१६ पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

मूस्वतन्त्र

श्रियै नमः

श्रीमते रामानुजाय नमः

श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः

॥ पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः । ।

(सा।दी) अथाधिकारिणोऽस्यैव कैङ्कर्यं स्वामिचोदितम् । तदीयदास्यपर्यन्तमिति षोडश उच्यते । ।॥।

(सा।स्वा) Qing पूर्वाधिकार ; भगवदुपक्रम comir भागवतपर्यन्त १०७s यतुकील कैङ्कर्याख्यपुरुषार्थ कुंङ्क/कङ्ग, कर्तव्य की प्रधानं भगवत्कैङ्कर्यं GTvmov [B] GOLDIN शास्त्रानुज्ञात LDT आचार्यादिभागवतकैङ्कर्य नळाला BnQGLon? कष्टं कर्म भागवतकैङ्कर्य;

GQ तत्प्रयुक्त LOINT &

६७ ढग की न्याय क्लेशात्मकतया भगवत्कैङ्कर्य OLD अप्राप्त LDTsun $।कञ्छ सुतरां प्राप्तिimw? चेतन भगवच्छेषत्वं स्वरूप १०१७ भगवत्कैङ्कर्यं प्राप्तQLDGÖागी शेषत्व / परतन्त्ररूप sunav कैङ्कर्याभावेऽपि श्रमा सिद्धिकंmsun पुरुषार्थतया कैङ्कर्य / कं प्राप्तिunu? “शेषः पुरुषार्थत्वात्” इति सूत्रानुगुण्येन “परगतातिशयाधानेच्छयोपादेयत्वमेव यस्य स्वरूपं स शेषः परश्शेषी" ७/ श्रीभाष्यकारोक्त शेषत्वसिद्ध्यर्थं कैङ्कर्यं प्राप्त QILDळाली शुभता ग्रकृि

ढ आऩालुम् एदागिलुम् ऒरु

शेष्यतिशय हेतुव्यापारमचेतनतुल्य LD ITS कर्तव्य LDITS सिद्धि कुम्भक व्यापार कङ्क/कण्ठ कैङ्कर्यरूपत्वं

सिद्धिकीmu? चेतन

GLDगली) LITTLDJiiii Gun

अचेतनविलक्षण १०/०७ अतिशयाधायकत्वं सिद्धिकञ्छ शास्त्रविरुद्धानुष्ठानं ११६ ६० i ईश्वर कं

शेषत्वं सिद्धि suni कैङ्कर्यरूपत्वसिद्धिकं अवकाश

लीलारसरूपातिशयं सिद्धिकं sun

Djnvu? शास्त्रविरुद्धानुष्ठानं

गणी

मुक्तisऊञ्छ शास्त्रानुगुणप्रवृत्ति

GIT॥।

शेषत्वकार्यं स्वानर्थपर्यवसित LD IT & lov

नित्य-

स्वप्रयोजनपर्यवसानार्थं शास्त्रानुगुणप्रवृत्ति ११६० ६० यान्नी

(सा।प्र) एवं त्रिभिरधिकारैर्भरन्यासासाधारणफलं निरूप्य अनन्तरं सप्तभिरधिकारैः प्रपन्ने फलत्वेनान्वितान् भक्तानामपि साधारणानर्थान्निरूपयति - तत्र साधारणेषु “मम मद्भक्तभक्तेषु प्रीतिरभ्यधिका भवेत्" इत्यादिभिः प्रधान फलत्वेनोक्तं भागवतकैङ्कर्यं प्रथमं निरूपयति॥।

(सा।वि) इत उत्तरमधिकारत्रयमेतत्प्रपञ्चतयैवारभ्यते तत्र भागवतकैङ्कर्यपर्यन्तं॥।

(सा।वि) इत्थमनन्यार्हशेषत्वादिना लक्ष्मीविशिष्टं प्रत्यनन्तवल्लक्ष्मीस्थानाभिषिक्तानां भगवदेकभो॥

पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

मू - स्वामित्वात्स्वबहुमतिपात्रेषु नियतं, श्रियः कान्तो देवः॥।

(सा।दी) यंअर्थ सङ्ग्रहि; & pri श्लोक देवः॥।

या

[[१०३]]

स्वतन्त्रस्वामित्वादिति श्रियः कान्तो

ऒरु

(सा।स्वा) Dun शेषत्वकार्यकैङ्कर्याभावं प्रसङ्गिung? स्वप्रयोजनपर्यवसितव्यापार

काळं शेषत्वं सिद्धिकं GLDIT? शेषि प्रयोयजन jong u उद्देशिका व्यापरि insurpr शेषत्वकार्यम् ।शास्त्रवश्य ii बुद्धिपूर्वकारि TTQ१७ आनुषङ्गिक LD ITS स्वप्रयोजनपर्यवसित१०७५१११q शेषि/ अतिशय प्रधान २००८ अपेक्षिक/ व्यापरिक शेषत्वकार्य LDIT ६० Kur७Gav तदर्थं शास्त्रानुगुणप्रवृत्ति अपेक्षिली शुभ शास्त्रानुगुणप्रवृत्ति अपेक्षिmgungi भागवतकैङ्कर्यं शास्त्रविहिततया सन्ध्यास्नानादिना

धर्मविशेष Loun काकं भगवत्कैङ्कर्यापेक्षया प्राधान्यं सिद्धिing? किञ्च, लङ्क अधिकारिळंल मूलमन्त्रादिनी अनन्यार्हभगवच्छेषत्वं सिद्धिकं

भागवतशेषत्व GOITLDunTv शेषत्वकार्य LD ७७६०७ भागवत कैङ्कर्यकं प्राप्ति TLDuna भगवत्कैङ्कर्य $$ GTM HOLDIN नळाङ्क //भगवदुपक्रम Lori भागवतपर्यन्त [LD IT ON ६७६७८ अनुपपन्नLD१pr? इत्यादि शङ्कका अधिकार परिहरिॐॐॐ शङ्कावर्गःjong आद्यश्लोक परिहरि mi। स्वतन्त्रस्वामित्वादिति । श्रियः कान्तः, या सर्वैराश्रीय्यते तस्या अपि पतिः, तयैकरस्यं प्राप्तः । अनेन श्रियोवैमत्येन भगवान् किञ्चिदपि कर्तुं न क्षमत इति॥।

शक

(सा।प्र) पूर्वाधिकारान्ते आचार्यादिभागवत-कैङ्कर्यं कर्तव्यमित्युक्तम् तदेवोपपादयत्यस्मिन्नधिकारे नन्वनन्यार्हशेषभूते नानन्यप्रयोजनेन स्वाम्यतिशयाधानं विहाय भागवतकैङ्कर्यकरणस्य विरुद्धत्वादन्यं प्रतिभृत्य कृत्यस्य दुःखरूपत्व दर्शनाच्च तत्कृतेरेवानुपपन्नत्वात्तस्य पुरुषार्थत्वं दूरनिरस्तमिति कथं तस्य प्रधान पुरुषार्थत्वमित्यत्र भागवत कैङ्कर्यस्य पुरुषार्थत्वं सहेतुकं विस्तरेण प्रदर्शयिष्यन्नधिकारार्थं सङ्गृह्याह - स्वतन्त्रस्वामित्वादिति - यथा कश्चिद्राजा स्वशेषभूतं चेतनाचेतनवर्गं स्वातिशयाय कदाचिद्विनि॥। (सा।वि) भगवत्-कैङ्कर्यमिति पूर्वमुक्तं - तत्रानन्यार्हभगवच्छेषभूतस्य कथं भागवतशेषत्वमित्याशङ्कय स्वतन्त्रस्वामिनियोगादिना सम्भवतीति प्रतिपादयिष्यन्प्रथमं सङ्गृह्याह - स्वतन्त्रेति । सः “ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् । इमौ स्म मुनि शार्दूल किङ्करौ समुपस्थितौ” इत्यादिषु भक्ताभिमानित्वेन प्रसिद्धः - श्रियः कान्तो देवः स्वतन्त्रस्वामित्वात्स्वबहुमति प्राप्तेषु - “प्रियो हि ज्ञानिनोऽत् यर्थमहं स च मम प्रियः” इत्युक्तविषयेषु - चिदचितौ । नियत॥।

(सा।सं) गानां पूर्वाधिकारे करणत्रय इति वाक्योक्तं भागवतकिङ्करत्वं कथं घटत इति शङ्काम्परिहर्तुमधिकारान्तरमारभमाणः प्रतिपाद्य सङ्गृह्णाति स्वतन्त्रेति - देवः, सत्तास्थितिनियमनादिनिर्वाहकतया स्वच्छन्दविहरणशीलः । स्वतन्त्रत्वात्स्वामित्वाच्च “ज्ञानी त्वात्मैव” इत्युक्त स्वबहुमतिविषयेषु - नियतं, यथाशास्त्रम् । अचित इव चेतोऽपि स्वान्यशेषतया विनियोगमात्रेण न स्वशेष॥।

[[१०४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू-स खलु विनियुङ्क्ते चिदचितौ । यथा लोकाम्नायं यतिपतिमुखैराहितधियाम्॥।

(सा।दी) स्वतन्त्रस्वामित्वाच्च स्वशेषभूतौ चिदचितौ स्वबहुमतेषु प्रपन्नेषु नियमेन विनियुङ्क्ते खलु । यथालोकं यथाम्नायं च, लोके राजानः स्वशेषभूतं भृत्यजनं स्वपुत्रादिषु विनियुञ्जते । आम्नाये च, “प्रभवो भगवद्भक्तमादृशां सततं द्विज । मम मद्भक्तभक्तेषु प्रीतिरभ्यधिका भवेत्” इत्यादि - इत्थं यतिपतिमुखैः शिक्षितधियाम्॥।

(सा।स्वा) व्यज्यते - स देवः, जगत्सृष्ट्यादिलीलाप्रवृत्तः खलु प्रसिद्धौ - यद्वा सः प्रसिद्धः खल्वित्यस्य विनियुक्त इत्यत्रान्वयः “श्रद्धया देवो देवत्वमश्नुत” इत्यादि प्रमाणात् श्रीविशिष्टतया सृष्ट्यादिलीलाप्रवृत्त इति प्रसिद्धः । स्वतन्त्रस्वामित्वात् प्राप्तश्चेति भावः । चिदचितौ, स्वशेषभूतं सर्वम् । “वरद सकलमेतत्संश्रितार्थं चकर्थे ‘ति प्रकारेण स्वबहुमतिपात्रेषु “अहं स च मम प्रियः । उदारास्सर्व एवैते ज्ञानीत्वात्मैव मे मतम्” इति स्वात्यन्तबहुमत भागवतेषु नियतं विनियुङ्क्ते । नियमेन विनियुङ्क्ते । नियमेन यावदात्म भावितया मच्छेषभूतं सर्वं भागवतशेषं भवत्विति विनियुङ्क्ते । अनेन भगवदनन्यार्ह-शेषभूतस्यापि स्वतन्त्रस्वामिविनियुक्ततया भागवतशेषत्वं स्वामिनोऽत्यन्ताभिमततया न विरोधीति व्यज्यते । ननु शेषत्व सिद्धावपि भागवतकैङ्कर्यं कथं सिद्ध्येत् । शेषत्वस्य पारतन्त्र्यरूपतया शेष्यभि-मताचरणरूप कैङ्कर्याभावेऽपि पारतन्त्र्यरूपशेषत्व सिद्धेरित्यत आह । यथेति । यथा लोके राजानस्स्व-भृत्यवर्गं स्वालङ्कार भूतभूषणादिकञ्च स्वान्तरङ्गपुत्राद्यतिशयार्थतया विनियुञ्जते । यथा च वेदे “सर्वेऽस्मै देवा बलिमावहन्ति । आचार्यदेवो भव । तस्मान्मद्भक्त भक्ताश्च पूजनीया विशेषतः ’ इति भागवतकैङ्कर्यार्थतया विनियुज्यते । तदानुगुण्येन यतिपतिमुखैः, मुखशब्दः विष्णुमुखा इतिवत्प्रधानवचनः “पत्युः संयमिनां प्रणम्य चरणौ ॥।

"

(सा।प्र) युङ्क्ते । कदाचित्स्वभार्यापुत्राद्यतिशयाय च विनियुङ्क्ते । तेषामतिशयायैव च कांश्चिद्विनियुङ्क्ते । एवं स्वतन्त्रस्स्वामी श्रीमन्नारायणोऽपि “प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः । उदारास्सर्व एवैते ज्ञानीत्वात्मैव मे मतम्” इत्यादिभिस्स्वात्यन्त प्रियत्वेन धारकत्वेन चोक्तभागवतातिशयाय विनियुङ्क्त इति “आचार्य देवो भव । देवमिवाचार्यमुपासीत - तस्मान्मद्भक्तभक्ताश्च पूजनीया विशेषतः" इत्यादिप्रमाणैरवगम्यत इति - यतिपरिबृढ सम्प्रदाय॥।

(सा।वि) मवश्यं विनियुङ्क्ते । “मम मद्भक्त भक्तेषु" इत्यादिना विनियोजति ततः, यद्यतिपतिमुखैराहितधियाम्, सम्प्रदायपरम्परया शिक्षितबुद्धीनाम्॥।

तस्मात्कारणात्

(सा।सं) त्वरूपहानिरित्यभिप्रायेण चिदचितावित्युक्तिः । “मम मद्भक्तभक्तेषु" इत्याद्युक्तिमत्ताप्रसिद्ध्यर्थकः । स खल्विति शेषः । आम्नायशब्देन “देवमिवाचार्यमुपासीत । यस्य देवे पराभक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ । भक्तान्प्रपद्ये । तस्माद्वाह्मणेभ्यो वेदविद्र्यो दिवे दिवे नमस्कुर्यात्” इत्यादिश्रुतयोऽभि-

यथा लोकं, लोकरीत्यापि । भाष्यकृत्प्रभृतिपूर्वाचार्यसम्प्रदायपरामर्शः॥।

प्रेताःपुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

[[१०५]]

मू-ततो नः कैङ्कर्यं तदभिमतपर्यन्तमभवत् ॥ ३६ ॥ भगवत्कैङ्कर्य भागवतकैङ्कर्यपर्यन्त

सङ्गी॥।

यै

(सा।दी) नः ततः हेतोः भगवति क्रियमाणं कैङ्कर्यं भागवतकैङ्कर्यपर्यन्तमभवत् ढाळा ॥ ३६ । upjjg, भागवत-कैङ्कर्यं भगवत्-कैङ्कर्यjg/sainaढग पूर्वाधिकार/गढी ढङ्गßgi Bijugs आकाङ्क्ष उद्भाविक pri। Qg भगवत्-कैङ्कर्यjmg ढाङ्ग की, ल॥। (सा।स्वा) तत्पादकोटीरयोस्सम्बन्धेन समिध्यमानविभवान् धन्यांस्तथान्यान्गुरून्” इत्युक्तप्रकारेण श्रीभाष्यकारोत्तमाङ्गचरणयुगलान्यतरसम्बन्धेन धन्यतयाप्रसिद्धैस्तत्प्रधानकैः पूर्वोत्तरैर्यामुनार्य प्रणतार्तिहराचार्य प्रभृतिभिस्तद्गुण संविज्ञानबहुव्रीह्या श्रीभाष्यकारैश्च “आहितधियाम्” परगतातिशयाधानेच्छयोपादेयत्वमेव यस्य स्वरूपं स शेषः परश्शेषी ‘ति शेषत्व स्वरूपे शिक्षितधियाम् । नः, अस्माकम् । ततः भगवता भागवतशेषतया विनियुक्तत्वात् । किङ्करवृत्त्यभावे शेष्यतिशया सिद्धेश्शेषत्वस्वरूपोच्छेदप्रसङ्गात् भगवदिष्टभागवत शेषत्वस्य भागवतकैङ्कर्यमन्तरेणासिद्धेस्तदभिमत भागवतपर्यन्तं कैङ्कर्यमभवदित्यर्थः ॥ ३६ । ।

विस्तरेण उपपादिॐॐॐ

णी श्लोक सङ्क्षिप्त LOTS ला ढग शङ्कापरिहारमुं GST) तदर्थ LDITB शङ्कोत्थानं ६००/८pri। भगवत्कैङ्कर्य इति । उत्तर कृत्य । नी । चेतनस्य भगवदनन्यार्हशेषत्वाच्छेषत्वस्य पारतन्त्र्यरूपत्वे कैङ्कर्यप्रयोजकत्वाभावाद्भगवत्कैङ्कर्यस्यैवाप्राप्तौ भागवतकैङ्कर्यपर्यन्तत्वं कुत इति प्रश्नतात्पर्यम् । #शेषत्व ñng कैङ्कर्य प्रयोजक Longoing श्रीभाष्यकारोक्तिमुखेन निर्वहि ॐ& puri॥।

क्

(सा।प्र) प्रवर्तकशिक्षितेभ्यो भागवतकैङ्कर्यं स्वदत इति भावः ॥ ३७ ॥ श्लोके सङ्ग्रहीतं विस्तरेणोपपादयन्प्रथमं कैङ्कर्यस्य भागवतपर्यन्तत्वे निबन्धसम्प्रश्नपूर्वकमाह - भगवत्कैङ्कर्यjg

इत्यादिना तदुच्यत इति शेषः॥।

(सा।वि) नः, अस्माकं - कैङ्कर्यं यथालोकाम्नायं लोके हि राजानः सर्वभृध्यान् स्वभार्यापुत्रादि परिचरणाय नियुञ्जते - आम्नाये च “यस्य देवे पराभक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ । देववदाचार्यमुपासीत ये केचास्मच्छ्रोयांसो ब्राह्मणाः - तेषां त्वयासनेन प्रश्वसितव्यम्" इत्यादौ गुर्वादिषु परिचरणविधिर्दृश्यते । तत्प्रकारेण तदभिमतपर्यन्तं भागवतकैङ्कर्यमभवत् ॥ ३६ । ।॥।

(सा।सं) समासादित भागवतशेषत्वज्ञानरसिकानां यतो भगवानेव स्वबहुमतिषु विनियुङ्क्ते । ततः, मूलमन्त्रादिना शिक्षिततत्त्वज्ञानानां नः भगवत्कैङ्कर्यं तदभिमत भागवतकैङ्कर्यपर्यन्तं भवतीत्यर्थः ॥ ३६ ॥

छ, उत्तरकृत्याधिकारे

१४,

उपपत्तिर्मानञ्च शेष्यभिमतत्वं सद्वारकशेषत्वञ्चोपपत्तिरिति वक्तुमुपोद्घातसङ्गत्या शेषलक्षणं तस्य सर्वलक्ष्यानुगतिप्रकारं चाह॥।

[[१०६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू-‘“परगतातिशयाधानेच्छया उपादेयत्वमेव यस्य स्वरूपं स शेषः परश्शेषी" । वेदार्थ-

सङ्ग्रह♚ली भी gugu सर्वेश्वर

Lipp शेषभूत ॥ शुन्य॥।

तद्गतो योऽतिशयः

तदाधानेच्छया,

(सा।दी) उपपादिकं pi। परगतेत्यादि । परश्शेषी शेषगतया, शेषिगतया उभयगतया, मध्यस्थगतया, वेच्छया स्वीकार्यत्वमेव यस्य स्वरूपं स शेषः

परः प्रति सम्बन्धी शेषीत्युच्यते नाङ्क॥।

(सा।स्वा)परेति । परः, शेषी । तद्गतो योऽतिशयस्तदाधानेच्छया, शेषिगतया,शेषगतया, उभयगतया, मध्यस्थगतया वा स्वीकार्यत्वमेव यस्य स्वरूपं स शेषः । परः, प्रतिसम्बन्धी । शेषीत्यर्थः । शेषिगतेच्छोपात्त शेषित्वßं।कञ्छ उदाहरणं ग्रहोपकरणादिना। शेषगतेच्छायत्त / कं& योगप्रतिकर्ता उदाहरणम् । उभयेच्छायत्तलं कामं राजानं प्रति भृत्या उदाहरणम् । मध्यस्थेच्छयत्त कुङ्किं योगं प्रति प्रयाजादिरुदाहरण QILD कुण्डा। ईश्वर upm अचित्त् शेषत्व॥।

(सा।प्र) परगतेति

अस्यार्थः । अन्यस्य प्रयोजनमेव परमं प्रयोजनं यस्य स शेषः । परश्शेषीति परातिशय शब्दयोः कर्मधारयशङ्काव्यावर्तको गतशब्दः परशब्दश्च स्वागतातिशयाधायके शेषिण्यतिव्याप्तिनिवर्तक : निकृ ष्टे तराकारपरे णातिशयशब्दे नपरगतविनाशाद्याधायक शस्त्राग्निकण्टकादिष्वति व्याप्तिव्युदासः - स च दुःखित्वरूपनिकृष्टाकारजनकयातनाशरीरेष्वतिव्याप्तिः तेषामपि दुःखहेतु पापविनाशेन क्षीणपापत्वरूपोत्कृष्टाकारजनकत्वात् - नन्वेवं शस्त्राग्र्यादिष्वपि इदं समानमिति तेषामपि लक्ष्यैकदेशत्वं स्यादिति चेन्न । तेषां विनाश्यं प्रति शेषत्वस्यानिष्टत्वात् । तर्हितत्रातिव्याप्तिर्दुर्वा रेतिचेन्न । शत्र्वादि विषये शस्त्राग्र्यादिकमुपाददानैस्तत्तज्जनित दुःखद्वारा पापक्षयार्थमेवोत्पादनात् । यातना शरीरोत्पादकैर्यमादिभिर्भगवन्नियुक्तैः यातनाशरीरस्य पापक्षयार्थमेवोत्पादनात् । ननु शस्त्राग्र्यादि कर्शपीश्वरेण जीवानां कर्मफलप्रधानार्थ मेवोत्पाद्यत इति जीवशेषत्व प्रसङ्ग इति तुल्यमिति चेन्न - ईश्वरेणापि जीवकर्मफलप्रधानद्वारा स्वलीलार्थमेव तेषामुत्पादनाद्विनाश्यं प्रतिशेषत्व प्रसङ्गाभावात्

न चानुत्पन्ने अपूर्वे व्रीहिभिरति शयजननायोगात्तेष्वव्याप्तिः सम्बन्धार्हपूर्वस्वरूपे प्रथमक्षण-सम्बन्धरूपातिशयस्य जननात् - इच्छा पदेन च स्वरसतस्साक्षादिष्ट परम प्रयोजनस्य विवक्षितत्वात्-स्वातिशयदायके भृत्येऽव्याप्ति शङ्काव्युदासः - भृत्यातिशयस्यापि स्वाम्यतिशयार्थत्वात्स्वामिना शेषभूतेनोभव्यतिरिक्तेन वा केनचिद्यदा कदाचिद्व्यवह्रीय-माणत्वपयोपायत्व पदेन सुषुप्त भृत्यादावव्याप्तिव्युदासः -एवकारेण केनचिदाकारेण शेषभूते आकारान्तर वैशिष्ट्ये तेन रूपेणापि तच्छेषत्वव्युदासः - स्वरूपशब्दस्य निरूपकधर्मवाचित्वेन वस्तुव्युत्पादनार्थत्वान्न व्यावर्त्यापेक्षा एवञ्च परगतातिशय एव परम॥।

प्रमाण

अतिशयः परगतः । इच्छा तु परगता वा, शेषगता वा, उभयगता वेति

(सा।वि) परगतेति बोध्यम्॥।

(सा।सं) परगतेत्यादिना॥।

मू-अतिशयाधानम् १६१६० प्राप्तम्॥।

पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

[[१०७]]

एवञ्च

न चैवं सति

(सा।प्र) प्रयोजनमिति व्यवहर्तुं योग्यत्वं स्वरूपं यस्य स तं प्रति शेष इत्युक्तं भवति परगतातिशयायोगान्य योगात्यन्तायोग व्यवच्छेदकत्वविकल्पेन भृत्यस्वामिनोख्याप्त्यतिव्याप्ति प्रसङ्गो व्युदस्तः एवकारेण परमप्रयोजनत्वस्य परगतातिशयान्ययोगव्यवच्छेधात् परमप्रयोजन-भूता पूर्वस्वर्गाद्यसाधके व्रीह्याद्यतिशयाधायके प्रोक्षणावहननादावयाप्तिः - परमशब्देन शेषगताति-शयात्पारम्यमात्रस्य विवक्षितत्वात् - न चैवं सति कर्मसु कृत्यतया शेषभूतस्य पुरुषस्य स्वर्ग एव परमप्रयोजनमिति यागे तत्साध्यातिशये च परमत्वाभावात्तस्मिन्न व्याप्तिः कर्तृत्वावच्छिन्नस्यैव तस्य यागशेषत्वात्तस्य च कर्मनिष्पत्तेरपि परमप्रयोजनत्वाम् न चैवं सति प्रयोजनमनुद्दिश्येतिन्यायाच्चेतनस्य परमप्रयोजनेऽपि स्वप्रयोजनार्थत्वानुद्देशेन प्रवृत्त्यनुपपत्तेरसम्भवः चेतनेन स्वरसतस्स्वप्रयोजनस्य परमप्रयोजन तयावगमेऽपि तज्जन्यक्रियाद्यभिज्ञैर्मध्यस्थैः परातिशयैक परमप्रयोजनत्वस्य ज्ञातुं शक्यत्वात्तथा व्यवहार्यत्वसिद्धेः । किञ्च प्रकृष्ट स्नेहान्वितेषु परमदयालुषु स्वार्थनिरपेक्ष परदुःखनिरासकेषु पूर्णेषु च परातिशयपरम प्रयोजनकत्वस्य दर्शनाच्चेतनुविशेषेष्वेव लक्षणसम्भवः न च तेषामपि शास्त्रसिद्धमदृष्टमस्तीति वाच्यम् तत्सापेक्षत्वेस्वार्थनिरपेक्ष परदुःखनिराचिकीर्षारूप दया-व्याघातात् विषयविशेषे अतिशयित प्रीतिमतां स्वानर्थ पर्यवसितेनापि परम प्रयोजनेन परमप्रयोजनवत्वस्य लोके दर्शनात् । न च तद्दुःखदर्शनजनितस्वदुःखनिवृत्तिस्तेषां परमप्रयोजनमिति वाच्यम्

तस्याः परदुःखनिवृत्तिनान्तरीयकत्वेन परदुःखनिवृत्या स्वस्य परमप्रयोजनकत्वस्यानुकूलतया लक्षण विघटकत्वाभावात् - न चैवं सति तेष्वेवातिव्याप्तिरिति वाच्यम् अतिशयित प्रीतिदयावतामेव तेषां परदुःख निवृत्तिव्यतिरिक्त स्वप्रयोजनेनापि परमप्रयोजनत्वस्य दर्शनात् परमप्रयोजनव्यतिरिक्ते परमप्रयोजनत्वव्यावर्तकैवकारेणैव तद्व्यावृत्तेः “न चैवं शेषलक्षणस्य अवाप्तसमस्तकामत्वस्य कामे

भगवदवाप्त समस्तकामत्व प्रापक प्रमाणव्याघातः

सत्यप्रतिहतेच्छत्वरूपत्वात्” न चैवं सति भृति स्वीकारपूर्वकं कालविशेषनियत भृत्येष्वव्याप्तिः तेषामप्युभयानुमतनियमावच्छिन्नानामेव शेषत्वात्तद्रूपावच्छिन्नानां च स्वाम्यतिशयव्यतिरेकेण परमप्रयोजनाभावात् - न च तेषां भृतिरेव परमप्रयोजनम् - भृतिस्वीकारानन्तरमेव यावत्प्राणं स्वाम्यतिशयस्यैव परमप्रयोजनत्वेना साधनात् एवं च जीवानां सर्वेषामेतल्लक्षणलक्षितत्वेन भगवदतिशयाधानं युक्तमित्यर्थः - ननु “नाकिञ्चित्कुर्वत" इति न्यायाद्भगवदतिशयस्य कर्तव्यत्वेऽपि तस्य शरीरत्वादिना जननेऽपि चरितार्थत्वात्कथं भागवत कैङ्कर्यसिद्धिरित्यत्र प्रपन्नस्याचेतनात्संसारि॥।

(सा।वि) १६Öगा प्राप्तम्, कर्तुं योग्यः ।॥।

[[१०८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मूअतिशयं ॥ वस्तु शक्तिow अनुरोधिलं upp शक्यonsor अतिशय

Coub - शुभां जीवनं परम

शरीरत्वादिमुख अतिशयाधानं Lusoor णुगै इवऩुक्कुम् अरित्तुक्कुम् पॊदुवाय् इरुन्ददु। इवऩ् faवुत्तुप् पण्णुम् अतिशयञ्चैतन्यमुखßowing। अक्रीन या शास्त्रविरुद्धons वर्तिguag शासिता दण्डधर ६०११६० ईश्वरकं लीलारसमात्र २६०० की मुख अतिशयाधायक oorms शास्त्रानुगुण &॥।

(सा।दी) वस्तु शक्ति, शेषवस्तुशक्ति। शक्ति, बलम् । शरीरत्वादीत्यादिशब्द लीलोपकरणत्वादि ग्रहीतम् ।

(सा।स्वा) mung? अचेतनं ईश्वर // प्रीणनरूपातिशय mgii १६०६ शंmvGu? ढाढं न suspi। श्रयंअतिशयं कृा इति । अचेतनतया प्रीणनव्यापारशक्तत्वात्तदभावेऽपि न क्षतिः / कुङ्का। शुभ, चेतन / शरीरत्वापृथक्सिद्धिविशेषणत्वप्रयुक्तातिशयमात्रेणापि शेषत्वं सिद्धिकं suna शेषत्वप्रयुक्त LONG, कैङ्कर्यं सिद्धिकं$धी√mu? लगानी supi। शुभ, इति ।

[[१]]

ॐ$$१ इति । अचिद्व्यावृत्तLD/६ भगवद्दत्तचिच्छक्तिowyomu चेतन अचेतनतुल्य LDIT GOT अतिशया-धायकत्वमात्रं पर्याप्त pp। शुभा या शरीरत्वादि-कृतातिशय Dormis surujis अतिशयं २६GL/T? गगनी Quipi। इति । चैतन्य मुखेनाति-शयाधायकत्वम् अचेतन;GHT तुल्यLD Low Q असाधारणं

इदु ढाळा। शुभा, चैतन्य मुखेनातिशयाधायकत्वं भगवत्प्रीतिसम्पादनरूप LD/T & ऐच्छिकसञ्चारं १४६०७६००/८p नास्तिक ( अचिद्व्यावृत्त शेषत्व प्रसङ्गिकं । ऐच्छिक सञ्चारमुखेन लीलारसोत्पादनरूपं शुश्री कैङ्कर्यरूपातिशयाधानाभावेऽपि शेषत्वसिद्धेर्भगवत्कैङ्कर्योच्छेदं प्रसङ्गिकं । शास्त्रीयानुष्ठानरूपातिशयसम्पादकत्वं विवक्षित LD ITS नित्यमुक्ता कं शेषत्वाभावं प्रसङ्गिकं ० इत्यादिशङ्गै अधिकारिभेदेन शेषत्वप्रयुक्तातिशयाधानं भिन्नभिन्न प्रकार नानी; suspni। श्रा इत्यादिना । नास्तिकानां लीलारसमात्ररूपातिशयाधायकत्वम् । कामामानां तत्तत्फलहेतुभगवत्प्री-तिसम्पादनमुखेन भगवदौदार्यप्रकाशनरूपातिशयाधायकत्वम् । नित्यमुक्तानां साक्षात्कृतभगवत्प्री-त्यैक प्रयोजनकैङ्कर्यमुखेन भगवतो भोगरूपातिशयाधायकत्वम् - बद्धानाम्परमैकान्तिनामपि भगवत्प्रीत्यैक प्रयोजनक शास्त्रीय कैङ्कर्यानुष्ठानमुखेनलीलानुविद्ध भगवद्भोगरूपाति-शयाधायकत्वमित्याद्यूह्यम् । (सा।प्र) चेतनेभ्यश्च व्यावृत्तत्वात्तज्जन्यातिशयव्यावृत्तभगवदत्यन्ताभिमतातिशयस्य यावच्छक्यमवश्यकर्तव्यत्वात्तदत्यन्ताभिमतं कैर्यमपि कर्तव्यतया सिद्ध्यतीति प्रदर्शयितुं प्रथमं सामान्येन सर्वकर्तृकातिशयानां स्वरूपं प्रदर्शयति श्रनं अतिशयं कृळा इत्यादिना uniकुम्भी कुङ्का, पर्यालोचने कृते सति॥।

।

(सा।वि) वस्तु शक्तिow, शेषभूतवस्तुयोग्यताम् - अनुरोधिका अनुसृत्य । Gugli, आगच्छेत् ।ली, पर्यालोचन दशायां किं मुकं, शरीरत्वादेश्चेतनाचेतनसाधारणत्वादिति भावः॥।

पॊदुवायिरुक्कुम्,

(सा।सं) शास्त्रविरुद्ध LD ७८, अवैदिकमर्यादया

शास्त्रानुगुण LDTs, मुमुक्षु वैदिकमर्यादया॥।

पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

[[१०९]]

सन्दोष नं २६० कङ्की अन्य

मू-वर्तिनं । “शुभे त्वसौ तुष्यति दुष्कृते तु न तुष्यतेऽसौ परमश्शरीरी" नढाकीqw ईश्वर

औदार्यादिगुणान्ना

अमुखलं BIC६० “उदारास्सर्व एवैते" ६७६६१६ Gor Glrsion_Goulq अतिशयाधायक m। gulgu नित्य, मुक्त, ईश्वराभिप्राय ñng साक्षात्करिकी कैङ्कर्य [[]]] “प्रहर्षयिष्यामि सनाथ जीवतः” wormung Cu भोग विशेषñng उत्पादिमुख अतिशयाधायक ठा। प्रकारं शास्त्रमुख ० ईश्वराभिप्राय अली कैर्यं

कृतकृत्य॥।

I

(सा।दी) शुभे त्वसाविति । शरीर्यसौ परमपुरुषश्चेतनेन शुभे कर्मणि क्रियमाणे तुष्यति । दुष्कृते तु न तुष्यत्यसौ ढङ्ग& तीव्र १४, व्यर्थ Lg। गी इति शेषः । Lii, अभर्तृ-ककुमारी भावः । भोगं, चन्दनादि राजा jigii Gun फलहेतुसन्दोषाद्विलक्षण GLD१५। दुष्कृत्क/कङ्कना या दण्ड्य शास्त्रवश्य या पुरुषार्थjmgi॥।

(सा।स्वा) शुभ इति । असौ परमात्मा शुभे कर्मणि चेतनेन क्रियमाणे तुष्यति । निषिद्धे क्रियमाणे न तुष्यति । ती ११४, व्यर्थ १०/१९/गली इति शेषः । Li, अभर्तृककुमारी भावः । भोगो नाम राजादेश्चन्दनादिजनित प्रीतिविशेषवत्फल हेतुसन्दोषाद्विलक्षणसन्दोषः । Qig चैतन्यमुखेन अतिशयाधानमपेक्षित LDI मुक्ततुल्य कृतकृत्य/कं शास्त्रविरुद्धाचरणेन भगवल्लीलारसातिशयाधायकतयापि स्वस्वरूपशेषत्व सिद्धेर्भगवत्कैङ्कर्यं सिद्धिकङ्कं॥। (सा।प्र) तीव्र, कन्यकात्वेनावस्थानमन्तरेण - अप्रयोजनत्वाभावायेत्यर्थः - एवं नित्यमुक्तप्रपन्नव्यतिरिक्तानां सर्वव्यापारस्यापि भगवदतिशयजनकत्वप्रकारमुक्त्वा भगवदतिशयार्थ नित्यमुक्तव्यापारेषु विशेषं सहेतुकं वदन् तस्य हेतोश्शास्त्रतो भगवदभिमतत्वं ज्ञात्वा अतिशयकरेषु प्रपन्नेष्वप्यविशेषात् सोऽपि विशेषस्समान इत्याह श्रugu नित्य इत्यादिना । “यावन्न विमोक्ष्येऽथ सम्पत्स्य “इत्युक्तप्रकारेण यावच्छरीरपातं सार्वज्ञानाविर्भावाद्भगवदभिप्रायस्य शास्त्रैकसमधिगम्यत्वमिति भावः

एवं चेतनव्यापाराणां बुद्धिपूर्वकत्वनियमात् “प्रयोजनमनुद्दिश्य” इति न्यायादानुषङ्गिकत्वेन वा स्वप्रयोजनसिद्धेरप्यावश्यकत्वेऽप्यैहिकामुष्मिकैश्वर्य स्वर्गाद्यर्थव्यापारैरतिशयकरणं किन्नस्यादित्यत्र तस्य स्वानर्थपर्यवसितत्वात्परमदयालुना भगवता “मग्नानुद्धरते लोकान्कारुण्याच्छास्त्रपाणिना” इत्युक्तरीत्या चेतनानां परम पुरुषार्थस्स्यादित्येव शास्त्रस्य प्रवर्तित्वाच्च॥

(सा।वि) ती, यथाव्यर्था न स्युस्तथा । Li, अभर्तृककन्यका । सा व्यर्था भवति तथा न स्युरिति भावः । श्रनया मुळा, तेनैव भगवता ।

कारका एते महोदारा इति यथा श्लाघ्यता तथा ।

Log, मदौदार्यवैयर्थ्याभाव-

अतिशयाधायक

इत्यन्वयः॥।

(सा।सं) ती १९ १६गढी, यद्यत्रौदार्यं स्यात्तर्द्युपलभ्येतेति विषयान्कृत्वा - प्रकारं, भोगविशेषोत्पादनमुखेनातिशयाधायकत्वम् । ननु शास्त्रविरुद्धप्रवृत्तिमतोऽप्यतिशया॥।

[[११०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू-समानम् । न्य♚ली शास्त्रविरुद्ध १८६७६० ईश्वर१

लीलारसमात्र

CLungloणकं अनर्थपर्यवसित ami २०५। बद्धदशै शास्त्र, मुक्तदशै So, ईश्वराभिप्राय ५६००१ तदनुरूप १०८ वर्तिgung/ ईश्वर षार्थक/Cor आनुषङ्गिक कं स्वाभिमतपुरुषार्थ (०६०_b॥।

२६०० Lig प्रत्यक्ष लीलादिपुरु-

(सा।दी) Quigi औदार्यादि प्रकाशक अतिशयाधायक gagrm१g। लीलादीत्यादिशब्दम् भोगादिग्राहकम् । आनुषङ्गिकमित्यादि । शेष्यतिशयमात्र LD उद्देश्य [LD IT की लीलारस QLDi Gunमुका (suni मोक्षतदुपायप्रवृत्तिव्यर्थ LDITOLD१५। स्वयम्प्रयोजन (@pii परार्थ १०७ own, “लगकं Guism QaniLi” ढग की। अनुसन्धान pii Jo Gii। अनर्थावहत्वादानुषङ्गिकफलहेतुत्वाभ्यां॥।

[[२३]]

माग

यै

(सा।स्वा) JnG GLDIT? ढङ्ग की शङ्के ॥ उपोद्घात Log वस्तुस्थिति अतुली Grispmi Qup इत्यादि वाक्यद्वय, पूर्वोक्तातिशयाधायकत्वभेद कभी। कृणकं छ अनर्थेति ।अभक्ष्यभक्षणादिनी तात्कालिकसुखाभास स्वपुरुषार्थ gayi अत्युत्कटनरकादिरूपस्वानर्थपर्यवसितLD ITQLD१g। शनी शास्त्रानुगुणप्रवृत्ति शास्त्रविरुद्धानुष्ठानापेक्षयाविशेष pr_r?भगवल्लीलादिपुरुषार्थरूपातिशयाधान तात्कालिक श्रमजन्यदुःख रूपस्वानर्थपर्यवसान (PLDGgi तुल्य १०६७ pr? तात्कालिकश्रमापेक्षयाधिकशास्त्रीय स्वाभिमतपुरुषार्थं शास्त्रीयानुष्ठानं♚$/कं अधिक Diung/शेषिकप्रयोजनैकोद्देशप्रवृत्ति ufo@iMLD winnu शेषत्वस्वरूपविरोधं ? मुक्तिदशै GiLC बद्धदशै कृतकृत्य ळा / ग अधिकारि स्वपुरुषार्थ १०६। Gs शेष्यतिशयार्थ १०१७८ Go/ व्यापरिक GLQ? ७ ११ नÈQFui&pri।बद्धदशै इति । लीलादीत्यादिशब्देनभोगपुरुषार्थग्रहणम्प्रधान १०/०७ स्वपुरुषार्थापेक्षैशेषत्वविरोधं आनुषङ्गिकस्वपुरुषार्थ विरोध LD G on GU GT GÖr।p १११४।मुक्त दशै आनुषङ्गिक २०।०७s स्वामिभोगनिमित्तस्वानन्दसद्भावात आनु - षङ्गिकपुरुषार्थ विरोध Davanaml कुम्मा।शुभ, आनुषङ्गिकस्वपुरुषार्थन्वय॥। - (सा।प्र) शास्त्रीयैरेवातिशयः कार्य इत्याह । pm शास्त्रेत्यादिना । शेष्यतिशयार्थस्वव्यापार प्रीत भगवदनुभवस्स्वस्यानुषङ्गिक पुरुषार्थ इति भावः । एवं च प्रपन्नस्य भगवत्प्रीतेरेवोद्देश्यत्वात्तदर्थव्यापाराणां च शास्त्रोदेवावगन्तव्यत्वाच्छास्त्रैश्च भागवतकैङ्कर्यस्यैवात्यन्तं॥।

(सा।वि) शास्त्रविरुद्ध /१५६७७७ Go), स्वाधीनकर्तृत्वादिना । लीलादिपुरुषार्थ #S/LGr, आदिशब्देन भोगसङ्ग्रहः । आनुषङ्गिकेति । शेष्यतिशयार्थ स्वव्यापारप्रीतभगवदनुभवस्स्वस्यानुषङ्गिकपुरुषार्थ इति भावः । स्वाभिमतपुरुषार्थ (poor mi इति । अज्ञानदशायां भगवतो लीलारसजनकत्वेनातिशयावहत्वे ऽपि तस्य स्वानर्थपर्यवसितत्वात् । ज्ञानदशायामतिशयः अतो मोक्षार्थप्रवृत्तिश्च युज्यत इति भावः । शास्त्रमुखादिना भगवदभिप्रायं ज्ञात्वा कैङ्कर्यस्य कर्तव्यत्वोक्तेस्तत एव भागवत॥। (सा।सं) धायकत्वे किमीश्वराभिप्रायानुगुणवृत्त्येत्यत्राह । app इत्यादिना॥।

पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

[[१११]]

मूग चेतनामा बुद्धिपूर्वक

प्रवृत्तिका पुरुषार्थ (ii आनुषङ्गिकLD ८। कील ईश्वराभिप्रायविशेष ques QUIT CG suns) किं ईश्वराभिप्राय की भागवत-कैङ्कर्यं अথ ऩुक्कु सरित्तिलुम् अरिसामायिरुन्ददु - इव्वर्त्त(त्तै)त्तिल्

“आराधनानां सर्वेषां विष्णोराराधनं परम् ।

तस्मात्परतरं प्रोक्तं तदीयाराधनं परम् ॥

(सा।दी) वैषम्यप्रदर्शनफलितं की। शुभां इत्यादि । ईश्वराभिप्रायम्, ईश्वराभिमतम् - सर्व सर्वाभिमत कनीना - “अत्यन्ताभिमता विष्णोस्स्वजनाश्शास्त्र-

सर्वाभिमत/नग्र चक्षुषाम् । अतस्तद्दास्यपर्यन्तं भगवद्दास्यमिष्यते” अर्थ प्रमाणं कीpni, आराधनानामित्यादि । तस्मात्परं तस्मादुपरि । तदीयानामाराधनं परतर QILD।

(सा।स्वा) शास्त्रीयप्रवृत्ति १४ भागवतकैङ्कर्य तत्तत्प्राधान्य सिद्धिकण्ठ कं BrGGLINGTङ्गळा)(तुनी rupi। शुभा इति । आनुषङ्गिकस्वपुरुषार्थम् “फलमत उपपत्तेः” pugu भगवदभिप्रायाधीन LDIT win a तद्विज्ञानार्थं शास्त्रपरामर्शे भागवतकैङ्कर्यं समस्तभगवताराधनापेक्षयात्यन्ताभिमत Lun तदधीनभगवत्प्रीत्यादिरूपस्वपुरुषार्थमत्यन्तोत्कृष्ट ढाळा ११४। Binig लोक राजभृत्या राजा भी पुरुषान्तरोपचारं LIGöङ्ग ६००० ६ राजहृदयं की कंmi GunG भगवद्दास गा भगवाला थी। भागवतोपचारं गीगॐ शरण्यहृदयं कुण्डी कङ्क १८७ १९

कङ्कमा अत्यन्ताभिमत Lima JnG GLDIT? Tङ्ग प्रमाण / लोकदृष्टिungii समर्थि is pi। अर्थ इत्यादिuni। अर्थल ढाढा की पाठमनन्वित Lomsun लेखकप्रमादकृतम् । आराधनानामिति निर्धारणषष्ठी। सर्वेषामाराधनानां मध्ये । विष्णोराराधनं परम्, श्रेष्ठम् । तस्मात् विष्ण्वाराधनात् । परं तदीयाराधनम्, सर्वेषामाराधनानां मध्ये परतरं प्रोक्तमित्यन्वयः । तस्मात्परः॥।

(सा।प्र)भगवत्प्रीतिहेतुत्वावगमात्तस्यापि पुरुषार्थत्वेन साध्यत्वसिद्धिरित्याह । शु का चेतन

आऩ पिऩ्बु इति । ४ pG१०८११४।१, साध्यवेनान्तर्भाव्यत्वे सिद्ध इत्यर्थः । सर्व, सर्वस्मा दित्यर्थः - अर्थ इत्यस्य प्रमाण //लना minimi इत्यनेनान्वयः । अस्यार्थस्य प्रमाणैः पर्यालो॥। (सा।वि) पर्यन्तत्वं सिद्ध्यतीत्यभिप्रेत्याह । शुभ ११ इति । एवं सति । आनुषङ्गिक LD ITS oyib, आनुषङ्गिकत्वेनापि । ४१ फलेऽन्तर्भावत्वेनापेक्ष्य ।

Gung, अज्ञानदशाकालिकातिशयविलक्षणातिशयाधानेच्छया तत्कैङ्कर्यप्राप्तिसमये । अभिप्रायविशेष १०१९। uts GGGun ईश्वराभिप्रायमूलकतया प्राप्तुमपेक्षितत्वात् । शुmins कं, विमर्श दशायाम् । सर्व॥॥

(सा।स) शुभ १४, तदभिप्रायाननुगुणवृत्तौस्वानर्थपर्यवसानात् । नान्तरीयस्वार्थको भगवदतिशयरूपपरमपुरुषार्थो भगवदभिप्रायानुगुणोऽस्तु । प्रकृते किमायातमित्यत्राह । श्राकङ्काळ इति । आनुषङ्गिक स्वार्थकपरातिशयसिद्ध्यर्थमित्यर्थः । तस्याभिभतततमत्वे प्रमाणान्याह ।

इत्यादिना ।

अर्थ

[[११२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - मम मद्भक्तभक्तेषु प्रीतिरभ्यधिका भवेत् । तस्मान्मद्भक्तभक्ताश्च पूजनीया विशेषतः । । मद्भक्तजनवात्सल्यं पूजायां चानुमोदनम् । मत्कथाश्रवणे भक्तिः स्वरनेत्राङ्गविक्रिया ॥ स्वयमाराधने यत्नो ममार्थे डम्भवर्जनम् । ममानुस्मरणं नित्यं यच्चमां नोपजीवति । । भक्तिरष्टविधा ह्येषा यस्मिन् म्लेच्छेऽपि वर्तते ॥ स विप्रेन्द्रो मुनिः श्रीमान् स यतिः स च पण्डितः । तस्मै देयं ततो ग्राह्यं स च पूज्यो यथा ह्यहम् ॥ अनन्य देवता भक्ता ये मद्भक्तजनप्रियाः मामेव शरणं प्राप्ताः ते मद्भक्ताः प्रकीर्तिताः । । तस्य यज्ञवराहस्य विष्णोरमिततेजसः । प्रणामं येऽपि कुर्वन्ति तेषामपि नमो नमः ॥ तदाश्रयस्याश्रयणात् तस्य तस्य च तस्य च । संसेवनान्नरा॥।

(सा।दी) मद्भक्तजनेति । पूजायां, मत् (मद्भक्त) पूजायां, स्वर विक्रिया, गद्गदत्वम् । नेत्रविक्रिया, आनन्दाश्रूद्गमः। अङ्गविक्रिया, पुलकोद्गमः । अनुस्मरणं, शेषत्वानुसन्धानम् । मां नोपजीवति, मत्सकाशात्प्रयोजनान्तरापरिग्रहः । स विप्रेन्द्र इति मन्तव्यः । श्रीमान्, शेषत्वज्ञानसम्पद्युक्तः । यतिः, निगृहीतेन्द्रियः तस्मै ज्ञानं देयम् । ततः तस्मात् । ज्ञानं, संशये निर्णयरूपं ग्राह्यम् । पूज्यः, बहु मन्तव्यः अन्यदेवताभक्ताः न भवन्तीत्यनन्यदेवता भक्ताः तस्य तस्य च तस्य च॥।

I

(सा।स्वा) तरं प्रोक्तमित्यन्वये परं किञ्चित्प्रसज्येतेति पूर्वापरविरोध इति ध्येयम् । भागवतकैङ्कर्ये प्रमाणमुपन्यस्य भागवतभक्तकैङ्कर्यस्य तस्मादाधिक्ये प्रमाणमाह । मम मद्भक्त भक्तेष्विति । मम सामान्यत आराधकेषु सत्सु प्रीतिर्भवति । मयि भक्तिमत्सु सत्सु अधिका प्रीतिर्भवति - मद्भक्तविषये भक्तिमत्सु अभ्यधिका प्रीतिर्भवेत् यतः तस्मान्मदधिकप्रीतिविषयापेक्षया मदभ्यधिक प्रीतिविषया विशेषतः पूजनीया इत्यर्थः । अथ भगवद्भक्तलक्षणमाह । मद्भक्तजनेत्यादिना, मद्भक्ते विद्यमानस्यापि दोषस्यादर्शनम्, मत्पूजायामन्येन क्रियमाणायामनुमोदनम् । स्वरविक्रिया, सगद्गदत्वम् । नेत्रविक्रिया, आनन्दाश्रूद्गमः । अङ्ग विक्रिया, पुलकोद्गमः । अनुस्मरणं, मम निध्यानुसन्धानम् । मां नोपजीवतीति यत्तच्च, मत्सकाशात्फलान्तरायाचनं चेत्यर्थः । सः श्रीमान्, विद्यावान् । मुनिः मननशीलः । विप्रेन्द्र इति मन्तव्यः । स यतिरिति मन्तव्यः । स पण्डितश्च मन्तव्यः । तस्मै देयं, जात्यन्तरत्वाद्द्रव्यदाना सम्भवेन ज्ञानं देयम् । ज्ञानसंशये तस्मिन्निर्णयात्मकं ज्ञानं ग्राह्यम् । सच पूज्यः स बहुमन्तव्यः । अन्यदेवता भक्ता न भवन्तीत्यनन्यदेवता भक्ताः - देवतान्तरभक्तौ भागवतभक्त्यभावे च भगवद्भक्तेः पूर्णतानास्तीति भावः । भागवतभक्तिप्रकारमाह अ(त)स्येति । भागवतकैङ्कर्यस्य सर्वपापनाशकत्वमप्याह । तदाश्रयस्येति तस्य तस्य च तस्यचेति तच्चरमावधि दासस्य संसेवनाल्लोके नरा॥।

(सा।प्र) चन इत्यर्थः । एवं भागवत कैङ्कर्यस्यात्यन्तं भगवत्प्रीतिजनकत्वेनावश्यकत्वमुक्त्वा तस्य॥।

(सा।वि) सर्वस्मादपि । नोपजीवति, मत्सकाशात्प्रयोजनान्तरं नापेक्षत इति यत्तच्च । तस्मै देयम्, तस्मै ज्ञानं देयम् । ततः, तस्मात् । ग्राह्यम्, संशये सति निर्णयरूपं ज्ञानं स्वीकर्तव्यम् । पूज्यः॥।

[[१]]

(सा।सं)अनेकपर्वव्यवधाने शेषत्वस्य तुङ्गता तात्पर्यकं तदाश्रयस्येति । अनन्यार्हशेषत्वभञ्जकस्यास्य॥।

[[९]]

पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

मू-लोके पूयन्ते सर्वपातकैः । ।” इत्यादि प्रमाण ८६०ना शुming रोपलालनं Guroo भागवतकैङ्कर्यं भगवा अभिमतकं Glrijuqio किञ्चित्कार (६) भागवतकैङ्कर्यं प्रधान॥

[[११३]]

राजा राजकुमा-

शेषभूतगण

शुन्यन्धीलली तत्त्ववित्। प्रमाणसरणिuii un, “ये यजन्ति पितॄन् देवान्” ब्राह्मणान् स हुताशनान् । सर्वभूतान्तरात्मानं विष्णुमेव यजन्ति ते” इत्यादि LgGw ईश्वरा भागवतशरीर (क) is Gळं आराध्य m।

(सा।दी) तच्चरमावधिदानस्य च । पूयन्ते, परिमुच्यन्ते । यं तत्त्ववित्/कं इत्यादि । क्रं साक्षाद्भगवताराधन sun नित्यकर्म देवतान्तरोपासनं Gunaji, भगवदभिमताराधन LD IT sun राजकुमारोपलालनं Gunaji शेषिप्रीतिहेतु/७mswmv भागवतकैङ्कर्यमवश्यं कर्तव्य । नी भगवत्प्रीतिहेतु मात्र भागवतकैङ्कर्यं कर्तव्य QLD Lom/। सद्वारक १००७८ भगवच्छेष LDTTT या कं अवान्तरशेषिगतातिशयाधानद्वारा॥।

प्रमाण/ना

(सा।स्वा) सर्वपातकैः पूयन्ते, परिमुच्यन्त इत्यर्थः, अर्थ इत्यन्वयः । अभिमतLorrai @sun इति । सर्व इति शेषः । भगवदनन्यार्ह शेषभूत अधिकारि भागवतोपचारकैर्य/s/ii L१६गणी ॐ) अन्याराधनप्रयुक्त LDITS अनन्यत्वविरोधं का? नङ्गाली Fuii। गी इति । शेषत्व-सम्बन्ध १०६७]कं विधिमात्रप्रेरित भागवतकैङ्कर्यं गं। तथा च नित्यकर्मसु अग्नीन्द्राद्याराधनस्य तदन्तर्यामि भगवताराधनत्वं GLC भगवताराधन LDTown अनन्यत्वविरोध GOLD इति “साक्षादप्यविरोधं जैमिनिः" बल♚$७ सद्वारक LDL आराध्य भगवताराधन LDING अग्नीन्द्रादि॥।

/

भागवतशरीरक

कुङ्का। भागवतशरीर commis लां की न्याय ५७० अद्वारक LOINTS / प्रमाण pg। gug भागवताराधनमन्तर्यामिदृष्ट्या

(सा।प्र) साक्षात्भगवत्कैङ्कर्यत्वेनाप्यनुष्ठेयत्वमाह । यं

LD

इत्यादिना । ननु भगवत॥।

(सा।वि) श्लाघनीयः । शु, परामृशति चेत् । एवं भागवतकैङ्कर्यस्यात्यन्तभगवत्प्रीतिजनकत्वेनावश्यकत्वमुक्ता तस्य “रसान् दासस्य जिह्वायामश्नामि कमलोद्भव” इत्युक्तरीत्या भागवतशरीरक भगवताराधनत्वेन भगवत्कैङ्करूपत्वमपि तस्यास्तीत्याह श्रयं

इत्यादिना

न

चैवं देवतान्तर भजनमपि भगवत्-कैङ्कर्यं स्यादिति कर्तव्यताप्रसङ्ग इति वाच्यम् । “नान्यं देवं नमस्कुर्यात् । नित्यो वन्द्यो न चानित्य” इत्यादिना तस्य निषिद्धत्वात् । नित्यः, अप्राकृतभक्तः । अनित्यः, प्राकृतभक्तः । तर्हि सन्ध्योपासनादि परित्याग प्रसङ्ग इति चेन्न प्रपत्त्यध्याये प्रपन्नं प्रति तस्य विहितत्वेन अग्नीषोमीय पश्वालम्भवददोषात्तद्वदेव भागवतकैङ्कर्यस्यापि “पूजनीया विशेषतः” इत्यादिभिर्विहितत्वात् भगवत्कैङ्कर्यरूपत्वं सिद्धम् - नन्वेवं॥।

(सा।सं) प्राधान्यं कुत इत्याशङ्कायां तद्भञ्जकता किं प्रमाणसरण्या? उत स्वाम्यभिप्रायपर्यालोचनयेति विकल्प्य आद्ये आह तत्त्ववित्/छञ्छ इति॥।

[[११४]]

मू- “स च मम प्रियः’ mummmu

भगवान् प्र॒णं अन्तर्यामि

[[९९]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

६७६ठाळीpuq। परमैकान्ति विषय की प्रीतिपरतन्त्र ६०११६०] प्रकारिuil “ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम्” नढाकीmulg। Cu भागवतकैङ्कर्य ०५

गीला २५ळं॥।

(सा।दी) परशेषिगतातिशयाधानं स्वरूपप्राप्त LDIT अवान्तरशेषिका भागवतां ऊं॥।

(सा।स्वा) पदघटित भगवताराधनं LLDING सद्वारक भगवताराधन LD IT sun Go श्रकामं प्राधान्यं । ना? ढाङ्ग ना न# Grupi। स च मम प्रिय इत्यादिना । सर्वान्तर्यामिकं Cpm अन्तर्यामि भी अन्तर्यामिपद का प्रीतिविषयत्वाद्भागवतस्य साक्षात्स्वाराधनापेक्षया भागवतद्वारकस्वाराधनं भगवा/ अत्यन्त तुष्टिकर

लाल४। शुभा भागवताराधन /कं भगवदत्यन्ताभिमतत्वविधानबल कुं प्राधान्यं सिद्धि भागवतकैङ्कर्यरूपत्वं सिद्धिकं Lom? कैर्यLD ७१ स्वाम्यभिमताचरण १० ६७ pr? ूञ्छ भगवदनन्यार्हशेषभूत २१०५ भागवतशेषत्व Du? किञ्च भागवत शेषत्वसम्बन्धालीकं केवलविधिबल ५५ केवल भगवत्प्रीणन LDKii L१६०) / क भागवताराधनßळ्g भगवत्कैङ्कर्यj Gormati, भगवदुपक्रम Lori भागवतपर्यन्त LDITS ४८ pm माङ्ग असङ्गत १६७ १७? लां की शङ्कु भगवदत्यन्ताभिमतत्वेन विहितत्वमात्र १०१९।०७५ भागवताराधनं कर्तव्य १०६१। ॐ शेषत्वसम्बन्ध भागवतद्वारक१००७८०४ळं, प्रमाणसिद्ध।comrajii, भगवदभिमत Lorrujio jiwn कञ्छ अवान्तरशेषिगतातिशयाधानद्वारा परमशेषिगतातिशयाधानं प्राप्त Lun

नाळा भागवत ऊं॥।

अधिकारि अवान्तरशेषि

(सा।प्र) स्सर्वशरीरत्वात्पितृदेवाद्याराधनवद्भागवताराधनस्यापि भगवत्कैङ्कर्यत्वे तद्वदेव प्रीतिपूर्वकमनुष्ठेयत्वं न स्यादित्यत्र विशेषमाह । स च प्रिय इत्यादिना । एवं च भगवच्छेषत्वस्यैव भागवतकैङ्कर्यानुष्ठापकत्वमुक्त्वा भागवतशेषत्वमपि तदनुष्ठापकमित्याह॥।

(सा।वि) भगवत्कैङ्कर्यरूपत्वे भागवतविषये प्रीतिप्रेरितत्वं न स्यादित्यत्राह स च मम प्रियः नळाङ्क Luqw इति - प्रकारि, प्रकारिणस्सङ्कल्पस्य दर्शने भगवत्सङ्कल्पे पर्यालोचिते सतीत्यर्थः आत्मैव मे मतमिति स्वान्तरात्मतया भगवदभिमतत्वात् । १६७ लीलाक २५ कम्मुळं, स्वान्तरात्मविषये कृतमिव सन्तुष्येत् । अतस्तद्विषये “स्वारसीकी प्रीतिजयत” इति प्रीतिप्रेरितत्वमप्यस्तीति भावः इत्थं भगवदभिमतत्वेन भागवताराधनं गर्भदासस्य राजकुमारोपलालनमिव भगवत्प्रीतिहेतुतयावश्यं कर्तव्यम् । तच्छरीरकभगवत्कैङ्कर्यरूपमपि भवतीत्युक्तं भवति - इतः परं न केवलं भगवत्प्रीत्यैव भागवतकैङ्कर्यस्य कर्तव्यत्वम् - अपितु, भगवतः भागवत द्वारापि शेषित्वाद्भक्तस्य भागवतं प्रति साक्षाच्छेषत्वात् न ह्यकिञ्चित्कुर्वतश्शेषत्वमस्तीति न्यायेन भागवतकैङ्कर्यं कर्तव्यतया प्राप्तमित्याह॥।

(सा।प्र) द्वितीये आह स चेति । इत्थं शेष्यभिमतत्वरूपामुपपत्तिमुक्त्वा शेषत्वस्य सद्वारकता॥।पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

[[११५]]

मू-शेषिकं अभिमत GILD की अनङ्ग, शेषत्व की सम्बन्ध सद्वारकos j २_६००६०८६० कैङ्कर्य (pio सद्वारक ८ प्राप्त। अम नाग), “नित्यं श्रिया समेतस्य भक्तैरात्मवतः सदा ।

(सा। दी) कैङ्कर्यं कर्तव्य Q १०० pri। Qing शेषिकं इत्यादिuni। mg उपपादिकं pri অकळाली की कैर्यpi jig१। नित्यमिति। भक्तैरात्मवतः नित्यं श्रिया समेतस्य परमात्मनः । अद्वारकेण शेषित्वेन सह सद्वारकं च शेषित्वं स्यात् । आत्मवदत्यन्ताभिमतत्वाद्भक्तशेषत्वेन विनियोजनं आत्मवत इत्यनेन विवक्षितम् । विशेषण ॐ सद्वारकत्व pii उपपादित Lomb। नित्यं श्रिया समेतस्य परमात्मनश्शेषित्व OLD भी विशिष्ट OLD सद्वारकाद्वारकशेषिww।ji। यद्वा॥।

(सा।स्वा) कैङ्कर्यं कर्तव्य Q १००८ pmi। Big इत्यादिना। Qug चेतनगतशेषत्वसम्बन्धं सद्वारक LD $ॐ JnG GLoT? सर्वप्रधान ७१७ ईश्वरा सद्वारक LDTS साक्षादेव शेषि शेषत्व तदनुरूप LDITB अद्वारक LG CLIT? / शङ्कि / उत्तर १० miQgui Spiri। অलागी इत्यादिना । नित्यमिति । नित्यं श्रिया लक्ष्म्या समेतस्य भक्तैरात्मवत इति विशेषणद्वय विधेय यथाक्रममन्वयि ऊं की pg/। श्रिया समेतस्य सह शेषित्वं श्रीसाहित्येन साक्षात्सर्व शेषित्वं स्यात् “अस्या मम च शेषं हि विभूतिरुभयात्मिका । उभयाधिष्ठानं चैकं शेषित्वम्” इत्याद्यनुसार। श्रीGunGL BaLGo शेषित्वम् । लालकं Cz श्रीद्वारक LIST श्रीनैरपेक्ष्येण शेषत्वाळा१४। भक्तैरात्मवतः । परमात्मनः न विद्यन्ते परे यस्मात् स परमः

स चासावात्मा॥।

मा

(सा।प्र) शेषत्व १०० ८। इत्यादिना । भगवदनन्यार्हशेषभूतस्य भागवतशेषत्वं वा कथमित्यत्र सदृष्टान्तं युक्तितो वचनतश्च समर्थयते । श्रनाग इत्यादिना । नित्यंश्रियेति । “ह्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यौ । अहोरात्रे पार्श्वे । विष्णोश्श्रीरनपायिनी । ज्ञानीत्वात्मैव” इत्यादिभि॥।

(सा।वि) Qug शेषिकं इति अभिमत QILDङ्गनानां अभिमतमित्येतावन्मात्रमेव न भवति - सम्बन्धं काढणं, सम्बन्धस्य । सद्वारक (sun, सद्वारकस्य विद्यमानत्वात् कैर्य(pii, कैर्यं च - सद्वारकLD/B/L प्राप्तम्, सद्वारकतयापि प्राप्तम् । अवान्तरशेषिभूत भागवत निष्ठातिशयाधाने भगवच्छेषभूत भागवतनिष्ठातिशयाधानस्य शेष्यतिशयावहत्वात्पर-मशेषिणोऽतिशयस्सिद्ध्यतीति भावः-अनन्यार्ह भगवच्छेषस्य कथमवान्तर शेषत्वमिति शङ्कापूर्वकं यथा राज्ञा स्वशेषभूताभरणमालिकादिकं स्वगजादिषु निक्षिप्य स्वयं तदलङ्कारोऽनुभूयते तद्वत् “अस्या मम च शेषं हि विभूतिरुभयात्मिका । प्रभवो भगवद्भक्ता मादृशां सततं द्विज । मम मद्भक्तभक्तेषु प्रीतिरभ्यधिका भवेत्” इत्यादिप्रमाणैः स्वतन्त्रेण भगवतैव स्वभक्तशेषतया विनियुक्तत्वस्यावगतत्वात् सद्वारकशेषत्वं जीवस्य । सद्वारकशेषित्वं परमात्मनश्चोपपन्नमिति समर्थयते - श्रीक्रमा इति । नित्यमिति नित्यम् श्रियासमेतस्य भक्तैस्सदा आत्मवतः भक्तेष्वन्तरात्मत्वे नाभिमानवतः तैर्विना स्वरूप॥। (सा।सं) मप्युपपत्तिमुखेनाह Qug इति - ननु भगवतस्सद्वारक शेषित्वे सति हि चेतनस्सद्वारक शेषस्स्यात् - तदसिद्धेरिदमप्यसिद्धमित्यभिप्रायेण श्रागगी इति शङ्कामवतार्य परिहरति - नित्यमिति॥।

[[११६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

[[९९]]

मू-सहसद्वारकं च स्याच्छेषित्वं परमात्मनः

माग

(सा।दी) सह च शेषित्वं सद्वारकं च शेषित्वं स्यादित्यन्वयः । श्रिया समेतस्य, श्रीविशिष्टरूपेण शेषित्वं भक्तैरात्मवतः भक्तद्वारा शेषित्वं स्यादित्यर्थः । यद्वा, भक्तैरित्यत्र समेतस्येत्यनुषङ्गः । आत्मवत इति प्रतिसम्बन्धिनिर्देशो न षष्ठ्यन्तः । ज्ञानिनः प्रतीत्यर्थः । क्रं विवरि ॐ & pri॥। (सा।स्वा) तस्य भक्तैरात्मवतः - “ज्ञानीत्वात्मैव मे मतम्” इति ज्ञानिनमात्मानमन्तर्यामिणं मन्वानस्य ८/१८ उत्कृष्टान्तरशून्य गळा परमात्मा ज्ञानि आत्मा ////ज्ञानि स्वोत्कृष्ट गत मङ्गलं। स्वतस्सर्वज्ञ //ना ज्ञानि उत्कृष्ट क १७) &UTUB], तत्प्रीणनव्यापार कुङ्कु स्वप्रीणनव्यापारापेक्षया स्वस्योत्कृष्टप्रीणन LD IS क। शुल्क शलं बुद्धिविशेषjuyu परमात्मा/कं सद्वारकं शेषित्वमुपपन्नम् - स्वप्रीणनव्यापारापेक्षया स्वभक्तप्रीणनव्यापारेऽधिकप्रीतिमत्वरूपशेषित्व LD IT ६७ कु । स्वभक्तस्य कैङ्कर्यजनित प्रीतिरूपातिशयभाक्त्वरूप शेषित्वमन्तरेणानुपपन्न १०७ p। Qua शेषित्वं सद्वारकLD ७६०sun शेषत्वसम्बन्ध pii सद्वारक २०१७ ५। ॐ मुल ५।कुंंं॥ भक्तैरात्मवत्व प्रमाणान्तरानुगुण्य now श्रीविशिष्ठli sunmun शेषित्व pii श्रीविशिष्ट सिद्धम् शुभळं, शेषत्वसम्बन्धं सद्वारक GLD LNL ? सर्वोत्कृष्ट ६०१

गळा ईश्वर/कं शेषभूत अधिकारी अन्यशेषत्व jong अङ्गीकरि५GLDIT? ईश्वरा स्वतन्त्रस्वामिunmun या भागवतशेषत्व jog सङ्कल्पिकं शेषभूत / कंलक अङ्कीकरि अङ्क

लानी पं स्वशेषभूतवस्तु/ ईश्वरा अनन्यशेष २०१७ की / लोकदृष्टिविरुद्ध Loopr? किञ्च शेषत्वमौपाधिकशेषत्वं Gun कादाचित्कLDING सदाना की

ऎऩ्ऩ अरुळिच् चॆय्गिऱार्॥।

गता

ना सद्वारक

५५ भागवत

विरुद्ध १

(सा।प्र) श्रियो भागवतानां च नित्ययोगान्तरात्मत्वोक्त्यात्यन्ताभिमत त्वावगमात्स्वशेषभूतानां स्वात्यन्ताभिमतविषये शेषत्वापादनस्यलोकेऽपि दर्शनात्तैस्सह सदा साक्षाच्छेषित्वं तेषामपि॥।

(सा।वि) सत्ता नास्तीति मन्यमानस्येत्यर्थः शेषित्वं सह अद्वारक शेषित्वेन सह सद्वारकं च स्यादित्यर्थः भक्तैरात्मवतः श्रियासमेतस्येत्यनेन भगवच्छेषत्वं भागवतशेषत्वपर्यन्त LOITTLE इत्यन्वयः

“अप्यहं जीवितं जह्यां त्वां वा सीते सलक्ष्मणाम् । न हि प्रतिज्ञां संश्रुत्य ब्राह्मणेभ्यो विशेषतः’ इत्युक्तरीत्या लक्ष्म्यपेक्षया भागवतानां भगवदत्यन्ताभिमतत्वं व्यञ्जितम् तथा च तच्छेषत्वं भगवदमिमतमिति भगवदनन्यार्हशेषत्वस्य न विरोध इति भावः

[[१]]

अत्र सदृष्टान्तं॥।

[[९९]]

(सा।सं) साक्षाच्छेष्येव भगवान्नित्यं लक्ष्म्यासमेत इति यथा लक्ष्म्या सहैव लक्ष्मीद्वारापि शेषीत्यनुमन्यसे तथा “पिता पुत्रेण पितृमान्"इतिवत् - “ज्ञानीत्वात्मैव मे मतम्” इति स्वान्तरात्मतया सदा परमप्रीतिविषयभागवतैस्सह च शेषी तथा भागवतद्वारापि शेषीति कैमुतिकन्यायेन सिद्धमनुमन्तव्यमिति भावः - पुत्रे पितृमत्वं कादचित्कमिति अस्य तद्वैषम्यद्योतनाय सदेत्युक्तिः एवं भगवच्छेषत्वस्य भागवतशेषत्वपर्यन्ततां लोकाम्नायाभ्यामपि दर्शयति॥।

पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

[[११७]]

मू-स्वतन्त्रoomi स्वच्छन्दलील ०११६०१ राजा का आभरण guji LL Luujii, अडियार्गळुडैयवुम्, याऩै कुदिरैगळुडैयवुम् कऴुत्तिले इडुमाप् पोले, “अडियार्क् ठीकगलं " “नारदोऽहमनुप्राप्तस्त्वद्दर्शनकुतूहलात् । प्रभवो भगवद्भक्ता मादृशां सततं द्विज” m “omjori gurj

लेऩुऱ्ऱदुम् उऩ्ऩडियार्क्कडिमै”॥।

(सा।दी) स्वतन्त्र इत्यादिwn। GLoni Gun

mpg इष्टविनियोग ढाकील

वंश♚Gg अन्वय। Gomi Gun, इष्टLDING LILg। विनियोगि ॐ ॐ ॐ अर्हतै unr

ढङ्ग/ अर्थम् । यद्वा GLDL Gurung अत्यन्तपारतन्त्र्यjgn १७pj CgTCL अन्वय Lo।

(सा।स्वा) स्वतन्त्र mui इति - स्वतन्त्रwn स्वशेषवस्तु अन्यत्रविनियोगिक शक्त १४। निष्प्रयोजन [LDIN & Big विनियोगि ॐ ॐ ॐ JnG GLD? ाळां की शङ्कावारणार्थं स्वच्छन्दलील ६७ १७६१ इति । लीलारसं प्रयोजन GLDI १। ५G GLoni Gur ऎऩ्गिऱत्तुक्कु “अडियार्क्कॆऩ्ऩैयाट्पडुत्त विमलऩ्” ऎऩ्ऱुम् सॊल्लुगिऱ Liqu७१८ pjg अन्वयqui इत्यादि । श्रquis, स्वदासभूतभागवतन कं। नळाला, २४ Cum शुना, दासभूत गाङ्गणीला। शीला, निर्मला। Lopinioni gun, अन्यं दैव॥

ऒरु उळदॆऩ्ऱु, उण्डॆऩ्ऱु, इरुप्पा gn¬, देवतान्तरभक्ताना। ा, संसर्गिur। २।jpg/ii, अङ्गीकरि५५। २०११quitiऊं ८१४००, त्वद्दासभूत भागवतदास्यम्॥।

(सा।प्र) शेषित्वात्तद्वारा च सदा शेषित्वमस्तीत्यर्थः । श्रqumium Gjg LD, “ईश्वरोऽहमहं भोगी” इति स्थितस्य मम स्वशेषत्वरुच्यापादनोपरि स्वशेषशेषत्वरुचिजनकत्वयोग्यशुद्धियुक्तः । opinioni guoni इत्यादि । भगवद्व्यतिरिक्तदेवतान्तरमस्तीति वर्तमानैस्सह सम्बन्धरहितोऽहं त्वदीयानामेव दास्यं प्राप्त इत्यर्थः । यथा राज्ञो गर्भदासान्प्रति साक्षाचछेषित्वं राजमहिषीपुत्रयोश्च साक्षाच्छेषित्वं तदुभयद्वारा राज्ञः शित्वमेवमेव । “दासभूतास्स्वतस्सर्वे ह्यात्मानः परमात्मनः । मच्छेषभूता सर्वेषामीश्वरी वल्लभा मम । प्रभवो भगवद्भक्ता मादृशम्” इत्यादि प्रमाणानुगुण्येन भगवतो लक्ष्म्या भागवतानां च साक्षा॥।

(सा।वि) प्रमाणान्याह । स्वतन्त्र mi इति कृतानं आभरण jmgujii, स्वयमलङ्कृतमाभरणम् । QLLL LOITmwwwjii, धृतमालिकां च । श्रquismLuji, दासानां च WTO GODBOLwojii, गजाश्वादीनां च । कण्ठे । Loni Gun, प्रक्षेपवत् । अस्य यथेष्ठविनियोगेत्यनेन सम्बन्धः गजादिमूर्ध्नि मालाप्रक्षेपतुल्यभागवताधीनकरणतारूप यथेष्टविनियोगार्हतया चेतनस्येति भावः । यथा प्रक्ष्येप्यमाणमालादीनामिव अत्यन्तपारतन्त्र्यादि॥।

(सा।सं) स्वतन्त्र इत्यादिना - स्वासाधारणशेषमपि स्वाभीष्टं प्रति शेषं कर्तुं समर्थत्वमिह स्वतन्त्रत्वम् । अत एव स्वेच्छानुरोधेनैव विहरण प्रवृत्तत्वं स्वच्छन्दलीलत्वम् । ना, नित्य निर्दोषः । Lojgli इति । त्वदन्यापि देवतास्तीतिबुद्धिमद्भिर्न लेशतोऽपि सम्बन्धवान् । २।jpg/ii, भोग्य॥।

[[११८]]

मू ६

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

muqw अत्यन्तपारतन्त्र्यादिquins भगवदिष्टविनियोगार्हतैwroo

भगवच्छेषत्वं ५६ा यावदात्मभाविunroor BLLC) भागवतशेषत्वपर्यन्तomujm॥॥

(सा।दी) भगवदिष्टविनियोगार्हतै una भागवतशेषत्वपर्यन्त Long pom/ अन्वय यावदात्मभाविwn कLL ूना ना भगवच्छेषत्वं काल का mi Lmov सम्बन्धिपर्यन्तं कालङ्का थी । द्वारभूत भागवतशेषत्वं

ताऩ् इरण्डु वगैयालुम् उण्डॆऩ्गिऱार्।

(सा।स्वा) यावदात्मभाविwor BLLmना इति । भगवच्छेषत्व १० भाविunTor प्रकार ; भागवतशेषत्वपर्यन्त Lul / अन्वय

भागवतशेषत्वपर्यन्त [LD ITS ना तुला

छेषत्वं ७

१४।

प्रमाण ♚

मा

काळा यावदात्म-

यावदात्मभावि भगवच्यावदात्मभाविQuorp

भागवतशेषत्वं सिद्ध LITIL, “प्रभवो भगवद्भक्ता मादृशां सततं द्विज” गळा क मादृशां भगवद्भक्ताः प्रभवः । न त्वन्येषाQLDGrm सिद्धि suno सर्व is g

भागवत शेषत्वं॥।

(सा।प्र) च्छेषित्वम्, भगवतस्तदुभयद्वारा च शेषित्वमिति भावः । अत्यन्तपारतन्त्र्यादिति । चेतनस्य भगवदत्यन्तपारतन्त्र्यं भागवतशेषत्वे निबन्धनमिति तस्य यावदात्मभावित्वादस्यापि यावदात्मभावित्वमित्यर्थः ।आविर्भूतभगवच्छेषत्वं, गुणज्ञानं चादिशब्दार्थः । ननु कर्मानुगुणैरेव शेषत्ववद्भगवदापादितमपि इतरशेषत्वमनिष्टमेव स्यादिति कथं पुरुषार्थत्वम् । किञ्चोदाहृत-वचनाद्भगवच्छेषत्वस्य भागवतशेषत्वपर्यन्तत्व प्रतीतिश्च कथमित्यत्र भगवच्छेषत्वस्यापि पुरुषार्थत्वं गुणवद्विषयत्वादिति भागवतानां गुणोत्तरत्वात्तत्कैङ्कर्ये अपि पुरुषार्थत्वं सिद्ध्यतीत्यभिप्रेत्य वचनस्य॥। (सा।वि) Sir इत्यनेन सम्बन्धः । पारतन्त्र्यादि ५७Lq-urs, आदि शब्देन गुणज्ञानादिकं गृह्यते । पारतन्त्र्यादिकं द्वारीकृत्य यथेष्टविनियोगार्हत्वं शेषत्वम् । यथेष्टविनियुज्यमनत्वं पारतन्त्र्यम् । इत्थमेव रहस्यत्रयचुलके कुमारवरदाचार्यैरुक्तम् । पारतन्त्र्यं भागवतशेषत्वस्य मूलं भागवतेषु भागवतानां विनियुज्यमानत्वात् । यथेष्टविनियुज्यमानत्वस्यैव पारतन्त्र्यपदार्थत्वात् । पारतन्त्र्यस्य मूलं भगवद्यथेष्ट विनियोगार्हत्वम् । भगवद्यथेष्टविनियोगार्हश्चेतनो भागवताधीनः कृतो भागवतयथेष्ट विनियोगार्हो भागवतयथेष्ट विनियुज्यमानोऽपि भवतीति भावः - तदपि यावदात्मभावीत्याह - यावदात्मभावि uTor &LL इति - भागवतशेषत्वकारणभगवदत्यन्त पारतन्त्र्यस्य यावदात्मभावित्वाद्भागवतशेषत्वं यावदात्मभावीति भावः qui शुना भीना। अwnisg, स्वदासानां ढाळान्ना माम् । शुना, दासीकुर्वन् । DU, विमलः । opini तॆय्वमुळदॆऩ्ऱिरुप्पारोडॊऱ्ऱिलेऩुऱ्ऱदु मुऩ्ऩडियार्क्कडिमै। मऱ्ऱु Gori guingG, इतोऽन्यद्दैवं विद्यत इति स्थितैस्सह । pm, न वसेयम् । २०१६०७१q।uniig, भगवद्दासानां - १४००, दास्यम् । २jpg, योग्यम् । आदिशब्द॥। (सा।सं) तमत्वेनाभिमतमपि त्वद्दासदास्यमेव । अत्यन्तपारतन्त्र्यं, भगवदिष्टविनियोगं प्रतिषेद्धुमशक्तत्वम् । आदिशब्दाच्छेषत्वग्रहणम् । तेन भगवदिष्टविनियोगायत्तभगवदतिशयस्यैव स्वपरम॥।

पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

[[११९]]

मूभागवतत्व Digung स्वरूपप्रयुक्त, “गुणैर्दास्यमुभागतः” नढाकील न्याय गुणज्ञान Loquiness स्वेच्छै या भागवतशेषत्वं भगवद्भक्ताः, मादृशां ननकील @G

सूचित। भागवतशेषत्वं क्रयं

पद

॥।

(सा।दी) ूल भागवतत्वम् इत्यादि - सूचितं, क्रमेण

१९। मादृशां गुणज्ञानिनां ७L/Lq।

भागवतशेषत्वं Gaugu, क्रयं

॥।

(सा।स्वा) सिद्धिकी? लगानी Grupni। इति - कलाकं भागवतत्व (गं अगं सर्व(pii शेष १० १७८ ऊं SL १५ भगवदिष्टविनियोगसिद्ध Loruji भागवतविषयं क्रकं गुणाधिक्यदर्शन

माऩ

मा

भागवतत्व १०१gus

स्वेच्छया

भगवदिष्ट-

Quiggruji, भागवतशेषत्वं २० विधळं। मादृशां नाकामं भागवतविषय ॐ ॐ ॐ गुणाधिक्यदर्शन jog २mL / कनकं का अर्थ १०७ भगवद्भक्ताः मादृशां नां कील

पद क्रमेण द्विविधशेषत्वं सूचित Loun सर्वकं विनियोगसिद्धशेषत्वं सिद्ध OLD कुङ्का। Liu भागवतशेषत्वं सिद्धि वच्छेषत्वापेक्षया उत्कृष्ट GLD/४G GLDIT? भगवच्छेषत्वं भगवा विनियोगार्ह Loru (५५८pi u भागवतशेषत्वं भागवतानं QUITOLDING) तदपेक्षया निकृष्ट ? गगनी suspi।

का भगस्वकीयदास्य पर्यन्त स्वेष्टविनियोगपर्यन्त १०

भागवतशेषत्वमिति॥।

(सा।प्र) भागवतशेषत्वपरत्वप्रकारमाह । भागवतत्व Loguins इत्यादिना । भागवतशेषत्वस्य यावदात्मभावित्वे तत्कैङ्कर्यस्य परमपुरुषार्थत्वे च भागवतानां परस्परं विक्रेय यित्वादेयत्वादि स्यादित्यत्र श्रीभट्टनाथैस्स्वेषां विक्रेयत्वोक्तेस्सब्रह्मचारिणे यतीन्द्राय दत्ताभ्यां वङ्गीपुर कुङ्कु इत्याख्याताभ्यां पूर्वाचार्याभ्यां रामानुजाचार्यशिष्यतयावस्थानेन दानानुपालनाच्च विक्रेयत्वं देयत्वं चेष्टमेवेत्याह ।

भागवतशेषत्वमित्यादिनाक्रयम्॥।

(सा।वि) गृहीतगुणज्ञानमूलकस्वरूप प्रयुक्तभागवतशेषत्वं भागवतत्वमूलक स्वरूपप्रयुक्त भागवतशेषत्ववदेव वचने विवक्षित मित्याह । भागवतेति । भागवतत्व LDLQUIITB स्वरूप प्रयुक्त LOINT & ४ळं, भागवतत्व स्वरूप प्रयुक्त तदाश्रयस्याश्रयणादित्यादि प्रमाणसिद्धमित्यन्वयः । गुणज्ञानं, भागवतनिष्ठाज्ञानभक्तिवैराग्यादिज्ञानम् । स्वेच्छैungi इति - “सञ्जातरेखात्मक शङ्ख चक्रं ताम्रोदरं तस्य करारविन्दम् । विलोकयन्त्या फलविक्रयिण्या विक्रेतुमात्मानमभूद्विमर्श” इति न्यायेन गुणवद्विषये गुणसारस्य वेदिनः शेषत्वापादिकास्वरसवाहिनी प्रीतिः भवतीति भावः । मादृशां, भागवतनिष्ठानुगुणज्ञानवताम् । अन्यथा तत्पदवैयर्थ्यादिति भावः यं भागवतशेषत्वं क्रयं

mu॥। ।

(सा।सं) प्रयोजनत्वं फलमिति । इदं भागवतशेषत्वं स्वरूपकृतं चेत्यत्र नारदोक्तिं प्रमाणयति । छ इत्यादिना । भागवतत्वं, भगवति निष्ठात्वम् । तेन निमित्तेन - स्वरूपतो भागवतशेषत्वं मादृशामित्यनेनोक्तः । भगवद्भक्ता इत्यनेन गुणज्ञानायत्त स्वेच्छया भागवतशेषत्वमुक्तमिति भावः । इदं भागवतशेषत्वं न केवलं वाचनिकमेव । किन्तु फलोपहितमपीत्याह । भागवतेति॥।

[[१२०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू-“Cuquism Gunjani অGrungi।

ji Gumourism” । कल्पसूत्रव्याख्याता नामा मध्यपदक्रं तात्पर्यार्थ॥॥

(सा।दी) Gui इत्यादि - भगवन्नाम/ना सादर LDTSii Gunilgun भागवततं शेषभूतळा ढालना ॐ अवसर ॐ भी♚लाकं नाना प्राप्त Q। कल्पसूत्रव्याख्याताॐॐ नाढा भागवतशेषत्वादिधर्मशास्त्रसिद्ध LTD Gangli। Q भागवतशेषत्वम्॥।

मुदलाऩ

(सा।स्वा) Gouri इत्यादि, Guoguniisir, नामसङ्कीर्तन पर / श्रीवैष्णव /im_u। quiऊना, दासभूत भागवतदास्यरसिका भागवतान्ना। ना, शीलङ्क यान्ना समर्थQgopig। कल्पसूत्रेति । आक की &Lu शेषशेषिभावस्वरूपó, स्वत्वत्यागात्मकयागान्तर्गतस्वत्वस्वरूप, सोमक्रयणान्तर्गतक्रयविक्रयस्वरूप, विनियोगप्रकारं

अर्थ // समीचीन न्याय निर्णयं गी कल्पसूत्र व्याख्यानं गीग Guwmjonpuq। शुभं भगवच्छेषत्वं भागवतशेषत्वं Lun क्रयविक्रयपर्यन्त विनियोगार्हLD Dwn तदपेक्षया भागवतशेषत्व GLD उत्कृष्ट GLD१&कुङ्कु। शुल, स्वरूपशोधनैदम्पर्यप्रवृत्तमूलमन्त्र अवधारण ॐ भगवा DIG आत्मा शेष GLom/ सिद्धिwn Bjs तद्विरुद्धLD ७६ भागवतशेषत्वकल्पनं on G GLon? GT ো(লীĐ ूষipi। । इति । मध्यपद ॐ ॐ ॐ, नमस् or कङ्काpu१q। नमस्

या

अत्यन्त भगवत्पारतन्त्र्यपर LD IT स्वतन्त्र॥।

(सा।प्र), विक्रयणस्य परिपालनीयत्वम् । Lumigo ajji Guli, भगवन्नाम सङ्कीर्तनपराणां भागवतानां दासा अस्मद्विक्रयणार्हाः । प्रपन्नानां भागवतदासत्वात्स्वामिनस्तैस्स्वकीयगृहक्षेत्रादीनामिवास्माकमपि विक्रयणार्हा इति भावः । नित्यनैमित्तिके कस्याप्यं शस्या परित्यागेनानुष्ठान प्रकारप्रति पादनपरत्वात्कल्पसूत्राणान्तद्वदेव कृष्णेन मधुरागमनमारभ्य यावद्वैकुण्ठगमनमनुष्ठितकृत्स्न व्यापाराणां स्वप्रबन्धे तेनैव क्रमेण प्रतिपादनाच्छीभट्टनाथानां कल्पसूत्र व्याख्यातृत्वमितिभावः । कृत्स्नस्य प्रबन्धार्थस्य मन्त्रार्थत्वेनादौ प्रतिज्ञातत्वाद्भागवतशेषत्वस्य मन्त्रे प्रतिपादकांशं दर्शयति । का मध्यमपद क्रम्माकञ्छ इति । एवं साक्षाद्भागवत शेषत्वमुप-पाद्य तत्फलमाह ।॥।

(सा।वि) भागवतशेषस्यात्मनः क्रयणीयत्वदशासम्पादकत्वयोग्यताम् । विक्रयं big इत्यनुक्त्याक्रयं Fgybug इत्युक्त्या च चौर्यार्जितस्यापि विक्रयसम्भवात्क्रेतुः स्वत्वनिश्चयाभावे क्रयासिद्धेः स्वत्वमस्तीति द्योतनं प्रयोजनमिति गम्यते । wmji, भट्टनाथाः अनुনGrui gi,उक्तवन्तः । uquism jaji Gulis। Cowni ऊना, कीर्तनपरा भगवद्दासाः । TLDOLD, अस्मान् । श्रीलङ्क, विक्रेतुम् ।

ना, प्राप्ताः । भागवतशेषत्वस्य मन्त्रेऽनुसन्धेयत्वं दर्शयति । इति । तात्पर्यार्थ is, फलितार्थः

[[१]]

नमः पद॥।

(सा।सं) Gusaini, गुणमिश्रसूक्त्यनुसन्धानपराः । अस्य मन्त्राविवक्षिततां परिहरति । इति॥।

पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

[[१२१]]

मूअर्थ अनुसन्धिशेषत्वं सद्वारक अद्वारकojin mu शेषवृत्तिurroor कैङ्कर्य (pi ji॥।

(सा।दी) नमस् Gीा तात्पर्यार्थ QLDi॥। अर्थ। नमस् नी ढठा

अर्थjmg। अतः॥।

(सा।स्वा) शेषिकं इष्टविनियोगार्ह

माग

सिद्धिकंmsuni मूलमन्त्र ॐ स्वतन्त्रशेषिकं क

कुण्डा। शुभ, भागवतशेषत्वं प्रमाणबल

इष्ट LD ITGT भागवतशेषत्वं सिद्धिमं की $ सिद्धिŠggiळं भागवत-कैङ्कर्यं सिद्धिकीmu? “आराधनानां सर्वेषां” इत्यादि प्रमाणबल♚$य सिद्धिकंान्नी प्रमाणसिद्धभागवतकैङ्कर्यम् उत्कृष्टसुकृत विशेष cominßङ्ग, “ये यजन्ति”इत्यादिप्रमाणबल भागवतान्तर्याम्याराधनरूप भगवत्कैङ्कर्य LDITBGQ/ सिद्धि sun भागवतकैङ्कर्यरूपत्व DonovG? लागी Gau श्रीpri। अर्थjmg इति । शयं अर्थ, भगवदत्यन्तपारतन्त्र्यसिद्धभगवदिष्टविनियोगार्हतारूपमध्यमपदßल गpg।शेषत्वं /orm mui इति शेषत्वपुरस्कार - LD Gr mis प्रमाणबलßg भगवदत्यन्ताभिमतत्वबुद्ध्या ढाळणी ढग भागवताराधनं “ये यजन्ति” इत्याद्यनुसार$$७ केवलभगवत्कैङ्कर्य LDT ६७ ७ भगवच्छेषत्व पारतन्त्र्यादि नाquins क भागवतशेषत्वद्वारक LDIT/ तत्कार्यशेष्यभिमताचरणरूपकैङ्कर्यpii अवान्तरशेषि भागवतप्रीणरूप भागवतकैङ्कर्यLD Triß ग परमशेषि भगवत्-कैङ्कर्य LONG LODI कुङ्कु। भागवत कैर्यं सिद्धिमुं५७QILD / नियमेन सिद्धि GLDIT? भागवतकैङ्कर्य १०६०१ #Gs केवलं भगवत्कैङ्कर्यमात्र♚gouji, žकं शेषत्वस्वरूप (pii तत्कार्य LD ७६०७ पुरुषार्थ सिद्धिकम्मती mvwrr? भागवतकैङ्कर्यनियम (

अशक्यविधि ? भगवत्कैङ्कर्यम्॥।

मा

(सा।प्र) अर्थñng इत्यादिना । यथा अस्य शेषत्वं भगवदपेक्षया च साक्षादेव भवति तथा कैङ्कर्यमपि भगवदपेक्षया भागवतापेक्षया च साक्षादेव कार्यमिति सिद्ध्यतीत्यर्थः । नन्वेवं भगवत्कैङ्कर्यस्येव भागवतकैङ्कर्यस्यापि फलत्वे साध्यद्वित्वप्रसङ्गः; भागवतानामनन्तत्वादेकैकं प्रत्येकैककैङ्कर्यस्यापि कृत्वा निर्वर्तयितुमशक्यत्वान्नह्यशकनीयमर्थं वेदो विदधातीति न्यायान्मन्त्रप्रतिपाद्यत्वं नोपपद्यत इत्यत्र यथा प्राभाकरमते परमापूर्वस्यैव परमसाध्यत्वेऽपि स्वर्गस्यापि साध्यविवृद्धिरूपत्वेन साध्यान्तर्भावः । मतान्तरेऽपि स्वर्गस्य साध्यत्वे तत्र कालान्तरभावि स्रक्चन्दनाद्यनुभवस्य तदनुवृत्तेश्च साध्यविवृद्धिरूपत्वेन साध्यान्तर्भावः । तद्वदेव भागवतकैङ्कर्यस्य साध्यविवृद्धिरूपत्वमेवेत्यभिप्रेत्य भगवत्कैङ्कर्ये यथा॥।

(सा।वि) स्य पारतन्त्र्यप्रतिपादकत्वाद्भागवतशेषत्वस्य तत्फलभूतत्वादिति भावः । एवं नारायणायेति चतुर्थ्यामार्थं भागवतकैङ्कर्यमनुसन्धेयमित्यभिप्रेत्याह अर्थ इति॥।

(सा।सं) अत्यन्तपारतन्त्र्यमूलक्रयविक्रयपर्यन्तविनियोगभागवतशेषत्वं पारतन्त्र्यार्थकमध्यमपदाभिप्रेतमित्यर्थः । Q√अर्थलं, मध्यमपदार्थेऽनुसंहिते । शेषवृत्ति॥।

[[१२२]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू-शुलsun६) कृष्ण शक्तिकण्ठ अनुरूप Lons भगवत्कैङ्कर्य साध्याकारविवृद्धिwron पुरुषार्थली ७६०० कृती

प्राप्तम्॥।

आकारवि-

(सा।दी) भागवतकैङ्कर्यं यथाशक्तिनित्यं Qruru प्राप्त QLD/ निगमि & pi। शुभ, इत्यादिun साध्याकार विवृद्धि, शेषभूत साध्यं भगवत्कैङ्कर्यम् - अक्रा वृद्धिसीमाभूमि winoor भागवतकैङ्कर्यjmg ६७६०१०५। ननु भगवदेकशेषकं अस्य कैङ्कर्यम् युक्त

याऩ

॥।

(सा।स्वा) शास्त्रचोदित LDTsunai यथाशक्त्यनुष्ठान भगवत्प्रीणन LITIL भागवतकैङ्कर्य iiiig यथाशक्त्यनुष्ठान भागवतप्रीणन LD? ढगानी Grupi शुभक, इति । छां शक्तिकं इति । सम्पूर्णानुष्ठान प्रीत की भागवतकैङ्कर्य कभी भगवच्छेषत्वकार्यं GunG भगवच्छेषत्वकार्यभूतभागवतशेषत्वकार्य उपजीव्यानुरोधेन शक्यविषय LD

[[१]]

Sunॐ यथाशक्त्यनुष्ठान प्रीत ग®p गुणाढ्यभागवत-कैङ्कर्यं नियमेनानुष्ठेय QLD/१९। भगवत्-कैङ्कर्य इति । अत्र कैङ्कर्यशब्देन किङ्करत्वरूपं शेषत्वमेवाभिधीयते । न तु तत्कार्यम् । साध्याकारेत्यनन्वयापत्तेः कैङ्कर्य ५५०/mLu, शेषत्व की DIL_u। साध्याकार विवृद्धि भागवतकैङ्कर्यम् । पुरुषार्थ Toona fung इति । भागवतकैङ्कर्यLDGGITG भागवतशेषत्वपर्यन्त भगवच्छेषत्वस्यैव स्वरूपतया भागवतकैङ्कर्यपर्यन्त भगवत्कैङ्कर्यस्यैव पूर्णपुरुषार्थतया पुरुषार्थपूर्तिung/ प्रसङ्गिकं GOLD१pu१q। लोकलं & Tanav Bavis कृती १०६०१ १४ १७ स्वकीयपारक्यसन्देह (१६७७ पूर्णक्षेत्रतत्फलहानि

Gun॥।

मु

(सा।प्र) शक्त्यनुष्ठेयत्ववद्भागवत-कैङ्कर्येऽपि यथाशक्त्यनुष्ठेयत्वस्यैव विधितात्पर्यविषयत्वाद्रहस्यत्रये फलप्रतिपादकांशएव तस्यापि प्रतिपादनमित्याह । शुल, इति । कृती, सीमान्तवत्सस्याद्यनर्हारण्यं यथा न भवेत्तथा कर्तुं योग्यम् । यथा क्षेत्रादीनां कर्षणादि पूर्वकानुभवाभावे किञ्चित्कालानान्तरं कर्षणादेः स्वरूपायोग्यमहारण्यं भवेदेवमेव भागवतकैङ्कर्यस्य यावच्छक्त्यनुष्ठानाभावे भगवत्कैङ्कर्यकरणे स्वरूपायोग्यताप्यपेयादिति भावः । एवमस्य भागवतशेषत्वे “ते चैवानन्यदेवता” इत्युक्तपारमैकान्त्यविरोधास्स्यादित्यत्र यथा पतिव्रताया भर्तृभृध्यानां च परिचरणेऽपि न पातिव्रत्यविरोधः । प्रत्युत पतिचित्तानु॥।

(सा।वि) अतो भगवत्-कैङ्कर्यमिवेदमित्यभिप्रेत्याह - शुलक इति ढल, परमावधिः । कृतीक शान्ती, सस्याद्यनर्हारण्यं यथा न भवेत्तथा कर्तुम् । क्षेत्रादीनां कर्षणाद्यभावे कालान्तरे कर्षणादेः स्वरूपायोग्यं महारण्यं भवेत् । तद्वद्भागवत कैङ्कर्याभावे भगवत्कैङ्कर्येऽपि स्वरूपा योग्यता स्यादिति भागवतकैङ्कर्यं यथाशक्ति कर्तव्यम् । इदं भगवत्-कैङ्कर्यप्रीतिमतां प्ररोचणार्थमुक्तम् । वस्तुतस्तु भगवत्कैङ्कर्यादतिशयितत्वेनैव कार्यमिति॥।

(सा।सं) शेषत्वप्रयोज्यवृत्तिरूपः । शुल, इति । अस्य प्रमाणोपपत्तिभ्यां सिद्धत्वात् । साध्याकारेति साध्यरूपभगवत्कैङ्कर्यविवृद्धिरूपपुरुषार्थपरमावधिनाप्यवन्द्यता स्वस्य सम्पद्यते इति भावः॥।

मू-८। “भर्तुर्भृत्यगणस्य च”

पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

“आप्तो विष्णोरनाप्तश्च द्विधा परिकरस्स्मृतः । / भर्तुरित्यादि,

[[१२३]]

(सा।दी) यानी Grupi

श्रीपौष्करसंहितैui ऐकान्त्याक्षेप ♚♚ समाधानान्तर्गतवचन शेषम् “देव व्यामिश्रयाजित्वं प्रतिषिद्धं पुनः पुनः । प्रागुक्तानां च यागानां दृष्टमङ्गीकृतं च तत् । तन्मेऽत्र संशयं जातं छेत्तुमर्हसि साम्प्रतम् ॥ श्रीभगवानुवाच । सत्यमेतन्महाबुद्धे यथा सञ्चोदितं त्वया । तत्तु क्रियान्तरे प्राप्ते न दोषस्त्वधिकारिणाम् । यस्मात् सर्वपरत्वं हि तेषामस्त्यच्युतं प्रति । तदाश्रितत्वाद्देवानामन्येषां पूजनं तु वै । न दोषो हि यथालोके भर्तुर्भृत्यगणस्य च॥ माननाद्धर्मपत्नीनां समक्षे वा परोक्षतः ॥” नळं ऐकान्त्याक्षेप समाधानवचन / कंां भर्तुर्भृत्यगणस्य च, भर्ता/कं या भृत्यवर्ग / पतिव्रतै शुश्रूषिकं प्onii GunG ाळा। आप्त इति । विष्णु वि॥।

(सा।स्वा) ढग कललं। भागवतकैङ्कर्यं नियमेन प्राप्त LDIT GOT IT ॐ, “माङ्गल्यसूत्रवस्त्रादीन् संरक्षति यथा वधूः । तथा प्रपन्नश्शास्त्रीयपतिकैङ्कर्यपद्धतिम्” / पतिव्रताधर्मवा ०७/१७६५ परमैकान्तिकं पतिव्रतै पुरुषान्तरान्वयjj Gun पारमैकान्त्यविरोधं ? नङ्गा नÈ sui&pri। शशा इति । श्रीपौष्करसंहितायामैकान्त्याक्षेप समाधान प्रकरणे “देवव्यामिश्रयाजित्वं प्रतिषिद्धं पुनः पुनः । प्रागुक्तानां च यागानां दृष्टमङ्गीकृतं च तत् । । तन्मेऽत्र संशयं जातं छेत्तुमर्हसि साम्प्रतम् ॥ श्रीभगवानुवाच । सत्यमेतन्महाबुद्धे यथा सञ्चोदितं त्वया । तत्तु क्रियान्तरे प्राप्ते न दोषस्त्वधिकारिणाम् । । यस्मात्सर्वपरत्वं हि तेषामस्त्यच्युतं प्रति । तदाश्रित वाद्देवानामन्येषां पूजनं तु वै ॥ न दोषो हि यथा लोके भर्तुर्भृत्य गणस्य च । माननाद्धर्मपत्नीनां समक्षे वा परोक्षतः” इत्यादिवचन / नां पठित/GL/Lg। भर्ता/कं तद्धृत्य वर्ग कुङ्किं पतिव्रतै शुश्रूषिकंgonii Guno। शुद्धतत्परिवारेषु सपर्याभर्तृभृत्यवत्” नळाङ्कीpuqw शुद्धभागवतार्चनं विरोधिuppuq।

(सा।प्र) वर्तनरूपत्वेन पातिव्रध्यानुगुण्यमेव एवमेव भागवतपर्यन्तशेषत्वस्य तच्छेषत्वानुगुण्यमेवेति न पारमैकान्त्यविरोध इत्याह । भर्तुर्भृत्यगणस्य चेत्यादिना । नन्विदं भागवतशेषत्वं॥।

(सा।वि) हृदयम् । अन्यशेषत्वशङ्कां निराकरोति । इत्यादिना - भर्तुर्भृत्यगणस्य चेति - न दोषो हि यथा लोके भर्तुर्भृत्यगणस्य च । माननाद्धर्मपत्नीनां समक्षे वा परोक्षत” इति पौष्करसंहितायामैकान्त्याक्षेपसमाराधनपरमिदं वचनं धर्मपत्नीनां भर्तुर्भृत्यगणस्य च शुश्रूषा च यथा न दोषस्तद्वन्न दोष इत्यर्थः - परिकरः, भृत्यवर्गः ।॥।

(सा।सं) ननु भागवतत्वेऽपि भगवदन्यत्वमनपनोद्यमिति तच्छेषित्वमैकान्त्यविरोधीत्यत्राह । । इति Qल/ विरुद्धorm। इत्यन्वयः । यथा भर्तुरन्तरङ्गभृत्यतद्गणपुत्रानुषोषणं पतिचित्तानुवर्तनरूपत्वेन पातिव्रत्यस्यात्यन्तमुचितं तद्वदिहापि इति भर्तुर्भृत्यगणस्य चेत्यस्याशयः । स्वरूपोचितशास्त्रीयवृत्तिमाननन्यप्रयोजन आप्तः । स एव मुक्तावप्यनन्यप्रयोजनवृत्तिमानिति॥।

[[१२४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू-नित्यो वन्द्यो न चानित्यः कर्मवश्यो मुमुक्षुभिः” ६६/ श्रीपौष्करादिक)

गण न्यायचं

२६ अन्यशेषत्वं

BIC६० पतिव्रताधर्मं की परमैकान्तित्व/कं jio उचित noon पतिचित्तानुवर्तनं शुल्क हेत्वन्तर १६०६s अनन्यार्हशेषत्वज्ञान Liquins विरुद्ध ०६/

(सा।दी) DILWपरिकरं भृत्यवर्गं आप्त QLDIL अनाप्त QLDG विध। अनं आप्तो यो नित्यः भागवतादिः सः मुमुक्षुभिः आराधनीयः । अनित्य अनाप्त ब्रह्मादिक ना

gmi कर्मवश्यतया अवन्द्यतं। उपपादित jog उपसंहरि कीpi। शुल्क, इति । हेत्वन्तर, कर्मjpuq। नचानित्यः / निषेधिmsun अनन्यार्हशेषत्वज्ञान LDLQ।

देवतान्तरशेषत्व LD ITS

I

Camp॥।

(सा।स्वा) नित्य इति । नित्यः, नित्यमुक्तादिः - आप्तभागवताश्च । कर्मवश्यतया अनित्यः ब्रह्मादिदेवतागणः न वन्द्य इति निषेधात् । ब्रह्मादिकं भागवतत्व (LDLgi तच्छेषत्वं भगवदनभिमत LDTsun ब्रह्मादिदेवतान्तर शेषत्व तदाराधन / कनातक

कुण्डा।

माऩ

भागवतशेषत्वमुचितQLDin Lon? भागवतविषय ॐ ॐ ॐ भगवच्छेषत्वज्ञान LD ६७ Mis अर्थकामाद्युपाधिकLD / शेषत्व (pi उचित Los प्रसङ्गिwn? इष्टापत्ति Qur ढणी भागवतदेवतान्तर शेषत्व pii उचित LD ७५ प्रसङ्गिung? शुलक भागवतशेषत्व pii विरुद्ध १० ६७७? गगनी suspi। शुलsun, इति - शुभ, LD/१ उचित LD IT ६५ पतिचित्तानुवर्तन LD INTO sun हेत्वन्तरा भागवतभगवच्छेषत्वज्ञान २०१gwins ig अन्यशेषत्व GLD विरुद्ध १०० पतिव्रतैकं हेत्वन्तर ÅGug शेषत्वं Guna भागवतविषय शेषत्वं परमैकान्तिकं विरुद्ध QLD/५/भागवत / सम्बन्धी भागवत गङ्ग की बुद्धिujii स्वस्य भगवच्छेषताबुद्धिuyi निमित्तम् - प्रतिसम्बन्धी भागवत गला की बुद्धिui अभागवतशेषत्वं प्रसङ्गिकं स्वस्य भगवच्छेषत्वज्ञानाभावे स्वतन्त्रशेषीष्ट विनियोगार्हताज्ञानाभावेन भागवतशेषत्वज्ञानासम्भवात् १ ५१।

इति - अनन्यार्हभर्त्रनुबन्धिविषयल

हेत्वन्तर भागवत शेषतायां प्रति-

क

(सा।प्र) स्वाभाविकमौपाधिकं वा । नाद्यः । भगवदत्यन्त पारतन्त्र्यसम्बन्धज्ञानविशेषाद्यधीनत्वात् । नापि द्वितीयः तथा सति मुक्तौ निवर्त्यत्वप्रसङ्गात् । औपाधिकाकार रहितेष्वपि भागवतशेषत्व बोधकेन “कैङ्कर्यनित्यनिरतैः भवदेकभौगैः नित्यैरनुक्षण नवीनरसार्द्रभावैः । नित्याभिवाञ्छितपरस्परनीचभावैमद्वैवतैः परिजनैस्तवसङ्गनीये"त्यादि कूटस्थवचनेन विरोधश्च । अत उभयाकार बहिर्भूताकार राहित्याद्भागवतशेषत्वमेव दुर्निरूपमिति तत्प्रयुक्तकैङ्कर्यं दूरनिरस्तमित्यत्र आविर्भूतभगवच्छेषत्वरूपोपाधेश्शेषत्वप्रतिसन्धानार्हत्वरूपदासत्वोपाधेर्वा मुक्तावस्यानुवृत्तेस्तस्य नित्येष्वनाद्याविर्भूतत्वात् चौपाधिकत्वं, मुक्त्यवस्थाभाव्याकाराणां “स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यत” इत्यादि श्रुत्यनुसारात्स्वाभाविकत्वमपीत्याह ।॥।

(सा।वि) नित्यः, अप्राकृतः । ननु भागवतानां परस्परशेषशेषिभावे एकस्यैव शेषत्वं शेषित्वं च॥। (सा।सं) नित्यः । पौष्करादिवचनस्य साक्षादुक्तार्थपरत्वाभावान्न्याय ñn इत्युक्तं - हेत्वन्तर॥।पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

[[१२५]]

मूभागवतशेषत्वं स्वाभाविक Com? औपाधिक? नगनी) कर्माद्युपाधिकना, “नित्याभि वाञ्छितपरस्परनीचभावैः” नगीmulgu यावदात्मभाविmins मुक्तदशै प्पदॊऩ्ऱागैयाले सारिङ्गमॆऩ्ऩवुमाम्

अनुवर्ति

भगवत्सम्बन्धज्ञानविशेषनिबन्धन १०६०८ याले अबुरिङ्गमॆऩ्ऩवुमाम्। इप्पडियागिल् इरुवरुक्कुम् मुण्डाऩाल् ऒरु

mi u♚♚ @याङ्कं शेषत्व (pio शेषित्व (pi २००५ विरुद्ध नाणी)॥। (सा।दी) नित्येति । अभिवाञ्छितः अन्योन्यं प्रति नीचभावः शेषत्वं येषां तैः ७। भगवत्सम्बन्धज्ञानविशेषनिबन्धनं, भगवता सह भागवतानां यस्सम्बन्धज्ञानविशेषस्तन्निबन्धनत्वात् ६७ळns। यद्वा स्वस्य यः भगवता सह सम्बन्ध ज्ञानविशेषः तन्निबन्धनं भागवतशेषत्वमित्यर्थः । परस्पर शेषभाव मुंg उपपादिकं pi। Qiuguns इत्यादि, भागवतशेषत्वा पक्ष कुं तिल् ऎऩ्गै।

(सा।स्वा) शुभ, भागवतशेषत्वं भगवच्छेषत्वं n स्वाभाविक LDIT वस्तुस्वरूपप्रयुक्ततया भगवच्छेषताज्ञानप्रयुक्तत्वाभावात्स्वस्यानन्यार्ह भगवच्छेषत्वं विरोधिलं। औपाधिकLDIT ॐ मुक्तिदशैuigi अनुवर्तिung देवतान्तर शेषत्वं श्र पुरुषार्थ १०८ प्रसङ्गिकं GOLD DI तात्पर्य शङ्किलं उत्तर १० नी Fuiipi। भागवत शेषत्वम् इति - मुक्तिदशैuigi इति । मुक्तिदशानुवर्तमानतया स्वाभाविक QLD ६७। स्व-रूपप्रयुक्तं स्वाभाविक LD१Gpp/१४। भगवत्सम्बन्धेति । भगवत्सम्बन्धज्ञानप्रयुक्तत्वेन स्वरूपप्रयुक्तत्वाभावादनन्यार्ह शेषत्व विरोध। देवतान्तरादि शेषत्ववत्कर्माद्युपाधिक LOGITOLD winav पुरुषार्थत्व (pi मुक्तिदशानृवृत्तिuyii on Googl कुण्डा। नी भागवतयोः परस्परशेषशेषिभावोत्पत्या विरोधं प्रसङ्गिung? नळाङ्कील शङ्कुल अनुवदि। परिहरिॐ& pri। Qqwn इत्यादिना । परस्परप्रतिद्वन्द्विनोः धर्मयोरेकनिरूप्ययोरेकत्र विरोध CLDIT?

यै

(सा।प्र) भागवतशेषत्वमित्यादिना । भागवतशेषत्वनिबन्धनभूतोपाधेर्भगवच्छेषत्वस्य स्वाभाविकत्वादस्योभयाकारत्वमिति भावः । नन्विदं भागवतशेषत्वमप्रामाणिकम् । एकस्ये वैकं प्रत्येवैकदैव स्वाभाविकशेषित्वस्वाभाविकशेषत्व रूपव्याहतार्थपर्यवसायित्वादित्यत्र यथा ज्योतिष्ठोमादिकर्तर्य वस्थाभेदो व्याघातशान्तये यथा वा लोके चैकस्यैवैकं प्रति एकदैवोपकार्यत्वमुपकारकत्वं च परस्परमुपकारकत्वं समय एवमेव परस्पर जनितातिशयनैरपेक्ष्येणातिशययोर्जनने तादृशातिशयाश्रयत्वजनकत्वयोरपि व्याघाता भावात्प्रामाणिकतमत्वमेवेत्याह । Qiuqwn (Gigi इत्यादिना । नन्वेवं भागवतशेषत्वाङ्गीकारे॥।

(सा।वि) विरुद्धमित्याशङ्कय परस्परोपकार्योपकारकत्वादिष्विव क्रिया व्यक्तिभेदेन न विरोध इति परिहृत॥।

(सा।सं), क्षुद्रप्रयोजनान्तरात् । भागवतेति । स्वाभाविकत्वपक्षे भगवच्छेषत्वकाष्ठारूपतया न मध्यमाक्षरवैघट्यम् । औपाधिकत्वपक्षे यावदात्मभावि शेषत्वादिसम्बन्धज्ञानविशेष निबन्धनत्वान्नानित्यत्वादि प्रसङ्ग इति भावः । सम्बन्धज्ञाने तु विशेषः, कुवासनाद्यनुपहतत्वम् । jug w, भागवतशेषत्वस्य स्वाभाविकत्वेन सर्वदाङ्गीकरणीयत्वे । यस्य यं प्रति शेषित्वं तस्यैव॥।

[[१२६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू-परस्परोपकार्योपकारकभावादिfjunoor विरोधी अधिकार्यवस्यैulo क्रिये क्कु यॊऩवऩ् ताऩे करियिले अदुक्कु रणमाय् निल्ला निऩ्ऱाऩ्। अप्पडिये

अन्योन्यं १६००/॥।

(सा।दी) अर्थ न्यायवित्तु कङ्काळा मीमांसक Spri। अधिकार्यवस्थै इत्यादि। यक्ष्यमाण /

अङ्कीकरि

प्रथममधिकार्यवस्थै । १६ कर्तृत्वाकर्म कुङ्कुमं कली कङ्क/ शेषि-

वस्थै१। श्रङ्क अधिकारिwilung/फलित्वं

क

माऩा

WinToor यजमाना J७ कर्मोत्पादन रूप कर्तृत्वावस्थैuji कर्म कुं/कं शेष LDIT कंGLI अङ्गीकरिना ढाढा। उक्तार्थ दान्तिक m। rigu इत्यादिur॥। (सा।स्वा)नोचेदेकप्रतियोगिकशेषत्वशेषित्वयोर्विरोध Lon? / विकल्पिक आद्यपक्ष उत्तर नी# Qguipi। परस्पर इति । द्वितीयपक्ष उत्तर १० नी pri। अधिकार्यवस्थैी ं इति । प्रथमं फलकाम स्वस्य फलित्वसिद्ध्यर्थं योगक्रियै विहितै www फलित्वेनयजमानां भलङ्क क्रियैकं शेषितळा। फलार्थं क्रियैwimming/ कर्तृकारक LDढाणी Gov क्रियै निष्पन्नै worn Duno क्रियैकं कर्तृत्वेन शेष LDING न्यायविन्निर्णीत QLDI।१४। Qugu परस्परोपकारं LG २५ भागवता १५१Dig इन्द अगत्तैप् पण्णिऩाऩ्। अदुक्काग नाम् इन्द fæत्तैप् पण्णु CounT GLom/ बुद्धिविशेष भागवतशेषत्वं वहिलं वस्तु वृत्ति uiov स्वातिशयहेतु mung/भागवतशेषत्ववहन LOITS LOITLL GLD? भगवच्छेषत्वकार्य LD OUT Dwnow स्वरूपविरुद्ध१०/७५०७५/७? ढलान में Grupi। niugu इति । यजमान ६०)/कं क्रियै शेष comrajii शेषिuruji piumouji, क्रियैकं यजमानां शेष Loruji, शेषिurrup १&pmi Gumouji, शेषशेषित्व/कना Jn GOLD दृष्टान्तम्॥।

कु

(सा।प्र) चेतनत्वेन तत्प्रतिसन्धानार्हात् दासत्वं स्यात् । तच्च लोके दुःखजनकं दृष्टमिति प्रपन्नानां दुःखमेव स्यादित्यत्र महनीय विषयदास्यस्य लोकेऽपि सुकरत्वदर्शनाद्भागवतशेषत्वस्य॥।

(सा।वि) त्यावस्थाभेदेनापि दृष्टान्तप्रदर्शनमुखेन परिहरति । अधिकार्यवस्थै इति । एकस्यैव पुंसः फलार्थित्वरूपाधिकारावस्थायां फलस्य पुरुषशेषत्वात् क्रियायास्तत्फलशेषत्वात् क्रियां प्रति शेषत्वं, कर्तृत्वावस्थायां तु यागानुरक्तभावनाया विधेयत्वात् भावनास्वनुष्ठानार्थं स्वशेषत्वेन कर्तारमाक्षिपतीति कर्तुश्शेषत्वमिति मीमांसकैः स्वीकृतम् । अत एव ‘स्वर्ग कामो यजेत’ इत्यत्र कामपदगतलिङ्गमुद्देश्य विशेषणत्वादविवक्षितमिति स्त्रिया अप्यधिकारः । यजेतेत्युपाधेय कर्तृकताख्यातोपात्तसङ्ख्याया विवक्षितत्वेन दर्शपूर्णमासादिषु एककर्तृकत्वं चेति लिङ्गविशेषनिर्देशात्पुं युक्तमैतिशायिनः प्रयोगे पुरुष श्रुतेर्यथाकामीप्रयोगे स्यात्” इति॥।

(सा।सं) तं प्रत्येव शेषत्वं च स्यादिति विरोधफलकत्वादयं न प्रामाणिक इति भावः । इमं विरोधमपि दृष्टान्तेन परिहरति । परस्परेति । अधिकारीति । एकस्यैव क्रियां प्रति मत्फलसाधनत्वान्मदर्थमिति बुद्ध्यवस्थायां शेषिणः क्रियानिर्वर्तनावस्थायां शेषत्वमप्युपगतं मीमांसकैस्तद्वदिहापि इति भावः ।

पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

मू - अतिशय [i) ८६०७६ा उपजीविwng @ शयाधायकत्ववेषं

[[१२७]]

अतिशयाधानं ६०६६६) अति- २०२५ शेषत्व (poor_mui, अतिशय आश्रय ६० वेष

२०१५कण्डळं शेषित्व (गऊं मुल अतिशयाधायकराकविनियुक्तsur (सा।दी) उपजीविwng, कृत कामं

५mm ७०५॥।

ging ईश्वरेच्छेय परस्परम्- ९४०५६ळं भागवतशेषत्वसम्बन्धं प्रमाणिकं-॥।

प्रतिकृत [LDITS ६७ ढाङ्ग ६० guu w

माग

(सा।स्वा) अन्योन्यं / अतिशय / कलना उपजीविgp यजमानां क्रियानिवृत्ति mwii &ীpीला कुम्भ। शुभ परस्परशेषत्वं Jon G GLDIT? परगतातिशयाधानेच्छयोपादेयत्वमेव यस्य स्वरूपं सशेषः परश्शेषी Qwim शेषलक्षण LDTsuna शालां की लण्ड भागवत ळा १५LD कं अतिशयं गलगलान्ना परस्परम् इच्छै TLD wn इच्छयोपादेयत्वरूप शेषलक्षण now? एतादृशेच्छे लं भागवत/कञ्छ अतिशयाधानं १/१६००१००१ का परस्परम् इच्छैॐ विरोधी GUNTOLDun शेषलक्षणं JOGGILD) श्रशेषत्वं स्वेच्छायत्तLD/५/ ईश्वरेच्छाप्रयुक्त LDLDWING “इछात एव तव विश्वपदार्थ सत्ता” pugu ऎऩ्गिऱबडिये भागवतशेषत्व ं अप्रामाणिक LDITS प्रसङ्गिung? गगन; guispri। guy इति । न लक्षण ॐ ॐ ॐ इच्छापदं शेषशेषिमध्यस्थान्यतमेच्छापर LDL उपादेयत्वपदं विनियुक्तत्वपरQLD /। ig भागवतशेषत्वमीश्वरेच्छासिद्ध LD IT & ॐ पूर्वम् - “गुणैर्दास्यमुभागतः” / भागवतविषय ॐ गुणाधिक्यदर्शनकृत,

LDITS स्वेच्छासिद्धं शेषत्व Q/LD/ ढङ्गा। विरोधिwng? भागवतत्व १०१quins भगवदिच्छामात्रसिद्ध शेषत्वापेक्षया भगवद्विषयक GunG गुणज्ञान १०१९४१७५ स्वेच्छासिद्ध भागवतशेषत्वं भिन्नLDIT& wn विरोध नळगलीiqui G शेषत्वं २०१LSQL समानाश्रय Lorujii कैङ्कर्यरूपसमानकार्य (pii॥।

(सा।प्र) सूत्रयोर्निर्णीतमिति भावः । उपजीविung, कृतप्रतिकृतबुद्धिं विहाय । तथात्वेऽतिशया सिद्ध्या शेषत्वाभावप्रसङ्गात् । goppo कङ्क, स्वस्यातिशयावहं भवति - प्रदर्शितरीत्या विरोधाभावेन भगवदिच्छासिद्धं भागवतपरस्परशेषत्वं भगवत्प्रीतिहेतुकैङ्कर्यपर्यन्तं प्रमाणसिद्धं स्थापितम् - गुणवशीकृत स्वेच्छाधीन शेषत्वं तु “क्षीरं शर्करया युक्तम्” इति न्यायेन महनीय दास्यस्य लोके सुखकरत्व दर्शनान्तानन्दावहत्वेन अत्युत्कृष्टमिति ig ईश्वरेच्छै unro इत्यादि वाक्यद्वयस्य फलितार्थः । ननु सर्वस्वामी प्रियः पतिस्स्वभक्तान् स्वभक्तशेषत्वे विनियुङ्क्ते चेत्संसारिणं प्रत्यपि तथा विनियुञ्जीत । तेषामपि तद्विभूतित्वाविशेषात् ।

(सा।सं) उपजीविung इति । उपजीवने कृतप्रतिकृतरूपत्वात्स्वरूपविरोध एव स्यादिति भावः । एवमविरुद्धे ईश्वरेच्छायत्ते भागवतशेषत्वे ना प्रमाणिकत्व२ गन्धोऽपीत्याह । चेतनगतशेषत्वस्य दासत्वे पर्यवचन्नत्वात्तन्निर्गुणं विरुद्धगुणं प्रति च चेद्दुःखाय स्यादिति शेषत्वविशेषभूतं भोगवर्धकदासत्वं॥।

[[१२८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू-गुणवशीकृत कृष्ण भगवद्विषय श्री भागवतविषय की दासत्वं

थी की ईश्वर॥॥

भोगवर्धकomius Glsmनङ्गी

(सा।दी) गुणवशीकृत, शेषिगुणवशीकृत

[] काकं हेतु कीpri। यं

मा

To, प्रीति wn शेषित्व शेषत्व इत्यादि॥।

(सा।स्वा) शुभ, अन्यतरवैयर्थ्यं प्रसङ्गिwn? गगनी suspi। गुणवशीकृत इति

भोगेति शेषत्वकार्यकैङ्कर्य गुणकृतदास्यमधिक भोग्यताजनक (Log wrrow वैयर्थ्य। प्रत्युतगुणकृतदास्यमुत्कृष्टकं न कुङ्का। ীত भागवत विषय ॐ ॐ ॐ गुणकृतदास्यं स्वरूपविरुद्ध LD ITS IT भागवतत्व १०LQus g शेषत्वप्रतिसम्बन्धिविषयलं ग गुणकृतदास्यमुचित Luni गुणकृतभागवतदास्य ॐ ॐ।कं छ भागवतत्व प्रयुक्त भागवत शेषत्वमुपजीव्य LD/Tmsung Gib सप्रयोजन QLD कुं Qing ईश्वरेच्छेun यक शेषत्वं शीत गुणकृत Lori स्वेच्छायत्तशेषत्व (२०६८ LT ) भल शेषत्वप्रतिसम्बन्धिशेषित्व pii स्वेच्छै ung स्वरूपविरुद्ध १०६७ pr? किञ्च भागवतशेषत्वमधिकप्रीतिजनकतया ईश्वरेच्छादिसिद्ध। Long शेषित्वमीश्वरेच्छासिद्ध LD लामैयालेगमुमागादो? ऎऩ्ऩवरुळिच् चॆय्गिऱार्। इव्विडत् श्री ईश्वरा इति । भागवतशेषत्ववदधिक प्रीतिजनकत्वाभावेऽपि॥।

(सा।प्र) भोगवर्धकत्वमेवेत्याह । गुणवशीकृत गळा इति । opporuggi, अधिकं भवति । आधिक्येन भोगवर्धकं भवतीत्यर्थः । नन्वेवं राजादिभिस्स्ववाहनादौ स्वधृत माल्यादि विनियोगवत्सर्वस्वामी श्रियः-पतिस्स्वभक्तान् स्वकीयशेषत्वेन शेषित्वेन च विनियुङ्क्ते चेत्तद्वत्संसारिणः प्रत्यपि तथा विनियुञ्जीत । तेषामपि तथा भगवद्विभूतित्वाविशेषात् । एवं च प्रपन्नैस्संसार्याश्रयातिशयजननप्रसङ्गः, न चेष्टापत्तिः । “मूढैः पापरतैः क्रूरैर्भगवच्छास्त्रदूषकैः सम्बन्धं नाचरेद्भक्तिर्नश्यत्येतैस्तु सङ्गमः” इत्यादिविरोध प्रसङ्गादित्यत्र “मम मद्भक्तभक्तेषु प्रीतिरभ्यधिकाभवेत् । तस्मान्मद्भक्तभक्ताश्च पूजनीया विशेषतः । आराधनानां सर्वेषां विष्णोराराधनं परम् । तस्मात्परतरं प्रोक्तं तदीयाराधनं परम् । तदाश्रितस्याश्रयणात्तस्य तस्य च तस्य च । संसेवनान्नरा लोके पूयन्ते सर्वपातकैः “इत्यादि प्रमाणैस्स्वतन्त्रस्वामी भागवतानेव शेषित्वेन शेषत्वेन च विनियुङ्क्त इत्यवगमान्नातिप्रसङ्ग इत्यभिप्रेत्याह । यं इत्यादिना ।॥।

(सा।वि) एवं च प्रपन्नैस्संसार्याश्रयातिशयजननप्रसङ्ग इत्याशङ्कायामीश्वरेच्छायाश्शास्त्रैकगम्यत्वात् “अनन्यदेवता भक्ता ये मद्भक्तजनप्रियाः” इत्यादिभगवद्वाक्यदर्शनादीश्वरस्वातन्त्र्यविशिष्टेच्छाया भागवतान्प्रत्येव भागवतान्विनियुङ्क्ते । न संसार्यात्मनः प्रतीति भागवतानां शेषित्वं न प्राकृतानामित्याह यथील ईश्वरा इति - राजादिभिः॥।

(सा।प्र) विशेषविषयं पर्यवसाययतीति गुणवशीकृत गा इति । भगवद्विषय

दृष्टान्ताभिप्रायेण grouppiô इत्युक्तम् । स्वरूपस्यात्यन्तोचितम् । तर्हि गुणवद्भागवता एव शेषिणश्च स्युः इत्यत्राह । इति ।

पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

मू-स्वातन्त्र्यसहकृतैrror क्रा इच्छेwroo भागवतां ६०६ शेषित्व कुङ्क २६Lg इवर्गळ् पयुङ् गूट्टिक् कॊण्डु इवर्गळुक्कु ¥त्तै उण्डाक्कुम्॥।

ाळा, ५७ळां शेषिurs Com

(सा।दी) का इच्छै unr

यै

इच्छै व्यावर्ति ऊं की मा॥॥

(सा।स्वा) स्वस्वातन्त्र्मादेव भागवत

[[१२९]]

शेषिक

शेषित्व कुम्भ २००१११४। gu

ईश्वरेच्छाधीनत्व

प्रसङ्गि

[[१०]]

WITTॐ गुणकृतभागवतशेषत्वjg/कं स्वेच्छै प्रयोजिकै unsum

Town अप्रमाणिकत्वं प्रसङ्गिung? भगवदनभिमतत्वात्स्वरूपविरुद्धत्व wing/r? शेषत्वभेदDown तत्प्रतिसम्बन्धिशेषत्व pii ईश्वरेच्छासिद्धतया एकLDIT प्रसङ्गि wing? इष्टापत्ति QuÖागी स्वेच्छायत्तं शेषत्व Q LD ०१ & pg/ विरोधिung? गगनीğ QFu&pri। Quiz ना इच्छै muyii इति । तथा च गुणाधिक्य दर्शनस्थले उभयेच्छा सिद्धशेषत्वमन्यत् । भगवदिच्छामात्रसिद्धशेषत्वं चान्यत् । प्रमाण सिद्ध प्रयोजिकेच्छाभेदवत्वात् शेषित्वस्य तु प्रयोजिकेच्छाभेदा भावादेकत्व Q/LD/५५/। उभयेच्छासिद्धतया भगवदभिमत LDING suno स्वरूपविरोधDinal कुङ्कु। शुगाय, भागवत / कं परत्वशेषत्ववहनं स्वरूपप्राप्तLD ूगळं शेषित्ववहनं ममकाररूप Lun स्वरूप विरुद्ध १६ min?

(सा।प्र) नन्विदं भागवतशेषत्वं न युक्तम् । परस्परं यथेष्टविनियोजकत्वरूप स्वातन्त्र्यात्मकशेषित्वापादकत्वात् । स्वातन्त्र्यस्य च स्वरूपनाशकत्वादित्यत्र यथा भागवतस्स्वतन्त्रस्य स्वेच्छाकृतं भक्तपराधीनत्वं स्वातन्त्र्यं न विहन्ति । एवमेव भगवच्छेषभूतस्य भगवदिच्छाकृतं भागवतशेषित्वं न भगवच्छेषत्वं विहन्ति । किन्तु भगवच्छेषत्वफलभूतयथेष्ट विनियोजकत्वरूपशेषित्वविशेष स्वामित्वस्यानुभव एव स्वस्वातन्त्रयात्मकश्शेषत्वं विहन्तीत्यभिप्रेत्याह ।॥।

(सा।वि) स्ववाहनादौ स्वधृतमाल्यादिविनियोगवत्स्वविभूतित्वाविशेषात्प्राकृतात्मनः प्रत्यपि किं न विनियुङ्क्त इत्यत्रोक्तम् । स्वातन्त्र्येति । “स्वातन्त्र्यमैश्वरमपर्यनुयोज्यमाहुः” इति तत्र पर्यनुयोगो निरर्थक इति भावः ननु तत एव विपरीत विनियोगोऽपि किं न स्यादिति चेन्न “ज्ञानी त्वात्मैव मेमतम्” इति भक्ताभिमानित्वस्यैव एतादृशस्वातन्त्र्य नियामकत्वादिति ध्येयम् । भागवत ©VITLä इत्यत्र GTQILó इत्ययोगव्यवच्छेदः भागवतकं इत्यन्ययोगव्यवच्छेदश्च बोध्यः । निकृष्टादपकृष्टजात्यादि निबन्धनाधर्मव्यवस्था तु करिष्यत इति हृदयम् । ननु गुणवशीकृतजीवेच्छाया भागवतशेषत्वाङ्गीकारे भगवदिच्छायास्तत्र हेतुत्वं न स्यात् । जीवस्य स्वातन्त्र्यं च स्यादित्यत आह

याङ्कना इच्छै muyi इति । तादृशेच्छायामपि ईश्वर एव प्रेरक इति तस्य न स्वातन्त्र्यम् । न वा भगवदिच्छया हेतुत्वव्यभिचारः । भगवदभिमतत्वादैकान्त्यभङ्गश्च न भवतीति भावः । एवमीश्वरेच्छया भागवतानां परस्परशेषित्व भगवदिष्टविनियोगार्हत्वलक्षणशेषत्वस्य तत्प्र॥।

(सा।सं) शेषित्व ñng शेषित्वभावनाविषयत्व jog शेषित्वभावनाविषयान् सर्वान्प्रतिफलतो दुश्शकं शेषत्वं कथं निर्वहतीत्यत्राह । ऊना इच्छै muruji इति । एवं वस्तुस्थितिमुक्त्वा ततश्शङ्का॥।

[[१३०]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू - Qiuq। स्वामिनं इष्टविनियोगार्हrmis Gls@ शेषिकाmins माय स्वरूपं Gujprisin। स्वाभीष्ट भागवतशेषत्व ( शक्रा फल Door भागवतकैङ्कर्य (pi सिद्धिकंmsuri@ पुरुषार्थकाष्ठै Gujpisi। muquig परस्पर शेषशेषिक नात ॥। (सा।दी) शेषित्वमीश्वरेच्छैunni niggani सिद्ध कुङ्कुमं Bipi। gi स्वामीत्यादिun शेषित्वं चेतनेच्छै कूडुगैयाल् fरिशुद्ध अऩित्तै अरुळिच् Gauri। स्वाभीष्टा नगा IT। Qing नियमिक ईश्वर / कङ्क्र सिद्धLD का primrujii इत्यादिuni। शेषशेषिका॥।

(सा।स्वा) ढगढग (तुन suspi। Qg स्वामि इति । श्रन्यमण्डळं शेषित्वं स्वतन्त्रस्वामि भगवदभिमत LDTsun तद्वहनं स्वरूपलाभरूपQLD कुङ्का। Qu४ भागवतशेषत्वशेषित्ववहन LDL स्वरूपलाभात्मक LDT ५ भागवतशेषत्ववहनं पुरुषार्थकाष्ठारूप १० की विशिष्टोक्ति IT? कैङ्कर्य परमोद्देश्य LIT कङ्क भागवतशेषत्व काळंल पुरुषार्थकाष्ठारूपत्व QLD/T ? ६७ लगानी Quipi। स्वाभीष्ट इति । भागवतशेषत्व शेषित्ववहनयोरुभयोस्स्वरूपलाभात्मकत्वेऽपि शेषत्वस्य तत्कार्यकैङ्कर्यस्य च स्वेच्छाविषयतया पुरुषार्थकाष्ठारूपत्वं GG/Ll कलकुण्डा। Q४ १५ परस्परशेषित्व

pi

ं पुरुषार्थकाष्ठाभाक्त्व (PPL) ईश्वर/ निरुपाधिकसर्वशेषित्व कुं। कं

Lu ५१ तत्समनियतेश्वरत्व का कण्ठीक ढङ्ग फल LD IT Or भोक्तृत्व कुङ्किं न्यूनतै ? ढगा

È G&uspni। big इति । भागवतां परस्परशेषत्वशेषित्व pi कैङ्कर्यरूपपुरुषार्थ॥।

(सा।प्र) Quig स्वामिकं इत्यादिना । एवं भागवतशेषत्वस्य प्रामाणिकत्वात्तत्फलत्वेन सर्वेषां काष्ठाभूतपरमपुरुषार्थश्च सम्भवतीत्याह । स्वाभीष्ट LDITI इति । एवमीश्वरेण भागवतानां परस्परशेषित्वापादनाद्यथेष्ट विनियोजनरूपं स्वातन्त्र्यं विनियुज्यानुभवाद्भोगश्च द्वितयं लब्धमित्याह । ल Gonguyi इत्यादिना । नन्विदं भागवतशेषत्वं कस्यचित् (सर्वेषां) भागवतान्तरशेषित्वावस्थायां

तज्जन्या॥।

इति

(सा।वि) युक्तपारतन्त्र्यस्य च उभयोर्धृतत्वात्स्वरूपलाभस्सुप्रतिष्ठित इत्याह स्वामि

शेषिक नाru jon मुढा, शेषितया स्थितत्वात् । Quppni, प्राप्तवन्तः । न केवलं स्वरूपलाभः पुरुषार्थकाष्ठा च सिद्ध्यतीत्याह । स्वाभीष्ट LDT इति काष्ठै, उत्कर्षम् । एवं नियन्तुरीश्वरस्य सिद्धार्थमाह

muyi इति ।॥।

(सा।सं) चतुष्टयस्यापि परिहृतत्वं क्रमेण हेतुबलादाह । इत्यादिना वाक्यचतुष्टयेन । शेषित्वं चचेतनुमतं तदा सर्वभागवतशेषत्वरूपस्वरूपोच्छित्तिस्स्यात् । असङ्कचितपुरुषार्थ काष्ठालाभोऽपि न स्यात् । शेषित्वस्येश्वरभोक्तृत्वयोराकर्षकत्वाद्भगवति तदुभयमप्यसङ्कुचितं न सिद्ध्येत् शेषित्वानुमति-मतो भोक्तृत्वमप्यनुमतमेवेति पुरुषार्थकाष्ठा निरहङ्कारा न सिद्ध्यतीति शङ्का चतुष्टयम् । यथावर्तनं स्वामिन इष्टं तथा वर्तनमेव स्वरूपमिति न स्वरूपोच्छित्तिः मन्त्रार्थदानादिरूप कैङ्कर्येण परेषु भागवतेषु मन्त्रार्थादिज्ञानरूपोऽतिशय आधीयत इति॥।

पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

[[१३१]]

मूनियमिमं रसिकं ६०० ईश्वरा ण ईश्वरत्व (pio भोक्तृत्व (pi Gujpoor। प्रकार

।

BIC६० लाা&দकंধ या शेषत्वशेषित्वादिना ईश्वर भोक्तृत्व तॆळिगैयाले इरुवरुक्कुम् कोदऱ्ऱ पूणवुगज् उण्डागिऱदु।

(सा।दी) भागवत ती याम्मुळं पुरुषार्थकाष्ठासिद्धि pni।

शेष

इप्पित्ताले

इत्यादिu। शेषत्वशेषीत्वादीत्यादिशब्द ॥ कैर्यसिद्धि सङ्ग्रहीतम् । भोक्तृत्व कामं शेषं, भोक्तृत्वापादक QLD१५। Gs/७g], असारांशम् । भगवत्प्रीत्यैक प्रयोजन LOTS OLD।

निश्चित भागवतशेषत्वार्थ कङ्कं Gspp॥।

(सा।स्वा) भागवतत्व (ii ईश्वररसानुभवहेतु १/७६msungii ईश्वरनियमनाधीन Lo १७६० & unnayati

ईश्वरत्वभोक्तृत्व /५१४ @१५)कं न्यूनतै unaina

परस्परशेषत्व शेषित्व/१५ in ईश्वरभोक्तृत्वशेष LD

ढांাग)ন♚ #upi। प्रकार

LDIT

१५।

ing भागवत is mu

यां

इति ।

पुरुषार्थकाष्ठै प्रकार, भगवन्नियमन ;

?

(Lu

७। Qing भगवदधीन २०१७ या काल परमशेषत्वशेषित्व तत्फल // ५० Cr “भुङ्क्ते स्वभोगमखिलं पति भोगशेषम्” नळी/ भगवद्भोक्तृत्वशेषLDING अनुसन्धि msun स्वाधीनस्वार्थ भोक्तृत्वभ्रान्तिरूपदोष DGTLun Gangpp पुरुषार्थकाष्ठै_७८/p

[१७] / २५

gn

पुरुषार्थ

लङ्गला ककुङ्कुा। Q४ यकं पुरुषार्थकाष्ठै २०१८ । भाग। Jr। Guor? अकृतोपाय १७ भागवत कं परस्परं कैङ्कर्यमुपायोपयुक्त LDTwn

Lowry? भगवच्छेषत्वमात्रं ली। उक्त प्रकार भागवतशेषत्वं gluing भागवत ५५ऊञ्छ भागवतकैङ्कर्यलाभ Down पुरुषार्थकाष्ठालाभ GLD? किञ्च भागवतकैङ्कर्यस्य पुरुषार्थकाष्ठात्मकत्वं पूर्वाधिकारोक्त स्वरूपानुगुणानेक प्रकारोत्तरकृत्यप्रभृतिमोक्ष पर्यन्तपुरुषार्थ/i१८ना इच्छिwng भागवतकैङ्कर्यjgu पुरुषार्थLD ७८ इच्छिmsun

ऒक्कैयाले अङ्गpr? ५ भागवतकं स्वरूप॥।

(सा।प्र) तिशयाश्रयत्वरूपप्रयोजनान्तरपरत्वापादकत्वात्तच्छेषत्वावस्थायां तत्प्रयोजनेन परमप्रयोजनवत्वापादकत्वात्स्वार्थभोक्तृत्व पर्यवसितत्वाच्चानन्यप्रयोजनत्वविरोधीत्यत्र तादृशातिशयाश्रयत्वस्य तादृशातिशयजनकत्वस्य च भगवदर्थत्वानुसन्धानान्नानन्यप्रयोजनत्वविरोध इत्याह । प्रकार इत्यादिना । gpp, ऋजीष रहिता । स्वातन्त्र्यरहितेत्यर्थः ।

(सा।वि) भोक्तृत्वं, कैङ्कर्यानुभवितृत्वम् । भोक्तृत्व /कं शेषं, भोक्तृत्वापादकं Gzgpp, दोष Loñp। ऋजीषं परिहृत्य स्थितया । स्वार्थभोक्तृत्वादिदोष रहितेत्यर्थः । एवं भागवतनिष्ठावतः अपराध॥। (सा।सं) न पुरुषार्थकाष्ठासङ्कोचोऽपि - निरुपाधिक शेषित्वस्यैव तदुभयाकर्षकत्वात्तद्वत्येव तदुभयमपीति स्वार्थमेवेत्थं नियन्तरितयोर्न सङ्कोचलेशस्याप्यापत्तिः । परस्परं शेषत्वशेषित्वे भगवद्भोक्तृत्वैकार्थे इति निर्धारणान्नसाहङ्कारता पुरुषार्थकाष्ठाया इति क्रमेण शङ्का चतुष्टय परिहार इति भावः । किमियं पुरुषार्थ काष्ठा सर्वसाधारणी अपराधरुच्यादिमत्प्रतिसम्बन्धि कापि किमिति शङ्कायां पुरुष विशेषासाधारणी पुरुषविशेषप्रतिसम्बन्धिका॥।

[[१३२]]

मूनिश्चितार्थ

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

सारवित्/कङ्कनात कृतकृत्यकं अपराधरुचिujii, अतिशङ्कप, अन्यदेवता स्पर्श, आत्माधीनभोग (pii, आत्मार्थभोग (ponळील एका परमैकान्ति

८६५०LW प्रसाद ॥।

(सा।दी) ढगढगऊu) परमैकान्ति प्रसाद CLD अपेक्षणीयम् । Gma ७ निगमि५८ pri। Qing निश्चितेत्यादिwn अत एव सारवित् । ॐ नाग भगवद्भागवत-विषयापराधरुचिuji शङ्कापञ्चकादिषु /, मोघम् । GipG१०१९, प्रसादम्, २५१४, Qing स्वयम्प्रयोजन [LD ७८॥॥

(सा।स्वा) प्राप्तोत्तर कृत्यादि पुरुषार्थ रुचि LuTT ♚क क्रं पुरुषार्थकाष्ठै ढाळां की अनुपपन्न Loop? किञ्च प्रतिसम्बन्धिभागवतां अपराधरुच्यादि दोषाक्रान्त ऩागिल् “मऱ्ऱुमोर् तॆय्वमुळदॆऩ्ऱिरुप्पारोडॊऱ्ऱिलेऩ्” ऎऩ्ऱिरुक्किऱ अधिकारिकं “समये तिष्ठ सुग्रीवमावालिपथमन्वगाः”

कं महा-

राजतं विषय ॐ GunG अनादरादिनां प्राप्त LOIT (अङ्क कैङ्कर्यरुचि myii तल्लाभQQLD Goor? GTढङ्ग ढग उत्तर LD (नीË Grupi। Qing निश्चितार्थgmi इति । निश्चितार्थgmi, उक्तप्रकारेण भागवतशेषत्वनिश्चय कुंल २०Lung। G भागवतशेषत्वं कुनीung अधिकारिकं भागवतकैङ्कर्य LG GUNT विरोध ढङ्ग कुँला। सारवित्क/कङ्काळा इति । पूर्वाधिकार goung D उपक्रमिकरणत्रय ॐ कर्तव्य की प्रधान भगवत्कैङ्कर्य Grama BULONGT आचार्यादि भागवतकैङ्कर्य GLD। मला प्रकार सारांशनिर्णय (Lungi।p ४। सारनिश्चय भागवत ५६ ५५ उत्तरकृत्यप्रभृतिमोक्षपर्यन्तपुरुषार्थान्तररुचिping कृतकृत्य nor सारवित् । ॐ ॐ भागवतकैङ्कर्य ५G Cr रुचि ips (५१०६।१४। कृतकृत्य कङ्गwn अकृतोपाय ( कं भागवतकैङ्कर्य १ उपायकोटिनिविष्ट

परमपुरुषार्थरुचि कृतकृत्या सारवित् का कङ्काल कञ्छ C। रुचिविषय OLD ५। अपराधरुचिuyi इत्यादि - त अपराधकृत्यप्रभृतिमोक्षपर्यन्तपुरुषार्थान्तररुचि migo सारवित् ५/५६५ कं भागवत कैङ्कर्य कण रुचि कं ४। कृतकृत्य कङ्गun अकृतोपाय (कं भागवतकैङ्कर्यम् उपाय॥।

[[९]]

(सा।प्र)नन्वेवं भागवत कैङ्कर्यस्य कर्तव्यत्वे “चतुर्विधा भजन्ते मां । अपायाद्विरतश्शश्वन्मां चैव शरणं गतः । तनूकृत्याखिलं पापं मामाप्नोति नरश्शनैः” इत्यादिभिरुक्त सापराधप्रयोजनान्तर परभागवतान्प्रत्यपि किङ्करवृत्तिः कर्तव्या स्यात् ततश्चैकान्ध्यानन्यप्रयोजनविरोधस्स्यादित्यत्राह । Qu निश्चितार्थेत्यादिना॥।

(सा।वि) रुच्यादिरहितानां परमैकान्तिनां प्रसाद एवापेक्षणीयो नान्य इति निगमयति । Quig निश्चितेति॥।

G

(सा।सं) चेत्याह । इति । अतिशङ्का “कर्तव्यं सकृदेव” इत्यादिनोक्ता । इत्यनेन तद्वतान्तद्विरहितेष्वेव वृत्तिविशेषेण विशेषप्रसादो नापेक्षणीय इति फलितम् । अनेन शुद्धान्तसिद्धान्तिनामिति सङ्ग्रहश्लोकस्थपदं विवृतं भवति । कृतकृत्य / इत्यन्तेन स्थिरधियामित्यस्यार्थ

उक्तः ।

पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

[[१३३]]

मू-स्वयं प्रयोजन Dress अपेक्षणीय। Cougars

यान्नी या

माँ, यñ …

(सा।दी) प्रसादं साधन Low

साध्यांश कुंलक ाळगला

ना। भागवतकैङ्कर्य

pi यथाशास्त्र Louis

सूचि कामं का

५१०५५/ सिद्धि कुं

অन; Grupri

LL। Gogo

इत्यादि । वेदमुं

सार्थLD १७५ अली लङ्क

कुण्डल, विधिक प्रकार कुंल॥।

भागवततं। श्रीलङ्क, विस्मयिॐॐ। श्रीनाकी gा, विस्मकं मुकं शीना कल्याणगुण /s१५६० Giruyu सर्वेश्वरळा।

की गp

(सा।स्वा) रुच्यादिदोषयुक्तभागवतप्रसादं रुचि

तद्दोषरहित भागवत विषय कैङ्कर्यरुचिस्वरसैws १४। प्रसाद १० स्वयं प्रयोजन LD ७५ अपेक्षार्हं वेऱॊऩ्ऱिलुम् इप्पडिप्पट्ट अगक्कु पिऱवादॆऩ्ऱबडि। इदिऩाले पुरुषार्थकाष्ठारूपत्व निरूपित LOTS १५५५१।

या

Qug भागवतकैङ्कर्यं कर्तव्यQLDil । JnG GLDIT? Gung/ पित्रादि ५६५ ५१ उत्तमाश्रमिकं ब्राह्मणभागवतकं पुत्रशिष्य गृहस्थ भागवतशूद्रभागवतविषय♚$ वन्दनोपसर्पणादिकैङ्कर्यं प्रसङ्गिung? गङ्ग अधिकारार्थjmgii unt LG सङ्ग्रहिwn लगा लङ्ग शङ्क muwi परिहरि ॐ& pri। Cougoming इति Coug Lomjg Lisi, अनुष्ठानपर्यन्तवेदान्तार्थज्ञान (०६ भागवतान्ना। कङ्क, विस्मयिक आश्चर्यথनाक, नाक लjsp। i, कल्याणगुण // कला २mLW। सर्वस्मात्परगाm/Lg। नाथा, स्वतन्त्र स्वामिQuimulg। कुण्ड, स्वेच्छेwn विनियोगिjg। १०५, भागवतशेषत्व jg॥।

(सा।प्र) उक्तार्थं स्त्रीशूद्रादीनां सुखानुसन्धानार्थं द्रामिडगाधया सङ्गृह्याह । Gougopi jig इति । থীनা॥ &u giggাमुकुङ्कु लक, “राघवं शोभयन्त्येते षड्गुणाः पुरुषोत्तमम् । विधितः स हि धर्मज्ञश्शरणागतवत्सलः । बहवो नृपकल्याणगुणाः पुत्रस्य सन्ति ते । गुणैर्दास्यमुभागतः’ इत्याद्युक्तप्रकारेण भागवतपर्यन्त शेषत्वनिबन्धनतया प्रकाशमानगुणेन भगवता॥।

(सा।वि) g, दोषरहितेत्यर्थः ।

भागवतशेषत्वपर्यन्ताधायकतया प्रकाशमानकल्याणगुणेन भगवता विहितं भागवतशेषत्वं प्राप्तावयं वेदान्तार्थाभिज्ञा भागवता यथा विस्मितास्स्युस्तथा भागवतकैङ्कर्यमत्यादरेणाभ्युपगम्य “यथा देवे तथा गुरौ” इत्यादि वेदमार्गानुसारेण वर्तामह इति गाधयानुसन्धत्ते । Cougopig इति । शीनाएं।&ui, प्रकाशमानगुणेन - ५७१, नाथेन - मुलं॥।

(सा।सं) प्रसादमपेक्षणीयमित्यस्य प्रसादार्थं तत्कैर्यं सर्वदा कार्यमित्यभिप्रायः । अनेन प्रसत्तिं लभेमहीत्यंश उक्तः । Goug इति । वेदार्थभूतं नारायणं जगतस्सर्वविध कारणत्वेन सर्वस्मात्परत्वेन च जानन्तो भगवन्तो यथा विस्मितास्स्युस्तथा निरतिशयौज्ज्वल्य सौशील्यसौलभ्यादि गुणवता नाथेन

दायधन॥।

[[१३४]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

ई-पॆऱुनामवऩल्लडियार्क्कु, आदरमिक्क वडिमैयिसैन्दऴिया मऱैनूल्, नीदिनिऱुत्त

Gmw॥।

(सा।दी) भागवतशेषत्वादिसम्पत् ढाला। Gulmi, Qup योग्य n। mii। is भगवा Gang♚p quig आदरप्रचुर LDT ६०१ शेषत्वकैर्य/१३६०१ अङ्कीकरि कुङ्कु/। अफ्रीur Lomopy, नित्य LD ITI वचेतन्याय /Big GN CLL - कुं, go व्यवस्थापिॐ सदाचारस्थिति gungung॥।

पं। वेदकुं

(सा।स्वा) umi, Qujpoumii। अयना, आतङ्क स्वामिu।booviq uniäछ, अपराधरुच्यादिदोषरहित भगवद्दासभूता कञ्छ। शुक्र कङ्क, गुणाधिक्यदर्शन कुं Q१।ßल रागौत्कट्यम् । १६\ऊञ्छ, प्रचुर LDIT, AD, शेषत्वकार्यकैङ्कर्य jong अङ्कीकरि कुण्डा। अजीत Loop, नित्य ADITI वेद नीति कुण्ड, नीति Gun व्यवस्थापिकėuLL।Bmo, स्थिति । शास्त्रीय तत्तद्वर्णाश्रमगुरुशिष्यपितृपुत्रादि व्यवस्थितधर्माचारम् ।

GmWTMs, mung प्रकार॥।

(सा।प्र) सङ्कल्पितमस्मत्स्वरूपोचितं भागवतशेषत्वम् । umi, “गुणैर्दास्यमुभागतः” इत्युक्तप्रकारेण प्राप्तवन्तो वयम् । gopig कङ्क, “अहो कृतार्थस्सततं नृलोको यस्मिन् स्थितो भागवतोत्तमोऽऽसीत्” इत्यादि मूलभूतस्य “यथा देवे तथा गुरौ । तस्यैतेकथिताह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः । आचार्यवान् पुरुषो वेद” इत्यादि वेदान्तस्याभिज्ञा यथा विस्मितास्स्युस्तथा । Aquiniis guj/, भगवदननुभव राहित्येनाति श्रेष्ठानां भगवद्दासानां नित्यसूरीणां “नित्याभिवाञ्छित॥।” इत्याद्युक्तप्रकारेणात्यादर विषयभूतं भागवतकैङ्कर्यमभ्युपगम्य । यद्वा, तस्यभगवतोऽनन्य प्रयोजनतया “ज्ञानीत्वात्मैव” इत्यादिप्रकारेणात्यर्थप्रियतमानां दासानां कैङ्कर्यं वयमत्यादरेणाभ्युपगम्य । अur mp १५ लाऊं। “ब्रह्मा स्वयं भुवभ्यानर्षत् । पूर्वे पूर्वेभ्यो वच एतदूचुः” इत्युक्तप्रकारेण विनाशरहितेन धर्मप्रतिपादकेन “आचार्य देवो भव । नो इतराणि” इत्यादि॥।

(सा।वि) सङ्कल्पितम् । ऊ, भागवतभजनात्मकं प्रकारम् । mimi, प्राप्ता वयम् ।

कांशीऊं, “अहो कृतार्थस्सततं नृलोके यस्मिंस्थितो भागवतोत्तमो हि” इत्यादि प्रकारेण वेदान्तवेदिनो भागवता यथा विस्मितास्स्युस्तथा । १q-unisg, तस्य समीचीनदासानाम् । शुक्र की कङ्क, आदाराधिक्येन । ०, कैङ्कर्यम् ।, अभ्युपगम्य । अफ्रीum mpb] नीति, नाशरहित वेदशास्त्रन्यायस्थापिता स्थितिः । “आचार्य देवो भव” । ये केचास्मच्छ्रेयाँसो ब्राह्मणाः । तेषां त्वयासनेन प्रश्वसितव्यम् । यान्यस्माकं सुचरितानि । तानि त्वयोपा॥॥

(सा।सं) क्रमाद्विभक्तां निरवधिककैङ्कर्यपर्यन्त ब्रह्मानुभवाख्यां सिद्धिं मुक्तौ प्राप्तुं योग्या वयं “ज्ञानी त्वात्मैव मे मतं । मम मद्भक्तभक्तेषु” इत्यादिना प्रख्यातव्यामोहवतो भगवतो दासेष्वपराधरुच्यादि विरहितैकन्त्यवच्छेषित्वमध्यवस्य तेषां नित्यकिङ्करोऽहमिध्यान्तादरण पूर्वकमित्यभ्युपगम्य “आचिनोति” इत्युक्तविधया पूर्वैरस्खलिततया परिपालितां श्रुत्यादिसिद्धां नित्याद्यनुष्ठानपद्धतिरूपां नीतिं प्रतिष्ठाप्य अविकलेन अनन्यार्हशेषत्वादिरूपै॥।- ६० COLD ॥ २३ ॥

पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

नाथेन॥।

[[१३५]]

॥ २३ ॥

प्रसाद OLD

(सा।दी) Bjsii Quj

Bipi माग परमैकान्ति

अपेक्षणीय QILDirl Lojopu श्लोकय दृढीकरि@pi। नाथ इति - अस्मत्स्वामि भगवा गी/ तत्प्रीतिQu॥।

क

याऩ

क

(सा।स्वा) लाporió, प्रतिष्ठिGOLD११/१g। प्रतिशिष्यादि ८६०५Å५ भागवतत्वÐी हूं वर्णाश्रमादि विरुद्ध भागवत-कैङ्कर्यLD भगवदभिमत LDITS शास्त्रसिद्धLD/६ms unav पुत्रादिविषयं पित्रादि ५०५५८ वन्दनोपसर्पणादिप्रसक्तिननगा ।२३ ॥

Qing निश्चितार्थ सारवित्/कङ्काला कृतकृत्य भाकं फुलीङ्गाल परमैकान्तिzbnu प्रसाद LD स्वयम्प्रयोजन LD ITS अपेक्षणीय QLDI माङ्ग] n। G GLon? A माग मॆऩ्ऱु सॊऩ्ऩदु कूडुमो? अप् Gung/ अकृतोपाय (कं भागवतशेषत्व api तत्कार्यकैङ्कर्य १०१ अनपेक्षणीय १० १७५ प्रसङ्गि ? श्रयाङ्का कङ्कणं स्वयम्प्रयोजन [LDINTS अनपेक्षणीय Longii मोक्षोपायतयापेक्षणीय QLD ६ गी उपायतयापेक्षणीय LD ITI इतरपुरुषार्थत्यागपूर्वकमतिशयितपुरुषार्थतयापेक्षणीय LG GITOLD

wn

टै

पुरुषार्थकाष्ठारूपत्व QQLD Gor? किञ्च मोक्षोपाय १०७ भगवद्विषय

भागवत प्रसादमपेक्षणीय Lop? Tढाग श्लोक

याच्नारूपो-

अकृतो-

पाय LD कर्तव्य LD IT GO पाय/i४६५कंgळं उपायतया फलतया च भागवतप्रसादापेक्षै २६७८/pg/ स्वानुसन्धान LD & অगुनীË suis pri। नाथेन इति । नः, भागवतशेषत्वरसिकानां सारविदामस्माकम् । नाथे, परमशेषिणि । तन्नाभिनालीकिनीत्यादि समभिव्याहारेण चतुर्मुखोत्पादकतया सिद्धे सर्वस्मात् परे च स्वतन्त्रस्वामितया भागवतशेषत्वकैङ्कर्यकरण पर्यन्त॥।

(सा।प्र) शास्त्रेण स्वोक्तमर्यादायामवस्थापनात् । mount क ळा Go, निलैगुलैया वगै निऩ्ऱऩमे, स्थितिभङ्गराहित्येन स्थितास्स्म । उपायापायः संयोगाभावे नाभग्नमध्यमवृत्तयः पुरुषार्थ काष्ठायां प्रतिष्ठिता अभूमेत्यर्थः ॥ २३ । ।

प्रपन्नैरनन्यप्रयोजनत्वपूर्वकं भागवतकैङ्कर्यैस्वार्थत्वधीराहित्येन तत्र प्रतिष्ठितैर्देवतान्तर सम्बन्ध गन्धरहितैश्च भवितव्यमित्याह । नाथेन इत्यादिना ।

(सा।वि) स्यानि । नो इतराणि” इत्यादिका स्थितिरित्यर्थः । gmwTIME, यथा न नश्येत्तथा । लाņrLD, स्थितास्स्मः ।

पूर्वं भागवत प्रसाद एवापेक्षणीय इत्युक्तं तमेव प्रार्थयते । नाथ इति॥।

(सा।सं) कान्यैनावस्थितास्स्म इत्यर्थः ॥ २३ ॥

Quig निश्चितार्थ इति वाक्यार्थसङ्ग्रहीतमधिकारार्थं स्वाभिसन्ध्याशासनाभ्यां सहृदयहृदयारोहाय सङ्गृह्णाति । नाथेन इति । स्वाभिमुख्यवति सौहार्देनैव यादृच्छिकादिसुकृतसम्पादनमुखेन विज्ञप्तपरमहितपरमपुरुषार्थप्रदे नः, नाथे - याच्नापूर्वक॥।

[[१३६]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू-स्तृणमन्यदन्यदपि वा तन्नाभिनालीकिनी नालीकस्पृहणीय सौरभमुचावाचा न याचामहे ।

तामरै

(सा।दी) तृणसदृश LD IT। ऐश्वर्य (pii, अन्यत्, तस्माद्विलक्षण LDTCOIN केवलात्मानुभव jmguji, अन्यदपि वा, ततोऽप्यत्यन्त विलक्षण LDT।] मोक्ष jmguji, उपायपरिग्रहानन्तरं मोक्ष याचनीय LD१Gpm] ककुण्डा। तन्नाभीत्यादि भगवा Lu नाभिung नालीकिनी

श्रलं ऩुडैय POL অक्रं img नालीकं, नाभिपद्मम् । अक्रं स्पृहणीयं यत्सौरभं, शुलiuLi Gळं परिमलम् । तं मुञ्चत्या, प्रसरिनाना। वाचा, स्वरूपानुपानुरूपप्रार्थना योग्यतया श्लाघ्य LD ITI QUITऊं न याचामहे ।

(सा।स्वा) तयास्मद्विनियोजन समर्थे । विषयसप्तमी । भगवद्विषये । तृणम्, ऐहिकपशुपुत्रादिकम् । अन्यत्, ब्रह्मपदम् । अपि, कैवल्यम् - वा, मोक्षमपि तस्य नाभिरेव नालीकिनी, पद्मिनी - तस्यामुत्पन्नं नालीकं पद्मं चतुर्मुखोत्पादकम् - तेन स्पृहणीयं सौरभं यस्यास्सा - तया वाचा - नालीकस्य चतुर्मुखोत्पादकतया तत्स्थानतया च देवतान्तर संसर्गेण पारमैकान्त्याभावेन भागवतवाचो वेदान्तरप्रयोजनान्तराभावेन तत्सौरभापेक्षोचितेति भावः एवं भूतया वाचा न याचामहे, याचनान्न कुर्मः

एतादृशफलार्थम्॥।

[[१]]

I

(सा।प्र) तृणमन्यत्, परिदृश्यमानतृणविलक्षणम् । तृणकल्पमैहिकैश्वर्यप्रभृतिकैवल्यपर्यन्तम् । यद्वा, तृणम्, ऐश्वर्यम् । “तृणीकृतविरिञ्चादि निरङ्कुशविभूतयः । रामानुज पदाम्बोज समाश्रयणशालिनः । । एते वै निरयास्तातस्थानस्य परमात्मनः” इत्याद्युक्तप्रकारेण तृणवदनुपादेयमित्यर्थः अन्यत्, ततो विलक्षणं कैवल्यम् । अन्यदपि वा, स्वव्यतिरिक्त समस्तपुरुषार्थेभ्योऽत्यन्तविलक्षणं मोक्षमपि । स्वप्रयोजनतया न याचामहे - याच्नायामकरणे हेतुर्भागवतवाग्वैलक्षण्यमित्याह - तन्नाभीत्यादिना - नालीकस्य भगवन्नाभिसम्बन्धात्सर्वोत्कृष्टत्वेऽपि चतुर्मुखवासस्थानतया देवतान्तरसम्बन्धस्यापि विद्यमानत्वात् वेदान्ताचार्यवाचः कुत्रापि देवतान्तरस्पर्शाभावात् - “एवं पुण्यस्य कर्मणो दूराद्गन्धो वातीत्युक्तप्रकारेण॥।

(सा।वि) तृणं, तृणकल्पम् । “मायालीढं विभवमखिलं मन्यमानास्तृणाय । कनकमपि तृणं ये मन्वते वीतरागाः - शरीर पतनावधि प्रभुनिषेवणापादनादभिन्धनधनञ्जयप्रशमदन्धनं दन्धनम्” इत्युक्तप्रकारेण तृणकल्पमैश्वर्यम् । अन्यत् “ततो विलक्षणं कैवल्यम् । अन्यदपि वा, किं बहुना मोक्षमपीत्यर्थः तस्य भगवतो नाभिनालीकिनी, नाभिसरः । तत्र यन्नालीकं पद्मं अप्राकृतदिव्यगन्दादियुक्तम् । तेन स्पृहणीयम् अपेक्षणीयं सौरभं मुञ्चतीति प्रसारयतीति सौरभमुक् । तया वाचा स्वपदाम्बुजध्यान सुप्रसन्नतुरङ्गमुखमुखविनिसृत लालासुधापानलब्धसार्वज्ञे “त्युक्तप्रकारेण हयग्रीव फेनामृतपानपरिणतया ततोऽप्यतिशयामोद कारिण्येति भावः - नाथे, भगवति । न याचामहे, एतादृश वाचा प्रार्थनीयम् किमपि नास्ति । ऐश्वर्यकैवल्ययोरनपेक्षितत्वान्मोक्षे स्व॥।

(सा।सं) भरसमर्पणस्वीकृतभरे नायके । तृणम्, तृणवदुपेक्षणीयमैहिकामुष्मिकमैश्वर्यम् । अन्यत्, कैवल्यम् । अन्यदपि वा, सायुज्याभिधानं मोक्षं वा । न याचामहे, न ह्यनन्यार्हया कान्तया॥।

पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

मू-शुद्धानान्तु लभेमहि स्थिरधियां शुद्धान्तसिद्धान्तिनाम्

[[१३७]]

(सा।दी) न प्रार्थयामाहे । प्रार्थिumb। २१०८ कुंळा अनपेक्षितQLD लगानी gui & pri। शुद्धानामित्यादि । स्थिरधियाम्, भगवा ली स्थिर LD IT प्राप्यप्रापकत्वबुद्धि २mLWUgri। परमैकान्ति

काळा अपराधरुच्यादिरहितgui। शुद्धान्तसिद्धान्तिनाम्, शुद्धान्तशब्देनquoianvi&prison। शब्याङ्क सिद्धान्त १०/७/॥।

४। शुद्धानां,

(सा।स्वा) याच्नोपलक्षितप्रपत्तिं न कुर्मः । अत्र ऐहिकादि पुरुषार्थ समभिव्याहारो दृष्टान्तार्थः - यथा ऐहिकादिपुरुषार्थनिमित्तं स्वरूपविरुद्धत्वाद्भगवन्तं न याचामहे तथा मोक्षमपि न याचामहे । भागवतप्रसादस्यैव सारोपेयत्वात्सारविदामस्माकं भगवत्कैङ्कर्यरूपमोक्षयाचनं नोचितमिति भावः - तर्हि किमपेक्ष्यत इत्यत्राह - शुद्धानामिति - शुद्धानाम् अपराधरु चिरूपदोषरहितानां - स्थिरधियां, महाविश्वासविरोधिशङ्का पञ्चकरूपादिशङ्कारहितानां - शुद्धान्तसिद्धान्तिनां - शुद्धान्ताः, अन्तः पुरस्त्रियः तेषां सिद्धान्तः पातिव्रत्यं, पारमैकान्त्यमेषामस्तीति शुद्धान्तसिद्धान्तिनः । अन्तः पुरस्त्रियो हि पातिव्रत्य॥।

I

(सा।प्र) तत्प्रथा रूपसौरभ्यं नालीकेन स्पृहणीयं भवतीति भावः । शुद्धान्तसिद्धान्तिनाम्॥। (सा।वि) प्रयत्ननिवृत्तेश्चेति भावः । यदि पुरुषार्थान्तरमपेक्षितं स्यात्तदा तदर्थमेतादृशी वाक् असदृशफलार्थं वृथा विनियोज्या स्यात्तदा तादृशफलप्राप्तावपि एतन्मात्रार्थमीदृशीवाग्विनियुक्तेऽतिदुःखमेव स्यात् -“कियन्नदीजलं विप्रजानुदघ्नं नराधिप । लक्षं लक्षं पुनर्लक्षं जानुदघ्नेऽतिभाषिण” इति वत्तद्वाक् सदृशफलाभावाद्भगवतोऽपि स्वारस्यवेदिनो लज्जैव सम्पादिता स्यात् - अतस्तदभावाद्वयं धन्या इत्यन्वय मर्थस्तन्नाभीत्यादि विशेषणबलात्सूच्यते । तदुक्तमाचर्यैरेव “तदपि च वयं सायं सम्फुल्लमल्लिमतल्लिका परिमलमुचावाचा याचामहे न महीश्वरात्” इत्युक्तप्रकारेण नालीकस्पृहणीयेत्यनेन तस्या चतुर्मुखस्पर्शोऽस्ति - एतद्वाचस्तु देवतान्तरस्पर्शो नास्ति - तदेव सौरभ्यमित्यपि व्याचक्षते अत्र पक्षे अनन्यशरणत्वं प्रयोजनान्तरराहित्यं अनन्योपायत्वमित्यादि पूर्वार्धेन सूच्यते इति मन्तव्यम् - तेन कृतकृत्यता व्यञ्जिता - तर्हि किमप्यपेक्षितं न भवत्येव किमित्यत्राह शुद्धानामिति - शुद्धान्तसिद्धान्तिनां शुद्धान्त, लक्ष्मीः। तस्यास्सिद्धान्त “शरैस्तु सङ्कुलां कृत्वा लङ्कां परबलार्दनः ।

(सा।सं) प्रभुः कामुको याचनीयस्तद्वदिति भावः । ननु सिद्धार्थेनापि प्राप्य तृष्णासहकृत वाक्स्वाभाव्यादंशे याचनमुपपन्नमित्यत्राह - तन्नाभीति - तस्य, स्वीकृतभरस्योभयविभूतिनाथस्य । नाभिरूपा या नालीकिनी, कमलिनी - तदुत्पन्नं नालीकं, पद्मम् । तेन स्पृहणीय सौरभम् । शरण्यगुणगणाभिलपनरूपं तन्मुचा, सर्वामोदकरान् कल्याणगुणगणान् सर्वतो दिक्षुभिमुञ्चत्या वाचा । नह्येवं विधया वाचा सिद्धार्थो याचतीति भावः । तर्हि किमशास्यमित्यत्राह । शुद्धानामिति । अपराधरुच्यादिरहितानां । स्थिरधियाम् । मन्त्रेणोत्पन्नाविचाल्य॥।

[[१३८]]

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

मू-मुक्तैश्वर्य दिनप्रभातसमयास (क्तिं) त्तिं॥।

माग

(सा।दी) भगवत्येव पातिव्रत्यादि श्रjgu सिद्धान्त १०७८ २०Lugnu (ऊङ्कीpuismLu महाभागवत ५०Lu मुक्तैश्वर्येत्यादि - मुक्त ऐश्वर्यम्, सदा भगवत् परिपूर्णानुभवादिकां अ। अकाऊण्ड प्रभात समयासक्तिं प्रातः कालासक्तिरूपैwner मोक्ष का कङ्क अव्यवहितपूर्वभाविन, प्रत्यूषLD २५ परमैकान्तिप्रसाद मोक्षस्याचिरभावित्वं

सूचितम्॥।

याऩ

(सा।स्वा) शालिन्यः पत्यर्थभोगाः पत्यधीनभोगाश्च । तथा चात्माधीनभोगात्मार्थ भोगरहितानां परमैकान्तिनाम् । यद्वा आत्माधीन भोगात्मार्थभोगरहितानां परमैकान्तिनाम् । यद्वा आत्माधीन भोगात्मार्थभोगरूपदोषरहितत्वमपि शुद्धानामित्यत्र विवक्षितम् । शुद्धान्तसिद्धान्तिनामित्यत्र पारमैकान्त्यं विवक्षितम् । एवं भूतानां भागवतानां मुक्तैश्वर्यदिन प्रभातसमयासत्तिं, मुक्तानामैश्वर्यं परिपूर्णब्रह्मानुभवः । तदेव दिनं “ सकृद्दिवाहैवास्य भवति” इतिश्रुतेः । तस्य दिनस्य प्रभातसमयासत्तिः, प्रातः कालासत्तिरूपाम् । प्रसत्तिं, प्रसादम् । एतादृशभागवतप्रसादे सति प्रभाते सति दिनागमनवन्मोक्षः स्वत एव भवतीति भावः । स्वतन्त्रनिष्ठापेक्षया भागवत निष्ठाया वरिष्ठोपायत्वाद्भागवत प्रसादमेव हि मुहुर्लभेमहि । उपायतया फलतया च लभेमहीत्यर्थः । अत्र भगवद्विषये मोक्षपर्यन्तपुरुषार्थं न याचामहे । किन्तु भागवतप्रसादरूपपुरुषार्थमेव याचामह इत्यनुक्तेर्मोक्षपर्यन्तपुरुषार्थं न लभेमहि । किन्तु भागवतप्रसादमेव लभेमहीति च ऐक्यरूप्येणानुक्तेः मुक्तैश्वर्यदिनप्रभात समयासत्तिमिति मोक्षसाधनत्वोक्तेश्चोपायभूतभागवतप्रसाद प्रार्थनापरोऽप्ययं श्लोक इति सारदीपिकाद्यनुसारिणी रीतिः । ।

अत्र द्रमिडोपनिषत्षट्सहस्रिकाभाष्यटीकायां लिखितास्मत्स्वामिनां श्रीमद्वेदान्तरामानुजमहादेशिकानां अस्य श्लोकस्य योजना चातुरी लिख्यते । नाथेस्तृण मन्यदन्यदिति श्लोकं “ObGLonj कडिमै” ऎऩ्गिऱदिरुवाय्मॊऴियिल् HTËङ्गळै

सारार्थ

GT GUILD सङ्ग्रहिऊं की १। मॆऩ्ऱदु मुदल् पाट्टाल् सॊऩ्ऩ रित्तै ३ ऎऩ्ऱदु इरण्डाम् पाट्टिल् सॊऩ्ऩ पुवु त्तै इरण्डान्दरम् ३४ ऎऩ्ऱदु मूऩ्ऱाम् पाट्टिल्

मोक्षल अपि शब्दमनुक्त समुच्चा॥।

(सा।प्र) शुद्धान्तस्य सिद्धान्त एव सिद्धान्तो येषां ते तथोक्ताः । “शरैस्तु सङ्कुलां कृत्वा लङ्कां पर॥ (सा।वि) मां नयेद्यदि काकुत्स्थस्तत्तस्य सदृशं भवेत्” इत्युक्त स्वनिर्भरत्वं तादृशनिश्चयवतां स्थिरधियां शुद्धानां प्रपन्नानाम् । मुक्तैश्वर्यमेव दिनं तस्य प्रभातसमयासत्तिं प्रातः काल॥।

(सा।सं) स्वरूपादित्रय निष्ठावतां कृतकृध्यानाम् । शुद्धान्तसिद्धान्तिनां, “अप्राप्तितः परिहरन्” इत्युक्त विधया महाराजान्तः पुरप्रधान पुरन्ध्रीसिद्धान्तसमान सिद्धान्तानां परमैकान्तिनाम् । मुक्तिकालीनं यदैश्वर्यं भगवदनुभव परिवाहरूपतत्कैङ्कर्यसाम्राज्यं तद्दिनस्थानीयं तस्य प्रभातस्थानापन्नो यस्समयः " तस्य तावदेव चिरम्” इत्युक्तभरसमर्पणानन्तर॥।

मू-प्रसत्तिम्

(सा।) auen

पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः

कैयाले इदिल्

[[१३९]]

सामाऩ॥।

(स।) पुगमाय् आऱाम् पाट्टिल् सॊऩ्ऩ Hsaiत्तैक् कणिक्किऱदु। ऎऩ् पुदुक्कुय् कत्तिल् पक्कत्तैप् पोले इवऱ्ऱिऩ् सत्तैयुम् रियोमॆऩ्गैक्काग इरुक्किऱदु। इत्ताल् इरण्डाम् पाट्टिल्

सॊऩ्ऩदुवुम्, आऱाम् पाट्टिल् सा- ७dqqqम् सॊऩ्ऩदुवुम् इवै ऎल्लात्तिऩुडैय Hqत्तुक्कुम्

४, ऎऩ्ऱदु

कळुक्कु Aøऩी सॊल्लुगिऱ इप्पाट्टुक्कळिल् काषित्तै अरुळिच् चॆय्दबडि ४३१, एऴाम् पाट्टिल् “अडिक्कीऴ् पुगुदलऩ्ऱि” ऎऩ्ऱु सशुद्धै Aळित्तदु वादल्, मायादल् ऎऩ्ऱदु “पॊङ्गेऴ् पुगऴ्गळ्वायवाय् मॊऴि पट्टोडुम् कवियमुदम् नुगर्चि” ऎऩ्ऱु नालाम् पाट्टु, ऐन्दाम् पाट्टुक्कळिले सॊऩ्ऩ q४ya••faqवुगf€aiत्तै ससिप्पित्तबडि रिगळ् कमूऩि

ऎऩ्गिऱ णत्ताले रिबुप् पॆऱादे कवुळ् ऩुक्कु Hमागैयालेमुम् कलसियिरुक्किऱदॆऩ्ऱुम्, तम्मुडैय तिरुप्पवळम् त्रि पण्णप् पॆऱ्ऱु aaluTÜमऩ्ऱिक्के इरुक्किऱ तॆऩ्ऱु, ऎऩ्ऱदु मुदल् पाट्टिल् तुडङ्गि ळिगळिल् काट्टिल् U«Hत् तुक्कुच् चॊऩ्ऩ युत्तै Aaळिक्किऱदु। ऩार् रियमॆऩ्ऱदु “कोदिलडि यार्” ऎऩ्गिऱत्तुक्कु - मॆऩ्ऱदु “नीक्कमिल्लावडियार्”

faqu ऎऩ्गिऱत्तुक्कु faqU४ । fuमॆऩ्ऱदु। “नल्ल कोट्पाडु” ऎऩ्गिऱविडत्तिल् नल्ल ऎऩ्गिऱ ईत्तुक्कु पुउमरुळिच् चॆय्दबडि। vf-मॆऩ्ऱत् ताले कोळ्बाडॆऩ्ऱदु veley ऩिऩामायिऱ्ऱु। एऴाम् पाट्टु तुडङ्गि अरुळिच् चॆय्द

४uप् पुत्तिल्

रिऩङ्गळ् - पुदुः ऎऩ्ऱदु “नाळुम् ऊऴिदोरूऴियूऴि” ऎऩ्गिऱत्तिऩ् H५८६४ ७७४ ऎऩ्ऱदु “वाय्क्किऩ्ऱ” ऎऩ्गिऱत्तुक्कु ४। इङ्गु ऎदुवुईत्ताले ऎऩ्ऱु अऎङ्गळुक्कु इदु ऎरिक्क वेणुमॆऩ्ऱुम् वुम् सॊल्लिऱ्ऱायिऱ्ऱु। इऩि इत्तिरुवाय् मॊऴियिले “तीग्गतिगळ् मुऱ्ऱुम् तविर्न्दु"ङ्गळाले Hऩुडैय कळिङ्गळैच् चॊऩ्ऩदुगळॆल्लाम् FIž ७ः ऎऩ्गिऱ इडत्तिले॥। (सा।प्र) बलार्दनः । मां नयेद्यदि काकुत्स्थस्तत्तस्य सदृशं भवेत्” इति भगवदतिशयापर्यवसित- aff॥।

।पुरि,

(ऎn।fa) isri (सा।च्) ch: । ऎ । an auraenai and॥।

HE॥।

[[१४०]]

मू-मुहुः ॥ ३७ ॥

व्याख्यानपञ्चकसहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे

इति कवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्रस्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेङ्कटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु श्रीमद्रहस्यत्रयसारे पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः षोडशः । । श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः । ।

(सा।दी) भागवतप्रसादप्रभावपरला। प्रसत्तिं, immugi Qups

SLC QUITOLD ५। ॥३७॥

इति श्रीसारदीपिकायां पुरुषार्थकाष्ठाधिकारष्षोडशः । ।

(सा।स्वा) सङ्गृहीत /(१८ना शुक्र श्लोक क्रकं सारोद्धारेण व्याख्यानं

रङ्गी♚♚ ॥३७॥

इति श्री उत्तरसारास्वादिन्यां पुरुषार्थकाष्ठाधिकारष्षोडशः । ।

(सा।प्र) शयोऽपि माभूदिति भगवदतिशयैकनिष्ठानामित्यर्थः । एवं भूत भागवतकैर्न्यविशिष्टतत्सहवासो नित्यसूरिसहवासतुल्यतया परमभोग्य इति भावः ॥ ३८ । ।

इति श्रीसारप्रकाशिकायां पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः षोडशः ।

(सा।वि) मेवापेक्षामहे नान्यदिति भाव; । प्रभातसमयासत्तिमिति भागवतप्रसादप्रभावपरतयोक्तं न साधनतयेति ध्येयम् ॥ ३७ ॥

इति श्रीसारविवरिण्यां पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः षोडशः । ।

(सा।सं) कालकर्तव्यनिरपराधस्वयम्प्रयोजनपाञ्चकालिक धर्मासक्ताः । तेषां मुहुः प्रसत्तिं, तद्विषयकैङ्कर्य साध्य प्रसादं लभेमहि, आशासेमहि ॥ ३७ ॥

इति श्री सारदीपिकासङ्गहे पुरुषार्थकाष्ठाधिकारः षोडशः । ।