श्रियै नमः
श्रीमते रामानुजाय नमः
श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः
अथ प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः ॥
मूलं-
आधेयत्व प्रभृति
(सा।दी।) सारार्थेषु प्रधानस्य प्रतितन्त्रस्य निश्चयं । वक्ति देहात्मभावस्य तृतीये जगदीशयोः। Qig रहस्यत्रय सारतम मुपादेय Dongi अर्थमनुशासि ऊं BULLI - शी, प्रथम भाग ल
क्क
॥।
लीळा अर्थं प्रधान प्रतितन्त्र QLD or ६० on Corr? प्रतितन्त्र शब्द विरुद्धतन्त्र परQLDQ१अर्थं रहस्यत्रयस्थ Q/LD/६१६०७८० G GLDIT? सर्वतन्त्र साधारणार्थ पर@अर्थं
व्युत्पत्ति
अशुद्धसत्वनित्य
प्रतिपादिकं की लागला
(सा।स्वा।) Qig रहस्यत्रय प्रतिकूलतन्त्रQILDङ्गळी व्युत्पत्ति तन्त्रं तन्त्रं प्रतितन्त्रं ढाळा की प्रधानQD६०६०१ ८८nQCon? रूढिwn असाधारणार्थ पर सूरिसद्भावादि रूपDI& ६) प्रधान QILDG GLDIT? रहस्य त्रयी BrGGLor? भगवत्पारम्यादिना प्रधान रहस्यत्रय प्रतिपाद्य अ दर्शनलंg।कम्ं असाधारण नागG Corr? @f ईशेशितव्ययोश्शरीरात्म भावादिकां प्रधान प्रतितन्त्रriJBGGITöाणी) लोकसं॥। शरीरलक्षणादि DC) ईशेशतव्ययोश्शरीरात्मभाव सम्बन्धंउप पन्नCLDr? / कण्ठ प्राधान्यं ? ॥।
(सा।प्र।) एवं रहस्यत्रयस्य तत्वहित पुरुषार्थानां विशदतरं प्रकाशकतया सारतमत्वमुक्तं । तेषां प्रतितन्त्रभूतानां स्वरूपमेकोनत्रिंशदधिकारैः क्रमेण प्रदर्शयति । तत्राष्टावधिकाराः प्रपत्त्यधिकारि स्वरूपज्ञापनपराः । अनन्तरं द्वावधिकारौ साङ्गभरन्यासपरौ । तदनन्तरं दशाधिकाराः फलपराः एवमनुशिष्टानामर्थानामनन्तरं चत्वारोधिकारास्स्थिरीकरणपराः। तदनन्तरं त्रयोधिकाराः प्रत्येकं रहस्यत्रयपदवाक्ययोजनापराः। अनन्तरं द्वावधिकारावेवं भूतार्थोपदेष्टुराचार्यस्य कृत्यं शिष्यस्य कृत्यं च प्रतिपादयतः । एवञ्चअधिकारिस्वरूप परेष्वप्याद्याश्चत्वारोधिकारि स्वरूपज्ञानोपयुक्त तत्वार्थ बोधनपराः । तेष्वपि प्रथमं “स्वोज्जीवनेच्छा यदि ते स्वसत्तायां स्पृहा यदि। आत्मदास्यं हरेः स्वाम्यं स्वभावं च सदा स्मर ॥ अस्ति ॥।
ङ्ग
(सा।वि।) पूर्वस्मिन्नधिकारे प्रधान प्रतितन्त्र तत्वहित [i) BOL] सङ्ग्राहक LIC ॥। (सा।सं।) इत्थंसारतम रहस्यत्रयार्थेषु सारतमत्वेन प्रथमं ज्ञेयः प्रतितन्त्रार्थः क इति जिज्ञासायामीशे शितव्ययोश्शरीरात्म भावसम्बन्ध एव तादृश इति निरूपयितुमधिकारान्तरमारभमाणः
[[११२]]
मूलं-
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
(सा।दी।) प्रधान प्रतितन्त्राद्यर्थानुशासनं
नियमै रादिकर्तुश्शरीरं,
की - जगत्परमात्माऊं८ (६) कङ्गन शरीर
शरीरि भाव सम्बन्धCLD प्रधान प्रतितन्त्र सिद्धान्त
तत्कार्यं भगवत स्सर्व वेदान्त वेद्यत्व GILD।१८।pi। आधेयत्व प्रभृतीतिविश्वं, चेतनाचेतनात्मकLDITा जग । - आधेयत्वप्रभृतिनियमैः, प्रभृति शब्दं विधेयत्वशेषत्वग्राहकं - तेषान्नियम [i) BITTQ, तदेकाधारत्व; तदेकनियाम्यत्व; तदेक शेषत्वादिना - @
नारायणपदकी व्युत्क्रमेण प्रतिपादिBULL६OT। आदि कर्ता ६० सर्वेश्वर ) विश्व (pii शरीर की…
Q। आधेयत्वादिनियम (सा।स्वा।) प्रणामादिना की मूलमन्त्रादिना २५ शरीरात्मभाव सॊल्लुगिऩ्ऱऩ ऎऩ्ऩत्ताऩ् कूडुमो? ऎऩ्ऱिप्पडियुण्डाम् jaङ्गळै इव् धिकार परिहरिकं मं अर्थ कण्ठी। आधेयत्वेत्यादिumr। प्रभृति शब्देन नियाम्यत्व शेषत्वयोर्ग्रहणं। नियमोत्र अयोगव्यवच्छेदः । ॐ नियमेनाधेयत्वादिना शरीरलक्षण ॥
ईशेशि तव्ययो श्शरीरात्मभाव मुपपन्न GILD। शरीरमिति, शरीरतया व्यवहर्तव्यमिति भावः । ॐ शरीरात्म भाव प्रधान (Poorअर्थQLD प्रतितन्त्र शब्द असाधारणार्थ पर
दर्शन । कण्ठ असाधारण puri
सूचितं। ॥।
(सा।प्र।) ब्रह्मेतिचेद्वेद सन्तमेनं ततो विदु” रित्युक्तप्रकारेण सम्बन्धज्ञानस्य सदिति व्यवहारहेतुत्वाच्छेषवस्तु स्वरूपनिरूपकत्वाच्च शेषशेषिभावस्य तद्घटित शरीर शरीरिभाव निरूपण परप्रधान प्रतितन्त्राधिकारार्थं सङ्गृह्य प्रदर्शयति - आधेयत्वप्रभृतीति । सत्तास्थेम प्रयतनफलेष्वेतदायत्त मेतद्विश्वं आधेयत्व प्रभृतिनियमैरादिकर्तु श्शरीरमिति पश्यन् गम्भीराणामकृतक गिरां व्यापकादर्श दृष्टे भगवति चित्तवृत्तिं गाहत इत्यन्वयः। आधेयत्वप्रभृति नियमैः, तद्गुण संविज्ञानोबहुव्रीहिः - नियाम्यत्व शेषत्वे प्रभृति शब्दार्थौ । आधेयत्व विधेयत्व शेषत्वानां नियमैरित्यर्थः। आदिकर्तुः, ब्रह्मशिवादीनामपि कारणतया प्रतिपन्नस्य शरीरतया व्यवहार्य मित्यर्थः । एतेन यस्य चेतनस्य यदवस्थं द्रव्यं यावत्सत्तं धार्यं तदवस्थं तस्य शरीरं । धार्यं शरीरमित्युक्ते कदाचिद्धार्ये (सा।वि।) त्युक्तं तत्रप्रधान प्रतितन्त्रार्थ सङ्ग्राहकत्वं दर्शयन् बुद्धिसौकर्याय श्लोकेन सङ्गृह्णाति आधेयत्वेति । अत्र भगवान् सर्वशरीरी भगवतस्सर्वं शरीरमित्येतत्प्रधान प्रतितन्त्रार्थः स्वमत सिद्धवेदान्तार्थः । एतद्ज्ञानाभावे तत्त्वार्थ निर्णयासम्भवात् प्रधान प्रतितन्त्रार्थः प्रतिपाद्यते । एतत्, प्रत्यक्षादि प्रमाण प्रतिपन्नं । विश्वं । आधेयत्व प्रभृति नियमैः, तदेकाधारत्व तदेकनियाम्यत्व तदेक शेषत्वैः आदिकर्तुश्शरीरं, इमानि शरीर पदप्रवृत्ति निमित्तानीतिभावः । तथाचोक्तं व्याचार्यैः - “यस्य चेतनस्य यद्द्रव्यं सर्वात्मना स्वार्थे नियन्तुं शक्यं तत्तस्य शरीरं । यस्य चेतनस्य यद्द्रव्यं सर्वात्मना स्वार्थे धारयितुं शक्यं तत्तस्य शरीरं । यस्य चेतनस्य यद्द्रव्यं शेषतैक ॥।
[[१]]
(सा।सं।) -स्तत्प्रतिपाद्यं सङ्गृह्णाति । आधेयत्वेति । नियमेनाधेयत्व विधेयत्व शेषत्वैः । आदिकर्तुः,
॥।
प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः
[[१]]
[[११३]]
(सा।प्र।) कुठारादावति व्याप्तिः । तद्वारणाय यावत्सत्ताधार्यमिति । तावत्युक्ते शरीरतयावस्थितस्य द्रव्यस्य नित्यतया अवस्थान्तरे सत्तानपायादव्याप्तिस्त द्वारणाय यदवस्थमिति । द्रव्यमिति गुणक्रियादि व्यावृत्तिः तावत्युक्तेप्येकेन धृतशरीरस्य सर्वान्प्रत्यपि शरीरत्वप्रसङ्गः । तद्व्यावृत्तये यस्येति । तथोक्तेपि धर्मभूतज्ञानस्य शरीरत्व प्रसङ्गः । तद्व्यावृत्यर्थं चेतनस्येति । चेतनशब्दस्य चैतन्य विशिष्टार्थकत्वा दात्माश्रय प्रसक्त्या ज्ञानस्य ज्ञानधार्यत्वाभावात्तद्व्यावृत्तिः केनचित्ध्रियमाणतयाचोत्पन्नविनष्टेतिव्याप्तिव्यावृत्तये धारणा भावानर्हत्वं विवक्षितं । ननु, शरीरस्य विशिष्टधार्यत्वे ज्ञानधार्यत्वञ्च स्यात्। धार्यत्वञ्च तत्स्वरूपाधीन सत्तास्थिति प्रवृत्तित्वमितिचेन्न । धार्यत्वमपि चेतनसङ्कल्पाधीनसत्तास्थितिप्रवृत्तिमत्त्वरूपनियाम्यत्वे पर्यवसितमिति धार्यत्व नियाम्यत्व लक्षणयोस्साङ्कर्यं । विशिष्टधार्यत्वाविवक्षायां धर्मभूतज्ञानेतिव्याप्तिस्तदवस्थमितिचेन्न। धार्यत्व घटित लक्षणज्ञानस्य धारकतावच्छेदकत्वमात्रस्वीकारात् ज्ञानधार्यत्वाभावेन नियाम्यत्व पर्यवसानान्न साङ्कर्यं । नातिव्याप्तिश्च । ननु, नियामकत्वे विज्ञानमवच्छेदक मेवेति कथं न साङ्कर्यमितिचेन्न । नियामकत्वे सङ्कल्पमेवावच्छेदकज्ञानं तु अणुभूतस्यात्मनो नियमने द्वारमात्रं नावच्छेदकमिति साङ्कर्य प्रसङ्गाभावात्। न चैवमप्यनेकशरीरवतां सौभर्यादीनामप्यणुत्वेनैकस्मिन्शरीर एव अवस्थानात् ज्ञानस्य वा वअच्छेदकत्व मात्राङ्गीकारा दात्मस्वरूप सम्बन्धाभावात् सौभर्यादिधार्यत्वानुपपत्तेः तदधिष्टितातिरिक्त शरीराणां न तच्छरीरत्वं स्यादितिवाच्यं । योगिधर्मभूतज्ञानस्य तदितर शरीरव्यापकतया योगि सम्बन्ध घटकत्वेन चैतन्यावच्छिन्न धार्यत्वोपपत्ते स्तच्छरीरत्व सम्भवात् । नन्वेवमपि तच्छून्ये तस्य वृत्तिः कथमिव घटत इति चोद्य परिहारन्यायेन ज्ञानधारकत्वेपि ज्ञानमेवावच्छेदकमित्यव्याप्तितादवस्थ्यं किं न स्यादिति चेत्न । शरीरत्व प्रयोजकधारकत्व एव ज्ञानस्यावच्छेदकत्वं स्वीकार्यं । अन्यथा चेतनान्तरधारकस्याचेतनान्तरस्यापि शरीरत्वाधारत्वाभाव योरन्यतरप्रसङ्गात् । धर्म ॥।
(सा।वि।) रूपं तत्तस्य शरीरमिति लक्षणत्रयं। शेषतैकस्वरूपमित्यत्रैकशब्दप्रयोगस्सर्वात्मनेति परस्य स्थाने द्रष्टव्यः। सर्वात्मनेति तेन यावद्द्रव्यभावित्वं विवक्षितं - शेषतैक स्वरूपमिति पृथगुक्तिः। स्वार्थशब्द शक्यशब्दप्रयोगानपेक्षणात् । यस्येति पदेन शरीरस्य न घटपटादिवद प्रतियोगिक पदार्थत्वं। अपितु पितृपुत्रादिवत्स प्रतियोगिक पदार्थत्वमिति दर्शितं - सप्रतियोगिक पित्रादीनां शरीरत्वव्यावृत्त्यर्थं नियाम्यमित्युक्तं। नियाम्यमित्युक्ते भृत्यादीनामपि शरीरत्वं स्यादिति तद्व्यावृत्यर्थं सर्वात्मनेति पदं । यावद्द्रव्यभावीत्यर्थः क्रियागुणादिव्यावृत्त्यर्थं द्रव्यमित्युक्तं । आकाशादि प्रदेशे गमनादिषु मर्त्य शरीरस्य नियमनासम्भवात्तद्व्या वृत्यर्थं स्वार्थ इत्युक्तं - स्वविषय इत्यर्थः - “अर्थः स्याद्विषये मोक्ष” इत्यभिधानविदः - स्वशब्दश्शरीरपरः। तत्तच्छरीर सम्पाद्येषु कार्येष्वित्यर्थः रुग्णशरीरेषु व्यभिचारो मा भूदिति शक्यमित्युक्तं । तत्र शक्तेः प्रतिबन्ध एव। नतु, शक्त्यभावः। अग्न्यादावौष्णादिवत् ज्ञानव्या वृत्त्यर्थं चेतनस्येत्युक्तं नहि, ज्ञानं ज्ञानविशिष्टेन नियाम्यं। अपितु स्वाश्रयेण तस्माच्चेतन नियाम्यत्वाभावान्न तत्रानैकान्त्यम्। एवं लक्षणान्तरेपि व्यावर्त्य मुच्यते - यस्य सर्वात्मना द्रव्यं शक्यमिति पदानां पूर्ववद् व्यावृत्तिः - चेतनस्येति पदेन प्रभावद्व्या ॥
[[३५८]]
।
[[११४]]
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
(सा।प्र।) भूतज्ञानानां स्वस्वधर्मिणं प्रति शरीरत्वे प्रमाणाभावाद्धर्मभूतज्ञानधारकत्वेपि घटादीनां रूपादिधारकत्व इव धर्मस्वरूपस्यैव प्रयोजकत्वोपपत्तेरवच्छेदकान्तरापेक्षाभावान्न ज्ञानावच्छेद्यं ज्ञानधारकत्वमिति नातिव्याप्तिरित्यलं विस्तरेण - यस्य चेतनस्य यदवस्थद्रव्यं यावत्सत्तमसम्बन्धा नह स्वशक्ये नियन्तव्यस्वभावं तदवस्थं तत्तस्य शरीरमिति द्वितीयं लक्षणं। चेतनशब्दस्य चैतन्य विशिष्टोर्थः। एवञ्च, तत्तद्धर्मभूतज्ञानस्य चैतन्यविशिष्टेन तेन नियमनासिद्धेर्न तत्रातिव्याप्तिः ननु, धर्मभूतज्ञानस्य चेतनविशेषण सामर्थ्याद्व्यावर्त्यत्वे आश्रयनियाम्यत्वमावश्यकं। नियाम्यत्वं च, तत्सङ्कल्पाधीन सत्तास्थिति प्रवृत्तिकत्वमिति प्रधानप्रतितन्त्राधिकारे कण्ठरवेणोक्तमिति तन्निषेधाद्व्याघातः - आश्रय नियाम्यत्वाभावे विशिष्टार्थत्ववैयर्थ्यं - नियन्तव्यपदेनैव व्यावृत्तिसिद्धेरित्युभयतः पाशारज्जुरिति चेन्न - न्यायसिद्धाञ्जन श्रुत प्रकाशिकयोश्चैतन्यव्यावृत्त्यर्थतया चेतनशब्दस्य विशिष्टार्थत्व कण्ठोक्ति बलाच्चैतन्याश्रयनियाम्यत्वसिद्धेः। तर्हि, व्याघाताभावः कथमिति चेदित्थं । “येनाहं नामृतस्स्यां । किमहं तेन कुर्यां । तत्कर्म यन्न बन्धाय । सा विद्या या विमुक्तये । आयासायापरं कर्म विद्यान्या शिल्पनैपुणं । भजेत्सारतमं शास्त्रं" इध्यानुगुण्येन वा एतदभिज्ञावाक्याद्वा, मोक्षानुपयोगिशास्त्रार्थ विषयत्व निवर्तनपूर्वकं तदुपयोगिशास्त्रार्थविषयत्वापादनादिकं हि ज्ञानस्य जीवेन नियमनं तत्र येनाहमित्यादि प्रमाणज्ञानानन्तर भाविसङ्कल्परूपावस्था विशेषज्ञान विशिष्टस्य जीवस्य सारतमार्थविषयत्वावस्थाविशिष्टं हि ज्ञानं नियाम्यं। ननु, ज्ञानस्वरूपमात्रं नियाम्य नियामकत्व योर्जन्यजनकभावादिवत् भेदसमानाधिकरणत्वनियमात्। एवञ्च, सविशेषणेहीति न्यायात् सङ्कल्परूपावस्थाया एव बलाधिक्य प्रयोजक बाल्यादिवन्नियामक विशेषणत्वं तस्यानेनैव न्यायेन नियमत्वम व्यवस्थामात्रस्येति नच (चार्य्यं) शरीरद्रव्यवत् ज्ञानद्रव्यस्यापि नियाम्यत्वस्य प्रत्यक्षादि सिद्धत्वं। नियाम्यत्वे आत्माश्रयादि प्रसङ्गवद्बाधकाभावाच्च । एवञ्च सङ्कल्पत्वं कृत्स्नानुगतं नियाम्यतावच्छेदकमिति जीवस्य बाल्यावच्छिन्नत्ववत् सङ्कल्पावच्छिन्नत्वात्तन्नियाम्यस्यापि ज्ञानस्य सङ्कल्प विशिष्ट नियाम्यत्वासिध्या विशेषणव्यावर्त्यत्वमिति न कदाचिदनुपपत्तिः। अत एवाणुस्वरूप सौभर्यधिष्ठितैकशरीरभिन्नैकोन पञ्चाशच्छरीरेषु के वलचैतन्यस्य नियमनशक्ति विरहाद्विशिष्ट नियाम्यत्वसिद्धेर्ना व्याप्तिः। द्रव्यपदात्क्रियागुणारिषु नातिव्याप्तिः। यावत्सत्तम सम्बन्धानर्हमिति परकाय प्राणेन्द्रिय कुरारादिष्वतिव्याप्ति परिहारः। ननूत्पत्तिमारभ्य यावच्छरीरपातध्रियमाणप्राणवाय्विन्द्रियेषु असम्बन्धाभावस्यैव सत्वात्कथं तेन पदेन तेषां व्यावृत्तिरिति चेदित्थं । पञ्चभूतोत्पत्तेः पूर्वमेव सात्त्विकाहङ्कारादुत्पन्नानामिन्द्रियाणां तेजोबन्नाख्यभूतत्रयोत्पत्तेः पूर्वमुत्पन्नवाय्वात्मकस्य प्राणस्य चाबन्नभूत सृष्ट्यनन्तरभाविशरीर सम्बन्धात्पूर्वं जीवसम्बन्धे प्रमाणाभावात् पूर्वकाले मुक्तैरिदानीं मुक्तैश्च परित्यक्तानां प्राणवाय्विन्द्रियाणां महाप्रळये आकाशे तत्प्रळयानन्तरमपि स्थित्वाहङ्कारे च तन्मात्रैस्सह लयस्य “वायुराकाशेलीयते आकाशादिन्द्रियेषु। इन्द्रियाणि तन्मात्रेषु। तन्मात्राणि भूतादौ लीयन्ते” इत्याद्यवगतत्वेन यावत् ॥।
।
-प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः
[[११५]]
(सा।प्र।) वत्सत्तम सम्बन्धानर्हत्वाभावादिति यावदवस्थमिति शरीरत्वावस्थां विहाय सम्बध्यमानेषु तेषु शरीरतयावस्थितेषु द्रव्येष्वव्याप्तिव्यावृत्तिः। ननु, यदवस्थमित्यस्यासम्भवव्यावर्तकत्वमेवोचितं । सर्वस्यापि शरीरस्यानित्यतया अवस्थान्तरेण सम्बन्धाभावस्यावर्जनीयत्वादिति चेन्न । भगवदपेक्षया, सर्वेषां द्रव्याणां सर्वावस्थास्वपि शरीरत्वस्य श्रुतिसिद्धतया निध्यानामपि भगवच्छरीरत्वसिद्धेश्च तेषु यावत्सत्त्वं भगवत्सम्बन्धानर्हत्व सिद्धेर्लक्षणस्यासम्भवाभावादव्याप्तिवारकत्वस्यैवोचितत्वादिति नियन्तव्यनियाम्य नियन्तव्यव्याध्यादिव्यवच्छेदः। व्याध्यौषधीनां क्रमेण शरीरं प्राप्नुवतां क्रियावत्त्वेन द्रव्यत्वयावत्सत्तत्व सम्बन्धानर्हत्वस्य स्वनियाम्यत्वस्य च सिद्धेस्स्वशक्य इति तत्तच्छरीरैकयोग्येषु कार्येष्वित्यर्थः । तेन, सर्वशरीराणां स्वस्वविजातीय शरीरकार्येष्वनियन्तव्यतया प्रसञ्जनसम्भवः परिहृतः । नहि, मनुष्यैःस्वशरीराणि पक्षिशरीर कार्येषु नियम्यन्ते। नापि, भगवता स्वशरीरभूते चेतनः प्रकृतिकालकार्ये स्वरूप परिणामे नियम्यते। नापि, शरीरभूता प्रकृतिः कालो वा यत्नवत्त्वे नियम्यत इति शरीराणां च प्रतिनियतकार्येष्वशक्तिनियमो यथा प्रमाणमन्वयव्यतिरेकादिना ग्राह्यः एवञ्च, शिलाकाष्ठादिशरीरेषु नियमनासम्भावनयाऽव्याप्तिशङ्का च निरस्ता। तद्गतनियमनविशेषस्यातिसूक्ष्मतयास्मदादिग्रहणायोग्यत्वात् । ननु स्थावरेष्वव्युल्लासम्लानतादेर्दर्श नाच्छिलाकाष्ठादिगमनं नायोग्यमिति चेन्न - दर्शनस्य दृश्यगानगतायोग्यतामात्रं निवर्तकत्वेन तदतिरिक्तेषु योग्यतासाधकत्वस्यातिप्रसङ्गरहितत्वात्। नच, शिलाकाष्ठादिषु क्षेत्रज्ञस्य सूक्ष्मनियमनस्य चा सिद्धिः। “तथातिरोहितत्वाच्च शक्तिः क्षेत्रज्ञसञ्ज्ञिते” त्यादि प्रमाणात्सिद्धेः अत एव च दधिभाण्डादिभिर्भाण्डादेरपि मोक्षप्रार्थनादिकमप्युपपद्यते - व्याध्याद्युपहतशरीरेषु स्वशक्येष्वपि नियमनादर्शनादव्याप्तिशङ्कास्वभावपदेन व्यावर्त्यते नियाम्यत्वस्वाभाव्यत्वस्य व्याध्यादिना प्रतिबन्धात् । अत एवेश्वरस्य स्वेच्छयैव नियाम्यत्वमिति नियाम्यत्वं न स्वाभाविकाकार इति न तत्रातिव्याप्तिरिति । यस्य चेतनस्य यदवस्थद्रव्यं यावत्सत्तमशेषत्वानर्हं तदवस्थं तत्तस्य शरीरं अशेषत्वानर्हमिति दानादिनान्यशेषत्वा नर्हमिति दानादिनान्यशेषभूतभृत्यदासादिव्युदासः - व्यतिरेक निर्देशेन स्वस्वक्रियादिनान्य शेषत्वेप्यनपोद्यस्वशेषत्वे शरीरे अव्याप्तिशङ्काव्युदासः - यस्यचेतनस्य यदवस्थं द्रव्यं अपृथक्सिद्धविशेषणं तत्तस्य शरीरमित्यपि लक्षणं । विशेषणं द्रव्यमित्युक्ते दण्डादावतिव्याप्तिः तद्व्यावृत्यर्थं अपृथक्सिद्धेति । तावत्युक्ते गुणक्रियादिष्वतिव्याप्तिः । अतो द्रव्यमिति । तावत्युक्ते शरीरद्रव्यस्य नित्यतया शरीरत्वावस्थाविनाशानन्तरं सम्बन्धस्यैव भावित्वाद्यावत्सत्तमः सम्बन्धानर्हत्वरूपापृथक्सिद्ध्यसिध्या अव्याप्तिस्तदवस्था । अतो यदवस्थमिति। तावत्युक्ते अन्यशरीरस्यान्यशरीरत्वप्रसङ्गः तद्व्यावृत्यर्थं यस्य चेतनस्येति । चेतनस्येत्यनेन धर्मभूतज्ञानेतिव्याप्तिः परिहृता । तस्य चैतन्यविशेषणत्वासिध्या विशिष्टविशेषणत्वासिद्धेः । सोहमिति शरीरान्तराणामपि चैतन्यमात्रपृथक्सिद्धत्वेपि तन्मात्रविशेषणत्वासिद्ध्याविशिष्ट विशेषणत्वान्नाव्याप्तिः । नच व्याध्यादावतिव्याप्तिः तस्य देहापृथक्सिद्धत्वेपि क्रीडादेरिव चेतनापृथक्सिध्य भावात् । परकायस्य यावत्सत्तमसम्बन्धानर्हत्वरूपापृथक्सिध्यभावादेव व्यावृ ।
[[१]]
•
।
।
[[११६]]
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
मूलंसत्तास्थेमप्रयतनफलेष्वेतदायत्तमेतत्। विश्वं पश्यन्निति भगवति व्यापकादर्शदृष्टे
(सा।दी।) धार्यत्वादि प्रकार BILLGpi सत्तेत्यादिuni - ñng, स्वरूपलाभ। स्थेम
अनुवृत्ति। प्रयतनम्,
स्थिति ।
भोगमोक्ष प्रयोजन risin। @व्विषयः एतत्, Lomujh8८। Quq व्यापकादर्शनं श्रव्वर्थ
तिरुमन्त्र ऊं ५। ग॥।
स्थेमImo, व्यापार ना। फल, जग। एतदायत्तम्, व्वादिकर्त्रधीन १६१। व्यापकादर्श, व्यापकमन्त्र Don
(सा।स्वा।) आधेयत्वादिप्रकार [१८६०६ BTL @pri। सत्तेत्यादिum। एतदायत्तमिति, एतस्यादिकर्तुः स्वरूपाधीनमिच्छाधीनं चेत्यर्थः। स्वरूपाधीन सत्तास्थितिकत्वमाधेयत्वं। इच्छाधीनसत्तास्थिति प्रवृत्तिकत्वं नियाम्यत्वमिति भावः फलस्य इच्छाधीनत्वोक्त्या स्वमुद्दिश्योपादेयत्वस्फोरणाच्छेषत्वमपि दर्शितं भवति, एतदिति, प्रत्यक्षेण स्वतन्त्रतया प्रतीयमानमित्यर्थः। तर्ह्याधेयत्वादिकं कुत इत्यत्राह भगवतीत्यादि । व्यापकः, मूलमन्त्रः । विशेष्य भूत परमात्म ग्रहणायोग्येनप्रत्यक्षेण स्वतन्त्रतया भानेपि व्यापकमन्त्रादिना विशेष्यस्य दर्शने सति विश्वस्यापि तदाधेयत्वादिनैव दर्शनात्॥।
(सा।प्र।) त्तिसिद्धिः। विशेषण शब्दस्य वास्तविकाप्राधान्यपरतया स्वेच्छया विशेषणभूते भगवति नातिव्यापः । आधेयत्वादिकं नाम किमित्याकाङ्क्षायामाह । सत्तास्थेमेत्यादि । सत्तायां, स्वरूपलाभे । स्थेम्नि, स्थितौ । प्रयतने, प्रवृत्तौ । फले, प्रयोजने वा । तेषु; एतदायत्तं, भगवदधीनमित्यर्थः । चेतनाचेतनस्य कृत्स्नस्य भगवदाधेयत्वं नाम भगवत्स्वरूपाधीनसत्तास्थितिप्रवृत्तिमत्वं। तन्नियाम्यत्वं च तत्सङ्कल्पाधीन सत्तादिमत्वं । तच्छेषत्वं च तत्प्रयोजनैकपरमप्रयोजनवत्त्वमिति भावः एतदायत्तं, आदिकर्तृभूत भगवदधीनमित्यर्थः । एतत्, प्रत्यक्षादि प्रमाणैस्स्वतन्त्रतया प्रतिपन्नं । विश्वं, चेतनाचेतनात्मकं सर्वं इति पश्यन् मूलमन्त्रे चतुर्थ्या तत्पुरुष बहुव्रीहिसमासद्वयेन च भगवदाधेयतया शेषतया विधेयतया च भगवच्छरीरतया निर्देश्यमित पश्यन्नित्यर्थः । ॥।
I
(सा।वि।) वृत्तिरिति एतद्दूषणभूषणादिकं तत्तद्वेदान्तग्रन्थेष्वनुसन्धेयं - विश्वस्य भगवच्छरीरत्वनियामक माधेयत्वं नाम किमित्यत्राह - सत्तास्थेमेति । सत्ता, स्वरूपलाभः । स्थेम, स्थितिः । प्रयतनं, व्यापारः । फलं, भोगमोक्षादि । तेषु विषये एतद्विश्वं, एतदायत्तं, भगवदधीनं । भगवत्स्वरूपाधीन सत्तास्थिति प्रवृत्तिमत्त्व माधेयत्वं - तत्सङ्कल्पायत्तस्वरूपस्थितिप्रवृत्तिकत्वं तन्नियाम्यत्वं। “मोदते भगनान्भूतैः । हरे विहरसि क्रीडाकदुकैरिव जन्तुभि” रित्यादि प्रमाणैर्भगवत्प्रयोजनैकप्रयोजनकत्वं तच्छेषत्वमित्यर्थः - इति, एवं प्रकारेण । व्यापकः, शरीर शरीरिभावादि सर्वार्थ प्रतिपादकतया व्यापक सञ्ज्ञो मूलमन्त्रः । स एवादर्शः, आदर्शो यथा सर्वं स्पष्टं ॥।
(सा।सं।) उपादानत्वे सति निमित्तस्य । एतद्विश्वं शरीरं। सत्ता, स्वरूपसत्ता । स्थेम, कालान्तरानुवृत्तिः । प्रयतनं, प्रवृत्यादि व्यापारः । फलं, इष्टप्राप्त्यादि । विश्वं एष्वेतदायत्तं । एतस्य परिदृश्यमानस्य विश्वस्य । एतत्सर्वं भगवदायत्तमित्यर्थः इति, इत्थं, पश्यन्, गुरुभिश्श्रावितैरुपनिषद्भिर्लब्ध ।
मूलं-
(सा।दी।) ।
प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः
गम्भीराणामकृतकगिरां गाहते चित्त
व्यापक ऊं ८६००१ सूक्ष्मतया
[[११७]]
Gio।
Qiuq। जगदीश्वर&@५६०L शरीर शरीरिभाव सम्बन्धरूप प्रधानप्रतितन्त्र सिद्धान्तjmguj DJळा गम्भीराणां, अल्पश्रुतैः ज्ञातुमशक्य [i) - अकृतकगिरां वेदवाक्य।
भेदा
भेद घटक श्रुति
व्यापकादर्श दृष्टे भगवति, मूलमन्त्र सङ्ग्रहेण स्वरूपरूप गुणविभूतिचेष्टितै स्सह सूक्ष्मतया
भगवद्विषयी - चित्तवृत्तिं गाहते, अचिच्छिदभिधानपूर्वकं पर्यवसानवृत्याभिधान रूपतात्पर्यलं। इति पश्यन् व्यापकादर्शदृष्टे भगवति चित्तवृत्तिं गाहते
(सा।स्वा।) नादाधेयत्वादिकमुपपद्यत इति भावः अनेन शरीरात्मभावस्य मूलमन्त्रादि प्रतिपाद्यत्वाभावचोद्यं परिहृतं। भगवति व्यापकादर्शदृष्टे सति एतद्विश्वं सत्तादिष्वेतदायत्तत्वात् अधेयत्वादि नियमैरस्य शरीरमिति पश्यन्निति सम्पिण्डितोर्थः । प्रतितन्त्रेष्वर्थेषु शरीरात्मभावस्य प्रधानत्वं कथमित्यत्र तत्प्राधान्यनिर्वाहकं कञ्चिदुपयोगविशेषमाह । गम्भीराणामित्यादिना । गम्भीराणां, गूढाभिसन्धिकतया स्वतो दुर्बोधानां भेदाभेद श्रुतीनामित्यर्थः । चित्तवृत्तिं, तात्पर्यं । शरीर
[[१]]
(सा।प्र।) मूलमन्त्रे पश्यन्नित्येतद्व्यापकादर्शदृष्टे, व्यापनात् चेतनाचेतनानां शेषतायाः । चेतनस्य दासत्वाणुत्वज्ञातृत्वादि स्वरूप निरूपक निरूपित स्वरूप विशेषणानां; अचेतनस्य क्षयिष्णुत्वादेः; ईश्वरस्य तच्छे षित्व नियन्तृत्वव्यापकत्वादीनां च यथावस्थिताकारेण स्वान्तर्गततया प्रकाशनादादर्शकल्पमूलमन्त्रे दृष्टे भगवति चेतनाचेतनविशेषसामान्यशब्दलिङ्गादिमत्तया गहनार्थानां वेदान्तानां ‘चराचरव्यपाश्रयस्तु स्यात्तद्व्यपदेशो भाक्तस्तद्भावभावित्वादिति" सूत्रोक्तरीत्या शरीरवाचिशब्दानां शरीरिपर्यन्तत्वरूपं तात्पर्यं जानातीत्यर्थः। भगवत्स्वरूपाधीन सत्तास्थिति प्रवृत्तिमत्त्वरूपाधेयत्वस्य; तत्सङ्कल्पाधीन सत्तास्थितिप्रवृत्ति मत्त्वरूपनियाम्यत्वस्य;
(सा।वि।) प्रकाशयति तद्वदयमपीति तद्रूपणं । तेन दृष्टे, प्रतिपन्ने । भगवति पश्यन्, शरीर शरीरिभावं जानन् । मूलमन्त्रेण नारायणपदेन तदेकाधारत्वं बोध्यते । नमः पदेन पारतन्न्त्र्यबोधकेन तदेकनियाम्यत्वं बोध्यते । प्रणवेन तदेकशेषत्वं बोध्यते । अतस्सर्ववेदान्तार्थोत्रैव ज्ञायत इति भावः पश्यन्निति हेतौ लटश्शत्रादेशः । गम्भीराणां, भेदाभेदादि विरुद्धार्थ प्रतिपादकतया दुरवगाहतात्पर्याणां । अकृतकगिरां, वेदान्तवाक्यानां । चित्तवृत्तिं, शरीरवाचकशब्दानां शरीरिपर्यन्तप्रवृत्तिनिबन्धनाभेदादितात्पर्यं । गाहते, जानाति । सकलवेदान्तार्थो मूलमन्त्र एवास्तीति तदर्थज्ञ ॥।
(सा।सं।) ज्ञानस्सन् । इति शब्दः पुनरपि भगवत्यर्थसिद्धशरीरत्वादिपरः । व्यापकरूपमादर्श व्यापकादर्शं । एतन्मन्त्राप्रतिपाद्याभावादस्य व्यापकत्वं । असन्निकृष्टविकीर्णानेकार्थ युगपद् ज्ञान प्रयोजकत्वादस्यादर्शत्वं । शरीरत्वादि विशिष्टतया भगवति व्यापकादर्शेपि दृष्टे सति । सः गम्भी राणां, गूढभावानां । अकृतकगिरां, वेदान्तानां । चित्तवृत्तिं, अभिप्रायं।
[[११८]]
मूलं-
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
वृत्तिं ॥ १०॥
प्रतितन्त्र मावदु मऱ्ऱुळ्ळऩ कळॊरुवरुमिसैयादे तऩ्ऩुडैय Aत्तुक्के असाधारण र्थं - वेदान्तिक
दर्शन/Cs असाधारण (youomi प्रधान (yourroor अवर्थ।मी।)? चेतनाचेतन ८६ ईश्वरनु कं (१०६००६०ा शरीरात्म भाव सम्बन्धादिनां -
अली ईश्वरं शरीरित्व); चेतनाचेतन द्रव्य ८५६
(सा।दी।) ढाङ्गळील समभिव्याहार इति पश्यन्
mm नियमेन धारक DILDmi; नियन्न्ता गाळा दर्शनल) व्यापकादर्श
॥।
प्रमाण QILD।org। लभिऊं । - भगवति व्यापकादर्श दृष्टे सतीति पश्यन् चित्तवृत्तिं गाहत इति वान्वयः ॥ १० ॥
$♚अधिकार♚ली प्रधान प्रतितन्त्र []] तत्वहित [१८] (GOLI सङ्ग्रह
Tom
Gruji
Fun sun प्रधान प्रतितन्त्र सङ्ग्रह प्रकार
प्रति तन्त्रार्थनिरूपिकण्ठी
wani। प्रतितन्त्री॥।
धिकार की ठं
zip प्रतितन्त्र शब्दार्थ नं
(सा।स्वा।) मिति पश्यन् चित्तवृत्तिं गाहत इत्युक्त्या नेवम्भूतस्य श्रुतितात्पर्यनिर्णयो न शक्य इति व्यतिरेक सिद्धेरस्य प्राधान्यं दृढीकृतं भवति ॥ १० ॥
मा
प्रतितन्त्र शब्दार्थ विषय ११५ १४६००गणी ६० चोद्य [i) ५ (५) कण्ठ रूढयर्थाश्रयणेन उत्तर(ंipi। प्रतितन्त्रमित्यादिni - आरूढ्यर्थविषयाला]&& (ं) कंछल शङ्काद्योतन पूर्वकमुत्तर - @igवेदान्ति यित्यादिuni - प्रधानार्थ ब्रह्म वेदान्तिzQr@rri(gi साधारण surjib तद्व्यतिरिक्त[i]in वेदान्ति मं प्रधान
nuragjio mo दर्शन साधारणmi प्रधानtomy Gunर्थं की Com की शङ्काद्योतनार्थं वेदान्ति की पदम् - आदिशब्देन पर्यवसान वृत्तिनिबन्धन सर्वशब्दवाच्यत्वादिनां विवक्षित का (सा।प्र।) भगवत्प्रयोजनैक परमप्रयोजनकत्वरूपशेषत्वस्य च जगति मूलमन्त्रेण प्रतिपादनात्तथैव मूलमन्त्रेण भगवन्तं जानीयाच्चेत् “वचसां वाच्यमुत्तमं - नतास्म सर्ववचसां प्रतिष्ठा यत्र शाश्वती" त्याद्युक्त श्रीमन्नायण एव सर्ववेदान्ततात्पर्यभूमिरित्यमुमर्थं निश्चिनुयादिति भावः ॥११॥
प्रतितन्त्रशब्दार्थं प्रदर्शयन् श्लोकार्थं विवृणोति - प्रतितन्त्रदित्यादिना । @sung। अनभ्युपगमेन । jurispp द्रव्यापेक्षया
(सा।वि।) एवसकलवेदान्तार्थज्ञो भवतीत्यतोत्यन्तविलम्बासहस्य न वेदान्तेपि श्रमः कार्य इति भावः ॥१०॥ इममेवार्थं विशद मुपपादयति, प्रतितन्त्रेत्यादिना प्रतितन्त्रशब्दार्थं विवृणोति। प्रतितन्त्रदिति, Lommiनाना कुंलालीना। इतरसिद्धान्तिनां, ९, एकेनापि । @msung, अनङ्गीकृतत्वे सति । सिद्धान्त, स्वसिद्धान्तस्यैव । इह। मी। किमित्युक्तौ । सम्बन्धादिना आदि शब्देन सर्वशब्दवाच्यत्वादि सङ्गृहीतं । चेतनाचेतन द्रव्य iisrijm, चेतनाचेतनद्रव्याणि प्रति (सा।सं।) गाहते, जानाति ॥१०॥
इत्थं सङ्गृहीतं विवरीतुं प्रथमं प्रतितन्त्रशब्दार्थमाह । प्रतितन्त्रदिति, सम्बन्धादिनीत्यत्र आदि शब्दस्यापृथक्सिद्धविशेषणत्वादिकमर्थः। अमीत्यादि, अत्र नियमेन यथार्हं धारकत्वमेकं । नियमेन, नियन्तृत्वमपरं । नियमेन शेषत्वमन्यदिति शरीरलक्षणत्रयं - यस्य चेतनस्य यद
प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः
[[११९]]
मूलं - ताquomu; शेषिyou ६०। चेत नाचेतन १८ (६) कं शरीरत्व Log ? नियमेन m। nijm धार्य (youmii; नियाम्य (Pumii; शेष (poor द्रव्य n। चेतना चेतन
नियान्ताoquorons wroया
स्वरूप
(सा।दी।) सम्बन्धादि नामकी आदिशब्द
सङ्कल्प
धारक/m
यथार्हं सत्तास्थिति प्रवृत्ति
६० सर्वशब्दवाच्यत्वादि सङ्गृहीतं - यथार्हमिति, स्वरूपेण
(सा।स्वा।) ब्रह्मापेक्षया प्रधान नाग की श्शरीरात्म भावादिकां
दर्शनं । कंल
असाधारण [i] & IT Truit) प्रधानijQ] - चेष्टेन्द्रियार्थाश्रयश्शरीरमिति
[[१]]
न्यायसूत्रोक्त लक्षणाभावा कवीशेशितव्य (i) & कं शरीरि शरीरभाव Coron যनÈQ&&pri @लीत्यादि। धारकत्वादिनां लील लक्षण rin नियमेनेति, यावत्सत्तमित्यर्थः - चेतनाचेतन [ri१८(COLL
ना काल GILDq- तथाच यावत्सत्तं तद्द्रव्यं प्रति धारकत्वं तच्छरीरित्वमिति पर्यवसितं - अत्र यावत्सत्तमित्यनेन पुत्रादिशरीरधारकस्य पुत्रादिकं प्रति शरीरित्वव्युदासः - एवमुत्तरत्रापि द्रष्टव्यं यावत्सत्तं तद्द्रव्यनियन्तृत्वं तच्छरीरित्वमिति द्वितीयं लक्षणं यावत्सत्तं तद्द्रव्यशेषित्वं तच्छरीरित्वमिति तृतीयं - शरीर लक्षण unquin नियमेन धार्यत्वादिनां शरीरलक्षण गुणक्रिन अतिव्याप्त [] gro
। @ma
anumati चेतनाचेतन १ri१५६५ ५ ५ चेष्टेन्द्रियादि सूत्रोक्त लक्षणं Coum लक्षणं की
मैयालुमिवऱ्ऱु सिऩैप्पऱ्ऱ मॆङ्गऩे यॆऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार्। चेतनाचेपनri१४८५६५ऊङ्कीत्यादि - द्रव्यपदेन गुणक्रिया व्यावृत्ति । अत्रापि पृथक् लक्षणत्वं नियमपदप्रयोजनं च पूर्ववदूह्यं - ५५ सूत्रोक्त लक्षण [[]]]]तियाप्त्यादि दुष्ट iii) धार्यत्वादि निर्दुष्ट pb न्यायसिद्धाञ्जन की ऊं ऊं ठगना
६T
- दिव्यात्मस्वरूपं मूर्तं
घटादीन् प्रति भूतलादेरिव तस्य जगद्धारकत्वं BLIND सत्तास्थिति प्रयोजकत्व धारकत्व Lons Consumnagiii आज्ञापयितृत्वस्य अचेतनं प्रत्यसम्भवेन नियन्तृत्व (apu सत्तास्थिति प्रवृत्ति प्रयोजनकत्व LDC Bungi शद्धारकत्वं नियन्तृत्वान्तर्गत
Q & भेद Dj Gor चेतनisoriump धारकमित्यादि - यथार्हमिति स्वरूपेण सत्तास्थिति॥।
pri - चेतना-
(सा।प्र।) स्वरूप गुन्त्यादि, स्वरूपेण सत्तास्थिति प्रवृत्ति प्रयोजकत्वं धारकत्वं । सङ्कल्पेन
[[१]]
द्रव्यकं शेषभूत
(सा।वि।) शेषिuqomi @कं शेषिभावेन स्थितिः । द्रव्यत्वेन स्थितिः । सर्वत्रuri इत्येतत् शु इत्येतच्च विशेषण त्ववाचि । शरीरित्व व्यवहारापादकं धारकत्वं नियन्तृत्वमित्युक्तं । तत्र किन्नाम धारकत्वं नियन्तृत्वमित्यत्राह । चेतनाचेतन (१८६०।jp इति । चेतनाचेतनानि प्रतीत्यर्थः । कृा स्वरूप, स्वस्वरूपेण । सङ्कल्प, सङ्कल्पेनच । यथार्हमिति (सा।सं।) वस्थं द्रव्यं नियमेन यथार्हं धार्यं इत्येकं । नियमेन विधेयमित्यपरं । नियमेन शेषभूतमित्यन्यदिति शरीरलक्षणत्रयञ्चा भिप्रेतं। धर्मभूतज्ञानस्य धर्मिणं प्रति शरीरत्वव्युदासाय यस्य चेतनस्येत्युक्तं । नहि, धर्मज्ञानं स्वविशिष्टधार्यमिति भावः । यदवस्थमित्यभावे वियुक्तावस्थायां धार्यत्वादि विरहादिदानीं शरीरे अव्याप्तिस्स्यादिति यदवस्थमित्युक्तं ।
[[१२०]]
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
मूलंकं प्रयोजकना कङ्क। भीमानी) ईश्वरा ६ स्वरूपनिरूपक धर्म rij (६) ळं निरूपित स्वरूप विशेषणri नाम गुणाङ्कन कंg Gun
समस्तद्रव्य । कनकं (५ अव्यवहितos स्वरूपेण आधार m।
कै
स्वव्यतिरिक्त
(सा।दी) सत्तास्थितिकी कण्णकं (guib प्रयोजकत्वं धारकत्वं सङ्कल्प ॐ सत्तास्थिति प्रवृत्तिना (prmig प्रयोजक १६०८ नियं तृत्व QILD। स्वरूप निरूप /८TQ१६०१, सत्यत्वज्ञानत्वानन्तत्वानन्दत्वामलत्व/i८ir। निरूपित स्वरूप विशेषण, ज्ञानशक्ति करुणावात्सल्यादिक्षा। अव्यवहित, साक्षादेव । द्रव्यद्वारा गुण/i१८(@bi& श्रयom प्रकार स्वरूपेण सङ्कल्प धरि ल
(सा।स्वा।) काकं प्रयोजकत्वं धारकत्वं - सङ्कल्पेन सत्तास्थिति प्रवृत्ति प्रयोजकत्वं नियन्तृत्वQD६०१०५। अक्राळाळील शङ्कावाक्य किं अभिप्रायानी प्रत्यक्षेण स्वतन्त्रrism gm♚ गुणादिवदपृथक्सिद्धाg तचिदचित्तु ऊं (कं स्वरूपेण सत्तास्थिति प्रयोजकQILD G Con? नारायण शब्द की तत्पुरुष ईश्वरा सर्व
योग्यÑOLDur ५ळनाium um स्वरूपनिरूपक GILD६१&mß
“नाराश्चाप्यायनं तस्य” इत्यादि विरोधिwman? किञ्च,
स्वरूपेण आधार @sung प्रत्यक्षमतीन्द्रिय विषय मङ्की ढ
विरोधी अपृथक्सिद्धं नागनी) सत्यत्वादि स्वरूपनिरूपक धर्मत्वेन अपृथक्सिद्धं ५G सत्यत्वादि पञ्चकCLD विरोधिum? शनी ज्ञानशक्त्यादिवन्निरूपतस्वरूपविशेषणं
विभूतिबा स्वरूप निरूपक १८५६ mi ङ्गव्यवहितons QuiधारQLDळान्नी शब्दस्पर्शादिकं नारशब्दार्थ LoC) तदपेक्षया व्यवहिताधारत्वं प्रसङ्गि ऊं ६०sun “अशब्दमस्पर्श” मित्यादि श्रुति विरोधिwrzn? लीव्यवहिताधार QLDगगी) मञ्चिदचिश्वरpp शरीरत्व Dr@gmplumzm? भिप्रायं स्वरूप निरूपकधर्म (i) (ऊं मित्यादि - चिदचिद्विशिष्ट (सा।प्र।) सत्तास्थिति प्रवृत्ति प्रयोजकत्वं नियन्तृत्वमित्यर्थः । यद्यपीश्वरस्य सर्वाधारत्वं स्वाधीनतत्तत्स्वरूप स्थिति प्रवृत्तिकत्वं - इदं च गुणक्रियादावपि समानं । अथापि “निष्क्रियमवर्ण’मिति
(सा।वि।) स्वरूपेण सत्तास्थित्योः प्रयोजकत्वं धारकत्वं । सङ्कल्पेन सत्तास्थिति प्रवृत्तीनां प्रयोजकत्वं नियन्तृत्वमिति यथार्हमित्यस्य भावः। Coru), तत्कथमिति प्रश्ने। अत्र सदृष्टान्तं धारकत्वमाह । ईश्वर नीत्यादिना, स्वरूपनिरूपक धर्माः, सत्यत्वज्ञानत्वानन्दत्वानन्तत्वामलत्वादयः । निरूपित स्वरूपविशेषणानि ज्ञानशक्तिकरुणा वात्सल्यादीनि - येन विना यन्निरूपयितुं न शक्यते तत्स्वरूपनिरूपकं । अन्यन्निरूपितस्वरूपविशेषणमिति विवेकः । अव्यवहितons, साक्षादेव । स्वरूपेणेति, सङ्कल्पेन धारणव्यावृत्तिः । धारक कम्मिति ब्रह्मणस्सर्वोपादानताङ्गीकारा
(सा।सं।) गुणक्रियादिव्यवच्छेदाय द्रव्यपदं । कादाचित्क धार्यत्वादिमद्व्यवच्छेदाय नियमेनेति । धार्यवस्त्वनुरूपत्वं यथार्हत्वं । नह्यनित्या इव नित्याः लघुभूता इव गुरुभूताः धार्या इति भावः । ननु स्वरूपनिरूपक धर्मादेः निरवयवधर्मिधार्यत्वेन सावयवगुरुतर धर्म्यन्तराणां ॥।
प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः
[[१२१]]
मूलंद्रव्य [i) ६ आधार कं जीव
श्री मण्डी मण्डळ
धरि
गुणाश्री का कण्ठ
अयं द्रव्यद्वारा
शरीर
कं
जीवद्वारा आधार DI
[[९]]
यिरुक्कुमॆऩ्ऱु सिलर् सॊल्लु ॥।
(सा।दी।) प्रकार
व्यावर्तिकण्ठी - Courद्रव्य [i) Boor इत्यादिur Go; गुणक्रियाधारकत्व कथनं प्रासङ्गिकं । अuli शरीरत्वं। शरीरधारकत्वं मतद्वय की जीव in fीत्यादिवाक्यद्वय m। सत्तातादधीन्यjung सत्तानुवृत्तिरू ६०६ स्थिति तदधीन्यpi सिद्ध QILD। श्री नाना। ईश्वनाधार Lggio चेतनाचेतन [i) (C) कं (G तदधीन सत्ताकत्व QILDICT ? भूतला
र्ग
(सा।स्वा।) वेषjogiiup स्वरूपनिरूपकत्व (pi निष्कृष्टवेष jogun निरूपित स्वरूप विशेषणत्वpळं विभूतेस्स्वीकृत LDTT६Sun) उक्त विरोधक
उभयथाप्यपृथक्सिद्धि कूडुमॆऩ्ऱुगरुत्तु
अव्यवहितशब्देन व्यवहिताधारत्व कोटि प्रसक्त चोद्यम्परिहृतं NiCourद्रव्यद्वारेति, लं “अशब्दमस्पर्श” मित्यादिना साक्षादाधारत्व निषेधपर/go सामान्येन आधारत्वं ॐ नारायणादि शब्दानां द्रव्यविष साक्षादाधारत्व परri]नाggiii तत्तद् व्याश्रित गुणविषयीं तत्तद्द्रव्य द्वाराधारत्व पर
gro Qu♚mig अन्योन्य विरोध। जीव शरीर १५ (६) कं जीवद्वारा धारQILDÖगणी) अव्यवहित समस्त द्रव्याधार । विरोधिwn? शी साक्षादाधारQDगणी “अनेन जीवेनात्मने” ति श्रुत्यनुरोधेन जीवद्वारकत्व का विरोधिना सयूथ्यमतभेदेन उत्तर - जीव इत्यादि । धरिäळGळील Quढङ्गी pig Coupron साक्षादाधार Long अपेक्षित@populq ततश्च। “अनेनजीवेने” ति श्रुत्यनुरोधेन सद्वारकत्वं अव्यवहितLDns आधार द्रव्यपरDurॐ विरोध।अभिप्राय॥।
माग
माळा
(६८।२५/ पक्षी जीवधृत शरीर व्यतिरिक्त
(सा।प्र।) श्रुतेस्साक्षाद्द्रव्याश्रयत्ववत्तत्तद्द्रव्याश्रिततयैव लब्धस्वरूपगुणक्रियायास्साक्षादाश्रयत्वानुपपत्तेश्च कथं सर्वाधारत्वमित्यत्राह। द्रव्य ना इत्यादि । सर्वद्रव्याधारस्य तदाश्रितगुणक्रियाद्याधारत्वं कैमुत्यसिद्धं । श्रुतिस्तु साक्षादाश्रयत्व निषेधिकेति भावः - ननु, जीवेन धृतशरीरेपि गुणक्रियान्यायादाधारत्वं प्रसज्येदितीश्वरस्य साक्षात्सर्वद्रव्याधारत्वं वा कथमित्यत्र विधाभेदेन परिहरति। जीव इत्यादिना । सद्वारकत्वेपि सर्वाधारत्वं सिद्धमित्यर्थः । परिहारे द्रव्यत्वादेव जीववत्साक्षाद्धार्यत्वे प्रमाणविरोधाभावादुभयथापि
(सा।वि।) दिति भावः द्रव्याश्रित गुणक्रियाधारकत्वं कथमित्यत्राह - द्रव्यमिति, गुणक्रियाधारकत्वं प्रासङ्गिकं। तयोश्शरीरत्वाभावादित्याहुः । ननु, गुणक्रिययोर्योवज्जीवधृतशरीरस्यापि साक्षाद्धारकत्वं न स्यात्ततश्च कथं सर्वद्रव्याधारत्वमित्यत्र विधाभेदेन परिहरति । जीव मीढगां, केचित् । अविशेषेण, सर्वाधारत्व श्रवणात् । “निष्क्रियं शान्तमवर्णम चक्षुःश्रोत्र" मिति ॥।
इति ।
[[१२२]]
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
मूलंना - जीवन द्वार १० कङ्कण स्वरूप आधार कं
आचार्यका
सर्व ईश्वरस्वरूप jump अपृथक् सिद्धविशेषण या सत्तादिना आश्रय सत्ताधीन।
(सा।दी।) श्रितघट किं तदधीनत्वगुण आधार कञ्छ GILD।०१६०७ दृष्टान्त विवक्षितार्थ - इत्यादि आदिशब्दं स्थितिपरं - आश्रयसत्ताधीना, ईश्वररूप श्रयस्वरूपाधीन Girmulg ईश्वरस्वरूपमाश्र६६) तदधीन/ तात्पर्यम्।
ननु, स्वर्ववस्तु सत्तै सङ्कल्पाधीनै wmbulgq।Guri Com ? सङ्कल्पाधीनत्व ? सङ्कल्पो
(Loon
DI
(सा।स्वा।) चार्यीत्यादि - सर्वद्रव्य [i) Bruji uppसाक्षादाधारत्वे शब्दादि गुणविषय♚$m बाधकप्रमाणं सर्वभूतानामीश्वर शरीरत्व श्रुत्याद्यनुरोध “अनेन जीवेनेति” श्रुत्यनुरोधभयथाप्याधारत्व OLD सिद्धान्त GDचार्य शब्दप्रयोग । कं भिप्रायं। Qq सर्व कन्धार upon स्वरूपं प्रयोजक QLDG GLDIT? प्रयोजकत्व मुत्पादकत्व । नित्यवस्तु कं नाकं मुकं
तत्प्रयोज्य ॥
गीशंलप्परिहरिङ्ग धार्यधारकभाव मुं
आश्र
संहरिकंpri। Qug इत्यादिun) - आधीनत्व
GILD तर्किssibly pos। तथाच; प्रयोज्यत्वमिiधीनत्व QLDIPत्पाद्यत्व
$श्वरस्वरूप निरूपकधर्म१&igium नित्य [i) B (कं (कउक्तशङ्कावकाश
Gurm]&♚ - सर्व मीश्वरङ्कल्पाधीन QILD१६०१ ८n। G GLom
(सा।प्र।) धारकत्व मित्यपरः । अविशेषेण सर्वाधारत्व श्रवणात्सम्बन्ध सम्भवादवर्णमित्यादिवत् द्रव्यासम्बन्ध बोधक प्रमाणाभावाच्चायमेव पक्षस्साधीयानित्यनन्तरोक्तेराचार्य ग्रहणादित्यस्य च भावः । ननु, जन्यस्य भगवदधीनत्व सम्भवेपि नित्यस्य तत्कथमित्यत्र न्यायमते आप्य परमाणुवन्नित्यस्याप्यपृथक्सिद्धविशेषणत्वं तादधीन्य मुपपन्न मित्याह । सर्वमित्यादिना । सर्वेस्येश्वरापृथक्सिद्धत्वात्तत्स्वरूपाधीन सत्तास्थिति प्रवृत्तिकत्वमस्तु । कथं तत्सङ्कल्पाधीन सत्तास्थिति प्रवृत्तिक मित्यत्र यथा सौभर्यादिशरीरस्य शरीरस्वरूपाधीन सत्तादिकत्व तत्सङ्कल्पाधीन सत्तादिकत्वं च दृष्टं तथेश्वरस्य
(सा।वि।) गुणक्रियावद्द्रव्य सम्बन्धाभावबोधक प्रमाणाभावाच्च। अन्त्यपक्ष एव साधीयानित्याचार्य पदेन सूचितं। ननु, ईश्वरस्य सर्वाधारत्वेपि सर्वस्य न तदधीनसत्ताकत्वं । भूतलस्य घटाधारत्वेपि घटस्य भूतलाधीनत्वाभावादित्यत्र गुणानामिव तादधीन्यं युज्यत इत्याह। Qqइति
एतेषां । सत्तादीत्यादि पदं स्थितिमात्रपरं । आश्रयसत्ताधीन, ईश्वररूपाश्रयाधीन इत्यर्थः । ननु, सर्ववस्तूनां सङ्कल्पाधीनत्वं सङ्कल्पोत्पाद्यत्वं । स्वरूपाश्रयत्ववत्सङ्कल्पाश्रयत्वं वा नाद्यः; नित्येषु तद
(सा।सं।) धार्यत्वमित्यत्र उभय साधारणं धार्यत्व प्रयोजकमाह । अपृथक्सिद्धेति । कदाचिन्मे प्रियमिदं
प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः
या
[[१२३]]
अनित्य is sir अनित्येच्छै wro “इच्छात एव तव विश्वपदार्थ
L
- स्वरूप
pri
मूलंसर्ववस्तु कङ्क ६६ सत्तै सङ्कल्पाधीनै उत्पन्नrismqui - नित्य [i) B।in नित्येच्छासिद्ध कङ्क- (सा।दी।) त्पाद्यत्व QLD) नित्य (६) सङ्कल्पाश्रयQLD GL अनङ्गीकृत own सर्ववस्तुकङ्क@Lwq QLormi grils - इच्छासिद्धत्व Dog/ इच्छाविषियत्वाभाव poor) स्वरूप लङ्की व्यतिरेकमापादिकं सं० ५। अनित्य [i) तल्वकारि ब्राह्मणोक्त प्रकार ६० भगवदिच्छा व्यतिरेकी व्यतिरेक कात्मा एतत्काल की भगवदिच्छाविषय LOITB६धी१q६) एतत्काल♚mour LDC - तल्वकारिब्राह्मणी “ब्रह्म ह देवेभ्यो विजिग्य” ढाळा सर्वेश्वरा देवासुर सङ्ग्राम की देव जय मङ्गू की अवर्गळन्द
यान्ना जयलं “अस्माकमेवायं विजयोस्माकं महिमेति” ढाकी Cu स्वाधीन DI& अभिमानि लङ्की कङ्क अभिमानखण्डन यक्षरूप प्रादुर्भीमं यक्ष wpwoon अग्नि देव अग्नि यक्षं त्वयि किं वीर्य QILD CLB “अपीदं सर्वं दहेयं यदिदं पृथिव्या” अग्निदहनसामर्थ्यं मां ल
“इदं दह”
अग्नि
भगवत्सङ्कल्प कीं
यै
यक्षा “तदुपप्रेयाय सर्वजवेन तन्न शशाक दग्धुं” ढाङ्ग की
माग
सर्वप्रयत्न दहिक LILLC। अनन्तरं
Tmugi २६ शक्ति “इदं सर्वमादधीय यदिदं पृथीव्या” qu तऩ्ऩुडैय
DIL क्षेपण सामर्थ आलं तृण “इदमादत्स्व” । G “तदुपप्रेयाय सर्वजवेन तन्न शशाकादातुं” ना की qu भगवत्सङ्कल्प
ग
सर्वपयत्न♚ल ू]] D♚mलक्षेपिङ्ग♚m - विवेकिलंला
(सा।स्वा।) सङ्कल्पं नित्यLDINA) घटादि नित्य [i) प्रसrii @Lo? अनित्यLD & त्मादि (@LD अनित्यrilsers प्रसriकीकं ? Q। सर्वेत्यादि - नित्य [i) B (C) (५) नित्ये च्छासिद्धत्वoo।g। ईश्वर इच्छेअनित्यं mours प्रसङ्गिकं GILDQb tq।mom। ईश्वरस्य निध्यानित्यरूपेण विच्छाद्वैविध्यमङ्गीकृत LOIT६० ८६० उक्त विकल्पानवकाश GDBलं! - र्थी सम्प्रदाय (CL? Quiqumीलीश्वरस्य कदाचिदनिच्छाया मात्मादीनामनित्यत्वं प्रसङ्गिwing? नित्यrior नित्यत्वादेव स्वतस्सिद्ध/i।१८६ अन्याधीन)
Coin - इत्यादि
ईश्वरला…
- आतङ्क श्लोकी “नित्यं प्रियास्तव तु केचन ते हि नित्याः” ग (सा।प्र।) सर्वं शरीरमिति “यस्य पृथिवी शरीरं । यस्यात्मा शरीर” मित्यादि श्रुतिभिरवगतमिति सर्वस्य तत्सङ्कल्पाधीन सत्तादिकत्वं युक्तमित्यभिप्रेत्य सर्वसत्ताया भगवत्सङ्कल्पाधीनप्रकारत्वं विशिष्याह। सर्ववस्तु कं$६५६०LG४ मित्यादिनानिध्यानित्यपदार्थसत्ताया भगवत्सङ्कल्पाधीनत्वेपि तेषां स्थितिं ॥। (सा।वि।) भावात्। न द्वितीयः; अनभ्युपगमादित्यत्र सङ्कल्पाधीनत्वमुपपादयति। सर्ववस्तुकं&_u! मिति। सर्ववस्तु
सर्ववस्तूनां नित्य [i) ८५।६७] नित्येच्छासिद्ध (१८५, नित्यं सन्त्वितीच्छया नित्यतया स्थिता इत्यर्थः। इच्छात एवेति, “नित्यं प्रियास्तव तु केचन ते हि नित्याः” इत्यभियुक्ता विवेचितवन्त इति भावः
कळुडैयवु
(सा।सं।) भूयादितीच्छाऽ नित्येच्छा सर्ववा मे प्रियं भूयादितीच्छा नित्येच्छा। यद्यत्सङ्कल्पाधीन सत्ताकं।
[[१२४]]
मूलंसत्ता” नढाकी श्लोक
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
६० अभियुक्त विवेकिन-C६० सर्व सत्तानुवृत्तिरूownromमां की क्रीळं ईश्वरेच्छाधीqwroo सर्वpio ईश्वर सङ्कल्पा
श्रित
कुं
BigILD
(सा।दी।) इच्छाधीनत्व नित्य भेदेन उपपादिipig - क्वचिज्जगत्तु सङ्कल्पाश्रितQILDorm Glamour स्वरूपाश्रितत्ववत् सङ्कल्पाश्रितत्व (०६
-त्तै कॊळ्ळवेण्डावो वॆऩ्ऩवरुळिच्चॆय्गिऱार् इत्तालॆऩ्ऱुदुडङ्गि। Q♚सत्तै सङ्कल्पाधीन तद्विशेषा स्थितिujib तदधीन १०। तादधीन्यात्तदाश्रितत्वव्यपदेशं । ईश्वर स्वरूप jium ईश्वरेच्छाश्रितत्व…
मा
(सा।स्वा।) Qupmang
नित्येच्छेgmi “नित्यं त्वदेकपरतन्त्र निजस्वरूपा भावत्कमङ्गळगुणा हि निदर्शनं नः” Co० नित्याश्रयसत्तैun Goo नित्यधर्मसत्तै /LD/५६०० नित्यrijs(@Dन्याधीनrism मुपपादित Loning क्त विरोध
५५।लं। विवेकिj५min - निध्यानित्य[i]८६ir निध्यानित्येच्छाधीन
Ulq।
इतर (gwan
/ वुपादिjgironm
सिद्धि
‘केचन नित्यं प्रियाः” ढाल युपपादितीलCp-Qig सर्वpio स्वरूप suppo] धार्यomi सङ्कल्प jogijp धार्य १०६६१६f iswधीन मात्र कण्ठ Guor सर्ववस्तु ४ सङ्कल्पाश्रित शास्त्रं विरोधिurg@Gurup। क्रीत्यादि - क्रं। सत्तै सङ्कल्पाधीनै urur) - स्थितिीत्यादि, धार्यवत्तदधीन सत्तास्थितिकLDIBIC&&& वुपचारात्तदाश्रितत्वव्यपदेश/LD/५ - : गुरुद्रव्या सङ्कल्प धृत in विशेषिjjangळी शास्त्र [i) (C) (५) गुरुद्रव्य १ १८६०rupp सङ्कल्पस्य स्वरूपवद्धारकत्वं (सा।प्र।) तत्सङ्कल्पाधीनस्वसत्तायां कुलालादिसङ्कल्पाधीनघटादिस्थितिवदित्याशङ्क्य तदुपपादयति । @ इति । “एतद्वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि सूर्याचन्द्रमसौ विधृतौ द्यावापृथिव्यौ विधृते विष्णुना विधृते भूमी” त्यादिभिर्विश्वस्य भगवत्सङ्कल्पाधीनस्थितिकत्वस्य विशिष्य श्रवणाद्विश्वस्थिते स्सङ्कल्पाधीनत्वमिति भावः । ननु, स्वरूपेण सत्तास्थितिप्रवृत्तिप्रयोजकत्वं धारकत्वं । सङ्कल्पेन सत्तास्थिति प्रवृत्तिप्रयोजकत्वं नियन्तृत्वमित्युक्तं । एवञ्च, शास्त्रेषु गुरुद्रव्याणां सङ्कल्पेन विधृतत्वोक्ति
(सा।वि।) ननु, क्वचिज्जगतस्सङ्कल्पाश्रितत्वोक्त्या स्वरूपाश्रयत्ववत्सङ्कल्पाश्रयत्वमङ्गीकार्यं स्यादित्यत्र सङ्कल्पाश्रितमित्युक्तेस्तात्पर्यमाह । ॥ इति । C। एतेन। सत्तायास्सङ्कल्पाधीनतया । vijñuji, सर्वस्यापि ईश्वरेच्छाधीन Liqui, ईश्वरेच्छाधीनतया। सङ्कल्पाश्रितमित्यस्य सङ्कल्पाधीनमित्यत्र तात्पर्यमिति भावः। “नन्वेतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गी” त्यादि गुरुद्रव्याणां सङ्कल्पविधृतत्वोक्तेस्सङ्कल्पस्यापि स्वरूपवद्धारकत्वमङ्गीकर्तव्यं स्यादित्यत्र विश्वामित्रादिभिस्त पोबलेन त्रिशङ्क्वादिधारणवद्द्यावापृथिव्यादीनां देशविशेषाप्राप्तिहेतुभूतनियममपेक्ष्यैव तथा
कं
इति। निध्यानामपि वस्तूनां सत्तायाः एवञ्च स्थित्यादेश्च तादधीन्यं किमुतेति
(सा।सं।) तत्तदधीनस्थितिकमिति कुत इत्यत्राह सङ्कल्पाधीनत्वोक्तिरूपाभियुक्तोक्ति न्यायसिद्धमिति भावः - अपृथक्सिद्धमूलंगुरुद्रव्य ii सङ्कल्प मं
प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः धृतशास्त्र
[[१२५]]
- “द्यौस्सचन्द्रार्क ऎऩ्गिऱबडिये ओरॊरु
नक्षत्रं खं दिशो भूर्महोदधिः। वासुदेवस्य वीर्येण विधृतानि महात्मनः " qu देशविशेष) winjp।Qiug इच्छाधीनसत्तास्थितिप्रवृत्ति वस्तु कङ्कं परमात्मस्वरूप Dorm॥।
कळ
(सा।दी।) wormळा तात्पर्यं - गुरुद्रव्य risupp सङ्कल्प । कण्ठ विशिष्य धारकत्वं सॊल्लुगैयालङ्गु कत्तुक्कु UK कॊळ्ळवेणुमिऱेयॆऩ्ऩिलरुळिच् @supri - गुरुद्रव्येत्यादि। द्यौरित्यादि। शास्त्र) Gjg प्रमाणं विवक्षित LorrumbsCzunळी तदर्थos gujपादानं ६०० ६००TITLD) BITLDL की निर्वाहं स्वरससिद्ध GILDòाठी वर्थjzpm
निर्वाहशेषLDITB ६२ पादान LDL६००/mi - उदधिविष ६T०%mu८८_६rgi१q । Gीाना - गुरुद्रव्य परिच्छिन्नLDIT Gurकाशमधः
CID ( DJ सङ्कल्पं । श्रीकं पदार्थान्तर
sung Long Cu - Quig इत्यादि -
प्रदेश♚ली
Gurकाशादि पदार्थrisoflav अन्तर्भीव
६च्छा धीनत्व pii अर्थात् स्थिति विच्छाधीनत्व (Di २ पपादितomijjCp॥॥
यत्तिल्
(सा।स्वा।) CL॥Tg। वैयर्थ्यं ६१०८ojpg शास्त्रri)&)ÈG गतिCus Quipi। गुरु द्रव्येत्यादि । वासुदेवस्य वीर्येणेत्यादि - वीर्येण धृतत्वं स्वरूपेण धार्यत्व पतनप्रतिबन्धेन धार्यत्वमात्र LorromiumCQ स्सङ्कल्पेन धृतत्व (POLDrig-Qig इत्यादि - सत्तास्थित्यो रिच्छाधीनत्व मुपपादितं । प्रवृत्तेस्त्विच्छाधीनत्व मुपपादन निरपेक्षत्वाद्यथार्हं सत्तास्थितीत्यादौ प्रागेव सिद्धमे भिप्राय ♚$ QqGQuoाठी। शङ्कै सत्तादित्रयानुवाद Goog)] मिच्छान्वयDmou (सा।प्र।) र्विरुध्यत इत्यत्राह । गुरुद्रव्य [i) fत्यादिना । विश्वामित्रादिभिस्तपोबलेन त्रिशङ्क्वादि धारणवत् । द्यावापृथिव्यादीनां देशविशेषाप्राप्ति हेतुभूत नियमनमपेक्ष्यैव तथा व्यपदेश इति भावः। Qu इच्छाधीनेत्यादि । “को ह्येवान्यात्कः प्राण्यात् । यदेष आकाश आनन्दो न स्या” दित्युक्तरीत्या आश्रयत्वे नापेक्षितत्वात् । स्वरूपस्य सत्तादिप्रयोजकत्वं सिद्धमिति भावः । एवं रूपधारकत्व नियन्तृत्वयोर्युगपदित्यैक्य पदसम्भावितत्वशङ्कया श्रुतेरन्यपरत्वशङ्का व्यावृत्ता । एते सम्प्रतिपन्नशरी
(सा।वि) व्यपदेश इत्याह। गुरुद्रव्यं । Bir इति
कथयद्वाक्यमपि ।
पतनं यथा न स्यात्तथा । लmiñg/wiujp, स्थापनं प्रति । पतनाभाव उपलक्षणं । यद्वस्तु यन्मर्यादया स्थापितं तद्वस्तुनस्तन्मर्यादानतिक्रमेण स्थितिमभिप्रेत्य विधृतत्वोक्तिः । नन्वस्तु इच्छाया एव सत्तास्थितिप्रयोजकत्वं । किमर्थं स्वरूपस्य सत्तास्थितिप्रयोजकत्वमङ्गीक्रियत इत्याशङ्कामनूद्य परिहरति । Quing इच्छेत्यादिना । सत्ताया इच्छाधीनत्वस्योपपादितत्वात्सत्तानुवृत्तिलक्षणस्थितेश्चार्थादिच्छाधीनत्व सिद्धेः
(सा।सं।) विशेषणत्वं स्वरूपाश्रितत्वे नियामकमुक्तं । सङ्कल्पाश्रितत्वे निदर्शनं किञ्चिद्वाच्यमित्यत्राह । q इति नह्येतत्स्वरूपेण घटते । तथा सति कस्यापि पतनाभावप्रसङ्गादिति भावः । ननु, धारणे प्रकार भेदाभावे धारकद्वयवैफल्यं स्यादित्याशङ्क्य परिहरति - Qine त्यादिकं मित्यं
[[१२६]]
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
मूलंपानी ? परमात्मा या स्वरूपाश्रित[i] नाक
ईश्वरेच्छाधीन (poru
इच्छेनं/कंलना परमात्माशी ठा
मुलं। Qug सर्ववस्तु ईश्वरस्वरूपा (धीन) श्रित
- लोक मण्डी शरीरं शरीरि स्वरूपाश्रितporia
सङ्कल्पाधीन (pul तु कङ्कं छान ॥।
(सा। धी।) प्रवृति
इच्छाधीनg उपपादननिरपेक्षLDITOwn Co यथार्हं सत्तास्थिति प्रवृत्ति & Gi & प्रयोजकसङ्गकीय C०७C सिद्धQLD।भिप्राय Qu
सत्तादित्रयानुवादळी मिच्छान्वय
ढाङ्ग की। - शङ्कै
आलु स्वरूपान्वयं कुङ्कुणी प्रमाणबलात् सङ्कल्पाधीन Lon or स्वरूपाश्रितत्व api Gls CGL तात्पर्यं - स्वरूपसङ्कल्पाधीनतैा निगमि की pri।
स्वरूपाश्रितं, स्वरूपाधीनं । त्तादधीन्य ॐ शरीरत्वं सिद्धि क् QuriCunni - लोकलङ्की मित्यादि - आतङ्की शरीरत्व Quormj तात्पर्यं - सङ्कल्पमात्र विषयतयान्वय व्यतिरेक १५ अन्यथा सिद्धनाशं परिहतीऊं की
ऱु
(सा।स्वा।) nivg स्वरूपान्वय। या प्रतीकुङ्कु। ५०♚♚ ूधीनत्वमात्र puo; स्वरूप jogin ourश्रितत्व (Lormi स्वरूपाश्रित प्रमाणं व्वर्थीलीश्वरेच्छे नियामक QLD/ कॊळ्ळुमत्तऩैबोक्कि पूरिक्कळाल् रिसप्पिक्क वॊण्णादॆऩ्ऱुगरुत्तु स्वरूपलंल ं सङ्कल्प यथार्ह मित्यादिunroor ६/पक्रमावाक्य की स्वरूपाश्रितत्व सङ्कल्पाधीनत्व १५६ @LD BOL अर्थादुपक्रान्त
कूट्टि
१४ निगडी। सर्व वस्तु मित्यादि। स्वरूपाश्रित Gloom पाठग्राह्यम्। स्वरूपाधीनQLD। पाठ माश्रितत्व विवक्षितम् - Qqwn जीवशरीर (@b मीश्वरस्वरूपाश्रित ११८५६Tujm जीवस्वरूप jogib uppur श्रितत्व (PGCILT ०८ नियामक धेयत्व लक्षण अव्याप्ति ? शरीरसत्तानु वृत्तीच्छायां सत्यामपि जीवस्य शरीर नाशं ८७६००१६०५ इच्छाधीन सत्तास्थितिकत्व नियाम्यत्वbggCL_TQ&i। लोकमित्यादि - ईश्वरस्वरूपाश्रितत्वेपि जीवस्वरूjoguji uppurश्रितत्वे नियामकं ॥
॥।
(सा।प्र) प्रदर्शयति। लोकलङ्की मित्यादिना । एवं धारकत्व नियन्तृत्वे उपपाद्य शेषित्वं सम्मति प्रदर्शन (सा।वि।) प्रवृत्तेरिच्छाधीनताया उपपादन निरपेक्षत्वाच्चेति इति पदस्य भावः
ऎऩ्
गणी), किङ्करोतीत्युक्तौ । भगवदिच्छावशादेव स्वरूपाश्रितत्वमपीति इच्छैव तथा करोतीत्याह । परमात्माQQLCuति विभज्य स्थापितवति “सोकामयत बहु स्यां प्रजायेये” ति बहुभवनस्य सङ्कल्पाधीनत्वादिति भावः - उक्तमर्थं निगमयति। Queति, एवम्प्रकारेण। लोकदृष्टान्तेनापि शरीरस्य प्रपञ्चस्य स्वरूपाश्रितत्वं सङ्कल्पाश्रितत्वं च दर्शयति। Com ५ श्री मिति। मृतशरीरस्य जीवस्वरूपाश्रितत्वाभावेन विनाशित्वात् सुषुप्तिदशायां सङ्कल्पाभावेपि स्वरूपस्य सत्त्वेन विनाशित्वाभावात्- (सा।सं।) तेन। स्वरूपस्य विभुत्वेन तं प्रत्येवापृथक्सिद्ध विशेषणानां यत्र क्वचिद्वर्तनमपि स्वरूपकृतधारणमेव। तत्तद्वस्तूनां नियतैक देशवर्तनं सङ्कल्पकृतं। एवं धारणप्रकारभेदाद्धारकद्वय
मूलं - १६mmi - जीवनि
प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः
[[१२७]]
कालीन भी स्वरूपाश्रितं, नार्थं सङ्कल्प६६ सुषुप्त्याद्यवनं - जागरादिदशै ६० सङ्कल्प ५६) विऴादबडिदाङ्गुम्बोदु पुरिामॆऩक्कडवदु - इदिल् रिAतु मायिरुक्किऱबडियै आधेयत्व Gomb; सङ्कल्पाधीन
कील॥॥
(सा।धी।) prri। Glory। आदिशब्द स्वप्नसङ्गाहकं - Nung सङ्कल्प (pon Log स्वाप्नशरीर♚g।कंळ धारक/शरीर / कण्ठ धारक। जीवसङ्कल्पाधीन सत्तास्थितिक मागाद शरीरं जीवसङ्कल्पाधीन Lombula Gurung “द्यौस्सचन्द्रार्क”
मुं
गाळा प्रकार♚ल० जीवसङ्कल्पाश्रितत्व QILD। जागरेत्यादि। @ig उपपाली लंल धारकत्व नियामकत्व फलितLDIT] धार्यत्व नियाम्यत्व is (@Lu CoumjLILLGpi। @त्यादि - (सा।स्वा।) जीवनी ( श्रीत्यादि - श्शरीरान्वयव्यतिरेक [i) ना जीवसङ्कल्प ल u___न्यथासिद्धri१८६८ गायन - ूव्वर्थमित्यादि। आदिशब्दान्मूर्छा दिसङ्ग्रहः । शरीरस्य सत्तानुवृत्तिरूपस्थिति जीवसङ्कल्पाधी की स्थितिविशेषं तत्सङ्कल्पाधीनuoroBum) नियाम्यत्व (poor QIL&pri - जागरेत्यादिun - Qiqui नियाम्यत्वं भिन्नभिन्नप्रकारomgown अनुगत? शरीर १८६ क स्वरूपाश्रितत्वpळं सङ्कल्पाश्रितत्व PPGL नियाम्यत्वQD६१६०८ऊं नियामCLT
मा
।
। आधेयत्वं; । - @upइत्यादि - सङ्कल्पाधीनत्वमात्र नियाम्यत्वं। २५ सत्तास्थिति प्रवृत्तिका
अन्यतम लढणा यथासम्भवङ्कीmins सर्वत्रानुगतं - स्वरूपमाश्रय Luigi सङ्कल्पं व्यापाररूप DIG JJITOLDungjib स्वरूपा श्रितत्व अधेयत्व QLD; सङ्कल्पाधीनत्व नियाम्यत्व QILDI Glog]nsउपपन्नम् - शरीर सङ्कल्पाश्रितत्वं /jib नियाम्यत्वविशेष॥। मुख्य Dor (सा।वि।) स्वरूपाश्रितं शरीरमित्युपपादयति। जीवति, जीवन काल जीवस्य स्थितिसमये स्थित्वा, LLC), एतस्यत्यागसमये । श्रील, विनाशितया । तद्विनाशित्वं सङ्कल्पाभावप्रयुक्तं वा स्वरूपाश्रितत्वाभावप्रयुक्तं वा कथं निश्चीयत इत्यत आह सङ्कल्पल इति । न ज्ञायते । सुषुप्तिदशायां सङ्कल्पाभावसमये विनाशाभावात्स्व रूपाश्रितत्वाभावप्रयुक्तमेवेति निश्चीयत इति भावः । तर्हि सङ्कल्पाश्रितत्वं कथमित्याशङ्क्य जाग्रदवस्थायां सङ्कल्पवशेन यथा न पतेत्तदा तिष्ठतीति स्थितिहेतुत्वेन सङ्कल्पाश्रितत्वोक्तिरित्याह । जागरादीतियथा पतनं न स्यात्तथा iburg), अवस्थानसमये ढगढग, इति भवतीत्यर्थः । इयान्विशेषः । ईश्वरस्य सत्यसङ्कल्पत्वात् सत्तास्थित्योस्सङ्कल्पाधीनत्वं । जीवस्य परतन्त्रत्वात्तच्छरीर सत्ताया न तत्सङ्कल्पाधीनत्वं । किन्तु पतनादि प्रतिबन्धकस्थित्यादेरेवेति। शरीरत्वव्यवहारापादकं धारकत्व नियामकत्वफलभूतमाधेयत्वं नियाम्यत्वं च विविनक्ति । श्रीति, धारकत्वनियन्तृत्वे उपपाद्य (सा।सं।) साफल्यमिति भावः । ननूभयथापि धारकत्वमेव भगवत आयात्तं । न नियन्तृत्वमिति पृथग्धमान्तरम्। तथा च तत्प्रतिसम्बन्धिनियाम्यत्वघटितशरीर लक्षणासम्भव इत्यत्राह। शीीी। इत्थं प्रथम
[[१२८]]
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
मूलं- Lqow नियाम्यत्व n। ईश्वर सर्वशेषिunswGug। “उपादत्ते सत्तास्थिति नियमनाद्यैश्चिदचितौ स्वमुद्दिश्य श्रीमानिति वदति वागौपनिषदी। उपायोपेयत्वे तदिह तव तत्त्वं न तु गुणा (सा।धी।) उपादत्त इत्यादि। श्रीमान्, स्वमुद्दिश्य - स्वप्रयोजनार्थं । चिदचितौ, सत्तास्थितिनियमनाद्यैः। आद्यशब्दात् भोगमोक्ष प्रधानादि सत्तापादनादि व्यापार (१५६६)। उपादत्ते, स्वीकरोति - उपनिषत्सं बन्धिनी वागेवं वदति - तत्, तस्मात्। इह, जीवविष - तव उपायोपेयत्वे, स्वरूपं स्वरूपप्रयुक्तं - न तु गुणौ, आगन्तुका८६७६ - यद्वा स्वाभाविकसम्बन्ध
(सा।स्वा।)आधेयत्वं - व्वर्थं मितगद्याधिकारादिfCo० पतनप्रतिबन्धेन धार्यत्वमपीच्छाधीनत्वविशेष ३पुरिगळाल् वॆळियिडप्पट्टदु - आगैयालिङ्गॊरु faमुमिल्लै यॆऩ्ऱु करुत्तु Quig ईश्वरा धारक नियन्ता OLDI सर्व शेषिun६०५ पपन्न Lon? पारार्थैक स्वभावri]८६T६] चेतन (१८६०iupp शेषिungjib चेतन स्वप्रयोजनार्थं प्रवृत्ति कीmus लोकवेदrif) कळन्ना परप्रयोजनोद्देशेनैव प्रवर्ति वर्गळैप्पऱ्ऱ यागक्कूडादिऱे यॆऩ्ऱ विदु कूडुमॆऩ्गैयिल् पुरिबुत्तु प्रमाणQDळाळी सम्प्रदाय श्लोक मङ्ग उत्तर १० summi
ईश्वर ग सर्वशेषीत्यादिum - उपादत्ते, स्वीकरोति - आद्यशब्देन भोगमोक्ष प्रधानादि सङ्ग्रहः - स्वमुद्दिश्य, स्वप्रयोजन । Jig। तत्, तस्मात् - शेषित्वादित्यर्थः। इह, चिद्विषये उपायोपेयत्वे तव तत्वं, तव स्वरूपं - स्वरूपप्रयुक्त/img - न तु गुणा, आगन्तुक
m।
(सा।प्र।) पूर्वक पपादयति, ईश्वरनित्यादिना । यतः “अम्भस्य पार” इत्यारभ्य “तस्य नाम महद्यश’ इत्यन्ता “स एकाकी न रमेते” त्यादिका च श्रुतिः। “मोदते भगवान् भूतैः बालः क्रीडनकैरि” वेत्यादि स्मृत्युपबृह्मिता सती समुद्रशायी भगवान् स्वप्रयोजनार्थमेव चिदचितौ सृजतीति वदति। तत्, तस्मात् “विचित्रा देह सम्पत्तिरीश्वराय निवेदितुं । जायमानं हि पुरुष" मित्याद्युक्त प्रकारेण मोक्षार्थ सर्वव्यापाराणामपि भगवदधीनत्वाच्छेषिणस्तवेश्वरस्योपायोपेयत्वे । तत्वं स्वाभाविकतया प्रधानभूते जीवकृतकैङ्कर्य प्रतिसम्बन्धित्वात् प्राप्यत्वञ्च प्रधानमेव। न तु गुणौ॥।
(सा।वि।) शेषित्वमुपपादयति, ईश्वरनिति । श्रीमान्, श्रियः-पतिः । स्वमुद्दिश्य, स्वप्रयोजनार्थं । चिदचितौ, जीवप्रकृती, सत्तास्थितिनियमनाद्यैः, अत्राद्यशब्देन मोक्षप्रधानादि गृह्यते - उपादत्ते, स्वीकरोति । इत्यौपनिषदी वाग्वदति। “अजस्य नाभावध्येकमर्पितं । यस्मिन्निदं विश्वम्भुवनमधिश्रित" मित्यादि श्रुतिर्वदतीति भावः । तत्, तस्मात्कारणात् । मोक्षप्रधानादेः स्वार्थत्वात् । उपायत्वं कैङ्कर्यप्रतिसम्बन्धित्व रूपोपेयत्वञ्च । तव तत्वं, स्वाभाविकं । न तु गुणौ, आगन्तुके न भवतः । यद्वा॥।
(सा।सं।) द्वितीयशरीरिशरीरलक्षणयोरुपपत्तिरुक्ता । अथ तृतीयं लक्षणं लक्ष्ये दर्शयति, ईश्वर नित्यादिना । सत्ता, आद्यक्षणसम्बन्धः । स्थितिः, लब्धसत्ताकस्य कालान्तरानुवृत्तिः । नियमनं, प्रवर्तननिवर्तने । आदिशब्देन फलप्रधानं गृह्यते । एते उपादानप्रकारभेदाः । स्वमुद्दिश्य, स्वातिशयमुद्दिश्य । उपायोपेयत्वे, रक्षकत्वशेषित्वे । तत्वं, स्वाभाविकं, न तु गुणौ, न त्वौपाधिकौ ॥॥
प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः
[[१२९]]
मूलंवतस्त्वां श्रीरङ्गेशय शरणमव्याजमभजं” नगीmugu तत्प्रयोजन । SC] पाराक स्वभावान्ना थीयपादानं तिशयवा६११६०५।
(सा।दी।) प्रयुक्तमाLDING प्रशंसायोग्य - “उपकारिषु यस्साधुस्साधुत्वे तस्य को गुण” इतिवत् । हे श्रीरङ्गेशय, अव्याजं, अकैतवळा त्वां शरणमभजं - यद्वा व्याज क्रियाविशेषणं - अनन्य प्रयोजनत्वेन - पारार्थ्येक स्वभाव १८
“कष्णस्य हि कृते सर्व” मित्यादि प्रमाण
प्रयोजनmsung
(सा।स्वा।) अव्याजं, अनन्यप्रयोजनत्वेन । ढाकं चेतनप्रवृत्तीनां स्वप्रयोजनार्थत्वं स्वरूप
लं
सर्वशेषित्वं दृढी
कृतomळी pg। Q५♚$& Cougउत्तरार्धम्पठि - प्रयोजन । CQ१। इच्चेत
मागप्पऱ्ऱवऩ्ऱिक्केयॆऩ्ऱबडि - इदुक्कु V पण्णियॆऩ्गिऱत्तोडे
यन्वयम्। पारार्थ्येति - अचेतन misin चेतन oruji तत्वपराळा ।पनिषjj] कं तदुपब्रह्मणrils (@jib पारार्थ्येक स्वभाव १८
भोगमोक्षrism मीश्वर लीलार्थ भोगार्थ ponoun प्रवृत्ति&@JLD केवल स्वार्थी मिल्लैयॆऩ्ऱु करुत्तु। तऩ् ४४वु
अतिशयवाng Gluc
कं
प्रयोजन तदर्थ लोकवेदातिशयविरोध
भ्रान्तिunos umr तुक्कागवे
पण्णि यिवऱ्ऱाल्
यं प्रति परमप्रयोजनीभूतस्वातिशयवत्त्वमेव यस्य स्वरूपं स तस्य
मा ५
शेषीQuormq। शेषिसामान्य लक्षण विवक्षित (सा।प्र।) स्वर्गादिषु ज्योतिष्टोमादिकर्मण एव प्राधान्यादिति भावः । ननु भगवत एव कर्मानुगुण्येवैहिका मुष्मिकफलसाधनानुष्ठानहेतुत्वं वस्तुतो भगवद्विभूतिभूतानामेव च तेषां फलत्वमित्यैहिकामुष्मिकफलकामैः कर्मसु भगवताराधनत्वभगवत्प्रदेयफलत्वापरिज्ञानेपि तेषां फलाविनाभावात्त्रैवर्गिकफलकामापेक्षायामपि भगवत एवोपायोपेयत्व इति कथं बन्धनिवृत्तावेव भगवतः प्राधान्येनोपायोपेयत्व इति चेन्न। अनुभवसमये भगवद्ज्ञन प्रसङ्गाभावान्न तत्र भगवत उपायोपेयत्वे । बन्धनिवृत्तेस्तु भगवद्ज्ञनाभावे असिद्धेः निवृत्त्यनन्तर भाविफलानां भगवद्विभूतित्वेनैव अनुभूयमानत्वाच्च भगवत एव प्राधान्येनैवोपायोपेयत्वं इति । अतस्त्वां व्याजमन्तरेण शरणमभजं । मत्स्वरूपस्थितिप्रवृत्तीनां त्वत्प्रयोजनार्थत्वात् मद्रक्षणभरस्त (फलमपि त) वैवेति भावः ननु चित्रादिकं येनुतिष्ठति तेषामेव चित्रादिकमुपायः । पश्वादिफलं च तेषामेव
।
(सा।वि।) उपकारिषु यस्साधुस्साधुत्वे तस्य को गुणः । अपकारिषु यस्साधुस्स साधुरिति कथ्यत” इत्यत्र को गुणः, कोतिशय इतिवत्; न तु गुणौ, प्रशंसार्थे न भवत इत्यर्थः । तर्ह्यनादिकाल एव किमिति न संसारान्मोचित वानित्यत्र लीलापरवशतया व्याजविशेषापेक्षत्वाच्च न मोचितवानिति तात्पर्यं। पारार्थ्यस्वरूपा, पारार्थ्यं स्वरूपं स्वासाधारणधर्मो येषां तानि तथोक्तानि @unom। इमानि चेतनाचेतनवस्तूनि। उपादानंाणी, स्वीकृत्य । अतिशयवा अतिशयित्वं । सर्वस्य पारार्थ्ये
(सा।सं।) व्याजं, फलेच्छा। अव्याजं, फलेच्छां विना, इत्थमभियुक्तवचनं विवक्षितं । श्रीमद्भाष्यकारोक्तं
[[१]]
[[१]]
SPE
[[१३०]]
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
फलिनी? आधाराधेय
Gun अपृथक्सद्धस्वरूपलाभ,
मूलं- २५ आधाराधेयभावादि च्चेतन भाव♚ww ज्ञानशक्त्यादिकं
त्त शेषशेषिभाव♚ आत्माभिमानानु॥।
यै
(सा।दी।) प्रसिद्धिBILG । आधारेत्यादि - आधाराधेयभाव ज्ञानल फलQLDङ्गा। स्वरूलाभ pib, स्वरूपज्ञान pii। आत्माभिमानेत्यादि - ५००७ देहLDIT & वभिमान की) अन्न पानादिक॥॥।
(सा।स्वा।) अव्याप्त्यादि दोषप्रसक्तिujiQlum। प्रतितन्त्रीवाधाराधेय भावादि कळिप्पडियु९९७ङ्गळाऩालुम्
alङ्गळागमाट्टुमो? इवऱ्ऱाल् नश्वर अतिशयं फलिQw Qच्चेतन व्यतिशय फलिकं क विल्लैयेयॆऩ्ऱु इİकैयैयत्तु मरुळिच्चॆय्गिऱार् - इन्दयाल् अपृथक्सिद्धत्वं, पृथक्स्थित्य नर्हत्वं - स्वनिष्ठत्वाभावQLormi । आत्माभिमानेति। “अन्नं भोज्यं मनुष्याणाममृतन्तु दिवौकसां । श्वपशू वितृणाहारौ सन्तो॥।
(सा।प्र।)नान्येषां । तथा भगवन्तं ये उपायत्वेन स्वीकुर्वन्न्ति स तेषामेवोपायः स्यान्नेतरेषां । अन्यथातिप्रसङ्गत्। एवं चोपायत्वस्य स्वीकाराधीनत्वान्न स्वाभाविकत्वमिति चेन्न । भगवतः “अमृतस्यैष सेतु" रिति सेतुत्वश्रवणात्, “रसो वै स” इध्यानन्दस्वरूपत्वश्रवणादुभयत्र प्रतिसम्बन्धिविशेषानिर्देशाच्च सर्वापेक्षया प्युपायत्वमुपेयत्वं निरूपाधिकमेव तत् । अथापि, न सर्वेषां युगपन्मोक्षप्रसङ्गः । अनादि भगवन्निग्रह हेतुवशात्संसारवतो भक्त्या प्रपत्त्या वा भगवन्निग्रहहेतुकर्मनिवृत्तावेव भगवत्प्राप्तेः प्रमाणतोवगमात्। अतस्सर्वशेषी भगवान् लीलारसमनुभवन्नवसरे स्वप्रसादनं तत्तत्कर्मानुगुण्येन निष्पाद्य तानेव मोचयतीत्युपायत्व मुपेयत्वं च स्वाभाविकमेवेति भावः । एवञ्च भगवदतिशयैकप्रयोजनत्वं तच्छेषत्वमित्युक्तं भवति । एवन्नि रूपितानां धार्यत्वनियाम्यत्वशेषत्वानां क्वोपयोग इति पृच्छति । Qg आधारेत्यादिना, अनन्याधारत्वं; अनन्यार्हत्वं; अनन्यप्रयोजनत्वं; अनन्य शरणत्वं च; जीवस्वरूपनिरूपकधर्मविशेषा इति तद्ज्ञान उपयोग इति वक्तुं तेषां धार्यत्वनियाम्यत्वशेषत्वैः फलितत्वमह - आधाराधेय भावलं इत्यादिना । परमपुरुषार्थनुगुण साधने प्रवृत्तेस्स्वस्वरूपान्यथाज्ञानं तन्मूलक्षुद्र पुरुषार्थरुचितः तन्मूलतत्साधनपरिग्रहश्च प्रतिबन्धक इति तन्निवृत्तिः फलमिति भावः। आत्माभिमानानुगुणेति, “हिंसा हिंस्रे मृदुकरे धर्माधर्मा ऋतानृते । (सा।वि।) प्रमाणं “कृष्णस्य हि कृते भूतमिदं सर्वं चराचर" मित्यादिकं । एवं निरूपितानां धार्यत्वनियाम्यत्व शेषत्वानां किं साध्यमिति पृच्छति । आधाराधेय भावादिकाली । भगवदनन्याधारत्वं, अनन्यार्हत्वं, ज्ञानानन्दार्हत्वं, अनन्यप्रयोजनत्वं, अनन्यशरणत्वं च जीवस्वरूपनिरूपकधर्मविशेषा इति तद्ज्ञान उपयोग इति वक्तुं तेषां धार्यत्वनियाम्यत्वशेषत्वैः फलितत्वमाह । आधाराधेयभाव m इत्यादिना । स्वरूपलाभpii, स्वरूपज्ञानं । आत्माभिमानेत्यादि, देहात्माभिमानसत्त्वे अन्न॥। (सा।सं।) शेषिलक्षणमाह, तत्प्रयोजनेति । उक्तानामाधाराधेयभावादीनां प्रतितन्त्रप्रधानत्वं प्रपित्सुविषये उपकारातिशयाधायकत्वकृतमिति वक्तुं प्रश्नमवतारयति। ५ति । भावादि
इति॥।
प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः
[[१३१]]
मूलंगुणपुरुषार्थ व्यवस्थैugu स्वरूपानुरूप Door पुरुषार्थ रुचिuji, शेषशेषिभाव moi, नियन्तृ नियाम्य भावलं, स्वरूपानुरूप Lorroor पुरुषार्थ अनुरूप …।
(सा।दी।) प्रयोजन Dru (ऊं। देहातिरिक्ताभिमानि LDITBGQ१ण६fी नानाकिलात्मप्राप्ति - भगवच्छेष भूता विचारि कृ
शेष शेषिभावमित्यादि - शेषशेषिभाव ज्ञान
मॆऩ्गै
रूपोपायñogum॥॥।
स्वर्गादिक्षा ज्ञानानन्दात्मक
कैङ्कर्यं फलकण्ठ स्वरूपानुरूप पुरुषार्थानु
(सा।स्वा।) दास्यैकजीवना” इत्युक्तरीत्या स्वात्मानं यथा यथाभिमन्यन्ते तत्तदभिमानानुगुण्येन पुरुषार्थानां व्यवस्थितत्वादित्यर्थः - स्वरूपानुरूपेति । शेषत्वस्वरूपानुरूपश्शेषिविषयशेषवृत्तिरूपः । अनुरूप (Puruत्यादि - शेषत्वेन रक्षण की प्राप्तत्वमनुरूपत्वं । नियन्तृत्वेन स्वाधीन ॥।
।
(सा।प्र।) तद्भाविताः प्रपद्यन्ते तस्मात्तत्तस्य रोचते ॥ अन्नं भोज्यं मनुष्याणाममृतं तु दिवौकसां । श्वपशू विट्तृणाहारौ सन्तो दासैक जीवना" इत्याद्युक्तप्रकारेण यथा पशुत्वाद्यभिमानवतां तृणादिरुचिः। यथा मनुष्यत्वाद्यभिमानवतामन्नादिरुचिः यथा देवत्वाद्यभिमानवताममृताभिलाषः ऐवं शेषत्वाभिमानवतामपि कैङ्कर्यरुचिस्स्यादिति भावः। शेषशेषिभाव मिति। भगच्छेषभूतोहमिति ज्ञानेन मद्रक्षणभरस्तस्यैवेति निश्चयो जायते। भगवन्नियाम्यत्वज्ञानेन सर्वासु शेष्यतिशयार्थस्वप्रवृत्तिषु स्वस्य स्वातन्न्त्र्यं नास्तीति निश्चयादीश्वरोपायत्व ज्ञानसिद्धिः । एवञ्च स्वरूपानुरूपानन्यप्रयोजनकैङ्कर्यरूपपुरुषार्थानु रूपो भगवानेवोपाय इत्युपायज्ञानं फलितं । इदं च भक्तप्रपन्नसाधारणं । अयं तु विशेषः । सर्वशेषी भगवान् स्वयमेव स्वप्रयोजनार्थमेतादृशज्ञानवन्तं स्वभजने शक्तं भक्तौ प्रवर्तयति। एतादृशज्ञानवन्तं भक्तावशक्तं तु भरन्यासे प्रवर्तयति । एवं चोभयस्यापि स्वरूपानुरूपत्वमविशिष्टमिति भावः।
(सा।वि।) पानादिपुरुषार्थरुचिः । देहातिरिक्तात्माभिमानसत्वे स्वर्गादि पुरुषार्थरुचिः । ज्ञानानन्दात्मक स्वतन्त्रात्माभिमानसत्वे केवलात्मानुभवरुचिः । भगवच्छेषभूतज्ञाने भगवत्कैङ्कर्यरुचिरित्यात्माभिमानानु गुणपुरुषार्थ रुचिप्रकारः । अतश्शेषत्वज्ञानेन स्वरूपानुरूपभगवत्कैङ्कर्यात्मकपरमपुरुषार्थ रुचिर्भवतीति भावः । शेष शेषिभाव ♚लमिति। भगवच्छेषभूतोहमिति ज्ञानेन मद्रक्षणभरः तस्यैवेति ज्ञानं जायते । भगवन्नियाम्यत्वज्ञानेन सर्वासु शेष्यतिशयार्थस्वप्रवृत्तिषु स्वातन्त्र्यं नास्तीति निश्चयो जायते। एवं च स्वरूपानुरूपानन्यप्रयोजनकैङ्कर्यरूपपरमपुरुषार्थानुरूपो भगवानेवोपाय इति ज्ञानं फलितं । इदं च भक्तप्रपन्नसाधारणं। अयं तु विशेषः। सर्वशेषी भगवान् स्वयमेव स्वप्रयोजनार्थं एतादृशज्ञानवन्तं स्वभजने शक्तं भक्तौ प्रवर्तयति॥।
(सा।सं।) र्ज्ञा तैरित्यर्थः । अपृथक्सिद्धस्वरूपलाभ pii, स्वरूपमपृथक्सिद्धमिति ज्ञानलाभमित्यर्थः। “अन्नं भोज्यं मनुष्याणाममृतं तु दिवौकसां । श्वपशू विट्तृणाहारौ सन्तो दास्यैकजीवना" इत्यादिकमभिप्रेत्य आत्माभिमानानुगुणत्युक्तं। स्वरूपानुरूपः पुरुषार्थश्शेषभूतस्य शेष्येकार्थकिङ्करभावः। उपायविशेषलं mummsमिति, स्वशेषभूतस्वनियाम्याकिञ्चनस्वीयसंरक्षणे स्वाम्येव॥।
[[१३२]]
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
suji फलिनङ्कं -शुच्चेतनन्,
मूलंनिरपेक्ष नाना पाय विशेष अनन्याधारा, अनन्य प्रयोजना, अनन्य शरण
(सा।दी।) womb। नियन्तृनियाम्यभावज्ञान ♚ निरपेक्षोपायलww Goon। निरपेक्षोपाय Lorroug।स्वनियमनानधीनानपेक्षत्वं - लोककार्यंgl स्वानधीन सहकायन्तर यपेक्षिली CD
Lunjg/पेक्षै
अमीनं अन्य व्यवच्छेदं सिद्धQLD
Q स्वाधीन । शुक्रधीत्यादि। आधारत्वादिनां सर्व विषयDIBITED लं।
ना रहस्यत्रयी
(सा।स्वा।) हकारिणमनपेक्ष्य रक्षणे शक्तत्वं निरपेक्षत्वं । । शेषत्वान्नियाम्यत्वाच्च QiCori प्राप्त शक्तरुङ्गा। फलि प्रतितन्त्रं कळॆल्लात्तिलुम् ९ मागमाट्टुमो? इच्चेऩुक्कु ईऩैप्पऱ्ऱ Gunधेयत्वादिका अन्यचेतन ruji ujpounधेयत्वादि ५५६ कङ्की
कै
फलि प्रधान - शुक्रधीत्यादि आगविवऱ्ऱाल्, इप्पडि करित्त विव्वउङ्गळोडेगूड विव्वागळालॆऩ्ऱबडि
• SCयीश्वरनुधारत्वादिना सर्वविषय । uuppn फलि अर्थ[i] (@LD सर्व विषय
सर्व अपृथक्सिद्धाधार GILD ६ mi
QC&तनरन्योन्य
शरणGILD TIL, प्रयोजन, सिद्धि सिद्धिकंms wmom/तात्पर्यं - अनन्याधारळा, अन्य अपृथक्सिद्धि रहित
Lomolong
प्रधान प्रतितन्त्रं रहस्यत्रयी सङ्ग्रहीत कं माढग । कूडुमो? इन्द मुमिदुक्कु वु अग ङ्गळाग विप्पोदु सॊऩ्ऩ वर्त्तङ्गळुम् मुमुक्षोरुपायाधिकार शरीरान्तर्गत प्रथमरहस्य प्रतिपाद्य [i) Goog (सा।प्र।) निरपेक्ष (PLइति, भक्तिप्रपत्योर्व्याजमात्रत्वात्तयोरपि भगवदधीनत्वाच्च भगवन्नैरपेक्ष्यस्यापि न बाध इतिभावः। एतेन किं वा स्वरूपनिरूपकं फलितमित्याकाङ्क्षायामाह ।
भीत्यादिना। अपृथक्सिद्धत्वे सति तद्धार्यत्वादनन्याधारत्वसिद्धिः । शेषत्वादनन्यप्रयोजनत्वसिद्धिः । अपृथक्सिद्धत्वे सति नियाम्यत्वादनन्यशरणत्वसिद्धिरित्यर्थः । एवं चानन्याधारत्वमचेतनव्यावृत्तं - जीवेश्वरोभयधार्यत्वात् । अनन्यप्रयोजनत्वं भगवत्प्रीतिसाकाङ्क्षात्वे सति तद्व्यतिरिक्ते नैराश्यं । इदमप्यचेतनव्यावृत्तं । अनन्यशरणत्वं चोपायान्तररक्षकान्तरराहित्यविशिष्टभगवद्रक्ष्यत्वज्ञानार्हत्वं । अनन्येत्यत्रा
(सा।वि।) अशक्तं प्रपदन इति। निरपेक्ष
नाना उपाय विशेषjg, निरपेक्षं सतस्थितस्यो पायविशेषस्य । भक्तिप्रपत्योर्व्याजमात्रत्वात्तयोर्भगवदधीनत्वाच्च भगवदात्मकोपायविशेषस्येत्यर्थः अलीsuji, ज्ञानं । फलि फलेत् । नन्वेतेन कथं स्वरूपनिरूपकधर्मोक्तिरित्याशङ्कायामाह । शुक्रभीति । एवञ्चानन्याधारत्वमचेतनव्यावृत्तं जीवस्वरूपनिरूपकथर्मः । अचेतनस्य जीवेश्वरोभयधार्यत्वेनान्याधारत्वात् । अनन्यप्रयोजनत्वं च भगवत्प्रीतिसाकाङ्क्षत्वे सति तद्व्यतिरिक्त नैराश्यं । इदमप्यचेतनव्यावृत्तं । अनन्यशरणत्वं च रक्षकान्तरराहित्यविशिष्ट
[[१]]
(सा।सं।) प्राप्त इति निश्चय इत्यर्थः । उक्त सम्बन्ध फलितार्थान् चेतननिष्ठतयानुसन्धेयत्वेन निगमयति।
uppलिति।
मूलं-र्थं प्रथमरहस्य
प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः
की
[[१३३]]
नगी ? नारायण शब्द श्री तत्पुरुष
बहुव्रीहि समास द्वय♚५६२१६०६७६० धारकत्व व्यापकत्वादि ६० अनन्याधारत्वादि विशिष्टस्वरूपलाभ
(सा।दी।) सङ्ग्रहीत LDqi।
र्थीत्यादिuno -
धारकत्व; नियतृत्व; शेषित्व; शरीरित्व; सर्वशब्दवाच्यत्व; धार्यत्व; नियाम्यत्व; शेषत्व, शरीरत्वानन्याधारत्वान न्योपायत्वानन्यप्रयोजनत्व [] ऊना - तत्पुरुषसिद्ध धारकत्व
बहुव्रीहि सिद्धं व्यापकत्वं । । नियमनार्थ LDTT६०० नियाम्यत्वं सिद्धिकं - सिद्धं - । अनन्याधारत्वादि ढाङ्गळील आदिशब्दार्थं -
अनन्याधारत्वं।
नियाम्यत्वं
द्वितीय रहस्यादिकं प्रतिपाद्याळ व्यर्थ ना प्रतिपादिऊं ऊं लं काळा अहीं लगानीव्वर्थ[i]$@TCL_IT? कथञ्चिद्धारकत्वादिना र्थ । go
ङ्ग
(सा।स्वा।) Djgroll अनुष्ठानादि पर १५६ Color_rop। अनुष्ठानादिमात्रपर [i] बाळा LDIG Guor? किञ्चल मन्त्रं प्रणाममात्र पर नारायण शब्दादि s(६५ऊं योगव्युत्पत्यादिना मं ॥ अनन्याधारत्वादिना अर्थ? नी अधिकार शरीरान्तर्गत नाला व्वर्थ १६० प्रतिपादिप्रथम रहस्य Lon? अधिकार शरीरान्तर्गत सर्वार्थ सङ्ग्रह QILD $♚Gumsy धिकारी
प्रथमं निर्देशितं । - इत्यादिश/i१६०८८६०० द्योति निऩ्ऱुगॊण्डुत्तर मरुळिच्चॆय्गिऱार् - इऩऩिमिरि वगुप्पुक्कळ् कण्डुगॊळ्वदु GTQILDITQUIT - बहुव्रीहि सिद्धं व्यापकत्वं । इदञ्च धारकत्वनियन्तृत्वोपयोगितयोपात्तं - अत्र आदिशब्देन स्वनिष्ठत्वसङ्ग्रहः - अनन्याधारत्वादीत्यत्रादि शब्देनानन्यव्याप्यत्वस्वनिष्ठत्वाभावयोस्सङ्ग्रहः- (सा।प्र।) न्यशब्दार्थ प्रतियोगिलक्ष्मीविशिष्ट इति विवक्षितं । अतश्चैषां जीवस्वरूप निरूपकत्वमिति भावः । उक्तार्थस्य रहस्यत्रयप्रतिपाद्यत्वं दर्शयतिर्थमित्यादिना । तत्र पदत्रयात्मके मूलमन्त्रे चरमपदे अनन्याधारत्वादि स्वरूपलाभः । अद्यपदेन अनन्यप्रयोजनत्वं प्रतीयते । द्वितीयपदेनानन्यशरणत्वलाभ इत्याह। नारायण शब्द मुंश्रीगीली । नियन्तृत्वं व्यापकत्वादीत्यादि शब्दार्थः । अनन्याधारत्वादीत्यादि शब्देनानन्य व्याप्यत्वादि गृह्यते ।
(सा।वि।) भगवद्रक्ष्यत्व ज्ञानार्हत्वं । अनन्येत्यत्र अन्यशब्दार्थ प्रतियोगिलक्ष्मीविशिष्ट इति विवक्षितं । तेन लक्ष्मी शरणत्वमादाय नानन्यशरणत्वभङ्गः ततश्चैतेषां जीवस्वरूपनिरूपकत्वमक्षतमिति भावः उक्तार्थस्य रहस्यत्रयप्रतिपाद्यत्वं दर्शयति। @र्थमित्यादिना। श्री। घटनप्रकारः। प्रतिपादनप्रकार इति यावत्। व्यापकत्वादीत्यादि शब्देन शेषित्वादयो गृह्यन्ते । अनन्याधारत्वादीत्यादि शब्देन व्यापकत्वादि प्रयुक्त नियाम्यत्वादयो गृह्यन्ते ।
(सा।सं।) अथ व्यापकादर्शस्य एतदर्थज्ञापकतां दर्शयति @र्थमित्यादिना । तत्पुरुषेण धारकत्व सिद्धिः । बहुव्रीह्या व्यापकत्वसिद्धिः । नहि सर्वाधारस्सर्वव्यापकः अन्याधारो भवतीत्यनन्याधारत्वा
[[१३४]]
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
मूलंपारार्थ्यपारतन्त्र्यगर्भ पदद्वय ६० अनन्य प्रयोजनत्व, अनन्य शरणत्व फलिकं - प्रपत्त्यनुष्ठान प्रकाशक Dior मन्त्ररत्न पूर्वखण्ड ६० अनन्य शरणत्व, उत्तरखण्ड♚$६० अनन्य प्रयोजनत्व, उभयभाग, अनन्याधारत्व (pi, प्रकाशिकी। @ शाब्द, आर्थ८६२४, चरमश्लोकी, कं ६।
(सा।दी।) पारार्थ्यगर्भं प्रणवं । पारतन्त्र्यगर्भं नमस्सु । उभयभाग उभयभागगत नारायण शब्दइत्यादि - पूर्वार्धी अनन्यशरणत्वं शाब्दं - उत्तरार्धंीलनन्यप्रयोजनत्वमार्थं
उभयत्रानन्याधारत्वमार्थं - चरमश्लोकी, द्वयनुष्ठान pii सिद्धि।
प्रणव
रु
॥।
(सा।स्वा।) पारार्थ्यगर्भं प्रणवं पारतन्त्र्यगर्भं नमस्सु - अत्र पारार्थ्यस्य गर्भत्वाभिधानं तदभिधायि विभक्तिलोपात् पारतन्त्र्यस्य तदभिधानं तु श्रूयमाणाया अपि विभक्तेरनेकार्थ साधारण्यत् । प्रणव अक्षरLorri ब्रह्मवाचकLDITI अव्यय Dirs] नमvorm प्रणामवाचिunroor Courn अव्यय व्याकरणादि प्रसिद्धLD
पदत्रय jio नमcivon पदद्वय Louji लक्ष्मी कुंलगी वाक्यार्थ १५१८ नां निरुक्तिसिद्ध
मन्त्रम् प्रणाममात्र पर♚Gmorm] ५५।लं। कं, शब्दवृत्याबोध्य की मर्थसामर्थ्यसिद्धmins GST G तात्पर्यार्थ iq - प्रपत्त्यनुष्ठानेति। @५ अनन्य शरणत्वादिना उपायाधिकारान्तर्गत rijgjb प्रपत्य॥DIT कार्पण्यानुष्ठानकी अङ्गि यथावस्थितात्मस्वरूपसमर्पण joti यथासम्भव DamousGara मनुसन्धेय [i) Goouम्मन्त्र की यथासम्भवं शब्दतोर्थतोवावश्यं प्रकाश्यrijans Coming। उभयभागलं, उभयभागस्थ नारायण ॥।
याऩ
(सा।प्र।) उभयभागलंलम्मिति, भागद्वयस्थनारायणशब्दाभ्यामित्यर्थः । शाब्द DIs ६२/मार्थLD & व्यमिति, अनन्य शरणत्वं शब्दात्प्रतीयते । अनन्य प्रयोजनत्वं च प्राप्यप्रापकैक्यपरैकशब्दात्प्रतीयते । अनन्याधारत्वं तु स्वशरीरपङ्कक्षाळनस्य स्वप्रयोजनत्वस्वभरत्वज्ञापकस्य मा शुच इत्यस्यार्थात्प्रतीयत इति भावः । । प्रकारः ।
(सा।वि।) Sip पदद्वयं प्राक् पदद्वयेन । पारार्थ्यगर्भः प्रणवः । पारतन्त्र्यगर्भं नमः पदमिति विवेकः । पारार्थ्य गर्भेणानन्यप्रयोजनत्वं पारतन्त्र्यगर्भेणानन्यशरणत्वं फलितमिति भावः । शाब्दLDIT ६४ मिति । अनन्यशरणत्वमेकशब्दात्प्रतीयते । अनन्य प्रयोजनत्वं च प्राप्यप्रापकपरैकशब्दात्प्रतीयत इत्युभयं शाब्दं । अनन्याधारत्वं तु स्वशरीरपङ्कक्षाळनस्य स्वप्रयोजनत्ववत् । स्वभरत्वज्ञापके मा शुच इति पदे अर्थात्प्रतीयत इत्यार्थमिति भावः ४। एतद्विभागः । ॥।
(सा।सं।) दिविशिष्टस्वरूपलाभमित्युक्तं । आयैवशेष इत्यर्थकत्वात्पारार्थ्यगर्भत्वं प्रणवस्य । नमम स्वान्तन्त्र्य मित्यर्थकत्वात्पारतन्त्र्यगर्भत्वं नमस इति पारार्थ्येत्याद्युक्तं । पारार्थ्ये परप्रयोजनस्यैव स्वस्य परमप्रयोजनत्वाद नन्यप्रयोजनत्वं । पारतन्त्र्ये यपरतन्त्रो यस्तस्य स एव शरणमित्यनन्यशरणत्वं चेत्यभिप्रेध्यानन्यप्रयोजनत्व (Dubनन्य शरणत्व pibag मित्युक्तं । उभयेति । नारायणशब्दयोस्तत्पुरुष समासादनन्याधारत्वं प्रकाश्यत इति भावः । आर्थLD ८६ मिति।प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः
मा
[[१३५]]
मूलचरमश्लोक ६० सिद्धोपायवशीकरणार्थLDI B विहित LDI६] साध्योपाय विशेष कुङ्क द्वय♚लनुष्ठिकंgi Gunniy अनुसन्धेयमं अवश्यापेक्षि त is so
(सा।दी।) श्रीमन्त्रio Gli-Qg इत्यादि -
(सा।स्वा।) पदाभ्याQILDrig- चरमश्लोकेति,
अधिरकार Lorisis CornGL प्रपत्ति
विधिमङ्की लव्वनन्य शरणत्वादि नीली वश्यं प्रतिपाद्य [i)
GŠg], इप्पडि यिम्मूऩ्ऱि लुमॆल्लावऩिङ्गळु मुण्डागिलि म्मूऩ्ऱुमाय्बु मागवेणुमो? अनन्यशरणत्वज्ञानğल की मन्त्री ईश्वरपायी कंও चरमश्लोक♚लपेक्षैrCL? साध्योपाय ज्ञानार्थं तदपे ६०८९/g। सिद्धोपाय व्यतिरिक्तons ? उपायम् प्रसri) की ऊन्नन्य शरणत्व विरोधं? साध्योपाया वेण्डिऩालुमदु तिरु४ त्तैक्कॊण्डे अरिसिक्कला यिरुक्क ३४त्ताल् अबुसियुण्डो? उपाय विधानानुष्ठानसौकर्य चरमश्लोक (pio द्वय (PLD अवश्या पेक्षित नागी Gung की मन्त्र♚लपेक्षैr LiQ चरमश्लोकीं इत्यादि वशीकणेत्पादि- @g। व्याजमात्र अनन्यशरणत्वविरोधं कळलं। विशेषत्तै इत्यादि लमन्त्र♚पाय मनुष्ठिकं
विशदानुसन्धानंशक्यLDGGITOLD Lo विशिष्टसिद्धोपायjogujii, विशिष्ट प्राप्य joguji, सपरिकर LDI वशीकरणविशेष jo guji।
न प्रकाशिकी द्वयमत्यावश्यक QILD/५०/। अवश्यापेक्षित LITTQJoor; अनन्यार्ह शेषत्व पारतन्त्र्यादिना -
त्यादि। अवै
(सा।प्र।) ननूक्तस्य सर्वस्य प्रत्येकं रहस्यत्रये प्रतीतावेकेनैव चरितार्थत्वादन्यदनपेक्षितं स्यादिति शङ्कायां पार्थक्येनोपयोगसम्भवाद्रहस्यत्रयस्याप्युपादेयतमत्वमित्यभिप्रायेणाह। Qug चरमश्लोक♚ल Co इत्यादिना। ननु चरमश्लोकस्य साधिकारविधिज्ञापकत्वेन द्वयस्य करणमन्त्रत्वेन चोपयोगः । तावता प्युपायानुष्ठानसिद्धिः । किमष्टाक्षरेणेत्याशङ्क्याह, अवश्यापेक्षित दि। अनुष्ठातृ स्वरूपयाथात्म्यज्ञानस्य फलस्वरूपयाथात्म्यज्ञानस्य फलप्रदस्वरूपयाथात्म्यज्ञातस्यचावश्यापेक्षितत्वात्तद्बोधक्मष्टारमप्यावश्यकमिति भावः - पदत्रयात्मके मूलमन्त्रे कथं सर्वार्थज्ञप्तिस्स्यादिति शङ्का मुदा॥। (सा।वि।) ननु चरमश्लोकेन विधिः द्वयेनानुष्ठानमित्यस्ति प्रयोजनं । मूलमन्त्रस्य किं प्रयोजनमित्यत्राह। Qug चरमश्लोकी इत्यादिना, अनुष्ठि, अनुष्ठानकालस्य । अनुसन्धेय omis GIG, अनुसन्धेयास्सन्तः । अवश्यापेक्षित॥॥
(सा।सं।) चरम अनन्यशरणत्वं शब्दात् । अनन्य प्रयोजनत्वं प्राप्यप्रापकैक्यपरैकशब्दात्प्रतीयते । अनन्याधारत्वन्तु स्वशरीरपङ्कक्षाळनस्य स्वप्रयोजनत्वस्वभरत्वज्ञापक मा शुच इत्यत्रार्थात् प्रतीयत इति भावः विधेय विशेष सामर्थ्याद्विधातृनियोज्ययोरधिकारोर्थसिद्ध इति भावः। Q। अयं शेषी अयं शेष इत्यादि विभागः, इत्थं रहस्यत्रयेणापि स्वरूपाद्यवधारणसाधारण्ये व्यापकस्यैवादर्शत्वनिरूपणस्य नियामकमाह । Que ति। विधायकस्य विधिनैव चारितार्थ्यात्
[[१३६]]
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
Gonium
मूलं - अर्थाएं लीक १११४ &&Èलनीनीकं मु ण्डी मन्त्र। प्रथम पदलंल ६० अर्थ [१६०७६१७ अर्जुनरथ, “अग्रतः प्रययौ रामः" नढाकी श्लोक-
(सा।दी।) मन्त्रार्थानुसन्धान सौकर्य
pri
• श्रीीत्यादि - शेषिpoomi, शेष पीळा, ♚Gimag दृष्टान्तं L Gri प्रथमेत्यादि - यद्वा, अर्थप्राधान्यं शेषिकं sun wilऊं प्रातीतिक Logoप्राधान्य कुङ्कीर्जुनरथ दृष्टान्तं - पूर्वयोजनै “अभिरक्षितुमग्रतः स्थितं त्वां प्रणवे पार्थरथे च भावयन्तः” ढाळा (सूक्ति
४ - उकार मवधारणार्थ Loming श्रीवाचक Lomb Gunajib क्रमेण दृष्टान्तद्वयं -
(सा।स्वा।) ून प्रणव मनस्सु कङ्कनी विशद Loun की मन्त्रमवश्यापेक्षित GID/। अष्टाक्षरी
की
Dunoतदर्थं
व्वर्थ [i) mi
प्रयासाधिक्य
कं सम्प्रदाय CL
शेषिकी
@goujpuri।त्यादि। ५
@worm_q - रहस्यत्रयां विवक्षिता QQQJqम्बन Giowwी त्यादिun - शेषि शेषळा पळाquomi B♚कीmomos दृष्टान्तमर्जुनरथं। उकारं श्रीवाचक
Dorji, शेषन्प्रीङ्ग/img उदाहरणं “अग्रतः प्रययौ" Quoram श्लोकं । (सा।प्र।) हरणं दर्शयन् व्युदस्यति मीठा ६०० eति, अल्पादर्शतलं। अष्टाक्षरस्यावश्यापेक्षित सर्व प्रकाशकत्वमाचार्यवचनेन दर्शयति की प्रथम पदति यथा वा “अग्रतः प्रययौ रामस्सीता मध्ये सु मध्यमा॥ पृष्ठतस्तु धनुष्पाणिर्लक्ष्मणोनु जगाम हे" त्यत्र प्रथमं रक्षकस्य; अनन्तरं लक्ष्म्याः अनन्तरं शेषभूतस्य लक्ष्मणस्य प्रतीतिः । एवमकारोकार मकारैः क्रमेण रक्षक पुरुषकार रक्ष्याणां प्रतिपत्तिरित्यर्थः। एतेन लक्ष्मी विशिष्ट शेषत्वतद्रक्ष्यत्व रूपसम्बन्धौ सूचितौ।
(सा।वि।) वर्थ [i] Gomb, अवश्यापेक्षितास्सर्वे अर्थाः। मीठा ६० IT tq। अल्पदर्पणः। कंलना, अधिकरूपाणि वस्तूनि, BIGLonium, यथा दर्शयति तथा। &&, सङ्ग्रहेण । लीमन्त्र ं, मूलमन्त्रः । म्रनीकं प्रकाशयति। श्रीमूलमन्त्रार्थानुसन्धानसौकर्यं श्रीवादिहंसाम्बुवाहोक्तै रुपदेशवचनैर्दर्शयति। गीति। अर्जुन रथमिति, शेषिणोग्रेसरत्वं। शेषस्य पश्चाद्वर्तित्वमित्यत्रैवार्थ प्राधान्येपि प्रातीतिकाप्राधान्यमित्यत्र वा दृष्टान्तः - उकारस्य श्रीवाचकत्व॥। (सा।सं।) करण मन्त्रस्य च स्मारकैकार्थकत्वात्तद्रूपौ द्वयचरमश्लोकौ। प्राथमिको विशदानुभवश्च व्यापकैक साध्य इत्यादर्शत्वेन व्यापकनिरूपणमित्यभिप्रायः ननु मूलमन्त्रस्य न यथावदर्थप्रकाशत्वं । प्रणवे; मः आयै वेत्यर्थानुसन्धानक्रमे उद्देश्यत्वेन मकारार्थस्यैव प्रधान्येन भगवतोऽप्रधानत्वलाभादित्यत्राह - शी ति। यथार्जुनरथे आपाततोर्जुनस्य प्राधान्यावभासेपि अर्जुनसामर्थ्यपरिशीलनेन भगवत एव प्राधान्यसिद्धिः तथेहापि चतुर्थ्यर्थपरिशीलनाद्भगवत॥।
।
प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः
[[१३७]]
मूलंद्वितीय पदकी शब्द, अर्थस्वभाव, तुमर्थान्ना श्रीभरताujji, श्रीशत्रुघ्नाuji, वृत्तान्त" mi नारणऩे नीयॆऩ्ऩै यऩ्ऱियिलै" ऎऩ्ऩुम्बडि निऱ्किऱ ॥।
(सा।दी।) द्वितीय पदत्यादि - शब्द ( भगवत्पारतन्न्त्र्यं - अर्थ स्वभाव पारतन्त्र्यं - [HD] इति - pityu, आधारभूत Guru नाकं सत्तैनियाम्याला नियन्ता । सत्तैuma
(सा।स्वा।) शब्द) भगवत्पारतन्त्र्यादिका। अर्थस्वभाव
भागवत
ढग
नाकं मु
भागवतपारार्थ्यपारतन्न्त्र्य ११।८५६६७।
सत्तैm
[DIT]६१६०६०१ यित्यादि - Tyro, आश्रय भूत लागQum श। तत्पुरुषगी विवक्षितार्थं - Quor इत्यादि - विभूतित्वेन निरूपका ग (सा।प्र।) द्वितीय पदली शब्द मर्थस्वभावति, प्रणवान्वितनमश्शब्दस्वभावेन भगवत्पार तन्त्र्यप्रतीतिः “अहमपि न मम। भगवत एवाहमस्मी” ति नमश्शब्दनिर्वचनात्। अर्थस्वभावेन भागवतकैङ्कर्य प्रतीतिः । भगवत्पारतन्त्र्यं तदा किलानुष्ठितं भवति । यदा “तस्मान्मद्भक्त भक्ताश्च पूजनीया विशेषत" इत्यादि भगवद्विनियोगमवगम्य भागवत कैङ्कर्यमपि क्रियेतेति भावः
।
&Luis by इति। हे नारायणं अहं त्वां विना न भवामि; त्वं चमां विना नभवसीति परस्पर विश्लेषायोग्यत्वं तत्पुरुषबहुव्रीहिसमासाभ्यां सिध्यतीत्यर्थः -
१-
(सा।वि।) व्याख्यानमनुसृत्योक्तं । अग्रतः प्रययाविति शब्द मुंं। शब्दात्, ओमिति प्रणवान्वितनमश्शब्दप्राप्त भगवत्पारतन्न्त्र्यं भरतविषये द्रष्टव्यं । भगवत्पारतन्न्त्र्यं तदीय पारतन्न्त्र्यपर्यन्त मित्यर्थ प्राप्तभागवतपारतन्न्त्र्यं शत्रुघ्नविषये द्रष्टव्यमिति भावः प्रणवनमश्शब्दार्थयोरुदाहरणं प्रदर्श्य नारायण शब्दार्थ स्योदाहरणमाह। इति - ण, अहं। २ळाली, आधार भूतं त्वां विना।
COOT, TIE। [ITI],
[ITI] ०१ ०१, हे नारायण। नाराणामयनं - Lui, विचार्यते चेदित्यर्थः । अयं
५६L_uij, तत्पुरषार्थः । बहुव्रीह्यर्थ माह। Qu इति, नारण इत्युत्तरत्रापि सम्बध्यते । नारा (सा।सं।) एव प्राधान्य सिद्धिरिति हृदयं अर्थक्रमे एवं । शब्दक्रमे तु विचार्ये। “अग्रतः प्रययौ रामः सीता मध्ये सु मध्यमा। पृष्ठतश्च धनुष्पाणि” रित्यत्रेव अकार उकार वाच्यौ शेषिणावेव प्रधानावग्रतो भासेते। लक्ष्मणवत्पृष्ठत एव मकारवाच्योनन्तरमेव भासत इति च नोक्तशङ्कावकाश इत्याह अग्रत इति - नमश्शब्दस्य शाब्दोर्थो भगवदेक पारतन्त्त्र्यं आर्थस्त्वर्थो भागवतपारतन्त्र्यं तदुभयाप्रसिद्ध्या अप्रसिद्धार्थ बोधको मन्त्र इती मां शङ्कां परिहरति द्वितीय पद की लिति । स्वाननुमते राज्ये पादु६५ कपरतन्त्रतया स्थितभरतवृत्तान्ते भगवदेक पारतन्न्त्र्यस्य “गच्छता मातुलकुलमित्यादि” ना भागवतोत्तम भरत पारतन्न्त्र्यस्य च शत्रुघ्नवृत्तान्ते अवगमान्न तदर्थाप्रसिद्धिरिति भावः। अथ नाराणां सत्तास्थित्यादि निर्वाहकत्वरूपं तत्पुरुषार्थं । नारान्विना स्थित्यभाव रूपं बहुव्रीह्यर्थं - क्वचिदुदाहरणे तदुभयाप्रसिद्धिशङ्कामपि परिहर्तुं दर्शयति।
गळा इति,
[[१३८]]
मूलं- १५६०० शब्दार्थ उदाहरण[on ऊं की ऊं ऊं हां
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
कोसलजन पदी। जन्तु नuji, चक्रवर्ति की ५०
- पूर्व पदद्वयीला काष्ठाप्राप्त पारार्थ्य पारतन्त्र्य (ii Cursoflurrs त्रितीय पदी चतुर्थि की प्रार्थ नी। शेषिकैङ्कर्यक्र
(सा।दी।) Glu६१६०५। नारायण शब्दार्थ, तत्पुरुष बहुव्रीहि सिद्ध वीशेशितव्य is (@L अन्योन्यसापेक्षyou । कोसलेत्यादि - १०/१६/ दाहरणं कोसल जनपदं चक्रवर्तिनङ्कीगल कन्दाहरणं - नियाम्यरान GIBLDICHOL विश्लेषक QUILDIना धरि-शनी, व्यक्तचतुर्थि ॥ [६०]र्थकं मुकं दाहरणं BIL@mmi - पूर्वपदद्वयेत्यादि - पदद्वयं, प्रणवनमस्सुकङ्क्षा - काष्ठै, । Gurjoof, मूलबलं - अवलम्बन Liq - ५। अभिप्राय - प्रार्थनीयत्वेनाभिप्रेतLDI - कैङ्कर्यं चतुर्थि (सा।स्वा।) Guruji सत्तासिद्धिuji Guruq। विरोधपरिहार Q
qC व्याख्यातं “नाराश्चाप्ययनं तस्य तैस्तद्भाव निरूपणात्" । बहुव्रीहि पक्षली विभूतीनां निरूपकत्वमहिर्बुध्योक्त - नारायण शब्दार्थ jung विभूतेस्तदधीनस्थितिकत्व तस्य विभूति निरूप्यत्व - आद्ये कोसलस्थजन्तु (दाहरणं - Bir इवैगळ् पॆरुमाळैप्पिरिन्दु Rक्क माट्टामल् तऩ्ऩिडच्चोदिक्कॆऴुन्दरुळुम्बोदु कूडवे
Film - द्वितीये GOLDIGI दाहरणं - “दासोहं कोसलेन्द्रस्य”
निरूप्यत्वjmgujrmulg
gug लकं निरूपक LomiujpGLC। काष्ठा प्राप्तेति, भागवत पर्यन्त ig। Gurjoणी, मूलम्बलं । मूल कारण GDrug। ५०० इति। तादर्थ्यं प्रणवलं$६० सिद्धDI ६०० तत्फलकैङ्कर्यच्चतुर्थिभिप्राय Quorm] शेषीति। @ring शेषिका भगवा भागवत । भागवत पर्यन्तपारार्थ्यपार
लं)।
(सा।प्र।) एतेन धार्यत्वं व्याप्यत्वं च सूचितं। काष्ठाप्राप्तपरार्थ्य पारतन्त्र्य ११८५६fीति। भागवतपर्यन्ततां । प्राप्ते पारार्थ्य पारतन्त्र्ये। Gurjofuns, उपोद्बलतया। चतुर्थिली इति, ॥।
(सा।वि।) अयनं यस्य स तथोक्तः तस्य सम्बुद्धिः । त्वं
मां विना। । नासि । व्यापकतया त्वमपि मां विना न भवसीत्यर्थः । मद्विश्लेषं न सहस इति तात्पर्यं । कोसलजनपदजन्तूनां भगवदेकाधारत्वं भगवता सह निर्याणात् । “अपि वृक्षाः परिम्लानास्सपुष्पाङ्कुरकोरका" इत्युक्तेश्च द्रष्टव्यं नियाम्यविश्लेषासहत्वे श्रीराम उदाहरणं । स हि लक्ष्मणविश्लेषं नासहिष्ट । काष्ठाप्राप्तेति, उत्कर्ष प्राप्तेत्यर्थः। Curl, मूलबलं । चतुर्थि), नारायणपदोत्तरचतुर्थ्यां । कलङ्की, अभिप्राये । प्रार्थनीय Door शेषिuji कैङ्कर्य। चतुर्थी तात्पर्यसिद्धप्रार्थनीयशेषिप्रीत्यर्थ
(सा।सं।) अयं तत्पुरुषार्थः ।
इति, बहुव्रीह्यर्थः । त्वद्वियोगे मम सत्तैव नास्तीति HI१६१६०६ इत्यस्यार्थः । त्वञ्च मां विना न स्थातुमर्हसीति Quinoner इत्यस्यार्थः । कोसलेति, रामे स्वपदं गच्छति सर्वे जन्तवस्सहैव गताः । दाशरथिरपि स्वविभूति स्वासक्तजन विशिष्ट एव गत इति रामायणे प्रसिध्या नारायण शब्दार्थासम्भवोपि नेत्यर्थः । अथ चतुर्थ्यर्थ शेष्यभिमत कैङ्कर्यस्य शेषाभिमत फलत्वा सम्भवमपि क्वचित्तत्प्रदर्श्य परिहरति पूर्वेति । Gurjoof, उत्तम्भक मूलबलं । पारार्थ्य
प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः
मूलं - wwq
१५००wmö१०Lwoji, प्रवृत्तिनिवृत्ति
कुऱिप्भाग अप्पुळ्ळाररुळिच् चॆय्द विरगु॥।
W अवतारविशेषण की
[[१३९]]
- श्री मन्त्रार्थानुसन्धान किंल कं
(सा।दी।) ul) अभिप्रेत - श्री पारार्थ्यमूलप्रवृत्तिरूपकैङ्कर्य।
नीत्यादि - पारतन्त्र्य मूलLDITा निवृत्तिरूप कैङ्कर्योदाहरणं ही
@JGJGTQ४ pदाहरणLDIT mag बोधनोपायवचनQD६१-
उदाहरण pri
(सा।स्वा।) रतन्त्र्य [i) Boin मूलकारण
कैङ्कर्य (pii भागवत पर्यन्तDI ८६९ च्चतुर्थि ९ Co विवक्षितQILDirm तात्पर्यं - शेषिकं शेषिकं तिशय Lomboogi प्रधानmubig music प्रधान कैकर्य। सं। भगवत्कैं कर्य । CLITOL प्रवृत्ति, भागवतकैङ्कर्य
अवतार Iron श्रीपादु०८८६५६०L निवृत्तिदाहरण GILDq- श्रीभरpri GITL ६ निवृत्त प्रार्थनीय शेषिकैङ्कर्य की स्वरूपानुरूपपुरुषार्थ विशेष GILD DIL) सामान्येन । एवं विध कैङ्कर्य रूप QILD। दर्शित LI QGJQJGTQqळं स्वाचार्यवाक्य Quotpri, gवित्यादिum। Di। उदाहरणं। धी। उपायं। ६०q इदऩ्बडि (सा।प्र।) नारायणायस्यामित्यत्रतादर्थ्य विहित चतुर्थी तात्पर्याद्भगवति कैङ्कर्यस्य प्रार्थनीयत्वं सिद्धमित्यर्थः । लীmo१qBmwumping, पादुकायाः । प्रवृत्ति निवृत्ति इति, रामानुजस्य रामेण सह प्रवृत्तौ भगवदेक प्रयोजनतया भगवत्कैङ्कर्यं । पादुकात्मनस्तस्यैव भरतेन सह निवृत्तौ “योगक्षेमं विधास्यत इत्युक्त" प्रकारेण भागवतैकप्रयोजनतया भागवतकैङ्कर्यं च ज्ञातव्यमित्यर्थः। “निवासशय्यासन पादुकां शुकोपधाने” त्युक्तेः पादुकायास्तदवतार रूपत्वमिति भावः - मन्त्रार्थानु सन्धानलं कण्ठ GÛiBQJiqrary। इत्येतत् स्वाचार्याणामष्टाक्षरार्थस्यसोदाहरणं शृङ्गङ्ग्राहिकतया
ज्ञापनोपायः
(सा।वि।) कैङ्कर्यमित्यर्थः
प्रवृत्तिरूपकैङ्कर्येषु। अन्य
Two
[[१]]
wwwji, लक्ष्मणस्य । प्रवृत्ति, तस्य लक्ष्मणस्य। अवतारविशेषण, अवतारविशेषभूतस्य की BollqBoowmijounrooqui, श्रीपादुकारूपधारिण श्शेषस्य - निवृत्ति, निवृत्तिरूप कैङ्कर्येषु, भगवता सह प्रवृत्तिं विहाय राज्यरक्षण कैङ्कर्याय निवृत्तावित्यर्थः । GB, लक्ष्यतया । ni वादिहंसाम्बुवाहेन । श्रनsung, उक्तः। धी। उपायः q०, अस्य प्रकारेण, शेषित्वं चेतना (सा।सं।) पारतन्न्त्र्योभयमूलकतयेत्यर्थः। पारार्थ्यनिबन्धनं हि, “अहं सर्वं करिष्यामीति शेष्यभिमत कैङ्कर्यं । सहस्रवृत्तिसाध्यं शेषभूतलक्ष्मणेन च फलतया प्रार्थितं । पारतन्न्त्र्यनिबन्धनशेष्यभिमतकैङ्कर्यं निवृत्तिरूपं पादुकया फलत्वेनाङ्गीकृतं । अतस्तस्य न शेषभूताभिमतफलत्वासम्भवोपीति भावः । काष्ठा, परमावधिः । तत्वेन प्राप्तत्वं काष्ठाप्राप्तत्वं। २ Guns, उपायत्वेन धी
[[१४०]]
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
मूलं । श्रद्वय श्री चरमश्लोकी (नानावर्थ १६ नानांय। य ईश्वरानं प्रकाशेषित्वं, चेतनाचेतनसाधारणधर्म १६ sun ६० चेत नैकान्त LOIT६OT स्वामित्व॥॥।
मा
(सा।दी।) रहस्य (नीं स्वामित्वदासत्वादिनां सङ्ग्रहीत womb प्र कार joguns@suj कीpri
त्यादि॥।
(सा।स्वा।) । नाती
त्यादि प्रकारेण
शेषिकुळां
शेषं
वर्थ) Gramin रहस्यत्रय
सङ्ग्रहीत [[]] पपादित Long शेष शेषिभाव कुङ्कृ शेषिक कैङ्कर्यरूप Door स्वरूपानुरूप पुरुषार्थ m।guns फलिकं GLD
किञ्चित्कारमात्र oj५mww कैङ्कर्यरूपQLD
यिरुक्कुमॆऩ्ऩुम् fपुबुरिसिल्लैयिऱे। अदु
शेषवस्तुour शेषिकङ्की तिशयं शेषिकं पुरुषार्थ Lom Cuui (
/ JnG GLon? शेषवस्तुनः कार्यं शेषिवस्तु ६४ पुरुषार्थ [D] Cu कन्ददॆऩ्ऩत्ताऩ् कूडुमो? GL।
शेषत्व♚ किञ्चित्कार रूप jio शेषित्व शेषिकं तिशय रूप ८६४। सामान्येन प्राप्ती दासत्व स्वामित्व ना wing विशेषरूप सिद्धिकं ल
यप्पडि मॆऩ्ऩिलप्पोदित्तै कासिमाग मुऩ्बुसॊऩ्ऩदु कूडादॊऴियादो? इन्द दासत्व स्वामित्व [i]ना मन्त्रं Ganw LOLG Com
ना विवक्षिॐ ॐ वेणु मॆऩ्गैक्कुत्ताऩ् ARTHक मुण्डोवॆऩ्ऩविदुक्कु मरुळिच्चॆय्गिऱार्। त्यादि पुरुषार्थ फलि LGTQUITGO। साधारण धर्मosino यित्यादि अचेतनसाधारण LDTown युत्कर्षावही
स्वामित्व की पर्यवसि ॥ ८६०५ युमुचित Gormula - शेषित्व, शेषत्वेनाभिमतं प्रति परमप्रयोजनभूत॥। (सा।प्र।) लीळा, एतत्प्रकारेण । द्वयमिति, प्रथम पदेन रक्षकप्रतीतिः। “लक्ष्मा सह हृषी केशो देव्या कारुण्यरूपया । रक्षक स्सर्वसिद्धान्ते वेदान्तेषु च गीयत” इत्युक्तेः। उत्तमेन रक्ष्यप्रतीतिः पञ्चमपदेन कैङ्कर्यप्रतीतिः - चरमश्लोकेन च मामिति प्रथमं रक्षयकस्य प्रतीतिः । अनन्तरं त्वा इति रक्ष्यस्य प्रतीतिः । सर्वपापमोक्षणेन कैङ्कर्यप्रतीतिः । सेतौ भग्ने जलन्यायात् सकलबन्धनिवृत्तौ स्वत एव कैङ्कर्यं सिध्यतीति ज्ञातव्यमिति भावः । उक्तेषु सम्बन्धेषु शेष शेषिभावस्य प्रकारान्तरेणाप्यधिकार स्वरूप निरूपकत्व मभिप्रेत्याह। कीलीश्वर की दिना - ममेदमिति प्रतिपत्त्यर्हत्वं स्वामित्वं । शेषोहमिति प्रतिपत्त्यर्हत्वं - दासत्वमिति विवेकः - शेषत्व शेषित्वयोस्स्वामित्वदासत्व पर्यवसान हेतुत्वं दर्शयन् मन्त्रप्रकाश्यत्व मप्याह…।
[[१]]
।
(सा।वि।) चेतनरूप वस्तूपादानप्राप्तातिशयकत्वं - तच्चेतनाचेतनसाधारणं । तदेव चेतनगतं चेत् स्वामित्वमित्युच्यते । शेषत्वं नाम पारार्थ्यं । तच्चेतनाचेतनसाधारणं । तच्च चेतनगतं चेद्दासत्व मित्युच्यते
। इति सामान्यं विशेषे पर्यवसितं कृत्वानुसन्धेयमित्याह लीश्वर मङ्कीत्यादिना॥॥ (सा।सं।) प्रकारः । ननु स्वेतरव्यावृत्ताकारेण हि शेषशेषिणौ अनुसन्धेयौ। शेषत्वशेषित्वयोश्च न तद्व्यावृत्ताकारता । अतस्ताभ्यां चेतने फलिततद्विशेष धर्मरूप दासत्व स्वामित्वाकारेण शेष शेषिणावनुसन्धेया वित्याह। ♚ति । भावस्य मन्त्रे कुत्र प्रकाश्यत इत्यत्राह। ॥।
FORTR
प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः
[[१४१]]
मूलंविशेषी पर्यवसि अनुसन्धिक प्राप्तम् - शेषत्व ं सामान्यonsumo दासत्व की विशेष नं ६० विश्रमनुसन्धिय सामान्य [Door शेषशेषिभावं प्रथमाक्षरकी चतुर्थि प्रकाश्यम् - श्री विशेष Door दासत्व स्वामित्वन्यतु॥।
मा
(सा।स्वा।) अतिशयभाक्त्वं - स्वामित्व, तं प्रति परमप्रयोजनभूतस्वपुरुषार्थरूपातिशयभाक्त्वं
ig सामान्य jog विशेष पर्यवसिल, अतिशयभाक्त्वरूपसामान्य jog शेषिणः स्व पुरुषार्थ रूपातिशय भाक्त्वरूप विशेषons Qu। सामान्य Limbu इत्यादि। अचेतन साधारण LDIT BITC) शेषत्वमात्रधिकारि पुरुषार्थविशेषरूपप्रवृत्त्युपयोगि तदर्थं दासत्वलंली विश्रमिमं यावश्यक Grg - शेषत्व Long, स्वपरमप्रयोजनभूत परग
GILD तातिशयाधायकत्वं - दासत्व LII, स्वपरम प्रयोजन भूतस्वप्रतिसन्धानार्ह परगतातिशया धायकत्वं शं विश्रमी, परगतातिशयाधायकत्व रूप सामान्य मुंg स्वप्रतिसन्धानार्ह इङ्गु क्कैयावदु, परगतातिशया धायकत्वरूप विशेष।org निष्कर्षिकं ५।५ शेषत्वादेर्दासत्वाद्यनतिभिन्नतया २५६ काचित्तै अदऩ् काबिमागच्चॊऩ्ऩदु कूडुमॆऩ्ऱु करुत्तु। इव्वरि कीऴ्च्चॊऩ्ऩवप्पुळ्ळार् वाक्य♚ली Gurjoof Gurm पद की अभिप्रेतं - कारण QILDuring Gurjी शब्द मुं
मूलकारण । दासत्वविश्रमद्वारा कारणQLD की वभिप्राय
स्वामित्व दासत्व ( गाणी) । दासत्वादि परी ईश्वर६०६ipp वचेतनri१५ (६) ऊं ( शेषत्व शनी शेष शेषिभाव प्रकाश्यQLD उक्तरीत्या नारायण शब्दमं चतुर्थि सिद्धि
BnQGuDIGQJ दिति भावः -
m।
मन्त्र वाचकशब्द (CL? प्रथमाक्षरी चतुर्थि सामान्य शेषशेषिभावं प्रकाशिया Dring सिद्धि@mung? लक्षणादोष ubung? Digपेक्षितonor दासत्वादिसिद्धि unmung? शेषत्वमात्र वाचक LDC तत्फलLDING किञ्चित्कार मात्र कैङ्कर्यसिद्धिं कुण्डी कैङ्कर्यं प्रार्थनीय
Usi up
ॐ दासत्वादिनां सिद्धि
ला
सामान्य मित्यादि। चतुर्थी त्यादि, तादर्थ्य विहितत्वा
ग
यि
कीङ्ग विशेषमित्यादि। एतद्विशेषरूपत्वादि चतुर्थि मृत सिद्धिकं तादर्थ्य विहिgnor चतुर्थिकं दासत्वादिनां शक्ति
gulqQlu
pi।
कुण्डी। चेतनत्वं॥।
।
D।] कलङ्क)।
सिद्धि
(सा।प्र।) सामान्यonor शेषशेषिभावं प्रथमाक्षर श्रीत्यादिना नारायण शब्द श्रीति। नारायण शब्दस्थ चतुर्थ्या सामान्यतोतिशय प्रतिसम्बन्धित्वं शब्दात्सिद्धं । कैङ्कर्य प्रतिसम्बन्धित्वं चार्थमित्यर्थः । शेषत्वस्य दासत्व पर्यवसान फलमाह की सामान्य Dior इत्यादिना । यद्यपि तादर्थ्ये विहिता चतुर्थी किञ्चित्कारमात्र ज्ञापिका नाकिञ्चित्कुर्वत श्शेषत्वमिति न्यायात् तथापि तस्यैव ॥।
(सा।वि।), उभयोः। चेतनymi Campingur, चेतनतया प्रतीत्या । चेतनत्वेनेति भावः । (सा।सं।) @u♚♚ति, तर्हि दासत्व स्वामित्वयोः कथं सिद्धिरित्यत्राह शीळा विशेषीति, तयोरपि
[[१४२]]
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
मूलं चेतन mism/w६० अर्थसिद्धम्।
नारायणशब्द श्रीळं सामान्य (pio, विशेष (pii, सामान्य Dior शेषत्व ६० चेतन /कं प्राप्त Loner किञ्चित्कारं कैङ्कर्य रूपा पुरुषार्थ Louis - Qug शेषित्वvourit अतिशययोग, स्वामित्व
पुरुषार्थ फलि की।
काण्ठा नाय - दासत्व की विशेष
ईश्वर ६०/६०
विशेष
धारकत्वं
॥।
(सा।दी।) un - Qing नारायणेत्यादि - नरसम्बन्धिनो नाराः ढाळा सामान्यतः Campoor सम्बन्धं “मातापिते” त्यादि प्रमाण सम्बन्धविशेष मण्डी० पर्यवसितं - तत्पुरुषी चेतनत्वादस्त्रभूषणवत्स्वधीनधारकत्व पर्यवाकं (gi - बहुव्रीहि सिद्धव्यापकत्वं अन्तर्यामित्व♚$६० पर्यवसितQD६mq -
बहुवाकै यित्यादि सङ्ग्रहेण प्रदर्शिj। balami। ईश्वरMIL अतिशययोग (DLD चेतन शेषियिLITCs पुरुषार्थLong, फलितं। Que शेषित्वंीत्यादि - Q रहस्य शेषित्वनियन्तृत्व in sun रक्षणोपयोगिunroor सम्बन्धशक्ति चेतन (OL नियाम्यत्वशेषत्वोक्तिwn ५० ऊं ( स्वरक्षणोपयोगिसम्बन्ध (सा।स्वा।) शेषशेषिणोस्स्वामित्वदासत्वयोग्य ६ mun@gच्चेतनत्वं प्रथामाक्षर, मकार♚लीबुगाळी कम्मु दासत्वादिकfriibu]र्थतस्सिद्धिकं ( Quorm] कङ्का प्रथमाक्षरकी Cum नारायणशब्द श्री चतुर्थि win सामान्य (र्थ सामर्थ्य♚H विशेषponsorig। Qig शेषशेषिभाव शेषिकैङ्कर्यं पुरुषार्थ GILD फलिकण्ठ Gumtqong शेषित्वनियन्तृत्वाभ्यां चेतन रक्षण ईश्वरप्राप्त शक्तog।GuDorm) (pon] माळा/GGLD? शेषित्वनियन्तृत्व [i) चेतन ८५६०तिप्रसक्तirmir? Q च्चेतनरुकं शेषित्वनियन्तृत्व [i) Bir] लोकवेदसिद्ध
ujji अन्ययोगव्यवच्छेदला सिद्धिकं Cuon? ईश्वर भागवत niupp शेषत्वनियाम्यत्व ris (Tuhi& ना रक्षण की चेतन प्राप्तरशक्त Gijor०५। निबन्धन॥।
(सा।प्र।) अतिशयहेतुभूतस्य दासत्वस्य व्यापाररूपत्वेन कैङ्कर्यरूपत्वमिति भावः । शेषित्वस्य स्वामित्व पर्यवसानफलमाह Quig शेषित्व इत्यादिना । एवञ्चेश्वरस्य निरुपाधिकशेषित्वेन, निरु (सा।वि।) Quig नारायण शब्द श्री मिति। नरसम्बन्धिनो नारा इति प्रतीतसम्बन्धो “माता पिते” त्यादि विशेषे पर्यवसाययितव्यः । तत्पुरुषप्रतीतधारक त्वमस्त्रभूषणत्वादिवत्स्वाधीनधारकत्वे पर्यवसाययितव्यं । बहुव्रीहिप्रतीतव्यापकत्वमन्तर्यामित्वे पर्यवसाययितव्यमिति भावः। सामान्यरूपशेषत्वप्राप्तकिञ्चित्कारो दासत्वरूपविशेषमादाय कैङ्कर्यमित्युच्यत इत्याह - शी सामान्य Lon Coति एवं शेषित्व प्राप्तातिशयस्स्वामित्वमादाय पुरुषार्थ इत्युच्यत इत्याह।
शेषित्व
(सा।सं।) तयैव चतुर्थ्या चेतनत्व सामर्थ्यात्सिद्धिरिति भावः। Qug इति, सम्बन्धार्थक अण् प्रत्ययः। विशेष सम्बन्धमप्यर्थसामर्थ्याद्व्यञ्जयतीत्यर्थः इत्थं सामान्यं शेषत्वं शेषित्वञ्च विशेषे पर्यवसाययित्वा त्तदनुसन्धानस्य किं फलमित्यत्राह। ति। Queति। दासस्य किल कैङ्कर्यं पुरुषार्थः । स्वामिनः किलातिशययोगः पुरुषार्थः । एवं जीवेश्वरयोर्दासत्व स्वामित्वाभ्यां अचिद् व्या॥।
अप्राप्त(Lori अशक्त
निरुपाधिक नियन्तृत्व,
८०००कं
प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः
[[१४३]]
मूलंचेतन (१५०L रक्षण की ईश्वर प्राप्त, शक्तनु Lomi, तदधीनप्रवृत्तिwww चेतन,
निबन्धनम् - ईश्वर निरुपाधिक शेषित्व ( यां निरुपाधिक शेषत्व, निरुपाधिकनियाम्यत्व(po, २०WUNLOD, समर्था असमर्थ, प्राप्त, (सा।दी।)शक्तिकी ं॰ सिद्धी। चेतन (OL वित्यादि - निबन्धन कञ्छ Gorm विधेयं - Courtयद्देश्य समर्पकं - शेषित्वात्मकसम्बन्ध (pio शक्तिuio रक्षणोपयोगि ऎङ्ङङऩेयॆऩ्ऩ वरुळिच्॥।
या
(सा।स्वा।) नDI&।माढा GGLD? - चेतन (BOL वित्यादि शेषित्व शेषत्वादि ५०वा प्राप्य प्राप्त्यादि ५६ कण्ठ निबन्धन Lons Con। निरुपाधिक विषय LDIT६०५uIgjb चेतन (५ÖÖान्ना शेषित्वादि (C) श्वर) भागवतशेषत्वादि सोपाधिक १५६७६०८६६) शशाङ्कली प्रसक्तिङ्क्तशङ्कावकाश
। तदधीनेति। चेतनरुकं मु रक्षण की प्रवृत्ति लोकवेदसिद्ध स्वतः प्राप्तशक्ति की।
- शेषिQuirró शेषरक्षण प्राप्तG/Long। नियम (p। LTD।Cp निरुपाधिक शेषिणी स्वतःप्राप्त गङ्गा नियन्तां नियाम्यप्रवृत्तिकं प्रयोजक की यिवऩैयवऩ् रक्षिक्कुमॆऩ्ऱुदाऩ् पुरमुण्डो वॆऩ्ऩ वरुळिच्चॆय्गिऱार्। २०ीत्यादि। लोके शेषिणस्सर्वस्य रक्षकत्वनियमाभावेपि स्वामिनस्सर्वस्य तद्दर्शनादीश्वरङ्ग निरुपाधिक स्वामि
रक्षण की स्वतः प्राप्त
www। नियन्तुस्सर्वस्य रक्षणप्राप्तत्वनियमाभावेपि समर्थ अ समर्थनै रक्षि ५६०५ लोकदृष्ट [LDI ६० ५७६० नियन्तृत्वेन समर्थ ईश्वरङ्ग रक्षण प्राप्त
। Quiqui लोकल समर्था । पशुपुत्रादिना मं in ईश्वर का व्यापार मुं य
या
मुलं
(सा।प्र।) पाधिक नियन्तृत्वेन, तथा जीवस्य निरुपाधिकशेषत्वेन, निरुपाधिकनियाम्यत्वेन च, जीवरक्षणे ईश्वरस्यैव प्राप्तिर्न जीवस्येत्याह। चेतन (COLCwत्यादिना। शेषित्व नियन्तृत्वयो रक्षण हेतुत्वं लोकसिद्धमित्याह। २६० रक्षिकं sujii समर्था असमर्थ रक्षिलsujib प्राप्त LDCm - यदि लोकन्यायेनेश्वरस्यैव रक्षणे प्राप्तिः - तस्यैव सर्वरक्षणशक्तिश्च तर्हि लोकन्यायेनैव (सा।वि।) ♚ इति। चेतन (LCwति। ईश्वर निरूपाधिक शेषित्वpii, निरुपाधिक नियन्तृत्व pii, Quiz निरुपाधिक शेषत्व pii निरुपाधिक नियाम्यत्व (pio, चेतन (Lu रक्षण♚ली ईश्वरा प्राप्तनुomi शक्ती; तदधीन प्रवृत्तिou Qumbu/चेतन अप्राप्तरुuomi अशक्त (कं० ८ कं निबन्धनमित्यन्वयः । त्यक्त्वेत्यर्थः । शेषशेषिभावसम्बन्धशक्त्योः कथं रक्षणोपयोगित्वमित्यत्राह २६०Lनीति। २६०, धनवान्। २OLOLDO, धनं । तर्हि (सा।सं।) व्यावृत्ताकारसिद्धावपि लौकिकस्वामिदासवैलक्षण्यासिद्धेस्तत्सिद्धय आह चेतन स्वरक्षणे स्वयमप्राप्तत्वादि चेतनत्वेन विरुध्यत इत्याशङ्कायां लोकदृष्ट्यापि परिहरति २६०Lत।
इति ।
[[१४४]]
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
मूलंकर्मवश्य उपाय ४८० ईश्वरानं
स्वसङ्कल्पनिय go। om
wwgmi,
आऩाल्
(सा।दी।) G@supri।२/की। शुं भक्ति प्रपत्ति ६०क्षा चेतना अनुष्ठिकङ्क Color १q लागी iiii Cunीत्यादि - कर्म वश्य Garm हेतु गर्भं।
ल]mp[♚$धीत्यादि - १। स्थिति । सर्व। बङ्की की LITऊं की ग धारक@juri। इवर्गळै नियमिक्कुमिऱैवऩुम्
(सा।स्वा।) अपेक्षिurg प्रसri की wing पायविधायकशास्त्रं निरर्थकLDINGg? QQJn(HÈQFumi-त्यादि। लोकापेक्षया ईश्वरानं या विशेषं शास्त्रबलादङ्गीकार्य QILD
इच्ङ्गळिल् सॊल्लप्पडुगिऱदो? सॊल्लप्पडुगिऱ तागिलुम् मऱ्ऱुळ्ळ सिद्धान्ति नील माळी शङ्कै परि हरिाधि कारार्थjmg सङ्ग्रहिऊङ्कीmi - त्यादि - mस्थिति - शा सत्तैकं पलक्षणं लललं धारक घटादीन् प्रति भूतलादिवालीकं कृा स्वरूपाधीन ११ & सत्तास्थिति ५००ना सङ्घ धारक Guru। नियमं Loui, औपाधिक नियन्ता कण्ठा वा नियमाg स्वभाव LDIT&
(सा।प्र।) रक्षणे जीवव्यापारानपेक्षत्व प्रसङ्ग इत्यत्राह - ८ Cung इत्यादिना । ईश्वर कर्तृकरक्षणप्रापकशास्त्रस्य न्यायानुग्रह उक्तः । न तु न्यायेनैवायमर्थस्साध्यते । तथा च, जीवकर्मानु गुणलीलापरवश ईश्वरश्चेतनं कस्मिंश्चिदुपाये प्रवर्तयित्वैव रक्षिष्यति “तमेवं विद्वानमृत इह भवति । मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति त” इत्यादिभिः प्रतिपन्नत्वान्न काप्यनुपपत्तिरिति भावः।
“विष्ण्वाधारं यथा चैततत्त्रैलोक्यं समवस्थितं । वासुदेवस्य वीर्येण विधृतानि महात्मनः ॥ प्रशासितारं सर्वेषां । ज्ञानानन्दमयस्त्वात्मा शेषो हि परमात्मन” इत्यादि प्रमाणान् सर्वाधारतया सर्वप्रशासितृतया सर्वशेषितया चावगतस्य “नत्वत्समोस्त्यभ्यधिकः कुतोन्य” इत्यादि भिर्निस्समाभ्यधिकतया चावगतस्य सर्वशरीरिणो भगवतः शरीरभूता निरुपाधिकदासा वयमिति वेदान्तार्थमस्मदाचार्या अवोचन्नित्यभिप्रयन्नाह - How gjbल धारका पीत्यादिना - mg धारक, नियDigom@gm ऩावगै यल्लान्दऩदॆऩ्ऩु मॆन्दैयुमाय् तुलै यॊऩ्ऩिलैयॆऩ निऩ्ऱदुऴाय् quiry Cumin muri त्यन्वयः । । स्थितिः - प्रलं। तस्या दाता। स्थितिकर्तेत्यर्थः - धारा, धारकः gi, भूत्वा । सर्वाधारो भूत्वेत्यर्थः। (सा।वि।) चेतनस्योपाये प्रवृत्तिरनपेक्षिता स्यादित्यत्राह - ति।, प्रवेश्य। एनकी कङ्क, रक्षणं अन्यथा भक्तिप्रपत्तिशास्त्रवैयर्थ्यं स्यादिति भावः ।
कंलीति।
॥।
उक्तार्थं गाथयानुसन्धत्ते। BmgjCH। Bow स्थितेः । jg। दातुः । तारकoori, धारकस्य। नियDi (सा।सं।) ईश्वरस्यैव जीवरक्षणे प्राप्तत्वे न्यासोपासनादि विधिवैयर्थ्य मित्यत्राह। ग्रीति।
लोके दास्यं दुःखरूपमपि एवंविधेश्वरस्य शरीरितया तच्छरीभूत चेतनानां तद्दास्यमनघमिवेति वेदविदाममोघामभिसन्धिं सूचयन्नधिकारार्थमपि गाधया सङ्गृण्हाति।
धारकीही। सत्ताप्रदधारकस्यान्तः प्रविश्य प्रवृत्यादिनियमनसमर्थस्य ।प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः
[[१४५]]
Hi - इलदॊऩ्ऱॆऩावगैयॆल्लान्दऩ तॆऩुमॆन्दैयुमाय् तुलैयॊऩ्ऱिलै यॆऩनिऩ्ऱदुऴाय् मुडियाऩुडम्बाय्, (सा।ऎ) पुवुमाय्। इलदॊऩ्ऱित्यावु। इलदॊऩ्ऱु ऩुक्कु णमागादवस्तुवॆऩ्ऱु। यॆऩावगै, ऎऩ्ऩादबडि। ऎल्लान्दऩदु। HHEGAFवुम् तऩक्कु म् ऎऩ्ऩप्पडुमवऩाऩ। ऎन्दैयुमाय्, पुरियुमाय्। इव्वळविल् ऩुडैय
ऎऩुम्,
सिगळुम्ः ऩुडैय अप्पुरिवुगळुम्; काट्टप्पट्टदु। तुलै यॊऩ्ऱिलैयॆऩ, इत् कवु कळालिवऩुक्कु ससमाऩ agवॊऩ्ऱु मिल्लै ऎऩ्ऱु सॊल्लप्पट्ट। सवुक्क ऩॆऩ्ऱु सॊल्लप्पट्टु निऩ्ऱ। तुऴाय् मुडियाऩ्, ऩ् मगऩ् पुरिगऩ्। उडम्बाय्, अÚÜaifa पुबुत्ताल् कत्तत्तै युडैयराय्। तुऴाय् मुडियाऩॆऩ्गैयाले यवऩुडैय रिऩ पुदुग परबोले
दिव्य
मॆऩ्ऱु तोऱ्ऱुम्।
म्
(सा।FT।) वुडैय राऩुमाय् ऒऩ्ऱु इलदुयॆऩावगै, इदॊऩ्ऱुमिवऩुक्कु मऩ्ऱॆऩ्ऩवॊण्णादबडि - ऎल्लान्दऩदॆऩु मॆन्दैयु माय्।
ऎरवुम् तऩक्कु
एमॆऩ्ऩप्पडुम् स्वामियुमाय्। इदुक्कु निऩ्ऱवॆऩ्गिऱत्तोडेय तुलैयॊऩ्ऱिलैयॆऩ निऩ्ऱ, इवऩुक्कु HHIGGIवॊऩ्ऱु मिल्लैयॆऩ्ऩुम्बडि निऩ्ऱवऩाऩ तुऴाय् मुडियाऩुडम्बाय्, पूगळ् सगऩुक्कु माय्दुऴाय्मुडियाऩॆऩ्गिऱ वित्लावऩुडैय निऩग र म्बोलयमुम् वkमागला (सा।ए।) -पुमिक्कुम्, fqaq । इऱैवऩुम्, रिसि - आय्, A। इलदु, स। ऒऩ्ऱु, - ऎऩावगै। इरिाावु। ऎल्लाम्, ऎसि्। तऩदु, ऎत्। ऎऩुम् f ऎन्दैयुम्,
आय्fa
facil
वु
:।
सारि जूऩ्जिः। तुलै, ऒ । ऒऩ्ऱु, । इलै, सरिसि। ऎऩ ७। निऩ्ऱ, AA। तुऴाय्, कॆरि । मुडि, faच् । तुऴाय् मुडियाऩ्, कॆऩि ऎासदरि किरीटस्य । सर्वाधारत्व, सर्वनियन्तृत्व, सर्वशेषित्वैस्सर्वशरीरितया निस्समाभ्यधिकत्वेन स्थितस्य भगवत तऩविः उडम्बाय्, a r<£५४ः ।
(सī।fऎ।) मॊरु (मिऱै) वऩुमाय्, पुबुवुङ्गः । इलदु, कि सरिसि। ऎऩावगै, पु सरि साऩ। ऎल्लाम्, H४। तऩदु। ऎच् ऎऩ्ऱु
तुऴाय् मुडियाऩ्। कॆऩि कबॊय
स । ऒऩ्ऱु,
इलै, रि। ऎऩ
(सा।च्।) इलदिऩारिवु,
ऎन्दैयुमाय्,
। निऩ्ऱ,
। तुलै,
जिः
वु। उडम्बाय्, :।
fu are
मत्स्वामिनः । श्रूयते हि, “पतिं विश्वस्येति” उक्तं हि “मच्छेषभूता सर्वेषामीश्वरी मम वल्लभा । तस्याश्च जगतश्चाहमीश्वरो लोकविश्रुत” इति । मूल इत्यादि । निस्समोहमिति विचित्र सन्निवेशवद्विग्रह विशिष्टतया स्थितिमतः । सर्वेश्वरत्वसूचकतुळसीमालालङ्कृतकिरीटिनश्च शरीरतया ।
[[१४६]]
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
मूलं - विलैयिऩ्ऱि नामडियो मॆऩ्ऱु वेदियर् मॆय्प्पॊरुळे ॥१०॥
यद्येतं यतिसार्वभौमकथितं विद्यादविद्यातमः प्रत्यूषं प्रतितन्त्र
(सा।दी।) ली। Diqui, उपाधि विवक्षितं - निरुपाधिकs Gurung
www शेष भूततं। ग। Cow Gi
परमवैदिक (OL परमार्थLD
॥१० ॥
@ प्रधान प्रतितन्त्र भूतार्थना pig बाह्यकुदृष्टिविजयं सुकर GILD कीpari। यद्येतमिति - अविद्यारूपतमcivorusg प्रभातकल्पं प्रतितन्त्रम् । जगदीश्वरयोश्शरीर शरीरिभाव सं (सा।स्वा।) GluDळा) ५। ग्रील, क्रयं उपाधिq।
उपाधिQu LoonplzCs। BITDqGur Gloom, mb दासभूतron। Couluri QuotGrir, वेद यथाव Quiz सत्यभूत अर्थं । ‘यस्य पृथिवी शरीरं यस्यात्मा शरीर” मित्यादि वेद/ii८f] शरीरात्मभावं मङ्गलं कधीही मुख्यार्थानं बाधक की कन्धीलक गौण DIऊं की मां वेदमुं यथाव लागलं
॥१०॥
Qjg प्रतितन्त्रं सम्प्रदायागतmा सकल परवादि विजय प्रयोजकत्वेनापि प्रधानQni - यद्येतमित्यादिun - एतं, शरीरात्मभावलक्षणं। अविद्याशब्दोत्र
(सा।प्र।) । क्रयः। ळाली। राहित्येनेत्यर्थः। mms, वयं। Curri। दासाः। ढाळा, इत्येव। Couri, वैदिकाः तेषामित्यर्थः। Quot, सत्यभूतः। Gungi, अर्थः सर्वोप्यात्मवर्गो भगवतो निरुपाधिक दास इति सर्ववेदान्त तात्पर्यार्थ इति भावः ॥ १० ॥
•
ननु कैश्चिदत्यन्तभेदस्यैवेदानीमपि समर्थ्यमानत्वात् कैश्चिच्चात्यन्ताभेदस्यैव प्रतिपादनादन्यैश्च भेदाभेदप्रतिष्ठापनाच्च चिदचितोस्स्वातन्त्र्यस्यापि कैश्चित्प्रतिष्ठापनान्निरीश्वरस्य प्रतिष्ठापनाच्च सत्तास्थेमप्रयतन फलानां भगवदायत्तत्वज्ञानाधीन शरीरत्वव्यवहारोन सम्भाव्यत इत्यत्र सामान्यशब्दवतीनां विशेषवाचिशब्दवतीनां, भगवदसाधारण शब्दवतीनां, कारणवादिनीनां श्रुतीनां भेदश्रुतीनां मुख्यार्थत्व निर्वाहकं घटक श्रुतितया भाष्यकारैः प्रदर्शितं सर्वाज्ञाननिवर्तकं प्रधान प्रतितन्त्रभूतं शरीर शरीरिभावसम्बन्धं कश्चिद्भाग्याधिक्यादस्मिन् युगेपि विद्याच्चेदितरेषां स्वमतप्रतिष्ठापनार्थमुपन्यस्यमानायुक्तयोव्याप्तिशून्यत्व सत्प्रति पक्षत्व स्वव्याघातक श्रुति विरुद्धत्वादि दूषणैश्च त्तमः कश्चिदन्तिमयुगे विद्याद्यदि तत्रैकत्र तत्तन्मत स्थापनाहेवाकप्रथमानहैतुककथाकल्लोलकोलाहलो विलयं झडित्युपैतीत्यन्वयः। एवमुक्त प्रकारं (सा।वि।) prri। वयं। ०। क्रयराहित्येन । g Gumib, दासाः । निरुपाधिकदासाः । ढाळा। इति Coupuri, वैदिकानां Quinना, सत्यभूतोर्थः ॥१०॥
यद्येतमिति। अविद्यातमः प्रत्यूषं, अज्ञानान्धकारप्रभातं । यतिसार्वभौमकथितं, तत्प्र (सा।सं।) दास्य मनघमित्येव वेदविदां सत्या बुद्धिरित्यर्थः ॥१०॥
एवं सैद्धान्तिक प्रतितन्त्रार्थाभिज्ञेन दुस्सिद्धान्तिनां कोलाहलेन स्पर्धितुं क्षम इत्याह यद्येतमिति । एतं प्रतितन्त्रार्थं । तत्र वादे । एकत्र, शरीरित्वाद्यभावादिष्वेकैकविषये हेवाकेन
- इप्पो तिरुक्कप्पट्ट HIgकैगळिल् सिल वाक्यङ्गळिल्लै।
प्रधानप्रतितन्त्राधिकारः
मूलंमन्तिम युगे कश्चिद्विपश्चित्तमः । तत्रैकत्र झटित्युपैति विलयं तत्तन्मतस्थापनाहेवाक
[[१४७]]
(सा।दी।) बन्ध सिद्धान्त। कृतयुगादि सर्वजन सम्मतQjg। कलियुगलंली कर्मवशात्सङ्कुचित QILD ८।५५१। यदि कश्चिद्विद्याद्यदि ां सुकृत विशेषलभ्यत्वं Cgrpm&mg)। सःविपश्चित्तम, सर्वज्ञसार्वभौम QILD६१६०५। तत्रैकत्र, Nuquito ६f_♚ली - तत्तन्मतेत्यादि, स्थापनायां हेवाकः, कौतूहलं । यद्वा, स्वमतस्थापनार्थं प्रतिवादिowß(छलीßमू।
(सा।स्वा।) भगवत्प्राप्तिविरोधिवर्गपरः - तन्निवर्तनोपायानुष्ठानाधिकार सम्पादकत्वाभिप्रायेणास्य प्रतितन्त्रस्य प्रत्यूषत्वोक्तिः - अनतिमयुगे कश्चि
कृतयुगादि सर्वजन सम्मतQDorm gujßg॥ कलियुगलं कर्मवशात्सङ्कुचित QILD ५। यदि सुकृत विशेष लभ्यत्वं ♚। विपश्चित्तम इति, wmizo@janकण्ठ प्राप्ति विरोधि॥॥
प्प्रति तन्त्र । T
(सा।प्र।) यतिसार्वभौम कथितं “अवस्थितेरिति काश कृत्स्नः - न तु दृष्टान्तभावा” दिति सूत्रभाष्ये भाष्य कारैः प्रमाणोपन्यासपूर्वकमुक्तं । अविद्यातमःप्रत्यूषं “अनात्मन्यात्मबुद्धिर्या अस्वे स्वमिति या मतिः । अविद्ये” त्युक्त देहात्म भ्रम, स्वतन्त्रात्मभ्रम, तन्मूलनिरीश्वरत्वभ्रमाणां यथार्थज्ञानविरोधित्वादन्धकारवाचितमश्शब्द निर्देश्यानां विनाशकारणानां प्रत्यूषकल्पं प्रतितन्त्रं “स्वतन्त्र एव सिद्धार्थः परतन्त्रैर्निराकृतः । प्रतितन्त्र’ इत्युक्तं परवाद्यनङ्गीकृतं अन्तिमयुगं “पापप्रसक्तास्तु यतः कलौ नार्यो नरास्तथा। न विद्वत्ता च सिध्येत न शुद्धिर्मनसः कलौ । अल्पप्रज्ञा वृथालिङ्गा दुष्टान्तः करणाः कलौ । कलौ जगत्पतिं विष्णुं सर्वस्रष्टारमीश्वरं । नार्चयिष्यन्ति मैत्रेय पाषण्डोपहता जनाः" इत्यादिभिस्तत्वज्ञानप्रतिबन्धकतयोक्ते कलियुग इत्यर्थः। “मनुष्याणा" मित्यारभ्य “कश्चिन्मां वेत्ति तत्वत" इत्याद्युक्तदौर्लभ्यं कश्चिदित्यनेन द्योत्यते । विपश्चित्तमः । विविधं भगवच्छरीरत्वेन पश्यन् चित्तवत्त्वेन सर्वश्रेष्ठ इत्यर्थः। “यमो वैवस्वतो राजा यस्तवैष हृदि स्थितः। तेन चेद विवादस्ते मा गङ्गां मा कुरून् गमः" इत्यादिभिः कृतकृत्यत्वापादकज्ञानविषयत्वे नोक्तभगवन्नियाम्यत्वादि ज्ञानवत्वाद्विपश्चित्तमत्वमिति भावः । तत्रैकत्र भाष्यकारोक्तभगवच्छरीरत्वादि ज्ञानवति विदुषि कस्मिंश्चित्सन्निहिते सतीत्यर्थः । झटिति, त्रिचतुरकक्ष्याव्यवधानमन्तरेण प्रथमकक्ष्यायामेवेत्यर्थः । तत्तन्मतेत्यादि । तेषां तेषां मतानां स्थापना, समर्थनं । तस्यां हेवाकः, आदरः । तेन प्रथमानः, आधिक्यं भजन्निति कोलाहल विशेषणं । हैतुकानां, कौतस्कुतानां। उच्चै
(सा।वि।) ख्यापितं । एतं प्रतितन्त्रं, स्वमत सिद्धान्तं । अन्तिमयुगे, कलियुगे । कश्चिद्विपश्चित्तमः, अतिशयित पण्डितः । विद्याद्यदि, तत्रैकत्र । तस्मिन्नेकस्मिन् पुरुषे तत्तन्मतस्थापनायां हेवाकेन । औत्सु
(सा।सं।) गर्वेण । प्रथमानाः, विजृम्भमाणाः । कल्लोलवत्सन्तन्यमानत्वात्कथायाः कल्लोलत्व
[[१४८]]
मूलं-
व्याख्यानपञ्चक सहित श्रीमद्रहस्यत्रयसारे
प्रथमान हैतुककथाकल्लोलकोलाहलः ॥ ११ ॥
इति कवितार्किकसिह्मस्य सर्वतन्त्रस्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेकटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु श्रीमद्रहस्य त्रयसारे - प्रधान प्रतितन्त्राधिकारस्तृतीयः ॥
श्रीमते निगमान्त महादेशिकाय नमः ।
राऩ
तेन प्रथमा, कल्पकत्वेन प्रसिद्ध हैतुक (DLJ कथाकल्लोल iL ध्वनिमात्रसारत्वं । झटिति। शीघ्रं -
। ॥११॥
(सा।दी।) हे हेति वचनं
कोलाहल n।
विलयमुपैति, शाम्यति ढाङ्ग
(सा।स्वा।) वर्गीनि वृत्तिकं Diuruji - विपश्चित्तम
इति सारदीपिकायां प्रधान प्रतितन्त्राधिकार स्तृतीयः ॥
५० परवादि विजय किं छ
PmiurQuoórm] &लं। तत्र, तस्मिन् पुरुषे। हेवाकः, कौतूहलं ॥ ११ । ।
इति सारास्वादिन्यां प्रधानप्रतितन्त्राधिकार स्तृतीयः ॥
(सा।प्र।) रुच्चारितव्यं यत्किञ्चिदजानतापि पुरुषेण मुग्धा बहुमन्यन्ते विदुषामपिसंशयो भवतीत्युक्त प्रकारेण परभ्रमहेतुभूतजल्पवितण्डात्मककथानामुपर्युपरि विजृम्भणतया कल्लोलकल्पानां कोलाहलोजनीत्यर्थः । भाष्य, श्रुतप्रकाशिका, वेदार्थ सङ्ग्रह, शतदूषणी, सर्वार्थसिद्ध्यादौ परिणामवतां समवधाने दुर्विदग्धवाचालकुतार्किकास्स्वयमेव मौनं भजन्त इति भावः। ॥१२॥
इति सार प्रकाशिकायां प्रधानप्रतितन्त्रनिश्चयाधिकार स्तृतीयः ॥
(सा।वि।) क्येन पौनरुक्त्येन वा । प्रथमानानां, प्रवर्ध मानानां । हैतुकानां, वादिनां, कथानामेव कल्लोलानां । तरङ्गाणां । कोलाहलः, आर्भटी । झडिति, शीघ्रं । विलयमुपैति, विशेषज्ञाने सति अज्ञानमूलककुवादा निवर्तन्त इति स्वसिद्धान्त निष्ठस्य स्तुतिः ॥११॥
इति सारविवरिण्यां प्रधानप्रतितन्त्रनिश्चयाधिकार स्तृतीयः ॥
(सा।सं।) रूपणं । तज्जन्यश्शब्द विशेषः कोलाहलः ॥ ११ ॥
इति सारप्रकाशिकासङ्ग्रहे प्रधानप्रतितन्त्राधिकार स्तृतीयः ॥