२२ परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

॥ श्रियै नमः ॥

॥ श्रीमते रामानुजाय नमः ॥

॥ श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः ॥

॥ परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः ॥

अर्चिरादिकया गत्या प्राप्तस्यास्य परम्पदम् । परिपूर्णपरब्रह्मानुभवोऽयं निरूप्यते ॥ -

सा। स्वा पं पूर्वाधिकार मुंली देशविशेषविशिष्टब्रह्मानुभवरूपपुरुषार्थम् अर्चिरादिगति प्राप्यQDormiti माळा GLD? ‘कार्यं बाादरिरस्य गत्युपपत्तेः विशेषितत्वाच्च सामीयात्तु तद्वयपदेशः कार्यात्यये तदध्यक्षेण सहातः परमभिधानात् स्मृतेश्च’ इत्यादिसूत्र

अर्चिरादिगतिप्राप्यत्वं

माै

कार्यभूतहिरण्यगर्भरूपब्रह्माकं

परब्रह्म छ अर्चिरादिगतिप्राप्यत्वं Gli BG Com? पूर्वोत्तरसूत्र १८६१ पूर्वपक्षसूत्र [i) BTC उत्तरेषां सिद्धान्तसूत्रत्वौचित्येन ‘परं जैमिनिर्मुख्यत्वात्’ इत्यादि सिद्धान्तसूत्रेण निर्गुणं ब्रह्म निराकृत्य प्रकृत्युत्तीर्ण शुद्धसत्त्वमयदेशविशेषवर्ति परब्रह्माभिधानस्य भगवत एवार्चिरादिगतिप्राप्यत्वाभिधानेन उक्तार्थविरोधी

ब्रह्मानुभव OLD पुरुषार्थ अ उपासनदशैu९० ला सिद्धिकं तदर्थं देशविशेषगतिव्यर्थै? उपासनदशैं @ril

अनुभवं परिपूर्णब्रह्मगोचर Down परिपूर्णब्रह्मानुभव पुरुषार्थ LDTT६०&un६०। कृत्स्नाविद्यानिवृत्तिसाध्य ६० & कृत्स्नविद्यानिवृत्तिगतिशास्त्रबल♚ल देशविशेषमं सिद्धिकं तदर्थं गतियुपपन्नै Quo परिपूर्णब्रह्मानुभव DIG विभु की विशेष्य ब्रह्मस्वरूप मात्रानुभव Lon? विभूतिगुणविशिष्ट ब्रह्मानुभवLor? आद्यक्लंलं निर्विशेष ब्रह्मानुभवं प्रसङ्गिकं । अन्त्यपक्ष की तृणलोष्टाद्यनुभवं Curro भोग्यतागोचर…ल अनुभवी पुरुषार्थरूपत्वं BLTI- भोग्यतया सर्वविशिष्टब्रह्मानुभव QILD॰ग॰गी ं) ब्रह्मस्वरूपलं भोग्यतै प्रमाण CLIT? आनन्दादिश्रुति ब्रह्मस्वरूपं भोग्यurroorngliळं तदनुबन्धिगुणविभूत्यादि ५ ६५ कं भोग्यतै Quinoor? ब्रह्मस्वरूपगुणविग्रहादिकक्षा भोग्य [i) Banggili लीलाविभूति -

क

सा। प्र - एवमर्चिरादिमार्गेण गतेन प्राप्यं सर्वविधकैङ्कर्यपर्यन्तं परिपूर्णानुभवं

सा। वि - एवमर्चिरादिमार्गेण गतस्य प्राप्यं सर्वविधकैङ्कर्यपर्यन्तपरिपूर्णानुभवं -

यि

सा। सं - अथार्चिरादिना परमपदं प्राप्तस्य परिपूर्णब्रह्मानुभवप्रकारं वक्तुमधिकारान्तर

कर

[[३२८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - पदे लक्ष्मीकान्तं विचित्रविभूतिकं

सा।दी-Qq परमपदप्राप्त्यनन्तरं Qumii श्रेयः परम्परैouQ&pri।वितमसीति वितमसि पदे, ‘तमसः परस्तात्’ ढाळा मागा अप्राकृतपरमपदे नानाविधाश्चर्यैश्वर्य -

विरोध

सा। स्वा ६) चिरकालं प्रतिकूलतयानुभूतपदार्थrijit भोग्य [i) BinG GLDIT? भोग्यतै Cu किं स्वभाव की बद्धदशै भोग्य iiisers प्रसङ्गिwn? बह्मानुभव D पुरुषार्थLorr&ici) ‘निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति’ । परमसाम्यं पुरुषार्थ GILD / विरोधिung? परमसाम्य मुंली अनुभवमन्तर्गत १६०

ऎऩ्ऩिल् आऩालुम् स्थानविशेषjmguji, ब्रह्मस्वरूप jogi, जीवस्वरूप joguib परमप्राप्यतार्थकपरमपदशब्द

की। विरोधिwn? ब्रह्मानुभवोपयुक्त न

कैर्यं पुरुषार्थ GILD। ‘तमेव शरणं प्राप्तस्तत्कैङ्कर्यचिकीर्षया

क

परमपदं परमपदQ/LDळाळी ढीलगगी

आविस्स्युर्मम सहज कैङ्कर्यविधयः’ इत्यादि

। विरोधिung? शेषतैकस्वरूपकं कैङ्कर्यLD पुरुषार्थ १६१) ब्रह्मानुभवं पुरुषार्थ /LD/ विरोधिwn? मुक्तिदशैuigguiळं शेषत्व (DLI) ‘स स्वराड् भवति’ स्वातन्त्र्यं पुनरावृत्ति प्रसङ्गिung? किञ्च सायुज्यशब्दार्थ Dior ब्रह्मैकतापत्ति मोक्षQILD Gur

माऩ

ब्रह्मानुभवं पुरुषार्थ १० की ८०G Com ? सायुज्यशब्द । परमसाम्य लङ्क तात्पर्यQLDगणी ‘ब्रह्मैव भवति’ इत्यादि श्रुतिका विरोधिwing? परमसाम्यं जगत्कारणत्वादिz@DJ प्रसङ्गिung? इत्यादिशङ्ककलना लंल अधिकारल परिहरिकंÈ अधिकारार्थ श्लोक ६० सङ्ग्रहिऊं। वितमसीति - अस्मिन् श्लोके ‘कार्यं बादरिरस्य गत्युपपत्तेः’ इत्यधिकरणमारभ्य अनावृत्तिश्शब्दादनावृत्तिश्शब्दात्’ इत्यधिकरणपर्यन्ताधिकरणार्थाः क्रमेणोच्यन्ते -वितमसि पदे ‘आदित्यवर्णं तमसः परस्तात्’ इत्युक्ततमश्शब्द वाच्यप्रकृतिमण्डलोत्तीर्णे स्थाने वर्तमानं - विचित्रविभूतिकं ‘सहस्रशीर्षा पुरुष’ इत्यारभ्य विविधविचित्रसंस्थान -

सा। प्र - दर्शयन् अधिकारार्थं सङ्गृह्याह - वितमसि पद इत्यादिना - ‘तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम् । प्रमातालस्य निद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत’ इत्यादिष्वज्ञानहेतुतयावगत तमोगुणशून्ये पदे

• आतिवाहिकैर्नानाविधैश्वर्यविशिष्टं श्रियः-पतिं प्राप्तः

सा। वि - दर्शयन् श्लोकेन सङ्गृह्णाति - वितमसि पद इति - वितमसि, तमोगुणरहिते शुद्धसत्वमये - पदे, परमपदे - सचिवगमितः, आतिवाहिकैः क्रमेण सत्कारपूर्वकं प्रापितस्सन् विचित्र

सा। सं - मवसरसङ्गत्या आरभमाणः प्रतिपाद्यं सङ्गृह्णाति - वितमसीति-अयं सचिवैरातिवाहिकैः परमपदं प्रापितस्सन् । ‘तमसस्तु पारे’ इत्युक्ते तमोविवर्जितस्थाने - विचित्रविभूतिकम् -

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

मू-सचिवगमितस्सम्पद्याविर्भवत्सहजाकृतिः । स्फुटतदपृथक्सिद्धिस्सिध्यद्गुणाष्टकतत्फलो भजति-

[[३२९]]

सा। दी - विशिष्टं श्रियः-पतिम् । सचिवैरातिवाहिकैः प्रापितोऽमात्मा - तं परम्ब्रह्मभूतं सम्पद्य, प्राप्य । आविर्भवन्तः : सहजा आकृतयः आकाराः सार्वज्ञादयो यस्य सः । स्फुटा प्रत्यक्षिता स्वस्य परमात्मनोऽपृथक्सिद्धिर्येन सः । सिद्ध्यगुणाष्टकम्, अपहतपाप्मत्वं, विजरत्वम्, विमृत्युत्वम्, विशोकत्वम्, विजिघत्सत्वम्, अपिपासत्वम्, सत्यकामत्वं, सत्यसङ्क ल्पत्वम् । तत्फलं तस्य गुणाष्टकस्यफलं-

सा। स्वा - लीलाभोगहेतुविभूतिविशिष्टतया प्रतिपन्नम् । लक्ष्मीकान्तम्, ‘ह्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यौ’ इत्युत्तरानुवाके लक्ष्मीनायकत्वेन प्रसिद्धम् - कान्तशब्देन लक्ष्म्या अपि स्वयंवरणयोग्यतया कैमुत्येनेतरान् प्रतिभोग्यतमत्वं व्यज्यते - अनेन लीलाविभूत्यन्तर्गतकार्यब्रह्मव्यावृत्तिः - निर्गुणब्रह्मणस्तुच्छता च द्योत्यते

सचिवगमितः । तस्य देवा असन्वशे । सर्वेऽस्मै देवा बलिमावहन्ति ‘इत्यादिभिरुक्त सचिवरूपार्चिरादिदेवैर्गमितः, प्रापितः - मुक्त इति विशेष्य पद मध्याहार्यम् । ‘अनेन कार्यं बादरिरस्य गत्युपपत्तेः’ इत्यधिकरणार्थ उक्तः - सम्पद्य, ‘परं ज्योतिरुपसम्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते । स उत्तमः पुरुषः’ इति वाक्योक्तरीत्या पुरुषोत्तमं श्रियः-पतिं परम्बह्म सम्पद्य प्राप्य । निश्शेषाविद्यानिवर्तनेन आविर्भवत्सहजाकृतिः, आविर्भवन्ति सहजा न त्वागन्तुका आकृतिर्यस्य सः । अनेन ‘सम्पद्याविर्भावस्स्वेनशब्दात्’ इत्यधिकरणसिद्धस्वस्वरूपाविर्भाव उक्तः -स्फुटतदपृथक्सिद्धिः -स्फुटा, प्रत्यक्षिता - तेन, ब्रह्मणा । अपृथक्सिद्धिः, पृथग्व्यपदेशानर्हसंश्लेषविश्लेषो यस्य सः । अनेनाविभागेन दृष्टत्वादित्यधिकरणार्थ उक्तः - सिद्ध्यद्गुणाष्टकतत्फलः, सिद्ध्यन्ति गुणाष्टकानि प्रकरणे ब्रह्मसम्बन्धितया श्रुतानि अपहतपाप्मत्वादीनि तत्फलानि च स एकधा भवति । त्रिधा भवति - सङ्कल्पादेवास्य पितरस्समुत्तिष्ठन्ति - जक्षन्क्रीडन्ममाण’ इत्यादिभिरुक्ताः सङ्कल्पादेव मातापित्रादिसृष्टिसशरीरत्वादिरूपफलपर्वविशेषो यस्य सः । अत्र गुणाष्टकेत्यनेन

[[११]]

सा। प्र - प्रपन्न आविर्भूत स्वाभाविकाकारतयापहतपाप्मत्वादिगुणाष्टकं स्वस्य भगवदपृथक्सिद्धविशेषणत्वं च साक्षात्कृत्य तदुभयसाक्षात्कारफलं भगवत्-कैङ्कर्यमपि कृत्वा तेन प्रियमाणस्य

सा। वि - विभूतिकम् आश्चर्यावहलीलाभोगविभूतियुक्तम् - लक्ष्मीकान्तं सम्पद्य, प्राप्य ‘सम्पद्याविभावस्स्वेन शब्दात्’ इत्यधिकरणोक्तरीत्या आविर्भवत्सहजाकृतिः, आविर्भूत देवादिशरीरव्यावृत्तस्यासाधारणज्ञानानन्दाकारः, स्फुटतदपृथक्सिद्धिः प्रत्यक्षभूत परमात्मा पृथग्भावः प्रत्यक्षितशरीरशरीरिभाव इत्यर्थः - सिद्ध्यगुणाष्टकतत्फलः, सिध्यदभिव्यक्तं गुणाष्टकं ‘अपहतपाप्माविजरो विमृत्युर्विशोको विजिघत्सोऽपिपासस्सत्यकामस्सत्यसङ्कल्य’ इति प्रजापतिवाक्योक्तं गुणाष्टकं -

सा। सं - अत्यद्भुतैश्वर्ययुक्तम् । श्रियाविशिष्टम् । सम्पद्य, समीपतः प्राप्य । आविर्भवत्सहजाकृतिः, असङ्कचितविकासवत्स्वरूपानुबन्धि धर्मभूतज्ञानरूपाकारः - स्फुटतदपृथक्सिद्धिः, तेन परमात्मना सह प्रत्यक्षितशरीरात्मभावसम्बन्धः । सिध्यदिति, प्रादुर्भूतापहतपाप्मत्वादि

[[३३०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - परमं साम्यं भोगे निवृत्तिकथोज्झितम् ॥ ४७ ॥

सा।दी - भगवत्सर्वविधकैङ्कर्यं यस्य सः । भोगे, “सोऽश्नुते सर्वान्कामान् सह ब्रह्मणा त्रिपश्चिता” इत्युक्ते परिपूर्णब्रह्मानुभवरूपे । निवृत्तिकथोज्झितम्, पुनरावृत्ति प्रसङ्गरहितं ब्रह्मणा परमं साम्यं प्राप्नोति । “तथा विद्वान् पुण्यपापे विधूय निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति" इत्युक्तेः ढाङ्ग ६०८ ॥ ४७ ॥

मी परिपूर्णब्रह्नानुभवी

सा। स्वा ब्राह्वेण जैमिनिरुपन्यासादिभ्यः

QuijusCpg तदा-

मुन्द

चितितन्मात्रेण तदात्मकत्वादित्यौडुलोमिः

एवमप्युपन्यासात्पूर्वभावादविरोधं बादरायण ‘इत्यधिकरणार्थः उक्तः -तत् फलेत्यनेन’ सङ्कल्पादेव तच्छ्रतेः ‘इत्यधिकरणार्थः’ अभावं बादरिराह ह्येवं भावं जैमिनिर्विकल्पामननात् द्वादशाहवदुभयविधं बादरायणाडेत इत्यधिकरणार्थ उक्तः । निवृत्तिकथोज्झितं, पुनश्च संसारापत्ति गन्धरहितम् । भोगे, ब्रह्मणा परमं साम्यं भजति । न तु जगत्कारणत्वादिना अत्र भोगे परमं साम्यमित्यनेन जगद्वयापारवर्जग प्रकरणादसन्निहितत्वाच्च भोगमात्रसाम्यलिङ्गाच्च इत्यधिकरणार्थ उक्तः निवृत्तिकथोज्झितमित्यनेन अनावृत्तिश्शब्दादनावृत्तिशब्दात् इत्यधिकरणार्थश्चानुसंहितः परब्रह्मशब्दाभिधेयाप्राकृतदेशविशेषवर्ति भगवत एवार्चिरादिगतिप्राप्यत्व GILD।

कार्यब्रह्मादिलक्षण

पितृलोकसृष्ट्यादि

व्यापारमाविर्भूतस्वरूपस्य । ब्रह्मानुभवपरिवाहरूपकैङ्कर्य Gloom, परमसाम्यं भोगमात्र Gluórmjuó, तत एव जगत्कारणत्वादि@urmi एवम्भूतभोगविशेषं प्राप्तकं स्वेच्छैu० काळा परेच्छै लाग पुनरावृत्ति in

mi

@ii। ॥ ४७ ॥

Qणी पूर्वोक्तशङ्कुलबाLG विस्तरेण परिहरिकं ] परिपूर्णब्रह्मानुभवविषयपूर्वोक्तशङ्काभिप्राय त्ताले रि त्तु SEKमरुळिच् चॆय्गिऱार् –

सा। प्र - भगवतोऽनुभवितृत्वरूपं भगवदत्यन्तसाम्यं प्राप्नोतीत्यर्थः ॥ ४७ ॥

एवं श्लोके सङ्गृहीतं कैङ्कर्यपर्यन्तपरिपूर्णानुभवरूपफलं विस्तरेण प्रश्नपूर्वकं –

सा। वि - तत्फलं कैङ्कर्यपर्यन्तपरिपूर्णानुभवो यस्य स तथोक्तस्सन् -निवृत्तिकथोज्झितं, निवृत्तिशङ्कारहितं भोगे ब्रह्मयादात्यम्यानुभव रूपभोगमात्रे परमं साम्यं - ‘सोऽश्नूते सर्वान्कामान् सह ब्रह्मणा विपश्चिता’ इत्युक्तरूपमुपैति ॥ ४७ ॥

सा। सं - गुणाष्टकतत्कार्यसर्वविधकैङ्कर्यः -भोगे, विभूतिद्वयनिखिलकल्याणगुणादिविशिष्टपरब्रह्मानुभवे परमं साम्यं ‘सोऽश्नुते सर्वान्कामान्सह-निरञ्जनः परमं साम्यम्’ इत्यादि श्रुत्युक्तनिवृत्तिप्रसङ्गवर्जितं निरतिशयं साम्यं भजति ॥ ४७ ॥

इत्थं सङ्गृहीतं विपरीतुं प्रथमं परिपूर्णब्रह्मानुभवशब्दार्थमाह

मू - @गतिविशेषलं

‘असं

GPL

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

Bijuqu सर्वदेशसर्वकालसर्वावस्थै

परिपूर्णानुभवं @bq C

१० श्री

[[३३१]]

॥ सर्वेश्वर ६०६०१ अनन्त [६०] विग्रहगुणविभूतिचेष्टित

i१@rmi gopurri निरतिशयभोग्य Loss विषयीकरिमुलं

सा। दी - काङ्क्षैow उद्भाविकङ्कीpri। Qकं गतिविशेषलं

यै

शीना इत्यादि

। -

इत्यादिपरिपूर्णानुभवं सर्वविधकैङ्कर्यorruji (कं (मुगळी। अलमुळं इत्यादि। अलालम्मुळं, सर्वलोकम् । ruji, देशकालादि तिलांश pub ना। लीळा, एकदेश। गद्य मुंली ‘सर्वदेशसर्वकाल’ इत्यादि ♚mp। -

सा। स्वा - @ळङ्गतिविशेष ♚ इत्यादिना । अलाएं इति । अनलाÈ GOL, कृत्स्नलोकjpuL विभूतिद्वय विशिष्टा अरविन्दलोचना। श्री। ईषदंश po एकदेशसर्वेति - देशविशेषे वा कालविशेषे वा अवस्थाविशेषे वा संसारदशै Guroo सङ्कचितविषयक Dr।

• निरतिशयेति -तृणलोष्टाद्यनुभवं wors निरतिशयभोग्यत्वप्रकार

• ूकं गतिविशेषलङ्कृत देशविशेषं प्राप्त कं ईश्वरा_काm org ईश्वरानुभवं पुरुषार्थ ? ‘निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति’ ढाळा ईश्वर परमसाम्यं

ण ईश्वरत्व (PLIT LITT

स्वसमानेश्वरान्तरानुभवं पुरुषार्थLDI DILGGLorr? -

सा। प्र-दर्शयति

Q गतिविशेषे त्यादिना

FOOL, गतस्य

कं

@luri bjor Glu or fीं, स्वरूपस्थितिः कीदृशीति चेदित्यर्थः एवमनुयोगे उत्तरं वक्ष्यन् कैङ्कर्यपर्यन्तपरिपूर्णानुभवाख्यफलस्य साम्प्रदायिकत्वमाह - लाल इत्यादिना उभयविभूतिविशिष्टारविन्दलोचने अनुभाव्ये अल्पमपि न परित्यजन्तीत्येवमादिषूक्तप्रकारेणेत्यर्थःसा। वि - एवं सङ्गृहीतमर्थं प्रश्नपूर्वकं विस्तरेण दर्शयति - गतिविशेषेत्यादिना -

गतस्य अऩैत्तुलगुमुडैय अऩैत् तिऩैत्तऩैयुम् विडाळ्। अऩैत् मु।GPOLu, सर्वलोकविशिष्टम् - अरविन्दलोचन ६०६०१, अरविन्दलोचनं -

तिलांशम् एकदेशमपि - ना, न त्यजति - सर्वविधकैर्यoguji इति समुच्चयेनानुभवोऽपि सङ्गृहीतः

, विस्तरेण । ‘तथाविधभगवदनुभवजनितानवधिकातिशयप्रीतिकारिता शेषावस्योचितशेषशेषतैकरसरूपनित्यकिङ्करो भवानि’ इत्यादिना भाष्यकारा उक्तवन्त इत्यर्थः अत्र सर्वदेशसर्वकालसर्वावस्थैकी सर्वेश्वर सर्वविधकैर्यjmguji गद्य की

&lÈ ©Fungi इति साम्प्रदायिकः पाठः । केषुचित्कोशेषु सर्वावस्थैी सर्वेश्वर ग अनन्त [i] sorror विग्रहगुणविभूतिचेष्टित [i] Bf CmpurTOLD निरतिशयभोग्य Di& विषयीकरिjg।कङ्ग Bigo इत्यादि । pr] भागा कैर्यं Qg परिपूर्णानुभव

प्री प्रीतिविशेष परिवाह

गद्य की इत्यन्तं

परिपूर्णानुभवप्रकारविवरणरूपो ग्रन्थः प्रक्षिप्तो दृश्यते - सोऽपि व्याख्यायते - @TOLD

सा। सं - @ळङ्गतिविशेषलं इत्यादिना । अल

गाधाविवरणं सर्व

इत्यादि । । इत्यादिनोपात्त

[[३३२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - अनुभवम् मं० ईश्वर अत्यन्ततुल्य परमसाम्यं @@@@)&! ‘२ m ‘निरस्तातिशयाह्लादसुखभावैकलक्षणा । भेषजं भगवत्प्राप्तिरेकान्तात्यन्तिकी मता’ m Gulgu भगवत्स्वरूपं भोग्य

ईश्वर

प्राप्तम्-

Lom भोग्यmily Guruगणी) राजमहिषिकं राजा भोग्य)

सा। स्वा परमसम्यं @#@)&ी पुरुषार्थप्रकरण LDTC भोगांशं ली परमसाम्यपरLDI६०५ विरोधी । यत्किञ्चिद्धर्मसाम्य मुं परमसाम्यQD६orm। Fi? Tumi - अनुभवमिति य अनुभवम्, निरतिशयभोग्यत्वप्रकारविग्रहगुणविभूति सकलाकारविशिष्टेश्वरानुभवरूपभोगम् - अत्यन्तेति, अत्यन्तसाम्यñog परमसाम्य Gol Girl ५। ईश्वर विशिष्टस्वस्वरूपjmg निरतिशयभोग्यतया अनुभवि ऊं swn@ शशाङ्क शेयकं मुळी अत्यन्ततुल्यQ/L६ormulg-Qig विशिष्टब्रह्मjog भोग्यतयानुभवि ॐi Bon। Guor? मुक्तकं स्वात्मा अनुकूलतया स्वप्रकाश भोग्या ब्रह्मस्वरूपं भोग्य Q१०६०१६०५ छ प्रमाणprCLIT? २_६TL_६rgjib तदनुबन्धिविग्रहविभूत्यादिकं भोग्यतै TrijJCrQuo शङ्किलं । उत्तर LD Guri। २ इत्यादिना ढाकाकी काकाक्षिन्याय ♚ल उभयत्रान्वयि ऊं की कु। ४। कृत्स्नांश apib ज्ञानस्वरूप। कार्त्स्न्येनानन्दस्वरूपं - निरस्तेति श्रीविष्णुपुराणवचनम् - निरस्तातिशयाः उत्कृष्टावधिरहिताः अन्येषामप्याह्लादजनकतया सुखभावैकलक्षणा - एकान्ता, प्रयोजनान्तरगन्धरहिता - आत्यन्तिकी, सर्वकालानुवृत्ता -भगवत्प्राप्तिः, संसारव्याधिभेषजमित्यर्थः

राजाDOL भोग्य मं Lmouji कदाचिद्राजानं अनभिमत -

सा। वि

[[१]]

न्युनताराहित्येन - @अनुभवमिति - बिग्रहगुणविभूति चेष्टितानां मध्ये कस्यचिदंशस्यापरित्यागेन विषयीकरणविशिष्टभगवदनुभवः परमसाम्यमिति सार्वज्ञस्यो - `भयोस्तुल्यत्वात्तदनुभवजनितानन्दस्य चोभयोस्तुल्यत्वादिदमेवहि भोगसाम्यमिति विवक्षितम् - इयान् परं विशेषः, भगवतस्सर्वमिदं मदीयमिध्यानन्दः दासानान्तु मत्स्वामिनस्स्वमिति तादृशानन्देन किञ्चिदपि तारतम्यमिति हृदयम् - निरस्तातिशेयेति निरस्तातिशयेत्यर्थः - भगवत्स्वरूपमिति ।

सा। सं - देशेत्याति तर्हि मुक्तस्य ब्रह्मणा परमं साम्यं कस्मिन्नर्थे श्रुतिरभिदधातीत्यत्राह @अनुभवमिति - निरतिशयभोग्यं ब्रह्मस्वरूपमित्यत्र मानं २ इति - आह्लादः, सन्दोषः । भगवत्प्राप्तिः, दिव्यात्मस्वरूपानुभवरूपा । सुखभावः, सुखत्वम् । तदेकनिरूप्य विषयिणी सदानुभवेऽपि स्वविषयानुभवाभिलाषाया एव उत्तरोत्तरमभिवर्धनकरीति सुखभावैकलक्षणेत्युक्तिः

अत एव निरस्तातिशयाह्लादा, स्वजन्याह्लादातिरिक्तातिशयिताह्लादशून्या । शब्दादिविषयानुभवरूपव्याधिनिवर्तिका - एकान्ता, गुणग्रहाद्यनुभवरागस्याप्यनुदयकरी - आत्यन्तिकी, यावदात्मभाविनी । इतिमता । स्वरूप मनुभवितुः भगवतो निध्यानां मुक्तानां योगिनां चात्यन्ताभिमतेत्यर्थः

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

मू - कं अभिमत भोग

या risamrii

अवऩुडैय

minor

[[३३३]]

भोगोपकरणभोगस्थानादि

$ ५० Q५ अनुकूल १५ min riji भगवत्स्वरूपानुबन्धि कळाऩवैयॆल्लाम् सऩ्ऩमागक् कुऱैयिल्लै। इप्पडि सरऩाय्क् कॊण्डु

श्रुतिस्मृत्यादि ६० प्रसिद्धम् । @अर्थ

सर्वेश्वरा भोग्यं

साधिलं। -

सा। स्वा

[[१]]

मागिल्

[[१]]

भूमाधिकरण Co

मागमाट्टादे? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्। अवऩुक्कु

अभिमत इति यद्वा, भोगोपकरणत्वादेव अभिमत Quorm हेतुहेतुमद्भावेन अन्वयिक। Q लोकदृष्टिप्रक्रियै अतीन्द्रियभगवद्विग्रहविभूतिगुणादिनी सञ्चरि ंএ६&irrorr? Nigun राजभोग्यवस्तु विशेषं व्याध्यादिदशै Go राजपत्नीकं प्रतिकूल mujib Go वैपरीत्यं प्रसङ्गिuman? Tapi। Qua इति - सोऽश्नुते सर्वान्कामान्सह ब्रह्मणा विपश्चिता - रसँह्येवायं लब्ध्वानन्दी भवति - न पश्यो मृत्युं पश्यति नरोगन्नोत दुःखताम्

सर्वं ह पश्यः पश्यति सर्वमाप्नोति सर्वश ’ इत्यादि सर्वप्रकारविशिष्ट सर्वेश्वरा भोग्य) सूत्रभाष्यादि) GET CTL_TC? summit। अर्थ इति - सर्वप्रकार विशिष्टब्रह्मानुभव OLD -

श्रुतिस्मृतिसिद्ध /Dr।y।

सा।वि - यथा ‘पुराभूदस्माकं प्रथममविभिन्ना तनुरिति’ न्यायेन तादृशावस्थायां प्रियायाः प्रियस्वरूपं भोग्यं तथा भगवत्स्वरूपं भोग्यमित्यर्थः । भोग्य गी इतिभोगLDIT B विषयीकरिता इत्युपक्षिप्तभोग्यतायामयमाक्षेपः - भोग्यDisi gomum इति एतेन तदनुभवस्यानन्दवत्वं स्थापितम् - भूमाधिकरण लं इति - भूमा सम्प्रसादादध्युपदेशादित्यधिकरणे सत्यशब्दामिधेयस्य ब्रह्मणस्सुखत्वेन विजिज्ञासितव्यमित्युपदिश्य निरतिशयविपुलमेव सुखं परमपुरुषार्थरूपं भवति - तस्यैव ब्रह्मणस्सुखरूपस्य निरतिशयविपुलता ज्ञातव्येति भूमात्वेव विजिज्ञासितव्य इत्युपदिश्य निरतिशय विपुलसुखरूपस्य ब्रह्मणो लक्षणमिदमुच्यते - ‘यत्र नान्यत्पश्यति नान्यच्छृणोति नान्यद्विजानाति भूमेति’ अयमर्थः अनवधिकातिशयसुखरूपब्रह्मण्यनुभूयमाने ततोऽन्यत्किमपि न पश्यति - अयमनुभविता ब्रह्मस्वरूप तद्विभूत्यन्तर्गतत्वात्कृत्स्नस्य वस्तुजातस्य अत ऐश्वर्यापरपर्याय विभूतिगुणविशिष्टं निरतिशयसुखरूपं ब्रह्मानुभवन् तद्ध्यतिरिक्तस्य -

सा। सं - श्रुतिस्मृतीत्यादि - ‘सर्वं ह पश्यः पश्यति । सर्वमाप्नोति सर्वशः । स वा एष एवं पश्यन्नेवं मन्वानः एवं बिजानन् - आत्मरतिरात्मक्रीड आत्ममिथुनमात्रानन्दस्स स्वराड् भवति - तस्य सेर्वेषु लोकेषु कामचारो भवति’ इत्यादि श्रुतयोऽत्राभिप्रेताः उक्तार्थस्य न्यायानुगृहीतश्रुतिसिद्धत्वेन भाष्यकृदभिमतत्वमाह - @अर्थ इति - ‘यत्र नान्यत्पश्यति नान्यच्छृणोति नान्यद्विजानाति’ इति श्रुतिविवरणरूपेऽयमर्थ इत्यादिके जगन्निरतिशय प्रीतये भवत्येवेत्यन्तभूमाधिकरणभाष्ये इत्यर्थः - इत्थं विभूत्यादीनामपि भोग्यत्वेन परमपदशब्दः

[[३३४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

परमप्राप्य भगवत्स्वरूप परमपदं परिपूर्णानुभवं Gumour भोग्यतम umri सर्वोत्तर Lorru

त्तै

मू - pm निरतिशयानुकूल्य ढाङ्गलीला ू भगवत्स्वरूप

@ming

स्थानविशेष

ढाका की। श ू अनुभव

Lorrii ज्ञानानन्दलक्षण LDT

सा। स्वा - परमप्राप्य

@ आतङ्क स्थानविशेष jogujib परमपदं

आश्रय@ग अनुभाव्य भगवद्विभूतिभूत

स्वरूप jujib परमपदं ढाङ्ग की। -

‘विष्ण्वाख्यं परमं पदं विष्णोः पदे परमे मध्व उत्सः - तद्विष्णोंः परमं परमप्राप्यवाचिwron

पदे सदा पश्यन्ति सूरयः-यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम’ इत्यादि परमपदशब्दßल तुल्य Dis भगवत्स्वरूप jub स्थानविशेष। जीवस्वरूप jio परमपदQD६orm] GGGLD? Trupi- निरतिशयानुकूल्य इत्यादिना परमप्राप्य६०८७० स्वरूपं परमपदशब्दमुख्यार्थम् - स्थानविशेषं तदुपयुक्त LDTT६Sunggjib सर्वोत्तरस्थान Lonsumnagii @विशेषद्योतनार्थमुपचार ५० परमपदQLD। Qqjळीpm]- जीवस्वरूपं परमप्राप्य भगवदनुभवाश्रयतया अचिद्व्यावृत्तज्ञानानन्दलक्षणविभूतितया च विशेषद्योतनार्थमुपचार परमपद GGG। लं। Qua परमपदशब्दमौपचारिक की प्राप्यतै (मं

प्रकृति

सा। वि - वस्तुनो भावादेव किमप्यन्यन्न पश्यति - अनुभाव्यस्य सर्वस्य सुखरूपत्वादेव दुःखं च न पश्यति तदेव हि सुखं यदनुभूयमानं पुरुषानुकूलं भवति - ननु चेदमेव जगद्ब्रह्मणोऽन्यतयानुभूयमानं दुःखरूपं परिमितसुखरूपं च भवत्कथमिव ब्रह्मविभूतित्वेन तदात्मकतयानुभूयमानं सुखरूपं भवेदित्युच्यते - कर्म वश्यानां क्षेत्रज्ञानां ब्रह्मणोऽन्यत्वेनानुभूयमानं कृत्स्नं जगत्कर्मानुरूपं दुःखं च परिमितसुखं च भवति अतो ब्रह्मणोऽन्यतया परिमितसुख रूपत्वेन च जगदनुभवस्य कर्मनिमित्तत्वात्कर्मरूपा विद्यावासना विमुक्तस्य तदेव जगद्विभूति विशिष्टब्रह्मानुभवान्तर्गतं सुखमेव भवति यथा- ‘पित्तोपहतेन पीयमानं पय’ इत्यादिना भाष्यकारास्साधितवन्त इति भावः सर्वस्यापि प्राप्यत्वाविशेषाद्वैकुण्ठस्यैव कथं परमपदत्वमित्यत्र तत एव प्रवृत्तिनिमित्तं दर्शयितुमाह शय इति । यद्वा, प्रसङ्गात्परमपदप्रवृत्तिविषयभूतं त्रिविधमित्याह up इति - पद्यते गम्यत इति पदं प्राप्यं परिपूर्णानुभव प्राप्तिः शुल, एष्यत्तया - स्थानविशेषे प्रविष्टे सति अनुभवाश्रयतया स्वरूपस्यानुभाव्यत्वादित्यर्थः

सा। सं

स्थानविशेष, स्वस्मिन्

अनुभव । आश्रय muji ग अनुभाव्य LIT

किं विषयः ? विशेषविषयश्चेत्स किं निमित्तक इत्यत्राह । इत्यादिना दिव्यात्मस्वरूपविग्रहगुणविभूत्यादिषु मध्य इत्यर्थः - निरतिशयानुकूलयं गुणविग्रहयोरप्यविशिष्टमिति स्वरूपjong इत्युक्त्या तौ लक्षितौ - स्थानविशेषस्वरूपयोः परमपदशब्दबोध्यत्वेन बद्धदशायामपि

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

[[३३५]]

मू

शकं न

भगवत्स्वरूपगुणविग्रहादि

प्राप्यत्वमात्रमविशिष्टम्

इप्पडि

शुद्धसत्त्वाश्रया नित्यविभूति स्वस्वरूप pii भोग्य aromato प्रतिकूल Loss प्रत्यक्षादिप्रमाणसिद्धomi मुमुक्षुकं त्याज्यions शास्त्री GULL लीलाविभूति पदार्थ [] ना मुक्तकं भोग्य ८ mGG अगळं Gomum- पित्तोपहत प्रतिकूल L श्री शमिल Currooqui, सार्वभौमळाला पिता opini Ammऊङ्की

Gung। प्रतिकूल Loma

मा

अनुकूल LILDI राजकुमार@jig

(Gumi - शुक

&&

सा। स्वा - कालादि परमपदशब्दप्रयोगं प्रसङ्गि?

इति - प्राप्यत्वमात्रमविशिष्टम् । विशेषविशिष्टं न भवति ।

इतरापेक्षया प्राप्यतैu९० पूर्वोक्तविशेष (०५

प्रयोजनTOLDWIN

आB औपचारिकप्रयोगं विशेष द्योतनार्थतया

औपचारिकप्रयोगं

[[५०]]

सार्थकDogjiö इतर Q। सर्वप्रकारविशिष्टसर्वेश्वरळा भोग्या श्रुतिस्मृत्यादि सिद्धQDog Guorr?

प्रबलप्रत्यक्षविरोधÐीं॰

श्रुतिस्मृत्यादिका अर्थशिक्षै

भगवत्स्वरूपविग्रहगुणस्थानविशेष/i१५६५ (५) आनुकूल्यस्वरूप

०१/१५/? अतीन्द्रिय

श्रुतिस्मृत्यादिना प्रापिलंल ं

लीलाविभूत्यन्तर्गत पदार्थriji Q] अधिकारिकं । प्रातिकूल्यं प्रत्यक्षसिद्धmsungjib ‘सर्वधर्मांश्च सन्त्यजय सर्वकामांश्च साक्षरान् । एते वै निरयास्तात स्थानस्य परमात्मन’ इत्यादि स्मृत्यादिsongjiळं प्रातिकूल्यं बोधितggio तद्विरुद्धions आनुकूल्यलङ्क केवलशास्रं प्रापिjbi८Lng? शङ्किलं उत्तर @prit- भगवदित्यादिना । संसारदशै ं स्वतस्सिद्धानुकूल्यं app प्रथमदृष्टान्तम् । उत्क्रमणानन्तरं कृ१७ Com लीलाविभूत्यन्तर्गतपदार्थ[i]८६५६ प्रातिकूल्यं प्रयोजककर्म

स्वतस्सिद्धानुकूल्यं mpp

ऱ

C_CQUIT की शङ्कावारणार्थं द्वितीयदृष्टान्तम् । कारागृहतुल्यDIT] सूक्ष्मशरीरं

कील&ur विरजातरणानन्तरं HTC ब्रह्मोपसम्पत्तेः पूर्वं स्वतः

सा। वि - बद्धदशायां न तादृशानुभवाश्रयानुभाव्यत्वमिति न परमपदत्वं संसारदशायां दुःखरूपतया प्रतिपन्नलीलाविभूतेर्मुक्तदशायां कथं भोग्यत्वमित्याशङ्कापूर्वकं सदृष्टान्तं परिहारमाह-

भगवत्स्वरूपेत्यादिना ।

सा। सं - निरतिशयानुकूल्यं भगवत्स्वरूपस्यैवेत्यभिप्रेतं

Lo♚mju♚mizó इति, विभूति चेष्टिताधीनामित्यर्थः - स्वस्वरूपे विभूतिभूत इत्युक्तिर्मुक्तौ भोगोपकरणत्वेन बद्धदशायां नामरूपव्याकरणाद्यर्थानुप्रवेशद्वारत्वकृतलीलोपकरणत्वेन च उपादेयत्वकृतामुक्तं प्रति त्याज्यतयोक्तानां लीलाविभूतिगतपदार्थानां तं प्रतिभोग्यत्वमाक्षिप्य समाधत्ते

इत्यादिना उपपन्नमित्यन्तेन लीलाविभूतिगतपदार्था अनुकूलवर्गतया प्रतिकूलवर्गतया विभक्ता इति क्षीरं कारागृहं च दृष्टान्तितम् । प्रकृतिविमुक्तस्य कर्मसम्बन्धरूप -

[[३३६]]

मू

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

<IC सिऱैक्कूडत्तिल् निऩ्ऱुम् पुऱप्पडविट्टुगन्दु वुळ्ळऩाग वैत्तवळविल् सिऱैक्कूडमाऩ कोप्पुक् कुलैयादिरुक्कच् चॆय्दे युऩाविऩ् Currooqib- ‘यस्त्वया सह स स्वर्गे निरयो यस्त्वया विना’

भूषणैः । वचन्त्या राक्षसीमध्ये विना रामं महारथम्’ का

माप्

‘नहि मे जीवितेनार्थो नैवार्थैर्नच

Gu भगवत्संश्लेष poopi Ganpur।

‘@op Gungu

कर्मानुरूप Lomaण कङ्क

पदार्थ [i) का मुक्त

प्रतिकूलomrajib अल्पानुकूलomuib Gappoor लीलाविभूति निरन्तरभगवदनुभवं Loor com निरतिशयभोग्यवर्ग♚Go Gas उपपन्नम् -Dig बद्ध(कण्ठ प्रतिकूलDrqLib, अल्पानुकूलomajib -

सा।स्वा - सिद्धानुकूल्यं Gappan तृतीयदृष्टान्तम् । संसारदशै ं) कदाचित्प्रातिकूल्य apii, कदाचिदल्पप्रातिकूल्य (pub, कदाचिदानुकूल्य (pub। एकदैव पुरुषभेदेन आनुकूल्य pub, प्रातिकूल्य pi तरतमभावग्रस्तons grown प्रत्यक्षादिसिद्धप्रातिकूल्यं पदार्थ (कण्ठ स्वतस्सिद्धDuro) मुक्तिदशै सर्व अनुकूल की श्रुत्यादिना स्वतस्सिद्धानुकूल्यñog बोधि

प्रत्यक्षादिक्षा बद्धदशै कर्मोपाधिकप्रातिकूल्यविषय LDN०५ परस्परविरोधQw०१ ५००/। राजकुमार pimg Coming आकार

GpponGL ढाङ्ग की शङ्कावारणार्थं

अनुकूल LD

Gmwung इति । Csm, आकारम् @

अनुकूलoruji, बद्ध

zpp

वस्तु

पदार्थजातं एककाली

काल की मुक्त pp प्रतिकूलmajib २००८ विरुद्धorm? एककाला प्रातिकूल्यस्वभाव आनुकूल्यस्वभाव (PPL) सर्वज्ञा नित्यमुक्तकं QGLD Lou? - Que इति । ब्रद्धाङ्कं प्रतिकूल ऊं ऊं ऊं ५, भगवदिच्छासिद्ध भिन्नसम्बन्धिनिरूप्य प्रातिकूल्यानुकूल्य [i१५ (६) i ( विरोध। बद्धकं (क सा। वि

flopian मुंलीं १५६on, कारागृहात् - ४G, बहिर्निर्गमय्य २ काम। तुल्यभोग छ, यथा, सन्तुष्टो गच्छेत्तथाLL), विमोचनसमये Gami प्रकारे GopurCzubकंळ, अविनाशेन तिष्ठति सति - अयमर्थो भाष्यकारैर्यथैव राजपुत्रस्य पितुर्लीलोपकरणमत धात्वेनानुसन्धीयमान प्रियतमत्वमनुपगतं तथात्वानुसन्धाने प्रियतमं भवतीत्यर्थः काङ्गpGung, स्वातन्त्र्येणावस्थिति समये - भोग्यवर्गांins उपपन्नम् लीलाविभूतिस्थपदार्थानां भोग्यवर्गे अन्तर्भाव उपपन्न इति भावः ।

सा। सं

[[१]]

दोषापगमात्स्वेन तुल्यभोगतया भगवतैवावस्थापनाच्च भगवत इव मुक्तस्य च लीलाविभूतिरप्यनुकूलैवेति भावः बह्मणि सक्तचित्तानां लीलाविभूतावपि स्वीय एव क्वचिद्विषये स्वाननुकूलत्वाभिसन्धिर्भगवदनुकूलेत्व प्रसक्ति कृतैवेति प्रदर्शनाय यस्त्वया सहेत्याद्युपन्यस्तम् - वृषभवाहनो भूतगणाधिपः - एवं च बद्धस्यापि भगवदनुकूलानि चेन्मुक्तस्य -परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

[[३३७]]

मू - कर्मबन्ध

अनुकूलस्वभाव muyi २ कंलक पदार्थ [] ५६५ कं & भगवदिच्छासिद्ध - Qing स्वेच्छासिद्धा आनुकूल्याला लळा प्रकार rib Gor♚GgnQub ८०१४६०७ श्रीमा६११६० नारायणा प्राप्य श्रीमन्त्री गाएं द्वय मङ्की ळॆल्लात्तोडुम् कूडिऩ

चतुर्थ्यन्तपदा BfCo० अभिप्रेतम् । (।] गण कैर्यं

पिऱन्दत्तुक्कु

agri-

मॆऩ्ऩुमिडत्तै

परिपूर्णानुभव

सत्तिले पलगालुम् अरुळिच्

सा। दी - ‘जक्षत्क्रीडन्रममाणस्त्रीभिर्वा यानैर्वा’ इत्यादिकृत्य [i) B (६१५६ (कङ्क

सा। स्वा प्रतिकूल

मुक्तादिकं प्रत्यक्ष

अनुकूलस्वभावेति - आनुकूल्यं यावदात्मभाविurus

विरुद्ध m। स्वभावसिद्धQpq। Qua चतुर्थ्यन्तपदा

सर्वप्रकारविशिष्टेश्वरा प्राप्यग की। २G Com ? रहस्यत्रयी

कैङ्कर्यjmmu।opn प्रार्थिकं की। आis भगवदनुभव

प्राप्यतै ? ठा

नÈ @suprit। स्वेच्छासिद्धDinoor इति-परेच्छासिद्धी स्वोत्कृष्टान्तरसद्भावात्स्वप्राप्यतै

Big- कैङ्कर्यपर चतुर्थि कलङ्क। - Qium अभिप्रेत

अभिप्रेत

JnG GLD? स्फुट

अनुपपन्नं♚। अभिप्रेतQLD?

कार्यभूतकैङ्कर्यपरं । ऊं ऊं का

अभिप्रेत

अनुभव

विरोधGurm कैङ्कर्यपरत्वं अनुभवं विना

अनुभवं कैर्यमं कारण) कार्यभूतकैङ्कर्यपरचतुर्थि कारण

द्वयविवरण श्रीवैकुण्ठगद्य की

कैङ्कर्यjmmu Gr@की। विरोधि ? शरणागतिगद्य की प्रीतिकारितं कैङ्कर्य QILDOT @@)&m/oqib विरोधिwn? ६७६६० - इतिअनुभव इतिपरम्परयानुभवजनित १६०० कैङ्कर्यपरचतुर्थि अभिप्रेत

मा G@pu@Qu॥ भगवदनुभवLD पुरुषार्थ) ‘जक्षत्

सा। प्र - नुनु ‘जक्षन्क्रीडन्’ इत्यादिभिः ‘स यदि पितृलोककामो भवति’ इत्यादिभिश्च जक्षणादि योगो मातापित्रादि योगश्चावगम्यत इति कथं कैङ्कर्य पर्यन्त परिपूर्णानुभव एव फलमित्युच्यत - सा।वि - स्वेच्छासिद्धा, भगवदिच्छा सिद्धेत्यर्थः एतत्पर्यन्तो ग्रन्थः पूर्वव्या ख्यातृभि-

व्याख्यातत्वात्तद्वयख्यातग्रन्थ सन्दर्भविरोधाच्च प्रक्षिप्त इति निश्चीयते । ननु ‘जक्षत्क्रीडन्रम -

सा। सं - कैमुतिकन्यायेनैव लीलाविभूतिरनुकूलेति भावः - एव मुभयविभूति विशिष्ट श्रीमत एव प्राप्यत्वं मन्त्र एव सिद्धमित्याह - इति-सर्वमपि भगवदिच्छासिद्धानुकूल्यवदित्यत्र नारायणशब्द व्युत्पत्तय एव प्रमाणमिति भावः इत्थं परिपूर्णब्रह्मानुभववतो भक्तस्येव स्वगतस्वीकारनिष्ठस्य च न केवलपरार्थकैङ्कर्यान्वय इत्यादि पराभिमतमुक्तितारतम्यनिरासायाह उत्तरकृत्त्याधिकारोक्ता इत्यर्थः प्रीतिविशेषो नाम स्वपरस्वरूपयाथात्म्यापरोक्षकृतस्वनिष्ठान्तपारार्थ्यदशरूपः - तेन भक्तस्य न कैङ्कर्यान्वपः

२३ र्शनावादिनिरासः फलितः - एवं कैङ्कर्य -

Gळगळा इति

प्रपन्नस्य च न केवलपरार्थकैङ्कर्यान्वय इत्यादिना

[[३३८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

॥।

मूलं । मुक्ति)क्त दशै श्रुतिसिद्ध Doom जक्षणादि ज्ञात्यादि सम्पादन Som पुण्य पापरूप कर्मनिरपेक्ष भगवदिच्छानुगुणस्वेच्छामूल [i] ८६५ ६ ७० कर्मफल १६ कङ्क अनुभवपरीवाह LDIToor केवल कैर्य♚$ Co अन्तर्भूता - sun प्राप्ति यथाभिमतकैङ्क पर्यन्त (सा।दी।) कैङ्कर्यपर्यन्तानुभव Dorpgrijboor! दाढगढग परिहरि मङ्कीpi - मुक्तदशै इत्यादि - “स यदि पितृलोककामोभवति - सङ्कल्पादेवास्य पितरस्समुत्तिष्ठन्ते - स यदि स्त्रीलोककामः । स यदि गतिवादित्र लोककामस्सङ्कल्पादेवास्य” इत्यादिनीं ज्ञात्यादिसम्पादनम् - @uppi फलि अर्थमन्नीं @sui - शुक्र इत्यादि - प्राप्तिuruji - परब्रह्मप्राप्ति& अजीत्तैयरुळिच् चॆय्गिऱार् निर्णयि SUULL

---

(सा।स्वा।) क्रीडन् रममाणः स यदि पितृलोककामो भवति - सङ्कल्पादेवास्य पितरस्समुत्तिष्ठन्ति” इत्यादि

ती प्राकृतजक्षणादि पुरुषार्थ

की विरोधिwng? ढाङ्गळা१५\ÈQ&uri - मुक्तिदशै इति - कर्मफल

प्राकृत भोगDoramm मम्। - Qiquãं क्वचित्क्वचित् ब्रह्मप्राप्तिफल Gurmi Gaai n Guor? परमपुरुषार्थम् @joorqnu? ६ mins इति - अनन्तगरुडादिgir Lo पण्णुम् कैङ्कर्यं @@@jmLDING कैङ्कर्यपर्यन्तानुभवम् Trib] Cor? Tri यथाभिमतेति - कैङ्कर्यपर्यन्तानुभवं ॥।

(सा।प्र।) इत्यत्र मुक्तस्य निश्शेषनिवृत्त कर्मतया जज्ञणादिकं कर्ममूलं न भवतीति केवल भगवदिच्छा मूलस्वेच्छामूलत्वाज्जक्षणादिर्भगवदनुभव परीवाह भूत कैङ्कर्य रूप एवेत्याह - मुक्तदशै इत्यादिना । ननु मुक्तानां पितृलोकाद्यनुभवः कथं भगवत्-कैङ्कर्यं स्यादित्यत्र भगवत्प्रीत्यर्थव्यापाराणां तत्कैङ्कर्यरूपत्वात् मुक्तानुभवानामपि भगवत्प्रीति जनकतात्कैङ्कर्य रूपत्वमेवेत्यभिप्रेत्य प्राप्यस्वरूपं निष्कृष्य दर्शयति शुलsun इत्यादिना

[[१]]

॥।

(सा।वि।) माणस्त्रीभिर्वायानैर्वा स यदि पितृलोककामो भवति - सङ्कल्पादेवास्य पितरस्समुत्तिष्ठन्ते - स यदिस्त्रीलोक कामो भवति - स यदि गीतवादित्रकामस्सङ्कल्पादेवास्य” इत्यादिना जक्षणादिष्वपि सत्सुकथं कैङ्कर्यपर्यन्तानुभवमात्रमित्याशङ्कां परिहरति - मुक्तदशै इत्यादिना - ननु मुक्तानां पितृलोकाद्यनुभवः कथं भगवत्कैङ्कर्यपर्यन्तस्स्यादित्यत्र भगवत्प्रीत्यर्थव्यापाराणां भगवत्कैङ्कर्यरूपत्वान्मुक्तानुभवानामपि भगवत्प्रीतिजनकत्वाद्भगवत्प्रीत्यर्थतयैव मुक्तेनानुभूयमानत्वाद्भगवत्कैङ्कर्यरूपत्वं सम्भवतीत्यभिप्रेत्य प्राप्तिस्वरूपं निष्कृष्य दर्शयति - इत्यादि - भगवदिच्छानुगुणस्वेच्छा मूलत्वात् प्राप्ति।

॥।

(सा।सं।) पर्यन्त निरतिशयानन्द ब्रह्मानुभवपरे “जक्षन्क्रीडन् रममाणस्त्रीभिर्वायानैर्वा” इत्यादि श्रुत्यर्थः कथमुपपद्यत इत्यत्राह - मुक्तदशै ं) इति - अभिमतानुवर्तनस्यैव कैङ्कर्यत्वात् तत्तद्विग्रहपरिग्रहेण निध्यानित्य विग्रहेवच जक्षणादि विहरणशीलः परमपुरुषस्स्वशेषभूतानपि स्वसमान विहरण शीलान् कृत्वैव मुक्तावपि सार्वभौम इव मोदत इति जक्षणादियोऽपि कैङ्कर्य एवान्तर्भूता इति भावः एवं च मुक्तिकालीन प्राप्तशरीर मिदमिति निष्कर्षयति - शुक्र इति - ॥।

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

मूपरिपूर्ण ब्रह्मानुभव (Grum) मः @अनुभव (६)

[[३३९]]

कालग्रा

अपना ‘प्राप्यते परमं धाम यतो नावर्तते यतिः।, मामुपेत्य पुनर्जन्म दुःखालयमशाश्वतम् ॥ नाप्नुवन्ति महात्मानस्संसिद्धिं परमां गताः । आब्रह्मभुवनाल्लाँकाः पुनरावर्तिनोऽर्जुन । मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते ॥, यदा स केवलीभूतष्षड्विंशमनुपश्यति । तदा स सर्वसिद्धत्वात्पुनर्जन्म न विन्दति ॥, गत्वा गत्वा निवर्तन्ते चन्द्रसूर्यादयो ग्रहाः । अद्यापि न निवर्तन्ते द्वादशाक्षरचिन्तकाः वायिऩाल् नमो नारणावॆऩ्ऱु-

सा। दी - कर्मफलअनुभवं नित्य ii। अनुभवमित्यादि प्राप्यत इति - यतिः, ब्रह्मनिष्ठः - संसिद्धिः, स्वरूपप्राप्तिःसः, मुमुक्षुः - केवलीभूतः, प्रकृत्याविमुक्तः षङिवंशम्, षङिवंशतत्त्वं परमात्मानQILDq। अनुपश्यति, अर्चिरादिगत्याधिगम्य साक्षात्करोति सर्वप्रकारैः सिद्धत्वात् सिद्धि’ प्राप्तत्वात् - इत्यादि की अष्टाक्षर मं

सा।स्वा

प्राप्तिरूपपुरुषार्थ - LD

विवक्षितomsuna विरोधं

ऒरु

& Dj or Gib

भगवद नुभवरूप

प्राप्तिपुरुषार्थ ‘भोगे निवृति कथोज्झितम्’ । नित्य । Cor? ‘कल्पकोटिसहस्रेषु विष्णुलोके महीयते’ । कालावच्छेदpub, पुनश्च संसार, विष्णुलोकं प्राप्त कम्ं ढं? ढाङ्ग Gummit- अनुभवमिति परिपूर्णब्रह्मानुभवQD६Tig- यतिः, ब्रह्मनिष्ठः । केवलीभूतः, सर्वबन्धविनिर्मुक्तः -षङिवंशं, परमात्मानं - सः, मुमुक्षुः । सर्वसिद्धत्वात्, सर्वप्रकारेण सिद्धिं प्राप्तत्वादित्यर्थः-

वायिऩाल् नमो नारणावॆऩ्ऱु

इत्यादि

सा। प्र -भगवदिच्छामूलस्वेच्छामूलत्वादित्यर्थः परिपूर्णानुभवनित्यत्व वचनस्य पक्षपातकृतत्वशङ्काव्यावृत्त्यर्थमाह -अनुभव (PLI) इत्यादिना - ‘तत्पुरुषोऽमानवस्स एनान्ब्रह्म गमयति एष देवपथो ब्रह्मपथः - एतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानवमावर्तं नावर्तन्तेस खल्वेवं वर्तयन् यावदायुषं ब्रह्मलोकमभिसम्पद्यते न च पुनरावर्तत’ इत्यादि श्रुतयोऽत्राभिप्रेताः -

इत्यादिना

‘वाचा नम इति प्रोच्य मनसा

सा। वि - परब्रह्मप्राप्तिरिति सिद्धान्तेषु निर्णीतोऽर्थः । यथाभिमतकैङ्कर्यपर्यन्तपरिपूर्णब्रह्मनुभव QIDmgru♚m, ब्रह्मानुभव इति भवति परिपूर्णब्रह्मानुभव DulqQuगगी) इति प्रश्नस्योत्तरतया एतदन्तर्ग्रन्थसन्दर्भो योज्यः -कर्मफलजक्षणादिवदिदमप्यनित्यमितिशङ्काव्युदासायाह

अनुभव (ॐ) इति काल की अ, अयमनुभव एकस्मिन्नपि काले न नश्यति । ढाणी, इत्येतत् - षङिवंशं, परमात्मानम् । सर्वसिद्धत्वात्, सर्वप्रकारैः प्राप्तत्वात् - वायिऩाल् नमो नारणावॆऩ्ऱु मत्तगत्तिडैक्कैगळैक् कूप्पिप् पोयिऩाल्

कङ्की LL।

श्री

[५LDI [br]Quorm, नमो -

ऒरु

वाचा ।

सा। सं - उक्तब्रह्मानुभवस्य यथाभिमतकैङ्कर्याकर्षकत्वदित्यर्थः एवं निष्कृष्टप्राप्यस्य उत्तरावध्यभावं प्रमाणैराह - अनुभवमित्यादिना - केवलीभूतः, अकर्मवश्यः - सर्वसिद्धत्वात्-

[[३४०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - १०५ मुंली ललनाऊङ्गा २५

मं$६$@jib Gur’ इत्यादि

सा। दी

प्रसिद्धम् -

२। मस्तकमध्यकी अञ्जलि mui गणी प्रपदनण्णी Gurmuq। परमपदलं। पश्चात् कीलकं लं दिक् छकञ्छ। लीलाविभूति पुनस्संसरि ०५५६४४८ संसरिub वरुगिऱेऩॆऩ्ऱॊरुवऩै पुणैक्कॊडुत्तालुम् पोगवॊट्टारॆऩ्गैआगिल् ‘इमान्लोकान्कामान्नी कामरूप्यनुसञ्चरन्’ । विरोधिwn? पुनरावृत्ति

ना

• noor, ऒरुक्कालुम्

कला प्रतिभू

सा।स्वा - २०, मस्तकमध्य प्रपत्ति गणQuóाअर्चिरादिमार्ग परमपदं पुनश्चलं की। देश मं। संसारमण्डल ५६ mi ४६० Gl$६ऊङ्कीggib, संसारभोग jogi Cumin अनुभवि की इऩ्ऩाऱॆऩ्ऱु पुणै कॊडुत्तालुम् पोगविट्टार् ऒरुक्कालुम् पोगविट्टारॆऩ्ऱ Lig- प्राकृतकार्यविष्णुलोकादि भगवत्प्राप्तिपुनरावृत्तियुक्तैungiib प्रकृत्युत्तीर्णपदक

पुनरावृत्ति

ग) परिपूर्ण भगवदनुभवं upon

• Qua मुक्तकण्ठ पुनरावृत्तिujimum ‘इमान्लोकान् कामान्ही कामरूप्यनुसञ्चरन्’ । प्राकृतलोकसञ्चारं &ng विरोधिwn?

सा। प्र - वपुषा च यत् । तन्नमः पूर्णमुद्दिष्टमतोऽन्यन्न्यूनमुच्यते । इयं करणपूर्तिस्स्यादङ्ग पूर्तिमिमां शृणु इत्युक्तप्रकारेण वाचा नमो नारायणायेत्युक्त्वा मस्तके चाञ्जलिं कृत्वा-पुनः पूर्वो वागुत्तरः ‘यद्धिमनसा ध्यायति तद्वाचा वदति’ इत्यादिप्रमाणान्मनसानुसन्धानमप्यस्तीति

इत्यनेन लभ्यते - एवं सकृद्भरन्यस्य देहं विहायार्चिरादिना परमपदं प्राप्तश्चेत्पश्चात्प्रकृतिमण्डले कञ्चित्कालं संसृत्यागमिष्यामीति प्रतिभूकल्पनेऽपि कदाचिदपि संसारं नानुमन्यतेत्यर्थः - ननु मुक्तानां पुनः प्रकृतिप्रवेशाभावोक्तिस्तु ‘तेषां सर्वेषु लोकेषु कामचरो भवति -कामरूप्यनुसञ्चरन् -अहृतसहजदास्यास्सूरयस्स्रस्तबन्धा विमल चरमदेहा इत्यमी रङ्गधामन् । महितमनुजतिर्यक्स्थावरत्वाश्रयन्ते सुनियतमिति हासं प्राहुरेभ्यो नमस्तात्’ इत्यदि प्रमाणविरुद्धा स्यादित्यत्राह -

सा। वि - नारायणेत्युक्त्वैति शेषः कुण्डी, मस्तकमध्ये-०५५६०ना, हस्तौ । ी, घटयित्वा

। अञ्जलिं कृत्वा । प्रपत्तिप्रदर्शनि परमे तत्

गा, परमपदप्राप्त्यनन्तरम् श्रीलकञ्छ। एतद्दशायाः m। इति

४GBTG]कण्ठीgji, प्रतिभूकल्पनेऽपि

लीलाविभूतौ कञ्चित्कालं संसृत्यागमिष्यामीति Li, न त्यजति । तर्हि इमान्लोका न्कामान्नीकामरूप्यनुसञ्च रन्निति सर्वलोकसञ्चरणं कथमित्माशङ्कय कर्मोपाधिकत्वाभावेन तत्पुनरावृत्तिर्न भवतीत्याह -

स। सं - पुनर्जन्मना प्राप्तव्यान्तराभावात् - कुण्डी मस्तकोपरियदि मुक्तो लीलाविभूतिं कदा न विशेत् कुण्ठितगतिस्स्यात्विशेच्चेत्कथं पुनरावृत्ति र्नेत्यत्राह

STE

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

मू - भगवत्कैङ्कर्यान्तर्भूतDI] स्वच्छन्दविहार अनुभवसङ्कोचादिक्षा GOLDun पुनरावृत्ति

अनुभवं mitig अन्तिमशरीरं देवमनुष्यादि

सा। दी-१ / तात्पर्य

एक

लीलाविभूति ४G

[[३४१]]

की

उत्तरावधि

गाड़ी-

भगवत्कैङ्कर्येत्यादिभगवदनुभव

औपाधिकत्वकं LG prri।

सङ्कोचादीत्यादिशब्दं अनुभव भावकैर्न्यविच्छेदादिग्राहकम् -मुक्ति परमसाम्यं &

BOL

तारतम्यशङ्कानिदान LDITI देवत्वमनुष्यत्वादि इत्यादिun- @अर्थ प्रमाणं pri।-

सा।स्वा

ढाङ्गळÈ ूষuji- भगवत्कैङ्कर्येति - स्वच्छन्देति - भगवदवतारं CLIC कर्मकृतDIODurg Qig पूर्वोक्तप्रकारेण सर्वोत्कृष्ट पुनरावृत्ति अनुभवं सर्वाधिकार Don प्रपत्तिमात्र अपकृष्टजन्मवान् ५६ अकिञ्चनाधिकारि ५६५ कञ्छ शरीरावसान♚ली QUIT GOLD? भक्तियोग♚ देवाद्युत्कृष्टजन्मं Qupp तदवसान ♚लीCorp Quअनुभवं QpCoorg/ उचितम् अपकृष्टजन्मावसान♚ली अनुभवं ‘शुनामिव पुरोडाशो न नीचेषु तदिष्यते’ १qC प्राप्तमर्हCon? (@umi- उत्तरावधीति - देवेति -’ तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्येऽथ सम्पत्स्ये’ भक्तियोगनिष्ठligib प्रारब्धान्ते मोक्षonosum) प्रारब्धावसान किं शरिरनियम

उत्कृष्टशरीरावसान देवमनुष्यादिग

एव मोक्ष देवादिकं¬ं-

नियम-

ऎऩ्ऱु

सा। प्र -भगवत्कैङ्कर्येति - मुक्तानां प्रकृति प्रवेशे सत्यपि परिपूर्णानुभव जनितकैङ्कर्याविच्छेदात्संसारो नास्तीत्युच्यत इत्यर्थः भगवदिच्छानुगुणस्वेच्छाविहारैरपि भगवत्प्रीतेरेव जननात्तेषां कैङ्कर्यान्तर्भाव इति भावःननु कैस्चिदुत्कृष्टशरीरान्मुक्तिं गतानां भगवदनुभवाधिक्यं अपकृष्टशरीरान्मुक्तिं गतानां अनुभवन्यूनता चेति मुक्तौ फलभेदोक्तेः कथं भवद्भिस्सर्वेषां मुक्तानां फलभेदो नास्तीत्युच्यत इत्यत्र जन्मादिनोत्कृष्टतमानां ब्रह्मादीनां जन्मादिनाऽपकृष्टतमानां धर्मव्याधघण्टाकर्णादीनां च मुक्तत्वेन प्रमाणतो वगमान्मुक्तौ च सर्वेषां निश्शेषकर्मनिवृत्तेः प्रामाणिकत्वात्फलतारतम्ये च न्यूनमनुभवतामधिका लाभनिमित्तदुःख तद्धेतुकर्मवत्वप्रसङ्गेन संसाराविशेषप्रसङ्गात् सोऽश्नुते सर्वान्कामास्सह ब्रह्मणा विपश्चिता । निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति इत्यादि श्रुतिविरोधाच्च तदनादरणीयमित्यभिप्रेत्याह । Qq उत्तरावधिल इति । ननु मुमुक्षूणां सदाचारवैकल्यं

सा। वि - भगवत्-कैङ्कर्येति -४G, प्रवेशेऽपि -

Dum, अनुत्पत्या - देवत्वमनुष्यत्वादि विशिष्टानां मुक्तावानन्दतारतम्यमिति माध्वमतं निराकरोति Qug उत्तरावधि इत्यादिना ।

सा। सं - भगवत्कैङ्कर्यान्तर्भूता इति - उत्तमशरीर एवमुक्तिरिति माध्वमतनिरासाभिप्रायेणाह Q इति -ब्रह्मादेरप्यनुभवशङ्कां प्रसक्तां परिहरति

[[३४२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मोक्ष

मू - ब्रह्मादिकं वर्णावरत्वे सम्प्राप्तास्संसिद्धिं श्रमणी यथा’ ढाङ्ग

Cu ‘धर्मव्याधादयोऽप्यन्ये पूर्वाभ्यासाज्जुगुप्सिते

महर्षिका माग -

सा। दी - धर्मव्याधादयः ढाळा - जुगुप्सिते वर्णावरत्वेऽपि पूर्वाभ्यासात्संसिद्धिं प्राप्ताः । शबरी यथेति- Qiq मुमुक्षुदशै उत्कर्षापकर्ष[i]१८५६i१ औपाधिक मुक्तिदशै ं

सा। स्वा - मोक्ष (porn Com ? उपासनं मनुष्याधिकारLDI BIC६० मोक्ष api मनुष्यनियत Doorm? Tri- ब्रह्मदि इति - ‘ब्रह्मणा सह ते सर्वे सम्प्राप्ते प्रतिसञ्चरे । परस्यान्ते कृतात्मानः प्रविशन्ति परं पदम्’ ढाळा ब्रह्मादिकं मुलं। लाळा। शरीरावसान♚ली मोक्षं Go उपासन । कं मनुष्यनियम

शरीरनियत noun

उत्कृष्टशरीरावसानं

तच्छरीरावसाननियम-उपासनं त्रैवर्णिकमनुष्यदेवाद्युत्कृष्ट Cumon? ढङ्गा न्यायसिद्धमात्र ऊं प्रमाणन niugu इति -शुल भक्तियोग की अन्तिमशरीरोत्कर्षापकर्षनियम प्रपत्ति अपकृष्टशरीरावसान ♚$C० मोक्षप्राप्ति rQQ यद्वा, Quig मुक्त (१५८ परिपूर्णब्रह्मानन्दानुभवं ईश्वर अत्यन्ततुल्यonsÈ माग n। Gun? अन्तिमदेवादिशरीरोपलक्षिताकारस्वात्मविशिष्टपरमात्मोपासनं गणकं देवरूपेणोत्कृष्टमुक्ति अन्तिममनुष्यादि शरीरोपलक्षिताकार स्वात्मविशिष्टपरमात्मोपासनं गण मनुष्याद्यपकृष्टमुक्तिjib मतान्तरस्थान्ना

पोले सॊल्ल वेण्डावो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्

Q उत्तरावधीत उपासकQ०१५ उपायानुष्ठानदशै स्वकीयान्तिमशरीरम् । ज्ञातुमशक्य तदुपलक्षिताकारस्वात्मोपासनमशक्य on Sun तन्निमित्तos तारतम्यं ; LI

टादॆऩ्ऱु ५।लङ्क। - उत्तरावधिराहित्येत्युक्त्या फल मण्डी तारतम्यं स्वर्गादिवदनित्यत्वं प्रसङ्गिकं (CQ/LD/ कुम्भ- Quang Gumor? उपासनप्रारम्भं मनुष्यशरीरलंली Courno मनुष्यशरीरOLD अन्तिमशरीर GILD। निर्णय कण्ठलं LIGHT? ढाळा उत्तरवाक्यद्वयलंल६० उपपादिकं pri। ब्रह्मादि५६५५५० इति - ब्रह्मशरीर pii अन्तिमशरीरDI&& Q स IT ल् लु ै क

दशरीर

ध म

pii अन्तिमशरीर DIG धर्मव्याधादिशरीरOLD अन्तिमशरीर n wingjib विद्याप्रारम्भकालीन शरीर अन्तिमशरीर Goji

Lagलङ्क। - एकरूपos मुक्तानुभवं । JnG GLDIT? अधिकारावस्थै देवमनुष्यादि भेदाधीनभोगतारतम्यं umr मनुष्यशरीरान्मुक्तकं, देवशरीरान्मुक्त_५ळं ब्रह्मानुभवतारतम्यम् २_Q/L६m। आनन्दतीर्थीuit

Curr?

सा। प्र - यावदायुषम् । भवेद्यदि तदानन्दे न्यूनतां जनयेद्ध्रुवम् इत्यादि वचनैर्मुक्तावानन्द -

सा। सं - ब्रह्मादिकं इति - तच्छरीर एवेत्यर्थः - अवरशरीरेऽपि मुक्तिरस्तीत्यत्र किं मानमित्यत्राह-

Cu इति । शगा। इत्युक्तविधया ।

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

[[३४३]]

मू - शुलं मुमुक्षुदशौ औपाधिक [] उत्कर्षापकर्षना गG मुक्तदशैul ूळं अनुभवतारतम्य गGILm आनन्दतीर्थीwir मुक्तकं@som♭ सर्वेश्वर___ परमसाम्यं ूकील श्रुत्यादिना Logmisin -

सा। दी - परमात्मानुभवतारतम्यं गा आनन्दतीर्थीयमतं ‘परमं साम्यमुपैति । मम साधर्म्यमागताः’ ढा ढङ्ग की श्रुतिस्मृतिविरुद्ध QLD कीpi- शुभं मुमुक्षु इत्यादि

आनन्दतीर्था। तत्त्ववादिमतकूटस्थाशमी आप्त (OL आनन्दतारतम्य वचनविरोधपरिहरिकीpri

सा। स्वा - ढाङ्गा - इति, अन्तिमशरीर नियम औपाधिकेति - कर्मकृतrismq- श्रुत्यादीति - ‘निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति’ इत्यादिश्रुति

‘मम साधर्म्यमागताः’ इत्यादिस्मृति युक्तिविरोधादि

कळॆऩ्ऱबडि

नाळाmuq आदिशब्द विवक्षित[i]८६१- मुक्तौ तारतम्याङ्गीकारे स्वर्गादिपुरुषार्थाद्यविशेषप्रसङ्गात्परमपुरुषार्थत्वाभावप्रसङ्गः स्वर्गादिवदनित्यत्वप्रसङ्गश्च - सामान्थन उपायानुष्टाने सर्वेषामुत्कृष्टमुक्तिप्रसङ्गः निकृष्टमुक्तिप्रसङ्गो वा तरतमभावग्रस्तानन्तमुक्तानां प्रातिस्वीकोपायविधानाभावादुपायाननुष्ठानप्रसङ्ग - ममान्तिमशरीरम्, देवशरीरम्, मनुष्यशरीरमिति परिज्ञानाभावे तदुपलक्षितमुक्तिकामनाभावेनानधिकारितया उपायाननुष्टानप्रसङ्गः - मुक्तावात्मनां देवमनुष्यादिभावाङ्गीकारेणानन्द तारतम्याङ्गीकारे ‘पुमान्न देवो न नरो न पशुर्न च पादपः । शरीराकृतिभेदास्तु भूपैते कर्मयोनयः । देवादिभेदेऽपध्वस्तेनास्त्येवावरणो हि सः । विभेदजनके ज्ञाने नाशमात्यन्तिकं गते । आत्मनो ब्रह्मणो भेदमसन्तं कः करिष्यति’ इत्यादि प्रमाणविरोधश्च भवेदित्यादि -मुक्तिविरोधादिकं मूले सूचितमनुसन्धेयम्

‘मुमुक्षूणां

सदाचारवैकल्यं यावदायुषम् । भवेद्यदि तदानन्दे न्यूनतां जनयद् ध्रुवम्’ इत्यादि वचनैर्मुक्ति आनन्दतारतम्यं Curr? ग

सा।प्र -तारतम्यं सिद्धमेवेति कथं फलभेदाभाव इत्यत्र अस्य वचनस्य पूर्वोदाहृतश्रुतिविरोधा देवाप्रामाण्यात् प्रामाण्येऽपि ‘सन्ध्याहीनोऽशुचिर्नित्यमनर्हस्सर्वकर्मसु । यदन्यत्गुरुते कर्म न तस्य फलभाग् भवेत् ॥ वर्णाश्रमाचारवता पुरुषेण परः पुमान्। विष्णुराराध्यते पन्था नान्यस्तद्दोषकारकः “इत्याद्यानुगुण्येन । नित्यनैमित्तिकाद्यनु नस्याप्यैहिकभगवत्कैङ्कर्मानुभवरूपत्वात्तादात्विकानन्दाभाव एव तत्रोच्यत इति न मुक्र्त्तो तारतम्यप्रसङ्ग इत्याह ।

सा। वि - औपाधिकri१८६७६०] इति । कर्मोपाधिकदेवत्वमनुष्यत्वादेरुत्कर्षयोर्मुक्तिं प्रत्यप्रयोजकत्वान्निश्शेषं कर्मणो निवृत्तत्वान्मुक्तावानन्दतारतम्यं न युक्तमिति भावः । -

सा। सं

शुलsumãं, प्राप्यतयोक्तपरिपूर्णब्रह्मानुभवस्य अर्चिरादिगतिमत्सर्वासाधारणोक्तेः परेषामुक्तानुभवरूपानन्दतारतम्ये प्रमाणत्वेनाभिप्रेतानन्दवल्युदयः औपाधिकोत्कर्षापकर्षपरतया अन्यथासिद्धा इति तत्रानन्यथासिद्धप्रमाणाभावात् ‘सोऽश्नुते । निरञ्जन’ इत्यादि श्रुत्या तस्य बाधाच्च तन्नभवतीतिभावः -

[[३४४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - आचारवैकल्य (CPL मुमुक्षु कङ्क (बाकं आनन्दहास PLIT ii Gogo वचनमाप्त

मुक्त Cm o भगवदनुभवी सङ्कोच सॊल्लित्तामत्तऩैपिऱ्पड पूhराऩार्क्कुम् नाळिऴवे पोक्कि प्पॊरुळिऴविल्लै)प् पेरिऴविल्लै -

L

सा। दि - आचारवैकल्यमित्यादि - पूर्वकालमुक्त आधुनिकमुक्तरै आनन्दमधिक Loop पूर्वकालानुभवांशम् अधिकLDI आनन्दस्वरूप श्री तारतम्यQuor कीpri। ♚ul इत्यादिwn श्रीविष्णुलोकादिनी) अधिकारिभेदेन व्यवस्थित मानसालोक्यसारूप्यादिरूपफलं -

सा। स्वा - - मुमुक्षुकं इति - आप्त इतिवस्तुतस्सर्वसम्मत प्रमाणा@lpormq- आप्तत्वमभ्युपगम्यापि परिहरि-मुक्त मुक्तकं इदानीं मुक्त

कालतारतम्य

ह्रास? GT ढङ्ग में - इति प्रतिबन्धकीभूतबन्धनिवृत्तिविलम्बाविलम्बकृतकालतारतम्य

गतonour मुक्तिदशै आनन्दस्वरूपतारतम्य -

LITTI

इति पूर्वं

शुभ आनन्दाधिक्य Qungना इति-

शा सर्वाभ्युप-

सा। प्र - आचारवैकल्यमित्यादिना - एतेन भक्त्युपायानुष्ठानान्मुक्तानां ब्रह्मानुभव एव फलम् । प्रपत्त्या मुक्तानां तु कैङ्कर्यमपि फलमिति फलभेदोक्तिर्निरस्ता - यथाकथञ्चिन्मुक्तानां सर्वेषां ‘सर्वे पाप्मानोऽतो निवर्तन्ते । तद्यथैषिकातूलमग्नौ प्रोतं प्रदूयेत एवं हास्य सर्वे पाप्मानः प्रदूयन्त’ इत्यादिभिस्सर्वकर्मक्षयबोधनात्केषाञ्चिदनुभवः फलं केषाञ्चित्कैङ्कर्यं फलमिति विशेषनियामकाभावात् ‘सायुज्यं प्रतिपन्ना ये तीव्रभक्तास्तपस्विनः । किङ्करा मम ते नित्यं भवन्ति निरुपद्रवा’ इति मुक्तमात्रस्य किङ्करत्वप्रापकवचनविरोधाच्च - ननूत्तरकल्पमुक्तात्पूर्वकल्पमुक्तस्य स्वमुक्तिकालमारभ्य तन्मुक्तिपर्यन्तं भगवदनुभवस्याधिकत्वात्कथं न फलतारतम्यमित्यत्रास्य संसरणहेत्वल्पदुष्कर्मवत्वाधिकदुष्कर्मवत्वरूप संसारतारतम्यपर्यवसितत्वेन मुक्त्यनन्तरमनुभाव्ये तारतम्यं नास्तीत्यभिप्रेत्याह - DuL मुक्तिरित्यादि

अनन्तरं मुक्तानामित्यर्थः foji Gunऊण्डी, कालातिक्रमव्यतिरेकेण सामीप्यसारूप्यानामपि

ननु तत्र सालोक्य

सा। वि Lopjलmrisin, विस्मृतवन्तः । वचनम्, ‘मुमुक्षूणां सदाचारवैकल्यं यावदायुषम् । भवेद्यदि तदानन्दे न्यूनता भवति ध्रुवम्’ इत्येतत् - अस्य वचनस्य प्रामाण्य एवचन्देहः - तत्त्सत्वे ‘वर्णाश्रमाचारवता पुरुषेण परः पुमान् । विष्णुराराध्यते पन्था नान्यस्तद्दोषकारक’ इत्वेतद्वचनानुसारेण नेतव्यमित्याह - आप्तLong इति । मुक्त CPCL, मुक्तभावात्पूर्वमेव । पूर्वकल्प मुक्तानामुत्तरकल्पमुक्तानां च कर्माधिक्यन्यूनत्वकृतसंसारतारतम्यमेव न त्वानन्दतारतम्यमित्याह । ♚ मुक्त इति । nipal Gunऊङ्की, कालातिक्रमव्यतिरेकेण । umflim, पुरुषार्थतारतम्यं नास्ति । ननु सालोक्यसामीप्यादीनामपि मोक्षतोक्तेः

सा। सं - आचारवैकल्यमिति । ‘क्रियावानेष इत्यादि श्रवणात्स्मरणादपि । आनन्दे तारतम्यं स्यादाचारे तारतम्यत’ इत्याद्यापस्तम्बवचनमपि मुक्तिप्राक्तनानुभवसङ्कोचविषयतयान्यथासिद्धमिति भावः । मुक्तिपौर्वापर्यवतोरानन्दतारतम्यं स्यादित्यत्राह । इति । कालतारतम्यमेव तयोः

मू - श्रीविष्णुलोकादि

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

सालोक्यसारूप्यादिमात्रं Gujpirisg मुक्तव्यपदेशम् अदूरविप्रकर्ष

[[३४५]]

• अर्थ ‘लोकेषु विष्णोर्निवचन्ति केचित्समीपमृच्छन्ति च केचिदन्ये । अन्ये तु रूपं सद्दशं भजन्ते सायुज्यमन्ये स तु मोक्ष उक्तः’ ढाळा नियमिour

सा।

सिद्धम्-

mi

दी - Gujpouris) मुक्तव्यपदेश (Pळङ्ग - सालोक्यादिना तारतम्यं प्रसिद्धम् - शु मुक्तिदशौ तारतम्य? ६ श्रीविष्णुलोकेत्यादि - अदूरविप्रकर्ष, अत्यन्तविप्रकर्षाभावात्मोक्षकल्पत्वा@gmq- अर्थली प्रमाण @supri - अर्थमिति । विष्णुलोकेषु निवचन्ति, सालोक्यं Qujpourisा सामीप्यमित्यादि - सामीप्यं Quppositor- अन्ये त्विति - सारूप्यं Qujpourisनाअन्ये केचन भाग्याधिकाः परं पदं प्राप्य सायुज्यं भजन्ते - A/C साक्षान्मोक्ष सॊल्लप्पट्टदु-

सा। स्वा -

Guru-ji श्रीविष्णुलोकादिनी) तरतमभावग्रस्तसालोक्यसारूप्य

मुक्तत्वव्यपदेश

मुक्तितारतम्यं

भाक् ५ ५ ५ कङ्क ं पुराणादिनी प्रामाणिक Dop? ढाळी i- श्रीविष्णुलोकेति - सालोक्यसारूप्यादिभाजां मुक्तव्यपदेशं मोक्षाव्यवहितपुरुषार्थ LDC स्वर्गादिनां Gum अतिदूरविप्रकर्षविरोधादि TOLDun६० औपचारिकDns) मुख्यमोक्षपुरुषार्थं तारतम्यDin Torpiq- मुक्तशब्दñog नियामकDC औपचरिकQiCurDn? Tळानी Gulmi। @अर्थमिति । स तु मोक्ष उक्तः सायुज्यशब्दार्थ मोक्षशब्दार्थLDIT BÈ G@gm&md सालोक्यादिका मोक्षD६mm/५५/- अग्निलोकादि) सायुज्यं ) विष्णुलोलादि

सायुज्यं मोक्षDIBLDILGOLD?

सा। प्र - मोक्षं सालोक्यसामीप्यम् ‘इत्यादिना मोक्षत्वोक्तेस्सायुज्यस्य तेषां च परस्परविलक्षणत्वाच्च कथं मोक्षे तारतम्याभाव इत्यत्राह श्रीविष्णुलोकादीति । श्वेतद्वीपादिरादिशब्दार्थः अदूरेति वर्तमानसामीप्याद्वर्तमानत्वव्यपदेशवन्मुक्तत्वव्यपदेश इत्यर्थः - स्वोक्तार्थे प्रमाणमाहअर्थमित्यादिना - ढाळा इत्यादि - अवधारणार्थ तुशब्देन विशेषणात्स एव मोक्ष इति सिद्धमित्यर्थः - ननु सायुज्यस्य मोक्षत्वेऽपि क्षीराब्धिविष्णुलोकादिषु स्थितानां सायुज्यस्य उभय विभूतिविशिष्टब्रह्मानुभव -

सा। वि - कथं मुक्तौ तारतम्याभाव इत्यत्राह । श्रीविष्णुलोकादि

।

इति ।

सा। सं - प्राप्यतारतम्यं नास्तीति भावः । ननु विष्णुलोकादिषु सालोक्यादिमात्रवतामपि मुक्तत्वव्यपदेशस्साधारणो दृश्यते । ततस्तारतम्यं निष्प्रत्यूहमित्याशङ्कां तत्र मुक्तत्व व्यपदेशस्यैवान्यथासिद्ध्या परिहरति । श्रीविष्णुलोकादि इति । शुद्धसत्वेतरस्थानक इति शेषः । निरतिशयप्राप्य सायुज्यस्य कालकृताति विलम्बविरहाददूरविप्रकर्ष ५७० इत्युक्तम् । अर्थ इति - लोकेष्विति बहुवचनात्केचिदित्युक्त्या च तस्य स्थानस्य शुद्धसत्वेतरतातत्स्थानां मुक्तत्वव्यपदेशस्य अदूरविप्रकर्षकृतता चेत्यर्थस्सिद्ध इति भावः । सायुज्यस्यैव मोक्षत्वं नियमयतीदं वचनं तारतम्ये कथं प्रमाणम्? अनुभवमनुभवेदिति हृदयम् । स तु मोक्ष उक्तः इत्यपि-

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

[[३४६]]

मू - ५ परमपदß Com

शतादिना

LTC सालोक्यादि

सायुज्यCD मोक्ष G/LD/६/। अकंलनान्ना सहस्रकुंलीं अन्तर्भूत/नाशुक्र आigb

वैषम्यDio ‘मोक्षं सालोक्यसारूप्यं प्रार्थये न कदाचन । इच्छाम्यहं महाबाहो सायुज्यं तव सुव्रत’

ऎऩ्गिऱविडत्तिलुम् इव्ळवु कण्डुगॊळ्वदु

अर्थसं

सा। दी - LoppoL_मुंली मोक्षशब्दप्रयोगम् औपचारिकQLDqG८। @supri । परमपदल इत्यादि। श्लोकं - मोक्षमिति का अर्थ मोक्षव्यपदेश♚ली औपचारिकत्वम् - सालोक्यसारूप्यं सामीप्यpib उपलक्षितम्

मी सायुज्यशब्दार्थßupi-

सा। स्वा

श्रभु। प्राकृतङ्गpr? Guri।इति Qg वचनं स तु मोक्ष उक्तः’ ढाळा । तु शब्द सालोक्यादिव्यावृत्त Door परमपदसिद्धसायुज्य मोक्ष GLD नियमिमङ्कीmQlg६ormulg-Qiqui अग्न्यादिसालोक्यसायुज्यादिना Comm @nown सायुज्यमपूर्णपुरुषार्थ coms प्रसङ्गिwn? To Quipi।

अकंलनान्ना इति श्री मोक्षशब्दप्रयोगßं।कण्ण गतिQu? अदूरविप्रकर्षलं५० औपचारिक GILD LDIकी) सायुज्यशब्दमैक्यपर

माग

मोक्षं सालोक्यसारूप्यमित्यादि

(fruini - मोक्षमिति

सालोक्यादि

अर्थ इति

अर्थ/LDq-Qip सायुज्यCLD मोक्षशब्दमुख्यार्थ

निर्विशेष ब्रह्मैक्यापत्ति मोक्षLDS प्रसङ्गिunBIT? ढाढळगा

[[१]]

सा। प्र - रूपत्वाभावात्परमपदं प्राप्तानां सायुज्योभयविभूतिविशिष्टब्रह्मानुभवरूपत्वाच्च मुक्तौ फलभेदस्स्यात् किञ्च, लोकेषु विष्णोरित्यत्र सालोक्य, सारूप्य, सायुज्यानां भेदावगमात्सायुज्यं प्राप्तानामपि सालोक्यादेरभावात् फलपूर्तिर्न स्यादित्यत्राह - ५ परमपद इति - उक्तन्यायमन्यत्राप्यतिदिशति - मोक्षमित्यादिना - नन्वेवं मुक्तः ब्रह्मणा सायुज्यमपहत पाप्मत्वप्रभृतिसत्यसङ्कल्पत्वपर्यन्ताष्टगुणाविर्भावं च प्राप्नोति चेत्तर्हि ब्रह्मण इव जगत्कारणत्वादिकं च स्यादित्यत्र जगत्कारणत्व, सर्वान्तर्यामित्व, स्वव्यतिरिक्तसमस्तशेषत्व, मोक्षप्रदत्वादेर्भगवन्तं प्रत्येवाधीतत्वात्तत्प्रकरणेषु मुक्तप्रसङ्गाभावात् - ‘सोऽश्नुते सर्वान्कामान्सह ब्रह्मणा विपश्चिता’ इति भोगमात्रसाम्यश्रुतेः - ‘यतो वा इमानि’ इत्यादिना कारणत्वस्य ब्रह्मासाधारणधर्मतया लक्षणत्वोक्तेः ‘एष सर्वभूतान्तरात्मा’ इत्यादिना नारायणस्यैकस्मैवान्तर्या मित्वावगमात् - ‘अमृतस्यैष सेतुः नान्यः पन्था’ इत्यादिभिर्भगवत एव मोक्षप्रदत्वावगमाच्च मुक्तस्य परमसाम्यं सत्यसङ्कल्पत्वं च भगवदसाधारणधर्मव्यतिरिक्तविषयमेवेत्यभिप्रेत्य सायुज्यशब्दार्थं निर्वक्ति -

सा। सं - विष्णुलोकादिगतसायुज्यस्य विधेयधर्मविरुद्धत्वान्नतत्परम् - किन्तु प्रमाणसिद्ध शुद्धसत्वस्थानकसायुज्यपरमित्याह - इति परमपदस्थानक सायुज्ये तदितरस्थानक इव तारतम्यं कुतो न स्यादित्यत्राह - अमिन्नान्ना इति । अर्थं, परमपदस्थानक सायुज्ये वैषम्याभावरूपम्-

-परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

[[३४७]]

मू - सायुज्य सयुक् की

भाव सयुक्onor ९ भोग्यकुं

Q&Tळङ्ग६] BnL अन्वयिकं

भोक्ताकण्ठाri] अन्वयिकं

भोक्ताQurais

सप्रकार ब्रह्मकी भोग्यकुं ब्रह्म मुक्त

मुक्ता सयुक् ढाकाकी। Qiqurror) कीं श्रुति

सायुज्यशब्दं pub सार्ष्टिताशब्द piba प्रयोगिनी?

सा। दी - सायुज्य

सयुक्शब्दार्थ की सयुक्ा इत्यादिविशेषिलङ्कुकिं कळीpii। i सप्रकारेत्यादि सप्रकारम्, सविशेषणम् - विशेषणम्, उभयविभूतिगतवस्तु ॐ ॐ - सायुज्य शब्द समानभोगत्वा श्रुति ग सार्ष्टिशब्दलंलीग पौनरुक्त्यg परिहरिकीmi। Qiqui इत्यादि ‘एतासामेव देवतानां सायुज्यं - सार्ष्टिताँ समानलोकतामाप्नोति’ ढाळ श्रुति। शाकं उत्तर न

सा। स्वा

[[१]]

Dipi। सायुज्य इति - सयुग्भावस्सायुज्यQLD। Glamras ८२ ६ Com? सयुक्त्व मे क क्रियान्वयत्व LD ६pm? मुक्तकं ब्रह्मही जगत्सृष्टिक्रियान्वयित्वळी ं? गायी। सयुक्ळा इति - ब्रह्मjzCL मुक्तकं एकभोग्यकी अन्वयं ८२० CLDIT? Q७QGuiiiii Q& उभयभिन्नLDIB ऒरु भोग्य? Turi। इति - उभयभिन्नत्वं भोग्य♚ली विशेषणं व्यर्थम् । स्वपरसाधारणैकभोग्यान्वयित्व सयुक्त्वQLD। Qu सायुज्यशब्दं कस्मिन् भोग्ये सहान्वयित्वपर GILD Gumon? Ning। वेदल ‘एतासामेव देवतानां सायुज्यं सार्ष्टिताँ समानलोकतामाप्नोति’ इत्यादि समानभोगत्ववाचिron सार्ष्टिशब्दß सायुज्यशब्द । सहप्रयोग पुनरुक्तons प्रसङ्गि? लं सायुज्यशब्द

सा। प्र - सायुज्यDog। इत्यादिना - एकस्मिन् सप्रकारब्रह्मरूपभोग्ये भोक्तृत्वेन ब्रह्मणा सह युक्त इति सयुक् - तस्य भावस्सायुज्यमिति हि ‘नारायणसायुज्यमवाप्नोति’ इत्यादिषु विवक्षितमिति भावः - एवं तर्हि सार्ष्टिशब्द समानार्थत्वमागतमिति ‘एतासामेव देवतानां सायुज्य सार्ष्टिताँ समानलोकतामाप्नोति’ इत्यादिषु सह प्रयोगो न स्यादिति तस्यार्थान्तरमेव वक्तव्यमित्यत्र अर्थभेदं दर्शयति । @qum इत्यादिना

सा। वि - सयुक्शब्दार्थमाह । सयुक् ५०६०७६१६ळा इति । ननु सायुज्यशब्दार्थस्यैव मोक्षत्वे सार्ष्टिशब्दस्यसा। सं - मुक्तानामन्योन्यं ब्रह्मणा च सायुज्यं यद्यसङ्कचितं तर्हि निर्मर्यादानुभवस्स्यात् । सङ्कुचितं चेत् सयुक्त्वासम्भव इत्यत्राह - @ig इति - ‘सर्वं ह पश्यः पश्यति । सोऽश्नुत’ इत्युक्तविधया विभूतिद्वयादि विशिष्टत्वेन ब्रह्मैव मुक्तानां ब्रह्मणश्चानुभाव्यमिति सयुक्त्वोक्तौ न सयुक्त्वासम्भवो न निर्मर्यादासम्भवो वेति भावः । ननु यद्येकस्मिन् भोग्ये वस्तुनि भोक्तृत्वेनान्वितौ सयुजाविति सायुज्यशब्दार्थः - तर्हि ‘एतासामेव देवतानां सायुज्यं सार्ष्टिताम्’ इति श्रुतिस्थस्सार्ष्टिशब्दः कः ? अष्टिर्ह्यशनं भोग इति समानभोग्यकतार्थकत्वात्तस्य चेत्यत्राह ।

[[३४८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - सायुज्यमुभयोरत्र भोक्तव्यस्याविशिष्टता । सार्ष्टिता तत्र भोगस्य तारतम्यविहीनता ॥

[[१]]

सा। दी - सायुज्यमिति । भोग्यस्योभयोः भोग्यसाधारण्ये सायुज्यशब्दः प्रयुञ्ज्युते - भोगस्य अनुभवस्य -अत्यन्तसाम्ये सार्ष्टिताशब्दः -रोग्यरोगिणोर्भक्ष्यस्य साम्येऽपि रोग्यरोगिवदनुभवितुं न शक्नोति

उभयोररोगत्ये भोगलं।

QLD? जगद्वयापार

सा। स्वा - ऐक्यार्थकQILD

साम्य

G

Li- -मुक्तकं परमात्मानं समानभोगत्व

सदृष्टान्तLDING उत्तर-

Com? गगनी Qui- सायुज्यमिति ६० ऐक्यमर्थ

सहप्रयोगस्थलकुङ्क ू किं तदर्थ भेदाश्रयणेन पौनरुक्त्यपरिहारं सङ्गत

१५- जगद्वयापारं की ईश्वर कंgi umri की कण्ठी मुक्तकं

आनन्दसाम्यं -

सा। प्र - सायुज्यं नामान्यूनभोग्यकत्वम् - उभयविभूतिविशिष्टब्रह्मण एक देशस्याप्यपरित्यागेनोभयोरनु भवितृत्वमित्यर्थः -सार्ष्टितात्रोभयविभूतिविशिष्टब्रह्मानुभवरूपे भोगे आनुकूल्यतारतम्याभावः - इहलोके यथैकस्मिन् भोग्ये अनेकैरनुभूयमाने कस्यचित्तदनुभवः अत्यन्तप्रीतिरूपो दृष्यते - कस्यचिच्छाल्पाप्रीतिरूपः । एवमुभयोरुभयविभूतिविशिष्टब्रह्मानुभवे प्रीतिरूपस्य तारतम्याभाव इत्यर्थः अतिरिक्तकल्पने गौरवात्प्रीतिरूपज्ञानावस्थाविशेष एव सुखमिति कृत्वा लोकसिद्धं प्रीतौ तारतम्यं निरतिशयप्रीतिरूपोभयविभूतिविशिष्ट ब्रह्मानुभवे सार्ष्टिशब्देन निषिध्यत इति भावः

ननु मुक्तानां जगत्स्रष्टृत्वाभावे भगवत इव -

[[१]]

सा। वि - कोऽर्थ इत्यत्राह - ‘सायुज्यमुभयोरत्र भोक्तव्यस्याविशिष्टता । साष्र्ष्टिता तत्र भोगस्य तारतम्यविहीन ता’ इति - भोगस्योभयोर्भोक्त्रोः साधारण्ये सायुज्यशब्दः । भोगस्यानुभवस्यात्यन्तसाम्ये सार्ष्टिताशब्दःरोग्यरोगिणोर्भक्ष्यस्य साम्येऽपि रोगिणोनिरोगिवद्रुचिर्न जायते तद्वदत्र न भवति ब्रह्ममुक्तयोरुभयोरपि भोग्यसाम्यमेव विशेषाभावादानुकूल्यस्यो भयोस्तुल्यत्वात् - सार्ष्टित्वस्यापि सायुज्य एवान्तर्भावल्लोकसिद्धभोगतारतम्याभावज्ञापनाय ‘सायुज्यँ सार्ष्टिताँ समानलोकतामाप्नोति’ इत्यादिषु सहप्रप्रयोगोपपत्तेः स तु मोक्ष उक्त इति तस्यैव मोक्षतोक्तेः देशविशेषप्राप्तव्यानन्तरभावि सायुज्यमेव मोक्षशब्दार्थ इति भावः । ननु ब्रह्मणो सह युङ्क्त इति सयुङ्ग तस्य भावस्सायुज्यं ब्रह्मणा समानभोगः उभयविभूतिविशिष्टस्य ब्रह्मण एकदेशस्याप्यपरित्यागेन उभयोरनुभवितृत्वं फलितार्थः । सार्ष्टितातू भयविभूतिविशिष्ट ब्रह्मानुभवरूपभोगे आनुकूल्यतारतम्याभावः - तथा च सालोक्यसारूप्यसामीप्यानां सायुज्येऽन्तर्भावात्सायुज्यस्य व्यापकतया यथा मोक्षशब्दार्थत्वं तथा सार्ष्टित्व एव सायुज्यस्यान्तर्भावा त्सार्ष्टित्वस्य ततोऽपि व्यापकत्वात्तस्यैव मोक्ष शब्दार्थत्वं वक्तु

सा। सं - सायुज्यमिति । अत्र परमपदे । उभयोः, मुक्तब्रह्मणोः । सायुज्यं नाम भोक्तव्यस्य परिपूर्णब्रह्मरूप अनुभाव्यस्य । अविशिष्टता, अवैषम्यमेव । सार्ष्टिता तु परिपूर्णब्रह्मनुभवरूपभोगे तारतम्यविहीनता, न्यूनाधिकभावविधुरता एतेन परोक्तमानन्दतारतम्यमानन्द -

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

[[३४९]]

मू - मुक्तकं पुत्रादि (GDB। कृषिफल ईश्वर)कं (bri♚ली मङ्की मुक्तकं तुल्यम्-सूत्रकार, ‘जगद्व्यापारवर्जम्’

जगद्वयापारीय कृषि गळणी पिता निर्व्यापार or भुजिigonium जगद्वयापार रस व्यापरिकील

सा।दी -

pit- मुक्तकं

@DrpfÈ @suprit- सूत्रकार

सा। स्वा

ni Gumon?

सूत्रकार ऐक्यं

दृष्टत्वात्’ इत्यादि

। FILकी

इत्यादिunri - रस, प्रीतिः । अर्थं सूत्रकारसम्मत इत्यादि)- जगद्वयापरवर्जनं, जगद्व्यापारं वर्जयित्वा -

• मुक्त इति - ‘अविभागेन

♚s लोकदृष्टप्रक्रियै

भोगसाम्यं Gambi Gururr? Tri- सूत्रकार इति की इति - स्फुटDns साम्यं Gangsum अविभागेन

सा। प्र - जगत्सृष्टिजनितप्रीतिर्न स्यादित्यत्र तत्सद्भावं सदृष्टान्तमाह मुक्त इत्यादिना - स्वोक्तार्थस्य साम्प्रदायिकत्वमाह सूत्रकार इत्यादिना - सायुज्यपदस्य शब्दव्युत्पत्त्यार्थाभि -

अत

सा। वि - मुचितमिति चेदुच्यते - न केवलं भगवत्सायुज्यं मोक्षशब्दार्थः । क्षीराब्धिविष्णुलोकादिषु स्थितानामपि सायुज्यस्य सत्वेन उभयविभूतिविशिष्टब्रह्मानुभवाभावे मोक्षत्वाभावात् उभयविभूतिविशिष्ट ब्रह्मानुभवो मोक्ष इति वक्तव्यम् । तथा सति नित्येष्वतिप्रसङ्गः एवं च परमपदप्राप्त्यनन्तरभावि सायुज्यं मोक्ष इत्यङ्गीकार्यम् । अत एव परमपद सायुज्यं मोक्षQILD की। इति निर्णीतम् - तत्र तारतम्यस्याप्यभावेन सार्ष्टित्वस्यापि तत्रान्तर्भावात्तस्यैव सर्वव्यापकत्वात्परमपदप्राप्त्यनन्तरभाविभोगे तारतम्यराहित्यं मोक्षशब्दशक्यतावच्छेदकमित्युक्तौ गौरवात्परमपदप्राप्त्यनन्तरभावि समानवस्त्वनुभवत्वस्य शक्यतावच्छेदकत्वे लाघवात् । स तु मोक्ष उक्तः ‘निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति । मम साधर्म्यमागता’ इत्यादि प्रमाणानुगुण्याच्च सायुज्यस्यैव मोक्षशब्दार्थत्वमुक्तमिति दिक् - ननु मुक्तानां जगत्सृष्टृत्वाभावे भगवत इव जगत्सृष्टिजनितप्रीतिन्यूनता स्यात् - तथा च कथं ब्रह्मणा समानभोगत्वमित्यत्र तद्व्यापाराभावेऽपि तत्प्रयुक्तप्रीति सद्भावं सदृष्टान्तमाह - मुक्तकं इत्यादिना - सूत्रकार इति जगद्वयापारं वर्जयित्वा ब्रह्मानुभवरूपमेवमुक्तैश्वर्यम् ।कुतः ? स। सं - शब्दार्थविचारादपि बाधितमिति फलितम् - आनन्दो हि नाम अनुकूलदर्शनजा प्रीतिः । तथा च यथा यद्वस्तु ब्रह्मणोनुकूलं तथैव तद्वस्तु मुक्तानामन्योऽन्यं चेध्यानुकूल्यांशे वैषम्यलेशस्य च दुरूपपादत्वात् । मुत्प्रमुच्च इहैव । न मुक्तौ । येन स्वकीयत्व बुद्धिजाप्रीतिर्मुत् । स्वविनियोगजा प्रीतिः प्रमुदिति प्रतिपुरुषं व्यवस्थित भोग्य भो गोपकरणादिभिस्तारतम्यं सम्भाव्यत तथा सति लोभा सूयाद्युदयनिवारकाभावेन मुक्तितया एव मुक्तेः दुर्जीवविभागस्तु जीवमात्रस्य ज्ञानस्वरूपत्व, ज्ञानगुणत्व, स्वयम्प्रकाशत्व, प्रत्यक्त्व, स्वरूपतो निर्मलत्वादि साधारण्यावगमकश्रुतिस्मृत्यादि बाधित इति दिक् - ननु मुक्तस्य जगद्व्यापाराभावात् तत्प्रयुक्तानन्दोऽस्य नेति कथम्परमसाम्यमित्यत्राह - मुक्तकं इति । रसम्, आनन्दः । रस वैषम्ये सूत्राविरोधमाह - सूत्रकार इति - भोगो नामानुकूलत्वेनानुभवः । सूत्रशब्दः-

[[९]]

[[१]]

[[३५०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - ‘भोगमात्रसाम्यलिङ्गाच्च’ नङ्गी Gauri- ‘सामरस्यं हि सायुज्यं वदन्ति ब्रह्मवादिनः ’ ढाळा । शाकटायनogib - शब्दशक्तिकं भेदश्रुति विरोधिक सा। दी - अन्यत्समानम् । जगद्व्यापारानुभवप्रीत्या भोगमात्रं समानम् समान भोग्यत्वमेव सायुज्यशब्दार्थQILD। अभियुक्तसम्मति wipi- सामरस्यं हीति = सामरस्यं समभोगत्वम् । सायुज्यशब्द।कं स्वरूपैक्यमर्थ पक्ष निरसिक mii। शब्दशक्ति इत्यादिuri- सायुज्यशब्दतं।कं ऐक्य की शक्तिप्रसिद्धिrisis समभोक्तृत्व शब्दार्थ भेदश्रुति कक्षा-

सा।स्वा - दृष्टत्वादित्यादिना अन्यथासिद्ध्यर्ह img शब्दार्थवित्तम मध्यस्थशाकटायननिरुक्ति winggiii भोगसाम्यLD सायुज्यशब्दार्थ GILD ६ mi- सामरस्यमिति समरसत्वं, समानभोगत्व Grm१४- शनी सायुज्यशब्द ऐक्यार्थकत्वं बाधक i। शब्दशक्तीति - अशब्दार्थस्वीकारप्रसङ्ग-OLDIT दूषणम् - भेदेति - ‘नित्यो निध्यानां चेतनश्चेतनानामामेकोसा। प्र - धानाच्छब्दज्ञसम्मतिमप्याह - सामरस्यमित्यादिना - समोभोग्यत्वेन तुल्यो रसः - वेदान्तेषु ‘रसो वै सः

रसँ ह्येवायं लब्धवानन्दी भवति’ इत्यादिषु रसशब्दनिर्दिष्टं ब्रह्म ययोस्तौ तयोर्भावः सामरस्यमित्यर्थः एवं सायुज्यशब्दस्यार्थमुक्त्वा परोक्तार्थे ‘निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति - यथोदकं शुद्धे शुद्धमासक्तं तादृकेव भवति - एरम्मुनेर्विज्ञानत आत्मा भवति सोऽश्नुते सर्वान्कामान्सह ब्रह्मणा विपश्चिता’ इत्यादि श्रुतिविरोध इत्याह शब्दशक्तीत्यादिना - सायुज्यं प्रतिपन्ना ये तीव्रभक्तास्तपस्विनः । किङ्करा मम ते नित्यं भवन्ति

सा। वि - प्रकरणात् । निखिलजगन्नियमनं हि परं ब्रह्म प्रकृत्याम्नायत इति तस्यैव प्रकरणान्मुक्तस्य तत्रासन्निधानाच्चेति सूत्रार्थः मुक्तस्य सत्यसङ्कल्पसद्भावेऽपि नियन्त्रसाधारणजगद्व्यापारविषयसङ्कल्पानुदयात्तदविरुद्धविषयमिति भावः भोगमात्रेति - ब्रह्मयाथात्म्यानुभवरूपभोगमात्रे मुक्तस्य ब्रह्मसाम्य प्रतिपादनाच्च लिङ्गाज्जगद्व्यापारवर्जनमित्यवगम्यते - ‘सर्वान्कामान्सह ब्रह्मणा विपश्चिता’ इति अतो मुक्तस्य परमपुरुषसाम्यं सत्यसङ्कल्पत्वं च परमपुरुषासाधारणनिखिलजगन्नियमनश्रुध्यानुगुण्येन वर्णनीयमिति जगद्व्यापारवर्जनमेव मुक्तैश्वर्यमिति सूत्रार्थः । तदभावेनानन्दह्रासः स्यादित्यत्र दृष्टान्तमुखेन परिहार उक्त एव । स्वोक्तसायुज्यशब्दार्थे शाब्दिकसम्मतिमाह । सामस्स्यमिति - समं भोग्यत्वेन तुल्यः ‘रसो वै सः’ इति श्रुत्युक्तरस्यमान सर्वप्रकारं ब्रह्म यस्य स तथोक्तस्तस्य भावस्सामरस्यम् । शाकटायनः, ‘इन्द्रः चन्द्रः काशकृत्स्न आपिशलश्शाकटायनः’ इत्यादिना शाब्दिकेषु परिगणितः सायुज्यमैक्यमिति वदतां मायिनां मतं निरस्यति - शब्दशक्तिws इत्यादिना - शब्दशक्तिकं शब्दशक्तिराहित्येन

सा। सं - कात्स्न्यर्थकः । जगद्व्यापारप्रयुक्तोऽपि रसस्सम इत्याशयः । एतदनुगुणतयैव शाकटायनस्सायुज्यशब्दार्थमाहेत्याह । सामरस्यं हीति - शङ्कराभिमतसायुज्यशब्दार्थं खण्डयति शब्दशक्तीति - ‘नित्यो निध्यानाम्’ इत्याद्याः मुक्तपरभेदश्रुतयः । श्रुति इत्यनेन सूत्र ।

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

[[३५१]]

मू - सायुज्यशब्दलं । कण्ठ ऐक्यं बात की Biuni कण्ठ मुक्त ळा परमसाम्य j@gum

श्रुतिविरोधिल ं- ‘मम साधर्म्यमागताः’ ढाळंं। गीताचार्य अनी rumor। अर्थ ‘परेण परधर्मी च भवत्येष

समेत्य वै । -

तादृकं

सा। दी - ‘पृथगात्मानं प्रेरितारं च मत्वा

तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्ति । मिथ्यैतदन्यद्द्रव्यं हि नैति

तद्द्रव्यतां यतः ढाङ्ग॰nsuri भेदश्रुतिविरोधम् । ‘निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति । यथोदङ्कशुद्धेशुद्धमासिक्तं तादृगेव भवति ढाङ्गळी श्रुतिकना - पक्ष भगवद्गीतावचन विरोध pri- मम साधर्म्यमागता इत्यादि मोक्षधर्म की वशिष्ट करालसंवादवचन (Garib विरोधpगाठीpi। अर्थjog इत्यादिपरेणेति । एष मुक्तः परेण ब्रह्मणा समेत्य, संश्लेषं प्राप्य । परस्य ब्रह्मणो ये धर्मास्तत्सदृशधर्मवान् भवति । इति

सा। स्वा - बहुनां यो विदधाति कामान् -पृथगात्मानं प्रेरितारं च इत्यादि श्रुतिविरोधं Liq मुक्ता इति - निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति - यथोदकं शुद्धे शुद्धमासिक्तं तादृगेव भवति - एवं मुनेः विजानत आत्मा भवति गौतम इत्यादिविरोध GILDq- मोक्षप्रद सम्प्रदायप्रवर्तकसमानशरण्या वाक्यमतिप्रबल QILD ६ङ्ग की अभिप्राय

i- ममेति - muji इत्तऩैयुम् ? Giri। ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्।

प्रमाणान्न्तरबल♚zn

अनु

व्यावहारिकसत्यविषयक

@अर्थ इति । एषः मुक्तः - परेण, ब्रह्मणा । समेत्य, संश्लेषं प्राप्य । परस्य, ब्रह्मणः । ये धर्मास्तद्धर्मवान् भवतीति । सामान्यतः भगवतः सदृशधर्म -

सा। प्र - निरुपद्रवा इत्यादिस्मृतिविरोधश्श्रुति

इत्यत्र स्थितस्यापि शब्दस्यार्थः ‘इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः । सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च इत्येकीभावप्रतियोगितयाभिमतसर्वज्ञ भगवद्वचनविरोधश्चेत्याह मम साधर्म्यमागता इत्यादिना - मुक्तौ स्वरूपैक्यस्य मुक्त्यवस्थायां भेदबोधक सूत्रकारवचनविरोधमाह @अर्थ इत्यादिना परेण परधर्मीत्यनेन सामान्यतस्साधर्म्यमुक्तम् - विशुद्धधर्मेत्यादिभि -

सा। वि - सायुज्यशब्दस्य ऐक्ये शक्तिर्नास्तीत्यर्थः - तादृक्मामिति तादृग्भवति - यथोदके शुद्धे शुद्धमासिक्तं तादृगेव भवति । एवं मुनेर्विजानत आत्मा भवति गौतमेति श्रुतिः । अत्र तद्भवतीति नोक्तम् । किन्तु तादृगित्युक्तम् - अत्र साम्यमेव प्रतीयते - साम्यjmuib इति- ‘निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति’ इति श्रुतिर्विवक्षिता उक्तमर्थम्, मुक्तः । ‘परेण ब्रह्मणा समेत्य परस्य ब्रह्मणो ये धर्माः तत्सदृशधर्मवान् भवति’ इति सामान्यतः प्रतिज्ञाय महर्षिर्विशेष तोऽप्युक्तवानिति तद्वचनसंवादमाह - अर्थलंल इति। सा। सं - शाकटायनोक्तिविरोधस्समुच्चीयते । श्रुत्याद्यभिमतं सायुज्यशब्दार्थं स्मृत्युपब्रह्मणाभ्यां दृढयति । ममेत्यादिना निगमि♚ळा इत्यन्तेन - अर्थ। सायुज्यशब्दस्यैक्य विरोधत्व । यद्वा, साधर्म्यशब्दार्थñog परेण ब्रह्मणा समेत्य एष मुक्तः परधर्मा च भवति - अक्षरा-

[[३५२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - विशुद्धधर्मा शुद्धेन बुद्धेन च स बुद्धिमान् । विमुक्तधर्मा मुक्तेन समेत्य भरतर्षभ । वियोगध (र्मणा) र्मिणा चैव वियोगात्मा भवत्यपि । विमोक्षिणा विमोक्षी च समेत्येह तथा भवेत् । शुचिकर्मणा

सा।दीसामान्यतः प्रथमं प्रतिज्ञाय विशेषतोऽपि दर्शयति -विशुद्धेति-अयं, मुक्तः । विशुद्धेन, अविद्यारहितेन । ब्रह्मणा समेत्य स्वयमप्यविद्यानिर्मुक्तो भवति - बुद्धेन, सर्वज्ञेन तेन समेत्य स्वयं सर्वज्ञो भवति मुक्तेन, बन्धरहितेन तेन समेत्य स्वयमपि मुक्तसंसारधर्मो भवति-वियोगधर्मणा, दुः खविषयेणधर्मणा तेन समेत्य स्वयमपि दुःखवियोगधर्मो भवति-विमोक्षिणा, महानन्दवता ब्रह्मणा समेत्य स्वयं महानन्दवान्भवति - ‘मुक्तिर्मोक्षो महानन्दः’ ढाळा शुचिकर्मणा, अकर्ममूलव्यापारवता ब्रह्मणा समेत्य-

सा। स्वायोगमभिधाय विशेषत आह । विशुद्धेति - शुद्धेन, अविद्यादिदोषरहितेन - ब्रह्मणा समेत्य । विशुद्धधर्मा, विशुद्धे भावप्रधानो निर्देशः - अविद्याराहित्यरूपविशुद्धत्वधर्मवान्भवति - बुद्धेन, सर्वज्ञेन ब्रह्मणा समेत्य - स्वयमपि बुद्धिमान्, सर्वविषयसाक्षात्कारवान् विमुक्तेन, बन्धरहितेन समेत्यविमुक्तसंसाररूपधर्मवान्भवति । वियोगधर्मणा, दुःखवियोगधर्मवता - समेत्य दुःखवियोगात्मा भवतिविमोक्षिणा, परमानन्दवता समेत्य परमानन्दवान्भवति । मुक्तिर्मोक्षो महानन्द इति प्रयोगादिति भावःशुचिकर्मणा, अकर्ममूलक्रियावता । -

[[१]]

सा। प्र। स्तद्धर्मविशिष्ट परमात्मसम्बन्धात् तैस्साधर्म्यमुच्यते विशुद्धधर्मा, सङ्कोचक कृत्स्नकर्मविगमादसङ्कचितत्वरूपविशुद्धियुक्त धर्मभूतज्ञानवानित्यर्थः - अत एव बुद्धिमान्, सर्वविषयकज्ञानवान् - विमुक्तधर्मा, विशेषणमुक्तो भूतसूक्ष्मरूपो धर्मो येन सः - वियोगस्वभावः स्पर्शवद्द्रव्यकृततातिप्रतिहतिरहितो भवतीत्यर्थःविमोक्षी, अविद्याकर्मवासनारुचिभिश्च मुक्त इत्यर्थः

सा। वि - विशुद्धेन अविद्यारहितेन ब्रह्मणा समेत्य स्वयमविद्यारहितो भवति बुद्धेन, सर्वज्ञेन । समेत्य स्वयं सर्वज्ञो भवति । मुक्तेन, बन्धरहितेन समेत्य स्वयमपि विमुक्तसंसारो भवति । वियोगधर्मणा दुःखवियोग धर्मवता समेत्य स्वयमपि तादृग्भवति । विमोक्षिणा आनन्दवता समेत्य मुक्तिर्मोक्षो ह्यानन्द इत्युच्यते - शुचिकर्मणा अकर्ममूलव्यापारवता समेत्य

सा। सं - त्वरतः परः इति श्रुत्यनुसारेण प्रकृत्यतीतत्वेन तुल्यो भवतीत्यर्थः - अतीतत्वमवश्यत्वं -शुद्धेन ब्रह्मणा समेत्य विशुद्धधर्मा भवति - असङ्कुचितधर्मभूतज्ञानत्वेन तुल्यो भवति - बुद्धेन ब्रह्मणा समेत्य बुद्धिमान् भवति - ऊहापोहात्मकसर्वविषयकधीमत्त्वेन तुल्यो भवतीत्यर्थः - मुक्तैन, इन्द्रियाधीनज्ञानत्यजा समेत्यविमुक्त धर्मा स्वयमपीन्द्रियाधीनज्ञानाद्विमुक्तो भवति - वियोगधर्मिणा, स्वसक्तासङ्गस्वभावेन समेत्य -वियोगात्मा, स्वयमपि ब्रह्मण्यासक्तासङ्गस्वभावो भवति - विमोक्षिणा, अनवाप्तित्यजा समेत्यमुक्तोऽपि मोक्षी च सन् अनवाप्तित्यवच सन् तथा भवेत् - ब्रह्मवदवाप्तसमस्तकामो भवेदित्यर्थः - शुचिकर्मणा,

[[२४]]

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

[[३५३]]

मूशुचिश्चैष भवत्यमितदीप्तिमान् । विमलात्मा च भवति समेत्य विमलात्मना । केवलात्मा तया चैष केवलेन समेत्य वै । स्वतन्त्रश्च स्वतन्त्रेण स्वतन्त्रत्वमुपाश्नुते । एतावदेतत्कथितं मया ते तथ्यं महाराज यथार्थतत्वम् । अमत्सरस्त्वं प्रतिगृह्य चार्थं सनातनं ब्रह्म विशुद्धमाद्यम् ’ ढा) वशिष्ट कराल संवाद श्रीनग

C@Go परमार्थ QILDorm) महर्षि निगमिला।

सा। दी - अकर्ममूलव्यापरश्च भवति - सत्वादिगुणराहित्याद्विमलमनस्केन तेन समेत्य स्वयं सत्त्वादिगुणरहितविमलमनस्को भवति केवलेन, प्राकृतदेहेन्द्रियादिरहितेन समेत्य स्वयमपि प्राकृत देहेन्द्रियादिरहितो भवति स्वतन्त्रेण, अकर्मवश्येन तेन समेत्य स्वयमप्यकर्मवश्यः - यावत्कालमकर्मवश्यत्वं प्राप्नोतीति एतावदितिमोक्षविषये एतावत् यथार्थतत्वमर्थतत्वमनतिक्रम्य कथितमिदं तथ्यं सत्यमित्यर्थः अमत्सरः, अपक्षपातस्त्वं सनातनत्वादिविशिष्टब्रह्मविषय Gormula। २, साधर्म्य COLD। श्री स्वतन्त्रशब्द मुङ्किं -

सा। स्वा

स्वयमप्यकर्ममूलक्रियावान् भवति - विमलात्मना, सत्वादिगुणत्रयरहितेन । स्वयमपि गुणत्रयरहितमनस्को भवति - केवलेन, प्राकृत देहेन्द्रियरहितेन समेत्य स्वयमपि तथा भवतिस्वतन्त्रेण, अकर्मवश्येन समेत्य स्वतन्त्रस्सन् अकर्मवश्यत्वसाम्यमश्नुते - एतावन्मोक्षविषये यथार्थतत्वम्, अर्थतत्वमनतिक्रम्य-यथा सादृश्य इति पदार्थानतिवृत्तिरर्थ इति भावः - तथ्यम्, सत्यमिति । @Co परमार्थ मिथ्या -

सा। प्र - विमलात्मा, रागद्वेषादिरहितः - केवलात्मा, अत एव प्रकृतिप्राकृत कृत्स्नराहित्यात्केवलीभूतः - समेत्य, देशविशेषं प्राप्य । शुचिरमितदीप्तिमांश्च भवति - अपहतपाप्मत्वादिविशिष्टो निरतिशयदीप्तिमांश्च भवेदित्यर्थः स्वतन्त्रत्वमुपाश्नुते, भगवतस्स्वातन्ययमनुभवतीत्यर्थः अतस्सनातनं ब्रह्म विशुद्धमाद्यमुपास्वेत्यन्वयः - ननु पञ्चमवेदे प्रमाण-

सा। वि - सत्वादिगुणराहित्याद्विमलस्तेन समेत्य तादृशो भवति । केवलेन, प्राकृतदेहेन्द्रियादिरहितेन समेत्य - स केवलः, पुण्यपापनिर्मुक्तो भवति - स्वतन्त्रेण, अकर्मवश्येन तेन समेत्य स्वतन्त्रस्स्वयमकर्म वश्यस्सन् स्वतन्त्रत्वं यावत्कालम्मकर्मवश्यत्वं प्राप्नोतिएतावन्मोक्षविषये एतावदेतत् यथार्थतत्वम् अर्थतत्वमनतिक्रम्य कथितमिदं तथ्यम् -

[[१]]

सा। सं ‘येन धाता गच्छति कामान्निकृत्य’ आद्युक्तविधया तत्तौल्यात्तद्वत् शुचिश्च भवति (विग्रहाणामिति) दीप्तिमता समेत्य अयमपि विग्रहाणामितदीप्तिमान् । विमलात्मना, हेयगुणरहितेन समेत्य अयं च हेयगुणरहितस्वभावो भवति । केवलेन स्वसत्तैकसङ्गस्वभावेन । समेत्य, अयमपि केवलात्मा, स्वस्वामिसत्तैकसङ्गस्वभावो भवति । ‘पारतन्त्रयं परे पुंसि’ इत्युक्तविधयाह । स्वतन्त्रश्चेति । स्वतन्त्रेण समेत्य स्वतन्त्रस्सन् स्वतन्त्रत्वं भुङ्क्ते । ‘स्वभोगमखिलम्’ इत्युक्तविधं भोक्तृत्वं तत्समीपस्थस्सन् प्राप्नोतिउक्तार्थेष्वयथार्थत्वशङ्कायां व्यास एव तां च परिहृतवानित्याह । एतावदिति । तत्वं यथा तथा ते कथितम्अमत्सरस्सन् त्वमिमर्थं च प्रतिगृह्य ब्रह्म भजस्वेत्यर्थः

[[३५४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - मुक्ता स्वतन्त्र । अकर्मवश्या मुक्तविषयLDI or स्वराट्छब्द मुं ‘अकर्मवश्यः’ढाळा भाष्यकार व्याख्यानं ६१ of flori।

सा। दी - स्वतन्त्रब्रह्मैक्यपरत्वशङ्कै

अनी i rivg मुक्ता इत्यादि

सा। स्वा - विषयत्वशङ्कावकाश@Gurug-२ वचन की मुक्त

Glamrig]nzum

स्वतन्त्रेश्वराभेदं प्रसङ्ग ? गा

स्वतन्त्र Gupt। @vg इति

श्रुति ‘स स्वराट् भवति’ । स्वातन्त्र्यं GFw Cmon? गगनी

♚s तद्विरुद्ध LIB इतिहासस्थस्वतन्त्रशब्दार्थं की। मुक्तविषय इति - Ququ

[[१]]

मुक्तिदशै

लाळ ‘ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति’ - तद्भावभावमापन्नस्तदासौ परमात्मना । भवत्यभेदी भेदश्च तस्याज्ञानकृतो भवेत्

सा। प्र

तमे भारते मुक्तस्य स्वान्त्र्योक्तेः

श्रुतौ च स स्वराट्भवति’ इति स्वातन्त्र्योक्तेः कैङ्कर्यपर्यन्तभगवदनुभवः फलमिति कथमुच्यते इत्यत्र श्रुतावेवानुसञ्ञ्चरणरूपभगवत्पारतन्त्र्योक्तेः - ‘य आत्मानमन्तरो यमयति - दासभूतास्स्वतस्सर्वे ह्यात्मानः परमात्मनः । सान्यथा लक्षणं तेषां बन्धे मोक्षे तथैव च॥ इत्यादिश्रुतिस्मृतिभिरवगतस्य भगवच्छेषत्वस्य मुक्तावनपायादत एव च ‘अनन्याधिपतिः’ इति सूत्रभाष्ये सत्यसङ्कल्यत्वादेव विधिनिषेधयोग्यत्वात्मक कर्मवश्यत्वरूपान्याधि पतित्वाभावात्मकाकर्मवश्यत्वं प्राप्नोतीति - अतस्सत्यसङ्कल्पत्वश्रुत्यैवानन्याधिपतित्वं च सिद्धम् - अत एव ‘स स्वराट् भवति’ इत्युच्यत इत्युक्तत्वाच्च स्वतन्त्रशब्दोऽकर्मवश्यत्वपर इत्याहमुक्ता इत्यादिना -एतेन ‘पारतन्त्र्यं परे पुंसि प्राप्यनिर्गतबन्धनः । स्वातन्त्र्यमतुलं प्राप्य तेनैव सह मोदत ‘इत्याद्यपि निर्व्यूढं - ननु’ अयमात्मा ब्रह्म तत्वमसि श्वेतकेतो । ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति - विभेदजनके ज्ञाने नाशमात्यन्तिकङ्गते । आत्मनो ब्रह्मणो भेदमसन्तङ्कःकरिष्यति । तद्भावभावमापन्नस्तदासौ परमात्मना । सा। वि - केचित्तु सङ्कोचककृत्स्नकर्मापगमाद्विशुद्धेन समेत्य असङ्कुचितत्वरूप शुद्धियुक्तधर्मभूतज्ञानवान् । अतएव - बुद्धिमान्, सर्वविषयज्ञानवान् । विमुक्तः, विशेषेण मुक्तो भूतसूक्ष्मरूपो धर्मो येन स तथोक्तः । वियोगात्मा, वियोगस्वरूपः, वियोगस्वभावः । स्पर्शवद्द्रव्यकृतगति प्रतिहतिरहितो भवतीत्यर्थः - विमोक्षी, अविद्याकर्मवासनादिविमुक्तः । विमलात्मा, रागद्वेषदिरहितः । केवलात्मा प्रकृतिप्राकृतकृत्स्नराहित्यात् केवलीभूतः । समेत्य, देशविशेषं प्राप्य । शुचिरमितदीप्तिर्मांश्च भवति स्वतन्त्रत्वमुपाश्नुते, भगवतस्स्वातन्त्र्यमनुभवति - अतस्सनातनं ब्रह्मविशुद्धमाद्यमुपास्तेत्यन्वय इति व्याचक्षते - Bi CA, विस्तरेणोक्त्वा । १, समाधिकधर्मत्वमेव - परमार्थ निगमिळा। उपसंहृतवान्

। अतोऽयमपि परमार्थ इति भावः । ननु मुक्तस्य ‘स स्वराट् भवति’ इति श्रुतिविरुद्ध इत्यत आह शतं मुक्ता इति - व्याख्यानं

mi। ‘अत एव चानन्याधिपतिः’ इति सूत्र इतिभावः

मुक्तविषयैक्य -

सा। सं - स्वतन्त्रशब्दस्य ऐक्यानुगुणत्वशङ्का परिहाराय तं व्याचष्टे @ इति ।

परक्कप्

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

[[३५५]]

मू - Q श्रुतिस्मृतिसूत्र । साम्यं कण्ठोक्त मुक्तदशै ऐक्यं

‘रामसुग्रीवयोरैक्यं देव्येवं समजायत’ इत्यादिना qu

G♚♚♚_१&G] भेदश्रुत्यविरोधेन

गना-

द्विज । तदा सकेवली भूत

सा। दी - तदासौ परमात्मना भवत्यभेदी इत्यादि वचन

QUJ८Jगळीpi-Q

‘यदा तु मन्यतेऽन्योऽहमन्य एष इति

निर्वाह अत्यन्तसाम्येन

श्रुतिस्मृतीत्यादि ऐक्यं, स्नेहः विपक्षे बाधकpri- @riming इत्यादि। यदात्विति - अयमात्मा यदाहं परमात्मस्वरूपतोऽन्य इति मन्यते-एषः परमात्मा यत्स्वरूपादन्य इति च तदा स केवलतां प्राप्तः प्राकृतदेहादिरहिततां प्राप्तः ।

सा। स्वा - इत्याद्यभेदप्रमाण [i) B। गतिQw?i।@ इति - ‘स राष्ट्रमभवद्विष्णुरेवभूत्वेमान् । इत्यादौ अभेदव्यपदेशस्य अन्यथासिद्धेः दृष्टत्वादभेदश्रुतीनामन्यथा सिद्ध्यनर्हत्व QILD। शनी विपक्ष बाधक

Gung इति, Qing अङ्गीकरिungungmq पूर्वं भेदश्रुतिविरोधं मquo अनन्यथासिद्धोपब्रह्मणविरोधं । यदेति - अयं जीवः - यदा अहं परमात्मापेक्षया अन्यः - एष परमात्मा मदन्य इति मन्यते - हे द्विज? तदा स केवलीभूतः, बन्धरहितः

सा। प्र भवत्यभेदी भेदश्च तस्याज्ञानकृतो भवेत् । आत्मेति तूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति च । आत्मेत्येव तु गृह्णीयात् इत्यादि श्रुतिस्मृतिसूत्रेष्वैक्यस्याप्यवगमात्कथं मुक्तानां ब्रह्मणा साम्यमेवेति नियम्यत इत्यत्र श्रुतिस्मृतिसूत्रेष्वेव भेदसाम्ययोरवगमान्मुक्त्यवस्थाभाविनोस्तयोः कल्पितत्वेन निर्वाहो नुपपत्तेरैक्यस्य च ‘रामसुग्रीवयोरैक्यम्म् । एको व्रीहिस्सुनिष्पन्नस्सुपुष्टं गुरुते प्रजा’ इत्यादाविवात्यन्तसाम्ये नाप्युपपत्ते भेदस्यानन्यथासिद्धत्वात्परमसाम्यमेव मुक्तावित्यभिप्रेत्याह । श्रुतिस्मृतीत्यादिना । उक्तानङ्गीकारे ‘पृथगात्मानं प्रेरितारं च मत्वा । य आत्मनि तिष्ठन्नात्मनोऽन्तराय मयतियमात्मा न वेद । सोऽश्नुते सर्वान्कामान्सह ब्रह्मणा विपश्चिता - कामान्नी कामरूप्यनुसञ्चरन् । तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः शरवत्तन्मयो भवेत् - तादृगेव भवति । तत्पुरूषो मानवस्स एनान्ब्रह्म गमयति । ब्रह्मणो महिमानमाप्नोति’ इत्यादि श्रुतिविरोधमभिप्रयन् तत्तदुपब्रह्मणविरोधमाह । @rigg इत्यादिना । एवं न चेदित्यर्थः । यदा तु मन्यत इत्यनेन त्रितये न च -

[[१]]

porrib,

सा। वि - परप्रमाणानां निर्वाहमाह । g श्रुतिस्मृतीति । ऐक्यं ऐक्यं यत्र यत्र प्रतीयते - तानि स्थानानि सर्वाणि यदा तु मन्यत इति । स्वभावतो भेदं मन्यत इत्यर्थः । तदा केवलतां प्राप्तः, प्रकृतदेहादिरहितां प्राप्तः । -

सा। सं - ऐक्यं Campoor इति- ‘ब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानाद्विमुक्तस्सर्वबन्धनैः । ब्रह्मणैक्यं समापन्नस्स्वराट् भवति संविदा’ इत्यादि मन्त्रभाष्यम् । @gung), जीवब्रह्मणोरभेदस्यैव तात्विकत्वे शेषत्वादिना । अन्योऽहम् एषः । शेषत्वादिनान्यः । केवलीभूतः, प्रकृतितत्कार्यविलक्षणस्वात्मविवेकवान्

सन्

[[१]]

[[३५६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - ष्षड्विंशमनुपश्यति । अन्यश्च राजन्सपरस्तथान्यः पञ्चविंशकः । तत्स्थत्वादनुपश्यन्ति ह्येक एवेति साधवः । अन्यश्च राजन्सपरस्तथान्यः पञ्चविंशकः । तेनैतन्नाभिजानन्ति पञ्चविंशकमच्युतम् । जन्ममृत्युभयाद्गीतास्साङ्ख्ययोगाश्च काश्यप । षड्ििड्वंशमनुपश्यन्ति शुचयस्तत्परायणाः । -

सा। दी - षड्विंशम्, परमात्मानम् । परमपदे साक्षात्करोति ढाढा६०५। अन्यश्चेति । स परमात्मा जीवात्मस्वरूपतो ऽन्यः पञ्चविंशको जीवात्मा च तथा अन्यःपरमात्मस्वरूपादन्यः जीवात्मपरमात्मनोरैक्यं साधवः कथं वर्णयन्तीत्यत्राह - तत्स्थत्वादिति - जीवात्मन्यन्तरात्मतया स्थितत्वमात्रेण तयोरैक्यमनुपश्यन्तीत्यर्थः - न स्वरूपैक्यात् - अन्यश्चेति - तेन कारणेन एतमच्युतम् पञ्ञ्चविंशकं नाभिजानन्ति पञ्चविंशकत्वेन नाङ्गीकुर्वन्ति । साङ्ख्ययोगाश्च काश्यपेति

[[१]]

शुचयस्तत्परायणास्सन्तः । अच्युतं षड्विंशकमेवानुपश्यन्ति

परः, परमात्मा

सा। स्वा - मुक्तिदशायां षड्विंशम्, परमात्मानम् - अनुपश्यति, अनुभवतीत्यर्थः । अन्यश्चेति - स मदन्यः पञ्चविंशकोऽपि जीवस्तथान्यः परस्मादन्यः एवं सत्युभयोरैक्यव्यपदेशस्य का गतिरित्यत्राह - तत्स्थत्वादिति - अन्तर्यामितया तदन्तस्थत्वादेक एवेति साधवः पश्यन्ति - नतु वस्तुत एक एवेति पश्यन्तीत्यर्थः श्रुत्यादिष्वैक्यव्यपदेशः न स्वरूपैक्यकृतः किं त्वन्तर्यामित्वकृत इति व्यासादिभिर्भारतादौ कृतं निर्वहणं सर्वधा विरुद्ध्येतेति भावः अन्यश्चेति - स परः अन्यः - जीवादन्यः तथा पञ्चविंशकः पृथिव्यादि चतुर्विंशतितत्त्वात्परः जीवः तथान्यः परस्मादन्यः तेन परस्परभिन्नत्वेन हेतुना एतं परमात्मानमच्युतम् - पञ्चविंशकम्, जीवात्मस्वरूपं नाभिजानन्तीत्यर्थः - जन्मेति - सङ्ङ्ख्या, बुद्धिः तत्सम्बन्धीयोगस्साङ्ख्ययोगः - ज्ञानयोगनिष्ठाः शुचयः, कर्मणा परिशुद्धान्तः करणाः । तत्परायणाः । तद्ब्रह्मैव प्राप्यं मन्वानः जन्ममृत्युभयाद्भीतास्सन्तः षड्विंशं पश्यन्ति, दर्शनसमानाकारभक्ति-

सा।प्र - ईश्वरत्वभ्रमनिवृत्तिरुक्ता । अन्यश्च राजन्नयःपिण्ड इत्याभ्यामैक्यनिर्वाहकघटक श्रुत्यर्थ उक्तः । मोक्षहेतुभूतं ज्ञानमपि भेदावगाहीत्याह । जन्ममृत्युभयाद्भीता इत्यादिना ।

सा। वि - अन्यश्चेति । पञ्चविंशको जीवः अन्यत्वे कथमैक्यं साधवोऽभ्युपगच्छन्तीत्यत्राह । तत्स्थत्वादिति जीवात्मन्यन्तरात्मतयावस्थितत्वादित्यर्थः - तेनेति । तेन भिन्नत्वेनाच्युतं पञ्चविंशकं नाभिजानन्ति । नाङ्गीकुर्वन्ति । षड्विंशत्वे नाङ्गीकुर्वन्तीत्यर्थः ।

सा। सं

षड्विशमनुपश्यति, जीवात्मविलक्षणत्वेन परमात्मानमवधारयतीत्यर्थः । ऐक्यज्ञानस्य औपाधिकत्वे च कण्ठोक्तिमद्वचनमाह । अन्यश्चेति । परः तमः पदे बहुरित्युक्तः परः । अन्य, पञ्ञ्चविंशकादन्यः । पञ्चविंशश्च तथा षड्विंशात्परस्मादन्यः । तत्स्थत्वात् तच्छरीरत्वेन तत्स्थत्वात् । अथ पञ्चविंशं षड्विंशविलक्षणत्वेनैव जानन्तीत्यत्र वचनमाह । अन्यश्च राजन्निति । पञ्चविंशकं अच्युततादात्म्येन नाभिजानन्ति । अपि त्वच्युतविलक्षणतयैव सर्वदा जानन्तीत्यर्थः भदेज्ञानस्यैव संसारनिवर्तन्तत्वे मानमाह । जन्मेति । साङ्ख्याः, ज्ञानयोगनिष्ठाः । षविंशं पञ्चविंशादधिकमीश्वरम् । आन -

,

-परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

[[३५७]]

मू - उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः - तत्र यः परमात्मा तु स नित्यो निर्गुणः स्मृतः । स तु नारायणो ज्ञेयस्सर्वात्मा पुरुषो हि सः । न लिप्यते कर्मफलैः पद्मपत्रमिवाम्भसा । कर्मात्मा त्ववरो योऽसौ मोक्षबन्धैस्स युज्यते । अयःपिण्डे यथा वह्निर्भिन्नस्तिष्ठत्यभिन्नवत् । तथा विश्वमिदं देवो ह्यावृत्य परितिष्ठति" इत्यादि प्रमाणसहस्रं विरोधिः ५।

सा। दी - उत्तमः पुरुषस्तु क्षराक्षराभ्यमन्यः १०५। तत्रेति - जीवात्मनि अन्तरात्मतया यः परमात्मा वर्तते । जीवपरमात्मनोर्मध्ये इति वा नित्यो निर्गुणश्च स एव नारायणः स एव सर्वान्तर्यामी । पुरुषः, पुरुषशब्दवाच्यः । कर्मफलैर्नलिप्यते - कर्मवश्यो योऽसौ अपरः जीवात्मनः । कर्मात्कत्वादेव संसारबन्धेन मोक्षेण च युज्यते वह्निस्स्वत अयसो भिन्नोऽपि यथा अयःपिण्डादभिन्नवत्तिष्ठति अभिन्नवदित्यनेनात्यन्तसंश्लेषविशेषो विवक्षितः तथा देवो नारायणः स्वरूपतो भिन्नोऽपि इदं सर्वं विश्वं चेतनाचेतनं व्याप्यपरितस्तिष्ठति ाढा।

सा। स्वा - विषयीकुर्वन्तीत्यर्थः - उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः, क्षराक्षराभ्यां बद्धमुक्ताभ्यां भिन्न इत्यर्थः तत्रेति । तत्र जीवात्मन्यन्तर्यामितयावस्थितः परमात्मा यः स तु नित्यः निर्गुणः - सत्वादिगुणरहितः - स किं रुद्रादिदेवतान्तरमित्यत्राह - सत्विति - नारायणो ज्ञेयः - स नारायणः हि यस्मात् - सर्वात्मा, सर्वान्तर्यामी पुरुषशब्दवाच्यश्च तस्मादिति पूर्वेणान्वयः - कर्मफलैर्न लिप्यते - यः असौ जीवः अपरः सतु कर्मात्मा सन् मोक्षबन्धैर्युज्यते - एवं तत्वमुपदिश्य शास्त्रेष्वैक्यव्यपदेशस्य निर्वाहमाह अय इति अयः पिण्डे वह्निस्तस्माद्भिन्नोऽपि अभिन्नवत्तिष्ठति - नतु वस्तुत अभिन्न इति भावः - तथा विश्वमिदं देव आवृत्य व्याप्य परितिष्ठति - तस्मादयो दहतीतिवत् तत्वमस्याद्यभेदव्यपदेश इति भावः - प्रमाणसहस्रमिति विरोधबाधकबहुप्रमाणमित्यर्थः यद्वा तात्विकभेदबोधकबहुप्रमाणमित्यर्थः अनेनाभेदबोधक प्रमाणापेक्षया मुक्तिदशायां भेदबोधकप्रमाणानन्त्यात् अनन्तप्रमाणविरोधापेक्षया कति पयप्रमाणस्य शास्त्रानुमतोऽपचारान्नयनं न्याय्यमिति ध्वनित Lon - परमसाम्यं सर्वाकारेण साम्यंा? अा ऐक्य पर्यवसिwing? गान; gummit। सा। प्र तत्वोपदेशोऽपि भेदविषय एवेत्युक्तमुत्तमः पुरुष इत्यादिना प्रमाण सहस्रमिति भेदावगाहिप्रमाणानामैक्यावगाहिभ्यो बहुत्वाद्बहूनामनुग्रहो न्याय्य इति भेद एव तात्विक इति भावः । एवं चोभयविभूति विशिष्टब्रह्मानुभवरूपभोगेन सार्वज्ञापहतपाप्मत्वादिना च

सा।

वि - मोक्षबन्धैः, बन्धैर्मोक्षेण च युज्यत इत्यर्थः ।

१-»>

सा।संपश्यन्ति, आत्मावलोकनद्वारा पश्यन्ति । व्यापनभरणस्वाम्यैर्भगवतो जीववैलक्षण्यपरगीतावचनमाह । उत्तम इति । तत्र य इत्यादि सार्धवचनद्वयं कर्म बन्धादिसदसद्भावाभ्यां जीवेश्वरयोर्वैलक्षण्यपरम् । नित्यः पुरुषः । विग्रहविशिष्टवेषेण च नित्यस्सन् निरुपाधिकपुरुष पदवाच्यः - कर्मात्मा, कर्मवश्यः अचिद्ब्रह्मणोरपि व्याप्यव्यापकभावेन भेदपरमयः पिण्डः इति । -

[[३५८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - शुकं मुक्तकं ज्ञानभोगादिना छत्रचामरादि ५०TLCC

लक्षण LDT

upg परमसाम्य Coupनान्ना। ईश्वरकण्ठ गळा जगत्कारणत्व, मोक्षप्रदत्व, सर्वाधारत्व,

सर्वनियन्तृत्व, सर्वशेषित्व, सर्वशरीरत्व, सर्वशब्दवाच्यत्व, सर्ववेदवेद्यत्व, सर्वलोकशरण्यत्व, सर्वमुमुक्षूपास्यत्व, सर्वफलप्रदत्व, सर्वव्याप्त (त्व) ज्ञानानन्दस्वरूपत्व, लक्ष्मीसहायत्वादिनां प्रतिनियत ।ril ८५६ir। मुक्तकं आधेयत्वविधेयत्यशेषत्वाणुत्वादिना व्यवस्थित (का-

सा। दी - फलितार्थ BLGi- शुभ मुक्तकं इत्यादि - D आऩाल् मुक्तकङ्कीङ्गाल परमात्मधर्म ? Gupt। ईश्वरकं इत्यादिं लक्षणं, असाधारणाकारम् । जीवाङ्कीङ्ग। कारणत्वप्रयुक्तं मोक्षप्रदत्वम् । सर्वाधारत्वादिप्रयुक्तं सर्वशरिरत्वम् । सर्वशरीरत्वप्रयुक्तं सर्वशब्दवाच्यत्वम् । - तत्प्रयुक्तं सर्ववेदवेद्यत्वम् - सर्वत्रव्याप्तज्ञानानन्द स्वरूपत्वम् । विभुस्वरूपत्वQL६pq। शनी परमात्मा व्यवस्थित गुणriJs६०६ाऊं की। मुक्तकं/ri। आदिशब्दं शरीरत्वादिग्राहकम् । मुक्तकं परमात्मवैधर्म्य PLIT शाकं परमात्मस्वातन्त्र्यादि क पुनरावृतिow:-

सा। स्वा - शुभ इति - मुक्तिदशै भेदं

मुक्तकं

कळडियाग

सर्वाकारेण साम्यं

व्य

कूडामैयाल्

माङ्गणं ऐक्यं प्रसङ्गिकं भेदकथनं विरोधि Corpig- शुळ जगत्कारणत्वादि कतिपयाकारलं साम्यं? जीवगताणुत्वाद्याकार आळा ईश्वरानं अलालंा साम्यं ? गान - ईश्वर इत्यादि वाक्यद्वयßल लक्षणेति लक्षणमसाधारणधर्मonoun) अन्यत्र वृत्ति ज्ञानभोगादिसाम्य♚ली परमसाम्यश्रुतिलं तात्पर्य चेतनेत्यध्याहारः । चेतनत्वे सत्याधेयत्वादिना Q व्यवस्थितकी ‘स सम्पदां समाहारे’ ठग की ईश्वराधीनLDIOSIT

• आधेयत्वेतिसर्वत्र मुक्तिदशैugळं शेषत्वविधेयत्वं विपन्निवर्तनवद्विपत्प्रापण

साम्यं सावधारणं वदन्नुभययोर्व्यवस्थितान् कांश्चन धर्मानाह । शुक्र इत्यादिना लक्ष्मीसहायत्वादिनां इति भूमिनीलानायकत्वानन्तभोगपर्यङ्कत्वगरुडध्वजत्वादि रादिशब्दार्थः अणुत्वादिना इति - पारतन्त्र्यरक्ष्यत्वादिरादिशब्दार्थः । नन्वेवं मुक्तानां भगवत्परतन्त्रत्वे स्वतन्त्रो भगवान्मुक्तान् केनचिद्धेतुना पुनस्संसारं प्रापयेदिति शङ्कायां किं मुक्तानां पुरुषार्थान्तरेच्छया पुनरावृत्तिश्शङ्क्यते ? उत तेषामज्ञानाद्वा ? उपायानुष्ठान-

सा। सं - उपपादितमर्थं निगमयति ।

इति ज्ञानं युगपदखिल विषयी परोक्षज्ञानम् । भोगः स्वानुकूलत्वप्रकारकयावद्वस्तु शरीरकत्वेन निखिलगुणविशिष्टब्रह्मस्वरूपसाक्षात्कारः । आदि शब्दादपहतपाप्मत्वादिग्रहणम् - इदं सायुज्यं भेदकधर्मविधुरं चेदभेद एव पर्यवचन्नमितीममर्थं प्रतिनियतधर्मवर्गप्रदर्शनेन निवर्तयति - ईश्वर इत्यादिना - ननु ‘निरञ्जनः’ इति श्रुतौ परम पदबलात्साम्यमैक्यमेवेति वाच्यम् । अन्यथा मुक्तस्य अस्वतन्त्र

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

[[३५९]]

मू - Quiqui ‘न सम्पदां समाहारे विपदां विनिवर्तने । समर्थो विद्यते कश्चित्तं विना पुरुषोत्तमम्’ ढाङ्ग की mumri स्वतन्त्र मुक्तकं न

हेतु

आवृत्तिशङ्क

QUCH?

• ‘सायुज्यं प्रतिपन्ना ये तीव्रभक्तास्तपस्विनः । किङ्करा मम ते वारादोवॆऩ्ऩिल्?

A Quing।- । नित्यं भवन्ति निरुपद्रवाः’ का अनुp-

सा। दी - शङ्किलं । ‘अनावृत्तिश्शब्दात्’ ढाढगळी न्याय लं परिहरि की। @qu इत्यादिuri। न सम्पदामिति समाहारे, प्रधाने । शेषभूत

[[१]]

अस्वतन्त्र मुक्तकं। COLDING हेतु, मुक्त इच्छै ढङ्गा? अज्ञान QILD१०१? ईश्वरेच्छै Quor? इत्यादिनाQ१५। तीव्रभक्ताः, परमभक्तिपरिष्कृताः । भक्तिनिष्ठाः puiq। तपस्विनः, न्यासरूपतपोनिष्ठाः । ‘तस्मान्न्यासमेषां तपसामतिरिक्तमाहुः’ ना

ते सायुज्यं प्राप्ताः मम किङ्करा भूत्वा नित्यं निरुपद्रवा भवन्ति । नित्यशब्देनापुनरावृत्तिरुच्यते । कंळा इच्छे आवृत्तिशङ्खैःu६००-

पुनरावृत्ति

सा। स्वा - भगवदिच्छादिरूपवक्ष्यमाणहेतुकं

? शङ्किकङ्कीpriQugu इति - ‘मोक्षयिष्यामि’ ढाङ्ग की उक्ति ‘पुनश्च निवर्तयिष्यामि’ भगवदुक्त्यादिप्रबलप्रमाणलं पुनरावृत्ति शङ्किमंळी? पुरुषार्थान्तरली कृष्णकन्तु इच्छे

momsun पुनरावृत्ति शङ्कि मङ्की? स्वाज्ञानलं शङ्किी ? स्वतन्त्र ईश्वरOIL अप्रीति शङ्कि की? विकल्पमभिप्रेत्य क्रमेण उत्तरলमं @sui&pri। অ। urg इत्यादिना सायुज्येति - तीव्रभक्ताः, परमभक्तियुक्ताः - भक्तियोगनिष्ठाः तपस्विनः, अतिशयार्थे मतुप्प्रत्ययः - ‘भूमनिन्दाप्रशंसासु नित्ययोगेऽतिशायने । संसर्गेऽस्ति विवक्षायां भवन्ति मतुबादयः’ इति वचनादतिशयिते तपोयुक्ताः ‘तस्मान्न्यासमेषां तपसामतिरिक्तमाहुः’ इत्युक्तरीत्या न्यासरूपातिशयित तपोनिष्ठा इत्यर्थः - एवं भूता ये सायुज्यं प्रतिपन्नाः ते मम नित्यकिङ्कराः सन्तः यावदात्मसत्तं कैङ्कर्यरतास्सन्तः निरुपद्रवाः पुनरावृत्त्यादिशङ्कारहिता भवन्तीत्यर्थः

Qqwali sis आद्यकल्पम् -

[[१]]

स्वयं

सा। प्र समयसिद्ध भगवदनुभवप्रीतिरूपत्वस्य मुक्तावगमाद्वा ? ‘अहं स च मम प्रियः इत्युक्तोपासनसमयसिद्ध भगवन्निरतिशयप्रीतिः विषयत्वस्यापगमात्केवल भगवदिच्छया वा? आज्ञप्ताननुष्ठानाद्वा? तदभिमत विपरीतानुष्ठानाद्वेति विकल्प्य मुक्तेषु तेषामभावं वक्तुं प्रथमं मुक्तानां पुनस्संसाराभावं वचनतो दर्शयति -

इत्यादिना उक्तेषु विकल्पेषु-

सा। वि

न सम्पदामिति - समाहारे ।

हेतु, मुक्तस्येच्छया अज्ञानाद्वा स्वतन्त्रस्वेच्छया वा आज्ञोल्लङ्घनाद्वेत्यर्थः तीव्रभक्ताः, भक्तिनिष्ठाः तपस्विनः, न्यासविद्यानिष्ठाः । ‘तस्मान्न्यासमेषां तपसामतिरिक्तमाहुः’ इति श्रुतेः - नित्यकिङ्करा इत्यनेन पुनरावृत्तिर्नास्तीति सूचितम् येन केनापि प्रकारेण पुनरावृत्तिर्नास्तीति भावः । तदेवोपपादयति । -

सा। सं - त्वायत्तावृत्तिशङ्कापत्तेरित्याशङ्क्य परिहरति - Quiqui इत्यादिना

[[३६०]]

मू - मुमुक्षुदशै

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

केवलाचित्

वैराग्यं Gpjलब्धीक। मुक्तकं

guji, केवलचित्guji अनुभवि की ऐश्वर्यकैवल्य (१५) ब्रह्मात्मकLDNS सर्वjmguji कळङ्ग ६०० केवलानुभवप्रसङ्ग पुरुषार्थान्तर (LW दोष Domb नित्यप्रत्यक्षित मागैयालुम् पिरिच्चमायिऱ्ऱु। आगैयाल् तऩ्ऩिच्चैयडियाग after यिल्लै

Logo अलं

सा। दी - Gurmila TGpi- मुमुक्षुदशै ं इत्यादिwn। केवलाचित्@g, अब्रह्मात्मकत्वेनाचित्oguji अब्रह्मात्मकत्वेन चित् अनुभवि केवलानुभवप्रसङ्गम्। आल पुरुषार्थान्तरrijbff।IL, ऐश्वर्यकैवल्य दोषम्, अल्पास्थिरत्वादिदोषसप्तकम् । प्रतिष्ठितorum अपुनरावृत्ति Quor शेषम् दोषज्ञानpio ब्रह्मात्मकत्वज्ञान

सा। स्वा

इति

इति

B।Logórpiq- द्वितीय किं उत्तर न pri- मुमुक्षुदशै इतरपुरुषार्थवैराग्यनिवृत्तिळं उत्कृष्ट पुरुषार्थान्तरदर्शनं कृाळा इतरपुरुषार्थ दोषदर्शनं लळा कारणम्। QQQQuri - मुक्तकं इत्यादिना - तृतीय श्री उत्तर Gauri-

सा। प्र - पुरुषार्थान्तरेच्छारूपं संसारहेतुं सोपपत्तिकं निरस्यति - मुमुक्षुदशै इत्यादिना ।

सा। वि - मुमुक्षुदशै ं इत्यादिना । तत्र स्वेच्छया आवृत्तिशङ्कां वारयति । मुमुक्षुदशै अनुभविकंलकी ऐश्वर्यकैवल्य, अनुभवरूपैश्वर्यकैवल्ययोः वैराग्योत्पत्तौ मुमुक्षुदशायामुत्पन्नमिदम् । वैराग्यं प्रतिष्ठित, मुक्तदशायां दृढं भवतीत्यर्थः । तत्र हेतुपरो मुक्ता इत्यादिग्रन्थः । शुल, अतः कारणात् लढाणीqwrs आवृत्तिशङ्क, ऐश्वर्यकैवल्यानुभवार्थं स्वेच्छया आवृत्तिशङ्का नास्तीति भावः । ऐश्वर्यकैवल्ये पुरुषार्थावित्यज्ञानोत्पत्तिहेत्वभावेन अज्ञानासम्भवादज्ञानहेतुकावृत्ति

[[१८१]]

सा। सं - साम्यमित्युक्त्यैव भेदे सिद्धे साम्यस्य परमत्वम् ‘नतत्समश्च’ इति श्रुत्यविरुद्धं ज्ञानभोगादिषु लेशतोऽपि वैषम्यवैधुर्यमेवेति भावः । तेषां सर्वेषु लोकेषुइमान्लोकान्कामान्ही । स यदि पितृलोककाम इत्यादीनां स्वच्छन्दवृत्तिपराणां पुनस्संसरणप्रयोजकावृत्तावप्रमाणत्वात् - ‘एतेन प्रतिपद्यमाना’ इत्यादि श्रवणान्मुक्तिदेनैव नित्यं निरुपद्रवा इत्युक्तेश्च नावृत्तिप्रसङ्ग इति हृदयम् - अहेतुका वृत्त्ययोगादावृत्तिः पुरुषार्थान्तरेषु दोषादर्शनाद्वा ? तद्दर्शनेऽपि वैराग्याभावनिबन्धनस्वेच्छया वा? ज्ञानविकासवैधुर्येण हेयोपादेयाज्ञानाद्वा? तद्ज्ञानेऽपि भगवद्वैलक्षण्यप्रत्यक्षाभावनिबन्धनभगवदप्रीतिविषयत्वकृत भगवदिच्छया वा? मुक्तावपि शास्त्रवश्यत्वभङ्गेन तन्निबन्धनाज्ञातिलङ्घनेन वा ? तद्भङ्गेऽपि स्वाम्यभिमत विपरीतानुष्ठानाद्वा स्यात् । तत्र न तावदाद्य इतिविधया क्रमेण प्रत्युत्तरम् - मुमुक्षुदशै इत्यादिना । इत्यन्तेन - Gjg वैराग्यं प्रतिष्ठित इत्यन्वयः । ततः

विपरीतDoor अनुष्ठान फलितमुपसंहरति । शुलं इति

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

[[३६१]]

मू - चिदचिदीश्वरतत्त्वत्रयविषयDm५६२jLib। हेयोपादेयविषय Disji, Coing ज्ञान विच्छेदसङ्कोच विकसित। शुन्ना अज्ञान Loquins आवृत्तिशङ्कि कण्ठ । भगवद्विषयवैलक्षण्यज्ञान

भक्तिशब्दवाच्य ICT प्रीतिरूपापन्नज्ञान शास्त्र११८६५ wong भगवद्वैलक्षण्यQwomb प्रत्यक्ष Lomolquino निरतिशयप्रीतिरूपापन्नज्ञान orig@gm-Qia @sunGo ‘स च मम प्रियः’ां ईश्वर प्रीत्यतिशयं श्रन्या नियमि कण्ठ Google करैबुरण्डिवऩोडु पुबुबुसमुडैय-तिडर् निलङ्गळिलुमेऱिप् पायुम्बडियायिऱ्ऱु। आगैयाल् कसिमिल्लैयेयागिलुम् ऩाऩ-

यै

सा। दी - तन्नज्ञान Diqui आवृत्तिशङ्के निरसिऊङ्कीpri। चिदचिदीश्वरीत्यादि)- विच्छेदसङ्कोचकारणा कर्मं निश्शेषं निवृत्तorm] कलं। विकसितorum, विकसितDIGILD ५। शणी स्वतन्त्रा ईश्वर इच्छे ó आवृत्तिशङ्कmusi अफ्रीकीpri- भगवद्विषयेत्यादि। ज्ञानमात्र ♚। मुमुक्षुदशै, Q, मुक्तदशै ं- ५ऊंqpm, LG G६pq। ५०४६@urujib इत्यादि ।

पायुम्बडियामॆऩ्गै।

सा। स्वा - चिदचिदिति - अज्ञानेति - सांसारिकभोग मङ्कीळा हेयता विषयाज्ञान Quotq- मं भगवद्विषयकाप्रीति Curr? भगवदाज्ञातिलङ्घन विकल्पमभिप्रेत्य क्रमेणोत्तर में

तुरीयपक्ष की भगवदप्रीति

लंलC०Cun? भगवद्विरुद्धाचरण की Cown? @sumii। भगवदिति - स्वतन्त्रेति ।

म

—

सा। प्र - द्वितीयं निरस्यति - चिदचिदीश्वरेत्यादिना - mpg इत्यादिपूर्वोत्पन्नस्य ज्ञानस्येदानीं विकसितत्वादित्यर्थः । तृतीयं निरस्यति । भगवद्विषयेत्यादिना । एवं भूतत्वात्कृत्स्नं भगवद्वैलक्षण्यं प्रत्यक्षेणानुभूय भगवति निरतिशयप्रीतिमत्वादित्यर्थः - Linguiळं, उन्नतस्थलेष्वपि पापप्राचुर्येण भगवत्प्रीतिदवीयस्वपीत्यर्थः m mujouquruji, अधिरुह्य यथा प्रवहेत्तथाभूत् सा। वि - शङ्कापि नास्तीत्याह - चिदचिदीश्वरेति - सार्वज्ञवशान्निरतिशय प्रीतिरूपाान्न भक्त्युत्पत्तेः ‘स च मम प्रियः’ इत्यभिमानवान् सत्यसङ्कल्पो भगवानपि न निवर्तयतीत्याह - भगवद्विषयवैलक्षण्येति

Cung, मुक्तदशायां - शास्त्र rising भगवद्वैलक्षण्यQLD, शास्त्रेण ज्ञातुमशक्यस्यापि कृत्स्नवैलक्षण्यस्यप्रत्यक्षquino, प्रत्यक्षतया - निरतिशयप्रीतिरूपापन्न Lomii, cpon] Gpjpg भक्तिशब्दवाच्य Dior प्रीतिरूपापन्नज्ञानमित्येतदिह विशेष्यम्-ललकं&qpm, समाप्नोति सम्पूर्णं भवतीत्यर्थः - ईश्वर प्रीत्यतिशय, ईश्वरस्य प्रीत्यतिशयः । श्रयं काढणgib, भगवतापि । नियमिQQ०१७-१९, नियमयितुमशक्यतया ।

।

१८ (

उद्वेलस्सन् । @Com, अनेन मुक्तेन सह । परम्परयासम्बन्ध POLL, परम्परया सम्बन्धविशिष्टानि - Liri (Li, उन्नतस्थलास्वपि पापप्राचुर्येण प्रीतिविषयत्वानर्हाण्यपि । नीपं muji_qurujijg, अधिरुह्य प्रवहन्नितीव भवतिअतो भगवान् स्वेच्छया न पुन -

[[३६२]]

ै

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - ईश्वर इच्छे

पुनरावृत्ति शङ्किकं

आज्ञातिलङ्घनं।

शास्त्रवश्याधिकारं कल मुक्त दशै

कणकं एक ईश्वराभिमत विपरीत Loior अनुष्ठान शुल कैङ्कर्यपर्यन्तपरिपूर्ण ब्रह्मानुभवरूप Dicor मोक्षाख्यपुरुषार्थं Cup यावदात्मभाविumuji।

। ।

sicu

सा। दी - विहिताकरणादिमूल Door भगवदप्रीति आवृत्तिशङ्कowi

मा

mui परिहरिकीpri। शास्त्रवश्याधिकारमित्यादिwn- ईश्वरानभिमतानुष्ठानं शङ्क mui परिहरिकीpi। अन्य

इत्यादि ईश्वरा मुमुक्षुदशै शास्त्रजन्यकतिपयवैलक्षण्यज्ञान ♚ॐ प्रिय सकलवैलक्षण्यप्रत्यक्षज्ञान PoLw मुक्तविषयी अतिशयितप्रिय oormi

ईश्वर

५०लं।- पुनरावृत्तिशङ्काभावलं

पूर्वापेक्षया प्रीतिविषय

निगमि& priti-

शुलã पुनरावृत्तिशङ्केQum

suni कैङ्कर्यपर्यन्तेत्यादिuni।

• द्वितीयविकल्पल उत्तरद्वं Gui-Jा इति - भक्तियोगनिष्ठ मं

सा। स्वा - स्वतन्त्र कंg अप्रीतिनिमित्तDanapur Qaumii- शास्त्रेति - तृतीयक उत्तर १००

यै

ढङ्ग की शङ्क परिहरिWIT ‘किङ्करा मम ते नित्यम्’

QLDormula मोक्षाख्येत्ति

जन्यत्वेऽपि प्रध्वंसस्य

अनुभवमात्रं पुरुषार्थQILDrm प्रपा कैर्यं पुरुषार्थLD, मीणां तां ली♚s एकरूपuons पुरुषार्थस्वरूपकथनं JGGLor? किञ्च अनुभवं विद्याजनित Lonsump जन्यमात्र लं।कं अनित्यत्व pii Goa CLIC? [५]गm]]&ळङ्ग६ उपसंहरि मङ्कीशुल) इत्यादि शुल भक्त@ligळं कैर्यं @sun पुरुषार्थभेदकथनमसङ्गत जन्यLonoornajib अविद्याकर्मवासनादि समस्तप्रतिबन्धक ध्वंसात्मक मतान्तरे नित्यत्ववद्भावान्तराभावपक्षी संसारध्वंसात्मक परिपूर्णब्रह्मानुभवस्योत्तरावधिरहितत्वरूप नित्यत्वोपपत्ति ढाळा। कुङ्का - पुनरावृत्तिशङ्का परिहार LDTT६० परमसाम्यश्रुतिकञ्छ- ‘जगद्व्यापारवर्जनं प्रकरणादसन्निहितत्वाच्चभोगमात्रसाम्यलिङ्गाच्च’ ाळं सूत्रकारां भोगमात्र♚ल साम्यQLD। समर्थिकंलीprium Que शङ्खनाjib परिहरिकं __Cour?

सा। प्र - पूर्वं भगवत्प्रीति दवीयसामपि प्रपन्नसम्बन्धि सम्बन्धे सति प्रीतिविषयत्वं यथा भवेत्तथाऽभवदित्यर्थः पञ्चमं पुनरावृत्तिहेतुं निरस्यति शास्त्रवश्येत्यादिना - षष्ठं निरस्यति - अ

इत्यादिना तत्प्रीत्यैव स्वस्य प्रीतिमत्वात् - एवं पुनस्संसरणहेतून् सोपपत्तिकं निरस्य अत एव परिपूर्णानुभवो यावदात्मभावीति निगमयति - शुक्र इति - आवृत्तिहेतूनामभावादित्यर्थः GuD, अर्चिरादिना देशविशेषप्राप्त्यनन्तरमित्यर्थः । -

सा। वि - निर्वर्तयतीति भावः

फील

आज्ञातिलङ्घननिमित्तपुनरावृत्तिशङ्कां वारयति शास्त्रवश्याधिकारं

इति - उत्तरावधिराहित्यप्रतिपादनमुपसंहरति - TTC इति - अपुनरावृत्ति

सा। सं - ततः फलितमुपसंहरति - शुक्रã इति । -

मू -

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकार

Qu♚- ‘अनावृत्तिश्शब्दादनावृत्तिश्शब्दात्’ -

[[३६३]]

सा। दी - यावदात्मभाविuri muq। अर्थ सूत्रसम्मतिuji qu ५५&prit - @moguji इत्यादि- १, शङ्काहेत्वाभास [i) B Gr अनावृत्तिश्शब्दादिति । लळा अर्थ ‘यथा निखिलहेयप्रत्यनीककल्याणैकतानो जगज्जन्मादिकारणं समस्तवस्तुविलक्षणः सर्वज्ञस्सत्यसङ्कल्पः आश्रितवात्सल्यैकजलधिः परमकारुणिको निरस्तसमाभ्यधिकसम्भावनः परब्रह्माभिधानः परमपुरुषोऽस्तीति शब्दादवगम्यते हरनुष्ठीयमानवर्णाश्रमधमनुिगृहीत तदुपासनरूपतत्समाराथनप्रीतः उपासीनानाननादिकाल प्रवृत्तानन्तदुस्तरकर्मसञ्चयरूपाविधां विनिवर्त्य स्वयाथात्म्यानुभवरूपानवधिकाति शयानन्दं प्रापय्य पुनर्नावर्तयतीत्यपि शब्दादेवावगम्यते-शब्दश्च स खल्वेवं वर्तयन्यावदायुषं ब्रह्मलोकमभिसम्पद्यते । न च पुनरावर्तते न च पुनरावर्तत इत्यादिः । तथा च भगवता स्वयमेवोक्तम् । -

एवमहर-

सा। स्वा - ढाङ्गा)(injoguji इतिशङ्कानिवर्तक noon अर्थ एतत्

[[१]]

सा। प्र मुक्तस्य पुनस्संसाराभावस्साम्प्रदायिक इत्याह । unmu इति । ‘अनावृत्तिश्शब्दात्’ इति सूत्र व्याख्यानावसरे ‘नचोच्छिन्नकर्मबन्धस्यासङ्कचितज्ञानस्य परब्रह्मानुभवैक स्वभावस्य तदेकप्रियस्यानवधिकातिशयानन्दं ब्रह्मानुभवतोऽन्यापेक्षा तदर्थारम्भाद्यसम्भवात् पुनरावृत्तिशङ्का’ इत्युक्तम् अस्मिन् वाक्ये उच्छिन्नकर्मबन्धस्येत्यत्राज्ञातिलङ्घनभगवदभिमत विपरीतानुष्ठानरूपमावृत्तिहेतुद्वयमनयोः कारणाभावप्रतिपादनेन निरस्तं वेदितव्यम् - असङ्कुचितज्ञानस्ये त्यनेनाज्ञानरूपो हेतुर्निरस्तः

तदेक प्रियस्यानवधिकातिशयानन्दं ब्रह्मानुभवत इत्यनेन उपासनसमयसिद्धभगवदनु भवनिरतिशयप्रीतिरूपत्वावगमरूपहेतुर्निरस्तः उक्तः पदैस्तत्तद्धेत्वभावविरोधाकारयोरन्यतरोपस्थापनेन

सा। वि - प्रतिपादनरूपस्वोक्तार्थे सूत्रकारसम्मतिमाह - muvomb इति लङ्कु, अभिप्रेत्य । अयमभिप्रायः । ‘यथा निखिलहेयप्रत्यनीककल्याणैकतानो जगज्जन्मादिकारणं समस्तवस्तु विलक्षणस्सर्वज्ञस्सत्यसङ्कल्प आश्रितवात्सल्यैकजलधिः परमकारुणिको निरस्तसमाभ्यधिक सम्भावनः परब्रह्माभिधानः परमपुरुषोऽस्तीति शब्दादगम्यते - एवमहरहरनुष्ठीयमानवर्णाश्रमधर्मानुगृहीत तदुपासनरूपतत्समाराधनप्रीत उपासीनाननादिकालप्रवृत्तानन्तदुस्तरकर्मसञ्चयरूपाविद्यां विनिवर्त्य स्वयाथात्म्यानुभवरूपानवधिकातिशयानन्दं प्रापय्य पुनर्नावर्तयतीत्यपि शब्दादेवावगम्यते - शब्दश्च स खल्वेवं वर्तयन्यावदायुषं ब्रह्मलोकमभिसम्पद्यते न च पुनरावर्तते न च पुनरावर्तते ‘इत्यादिः - तथा च भगवता स्वयमेवोक्तं’ - मामुपेत्य पुनर्जन्म दुःखालयमशाश्वतम् । नाप्नुवन्ति महात्मानस्संसिद्धिं परमां

गताः ॥ -

[[१]]

सा। सं - उपपादितमर्थं सूत्रकारोक्त्या दृढयति इति ।

[[३६४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - सूत्रकार अनु Gaugi

सा। दी - मामुपेत्य पुनर्जन्म दुःखाल्यमशाखतम् । नाप्नुवन्ति महात्मानस्संसिद्धिं परमां गताः ॥ आब्रह्मभुवनाल्ँलोका पुनरावर्तिनोऽर्जुन । मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते ॥ इत्यादिभाष्यDris अनुसन्धेयम् -

पुनरावृत्तिuing कैङ्कर्यपर्यन्तपरिपूर्णब्रह्मानुभव

सङ्गहिलं

मोक्षशब्दवाच्यQLDI LILLgib

BITLq_नकी नली इत्यादि । न शोभै

सा। स्वासूत्रभाष्यही व्यक्तQLD ५

अधिकार♚ली

परमपुरुषार्थनिर्णयं । BnG GLon? ‘भगवद्वन्दनं स्वाद्यं गुरुवन्दनपूर्वकम् । क्षीरं शर्करयायुक्तं स्वदते हि विशेषतः’ इत्याद्युक्त प्रकारेणाचार्यवन्दन सन्निधानानुमति कैर्यं रसिकं CLDIT? ढाकी शङ्कui परिहरि

६६ अधिकारार्थß मुक्तानुसन्धानरूपLoor LILLG सङ्ग्रहिpi- इति, उज्वलम् ।

gb, ‘आदित्यवर्णं तमसः परस्तात्’ इत्युक्तप्रकारेणोज्ज्वल कलङ्की -

सा। प्र - तत्तन्निरासो ज्ञातव्यः ‘न च परमपुरुषस्सत्यसङ्कल्पोऽत्यर्थप्रियं ज्ञानिनं लब्ध्वा’, इत्यनेनो परितनवाक्येनोपासनसमयसिद्ध भगवन्निरतिशयप्रीतिविषयत्वाभावहेतुक भगवत्स्वतन्त्रेच्छारूपहेतुर्निरस्त इति ज्ञेयम्-

प्रापकस्यैव प्राप्यत्वं प्रदर्शयन् प्राप्तिफले निरतिशय प्रियभगवदनुभवपरिवाहे कैङ्कर्ये ‘चक्षुषा तव सौम्येन पूतास्मि रघुनन्दन । पादमूलं गमिष्यामि यानहं पर्यचारिषम्’ इत्याद्युक्तम् स्वाचार्यपर्यन्तत्वरूपं विशेषं चाह - नलीनीgi इत्यादिना

सा। वि - आब्रह्मभुवनाल्ँलोकाः पुनरावर्तिनोऽर्जुन मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते इत्यादिना भाष्यकारैस्सूत्रं व्याख्याय । ‘तस्य च उच्छिन्नकर्मबन्धस्यासङ्कचितज्ञानस्य परब्रह्मानुभवैकस्वभावस्य तदेकप्रियस्यानवधिकातिशयानन्दं ब्रह्मानुभवतोऽन्यापेक्षा तदर्थारम्भाद्यसम्भवान्न पुनरावृत्तिशङ्का’ इत्युक्तम् । तत्रोच्छिन्नकर्मबन्धेत्यनेन आज्ञातिलङ्घनभगवदभिमतविपरीतकर्मानुष्ठानरूपावृत्तिहेतुः कारणाभावप्रतिपादनेन निरस्तो वेदितव्यः

असङ्कचितज्ञानस्येत्यनेन अज्ञानरूपहेतुर्निरस्तः परब्रह्मानुभवैकस्वभावस्येत्यनेन पुरुषार्थान्तरेच्छारूपहेतुर्निरस्तः - तदेकप्रियस्यानवधिकातिशयानन्दं ब्रह्मानुभवत इत्यनेन भगवन्निरतिशयप्रीतिविषयत्वाभावहेतुकभगवत्स्वतन्त्रेच्छारूपहेतुर्निरस्त इति स्वोक्तार्थे सम्मतिः ।

प्राप्यस्यैव प्रापकत्वं दर्शयन् प्राप्तिफले निरतिशयप्रिय भगवदनुभवपरीवाहकैङ्कर्यकार्ये ‘चक्षुषा तव सौम्येन पूतास्मि रघुनन्दन । पादमूलं गमिष्यामि यानहं पर्यचारिषम्’ इत्याद्युक्तरूपत्वं स्वाचार्यपर्यन्त्वं चाह - नलीQup gळं इत्यादि गाधया ।

।

सा। सं - उक्तमधिकारार्थं गाधया सङ्गृह्णाति । न इति । सर्वसमृद्धिमत्पदमारुह्य

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

[[३६५]]

मू - कूऱुगवर्न्दु गुरुक्कळ् कुऴाङ्गळ् कुऱैगऴऱ्कीऴ्,

मुळी, ४५५,

सा। दी - पदलं। परमपदq। नली, अर्चिरादिमार्ग

juji कं, सकलचेतनing। २५०, हित मुंल २ की कं Bm/prij (Pq।५५०। । सर्वाकारविशिष्टत्वोपलक्षणम् - १५६६०ी, की, #M]&Quiij$ G५ऊञ्छना

C) आशै शब्दिकं की श्रीपादपद्मपरिसर

आरोहिलं।

ऊना, भगवत्कैङ्कर्य अंश या कं

गुरुपरम्परै॥♚, आभरणध्वनि

• NuisarnCL-

[[१]]

सा। स्वा ugib, परमपदलंलनली, अर्चिरादिमार्गलाquiig, समस्तात्माऊं८६५कं(कळं, २५ ‘सकृदेव प्रपन्नाय तवास्मीति च याचते । अभयं सर्वभूतेभ्यो ददाम्येतद्व्रतं मम’ ढाङ्गीpig Cu अल्पव्याजरूपहितjpui ‘प्रेम्णा भूर्येव मे भवेत् । कथञ्चिदुपकारेण कृतेनैकेन तुष्यति’ ढाळा कीqu २५५०, परिमलयुक्त LDTT६OfT कला, परमशेषि। १५ कण्ठाळणी, की q

आपली, कैङ्कर्यलं। mi anml। miipm अंश, outg,

कण्ठलं <qमुळविमुण्डागवेणुमॆऩ्ऱु साप्पट्ट ‘ऎम्मीसर् विण्णोर्बॆरुमाऩ् मासिऩ् मलरडिक्कीऴॆम्मैच् चेर्विक्कुम् वण्डुगळे’ ऎऩ्गिऱबडिये नम् तङ्गळत्तदॆऩ्ऱु उगन्दु अभिनिवेशिमं की मण्डीकङ्कना, गुरु कण्ठना, समूह, Gossip शिरस्सु-

सा। प्र - Comi, ‘यं यं कामं कामयते सोऽस्य सङ्कल्पादेव समुत्तिष्ठते - तेन सम्पन्नो महीयत’ इत्युक्तप्रकारेण सर्वाभीष्टाभिवर्धकं परमपदमधिरुह्य । moquini

सुहृत् । समोऽहं सर्वभूतेषु न मे द्वेष्योऽस्ति कश्चन’ इत्युक्तप्रकारेण सर्वप्राणिहितपरम्

[birthoor, दिव्यगन्धतुलसीदामालङ्कृतमकुटविराजितं स्वामिनं - १५०००१६००fी, समीपं प्राप्य -

‘सर्वस्य शरणं

bib samjouring, कैर्ये अस्मदंशं स्वीकृत्य भगवदिच्छानुगुणस्वेच्छया सर्वविधकैङ्कर्यं कृत्वेत्यर्थः ५५कङ्कना Gpriisना, गुरुसमूहानां Gossip मञ्जीरशब्दविशिष्ट पादारविन्दाधस्तात् -

[[९]]

सा। वि - सर्वाभीष्टवर्धकं पदम् । नी आरुह्य । तं सर्वस्य शरणं सुहृत्’ इत्युक्तप्रकारेण सर्वेषामात्मनां हितम् । २८६८५० अभिलषितम् । mms cola prognor १५६öाणी, सुगन्धतुलसीदामालङ्कृतकिरीटं स्वामिनं सन्निहितं प्राप्य । अ, कैङ्कर्ये - b।l अस्माकमंशम् । एतावत्पर्यन्तं त्यक्तं भागम् । Bouring स्वीकृत्य । कङ्कना prisiा, गुरुसमूहानां -G@pp äö, मञ्जीरविशिष्ट चरणारविन्दयोरधस्तात् -

सा। सं

सर्वेषामात्मनाम् । @५०५५, स्वरूपानुरूपपुरुषार्थसिद्धौ प्रियमाणं सुगन्धतुलसीदामालङ्कृतकिरीटवान्नाथसमीपं प्राप्य । ó nming, कैङ्कर्येऽस्मदंशं स्वीकृत्य गुरूणां सङ्घस्य मञ्जीरशिञ्जितवच्चरणारविन्दाधस्तात् । -

[[३६६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - Lipi ॥ २९ ॥

सा। दीपरिपूर्णब्रह्मानुभवलं

कुङ्कु,

पुनरावृत्तिugilgojiकुं मु,

निरतिशयानन्दयुक्त, bus / उपर्युपरि वर्धिऊं की ग कैङ्कर्यसाम्म्राज्याभिवृद्धिwii Qumी भोगली स्थिर वर्तिकण्ठ Gupi

SLC QUITOLD ॥ २९ ॥

सर्वदेशसर्वकाल सर्वावस्थोचित सर्वविधभगवत्कैङ्कर्य (purisung Guor मनस्@rav-

सा। स्वा - निहितं मया पदमदक्षिणं लक्ष्यताम् ढाळगळी विमतस्थजयद्योतकLDITB त्रय्यन्तस्थापकोऽयं दृढतरममुना तत्त्वदृष्टिश्च दृष्टा दिष्ट्या चादिष्टमेतद्दिशिदिशिप (ल) टहो डिण्डिमस्ताडनीयः । शुष्कोपन्यासशिक्षापटिमकटुरटद्वैरिविद्वत्करोटी कुट्टाकक्रीडमष्टापदकटकमसौ वामपादे बिभर्तु ढाळाळी

Curr

नित्यविभूति भगवता सबहुमानदत्तपादकटकादिशब्द (i)

मण्डी

की १५०११q५६५६०L अधोभागलं। यंील ubibg। वन्दनादिपूर्वक DismqLorm५००m), पुनरावृत्ति का Cuor कीmjCon अन्वयb। T, उज्ज्वल की। गुरुपरम्परासन्निधान ‘प्राप्स्यत्यसौ गुरुजनैः प्रथमादिरूढम्’ ढाळा की Dwig Cu अत्यन्तभोग्य। भोग, भोगली। सर्वदेश सर्वकाल सर्वावस्थोचित सर्वविधकैङ्कर्य पर्यन्तपरिपूर्ण ब्रह्मानुभवानन्द ६०-१०), निरतिश्यप्रीतियुक्त। Long, प्रतिष्टित GL५। ॥ २९ ॥

विरोधिwrzn? अनुभव अनुभवपरीवाहuomus @

पुरुषार्थ

Qq गुणविग्रहविभूत्यादि विशिष्टब्रह्मणो भोग्यतयानुभवं पुरुषार्थगा। ८GGuDIT? गुणविभूत्यादिकं भोग्यतया अनुभव ( मुक्तकं ब्रह्म Dormo भोग्य QILD१mg/ कैङ्कर्यं पुरुषार्थ की विरोधिwnzi? कैङ्कर्यं पुरुषार्थQLD अल कैङ्कर्यं अच्छिद्रपञ्ञ्च कालपरायण TITT @अधिकारिकं संसारदशै सिद्धिलं की ऊं कैङ्कर्य की मुक्तिदशै विशेष pornr? किञ्च, पुरुषार्थनिरूपणDring व्यर्थ Dop? मुक्तकं

pjju C

सा। प्र -५०ळाली। विच्छे दराहित्येन - निरतिशयप्रीत्यावर्धमान कैङ्कर्याख्यभोगे दृढं प्रतिष्ठिता भवेमेत्यर्थः ॥ २९ ॥

तत्तन्मुक्तानां तत्तत्कैङ्कर्यचिकीर्षारूपश्रद्धाशतैः कल्लोलवत् प्रतिक्षणमुत्पाद्यमानकलहेन कर्बुरिताः एकस्मिन् क्षणे परिपूर्णानुभवः, अनन्तरक्षणे कैङ्कर्यचिकीर्षा, अनन्तरक्षणे च कैङ्कर्यकरणम्, पुनश्चानुभव इत्येवं निरन्तरं जायमानाः शुकशौनकनारदादि

।

सा।वि - om। विच्छेदराहित्येन । D। प्रीत्या । न, वर्धमाने - Cursij, भोगे कैङ्कर्याख्ये - LDLD, दृढं प्रतिष्ठास्यामः ॥ २९ ॥

सा। सं - Lormi इत्यादि । विच्छेदराहित्येन प्रीत्यावर्धमानभोगे प्रतिष्टिता भवेमेत्यर्थः । परमपदेऽप्याचार्याधीनतयैव परिपूर्णानुभवजनित कैर्यमेव स्यादिति भावः ॥ २९ ॥परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

[[३६७]]

मू - अविश्रान्तश्रद्धाशतकलहकल्लोल (विषमा) कलुषा ममाविर्भूयासुर्मनसि मुनिसिद्धादिसुलभाः । - सा दी - प्रत्यक्षonsलं लं प्रार्थिकं pi। अविश्रान्तेति मुनिसिद्धादिसुलभाः । मुनयः, श्वेतद्वीपवासिना। सिद्धाः, नित्यसिद्ध अनन्तगरुडविष्वक्सेनादिना - आदिशब्द

ली

मुक्तं

गृहीतम्-यद्वा, ‘Gomi

नित्यमुक्तकं सुलभ [] rrr uid। अविश्रान्तेति-मम मनसि अविश्रान्तम्, अनुपरतम् । यच्छ्रद्धाशतं तत्तत्कैङ्कर्यविषयादरशतम् । अविश्रान्तशब्दं कलहविशेषण LDT ५६२/LD- तस्यान्योन्यकलहाः, इदं मया कर्तव्यं इदमपिमया कर्तव्यमित्येवंरूप [[]]TTळा। त एव कल्लोलसदृशाः, तैः कलुषाः-अन्यत्र शब्दवशात्क्रियमाणं

सा। स्वा प्रयोजन? ढाकी शङ्क ५ना परिहरि m G & Tör G GUL_mÚULL तटाकलंल कळङ्ग कृत्स्नतीर्थपान आशिकी prium मुमुक्षु अधिकारी, सप्रकार ऊ पुरुषार्थनिर्णयं amigon मुक्ति दशै ॐ संसारदशाद्यावृत्तळा नित्यQwormi Lagi कैङ्कर्यपरम्परैQuक्षणल ऒरुत्तऩागत्ताऩे पण्णुम्बडि अ४७मुण्डाग वेणुमॆऩ्ऱु ईयाले प्रार्थिकं&pQyong] A Quirri- अविश्रान्तेति । अविश्रान्तम्, अनुपरतम् । संसारदशै शास्त्रवश्यतया परिमितप्रज्ञतया च ७ कैङ्कर्य श्रद्धै कैङ्कर्यसिद्धि उपरतैumii Coul श्रद्धैujr_primoris एकक्षणी काळा अनेकश्रद्धै वस्तुपरतैBIT।DIG उत्तरमभिवृद्धै कलङ्कील १४- श्रद्धाशत, कैङ्कर्यं कर्तव्य GILD ६ की त्वराशतri१८(६५०Lw इदानीमेव पादसंवाहनं कर्तव्यम् - इदानीमेव छत्रचामरादिधारणवीजनं कर्तव्यमित्यादित्वरारूप श्रद्धाशत १५६०Lu। कलह inळी कल्लोल risen C। कलुषाः, कालुष्यLDQJg। कैङ्कर्य[१८] (६५।५५ ८०० कैङ्कर्य

Grm उत्कृष्ट&

याग

Hmmms। एवम्भूतकालुष्य युक्ताः । मुनिसिद्धादिसुलभाः, ०१।५

याग

ली

सा। प्र मुनीनां श्वेतद्वीपवासिप्रभृतिसिद्धानां च सुलभाः शेषत्वनियाम्य त्वापहतपाप्मत्वादि स्वगुणविशिष्ठब्रह्मविषयतया मधुसंसृष्टक्षीरवदत्यन्तं भोग्यतमाः अनुभवपरिवाहा अस्माकं भवेयुरित्याहअविश्रन्तेत्यादिना यद्वा, अनवरतकैङ्कर्यचिकीर्षारूपश्रद्धा-

सा। वि - अविश्रान्तेति - मुनिसिद्धादिसुलभाः । मुनयः । श्वेतद्वीपवासिनः । सिद्धाः, नित्यसिद्धाः । अनन्तगरुडादयः । तेषां सुलभाः । अविश्रान्तं, अनवरतम् । यच्छ्रद्धाशतम्, तत्तङ्गैर्यवियादरशतम् । तस्य कलहाः, ‘अहं पूर्वमहम्पूर्वम्’ इति परस्परस्पर्धाः कल्लोल इव प्रतिक्षणं जाय

सा। सं - अथ परिपूर्णानुभवपरिवाहरूपाखिलकैङ्कयाविर्भावं प्रार्थयते अविश्रान्तेति - उपर्युपरि वर्धमानाः अहं सर्वं करिष्यामि अहं सर्वं करिष्यामीत्यादिरूपया श्रद्धा तस्याश्शतं, असङ्ख्यात श्रद्धासमूहः - तदुभयोर्यः कलहः कलहा एव कल्लोलाः - तैर्विषमाः, दुरवगाहाः - मुनयः, शुकादयः । सिद्धा, श्वेतद्वीपवासिनः, आदिशब्देन नाथमुनि ़

[[३६८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - मधुक्षीरन्यायस्वगुणविभवासञ्जनकनन्महानन्दब्रह्मानुभवपरिवाहा-

सा। दी - तिरोहितोत्कर्षविषमाः पाठ उत्तरोत्तरविषयश्रद्धातिशयेन विषमrilsGlamorons- मधुक्षीरेत्यादि - मधुसम्प्रक्तक्षीरन्याय, मधुसम्प्रक्तक्षीरं अत्यन्तं रस्यorrCo। jugurmitq। स्वगुणविभवासञ्जनेन, स्वस्य जीवात्मनो मुक्तस्य ये गुणविभवाः, अपहतपाप्मत्वादिसम्बन्धः - तैरासञ्जनं, सम्मिश्रणम् एकDIs ५०s तेन कनत् आदीप्यमानम् - अत्यन्तभोग्यभूत/Drig- जीवगुणसम्बन्धाद्बह्मगुणानां रसाधिक्यं भवति यन्महानन्दं, ब्रह्म, निरतिशयानन्दस्वरूपस्वभावं परं ब्रह्म श्रीमन्नारायणः तस्यानुभवपरिवाहाः, परिपूर्णानुभव जनितप्रीतिकारितकैङ्कर्यस्वरूप rani- परिवाहाः, ५० बहुविधाः, छत्रचामर भृङ्गारपतद्गहादिरूपेण नानाविधाः ममाविर्भूयासुः, देहात् परतः प्रत्यक्षा भवेयुः प्रार्थिकण्ठी १०८ यद्वा, मम मनसि

सा। स्वा

की

मुनयः, सनकादयः । श्वेतद्वीपवासिनो वा

सिद्धाः नित्याः । आदिशब्द मुक्ता ग्रहिऊन्ना कण्ठ सुलभाः सुखलभ्याः । Nuisarno नित्यं भोग्य काळाq- स्वगुणेति, स्वेति ब्रह्मपरम् - स्वस्य गुणाः, वात्सल्यादयः । विभवाः, विभूतयश्च तेषामासञ्जनेन, संसर्गेणकनत्, अत्यन्तभोग्यतया देदीप्यमानम्स्वत एव महानन्दरूपं ब्रह्म ‘स्वया दीप्त्या रत्नं भवदपि महार्धं न विगुणं न कुण्ठ स्वातन्त्र्यं भवति च न चान्या हितगुणम्’ कीmugu स्वगुणलं

भोग्यतातिशयं गुणिकं (५ गुणumoujib गुणविभूत्यादिभोग्य ñog गुणी भोग्यताशेषDIT BIG६) स्वतन्त्रब्रह्मव्यतिरिक्त भोग्यान्तरDITOLD Go ब्रह्मCLD भोग्य GILD / विरोध ♚- एवं भूतस्य जन्मानुभवस्य परिवाहाः, कैङ्कर्यविशेषाः बहुविधाः, अनन्तप्रकाराः आविर्भूयासुः, करणसापेक्ष करणानुसार

ला स्वत एवाविर्भविकण्ठलं।

मम मनसि

किञ्चिद्विलम्बादिसम्भावितम् । अळालीऊं अधिकारि Ququit-

सा। प्र - शतैरहं प्रथमिकायामत्यन्तं कलहायमानाः ? मुनिसिद्धादि सुलभाः मधुसंसृष्टक्षीरवदत्यन्तभोग्यतमा ब्रह्मगुणविविष्टब्रह्मानुभवपरिवाहा इदानीं मम मनस्याविर्भूयासुः

सा। वि - मासा इत्यर्थः तैः कलुषाः मिश्राः । विषमा इति पाठान्तरम् । बहुविधाः, मधुक्षीरन्यायेन । मधुसंसृष्टक्षीरवत्स्वगुणविभवासञ्जनेन, स्वानन्दादिगुणसम्बन्धेन । कनत्, अत्यन्तभोग्यं यन्महानन्दं, ब्रह्म - तस्यानुभवः तद्विषयानुभवः तस्य परिवाहाः अभिवृद्धयः अनुभवातिशयेन -

सा। सं - प्रभृतय उच्यन्ते - मधुमिश्रक्षीरन्यायेन स्वस्य मुक्तात्मनो गुणानां ज्ञानानन्दादीनां विभवः, ऐश्वर्यम् । तदासञ्जनेन, जीवसम्बन्ध्यानन्दसम्मिश्रणेन - कनत्, अधिकं शोभमानः । महान्निरतिशयः ; आनन्दो यस्य तस्य ब्रह्मणो योऽनुभवः तत्परिवाहरूपाणि कैङ्कर्याण्याविर्भवेयुः ।

[[५]]

मू - बहुविधाः ॥ ४९ ॥

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

इति कवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्रस्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेङ्कटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु

श्रीमद्रहस्यत्रयसारे परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारो द्वाविंशः ॥

॥ श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः ॥

[[३६९]]

सा। दी - आविर्भूयासुः ढाळा प्रथमपक्ष की मोक्षं प्रार्थित पक्षीं प्राप्यत्वरासिद्यर्थLDIB

फलस्वरूप♚ली विशदज्ञानं प्रार्थित ॥ ४९ ॥

इति श्रीसारदीपिकायां परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारो द्वाविंशः ॥

सा। स्वा - कैङ्कर्य♚ली प्रार्थनातिरेक अधिकारी फलव्युत्पादन प्रयोजन QILD T

क्रं ॥ ४९ ॥

इति श्रीमदुत्तरसारास्वादिन्यां परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारो द्वाविंशः ॥

सा। प्र - रित्यादिना । अविश्रान्तेत्यादिना ॥ ५० ॥

इति श्रीसारप्रकाशिकायां परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारो द्वाविंशः ॥

सा। वि - प्रीत्या बहुविधकैङ्कर्याणीति बुद्धिमुत्पाद्य कैङ्कर्याणि कार्यन्ते - अतः प्रीतिकारितकैङ्कर्याण्येव

परिवाहा इत्यध्यवसीयन्ते - मम मनसि आविर्भूयासुः, विशदं भासन्ताम् । प्राप्य त्वरातिशयसिद्धय इति

भावः ॥ ४९ ॥

इति श्रीसारविवरिण्यां परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारो द्वाविंशः ॥

सा। सं - इत्थं प्रार्थितसिद्धि कैङ्कर्यान्तमाविर्भावेन आद्यापि मनोवृत्तिप्रतिघातकाभावेन मनसीदानीं

माविर्भूयासुरितीव प्रार्थनम् ॥ ४९ ॥

इति श्री सारप्रकाशिकासङ्ग्रहे परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारो द्वाविंशः ॥

[[३७०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - सन्दृष्टस्सारवाग्वित् स्वपरनिशितधीः

सा। दी - शनी ५५ अर्थानुशासनरूपभागी अधिकारार्थ

श्लोकल अनुक्रमि♚$५०&pri। सन्दृष्ट इति-सन्दृष्टः, अयं संसारि चेतनः प्रथमं सन्दृष्टः प्रथमगुरुकृपाकटाक्षितःउपोद्घाताधिकारार्थ उक्तः सारवाग्वित्, रहस्यत्रयरूपसारज्ञः - सारनिष्कर्षाधिकारार्थः । स्वपरनिशितधीः

• स्वविषया परमात्मविषया निशिता

सा। स्वा Qu अधिकारान्तग्रन्थसम्भव ♚

उपपादि

कू

अर्थं २GGLDIT? लोकलङ्की

जनrifg उपपादितः @suguqib कुतर्क व्यामोहं Quibag त्रिवर्गनिरत mi अनधिकारिक नाता ५६ (कं) निरूपणं व्यर्थLons प्रसङ्गिung? ाळगा लोकलङ्की

जनni१८ढा त्रैवर्गिकां८६०

न्याय कुयुक्ति

मुख्याधिकारिसम्भावित

माग

प्रायेण

‘मुक्तैश्वर्यान्तसम्पन्निधिरपि भविता कश्चिदित्थं विपश्चित्’ ढाळाळी LG guji मोक्षपर्यन्तानुभवं Qumbu P उपोद्घाताधिकारलं। ‘मुक्तैश्वर्यान्तसम्पन्निधिरपि कश्चिदित्थं

विपश्चित्’ । भाविws निर्दिष्ट अर्थ ‘um FG Qupp’

याग

माऩ

muqu

वर्तमानur& Glrrom @ उक्ताधिकारार्थ [([]८६०६७ क्रमेण सङ्ग्रहिi pri। सन्दृष्ट इति - एकः, कश्चित् मुख्याधिकारी । सर्वेषामेतन्न सुलभमिति भावः - सन्दृष्टः, भगवता कटाक्षितः प्रथमगुरुकृभागृह्यमाण इत्युपोद्घाताधिकारार्थस्सूचितः - सारवाग्वित्, सारशब्दरूपरहस्यत्रयवित् सारनिष्कर्षाधिकारार्थ उक्तः स्वपरनिशितधीः, स्वश्च स्वश्च स्वौ - स्वौ च परश्च स्वपरे, प्रथमस्वशब्दस्स्वात्ममुखेन चेतनवचनः - द्वितीयस्वशब्द आत्मीयवचन

सा। प्र एवं तत्त्वहितपुरुषार्थान् रहस्यत्रयप्रतिपादितानुपदिश्यतोऽधिकमुपदिष्ट स्थिरीकरणमन्त रेणोपदेश्याभावादुपोद्धाताधिकारमारभ्य परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारपर्यन्तानामधिकाराणामर्थं सङ्कल्य्य दर्शयन्नुपदेशं निगमयति - सन्दृष्ट इत्यादिना - सन्दृष्टः, सदाचार्येण भगवत्-कैङ्कर्य योग्यस्स्यादित्यवलोकितः

। तद्धेतुभूतजायमाणकालीन भगवत्कटाक्षविषयभूतश्चेत्यर्थः - एतेनोपोद्घाताधि कारस्सङ्गृहीतः सारवाग्वित्, सकलशास्त्रसारभूतं रहस्यत्रयं जानन् । एतेन सारनिष्कर्षाधिकारस्सङ्ङ्गृहीतः स्वपरनिशितधीः, स्वपरविषयसंयज्ञानवानित्यर्थः चिदचिदीश्वराणां निष्कृष्टस्वरूपस्य प्रधानप्रतितन्त्रार्थ-

सा। विअनुशासनभागाधिकारार्थानेकेन श्लोकेन सङ्गृह्णाति - सन्दृष्ट इति - अयं संसरन् चेतनःसन्दृष्टः प्रथमं गुरुकटाक्षेण विषयीकृतः - अयमुपोद्घाताधिकारार्थः - सारवाग्वित्, रहस्यत्रयसारज्ञः सारनिष्कर्षधिकारार्थः - स्वपरनिशितधीः, शरीरशरीरिभावादि

सा। सं अथ बुद्धिसौकर्याय द्वाविंशत्यधिकारार्थानेकेन श्लोकेन सङ्गृह्णाति - सन्दृष्ट इत्यादिसन्दृष्ट इत्यनेन विधिपरिणतिभेदाद्वीक्षित इत्युपोद्धाताधिकारार्थस्य - सारवाग्विधित्यनेन सारनिष्कर्षाधिकारार्थस्य, स्वपरनिशितधीरित्यनेन प्रधानप्रतितन्त्राधिकारार्थपञ्चकाधि -

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

मू - सङ्गजिन्नैकसंस्थः, स्पष्टोपायोऽतिखिन्नस्सपरिकरभरन्यासनिष्पन्नकृत्यः ।

[[३७१]]

सा। दी - निश्चिता धीर्यस्य सः - तेन प्रतितन्त्रार्थपञ्चकतत्त्वत्रय परदेवता पारमार्थ्याधिकारार्थास्सूचिताःसङ्गजित्, ऐश्वर्य कैवल्यानभिलाषः तेन मुमुक्षुत्वाधिकारार्थः । नैकसंस्थः, अधिकारद्वयज्ञानवान्अधिकारविभागाधिकारार्थः - स्पष्टोपायः, स्पष्टत्वेन निर्णीतः उपायविभागाधिकारार्थः - अतिखिन्नः, सञ्जाताकिञ्चनत्वानन्य गतित्ववान् - प्रपत्तियोग्याधिकारार्थः - सपरिकरभरन्यासनिष्पन्नकृत्यः, सपरिकरशब्देन परिकरविभागाधिकारार्थः - भरन्यासशब्देन साङ्गप्रपदनाधिकारार्थःनिष्पन्नकृत्यशब्देन कृतकृत्याधिकारार्थस्सूचितः -

सा। स्वा

स्सन् स्वस्य भोग्यतयाभिमतचेतनपरः । परः, ईश्वरः । तेषु निशिता निश्चिता धीर्यस्य सः अनेन प्रधानप्रतितन्त्रार्थपञ्चकतत्त्वत्रयपरदेवतापारमार्थ्याधिकारार्थ उक्तः - सङ्गजित्, सङ्गो विषयसङ्गः - तज्जित्, मुमुक्षुत्वाधिकारार्थ उक्तः - नैकसंस्थः - नैकेषु, अनेकेषु । भक्ति प्रपत्त्यादिभेदेषु संस्थानिष्ठाऽधिकारः यस्य सःअधिकारविभागाधि कारार्थ उक्तः - स्पष्टोपायः - स्पष्टो उपायो यस्य सः उपायविभागाधिकारार्थ उक्तः । अतिखिन्नः, उपायान्तरानधिकारेण शोकाविष्टःप्रपत्तियोग्याधिकारार्थ उक्तः सपरिकरेण भरन्यासेन निष्पन्नं कृत्यं यस्य सः । सपरिकरभरन्यास निष्पन्नकृत्यःपरिकरेति परिकरविभागाधिकारार्थः भरन्यासेति साङ्गप्रपदनाधिकारार्थः

[[१]]

[[१]]

सा। प्र पञ्चकतत्त्वत्रय परदेवतापारमार्थ्याधिकारे निर्णीतत्वात्स्वपरनिशितधीरित्यनेनाधिकार चतुष्टयार्थस्सङ्गृहीतःसङ्गजिदित्यनेन मुमुक्षुत्वाधिकारस्सङ्गृहीतः नैकसंस्थः, एकत्र भक्तिप्रपत्त्योरन्य तरस्मिन्नेव संयक्स्थितः - कर्तव्यताज्ञानं यस्य सः । एकसंस्थस्स न भवतीति नैकसंस्थः - अनेकाधिकारज्ञ इत्यर्थः । एतेनाधिकारविभागाधिकारार्थस्सङ्गृहीतः - स्पष्टोपाय इत्युपायविभागाधिकारार्थः सङ्गृहीतः अतिखिन्नः, अकिञ्चनत्वे सत्वे सत्यनन्यगतिकात्वादित्यर्थः - एतेन प्रपत्तियोग्याधिकारार्थस्सङ्गृहीतःसपरिकरभरन्यासनिष्पन्नकृत्य इत्यनेन परिकरविभागाधिकारसाङ्ग -

FER

सा। वि रूपेण स्वपरज्ञानवान् अनेन प्रतितन्त्राधिकारार्थपञ्चकतत्त्वत्रयपरदेवता पारमार्थ्यनिर्णयाधिकारास्सङ्गृहीताः - सङ्गजित्, ऐश्वर्यकैवल्याभिलाषजित् - मुमुक्षुत्वाधिकारः नैकसंस्थः । नैका, अनेका । संस्था, अधिकारो यस्य स तथोक्तः । - अत्र ज्ञानद्वारा अनेकाधिकारवत्वं विवक्षितम् । एकस्य विरुद्धानेकाधिकारासम्भवात् । अधिकारविभागार्थः । स्पष्टोपायः, उपायविभागाधिकारार्थः

सपरिकर अतिखिन्नः, शोकवान् । प्रपत्तियोग्याधिकारार्थः भरन्यासनिष्पन्नकृत्यःअत्र परिकरविभागाधिकारसाङ्गप्रपदनाधिकारकृतकृत्यत्वाधिकारार्था विवक्षिताःसा। सं - कारतत्त्वत्रयाधिकारपरदेवतापारमार्थ्याधिकारार्थानां, सङ्गजिदित्यनेन मुमुक्षुत्वाधिकारार्थस्य, अनेकस्संस्था यस्य सः नैकसंस्थः इत्यनेन अधिकारिविभागाधिकारार्थस्य, स्पष्टोपाय इत्यनेन उपायविभागाधि कारार्थस्य, अतिखिन्न इत्यनेन प्रपत्तियोग्याधिकारार्थस्य, परिकरेत्यनेन परिकरविभागाधिकारार्थस्य, भरन्यास इत्यनेन साङ्गप्रपदनाधिकारार्थस्य, निष्पन्नकृत्य

की कुरा

[[३७२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यव्रयसारे

मू - स्वावस्थार्हं सपर्याविधिमिह नियतं व्यागसं क्वापि बिभ्रन्निर्मुक्तस्थूलसूक्ष्मप्रकृतिरनुभवत्यच्युतम्

सा। दी - स्वावस्थार्हम्, स्वनिष्ठाभिज्ञानाधिकारार्थः - सपर्याविधिम्, उत्तरकृत्याधिकारार्थः - सपर्या, काष्ठभूतभागवतकैङ्कर्यरूपपुरुषार्थकाष्ठाधिकारार्थश्च - इह नियतं, शास्त्रीयनियमनाधिकारार्थः - व्यागसम्, क्वापि बिभ्रदित्यनेन स्थानविशेषाधिकारार्थः - निर्मुक्तस्थूलसूक्ष्म-

[[१]]

अपराधपरिहाराधिकारार्थः प्रकृतिरित्यनेन निर्याणाधिकारगतिविशेषाधि-

सा। स्वा

निष्पन्नकृत्य इति कृतकृत्याधिकारार्थ उक्तः स्वावस्थार्हम्, स्वनिष्ठानुगुणं स्वनिष्ठाभिज्ञानाधिकारार्थ उक्तः सपर्याविधिं, कैङ्कर्यविधिम् - उत्तरकृत्याधिकारार्थ पुरुषार्थकाष्ठाधिकारार्थश्चोक्तः इह, बद्धदशायां नियतं, शास्त्रेण नियतम् - शास्त्रीयनियमनाधिकारार्थ उक्तःव्यागसम्अपराधरहितम् - अपराधपरिहाराधिकारार्थ उक्तःएवम्भूतं सपर्याविधि -क्वापि, स्वयंव्यक्तादि क्षेत्रे स्थित्वेति शेषःबिभ्रत्स्थानविशेषाधिकारार्थ उक्तः -निर्मुक्तास्थूला सूक्ष्मा च प्रकृतिः यस्य सः । निर्मुक्तस्थूलसूक्ष्मप्रकृतिः स्थूलेत्यनेन निर्याणाधिकारार्थ उक्तः सूक्ष्मेत्यनेन गतिविशेषाधिकारार्थ उक्तः एकः कश्चिदुपपत्ध्यानुसन्धानं विना उपदेशमात्रेण अनुष्ठान पर्यन्ततत्त्वहितपुरुषार्थनिर्णयक्षमतया मुख्याधिकी यादृच्छिक सुकृतवशादेवम्भूतस्सन् - अच्युतं, विभूति-

सा। प्र - प्रपदनकृतकृत्याधिकारार्थस्सङ्गृहीतः - स्वावस्थार्हमिति स्वनिष्ठाभिज्ञानार्थसङ्ग्रहः - सपर्याविधि मित्युत्तरकृतकृत्याधिकारपुरुषार्थकाष्ठाधिकारयोरर्थसङ्ङ्ग्रहः - इह नियतं यावच्छरीरं नियतम् - एतेन शास्त्रीयनियमनाधिकारार्थस्सङ्गृहीतः - व्यागसमित्यपराधपरिहाराधिकारार्थसङ्ग्रहः निर्मुक्तस्थूलसूक्ष्म प्रकृतिरिति निर्याणाधिकारगतिविशेषाधिकारयोरर्थसङ्ग्रहः अनुभवत्यच्युतं नित्यमिति परिपूर्णानुभवादि-

सा। वि

स्वावस्थार्हम्, स्वनिष्ठाभिज्ञानाधिकारार्थः - सपर्याविधिमित्युत्तरकृत्याधिकारार्थः पुरुषार्थकाष्ठाधिकारार्थश्च विवक्षितः - नियतमिति शास्त्रीयनियमनाधिकारार्थः - व्यागसमित्यपराध परिहाराधिकारार्थः क्वापि बिभ्रदिति स्थानविशेषाधिकारार्थः निर्मुक्तस्थूलेतिनिर्याणाधिकारार्थः सूक्ष्मप्रकृतिरिति गतिविशेषाधिकारार्थः - अनुभवत्यच्युतमिति परिपूर्णब्रह्मानुभवादि -

सा। सं - इत्यनेन कृतकृत्याधिकारार्थस्य, स्वावस्थार्हमित्यनेन स्वनिष्ठाभिज्ञानाधिकारार्थस्य, सपर्यामित्यनेन उत्तरकृत्याधिकारार्थस्य, पुरुषार्थकाष्टाधिकारार्थस्य च, इहविधिनियतमित्यनेन शास्त्रीय नियमनाधिकारार्थस्य, व्यागसमित्यनेन विगतागसमित्यर्थः तेन अपराधपरिहाराधिकारार्थस्य, क्वापि बिभ्रदित्यनेन स्थानविशेषाधिकारार्थस्य, निर्मुक्तप्रकृतिरित्यनेन निर्याणाधिकारार्थस्य, निर्मुक्तस्थूल सूक्ष्मप्रकृतिरित्यनेन गतिविशेषाधिकारार्थस्य, शेषेण परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारार्थस्य च सङ्ग्रहः अना

परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारः

[[३७३]]

मू - नित्यमेकः ॥ ५० ॥

इति कवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्रस्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेङ्कटनाथस्य वेदान्ताचार्थस्य कृतिषु श्रीमद्रहस्यत्रयसारे अर्थानुशासनभागः प्रथमः ।

॥ श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः ॥

सा। दी-कारार्थ उक्तः-नित्यमच्युतमनुभवतीत्यनेन परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारार्थस्सूचितः ॥ ५० ॥

इति श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीलक्ष्मणाचार्यकृपापात्रभूतस्य पेरियप्प देशिककृपालब्धोभयवेदान्तस्य श्रीभाष्य श्रीनिवासकृतिषु श्रीसारदीपिकायां अर्थानुशासनभागः प्रथमः ।

सा। स्वा - द्वयादिविशिष्टं भगवन्तं - नित्यं, सदानुभवति - वर्तमानसामीप्ये वर्तमानव्यपदेशः - यद्वा पुण्डरीकक्षत्रबन्धु श्रीमच्छठकोपयोगि नाथमुनिप्रभृतिरनुभवतीत्यर्थः - न सर्वेऽपीति भावः अनेन परिपूर्णब्रह्मानुभवाधिकारार्थश्चोक्तः ॥ ५० ॥

इति श्रीमदात्रेय कृष्णार्यतनूजेन तच्चरणारविन्दचञ्चरीकेण श्रीमद्वेदान्तरामानुजयोगीन्द्रमहादेशिक कटाक्षलब्धवेदान्तरहस्य जातेनगोपालदासेन विरचितायामुत्तर सारास्वादिन्याम्अर्थानुशासन भागः । प्रथमः सा। प्र - कारार्थसङ्ग्रहः । अर्थानुशासनभागः, द्वाविंशत्यधिकाराणां ये अर्था उक्तास्तेषां प्रमाणानुगुण्येन शाशकश्शिक्षको भाग इत्यर्थः ॥ ५१ ॥

इति श्रीभारद्वाजकुलतिलकस्य संस्कृतद्रामिडभेदभिन्नवेदान्तविद्याविहार भूमेः पर्याय भाष्यकारस्य श्रीनिवासाचार्यस्य पुत्रेण श्रीनिवासेन विरचितायां सारप्रकाशिकायाम्म् अर्थानुशासनभागः प्रथमः ।

सा। वि - कारार्थ इति द्वाविंशत्यधिकारार्थास्सङ्गृहीताः ॥ ५० ॥

इति श्रीशैलवंशतिलक श्रीवेङ्कटसोमसुत्वनस्सुतेन श्रीवासदेशिककृपालब्धसारार्थज्ञानेन श्रीनिवासेन लिखितायां श्रीसारविवरिण्याम् अर्थानुशासनभागः प्रथमः ॥

सा।सं - प्रकृत्यर्थकं नित्यपदम् । एकपदस्य आविर्भूतस्वभावान्यथाभावरहितस्सन् इत्यर्थः ॥ ५० ॥

इति श्रीमद्वरदराजवेदशिरोमणिवरकरुणैकभाजनेन श्रीमद्धनगिरिकुलतिलक श्रीनिवाचकुरुवर करु णैकलब्ध श्रीमच्छारीरकभाष्यश्रीरहस्यत्रयसारार्थयादात्म्यविज्ञानेन श्रीमद्वरददेशिककटाक्षैकलक्ष्यतामुपगेन कविकथक कण्ठीरवचरणयुगल विन्यस्तभारेण वेदान्त • यतिराजानुकम्पासंलब्ध तुर्याश्रमधर्मेण परकालाभिधानयतिना प्रणीते श्रीमद्रहस्यत्रयसारसारप्रकाशिकासङ्ङ्ग्रहे अर्थानुशासन भागः प्रथमः ॥

[[११५]]