्कल्पस्यान्यथाकरणाय त्रीणि कारणानि सन्ति । श्रियः प्रसादसूचकमस्तु त इत्येतद्वाक्यं सदाचार्यानुग्रहस्सत्सम्प्रदायसिद्धिरिति । एतत्रितयाभावे भगवदीयापराधफलप्रधानसङ्कल्प निवारकाभावादपराधफलभूता दुर्बुद्धयो जायन्ते । अतस्तेषां शास्त्रार्थश्रवण समर्थानां शङ्कानिवृत्त्यर्थं समीचीनतर्कघटितशास्त्रार्थश्रवणं कार्यम् - परमास्तिकानामपि सुदृढनिश्चयार्थं श्रवणं कार्यम् - मन्दमतीनां शास्त्रार्थश्रवणसमर्थानां व्यामोहनिवृत्त्यर्थं श्रवणं कार्यम् ‘तदर्थं च श्रवणं अतस्सत्सम्प्रदायसिद्धिसत्त्वेऽपि परमास्तिकानां शास्त्रार्थविचारोपसरमश्नुते’

‘शास्त्रज्ञानं बहुक्लेशं बुद्धेश्चलनकारणम् । उपदेशाद्धरिं बुध्वा विरमेत् सर्वकर्मसु’ इति शास्त्रज्ञानस्य बहुक्लेश साध्यत्वात्परस्परविरोधेन बुद्धिचलनकारणत्वाच्च सत्सम्प्रदायपरम्परा प्राप्तोपदेशादेव हरिं विजानी यादिति वचनसिद्धसत्सम्प्रदायसिद्धिश्शास्त्रानधिकृतास्तिकविषया - किञ्च शास्त्रार्थनिश्चयरहिताः कुतर्कैः प्रामाणिकमर्थमपह्नुवते - ते चापह्नवा बहुप्रकाराः । केचिदीश्वरो नास्तीतीश्वरमपह्नुवते केचिदीश्वरत्वमन्यत्रारोप्य भगवतस्सर्वेश्वरत्वमपह्नुवते - केचिद्विभूतिरेव नास्ति । मिथ्येति ब्रुवते । केचिद्विभूति सत्यत्वे न कस्यचिच्छेषभूतेति वदन्ति - केचित्परतन्त्रोऽपि जीवपरतन्त्रो वा शिवादिपरतन्त्रो वेति वदन्ति - एतादृशहैतुकसहवासवशान्मृदुप्रज्ञस्य प्रपन्नस्यापि विभूति विभूतिमदपहारबुद्धिर्भवेत् ततस्तत्सङ्गः परित्याज्य एव । अन्यथा बाह्यता प्रसङ्गात् - अनर्थप्रसङ्गात् - कदाचित्संसर्गप्रसक्तौ परमास्तिकस्य बाह्यत्वानुत्पत्तावपि बुद्धिकालुष्यं सम्भवति - तत्परिहारश्च दृष्टचरः शास्त्राणां परस्परविरोधादपि मन्दमतीनां शङ्कास्सम्भवन्ति आरुरुक्षाणामपि दैवकृताः प्रतिबन्धास्सम्भवन्तीति प्रमाणसिद्धम्अतस्सत्तर्कैस्ताश्शङ्काः परिहार्या इति प्रमाणसत्तर्कप्रतिपादनपरस्थिरीकरणभाग आरभ्यते - तत्र प्रथमं प्रधानत्वात्सिद्धोपायविषय -

सा। सं - अवशिष्यत इत्यपेक्षायां स्थिरीकरणभागारम्भार्थमुपोद्धातमारचयति -

मू -

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

अर्थी) ज्ञातव्यतम सिद्धोपायjogi ujpoji साध्योपायविषय

[[३८१]]

Q उपायप्रभावविषय । कर्मवश्यकं मुकं कळ कृनीय कण्ठ स्वतन्त्र ग सर्वेश्वरङ्ग Quiz (@L पूर्वापराध SGD प्रधानकारणं lporm]oor६७- अल

‘अस्तु में’ अपेक्षिलं, ‘अस्तु ते तयैव सर्वं सम्पत्स्यते’ ढाळाळी लीpipib, सदाचार्यानुग्रहpi, सत्सम्प्रदायसिद्धि-

सा। दी - हैतुकLLOL संसर्गं Quino बुद्धिचलनं सम्भवि - अकृषक शङ्क पीलकण्ठ मं कूडुम्। करावार् तिरुमुगप्पासुरम् मुदलाऩवैयिल्लादवर् इवैयिल्लादार्क्कु करिमाग वन्द, इवर्गळुक्कु उङ्गळिल् कडुगत् तॆळिवुम् पिऱवादॊऴिग वॆऩ्ऩुम् जुऩ् माऱादु। आगैयाल् इवर्गळ् सळिमूलमागप् पिऱन्द मृदुप्रज्ञis@५६०Lu बुद्धिचलनमूलशङ्का परिहर्तव्य ना। अन्य सिद्धोपायादिविषयशङ्क

ना परिहरिकी अर्थी) इत्यारभ्य परिहारं ग्री इत्यन्तलंल ं। संयज्ञानं कारण (CDळङ्ग - लक्ष्मीकटाक्ष (pib, सदाचार्यानुग्रह Job, सत्सम्प्रदायसिद्धिuii। अनं सत्सं-

सा। स्वा - परिहरिकं५५५_Gumii व्यवस्था सिद्ध्यर्थं तत्त्वनिर्णयसामग्रीविशेषळं अपनी iQ६। अर्थ [] इति। -

सर्वार्थ शोधनं ६००० ६१ कं& सिद्धोपायसाध्योपायतत्प्रभावविषयशोधन मात्र निदान CLIT? काळी शङ्क प्राधान्यLD निधानQILDòri Gupi- ज्ञातव्यतमेति ली, निर्णयम्- LLB, २१ तत्त्वहित [i] नाwwLm भगवत्सङ्कल्प - Forms, निवर्ति ५०५५। अस्तु मे (ते) इति कीsari- लील Guw।qu

cosiunaji, लীgi Guit unani- सूक्ति - एतादृशसूक्ति पर्यन्तप्रसाद/D६órm।iq- सदाचार्यानुग्रहं कारण -

सा। प्रविनाशकशून्यत्वमभिप्रयन्विनाशकवर्गं विशिष्य दर्शयति -अर्थ इत्यादिना - L

miGGorm]&&&। क्लृप्तसङ्कल्पविनिवृत्तेः - suni मुखोद्गतवाक्यं च सा। वि - शङ्कास्तत्परिहारांश्च वक्ष्याम इत्यभिप्रयन्नाह - अर्थ ज्ञातव्यतमळा इत्यारभ्य Glmggipmó इत्यन्तेन महावाक्येन D। अनुत्पत्तये - सर्वेश्वरा, सर्वेश्वरेण - QLG। कृतं -mori, सङ्कल्पं - Forms। अन्यथाकर्तुं - संयज्ञानमुत्पादयामीति सङ्कल्यं कारयितुमित्यर्थः । तानि कानीति चेत्-अस्तु ते तयैव सर्वं सम्पत्स्यते इति । लीGpBii unaó इति - श्री। श्रियः - saji, श्रीसूक्तेः

सा। सं - @अर्थrimi इत्यादिना - कर्मवश्य (१) कञ्छ, ‘पापं प्रज्ञां नाशयति’ इत्युक्तदुष्कर्मवश्यानाम् । ॰कृ॰॰]। संयज्ञानम् - तदनुत्पत्तये - QLL Boomi। निग्रहसङ्कल्पः - अलकं। तत्प्रहाणाय - तत्पूर्वकसंयज्ञानप्रतिष्ठार्थमित्यर्थः - sunab, जगन्मातुर्वदनारविन्दनिर्गता

सूक्तिः । उक्तेः प्रत्युक्तिरूपेति दर्शयति - अस्तु मे इत्यादिना

[[३८२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

सा।दी - प्रदायसिद्धि। श्री (i)८६०६ा सदाचार्या यावदपेक्षितं Cumming स्व (रूप) अलसळल सत्तर्क। सम्भावितonnBIT অकुं इतर सत्तर्क [i) सिद्धोपायादिविषयलंली उदिकं महावाक्यार्थसर्वार्थ)की

अर्थ -

माग

सत्सम्प्रदायं भगवत्प्रभृत्याचार्यपरम्पराप्राप्त Door तत्त्वहितपुरुषार्थ

निष्कृष्योपदेशिकं Gums- उपदेश ज्ञान किं परज्ञानदाढर्यापादनार्थ [LDITB बुद्धिमान् (@Louis शास्त्रपरिश्रम की

Camp प्राप्तम् - मृदुप्रज्ञ हैतुकादिसंसर्ग बुद्धिचलनं वर्जिकण्ठलं। दैवात्तत्संसर्ग♚ल बुद्धिचलनमूलशङ्का ।

G अवश्यपरिहार्यम् । शुक्र मृदुप्रज्ञ कसं का मलबा प्रमाणतर्क [[]] ६० शोधिकण्ठ ऊं ८०G Quorm] काका भगवन्निग्रहमूलसङ्कल्पाधीन on sundriy

out।

सा। स्वा - Com? पुरुष उपादेयDDING अशक्यसम्पादन

LD?

सा। वि - श्रीभाष्यकारीय श्रीप्रपत्तौ शरणागतिगद्ये निबद्धं श्रीदेव्याः प्रतिवचनमिदम् - अस्यायं भावः ‘श्रूयते खलु गोविन्दे भक्तिमुद्वहतां नृणाम् । संसारन्यूनता भीता स्त्रिदशाः परिपान्थिनः’ इति समीचीन ज्ञानोत्पत्तेर्देवानां प्रतिबन्धकत्वात् - तत्र ‘यज्ञविद्या महाविद्या गुह्यविद्या च शोभने । आत्मविद्या च देवि त्वं विमुक्तिफलदायिनि’ इति सर्वविद्याप्रवर्तकतया सर्वविद्यात्वव्यपदेशात् - ‘ऋचो यजूंषि सामानि । सा हि श्रीरमृता सताम्’ इति ऋग्यजुस्साम्नां तादधीन्यश्रुतेश्च संयक्ज्ञान व्यवसायोपायादि प्रधानसमर्थतया भगवच्छरणागत्यर्थं प्रपत्तौ क्रियमाणायां ‘अस्तुते तयैव सर्वं सम्पत्स्यते’ इति तस्याः प्रतिवचनरूपत्वाद्भगवच्छरणारविन्दशरणागतिस्तवास्तु, तयैव शरणागत्या सर्वमभिलषितं सम्पत्स्यत इत्यर्थाद्भगवत्प्रपत्तिरस्त्वित्यनेनैवानुग्रहेण तदुपयुक्तज्ञानसम्पत्तिरप्यनुगृहीता भवतिति तद्वचनस्य ज्ञानानुग्रहसूचकत्वमिति - अत एव आचार्यो गद्यभाष्ये ‘स्वयं सर्वविदपि स्वप्रश्रयप्रकाशनाय पारमार्थकी यथावस्थितेति’ सामान्यतो निर्दिशति- ‘त्वमेव वरंवृणीष्व । यं त्वं मनुष्याय हिततमं मन्यसे । यद्धितं मम देवेश तदाज्ञापय माधव’ इतिवत् । एतेन भगवत्प्रपत्तिर्मोक्षसाधनमित्येतन्मया निर्णीतम् - सा यत्स्वरूपा यत्प्रकारेति च न जाने - अतस्त्वयैव तत्फलतया मोक्षार्थ भगवत्प्रपत्तेः स्वरूपादिकं यथा प्रमाणं ज्ञापयित्वानुष्ठापनीयोऽहमिति विशेषनिष्कर्षरहितानामपि विज्ञानप्रकारश्शिक्षितो भवति - एवं च सामान्यत उक्तेऽपि सर्वज्ञा सर्वहितैषिणी देवी स्वयमेव सर्वं विधास्यतीति तात्पर्यमित्युक्तम् एवं प्रदेशान्तरेऽप्युक्तम् । ‘विशिष्टाकारप्रपत्त्यनुष्ठाने प्राप्याभिलाषप्रापकाध्यवसायप्रापकान्न्तरानन्वयानु वृत्त्यनुगुणमनस्समाधानाद्यर्थमित्याह - तत्प्रार्थनं युक्तम्’ इति - एवं च -

सा। स

पूर्वं भगवन्नारायणाभिमतेत्यादिना पुरुषकारतया श्रियं शरणमुपगम्य तत्फलत्वेन पारमार्थिकीत्यादिना अस्तुमे इत्यन्तेन परमपुरुषार्थप्राप्तिहेतुभूता भगवच्छरणागतिः प्रार्थिता पारमार्थिकीति तमः कार्यव्युदासः - यथावस्थितेति रजः कार्यव्युदासः - अविरता,

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[३८३]]

मू - @i♚♚ं सदाचार्यानुग्रह । व्याज

सा। दी

ढग । व्यावर्तकत्वेन अळा परिहर्तव्य [i) B। a,

फलविशेष[१६५ळं पराशर

सिद्धोपायादिविषयशङ्क ५०ना भाग कुण्डी

अयना कटाक्ष BILLS/। तन्मूल सदाचार्यानुग्रह

सदाचार्यानुग्रहßकं व्याजफल

प्रसादसूचकवचनम् - लं तत्मूलतस्सत्सम्प्रदायविद्धि] GLD ६०१६०

(Gruit? इत्यादि -

अनुग्रहßb।कञ्छ, व्याजं तदनुवर्तनादिक्षा फलविशेष[i] - संयक् ज्ञानादि ना। श्रीपराशरकं वसिष्ठ

पुलस्त्य शाशनानुवर्तनं व्याजम् -

सा। स्वा - ज्ञानमुकं प्रत्यक्षानुमानशव्द का कारण कारणत्वं २६ CLDIT? सत्सम्प्रदायसिद्धि दुर्निरूपैworm? ढाङ्ग गायन Gujrit। @♚♚ इति

उद्देश्यवाक्य की

निर्दिष्ट

अस्तु मे ऎऩ्ऱु

मा

ली Psinajib प्रधानतया प्रथमोद्दिष्ट अपेक्षारूपकारणpib ‘तयैव सर्वं सम्पत्स्यते’ । ज्ञानादिसर्वसम्पद्रूपफल स्पष्ट@Dorm] ली नाना pm द्वितीयोद्दिष्ट निरूपिकङ्कीpi। सदाचार्येति-व्याजेति चिरकालोपसर्पणादि व्याजविशेष आचार्यप्रसादं सम्पादित ) ज्ञानविरोधिसमस्तपापक्षय-

सा। प्र - ‘अलं निशाचरैर्दग्धैर्दानैरनपकारिभिः । सत्रं ते विरमत्वेतत्क्षमासारा हि साधवः । एवं नाथेन तेनाहमनुनीतो महात्मना । उपसंहृतवान् सत्रं सद्यस्तद्वाक्यगौरवात् । ततः प्रीतस्स भगवान् वसिष्ठो मुनिसत्तमः - सम्प्राप्तश्च तदा तत्र पुलस्त्यो ब्रह्मणस्सुतः । पितामहेन दत्तार्ध्यः कृतासनपरिग्रहः । मामुवाच महाभागो मैत्रेय पुलहाग्रजः । वैरे महति यद्वाक्याद्गुरोरस्याश्रिता क्षमा । त्वया तस्मात्समस्तानि भवान् शास्त्राणि वेत्स्यति । सन्ततेर्न ममच्छेदः कृत्धेनापि यतः कृतः । त्वया तस्मान्महाभाग ददाम्यन्यं महावरम् । पुराणसंहिताकर्ता भवान् वत्स भविष्यति । देवता पारमार्थ्यं च यथावत्वेत्स्यते भवान् । प्रवृत्तौ च निवृत्तौ च कर्मण्यस्तमला मतिः । मत्प्रसादादसन्दिग्धा तव वत्स भविष्यति । ततश्च प्राह भगवान् वसिष्ठो मे पितामहः । पुलस्त्येन यदुक्तं ते सर्वमेतद्भविष्यति इति पराशरवृत्तान्तः-

सा।वि - सिद्धोपायविषये साध्योपायविषय तदुभयप्रभाव विषये च श्रियोऽनुग्रहवतोऽपि प्रतिपत्तिर्न जायते अन्यस्य तु जायते इति भावःसदाचार्यानुग्रहस्य संयक् ज्ञानहेतुत्वं गुरुपरम्परासाराधिकार एवोक्तम् - व्याजं, कारणं । तत्पराशरस्य वसिष्ठ पुलस्ध्यानुवर्तनादिरूपं फलं तत्त्वज्ञानम् ।-

सा।सं - आमोक्ष दानादविश्रान्तव्यापारा - अनयोक्त्या भक्त्यङ्गप्रपत्तिव्यवच्छेदः - सा हि मध्ये साधनरूपं साध्यान्तरमुत्पाद्य विरतव्यापारा भवति - ता, अत्यन्ताकिञ्चनस्य अनन्यगतेः - अस्तुते, मयि न्यस्तभरस्य मयापि स्वीकृतभरस्य ते - पारमार्थिकी भगवच्चरणारविन्दयुगलशरणागतिर्यथावस्थिता अविरताऽ अस्त्वित्यर्थः तयैव सर्वं सम्पत्स्यते, भगवत्प्रपत्त्यैव पूर्वोक्त नित्यकैर्य प्राप्तिपर्यन्तं फलमपि सम्पत्स्यते तेष्वपि सदाचार्यानुग्रह एव प्रधानकारणमित्यभिप्रायेण तस्य हेतुफलाभिज्ञान स्थलान्युदाहरति

य इति ।

[[३८४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मुदलाग

मू - मैत्रेयसञ्जयाश्वलायनादिवृत्तान्त misf ५G - सत्सम्प्रदायसिद्धिung, ला सत्वोत्तर सम्यगुपसन्न corri सावधानळी (कण्ठ अवस्थै ख्यातिलाभपूजा निरपेक्षmi कारुण्यपरतन्त्रा सदाचार्या सर्व कं प्रथमाचार्याला सर्वेश्वरा & उपदेशपरम्परैun ourbg तत्त्वहित [riisor अनपेक्षितविस्तारpi अपेक्षितसङ्कोच pb@g “सर्वेषामेव लोकानां पिता माता च माधवः । गच्छध्वमेनं शरणं शरण्यं पुरुषर्षभाः” ढाढाकील कट्टळैयिले पुfक्कप् पॆऱुगै-

सां दी - देवतापारमार्थ्य यथावद्वचेतनादिनां फलम् - मैत्रेय कं श्रीपराशरानुवर्तनं व्याजं - तत्प्रसादलब्ध सर्वज्ञत्वादि फलम् - सञ्जयकं व्यासानुवर्तनं व्याजं - त्रैकालिकज्ञानवत्वादि फलम् - आश्वलायन (कं५ शौनक विषयानुवर्तनं व्याजम् - ऋग्वेदप्रवर्तनादि फलम् - श्रीकं व्याजफल

अपेक्षि सर्वQm उक्त कलङ्क - शब्नी सत्सम्प्रदायसिद्धि ow निरूपिमङ्कीmi - सत्सम्प्रदायसिद्धीत्यादि - परमाचार्य FILTी उपदेशपरम्पराप्राप्त ii) ५६Tor तत्त्वहितपुरुषार्थ [[१] ८५६०ना सदाचार्या उपदेशिकण्ठ Gumms सत्सम्प्रदायसिद्धि Guns सर्वेषामेव लोकानामिति - श्री नाति सङ्कोच विस्तर Long माधवः तत्त्व, गच्छध्वमेनं शरणGILDTm/ हिततममुपदिष्टम् - पिता माता च फलं सूचितं शास्त्रानधिकृत (कण्ठ -

सा।स्वा - apjल तत्त्वज्ञानादिसम्पत्/LIT GILD - असदाचार्योपदेशं व्यर्थ Lonoun Cou सदाचार्येति - सदाचार्यशब्दनं विवरिrii - ख्यातीति

सदाचार्योपदिष्ट LDIT शिष्यगुणपूर्ति

तत्त्वज्ञानं ? @supri ला इति सर्वेषामिति - पितेत्यादिना परतत्त्वस्वरूपं - गच्छध्वमितिहितम् - शरण्यमिति प्राप्यं चोक्तLD

इप्पडि

सा। प्र त्वत्तो हि वेदाध्ययनमधीतमखिलं गुरो । धर्मशास्त्राणि सर्वाणि तथाङ्गानि यथाक्रमम् । त्वत्प्रसादान्मुनिश्रेष्ठ मामन्येनाकृताश्रमम् । वक्ष्यन्ति सर्वशास्त्रेषु प्रायशो मेऽपि तद्भिदः । त्वत्प्रसादान्म या ज्ञाता उत्पत्तिस्थितिसंयमः । त्वत्प्रसादान्मया ज्ञातं ज्ञेयैरन्यैरलं द्विज । यदेतदखिलं विष्णोर्जगन्न व्यतिरिच्यते “इत्यादिर्मैत्रेयवृत्तान्तः -” व्यास प्रसादाच्छ्रुतवानेतद्गुह्यमहं परम् । योगं योगेश्वरात्कृष्णात् साक्षात्कथय तस्स्वयम् इत्यादिस्सञ्जयादिवृत्तान्तः -

।

सा। वि - देवतापारमार्थ्यं च यथावत्वेत्स्यते भवान् “इत्युक्तरूपम् - सञ्जयस्य व्यासानुवर्तनं तदनुग्रहकारणम्त्रैकालिकज्ञानं फलम् - सत्सम्प्रदायसिद्धिस्वरूपं विवृणोति - सत्सम्प्रदायसिद्धि JI इति - सदाचार्या, सदाचार्ये । सर्वेश्वरा PB१, सर्वेश्वरप्रभृतेः - तत्कृतोपदेश परम्परयेत्यर्थः &ना, रीत्या - उपदेश, उपदिशति सति - Gumjons, प्राप्तिः

सा। सं - सत्त्वोत्तरत्वम्, सात्त्विकतास्तिक्यादि गुणप्रकर्ष युक्तत्वम् - संयगुपपन्नत्वं “तद्भिद्धि प्राणिपातेन” इत्युक्तक्रमेणाचार्यसमीपमागतत्वम्-सदाचार्या, उपदेशिकंsi Gumlms, इत्यन्वयः सर्वेषामित्यत्र पूर्वार्धेन तत्त्वोपदेशः उत्तरार्धेन हितपुरुषार्थयोः - शरण्यशब्दो हि -

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[३८५]]

मू - बहुक्लेशomi बुद्धिचलनसम्भावनै ] ६

uun २ उपदेश

परमास्तिक तॆळिगैक्कागवुम् -

सा। दी -

शास्त्रपरिश्रमी अनधिकृत

प्रधान

मऱ्ऱुळ्ळार्क्कुत् ताङ्गळ्

क

प्रधानतया उपादेयQLD ६ min - बहुक्लेशेत्यादिuni - बहुक्लेशेत्यादि पद rilarॐ) शास्त्रज्ञानं बहुक्लेशं प्रत्यभिज्ञात/ - बुद्धिचलनसम्भावनैung मन्दबुद्धि BIT) बुद्धि की सम्भावनै - शास्त्रज्ञान QILDoor कीm वचनं मृदुप्रज्ञ विषय LIST) बुद्धिमान् आस्तिकां अवश्यं शास्त्रपरिचयं CG GLD pri - Lopmäg इत्यादि - कृताकृतक शास्त्रार्थ [१५६०ना समीचीनतर्कri१&___

[[६६]]

माग

सा। स्वा - W√ उपदेशं कारण LDTB) उपपत्तिकारणरूपस्थिरीकरणभागारम्भं व्यर्थLDIB प्रसङ्गिCHIT? उपपत्तिसहितोपदेशCLD तत्त्वज्ञानकारण LDगणी ‘शास्त्रज्ञानं बहुक्लेशम्” इत्यदिना

तत्त्वनिर्णायकत्वं

। विरोधि? अनधिकृत परमास्तिकविषय वचन

उपपत्तिरहितोपदेशमात्र

(ठं

@supri - बहुक्लेशेति - आलस्येन शास्त्रपरिश्रमलं GILD।rpuq - परमास्तिकेति - बुद्धिचलनसम्भावनार्हमन्दबुद्धिव्यावृत्त दृढविश्वासवान् Bromiq - Qiqui ६० उपपत्तिकथनरूप स्थिरीकरणभागारम्भं व्यर्थ ? गगन Qgulmi Lojmj।niäg इति - अनालस्य, चलनार्ह बुद्धिपाटव (POLL आस्तिक mig आर्षं धर्मोपदेशं चेत्यादिवचनमेतद्विषय QILD

LDïpr? युक्त्यनुसन्धान

इत्यादि-

६५ प्रयोजन (poor CLIT? गगनी

केवलोपदेशं पर्यावस्त

girii ताङ्गळ्

सा। प्र - बहुक्लेशori, अधिकक्लेशसाध्यत्वे सतीत्यर्थः - बुद्धिचलनेति - “हरिर्देवं हरो दैवम्” इत्याद्युक्तप्रकारेण शास्त्राणां बहुविधत्वाद्बुद्धिचलनं सम्भाव्यत इत्यर्थः - नन्वेवं तर्हि “शास्त्रज्ञानं बहुक्लेशं बुद्धेश्चलन कारणम् । उपदेशाद्धरिं बुध्वा विरमेत्सर्वकर्मसु” इत्याद्यनुग्रहात् कस्यापि शास्त्राभ्यासो न स्यादित्यत्राह - Lo♚ming इति - अलसास्तिकानामे

सा। वि - ज्ञानलाभ इति यावत् - इह सर्वेषामेव लोकानामित्युपदेशेऽपि पिता माता च माधव इति पुरुषार्थनिर्देशःएवं शरणं गच्छध्वमिति हितनिर्देशः - मध्यमपुरुषेण लोकानामित्यनेन माधव इत्यनेन च चिदचिदीश्वरात्मक तत्त्वस्वरूपमप्युपदिष्टं भवति - बुद्धिचलनसम्भावनैा इति । शास्त्रपरिश्रमे सति शास्त्राणां नानाप्रकारत्वात्बुद्धिचलनं भवेदिति सम्भावना विषयभ्त इत्यर्थः - अनधिकृत (LDI इति शास्रानधिकारिणामुपदेश एव तत्त्वज्ञाने प्रधानं कारणमिति भावः ननूपदेशेनैव गतार्थत्वात् समर्थबुद्धीनामपि किं शास्रेणेत्यत आह Lommamiiig इति - समर्थबुद्धीनामित्यर्थः

नीलकण्ठ दृढनिश्चयार्थमपि - “उपदेशाद्धरिं बुध्वा” इत्येतन्मन्दबुद्धिविषयम् । तेषां शास्रश्रवणायोग्यत्वात् कथञ्चिद्योग्यतायामपि विरोधस्फूर्ती सत्तर्केर्विषयव्यवस्थापनेन विरोधपरिहारा सामर्थ्याद्धिचलनं - सम्भवात् -

सा। सं - प्राप्यपरः - Lo♚m। ईषदास्तिक्येन शास्राधिकृतानां समीचीनयुक्ति

[[३८६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - कुतर्कrison sig कङ्कं समीचीन युक्ति&CLCBL& प्राप्तम् - ‘“आर्षं धर्मोपदेशं च वेदशास्राविरोधिना । यस्तर्केणानुसन्धत्ते स धर्मं वेद नेतरः” puq। Cu Q।१ अर्थ [१] ८६०ना समीचीनतर्क miseraglungoutsना।

सा। दी - अनुसन्धिion

प्रमाणं BILL G ०

आर्षमित्यादिum - ऋषिः, वेदः - तदर्थ आर्षः - तदुक्तमृषिणा Quor

Gri - ऋषिशब्द कंल

वेदपरons शिष्ट व्याख्यानं - धर्मोपदेश, धर्मशाश्रम् - अविरोधिना ढां

पण् Tu

सा। स्वा - पूर्वाधिकारि५ Guous युक्तिविचार सापेक्ष

Gurung

इप्पडि कलङ्गुवारैत् तॆळिविक्कैक्काग ऎऩ्ऱु सॊऩ्ऩदु कूडुमो? पूर्वोक्तसामग्रीरहिताधिकारिकं ५०० स्वभाव II ज्ञानोत्पाटनं दुश्शक Loop? उक्तसामग्रीविशिष्टाधिकारिकं ८०G BLIC? सामग्रीविशिष्ट-मन्दाधिकारिळं विपरीतसंसर्ग♚HITC ५० सम्भावित DIGILD) तर्कविचारतमा इतरवादिकं मुलं ला तत्त्वज्ञानDm GunGLr? गi - आर्षमित्यादिना - ऋषिः, वेदः - आर्षम्, वेदार्थम् - धर्मोपदेशं, धर्मशास्रं च । वेद शास्राविरोधिना, वेदात्मकशास्त्रविरोधिना । स्पष्टार्थकवेदस्वारस्याविरोधि -

सा। प्र - वोक्तरूपोपदेशोऽलम् - नतु बुद्धिसौक्ष्म्यादिमत्वाच्छास्त्राभ्यास योग्यानामपीत्यर्थः । एवं च सूक्ष्मबुद्धीनां समीचीनन्यायैश्शास्त्रविचाराकरणे प्रत्यवायमाह - आर्षमित्यादिना

सा।

[[१]]

वि - समर्थानां तु प्रामाणिकशास्त्राणां परस्परविरोधो नास्तीति । किन्तु विरोध इव प्रतीयेत सोऽपि सत्तर्कैर्विषयव्यवस्थापने कृतेऽपि तादृशशास्त्रश्रवणेन निवर्तन्ते - अतस्तदर्थमयमारम्भस्सार्थकःअन्यथा वादिनां ग्रन्थानां बहुप्रमाणयुक्तिजटिलत्वात्तन्निरासकरसत्तर्कघटितप्रमाणप्रदर्शकग्रन्थाभावे फल्गुत्वशङ्कया परमास्तिकानामपि दृढनिश्चयो न स्यादिति भावः म्रनीकं कण्ठ, सन्दिग्धविपर्यस्त बुद्धीन् प्रतिसन्देहविपर्यास निरासार्थं च । Gipsis प्राप्तम्, समीचीनगुरुसन्निधौ शास्त्रं श्रोतुमुचितम् - अतश्चायं ग्रन्थस्सार्थक इतिभावः - सत्तर्कानुगृहीतशास्त्रश्रवणाभाववतां विपरीतज्ञानादिकं वदन् तत्र प्रमाणं दर्शयति - आर्षं धर्मोपदेशमिति - आर्षं, वेदार्थम् तदुक्तं ऋषिणेत्यादौ ऋषिशब्दस्य वेदवाचकत्वात् - धर्मोपदेशं मन्वादि धर्मशास्त्रं च । वेदशास्त्राविरोधिना, मूलशैथिल्यादिदोषरहितेन तर्केण यः अनुसन्धत्ते संयग्विचारयति । स धर्मं वेद, धर्मस्वरूपज्ञानवान् । नेतरः । ‘धर्मस्य तत्त्वं निहितं गुहायाम्’ इति दुरधिगमत्वादिति भावः -

सा। सं - इत्यंशे प्रमाणमार्षमिति - उपदिश्यतेऽनेनेत्युपदेशः धर्मस्योपदेशः - धर्मप्रतिपादकशास्त्रम् आर्षम्, ऋषिभिर्मन्वादिभिः प्रोक्तम् - एतद्धर्मोपदेशविशेषणम् - न ह्यार्षमित्येवापाततः प्रतिपन्नार्थे प्रमाणं भवतिति - वेदेति - वेदरूपशास्त्राबाधितार्थकेनेत्यर्थः - अनुसन्धत्ते, यो धर्मतत्त्वं निर्धारयतीत्यर्थः अथ कुतर्कैरर्थनिर्णयप्रवृत्तावनर्थं -[i]ला mouji u♚♚ Qjळङ्ग पतिurroor सर्वेश्वरnor

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[३८७]]

मू- ‘काणादशाक्यपाषण्डैस्त्रयीधर्मो विलोपितः’ ढाळा कीmugu हैतुक वेदविरोधितत्त्व प्रामाणिकार्थ [i] ८६०६७ अपहरि। अपहारं विभूतिmuji विभूतिमा कम्मुळं। अक्री विभूतिमाला अपहरिurg। श्रियः Coup ईश्वर (कङ्काq) कं ५४

अपहरि! विभूति

सर्वेश्वरा विभूतिकोटि mouji Grums। विभूति

ऒरु पि्त्तालेयिल्लैयॆऩ्ऩुदल्, - सा। दी

तर्क♚ली समीचीनत्वं। काणादेति - काणादैः शाक्यैः पाषण्डैश्च ६। हैतुक शुष्कतार्किकjpg अली विभूतिमदपहार कीpi। अली। सर्वेश्वरं निरीश्वरमीमांसकमतम् । Gopi इत्यादि शैवादिमतं की। विभूत्यपहार LG की विभूतिow इत्यादिuni) - छ्ण मुख♚, व्यावहारिकसत्यमित्यादि पर्याय♚। -

सा। स्वानेत्यर्थः हैतुक इति - पूर्वोक्तसामग्रीविकल

तिरस्करि Gom/rpm]

सॆय्गिऱार्

भगवन्निग्रहजनकQILD६ङ्ग

अपहरिuism

शुष्कतार्किक

मेरुगुहान्तर्वर्ति पदार्थापहारं बाधक

अपहारमिति

विभूतिमदपहारं Cum

मा

। चौर्यप्रयुक्तबह्ननर्थप्रद

? गगन

विभूत्यपहार

उभयविध GIL Com ? विभूतिमदपहार Loroug

ईश्वरलाum Gup? ईश्वराङ्गीकारि पाशुपतादिकं

ढांা१\È Quini - अली इति - शुong विभूत्यपलाप विभूतिनास्तित्ववाद Loom? स्वतन्त्रविभूतिवादिकं आतङ्क दोष (CLIT?

विभूतीति Qu४ विपरीताधिकारिकं अपहारं प्रसक्त सामग्रीपूर्णकृतकृत्याधिकारिकं ८६०ऊं प्रसक्त

Furni

पूर्वोक्त

सा। प्र नन्वपहारस्य परकीयपदार्थेषु स्वकीयत्वापादनरूपत्वात्कौतस्कुतैश्च भगवतस्तद्विभूतीनां च नास्तीत्युक्तेरपहारत्वोक्तिरनुचितेत्यत्र परकीयमपहृत्य परस्मै प्रधाने स्वकीयत्वापादनस्याभावात् यत्किञ्चिद्वतस्तदभावापादनमेवापहार इति भगवदपलापो विभूत्यपलापश्च विभूति तद्वतोः परस्परा भावापादनमेवेत्यपहारत्वोङ्क्तिर्युज्यत इत्यभिप्रेत्याह - अपहारमित्यादिना - ईश्वर, ईश्वरत्वेन कल्पयित्वा - Gruns, निवेशनम् - मुख, केनचित्प्रकारेण

सा। वि

अपहरिuitsना, प्रामाणिकार्थं परित्यजन्तीति भावः सर्वेश्वरं कर्मण्येवेश्वरत्वं परिकल्प्य चेतनेश्वरत्वं नाभ्युपगच्छन्तीति निरीश्वरमीमांसकमतम् - Commळा, अन्यमेकं - ईश्वर ऊं ५०१४ शिवादिमीश्वरत्वेन प्रदर्श्य । सर्वेश्वर ६०६०१, श्रीमन्नारायणं - विभूति कोटि

s। प्रवेशनम् । इदं शैवादिमतम् । ७ मुखलं,

ॐ

कृ व्यावहारिकसत्यत्वेन । -

सा। सं - वक्तुमपहारभेदेनाह - अपहारमित्यादिना - ९० मुख, व्यावहारिकसत्यत्वं-

[[३८८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - २६००१ LITऊं की ईश्वर सम्बन्ध। स्वतन्त्रं, परतन्त्र की कृ

विपरीतसंसर्ग

पिऱरोडु पुणैप्पुदल् सॆय्गै इव् ३९५ङ्गळिल् एदेऩुमॊऩ्ऱु तिल् मृदुप्रज्ञormrui) आत्मसमर्पणं गणी

“दत्तस्य हरणेन " ऎऩ्गिऱ ३४त्तिलुम् कॊडियदाय् कळवुगॊण्डु कॊडुत्त कवुत्तै मीळक्कळवु Gmrit Currowmi - शुभ बहुविध [[]] व्यामोहकारण []) हैतुकसंसर्गं

च

कॊण्डार् पोलेयाम्

uri परिहरणीयम्

सा। दी - @ मायिमतम् - २ऊङ्की इत्यादि निरीश्वरमीमांसकमतम् - परतन्त्रमित्यादि

जीव - CG, शिवादि

५११६, भोक्ता॰]

संसर्गमनर्थकंल

पर्यवसिकं

CD ri

केवलापहार♚लीguiळं स्वदत्तापहारं

अन्नदोषादिका - भव्य

अर्थी प्रमाणं कीpri-

GILE - LOL,

श अपहार ] ) इत्यादि) qup - लोक कुण्डी बहुविधLDIT व्यामोह हेतु कङ्ग

अत्यन्तपरिहरणीय Gopi

[[१]]

क्क

शुलun इत्यादि ।

सा। स्वा - LDTDC CGL ? अन्यभामण्डळं पूर्वोक्तविपरीत संसर्ग ५००

(

यॆऩ्ऩिलाऩालुम् अदु पुऩुक्कु मऩ्ऱे? आगैयालवऩैत् तॆळि ६१६०८ निष्प्रयोजन १६ mn? गगनी

अपहारrifio इति? Qua हैतुकसंसर्गं व्यामोहकारण LDT की तत्कृतव्यामोहं सत्तल निवर्तयितुं शक्यCLDIT? हैतुकसंसर्गरूपकारणानुवृत्ति व्यामोहं दुर्निवार? किञ्च अन्नदोषादि व्यामोहकारण LDmui (कंळ विपरीतसंसर्गक्लंल का विशिष्यकथन / निदान (poor CLIT? ढाळाळा “प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरम्” ढङ्ग की न्याय हैतुकसंसर्गं प्राधान्येन त्याज्यQD६órmळं, त्याज्यतै प्राधान्याभिप्रायं विशेषकथन GOLD अभिप्राय wali @supri - शुलक इति - भविष्यद्व्यामोह निवृत्त्यर्थं संसर्गं परिहरणीयम् - सम्भावित सॆय्गिऱार् संसर्गकृतव्यामोह समीचीनतर्कादिना निरस्य QIn Guy q। हैतुकल भगवद्विभूतिभूत

सा। प्र - अलं विच्छिद्य - नास्तीत्युक्त्वेत्यर्थः - rij Gruns, शेषत्वेन ज्ञापनमित्यर्थः एवं भूतस्यापहारस्योपहारस्यातिक्रौर्यं सदृष्टान्तमुपपादयंस्तद्धेतुभूतस्यासत्सङ्गस्यावश्यपरिहर्तव्यत्वमाह Q अपहार rijf]६) इत्यादिना - “दत्तस्य हरणेन च” इत्यस्य पूर्वः पादः

CorrG

सा।वि - इदं मायिमतम् - ईश्वर सम्बन्ध इदं सेश्वरमीमांसकमतम् - जीवेन सह - mii] Gruns, शेषत्वज्ञापनम् । जीवशेषत्वप्रतिपादनम् - इदं साङ्ख्यमतम् - pio इति इदमपि मुखान्तरेण शैवादिमतम् - ६) अन्यथाज्ञानं प्रसक्तं चेत् GBmquagmri, क्रूरं सत् कबा०।]ळङ्ग, अपहृत्य - ५५ द्रव्य joy प्रत्यर्पितव्यस्य । ना, पुनः । मना६४ LTL ६, पुनरपहरणवत् - शुकं भवेत् - Curgi परिहरणीयम्, अत्यर्थ परिहरणीयम् । सा। सं - साम्प्रतिकसत्यत्वमित्यादि नामान्तरेण - सम्बन्धं, शरीरात्मभावादि सम्बन्धम् - तत्तद्भोग्यादिकं तत्तदात्मशेषमिति-तदितर देवतान्तरशेषमिति

इत्युक्तिःबहुविध -

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[३८९]]

मूअर्थ “पाषण्डिनो विकर्मस्थान् बैडालव्रतिकान् शठान् । हैतुकान् बकवृत्तींश्च वाङ्मात्रेणापि नार्चयेत्॥, डम्भिहैतुकपाषण्डिबकवृत्तींश्च वर्जयेत् ।, नासद्भिः किञ्चिदाचरेत् । त्यज दुर्जनसंसर्गं । वरं हुतवहज्वालापञ्जरान्तर्व्यवस्थितिः । न शौरिचिन्ताविमुखजनसंवासवैशसम्” इत्यादिन प्रपञ्चिलंलकनां। -

सा।दी - अर्थ इत्यादि पाषण्डि “योऽन्यं देवं परत्वेन” इत्यादि৷ GILLuiठा - विकर्मस्थ, शिखा यज्ञोपवीत त्यागिना बैडालप्रतिकां, वञ्चकां - शठ, नास्तिक बकवृत्तिका, सन्न्निहितहिंसक डम्भतं, असद्भिः, ब्रह्मज्ञानहीनैः - दुर्जन, सज्जनासहिष्णु कण्ठा वरं हुतवहेति - वरं, मनाक्प्रियम् - @gi किञ्चित्प्रिय ऊं ५० - “वरं त्रिषु क्लीबे मनाप्रिये” - ढाङ्ग की। निघण्टु - संवासः, सहवासः । स एव वैशसम् - विशसनम् ।

[[९९]]

सा। स्वा - तत्संसर्गवर्जनं भगवदनभिमत? ढाङ्ग अत्यन्ताभिमत Gonpuri - अर्थ इति - पाषण्डिनः, “ये तु सामान्यभावेन मन्यन्ते पुरुषोत्तमम् । ते वै पाषण्डिनो ज्ञेयाः’ इत्युक्ताः - विकर्मस्थाः, शिखा यज्ञोपवीतत्यागिनः - बैडालप्रतिकाः, वञ्चकाः - शठाः, धूर्ताः - नास्तिकाः, वेदाप्रामाण्यवादिनः

बकवृत्तयः, सन्निहित हिंसकाः असन्तः । ब्रह्मज्ञानहीनाः - दुर्जनाः, सज्जनासहिष्णवः - परमिति - हुतवहज्वालाकिञ्चित्प्रियं भवेत् - पञ्जरान्तर्व्यव स्थितिरपि तथा भवेत् - शौरिचिन्ताविमुखजनसंवासः, सहवास एव - वैशसं, विशसनं - किञ्चिदपि न वरमित्यर्थः बहुप्रमाणबल♚HTC हैतुकसंसर्गवर्जनमत्यन्त भगवदभिमत GLormi ८/- बकवृत्त्यादि संसर्गpi परि -

प्रमाण १०

सा।प्र - “आश्रुतस्याप्रधानेन” इति । उक्तार्थे प्रमाणमाह । अर्थñog इत्यादिना - " येतु सामान्यभावेन मन्यन्ते पुरुषोत्तमम् । ते वै पाषण्डिनो ज्ञेया नरकार्हा नराधमाः । विष्णोरन्यं परत्वेन चेतयानोह्य चेतनः । स पाषण्डीति विज्ञेयस्सर्वकर्मबहिष्कृतः । जटाभस्मास्थिरुद्राक्षलिङ्गपाषाणधारिणः । ये भवन्ति कलौ विप्रास्ते वै पाषण्डिनस्स्मृताः - अपार्थं श्रुतिवाक्यानां दर्शयन् लोकगर्हितम् - सर्वकर्म परिभ्रष्टा विकर्मस्थस्स उच्यते । धर्मध्वजी सदा लुब्धो छाद्मिको लोकडाम्बिकः । बैडालप्रतिको ज्ञेयो हिंस्रःसर्वातिसन्धकः । अधोदृष्टिर्नैकृतिकस्स्वार्थसाधनतत्परः । शठो मिथ्या विनीतश्च बकवृत्तिरुदाहृतः सा।वि - पाषण्डिन इति - तेषां लक्षणानि स्मृतिषु ज्ञेयानि । संवासवैशसं, सहवासरूपा हानिः । सा।सं - इत्यनेन आहारदोषहैतुकसंसर्गयुगस्वभावादिर्विवक्षितः - पाषण्डिनः, शैवपाशुपत प्रभृतयः विकर्मस्थाः, वेदविरुद्धाचारनिष्ठाः बैडालप्रतिकाः, धर्मध्वजस्सदा लुब्धो छाद्मिको लोकडाम्भिकः बैडालप्रतिको ज्ञेयो हिंस्रकसर्वनिन्दकः” इत्युक्ताः - बकवृत्तयः “अधोदृष्टिर्नैकृतिकस्स्वार्थ साधनतत्परः । शठो मिथ्या विनीतश्च बकप्रतचरो द्विजः” इत्युक्ताः - वैशसं, वधःसहनीयमिति शेषः - व्यामोह कारणेषु हैतुक -

[[११५]]

[[३९०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

ऎऩ्गिऱबडिये

मू - Qpp हैतुक LL सम्भाषणं “माययापहृतज्ञानाः” ढाढला की ४G G लीना ऊं की। “चतुर्विधा मम जना भक्ता एव हि ते श्रुताः ६T६१ ईश्वरा नम्मुडैयवर्गळॆऩ्ऩुम् नाऩ्गुवगैयिलुम् कूडादे “अळियऩ् नम् पैयल्’’ ढाङ्ग ढगालाq६ळंङ्ग ६ळणी” “न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते” ढाळाळी भगवदभिमानबाह्यवर्गी ऎऩ्ऩादाबडि कोप्पुण्णप्पण्णुम्-

सा।दी - न वरं, मनाप्रिय (p। नी हैतुक सम्भाषण की अनर्थावहत्व कं BIGळीpi - Qpp हैतुकLOL इत्यादि - ५G ना, ज्ञात्वापि मूढा। माययापहृत ज्ञान orig। चतुर्विधrri, आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी ढाकाकीना भगवद्विमुख -

सा। स्वा हरणीय LD Q

अ व्यामोहकारण १० गली CB

दुरितमात्र corru (कण्ठीprinusopis तत्सहपठित हैतुकसंसर्गं अर्थसामर्थ्य बह्वनर्थकरणQLormi & - यद्वा पूर्वं हैतुकसंसर्गं Cup परिहरणीय GILD प्राधान्यं गण। ८०G GLo? ६ ढङ्ग

व्यामोहद्वारा व्यामोहकारणतया

अल

उपपादिकं की prin -

ping -

लंल इति

कण्डु

इति - आर्तो

जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी, LL

pug

अनी,

स्निग्ध- mo

miq - भगवद्विमुख (५५ -

LDलीGIBL_nळा, ज्ञात्वापि मूढळा - माययापहृत ज्ञान

ऱु

सा।प्र - इत्यादिषु पाषण्ड्यादयो ज्ञेयाः - असत्सङ्गस्य निषेधप्रयोजकमनिष्टफलत्वमाह हैतुकरित्यादिना - ननु “स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात् । नहि क

इन्द

सा।वि - हैतुकैस्सह सम्भाषणस्यानर्थपर्यवसानमाह - हैतुक CCL इति - ग

कण्डु Dली ूळ___ळाऊंळी, ज्ञात्वापि मतिभ्रष्टं कृत्वा - चतुर्विधा मम जनाः - “आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ” इत्युक्ताः । pubig, मदीया इति । ॥ चतुर्षु प्रकारेष्वपि LLng, असंयोज्य । अ, आदृत्य । Biomui, अस्मश्च्छिशवः । ढणढणी, इति यथा न वदेत्तथा । GB ६०० ६००, सङ्घीभूतान् कुर्यात् - ननु भगवद्विमुखानां बाह्यता सम्भवेऽपि भगव

सा।सं - संसर्गस्य प्राधान्येन परिहरणीयत्वे हेतुमभिप्रयन्नाह - g इति - न मामिति - दुष्कृतिनः, पापकर्माणः - मां न प्रपद्यन्ते - ते दुष्कृत तारतम्येन चतुविधाःमूढाः, नराधमाः माययापहृतज्ञानाः आसुरं भावमाश्रिताश्चेति - मूढाः, विपरीतज्ञानाः - ते मत्स्वरूपापरिज्ञानात् प्राकृतेष्वेव भोगेषु सक्ताः नराधमाः सामान्येन ज्ञानेऽपि मत्स्वरूपे मदौन्मुख्यानर्हाः - माययापहृत ज्ञानाः, मद्विषयं मदैश्वर्य विषयं च ज्ञानं येषां तदसम्भवापादिनीभिः कूटयुक्तिभिरप हृतं ते तथोक्ताः - आसुरं भावमाश्रिताः, येषां मद्विषयं मदैश्वर्य विषयं च ज्ञानमुत्पन्नमपि द्वेषायैव भवति ते - अत्र उत्तरोत्तराः पापिष्टतमाः - एवं हैतुक संसर्गादि प्रयुक्तव्यामोहशान्त्यर्थं निरूपितार्थेषु प्रधानभूताः केचिदर्थाः कुतर्कनिरसनपूर्वकं पुनर्निरूपणीया इति स्थिरीकरण भागारम्भो युक्त इति Csmiiii इत्यन्ताशयः - नन्वेवमपि “न क्रोधो न च मात्सर्यम्” इत्युक्तेषु न केनापि मतिकालुष्यमिति -

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[३९१]]

मू - अशरण्यशरण्या सर्वेश्वर शरण की परमास्ति५६०१५ Apr

कऩुक्कुम् सिलरोडु सेर्त्तियाल् alat वारादागिलुम् अवऩुक्कुक् कलक्कङ्गळ् वरवुम्, अदऱ्कु सीर्गळ् परिहारं ग ६००६२/LD IT pm - महर्षि “एकं यदि भवेच्छास्त्रं ज्ञानं निस्संशयं भवेत् । बहुत्वादिह शास्त्राणां ज्ञानतत्वं सुदुर्लभम्” - “निस्संशयेषु सर्वेषु नित्यं वसति (वै हरिः) माधवः । ससंशयान्हेतुबलान्नाध्यावसति माधवः ॥ " ढाळ-

[[१]]

सा।दी - Quiz(कण्ठ बाह्यतै Quiggio भगवत्समाश्रितविषयलं की “न क्रोधो न च मात्सर्यं न लोभो नाशुभा मतिः । भवन्ति कृतपुण्यानां भक्तानां पुरुषोत्तमे” ढाङ्गी बाह्यतादिना

UGGLor? Tळग ू]]f Gummit॥। अशरण्येत्यादि भगवदाश्रितानामपि हैतुकसंसर्गलं ज्ञानभ्रंशक्लंलgujó अलं भगवदभिमतत्व लं महर्षिणा माग महर्षिका Quoórm। FILriकी ूयं वचनं साधारण ऊंnsun भगवदाश्रितकं संशयादि सिद्धिकं६ळं एकं यदि भवेच्छास्त्रं, शास्त्रं, सर्व एककण्ठ काळ बहुत्वात्, भिन्नत्वात् TLq। नित्यं वसति, नित्यं सन्निहितो भवति । नाध्यावसति, अपहाय गच्छति ६७६१६०) ५।

सा।स्वा - बाह्यतै ॰ujpg सदाचार्यसकाशाद्वेदान्तश्रवणं ६१ ६०ी महाविश्वासßgCL - अशरण्येति - burni ५० (pi, आचार्य is (LW उपपत्तिकथन

शरणागतळा/कञ्छ बाह्यतै CCLD?

प्रभृतिं विपरीतसंसर्ग

तत्परिहारpii स्फुट LDC

भागवतछञ्छ अशुभमति

११६öठा गाऊं । [ गr

गायन

“न क्रोधो न च मात्सर्यम्” इत्यादिना महर्षिका

Quorm♚ सदाचार्या प्रसक्तसंशय हूं। कं परिहारं GCLDI? Turi - महर्षि क

नित्यं वसति, सन्निहितो भवति - नाध्यावसति, अपहाय गच्छति - लं वचन शास्त्रवैविध्यकृतसंशय (pii हेतुबलात्संशय pii Gum

भागवत (कं

Bam Lo इति

अर्थसामर्थ्यान्महाबुद्धि

कळ्

सा।प्र - “न हि कल्याणकृत् कश्चित् दुर्गतिं तात गच्छतिं” इति कर्म योगादितो भ्रंशेऽपि भगवदभिमान बाह्यता न स्यादित्युक्तेः - किं पुनर्न्यायात् प्रपन्नानां तथाभावो न स्यादित्यसत्सङ्गस्य परिहरणीयत्वं न सिद्ध्यतीत्यत्र प्रतिष्ठित बाह्यता हेतुभूतव्यामोहानुदयेऽपि कादाचित्कस्य सम्भवं लोकत स्स्मृतितश्च दर्शयति

अशरण्येत्यादिना - भगवद्भक्तानां व्यामोहस्य प्रमाणबाधा -

सा।वि - त्प्रपन्नानां “न वासुदेवभक्तानामशुभं विद्यते क्वचित् । जनार्दनं प्रणिपतितो न सीदति । न मे भक्तः प्रणश्यति” इत्यादिभिः बाह्यता न स्यादित्यत आहअशरण्यशरण्या इति । CG, कैश्चित्सह । मां♚ संसर्गेण । ननु “स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात् । न हि कल्याणकृत्कश्चित् दुर्गतिं तात गच्छति । न क्रोधो न च मात्सर्यं न लोभो नाशुभा मतिः । बुद्धिभ्रंशेऽपि न भवेत्” इत्याशङ्क्यारुरुक्षूणा मपि बुद्धिभ्रंशसम्भवो महर्षिभिरेवोक्त इत्याह - महर्षि&L इति ।

सा।सं - स्थिरीकरण भागः किमर्थोऽयमिति शङ्ङ्कान्तेष्वपि मतिकालुष्योदय तत्परिहरणयोर्दर्शनेन सामान्यतः प्रवृत्त महर्षिवचनैश्च परिहरन् न क्रोध इति वचनस्यास्यान्यथासिद्धिमाह - अशरण्येत्यादिना । -

[[३९२]]

कडवऩ्

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

आत्मगुणपरिपूर्णाधिकारि विशेष विषय की

कं

मू - “न क्रोधो नच मात्सर्यम्” इत्यादि &LIT - गुळाळा आरुरुक्षु कङ्क (C) कं (मं गी “श्रूयते किल गोविन्दे भक्तिमुद्वहतां नृणाम् । संसारन्यूनताभीताः त्रिदशाः परिपन्थिनः ।, सत्यं शतेन विघ्नानां सहस्रेण तथा तपः । विघ्नायुतेन गोविन्दे नृणां भक्तिर्निवार्यते” इत्यादि ६० प्रसिद्ध

सा।दी -अशुभामतिः, ज्ञानभ्रंशादिः । पूर्णाधिकारिविषयक सङ्कोचं प्रमाणान्तरबल gui कर्तव्यQLD। अभिप्राय संश्रिता के ज्ञानभ्रंशं प्रमाणसिद्ध Di - इत्यादि - न क्रोधः श्लोक पूर्णाधिकारिविषय LDI&Ql६०६१६०५ आरुरुक्षु कङ्क, भगवद्विषय ओरोढुं इच्छुक कण्ठ - अपूर्णाधिकारि Q५६१४ त्रिदश (OL परिपन्थित्वं - “यस्मै देवाः प्रयच्छन्ति पुरुषाय पराभवम् । बुद्धिस्तस्यापकर्षन्ति " ढाङ्ग की न्याय हूं BTC ज्ञानभ्रंशद्वारक GILD ६०१० ५। भक्तिर्निवार्यते । सिद्धLDIron भक्तिभ्रंश piband♚m।

सा। स्वा

(pi

माऩ

संशयं सम्भावित की “न क्रोधो न च मात्सर्यं " इत्यादिवचनं गति ? ( न क्रोध इति - @g वचनं सर्वभागवतविषयलं ppp अधिकारिविशेषविषय । विशेषिकं & in-GGuom? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् शुभ इति उद्वहताम् । निर्देशिjogio तपस्समभिव्याहार♚ल ू, वचनद्वयस्यापि समानविषयत्वे विरोधं दुष्परिहरLD का आरुरुक्षुविषय Looosumo पूर्ववचनम् अधिकारिविशेषविषय GILD ५५।लं।

सा।प्र - शङ्कां परिहरति - न क्रोध इत्यादि - स्वोक्तप्रकारेण विषयविशेष विषयत्वानङ्गीकारे प्रत्यक्षबाध प्रसङ्ग इति भावः - नन्वेकं यदीत्यत्र

[[९९]]

शास्त्रमभ्यस्यतामेव संशयादिकं प्रतिपाद्यते - नतूत्पन्नोपायानां “नेहाभिक्रमनाशः - नहि कल्याणकृत् ’ इत्यादिषु कर्मयोगादिप्रवृत्तानामपि विपरीतज्ञानादिना नरकादिकं निषिद्ध्यत इत्युत्पन्नोपायानां व्यामोहाभावः कैमुत्यन्यायसिद्ध इति प्रपन्नेषु तदसम्भवादेतदधिकानुत्थितिरेव स्यादित्यत्र बहुशास्त्र परिश्रम साध्यभक्तियोगादिनिष्ठानामपि विपरीतज्ञानस्य प्रमाणत एवावगमात्सदुपदेशमात्रात्प्रपन्नानां व्यामेह स्सम्भाव्यत इति तन्निवर्तनं कर्तव्यमेवेत्यभिप्रयन्नाह - इत्यादिना - एवं व्यामोहमुपपाद्य सिद्धोपायस्य सर्व-

सा।वि - न क्रोधो न च मात्सर्यमित्येतद्विरुध्यत इत्यत आह - न क्रोध इति । आरुरुक्षूणां ज्ञानप्रतिबन्धबोधक प्रमाणान्तरबलादपि न क्रोध इत्यस्य पूर्णाधिकारिविषयतया सङ्कोचस्स्वीकार्य इत्यभिप्रायेणाह ।

इति । अत एव -

सा।सं - एकं, परस्पराविरुद्धार्थकम् - प्रपत्त्युन्मुख परमास्तिकेष्वपि मतिकालुष्य सम्भवमुपसंहारव्याजेन वचनबलेन स्थिरीकृत्य तच्छमनाय स्थिरीकरणभागारम्भो युक्ततम इति निर्धारणाभिप्रायेणाह । श्रुता । आऩबिऩ्बु इति । शास्त्राणां परस्परविरुद्धार्थकत्वात्कुतर्काणामतिप्रबलत्वाच्चेत्यर्थः - आरुरुक्षु कञ्छ। शास्त्राधिकृतस्येति शेषः - ५६०८५, मनोदौर्बल्य -

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

मू - अलीं P♚LL सिद्धोपाय jogi upon ५० का अयना परिहार

&mmi - अनादिकालमनादरि ईश्वरा -

त्त

[[३९३]]

सा।दी - क्रीळं तप आदि साहचयद्दिवतैा कर्ताऊन्ना - @ वचन ( सामान्यविषय comi न क्रोधः ढाङ्गळी वचन (pub सामान्य विषयming विरोधं दुष्परिहर Lujjig आरुरुक्षु परिपूर्णाधिकारिविषयत्वेन व्यवस्थै नाना Com। मृदुप्रज्ञ (कण्ठ सिद्धोपायादि विषय की ५० कण्ठाना CGL सिद्ध♚। अमीनं प्रथमं सिद्धोपाय विषय की कलक्कङ्गळैयुम् अवऱ्ऱिऩ् पुगाङ्गळैयुम् काट्टुगिऱोमॆऩ्गिऱार्। अदिल् मुऱ्पड इत्यादि - @m ईश्वर स्वातन्त्र्यसहजकारुण्यq& कं&

मुमॆऩ्ऱु मूऩ्ऱु वगैयायिरुक्कुम्

सहजकारुण्य ॥ ८५ ६७ १q_ us @ ५०

অय♚ली कलङ्क ईश्वरस्वातन्त्र्य परिहरिकीpri - श्री अतिशङ्क

यै

अनुवदिकं कीprii- अनादिकालमित्यादिumi-

सा। स्वा शुल

मन्दाधिकारिकं

मं

सम्भावित अन्यान्ना मुं

स्वयं श्रीकृनीतील कङ्काल

युक्तिविचारसापेक्षाधिकारि४६५कण्ठ

नीलनीधी कंलकण्ठ]

समीचीनतर्कमावश्यक LDIT SUIT स्थिरीकरणभागं सार्थक GILDMI ५ - शनी प्रथमं साध्योपाय

I? ढाळा सिद्धोपायशोधनं प्रधान LDIT

विषयशोधनं ।

GILDढङ्गळीpri - अली इति - प्रमाण

तत्परिहार

५० प्रसक्त ।

शोधनीय ५०spi

GCom G

युक्तिमूल LD IT &

५६०कं£pळङ्गG/L६prii- अनादिकालमित्यादिना - योग्यानुपलब्ध्या -

सा। प्र

प्रधानत्वात्प्रथमं तद्विषयं व्यामोहान्निवर्तयितुं व्यामोहानुपादमध्ये QLDIO उपायानुष्ठानं Gurm इति भगवतो निर्हेतुकरक्षकत्वज्ञापनार्थानुपादवाक्येनानूद्यमानव्यामोहस्य साध्योपायविषयत्वभ्रमं निवर्तयन्वर्तिष्यमाणं प्रतिजानीते - अ (PuL इत्यादिना - निवर्त्यव्यामोहं सोपपत्तिकं दर्शयति - अनादिकालमित्यादिना-

सा। वि - अली, तस्मिन् शङ्कोत्पत्तिस्थलविषये - CPpuL, प्रथमं- @pro। वक्ष्यामः सिद्धोपाये गुणविशेषमूलकतया सम्बन्धविशेषमूलकतया पत्नीसम्बन्धविषयतया चात्र त्रिधा शङ्कास्सञ्जायन्ते - तत्र गुणमूलक शङ्कोत्पत्तिं दर्शयति - अनादिकालमिति अनादरि ईश्वरा, -

सा। सं - प्रयुक्तज्ञानमान्द्यम् - संसारेति - सर्वेऽपि त्रिदशाः, उत्तरोत्तर स्वस्वाधिकारसाधननिष्ठाः ये ते मत्पदप्राप्तये भक्तिमुद्वहन्ति अतो मद्रोगे न्यूनता स्यादिति भ्रमेण भीतास्ते विघ्नकर्तार इत्यर्थः विघ्नानां शतेन सत्यं निवार्यते इत्याद्यन्वयः - साध्योपायादित्रयोपजीव्यत्वात्सिद्धोपायस्य OP♚LL इत्युक्तिः तत्रापि श्रीविशिष्टसिद्धोपाये विशेष्यविशेषणयोर्विशेष्यस्य तद्वाचिपदोपस्थापित गुणविशेषसम्बन्धविशेषमध्येऽपि गुणानां प्रधानतया शव्दोपस्थापितत्वात्तदनुबन्धि चिन्ताप्राथम्यमभिप्रेत्य सिद्धोपायjogi♚♚ इत्युक्तिः

[[३९४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - pnßा आदरिकी/ कृष्ण स्वतन्त्रमात्र♚Goor?

‘इऩ्ऱॆऩ्ऩैप् पॊरुळाक्कित् तऩ्ऩैयॆऩ्ऩुळ् वैत्ताऩ्। अऩ्ऱॆऩ्ऩैप् पुऱम् पोगप् पुणर्त्तदॆऩ् सॆय्वाऩ्’ ऎऩ्ऱु आऴ्वार् विण्णप्पम् सॆय्य

सा। दी

गगग इत्यादि अनादिकाल Db अनादरि ईश्वरा इऩ्ऱॆऩ्ऩैयॊरु ४ वाक्कि तऩ्ऩैयॆऩ् अणिसमागप् पण्णिऩाऩ्अऩ्ऱु अपूर्वकाल QLDL कृष्णकं upbu Curious। ४६, guil ऎऩ्सॆय्वाऩ्, ऎदुक्कागवॆऩ्ऱबडि। ऎऩ्ऱु नामॊरु पुरिचित्तदु काणोमॆऩ्ऱु अर्थQILD। शङ्काभिप्रायम् -

सा।स्वा

ऒरु

आदरिकी♚ कारणं। अस्मदाद्यदृष्टions ईश्वरसाक्षिकLDITE ६७ व्याजं सम्भवि योग्यानुपलब्ध्या निर्व्याजरक्षकत्वनिश्चयं on G GLom ? ढाळাJ& Fuii) इति - इति ढाण्ढा, GurGuranऊं की, ‘सन्तमेनं ततो विदुः’ इत्युक्तप्रकारेण ब्रह्मज्ञानjgjLITऊङ्कीकाळा निरवधिककल्याणगुणविशिष्टा कृष्ण स्वरूप - ढाना, ढाङ्ग अन्तः करण♚ली-

लंलङ्ग, निरन्तरध्यानानुगुणLDIB स्थापिलं काळाअळा, अनन्तLDITI पूर्वकाल-

Guns। बाह्यविषयमार्ग

ऎदुक्कागच् चॆय्दाऩ्अडियेऩ्।

Gungbig-४

ॐ

बन्धि- sujanor।

सा। प्र स्वातन्त्र्यमात्र♚$ इति - भक्तिप्रपत्तिमात्रपदव्यावर्त्ये । उक्तानङ्गीकारे बाधकमाह इत्यादिना-एवं न चेदित्यर्थः - क इत्यादि - ‘असन्नेव स भवति - असद्ब्रह्मेति वेद चेत् अस्ति ब्रह्मेति चेद्वेद - सन्तमेनं ततो विदुः’ इत्युक्तरीत्या अद्य मां वस्तुभूतं कृत्वा स्वात्मानं मम मनस्यवस्थापयतोऽनादिकालं ममशब्दादिविषय प्रावण्यं -

[[१]]

mbui

सा।वि - अनादिसंसारप्रवर्तक इत्यर्थः । इदानीम् । छ्लंला, एकम् । आदरिकी/। संसाराद्विमुञ्चतीत्येतत् - ळा, न भवति किम्? स्वतन्त्रतया पूर्वं तथा कृतवान् इदानीमेवं कृतवानिति भावः @riगाकी एवं न चेत् - mi Gur

[[१]]

Gr। ‘असन्नेव स भवति - असद्बह्मेति वेतचेत् । अस्ति ब्रह्मेति चेद्वेद - सन्तमेनं ततो विदुः’ इत्युक्तरीत्या । । इदानीम् - ६६० ६७, माम् । नाकंळी, पुरुषार्थं कृत्वा । सत्तावन्तं कृत्वेति यावत् कृष्ण, स्वात्मानम् । ढाढ ून, मम मनसि । moußला, निक्षिप्तवान् - एवं दयामकरोत् - तदानीम् । पूर्वम् । एतावत्पर्यन्तम् ढाङ्गा, माम् - ४mins बाह्यो यथा गच्छेयं तथा - ४०, करणम् । TOT केन कारणेन । इदानीमस्मदनुष्ठितोपायः कोऽपि नास्ति - इदं वैषम्यं कथमिति भगवन्तं पराङ्कशमुनिः पृष्टवान् - एवं पृष्टवति गम्भीरमेघध्वनिं विना अन्यदुत्तरं नासीत् अत इदं निरन्तरं तस्मादीश्वरस्वातन्त्र्यमेव सर्वत्र कारणम् - अस्माभिः कर्तव्यं किञ्चिदपि नास्तीति शङ्कितुस्तात्पर्यमित्य भिप्रायेणाह - ाळा इति - शुñoumi, पराङ्कशे । गळा Glguju, विज्ञापयति सति ।

सा।सं - Q की, सन्तं कृत्वा स्वस्वरूपं मनसि स्थापितवान् - up स्वाभिमानबहिर्भावाय कर्मवश्यतया करणम् - ढाळा Gujar, अर्थद्वयाय च किं मया कृतम् -

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[३९५]]

ई - asऩ् “सूऴ्विसुम् पणिमुगिल् तूरिय मुऴक्किऩ”- इदॊऴिय वेऱॊरु BFkमरुळिच् चॆय्दाऩो? आगैयाल् नामॊरु ३९१४११८१ पण्णुगैयॆऩ्ऩॆऩ्बदु ‘नडुवे वन्दुय्यक् कॊळ्गिऩ्ऱ नादऩ् ‘ऎऩ्गिऱबडिये “अरुळ् पुरिन्द सिन्दैयडियार् मेल् वैत्तवऩ् ताऩे अत्तबोदु काणुमत्तऩै

सा। ऎ - सूऴ्विसुम् पणिमुगिल् तूरिय मुऴक्किऩविदॊऴिय, सूऴ्विसुम्बिल् अणिमुगिलागिऱ त्तैप् पण्णिऩदॊऴिय वॆऩ्गै। वेऱॊरु GTKमरुळिच् चॆय्दाऩोउण्डागिलरुळिच् चॆय्याऩो। ऎऩ्ऩॆऩ्बदु, ऎदुक्काग- Aounमॆऩ्ऱु करुत्तुअदिल् समागैयालिप्पोदु सा वरुवदॆङ्ङऩे? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्। नडुवे वन्दु f । नडुवे वन्दु, ४८वु वरुमॆऩ्ऱु यिल्लाद वेळैयिलेयॆऩ्ऱबडि। अगरिगमागवप् पण्णुम् सरि अरुळ्बुरिन्द

। सिन्दै, कणMमोऩ पुÆसैयॆऩ्गै। -

सा। स्वा

६।ऎ-कणमॊऩ्ऱुम् काणेऩ्। नी कण्डदुण्डाऩाल् सॊल्ललागादोवॆऩ्ऱु करुत्तु - सूऴ्३ - सूऴ्, ऩाHमाऩविसुम्बिल्, अगत्तिलेअणि, अऩुवासमाऩमुगिल्, पु७ः - तूरिय, पुत्त-मुऴक्किऩदु, उण्डाक्किऩदॊऴियवॆऩ्ऱबडि ९४ -मॊऴिय वेऱॊरु मरुळिच् चॆय्यविल्लैयॆऩ्ऱु करुत्तुइप्पडि तूत्तुक्कुल् ४ यागैयाले मुऩ्बु सुयामै कूडुमो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्नडुवे वन्दु नडुवे वरुमॆऩ्ऱु, ऎयिलाद वेळैयिले वन्दु, अागरिगमाग वन्दु - उय्यक् कॊळ्गिऩ्ऱ, ऎक्कप् पण्णुम्नादऩ्, सि अरुळ् पुरिन्द, कळसमाऩ पुदुसैअडियार्, THर्गळुडैय-मेल्वैत्तु-अवऩ्दाऩे, अन्द सरिदाऩे। रिसिप्पदुगाणुम्कुर्वतश्च तवैवं करणे किं वा कारणमिति पराङ्ङ्कशे पृष्टे उत्तराभावात्पृथिव्यादिभ्यो महत्तराकाशाभरणायमानमेघस्तनितनिस्वनतूर्यघोषकरणमन्तरेण किमप्युत्तरं नोक्तम् - अस्ति चेन्न ७४ ३४७ ३४१४१३८ करिवुरिA: - ऎऩ्ऱॆऩ्बदु, ७ करिवुरिसिवुः - नडुवे वन्दु

कर्तव्यमित्यर्थः ५४७,४९४४०HA quरिसिगगऩ् - अरुळ्बुरिन्द सिन्दैयडियार् मेल् वैत्तु, पुरिaka Aaga

मुगि

। -ऩ्, १३५ः १ सूऴ्विसुम्बु, - अनि२, ३१५५७९U७q

मुऴक्किऩविऱुक्ऱीऴिय, वु वेऱुऱ्ऱीरु अमरुळिअऱुसय्क्ऱीऩेऱी, पhक? ४ पगुगिऱ्क ऎऩ्ऱुऩऩ्बङ्, fपु, किमर्थमित्यर्थः तर्किदृऊचतन्त्र्य दृयचनचदिद्धित्ऊचत्कथमिदचनढ मचजगदृदृयचदित्यत अचक - १५@Cou वन्ङ् । नॆओवे, - वन् ३ उय्यक् ऱुगऱीळ्गिऩ्ऱ

नऱीक्ऱ्ऩ, अरुळ् पुरिन्ग् सिन्ऱ्क्, अवऩ्क्ऱीऩे- ४१वु - अजयऱीर् मेले ऱ्वङङी, अरिनुक्पेऱीनीर् रि - कऱीगिमनुक्ऱ्ऩयऩ्ऱेऱी, ७२७१४४ दर् एनमचत्रमजऊ कचर्यम् -

३८४९ः

अक्

सा।सं - ( इति - ऋत्रयचज्वकचएचइङ्कचअभधतचज मजघदृतधर्यघचजऋमकअचजत्

सूऴ् आऱ्कयऱील्, अ७२३४९७७ ऎऩ्ऱुऩऩ्, क करिरिरिरिरिरि क - नावे, अरि ५४४४ ५०वुवु - अरुळ्;

[[३९६]]

मू -

स्वतन्त्रकी

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

कान्ना। यान्ना मी ईश्वरा वैषम्यनैर्घृण्यrism दोष ना कुणकं मुकं LL

पक्कलिलेयॊरु त्तैयुण्डाक्कियत्तै अवुत्तुत् ताऩ् सुक्कुम्-इव् अजित्तै ‘तिरुमालिरुञ्जोलै मलैयॆऩ्ऱेऩॆऩ्ऩत् तिरुमाल् वन्दॆऩ्ऩॆञ्जु

निऱैयप्पुगुन्दाऩ्’ ऎऩ्ऱु आऴ्वाररुळिच् चॆय्दार् -

सा। दी - शाकं परिहारं Go उपक्रमिली। यान्ना इत्यादि । वैषम्यं, पक्षपातम् । अ। निनिर्बन्धनLDIT]ITा बद्धा मङ्की ५ मुक्तकं (मु०८। नैर्घृण्यLDIT]! निनिर्बन्धनons ९००० क्लेशिक व्याजसापेक्षत्व न Quizmlyon&prri। @अर्थ

गगण, उच्चरि;,

व्याजDI

GGL१५। श्री Go

की।

शङ्गैow अनुवदि -

यै

उपक्रमिकण्ठीpi - @our इति - ri

लं।

सा। स्वा - स्पृष्टम् - शाकं परिहारं । तिरुवडि ऎÜमिरुक्कैयाले रिबुगळैप् पोलेयादे तॆळिविक्कुम्बडि Qum सस्नेहोक्ति । परिहरिकंi- ईश्वरा इति - व्याजापेक्षैujpoori दोषं HLLITOLDÊ$ळ स्वस्वातन्त्र्यमूलसङ्कल्पसिद्धै६) स्वस्वातन्त्र्यहानिmum वैषम्येति - वैषम्यम्, पक्षपातं - नैर्घृण्यम् निर्व्याज ९५ दुःखिल।@qu सऩराऩ नम्माऴ्वार् णत्तुक्कु ऩऩ् सॊल्लाददु कूडुमो? ऎऩ्ऩ वरुळिच् Q। अर्थ इति अर्थ, व्याजसापेक्षतै। श्रीं CMDQQum उच्चरि; Cg। उच्चरि;ग। व्याज [DI G ली(LDI, श्रीवल्लभळागं, पूर्णonoun - ४G/Bgmা।

सा। प्र - सङ्कल्पस्सन् स्वयमेव संसारं निवर्तयति चेद्रष्टव्यमित्यर्थः - एतादृशव्यामोहनिवर्तनप्रकारमाह शान्ना श्रीकृनीयीकं इत्यादिना निरङ्कशस्वतन्त्रो भगवान् कस्यचिदेव कदाचिदेव संसारं निवर्तयति न स्वस्येत्येवंरूपवैषम्यस्य, अतिचिरकालँ जीवे सांसारिकदुः खाकुलेऽपि दुःखनिवर्तनसूचनीय नैर्घृण्यस्य च स्वस्मिन्नप्रसङ्गाय चेतनकर्मानुगुण्येन भरन्यासादिरूपव्याजेनैव रक्षेदित्यर्थः अस्यार्थस्य साम्प्रदायिकत्वमाह - @अर्थ इत्यादिना - लं@@ इति नगरीणां परिगणने भगवदावासस्थानभूतवनगिरिरपि तन्नाम्नोक्त इतीमं व्याजमवलम्ब्य पुरुषकारभूतया लक्ष्म्या सह स्वयमागत्यास्मन्मनो यथा विषयान्तरं न विषयीकुर्यात्तथा प्राविशदिति - स्वातन्त्र्येणैव भगव तस्संसारान्मोचकत्वं नतु कञ्चनहेतुमपेक्ष्येत्येतदर्थप्रापकतयोक्ततया ढगा इत्यादिगाधया वक्ता-

सा। वि - अनिवारणमात्रं कार्यमितिभावः ढाळा इति - Bilgojiकना, शङ्कन्ते -

सा। सं - दाशेषु विनिहितवानेव - निर्व्याजमेव फलदः क्वचिदेव फलदश्चेद्बुद्धितो विषमतारूपं वैषम्यम् फलभावेन खिन्नं दृष्ट्वापि मुदिततया स्थिति नैर्घृण्यम् - यत्सूक्त्येत्थं भ्राम्यसि तत्सूक्त्यैव व्याजसापेक्षता सिद्धिरित्याह - अर्थइति - गा इत्युक्तमेव व्याजीकृत्य । स्वदोष परिहाराय

स्वेनैव व्याजं सम्पाद्य । तद्व्याजसम्पादनं यदि निर्व्याजं तदा

-मू - शलङ्क व्याजं ५ गगनीं G&G Gurj@&

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[३९७]]

की ऊं कर्मप्रवाह

विषमविपाकसमयilmwis

ईश्वर आत्मा ऊं (६५) कं (५) अनादि

ईश्वरा कर्मानुरूप फलप्रदgg। वैषम्यदोषं वरुगैयाले

(Dळातील कंण्ठ अवसरmuib कार्यविशेषदर्शन कल्पितम् -

सा। दी - कङ्कीpri। jg व्याज mom। व्याजम् ईश्वरायत्त LIC स्वातन्त्र्यहानि

यं व्याज २६००७७०५ स्वातन्त्र्यकार्यQLD

Q४। ईश्वरायत्त

शङ्ककनीळा कलङ्कु। शाकं

व्याजं

उत्तरः Guri।

आत्माऊं ऊं इत्यादिun।

पूर्वसुकृत -

व्याजं मृळा ईश्वरायत्त DI? अन्यायत्तLDIT? अन्यायत्तLDI

सा। स्वा - प्रवेशि♚HQ।

स्वस्वातन्त्र्यहानि GJGL। ईश्वरायत्त की पूर्व (LIMB Gr अभिप्रायक्लंल शङ्किलं उत्तर। व्याजं इत्यादिना

सा। प्र

श्रीपराङ्कुश एव अवददित्यर्थः

ननु यादृच्छिकादेरपि भगवदधीनत्वाद्भगवतश्च कर्तुमकर्तुमन्यथाकर्तुं च शक्तत्वाद्यादृच्छिकादेर्वा सर्वेषामात्मनां पूर्वमेवानुत्पादनाद्वैषम्य नैर्घृण्यप्रसङ्गस्तदवस्थ इत्याशङ्क्य परिहरेति - २५ व्याजं इत्यादिना भगवतस्सर्वौषधि

सा। वि - ू व्याजमिति - व्याजं, एतद्व्याजोऽपि । ईश्वरळा गा, ईश्वरेणैव - सम्पाद्यश्चेत्यर्थः - P४४। पूर्वमेव - २६०० कङ्कालीगढङ्गणी) यथा न सम्भवेत्तथा त्यागः किमिति चेत्कस्यचित्पूर्वकाले यादृच्छिकादि सुकृतसम्पादनं कस्यचिदिदानीमित्येतदपि स्वातन्त्र्यकार्यम् - अतोऽस्मिन्पक्षे वैषम्य नैर्घृण्यदोषो दुष्परिहर इति शङ्कातात्पर्यार्थः - भगवतस्सर्वौषधि साधारणजलवत्सर्वसाम्यस्य ‘सर्वस्य शरणं सुहृत्’ । समोऽहं सर्वभूतेषु । न मे द्वेष्योऽस्ति न प्रियः इत्यादिभिरवगतत्वाल्लोके चेतनानां विषमसुखदुःखानुभवस्य तस्मादनुपपत्तेश्चेतनगतस्य कस्यचिन्निमित्तस्याङ्गीकार्यत्वात्तस्य च विषमविपाक एव चेतनानां सुखदुःखादिवैषम्योपपादकत्वात् बीजसहकृतजलस्याङ्करविशेषजनकत्ववदीश्वरस्य तत्तत्कर्मविशेषसहकृतस्यैव कार्यविशेषजनकत्वान्न वैषम्यनैर्घृण्यप्रसङ्ग इति परिहारमाह आत्मा८ (५) इति । कस्यचित्पूर्वमेव तादृशसुकृतस्य परिपाको जातः कस्यचिदिदानीमिति कार्यदर्शनकल्प्यम् - अतो -

सा। सं - सर्वेष्वपि तदसम्पादनवैषम्यम् - केषुचिदसम्पादने तदभावेन खिन्नं दृष्ट्वा स्थितौ नैर्घृण्यं च - यदि सव्याजं तदा तत्रापि तथेत्यनवस्था - यदि व्याजे व्याजनैरपेक्ष्यमनुमन्यसे तदा आदावेव तन्नैरपेक्ष्याभ्युपगम उचित इत्यभिप्रायेण पुनश्शङ्कते - २ इति - एतत्परिहरति - तस्य विषमत्वं स्वस्व फलदाने विलम्बासहत्वम् । विषमविपाकजनको यस्समयः तद्विशिष्टत्वं कर्मप्रवाहाणामित्येवमुक्तम् - कर्मानुरूप, पूर्वकर्मप्रवाहोत्तेजिकीभूतकर्मानुरूपम् । नां फलप्रधानानुकूलकर्माभावदशायां किं। व्याजप्रधानस्य । कार्यविशेषदर्शनम्, व्याजलाभदर्शनं यत्र व्याजविशेषो दृश्यते

[[३९८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - Quigung सर्वसिद्धान्तिकं मुळी कामं

०८८१४ गाणी) उत्तरं G

गा मोक्षश्रद्धादि saflti Guing।

अनादिकर्मप्रवाहवैचित्र्य ४७

ढाङ्ग उत्तरम् ईश्वरलाल suniiii] तुल्यम् -

सा। दी

सापेक्षेश्वरायत्तQD। सर्वसिद्धान्तिसम्मत

परिहार Gurpri @msungung इत्यादि ईश्वरस्वातन्त्र्य CLD मोक्षनिदान QLDLing स्वातन्त्र्यं शक्तिकी ं पूर्वमेव मोक्षं प्रसङ्गिकं इच्छै अहेतुकवादं परमत सुकृत अऩ्बुबुऱमामे अदु वरुमॆऩ्ऱु कॊळ्ळवेणुमॆऩ्ऱु करुत्तु अङ्गीकरिungiig कर्मप्रवाहमूलत्वेन व्यवस्थापिकं Goolging i ईश्वरस्वातन्त्र्यादेव व्यवस्थै @sm@@mb?

अनादीत्यादि । व्याजसापेक्षLDIS रक्षिल

ईश्वरस्वातन्त्र्यं । निष्फलत्वं Qurry?

ईश्वर

सा।स्वा - विपक्ष♚ली Gurmiq - अनीश्वरादिकं कर्मवैचित्र्य यॆऩ्ऱबडि

बाधक - Gun इति - एवमनङ्गीकारे

तत्स्वातन्त्र्य OLD निदान LDT०८ ) तदधीनLDITS

CLICQJIT? GTQ

वेण्डावो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् सापेक्ष

व्यवस्थै qogi ईश्वराङ्गीकारि५६५ (५) समयविशेषे व्याजोत्पादनव्यवस्थै Glamraja)

Qujri - अनादीति - ईश्वरस्वातन्त्र्य pii कर्मतन्मूलव्यवस्थै २।GGILD - Q ईश्वरा कर्मसापेक्ष

तत्स्वातन्त्र्य (pus व्यर्थ Is -

सा।प्र - साधारण कारणभूतजलवत्सर्वसाम्यस्य “सर्वस्य शरणं सुहृत् -समोऽहं सर्वभूतेषु - न मे द्वेष्योऽस्ति न प्रियः” इत्यादिभिरवगतत्वात् लोकेऽपि चेतनानां विषयसुखदुःखानुभवस्य तस्मादनुपपत्तेश्चेतनगतस्य कस्यचिदङ्गीकार्यत्वात्तस्य च विषम विपाकत्व एव सुखदुःखादि वैषम्योपपादकत्वात्तत्तद्बीज सहकृतजलस्याङ्करविशेषजनकत्ववदीश्वरस्य तत्तत्कर्मविशेष सहकृतस्यैव कार्यविशेषजनकत्वान्न वैषम्यनैर्घृण्यप्रशङ्कै इत्यर्थः - विपक्षे बाधकमाह - @gung इत्यादिना एवमनङ्गीकार इत्यर्थः - एवं तर्हि ईश्वरस्वातन्त्र्य -

सा।वि

न वैषम्यदोषप्रसङ्ग इति भावः ननु तद्विषमविपाकोऽपीश्वराधीन एवेति पुनस्तद्दोषतादवस्थ्यमिति चेन्न ततः प्राचीनकर्मापेक्ष तद्विषमविपाकस्येश्वरकृ तत्वेन तद्दोषतादवस्थ्याभावात् । एवमङ्गीकारे बाधकमाह - Cung इति - Qing ९m६०८५१q_Gun, इदानीं मोक्षश्रद्धादीनामुत्पत्तौ किं मूलमिति चोदनेउत्तरं Glamraj धीमी, उत्तरं, वक्तुमुपायो नास्ति । @jig इच्छताम् अनङ्गीकुर्वतामपि । तुल्यमीश्वरमनिच्छताम् । -

इसैयादार्क्कुम्।

सा। सं - तत्र तदनुकूलकर्मविशेषोऽप्यस्तीति भावः ननु व्याजानुकूलकर्म प्रधानमपि भगवत्कृत्यं, तदपि व्याजान्तरसापेक्षं चचेतनवस्थानचेत्प्रागेव निरपेक्षत्वाभिधानं परमिति शङ्कावारणाय प्रतिबन्धिमाह । Q५६ इति - नन्वीश्वरमनभ्युपगच्छतां कर्मवैचित्र्यमस्तु व्यवस्थापकम् । तदभ्युपगच्छतां किं तेन । तत्स्वातन्त्र्यादेव व्यवस्थोपपत्तेरित्यत्राह - अनादीत्यादिना - अन्यथा वैषम्यादिप्रसङ्गस्य दुर्वारत्वात् । व्याजे व्याजान्तरापेक्षणेऽपि सामग्र्यवस्थाया

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

रक्षिकं कं

[[३९९]]

मू - ईश्वरस्वातन्त्र्य QILDIT व्याज मुंल गया विलक्कवल्लारिल्लामैक्कुमुऱुप्पाम्इप्पडियाऩाल् ‘इऩ्ऱॆऩ्ऩै’ यॆऩ्गिऱ

पाट्टुक्कुमिदुक्कु सिऱिमाऩङ्गळुक्कुम्-

सा।दी - ढाङ्गा। ईश्वरस्वातन्त्र्यQLDI - Dig अत अप्पोदे रिक्कैक्कुम् ३४४३मामॆऩ्ऱबडि। इप्पडियागिलिऩ्ऱॆऩ्ऩै ऎऩ्गिऱ पाट्टुक्कुम् ऎङ्गळुक्कुम् कमॆदु? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्यत् तुडङ्गुगिऱार्-

Quinoon इत्यादि - मूल Door-

सा।स्वा - प्रसङ्गिwn? - ईश्वरस्वातन्त्र्यमिति - व्याजनिरपेक्ष Lor रक्षणसामर्थ्यgio वैषम्यनैर्घृण्यपरिहारार्थं व्याजसापेक्षं रक्षिGUNGILD) स्वातन्त्र्यमूल सङ्कल्पि♚लीकं०sumo व्याजसापेक्षतै स्वातन्त्र्यकार्यQD६-

इति

लोकलंल राजादिना उपहारादिकमपेक्ष्य रक्षिकं ततोऽपि प्रबलळा की रक्षि काण्गैयाले ७४७ इङ्गु विलक्कुवारिल्लैयॆऩ्ऱबडिइप्पडियागिल् आऴ्वार् व्याजविशेषं Cpim ईश्वरा निरुत्तर ६० कंलक विरोधिwn? काळा इत्यादि गाधामूलभूतनिर्व्याजरक्षकत्वप्रतिपादकवचन निर्विषयons प्रसङ्ग ? ढाळ शङ्कि

परिहरिकीpi। Quguni) इति -

सा। प्र - मकिञ्चित्करं स्यादित्यत्राह-ईश्वरस्वातन्त्र्यमित्यादि - कर्मानुगुण्येन सङ्कल्पितस्य प्रतिहत्याभावान्न स्वातन्त्र्यवैय्यर्थ्यमित्यर्थः - नन्वेवं तर्हि ‘नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुना श्रुतेनयमेवैष वृणुते तेन लभ्यः नासौ पुरुषकारेण नचाप्यन्येन हेतुना - केवलं कृपयैवाहं प्रेक्ष्ये कञ्चित्कदाचन’ इत्यादेश्तन्मूलतया प्रवृत्तायाः श

इत्यादिगाधायास्तत्तदाचार्यवाक्यानां च कथं निर्वाह इत्यत्र ईश्वरस्य निरुत्तरत्वापादनफलं प्रदर्शयन् तेषां तात्पर्यञ्चाह - gum) इत्यादिना-

सा। वि कर्मवैचित्र्यं व्यवस्थापकम् । इच्छतां स्वातन्त्र्यं व्यवस्थापकमिति कल्पनमप्रामाणिकम् । उभयत्र कर्म वैचित्र्यमेव नियामकमिति भावः - तर्हि भगवत्स्वातन्त्र्यस्य भङ्गः फलाभावादित्यत्राह ईश्वरस्वातन्त्र्यमिति - OLD। निवारणसमर्थाभावस्य - २mjiumib, ज्ञापकं

उऱुप्पाम्, भवेत् स्वातन्त्र्यसद्भावान्निवारणसमर्था न सन्तीति ज्ञायते - निवारकसत्त्वे स्वातन्त्र्यासिद्धेः तेन स्वापेक्षितसमये रक्षकत्वसामर्थ्यज्ञापनादपेक्षितसमये प्रवृत्तिः फलमतो न स्वातन्त्र्यहानिरिति भावः - नन्वेवं तर्हि ‘नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुना श्रुतेन यमेवैष वृणुते तेन लभ्यस्तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूं स्वाम् यो मे गर्भगतस्यापि वृत्तिं कल्पितवान्प्रभुः । शेषवृत्तिविधानेऽपि सुप्तः किं सोऽथवामृतः । अज्ञो जन्तुरनीशोऽयमात्मनस्सुखदुःखयोः । ईश्वरप्रेरितो गच्छेत्स्वर्गं वा श्वभ्रमेव वा’ इत्यादिप्रमाणानां तन्मूलकस्य गङ्गा इति वाक्यस्य च कथं निर्वाह इत्यत्राह - Qign इति-

सा।सं - अनादित्वेन सर्वैरप्यदोषत्वाभ्युपगमाच्चेति भावः

ईश्वरस्वातन्त्र्यमिति - रक्षिकं

तर्हि स्वातन्त्र्यनैष्फल्ये तत्साफल्यमाह-

इत्यन्वयः @quo

[[४००]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू-निर्वाहलगी? pm-ईश्वरकं सहज [i) स्वातन्त्र्यकारुण्य प्राधान्य। Quing व्याजभूतकाळा विशेषकारण (१८६० ना अनादरिक्लं। कङ्गGIL_गळा पराङ्मुखकं मुकं, ळा अभिमुख or insigळं, उऩ् रिऩमुम् तायुमॊऴिय वेऱॊरु कण्डिलेऩ्। ऎऩक्कुक् काट्टादे

ऩाऩ नी कण्डदुण्डागिल् अरुळिच् चॆय्य वेणुमॆऩ्ऩ -

सा। दी - वचन १६०१ ? यो मे गर्भगतस्यापि । स्वयं मृत्पिण्डभूतस्य । अज्ञो जन्तुरनीशोऽयम् इत्यादिकक्षा - स्वातन्त्र्य बन्धमोक्षहेतु, अव्याजनिरपेक्षQLD, रक्षिung काल मुंलीं कारुण्यं॥LIT/- स्वातन्त्र्यवत्कारुण्य apib अनादि - @mous Cr चेतनविषयलंल ईश्वर अनादररक्षण की प्रधानहेतुकं ऊनाशुjmm यॊऴियप्पण्डु कैयिलुमिप्पोदु सिक्कैयिलुम् वेऱु मुण्डो वॆऩ्ऱु आऴ्वार् केऴ्क्क-

सा।स्वा - @up, निग्रहानुग्रहं कञ्छसुकृतदुष्कृत ना व्याज ईश्वरत्तालेयॆऩ्ऱबडिआऴ्वार् तिरुमालिरुम् सोलैमलैयॆऩ्ऩेऩऩै ३ व्याजविशेषं GF प्रश्नं कृपादिव्यतिरिक्त प्रधानकारणविषयQLD।Lo कृपादिव्यतिरिक्त प्रधानकारणाभावेन निरुत्तरा ईश्वर व्याजीङ्ग तात्पर्य QILDq-

सा। प्र

तात्पर्यम्

सत्त्वप्रधान-

स्वातन्त्र्यकारुण्ययोः प्राधान्यप्रकाशने तात्पर्यमित्यर्थः प्राधान्यप्रकाशनस्य

६०। पूर्वकाले - ढाङ्गण, आत्मनः

सा। वि

पराङ्गख (८०८ऊञ्छ। पराङ्कखीकरणस्य ग, इदानीम् - अभिमुख मं ऊञ्छ, अभिमुखीकरणस्य

( ८०५

अयमर्थः स्वातन्त्र्यकारण [i) BOOL प्राधान्यकं व्याजभूत नाग विशेषकारण १८६० or अनादरितं। कृपया अनादित्वेऽपि पूर्वं स्वातन्त्र्यप्राधान्येन कृपाया अमुमहमिदानीं संरक्षाणीति सङ्कल्पान्मुख्यरूपप्रचयमूलं यादृच्छिकसुकृतविशेषादिकमघटयित्वा तेन पराङ्गखीकरणस्य इदानीं कृपायाः प्राधान्यादनाद्याज्ञातिलङ्घनं निग्रहरूपस्वातन्त्र्यस्य व्याजभूतविशेषकारणमनादृत्य सुकृतविशेषघटने नाभिमुखीकरणस्य च - स्वातन्त्र्यकृपैQump Gopro प्रधानकारणं ५६०११q_Gooा, न पश्यामि ढाढाऊञ्छ, मम । BILLC, अप्रदश्यैव - ५/६IT८६), सर्वज्ञेन त्वया दृष्टमस्ति चेत् অनীÈ @ruju Commi वक्तुं दया कार्या - ढाळा, इति पराङ्कशमुनौ पृच्छति सति । सा। सं - रक्षणे स्वातन्त्र्यातिरिक्तव्याजविशेषेऽप्यक्षिते - मूलonor इत्यनेन- ‘यो मे गर्भगतस्यापि ’ इत्यादि विवक्षितम् - प्राधान्य, लीलोपकरणीकरणभोगोपकरणीकरणयोः - अनादरितं। प्रकृतप्रश्नविषयकोटावनन्तर्भाव्य-गङ्गा गङ्गाइति वाक्यवोः क्रमेण गगगगगगगग इत्याभ्यामर्थ उक्तः - Gour प्रधानकारणं ५६०११६०६०१ इति - एवं चात्र कारणविषयप्रश्नः - किन्तु स्वातन्त्र्यकारुण्यव्यतिरिक्त प्रधानकारणान्तरप्रश्नः - तदभावादेव निरुत्तर ईश्वरः - एतेन स्वातन्त्र्यकारुण्ययोरेव प्राधान्यं पराङ्कुशप्रश्न -

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

मू - ईश्वरा निरुत्तर Gupi।

की

चेतन

ऩै

[[४०१]]

स्वातन्त्र्यकृपै प्राधान्यjgpLG कण्ठ लीलोपकरण n। । (५६०५५५ प्रधानकारणं ईश्वरस्वातन्त्र्यम्

शाकं सहकारिकारणं प्रवाहानादिunoor स्वतन्त्राज्ञातिलङ्घनम् @१०६१ भोगोपकरण।Dii (५६०८ऊं

स्वाभाविककारुण्यम् - कामं प्रतिबन्धका ईश्वरनिग्रह;

प्रधानकारणं ईश्वर

शमिङ्ग सहकारिकारण QILD Gui Gujpg -

सा।दी - प्रधानकारणान्तरं ईश्वरा निरुत्तर

स्वातन्त्र्य (pio कृपैuji भगवा

कृपैग Cus

CourQuoकी तात्पर्यं ज्ञात की। शुक्रं इत्यादि । इत्यन्त♚। ईश्वरQL स्वभावादिक

स्वभावादि५६०क्षा प्रमाणप्रतिनियतDIT अनुसन्धिलं ढाळा अनुसन्धान ली ग

कळै

प्रकारलंललकं BTL०&pri। Qचेतना लीलोपकरणमित्यादिunsi) •

सा।स्वा

Que स्वातन्त्र्यकारुण्य risin प्रधानकारण [] ग ग GCorr? पराङ्मुख६०१०७६०५८ (५ कारुण्यं कारण LDT? (@supri♚ इति - लंलं, Coum प्रधानकारणं। स्वातन्त्र्यं प्रधानकारणं वैषम्यदोषं प्रसङ्गि Tumi - कण्ठ इति - इदानीं क्रियमाणाज्ञातिलङ्घनं व्याजLDIA) इतः पूर्वं पराङ्गखतै ८२-GGLDI? Gाङ्गण अनादीति - अनुग्रह स्वाभाविककारुण्य OLD कारण QILD६६१६०५ ८२। GOLD? सर्वमुक्ति प्रसङ्गि? भक्तिप्रपत्तिरूपव्याजविशेषं सहकारिकारण GILD) अर कारुण्योत्पादकonळी कारुण्य किं स्वाभाविकत्वं विरोधि? व्याजविशेषं रक्षण । कण्ठ आकार♚$७० mQLD? गगनी pi। २ इति - भक्ति प्रपत्ति कक्षा

व्याज -

सा।प्र - वा किं फलमित्यत्र स्वतन्त्राज्ञातिलङ्घनरूपस्वकर्मानुसन्धानेन भगवति निर्दोषत्वानुसन्धानं शरणवरणे स्वाधीनकर्तृत्वानुन्धानरूप विरोधिनिवृत्तिर्भगवति स्वामिन्युपकारस्मृत्या प्रीतिपूर्वकं तत्कैङ्कर्य प्रवृत्तिश्च फलमित्यभिप्रयन्नाह - चेतन ६०६०१ इत्यादिना

सा।वि -

कङ्कीधी, विद्यमानस्थित्या - इयमेव वस्तुस्थितिरित्यभिप्रायेणेति भावः [bmLGßG, देशस्य । Gummit। इदमेव प्रसिद्धं भूयादिति सकलदेशज्ञापनाय मेघरूपभेरीं वादयामास । प्राधान्यप्रकाशनस्य किं वा फलमित्यत्र स्वतन्त्राज्ञातिलङ्घनरूप स्वकर्मानुसन्धानेन भगवतो निर्दोषत्वानुसन्धानं शरणवरणे स्वाधीनकर्तृत्वानुसन्धानरूपविरोधिनिवृत्तिस्स्वामिन्युपकार स्मृत्या प्रीतिपूर्वक तत्कैङ्कर्यप्रवृत्तिश्च फलमित्यभिप्रेत्याह - उं चेतना इत्यादिना शमिमं गG), शमयत् - सहकारिकारण Gurung, सहकारि -

सा।सं - मुखेन प्रकाशितवानिति की इत्यन्तार्थः - तर्हि कुत्र कस्य प्राधान्यं तयोस्सहकारिकारणं च वा किम्? सहकार्यपेक्षणे नैरपेक्ष्यरूपेश्वरस्वभावः कथं जीवेत् ? स्वतन्त्रे वैषम्यादि दोषा वा कुतः? बद्धमुक्तव्यवस्थाश्च स्वातन्त्र्यादेव सम्भवन्तु नाम? इत्थं पराङ्कुशानुसन्धानस्य वा किम्फलमित्यत्राह ूलं इत्यादिना

[[४०२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - सुकृतविशेषद्वारककृपैquits ujjg वशीकरणविशेष

ईश्वर

स्वभाव ñoguji, बैषम्यनैर्घृण्यril fo@mowwqi, बन्धमोक्षादि व्यवस्थै ww प्रमाणप्रतिनियत Doorigu अनुसन्धि । स्वतन्त्र

JGÈGGLong] $५♚। निष्कृप

कृपै

Gurrp

सुकृतविशेषद्वारा

सा। दी - वशीकरणविशेषाना इत्यन्त - सुकृतेति - सहजकारुण्य वशीकरण_P६L_GILDq। प्रमाणप्रतिनियत Dilgu, wopujpg प्रकारल तत्तत्प्रमाणं BTLQwing Cu- स्वभाव guji, स्वातन्त्र्यकारुण्यरूपस्व भावjmgujG/L६pLiq- बन्धमोक्षादिव्यवस्थैouji, आज्ञातिलङ्घने बन्धं व्याजानुष्ठाने मोक्ष GILD ६गकील मर्यादैmuuji- २बाळगली इत्यादि - ईश्वरा स्वातन्त्र्यविशिष्टकरुणै एकान्तिक ज्ञा प्राप्तQ/LD६rpuq॥ स्वतन्त्र कृपैu GurpoGQpjog उपपादिकं pri निष्कृपOIL इत्यादि -

ळाग

सा। स्वा - अम्।कं(म् यादृच्छिकसुकृतं जनकLD/६qib सहजकृपामूलानादिसङ्कल्पसिद्ध&r सुकृतविशेषद्वारके तयायुक्तिः स्वभाव ñjio।

स्वातन्त्र्यकारुण्यस्वभाव gui बन्धमोक्षव्यवस्थैouji, आज्ञातिलङ्घने बन्धं व्याजानुष्ठाने मोक्ष GILD की मर्यादuji-२ Currpo१६ägळं, पारमैकान्त्यं वहिलं$६१५५Qig- कारुण्यमात्रं रक्षाकारण की) स्वातन्त्र्यं रक्षणानुपयुक्तLDIs प्रसङ्गिwing? ढाण्ढा स्वतन्त्र इति - निग्रह । स्वातन्त्र्यमात्रं प्रधानononggit अनुग्रह । स्वातन्त्र्यसहकृतकृपैप्रधानकारण QILDormula - निग्रह; स्वातन्त्र्यं Curv सुग्रहßली कृपामात्रं प्रधानकारणLDING? स्वातन्त्र्यापेक्षै कारणDIT८६०१८०GHT? ढाळळाली कीpri - निष्कृप इति -

ऩुडैय

तन्मात्र

सा। प्र - २बाळाmiGurrp/GG, प्राधान्यज्ञानपूर्वकं तदेकरक्ष्यत्वमनुसन्धाय वर्तितुं प्राप्तम् - m

लं, इत्यभिप्रायः

ननु स्वतन्त्र कृपै९० इति स्वातन्त्र्यकारुण्ययोर्बन्ध निवृत्त्युपयोगित्वेनानुसन्धेयत्वोक्तिरनुचिता - भरन्यासानुष्ठानसहकृतेनैकेनैव चरितार्थत्वादित्यत्राह निष्कृपDIO इत्यादि - कारुण्यं नाम स्वार्थनिरपेक्ष-

सा। वि - कारणमित्युच्यमानं - वशीकरणविशेष इति सम्बन्धः - इति - एवं प्रकारेण Ðबाळगली GurrpuGऊं, कृपायाः प्राधान्यज्ञानपूर्वकं तदेकरक्ष्यत्वमनुसन्धाय वर्तितव्यम् - ढाळा छल♚g। इति भगवदीय स्वातन्त्र्यकृपाप्राधान्य प्रकटनाभिप्राय इत्यर्थः - अयं भगवतोऽपर्यनुयोज्य स्वभावः तथा चोक्तं ‘मिथः कलहकल्पनाविषयवृत्तिलीलादया परिग्रहण कौतुक प्रथितपारवश्यः प्रभुः’ इति । ननु स्वतन्त्रQOL कृपै इति उभयोर्बन्धनिवृत्त्युपयोगित्वानुसन्धानं किमर्थम्? एकेनैव चारितार्थ्यादित्यत्र उभयोरावश्यकतामुपपादयति - निष्कृपDOL इति -

सा। सं - प्रमाणप्रतिनियतDITI इत्युक्त्या कथं जीवेदित्यादिशङ्कात्रयनिरासः - २। स्वतन्त्रस्य कृपैकावलम्बकस्सन् - CurpuGgळं, व्याजविशेषोऽनुष्ठातुमुचितः तर्हिस्वातन्त्र्य कारुण्ययोरन्यतरेणैवालमित्याशङ्कायां तयोस्समुच्चित्यप्रयोजकत्वं नामान्येन शिक्षयति निष्कृपDILLI इत्यादिना -

कार

मूलं । स्वातन्त्र्यम् बाधकम् क्लेशावही कं - स्वतन्त्र

अतिरस

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

अस्वतन्त्रgjoLw कारुण्यम् पर अनुपकारक कारुण्यम् १०४sun

आश्रम

Qiuq (@gmsum) sun दुःखितः” नाम

[[४०३]]

अनिष्ट निवृत्ति इष्ट प्राप्तिकं कं

“व्यसनेषु मनुष्याणाम्भृशम्भवति

अवतारदशै

रजिप्पि ६० कं असुर प्रकृति ८६०ना मोहि कण्ठ कञ्छ॥।

कळै

(सा।दी।) Dorm वाक्य ♚ - बाधकम्, आश्रितानामपि

अनुग्रह विषय

शेषम् - अस्वतन्त्र कारुण्यम् क्लेशावह१६ - “व्यसनेषु मनुष्याणा” Lormi दुःख♚? ढाङ्गळÈQui-Qq) इत्यादिना - असुर प्रकृति ५०ना मोहि ०५ub आश्रित विषय कृपातिशयकार्य - आश्रित विरोधि निरसनम् Cum अवतारदशै पलायनादिकGILDGGm अभिनय॥।

[[१२२१]]

कल

दुःखप्रलाप

(सा।स्वा।) Dug स्वतन्त्र कृपै कृणकं मतिरसावहै ाळगङ्गा ] Bn-G Guor? अवतारद०८u९) ईश्वर “व्यसनेषु मनुष्याणाम् भृशम्भवति दुःखितः "

Com?

ढांাग) Đ Qui - २०१५ इति - Q४ २०५५०५, स्वतन्त्र।कञ्छ कृपै रसावहै

रञ्जित ऊं ऊं ऊं की की - लोकलङ्की া क्लेशjmgiri♚g/ सुहृत्तुकं क्लेश (poorLI) अव्विषय मण्डी निरवधिक प्रेमम् in तद्वत्स्व विषयलंली प्रेमोत्पादन - असुरेति - रक्षण शक्ति

। Gomuq

क्लेशGp वागनृता काव्ये काचिदत्र भविष्यति’

नीश्वरनpmjComहोत्पादनत्तुq-

“न ते

(सा।प्र।) परदुःखनिराचिकीर्षेति तद्बन्धनिवर्तने प्रधान कारणम् - स्वातन्त्र्यम्तु स्वसम्कल्प समकालम् कार्य निर्वर्तनोपयुक्तत्वात्सहकारित्वेन तदप्यपेक्षितमिति भावः ननु स्वातन्त्र्यासमानाधिकरणकारुण्यस्य क्लेशावहत्वोक्तिरनुचिता - निरम्कुश स्वातन्त्र्य समानाधिकणण भगवत्कृपाया अपि व्यसनेष्वित्यादिषु क्लेशाव्हत्वदर्शनादित्यत्र “एष सर्वभूताम्तरात्मापहतपा मा दिव्यो देव एको नारायण” इति तस्यापहत पाप्मत्वापगमाद्दुःखाभिनयमात्रमितिदर्शयन्नभिनयस्य प्रयोजनम् हेतुमप्याह - Qu त्यादिना - उक्तार्धे प्रमाणमाह

॥।

(सा।वि।) १४५, सङ्कल्पितसमापकतया - नाल सद्य एव २_L०rrul (५ÅGळं, साधनम् सद्विद्यते - ननु “भृशम्भवति दुःखितः” इत्युक्तत्वात्स्वतन्त्रस्यापि कारुण्यम् क्लेशावहमेवेत्यत आह - इति - LIC, एतत्थ्यलेषु - (सा।सं।) २Lori - हेतुवा - तर्हि स्वतन्त्रस्य कारुण्यादेव स्वाश्रीतेषु यथाभिमत फलदान सम्भवे व्यसनेषु इत्यादयः - कथम् निर्वाह्या इत्यत्राह - Qww इति - करुणयै वरक्षक स्यापि वशीकरण विशेष सापेक्षत्वादित्यर्थः - भृशम्, केवलम् - ooor, वशीकरण विशेषोन्मुख सात्त्विक प्रकृर्ती मोहनम्, इतरसजातीयत्वबुद्धिजननम् - शुशीलं इत्युक्त्या दुःखित्वोक्तिः कारुण्यादि वैकल्य निबन्धना नेति फलितम् - कथमिदमवधार्यत इत्यपेक्षायाम् “परास्य शक्ति’

[[४०४]]

FOR

मू-

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

ना। अर्थ ‘कालस्य हि च मृत्योश्च जङ्गमस्थावरस्य च । ईशते भगवानेकस्सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ॥ ईशन्नपि महायोगी सर्वस्य जगतः प्रभुः । कर्माण्यारभते कर्तुं कीनाश इव दुर्बलः ॥ तेन वञ्चयते लोकान्मायायोगेन केशवः । ये तमेव प्रपद्यन्ते न ते मुह्यन्ति मानवाः ॥ कृत्वा भारावतरणं पृथिव्याः पृथुलोचनः । मोहयित्वा जगत्सर्वं गतस्स्वं स्थानमुत्तमम् ॥, मनुष्यदेहिनां चेष्टामित्येवमनुवर्तते । लीला जगत्पतेस्तस्य छन्दतस्सम्प्रवर्तते’ इत्यादि -

सा। दी

प्रमाण १५ LG कीpri।

मात्र, स्वाभाविक नागी अर्थjpuri । की। भगवानेक एव ईशते सर्वकं ईशतया स्वतन्त्रq। ईशन्नपि, स्वतन्त्रा की अन्या महायोगित्वात्, महायोग

& um

Gorm_q। दुर्बला कर्मriri L१६००१ उद्योगि ऊं (मुळं। अशक्तळा Curro) व्यापार/i१५०ri ६०६००।GILD६१६०५ कीनाशा कृषीवला - or Curri तेनेति आig दौर्बल्याभिनय - लोकान्, आसुरप्रकृति ५० ना। मोहिg। Tout Cu प्रपन्न कील यान्ना मोहिwrfo@jmL_u अभिनय - कृत्वेति - स्वस्थानं, परमपदलं। मनुष्येति - इत्येवम् Qig। मनुष्य (@L चेष्टैow अभिनयिQmuq - अभिनयरूपैung लीलैक स्वेच्छैuruj__।

सा।स्वा

यै

याऩ

ढाळा प्रमाणतमवचन लं निष्प्रमाण DIs मोहनार्थ/LD/ क्लिष्ट Long नयिक असङ्गतpr? ढाळा प्रमाण। अर्थ इति - ईशते नियन्ता भवति । ईशन्नपि सर्वस्य जगतः प्रभुः दुर्बलः कीनाशः कृषीवल इव - कर्माणि कर्तुमारभते, अनुचितकर्माणि दूत्यपलायनादीनि कर्तुमारभते तेन वञ्चयते, लोकान्मोहयतीत्यर्थः - तं शरणागतास्तु न मुह्यन्तीत्यर्थः मनुष्यदेहिनां चेष्टामित्येवमेनमनुवर्तते, अभिनयतीत्यर्थः छन्दतः, स्वेच्छयैव

मोहनरञ्जनलीलारसं प्रवर्तते प्रसङ्गिung? ढाङ्ग रञ्जनार्थomsunQpq- वस्तुसत्तै

सिद्धिकं (GILD।] लं

तस्य इतर

रञ्जनार्थं मोहनार्थं वा दुःखिऊङ्की) संसारिवद्दुःखित्वदोषं - शुक्र इति - शु, दुःखादिकं मोहन अभिनयमात्र रञ्जनमोहनादिकं

सा। प्र अर्थलं इत्यादिना - ‘मोहयित्वा जगत्सर्वम्’ इति भक्तिपरवशान् शौशील्यरूप गुणाविष्कारेण प्रतिकूलान् दुःखानुभवे यथार्थबुद्ध्या चेत्यर्थः - छन्दनः, सङ्कल्पतः

सा।वि - अभिनयमात्र, इति भगवतो ‘विशोको विजिघत्स’ इति शोकाभावादिति भावः कीनाशः,

सा। सं - रित्यादि श्रुत्युपबृंहणवचनान्युदाहरति - अर्थ इतिकालः, यमकिङ्करः - मृत्युः, यमः - ईशते, स्वेच्छयैव नियामको भवति - ‘भीषास्मात्’ इत्यादिकमिह भाव्यम् - ईशन्नपि, नियमनशक्तोऽपि महायोगी, स्वेच्छानुगुणपरिणत्यनुगुणज्ञानवान् कीनाशः, क्षुद्रपुरुषः - चेष्टा, कर्तव्या क्रिया इतीति प्रधानक्रिया । सन्निवेशः - एवमित्युपकारकस्सन्निवेशः - चेष्टा इति कार्या एवं कायेति मनुष्यदेहिनां दर्शयन्ननुतिष्ठतीत्यर्थः-

STEP

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

मू - महर्षि बाकान्नाशुल

मात्रCLDujনनाम्।- অकृपामूल-

Gņबालकं ८६Lg रक्षिलक निरपेक्षा राजाऊं ऊं लीलै काणा निऩ्ऱोमिऱे -

[[८०४०५]]

दुःखाभिनय

अवतारवृत्तान्त

स्वतन्त्रगण कृष्ण कङ्क लीलै

(। gnoorit

कृपाकार्य

इत्यादि - अभिनय

इदु ऎऱियुमाय्

सा। दी - तदन्यप्रेरणादि - उपसंहरिकी-

आश्रितरञ्जनpió कृपाकार्य Li- ‘लीलाजगत्पतेस्तस्य’

GTা[D] TrÉ][b]CT?

कृपाकार्य puoruÍी (कं

जगद्रक्षणादिनां लीलात्वेऽपि -

@ii-श स्वतन्त्रेति

दृष्टान्तेन समर्थिऊङ्कीmrit। ८२। Gmना इत्यादि)-

सा। स्वा - यद्वा ईश्वरकं परत्वदशै क्लेशादिदोष_gjib अवतारदशै दुःखं परमार्थLomorror? ढाळा Gauri- शुक इति - अभिनय की लोकलङ्की परदुःखलंली दुःखाभिनयं दोषावहyri Gum दोषLons प्रसङ्गिurGHT? ढङ्गा (हूं @supri- अम् ल इति-लोकल दुःखाभिनयं वञ्चनकार्यतया दोषावह

म

कारुण्यकार्य०१७६६६lg। दोष।mpg- आसुरप्रकृति मोहन pii आश्रितविषयकारुण्य कार्यorrnsur० दोषदुःखाभिनयमूलरञ्जन मोहनं कृपामूलLDIळी ं) ‘लीला जगत्पतेस्तस्य छन्दतस्सम्प्रवर्तते’ लीलात्वोक्ति CCLDI?

GauriQg। इति लीलैuqLori इति कृपाकार्य (puri लीलैuju Gurung कृपाकार्यरक्षणं लीलै ८०। G GLDIT? ६७६१६०१ लोकरीत्या समर्थिऊं की- ८ इत्यादिना Qug लोकदृष्टिwro चेतनसंरक्षणं कृपाकार्य (puri लीलै सङ्ग भागा। ८GGon? लीलैunogl स्वचन्दोषहेतुभूतव्यापार? @iig अचेतनरक्षणं लीलैung चेतनसंरक्षणं चेतनसन्दोषहेतुunsuo लीलैuri ८२GGLD? लोकदृष्टप्रक्रियया Jn२GG/LD६१६६) लोकदृष्टिसा। प्र - ननु ‘लीलादक्षां त्वदनावसरे’ इत्युक्तप्रकारेण दयाकार्यव्यतिरिक्तविषयत्वाल्लीलया दुःखाभिनयस्य दयाकार्यत्वं लीलारूपत्वं च अनुपपन्नमित्यत्र दुःखाभिनयस्य रक्षणार्थत्वान्नानुपपत्तिरिति सोदाहरणमुत्तरमाह Broori इत्यादिना - दयाकार्यस्यापि -

सा। वि - कृषीवलः - अ, अभिनयेनाश्रितरञ्जनमपि । कृपामूलम्, बहुव्रीहिर्बोध्यः आश्रितरञ्जनस्य लीलारूपत्वमाह - स्वतन्त्र ६०६०१ इति - कृपाकार्याश्रितरञ्जनस्य लीलारूपत्वं दृष्टान्तेन समर्थयति २।६ इति - ni, गडुलाः - Gpari, वामनाः -

८।६ori -

कॊण्डाडि रक्षिकं ०८। विनोदेन रक्षणम् - लीलैqLori, लीलापि सत् - प्रयोजनान्तराशिरस्कतया सा। सं - हेयप्रत्यनीके दुःखाभिनयस्याप्यनुपपत्तौ तां परिहरति परदुःखनिराकरणसमर्थस्य कृपा दुःखाभिनयं कथं जनयेदित्यत्राह लीलात्वकृपाकार्यत्वयोरसम्भवं दृष्टान्तेन परिहरति - Bni इति - Gong, तदीयधर्मानुकरणादिना

रञ्जयित्वा - लीलारसार्थस्वतन्त्रव्यापारस्य च कृपामूलकतया

—

अाळं इति

शम इति

अनुकरणस्य

[[४०६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - guqur@surup ‘उपादत्ते सत्तास्थितिनियमनाद्यैश्चिदचितौ स्वमुद्दिश्य श्रीमान्’ ढग - Q परहितव्यापाराश्रय

सा। दीकृपाकार्य ११५ नाग की श्री

स्वातन्त्र्यकारुण्यव्याजसापेक्षरक्षकत्वादि

अभियुक्तोक्तिow; BLG कीpi-Qigns) इति

सत्तास्थितिनियमनादिकां परहितरूपDID५IT) कृपाकार्य सिद्धम् - चिदचितौ स्वार्थमुपादत्तेा स्वातन्त्र्य pib लीलैub svapni - श्लोक क्रीङ्ग उत्तरार्ध कुंi। Quig परहितेत्यादि ‘उपायोपेयत्वे तदिह तव तत्त्वं न तु गुणावतस्त्वां श्रीरङ्गेशयशरणमव्याजमभजम्’ ढाळा उत्तरार्धम् Qq परहितव्यापाराश्रय apib

सा। स्वा

१) प्रमाण & GG? ६६० अभियुक्तोक्तिमुखेन उपनिषत् g प्रमाण Dorm हूं। इति चेतनरक्षणं लीलैyomin कृपाकार्य(pun&urroup सर्वचेतनाचेतनतत्त्व pio भगवता स्वगतातिशयाधानेच्छया उपात्तQILDòm। उपनिषत्सिद्धLorror Liqui शेषभूत तत्संरक्षणं स्वपुरुषार्थ पर्यवसायि G@mun@npqq इह, चेतनविषये - तत्, तस्मात्कारणात्, तवोपायोपेयत्वे । पूर्वार्धार्थ हेतु निर्देशिका चेतनान्प्रत्युपायत्वं GGGI? स्वप्रयोजनार्थमुपादानं परान्चेतनान् प्रत्युपायत्वहेतु] LIGHT? ढाळ @rri-

सतिपूर्वार्ध सत्तास्थितिनियमनव्यापारं -

सा। प्र लीलात्वं साम्प्रदायिकमित्याह

Qqwmomo इत्यादिना दयाकार्याणां जगत्सर्गस्थितिविनाशादीनां भगवदर्थत्वं लीलात्वेनेति भावः ननु जगत्सृष्टेर्भगवल्लीलात्वे तस्याश्चेतनदुःखानुभवस्यापि हेतुत्वान्मृगयावदितरबाधपर्यवसानाद्द्भगवतो नैर्घृण्यापादकत्वमेव स्यादित्यत्र- ‘कृपे काकस्यैकं हितमिति हिनस्ति स्म नयनम्’ इत्युक्तप्रकारेपे चेतनानां तत्तत्सुखदुःखानुभवेन तत्तत्कर्मक्षयरूपानुभवेन तत्तत्कर्मक्षयरूपानुग्रहस्य भरन्यासानुष्ठापनद्वारा मोक्षप्रधानरूपानुग्रहस्य च हेतुत्वान्न नैर्घृण्यप्रसङ्गः - प्रत्युत रक्षकत्वोपायत्वप्राप्यत्वरूपगुणसिद्ध्यानुगुण्यमेवेत्यभिप्रायेणाह - परहितेत्यादि

सा।वि-सन्दोषहेतुः फलसाधनाधिकरणव्यापारो लीलादयाकार्यस्यापिलीलारूपत्वं साम्प्रदायिकमित्याह Qq@ इति - सत्तास्थितिनियमनादेः परहितरूपत्वात्कृपाकार्यत्वं स्वमुद्दिश्येति स्वार्थत्वाल्लीलात्वमिति भावः - इति वदति वागौपनिषदीत्यर्धस्य शेषः - उपायोपेयत्वे तदिह तव तत्वं न तु गुणावतस्त्वां श्रीरङ्गेशथशरणमव्याजमभजम् इत्युत्तरार्धम् - अत्रोत्तरार्धं व्याचष्टे - Quig परहितेति

Qus स्वमुद्दिश्येत्यनेन स्वातन्त्र्यप्रतीतिः

सा।संरक्षणैकफलकतां अभियुक्तसूक्त्याप्याह - Quiquor इति इत्यभियुक्तसूक्तिसिद्धं सिद्धोपायत्वं सकिञ्चनं प्रत्येवम्, अकिञ्चनं प्रत्येवमित्युपपत्त्या दर्शयति सत्तादिनिर्वाहकत्वेनेत्यर्थः परेषां यद्धितं उपासनं न्यसनञ्च तदाश्रयत्वं तद्विषयत्वे सति

इति

-मू - आश्रितं रक्षकOID रक्षणव्यापारफलाश्रय

इप्पडियिरुक्कैयिवऩुक्कु-

सा। दी - श्रय(PDIOS

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[८०]]

[[४०७]]

उपायान्तरस्थानविशेष उपाय छ ।

शेषिyoni wins प्राप्यकं

रक्षणव्यापारफलाश्रयं

श्लोकं तदिह ढाळ पदं विवृतम् - परहितव्यापारं सत्तास्थित्यादि । रक्षणव्यापारफलाश्रयत्वं स्वमुद्दिश्य ाळा @♚m॥ उपायोपेयत्वे ढाळा कळा अर्थं आश्रित इत्यादि - उपायान्तरनैरपेक्ष्यरक्षकत्वम् ईश्वरOIL उपायत्वं नाम तत्तस्माद्रक्षणव्यापाराश्रयत्वात् Gig। उपायोऽसि उपायान्तरस्थाननिवेशितोऽसि - ढाङ्ग श्लोकार्थं ढाळा। उपेयत्वे ढालं विवरिri- रक्षणेत्यादिurr। तव तत्त्वं ढाळगलं विवरिकी कंns इत्यादिumr।

उपायान्तरस्थाने स्थापनव्यापार

ऎऩ्ऱ

गृहीत

सा। स्वा स्वप्रयोजनपर्यवसित Dinglis परहितव्यापारpujiò आद्यशब्दलंल

पूर्वार्धोक्तमुत्तरार्धोक्तरक्षकत्वोपायान्त

तात्पर्य रक्षक

रस्थानापन्नत्वरूपोभयविधोपायत्वहेतुकं मुलं

उपायोपेयत्वrijbir भक्तप्रपन्नसाधारण १५, पूर्वार्धानुसार

व

उपाय (puruji (मं (CGL देशिक उभयविधोपायत्वपरDIB व्याख्यानं गण रक्षणरूपतया कृपाकार्यत्व apib स्वमुद्दिश्या स्वपुरुषार्थपर्यवसान ♚ लीलात्व (pii फलितम्। Quig उपायत्वं पूर्वार्धोक्तार्थहेतुकLDIT उपेयत्वं तद्धेतुक LGCLIT? @ig प्राप्यत्वonoug कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धित्वorm? शाकं पूर्वार्धोक्ता स्वप्रयोजनार्थं चेतनाचेतनयोरुपात्तत्व अर्थसिद्धपरहितव्यापाराश्रयत्व हेतु ? गगनी &pri- रक्षणेति रक्षणरूपव्यापारस्य फलं स्वप्रीतिरूपस्वातिशयं तदाश्रयतया - फलिकं तद्धेतुकLDITS कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धित्वरूप प्राप्यत्व pii शुकश्लोकी ‘उपायोपेयत्वे तदिह तव तत्त्वं नतु गुणौ’ निग्रहकर्तृत्वादि सत्य उपायत्वादि ईश्वर

इति

श्री शेषित्व pi Girl - Gur? ८०G Com? Gaupari-

॥

की

तत्त्व ? नतु गुणौ धर्मतया गुण? ढाळान्ना तत्त्वशब्दार्थ

सा। स्वा ननु रक्षकत्वोपायत्वप्राप्यत्वानां लोके भिन्नाधिकरणत्वौपाधिकत्वयोर्दर्शनाद्यथालोकं तेषाम्मौपाधिकत्वानेकनिष्ठत्वे स्वीकार्ये इति न भगवत्यनेकगुणसिद्धिरित्यत्राह - इति सा। वि - तेन प्रकारेण परहितव्यापाराश्रयDIT रक्षक इत्यनेन उपायान्तरनैरपेक्ष्येण रक्षकत्वं फलितम् - तेनोपायान्तरस्थाननिवेशादुपायत्वसिद्धिः - रक्षणेति - रक्षणव्यापारस्य यत्फलं तदाश्रयतया शेषित्वमत एवोपेयत्वं चेति भावः - तत्त्वशब्दार्थमाह -

इति कं

सा।संतन्निर्वाहकत्वं रक्षकत्वं सकिञ्चनाकिञ्चनो भयविषयम् उपायान्तरस्थान निविष्टतयोपायत्वमकिञ्चनमात्रविषयमितिभावः - स्वमुद्दिश्येत्यंशसिद्धमाह - रक्षणेति - फलाश्रयत्वं प्रधानफलित्वम् । अलqs, शेषित्वायत्तकैङ्कर्योद्देश्यत्वेन । (मं रक्षकत्वादिचतुष्टय वैशिष्ट्यम् -

अदडियाग,

।

[[४०८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - स्वरूपप्रयुक्त धर्मिग्राहकप्रमाणसिद्धम् - रक्षक ईश्वर ज्ञानशक्तिकरुणै। ज्ञानशक्तिका निग्रहानुग्रहसाधारण [r]।- कारुण्यमनुग्रह

प्रधान Lion असाधारणम्-

सा।दी- ‘यत उपायोऽसि अतस्त्वामव्याजं, भक्त्यादिव्याजान्तरवर्जम् - अभजं गं व्याजसापेक्षरक्षकत्वं सिद्धम् - कृGurrpoGir Gorp कंल निमित्त (jail & यूऩ्ऱिप्पोऱवडुक्कु मॆऩ्ऱदुक्कु मरुळिच् Gupi-Qip रक्षक इत्यादिकारुण्यं परदुःखदुःखित्वQLD अकं व्यावर्तिऊं pri- सा। स्वा - तत्त्वं, स्वरूपप्रयुक्तम् - न तु गुणौ, औपाधिकतया आगन्तुकril सत्तास्थितिनियमनाद्यैश्चेतनाचे तनयो स्स्वार्थतया उपादानं सर्वज्ञसर्वशक्तिकारुण्य ६० ली के C कूडामैयाले मूऩ्ऱुम् कैयाले तायिलेयूऩ्ऱिप् पोऱवडुक्कुमॆऩ्ऱु

Quig रक्षकेतिकारुण्यमनुग्रहासाधारण-

विशेषोक्ति Furr?

[[१]]

सा। प्र-‘को ह्येवान्यात्कः प्राण्यात् - यदेष आकाश आनन्दो न स्यात् - एष ह्येवानन्दयातिअमृतस्यैष सेतुः - परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम् - नारायणसायुज्यमवाप्नोति’ इत्यादि प्रमाणान्नोक्तप्रसङ्ग इति भावःननु बन्धनिवर्तने कारुण्यमात्रस्य प्राधान्यन्नोपपद्यते - ज्ञानशक्त्योरपि सर्वकार्येषु प्राधान्यादित्यत्र ज्ञानशक्त्योर्निग्रहसाधारण्यं कारुण्यस्य रक्ष्णासाधारण्यं प्रदर्शयन् रक्षणोपयुक्त जायमानकालकटाक्षादीनामपि हेतुत्वरूपं प्राधान्यं बहुधोपपादयतिरक्षक इत्यादिना - तत्रानुग्रहासाधारणस्यसा।वि-तत्त्वं, स्वाभाविकं नतु, गुणौ, आगन्तुकेन भवतः यद्वा प्रशंसार्थेन भवतः प्रतितन्त्रनिश्चयाधिकारेऽप्येवं श्लोकोऽस्माभिर्व्याख्यातःधर्मिग्राहकLDING सिद्धमिति - सर्वस्य शरणं सुहृत् इतीश्वरस्य स्वरूपबोधकप्रमाणसिद्धम् - शरणमित्युपायत्वं सुहृदित्युपेयत्वमित्यर्थः । ननु कृपाकार्यस्यापि रक्षणव्यापारस्य लीलात्वं सम्मतिप्रदर्शनपरश्लोकस्योपायत्वोपेयत्वनिरूपणं कथमिह सङ्गतमिति चेत्सत्यम् - प्रासङ्गिकं तत् यद्वा, सत्तास्थितिनियमनादिव्यापारस्य लीलात्वे तस्य चेतनदुःखकरत्वान्नैर्घृण्यं स्यादित्यत्र ‘अचिदविशिष्टान्प्रलये जन्तूनवलोक्य जातनिर्वेदा । करणकलेबरयोगं वितरसि वृषशैलनाथकरुणे त्वम् । प्रणतप्रतिकूलमूलघाती प्रतिधः कोऽपि वृषाचलेश्वरस्य । कलमेयवसापचायनीत्या करुणे किङ्करतां तवोपयाति इत्युक्तरीत्या रक्षकत्वोपायत्वोपयुक्तत्वान्न नैर्घृण्य प्रसङ्ग इत्यभिप्रेत्याह - Qila परहितेत्यादिना उपायत्वे कथमुपेयत्वं उभयोर्भिन्नाधिकरणनिष्ठत्व दर्शनादित्यत आह - इतिअत्राप्युपेयत्वकथनं प्रासङ्गिकमेवेति ध्येयम् - पूर्वं स्वतन्त्रQOL कृपैu Di GuruGgळं इति कृपायाः प्राधान्यज्ञानपूर्वकं तदेकरक्ष्यत्वमनु सन्धाय वर्तितव्यमित्युक्तम् - तत्र कथं कृपायाः प्राधान्यमित्यत्र तदुपपादयति - Q रक्षका इति - ननु ‘व्यसनेषु मनुष्याणां भृशं भवति दःखितः’ इत्यादि -

इत्यादिना पूर्वमुक्तं स्वातन्त्र्यप्राधान्यम्।

सा।सं-अथ रक्षकत्वोपयुक्तगुणविषयविचारः क्रियते - Q तस्य निग्रहानुग्रहसाधारण्यं च सिद्धवत्कृत्य ज्ञानशक्तिकरुणैक्षा इत्युक्तिः

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

र्ग

मू - कारुण्य ? परहितप्रवण । २५ त्रिविधचेतन अनुकूलप्रवृत्ति ५०५५, नित्य (OL निध्यानुभव, मुक्त

टय

[[४०९]]

सत्तास्थिति&@big, अनावृत्तिंळं,

लीलाविभूति सामान्यसृष्ट्यादि ५ (६५५५०, स्वावताररूपै शुद्धसृष्टि, -

[u]

क्

सा। दी - कारुण्यQLD- निरुपाधिकपरहितेच्छेQuorpig- की प्राधान्योपयोगिuTor कार्यविशेषपरम्परैouis BLG कीpi। g त्रिविधेत्यादि चूर्णिकैसत्ता, स्वरूपलाभम् । स्थितिः, सत्तानुवृत्तिरूपा । अनुकूलेत्यादि - शेषिकैङ्कर्य (pib तदुपयुक्तव्यापारri (@ii अनुकूलवृत्तिका -

त्रिविधचेतन

अन्वयिकी - सामान्यसृष्टि सृष्टिमात्रम् - वैषम्यं

कर्मकृतDp। आदिशब्द♚ॐ रक्षणसामान्यम् -

मा

सा। स्वा Lour o विशिष्य तन्निष्ठत्वोक्तिसङ्गतैाश कारुण्य परदुःखदुःखित्व की ईश्वरकं दुःखित्वं प्रसङ्गिung? परदुःखासहिष्णुतैी । सत्तास्थित्यादिरूपरक्षण अनुपयुक्त? दुःखनिराकरणरूपरक्षण । Cr अ उपयुक्तम्? ढाङ्ग Quini- @ivg इति-Qig अनुग्रहकारणत्रिकमध्ये - Qua परहितप्रवणतारूपकारुण्यमनुग्रह । असाधारण QILD २। Com? ऐश्वर्यकैवल्यादि रूपानुग्रह♚g।कंंंंं, शास्त्रजन्य तत्तद्ज्ञानादि ८ (६) ऊं, जन्मान्तरार्जितपुण्य निदान Co कारुण्य तं । कं उपयोग (CL? किञ्च ‘शरणमव्याजमभजम्’ m nG GLD? पूर्वं व्याजसापेक्षरक्षकत्वं । निरुपाधिकसर्वरक्षकत्वं मूलमन्त्रादिसिद्धpi विरोधिwnam? ६७ ঠেग ग १ gummit- इत्यादिना सत्तास्थित्यादिरूपरक्षकत्वं व्याजसापेक्ष Lun निर्व्याजनिरुपाधिकसर्वरक्षकत्व (pio अनिष्टनिवारणादिरूपरक्षकत्वं व्याजसापेक्ष GILDimb तात्पर्यLD१६०० विराधQupq- सामान्येति - महदहङ्कारादि सृष्टयादि कळुक्कुमॆऩ्ऱबडि

सा। प्र कारुण्यस्य स्वरूपं प्रदर्शयन् तस्यानुग्रहकार्यरक्षणविशेषेषूपयोगप्रकारानप्याह । श कारुण्यuoroug। इत्यादिना - सामान्यसृष्टि इति ‘अचिदविशेषितान् प्रलयसीमनि संसरतः करणकलेबरैर्घटयितुं दयमानमनाः । वरदनिजेच्छयैव परवानकरो प्रकृतिं महदभिमानभूतकरणावलि कोरकिणीम्’ इत्युक्तरीत्या महदहङ्कारपञ्चतन्मात्रपञ्च-

सा। वि - प्रमाणानुसारेण परदुःख दुःखित्वं दया । कथं तत्परानुग्रहस्य कारणमित्यत आह - Qrig इति । इह परमपुरुषे दुःखासम्भवात् परेष्टनाशादिजनितदुःखदर्शनेन स्वेष्टनाशस्मृतिद्वारा दुःखिन्यतिव्याप्तेश्च न तल्लक्षणमिति भावः हितप्रवणg इति - परोपकृतिमनपेक्ष्येत्युपस्कार्यम्-

कृपायाः कार्यविशेषपरम्परामाह - । इति -

सा। सं - ‘यस्यानुग्रहमिच्छामि । हरिर्दुःखानि भक्तेभ्यः’ इत्याद्यविरोधाय परदुःखनिराचिकीर्षानुरूपं लक्षणमनादृत्य प्रकृतानुगुणं लक्षणमाह । g इति । सामान्यसृष्टिः, महदादिक्रमेण सर्वेषामपि

e०४१०

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

माग

मू - शास्त्रप्रवर्तन किंळं, अकलं तत्त्वहितविषय Dior ज्ञानjogi पम्पकं ललकं मुकं, मोक्षश्रद्धै_कंलकं मुकं, शाळा कङ्कं व्याज सुकृतविशेष । कण्ठ, अधिकारानुरूपrij६६६] निग्रहशमनोपाय [i) Banars Ginsb, up करणप्रेरणदशैu सहकारिuri blñosऊं, उपासक अन्तराय upg प्रतिसमाधानंीलकं, अकिञ्चनतकं उपायान्तरस्थानी निरपाय Dis रक्षिकं ऊम्मुळं, व्याज mi१८ ना GlörG प्रसन्नmui अनादिकालं गीग अनन्तमहापराध [i]८६०६ा अनादरि विश्रमिकं५०४ संसारनिवर्तक००८ (५, आर्तप्रपन्न Gung मोक्षं QGimbi(gi, इङ्गिरुन्द नाळ् fAHऩायिरुक्क वेणुमॆऩ्ऱु कळ् कोल मऱन्द SHIVईऩुक्कु प्रारब्धकर्मवशलंल ४G अपराधकं अनुतापला प्रायश्चित्तविशेष मङ्की PLGsi (मुळं आण मृदुप्रकृतिनां

lor फलंलंं।Èण प्रतिबन्धक poung गणी उपक्लेश प्रधानLDIToor सामान्यनिदान origi

अनन्तसुख की

अधिकारानुरूप Dor

यमविषयगमन pii,

शिक्षिकं ऊम्मुळं

भक्तिप्रपत्ति कक्षा-

सा। दी - निग्रहशमनोपाय [i) ५६०ना, भक्तिप्रपत्ति ५०ना दागल। य करण/i१५ना, मनः प्रभृति कक्षा - सामान्यनिदानम्, सर्वत्र साधारण्यात् । निदानं, मूलकारणम् । सुकृतविशेषादिक्षा-

यै

मन

सा। स्वा - अquins इति - तत्त्वहितविषयज्ञानहेतुभूतसुकृतविशेषpi चिरकालसाध्यतपः प्रभृतिद्वारा ज्ञानोत्पादकं भवतु ढाळा सङ्कल्पिung शास्त्ररूपलघूपायल तत्त्वज्ञानोत्पादनसङ्कल्पं कारुण्यकार्यंंp_q- मोक्षश्रद्धैLIT मुलक इति अल्पव्याज♚ल श्रद्धow ujïगLITÈ(५०८Šं ढांpq- अधिकारेति - गुरु, लघु, लघुतर, लघुतमरूप भक्तिप्रपत्तितदुक्ति तन्निष्ठसंश्रयादिरूपोपायसृष्टिकंQpq- य♚♚, लण्ड लघूपाय - करणेति अधिकरणप्रेरणे TDL- उपासक छ इति प्रतिसमाधानं, नास्ति wormio सङ्कल्पिकं८१wnloji कारुण्यकार्य GLDpg - अकिञ्चनेति - भक्त्यादि गुरुतरोपायस्थान♚$C६० populq- अल्पव्याजविशेषं पुरस्कृत्यरक्षणं कृपाकार्य/mg- प्रधानmoon इति। - सामान्यनिदान QLDomsunG अङ्कुरादिकं तत्तद्वीजादिनां Gur तत्तत्कर्मविशेषं निदान Logi

सा। प्र

[[१]]

महाभूतादिसृष्टेरित्यर्थः प्रधान

सामान्यनिदानमिति यथा अङ्कुराद्युत्पत्तौ

तत्तद्वीजविशेषमेवासाधारणकारणत्वं जलस्य तु साधारण कारणत्वं तत्तद्बीजाङ्करा -

सा। वि

पलपल कम्मुळं, उत्पादयितुम् २६ळङ्ग LIT È ५ ६० & कं (५, स्थापयितुं निग्रहशमनोपाय[i]८६०६IT। भक्तिप्रपत्ती - up, अनयोःकरणप्रेरणदशै, अनुष्ठानार्थप्रेरणदशायां प्रतिसमाधानं, निवर्तनेन पुनरुपासनप्रवर्तनम् । फलं Copps, काङ्क्षितुं विस्मृतवतः ४।bp। प्रविष्टस्य - ना। उत्पाद्य । आग, तदा । प्रधानDIT सामान्यनिदान Dui ( कं॥ सा। सं - करणकलेबरादिसृष्टिः । ♚, निग्रहशमनोपायेषु - प्रतिसमाधानम्, अन्तरायनिवारणमुखेन पुनरुपासनप्रवर्तनम् - अप्रधानगुणसाफल्याय प्रधानशब्दः - विशेष कारणवशीकरणविशेष

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४११]]

मू - Q कृपाविशिष्टा ईश्वरा ‘कृष्णं धर्मं सनातनं’ ढाकीmulgu सिद्धोपाय-

प्रसादन] भक्तिप्रपत्ति का साध्योपाय

ना

सा। दी - व्याजमात्रDIT६०) प्रधान GILD। सनातनधर्मं सिद्धोपायम् साध्योपाय Door प्रपत्तिou Alori अधिकारिविशेषण QILD तल्लक्षणविरोधादतिवाद QLD ri

असाधारण

कारुण्य (pi

सा। स्वा - जलपङ्कादिवत्प्रधानसामान्यनिदान QIL६mqQ कारुण्यं अनुग्रह कारणकी) ईश्वरा उपाय पूर्वं । २G CLIT? Qugu इति - अग्न्यादिकं दाहकत्वशक्तिरूपोष्णस्पर्शादिकां स्वतन्त्रोपायलीकं अपृथक्सिद्धशक्तिरूपैwnown तद्विशिष्ट उपायQLDq। सिद्धोपायQLD GLI साध्योपायQLD व्याज (CPLIT pr सिद्धोपाय QLD ६ङ्ग GOT GUN भक्तिप्रपत्तिका लळा साध्योपायQLD अमुक ना

TUIT

अदुगळ् नश्वरri१८६७६०&n कालान्तरभावि फलसाधनत्वं GOLD? - शलकण्ठ इति, भगवत्प्रसादद्वारा साधन ११ नागलं। साध्योपासनादि कामं छ शुचित्वादिकमधिकारिविशेषण प्रपन्न ईश्वरा उपाय । बोधि शास्त्रतात्पर्यomsun प्रपत्ति अधिकारिविशेषणतया उपाय

अनुवदितं । -

Lopping

सा। प्र - द्युत्पादनार्थोच्छू नत्वाद्याकारहेतुत्वाप्राधान्यं च तथा तत्तत्सुकृतानुगुण्येनैव जननात्तेषामेवासाधारण्येऽपि तेषामपि हेतुत्वात्प्राधान्यं सर्वरक्षाविशेषसाधारण्यात्सामान्यकारणत्वं चेत्यर्थः एवं कारुण्यस्यैव मोक्षहेतुत्वे भगवतो भक्तिप्रपत्त्योश्च कथमुपायत्वमित्यत्र भक्तिप्रपत्त्योः कारुण्योत्तम्भकत्वेन भगवतस्तद्वैशिष्ट्येन चोपायत्वमित्याह

Ququit इत्यादिना

ननु स्वाभाविक निरवधिककृपाविशिष्टस्य भगवत उपायत्वे एकस्मिन् साध्ये उपायान्त रस्यानपेक्षितत्वाद्भरन्यासस्य कामनावदधिकारिनिष्ठत्वान्मामेकमित्येकपदेन भगवद्व्यतिरिक्तस्यो पायत्वनिषेधात् कैश्चिदधिकारिविशेषणत्वस्योक्तत्वाच्च भरन्यासस्य -

सा। वि - सुकृतादेरपि कृपामूलकत्वात्सुकृतादेर्व्याजमात्रत्वात्कृपायाः प्राधान्यं जलवत्सर्व साधारणकारणत्वात्सामान्यरूपत्वं चेत्यर्थः । तत्तद्विशेषसृष्ट्याद्यसाधारणकारणबीजवत्तत्तत्सुकृतादिविशेष एव एवं कारुण्यस्यैव मोक्षहेतुत्वे भक्तिप्रपत्त्योः कथं मोक्षहेतुत्वमित्यत्र तयोः कृपोत्तम्भकत्वेन भगवतस्तद्वैशिष्ट्येन चोपायत्वमित्याह Qugu इति - कृपाविशिष्ट इत्यादिना स्वाभाविक निरवधिककृपाविशिष्टस्य भगवत उपायत्वे उपायान्तरस्यानपेक्षितत्वाद्भरन्यासस्य कामनाधिकारविशिष्टत्वात् मामेकमित्येकपदेन भगवद् व्यतिरिक्तस्योपायत्वनिषेधात्कै श्चिदधि

कारिविशेषणत्वस्योक्तत्वाद्भरन्यासस्याधिकारिविशेषणत्वमेव युक्तमित्यत्राह

सा। सं - साफल्याय सामान्यशब्दः इत्थं कृपाफल भूतानुग्रहप्रकारास्सिद्धोपायत्वोपपादकाश्शिक्षिताः अथैतत्फलितं सिद्धोपायत्वं प्रमाणेनाह Quiqui इति - इत्थं सफलतयोपपादितवशीकरणविशेषस्य पराभिमतमधिकारिविशेषणत्वं खण्डयति ।

[[४१२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मूअधिकारिविशेष किं कर्तव्य DIs ‘मामेकं शरणं व्रज’ विधि

माग

अधिकारिविशेषण GI LDA गी

लक्षणjg६GsjmLDC अतिवादम् -

प्रपत्ति cou

अधिकारिविशेषण ।

Gggib

सा। दी - अधिकारीत्यादि - लक्षणविरोध कीpi- कर्तव्यLDITB इत्यादिIT- अधिकारिविशेषणं विधेय। विधिमंii/ अधिकारिविशेषण

बाधकßmg-

सा। स्वा - निरसिpi-

विहितत्वं

पूर्वसिद्ध

कलङ्कविपक्षे

अधिकारीति-विधिमंGील इति - साभिप्रायम् - अधिकारविशेषणं

Log - अधिकारीति

LG -

कर्तव्यतया विधीयमानक्रियाप्रयोजकतया विधिगम्याधिकारिविशेषणत्वं तल्लक्षणQI/- विपक्ष की

बाधक Giri -

सा। प्र - अधिकारिविशेषणत्वमेव युक्तमित्यत्राह - ९५ अधिकारि इति - किंवा अधिकारि विशेषणस्य लक्षणम्? कथं वा तद्भरन्यासे नास्तीति चेद्युच्यते आगमप्रामाण्ये ‘सिद्धमेव हि सर्वत्र नियोज्यस्य विशेषणम्’ इति मीमांसकोक्तस्य अधिकारित्वेनाभिमतपुरुषकृतिमनपेक्ष्य सिद्धत्वरूपलक्षणस्य यामुनाचार्यैरङ्गीकारात्तस्य चाधिकारिविशेषणानुष्ठेये भरन्यासे अभावात्ननु ‘सिद्धानुगममात्रं हि कर्तुं युक्तं परीक्षकैः । न सर्वलोक सिद्धस्य लक्षणेन निवर्तनम्’ इत्युक्तप्रकारेण कस्यचिल्लक्षणस्य तत्राभावे तस्याव्याप्तत्वाल्लक्षणत्वमेवेत्युक्त्या सर्वानुगतलक्षणान्तरं वक्तुमेवोचितम् - न तु भरन्यासस्याधिकारिविशेषणत्वं त्यक्तुमिति चेन्न तस्याधिकारिविशेषणत्वानुपपत्तेःतया हि किं प्रपत्तेः फलकामनात्वेन वा काम्यमानफलतया वा काम्यकर्माधिकारिविशेषणत्वम्? उत निषिद्धानुष्ठानरूपप्रायश्चित्ताधिकारिविशेषणवन्निमित्तत्वेन

विशेषणत्वम्? आहोस्विज्जीवनपुत्रजन्मादिवत्केवलनिमित्तत्वेनाधिकारिविशेषणत्वम् - नाद्यः असिद्धेः ननु फलकामनात्वाभावेऽपि स्वर्गादिवत्स्वयं फलत्वेन पश्वादितत्फलसाधनत्वेन वा काम्यमानत्व सम्भवादधिकारिविशेषणत्वं युक्तमिति चेन्न काम्यमानतया अधिकारिविशेषणत्वेनोक्तस्वर्गपश्वादि साधनतया ज्योतिष्ठोमचित्रादिविधानवत्काम्यमानफलभूतप्रपत्तिसाधनतया कस्यापि विधानादर्शनात् - किञ्च क्षणिकस्य भरन्यासस्य स्वयं फलत्वेन

सा।वि - अधिकारीतिअधिकारिविशेषण कुङ्किङ्ग लक्षण

Currow, अधिकारिविशेषणस्योक्तलक्षणस्य भरन्यासे असम्भवात् - अतिवादम्, अतिवादः - ‘सिद्धमेव हि सर्वत्र नियोज्यस्य विशेषणम्’ इति मीमांसकैरधिकारिविशेषणलक्षणस्योक्तत्वादागमप्रामाण्ये यामुनाचार्यैस्तस्यैव लक्षणस्य स्वीकृत्वाद्भरन्यासोद्देशेन कस्यचित् साधनस्याविधानेन क्षणिकतया च फलत्वेन -

सा। सं - ii अधिकारिति - अनेन स्वयमधिकारिविशेषणत्वं नाधिकारविशेषणमित्यर्थस्सूचितः कर्तव्य Lons इत्युक्त्या ‘सिद्धमेवहि सर्वत्र नियोज्यस्य विशेषणम्’ इति यामुनाचार्योक्तिविरोधः विधिकं इत्यनेन फलकामनानिमित्धान्यतरदेवाधिकारिविशेषणम् - न विधेयमिति तन्मुखेन विरोधश्च प्रदर्शितः - इदं सर्वमभिप्रेत्य लक्षण इत्युक्तम् -

[[१]]

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४१३]]

सा। प्र - परीक्षककाम्यमानत्वानुपपत्तेः । फलसाधनत्वेन काम्यमानायाः प्रपत्तेः किं मोक्षरूपफलसाधनत्वेन काम्यमानत्वम्? उत फलान्तरसाधनत्वेन ? नाद्यः, घट्टकुटीप्रभातन्यायान्मोक्षसाधनत्वस्यैव प्रसक्त्या अधिकारिविशेषणत्वासिद्धेः न द्वितीयःफलान्तरसाधनत्वे अनन्यप्रयोजनकाम्यमानत्वानुपपत्तेः पुनर्नद्वितीयः - परिहर्तव्यप्रसङ्गात् - न तृतीयः

न तृतीयः - अधिकारिविशेषकृतिसाध्यतया विहितस्य तस्य जीवनादिवदधिकारघटकत्वेन पूर्वसिद्धत्वाभावात् - किञ्च ‘मामेकं शरणं व्रज । तं गच्छ शरणं हरिम् । ओमित्यात्मानं युञ्जीत - प्रपद्येन्नियतः श्रियम् । महिषीं शरणं हरिम् । आत्मानं मयि निक्षिपेत्’ इत्यादिभिः किञ्चिदधिकारिकृतिसाध्यत्वेन विधानानुपपत्तेर्भरन्यासरूपाधिकारिविशेषणविशिष्टस्योपायान्तर विधानासिद्धेश्च । ननु नोपायान्तरविधानासिद्धिः । भरन्यास विशिष्टं प्रति भगवतो मोक्षसाधनत्वेन विधानादिति चेन्न । नित्यस्य ब्रह्मस्वरूपस्य अकिञ्चना धिकारिकृतिसाध्यत्वेनविधानानुपपत्तेः । प्रसादवैशिष्ट्येन साध्यत्वमस्त्विति चेन्न । सविशेषणे हीति न्यायेन प्रसादस्यैव साध्यत्वप्रसङ्गः । तथा चेह कृतितद्धेतुकदेहादिव्यापारयोरन्यतरत्वाभावेन फलतद्धेत्वोरन्यतरत्वप्रसक्त्या निमित्त रूपाधिकारिविशेषणत्व विशेषितत्वात् । न च जातेष्टयादाविव फलसम्बन्धेऽपि निमित्तत्वमस्त्विति वाच्यम् । संवलिताधिकारित्वे मानाभावात् प्रमादसाधनतया भरन्यासविधानाभावे अन्यस्य चाविधानादकिञ्चनविषये प्रसादस्यानादित्वप्रसक्त्या नित्यमुक्तिप्रसङ्गश्च - केवलस्वातन्त्र्यहेतुकत्वे वैषम्यावहत्वं स्यात् - हेत्वभावेऽपि साध्यत्वे चार्वाकमतप्रसङ्गः - अतः कृतिसाध्यतया विधानं नोपपद्यते अन्थाज्ञातज्ञापनरूपविधित्वं शरणं व्रजेत्यादीनामस्त्विति चेन्न - ‘अमृतस्यैष सेतुः’ इत्यादिभिः प्रपत्तिरूपाधिकारिविशेषणरहितानामपि भगवत उपायत्वस्यज्ञापनात् ‘अष्टवर्षं ब्रह्मण मुपनयीत’ इत्यादिषु ब्राह्मण्यरूपाधिकारिविशेषणाभावे अष्टमवर्षे उपानेयत्वासिद्धिज्ञापनरूपप्रयोजन वद्भरन्यासरूपाधिकारिविशेषणरहितान् प्रतिभगवदनुपायत्व ज्ञापनस्य प्रयोजनस्यासिद्धेः प्रपत्तिरधिकारिविशेषणमिति किमुपायत्वाध्यवसायसम्बन्धज्ञानादीनामधिकारिविशेषणत्वमुच्यते उतानुकूल्यसङ्कल्पाद्यङ्गपञ्चकविशिष्टस्य भरन्यासस्य - नाद्यः - इष्टापत्तेः - तेषां प्रपत्तित्वाभावात् - न द्वितीयः साङ्गभरन्यासस्य केनाप्यननुष्ठाने तस्यैवासिद्ध्या अधिकारिविशेषणत्वानुपपत्तेः केनचिदनुष्ठितस्य सर्वेषामधिकारिविशेषणत्वे सर्वमुक्तिप्रसङ्गात् - भक्तावशक्तेन तेन तेनाप्यनुष्ठिता प्रपत्तिस्तस्य तस्याधिकारिणो विशेषणमित्युक्तौ भक्त्यशक्तेन भरन्यासस्य कर्तव्यत्वासिद्धेः - ‘यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्वं - यद्येन काम कामेन’ इत्यादिभिर्भक्त्यशक्तेः प्रपत्तिकर्तव्यत्वसिद्धिरिति चेन्न - तैरेव तस्या मोक्षार्थसिद्धेः - स्वर्गार्थज्योतिष्टोमवदधिकारि -

किं च

सा। वि - काम्यमानत्वायोगत् - तत्फलत्वाभावात्, फलकामनत्वाभावात्, काम्यमानफलत्वेन वा फलकामनात्वेन वा अधिकारिविशेषणत्वासम्भवात्फलसाधनत्वेन काम्यमानत्वेऽपि मोक्षसाधनत्वस्यैव प्रसक्त्या अधिकारविशेषणत्वासम्भवाच्च ‘ओमित्यात्मानं युञ्जीत - आत्मानं मयि निक्षिपेत्’ इति साध्यतया विहितत्वाच्च फलसाधनत्वविरहिणो विधेयत्वासम्भवाच्च नाधिकारिविशेषणत्वमिति भावः -

[[४१४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - @ing ईश्वरा उपायomi ल♚s उपासनादिशास्त्रार्थ [i](@ii अधिकारि विशेषण

सा। दी - BITGpri-Cg) इत्यादि)- ईश्वरा उपाय Looji भक्ति आदिशब्देन कर्मज्ञानादि विशेषण क प्रसङ्गिकं

अनुपायQLD -

प्रपत्ति

सा। स्वा - @ringing इति - भक्तियोगनिष्ठ ईश्वरा उपाय बोधि मं शास्त्रतात्पर्यQDorm]

Gurug- प्रपत्तिjii साध्योपाय अभियुक्त प्रपत्तिow अनुपायी। विरोधिung? ढाङ्गळाß Qui&pri- सा। प्र - विशेषणत्वानुपपत्तेः - ननु सर्वधर्मानित्यादिष्वेवाधिकारिविशेषणतया भरन्यासकर्तव्यत्वविशिष्टं भगवदुपायत्वं विधेयमिति चेन्नउपासनविधायकेषु ज्योतिष्टोमादिविधायकेषु च अधिकारि विशेषणतयोपासनज्योतिष्ठोमादिकर्तव्यत्वविशिष्टभगवदुपायत्वस्य विधेयत्वप्रसङ्गेन उपासन ज्योतिष्ष्टोमादेरप्यधिकारिविशेषणत्वप्रसङ्गात् - रामानुजसिद्धान्ते च - ‘अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च । सकलफलप्रदो हि विष्णुः - तदेवाग्निस्तद्वायुः’ इत्यादिभिस्सर्वकर्मसमाराधितो भगवान्सर्वं फलं ददातीत्यभ्युपगमात्तस्यैव सर्वत्रोपायत्वमित्युपासनयागादेरधिकारिविशेषणत्वप्रसक्तेर निवार्यत्वात् ‘मुमुक्षुर्ब्रह्मोपासीत -ज्योतिष्ठोमेन स्वर्गकामो यजेत’ इत्यादिभिस्तसत्तदर्थं तेषां विधानादुपायत्वमेवेति चेत् ‘मुमुक्षुर्वै शरणमहं प्रपद्ये-तेन तेनाप्यते तत्तन्न्यासेवैव’ इत्यादिभि र्मोक्षार्थमेवास्यापि विधानादुपायत्वमनिवार्यम् - इदं सर्वमभिप्रेत्य वेदान्तार्यैरुक्तम् ‘फलादिभ्यो विभिन्नत्वात्प्रपत्तिर्विध्यनन्वयात् । विधेयान्तरहानेश्च नाधिकारीविशेषणम्’ इति - अत्र फलादिभ्यो विभिन्नत्वादित्यादिहेतोः किं फलमेवाधिकारिविशेषणमितिमतम् ? उत निमित्तमेव ? अथवा विशिष्टमिति विकल्प्य त्रितयस्यापि प्रत्येकमेकव्यभिचारान्नाधिकारिविशेषणमिति वक्तव्यत्वात्प्रपत्तिरप्यधिकारि विशेषणमिति पूर्वो त्तरमीमांसानभिज्ञकर्तृकोद्धार शङ्कापि विनि योगवाक्यार्थवादिना हि नियोगो नियोज्य विशेषणं विषयः करणमितिकर्तव्यताप्रयोक्ता च वक्तव्याः अत्र हि नियोज्यविशेषणमनुपादेयम् तच्च निमित्तं फलमिति द्विधाअत्र किं नियोज्यविशेषणम् - तच्च किं निमित्तं फलं वेति विवेचनीयमिति फलनिमित्तयोरेवाधिकारिविशेषणत्वबोधकभाष्यविरोधाष्ठो - ज्योतिष्टोमादावतिप्रसङ्गप्रदर्शनेन दत्तोत्तरत्वाच्च तुच्छेत्यलमप्रतिष्टितकुतर्कपरिहसनेन - एवं तर्हि प्रामाणिकानां भरन्यासे अनुपायत्वोक्ति पूर्वकाधिकारिविशेषणत्ववादस्य मामेकमित्येक शब्दस्य च कोऽभिप्राय इति चेत् ‘प्रपत्तेर्व्याजमात्रत्वमेकशब्देन बोध्यत इति साक्षादुपायभूते भगवत्युपायत्वाध्यवसायार्थं भरन्यासे उपायत्वबुद्धिस्त्यक्तव्येति तेषां तात्पर्यमिति भावः - स्वोक्तमनादृत्याधिकारिविशेषणत्वाङ्गीकारे बाधकमाह

@ing इत्यादिना - भरन्यासो अधिकारिविशेषण -

[[१]]

सा। सं - किञ्चिदविच्छिन्नस्य फलदो यस्य उपायः । किचाधिकारिविशेषणमिति वादे अतिप्रसङ्गमाह । @ion इति

[[११५]]

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

एक

मू - शुक्रं प्रपत्तिuji BnL उपायmmगां अतिवादङ्गकी सिद्धोपाय प्राधान्य। अप्रधान DIG प्रसादन] प्रतिबन्धक Door निग्रहं शमिमं स्वाभाविकानुभव । कं

अदॆङ्ङऩेयॆऩ्ऩिल् त्तुक्कु अऴुक्कऱ्ऱाल् -

[[४१५]]

प्रयोजक Low-

सा। दी - वादलंलंलं तात्पर्यQLD? - इत्यादि - शनी सिद्धोपायनं प्राधान्यअप्रधान इत्यादि)- स्वाभाविक भगवदनुभवलं कं६- अर्थ सदृष्टान्तons उपपादिकं pri- रत्न♚g।कं इत्यादिuri- ज्ञानविकासादि आदि -

सा। स्वा - शुं इति - सिद्धोपाय । प्राधान्यं B।GGLD? साध्योपायाभावेऽपि सिद्धोपायं कार्यकर१०६०६ILD A LIGH ?

(Gujri -स्वाभाविक धीप्रसर।कं सिद्धोपायं प्रयोजकLDING LOIL GOLD? अकं स्वत एव प्रभाप्रसरं Cum विकास

गगी) इत्यादिना-

सा। प्र - मित्युक्तिरतिवादमित्युक्तम् - तथातिवादे किं निबन्धनमित्यत्राह शुक्र

अदु

प्रधान Long इति मङ्कीला रत्नं। कण्ठ

pri

इति - तस्य वा प्राधान्यं कथमित्यत्राह प्रधान Dinoor इति । ननु प्रतिबन्धकनिवर्तकत्वं भक्तिप्रपत्त्योरित्युक्तम् - एवं च प्रतिबन्धके निवृत्ते ‘सेतौ भग्ने स्वतः प्रवृत्तजल’ न्यायेन स्वाभाविकाकाराविर्भावस्य स्वतस्सं भवादीश्वरस्यानपेक्षितत्वात्तस्योपायत्वासिद्धेः प्रधानोपायत्वं दूरनिरस्तमित्यत्र सेतुभङ्गानन्तर भाविजलप्रवृत्तेरपि भूतलादिरूपाधाराधीनत्ववद्रत्नस्य मलप्रक्षालनानन्तरभाविप्रभाविकासस्य केवल भगवत्सङ्कल्पाधीनत्ववच्च जीवानां स्वाभाविकाकाराविर्भावस्यापि भगवत्सङ्कल्पाधीनत्वं ‘अमृतस्यैष सेतुः एष ह्येवानन्दयाति । एष एव साधुकर्म कारयति - य येभ्यो लोकेभ्य उन्निनीषति’ इत्यादि श्रुतिभिः प्रधानोपायत्वावगमान्न काप्यनुपपत्तिरित्याह श्रागी) इत्यादिना - ननु रत्नानां मल

प्रक्षालना

[[१]]

शुक्र

सा। वि - नन्वतिवादः किं निबन्धन इत्यत्राह - suni इति - प्रपत्तिji BnL, भगवतासह प्रपत्तिश्च । उपाय, भगवानेवोपाय इत्यर्थः अतिवाद

की अतिवादकरणमपि - ननु सिद्धोपायस्य कथं प्राधान्यमित्यत्राह - अप्रधान Dooria इति ननु प्रतिबन्धकनिवृत्तौ सत्यां स्वतः प्रवृत्तस्वाभाविकाकाराविर्भावस्य कथं भगवान् प्रयोजक इति शङ्कते

अङ्गणी) इति रत्नस्य मलनिवृत्तौ सत्यां स्वाभाविकप्रभाविकासो भवत्विति भगवत्सङ्कल्पवशाज्जायमानत्वाद्यथा भगवतः प्रयोजकत्वं तथा तत्रापीत्यत्राह - रत्न इति अ(कण्ठ♚♚, दोषनिवृत्तौ सत्याम् - एष ह्येवानन्दयाति’

सा। सं - शुल, प्रपत्तेरपि भक्त्यादितौल्यानपायात् - प्रपत्तिji Jn, इत्युक्त्या प्रपत्तेस्सर्वफलसाधनत्वसाध्यभक्तित्वादिपरतावतार्तिरित्यादि प्रमाणविरोधस्सूचितः - Guns

[[१]]

परमते

इत्यस्यायं भावः नहि रक्षणाय रक्षापेक्षाप्रतीक्षके रक्षापेक्षणं तत्प्राधान्यं भङ्क्तुमलम् येन तत्भ्रमादनुपायत्वोक्तिर्जीवेदिति अस्य चोपायत्वसहं तत्प्राधान्यं किं विधम् ? प्राधान्ये वा को हेतुरित्यत्राह

इति - तस्योपायत्वेन फलदत्वेन च प्राधान्यं उपायभावे

अदु

[[४१६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - १५ स्वाभाविक प्रभाविकास (pi अकंल अनुरूप Dinoor भगवत्सङ्कल्पमात्र♚go worjun मुक्त ज्ञानविकासादि५६५ कण्ठ अनुरूपoris Gas G व्यवस्थितorror भगवत्सङ्कल्प Diqur saru ५-Qu४ नित्य कं५। अर्थ ‘इच्छात एव तव विश्वपदार्थ सत्ता’ अभियुक्तं सङ्गहिनीशुलक सिद्धोपायं प्रधान Coum की gaib तद्वशीकरणार्थ Lonar साध्योपायानुष्ठान किं नागा इत्यादि पूर्वाचार्यवाक्यबिरोधी

मा

सा। दी - शब्दं भगवत्परिपूर्णानुभवादि सङ्ग्रहिहण्डीनित्य ( कं Gloory निग्रहशमनद्वारा ज्ञानविकास हेतुत्वशङ्के QUIT अत्यन्तप्रसादन सङ्कल्प सङ्कल्प प्रयोजन QILD६०१ pmi। ननु नित्य (OL अनुभवं नित्य ईश्वरसङ्कल्पाधीनत्वम् श्राकं मं कं कूडादु? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार् इव्अऩित्तै ऎऩ्ऱु सार्४१४१११८१४त्तुक्कु ’ नामङ्की’ इत्यादि वचनविरोधीशु इत्यादि सिद्धोपायं प्रधान Cown की तद्वशीकरणार्थ is अनुष्ठेय insur विरोध

अन्वयार्थ उक्तार्थाविरोधम्-

या

सा। स्वा - अलकण्ठ अनुरूपLDIा इति - रत्नसत्ताकालपर्यन्तं प्रभाविकासविषयपरिच्छिन्नकाल सङ्कल्पलेलं मुक्तानां धीविकासं भगवत्सङ्कल्पसाध्यLDI B G Com? नित्य के ज्ञानविकासमनादि भगवत्सङ्कल्पकं Cs prium मुक्तकं GUJTrBIGHT? ढाङ्ग Quri। Quie नित्यisti इति - नित्य Door धीविका सं भगवत्सङ्कल्पसाध्यQD६१ Gai mG GLom?

pri- इच्छात इति - नित्य (pio नित्येच्छासिद्ध। उपपन्न G/LD/५०/। उपसंहरि कीpri-sun इति Qugu यो मे गर्भगतस्यापि

मा

सा। प्र - नन्तरभाविविकासस्यादृष्टविशेषाधीनत्ववदिति वक्तव्ये भगवत्सङ्कल्पाधीनत्वोक्तेस्स्वमतेन निध्यानां निध्यानुभवस्याप्येवमेव भगवत्सङ्कल्पाधीनत्वं स्यात् - तथा च, अन्याधीनस्यानादित्वभङ्ग इत्यत्र नित्येच्छाधीनतया नानादित्वभङ्ग इत्याह - Quig नित्य (१५८५ इत्यादिना - उक्तार्थे सम्मतिमाह

अर्थjoy इत्यादिना - प्रकृतमुपसंहरति - शुक्र इत्यादिना - नन्ववस्थाविशेषे - सा। वि - त्यादिभिस्स्वाभाविकाकाराविर्भावस्य भगवत्सङ्कल्पायत्तत्वमुपगम्यते निध्यानामनुभवस्याप्येवमेव सङ्कल्पाधीनत्वं स्यात्तथा च अन्याधीनस्यानादित्वभङ्ग इत्यत्रेच्छाधीनतया नानादित्वभङ्ग इत्याह - Que नित्य इत्यादिना -

STR

ननुर

सा। सं - निग्रहशमनोपायता च प्रपत्तेरेवेति नैतदुपायत्वासहता तस्येति भावः - सङ्कल्पquins इत्युक्त्यां प्रयोजकLIMBUTTC इत्युक्तिर्विवृता - निग्रहविषयेषु तन्निवृत्त्यनन्तरं या भगवतस्सिद्धोपायता सा निध्यान्प्रत्यपि साधारणीत्याह - Q इति - उभयोरपि ज्ञानविकासस्य भगवदधीनत्वे अभियुक्तोक्तिमाह

आगैयाल्

अर्थ इति । उक्तं गगग इत्यादि सूक्तिविरोधपरिहारं निगमयति - sun इति । वशीकरणविशेषाभावे निग्रह शमनाभावादित्यर्थः - Gunani की इत्युक्तार्थः शान्तनिग्रह कार्यः । स एव निग्रहशामकवशीकरणविशेषवत्ताङ्गमयतीति तदनुष्ठानेनैषाक

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४१७]]

मू - ‘यो मे गर्भगतस्यापि वृत्तिं कल्पितवान् प्रभुः । शेषवृत्तिविधानेऽपि किं सुप्तस्सोऽथवा मृतः ’ इत्यादि रक्षकान्तरं CBL

भोजनादिव्यापार (१५ (६५० ५ Co- ‘स्वयं मृत्पिण्डभूतस्य परतन्त्रस्य देहिनः । अज्ञो जन्तुरनीशोय मात्मनस्सुखदुःखयोः । ईश्वरप्रेरितो गच्छेत्स्वर्गं वा श्वभ्रमेव वा । अप्रमेयोऽनियोज्यश्च यत्र कामगमोवशी । सा। दी - BITLG यो मे गर्भगतस्यापीत्यादि वचन [](COL तात्पर्य G&pri। यो मे गर्भगतस्येत्यादि - शेषवृत्तिविधाने - बाल्यादिजीवनविधानलेली आतङ्क ईश्व सुप्तकंळी? अगली गतq- सामान्यतः उपायानुष्ठानं निवर्ति मोक्ष की निवृत्त ५। श्लोक लीळा तात्पर्य क्रं LG कीpi। रक्षकान्तरQD६। गर्भावस्थै रक्षि सर्वेश्वर जी कङ्क देहयात्रार्थंरक्षकान्तर jog Con लळीङ्ग तात्पर्यib। @rion अनिष्टन n।

gun@gm)। स्वयं मृत्पिण्ड भूतस्येत्यादिकं जीव पारतन्त्र्यनं तात्पर्यम्।

अप्रमेयोनियोऽज्यश्च TD। ईश्वरा कर्मानुगुण Long जीव ८६०ना प्रपत्ति GD तात्पर्यQD६। स्वयं मृत्पिण्डेत्यादि । अनीशः, असमर्थ अप्रमेयः, परिपूर्णा अनियोज्यः, अपरप्रेर्या यत्र कामस्तत्र

सा। स्वा त्यादिप्रमाण ।

गतः

गति ? - यो मे इति यः प्रभुः गर्भगतस्यापि वृत्तिं कल्पितवान् - शेषवृत्तिविधानेऽपि बाल्यादौ जीवसुविधानेऽपि स सुप्तः किं? अथवान्यत्र

प्रबुद्ध एव वर्तत इत्यर्थः

तन्न्यायात् ूंळं व्याजं Co- @qu८६ स्वरसार्थत्यागं प्रसङ्गि ? ढगळा स्वरसार्थली बाधक-

gung। इति स्वयं मृत्पिण्डभूतस्येत्यादि वचन [in अन्वयव्यतिरेकाभ्यां जीव किं व्यापार ईश्वरा व्यापरिक

विरोधि ? ढाळा)(flÈ @supriti- स्वयमित्यादिना - ‘स्वरक्षणेप्यशक्तस्य को हेतुः पररक्षणे’ उत्तरार्धम् अनीशः, असमर्थः Qpg वचनद्वयं पारतन्त्र्यपरम् । अप्रमेयः, परिपूर्णः - अनियोज्यः अपरप्रेर्यः यत्र कामः तत्र गमनागमनं यस्य सः -

सा। प्र चेतनयत्नाभावेऽपि रक्षणप्रदर्शनपूर्वकं चेतनव्यापारप्रतिक्षेपकवचनविरुद्धं भरन्यासकर्तव्यत्वसमर्थनमित्यत्र चेतनगतस्य कस्यापि व्यापारस्यानपे क्षितत्वे बाधकं प्रदर्शयन् तस्य वचनस्य तात्पर्यमाह यो मे गर्भगतस्येत्यादिना भरन्यासकर्तव्यत्वसमर्थनं जीवानामुचितद्वत्

[[१]]

भगवत्पारतन्त्र्यबोधकप्रमाणविरुद्धमित्याशङ्कत्य परिहरति - स्वयं मृत्पिण्डेत्यादिना

सा। वि

BLOD, अनन्वेषणार्थम् गला। अभिधानमात्रम् नन्वप्रयत्ननिवृत्तितात्पर्यकमित्यर्थः - Comio त्यक्तव्यं स्यादित्यर्थः जीवानां भगवत्पारतन्त्र्यबोधकवचनविरुद्धं भरन्यासस्य कर्तव्यत्वप्रसादनमित्याशङ्कय तद्वचनानां तात्पर्यमाह स्वयं मृत्पिण्डेति -

सा। सं - सूक्तिविरुद्ध्यत इति भावः

अन्यथा गळा इतिवाक्य सूचितनिग्रहोऽपि हेत्वनायत्तस्स्यादिति हृदयम् - अथैतत्सूक्त्यनुगुणप्रमाणविरोधं च परिहरति - यो मे इत्यादिना आदिशब्देन-

[[४१८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - मोदते भगवान्भूतैः बालः क्रीडनकैरिव इत्यादि जीव पारतन्त्र्य pii ईश्वरा इवऩुडैय करमाग नडत्तुम् पडियैयुम् सॊऩ्ऩवित्तऩैइप्पाट्टुक्कुम् Q√वचन[i]८६५८५ Qila तात्पर्य

सर्वशास्त्रविरोध pib पूर्वापरविरोध pii gi।

सा। दी - गमोगमनं यस्य स तथोक्तः । भूतैः, कर्मानुगुणं प्रवर्तितैळालं। क्रीडनकं, क्रीडापरिकरम्

। शकीला साधर्म्य उपाया नुष्ठानराहित्यं शङ्कक अभिप्रेतम् । वचन अर्थमङ्गीकरिunroflq_६) अनिष्ट Gauri-Qium Gigi इत्यादि) ईश्वर

सा। स्वा - क्रीडनकैः, क्रीडापरिकरकन्तुकादिभिः बाल इव भूतैः कर्मानुगुण प्रवर्तितैर्मोदते - कर्मानुगुणLDI & ईश्वरप्रवर्तितीpin उपाययत्नं शङ्ककलं तात्पर्यम्

बाधकीà giriQuiQ

कर्मानुगुणLDIB उपाय

प्रवर्ति रक्षिकं

परिहार GILD इत्यादिशास्त्रविरोध

लङ्का - विपक्ष लढ pig पूर्वापरेति

‘२_६०६०q।&porijg। ४G

इत्यादि विरोध

५६०ऊण्ठाएं। बाकंम्ं परिहारं

&um

पूर्वापरभावनियामक १० Gawn

Drig- @नी सम्बन्धविशेषquins o पूर्वोक्तोपसंहारव्याज शिष्यावधानार्थं वृत्तानुवादपुरस्सरं वक्ष्यमाणप्रतिज्ञै

पण्णुगिऱार् -

सा। प्र - शंmगा इत्यादि गाधाया उदाहृतवचनानां च झटिति प्रतिपन्नं निरपेक्षरक्षकत्वं परित्यज्य तात्पर्यवर्णनमयुक्तमित्यत्र तादृशार्थस्वीकारे बाधकमाह QuiGgळं इत्यादिना श्रीमन्नारायणस्स्वातन्त्र्येणैव सर्वं करोति न तु जीवकर्मानुगुण्येनेत्युक्ता सर्वेषां तत्तच्छास्त्र मूलकप्रवृत्तिर्नस्यात् तथा च वक्तुस्स्वस्य च बुद्धिपूर्वकं कदाचिदपि प्रवृत्तिर्न स्यादिति भावः एवमीश्वरस्वातन्त्र्य कारुण्यरूपगुणमूलव्यामोहनिवर्तन प्रकारमुक्त्वा सम्बन्धत्वेनोभयनिरूप्यतया विलम्बित प्रतीतिक शेषशेषिभावरूपसम्बन्धविशेषमूलव्यामोहनिवर्तनप्रकारमनन्तरं वक्तुं वृत्तकीर्तनपुरस्सरं वक्ष्यमाण-

सा। वि - क्रीडनकैः क्रीडासाधनैः - कन्तुकादिभिः एवं प्रमाणानां तात्पर्यभेदेन व्यवस्थानङ्गीकारे यथाश्रुततात्पर्यग्रहणे बहूपप्लवस्स्यादित्यत्राह - Gig इति - सर्वशास्त्रविरोध इति प्रपत्त्यादिविधायक शास्त्रविरोधः ‘वैषम्यनैर्घृण्ये न सापेक्षत्वात् - तथाहि दर्शयति इति सूत्रविरोधः - की CM गळाला’ इत्यादिवदतः पराङ्कुशस्य सूक्तेः पूर्वापरविरोधः । स्वप्रवृत्ति विरोध इत्यादि विरोधास्स्युरिति भावः - एवं गुण मूलकाश्शङ्काः

सा। सं - ‘ये नाथवन्तो हि’ इत्यादि सङ्ग्रहः आत्मकर्माणि । स्वार्थकर्माणि - क्रीडनक दृष्टान्तेन पराधीन प्रवृत्त्यादिमत्तभूतानामवगम्यत इति अप्रमेय इति वचनमुपात्तम् - अप्रमेयत्वं, अपरिच्छेद्यत्वम् अनियोज्यत्वं, प्रियतमेतराप्रेर्यत्वम् - कामगमः, स्वायासजनकव्यापारशून्यः - विश्वं वशे यस्य स वशी

पारतन्त्यpó इति प्रथमतृत्तीयवचनकटाक्षेण - ईश्वर इति -

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४१९]]

मू- Q४ ईश्वरस्वातन्त्र्य सहजकारुण्य [i) Blqurs ५०० कङ्काळ कण्ठ परिहारं Comb। सम्बन्धविशेषquins ५६० किं परिहारं mii। ईश्वरा शेषिwmuslim brib ‘गर्भभूतास्तपोधनाः’ ढाङ्ग की ६० स्तनन्धयप्राय,कंळलं b मुलैप्पालुक्कु अरिऩायऴुदल् सॆय्युमळवऩ्ऱिक्के कूलिगॊडुप्पारैप् पोले नाम्।

अर्थम्-

सा। दी - स्वातन्त्र्यसहजकारुण्य मूलशङ्का परिहार निगमिpri। Q इत्यादि। Qu ईश्वरा स्वातन्त्र्यलं व्याजमनुष्ठि रक्षिwn। सहजकारुण्य♚♚ व्याजमनुष्ठि रक्षितं। व्याज स्वातन्त्र्यमात्र पूर्वमेव ঠা उत्पादितं। व्याजलं रक्षिकं ईश्वरस्वातन्त्र्य किं मं ? शुलळ ू प्रपत्ति अनुपायम् । अनुष्ठेय इत्यादि शङ्का परिहरि ईश्वर।कं दुःख (PIL

कारुण्यमूलं ‘व्यसनेषु मनुष्याणाम्’ इत्यादि नी सम्बन्धविशेषमूल [i]८६६ शङ्का परिहरिङ्कीpi- सम्बन्धविशेषमित्यादि-Pbs शङ्कास्वरूपलंmललं &LGi- ईश्वरा शेषिकं इत्यादि -गर्भभूतास्तपोधनाः ढाळng/ चक्रवर्तिक्लंली (१५१०८० गऊं लीलं । दण्डकारण्यवासि मुनि@L वचनम् - गर्भेति [birrij&(५६१g/L गर्भस्थानीयअल Gums, फललल अपेक्षि८। मुमुक्षैQuorm तात्पर्यम् - शङ्गैः॥ळा तात्पर्यjp-

सा। स्वा

शङ्क

ॆ

इत्यादिना सम्बन्धं गुणापेक्षया विलम्बितप्रतीतिकLDIT

मागैयाले बहिरङ्ग Drosum) तत्प्रयुक्तशङ्कानिराकरणमनन्तरQLD/५/- शङ्क अनुवदिऊं pri- ईश्वरा इतिगर्भभूता इति - श्रीरामं प्रतिदण्डकारण्यवासिमुनिवचनम् -

सा। प्र - व्यामोहानुवादवाक्योक्तोदाहरणबलादशक्तिमूलत्वभ्रमं निवर्तयन्वक्ष्यमाणं प्रतिजानीते - Quig ईश्वरेत्यादिना - प्रतिज्ञातमुपपादयति - ईश्वरा इत्यादिना - गर्भभूता इति जीवानामिष्टानिष्टप्राप्ति परिहारार्थप्रवृत्ध्यानर्हत्वं द्योत्यते - एवं च स्तनन्धय

सा।वि - परिहृत्याथसम्बन्ध मूलकशङ्काः परिह्रीयन्त इत्याह - सम्बन्धविशेषquires इति - यथा स्तन्यार्थं स्तनन्धयस्य जनन्याभृतिदानमयोग्यम् एवमेव तापत्रयाभिहत्या सर्वेदमन्तरेण भरन्यासाद्यनुष्ठानादिकमयोग्यमिति केषाञ्चिच्छङ्कामाह ईश्वरा शेषि (ऊं इति - गर्भभूता इति इदं श्रीरामं प्रति दण्डकारण्यस्थऋषिवचनम् - गर्भभूता इत्यनेन इष्टानिष्ट प्राप्ति परिहारार्थप्रवृत्त्यनर्हत्वं द्योत्यते

ऊं की, न्यायेन

शेषिकं छ। स्तनन्धयप्राय कङ्क, इति

@unaji, मातृस्तनक्षीरस्य - आरति @rujuys, आर्तिप्रभृतिकरणमात्रं विना एतेन निर्वेदमात्रमपेक्षितमिति सूचितम् - प्रभृतिशब्देन रोदनं विवक्षितम् - आर्त asiujib इति पाठान्तरम् - अफुलं, रोदनम्

Giuoni Guru, भृतिदातृभिरिव - mió अस्माभिः

रक्षणोपयुक्तसम्बन्धविशेषो दर्शितः - gmi

।

सा।सं - द्वितीयवचनकटाक्षेण-एवं गुणविशेषमुखेन सिद्धोपायो विशोधितः - सम्बन्धविशेषमुखेन च-

[[४२०]]

मू - आत्मसमर्पणं

१०ऊं&bulq परमर्षि

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

suji, रक्षिकं Coum अपेक्षिsuji, विश्वसि ६०५uj

क

मॆऩ्ऩाऱ् पोले सॊल्लुगिऱ इवैयॆल्लाम् पुत्तुक्कुप् पॊरुन्दुमो यॆऩ्ऱु मीणां सिद्धोपायमुख साध्योपायशरीरws unins इवर्गळै

श्रीभाष्यकारादि विश्वासपूर्वक प्रार्थनात्मनिक्षेपादि ५० बा ताङ्गळुम् ३रिचित्तु इदुक्कु ङ्गळै मूदलिप्पित्तुक् कॊण्डु ३युम् नडत्तिप् Gun@sun शेषित्वादिसम्बन्धं नित्य Congrib कर्मवान् काळा जीवान्ना विषयल

साध्मोपाय विशेष गीLG / रक्षिळा ढाळा शास्त्र (वश्यकण्ठ) परिग्रहिकं Com।

ईश्वर

निष्ठ

सा।दी - BIGpi - साध्योपाय शरिर इत्यादि - परिहार LG कीpi - परमर्षि इत्यादिur६) विश्वासपूर्वकेत्यादि सपरिकर न्यासोपासनी अनाद्यपराधिकृाळा - शास्त्रसिद्धी साध्योपायं

सॆय्गिऱार् -

सा।स्वा - -

सिद्धोपायेति - शेषित्वसम्बन्धविशिष्टसिद्धोपायमुख

कर्मवान् moon,

ठं

mg परिहरि ॐ& pri परिहरिकङ्कीpri

@ourismना इति - Gm इति शेषःकर्मवान् ५७६०१, अनाद्यपराधि काढण

सा।प्र शिशोर्यथा स्तन्यार्थं स्वयमेव भृतिप्रधानमयोग्यम् । एवमेव तापत्रयाभिहत्या निर्वेदमन्तरेण भरन्यासाद्यनुष्ठानमयोग्यमितिवदन्नित्यर्थः - यथा शिशुना स्तन्ये अपीते मातुरारतिर्भवेत्तथा जीव अरक्षिते भगवतो आरतिस्स्यादिति भावः । एतादृश व्यामोहस्य परिहारमाह । Quiना इत्यादिना । (অযनা pmom GLC इत्याद्याचार्यवाक्यानां प्रबलत्वेन स्वाधीनकर्तृत्व भ्रमनिवर्तनेन चरितार्थत्वादिति भावः) परमर्षीत्यादि तावतार्तिरित्यादिना परमर्षिभिरुक्तं “विश्वासपूर्वकं भगवन्तं नित्यकिङ्करतां प्रार्थये” इत्यादिना भाष्यकारैः प्रतिपादितमित्यर्थः । साध्योपायविशेषळालीLLg रक्षिumm इति । “तमेवं विद्वानमृत इह भवति ।

सा।वि - आत्मसमर्पणं suji, आत्मसमर्पकरणम् - रक्षिis Com अपेक्षि रक्षत्वित्यपेक्षणम् - विश्वसि ६०५ujii, विश्वचनं - ०, एवं प्रकारेण - कील, उच्यमानाः Tin इति शब्दः प्रदर्शनार्थः - सदृष्टान्तार्थः - mum, एते सर्वे । स्वरूप लंं।कं(giiQgGLo, अत्यन्तपारतन्त्र्य विशिष्टशेषभूत स्वरूपस्य युज्यते किं - ढाळा, इति अफ्रीकण्ठना, सिद्धोपायमवष्टभ्य साध्योपायं हतमपश्यन्नित्यर्थः । @out ७ीलनीधीकण्ठóuq, एतान्प्रतिबोधनप्रकारः - उच्यत इत्यर्थः द्रमिडपदमध्याहार्यमं Göा, साक्षीकृत्य । BLOG, प्रवर्तमानतया । ऋषीणा, भाष्यकारादीनां च प्रपत्त्यनुष्ठानस्य शास्त्रदृष्ट मार्गेणाद्य यावत्तदुपदेशपरम्परायाश्च सत्वादित्यर्थः । PळगणLL_g], पुरस्कारं विना - रक्षि, न रक्षतीति ।

सा।सं - स विशोध्यत इति सिद्धोपायमुख

इत्युक्तम् - big इत्यनेन एवं प्रत्यवस्थाषु निकर्षविशेषस्सूचितःशास्त्रवश्य इति - न तु युक्तिमात्रशरणानामित्यर्थः - अस्तु तेषां तथा -

मू - शास्त्र कंलक

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

सम्बन्धं माकं ईश्वर

सा।दीशास्त्रलंmलकं MILLI इत्यादि - @v सम्बन्धं, जीवेश्वर

ईश्वरा व्याजसापेक्षत्वादिरूपेणैव शास्त्रगम्यत्वाद्धर्मिग्राहकबाधक GD

Gruji साध्योपायमपेक्षितLDIT

शेषonosun

ईश्वरा शेषिunsw

या

चेतनान्ना रक्षितं नाना प्राप्त

क्

कारान्त♚ली स्वोक्तिविरोधं ? @suprit। -

कीg

[[४२१]]

शेषशेषिभावसम्बन्धम्

ननु Qu रक्षितङ्क प्राप्त ळा प्रतितन्त्रसिद्धान्ताधि

सा।स्वा - लोकन्यायं सम्बन्धमात्रेण ईश्वरा रक्षक शास्त्रं CLfQ१?

ढाÔেाळानं Quipi - शास्त्र

सम्बन्धं - ईश्वरruji इति -

सॊल्लुगैक् किडैयादु

प्रधानप्रतितन्त्राधिकारान्त की

इति - सम्बन्धं, ईश्वरा शेषी-जीवा शेष की

अनुषङ्गि, सम्बन्धप्रतियोगिभूतेश्वर ६०६०rujib

प्रमाण की Lumpul

इप्पडियागिल्

ईश्वरळा शेषिwnown रक्षिकं प्राप्त@my Lio

जीवनप्राप्त। विरोधिung? @supri -

सा।प्र नान्यः पन्थाः। भक्त्या परमया वापि प्रपत्त्या वा महामते । प्राप्योऽहं नान्यथा प्राप्यो मम कैङ्कर्यलिप्सुभिः “इत्यादि प्रमाणादिति भावः ननु सत्वेन व्यवह्रियमाणगृहक्षेत्रादेश्स्वामिना केवलसम्बन्धादेव रक्षणदर्शनाच्छास्त्रमनादृत्य भगवतोऽपि तथैव रक्षकत्वं स्वीकार्यमित्यत्र बाधकमाह शास्त्र इत्यादिना - नन्वेवं तर्हि " चेतन L रक्षण की ईश्वरा प्राप्त शक्त@mis तदधीन प्रवृत्तिQumbu चेतन अप्राप्त (mi) अशक्त कंलकं निबन्धनमीश्वर निरुपाधिकशेषित्व pii, निरुपाधिकनियन्तृत्व, QL निरुपाधिकशेषत्व (pi, निरुपाधिकनियाम्यत्व (pio इति” प्रधानप्रतितन्त्राधिकारोक्तविरोधः, तत्तदाचार्याणां सम्बन्ध ज्ञानमात्रहेतुसा।वि - ०८६LLIT, हस्तेन परित्यागे - शास्त्रानवलम्बने सतीत्यर्थः- @ सम्बन्धं

मञ्छ, एतच्छेषशेषिभावसम्बन्धं वक्तुम् - ईश्वर कीLung, ईश्वरोऽपि न सिद्धयेत् - शास्त्रेणैव होश्वरसिद्धिः - ईश्वरसिद्धौ सम्बन्धोपि न सिद्धयेदिति भावः - नन्वेवं सति - “चेतन COLL रक्षण की ईश्वरा प्राप्त

तदधीनप्रवृत्ति Guml चेतन अप्राप्त (mis अशक्त(thomui (कंलककं निबन्धनं ईश्वर निरुपाधिकशेषित्व (pub, निरुपाधिकनियन्तृत्व (pub, इवर्गळुडैय निरुपाधिक शेषत्व

निरुपाधिक नियाम्यत्व apii

शक्त

यै

प्रधानप्रतितन्त्राधिकारोक्तविरोधः, तत्तदाचार्याणां सम्बन्धज्ञानमात्रहेतु

सा।सं

इति

अत्यन्तभक्तियुक्तानां नैव शास्त्रं न च क्रम " इति वचनविषयाणां किं शास्त्रेणेत्यत्राह उक्तस्सम्बन्धविशेष ईश्वरश्च न सिद्ध्येदित्यर्थः - अतस्तत्सिद्धये शास्त्रे आदर्तव्ये साध्योपायविशेषोऽपि निग्रहशमनाय शास्त्रोक्तविधया आदर्तव्य इति भावःनन्वेवं तर्हि प्रधानप्रतितन्त्राधिकारे भवद्भिरेवोक्तविध निष्कर्षविरोधः स्यादित्यत्राह -

[[४२२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

सम्बन्ध १०१quins ईश्वरा रक्षितङ्क प्राप्त

शेषभूताळा या ढगा ऩाऩ इवऩ् तऩ्ऩै रक्ष्यरक्षकभावनं लोकदृष्ट निरपेक्षकारण

माग

C/ रक्षैकं

ना

सर्व

नित्यमुक्त

प्रसङ्गिकं - स्वातन्त्र्य

मू -

रक्षितं कामं कानान्ना प्राप्त प्रक्रियैwr औचित्य Gopiquorm] -

नियमं

अर्थ न सा। दी

शुग व्याजमपेक्षिकं की

(poor Golg Gu वैषम्य नैर्घृण्यri Bair प्रसङ्गिकं युक्तिमात्र

सम्बन्धज्ञान अपेक्षितं रक्षापेक्षादिक्षा Com -

इत्यादिwni - शास्त्रसिद्ध Down भगवत्सङ्कल्पनियत or con लोकन्याय शेष चेतना सम्बन्धज्ञानव्यापार शून्य

की ग्रां शेषी या रक्षिकं Courquऊं रक्ष्यरक्षकभाव ल औचित्य♚$ दृढीकरि तात्पर्य (Dorpig - सम्बन्धमात्र CLD रक्षण की निरपेक्षकारण मॆऩ्ऩिल् वरुम् असत्तैयरुळिच् चॆय्गिऱार् - अप्पडिक्कॊळ्ळिलॆऩ्ऱुले मल रक्षिल, मल रक्षिणी अ - स्वातन्त्र्य इत्यादि - शनी रक्षण की सम्बन्धज्ञान Cowmouji, रक्षापेक्षादिना Goor केवलयुक्त्या साधिऊं&_०&pg? शास्त्र साधि? विकल्पिक पक्षल

सम्बन्धज्ञानापेक्षै ५ द्वितीयपक्ष अनुवदितं । परि

सा।स्वा - शुभापळा इतिविपक्ष की बाधक

विकल्पि

। युक्तिमात्र कं परिहार&

नानी इति

किञ्च सम्बन्ध ज्ञान मात्रमपे क्षितम्रक्षापेक्षादिकं मास्तु ढाळाळी वादं युक्तमात्रop Curr? शास्त्रबल♚$mun

आद्यपक्ष की उत्तर - युक्तीति द्वितीय शङ्कितं । परिहरिकं की pri-

jog

सा। प्र

शुभ

तेषां तात्पर्यमाह - ळा इत्यादिना - स्वोक्ततात्पर्यानङ्गीकारे बाधकमाह Nuq।कण्ठनानी इत्यादिना - एवं सम्बन्धमात्रस्य रक्षणहेतुत्वमपास्वसम्बन्धज्ञानमात्रस्य रक्षणहेतुत्वं किं व्याप्त्याङ्गीक्रियतेउत शास्त्राद्वेति विकल्प्य व्याप्तेव्यतिरेकर्व्यभिचारमाह - युक्तिमात्र इत्यादिना - शास्त्रादपि केवलसम्बन्धज्ञानस्य रक्षाहेतुत्वं न सिद्ध्यतीत्याह ।

सा। वि

कत्वोक्ति विरोधश्च स्यादित्यत्र तदुक्तेस्तात्पर्यमाह

शुभ इति एवं सत्युपायानुष्ठानादेरवश्यं भावे सति - CJ, एतावन्मात्रमेव - सम्बन्धज्ञानमात्रमेव - अ, न भवति । एवमनङ्गीकारे बाधकमाह - Quig इति । Quai कनानी, एवं स्वीकृते सति नित्यमुक्तys, अनादिकाल एव मुक्तास्स्युरिति भावः स्वातन्त्र्यलं नियमं स्वतन्त्रत्वात्स्वाभिमतकाले मोचयतीति स्वातन्त्र्यस्यैव नियामकत्वोक्तौ - ननु सम्बन्धमात्रं न मोक्षहेतुः, येनातिप्रसङ्गस्स्यात् - किन्तु सम्बन्धज्ञानमित्याशङ्कय सम्बन्ध ज्ञानस्य मोक्षहेतुत्वं किं व्याप्त्योच्यते - उत शास्त्राद्वेति विकल्प्य व्यतिरेकव्यभिचारान्नव्याप्तिरित्याह - युक्तिमात्र इति - अर्था Eng]ouriäG, व्याप्तिमात्रादिमानर्थान् ब्रुवताम् । रक्षापेक्षा विश्वासाद्यभावैः बहुवचनम् - ५।१

सा।सं

शुभ इति नन्वतिप्रसङ्गादिपरिहाराय सम्बन्धजानमेव रक्षाहेतुः नान्यद्व्यभिचारादित्यत्राह - युक्तिमात्रेति - चेतनत्वमनुष्यत्वादिविशेषणेऽपि व्यभिचारातदवस्थात्याभिप्रायेणाचिद्द्रव्यादि-

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

मू - GET IT ६०० ६००T IT / । अचिह्नव्य रक्षापेक्षरहित rip

निऩ्ऱोमिऱे

पशुमृगपक्ष्यादि स्तनन्धय

क

[[४२३]]

सम्बन्धज्ञानरहित [[]] (Louis pop रक्षिऊं ऊं का IT

मपेक्षित QILDगणी शास्त्रं गाऊं LL

शास्त्रबल

सम्बन्धज्ञान-

ज्ञानविशेषं स्वीकरि-ग

Sऩ् सुक्कुम् पोदु रत्तोड कूड विलक्कामैये वेण्डुवदॆऩ्ऩिल् अदुवुम् अनुपपन्नम् - सुषुप्त्याद्यवस्थै Gurgo मोक्षं -

हरिकण्ठीpi।

सा। दी

रक्षिकं मुळी

COLD

लढगळ ज्ञानविशेषं, रक्षापेक्षा की। इष्टम् । सर्वमुक्तिपरिहारार्थं

CLL

इत्यादि । @g, ईश्वरं चेतन

ननु सम्बन्धमात्र रक्षिकं क

लंलं

अतिरिक्त

पक्ष

अनुवदि। निरसिहं की सम्बन्ध मुं

CgmCL_Guorm] सुषुप्त्यादीति । अनिवारणमात्र Digunj।

सा।स्वा -

की मतकुं

uq। CLImb इति - सर्वमुक्तिप्रसङ्गपरिहारार्थमनिवारणविशिष्टसम्बन्धं नियामक

अनुवदि निराकरिmrit - गण इत्यादिना ।

सा।प्र - कं CLLgi इत्यादिना - “स्वोज्जीवनेच्छा यदि ते स्वसत्तायां स्पृहायि । आत्मदास्यं हरेस्स्वाम्यं स्वभावं च सदा स्मर” इत्यादि शास्रात्सम्बन्धज्ञानमपेक्षितमिति चेद्भक्तिप्रपत्तिविधाय शास्त्राणामप्यानन्त्यात्तदपि स्वीकार्यमिति न केवलसम्बन्धज्ञानमात्रस्य हेतुत्वसिद्धिरित्यर्थः नतु सम्बन्धमात्रस्य हेतुत्वमुच्यते - किं त्वप्रतिषेधसहितस्य तस्य - एवं च न वैषम्यनैर्घृण्यप्रसङ्ग इत्यत्र किं यदाकदाचिदप्रतिषेधमात्रसहितस्य हेतुत्वमुच्यते ? उत प्रतिषेधकरणयोग्यावस्थायामप्रतिषेधसहितस्येति विकल्प्य प्रथमेऽतिप्रसङ्गक्त्वा द्वितीये व्यतिरेकव्यभिचारमाह - गला ईश्वरा इत्यादिना ।

सा।वि

रक्षापेक्षाविरहेऽपि पश्वादीनां रक्षणवत्सम्बन्धज्ञानविरहेऽपि रक्षणदर्शनाद्वचभिचार इति युक्तिर्नास्तीति भावः - शास्त्रबलात्तदाङ्गीकुर्म इत्यत्र शास्त्रबलादेव भरन्यासरूपज्ञानविशेषोऽप्यङ्गीकार्य इत्याह - NuqÈ ५ळा इति - तथादर्शनेऽपि - ननु न केवलं सम्बन्धो मोक्षहेतुः - किन्तु सम्बन्धविशिष्टनिवारणाभाव इति पक्षं शङ्कते ५६०६०६०१ ईश्वरा इति - सम्बन्ध CLL, सम्बन्धेन

ढाणी) इति चेत् - सहीÈ&TOLD, निवारणाभावः - Goor, अपेक्षितः एतदपि । सम्बन्ध विशिष्टनिवारणाभावस्य मोक्षहेतुत्वे सुषुप्तिदशायां तादृशनिवारणाभावस्य सत्वान्मोक्षे सति सर्वमुक्तिप्रसङ्गेन निवारणयोग्यावस्थायां निवारणाभावो हेतुर्वाच्यः - सोऽयनुपपन्नः निवारणयोग्यतारहिताचिद्रव्यस्य निवारणविशिष्टपश्वादेश्च रक्षणदर्शनात् इत्याह

वस्थै

इति -

सुषुप्त्याद्य-

सा।सं - बहूदाहरणप्रदर्शनम् । ननु युक्तिमात्रेण नैव मुक्तिः । किन्तु “स्वोज्जीवनेच्छा यदि ते” त्यादि शास्त्रबलादितिप्रसक्ते तत्परिहरति । इति । ज्ञानविशेषमिति । सम्बन्धज्ञानमात्रस्य अविधेयत्वादिति वक्ष्यमाणत्वादिति भावः । विशेषणान्तरप्रतिक्षेपेऽपि दोषान्दर्शयति । कृाळा इत्यादिना ।

[[४२४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - कं प्रसङ्गिकं mi)- ‘कृण ती कम्मुलक कण्ठ योग्यतैबा अवस्थै विलक्कादॊऴियवे कामॆऩ्ऩवुमॊण्णादुविलक्कुगैक्कु पुरियिल्लाद अचित् कील पश्वादिना पुत्रादिनाjib रक्षिऊं ऊं ऊं काळङ्ग ५- शुगळा ‘ये नाथवन्तो हि भवन्ति लोके तेनात्मकर्माणि समारभन्ते । तेषां हि कार्येषु भवन्ति नाथाः शैब्यादयो राम यथा ययातेः’ ढाळाळी श्लोक श्री नाथशब्द की व्युत्पत्तिunggli निर्भरतै कण्ठ उपयुक्त Dicor सम्बन्धविशेषjog

रक्षण कुंलकं त्

(सा।दी) कृाळा (मुकं इत्यादि । निवारणयोग्यदशाविशिष्टमनिवारणं हेतुQpq। सुषुप्त्यादि विशेषणांशाभावाद्विशिष्टाभावा। विशेषणांशाभाव की BILGळीprit। lē५०५ कण्ठ योग्यतै इत्यादिविशेष्यांशाभाव की रक्षण कं BIGळीpri- १०ऊं ५ळी इत्यादिunsi) - ननु ये नाथवन्तोहि ढाळाळी श्लोकाना पक्षं कळाQUITOLD

Gupi- ये नाथवन्तइत्यादि आत्मकर्माणि, आत्मा रक्षणार्थ कर्म/ri१८६० कार्येषु, रक्षणकार्य [i) - भवन्ति, समर्थ वर्तिक्षानात्मकर्माणिQuorm पदच्छेदःहे बलरामशैब्यादयो नाथाः ययातेः ययाति ढाळाळी राजा कार्ये, रक्षणरूपकार्य♚ली riquor नाथशब्दव्युत्पत्त्या याचनारूपप्रार्थने आत्मनिक्षेप (purivib व्यञ्जितupi- नाथशब्द उपायानन्तरभाविनैर्भर्यं कीअसं उपयुक्त

सॊल्लुगैयाल् -

[[१]]

इत्यादिनात्मकर्माणि,

नाथवन्तः

(सा।स्वा) ये नाथवन्तः ढगळी श्लोक जीवव्यापारं Corrum अस्मन्मतं ©gn♚mojourt की

इति - ये इति - ये नाथवन्तस्ते आत्मार्थकर्माणि न समारभन्ते - राम, हे बलराम । ययातेः राज्ञः नाथश्शैब्यादय इव तेषां कार्येषु नाथा हि भवन्ति अन्वय नाथशब्द की इति - याच्नावाचिunoor नाथधातु याच् (सा।प्र) नन्वेवं भरन्यासस्योऽवश्यकत्वसमर्थनं नोपपद्यते - तस्यापि प्रमाणतमभारतवचने निषेधात्व्यतिरेकव्यभिचारादित्याशङ्क्य परिहरति - शुणा इत्यादिना ‘नाथ याचनायाम्’ इति धातावकर्तरिच कारके सञ्ज्ञायामिति कर्मणि घञि नाथ्यत इति नाथ इत्येवं नाथशब्द -

[[१७०]]

(सा।वि), निवारणाभाव एव - ननु पुरुषव्यापाराङ्गीकारे ‘ये नाथवन्तो हि भवन्ति लोके तेनात्मकर्माणि समारभन्ते’ इति भारतवचनविरोध इत्याशङ्क्य तत्रापि नाथू याच्नायामित्यस्माद्धातोर्नाथ्यत इति नाथ इति अकर्तरिच कारके सञ्ज्ञायामिति कर्मणि घञि निष्पन्न नाथशब्देन गोप्तृत्ववरणं सम्बन्धवाचि मतुप्प्रत्ययस्य प्रकृतौचित्येन निर्भरत्वोपयुक्तभरस्वीकर्तृत्व सम्बन्धविशेषपर्यवसाने सति आत्मनिक्षेपरूपव्यापारोऽपि प्रतीयत इति न विरोध इत्याह -

ये नाथवन्त इति । नात्मकर्माणि समारभन्ते इत्यस्य समर्पणानन्तरं

[[१]]

(सा।सं) तर्हि ये नाथवन्त इति कथमुपपन्नं स्यादित्यत्राह - इति । वशीकरणविशेषेण विना कथमप्यतिप्रसङ्गाद्या परिहरणे सिद्धे सतीत्यर्थः । व्युत्पत्तिमूलमिति । नाथ्र्याच्नायामिति -

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४२५]]

मू - मतुप् प्रत्यय

याचन आत्मनिक्षेप व्यञ्जित-

pung। अतिप्रसङ्गादिदोष ना नाथवन्तः नळीला विवक्षै @Bnnnnnagung। लोकनीतिug@gmiळं मोक्षशास्त्रमुण्डी ऊहिऊं ५ वचनविरुद्धम् (सा।दी) सम्बन्धविशेष भरस्वीकर्तृत्वरूपम् शेषत्वमात्रकीmung अतिप्रसङ्ग Loin Bunggjib नैर्भर्यानुपपादक nunggits, एवमनङ्गीकार की अतिप्रसङ्गादिदोषं Gurj ६५♚♚।- नाथवन्त इत्यस्य लोक इत्युक्त्या लोकविषयत्वात् मोक्षशास्त्र मण्डीगळं ऊहिकंलक वचनविरुद्धQILDi- नाथवन्त इत्यादि । परिहारान्तरंस्वरक्षण की क्राकं अन्वय-

(सा।स्वा) मतुप्

विपक्ष कुंली बाधक

भरस्वीकारकर्तृत्वंसम्बन्धाभिधानमुख निक्षेपpi सिद्धQq नं। g इति सर्वमुक्त्यातिप्रसङ्गQ/L६ormulg

शलं श्लोकं लोकविषय नाथवन्तः गीली विवक्षैग ६० कं

ĐnGCom? ६७ ६१ ६०७

लौकिक विषयवचनार्थकं

स्वरक्षणार्थव्यापार मुंली -

@supri - नाथवन्तः ढग की इति श्र

ऎऩ्गिऱ अप्पोदु मोक्षशास्त्रीं ऊहिकं ऊं L कुम्भशुकी

(सा।प्र) व्युत्पत्त्या गोप्तृत्ववरणं तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुपिति विहितमतुपस्सम्बन्धसामान्यविषयत्वेऽपि प्रकरणानुगुण्यादौचित्याच्च शेषशेषिभावपरत्वात्तेन प्रत्ययेन स्वस्य स्वरक्षणभरस्य च भगवच्छेषत्वानुसन्धानरूप आत्मनिक्षेपश्च व्यञ्जितौ भवतः अन्यथा पूर्वोक्तातिप्रसङ्गतादवस्थादित्यर्थः ननु नाथशब्दस्य स्वामिनि प्रसिद्धिप्राचुर्यान्मतुपश्च दण्डीत्यादौ दण्डसम्बन्धमात्रपरत्ववत्स्वामिसम्बन्धमात्रपरत्वाच्च नोक्तार्थपरत्वमित्याशङ्कयतथापि भगवतो भक्तिप्रपत्त्यन्यतरप्रीतस्यैव मोक्षप्रदत्वमिति वचनसहस्रावगतत्वात्तद्विरुद्धन्यायानां कालात्ययापदिष्टत्वमाहनाथवन्त इत्यादिना आपाततस्स्वाभिमतार्थानुगुणतया -

(सा।वि) नैर्भर्ये तात्पर्यमिति हृदयम् । ये नाथवन्त इत्यत्र एवं विवक्षया अनङ्गीकारेऽपि प्रकृतेन तन्न्यायापत्तिः तद्वचनस्य लोक इत्युक्त्या लोकविषयत्वात् - इह मोक्षोपायविधायक शास्त्रविरोधादित्याह नाथवन्तः ढाळाळी इति - ऊहि, ऊहनम् । वचनविरुद्धम् । भक्त्या परमयावापि प्रपत्त्यावा महामुने । प्राप्योऽहं नान्यथा प्राप्य, इत्यादि वचनशतविरुद्धमितिभावः

[[१]]

(सा।सं) धातुबलाद्याचनक्रियाकर्मणि व्युत्पन्नो नाथशब्दः - नाथवानिति मतुपादनिर्भ रतोपयुक्तस्संवन्धविशेषो न्यस्तभरत्वाख्यः पर्यवस्यति एवं च प्रकृतिप्रत्ययाभ्यां याचनात्मनिक्षेपावा क्षिप्ताविति भावः ननु नाथवानिति शब्दः परतन्त्रः पराधीनः परवान्नाथवानपि इति निघण्टुबलात्परतन्त्रपुरुषे रूढः - तामनादृत्य किमनया यौगिकार्थानुबन्धि कुद्दष्टिकल्पनयेत्यत्राह - Cung इति - अतिप्रसङ्गः, सर्वमुक्तिप्रसङ्गः आदिपदेन साध्योपाय शास्त्रनैरर्थक्यं विवक्षितम् - इतोऽपि परं रूढीत्यागो यौगिकार्थादरश्चेति भावः

• पितृपुत्रादिलोकनीत्या भगवतस्स्वत एव मोक्षप्रदतां ब्रूम इति चेत्तत्राह - वचनविरुद्धमिति ।

[[४२६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू सर्वरक्षकाला ईश्वर ६०१६LT (कङ्क स्वरक्षणार्थ व्यापार श्री कङ्क अन्वय

muाळी आप्त /लं तात्पर्यं

पुनः क्रिया । पूर्वमप्यपराधीनप्रवृत्तावस्य नान्वयः । -

(सा।दी) कीpiri- रक्षक

फलकं
यदर्थन्तु कृतो न्यासस्तदर्थं न

गतिQum?

काळा न Qui

Gri। यदर्थन्त्विति

oji भरन्यासरूपक्रियै

पूर्वमपि

की Quwri वचन [i) इत्यादिuri) वचन)(कं तात्पर्यं कारिकैun

पूर्वं न्यासम् अनुष्टिफल त Öङ्गळाला तात्पर्य- LDING तात्पर्य १० १५

६। पूर्वं गणी प्रपत्ति स्वातन्त्र्येण प्रवृत्ति-कारिकै ठा अर्थलमुकं SIT कीpri-

(सा।स्वा) Dig अन्वयक आप्त किं गति?गा ठं Qlguipi- सर्वरक्षकेति - यदर्थं, यन्मोक्षार्थं - भरन्यासः कृतः तदर्थं पुनर्नक्रियेति - प्रपन्नमं उत्तरावस्थापरमाप्तवाक्यQLD। पूर्वदशै स्वरस तात्पर्यं Bin G Com? ६६०१ पूर्वदशै अविरुद्धयोजनै was sumni - पूर्वमपीति स्वाधीनस्वार्थप्रवृत्तिनिषेधपरं LING/Drug तदर्थं न पुनः क्रिया

पासुरमॆऩ्ऱबडि

Curr?

अयथाशास्त्रं मोक्षार्थं भरसमर्पणमनुष्ठित पुनरनुष्ठानं मां@um? पूर्वदशापरयोजनैug पराधीनप्रवृत्तिQup ईश्वरा poor शलं व्यापार

गऊङ्गा? गण कारिकै व्याख्यानं ६००

(सा।प्र) प्रतीयमानस्य सम्प्रदायप्रवर्तकवाक्यस्य तात्पर्यतो विरोधाभावमाह सर्वरक्षक इत्यादिनासम्प्रदायप्रवर्तकानां तथोक्तेः किं प्रयोजनमित्यत्र भरन्यासानन्तरमुपायान्तरान्वयाभावः प्राथमिकभरन्यासे स्वाधीनकर्तृत्व भ्रमनिवृत्तिश्च फलमित्यभिप्रेत्याहयदर्थन्त्वित्यादिना । भरन्यासे स्वाधीनकर्तृत्वभ्रमो निवर्तयितव्य इत्येतदप्युपलक्षणमिति प्रदर्श्य

(सा।वि) सर्वरक्षकाला ईश्वर

(ऊं इत्याप्तवाक्यविरोधस्स्यादिति आशङ्क्य तत्तात्पर्यज्ञानेन विरोध इति तत्तात्पर्यं वदाम इत्याह - सर्वरक्षक इति - तत्तात्पर्यं कारिकया सङ्गृह्णन् विवृणोति

यदर्थमित्यादिना-

(सा।सं) ‘सर्वज्ञोऽपि हि’ भक्त्या परमया वापीत्यादि विरुद्धमित्यर्थः - तस्याप्तवाक्यविरोधप्राप्ते तं परिहरति । यदर्थन्त्विति - यत्फलमुद्दिश्य भगवति भरन्यासः कृतः तत्फलमुद्दिश्य नकिञ्चिदपि पुनः कर्तव्यमस्तीति पूर्वार्धेऽभियुक्तवचनस्य तात्पर्यम् - यदि ‘सर्वरक्षणव्यापारी Dig अन्वय Q।’ इति सान्योक्तेः ‘मयि निक्षिप्त कर्तव्य’ इति विशेषपर्यवसायके सति तत्पर्यवसानं नानुमन्यसे, तर्हि कथं तस्य तात्पर्यमित्यत्राह - पूर्वमपीति - भरन्यासात्पूर्वमपि, भरन्यसनेऽपीति यावत् । अपराधीनप्रवृत्तौ, स्वाधीनप्रवृत्तौअस्य स्वपारतन्त्र्याभिज्ञस्य । नान्वयः किन्तु ‘भगवतो बलेन’ स्वामी स्वशेषमित्युक्तविधया भगवदधीनप्रवृत्ता -आ

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

मू - यथा प्रमाणं स्वरक्षणभरसमर्पणं

[[४२७]]

गला स्वरक्षणार्थव्यापार गुंली

याग

प्राप्ति। (pon] स्वरक्षणार्थ गगण समर्पणादिव्यापार (pub सर्वकर्ताQur ujjo बीजाङ्करन्याय अनादि प्रवर्ति कर्मप्रवाहविपाकविशेष jQ यादृच्छिक सुकृतादिविशेषकारण मुङ्गी LG ऊं का लङ्ग G ढग । वित्ताऩागैयाले नामे नम्मै ऎ त्तुक् कॊळ्ळुगिऱोमॆऩ्ऱिरुक्क सरिसियिल्लै सर्वरक्षक मूलमन्त्रादि शिक्षितळा या म्रुता momum उपायल व्यापरि । आतङ्क व्यापार प्रसन्न रक्षिकं की ऊङ्क प्राप्तम्। स्वामी स्वशेषं स्ववशं स्वभरत्वेन निर्भरम् । स्वदत्तस्वधिया-

रु

(सा। दी) यथा प्रमाणमित्यादि (कङ्क प्राप्तमित्यन्तं स्वरक्षणार्थी वाक्यार्थानुसन्धानमुंली mb न्यासदशक की Gruing श्लोक उदाहरिकीpi- स्वामि

या

[[९]]

६। स्वामी सर्वशेषिuor श्रीमन्नारायणळास्वशेषभूतं स्ववशं स्वपरतन्त्र mi @ma प्रणव ऎऩ्ऱु नमस्६०°कं&@ML अर्थ/१८- स्वभरत्वेन, स्वस्मिन्न्यस्तभरी निर्भर स्वयमेव स्वप्रयोजनार्थं स्वदत्तस्वधिया, स्वदत्त LDI ६०] स्वविषयधीरूपन्यास jg

ग

(सा। स्वा) यथा प्रमाणमित्यादिना ५ mm रक्षिला बाङ्की कण्ठ प्राप्तिं श्रन्या माळा रक्षकाली कङ्क प्राप्त फलि स्वकर्तव्यव्याजं CQ१६ सिद्धि ? सर्वरक्षक इति । श्रन्या का रक्षिऊं की लगी कङ्क प्राप्त JnGGuor? मूलमन्त्रादि रक्षणसमर्थक शिक्षित अस्मद्रक्षण की Cour_Cour? किञ्च, अनुसन्धानं कर्तृत्वत्यागानुसन्धानमात्र own स्वस्य फलित्वानुसन्धान pió उपाय किं स्वकीयत्वानुसन्धान प्रसङ्गिwn? गळा सात्त्विक त्यागरूपपूर्ववाक्यतात्पर्यार्थ तदर्थश्लोक सङ्ग्रहिpni- स्वामीति - निर्भरं यथा भवति तथा स्वभरत्वेन मां

(सा।प्र) नुपलक्ष्याकारान्तरविशिष्टतदनुसन्धानप्रकारमाह - स्वामिन् स्वशेषमित्यादिना

[[१]]

।

प्राप्ति

(सा।वि) स्वानुसन्धानप्रकारमुपदिशति - स्वामिति, स्वामी, शेषी । स्वशेषं स्ववशं, स्वपरतन्त्रं मां स्वभरत्वेन निर्गतः भरः यस्मिन्कर्मणि तथा मम भरो यथा न स्यात्तथेत्यर्थः - स्वदत्तस्वधिया,

(सा।सं) वेवान्वय इति big अन्वय इत्यभिधानमिति सङ्गृहीतमर्थद्वयं विवृणोति - यया प्रमाणमित्यादिना - विपाकस्य विशेषो नाम मोक्षानुगुणत्वम् - ‘एष एव साधुकर्महिकारयति तम्’ इति भिश्रुतिः - तर्हि कथं वर्तितव्यमित्यपेक्षायामाह । सर्वरक्षक इति - पूर्वमपीति व्यतिरेकमुखोक्त्या फलितान्वयार्थनिष्कर्षोऽयम् इममेव निष्कर्षं न्यासदशकेऽप्यकारिषमित्याह - स्वामी स्वशेषमिति स्वामी, दासरक्षणे प्राप्तश्शक्तश्च स्वशेषं, स्वरक्षणे स्वयमशक्तमप्राप्तं च स्ववशं, स्वाम्यायत्तस्वरूपस्थितिप्रवृत्त्यादिमन्तम् स्वभरत्वेन निर्भरम्, मद्रक्षणभरस्स्वस्यैव यथा स्यात् यथा च मम नैर्भर्यसिद्धिस्तथा मां न्यस्यतीत्यर्थः न्यसनानुकूलज्ञानवत्वं कृतम् - न्यसने स्वस्य स्वतन्त्रकर्तृत्वभ्रमं

वर्तयति स्वदत्तस्वधियेति

[[४२८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - स्वार्थं स्वस्मिन्न्यस्यति मां स्वयम् ॥ आत्मसमर्पणदशै ख्यातिलाभपूजाफलसङ्ग कर्तृत्वोपायत्वा तु (तू) रालत्त भगवदनुसन्धानÈBLr।

(सा।दी) स्वस्मिन् स्वपादारविन्द १५६) guroor न्यस्यति - निक्षेपिऊं @अनुसन्धानं आत्मरक्षाभरसमर्पणदशै कर्तव्यQLD की priti- शनि

कल्मषं

अर्थम् तु (तूराल्)

(सा।स्वा) न्यस्यतीत्यर्थः स्वार्थं मां स्वभरत्वेन न्यस्यतीत्यत्र स्वशेषं स्ववशमिति द्वयं हेतुः - शेषत्वात्स्वार्थं न्यस्यति परतन्त्रतयाशक्तत्वात्स्वभरत्वेन न्यस्यति - स्वदत्तस्वधियेति, स्वदत्ता स्वकीया च धीः भरसमर्पणरूपा तयेत्यर्थः अनेनोपायस्य स्वकीयत्वबुद्धिव्यवच्छेदः स्वयमित्यनेन स्वातन्त्र्यमुच्यतेस्वशेषं स्ववशमित्यनयोः प्रतीकयोः स्वामी स्वयमिति पदद्वयQLD / शु Quअनुसन्धानं n Gon? श्रीभाष्यकार श्रीमद्गीताभाष्यादि सामान्यतः भगवानेवेत्यादिना सात्त्विकत्यागानुसन्धानप्रकार Growing LG भङ्गिभेद की ĐnGĞor? ढाङ्ग]( Gupi- इति - आत्मसमर्पण की कर्तव्यसात्त्विकत्याग रूपविशेषाकारानुसन्धान श्रीमद्गीताभाष्यादिसामान्योक्ति कं विशेष♚ली तात्पर्य विरोधी / ख्यातीति कैङ्कर्यार्थ Googl सङ्कल्पमात्र♚ल परमफल सङ्गं त्यक्तLonggu अनुष्टानदशै ख्यातिलाभादि सङ्गराहित्यार्थं फलसङ्गत्यागमावश्यकQLD - तूरालत्त कल्मषमत्त।

मागै

माग

(सा।प्र) तु (तू) रालत्त, ऋजीषराहित्येन यथा यवसाः कलमानां फलपर्यन्तत्वप्रतिबन्धका

(सा।वि) स्वसम्पादितस्वविषय स्वस्वरूपज्ञानेन । स्वार्थं, स्वप्रयोजनार्थम् । स्वयं, यादृच्छिकसुकृतादिकारण परम्पराकृषिमता स्वेनैव - स्वस्मिन्, न्यस्यति, निक्षिपति । अहन्तु करचरणकल्प इति भावः अत्रानुसन्धाने स्वार्थमिति फलसङ्गत्यागः ख्यातिलाभपूजार्थत्यागश्च । स्वयं न्यस्यतीति स्वकर्तृत्वत्यागः स्वभरत्वेन न्यासे उपायत्व बुद्धित्याग इत्येतेऽर्था अत्रानुसंहिता भवन्तीत्याह - २ इति - तुरालत्त, कल्मषाणि संहृत्य स्थिता - अनुसन्धान ऊंBLLGr। अनुसन्धानरीतिः

(सा।सं) स्वामिनैव दत्तस्वपरविषय याथात्म्याध्यवसायेनेत्यर्थः इदं शक्त्यादेरप्युपलक्षणम् - न्यसनफले प्रधानफलितापि मेनेत्याह स्वार्थमिति - ‘goori sumi C’ इत्युक्तविधया एव प्रयोजनायेत्यर्थः मम च ‘भुङ्क्ते स्वभोगमखिलं पतिभोग शेषम्’ इत्युक्तविधया चेतनत्वादेव फलमवान्तरत्वेन निष्यद्यत इति भावः स्वस्य समाधिकविधुरत्वात् स्वस्यैव निरपेक्षरक्षणोचितगुणपूर्णत्वाच्च स्वस्मिन्न्यस्यति मां, अकिञ्चनमनन्यशरणं मयि विद्यमानापि प्रयोज्यकर्तृताया सापि स्वाम्यायत्ता अतस्तत्प्रयुक्तोऽप्यहङ्कतिलेशोऽपि मम नेति सूचनाय स्वयमित्युक्तिः अनेनैव त्वित्यात्मनिक्षेपविधौ सत्यामपि एतद्विना आत्मापहारचौर्यनिवर्तकविरहो ऽप्यात्मनिक्षेपादेरहं काराद्यवद्यावहत्वान्नानुष्ठेयत्वमिति परभ्रमनिवर्तनमप्युक्त विधानुसन्धानफलमित्याह । इति ख्यातिः, प्रपन्नत्वप्रथा-फलं, प्रधानफलित्वाभिमानः - सङ्गः,

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

Cum

की ईश्वरप्रसाद स्तनन्धय

[[४२९]]

मू - गुल मुलैयुण्गिऱ पोले इवऩुडैय poojगकील व्यापारं अपेक्षादिना - @५gm सिद्धोपाय स्वरूपलं। कङ्कं कॊत्तै वारादु-

(सा।दी) अथ प्रकृतLDIT स्वरक्षणे रक्षापेक्षाद्यवश्यं भावलं उपसंहरि मङ्की-।- CoumjGuorm। शेषम् । रक्षापेक्षादि ईश्वर सर्वशक्तित्वादिहानि - शु♚$@worms♚। दोषम् - Qig नारायणपदोक्त गुणविशेषसम्बन्धविशेष

(सा।स्वा) शुi powing इत्यादिना दृष्टान्तमुखेन गा स्वरूपविरोधानं परिहार ? गायन Gujri - शुभ इति

मा

शुल्क, व्याजविशेषं स्थापितLDIO BIT)- अपेक्षादिक्षा इति-Com शेषः- Q चेतनव्यापारमपेक्षित ईश्वरस्वातन्त्र्य उपायत्व किं

ढाळাJhalÈ Gguli-लं इति - लं स्वाधीनचेतनव्यापारापेक्षै वैषम्य नैर्घृण्यसर्वमुक्तिप्रसङ्गादिपरिहारार्थं स्वातन्त्र्यमूलस्वसङ्कल्पसिद्धonsum

स्वातन्त्र्यकाष्ठैQurq

(सा।प्र) एवमहङ्कारममकारावप्युपायस्यफलपर्यन्तत्वप्रतिबन्धकाविति भावः - ननु मातुर्यथास्तन्याप्रधाने अरतिर्भवेदेवमेवेश्वरस्य चेतनारक्षणे अरतिस्स्यादिति - ‘स एकाकी न रमेत - उदारास्सर्व एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम्’ इत्यादिप्रमाणादवगतमिति भरन्यासो नापेक्षित इति पूर्वमेवोक्तमित्यत्र मातुस्स्वारतिनिवृत्त्यर्थं प्रवृत्तावपि शिशुकर्तृकपानोपयुक्तवाग्व्यापाराभावे यथा स्तन्यदानं निवर्त्येत तथा भगवतोऽपि स्वार्थमेव जीवविमोचनोद्योगेऽपि भक्तिप्रपत्तिरूपजीवव्यापाराभावे तन्निवर्त्येतेति रक्षणोपयोगादपेक्षित एवेत्यभिप्रयन्नाह - शुलsun gui com इत्यादिना - sing। दोषः । एवं भगवत उपायत्वो पेयत्वबोधके द्वये प्रथमोपात्त श्रीमन्नारायणशब्दे विशेष्यवाचि नारायणशब्दार्थभूतगुणसम्बन्धनिमित्तव्यामोहं विनिवर्त्य विशेषणभूतश्रीमच्छब्दार्थत्वेनाभिमतायाः लक्ष्म्याः पुरुषकारत्वमूलं व्यामोहं निवर्तयितुं वृत्तानुवादपुरस्सरं -

(सा।वि) अत्र स्वयमिति मातुस्तनन्धय इव चेतनरक्षणे तस्यारतिर्व्यज्यते - एवमनुसन्धान एव महतां वाक्यस्यापि तात्पर्यं न पराधीनव्यापाराभावेऽपीति भावः । तस्माद्रक्षापेक्षादिकं स्तनन्धयस्य स्तन्यभक्षणव्यापारवदपेक्षणीयमेवेत्युपसंहरति - शुक्र इति

mum व्यापारं,

स्तनभक्षणव्यापारः

अपेक्षादिक्षा इति - आवश्यक iii] इति शेषः स्तनभक्षणाभावे शिशुनाशवत्

रक्षापेक्षाद्यभावे सति आत्महानिरेवेतिसूचितं Uppb, दोषः

नागच्छति Qumal,

(सा।सं) मत्फलसाधनत्वान्मच्छेषमिदं कर्मेत्यभिमानः । कर्तृत्वम्, स्वाधीनकर्तृत्वम् - उपायत्वम्, अव्यवहितोपायत्वम् - । अवद्यम् - इत्थं सम्बन्धनिबन्धनमतिकालुष्यपरिहारं दृष्टान्तोपपत्तिभ्यां दृढयन् भगवतस्सिद्धोपायत्वमल्पमपि व्यापारं न सहत इति पराभिमानं निवर्तयन्निगमयति - शुल इति - आप्तवाक्यादेरुक्तार्थतात्पर्यकत्वादित्यर्थः

आगैयाल् FPRISE F

[[४३०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - नारायणशब्द श्री सिद्ध गुणविशेषसम्बन्धविशेषminiqui पीलकं &&&il&(कंÛ परिहारं उदाहरिgmi, शमी, ‘लक्ष्म्या सह हृषीकेशो देव्या कारुण्यरूपया । रक्षकस्सर्वसिद्धान्ते वेदान्तेऽपि च गीयते’ की सपत्नीक is IT G सर्वरक्षणयज्ञदीक्षिता सर्वेश्वर१ श्रीमच्छब्दी की पत्नीसम्बन्धी कलक्कङ्गळुक्कु तत्ताले पुरिगळ् काट्टुगिऱोम् -

moor

(सा।दी) मूल risamळा शङ्कुबा परिहरिहूं। अनन्तरं श्रीमच्छब्दोक्तपत्नीसम्बन्धमूल १५१ ८।६७ १७ ६० शङ्कुना सङ्क्षेपतः परिहरिकं उपक्रमिकी

(सा।स्वा) शिष्यावधानार्थ पूर्वक्रन्थशेषत्वभ्रमनिवृत्त्यर्थLombojpui सङ्गति

सूचि

Borm

इत्यादि ना ।

काळङ्ग उक्तानुवादपुरस्सरं वर्तिष्यमाणप्रतिज्ञै us @ruji। Q गुणविशेषसम्बन्धविशेषquism हेतुनिर्देश शङ्कादार्यं Cpm।sun विस्तरेण परिहारं @mjp।org। पत्नीसम्बन्धी य इति । अहेतुकनिर्देश♚Guji दिङ्गात्रेणQQuorm। निर्देश शङ्कामाद्यं ♚msun अत्यल्पयत्नसाध्यतया एतच्छङ्का निवारणमनन्तरG/D६rm। । - लक्ष्म्या सह हृषीकेश इति वचनोदाहरणपूर्वकं पत्नीसहितousis G]]ळंा० सर्वरक्षणयज्ञदीक्षित निर्देश स्वसिद्धान्तं सुदृढप्रमाणसिद्धQDormiq-

(सा।प्र) वक्ष्यमाणप्रतिज्ञाव्याजेन सङ्गतिमाह - QL नारायणेत्यादिना सर्वसिद्धान्ते मन्त्रसिद्धान्ते, तन्त्रसिद्धान्ते, तन्त्रान्तरसिद्धान्ते, आगमसिद्धान्ते चेत्यर्थः - सर्वरक्षणयज्ञदीक्षित इति - यथा कस्मिंश्चित् पुरुषे दीक्षिते तत्पत्न्या अपि यष्ट्रीत्वेनान्वयस्तथा लक्ष्म्या अपि रक्षकत्वमिति भावः

(सा।वि) एवं गुणसम्बन्धविषयशङ्काः परिहृत्य पत्नीसम्बन्धप्राप्ताश्शङ्काः दिङ्मात्रेणोदाहरिष्याम इत्याह

मी लक्ष्म्येति - दिङ्गात्रेणेत्यस्यायं भावः । पत्नीसम्बन्धविषयशङ्कितुस्तावदित्थं, लक्ष्मीर्जीवभूता अण्वीति च ‘त्वयैतद्विष्णुना चाम्बजगद्व्याप्तं चराचरम् । यथा सर्वगतो विष्णुस्तथैवेयं द्विजोत्तम’ इत्यादि विभुत्वपरवचनजातमघटितघटनाशाऽक्त्या कालवशाद्वा अणुभूताया अपि विभुत्वं सम्भवतीति तत्परम् ‘सौम्यासौम्यैर्जगद्द्भूपैस्त्वयैतद्देवि पूरितम्’ इत्युक्तासङ्ख्यातविग्रहसम्बन्धाभिप्रायं वेति केचिदिच्छन्ति ॥ १ ॥ केचित्तु जीवत्वेऽपि विभुत्वमविरुद्धम् - अघटितघटनाशक्त्या विभुत्वाङ्गीकारे सर्वात्मनामपि तथैव स्यादिति - ‘स चानत्याय कल्पत’ इतिमुक्तिदशायां स्वरूपविभुत्वमभ्युपगन्तव्यं स्यात् ‘न च पर्यायादप्यविरोधो विकारादिभ्य’

(सा।सं) दिङ्गात्रलं, सङ्क्षेपेणविस्तरस्तु चतुश्लोकीभाष्ये अनुसन्धेय इति भावः । पत्नीसहितस्य हि यजमानस्य यज्ञेऽधिकृतिः तथा लक्ष्मीसहितस्यैव हृषीकेशस्य रक्षणेऽधिकृतिः - सहरक्षक इत्याभयां फलितार्थः कारुण्यरूपयेति विशेषणबलाद्रक्षकत्वमपि शेषित्ववदुभयाधिष्ठानमित्यर्थकत्वादस्य वचनस्यादावेव तदुदाहृतम् ।

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४३१]]

(सा।वि) इति जैनप्रतिक्षेपसूत्रमप्यपार्थकं स्यात् - असङ्ख्यातविग्रहयोगेन सर्वगतत्वसमर्थने ‘यथा सर्वगत’ इति भगवद्दृष्टान्तवैरूप्यं स्यात् - दृष्टान्तेऽपि नानाविग्रह धारणप्रयुक्तसर्वगतत्ववर्णनमयुक्तम्यथा श्रुतार्थस्वीकारे बाधकाभावात् अतः प्रमाणबलाज्जीवत्वेऽपि विभुत्वमविरुद्धम् । नच जीवलक्षणविरोधः अणुत्वे सति चेतनत्वस्य तल्लक्षणत्वादिति वाच्यम् – “सिद्धानुगममात्रं हि कर्तुं युक्तं परीक्षकैः न सर्वलोकसिद्धस्य लक्षणेन निवर्तनम्” इति प्रमाणसिद्धजीवभूत लक्ष्मी विभुत्वानुसारेण अणुत्वे सति चेतनत्वलक्षणस्य लक्ष्मीभिन्नजीवविषयत्वौचित्यात्परतन्त्रचेतनत्वस्य लक्ष्मीसाधारणजीवविषयत्वसम्भवाच्च । अथवा जीवलक्षणे अणुशब्दः परिच्छिन्नत्वपरः नच परिच्छेद इतरजीवेषु स्वरूपतः, लक्ष्म्यां गुणतः, भगवत्स्वातन्त्र्याद्यपेक्षया लक्ष्मी स्वातन्त्र्यादेर्न्यूनत्वात् - अत एव ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ इति लक्षणे अनन्तपदेन व्यावर्तितत्वात् । न ब्रह्मत्वमपि जगत्कारत्वलक्षणे ऽपि व्यापारतस्सातिशयत्वाद् द्व्यावर्त्यत्वमिति न जगत्कारणत्वमपीति वदन्ति ॥ २ ॥ अन्ये तु ‘चेतनत्वादचिदन्यत्वं, विभुत्वाज्जीवान्यत्वम् । पारतन्त्र्यादीश्वरान्यत्वम्’ इति लक्ष्म्याः कोट्यन्तरत्वमेव युक्तम् - पति पुत्र व्यावृत्तपत्नीन्यायेनापि कोट्यन्तरत्वमेव युक्तमित्याहुः ॥ ३ ॥ अपरे तु स्वरूपस्थितिरेवमस्तु । तथापि सेयमीश्वरकोटिर्विभूतिद्वयशेषित्वादिमात्रेणेश्वरत्वलक्षणसिद्धेः - अस्या मम च शेषं हि विभूतिरुभयात्मिका । ईशाना देवि भुवनस्याधिपत्नी - अस्येशाना जगतो विष्णुपत्नी “इत्यादिप्रमाणवशात्तत्र सर्वशेषित्वादिकं भगवतः, अस्यास्तु तदितरसर्वशेषित्वादिकमिति विभागः जगत्चरणत्वादि ब्रह्मलक्षणं तु पतिमात्रगोचरम् अत एव तस्य सर्वैश्वर्यं समाधिकदरिद्रत्वञ्चेति स्वीकुर्वन्ति ॥ ४ ॥ एतेषु चतुर्ष्वपि पक्षेषु चतुश्लोक्युक्तसर्वमहिमशालित्वं मुक्तौ प्रधानप्राप्यत्वादिकमपि भगवन्नित्येच्छासिद्धमित्यङ्गीकुर्वन्ति सकलकर्तृवल्लभाप्रीत्युद्देशेन तल्लीलाप्रवृत्तेःतस्यापि तदन्वयोक्तिरविरुद्धा । सहारब्धेऽपि कार्ये लौकिकपतिपत्नीन्यायेन पतिप्राधान्यव्यपदेशः पतिकर्तृकत्वमात्रव्यपदेशश्चोपपन्नः - पतिबुद्ध्यधीनस्यापि पत्न्यागुणभावस्य इच्छासिद्धत्वाद्व्यपदेशः

तस्या अपि तथैवेष्टत्वाविशेषादुपपद्यत इति गमनिकेति ‘तमीश्वराणां परमं महेश्वरम्’ इतिवत् - ‘ईश्वरीगुं सर्वभूतानाम्’ इति सर्वभूतेश्वरत्वादि वचनसाम्यादस्यानुगुणभावमुभयेच्छा प्रयुक्तं केचिदाहुः ‘अन्योन्येच्छाविभूतादि निवृत्तौ तत्परत्वतः । एककण्ठ्यमशेषाणामागमानां भवत्विति । पञ्चस्वेतेषु पक्षेषु कश्चिदेकः प्रमाणवान् । सलक्ष्मीकस्य साम्म्राज्यं सर्वदा सम्प्रतिष्ठितम् । इहैव क्वचिदंशे तु संशयेऽपि विपश्चिताम् । उपयुक्तांशवैशद्यादुपायफलसम्भवः । अत्र स्वामित्वसौलभ्यफलदत्वफलत्वतः’ । आनुरूप्येण सम्बन्धश्श्रीपतौ दर्शितश्श्रियः, इत्याचार्याश्चतुश्लोक्यधिकारान्तभाष्ये पूर्वोक्तपक्षपूर्वोपमर्दनयुक्ति सहितमुपन्यस्य स्वाभिप्रायं पञ्चमपक्षे व्यवृणुततत्प्रपञ्चने त्विह विस्तरप्रसङ्गाद्दिङ्गात्रमुच्यत इति - इह शरणागतिकरणमन्त्रद्वय पूर्वखण्डस्थ श्रीमच्छब्दे श्रीरुपलक्षणमिति केषाञ्चित्पक्षं परिहृत्य विशेषणमिति स्थापितम् । तेनात्र

[[४३२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

(सा।वि) श्रीविशिष्टो एवोपायभूतो न श्रियोपलक्षित इत्याचार्यसिद्धान्ते सत्याचार्याणां न्यासविद्यायां श्रीर्मुमुक्षुत्वं विश्वासपूर्तिं प्रभोरधृष्यत्वनिवर्तनं अधिगम्यत्वं करोतीत्युपयोगसद्भावादुपलक्षणता पक्ष निराकरणेन विशेषणतासमर्थन एव तात्पर्यम् । नतु लक्ष्म्यास्साक्षान्मोक्षोपायत्व इति लक्ष्म्या जगत्कारणत्वादिकं अनिच्छन्तः केचिदाहुः । साम्प्रदायिकास्तु लक्ष्यास्साक्षात् मोक्षोपायत्वं भरस्वीकाररक्षा सङ्कल्पाश्रयत्वं मोक्षार्थप्रपत्तौ भगवत एवोद्देश्यत्वं चाचार्याभिमतमेवेत्याहुः । तत्र पूर्वेषामयमाशयः । जगत्कारणलक्षणायोगात्कारणत्वं न सम्भवति । नहि, कारणत्वप्रकरणे श्रियस्सान्निध्याधिकमस्ति । श्रियो निग्रहसङ्कल्पाभावेन प्रपत्तिप्रसाद्यत्वमनपेक्षितम् । कोपाभावात् । ‘कान्ताप्रसादशब्देन लक्ष्यते करुणागुण’ इत्याचार्यैरेव चतुश्लोकीभाष्ये उक्तत्वाल्लक्ष्म्या मोक्षप्रदत्वबोधकप्रमाणानि पुरुषकारतया मोक्षोपयोगित्वादविरुद्धानीति । अत्र तत्र तत्रोक्ताचार्य श्रीसूक्तिपर्यालोचने आचार्योपात्तबहुविधप्रमाणपर्यालोचनेऽपि लक्ष्म्या अप्युपायत्वकारणत्वादिकमाचार्याभिमतमिति तात्पर्यतः प्रतीयते । तथा हि, चतुश्लोक्यधिकारे मोक्षप्रदे भगवति मुमुक्षूणां घटकतया एषा तिष्ठतीति सर्वसम्मतमिति प्रथमं पुरुषकारत्वमुक्त्वानन्तरं परिपूर्णानुभवप्रधानसङ्कल्पस्तु भगवतस्स्वस्यैव वा सपत्नीकस्य वेति यथा प्रमाणं भवतु सर्वदा वैष्णवाध्वश्रेयः प्रदत्वमस्या न विरुद्धमित्युक्तम् । इह यथा प्रमाणं भवत्वित्यनेन सपत्नीकस्य फलप्रधानसङ्कल्पसत्वे प्रमाणमस्यैवेति फलप्रधान सङ्कल्पोऽप्यस्यैवेत्यभिप्रायः । ‘उच्चैर्गतिर्जगतिसिद्ध्यति धर्मतश्चेत्’ इत्यादौ सिद्धविषये विवादाभावेन चेदिति सम्भावनावाचिपदप्रयोगस्य स्वीक्रियमाणनमस्कारस्य प्रमाणसद्भावात् सलक्ष्मीकस्य परिपूर्णानुभवप्रधानसङ्कल्पोऽस्यैव न तत्र सन्देहः - नेह तत्साधनायाग्रहः कार्यः । इह तदभावेऽपि पुरुषकारत्वमादायापि वैष्णवाध्वश्रेयः प्रदत्वासन्दिग्धत्वदृढीकरणाय तथोक्तेस्सम्भवात् । अत्र ‘कामवत्सामृतं दुहिना । श्रियं वसानामृतत्वमायन् । सानोलोकममृतं दधातु । सर्वकामप्रदां रम्यां संसारार्णवतारिणीम् । सकृद्विभाता सर्वार्ति समुद्र परिशोषिणी । भवचन्तापहारिणी । परनिर्वाणदायिनी । ज्योतिष्मत्यमृतावहा । आत्मविद्या च देवि त्वं विमुक्तिफलदायिणी’ संसृत्यक्षरवैष्णवाध्वसु नृणाम् । ऐश्वर्यमक्षरगतिं परमं पदं वा, इत्यादीनां प्रमाणानां परश्शतानामाचार्यैस्तत्र तत्रात्यादरेण प्रदर्शनात्, न चैषां प्रमाणानां परम्परयामोक्षप्रदत्वे तात्पर्यम् - तथात्वे यथाप्रमाणमिति नोच्येत - न च मतान्तराभिप्रायेण सलक्ष्मीकस्य वेत्युक्तम् - स्वमतं तु भगवत एवेति वक्तुं युक्तम् - ‘अत्र स्वामित्व सौलभ्यफलदत्वफल त्वतः । आनुरूप्येण सम्बन्धश्श्रीपतौ दर्शितश्श्रियः’ इति फलदत्वफलत्वाभ्यामानुरूप्येण सम्बन्ध इति चतुश्लोक्यधिकारे कण्ठरवेणोक्तत्वात् नहि परम्परया फलदत्वेनानुरूप्यं सम्भवति । परस्परेच्छाविघाताभावात् स्वेच्छया परतन्त्रायाः फलप्रधानसङ्कल्पो युज्यते - सर्वकामप्रदाम्’ ब्राह्मणैक विषयकत्व दृढीकरण प्रत्ययान्तायैव ।

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४३३]]

(सा।वि) इति सर्वपुरुषार्थ प्रदत्ववत् “लभते च ततः कामान्मयैव विहितान् हितान्” इति न्यायेन अनुमतिद्वारापि रक्षा प्रधानसङ्कल्पसम्भवः “लक्ष्म्या सह हृषीकेशो देव्या करुण्यरूपया । रक्षकस्सर्वसिद्धान्ते वेदान्तेषु च गीयते” इत्यादि प्रमाणबलादपि रक्षा सङ्कल्पाश्रयत्वं सिद्धम् - नच निग्रह सङ्कल्पाभावेन प्रसादस्यानपेक्षणादुपायप्रसाद्यत्वं नेति न प्रपत्तिवशीकार्यत्वमिति वाच्यम् यद्यप्यनुग्रहैकशीलया जगन्मातुः करुणामय्यान वशीकारापेक्षा - तथापि रक्षायज्ञान्वये लौकिकपतिपत्नीन्यायेन साहित्यमस्त्येव तत्र स्वरूपसमर्पणे श्रियोऽप्यात्महविः प्रतिशेषित्वाद्वान्वय इत्यविवादम् । भरसमर्पणांशेऽपि सहान्वयेन क्षतिः । इहापि” अप्रमेयं हि तत्तेजो यस्य स” इत्यादिना अन्योन्यातिशयावहत्वै कशेषित्वैकत्वव्यपदेशादीनां रक्षा यज्ञान्वयसिद्ध्यर्थं महताग्रन्थसन्दर्भेण समर्थनात्तद्गन्धस्वारस्यादपि भरसमर्पणोद्देश्यत्वमभिमतमिति प्रतीयते - किञ्च निग्रहवत एव निग्रहशमनेन भरस्वीकरणे निग्रहरहितायाः परनिग्रहं शमयित्र्याः शेषिण्याः भरस्वीकारस्सुतरामस्त्येवेति विष्णुवल्लभां भगवता समानसङ्कल्पां स्वार्थं प्रयस्यन्तीं जगन्मातरं परित्यज्य भगवत्येव कथं भरसमर्पण मौचित्यशैलीमधिरोहति - यदि च पापमोक्षणं कोपनिवृत्तिस्तच्च दण्डधरस्यैवेति न श्रियो मोक्षणमिति तर्हि पापनाशं प्राप्य रुचिं करोतीत्येतत्कथं सङ्गच्छते - ननु श्रियो दण्डधरत्वाभावेऽप्युपायप्रवृत्ति प्रतिबन्धक पापमात्रं स्वयं शमयति - मोक्ष विरोधि पापनिवर्तनार्थं न स्वप्रसादनापेक्षा । ततस्तस्यां न भरसमर्पणं कार्यमिति चेत्तर्हि पुरुषकारत्वार्थमपि प्रपत्तिर्न स्यात् - स्वत एव कारुण्येनानुकूलाचरणसम्भवात् लोके पुत्रे सापराधे पत्याबद्धे सति मां मुञ्चेति पुत्रप्रार्थनया पत्युरानुकूल्यसम्पादनेन तदनुमत्या बन्धमोचनदश्निन मोक्षविरोधिपापमोचकत्वसम्भवाच्च यवनिका मायेति जीवानां स्वगोचरज्ञानप्रतिबन्धकतया यवनिकात्व रूपेण तादृशयवनिकायास्तदीयत्वप्रतिपादनेन अनुमत्या बन्धहेतुत्वस्य व्यञ्चनाच्च । कर्मानुगुण्येन बन्धहेतुत्वमस्त्येवेति, तद्वदेव मोचनहेतुत्वसम्भवाच्च । अत एवाचार्यैः नन्वस्या दण्डधरत्वाभावे

—

[[६]]

“दैत्यदानवमर्दिनी” इत्यादिना मानिन घटेरन् मैवम् । “सीतायास्तेजसा दग्धां रामकोपप्रदीपिताम्” इत्यादिष्विव कोपस्य पतिसंश्रयत्वे तस्यास्तदनुमति महिम्ना दैत्य निरसन सिद्धेरित्युक्तम् - ननु गद्यभाष्ये निग्रहरुचिश्च समर्थाया एवास्या अत्यन्तापकारिष्वपि न सम्भवतीति स्ववाक्यसिद्धम् - “असन्देशात्तु रामस्य तपसश्चानुपालनात् । न त्वां कुर्मि दशग्रीव भस्म भस्मार्हतेजसा’ इति । आचार्यैरेव निरवद्या मित्येतद्व्याख्यानावसरे उक्तमिति चेत्सत्यम् - तत्रैवासन्देशादित्यनुमत्यभावस्य हेतुत्वोक्तेरनुमतौ सत्यां निरसनस्य गम्यमानत्वादुभयग्रन्थविरोधाभावात् न च दैत्यदानवमर्दिनीत्यत्रैव तदसाधारणविभूतिभूतदुर्गादीनां तत्तद्धर्मानुगुणनिरसनमादाय नामोपपत्तिरिति परिहारान्तरोक्तेर्नानुमति द्वाराहेतुत्वमिति वाच्यम् - तथाद्रूप्रतिषिद्धमनुमतमिति न्यायेन अनुमति द्वाराहेतुत्वसम्भवात्।” यद्रू

[[४३४]]

।

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

(सा।वि) “यद्भूभङ्गाः प्रमाणं स्थिरचररचना तारतम्ये मुरारेः - नयनोदञ्चितन्यञ्चभ्याम् । यद्रूविभ्रभेदतः ईशेशितव्यवैषम्य निम्नोन्नतमिदं जगत्” इत्यादि श्रीसूक्तिभिः कर्मतारतम्यमूलभगवत्सिसृक्षानुगुण्येन वैषम्यसृष्टिहेतुविलक्षण तारतम्यस्य प्रतिपादनाच्च - “यस्या वीक्ष्य मुखं तदिङ्गितपराधीनो विधत्तेऽखिलम्” इति भगवतस्तादधीन्यप्रतिपादनाच्च - ऐकरस्यजुषोश्शेषि दम्पत्योः सर्व कर्मानुविशेषणविशेष्यत्वं श्रुतं कस्मान्नरोचते” इति सर्वकर्मस्वैकरस्योक्तेर्भरसमर्पणांशेऽप्युद्देश्यत्वं सिद्धम् “दुर्वृत्तोवा सुवृत्तोवा मूर्खः पण्डित एव वा । लक्ष्मीं च मां सुरेशं च द्वयेन शरणं गतः” लक्ष्मीञ्च मां चोपायत्वेन अध्यवसितवानित्यर्थः - मल्लोकमचिराल्लध्वा मत्सायुज्यं स गच्छतिं इति सायुज्यार्थं तुल्यवदुभयोद्देशेन भगवतैव प्रपत्तेर्विधानादुपायत्वं च सिद्धम् । एतेनोपायत्वं न श्रुतम् । कल्पनं त्वर्थसामर्थ्यबाधितमिति परिहृतम् - अत एव न भरस्वीकाराभावाद्रक्षा सङ्कल्पविरहाच्च उपलक्षणत्वमेव न विशेषणत्वमित्याक्षेपे भरस्वीकाराभावे रक्षासङ्कल्पविरहेऽपि गुणादेरिव विशेषणत्वं सम्भवतीति भरस्वीकारेति श्लोकानन्तरं गुणादिसाम्येनैकरस्यजुषोरिति श्लोके लक्ष्म्या अपि विशेषणत्वं स्थापितमित्युक्तेरप्यनंवाशः । भरस्वीकारराहित्याद्रक्षासङ्कल्पाभावाच्च विशेषणत्वं न सम्भवति इत्यत्र तदुभयराहित्यं न विशेषणत्वाभाव प्रयोजकम् - तदुभयराहित्येऽपि गुणादीनां विशेषणत्वात् - तदुभयसत्वं नविशेषणत्वप्रयोजकम् - भगवतस्तदुभयसत्वेऽपि विशेणत्वाभावात् - किन्तूपयोगविशेषेण साक्षादन्वयत्वे विशेषणम् परम्परान्वयत्वेऽप्युपलक्षणम् । इह साक्षादुपयोगप्रमाणवशादुपयोगसत्वेन विशेषणत्वमित्यभिप्रायेण भरस्वीकाररहितमिति श्लोकद्वयोक्तेः

उपायत्वबोधक प्रमाणाभावाच्च

न चैवं गुणानामप्युपायत्वप्रसङ्ग इति वाच्यम् । अचेतनतया साक्षात्सङ्कल्पमूलकोपायत्वस्यानुमतिद्वारोपायत्वस्य वा वक्तुमशक्यत्वात् - भक्तिप्रपत्त्यादेरिव नच विशिष्टस्योपायत्वे विशेषणस्य विशेष्योपायत्वावच्छेद कत्वान्नोपायत्वमिति वाच्यम् - घटत्वविशिष्टस्य घटपदवाच्यत्वे घटत्वस्य घटपदवाच्यत्वपदविरोधात् - दण्डसंयोगनिष्ठकारणतावच्छेदकस्य दण्डस्य कारणत्वपदविरोधाच्च । किञ्च पुरुषकारत्वमात्रेणो पयोगश्चेत्यतिसंरम्भेणोपलक्षणतापक्षं प्रतिक्षित्य विशिष्टस्योपायत्वसमर्थनस्य किं प्रयोजनम् ? नच पुरुषकारत्वेनोपयोग एव प्रयोजनमिति वाच्यम् - उपलक्षणत्वादिभिरपि मतुपानित्ययोगस्याङ्गीकृतत्वेन तत्प्रयुक्तव्यापारान्वय सम्भवात् - नचैवं सति गुणानां विग्रहस्य चोपलक्षणत्वं स्यादिति वाच्यम् -भरन्यसन दशाया विग्रहस्य चित्तालम्बनत्वेन लोके भयार्तस्य त्राणार्थं पादपतनदर्शनेन च भरन्यसनक्रियाविषयत्वात् - गुणास्तावत्सर्वज्ञत्व, सर्वशक्तित्व, सत्यसङ्कल्पत्व, परमाकारुणिकत्व, वात्सल्यसौशील्यादयः । तत्र सर्वज्ञत्वस्य भरसमर्पणरूप बुद्धौ स्वाशक्तिं जानात्यसावतो रक्षतीति बुद्ध्याविषयीकरणम् । सर्वशक्तित्वस्य हि “एवं भूतोऽप्यशक्तश्चेन्न त्रातुं संश्रितान् क्षम” इति गोप्तृत्वशक्ति

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४३५]]

लक्ष्म्यास्तु

(सा।वि) निरूपणाय विषयीकरणम् । सत्यसङ्कल्पत्वस्यापेक्षितकाल एव पुरुषार्थं दातुं समर्थ इति ज्ञापनेन आश्रयणोपयोगितया विषयीकरणम् - परमकारुणिकत्वस्य भरन्यासव्याजमात्रेण रक्षतीति ज्ञापनार्थत्वात् विषयीकरणम् - वात्सल्यस्य दोषोपेक्षणरूपस्य ज्ञानेन स्वस्मिन् दोषानुसन्धानप्रतिबन्धः फलमिति स्वायोग्यता स्मृतिजनितभीतिपूर्वकं पराङ्मुखी भवनाभावाय तद्विषयीकरणम् - सौशील्यस्य महतो मन्दैस्सह नीरन्ध्रेण संश्लेषस्वभावरूपस्य परत्वज्ञानकृताप्राप्यत्वशङ्कानुदयाय विषयीकरणम् - स्वामित्वस्य स्वरक्षणं भगवदर्थमेवेति ज्ञानार्थविषयीकरणमित्येतेषां विशेषणताया युक्तत्वात् भगवत्प्रसादनरूपोपकारस्य पूर्वमेव जातत्वात्तत्कृतप्रसादस्यैव तदानीं स्मर्तव्यत्वेन तदनुसन्धानस्यावश्यं भावेन प्रसाद्यस्यापि वात्सल्यव्यवहितत्वेन चोपलक्षणत्व एव युक्तत्वात् । उक्तञ्च कुमारवरदाचार्यैः पूर्वमेव पुरुषकारभूताया इति । तस्माद्विशेषणत्वसमर्थनस्य भरस्वीकर्तृत्वेन समर्पणबुद्धौ अनुसन्धानमेव प्रयोजनमिति सिद्धमुपायत्वम् । “तत्तद्वस्तु कण्ठं अनुरूपqui प्रमाणसम्प्रदाय[i]sf]६० कण्डुगॊळ्वदु

वस्त्वनुरूपorrup उपयोग” इत्यनेन प्रमाणबलाल्लक्ष्म्याः भरस्वीकर्तृत्व रक्षासङ्कलपाश्रयत्व पुरुषकारत्वादि रूपोपयोगोऽप्यस्त्येवेति तात्पर्यं प्रतीयते - अन्यथा पुरुषकारत्वोपयुक्त प्रमाणान्येवादर्शयिष्यत् नतु साक्षान्मोक्षप्रदत्वतदभिमत्यपेक्षत्व

“वस्त्वनुरूपorror विशेषा सहृदयjg@&न ूয।

तदनवधिमहिमपरप्रमाणान्यपि

[[१]]

कळै

इत्यत्राप्येवमेव प्रतीयते - “अग्ना विष्णू प्रभूतिकं &LiGun आत्महविस्समर्पण प्रतिसम्बन्धि कं Gomum” इत्यत्रापि रक्षाभरत्वेनात्मसमर्पणस्य “आत्मात्मीयभरन्यासो ह्यात्मनिक्षेप उच्यते” इति लक्षणानुसारेण विवक्षितत्वाद्भरसमर्पणं प्रत्यपि प्रतिसम्बन्धित्वं स्पष्टमेव प्रतीयते नह्यत्र सम्बन्धज्ञानरूपसमर्पणमेव तद्वाक्ये प्रतिपाद्यम् - तस्य पूर्वमेव जातत्वादधिकारितावच्छेदकत्वात् अनुशासनभागान्ते “ईश्वर छत्रचामरादि लक्षणा ग जगत्कारणत्व, मोक्षप्रदत्व, सर्वाधारत्व, सर्वनियन्तृत्व, सर्वशेषित्व, सर्वशरीरत्व, सर्वशब्दवाच्यत्व, सर्ववेदवेद्यत्व, सर्वलोकशरण्यत्व, सर्वमुमुक्षुपास्यत्व, सर्वफल प्रदत्व, सर्वव्याप्तज्ञानानन्द स्वरूपत्व, लक्ष्मीसहायत्वादिना प्रतिनियत” इत्यत्रापि न विरोधः - तत्र “मुक्त ज्ञानभोगादिं Gujjß परमसाम्यuDujनाना।” इति पूर्वत्र ज्ञानभोगादिसाम्यमेव परमसाम्यम् - नतु जगत्कारणत्वादिना ईश्वरासाधारणधर्मेण साम्यमिति जीवव्यावर्तनार्थमीश्वरकोटिप्रति नियतधर्मोपादत्तेषु यथा योग्यं केषाञ्चिदुभायान्वयित्वं केषाञ्चिद्भगवन्मात्रान्वयित्वं द्रष्टव्यम् एवमेव तत्र तत्रोक्तलक्षणानामव्याप्त्यतिव्याप्तिपरिहारमार्गे द्रष्टव्यः - इत्यास्तां विस्तरः । द्वयाधिकारे श्रीपदार्थानां भगवदुपायत्वोपयोग कथनवाक्येऽपि न विरोधः - तावता श्रिय उपायत्वाप्रतिक्षेपात् । प्रत्युत तत्रैव” स्वाम्युपाय उपेयश्च स्वरूपादिसमर्पणे । प्रथितः प्रतिसम्बन्धी श्रीमान्निगमचक्षुषाम्” इत्युक्तम् । स्वरूपादि समर्पणे स्वरूप भरफल -

।

[[४३६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

(सा।वि) समर्पणेषु प्रतिसम्बन्धी उद्देश्यभूतः उपायः मुक्तौ उपेयश्च श्रीमानेव प्रतित इति तस्यार्थः । अत्रादि शब्दगृहीत भरसमर्पणेऽपि प्रतिसम्बन्धित्वस्य कण्ठोक्तत्वाच्छ्रियोऽपि प्रतिसम्बन्धित्वं सुस्पष्टम् । “देवजुष्टामुदाराम्” इत्युदार श्रुत्युपब्रह्मणभूतस्य “सर्वकामप्रदां रम्यां संसारार्णव तारिणीम्” इति वचनस्य तात्पर्य कथनपर साक्षात्परम्परया वा सद्यः फल साधिकेति पृथुगद्यभाष्ये वाक्येऽपि न दोषः। पतिमुखेन साक्षाच्चेत्यर्थःनत्वितरपुरुषार्थेषु साक्षात् मोक्षे परम्परयेति व्यवस्थितत्वम् एतद्व्याख्यानपरतया व्याचख्युश्च “ऐश्वर्यमक्षरगतिं परमं पदं वा” इत्युक्तेः अनुपपन्नत्व प्रसङ्गात् । साक्षादुभयपलसाधनत्वपरत्वेहि तत्संवाहीकरणं सङ्गच्छते। नन्वेवं विशिष्टस्योपायत्वेऽपि न विशेषणस्योपायत्वं तदात्वे तु गुणादीनामप्युपायत्वापत्तिरिति चेन्न । तेषामप्युपायत्वे प्रमाणाभावेन दण्डत्वविशिष्टस्य घटकारणत्वेऽपि दण्डत्वस्य विशेषणस्याकारणत्ववदुपपत्तेः किमर्थमत्रो पायत्वमङ्गीकार्यमिति चचेतनन्यथा सिद्धप्रमाणबलात्तथाङ्गीकार्यत्वात् - कुमारवरदाचार्यैश्च रहस्यत्रयचुलके भगवतो विशेषणत्वेन पूर्वमपि पुरुषकारभूताया लक्ष्म्यास्स्वीकारेऽपि नोपायद्वित्वप्रसङ्गः विशेषणविशेष्ययोस्स्वरूपभेदे विशिष्टस्यैकत्वाद्विशिष्टस्यैव प्रधानात्वाच्च यथा खलूत्तरखण्डे लक्ष्म्या विशेषणत्वाङ्गीकारेनोपेयद्वित्वमिति भवन्तो मन्यन्ते तद्वत्पूर्वखण्डेनोपेयद्वित्वमुक्तम् अत्र यद्यप्युपायत्वं नेष्टम् । तर्हि विशेषणस्योपायत्वाभावान्नो पेयद्वित्वप्रसङ्ग इति परिहतव्यं स्यात् । न तूपायत्वमभ्युपगम्यविशिष्टस्यैकत्वाद्विशेष्यप्राधान्याच्च नोपायद्वित्वप्रसङ्ग इति परिहारः । तथोत्तरखण्डे उपेयद्वित्वाभाव प्रतिबन्धात्तत्र तथाभ्युपगतोपेयत्ववत्पूर्वखण्डे उपायत्वाङ्गीकारप्रतीतेश्च इहापि “अनन्यो पायत्वविरुद्ध Droom उपायद्वित्वी बाधक नङ्गी) ‘इत्याशङ्कय’ अनन्य प्रयोजनत्वविरुद्धLDI६or प्राप्यद्वित्व प्रसङ्ग ‘इति प्रतिबन्ध्या परिहृतम् - नतु गुणविग्रहादिवत्” विशेषणस्योपायत्वं नास्तीति परिहृतम् - अस्मिन्नेवाधिकारे अग्रे ऽपि विशिष्टस्यानेक रूपत्वान्मामेकमित्येकत्वस्य विरोधस्स्यादित्याशङ्क्य “गुणविग्रहविशेषादिविशिष्ट एकमुपाय Lomonium तुल्ययोग क्षेमा श्रीशब्द Campoor नित्यपत्नीसम्बन्धविशिष्ट

उपायैक्य लंं। कंङ्कं Go” इति वक्ष्यते - तत्रगुण विग्रहाद्यनेक घटितत्वेऽपि नैकत्वस्य विरोधः तथानेकोपायघटितत्वेऽपि नोपायैकत्वविरोध इत्यर्थः - ननु विशिष्टस्योपायत्वाङ्गीकारे विशिष्टस्य विशेषणविशेष्य स्वरूपत्वाद्विशेषणस्योपायत्वं स्यात् - तथा चोपायद्वित्वं प्रसज्येत तस्माद्विशेषणत्वमेव नास्तीति वक्तव्यमिति परेषां तात्पर्यम् । अतस्तान् प्रत्युपायत्वाभावान्नोपायद्वित्वप्रसङ्ग इति परिहारकथनं शोभते । अतो विशेषणत्वेनोपायद्वित्वं गुणविग्रहादिवदित्युक्तम् - तस्माद्विशेषणभूताया अपि श्रिय उपायत्वमाचार्याभिमतं न भवत्येवेति चेन्न - “ऐकरस्यजुषोश्शेषिदम्पत्योस्सर्वकर्मसु अग्वाविष्णुप्रभृति$@कंiGun " इत्यादिभिरुपायत्वाभिमतेरेव प्रतीयमानत्वादुपयोग विशेषाद्विशेषणत्व समर्थनाच्च पुरुषकारमात्रत्वेतु विशेषणत्वासिद्धेः पूर्वमेवोक्तत्वात् - ननु विशिष्टस्योपायत्वे किमुपायत्वं -

T-

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४३७]]

(सा।वि) व्यासक्तं प्रत्येकपरिसमाप्तं वा नाद्यः लक्ष्म्या भगवतश्चोपायत्वाभाव प्रसङ्गात् न द्वितीयः उपायद्वित्वप्रसङ्गादिति चेन्न - विशिष्टस्य पदार्थान्तरपक्षे उपायत्वस्य तन्निष्ठत्वेव्यासक्तत्वमेव नास्ति । तद्घटक विशेषणविशेष्ययोरपि दण्डी मयादृष्ट इत्यत्र दण्डपुरुषयोर्दर्शनविषयत्ववदिहाप्युपायत्वं विशेषणविशेष्यस्वरूपपक्षे व्यासक्तत्वेऽपि राजपुरोहितौ यजेयतामित्यत्र राजपुरोहितोभयनिष्ठकर्तृत्वस्य “यजेत स्वर्गकामः” इत्यत्र दम्पतिगतकर्तृत्वस्येवैकत्वे नैकवचनस्यैवावश्यकत्वेऽपि कर्तृत्वाश्रयव्यक्त्योः पृथक्कर्तृत्वमारोप्य द्विवचनप्रयोगेण “यजेयाताम्” इति व्यपदेशवत् “उभयाधिष्ठानं चैकं शेषित्वम्” इति शेषित्वस्यैकत्वैऽपि प्रत्येक शेषित्वव्यपदेशवच्च पृथगुपायत्वव्यपदेशो पपत्तेःप्रत्येकपरिसमाप्तोपायत्वपक्षे न किञ्चिद्बाधकम् - नचोपायद्वित्वं बाधकम् - किन्तूपायद्वित्वमापादयतः विशिष्ट उपाय इत्यत्र उपायाविति द्विवचनं स्यादिति विवक्षितम् - उतानन्योपायत्वप्रसङ्ग इति यद्वा, भगवतस्स्वातन्त्र्यहानिरिति - नाद्यः श्रीमन्नारायण उपेय इत्यत्रापि द्विवचनप्रसङ्गात् - नद्वितीयः, प्राप्यद्वित्वमादायानन्यप्रयोजनत्वस्यापि भङ्गप्रसङ्गात् नतृतीयः, दम्पत्योस्स्वामित्वे भर्तृस्वातन्त्र्य भङ्गप्रसङ्गात् - अस्ति खलु स्वर्गकामपदगतैकत्व स्याद्देश्यविशेषणत्वेनाविवक्षितत्वात् । यागजन्यफलं प्रति पत्न्या अपि स्वामिनीत्वं तस्मान्नान्दीमारभ्य आचार्यसूक्तिपरिशीलने श्रियोऽप्युपायत्वमभिप्रेतमिति सिद्धमुपायत्वम् - एवञ्च जगत्कारणत्वादिकमप्याचार्याभिमतम् । न च कारणत्वप्रकरणे च श्रिय आम्नानाभावान्नकारणत्वादि सम्बन्धभेद इतिवाच्यम् - “आनीदवातर्गं स्वधया तदेकम् - तस्माद्धान्यं न परः किञ्चनास” इति श्रुतौ प्रलयदशाप्रतिपादिकायां स्वधा शब्दितया लक्ष्म्या सह ब्रह्मोपस्थानस्य प्रतिपादनात् स्वधास्वधृतिसामर्थ्यमितिव्याख्यानान्न्तरेण तस्यान्यधासिद्धावपि नृसिंहतापनीये तृतीयोपनिषदि नारसिंहस्य शक्तिबीजं “नो ब्रूहि भगवन्निति सहोवाच - प्रजापतिर्माया वाएषा नारसिंही सर्वमिति सृजति सर्वामिदं संहरति - तस्मान्मायामेतां शक्तिं विद्यान्दिति” मायाशब्दिताया लक्ष्म्या जगत्कारणत्व प्रतिपादनात् - वामनात्कारणत्वसिद्धेः अस्य लक्ष्मीपरत्वसमर्थनप्रपञ्चस्त्वन्यत्र द्रष्टव्यः चतुश्श्लोक्यधिकारे श्रद्धासूक्त मेधासूक्तादिति सूक्तवाक्सूक्तादिषु विशेषतश्श्रीसूक्ते च विचित्रास्तन्महिमानस्तत्तद्भाष्यकारैः प्रपञ्चिताः प्रतिपत्तव्या इत्याचार्यपरिगणितेषु सूक्तेषु मध्ये वाक्सूक्ते “वाचीमाविश्वाभुवनन्यर्पिता - सानोहवं जुषतामिन्द्रपत्नी - यामृषयोमन्त्रकृतोमनीषिणः । अन्नीच्छन्देवास्तपसाश्रमेणतां देवीं वाचणँ हविषा यजामहे” इत्यादिभिस्सर्वाधारत्वमन्त्र कर्मोपास्यत्वहविराराध्यत्वाभिधानात् - तथा बहवृचसंहितायामष्टमेऽष्टके लक्ष्मीसूक्ते “अहं रुद्रेभिर्वसुभिश्चराम्यहमादित्यै रुतविश्वैर्देवैरहं मित्रा वरुणोभाभिभर्म्यह मिन्द्राग्नी अहमश्विनो भा” इत्यादि वाक्येषु सर्वदेवतोपास्यत्व, सर्वदेवतापोषकत्व, सर्वस्रष्टृत्व, सर्वाधारत्व, सर्वफलप्रदत्वारभियुक्तैर्व्याख्यातत्वात् - “अहं ता ब्रह्मणस्तस्य साहमस्मि सनातनी ।

[[४३८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमन्द्रहस्यत्रयसारे

(सा।वि) आत्मा स सर्वभूतानामहं भूतो हरिस्स्मृतः । एन भावेन भवति वासुदेवः सनातनः । भवद्भावात्मकं ब्रह्मतत्तस्तच्छाश्वतं पदम् । भवान्नारायणो देवो भावो लक्ष्मीरहम्परा । भावः प्रकारभूतधर्मः लक्ष्मीनारायणाख्यं तत्ततो ब्रह्मसनातनम् । अहं तयासमाक्रान्तो ह्यहमर्थः प्रसिद्ध्यति’ इत्यादिभिस्सर्वत्रेर्दत्वेन प्रतिपादनात् - “सो कामयत बहुस्यां प्रजायेयेति - सदेव सौम्येदमग्र आसीत्” इत्यादिष्वपि स्वरूपनिरूपकत्वेन सृष्टिप्रतिपादनस्थलादौ लक्ष्मीपतेरावश्यकत्वेन ब्रह्मसमानसङ्कल्पाश्रयत्वे जगत्कारणत्वादेर्निर्बाधत्वात् । अत एव “Tiqui

[[६६]]

appm” इति भाष्यकारा ऊचुः - त्वमासीर्मातश्रीः कमितुरिदमित्थं त्वविभवस्तदन्तर्भावात्त्वां “न पूथगभिधत्ते श्रुतिरपि “इति भट्टाचार्याः प्रोचुः । अत एव “ब्रह्मणि श्रीनिवास” इति श्रिया स्वरूपनिरूपकतया ब्रह्म विशेषितम् - अत्र श्रीविशिष्टमेव ब्रह्मविवक्षितम् - तेन विशिष्टस्य प्रार्थ्यमान भक्तिरूपशेमुषीविषयत्वसिद्धिः । ननु “अखिलभुवनजन्मस्थेमभङ्गादिलीले” इत्येतदर्थस्य विशेष्यमात्रान्वयित्वेन विशेषणान्वयित्वाभावाच्छ्रियो जन्मादिहेतुत्वं नोक्तं स्यादिति चेन्न - “ब्रह्मशब्देन स्वभावतो निरस्तनिखिलदोषोऽनवधिकातिशयासङ्ख्येयकल्याणगुणगणः पुरुषोत्तमोऽभिधीयते । सर्वत्र बृहत्वगुणयोगेन हि ब्रह्मशब्दः - बृहत्वं च स्वरूपेण गुणैश्च यत्रानवधिकातिशयं सोऽस्य मुख्योर्थः सच सर्वेश्वर एव अतो ब्रह्मशब्दः तत्रैव मुख्यवृत्तः - तस्मादन्यत्र तद्गुणलेशयोगादौपचारिकः अनेकार्थ कल्पनायोगाद्भगवच्छब्दवत् - तापत्रयातुरैरमृतत्वाय स एव जिज्ञास्यः - अतस्सर्वेश्वरो जिज्ञासा कर्मभूतं ब्रह्म इत्युक्तम् - एतादृशं च ब्रह्म श्रीनिवासरूपमेवेति - यद्यपि विशेषणं नापेक्षितम् - तथापि ब्रह्मरुद्रादिष्वाशङ्कितब्रह्मत्वव्यावृत्तये श्रीनिवास इति विशेषणम् । तथा च श्रीनिवासपदं ब्रह्मपरस्य नारायणतात्पर्यग्राहकम् - सद्भक्तिरूपशेमुष्यां श्रीवैशिष्ट्यविषयत्वं व्यनक्ति । तत्र पूर्वोक्तप्रमाणानुसारेण “भगवन्नारायणाभिमतानुरूपस्वरूपरूपगुणविभवैश्वर्यशीलाद्यनवधिकातिशयासङ्ख्येय कल्याणगुणगणायाः - शृणाति निखिलान् दोषान् श्रिणाति च गुणैर्जगत् । श्रीमते चाखिलैर्नित्यं श्रयते च परं पदम्” इति स्वनामसूचितमोक्षप्रदत्वाद्यर्थायाः श्रियः पत्याविति प्रतीतेः तस्या अपि जगत्कारणत्वादिसिद्धेः स्वभावतो “ब्रह्मशब्देन निरस्तनिखिलदोषोऽनवधिकातिशयासङ्ख्येयकल्याणगुण गणः पुरुषोत्तमोऽभिधीयत इति - भगवन्नारायणेत्यादि च वदद्भिः भाष्यकारैः श्रीरपि ब्रह्मशब्दार्थ इत्युक्ताभिप्रायम् । “तेन ब्रह्म वा इदमग्र आसीत्” इत्यादिष्वपि तस्या अप्युपस्थित्या ततो जगत्कारणत्व सिद्धिः - अपि च सर्वेश्वरो जिज्ञासाकर्मभूतं ब्रह्म इत्युपसंहृतम् - तत्र सर्वेश्वरत्वं श्रीविशिष्टमेवोपलक्षयति श्रीविशिष्टत्वं ब्रह्मपदरूढिशक्यतावच्छेदकम् - श्रीमत्वस्यैव सर्वैश्वर्य नियामकत्वात् - तन्नियामकत्वेनाभिमतस्य श्रीविशिष्टस्यैव शक्यतावच्छेदकत्वौचित्यात्सर्वेश्वरत्वस्यान्यत्रापि शंयमानत्वेन तस्य ब्रह्मपदशक्यतावच्छेदकत्वस्यानुचितत्वात् - एवं च पद्मत्वस्य -

[[१]]

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

(सा।वि) पङ्कजार्थत्ववत् - श्रियो ब्रह्मशब्दार्थत्वसिद्धिः

।

अत एव तस्यास्वरूपनिरूपकत्वोक्तिः

[[४३९]]

“लक्ष्मीनारायणाख्यं तत्ततो ब्रह्मसनातनम्” इत्युक्तिः च सङ्गच्छते - “तदन्तर्भावात्त्वां न पृथगभिधत्ते” श्रुतिरपीत्युक्तेरपीदमेव तात्पर्यम् - इत्थञ्च श्रीविशिष्टस्य कारणत्वसिद्धौ पुष्पपरिमलन्यायेन तदपृथवसिद्ध्या श्रियोऽपि पूर्वोक्तप्रमाणानुसारेण कारणत्वसिद्धौ “कारणं तु ध्येय” इति ध्येयत्वसिद्धेश्च । ननु दम्पत्योस्स्वर्गकाम्नावत्वेनाधिकारित्वे पृथगनुष्ठाने प्रत्येक कार्याद्यापेक्षाद्यङ्गलोपापत्त्या विशिष्टकर्तृत्वे सत्येकपदार्थस्य उभयानुष्ठेयत्वासिद्ध्या यत्कर्तव्यं तदनया सहेत्यप्रधानतृतीयानिर्देशात् । पत्युः प्राधान्यादनुमत्या पत्नीकर्तृत्वसिद्धिः - इह तु कथं कारणत्वं अपृथग्सिद्धत्वमात्रेण कारणत्वे सर्वज्ञत्वादि गुणानामपि कारणत्वं स्यादिति चेन्न । परस्परेच्छाविघाताभावात् - परस्परेच्छया सहभावेन कारणत्वोपपत्तेः । तत्र तौ एकपत्नीपतिन्यायेन अनुमत्याकारणत्वं श्रियस्साक्षात्कारणत्वं तु भगवत इति विशिष्टस्य कारणत्वम् । मुमुक्षुध्येयत्वं, मोक्षोपायत्वं, मोक्षप्रदत्वं, मुक्तिप्राप्यत्वं सिद्धमिति - सर्वत्र विशिष्टमेवानुसन्धेयमिति - विशिष्टोपादानमङ्गीकुर्वतामाचार्याणां न काचिदनुपपत्तिरिति दिक् - ननु विशिष्टस्य कारणत्वे घ्येयत्वेऽभिमते सति कथमाचार्यैरेवध्येत्वामेवाहुः कतिचिदपरे त्वत्प्रियं लोकनाथं किं तैरन्तः कलहमलिनैः किञ्चिदुत्तीर्यमग्नः । त्वत्सम्प्रीत्यै विहरति हरौ सम्मुखीनां श्रुतीनां भावारूढौ भगवति युवां दम्पती दैवतं नः” इत्यत्र हरेरेव विहरणं श्रियस्तु प्रीतिमात्रं प्रयोजनमुक्तम् - तथा “यत्सङ्कल्पाद्भवति कमले यत्र देहिन्यमीषां जन्मस्थेम प्रलय रचनाजङ्गमाजङ्गमानाम् । तत्कल्याणं किमपि यमिनामेकलक्ष्यं समाधौ पूर्णं तेजस्फुरति भवती पादलाक्षारसाङ्कम्” इत्यत्र विशिष्ट एव जन्मादिकर्तृत्वं समाधिलयत्वं चोक्तमिति चेन्न । त्वत्सम्प्रीत्यै त्वया सह विहरतीति व्याख्येयत्वात् - अन्यथा पूर्वोक्तविरोधापत्तेः तथाहि - कमले यत् सङ्कल्पात् - यस्य तेजो रूपस्य परमपुरुषस्य सङ्कल्पाद्यत्र देहिनि स्वशरीरिणि अमीषां जङ्गमाजङ्गमानां जन्मस्थेमप्रलयरचना भवति - यत्सङ्कल्पादिति निमित्तत्वमुक्तम् - यत्र देहिनीत्युपादानत्वमितिध्येयम् यदिति पदान्तरमध्याहार्यम् - यद्यमिनां समाधौ एकलक्ष्यं भवति तत्कल्याणं तेजः भवती पादलाक्षारसाङ्कं भवती - विशिष्टं सदेव सम्पूर्णम् ऐकरस्येन सम्पूर्णलीलं भवति । अन्यूनलीलारसं भवतीत्यर्थः । तेन विशिष्टस्यैव कारणत्वमुपायत्वं सिद्धम् - अन्यथा पूर्णपदवैयर्थ्यात् – “पश्यन्तीषु श्रुतिषु परितस्सूरिबृन्देन सार्धं मध्ये कृत्य त्रिगुणफलकं निर्मितस्थानभेदम् । विश्वाधीशप्रणयिनि सदा विभ्रमद्यूतवृत्तौब्रह्मेशाद्या दधत युवयोरक्षसारप्रचारम्” इति सहकर्तृत्वप्रतिपादक पूर्वश्लोकेन ‘“सर्गस्थित्यवस्सानकेलि रसिकौ तौ दम्पती नः पती” इत्यायुक्तिभिश्च विरोधप्रसङ्गाच्च - “श्रियै समस्त चिदचिद्विधानंव्यसनं हरेः । अङ्गीकारिभिरालोकैस्सार्धयन्तयैकृतोऽञ्चलिः । प्रलयसमयसुप्तं स्वं शरीरैकदेशं वरद चिदचिदाख्यं स्वेच्छया विस्तृणा नः । खचितमिव कलायं चित्र

[[४४०]]

[[१]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

(सा।वि) मातत्य धून्वन् ननु शिखेव क्रीडति श्रीसमक्षम् ॥ इति च श्रियस्साक्षिमात्रत्वमेवोक्तम् - न व्यापारान्वयत्वमिति चेन्न- “यद्भ्रूभङ्गाः प्रमाणं स्थिरचररचना तारतम्ये मुरारेः - नमश्श्रीरङ्गनायक्यै यद्भूविभ्रमभेदतः । ईशेशितव्यवैषम्यान्निम्नोन्नतमिदं जगत्” इत्याद्यनुसारेणानुमत्या कर्तृत्वे तात्पर्यात् अन्यथा परस्परविरोधापत्तेः - एवमपि “अस्येशाना जगतो विष्णुपत्नी” - ईश्वरीं सर्वभूतानां अस्या मम च शेषं हि विभूतिरुभयात्मिका । कान्तस्ते पुरुषोत्तमः - यस्यास्ते महिमानमात्मन इव त्वद्वल्लभोऽपि प्रभुः - अनवधिकमहिममहिषीम् - देवि त्वन्महिमावधिर्नहरिणा नापि त्वया ज्ञायते दम्पती जगतां पती इत्यादिभिरुभयविभूति शेषित्वं च सिद्धम् - परस्पर शेषशेपि भावः “भगवति गुणान् पुंस्त्वसुलभान् । त्वयि स्त्रीत्वे कान्तान्म्रदिमपतिपारार्थ्यकरुणाक्षमाधीन्वाभोक्तुम्” इत्युक्तप्रकारेण परस्यरेच्छाकृत इति “सलक्ष्मीकस्य साम्राज्यं सर्वधा सम्प्रतिष्ठितम्” इति विशिष्टस्य सर्वेश्वरत्वं स्थापितम्

अतस्सर्वेश्वरो जिज्ञासाकर्मभूतं ब्रह्मेति यथा श्रुतार्थस्वीकारेऽपि नकिञ्चिद्बाधकम्

अत्र पक्षे शेषिदम्पतित्वं ब्रह्मशब्दरूढि शक्यतावच्छेदकं बोध्यम् । तस्मादुभयाद्वैतं वेदान्तवेद्यमिति - ननु नारवर्गान्तर्गतत्वेन श्रियो भगवदाधारकत्वादनन्याधारत्वं भगवच्छरीरभूतत्वात्सर्वशरीरत्वं च नस्यादिति चेन्न - नारा अयनं यस्येति बहुव्रीहिपक्षे भगवतोऽपि साधारणत्वं स्यात् । “स्वे महिम्नि प्रतिष्ठित” इत्युक्तानन्याधारत्वं तूभयत्राप्यविशिष्टम् - लक्ष्म्याश्शरीरत्वं भगवतश्शरीरत्वं च परस्परेच्छाकृति मतिभगवच्छरीरकत्वाभावेन सर्वशरीरकत्वाभावेऽपिविशिष्टस्य स्वेतरसर्वशरीरकत्वात् “सर्वं खल्विदं ब्रह्मेति” निर्देशस्य न क्षतिरिति सर्वमनवद्यम् - ननु “ब्रह्मशब्देन स्वभावतो निरस्तनिखिल दोषोऽनवधि कातिशयासङ्ख्येय कल्पाण गुणगणः पुरुषोत्तमोऽभिधीयते” इति भगवन्नारायण इत्यादि च वदद्भिः भाष्यकारैः श्रीरपि ब्रह्मशब्दार्थ इत्युक्तं प्रथमित्युक्तम् - कथमिदं सङ्गच्छते - “स्वरूपेण गुणैश्च बृहत्वं यत्रानवधिकातिशयं सोऽस्यमुख्योर्थः” इति खलु तैरुक्तम् । स्वरूपद्वयस्य कथमनवधिकातिशयबृहत्वं ? “सत्यञ्ज्ञानमनन्तं ब्रह्म” इत्यत्राचिच्चिद्वस्त्ववरुद्धत्वात्कथं वस्तुतः परिच्छेद राहित्यमित्यत्र इदमिदं नेति निषेधानर्हत्वलक्षण सर्ववस्तु सामानाधिकरण्यार्हत्वं वस्तुपरिच्छेदराहित्यमिति व्याख्यातम् - सर्ववस्तु सामानाधिकरण्यार्हत्वं च सर्वस्य भगवच्छरीरत्वादुपपद्यत इति चोच्यते - तत्र श्रियश्च शरीरत्वात् । श्रीर्भगवानिति व्यपदेशसम्भवाद्भगवति वस्तुपरिच्छे दराहित्यलक्षणमनन्तत्वं सम्भवतीति बृहत्वं निरस्तातिशयत्वं भवति श्रियस्तु भगवतस्तच्छरीरत्वाभावाद्भगवान् श्रीरिति व्यपदेष्टु मनर्हत्वाद्वस्तुपरिच्छेदसत्वेन निरस्तातिशयत्वाभावाच्छ्रियः कथं ब्रह्म शब्दार्थत्वम् - किञ्च श्रियोऽपि ब्रह्मशब्दार्थत्वे पुष्पपरिमलादिवत् । “ब्रह्मवाइदमग्र आसीत्” इत्यादिषु द्विवचननिर्देशापत्तिः । अतोऽनवधि कातिशयबृहत्वात्पत्युरेव ब्रह्मत्वं सर्वेश्वरत्वं चोचितम् । एवं च सतितस्य समाधिकदरिद्रत्वं च युज्यते । अन्यथा पत्न्याः स्वसमानभूतायास्सत्वेन समाधिकदरिद्रत्वं न स्यात् । ततश्च

“नतत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यत”

मू - गां द्वय

विशेषणपर Gurmi

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४४१]]

पूर्वखण्ड श्रीमच्छब्दं उपलक्षणपरQLDimb, उत्तरखण्ड श्रीमच्छब्दं

w।

(सा।दी) निरसनीयपक्ष कीpi-

(सा।स्वा) निरसनीयपक्ष

[[१]]

भिन्नप्रकार।

अनुवदिकीpi- गां इति @rig विद्यमानं सद्वयावर्तकं विशेषणम् यथा नीलोघट इति अविद्यमानं सद्व्यावर्तकमुपलक्षणम् - सारसवान् देवदत्तकेदार इत्येकः प्रकारः अयमेव - ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ इत्यादौ श्रीभाष्ये निरूपितः - विशेष्यव्यावर्तकं सद्विशेष्यान्वयि समभिव्याहृतक्रियान्वयिविशेषणम् - खङ्गीशूर इति । कार्यान्वयिव्यावर्तकमुपलक्षणम् । चित्रगुमानयेत्यपरः - तत्राद्यप्रकार विशेषणतायां एकदेशिनामस्माकं च न विवादः - ‘नित्यैवैषा जगन्माता विष्णोश्श्रीरनपायिनी’ इत्यादिभिस्सदा विद्यमान -

(सा।प्र) प्रतिज्ञातमुपपादयति - गां द्वयं इत्यादिना । शब्दस्यैकरूप्याद्विशेषणत्व

(सा।वि) इत्यादि व्याकुल्येतेति चेदुच्यते । ‘कारणं तु ध्येय’ इति कारणस्योपास्यत्वमुक्तम् । कारणं च कार्यप्रतियोगिकम् - कीदृशं जगत्कारणत्वमित्याकाङ्क्षायामभिन्ननिमित्तोपादानस्वरूपं प्रतिपादयितुम् ‘सदेव सोम्येदमग्र आसीत्’ इत्यादि सृष्ट्यादि प्रकरणं प्रवृत्तम् - तत्रोभयगोचरकारणत्वबोधकप्रमाणानु गुण्यम् - पृथक्कारणत्वे कारणद्वित्वप्रसङ्गात् - उभयापृथक्सिद्धस्य पतिपत्नीभावस्य च प्रमाणसिद्धत्वात् लौकिकदाम्पत्यकर्तृत्वन्यायेन च विशिष्टकारणत्वे स्थिते ‘यतो वा इमानि’ इत्यादिब्रह्मलक्षणं लक्ष्म्यामक्षतमेव ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ इति शोधकवाक्यो क्तावयव शक्ति पौष्कल्य प्रवृत्तिनिमित्तनिरतिशयबृहत्वं यद्यपि भगवत्येव । ऐच्छिक शरीरशरीरभावसत्वात् - तथापि ‘ब्रहति ब्रह्मयति तस्मादुच्यते परम्ब्रह्मब्रह्मत्वाद्ब्रह्मणत्वाच्च तद्ब्रह्मेत्यभिधीयत’ इत्यादि निर्वचनात् ब्रह्मणं च ब्रह्मपदप्रवृत्तिनिमित्तमेवेति तस्य सत्वाद् ब्रह्मत्वसिद्धिः विशिष्टस्य स्वेतरसर्ववस्तु सामानाधिकरण्यार्हत्वलक्षणमिदं ब्रह्म नेति निषेधानर्हत्व लक्षणं वस्तु परिच्छेदराहित्यं विशिष्टे सम्भवत्येवेति तादृशप्रवृत्तिनिमित्तस्यापि सत्वाद् ब्रह्मशब्दार्थत्वसिद्धिरप्रत्यूहैव - ‘अतस्सर्वेश्वर एव जिज्ञासा कर्मभूतं ब्रह्म’ इत्यत्र सर्वशब्देन स्वस्य स्वं प्रतीशितव्यत्वाभावात्सङ्कोचस्यावश्यकत्वात् ‘ईश्वरीं सर्वभूतानाम्’ इत्याद्यनुरोधेन उभयनिष्ठैश्वर्य प्रतियोग्येव विवक्षितमिति सर्वेश्वरत्वमुभयनिष्टमेव ब्रह्मपदरूढि शक्यतावच्छेदकं दर्शितमिति - तदपि भाष्यं स्वरसमेव सङ्गच्छते - एतेन द्विवचनप्रसङ्गोऽपि परिहृतः सर्वैश्वरत्वस्य ब्रह्मपदशक्यतावच्छेदकस्य विशिष्टनिष्ठत्वेन विशिष्टस्यैकत्वात् ‘उभयाधिष्ठानं चैकशेषित्वम्’ इत्यादिकमिहैवानुकूलम् । सर्वशेषित्वं लक्ष्म्या इत्येतत्तु न कारणत्वविरोधि । एवं सति ‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इत्यादिषु श्रियोऽपि वचेतनं मोक्षहेतुरितिनिर्व्यूढम् - समाधिकदरिद्रत्वं स्वपति समानजगत्कारणपत्न्यन्तराभावाल्लक्ष्म्याश्चोपपन्नमेवेति सर्वं समञ्जसम् । एवं स्थिते यथासम्प्रदायं व्याख्यायते - शङ्कापक्षमुपक्षिपति - i इति ।

[[४४२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - शीली शब्द एकरूप (कण्ठ स्वारस्य किं बाधक स्वरूपं

स्वातन्त्र्यम्’ इत्यादिक-

(सा।दी), द्वय कुङ्की, स्वारस्य नं। स्वरसार्थकं स्वरूपं स्वातन्त्र्यं भगवतः

सत्तालाभ स्वातन्त्र्यशब्दं रक्षणादिस्वभाव

ढा ढङ्ग ूळलं हूं। स्वरूपशब्द उपलक्षिमङ्की। श्रियः अश्ले-

(सा।स्वा) तया व्यावर्तकतायाः सर्वाङ्गीकृतत्वेन पूर्वोत्तरखण्डयोर्वैरूप्यकथनस्यासङ्गतत्वात् अपसिद्धान्तापत्तेश्च - किञ्च द्वितीयप्रकारे विवादः - तत्रैकदेशिनामुत्तरखण्डे कैङ्कर्यस्य चतुर्थ्यभिधीयमान तया तत्क्रियायां श्रियोऽपि विशेषणतयान्वयः - पूर्वखण्डे तु प्रपद्य इत्यभिधीयमानभरसमर्पणक्रियायां श्रीविशिष्टस्य सम्प्रधानतया नान्वयः । श्रियो भरसमर्पणान्वयाभावात् - क्रियानन्वयत्वे सति व्यावर्तकस्वरूपमुपलक्षणत्वमेवेति मत लङ्काशुक्र निरसिं इति - पूर्वखण्डे उत्तरखण्डापेक्षया वैरूप्याश्रयणेन उपलक्षणत्वाश्रयणं विशेषणत्वे शब्दस्वारस्याभावादुत बाधकसद्भा वाद्वा भवेत् । द्वय - स्वरूपमिति - ‘स्वरूपं स्वातन्त्र्यं भगवत इदं चन्द्रवदने त्वदाश्लेषोत्कर्षाद्भवति खलु निष्कर्षसमये । त्वमासीर्मातश्श्रीः कमितुरिदमित्थं त्वविभवस्तदन्तर्भावात्त्वां न पृथगभिधत्ते श्रुतिरपि’ इति श्रीगुणरत्नकोशश्लोकः - अस्यायमर्थः । हे चन्द्रवदने भगवतस्स्वातन्त्र्यं स्वरूपमिदमित्थमिति प्रतीयमानवस्तुनीदम्मंशात्मकं व्यावृत्तधर्मिस्वरूपं स्वातन्त्र्यं सर्वेश्वरत्वरूपम् - त्वदाश्लेषोत्कर्षात्, ‘श्रद्धया देवो देवत्वमश्नुते’ इत्यादि प्रमाणेन त्वत्सम्बन्धकृतातिशयात् निष्कर्षसमये, विमर्शकाले - भवति खलुभूसत्तायाम् । सद्भवति लब्धसत्ताकं भवति प्रतीतिव्यवहारयोग्यता नास्ति तद्वत्त्वदाश्लेषोत्कर्षाभावे सर्वेश्वरस्वरूपं स्वरूपनिरूपक धर्माभावेनेतरव्यावृत्त पतीति योग्यं जगद्रक्षणादिव्यवहारयोग्यं च -

(सा।प्र) स्वारस्यापवादकाभावात् ‘अहं ता ब्रह्मणस्तस्य साहमस्मि सनातनी’ इत्याद्युक्तप्रकारेण नारायणलक्ष्यादिदमित्थं स्वोक्तिविरोधात्तदन्तर्भावादिति स्वरूपनिरूपकतयावर्जनीयज्ञासत्त्वेन भगवदभिधायकेन कृत्स्नेनाभिहितत्वरूपान्तर्भावोक्तिविरोधाच्च वैरूप्याङ्गीकारो न युक्त इत्यर्थः - ननु विशेषणत्वस्वारस्यापवादकाभावादित्ययुक्तम् -

(सा।वि) स्वरूपमिति । ‘स्वरूपं स्वातन्त्र्यं भगवत इदं चन्द्रवदने त्वदाश्लेषोत्कर्षाद्भवति खलु निष्कर्षसमये । त्वमासीर्मातश्श्रीः कमितुरिदमित्थं त्वविभवस्तदन्तर्भावात्त्वां न पृथगभिधत्ते श्रुतिरपि ’ इति श्लोकः हे चन्द्रवदने, त्वदाश्लेषोत्कर्षात् । मणिप्रभान्यायेन त्वदपृथक्सिद्धविशेषणवशात् । स्वरूपं, भगवत इतरव्यावृत्तासाधारणधर्मिस्वातन्त्र्यम्

(सा।सं) स्वारस्यßं।कण्ठ इति - विशेषणपरतया प्रसिद्धि प्राचुर्यं तन्निवन्धन शीघ्रोपस्थितिमत्वं

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

मू - प्रसिद्धDoor कूटस्थसम्प्रदायविरुद्ध Disi Lom @विभागं अनुपपन्नम्

[[४४३]]

यद्वा, इदं

(सा।दी) षोत्कर्षात् । अन्वयविशेषात्सिद्धि ५- कूटस्थ, नाथ, यामुन, भाष्यकारादिना

(सा।स्वा) न भवतीत्यर्थः इदमिति हेतुकर्भविशेषणम् - धर्मिमात्रस्वरूपतया न कार्यक्षममिति भावः । अतः अतः - ‘अप्रगृह्ये स्मृतौ वाक्ये’ त्यमरः ‘श्रद्धया देव’ इत्यादिवाक्यसिद्धादुक्ताद्धेतोः त्वं कमितुः नायकस्य भगवतः इदमित्थं त्वविभवः इदं पदार्थधर्मिस्वरूपव्यावर्तकस्वरूपनिरूपकरूपा - इत्थं त्वविभवः इदमित्थमिति प्रतीयमाने वस्तुनि इदं त्वशब्दार्थप्रकारता स्वरूपा आसीः पदार्थधर्मिस्वरूपसलन्धीत्थं त्वविभवः - धर्मिस्वरूपाभावे इत्थं त्वमात्मकस्यापि सत्तालाभो नास्तीत्यर्थः । ननु विशेष्य स्वरूपस्य श्रीशब्दार्थविशेषणं विना प्रतीतिकार्यायोग्यत्वे ‘सदेव सोम्येदमग्र आसीत्’ इत्यादौ भगवत एव कथमुपादानमित्यत्राह । तदन्तर्भावात्त्वामिति त्वां श्रुतिरपि तदन्तर्भावात्, तदपृथक्सिद्धविशेषणतया प्रवृत्तिनिमित्तीभूयविशेष्यवाचकशब्दान्तर्भावात् । पृथङ् नाभिधत्त इत्यर्थः यद्वा, तत्सन्नियोगशिष्टत्वात्पृथङ् नाभिधत्त इत्यर्थः अयमर्थो भूलमन्त्राधिकारे स्पष्टः । भवत्पक्षे उत्तरखण्डेन एकरूपस्य शब्दस्य अर्थवैरूप्याश्रयणं शब्दस्वारस्यभङ्गः कूटस्थसम्प्रदायविरोधश्चेति दोषत्रयं

दुर्निवारQD६१५५१- कूटस्थेति

(सा।वि) सर्वेश्वरत्वं भवति ‘अस्या देव्या मनस्तस्मिंस्तस्य चास्यां प्रतिष्ठितम् । तेनेयं स च धर्मात्मा मुहूर्तमपि जीवति’ इत्युक्तरीत्या त्वदाश्लेषोत्कर्षाभावे घटत्वाभावे घटस्य स्वरूपमिव स्वरूपं न स्यात् श्रीमत्त्वस्य सर्वेश्वरत्वावच्छेदकत्वाभावेऽवच्छेद्यं सर्वेश्वरत्वमपि नस्यादिति भावः त्वदाश्लेषोत्कर्षाभावे कथं स्वरूपासिद्धिरित्यत्राह त्वमासीरिति हे श्रीर्मातः कमितुः प्रियस्य - निष्कर्षसमये, इतरव्यावृत्त स्वरूपज्ञानसमये - त्वं इदमित्थं त्वविभवः अस्य वस्तुनः इत्थन्त्वं असाधारणधर्मस्य विभवः तद्रूपा ह्यासीः त्वां विना स्वरूपं बुद्ध्यारूढं न भवति - अतस्त्वत्संश्लेषाभावे स्वरूपासिद्धिरित्युक्तेति भावः । यद्वा, त्वद्विशिष्टस्वरूपे कमितरि इदमित्थमिति निष्कर्षसमये प्रियाद्विवेचने प्रियस्वरूपादेतत्स्वरूपविवेचनवेलायां घटे विशिष्टे विशेष्याद्विवेचनवेलायां यथा घटत्वमिति भवति । तथात्वमासीरिति भावः । अत एव कारणत्वादि प्रकरणे पृथगनुक्तिरित्याह । तदन्तर्भावादिति । श्रुतिरपि ‘सदेव सोम्येदमग्र आसीत्’ इत्यादि श्रुतिरपि । सदादिशब्दानां कारणत्वप्रतिपादकपुरुषसूक्तोक्तश्रीपतौ पर्यवसानावश्यम्भावात्तत एव त्वत्प्रतीतिरिति सिद्धेस्त्वां पृथङ् न वक्तीत्यर्थः - ननु सद्ब्रह्मात्मादिशब्दानामुत्तरोत्तरविशेषपर्यवसायिनां ‘एको ह वै नारायण आसीत्’ इति श्रुत्युक्तनारायणे पर्यवसानमुक्तम् - कथं श्रीमति पर्यवसानमिति चेन्नैवं नारायणशब्दस्यासाधारणत्वेन व्यक्ति विशेषोपस्थापनेऽपि तद्व्यक्तिविशेषस्य श्रीपादलाक्षारसाङ्कं -

(सा।सं) चात्र स्वारस्यम् - कूटस्थपदं ‘श्री’ इत्यादि गाधाप्रणेतृ प्रपन्नजनकूटस्थपरम् । तन्मूलको हि स्वरूपमित्यादिकस्साम्प्रदायिक ग्रन्थः नहीदं विभवः इत्थं त्वविभवश्च -

[[४४४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

रविशेष [i] ५६ @ १७६००१ १९ की

मू - अनन्योपायत्वविरुद्ध Dior उपायद्वित्वप्रसङ्गं न अनन्य प्रयोजनत्वविरुद्ध LD ६० प्राप्यद्वित्वप्रसङ्ग

बाधक

उत्तरखण्ड की

विशेषणत्वं प्रधीत

प्रसङ्गिकं

२०१४।मुण्डीगळं उपलक्षण

? गुणविग्रहव्यापा

उपलक्षणा प्रसङ्गिकं - उपयुक्त ril & IT IT ६०

उपायद्वित्व की एकपदसिद्ध Dinoor

परिहरिकंी। अनन्यप्रयोजनत्वेत्यादि

/ गुणविग्रहादिक्षा

wwwmoj विशेषण नामी पूर्वोत्तरखण्ड (१) पत्नीसम्बन्धीगळं तुल्यम्यालेयवै

(सा।दी) बाधकं शङ्कि कीpi। अनन्योपायत्वेत्यादि

भगवदनन्योपायत्वं भग्नLILD ५/- प्रतिबन्धिwn

अविशेषणत्वं प्रसङ्गिकं

उपायोपयुक्त[i] ST IT ६०५

इष्टप्रसङ्गQuor शङ्कि

विशेषणाङ्गणी पत्नीसम्बन्ध कुङ्की की

उपयुक्त[i]]बाळा । गणादिjun

(सा।स्वा) परान् प्रत्युपालम्भोक्तिः - शुक्र श्लोक शब्दवैयर्थ्यpió प्रकारादिपदं विना इदमित्थं त्वविभवः बाधकाभावाच्छब्दस्वारस्यभङ्गं

मुण्डी

Q अर्थं इदं निर्देश असङ्गत Quo

। GGLD? श्रीमच्छन्दमुकं विशेषणपरत्वे

प्रतिबन्ध उत्तर

अनन्योपायत्वभङ्गरूपबाधकDown? Tळ शङ्कि

@supri

अनन्येति - इष्टापत्तिu९iä बाधकf Grupi। ॐ इति । कारुण्यगुणाद्यभावे रक्षणक्रियानु पपत्ते स्तेषामुपलक्षणत्वं न सम्भवति ढाळलंपरमुखेन परिहारं वाचिङ्ग उत्तरली Grupi- उपयुक्तेति - स्वातन्त्र्यकारुण्यसम्बन्धविशेषैरेव शरण्यंा रक्षक

Q)की वादिकं इष्टापत्ति BLI/- गुणादिक

(सा।प्र) उपायद्वित्वप्रसङ्गस्यैव अनन्योपायत्वविरोधिनो विशेषणत्वविरोधित्वादित्यत्राह अनन्योपायत्वेत्यादिना

इष्टप्रसङ्गत्वमाशङ्क्य तथात्वेऽनिष्टमाह

शुं इत्यादिना गुणविग्रहव्यापारविशेष[i) इति - उपायत्वोपयुक्ता गुणाः कारुण्यज्ञानशक्त्यादयः - प्राप्यत्वोपयुक्तास्तु आनन्दसौन्दर्यादयः - उपायत्वोपयुक्ता अर्चाविग्रहविशेषाः । उपेयत्वोपयुक्ताः परवासुदेवादिविग्रहविशेषादयः मोक्षयिष्यामीति सङ्कल्पविशेषा उपायत्वोपयुक्ता व्यापाराः - गुणविग्रहादिनां प्राप्यत्वोपायत्वोपयोगात्तेषां विशेषणत्वाङ्गीकारे लक्ष्म्याश्चोपयोगाद्विशेषणत्वमेवेत्याहउपयुक्त[i] इत्यादिना के वा गुणा उपायत्वोप

(सा।वि) विनावगन्तुमशक्यत्वात्तस्या अपि तत्पर्यवसानमावश्यकमिति भावः प्रसिद्ध Door इति उत्र विशेषत्वस्यैव प्रतिपादितत्वादिति भावः

मया

(सा।सं) वस्तुन उपलक्षणं भवति । तथा साम्प्रदायिकोक्त्यापहतं परमतं जीवेदिति भावः दुरूहशिक्षायां स्वरूपमिति श्लोकार्थस्य लिखितत्वादिह च स न विलेखनीयः । बाधकम्, स्वारस्यबाधकम् उपलक्षण ii) ८६८ प्रसङ्गिकं इत्यन्तेन परतर्काणामाभाससमानयोगक्षेमत्वमुक्तम्

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४४५]]

मू - उपयोगविशेषना तत्तद्वस्तु कण्ठ (कं अनुरूप प्रमाणसम्प्रदाय (BTC ५ळङ्ग []]]]। वस्त्वनुरूप उपयोगी।

(सा।दी) पत्नीसम्बन्धी उपयोग? ाळा यथाप्रमाणं सम्प्रदाय

उपयोगविशेषेत्यादि - उपेक्षैgoing अनुमति भगवा मोक्षयिष्यामि ढाळा

कmi-

सङ्कल्प

♚HTC) उत्पादिßs उपयोग QILD ५०।५/ अनुमन्तृत्व पत्नि यागकर्तृत्व (poorpm- प्राप्यप्रापकावस्थाद्वयेऽप्युपकारप्रकार jogmobi@pri

(सा।स्वा) उपयोग

लौल्यं m G Com ? उपलक्षण

Cour_roin? उपयोग Longiii गुणादितुल्य उपयोगं सिद्धिकं अन्यथासिद्धिसम्भावतैwww भरस्वीकर्तृत्वादिरूपोपयोगं

GCom?

ढगानÈ Qgupi उपयोगेति - चेतनरूपलक्ष्मीविशेषण । अचेतनवदुपयोगं Gagan श्रियशचैतन्यग्राहकप्रमाणविरुद्ध तदानुगुण्येन भरस्वीकर्तृत्वाद्युपयोगं

५५- श्रियः पुरुषकारत्वाद्युपयोग

भरस्वीकर्तृत्वरूपोपयोगनिर्बन्ध गCLIT? ढग

@mom

विशेषणत्वमन्यथासिद्ध।opn? - वस्त्वनुरूपेति ‘अस्येशाना

जगतो विष्णुपत्नी - ईश्वरीगँ सर्वभूतानाम् ’ इत्यादि प्रमाणबललं श्रियस्सर्वभूतेश्वरत्व (pio। भगवत्पत्नीत्व (pi सिद्ध पुरुषकारत्वोपयोगमात्रावच्छेदे प्रमाणाभावेन उभयविधोपयोग During

प्रामाणिकQLD। ५०५५८/- कूटस्थसम्प्रदाय

(सा।प्र) युक्तास्तेषां के वा उपयोगप्रकारा इत्यत्र गुणानां बहुत्वात्तेषां तदुपयोगविशेषाणां चोक्तौ ग्रन्थविस्तरस्स्यादिति प्रमाणसम्प्रदायाभ्यां ज्ञातव्यत्वमाह उपयोगविशेषेत्यादिना - सर्वज्ञत्व, सर्व शक्तित्व, सत्यसङ्कल्पत्व, परमकारुणिकत्व, वात्सल्यसौशील्यादयः प्राधान्येनोपयुक्ता गुणाः तत्र सर्वेषां गुणानां सामान्यत उपयोगो भगवत आश्रयणीयत्वज्ञापनम् । प्रातिस्वीकोपयोगस्तु भागवतानामपेक्षितज्ञानं तत्प्रधानविरोधिभूतनिवर्त्यदुष्कर्मज्ञानं च सार्वज्ञस्योपयोगः - तदभिप्रायेणोक्तम् ‘यो वेत्ति युगपत्सर्वं प्रत्यक्षेण सदा स्वतः’ इति । शक्तेस्तु विरोधिनिरासः - एतदभिप्रायेणोक्तं ‘एवं भूतोऽप्यशक्तस्सन्नत्राणं भवितुं क्षमः । इति बुद्ध्यास्य देवस्य गोप्तृशक्तिनिवारणम्’ इति - तेजो -

।

[[१४१]]

(सा।वि) प्रमाणसम्प्रदाय [i) इति - प्रमाणेषु सम्प्रदायेषु च । उपयोगविशेषri Bir पुरुषकारत्वरक्षाभरस्वीकारत्वादयः गुणोपयोगाः पूर्वोक्तप्रकाराश्च द्रष्टव्याः । एतदाभिप्रायेणैवोक्तं वस्त्वनुरूप Lorrujip इति । प्राप्यप्रापकावस्थायाः श्रियोऽप्युपकारं पराङ्कुश-

(सा।सं) उपयोगविशेषrijit इति - न ह्यूपयोगो ननु गत इति कार्योपयोगिनो विशेषणत्वापलाप इति भावः - वस्त्वन्तरवदनुपयोगादयमुपयोग एव नेति यदि तदा प्रतिबन्द्यभिप्रायेणाह । वस्त्विति - श्रियो विशेषणव्यवस्थापकं वस्त्वनुगुणमेवोपयोगविशेषं प्रमाणसम्प्र-

[[४४६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - उपायोपेयपर Don वाक्यद्वय श्री श्रुत विशेषण उपयोगप्रकार-

(सा।दी) उपायोपेयेत्यादि -

(सा। स्वा) विरुद्ध दूषि ८२GGLo? प्रपन्नजनसन्तानकूटस्थ

boompouni उपयोगविशेषं

पूर्वखण्डली विशेषणत्वं m G Com?

विशेषणत्वं नाना मी उपयेागाभाव ♚♚

उत्तरखण्डैकरूप्य♚$

उत्तरखण्ड मङ्कीगळं विशेषणत्वं ?

कूड

उपायेति - श्रुतonoor इति

विशेषेण श्रुतonor शब्द / वैरूप्यकल्पनमसङ्ग १५० - वाक्यद्वय मण्डळं इति निर्देशेन उपलक्षणत्वपक्ष की पूर्व -

(सा।प्र) बलवीर्याणान्तु श्रमाद्यवद्याभावज्ञावज्ञापनम् - एतदभिप्रेत्योक्तम्- “बलं वीर्यं तथा तेज इत्येतत्तु गुणत्रयम्। श्रमाद्दावद्याभावाख्यं ज्ञानादेरुपसर्जनम्” इति श्रमाद्यवद्या भावमाख्यातीत्यर्थः सत्यसङ्कल्पत्वस्याश्रयणानन्तरमपराधकरणे व्यपेक्षितप्रधानमुपयोगः - एतदभिप्रेत्योक्तं “अप्यहं जीवितं जह्याम् - दोषो यद्यपि तस्य स्यात्" इत्यादि - परमकारुणिकत्वस्य भरन्यासरूपव्याजमात्रेणापेक्षित दानमुपयोगःएतदभिप्रायेणोक्तं “मित्रभावेन सम्प्राप्तं न त्यजेयं कथञ्जन” इत्यादि वात्सल्यप्रपित्सोस्स्वस्मिन् दोषानुसन्धानेन जनिता योग्यतानुसन्धानस्य प्रतिबन्धः फलम् एतदभिप्रायेणोक्तं “दुराचारोऽपि सर्वाशीकृतध्ने नास्तिकः पुसः । समाश्रयेदादिदेवं श्रद्धया शरणं यदि । निर्दोषं विद्धि तं जन्तुं प्रभावात्परमात्मनः” इत्यादिस्वामित्वस्य चेतनरक्षणे भगवदर्थत्वज्ञापनमुपयोगः - एतदभिप्रायेणोक्तं “रक्षते भगवान् विष्णुर्भक्तानात्मशरीरवत्” इत्यादि सौशील्यस्य परत्वज्ञानादप्राप्यत्व शङ्कानिरास उपयोगः - एतदभिप्रायेणोक्तं “गुहेन सहितो रामो लक्ष्मणेन च सीतया । अहं वो बान्धवो जातः” इत्यादि - एवमादयो गुणानामुपयोगास्तत्र प्रमाणानि च सम्प्रदायतो ज्ञातव्यानीति भावः । नन्वेवं तर्हि उपयुक्तगुणविशिष्टाद्भगवत एव मोक्षसिद्धेः किमर्थं लक्ष्म्या उपायत्वस्वीकार इत्यत्र तादृग्गुण विशिष्टलक्ष्म्यैव मोक्षसिद्धौ किं भगवत उपायत्वेन लक्ष्मीविशिष्टेन वा भगवता मोक्षोपपत्तौ किं गुणवैशिष्ट्येनेति वैपरीत्यप्रसङ्गे भगवत उपायत्वे गुणानां विशेषणत्वे उपयोगे च प्रमाणसद्भावात्तदङ्गीकारे लक्ष्म्या अप्युपायत्वे “कामवत्सा अमृतं दुहाना - श्रियं लोके देवजुष्टामुदाराम् । सा नो लोकममृतं दधातु ईशाना देवी भुवनस्याधिपत्नी - श्रियं वसाना अमृतत्वमायन् । सकृद्विभाता सर्वार्ति समुद्रपरिशोषिणी । भवगङ्गापहारिणी परनिर्वाणदायिनी । ज्योतिष्मत्यमृतावहा - आत्मविद्या च देवि त्वं विमुक्तिफलदायिनी । ऐश्वर्यमक्षरगतिं परमं पदं वा कस्मैचिदञ्जलिभरं वहते वितीर्य । अस्मै न किञ्चिदुचितं कृतमित्यथाम्ब त्वं लज्जसे कथय कोऽयमुदारभाव” इत्यादि प्रमाणानां सम्प्रदायस्य च विद्यमानत्वत्तस्या अप्युपासत्वमङ्गी कार्यमित्यभिप्रायेण तस्या उपयोगं दर्शयति - उपायोपेयपरDITI इत्यादिना

-सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४४७]]

H - वेरिमाऱाद पूमेलिरुप्पाळ् विऩैदीर्क्कुम्" ऎऩ्ऱुम् निऩ् तिरुवरुळुम् पङ्गयत्ताळ् तिरुवरुळुम् कॊण्डु निऩ् कोयिल् सीय्त्तु ऎऩ्ऱुम्, नम्माऴ्वार् अरुळिच् चॆय्दार् (सा।दी) Colong इत्यादि - Cour, परिमलम् - QL सर्वविरोधिनिवर्तकत्व jog श्रीवाल्मीकि भगवा

वळुडैय

Long। सततसम्बद्ध LDIT GOT निबन्धिलं

पु।

(सा।स्वा) खण्ठङ्कीं श्रीमच्छब्दश्रवणं व्यर्थ प्रसङ्गमं Gorm Lila - Coull इति, परिमलम् - Lorming, विच्छेदिung - सदा परिमलवत्त कृाळा - YG, पुष्पोपरि - @gunना, वसिurr निऱ्किऱ wiqui - ललई, सङ्कोचाभावादुपायविरोधिपाप [i) Borji प्राप्तिविरोधिपाप rij song - उभयविधपापनिवर्तकत्वCLD

@ पूर्वखण्ड♚ली उपयोग ५ - छा इति लळा की १५ळं, देव श्रीमत्कृपैujibrisना, पङ्कजलं वसिकं Gumtquo लীBBCদ॥ Gzåङ्ग, दिव्यदम्पति@L कैङ्कर्य पर्यन्तगुणपरिपाकलंल अवलम्बिलं। कं कॊण् डॆऩ्ऱबडि निऩ्गोयिल् सीयत्तु ऎऩ्बुरिवार् क पण्णियॆऩ्ऱबडि द्वयाधिकारोक्तरीत्या कैङ्कर्यपर्यन्तगुणपरिपाकोत्पादकत्वमुत्तरखण्ड की उपयोगQDormulq प्रपत्तिविधायकचरमश्लोकी अहं त्वा सर्व

(सा।प्र) Coung इत्यादि - कदापि सौगन्ध्यविच्छेदरहिते पद्मे स्थिता लक्ष्मीस्सर्वपापनिवर्तनं कुर्यात्किलेत्यर्थः - गली इत्यादित्वत्कृपां श्रियः कृपाञ्चावलम्ब्य त्वदावासस्थलसम्मार्जनरूप कैङ्कर्यं कृत्वेत्यर्थः - एवं च भगवत्स्वरूपगुणविभूति साक्षात्कारवद्भिः परमाचार्यैः शठकोपैर्लक्ष्म्या उपायत्वोपेयत्वे उक्ते इति तयोः प्रामाणिकत्वमेवेति भावः

(सा।वि) मुनिरप्याहेत्याह - Courcorping इति - Compng

Courfomping, सौगन्ध्यविच्छेदरहितस्य ।

पुष्पस्य - पद्मस्य - CD उपरि ।

ना

।

CLD। ना, स्थिता

श्रीः-, पापानि - CLD, निवर्तये । इदं पापनाशं प्राप्य रुचिमित्युक्तौ परत्वं दर्शितम् -

लङ्ग कী१५ळं

ना ही

त्वत्कृपां

इदं साक्षादुपेयत्वकथनपरम्

भगवता

लक्ष्मीकृपां चावलम्ब्य त्वदाविर्भवस्थले सम्मार्जनं कृत्वा तुल्ययोगक्षेमत्वेनोक्तत्वात् -

(सा।सं) दायाभ्यां दर्शयति । Counfluori इत्यादिना - नित्यपरिमलवत्पुष्पोपरिस्थापापं निवर्तयेदेवेत्यर्थः । निरूपपदं ६१६०६०१ इति पदमुपायविरोधिनमुपेयविरोधिनं च पापमभिधत्ते तथा च उपायसिद्धेः प्रागुपायविरोधिनिवर्तकेयं तत्सिद्ध्यनन्तरमेकाभिप्राया सती उपेयविरोधिनमपि निवर्तयतीत्यर्थकया सूक्तया उपायत्वेनैवोपयोगस्सिद्ध इति भावः । पुरुषकारत्वेनोपयोगपरैषेति न भ्रमितव्यम् । कं इत्यश्रवणादिति हृदयम् - तर्हि किं भगवता? यदि द्वौ पापनिवर्तकौ तर्ह्येकैकावशक्तै स्यातामिति कुशङ्कां प्रमाणेन परिहरति । फ्रा की इति । इति पदं सम्मार्जनवत्प्राप्यं सर्वमपि कैङ्कर्यजातमुपलक्षयति” न हि शक्त्या विनाकश्चिच्छक्तिमानस्ति कारणम् । नैव शक्तिमता हीना शक्तिस्स्यात्कारणं क्वचित्” इति श्री श्रीमतोः

ग

[[४४८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - “अलमेषा परित्रातुं राक्षस्यो महतो भयात्” ढाळा

“अलमेषा परित्रातुं राघवाद्राक्षसीगणम्’

आदिकाव्य की निबन्धि कुङ्का।

Tomb श्रीवाल्मीकि भगवान् शरणागतिसार

“संसारार्णवतारिणीम्” ढाळा हिरण्यगर्भकाश्यपादिका - “वाचः परं प्रार्थयिता प्रपद्येन्नियतः श्रियम्” ढाङ्ग श्रीशौनकभगवान् विधिका -

कुङ्कु/- “नते

।

(सा।दी) अलमेषेत्यादिwn - महतो भयात्परित्रातुं, सर्वविरोधिभ्यः परिपातु GLD तत्माद्युष्मान्प्राणभयादपि परित्रातुमल Guorm राघवो यदि युष्मान् जिघंसति तस्मादपि यं युष्मान् परित्रातुमलम् । अतस्सर्वविरोधिभ्यस्त्राणे समर्थे ढाळा । सामान्यतस्सर्वविरोधिनिवर्तकत्वं @rivg अभिप्रेतonsum) संसाराख्यविरोधिन रक्षण pring सिद्ध शरणागति सारonळा। शरणागतिरेव सारतया प्रतिपाद्य यस्य तत् - आदिकाव्यशब्द

काव्यं रामायणं कृत्स्नम्” इत्यादिकं सूचितम् - वागनृता काव्ये साक्षात्संसारतारकत्व की प्रमाणं BTL - संसारार्णवतारिणीमित्यादि

लं Gri र्भादिसंहितै ) LL Ggg वाचः परमिति - वाचः परं, वाचामगोचरमहिमानं नारायणम् । प्रार्थयिता, प्राप्तुकामा - श्रियं नियतः प्रपद्येत्, श्रीप्रपत्तिं कुर्यात् ढाळा।

अनिष्टनिवर्तकत्वं

इवळुडैय हिरण्यग

(सा।स्वा) पापेभ्यो मोक्षयिष्यामि” । ईश्वर तद्विरुद्धons Qila / GCLD? प्रबलप्रमाणं ? ढगढग प्रमाण ११&or उदाहरिकङ्कीmpri- अलमित्यादिना । एषा महतो भयात्, संसाराख्यमहाभयादपि - त्रातुमलं, समर्था । किम्पुनः प्राणभयाद्भवतीनां रक्षणेQuor - अलमिति राघवेऽपि यदि राक्षसी गणं जिघांसति तस्मादपि राक्षसीगणं त्रातुमियमलम्म् - उतस्सर्वविरोधि निवर्तकत्वं कैमुत्यसिद्ध GILD ५।लं। शरणागतिसारLDI] इति । शरणागतिरेव सारतया प्रतिपाद्या यस्मिन् तच्छरणागतिसारम् - आदिकाव्येति, “वागनृता काव्ये काचिदत्र भविष्यति । काव्यं रामायणं कृत्स्नं सीतायाश्चरितं महत्” इत्यादिकं सूचित QILDrmula - संसारेति - “सर्वकामप्रदा रम्यां संसारार्णवतारिणीम् । क्षिप्रप्रसादिनी (देवीं) रम्यां शरण्यामनुचिन्तयेत्” इति वचनम् । वाचः परमिति । परं तात्पर्यविषयीभूतं श्रीमन्नारायणम् । प्रार्थयिता, तत्प्राप्तिकाम इति यावत् । श्रियं नियतः प्रपद्येत् - नियतः नियम विशिष्टस्सन्नियमेन प्रपद्येदित्यर्थः । नतु वाचः परं जिज्ञासुरित्युक्तम् -

साक्षान्मोक्षसाधनत्वं

(सा।प्र) “न ते वागनृता काव्ये काचिदत्र भविष्यति” इति ब्रह्मदत्तवरवाल्मीकिनोपायत्वोक्तेस्तद्वदेव प्रमाणतमेषु भगवच्छास्त्रादिषूक्तेश्च तत्स्वीकार्यमित्याह - अलमेषेत्यादिना -

।

(सा।सं) शक्तिशक्तिमद्भावपरपञ्चरात्रवचनात्कुशङ्कापरिहारोऽत्र द्रष्टव्यः । वाचः परं, वाचामगोचरं स्थानम् यथा “मुमुक्षुर्वै” इति श्रुतिर्विधिपरा तथावाचः परं प्रार्थयिता सन् पुरुषः प्रपदनं कुर्यादित्यस्यापि विधिपरत्वाद्विधि♚ला इत्युक्तम् ।

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४४९]]

[[३०]]

मू - “आत्मविद्या च देवि त्वं विमुक्तिफल दायिनी’

श्रीपराशरब्रह्मर्षि अनी rig

ज्ञान

आत्मविद्याविशेषण Drroring

श्रियः-पति

पुलत्यवसिष्ठवरप्रसादलब्धपरदेवतापारमार्थ्य विमुक्तिफलदायिनी ढाङ्ग की थी।

तत्सामानाधिकरण्यम या विभूतिwmum।

“यामालम्ब्य सुखेनेमं दुस्तरं हि गुणोदधिम् । निस्तरन्त्यचिरेणैव व्यक्तध्यानपरायणाः ६। श्रीसात्त्वतं श्रियः (श्री) पतिरूपध्यान कुण्ड wali gigon शास्त्राल♚ -

तत्पर

(सा।दी) वाचः परQLD प्रपत्तिफलं उपायत्वं सिद्धम् । आत्मविद्येति । विमुक्तिफलदायिनी त्वमेव । यद्वा, विमुक्तिफलदायिनी या आत्मविद्याjuum अन्वयम्आलम्ब्य, प्रपद्य - यां प्रपद्य निस्तरन्ति । समभिव्याहार संसारतरणं श्रीप्रपत्तिसाध्य omis Garimi श्रीपतेः रूपघ्यानमुच्यते अस्मिन्प्रकरणे। प्रकरण - श्रीसूक्तादि तत्परशास्त्र ॥ ५ ६० ना ऊं

मध्यस्थ कळा श्रीशठकोपदिव्यसूक्त्यादि शास्त्र ril & in अतिप्रबलripi - तत्पर इत्यादि । तत्परशास्त्र rij (@ig पक्षपातमापादि

मध्यस्थशास्त्र ri

(सा।स्वा) आत्मविद्येति - देवि त्वमिति - व्यवहितत्वादिमुक्तिफलदायिनीत्यस्य आत्मविद्यायां नान्वयः किन्त्वव्यवहितत्वात्त्वमित्यव्रान्वय इति भावः पुलस्त्येत्यादिना प्रामाण्यदृढीकारQ/LD/५- मी व्यवहितान्वयमभ्युपेत्यापि परिहार Giri - विमुक्तीति - विभूतिभूतात्मविद्याया

विमुक्तिदायिनी त्वं विभूतिमतीति श्रीगतमेव - स्तुत्यर्थमौपचारिकं प्रयुक्तम् -

विमुक्तिदायिनी त्वं सुदृढQL)- @rijG विमुक्तिसाधनत्वमात्रपरत्वे विमुक्तिफलसाधनमित्येव निर्देशस्स्यात् - दायिनीति चेतनगतदातृत्वकथनमसङ्गत OLD ५५- शुल सामानाधिकरण्यलब्धविभूतित्ववत्या विद्याया मोक्षदायिनीत्वे विभूतिमत्याः श्रियः कैमुत्यसिद्धं मोक्षदायिनीत्व GD लम्म्।

श्रियः-पति इति - नीती GELL

ऎदिरि कैविडुदीट्टाऩ ५०० कङ्कीQq -यामालभ्ब्य, प्रपद्यLiq। अचिरेण, साधनान्तरव्यवधानमन्तरेण

व्यक्तध्यानपरायणाः यामालभ्ब्येत्यन्वयः । श्रिय अनाश्रयणे मदाश्रयणमात्रात्त्रिगुणनिस्तारो न सम्भवति ढाङ्ग लम्म्। - “आत्मविद्या च देवि त्वं विमुक्तिफलदायिनी” साक्षान्मोक्षसाधनत्वप्रतिपादक ऎऩ्ऱु करुत्तु प्रमाणापेक्षयाधिकार्थाभावात् यामालम्ब्य ढागळी वचनेापादानं व्यर्थ ? (नहूं Ggiri- तत्परेति - तत्परशास्त्र) (@দकञ्छ

(६५५

ऎऩ्ऱबडि

(सा।प्र) तत्पर १८ ला शास्त्र का लिङ्क इति । लक्ष्म्या उपायत्वोपेयत्व, सर्वकारणत्व, सर्वान्तर्यामित्व, प्रतिपादनपरलक्ष्मीतन्त्राद्यपर्यालोचने अपि उदाहृतवाल्मीकि, हिरण्यगर्भ, काश्यप, (सा।वि) आत्मविद्याविशेषण nggi इति - विमुक्तिफलदायिनी आत्मविद्या च देवि त्वमिति सामानाधिकरण्यान्मोक्षविद्यात्वद्विभूतिरित्यर्थः - श्रियः-पतिरूप ध्यानली - रूपध्यानप्रकरणे । (सा।सं) विभूति इति । दातृत्वस्य चेतनधर्मत्वाद्विद्यायास्तदसम्भवाद्विद्या विभूतिकाया देव्या एव दातृत्वपर्यवसानमिति भावः । आलम्ब्य, आश्रित्य । तत्पर riji इति । चतुश्लोक्यादीनां

[[४५०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - मध्यस्थशास्त्र अतिप्रबल - गुना “जगत्समस्तं यदपाङ्गसंश्रयम्” ढाङ्गळं “श्रेयो न ह्यरविन्दलोचनमनः कान्ताप्रसादादृते संसूत्यक्षरवैष्णवाध्वसुनृणां सम्भाव्यते कर्हिचित्” Torm]ळं अनÈ Grugi- - श्रीभाष्यकार श्रीवैकुष्ठगद्यलं की “शेषशेषाशनादिसर्वं परिजनं भगवतस्तत्तदवस्थोचितपरिचर्यायामाज्ञापयन्त्या” । भगवत्कैङ्कर्यरूप परमपुरुषार्थं ना सात्तिऩ्बडिये नडत्तवेणुमॆऩ्ऱरुळिच् चॆय्दार् -

(सा।दी) पक्षपातशङ्गै

ग

Guru प्रबल

पूर्वाचार्यसूक्ति ऊबाऊं BTL Gi - जगत्समस्तमित्यादि संश्रयि अनिष्टनिवृत्त्यादि स्वाभिलषित

बाग - उक्तार्थी - यदपाङ्गसंश्रयम्, यदपाङ्गल

। कान्ताप्रसादादृते श्रेयो न

Tom प्रसादे सति श्रेयः । लभि०६) अन्वयव्यतिरेक श्रेयस्साधनत्वं स्वरस LDITS प्रतिदिॐॐ

यद्वा,

(सा।स्वा) स्तुतिपरत्वसम्भावनै । शाकं अ worm । तत्परrilson] श्रीसहस्रनामादिबहुप्रमाण [i) B। ना श्रीमद्रामायणाद्युपन्यासं ८२। GCom ? GT ঠো(ÈQFuji। तत्पराळा इति - ूळं मध्यस्थशास्त्र]in अलमेवेत्यारभ्य एतावत्पर्यन्तप्रमाण

श्रीरामायणादिकां भगवत्पारम्यादिकथनै दम्पर्येण प्रवृत्तrijansuring प्रसक्तानुप्रसक्तons श्रियस्सर्वानिष्टनिवर्तकत्वसर्वेष्टप्रापकत्वादिकथनं श्रीस्तुत्यैदम्पर्येण प्रवृत्त rip मध्यस्थशास्त्र SSC अतिप्रबल

शब्ली लङ्क प्रमाणानुगुण Lons प्रवृत्तपूर्वाचार्यवाक्य ii श्रियस्साक्षान्मोक्ष साधनत्वे प्रमाण QLD QFuji। शुना इत्यादिना - यदपाङ्गसंश्रयमिति तद्धार्यत्वोक्त्या धारकत्वकथनेन तद्व्याप्तकारणत्वोपायत्वादिकमपि सिद्ध Gorm ५५। शेषेति । अत्राज्ञापनं नित्यमुक्तानां सर्वज्ञतया कैङ्कर्योपयुक्तज्ञानोत्पादनं न भवति - किन्तु तत्तदवस्थोचित कैङ्कर्येच्छोत्पादनमिति गद्यभाष्ये विवृतम् शशाङ्क नियोगपर Los व्याख्यात♚ नित्यसूरीणां कैङ्कर्यमेतन्नियोगाधीनमित्युक्ते

इङ्गु

(सा।प्र) शौनक, पराशरादि प्रोक्त मध्यस्थशास्त्रैर्लक्ष्म्या उपायत्वमप्रकम्प्यम् । स्तावकत्वादि शङ्काप्रसङ्गाभावादित्यर्थः । अथोपायत्वस्य साम्प्रदायिकत्वमाह । शुना इत्यादिना । एतद्दर्शन प्रवर्तकै र्यामुनाचार्य, रामानुजाचार्य, भट्टारक, वेदान्तिमुनि प्रभृतिभिरुक्तत्वात्तत्परित्यागोऽपसिद्धान्तमावहेदिति भावः - शेषशेषाशने त्यादि निध्यानां नित्यकैङ्कर्यस्यापि लक्ष्म्यधीनत्वान्मुक्तानां कैङ्कर्ये लक्ष्म्यधीनत्वं कैमुतिकन्यायसिद्धमिति भगवत्कैङ्कर्य (सा।वि) मध्यस्थशास्त्र अतिप्रबलना, तत्परशास्त्राणां पक्षपातित्वान्मध्यस्थशास्त्राणि प्रबलानीति भावः मोक्षदशाभावि कैङ्कर्यरूपपुरुषार्थस्य लक्ष्मीनियोगाधीनत्वोक्तेरिति लक्ष्म्या उपायत्वं भाष्यकारसम्मतमिति तत्सूक्तिं प्रमाणयति - शेषशेषाशनेति - निध्यानां कैङ्कर्यस्य लक्ष्म्यधीनत्वे । (सा।सं) तत्परत्वेन पक्षपातसम्भावनायामप्युदाहृतानि मध्यस्थप्रणीततया अतिप्रबलानीत्यर्थः । अथ सम्प्रदायवाक्यतोऽप्युपयोगविशेषमाह । इति - यदिति, यत्सङ्कल्पसंश्रयमित्यर्थः ।

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४५१]]

मू - कूरलं

‘स्वस्तिश्रीर्दिशतादशेषजगतां सर्गोपसर्गस्थितीः स्वर्गं दुर्गतिमापवर्गिकपदं सर्वञ्च कुर्वन् हरिः । यस्या वीक्ष्यमुखन्तदिङ्गित पराधीनो विधत्तेऽखिलं क्रीडेयं खलु नान्य (दा) धास्यरसदास्यादै करस्यात्तया’ ढाळा सङ्गृहि अर्थ ‘देवि त्वन्महिमावधिर्न हरिणा नापि त्वया ज्ञायते’ Brijकी विस्तरितं। भट्ट ‘ऐश्वर्यमक्षरगतिं परमं पदं वा कस्मैचिदञ्जलिभरं वहतेवितीर्य । अस्मै न किञ्चिदुचितं कृतमित्यथाम्ब त्वं लज्जसे कथय कोऽयमुदार भावः’

उदाशब्दßg।कञ्छ व्याख्यानं ६६।

श्रुतिवी

(सा।दी) की भाव। तदिङ्गितविरोधिनो विधत्ते - तदनुमत्यैव विधानात्तया सहैव विधत्ते Tom लभिकं (GLD॥। ५। तदा ऐकरस्यात्, ऐककष्ठ्यात् १ तया सहैव क्रियते चेत् क्रीडारसदा स्यात् नान्यथा ढाळंा। Gl♚- परमं पदं वा वितीर्येति विरोधिनिवृत्तिपूर्वकं परमपदकं Gjgr] उपायत्वं ♚- ‘श्रियं लोके देवजुष्टामुदाराम्’ । उदारपदñog उदार

(सा।स्वा) इतरेषां पुरुषार्थजातं एतत्सङ्कल्पाधीनमित्येतत्कैमुत्यसिद्ध QILD श्रीभाष्यकारÅG अत्यन्तान्तरङ्गः कूर लङ्का ‘सर्वं च कुर्वन्’ सर्गादिकारणत्वं ढं ूगी। विरोधिwn?

। भगवत एव

Gui कूर

mpg इति -

तदिङ्गितपराधीनो विधत्ते, नतु स्वातन्त्र्येण विधत्ते इङ्गितशब्देन तद्धेतुभूतसङ्कल्पो लक्ष्यते - तत्सङ्कल्पसह येन तत्या सहैव विधत्त इति फलितम् । अन्यथा, स्वातन्त्र्येण करणे - तया भगवत ऐकरस्यादियं सर्गादिलीला नरसदा स्यात् । लोके हि समर्थात्यन्तसहृदयसहायं विद्यमानं विना स्वयमेव चतुरकार्यकरणं न रसदं तद्वदिति भावः विस्तरिñi इति - तदिङ्गित पराधीन इत्यत्र सङ्ग्रहेण सर्गादिकारणत्वमात्ररूपेण प्रतिपन्नं ज्ञानशक्ति करुणादिभिरप्युत्तरत्र परिच्छिन्नमहिमवत्वं देव्या वर्ण्यमानं पूर्वश्लोके देव्यास्सर्गाद्यंवयाभावे परिच्छिन्नत्वप्रसङ्गेनानुपपन्नं स्यात् ढाळा ५५१- श्रुत्यादिप्रमाण& श्रियस्सर्वपुरुषार्थसाधनत्वं २GG? - भट्ट इति । श्रियं लोके देवजुष्टामुदाराम्’ ढाङ्गळी उदारशब्द/कङ्ग-

श्रियस्स्वातन्त्र्येण

(सा।प्र) प्राप्तिरूपमोक्षे लक्ष्म्या अप्युपायत्वं प्रमाणानुसाराद्विवक्षितमिति भावः देवित्वन्महिमावधिरित्यादि - महिम्नो अवध्यभावो मोक्षप्रदत्व एव भवेदितिभावः । कैङ्कर्यस्य लक्ष्मी- (सा।वि) कैमुतिकन्यायेन मुक्तानां कैङ्कर्यस्य लक्ष्म्यधीनत्वमिति भावः भगवत् सङ्कल्पसमानविषयो लक्ष्मीसङ्कल्प इति भावः - स्वस्तीति - उपसर्गः, लयः तदिङ्गितपराधीनाः, तत्सङ्कल्पसमानविषयसङ्कल्प इत्यर्थः। तया चैकरस्यादेकाभिलाषकत्वादेकसङ्कल्पकत्वादियं क्रीडारसदा प्रीतिकरी स्यात्नान्यथा, विरुद्धसङ्कल्पकत्वे प्रीतिकरी नस्यादिति भावः एतेन सृष्ट्यादिव्यापारेषु विशेषणत्वमेव नोपलक्षणत्वमित्युक्तं भवति - ‘स्वयं वस्तू कुर्वन् जनमि मकस्मात्सरसिजप्रकारौ

(सा।सं) श्रुति), ‘श्रियं लोके’ इति श्रुतौ । नह्युदारतापुरुषकारमात्रेणोपपद्यते ।

[[४५२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - श्रीसूक्तभाष्य की Quru gumb अपेक्षितार्थ

श्रुतिस्मृतिसम्प्रदायं ♚ील नाकं ण श्रीमच्छब्दी

विग्रहादि$@big Gum

वस्त्वनुरूप

भरस्वीकाररहितं रक्षा

उपपादिi Qu

माङ्गळा विशेषण कुङ्किञ्छ

उपयोगविशेष [i] ८५६०ा सहृदय अन

(सा।दी) भावः ढाळ प्रत्यभिज्ञापि विवरि- ‘स्वयं वस्तू कुर्वन् जनमिममकस्मात्सरसिजप्रकारौ पद्मायास्तव च चरणौ नश्शरणयन्’ ढाळ भट्टां लक्ष्मीकल्याण मुंली @suing स्तोत्री श्लोकादिó अनुसन्धेयम्

विशेषणत्वेनोक्तैwn विमत्सर अली न

bibomboni पाशुर♚g।कं

अर्थ

Qua श्रुतिस्मृति सम्प्रदाय [i) BT ६) श्रीमच्छब्द विग्रहादि&&&ÛGumi) भरस्वीकाराद्युपयोगविशेषलं

त्तै

गुणादिकं

निगमि ऊं कीpi-Qg इत्यादिun- श्रुतिः, द्वयं श्रीसूक्तादि उक्तार्थ कारिकैwn) सङ्ग्रहिकं BLGpi- भरस्वीकाररहितमिति - भरस्वीकारादिरहित ११ विशेषणत्वमङ्गीकरि ऊं की ना भरस्वीकारादिसमर्थेwnor ig अनङ्गीकरिßलीizli- भरस्वीकाररहितQLDorm]। उपायो

विशेषणत्व

(सा।स्वा) मोक्षसाधनत्वं प्रसङ्गिIT? ढग - Qww इति । अपेक्षितेति पतिपत्नीभावादिना परस्परमैकमत्यादिक - एतावता वाल्मीक्यादि बहुविधाप्ततमवचनैक कण्ठ्य आप्ततमबहुविधपूर्वाचार्य वाक्यै क कण्ठ् य श्रियोविशेषणतया उपायतयान्वयं सुदृढ उपसंहरि कीpi-Q इति सहृदय इति असहृदयत्वे तावन्मात्रसिद्ध विशिष्टसिद्धिं । - शुकं छ उपासनादि वेद्यतया विशेषणतयान्वयं प्रपत्तिविद्य विशेषणतयान्वयं ८nQCom? चेतनवस्तु कं लङ्काळा चेतनान्तरविशेषणत्वं ८n GC Lom? परस्परवैमत्य HTT चेतनरक्षणोच्छेदpi प्रसङ्गिung? २७ मंळं तुल्यLDI साधनत्व (CLT) विशेषणतयान्वयनिर्बन्धypLIT? (@supriti- भरस्वीकारेति - इह प्रपत्तिविद्यायां

भरस्वीकारादिरहितं गुण

(सा।प्र) नियोगाधीनत्वन्त् ‘अस्या देव्या मनस्तस्मिन्तस्य चास्यां प्रतिष्ठितम्’ इति लक्ष्मीसङ्कल्प समानविषयतयावगत भगवत्सङ्कल्पाधीनत्वमिति भावः । द्रष्टव्यतयोक्तउपयोगविशेषो भवद्भिरेववक्तव्य इत्याकाङ्क्षायां प्रतिबन्दी प्रदर्शनपूर्वकं विशेषणत्वस्थापनव्याजेन उपयोगमेव दर्शयति । श्लोक द्वयेन भरस्वीकाररहितामित्यादिना । भरस्वीकारो रक्षासङ्कल्पश्चोपयोग इति भावः । ननु - (सा।वि) पद्मायास्तव च चरणौ नश्शरणयन् इति पराशरभट्टारकैः कृतलक्ष्मीकल्याणे शठकोप श्रीसूक्त्यर्थपरतया कृतस्तोत्रस्थश्लोकोऽपीहानु सन्धेयः भरस्वीकारेति - त्वद्यत्नमन्तरेणाह - (सा।सं) दातुर्द्युदारता । नतुदापयितरि । एवं प्रमाणसम्प्रदायाभ्यां प्रकृते निष्पन्नमाह - Quig इति, उदारां - कामवत्सामृतं दुहाना इत्यादय इह श्रुतिशब्देन विवक्षिताः । अथ लक्ष्म्या विवक्षितोपयोगविशेषान् सङ्गृह्णान् आग्रहावशाद्विशेषणत्वमनभ्युपगच्छतो मूर्खान् प्रतिगुणादि निदर्शनमुखेनानुशोचति भरेति

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४५३]]

मू - सङ्कल्पवर्जितम् । गुणाधिकमिहेष्टं हि शरण्यस्य विशेषणम् । ऐकरस्य जुषोश्शेषिदम्पत्योस्सर्वकर्मसु । विशेषणविशेष्यत्वं श्रुतं कस्मान्न रोचते ।

(सा।दी) भवति प्रार्थनायां उपायो भवामीति सङ्कल्पं भरस्वीकारम् - मोक्षयिष्यामीति सङ्कल्पं रक्षासङ्कल्पं

गुणादि, गुणविग्रहादि - इह, मन्त्रे । शरण्यकं विशेषण इष्टomo २_ri१८(कं (५। ऐकरस्येत्यादि -सर्वकर्मसु आश्रितरक्षणादि ५- ऐकरस्य जुषोः, समाससङ्कल्पत्वं भजतोः । शेषिदम्पत्योः । श्रीनारायण कं।, हेतुकर्भं - दम्पत्योरेकशेषित्वयोगात् शेषिणो रक्षकत्वात् विशिष्टस्य रक्षकत्वQLDpg श्रुतम्, द्वयादि) चेतनस्य चेतन ।

[[१]]

(स।स्वा) विग्रहादिकं शरण्यस्य विशेषणमिष्टं हि - भवतामिति शेषः । भरस्वीकाररक्षासङ्कल्प प्रयोजकैकरस्यभाजोश्शेषिदम्पत्योस्तत्तत्कैङ्कर्यजनितामिति शयभाजोः - ऐकरस्यभाजोः - ऐकरस्येति उपायदशायां विशेषणत्वोपपादकम् शेषीति प्राप्तिदशायां विशेषणत्वोपपादकम् । ऐकरस्यं नाम एकस्मिन् कार्ये तुल्यवत्प्रवृत्तयोः परस्परप्रवृत्तावत्यन्तसम्मतिजनितस्सन्दोषविशेषः एवं च सर्वकर्मसु ऐकरस्य जुषोश्शेषिदम्पत्योर्विशेषणविशेष्य ‘त्वं श्रुतम्-

(सा।वि) मेवमोक्षयिष्यामिति सङ्कल्पो भरस्वीकारः - गोप्तृत्ववरणे गोप्त्री भवामीति सङ्कल्पो रक्षासङ्कल्पः - तद्रहितमपि गुणादिकमुपयोगवशाद्विशेषणं तत्सहिता श्रीस्तूपयोगाधिक्याद्विशेषणमिति किं वक्तव्यमिति भावः । शेषिदम्पत्योः, शेषित्वाद्दम्पतित्वाच्च सर्वकर्मस्वैकरस्यं भजतोरुभयोरपि रक्षाव्यापारेषु विशेषणविशेष्यत्वमुचितमिति लौकिकदम्पतिःन्यायेनौचित्यं व्यञ्जितम् - ननु सत्कर्तव्यं तदनया सहेति वचनबलात् लोकसाहित्यमस्तु - इह तु कथमित्यत आह - श्रुतमिति - ‘श्रद्धया देवो देवत्वमश्नुते

श्रद्धया लक्ष्म्या सह

क्षमा

(सा।सं) गुणशब्देन ज्ञानशक्तिकरुणाक्षमावात्सल्यसौशील्याचारादय उक्ताः - आदिशब्दो विग्रहपरः । अयमाशयः । ज्ञानं दोषगुणाद्यवधारणे - शक्तिस्तद्दोषनिवर्तन । करुणापरदुःखप्रहाणे अपराधसहने - सौशील्यपरत्वबुद्धिकृतानुपसमर्पणीयत्वबुद्धिनिरासने वात्सल्यं दोषानुसन्धानेन स्वस्य रक्षासहत्वशङ्कानिरासे - एवमुपयोगाद्गुणादेरिष्टं हि विशेषणत्वम् । अचेतनत्वाद्गुणानां रक्षाभरस्वीकारे रक्षासङ्कल्पौ न स्तः - लक्ष्म्यास्तु तावप्युपयोगविशेषौ - तौ चेद्विशेषणत्वे काविप्रतिपत्तिरित्याशयादाह ऐकरस्येति सर्वकर्मसु सृष्टिस्थिति प्रलयस्वर्गदुर्गत्यपवर्गप्रमुखकृत्येषु - एको रसः प्रीतिर्ययोस्तावेकरसौ । तयोर्भावः ऐकरस्यम् - तत्सेवेते इतितज्जुषोः एकशेषित्वाश्रयभूतयोः जायापत्योः शेषित्वैकरस्याभ्यां भरस्वीकरणरक्षासङ्कल्पवत्वं श्रियः फलितम् - श्रुतम्, श्रीमच्छब्दस्वारस्यसिद्धं विशेषणविशेष्यभावसम्बन्धम् - कस्माद्धेतोर्न रोचते - किं प्रमाणाभावात् ? उतोपयोगविरहात् ? नाद्यः, श्रीमच्छब्दस्य श्रियः अर्थसामर्थ्यस्य च ‘अङ्ग’ इत्यादि मानसिद्धस्य प्रमाणसिद्धत्वात् नद्वितीयः ‘सानो लोकममृतं ददातु । श्रियं दुहाना अमृतत्वमायन् ।

[[४५४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - प्रतर्दनादि विद्यासु वेद्येऽपि परमात्मनि । अचेतनवदिच्छामश्चेतनञ्च विशेषणम् । इत्थं प्रपत्तिविद्यायां-

(सा।दी) विशेषणत्वQILD/i/? दाग / कं दृष्टान्त १ Gauri- प्रतर्दनादीति प्रतर्दनप्राणादिविद्यै कढी) परमात्मा प्राधान्ये नवे द्या की

प्राणादिना Cum चेतना इन्द्रादिना

इच्छिऊं की गpp-

चेतनै

दोषंQuorm] ५०/- निगमिकीpi- इत्थQuo

अचेतन LOT

परमात्मा ०४ कं विशेषण LD IT &

छ विशेषणत्व कुण्डी

(सा।स्वा) कस्मान्न रोचते? विशेष्यत्वग्रहणं दृष्टान्न्तार्थम् - प्रतर्दनादीति गुणविग्रहादिवत् प्रपत्ति विशेषणत्वं n Gum? ६

चेतनस्य विशेषणत्व pun

स्पष्टं श

परस्परवैषम्यप्रयुक्तशङ्कानिवर्तन (pub

इत्थमिति - इत्थं, प्रतर्दनादिविद्यायामिव

(सा।प्र) लक्ष्म्या भरस्वीकारे रक्षासङ्कल्पे चाङ्गीक्रियमाणे स्वातन्त्र्येण प्रपदनीयत्वप्रसक्त्या विशेषणत्वं नस्यादित्यत्र उपासने विषयभूतानामिन्द्रादीनां यथा स्वातन्त्र्येण उपास्यत्वमन्तरेणान्तरादित्यादिविद्या स्वचेतन भूतविग्रहादीनामिव विशेषणत्वमेव ‘श्रीमन्नारायण स्वामिन् । श्रीमन्नारायणचरणौ - श्रद्धया देवो देवत्वमश्नुते’ इत्याद्यनुसाराद्गुणानां लक्ष्म्याश्च विशेषणत्वमेवेत्याहप्रतर्दनादीत्यादिना । ननु भगवता सत्यसङ्कल्पत्वेन

(सा।वि) देवत्वं क्रीडनमश्नुते । “दिवि क्रीडादौ” इति धातुनिष्पन्नो देव शब्दः- “आनीतवातं स्वधया तदेकम्” इत्यादि श्रुतिसिद्धमित्यर्थःद्वयमन्त्रे पूर्वोत्तरखण्डयोश्शब्दस्वरसावगतमिति केचिद्व्याचख्युःचेतनस्य विशेषणत्वं कुत्रापि न दृष्टमित्यत्राह - प्रतर्दनादीति - “प्रतर्दनो ह वै दैवोदासिरिन्द्रस्य प्रियं धामोपजगाम” इत्यारभ्य प्रतर्दनेन इन्द्रमुपेत्य हिततमे पृष्टे मामुपास्वेति स्वोपासनमुपदिष्टम् - तत्र जीवोपासनस्य हिततमत्वासम्भवाज्जीवशरीरकपरमात्मोसनमेवेापदिष्टमिति जीवस्व विशेषणत्वमिति भावः - इत्थमिति” पल्या सह धर्मचारिण्या-

(सा।सं) अकलङ्कामृघताधाराज्योतिष्मत्थमृतावहा “इत्यादिभिर्मूलोक्तप्रमाणैश्चोपयोगस्य सिद्धत्वात् ननु न्यासविद्यायां श्रियो विशेषणत्वं चेतनत्वादेव नानुमन्यामह इत्यत्राह - प्रतर्दनादीति । प्रतर्दनं प्रति इन्द्रेण “तं मामायुरमृतमुपास्व” इत्युक्तम् - तत्र मामिति स्वविशि ष्ठोपासनम् - आयुरिति । आयुः प्राण इति श्रवणादचेतनविशेषरूपप्राणविशिष्टोपासनम् । अमृतमिति स्वेन रूपेण चोपासनं विहितम् विशेष्यतया वेद्ये परमात्मनि प्रतर्दनादि विद्यास्वप्यचेतनप्राणवदिन्द्रधारूपं चेतनं च विशेषणत्वेन विद्यावेद्यमङ्गीकुर्मस्तद्वदिह श्रियो विशेषणत्वे किं बाधकमिति भावः । स्वात्मशरीरकपरमात्मोपासने चेतनस्य स्वात्मनो विशेषणत्वान्मधुविद्यायां कार्यावस्थे कारणावस्थे च उपास्ये वस्वादेश्चेतनस्य विशेषणत्वादादिशब्देन तत्परामर्शः

ननु तासु श्रुत्यनुसारात्प्रसिद्द्येन्द्र प्राणादो परमात्मासाधारणधर्मन्वयानुपपत्त्या च इन्द्रादिविशिष्टविषयिणीविद्येत्यङ्गीकृतम् - प्रकृते तत्कथमित्यत्राह इत्थमिति । इत्थम्, परतर्केषु

[[१]]

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

मू - तत्तन्मन्त्रानुसारतः । विभुः पत्न्या गुणाद्यैश्च विशिष्टो विषयोऽत्र नः ॥

(सा।दी) उक्तप्रकार♚$

-तत्तन्मन्त्रानुसारतः - अत्र, प्रपत्तिविद्यैविभुः, सर्वेश्वरा

पत्नीगुण ii)

[[४५५]]

विशिष्ट Cor उपायद्वित्वप्रसङ्गादि

पत्न्या गुणाद्यैश्च विशिष्टः । श्रीमन्नारायणपदोक्त विषय कळातद्रहिता विषय।m।org उक्तप्रमाण ii) तर्क॥B६ ं) अर्थस्यान्यथाकथनं दोषायQumb ाळा पूर्वमेवोक्तं ढाङ्कीpri (सा।स्वा) प्रपत्तिविद्यायामपि द्वयादितत्तन्मन्त्रानुसारतः पत्न्याः गुणाद्यचेतनैस्वविशिष्टप्रभुः। नः, शङ्करादिवद्बहिर्भावं विना रामानुजदर्शनप्रविष्टानामस्माकमिति एकदेशिनामपि कृपया ग्रहणम् - विषयः, वेद्यः । कलङ्का। कण्ठ ईश्वरत्वोपायत्वं मा ‘एकश्शास्ता’ इत्यादि श्रुतिविरोधं प्रसङ्गिung? श्रियः जगत्कारणत्वे ब्रह्मत्वं प्रसङ्गिwng? निग्रहकर्तृकत्वं प्रसङ्गिwng? इष्टापत्तिगी पुरुषकारत्वाभावं प्रसङ्गि? शुल तर्कानुगुण्यलं श्रियः उपायत्वादि साधकप्रमाण १८६० अन्यपरrij &

वेण्डावो? ऎऩ्ऩ वरुळिच् चॆय्गिऱार्-

G@gma

नग

(सा।प्र) भरे स्वीकृते ‘मोक्षयिष्यामि मा शुचः’ इत्युक्ते लक्ष्मीकर्तृकभरस्वीकार रक्षासङ्कल्पयोरनपेक्षितत्वाद्भगवत्सङ्कल्पमन्तरेणास्याः कार्यकरत्वानुपपत्तेश्च तस्या उपायत्वस्वीकारे वैयर्थ्यगौरवे प्रसज्येयातामित्यत्र ‘नहि वचनविरोधे न्यायः प्रवर्तते’ इति न्यायात् तर्काणामेवाभासत्वमिति तत्वत्रयाधिकारे वृथा निर्बन्ध’ इत्युक्त

(सा।वि) पत्युर्नो यज्ञसंयोग “इति पतिकर्तृकयज्ञफलभोक्तृत्वाभावे पत्नीशब्दो हि लाक्षणिकः - पूर्वं तत्त्वत्रयाधिकारे “सर्वावस्थै सपत्नीक GB सर्वावस्थासु पत्नीसाहित्यमभिधाय

तर्हि द्वैराज्यं भगवतस्समाधिकदरिद्रत्वादिभङ्गश्च स्यादिति कुतर्कवादो न कार्यः’ इति (सा।सं) प्रतितर्कैर्निरस्तेषु सत्सु - अत्र, न्यासविद्यायां तत्तदिति - ‘अनेनैव तु मन्त्रेण स्वात्मानं मयि

तु निक्षिपेत्’ इति नियमविधिबलात् विद्याकरणभूते तन्मन्त्रानुसारेण श्रियो विशेषणत्वेन विद्यायास्तद्विशिष्ट विषयत्वे सिद्धे सर्ववेदान्तप्रत्ययन्यायेन’ ओमित्यनेन द्वयरूपिणा इत्यादिवचनबलाच्च प्रणवकरणकेऽपि न्यसने “तया सार्धं जगत्पतिः लक्ष्म्या सह हृषीकेशः” इत्यादिना शेषित्वेन रक्षकत्वेन च आत्म हविरुद्देश्यमुपस्थापयदकारः उकारवाच्यलक्ष्मीविशिष्टमेवापर्यवसानवृत्त्या श्रीमच्छब्दवदुपस्थापयतीति श्रीविशिष्टस्यैव प्रपत्तव्यत्वेनान्ययासिद्धिः । अकारस्योक्तविधया लक्ष्मीविशिष्टोपस्थापकत्वाभिप्रायेण हि द्वयरूपिणेति द्वयधर्मातिदेशः । एवं मूलमन्त्रादिकरणके अपि नारायणादिशब्दापर्यावसानवृत्त्योपस्थापितो लक्ष्मीविशिष्ट एव सर्ववेदान्तप्रत्ययन्यायेन स्वरूपनिरूपकानन्दत्वादि धर्मविशिष्टवद्विषय इत्यभिप्रायेण तत्तन्मन्त्रानुसारत इत्युक्तम् - गुणाः, सौशील्यादयः आदिशब्देन विग्रहसङ्ग्रहः नः, अकिञ्चनानां

विभुः, उपायान्तरस्थाने स्थित्वा रक्षणसमर्थः - इत्थं विशेषणत्वप्रतीतिस्वारस्य

[[४५६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - rig केवलकुतर्क प्रमाण न बाधिकं

शुकं यथाप्रमाणं शरण्याभिप्रायविशेषानुगुणक विशिष्ट (pi उपेय♚ विशिष्ट उपाय puं नारायणशब्दलीय चरणशब्द Comm

(सा।दी) @rig केवलेत्यादि - प्रमाणावगत Lorror शरण्याभिप्रायविशेषानुगुणLong Tuu विशिष्ट उपेयतया स्वीकरिsu उपाय pii विशिष्ट स्वीकार्य Dari- शुभ इत्यादि शरण्याभिप्रायविशेषLDING? ‘अनन्या हि मया सीता भास्करेण प्रभा यथा - नित्यं मद्धर्मधर्मिणीत्यादि - उपायैक्यहानिश परिहरि कीpri। नारायणशब्द

यै

इत्यादि- (सा।स्वा) @ig इति । तत्त्वत्रयाधिकारी Co ‘कृशानर्थांस्ततः केचिदकृशांस्तत्र कुर्वतः’ इत्यादिना शु विशिष्ट apib उपायion की उपायद्वित्वं प्रसङ्गिwn? अनन्योपायत्व ं विरोधिwn? उत्तरखण्ड की विशिष्टोपे यतै प्राप्यद्वित्वविरोध mium विशिष्ट उपाय नी आण विशिष्टोपेयत्वं भगवदभिप्रायसिद्धLDI विरोध ? ( Guipi। शुल इति - शुल, विशिष्टोपायत्वं प्रमाणसिद्ध यथाप्रमाणमिति - Quig

इरुवर्क्कुम् धर्मिग्राहक प्रमाण ७६ ईश्वरत्वोपायत्वं b सिद्धsangli, विशेषणविशेष्यभावं सिद्धconsumrgjb। २४ शरण्यsung विशिष्टोपायत्व Qpq। भगवदभिप्राय निर्देशिung शरण्यशब्दनिर्देश♚ उभयाभिप्रायं विवक्षितम् अभिप्रायविशेषशब्द♚G ईश्वर अहम्प्रधानभूत उपायश्च स्यामिति सङ्कल्प, इयम्प्रधाणभूता उपायभूता च स्यादिति सङ्कल्प pb, १४ अहमप्रधानभूता उपायश्च स्यामिति सङ्कल्पpib अयं प्रधानभूत उपायश्चस्यादिति सङ्कल्प pii अनादिसिद्धon on sumo तदुभयसङ्कल्पं विवक्षितम् । शुongळं चेतणभूतैwormity विशेषण Dorm उपायद्वित्वं प्रसङ्गिum? ढाङ्गा) (५ÈQ@gulmi- नारायणशब्द इति

इत्याशङ्क्य

मा

१५२१७३ ८१६

(सा।प्र) मित्याह - @i केवलतर्क १८१ ८५६०ना इत्यादिना - एवं चोपायत्वं स्वीकार्यमुपेयत्वं वा परित्याज्यमित्यभिप्रेत्याह - शुक्र इत्यादिना - एवं तर्हि मामेकमित्यादि उक्तोपायैक्यविरोध यथा गुणविग्रहरूपविशेषणस्यै क्यविरोधित्वं नास्ति । एवं लक्ष्मीरूप विशेषणस्याप्यैक्यविरोधित्वं नास्तीत्याह - नारायणशब्द की इत्यादिना गुणानां विग्रहस्य (सा।वि) वृथा निर्बन्ध इत्युक्तम् - तदेव स्मारयति - केवलकुतर्क १५६०६ इति नोपलक्षितमित्यर्थः - एवं च विशेषणस्य लक्ष्म्या उपायत्वानङ्गीकारे विशेषणत्वासिद्ध्या विशेषणत्वा न्यथानुपपत्त्या उपायत्वं प्रसाध्य उपायद्वित्वशङ्कां वारयतिनारायणशब्द की

इत

(सा।सं) भञ्जकपरतर्कनिरासफलमाह । शुक्र इति - ‘मामेकम् । तदेकोपायता याच्ना । मामेव ये त्वमेवोपायभूत’ इत्यादि प्रमाणैरुपायैकत्वावधारणा लक्ष्मीविशेषणता उपायैक्यविरोधिनीत्याशङ्क्य गुणादेर्विशेषणत्वेऽपि यथा न तद्विरोधस्तथेहापीति परिहरति - नारायणशब्द jogi इति।

-सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४५७]]

मू - गुणविशेषविग्रहविशेषादिविशिष्ट एकं उपाय♚Guno तुल्ययोगक्षेमDI Cor श्रीमच्छब्दमुंली लगा नित्यपत्नीसम्बन्धविशिष्ट उपायैक्य किं मं pujw उपायविशेषण (i) ५६० G उपाय एकDICG) उपायत्व (pub

विशेषणomizumb-

(सा।दी) Pis उपेयद्वित्वप्रसङ्गं । प्रतिबन्धि ♚m/-Qing ऐक्योपपत्ति कील भेद। विशिष्टस्योपायत्वादैक्यQLD ५।लं। उपायविशेषण ii) ५६० ना Quwomb कण्ठ पक्षी उपायस्य उपायत्व pii विशेषण

उपायविशेषण [i] ५६ ना इत्यादि

m।

(सा।स्वा) पूर्वमुपायद्वित्वप्रसङ्गमुपेयद्वित्वप्रसङ्गप्रतिबन्धिwn परिहृतम् । @ing। उपायैक्य दृष्टान्त♚ल उपायैक्यं समर्थिळी on पुनरुक्तिविशेषणjg उपायद्वित्वप्रसङ्गादिदोष

५०१५५५/- विशेषणविवक्षेण

उपायonsum उपायैक्यं Com? शुभ

Dorm IT? गण बाधक

विशेषण apib

विशेषण नामं कामं उपायमेक @supri- उपायेति उपायत्वं-

(सा।प्र) लक्ष्म्याश्च समस्तैकपदोपात्तत्वाविशेषात्तस्या उपायैक्यविरोधित्वे गुणानां विग्रहस्य चोपायैक्यभञ्जकत्वं स्यादिति भावः - नन्वेवं तर्हि विग्रहस्य गुणानां च विशेषणत्वं परित्यजाम इत्यत्र बाधकमाह उपायविशेषणेत्यादिना - भगवत्युपायशब्दप्रवृत्ति -

(सा।वि) ‘पूर्वमुपायद्वित्वम्

[[१]]

—

बाधकी) प्राप्यद्वित्वप्रसङ्ग

तथा

इति प्रतिबन्ध्या परिहार उक्तः इहतु प्रामाणिकः परिहार इति भावः - गुणविग्रहविशेषादिविशिष्टorror इति अनुरूपतया अनेकघटितत्वेऽपि विशिष्टस्यैकत्वाद्यथानेकत्वस्य नोपायान्वयस्तथोपायान्त रघटितत्वेऽपि विशिष्टस्यैकत्वादनेकत्वस्य नोपायान्वयः अत उपायैक्यस्य न विरोध इति भावः विशिष्टस्योपायत्वोक्तौ योग्यताबलाद्विशेषणे सिद्ध्यदुपायत्वं प्रागवगतैक्यस्य न विरोधीति तात्पर्यम् अतो यथा गुणविग्रहादिविशिष्टस्य उपायत्वेऽपि गुणविग्रहादेर्नोपायत्वम् पत्नीसम्बन्धविशिष्टस्योपायत्वे अपि पत्न्या नोपायत्वमिति न भ्रमितव्यम् । ननु विशेषणत्वसिद्धावुपायत्वसिद्धिः, उपायत्वसिद्धौ विशेषणत्वसिद्धिरित्यन्योन्याश्रय इति चेन्नपूर्वोक्तप्रमाणबलाज्जगत्कारणत्वादि सिद्धौ भरस्वीकाररक्षासङ्कल्पादि योग्यतासिद्द्ध्या द्वये पूर्वोत्तरखण्डस्थ श्रीमच्छब्दयोरैकरूप्येणान्वय स्वारस्यद्विशेषणत्वाङ्गीकारे भरन्यासक्रियायां भरस्वीकाररक्षा सङ्कल्पसिद्ध्या उपायत्वसिद्धेरन्योन्याश्रयाभावात् गुणविग्रहादेश्तु भरस्वीकार रक्षासङ्कल्पाभावान्नोपायत्वमिति प्रागेवोक्तम् - ननु ‘सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकम्’ इत्यत्र विशेषणान्वयं विना केवलविशेष्यगत्यैक्यमेव विवक्षितमित्यत्र बाधकमाह - उपायविशेषQwomb G इति उपायत्वपरित्यागे उपाय एव न सिद्ध्येदिति भावः - पूर्वं श्रियः-पतित्वा-

(सा।सं) पत्नीसम्बन्धविशिष्टngi इत्युक्तिः मत्वर्थस्यापि संसर्ग प्रतियोगितया भानाभिप्रायेण उपायैक्यवादाः विशिष्टे वस्तुनि विशेष्यैक्यपरा इति भावः ।

[[४५८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - विशेषणप्रयुक्त comri विशेष्य लङ्का कण्ठ Gopp♚ं विशेष्य किं वैगुण्यादिना । ‘स्वतश्श्रीस्त्वं विष्णोस्स्वमपि तत एवैष भगवान् त्वदायत्तद्वित्वेऽप्यभवदपराधीनविभवः । स्वयादीप्त्या रत्नं भवदपि महार्घं न विगुणं न कुण्ठस्वातन्त्र्यं भवति च न चान्याहित गुणम्’ ढाळा की श्लोकßली निर्णयिऊंÚULL

(सा।दी) नैरपक्ष्यविरोधक श्रीकं विशेषणत्व उपायत्वस्वरूपायोग्य♚♚ कार्यं

स्वरूपयोग्यतैwnlp उपायत्व अपक्षित- ? (Guri। विशेषण प्रयुक्तेत्यादि

श्रीसम्बन्धापेक्षै॥१। अस्वातन्त्र्यादि

स्वतश्श्रीस्त्वमिति - भोश्श्रीस्त्वं स्वतो विष्णोः स्वमसि, स्वतश्शेषभूतैा शुल

शलं भगवान् त्वदधीनर्द्धिमान् । अपाराधीन्यादिति भावः

अर्थमं

रत्न Long। स्वया दीप्त्या, स्वशेषभूत

अश्लाघ्य D। प्रतिहतस्वातन्त्र्य (PLDIT BIT।

अपराधीनविभवकी - स्वशेषभूताधीनार्द्धत्वे दृष्टान्त LG कीi। स्वयेति कान्तिwn) महार्घDog

रत्न LDIT GOT

विगुणं न भवति

(सा।स्वा) विवक्षित की ६० उपायमेक OLD GIIT ६ठा ६००T IT । ढाळा ५५ लङ्का। Qina विशेषणविवक्षैं विशेषणाधीन Long विशेष्यकं मं किञ्चित्कारं Cours

विशेष्यभूतशरण्य।कं स्वतस्सिद्धोत्कर्षवैगुण्यं

हूं @summit- विशेषेणेतिस्वत इति । हे श्रीः त्वं विष्णोः स्वत एव स्वम् । शेषभूता । स्वतः स्वेच्छयैव । नतु जीववत्स्वेच्छां विना स्वरूपतश्शेषभूतेति भावः तत एव, तव शेषत्वादेव । एष भगवान् त्वदायत्तर्धित्वेऽपि स्वशेषाधीनऋद्धिकतया अपराधीन विभवः । तत्रानुगुणं दृष्टान्तमाह । स्वयेति । रत्नं स्वया दीप्त्या, कान्त्या महार्घं भवदपि न विगुणं अश्लाघ्यं न भवति - न कुण्ठस्वातन्त्र्यं, प्रतिहतस्वातन्त्र्यं च न भवति

अन्याहितगुणमपि न भवति - तद्वदत्रापीति भावः । Qg विशेषणप्रयुक्तातिशय वा-

(सा।प्र) निमित्ततया कस्यचिद्धर्मस्याङ्गीकारे घटशब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्य घटशब्दार्थत्ववत्तस्याप्युपायशब्दार्थत्वस्य आवश्यकत्वात्तेनोपायैक्यविरोधप्रसङ्गः - तदनङ्गीकारे तूपायशब्दाप्रवृत्तेर्भगवत उपायत्वमप्रामाणिकं स्यादित्युभयतः पाशरज्जुरिति भावः । नन्वेवं गुणविग्रहलक्ष्मी रूपविशेषणविशिष्टस्यैवोपायत्वे उपेयत्वे चाकारद्वयस्यापि विशेषणाधीनत्वाद्वैगुण्यमेव स्यादित्यत्राह विशेषणप्रयुक्तomi इत्यादि - एवं विशेषणप्रयुक्तातिशय

(सा।वि) त्सर्वेश्वरत्वमित्युक्तम् तत्र सिंहावलोकनेन परप्रयुक्तातिशयवत्वं स्यादित्याशङ्क्य स्वापृथक्सिद्धविशेष प्राप्तातिशयेन नपराधीनातिशयत्वमिति दृष्टान्तप्रदर्शनपुरस्सरपरिहारपरभट्टार्यश्लोकं प्रदर्शयन् परिहारमाह। विशेषणप्रयुक्तori इति - स्वासाधारणरूपे -

(सा।सं) शरण्यवैगुण्यप्रसङ्गमुखेन परोक्तां विशेषणत्वानुपपत्तिमभियुक्त वचनमुखेन परिहरति विशेषणप्रयुक्तom इति - स्वमसि, निरुपाधिकशेषभूता सर्वमङ्गलशेषभूतासि - त्वदायत्तर्धित्वेऽपि, त्वदधीनवैभवत्वेऽपि अभवदिति क्रियाया अविगुणमित्यादेश्चान्वयः अन्याहितगुणत्वं पराधीनविभवत्वम्-

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४५९]]

मू - विशेषण विशेष्यामं अतिशयं Cmo विशेष्य स्वरूपानुबन्धिOT अतिशयapub। ‘अनन्या राघवेणाहं भास्करेण प्रभा यथा’ ढाङ्गळी दृष्टान्त की rip। भास्करकंgळं प्रभैकं स्वतस्सिद्ध तेजस्त्वं Cun २०१५ ‘अनन्याधीनकल्याणं’ ऎऩ्गिऱबडिये

(सा।दी) अन्याहितगुण(Pons - niung Cu @ Drons। नन्वीश्वर

अति स्वरूपानुबन्धिwn @supri। विशेषणं इत्यादि अनन्येति

य

स्वतस्सिद्धरूपानुबन्धातिशय

विशेषण क

अतिशयwwwn? GT JUনl &

दृष्टान्तलंलीं भास्कर कंळं

सा।स्वा) गग विशेष्य । कं स्वतस्सिद्धातिशय

प्रसङ्गिwrzn? ढाङ्गा

प्रभैकं

TEISTER

अन्योन्य-

Quini - विशेषण

इति । भास्करणेति । भाः करोतीति

भास्करदृष्टान्त

सिद्ध

भास्करः ढाळा/ स्वतस्सिद्धप्रकाशवान

विशेषणभूतै१४। स्वतस्सिद्धातिशय

Qu ‘अप्रमेयं हि तत्तेजो यस्य सा

जनकात्मजा’ इत्यादि निर्देशं JnG GLom? श्रियस्स्वत अतिशयOLDING विशेष्यातिशयकरत्वं &nLng? किञ्च श्रियः श्रीः - कण्ठलंही परस्परातिशयावहत्वं मंा &n Gon? ६ ग न Gauji। भास्कर इत्यादिना अनन्येति ‘अनन्याधीनकल्याणमन्यमङ्गलकारणम् । जगन्निदान

(सा।प्र) वत्वस्य विशेष्यवैगुण्यावहत्वाभावेऽपि तस्य स्वतोऽतिशयितत्वन्न स्यादित्यत्र ‘सर्वगन्धस्सर्वरसः । आनन्दो ब्रह्म - रसो वै सः’ इत्यादि प्रमाणसिद्धं स्वरूपस्यातिशयितत्वं वेदोपब्रह्मणभूते श्रीरामायणे सोदाहरणमुक्तमिति तदेवाह विशेषण♚लं इत्यादिना परस्परातिशयकरतया प्रमाणेषु निर्देशाच्चोभयोस्स्वतोऽतिशयितत्वमित्याह - भास्कर इत्यादिना

(सा।प्र) स्वस्यातिशयवत्वेन पराधीनमहिमवत्वमिति भावः - ननु भगवतो किं स्वतोऽतिशयो नास्तीत्यत आह विशेषणलङ्कृत विशेषय कुङ्किं १ इति - स्वतस्सिद्धातिशयस्य भास्करस्य प्रभयेव स्वतस्सिद्धाति शयस्य भगवतस्तादृशपत्न्याप्यतिशय इति भावः - अयमर्थोऽभिरूप एवाभरणेन द्योत्यत इत्यादिष्विव अयोगव्यवच्छे दमात्रे णाप्यर्थोपपत्तौ बहुप्रमाणविरुद्धान्ययोगव्यवच्छे दस्य कल्पयितुमशक्यत्वादिति चतुश्लोक्यधिकारेऽप्युक्तम् - ‘अनन्याधीनकल्याणमन्यमङ्गलकारणम् । जगन्निदानमद्वन्द्वं द्वन्द्वं वन्दामहे मह’ इति भट्टारकृतलक्ष्मीकल्याण श्लोकः - अनन्याधीनकल्याणमद्वन्द्वं स्वतस्सिद्धातिशयवदित्यर्थः । अप्रमेयमितियस्य सा ‘सीतायाश्चरितं महत्’ इत्युक्तप्रसिद्धमहिमा जनकात्मजा यस्य स्वयं तत्तेजः तस्य तेजः अप्रमेयमपरिच्छेद्यं - स्वतोऽतिशयवतो रामस्य जनकजायोगकृतं तेजोऽनिवार्यमित्यर्थः अनन्या राघवेणेति - राघवसम्बन्धेन

[[१]]

(सा।सं) विशेषणायत्तातिशययोगित्वं यदि स्वतोऽतिशयशून्यस्स्यात्तदा स्याद्वैगुण्यं - स्वतोऽप्यतिशयवतो न तच्छङ्कालेशोऽपीत्याह - विशेषण इति BITTQUILD इति - स्वतोऽतिशयवान् हि प्रभयाप्यतिशयवान् दृष्टः - नहि ततोऽस्ति भास्करे वैगुण्यंशङ्केति भावः - तर्हि परस्परातिशयावहत्वेन प्राचीनानां व्यपदेशः कथमुपपन्नस्स्यादित्यत्राह - भास्कर इत्यादिना

[[४६०]]

मू - स्वभावसिद्धकल्याणतैwn

६७ ६or mi io २६াकी ५’ ऎऩ्ऱुम् अन्योन्यातिशयावह॥८

६७ ६०

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

‘अप्रमेयं हि तत्तेजो यस्य सा जनकात्मजा’ ढाळा ‘तव श्रिया’

‘श्रियश्श्रीः’

ऎऩ्ऱुम् ‘तिरुवुक्कुम् तिरु’ ऎऩ्ऱुम् विशेषणविशेष्य ना निर्देशिकं की ♚Gi gopun

(सा।दी) विशेषणविशेष्यभावजनितातिशय (port Cul। @av स्वतस्सिद्धातिशय अन्योन्यातिशयावह निर्देशिकं निमित्त QILD। अप्रमेयं हीत्यादिअप्रमेयंहि तत्तेजः, सर्वोत्कृष्टा जनकात्मजा यास्मत्तच्छेषभूता - लं विशेष्यकं विशेषणाधीनातिशयं सिद्धम् तवश्रिया ढाळा विशेषणं अतिशयावहत्वं सिद्धम् - २०१५ळा विशेषणमतिशयावहLDIT BES

ऎऩ्ऱु

(५) निर्देशम् - श्रियश्श्रीः । विशेष्यमतिशयावह निर्देश। श्रीमच्छब्दकं । कं विशेषणपरत्व

(सा।स्वा) मद्वन्द्वं द्वन्द्वं वन्दामहेमहे ‘इति लक्ष्मीकल्याल नान्दीश्लोक स्वतस्सिद्धातिशयवस्तु¿ळकं®।ó गुणधर्मिभाव ♚ परस्पर कृतातिशयभाक्त्वं ८nQQuorm] &लं। शु क्रियान्वयित्वरूपविशेषणत्वं १४।५५ ८n Gor? आत्महविस्समर्पणरूपक्रियै उद्देश्यकारकत्वं विशेष्यलंंंंम्ं उपपन्नLong विशेषण । कण्ठ उपपन्नLD? ढाङ्गळল# @gui&pri-

(सा।प्र) २६ळाली। तव श्रीः । श्रीकन्यमण्डळं डील। श्रियश्श्रीः - ननु लक्ष्म्या उपायत्वे भरन्यासस्य तां प्रत्यपि कर्तव्यत्वाद्द्भगवति भरन्यासानन्तरं लक्ष्मीविषय भरन्यासस्याप्यनुष्ठाने ‘सकृदेव हि शास्त्रार्थः कृतोऽयं तारयेन्नरम्’ इत्यादिविरोधस्स्यादित्यत्र यथा ‘आग्नावैष्णवमेकादशकपालमैन्द्राग्नमेकादशकपालम्’ इत्यादिषु समस्तपदो परिस्थिततद्धितेनाग्ने र्विष्णोरग्नेरिन्द्रस्य च परस्परवैशिष्ट्ये नै वै कहविरुद्देश्यत्वम् तथा ‘अकारेणोच्यते विष्णुस्सर्वलोकेश्वरो हरिः । उद्धृता विष्णुना लक्ष्मीरुकारेणोच्यते तथा । मकारस्तु तयोर्दास इति प्रणवलक्षणम्’ इत्यादि श्रुतिभिरुभयोद्देशेन शेषत्वविधानात् ‘लक्ष्म्यास्समस्तं चिदचित्स्वरूपं व्याप्यं तदीशस्य तु सापि सर्वम् । तथापि साधारणमीशितृत्वं श्रीश्रीशयोर्द्वी च सदैकशेषी’ इत्युक्त्या लक्ष्मीनारायणयोः परस्परवैशिष्ट्येन शेषित्वावगमाच्च स्वरूपभरफलानां तदीयत्वानुसन्धानरूपभरन्यासस्योभयोद्देशेनानुष्ठानसम्भवान्नसकृत्त्वविरोध इत्याह

(सा।वि) सीताया उत्कर्ष उक्तः अप्रमेयं हि तत्तेज इति सीतायोगेन रामस्योत्कर्ष उक्तः । तव श्रियेति, मणेः प्रभेति वदयन्निर्देशः - ततस्तस्याऽतिशयावहत्वम् । २०ाठी, तव श्रीरित्यर्थः । श्रियश्श्रीः, श्रियोऽतिशयावहः अत्र भगवतो लक्ष्म्यतिशयावहत्वमुक्तम्

ही व्यकं एक कील, श्रियश्श्रीः निर्देशिकंळी।कण्ठ, निर्देश्यमानत्वस्य gopun, न्यूनता नास्ति-उभयोरपि स्वतस्सिद्धाति

(सा।सं) परस्परातिशयावहत्वमपि स्वाभाविकम् - विशेषणविशेष्यभावोऽपि स्वाभाविकः न हि तयोरन्योन्योच्छे दक रतेति भावः । नन्वस्तु विशेषणत्वम्तथापि नोपायत्वसिद्धिः आत्महविस्समर्पणप्रतिसम्बधित्वाभावेतदसिद्धेः तत्त्वं चाश्रयभेदे शेषित्वभेदान्निरूपकभेदे शेषत्वभेदाच्च समर्पणयौगपद्यासम्भवात् - क्रमेण समर्पणे समप्राधान्याद्विशेषणत्वोच्छेदेन च न सम्भवतीत्यत्राह

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४६१]]

मू - श्रुतिबल ‘द्वौ च सदैकशेषी’ ढाढा कीmugu ‘उभयाधिष्ठानं चैकं शेषित्वम्’ ढा Ganglior__ळा षडर्थसङ्क्षेप की निष्कर्षिquil एकशेषित्वाश्रय

ळं m। iq wr हविर्विशेषri] अग्नाविष्णु प्रभृतिकमंg Cum आत्महविस्समर्पण प्रतिसम्बन्धिनामुळं मुलं

(सा।दी) प्रधानफललं। श्रुतिबललं इत्यादि ‘पतिं विश्वस्य अस्येशाना जगतः’ ढाळा श्रुतिबल०५ ‘मकारस्तुतयोर्दासः । लक्ष्म्यास्समस्तश्चिदचित्प्रपञ्चो व्याप्यस्तदीशस्य तुसापि सर्वम् । तथापि साधारणमीशितृत्वं श्रीश्रीशयोद्व च सदैक शेषी’ द्वौ, श्रीनारायण सदा सर्वावस्थै उपायोपेयावस्थैGILD। एक शेषी, एकं च तच्छेषी च । जगत एक शेषिभूतं वस्तु - एकशेषित्वाश्रयौ ढाळा - @pp संहितावचन अनुसरिठ। उभयाधिष्ठानं चैकं शेषित्व QILD जगतश्शेषित्वं उभयाश्रयम् । श्रियः-पति विष्णुपल्युभयाश्रय QILDorg/ षडर्थ सङ्क्षेपाख्यग्रन्थ लं निर्णयिg प्रभृतिशब्दां महेन्द्रादि ग्रहणम् । ननूभयोः प्रतिसम्बन्धित्वमुंलीं शास्त्र) ‘तं वासुदेवं

(सा।स्वा)- श्रुतिबल इति । ‘पतिं विश्वस्य । अस्येशाना जगतो विष्णुपत्नी मकारस्तुतयोर्दासः ’ इत्यादिश्रुति ढाळंाpiq, द्वाविति - ‘लक्ष्म्यास्समस्तश्चिदचित्प्रपञ्चो व्याप्यस्तदीशस्य तु सापि सर्वम् । तथापि साधारणमीशितृत्वं श्रीश्रीशयोर्द्वी च सदैकशेषी’ इति भगवच्छास्त्रवचनम् - एकशेषि, एकं च तच्छेषि च एकशेषित्वाश्रयभूतं वस्तु pq- अग्नाविष्ण्विति प्रमाणान्तर♚ल अग्निकण्ठ विष्णुशेषतया विशेषणत्व

हविर्विशेष[i] Bf उद्देश्यकारकत्वं तुल्य(कं आत्महविस्समर्पणपप्रतिसम्बन्धिनी) ‘सदेव सोम्येदमग्र

prim@ung-

आसीत् - एको ह वै नारायण आसीत् - स्वात्मानं मयि निक्षिपेत् - मामेकं शरणं व्रज’ इत्यादिना भगवान्मात्रनिर्देश(puळं एकत्वव्यपदेशpti Bn।Com?

(सा।प्र) श्रुतिबल इत्यादिना - नन्वेवं तर्हि ‘एतस्यवाक्षरस्य प्रशासनेगार्गी सूर्याचन्द्रमसौ विधृतौ तिष्ठतः - अमृतस्यैष सेतुः तमेवं विद्वानमृतइह भवति । तमेवं विधित्वातिमृत्युमेति - आत्मानमेवेमं

तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये लोकमुपासीत-मामेकं शरणं ब्रज

(सा।वि) शयवत्वात्परस्परातिशयावहत्वोक्तिरुपपन्नेति भावः विशेषणत्वसमर्थत्वस्य फलमाह श्रुतिप्रमाणबल♚$ इत्यादिना - ‘पतिं विश्वस्यात्मेश्वरं अस्येशाना जगतो विष्णुपत्नी’ इत्यादि श्रुतिबलादित्यर्थः - ननूभयोरात्महविस्समर्पणप्रतिसम्बन्धित्वे ‘तमेवं विधित्वातिमृत्युमेति । तमेवं विद्वानमृत इह भवति - तं वासुदेवं शरणं गतोऽस्मि - मामेकं शरणं व्रज’ इत्यादिषु भगवन्मात्र (सा।सं) श्रुतिबल इति- ‘अकारेणोच्यते विष्णुस्सर्वलोकेश्वरो हरिः । उद्धृता विष्णुना लक्ष्मीरुकारेणोच्यते तथा । मकारस्तु तयोर्दास इति प्रणवलक्षणम् - अस्येशाना’ इत्यादीनीह श्रुतिशब्द विवक्षितानि । द्वौ च सदैक शेषीत्येतद्भगवच्छास्त्रवचनम् । यथा अग्नाविष्ण्वोरेकदेवतात्वेन युगपदेकहविः प्रतिसम्बन्धित्वं तथेहापीति भावः तर्हि

।

[[४६२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - ‘युवत्वादौ तुल्येऽप्यपरवशताशत्रुशमन स्थिरत्वादीन् कृत्वा भगवति गुणान् पुंस्त्वसुलभान् । त्वयि स्त्रीत्वेकान्तान् म्रदिमपतिपारार्थ्यकरुणाक्षमादीन्वाभोक्तुं भवति युवयोरात्मनि भिदा’ । ढाकीmulgu पत्नीकं नित्यपतिपारार्थ्य यागकर्मी पतिप्रधान शास्त्री) व्य (उ) पदेशri१८(६)मं(५ळं एकळा यजमाना mi) एकव्यपदेश । Gomumw

(Los

(सा।दी) शरणं गतोऽस्मि ’ एकेनैव व्यपदेश मामेकं शरणं व्रज एक एव जगत्स्वामी’ ढाङ्ग एकशब्देन व्यपदेश (pi Gon? गान - युवत्वादौ इत्यादि। पतिपारार्थ्ये । सम्मति पत्नी इत्यादि - यागकर्मी, ‘स्नाति अहतं वासः परिधत्ते’ इत्यादिव्यपदेशं Curro एकस्यैव प्राधान्याद्व्यपदेशद्वयं युक्त

५५♚- Qumiims-

m। GOLD ) आतङ्क न्याय

श्रीमात्रप्रधानकonsib

(सा।स्वा) सन्नियोगशिष्टन्याय

निर्देशं प्रसङ्गिung? ढाङ्ग

Gui। युवत्वादाविति असाधारणपतिगुणानुभवेन पत्न्याः

[[१]]

पत्न्यसाधारण गुणानुभवेन पत्युश्च लोके भोग विशेषदर्शनान्न्यायेन भोक्तुं गुण व्यवस्थां कृत्वा युवयोरात्मनि भिधा भवति ढाळापत्न्या नित्यपतिपारार्थ्यात्पतिप्रधाननिर्देश एव ढाळा ५०/- यागेति यजते स्वर्गकामः स्नाति अहतं वासः परिधत्ते इत्यादौ ळाएकेति - विशिष्टाभि

win spammu-

प्रायमेकत्वव्यपदेश/LD

(सा।प्र) यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी ‘इत्यादिषु भगवत एवोपायत्वोक्तिरूपायैक्योक्तिश्च विरुद्ध्येतेत्यत्र सोदाहरणमुत्तरमाह । युवत्वादावित्यादिना लक्ष्म्या नित्यं तदधीनत्वादपृथक्सिद्धविशेषणत्वाच्च प्राधान्यैक्य व्यपदेशयोर्न विरोध इत्यर्थः - ननु साक्षात्कृततत्त्वहित-

(सा।वि) निर्देशः कथमित्यत्राह - युवत्वादाविति - भिदा वैलक्षण्यं नास्ति उभयोस्स्वरूपादिकं तुल्यमित्यर्थः नत्वेकस्मिन् स्वरूपे एतादृशानुभवार्थं भेदकल्पनम् । उभयोस्स्वरूपभेदस्य प्रमाणसिद्धत्वात् - अत्र पतिपारार्थ्यप्रदर्शनायायं श्लोक उपात्तः - पतिप्रधानons शास्त्र ‘यजेत स्वर्गकामः स्नाति अहतं वासः परिधत्तेवीक्षते’ इत्यादि शास्त्रेषु पत्युः प्राधान्येनोपदेशवत् ‘तं वासुदेवं शरणं गतोऽस्मि तमेवं विद्वानमृत इह भवति’ इत्यादिशास्त्रेषु प्रधानLDIT व्यपदेश एका यजमाना Tom Cum एकव्यपदेश jig - मामेकमित्यादिषु एकव्यपेदशस्य च मुलीं

कुऱैयिल्लै इत्यन्वयः अयमत्र भावः - ‘षष्ठे लिङ्गविशेषनिर्देशात् पुंयुक्तमैतिशायुध’ इत्यत्र किं पुंस एव यागाधिकारः उत स्त्रिया इति संशये पुल्लिङ्गनिर्देशाल्लिङ्गस्य प्रकृत्यर्थत्वेन ग्रहजातिवद्विवक्षितत्वात् याज्योऽपि फलकामो विवक्षितलिङ्गः पुमानेव स्यादिति पूर्वपक्षे कृत्वा उद्देश्यविशेषणस्याविवक्षितत्वाल्लिङ्गस्यान्वय (सा।सं) यथा दृष्टान्तमिह प्रधानाप्रधानविवेको न स्यात् । शरण्यैक्यं च भज्येतेत्यत्राह । युवत्वादावित्यादिना । अपरवशता, स्वतोऽनन्यशेषत्वम् - स्थिरत्वं, मृदुत्वम्, व्यस्थितविकल्पार्थो वा शब्दः - भोक्तुं, विहर्तुम् - भिदा, वैधर्म्यम् -

मू

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४६३]]

‘तामरैयाळ् केळ्वऩॊरुवऩैये नोक्कुमुणर्वु’ ऎऩ्गिऱदऱ्कुम् इदुवे

तात्पर्य-

(सा।दि) wmpouni gonomi दिव्यसूक्ति एकपदप्रयोग विशेष्य -रिरवुत्तालेयॆऩ्गिऱार्तामरैयाळ् केळ्वऩ् ५सियाल् ऒरुवऩैयॆऩ्ऱु एकशब्दप्रयोगम् -

(सा।स्वा) Giri(SP

एकशब्द अवधारण पतिमात्रविषगकज्ञान Lo तत्त्वज्ञानQLDorm। Gurrpuri प्रभृतिनां सूक्तिकं गति ।? Gummit।

Downना इति

(सा।प्र) पुरुषार्थे दिव्यसूरिभिस्सावधारणं भगवत एवोपायत्वप्राप्यत्वोक्तेः तद्विरोधस्स्यादित्याशङ्क्याह ।

Downना इत्यादि

पद्मालयाभर्तारमेकमेव भक्तिप्रपत्तिरूपं ज्ञानं परिपूर्णानुभवश्च विषयीकुर्यादित्यर्थः । केवलं भगवत उपादाने शक्येऽपि लक्ष्मीवैशिष्ट्यबोधकपदोपादानात्तत्रापि विशिष्टस्योपायत्वं विवक्षितमित्येकशब्दोऽपि तद्विषय इति तद्व्यतिरिक्तमेवावधारणव्यवच्छेद्यम् - अन्यथा ‘BITDOIJunri GsrQJòा’ इत्युक्ति वैयर्थ्यादिति भावः । “एतस्य वाक्षरस्य - अमृतस्यैष सेतुः तमेवं विधित्वामामेकं - तमेव चाद्यम्” इत्यादि प्राधान्योपदेशैक्योपदेशयोः प्रकारान्तरेण निर्वाहमेव

(सा।वि) व्यतिरेकाभ्यां डाब्विसर्गबिन्द्वादिगम्यत्वेन प्रातिपदितार्थत्वाभावात् स्त्रिया अप्यधिकार इति प्रसाध्य स्वतो वस्तुवचनादैककर्म्यं स्यादिति तदनन्तराधिकरणे किं दम्पती पृथग्यजेयातामुत सहेति चिन्तायामाख्यातोपात्तसङ्ख्याया गुणभूतोपादेयकर्तृगामित्वेन विवक्षितत्वादेकैकशः प्रयोगे प्राप्ते सहैव यजेयाताम् तथा हि कर्मसमग्रं भवति

इतरधा परस्परकर्तृकाज्यापेक्षणादिलोपाद्वैगुण्यं स्यादतस्सहप्रयोगस्संसृष्ट द्रव्यत्वाच्च न पृथक् यष्टृत्वं परस्पर सापेक्षयोरिवाग्नीष्टोमयोर्देवतात्वं दम्पत्योः कर्तृरूपैक्यादग्नीष्टोमौ देवतेतिवत् एकवचनप्रयोग इति सिद्धान्तितम् - यजमानशब्देन कर्तृशानजं तत्तवात्कर्तृत्वस्यैकत्वाद्विशिष्टनिष्ठैककर्तृरूपवाचकैकवचनान्ते एकत्वसामानाधिकरण्येन एको यजमान इति व्यपेदेशेऽपि पत्नी सङ्ग्रहः पत्युः प्राधान्यात्पुल्लिङ्गनिर्देशः - तन्न्यायेनेहापि सहान्वयाभावे क्रीडाविरसा स्यात् - अतस्सहान्वये सति शेषित्वोपायत्वकर्तृत्वादेकत्वनिर्देशः - पत्युः प्राधानत्वात्पतिमात्रवादकपदेन निर्देश इति

तामरैयाळ् केळ्वऩॊरुवऩैये नोक्कुमुणर्वुम् - तामरैयाळ् Ggrouòा, पद्मालयाभर्तारम् - ९६१६० एकमेव - pigi, विषयीकुर्वत् - २६०० २४। ज्ञानम् - ढाङ्ग की।कम्मुळं, इत्युक्तप्रकारस्यापि @C तात्पर्य इदमेव तात्पर्यम् - विशिष्ट्यैक्यावगाहित्व एव तात्पर्यमित्यर्थः एवं यागतन्त्रन्यायेन प्राधान्यैक्य

(सा।सं) Doori, कमलालयावल्लभमेकमेव यद्विषयीकरोति तदेव ज्ञानमित्यर्थः Go, यथा दम्पतिकर्तृकेऽपि यागे पतिप्राधान्यात्तत्रैकत्वव्यपदेशः । तद्वत्

इत्युक्तिरुपपन्नेत्यर्थ एव । ननु लक्ष्म्याश्शेषित्वादुपायत्वे ताभ्यां कारणत्वमपि स्यात् तदुपयुक्ताश्च गुणाः पृथगेवास्या अभिधेयास्स्युरित्यत्राह

[[१]]

[[४६४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू ‘तदन्तर्भावात्त्वां न पृथगभिधत्ते श्रुतिरपि’ की लीक ५६ - ऎम्बॆरुमाऩैच् चॊऩ्ऩविडमॆङ्गुम् पिराट्टियैयुम् सॊल्लिऱ्ऱामॆऩ्ऱु तुडङ्गि उडैयवररुळिच् चॆय्द ऎरियै आच्चाऩ् पक्कलिले केट्टु नञ्जीयर् ऎत्तुत्तार् (सा।दी) हेत्वन्तरं &IL Gळीpi- तदन्तर्भावात्त्वाम् ढाळं भगवत्पारतन्त्र्यार्थ सिद्धत्वात्पृथगनभिधानम् । एक शब्द विशिष्टविषयअर्थलं की ऐतिह्यPPGL - rbonn इत्यादि शुभ की शुभा प्रसङ्गालक्ष्मीविषयी - (सा।स्वा) नियामकान्तर १०५ - तदन्तर्भावात्त्वाम् इति भगवन्तं प्रति स्वरूपनिरूपकधर्मतया तत्प्रतीत्यन्यर्गततया

सूत्र भाष्यादिनी) श्रीभाष्यकार @s परिहारं GOLDwno ig परिहारं साम्प्रदायिक Con? ढाळाला Giri-

Qug सर्वावस्थैी विशेषणभूतै या

इति

अविनाभूतैTBG) भगवदालय rif पृथक्कक श्रीप्रतिष्ठार्चनादि, तदालयनिर्माणादि असङ्गतri१८६७८ प्रसङ्गिwri? abp आलयसमृद्ध्यर्थक काम्यतया शास्त्रचोदित LDIT) (सा।प्र) तदन्तर्भावात्त्वामित्यादिना । स्वरूपनिरूपकधर्मं विहाय केनापि सर्वैश्वर्यबोधकशब्देन बोधनानुपपत्तेर्लक्ष्म्याश्च स्वरूपनिरूपकत्वाद्भगवदुक्त्यैव साप्युक्तेति भावः - भगवदुक्तौ सर्वत्र लक्ष्म्या अप्युक्तिस्सम्प्रदायसिद्धेत्याह । GTQLLI इत्यादिना - ‘प्रपत्तिर्विश्वास’ इत्यादि संस्कृतवाक्यवदिदं द्रामिङभाषावाक्यमपि मुक्तकं सम्प्रदायगतमिति सम्प्रदायः शुळा, यतीन्द्रमाहानसिकाः । ननु भगवच्छास्त्रे ‘हृदयादीनि चाङ्गानि लाञ्छनं कमलादिकम् । भूषणं च किरीटाद्यां लक्ष्म्याद्याश्शक्तयस्तथा । गरुडो मूर्तयश्चान्यादेहे देवस्य यास्मृताः व्यापकस्य तथात्वेन स्वे स्वे स्थाने प्रभात्मिकाः । तद्देहसंस्थितास्सर्वे

(सा।वि) व्यपदेशमुक्त्वा श्रीमदादिशब्देषु प्रवृत्तिनिमित्तत्वादिनापि तत्सिद्धिमाह तदन्तर्भवादिति । ढाङ्ग की Dulq८६५ ५G, एतदुक्तप्रकाराश्च द्रष्टव्याः । अविनाभावलक्षण सम्बन्धलक्षणादयो बहुवचनग्राह्याः - न्यायसिद्धमर्थं भाष्यकारा उपदिदिशुरित्याह -

इति - माळा, यतीन्द्रमाहानसिकाः - GBLLG। श्रुत्वा - ननु भगवच्छास्त्रे लक्ष्म्यर्चनं त्रिविधमुक्तम् - लयार्चनम्, भोगार्चनम्, अधिकारार्चनञ्चेति- ‘हृदयादिनि चाङ्गनि लाञ्छनं कमलादिकम् । भूषणं चकिरीटाद्यं लक्ष्म्याद्याश्शक्तयस्तथा । गरुडो मूर्तयश्चान्या देवदेवस्य या स्मृताः । -

(सा।सं) तदन्तर्भावादिति - नहि भास्कर उदित इत्युक्ते प्रभायाः पृथगुदयो वाच्यः । तद्वत् ‘यस्सर्वज्ञस्सर्ववित्’ इत्यादयश्च सन्नियोगशिष्टयोरेकधर्मपरवाक्यवदुभयान्वितगुणाभिधायिन इति किं पृथगभिधानेनेति भावः तर्हि सर्वशब्दवाच्यता च स्यादित्यत्राह । ram इति @pp इत्युक्तिरर्थसामर्थ्यसिद्धतत्तत्पदप्रवृत्तिनिमित्तस्यापनोदकमानाभावनिबन्धना त्वद्गुरूक्तिविरुद्धास्त्वदुक्तय इति सूचनाय niguit सङ्ग्रहिñi इत्युक्तिः

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४६५]]

मू - शुभ

काम्यप्रधान

(सा।दी) अर्थान्तर apib दर्शिया

अधिकारार्चनरूप

६ निगमि ऊं कीशुभ

(सा। स्वा) ८। GQ

अनुद्देश्य on swim C

प्रणामादि

लक्ष्मीप्रणामार्चनादिकं नित्य

पत्यविनाभूतलयभोगार्चनपर

@suprit- शु@su इति -

Cung अनन्यप्रयोजन

काम्येत्यादि अधिकारिक অম प्रसङ्गिwng? परमैकान्तिकं नित्यं विहित ६० ८०GGD गलीढं आतङ्क प्रमाणं काम्यविग्रहमण्डी प्रसरिung? È

TTC), नित्यपति

(सा।प्र) पूजनीयाः क्रमेणतु । परिवारं विना मन्त्रैः स्वैस्त्यैरर्घ्यादिभिर्द्विज । लययागो ह्ययं विप्र हृदादिष्वनुकीर्तितः । तस्माद्धृक्कर्णिकाधारे मूर्ती वा यत्र कुत्रचित् । मूलमन्त्रशरीरीस्थं परिवारं यजेत्तदा । याग एष लयाख्यस्तु सङ्क्षिप्तस्सर्वसिद्धिदः । मन्त्राराट्कर्णिका मध्ये लक्ष्म्याद्याः केसरादिषु । साकाराः केवलास्सर्वे यत्र भोगाभिदस्सतु । केवलेन च यागेन पृथग्भूतेन नारद । पूजनं कमलादीनामधिकारा भिधस्सतु । एवं कृत्वा लयाख्यं तु यागं भोगाभिदं तथा । ततः क्रमाद्यजेद्देवं भोगैरमृतसम्भवैः “इत्यादिभिरधिकारलयभोगाख्यं त्रिविधं लक्ष्म्यर्चनमभिधाय तेषु मुमुक्षुभिर्लयार्चनभोगार्चन योरेव कर्तव्यत्वमुक्त्वा काम्यप्रधानस्याधिकारार्चनस्य मुमुक्षून्प्रति प्रतिषेधाद्देवतान्तरवन्मुमुक्ष्वनुपास्यभूताया लक्ष्म्या मोक्षोपायत्वं दूरनिरस्तमित्यत्र बुद्धाद्यात्मनो भगवतो मुमुक्ष्वनुपास्यत्वेऽपि नारसिंह, वामन, राम, कृष्णादि विग्रह युक्तस्य तस्योपास्यत्ववत्काम्यप्रधानाधिकाराचविग्रह हव्यतिरिक्त विग्रहवैशिष्ट्येन लक्ष्म्या अप्यर्चनीयत्वोपपत्तेराधिकारार्चनादिग्रहस्य च प्रणामादिनिषेधाभावात्प्रणामविशेषस्यभरन्यासस्योभयोद्देश्यत्वोपपत्तेर्लक्ष्म्या उपायत्वं युज्यत एवेत्यभिप्रयन्नाह - शुभ काम्य प्रधानेत्यादिना

(सा।वि) व्यापकस्य तथात्वेन स्वे स्वे स्थाने प्रभात्मिकाः । तद्देहसंस्थितास्सर्वे पूजनीयाः क्रमेण तु । परिवारं विना मन्त्रैस्स्वैस्वैरर्धादिभिर्द्विज । लययागो ह्ययं विप्र हृदादिष्दनुकीर्तितः । तस्माद्धृक्वार्णिकामध्ये मूर्तौवा यत्रकुत्रचित् । मूलमन्त्रशरीरस्थं परिवारं यजेत्तदा । याग एष लयाख्यस्तु सङ्क्षिप्तस्सर्वसिद्धिद । मन्त्रराट्कर्णिकामध्ये लक्ष्म्याद्याः केसरादिषु - साकाराः केवलास्सर्वे यत्र भोगभिधस्सतु । केवलेन च यागेन पृथग्भूतेन नारद । पूजनं कमलादीनामधिकाराभिधस्सतु ॥ इत्येतेषु लयभोगार्चनयोरेव मुमुक्षूणामधिकार इत्युक्तौ काम्यप्रधान अधिकारार्चने अधिकारः प्रतिषिद्धः । अतो देवतान्तरवन्मुमुक्ष्वनुपास्यभूतायाः लक्ष्म्याः कथं मोक्षोपायत्वं मित्याशङ्क्य भगवतो बुद्धादिरूपेष्वनुपास्यत्वेऽपि रामकृष्णादिरूपेषूपास्यत्ववदधिकारार्चने अनुपास्यत्वेऽपि लय भोगार्चनयोरुपास्यत्वादधिकारार्चनेऽपि प्रणामादेरनिषिद्धत्वात् ‘गाढोपगूढानि ते’ इत्युक्तरीत्या भगवत्सान्निध्यस्यापि सत्वात्प्रणामाद्याचारसम्भवान्मोक्षोपायत्वस्य न क्षतिरित्याहशुल इति

काम्यप्रधानेति

(सा।सं) निरूपितार्थप्रयुक्तं प्रासङ्गिकं च निरूपयति - शुक्र इति - प्रमाणसम्प्र

[[४६६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - विष्णुपत्नीत्वं सुप्रतिष्ठित Down लयभोगार्चन (C) प्रवृत्त अनन्यप्रयोजन ne मुमुक्षुकण्ठ ू ण्ठ ं काम्यप्रधान Lonor भगवत्रूपं मातृत्वाद्युपाधिका प्रणामाद्याचार ङ्गळुक्कुम् कुऱैयिल्लै - इप्पडि ईवुत्तिरियोले पासरिगसिङ्गळ् तोऱ्ऱच् चॆय्दे पऱ्ऱिऩदु विडादॊऴियिल् -

(सा।दी) Gilgi अधिकारार्चनार्थ १६ळा रूपं काम्यप्रधान मण्डळ भोगार्चनरूपं मोक्षप्रधानonruji(कंg भगवच्छास्त्रसिद्धम् -

रूप pii पत्यर्चासहित QILD। तद्रहित द्विविधम् भगवाल रूप द्विधिधम् - काम्यप्रधान मोक्षप्रधानQILDmi - काम्यप्रधानं मदनगोपालादि - मोक्षप्रधानं रामकृष्णादिरूपम् - पत्यर्चाहिता काम्यप्रधानाधिकारार्चनरूप २० ॐ प्रतीविष्णुपत्नीत्वं, विष्णुसाहित्यQLDipiq। सुप्रतिष्ठित Diosun) मोक्षप्रधान Door लक्ष्मीभोगार्चनरूप प्रवृत्त अन्यप्रयोजनyor मुमुक्षुßs (कं काम्यप्रधान Loner भगवद्रूप लण्ड Gum) मातृत्वस्वामित्वप्रयुक्तLDITOT प्रणामाद्याचारलं।कं विरोधQung-Qqकङ्क

(सा।स्वा) पारार्थ्य अधिकारार्चनरूपं कृणी wi- लयं, की तिरुमार्बिले विद्यमानं श्रीरूपम् । भोगं, विद्यमान migung प्रमाण risen अर्थनिर्णयं Cguffin forgiळं लोकाचार्यप्रभृति ८ ) कं Qila Capping अन्यथा लं Compm निबन्धris) निबद्ध जीयतं प्रभृतिनां व्याख्यान ♚G अन्यथा iऩ् सॊल्लवॊण्णामैयालुम् तै विडक्कूडुमो? ऎऩ्ऩवरुळिच्

si। Qu

मध्यस्थदृष्टिws अतत्त्व शङ्करादिकुदृष्टिबाह्यपक्ष उपादेय coins -

इति

(सा।प्र) स्वोक्तप्रक्रियानङ्गीकारे बाधकमाह । इत्यादिना प्रामाणिकेत्यादि प्रामाणिकार्थप्रतीतावपि ग्राहितग्राहिताया मितमित्यर्थ तस्मात्स्वोक्त प्रकारेणैवानुसन्धानं सात्त्विकाना (सा।वि) प्रामाणिकार्थं Capps GruGguji, प्रामाणिकार्थप्रतितावपि

वीं,

ग्रहीतस्यापरित्यागे । स्वप्रतिज्ञातनिर्वाहार्थं भ्रातृवधोद्युक्तमर्जुनं प्रति बोधनाय कर्णपर्वणि (सा।सं) दायोपपत्तिभिर्लक्ष्म्याश्शेषित्वादिसमर्थनादित्यर्थः काम्यप्रधानत्वं, फलान्तरप्रधानत्वम्म् - अर्चनं त्रिविधम्। ‘केवलेन तु यागेन पृथग्भूतेन नारद । पूजनं कमलादीनामधिकाराभिधस्तुसः ।’ केवलेन, भगवद्यज नासन्दष्टेन - ‘हृदयादीषु चाङ्गेषु लाञ्छनं कमलादिकम् ’ इत्यारभ्य, ‘तद्देहसंस्थितास्सर्वे पूजनीयाः क्रमेण तु । परिवारं विनामन्त्रैः स्वैस्वैरर्घ्यादिभिर्द्विज - आलयार्चनमेतत्तु सङ्क्षिप्तं सर्वसिद्धिदम्

मन्त्रराट्कर्णिकामध्ये लक्ष्म्याद्याः केसरादिषु साकाराः केवलास्सर्वे यत्र सा भोगसञ्ज्ञिता इत्यादिकमिहानुसन्धेयम् । नन्वनन्यप्रयोजनस्य काम्यप्रधाने प्रणामादयः कथमुपपद्यन्त इत्येतद्दृष्टान्तेन परिहरति । काम्यप्रधान भगवद्रूप की Cuno इति । एवं सम्बन्धविशेषगुण विशेषलक्ष्मीसम्बन्धनिबन्धनशङ्कापरिहारेऽपि युक्त्यन्तरैरिममर्थं साधयामीति वदन्तं प्रत्याह - Qua इति - पूर्वेभ्यश्श्रुतत्वादेव हेतुना प्रमाण

-सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४६७]]

मू - दृढपूर्वश्रुतो मूर्खो धर्माणामविशारदः । वृद्धा न पृच्छन् सन्देहानन्धश्श्वभ्रमिवर्छति । अन्यथा मन्दबुद्धीनां प्रतिभाति दुरात्मनाम् । कुतर्क (व्यालदष्टानां) ज्ञानदुष्टानां विभ्रान्तेन्द्रियवा (जिनां) दिनाम् दाङ्ग कील दशैशुभ सिद्धोपायशब्दवाच्यविमर्शी नानयोर्विद्यते परम् ।

(सा।दी) ग्रहीतग्राहित्वं गणी) स्वप्रतिज्ञापरिपालनधर्मलेश ।

गुरुतरDI] भ्रातृवधोद्युक्ता

अर्जुन नीलकण्ठ कर्णपर्व शरण्यङ्ग गळ ग्रहीतग्राहिनिन्दावचन की निन्दैप्रसङ्गिकं ५QD६ - दृढपूर्वेति - पूर्वं श्रुतः कश्चनापार्थो दृढोयस्य सः अत एव मूर्खः - स्वयं धर्म/img] सूक्ष्म विवेक्तुमशक्तori- अथापि सन्दिग्धार्थ [i) Gulumin

यै

आगैयाल्

पक्कल् केळादवऩ् ऎवऩॊरुवऩ् अवऩ् ३rÜऩाऩवऩ् पडुगुऴियिल् विऴुमाप्पोले अनर्थ की भीगा अन्यथेति

मृदुप्रज्ञं अर्थमन्यथा स्फुरिदुरात्मनां, सन्निन्दकानां कुतर्कज्ञानेन दुष्टानांविभ्रान्तेन्द्रियाणां वादिनां चान्यथा प्रभाति mulg @quiz६५L अवस्थै ग्रहीतग्राहिकं (Gonpuq। श्रीमन्नारायणशब्दं सिद्धोपाय jog प्रतिपादिकं की अनुसन्धिःCommon निगमि की pri सिद्धोपायेत्यादिwnã - विशिष्टतत्त्वं jio moऊं प्रमाणं BILGpri- नानयोरित्यादिumb। (सा।स्वा) प्रसङ्गिकंGILD। ५/- दृढेति । इदं स्वप्रतिज्ञापरिपालनार्थं भ्रातृवधोद्युक्तमर्जुनं प्रति कर्णपर्वणि भगवद् वचनम्

शुभताएं जीत ५५ उपायत्ववचनं गौणोपायत्वपरomrajib आचार्याद्युपायत्ववचनवत् नयि? ढालाङ्की शङ्कुक परिहरिकङ्ग G उपसंहरि मङ्कीशुलक इति शुल, दुष्टकं अन्यथाous Commun समीचीनतर्क

नानयोरिति इमावेव परावुत्कृष्टौ निरुपाधिकशेषिणौ

सिद्धोपायविमर्श

(सा।प्र) मुचितमिति सोपपत्तिकं प्रदर्शयन् प्रकृतमुपसंहरति - शुभ

सिद्धोपायेत्यादिना

(सा।वि) स्थिता गृहीतानिन्दा प्रसजेदित्याह - दृढपूर्व इति - पूर्वं श्रुतः कश्चनापार्थो दृढो यस्य स तथोक्तः अत एव मूर्खः श्वभ्रङ्गर्तम् । अन्यथेति । अन्यथा प्रतिभातीत्यन्वयः - नानयो

(सा।सं) विरोधादिकं दृष्टमपि तस्य न कार्यकरं सदृढपूर्वश्रुतः धर्माणामिति - धर्मतत्त्वनिर्णयासमर्थ इत्यर्थः - सन्देहान्, सन्देहविषयार्थान् । सिद्धानां वासितानां विभ्रान्तानि, विपरीत प्रवृत्तिमन्ति इन्द्रियाणि मनः प्रभृतीनिधान्येव वाजिनोऽश्वाः येषां ते तथोक्ताः ढाणकी दशैwn, श्वभ्रतयोक्तनरकपतनं स्यादित्यर्थः तर्हि कैः प्रमाणैः केन प्रकारेण सिद्धोपायस्वरूपमनुसन्धेयमिति जिज्ञासां शमयन्नुपपादितमर्थं निगमयति - शुक्र इति - गाढोपगूढतोपपादकमेकशेषित्व इत्यादि

एकशेषित्वादौ प्रमाणं नानयोरित्यादि - विमर्शः, विचारः - सिद्धोपायत्वस्य भगवदसाधारण्यसिद्धये सोऽपि ज्ञानशक्ति

की

[[४६८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - यथा सर्वगतो विष्णुस्तथैवेयं द्विजोत्तम । अस्या देव्या मनस्तस्मिन्तस्यचास्यां प्रतिष्ठितम् । तेनेयं स च धर्मात्मा मुहूर्तमपि जीवति । व्यापकावतिसंश्लेषा देकतत्त्वमिवोदितौ ढाकीmugu एकशेषित्व एकाभिप्रायतैunggaib, परस्परप्रावण्यातिशय, स्वरूपरूपादिनी प्रीतीQu♚♚ अन्वयविशेषलं। ‘गाढोपगूढानि ते’

सुश्लिष्टा विशिष्टतत्त्वं कलङ्कील निलैगुलैयादबडि सविशेषण Dior नारायणशब्दं प्रतिपादिकं की wiqow अनुसन्धि कङ्क

सत्त्वस्थ (कं

प्राप्तम् । -

(सा।दी) नानयोर्विद्यते ा

ढाढा एकाभिप्रायत्व की

कै

यथा सर्वगतोविष्णुः ढगळं शेषित्वे प्रमाणम् अस्या देव्या मनस्तस्मिन् परस्परप्रावण्यातिशय की व्यापकावतिसंश्लेषात् ग

स्वरूपादि पृथक् सिद्धिरहितसम्बन्धविशेषमं प्रमाणम् - चतुर्धापि सुश्लिष्टत्वं गाढोपगूढानि - श्रीमन्नारायण सिद्धोपायशब्दार्थत्वकं BILGAmrit

ला

(सा। स्वा) यथा सर्वगतः, सर्वैरुपायतयावगतः आश्रितः । तदनुगुणरक्षणसङ्कल्पवान् । तथा इयमपीत्यर्थः एकाभिप्रायातायामिदं प्रमाणम् यद्वा, चतुश्लोकीभाष्योक्तरीत्या विभूतिद्वयनियमनरूपैकाभिप्रायतायामिति वार्थः अस्या इति परस्परप्रावण्ये प्रमाणम् व्यापकावित्यन्वयविशेषलं प्रमाणम् - सत्वस्थकं इति - तमोभूयस्तया कुतर्कव्यालदुष्टां ८ (६) कण्ठ अन्यथाबाधong सत्वस्थ वैरूप्यकं बहुप्रमाणानुगुण LDT। पूर्वोत्तरखण्ड मुंली। श्रीमच्छब्दार्थानुसन्धानमुक्त प्रकार & Go G५ - श्रीविशिष्टा सिद्धोपाय निष्कर्षिCom? सिद्धोपाय फलोदयात्पूर्वं सिद्धDIT GOT उपायD६६७pn? भg/ साध्योपायतुल्य Doorpm? सिद्धLong ९५ उपाय (poorLIT) साध्योपायवैयर्थ्यं प्रसङ्गि ? अा लीलाप्रवाहरूपसंसारनिरोधार्थ गी श्री स्वतन्त्र नरकादिप्रधानसङ्कल्पनिरोधं JnG GLon? साध्योपायमावश्यकDB) सिद्धोपायप्राधान्यं कृ१६०१ din G GLom? सिद्धोपायं प्रधानunoonmggjb भक्तप्रपन्नसाधारण

प्रपन्ना सिद्धोपायनिष्ठैविशिष्य @@)&$/q ं विरोधिwn? अभरन्यासेन उपायान्तरस्थानापत्तिव्यञ्जनमुखेन स्वनैर्भर्यसिद्ध्यर्थQILD ६ग मी ६० / कं प्रमाण (PCL? उपायान्तरस्थानापत्ति प्रमाणिकै क तद्व्यतिरेकेण सिद्धोपायत्व की लाळा प्रमाण (Poor CLIT?

माग ऒरु

(सा।प्र) ननु उपायत्वं नाम किञ्चित्साध्यं प्रति कारणत्वम् - तच्च पूर्ववर्तिनः पूर्ववर्तित्वं च सिद्धस्यैवेति भक्तिप्रपत्त्योरप्युपायत्वात्सिद्धत्वमेवेति भगवान् सिद्धोपायभक्तिप्रपत्ती साध्योपाय इतिविभागो नोपपद्यत इत्यत्र सिद्धत्वसाध्यत्वविभागप्रयोजकं दर्शयन् साध्योपायस्योप-

(सा।वि) विद्यते परम् सर्वगत इत्युभयमेकशेषित्वे प्रमाणम्

अस्या देव्या इत्येकाभिप्रायत्वे परस्पर

प्रावण्यातिशये च प्रमाणम् व्यापकावतिसंलेषादिति पृथक्सिद्धिरहितसम्बन्धविशेषे च प्रमाणम् अनुसन्धिñळ, अनुसन्धानं - प्राप्तम् उचितम् -

(सा।सं) करुणा श्रीविशिष्ट एव सिद्धोपाय इति सिद्धोपायत्वव्यपदेश प्रयोजकमाह

सिद्धोपायशोधनाधिकार

[[४६९]]

मू - ‘समस्तपुरुषार्थानां साधकस्य दयानिधेः । श्रीमतः पूर्वसिद्धत्वात्सिद्धोपायमियं विदुः । भक्ति प्रपत्तिप्रमुखं तद्वशीकारकारणम् । तत्तत्फलार्थिसाध्यत्वात्साध्योपायं विदुर्बुधाः । साध्योपायोत्तरङ्गेण सिद्धोपायस्य शेषिणः । लीलाप्रवाहः कारुण्यप्रवाहेण निरुध्यते ।-

(सा।दी) समस्तेति पूर्वसिद्धत्वात् सिद्धत्वं दर्शितम् - पूर्वार्ध उपायत्वं दर्शितम् श्रीमतो नारायणस्येति शेषः - भक्तिप्रपत्ति

साध्योपायत्व ni- भक्तेति प्रमुखशब्दलंलं कर्मयोगादिग्रहणम् - साध्योपायफल ०५ सङ्ग्रहिऊं कीसाध्येति साध्योपाय♚♚ं उत्तर शेषि कारुण्यप्रवाहम् - अ लीलाप्रवाहम्-

अलङ्कृत

या

(सा।स्वा) ‘कृष्णं धर्मं सनातनम्’ । निर्देश सिद्धोपायत्व सिद्ध कुङ्किंल यागादिवद्धर्मत्वं n Gon? इत्यादिशङ्क ५०ना परिहरि का कारिकै काॐ उक्तानुक्तार्थ[i]८६०६ाा सङ्ग्रहिकंळीसमस्तेत्यादिना - समस्तपुरुषार्थानां चतुर्विधानामपि साधकस्य तत्प्रधानशक्तस्य कारुण्याभावे शक्तिमात्रप्रयोजकमित्यत्र उक्तं दयानिधेरिति श्रीमतः, श्रीविशिष्टस्य पूर्वसिद्धत्वात् - कृतेः पूर्वमपि सिद्धत्वात् - कृत्यसाध्यत्वात् - इमं सिद्धोपायं विदुः साध्योपायस्तु कृति साध्यत्वान्न पूर्वसिद्धोपाय इति भावः भक्तिप्रपत्तिप्रमुखं तस्य भगवतः वशीकारकरणं तत् तत्फलार्थिसाध्यत्वात् साध्योपायं विदुर्बुधाः - वशीकरणस्यवाप्रयोजनं किमित्यत आह । साध्येति साध्योपायेन उत्तरङ्गेण, उत्तम्भितेन । कारुण्यप्रवाहेण लीला प्रवाहः निरुध्यते - सहजकारुण्योत्तम्भनमेव साध्योपाय

(सा।प्र) योगमप्याह - समस्तपुरुषार्थानामित्यादिना । निरोधकास्सर्वे लीयन्त इत्यन्वयः - अधिकारिकृति साध्यत्वं ततः पूर्वं सिद्धत्वं च सिद्धसाध्यव्यपदेशप्रयोजक धर्माविति भावः

(शि।)

(सा।वि) साध्योपायेति - उद्गतास्तरङ्गा यस्य उत्तरङ्गः - तरङ्गशब्देन लीलाभिभावनशक्तयों विवक्षिताः साध्योपायोत्तरङ्गेण उन्नततरङ्गवता - अनेन साध्योपायस्य महामारुतसाम्यं गम्यते - कारुण्य प्रवाह उत्तटस्सन् लीलाप्रवाहं प्रतिबध्नाति - कारुण्यप्रवाहो

(सा।सं) समस्तेति । पूर्वसिद्धत्वात्, पुरुषकृतेः पूर्वमेव सिद्धत्वात् इमं श्रीविशिष्टं दयाविशिष्टं च साधकस्येत्यनेन ज्ञानशक्तिमत्ता विवक्षिता । अथ प्रपत्यादेश्साध्योपायत्वव्यपदेशप्रयोजकं प्रयोजनं चाह

भक्तीति । प्रभृतिशब्देन उपासनाप्रपत्तिभेदा यजनादयश्च विवक्षिताः तत्तत्फलार्थिपुरुषकृतिसाध्यत्वात्साध्योपायत्वम् - भगवद्वशीकरणप्रणाढ्याफलसाधन्त्वादुपायत्वं चेति भावः नन्वनाद्यनन्तमहापराधमूलनिग्रहसङ्कल्पयुक्तलीलाप्रवाहे प्रबले सति कथं साध्योपायेन तद्वशीकरणम् ? कथं वा सत्यसङ्कल्पस्य सङ्कल्पास्संसार एवैतान् भ्रामयेयमित्यादि रूपास्तेन निवर्तनीया इति शङ्काद्वयं श्लोकद्वयेन परिहरति साध्योपायोत्तरङ्गेण लीलाप्रवाहाभिभावकशक्तिरेव तरङ्गशब्देन विवक्षिता । उद्गतस्तरङ्गो यस्य स उत्तरङ्गः । साध्योपायानुष्टानादुद्भूतशक्तिकेन कारुण्यप्रवाहेण लीलाप्रवाहा

[[४७०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - तेनैव सर्वे लीयन्ते सिकता सेतुबन्धवत् । स्वतन्त्रस्यापि सङ्कल्पास्स्वकैङ्कर्यनिरोधकाः । प्रसादनस्योपायत्वे शास्त्रीयेऽपि फलं प्रति । कर्तृत्वाव्यवधानाद्यैस्सिद्धोपायप्रधानता । स्वतन्त्रन्यास - (सा।दी) ५०siGG, तेन, लीलाप्रवाहनिरोध♚ स्वकैङ्कर्यनिरोध[i]sor mor स्वतन्त्र@Lu सर्वसङ्कल्प (iii) नशिकं ( OLD ६pm तेनैवेति - भक्तिप्रपत्तिरूपसाध्योपाय । कण्ठ फल कुंलकं छला शास्त्रसिद्ध Lonoor उपायत्व DCL प्रत्यव्यवधान♚५gb। कर्तृत्वेन स्वातन्त्र्यjsngli सिद्धोपाय

प्रसाधनस्येति

अव्यवधानाद्यैः ढाङ्गpal आद्यशब्द

व्याजप्रासाद्यत्वेन फलं

प्रधानोपायत्वQD६mi- साद्योपायस्याप्यस्मादुत्पादनादि

ग्रहिकङ्कीpg]- भक्त्युपायनिष्ठ (कं सिद्धोपायाश्रयण (PLIT कङ्क स्वतन्त्रन्यासनिष्ठ सिद्धोपायनिष्ठ विशेषिकं हेतु ? स्वतन्त्रेति - सिद्धोपायस्वीकारानन्तरम् -

Gaurii-

(सा।स्वा) कार्यवशीकरणम् - तत्कार्यं लीलाप्रवाहनिरोध इति भावः ननु मूलभूत स्वतन्त्रसङ्कल्पेषु तिष्ठत्सु कथं लीलाविरोध इत्यत्राह - तेनैवेति स्पष्टं - प्रसादनस्येति तस्या चेतनतया नश्वरतया च भगवतश्च कर्तृत्वाव्यवधानादिभिः प्राधान्यमित्यर्थः - स्वतन्त्रेति - स्वतन्त्र -

(सा।प्र) ननूपायभूतस्य भगवतोऽनादिसिद्धत्वेन प्रसादनानुष्ठाने रक्षणानुपपत्तेस्तदनुष्ठाने रक्षणाच्च साध्योपायस्यैव प्राधान्यं स्यादित्यत्र तस्य प्रसादद्वारा साध्यसाधकत्वादिच्छापूर्वकं साधकत्वाभावा द्भगवत्सङ्कल्पसाध्यस्वरूपसिद्धित्वाच्च भगवत एव प्राधान्यमिति दर्शयन् प्रपन्नस्य भगवदेकनिष्ठयापि भाव्यमित्याह । प्रसादनस्येत्यादिना - एवं च सति भरन्यासनिष्ठानां भगवदेकनिष्ठत्वोक्तिर्व्यर्था स्यादित्यत्राह

स्वतन्त्रेत्यादिना - ननु भगवत्युपायत्वा

(सा।वि) लीलाप्रवाहसामग्रीमप्युच्छेत्तुं कदाचित्प्रभवतीति भावः - सिद्धोपायस्य प्राधान्यं कथमित्यत्राह प्रसादनस्येति - प्रसाद्यते प्रसादवान् क्रियते अनेनेनि प्रसादनम् - प्रसादकारणम् तस्य नन्वेवं साध्योपायस्यापि सत्वे प्रपन्नानां भगवदेकनिष्ठत्वोक्तिर्वृथा स्यादित्यत्राह - स्वतन्त्रन्यासेति (सा।सं) निरोधानुगुणप्रकर्षवतेत्यर्थः यथा समुद्रस्य चन्द्रोदयानन्तरं उत्तरङ्गस्य नदीप्रवाहनिरोधकत्वमिति भावः । तेनैव, कारुण्यप्रवाहेणैव - अपि शब्दोविरोधसूचकः । यद्यपि स्वतन्त्रस्य सङ्कल्पास्सत्याश्च, तथापि स्वकैङ्कर्यनिरोधकत्वात्ते सर्वेऽपि मोक्षप्रतिबन्धकास्सङ्कल्पकार्यलोलाप्रवाहो लीयन्ते स्वकैङ्कर्यनिरोधकत्वादिति हेतुना शेषिण इति पदाभिप्रेतं विवृतम् - नहि स्वाभिमततमातिशयलाभं प्राज्ञश्शेषीनिरोधयतीति भावः । यथा महाप्रवाहेण सैकतास्मेतवो नश्यन्ति तथेत्यर्थः। नन्वन्वयव्यतिरेकाभ्यां साध्योपायस्यैव प्राधान्ये सामान्यकारणस्य भगवतः प्रधानोपायत्वं कथं सिद्ध्येदित्यत्राह - प्रसादनस्येति प्रसादजनकस्येत्यर्थः शास्त्रीयेऽपि, शास्त्रविहितेऽपि कर्तृत्वं, प्रसादनरूपप्रपत्त्यादिनिष्पा

अव्यवधानं, साक्षात्फललम्भकत्वम्

दनानुगुणकृत्याश्रयत्वम्

फलप्रधानसङ्कल्पाश्रयत्वञ्च

आदिशब्दात्स्थिरत्वसर्वशक्तित्वादि सङ्ग्रहः । ननु साध्योपायत्वेन प्रपत्त्यादरणे ‘त्वमेवोपायभूतो मे भव’ इत्युक्तासिद्धोपायै कनिष्ठाहीयेतेत्यत्राह - स्वतन्त्रेति - भक्त -

सिद्धपायर्शाधनाधिकारः

[[४७१]]

मू - निष्ठानां सिद्धोपाये विभौ स्थितिः । क्षणात्स्वयत्नविरतिव्यक्त्यै प्रोक्ता विशेषतः । अथो यदर्थं स्वभरस्सिद्धोपाये निवेशितः । तदर्थं शान्तयत्नोऽसौ सिद्धोपायं प्रतीक्षते । प्रपत्तेर्लक्षणे

(सा।दी) तदर्थLDI B ९

विशेषि

व्यापार♚ॐ ॐ सिद्धोपायनिष्ठyormu ५। अत इति स्पष्टार्थम् - भगवा उपायत्व ♚ल प्रमाणQ/LD/? ढाळাगगनÈ @&uipi। प्रपत्तेर्लक्षण इति - लक्षणे, ‘अनन्यसाध्ये स्वाभीष्टे’ ढाढाकी श्लोक मुंली। श्री ‘तदेकोपायता

(सा।स्वा) प्रपत्तिनिष्ठानां पश्चात्स्वयत्न विरतिव्यक्त्यै सिद्धोपाये निष्ठा विशिष्योक्तेत्यर्थः - एवं सत्युत्तरकाले नित्यनैमित्तिकानुष्ठानं नस्यादित्यत्राह । अत इति तदर्थं मोक्षार्थं शान्तयत्नस्सन् - सिद्धोपायं प्रतीक्षते नित्यनैमित्तिकादिकन्तु न मोक्षार्थमिति भावः ननु स्वतन्त्रन्यासनिष्ठानामिति स्वतन्त्रप्रपत्तिनिष्ठान् प्रविभक्तसाधारणरक्षकत्वव्यतिरेकेण भगवत उपायत्वन्नाम आकारान्तरमुक्तम् - तत्र प्रमाणं किमित्यत्राह

• प्रपत्तेरिति - ब्रह्मणि स्वरूपतो गुणतश्च अनवधिकातिशयशालिनि सर्वोत्कृष्टे भगवति । प्रपत्तेर्लक्षणे, ‘अनन्यसाध्ये स्वाभिष्टे महाविश्वासपूर्वकम् - तदेकोपायता याच्ना प्रपत्तिश्शरणागतिः’ इति लक्षणवाक्ये-

(सा।प्र) ध्यवसायेऽपि स्वयत्नविनिवृत्तिर्नोपपद्यते - नित्यनैमित्तिकरूपाज्ञाकैङ्कर्यस्य चानेकस्य व्यापारस्य विद्यमानत्वादित्यत्राह - अतो यदर्थमित्यादि । ननु भगवत उपायत्वे सिद्धे तस्य प्रधानोपायत्वं सिद्धयेत्

तदेव कुतः ? क्वचित्कसेतुत्वश्रुतेर्लक्षणयाप्युपपत्तेरित्यत्र बहुप्रमाणेषूपायत्वश्रवणाच्छ्रौतस्य च विपरीतावगाहि प्रत्यक्षश्रुत्योरन्यतराभावे लाक्षणिकत्वाङ्गीकारो न युक्त इत्यभिप्रयन्नाह - प्रपत्तेर्लक्षण इत्यादिना ‘अनन्यसाध्य” इत्यारभ्य तदेकोपायता याचना प्रपत्तिश्शरणागतिः “इति लक्षणवाक्ये ‘उपाये’ गृहा’ इत्यारभ्य ‘साम्प्रतं त्वेष उपायार्थैकवाचकः’ इत्युपायवाचकतयो

(सा।वि) विभौ स्थितिः तदेकनिष्ठत्वं - क्षणात् प्रपत्तिक्षणादूर्ध्वम् - तर्हि कैर्यविततिरपि स्यादित्यत आह - अतो यदर्थमिति - ननु भगवत उपायत्वे किं प्रमाणमित्यत आह - प्रपत्तावितिलक्षणे

(सा।सं) व्यावृत्तये स्वतन्त्रपदम् । विभौ, शेषिणि-स्थितिः, त्वमेवोपाय इति धीरूपा निष्ठा । क्षणात्, प्रपत्त्यनुष्ठानक्षणादूर्ध्वम् - स्वयत्नविरतिव्यक्त्यै । यदर्थं सा तदर्थं स्वव्यापारनिवृत्तिख्यापनाय - नतु प्रपत्तिमपि परित्यक्तुमिति भावः विशेषतः, असाधारण्येन प्रोक्ता, पूर्वैरिति शेषः । अत एवातिप्रसङ्गोऽपि परिहृत इति - सिद्धोपायैकनिष्ठा सन्निवेशं दर्शयति अत इति । फलविशेषमुद्दिश्यैव न्यस्तभरत्वादित्यर्थःतेन भगवताराधनगुरुशुश्रूषाद्यकरणं न प्रसक्तमिति भावः सिद्धोपायत्वेन स्वीकृतस्य भगवतो रक्षणकालं प्रतीक्षत इत्यर्थः । ननु ब्रह्मणः प्रधानोपायत्वमस्ति चेत्सिद्धोपायैकनिष्ठतया तत्प्रतीक्षणमुचितम् - तदेव नास्ति । मानाभावादित्यत्राह - प्रपत्तेरिति - प्रपत्तेरित्येतल्लक्षणादि चतुष्केऽप्यन्वेति - लक्षणे, ‘अनन्यसाध्य’ इत्यादि लक्षणवाक्ये

[[४७२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - मन्त्रे विधौ वाक्यान्तरेषु च । भाष्यादौ सम्प्रदाये चोपायत्वं ब्रह्मणि स्थितम् ।

(सा।दी) याचना ढाळ। मन्त्रे, द्वयीचरणौ शरणQDDCD- विधौ, चरमश्लोक मुंली ‘मामेकं शरणं व्रज’ ढाळा वाक्यान्तरेषु, ‘शङ्खचक्रपाणे भव शरणम् श्रीरामश्शरणम् - निवासश्शरणं सुहृत्’ इत्यादि - चरमश्लोकयोजनाविशेषलं मळा धर्मत्वjpuji

@&prin

(सा।स्वा) मन्त्रे, द्वयाख्यमन्त्रे - विधौ, चरमश्लोके । वाक्यान्तरेषु - ‘भव शरणम्’ इत्यादि वाक्यान्तरेषु - भाष्यादौ - “तस्य च वशीकरणं तच्छरणागतिरेव” इत्यादौ श्रीमद्गीताभाष्यादौ - सम्प्रदाये - ‘तव भरोऽहमकारिषि धार्मिकैश्शरणमित्यपि वाचमुदैरितम्’ इत्यादौ - उपायत्वं रक्षकत्वव्यतिरेकेण उपायत्वं नामाकारान्तरम् ‘उपाये गृहरक्षित्रोश्शब्दश्शरणमित्ययम् । वर्तते साम्प्रतं त्वेष उपायार्थैकवाचकः’ इत्यादि प्रमाणानुगुण्येन उपायार्थकशरणशब्दादिभिः स्थितं, प्रतिष्ठितं - ब्रह्मशब्दसूचित सर्वोत्कर्षशालिनः चेतनाचेतनसाधारणोपायत्वाभिधाने निन्दारूपोचारप्रसङ्गेन साध्योपायान्तर

(सा।प्र) क्तशरणशब्दयुक्तद्वयरूपकरणमन्त्रे - ‘मामेकं शरणं व्रज । ग्रसेत्संहारसमये जगच्च बदराण्डवत् । लीलया यस्तु भगवांस्तं गच्छशरणं हरिम्’ इति प्रपत्तिविधिवाक्ये - ‘उपायं वृणु लक्ष्मीशं तमुपेयं विचिन्त्य च’ इत्यादि वाक्यान्तरेषु - प्राप्यपरमपुरुषस्य स्वप्राप्तौ स्वस्यैवोपायत्वोपपत्तेः ‘नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुना श्रुतेन - यमेवैष वृणुते तेन लभ्यस्तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूं स्वाम्’ इत्यनन्योपायत्वश्रवणादित्युपपत्तेश्चेति सूत्रभाष्ये ‘उपायोपेयत्वे तदिह तव तत्त्वं नतुगुणौ’ इत्यादि साम्प्रदायिकोपदेशपारम्पर्ये चेत्यर्थः ननु ‘चोदनालक्षणार्थो धर्मः’ इत्युक्तरीत्या विधिवाक्यैश्चेतनकृति साध्यतया बोधितस्यैवालौकिक श्रेयस्साधनत्वरूपधर्मत्वोक्ते

(सा।वि) तदेकोपायतायाश्चेत्यत्र । मन्त्रे, द्वये शरणमित्यत्र । विधौ, शरणं व्रजेत्यत्र - वाक्यान्तरेषु, ‘ग्रसेत्संहारसमये जगच्चबदराण्डवत् । लीलया यस्तु भगवान् तं गच्छ शरणं हरिम् ‘इत्याप्तोपदेशेषु । भाष्ये, प्राप्यस्य परमपुरुषस्य स्वप्राप्तये स्वस्यैवोपपत्तेरित्यादिषु । सम्प्रदायेषु, पूर्वाचार्यप्रभृत्यर्वाचीनपरर्यन्तेषु । सिद्धोपाय इति व्यवहारे च ब्रह्मणि श्रीविशिष्टे उपायत्वं स्थितम् एतावत्प्रमाणसिद्धमित्यर्थः । ननु धर्मस्यैव फलं प्रति मुख्योपायत्वा -

(सा।सं) मन्त्रे, द्वये - तत्र उपायार्थैकवाचकशरणशब्दोपश्लेषाद्भगवच्चरणयोरेवोपायत्वसिद्धिरिति भावः । विधौ, प्रपत्तिविधायके चरमश्लोके ‘ग्रसेत्संहारसमये जगच्च बदराण्डवत् । लीलया यस्तु भगवांस्तं गच्छ शरणं हरिम् । राघवं शरणं गतः’ इत्यदिकं वाक्यान्तरेषु चेत्यनेनोच्यते भाष्यपदेनोपपत्तेश्चेति सूत्रमाष्यम् - स्वप्राप्तये स्वस्यैवोपायत्वोपपत्तेरित्युक्तं विवक्षितम् - आदिशब्देन शुकं फ्रीला Lungw’ इत्यादयश्शठरिपुप्रमुखऋषिवरादिसूक्तयो गृह्यन्ते । सम्प्रदायः, उपदेशपारम्पर्यम् - उपायत्वं, प्रधानोपायत्वम् - ब्रह्मणि, ज्ञानशक्तिकरुणाविशिष्टे - स्थितं, पर्यवचन्नम्

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४७३]]

मू - पूर्वसिद्धस्य देशादेर्धर्मत्वं यद्वदिष्यते । एवं तत्त्वविदः प्राहुः कृष्णं धर्मं सनातनम् ॥ सिद्धोपायं रहस्यत्रयक्लंंलीं प्रथमाक्षरादिस्थान [[]]) अनुसन्धेयम्

(सा।दी) पूर्वेति - ‘ये च वेदविदो विप्राः’ ढाङ्ग श्लोकार्थं प्रत्यभिज्ञापित

/।

प्रीत

अनुग्रहाच्छ्रियः पत्युस्तन्मूलाचार्यवीक्षणात् । सत्सम्प्रदायसिद्धेश्च तत्त्वज्ञानोदयो भवेत् ॥ १ ॥ गुरूपारम्परी प्राप्ततत्त्वार्थावगतिर्गुरोः । सत्सम्प्रदायसिद्धिस्स्याच्छिष्यस्यावहितस्य तु ॥ २ ॥ प्रामाणिकार्थाीपहृतिर्द्विविधा दुष्टवादिनाम्। एका विभूत्यपहृतिस्स्याद्विभूति

(सा।स्वा) स्थानापन्नत्वापरपर्यायम् अस्य उपायो भवेयमित्याकारकसङ्कल्पवत्वरूपमुपायत्वम् अत्यन्तोत्कृष्टावहमाकारं प्रामाणिक कुं। - तदर्थLons Coig निरतिशयोत्कर्षवाचि ब्रह्मशब्दpळं उपायत्वशब्द प्रयुक्त। श्रीमति ब्रह्मणि । विवक्षितम् ‘श्रीमतः पूर्वसिद्धत्वात्सिद्धोपायमिमं विदुः’ इत्युपक्रमादकिञ्चनं प्रति शरण्यस्य उपायान्तरस्थानापन्नत्वरूपाकारान्तरं सर्वसाधारणसिद्धोपायत्वाकारे प्रमाण गCL? ‘कृष्णं धर्म सनातनं’ इत्यादिकं प्रमाण QLD ६) धर्मशब्द क्रियावाचिworp? सिद्धापायवाचिworm? Gummit- पूर्वसिद्धस्येति - देशादिका ऊं छ लौकिकश्रेयस्साधनतया धर्मत्वं Cum शरण्यकं सिद्धोपायत्वरूपधर्मत्वं प्रामाणिक QILDI

करुत्तु

(सा।प्र) भगवतस्सिद्धरूपस्य कृतिसाध्यत्वाभावाद्धर्मत्वानुपपत्तेस्तस्योपायत्वमौपचारिकमेवेत्यत्रालौ किकश्रेयस्साधनस्यैव धर्मत्वात् - ‘द्रव्यक्रियागुणादीनां धर्मत्वं स्थापयिष्यति’ इति भट्टाचार्योक्तद्रव्यक्रियागु णादिवत्सिद्धस्वरूपस्यापि भगवतो धर्मत्वं मुख्यमेवेति नोपायत्वमौपचारिक मित्यभिप्रयन्नाह पूर्वसिद्धस्येत्यादिना - एवं सिद्धोपायशोधनस्य रहस्यत्रयप्रतिपाद्यत्वमाह सिद्धोपायमित्यादिना ।

आह

(सा।वि) च्चोदना लक्षणार्थो धर्म इति कृतिसाध्यस्यैव धर्मत्वाद् भगवत उपायत्वमौपचारिकं स्यादित्यत पूर्वसिद्धस्येति । ‘द्रव्यक्रियागुणादीनां धर्मत्वं स्थापयिष्यतः’ इति भट्टोक्तरीत्या चोदनालक्षणत्वव्यपदेशादिष्वव्याप्तिग्रस्तत्वादलौकिकश्रयेस्साधनत्वं धर्मलक्षणं वाच्यमिति भगवतोऽप्युक्त लक्षणसत्त्वेन धर्मत्वान्मुख्यमेवोपायत्वमिति भावः -

F७५ JPE

अत्रायमधिकारार्थसङ्ग्रहः । तत्त्वज्ञानस्य शीघ्रानुवृत्तये स्वामिनिग्रहः । अपराधवशाज्जातो हेतुस्तद्विनिवर्तने ॥ प्रधानकारणानित्रीण्यस्तु ते इतिवाक्छ्रियः । आचार्यानुग्रहस्सम्प्रदायसिद्धिरमीषु च ॥ (सा।सं) नन्वलौकिक श्रेयस्साधनत्वकृतमुपायत्वं चोदनाप्रमाणकधर्मस्यैव न सिद्धरूपस्य भगवत इत्यत्राह पूर्वसिद्धस्येति - कृतेः पूर्वमेव सिद्धस्य समे यजेतेत्युक्तो देशः आदिशब्देन ‘सायं जुहोति’ इत्यादिनोक्ताः काल, द्रव्य, क्रिया गुणादयश्च विवक्षिताः देशादेरलौकिक श्रेयस्साधनत्वाद्धि धर्मत्वमिष्यते - एवं तथा तत्त्वविदः, ‘ये च वेदविदः’ इत्युक्ताःकृष्णं सनातनम् अनादिसिद्धं धर्मं प्राहुः धर्मत्वेन प्राहुः ॥

[[४७४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

(सा।दी) मतो परा ॥ ३ ॥ विभूतिमन्तं नेच्छन्ति केचिदन्ये पुनः परम् । विभूतिमन्तंसङ्कल्प्य तद्विभूतिं हरिं विदुः ॥ ४ ॥ केचिद्विभूतिं नेच्छन्ति तां सम्मत्यापरे पुनः । ईशसम्बन्धरहितां वितन्त्रां वान्यगां विदुः ॥ ५ ॥ मृदुप्रज्ञप्रपन्नस्य यद्येतेवेकमापतेत् । दैवादसत्सङ्गवशादधोऽधो निपतेदयम् ॥ ६ ॥ बन्धने चेतनस्येशस्वतन्त्र्यं मुख्यकारणम् ॥ आज्ञातिलङ्घनं तत्र सहकारितया स्मृतम् ॥ ७ ॥ मोक्षणे चेतनस्येशकरुणामुख्यकारणम् । तद्वशीकरणं चात्र सहकारितयेष्यते ॥ ८ ॥ स्यान्निर्दयस्य स्वातन्त्र्यं सर्वचेतनबाधकम्। अस्वतन्त्रस्य कारुण्यं व्यर्थं स्वस्यापि बाधकम् ॥ ९ ॥ स्वतन्त्रस्यतु कारुण्यं सर्वानिष्टनिवर्तकम्। आश्रितानां स्वस्य चापि मनसः प्रीतिकारणम् ॥ १० ॥ व्यसनेषु मनुष्याणां दुःखाभिनय ईशितुः । रञ्जनायानुकूलानां मोहनायाश्रितद्विषाम् ॥ ११ ॥ हितकृत्त्याद्राश्रितेश उपायस्तत्र चोदनात् । रक्षाफलित्वाच्छेषी च शेषित्वात्प्राप्य ईशितुः ॥ १२ ॥ रक्षकत्वमुपायत्वं शेषित्वं प्राप्यतापिच । धर्मिग्राहक सन्मानसिद्धं विष्णोश्चतुष्टयम् ॥ १३ ॥ कर्तव्यत्वेन विहिता प्रपत्तिर्नाधिकारिणः । विशेषणं भवेन्नोचेत् भक्तिश्चापि तथा भवेत् ॥ १४ ॥ सम्बन्धधीरक्षणेच्छानिषेधाभावपूर्विका । रक्षणेनैव हेतुस्स्यादीशस्यातिप्रसङ्गतः ॥ १५ ॥ सर्वस्य रक्षिताश्रीशस्स्वप्रवर्तितहेतुतः । स्वयं प्रसन्नो भवति इत्येवं भावयेत् सुधीः ॥ १६ ॥ श्रियो विशेषणत्वान्नभग्नानान्यार्थता यथा । अनन्योपायता चापि तथात्वान्न विहन्यते ॥ १७॥ अत्रानन्यार्थताऽनन्यप्रयोजनत्वम् - उपलक्षणता पक्षे तुल्यन्यायतया श्रियः । गुणेहाविग्रहादीनामुपलक्षणतापतेत् ॥ १८ ॥ सह सद्धर्मचारिण्याश्श्रियोऽनिष्टनिवर्तनम् । शठारिवाल्मीकिमुखास्स्वप्रबन्धेषु सञ्जगुः ॥ १९ ॥ सर्वेषु विष्णो रूपेषु रमावक्षस्थलस्थिता । अतस्तदन्द र्भूता सा शास्त्रेण पृथगुच्यते ॥ २० ॥

अधिकारी उपोद्घातकी कर्मवश्यकं ५०s यथा ज्ञानं कं कारणonor भगवन्निग्रह; किं शमन कारण, अ सत्सम्प्रदायसिद्धि स्वरूप, शास्त्रानधिकृ त तां छं छठी प्रधान GLD, नाना सत्तर्कानुगृहीत सच्छास्त्रश्रवणानुमति, हैतुकादिसंसर्ग मवश्य परिहार्य QILD। तत्संसर्ग आस्तिक कं५ळं असत्संसर्ग ५० काना roi, अलं परिहारं परिहरिungungl

अनर्थ (pi,

(सा।वि) सम्प्रदायादेव सिद्धिश्शास्रेष्वनधिकारिणाम् । हरिरेव परं तत्त्वमित्याद्याचार्यवाक्यतः ॥ ग्रहणं यत्सम्प्रदायसिद्धिस्तदिह कथ्यते । शास्त्राधिकारिणां संयगपि विश्वासशालिनाम् ॥ ज्ञानदाययविमतीन् प्रति सम्बोधनाय च । सच्छास्त्रश्रवणं कार्यं तत्त्वविद्देशिकान्तिकात् ॥ सहवासो न कर्तव्यो बाह्यैरपि कुद्दष्टिभिः । सहवासे सति भवेद्बाह्यता ज्ञानविप्लवात् ॥ आस्तिकस्य तु बाह्यत्वानुत्पत्तावपि तद्धियः । कालुष्यं वा भवेत्तस्मात्त्यक्तव्यऽस्तु सङ्गतिः ॥ उपोद्धाततयैतादृगर्थानुक्त्वा ततः परम् । स्वातन्त्र्यादीश्वरो रक्षेत्काले स्वाभिमते स्वतः ॥ निर्हेतुरित्यत्र दोषो वैषम्यादिर्भवेत्प्रभोः । व्याजसापेक्ष एवातो रक्षेदिति समर्थितम्॥ सम्बन्धादेव संरक्षेत्पुंसः कृत्यं न किञ्चन । एतच्चोद्यं नित्यमुक्तिप्रसङ्गाद्यैर्नि वारितम् ॥ पूर्वखण्डे -

[[१]]

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

[[४७५]]

ई - मऩ्ऩु मऩैत्तुऱवाय् मरुण्माऱ्ऱरुळाऴियुमाय्त्, तऩ्ऩिऩैवालऩैत्तुम्

तरित्तोङ्गुन् दऩियिऱैयाय्,

(सा।दी) संशयविपर्ययज्ञान

ईश्वरस्वातन्त्र्य सहजकारुण्यquires

अनर्थjmguji

अनन्तरं सिद्धोपायल ५६० ) ( परिहार, गुणविशेषसम्बन्ध शङ्खकं परिहार (i) & (@bio

विशेषolquirts (Luig परिहार, पत्नीसम्बन्ध

सॊल्लित् तलैक्कट्टिऩार्।

सिद्धोपायविषय♚♚ उक्तार्थसङ्ग्रहरूपuons LLL @guri - Loguib इत्यादि @gmi, नित्यसर्वविधबन्धु - in Lopmom, अज्ञानना शककृपासमुद्रuomi - लागील, स्वसङ्कल्परूप ज्ञान ) सर्वपदार्थ १८६०६ujib धरि । रक्षिकं सर्वज्ञसर्वशक्तित्वना Loor। ओङ्गुन्दऩियिऱैयाय्

(सा।स्वा) Quig शरण्यकं उपायान्तरस्थानापत्तिरूपोपायत्व porL६) अकिञ्चनानां सर्वेषां व्याजमन्तरेण मोक्षं प्रसङ्गिwn? ढाङ्ग की शङ्कow परिहरि का लङ्ग G अधिकारार्थ mg uULLT सङ्ग्रहिऊं की mri

Logo इति LD, दृढ LITT अल, सर्वविधबान्धव्य (POL

LD- अज्ञानं

_LOD, नाशकम् । श्री कृपासमुद्रम् । अज्ञाननाशक कृपासमुद्रom - गी स्वसङ्कल्पलं

अलालम्मुळं कृत्स्नलं। - कृती, धरि - @g, वर्धिलङ्कील - मुन्नी, अद्वितीय

धारणरक्षणादिप्रयोजकशक्तियुक्त Gurmit

@opuri, स्वामिumri

(सा।प्र) उक्तप्रकारेण भगवतस्सिद्धोपायत्वं स्त्रीशूद्रादीनामनुसन्धानार्थं द्रमिडगाधयाह । gmjgpuri इत्यादिना - Long Li, “माता पिता भ्राता निवासश्शरणं सुहृद्गतिर्नारायणः” इत्युक्तप्रकारेण विनाशरहितसर्वविधबन्धुर्भूत्वा - ना Lonipornbluquomi, ‘येनाश्रुतं श्रुतं भवति” इत्युक्तप्रकारेण स्वज्ञानेन सर्वविषयाज्ञानस्य निवर्तककृपासमुद्रो भूत्वा - समुद्रो यथा अपरिच्छिन्नजलाधिकरणमेवमपरिच्छिन्न कारुण्यवानित्यर्थः तऩ्ऩिऩैवालऩैत्तुम् कृती♚लगी, “तस्य ध्यानान्तस्य ललाटा

(सा।वि) द्वये श्रीमच्छब्दे श्रीरुपलक्षणम् । इति पक्षं प्रतिक्षिप्य श्रीस्तत्रापि विशेषणम् ॥ उपायभूतावित्येवं प्राधान्येन प्रसाधितम् ॥

अऩैत्तुम्,

लक्ष्म्या सहोपायत्वं गाधयाप्याह - i इति - Longiii, स्थिरः - अन कृत्स्नः २_pourrii, बन्धुस्सन् - नित्यभूतसर्वविधबन्धुस्सन् - LOLO♚puri, अज्ञाननाश

ककृपासमुद्रः - ५।०,

स्वसङ्कल्पेन । श्रन, सर्वपदार्थः- । सत्तां प्राप्य यथावर्धेत तथा

अद्वितीयः

इऱैयाय्

मुली।

(सा।सं) LD६Öाळं इत्यादि - नित्यनिरुपाधिकान्तरङ्गसर्वविधबन्धुस्सन् “माता पिता भ्राता निवासः सर्वेषामेव लोकानां पिता माता च माधवः इत्यादिकमिह भाव्यम् - अज्ञानादिनिवर्तककृपा सागरस्सन्ला इति - स्वसङ्कल्पेनैव कृत्स्नमपि धृत्वा । puri,

[[१]]

[[४७६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

H - इऩ्ऩमुदत्तमुदालिरङ्गुन् दिरुनारणऩे मऩ्ऩिय वऩ् सरण् मऱ्ऱोर् पऱ्ऱिऩ्ऱि

५ ॥ ३० ॥

अमृतली

याऩ

(सा।दी) वर्धिकं (gii निस्समाभ्यधिकशेषिumi - এ♚♚চ- অফ, এ१४। अयन पुरुषकारLDIT दयै १६६१६। Gyron, श्रीमन्नारायणा- LD - सिद्धा दृढोपायम् - मङ्गल, prri ♚लीगल य, उपायान्तराशक्त शरणवरणं मं ॥ ३० ॥

(सा।स्वा) ूळा, भोग्यअमृतकुण्डी pj - AP, अमृतस्वरूपैurroor पॆरिय पिराट्टियागिऱ वुगत्तालेइरङ्गुम् ४ पण्णुमवऩाऩतिरुनारणऩे। श्रीविशिष्टनारायणाश्री पुरुषकारताकारं कृधी रक्षासङ्कल्पाद्युपकारवत्तया श्रीरूप विशेषणविशिष्ट नारायण- Loni, Coum अवलम्बन। भक्तियोगादिरहित अकिञ्चन m। ufous, शरणागति गगां ऊं GS-LD६गनी, पूर्वसिद्धDIT GOT T माण, सुदृढोपायम् - उपायान्तरस्थानापन्नळा भगवत उपायान्तरस्थानापत्तिji व्याजसापेक्ष सर्वमुक्तिप्रसङ्गंQuiq - सम्बन्धकारुण्यशक्तिपूर्ण पायान्तरस्थानापन्नormi मोक्षप्रद ॥ ३० ॥

व्याजमपेक्ष्यैवो

(सा।प्र) त्स्वेदो पतत् - सोऽकामयत । बहु स्यां प्रजायेय “इत्याद्युक्तरीत्या स्वसङ्कल्पात्कृत्स्नं यथा सत्ता प्राप्य अभिवृद्धं स्यात्तथा अद्वितीयस्वामी भूत्वा

Prigi, सर्वेभ्यो भोग्यतमेभ्यो अत्यन्तभोग्यतमाया लक्ष्म्याः प्रेरणादस्मासु कृपां कुर्वन् - Boor। श्रीमन्नारायण LojCpriummm ss, भगवद्व्यातिरिक्तावलम्बनराहित्येन तमेव शरणतया स्वीकृतवतामेवाणी या छळा, नित्यसुदृढोपायो भवेदित्यर्थः ॥ ३० ॥

एव

(सा।वि) स्वामी सन् - सङ्कल्पमात्रेण सकलवस्तूनि सत्तां प्रापय्य यथा वर्धेरन् तथा कृत्वा अद्वितीयस्वामिभूतः - ना। ग। भोग्यात् -

ADH, अमृतभूतया अत्यन्तभोग्यतमया लक्ष्म्या सह - @nigi। दयां कुर्वन् - श्रीमन्नारायण एव। Loni

ujm, आश्रयणस्य । गली राहित्येन -

ग, दृढं - भाग, उपायनिरयाय उपाय इत्थर्थः ॥

Com। अतिरिक्तस्य

अमृतात् । [br]।

शां, एकस्य ।

C, भगवन्तं वृण्वतामेव - D६गणी, नित्यं

(सा।सं) श्रमादिराहित्येन वर्धमानाज्वल्यवदद्वितीयस्वामी भूत्वा - ळा इति - भोग्यभूतामृतादपि

[[१]]

भोग्यतमया श्रिया पुरुषकारभूतया @ri, रक्ष्यवस्तुविषयककृपाविशिष्टश्श्रीविशिष्टो

नारायण एव - तत्र पुरुषकारत्वेन लक्ष्मीमुपादाय पुनः श्री[T] इत्युक्त्या सम्बन्ध ज्ञानशक्तिकरुणादिविशिष्टवल्लक्ष्मीविशिष्ट एव भरं स्वीगुरुते तेष्वर्थ सामर्थ्याच्छ्रियश्शे षित्ववद्भरस्वीकरणरक्षासङ्कल्पौ च स्तःअतोऽपर्यवसानवृत्त्या शेषित्ववदुपायत्वमप्युभयाधिष्ठानमित्युक्तं भवति - Locoroflu] इति - उपायान्तरराहित्येन अनन्य प्रयोजनतया च “त्वमेवोपायभूतो मे भव” इति वरणवाक्यवतां नित्यनिरुपाधिकदृढतरोपाय इत्यर्थः ॥ ३० ॥सिद्धोपायशोधनाधिकारः

कळ

[[४७७]]

मू - विश्राम्यद्भिरुपर्युपर्यपि दिवानक्तं बहिर्दर्शनैरस्मद्देशिकसम्प्रदायरहितैरद्यापि नालक्षितः । (सा।दी) “तद्यथा हिरण्यनिधिं निहितमक्षेत्रज्ञा उपर्युपरि सञ्चरन्तो न विन्देयुः” ढाकी श्रुत्यर्थलं स्मरिgun m। शलं सिद्धोपायाख्यनिधिरद्यापि बाह्यकुदृष्टि अदृष्ट सात्त्विककं स्वयमेव गळा काळ। विश्राम्यद्भिरिति - दिवानक्तं, सर्वदाQuorming॥ उपर्युपरि विश्राम्यद्भिरपि - GoGov सञ्चरिupnis Crunggi - अस्मद्देशिक सम्प्रदायशून्यsum) - बहिर्दर्शनैः, बाह्यपदार्थमात्रद्रष्टा ऊं। मतान्तरस्थ ago

(सा।स्वा) Qua “भाष्यादौ सम्प्रदाये चोपायत्वं ब्रह्मणि स्थितम्” ग

ऎऩ्ऱु व्याजमपेक्ष्यैवोपायान्तरस्थानापन्नत्वरूपोपायत्वं । २G GLom? श्रीभाष्यकारदर्शनस्थ mor लोकाचार्यप्रभृतिळ (a) कं Campp GolLGm? ढाळगळा निधिदृष्टान्त सन्निकर्ष अस्मद्देशिका अनान्ना सत्सम्प्रदायरूपतत्त्वज्ञान कणमिल्लामैयाले अवर्गळुक्कदु तोऱ्ऱविल्लैयॆऩ्ऱु कत्ताले सरिवुक्किऱार् विश्राम्यद्भिरिति दिवानक्तं, सर्वदा उपर्युपरि विश्राम्यद्भिरपि, आसीनैरपि । बहिर्दर्शनैः, बहिर्वर्तमानवस्तुमात्रदर्शनैः - अन्तर्गतनिधिदर्शनायोग्यैः - वेदान्तदर्शनाद्बहिर्दर्शनैः - अन्यसिद्धान्तस्थैश्च अस्मद्देशिकाः, वादिहंसाम्बुवाहाः तत्सम्प्रदायरहितैः अद्यापि श्रीमन्नाथमुनि यामुनाचार्य श्रीभाष्यकारादिभिस्समीचीनाध्वनि प्रवर्तितेऽपि । नालक्षितः, अधुनाप्यसौ निर्धिर्नालक्षित -

(सा।प्र) ननु सर्वविधबन्धुभूतस्य निरवधिककृपाजलधेः पुरुषकारभूतलक्ष्म्या सह जीवशरीरे नित्यसन्निहितस्य “नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यः” इत्यादि श्रुतिभिरुपायत्वेनावगतस्य भगवतः

(सा।वि) “तद्यथा हिरण्यनिधिं निहितमक्षेत्रज्ञा उपर्युपरि सञ्चरन्तो न विन्देयुरेवमेवेमाः प्रजा अहरहर्गच्छन्त्य एवं ब्रह्मलोकं न विन्दन्त्यनुतेन हि प्रत्यूढाः” श्रुत्यर्थमभिसन्धायाह - विश्राम्यद्भिरिति - दिवानक्तं, सततम् उपर्युपरिविश्राम्यद्भिरपि ब्रह्मणि विश्रमं कुर्वद्भिरपि सुषुप्तिदशायां “सतासोम्य तदा सम्पन्नो भवति” इति नित्यं ब्रह्मणा सहैकीभूतैरपि - अस्मद्देशिकसम्प्रदायरहितैः अस्मदाचार्योपदेशरहितैः । बहिर्दर्शनैः, प्रच्छन्नप्रकट बाह्यसिद्धान्तनिष्ठैः । अद्यापि नालक्षितः, निधिरपि भूम्यन्तस्स्थितः - उपरिसञ्चरद्भिः, (सा।सं) ननु विचारितोभयवेदान्ता एव श्रीविशिष्ट एव सिद्धोपायः उपायत्वमुभयनिष्ठमिति च केचनजानन्तीत्यत्राह - विश्राम्यद्धिरिति- “यथा हिरण्यनिधिं निहितमक्षेत्रज्ञा उपर्युपरि सञ्चरन्तो न विन्देयुस्तथादिवानक्तमुपरि विश्राम्यद्भिरपि बहिर्दर्शनैः, मतान्तरस्थैः यथैवं भगवान्नालक्षितः तथास्मद्देशिक सम्प्रदायरहितैरपि रहितत्वादेव नालक्षितःअथापि उक्तविधया तेषामद्य सत्तर्कानुगृहीतप्रमाणसम्प्रदायप्रदर्शनेऽपि श्रुतौ, “नायमात्या” इति श्रुतौ-” अहं मत्वादयुपायो वै साक्षाल्लक्ष्मी पतिस्स्वयम् । अहन्ता ब्रह्मणस्तस्य साहमस्मि सनातनी इत्यादिकमिह भाव्यम् - नालक्षितः, इतः परमपि -

गर

[[४७८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - स्वप्राप्तेस्स्वयव साधनतया जोघुष्यमाणश्श्रुतौ, सत्त्वस्थेषु भजेत सन्निधिमसौ

(सा।दी) GiGunjio unmii- स्वप्राप्तेः, स्वपदप्राप्तेः - स्वयमेव साधनभावेन श्रुतौ जोघुष्यमाणः - ‘अमृतस्यैष सेतुः । यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः - तमक्रतुं पश्यति वीतशोको धातुः प्रसादान्महिमानमीशम्’ इत्यादिली) @ULL Qiz सिद्धोपायरूपion or निरवधिकनिधिworm/ सत्सम्प्रदायविशिष्ट सात्त्विकजन (६) स्वयमेव सन्निधि भजिऊं ५-

अवर्गळाल्

यै

(सा।स्वा) इत्यर्थः - अनेन ‘तद्यथा हिरण्यनिधिमक्षेत्रज्ञा उपर्युपरि सञ्चरन्तो न विन्देयुः - एवमेव इमाः प्रजा अहरहर्गच्छन्त्य एवतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्ति - अनृतेन हि प्रत्यूढाः’ इति श्रुतिवाक्यं ज्ञाप्यते - पुनः कैर्लक्षित इत्यत्राह - सत्त्वस्थेष्विति - सात्त्विकगुणकेषु । सन्निधिं भजेत,

(सा।प्र) किमित्येतावन्तं कालं समाश्रयणं जीवेन न कृतमित्यत्र ‘तद्यथा हिरण्यनिधिं निहितमक्षेत्रज्ञा उपर्युपरि सञ्चरन्तो नविन्देयुः एवमेव इमाः प्रजास्सर्वा अहरहर्गच्छन्त्य एतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्त्यनृतेनहि प्रत्यूढाः इत्याद्युक्तरीत्या निक्षिप्तनिधौ गृहेनिध्युपरिस्थितनिधि दर्शनसाधनरहितजनस्य सुकृतविशेषात्कालविशेषे अञ्जनसमवधाने तद्दर्शन तदनुभववदज्ञातसुकृतादिमूल भगवत्कटाक्षविषयीभावात्सत्सम्प्रदाय सिद्धतत्त्वविदाचार्यकृपाविषयत्वेन ‘सहैव सन्तं न विजानन्ति’ इत्युक्तभगवद्ज्ञान प्रतिबन्धकर्मनिवृत्तौ

(सा।वि) मूलज्ञातृ परम्पराप्राप्तोपदेशरहितैर्बाह्यदर्शनमात्रेणानालक्षितो भवति - तद्वदितिभावः स्वप्राप्तेस्स्वयमेव साधनतया श्रुतौ जोघुष्यमाणः, अतिस्फुटं पुनः पुनरभिधीयमानः ‘अमृतस्यैषसेतुः यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः - तमक्रतुं पश्यति वीतशोको धातुः प्रसादात् महिमानमीशम्’ इत्यादिष्विति भावः - शान्तावधिः, निरवधिः इष्टार्थप्रदातृत्वान्निधित्वाध्यवसानम् - सत्त्वस्थेषु, सात्त्विकेषु शेवधिः, निधिः - सन्निधिं भजेत, स्वकृपावशेन -

(सा।सं) न लक्ष्यत इति भावः - अन्यैरेवमालक्षितोऽपि सत्त्वस्थेषु सन्निधिं भजेतेत्याह - सत्त्वस्थेष्विति ‘लक्ष्मीनारायणाख्यं तदतो ब्रह्म सनातनम् । व्यापकावतिसंश्लेषादेकतत्त्वमिहोदितौ - नानयो र्विद्यते परम् । युवां तु विश्वस्य विभू जगतः कारणं परम्’ इत्यादि सात्त्विकप्रमाणपरिशीलनादुद्रिक्तसत्त्वेषु ‘मॆय्य कण्णाळ् मलर्मेलुऱैवाळुऱैमार्बिऩऩ्अलर्मेल् मङ्गैयुऱैमार्बा’ इत्युक्तविधया ‘नानां मुनीना-का’ इति অ@mr @ismळा मनानङ्ग’ इति यथोच्येततथा सन्निधिम्, अनुभाव्यतां - भजेत, प्राप्नुयादेवअसौ ‘नायमात्मा प्रवचनेन’ इत्यादिना प्रतिपन्नः - शान्तावधिः

सिद्धोपायशोधनाधिकारः

१। मू - शान्तावधिश्शेवधिः ॥ ५२ ॥ (शेवधिः )

[[४७९]]

॥ इति श्रीकवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्रस्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेङ्कटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु श्रीमद्रहस्यत्रयसारे सिद्धोपायशोधनाधिकारस्त्रयोविंशः ॥

॥ श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः ॥

२। (सा।दी) लभिsong भु। ॥ ५२ ॥

॥ इति श्रीसारदीपिकायां सिद्धोपायशोधनाधिकारस्त्रयोविंशः ॥

३। (सा।स्वा) तेषां दर्शनयोग्य इत्यर्थः ॥ ५२ ॥

॥ इति श्रीमदुत्तरसारास्वादिन्यां सिद्धोपायशोधनाधिकारस्त्रयोविंशः ॥

४। (सा।प्र) मोक्षोपायतया भगवन्तमाश्रित्य मुक्ता भवन्तीत्याह - विश्राम्यद्भिरित्यादिना ॥ ५३ ॥

॥ इति श्रीसारप्रकाशिकायां सिद्धोपायशोधनाधिकारस्त्रयोविशः ॥

५। (सा।वि) स्वयमेवोपायानुष्ठानसम्पादनेन प्राप्यो भवतीत्यर्थः ॥ ५३ ॥

॥ इति श्रीसारविवरिण्यां सिद्धोपायशोधनाधिकारस्त्रयोविंशः ॥

६। (सा।सं) त्रिविधपरिच्छेदरहितः शेवधिः, निधिः ॥ ५२ ॥

॥ इति श्रीसारप्रकाशिकासङ्ग्रहे सिद्धोपायशोधनाधिकारस्त्रयोविंशः ॥