रङ्गरामानुज-कृष्ण-तातार्य-टीके

[[TODO: परिष्कार्यम्]]

श्रीः उभयवेदान्तग्रन्थमाला कवितार्किकसिंह - सर्वतन्त्र स्वतन्त्र- श्रीमद्वेकटनाथार्य - श्रीमद्वेदान्तदेशिक - विरचितं न्यायसिद्धाञ्जनम् दशोपनिषद्भाष्यकार श्रीरंगरामानुजस्वामि- विरचित सरलविशद व्याख्यया चतुश्शास्त्राध्यापन सुप्रसिद्ध- महामहोपाध्याय - श्रीकाञ्ची- कृष्णतातयार्य- विरचितया रत्नपेटिकाख्यया व्याख्यया च समेतम् संपादकीय भूमिका-टिप्पणसहितम्

NYAYA SIDDANJANA
by Srimad VEDANTA DESIKA
with two old commentaries

श्रीः । श्री न्यायसिद्धाञ्जनग्रन्थोऽयमिह मुद्रयमाणव्याख्याद्वयसहितो ग्रन्थलिप्यां द्वितीयव्याख्या- कार शिष्यैः श्रीपट्टप्पास्वामिभिः सुभाषितनीवीव्याख्यादिकरण विख्यापितवैदुष्यैः प्रथमं मुद्रितः । तस्येदं द्वितीयं संस्करणम् । तदा तत्कृता भूमिका चात्रापि प्रकाश्यते शब्दजालाधिक्येऽपि अपेक्षितांशावगमोऽपि तदुत्पादितरीत्या संपाद्य इति ॥ प्रथम मुद्रणावसरे श्रीपट्टप्पास्वामिप्रणीता श्री न्यायसिद्धान्ञ्जन भूमिका ॥ " श्रीमते कृष्णतातयार्यमहादे शिकाय नमः " इह खलु निखिल निगमम कुटतट निगूढनिक्षिप्त नित्यनिरवद्य परतत्त्व - परम हित- परम पुरुषार्थ साथ- निर्धारणविरह विरचित निरन्तरदुरन्तदुरितकान्तारमान्ताविश्रान्तसन्ततसञ्चरण समुद्विन संसारिसंघ - संसुद्दिधीर्वा समाकुल- सकल भुवनोद्विरण विवरण निगिरण निपुण-निरवधिकरुणानिवास श्रीनिवास- प्रेरण परता पर तन्त्र निबद्ध विरुद्ध दुरध्वाध्वन्य साध्वन्यमूर्धन्य विध्वंसन बद्धश्रद्ध विशुद्ध निजध्वनि. स्वण्ड (वतार दिव्यघण्टावतार:, अनवरतविसृत कर्कश तर्क मदप्रवाहपतन परिभ्रष्टदृष्टि दुष्टचेष्टाधुरीणाss. रण्यकसरण्यतिक्रमव्यग्र समग्र कथक सश्चय कुञ्जरपुञ्ज भञ्जनचुश्च कैपञ्चक नखपपश्च कञ्चुकित पश्चशा- खोज्ज्वल विचित्र पञ्चवक्त्र, सकल जन समान्यानन्यसामान्य सर्वतन्त्र सर्वगेमुख ज्ञानश्वस्याद्यतिमानुष- महिमाविशय निशामन सत्वरोदित्वर संमोदभर मेदुरान्तरङ्ग रङ्गास्तरण वास्तव्य दिव्यद्म्यति करुणा- परिणाह प्रदत्त पारितोषिकभूत वेदान्ताचार्य - सर्वतन्त्रखतन्त्र पदद्वय सार्थकीकरण प्रवीण भव्यतर दिव्य- प्रबन्ध वृन्द प्रणयन प्रकाशित विश्वातिशायि प्रभावातिशयैः, मतिपवित्र विचित्र चरित्र परित्रस्त समस्त शत्रुजात विरचित स्तुत्यतिशय सत्यापितात्यद्भुन नित्यनिस्सीम भूमभिः श्रीमन्त्रिगमान्तमहा देशिकैः, मनादिकर्मप्रवाह निर्मितानंकुश सर भगवत्करूप कल्पितानल्पसंकट विशंकटासार संसार पंक संकलित- मज्जन जगज्जनोज्जीवनैकव्यापारापारकूपः कूपार पूर पारवश्यात् भवश्यापेक्षितपदार्थसार्थवत्त्वावधारण- वैधुर्य धुर्याहार्य विसृमर तिमिर पटलावष्टम्म संबन्धनिबन्धनानाद्यविद्यः न्धकारा’ज्जज्जन सज्ज सज्जना- वर्जन समार्जनाय, दुर्जनगर्जनतर्जनाय च निखिलपदार्थस्वरूपनिरूपणेदम्पर परमत निकर निराकरण- निपुण प्रकरण करणे प्रवर्तमानैः, कणमक्षपक्षस्य च सकलश्रुति स्मृति विरुद्ध पद्धति निर्धारण-निरथंक- पदार्थ समर्थन - परमाणु कारणतानिरूपणा सत्कार्यवादादिभिः असत्कार्यताम्, कथञ्चिदाक्षनादाऽऽन्वीक्षवयाः सत्पक्ष निक्षेपक्षमत्वेपि उदक्षर व्याख्यातृ-विपक्ष पक्ष पक्षपाति कतिपय कुमति कुल कलिन वैयाकुलीव्यग्रतया विशिष्ट परिग्रह विरह विह्वलाम, भगवन्नाथमुनिमिश्रपणीतस्य च न्यायतत्त्वशास्त्रस्य सूत्रवत् मतिसंक्षिप्त- गहनगम्भीरवचोगुम्भ संभृतया निरंकुश समंकुरच्छंकातंक कळंक संकुलिताम् भगवद्यानमुनिविनिर्मि तानाच आत्मसिद्धयादीनां निखिल पदार्थ स्वरूपनिरूपणैदम्पर्यविरहात् अर्वाचीन सर्व दुर्वाद निर्वापण नैर्भर्य jism 1. sar: 2 भूमिका वैधुर्याच्यापर्याप्तताम् भगवद्भाष्यकारभाषितानाञ्च अशेष विपक्षपक्ष प्रतिक्षेप क्षमत्वेऽपि, वेदान्तार्थ - विचारमाल विश्रान्तेः, प्रासंगिक कतिपय पदार्थशोधनस्यापि तत्तत्प्रकरणोचित तात्पर्यविशेषपर्यवसानात्, क्वचिदन्यपराराधिकपदार्थ प्रस्ताव सद्भावाच असंदिग्ध पदार्थ प्रतिपत्तिजनने शिथिलोद्योगताम्, वरदविष्णु मिश्र- विरचितानाश्च मानयाथात्म्यनिर्णयादीनां प्रायशः परमतवासना मूलत्व - अभिमानमूलत्व - माध्यविरुद्धस्व-वे- भववादबाहुल्यादिभिः मनादरणीयताम्, वरदनारायणभट्टारक प्रणीतानां प्रज्ञापरित्राण - न्याय सुदर्शनादी- नामपि बहुशः परमताभिप्रायकत्व - भाष्यादिविरुद्ध स्वकल्पितार्थं समृद्धत्वादिभिरनुपादेयताम्, श्रीविष्णु- चितप्रोक्तानां प्रमेयसंग्रह - संगतिमाला - भाष्यविवरण (?) वेदार्थसंग्रह विवरणादीनां श्रीराममिश्रप्रणीतानां षडर्थसंक्षेपादीनां नारायणार्यविरचितानां नीतिमालादीनाञ्च परमतानुवादपाचुर्य - अप्रामाणिकाधिक पदार्थकथनादिभिः सन्दिग्ध स्वमतसिद्धार्थ बोधनासमर्थताम्, श्रीमट्टपराशरपादप्रणीतानां तत्त्वरत्नाकर- मध्यात्मखण्डद्वय विवरणादीनां प्रमेयनिरूपणारम्भ एव विनितत्वात् प्रमाणनिरूपण प्रकरणस्यापि बहुशो वक्ष्यमाणार्थसापेक्षता दर्शनात् कचित् वैभववादसद्भावाच मावश्यकप्रन्थान्तरप्रतीक्षताम्, श्रीवरदगुरु वादिहंसांबुवाहविनिर्मितानां तत्त्वसार- न्यायकुलिशादीनामपि अपेक्षितार्थातिसंक्षेपादिभिरलम्बुद्धघ समर्पक- ताम् खनिबद्धानां च सर्वार्थसिद्ध्यादीनां परमत निरसन प्रचुरतया सयूथ्यकलह शमन पूर्वक खमत- सम्यग्विवेचनशून्यताम्, अन्येषाश्च प्रबन्धानां प्रकृतविषयानदम्पर्यञ्च पर्यालोचयद्भिः, प्राचीनावचीनसकल ग्रन्थसारोद्धारेण च एतत् न्यायसिद्धानं नाम प्रबन्धरत्नम् - पतिप्रौढगहनगम्भीर शब्द सन्दर्भगर्भितम, मपरिमिताश्वयतात्पर्यवर्यपर्याप्तम्, पर्यायतः प्रतिपदार्थम् उद्देश - लक्षणशिक्षण - स्वरूपनिरूपण प्रमाणमणप्रदर्शन तदनुगुणतर्कवर्गाविष्करण - प्रतितर्कःयकरणपूर्वक प्रतिपक्षपक्षप्रतिक्षेप - स्वपक्षशिक्षित विषयकलाप स्थापक बहु- तर युक्ति निकर निदर्शनादि प्रदर्शन पूर्वक पूर्वाचार्यसूक्तिसंवादसन्दर्शन- तद्विरुद्धसयूथ्यवचनान्यथासिद्धयान्य- पर्यादि पर्यालोचनादिसुनिरूपित सकलपदार्थसार्थयाथार्थ्यम्, अनाथविद्या संबन्ध निबन्धन विसृमरतिमिर- पटल /वष्टम्भनष्टदृष्टीनामपि सद्यः सकलतत्त्व प्रकार प्रकाशनेन साभिधेवनिजनामधेयम्, अमेयभागधेय शालिविबुधलोकविलोकनी यस्त्रीयसौभाग्यम्, अभाग्यमषीविषीददशेव शेमुषीककुम तिलोक लोचनागोचर- स्वरूपरूपम्, मनुरूपपरिचयशालिनाम् अनायासनिषेव्यदिव्य तरवच नरचनानुयाय्यथं प्रबोधन प्रदत्तसौ- हित्यम्, अत्यच्छगोक्षीर- द्राक्षा- माक्षिक- इक्षुरसविक्षेप सदृक्ष - भतिभोज्य वाक्यविच्छेदम् (!), नपरिच्छेब- वैभवं परिच्छेदषट्कपरिष्कृतम् अधिकप्रभावशब्दस्वभावात् अवधीरितान्यग्रन्थम् मन्वग्राहि ॥ स चायं प्रबन्धः - सामान्यग्रन्थपर्यन्त एव संदृश्यते । न चैतावता तावदेव प्रवृत्तो प्रन्थसन्दर्भ इति युक्तमुत्प्रेक्षितम् ; मद्रव्यादौ च सादृश्य- विशेष - समवाय अभाव वैशिष्ट्यादीनामपि निरूपणीयतया प्रति- ज्ञानात्, मध्ये च विभागग्रन्थे, “मभावनिरूपणं यावत् एतच्चोद्यं मा स्म विस्मरः” इत्यभिधानेन मभावनिरूप, णस्य चिकीर्षतत्वाविष्करणात् सर्वज्ञस्य सर्वशक्तेरिच्छामान नित्य दिना कृत्ये प्रत्यूहान्तराभ्यूह साहसस्य हास्यस्थाच । नतः कृत एवैष प्रन्यशेषः ममदभाग्यवशात् मृग्यदशामापद्यतेति युक्तं प्रतिपद्यामहे ॥ भूमिका 3 नस्य च प्रन्थस्य मतिप्रौढ गूढार्थ गर्भतथा समुचित व्याख्यासापेक्षताम् नवेक्षमाणाः श्रीमत्पंचमत- भंजनग्रन्थनिबन्धन विरूपात तातयार्य चरणारविन्द सेवा समासादित सामान्यशास्त्र - सारशास्त्र- मगवद्विषय - मरसमर्पणाद्यखिलोपादेय प्रमेयाः, वात्स्यानन्तार्य कृपा कार्य (रित ) शारीरक शरीर परीक्षणजरी-, जृम्भमाणासमानविज्ञानाः, श्रीमद् ज्ञानाब्धि ब्रह्मतन्त्र परकालमुनिवर कृपाविपाकोपार्जित प्राज्य पारि- ब्राज्यसाम्राज्याः, षष्टिप्रबन्धप्रणयन प्रकाशित निजनिखिल उन्त्र निस्तन्द्रवातन्त्र्याः, जनवरत रचित परिचय- निचय नियन्त्रित निखिल निगमान्तसू के खरी संजरीजृभ्यमाण मधुर मधुधारा सारसारख्या सौवादवाऽऽखाद समुपदुद्धरमदभर मन्थरतर करणगणतया महाचार्याद्युदीर्यमाणम्मानः, श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिवराः निराकृतनिखिल संमोह सन्दोहाम्, प्रतिपदं पदपदार्थ प्रदर्शन - तात्पर्य वर्णन- नवतरणिकावितरण- विमतमत विमथनाद्युदन्तदन्तुरिताम्, षट्सहस्रग्रन्थपरिमितां समुचितां विवृति काश्चन प्रपश्चयामासुः || मूलप्रन्थस्य चास्य बहुतरमावगर्भगभीरार्थसभृतातिसंक्षिप्तशब्द सन्दर्भ गर्भिततया सूत्रस्थानीयताम्, विवर- णस्य चास्य तादात्विकसात्त्विक बहुप्रज्ञसुज्ञेय प्रमेयत्वेऽपि मद्यतन नवीन नैयायिकप्रन्थवृन्दाविश्रमपरिश्रमदुर्द- मोचम तर्फमदोद्द (मोष्मळ कथक कुलखर्जूसमा जनौर्व स्वएयशैथिल्यात्, मृदुप्रज्ञविज्ञानोत्पादनसाधनविशदतम- पदपदार्थव्युत्पादननैरन्वयैवैधुर्याचा पर्याप्त प्रवृत्तिकतया वृतिस्थानीयताम्चोन्नीय मनुरूपभाष्यविशेषपरिपोष - मन्तरा दुरारोहप्रमेयताञ्च निश्चिन्यद्भिः कैश्चित् विपश्चिदपश्चिमः संप्रार्थिताः श्रीकृष्णतात या महादेशि काः श्रीदेशिकम किपरी हप्रेरिताः पदेपदे पदार्थ वाक्यार्थ-व्ययार्थ- वात्पयर्थि- अवयवार्थ- विशिष्टार्थ - घट्टार्थ विग्रहार्थ निर्गलितार्थ पदप्रयोजन- पदस्वारस्य वाक्यस्वारस्व-सङ्गति भवतारिका-शंकासमाधानाद्यशेष- विशेष परिपुष्टविशिष्टप्रदेशम्, नविश्तर चितचर्चाविशेषवशीकृतक के शतर्कशास्त्रा निस्तन्द्रखातन्त्र्य समर्पित- मनरूपदर्पमरज्वालाजालोष्मायितविजृम्भितोद्दण्ड कण्डू सिमण्डलोद मे इन निदानभूत प्रभूततमानुगम सहल- सहकृतपुष्कल परिष्कारसार परिष्कृतम्, अनुक्षणोपक्षिप्त त तल्लक्षण शिक्षण क्षणक्षरित रूक्षतम विलक्षण कक्ष्याक्रम- पराक्रमपरिक्रीतसकलतार्किक कुलकलिवसोत्साह कोलाहरु मुखर निखिलप्रदेशम्, मनाघ्रातार्थबोधनविलम्ब- लेशा संस्पृष्टक्लिष्टबन्धसंबन्धगन्धास्खलितगतिका तिप्रसन्न - गम्भीर - विरूक्षणद्राक्षाद्रव सहक्षखर सबा हिपद वाक्यसौभाग्यवशीकृत र सिकलोकम्, कचित् मचिन्तनीयजैमिनीय न्यायसमुदाय प्रत्यायननिरपाय कायम, कचिव अनन्वाचार्याचातुर्य विचारचारुतरम्, वचन वचनभूषणमीमांसा - तात्पर्यदीपिकाद्युदीरिता सां- प्रदायिकानुपपन्नार्थकदर्थन कृतार्थम्, कुत्रचित् ब्रह्मानन्द - गदाधराद्युदाहृतनव्यपदव्यमव्यतापादनसुव्यग्रम्, अभ्यक्ष मसंकटस्थलेषु रङ्गरामानुजीमच्छायानुयायिप्रयातम्, चतुस्तन्त्र सन्त रणमन्तरेणाविज्ञेयनिखिल- प्रमेयम् प्रमेयं द्वादशसहस्रपरिमेयग्रन्थसंख्यानं व्याख्यानरत्नं रत्नपेटिकाख्यानं प्रख्यापयामासुः ॥ · ये किल सफलकलाविलासनिवासमा सुरे काञ्चीपुरे श्रीमन्नाथ - यासुन - श्रीशैलपूर्ण -कुरुकेश्वर- तातयार्य - लक्ष्मीकुमार - वातदेशिकप्रमुख बहु तर वेदान्तस्थापक दिव्यसूर्य प्रतारचारुसरे महत्तरे निखिल वंशवतंसे श्रीशैकवंशे सकलसाधुलोकभाग्यपरिपाकसंपादितद्विपाद्विनाथकृपाविपाकेन (2-1828) कलि युगादि - भूमिका पंचविंशत्यधिकनवशत्युत्तर चतुस्सहस्रसंख्यातस्व मानुवत्सराश्वयुजा श्लेषान्विताहाविशेषे कृतावताराः, विंश- तावेववत्सरेषु सत्संप्रदायाची वाध्यापित सकलवेदवेदान्ततन्त्र तर्कव्याकृतियोग सांख्यसमाख्यशास्त्रविस्तर (राः ! निस्साधारण्यनैपुण्यपण्यपरिक्रीत निखिल पण्डितमण्डलपख्यापितविरूयात्यविशय सत्यापनचतुरचतुष्षष्टिप्रबन्ध- निबन्धन निघून निखललोक हृदयंगु हान्धकाराः, कारागृहस्थानविन्यस्त समस्त राजस्थानतया कर्कशतरतर्कातिर्क- चक्रचकपणनिपुणख तुझ्यपुरुषदौलभ्येन च सस्पर्धाबद्धवाद युद्धपरिक्षोदविनोदमन्तरेणान्तरेव विशीर्ण- शुष्कतम तर्कप्रदपराक्रमप्रक्रमाः प्रौढेषु क्रीडाकोडेष्वेव केवलं स्वकीयाद्वितीयोद्दण्डपाण्डित्यडम्बरप्रकारान् प्रकाशयन्तः, चिराच साक्षाच्छ्ग्योपाध्यायिका बिरह विषण्गयोः पुनश्च वेषान्तरेण तथाभूयमनुभूय भूयोऽ प्यान्नायान्तकाष्ठां प्रतितिष्ठापयिषत्रोः प्रथमं श्रीमच्छ्रीनिवासमहादेशिकरूपेण अवतरतो माष्यकृतो विशिष्य शिष्यतया अवतीर्णस्तीर्णकृत्यः श्रुत्यन्तगुरुरेवेत्यखिलविबुधमुरूयोल्लिरूयमानमहिमानः, कौमारसमय समार्जि तानन्यसामान्यसर्वतन्त्र सर्वतोमुखशाखोपशाखविततज्ञानसन्तान निबन्धन निखिलद्वीपाऽऽबालगोपालविस्तृत - बिशुद्ध कीर्तिमण्डलपण्डरातपत्र प्रच्छायच्छादितसकललोकशृ, सिंहासनसुखासिकासू चिताखण्ड पण्डितमण्ड- लाधिपत्यप्राशस्त्य समर्थन समर्थ सकलभुवनसंर।ज्ञीसंज्ञक वन्दिजनजो घुष्यमाणमहामहोपाध्याय बिरुद वर्णाss कर्णनपूर्णहृदय विश्वजन विश्वरूप मान विश्वाधिक भावप्रभावाः, कदाचिदतिचिरपरिचितरुचिरचिरन्तन फणित्यन्त- चिन्तनसन्तता मन्दानन्दतु न्दिल खान्ताः कदाचिच्च मत्यच्छनिजमहावंशप्रभावविभावन प्रहृष्यद्भाष्यकार- प्रसादितश्री माध्य-मगवद्विषयोभयसिंहासनाधिपत्य सत्यापन निपुण प्रवचन सहस्र प्रहर्षित परमाचार्याः, . मत्याश्वयं तपश्चर्या पर्यायभूत निर्मल नित्यकर्मानुष्ठाननिष्ठानृत्यत्तम पारमैकान्त्य तेजः प्रज्वलन विशुद्ध मुग्धसुख- चन्द्रसन्दर्शनमात्र दूरीकृत दुराग्रहिजन दौर्जन्याः, कदाचिश्च चितसिंहासन मासुरशुभाश्रयविशेषनिदिध्यासन बद्धान्तःकरणाः क्षणादेव समंकुरत्पुलककांकुर निकुरुम्ब डम्बर विडम्बित कदम्बगोळा : नयनगोळयुगळ निरर्गळ गळज्ज झरझळझळाजाल जन्यमान जडिमानः कदाचिच्च भवित्तरचित प्रवचन सहस्र समेधि वात्यद्भुत प्रतिमातिभारसंपर्कप्रस्कृत कर्कश तर्कशास्त्र कस्ल निग्लुटेत समस्त शालव समक्ष निबद्ध जैनध्वजायमान गाढतर क्रोडपत्र क्रीड़ावगाढ प्रौढनमानुगमसमुद्र यात्रासांयात्रिक सुपुत्र ( पट्टण्णा) वदन- विनिर्गव सोत्साह बादाट्टहासऽऽस्फोट केली विनोद सादरश्रवण समुदितानन्दमन्दहासमधुर सुग्ध सुखचन्द्र- मण्डलाः, कदाचिच्च स्मृतीतिहास पुराणगणनिरीक्षणकृनक्षणाः क्षणवदेव ब्रह्मानन्द सगन्धामन्दानन्द- रसमयान् समयान् गमयाम्बभूवुः ॥ येषाञ्च भाषातिवर्तिगुणपरिपोषा मनाघ्रातान्यथाग्रहणादिदोषगन्धोन्मेषा धिक्कृत धिषणधिषणा- विशेषा मनीषा सर्वेषु शास्त्रेषु समस्तवचनसार्थानां यथार्थमेवार्थ जवगाहमाना मानातिगत्वशङ्का- संकुलनानाजनमविधुरादुरारोहमपि सर्वज्ञानयाथार्थ्यावादम् अनुगुणनिदर्शनदर्शनेन निर्विवादं प्रसाध्य सार्थयतीव यथार्थख्यातिसमर्थन परिश्रान्ति नाथमुनिमिश्राणाम् ॥ येषाश्च गतिविचित्रा व्युपत्तिपद्धतिः मनितरबुमसाधारणी । यत् सन्ततमन्तेवासितामधिगता इव भूमिका $ सर्वेऽपि वाङ्मयनिचयाः पदान्वयसिद्धये भवणारम्भसमये एव स्वस्वं सर्वमप्यर्थमहमहमिकया प्रतिपादयन्तः संतोषार्थसकल कालक्षेपोपकरणी मावेन खात्मानं कृतार्थयन्तः किंकुर्वते सर्वदा वाग्विधेयाः । किंबहुना ; नानाविध प्रस्थान तत्तद्द्मन्थवृन्द निरीक्षणक्षणेषु ततद्द्मन्यकार हैन काष्ठामेवातिष्ठन्त इत्यभिमन्यामहे । यत् सर्वेषु शास्त्रेषु पदार्थ - मावार्थादिषु निबन्धबुद्धिभ्याध्यारूढो गूढोऽपि न कोऽप्यनश्गाढताम् अदौकते, प्रत्युत तत्तद्बुद्धिपदवीदेवी यांसोऽप्यनेकांशाः प्रोच्यन्त एव पठन-पाठनादिप्रस्तावेषु ||

यैश्व प्रणीताः न्यायशास्त्रप्रबन्धाः प्रतिबन्धकत्व विचार - प्रमात्वचिह्नकुवलयोल्लास - ‘मथ हेत्वाभासाः’ इत्यादि- वावद्यार्थ विचार - सर्गशप्रमात्वविचार- पविचार-अच्छे इकवासर-वादकश्यैक - विशिष्टद्वयाघटितत्वानु - मित्यवृत्तिविचार - नच विचार - एतेनेत्यादिकरूपद्वयविचार-विशेषणत्रयवैयर्थ्याविचार- मलवदन्तीत्यादिनिष्कृष्ट- करूप विचार - खलक्षणद्वयविचार - सिद्धान्तलक्षणोपाधिघट्ट विचार संशयपक्षता विचार पंचमविषयता विचार [पंच- प्राणाहुति - नित्यानित्यद्दोष ] साधारणलक्षणविचार - शतकोटिखण्डन- शतकोटिपण्डनवावदूक कुतूहलसम्मति पक्षविचार - बाघविचार- राजपुरुषवाद विचार- जातिशक्ति विचार यत्संशयव्यतिरेकनिश्चयावित्याद्यनुमानविचार- अनुगमावळीप्रभृतयः, व्याकरणशास्त्रप्रन्याश्च णत्वचन्द्रिका - परमुखचपेटिका प्रमुखाः, मीमांसाग्रन्थान्ध भाट्टसार-भाट्टदीपिकाटिप्पणीप्रभृयः, वेदान्तशास्त्रप्रन्याश्च न्यायपरिशुद्धिव्याख्यानभूतसन्या यदीपिका- रत्नपेटिका - ब्रह्म शब्दार्थविचार- विद्वज्जनविनोदिनी - प्रत्यक्त्वादिस्वयंप्रकाशत्वविचार - करुणाधिकरण विचार- प्रतीता प्रतीता वेत्यादि व. क् प्रध्याख्यान अनेन जीवेनेतिश्रुत्यर्थविचार अखिलशब्दार्थविचार- चाप्रयाणोवा- सनावर्तनविचार - अनुवर्तमानत्वानुमानोपाधिविचार - अपर्यवसानवृत्तिविचार - सत्यत्वादिखरूप ‘नरूपकत्ववि चार - काचित्कश्रुतप्रकाशिकापंक्तचर्थविचारादयः, संप्रदायप्रन्थाश्व दुरर्थदूरीकरणाभिघानवचनभूषणमीमां- साखण्ड ? - चरमश्लोकाधिकारविचार - इयङ्केवलेत्यादिश्लोकार्थविचार - भानुकूल्य संकलना दिसंनिपत्योपकार - करवविचार - शरणशब्दार्थविचारादयः, धर्मशास्त्रग्रन्थाश्व धर्मनिर्णय- दुर्वृतधिवकृति- वैष्णवत्वनिरूपण- सन्मार्ग कण्टकोद्धार - सत्संग्रह - तट्टिप्पणी दर्शश्राद्धसंचिका - तत्समर्थन - पतितृस्वसृपुत्र कतृस्वपौर्वापर्य वि. चार- एक दिन श्राद्धद्वयनिषेध विचार-प्रथमोपाकर्मदोषतारतम्यनिरूपण - भगवदाराधनप्रयोग - प्रपत्तिप्रयोग. प्रभृतयः यदी भविष्दङ्मुख विततविशुद्धविरूयात्यभिख्याभिनवसुधाले परुषिताशेषावकाशविशालतर दिशा- वलयाभिघानसौघोः सेघनिर्बाधनिबद्धविचित्र जेलध्वजायते ॥

येषाञ्च भाषावाकयमप्यशक्यविप्रलम्भादिसंभावनम् अन्तर्भावितसकलशास्त्रार्थम् मपास्त समस्त दोषम् अखिलोपजीव्यान् अर्थान् क्लेशेन प्रकाशयत् किमप्यस्पृष्टावद्यगन्धं खिलश्रुतिसगन्धम् अखिल- जनोपजीव्यम् अनुदिनोपसेव्यम् अव्यग्रभोग्यं मन्त्रामयं भवति ॥ येषाश्च भूषाविशेषायमाणाः नानाविधदुःखशोकादिदूरीकरणचणाः कल्याणगुणगणाः दुर्भाणाः फणामणिघृणिविस र विभ्रा जिवाशेषेण शेषेणापि ॥ X 6 भूमिका

…. …. …. 1.00 ….

…. 1000 1: तदेतत् व्याख्यानयुगळ विगळत्सकलकलङ्कं नूत्नतरपरिष्काररत्न लब्धप्रतियन्नं प्रपञ्चजनरञ्जनं न्याय सिद्धान्ञ्जनं समञ्जस मनु भुञ्जानाः सर्वेऽपि सहृदयाः सरसपनसमाकन्दकुन्दमन्दारमधुर मधु रसमाधुरीमदधुरा मरीकरण धुरीणसुभगतरसू कि सन्दर्भ निर्भर विसरद्रसभर चर्वण सर्वोषधूर्वहाः निर्वहेयुः खर्वाङ्कुर्वदक्कन- सर्वदुर्वादिगवं सर्वस्व निर्वापण संपदम् वहेयुश्व निखिलजनज्ञानोपदेश कुशल विमल वेदान्तग्रन्थनिचय पवचना- चायँकाधिराज्यम्; दहेयुश्च सतत समिध्यम नज्ञानवितानहुताशनेन सुचिरप्ररूढगढ से मददुर्दमोद्यमानायवि- द्यान्धकारविपिन विस्तारम् ; सहेयुश्च ज्ञानाज्ञानसमापतित सर्व विषाशुद्धिसंबन्ध निबन्धनार्थप्रतिपत्त्यन्यथाप्रति- पत्त्यादिविहितात्याहितवितरणं महापराधम् ॥ ; यद्यपि निरवद्यनिखिलविद्यावैशपनिषद्यावभासेन दासेनैवाऽऽद्यतरं लिखिते, तदनु विमुद्विताऽऽद्यपत्र- निरीक्षणेन समक्षतः शिक्षिते, ततश्च विवारमन्यान्यजनलोचनगोचरीकरणेन बहुशो विशोधिते, भूयोऽपि प्राविकेषु प्रदेशविशेषेषु साक्षादाचार्यपादश्रवणपथातिथी करणेन सम्यक् सुसंस्कृते, पुनश्च निश्चलनिबद्ध- शुद्धाशुद्धपत्रिकाप्रकाशनपवित्रितेऽस्मिन् वर्णगुम्मे न संभाव्यत एव यशुद्धिसंबन्धगन्धोऽपि तथापि असर्वज्ञतया सर्वेषाम्, अविश्वसनीयतया चैकपुरुषमतिप्रवृत्तेः, अवर्जनीयतया च देहभृतां कदाचित् श्रमविश्रमतन्द्रानिद्राल अवरस्यादीनाम संवाविततथा च शंभ्वादीनामपि भ्रमप्रमादादेः, नवश्यभावितया च भवान्तरनिर्मित कर्मफलभूतजनवचन जातस्य चपलखभावतया च चक्षुरादीन्द्रियनिचयानाम्, स्वादपि कथञ्चित् दोषलेशनवेशः इति सार्थमेवेदमभ्यर्थनमभिमन्यते मान्यजनसान्निध्यमा लब्बाबद्धजालज टिलशिथि लोकमान विरळतरताळपत्रश्रीकोश विशोधन स्थिरीकरणघनतर विचित्र पत्र निर्निद्रमुद्रित विस्पष्टसमीक्ष्य नक्षत्र सहक्ष विलक्षणाक्षर निकर सुप्रकाशकोशराशिप्रतिदेशवर्षणादिमात्र कामनासनाथान्यविषलामलोमाद्य- भावानुभावभासुरशोभातिभारनिमा नल(?) शीम रितभगवत्प्रीतिभरभरितविग्रहः, के दलानुग्रह विवर्तमूर्तिकाss चार्यचरणकरुणा परिणाह निर्वर्तित समस्त कृत्य सञ्चयः काञ्चीपुराञ्चित - श्रीदेवाधिराज सन्निधिवीथीनिवासः श्रीनिवासतातदासः

• अत्र भूमिकान्तर्गतः कश्चिद्भागः एषां व्याख्यातृणां (कलि 4991, 91889 ) विरोधि - वत्सरप्रोष्ठपदकृष्ण पञ्चमीरूपनिर्याणकालप्रतिपादनपरः विस्तृतत्वादिह न मुद्रितः ॥ श्रीः अञ्जनवैभवम् निष्कृष्ट भाष्यकारेष्टमानमेयस्य निस्तुला | न्यायसिद्धाज नाभिख्या निगमान्तगुरोः कृतिः ॥ काणादानुग गौतमाध्व विमतेन्यं स्वयं शोधयन् मानवमुदीर्य मेयमपि यत् शारीरकस्थं जगौ । एवं शोधितसाधुतर्कपचिर्मानैः कणादादिकान् प्रत्याख्याय तदेव दर्शयति नः सम्यग् विभज्याधुना || न्यायाभिख्यं यत् परार्थानुमानं तज्ञांगं स्यान्मानमेयादि सौत्रम् | वादाद्यं चाssनिग्रहस्थानमंगं स्यादन्यश्चेत् स्यात् प्रतिन्यायवक्ता ॥ श्रीभाष्यकार हृदय निगूढ प्रमाणप्रमेयनिष्कर्षे प्रवृत्तस्तत्रभवान् आचार्यतल्लजः प्रथमतो गौतम- प्रणीतस्य न्यायदर्शनस्य यथावत् प्रमाणेयत्त प्रदर्शकत्वाभावं शारीरकविरुद्धकणाद कल्पितप्रमेय- जातसमादरेण प्रवृत्ततयाऽनादरणीयताञ्चाभिलक्ष्य वेदाङ्गतया न्यायविस्तरस्य यथार्थदर्शिनः कस्यचिदावश्यकतया न्यायपरिशुद्धिं विधाय तत्र प्रमाणग्रन्थे यादृशप्रमेयावष्टम्भप्रवृत्तत्वं युक्तम्, तत् प्रमेयञ्च तत्रैव ग्रन्थे संगृह्य संप्रति तदेव तकै विंशदं दर्शयितुं न्यायसिद्धाञ्जनं निरमात् ।

म्यायो नाम परार्थानुमानं युक्त्या कस्यचिदर्थस्य स्थापनार्थावश्यापेक्षितवाक्यराशिः पक्ष- साध्य हेतु तद्व्याप्ति पक्षधर्मताप्रदर्शकः । स पञ्चावयव इति तार्किकाः । प्रतिज्ञाहेतूदाहरणत्रयरूपो वा उदाहरणोपनयनिगमनत्रयरूपो वाऽन्यथा वा श्रोनपेक्षानुरोधेन यथायथमिति सिद्धान्तिनः । तस्मिंश्च न्याये प्रधानाङ्गभूतमनुमानं हेतुप्रतिपादकभागः । तस्य प्रधानत्वादेव शारीर के ईक्षत्यधि- करणे, ‘सद्विद्यायाः सांख्यसंमतप्रधानपरत्वमस्तु, येनाश्रुतं श्रुतं भवति, यथैकेन मृत्पिण्डेन सर्व मृन्मयं विज्ञातं स्यादिति अनुमानवेषदर्शनात् आनुमानिकार्थपरत्वौचित्यात्’ इत्याशंक्य, ‘अनुमान- प्रयोगरूपत्वे हेत्वंशोऽवश्यं कथनीयः । स इद्द नास्ति । दृष्टान्तप्रदर्शनं तु असंभावनापरिहारायापि भवति, न तु व्याप्तिप्रदर्शनायैव’ हति समाहितम् । स च हेतुः साध्यसाधनार्थ प्रवृत्तः पञ्चम्यन्त- प्रतिपाद्यः अग्निमान् धूमादित्यादौ धूमादिरिव तदहों यः कश्चिदर्थोऽपि स्यात्; प्रत्यक्षप्रमाणमपि स्यात् शब्दप्रमाणमपि ‘न प्रत्यक्षेण यावत्तावदप्युपलम्भात्’ इति प्रत्यक्षप्रमाणस्य, ‘अशुद्धमिति चेन्न शब्दात्’ इत्यादौ शब्दप्रमाणस्य च हेतुतया निर्देशात् । अतः प्रत्यक्षप्रमाणं स्वातच्येणेव व्याप्ति- ग्रहस्थलदृष्टान्तप्रदर्शितयेव चन्याये हेतुविधयापि कार्यकरं भवति तथा शब्दप्रमाणमपि । एवं सर्व- मपि प्रमाणं हेतुविधयाऽपि न्याये निविशत इति विभाव्य तदुपयोगितया प्रमाणं पूर्व गौतमो निर्दिशन्, यादृशप्रमेयसाधनार्थ न्यायप्रवृत्तिः, तादृशप्रमेयञ्च समनन्तरं गणयन् तदनन्तरं न्यायांग सर्वे संशयेत्यादिना निरदिशत् । तत्र प्रमाणप्रमेयसंशयविपर्यय सिद्धान्तावयवतर्कनिर्णयाः सर्वन म्यायेऽपेक्षिताः । वादजल्पवितण्डा हेत्वाभासच्छलजातिनिग्रहस्थानानि तु तदुपर्युक्तानि विवाद- स्थले प्रतिन्यायप्रयोगावसरेऽवकाशं लभन्ते । अन षोडशपदार्थ्यामवयवशब्द निर्दिष्शपेक्षिता- ;४ OC अञ्जनवैभवम् वयवसमुदाय एवं न्यायशब्दमुख्यार्थः । तदर्थप्रवृत्ते न्यायदर्शने गौतमः कणाद्दर्शितप्रमेयजातमे- वाऽऽहत्योदाहरणान्यदर्शयत् । तत् यत्न क्वापि सिद्धान्ते स्थित्वा न्याये लक्षणादिना निरूपणीये- तर्कमूल लावितप्रमेयजातं तर्कस्योदाहरणं भवितुमर्हतीति मनसिकृत्य स्यात् । वस्तुतः श्रुतिविरुद्ध मेव कणादोकं प्रमेयजातमिति स्पष्टं शारीरके । अतस्तदनु सरणमयुक्तमिति न्यायपरिशुद्धौ सर्वत्र शारीरकप्रमेयमेवोदाहारि अस्मदाचार्यैः; समग्राहि च तदर्थे शारीरकप्रमेयजातमेवान्ते । तत्र कणादो वैशेषिकदर्शने प्रत्यक्षवत् अनुमानमपि प्रमाणमातस्थे इति हेतुहेत्वाभासविषे- चनात् सामान्यतोदृष्टं विशेषतोदृष्टमिति तद्विभजनाच्च विज्ञायते । शब्दप्रमाणविषये तु ‘एतेन शाब्दं व्याख्यातम्’ इत्याह स्म । अनुमान एव शब्दोऽप्यन्तर्भूतः, न पृथक्प्रमाणमिति तदर्थ इति प्रकरणानुसारेण तद् व्याचख्युव्र्व्याख्यातारः । अत एव कारिकावली, “शब्दोपमानयोनैव पृथक्प्रामाण्यमिष्यते । अनुमानुगतार्थत्वादिति वैशेषिकं मतम्” इति । गौतमस्तु तदसहमान: प्रत्यक्षानुमानवत् उपमानं शब्दश्च पृथक् पृथक् प्रमाणतया स्थापयामास । एवं प्रमाणस्येव प्रमेयस्यापि शोधने कार्ये तत्र कणादानुसार्येयाऽऽसीत् प्रमाणमात्र निरूपणैदम्पर्यात् । सिद्धान्ति, नस्तु उपमानमनुमान एवान्तर्भावयन्ति ; शब्दं परं पृथक् कुर्वन्ति । “स्मृतिः प्रत्यक्ष मैतिह्यमनुमानं चतुष्टयम्” इति प्रमाणगणनामाद्रियमाणाः । अन यत् स्मरणस्यापि प्रमात्वकथनम्, तत् याथार्थ्य = यथावस्थितार्थ ग्राहित्वं प्रामाण्य मित्याशयेन । स्मृतिरूपं मानमिष्टमेव सिद्धान्तिनाम् । परंतु स्मरणस्य कुत्राप्यज्ञातार्थग्राहित्वं न भवति । अतोऽपूर्वार्थग्राहित्वरूपं प्रामाण्यं प्रत्यक्षानुमानशब्दानां त्रयाणा- मेवेति तावन्मात्त्रोतेराशय इति विवेचनीयम् । एवञ्च न्यायपरिशुद्धिग्रन्थे न्यायदर्शनोक षोडश- पदार्थी ग्रहणेन तत्र शोधनीयं सर्व व्यशोधि । तेन कस्य प्रमाणस्य कीडशार्थग्रहणयोग्यताऽस्तीति विवेचितं भवति । अन्यथा चक्षुषा गन्धो न गृह्यने, गुरुत्वादिकमिन्द्रियैर्न गृह्यत इत्येतावता तत्तत्प्रमेयापलापः स्यात् ; चक्षुरेव रसगन्धादिकमपि जातु दर्शयेदिति बौद्धभाषितमादर्तव्यं स्यात् । 1 एवं न्यायदर्शन शिक्षिततया यथावस्थितलक्षणमुखे नाना भासतया निर्धारितानां न्यायानामुप. योजनेत वेदवेदान्तार्थनिर्णये प्रवृत्ते पूर्वोत्तरमीमांसे । किं संकोचेन, सर्वाण्येव वैदिकलौकिक- वाक्यानि तर्कपुरस्कारीणीति वक्तव्यम् । तत्र न्यारलक्षणस्वरूपविवेचनात् न्यायशास्त्रग्रन्थेषु न्यायशब्दघटनम् । मीमांसादिग्रन्थेषु न्यायरत्नमाला, नयविवेकः इत्येवं न्यायपदघटनं तु न्याय- पुरस्सर प्रमेय शिक्षणादिति मेदो ग्राह्यः । एवं सांगे न्याये न्यायपरिशुद्ध प्राधान्येन निरूपिते तदधिगम्यश्मे यशोधनार्थ प्रणीतस्यास्य ग्रन्थस्य प्रमेयपरिशुद्धिरिति नाम निर्देष्टुं साम्प्रतम् ; न तु न्यायसिद्धाञ्जनमिति इति चेत् — उपनि- षत्पुराणपञ्चरात्रादिप्रमाणरूपेण चक्षुषा इतिकर्तव्यताभूततके सापेक्षेणैव प्रमेयनिष्कर्षस्य कार्यतया, न्यायपरिशुद्धिलक्षित परीक्षितप्रकाराः सन्न्याया एव, चक्षुषः सिद्धा जनमित्र, प्रमाणस्योपकारका भवन्ति तन्मुखेन प्रमेयाधिगमः । अन्यथा हि प्रमेयपरिगणननात्लेन कृते कृतकरत्वमेव स्यात् । एवञ्च न्यायभाष्ये, ‘सूत्रे संशयादीनां पृथग्वचनमनर्थकम्’ इत्याशंक्य, ‘तेषां पृथग्वचनाभावे अध्या- त्मविद्यामान मियं स्यात्, यथोपनिषदः’ इति यदाह, स दोष इहाप्यापतेत् पूर्वग्रन्थवैलक्षण्यञ्च प्रतिष्ठितं न भवेत् इति ज्ञापनार्थमित्थं नाम निरदेशि । अञ्जनमपि किञ्चिदन्यथाज्ञानहेतुर्भवति, यथा मण्डूकवसानं वंशे उरगादिन नापादकम् । अतः सिद्धासनमित्युक्तम्। तदन स्वक्रियमाणप्रमेयनिष्कर्ष- स्थैर्याय न्यायानां प्रदर्शनं मुख्यम् । यदाह स्वयमेव प्रथमश्लोकेन । तत्न सम्यकत्वनिरीक्षणायेति पदेन प्रमेयपरिशुद्धिः फलमिति प्रदर्शितमेव । श्रुतिशिरस्तात्पर्यपर्याप्तिधीः इत्यनेनोपनिषद् एव प्रधानभूत चक्षुः विष्णुपुराणपञ्चरानादिकं तज्ञोपसर्जनतया निविशते । यथा श्रीमतो वैकटनाथस्य, ‘यो ब्रह्माणं भूमिका (प्रत्थतामीचित्यम् ) 9 विदधाति पूर्व यो वै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै’ इति वेदं व्याख्यायो प्रदिशतस्ततात्पर्य पर्याप्तधीत्वम्, तथा तत् अस्य ग्रन्थकर्तुरपि । तात्पर्य यतिधीचं नाम तात्पर्यग्रहणाक्ष मत्वरहितबुद्धित्वम् । इतः पूर्व साम्प्रदायिकप्रमाणप्रमेय निष्कर्षप्रवृत्तानां कतिपयग्रन्थानां भाष्यकाराशयाननुसारित्वस्य तव्रतम दर्शनादपर्याप्तिधीत्वं केषुचिदवगम्यते नैवमन सर्वस्य यथावद्विवेचके इति भावः । तत्र हेतुः स्वसाक्षा- दाचार्य प्राचार्य वैदुष्प्रकर्ष इत्याह, ‘लग्धार्थो वरदार्थपादरसिकात् रामानुजाचार्यतः’ इति । स्वा- चार्यस्य श्रीवादिहं माम्बुवाहस्य श्री भाष्यकारावतारस्य तन्मास क्षै प्रादुर्भूतस्य रामानुजेति नामधेयम्। तेन तत्कृत नर्धारणं भाष्यकारनिर्धारणञ्चकमिति ज्ञाप्यते । अतिवेलमोहपटलावष्टम्भसीदद्द्द्दशा- मित्यन पदेनोपनिषदादिरूपं चक्षु, उपनिषदादिविषयबालबुद्धिर्वा विवक्ष्यते । तस्याः परमत- प्रवर्तककारितं तद्वासनावासितान्तःकरण पुरुषापादितश्चान्यथाग्रह । दिकं पटलायमानम् । तद्रोग- निवर्तनेन पुष्कलशक्त्या धानमनेन न्यायसिद्धाञ्जनेन भवति । अन्न न्यायपरिशुद्धिदशितलक्षण- लक्षितया सत्त्वेन = साधुत्वेनावधारिताः ये तर्काः न्यायापरपर्यायाः, न्याय प्रदर्शित हेत्वपेक्षिताः व्याप्यारोपेण व्यापकारोपात्मकास्तर्का वा त एव सिद्धाञ्जनम् । तदधिकृत्य कृतत्वात् ग्रन्थोऽपि न्यायसिद्ध अम् । ईशाअ नोपस्कृत इमूलं सम्यक्तश्वनिक्षरीणं यादृशं भवति, तदप्यत्न न्याय- सिद्धासने निष्पद्यते इति प्रमेयपरिशुद्धिरपि भवति । तर्हि तदेव नाम कथं नाकारीति चेत्- तनोपारतन श्लोकाभ्यामपि प्रत्युत्तरम् । तत्रशोध गर्थे प्रवृत्तोऽयं ग्रन्थस्तत्रत्रदर्शकोऽपि तेषां तत्रानां न्यायपरिशुद्धयन्त एव दर्शितप्रायत्वात् तत्साधक-तद्विपरीतार्थबाधक न्याय निकुरुम्बोपन्यसन एव तत्पर इति एवम्भूत एव विस्तर इह भवतीति विवेचनेन न्याय सिद्धाञ्जनमित्येव नाम न्याय्यमिति भावः । भगवन्नाथमुनिनिर्मितो न्यायतत्वग्रन्थो नूनं न्यायदर्शनादिपरिष्करणरूपोऽपि । तत्र प्रमाणं प्रमेयञ्च सोपपत्तिकं स्वसिद्धान्तानुरोधेनादशि । तत्र प्रमाणांशप्रपञ्चनं व्यपरिशुद्धया, प्रमेय- प्रपञ्चनं न्याय सिद्धाखनेन । तदेवं प्रमेयनिरूपणन विस्तरेण भवति । ननु सतर्क सिद्धाञ्जनमित्यन्न तर्कशब्दः प्रमेयपर एव स्यात् । यथा तर्कसंग्रहनामकप्रन्थस्य नाम्नि तर्कशब्दः तपर्यन्ते = प्रतिपाद्यन्ते इति तर्काः इति तद्ग्रन्थका रेण व्याख्यातत्वात् ॥ नैवम् । उद्देशो लक्षणं परीक्षा चेति त्रितये प्रत्थेन कर्तव्ये बालव्युत्पादनाय प्रमेयसंग्रहमानं तत्र कृतम् ; न तु कस्यापि प्रमेयस्य परीक्षा वर्तिता । ततस्तर्कले रास्याप्यस्पर्शात् कथं तर्कशब्दप्रयोग इति शंकायां तत्र तथा वक्तव्यमासीत् । तर्कशास्त्र- प्रमेयं तत्र तर्कपदलक्ष्यमिति तद्भावः । प्रकृते युक्तीनामेव न्यायसिद्धाञ्जनमिति स्वकृतनाम्नीव सतर्क- सिद्ध अनपदेऽपि विवक्षिता, पूर्वोक्तरीत्या युक्तिनिरूपणैदम्पश्चात्य ग्रन्थस्य नात्र मुदयार्थत्यागः क्लेशो युज्यते एवमत्र निरूप्यं प्रमेयं कया रीत्या विशोध्यत इत्यन ग्रन्थ एवास्मिन् बुद्धिपरि छेदान्ते उक्तम्, “प्रमाणप्रमेयादिकं व्यवहारौपयिकमखिलमपि तत्रैव (न्यायपरिशुद्धा वेत्र) प्रपञ्चनमिति नेह प्रस्तूयते । वैशेषिकरौली मनुसृत्य यथावस्थिनपदार्थ स्वरूपं ह्यत्र विशोध्यते” इति । ननु वैशेषिकप्रक्रियाखण्डन- रूपस्यास्य कथं तच्छैत्यनु नगरित्वमिति चे - उच्यते । न्यायपरिशुद्धौ न्यायदर्शनशैली मनुसृत्य सर्व यशोधि | न्यायदरीने तु न लोकवेदप्रसिद्धनिखिलप्रमेयनिरूपणे व्यापृनम् । “आत्मशरीरेन्द्रियार्थ - बुद्धिमतः प्रवृत्तिदोष प्रेत्यभावफलदुःखापवर्गास्तु प्रमेयम्” इति द्वादशविधप्रमेयमानं हि तत्र म्यरूपि । कुतः ? तावत एव ज्ञानं मुख्यतया मोक्षोपयोगीति । एतावत्तश्वज्ञानस्य मोक्षोपयोग- प्रकारश्च तन कश्चित् प्रादर्शि, “दुःखजन्नप्रवृतिदोष मिथ्याज्ञान (नामुत्तरोत पाये तदनन्तरा- पायादपवर्ग:” इति । म्यायभाष्ये च वात्स्यायनेन ष्टमभाषि, “अस्त्यन्यदपि द्रव्यगुणकर्म- सामान्यविशेषसमवायाः प्रमेयम्। तद्भेदेन यासंख्येयम् । अस्य ( द्वादशविधप्रमेयमानस्य) तु air the are 220

10 भूमिका (प्रमेयशब्दार्थ मेदः) तत्रज्ञानादपवर्गः, मिथ्याज्ञानात् संवार हत्या एनदुरदिष्टं विशेषेण” इति । द्र० गुगकमैति रीत्या, अत्रान्तरविभागमपि विधाय प्रमे शोचने गौ मोकद्वादशविध भिन्ननपि प्रमेयमस्तीत्यर्थः । एतदर्थश्चाचार्यैः न्याय परिशुद्धा वेवाऽऽदौ म्यरूप । अस्मन्मते अर्थ ग्श्वक निरूपण कारतुल्यो मोक्षोपकारेायं प्रमे निरूणनकारः । अस्मः पततररात्रयविभागादिविवेचन नमानश्च वैशेषि काढत पदार्थ विवेचन प्रकारः । यद्यपि न्यायदर्शनामि तं निरूग्ण नन्तरंगम्, तथाऽपि वैशेषिक- प्रक्रियाऽपि तत्रोपयुज्यत एव । तत्रैवाऽऽदौ, “द्रव्यगुणकर्म सामान्यविशेषसमवायानां षण्णां सा- धर्म्यवैषम्यभ्यिां तत्रज्ञानान्निःश्रेयसम्” इत्युक्त वात् । आत्मानात्मविवेचकेन हि अनात्मानः सर्वे आत्मवानतरा विशिष्य वेदितव्याः । अत एवोकं न्यायपरिशुद्र, ‘प्रमेशध्यायद्वितीया- ह्निके वैशेषिकसंतार्थविभागं प्रस्तुत्य तत्र प्रामाणिकाप्रामाणिके विभज्य, “ईशस्य विचार- स्यापवर्गे परम्परयोपयोगः” इति । यदि सर्व पि जगत् प्रमेयम्, तदेकदेशन नं सामान्यवाचिना प्रमेयपदेन कथं गृह्यन इति चे-अन एवार्थान्तरमुकम्। प्रशविषयः प्रमेयम् ; प्रमा च यथार्थ - ज्ञानमत्यर्थ स्वीकारे सर्वोऽप्यर्थः प्रमेयं भवति । गौ नमस्तु प्रमेयविशेषमेत्र प्रमेयपदेन जय . ह । तत्मात्त्रवृत्तिप्रमेयत्वञ्च बन्धहेतुभूताज्ञान- मोक्षहेतुभूतज्ञानो नयविषयत्वरूपम् | प्रमाशब्दस्य प्रकृष्टज्ञानमित्यर्थात् तत्र प्रकर्ष शब्देन याथार्थ्यविवक्षा परित्यज्य मोक्षोपयोगिश्वरूपप्रकर्षविवक्षायां तादृशज्ञानविषयत्वं द्वादशविधमात्रे मुख्यम् । यदि प्रमाशब्दस्य यथार्थज्ञाने रूढतया अर्थान्तरमिदं लक्षणयैव वक्तव्यं स्यादिति मन्यते, तर्हि प्रमेयपदस्य प्रकृष्टं मेयं प्रमेयमिति विग्रहोऽस्तु । मेये प्रकर्षो नाम मोक्षहेतुज्ञानविषयत्वम् । एवं विग्रहे बन्धहे भून ज्ञानविषयत्वमपि प्रवर्षपदेन सुग्रहम् । इमं प्रकारमेवामंप्रय व्याख्याने, पूर्व घातुरुपसर्गेण प्रशब्देन युज्यते, पश्चात् प्रत्ययेन पूर्वे धातुः प्रत्ययेन युज्यते पश्चात् तेनेति पक्षद्वयमदर्शि । , एवम्भूत पर्व जगदन्तर्गत पदार्थ वे भागप्रकारे कणादकने, प्रधानत्वात् द्रव्यं प्रथममुक्तम् । अथ सर्वद्रव्यवर्तत्वात् गुणः । कतिपयमानत्रर्तितया पश्चात् कर्म । तेषु त्रिषु मत्वात् सामान्यम् । तत्प्रत्यनीकत्वात् विशेषः । अस्य सर्वस्य समवायं प्रति अनुयोगित्वतयो गत्वान्यतरभावात् ततः समवाय इति क्रमः । यद्यप्यभाव आदौ नोक:, तथाऽपि नवमाध्याये तद्विभजनात् सोऽप्यन्य तया तदिष्ट इति काणादाः। भावस्यैवाभावत्वाकारप्रदर्शन तत्वेति षडेव तन्मता अर्था इत्यपि मन्येत । अतिरिक्ततया तत्स्वीकारे सामान्यतो भावाभावात्मना विभागोऽपि ज्ञापितो भवति । यथैवम्, तथा द्रव्याद्रव्यात्मनाऽपि विभागः शक्य इति न्यायपरिशुद्धौ । तथापि कणादकृतः द्रव्यस्य नवधा विभागः, अद्रव्यस्य पञ्चधा षोढा वा विभागो नास्मद्दिष्टः; श्रनप्रकियाविरोधात् । सामान्य- विशेष समवायाभावास्तु न सन्त्येव । सांख्यास्तु अद्रव्यस्य द्रव्यनिष्ठनयोपसर्जनत्वात् द्रव्योक्त्यैव तदुक्तप्रायमिति कृत्वा द्रव्यमान संख्गन मकार्षुः । एवमद्रव्यवत् द्रव्याणानयुग्सर्जनानां प्रधानद्रव्या- न्तर्भावे विभाव्यमाने परमात्मन एकस्यैव प्रधानत नत्वात् चिचितां तत्प्रकारत्वात् प्रमेयमेकमेवेत्यपि सुवचम् | प्रकारता च न कादाचित्की. किंतु शरीरात्मभावात् सार्वत्रिकी ते जडद्रयपरिच्छेदान्ते प्रतितन्त्रभूतशरीरात्मभाव प्रपञ्चनादव से ग्म् । अत एव शारीरके सर्वेश ने एक ब्रह्मपरे चिरचित पश्चान्निरूपणेऽपि सूत्रकारः, अथातो ब्रह्मजिज्ञासेति ब्रह्ममालं निरदिक्षत् । तत्प्रकारेषु च चिदचिः सु तद्धर्मेषु चाद्रव्येषु यथायथं मोक्षोपयोगातिशयतदभावौ चिन्त्यौ । यथार्थ ज्ञानरूपप्रमाविषयत्वं तु सर्वत्र । विशेष्ये ब्रह्मणि च प्रकृष्टं मेयत्वं पुष्कलम् । सर्वमिदं न्यायपरिशु दर्शितं न्यायसिद्धाञ्जने संगुशतम्, “अशेषचिदचित्प्रकारं ब्रह्मैकमेव तत्रम् । इदमेव चेन्थम्भूतं सामान्यतः प्रनाविषयतया विशेषतः प्रकर्षेण मेयतया च प्रमेयमुक्तम्” इति । उकं कुल ? म्यायपरिशुद्धी । सामान्यतः इत्यस्य 4 भूमिका (वैशेषिकवैलक्षण्यम्) 11 प्रकारभून सर्वद्रव्याद्रव्यकोडीका रेणेति, विशेषतः इत्यस्य मोक्षोपयोगातिशयाभावात् कतिपय- त्यागेन किञ्चिन्मात्रग्रहणेनेति चार्थोऽपि भवितुमर्हति । सर्व पद र्थविभागप्रकाराश्च बहुधा बहु भराडता इति च व्यायपरिशुद्धावुक्तम् । तद्विवेचनञ्च तद्भूमिकायां भाविन्यां भवितुमर्हति । तदव वैशेषिकशैलीमनुसृ-येत्यस्य, यथा तब जगदन्तर्गत सर्व पदार्थ संग्राहक विभाग इष्टः, तथा विभ.गं औनिवत्यस्थि ते पालोचनया विधायेत्यर्थः । एवं निरूपणवत् वैशेषिको क्तक्रमेण सर्व गृहीत्वा तन्निरासोऽपि करिष्यत इहेति ज्ञापनञ्चानेन कृतं भवति । களை " तत्र प्रकारप्रकारिणोः स्थूलो विभागः चिद्दचिदीश्वरूपतस्त्रत्रयात्मना भवति, “भोका भोग्यं प्रेरितारञ्च मत्वा सर्व प्रोक्तं त्रिविधं ब्रह्ममेतत् " इति (इवे 112) धुत्यनुसारेण । बद्धमुक्तनित्य-’ रूपेण चितां प्रकृतिकालशुद्धसत्वरूपेणाविनाञ्च विभजनात् श्रि ईश्वरेऽन्तर्भावाश्च सर्वतत्त्र- संग्रह इह कृतो भवति । चेनपदेन चैन्यविशिष्टस्य निर्दिष्टतया धर्मभूनशानो करर्थसिद्धा । तथाविधनर्देशाभावात् पृथक गणनीयानामपि सांख्यमत इवात्यन्ताप्रधानत्वाशयेनानुतिः । न स्वभावात् । अद्रव्याणि हि प्रत्यक्षादौ द्रव्यध टेतसंनिकर्षबलेनैव ज्ञानविषयभावमर्हन्ति । कालस्य प्रकारतया भागम नस्यापि द्रव्यतया साक्षादेव ज्ञानसंबन्धः । एतदपेक्षा वैशेषिकशैली अनुसृत्य यथावत् सर्वपृथक्कारेण विभागो युक्त इत्याकलय्य तत्रमुक्काकलापे पृथग् बुद्धि-वरोऽद्रव्यवरश्च वनितौ । | जडद्रव्यसरे प्रकृतिक लयोरुभयोर्निरूपणं शुद्धसत्वानिरूपणञ्च तयारेव जडत्वात्, अस्य स्वप्रकाशनाया एव स्व भिनतत्वात् । तत्र नायक परे निरूपणं तु परमतभंगे अचित्तत्वाधिकारे, ‘विविधाचिद्भवना विगु: कल शुद्धम व्यक्ताव्यक्तक लक எனகங்களுளெண்ணுமவர்கள் காரத்திலேத்தை उस्य प्राप्यविशेषण LDIT की निरुपिनां” इत्युक्तरीत्या युज्यते । परव्यूहविभवहार्दाच- रमना भगवद्विभागेो हि दिव्य मंगलविग्रहमिदायन्तः । विग्रहाश्च शुद्धसत्वमया इति प्राकृतवैलक्षण्ये शापनीये निर्त्यवभूतिरपि तत्र निरूपणावसरं लभते । भन तु न्यायसिद्धाञ्जने तं क्लेशं विजहत् विस्वष्टुं नित्यविभूति रिच्छेदं पृथक् चकार । नित्यविभूने जडत्वमेकदेशिन इच्छन्तीति आचार्यै- रेवान, श्री रहस्यमय पारे च प्रादर्शि । एवंस्थिते तदाचार्याणामप्यभिमतमिति यथा प्रतीयेत तथा तन परिच्छेदे, “एके तु” इत्यादिवाक्यावतारणप्रकारो न हृद्यः । एवञ्चत् स्वाभिमति:, स्वग्रन्थे जडद्रव्यपरि-छंद एत्र कालमित्र नित्यविभूतिमपि निरूपयेत्; न पृथक् परिच्छेदं कृतवान् स्यात् । नित्य विभूति स्वयम् काशत्व स्थापनेदश्पश्चात्रार्याणां प्रमाणम्य तर्केण प्रतिहत्ययोगादिति स्पष्ट- मेघां ग्रन्थे तत्रतन | माध्वा अपि स्वयम्प्रकशत्वमेवाऽऽशेरते । न प्रयोजनमनुसृत्य प्रमाण- प्रवृतिः किंतु प्रराण नुपारेण प्रयोजन मन्वेषणीयम् । अस्तु नाम धर्मभूनज्ञानप्रसरणाभावेऽपि केषाञ्चित् बद्धानामत्यन्नाभिमतानां विषये, अर्चिरादिमार्गेण गच्छनां मुमुक्षूगां विषये मध्येपथं च, सामा यतो नियविभूतिविषये निस्संदेहतां संपादयितुमेव तत्स्वयम्प्रकाशत्वमीश्वर इच्छतीति । तदेवं द्रव्य द्रव्यात्मना विभ गे तद्विभागमसहमानैश्च बौद्धादिमिर्यथायथमन्यतरा- पल पे शकिते तदपाकरणे च सर्वार्थसिद्धिस्वप्रबन्ध - 1-8, 1-6 - प्रदर्शितरीति संग्रहणेन कृते, अद्रव्यपस्य द्रव्यपदघटितत्वात् द्रव्यं निरूय प्रतियोगिभूतद्रव्यनिरूग्णानन्तरमद्रव्य- निरूपणम | द्रव्यस्य प्राधान्याच्च । द्रव्यमध्ये ईश्वरस्य प्राधान्येऽपि सर्वप्रकारिन्येऽपि प्रथमत- स्तदनिरूपणं तु लोके स्वर-तो ज्ञानप्रसरः जडद्रव्ये प्रथमं भवति, ततो जीवे ततः परमेव सुसूक्ष्मे परे इति विमृश्य । नित्यविभूतिस्तु प्रतितन्त्रसिद्ध या सर्वथा परानभिमतत्वात् पश्चान्नि- कृप्यते । बुद्धेस्तु ज्ञानरूपायाः अद्रव्यत्वमेव परें मिति तथाविवादास्पदत्वात् तत्समीपे निरूप- 12 भूमिका ( प्रथप्रमेयम् ) णम् । अस्मदेकदेशिनोऽपि गुणत्वं मन्यन्त इति स्पष्टं तन । एवं तर्हि परमतभंगे चिदचिदीश्वर- विभागक्रमः कथमिति चेत्- भोका भोग्यं प्रेरितारञ्चेति श्रुत्यनुसारेण । तत्प्रवृत्तिरेव तथा कथ- मिति चेत्- भोक्तृभोग्ययोर्मध्ये भोक्तुः प्राधान्यात्, भोक्त्रर्थमेव भोग्यानां निष्पाद्यमानत्वात् । मानाधीना मेयसिद्धिरिति न्यायेन ज्ञानस्यैव वस्तुसाधकतया, ज्ञानस्य च ब ह्य एव प्रथमं प्रसरात् तन्मुखेन विषयग्रहणकाल एव ज्ञानेनाऽऽत्मनो विषयोकारसंभवेऽपि सुषुप्तिजागराविशेषेण धर्म- ज्ञानमनपेक्ष्याSSत्मनः स्वयम्प्रकाशत्वस्य सिद्धान्ते इष्टतया तस्यतस्य प्रत्यगात्मनस्तत्तः प्रकाश एव सार्वदिकः प्रथमः, तत एव ज्ञानप्रसरेण विषयग्रहणमिति प्रकाशक्रमेण चिदचिद्दीश्वरनिरूपण- क्रप इति च विभाव्यम् । अन पञ्चधा द्रव्यविभागः प्रथमत एव कृतः, जडजीवेश्वरनित्यविभूति- बुद्धिभेदात् षोढा वा त्रिगुणानेोजीवेश्वरनित्यभूतिमतिभेदात् । तत्त्वमुक्ताकलापे तु कवि- चमत्कार:, द्रव्यं द्वेधा विभक्तं जडमजडमिति ; जडं द्विविधमव्यक्तं कालश्च ते, अजडं द्विविधं प्रत्यक् पराक् चेत, प्रत्यक् उभयथा जीव ईश्वरांति, परागपि द्विधा नित्यविभूतिर्मतश्च येवं सर्वस्य द्वेधा विभजनात् । एवमौपनिषदप्रक्रियानुसारिविभागेन पृथिव्यादिरूपेण नवधा कणाद- कृतो द्रव्यविभागोऽपि निर्मूल इति गमितम् । अत्र जडद्रव्यपरिच्छेदः प्रथमः । नाम्नि जडपदं जीवा देवारणाय, द्रव्यपद्मद्रव्यवारणाय । एवं जडद्रव्यं निरूप्याथ तद्भिन्नमजडम् अद्रव्यञ्च क्रमेण निरूपय । जन्ययोर्मध्ये प्राधान्यात् प्रकृ तनिरूपणं प्रथमतः । सर्वस्यापि प्रपञ्चस्य प्रकृतिपरिणामत्वात् प्रकृतिपरिणामेष्वेव श्रौतभोग्यपदसमन्वयात् । प्रकृति. पुरुषेश्वराणां क्रमेणैश्वयेकैवल्यापवर्ग पुरुषार्थतया कालतः प्रपञ्चस्य प्राधान्याच्च कालस्तु सर्वत्र प्रकारतया भास- मानोऽप्रधानम् । अथापि स्वयं कला मुहूर्तादिरूपेण परिणम्य सर्वकार्यहेतुत्वात् अप्राकृतकार्येषु कालस्य हेतुत्वाभावेऽपि तत्रापि कलामुहूर्तादिरूपेण सद्भावात् प्रर्का मण्डले तु अहोरात्र -मासयन - संवत्सर-युगादि- भेदेनापि यथायथं कार्य हेतुत्वात् लीलाभोगभू-द्वयविलक्षणद्रव्यत्वाच्च स त्रिगुणसाहित्येनानन्तरं न्यरूपि । प्रकृतिपरिणाम विशेष एव काल इति केचित् ; स्थाशंकाप्रसंगे तद्वारणायाप्यत्र सह निरूपणम् । कालो विभुर्नित्य उपाधिभेदात् अनादिरूपेण भिश्रते इति तार्किकमतम् ’ कलामुहूर्नामयश्च काल:’, “कला मुहूर्ताः काष्ठाश्च अहोरात्राश्च सर्वशः” इत्यादिप्रमाणात् कालः क्षणात्मना सततं परिणम । तत्परिणामसं- ख्यानभेदेन लवकाष्ठानाडिका मुहूर्तादिभेद इन सिद्धान्तः । प्रकृ ितत्कार्यनिरूपणे च तत्कार्यक्रमस्य महदहंकारेन्द्रियतन्मात्रभूतपञ्चकात्मना दर्शितात् प्रपञ्चस्य सर्वस्य भौतिकत्वाच्च तत्र सर्वान्तर्भावः कणाददर्शने महदहंकारानुक्तिः, इन्द्रियाणां भौतिकत्वोक्तिः, आकाशस्य नित्यत्वोक्तिः, पृथिव्यादिभू नचतुष्टये नियानित्यविभागोक्तिश्च निराकृतेति ध्येयम् । जाल कसू प्रभासदृश्यमानत्रसरेण्वतादृश्यपरमाण्वनं- गीकाराच्च तत्कृतपरमाणुद्व्यणुकवादः पराकृतः । उपलभ्यमानत्रसरेणुपुञ्जातिरिक्तावयविपरम्परापरासनाच्च अवयवातिरिक्तावयविद्रव्याण्यपास्तानि । अत्र प्रकृतिमहदहंकारतन्मात्राणामिह प्रपञ्च एव स्वीकारेऽपि इन्द्रियाणां भूतपञ्चकस्य च नित्यविभूनावपि सद्भावस्य प्रमाणसिद्धतया अप्राकृतानि तानि अना दसिद्धानि नित्यानि सन्तीति नित्यविभूतिपरिच्छेदे न्यरूपि ! जडपरिच्छेदे च महदहं कारयोर्नि विभूौ स्वानभिमतत्वात् इन्द्रियघट्ट एव प्राकृताप्राकृतविभागवर्णनारम्भः । एवं नित्यविभूतौ पञ्चोपनिषद्गम्य- पञ्चविग्रहान्वयिनित्यभूत- तेन भूमिका (प्रन्थप्रमेयम् ) 13 पञ्चकसद्भावादेवास्माभिः प्रबन्धरक्षायां श्रीवकुलभूषणादिव्य’ रश्रीमुखसूक्तौ सप्तमगा धावैलक्षण्येन एकादश- गधायां खरेत्यादिना अप्रकृतभूतग्रहणमपौनरुक्तचाय युक्तमित्युक्तम् प्रकृनेन्द्रियाणां त्रिका कारजन्य- त्वस्य प्रमाणसिद्धतया भौतिकत्ववादं निरस्य तत्तद्भूतकृप्यायनवशात् तथा भौतिकत्वव्यवहार निर्वाहो व्यधायि । कार्यकारणभावस्य विशिष्टत्र देवो नपादयिताना शरीरात्मभावसमर्थनाय शरीरलक्षणभाव्यानुवादेन तल्लक्षण त्रेधा विभय चतुर्थमपि भाष्याभिमतं लक्षणं सर्वसंग्राहकमदर्शि एवं प्रकृतित तवर्गसंख्याने चतुर्विंशनि- संख्यां यथाप्रमाणमादृत्य शैत्रकृतः पत्रिंशत्तत्त्ववादः तर्कप्रमाणोभयाननुसारित्वादनादेय इत्युपापादि । अत एव प्रमाणविरोधत् तर्कपालावलम्विबौद्ध- दिपक्षनिरासः सिद्धः प्रकृतिमहदहंकाराद्यंगीकारस्य सांख्यदर्शने दर्शनेऽपि सत्त्वरजस्तमसां द्रव्यत्वं प्रकृनेस्तदभिन्नात्वं च तन्मतं न स तन् । तथा तमात्रभू त्पत्तिक्रमश्च तदिष्टः प्राणविरोधादुपेक्षितः । “अष्टौ प्रकृतयः षोडश विकाराः" इति निर्वाहविषये बहु वक्तव्यमस्ति एतत् सर्वा- र्थसिद्धौ परमतभंगे च यद्यपि प्रदर्शितम्, अथाप्यत्र तदुपेक्षितम्, रतावान् विवेकः पर्यंत इति परिशील्य । तदनन्तरमेत्र कालो रूपि । “अनादिभंगवान् काल:" इति विष्णुपुराणोक्तस्य कालस्य प्रकृति- नित्यविभूतिवत् अनादेः, विभूद्वियेऽपि परमात्मवत् व्याप्तस्य प्रकृतिकार्यत्वायोगादन्यत्वमेव सिद्धान्ते स्वी- कृतम् । तर्हि न्यायतत्त्वे संयोगाधिकरणे, ‘संयोगविभागसंरूना काल:’ इति संयोगादिगुणगणनारूपत्वमुक्तम्, प्रमातृपादे च, " एकाश्रयक्रियासंख्या कालः" इति कि गणनारूपत्वञ्चोक्तं कथमिति चेत्- तेन तर्कः कालोsन्यो दुरुपपाद इति ज्ञाप्यत इति वर्णि मत्र ग्रन्थे । परमतभंगे तु कला मुहूर्तादि कालोपाधिभेदपरि- कल्पना संयोग विभागक्रियादिकार्यवर्गग्रहणेनावसे तत्रोच्यते ; न तु विभुद्रव्यरूपानादिनिधनकालद्रव्यापला- पस्ततो भवती. ते न्यायतत्त्वतात्पर्य ज्ञापितम् । ता. केकेर पे क्रिया, क्रियातो विभागः इत्यादिक्रमं प्रदर्य, विभागप्रागभावावच्छिन्नक्रिया एक क्षणः, पूर्वसंयेोगनाशप्रागभावाव छन्नो विभागः एकः क्षण इति क्रियादिकमादायैव क्षणादिव्यवस्था क्रियते । तावता न महाकालोऽपल पितो भवति । अतः चतुर्विंशतिविलक्षण एव कालः । अथापि ग्रन्थेषु पञ्च वंशकपदेन षडूविंशपदेन वा न स उच्यते ; किंतु क्रमेण जीवः परश्च । स्थितस्यापि कालस्य सर्वत्र प्रतीतिषु उपसर्जनतयैव प्रतीयमानत्वात् अत्र सूक्ष्मसूक्ष्मतरसूक्ष्मतमानां क्रमेणोक्तेरभिमतत्वात् प्रायेण पृथगनुक्तिः । ; अत्र जीवस्य देहेन्द्रियमनः प्राणधी विलक्षणत्वम् अत एव बौद्धसांख्या द्वैतिसमत बेलक्षणत्वं ज्ञातृ- त्वम् अहन्त्वं प्रत्यत्वं ज्ञातृन्त्रस्य स्वाभाविकत्वम् ज्ञानशब्दव्यपदेष्टतया स्वयम्प्रकाशत्वम् अणुत्वं निर्विकारत्वं प्रायः प्रतिशरीरं भिन्नत्वं सर्वेषां ज्ञानानन्दस्वरूपतया नित्यज्ञानगुणकत्वादिना च माम्यात् प्रकारैक्यम्, मोक्षेऽपि ब्रह्मणा महैक्यायोगः भोगमात्रेण परमसाम्यम्, ईदृशसुखखरूप योग्यस्यापि अनादिकर्मरूपोपाधिवशात् संसारित्वम्, पश्चात् संसार न्मोचनम्, ईशोपाधिप्रसक्त्यभावात् नित्यमेत्रानन्द- साम्यापन्नानामनन्तानामात्मनां नित्यविभूतौ प्रामाणिकत्वन, अत एव जीवतै विष्यं चोक्तम् । अत्र घट्टे अनन्त- विष्वक्सेनेति कारिकायाः, अनन्तादीनां नियताधिकारभात्वेऽपि मुकानां तदभावेऽपि ते नृत्यनन्त 14 भूमिका (प्रमथप्रमेयम्) विष्वक्सेनाद्यैरानन्दसोदराः-तुल्यानन्दा भवितुमर्हन्ति मुक्ताः । तत्र हेतुरुच्यते क्षानानन्दादिभिरिति । आदिना शेषत्यपरिग्रहः । नित्यैस्तुल्यतया ज्ञानमुत्तया सर्वज्ञत्वाविशेषात् भगवच्छेषत्वा विशेषेग स्वार्थत्वाभावेन भगवत्प्रीतेरेव, द्देश्यत्वाच्च तदधीन आनन्द इति आनन्दसाम्यं निराबाधमेत्यर्थो युक्त इति प्रासंगि- कमेतत् । अथ वाक्यार्थज्ञानादिविलक्षणस्य भक्तिरूपज्ञानस्यैव मोक्षहेतुत्वम्, भकेश्व कर्मयोग - ज्ञानयोग- साध्यजीवात्मयोग साध्यर्जीवात्मावलोकनानन्तरानुष्ठेयत्वं कर्मयोगादिखरूपं तयोस्तारतम्यं भक्तिस्वरूपम् एत- दधिकारिविवेचनम् तदनधिकारिणां न्यासविद्यया मोक्षप्राप्तिः, भक्तेर्नित्यकर्माद्यगकत्वम्, प्रपत्रङ्गानपेक्षाया- मपि कर्मणामनुष्ठेयत्वम्, पुण्यपापरूपकर्मनाशकत्वे भक्त्यपेक्षया प्रपतेरतेशयः, अर्चिरादिमार्गेण मोक्षप्राप्तिः, सायुज्यपर्यन्तप्राप्तेरेव मुख्यमोक्षत्वमित्यादिकमुपवर्ग्य कैवल्यस्य मुख्यमोक्षत्वाभावः प्रपश्चितः । कैवल्यवित्रये वक्तव्यं बहु रत्नपेटिकाख्ये व्याख्याने साधु परिशीलितम् । उभयसंमतप्राक्तनाचार्य- श्रीसूक्तिपरिगणनेनार्वाचीनैकदेशिमत निरसनं सुकरमिति ध्येयम् । अथेश्वर निरूपणे तस्याद्वितीयत्वादिना एकत्वे कथ्यमाने, निर्विशेषब्रह्मण एवा द्वितीयत्व मत्यद्वै तेशंकायां तत्परिहाराय ईश्वर एव ब्रह्मेति वदन् स्वरूपतो गुणतश्च बृहत्त्वाश्रयस्यैव ब्रह्मत्वात् प्रकृते प्रजापति - पशु- पत्यादीनामप्यब्रह्मत्वं प्रतिष्ठाप्य है तिपक्षप्रतिक्षेपविस्तरो व्यधायि । जडप्रपञ्च मयात्वं जीवबलैक्यञ्च वदतोऽद्वै- तिनः पूर्वपरिच्छेदयोर पे निरासप्रसक्तावपि ब्रह्मनिरूपणात्र सरे तद्वचनं स्थाने । अथ भास्करा. देभेदाभेदवाद्यद्वैति- निरासोऽपे । तस्य चानन्तत्वं वस्तुपरिच्छेदाभावरूपं यत्, तन्न वस्तूनामभावात्, किंतु तेषु सत्स्वेवेति निरूप्य सर्वशरीरित्वेन निमित्तकारणत्ववत् आदानत्वमम्युपपादितम् । अथोपादानत्वमभ्युपगच्छन् आनुमानिकेश्वरवादी तार्किकः शास्त्रयोन्य धिकरणशैल्या निरस्यते । तत्तन्मतखण्डनप्रणाली ग्रन्थेऽस्मिन् न केवलं पूर्वाचार्यप्रतिपादितप्रकारतो विलक्षणा, किंतु अधिकार्थगर्भत्वात् सर्वार्थ सद्वया. दिवग्रन्थपरिपाटी तो. पे विलक्षणे ते ध्येयम् । बह्वर्थगर्भसं. क्षेप्तपद्यापद्यात्मकवाक्यविन्यासोऽले. ते च विशेषतो व्याख्यापेक्षा सर्वत्र । नर्केरीश्वरस्थापनेदम्पर न्याय कुसुमाञ्जल्या दिग्रन्थोक्तसमालोडनमप्यत्र यथायथं संलक्ष्यम् । एवं निरीश्वर- मीमांसकादसंप्राणनरूपोऽयं वदो वैदिकोत्तमानां कथंकारं युज्यत इत्याक्षेपोऽपि बहुप्रयोजनवर्णनेन हारि । एवमद्वितीयत्वादिना एकेश्वरपक्षस्य श्रौतत्वे स्थापिते श्रिय ईश्वरको टेप्रवेश योगशकाय श्रीश्रीशयोः शाश्वतदाम्पत्य सद्भावात् श्रिय ईशानत्वमीश्वरैक्या विरोधीत्युपपाद्य श्रविषये ऐक्यसाम्या दिवसा- मभिप्रायवणनपूर्वकमैककण्ठ्यं संपाद्य सम्प्रदायधुरन्ध (प्राचीनाचायश्रीसूक्तिसंवादेन च तत्तद्वा. दकोलाहलरूप- हालाहलमभावं गमितम् । अत्र रत्नपेटिकाख्यव्याख्यायां कृतो विस्तरः सर्वः चतुःश्लोकीभाष्यार्थ- निर्धारक - श्रीसाक्षात्स्वामिवेदान्तरामानुजमह। देशि कानुगृहीतश्री तत्त्वसिद्धाञ्जनानुरोवी सावधानं सेव्यः । श्री.विषये श्रीभाष्यकारा भिनतं सर्वं तत्प्रणीतश्रीभाष्यादिग्रन्थानारूढमुपदेशमात्रलभ्य नासीत् । अतस्तत्र `तदनन्तरेषु अभिप्रायभेदाः पदमलभन्त | माध्वा अपि श्रियो विभुत्वं महत्ताञ्च साधु समर्थयन्ते । जीवकोटिप्रवेशं तस्यास्तेऽपि न सहन्ते । मुक्तानाम पे सार्वश्यं समर्थयमानानां विशिष्टाद्वैतिनां मते तु श्रियः भूमिका (चतुर्थसारः) 15 किञ्चिदूनसार्वश्य माध्वाभिमतं नैव भवितुमर्हति । सीतायाश्चरिते महति च, “ ततः स प्रयतो वृद्धो …. रामं रत्नमये पीठे सहसीतं न्यवेशयत्’ इति महातेजस्त्वेन श्लाघितो वसिष्ठो ब्रह्मर्षिरुभयेश्वरत्वमञ्जसैव, स्मान् ग्राहयति। “इन्धो नाम दक्षिणेऽक्षन् पुरुषः, तस्य पत्नी वामे विराट् ” इति च बृहदारण्यकम् । श्री पाञ्चरात्र- श्री. विष्णुपुराणादौ विस्तरोऽत्र ग्रन्थ एव विशदः । अथास्य नित्यविभूतिरिति नित्यविभूतिरूपतत्त्वान्तर, निरूपणारम्भः । विभूतिपदस्य सापेक्षत्वात्. अस्येति प्रयोगः । पूर्वोक्तजडद्रव्याणां चिताश्च परमात्मसंवन्धित्वं विनाऽपि मतान्तरस्थैव्यवहार : क्रियते । नित्यविभूतिस्तु शास्त्रैकगम्या धर्मिग्राहकबलात् तदीय-वेनैव गृह्यते, नालेश्वरसंवन्धित्वांशे विवाद इति ज्ञापनाय च विशिष्यात्र, अस्येति प्रयोगः । ईदृशसंवन्ध विशेषं मनसिकृत्यैव कचित् ग्रन्थे ईश्वरपरिच्छेद एव नित्यविभूतेरपि निरूपणम् । यद्यपि विभूत्यन्तरम. पे नित्यम्, अथापि भूतानामिन्द्रियाणां भौतिकानाञ्च कात्स्न्र्त्स्न्येनानित्यत्वमेवेह प्रकृतौ । नित्यविभूतौ तु सावयवानाम पे तेषामनन्तानामनादित्वमनश्वरत्वचे ते विशेषात् नित्य विभूतिरिति व्यवहारः। भोगसाधनत्वं यादृशाकारैः, तादृशाकार वि.शष्टतयाऽप्यविनाशित्वं हि परमपदे । यदाह, “वित्रयाश्चात्र भूषणायुधासनपरिवारायतनोद्यानवापिकाक्रीडापर्वतादयोऽतिविचित्रा: नित्याः ; केचित्तु कृतका अनित्याश्च” इनि । भगवद्वेग्रहो नित्यः परशब्देन सूक्ष्मशब्देन च व्यवह्रियमाणः । तस्य कार्यभूताश्च व्यूहविभवार्चाह रूप विग्रहाः तद्वत् शुभाश्रयाः । शुभाश्रयत्वं नाम शुभत्वे सति आश्रयत्वम् । शुभत्वं यनित्रतकत्वम्, आश्रयत्वं चित्तालम्बनत्वम् । शुभत्वमात्रं परमात्मनि । परंतु तत् तत्र पुष्कलम् । पररूपे शान्तोदितनित्योदितरूपेण द्वैविध्यं मूल एवादर्शि । तत्र व्युत्क्रमेण नित्योदितात् शान्तोदितो- पत्तौ प्रमाणं व्याख्यायामदर्शि । स शान्तोदितो व्यूहवासुदेव एवेति व्याख्यागत्या प्रतीयते । तस्य परान्तर्भूतत्वात् व्यूहवासुदेवहेतुः शान्तोदितः परः, तद्धेतुश्च नित्योदितवासुदेव इति वित्रक्षित, मत्यपि प्रतीयते । उपर्यंतदस्माभिः प्रस्तोष्यते । केशवादीने व्यूहान्तराणि च श्रीमद्रहस्यत्रय सारदर्शितानि । सर्वत्र लक्ष्म्या अप्यवतारमूर्तयः तन्नामधेयमेदाश्च लक्ष्मीतन्त्रादौ द्रष्टव्याः । भगवत इत्र भगवद्विग्रहस्यापि व्या- प्त्यादिशक्तिरस्ति । विश्वरूपे च तदंशो दृष्टः ॥ सर्वव्याप्तौ हस्तपादादिभेदः कथमिति चेत् — सूक्ष्मांशेन व्याप्तावपि हस्तपादादित तदुचितप. रेच्छेदस्थूलांशैर्लक्ष्यमाणैरवयवपरिक्लुप्तिः स्यात् । अणु- मप्यंशमविहायोध, लोकान् सर्वान् मातः विवेकमपदस्य पदाकारसं, नवेशः कथ. मे. ते चिन्त्यताम् ॥ एवं भगवद् विपहस्य शुद्धसत्त्वमयस्य प्रकृताव. पे व्याप्तिस्वीकारे नित्यविभूतेरधः परिच्छेदवत्त्वं कथमिति चेत् — परिणामांशेन कदाचित् सर्वत्र व्यपने पे सा विभूतिः स्वरूपेण तथा परिच्छिन्ना भवितुमर्हति । एत- परिच्छेदान्ते ‘शुभतरस्वैरावतारात्मिका इति नित्य विभूतिविशेषणेन, ‘अवताराणां प्रवृत्ति तत्वेऽपि प्राकृतत्वं न मन्तव्यम् । शुद्धसत्त्वद्रव्यस्य प्रकृतावपि प्रवेशो भवितुमर्हति भगवदवताराणां शुद्धसत्त्व- मयत्वात्, यथा प्राकृ वै. देकतत्पुत्रा. देशरीरस्य नित्यविभूतौ प्रवेशः’ इति ज्ञाप्यते । विश्वरूप विभुत्वा धने- फांशसंदेह निवृत्तिः परमपदप्राप्तौ संपत्स्यत इति परमतभंगे प्रोक्तम् । अप्राकृतानां पञ्चानां भूतानां 16 भूमिका (पञ्चमसार:) पञ्चशक्तिशव्दव्यपदेश्यत्वात् पञ्चोपनिषन्नामकपञ्चविधमन्त्रविशेषप्रतिपाद्यत्वाच्च भगवद्विग्रहेषु पञ्चोपनिष- न्मयत्व-पश्चशक्तिमयत्वव्यवहारः । तेषां ज्ञानानन्दखरूपत्वं मुख्यम् । षाड्गुण्यमयत्वं त्वमुख्यम् । ज्ञानश- क्त्यादीनां षण्णां गुणानां परमात्मा साधारणत्वात्; अचेतनेषु तदसं नत्र दित्युक्तम् । पञ्चमो वुद्धपरिच्छेदः । आत्मनां ज्ञानस्वरूपत्वेऽपि तदपेक्षया बुद्धे वैलक्षण्यं सकर्मकावभासत्व-सकर्तृका- वभासत्वा दे। नित्यमुक्तेश्वबुद्वयः सर्वदै वैवम्भूताः। वद्रजीवधर्मभूतज्ञानानामनादित्वेऽपि परि गामदशायामेवेदृश- त्वम् । एवं स्वसत्ताकालभाव्या. तेरुपस्वयम्प्रकाशत्वमपि सकर्मकावभासतया खसत्ताव्यापकप्रकाशवत्त्वरूपं ग्रा- ह्यम्। एतेनैवाऽऽत्मन्य.तेव्या. हवारणमपि । तस्य सकर्मकाभासत्वाभावात् ॥ खप्रकाशत्वे स्वकर्मकत्वमस्त्येवेति चेत् —खप्रकाशत्वं हि अन्यनिरपेक्षव्यवहारानुगुण्याश्रयत्वम् । न तु स्वस्य स्ववित्रयकत्वम् । धर्मभूतज्ञान- विकासस्यैव विषयेत्वमसाधारणम् । द्वितीयव्य ख्याने स्वस्य खविग्यत्वस्वीकारेण तत्रतत्र परिष्करणं तु निरूपणसौकर्यकृतं प्रकाशशब्दो वित्र्यत्वार्थक इ.ते नैयायिक वासनाबलाय तमित्यन्यत्र विस्तरः । तार्किकै: बुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषधर्माधर्म संस्कारा अष्टौ गुणा आत्मनः स्वीकृताः । तत्त्राऽऽद्यानां पञ्चानां मानसप्रत्य- क्षत्रेयत्वम्, बुद्धयन्तर्गतस्य निर्विकल्पकस्य, प्रयत्नान्तर्गतस्य निद्राकालिकोच्छ्वास निश्वासहेतोर्जीवनयोनि- यत्नस्य चातीन्द्रियत्वम्, अन्त्यानां धर्मादीनां त्रयाणाञ्चातीन्द्रियत्वमेवेत्युक्तम् । सिद्धान्ते इच्छा दीनां सर्वेषां बुद्धिपरिणामत्वस्यैवेष्टत्वात् बुद्धेश्व स्वयम्प्रकाशत्वात् तेनामपि स्वयम्प्रकाशतैवेति मनइन्द्रियाधीनप्रत्यक्ष- विषयता नेष्यते । निर्विकल्पकमप्यस्मन्मते स्वयम्प्रकाशमेव । जीवनयोनियत्नस्तु नास्त्येव । आत्मनामपि स्वयम्प्रकाशतया मनसा प्रत्यक्षणीयस्य कस्यचिदभावेन मानसप्रत्यक्षमेत्र नेष्यते । मनस्तु वर्तते, बाह्येन्द्रियसंह- कारितया परोक्षानेकविधज्ञानहेतुतया योगहेतुतया चेत्यन्यदेतत् । इच्छाद्वेषादेर्मान सप्रत्यक्षवेद्यत्वमिति वरद विष्णु मिश्रोक्तिस्तु परमतान्वा रोहेण । धर्माधर्मौ तु न जैवज्ञानपरिगामभूतौ ; नापि जैवगुणौ ; किंत्वीश्वर- ज्ञानपरिणामभूतप्रीतिकोपात्मकाविति तस्यैव तौ प्रत्यक्षौ । संस्क, रो ज्ञानातिरिक्त आत्मनिष्ट्रधर्म इति पक्षमुपेक्ष्य अनुभवस्मृत्य दिवत् ज्ञानावस्थाविशेषरूपतयैव लाघवेन स्त्रीकृतः । अथापि तस्य विषयग्राहित्वेऽपि विषयाग्रहावस्थाका लिकधर्मभूतज्ञानवत् अस्वयम्प्रकाशत्वमेत्र, तदनुपलब्धेरवित्रादत्वात् । प्रक्षापरित्राणे सुखदुःखयोर्ज्ञान,शेषत्वमनभ्युपगम्य शरीरधर्मत्वोक्तिस्तु भाष्या दिविरोधादिव न्यायसुदर्शनाख्यतदेककर्तृक- ग्रन्थविरोधादप्युपेक्षणीये. ते प्रतिपादितमत्र । तथा बुद्धेर्गुणत्वं तदुक्तमपि भाष्यादि विरोधादुपेक्षितम् । स्मरणानुभवप्रत्यक्षानुमित्यादीनामवस्थारूपत्वादवस्थाश्रयत्वरूपद्रव्यलक्षणस्य न तत्र भगः । संकोच विकासयो- रंगीकृतत्वात् ज्ञानद्रव्यस्य विषये द्रव्येण संयोग एव ज्ञानविषयत्वम् । द्रव्यगतधर्माणां वित्रयत्वञ्च संयुक्ताश्रितत्वरूप. मेत्यादिकमत्र प्रपञ्चितम्। तत्त्वमुक्ताकलापादौ बुद्धेः प्रमा-भ्रान्ति-संशय- तर्का दे विभागः, भ्रान्तौ ख्यातिमतभेदः, प्रत्यक्षानुमितिशाब्दा दिभेदः उपमानादिप्रमाणान्तरासंमति, रेत्यादिकं यद् विवेचितम्, तस्य सर्वस्यात्र पून्थे न्यायपरिशुद्धावेव गतत्वादव त्यागः । अस्मदभिमतख्यातिप्रकारश्च तत्रैव द्रष्टव्यः । अथान्तिमोऽद्रव्यपरिच्छेदः - अद्रव्याणि दशैव गणितानि । अन्येनां तार्किकपरिगणि- अतः भूमिका (नुसार) 17 तानां चतुविनिगुणान्तर्गतानां कर्मसामान्यविशेषसमवायाभावानां मध्ये समवायविशेषयोः सर्वथैवास्वी- कारः, अन्येषां स्वीकृतानां क्लुप्त्रन्तर्भात्र इत्यादिकमत्रोपपाद्यते, अद्रव्याणि दशैवेति न ; अन्यान्यपि सन्ति सुप. रेगणनीयत्वात्तु एतावन्त्युक्तानीत्यप्यत्रैोपक्रमे वर्णितम्, “तेषाञ्चानन्तवैत्रम्यस्य वि. वच्य निर्देष्टुमशक्त्वात् अन्यानि सुपरिगणनीयानि अद्रव्याणि निरूप्यन्ते" इति ॥ ननु मन्त्रत्व - म.भयुक्तकतृकमन्त्रशब्दप्रयोग विनयत्वमिन्वित् रूपत्वादयोऽद्रव्यधर्मा अपि रूपादिशब्दव, च्यत्वादिरूपा भवि- तुमहन्ति । वाच्यत्वादिकञ्च वाग्गतशक्तिवित्र्य वाग्जन्यशक्त्यधीनप्रतीतिविषयत्वं वा । विपयत्वञ्च संयोगादेरूपमत्मन्मते ; तार्किकैः प्रतियोग्यनुयोगिभाव - आधाराधेयभाव- कालिक, विशेषणत्व- दैशिक- विशेषणत्वादीनां स्वरूपसंवन्धात्मकतया स्वरूपा नतिरेकात् सप्तपदार्थ्यन्तर्भाव एवेति कथनात् तद्रीत्या वित्रयत्वादिकनपि खरूपसंबन्धात्मकं वा । शक्तिः प्रतीतिरित्यादयः प्रतिसंबन्धिनस्तु पदार्थ इष्यन्त एव । क्लृप्ताद्रव्यदशकारिकानि कानि । प्रकृतित्वकालत्वात्मत्वजीवत्वज्ञानत्वादीनीति चेत्- तान्यपि तथैव निर्वक्तुं शक्यन्ते । जगन्मूलकारणत्वादिकं प्रकृतित्वादिकम् इत्यपि सुवचम् | यथा ब्रह्मगतसत्यत्वादिकं निरुपाधिकसत्तायोगित्वादि पेण भाष्ये (1.1.2.) निरुक्तमिति चेत् — सत्यम् ; तथाप प्रवृतौ प्रलये ये समरूपाः सततपरिणामाः, ये च सृष्टौ महत्त्वाहंकारत्वादयो विषमपरि- णामाः, तेत्र, मनंगीकारे अवस्थ श्रयत्वरूपं द्रव्यत्वनुपादानत्वादिकञ्च न सिध्येत् । एवं कालेऽपि । यद्यपि काले क्षणत्वरूपपरिणाममेकमेत्र स्वीकृत्य तद्गुण चैत्र लवकाष्ठामुहूर्तादिपरार्धपर्यन्तव्यवहारा निरुह्येरन्, अथापि क्षणसंताः रेष्टव्या । तदवस्थाश्रयत्वेन तस्य द्रव्यत्यादि । ज्ञानेऽपि प्रत्यक्षत्वानुमितित्वशाब्दत्व- स्मृतित्वादयोऽवस्था अत एवैषितव्याः । क्षीरस्य दधिरूपेण परिणामे मध्येऽनेकपरिणामसद्भाववत् प्रकृतेः महदा,दरूपेण परिणामेऽप्यवान्तरपरियाना अनेके सूक्ष्माः स्युः । यथा श्यामस्य पर्णस्य पाण्डुता- प्राप्तिमध्ये प्रतिकलमवस्थाभेदाः, यथा च प्रकृतावेव भिन्नतमस्वाक्षत्वा व्यक्ततत्वावस्थाः क्रमभाविन्यः सुत्र लोप नपद म्नाताः । तत्तदवस्थास्वरूपाण्यादाय तत्र तत्र नामपरिकल्पनाऽपि । अतो दशकातिरिक्ता - नन्तप्रक. रत्वनद्रव्येष्ववर्जनीयम् । अन्यथा निर्वाहो यावते भवति, तात्रति धर्मकल्पना नेप्यते । अत एत्र स.म.न्यानामखडोपाधीनाञ्चन्येषामनंगीकारः । कर्न संख्या. सादृश्यादिनिपये सगोलकलहेऽपि तेषामन तिरेक एत्रान्तत आचर्यैटः । आह चात्र, किञ्चिदनंगीकारम्, “एष्वपि केषाञ्चिदनन्तर्भात्रः सयूथ्यमतस्तत्त्रतत्र वक्ष्यते । सयूथ्यांगीवृतैः कैश्चित् सह एकत्वादयस्तत्व मुक्ताकलापे अद्रव्यमेदा अस्माभिरुक्ताः” इति । एवञ्च पूर्वमेकदेश्यनुसारेग खोक्तमपि पुनः परिशील्य, लैतावत्परिगणना क्रियते अन्येषामन्तर्भावमुपपाद्येति स्पष्टम् । तानि च (इलो-) सत्त्वं रजः तमः शब्दः स्पर्शो रूपं रसस्तथा । गन्धः संयोगसंज्ञश्च शक्तिश्चेति क्रमात् दश ॥ अत्र शतेश्चेतनेऽपि सत्त्वेऽपि सर्वेषामचेतनगुणत्वात् अचेतनेषु मूलप्रकृतिमारभ्य सत्त्वरजस्तमसां सत्त्वात् प्रथमं तेषां निर्देशः । तत्र सत्त्वं प्राकृतप्राकृतोभयात्मकं श्रेष्ठत्वात् प्रथमम् उच्यते, निकर्षक्रमाच्च रजस्तमसी । उत्पत्तिक्रमानुरोधेन शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः । एवं विशेषगुणेषु Sus. 3. ந்யா 51 18 भूमिका (अद्रव्य मेदविवेकः) । गतेषु सामान्यगुगः संयोगः सर्वाः अत्र सामान्यगोविन्दास शक्ति रेति क्रमः । सखाज- स्तनांसि सांख्य वीकृतान्य पेशाकाम्यानि ता. कै प्रयकानि । शब्दस्याकाशमत्रगुणचं तार्किकेष्टम् । अस्माकं तु शब्दो भूतपञ्चकगुणः । वायो स्पर्शोऽनुष्णाशीतः, तेजस्पुष्गः, तोये शीतः पृथिव्या- मनुष्णाशीतः । रूपं सितरक्त कृष्णपीत भेदाच्चतु वैत्रम् । (तत्त्वत्रयचुल के) भगवतो व्यूहेषु चतुषु कृता देयुगभेदेनेमं रूपभेदमागमा आमनन्ति । भाखररक्तरूपं तेज से, अभाखरशुक्लरूपं जले, अभावरं सर्वं रूपं पृथिव्याम् । परंतु पृथिव्या उत्पत्त्यव नरे कृष्णरूपतेत्र । पाका न रूपान्तराणि । जथे त्र्योः रसगन्धवत्रये वक्तव्यमत्र ग्रन्थे पाकजन क्रियाणावत एव स्पटमुकम् । तेन तोये मधुर एव रसः । तेोयजन्यत्वात् पृथिव्याम पे मधुर एव प्राथ. मेरुः । अन्यतु पश्चात् पाकात् । गन्धः सर्वो यब पे पृथिव्या एत्र; अथा पे’ प्राथमिकः सुरभिरेत्र । अत एव वी बेन्दुनाते सर्वत्र पृथिव्यां सौरभोपलब्धिः । अन्यस्तु पश्चात् । रसः षन्विचः । गन्धश्च द्विवित्र । शक्तिपदार्थो मीमांसकै उक्या स्थापितः न्यायकुसुमाञ्जल्या दौ तार्किकैर्मुक्या स्वण्डितः तत्खण्डनेन एतदाचार्याचाः श्रीवः देहंसाम्बुदैः न्यायकुलिशे प्रत्युज्जी त्रितः, तथा पे शास्त्रवल देव तत्वीकार इत्येत्रान्तत आचर्यैवाधारि । अवैतदशका. ते. रेतानामव्याणां वैशे षेत्र, कमेण विनार्य निरासः कियते । कर्मणे महान् विवादः । संयोगे तदन्तर्भा वेतम् । नित्यं सामान्यमनुगतं निराकृतम् । विशेनस्याभावस्य तत्संवन्वस्य वैशिष्टयस्यान्यस्य च निरासघट्टो लुप्तः । विभागनिराकरणावसरे च वाक्यम्, “अभाव निरूपणं यावदेतच्चोयं मा स्म विमरः" इति । तेन सर्वनि - रूपणमत्र स्थित मेत्यत्रतीयते । तदेवं श्री नाष्यकार सद्वान्ते प्रमेयता नेर्णय एतद्ग्रन्या देते । । अस्मत्सिद्धान्ते द्रश्यद्रयप्रमेयेयानिर्णये प्रवृ तरियं नार्वाचीना । परपक्षपराकरणेनैतत्सिद्धा- वारो यत्रः स भाव न् नाथमुनिरेव न्यायतत्त्रनम्न शास्त्रं निरमात् । अद्यत्वे तदनुपल- मेऽपि ननुवादस्तत्र तत्पौत्रैर्भगवद्यानमुनिभिभंगवामानुज मुनिप्राचार्यैः प्रणीते सिद्ध-’ अये लक्ष्यते । अहुश्च चार्या., न्यायतत्वशास्त्रप्रकरणग्रन्थः कि rss सिद्धिरिति । ततः परं तदून थानुवादः श्रीम ध्येऽस्तीति मन्तः म् । यतो जिज्ञानाधिकरणे तब स्थि “ज्ञानरूपं परं ब्रह्म” (114) इत्यादय स्तिनोऽपि करिका: शांकरनिरासिन्यो नाथमु नेकारिका इति उतरो वर्णन्ति । न्यायस्वन्यथ मंगलश्लोकतश च शद्धः, “यो वेत्ति युगपत् सर्व प्रत्यक्षेण सदा स्वतः। तं प्रगम्य हरिं शास्त्रं न्यायततं प्रवक्ष हे” इति। योगनिष्ण तस्य संगीत- शस्त्रनिरुद्ध सिद्ध: इमिड न षाभिज्ञमूर्धन्यस्य स्वयोगमद्दिनलाल त्कृतश्री कुशमुनेनथिमुनेरस्य शास्त्रेष्वपि सर्वेषु कर्तु कर्तु यथातुश्च क्ष ग्मानितत्साधारण स्वातन्त्रमिति शास्त्रता- घे ग दस्मद् ग्रन्थात् विशदमेव ज्ञायने । तथादर्शकानि हि वाक्यानि तत्रत्यानि आचार्या इमे न्याय- परिशुद्धोऽधिकतरा न्यायसिद्ध ञ्जनेऽ स्मन् उदाहरन्ति क्वचित् स्वाभिन नार्थप्रमाणनया, अन्यन संवादतया, अपरत्न निर्वहण र्थनया, अत्र च विशदव्याख्येय्तथा । वाक्या न नूनं सूत्रप्रयाणि गभीराणि व्याखानमनरा दुरवगाहानि लक्ष्यन्ते । नूनं निखिलशास्त्र नरूढ- प्रसिद्धीनां निरन्तरतत्परिचयपरिपक्कमनमां प्राचां प्रबन्धाः प्राय एमेत्र प्रेक्षते । तग्रस्त वे चाल थे, “यायनः करणरामाधिकरणे, पञ्च नाधिकरणे, सप्तगधिकरणे द्वितीया- धिकरणे, न्यायतच्वे संयोगाधिकरणे, प्रमादादे, व्यायतत्त्वे प्रथमाधिकरणे, न्यायतत्त्रे प्रमेप- भूमिका (पूर्वाचार्यप्रकर्षः) 19 पादपराधिकरणे” इत्येवं निर्दिश्य वाक्ान्युद हिन्ते । “प्रथमाधिकरणे मतेलक्षणान्तराणि दूरयित्वा खोन लक्षणानामपसंहारः कृतः” इति तदर्थकारिका चोद हारि । संख्य मिण- विभागादीनां पृग्गुणत्वं निराकारि । कर्मगः संयोग वं न धरि । एवमुपात शेववाकवि शै त किंको सादार्थी करादि नान्तरनिररूनेन तर नि न्यरूपितेति निश्च ये । ‘पादे’ ‘अधिकरणे’ इत्येवं प्रयोगान पूर्वोत्तनोगं शास्त्रमित्रे मनेका दधिकरणात्कमिति चावश्यते । स्वायमध्ये प्ररता प्राणप्रमेयं प्रमेनेरिति चनुयं “च सृषु चैत्रविधाम्बर्ग सं परिसमाप्यते” इति भाषिनीत्या विभज्य पादमेः कृतः स्य तु । प्रारम्भे मनरूर मि स्वगमात् मितिपार: प्राथमिः स्यात् । एकैकमपि विषयं गृहीवा सुदूरं विवाग्यदपी व्य यतस्त्रं शब् संक्षे गत दुग्वधरप्रयोगशैकश च बहुश्रुतानामपि प्रयामपरा शैनी मिति पर्यालो ते । तथाविधान्यपि वाक्यानि नाकुः पिङ्ग ९ काराणामशे शस्त्रवैदुष्कर्षोऽनि राधा- रण इत्यानिमितकृत्वो वक्तव्यम् । नूरमेषा कलेऽपे व्यायतस्वष्टिन तं स्यात् । ग्रन्थोऽयं साम्यनननुपलभ्य नोऽपि सर्वार्थनिधारणधुरन्धरश्रीमद्दं शक्ड एस तिं यावदजी [दति तावता ग्रन्थावतारः सफल आसीदिति च संनम् । एवं नाथमुनि नर्णीर्थ- प्रतिष्ठापनाय प्रबन्धान् प्रणीतवद्भिः श्रोग्ध मुमुनिभिर्विशिष्य प्रकृतिप्राकृ पदार्थविषय वत्र रे उय पृतिविरहि भिरपि प्रकृतिपुरुषकालव्यक्तमुनि लक्ष वीनारायण निर्देशेन स्वःधी रवि वध चेतनचे स्वरूपस्थि निवृत्ति मे ताया: परमपुरुषेऽनुसंध नेन, विशिष्ठ जीवात्मेश्वः संवे द्वषय- सिद्धभः गीत संग्रहेणाऽऽप्रामण्येन चास्मन्नतक गस्थ पनेन सुबहू चिक्रे । भगवद्रामा- नुजमुनिमि. पुनरेवा पूर्वेषां निंप्रतिविषयं सावधानमवेक्ष्य मन स नष्वृष्य गीतोपनिषद्ब्रह्मसुत्रादि- arer नेषु स्वहेषु गवावरं प्रनागमे रिस्थिबुलिशविष्कृतद्भः प्राच्यः पन्थाः परिशुद्ध एव प्रा.शिं । परंतु तत्र प्रकीर्ण मदर्थानां ततः सर्वस्य परिव: सावधानाति- सूक्ष्मुषी कैरेव कर्तव्यो ऽभवत् । 4 ""

4 1 एवं त्यपि सर्वप्रमेय मंग्रहरूप थाभावात् पश्चाद् बहाः एच्छे धने प्रावर्ति । तत्र श्रीमायकारः स्वनमान वे श्ल घित: सर्वशस्त्रोभग्वेदान्तगख्न त विशिष्ट छैन- सिद्धान्तविज ध्वजभूताः श्रीकू नाथात्मज: श्री नाकार शिष्याः श्रीभट्टार शरण दाः २- कग्रन्थमुखेनर्धारयामासुः परं मग्र था न समाप्तः नध्येधित आसीदिति । ग्रन्थे तमोघट्टे स्पष्टमुक्तम्, “स हि प्रबन्धः, ‘अब तर विदः प्रहु थूलसूक्ष्म. त्मना स्थित देवरी गुण यी माया व ह्यन्तरतमो मतः’ इति श्लोक एव इति । इदानीं तु सर्व नोक ते । नून लग्रन्थोऽप पादमे. विं. प्रगणनमे भागे निरूपक इत्य गम्यते; न्यायपर शुद्ध तर्कविचारावरे, “तथाहि न्यायपादे, यदुकं न प्रमणे” इति तद्य थस्थनया न्याय- पादनिर्देशात् । तत्र च न्यायपादे न्यायदर्श सूत्रो कमेण पदार्थवेवार इति तत्रैव न्याया रेशु घट्टे, “आक्ष गदोषोड पद र्थमूत्रनु दर्वकं तक्रमेण प्रमाण: दिपरीक्ष यां न्याय दिगरचतिः परतननुयापि” इत वाक्यादवधार्यते । अत्र च ग्रथेऽ ते म हृदय चित्र रे, ‘पृथक् प्रमेयं तदति प्रमेये दर्शयिष्यते" दात तर रन करकारिका छतः । तेन प्रमेनिरूपकः प्रघट्ट एक इति विज्ञायते । पौरुषे ग्रन्थानां वक्तृज्ञ न नु गकया पृ के प्रमाणना न स्नीति प्राभाकरनतमेन प्रमेरसंग्रह विवरण प्रज्ञापरित्राणांद मिग्नुमनन करे तु श्री यामुनमुनि तेन प्राभाकरपक्ष प्रतिक्षेपेण शब्दविधा प्रामाण्यमः धायीत्येवं बहुषु स्थले पु भट्टपराशरपादाः प्रशंसिताः । अथापि जातिस्तक इत्यादिपदार्थशोधनावरू रे नाकाविरोधेनै । " 20 भूमिका ( कतिपयाचा प्रस्ताव: ) वाक्यविशेषाणां नेयत्वमुक्तम् । अजस्संयोगो नास्ति, संख्श समवायेन द्रव्येऽस्तीत्य युक्तीनां परप्र क्रिशनिरूपणपरिपाटी प्रादुर्भूतत्वात् तनतन त स्पर्याभावो दर्शितः । ग्रन्थ सातत्यात्काचिद- निर्णयोऽपीत्युक्तम् । अन्योऽपि भट्ट पराशरपादग्रन्थः शरीरलक्षणत्रयस्य प्रत्येकं लक्षणत्वे स्वारस्य- प्रदर्शनाय, ऐश्वर्य कैवल्यभोगयोरैकरा प्रदर्शनाय चोगतः । तन प्रथमस्थळे अध्या-मख’डद्वय- विवरणे इति, द्वितीये अध्यात्मखण्डद्वयव्याख्यायामिति वा निर्देशात् कीदृशं ग्रन्थनामेति निरीक्ष्यम् । ग्रन्थद्वयमप्यद्यत्वेऽनुपलम्भपदमेव । तथा वरदविष्णु मिश्राः, विष्णुचित्ताः, राममिश्रा, वरदनारायणभट्टारकाः, नारायणार्या इति पञ्चान्ये पूर्वाचार्याः पौनःपुन्येन प्रकरणग्रन्थेषु निर्दिश्यन्ते । तन वरदविष्णु मथग्रन्थो मानयाथातयनिर्णयः । जीवपाचकदेव जीवाणुवविचारे, ‘वरदविष्णु मत्रस्य मोक्षे सर्वव्यापित्वमुक्तम् । अयमेवार्थः नित्यो व्यापीयात्मसिद्धिवचनमुगदान मानयाथास्यनिर्णये प्रपञ्चितः’ इति वाक्यस्वारस्यात् मानयाथात् निर्ण गतिरिक्तोऽये तदीयो ग्रन्थोऽस्तीति प्रतीयते । त इमे श्रीभगवद्रामानुज भागिनेयाः श्रीवत्स वंश्या वरदविष्णुमिना वा अन्ये वेति विमृश्यम् । एमेभिः सत्वरजस्त वसां द्रव्यत्वं दिशः पृयद्रव्यत्वञ्च भिहितम् । आत्मस्वयंप्रकाशत्वे चैनदुतेषु हेतुषु कतिपयानामेव निर्दुष्टतेत्यादि विषेचितम् । ईश्वरस्य नित्यानित्यज्ञान द्वयम् इच्छादेर्मानिल- प्रत्यक्षता, संख्या सादृश्यादेरतिरिक्तता, गुणस्यापि शक्केगुणेऽपि वर्तनाननेत्यादिक प्येतदिष्टम् । केवलव्यतिरेक्यनुपानमप्येतदिष्टम्, यत् यामुनाचार्यप्रभृति भनिंस्तत्ररम || श्रीविणु’ चत्तग्रन्थौ प्रमेयसंग्रहः संगतिमाला च । गगनस्य दिशाश्च विवृत्करणेन सायं प्रमेयसंग्रहे कथितम् । प्रायः संवादतयैवैतद्ग्रन्थोदाहरणम् । इमे च श्रीविष्णु चत्तः: श्री कुरुकेशशष्गः श्रीम स्वरदा- चार्यगुरवो ये श्रीभाष्यकार शिष्याः पुरश्चूडतया प्रसिद्ध : श्रीविष्णु पुराणः ख्यातारः तव एव वा ; अधिकरणसारावली. ‘यत्तम् सेवेभ्वं धर्यैः’ इति लोहे, ‘विष्णुत्रितवें वे’ इत्यनूदिता वेति विचार्यम् । तत्र ह्यधिकरणचिन्तामणी श्रीकुमारवेदान्ताचार्यैः, श्रीविष्णु चत: शठमर्षणगोत्र- प्रभवाः प्रमेयसंग्रह दिकर्तारः" इति शठ: गगोत्रप्रभवत्वो क्या अन्यत्वं चिन्त्यते । तर्कस्य निर्णयात्मकत्वमेतदिष्टम् । भट्टाराशरपादाशयस्वन्यथा । साक्ष सं जातिरित्युभयसं तम् । जातिरित्येतावता न तार्किकाभिमत नित्यजातिता । प्रत्यक्षत्वमवस्थ. विशेष इनि तु स्यात् । प्रमेयसंग्रहादिवत् श्री माध्यविवरणं वेदार्थसंग्रहविवरणश्चैतत्कृत इति अन मुद्रितायां भूमिकायां श्री कृपास्वामिनः । श्रीराममिश्रकृतत्वेनैव तयोः प्रसिद्धः । नयद्युनणिभूमिकायां तथा तत्संता- नपरम्परामुखेनापवगमस्माभिरलेखि, अधिकरगलागवली ‘वि-त्रे इति पदद्भवेऽपि वित्र- रणत्रतृत्वेन चिन्तामणौ न व्याख्यायि ॥ श्रीराममिश्रा अघि श्रीभगवद्रामानुजमा गनेयाः सोमाशि- याण्ड न् इति द्रमिडनामधेयेन प्रसद्वाः यज्वानो मीनांसकाः । एभेरू ज्ञानदूषणावसरे अद्वैतिनिरासव्यग्रतया, ‘तमसो द्रव्यत्वं न भवति निमीलनेऽप भानात् इत्युकम्। अचिनाम स्मदेहादीनां जीवद्वारैव ब्रह्मशरीरत्वमित्युक्तम । पडर्थसंक्षेपे ए दुक्तिमुद हय, “विवरणेऽव्य- यमेवार्थः प्रपञ्चितः” इति अनोक्त्या उभयोरेककर्तृकन्वमपि ज्ञायने । नावधारिच्छेदराहित्य- कथनावसरे च ‘जम्माद्यधिकरणे विवरणकारै:’ इत्युक्त्वा, ‘अयमेत्र थ वेदार्थसंग्रह रणेऽ प्युक्तः’ इति वचनात् समानकर्तृकत्वमवसीयते । अथ वरदनारायणभट्टारकाः । एषामेव वकुलभूत्किंकरा इति नामान्तरमिति अधिकरण- चिन्तामणितो ज्ञायते । एते न्यायसु र्शन प्रशापरित्र णयोर्निनतारः । एषां वरदक्षिणु मिश्रा- नुसारित्वस्य क्वचिदेशे उकतया ततोऽर्वाचीना इति ज्ञायते । ‘वस्तुपरिच्छेदो नाम इयद्गुण- 1 भूमिका (कतिपयाचार्य प्रस्ताव :) 21 कत्वादि:’, ‘धारावाहिकज्ञानमेकम्’ इत्य दि एतदुक्तमिष्यते । ज्ञानस्य तःर्किकवत् गुणवमेवेष्टम् । द्रव्यत्योति कारिकीनि च । दूरस्थशब्दः श्रीले. न्द्रयेण प्रयकारिणा शब्दस्थल मिना गृह्यत इति एतदिष्ट | गीताभाष्यतन्द्रिकान्ते अथ नारायणार्या :- गीताभाष्यत र्य चन्द्रिकान्ते शांकरगीतार्थसं शं. विस्तरानन्नरं विज्ञान- रन्तिदेवर-नारायणाये यज्ञम्बामिप्रभृतिभिरिति मत स्तरभाष्य- कृत् कश्चित्र रायणो निर्दिष्टः । स तापद यः । नने -72 मद्भक्ता यन्ति मामपि इत्यत्र, ‘भगवति फलार्थिवानपि मोक्षे विधनो नारयण. यैरुकः’ इति निर्दिष्टनारायणार्या न मतान्तरस्थत्वेनैव निर्वार्याः । भाग्यकार शिष्य. ण मे मतामिह प्रयोगस्वरम्यचिन्ननया संपदायानुकूल- योजनान्तरप्रशेने दोगनवात् । योजनातास्तभ्यं तु तत्र डिपणे वराभिर्विवृष्टम् । श्रीपाञ्च- रात साय: नित्यानुष्ठान स्थापनाधिकारे, ‘माध्यकाराव्य हि शिष्यैवैगिवंशेश्वरैः श्रीनगरयणा- चायें: इति निर्दिष्टास्तु नान घेयादिवैलक्षण्यात् भाष्यकारसंप्रद यस्थ वेऽपि अभ्य एव । सचरित्ररक्षाशं सु/र्शनादिधारणाधिकारे मोपनिषत्प्रामाण्यविषये संवादाय, सम्मान- भेदाभेदनिपतैः याश्वप्रकाशैरपि भवीष्ये मेऽध्याये तथानुरभिः नारायणरैरपि तवनिर्णये श्रुति तात्पर्यनिर्णयाधिकारे इत्युवशन्ता नागयमार्याः यादवप्रकाशा- नुमारिणः गीताचन्द्रिकान्ते उका नारायगार्याः स्युः । परंतु भास्कर यादव प्रकाशनाराय- णार्य इति क्रमो युक्तः । अस्तु वाऽन्यथापि । नित्य नुष्ठानस्थानाधिकरे बहुत्व उपप्ता नार यमुनयोऽचे सन्ति तब, ‘आप नारायगनुनभिरप, भगवच्चरण म्भज रिचर्या विधिक्र-म् । एकः न्ति भरनुष्ठेयं नित्यं समभिदध्महे ॥ इनि नियकर्तव्यं प्रक्रायोम्’ इति निर्दिव्यैर श्लोकस्य श्री नि रहस्यत्रय पारे वर लोकाधिकारे. பெரிய ஜீய श्री भट्ट वरणौ संश्रयेमहि 8 mins आ कृक गुरुतरस्कारादिक एग उष्णी भगवच्चरण!म्भ’ ज । रचयविधिक स् । एकान्तभनुष्ठेयं नित्यं समभिदध्महे ॥ @T, ‘आपोडीत्यादिभिः’ इत्युक्ततया श्री पराशरप/दशिष्यत्वे पेरिवजयर् इति प्रसिद्धतया चाक्ताः मुनि तदाऽऽर्य शब्दयोग- वैलक्षण्यादन्य एव भवेयुः । मी कयामेकादशे श्लोके “प्राज्ञतरिय स्ति’दह चिदधिरे संता: सूत्र मेशः " इति पूर्वमी गं बहुविस्तृत कयाचिद्विधय संगृह्य तावनैव गतार्थतां समर्थितव तेषां प्राज्ञन्वम इत्य ये न रायणार्या दर्शिताः, यान् अधिकृत्य किञ्चिद्विशद- मुपवर्णिनं दुकापरिक्षणेऽपि श्रीकु रवेदान्त चारैः तेषां प्रकृतनारायणः णिाञ्चैश्यं संभव्यने एभिरेऽविध्यर्थ|वचारे नोतमालायाम : “आसभ्य हि फारस्य नियोगं केचिदूःचरे भाग्यकरोऽ प भगवानेतदेवमन्यत इत्याशाभियो विध्यर्थः भगवद्भ ष्यकराशयोऽप्येवम्” इत्युक्तम् । अन केचिदित्यनेनोदयनाचार्यग्रहणम् । भाष्यकारानुयायिमट्टपर शरपादाशय ऽ येवम् । तन, स्वासता बोधिशास्त्रमिति अचार्यैव्य ख्यातः । न्यायपरिशुद्धौ सर्वार्थसिद्धौ चान्यत् द्रष्टव्यम् । एषाश्च श्रीभाष्यकारसंप्रदायस्थ नं निर्वाधम् । तत्र नीतिमाल प्रथमवादे: ‘लक्षणाख्यः पञ्चास्यो रङ्गधार्माक्षितिघर नलयो मंगलं मे विधत्ताम्’ इति भाष्यकाराणां श्रीरंगक्षेत्रवासिः वेन निर्देशात् भाष्यकृदचमूर्तिग्रहणापेक्षया विभ दश ग्रहणप्रतीतेः तत्समसमयिका इमे ताच्छष्या वा स्युः । अनन्तरदलो के, रंगेश परिपाविध सया इति कथनादेतेऽपि वङ्गधा निलयाः स्युः । त पसेsa व्यायसिद्धाञ्जने नीतिमाला त्योपात्ताः आशयवर्णनन प्राय: समर्थितवाक्याः । जीवपरि-छेदे संभूतिविनाशशब्दार्थ मेदो योजना मेदसंवाद | ईशावास्योपनिषद्भाष्ये तद्- नू कईष्टव्या । न्यायपरिशुद्धौ उक्तापलापक रनिग्रहस्थानावसरे, उक्तञ्च नारायणायैर्भगवद्गीता - क्याक्याने इस्युपाचः अपि एत एव स्युनं वा । विध्यर्थनिरूपणे प्रस्तुतास्तु एत एवेति । • 22 भूमिका (व्याख्यादवैदुष्यम्) श्रीवास्य वरदाचार्य वा देहं ताम्बुवाहयोरुपादानं तु श्रीभाष्यकारादिग्रहणवत् साम्प्रदायिकत्वज्ञहये । कचित् भाष्या देतुक्तेरप्यन्यथा निर्वाहार्थमुपादानं भवति, यथा इन्द्रियघट्टे कॅनन्द्रियाणां शरीरान्तरं प्रति गत्यभावनोत्रसूक्तेः ; तदीयसूक्तयन्तरानुरोवेनापि तत्नान्यथा वक्तव्यात् । एवं स्थिते कैवल्य वेत्रये वाधितार्थकपदलेशस्याप्यभावात् तात्पर्यवर्णनेन ग्रन्यैकरस्यप्रकटने काऽनुपपत्तिः । तदेवं पूर्वा नयैः सिद्धान्तप्रमेयनातपरिगणनप्रवृत्तैः सुबहुसाधितवद्भिरेवन्यथाऽन्यथाऽ पे तत्रतत्र निरूपणात् तदंशपरिहारेण यथावस्थितरीत्या सर्वशोधनार्थमेतद्ग्रन्थप्रवृत्तिः । यद्यपि आये तैरेव तत्त्वमुकाकलाप, दौ स मुक्तम्, तथापि तदपेयाऽप्यत्र परमतनिरसने तर्कप्रदर्शनम् अव्यागत. निष्कर्षश्चातिशयेने ते प्रागावे दतमेत्र । इदमप्यत्र करिष्यमाणं मनसिकृत्य, “निकटुं कश्चिदन्यः प्रभव. ते भगवलक्ष्मणावायमुद्दामक्षुद्रा वार्य. शेक्षा- शतगुणतमतेरप्रमत्तान्न मत्तः” इति तत्त्वमुक्ताकलापान्ते आह स्मे ते ज्ञायते । इतोऽ. पे कर्तव्यः परिष्कारोऽ. पे अमाभिरेव पश्चात् ग्रन्थान्तरे कर्तव्य इति तदाऽऽवार्याशयः । ईदृशस्यास्य ग्रन्थानस्य संक्षिप्तगभीर- शब्दराशितया, विशेष्य वौद्रजैनशांकरता किंका दे ने सकभागानां कर्कशतकार्म भीरा ते सं.क्षितशब्द तया अत्रोदाहृतानां न्यायतत्त्व. तत्त्व लाकर पडर्थसंक्षेप. श्री. वेष्णु चत्तीय, देव, क्यानाम पे सवयैवार्थमूर्ति रहिततया, प्रायो व्याख्यासापेक्षता स्पष्टा । यदि तत्रभवन्तः सर्वतन्त्र वेदः सर्व ग्रह व वन सरस वेभजन. वे पक्षग विलक्षण- व्युत्प तशा लसूक्ष्ममतयः श्रीरंगरामानुजमुनय इदं न व्याख्यास्यत्, नूनं सर्वेऽपि पण्डिताः सर्वथा कोश कोशरूपं दूरे निक्षिप्य नमस्कृत्यापासरिष्यन् । एतद्वयाख्यानाभावे शरीरभेद प्रवृत्य शतवारोऽप्यसिः भेदनीयशरीरे प्राथ मेकीं त्वमपि भेनं न प्रगल्भते चेत् यावती हीः स्यात्, तवती विदुषां लज्जे. ते प्रशशंसुर मदाचार्याः । यथाथतार्थप्रबोधनात् पश्चात् स्वपाण्डित्यप्रकटनेनार्थप्रपञ्चनं गुणदोष विवेचनश्च बहवः कर्तुं पारयेः । किं तेन । त इमे श्रीरामानुज वामिनः वेल, मूग्रहरा भजनाः सामशाखाच्या यतः पूर्वाश्रमे वरद वे चार्य नामवेयाः पञ्चमतभञ्जनता तदेशक शेष्या महावारी (दोड्डयात्राय) - अप्रपदीक्षि- ताद्यनन्तरकालिका अप प्रायस्तः समसामयिकाः षष्ठेप्रवन्ध, नेर्मातारः श्रीकाञ्च्यां तुर्याश्रमे स्थिता इत्यादि एतदीयं चरितंम मा.भर्भात्रप्रकाशिकामुद्रणभूमिकायां प्रदः शतम स्त । द्वितीयव्याख्यातारः चतुरशास्त्र- प्रवचनप्रतीताः प्रौढतकशास्त्र नवीनप्रस्थानपरि त्र्यातिशयप्रभा वेतनै शल्य, नर्मल ड्रे निष्पाद्यमान. ने खिलशा- स्त्रार्थप रष्करणाः श्रीकृष्णता तयार्यास्त: छष्य लिखितयाऽत्रापि प्रथममुद्रेतव्या भूमिकचैव प्रख्यापितापदाना इति किं पिष्टपेषेग । एतेऽपि प्रथमव्याख्या रहे दुरधगमो मूलाथ इति तत्र वृतज्ञाः भवन्तः भक्ताः सन्तः ‘श्रीरंगरामानुजयो गेवदर्शितेनैव पथा प्रवृत्ते’ इ ते निर. देशन् । एतत्प्र. तज्ञानुरूपमेत्र, परि प्रायो व्याख्यानावमरे तदुक्तशब्द शिमेत्रावतारिकायामर्थवर्णने च प्रायुञ्जते. ते केचिदू वैययम पे शंकेरन् । तत्र तत्र तर्करीत्या परिष्करणमात्रमेतत्कृत्यम्, अन्यः सर्वस्तदनुवाद इति केचिदापात- दृष्ट्या प्रयुः । सत्यमुकानुवादरीतिरधिका लक्ष्यत इति । तथा पे व्याख्याद्वयगतशब्दसंदर्भ सावधानमनुसंदवद्भिरुभयेोर्वैलक्षण्यं प्राथ आलक्ष्येत । तदुक्तार्थमेव कथयन्तोऽपि तत्प्रयुक्तातिरिकैः भूमिका (व्यास्यापि व्याध्येयांश स्थितिः) 23 ततोऽनुचिततः शब्दैस्तनर्थ प्रकाशयन्ति अर्थे किञ्चि वैचक्षण्यमध्याद्रियन्ते : अन्यमेवार्थञ्च मनस्य :- कलय.न्त; तदुक्तार्थस्यानुपपन्नतामन्य नुचिन्त्यान्यथा वर्णयन्ति । द्विलस्थलप्वेव कण्ठो तथा तदर्थस्वार्थयोर्भेदवर्ण- नेऽ. पे प्रायो मनाग्वा महतया वा भेदोऽव हेतमनमां सुगम एव । एवं परिशील्प कथितोऽप्यथ द्वितीय- व्याख्यागतः कचित उपेक्षणीयो लक्ष्यते, प्रथतव्याख्योक एवाऽऽदरणीय चेत्यत्रापि मध्यस्थमनत्रः सहृदयाः प्रमाणम् । एवं व्याख्यायविवृतशरीरस्यापे न्याय सिद्राञ्जनस्य गभीराकारत्वात् तत्रतत्र भूयोविवरणा- पेक्षाऽस्त्येत्र | मादृशामपि तत्र वक्तव्यान्तरं भायात् । सत्यामपि वित्रायां विस्तरभिया, मुद्रणे द्रविगदोलम्याच्च न मया व्याख्याने व्या. प्रेयत । अथाव्यत्र भूमिकायामीपन्नदर्शनमिष्यते । पण्डिता स्वयम् एवमं परिशील. ये नई त । न्यायसिद्राञ्जनेति नामौ चत्यम् आदौ इलोकानामर्थश्च प्रागेवाभाणि । अथ वाक्यारम्भः, “अशेषचिदचित्प्रकारं ब्रह्मकमेव तत्त्वम्” इति । ईदृशं ब्रह्मैव शारीरकार्थ इ ते सूत्र निर्देश्य न्यायपरिशुद्धन्ते ज्ञापितम् । उपनिषद, मध्वम्भूतमेव प्रमेयम् । तत्र परम हितांश वैशद्य. विरहात् तदर्थं स्वधर्मज्ञानवैराग्यसाध्य भक्त्येकगोचरत्वाकारेण ब्रह्म नेरूपणं गीताकार्य मितीषोऽपि गीतार्थसंग्रहे समद । अत्रोक्तं विशिष्ट विशिष्टाद्वैम् । निविशेषवाक्यं शाङ्करेष्टम् । सजातीयविजातीयस्वगतभेदरूप- विशेषाणां मिया वनात् । खभिन्नाद्वैतं ब्रह्मणे भास्करादीष्टम् । चेतनाचेतनयोरोपाधिकस्य स्वाभाविकस्य वा भेदस्याङ्गीकारात् ; स्वभावतो द्रव्यैक्यप्रयुक्ताभेदस्यापि ब्रहृणीष्टत्वात् । अस्माभिस्तु विशिष्टक्य- मुच्यते । यथा लोके वस्तू विशेषण विशेष्य वेत्रेके भेदसत्त्वे. पे विशेष्टमेकमित्येत्र व्यवह्नियते, न द्वे इति, तथा ब्रह्मापि खभिन्न, नाचेतनाचेतनविशिष्ट सदेव एकमित्येव वक्तव्यं भवति, न द्वे इति, न वा नानेति । तथा च द्वयोर्भात्रः द्विता - द्वितैव द्वैतम्, न द्वैताद्वैतम् । विशिष्टस्य द्वैतम् = वि.शिष्टे द्वित्वस्य पर्याप्तेसंवन्वेनाभावः, जीवेश्वरी अचिदीश्वरी इ. ते व्यवहारे द्वित्वं पर्याहिंसवन्धेन स्यात् ; न तु विशिष्टवेषेण निर्देशे । नतरां त्रित्वादिः । तत्र एकत्वसंख्यैव । एवं विशिष्टाभेद इत्य. पे सुत्रम् । अयमेत्रर्थ आदाविह, “प्रकारप्रकारिगोमिथोऽत्यन्तभेदेपि विशिष्टक्यविवक्षा एकत्वव्यपदेश:” इति वाक्पेनोच्यते । एवं विशेष्टे द्वित्वाभावत्र वनात् द्वितीया हत्यरूपमैक्यमपि सिद्धम् । तच्च खसजातीय- द्वितीयराहित्यम्। साजात्यं व वि. शटत्वेन रूपेण । चिद चताम. पे स्वस्त्र. वेशेषणविशिष्टतया, सामान्यतो विशिष्ट- स्वेन रूपेग खसजातीयतया, खसजातीय द्वेतीयरा हेत्यं न सिद्ध्यतीति सर्वचिदचिद्विशिष्टत्वेन रूपेण साजात्यं विवक्षणीयम् । एवन. पे श्रियोऽपे सर्व चिद चद्विशिष्टत्वस्येष्टत्वात् रुज.तीयद्वितीयसत्वादसंभवः । अतः स्वेतर सर्व वेशिष्टत्वेन साजात्यं विवक्षणीयम् । श्रियोऽप चेतनाचेतनविशेष्टत्वात् पत्नीपतिभावसंबन्धेन नारायणविशिष्टत्वस्यापि सत्वात् पुनरनन्वय इते वै.शष्ट मपृथक सिद्धिसंबन्धेन वाच्यम् । तथाचापृथक्- सिद्वनुयोगिता संबन्धेन स्वेतासर्व वेशेष्टत्वेन स्वतजातीय द्वितीय नास्तीति अद्वितीयत्यसिद्धिः । ननु तादृशं द्वितीयमस्त चेत्, न निषेद्वयम् नास्ति चेत्, तदापि तथेति सिद्ध्यसिद्धिभ्यां व्याघात इति । ; 24

भूमिका (विशिष्टाद्वैतशब्दार्थः)

चेन्न - स्वेतर सर्व वैशिष्टत्वव्यापकस्त्र निष्ठतद्व्यक्तित्वकत्वमित्यर्थे तात्पर्यात् । यद्वा स्वेतरत्वव्यापक- स्वापृथक से द्धिप्रतियोगिताकत्वमेत्र फलितं प्रकृतविशिष्टाद्वैतम् लाघवात् । लक्ष्मी जीवाचेतनानां स्वपदेन ग्रहणे स्वेतरस्मिन् नारायणादौ स्वापृथक सिद्धिप्रतियोगित्वाभावात् न दोषः । इदमेत्र भेद वेशि : कमात्र - वृ त्तत्रमंत्रत्वमिति परिष्कृतं रजोटिकायाम् । स्वच्छिन्न तेयो गेताकभेदं प्रति स्वाश्रपाथा.से.द्धे- प्रतियोगिता संबन्धेन व्यापको य एकमात्रवृत्तिधर्मः, तद्वत्त्वमेव तत् । ब्रह्मण्येकत्रैव समन्वयः व्याख्यायाम- नुगमप्रदर्शनं तु तर्कवरणिरासिक्यात् । विशष्ट क्यविवक्षया प्रयोगश्च भूमविद्यायाम्, ‘यत्र नान्यत् पश्यति नान्यच्छणोति’ इति वाक्ये श्रीभाष्ये दर्शितः । “तत्त्वं जिज्ञासमानानां हेतुभिः सर्वतोमुखः । तत्त्वमेको महायोगी हरिर्नारायणः परः" इति च महाभारते । एवं ‘तमेवैकं जानथाऽऽत्मानमः, ‘एक वैवा- नुत्रष्टव्यम्’, ‘एको देवः सर्वभूतेषु गूढः’ इत्यादियुतिः । विशिष्टवत्यैक्य वेवक्ष्यैव अथातो ब्रह्मजिज्ञासेति ब्रह्ममात्र निर्देश इति च न्यायपरिशुद्धावुक्तम् । अत्र मूले प्रकारप्रकारिणोः प्रकाराणां चेति प्रयोगस्वारस्यात् विशिष्टक्यादीति आदिपदेन प्रकारकयमपि ग्रह्यम् । तद्विवक्षया, “आत्मनो ब्रह्मणो भेदमसन्तं कः करिष्यति" इत्यादावभेदोते: । स्वभावतो देवादिभेदरा, हित्य-ज्ञानानन्दत्वादिरूपेण ब्रह्मसर्वजी वैक्यस्य विवक्षितत्वात् ।

अलोपरि, “सामान्यतः प्रमाविषयतया विशेषतः प्रकर्षेण मेयतया च" इत्यस्य विवरणं प्रागेवाकारिं ।

;

उपादानं द्रव्यमि ते । यद्यपि संयोगर हेतमव्य. मे. ते अद्रव्यलक्षणस्य वक्ष्यमाणत्वात् संयोगसहित लक्षणमिति सुवत्रम् । तथाप्येकमालद्रव्यवादिमते. पे समन्वय चैवमुक्तम् । ननु सूक्ष्मचिपचि देशिष्टस्य स्थूल चिरचिद्विशेष्टं प्रति उपादानत्वत्यैवास्मन्मत इष्टत्वात् विशेषणभूतयोः चिदचितोरुपादानतावच्छेदक- त्वेऽपि नोपादानत्वमिति चेत्–न; यथायथं विशेषणांशेपि विशेषणांश प्रति आदानत्वस्येष्टत्वात् । स्वगतगुणं प्रति विशेषणद्रव्यस्योपादानत्वाच्च । आत्मसु इदमवस्थाश्रयत्वं परम्परयैव भवति । संयोगरूपगुणं प्रति तु आदानत्वं साक्ष त् । पूर्वावस्थाश्रयत्वमुप, दानत्वमस्तु उपादेयत्वं तु नोतरावस्थाश्रयत्वमेव

; गुणेनृपादेयत्वमङ्गप्रसङ्गात् । अत आदानता निरूपकत्वमेवोपादेयत्वम् । अत्र तु द्रव्यलक्षगे पूर्वाव थेत्यत्र पूर्व लक्षणघटकं मा भूदे ज्ञापनाय अवस्थाश्रय उपादानमित्युक्तम् । अस्तु द्रव्यलक्षणमत्रस्थाश्रयत्वम् । आदानत्वस्य कारणता बेशेमरूपत्वात् उपादानत्ववरूपं किमि.ते चेत् — तादात्म्याष्टथ.

के - न्यतरसंबन्धाव च्छन्नकार्यता निरूपितकारणत्वमनुगतम् । संयोगरूपरसादिगुणोपादानत्वस्य द्रव्ये समन्वयाय अथसिद्धीते । यद्यपि स्थूलत्वरूपात्रस्थाश्रय चेतनाचेतननिष्ठा पृथविद्धितंवन्ध छ कार्यतानि- रूपितकारणतामादाय ब्रह्मण्यप्युपादानत्वसमन्वयः स्यात् ;

अथापि विशिष्टं स्वं प्रति विशेष्ट- स्याप्युपादानत्वस्यास्माभिर्मुख्यतयेद्यत्वात् मृद्घटादौ तन्निरूपणाय च तादात्म्यतंबन्धस्यापि निवेश: ॥

अवस्था नाम आगन्तुकाष्टथ सिद्धधर्मः । एतत्परिष्करणञ्च द्वितीयव्याख्याने द्रष्टव्यम् । अस्माभिश्च नययमणिभूमिकायां शरीरलक्षणनिकर्षे उक्तम् । तदल प्रदार्यते - सत्यत्व-ज्ञानत्व - कालव-

मूमिका (कतिपयभागव्याच्या )

25

जीवत्व. धर्मभूतज्ञानादीनामत्रस्थात्ववारणाय आगन्तुकेति । आगन्तुकत्वं स्वाश्रय — — प्रतिवन्धका- भावोभयातिरिक्तकारणसापेक्षत्वम् । रूपरसशब्दादौ गुणे सहजशक्तिखीकारेऽपि तस्याः प्रतिबन्ध- काभावस्वाश्रयमात्त्रसापेक्षत्वात् तस्या अवस्थात्वाभावेन न तामादाय रूपादेर्दव्यत्वापत्तिः । शक्तिभिन्नत्वस्य पृथङ्कनिवेशे तु आगन्तुकत्वं जन्यत्वमात्रं प्रागभावप्रतियोगित्वरूपम् । घटादेर्भूतलादिकं प्रति, औपाधिकस्य गन्धादेर्जलादिकं प्रति, बाल्यादेश्चेतनं प्रति चावस्थात्ववारणायापृथक सिद्धेति । अपृथसिद्धत्वं नाम स्वप्रतियोग्यवच्छेदकयावत्कालवाच्छिन्नसंबन्धवत्त्वम् । स्वं संबन्धः । तत्प्रतियोगि चाऽऽचेयत्रस्तु । तत् यदायदा, तदा यः संबन्धो ययोरस्ति, तत्संबन्धवत्त्वमेत्र तयोरपृथसिद्धत्वम् । काले यावत्त्वविशेषणात् संयोगस्य न तादृशसंबन्धत्वम् । अतो न घटभूतलसंयोगमादाय घटस्यापृथ- कूसिद्धत्वम् । धर्मत्वानिवेशे घटत्वादिकं प्रति घटादेरवस्थात्वापत्तिः । घटस्यागन्तुकत्वात् घटत्वापृथकू सिद्धत्वाच्च । तथा च तदवस्थात्वं नाम जन्यत्वशक्तिभिन्नत्व विशिष्टं तन्निरूपिता पृथक् सिद्धिसंबन्धा- वच्छिन्नाधेयतावत्त्वम् । नन्वेवं शरीरस्य जीवावस्थात्वापत्तिः ; इष्टत्वात् । जीवादीनामपि येन येन रूपेण जन्यत्वम् तेनतेन रूपेणेश्वरावस्थात्वं स्वीक्रियत एव । अन्यरूपेणावस्थात्वाभावात् तथा व्यवहारा- भावः । अचेतनादिगतावस्थामादाय परम्पराभूतापृथक्सिद्धिसंबन्धेनात्मसु लक्षणसमन्त्रयोऽपीष्यते ; संयोगममादायापि ।

.

तथाचोपादानत्वस्य पूर्वात्रस्थाश्रयत्वरूपत्वेऽपि अवस्थाश्रयत्वस्याऽऽगन्तुकाप्पृथसिद्धधर्मवत्त्वरूप- त्वेऽपि अन्ततो द्रव्यलक्षणमपृथक् सिद्धयनुयोगित्वमात्रमिति ध्येयम् ।

25 g. वर्तमानत्वप्रत्ययादिति । अयं घट इति प्रत्यक्षे इदमा वर्तमानत्वं गृह्यते । अनन्तरक्षणेषु पुनः पुनः अयं घट इति अवर्तमानसंमन्धः, न चैकस्य वर्तमानत्वावर्तमानत्वे भवितु- मर्हत इति कुसुमाञ्ज ल्युक्तरीत्या शंका |

42 पु. इदञ्च परिस्पन्देति । अत्रैवमवतरणादिकं बोध्यम् - नन्वनन्तमसंख्यातप्रमाणमिति सर्वदा व्यापित्वेनावगतायाः प्रकृतेः प्रकरोतीति प्रकृतिरिति भूतेन्द्रियादिरूपेण परिणामित्वमेव न स्यात् । एषां परिस्पन्दयोग्यत्वात् परिस्पन्दस्य भूतत्वाद्यवस्थासु दुर्ववतया तत्तदवस्थप्रकृतिद्रव्य एव वक्तव्यतथा तच्चलने तद्देशे प्रकृत्यंशाभावात् सच्छिद्रत्वापत्त्या व्यापित्वभंगादित्यवाह इदञ्चेति । भूतत्वाद्य- वस्थापन्ने परिस्पन्दसत्त्वेऽपि तत्र तदवस्थानापन्नप्रकृत्यंशोऽप्यस्तीति भावः । उक्तस्यार्थस्य प्रामाणिक- त्वं दर्शयति तत एवहीति । प्रकृतिमहदादीनां तत्तत्कार्यावस्थाश्रयत्वाकारेणेव कारणावस्थाश्रयत्वाका रेणापि तत्र सद्भावस्य प्रामाणिकत्वात् निश्छिद्रत्वमेष्टव्यमिति । नन्वें कार्याभिन्नस्यापि कारणस्य कार्ये पृथग्व्याप्तिखीकारे अद्वैतिमतेऽपि जीवत्वापन्ने ब्रह्मणि शुद्धब्रह्मव्याप्तेरपि सुत्रवतया, ‘य आत्मनि तिष्ठन्’ इत्यादेस्तत एवोपपन्नतया कथं ततो भेदसिद्धिरिति चेन्न - जीवात्मरूपेण परिणामवादि- यादवप्रकाशमते तदुपपत्तावपि - अपरिणतस्यैवोपाध्यवच्छिन्नस्य जीवत्ववादिशांकर भास्करमतयो-

jur 14

·

26

भूमिका ( कतिपयभागव्याच्या)

स्तदयोगात् । उपाध्यवच्छिन्नप्रदेशे ऽनवच्छिन्नत्वस्यापि स्वीकारायोगात् । परिणामपक्षस्तु अकृता- भ्यागमवृतचित्रणाशा दोषदुष्टत्वादुपेक्ष्यः । एवञ्चैकलैत्र प्रदेशे प्रकृतिनः कस्मिंश्चित् परिणामे जाते परिस्पन्दवशादन्यत्र गते तत्रैवान्यः परिगामोऽपे भीतुमर्हति प्रकृतेः सत्त्वात् ।

49 पु. यत्विति । ननूपाधि सृष्टप्रदेशस्य जीवत्वे तादृशप्रदेशस्य गमनस्वीकारे ब्रह्मणश्छेद्यत्वं स्यादि - त्युक्तं भाष्ये । अधिरूपेग प. रेणतांशगमनात् ब्रह्मस्वरूपे छेद्यत्वं तु नापादितम् । पूर्वं प्रकृते. नं. रेछद्र- त्वत्र नात् ब्रह्मणो नि रेछ इत्यस्य कैमुत्य सिद्धतया आधिगननेऽपे तत्र ब्रह्मखरूपसद्भाव संभवेन न तच्छेदनप्रसंग इति चेत्र - आधिरूपब्रह्मांश इकोन संसृह्मांरागमनेऽ पे न ब्रह्माच्छेयत्वभंग इति पूर्वाक्षी मन्यत इति तन्निरासार्थं तयोकेः । छेवेटौ च श्र ते वेरोधः । यत्त्वया देप्रन्थस्यात्र प्रकृति नवयत्रस्तवे का प्रतक्तिरे ते चेत् प्रकृतेः सावयवत्वच्छेयत्वा देखीक. रे ब्रह्मणोऽप्येवम्भावस्य भास्करेण वक्तुं शक्यचात् कथं भास्करप तदूषननव पवचा च्छेद्यत्रा देकथनेन भाष्ये वृत मेत्याशंका- यामेनङ्कु.त्यति रे.ते ध्येयम् । उपाधिसंसर्गादयते । निरुपाधावत्र सोपाधाव.

पे छेदनायोगकथन मिच्थः । अत्र घे ‘तल’ ‘अत्र’ इति पदयोर्व्याख्यभेदे ॥ मेदोऽत्रवेयः । एवं बहुत व्याख्यय. मू- लार्थभेदो द्रष्टव्यः ।

62 पु. अवाजहल्लक्षणैव युक्ते ते । अस्याक्षरस्य तमः परिमाणतया वनश्यतया न क्षरतीत्यक्षर- मित्यर्थो न घटते । प्रकृते पे न्यूनपरिमाणाना व्यापत्ररूपार्थोऽप न भवति । अतोऽक्षरसंब- न्धित्व,दक्षरत्वम् तत्र प्रकृतरूपेग वा परमात्मरूपेग वा अक्षरेण सबन्धोऽस्य न विशेषाकारः । अतो जं. वरूपाक्षाग्रहणं स्यात् । तथा है, ‘तनः परे देव एकीभवत" इति अविभागापत्तौ तमस्सद्भावो दुर्ग्रह आसीत् । ततः सृटवारम्भे विभागे तमोऽस्तीति ग्रहगयोग्यता भर्त्रा । तदनन्तरप रणामे चा- चेतनस्येत्र चेतनजातस्याप सद्भात्रः सुग्रहो भवत । इतस्ततो विप्रकीर्णेष्वनन्तजीवसंघेषु प्रवृतसृष्टय- न्वयाह जीवजातस्य, “तोयेन जीवान् व्यवसज भूम्याम्” इ तेवत् स्रक्ष्यमाणतमोभागे भगवता स्वसंकल्पेन समावेशकरगां देति ज्ञाप. ये तुमक्षरशब्दः जीव. वे.शष्टाचेत परिणाम वित्रया प्रयुक्तः । एवञ्च सृष्टिक्रम इत्र लयकमेऽपे तच्छब्दप्रयोगस्तदेकार्थः । तेन तावत्पयन्तं जीवसद्भावः सुग्रह इ. ते ज्ञाप्यते । एव माशयेन परमभङ्गे उक्तम्, अव्यक्ततमोमध्यप. ठेत LoIT का अक्षर aiig

COT

GT G♚♚ कं झांक कं तदवस्थ त्रगुणद्रव्य. वे शेष्टचेतन समष्टि िशेष 4G

க்

ज.ब.वत्रय LDIT 5 तात्पयम्” इ.ते ।

प्राक् च तत्र, “क्षेत्रज्ञ ंसृष्टा चदत्रथ वेशे मंगीकार्यम्” इ. ते अचित्प्राधान्यद शै पंक्तिद्रष्टव्या ।

L

6- पु. प्राणाद्यन्यत्वे सतीतेि । साविकका रोपादानकत्वमि लक्षणमप्राकृते न्द्रयाव्यते दूष. येप्यते । परमभंगे तदु केतु वक्ष्यमाणरीत्या प्राकृते न्द्रयनात्रलगा. भप्रायेग । पूर्वमिन्द्रियाव्यव हेतपूर्वावस्थाव- त्वस्याहंकारलक्षणतया कथनात् इन्द्रियलक्षणे अहं काटने आमाश्रपादे स्यादि ते तथालक्षणानुक्तिः । किश्व अव्यकमहदहं कारणां शास्त्रमा प्रसिद्धतया शास्त्रप्रसिद्ध त्या लक्षणकथनं युक्तम् । इन्द्रियं तु सर्वाभीष्टम् |

भूमिका ( कतिपय भागव्याच्या )

27

तत्खरूप कारणादौ विवादः स्यान्नाम । अतो लोकप्रसिद्वरीत्या प्राणेयादिना तल्लक्षणमुक्तम् । महदादे रेत्र द्रव्यान्तराव्यत्र हेतपूर्वावस्थारूपं लक्षणं तु न भवति इन्द्रियाणां केवल कृतित्वत् कि.चत्प्रकृते-

त्वाभावात् । अत्नोक्तं लक्षणमप्राकृतेन्द्रियसाधारण मे.ते वक्रव्यम् । अतः ईश्वरे अनअज्ञानानंगीकार - पक्षे लक्षणस्यास्य तदे न्द्रयेऽ. पे वक्तव्यतया तत्पक्षे अशा देशलं कारन लते. ते नित्य वेभू तेप रच्छेदे व्याख्ययोग तः कथं घटते । १४. पुढे टिप्पणं द्रष्टव्यम् ।

87 पु. सौगत .. स्त्र. न्द्रियपुरुषेन्द्रियादिकल्पनमि ते वाक्ये, व्याख्याद्वयेऽपे ‘इन्द्रयेष्वेत्र स्त्रीपुं नपुंसकभेदकल्पनमित्यर्थः’ इति व्याख्यातम् । अनेन आदिपदेन नपुंसकग्रहण मेट मे ते स्पष्टम् । इदं परमभंगविरुद्वमिति तद्ग्रन्थपरिशीलिनः । सौगतैनपुं तक लगानुस्तत्र स्पष्टत्वत् । अत एव, ‘नपुंसकलिंगम पे कि न कल्प्यते’ इति तदापादनं तत्र वृतम् । आदि देन तु ज.ब.ग. मे.त किञ्चत् गृह्यने । तथा च तत्र सूतः - “स्त्रीत संस्थानस्वर भगवान @@muji गुरुकृत्या काळ पुरुषेन्द्र Qui.opuji

पुरुषेन्द्रय मूक्षुर्गाद-

प्रवृनु गलना LDIT & जीवेन्द्र CLL. @moorupi 524 अकश देहव्या Quboorp @averi नपुंम केन्द्र Quo@mops BL” इति । एवं व्- वयोः इन्द्रयध्वे स्तीषु पुस, मेदकल्पनमिति वाक्यं वलून व दीनां मध्ये कचित् केषाञ्चित् स्त्रीपुंयर्यनिति जायते। सोऽपेन सौऽर्थः ।

.

·

90. पु. रूपना संबन्धेति । नन्विदं मिश्रित वं पञ्चीकरणकृतं वा, के संयुक्त वं वा । नाद्यः, उपरीश्वर्गादिप्रत्यक्षमापाद्य गुरुव विवदयोग्यत्वेन परिहागत । न हीश्वरोऽपि पञ्चीक्रियते । काले रूपव संबन्धेन प्रत्यक्षापपत्तये मिश्रितत्वं केवल संत्वमेवेति वक्तव्यत्वाच्च । नान्त्स्यः; शुक्लादिरूपवत्संयुक्तत्वस्यापि सत्वेन शुक्ल अकाश इत्यादिप्रयपत्ते रति चे- इष्यत एव तथाप्रत्ययः । दूरे नील राकाशमिति प्रतीतत् सविधे घ ल ल हक. रविकिर- णादिव्याप्त देशे शुक्ल आकाश इत्यनुपत्रात् । तथा सन्ध्यायां रक्त आकाश इति । अथ रूपवत्समवेतत्वरूपसंीनवर्षेण घटत्वादिग्रहणे यथा तत्र नं लं घटत्वमित्येवं न प्रत्ययः किं तु रूपवत्समवेतमित्येव, तथा शुक्कुरूप संयुक्त आकाश इत्येव प्रत्ययो युक्त: : न तु शुक्ल इन्येवम | संनिकर्षस्य यथावस्थिताकारप्रत्ययैक हेतुत्वात् । एवं कालः शुक्लः क लो नील इति, शुक्ल संयुक्त इत्येवं वा प्रत्ययापतिश्च । वाथ्वीश्वरयोर योग्यत्वे siप घटादेर्यो . तया तर्मास नीलनमरसंयुक्ततया घटप्रत्यक्षापतिश्च । भर्जनकपालस्थस्याग्नेः प्रत्यक्ष पाल संयुक्ततया चाक्षुत्वापतिश्चेति वेद - रूपर्वाम्मश्रितत्वमेव प्रत्यक्ष हेतुः । तस्य प्रत्यक्षहेतुत्वे रूपवद्भेदाग्रहोऽय सहकारी | अतः पीनः शंख इतिवत् नीलं नम इति प्रत्यक्षम् । कालादौ नियमेन मे ग्रह शात् न तस्य प्रत्यक्षो वधायकत्वमिति ॥ एत्रमे । तर्हि वाखीखादिन यक्ष रंगनपि भत्रे देते चेर् तर्हि भवतु संभवादुपायान्तरमप्युच्यतं । रूपवति वायुकालेश्वर भेद प्रत्यक्षात् तत्प्रत्ययाभावः । आकाशमेदा- प्रत्यक्षकाल एवं हैवंप्रत्ययः । नीरूपत्वेऽपि कालः सर्वेन्द्रिययोग्य इति तत्र संभागसंनिकर्ष- मानमलम् । रूपरूपीत्यादिभाष्यं तु प्रतिनियतविषयम् । वस्तुतस्तु आकाशस्यानुभवानुमारात् योग्यत्वमेव । भाष्ये पञ्चीकरण प्रदर्शनं नैव्यप्रत्यक्ष निर्वाहाय । समीपे नीलं नभ इत्यप्रत्यक्ष तु शुक्लादिवस्त्वन्तरप्रत्यक्षेण तदभिभवात् । दूरे तु न वस्त्वन्तरग्रहणमित्यलमधिकेनं ।

128

भूमिका (कतिपय भागव्याख्या)

126. g. तदेवं चतुर्विंशतीति । भन्न चतुर्विंशतिशब्दप्रयोगतः इदं द्योत्यते, यत् तमसः प्रकृतितत्कार्य- महदादिपृथिव्यन्तानन्तर्भावे साक्षाद्विलक्षणप्रकृत्यवस्थान्तररूपत्वे प्रकृतिप्राकृतानां चतुर्विंशतित्वेनं परिगणनं सर्वसंमतं परित्यकं स्यादिति ।

158. पु. यस्य चेनस्येत्यादिभाष्यो कशरीरलक्षण वयस्य प्रकृतग्रन्थदर्शितस्य च चतुर्थस परिष्करणसरणिरस्मदीय-नयमणिभूमिकायां द्रष्टव्या । सारप्रकाशिकाकारैरपि शरीरलक्षणं विशिष्य विमृष्टम् ।

18. पु. शेषत्वे सति ज्ञातृत्वमिति जीवलक्षणमुक्तम्। तदीश्वरेऽध्यतिव्याप्तम्, ‘दास्यमैश्वर्ययोगेन ज्ञातीनाञ्च करोम्यहम् ’ इति तेनापि शेषत्वस्वीकारात् । अतः ईश्वरशेषत्वे सतीति सत्यन्तार्थः । तस्य लक्ष्म्यामपि सच्चाइतिव्यातिरिति शंकायाम्, ईश्वरत्वपर्याप्त्यधिकरणशेषत्वे सतीत्यर्थ उक्तः प्रथमव्याख्यायाम् । एवं स्वपक्षमुक्त्वा, ‘लक्ष्म्या जीवत्वपक्षे तु न दोष:’ इत्युक्तम् । तावता लक्ष्म्याः जीवत्वं स्वाभिमतमिति वा मूलाभिमतमिति वा न सिध्येत् । एकदेशिपक्ष एवमपी- त्येव स्यात् । मूले तद्वारकदलानुक्त्या जीवत्वेष्टिः प्रतीयत इति चेन्न । ईश्वरेऽपि तल्लक्षण सरखेन तदुनुक्त्या जीवत्वस्ये त्वापत्तेः। तद्वारणाय दलनिवेशे हृदते तथैवैतद्वारणमपि हृदतमिति यत्किञ्चि- देतत् । न हि, लक्ष्मीजी त्वपक्षो निदुष्ट इति एतद्वाक्यार्थः । किंतु तज्जीवत्वपक्षे तत्राति-

1

तिरूपदोषशंका नास्तीति । यद्वा तत्पक्षे लक्षणं न परिष्करणीयमिति । नन्वीश्वरेऽतिव्याप्त्या लक्षणपरिष्कारणमवर्जनीयमिति चेत्-शेषत्वे सतीत्यत्रोपाध्य निर्देशात् निरुपाधिकत्वमर्थ- सिद्धम् । तेनैव सोपाधिकं भगवन्निष्ठभागवतशेषत्वं वार्यत इत्यभिप्रायः । किमिदं निरुपाधि- करवम् ? कारणानधीनत्वमिति चेर-शेषत्व लामान्यं हि परगतातिशयाधाने च्छयोग देयत्वरूपम् । इच्छाधीनोपादानविषयत्वे कारणानधीनत्वं कथम् ? इच्छा च परमात्मगता सर्वत, जीवनाऽपि नित्यमुक्तादाषस्त्येव । तर्हि चिकत्वमनादित्वमस्तु । तच स्वपूत्रेकालस्वव्य (पकस्वाधिकरण- ताकत्वम् । अस्तु वेह कालश्वव्यापकाधिकरणताकमात्रम् । ईश्वरमते शेत्रत्वे च नैतदिति चेत् — अस्तु इदं लक्ष्म्या अपि जीवत्वपक्षे । वस्तुतः, ‘यस्या’ वीक्ष्य मुखं तदिङ्गिनपराधीनो विधतेऽखिलम्’ इति लक्ष्म्यधीनव्यापारत्वस्येश्वरे नित्यतया लक्ष्मीं प्रतीश्वरस्योक्तविधशेष- स्वापच्या जीवलक्षणातिव्याप्तिः । अतः लक्ष्मीगतातिशयस्य भगवदिष्टत्वेऽपि स्वस्मिन्नपि शेषित्वस्य तदिष्टतया परगतातिशयमा ती देश्य कोपादानविषयत्वरूपं शेषत्वमीश्वरे नित्यं न भवेदिति वक्तव्यम् । तत्र परगतेत्यत्र नित्यं यत् उभयगतातिशयोद्देश्श् कोपादानविषयत्वरूपं शेषत्वं तद्वत्वे सति ज्ञातृत्वमिति सिद्धान्ते जीवलक्षणमिति । सिद्धान्ते उभयेत्य नवेशे दोष इति तात्पर्यम् । जीवको प्रवेश-जगत्कारणत्वादिभावादिकं नयद्युमणिकार मेघनादारिसुरीष्टम् । भट्टपराशरादिभिस्तु न तथा, “अनन्याधीन कल्याणमभ्यमंगल कारणम् । जगनिदानम द्वन्द्वं वन्दामहे महः” इत्युक्तेः ।

193. पु. परस्य तु तज्ज्ञानविषयतयैव प्रकाशते इत्यन्न प्रकाश इति वा प्रकाशता इति वा पाठः स्यात् । प्रत्यक्त्वैकत्वविशिष्टतयेति । अहमेको न वेति कदापि संदेहाभावात् एकत्वं सदा प्रकाशते । प्रत्यक्त्वं तु स्वप्रकाशफलित्वम् । फलञ्च स्वविषषव्यवहारः, स्वगतव्यवहारानु- गुण्यरूपप्रकाश फलभूत स्वव्यवहारकर्तुम्वमिति यावत् । एतावान् अर्थः सदा प्रकाशत इति कथमिति चेत्र - अहं न वेति संदेहाभावात् अहं त्वं भासत इत्युच्यते । पूर्वोक्तव्यवहार कर्तुम्वं तु हेत्वम् । लाकर हवं प्रत्यकत्वं स्वविषयकज्ञानाश्रयत्रं विषयत्वाश्रयत्वोभयसंबन्धेन

भूमिका ( कतिपय भागव्याच्या )

29

ज्ञानविशिष्टत्वमित्युच्यते । अस्माभिर्ज्ञानान्तरमन्तरा स्वयंप्रकाशस्वीकारात् प्रकाशस्य च भ्यव- हारानुगुण्यरूपत्वात् व्यवहारकथं तदित्युच्यते । तच घट इति ज्ञाने घटत्वादिवत् स्वरूपतो भासते । अतो व्यवहारादेरप्रतीतावपि न क्षतिः । घटत्वादिवत् तावतैव व्यावर्तकत्वमप्येष्टव्यम् । मानरूप इति । मानं ज्ञानं स्वप्रकाशमिति यावत् । न तु सविषयकत्वम् धर्मिज्ञाने तदनिष्ठेः ।

;

201. पु उपरि प्रमाणमिति पदस्याप्येतावानेवार्थः । तद्वति तत्प्रकारकत्वरूपप्रमात्ववर्णनं तु श्रयणात् । यदि मान प्रमाणशब्दास मितिकरणरूपार्थग्रहणम्, तदा आत्मनो हेतुत्वसंभवात् अनुमानप्रमाणता निर्बाधा । एवञ्च प्रमा मेया चेत्यन चकारेण प्रमाणस्यापि ग्रहणम् । स्वधियोऽपि लिंगत्वसंभवात् । एवकारेण प्रप्रातृत्वव्यवच्छेदः ।

03.पु. हम्प्रदेशेति । सर्वो हि हृदये हस्तं निक्षिप्य अहमिति व्यवहरति । तदुक्तमुपनिषदि (बृह… ) ‘हृदि ह्ययमात्मा’ इत्यादि । देशस्थ कालस्येव न स्वप्रकाशेन भानम् । किंतु धर्मभूनज्ञानेनैव- स्वयंप्रकाशस्येति पदप्रयोगस्तु, आत्मनः स्वप्रकाशतया विभुत्वे सर्वत्रापि स्वप्रकाशत्वसत्वात् धर्मभूतज्ञानेन तद्भानं हृदयप्रदेशावच्छेदेनेव सर्वावच्छेदेनापि स्यादिति भावेन ।

219. पु. स द्विधा संसारी असंसारी चेति । स त्रिधा बद्धो मुक्तो नित्यश्चेतीति यथा प्रसिद्धि विभ गे कार्य एवं कथनं जीवविभागोऽन्ततो द्वित्वे पर्यवसास्यतीत्याशयेन । तथाहि - परस्पर- व्यधिकरणानामेत्र विभाजकधर्मत्यन्यत प्रसिद्धम् । अन बद्धपदेन अतीतबन्धो वा वर्तमानबन्धो वा यदाकदाचिद्बन्धवान् वा वित्रक्षणीयः । आद्यो मुक्ताविशिष्टः । द्वितीयविभाजकधर्मस्तु अस्मिन् दिने यावति जीवे. परस्मिन् दिनेऽपि तावतीति वक्तुं न शक्यते, प्रतिदिनं बहूनां मुकेः । अतः कालमेदेन व्यक्ति मेहांत् अव्यवस्था स्यात् । तृतीये तु मुक्त इति विभागः पृथक् न- भवति । तस्य सर्वस्य कदाचिद्बन्ध स्वादिति । नन्वेवं संमागे असंसारीचेति विभागे संसारिपदार्थतया बद्धान् मुतांश्च गृहीत्वा असंसारिपदेन तद्भिन्ननित्यग्रहणं युक्तम । एम् अकृत्वा प्रध्यस्त संसारस्यापि असंसारिपदेन ग्रहणात् पुनः संकीर्णतैवेति चेत् — मुक्तरूपविभ गवतः आधे वा अन्ये वा थे छपन्तर्भावः शक्य इति ज्ञापनाय तथोक्तिः । तथाच संमारीत्यस्य नित्यसंसारीत्यर्थे तद्भिन्नबद्धानां मुक्तानाञ्च संसारिषु प्रवेशः । संसारिपदेन कादाचित्कसंसार- संबन्धस्यापि ग्रहणे तु असंगारी नित्य एवेति ॥ एवञ्च नित्यसं मारिणोऽनंगीकारे त्रैविध्यं न वक्तव्यम् । तदंगीकारे तु नियतसंवार, अनियत संसारः, नियतसंसाराभाव इति वैविध्यमिति । एवमभिप्रेत्य नित्य संसारीति विभागः इह प्रन्थे प्रथम माहतः । तदभावपक्षः केचित् इति कथितः । नित्यसंसारास्वीकारेऽपि त्रैविध्यवादिनामाशयस्तु न्यायसूत्रे प्रमाणप्रमेयसंशयेत्यादिविभागवत् असिद्ध व्यभिचारादिहेत्वाभासविभागवच्च उपधेयसंकरेऽप्युपाघेरसंकरः, संसार- तद्ध्वंस तदस्य- न्ताभावानां भिन्नत्वादिति ॥

223. पु. ननु नित्यसुणामंगीकारे तदधिकार मेदानामपि स्वीकार्यनया आनन्दसाम्यं भज्येतेत्यवाह अनन्तविष्वक्सेनेति । अब ज्ञानानन्दादिभिरिति पदं कि पर्थम्। नित्येषु ज्ञानादिगुणसमये कः संदेहः । तद्विशेवण या नित्यत्वं नित्यैरिति पदेनोच्यत इति काचित् व्याख्या । तत्कथनमपि कुत इति चेन नित्यैरित्यस्यानादिभिरित्यर्थः । अनन्तादीनां नियताधिकारत्वेऽपि अनादिशान प्रसरानन्दादिमत्रेऽपि मुक्त्यनन्तरं जीवाः आनन्दे तरसोदरा भवितुमर्हन्तीति भावः । नित्यैरि- त्यस्य च ज्ञानादिविशेषणत्वाभावे आनन्दयुक्तैरनन्तादिभिरानन्दसोदरा इति कथितं भवति । त सुष्ठु स्यादिति तदाशयः । अश्वैवमस्तु - ज्ञानानन्दादिभिरिति हेतौ वनीया । ज्ञानानन्दस्या

30

॥

भूमिका ( कतिपयभागव्याख्या)

ज्ञानरूपानन्देस्यर्थः । आदिपदेन शेषत्वेत्वग्रहणम् । आनन्दसोदरत्वोपपादनार्थमेतदुक्तिः । अनन्नादीनां सं गरिणाञ्च स्वस्वरूपानन्दानुभवमा मुक्तिरेति स्वीकारे अनन्दसाभ्यं स्यात् । सर्वेषामात्मनामेकरूपत्वात् । परमात्मदात्वं तदनुरूपं विभिन्न धिकारश्च भज सु केषु चित्, सेवेाधक्रियावैलक्षण्यान्मिथ आनन्दवैलक्षण्ये आवश्यके सति निरधिकाराणां तैरानन्द नाम्यस्य का कथेत्याशंका | परिहारस्तु अस्मन्मते आनन्दो नाम नातिरिक्तपद र्थः ; किंतु ज्ञानमेवा नुकूल मानन्दः । ज्ञानञ्च सर्वविषयकं सर्वेषां तुल्यम् । ‘सर्वे ६ पश्य पश्यति’ इति श्रुतेः । अतोऽनन्तादीनां यावत् ज्ञान-स्नि, तावदेषामप्यस्ति । तावच्चानन्दरू मेवेति कुनो- वैषम्यम् ॥ एतावदभिप्रेत्य च श्रुतिः ‘सर्वे ह पश्यः पश्यति सर्वम प्नो ते वंश:’ इति । ननु अनन्तादेः, मह रधिकारभागिते ज्ञानं तस्यानन्दरूपं स्यात् मुक्तस्य तु अनन्तोऽधिकार गिते ज्ञानम | ਹਰ कथं तस्यानुकूल रूपमानन्दरू श्चिति चे- तदर्थ मवाऽऽदिपदम | लोके स्वधि- कारेण स्वस्यानन्दवत् स्वात्यन्ता कूल पुरुषगताधिकारेण पि स्वस्थानन्दो दृए पुत्रम्य प्रबल- पदाधिकारे पितुरानन्ददर्शनात् । अनन्तादयश्च मुक्तानां तदाऽत्य तानुकूठा इति स्यादे वानन्दः । न केवलमनन्तादीनामानुकूल्यम् । सर्वेषां परमात्मानं प्रति शेवात् शेषभूतैश्च शेषिनु देशै पर्वक करणात् स्वकार्य परकार्य वा सर्व शेषन त्रार्थनितिग्रहणात् शेषिगतस्य च तत्तत्कार्यतो जायनान न्याऽऽनन्दय प्रत्यक्ष मीश्रणात् स्व नकर्तृ आदित्याग- स्यापि साचिकैः क्रियपाणतया तत्प्रयुक इंकारस्य प्यन काशाश्च परत्पन भोग थं परमात्मेच्छानुसारं प्रवर्तमानानां तथाविधग्रदर्शतः परमानन्दः परस्य तुल्य एवेति । अतो नात-द- परस्परेष्टत्वमात्मरूप तुभः नित्यानन्वादिभिः सोदरा एवानन्दे मुका भवन्तीति ॥

.

•

231. पु. सैवावस्था मेदादिति । ‘प्रीतिपूर्व मनुध्य.नं भक्तिरित्यभिधीयते’ इत्युक्तानुध्यान- शिरस्कतया महनीयतमविषयकतया मोक्षार्थमनुष्ठीयमानतया च परभक्तिः ।

2 . पु साध्यभक्तिरिति । साध्या च मा भक्तिश्च । साध्यत्वमात्रवती साधनत्वरहिता काचित् भक्तिः । एवम्भूनभक्तिघटितत्वात् प्रत्त्तौ साध्यभक्तिपदं भक्तिप्रदञ्च पारिभाषिकम् । तस्याः प्रारण्यांशनाश साधनत्वेऽपि तदन्तर्गतायाः भक्तेरतथात्वम् साध्यत्वमानम् ।

245. पु. तद्नु च शेषाणीति । अयमनुशब्दः ‘अन एव सर्वाण्यनु’ इति सूत्रस्मारकतया प्रयुक्तः । अन्न तत्र च नान्तर्यम् अनुशब्दार्थः । ‘इन्द्रियैर्मनसि संघननैः’ इति युगपदेव सर्वेन्द्रियसंश्लेष- संभवात् । अतः तद्नु = वागनुसारेण, वाग्यदेवेत्यर्थः । वाङ्गनसीति वाक्ये प्रथमन एव वाक्- संश्लेषः, प्रतीयते ; पश्चात् विमर्शे कृते, इनरेवापीति ज्ञाने स्थितः पश्चाद्भावः संश्लेषे आरोपि त इति वा । सर्वे प्राणा अनुत्क्रामन्तीति वाक्यस्मारको वा सूत्रे अनुशब्दः । संपचेः संश्लेषरूपत्वादेव, सर्वेऽनुक्रानन्तीत्युक्तमिति बोधितं भवति ।

262. पु. तत्र च शारीरकभाष्यानुसारे तस्य परमात्मानुभवः, श्रीमद्गीताभाप्यस्वारस्यानुसारे कैवल्यमिती- च्छन्तीति । अयं भावः – केचिदाहुः - सप्तमेऽध्याये गीतो जिज्ञासुः प्रकृतिवियुक्तात्मखरूपमात्रवित् आत्मानु- भवरूपकैवल्यकामः । तत्फलञ्च कैवल्यम्, ‘यः प्रयाति त्यजन् देहं स याति परमां गतिम्’, ‘यं प्राप्य न निवर्तन्ते’ इत्युक्तस्वरूपम् । तस्य च नार्चिरादिगतिः । गीतायामुपयर्चिरादिगत्यु किस्तु - पञ्चाग्निविद्विषयः । तत्न भाष्य एव पञ्चाग्निविद्या प्रस्तावात् । तस्य ब्रह्मप्राप्तिरप्यस्तु इति । अयं विभागः

भूमिका (कतिपय भागम्पाच्या)

31

गीता श्लोकतद्भाष्यत्वारस्यविरुद्ध:, जिज्ञासुं प्रत्येव ब्रह्म-अध्यात्म-कर्मप्रस्तावात्, अक्षरं ब्रह्म परममित्यादिना तद्विवरणात् तत्र भाष्ये पञ्चाग्ने विद्याप्रतिपादितार्थपरतयैव व्याख्यानात् तस्यैत्र जिज्ञासुतया प्रकृति केयुक्तात्मस्वरूप वित्पदेन आत्मयाथात्म्य वेत्पदेन चैकस्य पञ्चाग्निविद एव ग्राह्यत्वात् । एकस्यैव प्रथमं प्रकृति.वेयुक्तात्मस्वरूपावाप्तीच्छु रे ते निर्देशो जिज्ञासु शब्दार्थव्युत्पादनाय, अथ कैवल्यार्थिन इ ते निर्देशः, ’ स याति परमां गतिम्’ इत्युक्तफलस्य ऐ हकजीवात्मखरूपानुभवातिरिक्तत्वज्ञापनाय ; आत्मयाथात्म्यविद इति पश्रार्देिशः, ‘तद् य इत्थं वेदुः इ ते श्रतिवाक्यार्थ वेशीकरणाय तत्तत्संदर्भानुसारात् । मुयुक्षुप्यडिव्यख्या तालयदीपकप अन्ततो जज्ञासुपञ्चा न वदा र यमनुमन्यते । अतः अपुनरा वृत्त्यात्मप्रा हि रूपकैवल्यो क्तिः पश्चा- निवेद्विषय एव । तर्हि तस्य ब्रह्मप्रा हेरेव श्रीभाग्य इव वक्तव्येति चेत् अस्याः विद्यायाः जीव, विशेष्यको पासनरूप- त्वात् कैवल्यमेत्र फल मे ते पक्षान्तरं भाष्यकारा भिनतमस्तु । अर्चिरादिग. तेर हतस्य च केवलस्यानु भत्रस्थानम्, ‘योगेनाममृतं स्थानं स्वात्मसंतोषका रेगाम्’ इत्युक्तं नश्वरम् । ततस्तस्य पुनर वृत्तिः । अयं तु केवलो ब्रझात्मकचात्मवेत् प्रकृ मण्डल नचिरा देनाऽतिक्रम्य परमपदं प्राप्तः ॥ नूनमदमेवा. भप्रेत्य भट्टराशरपदैः श्रीरङ्गराजस्तत्रे, ( 8 ) ‘प्रत्यचं स्वं पञ्चविंशं परात्रः संचक्षाणस्तत्त्वरा शे. वै. वच्य । युञ्जाना म्रायां स्वबुद्रो स्वं वा त्वां वा रंगनाथाऽनुवन्त’ इ. ते विकल्प्य उक्तः । यद्य. पे गीता- प्रथमत्र को प्रकारे शुद्ध नालोपासको जीवनमा प्नो ते, सप्तमाद्युक्तप्रकरः पञ्चाग्नि.वेत् ब्रह्म प्राप्नोतीति श्लोकार्थः सुत्र :-

अथा. पे एक वेषाविषयत्वे स्वारस्यात् विकल्वेन श्रीभाष्यगीताभाष्यय योजना-

प्रक्र.रोऽयमस्तु इते ।

यद्वा कैवल्यं द्विधिम् आत्ममात्रानुभवरूपं प्रकृतिपरमात्मविषयकज्ञानलवलेशेना. पे रहेत प्रथमषट्का भगतम् । पञ्चाग्निविचैवल्यं तु ततो विलक्षणं नियतपरमात्मानुभवराहित्येs. पे परमात्मा.

दे- ज्ञानयुक्तम् । माध्वसिद्वान्ते मोक्षो नाम शुद्धजीवखानुभव एव सार्वदेकः । सत्यामपेक्षायां परमात्म- समीपगमनानुभवादिकम. पे भवते, प्राकृतलोके स्वस्वगृहत्रा सेनां देवालयगमनादिवत् । अस्य च न पूर्णशेरा सेक्यम् । विद्यन्तरनिष्ठानां तु, ‘अथ मृदितकषायाः केचिदाजानदास्यत्वरित.शि. थल चित्ताः की. तं चन्त, नमस्याः । विवति ननु पारं भक्ते. नव्ना भजन्ते” इत्युक्तरीतिः । " तेषां ज्ञानी एकभक्ते. वे शेष्यते" इत्युक्तास्त एत्र ; न पञ्चाग्निवत् - इत्याशयेनात्र गीतभाष्ये ब्रह्मप्राप्तावुच्यमानायामेव कैवल्यमयुक्तम् । अयं तद तदा श्री कुण्ठे दिव्यमण्टपे गत्वा श्रियः पति मनुभवन्नपि स्वस्थानं प्रति निवृत्य स्वानुभवात एव च तेउत इति केवलो भवति । एवञ्च पाद्मपुराणस्थतया कथ्यमानम्, ‘विरजा- परमव्योम्नोरन्तरा केवलः स्मृतः । तत् स्थानमुपभोकव्यमव्य कब्रझसे. वेनाम् । खात्मानुभव- जानन्दसु वदं केवलं पदम् । निःश्रयतञ्च निर्वाणं कैवल्यं मोक्ष उच्यते । श्रीशां. प्रेम, क्तसेवैक रसभोग वेत्र जनम् । त देच्छन्त्यव्य तयो मोक्षं सुवचैत्र. जंतम्’ इति वचनमप्येतत्पञ्चाग्निवत्परं स्यात् । अत्र सेवैकरसेत्यनेन कादाचित्कतदनुभव इटः प्रतीयते । यद्यपि परमव्योमेति पदस्य परमपदपर्याय-

32

भूमिका ( कतिपय भागव्याच्या )

त्वात् विरजाया अपि तदन्तर्गतत्वात् विरजापरमव्योम्नोरिति विभज्य निर्देशः, तयोरन्तरेति मध्यस्थान- निर्देशश्च न घटते - अथापि परमव्योमपदस्यात्र वैकुण्ठननगरादिपरतया निर्वाहः कार्यः । तथाच ईदृश कैवल्य, विशेषफलकलं गीताभाष्येष्टमिति । अत्रास्वारस्यं मनसिकृत्य इच्छन्तीत्युक्तम् । उभाया- विरुद्धतयेत्युपरितनपदेन तत् सूचितश्च । पश्चाग्नि. वेदः परमात्मप्रकारकखात्म विशेष्यकोपासनस्यापि विशेष्य वशेषण विपर्यासेऽपि, भूतलं घटवत्, भूतले घट इयत्तेत्र तत्त्वविषयकत्वानपायात्, सूत्रे अप्रती- कालम्वनत्वेनाविशेषकथनात्, “विकल्पोऽविशिष्टफलत्वात्" इति फला विशेषप्रीतेः, फलद्वयप्रतिपादक- श्रुतिवाक्ययाभावेन फलद्वयकल्पनानुपपत्तेः, गीताभाष्योक्तस्य ब्रह्मगमनस्य कादाचित्कताथा भाष्येऽन- वगमात्, ब्रह्मानु भत्रस्य सर्वथैवाभावे, ब्रह्म गमयतीति व क्या रोध,पत्तेः परं योतिः संपद्यापि स्वेनरूपेणा- भिनिष्पत्तिरहित इत्युक्तौ श्रुतिविरोधात्, मुक्तौ जीवानुभवमात्रमिति माध्वसिद्रान्तस्य तन्क्रतुन्यायविरुद्धत्वात् मध्येमध्ये ब्रह्मानुभवत्रिच्छेदककर्मसद्भावस्य मुक्ते दुर्ववत्वात् कर्माभावेऽपि भगवत्संकज्पात् तथेति माध्वकल्पनस्य चामूलत्वात् । यथा स्वस्वरूपाविर्भावस्य ब्रह्मानन्दानुभवस्य चाविरोधः, तथा कैवल्यपर- गीताभाष्यस्य ब्रह्मानुभवपर श्रीभाष्यस्य च कालभेदाभितायेगाविरोध इतेि निर्वाहसंभवाच्च नैतत् युक्तम् । भट्टपराशर श्लोकस्तु स्वमित प्रथमष को कज्ञानयोगफलं त्वां वेति पञ्चाग्निविद्याफलञ्च ब्रवीती.ते न विरोधः, तथैव पूर्वैव्य ख्यातत्वाच्च । यद्वा पञ्च निविद्या निष्टस्य प्रथमं जीवमात्रानुभवात् पश्चाच्च तादृश- कैवल्याभावात् कालभेदेनान्यतरदेव फलमिति प्रदर्शनाय चकारं विहाय वाकारप्रयोगः । पाद्मपुराण- वचनं तु न विश्वसनीयम् । यद्वा निरजापरमव्योम्नोरन्तरा = विरजायाः परमव्योम्नश्च जलस्थलयोः स्पर्शमन्तरा ततः प्रागेव प्रकृतावेव केवलः स्मृतः । प्राकृतानुभव विरजा देपरमपदानुभवञ्च विहाय स्वानुभवमाले केवलः स्मृतः इति रीत्या व्याख्येयम् । विरजापदं किमर्थ.मि.त चेत् — विरजातीरे सूक्ष्मशरीरत्याग, त् ततः प्राक् सूक्ष्म- शरीरे स्थितेन कायस्यात्मानुभवस्य विरजात्पर्शपूत्रभावित्वमेवेति ज्ञापनाय ।

.

इदमत्र बोध्यम् - भूमविद्यायां ‘तरति शोकमात्मवित्’ इत्युपक्रमात् परमात्मज्ञानस्यैव शोकसंतारकता । अत एव सनत्कुमारेग तत्र प्राणपदवाच्यजीवात्मोप सकस्य मुक्तानुभाव्यशुद्रजीव. विशिष्ट सैकदेशोपासकतया नामाद्यपासकापेक्षयाऽतिवा दिवेऽपि न शोकरा हत्य. मेत्याशयेनैव सत्येन ब्रह्मणा तित्रदनकतव्यतोपदिष्टा । तत्र प्राणोपासकस्य विशिष्य फलाकीर्तनात् प्राण. वि. शष्टसत्योपासकत्व, मष्टमिति प्रतीयते । अथापि प्राणमात्रोपासने कश्चिदुपरम त चेत्, किं फलं स्यादिति विमृश्य श्रीभाष्ये उक्तम् - प्राणपदेन जीवग्रहणात् किं प्राणसहचरितः किञ्चिद्देह. वे.शष्टजीव उपास्यतयेष्टः, उत प्राणोपलक्षितः शुद्धजीवः । उभयोsपि किं नामाद्युपासनेषु प्रस्तुतेष्विवात्र ब्रह्मदृष्टया विषयभूतः, उत ब्रह्म विना केवलः, सर्वथा चतुर्विधेऽप्युपासने यथावत् ब्रह्म.वेषयकत्वाभावात् क्षुद्रमेत्र फलं भवितुमर्हति । इदमप्यत्र श्रतौ, ‘अतोऽन्यदार्तम्’ इत्यत्र विवक्षितम् । आर्तम्, अर्तिमत् - शोकवत्, विनाशि चेति । सर्वमिदं ‘विशेषञ्च दर्शयति’ इति सूत्रभाष्याभिप्रेतम् । भट्टपराशरपादैश्वाध्यात्मखण्डद्वयव्याख्यायाम्, अन्येष्वैश्वर्याक्षर भोगेषु जुगुत्सया

भूमिका ( कतिपयभागव्याख्या)

33.

साधिष्ठानम्" इति अपवर्गव्यतिरिक्ततया तुल्यत्वं दर्शितम्’ इति अत्र प्रागुक्ततया ‘भोगापवर्गतदुपायगतीः’ : इत्यत्र भोगशब्देन तदुभयकोडीकारः, अपवर्गस्त्वन्य इति सूचनात् तस्यामोक्षत्व सिद्ध्या न पश्चाग्निविद्या- फलत्वसंभवः । अत एव स्तोत्ररत्नभाष्ये आचार्यैः अपवर्गपदेन कैवल्यभोगमगृहीत्वा भोगपदेन तद्ग्र- हणम् । अत्र जुगुप्सापदेन, ‘तस्माज्जुगुप्सेत ’ इति पञ्चाग्निविध वाक्यमपि स्मार्यते । तत्र संसाराज्जुगुप्सा विहिता । अर्चिरादिमार्गगम्यफलातिरिक्तविषये तत्र जुगुप्साया अभिप्रेतत्वात् तस्या अत्र कथनात् कैवल्ये पुनरावृत्तिर्दोत्यते । वरदविष्णु मिश्रश्च, “नन्वेवं निश्शेषकर्मक्षयाभावात् कैवल्यप्राप्तौ न मुक्तः स्यात् " इत्याशंक्य, “सत्यममुक्त एव सः ; मोक्षस्य परमात्मानन्दानुभवरूपत्वात् तस्य ब्रह्मानन्दानुभवा- भावात् स्वानन्दमात्रानुभवात्” इत्युक्तम् । अत एवात्मस्वरूपावाप्तिरपि केवलस्य नास्ति । स्वस्वरूपा- नाविर्भावात् । अत एव वेदार्थसंग्रहोत्तरीय सोऽनृतापिधानः, न त्वाविर्भत वरूपः । अत एव जिज्ञः सुपदेन कैवल्यपर उच्यते, स्वस्वरूपज्ञानमात्रं तदनुभवमात्रमिच्छति, न तु तदाविर्भावमिति । यथा ‘जिज्ञासुर्लभते भक्तिम्’ इति । पञ्चाग्निविदि तत्प्रयोगात् कञ्चित् कालं स्थिरतरतया स्थूलशरीर कार्यव्यासँग विना अनाविर्भूतस्वरूपविषयेप्यनुभच्छा तस्याप्यस्तीति । कैवल्यं स्थिरमित्युक्तिश्व उपासनकाल इव व्युच्छेदं विना निर्विच्छेदं तदनुभव इत्याशयेन । एवं वाभावकथनादेव तत्फलानु- भवावश्यक तथा पुनरावृत्तिरपि कथिता भवति । श्रीविष्णुचित्तैश्च कैवल्यपदं ब्रह्मराक्षसत्वतुल्यं भ्रष्टप्राप्यमिति निन्दितमिति अवोक्तम् तेन प्रकृतिमण्डलातिक्रमो नेति ज्ञायते । तावता कैवल्यमुद्दिश्य कश्चित् विधिर्वाऽनुष्ठानं वा न स्ति, पापफलमेव तदिति न मन्तव्यम् जुगुप्सनीयः वे तात्पर्यात् । प्राकृतफला पे- क्षयाऽतिशक्तित्वात् तदुद्देशेनोपायविधानमपि घटते । तावता संचिनपुण्यपापक्षयासंभवात् शास्त्रेण नित्य फलतया तद्विधानं न युज्यते । नियप्रकृतिलयरूपस्य फलस्य परिमितकालानुभाव्यत्ववत् नित्यस्यापि जीवस्य परिमितकालानुभाव्यता घटते ।

;

1

एवंमात्मानुभूतिरूपकैवश्यस्यानित्यत्वे कथं श्रीकूरेशैस्य मुक्तित्वेन कीर्तनमिति चेत् – तन, ‘भोगा इमे विधिशिवादिपञ्च किञ्च खात्मानुभूतिरिनि या किल मुक्तिरुक्ता । सर्वं तदूषजल जोषमहं जुषेय हस्त्यद्विनाथ तव दास्यमहारसज्ञः” इति लोके ऐश्वर्यभोगाविशेषेणोपादानादनित्यत्व- मेवेष्टम् । मतान्तरस्थैरनीश्वरैः सेश्वरैश्च कैश्चित् स्वात्मानुभवमात्रं नित्यत्वेन मन्यमानैरस्य मुक्तित्वमुच्यते, विषयानुभवविरहमात्रेणा मुक्तौ मुक्तित्वव्यपदेश आप्तवाक्येष्वप्यस्ति न तत्त्रतो मुक्तित्वमिति ज्ञापनार्थमेव, या किल मुक्तिरित्येतावत्यनुपरम्य मुक्तिरुक्तेत्युक्तम् । इमामेव स्वात्मानुभूर्ति शेषिभगवदनुभव सहचरी मुक्तित्वेन यदि ब्रूयुः, स्वीकुर्याम्, न त्वेतावन्मात्रमित्याशयः । द्वादशे ज्ञानयोगनिष्ठो देापि मुक्त वेन प्रशंसित:, ‘विमुक्तश्च विमुच्यते’ इति च श्रुतिभक्ति योगनिष्ठमपि विमुक्तं ब्रवीति, ‘मोक्षं सालोक्य- सामीप्यं प्राये न कदाचन’ इति सालोक्यादिमात्रमपि मोक्षत्वेन व्यपदिश्यते । तावता न मुख्यमुक्तित्वमिति सद्भावः । श्री कुलभूषणमुनिभिश्च Qapps/tcore इति कैवल्यस्यानित्यत्वं भगवत्प्राप्तेः

Sш. . 5.

84

भूमिका (कतिपयभागव्याच्या )

स्थिरत्वञ्चोक्तम् । तद्व्याख्याने च उत्तरत्र वीथिश्रीकृष्णन प्रथमश्रियः पतिरूपे स्वप्रन्थ (ईए) प्रवेश ஐச்வர்ய கைவல்யங்களை “தூஷித்தது அல்ப்பாஸ்த்திரத்வாதி தோஷங் Barna” इति ऐश्वर्य त् के पल्यत्यल्प वनस्थरत्वं शेष वरूपाननुरूपत्वादिकञ्च स्पष्टमुक्तम् । प्रकृतग थव्याख गनावसरेऽपि तथा । अस्थिरत्वमेव अल्पः कैवल्ये इति नयनन प्ययुक्तम्, ऐवर्येऽप्यल्पत्वत्त्वेन भिजनायोगात् । ऐश्वर्यादपत्यस्य वकव्यत्वात् आदिपदेनाप्युभयान्वय्यर्थ- विवक्षणाच्च । श्रीमुखमूकादिषु कैवल्यदूषगमस्पान्थिरत्वादिहेतुभिरिति अनोकतया अल दिन प्रबन्धे सर्वत्र कैवलनास्थिरत्वमेवाभिमम्

" अतः ‘G DIST LETT—— शशी ELLIT इत्यादिगाथास्वपि स्थिर वाभिप्रायो नाम्ती नम्बिलैाचाय. भिमतमावि कृतं भव । द्वादशसह विकायामपि भगवत्प्रातेरेव नित्यपुरुषार्थ मलोकम् । तच्छिष्पश्रीविष्णुचिका च श्रीविष्णुपुराणवच- नञ्च तदूव्याख्येनं विस्पष्टं बाचकन् श्रीदेविकदर्शिताः वाचस्तर्काश्च तदनित्यत्वे जागरूकाः 4 | । श्रीविष्णुचित्तीये, “यो गिनाममृतं स्थानं स्वात्मसंतोत्रकारिणाम् " (fa. g. 1-6-8) इत्येतदूव्याख्यानावसरे, “आश्रनेवेत्र प्रतीकोपासकाः योगेनः तेषाममृतं विष्णुपदाख्यं भ्रत्रादुपरे (धुवाधार ) स्थानम् ; यतो गंगा प्रत्रहतो ते वक्ष्यमाणम्" इत्युक्तम् । उपरे ( - - - 9) देवयानप्रस्तावे, ‘अष्टाशीतिसहस्राणि मुनीनामू वरेतसाम् (1-6-6 ; 1-10-1 ) इ ते स्थलद्वयोक्ता धकारिणो निर्दिश्य, “तेऽसंप्रयोगालोभस्य — शब्दादो दो ग्दर्शनात् । इत्ये.भः कारणैः शुद्रा अमृतत्वं हि भेजिरे 1 आभूतसंप्लवं स्थानममृतत्वं विभाव्यते । त्रैलोक्यस्थ तेकालोऽयमपुनर्मार उच्यते” इत्याशुक्ला ऊर्ध्वोत्तर- मियादिना विष्णुप वर्णितम् । तत्र चिरकालस्था यतयैवामृतपदव्यपदेश्यस्था नभात्र त्वमुक्तम् । एवम्, “अत्र विष्णुपदे स्वर्गाधिकसौख्यात् सत्यलोकादर्वा बीनत्वाच्च मोक्षो क्तः क्रममुत्यर्था । तत्स्थाः क्रमात् ब्रह्मलोकमेय ब्रह्मणा सह मुच्यन्ते । विष्णुपदे स्थितास्तत्र ( ब्रह्मलोके ) लब्धज्ञाना मुच्यन्ते । न तु तत् मुकैर्लभ्यं स्थानमित्यर्थः" इति चोक्तम् । एवञ्च स्वात्मसंतोषका रेफलभूतकैवल्यस्थानं ब्रह्माण्डा- न्तर्गतम. नित्यमि. ते तवामृतत्वव्यपदेशश्चामुख्य इ. ते श्री.विष्णु चित्तीयकण्ठो. क्तेविरुद्धमेव हि कैवल्यस्थानान्तर- तन्नित्यत्वकल्पनम् । एत. द्वेष्णु चित्तीययुक्तायुक्तत्व वत्रारो नित्य कैवल्यस्थापनप्रवृतैनैव कृतः । नाषि तस्य श्री. विष्णुपुराणवचनस्यार्थो न्यथा विसृष्टः । तत्र " प्राजापत्यं गृहस्थानां न्यासिनां ब्रह्मसंज्ञितम् 4 योगेनाममृतं स्थानं खात्मसंतोषकारेणाम् । एकान्तिनः सदा ब्रह्म ध्यायिनो योगको हि थे । तेषा तत् परमं स्थानं यद्वै पश्यन्ति सूरयः" इति श्लोकक्रमदर्शनात् ब्राह्माख्यवतुर्मुखस्थानो पर परमपदस्थान- स्याधस्तात् केवलस्थानं भवितुमहतो ते चिन्त्येत । परंतु पूर्वं ब्रह्मचा रे वानप्रस्थ- गृहस्थ- संन्यासिनां क्रमेण निर्देशात् आश्रमाणां क्रमेण निर्देश इते व्यवस्था विरहवत् नीचस्थानोपरि उच्चस्थानकथनमिति व्यवस्थापनास्तीति अस्यामृतस्थानस्य द्वितीयांशानुसारेग ब्राह्मतोऽर्वाचीनत्वेऽ पे न दोष इति तद् शायः योगिनाममृत.मे.त व वनमिदं श्रीभट्टपराशरादैः “मुकानां परमा ग.तेः" इत्यनोपात्तम् । तैस्तत्र मुका

I भूमिका (कतिपयभागण्याचा 35 नामिति शब्दस्य गुणाष्टकेन भोगेन च परमसाम्यमापन्ना एव मुक्ता इत्यर्थमुपपाद्य तेषां स्वस्वरूपस्य विभूतिद्वयस्य च प्रप्यत्वेऽपे परमप्राप्यत्वं विष्णोरेवे. ते सा परमा ग. तेरित्याशय्य, अथामुख्यमुक्तान् केवलानन् प्रस्तुत्यं कैवल्यफलप्रदर्शनाय वचनमिदमुपातम् । अरे अव्ययनामाथ वे वारे एतदनन्त एव त्रनम् " एकान्तिनः सदा ब्रह्म ध्यायन्ते यो गेनो हि ये । तेषां तत् परमं स्थानं यः पश्यन्त सूरयः" इतीद- मुपादाय तत्र गतानामपुनरवृत्तिरपि प्रतिप दिता ; नान | अद्वै तिर, त्यनुसरणमस्मद यैर्नेष्टम् । तेन कैवल्यस्थान- स्थितानां पुनरावृत्तिरेव स्वरसतस्तदिष्टेत्यवसीयते । अयं तु विशेषः यत् एतद्व वनविवरणाय, “संसारपरम- पदयोर्मध्ये तेषां स्थानञ्च" इ. ते ते निर्देशन्ति । संसारपदेन च यत्र संसारिणो नीचोच्चस्थानगतागतभाजो भवन्ति तद्ब्रह्माण्डग्रहणं युक्तम् । तस्य परमपदस्य च मध्यञ्च जलावरणतदनन्त रमू उप्रकृत्यात्मकमेत्र शास्त्रप्रतपन्नम् । पूर्वं ब्राह्मस्थानस्य, पश्चात् परमपदस्य व निर्देशात् मध्यनि. दंष्ट, मेदं चतुमु वलोकोप, रे श्रीवैकुण्ठादधस्तनस्थानमिति युक्त. मे ते तदाशयः स्यात् । विष्णुपुराणे अमृतशब्दस्य तत्संदर्भे परेभाषितार्थ- ग्रहणं तु श्रीष्णुचित्तेष्टम् । एषामपि कैवल्यस्थानस्य परमपद थान भिन्नत्वं स्पष्टमिष्टम् । श्री मद्रहस्यत्रयसारे चरमश्लोकाधिकारे व वनमिदमुपादाय परमपद भिन्नत्वमेत्र स्थापिनम् । श्रीविष्णुवित्तोक्तरीत्या तदुपपादनं तु न कृतम् । एतन्नामसहस्रभाष्यावलोकनात् विरजा पर नव्योम्नोरित पाद्मपुराणत्र ने विरजापदस्थाने वैराजपदं स्थितं स्यादिति वैराजपरमव्योम्नो.र. ते पाठो विमृश्यते । विरापदं वैराजपदश्च ब्रह्माण्डपरतया तत्रतत्र प्रयुज्यते । विरजानन्तरं परमपदात्पूर्वं किञ्चित्स्थानाभावात् ब्रह्माण्डादूर्ध्वं परमपदस्याधस्तात् पूर्वोक्तप्रावृत- भागरूपप्रदेशसत्त्वा देदमचा घेतम् । भूते न्द्रयप्रवृत्त्युपासकानां महाभूतेषु इन्द्रियेषु नित्यप्रवृतो च कञ्चित्कालं लयवत् जीवात्मोपासकस्य प्रपञ्चोप रेतनप्राकृतभागे लय इट इत्र | श्री. वष्णु चित्ताशयस्तु अमृतपदप रेभा- षितार्थाप रेत्यागेन तदारभ्य परमपदस्याधस्तात् स्थिते देशे केबलो यत्र का पे कंत्रल्यमनुभव. त्व. ते स्यात् । “येन केनापि गच्छतु यत्र काप्यनुभवतु” इति च न्याय सिद्धाञ्जने निरटङ्कि । सर्वथा तस्यास्थिरत्वादिकं विष्णु चित्तेष्टं नापलपनीयम् । तत्र चतुमु वलोक दर्जा वीनस्थानगामी अर्चेरा. देमार्ग विनैव गच्छेत् । पञ्चाग्निविद्या- निष्ठस्तु अपना ब्रह्माग्डम ते कम्य यत्र का. पे तदनुभूय पश्चात् परं ब्रह्म संपदेते. ते विवेकः स्यान्नामेयलम् । तदेवमुभयसंप्रदायाच्या भे युक्त बना तेलं ना तो करगायाप्रामाणिकार्थकल्पनप्रयासो न स्थाने 1 अतः प्रक्षेयशंकास्पदपाद्मपुराणत्र वनमादाय न्याहरा कैवल्या रकल्पना. देकमयुक्तम् । अवरुद्धार्थान्तरकल्पनं बाः तस्य काममस्तु । परमपदेs. पे क तेपया. धका रेविषये कैवल्यस्थानस्वीकारेऽ. पे तत्र वाक्ये कैवल्य निष्य- त्वानुकेः यथास संप्रदायं प्राकृत केल्यान्तरवत् तदप्यनित्यमेत्र; लञ्च तालोक्नेनैवापुनरावृतेन तत एव सायुज्यपर्यन्तस्य सुलभत्वा देते । अन्यत्र च नयधमणेभूमिका - तात्पर्य चन्द्रिका, टेप्पणी-प्रथमष्टकान्त- भागाथसंग्रहास्थळादौ अस्माभिः प्रपञ्चितमप्यनुसंधेयम् । 87 | पु. सर्वेश्वरत्वमित्यादीश्वरलक्षणं विष्णुमात्रनिष्टमिष्टं चेत् — सर्वपदेन स्वेतरस्वारेण श्रियोऽपि प्रहणात् न श्रियामतिव्याप्तिः । श्रियोऽपीश्वरत्वात् लक्षणस्योभयनिष्ठत्वेष्टो सवपद ततितरचेतनाचेत- 36 भूमिका (कतिपयभागव्याख्या) नमात्रपरम् । विष्णुमात्रस्य लक्ष्यत्वेऽपि सर्वपदेन तावदेव विवक्षित्वा लक्षणेषु पुंस्त्वमिति विशेषणं घटनीयम् । तावताऽपि दोषवारणात् । 278 पु. “परविद्यासु जीवोक्तिः” इति कारिकाप्रथमपादस्थाने तत्त्वटीकायां प्रथमश्लोक- व्याख्याने, “अन्योक्तिः परविद्यासु" इति स्थितः साधीयान् पाठः । अधिकरणचिन्तामणौ पूर्वाधमेवान्या- दृशमिति इह टिप्पणे दर्शितमेव । 35. पु. श्रिये वैभुत्वोपायत्वादिविषये वचनभूषणमीमांसा निरसनेन श्रीपञ्चरात्रादिगतविस्पष्ट- वचनानामुदाहरणेन सर्वं विशदमेत्रोक्तमस्ति रत्नपेटिकायाम् । पुरुषकारमीमांसाग्रन्थखण्डनरूपे श्रीतच्च सिद्धाज्ञ्जने चैतद्विस्तरः प्रागेव स्थितः । अनुग्रहमप्यास्तस्या मुक्तविषयानुग्रहबुद्धिः खतः प्राप्ता । महर्ष्या.देमहानुग्रहवशात् ब्राह्मण परिषदाद्याशीर्वादवलात् आचार्यानुग्रहवशाद्वा यत्र कार्यनिपत्तिः, तत्त्रापि सर्वेश्वरानुग्रहस्यावश्यापेक्षिततया तत्तदनुग्रहप्रवृत्तेरपीश्वरायत्ततया च तेषामनुग्रहाणामन्यथा सिद्धिरित्यशक्तत्व- मकारणत्वं च नहीष्यते । न च ततोऽपि निकृष्टता लक्ष्मीकर्तृकानुग्रहस्य । अप्रधानकारणस्यापि प्रधानकारणत्वेन प्रशंसनं श्रेयसे । कारणस्याकारणत्वस्थापने आग्रहस्तु अपराधाय । अखिलहेयप्रत्यनीके भगवति अभिषेक- निवेदनाद्युपचारानावश्यकत्ववादवत् उपेक्ष्यस्तात्त्विकंमन्यवाद ईदृशः । प्राप्ययोरुभयोर्मध्ये लक्ष्म्यपेक्षया परमपुरुषे प्राधान्ये सत्यपि यथा नास्माभिस्तयोः पुरः तद्वैत्रम्यं भागवते, उभयोरेकासनावस्थित्यादि- साम्यात्, तथोपायत्वेऽपि न तद्भावनं युक्तम् । यद्वा तद्वा तर्केण साधयितुं शक्यमिति तस्याप्रतिष्ठित- त्ववेदिभिरस्मत्पूर्वाचार्यैः प्रमाणशरणैः स्थितमिति मनसिकृत्य हठात्कारं विहाय महृदयीभूय तत्त्वनिर्णयः कार्यः । लक्ष्मीतन्त्रविष्वक्सेनसंहितादिवचनानि हि श्रियो विभुत्वकारणत्वोपायत्वादिकं विशिष्य प्रतिबोधयन्ति । संप्रदायश्च – “ श्रेयो न ह्यरविन्दलोचनमनः कान्ताप्रसादादृते संसृत्यक्षरवैष्णवाध्वसु नृणां संभाव्यते कर्हिचित्” इति सर्वस्यापि फलस्य तदनुग्रहायत्तत्वं श्रीयामुनमुनिमतम् । समुद्रमथनेन श्रियमाविर्भाव्य तां भक्तिपूताभिषेचनाराधनाभिष्टवनैः प्रसाद्य पुरन्दरस्त्रैलोक्याधिपत्यं प्रापेति पराशरः परमर्षिरुपदिशन् सर्वत्र विष्णुप्रीतिवत् श्रीप्रीतेरपि प्रतीक्ष्यमाणत्वं प्रसाधयतीति तदादिप्रमाण- मूलकमिदं वचनम् । “यस्या वीक्ष्य मुखं तदितिपराधीनो विवत्तेऽखिलम्” इति श्रीवत्सांकमिश्र- वचनादपि कर्मानुरूपफलप्रदोऽपीश्वरस्तदभिप्रायप्रतीक्ष एव सर्वं करोतीत्यर्थसिद्ध्या उपायाधीनप्रीति- रुभयोः, ततस्तदनुग्रहोन्मुखश्रीप्रीणनपरमपुरुषानुग्रह इति उपायानुष्ठानस्योभयनिष्ठफलप्रदानौन्मुख्य हेतुतयो- भयोरप्युपायत्वमवजनीयम् । अनुग्रहरूपसंकल्पे ऐकरूप्यं वा स्यादीषद्भेदो वा ; किं तेन । द्वये श्रियो विशेषणत्वमेव । परंतु श्रीकृत्यं पूर्वोत्तरकालभावि सर्वं पुरुषकारकृत्यतया वादिकेसरिभावितमनुपायत्ववाचो- युक्तिरक्षणाय । मूलमन्त्रे उकारस्य लक्ष्मीपरत्वपक्षे, ‘मकारस्तु तयोर्दासः’ इति उभयोः शेषित्वं प्रतिपाद्यत इति संप्रतिपन्नम् । उभयाधिष्ठानञ्चैकं शेषित्वमिति शेषित्वं व्यासज्यवृत्ति एकमिति संप्रदायः । अतः आत्मस्वरूपमुभाभ्यामेव युगपदर्पणीयम् । शेषित्वादेव फलस्योभयनिष्ठत्वात् फलमप्युभयोन्यस्यते 1

भूमिका ( कतिपयभागव्याच्या ) 39 भरसमर्पणस्यास्मत्कर्तृकभर निरपेक्षत्वप्रसंपादकतया निरपेक्ष कार्यकरत्वस्योभयत्राविशिष्टतया भरोऽप्युभयत्र न्यसनीयः । भक्तियोगसमारध्यत्वस्योभयगतत्वाच्च तथैव न्यसनं साम्प्रतम् । तथा द्वयें श्री विशिष्टनारा- यणबोधनात् श्रियो विशेषणत्वस्योभयपूर्वाचार्यसंमतत्वात् शरणागतिप्रतिसंबन्धित्वं श्रियामपि सिध्यतीति तस्या अप्युपायता । विशिष्ट एकशरणागतिक्रियाप्रतिसंबन्धित्वस्य खरसतोऽवगमात् तदनंगीकृत्य श्रीविषयकपुरुषकारप्रपत्तिः, नारायण विषयप्रधानप्रपत्तिश्च पृथक्पृथक् क्रियमाणा द्वयार्थ इति वादे स्वारस्यभंगः। प्रधानशरणागतिप्रतिसंबन्धिताया उभयनिष्ठत्वस्य प्रागेवोपपादितत्वात् लक्ष्मीतन्त्रे च आनुकूल्यसंकल्पाद्यंगान.म.ङ्गनश्चोभयविषयकत्वं विविच्य दर्शितमुभयोरुपायत्वप्रतिष्ठापनाय । तत्र लक्ष्मी- नाराणात्मिका प्रती तरेका प्रपत्ताविति चात्रिणोक्तम् । ‘प्रायश्चित्तप्रसंगे तु सर्वपापसमुद्भवे । मामेकां देवदेवस्य महिषीं शरणं व्रजेत्’ इत्युक्त्या पुरुषकारप्रपत्तिरपि पृथक् कार्यतया सिद्धा । प्रपन्नायाश्च श्रियः पत्यौ कृत्वद्वयमस्ति निग्रहात् वारणं काले तथा संधु क्षणमनुग्रहे । तत्र लक्ष्मीमात्र विषयक- पुरुषक रप्रपत्त्या पुरुषकारबलात् भगवतोऽभिगन्तव्यता सिध्यति, यथ. व. स्थतशरणागति निष्पत्तिश्च गद्यदर्शितरीत्या । अथोभयविषयकप्रधानशरणं गतौ कृतायां पत्युरनुकूलितत्वात् फलनिष्पत्तौ निस्संश- यायां श्रियामुत्सुकायां तत्प्रीणनः पतिरप्यनुग्रहे प्रवर्तते । एवमुपायानुष्ठानानन्तरभा विश्रीकर्तृकसंधुक्षणं श्रीकर्तृकफलप्रदानसंकल्पवत् तस्या उपायत्वसाधकम् प्रपत्त्यनुष्ठानप्राक्का लिकतंत्कृत्यं पुरुषकारता- साधकमिति विवेकः । इदं त्वत्र विमृश्यम् - ‘ईशानां जगतामधीशदयितां नित्यानपायां श्रियं संश्रित्याss- श्रयणोचिता खिलगुणत्यांत्री हरेराश्रये इति भट्टपराशर श्रीसूक्तिस्वारस्यात्, “ऐश्वर्यमक्षरगति परमं पदं वा कस्मैचिदञ्जलिभरं वहते वितीय" इति तैरेवोक्तत्वाच्च प्रधानप्रपत्तिपूर्वोत्तरकालभवपुरुषकारत्वोपाय- त्वोपयोगि सर्वश्रीकृत्योद्देशेनैवाऽऽदौ श्रीप्रपत्तिमनुष्ठाय पश्चात् पतिमात्रविषयकप्रपदनानुष्ठानमपि शास्त्रेष्ट भवितुमर्हति ; श्रतप्रकाशिकाचार्यकृतशरणागतिगद्यभाष्यतोप्येवम् । एतत्पक्षमवष्टभ्य स्यात्, ‘सरसि - जप्रकारौ पद्मायास्तव च चरणौ नश्शरणयन’ इति भट्टारकलक्ष्मीकल्याणश्रीसूक्तिरपि । लक्ष्मीतन्त्रवचनस्याप्यन तात्पर्यं नेयम् । द्वये पूर्वखण्डे श्रिय उपलक्षणत्वञ्चोच्यतामिति ॥ तावता श्रिय उपायत्वमुपेक्षितं न भवति, अनुष्ठा- ननैषम्येऽपि प्रमेयस्य स्वीकृतस्यैकरूपत्वात् । क्लिष्टप्रपत्तिद्वित्व परवपरिहाराय, एकप्रयोग विषयत्व संभवा- दुभयोरेकप्रपत्तिकर्मत्वौचित्याय मतुप्प्रतीत विशेषणत्व सारस्यरक्षणाय च प्रधानप्रपत्तिप्राक्कर्तव्यमात्रार्थतया पुरुषकारप्रपत्तिमनुष्ठायो भयोद्देश्यकप्रधानप्रपत्तिस्वीक | रपक्षे तु अष्टश्लोक्यां हरेरित्येतत् श्रीविशिष्टपरम् ; ‘तदन्तर्भावात् त्वां न पृथगभिधत्ते श्रुतिरपि’ इति तैरेवोकत्वात् । एवञ्च यज्ञे दीक्षितयोर्दम्पत्योः कर्तृत्ववत् रक्षगदीक्षितयोर्दिव्यदम्पत्योः साक्षात् संकल्पकर्तृत्वमपि संभवत् न सहसाऽस्माभिः प्रतिक्षेप्यम् । स्वयंप्रतिबुद्धायां शक्तायां श्रियां कादाचित्काशतपत्नीकर्तृकानुमतिदानन्यायस्याकल्प्यत्वाच । अस्तु च तत्कृत्यं ताभ्यामेव ज्ञातव्यम् । अस्मत्कृत्यं तु पृथगपृथग्वा उभयविषयेऽपि शरणा- गतिरिति श्रीदेशिकाशयः ॥38 | भूमिका (प्रपरयुपायत्वतरम् ) । यथा श्रिय उपायत्वें श्रीदेशिकाभितमप्ययुक्तम्, तथा प्रपचैरुपशयत्वं श्रीदेशिकान भि मतमपि तसं द स्थैः स्वयमाडतं सुनरामयुक्तमिति प्रत्यत्र तिष्ठन्ते । किमिदमुपायत्वं प्रतिषि- ध्यमानमिति परिशीलनीयम् । संकल्प स्वरूपमुपायामिति चेत्-न रायशब्दस्य संला श्र इत्यर्थे रूढे । पटविषयकसंकाश्रग्न्य घटन शविषयकसं ल्प श्रग्स्य च न घटाव यमिष्टम् । घटानुकूल संकाय स्तदुपायः इति चेत घट नुकूलत्वं यत् संकर निष्ठम्, तदपि घटोपायत्-मेव लोकप्रसिद्धमिति व्युत्पत्ति सिद्धार्थत्य गो न युज्यते । श्रीहिभिर्यजेतेति प्रकृतिद्रव्य णामप्युपायत्वं श्राभ्यते । यजेन स्वर्गकान इति यागेऽस्योरायत्वस्य रक्षणाय द्वारतया कस्यचिन्हकारेण परमाराकारणस्यापि वचनबलादुपायत्वमिष्यते । सिद्धोपायः साध्योप यश्चे ग्रुप द्वित्रं पर्वैरपीष्यते । माक्षःस्साधनस्यैव चे उपायत्त्रम्, संकदर पत्रोरायः स्यात् । नदान स्यासंस्काल धिारण्यादनुपायत्वं स्यात् । अन्यकर्तृक संकल्पस्याकारणत्वात् ईश्वरस्यापि करणश्त्रे स्वीर्तव्यं सं यापेक्षा धर्मिभूने ईश्वरे प्र धान्यमनुस्रि से संकल्पम्य नस उयतावच्छे : कन्वम् । उ रायनाच्छनयोपायत्वं मे चे एवं साधन पाधने ऽपि प्रसद्ध । त्वं स्वीकर्तव्यमिति प्रतिरपि परम्परयोपाय रव । महाश्राकृष्ण सदाः अथप्रदानदे परमान एवोपायत्वात् प्रपत्तावुरागमारोपम न तु वास्त मिय हुः । स्यादिदम, यदि अन्य निष्ठयन्त्रयन वियना चरणौ शरणं उपधे ह यत्र चरणयारागे पतमे । हि तन्, भावत एवोपायत्वादिति चेत्र किं तत् उआयन्त्रम् ? न हि संस्कारायन्त्रं शरणशब्दार्थः । तस्य भकाविशिष्टम्य शरणागमेन विशिष्याध्य से स्वाभावत् । ‘उगये गृहरक्षित्रोः शब्दः शरण- मित्ययम् । वर्तने माध्यतं त्वेष यार्थी रात्र: इसे रक्ष करूर्थव्युद नेन गध्योपायरु गर्थ- स्यैव शरणशब्दवि क्षणीय वकथय । एच चरणयो. साध्योगय वाण वर विशिष्टनारा- यणे उपयत्वारोपाभिप्रयमिति वक्तव्यम् । एवञ्च शरणशब्देन भयादिरूप पाध्यो यस्य तन वित्रक्षणीयता तत्रस्य नारायणे बाधात् अर्थान्तरविवक्षायामारोप मुखेनोप गदनीयस्य भक्तन्यादि- स्थस्यासिद्धेश्च तनाऽऽरोप इत्यर्थस्वीकारेपि प्रपत्तिरुपाय इति प्रयोगे किमिति आयत्वारोपः । भगवति भक्तिस्थः नापस्थापदक कृपोतं मन- अनतिकरणीयग्रहणत्वादिरूपो- पाय वविवक्षायां च नारोपः ॥ 1 · .

साध्योपायो भक्तिरित प्रयोगे भक्तावुपायत्वमारोपितमेति न ह्युच्यते । उपायत्वसद्भावात् तत्र नारोप इति चेत् —संकल्पाश्रयत्वमुपायत्वं नास्त्येव हि । अथापि, “प्रसत्त्यै तस्यो के प्रपदन निदिध्यासनगती" इत्युक्तप्रसादसाधनत्वमस्त्येव । उपायशब्दस्य साक्षात्परम्परा साधारणसाधनत्वार्थकत्वात् तत् तत्राक्षतमेवेति वक्तव्यम् । इदं प्रपत्तावप्यविशिष्टम् । अस्तिं तु कश्चित् विशेषः भक्तिर्निष्पन्ना संकल्पस्य साक्षात् कारणं भवति, फलं प्रति संकल्पद्वारा । प्रपत्तिस्तु त्वमेवोपायभूतो मे भवेति, साध्योपायं नापेक्षेषा इति निरपेक्षत्वप्रार्थनारूपत्वाद, उपायानपेक्षः स्यामिति ज्ञानमुत्पाच अयमुपायान्तरप्रसंगरहित एव स्थित इति निश्चयद्वारा प्रसादहेतुः । सर्वविधमपि साधनत्वमुपायशब्दवाच्यमेत्र यथा मृदादेर्घटः दिकं प्रति साधनत्वे मध्ये संकल्पाद्यनपेक्षणात् साक्षात् साधने उपायशब्दप्रयोगः, यथा च संकल्पे उपायशब्दप्रयोगः, तथा प्रकल्पव्यवधानेन कारणे यंजन भजनादावपि उपायशब्दप्रयोगः, तथैव भजनसाधनें अंगप्रपदनेऽपि उपायशब्दप्रयोगः, भजन निरपेक्षतापादके प्रपदनविशेषे च । ‘भत्तया परमया’ वापि प्रपत्त्या वा महामते

भूमिका (कतिपयमागम्याश्या)

"

39

इत्यन्न भक्ताविव प्रपत्तावपि वस्तुतः संभवत् यत् उपायत्वं तदेव विवक्षितम् । नेदं परम्परयोपायत्वं- प्रपत्तिनिष्ठं त्वमेवोपायभूतो मे भवे ते वाक्ये एवकारेण निषिध्यते । न हीश्वरमात्रे कारणत्वं स्वीकृत्य लोके किश्चिद पे कुत्रा. पे साक्षाद्वा परम्परया वा न कारणमिति कथ्यते । सर्वथाऽपि प्रपत्तेरनुपायत्वा दनो हि अचार्याश्रयणमेवोपाय इतीश्वरा ते रेकस्य संकल्पानाश्रयस्योपायत्वमिच्छन्ति । अतो भक्तस्य भक्तिर्भगवाश्चे- स्युभयमुपायः, अशक्तस्य तु भगवानेोपायः, न भक्तेरिति भक्तिनिरपेक्षतापादनं प्रपत्तिकृत्यमिति उपायान्तर- साहित्यनिषेधः । यदि भगवनिष्ठं यत् साक्षादुपायत्वम्, तत् कदाचित् प्रपत्तावाप्येत महाविश्वासे वा गोप्तृत्ववरणादौ वा अञ्जलिमाले वा पूर्णप्रपत्तित्वारोपवत्, अननुष्ठितप्रपत्तौ पुरुषे न फलप्रसक्ति. रेति तद्दादर्धसंपादनाय, तदा स्यादुपायत्वारोपः । तत् सिद्धं भगवति यत् संकल्पाश्रयत्वात्मकमुपायत्वं तत् भक्तौ वा प्रपत्तौ वा कुत्रापि कैर. पे नेष्यते, भक्तिस्थानापन्नत्वरूपं यत् भगवन्निष्ठं तद पे प्रपत्तौ नेष्यते । भक्तिस्थानापन्नत्वं प्रपत्तेरि. ते वादोऽप प्रपत्त्यनन्तरकर्तव्याभाव, भिप्रायकः । भक्तौ यत् साक्षात् संकल्प- कारणत्वरूपमुपायत्वं तद पे प्रपत्तौ नेष्यते । निरपक्षतारूपकारण्यो उसो तम्भनद्व, रैव प्रसादस्य साध्यत्वात् । अतो भक्तितोऽधिकं परम्पराहेतुत्वं यत् अञ्जलिबन्धक्षेत्रवासनाम कोर्तनादिलक्षग्येन प्रपत्तौ वर्तमानमुपायत्वं तत्र तत्रोपायशब्द. करविभात्या दिज्ञापितम्, न तदपलपितुं शक्यमिति व्यर्थ एवात्र कलहः ।

888 . पु एके तुरितिशयदीप्तियोगात्’ इति वाक्यं नित्यविभूते खयम्प्रकाशत्वपरं प्रथमव्याख्या- कृताववरण, नरीक्षणे आत्रार्यसंमतपक्षप्रदशकमिति भायात् । न तथा तत्त्वम् सयूथ्यम्नतमेत्र तदिति द्वितीयव्याख्यावृतमवतरणमेत्र सम्यक् 1

|

891. पु. ‘पर, स्मनेत्र शान्तोदि नित्य दि विभागोऽपि भाव्य इति । लक्ष्मीतन्त्रे द्विर्त येऽध्याये परः शान्तचेोक्तः । पारमे झरे ( 9- 26 ) नित्योदित नर्देशोऽस्ति । अन्यान्य. पे वाक्याने द्रष्टव्यानि । प्रथमव्याख्याने प्रमाणोपन्यासेन नित्यो देतः परवासुदेवः, शान्तो. देतो व्यूहवासुदेव इत्युक्तम् । मूले निर्देशक्रम एतद उकूलो न दृश्यते । द्वितीयव्याख्या त्वतो प संग्रहभूता । तत्त्वत्रयाख्यग्रन्थे नित्यो. दतशान्तो,

दतभेदस्य प्रस्तुतस्य वत्ररणे व व वरमुनिभिः नित्यमुक्तानुभाव्यः नित्योदितसंज्ञकः परवासुदेव:; तत उत्पन्नः संकषण- व्यूहकारणभूतः शान्त देत संज्ञकः व्यूहवसुदेव इत्युक्तमस्ति । इदमेव पश्चात्तनैरपि भण्यते । प्राक्तनसंप्रदाय- ग्रन्थेषु श्रीवत्सांक मिश्र निर्मिते वरदराजस्तवे, “प्रशान्तानन्तात्मानुभवज महानन्दम हिमप्रसक्तस्तै मेल्या- नुकृत वितरङ्गार्णत्रदशम्” इते, सुन्दरबाहुस्त वे च, “अतिपवितावचिखमहिमानुभवप्रभवत्सुखकृत, निस्तरंग- जलधी येत नित्यदशम्” इति लक्ष्यते । तत्र प्राच्यव्याख्यायाः, “भगवतः शान्तोदितदशा नित्यो दतदशा चेत दशाद्वयमस्ति । तत्र हेयप्रत्यनीककल्याणैकतानस्वस्वरूपानुभवदशा प्रथमा ; इतरा तु विभूत्यनु- भवदशा” इति मूलखारस्यानुरोधी वाक्यराशेः । भट्टपादभणिते श्रीरङ्गराजस्तवे च, “यम श्रत्यै- वाऽऽत्मम्भरय इव ते सद्गुणगणाः प्रथन्ते सोऽनन्त खबशघनशान्तो देतदशः । त्वमेव त्वां वेत्थ स्ति. मत वतरङ्गं वाद भोः स्वसंवेद्यख, त्मद्वयसबहुलानन्दभरितम् ( 87 ) इति वरदराजस्तव श्लोकव्याख्यानाभि-

40

भूमिका ( कतिपयभागध्याच्या )

प्राय इव श्लोकः परस्वरूपानुभवदशां शान्तोदितपद विक्षितां दर्शयति । एतदनन्तरं परस्य स्वरूपस्वभा- वयोर्मध्ये कतरस्य परत्वं महितत्व. मे. ते चित्त्रीयमाणेन चेतसा परव्यूह दिकं पश्चादेव प्रस्तुतमस्ति । श्रीदेशिक- विरचितायां वरदराजपञ्चाशति च, “संचिन्तयन्त्य खिलहेय विपक्षभूतं शान्तो. दतं शमवता हृदयेन धन्याः । नित्यं परं वरद सर्वगतं सुसूक्ष्म निष्पन्दनन्दधुमयं भवतः स्वरूपम्” इति लोके शान्तोदित- पदेन परमात्मस्वरूप विवक्षैव प्रतीयते । अत्र सर्वगतमिति पदस्य स्वरूपभावान्वयी सर्वव्यापीत्यर्थोऽपि सुवचः । तथापि श्रुतौ, ‘नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मम्” इत्यत्र भाष्यकारै, भुपद पौनरुक्त्यपरिहाराय ‘सर्वैः प्राप्यतया गतम्” इति व्याख्यानात् तथैव व्याख्यान्ति । सुसूक्ष्मपदस्वारस्यमपि परमात्मस्वरूपपरत्व एव । एवञ्च स्वरूपं शान्तो दतशब्दवाच्यम्, दिव्यमङ्गलविग्रहो वासुदेवरूपो नित्योदितपदवाच्यः, तस्य नित्यतया व्यक्तत्व, दिति भाति । वरदराजपञ्चाशति चैतदनन्तरमेव, “विश्वातिशायिसुखरूप यदात्मकत्वं व्यक्ति करीश कथयन्ति तदत्मिकां ते” इत्यादिना परा दविग्रहाणां प्रस्तावादपि शान्तोदितपदमात्मखरूप- परमिति वक्तव्यम् । एवं स्थिते अत्र न्यायसिद्धाञ्जने परस्मिन्नवेत्यनेन पररूपवित्रा संदर्भवशात् प्रतीता कथमिति विचारे, आचार्यपाद रहस्येषु तत्रत्रयचुलके स्थितं वाक्यमनुसंधेयं भवते । तत्त्र, ‘नित्यसिद्धे तदाकारे’ इत्यादिना परवासुदेवरूपमेत्र प्रस्तुत्य, दिव्यमङ्गलविग्रह एव " शान्तोदिता - दिविभागो द्रष्टव्यः" इत्युक्तम् । नित्यं व्यूहादि विलक्षणस्थैयत्रत् उदितं नित्योदितम् । एवं चकासत- मिति स्तोत्ररत्नश्लोकभाष्येऽपि । तथा च परमात्मा आनन्दमयस्व वरूपानुभवपरतयाऽन्यत्रोदासीन्यं यदूप- संनिवेशेन दर्शयति तत् वासुदेवरूपं शान्तेदितम्, शान्तं सानुभवातिरिक्त व्यापाररहितम् उ.दतं विग्रह. वशिष्टमिति । नित्यमुक्त नुभवपरतां विहाय विभूनुभवपरतामपि प्रदर्शयत् रूपान्तरमपि परम् | लीला विभूतिजगद्व्यापाराद्यनुभवप्रदर्शि व्यूहवासुदेवरूपम् । तत्र सहाराचे कैकव्यापृति संकर्षणादिरूपमिति सर्वमिदं विग्रहघटनेनैव कार्यं मति सर्वसामञ्जस्यमिति विमृश्यते ।

शान्तोदित नित्योदितशब्दार्थ- र्णने व्युत्क्रमोऽपि लक्ष्यते । अत एव सुन्दरबाहुस्तवे नित्यदशम् इति प्रयोगः । यथा शमदमशब्दो अव्यवस्थिनार्थी तद्वत् इति तब पूर्वैरुकमस्ति । यथैवं श्रीरञ्चरात्रेऽपि उभयथा प्रयोगः तद्वत् परव्यूह भेदभिन्नवासुदेवद्व परतया वचनोदाहरण रपि न सहसोपेक्ष्यमिति वक्तव्यं भवति । मुमुक्षुप्पडिप्रत्थे तिरुमेनियुम् इति दिव्यमङ्गलविग्रहप्रस्तावे तात्पर्यदीपिकाय लक्ष्मीतन्त्रमादाय, “आस्ते नारायणः श्रीमान् वासुदेवस्सनातनः । अकुमारो युवा देवः श्रीक्सकृत- लक्षणः ॥ चतुर्भु विशालाक्षः” इति चनर्भुजमुपन्यस्य पाद्मसं हतावचनं प्रदर्श, “द्विहस्तमे कवक्त्रं च शुद्धस्फटिकमन्निभम् । स वासुदेवा विज्ञेयः स एव पुरुषः परः ॥… वासुदेवात् ततो जातः वासुदेवशयोऽपरः । एकत्रक नंः चतुर्हस्तःमयूरकण्ठवत् इंयामः… आत्मानं से द्विधा चक्रे पुनः केनापि हेतुना । तयोरेको वासुदेवः शुद्धस्फटिकमन्निभः ॥ नारायणो द्वितीयस्तु नीलाम्बुदसमप्रभः । सङ्कर्षणो वासुदेवात् तस्मात्” इति दर्शनात् वासुदेवमय- मस्तीति ज्ञायत इत्युक्तम । आद्यस्वरूपस्य द्विभुज-वोक्तिवत् एतदुक्तिरपि विलक्षणा ॥ एतम्या- यसिद्ध अ प्रथमव्याख्यायामपि “आत्मानं स द्विधा चक्रे” इत्यादिकमुपादाय परवासुदेवात् न्यूहवासुदेवोत्पत्तिपरत्वं दर्शितम् । द्विभुजचतुर्भुजो वासुदवौ शान्तोदित नित्योदितौ स्याताम् ।

भूमिका ( कतिपय भागव्याण्या)

41

" स्थित्यै च सरसिज दधानः सृष्टये पुनः । मुकये पाञ्चजन् च गर्दा संहृतये तथा ॥ सं वासुदेवो भगवान् सुष्टिस्थित्यन्तमुक्तिदः ॥” इति दर्शनात् चतुर्विधक्ष्य वृतिमतश्चतुर्भुजत्वं स्वानन्दानुभवमाव निमग्नस्य तु तावदनपेक्षणात् औत्सर्गिकं द्विभुजत्वमित्यभिप्रायः स्यात् । बद्धानां मुक्तयर्थिनां चतुर्भुजेऽभिनिवेशं द्विभुजेऽपि रेखा रूपे मान्यद्वयनिवेश च विमृश्य प्रायेण चतुर्भुजरूपस्यैव वर्णन मिवेत्यलम् ।

432 पु. प्रज्ञापरित्राणाख्ये पूर्वाचार्यप्रबन्धे प्रज्ञातत्त्वमेव बञ्चन्यथाकृतमिति बुद्धिपरिच्छेदान्ते व्यक्तम् । " प्रज्ञा च तस्मात् प्रसृता पुराणी’, ‘स चानन्त्याय कल्पते” इत्यादौ भाष्यकारसूक्तिदर्शिनां ज्ञानस्य द्रव्यत्वं सुस्पष्टम् । ज्ञानमात्मैवेति वादिनः तस्य द्रव्यत्वे निर्विवादाः । धर्मभूतं ज्ञानमित्यस्मत्पक्षेऽपि प्रभारूपस्य धर्मभूतस्य तेजस इव द्रव्यत्वं निर्बाधम् । दध्यादेरपि गुणत्वं मीमांसका व्यवहरन्ति । अतो गुणत्वं न द्रव्यत्वविरोधि । तार्किकेष्टं गुणत्वं तु तदेकपरिभाषितम् । किं बहुना ; अनुभवश्च द्रव्यतां साधयति—यथा हि मृदादौ अवस्थाभेदान् आदायेवोपादानोपादेयभावः, तथा ज्ञाने तदातदा प्रत्यक्षत्वा- नुमितित्वस्मृतित्वसुखत्वेच्छात्वाद्यवस्था आदाय स इति कथने प्रसिद्धोपाद / नोपादेयभावसंपत्ति: ; नानागुणकल्पनाभावश्च । अत एव बादरायणोऽपि आत्मन उत्पत्ति प्रतिषिध्य, तर्हि जीवानां कार्यत्व- निर्वाह: कथमित्याक्षेपक्षेपाय, “ज्ञोऽत एव” इति ज्ञखाभाव्यमसूत्रयत् । ‘पुंस्वा’ दवत्त्वस्य सतोऽभि- व्यक्तियोगात्’ इति च तत्र सूत्रम् । अतः आत्मगतानां सवित्रयकधर्माणां ज्ञानसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्न- संस्काराणामेक्रज्ञानद्रव्यपरिणामता । श्रुतौ तौ च्छदिति प्रयोक्तव्ये, तदैक्षतेति प्रयोगोऽपीच्छ ज्ञानयो- रेकवस्तुतां गमयति । ’ तन्मनोऽकुरुत स्यामिति’ इति प्रयोगात् मनस्कारः मानसव्यापारः सविषयकः कामसंकल्प विचिकित्सा दिरूपः सर्व एकद्रव्यपरिणाम इति ज्ञायते । मनस इमे विकारा इति सांख्यादयः । वयं तु मनसश्चक्षुरादिवत् करणत्वात् ज्ञानेच्छाकृतिमतस्ततो भिन्नत्वादात्मधर्मत्वमेत्रेच्छन्तो मनोव्य, पाराणां तत्त्र कारणत्वं संसारिविषये नमः, चाक्षुत्रादौ चक्षुर्व्यापारादेरिव । नन्वात्मन एव ज्ञानस्वरूपत्वात् तदवस्थारूपत्वमेवेष्यतामेत्रां विकाराणाम् विक. रित्वेऽप्या मनां नित्यत्वं प्रकृतिकालयोरिव स्त्विति चेत्- श्रतितस्तथा प्रतिपत्तौ सत्यां न तदस्वीकारः । श्रुतिस्तु, ‘न द्रष्टुडे, परिलोपो विद्यते । अविनाशी वा अरे अयमात्मा अनुच्छित्तिधर्मा, इत्यादिः धर्मिधर्मोभय सद्भाव नित्यत्वत्रादिनी प्रत्यक्ष सिद्धधर्म - -भावानुकला, ‘आत्मनि चैवम्’ इति नरवयवत्व निर्विकारत्व श्रार्तसूत्रोपष्टव्धाऽस्मत्पक्षस्यैव साधिका । अतो रूपा- दिगुणतदाश्रयद्रव्य भेदानुभवेन बौद्धेष्टतदैक्यस्येव ज्ञानज्ञ, न्यैक्यस्यापि प्रषेिवः ! सूत्रश्च स्पष्टम्, ." तद्गुणसारत्वात्तु तद्व्यपदेशः प्राज्ञत्रत्" इति । यथा हि - ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ इत्यत्र ज्ञानशब्दः खरवलात्, ‘ब्रह्मणा विपश्चिता’ इत्युत्तरवाक्याच्च प्राज्ञपरः धर्मधर्मिभेदस्थापकः, तथा जीवविषयको ज्ञानशब्दोऽपीति ज्ञानगुणकत्वमेत्र सूत्रकारो मुख्यं मन्यते स्वयम्प्रकाशतां तु ‘यवदात्मभावित्वाच्च’ इति चकारेण व्यञ्जयति ; न तु स्पष्टमाह । अत एव ज्ञानमित्यप्रयुज्य ज्ञो. एवेति प्रयोग इत्यवधेयम् । शांकरे ज्ञशब्दव्याख्यानकुसृतिस्तु तन्मनसाऽपि न संवादं लभेतेत्यलम् ।

11, 6.

..

7

42

भूमिका (कतिपय भागव्याच्या )

441 पु. असख्यातीत्या दे । न्यापप रेशु संगृहीतार्थविस्तरम तत्वादस्य पन्थस्य तत्र विस्तृतत्वाद- त्रास्यानु क्तः । तत्त्वमुकाकलापादौ च ख्या तत्रादो द्रष्टन्यः । आत्मख्यातिर सत्ख्यातिरख्यातिः ख्यानि - रन्यथा । अनिर्वाच्यख्या रेवं प्रसिद्धं ख्यातिपञ्चकम् ॥ भ्रमप्रमारूपज्ञानद्वैधे सुप्रसिद्धे भ्रमखरूप शोधने इमे ख्यातत्रदाः प्रवृत्ताः । अत्राऽऽमख्य ति - अ. नवे वनीयख्या तेवा दनोः योगा वारशांकरा है तिनोः प्रपञ्चज्ञानसामान्यं भ्रमः ; तद्वीतौ विज्ञानरूपे आत्मनि जगतः कल्पितत्वात् । अस्तु तात्र ददम् तथापि तत् भ्रान्तिरूपज्ञानम् अख्यतिपक्ष इत्र ज्ञानद्वयात्मकं वा तार्किकमत इवान्यथाख्यात्यात्मकैकज्ञानं वे ते विमर्शे योगावारो नावतर ते । तथ पि अयं घट इत्यज्ञिने अय मेनि विज्ञानांशः वयं प्रकाशते तदेव घटग्रहणात्वमित्येकज्ञानमि ते वदेत् । शांकरस्तु अनिर्वाच्यस्य रजतादेः शुक्तयादौ दोषकल्प- तस्य चक्षुत्रा प्रत्यक्षमेत्रे ते एकज्ञ ने शुक्ताजनयोग्य मेति वदन्तोऽपे, घटोऽस्ति पटोऽस्तीत्या. दे- जगद्भमेषु सदंशस्य स्वयंप्रकाशतां तेन घटादे म्हणञ्च योगाचारवदेव त्रयुः । वेदान्तपरिभाषोक्तरीत्या चाक्षुषस्थले अनिर्वाच्यत्रस्तूत्पतिकल्पनेऽपि पर.क्षे तदकल्पन त् हदोऽग्निम नि नु मेत्यादौ अन्यथाख्यातिरेव तदष्टा ॥ असत्ख्यातिवादी शुक्तौ इदं रजत मेति ज्ञाने वस्तुतः शशविषाणवत् असदपि रजतं विनय इति यदेति तस्याप्येकमेत्र स्यात् ज्ञानम् | अख्या तिपक्षस्तु सांख्येटः । यथा शाखयां चन्द्रः इ. शाखाचन्द्रयोरसंब- न्धाग्रहणम्, तथा शुक्तिरजतत्वयोरसंबन्धा ग्रहण मे.ते । परं शावाचन्द्रौ प्रत्यक्षो । अत्र शु. द्रव्यं- प्रत्यक्षम्, रजतत्वमतं कृष्टत्वात् स्मयनाणमिति ग्रहण मरणात्मकज्ञानद्वयम् । रजतत्वासंबन्धस्य च स्थितस्या- ख्यातिः अग्रह इ ते एतावता सवसंमतेनैव व्यवहार नवहे व राष्टज्ञामं न कल्पनीय मत लाघवं सांख्येन प्रदश्यते । ता. कंकस्तु शु. क्तिरजतज्ञानमेक मित्यनुभवत् स्वारस्यमनुसृत्यान्यथाख्या तमाह । विशिष्टाद्वैतेनस्तु भ्रान्तस्थले क्वचित् यथाथख्या तेरेबैक ज्ञानरूपा वेल क्षणा ; व शक्यत्वात् अनुभव, सद्धस्यापलापायोगाच्च । अन्यत्र तादृशयथ. ख्यातेर्दुग्वे पे तादृशभ्रान्तिर पे ज्ञानद्वयरूपतया, ‘यथार्थं स विज्ञानम् ’ इते प्राभाकरोक्तरीत्या यथार्था ।

व्यवहारस्तु ततज्ज्ञानीयशु तेरजत. वेत्रयतयो- मिथो निरूप्य. नेरूपकभावसत्वात् । शुक्तिनिष्ठ विशेष्यता निरूपेता रजत निष्टप्रकारतेत्येवम् ॥ क्वचित् भ्रान्तेर्यथाथत्वमानुभविक, मेत्युक्तम् ; तत् कुत्रे. ते चेत्-लोके सदृशवस्तुदर्शने कदाचित् तत्सदृशमिति ज्ञाने जननीये तदेवैद. मति भ्रान्तिर्जायते । तत् कस्मात् ? श्री हेसदृशे नीवारादो ब्रांशानां त लक्ष- णांशानाश्च सत्त्वत् तत्र विलक्षणांशाग्रहणेन ब्रह्मरामात्रग्रहणे स ते व्री हेतु जनिते तदंशज्ञान व त्रयस्य श्री हभागस्य वस्तुतो वर्तमानत्वात् यथार्थत्वमेव । पञ्चत्, नायं त्री हे रे ते धीः कथ में ते चेत्-त्री. हेव्यव- हारप्रयोजकं यत् इतरापेक्षया व्रांशाधिक्यं तन्नास्तो ते एवं चैतत्र वादो पैत्रोऽय मेव्या देप्रतीति- रप्यनवधानकालभाविनी उपपाद्या । तद्वत् शुक्तेरजतस्थलेऽपे रजतांशमात्रस्य शुगितस्य ग्रहणे तद्बुद्धिः । परंतु तस्य रजतरूल्पांशस्यांगुलीयकादि कार्यकरत्वाभावात् पश्चात् नेदं रजत म ते रजतबाधः । शुक्तौ रजतमिति व्यवहाराभावस्तदंशस्य तन न्यूनत्वात् पञ्चीकृत जलादो पृथिव्यादिव्यवहाराभाववत् ।

भूमिका ( कतिपय भागव्याच्या )

43

एवं प्रत्यक्षरूपद्रव्यभ्रान्तषु यथासंभवं यथार्थ ज्ञानमुपपाद्यम् । अनुभवादनपरप्यञ्चं । अन्यत् भ्रान्तिज्ञानं सर्वज्ञानयाथा रक्षणाय लावयच्चाख्यातरूपमेत्रस्तु इन नवं नेयं सर रमन्नाथ मुनि मिश्राणाम् । तद मन्मते अख्या ते तंत्र लेतयथाथख्या तर्भा न्तरेत्युच्यत इत्यन्यत्र विस्तरः ॥

अद्रव्य-परे तत्र तत्र किञ्चित् वक्त टिप्पणे कवितम् । शेनवकाशानाधु॥ प्रस्तूते, तथासति भूमिकापि पृथक बन्धः स्यादिति ॥

गम्भीरं कुसुमाञ्जलिं हृदय नग्रन्थं पुरा विस्तृत -

च्छायाव्याकृतिमारचय्य विशदाशेषार्थभावं व्यधाम् । ताविस्तरीयविभवे श्रीन्याय, सद्वाञ्जने

कर्तुं तत्त्वमवाप्य कालमियदेवाद्य प्रकाशं नये || इत्युभयत्यन्तग्रन्थ प्रतिप्रकटनेsa शिष्टाऽस्ति । देशिक संस्कृत वाङ्मयमध्ये श्री न्याय परिशुद्धिः ॥

12-3-76

शुभमस्तु

संपादकः उत्तम् 7. ति. वीरराघवाचार्यः

श्रीः

व्याख्याद्वयसमे उन्याय सद्वाञ्जनविषयसूची

सौगतादिनिर सेन द्वैन द्वैभेदमर्थनम् द्रव्याद्रव्य वैशिप्रयस्थापनम्

विशिष्टत्रह्मरूपैकप्रमेयवचनम्

ब्रह्मणि द्विवेघप्रमेयत्व समन्वयः

द्राविभाग लक्षणादि

1 सहोपलम्भनियमस्यैक्यासाधकत्वप्रपञ्चनम्

सर्वक्ष णनिरासः एकस्यानेककालसंबन्धः नुरपत्तिपरिहारः

1

मूत्रस्य व्याख्याश्च SSरम्भः

3

4

6

विशिष्टाद्वै शब्द थे । रष्करणम् 5 प्रशब्दस्य नितोपसर्गचिता

7

8

14

16

बौद्ध

18

23

25

29

तत्र व्यतिरेकव्याप्तिनिरामः

34

स्थिरत्वसाधकप्रत्यनु नानानि

37

39

कर गाकरणादिविरोध रिहार:

वर्तमानत्वावर्तायोगायोगविवारः

27 क्षण करवाने व व्याप्त निरास:

भावित्वहेतोर्विकल्प्य निरासः

32 ध्वं पक्ष

5 स प्रत्यादेस्त किंकरीत्या परिष्कार:

जडत्वाजडत्वनिर्वचनम्

द्रव्यविभागप्रकारे नान त्वम् ४

नीतिमालायां धर्मभूतज्ञाना पराक्त्वोक्तेरन्यथाकरणम्

40 त्रिगुणकालो भयविधजडद्रव्यविषयपरिच्छेदारम्भः

त्रिगुणानन्त्य कृतित्वनिरूपणम् 42 त्रिगुणस्य निश्छिद्रत्वनानापरिणामादि

41

45

प्रादेशिक विकारित्वस्य ष्टान्तमुखेनोपपादनम्

44

45

48

50

51

विषयसूची

आनुभविकस्य स्वाभाव सामानाधिकरण्यस्यापलापायोगः ब्रह्मवैलक्षण्येन प्रकृति सांशत्वपक्षेणापि परिणामादिनिर्वाह: प्रकृतेः कारणत्वमुक्तम्: परमाणु गदनिरास:

परमाणुविषये आगमवत् अनुमानस्यापि निरास:

54 अणूनां कृत्स्नैकदेशसंयोग दूषकभाष्यादितात्पर्यम्

60

65

67

69

76

84

87

94

मूलप्रकृतिलक्षण-तद्वान्तरमेदादि 62 प्रकृतिकार्य महद्रव्यनिरूपणम्

महति अध्यवसायवृत्तिसदसद्भावचिन्ता

अहंकारद्रव्यतत्त्रैविध्यादि 68 इन्द्रियद्रव्यनिरूपणम् प्राकृनाप्राकृतविभागात्रान्तरविभागतत्संख्या- तलक्षणसंनिकर्षादि

तार्किकोक्तेन्द्रियभौतिकत्वानु नगन निरासः

कर्मेन्द्रियगतागतविषये श्रीभाष्यदीपविरोधपरिहार: तन्मात्नभूनादिसृष्टिक्रभविवादे विस्तरं विहायात्र संग्रहणम् आकाशवाक्षुत्त्रप्रयोजकांशविमर्शः

103 वायुः शीत इत्यायुर्वेदाशयविमर्शः

101 स्पर्शतन्मात्रेण सह वायुनिरूपणम्

104 प्राणस्य वायुविशेषतावान्तर मे इकार्यादि

107-109 तेजोनिरूपणम् ; वायुपादानत्वस्थापनम्

112 प्रभावभावदूपेण मेदवर्णत; प्रभामणिमण्यादीनां विशरणाभावः

113 निशीथधर्मौण्यस्य प्रभासंसृष्टविशीर्णाग्निसंबन्धिता

115 जलपृथिवीनिरूपणम् 125 षट्विंशत्यवादिशैत्रमतसंग्रहः

1.7 तमसो द्रव्यत्वपार्थिवत्वे अभावरूपत्वाद्ययोगः 125 तत्ररत्नाकरग्रन्थाविरोधोपपादनम् 128 शैवमते निरसनोयांशनिरासः 1.0 कालरूपातिरिकद्रव्यनिरूपणम्

132 तस्य विकारित्वं नित्यदिभूतौ कार्याहेतुत्वम्

137 कालस्य सर्वेन्द्रिय बाह्यप्रकारता 140 तदतिरिकद्रव्यताया आगमैकसाध्यता

141 सृष्टौ कारणको नवेशोपपादनाय पञ्चविंशषड्विशप्रस्तावः

144 विशिष्टस्यो गदानत्वम् 147 अतिरिक्त दि‍व्यास्वीकारः 149 पञ्चीकरणप्रकार: 1: 1 अवयवातिरिकावयव्यादिनिरास: 158 भाष्योक्तशरीरलक्षणनिरूपणविस्तरः

165 चतुर्थ लक्षणकथनम् । तस्य शरीरशब्द प्रवृविनिमित्तता

159 तार्किकोकशरीरलक्षणदूषणम् 174 नित्यानित्यरूपेण शरीरद्वैविध्यम् 175 जङ्गमाजङ्गममेदः 170 काष्ठादेरपि जीवशरीरत्वम्

177 पञ्चाग्निविद्योत गतागतप्रकारः

181 जीवपरिच्छेदे - जीवलक्षणम्

180 जडद्रव्यपरिच्छेदपूर्तिः

183 आत्मनो देहातिरेके युक्तिः 184 आत्मसिद्धौ श्रीतत्वपक्ष:

105 187, इन्द्रियमनः प्राणधीव्यतिरेकः 188 ज्ञानसन्तत्यात्मवाद निरासः

150 अज्ञानहमर्थज्ञानात्मवाद्यद्वैति निरासः 192 चिच्छापापचिकृतज्ञातृत्वनिरासः

194 प्रत्यकत्वादिति श्लोकेनात्माहमर्थत्वस्थापनम् 197 आत्मनि खप्रकाश्यपर प्रकाश्यांशविचारः 199 आत्मानुकूल्ये मदतीव मेदसदसद्भावेऽभिप्रायमेदः

202 आत्मन: स्वयंप्रकाशत्वे भागमोपपत्ती

विषयसूची

204 सुख महस्वारसमित्यत्र भातामा नाकारविवेकः 203 ज्ञानशब्दव्युत्पत्तिप्रवृत्तिनिमित्त मेद विमर्शः

207 जीवाणुत्वसमर्थनम्, आनन्यादेरन्यथात्वम्

214 जीवनानात्वम्, जो द्वैत तात्पर्य वर्णनञ्च 215 शांकरात्माद्वैतवादनिरासः 217 भास्करादिपक्षनिरास: 218 ब्रह्मैव भवतीत्येतदर्थयाथार्थ्यम्

219 द्वेधा जीववर्गविभागः 224 स्वमते मोक्षहेतुविवेचनम्

224 अविद्यायां सप्तविधाऽनुपसः 26 अपत्यात् सत्यसिद्धिर्भगः

226 वाक्यजन्यज्ञानस्यैव कर्मणोऽपि साक्षान्मोक्षः हेतुत्वम्

228 कर्मयोगज्ञानयोगस्वरूपकार्यविवेकः 231 भक्तिशब्दार्थविवेकः

232 भक्तियोगाधिकारिविवेवनम् 233 भक्तिविद्यावत् न्यासविद्याया अपि पर्याप्तता 234 प्रपत्तौ भक्तिशब्दप्रयोगविवेकः 237 भक्तिप्रपत्योरङ्गकार्यादिविवेकः

238 अलेपकमतानुपायिनिरसनम् 239 विद्योच्छेद्य पुण्यपापकर्मे यत्ताविवेचनम्

45

241 प्रियप्रियेषु पुण्यापुण्यसंक्र न तत्स्वरूपादिविवेकः 214 भक्तितो न्यासविद्यायाः वैशिष्ट्यम्

24 विदुष उत्क्रमण. दिविचारः

947 अर्चिरादिना गच्छतो व्यापारस्य कुन आरभ्य फलत्वमिति निरूपणविमर्शः 250 सायुज्यशब्दार्थविवेचनम् 291 से सामान्यं बन्धहेतुरिति नियमनिरासः 252 बाह्य कुहक्कलिततत्तन्मोक्ष स्वरूपकथनत निरसन संग्रहः 254 कैवल्यस्य मोक्ष व रक्षिया संप्रदायादिप्रदर्शनम् 207 संप्रदायवाक्यैरेव तन्निरासप्रपञ्चनम् 262 श्रीभाष्यगीताभाष्ययोरविरोधस्य समर्थितत्वम् 263-267 समुच्चयविरोधि कैवल्यनित्यत्वपक्ष रतात्पर्य दीपिकादर्शित किञ्चित्पक्षनिरासो 271 ईश्वरपरिच्छेदे - ईश्वरलक्षणम् 2/4 तस्यैकत्वब्रह्मत्वे | 877 नारायणातिरिकस्य कर्मवश्यत्वात् अकारणत्वम् । 278 योगेतापर्यंत्र लानवृया वा रुद्रादिकार गत्वादिपरवाक्यनिवहिः रत्व पेटिकायाम् 283 अवतारान्तर्यामित्वदशयोः पूर्णत्वाविरोधित्वम् पूर्णत्वविवेचन विस्तरः 289-291 कृस्नप्रप्रतयधिकरणविमर्शः । व्याप्ति निविवेकः 294 निर्गुणत्राइ निरासः 293-296 अपच्छेदन वादिनिरूपणेज तत्वसारश्लोकोदाहरणम् 297-301 ब्रह्मनिर्विशेषत्वायोगोपपादनम् 302-315 प्रपञ्च मिथ्यात्व साधना संभवः 318 शाङ्करनते सामानाधिकरण्यासंभवो ग्पादनम् 3:9 मेदा मेहवाद निरासः 321 जैन सप्तभंगीतिरासः 322 अत्यन्त मेदेऽपि वस्तुपरि छेदाभाव समर्थनम् 324 एत्रमुपादानत्त्रप्रपञ्चात् निमित्तमात्रवादिनिखिल मतनिरासः 325 ईश्वरस्यानुनानिया निमित्तः जमानमिति नैयायि हनिरासायानुमानिकत्वनिरासः 329 सिद्ध्यसिद्ध्योरित्युदयनकारिका दूषणम्। विलक्षणकर्तासिद्धिः 336 सकर्दकमित्यत्र कर्तृवांशविवेचनेन दूषणम् 341 व्यतिरेके व्यर्थविशेषणत्वादि 345 अचेतनं चेनाधिष्ठितमेव प्रवर्तत इत्येतनियमादिनिरासः 349 यदकर्तृकं न तत् कार्यमिति व्यतिरेकव्या ते सोपाधिकत्वम् 46 विषयसूची 351 क्षियादिकमिति पक्षीकृतं किंयदिति विचारः 952 ईश्वननिराशंकररहारपरश्चनम् : 60 नारायण तिनिखिल संन्धानां श्री धारणम् । 301-3:8 दमत्यात् द्वैराज्य रेहारः सर्वच निश्चि 79.81 रनपे टेकायां विस्तरेण वचनभूषण मां नादिखण्डनम् 382 नारायणन्यन्वशेषादेरमौधिकम् 384 नित्य त्रभूनिलक्षगम् 385 तत्र न्यादान 587 तदचेतनानन्दयत्वे 38 वकाश क्षे आदरः; तथापि कति नाप्रकाशत्वोष चिः 389 नित्यञ्च भून्द्रि नित्यानित्य नेकविध नोकरणत्वम् 391 वैषम् गदिदोषानकाशात् आधिनिरपेक्षेश्वरेच्छासु वैचिने तत्तत्सृष्टचिरं बीजम् 3५3 नित्यज्ञानवत् अनित्यज्ञानम्यापीश्वरे कैश्वदेष्टना 394 परव्यूहादेरचनकारविग्रहता; पररूपेऽप शान्तो दिनादि मेदः 395 व्यूह बनवावात्रान्तर मेदाः 196 हादात्रतारः 397 सर्वेश ने 5 स्थास्य हाय आप करन 19) बुद्धपरिच्छेदे - तल्लक्षणम् 9 न्यायता परेशे बनलक्षण नुदः 400 धीख कशयनानि -02 धियो ज्ञतनानुमेरु-भं 404 असि द्वेी नायाभिननः प्रकाशपदार्थः 40 ) तनकर 40 तर रन करकृतो मान मप्रत्यक्ष त्रभंगः +1 4.2 संघ इन्द्रियाद्यधीनप्रसरता 413 414 धियो नयत्वादिद्वादशविषयचोद्य परिहारविस्तरः तत्पश्चाम् वरदविष्णु नेवातेरन्यथ ने रा धारा गहि रुक्ष ने एकानेकत्वपक्षद्धयम् 426 धि ए सुबदु खेच्छ दिपरिणामिता 427 सुखा देनार नगुत्परिहरपञ्चम् 431-430 प्रज्ञारित्रणोकानां वुद्धेः सुव यतात्नकत्वसंयोगाद्यातार विषय नाकत्वा- द्रव्यत्वादीनां भाष्यादिविरुद्धता 437 अदष्टस्येश्वर बुद्धिरिणामता 49 भरतशास्त्र रित्यादिनिर्वेदादीनामपि धीपरिणामता 441 अद्रव्यपरिच्छेदे - अद्रव्याणामानन्त्ये ऽपि दशकपरिगणनम् 443 तरामुकाकलापादप्यत्नातिशयेन निष्कर्षः 444 सवरजस्तमो लक्षणम् शुद्धाशुद्धसत्र मेदः 445 वादेः सांख्यो द्रव्यत्वनिरासः 446 वरद विष्णु मत्रो कतद्रव्यत्वा तेरप्युपेक्ष्यता 446 शब्दस्य लक्षणं पञ्चभूतस्थता वर्णावर्णात्मता 447 वर्ण स्वरूपसंख्यानविमर्शः 448 नमो निष्ठस्यैव ग्राह्यन्त्रम्, अन्यनिष्ठस्यापीति पक्षद्वयम् " तत्र द्वितीयः प्राप्यकारित्वक्षो वरदवष्णु मिश्रोक: शब्दस्य स्वाश्रयेण सहैवोचितावना शत्रतो वाद्यताखा दिव्यंग्यत्वम् 449 तीव्रवमन्दत्वा देव्यञ्जकधर्मत्वम् 450 शब्दानां व्यंग्त्वं विहाय तथातथा तदातदोत्पाद्यत्वपक्षोऽपि ई ध्वनिवर्णवस्था विशिष्ट वायुव्यमेव शब्द इति पक्षान्तरम् 451 सर्वथा अध्यकपरिणाम विशिष्टब्रह्मोपादानकत्वम् 432 स्फोटोपादानकत्वस्याप्रामाणिकता 452 शब्दस्य द्रव्यश्व कार्यश्वभुतित्रलाद द्रव्यत्वव्यंग्यस्वाक्षेपः विषयसूची 453 शब्दस्याद्रव्यवस्थापनांयोक्ता गदानत्व परश्रुत्यर्थं विनम् 459 द्रव्यवायवीयत्वात्तथात्वादौ सयूश्यमत मेदसंग्रहणम् 460 अद्भुव्यत्वपक्षप्रश्ञ्चनम् 464 स्पर्शलक्षणतद्भदादि 467 पाकजापाकज मृदुक ठनादि भेदश्व 409 रूपलक्षणम् । तच्च तुर्विध्यं भास्वरत्वाभास्वरत्वे च 471 रसलक्षणादि 47 472 गन्धक्षणादि 4/ अवयवातिरिका श्यवि तद्गुगःतिरिक्त नद्गुणानंगीक रि औपनिषद- पाकजगुणक्रिया 475 संयोगनिरूपणम् 7 नैरन्तर्य बौद्ध मपि नैतदन्यत् 47 संयोगस्य स्वभावमानानाधिकरण्यस्वभावकत्वम् 48 अकार्य विभुद्वय संयोगस्थ पनम् 0 कार्याकार्यमेन द्वैविध्यम् 434 शक्तिनिरू (णम् 435 शक्तिखोरण स्वीकृतं प्रतिबन्धककार्य कि मति प्रश्नस्त उत्तरश्च 499 शै संनिशक्तिप्रभावादिनिनम् 4() अद्रव्येध्वपि शक्तिसंनत्रः 491 अमुख्यः म्ह मर्यादिषु शक्तिशादयपदेशः 492 कणाद भिहितानां गुरुवादिगुणानां वलुतन्तभत्रप्रपञ्चनम्

493 न्यायस्त्रे ऊ व घोदन गुरुमेदः 94 गुरु स्य शकान्तनवः 496 जलत्वातिरिक्तद्रयासिद्धिः 493 शैत्य स्नेहम्य पि सर्शविशेषना न्यायतत्त्रे । 50) स्मृतिहेतोः संस्कारम्य धर्मभूज्ञ नारिणः मता । i 50 वेrस्य कर्मानिनिरेकः; स्थ स्थ कस्य संस्थानविशेषता 503 धर्म सता-ल भारमवासना क्षणादिवा नानां शोधनम् 50 संख्यां द्विद्धविशेषविषयरूपत्वम् 514 एकदेशिस्त्रीकृतस्यैकस्यापि बलुतान्तर्भावः 50 परिणं देश ॥ प्त वशेषः । तत्य चातुर्विध्यं त्रैविध्यश्च ।

5 ८ पृ क् भेदः । स त्रामाधारणधर्म : । 53 विना : संयोगधं स्तद्धे न दनादिव । 534 परत्व परत्वे दिक्क लसंबन्ध वशेषौ । ६ 538 कर्म पृ गे। परं तु गुणविशेष इति कश्चित् पक्षः । संयोग न्तर्भूमिते पक्षान्तरम् 541 संस्थ नातिरिक नामान्याभावः । म दर पर्थेऽभनाय मे । विशेषसमवायाभाररूपदार्थ व त्रारभ गस्यात्र लुप्तम्वात् स तमुक्तः कल. प. दौ द्रष्टव्यः 560 uñack¿fi:श्री: श्रीमद्वेङ्कटनायकः श्री न्यायसिद्धाने श्रीमनिगमान्तदेशिकानुगृहीतकारिकाः पुटम् प्रारब्ध 2 कान्तां 25 वाचाम् J 269 यदि 821 सदसत् 2 कृत्वा 270 विशेषण यन्न्याय 3 कण्ठोक्क 277 परतन्त्र 322 परश्शत 15 इदमित्थत्व पर्यवद्यः सु अभिज्ञाणः 278 असिद्धिश्व विसंवादादि " ३० किञ्च 300 सर्वग द्वेधा 37 वद्वाक्यात् 301 स्वादृष्ट 298 नाभे धीः " 328 “5 धी 38 निर्विशेषा 302 सिद्धच 329 प्रदेश अतो शब्दस्य क लो काल. धीन एकेनैव न हेतु सावधेः वर्तमान ता ततिद्धस्य न चैषा मिथः रविन्द तावन्मान काल अतो तावन्नाव एनामा मां 43 विशेषो 74 दृढा 130 सदसत् एकविज्ञानेन 132 पैक्य 137 मिथ्या 55 मिथ्यात्वस्य जडत्वात् 139 सदसद्भिन्नता 140 अनुभूति " व्यावृते "” 131 तच्चत् व्यावृतिमात्रात् 147 सत्सत् "" त्वसिद्धा 330 अवाच्यं तृणादि 331 "" व्यापकत्वेन 332 30 सिद्धे 333 दृष्ट 33 99 304 परिशेष 134 तत्वे "" तत्तत् श्रिया 360 "" 305 स्फारा 384 309 उल्लेख 391 कर्माद्यु 392 133 afa यदि 310 ईशेच्छा " 33 कालत्य 322 " उपाधिमिः 11 अप्राकृत 393 "" इच्छा "" 312 आगमै 31, अनित्य संवित् 398 180 देशकाल 195 शब्द 314 fa#: स्वधी 400 401 स्वस्यैव प्रत्यक् 203 अनुवृत्त 204 भाना अगायं सांख्य 315 ज्ञानमस्ति करुण्यैव ज्ञामयोग 402 39 39 अविरोधा 214 निर्भेदे 317 प्रकाशते 40J भ्रान्त्या अनन्त 223 216 सामानाधि घटा 318 व्यत्र तत्रैव 404 “J सत्यधी इयं 276 एवं न 244 मृदाधा मिथ 411 " 319 माहाभाग्य 442 1 न्या. लि. टि. शैवकारिकाविवरणम् " " 49 अहंकार घट्टे (जड). यत्तक्तमित्यादिना भोजराजकारिकास्तिस्र उपात्ताः । तत्र संभेदादित्यस्य परस्परभेदादित्यर्थं विहाय मेलनादिति प्रसिद्धार्थग्रहणमेव युक्तमिति प्रागेव टिप्पणेऽस्मदुक्तम् । तद्वैश- द्याय तत्कारिकार्थः तद्ग्रन्थव्याख्यातृदर्शित एवेह संगृह्यते । भोजराजकृतस्तत्त्वप्रकाशाख्यो प्रन्थः । तत्नेमाः क्रमात् 58, 54, 55 संख्याकाः । एतदर्थश्च अहमित्येवंरूपव्यापारवत् अहंकाराख्यं तत्त्वम् । तत् त्रेधा जीवनाहंकारः संरम्भाहंकारः गर्वाहंकारश्चेति । अहं जीवामीति आद्यः । अहं करोमीति द्वितीयः । अहं रूपवान् बलवानित्येवं तृतीयः । एवम्भूतस्याहंकारस्य संभेदात् संबन्धात् शब्दादिविषयो व्यवहार्यो भवति । अहं पश्यामि शृणोमि वदामि चरामीत्येवं विषयव्यवहारस्याऽऽत्मना निर्विकारेण संबन्धो नूनमेतदहंकारसंबन्धारोपित इत्यर्थः । अन्न जीवनपदेन प्राणनहेतुतया तार्किकसंमत- जीवनयो नियत्नतुल्यः सरम्भो गृह्यते ; अन्यः सर्वः प्रयत्नः संरम्भपदेनेति विवेचनीयम् । ईदृशप्रयत्नसद्भावः प्रयत्नानां गर्वस्य च बुद्धिविशेषस्याहंकारनिष्ठत्वं च नास्मदिष्टम् | त्रैविध्यान्तरमाह साविक इति । भेदात् संजायते इत्यशुद्धः पाठः । भेदेन स जायते इत्येव पाठः । स मित्यस्य वैयर्थ्यात् स इत्यस्या- पेक्षितत्वाश्चैवम् । वैकारिकतैजसभृतादिकेति तात्पर्यदीपिकाख्यव्याख्यासंमतः पाठः । वैकारिकपदेन सात्त्विकस्य तैजसपदेन राजसस्य च ग्रहणं श्रीविष्णुपुराणे प्रसिद्धम् । तत्र विष्णुचित्तीये व्याख्याने “कामं देवाश्च मुनयः सत्त्वस्था नृपसत्तम । हीनाः सूक्ष्मेण सत्त्वेन ततो वैकारिकाः स्मृताः” इति मोक्षधर्मवचनमुपादाय मिश्रसत्त्वस्य शुद्धसत्त्वाख्यपरमसत्त्वरूपाप्राकृतसत्त्ववैलक्षण्यज्ञापनाय वैकारिकपदेन व्यवहार इति व्युत्पा- दितम् । एतदनुरोघे, एतदनन्तरकारिकायां तैजसस्य पूर्व निर्देश: छन्दोबन्धानुकूल्यायेति ध्येयम् । अत्रैव व्याख्याने, तैजसवैकारिकभूतादिकेति पाठान्तरमादृत्य तैजसनाम सात्त्विकस्य, वैकारिकनाम राजसस्य च केचिदिच्छन्तीत्युक्तम् । वृत्तिनाम्नि व्याख्यानेऽयमाचार्यदर्शितः पाठ आदृतः । तैजसपदेन सात्त्विक एव गृहीतः । एवं नाम्नि विवादे तृतीयाकारिकोक्तप्रमेयेऽपि भेद आपतति । अत्र तत्र च तैजस एवाऽऽद्य इति सात्त्विकात् तैजसात् स्वच्छं मनः ; वैकारिकात् राजसात् अक्षाणि ; तत्र सारिकाहंकार सहकृतात् राजसात् बुद्धीन्द्रियाणि, तामससहकृतात् राजसात् कर्मेन्द्रियाणीति व्याख्यादर्शितो विभागः । एवञ्च वैकारिकपदेन राजसग्रहणे ज्ञानकर्मेन्द्रियाणां दशानामपि राजसजन्यत्वं शैवेष्टम् । सात्त्विकग्रहणे तु सात्त्विकजन्यत्वमेव दशानाम् ; मनस एव तु राजसजन्यत्वम् । कर्मेन्द्रियमात्रं राजसजन्यमिति शैवपक्ष इति तत्रतत्रोक्तम् इतो न सिध्यति । साविकाहंकारादेवैकादशापीन्द्रियाणीति अस्मत्पक्षाद् भेदस्तु सर्वथाऽस्त्येव । भूतादेः तामसाहंकारात् पञ्चापि तन्मात्राणीत्येतन्मतम् ; न तु शब्दतन्मात्रमात्र मित्यस्मन्मतमेतदिष्टम् । एषां संर्गोऽयमेतस्मादिति वाक्यं किमर्थमिति चेत् — इन्द्रियाणामहंकारत एव सर्गः न भूतेभ्य इति तार्किक निरासाय । नन्वयं शैवग्रन्थ इति आचार्याः जानन्त्येव ; अतैव सरे उपरि शत्रनिरासे एतद्ग्रन्थकारिकाणामनेकासामनुवादेन तन्निरूपणात्, अथ च खण्डनात् । एवं परमतमंगेऽपि । अशैवग्रन्थत्वे तु अस्मदादरणीयताभ्रान्तिनिरासाय शैवागम- 50

उभयवेदान्तप्रभ्यमाला मूलकत्वादश्रद्धेयमिति वक्तव्यम् । अत इदं सर्वमुपरि शैव निरासावसरे प्राप्तावकाशम् ; न स्विहेति चेत् — शैवानुसार्येत्र भोजराजः शैवासंमतमप्यत्रैवमाह । तस्मात् शैवोपेक्ष्यमिदमस्मदीयसंमतमिति न मन्तव्यम् शैवावान्तरभेदेनापि तदुपपत्तेरिति ज्ञापनायात्रोक्तिः । बाह्यशैवागम मूलत्वेनेत्यस्य अन्तरंगशैवादन्यः बाह्य- शैवपक्षः, आभासशैत्रपक्षोऽयमित्यर्थो वा । इहोपात्तकारिकार्थविषये व्याख्यातारो विवदन्त इति ज्ञापनमपि चिकीर्षितम् । एवं ह्यत्र वृत्तिः, “तैजसात् सात्त्विकात् मनः बुद्धीन्द्रियाणि च ; वैकारिकात् राजसात् कर्मेन्द्रियाण्येव । अन्यथा व्याख्यानं मूलवचन विरोधादुपेक्ष्यम् । उक्तञ्च श्रीमन्मृगेन्द्रे श्रोत्रं त्वक् चक्षुषी जिल्हा नासा च मनसा सह । प्रकाशाः त्रयतः सत्त्वात् तैजसश्च स सात्त्विकः । अभ्यो गणः कर्मान्वयात् रजोभूयान् वैकारिकः” इति । एतन्निष्कर्षेण कर्मेन्द्रियाणां राजसाहं- कारजन्यत्वं शैवेष्टमिति आचार्योक्तमिति च ध्येयम् ॥ अथाव पाठभेदार्थवैशद्याद्यर्थं तन्मतनिरास- 11 भागोऽपि व्याख्यायते– शैवागमेष्विति । अर्थतत्त्वप्रकाशेऽयं पञ्चमः (5) लोकः । शैवागमाः अष्टाविंशतिः संहिताः मूलभेदतया ख्याताः ; " कामिकं योगजं चिन्त्यं कारणं त्वजितं परम् । दीप्तं सूक्ष्मं सहस्रञ्च अंशुमान् सुप्रभेदःकम् । विजयं चैव निश्वासं स्वायम्भुवमतः परम् । वीरं च रौरवञ्चैष मकुटं विम्रलं (विद्रुमं तथा । चन्द्रज्ञानञ्च बिम्बञ्च प्रोद्गीतं ललितं तथा । सिद्धं संतानसर्वोक्तं पारमेश्वरमेव च । किरणं वातुलश्चैव त्वष्टाविंशतिसंहिताः । मूल भेदमिति ख्यातमसंख्यमुपभेदकम्" इत्युक्तेः । पतिपशुपाशा इति । ‘पति- पाशपशुज्ञान विचारप्रतिपादकम् । किरणाख्यं महत् तन्त्रम्’ इति किरणे । ‘अजड च जडचैव नियन्तृ च तयोरपि । पशुः पाशः पतिश्चेति कथ्यते त्रितयं क्रमात् इति श्रीवायवीये । पशूनां पालनात् पतिशब्देन शिव उक्तः । पशवः ब्रह्माद्या: स्थावरान्ताः | शिवस्वभावा अपि अणवः अणुत्वसंपादकमलादिसंबन्धिनः अनादिमलसंबन्धात् कर्मपाशसंबन्ध: ; तस्मान्मायापाशसंबन्धः । अत एत्र पाशबद्धत्वात् पशुत्वम् । तेन किञ्चित्कर्तृत्वादिनाऽणुत्वम् ; न तु परमाणुवदवस्थानात् । अर्थ- पञ्चकं मलमित्यादिनोक्तम् । तिरोधानकरीत्येतत् मायापाशानुग्राहकशिवशक्तिरिति विवृतम् । मायाया एव सूक्ष्मस्थूलभेदेन द्वैविध्यात् शक्तेश्च शिवान्तर्भावात् मलकर्ममायालयं पाश इति ग्रन्थान्तरोक्तम् । अत्र च अन्यथा । सृष्टावन्येषामपि सद्भावेऽपि सृष्टौ प्रलये च नियतस्थितानि त्रीध्येवेत्याह मायेति ( 69 ) लोकेन । तत्त्वसंग्रह इति पदेन वेधा विभागो दर्शितः । तन्मते एकतत्त्वमारभ्य षट्त्रिंशदन्ता तत्त्वगणना मन्यते । सर्व शिवेऽन्तर्भाव्य एकं तत्त्वमिति, प्रकृतिपुरुषयोः सर्वान्तर्भावः, उपहितानुपहितमेदेन शिवस्यैव द्वेधा पुरुषत्वादिति, पृथक्करणे च तवत्त्रयमिति एवं यथेच्छ मन्तर्भावपृथग्भावचिन्तनया नानाप्रकारा गणना ; अन्ततस्तु पत्रिंशदिति स्थितिः । तानि षटत्रिंशत् दर्शयति शुद्धानीति (21, 22, 23 ) श्लोकत्रयेण । शिवतत्त्व-शक्तितत्व- सदाशिवतत्त्व- ईश्वरतत्त्व - विद्यातत्त्वानि शुद्धानि शिवप्रभेदरूपाणि । शुद्धाशुद्धानि पञ्चाऽऽह पुंस इति । पञ्चककारणं मायां पञ्चकोपहित पुरुषञ्च संकलय्य सप्तकमिति कैश्रिद् गण्यते । तदा माया पुरुष इति द्वयं न पृथगणनीयम् । पुरुषपदार्थश्चैवमुक्तः, “तत्त्वैरेभिः न्या सि.टि. शैवकारिका विवरणम् 51 कलितो भोकत्वदशां यदा पशुतः । पुरुषाख्यतां तदाऽयं लभते तत्त्त्रेषु गणनाञ्च" ( 49 ) इति । अन अज्ञकर्ततार्थमिति विभज्य जीवम्याज्ञानस्य कर्तृत्वस्य च संपादकं पञ्चकमिति वृत्तिरूपव्याख्याने । शकर्तृतार्थमित्येव विभज्य ज्ञान क्रियाशक्त युद्भवायेति व्याख्यान्तरम् । द्वादश तत्त्वानि स्थितानि ; अवशिष्टान्याह अव्यक्तमिति । अन तन्मात्राणीति तत्त्वानीत्यत्र तन्मात्राण्यनु च पञ्च भूतानीति शुद्धः पाठः । अव्यक्तापेक्षया तज्जन्यं गुणतत्वं पृथगिति तत्र व्याख्या । तदा पश्चविंशतिस्तत्त्वानीमा नि भवन्ति । पूर्वं द्वादशोक्त्या सप्तत्रिंशत् तत्त्वानि भवेयुः | अतः अस्मदीयस्वामिव्याख्याने त्रिगुणात्मकम- व्यक्तमित्येकीकृतम् । “अनभिव्यक्तगुणत्वादव्यपदेश्यं तदव्यक्तम ॥ अव्यक्तात् गुणतत्त्वं प्रख्या- परिनियमरूपमिह (50,51.) इति तत्राप्युक्तम् । परमतभंगे च स्पष्टमिदम् । तथाऽपि 24 श्लोके ‘यस्मात् प्रकृतिगुणानां नात्यन्तं वस्तुतो भेदः’ इत्युक्तधा, तत्र व्याख्याने “भव्यक्तगुणतत्त्वयोरत्यन्त- मेदाभावात् न तत्त्वाधिकयम्” इति शैवरहस्यमनुसृत्योक्त्या चास्मत्खामिव्याख्यानं श्रेयः । एवं गणितेषु षटत्रिंशति तत्त्वेषु अशुद्धानां चतुर्विंशतेस्तत्त्वानां विषये न विवाद इति तदुपे- क्षया शुद्धतत्त्वानि शुद्धाशुद्धतत्त्वानि च दूषयन् षटत्रिंशत्वं निरसितुमारभते तत्वेत्यादिना । न विवाद इति । ‘भोक्ता भोग्यं प्रेरितारच’ इत्यादिश्रुतेरिति भावः । पञ्चानामिति । शक्तितत्वादीनां क्रमेणोत्पत्तिर्वकं न शक्यते, सार्वदिकत्वेन कालव्यवस्थाराहित्यात् । तत्तच्छक्तिव्यापारयोः पौर्वापर्यास क्रम इत्यर्थः । एवञ्चैकस्यैव तत्तद्वयापारभेदेन नाममेद इति किं पचतया गणनेनेति भावः । इदं विशदयितुमनन्तरश्श्लोकमुदाहरति ( 88 ) तत्वमिति । पूर्वः श्लोकः प्रक्षिप्त इति वृत्तिव्याख्या । तथापि तत्त्राप्युत्तरश्लोकस्य स्वीकृतत्त्वादस्मदिष्टसिद्धिरित्याशयेन द्वितीयश्लोकस्याप्युद्धारः । न चास्मन्मते संकर्षणप्रद्यम्नादिभेदवत् तन्मते शिवतत्त्वभेद इति वाच्यम्, व्यूहात्मकविग्रहमेदादवतारमेद इति वयम् । तत्र शक्तिव्यापृतिभेदस्यैवोक्ततया न व्यक्तिभेद इति । अत्र श्लोके चित्रशक्तिशतखचितम् इत्येव तद्ग्रन्थे पाठः । तथैव परमतभंगेऽप्यनुवादः । कल्पिता भेदा इत्यत्र कल्पनाभेदा इति पाठः । एवं पञ्चकं निरस्तम् । विस्तरोऽस्य परमतभंगे || अथ द्वितीयश्लोकोक्तपञ्चकं दूषयन् व्युत्क्रमेण तदारभते राग इति । “रागोभिष्वंगात्मा विषयच्छेदं विनैव सामान्यः । पुरुषप्रवृत्तिहेतुर्विलक्षणो बुद्धिधर्मेभ्यः” इति ( 48 ) श्लोकः । विषय- प्रदर्शनद्वारा प्रवृत्तिहेतुः बुद्धिधर्मो रागोऽन्यः । अयं तु वीतरागाणां प्रवृत्तिहेतुरिति तदर्थमाहुः । ज्ञानस्येव रागस्यापि निर्विषयकत्वमयुक्तम् । ‘आचार्यान्वेषणे रागः शिवमुद्दिश्य सादरम्’ इत्येतावता हेयविषयकत्वाभाव एव सिध्येत् ; न निर्विषयकत्वम् । सस्यापि रागस्य धर्मभूतज्ञानविकारस्य पुंधर्मत्वमेव, न बुद्धिधर्मत्वम् । यदि अभिष्वगात्मा इत्यस्य अभिलावात्मक कार्यहेतुरित्यर्थ इति सविषयक सर्व- विधरागहेतुः अत एव सामान्यभूतः स्वयं विषयानालीढः प्राकृततत्त्वविशेष एव राग इत्युच्यते, 52 उभयवेदान्तग्रन्यमाला तर्हि इदमेव प्रन्थकाराभिमतं स्यात्, रागस्य तत्त्वेष्वन्यतमतया परिगणनात् । एवञ्च लौकिकसर्व- विषयकप्रवृतिहेतुभूतेच्छा हेतुभूतं तत्त्वमित्युक्तं भवति । इदमप्ययुक्तमित्याशय्य विशद दूषयति न- प्राकृतेत्यादिना । परमतभंगे वीतरागप्रवृत्तिहेतुः राग इति तत्पक्षं विहाय सांसारिकप्रवृत्तिहेतुत्वमेव रागस्य यदुक्तम्, तदप्येवं द्वितीयरीत्या व्याख्यानाभिप्रायेणेति ध्येयम् । चतुर्थतत्त्वं विद्यां दूषयति विद्याऽपीति । इयं विद्या शुद्धाशुद्धा । शिवतत्त्वरूपा तु विद्या शुद्धा । एतदावश्यकत्वं तदुपपा- दितमनुवदति उद्बुद्धेति । अत्रान्तिमपादे, ‘रूपञ्च करणवैशिष्टयात्’ इति पाठोऽशुद्धः । ‘रूपं कलैवैषा’ इत्येव तद्ग्रन्थे दर्शनात् । अस्मत्खामिव्याख्याऽपि तमेव पाठं दर्शयति, “एषैव कला कर्तृ- शक्तिमुद्बोध्य" इति हि सूक्तिः । श्लोके कलाशब्दाभावात् कथम् एषैव कले. ते व्याख्यानमि- त्याशय्यास्माभिरन्वेषणे कृते वास्तत्रपाठ उपलब्ध आसीत् । तत्र व्याख्यायाम् (45), कलयाऽभि- व्यक्तशक्तेः पुरुषस्य विषयानुभवार्थं कला विद्यातत्त्वं जनयति । तस्याः प्रकाशरूपत्वेन विषयप्रदर्शन- हेतुत्वसंभवः" इति । कलैवेषेति एवकारेण मायात एव विद्येति पक्षान्तरव्युदासः । भावश्यकत्वं नेत्याह तत्रापीति । ननु तैरेव, बुद्धिरेव विषयग्रहणे करणं स्यात्; किमन्ये नेत्याशंक्योपर्युक्तम् ( 47 ) " बुद्धिर्यदाऽस्य भोग्या सुखादिरूपा तदा भवेत् करणम् । त्रिधैवम् ; करणं स्यात् विषय- ग्रहणे पुनर्बुद्धिः" इति । न सर्वत्र विद्यापेक्षा, बुद्धिः सत्त्वरजस्तमोगुणात्मिका सुखदुःखमोहरूपेण परिणता यदा भोग्या भवति, तदा भोग्यभू बुद्ध्यतिरिक्ता विद्या तद्प्रणे करण मित्यर्थः इति चेत्- अनेनैव वाक्येन तन्निरासोऽपि भाव्यः । विषया एव हि सत्त्वरजस्तमोमयाः सुखदुःखमोहात्मकाः । अतो विषयग्रहणनिमित्तमेव सुखादिग्रहणनिमित्तमिति किमन्येन तत्वेन । न च बुद्धेरध्यवसायरूपत्वात् सुखादिरूपविषयग्रहणरूपाध्यवसायस्यापि सुखादिरूपतया तद्ग्रहणं विधयेति वाच्यम् ; विद्याया इव ग्रहणस्यापि ज्ञानतया स्वयंप्रकाशत्वात् तदर्थं तत्त्वान्तरानपेक्षणात् । सर्वं हि ज्ञानं स्वप्रकाशं विषयवत् खमपि प्रकाशयति । विद्याया अचेतनमायाकार्यत्वात् प्रकाशरूपत्वं सविवादम् । अयमर्थः परमतभंगे विद्यातत्त्व- खण्डनार्थे गभीरे वाक्ये घटनीय इति तत्रैवेदं विशदयिष्यामः ; तस्यापि व्याख्यायेदान प्रकाश्यमानत्वात् । कालतत्त्वं व्युदसितुं व्युत्पादयति मायात इति । ( 48 ) अत्र एकतस्तिरस्कृत्येत एकतस्तु कल- त्वेति शुद्धः पाठः तद्ग्रन्थस्थः । कलाशब्दव्युत्पादनश्च कलयित्वेति पाठ एव यथावत् सिध्यति । तदर्थस्तु —— तदनु-कालनियतिरूपतत्त्वद्वयानन्तरं मायातः कला जायते । सा पशूनामाणवं मलं भोग- प्रतिबन्धकम् एकतः एकप्रदेशे कलयित्वा क्षिप्त्वा अथवा संकुचय्य तेषां कर्तृशक्ति व्यञ्जयतीति । कलाकार्यमन्यदप्याह कालेनेति ( 44 ) श्लोकेन । कालनियतिरूपखपूर्वकार्य सहिता सती कला व्यापारं कार्यजातं पृथिवीपर्यन्तं जनयतीति सर्व कार्य प्रति कालोऽपि कारणम् ; नियतिरपि । तत एवेदं कार्यमिदानीमेवात्त्रैव भवतीति व्यवस्था । तदुभयसहकारेण सर्वकारणत्वं कलायाः । तत्र भोकुत्वरूपोपका - रकत्वेनान्तरंग भूतेयमित्याङ्खः । इदं तत्त्वं निरस्यति तत्त्रापीति । अव्यक्तं मायातो गुणतत्त्वमिति श्लोकेन शैक्संगतपशुविभागः । 53 मायाया अव्यक्तादिभूतान्तसर्वाचेतन हेतुत्वमुक्तम् । अत्र मायाजन्यकलाया इदमुच्यते । तेन कला अव्यक्तपूर्वभाविनीति ज्ञायते । श्रुौ, ‘अव्यक्तमक्षरे लीयते’ इति अक्षरावस्थं मध्ये गणितम् । कलायाः क्रियाशक्त युद्ध धकत्वस्य भवदुक्ततया जीववाच्यक्षरशब्देन तदनुस्मरणात् श्रौतमक्षरमेव कलेति कथ्यत इति मत्या युक्तसाध्यमपि कलातत्त्वं न निषेवामः । परं तु अशुद्धतामे गणनीया स्यात् ; नानं ननु पुंसि शक्तयाविर्भावकत्वादत्र गणनेति चेत्, कर्तृशक्तिहेतुत्वं तु नेच्छाम । मल निवारणार्थं कलेति चेत् । अनादेर्मलस्य नयैवापाये सर्वदा बन्धभंगात् । जले शैवलस्येव मलत्या पसरणमात्रमनयेति चेत्-पुण्यादिकर्मणैव तद् भवेदिति ॥ नियतितत्त्व निरासार्थमाह नियतिरिति ( 12 ) । नियतित्वं व्यवस्थाप- कत्वम् । कालनियमवत् देशनियनोऽपि दृश्यते, तिलेषु तैलम् व्रीहिषु तण्डुला इत्येवम् । निरस्यति तत्रेति । नियमनं नाम नियामकम् । तत् क्लृप्तातिरिक्तं न भवतीति ॥ अनादिनिधनं कालतत्वमस्मदिष्टम् । पाशुपते तु माय कार्यत्वं तस्योक्तम्, ‘नानाविवशक्तिमयी सा जनयति कालतत्त्वमेवादौ । भाविभवद्भूतमयं कलयति जगदेष कालोऽतः’ इति । तदसदित्यर्थः । यत इति एकैककालांशात् प्रागपि क्षणादि- रूपस्य कालांशस्य वर्तमानत्वात् इतः पूर्वं कालो नासीदिति दुर्वचम् पूर्वमिति कालकथनात् व्याह- तत्वादपि तत् दुर्वत्रमिति । कालं प्रति माया कारणमिति वाक्ये च किमिदं कारणत्वम् । पूर्वकाल- सत्त्वश्चेत्, कथं कालाभावः इति । प्रकृतिकार्येषु सर्वत्र कालस्यायुर्व्यवस्थाकरत्वमित्येतत् सर्वेष्टमेव ॥ मलं कर्म चेत्यनुष्टुपइलोकोनोदाहृतोम्यन स्थितः । एवं पाशविभागवत् पशुविभागोऽपि तम्मत एवम् - " पशर्वास्त्रिविधा ज्ञेयाः विज्ञानप्रलयकेवलौ सकलः । मलयुक्तस्तनाद्यो मलकर्म- युतो द्वितीयः स्यात् ॥ 8 ॥ मलमायाकर्मयुतः सकलस्तेषु विधा भवेदाद्यः । भाद्यः समाप्तकलुषोऽ- समाप्तकलुषो द्वितीयः स्यात् ॥ 9 ॥ आद्यान् अनुगृह्य शिवो विधे रात्वे नियोज प्रत्यष्टौ । मन्त्रांश्च करोत्यपरान् से चोक्ताः कोटयः सप्त ॥ 2 प्रलयाकलेषु येषां पकडे मलकर्मणी व्रजन्त्यन्ये । पुर्यष्ट देहगुताः योनिषु निखिलासु कर्मवशात् 1 स्यात् पुर्यष्टकमन्तःकरण धीकर्मकरणानि । कां श्रनुगृह्य वितरति भुवनपतित्वं महेश्वरस्तेषाम् ॥ १८ ॥ शेषा भवन्ति सकलाः कलादियोगादहर्मुखे काले । शतमष्टादश तेषां कुरुते स्वयमेव मन्त्रेशान् ॥ 13 ॥ तमाष्टौ मण्डलिनः क्रोधाद्यास्तामसाश्च वीरेशः । श्रीकण्ठः शतरुद्राः शतमित्यष्टादशाभ्यधिकम् 14 बद्धान् शेषान् अपरान् विनियुके भोगभुक्कये पुंनः । तत्कर्मणामनुगमादित्येवं कीर्तिताः पशवः 1s" कलातत्कार्य एतदर्थस्तु - अकल पशुः सकलपशुरिति पशुद्वैधे अकलपशो द्वैधा विभागे पशूनां त्रैविध्यम् । अकलपशु रित्यस्य कलात कार्य प्रयुक्तबन्धरहित इत्यर्थः । स द्विविधः - विज्ञान केवलः प्रलय केवलश्चेति । विज्ञानादिबलात् कर्मक्षये मल नात्रयुक्तः विज्ञानकेवलः । मलकर्मोभययुक्तः प्रलये कलाकार्यबन्धरहितः प्रलय केवलः । विज्ञानाकलः प्रलयाकल इत्य’ येतौ निर्दिश्येते । सकलस्तु प्रलये · मलकर्मो भयेन मायाकार्यकलादिना च युक्तः । उक्तेषु पशुषु अद्यां विज्ञानकेवलो द्विविध.-समाप्त- कलुषः असमाप्तलु श्चेति । मलशक्तिः क लुयम । तत् समाप्तं नष्टं यस्य स समाप्ता लुत्रः । अभ्यस्त द्वारीतः । पक्त्रमलः अवक्त्रपलश्च त मलयुक्तद्वै वेध्यम् । तन सप्तकलुषाः अष्टविधाः - विद्येश्वरा भवन्ति, न तेषां शिवसायुज्यम् । मलपाशसद्भावात् । नापि स्वर्गनरकादि, कर्मक्षयात् । 54 न्या. सि. टिप्पणपरिशिष्टम् असमाप्तकलुषांस्तु मन्त्रदेवतारूपान् करोति । ते च महामन्त्राः सप्तकोति संययाः । द्वितीये प्रलय केवलविभागे केचित् पकमलकर्मका भवन्ति तान् विद्यायान्येषां पुर्यष्टकदेहयुक्ततया नानायोनिषु जननम् । पुर्यष्टकं नाम पुरि= स्थूलशरीरे स्थितमटकम् - अन्तःकरणनामक मनो- बुद्धयहंकारत्रयं ज्ञानेन्द्रियपञ्चकञ्च । यद्वा शब्दादिविषयपञ्चकं ज्ञानेन्द्रियं कर्मेन्द्रियं मनश्चेत्य- ष्टकम् | अथवा पुरीणामष्टकम् - कर्मेन्द्रियपञ्चकं ज्ञानेन्द्रियपञ्चकं बुद्धिचित्ताहंकारमनश्चतुष्कं सम्म तपञ्चकं कामाः कर्माण्यविद्याश्चेति । पक्वमलादिकानां तु प्रलयकेवलानां मुक्तिर्वा अधि कारविशेषो वा; यतो महेश्वरः तेषु केषाञ्चित् भुवनपतित्वं ददाति; अन तपकपलान् अष्टा- दशोत्तरशतसंख्याकान् सन्नेशान् कुरुते । ते च शतरुद्राः अष्टौ मण्डलिनः क्रोधाद्या अष्टौ वीरेशः श्रीकण्ठति । इति पशुविभागः । पाशविभागश्च मायायाः पृथगगणनां परित्यज्य भोजदेवेन चतुर्थीकः 17. लोके, मलजः कर्मजः मायीयः तिरोधायकश कसमुद्भवश्चेति । अब मलज इत्यादिना कार्यनिर्देशेऽपि मलादयः चत्वारः कारणभूता एव पाशा विवक्षिता इति केचित् । पाशविभागनिरासादेव तदधानः पशुविभागोऽपि निरस्तप्रायः । विद्यश्वरभुवनपत्यादिसंख्या- विशेषनिर्देशादिकं युक्तिमूलकत्वान शैवागममान मूलकमित्यतश्चाना स्थेयमिति एतदंशो मूले उपेक्षितः । धर्मव्याधादय (जीव ), इति । कौशिको नाम तपस्वी वृक्षमूले स्थितः शाखास्थितया बलाकया विसृष्टे उच्छिष्टे खशरसि पतिते कथमेवं करोतीति रुष्ठो रूक्षं चक्षुषा तामुद्वीक्ष्य चाक्षुषेण तेजसा ददाह । ततो भैक्षार्थं प्रस्थितः कस्याश्चित् पतिव्रताया गृहं जगाम । सा भिक्षां देहीति प्रार्थिताऽपि स्वपतिशुश्रूषणपरायणतया तत्कार्यं विनिवर्त्य विलम्ब्यैवाऽऽगत्य भिक्षां दातुमुद्युयुजे । तदा तन्मुखं क्रोधकलुषितं निरीक्ष्य, किं मां बलाकां मन्यसे इति सा पप्रच्छ । स च चित्रीयमाण- चेताः, ‘कथमिदं त्वयाऽवगतम्’ इत्यप्राक्षीत् । पातित्रत्यरूपतपोवलात् सर्वमिदं जानामि । त्वमपि धर्मव्याधमुपसंपद्य धर्मसूक्ष्मं जानीहि इति तयोक्ते तदैव तमुपसंपद्य मातापित्रादिशुश्रूषणं तेन क्रियमाणमाकर्ण्य स्वयमहंकारहीन आसीदिति भारते वनपर्वणि 210. विस्तरेण द्रष्टव्यम् । आदिना विदुरतुलाधारादिग्रहणम् । विदुरः सुप्रसिद्धः तुलाधारवृत्तान्तः शान्तिपर्वणि (267 – 270 ) वनचरः कश्चित् जाजलिर्नाम द्विजः समुद्रोद्देशमासाद्य तपस्तेपे । वर्षाखाकाशशायी हेमन्ते जलसंश्रयः ग्रीष्मे वातात सहो निराहारो वायुभक्षः काष्ठवदवस्थित आसीत् तस्य शिरसि कुलिङ्गशकुनी दम्पती नीडं चक्रतुः । तत्त्रोषितवन्तौ अण्डान्युत्पादयामासतुः । तद्बुध्वा धर्मे वृतमनास्तेषां सचारं सर्वं सोढ़ा तेषामनुकूलमेत्रावर्तत तपः परः । अण्डजाः पक्षिणश्च तत्र संचेरुः । प्रत्यहं क्रमेणानेकदिनानन्तरं मासानन्तरमिति अयथायथमागतानामपि यथा सौकर्यं स्यात् तथा स सनीड एवाऽऽसीत् । तेषु कालक्रमेणापगतेषु द्विजः स्वात्मानं सिद्धोऽस्मीति मन्वानः कदाचित् धर्मः प्राप्तो मयेत्याकाशे आस्फोटयत् । तदाऽन्तरिक्षे वागासीत्; पिशाचा अब्रुवन्, वाराणस्यां वर्तमानस्तुलाधारो धर्मे प्रतिष्ठितोऽप्येवं वक्तुं नार्हति किमुत त्वमिति । तदैव कुतूहली प्रस्थाय पण्यानि विक्रीणन्तं तुलाधारं काश्यां ददर्श । स एतं प्रागेवान्तर्दृष्ट्या बुध्वा प्रत्युद्गम्य खागतेन संपूज्य सर्वं त्वद्वृत्तं विदितमित्युवाच । द्विज न्या. सि. टिप्पणपरिशिष्टम् 55 आश्चर्ये ममः, कथमेतावत् ते पग्यविक्रयिण इति पप्रच्छ । अय स धर्मसूक्ष्मोपदेशे प्रवृत्तः मूनाना- ‘मद्रोहेणाल्पद्रोहेण वा स्ववृत्तिं वदन् रसांश्च तांस्तान् विप्रर्षे मद्यवर्ज्यान् बहूनहम् । क्रीत्वा वै प्रतिविक्रीणे परहस्तादमायया ॥ सर्वेषां यः सुहत्, सर्वहिते रतो धर्मं वेद । तुला कुरा च सर्वभूतेषु मे समा । न भूतानामहिंसाया ज्यायान् धर्नोऽस्ति कश्चन । कृषिं साध्विति मन्यन्ते सा चवृत्तिः सुदारुणा । इष्टापूर्तादसाधूनां विदुषां जायते प्रजात् ज्ञानविज्ञानिनः केचि । परं पारं तितीर्षवः । यत्र गत्वा न शोचन्ति न च्यवन्ति व्यथन्ति च । ते तु तत् ब्रह्मणः स्थानं प्राप्नुवन्तीह सात्त्विकाः नैत्र ते स्वर्गमिच्छन्ति न यजन्ति यशोधनाः । कर्तव्यमिति कर्तव्यम् वेत्ति वै ब्राह्मणो भयम् । काम्यां वृत्तिं लिप्समानाः कां गतिं याति नाजले " इत्यादिकमुपदिदेश । जाजलिश्च शुचिः श्रदधानः सदाचारः शान्:ि मेवान्वपद्यतेति ॥ ( नित्यवि . ) ज्ञानात्मकत्वं हि स्वयम्प्रकाशत्वमेवेत्यस्यायमर्थः – ज्ञानमित्यस्य यत्किञ्चित्प्रकाशक मित्यर्थः । ज्ञाधातुप्रयोगे तदर्थस्य सकर्मकावभासनया यत्किञ्चिद्विषयप्रकाशकत्वं स्पष्टम् । आत्मरूपज्ञानं तु अन्य- किञ्चिदप्रका कल्वेऽपि खप्रकाशकं भवत्येव धर्मभूतज्ञाने विषयप्रकाशकत्ववत् स्वप्रकाशकत्वमप्यस्ति । आत्मन इव शुद्धसत्त्वद्रव्यस्यापि खान्यकिञ्चित्प्रकाशकत्वादर्शनात् तत्र ज्ञानरूपत्वं स्वप्रकाशकत्व एव विश्राम्यतीति स्वयम्प्रकाशत्वमेव कथितं भवतीति । न तु ज्ञानपदस्य स्वयंप्रकाशत्वं साक्षादर्थः । स्वयंप्रकाशपदार्थानङ्गीकारितार्किकादिसर्वसाधारण्येन प्रयुज्यमानस्य ज्ञानशब्दस्य स्वयम्प्रकाश मित्यर्थवर्ण - नायोगात् । बद्धानि प्रति नित्यविभूतेः स्वयम्प्रकाशत्वाभावेऽपि अन्यान् प्रति तदस्तीति मन्तव्यम् । यद्यपि तेषां धर्मं भूतज्ञानस्य सर्व देशव्याप्ततया तत एव शुद्धसत्त्वमपि प्रकाश्येत, अथापि तन्निरपेक्षमेत्र प्रकाशते, तत्प्रसरे तदंशे कारणत्वं नेष्यते । स्वयम्प्रकाशता यावत्यंशे तावदूव्यतिरिक्तांशविशिष्टतया तत्प्रकाशस्य धर्मभूतज्ञानाधीनत्वमिष्यते । एवमेत्र हि नित्येश्वररूपात्मनां स्वयम्प्रकाशत्वविषये वक्तव्यम् । अन्यथा तेषां धर्मभूत- ज्ञानस्य नित्य निरंकुश प्रसरतया तेषां स्वयम्प्रकाशत्वस्यैव त्यागापत्तेः । ज्ञानशब्दप्रयोगत्य यथाकथञ्चि निर्वाहस्य तत्राप्यविशिष्टत्वात् । विशिष्य तद्गुणसारत्वादित्युक्तरीत्या मुख्यतयैव तत्र निर्वाहसंभवाच्च । प्रकाशो हि व्यवहारानुगुण्यम् । व्यवहारे व्यवहर्तव्यस्य कारणत्वे साक्षात् संभवति ज्ञानद्वारा कारणत्वमन- पेक्षितमिति स्वेतरानधीनव्यवहारकत्वरूपं स्वयंप्रकाशत्वं प्रतीतं संभवदनुपेक्ष्यम् । अस्तु तावदेवम्- तथापि बन्धदशायामस्वयंप्रकाशस्य तस्य बन्धनिर्मोके जीवान् प्रति धर्मभूतज्ञाननिरपेक्षं प्रकाश- मानत्वं कथमपि भवेच्चेत् आश्वासः स्यादिति यदि मन्यते तर्हि मुमुक्षूणां पुण्यपापविधूननेंन त्यक्तस्थूलशरीराणां परमपदपर्यारोहावसर एव प्रज्ञाविकासस्य भावित्वात्, ततः कोऽसीत्यादि - प्रश्नोतरभावाच्च तावत्पर्यन्तं पूर्ण नित्यविभूतिसाक्षात्कारस्याप्रसक्ततया तदात्वे तेषां श्रद्धाप्रमाधिक्य- संपिपादयिषया, संभाविन किञ्चिदाकार विशिष्टं परमं पदं स्वयंप्रकाशं तद्विषयक संशय विपरीतज्ञानविच्छेदकं भवत्वित्याशयेन तस्य स्वयम्प्रकाशत्वमीश्वर इच्छतीति स्यादिति समाश्वसिहि । न हि प्रयोजनं नास्तीति कृत्वा 1 36 म्या सि. ष्पिणपरिशिष्टम् प्रमाणमन्यथा क्रियते । तथा च श्रीभाष्यम्, “न हि प्रयोजनानुगुणा प्रमाणप्रवृत्तिः । प्रयोजनं हि प्रमाणानुगुणम्” इति । अन्यथा तृणप्रत्यक्षस्य स्वर्णप्रत्यक्षता कल्प्पेत । एवं परज्ञानेऽपि यदि तदुपयोगः, स्यान्नाम | अधिक प्रेमपाद सत्त्विक कतिपयबद्ध विषयेऽपि भगवदिच्छायां तत्स्वयंप्रकाशत्वं फलं स्यादित्यलम् || विग्रहस्यापि व्याप्त्या दिशक्तिरिति । एतद्विषयविव दशमनं मोक्षे इत्युक्तं परमतभंगे । जडशब्दस्य लोके अज्ञार्थकत्वेऽपि ज्ञानप्रसक्तिमत्येव प्रतिषेधौचित्यात् चेतनेष्वेव तत्प्रयोगेऽपि अस्वयम्प्रकाशे जडशब्दपरिभाषा वेदान्तिनाम् ॥ ज्ञानयोगः प्रकाश (बुद्धि) इत्यादि । यदि प्रकाशो ज्ञानम्, तर्हि घटं जानातीतिवत् घटं प्रकाशत इति कुतो न प्रयोगः इत्याशंकायामुत्तरं कर्मेत्यादि । घटः प्रकाशत इति प्रथमान्ततया प्रत्ययभेददर्शनात् प्रकाशत इत्यत्न प्रकाशपदार्थे कर्मक क्रियातन्त्रं ज्ञानम् ज्ञाधातुकर्मी भूतघटकर्तृका या क्रिया ज्ञानयोगरूपा, तेनैकीकृतं तदुपसर्जनभूतं भवति ज्ञानमित्यर्थः । अतो न कर्म तन्त्रपदर्थ्यम् । एवमभिप्रेत्यैव प्रकाश इति शेषः इति व्याख्याने उक्तम् । अत्र देवदत्तेन घटो ज्ञायत इतिवत् देवदत्तेन घटः प्रकाश्यत इति स्यादित्यपि शंका दर्शिता । प्रकाश्यत इत्यत्र णिजन्तकाश- धातुग्रहणे तस्याप्रकृतत्वात् नाशंकावसरः । अणिजन्तग्रहणेनैव शंकायां कर्तृगतक्रियातन्त्रत्वात् ज्ञानस्य नैवं प्रयोगापत्तिरिति परिहार इति चेत् — काममस्तु । तदुपरि घटः प्रकाशत इतिवत् घटो जानातीति प्रयोगः किं न स्यात् ज्ञायत इति कथमिति ज्ञाधातुविषयकशंकायामुत्तरम् प्रकाशत इत्यादि । किं ज्ञानप्रकाशयोर्भेदः स्वीकृतः, उत न आये पूर्ववाक्यत एवोत्तः सिद्धम् । द्वितीयेऽपि यथा भिनत्ति पातयतीति पदयोः छेदानुकूलव्यापाररूपैकार्थकत्वेऽपि परशुना भिन्नत्ति, परशं पातयतीति प्रयोगभेदो धातुभेदात्, तथेह ज्ञाधातुप्रयोगे घट इति प्रथमान्तप्रयोगस्य कार्यत्वे ज्ञायत इति यगन्तप्रयोग एक साधुरिति धातु निबन्धनो व्यवहारभेदः । वस्तुतस्तत्रापि भेदनपातनयोरर्थतावच्छेदके विशेषोऽस्तीति चेत् — अत्रापि विशेषो भाव्यः । वस्तुतः कृतियत्नयोः सर्वयैक्यमेत्र ; घटं करोति घटे यतत इति प्रयोगभेदश्च धातुमेदप्रयुक्त इतीष्यते तान्त्रिकैरिति ॥ ; ग्रन्थोदाहृतकारिकाः स्फुटतया दृष्ट्वा तु तद्ग्रन्थगाः तद्वयाख्याद्वययोजनाश्च बहुलं शेवं विमृश्याधुना । शिष्ट टिप्पण इत्युदीरितमथो व्याख्यातमन्यत् तथा सर्वं स्यात् खलु दिक्प्रदर्शनतयेत्येतावति स्थीयते ॥ उभयवेदात्तग्रन्थमाला संपादकः प्रमाणाचार: न्यायसिद्ध अनघाणार्थ: पुट. वाक्यम् मकर: पुट वाक्य. 57 आकर 458 अकारं च मनु 307 अकारेणोच्यते श्रुतिः मक्षराणामकारः गीता 10- 454 अक्षराणां मध्ये गी भा. 10- 86 अग्न्यादिगति … ब्र. सू. 213 अचरं चरमेव च गीता पुटम् बाकूयम् जाकरः 462 अ इतिब्रह्म ऐत 2.3. 454 भकारो वै श्रुतिः 454 275 अग्निः सर्वा धृतिः 168 भजातिः वैशेषिका: 106 अत एव प्राणः व्र.सू. 235 अतस्त्वितरत् ब्र.सू. 529 421 भतीतानागततया आत्मसिद्धिः 491 अतो विचित्र वे.सं. 399 124,125 भन तत्रविदः तर, 311 अथातो ब्रह्म त्र. सू. 1-1-1 493 अध: पतन - न्यायतत्त्रे 855 अनन्यचेताः गीता 213 813 अनादि मत्परं गीता. 506 अनिर्धूत… आत्मसिद्धिः 524 अनेकव्याप्तिः न्या.त. 427 अन्तरा भूत - ब्र. सू. 537 अन्धकारे प्र. सं. 26 534 अत इन्द्रियेण आत्मसिद्धि 240 अतश्चायने ऽपि ब्र.स. अतिसूक्ष्मतया गी. भा. 1–1 42 अतोऽन्याऽपि त्र.स्. अत्यन्तसामीप्यं न्या. व. 83 अथ यो ह्येतान् अद्य जातस्य प्रमेयसंग्रहे 65 अध्यवसायो सां-का: अनादिर्भगवान् वि. पु. अनाविष्कुर्वन् ब्र. सू. 203 अनुमितिस्ते श्री. वि. चि. 17 अन्तःकरणं सां का. 83 अणुश्च व सू. 416 255 अतः परं गीताभाष्यम् अतिरेकः न्यायतत्त्रम् 210 176 अतो देवो वेदार्थसंग्रहे अत्यन्तवेगिता न्या.त. 203,408 अनायं पुरुषः बृहदा 229 अथैतदपि गीता. 12 97 203 मधीकर्मतया वरद विष्णु मिश्राः अनवच्छिन्नं गीताभाष्यम् 130 505 अनारग्यकार्ये प्र. सू. 404 अनुभवादूरत्वं न्यायतत्वे 178 अनेन जीवेन छान्दोग्ये 482 अन्तर्बहिश्च तै. ना. 238 212,410 अन्त्यावस्थितेः ब. स. अन्यतरा निच्छायां मी. 520 मपरिच्छेदस्तु वे सं 441 अभावप्रत्यया यो. सू. 422 अवस्था योगित्वं…… अविभागोऽपि प्रभाणवा. धर्म 73 अन्नस्य न्या.त. 365 142 अभ्यश्च राजन् भा.मोक्ष, 258 अन्येष्वैश्वर्य… भट्टपरा अप्रतीकालम्बनान् ब्र.सु. 161 अवाणिपत्सु स्मृतिः 38- अभाषं बादरिः ब्र.सू. 66 अभिमानोऽहङ्कार: सां. का. 142 अवस्थितेः प्र.सु. 203 अविनाशि तु गीता 190 209 अविभोरात्मनः आत्मसिद्धिः 128 अव्यक्तं मायातः तवप्रकाशे 454 अव्याकृत दीपः अशरीरं वरद विष्णु 359 अशरीरं वाव. छान्दोग्ये 239 अस्माच्छरीरात् छान्दोग्ये 430 अस्यापि व. मि. अहं हि सर्व गीता 91 अष्टौ प्रकृतयः गर्भोपः. 68 419 असरवमद्रव्यम् वैयाकरणाः 367 अस्येशाना तैचि 111 47 9: आकाश इन्द्रियेषु सुबा 148 आकाशकालदिशः वर - विष्णुमिः 126 आत्मन आकाशः तै. उ. 419 आत्मप्रहाणान् यामुनार्याः आत्मा वा अरे बृहदा 311 483 आत्मेन्द्रिय कणादसूत्रम् . अहेतुक एव बौद्धगन्धि 89, 90 आकाशाद्वायुः तै. उ 408 आत्मसंवेद्यं वि.पु 408 आत्मैवास्य ज्योति: ? विवरणम् 387 आनन्दं नाम? 103 आपोमयः प्राणः छान्दो 224 आवृतिरसकृत् ब्र. सू. इच्छाद्वेषः सुखं गीताभाष्यम् 430 इत्यन्न प्रकृति घे-सं- 389 इन्द्रियच्छिद्र विधुरा 323 इयद्गुणकः म्या, 85 मादित्यवर्णे पु. सु. 109 आदित्यश्चक्षु ऐतरेय 173 आदिसृष्टौ तु 184 अनुमानिकीमपि आ-सि 70 मान्तरं मनः तस्वरत्नाकरः 275 आपो वा इदं तै. ना.उ. 224 आप्रायणात् ब्र.सु. 260 आश्चर्यवत् कठोप 411 इच्छाद्वेष… वरद- विष्णुमि 430 428430 इच्छाद्वेषः गीता इति तु पञ्चम्याम् छा -08 इत्यादीनि तरवरत्नाकरः 409 इत्येवंविधानि तवरत्नाकरः 1.0 इन्द्रियाणि दशक च.गी. 541 इन्द्रियैरयमाणत्वात् तत्वरत्नः sun. 8. 25658 भववेदान्त महा 394,430 ईश्वरशानस्य वरद - विष्णु 367 ईश्वरीं सर्वभूतानां श्रीसूक्तम् 356 उच्यते न्या. त 210 उत्क्रान्ति… प्र. सू 428 उत्प्रेक्षाभिप्रायम् आत्म. सि 129 उबुद्धकर्तश के तत्वप्रका 235 उपायभक्ति: ? 230 उपयपरिकर्मि… आ. सि 368 एकतत्त्वमित्र 489 पतमितः प्रेत्य छा० शाण्डि-महोप 286 एते वै निरया भारत 201 एवमात्मा आ. सि 430 एवं परमात्मनः सङ्गतिमाला 357 उगदानकारणत्वं वे. सं 237 उपायापाय लक्ष्मीतन्त्रे 62 उभावेतौ वि पु६४ 505 एतदुभय… गद्यम् 246 105 एनस्यैव सर्वे उपनिषत्. 212 एवञ्चात्मा…त्र. सू. 2-2 276 एक्शन्द: न्या. सु. 202 एष हि द्रष्टा कौ. 23 उपायः सुकरः लक्ष्मीतन्त्रे 70 उभयात्मकमत्र खां.का. 26 एकैव तु परा शेव 45 एको 389 एतस्माज्जायते मुण्डक 350 345 gat at vi 350 73 एवमाहङ्कारिकाणां वे.सं. 41 एवं मुक्तिफल… प्र.स्. 529 ऐक्वं न्यायतत्त्रम्- 284 ऐश्वर्यासर… गी.सं. 4:8 ओमित्येतत् छा 203 कतम आत्मा बृहदा 410 कथमतीत… आ. सि 47 कपालत्वभाग्य 256 कपूयचरणाः छान्दोग्यम् 72 कर्णशष्कुलीत. र. 197 कर्ता शास्त्रार्थ…ब्र. सु. 542 कर्मणस्तु वरद - विष्णु 228 कर्मयोगस्य गी. भा 3-33 73 कर्मेन्द्रियाणां न्या-तं 130,132 कलामुहूर्तादि… वि. पु 40 कस्तर्हि आ सि. 284 कस्वं तस्त्रविदस्मि तत्रसारः 428 कामः संकल्पः बृहदा. 3. 76,96 कालस्य वस्तुधर्म… प्र. सं. 130,196 कालं स पचते भा.शां 129 कालेन नियत्या त.प्र. 133 कालोऽनाद्यनन्तः नीतिमाला 6 109 काष्ठेऽग्निरिव शेरते (१ 387 किमात्मको भगवान् रहस्याम्ना 387 किमात्मकैषा रहस्याम्ना 428 किमिद धीः आ.सि. 385 क्षयन्तमस्य तै. ना. 478 कृत्स्नप्रसक्ति: त्र सु. 2-1-26 2.0 क्षिपाभ्यजलं गीता 4:6 केयं मूर्तिर्नाम आ. सि. क्षीरादिद, प.भं. 126 541 गमनं नाम स्या.त. 211 461 गगनगुण… भट्टपराशर :43 गुणाश्चानन्ता वरद-विष्णु 209 गुणिनमपहाय आ.सि. 72 चक्षुषा श्रवणं न्या. स. 178 चेतनाचेतनयोः त. र. 176 जघन्यगुण….गीता गुणाद्वा ब्र.सु. 44 चकारात् दीपः चेतनाचेतनयोः भट्ट, म.ख. वि 491,492 जगदेतत् वि.पु. जनन प्ररण…सां. का. 273,355 जिज्ञासु गीता. 148 गगनस्य दिशां च प्र.सं. 219 गुणाश्रित वरद- विष्णु 323 गुणैरियन्ता… नारायणार्याः 254 चतुर्विधाः गीता 159 169 चेष्टेन्द्रिया… त्या सुब्रम् 238 जडवल्लोक… 214 541 जातिगुण… भट्टपरा 355 39 शानस्य तु नीतिमाला 7, 419 387 415 ज्ञानं द्रव्यं वरद विष्णु जन्माद्यस्य ब्र. सु. 1-1-2 ज्ञातुरविनाशित्वात् आ. सि 408 ज्ञानं न पर… त. र. ज्ञानात्मकः 197,415 ज्ञोऽत एव ब्र.सू. 58,259 त इमे सत्याः कामाः 542 तच्च द्रव्यगुण… मानयाथात्म्यनिर्णये 254 तत्तद्वस्तु विवरणे 559 ततश्च वासुनार्या 126 ततेजोऽसृ छाम्दो 128 तत्वं वस्तुतः तचत्र 145 तज्ञ ब्रह्मा महो. 76 तब वृद्धा स.र. 85 तत्र श्रनादीनि दीप: 387 तत्नानन्दमयाः 70 तत् षोढा तर 335 तदक्षरे परमे तै. ना 40 तदनन्तमसं वि. पु. 2.7..416 तदस्य हरति गीता 491 तदाह वे.सं. - 45 तदेव प्रीतये बि. पु. 42 तदेवमात्म… आ. सि. 528 तदेवं भट्टयरा 202 तद्गुणसारत्वात् ब्र.स्. 256 तद्धाम परमं गीता 260,256 तद्य इत्थं विदुः बृह 336 तद्विष्णोः परमं पदं तन्वभावे ब्र. सू. 121 तमः ससर्ज 85 तमुत्क्रामन्तं भुति: 90 तन्मात्राणि सुबा 390 तम्वभावे ब्र.सू. 247 तमेतं वेदानु… बृह 122 तमो नाम तत्वसारः 38 तयोन परमव्योम (१) 541 तस्मात् न्या. त 141 तस्मादेकाश्रय… न्या.त 39 वस्य नीलादि… नीतिमला.पु. 49 390 ’ प्रमाणाकरः 59 446 412 220 न क्षमामि कदाचन 474 न खलु (भट्टपरा ) 488 नचाजसंयोग….भट्टपरा 142 तं षड्विशकं मन्त्रिका 188 तेभ्यश्चैतन्यं ( चार्वाक. सू.) 67 तैजसतस्तत्र तत्त्वप्र 149 तासां त्रिवृतं छा. 246 तेऽर्चिषमभि छा. 493 त्रिविधं (न्यायतत्त्वम् ) 108 तेजोमयी वाक् छा. 885 ते ह नाकं पु. सू. 505 त्रिविधा गीता. 145 त्र्यक्षः शूलपाणिः 149 त्र्यात्मकत्वात् ब्र. सू. 102 त्वगिन्द्रियस्य (प्रमेयसंग्रहे ) 449 त्वमेत्र श्रीवि. उपनिषदूव्या 363 त्वयैतत् (विष्णुपुराणम् 1-9 ) 861 दर्शनात् ( ब्र.सू. 109 दारुण्यग्निः वि. पु. 112 दावाग्न्यवेदीनामपि. सं. 148 दिक्कालौ वरद विष्णुमि 148 दिशं श्रोत्रं 499 दुष्कर….न्या.त. 430 दुःखाज्ञानमलाः 523 दूरत्वं दैर्घ्यम् (न्या.त.) 537 दूरे कथं प्र. सं 448 दूरे शब्दः व. ना.भ. 541 द्रव्यस्य भट्टपराशर 45 4 दृश्यन्ते गुणाः आ. सि. द्रव्यं षट्त्रिंश…. वरदविष्णुमिं 61 द्विविधाः स्मृतिकाराः न्या.सु. धारावाहिकधी….प्रज्ञापरित्राणम् 405 धियः प्रत्यक्ष… त.र. 275 न किरिन्द्र ऋक् 212 न च पर्यायात् ब्र. सू. 2.3 558 ननु द्रव्य भट्टपराशर 148 द्रव्यं च वरद विष्णुमि 882 धर्मव्याधादय वि.ध. 10 480 ननु च सुखं वे. सं 260 ननु ब्रह्मप्राप्ति…. विष्णुचित्ताः . $56 ननु वायुः न्या.त. 258 नन्वेवं विष्णुमि 450 नमस्ते वायो तैत्ति 104 148 न वायुक्रिये ब्र. सू. 415 428 न विज्ञातुः बृहदा 415 213 न हि द्रष्टुः बृहदा नाण्डरतः ब्र, सू. 368 नानयोः वि. पु. 149 नानावीर्याः वि. पु. 501 न पाधिः विवरणम् 178 नाचितो जीव षडर्थसंक्षेपः 233 नान्यः पन्थाः पु. सू. 289 नाभुक्तं क्षीयते ब्रह्मवै. प्र. 86 145 नारायणाद् ब्रह्मा महो. 238 नाविरतो कठो. 121 नासीत् तमो, नाहो 417 नित्यपार विवरणम् 167 नित्यमेकमनेक शेवै 168 नित्यसंबन्धः वैशे 210 818 नित्यो व्यापी आ. सि. 11! निपुण निरीक्षणे त. र. 121 निमीलनेऽपि षडर्थसंक्षेपः 136 निमेषकाष्ठा…. वे.सं. 180 नियतिर्नियमन… तत्त्वप्र. 228 निराशीर्यत… गीता 240 262 पञ्चाग्निविदः वेदान्तसारः 148 47 847 परं जैमिनिः ब्र.सू.४-४ 482 नैरन्तर्य…. आ. सि. 430 483 123 पश्चानामप्येषां तत्त्वप्र. 89 पद्भयां भूमिः पु. सू. परमात्मात्मनोः वि.पु. 256 परस्तस्मात गीता 848 पाते तु ब्र.सू. 6.1. 491 परस्य ब्रह्मणः वि.पु. 1- 22-57 परिमाणं हि यामुनार्याः 197 परात ब्र.सू. 528 81 पादात् कर्मेन्द्रियात् न्या. त. 403 पुनश्च त.र. निशिनेति ब्र.सू. नैवम् ; येन….वे.सं. 529 नीलिम खेतिमानौ त. र. 71,104, 428 पञ्चवृत्तिः ब्र.सू. पञ्चापि सांख्याः परत्वापरत्व…. भट्टपरा 250 परमं साम्यं मुण्डक. 60 256 पुरुषः सपर; गीता 415, 416 पुंस्त्वादिवत् ब्र.सू. 2 - 2 436 प्रतिकूलानुकूले तु प्रज्ञापरित्राणे 557 256 114 उभयवेदान्तप्रन्यमाळा 420 पुरुषः सुख… गीता 90 पृथिव्यप्सु सुबा 416 प्रत्यक्षाश्रय…. वरद विष्णुमिश्राः प्रभवत्यहरागमे गीता 519 प्रत्यक्षाश्रय…. वरद विष्णु मि. 519 प्रत्यक्षाश्रय…. वरद विष्णु मि. 211, 218 प्रदीपवत् ब्र.सू. 128 पुंसो शकर्तृ… तत्त्वप्र. प्रज्ञा च तस्मात् गीता 218 प्रत्यगात्मनः दीपः 75 प्रदेशभेदेन न्या.त. प्रभायाः व. विष्णु मि. 201 प्रमाता च प्रज्ञपदि 458 प्राक्प्रयोगानुसारेण भट्टपरा 85 प्राणगतेश्च ब्र.सू. 437 फलमतः ब्र.सू.3-2 437 फलसं बिभत्सया द्रमिडभाष्यम् 128, 125 बध्नाति त.र. 482 बहिश्च तै. ना. 232 बहिस्तूभयथा ब्र. सू. 238 बाल्येन तिष्ठासेत् बृहदा 80 बुद्धश्च क्षुबैव बौद्धाः बुद्धीन्द्रियाणि सां. का. 889 बुद्धिरेवेदं 70 887 बुद्धयर्थः पादवत् ब्र. सू. ब्रह्म वेद ब्रह्मैव मुण्डक 3-2 218 228 ब्रह्मार्पणं गीता 246 ब्रह्मलोकमभिसंभवानि. छा शाण्डि 222 ब्रह्माज्ञानपक्षेपि वेदार्थ 145 ब्रह्माणं शितिकण्ठं च भा.शा 350 224 बुद्धे क्षेमप्रापणं आप- गृह्य 311 ब्रह्मविदाप्नोति तै 275 ब्राह्मणो वै श्रुति. 430 भक्तिशब्दश्च वे. सं. 234 भक्त्या त्वनन्यया गीता 404 भवत्वनुभवादूरं आ. सि. 501 भावनाकल्पक वरद विष्णु. 390 भावे जाग्रद्वत् ब्र सू 436 भाष्ये मनुष्यादि…न्या सु 55 भूयोवयव - श्री विष्णुचित्त. 458 भूरित्येव श्रति:: 239 भोगेन तु ब्र. सू 889 250 $89 मनसैव जगत्सृष्टि … 889 मनोऽस्य दिव्यं 127 56 158 भूयोवयव भट्टपराशरपादः मनसैतान् मम साधर्म्य गीता 150 महाभूतानि गीता 256 850 मोक्षं सालोक्य… जितंते 472 दत्कृष्णं तदन्नस्य. छा. 45 यथा न क्रियते विष्णुधमें मलं कर्म च तत्त्वप्र मामुपेत्य गीता 129 मायातस्तदनु तत्त्वप्र. 257, 262 य आत्मनि बृहदा 827 427,429 यतु सुखादि… आ. सि यथा प्रकाशयत्येष गीता 368 यथा सर्वगतः वि.पु. 114, 128 यदमे रोहितं. छा. यदात्मको भगवान् रहस्याम्नाय 464 यथा शीतं विवरणकाराः 255 यदक्षरं गीता 8 - 11 386 यदाग्नेयो श्रुतिः 387 293 यद्ब्रह्मणो गुण… तत्त्वसारः 257 यस्स सर्वेषु. गीता 121 यस्य तमः बृहदा 415 यावदात्मभावित्वात् सू 105 महद्दीर्घवद्वा (ब्र सू 2 - 2 - 10 127 माया पुरुषः तत्त्वप्र. यजमानेन सहिताः भारते 82 86 यत्त्रास्य पुरुषस्य छा. यथा वा मान्य, लानां न्या. त. 416 यथाह भगवान् सिद्धित्रयम् 520 यदपि वियति आगमप्रा 541 यदि गगन… न्या.त 453 यद्वेदादौ स्वरः तै. ना 188 यस्मिन्नेव हि सन्ताने बौद्ध, 389 यप्येवं भट्टपरा यस्मिन्नुत्क्रान्ते छा.. 454, 461 यस्य वेदाः बृह 430 यावदाश्रय… • प्रज्ञापरित्राण 240 यावदधिकारं ब्र.स. 239 यावन्न विमोक्ष्ये. छा. 4 3 युगपच्ज्ञानानु… न्यायसूत्रम् 259 येयं प्रेते कठो 410 योग्यानवग्रहात् त. र. 256 रमणीयचरणाः छा. 214 रामसुग्रीवयोक्यं रा. सु 250 लोकेषु विष्णोः … 541 + वयं तु न्या. त 288 520 वस्तुपरिच्छेदो….वे. सं 857 वाक्यान्वयात् ब्र सू वालाग्र… श्वेताश्व. 218 492 प्रमाणाकर 256 ये चेमेऽरण्ये, छा 385 यो अत्याध्यक्षः 61 257 येत्वक्षरं गीता 258 योगिनाममृतं वि.पु.

17 यो यदाश्रित (?) 355, 858, 445 रचनानुपपत्तेश्च सू. 2 109 रश्मिभिरेषोस्मित् बृहदा 129 रागोऽभिष्वङ्गात्मा तत्त्वप्रकाश 798 रूपरूप प्रमेयसंग्रहे 868 लक्ष्म्याः समस्तः भगवच्छास्त्रम् 408 वचनानि च त, र, 213 लोके सर्व गीताभाष्य वर्णाश्रमाचारवता वि. पु. 328,520 वस्तुपरिच्छेदः श्री. वि.चि. 323 वस्तुपरिच्छेदो नाम न्या, सु. 454 वाचक…. वेदार्थसंग्रहः 444 वस्त्वेकमेव वि.पु. 107, 108 वायोरग्मिः तै. = 285 विकल्पोऽविशिष्ट… ब्र. सू. 202 विज्ञानं यज्ञं तै. उ. 501 वासनारेणु… वि. पु. 208 विज्ञानघनः बृहदा. 246 विद्यां चाविद्यां च ईशा विचित्रानन्त… गद्य 246 विदुषो विद्या… नारायणार्याः 534 वियोगो न न्या.त. 262 विशेषं च ब्र.सू. 219 विष्णुरेव श्रुति, 449, 450 वेणुरन्ध्र वि.पु. 496 विरलसंयोगः न्या.त. 427 विषयायत्त ….वे.सं. 213, 191 विष्णुशक्तिः परा बि पु. 453 वेदान्त… वे. सं 149 वैयेष्यस्तु ब्र.सू. 408 व्यतिरेकि त. र. 416 व्योमवदमूर्तस्य… आ. सि. 73 वैकारिकात् वे.सं. 194 व्यङ्कतृव्यङ्ग्यत्वं आ.सि. 406 व्याप्तादन्वयि त. र. 507 व्रीहीन् श्रति, 490 शक्तेर्गुणत्वेऽपि व. विष्णुमि 488,491 शक्तयः सर्व वि.पु. 238 शब्दश्चातो ब्र.सू. 84 शरीरं यदवाप्नोति गीता 69 शरीरसंयोगे तार्किकरक्षा 246 शरीरादुत्क्रान्तस्य वेदान्तसारः 193 शान्ताङ्गार इव आ. सि. 106 शिलाकाष्ठादिषु दीप 59,159,290 भतेस्तु ब्र.सू. 2.1.27 449 श्रोत्रमपि श्रीविष्णुचिंत्ताः 261,256 स एनान् ब्रह्म. छा. 213 सङ्कोचेऽपि भट्टपरा 406 विप्रतिपन्ना त. र. 220 विलम्बातिरेक…. केचित् 117 विषयो मृत्पाषाण वैशे भा. 102 वृद्धिस्समानैः वैद्यशास्त्रे 430 वेद्यमे धीमे षडर्थसंक्षेपः 218 वैष्णवं वामनं श्रति. 489 व्यापिका तु परा शैव. 143 व्योम्नोऽर्वभागः १ 488 शक्तय: सर्व…. अहिर्बु. सं 455 शब्दस्य आ. सि. 437 शरीरादिकं न्यायकुसुमा 355,356 शास्त्रयोनित्वात् ब्र.सू. 186 शैवागमेषु तत्त्वप्र. 220 श्रेयो हि ज्ञानं गीता 187 शुद्धानि पश्च तत्त्वप्र 261 श्रुतोपनिषत्क ब्र.सू. 86 श्रोत्रादीनि दीपः 478 सकलेतर दीपः 519 सङ्ख्या तु भट्टपरा 523 सङ्ख्यान्तर्भूत न्या 387 षाङ्गुण्यप्रसरः 238 स खल्वेंव छान्दो 62 213 स चानन्त्याय श्वेता 258 सत्यममुक्त एव सः व विष्णुमि उभयवेदान्तग्रन्थमाला 238 सर्ता मार्ग 419 सत्त्वं द्रव्यम् वैयाकरण 202,273 सत्यं ज्ञानं तैत्ति 415 सत्यं स्वतः सिद्धिः ष. सं. 181, 228 सदा पश्यन्ति… श्रुति 296 सदेव छान्दो 85, 430 सप्त गतेः ब्र.सू. 86 सप्तानां दीपः 519 समस्ततदात्मं न्या.त. 86 सप्तानामेव वेदान्तसारः 524 समस्त भाव न्या.त. 491 246 सम्भूतिश्च ईशोपनिषत् समस्ताः शक्तयः वि.पु. 246 सम्भूतिमुपासते ईशोप 81 सर्पाः पादात् न्यायतत्त्वम् 258, 259 सर्वकर्म वेदार्थसंग्रह 364 समाननयात् षडर्थसंक्षेपः 249 स यदि पितृ… छान्दोग्ये 490 सर्वद्रव्येषु आत्मसिद्धि 255 सर्वद्वाराणि गीता ८ - १२ • 4 82 सर्वव्यापी च श्वेताश्व. 13 सर्वस्य वेदार्थसंग्रहः 50 सर्वा क्रिया विष्णुचित्ताः 23, सर्वान्नानुमति: ब्र. सू. 132 सर्वे निभेषाः तै, ना. 71 सर्वेन्द्रियकन्दभूते भाष्यम् १-२-१८ 1-1 सर्वे प्रत्ययाः न्यायतस्त्वम् 27 सर्वेषु वियदादि गी. 385 सहस्रस्थूणे जैमिनीयब्राह्मणे 146 संज्ञामूर्तिक्लुप्तिस्तु ब्र.सू. 22. संन्यासस्तु गीता संयोगविभाग… न्यायतत्त्वम् 228 संन्यासः गीता 5 502 संयोगकाल न्यायतत्त्वम् 111 4 24 संयोगस्तु न्यायकुलिशम् 408 संवित् तत्त्वरत्नाकरः 421 संयोगः षडर्थसंक्षेपः 404 संविददुरत्वं आत्मसिद्धिः 519 संयोगान्तर्भूता न्यायतत्त्वम् 212 संसार… वरद विष्णु मिश्राः 557 संस्थानमेवनारायणार्याः 234 साधनं भगवत्प्राप्तौ ? 254, 261 संसृत्यक्षर… चतुरश्लोकी 507 संस्कारः पुंसः न्यायकुसुमा 67 सात्त्विकराजस तत्त्वप्र 68 सात्त्विकाहङ्कार… सांख्यादयः 218 साम्ये वद्वैवमेव च जयन्तीकोशः 329 सिद्ध्यसिद्धयोः न्यायकुसुमाञ्जलिः ५-२ 411,430 सुखदुःखे वरदविष्णु मिश्राः 427,429 सुखदु खे च आत्मसिद्धिः 430 सुखदुःखे च प्रपरि 242 सुहृदः साधु … शाटयार्थाननः 309 सोऽन्यं कामं महोपनिषत् 483 स्तम्भादेः भट्टपराशरपादा 126 - स्थूलसूक्ष्मात्मना तत्त्वरत्नाकर 10 स्पर्शनमपि श्रीभाष्यविवरणम् 16) स्पर्शरहितोऽपि आसि 4 78 स्वपक्षदोषाच ब्र.सू. 429 खरूपोपाधयः आत्मसिद्धिः 26) खापे सुखत्व विष्णुचित्ताः 8 + हस्तादयोऽपि वेदान्तसारः 67 491 स्यात् स्यात् त्रिविधः तत्त्वप्र स्वशक्त्या वि.पु. 85,86 हस्तादयस्तु ब्र. सू. 242 हानौ तूपायन… ब्र.सू. 408 स्वेन ज्योतिषा बृहदा 73 हस्तेन गन्ध… न्यायतत्त्वम् शोधनिका न्यायसिद्धा संबोधनिका मूलोद्धृतशैवग्रन्थ कारिकादिशोधनं भूमिकापरिशिष्टतो प्राम् । अन्यत्र ॥ 13 पुठम् पक्तिः शुद्धम् पुठम् पति: शुद्धम् पुठम् पक्तिः शुद्धम् 12 1 ध्वान्त 142 2 तद्वय 38426 सरववत्वमिति रजो- 23 2 पूर्वा 192 3 तदुपचार रहितत्वे सति सत्त्ववत्वमिति च 42 10 अन्यथा 203 4 वरद विष्णु 391 2 तम्बात् 44 3 स्योत्पत्ति 215 3 कण्ठोकेन 402 1 नुमेयवादिनं 71 9 अनवस्थिते 221 4 मेघादि 413 13 निस्स्पृहा 75 8 प्रतिस्रोत: 221 10 5 नां द्युपजन्य 430 7 इत्युक्त्वा 80 1 स्वेच्छया 222 अन्ते भोक्तृ 436 7 दुःखं 81 6 वारणादीनां 247 27 व्याख्या 454 ? स्रष्टुः 90 1 शरादिभि 253 1 अविद्या 478 4 蔡 97 1 वतिप्रसङ्गः 254 6 भगवचरण 48 13,5 मिस्स्पन्द 97 2 यन्तु 268 2 ग्रन्थः, स तु 488 2 ब्रह्म 105 1 सहदश 335 2 सर्वमनैकान्त्य 491 9 135 1 तावन्तरेण 350 3 पार्थिवस्वा 493 3 Coo महाधर्व पवनाभ्यां 192 1 पिण्डौ 359 7 कचिद 517 3 कल्पनमत्र भूमिकाशोधनिका पुटम् पङ्क्तिः शुद्धम् पुटम् पङक्ति: शुद्धम् पुटम् पतिः शुद्धम् 13 ४ 50 14 1 16 21 17 10 24 16 24 अन्ते सम्मतम् 10 10 ज्ञानानन्दा 2 प्रचापरि क्लुप्त निष्कर्षे 35 तदर्थमेव 3. 11 निरपेक्ष 3 उभया 40 4 निस्स्पन्द 12 33 अभिप्रायेण 42 1 असत्याती 19 कार्यस्य विरजास्पर्श 42 10 घटादेर्यहण 33 6 द्योत्यते 42 11 हो 23 प्रक्षेप 42 16 शामं 27 10 स्त्रीन्द्रिय 37 8 नारायणा 42 25 श्रीहि 28. 13 तदनुक्त्या 37 10 कृत्यद्वय 47 11 प्रश्नः 35 28 कारणत्वाभावादि 37 22 द्वित्वपरत्व अस्य न्यायसिद्धाञ्जनग्रन्थस्य मुद्रणार्थम् श्री. उ. वे. परमहंस परिव्राजक श्रीरंगमहाश्रममुख्यस्थान. श्रीमदाण्डवन् श्रीमद्वेदान्तरामानुजमहादेशिकानुगृहीता रूप्यकपञ्चराती ॥ श्री. उ. वेः श्रीरंगंमुदलतिरुमालिकै ताताचार्यैः २६-७-७६ २५. नाथमुनिवीथी. मद्रास : १७. 500 रू 500 रु. इति कृतज्ञो निवेदयिता संपादकः शुभमस्तु ॥ श्रीः ॥ श्रीमते हयवदनपरब्रह्मणे नमः । श्रीमते रामानुजाय नमः । श्रीमते निगमान्तमहा देशिकाय नमः | श्रीमान् वेङ्कटनाथायैः कवितार्किककेसरी | वेदान्ताचार्यवर्यो मे सनिधत्तां सदा हृदि ॥ श्रीमभिगमान्त महादेशिकैरनुगृहीतम् || श्री न्यायसिद्धञ्जनम् ॥

येनोपनिषदां भाष्यं रामानुजमतानुगम् । रम्यं कृतं प्रपद्ये तं रङ्गरामानुजं मुनिम् ॥ श्रीरङ्गरामानुजग्मुनिविरचितं व्याख्यानम् । * अतसीगुच्छसच्छायमञ्चितोरस्थलं श्रिया । अञ्जनाचलशृङ्गारमञ्जलिर्मम गाहताम् ॥ १ ॥ ] श्रीमत्ता तार्यपादाब्जे हृदये भावये शुभे । आत्मानं लभते जन्तुर्ययोस्त्वात्मसमर्पणात् ॥ २ ॥ मम शारीरकस्वान्तविज्ञानं यत्कृपाफलम् । तं तातयार्यप्रवणं वात्स्यानन्तगुरुं भजे ॥ ३ ॥ श्रीरामानुजभाष्याध्वा येन निष्कण्टकीकृतः । जयन्तु कृतयस्तस्य निगमान्तगुरोः शुभाः ॥ ४ ॥ श्रीमद्वेतवतंसदेशिकयतिक्ष्माभृच्छठायत्मकम् श्रीश्रीवासमुनीन्द्रदेशिक मणेः प्राप्तागमान्तद्वयम् । तत्कल्याणकटाक्षकेळिनिलयं श्रीकृष्णसदेशिकम् श्रीशैलान्वयसिन्धु कौस्तुभमणि सेवेय विद्वन्मणिम् ॥ श्रीकृष्णता तयार्यविरचितं रत्नपेटिकासमाख्यं व्याख्यानान्तरम् । नमस्स पस्त चिवचिद्धेनवेऽमृतसेतवे । रघुवीराय करुणासिन्धवेऽखिलवन्धवे ॥ १ ॥ शठकोपद्वन्द्वसक्तं रामानुजं मुनिम् । ध्यायते निगमान्तार्थगुरवे करवे नमः ॥ २ ॥ श्रीश्री वासयीन्दुर्विलसतु सर्वज्ञशेखरो हृदये । यत्वादसंगलेशादपसरति तमः प्रकाशते सर्वम् ॥ ३ ॥ लक्ष्मीकुमारतात यवंश्यः कृष्णा भिवस्सुधीः । न्यायसिद्धानव्याख्यां तनुते लपेटिकाम् ॥ ४ ॥ श्रीरंगरामानुजयोगि वयं सन्दर्शितेनैव पथा प्रवृत्तेः । श्रीसूक्तिभक्तिप्रचयात् प्रसूतं सन्नः सहन्यामपराघमेतम् ॥ ५ ॥ 2 रामपेटिका रंगर (भानुजीयसमेत श्रीमद्वेङ्कटनायकः श्रुतिशिरस्तात्पर्य पर्याप्तघी लब्धार्थी वग्दार्यपादरसिकात् रामानुजाचार्यतः । बालानामतिवेलमोहपटलावष्टम्भसीदद्द्द्दश सम्यक्तच ‘नरीक्षणाय तनुते सतर्क सद्भाञ्जनम् ॥ १ ॥ सदसद्भूमिका भेदस्तत्तस्मिद्धान्तनाटकैः । उपप्लुतस्य तत्वस्य शुद्धयर्थोऽयमुपक्रमः ॥ २ ॥ , इं-व्या. चिकीर्षितस्य प्रन्थस्याविघ्नपरिसमाप्त्यर्थं शिष्टाचारप्राप्तं गुरुपरम्परास्मरणरूपं मङ्गळमाचरन् प्रेक्षाव. त्प्रवृत्त्यर्थं विषयप्रयोजनाधिकारिणश्च निर्दिशन् सिद्धाञ्जनन: मकरणे प्रवृत्तिनिनित्तपं तत्सादृश्यञ्च व्यञ्जयन् वेदान्ततात्पर्यपरिज्ञानकुशलसम्प्रदायाभिज्ञकर्तृकत्वेन ग्रन्थान्तरवैलक्षण्यञ्च दर्शयति श्रीमद्वेङ्कटनायक इति । सिद्धाञ्जनपक्षे हि अयर्थमोहजनकपटल [रोग?] संसर्ग दूषितनयनानां यथावस्थितपदार्थनिरीक्षणोपयोगित्वम् । प्रकृते च मोहसमूहव्यापनदूषितबुद्धीनां तत्त्वनिरीक्षणोपयोगित्वमिति द्रष्टव्यम् || तत्त्वस्य पूर्वाचार्यप्रदर्शितस्य निरीक्षणे भवद्ग्रन्थस्य कथमुपयोग इत्याशङ्क्याह-सदसद्भूमिकेति । नाटकेन्वितिवृत्तं त्रिविधम्- तात्त्विकं कत्रिकल्पितं मिश्रञ्चेति । ततश्च सन्तमसन्तं वा भूमिकाभेदमाश्रित्य प्रवृत्तैर्नानाविधैः सिद्धान्तैर्विप्रतिपत्तिविषय. र-पे. प्राप्तिप्रकरणग्रन्थाविघ्न परिसमाप्तित्रचयगमनादिप्रयोजनकं स्मृत्याचारप्राप्तं स्वाचार्यादि- स्मरणरूपं मङ्गलमाचरन् प्रेक्षावत्प्रवृत्तये विषयप्रयोजनाधिकारिणः प्रदर्शयन् वेदान्तनिपुणसंप्रदायाभिज्ञ- प्राज्ञकर्तृकतया ग्रन्थस्य इतरमन्थवलक्षण्यं च दर्शयति श्रीमदिति । श्रीरिह, “सा हि श्रीरमृतासव. मू” इत्यधीता ज्ञानसंपत् । भून्नि अतिशायने च मटुप् । उक्तं हि “भूमनिन्दाप्रशंसासु निन्ययोगेऽतिशयने । संसर्गेऽस्ति विवक्षायां भवन्ति मतुबादयः” इति । भूमा=प्राचुर्यम् । अतिशायनम् उत्कर्ष: । श्रुतिशिर इति । श्रुतिशिरस्तात्पर्ये पर्याप्ता = कास्येंन तादृशतात्यर्थं विषयीकुर्वाणा धीर्यम्येति बहुव्रीहिः । बालानां माप्यादिग्रन्थपरिश्रमशक्तानां ग्रहणधारणक्षमाणाम् । अतिवेलेत्यादि । सिद्धाञ्जनपक्षे मतिवेलो मोहो यस्मादिति व्युत्पत्या अल्विलमोहशब्देन बहुविषमोहजनकत्वम्, दुस्तरमोहजनकत्वं वा बोध्यते । तथाविधः पटला भिधानो नेत्ररोगविशेषः, तत्संबन्धेन सीदन्त्यः- यथावस्थितार्थग्रहणासमर्था: श:- नेत्र. णि येषां तेषाम् । ग्रन्थपशे, मतिवेलानां मोहानां - भ्रमाणां, पटलस्य - समूहस्य, संसर्गेण सीदन्त्य: = तत्त्वविषयीकरणासमर्थाः दृश:- बुद्धयः येषां तेषाम् । सम्यगिति । प्रमात्मक तत्व निर्णयायेत्यर्थः, दृढतरतत्त्वज्ञानायेति वा । अनेनातिवेलमोहपटल निवृतिपूर्वक सम्यक्तत्व निरीक्षण लाघनतया प्रन्थस्य सिद्धाञ्जनस दृश्यात् तद्वयपदेशन्यायेन श्येनादिनामवत् सिद्धाञ्जननामेति दर्शिनम् ॥ , ननु पूर्वाचार्यग्रन्थेरेव सम्यक् तत्वज्ञानसं नवात् किमर्थम पूर्वप्रन्थनिर्माणमित्यत आह सदसदिति । भूमिका मेदः - कथाशरीररूपमितिवृत्तम् तत् त्रिविधम्- प्रख्यातमुत्पाद्यं मिश्रश्चेति । तत्र सच्छब्देन प्रख्यातस्य, बसच्छन्देन कल्पितापरपर्यायोत्शद्यस्य मिलिताभ्यां सदसच्छन्दाभ्यां व्यांशिक सत्त्वः सत्त्वोभय- बोधनेन मिश्रस्य चाभिधानात् त्रिविधमपीतिवृत्तमुक्तं भवति । यद्यपि नाटके प्रख्यातमेकमेवेतिवृत्तम् न्यायसिद्धाअनम् यन्न्यायपरिशुद्धयन्ते सङ्ग्रहेण प्रदर्शितम् । पुनस्तद्विस्तरेणात्र प्रमेयमभिदध्महे ॥ ३ ॥ 3 अशेषचिचित्कारं ब्रह्मैकमेव तस्त्रम् । तत्र प्रकारप्रकारिणोः प्रकाराणाञ्च मिथोऽत्यन्तमेवे ऽपि इं- व्या. तामापन्नस्य विप्रतिपत्तिव्युदासार्थोऽयं यत्न इत्यर्थः ॥ ननु न्यायपरिशुद्धचैव तत्त्वशुद्धेः कृतत्वात् तच्त्वस्व शुद्धयग्यमुपक्रमः इन्ययुक्तमित्यत्राह - यन्न्यायपरिशुद्धयन्त इति । ननु तत्त्वस्य परिशुद्धधर्थोऽ यमुपक्रम इत्युक्तं तत्तत्त्वं किमि यपेक्षायाम्, “तत्त्वं जिज्ञासमानानां हेतुभिः सर्वतोमुखैः । तत्त्वमेको महायोगी हरिर्नारायणः प्रभुः ||" इ यादिप्रमाणान्यभिप्रयन् आह अशेषेति । अत्र च अशेषशब्देन चितां मिथो भेदः, अचितां मिथो भेदश्च विवक्षितः । अशेषपदस्य प्रत्येकमन्वितत्वात् । प्रकारः शरीरम् – अपृयसिद्धविशेषणमिति यावर । अनेन च प्रकारप्रकारिणोर्मिथोभेदश्व विवक्षितः ; शरीरशरीरिभावस्य भेदरूपत्वात् । ननु प्रकारप्रकारिणोः प्रकाराणाञ्च अशेषप्रकार शब्दाभ्यां विवक्षित भेदसत्त्वे - " एकमे- वाद्वितीयम्”, “नेह नानास्ति किञ्चन" इयाद्यैक्यश्रुतयो भेदनिषेधश्रुतयश्च कुप्येयुरित्याशङ्कयाह – तत्रेति । र-पे. स्पष्टं चेदं दशरूपका; तथापीह नाटकशब्देन रूपकसामान्यस्यैव विवक्षिततया प्रकरणादिरूपका- न्तरेषु मिश्रयोरपि सद्भावान्न दोषः । इह भूमिका मेदशब्देन, " पश्य नीलोत्पलद्वन्द्वान्निस्सरन्ति शिता- इशराः" इत्यादौ नीलो. पलादिशब्देन नेत्रादय इव साध्यवसानलक्षणया तस तसद्धान्तनिर्वाहकत्वाभिमताः प्रमाणोपपत्तयो विवक्षिताः । इदमत्राबधेयम् - - संप्रतिपन्न प्रमाणभावैः प्रत्याक्षानुमानशब्देरेव स्वसिद्धान्तोप- पादनं सद्भुमिका मेदः, प्रमाणत्वेन संप्रतिपन्नैरर्थापत्त्यादिभि: 1 खसिद्धान्तोपपादनम्, माध्यमिकवत् प्रत्यक्षादीनां सर्वेषामप्रामाण्यमम्युपगम्यतेरेव व सिद्धान्तोपपादनं वा मसद्भूमिका मेदः, प्रत्यक्षादिभिरर्था- पत्यादिसहितैः खम्द्धिान्तोपपादनं सदसद्भुमिका मेद इति । यद्वा रमाद्यानुगुण्यात् प्रख्याते तवृचस्यैव क्वचिदन्यथाकरणस्याभ्यनुज्ञाततया तदभिप्रायोऽयमसच्छन्दः । भूमिका - वेष परिग्रहः । अनेन प्रमाणोप- पत्ति भिस्त तत्पदार्थोपपादनमध्यवसीयते । तत्र सद्भूमिका - विद्यमान पदार्थोपपादनम् । असभूमिका- विद्यमानपदार्थोपपादनम् । ततश्व नाटकशब्दो यथ नार्थ एव । तत्तदिति । तेषां तेषां वादिनां सिद्धान्तैरेव नाटकैः । तत्र सिद्धान्तानां अन्यथाप्रतिपत्तिहेतुतया नाटकत्वरूप गम् । उपप्लुतख अन्यथाप्रतिपत्त्यादिविषयीकृतत्य । शुद्धयर्थं इति । शुद्धिरन्यथा प्रतिपत्त्यादिनिवृतिः ॥ २ ॥

ननु न्यायपरिशुद्धचैव तत्त्वस्य शोधितत्वादयमुपक्रमो निरर्थक इत्यत माह यदिति । अन्ते= प्रमेयाध्याये । विस्तरेणेति । परपक्ष निराकरणादिना उपक्रमसाफल्यमिति भावः ॥ ३ ॥ उपप्लुतस्य तत्त्वस्येति प्रस्तुतं तत् तत्त्वं किमित्यत माह अशेषेति । चिदचित्प्रकारम् अपृथक्- सिद्धिसंबन्धेन चिदचिद्विशिष्टम् त्वम् = अनारोपितं प्रमितं वा । नन्विदमनुपपन्नम्, “तत्त्वमेको महायोगी हरिर्नारायणः परः” इत्यैक्यप्रतिपादनात् “नेह नानास्ति किचन” इति मेदनिषेवाच ब्रह्मकमेव 1 अर्थापत्यादीनां पृथकप्रमाणत्वाभावेऽपि क्लतप्रमाणान्तर्भूततया प्रामाण्य सत्त्वात् नानाssस्था । अत एव पक्षान्तरारम्भः ।4 f रत्नपेटिकारंगरामानुजीय समेतं

6 विशिष्टैक्यादिविवक्षया एकत्वव्यपदेशः तदितरनिषेधश्च । अन्यथा समस्तप्रमाण सरक्षोभप्रसङ्गात् । रव्या, विशिष्टक्यादीति आदिपदेन प्राधान्यादिकं गृह्यते । समस्तप्रमाणेति - “पृथगात्मानं प्रेरितारश्च मत्वा”, “ज्ञाज्ञौ द्वावजावीशनीशौ”, “द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया”, " यस्यात्मा शरीरम्", “यस्य पृथिवी शरीरम्”, " यस्य तमः शरीरम्", “संयुक्तमेतत्क्षरमक्षरञ्च”, “क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः। क्षरात्मानावीशते देव एक: “, " प्रधानञ्च पुमांश्चैव सर्वभूतात्मभूतया । विष्णुशक्तया महाबुद्धे वृतौ संश्रवधर्मिणौ ॥” इत्यादिशास्त्रा- णाम्, नाहमीश्वरः, घटः सन् पटः सन् इत्यादिप्रत्यक्षाणाम्, किञ्चिज्ज्ञत्वसर्वज्ञत्वसावयत्वनिश्वयत्वादिलक्षण- विरुद्धधर्माध्यस्तत्त्वरूप लिङ्गकानुमानानाञ्च व्याकोपप्रसङ्गादित्यर्थः । ननु तत्र निरीक्षणाय तनुते, तत्त्वस्य र- पे सत्यम्, इनरत् सर्वं मिथ्येति प्रतीतेः । ‘न हि विशेषणमिथ्यात्वे विशिष्टस्य तत्त्वरूपत्वसंभवः इत्यत्न यह तत्रेति । मिथोऽत्यन्त मेदेऽपीति । अनेन न प्रकारप्रकारिणोः स्वरूपैक्यविवक्षया एकत्वव्यपदेश इत्युक्तं भवति । विशिष्टैक्यादीति । मशेषचिदचिद्विशिष्टैव यादीत्यर्थः । आदिना ब्रह्मापृथसिद्ध- विशेषगरहितस्त्वन्तराभावपरिग्रहः । तथाच विशिष्टैवयविवक्षया एकत्वव्यपदेशः, ब्रह्मापृथसिद्ध- विशेषणता रहितवस्त्वन्तरा भावविवक्षयेतरनिषेध इत्युक्तं भवति। यन्त्र भाव. - त्वमेकम् ’ इत्याद्युक्त- मेकत्वं न संख्याविशेषादिरूपम् ; सर्ववस्तु साधारण्येनाप्यावर्तकतय । तदुक्तिवैयर्थ्यात् । किन्तु सजातीय- द्वितीयरराहित्यरूपमेव ; स्वसजातीयनिष्ठ भेदप्रतियोगितानवच्छेद की मृतैकमात्रवृत्तिधर्मवत्वर्यवसितम् । एकमात्रवृत्तित्वं च स्वप्रतियोगिवृत्तित्वखसामानाधिकरण्योभयसंबन्धेन मेदविशिष्टान्यत्वम् साजात्यं च शेषचिदचिद्विशिष्टत्वेन । तथ च भशेष चिदचिद्विशिष्टनिष्ठ भेद प्रतियोगिता नवच्छेदकतादृशधर्मवत्त्वं विशिष्टैमिति फलितम् । इदमेव विशिष्टाद्वैतमित्युच्यते । ननु देव्या अपि जगदुगदानत्वमन्यत्र प्रपञ्चनीयम् । तथाच तस्या अपि सर्वचिदचिद्विशिष्टत्वा वश्यम्भावात् कथमुक्तैकत्वनिर्वाहः इति चेद - उच्यते - स्वेतर सर्व वस्तु विशिष्टैवयमेव विशिष्टैक्यमित्यनेन विवक्षितम् — वैशिष्टयञ्चापृथक्सिद्धि- संबन्धेन । रूपृथक् सिद्धिश्व साक्षात्परम्परःसाधारणी । तेन, " अशब्दम्” इत्यादिनिषेधेन ब्रह्मण साक्षादपृथक् सिद्विसंबधेन शब्दादेरसवेऽपि न क्षतिः । देव्या अपि ब्रह्मापृथक सिद्र विशेषणत्वसरात् ब्रह्मण: स्वेटर सर्वविशिष्टत्वोपपत्तिः, देव्यां च ब्रह्मवैशिष्टत्वा भावानोकानुपपत्तिः । यद्यपि ब्रह्मदेव्युभयस्य स्वपदेनोपादाने स्वेतरं सर्वविशिष्टत्वमुभयोस्सं भवति तथापि तादृशविशिष्टनिष्ठ भेदप्रतियोगितानवच्छेद कत्वस्य कचिदप्येकमात्रवृत्तिधर्मे मसंभवान्न दोषः । मयमर्थ: 1 मेदविशिष्ट पात्रवृत्तिधर्मवत्त्वं विशिष्टय म्

1 एकमात्रवृत्तिधर्मपदेन सर्वेश्वरगततद्व्यक्तित्वग्रहणम् । तदवच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदो यत्रयत्र तत्रतत्र तद्धर्माश्रिया पृथक्लिद्धविशेषणत्वमिति व्याप्यव्यापकभावः । अमेवार्थो व्यनैयायिक- घोरण्याऽन विपुली क्रियते । तस्य विशेषणत्वस्य भेदव्यापकत्वे स्वाश्रयापृथकि प्रद्ध विशेषणतः संबन्धेन धर्मस्यैव व्यापकत्वमुक्तं भवति । मेवव्यापकत्वं नाम भेदममानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियोगि. त्ववत् मेदसमानाधिकरण भेदप्रतियोगिता नवच्छेदकत्वमपि । अनवच्छेदकत्वञ्चावच्छेदक भिन्नत्वम् ; अत्रच्छेदकत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताक मेदवस्त्रम् । स्वसमानाधिकरण भेदप्रतियोगितावच्छेदकस्य निष्ठा- बच्छेदकता कप्रतियोगिताकमेदः । स एव स्वसमानाधिकरणभेद रतियोगितावच्छेदकत्वसंन्या वच्छिन्नस्त्रनिष्ठावच्छेदकताकप्रतियोगिताकमेद इत्युच्यते । उक्तरीत्या व्यापक धर्मो भेद- ! न्यायसिद्धाञ्जनम्

5 इदमेव चेत्थम्भूतं सामान्यतः प्रमाविषयतया विशेषतः प्रकर्षेण मेयतया च प्रमेयमुक्तम् । रव्या - शुद्धयर्योऽयमुक्रमः इति प्रतिज्ञाय समनन्तरश्लोके प्रमेयमभिदध्महे इति प्रतिज्ञानमसङ्गतमित्या शङ्क्याह इदमेव चेति ! ब्रह्मैवेत्यर्थ । इत्थम्भूतं समस्त चिदचित्प्रकरिभूतनित्यर्थ । सामान्यत इति । प्रमेयमित्यत्र द्वौ पक्षौ सम्भवत । तत्र, “पूर्वं धातुरुपसर्गेण युज्यते पश्चात्प्रत्ययेन" इति पक्षे प्रकृष्टा मितः प्रमा, तस्या विषय प्रमेयमित्यर्थः सिध्यति । “पूर्वं धातु प्रत्ययेन युज्यते पश्चादुपसर्गेण " इति प मितेर्विषय मेयं प्रकर्षेण मेयं प्रमेयमिति । द्विविधमपि प्रमेयत्वं ब्रह्मण्येव नान्यत्र । अत एव न्यायपरिशुद्धौ- “अत्र यद्यपि प्रमाविषयः प्रमेयमिति व्युत्पच्या आरोपिता काव्यवच्छेदार्थतया अनारोपितरूपं र-पे. भेवैशष्ट्यं स्वप्रतियेगि गवच्छे इकत्व स्वनिष्ठवच्छेदताकप्रतियोगिताक मेदवत्त्वोभयसंबन्धेन स्वनिष्ठा वच्छेदकता खसमानाधिकरण भेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वसंबन्धेन ! खाधिकरणता माश्रयतासंबन्धेन । भेद-तियोगितावच्छेदकता स्व. श्रनिरूपिता पृथक् सिद्धविशेषणता संबन्धेन । इदं चात्यन्ततुल्य वस्तु द्वय सत्त्वे नोपपद्यत एव । अथवा प्रतियोगिता विशिष्टक पात्रवृत्तिधर्मवत्त्वं तत् । प्रतियोगिता वैशिष्ट्यम्- खावच्छेदकत्व-स्व निष्टावच्छेदकता प्रतियोगिताक मेदवत्व उभयसंबन्धेन । खनिष्ठा च्छेदकता - खनिरूपक भेदसमानाधिकरणमेदप्रतियोगि वच्छेदकत्व संबन्धवच्छिन्ना । भेदप्रतियोगितावच्छेदकताख श्रया- पृथक सिद्ध विशेषणता संबन्धावच्छिन्ना । तेन भाव रामावदादे भेदस्य तत्तद्धरूपतया मखण्डत्वाभावात् स्वतन्त्रत्रस्यस्त्रेऽपि उक्तकत्वोपपत्तावपि न क्षतिरिति । अन्यथेति । एकत्वव्यपदेशस्य इतरनिषेधस्य च ब्रह्मकमेव सत्यम्, इतरत् सर्व मिथ्येत्येतदभिप्रायकत्वे इत्यर्थः । समस्तप्रमाण संक्षोमप्रसङ्गादिति । ब्रह्मव्यतिरिक्त स्तुप्राहकाणां सर्वेषामपि प्रमाणानाप्रसङ्गादित्यर्थः । तथाच, “मादित्यो यूपः” इत्यादेरिव न प्रत्यक्षादिविरुद्धार्थे तात्पर्यसंभव, इति भावः । ननु तत्त्रशुद्ध्यर्थमुपक्रान्ते प्रबन्धे प्रमेयाभिधानप्रतिज्ञानमनुपपन्नमित्यन म.ह इदमेवेति । ब्रह्मवेत्यर्थः । इत्थम्भूतम् अशेषचिदचि स्कारिभूतम् । सामान्यत इति । सर्ववस्तुसाधारणरूपेणेत्यर्थः । प्रमाविषयतान्वय्यमेदः तसिप्रत्ययार्थः । विशेषत इति । “मात्मशरीरेन्द्रियार्थं बुद्धिमनःप्रवृतिदोषप्रेत्य भाव फलदुःखापवर्गास्तु प्रमेयम्” इत्यक्ष- पादोक्तद्वादशमात्रवृत्तिरूपेणेत्यर्थः । मन्त्राप्यमेद एव तपः प्रकर्षान्वयी । प्रकर्षेणेति तृतीयार्थो वैशिष्ट्यं सामानाधिकरण्यरूपं मेयत्वेऽन्वेति । प्रकर्षश्च " यदज्ञानात् संसार:- यद्ज्ञानात् तन्निवृतिः, | ३- J समानाधिकरण भेदप्रतियोगितावच्छेद को न भवति । अतः स्वसमानाधिकरण भेदप्रतियोगावच्छेदकत्व- संबन्धेन भेदवानभवति । तेन तत्संबन्धेन स्थनिष्ठ विच्छेदकताकप्रतियोगिताकमेदवान् भवति । धर्मस्य व्यापकत्वं स्त्राश्रया पृथसिद्धविशेषणता संबन घेनेत्युक्तम् । व्यापकतावच्छेकसंबन्धो नाम अत्यन्ताभावप्रतियोगितावच्छेदकसंबन्ध भेदप्रतियोगितावच्छेदकतावच्छेदक संबन्धः । ईश्वरगत- तब्यक्तित्वं व्यापकम्, घटत्वादिकं सर्वमध्यापकं मेद प्रतियोगितावच्छेदकमेव । प्रथमतो मेदशब्देन ईश्वरतद्व्यक्तित्वावच्छिन्न मेग्रहणमिति स्त्रझतियोगितावच्छेदकत्व संबन्धनिवेशेन ज्ञापितं भवती- व्यकं विस्तरेण ॥ 6 J रलपेटिकारं गरामानुजीयसमेतं

२. व्या - उर्वे प्रमेयम् । तथापि निःश्रेयसान्तरङ्गतया तदर्शिभिः प्रकर्षेण मेयं प्रमेयमिह विवक्षि- तम् । यद्विषयेण भ्रमेण संसरामा, यद्विषयेण च तत्त्वज्ञानेनापज्येमहि, तदिह नः प्रकर्षेण मेय र-पे. तत् प्रमेयम् - मुमुक्षुभि: प्रकर्षेण मेयत्वात्” इति, “यद्विषयेण भ्रमेण संसराम:, यद्विषयेण च तत्त्वज्ञानेनापत्रज्येम है वदिह नः प्रकर्षेण मे " इति च श्रीन्यायरशुद्धिसन्दर्शितः प्रकृतिसंबन्ध प्रयोजकीभूताभावप्रतियोगिज्ञानविषयत्वरूपः प्रकृतिसंबन्ध ‘नवृतप्रयोजकज्ञानविषयत्वरूपो वा । प्रमा- विषयतया मेयतया चेत्युभयत्र तृतीयार्थोऽवच्छिन्नत्वम् । तच्च उक्तमित्यनेन बोधिते ज्ञानविषयत्वेऽन्वेति । प्रमेयमुक्तमिनि । प्रमेयमित्युक्तमित्यर्थः । प्रमेयपदजन्यबोधविषय नावदिति यावत् । वेदं बोध्यम्- प्रमेयपदे प्रशब्दस्य उपसर्ग रूपत्वे प्रकर्षविशिष्टज्ञाने घातोरेव लक्षणा ; प्रशब्दस्तात्पर्यमा हकः । उपसर्गाणां द्योतकत्वात् । द्योतकत्वं हि लक्षण तात्पर्यग्राहकत्वम् । तत्र प्रकर्षस्य याथार्थ्य रूवे सामान्यरूपं प्रमेयत्वं सिद्धयति । प्रकृतिसंबन्धप्रयोजकीभूताभावप्रतियोगित्वरूपत्वे, प्रकृतिसंबन्ध निवृतिप्रयोजकरूपत्वे वा विशेषरूप ‘सद्धिः । निपातानानपि द्योतकत्वमेवेति कश्चित् पक्षः । वाचकत्वपच एव बहुसंमतः । तत्र, " प्रादयो गताद्यर्थे प्रथमया” इति प्रगो मेवः प्रमेय इति निपातरूपेण प्रशब्देन समासे तेन मेयगत एव प्रकर्षो बोध्यते । स च प्रकृतिसंबन्धप्रयोजकीभूताभावप्रतियोगिज्ञानविषयत्वरूपः प्रकृतिसंषन्वनिवृत्ति- प्रयोजकज्ञानविषयत्वरूपो वेति । श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनयस्तु प्रमेयमित्यत्र द्वौ पक्षौ संभवतः । तल पूर्वे धातुरुर सर्गेण युज्यते - पश्चात् प्रत्ययेनेति पक्षे, प्रकृष्टा मितिः प्रमा । तया विषयः प्रमेयमित्यर्थः सिध्यति । पूर्वं धातुः प्रत्ययेन युज्यते - पश्चात् उपसर्गेणेति पक्षे, मितेर्विषयो मेयम् - प्रकर्षेण मेयं प्रमेयमिति । द्विविधमपि मे गत्वं ब्रह्मण्येव नान्यत्र" इत्याचक्षते ; भन्न प्रकर्षेण मेयमिति तृतीयार्थों वैशिष्टयं मेयान्वयि ॥ प्रमेयमिनीति | अर्थः सिद्धयतीति पूर्ववाक्यस्थ व्यानुषङ्गे गाग्ययः । प्रकृष्टा मिति- रित्यक्ष प्रकर्षो याथार्थ्यरूपः ; प्रकर्षेणेत्यत्र तु श्रीमन्न्यायपरिशुद्धिदर्शित इत्यभिप्रायः । मन यद्यपि उपसर्गरूपस्य प्रशब्दस्य धात्वर्थगतप्रकर्षद्योतकत्वमेव स्याद-न तु प्रत्ययार्थगतप्रकर्षद्योतकत्वम् । “उपसर्गाः क्रियायोगे” इति घ. स्वर्थविशेषद्योतकत्व एव उपसर्गसंज्ञाविधानात् । तथापि पूर्वं धातोः प्रत्ययेन योगे प्रत्ययार्थोपस्थित्या तद्घटितपरंपरासंबन्धेन धात्वर्थंगतप्रकर्षद्योतकत्वं प्रशब्दस्य संभवति । स च संवचः स्वाश्रयविषयकत्वरूप इति प्रमेयगतः प्रकर्ष. सिध्यतीत्यभिप्रायः । यत्तु - पूर्वधातुरुपसर्गेण युज्यत इति पक्षो न संभवत्येव, तथा सति प्रत्येति प्रत्ययः इत्यादौ पूर्वमुपसर्गयोगे ङ्गात् सवर्णदीधें रूपासिद्धि- सङ्गादिति, तन्न; पूर्वं धातुरुपसर्गेणेति पक्षानङ्गीकारे अनुभूयते इत्यादौ कर्मलकारानुप रतिप्रसङ्गात् । उपसगंयोग विना कर्मस! कां झार्थबोध कत्वरूप सकर्मकत्व संभावात् । न च तादृशार्थं वृत्तिमत्त्वमेव सकर्मकत्वम् । तच्चोपसर्गयोगात् पूर्वमप्यस्त्येव । वातोरेव उपसर्गयोत्यर्थान्वेण वृत्त्यङ्गीकारात् । ततश्वोक्तस्थले पूर्वमेव कर्मलकार सिद्धौ पश्चात् श्रोतृबोधाय द्योतकोपसंगसंबन्ध इति वाच्यम् तथासति उपसर्गरहितस्यापि कर्मलकारान्तभूघातोः साधुताप्रसङ्गात् । द्योतकत्वं हि तात्पर्यग्राहकत्वमेव ; / i व्यायसिद्धाञ्जनम् 7 सदन्तर्गतञ्च सर्व द्रव्याद्रव्यात्मना विभक्तम् । उपादानं द्रव्यम् । अवस्थाश्रय उपादानम् । अतथाभूतमद्रव्यम् । प्रत्यक्षादिसिद्धोऽयं द्रव्या- रं - व्या प्रमेयम्" इत्युक्तम् । प्रकर्षेणेत्यस्य विवरण विशेषत इति । तत्त्वान्तर्गतश्च वस्तु द्वेधा विभजति तदन्तर्गतञ्चेति । अवस्थेति । आगन्तुका पृथविसद्धो धर्मोऽवस्था ॥ ननु द्रव्यमद्रव्य मित्युभयमसिद्धं रूपादेराश्रयाभावात् । निर धारा निर्धर्मका रूपादयश्चत्वार. पदार्थाः ; ते च चक्षुराद्ये कै केन्द्रियमाह्या इति वैभाषिकोक्तरीत्या द्रव्यापलापसम्भवात् । अथवा एकस्यैव द्रव्यस्य रूपादितया विकरूप्यमानत्वसम्भवेन न रूपादेः सत्त्वमभ्युपगन्तुं युक्तम्। अतो द्रव्यादन्ययोरन्यतरेणैवोपपत्तौ न द्वयमपि करूप्यमित्याशङ्क्याह प्रत्यक्षादि- र. पे तात्पर्यग्रहश्व प्रकरणादिनापि संवतीति न तदर्थमुपसर्गो नियमेन प्रोक्तव्यः । यतः कर्मसाकांक्षार्थ- बोधौपयिकसमभिव्याहारलक्षणाकांक्षाशालित्वरूपं तादृशार्थबोधकत्वमेव कर्मलकारनिमित्तमित्यवश्यमा- श्रयणीयम् । तच्चोवर योगमन्तरा न संभवतीति पूर्वं धातुरुपसर्गेणेते पक्ष आवश्यक एव । प्रत्येति प्रत्यय इत्यादिरूपं तु पूर्वं घातुः स घनेन युज्यते ; पश्चादुपसर्गेणेति पक्षमाश्रित्य साधनीयम् इदं हि क्षद्वयं लक्ष्यानुरोधात् व्यवस्थितमित्यलम् । अवस्थेति । आगन्तुका पृथक् सिद्धधर्मेत्यर्थः । प्रमेयत्वादिक- मादाय शब्दादावतिव्याप्तिवारणाय आगन्तुकेति । आगन्तुकत्वं - स्वाश्रय समानकालिकप्रागभावप्रति- योगित्वम् । न तु जन्यत्वमात्रन् । शब्दादावपि शक्तिस्वीकारपक्षेऽतिव्याप्तितादवस्थ्यात् अद्रव्येषु शक्तेः सहजत्वमेवेति न खाश्रयसमानकालिकप्रागभावप्रतियोगित्वसंभवः । माघेश्ता संबन्धेन गगनादिमत्त्वमादाय शब्दादौ दोषतादवस्थ्यबारणाष्ट कुमिद्धत्वनिवेशः । गगनस्यापि हि स्वाश्रयीभूतब्रह्मनिष्ठ प्रागभाव- प्रतियोगितया आगन्तुकत्वसेनवः । ननु गगनादेरपि ब्रह्मापृथविसद्धतया तद्दोषतादवस्थ्यम् । अपृथक्सिद्धिसंबन्धेन गन्धर्मविवक्षायां धर्मे पृथक्सि द्वित्वविशेषणवैयर्थ्यम् । स्वापृथविसिद्ध- धर्मवत्त्रं स्वस्य लक्षणमित्युक्तौ त्वननुगमात् सामान्यलक्षणत्वहानिरिति चेन्न ; मपृथविसिद्धसंबन्धेन भागन्तुक धर्मवत्वस्यैव लक्षणतया विवक्षितत्वात् । धर्मे पृथविसद्धत्वविशेषणं तु पृथक सिद्धे लक्षणतावच्छेदक [संबन्ध?]स्तात्पर्य ग्राहकमेव ईश्वरेऽपि, “नित्यं विभुं सर्वगतम्” इति श्रुत्या सर्वद्रव्य संयुक्त त्वसिद्धया अनवरत परिस्पन्दमानपत्र मानादिसंयोगसत्त्वान्नाव्याप्तिः । अतथाभूतमिति । मपृथक्- सिद्धिसंबन्धावच्छिन्न । गन्तु कधर्मत्वावच्छिन्नावच्छेदकताकप्रतियोगिताक भेदवदित्यर्थः ॥ ; I ननु द्रव्याद्रव्य मेदोsसिद्धः, रूपादेराश्रयाभावात् निराधारा: निर्धर्मका रूपापय एव पदार्था इति वैभाषिकोक्तरीत्याऽभ्युपगमसंभवात् । अथवा, एकस्यैव द्रव्यस्य रूपादितया भ्रान्तिविषयत्वसंभवेन रूपादेर्न तात्त्विकत्वं स्वीकार्यम् । अतो द्रव्याद्रव्यमेदेन प्रमेयविभागोऽनुपपन्न इत्याशङ्कयामाह प्रत्यक्षादीति । रूपी घट इति प्रत्यक्षादीत्यर्थः । अनेन हि प्रत्यक्षेण रूपघटयोः माश्रयाश्रयिभावलक्षणमेदो गृहबने । आदिना घटादिकं रूपादिभिन्नं भवस्थाश्रयत्वात् । यन्नैवं तत्रैवम्, यथा रूपादिकमित्याद्यनुमानसंग्रहः । ननु रूपरूपिप्रभृतीनां भेदग्राह्यतप्रत्यक्ष चन्द्रमेदग्राहि प्रत्यक्षमिव भ्रान्तिरूपमेव ततश्च सौगतनयेना- ; 8 रत्न पेटिका रंगरामानुजीयसमेतं द्रव्यविभागः । न सौगतादिनयेनान्यतरनिह्नवः शक्यः । रूपरूपिप्रभृतीनामबाधितानन्यथा- सिद्ध मेदव्यवहारात् । रूपस्पर्शनियताभ्यां दर्शनस्पर्शनाभ्यां तदाश्रयैकार्थप्रतिसन्धानात् । प्राह्यसङ्घातभावेऽपि ग्राहकयोर्विषयनियमानतिलङ्घनात् । सङ्घातोपाधेश्चैकस्यान्यस्यासिद्धेः । ।

1

• व्या सिद्ध इति । मतद्वयसाधारण दूषणमाह - रूपरूपीति । प्रभृतिशब्देन रसदादिकं गृह्यते । चन्द्रद्वित्वादिव्यवहारवन्न बाधित्वम्, न वा घटाकाशादिव्यवहार व दुपाधिभेदविषयत्वेनान्यथासिद्धत्वमित्याह अवाधितानन्यथासिद्धेति । व्यवहारादिति । अत्र व्यवहारशब्दोऽभिज्ञामिलपन ाधारणो द्रष्टव्य । धर्म्यभावपक्षं दूषयति रूपस्पर्शनियताभ्यामिति । अन्ति हि दृष्टमेव स्पृशामीति हीन्द्रियग्राह्यवस्तुविषया घी; न चैषा रूपाद्यतिरिक्त द्वी द्रयमाह्मवदाश्रयद्रव्याभावे घटत इत्यर्थ । ननु स्पर्शयो प्रतिनिय तेन्द्रियात्वेऽपि एकसङ्घातमावापन्नत्वात् द्वीन्द्रियग्राह्यत्वमप्यस्त्वित्याशङ्कयाह - ग्राह्यसङ्घातभावेऽ पीति । दर्शनस्पर्शनग्रह्मयो रुपस्पर्शयोः सङ्घातभावेऽपि ग्राहकयोः दर्शनम्दर्शनेन्द्रयोः स्वस्वविषय- नियमात्लिङ्घनाभावात् । अन्यथा सङ्घातदशायामन्वस्य त्वचा रूपग्रहणप्रसङ्गादित्यर्थः । सङ्घानभावेऽ पीत्यपिशब्दसूचीतां सङ्घातभावानुपपत्ति दर्शयति-सङ्घातोपाधेश्चेति । संहन्यमानेषु वस्तुषु एकोपाध्यवच्छेदव्यतिरिक्तस्य सङ्घातस्यानुपलव्धिपराहततया एकोपाध्यवच्छेद एव सङ्घातशब्दार्थो इ-पे न्यतरापलापः संभवत्येवेत्यत माह न सौगतेति । प्रभृतिशब्देन रसतद्वदादिकं गृद्यते अबाधि- तैति । चन्द्रमेदग्राहिप्रत्यक्षस्य न द्वौ चन्द्रावित्यदुष्टकारणजन्य प्रत्यक्ष प्रमित्या बाधात् श्रान्तित्वेऽपि इह तादृशबाधाभावान्न भ्रान्तित्वसंभव: - अन्यथा सौगताभिमतखलक्षणज्ञानस्यापि भ्रान्तित्वप्रसङ्ग इति भावः । अनन्यथासिद्धेति । इदं च घटाकाशादिभेदव्यवहारवत् उपाधिमेद विषयक वशङ्कावारणाय । व्यव हारेति । इह व्यवहारशब्देन मभिज्ञानरूपं प्रत्यक्षं तत्कार्यशब्दप्रयोगश्च गृह्यते - ततश्च प्रागुक्तस्य रूपरूपिमेदग्राहित्यक्षस्य बाघान्यथासिद्धयोरभावात् दद्भेदापलापासंभवेन दर्शितं मद्वयमप्यनुपपन्न- मित्युक्तं भवति । एवं मठद्वयसाधारणं दूषणमभिषाय माश्रयो नास्तीति पक्ष विशिष्यापि दूषयति रूपस्पर्शनियताभ्यामिति । श्राश्रयाभावपक्षेऽपि हि रूपादीनां चक्षुराद्येकै केन्द्रियग्राह्यत्वमेव स्वीक्रियते; ततश्च दृष्टमेव स्पृशामीति द्वीन्द्रियग्राह्यवस्तुविषयया, बुद्धया तादृशस्य कस्यचिद्वस्तुनः सिद्धौ तं पक्षीकृत्य चाक्षुषविषयत्वेन सर्शादिभेदः, स्पर्शनविषयत्वेन रूपादिभेदश्च सघनीय इति भावः । यज्ञायमनुमानप्रयोगः – चाक्षुषविषयत्वस्पार्शनविषयत्वोभयवद्वस्तु रूपादिभिन्नं स्वाशनविषयत्वात, स्पर्शवत्। एवं रूपदृष्टान्तेन चाक्षुषविषयत्वेन स्पर्शादिमेदसाधनं बोध्यम् । ननु रूपस्पर्शयोरे के केन्द्रियग्राह्यत्वेऽपि संघाताभावापन्नयोगींन्द्रियम’ ह्यत्वस्यापि संभवादप्रयोजकमनुमानमित्यत बाद ग्राह्याभावेऽपीति । विषयनियमान तिलङ्घनादिति । चक्षुषः स्पर्शग्राहकत्वम् त्वचो रूपग्राहकत्वं वा न संभवतीत्यर्थः । अन्यथा संघातदशायामन्यस्य त्वचा रूपग्रहणम्, मस्पृशतश्चक्षुषा स्पर्शग्रहणं च प्रसज्येतेति भावः । ननु सङ्घातमावरूपदोषवशेन रूपस्पर्शयोर मेद भ्रमरूपैवेयं दृष्टमेव स्पृशामीति प्रत्यभिज्ञेति न ततो द्वीन्द्रियग्राह्य- वस्तुविशेषसिद्धिः ततश्वोक्तानुमाने आश्रयासिद्धिरित्यत भाई संघातोपाघेरिति । एकस्यान्यस्येति ।

व्यायसिद्धाञ्जनम् (धर्मधर्मिविभागः) 9 देशकालयोस्तथाभूनयोस्त्वयाऽनभ्युपगमात् | अभ्युपगमेऽपि तदैक्येन संहतावतिप्रसङ्गात् । एककार्यकारणत्वादेश्चासिद्वः । सिद्धावतिप्र -ङ्गम्य दुर्वारत्वात । .

रं - व्या. वाच्यः :- हशश्चोपा घर्न दृश्यत इत्यर्थ. नतु देशरूप कालरूप वा उपाधेः संवादकदेशो- पाध्यवच्छिन्नत्वम् एकक लोपध्यवच्छिन्नवं वा सङ्घातशब्द थे स्यादित्या शङ्कयाह देशकालयोरिति । अनभ्युपमादिति । न च त्वन्मते देश आकश दिरूपः; तस्य त्वया यावरणाभावमात्र वेनाभ्युपगनात् । नाप्युपादान्रुप ; रूपस्पर्शा (रस) दीनां भिन्न क्षणोगदानत्वनुपगमात् । एको गद न वे तु तदेवोपादानं द्रव्यमित्यस्मदिष्ट सिद्धेः । पृथिव्यादिदेशैवत् सङ्घातत्वे तु पृथिव्यादेरपि सङ्घातरूपतया तत्सङ्घातेऽपि सङ्घानन्तरःपेक्षयाऽनवस्थानसङ्गात् । कालम्य च नभ्युपगमादिति भावः तदैक्येनेति - एकदेशनिष्ठ व मात्रेण संहनावभ्युपगतायामित्यर्थः । अतिप्रनङ्गादिनि एकदेवर्तिनां भिन्नकाल नामपि सङ्घात- प्रसङ्घादि यर्थ । ननु कार्यकारणयो: सङ्घातोपाधित्वमस्तु तथाच एककार्यकत्वात् एक कारण कत्वाद्वा सङ्घातः स्यादित्याशङ्क्य ‘ह-एकका रूपणानां भिन्नभिन्न कार्यकारणकस्वादित्यर्थः अतिप्रनङ्ग- र-पे. एकोपाध्यवः च्छन्नत्वातिरिक्तम्य सङ्घातस्यानुपलम्भादे कोपाध्यवच्छेद एव सङ्घदार्थो वाच्यः । स च भवन्मते न संभवति तादृशोपाध्यसिद्धेः । तचोकप्रत्यभिज्ञाया भ्रमत्वासमवेत नोकाश्रयासिद्धिरिति भावः । इदमुपलक्षणम् सङ्घातदशायामेव रूपस्पर्शयो मेदस्य, रूपं न स्पर्श इत्यादिपत्यक्षेण स्वष्टं गृह्यमागत्वेन तयोरभेद भ्रमासभवात् उक्तप्रत्यभिज्ञायास्तदतिरिक्तविषयक प्रमात्वमेवावश्यकम् बाधकाभावादित्यपि बोध्यम् । ननु देशरूपन्य कालरूपस्य वा सङ्घातोपाधेः संभवादेकदेशवर्तित्वमेककालवं वा सङ्घातः स्यादित्याशङ्कयाह देशकालयोरिति । अनभ्युपगमादिति आकाशस्याऽऽवरणाभावरूपत्वाङ्गीकारात् कालस्य स्वरूपेणैवान श्रयणादिति भावः । ननु घटादिरूपस्य रूपादिसङ्घातस्य भूतलादिरूपैकदेशन चितया सङ्घा त्वोपपत्तिः न च भूतलादेरपि रूपादिसङ्घातत्वायाऽऽश्रयान्वरान्वेषणे तस्यापि तद्रूपतया तथात्वाया- -ऽऽश्रयान्तरमन्वेषणीयमित्यनवस्थाप्रसङ्ग इति वाच्यम्; तस्याश्रयपरम्परारूपतया प्रामाणिकत्वेनादोषत्वात् । एवं अतिरिक्त कालानुपगमेपि घटपटादीनामेव इदानीमित्यादिप्रतीतिनियामकत्वेन कालरूपत्वाङ्गीकारात् एककालवृत्तित्वेनापि सङ्घतोपपतिरित्यत आह अभ्युपगम इति । तदैक्येनेति । देशैवयेन कालैश्येन वेत्यर्थः । संहताविति । एकदेशवृतित्वस्य एककालवृत्तित्वस्य वा सङ्घातरूपत्व इत्यर्थः । अतिप्रसङ्गादिति । भिन्नकालिकानामेकदेशवर्तिनां, भिन्नदेशीयानामेकक लवर्तिनां च सङ्घातप्रसङ्गेना मेश्रमनसा दित्यर्थः । एतेन एकत्रुद्धिविषयत्वं सङ्घातइत्यपि प्रत्युक्तम् ; भिन्नकालिकानामपि सङ्घातप्रसङ्गात् । न च एककालावच्छिनैकदेशवर्तित्वमेव सङ्घात इति नोक्तदोषावसर इति वाच्यम्; तथासत्यपि वायुदीप योरेक ला दिसंबन्धदशायां प्रभारूप - वायुशयोरपि एकसङ्घ तप्रसङ्गादिति भावः । ननु कार्यकारणयोः सङ्घातोपोविश्वमस्तु तथाचककार्यकत्वं एककारणकत्वं वा सङ्घातः स्यात्; अत बाह एककार्येति । असिद्धेरिति । रूपस्पशक्षणानां भिन्नभिन्न कार्यकारणकत्वादिति भावः । पूर्ववर्तित्वाविशेषा न सर्वेषां कारणत्वाभ्युपगमात् नासिद्धिरित्यत माह सिद्धाविति । अतिप्रसङ्गस्येति । भिन्नदेशवर्तिनामपि 2 ; 10 रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेत एकस्मिन्नव सन्निकर्षविप्रकर्षादिना पटुपटुप्रत्ययात् । वेद्यधर्माधिक्यन्यून तोल्लेखमन्तरेण तयोरसम्भवात् । तत्रैवोदय विलयभाजामवस्थानामध्यक्ष सिद्धत्वात् । एकक्षणेऽप्येकस्मिन् श्यामत्व- युवत्वाद्यनेकधर्मदर्शनात् । पीतशङ्खभ्रमादौ वैत्यानुपलम्भेऽपि शङ्खादिप्रतिसन्धानात् । तस्यैव च तदैव शुक्लतयाऽन्यैरुपलम्भात् । क्षणभङ्गस्य निराकरिष्यमाणत्वात् । रं - व्या स्येति । एककार्य कारण कानामपि भिन्नदेशवर्त्तिनां सङ्घावत्वाभावादिति भावः । 1 बुद्धयन्तराणि च धर्मधर्मिभेदसाधकान्याह एकस्मिन्नेवेति । विप्रकर्षादिनेति आदिपदेन भालोक- बहलत्वविरलत्वादिकं गृह्यते ततश्च स्फीतालोकमध्यवर्तिनि सन्निकृष्टे च घटे विशदा प्रती दिर्जायते दूरे च विरलालोके भविशदेति सिद्धम् । प्रतीत्योश्च वैशद्यावैशद्ये न म्योरपवर्मविषयत्वातिरेकेा सुवचे इति धर्मधर्मिणोर्द्वयोरपि प्रतीतिसिद्धतया न धर्मोऽपहृवाई इति भावः । तत्रैवेति । पूर्वापरकालवर्तिन्येकस्मिन्नेव मृद्रव्ये उदयविलयभाजां तदाश्रितानां पिण्डत्वघटत्वक वाद्यवस्थानामुपलम्भान्न धर्मधर्मिभेदनिह्नवः शक्य इति भावः । एकस्मिन्नेव वस्तुनि कालभेदेन नेक धर्मतायां प्रमाणमुपन्यस्य एककालेऽनेकधर्मवत्तायां प्रमाणमाह एकक्षणेऽपीति । यद्वा उदयविलयवत्वतच्छून स्वरूपविरुद्ध श्रियत्वेन एकत्वाभावमुपपाद्य एकाने क्योस्तादात्म्यमनुपपन्ननित्याह एकक्षणेऽपीति । श्वैत्याद्यनुपलम्भेऽपीति । ततश्वानुपलभ्यमान- श्वेत्यस्य उपलभ्यमानशङ्खस्य च ऐवयं न सम्भवतीति धर्मधर्मिभेदसिद्धिरिति भावः । ननु - पीतत्वप्रतीतिक्षणे श्वेक्षणात्मा शङ्खो नष्टः वस्तुतः पीत एव शङ्ख उत्पन्नः क्षणभङ्गादित्याशङ्क्याह तस्यैव चेति । र- पे. सङ्घातप्रसङ्गस्येत्यर्थः । पूर्ववर्तित्वाविशेषेण उक्तरीत्या कारणत्वस्य भवद्भिरभ्युपगन्तव्यत्वादिति भावः । बुद्धयन्तराण्यपि धर्मधर्मि भेदसाधकान्याह एकस्मिन्नेवेति । विप्रकर्षादीति आदिनाऽऽलोकबहळत्व- विरळत्वादिकं गृह्यते । सन्निकृष्टे वहळा लोकमध्यवर्तिनि च घटे विशदा प्रतीतिजीयते । विप्रकृष्टे विरळालोक. वर्तिनि च अविशदा । तत्र प्रतीत्योर्वेश श्रावैशद्ये भूयोधर्मविषयकत्वाल्पघम विषयकत्वे एव ; अन्यस्य दुर्वचत्वात् । ततश्च धर्मधर्मिभेदस्य प्रत्यक्षसिद्धतया न तदपह्नवः शक्य इति भावः । तत्रैवेति । पूर्वापरकाल- वर्तिन्येकद्रव्य श्वेत्यर्थः । उदयविलयभाजाम् उत्पत्तिविनाशवतीनाम् । अध्यक्षं - प्रत्यक्षम् । एकस्मिन् मृद्द्रव्ये हि पिण्डत्व - घटत्व - कपालत्वायवस्था उत्पत्तिविनाशयोगिन्यः प्रत्यक्षमीक्ष्यन्ते । प्रत्यक्षसिद्ध द्रव्ये तत्तदवस्थाप्रागाभावकालीनत्व - त दूध्वंसकालीनत्वादिभिर्वस्त्वन्तरदृष्टान्तेन तद्भेदः साधनीय इति भावः । धर्मं धर्मिणोरभेदे बाधकतर्कमभिप्रेत्याह एकक्षणेऽपीति । यदि धर्मधर्मिणोरभेदः स्यात्, तर्हि श्यामत्वादीवां युवत्वादिभेदो न स्यात् ; तदभिन्नाभिन्नस्य तदभिन्नत्वनियमादिति तर्कोऽत्राथिप्रतः । वैस्यानुपलं मेऽपि शङ्खादिप्रतिप्रसन्धानादिति । ततश्च शङ्खः श्वैत्यभिन्नः श्वैत्याविषयकप्रतीतिविष्यत्वात् नीलघटवत् । यत्र यदविषयकप्रतीतिविषयत्वं तत्र तद्भिन्नत्वमिति सामान्यव्याप्तिर्वा । ननु पीतत्वप्रतीतिक्षणे श्वेतरूपात्मकश्शङ्खो ; पीत एव शङ्खस्तदानीं जातः; क्षणभङ्गाङ्गीकारात् । इत्थंच श्वतशङ्गेषु न श्वत्याविषयकप्रतीति विषयत्वमन्ति, पीतशङ्ख तत्सत्त्वेपि तत्र श्वैत्यभेदस्यास्मा मिरभ्युपगतत्वात् तत्र तत्साधने सिद्धसाधनमेवेत्यत अह तस्यैवेति । तदैष शुक्लतयाऽन्यैरुपलम्भादिति । तथाच क्षणभङ्गेपि न तदानीं पीतशङ्खोत्पचिंसभवः नष्टः 1 म्यायसिद्धाशनम् (धर्मधर्मिविभागः) 11 सर्वेष्वपि भ्रमेष्वधिष्ठानभूतस्वरूपग्रहेऽपि विशेषाग्रहावश्यम्भावात् । तद्ग्रहेण च भ्रमोप- मदङ्गीकारात् । एतेन निर्विशेषैकब्रह्माधिष्ठानविश्वामवादोऽपि निर्मूलः । न च सहोपलम्भनियमानीलतदाधारादेरभेदः : एकसामग्रीवेद्यत्वनियमात् तदुपपत्तेः । सहत्वतनियमाभ्यां मेदस्यैव स्थिरीकरणेन व्याघातात् । समस्य च सहोपलम्भनियमस्य शङ्ख श्वत्या- रं व्या. सर्वेष्वपीति । अधिष्ठानेऽध्यस्तव्यावर्तकधर्मादर्शनात् भ्रमः, तद्धर्मदर्शनाच्च भ्रमनिवृत्तिरिति हि लोकसिद्धम् । इदश्च निर्धर्मकत्ववादिनो न स्यादित्यर्थः । ननु गुणगुणिनौ मिथोऽभिन्नौ, सहोप. लम्भनियमवत्त्वात्, मृदूषटवदित्यनुमानादमेदमा [द] इत्या? ] शङ्कयाह न च सहोपलम्भेति । तदुपपत्ते- रिति । सहोपलम्भनियमोपपतेरित्यर्थः । सहत्वेति । सहत्वस्य भेदगर्भतया तन्नियमस्य मेदनियमे हेतुत्वेन प्रत्युत विरुद्धत्वादित्यर्थः । किञ्च सहोपलम्भनियम इति कोऽर्थः ! यदुपलम्भयोः समा व्याप्तिः तयोरमेद इति वा, उत यदुपलम्भयोर्व्याप्तिमानं तयोरमेद इति वा इति विकल्प्य आयं दूषयति समस्य चेति । असिद्धेरिति । शङ्खे पीतत्वप्रतीतिदशायां शङ्खोपलम्मे सत्यपि श्वैत्यानुपलम्भादिति भावः । र-पे, निर्दोषपुरुषान्तरप्रत्यक्ष विरोधादिति भावः । धर्मधर्मिणोरमेदे बाधकतर्कान्तरमभिप्रयन्नाह सन्न पीति । स्वरूपग्रपीति । तस्य भ्रमहेतुत्वेन सत्त्वावश्यकत्वादिति भावः । विशेषाग्रहावश्यम्भावादिति । अधिष्ठानभूत शुक्त्याद्यसाधारण शुक्तित्वाद्यमहावश्यम्भावादित्यर्थः । कुतस्तदवश्यम्भाव इत्यत्राह तद्ग्रहेणेति । उक्तविशेषग्रहेणेत्यर्थः । भ्रमोपमर्दाङ्गीकारादिति । श्रमानुत्पादाङ्गीकारादित्यर्थः । तथाच उक्तविशेषप्रहस्प भ्रमविरोधितया तदभाव आवश्यक इति भावः । अनेन च यदि धर्मधर्मिणोरमेदः स्यात् ; तर्हि कचिदपि भ्रमो न स्यादिति तर्क उक्तो भवति । धर्मधर्मिणोरमेदे हि अधिष्ठानभूतशुत्रत्यादिगतयो रिदन्त्वशुक्तित्वाद्योरपि परस्परं भेदो न संभवति उभयोरपि धर्म्यभिन्नत्वात् तदभिन्नाभिन्नस्य तदभित्वनियमात् । ततश्चाधिष्ठाने शुक्तिश्वग्रहे शुक्तीरंजतमिति अन इव इदन्त्वम इदं रजतमिति भ्रमोऽपि न संभवतीति । एतेनेति । घम्यतिरिक्तविशेषाभावे भ्रमासंभवप्रतिपादनेनेत्यर्थः । निर्विशेषेति । स्वातिरिक्तविशेषशून्येत्यर्थः । निर्मूल इति । उपपत्तिशून्य इत्यर्थः ॥ ; ननु घटादिकं नीला भिन्नम्, नील द्युपलम्भसाहित्यनियमवदुपलम्भ विषयत्वात् मृद्घटवदित्यनु- माने घटादौ नीला मेदसिद्धिरिति शङ्कते न चेति । मेदे सत्यपि एकसामग्रीवेद्यत्वनियमेन सहोपलम्भ- नियमोपपत्त्या अप्रयोजकमनुमानमित्याह एकसामग्रीति । दर्शिन हेतोर्भेदेक साधकतया विरुद्धत्वमेवेत्य ह सहत्व - तनियमाभ्यामिति । साहित्य हि मेदघटितम, तद्भिन्नत्वे सति तदधिकरण वृत्तित्वरूपम् ; स्वस्मिन् स्वसाहित्यव्यवहारविरहात् । इत्थं च तदुपलम्भसाहित्यवदुपलम्भ विषयत्वमेव तद्भेदसाधकम् । विषययो. भेदाभावे एकोपलम्मे परोपलं मत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताक भेदासंभवात् । ततश्च तदुपलम्भसा हेत्यनियम- वदुपलम्भविषयत्वस्य तद्भेदसाधकत्वं कैमुतिकन्यायेन सिद्धमिति भावः । न तदुपलम्भसाहित्य नियमवदु- पलम्भविषयत्वं तदुपलम्भसाहित्यसमनियतस्वोयमलभत्वकत्वं वा वाढशसाहित्यत्र्याप्यस्वोपलम्भत्व करवं वा, स्वोपलभसाहित्यव्याप्यतदुपलभत्वकत्वं वेति विकरूप्य याचे दूषणमाह समस्य च सहोपलम्भ 12 रत्नपेटिकारं गरामानुजीयसमेतं दावसिद्धेः । भस : स्यापि गन्धादौ । भास्वराध्यन्ताभाखररूपाभ्यामनेकान्तत्वाश्च । न च प्राहक- मेदद् ग्राह्यभेद इव अन्योन्याश्रयणत् चक्षुः श्रोत्रादिभेदस्य रूपादिग्राह्यमेदोपाधित्वात् । रं-व्या. द्वितीयं दूषयति असमस्यापीति । गन्धादाविति असिद्धेरित्यनुषज्यते । ततश्च गन्धतदाश्रययोः परस्परं विनापि परस्परस्य मानादसमोऽपि नियमस्तला सिद्ध इत्यर्थः । सहोपलम्भनियम हे रसिद्धिमुक्त्वा व्यभिचारमप्याह-मास्वराध्वान्तेति । घटादिगतस्याभाखररूपस्य आलोकगतभाखररूपेण सहैवोपलम्भात् तद मेदस्याभावात् व्यभिचार इत्यर्थः । लःन्धकारगत भ खररूपस्य भाखररूपं विनापि मानात् अध्वान्ते- त्युक्तम्। तथाचान्धकारव्यतिरिक्तद्रव्यगतामा स्वररूपस्य भाखररूपेण सह माननियमात् व्यभिचार इत्यर्थः । भास्वरत्वं परप्रकाशकत्वम् । नन्वस्तु दृष्टमेव स्पृशामीति प्रतिसन्धानबलादिन्द्रियम किञ्चित् स्तु रूपस्पर्शाणात्मकमिति वा तदाश्रय इति वा न सहामहे । तेषामेवाभावात् । एकखिन्नेच वस्तुनि चक्षुरादिग्राहक मेदात् तत्तद्गदिधर्मधीः । यथा मणिकृपाणादिव्यञ्जकभेदात् मुख देख्णुत्व पृथुस्वम लिनस्व विमलत्वादिधीरित्याशङ्कयाह न च ग्राहक मेदादिति । ग्राहक भेदोपाधिका प्राह्ममेदधीरिति वदन् वादी प्रष्टव्यः, किं घटण्टादिषु दृष्टभेदस्याकाशेऽध्यासवदध्यासः, उत सत्तया इन्द्रिय मेदेन विषयमेद- आन्तः इति विकल्य आद्यं दूषयति अन्योन्याश्रयणादित । तदेव पादयनि चक्षुश्श्रोत्रादी । 1 1 .

7 र- पे. नियमस्येति । तदुपलभसाहित्यसमनियतस्त्रोपलमत्वकत्वस्येत्यर्थः । शङ्खश्व व्यादाव सदेरिति । समनियतत्वस्य व्याप्यत्वे सति व्यापकस्वरूप नया पीन शङ्खो प्लभ प श्वैत्यो लमस ‘हन्य विरहेण व्यभिचारात् शङ्खो लभत्वे श्वत्योपलम साहित्यव्याप्यत्वासंभवादिति भावः ‘द्वी तृतीये दूषयति असमस्यापीति । सहोपलमनियमस्य तदुपलं साहित्य व्याप्स्वो लभत्वकत्वम्य, स्वेपलं साहित्य व्याप्य तदुपलभत्वकत्वस्य वा । गन्धादाविति । असिद्धेरित्यमुषज्यते । गन्ध छु लभनन्तरा चक्षुरादिना पृथिव्या द्युपलभात् पृथिव्य द्युग्लब्धिमन्तरेण वाय्वानी सुरभि नागादौ गन्ध युग्लभाच्च पृथिव्य - लभत्वे गन्धाद्युपलभ साहित्यव्याप्यत्वस्य, गन्ध द्यु लंभ वे पृथिव्य घुल साहित्य व्याप्यत्वम्य वा मवा दिति भावः । यद्यपि द्वितीयकल्पस्यापि शङ्खचैत्य दवसिद्धरस्ति, तथापि करु दू एकत्र दूषण- संपादनाय स्थलान्नानुष वनम् । असिद्धिमुक्वाऽनैकान्त्यमाह मास्वरेति खघट घ स्वर रू स्प लोक गतभाखररूपेग सहैवोपलम्भात् तयोर्भेदस्य च संगतिपन्नत्वात् तत्र व्यभिचार इत्यर्थः । अन्धकारगतामा स्वररूपत्य भाखररूपं विनाऽप्युपलम्भात् अध्वान्तेत्युक्तम् । भाखरत्वं [पर] प्रकाशकत्वं शक्ति वशेष पर्यवसितम् । नद्रव्येपि शक्त्यङ्गीकारात् । तदनभ्युपगमे तु क्रयगवाया एव शक्तेः सामानाधिकरण्येन वैशिष्ट्यं बोध्यम् । ननु प्रत्यक्षबलान् कस्यचिद्वस्तुनः स्वीकरणीयत्वेऽपि तम्ब रू द्य त्मकत्व रूपायाः श्रयत्व वा नाश्रयणीयम्; मणिकूपाणा दिव्यञ्जक मेदेन मुखादेरणुत्व पृथुत्वमलिनत्व विमलत्वादिबुद्धिवत् एकस्यैव चक्षुरादिग्राहक मेदेन रूपादिविभ्रमो १५ तेरित्याशङ्कयाह न च ग्राहक भेदादिति ग्राह्यमेद इवेति इवशब्देन प्राद्यभेदव्यापारमा थ्य बोध्यते । मन च ग्राहक मेदन्य घटाकाश! दि मेदवी हेतु मृत- ik म्यायसिद्धाञ्जनम् (धर्मधर्मिविभागः)

13 ग्रह मैवेऽपि च स्यप्रतीते रुदाहृतत्वात् । ग्राहकैक्येऽपि नीलपीतादिप्राह्यमे ददर्शनात्, अन्यन च तदविशेषात् । अत एव स्पर्शाधिकद्वित्रिचतुः स्वभावचाय्याद्यणुचतुष्कवादो निरस्तः । द्वितीयमन्वयव्यतिरेकाभ्यां दूति ग्राहक भेदेऽपीत्यादिना । उदाहृतत्वादिति । दृटमेव स्पृशा- मीति प्रतीतेरित्यर्थः । अन्यत्रेति । नीलपीतादिमेदतिग्रहकमे डोपाधिकत्वाभावेन स्वाभाविकतया तत्प्रतीत्या नीलपीतादिमेदम्य प्रामाणिकत्वे सिद्धे तत्तुल्यतया रूपस्पर्शादिमेदः सिध्यति । न हि नील- पीठादिमेदप्रतीत्यपेक्षन रूपस्पर्शादिभेदन aौ मानयापि वैषम्यं दृश्यत इति भावः । अत एवेति । धर्मधर्मिभेदप्रतीतेरेवेत्यर्थः । स्पर्शादीति । स्पर्श वस्वरूपपरमाणुसङ्घातो वायुः, रूपस्पर्शरूपाणुसङ्घांत- ‘स्तेजः, रूपस्पर्शरसस्त्वरूपाणुसङ्घातो जलम् रूपस्पर्शरसगन्धस्वरूपाणुसङ्घातः पृथिवी । अतो न धर्मि • एवं द्वद्राह्यत्वमुपपद्यत इति वदन्त्रोऽपि निरस्ता इत्यर्थः । इदमुपलक्षणम् । एकस्यानेकस्वभावत्वायोगात् तदभ्युपगमे वा जैनमतावतारात्, अनेकधर्मवत्त्वे च अस्मसिद्धे- रित्यादीन्यपि दूषणानि द्रष्टध्य नि । मेद: ; 4 । ननु योऽयं रुणदिर्यस्य गुणत्वेनाभिनतः, स खशून्ये वर्तते, उत स्वविसिष्ठे ? नाद्यः व्याघातात । घटादिमेदस्येव ज्ञानस्यैव तदुपयोगित्वम् उत चन्द्रमेदज्ञानादिहेतुभूततिमिरादेखि स्वरूपसत एवेति विकरूपमभिप्रेत्य ऽऽद्ये दूषण - हि अन्योन्याश्रयणादिति । तदेवोपपादयति । चक्षुःश्रोत्रादीति । ग्राह्मभेदोपाधित्वादिति ग्राह्यभेदः उपाधिः = ज्ञापकः यस्येति बहुव्रीहिवशात् रूपादिप्रापमेद- ज्ञानाधीनज्ञानविषयत्वादित्यर्थः । वयं भावः - चक्षुश्श्रोत्रादीन्द्रियाणामतीन्द्रियतया न तद्भेदः प्रत्यदोण ग्रहीतुं शक्यते - ‘कन्तु श्रोत्रं चक्षुर्भिन्न रूपाग्राहकत्वादित्यनुमः नेनैव प्राथ - तत्र शब्दरूपयोर्भेद- ग्रहमन्तरेण शब्दमाह के श्रोत्रे रूप हकत्वनिर्णयायोगात् प्र. मेदज्ञानाघीनोक्त हेतु ज्ञानजन्यस्य ग्राहकमेद- ज्ञानस्य ग्राभेदज्ञानहेतुत्वमन्योन्यः श्रयप्रसङ्गान्न संभवतीति । द्वितीयं दूषयति ग्राहक मेदेऽपीत्यादि ना । ग्राहक मेदे सत्यपि दृष्टमेव स्पृशामीति प्रक्यप्रतीतेरुदाहृततया ग्राहक मेदाभावेऽपि चक्षुषा नीलपीतादि- ग्रामेदनीया चन्वयव्यतिरेकाभ्यां व्यभिचागत् ग्राहक मेदस्य प्राद्य मेदप्रतीतिहेतुत्वं न संभव- तीत्यर्थ । अन्यत्र च तदविशेषादिति रूपस्पर्शादिपती नीलपीतादिभेदप्रतीत्यपेक्षया वैषम्या- दर्शनादित्यर्थ. • तथ च नीलपीतादि मेदप्रतीतेर्माहक मेदोपाधिकत्वामावेन स्वाभाविकतया तत्प्रतीत्या नीलपीतादि मेदस्य प्रामाणिकत्व सिद्धियत् उक्तरीत्या रूपस्पर्शादिमेदप्रतीतेरपि ग्राहक मेदोवाधिकत्वा- संभवेन स्वाभाविकत्वावश्यकतया रूपस्पर्शादिमेदस्यापि प्रमाणिकत्वमावश्यकमिति भावः । अत एवेति । रूपवत् स्पर्शत्रदित्यादिना घर्मधर्मिभावेन मेदस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वा देवेत्यर्थः। स्पर्शाद्येकेत्यादि । स्पर्शमाल- स्वरूपरमाणुमङ्घातो वायुः, रूपम्परूपपराणुसङ्घा स्तेजः, रूपस्पर्शर सरूपपरमाणुसङ्घतो जलम्, रूपंपरी- रसग-घरूपपरमाणुसङ्घान पृथिवीति मतमित्यर्थः । निरस्त होत । इदसुपलक्षणम् - एकस्यानेकत्वमावश्य- योग:, तदभ्युपगमे च जैनमनावतार इत्यपि बोद्धयम् । ! ननु रूपादीनां धर्मिणि वृत्त्युभ्युपगमे किं वशून्ये वृति, स्वविशिष्ट वा ; आधे व्याघातः, द्वितीये14 रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं एवश्व वैशिष्टयमपि तास्त्रिकम्, विकश्यश्चाबाधितः प्रमाणमिति सिद्धम् । सम्बन्धानुप- पश्यादिप्रलापस्तु तर्काक्रिपञ्चकाम्यतमहान्यादिविध्वस्तः ॥ न द्वितीय: ; स्वविशिष्टे स्वस्य वृत्तौ विशिष्टान्वयिनो विशेषगान्यावश्यम्भावेन स्वस्य स्ववृत्तित्वप्रसङ्गात् । यतो धर्मस्य धर्मिणि वृत्त्यनुपपत्या धर्मधर्मिणोः वैशिष्टयाभावात् परमार्थस्वलक्षणचस्तुमात्रविषयं निर्विकरूपकमेव प्रमाणम् इति शङ्कां निरस्यति एवञ्च वैशिष्टयमपीति । अनुभवसिद्धत्वाविशेषात् वैशिष्टयमपि तात्त्विकमिति भावः । विकल्पचेति — सविकर कमपीत्यर्थः । ननु पूर्वोक्तवैशिष्ट्यानुप पत्तीनामवाधितत्वात् कथं प्रमाणमित्याशङ्कयाह सम्बन्धानुपपच्यादीति । आदिपदेन सम्बन्धिनोर्वर्तमानः सम्बन्धः किं प्रतिसंबन्धि का स्न्येन वर्तते, उत एकदेशेन ? आधे उमयत्र वृत्तिर्न स्वात् एकल्ल कात्स्न्येन वर्तमानस्यापरत वृत्त्यसम्भवात् । द्वितीये सांत्वप्रसङ्गः । किञ्च धर्मः किं धर्मिणोऽन्यः, उतानन्यः ! माझे भिन्नस्यापि धर्मत्वे कुड्यस्यापि गोघमंता स्यात् । मभिन्नत्वे च धर्मधर्मिभावासम्भवः इत्यादिकं प्राह्यम् । तत्पश्यति । यदि धर्मः स्वविशिष्टवृत्तिः स्यात् स्ववृत्तिः स्यात् । यदि धर्मधर्मसंबन्ध: एकत्र पर्याप्तवृत्तिः स्यात्, अन्यत्र न स्यात् । यद्युभ वृत्तिः स्यात्, सांशः स्यादि. त्यदिवदुक्तणां प्रसञ्ज कप सञ्जनीयव्याप्ति - प्रतिर्काप्रतिघात - प्रसञ्जनीयविपर्यय पर्यवसान - पसञ्जनीया- निष्टत्व- परपक्षासाधकत्वरूपतर्काङ्गपञ्चकान्यतमहा निविध्वस्त: वादित्यर्थ । मन्त्र यद्यपि धर्मधर्मिभावमात्र- प्रत्याख्यानेऽङ्गश्च कहानिः सुवचा, तथापि प्रतिपक्षासाधकत्वादिरूपाणामभावरूपधर्माणामधिकरण- स्वरूप भिन्नानां सम्भवमभिप्रेत्य अन्यतमहानिरित्युक्तम् ॥ 1 परश्शतेति – वादिभिः परश्शतं परिक्षोदं कृत्वाऽपि स्वोक्तिनिर्वाहार्थे उपलम्भबलमेव पुरस्करणीयम् । तदुपलम्भबलं प्रथमं धर्मधर्मिभाव एव किं न गृह्यत इत्यर्थः । स्थेयमिति — स्थातव्यमित्यर्थः । स्वस्मिन्नपि वृतिप्रसङ्गः ; विशिष्टे अन्वीयमानस्य विशेपणेप्यन्वयावश्यम्भावात्, भतो घर्मस्य धर्मिणि वृत्त्यनुप- पत्त्या धर्मधर्मिणो वैशिष्ट्य विरहात् परमार्थस्वलक्षणवस्तुमात्रविषयं निर्विकल्पकमेव प्रमाणम्-न सविकल्पक- मिति शङ्कां निरस्यति एवं चेति । धर्मधर्मिणोरिव वैशिष्टयस्यापि मवाघितप्रत्यक्षसिद्धत्वाविशेषेणेत्यर्थ। वैशि धमपि तात्त्विकमिति। अन्यथा धर्मधर्मिणोरप्यतात्त्विकत्वापत्त्या शून्यवादप्रसङ्ग इति भावः । ननु संबन्धा- नुपतेरुकत्वात् कथमिदमित्यत माह संबन्धानुपपत्यादीति । आदिना संबन्धिद्वये वर्तमानः संबन्धः किसुमयत कात्स्येन वर्तते - उतैकदेशेन, आद्ये उमयज्ञ वृतिनं संभवति - एकन कारस्येंन वर्तमानस्यान्यज्ञ वृत्त्यसंभवात्, द्वितीये सांशत्वप्रसङ्ग इत्यादिकं गृह्यते । तर्काङ्गपश्चकान्यतमहान्यादिविश्वस्त इति । तर्कस्व हि पञ्चाङ्गानि भाषाषापादकयोर्व्याप्तिः, प्रतितर्केणाप्रतिछतिः मापायविपर्यय पर्यवसानम्, मापाद्यम्यानिष्टत्वम्, पर पक्षासाधकत्वं चेति । एतदन्यतमहान्यादिविध्यस्त इत्यर्थः । भयं भाव:- रूपादे स्वशून्यवृत्तित्वे व्याघातप्रसङ्गः, स्वविशिष्टवृत्तित्वे स्ववृत्तित्वप्रसङ्ग इत्यनयोस्तर्कयोरापादकाभावा- देव निरास: ; स्वशून्यवृत्तित्वस्य स्वविशिष्टवृत्तित्वस्य वाऽनुपगमात् । स्वोपलक्षितधर्ममात्रवृत्तित्त्वं हि रूपादीनामङ्गीकृतम् । ततश्च यदि स्वोपलक्षितधर्मिमालवृत्तित्त्वं स्यात् तर्हि स्ववृत्तित्वं स्यादित्यापादने व्यापाद्यानिष्टत्वसत्वेपि नापाद्य पापादकयोर्व्यातिर्नास्तीति । नत एवान्यतमेत्युक्तम् | हान्यादी- न्यायसिद्धाञ्जनम् (धर्मधर्मिविभागः) 15 किश्व, परत परिक्षोदात्परस्तादपि वादिभिः । उपलम्भनले स्थेयं तदादौ किं न गृपते ॥ ४ ॥ इदमित्थन्त्वयोः किञ्चित् यदि केनापि भज्यते । इदं नास्तीति वाचोऽपि भङ्गोऽन्यतरभङ्गतः । विसंवादादिसाध्येषु विकल्पत्वादिहेतवः । व्याकुलाः पक्षहेत्वादिवाधावाधविकरूपतः ॥ ६ ॥ उपलम् बलमेव शरणीकरणीयम्, इतरथा त्वदुक्तत कङ्गिभूतध्या प्त्यादीनामप्यसिद्धेरिति भावः । इदमित्थन्त्वयोरिति । यदि केनापि हेत्वाभासेन धर्मधर्मिणोरन्यतरमन: - उदा इदं नास्तीति तद्भङ्गप्रतिपादकमपि वचनं व्याहतार्थमेव स्यात् तेनापि वाक्येन इदमंशस्य धर्मिणो नास्तित्वरूपधर्मस्व प्रतिपादनात् धर्मधर्मिभावाप्रतिपादकवाक्यस्यैवाभावादित्यर्थः । विसंवादादी है । विप्रतिपन्नः स्तम्भादिस 1 त्यादिना दर्शिता पदकाभावपरिग्रहः । उपलम्भबलेनैव धर्मधर्मिभावसिद्धौ किमधिक विचारेणे- त्याह किचेति । परश्शतविचारकरणेपि तत्त्रतत्र स्वोक्तार्थनिर्वाहाय उपलंभबलमेवावलम्बनीयम् । तत् धर्मधर्मिभावविषय एव कुरो नावलंब्यत इत्यर्थः । उपलंभवलानवलंबने हि तर्काव्याप्त्यादिकमेव न सिद्धयेदिति भावः । धर्मधर्मिमात्रं निरस्यतां स्ववदनविरोधमाह इदमित्थत्वयोरिति । धर्मिधर्मयोरित्यर्थः। किञ्चित् - पर्मिस्वरूपं धर्मस्वरूपं वा । केनापि भज्यत इति । हेत्वाभासेन तर्काभासेन वा निरस्वत इत्यर्थः । इदं नास्तीत्यादि । धर्मिखरूपं वा धर्मखरूपं वा नास्तीति प्रतिज्ञावचनमेव न संभवति - उस्म इदंस्वावच्छिन्ने धर्मिणि नास्तित्वरूपधर्मप्रतिपादकतया व्याघातादित्यर्थः । ननु स्तम्भादिप्रत्ययो भ्रमः- सविकल्पकत्वात् शुक्तिरनउप्रत्ययवदित्याद्यनुमानेन सविकल्पकमावस्य भ्रमत्वसिद्धया कथमुपलम्भ- बलेन धर्मधर्मिभावसिद्धिरित्याशङ्कयाह विसंवादादीति बघितविषयत्वरूपत्रमत्या दीत्यर्थः । आदिना प्रमात्वाभावपरिग्रहः । न च भ्रमत्वं तदभाववति तत्प्रकारकत्वम् । तत्र तच्छब्देन संभवादिग्रहणे दृष्टान्ते साध्यवैकश्यम्, रजतत्वादिग्रहणे च बाध इति वाच्यम् – प्रकारता विशिष्टविशेष्यतानिरूप- करवरूपानुगत भ्रमत्वस्यैव साध्यत्वात् | वैशिष्टयं स्वाश्रयाभाववन्निष्ठत्व, स्वनिरूपितत्वोभयसंबन्धेन । यद्यपि सौगतमते असद्विषयकत्वमेव भ्रमत्वम्, तथापि यसरख्यातिनिरासादुक्तरूपमेव तत् वाच्यम् । विकल्पत्वादीति । सप्रकारकत्वरूपसविकल्पकत्वादीत्यर्थः । आदिना तुरीयविषयताशा लिज्ञानस्वरूप- निर्विकरूपकत्वाभावपरिग्रहः । यद्यपि सिद्धान्तिमते तुरीयविषयताया नमसिद्धया तदूषटितहेत्वप्रसिद्धिः, तथापि प्रकरतादित्रितयातिरिक्तत्वरूपतुरीयत्वेन निरूपकता संबन्धेन विषयता नास्तीति प्रतीतिसिद्धल तुरीयत्वावच्छिन्नविषयता निष्ठप्रतियोगिताका भावस्य हेतुत्वेन विवक्षिततया न दोषः । सिद्धान्तिमते व्यधिकरणधर्माविच्छिन्नप्रतियोगिताकस्योक्ताभावस्य प्रसिद्धिसंभवात् । तुरीयविषयता स्वीकर्तृमतेऽपि बहिरवेन महानसीयत्र हिघटान्तराभावादेरिवोक्ताभावस्यापि प्रसिद्धिरुपपद्यते ; समान्यरूपेण विशेषा भावानात्मकत्वात् । तुरीयविषयतायाः, व्यधिकरणघम विच्छिन्न प्रतियोगि काभावल चानुपगमे स्वाभय- विषयतानिरूपकत्व संबन्धावच्छिन्नो कतुरीयत्वस्यादच्छिक (प्रतियोगिता का भावस्थ व्यधिकरणसंबन्धावच्छिन- 16 रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं ( क्षणिकत्वनिरासः) मतः सिद्धोऽयं ताविकद्रव्या द्रव्यविभागः ॥ | (द्रव्य स्थिरत्वनिरूपणम् ) तानि च द्रव्याणि स्थिराण्येव । क्षणभङ्गे प्रमाणाभावात् । स हि प्रत्यक्षतः, अनुमानतो वा १ नाद्यः प्रत्यक्षस्य विपरीतरूपत्वात् । प्रत्यभिशा प्रत्यक्षेण स्थिरत्वस्यैव सिद्धेः । भ्रान्तिरियमिति चेन्न, कारणदोषबाधकप्रत्ययाभावे तच्चायोगात् । यौक्तिकबाधेन दोषोऽगुन्नीयत इति चेत्, केयं युक्ति? विकल्पकप्रत्ययो विसंवादी सविकल्पकत्वात् सम्प्रतिपन्न वदित्य धनुमान न सविकाकाप्रामाण्यस घकम्, हेत्वादिज्ञानानां किं बाधिनविषयत्वम् उत मच विवविषयत्वम् ? माद्ये, बाघासिद्धयादिदोषः । द्वितीये तस्मिन्नेव पक्षे हेत्वादिज्ञानरूपसविकल्प के विसंवादित्वरून साध्याभावात् व्यभिचार इत्यर्थः ॥ तवायोगादिति - भ्रान्तित्वायोगादित्यर्थः । प्रतियोगिता का भावात्मकस्य हेतुता बोद्धया । व्याकुला इतेि । दुष्टा इत्यर्थः । पचहेत्वादि- ब्राधानाधविकल्पत इति । पक्षहेतु साध्यानां पचतावच्छेदकाद्यभावतद्वत्त्वविकल्पा दित्यर्थः । जयं भावः - पक्षः किं पचतावच्छेदक भाववान् उत तद्वान् । माघे माश्रयासिद्धिः । द्वितीये सविकल्प- कत्वरूप हेतुमति पक्षतावच्छेदकविशिष्टपक्षज्ञाने उक्तसाध्याभावात् व्यभिचारः । एवं हेत्वादावपि विकल्पेन हेत्वप्रसिद्धिसाध्याप्रसिद्धिव्यभिचाराः बोध्या: । द्रव्य द्रव्यविभागस्य तात्विकत्वमुपसंहरति अत इति । 1 क्षणभङ्गं निरसितुमारभने तानिचेत्यादिना । स्थिराण्येवेति । स्ववृत्तित्त्व, स्वसाधिकरण कालवृतित्वो- भयसंबन्धेन कालविशिष्टाभ्येवेत्यर्थः । एवकारेण क्षणभङ्गव्यवच्छेदः । क्षणभङ्ग इति स्त्रोत्पतिद्वितीय- क्षणवृत्तिध्वंसप्रतियोगित्व इत्यर्थः । स्वोत्पतिकत्व, स्व. व्यवहिवोक्तरक्षणवृतध्वंसप्रतियोगित्वोभय संबन्धेन क्षणविशिष्टत्व इति यावत् । प्रमाणाभावादिति । न हि प्रमाणमन्तरा किञ्चित् सिद्धयेदिति भावः । प्रमाणाभावमेवोपपादयितुमाह स इति । प्रत्यक्षतोऽनुमानतो वे त प्रत्यक्षगम्योऽनुमानगम्यो वेत्यर्थः शदादे सौगतैः प्रमाणत्वानुपगमान्न तम्म विकल कोट्यन्तर्भावः। विपरीतरूपत्वादिति । विरुद्धार्थम हक स्वादित्यर्थं । स्थिरत्वस्य सिद्धेरिति । सोऽयं घट इत्याद्याकारकेण प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षेण घटादौ पूर्वापर- फलद्वयसंबन्धस्य विषयीकरणादिति भावः । शङ्कते भ्रान्तिरिति । प्रत्यभिज्ञा भ्रान्तिः संस्काराधीन - ज्ञानत्वात् शुक्ताविदं रजतमिति ज्ञानवदित्यनुमानेन प्रत्यभिज्ञाया प्रतित्वं सिद्ध्यतीति भावः । “शैत्यं हि यत् सा प्रकृतिर्जलक्ष्य” इतिवत् इयमिति स्त्रीलिङ्गनिर्देशः । परिहरति कारणदोषबाधक प्रत्ययाभाव इति । दुष्टकारणजन्यत्वस्य प्राद्याभावग्राह । प्रमितेश्वाभाव इत्यर्थः । तत्त्वायोगादिति । श्रान्तित्वासंभवादित्यर्थः । अयं भावः - संस्कार वीनज्ञानत्वं स्मृतौ सुरभि चन्दनमिति चाक्षुषज्ञाने च उपभिचरितम् । दुष्टकारणजन्यत्वस्य भ्रान्तित्वव्यापकलाया निर्विवादतया प्रत्यभिज्ञायां दुष्टकारण- जन्यत्वे प्रमाणाभावेन तदभावसिद्धेः पक्षे साध्यव्यापकाभावलक्षणो बाघश्व; तद्वतावृद्धिं प्रति तदुव्या- पक्का मानवतानिश्चयस्यापि प्रतिबन्धकतयाऽस्यापि हि त्वं नैयायिकप्रन्थेष्वभिधीयते । न च - दृष्टकारणजन्यत्वे माण, मवमासात् कथं तमात्रः न हि प्राणमन्धरेण किञ्चि ६ सिध्येदिति वाच्यल; रनपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाज नम 17 करणाकरणाभ्यां सामर्थ्यासामर्थ्यलक्षणविरुद्धधर्मेणाध्या पलङ्ग त्मिका, पश्च कुर्यादित्य- कुवैद्दशायामपि करणनामिका वा इति चेत्र - लहकारिसन्नियो कुत्रे स्वभावस्य सहकार्य -

" 1 करणाकरणाभ्यामिति । स्थिरत्वादिभिर्हि असा सामनावमेव वीजं कुम्ल- निक्षिप्ततादशायां न करोति, कृष्टक्षेत्रोतनदशायां तु करोतीत्यभ्युपेयते । तदयुक्तम् करणाकरणसत्त्वे प्रयोजकाभ्यां परस्यविरुद्ध मामर्थ्यासामर्थ्याभ्यामनि?] भक्तिव्यम् | यदि च विरुद्धधर्माध्यास- भीत्या सामर्थ्येकखभावत्वं स्वीक्रियते, तदा अकरणं वा परित्याज्यम् । अतः स्थिरत्वपक्षं परित्यज्य क्षणिकत्वपक्ष प्रत्यभिज्ञा दुष्टकारणजन्यत्व - तदभावान्यतरवनी प्रमेयत्वात् ज्ञानत्वाद्वेत्यनुमानेन दुष्टकारणजन्यत्वे दोष दिकल्पना गौरवमिति तर्कपद्दकृतेन दुष्टकारणजन्यत्वाभावसिद्धेरप्रेवात् ! दुष्टकारणजन्यत्वे प्रमाणसत्त्वे तु तद्विरुद्धोतर्कावतारासभगत भावस्य साधकत्ववाचोयुकः । एवमपि यदि वीज दिषु पूर्वापरकार संघाभावप्रमितिरूपो बाधकप्रत्ययः स्यात, तदा संबन्धाभावदनि हम-संब- प्रज्ञासिषमिति प्रतीत्या प्रत्यभिज्ञाया सिद्धये । न च दुष्टकारणजन्यत्वमपि मिहयेत् तस्य दुष्टकार जन्यत्वव्याप्यत्वात् स च बावरत्ययो वेति न प्रत्यभिज्ञाया अभिव बानेश्वमेकने यौक्तिक वाघेने | कत्यधीने बीज:दिषु पूर्वाग्रकल संवत्वमापनिश्चयेनेसा । दोषोऽपि दोषोऽपि दुष्कारणजन्यत्वमपीति यावत् । उन्नीयते- अनुमीयते । उक्तरीत्या तद्व्याप्यत्रान्तित्वनिश्चयसंभवादिति भावः । यद्यपि प्रत्यभिज्ञा प्रतिष सिद्ध्यैव परख समीहितसिद्धिः तथापि दुष्टकारणजन्यत्वमाइकप्रमाणाभाजे पूर्वोक्तरीत्या उदभाव- सिद्धया भ्रान्तित्वज्ञाने अत्रामाण्यज्ञानं स्यात् व्यापकाभाववति व्याप्यत्रकारकत्वात् । दूध्यापका- भाववति तत्प्रकारकत्वम्य तदाववति तत्प्रकारकत्वव्याप्यत्वात् । अतो दोषोन्नयनाभिधानम् । करणाकरणाभ्यामिति करणं फलोपधानम् फलः व्यवहिन पूर्वक्षणवृत्तित्वरूपम् ! अकरणं तदभावः । सामर्थ्यासामर्थ्येति । कार्यानुगुणशक्तितदभावेत्यर्थ अभ्यासप्रमुङ्गात्मिका संवन्धापयालिका ! वयं भावः - - कुसूलन्यबीजे भङ्करकरणे न दृश्यते । मदस्त सामर्थ्यानाच आश्रवणीयः । क्षेत्रस्थवीजे तु कुरकरणं दृश्यत इति तत्र तत्सामर्थ्यपाश्रयणीयम् । इत्थं च कुमूलस्थवीजं यदि क्षेत्रस्थत्रीजाभिन्नं स्यात, तर्हि सामर्थ्यासामर्थ्यरूप विरुद्ध धर्मद्वयः श्रयस्याति तर्केण पूर्वापरकालवर्डचीजयो मेंड सिद्धौ तदमेदावगाहिप्रत्यभिज्ञाया भ्रान्तित्वसिद्धिरिति । न च क्षेत्रस्यबीजामिने तस्मिन् सामर्थ्यासामर्थ्य- लक्षणविरुद्ध वर्मा श्रयत्वाभावेन व्यापाद्यापादकयोव्यतिविरहात् कथनुक्ततर्कसंभव इति वाच्यम् ; यधर्माश्रयत्वे सति यद्धश्रिया मेदो यत्र तत्र सदृशद्वयवत्त्वम्, यथा द्रव्यावः श्रयत्वे सति मीलादा- श्रयाभेदवति घटे नीलत्वद्रव्यत्वोभयः श्रयत्वमिति सामान्यव्याप्त्या मसमर्थे कुमुलस्थनीजे समर्थ- क्षेत्रस्यबीजाभिन्नत्वाभ्युपगमे असामर्थे सति समर्था मेरूपावादकेन सामर्थ्यासामध्ये लक्षणविरुद्धधर्मा- श्रयत्वप्रसङ्गस्योपपन्नत्वात् । समर्थश्चेदिति । कुमूलस्थवीजादिः क्षेत्रस्थममर्थचीजा भिन्नश्चेदित्यर्थः । कुर्यादिति : अधायकस्स्यादित्यर्थः । कुद्दशायामपि करणसङ्गात्मिकेति । कुसूलस्था-

• 3 f i

18

जडद्रव्यपरिच्छेदे क्षणिकत्वनिरासः J $ भावप्रयुक्त कार्याभाववत्त्वादेव सामर्थ्यपदार्थत्वात् । ततश्च समर्थस्यैव करणाकरणयोः सहकारि- सन्निध्यसन्निधिप्रयुक्तत्वादेन समावेशः । ननु तावप्येकस्य कथमुपपद्येते इति चेन्न, तप्तत्सामग्री- एव स्वीकार्य इति भावः । सहकारसन्निवाविति । न कुर्वत्-भावत्वमात्रं सामर्थ्यपदार्थः, येनाकरणं परिहर्तव्यं स्यादिति भावः । तावपीति । सहकारिसन्निध्यसन्निधी अपीत्यर्थः । तत्तस्मामग्रीति । दशायामपि फलोदध्वानम्सङ्ग लकेत्यर्थ तेन नेष्टापत्ति भव इति मात्रः । फलोपाननानापादने हि क्षेत्रस्थ ‘दशायां फलो धानमदाष्टपतिः स्यात् । न च क्षेत्रस्थ. म्र्थवीजा मे स्याकुवद्द गाभाविकरण- व्याप्यत्वविरहात् कथं तदा दनसंभत्र इति स्व धिकरणक्षणत्वव्यापक फलः व्यवहितपूर्वत्वकत्व स्यैवेहःऽऽवादनीयत्वान् । क्षेत्रस्थनः वीजाभेदस्य दुव्याप्यत्वानपायात् तदापादनस्य चाकुर्वद्दशायां करणप्रसङ्ग एवं पर्यवसानात् । न च प्रमाणसहायमेव न तु प्रमाणत्वम् अतः कथ ततो मेदसिद्धिरिति वचम् - प्रागुक्तरीत्या प्रमेयत्वेन तदभावान्तरसाधने उक्त सहकारेण मेदानु मितिसंमवाल | अनिष्टप्रस्रक तर्कस्यानुमानान्तर्भाविपलापि श्रीमन्न्यायपरिशुद्धौ दर्शिततथा तापक्षे केवल केष्यनुमिः संमभञ्च । न चैत्र-प्युक्त क्या कुसूलस्थचीजस्य कुरकारिक्षेत्रस्थवीजाद्भेद- सिद्धापि न क्षणभङ्ग सिद्धिः कुमूलस्यबीज विपूर्वः यक्षणपर्यन्तस्थाविश्वाभ्युपगमेऽपि बाधका- भावादिति वाच्यम् अङ्क का रिवीजजननसमर्थतृतीयक्षणस्यबीजात् तदसमर्थचतुर्थक्षण स्थबीजस्य मेदः तृतीयक्षण स्थचीजजननसमर्थात् चतुर्थक्षः स्थवीजात् पञ्चम क्षणस्थबीजस्म मेदः इत्येवं प्रतिक्षणं बीजमेद- सिद्धिरित्यभिप्रायात् ॥ आपदकामाचनका पतिसंयत्र इत्यभिप्रायेण दूषयति नेति । श्रसामध्यें सति समर्थमेःरूपमापादकं नास्तीति वक्तुं सामर्थं निर्वक्ति सहकारीत्यादिना । सहकारिसन्निधौ कुर्व- रखभावत्वं सहकर्यं धिकरण-वाधिकरणक्षणत्वव्याककार्याव्यवहितपूर्वत्वकत्वप्रयोजकीभूतधर्मवत्त्वम् । स च धर्मः शक्तिविशेषो जातिविशेषोऽन्यापोहो वेत्यन्यदेतत् । सहकार्यभावे ते सहकार्य भावप्रयुक्तकार्या- भाववत्वं सहकार्यभावप्रयोज्य कार्योपधायकत्वमववत्त्वम् । वुसूलस्थवीजादिनिष्ठाङ्कुरोपघायकत्वाभावो हि कुष्टक्षेत्र जलसंयोगादिरूपसह यात्रप्रयुक्त इति तत्र सामर्थ्योपपतिः । घटा दनिष्ठाङ्कुरोपधायकत्वा- मास्तु स्वरूप योग्यता विरहप्रयुक्तः, न सहक र्यभ वप्रयुक्त इति न तेषां सामर्थ्यम् । न च क्षेत्रस्थनीजे फलोपधाय के उक्तसामर्थ्यानुपत्तिः, फलोपचारक बाभावरूपविशेष्यस्यैवाभावादिति वाच्यम्; कार्या- भावप्रयोजकीभूताभावप्रतियोगित्व (?) ग्यैव सामर्थ्यरूपतया विवक्षितत्वात् । कार्याभाववत्त्वादेरित्यादिना मनन्यथासिद्धनियतपूर्ववृत्तितावच्छेदकधर्म त्त्वरूपस्य शक्तिविशेषरूपस्य, अतिरिक्तपदार्थरूपस्य वा कारण- स्वस्य सङ्ग्रहः । सामर्थ्यपदार्थत्वादिति । तथा च कुसूरस्थबीजेड’ प सामर्थ्यानिपायादसामर्थ्यं सति समर्थामेदरूपमापावकं नास्त्येवेति भावः । ननु सामर्थ्यं सति मकरणं नोपपद्यत इत्याशङ्कयाह ततश्चेति । सामर्थ्यस्योक्तरूपत्वे चेत्यर्थः । समर्थस्यैवेति । कुमूलस्थबीजादेः कथञ्चिदप्यसामर्थ्यासंभवात् व्यकरणदर्श- नेनासामर्थ्याश्रयणं न संभवतीति भात्रः । सहकारिसन्निध्यसनिधीति । सहकारिसंबन्ध तदभावेत्यर्थः । रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 19 सन्तानप्रतिनियतकालतया तदुपपत्तेः ॥ तत्सामग्रीविशेष सम्बन्धासम्बन्धयोरपि चोधमपरिहार्य- मिति चेन्न मित्रकाल भावि सामग्रीविशेषादेव परिहृतत्वात् । तज्जनीभ्स्यैव बीजक्ष गस्य समर्थ- तत्तत्सहकारिसन्निध्यसनिधिसामग्रीत्यर्थः । सन्तानत्यनेन सापि समंत्री पूर्वपूर्व तान यायचेति स्फारयति । ततश्च यदा यत्सहकारिसन्निधिसामग्री, तदा तत्सहकारि निधिर्मवतीति । अथवा सन्तानशब्दः पौष्कल्यपरः सम्बन्धपरो वेति । भिन्नकालमावीति । सामग्रीविशेषाणां भिन्नकालभवित्वन्वभावत्वस्य एकत्र समावेश इति। अतः करणाकरणयोरपि न भेदकत्वमिति भावः तावपीति । सहकारिसन्निध्यसन्निधी अपीत्यर्थः । कथमुपपद्येते इति । प्रतियोग मात्ररूपतया परस्पर विरोधादिति मदः तत्तत्सामग्रीमन्तान प्रतिनियतकालतयेति । सहकारिसन्निध्यसन्निधिमग्रीम तान शेन विभिन्न काल नयेत्यर्थः । तथा च काल मेदान्न विरोधः, प्रतियोग्यमः वयोरेककालाः च्छेदेनैकाधिकरणवृतित्वस्यैवासंभवादिति भावः । साऽपि सामग्री पूर्व पूर्व मध्यातेने स्फोरणाय सन्तानेति । परम् रेत्यर्थः । अथवा संतानशब्दः संव घरः । शङ्कते तत्सामग्रीविशेषसंबन्धा संबन्ध योरपीति । सहकारिसन्निधि सामग्री विशेषसंबन्धा- संबन्धयोरपीत्यर्थः । अपिना सहकारि संबन्धः संक्रन्धयोः करणाकरणयोव संग्रहः । चोद्यमिति । कथं भिन्नकालिकत्वमित्याक्षेप इत्यर्थ. । भिन्नकालमा विसामग्रीविशेषादेवेति । सहक रिसनिधि - साम्ग्रीविशेषस्वन्वमंपादक साम्ग्रीविशेषस्य मिन्नकालिकत्वादेवेत्यर्थः । तथाच भिन्नक लनाविस्व- सामग्रीविशेषतदभावाभ्यां सहकारिसंगदक सामग्री विशेष संबन्धा संबन्धयोर्भिन्नकालिकत्वोपपत्त्या ततः सहकारिसन्निध्यादेरपि तदुपपतिरिति भावः । करणाकरणयो: सहकारिसननयुक्त्वं सर्वैरप्याश्रयणीयमिति न तत्त्र चोथावकाश इत्याह तज्जातीयस्यैवेति । कुमूलस्थचीजजाती यस्यैवेत्यर्थः । न हि कुमूलस्यबीजादङ् कुर कारिसमर्थबीजारंभकवीजे किञ्चिद्वजात्यमुपलभ्यत इति मावः । बीजक्षण- स्येति । बीजरूपक्षणस्येत्यर्थः । बौद्धमते हि वस्तुतः कालव्याम वात् घटादेरेवेोधनः खरसम्गुरतया क्षणकरूपनानिमित्तत्वेन, क्षण्यने हिंस्यत इति व्युत्पत्त्या च क्षगशब्दार्थ वम् । क्षणिक यादेशस्तु वपुष्मान् शिलानुक्रक इतिवदौपचारिक इत्याहुः । समर्थत्रीजारम्भे ब्ङ्कुरकारिबीजार मे | एतदिति । कार्यारम्भस्य सहकारिसंन्निविप्रयुक्तत्वमित्यर्थः । अपरिहार्यमिति । अन्यथा एकजातीयेष्वेव बीजेषु कस्यचिदेव समथंबीजारम्भकत्वम्, नान्यस्येति नियमानिर्वाहादिति भावः । नतु कार्यारम्भस्य न सहकारिमयुक्तत्वमाश्रीयते, किंतु कार्याव्यवहितपूर्वक्षणख माचप्रयुक्तत्वमेव तत एवोक्तनियम- निर्वाहात् । एकजातीयस्यापि क्षगान्तरस्य वाहखभावविरहादेवानारम्भकत्वोपपत्तेः इत्याशङ्कय उक्तस्वभाववादोऽस्मन्मतेऽपि तुल्य इत्याह तत्पूर्वक्षणेति समर्थत्रीजान्यवहित पूर्वणेत्यर्थः । स्वभावादिति । यावदाश्रयमाविधर्मादित्यर्थः । स च धर्मः कारणात्मकः, तदवच्छेदकरूपात्मको वा । उपघायकत्वमिति शेषः । तथाचोक्तस्वभावप्रयुक्तमेव कस्यचिदुपधायकत्वम् तदभावादेव चान्यस्यानुपधायकत्वमित्युक्तं भवति । अयः ज्ञ भावः - अङ्कुरादिकार्यं प्रति कुर्वत्वेनैव कारणता । कुर्वत्रं चङ्कुरादिकार्याव्यवहितपूर्व वृतयो यावस्य वीजभ्यक्तयः तद्व्यक्तित्वावच्छिन्नप्रतियोगिता कमेव कूटाब च्छित्रमतियोगिता कमेदरूपः । ; i 20 जडद्रव्यपरिच्छेदे क्षणिकत्व निरासः ; बीजाम्मे त्वयाऽप्येतदपरिहार्यम् । तत्पूर्वेक्षणखभावादित्यपि तत एव दप्तोत्तरम् । अन्यथा अनुपलभ्यमानानन्नख गतत्स्वभावकल्पना गौरवप्रसङ्गात् । अन्वयव्यतिरेकवतामपि सहकारिणामकार- अपर्यनुयोज्यत्वादिति भावः । ननु कालभेदेन एकलैव सान्निध्यतदभावलक्षणविरुद्धधर्म समावेश स्वीकारे गोत्वाधत्वादिलक्षणविरुद्धधर्माणामपि कालभेदेन समावेशसम्भावनया विरोधकथोच्छेदप्रसन्न इति चेन्न यथादर्शनं व्यवस्थाया स्वीकर्तव्यत्वादिति भावः । उक्तमर्थं प्रतिवन्धाऽपि स्थिरीकरोति तज्जातीयस्यैवेति । बीजक्षणस्येति । क्षण्यते हिंस्यत इति क्षणः । बीजरूपः क्षण: बीजक्षण इति समानाधिकरणसमासः । बौद्धमते वस्तुतः कालस्याभावात् घटादे रेशेद्यतः खरसभङ्गुरतया क्षण कल्पनानिमित्ततया, क्षण्यत इति व्युत्पत्त्या च क्षणशब्दार्थत्वात् । क्षणिकव्यपदेशस्तु वपुष्मान् शिलापुत्रक इतिवदौपचारिक इति तदुक्तेः । स्वयाऽप्येतदिति । एकजातीयेष्वेव वीजक्षणेपवेक एव वीजक्षणः समर्थबीजक्षणारम्भकः, न तज्जातीयं क्षणान्तरमित्यत्र प्रतिनियतकालभा विसामग्रीविशेषसांनिध्यमहिमैव त्वयाऽपि शरणीकरणीय इत्यर्थः । ननु कालविशेषभावसामग्री सांनित्यमहिमा न शरणीक्रियते ; अपितु समर्थवीजक्षणे तत्पूर्वक्षण पवारम्भकः, न तज्जातीयमपि क्षणान्तरम् ; तथैव स्वभावाभ्युपगमादित्याशङ्कय स्वभाववादालम्बने अस्माकमपि सामग्रीविशेषाणां कालविशेषभावित्वे स्वभाव एव तवोत्तरं भविष्यतीत्यभिप्रयन् आह तत्पूर्वक्षणस्वभावादित्यपीति । ननु आवयोः खभाववादालम्बने अविशिष्टे त्वदीय एव मार्गः किमित्यनुसर्तव्य इत्याशङ्कयाह - अन्यथेति । ननु बीजं सहकार्यन्तरसमवधानदशायां अङ्कुरादिकार्यमारभते, नान्यदेत्ययुक्तम् । तेषां कारणत्वे हि तत्संनिधिरपेक्षितः स्यात् । नैतदस्ति । कुर्वद्रूपत्वप्रसङ्गादिति दूषणस्य सहकारिष्वपि समत्वात् । किञ्च यत् कारण तत् स्वस्मिन्नेव कार्यजनकं दृष्टम् ; यथोपादानमित्यतोऽपि न सहकारित्वाभिमतानां कारणत्वमित्याशङ्कय, ‘अन्वयव्यतिरेकावसेय हेतुभ ‘वानामपि सहकारिणां परित्यागे पूर्वबीजक्षणस्याप्युत्तरबीजक्षण हेतुत्वं न स्यात् । तथा, “अधिपतिसहकार्या. लम्वन समनन्तरप्रत्ययाश्चत्वारोऽपि ज्ञानोत्पत्तिहेतवः” इति त्वदुक्तिविरोध. स्वादित्याह अन्वयव्यतिरेकेति । स चाखण्डोऽन्यापोहश व्रतः । तत्य च कारणविशेषणतया स्वरूपत एव भानात् तथैवावच्छेदकत्वाच्च न दुर्विज्ञानता - गौरवयोरवकाशः । तादृशद्वीजं प्रत्यपि तदव्यवहितपूर्ववृत्तिबीजस्योक्तविधान्यापोह- रूपेणैव हेतु तेत्येवं क्रमेणाङ्गीकारान काप्यतिप्रसङ्ग इति । तत एवेति । सहकारिसन्निधावेव कुर्वस्वरूपात् स्वभावादेवेत्यर्थः । दत्तोत्तरमिति । कुल क्षेत्रस्थबीज योरवयेऽपि कुसूरस्थतादशायां करणरूङ्ग इत्येवं दनोत्तरमित्यर्थः । एवं पक्षद्वयस्यापि तुल्यत्वेऽस्मदीय एव पक्षः परिगृह्यनामित्यत आह अन्यथेति । क्षणभङ्ग इत्यर्थः । अनुपलभ्यमानेति । उरलम्भविरोघे हि लाघव नादरणीयमिति भावः । अनन्वक्षण- तत्स्वभावकल्पनेति । अनन्तक्षणिक बीजानामनन्ततत्कारणतानां च कल्पनेत्यर्थः । सौगतमते हि एकचीजस्थाने अनन्तानि क्षणभेदभिन्नानि बीजानि स्वीक्रियन्ते । बीज-कृष्ट क्षेत्र जलसंयोगादिगतकतिपय कारकतास्थाने क्षणमेदभिन्ना उक्तान्यापोहविच्छिन्ना अनन्वाः करणता: स्वीक्रियन्त इति सुस्पष्टमेव गौरवम् । ननु करणाकरणयो: सहकारिसन्निध्यसन्निधिप्रयुक्तत्वाभिधानमसङ्गनम् ; सहकारिण: कारणत्वस्यैवानुपगमात् कारणत्वे सति हि वत्सन्निधिरपेक्षितः सादित्यत साह अन्वयव्यतिरेकवता / रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् , 21 णत्वे दुर्निर्वहमुपादानस्यापि कारणत्वम् । यदि च काल मेदभिन्नयोरेव करणाकरणयोः सहकारि- सन्निध्य सन्निध्योर्श वस्तुभेदकारम् देशमेदभिन्नयोरपि करणाकरणयोः सामर्थ्यासामर्थ्ययोः सहकारिसन्निध्यसन्निध्योर्वा तयोर्भेदकत्वप्रसङ्गेन क्षणेऽपि क्षुद्यमाने अनवधिक मेदद्रसङ्गेन कचिदेकं न सिध्येदिति शून्यवादप्रसङ्गः ।

काल मेदभिन्नयोरिति– भिन्नकालविपययोरित्यर्थः । एवं देश मेदेत्यत्रापि । देशभेदेति सर्वस्यानि बीजक्षणस्य सर्वदेशे कार्यानारम्भकत्वात् कश्चिद्वीजक्षणः कचिदेष कुरमुत्पादयति ; कचिदेव समर्थन, नान्यत्रेति सिद्धम् । ततश्च देशभेदेन करणाकरणयोरपि विरुद्धत्वादेकोऽपि क्षणो भिद्येन; इतरथा अत्र देशे कार्यवत् सर्वत्र कार्य वा कुर्यात् । सामर्थ्यासामर्थ्याविरुद्धधर्माध्यासो मिति । सहकारिणामिति । सहकारित्वेनास्मभ्युपगतानां कृष्टक्षेत्र जलसंयोगादीनामित्यर्थः । दुर्निर्वह मुपादानस्यापि कारणत्वमिति । अङ्कुरद्युगदानत्वेन सर्वसंप्रतिपन्नस्य वीजादेरङ्कुर । द्विकारणत्वेऽन्वय- व्यतिरेकयोरेव शरणीकरणीयत्वादिति भावः । इदमुपलक्षणम् – सहकारिणामकारणत्वे, " अधिपति- सह कार्यालम्बनसमनन्तरप्रत्ययाश्चत्वारोऽपि ज्ञानोत्पत्तिहेनदः” इति स्ववचनविरोध इत्यपि बोद्धयन् । उक्तं कालभेदेन करणाकरणादीनामविरोधादभेदकत्वं प्रतिबन्धा स्वीकारयति यदिचेति । कालभेद- भिनयोरेवेति । भिन्नकालावच्छिन्नयोरपीत्यर्थ । देशभेदभिन्नयोरपि - भिन्न देशावच्छिन्न रोरपि । अपिना दृष्टान्तार्थ भिन्नकालावच्छिन्नमहः । तयोः पूर्वोक्तखाश्रययो: । सप्तम्यर्थः षष्ठयर्थो वा विशेष्य- त्वम् । मेदकत्वप्रसङ्गेनेति । परस्पर मे इप्रकारक नुमितिजनकत्वप्रसङ्गेनेत्यर्थः । क्षणेऽपि क्षुद्यमान इति । एकस्मिन्नपि क्षणे इदं बीज ‘महाङ्कुरं करोति देशान्तरे तु न करोतीति प्रतीतिसिद्धाभ्यां करणा करणाभ्यां सामर्थ्यासामर्थ्यलक्षणविरुद्धधर्माध्यासनसङ्गेन कुदि कुर्वदेश मेस्त्रीकारे कुर्वदंशेऽपि देशान्तरे करण’- भावात् तत्राप्युक्तरीत्या अंशे मेद इत्येव क्षणस्यापि क्षोद इत्यर्थः । अनवधिकभेदप्रसङ्गेनेति । अव्यव स्थितांशभेदपरम्परारूपा नवस्थाप्रसङ्गेनेत्यर्थः क्वचिदेकं न सिद्धयेदिति। कस्याप्येकस्य प्रमितिविषयत्वं न स्वादित्यर्थः । उक्तानवस्थया सर्वस्याप्यनुपपन्नतया ऐन्द्रजालिकप्रासादनिगरणादिवत् कस्यापि सत्यत्वा- संभावादिति भावः । शून्यवादप्रसङ्ग इति । माध्यमिकाभिमतसर्वमिध्यात्ववादप्रसङ्ग इत्यर्थः । ननु इदं बीज मिह करोति, देशान्तरे तु न करोतीति प्रतीत्या न देशान्तरावच्छेदेन एतद्बीजे करणाभावः सिध्येत ; देशान्तरस्यैउद्बीजः संव षित्वात् । भवच्छेद्याधिकरणासंबम्बिनोऽवच्छे इकत्वासंभवात् । अत एव द्रव्यत्वे गुणे न पृथिवीत्वसमानाधिकरण्यमिति प्रतीतेर्न गुण वच्छेदेन द्रव्यत्वे पृथिवीत्वे सामानाधिकरण्या- भावविषयकत्वम् । किन्तु द्रव्यत्वनिष्ठपृथिवीत्वसामानः धिकरण्ये गुणावच्छेद्य-वाभावविषयकत्व- मेवेत्युक्तं दीधितिकारारिथिः । तद्वत्यैात्रापि करणे कायान्यवहि पूर्व दत्वरूपे देशान्तरावच्छे त्वाभावविषयकत्वमेवोक्तनतीतेरः श्रवणीयमिति कथमेकक्षण एवं करणाकरणप्रसक्ति: : कथन्तरां निबन्धनणोद इति चेत् एवं सनि कुमूलस्थबीजे इदानीं न करोतीत्यकरण सघ काभिमत प्रतीतेरपि नाकरणविषयकत्वम्; करणाकरणयोरेका संस्था सद्भावात् ! किन्तु करणे कार्यव्यवहित- 22 i अद्रव्यपरिच्छेदे क्षणिकत्वनिरासः देश मेदे स्वसन्निध्यसन्निधिभ्यामेव तदुपपत्तिरिति चेत्र ; तयोरपि तद्वदेव विरुद्धयोर्भेदकत्वप्रसङ्गात् ॥ वा स्यादित्यापादनस्य हौल्यादिति भावः । ननु वीनक्षणो यद्देशसन्निहितः, नवैव कार्यमुत्पादयति, नान्यत्रेति व्यवस्थः सिध्यतीत्याशङ्कय देशसन्निध्य सन्निधिरूपविरुद्धधर्माध्यासाद्भेदो दुष्परिहर इत्याह देशमेद इति पूर्व तत्वरूपे एतत्काला निरूपितत्वविषयकत्वमेवेत्याश्रयणीयम् । इत्थंच नोक्तविरुद्धवर्माध्यासादि. प्रसङ्ग इति कथं क्षण ङ्गावकाश: यदि च इदानीं न करोतीति करणान्विततयैव नञर्थोल्लेखात् प्रतीतेः करणाभावविषयकत्वमेव स्व.रसिकम् । करणाकरणयोरेकवः संनवरूपबाधकं तु कणभङ्गाङ्गीक रेणैव सुपरिहारम् । एवं प्रतीतिखारस्य सिद्धाभ्यां करणाकरणाभ्यां क्षणभङ्गे सिद्धे भगत्या प्रत्यभिज्ञाया भ्रमस्व मे वाऽऽश्रयणीयमित्युच्यते तदा देशान्तरे न करोतीत्युक्तप्रतीत्याऽपि करणान्विवन् जुल्लिखिया स्वरसतः करणाभावस्यैव विषयीकरणीयतया प्रतीतिखारस्यानुगेघेनावच्छेद्याधिकरणासंबन्धिनोऽप्यवच्छेद- कत्वम् एककालिकत्वादिसंबन्धस्यैव वाडवच्छेदकतानियामकत्वमित्याश्रयणीयम् । इत्थंचोक्तरीत्या क्षणक्षोदेन शून्यवादसिद्धौ भगत्या घटादिसत्त्वप्रतीतेर्भ्रान्तित्वमेव स्वीकार्यमिति स्यात् । अतः करणा- करणयोर्मिन काल, वच्छिन्नयोर्मिन देशावच्छिन्नयोर्वा न मेदकत्वमित्येव कामेनापि स्वीकार्यमित्यभिप्रायः । देशभेदेन करणाकरणयोरेकत्ल न सगवेश इति नोक्तरीत्या शून्यवादप्रसङ्ग इत्यभिप्रायेण शङ्कते देशभेद इति । स्वसन्निध्यसन्निधिम्या मेवेति । स्ववृत्तिकरणाधिकरणत्वतदभावरूपाभ्यां स्वसंबन्धतदभावा- भ्यामेवेत्यर्थः । तदुपपत्तिरिति । इह करोति, देशान्तरे तु न करोतीति प्रतीत्युपपत्तिरित्यर्थः । अयं भाव:- इह करोतीत्यनेन एतद्देशाधिकरणकं करणमुल्लिख्यते; एत्द्देशाधिकरणककरणञ्च एतद्देशावच्छिन्नं कार्याव्यवहितपूर्वक्षण निरूपितमाधेयत्वम्, एतद्देशनिरूपितं कार्याव्यवहितपूर्वक्षणावच्छिन्नमाधेयत्वं वा । देशान्तरे न करोतीत्यनेन तु देशान्वराधिकरणकस्य करणस्याभाव उल्लिख्यते । न त्वेतद्देशावच्छिन्नं करणं, देशान्तरावच्छिन्नः करणसामान्याभावश्च । अतो विरोधाभावान्नोक्तरीत्या शून्यवादप्रसङ्ग इति । देशभेद इत्यादेः, स्वसंवन्धतदभावाभ्यां तत्तद्देशावच्छिन्नयोः करण करणयोरुपपतिरिति तु नार्थः । यथाकथंचिदेक- स्मिन् क्ष्णे करणाकरणयोः समः वेशाभ्युपगमे शून्यवाद प्रसङ्गेन करणाकरणयोरुपपादनमात्रेण तत्परिहारा संभवेन शङ्काग्रन्थस्यैवानुत्थितिप्रसङ्गात् । यत्र च देशभेदेन करणाकरणावगाहिप्रतीतेरेक देशाधिकरणक- करणदेशान्तराधिकरणक करणाभावयोरेव विषयत्वमित्यभ्युपगम्योक्तशून्यवादपरिहारे, कालमेदेन करणा- करणावगाहिप्रतीतेरपि एककालावच्छिन्नं करणं काल उरावच्छिन्नस्य करगस्याभावश्च विषय इत्यभ्युप- गमसंभवात् विरुद्धयोरेकत्र समावेशाप्रसक्त्या न क्षणभङ्गसिद्धिः । यदि च, कालान्तरे न करोतीत्यादिषु नत्र एत्र कालान्तरावच्छिन्न वोल्लेखानुभवात कालान्उरावच्छिन्नस्य करणसामान्याभावस्यैव उक्तप्रतीति- विषयत्वमावश्यकमिति करणाकरणयोर्विरुद्धयोरेकत्र समावेश नसङ्गेन क्षणभङ्गसिद्धिरित्युच्यते, तदा देशान्तरे न करोतीत्यत्रापि करणाभाव एव देशान्तरावच्छिन्नत्वोल्लेखेन करणा करणसमावेशावश्यम्भावेन उक्तरीत्या शून्यवादप्रसङ्ग इति । एतत् सर्वमभिप्रेत्य दूषयति नेति । तयोरपीति । पूर्वनस्तु तयोर्देश मेद- भिन्नयोः करणाकरणाचोरित्यर्थः । तद्वदेवेति । कालभेदभिन्न करणाकरणादिवदेवेत्यर्थः । विरुद्धयोरिति । गत्तपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम 23 परस्परविरुद्ध पूर्वापरकालसम्बन्ध एव एकस्य कथमिति चेन्न : स्वापेक्षया पूर्वापरावया सिद्धः । न हि स्वराग भावप्रध्वंसावच्छिन्नकालसम्बन्धित्वं वस्तुनो मः । अन्यापेक्षशपुर्वापर- योरपि कालयोरेतदपेक्षया वकालत्वे विरोधाभावः क्षणेऽपि स्वीकार्य: । यथा परमाणुद्रयापेक्षया पूर्वापरीभूतस्य पिनन्मध्यदेशस्य परमाण्वन्तरं प्रति स्वदेशतया न तस्य तत्सम्बन्धविरोधः । अन्यथा पूर्ववत् क्षणोऽपि क्षुण्णः । मुखान्तरेण क्षण श्रमाशङ्कते परस्परविरुद्धेनि परमाच्छन्नकालवृत्तिलक्षण, पूर्वापर- कालसम्बन्धस्य विरुद्धत्वादिति भावः । ननु यत्किञ्चिदियोगिकच्छन्न काल- सम्बनिवत्वं विरुद्धमित्युच्यते, उत स्वप्रतियोगितागमाः प्रध्वंसावच्छिन्न समयवृत्तित्वम् ? अन्त्यस्तु मनभ्युपगमादेः निरस्तः । प्रथमस्तु परैरभ्युपगन्तव्य इत्याइ स्वापेक्षयेत्यादिना । एतदपेक्षया वकालत्व इति । एन्दाधारकालत्व इत्यर्थः । यदि च स्वस्य स्वपूर्वापरकालसम्बन्विश्ववत् अन्य- पूर्वापरकालसम्बन्धिमपि विरुद्धम् ; तर्हि स्वस्य पूर्वापदेशसम्बन्धित् मन्यपूर्शपरदेश सम्बन्धित्रपपि विरुद्धमेवेति त्वदभिमतक्षणपरमाण्वाधार देशक्षणस्यापि कमाणुरूप परमाणुरूपदेशान्तरापेक्षया पूर्वन्या परतया च तत्सम्बन्धम्यापि भेदकत्वं स्यादिति भवः । 1 ; उभयत्रापि नञर्थ एव सप्तम्यर्थावच्छिन्नस्व लेखाभ्युपगमादिति भावः । मेादिति । मतः शून्यनादार करणाकरणाद्योरवच्छे कमेदेन एकत्र समावेशो न विरुद्ध इति भक. मेनापि स्वीकार्य’ मति नोकरीच्या क्षणभङ्गः सिद्धचेदिति भाव: : ननु पूर्वापरकालरूपावच्छेदक मेदेन करणाकरण द्योरेकत्र समावेशसंभव इत्ययुक्तम् ; नवच्छेद्याधिकरणा संबन्धिनोऽदच्छेदकत्वासंभवात् न हि परस्परविरुद्धपूर्वापरकालसंबन्ध एकस्य संपवतीत्यभिनायेण शकते परस्परेनि । वस्मिन् स्वनाग- भावावच्छिन्नकालसंबन्धः स्वध्वंसावच्छिन्न कालसंबन्धश्च न संभवति न तु वस्त्वन्तरप्रागभावध्वंसा- वच्छिन्न कालसंबन्ध: । ततश्च परस्परप्रागभावध्वंसा धिकरणतया पूर्वापरभावापन्नयोः कालयोरेकवस्तु- संबन्धाविरुद्धतथा नोक्तशङ्कावकाश इति समाधत्ते नेति । स्वापेक्षया पूर्वापरत्वस्यासिद्धेरिति । स्व. धिकरणक लेख पेक्षया पूर्वापरत्वस्यैव संपवादित्यर्थः । इह तादृशकालसंबन्धाभिधाने दोषो दुर्वार इत्यत आह नहीति । एकक्षणमात्रवर्तिन्यपि मन्यापेक्षया पूर्वापरकालसंबन्धस्य स्वीकार्यता भनेक कालसंबन्धनि कैमुतिकन्याय एवेत्यभिप्रेत्याह अन्यापेक्षयेति एतदपेक्षया स्वकालत्वे - एतदधिकरण- कालवे क्षणेऽपीति एकक्षणमात्रवर्तिन्यपीति भाव: : मन चैकस्यैव क्षणस्य तदन्यैका पेक्षया पूर्वत्वं तादृशा- न्यापेक्षया चाप्रत्वं बोध्यम् । पूर्वापरयोरिति द्विवचनं पूर्वत्वापरत्वरूपधर्म द्वित्वाभिप्रायम्; नीलघटयोरमेद इतिवत् । तथैव च पदार्थतावच्छेदकभेदात् द्वन्द्वः । कालाविरोधं देशदृष्टान्तेनोपपादयति यथेति । परमाणुद्वयापेक्षया पूर्वापरीभृतस्यापीति । एकपरमाण्यपेक्षया प्राग्देशरूपस्य परमाण्वन्तरापेक्षश प्रत्यग्देशरूपस्यापीत्यर्थः । परमाण्वन्तरं प्रति स्वदेशतया - परमः ण्वन्तराधारदेशतया । अन्यथेति । उक्त कालदेश बन्धम्य विरुद्धत्वे इत्यर्थः । क्षणोऽपि क्षुण्ण इति । तथा च शून्यवादप्रसङ्ग इति भावः । 124 जडद्रव्यपरिच्छेदे क्षणिकत्वनिरासः तथापि पूर्वापरकालयोस्तदुपाध्योत्री विरुद्धयोस्तेजस्त रसोरिव कथमेन समावेश: : अवि- रोधे तु यौगपद्यप्रसङ्ग इति चेन्न । यौगपद्ये हि तयोर्विरोध: : न त्वेकवस्तुसम्बन्धे । अन्यथा एकज्ञानसम्बन्धेऽपि विरोधप्रसङ्गेन प्रत्यमिशा स्वरूपस्यानुत्पत्तिप्रसङ्गात् । यदि पुनः कालयोः स्वरूपमेदेन तादात्म्यविरोधो विवक्षितः, तर्हि रूपरयोरित्र नैकवस्तुसम्बन्धं प्रतिभन्त्स्यति । ; ननु प्रगगवध्वंस च्छिन्नकालमम्बन्धो विरुद्ध इति न ब्रूमः ; येनैवमुच्येत । अपितु काल- द्वयसम्बन्धो विरुद्ध हत्येव । न च कारद्वयसम्बन्धकोरविशेषः सुवचः, त्यौगपद्यप्रसङ्ग दित्या शङ्कने तथापि पूर्वेस ! म विककालमेवानभ्युन्तारं प्रत्याह तदुपाध्योति । अन्यथैकज्ञानेति । यदि एकस्मिन् वस्तुनि वस्तुद्वयसम्बन्धन विरुद्धम्, तईि एकस्मिन् ज्ञाने विषयद्वयसम्बन्धोऽपि विरुद्ध इति कालद्वयविषयकलभिज्ञादिकं नोपायत इत्थं । यद्वा विरुद्धयौगपद्यानां कालभेदेनाप्येकत्र समावेशा- भावेविरुद्वयोग द्ययोरभिज्ञाप्रत्यभिजयोरप्येकस्मिन् आत्मनि समावेशो न स्यादित्यर्थः ॥ भिन्नकालद्वय- सम्बन्धविरुद्धमिति नमः ; अपितु कालयोः परस्परभिन्नात् कालान्तरतादात्म्येन विरुध्यते । तदश्व भिन्नकालद्वयतादात्म्यस्य परस्परविरुद्धाने ऽल का समावेश इत्याशङ्कते यदि पुनरिति । तर्हो ! यथा परस्पर निरूपरसादितादात्म्यको विरोधस्तः समावेशमेव प्रतिबध्नाति ; नवेकस्मिन् वस्तुनि परस्परभिन्नरूपरसादिसम्बन्धम्-तथेत्यर्थ: एकस्यानेकम्बधः कचिदपि नास्तीत्यपि वस्तु न ननु द्वस्तुप्रागभावावच्छिन्न साच्छिनकाल्योनैकेन सह संबन्घसंभव: तथासति एकेन क्षणेनापि संवन्धप्रसङ्गात् । तथाच करणाकरणावच्छेदकतयाऽभिनतयोः पूर्वापरकालयोर्मध्यवर्तिवस्तु- प्रागभावध्वंस’ धिकरणतया एकवस्तुसंबन्धसंभवात् कथमेकस्मिन् वस्तुनि करणाकरण निर्वाहकतेत्यभि- प्रायेण शङ्कते तथापीति । अतिरिक्त कालानुपगमादाह तदुपाध्योरिति । यौगपद्यमेकक्षणसंबन्धः । उक्तकालयोरेकक्षणसंबन्ध एव न संभवति न त्वेकवस्तुसंबन्धः, बाधकाभावादित्याशयेन समाधते नेति । अन्यथेति । एकवस्तुसंबन्धेऽपि विरोधाभ्युपगम इत्यर्थः । एकज्ञानसंबन्धेऽपीति । कालद्वयस्य एकज्ञानविषयत्वेऽपीत्यर्थः । प्रत्यभिज्ञास्वरूपस्येति । प्रत्यभिज्ञायाः प्रमात्व - भ्रमत्वविषये विवादेऽपि स्वरूपे न विवाद इत्यशपेन खरूपेत्युक्तम् । नतु कालमा वस्तुभिस्तादाम्यमेव संबन्ध: : ततश्चैकस्य वस्तुनः कालद्वयसंबन्धो न संभवत्येव तथा सति कालयोः परस्परतादात्म्यप्रसङ्गात् ; तदभिन्ना भिन्नस्य तदभिन्नत्वनियमात् । न हि भिन्नयोः कालपोस्तादात्म्यं संभवतीत्याशंकामनुभाषते यदीति । न हि कालस्य वस्तुभिस्तादात्म्यमेव संबन्ध इति संभवति तथासति मनतीतमनुत्पत्स्यमानं सर्वमेतत्क्षणे वर्तत इति प्रतीतिसिद्धस्य तादृशसर्वदस्तुष्वेकक्षण संबन्धस्यानुपपत्तिप्रसङ्गात् । मतः कालिक विशेषणताभिधानं स्वरूपमेव संबन्ध इत्याश्रयणीयम् । इत्थंच कालद्वयस्य परस्परतादात्म्या- संभवेऽपि एकस्य कालद्वय संबधे न कश्चिद्विरोष इत्याशयेन समाधत्ते दहति । तादात्म्यविरोधस्य विवक्षितत्व इत्यर्थः । रूपरसयोरिवेति । यथा रूपरसयोः परस्परतादात्म्यासंभवस्तयोरेकद्रव्यसंबन्धं न प्रतिबध्नाति तद्वदित्यर्थः । नैकवस्तुसंवन्धं प्रतिभन्त्स्यतीति । एक वस्तुसंबन्धस्य प्रतिबन्धको न

; रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धासनम् 25 न चैकस्याने कसम्बन्धः क्वचिदपि नास्तीति वाच्यम् : क्षणिक निर्धर्मकपरमाणावपि पुञ्जरा यामनेक- नैरन्तर्यादिरभ्युपेतस्यादिति । एतेन वर्तमानत्वप्रत्ययात् क्षणभङ्गमिद्धिरिति वदन्तोऽपि निरस्तः । न हि तेन पूर्वापरकाल सम्बन्धाभावो गृह्यते । न चाऽऽक्षिप्यते । तद्विरोभ्यवर्तमानत्वमान निषेधात् । तस्य च तदानीं प्रागभावप्रध्वंसाभावनिषेधात्मकः येन पूर्वापरकालसंबन्धा विरोधित्यात् ॥ शक्यत इत्याह नचैकस्येति ! ; वर्तमानत्वप्रत्ययादिति । यथा दण्डीति प्रती मदडित गोवस्य एवं वर्तमानत्व- प्रतीतिरप्यवर्तमानेभ्यः कालान्तरसम्बन्धिन्यो व्यापूर्ति गोचरयतीति वर्तनम्य पुरोवर्तिनः काळान्चर- सम्बन्धाभावनियोगात् क्षणिकत्वसिद्धिरिति वदनिरता त्यर्थः न हि तेनेति । यथा रूपीत्युक्ते मरू पिव्यावृत्तिरेव प्रतीयने, न तु रसादिगुणान्तरव्यावृतिः तद्वदित्यर्थः । तस्य चेति । वर्तमानत्व- भविष्यतीत्यर्थः । तादात्म्य विशेष इत्यनुषज्यते । पुञ्जदशायामि’: घटादिरूपपुञ्जावस्थायामित्यर्थः । तन्मते घटः दे माणुपुञ्जरूपत्वादिति भावः । अनेकनैरन्तर्यादेत एकै ? ] कस्मिन् परमाणौ परमाण्वन्नर-नल-जल - वाय्वादिभिम्संयोगक नैरन्वय दिरित्यर्थः । ते नैरन्तयस्यैव संयोग- रूपत्वादिति भाव: । आदिना अनेकज्ञानविषयत्यपरिग्रहः । I एतेनेति । एकस्म कालद्वयसंबन्धसंभवोपपादनेनेत्यर्थः । वर्तमानत्वप्रत्ययात् क्षणभङ्ग- सिद्धिरिति । वर्तमानत्वप्रत्ययेनैतत्क्षण संबन्धे सिद्धे एकस्य वस्तुनः कालद्वयसंबन्धासंमवात् पूर्वापरक्षण- संबन्धाभावः सिद्धचेदित्यभिमानः । अत्र वर्तमानत्वप्रत्ययेन कथं पूर्वापरकालसंबन्धाभाषसिद्धिः ; किं तादृशप्रत्ययेनैव पूर्वापरकालसंबन्धाभावस्य विषयीकरणात, उत औतरकालिकमानस्बोघे तस्य विषय- स्वात्, अथवा तादृशप्रत्ययविषयीभूतेन वर्तनानत्वेन तदनुमानाद्वेति विकरूप्याऽऽयं निरस्यति नही तेन- वर्तन, नत्यप्रत्ययेन गृह्यते विषयीक्रियते । वर्तमानत्वमावस्यैवोह लेखादिति भावः । द्वितीयतृयौ एकोक्त्या निरस्यति न चाऽऽक्षिप्यत इति । नोत्तरकालिकमानसत्रोधेन विषयीक्रियते, न चानु इत्यर्थः । मनाssवृत्त्याऽर्थद्वयवोधकत्वमवसेयम् । प्रथमं मानसविषयत्वा संभवमुपपादयति तद्विराधी वर्तमानत्वाभावरूपेत्यर्थः । अवर्तमानत्वमात्रनिषेधादिति । औतरकालिक्रमानसबोघेना वर्तमानत्वा- भावमात्रस्यैव विषयीकरणादित्यर्थः मात्रपदेन पूर्वापरकालसंबन्धाभावाविषयी करणं बोध्यते । यथा रूपवदिति प्रतीतौ सत्यां रूपाभावो नास्तीत्येवौत्तरकालिकमानसबोधो जायते ; न तु रसादिकं नास्वीति; रसादे: रूपाभावानम्मकत्वात्- तथा वर्तमानत्वप्रत्यये भवर्तमानत्वं नास्तीत्येव मानसबोध: स्यात् ; न तु पूर्वापरकालसंबन्धो नास्तीति । पूर्वापरकालसंबन्धस्य वर्तमानत्वानावानात्मकत्वादिति भावः । अनुमिति- विषयत्वाभावसुपपादयति तस्य चेति । वर्तमानत्वस्य चेत्यर्थः । चो भिन्नक्रमोऽविरोधित्वादित्यनन्तरं योज्य : तदानीं प्रागभावप्रध्वंसाभावनिषेधात्मकत्वेनेति । यादृशक्षणवृचित्वं वर्तमानत्वरूपम्, वादृशक्षण वृत्ति- प्रागभाव - प्रध्वंस भवान्यतरप्रतियोगित्वसामान्याभावनावव्याप्यत्वेने यर्थः । प्रागभाव - प्रध्वंसाभावदोरेव 4

26

सर्वक्षणिकत्वनिरास:

प्रत्यक्षेणेन्द्रियसम्बन्धक्षणो गृही :: क्षणान्तरं तु तस्य कुनः सिद्धमिति चेन्न । प्रत्यभिज्ञानस्य तदबाधम्य चोक्तत्वात् ॥ प्रत्यभिशात्यदेव दीपप्रत्यभिज्ञावत् सर्वाऽपि प्रत्यभिज्ञा भ्रान्तिरिति चेत्, पूर्वोक्तेनैव सोपाधिकत्वाम | तदनुप्रानमाळबाध्यत्वे प्रत्ययत्वादेव सर्वः प्रत्ययो भ्रान्तिरिति माध्य- निषेधस्य चेत्यर्थः । ननु वन्न क्षणिकत्वमिद्धिं वर्णयामः ; किन्तु क्षणान्तरसम्बन्धमाहि- प्रमाणाभावादेवेत्याशङ्कते प्रत्यक्षेणेन । उक्तत्वादिति । “प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षेण स्थिरत्वस्यैव सिद्धे: " इत्युक्तत्वादित्यथे.! पूर्वोक्तेनेति : कारणदोषवाघ करत्ययादिनेत्यर्थः बाघकप्रत्ययरूपोपाधौ साधनव्याप करवनाशङ्कय परिहरनि एतदनुमा मात्र वाध्यत्व इति अत्र मात्र पदेन प्रमाणान्तराननुगृहीतत्वानु- निषेधो ने हे तृती बहुव्री हबल दुक्तार्थलाभो बोद्धयः। तत्क्षणवृत्तित्वस्यैव वर्तमानत्वरूपतया न यथाञ्जनार्थोपपतिः । पूर्वापरकालसंबन्धा विरोधित्वादिति तादृशकालस्वाभावव्याप्यत्वादित्यर्थः । एकस्य वस्तुन: कालद्व संघसंभवस्योपसहितया एतत्क्षम संबन्धरूपस्य वर्त्तमानत्वस्य क्षणान्तरसंबन्धा- भावादिव्याप्यत्वासंभवादिति भावः । तथाच वर्तमानत्वेन न क्षणान्तरसंबन्धाभावोऽनुमातुं शक्य इत्युक्तं भवति । यद्वा वर्तमानःप्रत्ययेन कि क्षण नरसंन्न्धाभावः साक्षादेव विषय क्रियते, अथवा तद्विषय- वर्तमानत्वेन सोऽनुमीयन इति द्विशिरस्क एव विकल्पः । प्रथम शिरोदृष्णं पूर्व व्याख्यातमेव । न चाक्षिप्यत इत्यस्य च नःप्यनुमीयन इत्येवाः । तद्विरोधीः । तद्व्यापकः भावप्रतियोगीत्यर्थः । अवर्तमानत्वमात्रनिषेधादिति । भवर्तनलम तखाभावानुमानादित्यर्थः । अवर्तमानत्वाभावमात- स्यैवानुमानादिति यावत् । नतु अवर्तनानत्वं नाम क्षणान्तरसंबन्ध एवेति सिद्धं नस्समीहितमित्यत आह तस्य चेति । वर्तमानत्वनिषेधस्य चेत्यर्थः तदानीं प्रागभावप्रध्वंसाभावनिषेधात्मकत्वेनेति । पूर्ववदेवार्थः । क्षणान्तरसंबन्धाभावःनः कत्वेनेत्यभिप्रायः । पूर्वापरकाल बन्धाविरोधित्वात्- तादृशक लसंबन्धप्रीत्यबाधकत्वात् । तथाच वर्तमानत्वप्रत्ययेन न कथञ्चिदपि क्षणभङ्गसिद्धिरित्युक्तं भवति । प्रकारान्तरेण क्षगभङ्ग सिद्धिमान्ने प्रत्यक्षेणेति क्षणान्तरमिति क्षणान्दरमंबन्ध इत्यर्थः । तस्य - एकक्षण संबन्धितया प्रत्यक्षेण गृहीतः कुन इति किं क्षेपे । न कुतश्चिदित्यर्थः । तथाच प्रमाणाभावादेव क्षणान्तरसंबन्धाभावनिद्रया पूर्वक्षणवृतित्वे सति तत्क्षण. वृत्तित्वेन हेतुना तत्क्षण- वृतिध्वंसप्रतियोगित्वानुमानात क्षणभङ्गसिद्धिरित्यभिप्रायः । उक्तत्वादिति । " प्रत्यभिज्ञापत्यक्षेण स्थिरत्व- स्यैव सिद्धेः” इत्यादिनोक्तत्वादित्यर्थ । प्रत्यभिज्ञात्वादिति । संस्कारसन्निकर्षोभयजन्यत्वादित्यर्थः । अयं घट इत्याद्यभिज्ञायां स्वलक्षणपात्रविषयक निर्विकल्पक एव वा व्यभिचारवारणाय संस्कारेति । स्मृतौ तद्वारणाय खनिकर्षेवि पूर्वोक्तेनेति । “कारणशेषचाधकप्रत्ययाभावे तत्त्वायोगात्” इत्यत्रोक्तेन कारणदोषेण बाधकप्रत्ययेन चेत्यथैः । दुष्टकारणजन्यत्वं बाधकप्रत्ययविषयविषयकत्वं चोपाधिः; तस्म संप्रतिपन्नम्रान्तिषु साध्यः यापकत्वात् पक्षे साधनाव्यापकत्वः खेति । उपाध्योः साधनव्यापकत्वमाशङ्कय परिहरति एतदनुमान मात्र बाध्यत्व इति । एतश्रनुमानमात्रज्ञाप्यवाध्यत्व इत्यर्थः । वाध्यत्वं बाधाईत्वम् । मदुष्टकारणस्यनिषेधनि

दुष्टकारणजन्यावयेव । तद्दुद्वेष्टकारणजन्यत्वमन्तरा

1

।

"

T

रत्नपेटिकारंगरामानुजायसमेतं यायसिद्धानम्

मिकमतसमुत्थानस्य दुष्परिहरत्वात् ॥

1

1

T

1

27

क्षणभङ्गपक्षे भ्रान्तिरूपाऽपि प्रत्यमिशा, स्मृतिमात्रमपि नोपपद्यत इत्यात्मनि वक्ष्यामः । ततश्च व्याप्तिप्रतिसन्धानाद्यनुपपत्तेः अनुमानमात्रमेव निमूलमिति कुनः क्षणमङ्गानुमानम् ? यत् मत् तत् क्षणिकम् ; यथा घटः सन्तश्चामी भावा इत्यपि न । भाशब्देन विश्वग्क्षीकारे पक्ष तुष्टा- कूलतर्क/हितत्वादिक विवक्षतम् ॥ स ६ प्रत्यक्षतः, अनुमानतो वे विकल्पे प्रत्यक्ष इति विकल्प दूषयित्वा अनुमानत इति विकल्पं दूषयितुमुपक्रमते क्षणभङ्गपक्ष इनि आत्म’न वक्ष्याम इति । जीव. परिच्छेदे वक्ष्याम इत्यर्थः ततश्चेति । क्षणभङ्गपक्षे स्मृतिमानन्य नुपपत्ते रेत्यर्थः । यत्सदित्यादिना उदाहरणं प्रदश्य हेतोः पक्षमताःकमुपनयमाह सन्तश्चेति । भन च भावाः पक्षः । भावा इति भावशब्दो वस्तुपरः । पक्षहेतुदृष्टान्तेति । सन्दिग्धमाध्यस्य पक्षम्य निश्चि साध्यस्य सपक्षम्य च पक्षनिष्ठम्य च तन्निषेध बुद्धं दुष्ट कारणजन्यत्व संभवात् । तथाचोक्तप्रत्यभिज्ञानहेतुकानुमानने बाघकप्रत्ययविषयविषय- कत्वस्य दुष्टकारणजन्यत्वस्य च पक्षे साधन इति पर्यवसिनार्थः । तथाचोकवर्मयोः स धन व्यापकत्वस्य पक्षा वृतित्वस्य वाऽभावान्नोपाधित्वमिति भावः । मात्रपदे नानुकूलतर्कर हतत्वादिकं विवक्षितम् । प्रत्ययत्वादे- वेत्यादि । सर्वोऽपि प्रत्ययो भ्रान्तिः प्रत्ययत्वात् शुक्तिरजतादिप्रत्ययवदिति माध्यमिकमतसमुत्थान- स्येत्यर्थः । दुष्परिहरत्वादिति । बाधकप्रत्ययविषयविषयकत्वस्य दुष्टकारणजन्यत्वस्य चोपाधित्वाभिघाने प्रत्ययत्वेनैव हेतुना शुक्तिरजतादिप्रत्ययदृष्टान्तेन पक्षे तयोः साधनसंभवादिति भावः । तथाचाप्रयोजकत्वा देव प्रत्ययत्व हेतुकानुमानमिव प्रत्यभिज्ञात्वहेतुकानुमानमपि नोक्तोपाध्योर्न वा भ्रान्तिवस्य साधकमिति निगूढोऽभिसन्धिः ॥ पूर्वोके स हि प्रत्यक्षतोऽनुमानतो वेति विकल्पे प्रत्यक्षत इति करूपं दूषयित्वा अनुमानत इति कल्पं दूषयितुमुपक्रमते क्षणभङ्गपक्ष इति । आत्मनि वक्ष्याम इति । जीवपरिच्छेदे वक्ष्याम इत्यर्थः । तत इति । स्मृतिमात्रस्यानुपपत्तेरित्यर्थः । तुप्यतु दुर्जन इति न्यायेन व्याप्तिप्रतिसन्धानादि संभवमभ्युपगम्य तदभिमतक्षणभङ्गसाधकानुमानं दूषयति यत्सदिति । क्षणिकमिति। एकक्षणमात्रवृत्तीत्यर्थः । तत्त्वं चानेकक्षणावृत्तित्वे सति कालवृत्तित्वम् । सिद्धसाधनवारणाय सत्यन्तम् । असत्यमादायार्थान्तर- वारणाय विशेष्यम् । मनेकक्षणावृतित्वं च स्वप्रतियोगिक्षणवृत्तित्व-स्वाश्र यक्षणवृतित्वो मग संबन्धेन मेदविशिष्टान्यत्वम्, स्वध्वंसाघिकरणकालवृतित्व ख तत्वोभयसंबन्धेन काळ विशिष्टान्यत्वं वा । मल जन्यमानं क्रियामा वा कालत्वेन विवक्षितम् । यथा घट इत्यन्तं व्याप्तिनविपादकमुदाहरणम् । सन्तथामी भावा इति पक्षधर्मताप्रतिपादक उपनयः । अवयवद्वयमेव बौद्धरङ्गी क्रेयत इति तावन्मात्र मेवानूदितम् । विश्वपक्षीकार इति । वस्तुत्वा परपर्ययभावत्वरूपपक्षतावच्छेदकावच्छेदेन क्षणिकत्वरूप साध्यसिद्धेरुदेश्यत्वे इत्यर्थः । पक्षहेतुदृष्टान्त मेदासिद्धिरिति । दृष्टान्ते हेतौ च पक्षभेदासिद्धेरित्यर्थः । दृष्टान्ते पक्षमेदाभावे पक्षावच्छेदक क्रान्ते तस्मिन् साध्यस्य सिद्धतया सिद्धसाधनम् । हेतौ पक्षमेदाभावे. पक्षात्मके तस्मिन् हेतुतावच्छेदकसंवन्धेन हेतोरवृत्त्या भागासिद्धिः न मेदे माघाराधेयभावः संभव- हीति भावः । न चावच्छेदकावच्छेदेनानुमितौ सामानाधिकरण्येन सिद्धेरविरोधिउदा नाव सिद्धसाधनदोष

28

सर्वेक्षणिकत्वनिरासः

मेदासिद्धि: । घटव्यतिरिक्तपक्षीकारेऽपि घटस्य क्षणिकत्वासम्प्रतिपचेष्टान्तत्वायोगः । विरुद्धधर्मा- ध्यास्य च परिहृतत्वात् । अन एवं प्रदीपादिदृष्टान्तोऽपि प्रत्युक्तः । तेषामपि त्रिचतुरक्षणस्थायित्वा- भ्युपगमात् ॥ अस्तु तर्हि क्षणोपाधिशन्तः । स हि न स्थिरः । तथात्वे क्षणावच्छेदकत्वायोगादिति वेन - स्थिरैरेव परस्परावच्छिन्नारम्भा’ वसः नैस्तदवच्छेदोपपत्तेः । परस्परावच्छेदश्च युगपद्विशिष्ट-

दावश्यम्भावादिति भावः । विरुद्वेति । सामर्थ्यास मर्थ्यादिलक्षण विरुद्धधर्माध्यासस्येत्यर्थ । परस्परा- वच्छिन्नेति । पूर्वस्य क्रियारूपस्योपाघेरसानमुत्तरस्य विभागस्यारम्मेणावच्छिद्यते । उत्तरविभागारम्भोऽ वसानेनावच्छिद्यते । अयं भाव:- उपाधीनां त्रिचतुरक्षणस्थायितया अवच्छेदकत्वासम्भवेऽपि उत्तरोपाध्या- रम्भावच्छिन्न (न्नावसान )न्य पूर्वोपाधेः पूर्वावसानावच्छिन्नारम्भस्योत्तरम्य वा अंश मे देनोपाधित्वसम्भवादिति ॥ इति वाच्यम्; प्राचीनने नायिकरीत्या अवच्छेदकावच्छेदेनानुमितावपि सामानाधिकरण्येन सिद्धेर्विरोधित्व मेवेत्यभिप्रायात् । तथाहि - अवच्छेदकावच्छेदेनानुमितिर्नाम पक्षवादच्छेदकन्यापकोद्देश्यता कानुमितिरेव । नतु साध्ये तत्संबन्धे वा पक्षतावच्छेदकव्यापकत्वावगाह्यनुमितिः | अनुमितौ तद्भासकाभावात् । पक्षधर्मताबलेन साध्ये पक्षसंबन्धमात्रस्यैव मानसंभवात् तदुद्देश्यकानुमितौ तद्विशेष्यसिद्धेः प्रतिबन्ध - करवमित्येवं समानविषयतयैवः नुमितिसिद्धयोः प्रतिबन्ध्यप्रतिबन्धकभावः । इत्थंच दृष्टान्ते साध्य- सिद्धावनुमिते स्तदुद्देश्य कत्वासंभवात् दर्शितावच्छेदकावच्छेदेनानुमितिर्न संभवत्येवेति तस्य । उद्देश्यत्वेऽपि अंशत र साधनं दोष एव । उक्तं हि गदाधरेण क्षनामन्थे, “मणिकृता पक्षावच्छेदकैव ये अंशतस्सिद्ध- साघनस्यादोषत्वोपगमेऽपि तदितरप्राचीनैरनुमितिमान एवशतसिद्धसाधनयापि दोषत्वमुपेयते" इति । ननु घटव्यतिरिक्तभावस्यैवानुमित्युद्देश्यश्वमभिमतम् । उद्देश्यता च भावस्वेनैव, घटव्यतिरिक्तभावत्वेन वेत्यन्यदेतत् । ततश्च तादृशानुमितौ घटविशेष्यकसिद्धेरविरोधितया नोक्त सिद्धसाधनावकाशः । सत्वरूप हेतोरन्यापोहापरपर्यायासद्व्यावृत्त्यात्मकतया भावस्वरूपप सतावच्छेदका नाक्रान्तत्वान्न भागा- सिद्धेरप्यवकाश इत्यत माह घटव्यतिरिक्तेति। घटस्य क्षणिकत्व संप्रतिपत्तेदृशन्तत्वायोग इति । तथाचोक्तक्षणद्वयावृत्तित्वविशिष्ट कालवृतित्वम्य कचिदप्यप्रसिद्धया साध्याप्रसिद्धिरिति भावः । विरुद्धधर्मेति । सामर्थ्यासामर्थ्यलक्षणेत्यादिः । अत एवेति । विरुद्धधर्माध्यासस्य परिहृतत्वादेवेत्यर्थ. । प्रदीपादिदृष्टान्तोऽपि प्रत्युक्त इति । तत्र साध्यप्रसिद्धिसंपादनमपि निरस्तमित्यर्थः । प्रदीपादीत्या- दिना दावानलादिपरिग्रहः । त्रिचतुरेति । तथाच न तल एकक्षणमात्रवृत्तित्वरूपसाध्यमसिद्धिसंभव इति मान क्षणोपाधिरिति । क्षणपद्रवाच्यताव छेदक इत्यर्थः । एकक्षणमात्रवृतिवस्त्वच्छिन्न कालम्यैव क्षणपदवाच्यत्वादिति भावः । क्षणावच्छेदकत्वायोगात् क्षण पदवाच्यतावच्छेदकत्व योगात् । पर- स्परावच्छिमारम्भावना नैरिति । भारंभश्चावसानानि वेति द्वन्द्व । ततः परस्यरावच्छिन्नानि भारंभार- सानानि येषामिति बहुव्रीहिः । भारंमावच्छिन्नावसानक, अवलाना वच्छिन्नारंभ कैश्वेति फलितम् । एकवस्त्वाम्मावच्छिन्नावसानक स्कन्तरम् एकवस्त्व वसानावच्छिन्नारंभकवस्त्वन्तरं च क्षणोपाधिरित्युक्तं 1 आरम्भः उत्त्पत्त्यवस्थता | अवसानं विनश्यदवस्थता | यस्योत्पस्यवस्था यस्य विनश्यवस्थता च युगपत् तयोः एकावच्छिन्नमितरत् क्षणोपाधिरित्यर्थः । अवच्छिन्नत्वं कालिकसंबन्धेन ।

1

"

1

रत्नपेटिकारंगरामानुजायसमेतं न्यायसिद्धा ञ्जनम्

29

बुद्धिविषयतया सिद्धः । यथा दीर्घयोरेव मानदण्डयोविरुद्धदिवप्रसृतयोमध्ये किञ्चित्संयुकयोः परस्परसंयोगावच्छिन्नांशेन अल्पतरदेशावच्छेदः कर्तुं शक्यः । एवं कलेऽपीति न कश्चिदोषः ॥

मा भूदन्वयः । यदक्षणिकं तदसत् यथा शशविषाणमिति व्यतिरेकः स्यात् ॥ न स्यात् । त्वदभिमतक्षणिकत्वासिद्धेरेव तन्निरूपिताक्षणिकत्वासिद्धेस्तस्य व्याप्यत्वग्रहणायोगात् । चिरकाल-

ननु पूर्वोत्तरोपाध्यवसानारम्भय: परस्परावच्छेद्यावच्छेदकभावे किं प्रमाणमित्याशङ्कय उत्तरा- रम्भावच्छिन्नं पूर्वावसानम, पूर्वावसानावच्छिन्नः उत्तरारम्भः इत्येवंरूपया भवच्छिन्नत्वधिया परस्पर वच्छेदः सिध्यतीत्याह परस्परेति । मतिप्रसक्तस्याप्यंश मेदेनावच्छेदकत्वे दृष्टान्तमाह यथेति । त्वदभिमतेति । क्षणिकत्वरूपप्रतियोग्यप्रसिद्धया तदभावाप्रसिद्धेरिति भावः । ततः किमित्यत माह तस्येति ननु चिरकाल-

भवति । तथा हि-नैयायिकपते क्रिया, क्रियानो विभागः, विभागात् पूर्वसंयोगनाशः, पूर्वसंयोगनाशा- दुत्तरसंयोग:, तवः कर्मनाश इति क्रमः टन स्वजन्यविभागप्रागभावावच्छिन्नं कर्म क्षणोपाधिः । तत्र कर्मोत्पत्तिद्वितीयक्षणे नश्यतो विभागप्रागभावस्य कर्मोत्पत्तिक्षणोऽवसानम् ; चरमक्षणस्यैवावसान पदार्थत्वात्। प्रथमक्षणश्च प्रारम्भपदार्थः । उक्तारम्भावसानयो वैशिष्टयघटकतयैव प्रवेशः । स्वाधिकरण कालवृत्तित्व- संबन्धेनैव हि प्रागभाववैशिष्ट्यं कर्मणः । एवं विभागावच्छिन्न पूर्वसंयोगः, पूर्वसंयोगावच्छिन्न विभागो वा क्षगोवधिः । अत्र पूर्वसंयोगस्यावसानं विभागस्य स्वारम्भः । एवमुत्तरसंयोग नागभावावच्छिन्नः पूर्वसंयोगाशः, उत्तरसंयोगावच्छिन्नं कर्म च क्षणोपाधिः । सिद्धान्ते संयोगातिरिक्तं कर्म नास्तीत्येकः पक्षः, मस्तीत्यपरः । तत्र प्रथमपक्षे पूर्वसंयोगनाशातिरिक्त उत्तरसंयोग इत्यङ्गीकारे उत्तरसंयोगप्रागभावा- बच्छिन्नः पूर्वसंयोगनाश:, पूर्वसंयोगनाशावच्छिन्न उत्तरसंयोगप्रागभावो वा क्षगोपाधिः । पूर्वसंयोग- नाशात्मक एवोत्तरसंयोग इत्यङ्गीकारे उत्तरसंयोगप्रागन वावच्छिन्ना उत्सामध्येव क्षणोगधिः । एवं सर्व तत्तत्कार्य प्रागभावावच्छिन्ना ततत्कार्यसामग्र्येव सः । द्वितीयपक्षे क्रिया, क्रियातः पूर्वसंयोग- नाशात्मक उत्तरसंयोगः, ततः कर्मनाशः इति क्रमः । संशेगनाशातिरिक्तविभागानुगमात् । तत्र उत्तरसंयोगप्रागभावावच्छिन्नं कर्म, उत्तरसंयोगावच्छिन्नं कर्म च क्षणोपाधिरिति : तदवच्छेदोपपत्तेः क्षणव्यवहारविषयठाया व्यवच्छेयत्वोपपत्तेः । उत्तरसंयोगप्रागभावस्य कर्मणश्च तत्तद्रूपेणानेकक्षण- वर्तित्वेऽपि तादृशनागभावविशिष्ट कर्मत्वेन तादृशकर्मण एकक्षणमात्रवर्तितया स्वजन्योत्तरसंयोग- प्रागभावविशिष्टकर्मविशिष्टकालम्य क्षणपदार्थत्वमुपपद्यत एवेति भावः । एवं क्षगोपाध्यन्तरेऽपि बोध्यम् । विभागप्रागभावादेर्विभागाद्याश्रय एव सत्त्वेन कर्मणि कथं तद्वैशिष्ट्यमित्याशङ्कयाह परस्परावच्छेदचेति । परस्परवैशिष्ट्यं चेत्यर्थः । युगपद्विशिष्टबुद्धिविषयतयेति । युगपदिति विशिष्टबुद्धिः युगपद्विशिष्टबुद्धिरिति व्युत्पत्त्या एककालिकम्यसंबन्धावगाहिविशिष्टबुद्धिविषयतयेत्यर्थः । स्वाधिकरण कालवृतिस्वरूपमेककालिकत्वमेव वैशिष्ट्यमिह निवक्षितम् । तच विभागभागभावादेः कर्मादाय- क्षनमिति भावः । खाधिकरणकालवृतित्वं च स्वाच्छिनकालनिष्ठनिरुपकताका घेयत्वम् । तेन स्वाधिकरणमहाकालवृत्तित्वस्य सार्वत्रिकत्वेपि न क्षतिः । तद्धकरणक्षमवृतेरेव पदार्थस्य कालनिष्ठायां

30

सर्वेक्षणिकत्वनिरास:

स्थायित्वविवक्षायां तु निःस्वभावे शशशृङ्गे तदयोगः । अथ शशशृङ्गाभावो दृष्टान्तः स तहिं सन्नैव स्थायित्वमेवाक्षणिकत्वम् । न तु क्षणिकत्वाभावः ; येनावसिद्धिः स्यादित्यत आह- चिरकालेति । तदयोग इति - चिरकालस्थायित्वायोग इत्यर्थः । ननु निःस्वभावे शशशृङ्गे इति वदता शशशृङ्गाभावस्या - भ्युपेतत्वात् स एव चिरकालस्थायित्वे दृष्टान्तो भविष्यतीति शङ्कते - अथेति । परिहरति स वहति । तस्य तन्निष्ठः धेयतानिरूपकतायामवच्छेदकत्वात् । प्रत्येकमतिप्रसक्तस्यापि विशिष्टरूपेणानतिप्रसको दृष्टान्तमाह यथेति । त्वदभिमतक्षणिकत्वासिद्धेरिति । त्वया साध्यतया स्वीकृतस्य एकक्षणमात्रवृत्तित्वरूपस्य क्षणिकत्वस्य कचिदप्यप्रसिद्धे रेत्यर्थः । तन्निरूपिताक्षणिकत्वासिद्धेरिति । तज्ज्ञानाधीनज्ञानविषय क्षणिकत्वाभावप्रतीत्य संभवादित्यर्थः । अभावरत्यये प्रतियोगितावच्छेदकविशिष्ट प्रतियोगिज्ञानस्या-

पेक्षिनत्वादिति भावः । ततः किमित्यवाह तस्य व्याप्यत्वग्रहणायोगादिति । व्यतिरेकिणि साध्याभावे हेत्वभावव्याप्यत्वस्यैव गमकत्वादिति भावः । ननु विशिष्टपसिद्धभावेपि विशेषण- विशेष्ययोर्विशृङ्खरुपसिद्धया व्यधिकरणधर्मावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावप्रत्यय उपपद्यते ; यथा घटत्वेन पटो नास्तीति । न हि तत्र घटत्वविशिष्टष्टप्रसेद्धिरस्ति । इत्थंच प्रकृते क्षणद्वयावृत्तित्वस्य कालः संबन्धिनि शशविषाणादौ, कालवृत्तित्वस्य च घटादौ प्रसिद्धया क्षणद्वयावृत्तित्ववैशिष्ट्यावच्छिन्न- प्रतियोगिताकाभावरूपसाध्याभावप्रसिद्धि भवात् नानुपपत्तिः । न हि व्यधिकरणधर्मावच्छिन्न प्रतियोगि. ताकाभावः सिद्धान्ते नाभ्युपगम्यत इति शक्यं वक्तुम्; “मथ शशशृङ्गाभावो दृष्टान्तः, स तर्हि सन्नेव प्रामाणिकत्वात्” इत्यनुपदमेवाभिधानात् । सर्वार्थसिद्धयादौ तदभ्युपगमस्य विस्पष्ट प्रतीतेश्व | अतः कथमिदमिति चेत्- भत्त्रोच्यते — क्षणद्वयावृतित्वरूपविशेषणप्रसिद्धेः शशशृङ्गादावेव वक्तव्यतया असत्ख्या- त्यनभ्युपगन्तृ सिद्धान्तिमते तदसंभवात् व्यधिकरणधमविच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावोऽपि न प्रसिद्धयति । एवं व्यतिरेकिस्थले हेतौ साध्याभावव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्वज्ञानं साध्याभावे हेत्मावव्याप्यत्वज्ञानं वाऽनुमितिजनकम् । तन साध्याभावस्य प्रतियोगिता संबन्धेन स ध्यविशेषिताभावत्वेनैव निवेश: ; न तु साध्यतावच्छेदकावच्छिन्न प्रतियोगिता का भावत्वेन । प्रतियोगित्वादेः प्रकारतया निवेशे तत्संसर्गस्यापि निवेशयनीयतया गौरवात् । तवश्च विशिष्टसाध्या प्रसिद्धौ तद्विशेषताभावस्य सुतरामप्रसिद्धया न व्यतिरेकव्याप्तिग्रहसंभव इति । नन्वनेकक्षणावृत्तित्वमात्रमेव साध्यतयाऽङ्गीक्रियते; सत्रमादायार्थान्तरस्य सत्त्वरूप हेतोः कालवृत्तित्यरूपत्वाङ्गीकारादेव परिहारात । इत्थंच यत्रानेकक्षणवृत्तित्वम्, न तन सत्त्व मित्येवं व्यतिरेकव्याप्तिसंभवान्नानुपतिरित्यत माह चिरकालस्थायित्वविवक्षायां त्विति । अनेकक्षणा- वृतित्वस्य साध्याभावरूपत्वमङ्गीकृत्य ने कक्षणस्थायित्वस्य साध्याभावरूपत्वविवक्षायामित्यर्थः । तदयोग := अनेकक्षणवृतित्वायोगः । ततश्च न शशशृङ्गस्य व्यतिरेकदृष्टान्तत्वसंभव इति भावः । शङ्कते अथेति । शशशृङ्गाभाव इति । शशी पत्वेन शृङ्गाभाव इत्यर्थः । तेन न प्रतियोग्यप्रसिद्धिः । दृष्टान्त इति । तस्यानेक- क्षणस्थायित्वरूपसाध्याभाववत्वादिति भावः । परिहरति स इति । वहति । शशश्रज्ञाभावस्य चिरस्थायित्व इत्यर्थः । समेवेति । कालवृतित्वरूप हेतुमानेवेत्यर्थः । तथा हेत्वभावविरहान्न तस्म व्यतिरेकदृष्टान्तत्वसंभव

ग्नपेटिका रंगरामानुजीय समेतं न्यायसिद्धासनम्

31

प्रामाणिकत्वात् ॥ भावेतरत्वलक्षणमसश्वमस्तीति वेन - भावान्तराभाववादे तस्याप्यसिद्धेः । अन्यत्राप्यभावस्येव भावस्यापि सुवचत्वात् । प्रत्यक्षत्वा दिविरोधपरिहार कुसृप्रेश्वाविशिष्टत्वादिति || केचित्तु नित्यमपि किञ्चित् तत्वं बुद्धोपदिष्टमिति मत्वाख्यसाधनमागमबाधितं कृत्वा चिरस्थायित्व इत्यर्थः । सन्नेवेति । कालसम्बन्धित्वस्यैव सत्त्वरूपत्वादिति भावः । ननु कालसम्बन्धित्वं न त्वम् ; अपितु भावत्वमेवेति शङ्कते भावेनरत्वेति । तस्याप्यसिद्धेरिति । शशशृङ्गाभावे भावभिन्न- त्वलक्षणासत्त्वस्याप्यसिद्धेरित्यर्थः । अन्यत्रापीति । भावातिरिक्ताभाववादेऽपीत्यर्थः । अभावस्येवेति । अभावे भावभिन्नत्वलक्षणपारिभाषिकासत्त्ववत् अभावभिन्नत्वलक्षणपारिभाषिका सत्त्वस्याभावेऽपि सुवचत्वादित्यर्थः । ननु अभावभिन्नत्वमसत्त्वञ्चेत् ; घटादीनामप्यसत्त्वात् प्रत्यक्षत्वादिकं विरुध्येतेत्याशङ्कय भाव भिन्नत्वस्यासत्त्वपक्षेऽपि घटाभावादीनामपि प्रत्यक्षत्वं विरुध्येतेत्यापादनसाम्यात् कालसम्वन्धित्वलक्षणसत्त्वस्यैव प्रत्यक्षत्वादिप्रयोजक- त्वमिति तत्परिहारस्य पक्षान्तरेऽपि समत्वादित्याह प्रत्यक्षत्वादीति ।

के चिन्विति । सर्वमपि सत् पक्षीकृत्य सत्त्वेन हेतुना क्षणिकत्वे साध्ये बुद्धोपदिष्टशून्याख्यतत्त्वे क्षणिकत्वस्य तदागमबाधितत्वात् सत्त्वेन हेतुना सर्वस्य सतः क्षणिकत्वसाधनमयुक्तं मन्यमानास्तत्तत्कार्य वस्तुध्वंसं इति भावः । प्रामाणिकत्वादिति। प्रमाविषयत्वादित्यर्थः । तथाच कालसंबन्धस्तस्याऽऽवश्यक इति भावः । ननु भावत्यमेव हेतू क्रियते । तत एव नार्थान्तरम् ; नसतो भारत्वः संभवात् । कालसंबन्धित्वस्य पक्षता- वच्छेदक घटकत्वाङ्गीकाराद्वा नार्थान्तरम् । इत्थंच शशशृङ्गाभावे हेत्वभावस्यापि संभवान्न तस्य दृष्टान्त स्वानुपपत्तिरित्याशङ्कते भावेतरत्वलक्षणमिति । भावत्वाभावरूपमित्यर्थः । असभवं सत्त्वाभावः । भावान्तराभाववाद इति । " भावान्तरमभावो हि कयाचित् व्यपेक्षप्या" इत्युक्तरीत्या भावाभाव- न्यायेनानुयोगिता विशेषरूपाभावत्वस्य भाव एव संभवादभावो न भावातिरिक्तः; किन्तु प्रतियोगिविरुद्ध- भावान्तररूप एवेति सिद्धान्त इत्यर्थः । तस्याप्यसिद्धेरिति । भावत्वाभावरूप हेत्वभावस्य । प्यसंभवादित्यर्थः । अपिना काल संबन्धित्वाभावपरिग्रहो दृष्टान्तार्थः । अन्यत्रापीति । भावातिरिक्ताभाववादेऽपीत्यर्थः । अभाव- दयेव भावस्यापि सुवचत्वादिति । भावेतरत्वमेवासत्त्वमित्यङ्गीकृत्य तद्वतः स्थिरत्वस्वीकारे अभावेवर- त्वमेव सत्त्वमित्यङ्गीकृत्य तद्वतो भावस्यापि स्थिरत्वेन वक्तुं शक्यत्वादित्यर्थः । तथा चानुमानमप्रयोजकमेवेति भावः । नन्वभावेतरत्वस्य । सत्त्वरूपत्वमङ्गीकृत्य घटादीनामसत्त्वस्वीकारे तेषां प्रत्यक्षविषयत्वानुपपत्तिः ; असत: प्रत्यक्षायोगादित्याशङ्कय, एवंसति ममावस्यासत्त्वं तस्य प्रत्यक्षविषयत्वानुपपत्तिः । यदि च प्रत्यक्षविषयत्वे कालसंबन्धरूपसत्त्वमेव नियामकम् ; तच्चाभावेऽस्त्येवेति नानुपपत्तिरित्युच्यते– तर्हि वत् घटादीनामप्यस्तीति न तेषां प्रत्यक्षत्वानुपपत्तिरिति न कश्विद्विशेष इत्याह प्रत्यक्षत्वादीति ।

; बोद्धैकदेशिनां मतमुपन्यस्यति केचिदिति । नित्यमपि किञ्चिचत्वमिति शून्याख्यमिति शेषः । सम्वाख्यसाधनमागमबाधितं कृत्वेति । सर्वमपि सत् पक्षीकृत्य सत्त्वेन हेतुना क्षणिकत्वसाघने शून्यारूयतत्त्वस्य नित्यनाग्रहितदागमेन बाघ इति मत्त्वेत्यर्थः । इदमुपलक्षणम् — तादृशतत्त्वे सत्त्वरूपहेलो : व्यभिचारमपि मत्त्वेत्यपि बोध्यम् । एतेन तादृशतत्त्वव्यतिरिक्त समक्षीकारे न बाब 32 सर्वक्षणिकत्वनिरासः ध्रुवभावित्वमेव हेतुममिमन्यन्ते । तथा हि-यत् ध्रुवमावि, न तत् हेतुसापेक्षम् । अन्यथा ध्रुवमावि- afeterत् । अतः कार्याणां भाविनः प्रध्वंसन्या हेतुकत्वसिद्धेविलम्बायोगादुदीयमानमेव वस्तु तेन प्रस्यत इति । तन प्रभावित्वशब्देन तत्सप्रालभावित्व- तदनन्तरभावित्वनियम-तम्माद- जन्यत्व-तदेह सामग्रीजन्यत्वा हेतुकत्वाद्यर्थविवक्षायां यथायथमसिद्विव्याघातसाध्याविशेषादिदोषा- पक्षीकृत्य ध्रुवभावित्वेन हेतुना हेतुनिरपेक्षत्वं प्रसाध्य तन्मुखेन क्षणिकत्वं वर्णयन्तीत्यर्थः । तेन प्रस्थत इति ! प्रध्वंसेन गृह्यत इत्यर्थः । किं नाम भवभावित्वम् ? कार्यसमकालभावित्वं वा ? नियमेन कार्यसमनन्तर- भावित्वं वा? कार्यमात्रजन्यत्वं वा ? कार्यमात्रसामग्रीजन्यत्वं वा? अहेतुकत्वं वा अन्यद्वा । नाद्यद्वितीयौ असिद्धेः । नापि तृतीयचतुर्थी; तयोरहेतुकत्वविरुद्धत्वेन व्याधातात् । न च पञ्चमः; साध्याविशिष्टत्वात्, एष्यत्त्वातिरिक्तस्यान्यस्य दुर्वचत्वात्; एष्यमात्रस्य च मुद्गरप्रहारजन्ये विसभागसन्तानारम्भककपालक्षणे तदविनाभूते प्रतिसङ्घयानिरोधादौ चानैकान्त्यादित्याह तत्व ध्रुवमावित्वशन्देनेति । ; इत्यदास्तम् । न च तादृशव्यतिरिक्तयत्वस्यैव हेतूकरणात न व्यभिचार इति वाच्यम्; तादृग- तत्त्वस्येव इतरस्यापि स्थिरत्वोपपत्त्या उदितरसत्वमप्रयोजकमपि इत्यभिप्रायात् । भ्रवभावित्वमेव हेतुमभिमन्यन्त इति । भावित्वेन अहेतुकत्वाद्विद्वारा क्षणिकत्वसिद्धिमभिमन्यन्त इत्यर्थः । एतदेवोपपादयति यदित्यादिना न तद्धेतुसापेक्षमिति ! अन्य पोहवदिति शेषः । इदञ्च व्याप्तिबोधक- मुदाहरणम् । विपक्षे बाघकननुकूलन कमाइ अन्यथेति । हेतु सापेक्षत्वे इत्यर्थः । ध्रुवमावित्वविशेधात् भुवमावित्वानुपपतिप्रसंगात् । सहेतुकत्वे कदाचित् हेत्वभावेन तदभावसंभवात् भवनावित्वं न स्यादिति भावः । पक्षघताप्रर्शनपूर्वकं ध्वंसे हेतुकत्वसिद्धिमुपसंहरन् तेन क्षणिकत्वसिद्धिमाह अत इत्यादिना । विलम्बायोगादिति । हेतुसापेक्षत्वे हि तद्विलम्बात् विलम्बमंभव इति भावः । तेन प्रस्तत इति । ध्वंसेन गृह्णन इत्यर्थः । द्वितीयक्षणवृत्तिध्वंसप्रतियोगी भवतीति यावत् । जयं भावः - घटध्वंसो घटाधिकरणसम्यध्यसाधिकरण यावत्कालय महेतुकावात् मन्यापोहवत्, नित्यतत्त्वावर व द्वेत्यनुमानेन क्षणभङ्गसिद्धिः । स्वप्रतियोग्यधिकरणकाले विरोधेन ध्वंसम्म विद्यमानत्वासंभवात् बाघः स्यादिति तद्वारणाय यावदिति । इत्थञ्च द्वितीयक्षणस्यापि यावदन्तर्गततया उद्वृत्तिध्वंसप्रतियोगिव सिद्धिरिति । अहेतुकत्व साधकतयाऽभिमतं भ्रवमावित्वं विकल्प्य दूषयति तत्रेत्यादिना । तत्समकालभात्रित्वं प्रतियोग्यधिकरणकालवृत्तित्वम् तदनन्तरभावित्वनियमः खक्षणाव्यवेहितपूर्वक्षणोत्पतिकत्वप्रतियोग्यधि- करणत्वोभयसंबन्धेन घटत्वादिव्यापकत्वम् । तन्मात्रजन्यत्वं प्रतियोगीतराजन्यत्वे सति तज्जन्यत्वम् । तदेकसामग्रीजन्यत्वम् प्रतियोगिसम्म्ग्रीम वजन्दरम् । अहेतुकत्वम् अजन्यत्वम् । श्रादिपदात् तवमुकाकलाप सर्वार्थसिद्धयनुगृहीत प्रतियोगिरूपत्वपरिग्रहः । असिद्धीत्यादि । प्रतियोग्यभावयो विशेषात् प्रतियोग्यधिकरणकाले ध्वंसासंभवात् प्रथमे खरूपासिद्धिः । द्वितीये तु साध्याविशेषापर पर्याया संदिग्धासिद्धिः । वस्तुस्थिरत्वपक्षे तत्सं - विपत्त्यभावात् । तृतीयचतुर्थयोः व्याघातशब्दितो विरोधः । पश्च मे साध्यः विशेषः । षष्ठे प्रतियोग्यभावयोविरुद्ध ‘तादात्म्यासंभवात् स्वरूपासिद्धिः । रमपेटिका रंगरामानुजीय समेतं न्यायसिद्धाअनम् 33 देष्यश्वनियममात्रमवशिष्यते । तच भवतामपि विभागसन्तानारम्भककपालक्षणतदविता भूतप्रति- सहयानिरोधादिना अनैकान्तिकमिति । अन्यथा सर्वेषामप्युत्तरक्षणानामेष्यस्त्राविशेषात् प्रथमक्षण विभागेति । विसदृशेत्यर्थः । तन्मते सन्तानो द्विविधः सदृशसन्तानः, विसदृशसन्तानश्चेति । नाशोऽपि द्विविधः प्रतिसङ्ख्या निरोधः, अप्रतिसङ्ख्यानिरोधश्चेति । सङ्ख्या = बुद्धिः । वस्तुप्रतिकूला सङ्ख्या प्रतिसङ्ख्या । तदेत (सदेत ?)दसत्करोमीत्येवंरूपा या बुद्धिः विनाशकपुरुषनिष्ठा, सा प्रतिसङ्ख्येत्युच्यते । तया बुद्ध्या मुद्गर- प्रहारादिद्वारा जातो यो विनाशः, स प्रतिसङ्ख्या निरोधः । तदितरो निर्हेतुकः प्रतिक्षणमुत्पद्यमानो विनाश: अप्रतिसङ्ख्या निरोधः । ततश्च मुद्गरप्रहारादिना घटक्षणसन्तानविसजातीयकपालक्षणसन्तानारम्भकाद्यकपालक्षण: प्रतिसङ्ख्यानिरोधश्च युगपज्जायेते इति तेषां परिभाषा | अन्यथेति । एष्यतः सर्वस्याप्यहेतुकत्व इत्यर्थः I / अन्यथा ध्वंसानन्तरमपि प्रतियोगिनः सत्त्वापत्त्या क्षणभङ्गसाधनाय प्रवृत्तैः स्थिरत्वमेत्र साधितं स्यात् आदिपदात् प्रथमे तत्समानकालीन सहेतुकवस्त्वन्तरे व्यभिचारस्य संग्रहः । एष्यत्वनियममात्त्रमिति स्वप्रागभावाधिकरणक ‘लवृतित्वसंबन्धेन घटत्वादिव्यापकत्वमात्रम् इत्यर्थ । अवशिष्यते उक्तदूषणैः न दूष्यते । विभागेति । विसदृशेत्यर्थः । उन्मते हि सन्तानो द्विविधः सदृशसन्तानो विसदृश सन्तान श्चेति । प्रतिक्षणं जायमानघटसंतानः सदृशसंतानः । मुद्गरप्रहारादिसमकाल माविकणलादिसन्तानो विसदृशसन्तान इति । सन्तानारम्भककपालक्षणेति । तादृशसन्तानारम्भक प्राथमिक कपाले सुद्गरपातादि- जन्यतया निर्हेतुकस्वरूपसाध्याभाववति उक्त एष्यत्वनियमसद्भावात् व्यभिचार इत्यर्थः । ननु स्वप्राग- भावाधिकरणकालवृत्तित्वप्रतियोगित्वोमय संबन्धेनैव व्यापकत्वम्म विवक्षणीयतया नोक्तम्यभिचार इत्यत भाह संद विनाभूतप्रति॒संख्या निरोधेति । तन्मते हि नाशो द्विविधः - प्रतिसंख्या निरोधः प्रतिसंख्या- निरोषश्चेति । संख्या = बुद्धिः । वस्तुप्रतिकूला संख्या प्रतिसंख्या । तदेदत् (सदेतत् ?) असत्करोमि इत्येवंरूपा विनाशकपुरुषनिष्ठा बुद्धिः प्रतिसंख्या । तथा मुद्गरप्रहारादिना जतो विनाशः प्रतिसंख्या निरोधः। तदितरो निर्हेतुकः प्रतिक्षणमुत्पद्यमानो विनाशः अप्रतिसंख्या निरोध इति । मुद्गरप्रहारादिना घटक्षण संज्ञान- विसदृशसन्तानारम्भकप्राथमिक कपालकणः प्रतिसंख्यानिरोषश्च युगपज्जायत इति तैरङ्गीक्रियते । तब सुदरपातादिनन्यत्र्या साध्याभाववति प्रतिसंख्या निरोधरूपनाशे उक्त हेतु सत्त्वात् व्यभिचार इत्यर्थः । ननु सुद्गरपातादीनामपि विसदृशसन्तानारम्भकत्वमेव न तु नाशकत्वमित्यङ्गीकारात् नोतव्यभिचारावकाशः । तत्र निर्हेतुकस्वरूपसाध्यस्यैव सत्त्वादित्यत नाह आदीति । आदिना पूत्कारादिजन्यदीपनाशसंग्रहः । तत्र सदृशसन्तानारम्भस्य भवदनभिमततया पूत्कारादेः नाशजनकत्वमेव वाच्यमिति तत्र व्यभिचार इत्यर्थः । वस्तुतस्तु मन्वयव्यतिरेकाविशेषात् सुद्गरपातादीनां विसदृशसन्तानाऽऽ- रम्भकत्वमेव, न तु नाशकत्वमिति नियन्तुमशक्यम् । नाशकत्वमेव न तु सहर सन्तानारम्भकत्वमिति विपरिवर्तम्यापि प्रसंगांत् । किंच तादृशनाशे सुद्गरपातादीनां कारणत्वास्वीकारे तम्याकस्मिकत्वापत्या पूर्वमपि उत्पत्तिप्रसंगः । अथ विसदृशसन्तानस्यैव तन्नियामकत्वाङ्गीकारात् न पूर्वतः प्रशतिरिति S ;34 सर्वक्षणिकत्वनिरासः एव सर्वेक्षणोत्सी विश्वविनिवृत्तिप्रसङ्गः ॥ आस्था निवृत्यर्थं क्षणिकत्वमुपदेष्टव्यमिति चेत् अहों महाधार्मिकस्थान ठीकवादिनो महानयमधर्मः प्रसज्येत। सूक्ष्मधिय रतनैषाऽऽस्थानिवृत्तिप्रसङ्गाच । विश्वानित्यतामात्रोपदेशादपि च तत्सिद्धेः । अन्यथा शून्योपदेशस्यैव अवश्यकर्तव्यत्वप्रसङ्गादिति ॥ प्रत्यनुमानानि च - विगीता प्रत्यमिशा स्वविषये प्रमा; अबाधितबुद्धित्वात् । स्वलक्षण- आस्यानिवृत्यर्थमिति । विषयेषु वैराग्यसिद्ध्यर्थमतात्त्विकमपि क्षणिकत्वमुपदेष्टव्यम् । न तु तात्त्विक मित्यर्थः । अनळीकवादिन इति । अतात्त्विकस्य क्षणिकत्वस्योपदेशादनृतवदनलक्षणमहापातकप्रसङ्ग इत्यर्थः । तत्रैवास्यानिवृत्तीति । क्षणिकत्ववाद एव बुद्धिमतामश्रद्धा स्यात् । त्वदुक्तयुक्तेर्दुर्युक्तित्वज्ञानादित्यर्थः । रात्सिद्धेरिति । आस्थानिवृत्तिसिद्धेरित्यर्थः ॥ i चेत् किं तस्य कारणत्वमङ्गीकृत्य नियामकत्वं स्वीक्रियते, उत तदनङ्गीकृत्यैव । माथे, उक्तव्यभिचारो दुष्परिहरः । तादृशसन्तान जन्यतयैव साध्यासंभवात् । द्वितीये चार्वाकवादसमुत्थानम् सर्वज्ञ एवमेव कस्य चिन्नियामकत्वमाश्रित्य का न्तरे तदापत्तिपरिहारसंभवेन कार्यकारणभावमात्रविलोपप्रसंगात् । एवं विसभागसन्तानारम्भका चक्षणस्येव महेतुकत्वेऽपि एण्यत्त्वनियमोपपत्त्या अप्रयोजकत्वमित्यादिकमूलम् । एष्यत्वस्व महेतुकत्वव्याप्यत्वे बाधकमाह अभ्यथेति । एष्यत्वस्य महेतुकत्वव्याप्यत्वे इत्यर्थः । एव्यत्वाविशेषादिति महेतुकस्यापत्येति शेषः । प्रथमक्षण एव सर्वक्षणोत्पतानिति । भवदुक्तरीत्यैव हेतु निरपेक्षस्य विलम्बा संभवादिति भावः । विश्वविनिवृत्तिप्रसङ्ग इति । क्षणिकतया द्वितीयक्षणसत्त्वा संभवादिति भावः । आस्था निवृत्यर्थमिति । विषयेषु वैराग्यसिद्ध्यर्थमतात्त्विकमपि क्षणिकत्वमुपदेष्ट व्यमित्यर्थः । अनळीकनादिनः = सत्यवदनशीलम, महान यमधर्म: = मनृतवदनरूपं महापापम् । तत्रैवास्यानिवृत्तीति । तदुपदेश एव बुद्धिमतामविश्वासः स्वात्; स्वदुक्तयुक्तेराभासत्वज्ञानादित्यर्थः । तत्सिद्धेः=भास्थानिवृत्तिसिद्धेः । अन्यथा - मास्थानिवृत्त्यर्थमवास्तवोपदेशादरणे, शून्योपदेशस्येति । तस्यैव तीव्रवैराग्यजनकत्वादिति भावः ॥ 1 प्रत्यनुमानानीति । बाघकानि प्रतिरोधकानि चेत्यादिः । बाधकं प्रत्यनुमानमाह विगीतेत्या दिना । मनेन सोऽयं घट इत्यादेर्घटादावतील - वर्तमान कालद्वयसंबन्धा वगाहिप्रत्यभिज्ञायाः प्रमात्वसिद्धौ क्षणिकत्वानुमानं निश्चितप्रामाण्यकतादृशप्रत्यभिज्ञापत्यक्षवाधितं भवतीति भावः । संस्कारसन्निकर्षोभय. मन्यज्ञानत्वरूपप्रत्यभिज्ञात्वावच्छेदेन प्रमात्वसाधने दीपादिप्रत्यभिज्ञायां बाधः स्यादिति विगीतेनि विशेषणम् । विगीतत्वं च विप्रतिपत्तिविषयत्वम् । प्रमात्वतदभावको टिकसंशयविषयत्वमिति यावत् । ततब्ध दीपादिप्रत्यभिज्ञायाः प्रमात्यः मानवताया उभयसंप्रतिपन्नतया तत्त्रोक्तसंशयविषयत्वाभावाच तत्र भाषावकाशः । नथ तत्रापि कस्यचित् प्रमात्वाभावनिश्वयरहितस्योक संशय संभवाद्वाधतादवस्थ्यम् । यदि च दीपादिप्रत्यभिज्ञातिरिक्तविशेष्यकतादृशसंशय विषयत्वमेव विवक्षितव्यमित्युच्यते ; तदा दीपादिप्रत्यभि- शातिरिक्तत्वेनैव निवेश संभवाच्छेष वैयर्थ्यम्, शिरोवेष्टनेन नासिका स्पर्शनतुश्यता चेति चेत्-न; उक्त संशयस्य तद्व्यक्तित्वेनैव लाघवान्निवेशनीयतया दोषानवकाशात् । अत एव संशयस्वनिवेशनानर्थक्यमित्यपि न । जयं पर इत्यभिज्ञायां स्वलक्षणप्रमायामेव वा सिद्धसाधनवारणाय प्रत्यभिज्ञेति । मवच्छेदकावच्छेदेना- रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 1 ; 35 र-पे, नुमिते रुद्देश्यश्वेऽपि सामानाधिकरण्येन सिद्धसाधनस्यापि दोषत्वमस्त्येवेत्युक्तम् । प्रत्यभिज्ञात्वं च सैस्कारसत्रिकर्षोमयजन्यत्वम् । स्मृती बघत्ररणाय सन्निकर्षैति स्मृतिसाधारणमाथाध्यकक्षण प्रमात्वसाधने स्मृतौ सिद्धसाधनवारणमेव तत्फलं बोद्धयम् । दीपादिप्रत्यभिज्ञातिरिक्तप्रत्यभिज्ञाविशेष्यक संशयस्य तद्व्यक्तित्वेन विषयतः संबन्धेन लाघवात् पक्षतावच्छेदकत्वसंभवेऽपि यथासन्निवेशे न वैयर्थ्यम् । विषये प्रमेति । स्वविषययावददच्छेदेन प्रमेत्ययः । स्वविषयता व्यापक प्रमात्यवतीति यावत् । व्यापकता चावच्छेदकता संबन्धेन । प्रमात्वं ह्यांशिकम् शुक्तिरजतादिज्ञानस्यापि घम्यंशे प्रमात्वात् । उक्तं हि “सर्व ज्ञानं धर्मिण्यभ्रान्तं प्रकारे तु विपर्ययः” इति । ततश्च सर्वाशेऽपि यस्य प्रमात्वम्, स्वोक्तसाध्यसंपत्तिः । इदच विशेषणं सिद्धसाधनवारणाय । प्रत्यभिज्ञायां हि वर्तमानकालसंबन्धांशे प्रमात्वमुभयसं प्रतिपन्नम् । न च सोऽयं घट इति प्रत्यभिज्ञायां किञ्चिदंशेऽपि ममात्वाभावात्वस्यैव सिद्धान्त्यभिमतवया रख प्रमात्वम्म व्याप्यवृत्तित्वमेवेति तत्र विषयस्य कथमवच्छेदकः वमिति वाच्यम् । सर्वविषयेऽपीय प्रमेति प्रतीत्यनुरोधेन व्याप्यवृतेरपि सर्वविषयावच्छिन्नस्याङ्गीकारात् । नङ्गीकृतं हि तार्किकशिरोमणिभिरपि पर्वते रूपे न वह्निपरसंयुक्तत्वमिति प्रतीत्या व्याप्यवृतावपि रूप निहवहिम- संयुक्तत्वाभ वे पर्वतावच्छिन्नत्वम् । व्याप्यवृत्तित्वं हि खसमानाधिकरणाभावाप्रतियोगित्वम् । तच किञ्चिदवच्छिन्नत्वेऽपि न हीयत इति । यदि च व्याप्यवृत्तेः किश्चिदवच्छिन्नत्वं नास्तीत्यामहः, तदा प्रमात्वाभाववद्भेद एव साधनीयः । प्रत्यभिज्ञायाः अतीतकालसंबन्धांशे प्रमात्वाभावे तत्र नोक्तसाध्यसंपत्तिः ; मेदस्य व्याप्यवृत्तित्वात् । अतो न सिद्धसाधनावकाशः, अभिमतसिद्धिश्व | अथवा अनवच्छिन्नाश्रयता संबन्धेनैव प्रमात्वं साधनीयमिति न काचिदनुपपत्तिः । वस्तुतस्तु वद्वति तत्प्रकार- कत्वरूपप्रमात्वस्य प्रकार मेदेन भिन्नतया सोऽयं घट इति प्रत्यभिज्ञायां कस्यापि प्रमात्वस्य नानवच्छिन्ना- श्रयतासंबन्धेन वर्तमानत्वसंभवः । वर्तमानकाल संबन्धप्रमात्वस्यातीतकाल संत्रन्वरूपविषयावच्छेदेन, अतीतकालसंबन्धप्रमात्वस्य वर्तमानकालसंवन्धरूपविषयावच्छेदेन चाभावसत्त्वेनोभयोरपि प्रमात्वयोस्तना- व्याप्यवृतित्वात् । अतः मागुक्तस्त्वविषयताव्यापक प्रमात्वसाधनमेव सम्यक् । व्यापकता च श्रमास्वत्वेन । खविषयतासमानाधिकरणाभावनिरूपितावच्छेदकता संबन्धावच्छिन्नप्रतियोगितानवच्छेदक- प्रमात्वत्वावच्छिन्न साध्यमिति तु निष्कर्षः । प्रमात्वत्वञ्च संबन्धविशिष्टप्रकारता निरूपकताश्वम् | वैशिष्टये स्वानुयोगिनिष्ठ विशेष्यतानिरूपितत्व - स्वप्रतियोगिनिष्ठत्व - स्वावच्छिन्नत्ववत्तिय संबन्धेन । 1 अथ खलक्षणप्रमाया निर्विकल्पकरूपतया तदभिमतत्थान लोकसाध्यसंप्रतिपत्तिरिति तस्या दृष्टान्त- त्वानुपपत्तिः; यदि च अर्थजन्यत्वमेव प्रमात्वमिति तैरनीकाशत् तदेवेह साध्यतया स्वीक्रियत इत्युच्यते, तदा सिद्धसाधनमर्थान्तरं वा; प्रत्यभिज्ञायामती उकालसंबन्धांशे प्रमात्वविरहेऽपि घटादिजन्यत्वमात्रेण साध्योपपत्ते । स्वविषय यावदर्थजन्यत्वस्य, स्वविषयताव्यापक स्वनिष्ठजन्य तानिरूषकत्व पर्यवसितस्य साधने बाघः ; भरीतकाले प्रत्यभिज्ञाजनकत्व विरहादिति चेत् तर्हि संबन्धविशिष्टान्यप्रकारता- निरूपकत्वाभावरूपी भ्रमत्वाभाव एव सावनीयः । संबन्धवैशिष्टय प्रागुक्तलित यसंबन्धेन । इत्थञ्च j 36 सर्वेक्षणिकत्वनिरासः बुद्धिवत् । सा हि स्वविषये प्रमैव अस्माकम् वैभाषिकस्यापि । यत् सत् न तत् क्षणिकम् ; यथा दृष्टान्तस्योभयवादिसम्प्रतिपत्तिं दर्शयति- अस्माकम् वैभाषिकस्यापीति । निर्विकल के प्रकारतानिरूपकत्वविरहादेव साध्यसंपत्ति: । यद्यपि प्रत्यभिज्ञायां वर्तमानकालार्थशे अनत्वाभावमादाय सिद्धसाधनम्, तथापि स्वविषययावदवच्छिन्नत्वं प्रागुक्तव्यापकत्वपर्यवसितमभाव- विशेषणं देयमिति न दोषः । यदि च खविषयताव्यापकेत्यत्नत्र स्त्रपदेन पक्षोपादाने दृष्टान्ते साध्यवैकल्यम्, दृष्टन्तोपादाने च वाघ इत्युच्यते - तदा खनिष्ठ । वच्छेदकता कप्रतियोगिताक मेदवत्त्व पर्यवसितखान- वच्छेदका विषयकत्व- माश्रयत्वोम संबन्धेन तादृशाभावस्य साध्यत्वमाश्रयणीयम् । खनिष्ठावच्छेदकता च व्यवच्छेदकतासंबन्धावच्छिन्नखनि । वच्छेदकता प्रतियोगिताक मेद वद्विषयकत्व संबन्धावच्छिन्ना। व्याप्यवृत्तेः किञ्चिदवच्छिनत्व स्वीकारे तु अनवच्छिन्नः श्रयता संबन्धेन तादृशाभावः साघनीय इति दिकू अबाधित- बुद्धित्वादिति । बाधितविषयक बुद्धित्वाभावादित्यर्थः । न त्वबाधितविषयक बुद्धित्वादिति । दीपादिप्रत्यभि- ज्ञाया अपि वर्तमानकालार्थशे अवा धतविषयकरवसत्त्वेन व्यभिचारापत्तेः । तत्र बुद्धित्वनिवेशस्यानतिप्रयो जनकन्या बाधितविषयकत्वाभाव एव फलितो हेतुः । बाधितत्वश्चादुष्टकारणजन्यनिषेधबुद्धिविषयत्वम् । दोषानवीन ज्ञानविषयीभूताभावप्रतियोगित्वमिति यावत् । तेन घटोऽतीतकालसंबन्धाभाववान् वर्तमान- कासव विश्वादिस्यानुमानिकज्ञानहेतोरीश्वरादेरदुष्टत्वेऽपि, घटो न नित्य इति निषेधबुद्धौ घटादे - विषयत्वेऽपि च नासिद्धिः । न चैवमप्यतीतो घटो वर्तमानकालसंबन्धाभाववानिति बुद्धिविषयीभूताभाव प्रतियोगिवर्तमानकालसंबन्धविषयकत्वमादाया सिद्धिदुर्वीरैवेति वाच्यम् दोषानधीनबुद्धो यद्यद्धर्मा- बच्छिन्ने यद्यद्धर्मावच्छिन्न- यद्यत्संबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभाववैशिष्ट्यं विषयः, ततदूधर्मावच्छिन्न- तत्तत्संबन्धावच्छिन्नप्रकारतानिरूपकत्वाभावकूटवत्वस्यैव बाषितविषयकत्वभावरूपतया दोषविरहात् । वीप्साकरणात् घटो न नित्य इति निषेधबुद्धिविषयाविषयकत्वस्य दीपादिप्रत्यभिज्ञायां सत्त्वेऽपि न व्यभिचारः । यदि चासर्वज्ञदुर्विज्ञानत्वमालोच्यते ; तदा दोषानधीनज्ञाननिरूपितप्रकारता- विशिष्ट प्रकारता निरूपकत्वसामान्याभाव एवं बाधितविषयकत्वाभावरूपो हेतुर्वाच्य इति न कोऽपि दोषः । प्रकारताय प्रकारत वैशिष्टय स्वावच्छेदक संबन्धभूतपतियोगितावच्छेदकसंबन्धावच्छिन्नत्व खावच्छेदकधर्मावच्छिन्नत्व- स्वनिरूपितामात्वावच्छिन्न कारवानिरूपितविशेष्यतावच्छेदकावच्छिन्न विशे- व्यतानिरूपितवति । संबन्धेन । इत्थं च दीपोती कालसंबन्धाभाववानित्याकारकदोषानधीनज्ञानीया या अतीतकालयंत्र धनिष्ठा आश्रयता संबन्धावच्छिन्नप्रतियोगितासंबन्धावच्छिन्ना प्रकारता, तद्विशिष्टेन सोऽयं दीप इति प्रत्यभिज्ञानिरूपितातीत कालसंबन्धनिष्ठ प्रकार तेति न कश्चिद्दोषः । घटो भूतकाल संवन्धाभावानिति भ्रममादायासिद्धिवारणाय दोषानधीनेति । हेतुकोटिप विष्टविशेषणानां व्यभिचारवारकतयैव सार्थकथमिति मन्त्रपाठस्तु नादर्तः; रूपादिषु मध्ये गन्त्रस्यैवा भिन्न करवादित्यादीन्द्रिय पार्थिवत्वादिसाधक हेती रूपादिषु मध्य इत्यसिद्धिवारकविशेषणस्य तैरेव दानाच । दृष्टान्ते साध्यस्योभयसंनतपन्नत्वमाह साहीति । रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 27 सम्प्रतिपनं नित्यम् । सन्तधामी भावा इति । यत् प्रतीयते तदक्षणिकम् यथा शशशृङ्गमिति भवद्वयवहारेणापि प्रसज्यते । प्रध्वंसः सहेतुकः पूर्वावधिमत्वात् पटवदित्यादीनि च स्वयमुनेयानि । एवं द्रव्यस्य स्थिरत्वं सिद्धम् ॥ तच्च- (द्रव्यविभागप्रकारः) द्वेषा जड जडतया प्रत्यक्तदितरतयाऽपि वा द्रव्यम् । घोढा त्रिगुणानेहोजीवेश्वर भोगभूतिमतिमेदात् ॥ ७ ॥ 1 सम्प्रतिपन्नं नित्यमिति। बुद्धोपदिष्टमिति शेषः । दृष्टान्तस्योभयवादिसम्प्रतिपत्त्यभावादाह-भवद्वयवहारेणा- पीति । जड जडतया प्रत्यक्तदितरतया वा द्वेघापि विभक्तं द्रव्यं प्रकारान्तरेण षोढा विभजति - षोढेति । अनेहा प्रतिरोधकं प्रत्यनुमानमाह यत्सदिवि । सत्वं कालसंबन्धः । तेन नित्यतत्त्वास्वीकतृमतेऽपि घटत्वादिरूपान्यापोहस्य दृष्टान्तत्वं संभवति । तत्रार्थक्रियाजनकत्वरूपसत्त्वानुपगमेऽपि कालसंबन्ध- स्वीकारात् । न तत् क्षणिकमिति । स्वध्वंसाधिकरणसन यवृत्तित्वस्व वृत्तित्वोभयसंबन्धेन काल- विशिष्टान्यत् नेत्वर्थ । उक्तोभदसंबन्धेन कालविशिष्टमिति यावत् । तेन सिद्धान्तिमते उक्तोभयसंबन्धेन काळ विशिष्टान्य स्वाप्रसिद्धावपि न क्षतिः । संप्रतिपनं नित्यमिति । बुद्धोपदिष्टमिति शेषः । सिद्धान्त्यभ्युपगत नित्यतत्त्वेषु यत्न कचन तदन्तर्भावसंभवादिति भावः । अनुमानान्तरमाह यत् प्रतीयत इति । प्रतीयमानत्वं ज्ञानविषयत्वम् । तदक्षणिकमिति । स्वसाधिकरण कालवृतित्व-स्वति- स्वोमयसंबन्धावच्छिन्नकालत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताका त्यन्ताभाव - कालवृत्तित्वोभयाभाववदित्यर्थः । तेन सिद्धान्ते. क्षणिकत्वस्यैवाप्रसिद्धया न उद्भेदसाधनसंभवः ; उक्तोभयसंबन्धेन कारूविशिष्टत्व रूपस्थिरत्व- साधने तु शशशृङ्गस्य दृष्टान्तत्वानुपपत्तिरित्यपास्तम् । न च शशशृङ्गादिवदसत्त्वेऽप्युक्तसाध्योपपत्त्या अर्थान्तरमिति वाच्यम्; काळसंबन्धस्यैव पक्षतावच्छेदकत्वस्वीकारेण स्थिरत्वमादायैवानुमानपर्यवसानस्य वाच्यतया दोषविरहात् । दृष्टान्तस्योभयसंप्रतिपन्नत्व विरहादाह भवद्व्यवहारेणापीति । तन्मतसिद्धां शशशृङ्गनतीतिमभ्युपगम्य तस्य दृष्टान्तत्वेनोपन्यास इति भावः । कालवृत्तित्वस्थाने उत्पत्तिमत्व- परितोभयाभावसाधने तु बनादेः प्रागभावस्य नित्यतस्त्वस्य वा दृष्टान्तत्वसंभवो बोद्धयः । उत्पत्तिमत्त्व- स्यैव पशतावच्छेदकत्वाभ्युपगमाद्य नानुत्पन्नत्वमादायार्थान्तरम् । प्रध्वंसस्य निर्हेतु करव साधकानुमानस्व प्रत्यनुमानमाह प्रध्वंस इति । पूर्वावधिमत्वात् प्रागभावप्रतियोगित्वात् । इत्यादीनीत्यादिना प्रध्वंसः सहेतुकः उत्पत्तिमत्त्वात् घटवत् घटः स्थिरः प्रमेयत्वात् नित्यतस्ववदित्यादेः सङ्ग्रहः । उत्पत्तिश्च स्वाधिकरणसमयध्वंसानधिकरणसमय वृत्तित्त्वम् स्ववृत्तित्व-स्ववृत्ति मेदप्रतियोगितावच्छेदकरब- उभयसंबन्धेन समय विशिष्टत्व पर्यवसितम् । भवच्छेदकता च त्वाधिकरणसमयध्वसाधिकरणत्वसंवन्धा- बच्छिना । तेन नाननुगमात् दृष्टान्तपक्षसाधारण्यानुपपतिः । 1 द्वेवेत्यादिगतिद्वयं द्रव्यविभागपरम् । द्रव्यं द्विविधम्, जडमजड चेति । पुनरपि द्विविधं प्रत्यक्-पराक् चेति । पुनरपि षड्विधम्- त्रिगुण-काल- जीवेश्वर - शुद्धसत्व घर्मभूतज्ञानमेवात् इति भावगीतेरर्थः । वल मोगभूतिः नित्यविभूतिः । कचित् नित्यभूतीति पाठः । द्रव्यस्य षविषत्ने ।

38 द्रव्यविभागः भी-काल- मोगभूतीरविवक्षित्वा गुणादिरूपत्वात् । देहात्मेशमिदार्थ त्रेधा तत्वं विविश्वते केचित् ॥ ८ ॥ परन एव भासमानं जडम् । तदद्भ्यदजडम् । स्वस्मै भासमानं प्रत्यक् । परस्मै भासमानं कालः । भोगभूतिः नित्यविभूतिः । ननु द्रव्यस्य षोढा विभागे चिदविदीश्वरभेदेन त्रेधा विभागकथनविरोध इत्याशङ्कय कालधर्मभूतज्ञाननित्यविभूतीनां तत्त्वत्रयरूपभोग्यभोक्तृप्रेरितृविशेषणत्वेन गुणत्वात् प्रकृत्यात्म- भ्रमस्वतन्त्रात्मभ्रमनिवृत्तौ प्रकृतिजीवेश्वरविभागस्यैवोपयुक्तत्वेन कालधर्मभूतज्ञाननित्य विभूति विभागस्यानुप. युक्तत्वाच्च न तद्विभागः कृतः । धर्मभूतज्ञानस्य ज्ञातृविशेषणत्वं स्पष्टम् । नित्यविभुतेर्विग्रहादिरूपेणेश्वर- विशेषणत्वञ्च स्पष्टम् । कालस्य भोग्यभूतमहदादिपरिणामहेतुतया भोग्यप्रकृतिविशेषणत्वञ्च स्पष्टम् । स्वतन्त्रात्म भ्रम - प्रकृत्यात्मश्रमनिवृत्त्यनुपयुक्तत्वञ्च स्पष्टम् इत्यभिप्रेत्य कैश्विदाचार्यैस्त्रेधा विभक्तमित्याह - धीकालभोग- भूतीरिति । ननु जडत्वाजडत्वयोरेव प्रत्यक्तदितरत्वरूपतया प्रत्यक्तदितरतयापि वेति वाशब्दोऽनुपपन्न इत्याशङ्कयाह – परत एवेति । धर्मभूतज्ञानस्य पराक्त्वे तदभावप्रतिपादकनी तिमालाविरोधमाशङ्कयाह तल चिचिदीश्वरमेदेन लेवा तद्विभागः केषाञ्चित् कथमुपपद्यत इत्याशङ्कय चिदचिदीश्वरतत्वज्ञ यनिरूपणस्यैव देहात्मभ्रम - स्वतन्त्रात्मक भ्रम निवर्तकतया अत्यन्तावश्यकत्वात्, धर्मभूतज्ञानस्य ज्ञानाश्रयरूप चेतन विशेषण- तया, नित्यविभूतेर्विप्रहादिरूपेण ईश्वरविशेषणतया कालत्य तत्त्वत्नयविशेषणतया [च] प्रतीयमानत्वात्, देहास्मभ्रम स्वतन्त्रात्मभ्रमनिवृत्त्यनुपयोगित्वाच तत्त्वज्ञयनिरूपणमेव कैश्चित् कृतमिति साधते धीकालेति । गुणादीत्यादिना देहात्मभ्रम - स्वतन्त्र त्मश्रमनिवृत्त्यनुपयुक्तत्वं गृह्यते । देहात्मेशमिदार्थ- देहनीवे श्वराणां परस्परवैलक्षण्पति पर्थे श्रेधा = चिदचिदीश्वररूपेण भोक्तृमोग्यनियन्तृरूपेण वा, विविश्यते = विभज्य निरूपयन्ति । ननु जडाजडतया प्रत्यक्तदितरतयापि देति वाकारोऽनुपपन्नः; जडरमा- नडत्वयोरेव प्रत्यक्त्यपराक्त्वरूपत्वादित्याशङ्कयाह परत एवेति । परत एव भासमानत्वम् = खनिरूपित विषयताशून्यत्वे सति स्वेतर निरूपित विषयतावत्त्वम् । भन्न स्वनिरूपितविषयताशून्यत्वमासमेव जडत्वम् - न तु स्वेतरनिरूपितविषयतावत्त्वमपि तत्र प्रविष्टम् प्रयोजनविरहात् । स्वनिरूपितविषयता- शून्यत्वं च निरूपकत्व - आश्रयत्वो मय संबन्धेन विषयता विशिष्टान्यत्वम् । तेन, ‘खनिरूपित विषयता- शून्यस्वमित्यत्र स्वपदस्य यत्र शून्यत्वमुपपादनीयं तत्परत्वेऽप्रसिद्धिः; जडस्म विषयतानिरूपकत्व - विरहात् । स्वनिष्ठविषयतानिरूपक वशून्यत्वस्य तदर्थग्वेऽपि मननुगमः । स्वनिष्टविषयतानिरूपकं यद्यत् तद्भेदकूटवत्त्वस्य विवक्षणे दुर्विज्ञानत्वम्’ इति दूषणस्य नावकाशः । तदन्यदिति । निरूपकत्वा- श्रयत्वोभ संबन्धेन विषयता विशिष्टमित्यर्थः । स्वस्मै मासमानमिति । स्वकर्तृकःयवहारप्रयोजक- विषयतावदित्यर्थ. । स्वानुकूलक्कूत्तिमत्त्व संबन्धेन बुबोधयिषापूर्वक तत्तद्विषयकव्यवहारं प्रति तत्तद्विषयक- ज्ञानस्यापृथसिद्धि-वादात्म्यान्यतरसंबन्धेन हेतुतया व्यात्मनिष्ठविषयताया जनकतावच्छेदकतया व्यवहारप्रयोजकत्वात् । खयंप्रकाशस्याऽऽन्मनः खभ्यवहारहेतुतासिद्धये तादात्म्यलानुप्रवेशः । शुकावि. रत्नपेटिकारंगरामानुजी यलमेतं न्यायसिद्धानम् 39 पराणिति व्यवहरन्ति । तेनाजडाया अपि मतेः पराक्त्वं सिद्धम् । यत्तु नीतिमालायां नारायणायै- दकम् - “ज्ञानस्य तु परावत्वाभावमात्रमेव । न तु प्रत्यक्त्वम्” इति। एतदपि पूर्वपक्षप्रोकडविषय- स्वमानाधीन सिद्धिकत्वरूपेदत्वाभावाभ्युपगमादिति मन्तव्यम् । एवं हि तत्र पूर्वपक्षितम्- “तस्य पराक्स्वशब्दस्य प्रकरणानुसारेणे दन्त्व लक्षणजडत्वपरत्वमित्याह - यत्तु नीतिमालायामिति । दृग्विषय त्वमात्रेति । ज्ञानान्तराधीन सिद्धिकत्वमात्रेत्यर्थः । व्यवहारे व्यभिचारवारणाय बुबोधयिषापूर्वकेति । पश्वादिशरीरप्रविष्टात्मनोऽपि मनुष्यादिशरीर प्राप्तिकालिकव्यवहार कर्तृत्वमादाय प्रत्यक्त्वोपपत्तिः । स्वनिष्ठ संशयामावप्रयोजकविषयतावत्त्वं वा स्वस्मैभासमानत्वम् । स्वात्मन्येकत्वादिवैशिष्ट्या वगाहिषमं मूतज्ञानविरहेऽपि एकत्वादिसंशयाभावस्याऽऽनु- भाविकतया तदनुरोघेन एकत्वादिसँशयं प्रति अपृथसिद्धि - तादाम्यान्यतरसंबन्धेन एकत्वादि विशिष्टविषयज्ञानस्य प्रतिबन्धकताया वाच्यतया प्रतिबन्धकतावच्छेदकस्म कार्याभावप्रयोजकतायाः सर्वसंप्रतिपन्नतया च मात्मनिष्ठविषयतायाः संशयप्रतिबन्धकतावच्छेदिकायास्तनिष्ठसंशयाभावप्रयोज करवमक्षतमिति तत्र प्रत्यक्त्वोपपत्तिः । घटादिनिष्ठे मपृथसिद्धिसंबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताक संशयाभावे यास्ममेदस्यैव प्रयोजकत्वम् ; न तु तद्गतविषयताया इति तत्र नातिप्रसङ्गः । सामानाधि करण्य-प्रयोजकत्वोभवसंबन्धेन संशयाभावविशिष्टविषयत्वं प्रत्ययत्वमिति निष्कर्षः । तेन नाननुगमः । इह विषयतायां स्वनिरूपितवं कैश्चिन्निवेशितमपि प्रयोजनाभावात् स्वस्मैभासमानशब्दालभ्यत्वा वोपेक्षितम् । स्वस्मै भासमानमित्यत हि चतुर्थ्यन्तेन स्वगतसंशयाभावप्रयोजकतायाः, भासमानमित्यनेन विषयताश्रयस्य च लाभः । परस्मै भासमानमिति । स्त्रभिन्नकर्तृकव्यवहारप्रयोजकविषयतावदित्यर्थ । खभिन्ननिष्ठ संशयाभावप्रयोजकविषयतावदिति वा । सामानाधिकरण्यसंबन्धावच्छिन्नखनिडावच्छेदकत’क प्रतियोगिताकमेदवत्व-स्वप्रयोजकत्वोभयसंबन्धेन संशयाभावविशिष्टं विषयत्वं पररावत्वमिति निष्कर्षः । नन्वेवं सति आत्मनोऽपि परावत्वप्रसङ्गः प्रवृत्त्यादिलिङ्गकानुमानादिना तत्वापि परस्मैभासमानत्वसत्त्वादिति वाच्यम् ; इष्टत्वात् । भास्मान्तरस्यात्मान्तरीयाहँ बुद्ध्यविषयत्वात् तं प्रति पराक्त्वोपपत्तेः । “बुद्धय’ परागर्थात् प्रत्यगर्थो हि भियते” इति यच्यते । न चैवं सति प्रत्यवस्वपराक्त्वयोर्द्रव्यत्वपृथिवीत्वयो रिवाविरुद्धतया विभाजकत्वानुपपतिरिति वाच्यम् प्रत्यगत्व - प्रत्यग्मिन्नत्वाभ्यामेव विभजनात् । “प्रत्यक् दितरतयापि बा” इति ह्युच्यते । इह पराणत्वनिर्वचनं तु प्रत्यक्त्वनिर्वचनप्रासङ्गिकम् । मथवा श्रीमत्सर्वार्थसियनुगृहीतरीत्या परस्मा एव भासमानत्वमिह परावत्वं स्वस्मै भासमानत्वरूप- प्रत्यषत्वाभावपर्यवसितमिति न दोषः । प्रत्यग्भिन्नत्वे सति खप्रकाशत्वं परावत्वमिति केषाचिन्निर्वचनं तु नादर्तव्यम् ; देहेन्द्रियादीनां जडानामपि पराक्त्वस्य सिद्धान्तसंप्रतिपन्नत्वात् । पराक्त्वं सिद्धमिति । प्रत्यग्भिन्नत्वं सिद्धमित्यर्थः । तथाच पूर्वोक्तविभाग उपपन्न इति भावः । धर्मभूतज्ञानस्य परावत्वाभाव प्रतिपादकनीतिमाला विरोधमाशङ्कय तत्र प्रकरणानुसारेण पशकत्वशब्दस्य जडत्वपस्तया न विशेष इत्याह यवित्यादिना । दृग्विषयत्वमात्राधीनसिद्धिस्वरूपेति । स्वभिन्नज्ञानविषयत्वमात्राघीनसंशय- ; 40 जडद्रयपरिच्छेदारम्भः नीलादिवदिदमित्यनवभासात् पराक्त्वाभावेन प्रत्यक्त्वश्च विद्यते” इति । ( अथ जडद्रव्यपरिच्छेदः) तन रजोगुणकत्वतमोगुणकत्वमहदाद्यवस्थाईत्वानि त्रिगुणलक्षणानि । अध्यक्षादिमिर्यथासम्भवं नानावस्थस्य तस्य सिद्धेः । तच्च अधः प्रभृतिदेशेष्वनम्तम् । ऊर्ध्वं हि भोगविभूत्यवच्छिन्नम् । नित्यविभूते स्तमः परत्वभ्रुतेः त्रिगुणस्य च " तदनन्तमसङ्ख्यातप्रमाणञ्च" इति वचनात् । } J रजोगुणकत्वेति । सत्त्वगुणकत्वं तु न तल्लक्षणम् । नित्यविभूतावतिप्रसक्तत्वादिति भावः । लक्षण- प्रमाणाभ्यां वस्तुसिद्धिमभिप्रयन् लक्षणमुक्त्वा प्रमाणमाह-अध्यक्षादिभिरिति । घटाबवस्थत्रिगुणद्रव्ये प्रत्यक्षम्, महदाद्यवस्थत्रिगुणद्रव्ये आगमः प्रमाणमिति भावः । तस्य सिद्धेरिति । त्रिगुणद्रव्यसिद्धेरित्यर्थः । अघ प्रमृतीति । प्रभृतिशब्देन पूर्वोत्तरदक्षिणादिकं विवक्षितम् । अघ प्रदेशेनाऽऽनन्त्ये ऊर्ध्वमवच्छिन्नत्वे च व्युत्क्रमेण हेतुद्वयमाह - नित्यविभूतेरिति । ननु, “मायां तु प्रकृतिं विद्यात्" इति मायाशब्दितसद- सद्विलक्षणाविषाया एव प्रकृतिशब्दितोपादानत्यश्रवणात् कथं त्रिगुणद्रव्यस्योपादानत्वमुच्यते इत्यत्राह - विषयस्वभावरूपेत्यर्थः । प्रागुक्तजडत्वरूपेति तु फलितोऽर्थः । त्रिगुणलक्षणमाह तत्रेति । रजोगुणकत्वतमोगुणकत्वेति । रजोगुणस्तमोगुणो वा अपृथक्- सिद्धिसंबन्धेन लक्षणमित्यर्थः । तेन कालिकसंबन्धेन काले रजस्तमस्सत्त्वेऽपि नातिव्याप्तिः; लक्षणताच - च्छेदक संबन्धेनालक्ष्यवृत्तित्वस्यैवातिव्याप्तिरूपत्वात् । सत्वगुणस्तु न लक्षणम् ; शुद्धसत्वेऽतिव्याप्तेः । महदादीति । महत्त्वाद्यवच्छिन्नतादात्म्यसंबन्धावच्छिन्न कार्यतानिरूपिततादात्म्यसंबन्धारिकारणत्वम्, महत्त्वाद्यवस्था निष्ठा पृथकूँसिद्धिसंबन्धावच्छिन्न कार्यतानिरूपिततादात्म्यसंबन्धावच्छिनकारणत्वं ब- मित्यर्थः । तादात्म्येन महत्त्वावच्छिन्नं प्रति तादात्म्येनाऽव्यकत्वावच्छिनत्य घटत्वावच्छिन्नं प्रति पिण्डत्वावच्छिन्नस्येव पृथसिद्धिसंबन्धेन महत्त्वावस्थां प्रति तादात्म्येन त्रिगुणद्रव्यस्य रूपादिकं प्रति घटादेरित्र च हेतुतया लक्षणसंगतिः । लक्षणसुषत्वा प्रमाणमाह अध्यक्षादिभिरिति । यथासंभव- मिति । घटादिरूपत्रिगुणद्रव्ये प्रत्यक्षम्, महदादौ चाऽऽगम इत्यर्थः । तत्परिमाणमाइ उति । अधःप्रभृतीति । प्रभृतिशब्देन पार्श्वपरिग्रहः । अनन्तमिति । तादृशदेशनिष्ठ मेदप्रतियोगिता निरूपिन- संयोगसंबन्धावच्छिन्नावच्छेदकताशून्यमित्यर्थः । ननु, “तदनन्तमसंख्यात्तप्रमाणम्" इति वचनात् विभुत्वमेव वाच्यमिति कुतः कतिपय देशेष्वेवानन्तत्वमुच्यत इत्याशङ्कयाह ऊबे हीति । मोगविभूत्यनच्छिम मिति । भोगविभूतिनिष्ठ मेदप्रतियोगितानिरूपित संयोगसंबन्धावच्छिन्नावच्छेदकतावदित्यर्थः । तत्र प्रमाणमाह निम विभूतेरिति । तमः परस्वश्रुतेरिति । “आदित्यवर्णं तमसः परस्तात्’ इति त्या नित्यविभूतौ त्रिगुण. व्याप्त्यभावबोधनादित्यर्थः । तथाच नित्यविभूत्यसंयुक्तद्रव्यनिष्ठ भेदप्रतियोगितानिरूपित संयोगसंबन्धा- वच्छिन्नावच्छेदकता शून्यत्वरूपमे वाऽऽननत्यं तदनन्तमित्यादिप्रमाणार्थो वाच्यः न तु द्रव्यनिष्ठ मेद- प्रतियोगितानिरूपिततादृशावच्छेदकता शून्यत्वात्मक विमुस्वरूपमित्यभिप्रायेणाह त्रिगुणख चेति । ननु त्रिगुणद्रव्यस्य महदाद्युपादानत्वाभिमानमनुपपन्नम् ; मायायाः, प्रकृतेः, नविद्याया वोपादानत्वस्म रसपेटिकारंणरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाशनम् 41 तच्च विचित्रसृष्टयुपकरणत्त्रराम्माया विकारान् प्रकरोतीति प्रकृतिः, विद्याविरोधादिभिरविद्यादि- श्वोच्यते । समविषमविकारलन्तानांच कालभाग मेदाभ्यामारभते । } 3 तचेति । विचित्रेति । विचित्रार्थकारित्वमेव मायाशब्दप्रवृत्तिनिमित्तम् । “तेन मायासहस्रं तच्छम्बर- स्याशुगामिना”, “देवमायेव निर्मिता” इत्यादिप्रयोगात् ; न मिथ्यात्वमिति भावः । विकारान् प्रकरो- वीति । प्रकरोत्यस्या इति प्रकृतिः । अपादाने क्तिन्प्रत्यः । ततश्च, “स्त्रियां क्तिन्” इत्यत्र, “अकर्तरि । च कारके” इत्यधिकारात् कर्तरि कथं क्तिन् प्रत्ययः इति शङ्का निरस्ता । “अस्मान् मायी सृजते विश्वमेतत् तस्मिंश्चाभ्यो मायया सन्निरुद्धः” इति पूर्ववाक्ये मायामायिनोः प्रस्तुततया का माया को वा मायी इति मायामा यिशब्दार्थ बुभुत्सायां मायाया: प्रसिद्धप्रकृतिशब्दित त्रिगुणद्रव्यपरतां (रूपतः) मानश्व प्रसिद्धमहेश्वरा- भेदश्व (दं) प्रतिपादयितुं प्रवृत्तमिदं वाक्यम्; न तु त्वदभिमताज्ञानस्योपादानत्वं प्रतिपादयितुमिति भावः । अविद्यादिश्रोच्यत इति । “क्षरं त्वविद्या अमृतं तु विद्या”, “अविद्यायामन्तरे वर्तमाना: “, “सोऽविद्या. प्रन्थि विकिरतीह सोम्य”, “अविद्यासश्चित कर्म” इत्यादिष्वित्यर्थः । समविषमेति । कालभेदेन भागशब्दित देशभेदेन च समान् विषमांध विकारसन्तानान् आरभते इत्यर्थः । कालभेदो नाम सृष्टिकालः संहारकालध | देशभेदो नाम गुणवैषम्ययुक्तस्तद्रहितश्च । विकारस्य समत्वं नामरूपविभागनिर्देशानर्हत्वम् । विषमत्वच्च नामरूपविभागनिर्देशार्हत्वम् । ततश्च महदादिविषमविकारान् गुणवैषम्ययुक्तप्रदेशविशेषे आरभते । प्रदेशान्तरे तु समान् विकारान् आरभते; प्रकृतिस्वरूपस्य सतत विकारशीलत्वात् । प्रलयकाले तु सर्वत्र समा एव विकारा भवन्ति । न च प्रलयत्वव्याघातः ; विषमविकारराहित्यस्यैव प्रलयपदार्थत्वादिति ध्येयम् । ननु प्रकृतेर्निरिच्छद्रत्वे तन्मध्यपरिणत भूतेन्द्रियादिपरिस्पन्दाद्यसम्भवात् तदन्यथानुपपत्त्या सच्छिद्रत्वमभ्युपगन्तव्यम् । तत्रतत्र श्रवणादित्यतः उक्तत्रिगुणस्यैव ततच्छब्देन तलतल प्रतिपादनात् न विरोध इत्याह तचेति । विचित्रेति । विचित्रार्थकारित्वमेव मायाशब्दप्रवृत्तिनिमित्तम्। “तेन मायासह तच्छम्बरस्याऽऽशुगमिना । बालस्य रक्षाता देहमैकैकश्येन सुदितम्”, “देवमायेव निर्मिता” इत्यादिप्रयोगात् न तु मिथ्यायव- मिति भावः । विकारान् प्रकरोतीति । मस्या इति शेषः । ईश्वरः कर्ता । अपादाने किन्प्रत्ययः । एतेन, “स्त्रियां किन्” इत्यक्ष, “अकर्तरि च कारके” इत्यधिकारात् कर्तरिक्तिन्प्रत्ययासंभवेऽपि न क्षतिः । विद्याविरोधेति । अविद्येत्यत्र विशेषार्थे नञिति भावः । आदिना ज्ञानाभावपरिग्रहः । अविद्यादिरित्यादिना मचेतनाचिदादिपरिग्रहः । समविषमेत्यादि । सृष्टिकाले महदादिविषमविकारान् गुणवैषम्ययुक्तप्रदेशे भारमते ; गुणसाम्ययुक्तप्रदेशे तु समानेव विकारान् । प्रळयकाले तु सर्वक्ष समानेव विकारान् । एवं काल मेद - भागशब्दित प्रदेशमेदाभ्यां समविषमविकाररारम्भकत्वं त्रिगुणस्येत्यर्थः । । विकाराणां समत्वं च विषमत्वाभावः । विषमत्वं च उद्भुतसत्त्वादिजन्यत्वम् । उद्भवश्च शक्तिविशेषः । मद्रव्येषु शक्त्यनभ्युपगमे चाश्रयगतायाः शक्तेस्सामानाधिकरण्येन वैशिष्ट्यं बोद्धवम् । त्रिगुणद्रव्यस्य सततविकारशीलत्वात् प्रळयेऽपि विकाराभ्युपममः । न चैवं प्रळयस्वानुपपत्तिः ; विषमविकारराहित्यस्यैव प्रळयपदार्थत्वात् । ननु प्रकृतिमध्यपरिणत भूतेन्द्रियादीनां परिस्पन्दे सति प्रकृतेरसच्छिद्रत्वावश्यम्भावेन ; 42 द्रव्यपरिच्छेदः (प्रकृते निश्छिद्रता) दश्च परिस्पन्दादियोग्यभूतेन्द्रियपरिणामदज्ञायामपि निश्छिद्रमैव । तत एव हि स्वकार्थ- व्यापकत्वम् । द्वयोरन्यतरस्य वा शिशून्यश्या न मप्रतित्रत्वविरोधः । वाक्यविभूतचतुष्टयं हि सर्शवत् अानाकाशेन व्याप्तम् । इदमेव त्रिगुणं पूरविस्थापनकावस्था मेदाश्चतुर्विशतिस्तस्वानि, मूलप्रकृतिर्महानहङ्कार इन्द्रियाण्येकादश पञ्च तन्मात्राणि पञ्च भूतानि चेति ॥ १ ननु एकस्य कथं बहुधावस्थितविश्वात्मना परिणामः १ एकस्यैव मृत्पिण्डस्य घटशरावादि- रूपेणेवेति चेन्न, निरवयवे तथाऽनुपपत्तेः । सावयवत्वे वा बहूनामेव बहुधा परिणामप्रसङ्गात् । तथा च गतमेकोपादानवादेन || एकमेव सत् अनेक भागात्मकमव्यक्ताख्यमुपादानमिति चेन्न विकल्पा- सहत्वात् । तथा हि-किं एकत्वमनेकत्वश्च एकाश्रयमिति मन्यसे ? उत एकत्वमशिनि अंशेषु चानेकत्वमिति ? यद्वा परिषद्वन सेनादिष्विव अनेकेषामेव सनामेकत्वमेकोपाधिम्बन्धायत्तमिति १ न प्रथमः व्याघातात् । अन्मथा मेदा मेहवादाय कथं कुःयेः ? । न द्वितीयः ; अवयव्यङ्गीकार - प्रसङ्गात् । तदभ्युपगमेऽपि तस्मादेकस्माज्जगदुत्परप्रभावात् । तदंशा पत्र हि ततो भिन्ना बहुधा परिणमन्ति । ततो वरमना रूढ निरर्थकैकद्रव्यैः परमाणुभिरेव जगद्रव्यारम्भः । अत एव न तृतीयःः पृथक्पृथगारम्भकत्वे समुदायनिर्देशस्य निरर्थकत्वात् । वास्तविकस्य च एकत्वस्य वनादिष्वप्य- संभवात् । औपाधिकैक्यव्यपदेशस्य च वैशेषिकाद्यभि ग्तानन्तपरमाणुपादान गदेऽप्यविशेषात् । अतश्च खक र्यव्यापकत्ववादो नोपपद्येत इत्याशङ्कां निराकरोति इदश्वपरिस्पन्दादियोग्येति । ननु भूते- न्द्रियादिविकार प्रदेशेऽपि प्रकृतेर्व्यापित्वे परस्परप्रतिघातकत्वात् सहानवस्थानलक्षणविरोधप्रसङ्गः इत्याशङ्काह द्वयोरन्यतरस्य वेति। आकाशपर्यन्तारेषु प्रकृति विकृत्योर्द्वयोरपि निःस्पर्शत्वान्न सप्रतिघत्वविरोधगन्धोऽपि; वाय्वादिविकारेषु विकृतेः स्पर्शवत्त्रेऽपि प्रकृतेनिःस्पर्शत्वान्न परस्परप्रतिघातकत्वमिति भावः । अन्यतरनि:- स्पर्शत्त्रेऽपि सप्रतिघत्वविरोधो नास्तीत्यत्र दृष्टान्तमाह वाय्वादिभृतेति । पूर्वावस्थोपमर्देकेति । वाय्वाद्या- कारेण परिणतेय्वाकाशाद्यंशेषु आकाशत्ाद्यवस्थोपमर्दादिति भावः ॥ बहूनामेवेति । अवयशतिरेकेणावयविनस्त्रिगुणद्रव्यस्याभावेन नानावयवा एव नाना कार्यात्मना परिणमन्ते इत्यर्थपर्यवसानादिति भावः । ननु प्रकृतिद्रव्यस्य सावयवत्वेऽपि अवयवानाञ्च नानात्वेऽपि एकत्वस्यापि सत्त्वादेकोपादानकत्वं न परित्यक्तमित्याशङ्कते एकमेव सदिति । अनारूढेति । निरर्थकैका. वयव्यनाधारैरित्यर्थः । अविशेनादिति । परमाणुत्वादिधर्मैक्यमादाय तत्राप्यैक्योपचारस्य सुवचत्वादिति भावः । तस्याः स्वकार्यव्यापकत्वानुपपतिः ; मत माह इदश्चेति । ननु भून्द्रियादिप्रदेशे कथं प्रकृतेर्व्यापित्वम् परस्परप्रतिद्य तेन एकत्र द्वयोर्वृत्यसंभवात् इत्यत म ह द्वयोरन्यतरस्य वेति । उभयोः स्पर्शवत्त्व एव परस्परप्रतिघातकत्वमिति भावः । सप्रतिघत्वविरोधः = परस्परपतिघातकत्वप्रयुक्तः एकत्र वृत्त्यसंभवः । अन्यतरस्य स्पर्शशुन्यत्वेऽपि प्रतिषालकत्वाभाव दर्शयति वाय्वादीति । पूर्वावस्थोपमर्दकेति । पूर्वा- दस्थ ध्वंसात्मकेत्यर्थः । न तु पूर्वावस्थ. ध्वंसजनकेति ; उत्तरावस्थातिरिक्त-पूर्वादस्थाध्वंसानुपगमात् । सावयवत्व इत्यादि । भवयातिरिक्ताववव्यभावात् नानाभूनावयवा एव नानाकार्यात्मना परिणमेरन्निति एको पदा नवादानुपपत्तिरित्यर्थः । ननु प्रकृतिद्रव्यस्य सावयवत्त्वेपि अवयवानां बहुत्वेऽपि च स्वैकत्वस्यापि सत्त्व नैकोगदानव दानुष्पतिरिति शङ्कते एकमेवेत्यादि । अनारूढनिरर्थ- कैकद्रव्यैरिति । जगदारम्भानुपयुक्ततया निरर्थकावयव्यनाचारैरित्यर्थः । वास्तविकस्येति । मुख्यस्य रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाखनम् 43 भतः एकमनेकधा परिणमतीति कल्पना विवर्तवादस्य प्रापमिति ॥ - मन धूम:- प्रदेशवसिंयोगाद्याधागणुविभुक्रमात् । निरंशस्यापि घटते प्रादेशिक विकारिता ॥ ९ ॥ न तावत् सर्वमद्रव्यं स्वाश्रयव्यापि संयोगादेरत्ययोपलम्भात् । नापि सर्वमाश्रयैकदेशवर्ति; स्वाभाव सामानाधिकरण्यरहितधर्मो ग्लब्धेः ॥ 1 अतो विष्वणुषु च ग्राह्याः प्रादेशिका गुणाः । तथाचाभ्युपगम्यन्ते सर्वशेषकादिभिः || विवर्तेति । समसत्ताको ऽन्यथाभावः परिणामः ; विषमसत्ताकोऽन्यथाभावो विवर्तः । प्राश्रू मिति । एकमेव ब्रश बहुधाऽवस्थितविश्वात्मना विवर्तते इति मायावादस्य प्रथमावस्थेत्यर्थः । अयं भावः – एकमेवा ने कात्मकमित्युक्ते न कस्य सतोऽनेकत्वं सम्भवतीत्यन्यतरस्य मिथ्यात्वमविरोधायाऽऽश्रयणीयम् । तत्र नैकत्वस्य मिथ्यात्वम् । तस्य कारवाक्यावगतस्य त्यागायोगात् । मानान्तराम पन्नत्वेन कारणव वयस्य तत्र तात्पर्यात् । अनेकत्वस्व चमानान्तर प्रतिपन्नत्वेन स्तन तात्पर्याभावादने करवावस्थ. मिध्यात्वे क्रमेण पर्यवस्यतीति ॥ 1 प्रदेशवर्तिसंयोगादीति | आदिशब्देन शब्दादिकं गृझते । यथा निरंशेष् णुत्रु विभुषु च प्रादेशिक संयोगादिः ; तथा विकारोऽप्युपद्यते इत्यर्थं । यदि संयोग देरेकदेशवर्तित्वमनुभवसिद्धमप- रूप्यते तर्हि रूपरमादेरनुभ सिद्धं व्यापित्वमप्यग्लानी म्यादिनिन्दिनियन्नाइ नापि सर्वमिति । बहुत्व वरो घन इत्यथ औरा धकैक्यव्यपदेशस्येति एको कित्वमादाय एकत्वोपचारस्यत्यर्थः । अविशेषादिति । परमाणु-वतःपुञ्जत्वादिर्घनैक्यमादाय तत्राप्युच्चारसंभवादिति भावः । विवर्तेति । समसलाकोऽन्यथाबावः परिणामः । विषमसत्ताकोऽन्यथामावो विवर्तः । प्राररूपपिति । एकमेव ब्रह्म बहुष ऽवस्थितविश्व त्मना विवर्तत इति मायावादस्य प्रथमायस्थे यर्थः । एतदुरावस्था साक्षान्माया- वाद एव स्यादिति भावः । तथाहि– एकस्यानेकात्मकत्वं वास्तविकं न सभवति ; विरोधात् । यतः व्यविरोधायकत्वस्यानेकत्वस्य वा मिथ्यात्वमाश्रयणीयम् । तत्त्वस्य मानान्तरान पन्नतया तत्र श्रुतेस्तात्पर्यावश्यम्भावेन तस्य मिथ्यात्वायोगात् मान न्तरप्रतिपन्न नया श्रुतिवापविषयस्य बहुत्वस्व मिथ्यात्वमावश्यकमिति प्रेसजे देति । त्रिगुणद्रव्यस्य निरवयवत्वेऽपि प्रादेशिक विकारोपपत्त्या एकत्वेऽपि बहुधाऽवस्थित प्रपञ्चरूपेण परिणाम उपपद्यत इत्यभिप्रेत्याह अब्रूम इति । प्रदेशवर्ती ते । एकदेश- वर्तीत्यर्थः । खाभावसमानाधिकरणेति यावत् । संयोगादीत्यादिना शब्दादिपरिग्रहः । अणुविभु- क्रमादिति । मणुषु विभुषु च निरवयेष्वपि यथा स्वाभावसमानाधिकरणसंयोग चुपपत्तिः, उद्वदित्यर्थः । प्रादेशिक विकारिता = स्वाभावसमानाधिकरण महत्त्वाद्यवस्थावत्त्वम् । नम्वद्रव्याणां व्याप्यवृत्तित्वनियमात् संयोगादीनामपि कथमव्याप्यवृत्तित्वमित्याशय प्रत्यक्षविरोधान्न तथा नियमसंभव इत्याह न ताव- दिति । यथा स्वाभाव सामानाधिकरण्यरहितधर्मोपलम्भात् सर्वस्याप्यद्रव्यस्याध्याप्यवृत्तित्त्वाभ्युपगमो न संभवति, तथैव व्याप्यवृत्तिस्याभ्युपगमोऽपि न संभवतीति प्रतिपादयितुमाह नापीति । विभुष्वणुषु प्रादेशिक गुणसद्भावमुपसंहरति अत इति । उक्तार्थस्य परमतेऽपि सिद्धत्वमाह तथाचेति । ननु नैयायिकमते निमित्तभूतवायुसंयोगाबवच्छिने भाकाशमदेशे शब्दोत्पत्तिः स्वीक्रियते । तत्र स्वाभाविक-44 जडद्रभ्यपरिच्छेदः (प्रादेशिकपरिणामस्थापना) अत्र यद्यपि विभुषु निमित्तभूनमूर्तद्रव्यसंयोगावच्छिन्ने प्रदेशे गुणान्तरोत्पत्तिरिष्यते - तथापि मूर्तद्रव्यसंयोगस्यैव प्रादेशिकत्वं कुतः सिद्धम् ? न हि विभुषु स्वतः प्रदेश मेदमिच्छध । न च संयोगोपाधिके प्रदेशे संयोगस्योत्पत्तिः ; परस्पराश्रयप्रसङ्गात् । संयोगविशेषात्प्रदेश मेदसिद्धिः ; सिद्धे च तस्मिन् प्रादेशिकसंयोगोत्पत्तिरिति । अत एव मूर्तैर्घटादिभिर्विभुषु स्वपरिमाणानुरूपप्रदेशा- वच्छेद इत्यपि वर्तम् । अणुद्वय संयोगे तदनुपपत्तेश्च । अतः सामग्रीविशेषादुत्पद्यमान एव संयोगी ननु निनित्तवायुसंयोगावच्छिन्नदेशे शब्दादिरङ्गीक्रियते ; स्वाभाविकप्रदेशाभावेऽप्यो- पाधिक प्रदेश मेदसत्वात् । अतोऽस्य युज्यते प्रादेशिक विकारिता; न त्रिगुणद्रव्ये तथाऽभ्युपगम्यते इत्याशङ्कय परिहति- यद्यपीत्यादिना । परस्पराश्रयमेवोपपादयति-संयोगविशेषादिति । ननु पटस्तटस्थ एव सन् निरंशे माकाशे वो पलक्षितदेशं सम्माच तेन संयुज्यतामित्याशङ्कयाह- अत एवेति । मन्योन्या- श्रयणादेवेत्यर्थः । असंयुक्त प्रदेशस्य भवच्छिन्नत्वासम्भवात् खसंयोगे सति खानुरूपप्रदेशावच्छेदसिद्धिः तस्मिश्च सति खसंयोगसिद्धिरित्यन्योन्याश्रयणमित्यर्थः । वार्तमिति असारमित्यर्थः । अणुद्वयेति । तत्र हि एकेन परमाणुना खानुरूपपरिमाणस्यापि परमाणोरवच्छेदे परमाणुद्वयसंयोगस्य कृत्स्नपरमाणु- द्वयव्यापित्वं स्यात् । ततश्व असंयुक्त प्रदेशाभावेन द्वयणुकादिकं कार्यं परमाणुपरिमाणानविक परिमाणमेव स्यादित्यर्थः । अतः संयोगस्य औपाधिकन देशवृत्तित्वस्य वस्तुमशक्यत्वात् सामग्रीमहिम्ना जायमानः संयोगः खपदेशे स्वात्यन्ताभावपदेशात् मेदबुद्धिं जनयन् मेदात्मना तत्र वर्तते इत्याह भत प्रदेश मेदविरहेऽपि औपाधिकप्रदेशभेदसत्वात् प्रादेशिकविका रिवोपपतिः । त्रिगुणे तु तथाविधो पाध्यदर्शनात् कथं प्रादेशिक विकारित्वमित्याशङ्कते यद्यपीति । परिहरति तथापीति । संयोगोपाधिक इति । संयोगाधीनप्रादेशिकधर्माविच्छिन्न इत्यर्थः । संयोगावच्छिन्न एव संयोगोत्पत्तिस्वीकारे भात्माश्रय इति भावः । परस्पराश्रयमेवोपपादयति संयोगविशेषादिति । प्रदेश मेदसिद्धिरिति । प्रदेशमेद प्रतीतिनियामक प्रादेशिक धर्मसिद्धिरित्यर्थः । अत एवेति । अन्योन्याश्रयणादेवेत्यर्थः । स्वपरि- माणानुरूप प्रदेशाचच्छेद इत्यपि वार्त्तमिति । स्वपरिमाणानुरूपप्रदेश मेदकधर्मोत्पादनमित्यप्यसार- मित्यर्थः । विभुषु घटादीनां संयोगमन्तरा तादृशधर्मोत्पादकत्वासंभवादिति भावः । अणुद्रयसंयोगे तदनुपपत्तेरिति । एकेन परमाणुना परमाण्वन्तरे स्वपरिमाणानुरूपप्रदेश मेदकधर्मोत्पादन पूर्वक संयोगो- स्यादनाङ्गीकारे परमाणुद्रयसंयोगस्य कृरहनपरमाणुव्यापित्वप्रसङ्गात् द्वयणुकादीनां परमाणुपरिगाणा नधिक परिमाणप्रसङ्ग इति भावः । एतेन एकपरमाण्वच्छिन्ने परमाण्वन्तरे संयोग इत्यपास्तम् । संयोगमन्तरा एकस्य परमाणोः परमाण्वन्तरावच्छिन्नत्यासंभवाच । अत इति । विभुष्वणषु च निरवयववस्वन्तरसंयोगस्य प्रदेश मेदधी नियायकर्मान्तरमादाय प्रादेशिकत्वोपपादनासंभवादित्यर्थः । सामग्रीविशेषादित्यादि । निश्वयवेऽणौ बिभौ वा संयोग उत्पद्यमान: स्वसामग्री महिनैव स्वाभाव समानाधिकरण पन्नुत्पद्यते । मतस्तत्र स्वाभाव सामानाधिकरण्यसंपादनाय न प्रदेश मेदनियामकघर्मान्तर मन्वेषणीयम् । स्वस्यैव च स्वाभावाभावात्यकया लाभावावच्छिन्नात् स्वावछिन्नम् मेदवीनियामक संभवति । इत्थेच निरवयवेऽणौ बिभौ च प्रादेशिक संयोगस्य न काचिदनुपपत्तिरिति नैयायिकादिभि 1 रमपेष्टिकारंगरामानुजीपसमेतं न्याय सिद्धाअनम् 45 ; निरवयवेऽपि परमाणी परममहति वा वस्तुनि स्वाभाव सामानानाचि करण्यमनुभवन् स्वाभावाभा- वात्मकस्यानुबन्धेन यथोपलम्भप्रतिनियतप्रदेश मे दधियमुपधातीति प्रमाणबलादभ्युपगन्तव्यम् । एवमिहापि निरवयवेऽपि विगुणे परमेश्वर सङ्कल्पविशेषपर्यवसितः सामग्री मेदः स्वाभाविकसंवि- इति । रूपरसयोः स्वाश्रमदेश मेदप्रतीतिनिमित्तत्वाभावादाह-खाभावाभावात्मकस्वानुबन्धेनेति । ततश्च परस्परविरहरूपयोर्द्वयोरेकावस्थित्यभावात् परस्परविरूद्धौ संयोग उदत्यन्ताभावो नाश्रयप्रदेश मेद- प्रतीतिमुपजनयत इति भावः । नल स्वानुबन्धेन मेदयितुनदधातीत्युक्त्या स्वयमेव मेद इति दर्शितं भवति । यथोपलम्भेति । उपलम्भानुसारी यो नियतनदेश इत्यर्थः । स्वाभाविकसं विभक्तेति । यथाऽभ्युपगम्यते, तथा भगवत्सङ्कल्पमहिन्न । शक्तिविशेषरूपमहत्त्वाद्यवस्थानामुत्पद्यमानानां मिरवयवेऽपि त्रिगुणे स्वाभावसमानाधिकरण उयेवोरवत्या तासां प्रादेशिकत्वं स्वावच्छिन्नस्य स्वाभावावच्छिन्नात् मेदवीनियामकत्वं चोपपद्यत इति न काचिदनुपपत्तिरिति समुदायार्थः । ननु प्रतियोगितदभावयो- विरुद्वयोरेकन वृत्तौ विशेष५ जनायावच्छेदकमे दो ऽवध्यमपेक्षितः । वृक्षादो कदिसंयोगतदभावयोरम- मूलादिरूपविभिन्नप्रदेश। बच्छेदेनैव वृत्त्यनुभवात् । नवच्छेदकमेदमनपेक्ष्य तत्तदभावयोरेकस वृत्यभ्युपगमे मेदामेदव दप्रसङ्गात् । स्पष्टं चेदं मणिग्रन्थे । यतो निरववेषु परमाण्वादिषु नवच्छेदक प्रदेशमेदव वक्तुमशच्यतया कथं संयोग महत्त्वावस्थादीनां स्वाभाव सामानाधिकरण्यसंभव इति चेत् — मत्रोच्यते निश्वयचे परमाण्वादौ वस्त्वन्तरसंयोगः खावच्छेदेनैवोत्पद्यते । वज्ञाऽऽत्मांश्रयहत्वगत्याऽङ्गीक्रियते । aa एव बौद्धाधिकार शिरोमणी घटाभावस्व स्ववृत्तित्वस्वीकारे नात्माश्रये इष्टापत्तिरुक्ता । ततश्च त्रिगुणद्रव्ये स्वाभोगसमानाधिकरणा महत्त्वावखा नायतामित्यादिभगवत्सङ्करूपमहिना जायमानाः महत्त्वाद्यवस्थाः स्वाभावसमानाधिकरणा सत्य उत्पद्यमानाः स्वावच्छेदेनैवोत्पद्यन्त इत्यवाध्यात्मा- श्रयोऽगत्यैवाङ्गीक्रियते । अयमर्थः स्वाभाविकसं विभक्ताश्रया इत्यनेन स्पष्टीकृतः । स्वातिरिक्ता- बच्छेदकमनपेक्ष्यैव स्वभावानवच्छेदकावच्छिन्नवृत्तिका इति हि तदर्थः । यतु, अन्न महानुस्वचसाम् भलाहकार उत्पद्यनामित्यादित्रयोविंशतिभगवत्सङ्कल्परूपद्रव्यसंयोगानां स्वत्वा वच्छेदेनैवोत्पत्ति संभवेन प्रादेशिकत्वोपपत्त्या ततः सङ्करपावच्छेदेनैव महत्त्वाद्यवस्थानामुत्पच्या तासां प्रादेशिकस्वोपपतिरिति । सचिन्त्यम् ; तथा सति महाद्युत्पत्तिरूप विषयसिद्धया तादृशसहस्पनिवृत्यवश्यग्भावेनानन्तरं महत्वा- दीनां निवृतेः, मन:च्छिवृतिकत्वस्य वा प्रसङ्गात्। गगनादावणुसंयोगस्य स्वावच्छेदेनैवोत्पत्तिरिति वयमेवाभिवानेन तदृशरीतेरिहाप्याश्रयणसंभवाच । तत्रापि हि तदुत्पादक सपा वच्छेदेनेव सरसं पश्चालः स्माश्रयः स्वीकार्यः । खानुबन्धेनेति । स्वसंवः धेनेयर्थः । यथोपलम्भप्रतिमित- प्रदेश मेदधियपदातीति । उपलम्भानुरोधेन स्वाभावावच्छिन्नपदेशात् स्वावच्छित्र प्रदेश, सावच्छिन्नपदेशात स्वाभावच्छिन्नप्रदेशम्य च मेदबुद्धिं जनयतीत्यर्थः । तदवच्छिन्ननिरूपक अका मेवान्यत्रम्यैव द्विशिष्टमेदरूपत्वात् । संयोगतदभावयोः परस्परावच्छिन्ननिरूपकाका- शून्यतया परस्परविशिष्टभेदरूपत्बोपपतेरिति भावः । प्रमाणनकादिति । प्रादेशित्वमा हकप्रमाण- 46 ; जडद्रव्यपरिच्छेदः (प्रादेशिकधर्मोपपत्तिः) भक्ताश्रयाः प्रतिनियतप्रदेशाः परिणति मेदाः प्रादुष्यन्तीति । तत्र स्पर्शादिलक्षणप्रादेशिकपरिणति- दशायां छेदन मेदनपरिस्पन्दनादीनामपि सिद्धिरिति किं नोपपद्यते ? स्पन्दस्पर्शादिभेदाश्रयां- शानामपि भेदाः त एव विलक्षणधर्माः । यथा निर्भिदाकाशवादे प्रदेशानां संयोगविशेषास्तीब्रतर- शब्दादिधर्मा एव वा भेदाः; तद्वदवापि । नन्वेमप्यनतिलङ्घनौयैव मेदामेदवागुरेति चेन्न ; ईश- मेदामेदप्रसङ्गस्य वैनाशिकमते ऽप्यविवादात् । अविरोधाश्च । तस्य च अतस्ववादे हि विरोधं नमः । स्वाभाविक मेदवत्प्रदेशनिष्ठा इत्यर्थः । स्वानुबन्धेन प्रदेश मे दधियमुपदधातीति पूर्वमन्थानुसारात् स्वाभाविक मेदोऽपि परिणामरूप इति ध्येयम् । ननु त्रिगुणस्य निरवयवत्वे छेदनपरिन्दनादीनाम- सम्भवात् वाय्वादिदशापनत्रिगुणद्रव्येषु च्छेदनादि न स्यादित्याशङ्कय, यदा त्रिगुणद्रव्यत्य स्पर्शादि- मत्त्वम् तदा दर्शनबलात् छेदनादिकमपि संभवतीत्याह तत्र स्पर्धेति । तत्र त्रिगुणद्रव्ये इत्यर्थः । प्रादेशिक महदादिपरिणतौ उक्तं धर्मं स्कन्दस्पर्शादिपरिणतावतिदिशति स्पन्दस्पर्शादीति । त एवेति । स्पन्दस्पर्शादय एवेत्यर्थः । ततश्च तत्रापि न ततोsतिरिक्त देश मेदः स्वीकार्य इति भावः । नन्वेवमिति । निर्मेंद एवं त्रिगुणद्रव्ये महदाद्यवस्थापरिणतिलक्षण मेदाभ्युपगमे इत्यर्थः । वैनाशिकमतेऽपीति । क्षणि कस्ववादिमतेऽपि क्षणिक परमाणु खानुप्रविष्टक्षण परमाणूनां परस्परनैरन्तर्यात्मकसंयोगस्यापि कुस्त्रप्रदेश रुयापित्वाभावेन प्रदेशभेदस्याभ्युपगन्तव्यतया मेदा मेदस्य तेनाभ्युपगन्तव्यस्वादिति भावः । अतश्ववादे बलादित्यर्थः । सङ्कल्पविशेषपर्यवसितः = सङ्करूपविशेषरूपैः, प्रतिनियत प्रदेशा | = परस्परानवच्छेदका- वच्छिन्नवृत्तिकाः । प्रादुष्यन्ति = उत्पद्यन्ते । छेदन मेदनपरिस्पन्दनादीनामपि सिद्धिरिति । दर्शनबलादिति भावः । भेदास्त एवेति । स्पन्दस्पर्शादय एव तदाश्रयांशानां भेदनियामकाः ; न तु तदतिरिक्ता धर्माः स्वीकरणीया इत्यर्थः । मेदकान्तरमनपेक्ष्यैव प्रदेश मेदसिद्धौ दृष्टान्तमाह यथेति । निर्भिदाकाशवादे = निरवयवाकाशाभ्युपगन्तृमते, संयोगविशेषा:- मेरी मृदङ्गवीण। दिसंयोगाः । तीव्रतरशब्दादिधर्मा एव वेति । आदिना मृदु-मृदुतरशन्दपरिग्रहः । एकत्र तत्तदभावोभय नृत्यभ्युपगममात्रेण मेदामेदप्रसङ्गमाशक्य परिहरति नन्वेवमित्यादि । ईदृशमेदा मेदप्रसङ्गस्येति । नवच्छेदकमेदेन तत्तदभावाभ्युपगमनिबन्धन मेदा मेदप्रसङ्गस्येत्यर्थः । वैनाशिकमतेऽपीति । सर्वथा ततदभावयोर्विरोधात् कालमेदेनापि करणाकरणयोरेकल वृत्तिर्न संभवतीत्यभिमानेन जगत्क्षणिकत्ववादि- चौद्धनतेऽपीत्यर्थः । काल मेदेनावच्छेदक देश मेदेन च तत्सदमावयोरेकल वृत्त्यभ्युपगन्तृमतान्तरे कैमुतिकन्याय इति भावः । अविवादादिति । घटादिरूप परमाणुपुञ्जानुप्रविष्टपरमाणूनां परस्पर- नैरन्तर्यात्मक संयोगस्यापि कृत्स्नप्रदेशव्यापित्वाभावेन प्रदेशमेदस्याभ्युपन्तव्यतया सम्मतेऽपीदृशमेदा- मेदस्याssवश्यकत्वादिति भावः । अविरोधाचेति । यवच्छेदक मेदेन ततभावयोरेकल सौ विशेषाभावादित्यर्थः । ननु तहिं मेदाभेदवादपरित्यागः कुत इत्यत्राह तस्य चातत्ववाद इति । अवच्छेदक मेदमनपेक्ष्य मेदामेदयोरेकल इत्यङ्गीकार इत्यर्थः । मेामेदमते तथैवाङ्गीकारादिति भावः । यत एव मणिकारेण वृक्षे कपिसंयोगउद्भेदावङ्गीकृत्य, “न चैवं मेद, मेद” इत्यनेन 1 रत्नपेटिका रंग रामानुजीयसमेतं न्यायसिवाञ्जनम् 47 न पुनः तथाभूतस्थातथापरिणामे । अवस्थारूपयेोरेकत्वबहुत्वयोः काल मेदेन परिहारात । तथा च माध्यम्, “कपालत्वचूर्णत्वपिण्डत्वावस्था प्रहाणेन घटत्वावस्थावत् एकस्यावस्थाप्रहाणेन बहुत्वा- वस्था तत्प्रहाणेन एकत्वावस्थेति न कश्चिद्विरोधः” इति ॥ भवतु अवस्थारूपस्यैकत्वस्य पूर्वापर- भाविना बहुत्वेनाविरोधः । तद्रव्यस्वरूपैक्येन तु विरोधः स्यात् ॥ न स्यात् तद्द्रव्यस्य हि अतद्- द्रव्यत्वं विरुद्धम् । न तु तस्यैव लतोऽनेकधर्मयोगोपाधिकं बहुत्वम् । स्मरति च भगवान् पराशरः, “परमात्मात्मनोर्योगः परमार्थ इतीष्यते । मिथ्यैतत् अन्यद्रव्यं हि नैति तद्द्रव्यतां यतः” इति ॥ 1

इति । तदन्यत्ववादे इत्यर्थः । नपुनस्तथाभृतस्येति । पूर्वमेकी मृतस्य पश्चादनेकधा परिणामे इत्यर्थः । तथा च माध्यमिति । भारग्भगाधिकरणभाष्यमित्यर्थः । तद्द्द्रव्यस्वरूपैक्येनेति । भयं मावः - - ऐक्य हि द्विविधम् । यः वत्स्वरूपमनुवर्तमान स्वरूपरूपमै चम्; यथा स्वात्मनि स्वेनैक्यम् । तद्धि कदापि स्वरूपमेदं न सहते । मन्यतु भवस्थारूपपागमापायशः श्योपाधिकम् ; यथा मृदि । ततश्व नित्ये स्वरूपैव विद्यमाने कथं तद्विरुद्धनानास्वं स्यात् । एकस्मिन् काले तदुभयविरोधादित्यर्थः । तद्द्रव्यस्य ही ‘ति । मृद्रव्यस्य हि मृद्द्रव्यमेदो विरुद्धः ; न मृद्द्रव्यस्यैव सत औपाधिकावस्थायोगेन १२६१२ मैद इत्यर्थः । परमात्मेति परजीवयोर मेदः परमार्थ इति कैश्विदिष्यते । तन्मया । कुत इत्यशाह अन्यद्द्रव्यं यतोऽन्यद्रव्यमन्यद्रव्यतां न प्राप्नोति । अतोऽपरमात्मभूतो जीवः परमात्मभावं न प्राप्नोतीत्यर्थः । मेदा मेदमतमापाथ, “अवच्छेदक मेदाभ्युपगमात्” इत्यनेनेोकमवापतिः परिहृता । विरोध ब्रूम इति । भवच्छेदक मेदमनपेक्ष्य ततदभावयोरेकत वृत्त्यसंभवादिति भावः । तथाभूतस्यातथापरिणाम इति । पूर्वमेकीभूतस्य पश्चादनेकषा परिणाम इत्यर्थः । अवस्थारूपयोरेकत्वन हुस्वयोरिति । नामान्तरभजना ई - परस्परविशिष्टावृत्तिनानाधर्मावच्छिन्न विषयकज्ञानविषयत्वं बहुत्वम्, तादृशधर्म- शून्यत्वमेकत्वमिति भावः । नामान्तरमजनाईत्वं रुदिनिमित्तत्वम् । तन्निवेशाच्च प्रलपदशायां महत्त्वनाशतदभावायोः प्रागुक्तरीत्या प्रादेशिकयोस्तादृशत्वेऽपि नैकत्वहानि: । तयोः किञ्चि- च्छब्दरूढिनिमितत्वाभावात् । माध्यमित्यस्य बारम्भणाधिकरणेति यादिः । तद्दृव्यखरूपैक्येनेति । तद्द्रयखरूपनिष्ठं यत् तद्व्यव्यवितत्वं तदवच्छिन्नप्रतियोगिताकमेदाभावक रूपत्वेनेत्यर्थः । बहुस्वस्येति शेषः । विशेधः स्यादिति । तादृशैवयस्य सर्वदा सत्त्वात् कालमेदेन विरोधपरिहारासंभवादिति भावः । तद्व्यक्तित्वावच्छिन्न प्रतिगिताकमेदाभावेन तादृशमेदस्यैव विरोधः ; न तु प्रादेशिका ने कघमंयोग- श्येत्यभिप्रायेण परिहरति न स्यादिति । तद्व्यस्य तद्व्यक्तित्वावच्छिन्नस्य, अतद्रव्यत्वम् = तद्व्य’क्वित्वात्वच्छिन्न प्रतियोगिताक मेदवस्त्रम्, तस्यैव सतः = उद्द्व्यवित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकमेद- शून्यस्य सतः । अनेकधर्मयोगोपाधिकमिति । उक्ताने कधर्मावच्छिन्न विषयकप्रतीतिविषयत्वरूप- मित्यर्थः । परमात्मेत्यादि । परमात्मजीक्योरमेदः परमार्थ इति कैश्चिदभ्युपगम्यते । मिथ्यैतदिति सामान्ये नपुंमकम् । उक्ताभेदो मिथ्येत्यर्थः । कुत इत्यत्राह अन्यद्द्रव्यं हीति । यतः तदन्यत् द्रव्यं तद्द्रव्यतां न प्राप्नोति, व्यतः परमात्मनो भिन्नस्य जीवस्य परमात्ममेदो न संभवतीत्यर्थः । 1 48 जयपरिच्छेदः प्रकृतेः सत्यपक्ष) अस्तु वा स्वतः सांशत्वं पिण्डयत् मन्यकस्य । तथाऽपि पिण्डदेव न मेदामेदावयविवाद प्रसङ्गः। मध्वेषं यथशि स्वकार्यारम्भकत्वे किमेकीमावावस्थाकरूपनेन इति यदि वयं कापिलनद कम्प येमहि, तदेवमुपालभ्येमहि । कारणभूतिसमधिगता तु पंकत्वावस्था न कल्पनागौरवानुयोग- ननु स्वरूपैकत्वे विद्यमाने उत्पद्यमानस्वरूपनानास्वं मिथ्यामृतमित्यभ्युपेय स्यात् एवच घटादिखरूपम्यव बहारः सर्वोऽपि दत्तजलाञ्जलिः स्यादिति विवर्तवादस्वीकारः इत्यरूचेः स्वरूपैयपक्षं परित्यज्वाह अस्तु वेति । ननु अशनानात्वाभ्युपगमे एकत्वमप्यंशनिष्ठमिति बचभ्युपगम्यते, तदा मेदा मेदाभ्युपगमः ; अंशेषु नानात्यमवयविन्येकत्वमित्यभ्युपगमेऽवयविवादप्रसङ्ग इत्युभयतस्स्पाचा रज्जुरित्याशया पिण्ड- नदेवेति । न च दृष्टान्ते वा कथनविरोध इति शक्रमम् ; नानामुतानामंशानां स्वरूपैक्यं नाभ्युपगम्यते ; अपितु एकत्वावस्थायोगमाज्ञमिति भावः । कारण श्रुतीति । " एकमेव” इत्यादिभुतिसमधिगतेत्यर्थः । i त्रिगुणद्रव्यस्य स्वतरसशिरवपक्षोऽपि संभवतीत्यभिप्रायेणाह अस्तु देति । स्वतस्त्रांशत्वमिति । स्वाभाविकशवत्त्वमित्यर्थः । औपाधिकांशवत्त्वस्य पूर्वकरूपेऽपि सस्यात् तद्व्यावृत्तये सत इत्युकम् । रङ्गरामानुजग्मुनयस्तु, “ननु स्वरूपेवये विद्यमाने उत्पद्यमानं खरूपनानास्वं मिथ्यामुतमित्यभ्युपैय स्वात् । एवं च घटादिस्वरूपव्यवहारः सर्वोऽपि दत्तजलाअलिस्यादिति विवर्तवादस्वीकार इत्यरुचेः स्वरुपवयपक्षं परित्यज्य (SSह अस्तुवेति” इति व्यचख्युः । मन स्वरूपनानात्वमिति किं विवक्षितम् ? स्वरूपे स्वरूपनिष्ठतद्व्यक्तित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताक मेदवत्त्वं वा, बहुत्त्वं वा । नाऽऽय: ; जनभ्युप- गमात् । न द्वितीयः ; नविरोधस्य मूल एवोपपादितस्वात् । नतो यथाश्रुते परापादितमेकत्वाने कस्व- विशेषं ‘तुष्यतु दुर्जन’ इति न्यायेनाङ्गीकृत्य पक्षान्तराभिधानमित्येव खामिनामभिप्राय वर्णनं युक्तम् । मरुचेरित्यक्ष स्यलोपे पञ्चमी । अरुचिमभिनीयेत्यर्थः । अस्तु वेत्येतत्स्वारस्यात् न च तत्पक्षे महत्त्वाद्यवस्थानां खावच्छेदेनैवोत्पत्तिस्वीकारात् भात्माश्रय इति वाच्यम् सांशत्वपक्षेऽपि पार्थिवादि- परमाणुनां परस्परसंयोगेष्विव प्रकृत्यंशानामपि परस्परसंयोगेषु तदावश्यकत्वात् । अन्यथा तादृश संयोगानां व्याप्यवृत्तित्वे प्रकृतेरेकांशा विशिष्टपरिमाणत्वप्रसङ्गात् । नैयायिकमते पार्थिवादिपरमाणु संयोगेष्विवागल्या सत्रात्माश्रयत्वादोषत्वाभ्युपगमे तु निरंशत्वपक्षेऽपि तस्म तौल्यान कश्चित् सांशत्वपक्षे विशेषः । भतो निरंशत्वपक्षोऽपि सिद्धान्तसंप्रतिपन्न एवेति बोद्धधम् । नन्वंशनानात्वे एकत्वस्वगतत्पस्वीकारे भेदाभेदवादः, अंशातिरिक्तावयविगतत्वस्वीकारे भवयविवाद:, अतोऽव्यक्तस्य स्वतस्सांशत्वं न संभवतीत्य. शङ्कयाह पिण्डवदेवेति । स्वतस्सांशत्वे यस्य दृष्टान्तत्वम् — तस्यैवोक्तानुपपत्त्यभावेऽपि दृष्टान्तत्वमिति एव = काराभिप्रायः । न च दृष्टान्ते वा कथमुपपत्तिरिति वाच्यम् ; नानात्वविरोधिनः स्वरूपैक्यस्य तत्त्रास्वी- कारात् अवस्थारूपस्य तद्विलक्षणस्यैव पृथग्व्यपदेश | नर्हत्वस्यान्ततः शक्तिविशेषात्मकस्य स्वरूपनानात्वा - विरोधिनस्तत्र स्वीकारात् । तादृशकीभावसद्भावे च पिण्डांशा एकीया इत्यादि प्रत्यक्षमेव प्रमाणम् । एकीभावावस्थाकल्पनेनेति । पिण्ड इवाव्यक्ते एकीभावावस्थायाः प्रत्यदोणावगन्तुमशक्यत्वादिति भावः । कारणभूतीति । “एकमेव” इत्यादिश्रुतीत्यर्थः । रत्नपेटिकारंग रामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाज्ञ्जनम् 49 विषयः । न च नैरर्थक्यम्; श्रुतिबाधपरिहाराय प्रयोजनकरूपनोपगन्तेः । न च एकाधिकत्वात् अवास्तविकम् : सम्पिण्डिताना मेकारम्भादेकत्वारम्भस्यैव लघुत्वात् । अत्रयविभङ्गे चैतत् स्थाप- यिष्यामः । न च एवमपि पराभिमतपरमाणुपुञ्ज मात्रत्वमाशङ्कनीयम्; गन्धरसरूपस्पर्शादिरहित- परस्पराप्रतिघातक सत्वरजस्तमोरूपगुणत्नयाश्रय- परस्पर सुश्लिष्टपञ्चभूतसूक्ष्मद्रव्यरूपत्वेन श्रुत्यादि- सिद्धे पराभिमतपरमाणुस्वभावगन्धाभावेनार्थान्तरत्वसिद्धेः । यतु औपाचिकमेदा मेदवादिनं प्रति भाष्ये ब्रह्मण उपाधिसंसर्गादपि छेदनाद्यनुपपत्तिकथनम्, तत् ब्रह्मस्वरूपस्य निष्कलत्वाच्छेद्य- औपाधिकत्वादिति । वस्तुतो भिन्नानामंशानां वास्तवैकत्वासम्भवेन एकावर प्रारम्भकत्वाद्युपाधिकस्यैव वक्तव्यतया न एकत्वस्य वास्तविकत्वसिद्धिरित्यर्थः । एकारम्भादिति । सम्पिण्डितानां बहूनामंशाना- मेकत्वावस्थाश्रयादिरिक्तावयन्यारम्भकत्वकल्पनापेक्षया धर्मिकल्पनातो वरं धर्मकलानमिति न्यायेन एकत्ववास्थारम्भकत्वमेव लघु । अत एव मृदंशा एकीभूना इत्येव व्यवहारः; न तु एकारम्नकीमना इतीत्यर्थः । गन्धरसेति । परमाणवी हि गन्धरसादिमन्तः परस्परप्रतिघातकाः सत्त्वादिगुणत्रयानाश्रयाः परस्पराश्लिष्टाः पञ्चभूततन्मत्रत्वाद्यवस्था योग्यत्वगन्धविधुराध; भस्मदभिमतप्रकृत्यववस्तु नेहशा इति भावः । श्रुत्यादिसिद्ध इति । " शब्दस्पर्शविहीनं तद् रूपादिभिरसंयुतम् । त्रिगुणं तज्जगद्योनिः " इत्यादिप्रमाणसिद्ध इत्यर्थः । नतु निरवयवेऽपि त्रिगुणे स्पर्शादिलक्षणप्रादेशिक विकारदशायां छे इन मेदन- परिस्पन्दनादीनामपि सिद्धिरित्युक्तमयुक्तम् ; भाष्ये ब्रह्मणि निरवयवत्वेन च्छेदनाद्यनुपपत्तिकथनादि- त्याशक्य परिहरति यच्विति । निष्कलेति । निष्कलत्वं निर्विकारत्वं प्रकृते विवक्षितम् । मयं निरवयवत्वात् ब्रह्मणिच्छेदना सम्भव इति न भाष्याभिप्रायः येन त्रिगुणेऽपि तन्न स्यात् । अपितु निर्विकारत्वाच्छेत्वादिश्रुतिमवलम्ब्य | तारश्याश्च श्रुतेस्त्रिपुणेऽभावात् छेदनादिविकारः प्रयोजन कल्पनोपपत्तेरिति । यथा प्रत्यक्षावगतस्य प्रयोजनाभावमा लेण नापलाप:, तद्वदितिभाव । औपाधिकत्वात् एकावयव्यारम्भकस्वरूपोपाध्यधीनश्रमविषयत्वात् । अवास्तविकम् विशेप्यावृति । वस्तुतो भिन्नानां वास्तवैकत्वसंभवादिति भावः । समाधते संपिण्डितानामिति । लघुत्वादिति एकार मे सद्गतगुणादीनामप्यारम्भस्य स्वीकरणीयतया गौरवम् । एकत्वाम्मे च न तदिति भावः । गन्धेत्यादि । परमाणुनां गन्धरसरूपस्पर्शाचाश्रयतया, अत एव परस्परप्रतिघातकतया, सत्त्वरजातमोरूप- गुणलयानाश्रयतया परस्पराश्लिष्टता, पञ्चभूततन्म । सत्वाद्यवस्था योग्यतागन्धरहिततया च भवथाभूतेभ्य. प्रकृत्यवयवेश्स्यो वैलक्षण्यस्त्र विस्पष्टतया न पराभिमतपरमाणुपुञ्जत्वशङ्कावकाश इति भावः । श्रुत्यादि- सिद्ध इति । " शब्दस्पर्शविहीनं तत् रूपादिभिरसंयुतम् । त्रिगुणं तज्जगद्योनिः” इत्यादिप्रमाणसिद्ध इत्यर्थः । ननु निरवयवत्वपक्षे तत्र सर्शादिलक्षणप्रादेशिक परिणतिदशायां छेदन मेदन] परिस्पन्दनादीना- मपि सिद्धिरित्येतन्न संभवति निरवयवत्वमेवावलम्व्य ब्रह्मणि छेदनाद्यनुपपत्तेर्माभ्येऽभिहितत्वादि यः- क्षित्य समाधते यत्वित्यादिना । निष्कळत्वाच्छेद्यत्वादिवचनबलमवलन्येति । न तु निरवयत्वमेवावलम्ब्य | तथाच त्रिगुणे तादृशवचनविरहान्नच्छेदनादीनामनुपपतिरिति भावः ।

; ; 7 50 जयपरिच्छेदः (परमाणु कारणवानिरासः) स्वादिवचनबलमवलम्भ्य । अन्यथा ब्रह्मस्वरूप एव सविकारत्वापत्तौ निर्विकारत्वधुतेरनवकाशत्व- प्रसङ्गात् । तत्र च सर्वज्ञत्वात् सर्वांशगतसुखदुःखादिप्रतिसन्धानप्रसको दुष्परिहरः । इह तु अंशभेदप्रतिनियतविकारेषु न स्वभावमङ्कर इति ॥ एतेन परमाणु कारणत्रादो निरस्तः । जाला लोक- विलोकनीयनस रेणु शब्दवाच्यद्रव्यातिरिक्ता प्रत्यक्षाणुकल्पने प्रभागाभावात् । तेष्वेव मात्त्रया मेदमवलम्ब्य परम, शुद्रयणुध्यणुकादिव्यपदेशः प्रमाणग्रन्थेषु । तेषामेव रूपाद्यनुद्भवदशायां सर्वोऽप्युपपद्यत इति । अन्यथेत । निरवयवत्वमात्रमवलम्ब्य त्रिगुणेऽपि विकारच्छेदनाद्यनभ्युपगमे उपादानत्वश्रुतिमहिम्ना सर्वेऽपि विकारा बद्वारका एव ब्रह्म’ण प्रादुष्ण्युरिति निर्विक र बधुतिर्विरुध्येते त्यर्थः । तन्मते दूषणान्तरमप्याह तत्र चेते । मेदाभेदवादिमते इत्यर्थः । सर्वज्ञन्वादिति । स्वाभिन्न- सर्वजीवगतं दुःखं स्वगततया जान ईश्वरस्य अत्यन्तस वद्यत्वप्रसङ्गात् साधनरवद्यस्व-सकर इत्यर्थः । इह त्विति । यस्मिन् पक्षे इत्यर्थः अशभेदेति । विशेषणांश मेदव्यवस्थितेषु विकारेष्वित्यर्थः । ननु प्रमाण- मुतेष्वेव ग्रन्थेषु विकाराणुस्वरूपैरित्यादिपरमाण्वादिव्यवहारो दृश्यते । ततस्ते प्रामाणिका एवेत्याशङ्कय तद्वयवहारस्य न्यथ सिद्धिमाह तेष्वेवेति । जालका लोकविलोकनी यमुक्ष्मद्रव्येष्वेवेत्यर्थः । तेष्वेव ग्रन्थेषु परमाणून मप्रत्यस्वर यपदेशोऽपि न पराभिमतपणुसाधक: ; किंतु अन्यथासिद्ध इत्याह तेषामेवेति । अन्यथेति । निरवयवत्वमात्रेण विकारित्वप्रतिषेधे इत्यर्थ: । ब्रह्मस्वरूप एव सविकारत्वापत्ताविति । उपादानस्वश्रुति महिम्ना विकाराणां ब्रह्मण्यद्वारकतयैव प्रसक्त वित्यर्थः । त्रिगु " द्रव्यस्य निश्वयतया विकारित्वा- संभवेनोपादानत्वश्रुत्य व गतपरिणामे विशेषणद्वारकत्वस्य वक्तुमशक्यत्वादिति भावः । निर्विकारत्व भुतेरन- वकाशत्वप्रसङ्गादिति । तादृशश्रुतिविरोधप्रसङ्गादित्यर्थः । किश्च निरवयवस्य विकारित्वसंभवे ऽप्यौपाधिक मेदामेदवादो न संभवत्येव ; दूषणान्तरसद्भावात् । त्रिगुणस्य निरवयव स्वापि विकारित्वाभ्युपगमेव तु न तादृशं दूषणमिति निश्वयत्यत्वेऽपि त्रिगुणद्रव्यस्य विकारित्वमुपपद्यत एवेत्यभिप्रेत्याह तत्रचेति । ब्रह्मणि चेत्यर्थः । सर्वज्ञत्वादित्यादि । स्वाभिन्नजीवगतं दुःखं स्वगततया जानत ईश्वरस्यात्यन्तसादत्व प्रसङ्गात् सावद्यत्वनिरवद्यत्वस्वभावसकर इत्यर्थः । इहेति त्रिगुणद्रव्य इत्यर्थः । अंशमेदेति निरंशत्व पक्षेऽप्यौपाधिकांश मेदसद्भावादिति भावः । प्रतिनियतविकारेषु वाय्वादिष्वेव स्पर्शादिविकारः, न ततः प्राचीने विवत्येवंव्यवस्थितविकारेषु । न स्वभावसङ्कर इति । न छेयस्शच्छेद्यत्वादिखभाव सङ्कर इत्यर्थः । एतेनेति । भागमावगतत्रिगुणद्रव्यवारणत्वे सर्वास मप्यनुपपत्तीनामुद्धारेणेत्यर्थः । अज्ञानुप- पतिसत्त्वे हि परमाणु कारणवादः शङ्कयेतापीति भावः । निरस्त इति । साधकाभावात् बाघकसद्भा- वाचेति भावः । तदेव क्रमेण विवृणोति जालालो केत्यादिना । ननु प्रमाणभूतेष्वेव प्रत्थेषु परमाणु- द्वद्यणुकभ्यणुकादिव्यवहारसत्वात् तेष्वेव प्रन्थेषु परमाणूनामप्रत्यक्षत्व पतिपादनेन जाबालोकविलोक- नीयानां परमाणु वासंभवेन तदतिरिक्तपरमाभ्युपगम आवश्यक इत्यत माह तेष्वेवेति । मालया मे इमवलम्भ्य = अले परिमाणादिमेदमाश्रित्य । तर्हि तत्त्राप्रत्यक्षत्वव्यवहारविरोध इत्यत माह रुपादीति । अनुद्भवदशायामिति । अमृतरूपवत एव चालवत्वसंभवादिति भावः । ननु तर्हि रांचे ठिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 1 17979 51 गृह्यमाणगन्धाश्रयगन्धवाहामी त सूक्ष् द्रव्यवत् अच्चाक्षुषत्वादिसम्भवात् परमाणोरप्रत्यक्षश्वव्यवहारः क्वचित् कृतोऽपि न विरुध्यते । न च पवनानीतगन्धाश्रयद्रध्येषु परमाणु वं भवतामपीष्टम्; पर- माणूनां प्रत्यक्षगुणाश्रयत्वानभ्युपगमात् । अतः प्रत्यक्षात् आगमाद्वा न भवदभिमतपरमाणुसिद्धिः । अनुमानानि न पश्याम: - अणु रिगणनारनभ्यं क्वचिद्विश्रान्तम् परिगणनारतस्य रूपत्वात् । गृह्यमाणगन्धाश्रयेति । गृझाणो यो गन्धस्तदाश्रयेत्यर्थ । ननु गन्धइ नीतसूक्ष्मद्रव्यभ्युपगमे त एवास्मन्मते परमाणव इति सिद्धं नः समीहितमित्याशङ्कयाह नचेति । आगमाद्वेति । “नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मम्” इत्यादिभिर्भूतयोने सुम्मूक्ष्मत्वप्रतिपादनस्य ब्रह्मण इन्द्रियामाद्यत्वरूपसौक्ष्म्य परत्वादिति भावः । अणुपरिमाणतारतम्यमिति । अणुपरिमाणपारम्यमित्यर्थः । अणुस्वोत्कर्ष इति यावत् । अणुपरिमाणतारतम्य मित्यनेन किमिह पक्षीकृतम् ? कि पारिमाण्डल्यम् उत महत्त्वापकर्षतारतम्यम् उत बाय्वानी गन्धाश्रव्य णामेव परमाणुलनस्त्वित्यत आह न चेति । अणुपरिमाणतारतम्यमिति । अणुत्वनिष्ठोऽपकर्षसमानाधिकरणोत्कर्ष इत्यर्थः । क्वचिद्विश्रान्तमिति । किञ्चिनिष्ठापकर्षासमानाबि. करणोत्कर्षावधिनिष्ठ इत्यर्थः । परिमाणतारतम्यरूपत्वादिति । परिमाणनिष्ठापकर्षसमानाधिकरणो- त्कर्षरूपत्वादित्यर्थः । महत्परिमाणतारतम्यवदिति । महत्त्वनिष्ठापकर्षसमानाधिकरणोत्कर्ष वदित्यर्थः । मन च पर्षताद्यपेक्षया घटोऽणुः, तदपेक्षया कपालोऽणुतरः तदपेक्षया ल-रेणुग्णुनमः इत्यादि- व्यवहारात कपालनिष्ठात्वे त्रसरेण्यणु वादपकर्षस्य घटाणुस्वामुः कर्षस्य च सत्त्वात् तादृश पकर्षसमा- नाघिकरणोत्कर्षस्य पक्षत्वम् घटो महान्, गजो महत्तरः, पर्वतो महतन इत्यादिव्य हारात् गजमहत्त्वे पर्वतमहत्त्वादपकर्ष घट ‘हत्त्वादुत्कर्षम्य च सद्भावात् गजमहत्वनिष्ठस्यापकर्षसमानाधिकरणोत्कर्षस्य दृष्टान्तत्वम् तादृशमहत्त्वे परममहत्परिमाणनिष्ठाकर्षा समानाधिकरणोत्कर्षा विधित्वसद्भावत् दृष्टान्ते साध्योप- पत्ति, पक्षे चोक्तसाध्यसिद्धावप्रकर्षा समानाधिकरणोत्कर्षाश्रयपरिमाणत्वसिद्धया तदाश्रयपरमाणु सिद्धिरिति तात्पर्यम् । मनोत्कर्षत्वमात्रम्य पक्षतावच्छेदकत्वे परममहत्परिमाण नष्ठोत्कर्षे उक्तस ध्यविरहात् बाघः स्यादित्यपकर्षसभ’नाधिकरणेति । वाऽपि सिद्धसाधनावारणादणुपरिमाणनिष्ठत्वविशेषणम् । मणुपरिमाणनिष्ठोत्कर्षः वेन पक्षत्वे सिद्धयः परमाणुपरिमाणनिष्ठोत्कर्षे बाघः स्यादित्यपकर्षसमान धिकरणेति । मनुमितेः प्रागुक्त बाधज्ञानासंभवेऽप्यनुमित्यनन्तरं तथाविधवाघज्ञानादुत्पन्नानुमितावप्रामाण्यग्रहसंमवात् तस्यापि परिहरणीयत्वमेव । व्यवधिनिष्ठत्वस्योत्कर्षा विधिनिष्ठत्वस्य वा सिद्धसाधनग्रस्तनमा अपकर्षसमा- नाधिकरणत्वमुत्कर्ष विशेषणम् । उत्कर्षत्वमात्रस्य परममहत्परिमाणनिष्ठोत्कर्षे व्यभिचारादपकर्ष समानाभि- करणेति । अत्राणुपरिमाणनिष्ठापकर्षत्वेन पक्षत्वं परिमाणनिष्ठ पकर्षत्वस्य हेतुत्वं महत्परिमाणनिष्ठापकर्षस्म दृष्टान्तत्वं च सुवचमिति बोद्धयम् । तारतम्यरूपत्वादित्येतावतापीति । अपकर्ष समानाधिकरणोत्कर्षत्व स्वापकर्षत्वस्यैव वा हेतुत्वाश्रयणेऽपीत्यर्थः । व्यभिचाराभावेनेति । ज्ञानशक्त्या दितारतम्यस्यापि कचिद्विश्रान्तिसत्त्वादिति भावः । मत्राणुशब्दस्य महत्त्वानात्मक परिमाण विशेष निमित्तीकृत्य परमाणु- दूधणुकयोः प्रयोग इति नैयायिकादिभिरभ्युपगम्यते । त्रसरेण्वतिरिक्तपरमाण्वादिकमनिच्छद्भवपकृष्ट महत्वमपकृष्टपरिमाणमेव वा निमित्तीकृत्य घटादिष्वपि प्रयोगः स्वीक्रियते । तलश्ध पक्षकोटावणु रिमाण 52 अडद्रव्यपरिच्छेदः (परमाण्वनुमानुमानभंग) महत्परिमाणतारतम्यवदिति चेन्न तारतम्यरूपत्वादित्येतावतापि व्यभिचाराभावेन परिमाण- विशेषणस्य व्यर्थत्वात् । पारिमाण्डव्यविवक्षया अणुशब्दप्रयोगे अन्योन्याश्रयणात् । महत्त्वापकर्ष- तारतम्यस्य त्रसरेणावेव पर्यवसितत्वाभ्युपगमात् । सामान्यतः परिमाणापकर्षतारतम्यविवक्षया प्रयोगेऽपि तद्विश्रान्तेरपि दृश्यमान एवोपपतेः । एवमवयवापकर्षतारतम्यविश्रान्तेरपि । अस्तु वा तस्याविश्रान्तिः । तथापि आधिक्यन्यूनताभ्यां प्रमाणसिद्धाभ्यां सर्वमहीधरा । दिपरिमाणाविशेष- परिमाणापकर्षतारतम्यमिति विकल्प्य क्रमेण दूषयति पारिमाण्डल्येति । पारिमाण्ड पराभिनत परमाणु- परिमाणमेव । ततश्च पक्षसिद्धावनुमानप्रवृत्ति:; अनुमानेन च पक्षसिद्धिरित्यन्योऽन्याश्रवणं स्यादित्यर्थः । पर्यवसितत्वाभ्युपगमादिति । त्वयाऽपीति शेषः । द्वयणुकादौ महत्त्वस्य तेनाप्यनभ्युपगमादिति मावः । दृश्यमान एवेति । व्यणुक एवेन्यर्थः । अवयवापकर्षतारतम्यं कचिद्विश्रान्तं तारतम्य स्वात् इत्यनुमानस्यापि स्वापकृष्टावयत्रशून्यतया भत्यन्वाकुष्टे त्रसरेणुरूपावयव एव विश्रान्त्या न तदभिमं सिद्धिरित्याह एवमिति । अप्रयोजकत्वेनाप्यनुमानं दूषयति अस्तु वेति । ननु कारण- परम्परा विश्रान्तिभूमेर्निरवयवस्य कस्यचिदशवे सर्वस्याप्यनन्ताश्यत्रारब्धत्वेन मेरुसर्वयोस्तुल्यपरिमाण प्रसङ्गः इत्याशङ्कयाह तथापीति । ननु सत्यं मेरुसर्वपयोः परिमाणतारतम्यं प्रमाणसिद्धमिति ; तथापि शब्देन किं परमाण्वादिपरिमाणं विवक्षितम् उत्तापकृष्टमहत्वम् माहोखिदपकृष्टपरिमाणमात्रमिति विकरूप्य मधे दूषणमाह पारिमाण्डस्यविवधयेति । परमाण्वादिपरिमाणविवक्षयेत्यर्थः । अन्योन्या- श्रयणादिति । परमाण्वादिसिद्धावनुमानप्रवृत्तिः, अनुमानप्रवृत्त्या च परमाण्वादिसिद्धिरित्यन्योन्याश्रयणा- दित्यर्थः । द्वितीये तदाइ महश्वेति । अयं भावः अपकृष्टमहत्वशन्तिघटादिपरिमाणनिष्ठमपकर्ष- समानाधिकरणोत्कर्षम् अपकर्षमेव वा पक्षीकृत्यापकर्षासमानाधिकरोणोक्तर्षावपिनिष्ठेत्वरूपाया उत्कर्ष- विश्रान्तेः साधने परममहत्परिमाणमादाय सिद्धसाधनादुद्देश्या सिद्धेश्चोत्कर्षासमानाधिकरणापकर्षाविधि- निष्टरूपापकर्षस्त्रसरेणावेव संभवतीति उमादायानुमान वसानसंमवादुद्देश्यासिद्धिरिति । वृतीय भाह सामान्यत इति । सामान्यरूपेणेत्यर्थः । परिमाणापकर्षतारतम्यविवक्षया प्रयोगेऽपीति । अपकृष्ट- परिमाणनिष्ठ स्वापकर्षसमाणाधिकरणोत्कर्षस्य, अपकर्षस्यैव वा पक्षत्वाङ्गीकारेऽपीत्यर्थः । तद्विश्रान्तेरपि दृश्यमान एवोपपत्तेरिति । अपकर्षासमानाधिकरणोत्कर्षावधिनिष्ठत्वरूपाया उत्कर्षविश्रान्तेः, उत्कर्षा समानाधिकरणापकर्षावधिनित्वरूपाया अपकर्षविश्रान्तेव साधने परममहत्परिमाणनिष्ठोत्कर्ष वसरेणु- निष्ठापकर्ष वाऽऽदांयानुमानपदर्थं वसानसंमवादित्यर्थः । तथाच सिद्धसाधनसुद्देश्यासिद्धिश्चेति मावः । अवयवापकर्षतारतम्यविश्रान्तेरपीति । अवयवगतापकर्षे उत्कर्षसमानाधिकरणापकर्षाचा विनिष्ठत्वत्स्ये. त्यर्थः । दृश्यमान एवोपपत्तेरित्यनुषज्यते । मयं भावः - घटावयगतः पर्वताद्यवयवादपकर्षः किञ्चिम- । वयवगतोत्कर्षासमानाधिकरणापकर्षाविधिनिष्ठ: अपकर्षत्वादित्यनुमानेन सर्वापकृष्टावयवस्य कस्यचि सिद्धा- वपि दृश्यमानत्रसरेणुरेव दाहशावयवो भवितुमर्हतीति नाभिमवसिद्धिरिति । दर्शितसाद्धघाभावेऽप्युक्त हेतूपपल्या प्रयोजकतयाऽपीदलनुमानमसार्थकमित्याह अस्तुवेति । नन्ववयवापकर्षाविश्रान्तौ सर्वपमही घरयोः समपरिमाणत्वप्रसङ्गः अनन्तावयवारब्धत्वसाम्यादित्यत माह तथाऽपीति । प्रमाणसिद्धाभ्या-

रत्नपेटिकारंगरामानुजीय समेतं न्यायसिद्धाअनम् 53 प्रसङ्गः परिहृतः अनन्तत्वाविशेषेऽपि परापरजातीयेषु क्षणदिवसपक्ष मास संवत्सर चतुर्युगकम्पादिषु व माधिक्य यून तयोर्भवद्भिरप्यभ्युपगतत्वात् । विप्रतिपन्नं कार्यद्रव्यारब्धम् ; महत्त्वे सति चाक्षुष- स्वात्, वाक्षुषद्रव्यत्वात् इत्यादीनां विपक्षे बाधकाभावादप्रयोजकत्वम् ॥ द्रव्यचाक्षुषताप्रकर्षो महत्त्वावयवसङ्ख्याप्रकर्षानुविधायी दृष्टस्तद्धेतुक एव । अतस्तद्भावे चाक्षुषत्वं न स्यादिति चेन्न ; निर्वाहकतया न्यूनाधिकावयवारब्धत्वं तयोः कल्पनीयम्; अनन्तावयवारयत्वाविशेषे वैषम्यानुपपत्ते- रित्याशङ्कयाह अनन्तत्वाविशेषेऽपीति । परापरजातीयेष्विति । सता परजातिः । द्रव्यत्वादिर- परजातिः । सद्द्रव्यघटादीनामानन्त्याविशेषेऽपि घटानन्त्यापेक्षया द्रव्यानन्स्ये अधिवयम् ; द्रव्यानन्त्या- पेक्षया च सदानन्त्ये नाधिक्यं दृष्टमिति भावः । एवं क्षणदिवसादिष्यपि पूर्वपूर्वानन्त्यमुत्तरोत्तरानन्त्या- पेक्षयाऽधिकं दृष्टमित्यर्थः ननु जालकालोक विलोकनी यज्ञसरेणौ न विश्रान्तिः ; त्र्यणुकं कार्यद्रव्यारब्ध- मित्यनुमानात्तत्कारणपरमाणुसिद्धिसंभवादित्याशङ्कयाह विप्रतिपद्ममिति । महत्वे सतीति । रूपत्वादौ व्यभिचारवारणार्थं सत्यन्तम् । बात्मनि व्यभिचारवारणार्थं चाक्षुषत्वादिति । एवमुत्तरत्रापि द्रष्टव्यम् । महत्वावयवसायेति । यत्र महत्वं दृष्टान्ततयोपात्तम् । तथाच यथा महत्त्वं चाक्षुषत्वे प्रयोजकम् ; एवमनेकावयवत्वमपि चाक्षुषत्वे प्रयोनकमित्यर्थः । तद्धेतुक एवेति । न हि अकारणोत्कर्षं कार्यमनु मिति । दृश्यमानपरिमाणतारतम्येनानुमिताभ्यामित्यर्थः । परिमाणाविशेषप्रसङ्गः - तुल्य- परिमाणत्व- प्रसङ्गः । नन्वनन्तत्वाविशेषे कथं न्यूनाधिकमावसंभव इत्यत माह अनन्तस्वाविशेषेऽपीति । परापरजातीष्विति । परजातिः सचा । अपरजातिद्रव्यत्वादिः । तत्र सतः श्रयव्यक्तीनां घटत्वा- ( द्रव्यत्वा) श्रयव्यक्तीनां चानन्तत्वाविशेषेऽप्याधिक्यन्यूनतयोर्भवद्भिरप्यभ्युपगतत्त्वादित्यर्थः । क्षणदि- वसेत्यादि । क्षणदिवसादीनां सर्वेषामानन्त्याविशेषेऽपि पूर्वपूर्वापेक्षयोरुत्तरोत्तरन्यूनता या मवद्भिर[प्य! ] भ्युपगतत्वादित्यर्थः । ननु त्रसरेणौ न विश्रान्तिः ; अनुमानेन तस्याप्यवयवसिद्धेरित्याशङ्कय परिहरति विप्रतिपन्नमिति । प्रकृतसाध्य तदभावको टिकसंशयविषयीभूतमित्यर्थः । जाला लोक विलोकनीयानामनु- गमकरूपापरिचयेऽपि तावद्विषयक समूहालम्बनसंशयस्य तद्व्यक्तित्वेन विशेष्यतासंबन्धेन पक्षतावच्छेदकत्वं संभवतीत्यभिप्रायेण विप्रतिपन्नमित्युक्तम् । कार्यद्रव्यारन्धमिति । कार्यद्रव्यजन्यमित्यर्थः । महत्वे सतीति । इदं च घटत्वरूपत्वादौ व्यभिचारवारणाय । चाक्षुषत्वादिति । इदं चात्मादौ व्यभिचार- वारणाय । चाक्षुषद्रव्यत्वादिति । चाक्षुषत्वे सति द्रव्यत्वादित्यर्थः । आत्मादौ व्यभिचारवारणाय सत्यन्तम् रूपत्वादौ उद्वारणाय विशेष्यम् । विपक्षे बाधकाभावादिति पक्षे साध्यानु रामे बाधका- भावादित्यर्थः । दर्शितसाध्याभावेऽप्युक्त हेतू पपत्तेरिति भावः । साध्याभावे हेत्वनुपपत्तिं शङ्कते द्रन्ये- त्यादिना | द्रव्यचाक्षुषताप्रकर्ष। द्रव्यविषयक चासुवज्ञाननिष्ठवैशद्यातिशयः । महत्वावयवसथा- प्रकर्षाविधायी दृष्ट इति । महत्त्वप्रकर्षपयोज्यः अवयव सङ्ख्याप्रकर्ष प्रयोज्यश्च दृष्ट इत्यर्थः । मद्दश्ये- त्येतत् दृष्टान्तार्थम् । महत्त्वप्रकर्षे चाक्षुषप्रकर्ष । तदभावे तदभाव इति चाक्षुषप्रकर्षस्य महत्वपकर्षानु विधानदर्शनात् चाक्षुषे महत्त्वस्य कारणत्वमन्तरा तत्प्रकर्षे नरपकर्षस्य प्रयोजकत्वासंभवात् चाक्षुषे यथा34 द्रव्यपरिच्छेदः ( परमाण्वनुमान खण्डनम् ) यथोपलम्भं योग्यतास्वीकारात् । अन्यथा महावयवारण्यत्वस्यापि व्याप्तावनुप्रवेशप्रसङ्गात् । लाघवञ्चास्मन्मते । वायवीयतैजसाप्यपार्थिवनसरेण्वादेरपि पूर्वपूर्व भूतात्मकार्यद्रव्यारब्धत्वात् भस्मन्मतेन सिद्धसाधनत्वश्च । कार्यावयवित्वसाधनेऽपि चाक्षुषतया अस्मदुपगतेन कालेनानैकान्त्यं दुष्परिहरम् । परिदृश्यमानमेव परमाणुमिच्छतां महत्वविशेषणमसिद्धश्च । चाक्षुषद्रव्यत्वादेव महत्वसाधनमपि पूर्ववद् दूष्यम् । पृथिवीत्वं नित्यसमवेतवृत्ति, घटपटजातित्वात् सत्तावत् इत्यादि- महत्त्वस्य कारणत्वम्, तथाऽने कावयवकत्वप्रकर्षस्यापि चाक्षुषप्रकर्षनयोजकत्वदर्शनादने कावयवकत्वमपि विषते इति भावः । यथोपलम्भमिति । उद्भूतरूपवति चाक्षुषत्वोपलम्भात् उद्भूतरूपवत्त्वमात्रमेव चाक्षुषत्ने प्रयोजकमित्यर्थः । अन्यथेति । क्वचितदुत्कर्षानुविधानदर्शनात् तस्यापि प्रयोजकत्वे इत्यर्थः । अनुप्रवेशप्रसङ्गादिति । तदुत्कर्षानु विधानस्य तत्राप्यविशेषादिति भावः । लाघवश्चेति । उद्भूतरूपमात्रस्य चाक्षुषत्वप्रयोजकत्वस्वीकारादिति भावः । कार्यद्रव्यारव्यत्वश्च किम् ? कार्यद्रव्यजन्यत्वं वा कार्यद्रव्य समवेतावयवित्वंवेति विकरूप्य माद्यं दूषयति वायवीयेति । मत वायवीयत्रसरेणुपक्षीकरणे चाक्षुषत्वघटित हेतोरभावाद्वागासिद्धिरित्यपि द्रष्टव्यम् । द्वितीयं दूषयति कार्यावयवित्वेति कार्यावयवसमवेतत्वेत्यर्थः । भन्यतरा सिद्धिश्चेत्याह परिदृश्यमानमिति । असिद्धश्चेति । परमाणुत्व महत्त्वयोर्विरोधादिति भावः । पूर्ववदिति । यथोपलम्भं योग्यतास्वीकारात् इत्यादिनेत्यर्थः । नित्यसमवेतेति । यद्यपि नित्यवृति- स्वमात्रेण परमाणुः सिध्यति ; तथापि सिद्धान्तिमते द्रव्यस्वरूपस्य नित्यत्वात् तद्वतित्वमादाय सिद्धसाधनं मा प्रसाङ्क्षीदिति नित्यसमवेतवृत्तीत्युक्तम् । घटपटजातित्वादिति । घटपटोभयवृत्तिजातित्वादित्यर्थः । चाक्षुषे हेतुरिति कार्यद्रव्यारव्यत्वविरहे चाक्षुषत्वमेव न स्यादित्यर्थः । यथोपलम्भं योग्यतास्वीकारा. दिति । उद्भूतरूपवत एव चक्षुषत्वोपलम्भात् तस्यैव चाक्षुषे कारणत्वं न महत्त्वस्य न वाडनेकावयवकत्व श्येत्युपगमादित्यर्थः । महत्त्वप्रकर्षस्व चाक्षुषप्रकर्ष प्रयोजकत्वेऽपि न महत्त्वस्य चाक्षुषे कारणत्वम्; माना- भावात्, कारणप्रकर्षस्यैव कार्यप्रकर्षे प्रयोजकत्वमिति निबन्धस्य निनिबन्धनत्वात्। अत एवाने कावयचकत्व- स्यापि न कारणत्वम् ; ज्ञसरेणौ व्यभिचारसंशय सरवेन कारणताग्रहा संभवादित्यभिप्रायः । अन्यथेति । व्यभिचारसंशये सत्यपि कारणता महाभ्युपगम इत्यर्थः । व्याप्तावनुप्रवेशप्रसङ्गादिति । व्याप्तिघटित- कारणताग्रहप्रसङ्गादित्यर्थः । तसरेणौ महावयवारब्धत्वविवाददशायां तत्र व्यभिचारसंशयस्यैव सत्त्वा- दिति भावः । व्यभिचारसंशये सत्यपि लाघवज्ञानसत्त्वे तस्योजकतया कारणताप्रहो भवेत् । मन्मते सदभावात् न तत्संभव इत्यभिप्रयन् माह लाघवश्वासन्मत इति । उद्भूतरूपमालस्य चाक्षुषकारणता- भ्युपगमात् अदृश्यमानयणुकाद्यनभ्युपगमाचेति भावः । पूर्वपूर्वभूतात्मक कार्यद्रव्यारब्धत्वादिति । वाहकार्यद्रव्यजन्यत्वादित्यर्थः । ननु कार्यद्रव्याययवकत्वमेव कार्यद्रव्यारब्धत्वमिति विवक्षणानोतसिद्ध- सांधानावकाश इत्यत माह कार्यावयवित्वसाधनेऽपीति । कार्यद्रव्यसमवेतत्वसाधनेऽपीत्यर्थः । महत्व विशेषणमसिद्धं चेति । तथा च पक्षे विशिष्टहेत्वभावात् स्वरूपासिद्धिरिति भावः । पूर्ववत् दृष्यमिति। अप्रयोजकत्वेन दृष्यमित्यर्थः । नित्यसमवेतसीति । यद्यपि नित्यवृतित्वसाधनमात्रेणाभिमत- रनपेटिकारंगरामानुजीय समेतं न्यायसिद्धाजनम् 55 कुटिलानुमानान्यपि पूर्ववद्विपक्षे बाधकाभावात् विषयनियम राहित्येनातिप्रसञ्जकत्वात् पृथिवीत्वं नित्यवृत्ति न भवति पृथिवीमातजातित्वाद् घटत्ववत् इत्यादिभिस्ता हरनुमानः प्रतिपक्षयितुं शक्यत्वात्, अभिनतविशेषपर्यवसानासिद्धेश्च निरूपका नानुमानेषु गणयन्ति । घटादीनां सर्वेषां नित्येश्वराश्रितत्वाभ्युपग प्रादतिरिक्तसमवायानभ्युपगमाच्च सिद्धसाधनत्वञ्च । नित्यवृत्तीति साधने- ऽपि घटा त्रिरूपेण परिणतस्यापि त्रिगुणद्रव्यस्य स्वरूपतो नित्यत्वाभ्युपगमात् स एव दोषः ॥ एवमारम्भकाणामशूनां कृत्स्नैकदेशसंयोगविकल्पेन अधिकपरिमाणद्रव्यानारम्भकत्वसभाग- सिद्धिस्संभवति, तथापि सिद्धान्तिमते घट | दिरूपेण परिणतस्यापि त्रिगुणद्रव्यस्य स्वरूपतो नित्यत्वाभ्युप गमात् सिद्धसाधनं स्यादिति तथोक्तम् । घटपटजातित्वादिति । घटपटोभयवृत्तिजातित्वादित्यर्थः । परत्वे व्यभिचारवारणाय घटेति । घटत्वे तद्वारणाय पटेति । घटपटाभ्यतरस्यादौ उद्वारणाय जातीति । पटत्वे व्यभिचारवारणाय घटेत्युक्तम् । घटत्वे व्यभिचारवारणाय पटेत्युक्तम् । घटपटान्यतरत्वे व्यभि चारवारणाय जतित्वादिरयुक्तम् । अतिप्रसञ्जकत्वादिति । पृथिवीत्वं जलवृत्ति घटपटवृत्तिजातित्वात् सत्तावदित्येवमपि साधनसम्भवेनातिप्रसवकत्वादित्यर्थः । अभिमतविशेषेति । तावता पृथिवीत्वा- श्रयसमवायिनः कस्यचिन्नित्यस्य सिद्धावपि सिषाधयिषितस्य परमाणु नित्यश्वस्यासिद्धेरित्यर्थः । ननु पृथिवीत्वस्य निश्येश्वराश्रितघटाश्रितत्व सिद्धिमावेग न सिद्धसाधनम् ; नित्यसमवेतवृत्तित्वस्यैव साध्य- त्वेनाभिमतत्वात् ईश्वराश्रितस्यापि घटादेरतस्समवेतत्वादित्याशङ्कय तत्समवेतत्वञ्च न समवायसम्बन्धेन वृतिमत्त्वम् समवायस्य अप्रामाणिकत्वात् अपि तु तदाश्रित्वमात्रमेव । तच सिद्धमेवेत्यभिप्रयन्नाह अतिरिक्तसमवायेति । स एव दोष इति । सिद्धसाधनत्वरूपो दोष इत्यर्थः ॥ एवं परमाणुषु साधकाभावसुपपाथ परमाणुषु वाद्यन्तरोक्तं भाष्यकारानुमतश्च दूषणान्तरमाह - एवमारम्भकाणामिति । मसंयुक्तानामारम्भकत्वं न शक्यशङ्कम् ; नसमवायिकारणाभावे कार्या- सम्भवात् । अतः संयोगः भावश्यकः । स किं संयोगः कृत्स्नदेशवृत्तिः उत एकदेशवृत्ति ? न तावदाद्य: ; द्वयोरपि परस्परं कृत्स्वदेश संयुक्तरवे काल्स्र्त्स्न्येन संयुक्ताभ्यामणुभ्यामारभ्यमाणस्य द्वयणुकस्य तदधिकपरिमाणत्वाभावप्रसङ्गात् । लोके हि तन्तुप्रभृतयः पटावयाः प्रत्येकं दशदिग्वर्तिदशपार्श्वयुक्ता इतरेषु पार्श्वेषु बहिष्ठेष्वेव त्रिभिस्त्रिभिः पार्श्वः संयुक्ताः स्वाधिक परिमाणमवयविनमारभन्ते इति दृष्टम् । अतिप्रसञ्जकत्वादिति । पृथिवीत्वं जलवृत्ति घटपटवृत्तिजातित्वात् सत्तावदित्यपि साधनसंभवादिति भावः । अभिपतविशेषपर्यवसानासिद्धेरिति । खसरेणुनित्यत्वमादायानुमानपर्यवसानसंभवेनाभिमत- परमाणुनित्यत्वासिद्धेरित्यर्थः । मन च नित्यसमवेतत्वं नित्यनिरूपितसमवायसंबन्धावच्छिन्नाधेयत्वं चेत्, साध्याप्रसिद्धिः j यतिरिक्तसमवायानभ्युपगमात् । नित्यनिरूपिता पृथव सिद्धिसंबन्धावच्छिन्न घेयलं नित्यनिरूपिताधेयतामात्रं वा यदि विवक्षितम् तदा घटादीनां नित्येश्वरऽपृथव सिद्धिसंबन्धेन सत्त्वाभ्युप- गमात् सिद्धसाधनमित्याह घटादीनामिति । एतावता परमाणु साधकाऽभाव उक्तः । ; •अथ वायान्तरोकं भाष्यकारानुमतं च दूषणमाह एवमिति । कृत्स्नैकदेशेत्यादि । मसम- 56 जडद्रव्यपरिच्छेदः (करस्मै कदे दर्द) त्वादिचोधं परमाणुदूषकैः सर्वैरपि क्रियते । भाष्यकारैध, “महद्दीर्घवद्वा हस्वपरिमण्डलाभ्याम् " इत्यरणे तदेव चोधं कृतम् । तदेतत् माध्यमिकानामैवोपपद्यते न त्वन्येषाम् । तथा हि सौशान्तिका धैरपि पुजदशायां परमाणूनां संयोगानभ्युपगमेऽपि परस्परमावृतत्वानावृतत्वादिकं ; i मतः कान्येन संयोगेऽधिकपरिमाणानारम्भकत्वप्रसङ्गः, एकदेशेन संयोगे सावयत्वानित्यत्वादिप्रसङ्गः इति चोप सर्वेरपि क्रियते । “महद्दीर्घद्वा खपरिमण्डल, म्याम्” इति सूत्रे चेदमेव चोद्यं कृतमित्यर्थः । इखपरि- मण्डलाभ्यां द्वणुकपरमाणुभ्याम्, महतो दीर्घस्य व्यणुकस्यारम्प्रवदितरदपि तन्मतम समय समिति सूत्रार्थ: । माध्यमिकानामिति । बुद्धस्य हि चत्वारः शिष्याः वैभाषिकसौलान्कियोगाचारमाध्यमिक- मेदेन । तन ये तावत् गुरुक्तसर्वशून्यत्वरूपश्यंश्रवणमात्रेणैव क्यं कृतार्थीः इति मन्यमानास्तदुपपति प्रकारं नापृच्छम् ; ते माध्यमिकाः । शिष्यैर्हि योगध्वाचारश्चेति द्वयं करणीयम् । तज्ञाप्राप्तस्यार्थस्य प्राप्तये पर्यनुयोगो योगः । गुरूक्तस्यार्थस्याङ्गीकरणमाचारः त्वश्च ते गुरूक्तस्यार्थस्याङ्गीकरणादुत्तमा:- पर्यनुयोगस्य करणादवमाश्च । अतस्तेषां माध्यमिका इति प्रसिद्धिः । ते च सर्वशून्यत्ववादिनः । ये तावद् गुरुक्तसर्वशून्यत्वे बाह्यार्थशून्यत्वमालम्वीकृत्य कथमान्तरस्यापि शूभ्यत्वमिति पर्यनुयोगमकुर्वन्, ते पर्यनुयोगाचाराङ्गीकारात् योगाचारः । ये तावद् बुद्धेन सूत्रस्यान्तं पृष्टवन्तो भवः सीमान्तिका भवन्तिवत्यभिहिताः; ते सौत्रान्तिकाः । ते बाह्यान्तरपदार्थानां सत्यत्वमेव यपि तु क्षणिकत्लम; बाह्यार्थस्यानुमेयस्यञ्च (श्चेति!) वदन्ति । ये तावत्, “माध्यमिकान् प्रति सर्वशून्यत्वसुपदिष्टम् ; योगाचारान् प्रति बाह्यार्थशून्यत्व सुपदिष्टम् ; सौत्रान्निकान् प्रति बाह्याभ्यन्तर सत्यत्वमेव; अपि तु सर्ववस्तुनः क्षणिकत्वं बाह्याभ्यन्तरसत्यस्वमेव; बाह्यस्यानुमेयत्वमेवेत्युक्तम् भतो भवते विरुद्धेयं भाषा” इत्यवोचत् तेषां वैभाषिका इति प्रसिद्धिः । तेच बाह्यान्तस्सर्व पदार्थप्रत्यक्षत्व क्षणिकत्व सत्यत्ववादिनः । मतश्चतुर्विधा बौद्धा इतिद्रष्टव्यम् । संयोगानभ्युपगमेऽपीति । परस्परावृतस्वलक्षणनैरन्तर्यातिरिक्तसंयोगानभ्युपगमादिति भावः । आवृत- वायिकारणविरहेणा संयुक्तानामारम्भकत्वायोगात् संयोगस्यावश्यकत्वे परमाणुदयस्थ काल्स्र्त्स्न्येन परस्परं संयोगेऽधिक परिमाणानारम्भकत्वप्रसङ्गः एकदेशेन संयोगे सावयवत्वानित्यत्वप्रसङ्ग इत्यर्थः । महदित्यादि । हखपरिमण्डलाभ्यां द्वष्णुकपरमाणुभ्याम्, महतो दीर्घ स्वयणुकस्यास्म्मवदितस्वपि तन्मत्तम समय समिति सूत्रार्थः । उक्तदूषणमाक्षिपति तदेतदिवि । माध्यमिकानामेवेति । तेषां सर्वशून्यत्ववादितया सर्वत्रानुपपत्त्यभिधानं युज्यते; मतान्तरे स्वीहारीतेः कचिदवलम्बनीयतय नोक्तदूषणाभिधानमुपपद्यत इत्यर्थः । अन्यथा वयाघातः स्वादिति भावः । तदेवोपपादयति तथाहीति । ननु सौत्रान्तिकादिमते संयोगानभ्युपगमात् कथमुक्तदोषप्रसङ्ग इत्यत माह सौत्रान्तिकाद्यैरिति । आद्य- शब्देन वैभाषिकपरिग्रहः । संयोगानभ्युपगमेऽपीति । नैरन्तर्यरूपाऽऽवृत्तत्वातिरिक्त प्रयोगानभ्युपगमेऽ पीत्यर्थः । परस्परमित्यादि । एकस्य परमाणोः परमाण्वन्तरेणाऽऽवृतत्वक मेकदिगवच्छेदेनास्ति, दिमन्तरावच्छेदेन तु तदभाव इत्यः श्ररणीयमित्यर्थः । अन्यथा एकल परमाणोः परमाण्वन्तरेण रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाजनम् " 57 दिगवच्छेद मेदेन स्वीकार्यम् । ज्ञानमानवादिनोऽपि ज्ञानस्यैकस्याने कज्ञेयाकारसम्बन्धे कृत्स्नैकदेश- दस्थ एव । ज्ञेयमिथ्यात्वं तु न तत्परिहारः ; मिथ्याभूते ऽपि उल्लेखावश्यम्भावात् । यस्तु प्रत्यक्षाण्येव सुक्ष्मद्रव्याणि निर्भागान्यभ्युपगच्छति, तस्यापि विभूनां निरवयवानां संयोगे तदेव चोद्य स्थितम् । यस्तु विभुद्रव्यमपि नैच्छत्, तस्यापि सामान्ये स्यात् । तस्याप्यनभ्युपगमे संयोग समवायादावने कनिष्ठे स्यात् । न हि द्रव्य एवेदं चोधमिति नियमोऽस्ति ॥ द्रव्याणासेव भागवस्त्र योग्यसेति चेत्; तर्हि अणुविभुव्यतिरिक्तद्रव्याणामित्यपि ग्राह्यम् ॥ सत्यम्; कथं तर्हि त्वानावृतत्वादिकमिति । अयं परमाणुः पूर्वदिगवच्छेदेन परमाण्वन्तरावृतः न प्रदेशान्तरेणेति हि वक्तव्यमिति भावः । ज्ञानमात्रेति । ज्ञानव्यतिरिक्तमिध्यात्ववादिनः इत्यर्थः । कृत्स्नैकदेशविकल्प इति । ज्ञानस्य विषयेण कारस्न्येन सम्बन्धे विषयान्तरग्रहणं न स्थात; एकदेशेन सम्बन्धे सावयवत्वं स्यादिति दूषणं तदवस्थमेवेत्यर्थः । ननु तन्मते ज्ञानस्य अनेकज्ञेया कारसम्बन्धे कृत्स्नैकदेशविकल्पो नोपपद्यते ; तन्मते ज्ञेयस्य मिथ्यात्वेन ज्ञानस्य ज्ञेयेन समं सयोगस्यैवाभावादित्याशङ्कय परिहरति ज्ञेया मध्याव स्विति । ज्ञेयस्य मिथ्यात्वेऽपि ज्ञानस्य तदुल्लेखित्वाभावे तद्भानाभावप्रसङ्गात्, तदुल्लेखात्मनस्तत्सम्बन्यास्य सत्त्वेन कृत्स्नैकदेशविकल्पप्रवृत्तेर्निवारकाभावात् ज्ञेयमिथ्यात्वं तत्परिहारो न भवतीत्यर्थः । ननु यस्य मते जाला लोक विलोकनीयं सूक्ष्मद्रव्यमेव निर्भागम् ; न तदतिरिक्तं जगदारम्भकमणुद्रव्यमस्ति ; जगदारम्भकं तु प्रकृ याद्येवेति - तन्मते नानुपपत्तिः ; निर्भागसंयोगस्यानभ्युपगमात् । प्रत्यक्षाणां निर्भागसूक्ष्मद्रव्याणाम् अनारम्भकतया परस्परसंयोगे प्रमाणाभावादित्याशङ्कय तन्मतेऽपि निर्भागसूक्ष्मद्रव्याणां जगदारम्भाय परस्पर संयोगानावश्यकत्वेऽपि विभुना संयोगोऽवश्यं वाच्य; अन्यथा सर्वमूर्तद्रव्यसंयोगित्वरूपविभु-वन्याधात- प्रसङ्गात् । तत्र चोक्तदोषस्यावर्जनीयत्वमित्याह यस्तु प्रत्यक्षाणीति । सामान्ये स्यादिति । सामान्यस्य व्यक्तिद्वयसम्बन्धेऽपि कृत्स्नैकदेशविकल्पप्रसङ्गादित्यर्थः । भागवश्व योग्यतेति । भागप्रसक्तिमत्येव तदा पादनस्यो चितत्वादित्यर्थः । तहींति । अणूनां विभूनाञ्च भागप्रसक्तिशून्यत्वादित्यर्थः । यदि च प्रसतिशून्यत्वं कास्येंनाऽऽवरणे पुञ्जदशायामधिकपरिमाणोपलम्भानुपपत्तिरिति भावः । ज्ञानमात्रेति । ज्ञानव्यतिरिक्त मिथ्यात्ववादिनो योगाचारस्येत्यर्थः । कस्स्नैकदेशविकल्पस्तदवस्य इति । ज्ञानस्यैकेन विषयेण कात्स्येंन संबन्धे ज्ञेयान्तरसंबन्धानुपपत्तिः, एकदेशेन संबन्धे सावयवत्वप्रसङ्ग इति दोषस्तदवस्थ इत्यर्थः । ननु तन्मते ज्ञेयस्य मिथ्यात्वान्नोक्तदोषः ; परमार्थतो ज्ञेयसंबन्धस्यैवाभावेनोतविकल्पाप्रसक्के- रित्वत माह ज्ञेयमिध्यात्वमिति । उल्लेखावश्यम्भावादिति । विषयस्य मिथ्यात्वेऽपि ज्ञानस्व तद्विषयकत्वावश्यम्भावादित्यर्थः । तथाच तत्तद्विषयकत्व एवं कृत्स्नैकदेशविकल्पः वृत्तिसंभव इति भावः । ननु यन्मते जालालोकविलोकनीयसूक्ष्मद्रव्याणां निश्वयवत्वं प्रकृत्य दीनामेव जगदारम्भकत्वं च स्वीक्रियते तन्मते सुक्ष्मद्रव्याणां परस्परसंयोगस्यानुपगमान्नोक्तदोषावकाश इत्यत माह यस्त्विति । विभुनामित्यादि । उक्तसूक्ष्मद्रव्याणां विभुसंयोगानुरगमे सर्वमूर्तद्रव्यसंयोगित्वरूपविभुत्वानुपपत्तिपसङ्गेन तत्संयोगस्याssवश्यकतया तत्त्रोक्त विकल्पप्रवृत्तिरित्यर्थः । सामान्ये स्वादिति । तस्य व्यक्तिद्वयसंगो उक्तविकरूपप्रवृत्तेरिति भावः । भागवच्च योग्यतेति चेदिति । मागप्रसक्तिमत्येव तदापादनस्योचितस्था- दित्यभिमानः । तति । भागप्रसक्तिमत्येव तदापादनयोचितत्व इत्यर्थः । अणुविशुव्यतिरिकेलि ।

• 8 58 1 परिच्छेदः कृत्स्नैकदेशविकरूपविमर्शः) I भाष्यम् ॥ दृश्यमानातिरिक्कक रूपना निरासाभिशयम । निर्भागतया उपलभ्यमानस्यापि यः सावयवतां करपयति, तस्य, ‘सर्व द्रव्यारम्भकमवयवतः संयुज्यैवारभते ; दिगवच्छेद मेदोऽप्यवयवत एव’ इति व्याप्तिः स्यात् । ततः पर भिन्नप्रतिष्टितपरमाण्वसिद्धिरित । प्रत्यक्षागमसिद्धाण्वीश्वरादिषु यथा- तर्केऽनुगुणम् ; “बाधस्र्केऽनुगुणः” इति न्यायात् तर्हि गुणादावपि स्यादित्यत्र तात्पर्यम् । निरासाभि प्रायमेव दर्शयति निर्भाग तर ति निर्भ गतयोपलभ्यमानस्य त्रसरेणोरित्यर्थः । नन्ववयव भेदाभावेऽपि तत्तद्दिग. व हेदाद्युपाधिभेदात् संयोगतदभावो भविष्यतः इत्याशङ्कयाह विच्छेद मेोऽपीति । व्यासः स्यादिति । नियमः स्यादित्यर्थः । निरवयवानामप्यद्रव्याणां विभूनाञ्च संयोगादिदर्शनेन कृ· स्नैकदेशविकल्पस्य तदतिरिक्तविषयतया सङ्कोचकल्पने ऽपि अणुसंोगस्य प्रमाणाप्रतिपन्नतया अणुव्यतिरिक्तेवायं नियमः इति सङ्कोचासम्भवात् । इतरथा जन्यत्वेन विनाशित्वापादनस्य ध्वंसेऽसम्भवात् ; अन्यत्रापि तदापादनासम्भव प्रसङ्गादिति भावः प्रतदेवाभिप्रेत्योक्तम् पराभिमतप्रतिष्ठितेति । णू ं विभुनश्च भगवत्प्राक्तर ह स्वादिति भावः । भागवत्तत्वपसक्तिशून्य भगवतेनं कः चिद- नुपपत्ति; प्रत्युत भागवत्त्वादतौ भागवत्त्वप्रसकिशून्यत्वमनुगुणमेव ; भागवत्त्वभावनिश्वयोपयोगित्वात् आपद्यव्यतिरेक ‘निश्चयस्य बादतौ कारणत्वात् । अन्यथा इष्टापतिसंभवात् । मत एव हि बाघ- स्तर्केऽनुगुग’ इति प्रसिद्धिः । इत्थं चाद्रव्येऽप्युक्तचोद्यनस्त्येवेति निगूढोऽभिसन्धिः । दृश्यमानाति- रिक्तकल्पनाभिप्रायमिति । प्रत्यक्षविषयातिरिक्तवस्तु कल्पनाया मुक्त विकल्पप्रसक्तिरित्यभिप्रायेण माध्ये तदुपन्यास इत्यर्थः । नष्णुत्रु विभुषु च स्वतः प्रदेश मेदविरहेऽपि औपाधिकप्रदेशसंभवस्य प्रागेवोप पादिततया एकदेशसंयोगे स्थितः प्रदेश मेदरूपसावयवत्वाप्रसक्तेरौ पाधिकप्रदेश मेदसाधारण्येन प्रदेश- मेद पादने औपाधिकप्रदेश मेदमादायेष्टापतिसंभवात् कथम् शुद्वयसंयोगे उक्त विकलनोपन्यास इति चेतन; मात्माश्रयमभ्युपगम्यवाणुद्वय संयोगे मांशिकत्वोपपादनेन प्रत्यक्षविषयशास्त्र विषययोरेव तथाऽऽत्माश्रयाभ्युपगसंभवेन कल्पनाविषये तदसंभव इत्यभिप्रायात् । कल्पनाया मुक्तदोषप्रसक्तमेवोप पादयति निर्मागतयेत्यादि । उपलभ्यमानस्य = जाला लोकविलोकनीयस्य त्रसरेणोः । सर्वेद्रव्य मित्यादि । द्रव्यारम्भकद्रव्यत्वं यत्नयज्ञ, तत्रतत्र स्वाश्रयावयवावच्छिन्न संयोगवत्त्वमिति वा, द्रव्या रम्भकसंयोगत्वं यत्त्रयत्र तत्रतत्र स्वाश्रयावच्छिन्नत्यमिति वा व्याप्तिः प्रसज्येतेत्यर्थः । ननु संयोगतदभाव- योरेकल वृत्त्यनुरोधेनैव हि सावयवत्वमावश्यकमित्युच्यते । दिगवच्छेद मेदेनापि तयोरेकत्र वृत्त अनुपपक्ष्या (वृत्यनुपप’ त परिहारात् ?) न तदावश्यकतेत्यत माह दिगवच्छेद मेदोऽपीति । विभिन्न दिवसे योगोऽ पीत्यर्थः । अवयवत एवेति । अवयवाधीन एवेत्यर्थः । यज्ञयत्र विभिन्न दिवसंबन्धवत्त्वम् वज्ञता सावयवत्वमिति व्याप्तिः स्यादिति यावत् । दर्शनानुरोधित्वात् कल्पनाया इति भावः । पराभिमत- प्रतिष्ठितपरमाण्वसिद्धिरिति । अवयवध शपर्यवसान मनपरमाण्वसिद्धिरित्यर्थः । ननु प्रत्यक्ष सिद्ध णुषु विभुमंयोगस्य भागमसिद्धेश्वरे स्थूलचिदचिद्वै ‘शष्टथरूगवस्थायाश्च कथमांशिकत्वमित्यत नाह प्रत्यक्षेति । यथाप्रमाणमिति । कणौ विभुसंयोगः स्वावच्छेदेनेव वर्तते । नात्माश्रयस्तु प्रमाणबलादंगीकार्य । रत्नपेटिकारंग रामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् $9 प्रमाणमङ्गीकार्यम् । अत एव, “कृत्स्नंप्रसक्तिर्निरवयवत्वशब्दकोपो वा” इति सूत्रे, “भुनेस्तु शब्द- मूलत्वात्” इत्यादि च परिहारसुत्रम् ॥ अस्तु नहिं प्रत्यक्षसिद्वैरेव सु द्रव्यैर्जगदारम्भः ॥ मैवम् स्वतन्त्रारम्भे शास्त्रविरोधत् । परतन्त्रारम्भाभ्युपगमे च यथागमं प्रकृनेरपि स्वीकार्यत्वात् । भूतचतुष्ट पूर्व भाविनश्च प्रपञ्चस्य तदारम्भणीयत्वविरोधात् । महाभूतचतुष्टयावयवानामाकाश- शब्देनाभिधानमिति हास्यम् । कृत्स्नप्रसः क्तरिति ब्रह्मणः कात्स्न्येंन परिणामे प्रपञ्च तिरेकेण ब्रह्म नावशिप्येत, कशन परिणामे निरवयवत्वतिव्या कोपप्रसङ्गः इति " कृत्स्नप्रसक्ति” इति सूत्रेण परिचोद्य, “श्रुतेन्तु शब्दमूलत्वात्” इति सूत्रकृता परिहृतमित्यर्थः । निरवयवस्यापि ब्रह्मणः पादानत्व श्रुतिबलात् तथैवाभ्युपगन्तव्यम् ; शब्दैकसमधि- गम्यार्थे यथाशब्द प्रतिपत्तव्यत्वादिति “श्रुतेस्तु” इति सूत्रस्यार्थः । अस्तु तति । प्रत्यक्ष रिक्त दृष्टप’- माण्वनभ्युपगमे तथैव रीत्या प्रकृतिरपि नाभ्युपगन्तव्या ; दृष्टैरेवोपपत्तेरी भावः । स्वत त्रेति । अब्रह्म- शरीरभूतानामेवारम्भकत्वाभ्युपगमे ब्रह्मणः एवाभि निमित्तोपादानत्वप्रतिपादकश्र विरोध इत्यर्थः । यथागम- मिति “अव्यक्तं कारणं यत्तत्प्रधानमृषिसत्तमैः । प्रोच्यते प्रर्का : सूक्ष्मात्या सदसद त्मिका”, “गौरनाथः वती सा जनित्री भूतभाविनी” “अतं कारणं यत्तन्नित्यं सदसदात्मकम्” इत्यादिभिः प्रकृतेरेव कारणत्वप्रतिपादनादित्यर्थः । भूत चतुष्टयेति । आकाशादिलक्षगस्य प्रपञ्चस्य प्रत्यक्षसिद्धभू चतुष्ट यावश्वरूपञ्यणुकारब्धत्वायोगादित्यर्थः । ननु भूनचतुष्टयपूर्वभावी आकाशादिलक्षणः प्रत्यक्षसिद्धाणुरिक्त एव नास्ति ; येन तदारम्भणी त्वविरोध. स्यादित्याशङ्कते महाभूतेति । हास्यनिति । त्रसरेण्वाकाशभेदस्य आबालगोपाल प्रत्यक्षसिद्धत्वादित्यर्थः । प्रत्यक्षसिद्धानां तत्तद्भू नावयवानामेव तत्तद्भून रम्भकत्वे, “आकाशा- एवमीश्वरेऽपि स्थूळचाचद्वैशष्ट्य स्वाच्छेदने वांगी कार्यमित्यथः । अत एवति । प्रमाणबलादात्मा- श्रयम्याद’ षत्वादेवेत्यर्थः । कृत्स्नप्रसक्तिरिति । स्थूरुचिदचिद्वैशिष्ट्यरूपपरिणामस्य ब्रह्मण कात्स्न्येन वृत्तौ सूक्ष्म चिदचिद्विशिष्टब्रह्मरूपकारण नावशिष्येत । एकदेशेन वृत्तौ सावयवत्वप्रसंगात् निरवयवत्वप्रति- विरोध इति परिचोष, “श्रस्तु शब्दमूलत्वात्” इति सूत्रकारेण परिहृतमित्यर्थः । निरवयवस्यापि ब्रह्मण उपादानत्वत्वित् तथैव वाच्यम्; शब्दकसमधिगम्येऽर्थे यथाशब्दमेव स्वीकार्यत्वादिति श्रुते स्त्वित्यादिसूत्रार्थः । तति । प्रत्यक्ष गोचरपरमाण्वनभ्युपगम इत्यर्थः । प्रत्यक्ष सिद्धैरेव सूक्ष्मद्रव्यैरिति । नाला लोकनीयस्त्रसरेणुभिरेवेत्यर्थः ; नत्वागमगम्यैः प्रकृत्यादिभिरिति एवकारार्थः । दृष्टैरेवोपपत्त्या लाघवादिति भावः । स्वतन्त्रारम्भ इति ब्रह्मां पृथव सिद्ध विशेषणतापन्नानां तेषानारम्भ- कत्वाभ्युपगमे इत्यर्थः । शास्त्रविरोधादिति । ब्रह्मण एव जगन्निमित्तोपादानत्वप्रतिपादकशास्त्र विरोधा- दित्यर्थः । परतन्त्रारम्भाभ्युपगम इति । ब्रह्मविशेषणतापन्नानामेवाऽऽरम्भकत्वाभ्यु गम इत्यर्थः । तद्विशिष्टब्रह्मण एवारम्भकत्वाभ्युश्गम इति यावत् । यथागममिति। ’ अव्यक्तं कारणं यत् तत् प्रधान्मृष. सतय । प्रोच्यते प्रकृतिः सूक्ष्मा नित्या सदसदात्मिका ।”, “गौरना चन्तवती सा जनित्री भूतभाविनी”, ‘व्बव्यक्तं कारणं यतन्नित्यं सदसदात्मकम्’ इत्यादिभिः प्रकृतेरेव कारणत्वप्रतिपादनादित्यर्थः भूतचतुष्टय- पूर्वभाविन इति । प्रमाणबलेन तथैव स्वीकार्यस्वादिति भावः । तदारम्भणीयत्व विरोधादिवि। न हि 60 जडद्रव्यपरिच्छेदः (मूलप्रकृत्यवान्तर मेदः) भूतानामन्योन्योपादानोरादेयत्यविशिष्टसृष्टिक्रमप्रक्रियाविरोधश्च ॥ भूतचतुष्टयातिरिक्तं नास्तीति चैन; आगमविरोधात् । तथा तसरेणूनामेत्र गन्धादिरहितावस्था अस्त्विति स्वीकारे तद्वद- विभागापत्तिः स्वीकार्येति सैव मूलप्रकृतिरिति सिद्धम् ॥ सा च समत्रैगुण्या मूलप्रकृतिः । तस्यामपि माना भेदमवलम्ब्य अव्यक्ताक्षरविभक्ताविभक्ततमोरूपावस्थाचतुष्टय मामनन्ति । द्वायुः । वायोरमिः" इत्यादिश्रुतिव्याकोपश्चेत्याह भूतानामिति । ननु पृथिव्यादीनि चत्वार्येत्र भूतानि ; नाधिकानि ; ततश्च न तत्पूर्वभाविन तदारभ्यत्वविरोध इत्यत आह भूतचतुष्टयेति । आगमविरोधादिति । “खं वायुतिरापः पृथिवी विश्वस्यः धारिणी" इत्याद्यागमविरोधादित्यर्थः । गन्धादिरहितावस्था स्त्विति । " शब्द स्पर्शविहीनं तत्" इत्यात गमगम्या अवस्था तसरेणूनामेवास्त्विति स्वीकारे इति भावः । अविभागा- पत्तिरिति । एकत्वावस्थापत्तिरित्यर्थः || . समत्रैगुण्येति । लय एव गुणाः त्रैगुण्यम् । चातुर्वण्र्यादित्वात् स्वार्थे ष्यञ् । सत्त्वरजस्तमांसीत्यर्थः । ननु सत्त्वरजस्तमस्साम्यावस्थाश्र पस्य मूलप्रकृतित्वे मव्यक्ताक्षरत्वाद्यवस्थाश्रयाणां प्रकृतिभिन्नत्वात् महदादि प्रदम्य प्रकृत्यव्यक्ताक्षरादिकारणत्ववाद्दिप्रमाणानां परस्परविरोधप्रसङ्ग इत्यत माह तस्यामपीति । मन्यक्ताक्षरादीनां न मूलप्रकृतितो भिन्नत्वम्; किंतु तस्या एवानतिभिन्ना मव्यक्ताक्षरविभक्ताविभक्त- तमोरू॥श्वतस्त्रोऽवस्थाः । समत्रैगुण्यत्वरूपप्रकृतित्वावस्थायां विद्यमानायामेवाक्षरत्वाद्यवस्थाः, “व्यक्त मक्षरे लीयने । अक्षरं वमसि लीयते । तमः परे देव एकीभवति” इति शास्त्रसमधिगता मात्रया भिन्ना: सन्त; अतो नानुपपतिरिति भाव: । अवस्थाचतुष्टयमिति । गुणत्रयवैषम्यस्यानन्तरपूर्वावस्थागुण साम्यमेव हि भव्यक्तता यस्यामवस्थायां गुणसाम्यमप्यस्फुटम् तदवस्यस्य चेतनसमष्टिगर्भत्वमक्षर शब्देनेच्यते; (नन्तरपूर्वावस्था गुणसाम्यम् । गुणसाम्यलक्षणमव्यक्तमेवाक्षरे लीयत इति यस्यामव तदुत्तर विनस्तदारम्भकत्वसंभव इत्यर्थः । ननु त्रसरेणूना मे वाऽऽकाशशब्देनाभिधानात् तदतिरिक्तः क ‘शा कावन्नोतदोष इत्याशकां निरस ति महाभूतेति । हास्य मिति सरेण्वाकाशमेदस्याऽऽपामरं प्रसिद्धेरिति भाव । तत्तद्भूतावयवानामेव ततद्भूतारम्भ करवे, “माकाशाद्वायुः, वायोरमि:” इत्यादिश्रुतिविरोधश्चेत्याह भूतानामिति । न्नु ‘शब्द स्पर्शविहीनम्’ इत्याद्यागमस्य त्रसरेणूनामेवावस्थाविशेषप्रतिपादकतयोपपतौ न प्रकृत्यादिकं स्वीकार्यमित्याशंक्याह तथेति । अविभागापत्तिरिति । एकत्वावस्था वैशिष्टयमित्यर्थः । त्रिगुणद्र ये चतुर्विंशतिविधम्– मूलप्रकृतिर्महन् महंकारः शब्दम्मानमाकाशः स्पर्श मलं वायुः रूपतन्मात्र तेजो रसतन्मात्रं जलं गन्धतन्मतं पृथिवी एकादशेन्द्रियाणिचेत्यभिप्रायेण मूल कने लक्षणमाह समत्रैगुण्येति । त्रय एव गुणाः त्रैगुण्यम् । चातुर्वर्ण्यादित्वात् खार्थे ञ् । गुणत्रय’ प्रत्यर्थः । साम्यञ्चोद्भवाहित्यम् । तथाचोद्भवर हितगुणन स्वत्वं मूलप्रकृतिलक्षणं फलितम् । सात्त्विक हद इंकारयोः रजस्तमोद्वयस्य, राजसयोस्तयोः सत्वतमोद्वयस्य तामसयोस्तयोः सत्वरजोद्वयस्य च उद्धवराहित्येऽपि नातिप्रसंग उद्भवरहितगुणत्रयवत्त्वविरहात् । मूलप्रकृतेश्वातुर्विध्यमाह तस्यामपीति । मूलप्रकृतावपीत्यर्थः । मात्रया मेदमवलम्व्येति । सर्वज्ञ समत्रैगुण्यत्वे सत्यपि महपावस्था मेद- ; रक्षपेटिकाउंरामा जीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 61 उक्तञ्च न्यायसुदर्शने वरढनारायणभट्टारके:– “ द्विविधाः स्मृतिकाराः - केचिदव्यक्त कारण- वादिनः, केचित् तमःकारणवादिनः । अव्यक्तस्यैव सुक्ष्मावस्था मेदोऽक्षरं तमश्च; नातीव मेदः इत्यव्य के पर्यवस्यता ‘मभिप्रायः । तमपि मेदमुररीकृत्य तमसि पर्यवस्यताम् । तस्मादुभयेषामविरोधः” इति । यत्तु भाष्यादिषु अव्यक्त सहपठिताक्षरशब्दस्य चेतनविषयतया बहुशः उपादानम्, तत् स्थायां गुणसाम्यमप्यस्फुटं तदवस्थं चेतनसमष्टिगर्भमक्षरशब्देनोच्यते) न तु चेतनमात्रम् । तस्याव्यक्त- प्रकृतित्व- तमोविकृतित्वायोगात् । यतः सर्व तत्त्वजातं चिदचिदात्मकं मन्तव्यम् । “प्रधानादिविशेषान्तं चेतना चेतनात्मकम्" इति पराशरवचनात् । भन्न तु चिगमें वस्तुनि अक्षरशब्द उपचरितः । प्रयोगेऽ न्यथासिद्धे शक्त्यन्तरकल्पनायोगात् । “मक्षरं तमसि लीयते” इति चिदुर्भरश्मपि यत्र विवेक्तुमशक्यम्; तदवस्थमतिसूक्ष्मं प्रधानं तमः शब्देनाभिलप्यम् । अक्षराद्यवस्था प्राप्त्योन्मुख्यविशिष्टं तदेव विभक्तं तमः । तदौन्मुख्यरहितमविभक्तं तमः परमात्मशरीरखयाऽपि चिन्तयितुमशक्यं सलिलविलीनलवण- चन्द्रकान्तस्थ सलिल - सूर्य कान्तस्थवह्निकल्प सर्वज्ञपरमात्मैकवेद्यमवतिष्ठते । ‘कुसूलनिहितबीजस्था नीयमविभक्तं तमः ; मृन्निस्सृतबीन स्थानीयं विभक्तं तमः सलिल संसृष्टाद्वैशिथिला वयवबीज तुल्यमक्षरम् ; उच्छूनबीजसमानम- व्यक्तम् । अङ्कुरथानीयो महान् - इति विवेक:’ इति श्रुतप्रकाशिकाचार्यैः सुबालोपनिषद्ध्यख्याने प्रदर्शितमवस्था चतुष्टयमत्रानुसन्धेयम् । I ; अव्यक्ते पर्यवस्यतामिति । मव्यक्तस्यैव कारणपरम्पराविश्रान्तिभूमित्वमभिदधतामिति भावः । तमपि मेदमिति । सूक्ष्मेक्षिकया तमपि मेदसुद्वीक्ष्य नाव्यक्तमाले पर्यवसानसुचितमिति मत्वा तमोवस्थामेव प्रकृतिमामनन्त्रीत्यर्थः । पर्यवस्यतामिति । अभिप्रायः इत्यनुषज्यते । बहुश उपादानमिति । “मक्षर- मामित्येत्यर्थः । श्रयं भावः - अंकुर स्थानीयो महान् ; बीजस्थानीया मूलप्रकृति:; तत्रापि भूतलनिहित- बीजस्थानीयमविभक्ततमः ; मृन्निस्सृतबीयत् विभक्तं तमः ; सलिलसंसृष्टार्द्रशिथिला व यवबीज तुल्यमक्षरम् ; उच्छून बीज समानमव्यक्तमिति । अनुगृहीतश्चायमर्थः सुबालोपनिषद्व्यारूयमाने व्यासायैः । भवेद बोध्यम्- ‘तमः परे देवे एकीमवति’ इति श्रुतिबोधिता शक्तिविशेषविशिष्टसंयोगात्मिका शक्तिविशेषा- त्मिकैव वा सलिलनिलीन लवणन्यायेन पृथग्व्यपदेशा नईत्वलक्षणातिसूक्ष्मदशापतिरूपा एकीभावावस्था व्यविभक्ततमस्त्वावस्था; अक्षरत्वावस्था हेतु भूतशक्तिविशेषात्मिका विभक्ततसरत्वावस्था; अव्यक्तत्वावस्था- हेतुभृतशक्तिविशेषात्मिका अक्षरत्वावस्था; महत्त्वावस्था हेतु भूतशक्तिविशेषात्मिका मन्यतावस्थेति । अव्यक्ते पर्यवस्यतामिति । अन्यक्कस्यैव कारणपरम्पराविश्रान्विस्थानत्वमभिदधता मित्यर्थः । एवं समसि पर्यवस्यतामित्यत्राप्यर्थोऽवसेयः । पर्यवस्यतामिति । अभिप्राय इत्यनुषज्यते । सूक्ष्मेक्षिकया सादृशमेोप्यादरणीय एवेत्यभिप्राय इति तदर्थः । ननु च “मव्यक्तमक्षरे लीयते, तमः परे देव एकीभवति” इति सुबालश्रुतिर्हि मूलप्रकृतिगतावस्था चतुष्टये प्रमाणमिति वक्तव्यम् । तच नोपपद्यते ; ‘अक्षरमवरान्तधृतेः” इत्याधिकरण भाग्ये वादशाक्षरशन्दस्य जीवपरतया व्याख्यानादित्याशंक्या समाधत्ते 1 पर्यवस्यताम् = निष्ठां भजताम् । 62 जडद्रव्यपरिच्छेदः (प्रकृत्तिविषयाक्षर शब्दभाष्यभावः) परव्याख्यान प्रकारमनुरुध्य वा स्वरूपतो निर्विकारे जीवे सृज्यत्यवचनात् चिद्रूपविकारवत्वेऽपि यथा अक्षरशब्दप्रवृत्तिः, तथा परब्रह्मेतर विषयस्याक्षर शब्दस्याचिदवस्थाविशेषेऽपि शक्तिकल्पनोप- पद्यते इति प्रतिपादयितुं वा, क्वचित् क्षरे प्रकृतिविशेषे अक्षरशब्दप्रयोगस्य मुख्यत्वायोगात् परब्रह्मरूपाक्षरसम्बन्धेन लक्षणायां प्रयोजनाभावात्, जीवसम्बन्धेनाजहल्लक्षणायां लयविशेषादि- प्रतिपादनौचित्यात्, “उभावेतौ लीयेते परमात्मनि" इत्यादिना द्वयोरपि लयाभिधानाच अन अजहल्लक्षणैव युक्तेत्यभिप्रायेण वेति न कश्चिद्विरोध इति ॥ (महदाख्यद्रव्यनिरूपणम्) अव्यक्ताहङ्कारावस्था व्यवहितोत्तरपूर्वावस्था विशिष्टं त्रिगुणं महान् । मम्बरान्वधृतेः” इत्याद्यधिकरणमाप्येषु, “प्रत्यगात्मन्यक्षर शब्द प्रयोगदर्शनात्" इत्यादिभाषणादिति भावः । परव्याख्यानुसारस्य मन्दप्रयोजनत्वादाह स्वरूपतो निर्विकारे इति । चिरूपविकारवत्त्वोपपादकम् सृज्यत्ववचनादित्येतत् । जीवेऽक्षरशब्द प्रयोगदर्शनस्य विकारेऽप्यक्षर शब्द प्रयोगसम्भावनामात्र प्रदर्शनपर- स्यानतिप्रयोजनत्वादाह क्वचित्वरे इति । प्रयोजनाभावादिति । गङ्गायां घोष इत्यादौ गङ्गाशब्देन तीर- लक्षणायां घोषपावनत्वसिद्धया सप्रयोजनत्वदर्शनात् तत्र लक्षणाया युक्तत्वेऽपि निष्प्रयोजनलक्षणा प्रयोगस्य, “खायते शब्दप्रयोगे” इति न्यायपराहतत्वादिति भावः। “मक्षरं तमसि लीयते” इति वावयस्याजहत्स्वार्थ लक्षणया चेतनाचेतनलयप्रतिपादनपरत्वेन सप्रयोजनत्वमुपबृंहणानुसारीति दर्शयति उभावेताविति । अव्यक्ताहङ्कारेति । अव्यक्ताहङ्कारमध्यमा वस्था विशिष्टमित्यर्थः । यद्वा अव्यक्ताव्यवहितोत्तरा यत्वित्यादिना । परव्याख्यान प्रकारमनुरुद्धयेति । तथाच न तत्र तात्पर्यमिति भावः । परव्याख्या- नानुसारस्य मन्दप्रयोजनत्वादाह स्वरूपतोनिर्विकार इत्यादि । जीवे धर्मभूतज्ञानगतसङ्कोच विकासरूप- विकारस्य परम्परया सत्त्वेऽपि साक्षात्संबन्धावच्छिन्नविकारत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभाववाचकाक्षर- शब्दस्य यथा प्रवृत्तिः, तथा गुणवैषम्यनिबन्धनविकाराभावपरतया अचिदवस्थाविशेषेऽपि अक्षरशब्दस्य शक्तिरुपपद्यत इति दृष्टान्तार्थ जीवपरत्वप्रतिपादनमित्यर्थः । नन्वक्षरशब्दस्य विकारसामान्याभाव- बोधकत्वमेव स्यात; न तु विकारविशेषाभावबोधकत्वम् — नञोऽन्वयितावच्छेदकावच्छिन्न प्रतियोगिता- कामावबोधकत्वव्युत्पत्तेः । न हि नीलघटवति श्वेतघटाभावपरतया अघट इति व्यवहार उपपद्यत इत्यतः कल्पान्सरमाह क्वचिदिति | मुख्यत्वायोगादिति । विकारसामान्याभावस्य बावादिति भावः । प्रयोजनाभावादिति । ब्रह्मरूपाक्षर संबन्धविशिष्टे लक्षणायां विशेषणे लयान्वयरूपप्रयोजनासंभवादिति भावः । लयविशेषादिप्रतिपादनौचिस्यादिति । " अक्षरं वमसि लीयते" इत्यन्न जीवरूपाक्षर- संबन्धविशिष्टे लक्षणायां विशेषणेऽपि लयान्ययसंभवादिति भावः । उक्तप्रयोजनस्योपबृंहणानुसारित्वं दर्शयति उमावेतावित्यादिना । अजहल्लक्षणैवेति । शत्रया पदार्थान्तरान्नयप्रयोजनलक्षणैवेत्यर्थः ॥ | महतो लक्षणमाह अव्यक्तेति । भव्यतत्वान्यवहितोत्तर/वस्था बत्तिगुणत्वं महङ्कारत्वा व्यवहित- पूर्वावस्थावतिगुणत्वश्च महनो लक्षणमित्यर्थः । तदव्यवहितोत्तरत्वं तद्ध्वसाधिकरण समयध्वंसानधिकरणत्वे सति तद्ध्वसाधिकरण यः समयः तदुत्पतिकत्वम् । अहङ्कारादिवारणाय सत्यन्नम् | अक्षरादिवारणाय रत्नपेटिका रंगरामा जीयसमेत न्यायसिद्धाशनम् तच्छन्दवाच्यत्वमेव वा तल्लक्षणम् । 63 दस्थत्वम्, अहङ्काराव्यवहितपूर्वावस्थाविशिष्टत्वमिति तल्लक्षणद्वयपरमिति द्रष्टव्यम् । न च शिगुणवदेव नित्य विभूतेरपि चतुर्विंशतितत्त्वात्मकत्वस्य वक्ष्यमाणत्वादप्राकृते महत्यव्याप्तिरिति वाच्यम्; मतान्तरानु सारेणास्य लक्षणस्योक्तत्वात् । तच्छन्देति । यथा मन्त्रः इत्यभियुक्तैर्व्यवह्रियमाणत्वं मन्त्र - विशेष्यम् । यद्यप्यव्यक्तत्वध्वंस साधिकरणमयध्वंसानधिकरणत्वं न महत्त्वोत्पत्तिक्षणस्य संभवति, अतीतकरूपा- न्तरीयाव्यक्तत्वध्वं साधिकरणसमयध्वं साधिकरणत्वात् । यत्किचिदव्यतत्वध्वंसा धिकरणसमयध्वंसानधिकरण- स्वस्य सत्यन्वार्थत्वे तु भविष्यत्करूपीयाव्यक्तत्वमादायाहङ्कारादिष्वतिव्याप्तिः ; एतत्करूपी याव्यक्तत्वमादाय विशेष्य सत्त्वात् - तथापि भव्यक्तत्वविशिष्टसमयोत्पत्तिकत्वमे वाव्यक्तस्याव्यवहितोत्तरत्वमिति विवक्षणान्न दोषः । भव्यक्तत्व वैशिष्ट्यश्च स्वध्वंसा धिकरणसमयध्वं साधिकरणत्व संबन्धावच्छिन्नखनिष्ठावच्छेदकता कप्रति- । योगिताक मेदवत्त्व-स्वध्वंसाधिकरणत्वोभयसंबन्धेन् । महङ्काराव्यवहितपूर्वत्वञ्च तत्प्रागभावाधिकरणसमय- प्रागभावानधिकरणत्वे सति तत्प्रागभावाधिकरणं यः समयः उदुत्पत्तिकत्वम् । अव्यक्तादिवारणाय सत्यन्तम् । महङ्कारादिवारणाय विशेष्यम् । खप्रागभावाधिकरणसमयप्रागभावाधिकरणत्व संबन्धा- वच्छिन्नस्वनिष्ठावच्छेदकता कप्रतियोगिताक मेदवत्त्व - खप्रागभावाधिकरणत्वोभयसंबन्धेनाहङ्कारत्वविशिष्ट- समयोत्पत्तिकत्वं तदिति तु निष्कर्षः । तेन महत्त्वोत्पत्तिक्षणस्य भविष्यत्करनीयाहङ्कारत्वप्रागभावाधिकरण- समयप्रागभावाधि करणत्वेऽपि मव्यक्तत्वाधिकरणक्षणस्पातीत कल्पी याहङ्कारत्वमादाय किश्चिदहङ्कारत्व- प्रागभावाधिकरणसमयप्रागभावानधिकरणत्वेऽपि च नासंभवातिव्याप्ती । तात्कालिकक्षणत्वाद्यवस्थामादाय कालादावतिव्याप्तिवारणाय त्रिगुणेति । यत्र त्रिगुणद्रव्यस्य स्वतोनिरंशत्वपक्षे यांशिकाने कशक्त्यात्मका- व्यक्तत्वावस्थासु कतिपयशाक्तिनाशत्मिका मांशिकानेकशक्तिरूपाः महत्त्वावस्थाः, तासु कतिपयशक्ति. नाशरूपा ‘आंशिका ने कशवत्यात्मिका महङ्कारत्वावस्था जायन्ते । स्वतस्सांशत्वपक्षे तु अव्यक्तत्वाश्रया- नन्तांशमध्ये कतिपयांशेष्वेव व्यक्तत्वनाशरूपा महत्त्वावस्था: महत्त्वाश्रय कतिपयांशेषु तन्नाशरूपा अहङ्क रत्वावस्था जायन्ते । अवस्थानामपि प्रत्यंश मेद एव । अन्यथा कतिपयांशेषु तन्नाशः, कतिपयांशेषु उत्स्थितिरित्यनुपपतेः । इत्थंच महत्त्वोत्पत्तिक्षणस्थाय्यव्यस्तत्वावस्था विशिष्टेऽतिव्याप्तिवारणायोत्पत्ति निवेशः ।

यत्तु बव्यक्तस्वावस्था नाशरूपत्वे सति महङ्कारत्वावस्था प्रागभावरूपत्वं महत्त्वावस्था लक्षणम् । भव्यक्तत्त्वावस्थानाशत्वस्याहङ्कारत्वतन्मात्त्रत्वादिसाधारणत्वात् तद्वारणाय विशेष्यम् । तावन्मात्रस्मा- व्यक्तत्वाक्षरत्वादिसाधारण्यात् तद्वारणाय सत्यन्तमिति दन्न; मव्यक्तत्वादेरप्यतीत करती याव्यक्त- त्वनाशरूपतयाऽदिव्याप्तेः । खनाशाप्रतियोगिकत्वख प्रतियोगि कत्वो मय संबन्धेनाव्य क्तत्व विशिष्ट नाशत्वस्व सत्यन्तार्थत्वे तु विशेष्यदलवैयर्थ्यम् । अहङ्कारत्वतन्मात्रत्वा देव्यक्तत्वनाशात्मक महत्त्व नाशरूपतयाऽति- व्याप्तिविरहात् । तथाच उक्तोभयसंबन्धेनाव्यक्तत्वविशिष्टनाशवत्त्वमपि महतो लक्षणं बोद्धयम् । एवं स्वप्रागभावाप्रतियोगिकत्वस्व नतियोगि कत्वोभयसंबन्धेनाहं कारत्वविशिष्टप्रागभावत्त्वमपि तथा। अव्यक्तत्वादे-64 ; द्रव्यपरिच्छेदः (महस्वलक्षणपरिष्कारः) रहङ्कारत्वप्रागभावरूपमहत्वप्रागभावात्मकतया अहङ्कारत्वादीनां तत्प्रागभावानात्मकतया च नातिव्याप्तिः । यदप्यव्यक्तत्वावस्थाध्वंसत्वावच्छिन्नविषयता सङ्कल्प जन्यावस्थात्वं हल्लक्षणम्। मव्यक्तत्वावस्थाश्रयेष्व नन्तांशेषु मध्ये केषुचिदंशेष्वव्यक्तत्वा वस्थत्वं सरूप इत्त्वावस्थोत्पद्यतामिति सङ्कल्पेन तादृशाः स्योत्पत्तेर्लक्षण सङ्गतिः । मन सङ्कल्पनिष्ठजनकता विषयतासंबन्धावच्छिन्ना ग्राह्या । तेन तादृशरू कलागतोत्तरावस्थायां नाति व्याप्तिरिति तदपि न समञ्जसम् इह महत्त्वावस्थोत्पद्यतामिति सङ्करस्यैव तत्र हेतुत्वसंभवेन उक्त पे महत्त्वावस्थाया अव्यक्तत्वास्याध्वंसत्वेनापि तद्विषयत्वे प्रमाणाभावात् । अन्यथा प्रमेयत्वाभिधेयत्वाद्रव्य स्वादिनापि तद्विषयत्वप्रसङ्गात् इष्टापतौ तुल्ययुक्त्या महङ्कारत्वावस्थाविषयक सङ्कल्पेऽपि तादृशावस्था. यास्तद्गत सर्वधर्मप्रकारेण मानापत्त्या अव्यक्तत्वादस्याध्वसत्वेनापि मानमावश्यकमिति नातिव्याप्ति ॥ महत्त्वावस्थाया अव्यक्तत्वावस्थाविरोधित्वसंपतये दूध्वंसत्वेन तद्भानमावश्यकमिति चेत् प्रमेयत्वादिसंपत ये तेनापि तद्भानमावश्यकं स्यात् ॥ महत्त्वावस्था प्रमेया भवत्वित्यादिसंकल्गत् तत्र प्रमेयत्वादिसंपत्तिरिति चेत्-तुल्यन्यायेन सा अव्यक्तत्वध्वंसरूपा भवत्विति संकल्पशत् तद्ध्वंसत्व संपत्त्या तज्जनकसंकल्पे तेन रूपेण तद्भानमप्रामाणिकमेवेति । यदप्यव्यक्तत्वावस्था न्यून वृत्तित्वे सति महङ्कारत्वावस्थाव्यापक मक्कृति विभाजकोपाधिमत्त्वं वा तल्लक्षणम्। अव्यक्तत्वाक्षरत्वादिवारणाय सत्यन्तम् । महङ्कारत्वादिवारणाय विशेष्यम् । व्यापकत्वश्च तत्समानाषि- करण मेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्वे सति तदभाववद्वृत्तित्वम् । तेन’इक्क रत्वादेस्तद्व्यापकत्वेऽपि न तद्दोषताद- वस्थ्यम् । प्रकृतिविभाजकोपाधिश्वनिवेशात् अव्यक्तत्व न्यूनवृत्त्यहङ्कारत्वव्यापकान्यतमत्वादो नातिव्याप्ति- रिवि - तदपि न समञ्जसम् ; महत्वे महङ्कारत्वसमानाधिकरण मेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्वासंभवात् । महङ्कारत्वाश्रयेंशेषु तद्दशायां महद्भेदसत्त्वात् । मेदस्य दैशिकव्याप्यवृत्तित्वमङ्गीकुर्वद्भिरपि तान्त्रिकैः पाकरक्तघटे अयमिदानीं ननील इत्यादि प्रतीत्यनुरोधेन कालिकाव्याप्यवृत्तित्वस्वीकारात् । यदि च- तस्य कालिकाव्याप्यवृत्तित्वमपि न संभवत्येवेत्यभिप्राय: ; अथवा महक रत्वसमानाधिकरण मेदप्रतियोगि- व्यधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगित्वमेव लक्षणघटकमिति न कश्चिद्दोष इत्युच्यते - तदा निरङ्कुशखा तन्त्र्यभगवत्सङ्कल्पबलेन कल्पान्तरीयाऽहङ्कारत्वस्यैतत् कल्वी याऽहङ्कारत्वाधिक देशवृत्तित्वसंभवात् तत्त्राति व्याप्तिः; नहि एतत्करूपे येषु त्रिगुणद्रव्यांशेष्वहङ्कारत्वावस्था, तेष्वेवांशेषु करनान्तरेऽपि सा जायेत न कतिपयाधिकांशेष्वपीति नियमे प्रमाणमस्ति । न चाहङ्कारत्वसमानकालिकत्वमपि लक्षणेति निवेश्यम् । कल्पान्तरीयाहङ्कारत्वस्य चातथात्वान्नातिव्याप्तिरिति वाच्यम्-तथासत्यऽहङ्कारत्वाश्रयांशेषु विनष्टायां महत्त्वावस्थायां मव्याप्त्यापते, महङ्कारत्वस्यैव तन्नाशरूपतया तस्यास्तत्समानकालिकत्वासंभवात् । यदिवाऽहङ्कारत्वावहितपूर्ववृत्तित्वमेव लक्षणघटकतया विवक्षितमित्युच्यते तदा इतरांशवैयर्थ्यम् ; अहङ्कारत्वाध्यवहितपूर्ववृतित्रिगुणविभाजकधर्मवत्त्वस्यैव सम्यक्त्वात् । महङ्कारत्व व्यवहिन पूर्ववृत्तित्रिगुणत्वंच महतो लक्षणम् मूलोक्तमिति दिक् ॥ तच्छन्दवाच्यस्वमेवेति । महच्छब्दवाच्यत्वमेवेत्यर्थः । पूवोक्त- ; रत्नपैंटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 65 एवमहङ्कारादिष्वपि भाव्यम् ॥ अध्यवसायरूपवृत्तिः महानिति साङ्ख्याः । यथाहु: “अध्यवपायो बुद्धिः” इति । तदसत् : अध्यवसायस्याऽऽनधर्मस्वात् । यदि परं तन्निमित्तत्वात्रं हनः तावतैव बुद्धयध्यवमायादिप्रयोगविषयत्वम् । न च तनि मतत्वमानं लक्षणम् अतिव्याप्तेः । अन्तर- विषयस्याप्यनयधारणात् । अत्रधारयतां तु तदपि लक्षणम् । एवं धर्माधनादिकरणादिक पि लक्षणं निरमनीयम ॥ 7 re लक्षणम् इति मीमांसकैरुक्तम् ; तद्वदिति भावः । आत्मधर्मत्वादिति । तथाचासम्भव इ- भावः । नतु अध्यवसायनिमित्तत्वमेव महतो लक्षणम् ; न च अध्यवसायनिमित्तत्वम ले मभ्युपगम्य ने बुद्धि- शब्दिते मइति, " अध्यवसायो बुद्धि." इत्यध्यवसायपदप्रयोगः कथमिति शङ्कयम्; ‘आयुर्वृम् इत् उपपत्तेः ; तथैव वाचस्पतिना व्याख्यातत्वाच्च । यतो नःसम्भव इत्याशङ्कते यदि पर म तन्निमित्तत्वमात्रमिति । यस्यानन्तरं लक्षणमिति शेषः । किमिदं निमित्तत्वसामान्य लक्षणम् । सद्विशेषो वेति विकरूप्य, अद्यं दूषयति तन्निमित्तत्वमात्रमिति । अतिव्याप्तेरिति । काला- दृष्टादाविति शेषः । द्वितीयं दूषयति अवान्तरेति । निरमनीयमिति । ‘धर्माध गंदे धर्म वाल लक्षणम्य यत लक्ष तावच्छेदकत्वेनाभिमतं तदेव लक्षणास्ता मत्येवाभिप्रायः । लक्षणस्य लक्ष्-ताव- च्छेदञ्च पूर्वेतलक्षणमेवे ने बोद्धयम् । लक्षणलक्ष्यतावच्छेदकयोरेवयेऽपि बाघ काभावात् तदभिप्राय एव एवकारः। न च रक्षलक्ष्य नावच्छेदकयोरैक्ये लक्षणेने तर मेढनुमाने हेतुसाध्ययोः सामानाधिकरण्य- घटितव्याप्तिनिर्णयदशायां पक्षतावच्छेदकसाध्ययोरसामानाधिकरण अनिश्चयात् सिद्धनाधनमिति वाच्यम् सिद्धान्ते लक्षणेने रमेदसाधनस्यानभ्युपगमात् पक्षतावच्छेदकषर्मितावच्छेदक कसाध्यनिश्चय विरहेण सिद्धसाधनाप्रसक्तेश्च । एवमहङ्कारादिष्वपीति । महङ्कारादीनामप्यहङ्कारादिशब्दवाच्यत्वे लक्षणं बोद्धघमित्यर्थः । अध्यवसायरूपवृत्तिर्महानिति । मध्यवसायत्वं महतो लक्षणमित्यर्थः । आत्मधर्म- स्वादिति । तथाचासंभव इति भावः । नन्दध्यवसायनिमित्तत्वमेत्र महो लक्षण विदक्षिनमिति नामंयवा- वकाश इत्याशङ्कते यदिपरमिति । तावतैवेति । ययुर्धृतमितिवदिति भावः । दूषयति नवे रे | तनिमित्तत्वमात्रमिति । लक्षणमिति शेषः । लक्षणमित्यपि व्वचित् पाठः । अतिव्याप्तेरिति । कालादृष्टादाविनि भावः । नम्वध्यवसायनिष्ठकः यति रक्तविच्छिन्न कार्यतानिरूपकारणत्व अध्यवसायत्वावच्छिन्न कार्यवानिरूपित कारणत्वमेव वा लक्षणं विवक्षितमिति नोक्तदोष: ; कालादृष्टादीन कार्यसामान्यं प्रत्येव कारणतया तदीयकार्यतायाः कार्यत्वावच्छिन्नत्वादित्यव बाइ अवान्तरविशेषस्या- प्यनवचारणादिति । महत्तत्वाला साधारणन्य कारणाविशेषस्यासिद्धेरित्यर्थः । उक्तासाधारणकारणत्वस्य शरीरतया परिणतचतुर्विंशतित्वसाधारणतयाऽतिव्याप्तिः स्यादिति भावः । महत्तत्वमस्याध्यवसाय प्रति विशेषकारणत्वस्य प्रामाणिकत्वे तदपि लक्षणमस्त्वित्याह अवधारयतांत्विति । निरसनीयमिति । 2 यदिपरमिति प्राचीन न्यायरत्न गलादिग्रन्थसिद्धं ममुश्चितमव्ययम्-दर्थस्तु - ‘यदि निर्वहणीयम्, तर्हि’ इति । प्रायः परं त्वित्येत तुल्यम् । व्याख्ययोर्गतिः, लक्षणमित्यध्याहारः कु.:, कुत्रेति च विमृश्यम् । pur–9

65 जयपरिच्छेदः (महदादिनिरूपणम्) सविधा - सात्रिको राजसस्ताम-येति । तन तसद्गुणोन्मेषवशात् अंश मेदात् तचद्वयपदेशः॥ (अहङ्कारद्रव्यनिरूपणम् ) इन्द्रियाव्यवहितपूर्वावस्था विशिएं त्रिगुण महङ्कारः । अनापि पूर्ववत्, “अभिमानोऽहङ्कार:” इति साङ्ख्यलक्षणं दूषणीम्। स च अत्-नि देहे अहम्भावकरण हेतुत्वमात्रात् अहङ्कारशब्दवाच्यः; न त्वर्थत्वात् । प्रतीच आत्मन एव तचात् । न चैवं त्याज्यत्ववचनविरोधः ; अहङ्कारस्य उत्कृष्ट- तन्नि मतत्त्रमात्रम्यातिनसक्तत्वात्’ इत्यादिना दूषगीयामति भावः ननु सात्त्रिकादिविभागो महत्यनुपपन्नः, गुणत्रयसम्पर्कस्य सर्वत्र सत्त्वादित्या शङ्कय ह तत्तद्गुणेति । " वैशेष्य तु तद्वादस्तद्वादः “, “ग्यात्मकश्वातु भूयस्त्वात्” इत्यादिमूलोकन्यायेन सत्वगुणप्रचुरांशभेदे सात्त्विकत्वव्यवहारः रजः प्रचुगंशे राजपत्व व्यवहारः इत्यादि द्रष्टव्यम् ॥ पूर्ववदिति । ‘आत्मत्वात्रिमित्तत्वमात्रस्यातिप्रसक्तत्वात्’ इति पूर्वोक्तेन दूषणीयमिति भावः । स चेति । अव्यक्तपरिणामाहङ्कारः इत्यर्थः । अहम्भावेति । अहम्बुद्धीत्यर्थः । उक्तञ्च भाष्ये, " स तु अनात्मनि देहे अहम्भावकरणहेतुत्वेन अहङ्कार इत्युच्यते । अस्याहङ्कारशव्दस्य, अभूततद्भावे विप्रत्ययमुत्पाद्य व्युत्प- तिद्रष्टव्या ।” इति । प्रतीच आत्मन इति । प्रत्यगात्मनः इत्यर्थः । नचैत्र ‘मति । अव्यक्तपरिणामस्या- घर्मादिकारणत्वमतं काल दृष्टादावतिव्याप्तम् ; धर्माधर्माद्यसाधारणकारणत्वमपि चविंश’ ततत्त्व साधारणमिति रीत्या दूबगीयमित्यर्थः । तत्तद्गुणोन्मेषवशादिति । तत्तद्गुणगे गख्य शक्तिविशेष- यश ‘दत्यर्थः । अंशमेदात् तत्तद्द्व्यपदेश इति । उ सत्वगुणवि शष्टांशे सात्त्विक व व्यपदेशः उद्भुत रजोगुणविशिष्टांशे राजसत्वव्यपदेशः, उद्भूततमोगुणविशिष्टांशे तामसत्वव्यपदेश इत्यर्थः ॥ ; इन्द्रियाव्यवहितेति । इन्द्रियत्वावस्थ ऽयवहितपू विस्थाविशिष्टत्वे सति रजोगुणच्तं तमोगुण- वत्त्वं वाऽहङ्कारलक्षणमित्यर्थः । अव्यक्तादिवारणाय सयन्तम्, कालादिवारणाय विशेभ्यम् । यत महत्त्वावस्थानाशरूपत्वे सति सम्मानत्वावस्थाप कूकालीनत्वमहङ्कारत्वस्य लक्षणमिति, तन्न महत्त्वा व्यक्तत्वाद्यवस्थाया नपि प्राक्कल्पीयमहत्त्वावस्थानाशरूपतयाऽतिव्याप्तेः । स्वनाशाप्रतियोगिकत्व- स्वप्रतियोगित्वोम संघ घेन महत्त्वावस्था विशिष्टनाशत्वविवक्षायां तु शेषवैयथ्यम् । एवं महत्त्वा यस्थानाशत्वावच्छिन्नविषयताक सङ्कल्प प्रयोज्या स्थात्वम् महत्वावस्थ’न्यून वृतित्वे सति तन्मात्रस्यावस्था- व्यापक प्रकृतिविभाजकोपाधिमत्त्वं वा तहलक्षणमित्यपि पूर्वोक्तदिशा दूष्णीयम् । पूर्ववदित्यादि । मात्मधर्माभिमानत्वस्य त्रिगुणद्रव्यान्तर मेदरूपाहङ्कारलक्षणत्वे असंभव:; तादृशाभिमानहेतुत्वम्य तथा स्वे कालादृष्टादावतिव्याप्तिरिति रीत्या साङ्ख्योक्त हङ्कारलक्षण दूषणीयमित्यर्थः । ननु महमर्थत्वमेवा हंकारलक्षणमास्ताम् ; तस्माह-थत्वाभ वे महक शब्दवाच्यत्वासं सवादहमर्थत्वमावश्यकमिति नासंभव इत्यत अह स चेति । त्रिगुणद्रव्यावान्तर मेदरुगहका स्त्वित्यर्थः व: हंबुद्ध । भन भाग्यम्, “सत्व- नात्मनि देह नावकरण हेतुत्वेनाहक र इत्युच्यते । अस्य हङ्कारशब्दस्य मभूततद्भावे चित्रप्रत्ययमुत्पाब व्युत्परिष्टध्या" इति । प्रतीच इति । स्वस्मभासमानत्वरूप त्यक्त्वा श्रयस्येत्यर्थः । तवात् हर्थवात् । रत्नपेटिकारंग रामानुजीयर/मैतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 67 जनावमान हेतोर्वापरपर्यायस्याभिमानस्य तथोक्तेः सोऽपि पूर्ववत् द्विविधः । तत्र साविकात् इन्द्रियाणि । तामसात् शब्दमानम् । राजसः उभयानुग्राहकः । राजसतामसयोरपीन्द्रियाव्यव. हितपूर्वभः वित्वमात्रं सिद्धमिति नाव्याप्तिः । तत्राणां प्रत्येकलक्षणनपि यथास्वं कार्यकारण- प्रकाराः । यत्तूक्तं भोजराजेन - " स्यात् त्रिविधोऽहङ्कारो जीवन संरम्भगर्वरूपोऽयम् । सम्मेदादस्य सतो विषयो व्यवहार्यता मेति ॥ साच्चिकराजसतामम मेदात् सञ्जायते पुनस्त्रेधा । स च तेजसबैकारिकभूनादिकनाम मः समुच्छुरिति ॥ तेज सतस्तत्र मनो वैकारिकतो भवन्ति चाचाणि । भूतादेस्तन्मात्राण्येषां सर्वोऽयमेतस्मात् ॥” इति । I, + हङ्कारस्य त्यकमशक्यत्वात्, “अहङ्कारं बलं दर्प कामं क्रोधं परिग्रहम् । विमुच्य निनमः शान्तो ब्रह्मभूय कल्पते ॥” इति त्याज्यत्ववचनविरोधो यः; स न प्रसज्यते इत्यर्थः । अभिमानस्य तथोक्ते रति । अहङ्कारशब्दस्य विप्रत्ययान्ताहंशब्दात् कृञो भावसाधनघञन्ततयः व्युत्पन्नस्य उत्कृट देहविषय. हम्बुद्धिलक्षण- गर्वापरपर्य ‘यामिमानवाचित्वम्, करणस. धनघञन्तस्याव वक्त परिणामाहङ्कारवाचित्वम्, “अथातोऽहङ्कारादेशः " इत्यादौ तु अच्चिप्रत्ययान्तादुत्पन्नतया तस्याहङ्कारशब्दस्याहमर्थे वात्मन्यहम्बुद्धिपरत्वमिति विवेको दृष्टः । पूर्व भावित्वमात्र सिद्धमिति इन्द्रियोपादानत्वाभावेऽपीति शेषः । यथात्वमिति । इ’ द्वय रणत्वं तन्मात्र कारणत्वम् उभयानुग्रहकारणत्वमित्येवंरूपाः प्रकाराः इत्यर्थः । मम्मेदादम्य मत इति एवं त्रिरूपेण ननु त्रिगु द्रव्यविशेवस्यैव हंकाररूपत्वे, “अहङ्क र बलं दर्पं क मं क्रोधं परिग्रहम् । विमुच्य निर्म- इशन्तो ब्रह्मभूयाय कल्पने” इति तस्य त्य उयत्ववचन’वरोधः, तम्य त्यवतुमशक्यत्वादित्य शङ्कय निरस्यति नचेति । एवम् त्रिगुणद्रव्यविशेस्याहक शब्द चत्वे । तयोक्तेरिति त्यज्यत्वोक्तेरित्यर्थः, महङ्क रशब्दस्य नाना- र्थत्वात् त्याज्यत्वाभिधानानुरोधेन तात्याहङ्क रशब्दस्य गर्वार्थकवरमेवेति भावः । मयमत्र वेक - अहंकार- शब्दस्य चिचप्रत्ययान्ताहं शब्दात् भावघञन्नतया व्युत्पन्नस्य उत्कृष्टदेहविषय हेतु द्विलक्षणगर्वा पर्याय मि मानवाचित्वं, करणघञन्ततया व्युत्पन्नस्य क्तिपरिणामाहङ्कारवाचित्वम्, अच्यन्तात् भावघञन्ततया व्युत्पन्नस्य स्वहमर्थ एवात्मन्यहं बुद्धिपरत्वम्, “अथातोऽहंकारादेशः” इत्यादाविति सोऽपि = महक रोड प पूर्ववदिति । सात्त्विकराजसतामस मे देनेत्यर्थ: । इन्द्रियाध्यवहितपूर्व भावित्वमः सिद्धमिति । इन्द्रि नेपा दानत्वाभावेऽपीति नादिः । यथास्वं कार्यकारणप्रकारा इति । तत्तत्कार्यकारणत्वरूपाः प्रकारा इत्यर्थः । सात्त्विकाइङ्कारस्येन्द्रिय कारणत्वं तामसाहङ्कारस्य शब्दतन्म वकारणत्वं राजस हक रहनेयनुमहकारणत्वं लक्षणमिति यावत् । अनुग्रहश्च ततदुपादाननिष्ठस्तत्तत्कार्यानुकूलः शक्तिविशेषः । तथाचाहङ्करस्वावस्था- व्यवहितोत्तरक्षणे सात्त्विकाहङ्कारे सामसाहङ्करे च राजसाहङ्कारात् तत्तत्कार्यानुकूल शक्तिविशेोत्पत्तिः, ततस्तत्कार्योत्पतिरिति बोद्धधम् । इत्थचेन्द्रियाण्यवहितपूर्व वे तत्यागम बाधिकरण समय प्रागभावाषि- करणसमयप्रागभावानभिकरणरवमेव घटकमित्यङ्गीकार्यमिति दिकू । संभेद दस्य सतः इति । एवं- । । 63 जडद्रव्यपरिच्छेदः (इन्द्रियनिरूपणम् ) तत्र विरुद्धांशी बाह्यशैत्रागन मूलत्वेनानादरणीयः । एवं भगवत्पराशराद्युक्तप्रमाणतमपुराणाद्यानु- गुण्येन पुराणान्तरादिवचनादीनि निर्वाह्याणि । अत्यन्तविरुद्धानि तु अनादेयानि ॥ (इन्द्रियद्रव्यनिरूपणम् ) प्राणाद्यन्यत्वे सति हृत्कर्ण क्षुरादिशरीरप्रदेशविशेषावच्छिन्न व्यापारतया तत्तत्कार्यविशेष- शतमिन्द्रयम् । “अशरीरं प्राणधार्यमेत्र यद् द्रव्यं पुरुषोपकारकं तत् इन्द्रियम्” इति वरदविष्णु- मिश्रैरुतम् । “त्रिकाहङ्क रोपादानकमिन्द्रियम्” इति 1 य दिलक्षणमप्राकृतेन्द्रियाव्याप्ते- वर्तमानस्यैवाहङ्कारम्य पर परभेदात् (:.2 विषयव्यवहारः प्रवर्तते इत्यर्थः । वरुद्वांग ति । जीवनादित्रिविध- विभागः, " तैजसतस्तत्र मनः” इत्यादिना इतरेषामिन्द्रियाणां मनसश्च भिन्नोपादानत्वकथनम्, पञ्चानामपि तन्मात्राणां भूताद्युपादानत्वम् इति विरुद्धांशोऽनादरणीयः इर्त्यथः । उक्तञ्च वेदार्थसङ्ग्रहे, “वैकारिकाहङ्कारात् एकादशेन्द्रियाणि जायन्ते इति वैदिकाः । यथोक्तं भगवता पराशरेश, ‘तैजसानीन्द्रियाण्याहुर्देवा वैकारिका दश । एकादश मनश्चात्र देवा वैकारिकाः स्मृताः ॥’ इति । अयमर्थः - वैकारिकस्तैजसो भूतादिरिति त्रिविधोऽहङ्कारः । स च क्रमात् सात्त्विको राजसस्तामसश्च । तत्र तामसात् भूतादेराकाशादीनि भूनानि जायन्ते" इति सृष्टिमुक्त्वा, “तैजसाद्राजसाहङ्कारा देकादशेन्द्रियाणि जायन्ते" इति परमतमुपन्यस्य, स. त्त्विकाहङ्काराद्वैकारिकः दिन्द्रियाणि जायन्ते इति स्वमतमुच्यते, ‘देवा वैकारिकाः स्मृताः’ इति । देवा इन्द्रियाणि" इति प्रमाणनमेति । पुलस्त्यवसिष्ठवरदानलब्धपर देवतापारमार्थ्यज्ञानवत्प्रणीतत्व नटफोशत्व ङ्कानास्पदत्व - प्राच्योदीच्या दिसर्वमहाजनपरिगृहीतत्वादयः श्रीविष्णुपुराणप्राबल्य हेतवः श्रुतनका शिकायां विस्तरेऽनुसन्धेयाः ॥ 4 1 प्राणान्यस्वे सतीति । आदिपदेन व्यानादिकं गृह्यते । हृत्प्रदेशावच्छिन्नव्यापारं सत् स्मृत्यादि - रूपे ये कः रम्य परस्पर मेदात (!) विषयव्यवहारः प्रवर्तत इत्यर्थः । विरुद्धांश इति । जीवनादि- त्रिविधविभागः मनसस्तैजसशब्दितराज साहङ्कः रोपादानकत्वं पश्चानामपि तन्मात्राणां भूतांगदान करव मित्येवंरूप इत्यर्थः प्रमाणत मेति । पुलस्त्यवसिष्ठवरप्रदानलन्च पर देवतापारमार्थ्यज्ञानवत्प्रणीतत्व नष्टको शत्व. शङ्कानास्पदत्व - नाच्योदीच्यादिसर्व महाजनपरिगृहीतत्वादयः श्रीविष्णुपुराणे प्राबल्य हेतवः श्रुतप्रकाशि- कायां विस्तरेणानुसन्धेयाः । इन्द्रियलक्षणमाह प्राणाद्यन्यत्वे सतीति। माहिना व्यानादिपरिग्रहः । हृत्कर्णेत्यादि । हृत्प्रदेशा- बच्छिन्नव्यापारं सत् स्मृत्यादिकार्यजनकं मनः । तथाऽन्यदपि द्रष्टव्यम् । तथाच प्राणायन्यत्वे सति स्मृत्यादिकार्यजनकशरीरप्रदेशविशेषावच्छिन्नव्यापारववत्त्वमिन्द्रियलक्षण फलितम् । प्राणादिवारणाय सत्यन्तम् घटादिवारणाय विशेष्यम्; चाक्षुषादिजनकचक्षुस्संयोगादिमद्घटादिवारणायावच्छिन्नान्तं व्यापारविशेषणम् । अशरीरमित्यादि । शरीरान्यत्वे सति पुरुषपयोजनप्रयोज की भूतप्राणाधीन स्थिति- 1 एवं स्थिते पूर्व महदहंकारयोरुपादान घटितलक्षणकथनं स्वयमप्राकृतयो महदहंकारयोः अनंगीका- दिति ध्येयम् । 2 विषयानोपादानादिव्यवहारे अहंकारमपि हेतुरिति संभेदः - संसर्ग एव स्यात् ।

रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 69 रयुक्तम् “शरीरसंयोगे सत्येव साक्षात्प्रमिति साधनमप्रत्यक्षम्, साक्षात्कार साधनम्’ (तार्किकरक्षा) इत्यादि वैशेषिक. द्युक्तं तु कर्मेन्द्रियाव्याप्त्यादेरनुपपन्नम् । वक्ष्यते च वागादीनामिन्द्रियत्वम् || (प्राकृता प्राकृतविभागः ) द्विधेन्द्रियं प्राकृतमप्राकृतमिति । शुद्धाशुद्धसत्वयोगादेस्तद्भेदः । अव्यक्त महदहङ्कारेष्वपि प्राकृता- कार्यविशे जनकं मनः । तथाऽन्यदपि द्रष्टव्यम् । प्राणघायायैव शरीराख्यद्रव्यस्य पुरुषोपकारकत्वात, उद्वावृत्त्यर्थं अशरीरमित्युक्तम् । शरीरेति शरीरसंयोगे सत्येव साक्षत्कारमा हेतुत्वमात्मनोऽप्यस्तीति तद्वयावृत्त्यर्थम् अप्रत्यक्ष मित्युक्तम् । साक्षात्कारप्रमासाघनत्वे सति भवत्यक्षत्वमिन्द्रियसन्निकर्षेऽप्य- स्त्रीत्यतः उक्तं शरीरसंयोगे सत्येवेति । साक्षात्कारसाधनम् इति लक्षणान्तरम् । दच्च तत्करणत्वम्, नान्येषामिति द्रष्टव्यम् । आदिपदेन शब्देन विशेषगुणानाश्रयत्वे सति ज्ञानकारणमनः संयोगा- मद्द्द्द्रव्यत्वमिन्द्रियलक्षणमित्यर्थः । शरीरवारणाय सत्यन्तम् ; घटादिवारणाय विशेष्यम् ; प्राणगत- कियादिवारणाय द्रव्यत्वनिवेशः । मन्ये तु शब्दाश्रयान्यत्वे सति आत्मप्रयत्न जन्यव्यापारवत्स्वरूपा- त्मोपकरणत्वमिन्द्रियसामान्यलक्षणम् । शरीरप्राणयोरतिप्राप्तिवारणाय सत्यन्तम् ; महव्हंकारवारणाय विशेष्यमित्याहुः । वैशे षकादिलक्षणमनूय दूषयति शरीरसंयोगे सत्येवेति । शरीरसंयोगत्रयुक्त- साक्षात्कारोपधायकत्वे सति अप्रत्यक्षत्वमेकमिन्द्रियलक्षणम् । साक्षात्कारकरणत्वमपरम् । तत्र प्रथमे गगनादिवारणाय सत्यन्नम् इन्द्रियसन्निकर्षवारणाय प्रयुक्तान्तमुपघायकावविशेषणम् । अस्मदार- णाय विशेष्यम् । द्वितीये करणत्वं व्यापारवत्कारणत्वरूपम् । तज्जन्यत्वे सति तज्जन्यजनकत्वं व्या- पारत्वम् । तथाच साक्षात्कारजनकजनकत्वे सति साक्षात्कारजनकत्वमिन्द्रियलक्षगमिति फलितम् । तत्रे न्द्रियसन्निकर्षवारणाय सत्यन्तम् । इन्द्रियावयववारणाय विशेष्यम् । यद्यप्येवं सति श्रात्मन्यतिव्याप्तिः; साक्षात्क’ रजनकीभूतात्मनस्संयोगजनकत्वस्य साक्षात्कारजनकत्वस्य च तत्र सत्त्वात् - अथापि सक्षा त्कारत्वव्याप्यधर्माविच्छिन्नजन्यतानिरूपितज नकताया एव विशेष्यरूपतया न दोषः । आत्मनोज्ञान- त्वावच्छिन्न प्रत्येव कारणत्वात् । न च तथापि इन्द्रियसन्निकर्षेऽतिव्याप्तिर्दुरा; सविकल्पक साक्षात्कार- जनकीभूतनिर्विकरूपक जनकत्वस्य तत्र सत्वादिति वाच्यम्; सत्यन्तेऽपि साक्षात्कारत्वव्याप्यधर्मावच्छिन्न- जन्यताया एव निवेशनीयत्वात् निर्विकारात्मक विशेषणज्ञानजन्यतायां विशिष्टज्ञानत्वेन वावच्छेश- दिति दिक् | आदिपदेन शब्देवरोद्मृतविशेषगुणानाश्रयत्वे सति ज्ञानकारणमनस्संयोगाश्रयत्वमित्यादि- लक्षणं विवक्षितम् । कर्मेन्द्रियाव्याप्त्यादेरिति । आदिना द्वितीयलक्षगंत्य घटाद्यरिव्या तप रेहः । तथाहि घटचक्षुषे घटस्य विषयविषया हेतुत्वमस्ति । तत्र जन्यतायास्तद्वक्तित्वेनैवावच्छेदात् साक्षा- स्कार ; गव्यधमविच्छिन्नत्वमप्यक्षतम् । चाक्षु जनकघटचक्षुस्संयोगजनकत्वच घटेऽस्तीत्यतिव्याप्ति- रिति । ननु कर्मेन्द्रियमिति किञ्चिन्नास्त्येवेत्यत आइ वक्ष्यत इति । शुद्धाशुद्धेति । रजस्सामानाधिकरण्यं तमस्सामानाधिकरण्यं वा मशुद्धत्वम् । तद्राहित्यं च शुद्ध- स्वम्। तथाच शुद्धसत्वंवदिन्द्रियवाशुद्धसत्व दिन्द्रियत्वाभ्यां विभाग इति भावः योगादेरिति । आदिना 70 मद्रव्यपरिच्छेदः (इन्द्रियविभागः) प्राकृनविभागोऽस्तीति केचिदाचार्याः । शब्दतन्मात्र सहभवत्व सात्त्विकाहङ्कारोपादानद्रव्यत्वादि प्राकृतेन्द्रियलक्षणम् । पुनञ्चेन्द्रियं द्विविधम्- ज्ञानेन्द्रियं कर्मेन्द्रियमिति । ज्ञानप्रसरणशक्तमिन्द्रियं ज्ञानेन्द्रियम् । तत् षोढा - मनः श्रोवादि मेदात् । उक्तश्चैवंविभागस्तत्त्वरत्नाकरे भट्टपराशरपादैः " तच षोढा” इत्युपक्रम्य, “आन्तरं मनः” इत्यन्तेन । मन:पूर्वकत्वात् सर्वप्रवृत्तीनां मनः कर्मेन्द्रियमिति साङ्ख्यादयः । यथाऽऽद्दुः- “बुद्धीन्द्रियाणि चक्षुश्श्रोत्रघाणरसनात्वगाख्यानि ।

वाक्पाणिपादपायूपस्थं कर्मेन्द्रियं ह्या (याण्या) हुः ॥ उभयात्मकमत्र मनः” (कारि. 20) इति । तदसत् ; तस्य च ज्ञानद्वारैव कर्महेतुत्वात् । तावता च तथात्वे चक्षुरादावपि प्रसङ्गात् । कचित् कर्मेन्द्रियत्वव्यवहारस्तु औपचारिकः । मानसवाचिककायिककर्मविभागस्तु कर्मशब्दस्य शुभा- श्रयत्वमित्यादिलक्षणानि विवक्षितानि । केचिदाचार्या इति । नित्यविभूतिरपि चतुर्विंशात्तत्त्वारि केनि ये वदन्ति ते भाचार्याः इत्यर्थः । शब्दतन्मात्र सहभवश्वेति । यथा भूतादिनाम्नस्तामसाहङ्कारात् शब्दवन्मात्रमुत्पद्यते, तथा इन्द्रियाणि सात्त्विकद्वैकारिकादुत्पद्यन्ते इति तत्सहतत्वं द्रष्टव्यम् । यथाऽऽहुरिति । साङ्ख्यसप्ततौ इति शेषः । ननु मनसः कर्मेन्द्रियत्वाभावे मानसं कर्म, वाचिक करें, इत्यादिव्यवहारः कथमित्याशङ्कघाड मानसवाचिककायिकेति । प्राकृतविभागमिति । प्राकृतमनः प्रभृति रजोगुणवत्व- तद्राहित्ययोस्तमोगुणवत्-तद्राहित्ययोश्व परिग्रहः । शब्दतन्मात्रसहमवत्वेत्यादि । शब्दतन्मात्रभिन्नत्वे सति तदुत्पत्तिक्षणोत्पत्तिकत्वमेकं प्रकृनेन्द्रियलक्षणम् । यदा भूतादिनाम्मस्ताम साहंकाराच्छब्दतम्मानोत्पत्तिः, तदैव वैकारिकनाम्नस्सात्त्विका कारादिन्द्रियाणि जायन्त इति लक्षण संगति । शब्दतन्मात्रवारणाय सत्यन्तम् ; घटादिवारणाय विशेष्यम् । सात्त्विकाहंकारोपादानकत्वे सति द्रव्यत्वमपरं प्राकृतेन्द्रियलक्षणम् । घटादिवारणाय विशेष्यम् । भादिना रजोगुणवदिन्द्रियत्व- तमोगुण बदिन्द्रियत्वयोः परिग्रहः । तद्रहितेन्द्रियत्वं चापाकृतेन्द्रियलक्षणं बोध्यम् । ज्ञानप्रसरणेति । ज्ञानविकास हेतुत्वे सति इन्द्रियत्वं ज्ञानेन्द्रियलक्षणम् । कर्मेन्द्रियव रणाय सत्यन्तम् । इन्द्रियसन्निकर्षवारणाय विशेष्यम् । तदिति । ज्ञानेन्द्रियमित्यर्थः । श्रोत्रादीत्यादिना त्वक्चक्षूरसनः प्राणपरिग्रहः । उक्त- विभागस्य सांप्रदायिकत्वं दर्शयति उक्तश्चेति । यथाहुरिति । सांख्यसप्तताविति शेषः । ज्ञान द्वारैवेति । ज्ञानाद्वारकोचारणाद्यन्यतम क्रिया हेत्विन्द्रियत्वमेव कर्मेन्द्रियस्वमिति भावः । ननु किया हेलिन्द्रस्वमेव कर्मेन्द्रियत्वमस्तु तत्र ज्ञानाद्वारकत्वप्रवेशे गौरवात् । तथाच मनसोऽपि कर्मेन्द्रियत्व- मक्षतम्- मत माह तावता चेति । ज्ञानद्वारक क्रिया हेतुत्वे नापीत्यर्थः । कर्मेन्द्रियत्वशरीरे ज्ञाना- द्वारकस्यानिवेशेनेति यावत् । तथात्वे मनसोऽपि कर्मेन्द्रियत्वे । प्रसङ्गात् कर्मेन्द्रियश्वप्रसङ्गात् । चक्षुरादीनामपि ज्ञानद्वारा क्रियाहेतुत्वाक्षतेरिति भावः । ननु याज्ञवस्वयस्मृती, “हस्तौ पायुरूपस्थं च जिला पादौ च पंच वै । कर्मेन्द्रियाणि जानीयान्मनश्चयो - यात्मकम्” इति मनसि कर्मेन्द्रियत्वव्यवहारः कथमित्यताssin कचिदिति । प्रमाणग्रन्थ इति शेषः । औपचारिक इति । अन्यथा प्रागुक्तदोष- प्रसङ्गादिति भावः । ननु मनसः कर्मेन्द्रियत्वाभावे मानसं कर्मेति व्यवहारः कथमेत्य भइ मानसेवि । T ;

रत्नषटकारंगराम। जीयसमेतं न्यायसिदाञ्जनम् 71 शुभसङ्गत्यादिरूपज्ञानेऽपि प्रयोगात् । अतः बडपि ज्ञानेन्द्रियाणि । तन प्राकृतविभागं प्रत्युच्यते ॥ अशुद्धसत्वे सति पञ्चविषय साधारणेन्द्रियत्वम्, स्मृतिकरणेन्द्रियत्वम् इत्यादि प्राकृतमनो- लक्षणम् । तच्च हृत्प्रदेशमावाधिष्ठानम् । इन्द्रियान्तराणामपि हृत्प्रदेश एवं कन्दस्थानम् । स्थाना- न्तरेष्वपि यथासम्भवं वृत्तिः । आत्मनोऽपि तत्रैव भूयसा वृत्तिः । तथा च भाष्यम्, “सर्वेन्द्रिय- कन्दभूते स्थानविशेषे वृत्तिरिति चक्षुषि नावस्थानम्" इति। मन एकमेव अन्तःकरणम् । सङ्कल्पा- ध्यवसायादयस्तद्व्यापारमेदादेव जायन्ते इति नान्तःकरणवैविध्यम् । तथा च भाष्यम्, “अभ्यव- सायाभिमानचिन्तावृत्ति मेदात् मन एव बुद्धयहङ्कारचित्तशब्देर्व्यपदिश्यते” इति । उदाहृतश्चैतत् प्राणे सूत्रकारै:, ‘पञ्चवृत्तिर्मनोव व्यपदिश्यते’ इति । अतः, ‘अन्तःकरणं त्रिविधम्’ इत्यादिवादिनः विशेषं प्रति लक्षणमुच्यते इत्यर्थः । तथा च भाष्यमिति । “अवस्थितेरसम्भवाच नेवर.” इति सूत्रे इति शेषः । तथा च भाष्यम् – अध्यवसायेति । “हस्तादयस्तु स्थितेऽतो नैवम्” इति सूत्रे इति शेषः । उदाहृतश्चैतदिति । एकस्मिन्नेवान्तःकरणे मध्यवसायादिवृत्तिवैविध्यं भवतीत्येतदित्यर्थः । “पश्च- वृत्तिमनोबद् व्यपदिश्यते ।” यथा कामादिवृत्तिमेदेऽपि न कामादिकं मनसस्तत्त्वान्तरम् ; “कामः सङ्कल्पो विचिकित्स’ श्रद्धा अश्रद्धा धृतिस्धृतिहींर्धीर्भीरित्येतत् सर्वं मन एव” इति वचनात् । एवम् - “प्राणोऽशनो व्यान उदानः समानः इत्येतत् सर्वं प्राण एव” इति वचनादपानादयोऽपि प्राणस्यैव वृत्तिविशेषाः, न तत्त्वान्तरमित्यवगम्यते इति सुत्रार्थः । त्रिविधमिति । मनोबुद्धयइङ्कारमेदेन त्रिविधमिति वादिन इत्यर्थः ॥ प्रयोगादिति । तत्रत्यकर्मशब्दस्य कृतिसाध्यपरत्वादिति भावः । तत्रेति । प्राकृताप्राकृतमध्य इत्यर्थः । प्राकृतेत्यादि । प्राकृतमनः प्रभृतिविशेषाणां लक्षणमुच्यत इत्यर्थः। अशुद्धसच्वे सतीति । रजोगुणवत्त्वे सतीति तमोगुणवत्त्वे सतीति वा अर्थ:; न तु रजस्तमस्समानाि करणसत्त्ववत्त्वे सतीति । अधिकांशवैयर्थ्यात् । पश्च विषयसाधारणेन्द्रियत्वमिति । शब्दस्पर्शरूपरस- गन्धसाक्षात्कारपश्च कसाधने द्रत्वमित्यर्थः । मत्र शब्दस क्षात्कार शिसाक्षात्करोभयसाघनेन्द्रियत्वं शब्द- साक्षात्काररूप साक्षात्कारोभयसाधनेन्द्रियत्वमित्यादिकमेव लक्षणमुचितम् । तत्र त्वगिन्द्रियवारणाय शब्द- साक्षात्कार, श्रोत्रवारणाय स्वशसाक्षात्कारस्य, आत्मादिवारणायेन्द्रियत्वस्य च निवेशः । स्मृतिकरणे- न्द्रियत्वमिति । स्मृतिजन केन्द्रियत्वमित्यर्थः, श्रोत्रादिवारणाय स्मृतिजनकत्वस्य, मात्मादिवारणायेन्द्रिय- त्वम्प च निवेश: । आदिना हृत्प्रदेशमा ववृत्तिरिन्द्रियत्वसङ्ग्रहः । तथाच भाग्यमिति । “हस्तादयस्तु स्थितेऽतो नैवम्” इति सूत्र इति शेषः । उदाहृतमिति । दृष्टान्ततयोपन्यस्तमित्यर्थः। एतदिति । एकस्मिन्ने वान्तःकरणे अध्यवसायादिवृत्तिवैविध्यं भवतीत्येतदित्यर्थः । पश्ञ्चवृतिर्मनो वद्वयपदिश्यते” यथा कामादि- वृत्तिमेदेऽपि न कामादिकं मनसस्तत्त्वान्तरम् ; “कामहसकल्पो विचिकित्सा श्रद्धाऽश्रद्ध धृतिरधृतिहींधीं भरित्येतत् सर्वं मन एव” इति वचनात् एवं “प्राणो व्यानोऽपान उदानरसमान इत्येतत् सर्वे प्राणएव” इति वचनादानादयोऽपि प्राणस्यैव वृत्तिविशेषाः, न तत्त्वान्तरमित्यवगम्यत इति सूत्रार्थः । त्रिविधमिति । मनोबुद्धयहकार मेदादिति भावः । त्रिविधमित्यादीति आदिना चित्तम:-र्भाव्य चातुर्विध्यरिग्रह | ; 4 72 सान्यादयो- निरस्ताः ॥ अडद्रव्यपरिच्छेदः (श्रोत लक्षणम् ) शब्दादिपञ्चके शब्दमात्रग्रहणशक्तमिन्द्रियं प्राकृतश्रोत्रम्। तन्मनुष्यादीनां कर्णशष्कुल्यवच्छिन्नवति । द्विजिह्नानां नयनवृत्ति । तदुक्तं न्यायतत्त्वे करणपादाष्टमाधिकर णे, “चक्षुषा श्रवणं सर्पाणामेवेति नियम्यते” इत्यादि । यत्तूक्तं तत्त्ररत्नाकरे, “कर्णशष्कुलीशरीरनब्नगोलकर सनानासिकाधिष्ठानानि च तानि” इति; तत् प्रायिकं मन्तव्यम् । एतस्य नाभसत्व दिगुपादानत्व (त्वादि, वादानामनन्यथासिद्धा- शब्दादिपञ्चके इति । शब्दत्वकत्वादेरपि श्रोत्रेण ग्रहणादसम्भवव्यावृत्त्यर्थं शब्दा दिपश्च के इत्युक्तम् । मनसि अतिव्याप्तिवारणाय मात्रपदम् । एवमुत्तरत्रापि द्रष्टव्यम् | अलोकशब्दाद्यात्म- कत्वमिति । आलोक शब्दित प्रभायाः नयनधर्मत्वाभिधानात् नयनस्य तेजस्त्वं फलितम् । तथा आकाशधर्मभूत- शब्दस्य श्रोत्रधर्मत्वाभिधानात् श्रोत्रस्याऽऽकाशत्वं फलितमिति भाव ननु मोक्षधमें, “शब्दः श्रोत्रं तथा (?) खादि त्रयमाकाशसम्भवम् । वायोः स्पर्शस्तथा चेष्टा त्वक् चैव त्रितथं स्मृतम् । रूपं चक्षुस्तथा व्यक्तिः वितयं तेज उच्यते । रसः क्लेदश्व जिह्वा च तयो जलगुणाः स्मृताः । घ्राणं घेयं शरीरं च ते तु भूमि- गुणाः स्मृताः ॥” इत्यादिवचनैः श्रोत्रादीनां नाभसत्वादिप्रतीतेः, “अग्निर्वाग्भूत्वा मुखं प्राविशत् । वायुर्ब्राणो भूत्वा नासिके प्राविशन् । आदिश्चक्षुर्भूत्वा अक्षिणी प्राविशत् । दिशः श्रोत्रं भूत्वा कर्णौ प्राविशन्” इत्यादिश्रुतिबलात् श्रोत्रस्य दिगुपादानत्वप्रतीतेश्व आकाशोपादानत्वं दिगुपादानत्वमेव वा स्वीकर्तव्यमित्याशङ्कयाह एतस्येति । नाभसत्वेति । नमोविकारत्वेत्यर्थः । अनन्यथासिद्धेति । " तैजसानी- न्द्रियाण्याहुर्देवा वैकारिकाः स्मृताः । एकादश मनच” इतीन्द्रियाणां तैजसवैकारिकशब्दितराजस सात्त्विका-

प्राकृतश्रो लक्षणमाह शब्दादिपश्चक इति । शब्दादिपश्चकः गतशब्दे तर विषयक साक्षात्कार- जनकत्वे सति शब्दसाक्षात्कारजन केन्द्रियत्वं प्राकृतश्रोत्रलक्षणम् | मनोवारणाय सत्यन्तम् । श्रोतस्य शब्देतर शब्दत्वकत्वादि साक्षात्कारजनकतयाऽसंभवारणाय अन्र्गतान् शब्देतरविशेषणम् । श्रोत्र. संयोगवारणायेन्द्रियत्वनिवेशः । स्पर्शसाक्षात्का राजनकत्वे सति शब्दसाक्षात्कारजनकेन्द्रियत्वं रूपसाक्षा स्का राजनकत्वे सति शब्द साक्षात्कारजन केन्द्रियत्वमित्यादिकं पर्यवसितलक्षणं बोद्धयम् । कर्णशष्कुल्य- वच्छिन्नवृत्तीति । कर्णशष्कुख्यन्तर्गवशरीरदे वृत्तीत्यर्थः । चक्षुषा श्रवणमिति । नयनगोळ काधिष्ठान केन्द्रियेण शब्दसाक्षात्कार इत्यर्थः चक्षुश्श्रोत्रेन्द्रिययोरुभयोरप्येकमेव नयनगोळकमधिष्ठान- मित्युक्तं भवति । तत्प्रायिकमिति । तेन द्विधिनां श्रोत्रस्य नयनवृतित्वेऽपि न विरोध इति भावः । ननु मोक्षधमें, “शब्दः श्रोत्रं तथा ( ? ) खादि त्रयमाकाशसंभवम्। वायोः स्वशस्तथा चेष्टा वक् चैव विजयं स्मृतम् ॥ रूपं चक्षुस्तथा व्यक्तिस्त्रितयं तेज उच्यते । रसः कुलेदश्व जिह्वा च त्रयो जलगुणाः स्मृताः ॥ घ्राणं घेयं शरीरं च ते तु भूमिगुणाः स्मृताः” इत्यादिवचनैः श्रोत्रादीनां नामसत्वादिप्रतीतेः, " दिशः श्रोत्रमुत्वा कर्णे प्राविशन्” इति श्रुतिबलात् श्रोत्रस्य द्विगुपादानत्वप्रतीतेश्वा काशोपादान- कत्वं दिगुपादानकत्वमेव वा श्रोत्रस्य स्वीकरणीयमित्याशङ्कयाह एतस्येति । नाभस्त्वं नभोविकारत्वम्, अनन्यथासिद्धेति । “तेजसनीन्द्रियाण्याहुः” इसीन्द्रियाणां रजसाहङ्कारकार्यत्वं परमतसिद्धमुपन्यस्य ct. रत्नपेटिकारंगरामानुजीवसमेतं न्यायसिद्धाजनम् 73 नामनन्यथासिद्धा हङ्कारिकत्ववचनबलादाप्यायनादिभि (प्राप्यायितत्वादिभि ) निर्वाहः । यतु करण- पादपञ्चनाधिकरणे नेत्रश्रोत्रादिशक्तीनामालोकशब्दाद्यात्मकत्वमुक्तम्, यश्च तथैव सप्तमाधिकरणे, ‘अम्नस्यातिसूक्ष्मपरिणाममिन्द्रियम्” इत्यादिना, “कर्मेन्द्रियाणामप्यन्न परिणामत्वात्” इत्यादिना च इन्द्रियाणां भौतिकत्वं प्रतीनम् ; तद्ध्यखिलमाप्यायनामिप्रायेण निर्वाह्यम् । तथैव द्दि स्मृतिवचन- मपि वेदार्थ पप्रहे निव्यूहम् ; यथा, “वैकारिकाहङ्कारात् एकादशेन्द्रियाणि जायन्ते इति हि वैदिकाः” इत्युपक्रम्य, “रवमाहङ्कारिकाणामिन्द्रियाणां भूतैश्वाप्यायनं महाभारते उच्यते” इति । श्रीनं भौतिक व ह्यन्द्रियत्वात्, आकाशः इन्द्रियारम्भकः भूतत्वात् शब्दः स्वपमानजातीय गुणवते- न्द्रियेण गृह्यते ब. हरिन्द्रियव्यवस्थ हेतुगुणत्वात् श्रोनं स्वय. ह्यगुणसजातीयगुणवत] बहिरिन्द्रियत्वात् हङ्कार कार्यत्वरूप पक्षद्वयमुपन्यस्य, ‘अल देवा वैकारिक: स्मृताः” इति ख क्षतया बेक रिकशब्दित- सावित्राहङ्कार कार्यत्वस्यैव आविष्करणेन जस्य वचनस्यानः था सिद्धत्वादिति नावः । आप्यायना- दिभिरिति आप्यायन = पोषणम् । मोक्ष मैं भृगुभरद्वाजसं दे, “माप्याय्यमेव ते नित्यं वास्तु पञ्चभिः” इति सुव्यक्तमभिधानादिति द्रष्टव्यम् 1 x मालोकशवदाद्यात्मकत्वमिति । अ लोकश - प्रभाव: नवरत्वाभिधानात् नयनस्य तेजस्त्वं फलितम् । तथा आकाशधर्मभि “देश: वैकारिकाः स्मृताः” इति देवशब्दप्रतिपाद्येन्द्र राणां सत्वक हङ्कारक

स्वतःसद्धतयोन्या- सादुक्कवचनम्यानन्यथासिद्धत्वम् । आप्यायितत्वादिभिरिति । प्यायितत्वम्णम् तेन सहेक सङ्घातात मोक्षत्रम एव भृगु-रद्वाजसं देि, ‘अ प्यायन्ते च ते नित्यं तवस्तुभिः’ इति सुव्यक्तमभिधानादिति भावः नेत्रश्रोत्रा शक्तीनां चक्षुश्श्रोत्र दिघर्माणाम् । आलोक शब्दा- द्यात्मकत्वमिति प्रमाशब्दादिस्वरूपत्वमित्यथ । तथाच नेत्रम्म ते जोरूपत्वं श्रनयाक गरू थं चोक्तं वति । अन्यथा प्रभाशब्दमं त्वानुपपतेः । श्रोते द्रियन्य भौतिकत्वम चकानि वैशेष तुमानान्याह श्रोत्रमित्यादि । भौतिकं भू-स्ववत् । बोन्द्रयत्वात् मनो भन्नेन्द्रियत्वात् । मन’स व्यभिच वारणाय मनोभिन्नस्वनिवेशः । आत्मादौ व्यभिचारवारणायेन्द्रियत्वनिवेशः क्षुकिं दृष्टान्3: अकाश्च इन्द्रियारम्भक इति कि नामेन्द्रियारम्भकत्वम् ! न तावदिन्द्रिवाय कारणत्वम्; वैशे षकादिभि श्रोत्रेन्द्रियस्याकाशरूपत्वाभ्युपगनेऽपि श्राकाशसमवायिकारणकर नुमेव बाघप्रमङ्गत् । नापीन्द्रियरूपत्वम् भूतत्वहेतोर्घटादौ व्यभिचार से । नपीन्द्रियवृत्तिम इन्द्रियाणामाहङ्कारिकःव - पीन्द्रियवृति मेयश्वादिमत्त्वाकाशे सिद्धतया सिसाघात ; राब न पीन्द्रियवृतिभूतत्त्रव्याप्यधर्मवत्त्वम् आकाशरूपेन्द्रपविरहेऽप्याकाशपृथिव्यन्यतरत्वादग्योक्त- सध्योऽर्थान्तरसङ्गादिति ॥ मन्त्रोच्यते- इन्द्रियारम्भकत्वमिन्द्रियसजली त्वम् साज त्यं च मू विभ जरूरूपेग इत्थंच घटादियुक्तसाध्यमत्त्वान्न व्यभिचारः उक्तानुमानेन काशरूपेन्द्रमा भिमतसिद्ध । शब्द इत्यादि । स्वममानजातीयेति । साजात्यं गुवि जिकरूपेण वहिरिन्द्रिय- 1 x आलोकेत्यादिकमिदमत्रैव युक्तम् । पूर्व (73) तन्निवेशस्तु पर्वको राष्ट्र अध कृतः ; प्रतीकक्रमात् । द्वितीयव्याख्यानुसाराच्च । jsuar - 10 ; अर्थ }74 + अद्वयपरिच्छेदः (महदादिनिरूपण ) इत्यादीनां चक्षुराधभौतिकत्वस्य वक्ष्यमाणत्वात् साध्यविकलत्यश्रुतिबाधादिदूषणानि वाध्यानि ॥ शब्दस्य भू धर्मत्वात् वैकारिकत्वतः। सयुक्त निलयो योग्यः स तया सम्प्रतीयते ११ शब्दस्य द्रव्य. द्रव्यत्व - श्रीनग नन- शब्दागमनादिविवादमद्रव्ये शमयिष्यामः ॥ 11 गादीनामपीन्द्रियाणां पूर्वी - श्रोवलक्षणे शब्दमान पदस्थ ने ऋनात स्पशमात्रादिपदन्यासेन बाना श्रोताऽऽकाशत्व फलमिति भावः x | साध्यविकलस्वेति । चक्षुरादीन्द्र पृथिव्यादिभूत रूपरसादिरूपाणां प्रथम द्वितीयतृतीय अनुपानेषु दृष्टान्तभूनानां चक्षुगद्यमौ -करव समर्थनादेव साध्यवैकख्यं सिद्धमित्यर्थः ॐ वैकारिकत्वतः इति । श्रोत्रम्य चैकारिकाहङ्कारकार्थत्वादित्यर्थः । संयुक्त निलय इति । बाहङ्कारिकश्रोले न्द्रयसं ताकाशादिनिष्ठो योग्यशब्दः संयुक्ताश्रितत्वप्रत्यासत्त्या श्रोत्रेन्द्रियेण गृह्यते इत्यर्थः । श्रखगमनेति । चक्षुरादीन्द्रित् श्रलमेव शब्ददेश गत्वा शब्दं गृह्णातीति केचित् । बीची न्यायेन शब्द एव श्रोम ेश गो गृझने इत्येके । तेषां विवादमद्र- ये शमयिष्याम इत्यर्थः ॥ व्यवस्था हेतु गुणत्वादिति । व हान्द्रि व त्रिमाह्मगुणत्वादित्यर्थः । स्पार्शनाविषयत्वे सति चक्षुषा विषयत्वे सति वा मनो भिन्नेन्द्र माद्यगुणत्वादिति तु निष्कर्षः । रूपं सर्शो वा दृष्टान्तः द्रवत्वे व्यभिचार- वारणाय सत्यन्तम् । ज्ञानादौ उद्वारणाय विशेष्यम् । श्रोत्रमित्यादि । साजान्यं गुण िवभाज करूपेग । बहि- रिन्द्रियत्वात् मनोभिन्नेन्द्रियत्वात् । मनसि व्यभिच वारणाय मनोभिनेति । इन्द्रियसंयोगे उद्वारणा ये द्रियत्वनिवेशः । अदिना शब्दः स्वमाह के द्विश्वृतिगुणजातीयः बहिरिन्द्रियव्यवस्थ हेतु गुणत्वात्, रूग्वत्, श्रोत्रं स्वनुचिगु सजातीयग्राहकम् वहिरिन्द्रियत्वात् चक्षुर्वन् इत्यादेः समः | साध्यादिकलस्वेति । चक्षुराद्यभौतिकरवसमर्थनात् प्रथमानुमाने दृष्टान्तस्य चक्षु देवरसाध्यासभवात् द्वितीयनुमाने दृष्टान्तय पृथिव्यादिभूतस्य इन्द्रियसजातीयत्वरूपसाध्यास यात् तृतीयानुमाने दृष्ट न्तस्म रूपरसादेः खसम नजातीय गुणवदिन्द्रियग्राह्यत्वरूपसाध्यासंभवात्, चतुर्थानुमाने चर्ुरादेः खम द्यगुण- सजातीयगुणवत्त्वरूपसाध्यासभवाच्च दृष्टान्ते साध्यवैकस्यमित्यर्थः । भु तवाघेति । भभौतिकस्वग्राह कागमबाधेत्यर्थः । श्रुतिबाषादीति वादिना अप्रयोजकत्व ग्रहः । 4 1 श्रुतेरिती त । श्रलेन्द्रियस्येत्यर्थः । चैकारिकत्वतः - सात्त्विकाहङ्कारकार्थत्वात् । संयुक्त निलय:- संयुक्ताश्रितः, सः शब्दः, तया श्रुया । संप्रतीयत इति । आहङ्कारिक श्रोत संयुक्ताकाश दिनिष्ठो योग्य शग्दः संयुक्ता श्रत्वरूपप्रत्यासत्या श्रोले न्द्रयेण गृह्यन इत्यर्थः । श्रोतगमनादीति । श्रन्द्रियमेव चक्षुत् विषयदेशं गत्वा शब्दं गृह्णातीति केचित् । वीचीतरक्रन्यायेन शब्द एव श्रोत्रदेशं गतो गृहाउ इत्यन्ये । तेषां विवादमद्रव्यनिरूपणे शमयिष्याम इत्यस्थः। त्वगादीनामिति । अयमर्थः शब्दादिपश्च के स्पर्श ग ग्राहकत्वं स्वगन्दि लक्षणम् । तस्य च रूपाग्राहकत्वे सति स्पशमाह केन्द्रियत्वे पर्यवसानम् । मनोवारणाम सत्यन्तम् । श्रनादवारणाय स्पर्शमाह के वे ! कून वारणायेन्द्रियत्वनिवेशः । एवं रस ग्राह करवादिघ ट लक्षणान्तरसं वोऽपि बोध्यः । तथा शब्दादि के रूपमा ग्राहकत्वं चक्षुरिन्द्रि-कक्षणम् । सस्य च शब्द.माहकत्वे सति रूपमाइकेन्द्रिय वे पर्यनन् । पदव्यावृत्ति पूर्वोक्तदिशोधा | रत्नपेटिकारंग रामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धानम् S 15 लक्षगमूह्यम् । तत्र वगाश्रयः कृत्स्ने वपुः । " प्रदेशभेदेन स्पर्शोपलम्भतारनभ्यम्, नखदन्त- केशादिषु स्पर्शानुपलम्भश्च गणमान्धतारतम्यात्” इति करणपादाष्टमाधिकरणे प्रोक्तम् । यथा- योग्यं वाय्वादिचतुष्टयं संयोगेन तथा गृह्यते । स्पर्शादयस्तु संयुक्तनिष्ठनया । चक्षुर दीनामाश्रयाः नयनगोलक नालुनासाः । तत्र गजानां नासा हस्त इति पाणिघ्र णयोरेकमेवाधिष्ठानमुच्यते । तत्रो- ( तचो?) कम्, " हस्नेन गन्धोपलब्धिः गजानामेव" इत्यादि । जङ्गमशरीरे त्रेव प्रायशोऽयमिन्द्रिय- प्रदेशनियमः । चक्षुत्रा वायुव्यतिरिक्तभूतचतुष्टयं तथैव गृह्यने । रूपादयोऽपि स्पर्शादिवत् । दूर- स्थग्रहणे तु चाक्षुत्र महः प्रलरजात् सम्बन्धसिद्धिः । तच्च करणपादद्वितीयाधिकरणे प्ररश्चितम् ॥ प्रतिबिम्बग्रहणे तु स्वच्छद्रव्यप्रतिहतस्य नयनमहनः प्रतिस्नान: प्रसादिमूलकत्वं भ्रन्त्यधि- तत्र त्वगाश्रय इति । कृत्स्नं वपुः स्वगः श्रयः इत्यर्थः । स्पर्शोपलम्भतारतम्यनिति । नयनगोलका वच्छिन्न प्रदेशस्य यादृशं स्पर्शमाहकत्वं न तादृशं पादतलपदेशावच्छिन्नस्य । श्रत एव उष्णद्रव्यादिकं पादतले । ष्टुं शक्ता अपि नग्नगोलकादिना स्पष्टुं न शक्नुवन्तीति तारतम्यमित्यर्थः । प्रागमान्धेति । प्राणव्याप्त्यत्वाभ्यामित्यर्थः । न च केशनखादिषु प्राणव्याप्तिर्नास्तीति शक्यम्; न्यायतत्त्वशास्त्रे प्राणव्याप्तेः प्रतिपादितत्वात् । तयेति । त्वचेत्यर्थः । चक्षुरादीनामति । चक्षू मनत्र णानामित्यर्थः । नासा हस्त इति । (?) नासाया एव हस्तत्वादित्यर्थः । भूतचतुष्टयमिति । पृथ्वसेज माकाशाः इत्यर्थः । तथैो । संयोगे ने यर्थः । स्पर्शादिव देवि । संयुक्तनिष्ठतया गृह्यन्ते इत्यर्थ. । चाक्षुत्रमहः प्रसरणादिति । चाक्षु तेज प्रसरा दित्यर्थः । ननु च्क्षुंयुक्तमेव चक्षुषा गृह्यते इत्ययुक्तम् ; दर्पणावलोकनदशायां ग्रीवास्यन्य सुखस्य ग्रहणदर्शनेन तत्र चक्षु-स-रोगाभावादित्या- शङ्कय प्रतिविम्बग्रहणं दर्पणाभिहत्या मुखाभिमुखी नयन रश्मि नेवल ननमित्याह प्रतिविम्बग्रहणे एवं स्पर्शामाहकत्वादिध टतलक्षणान्तरमपि बोध्यम् । तथा शब्द | दिपञ्चके रसमान हकं रसने द्रवम् । तथा शब्द दिपश्चके गन्धमात्त्रग्राहकं घ्राणेन्द्रियम् पर्यवसानादिकं पूर्ववद्बोध्यम् । तत्रेत स्वगादिष्व त्यर्थः । ननु कुल्हनस्यापि वपुषस्त्वगाश्रयत्वे नयनगोलकपादतल बोरुग्णस्र्शो ‘कम्मतारतम्यं नखदन्त- केशादिषु स्पर्शानुग्म्मश्व कथमित्यत आह प्रदेश मे देनेति । प्राणमान्द्येनेति । प्राणव्याप्त्यरूपत्व- भूयस्त्वाभ्यामित्यर्थः । केशनखादिष्वपि प्राणव्याप्तिसद्भावो न्यायतत्त्व एवं प्रतिपादितः । तया=त्वचा । चक्षुरादीनामिति । चक्षूरसनत्र णानाभित्यर्थः । नामा हस्त इति । ( 3 ) ’ नासाया एव हस्तत्वादित्यर्थः । ’ वाव्यतिरिक्तभृतचतुष्टयमिति । माकाशस्य चक्षुभ ग्रहणस्य वक्ष्यमाणत्वादिति भावः । तथैवेति । संयोगेनेत्यर्थः । स्पर्शादिवदिति । संयुक्त निष्ठतयेत्यर्थः । चाक्षु ग्महः प्रसरणादिति । चाक्षुष तेजः प्रसरादित्यर्थः । ननु दर्पणावलोकनदशायां चक्षुरसंयुक्तस्यापि स्वनुखस्य चक्षुषा ग्राहण. दर्शनात दूरस्थस्यापि तथैव ग्रहणसंभवात् किमर्थं चाक्षुष हः प्रसरणाङ्गीकार इत्यतः, ‘असं मुक्तग्रइणाङ्गी- कारे भियादिव्यवहितस्यापि प्रहणप्रसङ्गात् संयुक्तस्यैव ग्रहणमित्यः श्रयणीयम्, दर्पणावलोकनदशायां चाक्षुषमहसो दर्पणप्रतिहतस्यास्त्येव स्वमुखसंयोगः’ इत्याह प्रतिबिम्बेत्यादिना । ननु संयुक्तप्रहण- 1 गजानां नाला हस्त इतीत्यस्य इति वाक्येनेत्यर्थो युक्तः । तनोक्तमित्यन तचोकमिति स्यात् । 76 द्रव्यपरिच्छेदः (इन्द्रियनिरूपणम् ) करणपूर्वक्षे अभिहितम । स्फटिकादी दर्शनवशात् नयनादिप्रभमानप्रवेशयोग्यं संस्थानमिति सर्वेषां नद्वहितो लम्भः । अञ्जनादिसंस्कृतनयनप्रभायाः पृथिव्यादावनुप्रवेशात् तदक्तचक्षुषां निधिरे रुपलम्भः । जिह्न घ्राणाभ्यां तु रसगन्धौ क्रपात् संयुक्तनिष्ठनया गृह्येते । उक्तञ्चैव सम्बन्धद्वैविध्यं तवरत्नाकरे - “तत्र वृद्धा विदामासुः संयोगं सन्निकर्षगम् । संयुक्ताश्रवणञ्चेति यथःसंमूहानाम् ॥” इति । तदेवं मनःस्पर्शलोचनानि द्रव्याद्रव्यग्र हकाणि, श्रोत्रजिह्नःघ्र णाने अद्रव्यग्राहकाणि । सर्वेषामपि इन्द्रियाणां तत्तत्कालादिविशिष्टवस्तुग्राहकत्वात् द्रव्याद्रव्यग्राहकत्वमेव वा । उक्तञ्च प्रमेयसंग्रहे श्रीविष्णुचित्तायैः सम्मानप्रत्यक्ष निराकरणप्रसङ्गेन, “कालस्य वस्तुधर्मतया सर्व प्रतीत्य- न्तर्भावात् न पृथम त्वम्” इति ॥ a

यत्तु वैशेषिकादिभिरुरूयते - स्वगादीनीन्द्रियाणि क्रमात् वाय्वाद्यात्मकानि स्पर्शादिषु मध्ये स्पर्श- विति । ननु स्फटिकान्तरि स्थाप ग्रहणात् चक्षुषो न सयुक्तग्राहकत्वमित्याशङ्कयाह स्फटिकादा- त्रिति । न पृथग्रूपत्वमिति । स्वाध्येण कालो न प्रतीयते इत्यर्थः । स्वगादीनीन्द्रियाणीति । स्वगिन्द्रियं वाय्वात्मकं स्वर्गादिषु पश्च मध्ये स्पर्शस्यैवाभिव्यञ्जकत्वात् शैत्याभिव्यञ्ज कपवन नत् नियमे स्फटकादिव्यवहि- ग्रहणं कथामत्य मह स्फोटकादाविति दर्शनवशादिति । तद्वयवहित दीपादित्रमाया बहिर्निस्सरणदर्शन द्यनुरोवादित्यर्थः । सर्वप्रतीत्यन्तर्भावादिति । सर्वविधप्रत्यक्ष विषयत्वादित्यर्थः । न पृथपत्वमिति । प्रत्यक्षनिरूपितमुख्य विशेष्यत्वं नेत्यर्थः । I 1 स्वगादीनीत्यादि अयमर्थ. - त्वगिन्द्रियं वायुत्ववत् स्पर्शादिषु मध्ये स्पर्शमात्राभिव्यञ्जकत्वात्, शैत्याभिव्यञ्जक पवनवदति त्यागिन्द्रयस्य वायुत्वसाधकपनुनानम् । यत्र स्वशालाभिव्यञ्जकत्वं स्पर्शेतरविषयक साक्षात्काराजनकत्वे सति स्पर्शसाक्षात्कारजनकत्वम् । मनसि व्यभिचारवारणाय सत्यन्तम् । स्पर्श साक्षात्कारजनकेषु सर्वज्ञ सशतरस्परीत्यादिसाक्षात्कारजनकावसत्वात् साधनाप्रसिद्धिवारणाय स्पर्शादिषु मध्य इति । स्पर्शादिघटकीभूतं यत् स्वश्वरत् तत्साक्षात्काराजनकत्वं सत्यन्तार्थ इति न साधना सिद्धि: । रूपसाक्षात्काराजनकत्वं रससाक्षात्कारराजनकत्वं गत्वसाक्षात्कारजनकत्वं वा सत्य स्वार्थनिकर्षः । आकाशादौ व्यभिचारवारणाय विशेष्यम् त्वक्मन्निकर्षे व्यभिचार वारणाय द्रव्यत्वं निवेश्यम् । एवं चक्षुरिन्द्रियं तेजस्त्ववत् स्पर्शादिषु मध्ये रूपमानाभिव्यञ्जकत्वात्, दीपप्रभावदिति चक्षुरेन्द्रियस्य तेजस्त्वसाधकमनुमानम् । स्पर्शसाक्षात्काराजनकत्वे रससाक्षात्कारजनककरवे गन्ध साक्षात्काराजनक वे वा सति रूपसाक्षात्कारजनकत्वं [इति] हेत्वर्थनिष्कर्ष । मनसि व्यभिच वारणाय सयन्तम् । व्याकाशादौ व्यभिच स्वारणाय विशेष्यम् । चक्षुम्सन्निकर्षे व्यभिचारवारणाय द्रव्यत्वं निवेश्यम् । एवं रसनेन्द्रियं नलस्यवत्, स्पर्शादिषु मध्ये रसमात्रामिकत्वात्, दन्तः न्दर्गवतोयवल इति रसने न्द्रयन्य जलत्वसाधकमनुमानम् । स चात्काराजन करवे रूपसाक्षात्काराजनकत्वे गन्ध सक्षात्कार जनकत्वे वा सति रससाक्ष कारजनकत्वं [इति!] हेत्वर्थनिष्कर्ष: दनयोजनादिकं पूर्वोक्त दिशा असे. एवं घ्राणेन्द्रियं पृथिवीत्व स्पर्शादिषु मध्ये न्यमात्रामा कुकु गन्धाभि |

रत्नपेटिका रंगरामानुजायसमेतं न्यायसिद्धाजनम् 77 रूपरसगन्धमात्राभिव्यञ्जकत्वात्, स्वेदशैत्याद्यभिव्यञ्जकपवनवत्, दीपप्रभावत् दन्तान्तर्गततोयवत्, कुङ्कुमगन्धाभिव्यञ्चकघृतवत् इति । तत्र व्यञ्जकत्वं नाम व्यक्तिं प्रति करणत्वम्, तदनुग्राहकत्वं वा, सामान्येन हेतुत्वमात्रं वा, इन्द्रियत्वं वा ? न प्रथमद्वितीयी; स्वेतरहेतुवर्गप्रतियोगिकस्य साधकतमत्वादेवैवक्षिकत्वेन साधनवैकल्यासिद्धिप्रसङ्गात् । न तृतीयः इन्द्रियाधिप्रान तत्संस्कारादि- भिरनैकान्तिकत्वात् । न तुरीयः; साधनवैकल्यात् । सर्वेषाञ्चाऽऽगमबाधः । स एव धर्मिग्राहक- बाघोऽपि ; आगमनन्तरेण गोलकातिरिक्तेन्द्रियासिद्धेः । किञ्चिकरणपूर्वकेत्येतावतापि करणम. लं एवं दीपप्रमादितेन चक्षुरादीनामपि वैजत्वादिकं प्रसाध्यमिति भावः । साधनवैकल्यः- सिद्धीति । प्रथमाभिव्यक्ति प्रति इन्द्रियाणामेव करणत्वे विवक्षिते व्यजनपवनादेरकरणत्वात् दृष्टान्ते साधनवकलम् व्यजनपवनादेः करणत्वे विवक्षिते इन्द्रियाणां करणत्वाभावादसिद्धिरित्यर्थः । एवं द्वितीयपक्षे करणानुग्राहकत्वेऽपि द्रष्टव्यम् । इन्द्रियाधिष्ठानेति । इन्द्रियाधिष्ठः ने गोलका दौ इन्द्रियसंस्कारे अञ्जनादौ च अनैकान्तिकमित्यर्थः । साधनवैकल्यादिति । दृष्टान् इति शेषः । धर्मिग्राहकत्वमुपपादयति । आगममिति । ननु गोलकम्य प्राप्यकारित्वासंभवादिन्द्रियाणञ्च प्राप्य- व्यञ्जकघृतवदिति प्राणेन्द्रियस्य पृथवीत्वसाधकानुमानम् । निष्कर्षादिकं पूर्वोक्कदिशा ज्ञेयम् । उक्तान्यनुमानानि दूषयितुं स्पर्शाद्यभिव्यञ्जकत्वं विकरूपयति तत्रेत्यादिना । व्यक्ति प्रति करणत्वं साक्षात्कार निरूपित साधकतमत्वं, स्वेतरतादृशसाक्षात्कारजनकयावदवधिकोत्कर्ष वत्वरूपम्। तदनुग्राहकत्वं करणनिष्ठसामर्थ्य संपादकत्वम् । सामान्येन हेतुत्वमात्र करणवदनुग्राहकसाघारण कारणतामात्रम् | इन्द्रियत्वमिति । तत्तत्साक्षात्कारजन केन्द्रियत्वमित्यर्थः । तेनेन्द्रियान्तरे न व्यभिचारः । स्वेतरहेतु- वर्गेत्यादि । त्वगिन्द्रियनिष्ठत्य स्वेतरयावत्कारणावधिकोत्कर्षस्य त्वगिन्द्रियनिष्ठसामर्थ्य संपादकत्वस्य वा हेतुतया विवक्षायां प्रथमे दृष्टान्तस्य सःघनविकलता; द्वितीये स्वरूपसिद्धिः । शैत्याभिव्यञ्जक विनगतो. स्कर्षविवक्षायां प्रथमे स्वरूपासिद्धिः ; द्विनीये तन्निष्ठशक्तिसंपादकत्वविवक्षायां साधनविकलता चेत्यर्थः । इन्द्रियाधिष्ठानेति इन्द्रियः श्रयमुतनयनगोळका देिषु इन्द्रियसंस्कारभूनाञ्जनादिषु च साक्षात्कारजन- करवसत्त्वात् व्यभिचार इत्यर्थः । न च - इन्द्रियाधिष्ठानस्य कारणत्वे प्रमाणाभावान्न तत्र व्यभिचारः ; एवमिन्द्रियसंस्कारस्यापि सन्निकर्ष संपादकत्वमेव न तु साक्षात्कारजनकत्वमिति तज्ञापे न व्यभि चार इति वाच्यम् - प्रमायाश्चाक्षुषजनकत्वाभावस्य वक्ष्यमाणतया दृष्टान्ते साधनवैकल परिहाराय साक्षात्कारप्रयोजकत्वस्यैवावश्यं हेतु कोटौ निवेशनीयतया दर्शितव्यभिचार इत्यभिप्रायात् । आगम- बाध इति । वैकारिकाहङ्कारजन्यत्वमाइकमा गुप दर्शितागमबाघ इत्यर्थः । भागमस्य धर्मिग्राह करवसुपपादयति आगममन्तरेणेवि ! रूपम झारकारे किञ्च करणपूर्वकत्वानुमानस्य गोळक- मादायैव पर्यवसानसंभवात् न गोळकातिरिक्तं सिद्धयेदित्यर्थः । शङ्कते गोळकादेरित्यादिना । अतिरिक्तं कल्प्यत इति । तत्कालिक कार्याभावस्तस्पाक्क्षणावच्छिन्न कारणाभावप्रयुक्तः तत्कालिक- कार्यामाचत्वात् यक्ष पत्कालिक कार्यात नाक्क्षणावच्छिन्न कारणाभावनयुक्तमिति सामान्य- 1 78 जडद्रव्यपरिच्छेदः (इन्द्रियनिरूपणम्) हि सिध्येत्; नातिरिक्तम् ॥ गोलकादेवैकल्ये ऽपि कार्यवैश्यादतिरिकं यते इति चेन्न सूक्ष्मस्य वैकल्यस्य मूषिकाप्रातबीजवत् दुर्दर्शत्वात् । परिनलादिपसर इव पार्थित्रगोलका यव विशेषप्रसर- वशादेव विषयसंबन्धसिद्धेः प्राप्यकारित्वाविरोधाच्च । अतोऽन्वयव्यतिरेकसिद्धम्य अग नसिद्धस्य वा पक्षीकारे ग्राहकप्रमाणबाधोऽवर्जनीयः । यत्तु आलोकाभावे जायमानो रूपसाक्षात्कार: तेजःकरणकः ; रूपसाक्षात्कारत्वात् सति आलोके जायमानरूपसाक्षात्कार त्रदिति चक्षुषस्तैज- सत्वमिति - तदपि न, आध्यायकतेजमा सिद्ध घनत्वात् । तेजसस्तन कारणत्वेऽपि तत् चक्षुरेवेति नियामकाभावात् । इन्द्रियावदे गनुभूतरूपस्पर्शस्य कस्यचिद्वाह्य ने जसोऽपि ग्रीष्मोष्मवत् सम्भवात् । उद्भूतरूपस्यापि साधने भवदभिरतेन्द्रियस्यापि तथात्वप्रसङ्गेन तमस एवासिद्धिप्रपङ्गात् । कारित्वनियमात् गोलकातिरिक्तेन्द्रियसिद्धिरित्याशङ्कयाह परिमलादीति । अन्वयव्यतिरेक सिद्धस्येति । कनीनिक लक्षणगोलकसत्त्वे चाक्षु ज्ञानम् ; तदभावे चाक्षुषज्ञानाभावः इत्यन्वयव्यतिरेकसिद्धस्य पार्थिव त्वेन सम्भविपन्नस्य गोल कादेर्वा भागमसिद्धम्य बाहङ्कारिकस्य वा पक्षीकारे तैजसत्वादिरूपं साध्यं धर्मग्राहकप्रमाणवाधितमेव स्यादित्यर्थः । रूपसाक्षात्कार इति । अन्धकारगतरूपसाक्षात्कारेत्यर्थः । ततश्च पार्थिवगोल कातिरिक्तज सेन्द्रियसिद्धिरिति भावः । आध्यायकेति । भालोकस्थानीयेन सहकारि- तेजसा भर्नान्तरादित्यर्थः । बाधादेव नेन्द्रियव्यतिरिक्त नेजसाऽर्थान्नरमित्यत माह । इन्द्रियवदेवेति । व्याप्त्या तत्प्राक्क्षणावच्छिन्न । भावप्रतियो, गनः कस्यचित् सिद्धौ गोळका देतथात्वासंभवादतिरिक्तं सिद्ध्यतीत्यर्थः । सूक्ष्मस्य प्रत्यक्षा योग्यस्य । वैकल्यस्य = अवयवसंस्थानविशेषन शस्य, शक्तिविशेष नाशस्य वा । मूषिकाघातबीजवदिति । तत्र प्रत्यक्षेण वैश्यादर्शनेऽप्यङ्कुरोत्पादकत्वविरहेण वैकल्याभ्युप- गमावश्यम्भावादित्यर्थः । दुर्दर्शत्वादिति । तथाच पुष्कळगोळ काय भावप्रयुक्तत्वस्यैव संभवान्न तदतिरिक्कं सिद्धयेदिति भावः । ननु गोळकल्य प्राप्यकारित्वा संभवादिन्द्रियाणां च प्राप्यकारित्वनियमात् गोळ कातिरिक्तेन्द्रियसिद्धिरित्यत बाह परिमलादीति । अन्वयव्यतिरेकेत्यादि । कनीनिकालक्षण- गोळकसत्त्वे चाक्षुषज्ञानम् । तदभावे चाक्षुषज्ञानाभाव इत्यन्वयव्यतिरेकसिद्धस्य पार्थिवत्वेन संप्रतिपन्नस्य गोळकादेव, माहङ्कारिकत्वेनाऽऽगमसिद्ध वा पक्षीका रे तेज सत्वादिसाध्यं धर्मिग्राहकप्रमाणबाधितमेव स्वादित्यर्थः । आलोकाभावे जायमानो रूपसाक्षात्कार इति । मालोकजन्यरूपसाक्षात्कार इत्यर्थः । स च तमोगतरूपसाक्षात्कारः । तमोगतरूपसाक्षात्कारस्वेन तु न पक्षत्वसंभवः । नैयायिकमते तमोगतरूपाप्रसिद्धया माश्रयासिद्धेः । दृष्टान्तमाह सतीति । अनेन चानुमानेन गोळकातिरिक्ततेजसेन्द्रिय- सिद्धिरिति भावः आध्या यकतेजसा सिद्धसाधनत्वादिति सिद्धान्तमते नाहङ्कारिकस्यापि चक्षुषस्तेन भाप्यायितत्वात्, बाप्यायनस्य तेन सहैकसंघातवापत्तिरूपतया तेजोंशस्यापि रूपसाक्षात्कार कारणतायाः सिद्धान्तसंप्रतिपन्नत्वादिति भावः । ननु तादृशते जोंशस्य भवद्भिरिन्द्रियत्वानुपगमात् कारणीभूतेन्द्रिय सहभूतस्म तस्यान्यथासिद्धेरेव वाच्यतया न सिद्धसाधनावकाश इत्यत उक्तानुमानेन चक्षुरनात्मकस्यानुद्भुतरूपस्पर्शवतः कस्य चित् तेजसस्सिद्धिमादायार्थान्तरमाह तेजस इत्यादि । उद्भूतरूपस्यापि साधन इति । उद्भुतरूपवत्तेजो नन्यत्वसाधन इत्यर्थः ; तथाच नोकरीत्यार्थान्तरमिति भावः । तमस एवेति । उद्भुतरूपवतेजसा तस्य । 1 रत्न पेटिका रंगरामानुजीयसमेत न्यायसिद्धानम् 19 ईश्वरज्ञानेन चानैकान्त्यात् । अनित्यत्वेन विशेषणेऽपि स्वाप्तयेोगिसाक्षात्कारैरनैकान्त्यात् । सर्वव्यभिचारस्थलव्यतिरिकत्वे सतीति विशेषणे तर्ककौशलम् । एवमनुमानान्तरेऽपि यथासम्भवं तमस एवेति उद्भुतरूपवतेजसा तस्य विरोधादिति भावः । ईश्वरज्ञानेनेति । तस्य नित्यत्वेन तेज:- करणकः भवादित्यर्थः । खाप्नेति खप्ने बाह्येन्द्रयाणामुपरतत्वादिति भावः । यद्यपि सिद्धान्ते स्वाप्नदेहे न्द्रयालोका दसृष्ट्यभ्युपगमान्नानैकान्यम् ; तथाऽपि मतान्तरानुसारेणेदमुक्तमिति द्रष्टव्यम् । अनुमानान्तरेऽपीति | बालोका मावस्थली साक्षात्कारत्वं तेजः करणकवृत्ति; रूपसाक्षात्कार वृष्टि- विरोधादिति भावः । तथाचोद्नु रूपवतेजो जन्यत्वसाघने बाघ एवेति तात्पर्यम्। ईश्वरज्ञानेनेति । तस्य नित्यत्वेन तेजः कारणकत्वाभावात् रूपसाक्षात्कारत्वस्य च उत्र सत्त्वादिति भावः । अनित्यत्वेनेति । तथाच हेतुविरहान्न नैकान्त्यमिति भावः । स्व. नेत्यादि । यद्यपि सिद्धान्ते स्वप्ने देहेन्द्रिय: लोकादि सृष्टि: स्वीक्रियते ; तथापि तदातनरूपसाक्षात्कारस्याऽऽलोकजन्य वे मानाभावः । स्वाप्निकतमस्सृष्टिदशायां घटादिरूपसाक्षात्कारविरहस्य विषयसृष्टयभावादेवोपपत्तेः । तथाचानैकान्त्यमस्त्येव । ननु स्वमज्ञानल स्मृतिरूपत्वाङ्गीकारान्न नैकान्त्यमित्यतः योगी ते । न च - रूपनिष्ठलौकिक विषयताशालि साक्षा- त्कारत्वमेव हेतुरिति न योगिप्रत्यक्षे व्यभिचारः ; तदीयविषयताया लौकिकत्वा समवादिति वाच्यम्; अन्धकारे जायमानरूपसाक्षत्कारस्यापि भवन्मते लौकिकसन्निकर्षाजन्यतया तदीयविषय- वाया अपि लौकिकत्वसंभवेन स्वरूपासिद्धयः पतेः न च – साक्षात्कारत्वव्यञ्जकविषयतैव लौकिक- विषयता । अन्धक रे रूप पक्षात्क रशायां साक्षात्करोमीति प्रतीतिसत्त्वेन तत्राप लौकिकविषयताऽस्त्येवः लौकिकसन्नि बेस्येव दोषविशेषस्यापि लौकिक विषयताप्रयो चकल्लस्वीकारादिति वाच्यम्; तथासति योग… धर्मजन्यस क्षत्कारस्थलेऽपि सक्षात्करोमीति प्रतीतिसंभवेन लौकिक विषयत्वावश्यम्भावेनानैकान्त्यतादव- स्थ्यात् । अस्मभ्मतेन मुक्तसाक्षात्कारमादायानैकान्त्यस्य दुप्परिहरत्याच्च । ननु यत्रमल व्याभिचारः प्रमोति, तराव कूटवत्वं हेतुकोटो निवेश्यत इत्याशङ्याप्रयोजकत्वमाह सर्वेति । नलेदं बोद्धयम् - विषयता- संत्र घेन चक्षुषं प्रति संयोगसंब-धेन संयुक्ताश्रितत्व संबन्धेन च तमसः प्रतिबन्धकत्वम् । न संयोग- संबन्धेन लोकस्य कारणत्वम्; रूपादिच ‘क्षुषे व्यभिचारात् न च द्रव्यवृतिलौकिक विषयता संबन्धेन च क्षुषं प्रति संयोगसंबन्धेनाssलोकस्य कारणस्थभ्युपगमत् नोक्तव्यभिचारः, अन्धकारस्थघट ग्रुपनीतमाने व्यभि- चारवारणाय लौकिकेति - इति वाच्यम्; तथाप्यालोकच क्षुषे व्यभिचारात् । तत्र संयोगसंबन्धेना लोक- विरहात् अनुगृहीतं हि प्रथमसूत्रभाष्ये, “प्रदीपप्रमायास्तु चक्षुरिन्द्रियस्म ज्ञानुमुत्पादयनो विशेषितमो- निरसनद्वारेणोपकारकत्वमग्नमेव” इति । इत्थञ्च तेजोजन्यत्वसाधने मालोककालीनचाक्षुषेऽपि तेजो- जन्यत्वविः हात् दृष्टने स ६ देयं व्यभिचारश्च तेजः प्रयोज्यत्वसाधने गऽप्यायकतेजः प्रयोज्यत्वाक्षते- सिद्धसाधनम् एवं संसारका लिकज्ञान सरसामान्ये शरीरजन्यतायः संनतपन्न नया शरीरस्य चावयव्यन भ्युपगमेन सङ्घ तात्मक नमः सिद्धस.नं दुर्वारामिति । अनुमानान्तरेऽपीति । मालोका विषयक ६ ૐ

६०

जडद्रव्यपरिच्छेदः (बौद्धोक्त निरासः)

दूषणमूह्यम् । अप्रःकृनश्रोत्रादिषु तु मुक्तेश्वरादीनां करणाधीनज्ञानप्रसराभावेऽपि स्वेच्छेवा परिग्रहवशात् विषय सहकारिनियमे न निर्बन्धः । तत्तदधिष्ठानविशेषादिभिः तल्लक्षणम् । बौद्धास्तु, वुद्धश्चक्षुषैव सर्व जानातीति वदन्ति । तदयुक्तम् ; तादृशमनद भिनत सार्वश्ये प्रमाणाभावात् । चक्षु प्रकर्षतारतम्यं क्वचिद्विश्रान्तं प्रकर्षतारतम्यत्वादित्यादेरपि चक्षुप्रवर्ग एव सर्वातिशायित्व- घर्मत्वात् रूपसाचात्कारत्ववदित्याद्यनुमानेऽपीत्यर्थः । ननु शब्दादिषु पञ्चसु शब्दमात्रप्राहकं श्रोत्र मित्यादीनि श्रोत्रादिक प्रणानि प्राकृतामाकृभ्य घ रणानि किं न स्युरित्याशङ्क्य तेषां विषयादिनियमा- भावेन शब्दमात्र ग्राहकं श्रोत्रेन्द्रियमित्यादिलक्ष गानामव्याप्तिं प्रदर्शयन् करणाधीनप्रसररहितानामपि तेषां श्रोत्रादिपरिग्रहे हेच दर्शयति अप्राकृतश्रोत्रादिष्विति । स्वेच्छया परिग्रहवशादिति । मस्या नन्तरं सम्पन्नेविति शेषः । तत्तदधिष्ठान विशेषादिभिरिति । कर्णशष्कुश्पष्ठानत्वं श्रोत्रेन्द्रियस्य लक्षगत्र | नयनगोलकाधिष्ठान चक्षुरिन्द्रयस्येत्यादिकं द्रष्टव्यम् । बौद्धास्त्विति । ततश्च रूपवाल- ग्राहकत्वं चक्षुर्लक्षणं बुद्धचक्षुष्यव्याप्त मति भावः ।

शमात्रमाहकत्वादिरूपाणां

यदि

चक्षुक्ल ने तजीजन्यं चाक्षुषज्ञानत्वाद, आलोकविषयकच क्षुषज्ञ नवत् इत्यनुमानेपीत्यर्थः । यथासंभवं दूषणमूह्यमिति । उक्तानुमाने अलोकविषयक चानुषप्रत्यक्षस्य विषयविषयाऽऽलोकात्मकते जोजन्यतया न दृष्टान्ते साध्यवैकल्यम्, न वा व्यभिचारः । आप्यायकतेजसाञ्च कारणत्वविरहान्न सिद्धसाधनम् | परन्तु घट दिच’क्षुषे भालोकजन्यतामादायानुमान वसानसंमवाच्चक्षुषस्तेजस्त्वासिद्धयार्थान्तरम् ।

य चालोका विषयक चानुषत्वावच्छेदेन तेजोजन्यत्वसिद्धेरुद् देश्ववया तमश्चक्षुषे मालोकजन्यत्वसिद्धय संव चक्षुस्तेजस्त्वसिद्धमादन्यवानुमानपर्यवसानस्य वाच्यतया समीहितसिद्धेरित्युच्यते तदाप्य- भू-रू शक्त्तेजोऽन्तरजन्यत्वमादाय प्रागुपदर्शितमर्थान्तरवस्त्येव । एवमीश्वरज्ञ ने च क्षुषत्वानुगमेन तत्र व्यभिचारविरहेऽपि स्वाप्नयोगिसाक्षात्कारादिभिरनैकान्त्यमस्त्येवेत्यादिकं बोद्धयमित्यर्थः । शब्दादि- पश्च के निराचष्टे अप्राकृतेत्यादिना । अप्राकृतश्रोत्रादीनां लक्षणमाह तचदधिष्ठानविशेषादिभिरिति । कर्णशः कुल्यः च्छन्न देशवृत्त्यपाकृतेन्द्रियत्वम प्राकृतश्रोत्रलक्षणम्, नयनगोळकवृत्याकृतेन्द्रियत्वमप्राक्कून- चक्षुषोणमिति रीत्या तत्तधिष्ठवृत्याकृतेन्द्रिवं तत्तल्लक्षणमित्यर्थः । तत्र इन्द्रियान्तरे अतिव्याप्ति- वारणाय ततदधिष्ठानवृत्तित्वस्य, प्राकृतेन्द्रियवारणायाप्राकृतत्वस्य तत्तधिष्ठानवृत्तिवस्वन्तरवारणा ये न्द्रियत्वस्य च निवेशः । बुद्धश्चक्षुषैत्र सर्व जानातीति । तथा च रूपमात्रग्राहकत्वस्य चक्षुर्लक्षणत्वं न संभवति, बुद्धचक्षुष्यव्याप्तेरिति भावः । प्रमाणाभावादिति । तथाचोक्तचक्षुर्लक्षणं समीचीनमिति भावः । उक्तमा प्रमाणमाशङ्कय निरराच चक्षुरित्यादिना । चक्षुःप्रकर्षतारतम्यं चक्षुर्निष्ठापकर्ष समानाधिकरणत्वः क्वचिद्विश्रान्तमिति । किञ्चिनिष्ठापकर्षा समानाधिकरणोः कर्षाविधिनिष्ठ इत्यर्थः । प्रकर्षतारतम्यत्वादिति । अपकर्षसमानाधिकरणोत्कर्षत्वादित्यर्थः । इत्यादेरिति आदिना दृष्टान्तस्य शक्त्या दिविष्ठमानाधिकरणोत्कर्षस्य परिग्रहः । अनेन चानुगने सर्वोकृष्ट - क्षुस्सिया ग्राह

प्राकृतश्रोत्रादिलक्षणानामप्राकृतश्रोत्रादिष्वतिव्याप्तिमाशङ्कय

1

।

रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धासनम

सम्भावनया तदतिलङ्घनेन रसादिविषयविश्रान्त्ययोगादिति ॥-

81

अथ मेन्द्रियम्-

उच्चारणादिषु अन्यतम क्रिया हेतुत्वं तल्लक्षणम् । तत् पञ्चधाः वागादिभेदात् । वर्णोच्चारणकरण- मिन्द्रियं वाक् । तच्च हृत्कण्ठजिह्वामूलालुदन्तोष्ठना सामूर्धरूपस्थानाष्टकवृत्ति | शुक्रादिव्यति- रिक्तविहङ्गादीनां तत्तद दृष्टसंस्थाना दिसहकारिविरहात् वर्णोच्चारणाशक्तिः । शुकादीनामपि किञ्चित्तद्वैषम्यात् उच्चारणवैषम्यम् ॥

शिल्पकरणमिन्द्रियं पाणिः । स च मनुष्यादीनां अगुल्यादिवृत्तिः । वार नदीनां नामा- वृप्तिः । ननु तालुरादादिभिरपि अभ्यासपाटवात् मौक्तिकथर्ना लिपिकरणादिशिताशनात् ननापि तद्वृत्तिरास्थेया ॥ सत्यम् । मानया तद्वृत्तिरस्येव । विरोधाभावात् देशमेन (देशभेदे) (१) इन्द्रियान्तरव्यः ते देशे अवस्थानादेश्चक्षुः स्पर्शनादौ दर्शनादिति ।

सञ्चरणकरणमिन्द्रियं पादः । स व मनुष्यादीनां चरणादिवृत्तिः । भुजगपतगादीनां तु उर:- पक्षादिवृत्तिः । तदुक्तं करणपादाष्टनाधिकरणे, “वर्गः पादात् कर्मेन्द्रियात् ऋ, वक्षमा गच्छन्ति । तेषां गतिशक्तिरुरसि । तस्मादुग्गास्ते पन्नगाश्च” इति । “पादात् कर्मेन्द्र रात्”

1

'

स्थानाष्टक वृत्ती’त । तदुक्तम्, (पाणिनिशिक्षा) ‘अष्टौ स्थानानि वर्णानामुरः कण्ठः ‘शरस्तथ’ । जिह्वामूलं च दन्ताश्च नासिकोष्ठौ च तालु च ।” इति । देशभेदेनेति । प्रदेश विशेषेणेत्यर्थं ; मानयेति यावत् । [ उत्तरनन्वयः ? ] | देशभेदे इति कचित् पाठः तस्मिंश्व पाठे देशमे : शब्द: प्रदेश-शे ॥ ची प्रदेशभेदे विरोधाभावात् इति पूर्वेणान्वयः चक्षुः स्पर्शनादाविति गोलके इन्द्रियद्वयसमाबेशदर्शना- दित्यर्थः । पन्नगाश्वेतीति । पद्भ्यां न गच्छन्तीति हि पन्नगा इति व्युत्पत्तिरिति भावः । ननु पादेन्द्रियस्य भुजगपतगाद्दुरः पक्षवृत्तित्वे भवदभिमत न्यायतत्त्वग्रन्थस्यासाक्षिता; पादात् कर्मेन्द्रियादृते इत्युरगः दिषु कत्वमन्तरा तस्य सर्वोत्कर्षासंभवात् दर्शिन सार्वज्ञ्यसिद्धिरित्यभिमनः । चक्षुग्रह्मवर्ग एव सर्वाति- शायित्व संभावनयेति । सूक्ष्मव्यवहितविप्रकृष्टरूपादिग्राहकःवेनापि चक्षुषरूप से ग्वेनेत्यर्थः ॥

अथ कर्मेन्द्रियमिति : कर्मेन्द्रियं प्रस्तूयत इत्यर्थः । अथ शब्दस्याधिकारापरपर्यायप्रस्तावार्थ क तव अथवा निरूप्यत इति शेषः । उदा अथशब्दस्य ज्ञानेन्द्रियनिरूपणानन्तर्यमर्थः । इयं च प्रज्ञा अर्मेन्द्रियेषु विवादाधिवयेन वक्तव्याधिक्यात् व्यवधानार्था उच्चारणादिष्विति उच्चारणाद्यन्यतमहेतुत्वे सति इन्द्रियत्वं कर्मेन्द्रियलक्षणम् । ज्ञानेन्द्रियवारणाय सत्यन्तम् | शरीरादिवारणाय विशेष्यम् । वागादिमेदादिति । वाक्पाणिपादपायूपस्य मेदादित्यर्थः । वागिन्द्रियलक्षणमाह वर्णोच्च रणेति तदुक्तम्, “अष्टौ स्थानानि वर्णानामुरः कण्ठ शिरस्तथा । जिह्वामूलच दन्ताश्च नासिकोष्ठौ च ताल च ’ इति । शिल्पकारणमिति। विलेखनप्रथनादिकारणमित्यर्थः । भौतिक हस्तवारणायेन्द्रियस्वनिवेश | वागादी- न्द्रियवारणाय शिल्पकारणमिनि मात्रया वृत्तिरस्त्येवेति । मल्पीयस्याः पाणीन्द्रिय वृत्तेस्वत्र प्रसरणाड़ी- कारादिति भावः नतु पादेन्द्रियाधिष्ठाने कथं पाणी न्द्रयवृत रेत्याशङ्कयाह विरोधाभावादेश मे देनेनि । अधिष्ठान मेदसत्त्वेन विशेषः भावादित्यर्थः । गोळकाधिष्ठानस्य चक्षुरिन्द्रियस्य वृत्त्या इन्द्रियान्वराधिष्ठ न. देशेऽपि प्रसरणदर्शनादिति भावः । वस्तुत एकस्येन्द्र द्वय विष्ठानत्वमपि न विरुद्ध मित्याह इन्द्रिया- रेत | गोळकरसनादौ त्वगिन्द्रि+सद्भाव दर्शनादित्यर्थः । पन्नगाश्चेतीनि पद्भ्यां न गच्छन्तीति

I

14

!

1

82

जडद्रव्यपरिच्छेदः (कर्मेन्द्रियम् )

इत्यव व विशेषलक्षणा । सर्वेषामपि जन्तूनामेकादशेन्द्रियत्रत्वेन साक्षादिन्द्रियनिषेधायोगात् । तस्य न तत्त संस्थ नादि महकारे स्थलगगनादि सञ्चार हेतुना । विहगादिपरका यप्रवेशे अन्वय- ६. तिरेकदर्शनात् ॥ मल दिन्यागकरणमिन्द्रियं पायुः । स च तत्तदवयववृत्तिः । विहङ्गविशेषादीनां तु मुख. दिवृत्तिः। तच्चोकं तत्रैव ष्टमाधिकरणे, “यथा वा मान्धाळादीनामास्येन विण्मूत्रविसर्गः” इति ।

आनन्दविशेषकरण मिन्द्रियमुपस्थः । सत्र मेहनादिवृत्तिः ।

।

ये तु कर्मेन्द्रियाणि नाभ्युपगच्छन्ति तैज्ञनिन्द्रियाणि नाभ्युपेयानि । तर्कागमयोरुभयत्ना- विशेषात् । चक्षुर्गोलकादाविव दृष्टावैकल्ये ऽपि पादादौ सञ्चारादेः कचित् सुनदोषविशेषेण प्रति- बन्ध दिति । एतेषां सङ्कथानिर्ण गधिकरणोपसंहारे भाष्यम् - " इत्य दिश्रुतिस्मृतिसिद्धेन्द्रिय सङ्ख्या स्थिता | अधिकङ्खवादा मनोवृ त्तभेदाभिप्रायाः । न्यूनव्यपदेशास्तु तत्र तत्र विवक्षितगम कर्मेन्द्रियाभावस्यैव प्रतिपादनादित्याशङ्कय, स शब्दः पादाख्यकर्मेन्द्रियः धिष्ठानावयवविशेषलक्षक इत्याह पादात् कर्मेन्द्रियादिति लक्षणावीज मुख्यार्थबाधमाह सर्वेशमपी । ननु सञ्चरणसाधनस्य पादेन्द्रियस्य साधारण्ये सञ्चारवैत्रम्यं किनिबन्धनमिवाशङ्कयाह तस्य तत्तत्संस्थानेति । तस्य पादेन्द्रियस्ये यर्थः । विहगादीति । आकाशसञ्चरणासमर्थस्य मनुष्यत्य विहग कायप्रविष्टस्याऽऽकाशसञ्चारदर्शन, रित्यर्थः । ननु चक्षुर्गोलका दषु पूर्व’वस्थेष्वेव सत्सु दोषविशेषेण चाक्षुषोत्पत्तिप्रत्तिबन्धो दृश्यते, तत्र च दोषविशेषापाद्यमानशक्तिवैकल्याश्रयस्य कस्यचित् वक्तव्यतया अतिरिक्तेन्द्रियसिद्धिरित्याशङ्कय तत् प्रकृतेऽपि सममित्याह चक्षुर्गोल कादाविति सङ्ख्यानिर्णयक पति । “सप्तगतेर्विशेषितत्वाच्च” इत्यविकरणेत्यर्थः । इत्यादिश्रुतीति । " इन्द्रियाणि दशैकञ्च पञ्च चेन्द्रियगोचराः । तैजसानीन्द्रियाण्याहुर्देवा वैकारिका दश ॥ एकादश मनश्चात्र इत्यादिश्रुति- स्मृति सिद्धेद्रियसङ्ख्या स्थिता” इ तत्रत्यभाव्यग्रन्थः । धि सङ्ख्यावादा इति । “चक्षुश्च द्रष्टव्यञ्च श्रोत्रञ्च श्रोतव्य व घ्राणञ्च घ्रातव्यञ्च रसनञ्च रसितव्यञ्च वाक् च वक्तव्यञ्च हस्तौ चाऽऽदातव्यञ्च पादौ च गन्तव्यञ्च

पन्नगा इति हि व्युत्पत्तिरिति भावः । ननु भुजगानां पादेन्द्रियवत्त्वे न्यायतश्वेविरोध इत्याशङ्कय तत्रः येन्द्रिय शब्दरन्द्रियाधिष्ठानावयव विशेषलाक्षणिकतया न विरोध इत्याह पादादित्यादिना । करणावीज-वं मुख्य थंभेद ह सर्वेषामपीति । ननु सञ्चार हेतु पादेन्द्रियस्य सर्वजन्तु साधारण्ये मनुष्यविहगादीनां सच्चारवैषम्यं

सञ्चारवैषम्यं किन्निबन्धनमित्याशङ्कयाह तस्येति । पादेन्द्रियस्येत्यर्थः । विगादीति । मनुष्यशीरे माकाशसञ्चरणासमर्थस्यापि विगादिक यप्रवेशे तत्सामर्थ्यादर्शनादित्यर्थः । ननु चक्षुळ पादौ दृष्टसंस्थ न घबैकल्येऽपि दोषविशेषेण च क्षुत्रज्ञानोत्सतिप्रतिबन्धदर्शनात् तादृशपति- बन्धयोग्यं गोळातिरिक्तमिन्द्रियमवमङ्गीकार्य, इह तु न व्थेत्याशङ्कय प्रकृतेऽपि तत् तुल्यमित्याह चक्षुरित्यादिना । संख्या निर्णयाधिकरणेति । “सप्तगतेर्विशेषितत्वाच” इत्यधिकरणेत्यर्थः । इत्यादिश्रुतिस्मृतीति । ‘मतः, दशेमे पुरुषे प्राणा आत्मैकादश " इति आत्मशब्देन मनोऽभिधीयते । ‘इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रयगोचराः, ‘तैजसानीन्द्रियार्देवा वैकारिका दश । एकादश मनश्चान’ इत्यादिश्रुतिस्मृतिसिद्धे द्रष्टय संख्यास्थिता” इति तत्रत्यभाष्यग्रन्थः । अधिकसंख्यावादा इति । “चक्षुश्व द्रष्टव्यञ्च” इत्यारभ्य, “मनश्च मन्तव्यच, बुद्धिश्ध बोद्धवश्च महङ्कारश्वाहक० श्च चितञ्च चेनव्यञ्च”

1

7

1

रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम्

83

नादिकार्यविशेषप्रयुक्ताः” इति । अणुत्वञ्च एषामुपलब्ध्ययोग्य परिच्छिन्नपरिमाणत्वमान मैत्र १ “अणवश्व” इति सूत्रोक्तमिति भाष्ये व्यक्तम् । " एते सर्व एव समाः सर्व एवानन्ताः" इति श्रुतिस्तु उपकरणत्वसाम्यम्, “अथ यो हो नान् अनन्तान् उपस्ते" इत्युपास्यतया विहितप्राणविशेषण भूत- कार्यबाहुल्यञ्चाभिप्रति । अन एत्र तेषां परिच्छिन्नविचित्र परिमाणत्वं स्थिनम् । विकारशील त्वाच्च मशकमातङ्गादिनानादेहेषु विचित्रपरिमाणत्वम् । कालभेदेन परिमाण मेदाविरोधं ज्ञ. ने समर्थयिष्यामः । सर्वेषाञ्च एषां स्व. धिष्ठानदोषादिरे । दोषः । सुषु त्याद्यवस्था ‘स्व स्थावर द्यस्थ सु अष्टादिवशात् तत्तवृत्तिनिरोधनारतम्यम् । प्रबलाष्ट - हमागत् गन्धर्वयोगिप्रभृतीन्द्रियाणा पति- सुव्यवहितविषयता । उत्पतेरारभ्य अदृष्टवशात् प्रतिपुरुषनियतानापि तेषां जीववत् पर- कायप्रवेशे विशिष्टादृष्टान्तरवशात् कायवदे । परोपकारकत्वम् । स्वेन्द्रियैः सह सर्वत्र प्रवेशात् तेषामेव वा तत्राप्युपकारकत्वम् । मृतकायप्रवेशे हि स्वेन्द्रियैरेव तथा । जीवनक यप्रवेशेऽपि स पायुश्च विसर्जयितव्यञ्चोपस्थश्चानन्दयितव्यञ्च मनश्च मन्तव्यञ्च वुद्धिश्च वोद्धव्यञ्च हङ्कारश्चाहङ्कञ्च चितञ्च चेतव्यञ्च" इत्यादिवादा इत्यर्थ: : न्यूनव्यपदे गास्त्विति । “सप्त प्राणाः प्रभवति तस्मादष्टौ ग्रहा अष्टावतिग्रहाः सप्त वै शीर्षण्याः प्राणा द्वाववाञ्ची, ‘नत्र वै पुरुषे प्राणा नाभिदेशनो” इत्यादिवादा इत्यर्थः । विवक्षितेति । जीवेन सह गमनादिकार्यविशेषश्विक्षयेत्यर्थ । भाष्ये व्यक्तमिति । " उत्का- न्त्यादिषु पार्श्वस्यैरनुपलभ्यमानत्वादगवश्च प्राणाः" इति भाग्योक्तेरिति भावः । ननु परिच्छिन्न परिमाण वनान्य- श्रुतिविरुद्धमिति शङ्कां परिहरन् साम्य : तेरप्यर्थमाह । एते सर्व इति । उरकरणत्व साम्यमिति । न तु परिमाणसाम्यमित्यर्थः । ततश्च सर्वव्यापित्वं त्वगिन्द्रियस्य इद्रियान्तराणामतथात्वनित्याद्य पपद्यते इति भावः । कार्यबाहुल्यश्चेति । कार्यबाहुल्यमेवानन्त्यम् । ततश्च बाहुल्यविशेषणविशिष्टतयोपासनार्थमुपन्द स्तानन्त्यस्यानुवादः इत्यर्थः । मशकमातङ्गेति । मशकशरीरानुपविष्टस्य मातङ्गशरीरगमने अधिकतर परिमाणत्वं मातङ्गशरीरानुप्रविष्टस्य मशकशरीरानुप्रवेशे अल्पपरिमाणत्वञ्च पपवते इति भावः । ननु परिमाणभेदेद्रव्य- भेदोऽवश्यम्भावी; एकस्यैव वस्तुनः कालमे देनापि परिमाणभेदासम्भवादित्याशङ्कय, ‘इमामाशङ्कां बुद्धि- परिच्छेदे शमयिष्यामः’ इत्याह कालभेदेनेति । स्वाधिष्ठानेति । ततश्चान्धत्य शरीरान्तरपरिग्रहे मृतशरीरप्रवेशे वा नान्धत्वानुवृत्तिरिति भावः । तत्तद्वृत्तिनिरोधेति । तत्तदिन्द्रियन विरोधेत्यर्थः इत्यादिवादा इत्यर्थः । न्यूनभ्यपदेशास्त्विति । ‘स्त प्राणाः प्रभवन्ति तस्म’, ‘ष्टो मा मष्टावति- महा: ‘, ‘सप्त वै शीर्षण्याः प्राणाः; द्वाववाञ्चौ’, ‘नव वै पुरुषे त्राणाः; नाभिदशमी" इत्यादिवादा इत्यर्थ. । विवक्षितेति । जीवेन सह गमनादिकार्यविशेषविवक्षयेत्यर्थः । माध्ये व्यक्तमिति । “उत्क्रान्त्यादिषु पार्श्वस्थैरनुपलभ्यमानत्वादणवश्चेति” ‘भाष्योक्तेरिति भावः । उपकरणत्वसाम्यमिति । न तु परिमाणसाम्यमित्यर्थः । तथाच त्वगिन्द्रियत्व सर्वशरीरख्यातत्वमिन्दिर णामतथात्वञ्चोपद्यत इति भावः । कार्यबाहुल्यश्चेति । उपासनार्थं कार्यबाहुल्यरूपानन्त्यानुवाद इति भावः । ज्ञाने बुद्धिपरिच्छेदे ॥ स्वाधिष्ठानं दोषादिरेव दोष इति तेनान्यस्य परकायाप्रवेशेऽपि नान्ध्यानुवृत्तिरिति भावः। प्रतिपुरुष- नियतानामपि तेषामिति । परकीयेन्द्रियाणामेवेत्यर्थः । विशिष्टादृष्टान्तरवशात् = परकाया प्रवेशहेतु-84

जडद्रव्यपरिच्छेदः (इन्द्रियगतिः)

एव समाधिरुचिनः । स्मृतिश्च – “शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्का नतीश्वरः । गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाऽऽशयात् " ॥ इति ।

मृनकायस्य च परकायव्यवहा उपचारात् । परकायारम्भकशरीरैकदेशैः अस्थ्यादिभिः प्रविष्टस्य कायलक्षण -ङ्घातः आरभ्यते । तदा च स्वशरीरं मृतमेव । मृनपरकायाप्रवेशत्रत् पुनः प्रवेशः । अनेकशरीराधिष्ठानशक्तानां तु यथेष्टम् । शरीरविनाशे च इन्द्रियाणि आध्यायकै पत्निया हीयन्ते । शरीरान्तरे पुनरापूर्यन्ते । मुक्तपरित्यक्तानि अन्यपरिगृहीतानि अपरिगृहीतानि वा यावत्प्रलयमवतिष्ठन्ते इत्यादिकं द्रष्टव्यम् ।

;

.

ननु कर्मेन्द्रियाणां शरीरेण सहोत्पत्तिविनाशौ न पुनः शरीरान्तरगमनमस्ति । तथा हि सारे अभिहितम् - “हस्तादयोऽपि इन्द्रियाणि जीवे देहान्तरवस्थिते उपकारकत्वाविशेषात्’ प्रतिपुरुषनियतानामपि तेषामिति । परकायनिष्ठ नामेव तदिन्द्रियाणामित्यर्थः । शरीरं यदवाप्नोतीति । अयमर्थः यच्च शरीरमवाप्नोति यस्माच्छरीरात् उत्क्रामति । तत्रायमिन्द्रियाणां ईश्वरः एतानि इन्द्रियाणि भूतसूक्ष्मैः सह गृहात्वा संयाति वायुर्गन्धा नवाशयात् यथा वायुः खक्चन्दनकस्तूरिकाधा- शयात् तत स्थानात् सूक्ष्मावयवैः सह गन्धान् गृहीत्वा अन्यत्र सयाति तद्वदित्यर्थः । नतु परक यनवेशाभ्यु- पगमे एकस्यैव शरीरस्य कालभेदेनोभयशरीरत्वस्याभ्युपगन्तव्यत्वेन यावत्सतं मृतेन वा प्रविष्टेन वा अधःत्वादुभावपि प्रति शरीरत्वं न स्यात् । तथा परकायप्रवेशदशायां परित्यक्तस्याशिथिलस्य पूर्वावस्थस्यैव सतः काला तरे पुनः परिग्रहस्य स्वीकर्तव्यतया शरीरलक्षणं तत्राप्यव्याप्तम्; यावत्सतं धार्यत्वाभावादित्याशङ्कां शरीरभेदाभ्युपगमेन परिहरति मृतकायस्येत्यादिना । उपचारादिति । दग्धपटे पटव्यवहारवदिति भावः । अस्थ्यादिभिरिति । प्रविशता पुरुषेणाऽऽनीतैर्भूतसूक्ष्मैश्चेति शेषः तदा चेति । परकायाप्रवेश- दशायामित्यर्थः । प्रवेशयदिति । सङ्घातान्तरारम्भादिति भावः । यथेष्टमिति । शरीरद्वयात्रिष्ठाने च्छायां शरीरद्वयमधितिष्ठति ; इतरथा एकं त्यजतीति भावः । यावतालश्रमिति । इन्द्रियाणां प्रलये एव लय- भूतोत्कृष्टादृष्टवशात् । स्वन्द्रियैरेव तथेति । उपकार इत्यर्थः । उपकार इति शेषो वा । शरीरमित्यादि । यच्च शरीरमवाप्नोति यस्माच्छरीरादुत्क्रामति, भयनिन्द्रियाणामीश्वरः एतानीन्द्रियाणि भूतपूरसह गृहीत्वा संयाति यथा वायुराशयात् स्रक्चन्दनकस्तूरिकादिस्थानात् सूक्ष्मावयवैरस्सइ गन्धान् गृहीत्वाऽन्यत्न संयाति तद्वदित्यर्थः । ननु मृतकायप्रवेशस्थले तस्य शरीरस्य कश्चिदपि प्रति शरीरत्वा- नुपपत्तिः; यावत्त्वं केनापि धार्यत्वविरहात् । एवं परकार्यं प्रविशता परित्यक्तस्य शरीरस्य तद्दशायां तेन वार्यत्वविरहाद तत्र पूर्वमपि शरीरत्वानुपपत्ति:; यावत्सतं तद्वायत्वविरहात् इत्याशङ्कय, तनतन सङ्घात- मेदाभ्युपगम,च्छरीरतयाभ्युपगतस्य सङ्घातस्य यावत्सतं धार्यत्वमस्त्येवेत्याशयेनाह मृतकायस्येत्यादिना । उपचारादीति । दग्धपटे पटव्यवहारवदिति भाव: : अस्ध्यादिभिरिति । प्रविशता पुरुषेणाऽऽनीतैर्मुनस्रक्ष्मै- श्चेति शेषः । तदाचेति । परकाय प्रवेशदशायामित्यर्थः । प्रवेशयदिति । सङ्घातान्तरारम्भादिति भावः । यथेष्टमिति । इच्छानुरोधेनैकस्यानेकस्य वा शरीरस्याधिष्ठानमित्यर्थः । यावत्प्रळयमवतिष्ठन्त इति । इन्द्रियणां प्रळय एव लयश्रवणादिति भावः सारेऽभिहितमिति “हादयस्तु स्थितेऽतो नैवम्” इति

रत्नपेटिकारंगरामानुजायसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम्

४

इति । एवं भाष्येऽप्युक्तम् - “न सप्तैवेन्द्रियाणि अपि तु एकादश । हस्तादीनामपि शरीरे स्थिते जीवे तस्य भोगोपकरणत्वात् कार्यमेाच्त्र । पते हि श्रोतादीनामित्र हस्तादीनामपि कार्य भेद आदानादिः " इति ; “न्यूनव्यपदेशास्तु तक्ष तन विवक्षितगणनादिकार्यविशेषप्रयुक्ताः " इति च । दीपे तु व्यक्तमेवोक्तम्, “तन श्रोतादीनि जीवेन सह शरीरान्तरगमनेऽपि गच्छन्ति । वाग्घस्तादीनि कर्मेन्द्रियाणि तु स्थिते शरीरे तेनैव सोत्पलिविनाशयोगीनि उपकारकाणि” इत्यादि । अतो यादवप्रकाशवत् कर्मेन्द्रियाणां प्रतिशरीरमुत्पत्तिविनाशौभाग्यकाभितौ ॥

नैतदेवम् | “प्राणगतेश्व” इति सूत्रे, “तमुत्कान्तं प्रणोऽनुत्क्रामति । प्राणननूत्कागन्तं सर्वे भवा अनूत्क्रामन्ति” इत्यादिश्रुतेरुदाहृनत्यात्, “सप्त गतेः” इत्यधिकरणे, “यानि वित- राणि । विषयाणां ग्राहकत्वेन तेषामौपचारिकः प्राणव्यपदेशः " इति पूर्वपक्षं कृत्वा “हस्ता- दयस्तु स्थितेऽतो नैवम्” इति तेषामपि प्राणत्वसमर्थनाच्च । " प्राणगतेश्व” इत्यस्यैव समनन्तरे, श्रवणादिति भावः । सारे अभिहितमिति । “हस्तादयस्तु स्थितेऽतो नैवम्” इति सूत्रे इति शेषः । “हस्तादयोऽपीन्द्रियाणि” इति सिद्धान्द्रितनः प्रतिज्ञा । तत्र युक्ति वदति जीवे देहे स्थिते इति । अत्र स्थिते इत्युक्तया शरीरान्तरगमने उपकारकत्वाभावः प्रतीयते इति भावः । " प्राणगतेश्व” - देहात् देहान्तरं गच्छन् जीवः शरीरारम्भकभूतसूक्ष्मपरिष्वक्त एव गच्छति । प्राणानामपि जीवेन सह गतिश्रवणात् निराश्रयाणाञ्च प्राणानां गमनासंभवादिति सूत्रार्थः । तमुत्क्रामन्तमिति । जीवमुकाम मुख्यपणोऽ नूत्क्रामति | मुख्यप्राणमुत्क्रामन्तं सर्वाणि इन्द्रियाण्यनूः कामन्तीत्यर्थः । ननु उदाहृत्या प्राणोत्क्रमण- सिद्धावपि हस्ताद्युक्रमण (णे) किमायातमित्याशङ्कयाह. “सप्तगतेः” इत्यधिकरणे चेति । “सप्तगते- विशेषितत्वाच्च” । भस्य सूत्रस्यायमर्थः - सप्तैवेन्द्रियाणि, कुत: ? “सप्त इमे लोका येषु चरन्ति प्राणा गुहाशया निहिताः सप्तसप्त” इति नीवेन सह सप्तानामेव गतिश्रवणात, " यदा पञ्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सह” इति योगदशायां पञ्चानामेव ज्ञानानीति विशेषितत्वाचेति । यानि वितराणीति । श्रेत्र- स्वक्चक्षुर्जिह्न बुद्धिमनोरूपेभ्यः सप्तभ्योऽतिरिक्तानि यानि उक्तिशिल्पगमनादिविषयेषु प्रवर्तमानानि वावगणपादादीन्द्रियाणि तेषु सविषयत्वात् प्राणव्यपदेश: औपचारिकः ; न तु वस्तुतः प्राणशब्द- वाच्यस्वमिति पूर्वपक्षं कृत्वेत्यर्थः । “हस्तादयस्तु स्थितेऽतो नैवम्” । अयमर्थः - हस्तादयोऽपीन्द्रिया- सूत्र इति शेषः । हस्तादयोपीऽन्द्रियाणीति सिद्धान्नः प्रतिज्ञा । तत्साधकयुक्तिर्जीवे देहान्तर- वस्थित उपकारत्वविशेषादिति, अत्र जीवे देहत्तरावस्थित इत्युक्त्या देहान्तरगम्न- उपकारक- स्वाभावः प्रतीयत इति भावः । गमनादिकार्यविशेषप्रयुक्ता इति चेति । मनेन कतिपयेन्द्रियाणां गमनाद्यभावः प्रतीयत इति भावः । प्राणगतेश्चेति सूत्र इति । जयमत्र सूत्रार्थ: - देहात् देहान्तरं गच्छन् जीवः शरीरारम्भकभूतसूक्ष्मपरिष्वक्त एव गच्छति । प्राणानामपि जीवेन सह गतिश्रवणात्, निराश्रयाणःश्च प्राणानां गमनासंभवादिति। तमुत्क्रामन्तमिति । जीवमुत्कान मुख्यः प्राणोऽनुत्क्रामति; मुख्यप्राणमुत्क्रामन्तं सर्वाणीन्द्रियाण्यनूः कामन्तीत्यर्थः । भन्न बहुवचनान्तप्राणशब्दस्येन्द्रियपरत्वं दर्शयितुमाह

सप्तगतेरित्यधिकरण इति । प्राणत्वसमर्थनात् = प्राणशब्दवाच्यत्वसमर्थनात् । x वाचोऽव गतिविषये इन्द्रियसंख्याधिकरणश्रुतप्रकाशिकायामन्यमतनिरासभागो द्रष्टव्यः ।

86

;

जडद्रव्य परिच्छेदः (दीप ग्रन्थ निर्वाहः )

“अग्न्यादिगतिश्रुतेरिति चेन्न भाक्तत्वात्” इति सूत्रे भाष्यम् - " यत्रास्य पुरुषस्य मृतस्यानिं वागन्येति वायुं प्राणश्चक्षुरादित्यम् इत्यादिना प्राणानां जीवमरणकाले अभ्यादिषु अव्ययश्श्रवणात् न तेषां जीवेन सह गमनमिति गतिश्रुतिरन्यथा नेयेति चेन्न ; भाक्तत्वात् अग्न्यादिष्वप्ययश्रवणस्य” इत्यादिकम् । अतः कर्मेन्द्रियस्य वाचोऽव्र गतिरभ्युपेतेत्युपलभ्यते । तत् अन्येषामपि सममेव । सारेऽपि उक्तम्,

““तानां गतिश्रवणं विशेषणञ्च तेषां प्राधान्यात्” इति । दीपेऽपि, “स्तानामेव गतिश्रवणं योगकाले विशेषणञ्च ज्ञानेन्द्रियाणां मनसः तत्प्रवृत्तिरूपबुद्धेश्च प्राधान्यात्” इत्यादि । न च आहङ्कारिकेन्द्रियवादिनः प्रतिशरीरमिन्द्रियोत्पत्तिविनाशाभ्युपगम उपपद्यते । पाण्याद्यधिष्ठा- नानि तु नेन्द्रियाणि इति तदुत्पत्तिलयोपपत्तिः ॥ कथं तर्हि श्रोत्रादीनीत्यादेनिर्वाहः ॥ ? इत्थम् । परमतत् प्रतिशरीरमुत्पत्तिविनाशाभ्युपगमेऽपि तेषामिन्द्रियत्वं सिध्यतीति कृत्वा, “हस्तादयस्तु स्थितेऽतो नैवम्” इति सूत्रस्य योजनान्तराभिप्रायेणैवमुक्तम् । अत एकादशेन्द्रियाण्यपि शरीरान्तरेष्वपि अनुवर्तन्ते इति भाष्यकाराभिप्रेतमिति प्रतीमः |

एवमेषामेव एतावतामेव एवंस्वभावानामेव आगमेनैव सिद्धत्वात् सौगतवैशेषिकचावकिप्रभृ. प्येव । देहे स्थिते जीवे तेषामप्युत्कारकत्वाविशेषात् । अतो नैवम् = इन्द्रियाणि सप्चैवेति नेत्यर्थः ॥ तदन्येषामपीति । शृण्वादीनामपीत्यर्थः । विशेषणञ्चेतेि । “वदां पश्वावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सह " इति ज्ञान शब्देन विशेषणञ्चेत्यर्थः । आहङ्कारिकेन्द्रियवादिन इति । शब्दमात्र स कालोत्पत्तिलय. कत्वादिन्द्रियाणामिति भावः । नतु व. कूपाण्यादीनां शब्दतन्मात्रसमकालोत्पत्तिकत्वे इदानीं पाणिपदाद्यनुत्पत्त्या शरीरारम्भ एव न स्यादित्याशङ्कय शब्रतन्मात्रसमकालोत्पतिकत्वमिन्द्रियरूपाणामेव पाण्यादीनाम् ; न तु तदधिष्ठानानामित्यभिप्रयन्नाह पाण्याद्यधिष्ठानानि त्विति । कथं तति । पूर्वेद हृतदीपवाक्यनिर्वाहः कथमित्यर्थः । परमतवदिति । यादवप्रकाशमतवदित्यर्थः । योजनान्तरेति । भाग्य सारयोः, “स्थिते” इत्येतत् जी विशेषणतया व्याख्यातम् ; दीपे तु शरीरविशेषणतयेति भावः ।

एषामेवेति । ज्ञानेन्द्रियकर्मेन्द्रियाणामित्यर्थः । नेनावधारणेन स्त्रीन्द्रियपुरुषेन्द्रिय कल्पनाव्युदासः । एतावतामेवेति । अवधारणेन कर्मेन्द्रियपरित्यागव्युदासः । एवं वभावानामेवेति । अनेन शरीर-

विशेषणचेति । “यदा पञ्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सह” इति ज्ञानशब्देन विशेषणञ्चेत्यर्थ । आहङ्कारि- केन्द्रियवादिन इविः शब्दतन्मात्र समकालोत्पत्तिलय कत्वादिन्द्रियाणामिति भावः । तदुत्पत्तिलयोपपत्ति- ति । शरीरेण सहेन्द्रियाधिष्ठानभूतभौतिकपाण्यः द्यु-पतिलयोपपत्तिरित्यर्थः । तेषामनिन्द्रियत्वादिति भावः । श्रोत्रादीनीत्यादेरिति । दीपवाक्यस्येति शेषः । परमतवत् = यादवप्रकाशमवत् । योजनान्तरेति । भाग्यसारयोः, ‘स्थित’ इत्येतत् जीवविशेषणतया योजितम् दीपे तु शरीरविशेवणतयेति भावः ।

;

एषामेवेति । ज्ञानेन्द्रियकर्मेन्द्रियाणामेवेत्यर्थः । भनेनावधारणेन स्त्रीन्द्रियपुरुषेन्द्रिय- कल्पनाव्युदासः । एतावतामेवेति । न तु न्यूनानां नावाऽधिकानामित्यर्थः । नेव कर्मेन्द्रिय- परित्यागस्य बुद्धयहङ्काराद्यधिकेन्द्रियकरू नामाश्च व्युदासः । एवंखभावान / मेवेति । शन्दतम्माश-

रक्षपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम्

3

$7

तीनां स्त्रीन्द्रिय पुरुषेन्द्रियादिकल्पनम् कर्मेन्द्रियपरित्यागः, एकेन्द्रियवादः, तत्रापि त्वगिन्द्रियैक- स्वीकारः, शरीरस्यैवेन्द्रियत्वम, कर्मेन्द्रियाणां शरीरोत्पत्तिविनाशौ, मनोविभुत्वनित्यत्वतैज- सत्वनिर्मनस्कत्वादीनि राजसाहङ्कारजन्यत्वभौतिकत्वादीनि अन्यान्यपि प्रलपितानि अनादरणी- यानि । युक्तिवाधादयश्च यथासंभवमुन्नेया इति ॥

|

1

अथ तन्मात्रादिसृष्टिः । भूतानामव्यवहितसुक्ष्मावस्था विशिष्टं द्रव्यं तन्मात्रम् । दधिरूपेण परिणम- समकालोत्पत्तिविनाशत्वादिव्युष्म स्त्रीन्द्रियेति । इन्द्रियेष्वेव स्त्रीपुत्रपुं न क विभाग रिकल्पन- मित्यर्थः एकेन्द्रियेति एकैकेषु शरीरेष्वेकैकपेवेन्द्रियम्; प्रदेशमेदैस्तु रूपादिप्रकाशनशक्त’नयमः ; धर्मिकल्पना वरं घर्मक‍ नेति न्यायात् । देहव्यापिनः स्पर्शनेन्द्रिय करतलप्रकोष्ट नेत्रादिषु स्पर्श- ग्रहणशक्ति दर्शनादिनि बाह्यैकदेशिनो मन्यन्ते इति भावः । मनोविशुत्वेति । ज्ञानः समवायि- कारणसंयोगाश्रयत्वात स्पर्शशून्यद्रव्यत्वाद्वा विभुत्वम् । अत एव नित्यवच्चे ने केचित् । तैजसानि इन्द्रियाण्याहुः” इति स्मृत्यनुसागत् तेजेोमयत्वं केचिदाचक्षते । केचित् " तैजसानीन्द्रियगण्याहुः " इत्यत्र तैजसशब्दस्य तेजसाख्यराज साहङ्कारका रत्वं मन्यमाना मो जगजप्रभृतयो राज पाहङ्कारकार्य मन इत्याचक्षते । केचित्तु, “अन्नमयं हि सोम्य मनः” इति श्रु सारात् पार्थिवत्त्वमा नक्षते । मन था- सिद्धमनस्साधकप्रमाण भावात, सुखादिप्रतीतेश्व खप्रकाशतया युपपत्तेः स्मृत्यादेश्चाऽऽत्मनो नाडीविशेष- सम्बन्धादेवोपपत्तेनं मनस्तत्त्वमेव करूपनीयमिति केचिदाचक्षते रथं पक्षाणामागमत्र घो व्यक्तः । युक्तिबावश्च यथासम्भव हुन्नेयः ॥

;

;

समक लोतिवादिग्ावानामेवेत्यर्थः अनेन शरीरसक लोत्पत्तिलयत्वा दिव्युदासः । स्त्रीन्द्रियेति । इन्द्रियेष्वेव स्त्रीपुंनपुंसकमेदपरिकल्पनमित्यर्थः । एकेन्द्रियेति । एकैकेषु शरीरेष्वेकैके न्द्रयमेव इन्द्रियपदेशभेदस्तु रूपादिप्रकाशनशक्तिनियमः ; धर्मिकल्पनातो वरं धर्म कल्पनमिति न्यायात्, देहव्यापिनः स्पर्शनेन्द्रियस्य करतलप्रकोष्ठनेहादिषु स्पर्श महणशक्तिवैषम्यदर्शनादिति वाकदेश्यभिमते- केन्द्रियवद इत्यर्थः । मनोत्रिभुत्वेत्यादि । मनो विभु ज्ञानासमवायिकारणसंयोगाश्रयत्वात्, स्पर्शन- शून्यद्रव्यत्वाद्वा मानवदित्यनुमानेन मनमेो विभुत्व सिद्धिः उक्तहेतुभ्यां विभुत्वेन च नित्यत्वसिद्धिरिति केचन । " हैजसानीन्द्रियाण्याहुः” इ-ि स्मृत्यनुसारात् तेजोमयत्वमित्यन्ये; " तेजसानीन्द्रियाण्याहु:” इत्यत्र जमशब्दस्य तेजसा ख्यराजसाहङ्कारका र्यतया मनसो राजसाहङ्कारकार्यत्वमेवेति भोजराज - अनन्यथासिद्ध प्रभृतयः | “अन्नस्यं हि सोम्य मनः” इति श्रुत्यनुस रात् पार्थिवत्त्वमेव मनस इत्यन्ये ; मनस्साधकप्रमाणाभावात, सुखादिप्रतीतेश्व स्वप्रकाशतयाऽप्युपपतेः स्मृत्या देश्वात्मनो नाडीविशेषसंयन्त्रादे- वोपपत्तेर्मनस्तत्वमेव न करनीयमिति केचिदाचक्षते । एषां पक्षाणामागमनादिभिरनादरणीयदेवेत्यर्थः । अथ तन्मात्रादिसृष्टिरिति । अथ कर्मेन्द्रियमित्यलेवार्थोऽवसेयः । लक्षणमाह भूतानामिति । तन्मात्रसामान्य- खगाधिकरणमयप्रागभावाधिकरणत्व संबन्धावच्छिन्नखनिष्ठा- बच्छेदकता कयोगिता करो इम्रागभावःधिकरणत्वस्वसामानाधिकरण्यैतत्तिय संबन्धेन भुतत्वा- 88 जडद्रव्यपरिच्छेदः (भूतसृष्टिक्रमः) मानस्य पयसो मध्यमावस्थावत् भूतरूपेण परिणमप्रानस्य द्रव्यस्य तत: पूर्वा काचित् अवस्था तन्मात्रा । तद्विशिष्टमपि द्रव्यं तन्मात्रमित्युच्यते । तदेव च भूतोपादानमिति न शब्दादिगुणात्रात् भूतसृष्टिः । विशिष्टशब्दादिविषयाधिकरणं भूतम् । अत्रापि प्राकृताप्राकृतविवेकः पूर्ववत् । तन्मात्राणि च भूतानि च प्रत्येकं पञ्चधा शब्दतन्मात्राकाशादिभेदात् । तन्न तामसाहङ्काराकाशयोर्मध्य- मावस्थाविशिष्टं द्रव्यं शब्द तन्मात्रम् । एवमुत्तरोत्तरनन्। लेखपि तत्तद्भूतद्वयमध्यम असथाविशिष्ट- त्वम् अविशिष्टतत्तद्गुणाश्रयत्वम् तत्तद्भूतोपादानत्वञ्च लक्षणमूह्यम् - " विशिष्टशब्दादिविषयेति । तन्मानव्यावृत्त्यर्थं विशिष्टत्युक्तम् । विशिष्टत्वं विशेषवत्त्वम् । चन्मात्रावस्थायां हि, “तन्मात्राण्य विशेषाणि यविशेषास्त हि ते । नापि शान्ता न घोरास्ते न मूढाश्चाविशेषणः” इत्युक्तया अनुकूलपतिकूलोदामीनवेदनी यत्वरूपशान्दघोरत्वमूढत्व रूपविशेष- शून्यत्वात् न तत्त्रादिव्याप्तिरिति भावः । यद्वा तन्मात्रावस्थायां तद्गतशब्दादिगुणानां कत्वादिविशेष शून्यत्वादिति भावः । तचद्भुतद्वयेति । व्याकाशवायुमध्यमावस्था विशिष्टत्वं स्पर्शतमात्रत्वम् । एवनुत- रत्रापि द्रष्टव्यम् ! अविशिष्टेति । भूतव्युदासार्थं अविशिष्टेत्युक्तम् । पूर्वपूर्वेति । शब्द तन्मात्र मह वस्थाविशिष्टावस्थावत्त्वं तन्मात्रलक्षणमित्यर्थः । अहङ्कारादिवारणाय प्रथमसंबन्धस्य, आकाशस्वविशिष्ट- वायुत्वमादाय वायावतिव्याप्तिवारणाय द्वितीयसंबन्धस्य, कालादिवारणाय सामानाधिकरण्यस्य च निवेशः । सूक्ष्मत्वोत्कीर्तन स्वरूपाख्यानमात्रम् ; न तु तदपि लक्षणशरीरप्रविष्टम्, प्रयोजनाभावात् । लक्षणवाक्ये द्रव्यपदं सामानाधिकरण्यरूपतृतीयसंबन्धलाभाय । इदमुपलक्षणम् — सूक्ष्मशब्दादिमत्त्वमपि तल्लक्षणं बोद्धयम् । सूक्ष्मत्त्वं चोद्भूत्वाभावः । उद्भूतत्वं च शक्तिविशेषः । अनुगृहीतं हि सर्वार्थ- सिद्धौ, ’ आगमेन विना सिद्धिस्तन्मात्राणां च दुर्वचः । उद्भवानुद्भवाद्यैस्तु लोकेसूक्ष्मार्थकल्पना” इति । भूतलक्षणमाह विशिष्टेति । विशिष्टत्वं विशेषवत्त्वम् । इदं च तम्मालवारणाय । तन्मात्रेष्वपि हि शब्दादिमत्त्वमस्त्येव ; परन्तु, “तमात्राण्यविशेषाणि अविशेषास्वतो हि ते नापि शान्ता न घोरास्ते न मूढाश्वाविशेषणः” इत्युक्त्या अनुकूलपतिकूलोदासीनवेदनीयत्वरूपशान्तस्वघोरत्वमूढत्वात्मक विशे’र ‘हताः वदीयशब्दादय इति न तनातिव्याप्तिः । अथवा शब्दत्वादिव्याप्यकत्वादिकं वा विशेषः; तन्मात्रा- निष्ठशब्दादौ तदभावान्नातिव्याप्तिः । यद्वा विशिष्टत्वं स्थूलत्वापरपर्यायोद्भूतत्वं शक्तिविशेषरूपम् । तन्मात्रनिष्ठशब्दादौ तदभावान्नातिव्याप्तिः । अत्र च विशिष्टशब्दवत्वमात्रमेव भूतलक्षणम् । न तल स्पर्शाद्यन्तर्भावः प्रयोजनाभावादिति बोद्धधम् । शब्दतन्मात्राकाशादिभेदादिति । शब्दतन्मात्र- स्पर्शवन्मात्ररूपतन्माक्षरससम्मान गन्धतन्मात्रमेदात् तन्मात्र णि पश्चवा, आकाशवायुने जोजल- पृथिवी मेदात् भूतानि पञ्चधे यर्थः । तामसेनि तापस’ हङ्काराव्यवहितोत्तर - श्राकाश. व्यवहितपूर्णवस्था विशिष्टत्वं शब्दतः विलक्षणमित्यर्थः । एवमित्यादीति । आकाशत्वनाशरूपवायुत्वप्रागभावरूत्रस्था वत्त्वं स्पर्शनमात्रलक्षणमित्यादिकं द्रष्टयम् । अविशिष्टतत्तद्रुणाश्रयत्वमिति । मनुद्भूतशब्दवत्वं शब्दतमाह लक्षणम् । आकाशवारणायानुद्भूतेति । यद्यपि स्पर्शतन्मात्रेऽप्याकाशोपादानके - ; 1 रतपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 89 साङ्ख्यः स्तु, “पञ्चापि तन्मात्राणि साक्षात् तामसाहङ्कारोत्पन्नानि । तत्र शव्दन्नानमाका- शारम्भकम् । इतराणि तु तन्मात्राणि पूर्वपूर्वतन्मान सहकृतानि उत्तरोत्तरभूनाथ कणि" इत्य हुः । तदसत्; “आकाशाद्वायुः’ इत्याद्यनन्यथा सिद्धोपादान क्रमविशेषा भिधाः दर्शनास । 2 F TT- स्पर्शतमात्र वाय्वारम्भकम् । तदुभयसहक- रूप– व तजआर-कमत्याकरण न च उत्तरोत्तरस्य पूर्वपूर्व सहितस्यारम्भकत्वम् ; न तु पूर्वस्योत्तरसहित्यमित्यत्र किं वनिगमकवि शब्दस्य वाय्वादावुपलम्भात वाय्वाद्युतरोत्तरधर्मस्य पूर्वपूर्वत्रोपलम्भाभावात । ततश्च सम्मान मे मोगदा नम् ; न तु भूताम्रस्य भूतान्तरोपादानत्वमिति वदन्तीति भावः । भगवत्पराशरेति । “भूनादिस्तु विकुर्वाणः शब्दतमात्रकं ततः । ससर्ज शब्द तन्मात्रमाकाशे शब्दलक्षणम् ॥ आकाशश्च विकुर्वाणः स्पर्श मात्र ससर्ज ह। ततो वायुर्विकुर्वाणो रूपमात्रं ससर्ज ह।” “शब्दतत्मात्रमभवत् तचाकाशमजीजनत् । बलवान् अभवद्वायुस्तम्ब स्पर्शो गुम इत्यादीनि श्री विष्णुपुराणवचनानि तथा

स्पर्शम!लं तथाकाशात् तस्माद्वायुरजात ॥ रुमालमभूद्वायोस्तस्मादमिरजायत । रसमात्रं तु जज्ञेऽस्तस्मादापः प्रजज्ञिरे ॥ गःतन्मात्रम्योऽपि गन्धमात्रात तथा मही । शब्दैकगुण आकाश शब्दस्पर्शगुणेऽनल ॥ /

. वश्यकम् । परन्तु तन्मात्रगुणानामुद्भवासंभवात् सदीयशब्दस्याप्यनुमुतत्वमेव इत्थचोक्त लक्ष तन्मात्रे तिव्याप्तिः - उथापि स्पशून्यत्वमपि लक्षणे निवेश्यमिति न दोषः । एवं रूपशून्यत्वे स अद् भूरस्पर्शवत्त्रं स्वशतन्मात्रलक्षणम् । रूपतन्मात्रवारणाय सत्यन्तम् | आकाशा-दब ग्णाय विशेष म् वायुवारणाय तत्रानुभूतेति । एवं रसशून्यत्वे सति अनुभूतरूपवत्र रूपमात्रलक्षगम् । रसदमान- वारणाय सत्यन्वम् । वाय्वादिवारणाय विशेष्यम् । तेजोवारणायानुदूत एवं गन्धशून्य वे । मनुद्भुतरसवत्त्वं रसतन्मात्रलक्षणम् । गन्धतन्मात्र वारणाय सत्यन्नम् । तेजःप्रभृनिवारणाय शेष्यम जलवारणायानुद्धृतेति । अनुभूतगन्धवत्त्वं गन्धतन्मात्ररक्षणन् पृथिवीकारणायानुद्भूते ती त्या ऊह्यम् । एवमाकाशोपादानत्वं शब्दतन्मात्रस्य, वायुपादान स्परीलम, तेज उपादान् त्वं रूपम्य जलोपादानत्वं रसतन्मात्रस्य, पृथिव्युपादानत्वं गन्धतन्मात्रस्य च लक्ष: मृाझ मत्यर्थः पूर्वपूर्वतन्त्र ह कुतानीति । शब्दतन्मात्रसहकृतं स्परीतन्मात्रं वा यत्रारम्भकम शब्दात्रो नयसह कु रूप. तम्माल तेजआरम्भकम्, शब्दस्पर्शरूपतन्मात्रतिय सहकृतं रसन्न जल रम्भकम्, इतरताच त्रह- कृतं गन्धतन्मतं पृथिव्यारम्भकमित्यर्थः पूर्वपूर्वतन्मः त्रगुणानामुत्तरोत्तर भूनेषु दर्शनानुरोधेन देषां सहक ‘र- त्वस्वीकारः । भगवत्पराशरेत्यादि । “भूतादिस्तु विकुर्वाणः शब्दसम्मः त्रकं ततः ससजे शब्द ल माकाश शब्दलक्षणम् ॥ नाकाशश्च विकुर्वाणः स्र्श तं पर्ज ह जलवान् अभवद्वायुस्तस्य मतः॥ ततो वायुर्विकुर्वाणो रूपमा सर्ज ह” इया श्रावष्णु णवचन न तथा तथाकाशमजीजनत् । स्पर्शमात्रं तथाऽऽकाशात् तस्माद्वा रज यत । रूपमात्र भूद्वायोस्तस्म दग्नरंज त ।। रसमानं तु जज्ञेऽग्नेस्तस्मादापः प्रजज्ञरे ॥ गन्धतन्मात्रम् द्वयोऽपि गन्धमात्रात् तथा मही” इत्यादिभग

• 12 1 गुणो भत्र 1 90 लडद्रव्यपरिच्छेदः (भूततन्मात्र सृष्टिक्रमविमर्शः) शराभिदिश्च प्रपञ्चितत्वात् ॥ " तन्मानः णि भूतादौ ” इति श्रुतिस्तु न साक्षात् यौगपद्येन अध्ययपरा ‘पृथिव्यप्सु प्रलीयते’ इत्यादिपूर्व वाक्यांवरोधात् । “आकाशाद्वायु " इत्यादिश्रुत्यन्तरविरोधाच्च । शब्दस्-शौ तथा रूपं तद्वानग्निरुदाहृतः शब्दस्पर्शी रसो रूप चातुर्गुण्यमयां स्मृतम् ॥ 1 शब्दस्पर्शी रसो रूपं गन्धः पञ्चगुणा म्ही ॥” इत्यादिभगवच्छास्त्रवचनानि च अनुसन्धेयानि ॥ नतु भवत्पक्षे शब्द तन्मात्रस्यैव भूतादिनामकतामसाहङ्कारोपादानकत्वे, “तन्मात्राणि भूतादौ लीयन्ते” इति श्रुनिः कुप्येदित्याशङ्कयाह तन्मात्राणि भूतादाविति श्रुतिस्त्विति । ननु मृतानां यच्छास्त्रवचनानि चानानुसन्धेयानि । शब्दतन्मात्रस्य भृतादिनामकतामस हङ्कारोपादानकत्वम्, इतरेषां तन्मात्राणां पूर्वपूर्वभुपादानकत्वमेवेत्यङ्गीकारे, “तन्मात्राणि भूतादौ लीयन्ते “इति श्रुतिविरोधः ; तत्र तन्मात्राणी त बहुवचनादविशेषेण सर्वेषां तन्मात्राणां भूनादौ लयप्रतीतेः । न ह्यनुगदाने लयः संभव- वीत्यव] माह तन्मात्राणीति । न साक्षाद्यौगपद्येनाध्ययपरेति । अयं भावः -भूतादौ लीयन्त इत्यनेन भूनाथ धिकरणकनाशनतियोगित्वमेव शब्दतो लभ्यते । तच स्पर्शउन्मात्रादीनां भूताद्युपादान. कत्वाभावेऽपि तेष्वक्षतमेव, जलत्वावस्थाया इव तन्नाशरूपरसन्मानत्वावस्थायाः तन्नाशरूपते जस्त्वाद्य वस्थापश्च गन्धउन्मादवनाशरूप वात् । एवं तेजस्त्वाद्यवस्थाया इव तन्नाशरूपरूपतन्मात्रत्वाद्यवस्थाया व्यपि रसतःमानन शरूपत्वमित्येवंरीत्या भूतादित्वावस्थायाः सर्व उन्मात्रनाशरूपत्वात् । प्रतियोगिनोऽपि नाशनाश प्रति प्रतियोगित्वावश्यम्भावात् । अन्यथा नाशनाशदशायां प्रतियोग्युन्मज्जनप्रसङ्गात् । भत एव हि नैयायिकः प्रागभावनाशात्मक प्रतियोगिनो नाश प्रति प्रागभावस्यापि प्रतियोगित्वमङ्गीक्रियते ; यदि पुनः उक्तश्रुत्या तन्मात्राणां मुनादौ युगपदेव साक्षालयः प्रतीयेत, तदा विरोधः स्यात्, भूतादित्वस्य शब्दतन्मात्र प्रत्येव साभाल्लयरूपत्वात् गन्धतन्मात्रं प्रत्यतथात्वात् तस्प्रतियोगिक साक्षालयत्वं हि तन्नाशाप्रतियोगि करवे सति तन्नाशत्वम् । न ह्यन्त्र साक्ष त्त्वबोधकं किञ्चित्र पदमस्ति प्रकल्पीयं वियदादिकं प्रकृतौ प्रलीनमित्यादिव्यवहारसत्वेन साक्षान्न शस्यैव लीघात्वर्थत्वमित्यङ्गी कागयोगात् । ‘पृथिव्यप्सु प्रलीयते’ इत्यादिवत् लडर्थाविवक्षा भूतादौ घटो लीयत इति व्यवहारस्येष्टान् । यतो न विशेष इति । यद्यपि शब्द नवमिन्द्रियाणि चाहकरे लीयन्न इनि साक्षाद्यौगपद्येनाप्ययपरतयाऽपि प्रयो गोऽस्ति तथापि तत्र साक्षात्त्वयौगपद्ययोरर्थापत्त्यैव मानम्, सिद्धान्ते अर्थापतिलभ्यस्यापि शब्दबोधे मानाङ्गीकारात् । न च साक्षात्त्रयौगपद्ये अन्तरा इह परम्पराया: काल मेदस्य चानुक्तिरनुपपन्ने. त्यर्थापत्तिसत्त्वात् । इथंच प्रकृते परम्परायाः कालमेदम्य च ग्राहकप्रमाणसद्भावादर्थापत्त्याऽपि साक्षात्त्व- यौगपद्ययेर्भानं न भवतीत्याह पृथिव्यप्सु प्रलीयत इत्यादिना । पूर्ववाक्यविशेधादिति । सर्वेषां तन्मात्राणां भूताद्यधिकरण कसाक्षालय प्रतियोगित्वे, “पृथिव्यप्पु प्रलीयते” इयादिना प्रतिपाद्यमानस्य पृथिव्यादौ जलाअधिकणकल्यप्रतियोगित्वस्यासंभवात् । गन्धतन्मात्रस्याम्पु ल्ये हि तत्सभवः । पृथिव्या गन्धतन्मात्रे लगे हि सर्वसप्रपत्र इति भावः । श्रुत्यन्तरविशेधाच्चेति । “आकाशाद्वायु ” इत्यादिना प्रतीयमानस्य वाय्वादाव. काशदानकत्वस्य साक्षादानभूत स्पर्शतन्मात्रादेराकाशाद्युपादानकत्व- 5 रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम " 91 तथात्वे हि, “पृथिवी गन्धतन्नाने लीयते । आपो रसतन्मात्रे लीयन्ते ।” इत्यादिक्रमुक्त्वा " तन्मात्राणि भूतादौ " इति वक्तव्यम् । न चेयं श्रुतिरत्यन्तक र निबन्धनपरा " अ काश इन्द्रियेषु । इन्द्रियाणि तन्मत्रेषु” इति भवतामपि अनभिमत क्रमविशेषापातप्रतीतेः । एवम् “अष्टौ प्रकृतयः भूतान्वरोप दानत्वे. मूलप्रकृतिरवि वर्महदाद्य: प्रकृति विकृयः सप्त षोडशश्व विकारो न प्रकृतिन विकृतिः पुरुष ॥” इति साङ्ख्यइल कसमार्थ, “ष्टौ प्रकृतयः षोडश [कारा: " इति श्रुनिः पीडयेत ; तस्य सङ्खश्लोकस्य हि मयर्थः - मूलप्रकृतिः न कस्यापि विकृतिः । महदहङ्कारच लक्षणमहदाद्याः सप्तापि किञ्चिदपेक्षण प्रकृतयः किञ्चिदपेक्षया विकृतयश्च भवन्ति । ज्ञनेन्द्राणि पञ्च, कर्मेन्द्रिय णि पश्च भूतानि पञ्च मन इत्येवंरूपाः षोडशापि पदार्था विकारा एव; न कस्यापि प्रकृतयः । पुरुषस्तु न प्रकृतिः, न विकृतिरिति । ततश्च, “मष्टौ प्रकृतयः षोडश विकारा: " इति श्रुनेरप्येत् छ्लोकसमानार्थ- स्वात् सा श्रुर्भूनानामुपादानत्वे व ध्येतेत्याशङ्कबाह एवमष्टाविति । यथा कथञ्चिदिति, “मनो बुद्धि- रहङ्कारः खानिला ‘ग्निजलानि भूः । एताः प्रकृतयर वष्टौ विकाराः षोडशापरे ॥ श्रोनाक्षिरसाघ्राणं स्कू च सङ्कला एव च । शब्द रूपरसगन्ध गणिवायवः ॥ उपस्थगदाविति च विकारा: षोडश क् मन्तरा असंभवात् स्पर्शतन्मात्रादीनामाकाजाद्युपादानत्वावश्यकत्वे साक्षादनुपादाने भूनादौ स्पर्शतन्मात्रादीनां स क्षाल्ल्यासंभवादिति भावः । प्रमाणान्तराविरोधेऽपि तात्पर्यसत्त्व एव शाब्दबोधेऽर्थ पत्त्या पदार्थभानसंभवः, इह तु साक्षात्त्व यौगपद्यभाने तात्पर्यमपि दुर्वचमित्याह तथात्वे हीति । साक्षाद्यौगपद्ये नाप्ययपरत्वे हीत्यर्थः’ इति वक्तव्यमिति । अतो न साक्षाद्यौगपद्येनाप्ययपरेति पूर्वेण संबन्धः । नन्वाकाशादीनां स्पर्शतन्मात्राद्यपादानत्वस्वीकारे, “अष्टौ प्रकृतयः षोडश विकाराः” इति श्रुतिविरोध: ; प्रकृतिमहदहङ्काराणां तन्मात्रपञ्चकस्याकाशादिभूत चतुष्टयस्य च प्रकृतित्वात्, ‘द्वादश प्रकृतयो द्वादश विकारा इत्येव वक्तव्यत्वान् । सांख्यमते तु भूतानां प्रकृतित्वविरहेण, अष्टौ प्रकृतयः षोडश विकारा इत्येतत् सम्यगुपपद्यते । उक्तं हि तैः, “मूलप्रकृतिरविकृतिर्महदाद्याः प्रकृति विकृतयस्सप्त । षोडशकश्च विकारो न प्रकृर्तिन विकृतिः पुरुषः” इतीत्या- शङ्कयाssह एव मत्यादि । यथाकथञ्चिनेयेति । अयं भावः - " अष्टौ प्रकृतयः षोडश विकाराः शरीरे तस्य " इति हि श्रुतिः । इयं च न चतुर्विंशतेस्तत्त्वानां प्रकृतिविकृतिभावेन भेदप्रतिपादनपरा; किन्त्वव्यक्तमहदहङ्काराणां भूतपञ्चकस्य च शरीरारम्भकतया प्रकृतित्वम्, शब्दादिपञ्च विषयाण मेकादशेन्द्रियाणां च शरीराश्रितत्वेन विकारत्वमित्येवम्परैव ; शरीरे तस्येत्येतत्स्वारस्यानुरोधात्, उपबृंह्मणानुरोध च । उपबृंझिता ही श्रुतिः मोक्षधर्मे जनकयाश्यवल्क्यसंवादे, “अष्टौ प्रकृतयः प्रोक्ता विकाराश्चैव षोडश । अव्यक्तञ्च महांश्चैव तथाऽहङ्कार एव च ॥ पृथिवी वायुराकाशमापो ज्योतिश्च पञ्चमम् । एताः प्रकृतयस्त्वष्टौ विकारानपि मे शृणु । श्रोत्रं त्वक् चैव चक्षुश्च जिह्वा घ्राणं च पञ्चमम्। वाक् च हप्तौ च पादौ च पायुर्मेंद्र तदैव च । शब्दस्पशौच रूपञ्च रसो गन्धस्तथैव च । एते विशेषा राजेन्द्र महाभूतेषु पञ्चसु ॥ दशेन्द्रियाण्यथैतानि सविशेषाणि मैथिल। मनः षोडशमित्याहुरध्यात्मगतिचिन्तकाः” इति ॥ एवं यमस्मृतौ, “मनो बुद्धिरहङ्कारः स्व. निलमि जलानि भूः । एताः प्रकृतयस्त्वष्टौ विकाराः षोडशापरे । श्रोत्रादिरसनाघ्रणं त्वक् च संकल्प एव च । 1 92 जडद्रव्यपरिच्छेदः (आकाशलक्षणम् ) षोडश विकारा: " इति श्रुतिरपि यथाकथञ्चित् नेया । अन उक्तस्य शब्दनमात्र लक्षणस्य नातिव्याप्तिः । सहोत्पत्तावपि समानकालीनत्वमेव ; न तु अकार हङ्कारापेक्षया स्पर्शतम्मानत्वादीनां मध्यमावस्थात्मकत्वमिति नातिव्याप्तिः ॥ (आकाशद्रव्यनिरूपणम्) अति विशिष्टशब्दाधारत्वं श्रोत्राप्यायकत्वञ्च आकाशलक्षणम् । अयञ्च अवकाश- यम मृत्यादिवचनानुसारे तदर्थो वर्णनीय इति भावः । उक्तम्येति तामसाहङ्काराकाशमध्यमावस्याविशिष्टद्रव्य मित्यस्य लक्षणस्येत्यर्थः । मध्यमाव स्थात्मकत्वमिनि महक रोप देवे सति अक शोपादानत्वन्य तत्राभावादिति भावः ॥ 1 अस्पर्शत्वे सतीति । वाय्वादावतिव्याप्तिवारणार्थं सत्यन्तम् । न च वाय्वादेः शब्दाधारत्वा भादेव नासियाप्तिरिति वाच्यम् ; शब्द: पञ्चभूतानि इति वक्ष्यमाणत्वात् । प्रकृत्या दिव्यावृत्त्यर्थं राधारत्वमित्युक्तम्; शब्दतन्मात्रे पतिव्याप्तिवारणार्थं विशिष्टेत्युक्तम्। ननु व्याकाशस्य अवकाशप्रदान रूपक रहेतुत्वं न संभवति ; भाकाशशून्य - कृतिप्रदेशेऽपे भूनसूक्ष्मयुक्तस्य परमपदे जिगमिषो गत्यादि- श्रग्णात अवकाशस्यान्यत्रापि सत्त्वादित्याशङ्कश्च शास्त्रबलादभ्युपेयार्थस्य कुतर्क [त !]]तिक्षेपासम्भवात् शब्द परसम्पर्शगन्धवाक्पाणिपायवः । उपस्थपादाविति च विकाराः षोडश स्मृताः । चतुर्विंशतिमित्येतत् ज्ञानमाहुर्मनीणिः” इति । अत्र प्रकृतिषु परिगणनात् प्रथमोपादानाच्च मनश्शब्देनाव्यक्तमेवोच्यते; सर्वविकार- मूलप्रकृत्वेन मन्तव्यमिति तदर्थः । इन्द्रियपरिगणने सङ्कल्पशब्द स्तत्साधनीभूतमनः परः । ज्ञानमित्यत्र, ‘कुर बल्युटो बहुळम्’ इति कर्मणि ल्युट् ; ज्ञातव्यमित्यर्थः । अत इति । स्पर्शतन्मात्रादीनां साक्षात्तामसाहङ्कारोत्पन्न- त्वाभावादित्यर्थ । उक्तस्येति । ‘तामसाहङ्काराकाशयोर्मध्यमावस्थाविशिष्टम्’ इत्युक्तस्येत्यर्थः । नातिव्याप्ति- रिति । स्पर्शतन्मात्रत्वादीनामाकाशपूर्वत्वाभावादिति भावः । तामसाहङ्कारत्वनाशरूपा, आकाशत्वावस्थाप्राग- भावरूपा च यावस्था तद्विशिष्टत्वमेवोक्तलक्षणस्यार्थ इत्यङ्गीकारे पञ्चानामपि तन्मात्राणां तामसाहङ्कारात् युगपदुत्पत्यङ्गीकारेऽपि नातिव्याप्तिः । स्पर्शतन्मात्रत्वादीनामाकाशत्वावस्थाप्रागभावानात्मकत्वात् । न हि शब्दतन्मात्रत्वनाशपूर्वकं तदाश्रये आकाशत्वावस्थोत्पत्तिवत् स्पर्शतन्मात्रत्वादिनाश पूर्वकं तदाश्रयेप्याकाशत्वा- -वस्थोत्पत्तिरस्ति येन तेषामाकाशत्वप्रागभावरूपता स्यात् इत्यभिप्रायेणाह सहोत्पत्तावपीति । पञ्चानामपि तन्मात्राणां तामसाहङ्कारात् युगपदुत्पत्तावपीत्यर्थः ॥ ! आकाशलक्षणमाह अस्पर्शत्वे सतीति । स्पर्शत्वावच्छिन्नापृथक्सि संबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताका- भाववत्रे सतीत्यर्थः । विशिष्टशव्दाधारत्वमिति अपृथक्सिद्धिसबन्धेनोद्भूतशब्दवत्त्वमित्यर्थः वाय्वादि- वारणाय सत्यन्तम् । प्रकृत्यादिवारणाय विशेष्यम् । शब्दतन्मात्रवारणाय तलोद्भूतेति । श्रोत्राप्यायकत्व मिति । श्रोत्रेण सहैकसङ्घाततापन्नत्वमित्यर्थः। तत्परिमाण वृद्धि हेतुभूतविलक्षणसंयोगवत्त्वमिति यावत् । वैलक्षण्यं च - शक्तिविशेषः । न च श्रोत्रानाप्यायकभागेष्वव्याप्तिरिति वाच्यम्; श्रोताप्यायकत्वसमानाधिकरणभूत- विभाजक धर्मवत्त्वस्य विवक्षितत्वात् । अयमिति । आकाश इत्यर्थः । अवकाशदानादिना = स्पर्शवत्य- रत्नपेटिकारंगरामानुजीय समेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 93 दानादिना उपकरोतीति शास्त्र सिद्धत्वादभ्युपेत्यम् । आकाशरूपपरिणामरहितप्रकृत्यादिप्रदेशेष्वपि अवकाशोऽस्त्येव । अन्यथा तत्र स्पर्शवत्यादि निरोधप्रसङ्गात् ॥ आकाश देर्नित्यन्यादिसाधनानि निरवयवद्रव्यत्वादीनि आगमबाधान्यतरानैकान्त्या (कान्तिकत्वादिभिर्दूषणीयानि । किञ्च इदं नित्यत्वं प्रकृत्यादिसाधारर्णान’ बडद्रव्याभावलक्षणावकाश विलक्षणावकाश रदानात्मा उपकार आकाशेन क्रियते इत्यभ्युगन्तव्यमित्याह अयञ्चेति । अन्यतरानैकान्त्यादिभिरिति । भवयवासमवेतत्वं विवक्षित्र, - सिद्धान्ते महवहङ्कारादिषु व्यभिचारः । उपादानराहित्ये विवक्षितञ्चदन्यतरासिद्धिरित्यादीनि द्रष्टव्या प्रतिबन्धहेतुत्वादिना । उपकरोतीति । उपकाराश्रय इत्यर्थः । उपकाराभ्वय्य भेदस्तृतीयार्थः । शास्त्र- सिद्धत्वादभ्युपेत्यमिति । अनेन स्पर्शवत्यप्रतिबन्धो नाम स्पर्शवत्यनुत्पादाभावः स्पर्शवत्युत्पत्तिरूपः । तत्न च नाऽऽकाशस्य हेतुत्वम्, गौरवात् प्रयोजनाभावाच्च । गतौ हि स्वद्रव्याभिघातः प्रति- बन्धकः । अकाशवत्प्रदेशेऽपि स्पर्श याभिघाते स्पर्शवत्यनुपपत्तेः । सतश्च तादृश-तिबन्धकविरहा देवाकाशपरिणामशून्यप्रकृत्यादिप्रदेश इवाकाशवत्प्रदेशेऽपि स्पर्शवद्वत्युपत्तिसंभवात् तत्राकाशस्त्र हेतुत्वाङ्गीकारो निरर्थक इति शङ्का परास्ता ; प्रत्यक्षसिद्धार्थस्येव शास्त्र सिद्धार्थस्यापि गौरवप्रयोजना- भावाभ्यां परित्यागायोगात् । निरोधप्रसङ्गादिति । सूक्ष्मयुक्तस्य परमपदं जिगमिषोस्तत्र गत्यादि- श्रवणेनेष्टापत्तिसमवादिति भावः । न चाकाशपरिणामशून्यप्रकृत्यादिप्रदेशेऽप्यवकाशसत्त्वे अवकाश प्रति आकाशस्य हेतुता शास्त्रसहस्त्रेणापि प्रतिपादयितुं न शक्यत एव ; व्यतिरेकव्यभिचारेण हेतुतायाः सर्वथाऽसंभवादिति वाच्यम्; कार्यसङ्कोचेन व्यतिरेकव्यभिचारस्य परिहारसंभवेन शास्त्रेण हेतुत्वप्रति- पादनोपपते: । यथा, “ज्योतिष्टोमेन वर्गकामो यजे " इत्यादिशास्त्रेण ज्योतिष्टोमयागस्य खर्गहेतुतासिद्धौ दर्श पूर्णमासादिजन्यस्वर्गस्थले व्यतिरेकव्यभिचारप्रसक्तौ विजातीयस्वर्गं प्रति ज्योतिष्टोमस्य कारणतामङ्गीकृत्य व्यभिचरः परिह्नियते, यथा चान्वयव्यतिरेकाभ्यां तृणारणिमणीनां त्रयाणामपि वहिं प्रति कारणता - सिद्धौ परस्परजन्यबह्रौ परस्परव्यभिचारः कार्यतावच्छेदककोटौ भव्य हितोत्तरत्व संबन्धेन कारणवैशिष्ट्यं निवेश्य वार्यते - तथा प्रकृतेऽपे कार्यतावच्छेदककोटौ कारणवैशिष्ट्यं निवेश्य व्यभिचारपरिहार संभवात् शास्त्रेण हेतुतासिद्धिरप्रत्यूहैवेति । ; वैशेषिकादयस्तु - आकाश नित्यं निरवयवद्रव्यत्वात् आत्मवत् एवं मनस्यपि नित्यत्वं साधनीयमिति वदन्ति । मीमांसकास्तु स्पर्शशून्यद्रयत्वेन हेतुना आकाशादिदृष्टान्तेन मनसो विभुत्वं साधयन्ति । वदेतत् सर्वं दूषयति आकाशेत्यादिना । आकाशादेरिति आदिपदान्मन:- परिग्रहः । नित्यत्वादीति | आदिपदात् विभुत्वपरिग्रहः । निरवयवद्रव्यत्वादीति आदिपदात् स्पर्शशून्य- द्रव्यत्वपरिग्रहः । आगमवाघेति । माकाशस्य मनसश्वोत्पत्त्यादि हकश्रुत्यादिबाधेत्यर्थः । अन्य- । तरानैकान्तिकत्वेति । अनित्येषु महदादिषु निरवयवद्रव्यत्वसत्त्वादिति भावः । महदादेरुभयसंप्रतिपन्न- त्वाभावेऽपि सिद्धान्तिसंप्रत्पिन्न नया तम्मतरीत्या तानेका नेकस्वमस्त्येवेत्यभिप्रायेण अन्यतरा नै कान्ति- कत्वेत्युक्तम् यदि निरवयवशब्देनोपादानराहित्यं विवक्ष्यते तदा त्वादिपदमाद्या अन्यतरासिद्धिः ।94 जडद्रव्यपरिच्छेदः (व्योमनित्यत्वानुमाननिरासः ) किं अवस्थापत्तिर हित्यम् ? किं वा द्रव्यस्य सर्वदा सत्वमिति । न प्रथमः पार्थिवपरमाण्वादिभि- रनैकान्तिकत्वात् । पक्षे च शब्दवस्वतदभावाद्यवस्था मेदस्वीकारेण बाधापसिद्धान्तप्रसङ्गात् । न द्वितीय: ; सिद्धसाधनत्वात् ॥ अवयवविश्लेषलक्षणो विनाशो निषिध्यते इति चेन्न ; अहङ्कारादि दशाप्राप्तस्य सिद्धसाधनत्वादेव । वायुत्वपञ्चीकरणादिप्राप्तावस्था मेदे सर्वोपपत्तिः प्रागेवोका ॥ (आकाशस्य प्रत्यक्षत्वनिरूपणम्) प्रत्यक्षश्चायमाकाशः । यदा उन्मीलनं चक्षुषः, तदैव आकाशोऽयमिति प्रतीतेः। न च नीरूपस्य नीत्यर्थः । पार्थिवपरमाण्वादिभिरिति । द्व्यणुकारम्भकसंयोगपाकजरूपाद्युत्पत्तेरिति भावः । अपसिद्धा- न्तेति । शब्दवत्त्वाद्यवस्था या तैरभ्युपेतत्वादिति भावः । किमाकाशश्य पूर्वावस्थायां विश्लेषलक्षण- विनाशाभाव उच्यते, उत उत्तरावस्थायाम्, उत तदवस्थायाम् ? पूर्वत्र महदादिदशामादाय सिद्ध- साधनम् । द्वितीये वाय्वादिदशायाम वयवविश्लेषलक्षणविनाशसत्वाद्वाधः । तृतीये पञ्चीकरणदशा- यामाकाशस्य अवयवविश्लेषसत्वाद्वाघ इत्याह अहङ्कारादीत्यादिना । प्रागेवोक्तेति । " तत्र स्पर्शादि लक्षणप्रादेशिकपरिणतिदशायां छेदन भेदनपरिस्पन्दनादीनामपि सिद्धिः” इत्युक्तत्वादिति भावः ॥ तदैवेति । व्याप्त्यादिप्रतिसन्धान विलम्बमन्तरेणेत्यर्थः । न च इयं प्रतीतिरालोकविषयेति शक्यं वक्तम् ; इहाssलोकः, इह तमः इत्यालोकाधिकरणतया प्रतीतेरिति भावः । उपलम्भसिद्धयेति । सिद्धान्मिते भाकाशे उपदानराहित्यासिद्धेः । वस्तुतस्तु सिद्धान्तिमते माकाशे निरवयवत्वमध्य- सिद्धमेव । पश्चीकरणाद्युपदेशेन तस्यापि सावयवत्वाभ्युपगमात् । यदि भवयवासमवेतत्वमेव विवक्षितम्, तदा घटादिष्वनैकान्तिकत्वम्, व्यवयविनिरासादित्यादिकं बोद्धयम् । मसमवेतत्वमात्रविवक्षायां तत्र सम- वेतत्वघटक समवायस्यातिरिक्तपदार्थरूपत्वे सिद्धान्ते तदप्रसिद्धघा हेत्वप्रसिद्धिः ! ईश्वरे अपृथन सिद्धि- संबन्धेन वर्तमान आकाशे उक्तनिरवयवत्वरूपविशेषणाभावाद्विशिष्टहेतभावरूपान्यतरा सिद्ध्यभिधाना स्वरूपासिद्धिः । एवं विभुत्वसाधकस्पर्शशून्यद्रव्यत्व हेतोर्महदहङ्कारादिषु व्यभिचार इति रीत्या दूषणीय- मित्यर्थः । अवस्थापत्तिराहित्यम् = जन्यधर्म राहित्यम् । द्रव्यस्य सर्वदा सत्वमिति । आकाशत्वाश्रयस्थ कालत्वापकाधिकरणता निरूपकत्वमित्यर्थः । नाकाशत्वाश्रयद्रव्यखरूपे उक्तसाध्यसिद्धेरुद्देश्यता- द्योतनाय द्रव्यस्येत्युक्तम् । पार्थिवपरमाण्वादिभिरिति । तत्र संयोगपाकजरूपादिस्वीकारादिति भावः । अपसिद्धान्तेति । शब्दवत्त्वाद्यवस्थायाः स्वमतसिद्धत्वादिति भावः । अवयव विश्लेषलक्षणो विनाशो निषिध्यत इति । अवयवसंयोगविशेषनाशाभावः साध्यत इत्यर्थः । नत्र किमाकाशत्वाश्रयद्रव्यखरूपे यदाकदाचित् तथाविधनाशाभाव: साध्यते ; उत सर्वदा ; माहोखिदाकाशत्वविशिष्टे तथाविधनाशाभावः साध्यत इति विकरूप्य माथे दूषणमाइ अहङ्कारादीति । द्वितीये तदाह वायुवेति । भाकाशत्वाश्रयद्रव्य- स्वरूप एव वायुस्वावस्थायामवयवविश्लेषसत्त्वात् सर्वदा तदमात्रसाघने बाघ इत्यर्थः । तृतीये दूषणमाह पश्ची- करणेति । पञ्चीकरणदशायामाकाशत्वविशिष्ट एवावयवविश्लेषसत्त्वाद्वाष इत्यर्थः । प्रागेवोक्तेति । “वत्र स्पर्शादिलक्षणपादेशिक परिणतिदशायां छेदनमेदनपरिस्पन्दनादीनामपि सिद्धिः” इत्युक्तत्वादिति भावः । तदैवेति । एवकारेण व्याप्त्यादिप्रतिसन्धा नविलम्बयवच्छेदः । तेन आकाशोऽयमिति प्रतीतेरनु- रत्नपेटिकारंगरामा जीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 95 कथं चाक्षुषभिति वाध्यम् रूपवतो वा कथं चाक्षुषमिति प्रसङ्गात् ॥ उपलम्भसिद्धया योग्यतयेति चेत्, तुल्यम् । अन्यथा रूपरूपरूपैकार्थ समवायाद्यवान्तर मेदकहरनानुपपत्तेश्च ॥ चाक्षुषत्वोपलम्मन्यथानुपपत्तिकलिग्या योग्यतयेति चेदित्यर्थः । यदि उद्भूतरूपवत्त्वातिरिक्ता चाक्षुषत्व मिति त्वादिव्युदासः । न च नीलं नभ इति प्रतीतेरुपनीतभानरूपत्वमेवास्त्विति वाच्यम् ; स्वायोग्य विशेष्यकज्ञानजममे इन्द्रियाणासामर्थ्यस्य नैयायिकैरेव स्वीकृतत्वात् । नीलं नमस्साक्षात्करोमीति प्रतीत्यनुपपत्तिप्रसङ्गाच । कथं चाक्षुषमिति । इश्वरादीनां चाक्षुषवारणाय द्रव्यवृत्तिविषयता संबन्धेन प्रत्यक्षं प्रति माश्रयतासंबन्धेन रूपस्य कारणताया मावश्यकत्वादिति भावः । रूपवतो वा कयं चाक्षुष मिति । रूपवत एव चाक्षुषमिति नियमः कथमित्यर्थः । कालस्य षडिन्द्रियवेबताया सिद्धान्तसिद्धतया तत्र व्यभिचारादिति भावः । तथाच द्रव्यवृत्तिविषयता संबन्धेन [चाक्षुषं प्रति माश्रयता संबन्धेन ? ] रूपस्य कारणत्वं काले व्यभिचारान्नसं भवतीत्युक्तं भवति। ननु कालस्यापि चाक्षुषोपलम्भारादनुरोधेन कालान्यद्रव्यवृतिविषयता- संबन्धेन चाक्षुषं प्रति रूपस्य कारणत्वमभ्युपगम्यते । अन्यथा ईश्वरादिचाक्षुषप्रसङ्गस्य दुर्वास्त्वात् । तत्र च नोक्त व्यभिचारावकाश इति शङ्कते उपलम्मेति । योग्यतयेति । रूपात्मक कारणसंपत्त्येत्यर्थः । रूपवतश्चाक्षुषमित्यनुषज्यते । रूपवत एव चाक्षुषमिति नियम इति तदर्थः । परिहरति तुल्यमिति । आकाशस्यापि चक्षुषोपलम्भस्य तुल्यतया तदनुरोधेन काकान्यत्ववदाकाशान्यत्वमपि निवेश्य कालाका- शान्यद्रव प्रवृत्तिविषयतः संबन्धेन चाक्षुषं प्रति रूपस्य कारणत्वमित्येवानायत्या स्वीकार्यमित्यर्थः । उप लम्भानुरोधेनैव कार्यकारणभावस्य शिक्षणीयत्वादिति भावः । ननु कालस्याssकाशस्य वा चाक्षुषस्वीकारे उक्तकार्यतावच्छेदक संबन्धशरीरे कालान्यत्वा काशान्यत्वयोर्निवेशनीयतया गौरवप्रसंगान्न तयोस्तत्स्वीकार- संभव इत्याशाङ्कयाह अन्यथेति । कार्यतावच्छेदक गौरवप्रसङ्गभयेनोपलम्भसिद्धपदार्थापलाप इत्यर्थः । रूप रूपीत्यादि । उक्तकार्यतावच्छेदकशरीरे द्रव्यवृत्तित्व निवेशस्यापि गौरवप्रस्ततया तदपि परित्यज्य विषयता- संबन्धेन चाक्षुषं प्रति माश्रयतासंबन्धेन रूपस्य कारणत्वमित्येवमेव स्वीकारापत्त्या रूपरूपैकार्थसमवेत योरपि चाक्षुषस्यापलापप्रसङ्गादित्यर्थः। तथाचोपलम्भानुरोधेनैव कार्यकारणभावस्य शिक्षणीयता उक्तरीत्या कार्यतावच्छेदक संबन्धगौरवस्यादोषतया माकाशस्य चाक्षुषं निर्बाधमेवेति भावः । अथवा–रूपवतो वा कथं चाक्षुषमिति प्रसङ्गादित्यन्तस्य पूर्ववदेवार्थः । ननु विषयतासंबन्धेन चाक्षुषं प्रति तादात्म्येन शक्तिमतः कारणत्वमिति स्वीक्रियते । सा च शक्तिरुपलम्भानुरोधाद रूपवति रूपे रूपकार्थ समवेते, काले चाङ्गीक्रियते । न त्वीश्वरादिषु गुरुत्वादिषु च । तथाच घटादीनां चाक्षुभत्वं कालस्य षडिन्द्रिय वेद्यत्वञ्चोपपद्यते । ईश्वरादीनां गुरुत्वादीनां च न चाक्षुषत्वप्रसङ्गः । युक्तश्चैतत्; उद्भुतरूपस्य द्रव्यादि मेदेन गुरुभूतनानाकरणत्वानां गुरुत्वादिप्रतिबन्धकत्वानां च स्वीकार पेक्षया महालाघवात् । इत्थं च कथमाकाशस्य चाक्षुषत्वसंभव इत्याशङ्कते उपलम्भे ते योग्यतया = शक्तिमतया | अनुषङ्गादिकं प्राग्वत् । तुल्यमिति । माकाशस्यापि च क्षुषःवोपलम्भात् तदनुरोधेन तत्त्रापि शक्तिस्वीकारावश्यकत्वं तुल्य- मित्यर्थः । रवाकाशस्य चाक्षुत्रः नुरगमेनैवोपपत्त्या तत्र शक्तिस्वीकारो गौरवपर इन इत्यन बाह रूपरूपी 1 96 जडद्रव्यपरिच्छेदः (आकाशचाक्षुषनिर्वाहः) 1 । पञ्चीकरणेन वा व्यष्टिरूपसिद्धिर्भाषियोक्ता । प्रमेयसंग्रहे च उक्तम् यथा, 1’ कालस्य वस्तुधर्मतया सर्व- प्रतीत्यन्तर्भावात् न पृथग्रूप (१) वत्त्वम् । गंगनस्य दिशाञ्च निवृत्करणेन रूपवत्त्वम्’ इत्यादि । यत्तूक्तं भाष्ये, ‘न च चक्षुषा सम्मानं गृह्यते; तस्यं रूपरूपरूपैकार्थसमवे पदार्थग्राहित्वात्’ इति तत् प्रत्य- क्षस्य विशिष्टविपयत्वपरम् । न तु रूपवम्मिश्रितत्वा ख्यसम्बन्धवर्जन परम् । अत एव हि “रूपरूपरूपै- कार्थसन्निवेशाद्या लिप्तमेव चाक्षुषमिति स्थितम्” इति प्रमेयसंग्रहोक्तिः । अतः संयुक्तसमवेतस्यापि योग्यता नामीति मन्यसे तदा रूपस्य रूपत्वस्य घटत्वा देश्वाचाक्षुषत्वप्रसङ्गः । यदि च तत्र रूपस्ट - रूवृतित्व- रूपसमानाधिकरणत्वादिकमपि चाक्षुषत्वयोग्यतेत्यङ्गीक्रियते; तर्हि आकाशेऽपि किश्चित् कल्प्यतामिति भावः । भाष्योक्तेति । “अण्डान्तर्वर्तिनश्च आकाशस्य त्रिवृत्करणोपदेशप्रदर्शितपची- करणेन रूपवत्त्वात् चक्षुषत्वेऽप्यविशेष.” इति, “माकाशे चाविशेषात्” इति सूत्रे भाष्योक्तेति भावः । नं पृथग्रूपवत्वमिति । अपेक्षितमिति शेषः । रूपकार्थसमवायितया प्रतीयमाने सङ्ख्यादिप्रत्यक्षे पृथग्रूपानपेक्षावदिति भावः । गगनस्य दिशाश्चेति । तथाच रूपरू रूपकार्थसमवायवत् रूपवन्मि श्रितत्वमपि प्रयोजकमिति भावः । रूपवमिश्रितत्वस्यापि चाक्षुषत्वप्रयोजकत्वे भाष्यविरोधमाशङ्कय परिहरति यत्तक्तं भाष्ये इत्यादिना । सन्मानमाहिप्रत्यक्षभङ्गभाष्ये इत्यर्थः । सम्बन्धवर्जन परमिति । रूपवमिश्रितत्वाख्य सम्बन्धस्य प्रयोजकत्वनिराकरणपरमित्यर्थः । सन्निवेशाद्या लिप्तमिति । आदिपदं रूपवमिश्रितत्वादिकमभिप्रेत्य प्रयुक्तम् । ततश्व रूपश्च गृद्यते, रूपि च गृह्यते, रूपैकार्थसमवेतं रूपवन्मि- त्यादि । रूपिप्रभृतिष्वपि शक्तिस्वीकारस्य गौरवेण त्यागापत्त्या तेषामपि चाक्षुषापलाप- प्रसङ्गेन रूपरूपीत्यादिचाक्षुषावान्तर मेदा सिद्धेरित्यर्थः । तथाचोपलंमानुरोधेनाकाशस्मपि तादृशशक्ति स्वीकारस्यावश्यकतया तस्य चाक्षुलं निष्प्रत्यूहमिति भावः । द्रव्यवृत्तिविषयतासंबन्धेन चाक्षुषं प्रति माश्रयत्व - स्वाश्रयसंयोगान्यतरसंबन्धेन रूपस्य कारणत्वाभ्युपगमान्न कालचाक्षुषे व्यभिचारः । इत्थंचाकाशस्यापि चाक्षुषमुपपद्यत एवेत्यभिप्रायेण पक्षान्तरमाह पश्चीकरणेति । भाष्योक्तेति । “भण्डान्तर्वर्तिनश्चाकाशस्य त्रिवृत्करणोपदेशप्रदर्शितपञ्चीकरणेन रूपवत्वाचाक्षुषत्वेऽप्यविशेष’ इति । “माकाशे चाविशेषादिति” सूत्रभाष्योक्तेत्यर्थः । न पृथग्रूपवच्वमिति । माश्रयतासंबन्धेन रूपवस्व- मित्यर्थ: 1 | अपेक्षितमिति शेषः ! ख श्रयसंयोगसंबन्धेन रूपसत्त्वादिति भावः । रूपवत्संयुक्तत्वस्य चाक्षुष, प्रयोजकत्वे भाष्यविरोधमाशङ्कय परिहरति यत्वित्यादिना । प्रत्यक्षस्येति । चाक्षुषप्रत्यक्षस्येर्थः । विशिष्टविषयत्वपरमिति । रूपविशिष्टविषयत्वपरमित्यर्थः । रूपैकार्थसमवेतसंयोगादिचक्षुषापि द्रव्यांशे रूपप्रकारकत्व नियमान्न सन्मात्रस्य चाक्षुषविषयत्वमिति भाष्याशय इत्यभिप्रायः । नत्वित्य दे स्वः श्रयसंयोगात्मकस्य रूपसंबन्धस्य कारणतावच्छेदकत्व निरसनपरं नेत्यर्थ । शनिवेशादीत्यात् आदिशब्देन 1 यथेति । पूर्वमिन्द्रियसामान्यस्य कालग्राहित्वोपपादनावसरे यथाशब्दं विना एतद्वा- क्योपादानादनापि यथाशब्दस्तदनन्तर्गतः स्यात् ? पूर्व पृथग्रूपत्वमिति पाठदर्शनादन्योऽर्थो वर्णितः । अन पृथग्रूपवत्त्रमिति । एक एव पाठोऽर्थवोचितः । रत्नपेटिका रंगरामान् जीयसमेत न्यायांसाजन " 97 i रूपस्य कार्यकरत्वमुपलम्भबलात् ग्राह्यम्। न च ईश्वरादाविति प्रसङ्गः गुरुत्वादितुल्यत्वात् । वात्रा- दीनां तु पञ्चीकरणेन रूपवच्येऽपि रूपानुद्भवादचाक्षुत्वम् ॥ यत्त प्रमेयसंग्रहे, “अद्यजातस्य चक्षुरपि न हि अरूपं वायुं गृह्णाति” इति, तदपि उद्भूतरूपाभावपरमेव । अत एवम्प्रकारेण रूपित्वात् नभसः, आकाशमस्ति श्याममिति प्रतीतिः । अत एव चेयं प्रतीतिर्नाssवरणाभावावलम्बना ! विधिरूपत्वात् । भावान्तराभाववादिनस्तु भदोषत्वात् । अतिरिकवादिनां तु प्रागभावादिविकल्प- श्रितञ्च गृद्यते इति भावः । न वेश्वरादाविति । कालादाविवेश्वरेऽपि रूपवत्संयुक्तस्वस्य सत्वादिति मावः । गुरुत्वादितुल्यस्वादिति । यथा रूपकार्थसमवेतत्वाविशेषेऽपि सङ्ख्यादिकमेव चक्षुषा गृह्यते ; न तु गुरुत्वम् - तद्वत् रूपवत्संयुक्तत्वाविशेषेऽपि कालादिकमेव प्रत्यक्षम् ; न त्वीश्वर इति भावः । रूपानुद्भवादिति । उद्भवानुद्भवयोः फलवलकरूप्यत्यादिति भावः । अद्यजातस्येति । वरुणस्येत्यर्थः । रूपवमिश्रितत्व संग्रहः । न चेश्वरादाविति । काल. दाविवेश्वरादावपि स्वाश्रय संयोगसंबन्धेन रूग्सरवा- दिति भावः । गुरुत्वादितुल्यस्वादिति । यथा द्रव्यसमवेतवृत्तिविषयं नासंबन्धेन चक्षुत्रादिकं प्रति समवाय- घटितसामानाधिकरण्यसंबन्धेन रूपादेः कारणतया सङ्ख्या परिमाणादेवि गुरुत्वादेरपि चाक्षुषादि प्रसक्ने तत्परिहाराय विषयतासंत्रः धेन चाक्षुषादिकं प्रति तादात्म्येन गुरुत्व दे: प्रतिबन्धकत श्रीकृत्य तादृशापत्तिर्वार्यते - तथा विषयतासंबन्धेन चाक्षुषादिकं प्रति तादात्म्यसंबन्धेनेश्वरादेः प्रतिबन्धकता- मङ्गीकृत्येश्वरादिच ‘क्षुषाणापतेर्वारणीयत्वादित्यर्थ । वाय्वादिषु पचीकरणेन रूपवत्त्वेऽपि तादृशरूपस्यानु दूद्भुततया उद्भूतरूपस्यैवाश्रयत्वस्याश्रयसंयोगान्यतरसंबन्धेन कारणत्वाभ्युपगमात् वाय्यादिचाक्षुत्रः पति विरहेण न तेषामुतविघप्रतिबन्धकत्वं स्वीकरणीयमित्याह वाय्वादीनामित रूपानुद्भवादिति । फलानुरोधेन तथाकल्पनादिति भावः । न च वाय्वन्तर्गत पार्थिवादिमा गगतरूपस्यानुद्भूतत्वेऽपि घटादि- गतोद्भूतरूपस्य काल इव वायावपि स्वः श्रयसंयोगसंबन्धेन सत्वात् तच्चाक्षुषं दुर्बारमिति वाच्यम् ; विलक्षणस्यैव स्वाश्रयसंयोगस्योक्तकारणतावच्छेदकसंबन्घघटकत्वाङ्गीकारात् घटवायुसंयोगस्यातथात्वात् । बैलक्षण्यं च शक्तिविशेषः । न चैवं सतीश्वरादिगतोद्मुतरूपवत् संयोगस्य, प्युक्तशक्तिविशेषानुपगमादेव सामञ्जस्ये तेषां गुरुत्वादिवत् प्रतिबन्धकत्वाभ्युपगमो निरर्थक इति वाच्यम्; केवलस्म स्वाश्रयसंयोगस्व कारणतावच्छेदक संबन्धघटकत्वेऽपीश्वरादिचाक्षुषवाणप्रकारोऽस्तीत्या वेदयितुमेत्र तथाऽभिधानात् वस्तु संस्तथाविधप्रतिबन्धकत्वमनावश्यकमित्येवाशयान = अद्यजातस्य । तरुगस्येत्यर्थः । इदञ्च पटुकरण- स्वद्योतनाय । उद्भुतरूपाभावपरमेवेति । इदमुपलक्षणम् श्रयता संबन्धेन रूपसामान्याभावपर- मित्यपि बोद्धयम् । भाकाशान्त पार्थिवभागगतरूपस्योद्भूतश्या तत्पुरस्क रेणैव तस्य प्रत्यक्षविषय- स्वमस्तीत्याह अतएवंप्रकारेणेत्यादि । माकाशमस्ति श्याममिति प्रतीतेः रूपप्रकारकत्वादेव नावरणाभावविषयकत्वसंभव इत्याह भत एवेति । श्यामत्वप्रकारकत्वादेवेत्यर्थः । तथाच नीलं नम इति प्रतीतिरावरणाभावविशेष्यकत्वाभाववती रूपपकारकप्रमत्वात् नील पट इति प्रतीतिवदित्युक्तं BT-13 ; 1 .. 98 888 (चाक्षुषनिर्वाहः) दुःस्थवात् । कृत्स्नरतियोगिकनिषेधस्यासिद्धेः । आवरणेष्वपि तादाम्याभावस्य सामानाधिकरण्य- 1 1 अनेन पटुकरणत्वं द्यात्यत । विधिरूपत्वादिति जानु लखि (नुल्ले ख ) त्वादित्यर्थ । भावान्तरेति । मावरूपस्यैवाऽऽकाशस्य भावरणाम वरूरत्वे न दोष इति भावः । प्रागभावादिविकल्पेति । प्रागभाव- प्रध्वंस’भावात्यन्ताभावान्योन्याभाविक दुःस्थवादित्यर्थः । तदेयोपादयति कृत्स्न प्रतियोगि केति । केषाञ्चिदावरण नां प्रागभावस्य, केषाञ्चित् प्रध्वंसस्य, केशञ्चित् मत्यन्ताभावस्य सत्वेऽपि सर्वेषां प्रागभावस्य वा ध्वंसस्य वा अत्यन्ताभावस्य वा मसिद्धेरित्यर्थः । आवरणेश्वपीति । सत्स्विति शेषः । सामानाधिकरण्यनिषेधात्मकत्वादिति । प्रतियोगितावच्छेदकाधिकरणत. वच्छेदकसामानाधिकरण्य निषेधरूपत्वादित्यर्थः । आवरणान्योन्यभावस्य यावरणत्वाभावरूपत्वादिति यावत् । ततश्च भावर गत्वनिषेघस्य आवरणभूते पृथिव्यादावसम्भवात् भूतले भाकाश इति प्रतीतिनं स्यादिति भावः । यद्वा अन्योन्या- भावस्य सामानाधिकरण्यनिषेवत्वेन आवरणत्व’नषेघत्वाभावादावरण निरोधित्वं न स्यादिति भावः । ननु यथा घट भावप्रतीतिः कस्यचित् घटस्य प्रागभावं कस्यचित् ध्वंसं कस्यचिदत्यन्ताभावश्चावगाहते, एवमारणाभावलक्षणाकाशप्रतीतिरपि कस्यचिदावरणस्य प्रागभावं कस्यचित् ध्वंसम् कस्यचिदत्यन्ता मनात | हेत्वन्तरमाह विधिरूपत्वादिव। अल्लख राहतत्वादित्यर्थः । यद्यपि प्रमेयत्वभावभिन्नत्व- ध्वंसत्वादिना अभावविषयक लेखर’ हतत्वमस्ति ; तथापि नगल्लिखत प्रतीत्यविषयतया माकाशपदार्थे अभाव मेदसाधने तत्पर्यान्न दोषः । ध्वंसादेरपि इह घटो नेति प्रतीतिविषयत्वात् । न चाकाशघटादेरपि इहाकाशाभावो न इह घटाभावो नेत्यादिप्रतीतिविषयतया स्वरूगःसद्धिसाधन वैकल्ये इति वाच्यम्; प्रतियोगिता संबन्धावच्छिन्न भावातप्रकारतानिरूपितभ्रमा निरूपित विशेष्यता शून्यत्वस्व विवक्षितत्र्या दोषविरहात् । अदोषत्वादिति । भावरूपत्वाविशेषादिति भावः । प्राम- भावादीति । भावरणप्रागभावो वा यावरणध्वंसो वा आवरणात्यन्ताभावो वा भावरणान्योन्या- भावो वा आकाश इति विकरूपे कस्यापि कल्पस्यासंभवादित्यर्थः । तदेवोपपादयति करस्नेति । केशञ्चिदावरणानां प्रागभावस्य केषां चिदूध्वंसस्य के. षाञ्चिदत्यन्ताभावस्य । काशप्रतीतिस्थले सत्त्वेऽपि कृत्स्नप्रतियोगिकस्य प्रागभावस्य ध्वंसस्यात्यन्ताभावस्य वा वसंभवादित्यर्थः । इदं च ध्वंसाप्रागभावाधि- करणे अत्यन्ताभावानुपगमेन । आवरणेष्वपीति । सत्खपीति शेषः । तादात्म्याभावस्य = तादात्म्य- संबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकाम वरूपावरणान्योन्याभावस्य सामानाधिकरण्यनिषेधात्मकत्वादिति । प्रतियोगितावच्छेदकाधिकरणतावच्छेदकयोरसामानाधिकरण्यनिषेधरूपत्वादित्यर्थः । आवरणान्योन्या- मावस्य यावरणत्वाभावरूपत्वादिति यावत् । ततश्च अवरणवत्यपि प्रदेशे आवरणत्वाभावसंभवात् माकाशप्रतीतिप्रसङ्ग इति भावः । ननु इड घटो नास्तीति प्रत्ययो यथा ध्वंसप्रागभाववति घटत्वावच्छिन्न- प्रतियोगितः कध्वंसप्रागभावावेत्र विषयीकरोति, ध्वंसप्रागभावयोरत्यन्ताभावविरोधित्वे - तयो कदाचित् सामान्यधमविच्छिन्न प्रतियोगिता कस्वीकारात् अत्यन्त भववति च तमेव विषयीकरोति, एवमा- काशप्रतीतिरपि यथः सं . वं भाव वा आदरणत्व, वलिन योगि.. कं षीकरो- प्रगभावम T रत्नपेटिकारंगरामा जौयसमेतं न्यायसिद्धाजनम् 99 निषेधात्मकत्वात् । संसर्गाभावस्य च यत्किञ्चित्संप्रत्यय प्रन्तरेणानुपपत्तेः । तथा च से एव आकाश इति स्यात् । न च काल्पनिकाधिकरणनिषेत्रः अबाधितत्त्वायोगात् । नाप्यालोक तिमिरावलम्बनः तेषु आकाशप्रती ते व्यवहारयोरयोगात् । अरोपस्यापि प्रतीति- पूर्वकत्वात् । अप्रत्यक्ष-वे च तस्य तुल्श निर्देश पूर्व कपामरव्यवहारगोचरता निमूत्र स्यात् । शब्दाधिकरण परिशेषानुपाना देवपामरविषयत्वात : अशक्यत्वाच्च । न हि शब्दस्य गन्धवत् मेर्याद्य- मावश्चालम्बनामित्याशङ्कयाह संपगाभावस्य चेत । संत्ययमन्तरेणेवं । अधकरण- प्रत्ययमन्तरेणेत्यर्थः । ततश्च इहावरणं नास्तीत्यावरणाभावः श्रश्वया इहत्ययावलम्बनमस्मदभिमताका शमेवेत्यर्थः । ननु इहावरणं नास्तीति प्रतीतिः काल निकाधिकरणे निषेध लिखतीत्य शङ्कय निषेवति न च काल्पनिकेति । काल्पनिक धिकरणं यस्येति बहुवी ह: तेष्वाकाशेति । माकाशे मालोकः, माकाशे तमः इत्यालोकाधिकरणच्या प्रतीयमानस्य नाकाशस्य आलोकादिती तेविषयत्वायोगादित्यर्थः । ननु माकाशपदार्थः कश्चित् भारोपितः, “नीलं नमः” इति प्रीति’वषयोऽस्तु इत्याशङ्कयाह आरोपस्यापीति । प्रतीतिपूर्वकत्वादिति । प्रमितस्याऽऽरोपासंभवादिति भावः । वध, “नीले नमः” इति प्रतीतेरावरणाभा वालोक तिमिरादिविषयत्वासम्भवशत्, “नीलं नमः” इति प्रत्यक्षस्व माकाशविषयत्वस्यावश्यवत्तत्वात् प्रत्यश्चश्चायमाकाय इति सिद्धमिति भावः । मनत्यशः वे बाधकमाह अप्रत्यक्षत्वे चेति । पामरेति । ततश्च तेषामःक शत्र्यवहारम् [SSगममूलत्वः योगात् प्रत्यक्षस्याप्यमाने पामराणां माकाश इति व्यवहारो निर्मूलः स्यादित्यर्थ । नतु बाकारस्य अप्रत्यक्षत्वेऽवि पामराणामाकाशव्यवहारोऽनुपान्मू कोऽस्तु इयाशङ्कयाह शब्दाधिकरणेते । अशभ्य वमेवाह स्वित्यत बाह संसर्गाभावस्य चेति नास्तीति प्रतीयमानस्य अयोग्य भव’मन्नाभावस्य चेत्यर्थः । संसर्गिप्रत्ययमन्तरेणेव । अधिकरणमारणे यर्थः । स एवेति । इहावरणं न स्वीति प्रतीतावाश्रयतया यो विषय स एवेत्यर्थः नन्विहावरणं नाही इहेत्युल्लिख्यमानः कारुनिक एव कश्चित् पदार्थः; न तु वास्तविक येन स एवाक श इत्युच्येव इत्यन बाहन चेते । कनिकाधि- करणं यस्य निषेधस्येति । अबाधितत्वायोगादिति । कनिकस्य न घतत्वनियमादिति भावः । नाप्यालोकतिमिरावलम्बन इति । इहावरण न. स्वीति प्रती - 1 इत्युल्लिख्यमान भालोकोऽन्धकारो वा न स्वादित्यर्थः । तेष्वाकाशप्रतीतिव्यवहारयोर योगादिति। आकाशे मालोकः, नाकाशे तम इत्याक श वृक्षितया प्रतीयमानेषु नाकाशप्रतीतिव्यवहारासंभवादित्यर्थः । ननु शुकरजतादिवत् भारोपित एव कश्चित् पदार्थों नीलं नम इत्यत्न प्रतीयत इत्यङ्गीक्रियत इत्यवाह आरोपस्यापीति । प्रती तपूर्व- कत्वादिति । प्रमितिपूर्वकत्वादित्यर्थः । ववचित्प्रमितस्यैवान्यत्नाऽऽरो संभवति, यथा मारणे प्रमितस्यैव रजतस्य शुक्ताविति भावः । एतावता भाकाशप्रत्यक्षे साधकमुक्तम्; इतः परं तस्यापत्यत्वे बाधकमाह अप्रत्यक्षत्वे चेति । पामरेति । तेषामाकाशव्यवहारस्याग- मूलत्वा संभवादिति भावः । नन्वप्रत्यक्षत्वेऽ प्यनुमानमूल एष पामराणामप्याकाशव्यवहारोऽस्त्वत्याशङ्कयाह शन्दाधिकरणेति । परिशेषानुमा " ,

100 जडद्रव्यपरिच्छेदः (शब्दस्य सर्वभूतगुणत्वम् ) वयत्रधर्मत्वे, कारकतया व्यञ्जकतया चाभ्युपगतवायुधर्मत्वे वा कश्चित् दोषः । न च स्पर्शनादि- ग्राह्यत्यप्रसङ्गः ; एकभूतगुणस्यैव गन्धरसरूपादेर्भिन्नाक्षयाह्यत्वस्य दृष्टत्वात् । एवं बाधकान्तरमपि दूग्धम् । गौरवञ्च भवतो बाधकं स्यात् अगवशात्तु चयमाकाशे शब्दमिच्छामः । . ; ’ नहीति । शब्दः कचिदाश्रितो गुणत्वात् इत्यनुमानेन परिशेषसहकेन तलिद्धेः पामरस्यासम्भवादिति भाव गन्धवदिति । यथा गन्ध कस्तूरिकादिगुण एव ; मन्यनोपलम्भस्तु वायुवशानी ततदवयव- समवेतविषयक इत्यभ्युपेयते— एव शब्दोऽपि भेरीधर्म एव; दूरे शब्दोपलम्भस्तु वायुवशानीत- मेवयवसमवेतो गृह्यते इति किं न स्थात ? तथाच शब्दानित्यत्वपक्षे उत्पादकतया, तन्नित्यत्वपक्षे व्यञ्जकतयाऽभ्युपेतवायुधर्मत्वे वाऽनुपरत्यभावात् अशक्यः परिशेष इति भावः । ननु शब्दस्य वायुधर्मत्वे स्वगिन्द्रियेण स्वत् गृह्येन । द्वयोरपि वाकेकरगुणत्वेन एकेन्द्रियग्राह्यत्वस्य गच्यत्वादिति मन्दाशङ्कामनैकान्त्यात् परकरोति न च स्पर्शनेति । बाघकान्तरमपीति । ये पृथिव्यादिगुणाः न ते श्रोतमाद्या: ; यथा रूपादयः; शब्दश्च श्रोत्रप्राद्यः भतो न पृथिव्यादिगुण इत्यादि बाधकम् - यदि गन्धः पृथिवीधर्मः स्यात् घ्राणग्राह्यो न स्यात् रुद्रूपादिवदित्याभाससाम्येन दूप्यमित्यर्थः । गौरवश्चेनि । मूचतुष्टयातिरिक्तकरूपने गौरवादित्यर्थः । ननु तर्हि भवदुक्तरीत्या शब्दस्य वाय्वादिधर्मवोपपत्तौ माकाशः शब्दाश्रयाया नाभ्युपेवः स्यादित्याशङ्कयाह आगमवशाविति । नादेरिति । शब्दः पृथिव्याद्यष्ट उरितद्रव्याश्रित: - उक्ताष्टद्रव्य नाश्रितत्वे सति द्रव्या तत्वादित्य- -नुमाना देरित्यर्थः । आदिना इतरबाधसहितानुमानपरिग्रहः । पृथिव्याद्याश्रितत्वाभावनिश्चयसहितस्म हि द्रव्याश्रितत्वसाधक नुमानस्य पृथिव्याद्यतिरिक्त श्रितत्वसाधकत्वमस्ति । यथा महानसीयेतर - वहिबाघ निश्वसहितस्य बहिसाधकानुनानस्य महानसीयवह्नि पावकत्वम्, तद्वत् । अशक्यत्वादिति । पृथिव्याद्यनाश्रितत्वसिद्धय संभवादिति भाव । तदेवोपपादयति नहीति । गन्धवदिति । यथा गन्धस्य कस्तूरिकाः श्रित्वेऽपि दूरे गन्धोपलम्भस्य वाय्वानी नवगन्धविषयको गतिः, तथा शब्दस्य ! पृथिव्याश्रितत्वेऽपि दूरे शब्दोपलम्भस्य वाय्यानी शब्द विषयक योपपत्त्या शब्दस्य पृथि- व्याश्रितत्वसंभवात् । एवं शब्दानित्यत्वपक्षे उत्पादकता, वन्नियत्वपक्षे व्यञ्जकतयाभ्युपेता वायुधर्मत्व संभवश्च न परिशेषसंभव इत्यर्थः । शब्दस्य वायुविशेषगुणत्वे त्वगिन्द्रियत्वप्रसङ्गः, एवं पृथिव्यादि. गुणत्वे चक्षुरादिमत्प्रसङ्ग इत्याशङ्कय, मनयोजकतया भने न्त्येन च दूषपति न चेत्यादिना । बाघ- कान्तरमपीति । शब्दो न पृथिवीगुणः श्रोत्रम: झत्वात् तन्नैवं यन्नैव यथा पार्थिवरूपमित्यादिकमित्यर्थः दृष्यमिति । गन्धो न पृथिवीगुणः प्राणग्राह्यत्वात् यन्नैव तन्नैवम्, यथा पार्थिवरूपमित्यामास साम्यादिनि भावः । गौरवमिति । भूतचतुष्टयातिरिक्तकल्पना गौरव मित्यर्थः । भवत इति । अनुमानेनाकाशं कल्पयत इति भावः । अस्माकं त्वाकाशस्य प्रत्यक्षसिद्ध उद्या न गौरवस्य दोषावहत्वमिति । ननूक्तरीत्या शब्दस्य पृथिव्यादिधर्मस्वसंभवादाकाशे शब्दस्तीकरः किमर्थ इत्याशङ्कयाह आगमवशादिति ॥ रत्न पेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाजनम् । 101 आकाशात् स्पर्शतम्मानम् । ततो वायुः। तस्य विशिष्टस्पर्शवत्वे सति रूपशून्यत्वम्, अस्मदादि- स्पर्शनै केन्द्रियग्राह्यद्रव्यत्वम्, अनुष्णाशीतस्पर्शविशिष्टत्वे सति गन्धशून्यत्वम् इत्यादि लक्षणम् । अस्य त्वगिन्द्रियायोग्यत्वा प्रत्यक्षत्वादिसाधनानि अरूपिद्रव्यत्वादीनि उपलम्भविरोधानैकान्त्या- स्पर्शतन्मात्रमिति । मत्र उत्तरोत्तरतन्मात्रेष्वपि उत्तद्द्भुतद्वयमध्यमावस्था विशिष्टद्रव्यत्व मि- त्यादिना लक्षणोहस्य प्रदर्शितत्वात् न लक्षणयुक्तमिति ध्येयम् । विशिष्टेति । तन्मात्रातिव्याप्तिवारणाय सर्वज्ञ विशिष्टपदम् । माकाशातिव्याप्तिवारणाय सत्यन्तम् । पृथिव्यादावतिव्याप्तिवारणाय रूप- शून्यत्त्रम् । मुक्तेन्द्रियाणां विषयनियमाभावात् मसम्भववारणाय असदादी वे । पृथिव्याद्यतिव्याप्ति- वारणाय एकेति । स्पर्शातिव्याप्तिवारणाय द्रव्येति । एवमुत्तरत्राप्युद्यम् । उपलम्भविरोधेति । त्वगिन्द्रियग्यापनानन्तरमेव शीतो वायुरिति प्रतीतेरिति भावः । अनैकान्त्येति । कालेऽनेकान्त्यात् अप्रत्यक्षत्व साध्ये मात्मन्यध्यनैकान्त्यां चेति भावः । आदिपदेन अप्रयोजकत्वं गृह्यते । तदेवोपपादयति स्पर्शवत्वमेव हीति । इन्द्रियाणां स्वस्वव्यवस्थापकगुणपुरस्कारस्यैवापेक्षितत्वादिति भावः । आकाशात् स्पर्शतन्मात्रमिति । उत्तरोत्तरतन्मात्रेष्वपि तत्तद्द्भुतद्वयमध्यमावस्था विशिष्टद्रव्य- स्वमित्यादिना नाकाशवायुमध्यमावस्था विशिष्टद्रव्यत्वं तल्लक्षणं सिद्धमिति नेह लक्षणाभिधानमिति बोद्धयम् ॥ विशिष्टेति प्रागुक्तार्थकं तन्मानवारणाय । माकाशवारणाय सत्यन्तम् । पृथिव्यादिवारणाय विशेष्यम् ; रूपत्वावच्छिन्नाश्रयता संबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावार्थिकम् । तेन संयोगसंबन्धावच्छिन्न रूपत्वा- वच्छिन्नप्रतियोगिता का भावस्य पृथिव्यादौ सत्त्वेऽपि न क्षतिः । अस्मदादीति । स्पार्शनेवरास्मदादि- प्रत्यक्षाविषयत्वे सति भस्मदादिस्पार्शनविषयद्रव्यत्वं तादृशप्रत्यक्षविषयद्रव्यत्वं वेत्यर्थः । घटादि- वारणाय सत्यन्तम् । स्पार्शनप्रत्यक्षविषयतया असंभववारणाय तत्र स्पार्शने वरेति । सुक्तेन्द्रियाणां विषयनियमाभावात् तद्वारणायास्मदादीति कर्मविशिष्टार्थकम् | वैशिष्ट्य एककाल : वच्छिन्नैकात्म- वृत्तित्व संबन्धेन । इन्द्रियादिवारणाय विशेष्यम् । स्पर्शवारणाय तज्ञ द्रव्यत्वनिवेशः । मुक्तादि- प्रत्यक्षविषयतामादाय स्पर्शेऽतिव्याप्तिवारणायास्मदादीति प्रागुक्तार्थकम् | अनुष्णाशीतेत्यादि । जलादि- वारणाय सत्यन्तम् । पृथिवीवारणाय विशेष्यम् । माश्रयता संबन्धावच्छिन्नगन्धत्वावच्छिन्न पति- योगिताकाभावार्थकम् । तेन संयोगसंबन्धावच्छिन्नगन्धाभावस्य पृथिव्यां सत्त्वेऽपि न क्षतिः । आदिना चाक्षुषविषयत्वे सति स्वार्शनविषयद्रव्यत्वं सङ्ग्रहः । ननु वायौ मरूपिदव्यत्वेन हेतुना षाशनाविषयत्व- प्रत्यक्षाविषयत्वयोस्सिद्ध्या स्पार्शनविषयत्वप्रत्यक्षविषयत्वघटितलक्षणा संभव इत्यशायाह अस्येति । अरूपिद्रव्यत्वादीति । आदिना मचाक्षुषद्रव्यत्वपरिग्रहः । घटादौ व्यभिचारवारणाय मरुपीति । स्प उद्वारणाय द्रव्येति । उपलम्भविरोधेत्यादि । वायुं स्पृशामि वायुं त्वचा साक्षात्करोमीत्याद्युपलम्मे न वायो: पाशनविषयत्वप्रत्यक्षविषयत्वयोस्सिद्धया बाषात् काले व्यभिचारात्, प्रत्यक्षाविषयत्वसाद्धये मात्मन्यपि व्यभिचाराच निरसनीयानीत्यर्थः । आदिना भायोजकत्व सङ्ग्रहः वदेवोपशयति 102 जडद्रव्यपरिच्छेदः (वायुपरीक्षा) दिभिर्निरसनीयानि । स्पर्शवत्रमेव हि स्पर्शनेन्द्रियग्राह्यः चौपयिकम्; न रूपवत्त्वम्। तथा च भाष्यश्चार तदनुसारि विवरणकारवचनञ्च, “स्पर्शनमपि न सन्मानविषयम्; स्पर्श द्वद्वस्तुविषयत्वात् " इति । प्रमेयसंग्रहश्च, “गिन्द्रियस्यापि स्पर्शद्वस्तुविषये शक्तिः” इति । यदि च स्पर्शानुमैयो वायुः स्यात् क्षितिसलिलतेजसामपि स्पर्शन (ह्यत्वं न स्यात् : तमपि ततस्त हनुमानस्य सुवचत्वात् । उपलम्भस्य समत्वात् । 1 तस्य च वायोः स्वभावाद्वा अदृष्टात्मकेश्वर सङ्कल्पाद्वा स्वारसिकं तिर्यक्प्रसरणम् । पार्थिवादि- द्रव्येण वा वाय्वन्तरेण वा अभिघातवशात् भ्रमणोगमनादयः । ते च दूरस्थेन तृणरजः प्रभृतीनां भ्रमणोगमनादिभिरतुमेयाः । तनत्येन तु स्पर्शनप्राह्याः । एतेन वायोर्नानात्वमपि सिद्धम् । अस्य च सर्वतः पार्थित्राप्योपरोधे सति स्तम्भः । सलिलातपकुसुमादियोगात् शीतोष्णसौर- भारोपः । तथा च अन्वयव्यतिरेकौ । एतेन, “वृद्धिः समानैः सर्वेषां विपरीतैर्विपर्ययः” इति न्यायात् भाष्यश्चेति । " नापि त्वचा स्पर्शद्वस्तुविषयत्वात् " इति सन्मानप्रत्यक्षभङ्गभाष्ये दर्शनादिति भावः । ननु वायोस्त्वगिन्द्रियमाह्मत्वे तदूर्ध्वगमनादिकर्मणामपि त्वगिन्द्रियमाद्यत्वसम्भवेन तृणादि- अमणोर्ध्वगमनाद्यनुमेयत्वं न स्यादित्याशङ्कयाह ते च दूरस्थेनेति । पुंसेति शेषः । एतेनेति । वायुभ्रनणोर्ध्वगमनादेर्वाय्वन्तराभिघातायत्तत्वेनेत्यर्थः । यद्वा स्पार्शनेन्द्रियेणेत्यर्थः । पार्थिवाप्योपरोधे इति । पार्थिवेन वा आप्येन वा उपरोधे सति वायुः स्तब्धो भवतीत्यर्थः ; भस्त्रिकान्तर्गतवाय्वादौ तथा दर्शनात् । वृद्धिः समानैरिति । शीतद्रव्यस्य वातवर्धकत्वं वैद्यशास्त्र सिद्धम् । येन यत् संबध्यते, तत् तत्सजातीयमित्यायुर्वेदः । अतः शीतद्रव्येण संवर्ध्यमानस्य वातस्य शीतत्वेनाऽऽकारेण शीतद्रव्यसाजात्य स्पर्शवत्वमेवेति । कालान्यद्रव्यवृत्तिविषयता संबन्धेन स्वार्शनं प्रति उद्भूतस्वरीत्य हेतुत्वाभिप्रायेणेदम् । औपयिकं प्रयोजकम् । माध्यश्चेति । “नापि वच स्पर्शवद्वस्तुविषयत्वात्” इति सन्मान प्रत्यक्ष- भाष्ये दर्शनादिति भावः । उपलम्भस्येति । घटं स्पृशामि त्वचा घटं साक्षात्करोमीत्याद्युपलम्भस्येत्यर्थः । स्वभावादिति । शक्तिविशेषादित्यर्थः । अदृष्टात्मकेश्वर सङ्कल्पादिति । पार्थिवादिद्रव्येण शय्व- वरेण वाऽभिघाताभावे वायोः तिर्यक्प्रसरणं भूयादित्याकारकादित्यादिः । सिद्धान्ते ईश्वरसकल्पावि रिक्कादृष्टानुपगमादिति भावः । वायुतिर्यङ्गमनस्यादृष्टकारितत्त्वं कणादसूत्रेऽप्युक्तम्, “अमेरूर्ध्वज्वलनं वायोस्तिर्यगमनम् अणूनां मनसश्वधं कर्माष्टकारितम्” इति । दूरस्थेनेति । इदं च त्वक्संयोगविरहेण प्रत्यक्ष संभव प्रदर्शनाव । एतेनेति । एकस्य वायोर्वानन्तरेणा मधातदर्शनेनेत्यर्थः । सर्वत इत्यादि । भस्त्रिकादो तथा दर्शनादिति भावः । अनुष्णाशीतस्पर्शवत्त्वादिघटितलक्षणाव्याप्तिमा शङ्कयाह सलिलेत्यादि । तथाचेति । चो हेतौ । सलिलादिसंसर्गे सति वायौ शीतस्पर्शादिप्रत्ययः, तदभावे तु नेत्यनुभवांदि- त्यर्थः । एतेनेति । वायौ शीतस्वशप्रत्ययस्थान्वयव्यतिरेकाभ्यां सलिलसंयोग कृतत्वनिर्णयेनेत्यर्थः । वृद्धिरित्यादि । शीतद्रव्यरूपस्य जलस्य वानवर्धकत्वं वैद्यशास्त्र सिद्धम् । यस्य यत् संवर्धकम्, तत् तरसजा- 1 वायोरस्पशनत्वं वैशेषिकोक्तमपि न नैयायिकेष्टम् । तथाच नैयायिकोक्तिवत् अस्मद्भाष्य- मपीति तत्समुच्चयार्थी भाष्यश्चेति चकारः । ‘स्पर्शानुमेयो वायुः, वायोर्वायुसंमूर्च्छन नानास्वलिंगम्’ इत्यादिवैशेषिकसूत्रप्रत्यभिज्ञानमतोपरितनवाक्ये भाग्यम् । रमपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 103 वायुः शीत इत्यायुर्वेदानुसारिणां वादिनां मतं निरस्तम् । शीतसंवर्ध्यत्वोष्णापचेयत्वादिभिः साम्यानु शीतत्वो (नयो ) पदेशः । न तु सजातीयविजातीयाभ्यामेवोपचयापचयाविति नियम: : पार्थिवादिभिर्दोषाणामनियमेनोपचयापचयदर्शनात् ॥ ननापि तत्तत्पदार्थ सांसिद्धिकसलिलाश- शक्त्या तदुपपत्तिरिति चेत्- अनापि तथात्वे को विरोधः ? व्यष्टयवस्थस्य मारुतस्य तदुपचया- पचय हेतूनाञ्च पाञ्चभौतिकत्वात् । “आपोमयः प्राणः” इति श्रुत्या प्राणस्य सलिलाप्यायितत्व सिद्धेश्व शीतसंवध्यत्वाद्युपपत्तेः । दुरुहां वस्तुशक्तिमवलम्ब्यैव स्वभावः प्रभावश्च तैरेव क्वचित्क्वचित् वर्ण्यते ; यथा दुन्दुभिखनादौ । सा चात्राप्यनिवार्येति न सङ्कटं किञ्चित् ॥ मङ्गीकार्यमित्यर्थः । उष्णापचेयत्वेति । उष्णनिवर्त्यत्वेत्यर्थः । शीतत्वोपदेश इति । वैषशास्त्र इति शेषः । ननु शीतसंवर्ध्यत्वे शीतत्वं दुर्वारमिखशङ्कयाह नत्विति । पार्थिवादिभिरिति । वातपित्त- श्लेष्मरूपाणां दोषाणां सजातीयविजातीयाभ्यामेव उपचयापचयाविति नियमं परित्यज्य अनुष्णाशीतपार्थि- वादिभिरुपचयापचययोरायुर्वेदे एव प्रतिपादनदर्शनादिति भावः । ननु न पार्थिवेन कदापि वायोरुपचय: ; अपि तु तदवष्टब्धेन सलिलांशेन शीतेनैवेति शङ्कते तत्रापीति । अत्रापि तथात्वे इति । यत्र शीतेन वायोरूपचय उच्यते, तत्र तदुपष्टब्धानुष्णाशीतपार्थिवांशेन अनुष्णाशीतवायोरुपचय इत्यस्त्वियर्थः । पाश्चभौतिकत्वादिति । ततश्च व्यष्टयवस्थवायौ विद्यमानशीतांशस्तेन वर्त्यते इत्यभिप्रायः । सलिला- प्यायितत्व सिद्धेश्चेति । न च एतद्वलादेव प्राणस्यापि शीतत्वमङ्गीकर्तव्यम् ; अशीतस्य शीताप्यायित- त्वासम्भवादिति वाच्यम् ; “अन्नमयं हि सोम्य मनः” इति निस्स्पर्शस्यापि मनसोऽन्नाप्यायितत्व श्रवणेन शीतं शीतमेवाप्याययतीति निर्बन्धस्य निर्निबन्धनत्वादिति भावः । दुरूहामिति । अतर्यामित्यर्थः । तैरेवेति । आयुर्वेदविद्भिरेवेत्यर्थः । दुन्दुभिखनादाति । अल्पपरिमाणदुन्दुभिताडनस्य सर्वदिग्व्यापिमहाध्वन्या- तीयमित्यायुर्वेद शब्दितवैद्यश स्त्रसिद्धो नियमः । तथाच वायोर्जलसना तीयत्वावश्यम्भावाच्छीतस्पर्शवत्व- मेवाश्रयणीयमित्यायुर्वेदविदां मतमित्यर्थः । ननु शीत संवर्धत्वान्यथानुपपत्त्या शीतत्वासिद्धावपि वैध- शास्त्र एव कण्ठरवेण शीतत्वोपदेशात् तद्बलेन वायौ शीतत्वसिद्धिदुर्वा रेवेत्यत माह शीत संवयत्वेति । उष्णापचेयत्वम्= उष्णद्रव्यनिवत्यत्वम् । ननु तर्हि प्रागुक्तनियम - इत्याशङ्कय तादृशनियम एव नास्तीत्याह ननु सजातीयेति । दोषाणां वातपित्तश्लेष्मणाम् अनियमेनोपचयापचयदर्शनादिति । अनुष्णाशीत- स्वतः केनचित् पार्थिवेन शीतस्याप्यभिवृद्धेर्वेद्यश का एव प्रतिपादन दर्शनादित्यर्थः । ननु पार्थिवेन शीतस्य नाभिवृद्धिः; किन्तु तदन्तर्गत सलिलांशेनैव पञ्चीकरणेन पार्थिवेऽपि सलिलांशसद्भावादित्याशङ्कयते तत्रापीति । अत्रापि तथात्व इति । यत्र शीतेन सलिलेन वायोरभिवृद्धिरभिधीयते, तत्रापि न सलिलेन वायोरभिवृद्धिः ; किन्तु तदन्तर्गनेनानुष्णाशीतस्पर्शवत्ता पार्थिवेनैवेत्यङ्गीकार इत्यर्थः । पाञ्चभौतिकत्वा- दिति । तथाच व्यष्ट्रघवस्थवाय्वन्तर्गतशीतांशः सलिलेन संवध्यत इत्यभिप्रायः । एकसङ्घाततापन्नत्व- रूपाप्यायकत्ववन् संवर्धकत्वमपि विजातीयत्व संभवत्येवेत्याह आपोमय इत्यादिना । आाध्यायकत्वं हि सजातीयस्यैवेति न नियमः ; “जन्नमयं हि सोम्य मनः” इति निस्पर्शम्य मनसोऽप्यन्नाप्यायितत्व- दर्शनादिति भावः । दुरूहामिति । एवंविषहेतु सद्भावादलेवं वा शक्तिरित्येवमूहितुमशक्यामित्यर्थं ।

६104 जडद्रव्यपरिच्छेदः (वायुकार्यम् ) स च त्वगिन्द्रियाप्यायनेन प्राणशरीरविषयात्मतया चोपकरोति । तत्र शरीरधारणादिहेतुर्वायु- विशेष एव प्राणसंज्ञः। न [वा ] वायुमासम् ; नापि वायुक्रिया। सुत्रितश्च ‘न वायुक्रिये पृथगुपदेशात् ’ इति । स एव व्यापारभेदात् पश्ञ्चधा दशधा चोच्यते । सूत्रितञ्च, “पञ्चवृत्तिर्मनोवद् व्यपदिश्यते” रम्भकत्वदर्शनादिति भावः । आदिपदेन अवस्कान्तादेरयआकर्षणादिहेतुत्वमित्यादि द्रष्टव्यम् । ; 1 1 1 प्राणात्मना शरीरात्मना विषयात्मना च उपकारकत्वं प्रपञ्चयति तत्रेत्यादिना । वायुविशेष एवेति । कञ्चन अवस्थाविशेषमापन्नो वायुरेवेत्यर्थः । न वायुक्रिये पृथगुपदेशात् । अयमर्थः - “यः प्राणः स वायुः स एष वायुः पञ्चविधः” इति श्रुतिबलात् वायुरेव प्राण इत्यपि न ; उच्छासनिःश्वासादिषु प्राण: प्रसिद्धेः वायुक्रिया प्राण इति पक्षोऽपि न सम्भवनि; कुतः ? पृथगुपदेशात्, “एतस्माज्जायते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च । खं वायुज्योंतिरापः पृथिवी विश्वस्य धारिणी” इति वाय्वपेक्षया प्राणस्य पृथगुपदेशात् । न हि प्राणस्य वायुत्वे तत्क्रियात्वे वा पृथगुपदेशः समञ्जसो भवति । अभेदे वैयर्थ्यात् । क्रियात्वेऽपि भूतान्तरेषु तत्तत्क्रियायाः पृथगुपदेशाभावेन इहापि तदयोगादिति । व्यापारभेदादिति । (?) उच्छवास निश्वासबलवत्कर्मकरणोत्क्रमणसर्वाङ्गान्तरव्यापनरूपवृत्तिभेदान् प्राणापानव्या नोदानसमान रूपेण पञ्चधा व्यपदिश्यते इत्यर्थः । पञ्चवृत्तिमनोवत् व्यपदिश्यते । अयमर्थः - यथा कामादिवृत्तिभेदेऽपि न कामादिकं मनसस्तत्त्वान्तरम्, “कामः सङ्कल्पो विचिकित्सा श्रद्धा अश्रद्धा धृतिरधृतिहींर्मीर्धी रित्येतत् सर्वं मन एव” इति वचनात् ; एवम्, “प्राणोऽपानो व्यान उदानः समानोऽन इत्येतत् सर्वं प्राण एव” इति तैरेवेति । आयुर्वेदविद्भिरेवेत्यर्थः । दुन्दुभिखनादाविति । ओषधि विशेषसंप्रयोगवशेन दुन्दुभिखने रोगविशेषनिवर्तकत्व- सर्पापसारकरवादेस्तैः प्रतिपादनादिति भावः । अत एव हि यादवाभ्युदयेऽप्युक्तम्, “सर्पासारौषधिसंप्रयुक्ता मेरीव साभीमतरं ररास " ( 4. 118) इवि । आदिना अयस्कान्तादिसमहः । वायुश्वतुर्विधः; स्वगिन्द्रियाध्यायकप्राणशरीर विषय मेदात् इति विभागाभिप्रायेणाह सचेत्यादिना । स्वगि- न्द्रियेण सङ्घाततापन्नो वायुविशेष इन्द्रियाप्यायकः। ननु वायुमात्रस्य वायुक्रियाया वा प्राणरूपतयोक्त- विभागोऽनुपपन्न इत्याशक्कयाह तत्रेति । वायुविशेष एवेति । कञ्चनावस्थ’ विशेषमापन्नो वायुरेवेत्यर्थः । प्राणो न वायुमात्रं न च तत्क्रिया; “एतस्माज्जायते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च । खं वायुज्योतिराप:- पृथिवी विश्वस्य धारिणि” इति वाय्यपेक्षया प्राणस्य पृथगुपदेशात् । न हि प्राणस्व वायुत्वे तत्क्रियात्वे वा पृथगुपदेश: समञ्जसो भवति ; ममेदे वैयर्थ्यात् । क्रियात्वेऽपि मृतान्तरेषु । ततत्क्रियायाः पृथगुपदेशा भावेनेहापि तदयोगादिति । नन्वपानादिसद्भावादुक्तविभागानुपपत्तिरित्याशङ्कयाह स एवेति । प्राण एवेत्यर्थः । व्यापारभेदादिति । (१) उच्छवासनिश्वास बलवत्कर्मकरणोत्क्रमण सर्वाङ्गव्यानरूपवृति मेदात् प्राणापानव्यानोदानसमानरूपेण पश्धा व्यपदिश्यत इत्यर्थः । पश्चवृत्तिरित्यादि । श्रयमर्थः; कामादिवृत्ति- भेदेऽपि न कामादिकं मनसस्तत्त्वान्तरम्, “कामः सङ्को विचिकित्सा श्रद्धाऽश्रद्धा धृतिरधृतिहीं मर्धी- रित्येतत् सर्वं मन एव” इति वचनात् एवं, “प्राणोऽपानोव्यान उदानस्समानोऽन इत्येतत् सर्वं प्राण एव” 1 अन माघेऽप्युक्तमित्येव पाठोऽस्ति । तत्र रोगविशेषनिवर्तकत्व परलोकोऽस्ति चेत् उपान्तः स्यात् । 1 1 रत्नपेटिकारंगरामा. जायसमेतं न्यायसिद्धाजनम्

109 इति । प्राणापानव्यानोदानसमान मेदात् पञ्चधा । नाग कृकरदेवदत्तधन जयायैः स दशधा । प्राणशब्दस्तु वादशब्दवत् सामान्यतो विशेषतञ्च व्युपन्नः (निष्पन्नः) ॥ अस्य शरिरेन्द्रियधारकात्रम, " यस्मिन्नुकान् इदं शरीरं पापिष्ठरमिव दृइते “एनस्यैव सर्वे रूप भवन्” इत्य विश्रुति- वचनात् अपानादयोऽपि प्राणस्यैव वृत्तिविशेषाः ; न तत्त्वान्तरमित्यवगम्यते इति । नागकूर्मे । “प्राणोऽ पानः उदानश्च समानो व्यान एव च । नागः कूर्मश्व कूकरो देवदत्तो धनञ्जयः ॥ चरन्ति दशनाडीषु दशम. प्यादि. वायवः । तुन्दस्थं जलमन्नश्च रसादि च समीकृतम् ॥ तुन्दमध्यगतः प्राणः तथा कुर्यात् पृथक्पृथक् । इत्यादि चेष्टनं प्राणः करोति वपुषः स्थितिम् || अपानवायुर्मूखादेः करोति च विसर्जनम् । हानोपादानचेष्ट, दिः क्रियते व्यानवायुना ॥ उन्नीयते शरीरस्थमुदानेन नमखता । पोषणादि शरीरस्य समानः कुरुते सदा । उद्गारादिक्रियो नागः कूर्मोऽक्ष्यादिनिमीलनः । कुकर (ल)श्च क्षुधः कर्ता दत्तो निद्रादिकर्मकृत् ॥” इत्यादि- प्रमाणानि अनुसन्धेयानि । ननु यदि अपानादीनामपि प्राणत्वम्; तर्हि कथम्, “प्राणापान” ‘इ यदिना प्राणेन सहपाठ इत्याशङ्कयाह प्राणशन्दस्त्विति । यथा वादशब्द: कथामात्त्रसाधारणोऽपि तत्त्वबुभुत कथारूपे विशेषे वर्तते, एवं पञ्चवृत्तिसाधारणोऽपि प्राणशब्दः प्राण तिविशेषेऽपि विशिष्य प्रयुज्यो. इत्यर्थः । यस्मिन्नत्कान्ते इति । प्राणानां मध्येऽहमेव ज्यायान् अहमेव ज्यायानित्येवं विवदमानान् ब्रह्मसमीप इति वचनादपानादयोऽपि प्राणस्यैव वृतिविशेषाः, न तत्त्वान्तरमित्यवगम्यत इति । नागकुमें । " प्राणोऽपान उदानश्व समानो व्यान एव च । नागः कूर्मश्व कूकरो (लो) देवदत्तो धनञ्जयः ॥ च दशनाडीषु दशप्राणादिवायवः । तुन्दस्थं जलमन्त्रञ्च रसादि च समीकृतम् ॥ तुन्द्रमध्यगतः प्राणस्थळी- कुर्यात् पृथक् पृथक् । इत्यादिचेष्टनं प्राणः करोति वपुषः स्थितिम् ॥ अपानवायुर्मूत्रादेः करोति च विसर्जनम् | हानोपादानचेष्टादिः क्रियते व्यानवायुना ॥ उन्नीयते शरीरसमुदानेन नमखना | पोषणादि शरीरस्य समानः कुरुते सदा || उगारादिकियो नागः कूर्मोऽक्ष्यादिनिमीलनः । करश्व शुभः कर्ता दतो निद्रादिकर्मकृत् ||” इत्यादिप्रमाणान्यज्ञानुसन्धेयानि । न्नु अपानादीनामपि प्राणरूपताया: प्रागुक्ततया कथं प्राणापानेत्यादिना दशवा विभागः । प्राणत्वस्मापानत्वापविरुद्धत्वात् । न बिरुद्ध नां द्रव्यस्वजलस्वादीनां विभाजकत्वं दृश्यत इत्यन माह प्राणशब्द इति । वादशब्दवदिति । यथा बादशब्दः कथात्वरूपसामान्यधर्माविच्छिन्नस्य तत्त्वबुभुत्सुकास्वरूप ‘वशेषधर्माविच्छिन्नस्य च वाचकः, तथेत्यर्थः । सामान्यतो विशेषतश्च निष्यम इति । नपानादिसाधारणधर्मावच्छिन्नस्य तद्व्यावृत्त- धर्मावच्छिन्नस्य च वाचक इत्यर्थः । तथाच विशेषधर्मस्य विभाजकत्वसंभवात् तदभिप्रयजै विभागः बादजल्पवितण्डाभेदेन कथाविभागवदिति भावः ॥ 1 प्राणस्य शरीरेन्द्रियव’ रकत्वे प्रमाणमाह अस्येत्यादिना । यस्मिन्नुकान्त इति । महमेव ज्यायान् अहमेव ज्यायानित्येवं विवदमानान् ब्रह्मसमीपं मखान् प्राणान् प्रति, " यस्मिन्नुकान्त दं शरीरं 1 | तवमुक्ताकलापे ( . - 53 ) आनन्ददायिन्याम्, “नाग उद्भिरणकरः, कूर्म उन्मीलनहेतुः, कृकल: क्षुधासाधनः, देवदतो जृम्भणहेतुः, धनञ्जयः पोषणकरः इति योगरहस्ये शास्त्रे उपयोग उक्तः” इति ।

• 14 106 लम्पपरिच्छे: (प्राणपरीक्षा) 1 1 म मुख्य गणोत्क्रमणे च स यथा हा भसमे-योचुः भगवन्नेहि खं नः सिद्धम् । भाष्यश्च. " प्राणस्य तु शरीरेन्द्रियधारणम्” इत्यादि । प्रपञ्चितश्चायमर्थः प्राणविद्यायाम् । एवं जङ्गमशरीरेष्विव स्थावरशरीरेष्वपि अनावस्त्ये । मूत्रनिषिक पलिलदो हद पार्थिवधातूना- मभ्यादानात् । अत्रापि भाग्धम्, “स्थावरेषु हि प्रणम्भवेऽपि तस्य पञ्चघ STस्थाय शरीरस्य धारण र्थ-वेनावस्थ नं नास्ति” इति । “अत पत्र प्राणः” इति सुत्रे दीपश्च, “शिलाकाष्ठादिषु प्राणा- यप्त स्थत्यभावात्” इति। नखदन्तरोमकि गादीनामपि मन्दप्राणाश्रयत्वं न्यायतत्वे करणपादाष्टनाधि- करणे प्रपञ्चितम् । अस्यैव रेवपूरककुम्भकरूपं नियमनम् अष्टङ्गयोगे चनुर्थपङ्गम् । आयुर्वेदेषु गतान् प्राणान् प्रति यस्मिन्नु क्रान्त इद शरीरं रवि दृश्यते स वः श्रेष्ठ’ इति ब्रह्मणो वचनमुपन्यस्य वग धुं क्रमणेऽपि शरीरस्य यथ पूर्व नवस्थ नं प्रदेश डूीशः सुहय: 1. डू शङ्कन् मंखिदे 1 एवमितर नू पाणनू ममखद श्रेष्ठोऽसि, मो. कमीः” इत्येवं यथा बलवान् अश्व. परीक्ष थे शया ताब्यमानः पदबन्धन - हून् पाटयति; एवं मुख्यमाणस्य उज्जिगमिषतः इतनेन्द्रिय टनसा शे प्रद पश्चात तैरिन्द्रयैः स्वस्वस्थान प्रच्युतः, ‘भगनेव श्रेष्ठः समुत्कणं मा कार्षी’ इति प्रथितो मुख् प्राणस्तू र्णी बभूवेति प्रदर्शयन्ती छान्दोग्यवाज नेरेव शरीर रकत्वमिन्द्रियघ’ रकत्वञ्च मुख्यपःणस्य दर्शयतीत्यर्थः एतस्यैव सर्वे रूपमभवमितिः मुख्यप्राणस्यैइ रे प्रणा नियाम्या अभवन्न यर्थ: माध्यचे “मे वैलक्षण्याच” भु इति सूत्रे इति शेषः । प्रपश्चितश्चेति । प्रपञ्चनप्रकरश्वास्माभिः, “यस्मिन्नुत्कान्ते” इति व्याख्याने समनन्तरमेवोक्तोऽननुसन्धेनः । पार्थिव वातू गमिति । तत्सूक्ष्-वंश नामित्यर्थः । अत्रापि माध्यमिति । “न तु दृष्ट तमावात्” इति सूत्रे इति शेषः रेचकेति । भन, ‘प्राणो वायुः शरीरस्थ नायामस्तस्व पापिष्ठरमिव हृदयते स वः श्रेष्ठ" इति ब्रह्मणो वचनसुभ्न्यस्य वाग द्युत्क्रमेऽपि शरीरस्य यथापूर्वमवस्थानं प्रद मुख्यद्राणोत्क्रमणे च, " स यथा मुहय: ण्डी गरकून् संखिदेत, एवमितरान् प्रजान् समखिदत् त हामिसमेत्योचुः भगवन् एहि त्वं नरश्रेष्ठऽसि मोत्कमी: " इत्येवम्, यथा बलवानश्वः परीक्षार्थ कश्या तडूनमान: पदबन्धन ङ्कन् पाटयति, एवं मुरुः प्राणस्यो’ ज्जगमिषत इतरेन्द्रियोत्पाटन मध्य प्रद पश्च तैरिन्द्रियैः खस्खस्थानप्रच्युते भवानेव श्रेष्ठः ममुत्क्रमणं मा कार्षी दति प्रार्थितो मुख्य: प्राणस्तूष्णीं बभूवेति प्रदर्शयन्ती छन्दोग्यवाज ने निरेवं शरीरधारकत्वमिन्द्रियधरकत्वं च मुख्यप्राणाय दर्शयतीत्यर्थः । एतस्यैव सर्वे रूपममनश्चिति । मुख्यप्राणस्यैव इतरे प्राणा नियाम्या श्रभवन्नित्यर्थः । माध्यं चेते । “मे भुने लक्षण्याच” इति सून इति शेषः । प्रपञ्चित इति । प्रपञ्चनप्रकारा व्यवहितपूर्व, ““स्मिन्नुत्कान्ते” इत्येतद्विवरणे समुपदेशितः । पार्थिवधातु नामिति । तत्सूक्ष्मांशाना- मित्यर्थः । अनापि मव्यमिति । " न तु दृष्टान्तभ वाद” इति मूल इति शेषः । अस्यैवेत्यादि । 1 पक 1 एतदर्थोऽस्माभिः परिष्कारे दर्शितः (छा.. 1-12 ) पविः पादसंहतिः । तस्या इशोः- नियामका इत्यानन्दगिरिः । पड्वीशपदं नपुं न मृग्वेदे (161) पादबन्धन साधनं वा बन्धन- क्रिया वा तदर्थ इति । “पश्चाश्चरणशकी तु पड्बीशां घुटकोऽपि च” इति वैजयन्ती (भू. क्ष ) इति । नपेटिकारंगरामा जीयसमेतं न्यायसिद्धा जनम् 107 योगानुशासने चास्य प्रपञ्चो प्राह्यः । प्राणाख्यात् वायोरस्य एव शरीरोपादानभूतो बायुः । तदुपादानत्वं वायुप्रचुरेषु मारुनादिशरीरेषु व्यक्तम् । विषयत्वं चण्डवातत नुम्नपत्रनादिषु || वायोः रूपतन्मानम् । ततस्तेजः । “व योग्निः” इत्नाग्निशब्दस्ने जोमात्रपरः । । निग्रहः । प्रणायाम इति प्रोक्तो द्वविधः प्रोच्यत हि सः ॥ पूरक. कुम्मको रेच: प्रागायाम खलः | नासिकाकुष्ट उच्छु ।सो मातः पूरक उच्यते ॥ कुम्नको निश्चलश्चासौ रेच्या निस्तु रेचकः । कुम्भकेन जपं कुर्यात् प्रागायामस्य लक्षणम् || दक्षिणाघ्राणर प्रेग रेचयेत् प्रथमं द्विज । प्रणायामेऽथ बामेन नासार थे। पूरयेत् ||" इत्यादिप्रमाणानि अनुसन्धे गनि । अष्टाङ्गयोग इति । यमनियमासन- प्राण यामप्रत्याह रचार माध्य नसमाधिनाष्टा हत्यर्थ । प्राणात्मना उरकार करवक्वशीरामना उपकारकत्वप्रकरमाह — प्राणारु गदिते । विषयःस्नना उपकारकत्वम कारमाह विषयत्वचेते । ननु, " वायोरम:" इ- मुौ अनि गत्रस्यैव वायुपादानकस्वश्रवणात् कथं कुस्नल तेजो वायूपद नकरवमित्य शक्रय वायोरनि रेत्यत्रे । 3 यथा छा दोग्ये, “ता भन्नमन्" इति श्रम्य अझ शब्दम्य " अधिकाररूपशब्दान्तरेभ्व." इति सूत्रों कन्यायेन पृथ्वी नाल त्वम् एवमिहापि, [काशद्वायुः । वायोरमः । •मेरापः ।" इति भूताधिकारात् छान्दोग्ये, “तेज ऐलन । बहु स्वां प्रजायेयेति । तदपोऽसृजन ।” इति तेजो गवभ्यै । जलप्रकृतिश्व वेदनाची के मां प्रकी । । " i " प्राणो वायुः शरीरख बायामस्त य निग्रहः । प्राणायाम इति प्रोको द्विवच. प्रोच्यते हि सः ॥ पूरक: कुम्नको रेच्यः पणायाम स्वरुक्षणः । नासिक’कृष्ट उच्छा सोध्छात. पूरक उच्यते ॥ कुम्भको निश्चलश्वासौ रेच्यमानस्तु रेचकः । कुम्भकेन जपं कुर्यान् प्राणायामम्य लक्षणम् || दक्षिणाघ्रा गरु रेवयत् प्रथमं द्विजः । प्राणायामेऽथ वामेन नासार पूरयेत् ||” इत्यादिवचनसद्धो रेचकपूरककुकात्मकः प्राणायाम : - यमनियमासनप्राणायामपत्य हारधारणाध्यानसमाध्यात्मक ष्टाङ्गरोगे च थमन मेत्यर्थ । ननु प्राणापेक्षयाऽतिरिक्तक्ष्य शरीरोपादानभूतस्य वायोरपि सत्त्वादिन्द्रियाप्यायकवाण शरीर विषय मेाचर्द्धा विभागोऽनुपपन्न इत्याशङ्क ग्रह प्राणाख्यादिति । अन्य एवेति । पञ्चीकरणसिद्धस्य वायोः शरीरोगदान. स्वात् तस्व च प्राणोस्करणानन्तरमपि सद्भारादिति भावः । तदूरादानन्त्रमिति । वायुपादानकत्व- मित्यर्थः । वैशेष्यात् तद्वाद इति भावः । वायुप्रचुरेविनि । तस्य तत्नाभागरूपत्वादिति भावः । विषयं दर्शयति विषयस्वं चेति । इन्द्रियाध्यायक गणशरीरातिरिक्तं विषयत्वम् ॥ ननु, “वायोरग्मिः” इति नौ मिनाबस्यैव व यू"दान करवणात् कथं कृत्स्नस्य तेजो वायुपादानकस्वमित्याशङ्कयाह वायोरचिरित्यत्रेति । तेजो मात्र पर इति । कुस्नते ज: पर इत्यर्थः । यथा छान्दोग्ये, “ता नन्नमसृजन्तु” इत्य श्रस्यानशब्दम्ब, “मधिकाररूपशब्दान्तरेभ्यः” इति सुलोकन्यायेन कृत्स्नपृथिवीपरत्वम् । एवमिहापि “बाकाशाद्वायुः, वायोरम. अमेरा:” इति भूताधिकारात छान्दोग्ये, “तत्तेज ऐक्षत, बहु स्वां प्रजायेयेति, तदपोऽसृजन” इति तेजो मालस्यैव नकप्रकृतित्व नतिपादनाचा । वैतिरीयके गयां प्रकृतौ प्रयुज्यमानस्याभिशब्दस्य तेजश्शब्द समानमकतामा 108 जडद्रव्यपरिच्छेदः (वायुकार्यम् ) ननु ‘वायोरग्निः’ इत्युपादानत्वविवक्षायां प्रत्यक्ष विरोधः। पर्णतृणकाष्ठादीनामेव भस्म - धूम-धूमध्व- जादिरूपेण परिणामदर्शनात् । पर्णादीनाञ्च पार्थिवत्वात् । अप्रत्यक्षैस्तदानी मप्यष्टाद्युपनीतैः तेजो 5- त्रयवैलारम्भ इति कल्पनस्य गुरुत्वात् । विचिनारम्भस्य च भस्मधूमाङ्गारादिषु दृष्टत्वेनावर्जनीय- स्वात् । सर्शविशेषस्य धूपादिगतगन्धविशेषवत् दुरालभास्पर्शादिवदुपपत्तेः । अतः सलिलस्य महकारिभेदात् फेन रङ्गबुद्बुदवत् पृथिव्या एवांशतो हुतवहादिपरिणामः इति सिद्धे, “वायोरग्निः” इत्यादि निमित्तकारणत्वमात्रेणापि उपपद्यते इति ॥ तदसत् । अनन्यथासिद्धोपादानप्रकरणपठि सृष्टि- प्रलयक्रमप्रक्रियाविरोधात् । पर्णतृण दीनामपि पाञ्चभौतिकत्वस्य वक्ष्यमाणत्वात् । तत एव तदंशतो प्रयुज्यम नोऽमित्रन्दः छन्दोग्यगततेजश्शब्द समानार्थक इति भावः । ननु तृणपर्गादीनां भस्माचात्मना पान दानत्वमुपपद्यते ; अतोऽदृष्टवशानीततादात्विकतेजोन्वरकरूपनमेव युक्तमित्य - शङ्काह विचितारम्भस्य चेति । विरुदृशानां भस्मधूमादीनां तृणपर्णाधारब्धत्वस्य त्वयाप्यभ्युपगत स्वादिति भावः । ननु वः पार्थिवोपादानकत्वे कथं तद्विक्षणोष्णस्पर्शोपलम्भ इत्याशङ्कयाह स्पर्श- विशेषस्येति । धूमादीति । न हि धूमादौ विद्यमानो गन्धविशेषस्तदुपादानभूने तृणादावप्यस्ति । न वा दुःखमाख्यौष घविशेषगतः कण्डू तज कः स्पर्श वशेषस्तदुपादानेऽप्यस्तीति भावः । अनन्यथा- मिद्धेनि । पचम्याः हेतुमाल साधरणतया, “बायोरभिः” इति सृष्टिः कथंचित् अन्यथा सद्धिसम्भवेऽपि “ब्बात् न नाकाशः सम्भूतः । माकाशाद्वायुः । वायोर’मः” इत्युपादानपायपाठानुगृहीता, “दायोरभि: " इति सृष्टभुतिरनन्यथासिद्धत्वात् उपादानत्वे प्रमाणं भवत्येव । तथाच लयप्रकरणे, “पृथिव्यप्सु प्रलीयते । मापस्तेजसि लीयन्ते । तेजो वायौ लीयते” इति व्यक्रमप्रतिपादिकाया मपि मुनेरनन्यथा सिद्धत्य चोपादानत्वं सिद्धम् ; निमित्तकारणे लयासम्भवादिति भावः । तत एव तदंशत इति । एव युक्तत्वादिति भावः । ननु, “वायोरभिः” इत्यन पश्चग्या निमित्तकारणत्वमात्रपरताया एवावइश्क तया न तस्य तेजोमानपरत्वमित्यभिप्रायेण शङ्कते नन्विति । धूमध्वजः = वहिः । नन्व प्रत्यक्षैस्तदानीन- दृष्टा चुपनीतैस्तेजोऽवयवैरेच ज्याकारम्भ इति कल्प्यत इत्याशङ्क्याह अप्रत्यक्षैरिति । ननु विचिनारम्भा योगाद्वौखं सोढव्यमित्याशङ्कयाह विचित्रारम्भस्य चेति । विसद्वंशारम्भस्य चेत्यर्थः । दृष्टत्वे नावर्ज- नीयत्वादिवि । ममादीनां तृणादिविसदृशत्वस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वादिति भावः । नतु वहेः पार्थिवोपादान- कत्वे कथं तद्विलक्षणोष्णस्पर्शोपलम्भ इत्याशङ्कयाह स्पर्शविशेषस्येति । धूमादीति । न हि धूनादिगतो गन्धविशेषस्तदुपादानभूते तृशादावस्ति । न वा दुराखामा ख्यौषधिविशेषगतः कण्डूतिजनक : स्पर्शविशेषः दुः दानेऽस्तीति भावः । अनन्यथासिद्धेति । पञ्चम्या हेतुमालवाचकत्वेऽपि, “भारंमन माकाशः संभूतः आकाशाद्वायुः वायोरमिः” इत्युपादानपायपाठानुगृहीताया:, वायोरमिंरिति सृष्टिश्रुतेरुपादानपर वाया आवश्यकत्वादिति भावः । प्रळयेति । व्यप्रकरणे, “पृथिव्यप्सु प्रलीयते, नापस्तेजसि लीयन्ते, तेजो वायौ लीयत” इति व्यक्रमप्रतिपादिकाऽपि श्रुतिरनन्यथासिद्धेव; निमितकारणे लयासंभवादिति भावः । तत एवेति । पाश्चभौतिकत्वादेवेत्यर्थः । तदंशत इति । पर्णादसंसृष्टते जोशैरित्यर्थ । । : रत्नपेटिकारंगरामानुजीय समेत न्यायसिद्धाञ्जनम् 109 निर्वृत्तेरपीष्टत्वात् । ज्वालानिव पिणानन्तरमेव तदवयवानुपलम्भवत्, तदुत्पत्तेः प्रागपि तथैवोपपत्तौ गौरवस्याप्यभावात् । अबिन्धने च जातवेदसि पार्थिवपरिणामात्मकत्वकल्पनाऽयोगात् । अनियतो- पादानवलुतेर्गुरुत्वात् । तदेवं तत्रतत्न लीन एवाग्निः सहकारिविशेषात् अदृष्टाद्युपनीतसजातीया- वयवयोगाश्च उद्भूत उपलभ्यते । व्यवहरन्ति च महर्षयोऽपि, “काष्ठेऽग्निरिव शेरते”, “दारुण्य- निर्यथा तैलं तिले तद्वदसौ पुमान्” इत्यादि । अतः समष्टिसृष्टिदशायां वायो रेवोपादानात् अग्नेरुत्पत्ति- रुपपन्ना | व्यष्टिदशायां तु तेजस एव सुक्ष्मात् स्थूलतेजसः समुद्भव इति ॥ उष्णस्पर्शत्वभास्वर- रूपवत्त्वादिकञ्च तेजसो लक्षणम् । तच्च वाक्चक्षुषोरा प्यायकम् । “तेजोमयी वाक्”, “आदित्यश्च- क्षुभूत्वा अक्षिणी प्राविशत्”, “रश्मिभिरेषोऽस्मान् प्रतिष्ठितः” इत्यादिश्रुतेः । दिवाभीतादिव्यति- रिक्तलोचनानामञ्जनविशेषादिशून्यानां तिमिराद्यतिरिक्तविषयप्रत्ययोत्पादने प्रभूतरूपमाध्यायकाति- पाचभौतिकत्वात् तत्संसृष्टतेजोऽशैरेव वयारम्भः; न तु पार्थिवांशैरिति भावः । ननु तृणादिषु पाश्चभौतिकतया तेजशसत्त्वे बद्दयुत्पत्तेः प्रागपि तेजग उपलभ्येत इत्याशङ्कयाह ज्वालेति । अवयवानुपलम्भवदिति । सतामेव तदवयवानां •नुपलम्भकलानवत् प्रागपि शास्त्र सिद्धपञ्चीकरण- प्रक्रियया सतामेवानुपलम्भोपपत्तौ तदानीमेव दृष्टा दिवशानीत ते जोन्तरलक्षणघर्मिकल्पना गौरवस्यापि मनाश्रयणीयत्वादित्यर्थः । अविन्धने इति । समुद्रमध्यवर्तिबडबामुख मावित्यर्थः । ननु भविन्वने पामेवोपादानत्वम्, तार्णादिषु तृणादीनामेव पार्थिवानामित्याशङ्कयाह अनियतेति । ततश्व चीकृततेजश एवोपादानमिति भावः । ननु पञ्चीकृत तेजशः किं उद्भूतरूपः उत न बाधे उपलम्भावश्यम्भावः । द्वितीये अनुद्भूदरूपस्य उद्भुतरूपारम्भकत्वमयुक्तम् इत्याशक्य, तप्तनेलवर- नुद्भूतरूपम्य नलादिसंसर्गसहकारिवशात् उद्भुतरूपतेजोन्तरारम्भकत्वस्य प्रत्यक्षसिद्धतया तद्वदेव प्रागनुद्भूततेजों शादेव उद्भू रूपतेजोन्वरोद्भवे दोषाभावादित्यभिप्रयन्नाह तदेवं तत्रतत्रेति । समष्टि- सृष्टिदशायामिति । भौतिकत्वानापन्नापञ्चीकृतभूतसृष्टिः समष्टिसृष्टिः । आध्यायकमिति । कार्यजनन- सामर्थ्यावादकमित्यर्थः । अध्यायकातिरिक्तमिति । “२श्मिभिरेषोऽस्मिन् प्रतिष्ठितः “, ‘मादित्यश्च- क्षुभूत्वा’ इत्यादिशास्त्रसिद्धाप्यायकसौर ते जसंवलनस्य सार्वत्रिकतया सत्यपि तस्मिन् तमोवर्तिपदार्थग्रहणात् ननु तृणादिषु तेजशसत्वे व्यापतेः प्रागपि तदुपलम्भ: स्यादित्याशङ्कयाह ज्वालेति । गौरवस्येति । सदानीमदृष्टवशानी तेजोन्तर करूपनागौरवस्येत्यर्थः । अविन्धन इति । समुद्रमध्यवर्तिबडबामुखामि- विवादावित्यर्थ । नन्वबिन्धनेऽपामेवोपादानत्वम् । तार्णादिषु तृणादीनामेव पार्थिवानामित्याशङ्क्याह अनियतेति । ततश्च चीकृत तेजश एवं सर्वलोपादानमित्याश्रयणीयमिति मावः । नमु पञ्चीकृ तेजोशम्योद्भूतरूपवच्चे उपलम्भप्रसङ्गः, अनुद्भूतरूपवत्त्वे उद्मनरूपवदारम्भकत्वानुपपत्तिरित्याशय तप्ततैलान्त. पाति बहेरनुद्भूतरूपस्यापि जलसंसर्गरूपसहकारित्र शादुद्भूतरूपवतेजोन्वरारम्भकत्वस्म प्रत्यक्ष- सिद्धतया अनुद्भूतरूपवसेज श्रादुद्भूतरूपवतेजोन्तरोत्पत्तौ न किश्चिद्वाचकमित्यभिप्रायेणाह तदेवं | समष्टीत | भौतिकरवानापन्ना पञ्चीकृत भूतसृष्टिः समष्टिसृष्टिः । व्यष्टीति । पश्चीकरणा- नन्तरमाविष्टष्टिसृष्टिः । प्रभूतरूपमिति । प्रचुरात्मकमित्यर्थः । उत्कृष्टमहत्त्ववदिति यावत् । 1 | 110 ; द्रव्यपरिच्छेदः (तेजउपकारप्रकाराः ) रिक्तं तत् भवश्यापेक्षितम् । वैश्वानराद्यात्मना च तदुपकारः । वैश्वानरो नान शरीरान्तवेत प्राणादिसंयोगात् अशितपीतपाका दिहेतुस्तेजो विशेषः । शरीरत्वं तेजसः तेजःप्रचुरेषु दहनतपनादिशरीरेषु व्यक्तम् । विषयत्वं चन्द्रिकातप- शतह्रदा-हुतवहादिषु । तत्र हुतवहस्य ज्वालात्मकस्य दाह्यनाशे नाशदर्शनात्, पुष्कल कारणक्रमोपनिपातात्, एकदा अनेकदीपादर्शनाच तदतिरिक्तप्रौढालो का पेक्षाऽस्तीति भावः । अवश्यापेक्षितमिव । वश्यं न भवतीत्यवश्यम्, अवश्यश्च तत् अपेक्षितश्च भवश्यापेक्षितम् । अकामेनापि स्वीकरणीयमित्यर्थः । तेन अपेक्षितशब्दस्य कृत्यप्रत्यया- न्तत्वाभावात्, “लुम्पेदवश्यन: कत्ये” इति मकारलोपः कथम् इति शङ्का निरस्नेति द्रष्टव्यम् । वैश्वानरो नामेति । “महं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमास्थितः । प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्न चतुर्विधम् " || इति प्रमाणम्नानुसन्धेयम् | शतदेति । विद्युदित्यर्थः । दहनः दिवाला मिशरीरम् । हुतवहादिष्विति । व्यक्तम् इत्यनुषङ्गः । दाह्यनाश इति । इन्धननाश इत्यर्थः । ततब्ध प्रकृतेऽपि तैल वर्त्यवयवरूपदाद्यनाशेन जलानाशोऽभ्युपगन्तव्य इति भावः । पुष्कलेति । तैलचयैव यवान्तर- संयोगरूपपुष्कलकारणानां क्रमेण उपनिपातात् क्रमिकज्नाकोत्पत्तिरवश्यम्भाविनीति भावः । तथापि क्रमेणो- त्पन्नानां ज्वालानां यौगपद्यमेवास्तु न तु पूर्वोत्पन्नानां विनाशः ; येन क्षणिकत्वं स्यादित्याशङ्कयाह एकदेति । दीपालानां त्रिचतुरक्षणावस्थायित्वेन क्षणमात्रसम्बन्धित्वलक्षणक्षणिकत्वाभावमभिप्रमन् भाह आशुतरेति । ननु सेयं दीपज्य लेति प्रत्यभिज्ञेव स्थैर्यं सामयिष्यति । न चेयं प्रत्यभिज्ञा निर्वापिता- रोपितदीपप्रत्यभिज्ञातुल्यशीलेति शङ्कयम् ; निर्वापितारोपणस्थले प्रत्यभिज्ञाया एवामावादित्याशङ्कच निर्वापणारोपणे पश्यतस्तत्र प्रत्यभिज्ञाया असम्भवेऽपि तददर्शिनो निष्क्रान्तप्रविष्टस्य प्रत्यभिज्ञादर्शनादि- लसरेणुवारणायेद, चक्षुगप्यायक तेजसस्त मस्यपि संभवादाच्यायका तिरिक्तमिति । तत् = तेजः । अवश्या- । | पेक्षितमिति । इयं = सत्यामिच्छायां स्वीकार्यम् । तन्न भवतीत्यवश्यम्, नवश्यं च तदपेक्षितश्चेति अवश्यापेक्षितम् । अकामेनापि स्वीकार्यतयाऽवश्यापेक्षित [व्य ! ]मित्यर्थः । तेनापेक्षितशब्दस्य कृत्यप्रत्यया- न्तत्वविरहात्, “लुम्पेदवश्यमः कृत्ये” इति लोपासंभवात् कथमवश्यापेक्षितमिति रूपसिद्धिरित्यपास्तम् । तच्चतुर्विषम् इन्द्रियाप्यायक-वैश्वानर- शरीर-विषय मेदादिति विभागमभिप्रेत्येन्द्रियाध्यायकस्य प्रागुक्त तया वैश्वानरादिकनाह वैश्वानरेत्यादिना । वैश्वानरो नामेति । “महं वैश्वानरो भूखा प्राणिनां देहमास्थितः । प्राणापान समायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विषम्” इत्यादिकमिहानुसन्धेयम् । दहनः- दिपाकामि देवता । शतह्रदा = विद्युत् | हु नवहः = परिदृश्यमानोऽग्मिः । दाह्यनाश इति । इन्धननाश इत्यर्थः । ततश्व प्रकृतेऽपि तैल वर्त्यवयवरूपदाद्यनाशेन ज्वालानाशोऽभ्युपगन्तव्य इति भावः । पुष्कलेति । तैलवत्वय- वान्तरसंयोगरूपपुण्कल कारणानां क्रमेणोपनिपातात् क्रमिकज्वालोत्पत्तिरवश्यम्भाविनीति भावः । नन्वस्तु क्रमिकज्वालोत्पत्तिः; तथापि क्रमेणोत्पन्नानां ज्वालानां यौगपद्यमेवास्तु न तु पूर्वोत्नानामाशु- तरमेव विनाश:- येन क्षणिकत्वं स्यादित्याशयाह एकदेति । अनेन दाद्यनाशेऽविलम्बेनैव ज्वालामा श इत्युक्तं भवति । ज्वलानां त्रिचतुरक्षणस्थायित्मात् द्वितीयक्षणवृतिध्वंसप्रतियोगिश्वरूपक्षणिकस्यासंभवा रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् i 111 आशुतरविनाशित्वरूपं क्षणिकत्वं सिद्धम् । प्रत्यमिशा तु 1 निष्क्रान्तप्रविष्टवदसंभवात् निर्वापि - ता (निष्क्रान्तप्रविष्टस्य निष्क्रमणदशानिर्वापिता ?) रोपितदीपादिष्विवान्यथासिद्धा । प्रत्यक्षत्वं ज्वाला मेदस्योकं तस्वरत्नाकरे, “निपुणनिरीक्षणे च जलवेणिकावत् ज्वालासञ्चरणं दृश्यते” इति । " अहेतुक एव ज्वालाविनाशः " इति बौद्धगन्धिनः केचिदाहुः । तदयुक्तम् ; क्षणभङ्ग- प्रसङ्गात् अदृष्टेश्वरादेश्व हेतोरवर्जनीयत्वात् । वेगादेश्वाषिनाभूतस्यावस्थान्तरापादकत्वोपपत्तेः । एवमन्त्यशब्द- चरमसंस्कारादिष्वपि स्वतोविनाशवादिनो निरस्ताः । तदखिलमभिप्रेत्योकं वेदार्थ- वराऽपि प्रत्यभिज्ञा तादृशीत्याह प्रयमह्नेति । जखवेणिका रस्सूक्ष्मजलधारा । बौद्धगन्धिन इति । मृषावादिन इत्यर्थः । महेतुकचरमवृत्तिनाशे ज्वालानाशस्य दृष्टान्तीकरणादिति भावः । क्षणभङ्गेति । नाशस्य विलम्बाप्रसकेरिति भावः । वेगादेवेति । वेगेन वियति विक्षिप्तभिदुरमृत्पिण्डस्य वियत्येव शकलीभावदर्शनेन नाशहेतुत्वमस्तीति भावः । अवस्थान्तरेति । अस्यायं भावः — नाशस्य अभावरूपत्वे हि अहेतुकत्वशङ्काऽपि । अस्मन्मते तु नाशो नाम भावरूपावस्थान्तरमेव न तस्याहेतुकत्वमिति । एवमन्त्यशब्देति । उपान्त्यशब्दस्य वा फलस्म वा कारणनाशादीनां वा सर्वत्र सुलभत्वादिति भावः । आशुतरविनाशित्वरूपमिति । ननु निष्क्रान्प्रविष्टे देवदसादौ सोऽयं देवदत्त इति प्रत्यभिज्ञयेव सेयं दीपज्यालेति प्रत्यभिज्ञया स्थैर्यसिद्धया न दीपज्यालाया माशुनरविनाशित्वसंभव इत्याशङ्कयाह प्रत्यभिज्ञा त्विति । निष्क्रान्तप्रविष्टवदसंभवादिति सप्तम्यन्ताद्वतिः । निष्क्रान्वप्रविष्टे देवदत्तादाविव याथार्थ्यासं प्रवादित्यर्थः । निर्वापितारोपितदीपादिष्विवान्यथासिद्धेति । निर्वापिठारोपितदीपादिषु निर्वापणारोपणे जजानतो जायमाना सोऽयं दीप इति प्रत्यभिज्ञा सादृश्यदोषमूलकतया यथा आन्तिरूपा तथा सेयं दीपज्ञ लेति प्रत्यभिज्ञाऽपि भ्रान्तिरूपेत्यर्थः । प्रबलप्रमाणेन भेदसिद्धेरिति भावः । रङ्गरामानुज स्वामिनस्तु, “ननु सेयं दीपज्जालेति प्रत्यभिज्ञैव स्थैर्ये साधयिष्यति न चेयं प्रत्य- भिज्ञा निर्वापितारोपितदीपप्रत्यभिज्ञातुल्यशीलेति शङ्कयम्; निर्वापितारोपणस्थले प्रत्यभिज्ञाया एवा- संभवादित्याशय निर्वापणारोणे पश्यतस्तत्र प्रत्यभिज्ञाया असंभवेऽपि तददर्शिनो निष्क्रान्तप्रविष्टस्य प्रत्यभिज्ञादर्शनादितरापि प्रत्यभिज्ञा तादृशीत्याह प्रत्यभिज्ञेति” इति व्याचरूयुः । इदं च निष्क्रान्त- प्रविष्टस्य संभवादिति पाठाभिप्रायम् । निष्क्रान्तप्रविष्टस्य निष्क्रमणदशानिर्वापितारोपितदीपादिष्विवान्यथा- सिद्धेत्यपि पाठाम्वरम् । जलवेणिकां = जलधाराम्, बौद्धगन्धिन = अद्वैदिनः । क्षणभङ्गप्रसङ्गादिति । द्वितीयक्षणवृत्तिध्वंसप्रतियोगित्वप्रसङ्गादित्यर्थः । विळम्बहेत्वभावादिति भावः । अविनाभूतस्येति । ज्वाला विनाभूतस्येत्यर्थ: : तथाच तस्यैव नाशकत्वं संभवति वियति विक्षिप्तलोष्टादिनाशे तस्य हेतुत्वदर्श- नादिति भावः । अवस्थान्तरेति । जयं भावः - नाशस्य भावातिरिक्तत्वे हि महेतुकत्वशङ्काऽपि भावान्तरा- भावपक्षे नाशन्यापि भावान्तरख्या न तत्र तच्छका युक्तेति । एवमन्त्यशब्देति । उपान्त्यशब्दस्य वा | निष्क्रान्तप्रविष्टवदिति पाठे उपर्यपि इवकारसत्वात् प्रथमव्याख्यारीतौ वतिप्रत्यय- वैयर्थ्यमिति अन्यथा द्वितीयव्याख्या । निष्क्रान्तः विष्टस्येवेत्यत्ययो भवति । 112 जडद्रव्यपरिच्छेदः (तेजोवैविध्यम ) संग्रहे, “दावाग्न्यादीनामपि पूर्वावस्थाविरोधिपरिणामपरम्परा अवर्जनीयैव” इति । तत्र भौमदिव्यादिभेदस्तत्रतत्न सामग्री कार्याणि क्षणिकत्व स्थिरत्वादीनि यथायोगमुन्नेयानि ॥ तेजः पुनस्सामान्यतो द्विविधम्-प्रभा प्रभावच्चेति । आवरण लदसद्भावाधीनसङ्कोचविकासों यथावेगशक्ति अधिष्ठान देशाधिकदेशप्रसारी तेजोविशेषः प्रभा । सा च प्रभावद्भिः सहोत्पद्यते, सह च विनश्यति । न चासौ विशीर्णदीपाद्यवयवः ऊर्ध्वगमनस्वभावानां वाताद्यमिघातादर्शने चरमसंस्कारेति । मुक्तिपावकालीनानुभवजन्य संस्कारेत्यर्थः । वेदार्थसंग्रह इति । दावानलविषनाशन- विषादिवत् चरमवृत्तेः स्खतोऽपि नाशशङ्कामुद्भाव्य दाबानलादावपि विनाशस्यावस्थान्तरापत्तिरूपत्वात् भावरूप’वस्थान्तरापत्तेश्चाकारणकत्वासंभवात् अहेतुकविनाशो न सम्भवतीति प्रतिपादितमित्यर्थः । मौमदिव्यादीति । मादित्यादीनि ज्योतींषि दिव्यानि । आदिपदेन औदर्यादि गृह्यते । यथायोग- मिति यत्र योगो यस्य सम्भवति, तत्त्रेत्यर्थः ॥ यथावेगशक्तीति । वेगशक्तचनुसारेण अधिष्ठानाधिकदेशं प्रसरतीत्यर्थः । न चासाविति । असौ प्रभेत्यर्थः । किं दीपावयवास्तिर्यग्गतिस्वभावाः, उत ऊर्ध्वगमन खभावाः इति विकरूप्य आधे ऊर्ध्वगतिर्न स्यात् ; [[किञ्च ] अग्न्यवयवानां लोकदृष्टोर्ध्वगमनस्वभावविरुद्ध स्वभावकल्पनञ्च विरुद्धमिति दोषं हृदि निघाय द्वितीयं दूषयति ऊर्ध्वगमनस्वभावानामिति । दीपः किं पिण्डीभावस्वभावः, उत विशरण स्वभावः ? आधे विशरणं न स्यात्, अन्त्ये पिण्डीभावो न स्यात्, परस्पर विरुद्ध खभावद्वयासम्भवात् । एकस्य स्वाभाविकत्वम्, अपरस्य औपाधिकत्वमित्यभ्युपगमे अत्यन्तापरिदृष्टोपाधिकल्पनागौरवमित्यादिकमिहानु- सन्धेयम् । विरुद्धखभावानधिष्ठितायामुपलम्भानुगुणविष्वग्विशरणशीलायामतिरिक्तप्रभायां तु नायं विकल्पः फलस्य वा कारणनाशादीनां वा सर्वत्र सुलभत्वादिति भावः । चरमसंस्कारः = मुक्तिप्राक्क लीनसंस्कारः | मौमदिव्यादिभेद इवि । आदिना औदर्यादिपरिग्रहः । नादित्यादिज्योतींषिदिव्यानि ॥ प्रभाखरूपमाह भावरणसदसद्भावेति । यथावेगशक्तीति । वेगशक्त्यनुसारेणाधिष्ठानदेशा- धिकदेशप्रसारीत्यर्थः । अनेन स्वापृथव सिद्धरसखासंयुक्त देश संयोगित्वो मय संबन्धेन तेजोविशिष्टते जस्त्वं प्रभाया लक्षणमिति फलितम् । एकदीपा संयुक्त देश संयोगिनि दीपान्तरेऽतिप्रसङ्गवारणाया पृथक सिद्धत्व- निवेशः । प्रभापृथवसिद्धदीपवारणाय खासंयुक्तेत्यादि । स्वापृथक सिद्धत्वं च खसंयोगाभावनिरूपितक ‘ल- विशेषावच्छिन्नाधिकरणताशून्यत्वे सति स्वसंयुक्तत्वम् । यस्मिन् दीपे कदाचिदपि यस्य दीपस्य संयोगो नाभूत् - तत्रैकदीपनिष्ठाया दीपान्तरसंयोगाभावाधिकरणताया: काळविशेषानवच्छिन्ननया तन्नापृथक्- सिद्धत्ववारणाय स्वसंयुक्तत्वनिवेशः । कदाचिदेकदीपसंयुक्तदीपान्तरवारणाय सत्यन्तम् । नचाला- विति । असौ = प्रभा । ऊर्ध्वगमन स्वमावानामिति । तिर्यग्गतिस्वभावत्वे प्रथम मूर्ध्वगत्यनुपपतेः, अभ्यवयवानां लोकदृष्टोर्ध्वगमन स्वभावविरुद्धख भावकल्पना संभवाच्च तेषामूर्ध्वगमनस्वम. वत्वमावश्यकमिति भावः । मनेंद बोद्धधम् ; दीरस्य पिण्डीभावत्वभावत्वे विशरणानुपपति, विशरणखभावत्वे पिण्डी- भावानुपपत्तिः । परस्परविरुद्ध स्वभावद्वय कन्न न संभवति, एकस्य स्वाभाविकत्वमन्यस्योपाधिकत्वमित्यभ्यु रत्नपेटिकारंगरामानुजीव समेत न्यायासान

युगपद्विष्वविशरणादिकपंनस्य गुरुत्वात् । प्रमावास्तथाभ्युपगमात् । स्थिरतरेषु मणिमणिप्रभृतिषु च विशरणप्रसङ्गात् । तदभ्युपगमे च तेषां दीपादिवत् । तमापि प्रतिक्षणोत्पत्यादिकल्पनस्यातिगुरुत्वात् । तैलदशादिवत् सामग्रीविशेषादर्शनात् । न व मण्यादीनां प्रत्यमिशा भ्रान्तिः विशरणे सिद्धे नद्रान्तित्वसिद्धिः तत्सिद्धों क्शिणसिद्धिरिति परस्पराश्रयणात् ॥ विशीर्णगन्धाश्रयं चम्पककुसुमादिवत् भंशतो विशरणेऽपि प्रत्यभिज्ञानमिति चेत्रं भ्रान्तेर्वतोत्तरत्वात् । यथोपलम्मं द्रव्यान्तराभ्युपगमे भ्रान्तित्वका नवकाशात् । गन्धोपलम् में तु वायुगतिविशेषानु विधाननियमात् भभयभूतंचम्पकादिनाशेऽपि गन्धावस्थानदर्शनाच प्रभा - तुझ्यत्वपरित्यागः । प्रीष्मनिशा (शीथा) दिवु भौण्योपलम्येऽपि प्रभात्मकं स्वरूपं नास्त्येव । प्रसरतीति प्रदर्शयति प्रभायास्त्विति । स्थिरतरेष्विति । स्थैर्यस्य सोऽयं मणिरिति प्रत्यभिज्ञासिद्ध- त्वादिति भावः । ननु दीपप्रभावदस्त्वित्याशङ्कयाह तैलदशादिन देति । विशरणेऽपि प्रत्यभिज्ञानमिति । भ्रमरूपमिति शेषः । ततश्च यथा गन्धाश्रयप्रत्यभिज्ञाया भ्रमरूपत्वम् एात्वाऽस्त्विति भावः । दत्तोत्तरत्वादिति । अन्योन्याश्रयेणेति भावः । मत्यभावात् तथाऽस्त्वित्याशङ्क अतिरिक्तप्रभावादि: लस्य मते न दोष इत्याह यथोपलम्भमिति । ननु प्रभाश्रयतुल्योत्पत्तिविनाशाया अधिष्ठानाधिकदेश, व्यापिन्या द्रव्यरूपायाः प्रभायाः स्वीकारे गन्धस्थलेऽपि ताशमेवाभ्युपगम्यताम् । किमवयवविवरणा सुप गमेन ! ततश्च प्रत्यभिज्ञाऽपि तपस्विनी प्रमात्वमनुभवत्वित्याशय तद्वैषम्यमाह ग्रन्धोपलम्मे विवि । ननु प्रभाश्रयाविनाभूतत्वं प्रभाया नास्ति अस्तमितेऽपि में ओप्यायनपगमदर्शनेन तदाश्रभाक मध्यवस्थितेरित्याशङ्कय उपलभ्यमानौयाश्रयस्थ प्रभाद्रव्यातिरिक्तस्वात् न दोष इत्याह ग्रीष्मेति । यद्वा ग्रीष्मनिशीथादौ विशीर्णेषु तेजोवयवेषु उपलभ्यमानौयाश्रयतमा सत्खपि प्रभाया अभावात् न विशीर्णतेजोवयवानां ‘प्रभात्वमित्याह । ग्रीष्मनिशीथादिष्विति । ननु विशीर्णावयवानां प्रमात्वानः गमेऽत्यन्तापरिदृष्टोपाधिक नागौरवमिति । विरुद्ध स्वभावानहितायां प्रभायामुपलम्भानुरोधेन विश्ववि शरणखभावत्वाभ्युपगमे न काचिदनुपपतिरित्यभिप्रायेणाह प्रभायास्त्विति । स्थिरतरेष्विति । घटा- पेक्षयाऽपि स्थिरेष्वित्यर्थः । अनेन तत् स्थैर्ये वैनाशिकातिरिक्तमते संप्रतिपन्नमिति घोलितम् । अतिगुरुत्वादिति । सामग्रीविशेषस्यापि कहानीयत्वादिति भावः । विवरणेऽपि प्रत्यभिज्ञानमिति । भ्रान्तिरूपमिति शेषः । ततश्च गन्धाश्रयप्रत्यभिज्ञावदत्रापि प्रत्यभिज्ञाया आन्तित्वमेवागत्या स्वीकार्यमिति भावः । दत्तोचरत्वादिति । अन्योन्याश्रयणेनेति भावः । प्रकृते न तथागत्यभाव इत्याह यथोपलम्भमिति । ननु गन्धस्थलेऽपि प्रभातुख्यत्वस्वीक रे प्रत्यभिज्ञायाः प्रमात्वोपपत्त्या कुत्रो न तथा स्वीकार इत्या- शङ्कयाह गन्धोपलम्मेत्विति । ननु प्रमायाः प्रमाश्रयापृथक सिद्धत्वं न संभवति ; ग्रीष्मनिशीथादिषु औष्ण्योपलम्मेन तदाश्रयनभासत्त्वादित्याशय, उपलभ्यमानौयाश्रयद्रव्यं न प्रभारूपं किन्तु अतिरिक्त- मेव रविकिरणोपात्तसुक्काम्यवयवरूपमित्यभिप्रेत्योक्तं ग्रीष्मे’त “वसन्ते ग्रीन के र ईमशतैः संतपति त्रिभि । शस्यपि च वर्षासु चतुर्भि, संत्रवर्षति ॥ हेमन्ते शिशिरे चैव हिममुत्सृजति त्रिभिः” इति मात्स्युवचन- 1 1 रम्यनुसारी (4.1.17.) इति सूत्रे रश्मिशब्दः प्रभासंपृक्तविशीर्णैतद्रवयवपर इति भावः । 2 मूले निशापदमेवास्ति । तावदेवालम् । BUT-15114. पथ (तेजो वैविध्यम्) अस्याश्व-मूला प्रयोधनविरलत्वादयो यथादर्शनं प्राह्मा यन्तु वरदविष्णुमिभर्निरवयवात्मज्ञानसङ्कोच विकासदृष्टान्तता प्रामुपन्यस्यो कम्, “प्रभाया निरवयवत्वमवयवानुपलम्भात्’ इति तत् क्त. मेदनयोग्यावयवविरा भिप्रायेणेति मन्तव्यम् । न चैषा स्वतन्ना, दीपाद्यपृथषिद्धतयैव प्रतीते: + . १ ’ 3 ‘द्वशिष्टं तेजः प्रभावत्। तच मणिधुं मणिदीपादि बहुप्रकारम् । सामग्री विशेषाधीन स्वभाव मेदात् तेजसः शोकहर्षशोषणवृद्धिपाकप्रकाशः दिजनकत्वतारतम्यम् । ऊर्ध्वज्वलनमपि तत एव वा अदृष्टा देव बा । तस्य रोहित भास्वरेकस्वभात्रस्यपि सलिलादिसंसर्ग मेदात् वर्ण वैचित्र्योपलम्भः । एतच “यः ग्नगे हतं रूपम्” इत्यादिश्रुति सिद्धम। वैशेषिकादीनां शुक्लत्वसाधकान्वयव्यतिरेकी श्रुतिबाधितौ *युपगमे मुले बद्दल बयवस्थम् मेच विरलावयवत्वम् मुले च औष्यम् अग्रे च तदभाव इत्यादि न स्मृदित्याशङ्कचाह अत्यावेनि । ननु प्रमाया मूलायोधनविरल भावाभ्युपगमे निरवयवत्वप्रतिपा दरद विष्णु ‘मश्रप्रन्थविशेष इत्याशङ्कध परिहरति यवित्यादिना । न चैषेति । प्रभा न स्वतन्त्रा अपि तु दीपादिपरतन्त्रः तिष्ठतीत्यर्थः । प्रभाप्रमाद्रूपेणः उपन्यस्ते. तेजोद्वैविध्ये प्रथम मुक्त्वा द्वितीय माह तद्विशिष्टं तेज इति । शोकहर्षेति । सौरस्य तेजसः शोकशोषण हेतुत्वम् चान्द्रत्य तु हर्षजलवृद्ध यांदिहेतुत्वंम् अमिरूपम्य तु पाकादिहेतुत्वमित्यादिकं ततत्तारतम्यादिकञ्चेत्यर्थः तत एवेति अदृष्टादिघंटेत सामग्री विशेषाघीनस्वभाव मेादित्यर्थः । ननु सामग्री विशेषस्यावश्याश्रयणीय वे स्वभाव विशेषकरूपनं सुधा इत्यस्वरसाबाई अहादेव वेति । यदनेरिति । यदमे रोहित रूपं तेजस । स्तद्रूपम् इत्यादिश्रुतिसिद्धमित्यर्थः । शुक्ल-वसाधिकेति । तेजस्त्वं शुक्लति रूपवदूव तद्रव्यत्वसाक्षा द्वयाप्यजातित्वात, जलत्ववत् इत्यन्वयरूपन्य वा, तेजः शुक्लम रूपवत्त्वे सति पृथिवीभिन्नत्वात् जलचत् इत्यभावरूपस्य ‘चा, हेतोर्वाधितत्वादित्यर्थः । यद्वा तेज श्राधिवये शुक्लग्न अधिवयसुम्पद्यते ; मिहानुसन्धेयम् । चत्र सन्तपतीत्यस्य न्यवयवान् उत्सुजीत्यर्थः । स्पष्टच्चेदं श्री " छुनप्रकाशिकायाम् । ननुं प्रभाया विशीर्णावयवरूत्वानभ्युपगमे मूल प्रयोघे विरळभावादयः कथमित्याः क्याह अस्याचेति । घनविभावादय इति आदि-देनौयतदभावौ गृझेने - दृश्यते हि प्रभायाः मूले औष्ण्यम् अग्रे तदभाव यथादशनमिति । विशीर्णावयवरूपत्वाभावेऽपि दर्शनानुरोधेन प्रभायां तथाभ्युपगमे न किञ्चिद्वाधकमिति भावः । ननु प्रभाया मूल: प्राद्यवयव मेदाभ्युपगमे निश्वयवत्वप्रतिपादकवरद विष्णुभिश्रो ‘कविरोध इत्याशङ्कयाह यश्चिति । एषा=प्रभा स्वतंत्रा = अपृथक् सिद्धिसंग घेनेश्वरातिरिक्तद्रव्यानाश्रिता । प्रभाप्रभाग द्वेषा विभक्ते तेजस प्रथममुक्वा द्वितीयमाह तद्विशिष्टमिति । अपृथक् सिद्धिसंबन्धेन प्रभाविशिष्टमित्यर्थः । एकदीपप्रम. संयुक्त दीपान्तरप्रभावारणायापृथक् सद्धीति । ईश्वरवारणाय तेज इति । स्वमाव मेदात् – खासःधारणधर्मं मेदात् । साधारणधर्मंश्च सौरालोकत्वादिकं शक्तिविशेषो वेत्यन्यत् । शोकहर्षेति । सौरस्य तेजसः शोकशोषहेतुत्वम्, चान्द्रस्य तु हर्षजलवृद्धयादिहेतुत्वम् अग्निरूपस्य तु पाकादिहेतुत्वमित्यादिकं तत् तत्तारतम्यादिकश्चेति भावः । तत एवेति । साम्ग्रीविशेषाधीनस्वभाव-

देवेत्यर्थः । अदृष्टादेवेति । ईश्वरसङ्कल्परूपादित्यादिः । यदने रोहितमित्यादीति । " यदमे रोहित रूपं तेज स्तद्रूपम्” इत्यादिश्रुतिसिद्धमित्यर्थः । शुक्लत्वा कान्वयव्यतिरेकाविति । तेजस्त्वं + , रत्नपेटिकारंणरामा प्रायः न्यायसिद्धाञ्जनम् its अन्यथासिद्धौ च । मध्याह्नमार्ताण्ड मण्डल श्वत्यो पलम्भस्यापि मण्डलोपष्टम्भकांनुद्भूतस्पर्शोन रूपसकिलांश निबन्धनत्वोपपत्तेः । उद्भवानुद्भवयोश्च गुणानामन्यत्रापि अनियमाभ्युपगमात् ॥ तेजसो रसतन्मानम् । तस्मात् आपः । शीतस्वयम् निगन्धत्वे सति विशिष्टरसवत्त्वम् इत्यादि लक्षणम् । तासां शुक्ल धुरशीततैकस्वभावान्यमाश्रया दिसं संग मेदात् रूपरसस्पर्श- वैचित्रयारोपः । अद्रव्यनिरूपणे तु तेजोगुणव्यवस्था समर्थयिष्यते । स्वाभाविकमासां tara | moraft करकादिषु उष्टम्भवशात् काठिन्यम् ॥ प्राणरसनः ध्यायनादिनोपकुर्वेर्ते । शरीरत्वमा सामप्प्रचुरेषु वरुणलो, शरीरेषु स्पष्टम् । “वित्र्यत्वं सरित्समुद्रेषु ॥ TT अद्भयों गन्धतन्मात्रम् । ततः पृथिवा । विशिष्टगन्धवर राम्, रसवत्वे सति विशिष्टश- तद्वय सरेके तद्वयतिरेकश्चेत्येवंरूपयोरन्वयव्यतिरेकप्रोरस बकःवादित्यर्थः । अथवा अन्वयव्यतिरेक- शब्दौ तद्वयाप्तिपरौ । ततश्च अन्वयव्यतिरेकव्याप्तिमतों रूपयदू’ चंद्र-यत्व साक्ष द्वया प्यजातित्व हे रिस:- धकत्वादित्यर्थः । ननुं मण्डलावष्टम्भ कजल पस्योद्मः स्वे तशी स्पर्श यापि तथात्वं प्रसज्येव । तस्तद्रूपम्यानुभूत्वमेव वक्तव्यम् ततश्च उपलभ्यमानं श्वेतरूपं नोपष्ट - भकगतम्, अपितु ते जोगत- मेवेत्याशङ्कयाह उद्भवानुद्भव यो त । प्रमादौ रूपोद्धवस्य स्वर्गानुभ्य च दर्श दिति भावः ॥ ननु बाबाभावे वापरूपत्व युक्तमित्यत माह अद्रव्यनिरूपणे त्विति । करकादिवि। वर्षो पल हमा- दिवित्यर्थः । प्राणरसनेति । “आपोमयः प्राणः” इति श्रन्तोषादो रसनेन्द्रिया- यकत्वदृष्टश्चेति भावः ॥ i रसवश्वे सतीति । वायावतिव्याप्तिवारणार्थे सत्यन्नम् । अप्स्व-व्या तिवारणार्थं विशिष्टस्पर्श- शुक्लवृत्ति रूपवद्वृत्तिद्रव्यत्वसाक्षाद्व्याप्यजातिगत् जलस्ववत् । तेजः शुक्लरूपवत् रूपवत्त्रे सति पृथिवीभिन्नत्वात् जलवदिति भाव भावरूप हेतू इत्यर्थः । अथवा अन्वयव्यतिरेकौ अन्वयव्यतिरेकव्याप्ती । अन्वयव्यतिरे कन्याप्ति पन्तावुक हेतू इति यावत् । श्रुतिबाधिताविति । “यदमेः” इति बुद्ध शुक्क रूप- विरुद्ध रोहित रूपबोधनादिति भावः । अन्यथासिद्धाविति । नप्रयोजकावित्यर्थ । विपक्षे व वकाभावादिति भावः । ननु : मण्डलावष्टम्भकजलरूपस्योद्भूतरवे तु शीतस्परीचाप्युद्भू-स्वम श्यकम् उद्भूतरूपवत उद्भुत शवत्वनियमात् । अत उपलभ्यमानं श्वेतरूपं मण्डलगत मेवेत्याश्रयणीयमित्यत आह - उद्धवानुवयोश्चेति । अनियमादिति । प्रमामा सुद्भुतरूपवत्वेऽपि उ‌द्भुतत्त्वविरहादिति भावः । · विशिष्टर सवस्वमिति । आदिना निर्मत्वे संति सुरुरक्वत्वमित्यादेः परिग्रहः । बाधक विरहात् कथमारोप रूपत्वमित्यत माह अद्रव्यनिरूपणेत्विवि करकादिष्विति वर्षो करका । आदिना हिमादिपरिग्रहः । माणाध्यायक- रसनांप्यायक - शरीर विषयमेदात् नयां चतुर्धा विभागमभिप्रेत्याह प्राणेत्यादिना । “मापोमय:- प्राण: “माप्य । अन्ते च ते नित्यम्” इत्यादिकमिह बोद्धवम् ॥ रेवन्वे सतीत्यादि । विशिष्टरूपवत्त्वं उद्भूतोशी स्पर्श वस्वम् । वायुवारणाय सत्यन्तम् । ज वारणाय विशेष्यम् । विशिष्टस्पर्शवत्वमित्यादीति । आदिना शीतदपशून्यत्वे सति गुरुस्ववत्त्वमित्यादि- 1 t 116 द्रव्यपरिच्छेदः (पृथिवीपरीक्षा) बश्वम् इत्यादि तल्लक्षणम् । सा प्रथमं सुरभिमधुरकृष्णानुष्णाशीतस्पर्शा जाता । ततोऽनुष्णाशीतत्वं सदा अनुवृतम् । तेजस्सलिलस्पर्शोपाध्यन्वयव्यतिरेकात् ( रेकवशात् ?) तदुपाधिक एव औष्ण्य- शैत्योपलभ्भः । काये स्वतः सिद्धमिति श्रुतिसिद्धम् । पाकमेदातु विचित्रवर्णता जायते । सुरभिस्वभावत्वमपि औत्सर्गिकन्यायसिद्धम् । कारणस्य पयसो माधुर्यानुविधानञ्च बाधकाभावे ग्राह्यम् । तस्याः काठिन्येऽपि संलिलातपादियोगात् कचित् द्रवत्वोपलम्भः । मनोघ्राणाप्या- यनादिना च तस्या उपकारः । शरीरत्वमस्या मनुष्यतिर्यक्स्थावरादिषु व्यक्तम् । विषयत्वं मुत्पाषाणी (णान्नौ) बघितिमिरादिषु । यद्यपि विषयादिरूपेण निर्दिष्टानां सर्वेषामपि ईश्वरापेक्षया तत्तद्विशिष्टजीवापेक्षयाऽपि शरीरत्वं वक्ष्यते; तथापि लोकव्यवहारोपकारतारतम्यालोकनेन विभज्य वच्चमित्युक्तम् । मनुष्णाशीतस्पर्शवत्वमित्यर्थः । तदुपाधिक एवेति । गन्धरूपरसानुष्णाशीतस्पर्शा वान्तरविशेषाणी पृथिम्यां पाकापत्तिवत् उष्णशी उस्पर्शयोरपि पृथिव्यां नोत्पत्तिः । अपितु प्रतिमांस- मानमित्यर्थः । श्रुतिसिद्धमिति । “कृष्णं तदन्नस्य” इति श्रुतिसिद्धमित्यर्थः । औत्सर्गिकेति । महापृथिव्यां प्रायशः सौरम्यत्व उपकम्मैन औत्सर्गिकतया तस्यैव स्वाभाविकत्वम् इतरस्य ननौत्सर्गिकतया ‘मलामाविकत्वच वक्तव्यमित्यर्थः । पृथिव्यां माधुर्यस्य स्वाभाविकत्वे युक्तिमाह कारणस्य पयस इति । पृथिवी प्रकृतिभूतानामपां मधुरस्वभावत्वात् असति बाघके तद्गुणानुविधानस्य शेचितत्वात, पृथिव्यां अपि माधुर्यमेव स्वाभाविकम् ; रसान्तरं तु पाकज मिति भावः । इदमुपलक्षणम् ; महापृथिव्याः प्रायेण मधुरत्वेन औत्सर्गिकत्वादपि तस्यैव स्वाभाविकत्वमिति द्रष्टव्यम् । क्वचित् द्रवत्वोपलम्भ इति । लवणनवनीतादाविति भावः । मनोघ्राणेति । “मन्नमयं हि सोम्य मनः” इति श्रुतेः पृथिव्या मन माध्यामकत्वम् । रूपादिषु पञ्चसु मध्ये यदिन्द्रियं यद्गुगग्राहकम्, तत् तद्गुणाश्रयाप्यायितम् इति नियमात् “साध्याध्यन्ते च ते नित्यं घातवस्तैस्तु पञ्चभिः” इति वचन च पृथिव्याः प्राणाध्याय- कत्वमस्तीति भावः । ननु शरीर विषयात्मनोपकरोतीति पृथनिर्देशो ऽनुपपन्न; विषयतयोपालानां समहः । तदुपाधिकं एवेति । गन्धरूपरसानुष्णाशीतर्थावान्तरविशेषाणां पृथिव्यां पाकादुत्पत्तिवत् उष्णशीतस्पर्शयोरपि पृथिव्यां नौस्पति । चपित्वारोप एवेत्यर्थ । श्रुतिसिद्धमिति । ‘मव कृष्णं तद भैन्य” इति आदि। और जिकेति । महापृथिव्यां प्रायशः सौरभ्योपलम्मेन औ सर्गिकतया तस्यैवा स्वाभाविकत्वं ईतर स्थानोत्सर्गिकत्वं च वक्मव्यमित्यर्थः पृथिव्यां माधुर्यस्य स्वाभाविकत्वे युक्तिपाह “कारणस्य पयस इति । उपादानस्य जलस्येत्यर्थः । बाधकामावे ग्राह्यमिति । कारणगुणानु विधानस्म औत्सर्गिकत्वादिति भावः । तथाचः रसान्तरं पाकजमित्युक्तं भवति । इदमु लक्षणम् - महापृथिव्याः प्रायेण मधुरता औसर्गिकत्वादपि तस्यैव स्वाभाविकत्वं द्रष्टकम् | क्वचिदिति । लवणनवनीतादा- वित्यर्थः । मनोप्राणाप्यायकशरीर विषय मेदाचतुर्षा विभागमभिप्रेत्याह मनोधाणेत्यादिना । “मयं हि सोम्य मनः”, “माध्याध्यन्ते च ते नित्यम्” इत्यादिकमिह माध्यम् । ननु विषयतयोपातानां . मृत्याचाणादीनामपि शरीरतया माध्यायकशरीरातिरिक्तत्वरूपविषयत्वं न संभवतीति शङ्कते यद्यपीति । माध्याय कशरीशतिरिक्कत्वमित्यत शरीरत्वं चेष्टावत्त्वं इन्द्रियायस्वं भोगावच्छेदकर वा विवक्षि मिति 4 7 J i रापेटिकारंमरामा, जीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 117 व्यवहारः । शरीरतया अभ्युपगतमपि विषयतया वैशेषिकैरप्युक्तम्, “विषयो मृत्याषाणस्थावर- लक्षणः” इति । स्थावरस्य हि शरीरत्वं तैरेव प्रपञ्चितम् ॥ ( तमसः पार्थिवत्वनिरूपणम्) नमो द्रव्यं पार्थिवञ्च, अबाधितनीलादिप्रत्ययविषयत्वात्। [घटवत् ] ‘आलोकाभावे चाक्षुषं ( षत्वं ) मृत्पाषाणादीनामपि शरीरत्वादित्याशङ्कय परिहरति यद्यपीत्यादिना । लोकव्यवहारेति । लौकिकानां सरिस्ममुद्रादिषु शरीरत्वाव्यवहारात्, मनुष्यादिशरीरवत् सरित्समुद्रादीनां जीवोपकारकत्वाधिवयाभावाच्च विषयशरीररूपेण विभज्य निर्देश इत्यर्थः । इयञ्च रीतिस्तन्नान्तरस्थैरप्याश्रितेत्याह शरीरतयेति । यशेषकवावयमुपादते विषयो मृत्पाषाणेति । ननु मस्मिन् विषयपरिगणनवावये शरीरस्य निर्देशो न श्यते इत्यत्राह स्थावरख हीति || ननु पार्थिव विषयेषु तिमिरपरिगणनमयुक्तम् ; तस्य तेजस्संसर्गाभावरूपत्वेन द्रव्यत्वस्यैवाभावेन पर्थिवत्वस्य ततस्तरामभावादित्याशङ्कयाह तमो द्रव्यं पार्थिवञ्चेति । आलोकाभाव इति । भविष मान बालोक उत्पद्यमानायाः प्रतीतेरबाधितत्वं न सम्भवति त्वदुक्तप्रमात्वालोकाभावादित्यर्थः । न मृगबाणादीनां विषयत्वानुपपत्तिरिति समाधते तथापीति । लोकव्यवहारेति । लोके चेष्टापाश्रय एव शरीरव्यवहारात् मृत्पाषाणादौ तदव्यवहारादिति भावः । उपकारतारतम्येति । यथाकथंचित् सुखादिहेतुत्वस्व मृत्पाषाण दिसाधारण्येऽपि मवच्छेदकतया तद्धेतुत्वस्य न साधारण्यमिति भावः । विभज्यव्यवहार इति । तथा पवहारस्य उक्तवैलक्षण्यद्योतनमेव फलमिति भावः । इयं रीतिस्तन्ना- न्तरेऽप्याश्रितेत्याह शरीरतयेत्यादि । ननु पार्थिवविषयेषु तिमिरपरिगणनमयुक्तम् ; तस्य तेजोऽभावरूपतया द्रव्यत्वस्यैव । मावेन पार्थिव- स्वस्य दूरनिरस्तस्यादित्या शक्याह तमो द्रव्यं पार्थिवश्चेति । अबाधितनीलादिप्रत्यय विषयत्वादिति । नीकादिप्रकारता निरूपितभ्रम भिन्न ज्ञानी यविशेष्यताश्रयत्वादित्यर्थः । तेन नीलो घट इत्यादिप्रतीति- विषयवस्य नीलरूपादौ सत्वेऽपि न क्षतिः । नीलादीति । आदिना द्रव्यत्वसाधकचलनादिसंग्रहः । नीलघटा निर्देष्टाओ बोध्यः । कंचित् घटवदित्यपि पाठो दृश्यते । तत्र घटशब्दो नीलवटपरः । यज्ञयाऽऽलोक’ भावः तत्र चाक्षुषपराविषयत्वाभाव इति वा, यज्ञयज्ञालोकभाववद्विषयकज्ञानत्वम्, तत्रतत्र चाक्षुषप्रमात्वाभाव इति वा व्याप्तिसत्वात् नीलं तम इति प्रत्ययस्य प्रमात्वासंभवात् स्वरूपासिद्धि- रित्यभिप्रायेण शङ्कते अलोकामांचे चाक्षुषत्वं नास्तीति । बाधकमिति । आलोकाभावे चाक्षुषप्रमा- विषयस्वाभाव इति नियन: स्वरूपासिद्धिसंपादकतया उक्तानुमानविरोधीत्यर्थः । समाधत्ते नेति । | रूपस्यैवाऽऽलोकस्यापि चाक्षुषप्रध्यक्षे कारणतया तदभावात् तमसो न चाक्षुषप्रत्यक्षम् । अती नायं हेतुः पक्षे इत्यर्थः । व्यभिचारादिति । आलोकानन्वये ऽप्यालोके चाक्षुषोत्पत्तेरिति भावः । 118

1. (तमः पार्थिवता) नास्तीति बाधकमिति चेन्न; तेजसि व्यभिचारात् । तद्व्यतिरिक्तत्वे सतीति चेत्; तथापि भवदभिमते तमसि एतदभावेऽपि चाक्षुषत्वात् ॥ इतरसा मंत्री साकल्यलक्षणयोग्यता सिद्ध्यर्थमविरोधार्थ च तेजसि व्यभिचारादिति । मालोकविषयकज्ञाने विषयसंयोग्य: लोकमन्तरेण जायमाने बाघितत्वाभावेन व्यभिचारादित्यर्थः । तद्व्यतिरिक्तत्वे सतीति । तेजोविषयकज्ञानव्यतिरिक्तत्वे सति : आलोकाभाव- दशायां जायमानत्वं बाषितत्वव्याप्तमिति चेदित्यर्थः । भवदभिमते तमसीति । आलोकाभावज्ञानस्याबाधि- तत्वस्वीकारादिति भावः । इतरेति । योग्यता हि द्विविधा खरूपयोग्यता सहकारियोग्यता चेति । स्वरूप योग्यता कारणतावच्छेदकावच्छिन्नत्वम् । सहकारियोग्यता नाम इतर सामग्री साकल्यम् । ततश्व मालोकाभावरूपस्य तमसो योग्यतासिद्धयर्थमितरसामग्री साकल्ये वक्तव्यम् । ततश्च यदि तत्प्रत्यक्षे आलोकोऽपि सामग्री निवेशितः स्यात् तदा भालोकाभावस्य कदापि तत्समवधानासम्भवात् चाक्षु- बस्नयोग्यता हीयेत । प्रत्युत विरोधात् विषयस्यैवाभावः स्यात् । अतस्तदुभयं मा प्रसाङ्क्षीदिति आलोकस्य अन्धकारविषयकचाक्षुषज्ञाने न हेतुत्वमभ्युपगमनीयमिति भावः । प्रतीयमानेति । नीलत्वचलत्वद्रव्यत्वमादत्वाद्याक: रेणैवोपलभ्यमानत्वात् योग्यतासिद्धयर्थे अविरोधार्थञ्च भाव- उक्त नियमो नास्तीत्यर्थः । कुत इत्यत्राह तेजसीत्यादि — मालोकाद्यात्मके तेजसि मालोकान्तरासं युके ब्यालोकत्वावच्छिन्न संयोग संबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताका मावसत्त्वेन तत्र चाक्षुषप्रमाविषयत्वस्यैव सत्त्वेन व्यभिचारादित्यर्थः । विशेषणनिवेशेन व्यभिचारवारणं शङ्कते तद्व्यतिरिक्तत्वे सतीति। बालोकाभावे चाक्षुषत्वं नास्तीत्यनुषङ्गः । तथाच यज्ञयत्र तेजोभिन्नत्वे सति भालोकाभावः, तत्रतत्र चाक्षुषप्रमा- विषयत्वाभाव इति नियमोऽस्त्येवेत्युक्तं भवति । दूषयति तथापीति । भवदभिमते तेजोभाचरूपतया भवदभ्युपगते । एतदभावेऽपीति । तेजोव्यतिरिक्तत्व वैशिष्ट्यरूपविशेषणसहिते भालोकाभा जेऽपीत्यर्थः चाक्षुषत्वादिति । चाक्षुषनमाविषयत्वसत्त्वादित्यर्थः । नीलं तम इत्यादिप्रत्ययस्यापि तेजोभाव[स्व] रूप- तमस्त्वांशे नीलरूपत्वांशे च प्रमात्वस्य भवद्भिरध्यङ्गीकारादिति भावः । यत्र तमस्त्वांशे प्रमात्व- प्रदर्शनयैव भवदभिमत, इत्युक्तम् । अथवा रूपप्रतीत्यभावस्तम इति पक्षे तस्य चाक्षुषत्वासंभवात् भवदभिमत इत्युक्तम् । न च यज्ञयज्ञ तेजोव्यतिरिक्तत्वे सति मालोकाभावः, तत्त्रतत्र भ्रमभिन्नचाक्षुष- विषयत्वाभाव इति नियमो निर्विघात एवं; नीलं तम इत्यादिप्रत्ययस्य नीलरूप थंशे भ्रमत्यस्यैवाङ्गी- कारात् व्यभिचाराप्रसकेरिति वाच्यम्; तथापि इदं तम इति चाक्षुषविषये तस्मिन् व्यभिचारस्य दुर्वार- ..स्वात् । तादृशप्रत्ययस्य रूपाविषयकत्वेन भ्रमत्यविरहात् । यदि च रूपाविषयकचाक्षुषमेव कचिदपि नाङ्गीक्रियते अनुभवविरोधात्; इदं तम इति प्रत्ययेऽपि रूपमा नमस्त्येव; उल्लेख कशब्दप्रयोगः परं नास्ति; तस्यैच्छिकत्वात्। मत एव सिद्धान्ते सर्वत्र ज्ञातृज्ञानभानेऽपि मयं घट हुति ज्ञानमित्यादौ ज्ञानाद्युल्ले- - स्वकपदप्रयोगाभावः - इत्युच्यते तदापि उक्तनियमो न संभवत्येव ; नीलं तम इति प्रत्ययस्य अमत्वसंदेहेन -आलोकव्यतिरिक्त विषयकचाक्षुष पवालोकः कारणमिति शंकते तद्व्यतीति। 2 तमस्त्वेन भवदभिमते भलोकाभावाच्ये सर्वसंमते पदार्थे भालोकसंयोगरूपकारणाभावेऽपि चाक्षुषं कथमिति प्रश्नः 1 । रत्नराकारंगरामा भीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्चनम lants (थात्वा) शीकार- इति चेत्, अनापि प्रतीयमानाकारमपरिहाराय बुध्यस्व । न हि यत् कांच . यदपेक्षम्, तत् सर्वत्र तदपेक्षमिति नियमः । स्वेदादिशैत्यग्रहे वायुसापेक्षस्य स्पर्शनस्य श्रौष्ण्यग्रहे तदभावला. पेक्षत्वात्॥ आलोकाभाव-प्रत्ययविशेषाभाव- नैल्य मात्रप्रतीतिपक्षाः विधिरूपेण रूपान्धकारग्रहणे न तदपेक्षेति भावः । तदभाव सापेक्षत्वादिति । तत्सापेक्षत्वाभावादित्यर्थः । निमीलितचक्षुषोऽपि अन्धकारप्रतीतेः रूपप्रतीत्यभावस्तम इति पक्षमुपन्यस्यति प्रत्ययविशेषाभावेति । रूपप्रतीत्यभाव इत्यर्थः । वियद्वद्यातपार्थिवपरमाणुगतनेश्यपतीतिरेव अन्धकारप्रतीतिरिति पक्षमुन्यम्यति नैल्यमात्रेति । व्याश्रयविषयकत्वं मात्रपदेन व्यवच्छिद्यते । पक्षत्रयमपि क्रमेण प्रनिक्षिपनि विधिरूपेणे. व्यभिचारसंशयस्यैव सत्त्वात । ईदृशस्यापि व्यभिचारसंशयस्यानुकूलतर्क’वरहे बाघकल्ल्स्य भवद्भिरभ्युगम मातु । यदि चोक्तरीत्या नीलं तम इति प्रत्ययस्य भ्रमस्व संदेहात् सन्दिग्वासिद्धिरिति विभाव्यते; तदा भ्रमभिन्नत्वस्थाने दोषानधीनत्वमेव निवेश्यम् । दोषसद्भावे प्रमाणाभावात् तदङ्गीकारे गौरवाच दोषानवीन स्वमाश्रयणीयम् । ननु तमसो न द्रव्यरूपत्वसंभवः - तथासति इतरसाम्ग्री साकल्यलक्षणयोग्यताया असंभवेन चाक्षुषानुपपतिप्रसङ्गात् । योग्यता हि द्विविधा ; स्वरूपयोग्यता सहकारियोग्यता चेति । तत्र चाक्षुषे स्वरूप योग्यता गुरुत्वाद्यतिरिक्तत्वम् । सहकारियोग्यता इतरसामग्रीसाकध्यम् । अत्र चान्धकारस्थघटादिचाक्षुष- वारणाय द्रव्यवृत्तिविषयतासंबन्धेन चाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रति संयोगेनालोकस्य कारणत्वमवश्याश्रयणीयम् । ततश्च तमसो द्रव्यत्वे मालोकादिघटितसामग्रीसाकल्यमेव तस्य घट देखि चाक्षुषयोग्यतेति वक्तव्यम् । तच न संभवति इति तमसो द्रव्यत्वस्वीकारो न युज्यते; एवं तमस भलोकाभावरूपत्व एव भविरोधाय मालोकनिरपेक्षचाक्षुषत्व स्वीकारो युज्यत इति तमस भालोकाभावरूपत्वमेव स्वीकरणीयमिति शङ्कते इतरेति । तथाङ्गीकारः = आलोकाभावरूपतयाऽङ्गीकारः । न द्रव्यवृत्तिविषयता संबन्धेन च क्षुषं प्रति बालोकस्य प्रागुक्तरीत्या कारणत्वासंभवान्नोक्तदोष इत्यभिप्रायेण समाधत्ते अत्रापीति । प्रतीयमाना- कारभङ्गपरिहारायेति । नीलं तमश्वलतीत्यादिप्रतीतिसिद्ध नीलस्वचलत्वाद्याकारमङ्गप्रसङ्ग परिहारायेत्यर्थं । अभावरूपत्वे तदसंभवादिति भावः । बुद्धग्रस्वेति । पत्र तथात्वाङ्गीकार इतीत्यनुषज्य, ‘प्रतीय. माना कारभङ्गपरिहाराय तथात्वाङ्गीकारः’ इति बुद्धयस्वेत्यन्वयो बोद्धयः । इह तथात्वाङ्गीकार इत्यस्म द्रव्यत्वपार्थिवत्वाङ्गीकार इत्यर्थः । शब्दमात्रानुषङ्गीकारेणार्थ मेदस्यादोषत्वात् ननु द्रव्यचाक्षुषे मलोकस्म कारणत्वविरहेऽपि प्रतिबन्धकीभूततमोनिवर्तकतया प्रयोजकत्वमस्त्येव । ततश्च चक्षुरिन्द्रियस्य घटादिद्रव्य चाक्षुषे भालोकसापेक्षतया सर्वत्र तदपेक्षत्वसिद्धो भलोकप्रयोज्य चाक्षुषविषयत्वस्य द्वध्यत्वव्यापकत्वमिद्धया तादृशव्यापकाभावेन तमसि व्याप्यमुन्द्रव्यत्वाभाव मावश्यक इति पार्थिवत्वं दूरनिरस्तमिति शङ्कां निरस्यति न हीति । तदभाव सापेक्षत्वादिति । तत्सापेक्षत्वाभावादित्यर्थः । तमसो द्रव्यत्वपार्थिवत्वे व्यवस्थाप्य आलोकाभावादिरूपत्वं निरस्यति आलोकाभावेति प्रत्ययविशेषाभावेति : रूपपतीत्यभावेत्यर्थः निमीलित चक्षुषोऽपि तमः प्रतीतिद्भावात् रूपन्तीत्यभाव एव तम इति भावः - नैक्यमात्रेत | वियद्व्याप्त गर्थि 1 आलोकाभावविषयक न्वाक्षुत्रानुभवात् तत्र सामग्री मावल्योपपादनाय, आलोकसत्त्वे आलोक भावभगभिया चालोकस्य तनाकारणत्वांगीकार इति चेदित्यर्थः । मनापि = अतिरिक्ततमोद्रव्ये ऽपि । 120 1 जडद्रयपरिच्छेदः (तमसो द्रव्यत्वम् ) प्रत्ययात्, लोकप्रतीतिविरोधप्रसंगात्, नीलमिति धर्मितया स्फुरणाच निरस्ताः । प्रलयविना- शावसानादयस्तु विधिरूपेण वर्तमाना अपि स्फुटवस्त्वन्तरानुपलम्भात् कस्यचिदित्येव त्यादिना । भावतयैव प्रतीतेरित्यर्थः । लोकेति । नीलं तम इति नश्यप्रतीतेः सर्वानुभवसिद्धत्वेन रूपप्रतीत्यभावस्य लोकविरुद्धत्वादिति भावः । इदमुपलक्षगम्; विधिरूपेण प्रत्ययादित्यपि द्रष्टव्यम् । धर्मितयेति । नैव्यमित्येव तमोविषयकधीः स्यादिति भावः । ननु विधिरूपेण प्रतीयमानत्वं न भावत्व साधकम् । प्रलयादिशब्दानुविद्धप्रतीतेर्मावित्वा साधकत्वादित्याशङ्कयाह प्रलयेति । स्फुटवस्त्वन्तरेति । नैश्यचलनादिगुणक्रियाश्रयस्य इतरविविक्तस्य वस्तुनः स्फुटोप्लम्भवत् मुतले घटलय इत्यादी विविक तथा उपलम्भाभावादित्यर्थः । कस्यचिदित्येवेति । घटस्य प्रलयो घटस्य विनाश इत्येवं सप्रतियोगिक तयैव प्रतीतेः तमसश्व निष्प्रतियोगिकतया स्फुरणादिति भावः । ननु अन्धकारस्य रूपवत्त्वे स्पर्शोप- परमाणुगतनैश्यमात्रेत्यर्थः । मात्र पदेनाश्रयव्युदासः । पक्षत्रयमपि क्रमेण निरस्यति विधिरूपेणेत्यादिना । विधिरूपेण = नकुल्लेख हितत्वेन प्रतियोगिता संबन्धावच्छिन्न प्रकारत्वानिरूपकत्वेनेति यावत् प्रत्ययान्वयि वैशिष्ट्य तृतीयार्थः । तथाच प्रतियोगिता संबन्धावच्छिन्न नकारत्वानिरूपकप्रत्ययः विशेष्यतासंबन्धेन हेतुरिति फलितम् । मन च तम: पदवाच्यत्वं पचतावच्छेदकम् । मालोकानावमेदः साध्यः । घटादिदृष्टान्त इति बोद्धधम् । न चात्र प्रमेयत्वादिना आलोक भावविषयकप्रत्ययमादाय तत्र व्यभिचार इति वाच्यम् ; मुल्लिखतपतीत्यविषयत्वस्य प्रतियोगियसंबन्धावच्छिन्न प्रकारता निरूपकप्रतीतिविशेष्यत्वामाचपर्यवसितस्य विवक्षितत्वात् । इहाऽऽलोको नेति प्रतीतिविषयत्वस्यैवालोकाभावे सत्त्वेन व्यभिचाराप्रसक्तेः । न चैवंसति इह तमोभावो नेति प्रतीतिविषयताया एव तमसि सत्त्वेन स्वरूपासिद्धिरिति वाच्यम्; प्रकार- वायां भाववृत्तित्वस्य निवेशनीयत्वात् । लोकप्रतीतिविरोधप्रसङ्गादिति । नीलं तम इति नैल्यप्रतीते सर्वानुभवसिद्धत्वेन रूपप्रतीत्यभावस्य प्रत्यक्षविरुद्धत्वादिति भावः । न च - रूपप्रमाभावोपाधिका नैहयान्तिरेव नीलं तम इति प्रतीतिः ततश्च रूपप्रमाभाव एवं तमः इति वाच्यम् इदं तम इति चाक्षुषप्रतीतिविरोधात् पिशाचस्येव प्रमाया चाक्षुत्रत्वेन पिशाचाभावस्येव प्रमाभावस्यापि चाक्षुषत्वा- संभवात् ; अबाधितनैश्यप्रतीतेः भ्रान्तित्वासंभवाच्च । इदमुपलक्षणम् - विधिरूपेण प्रत्ययादपि रूपप्रतीत्य- भावस्य तमस्त्वं न संभवतीति बोद्धयम् । नीलमितिधर्मितयेति । नेयाश्रयतयेत्यर्थः, अन्यथा नश्य- मित्येव तमः प्रतीतिः स्यादिति भावः । ननु विधिरूपेण प्रतीयमाणत्वस्य भावत्वसाधकत्वे प्रळयविनाशा- वसानादिपदोल्लिखितप्रतीतिविषयस्य प्रध्वंसाभावस्याभावत्वानुपपत्तिरित्याशङ्कयाह प्रळयेत्यादिना । स्फुटवस्त्वन्तरेति । नैल्यचलनादिगुणक्रियाप्रत्यस्य इतरविविक्तस्य वस्तुनः स्फुटोपलंभवत्, भूतले घटप्रळय इत्यादौ विविक्ततयोपलभाभावादित्यर्थः । कस्यचिदित्येवेति । घटस्य प्रळयः घटस्य विनाश इत्येवं सप्रतियोगिकतयैव प्रतीतेः तमसश्च निष्प्रवियोगिकतया स्फुरणादिति भावः । न चैवमपि आलोकनाशे व्यभिचारः ; नञल्लिखितप्रतीत्य विषयत्वसत्त्वादिति वाच्यम् - प्राचीनमते ध्वंसादेरपि सामान्यधर्मावच्छिन्न-

; रत्न पेटिका रंगरामा- जीयसमेत न्यायसिद्धाञ्चनम् 1 121 i सर्वसंवित्सिद्धेा अभावपक्षे निक्षेप सहन्ते । स्पर्शानुपलम्भादिबोधं तु इन्द्रनील लोकादिविव निर्वाचम् । आगमसिद्धश्च तमसो द्रव्यत्वादिकम् । “तमः सम्जे भगरान्” इति तत्त्वान्तरवत् सृष्टिश्रवणात् । “न.सीत् तमो ज्योतिरभून्न चान्यत्” इति कार्याम्मर ज्योतिषा च सह लयाभि- धानात् । आलोकाभावपक्षे तमोज्योतिषोर्द्वयोरपि लगामिवानविरोध त् । अन्यमित्राह्मणे च “यस्य तमः शरीरम्” इति तेजसा सह तमसः शरीरत्वेनाभिधानात् । नव न भम्, “एवमत्रम्यन्तरिक्ष वाय्वादित्यादिकचन्द्रनगरका काशननस्तेजस्तु” इत्यादि । यतु षडर्थसंक्षेप, भावरूपाशानानुमान दूषणे प्रोक्तम्, “निमीलनेऽपि भातीति न तमो द्रव्यम् । अन्धस्तु नाक्षिस्थ ग्रहेऽलम् । व्याहरति च” इति तत् श्रुतिस्मृतिभाष्य दिविरोधात् मतान्तरेण एकदेशिमतेन वोकम् । निमीलनेऽपि भानस्य पिचोरत त्ररः कि सितोपलम्भेऽपेतुत्वात् । अत्यन्धन्य लम्भरसङ्ग इत्याशङ्कयाह स्पशानुपलम्भादीति ज्योतिषा च सहेति तम्स इति शेष ततः किमित्यत बाह आलोकाभावपक्ष इति । लाभिधानविरोधादिति भाव । रूपत्यपक्षेतुन ‘वशेष उष्णत्वशीतत्वयोः परस्परविरुद्वयोरपि मभावसमुच्चयस्य पृथिव्यादिषु दर्शनात् शीतत्वनदभावयोश्च अभावसमुच्चयस्य काव्यदर्शनादिति भावः । तत्र च माध्यमिति । अन्तर्याम्यधिकरणे न्तम ब्राह्मणार्थकथन इति शेषः । निमीलनेऽपीति । तमसो बाह्यद्रव्यत्वे निमीलनदशायामिन्द्रियसंप्रयोगा साधान भावात् । मतो रूपप्रतीत्यभाव एव तम इति भावः । ननु निमीलनदशायां गोवृत्ति तमो गृमित्याशक्तचाह अन्धस्त्विति । ननु अन्धम्य तदुपलम्भ एत्र नासीत्याशङ्कयाह व्याहरती | पितोपलम्मेऽपीति वा बान्तरपितोपलम्भवत् अन्वरसन्त सोपलम्भो - तेरिति भावः । ननु पिराद्रवत् पक्षिथमोऽग्रहणे अघस्य तमोव्यवहारो न स्यादित्याशङ्कय कि जात्यन्धस्य व्याह रामाब मापाचरे, उत अजात्यस्त्र इति विकरूप्य दुष्यति जात्यन्धस्येति नतु तमो न द्रव्यम् दृश्यनुमानं किं प्रतियोगिताकत्व स्वीकारेण इहाऽऽलोको नेति प्रतीतिविषयत्वसत्त्वात् । ननूभूपवत्पार्थिवस्योद्भूतस्पर्श- वत्त्वनियमात् तमसः पार्थिवत्वे तल स्पर्शोपलंभप्रसङ्ग इत्याशङ्कयाऽऽहस्पति । इन्द्रनी लोकादिति । तथा चेद्रनीलालोकादीनां नीलरूपवत्तया पार्थिवत्वावश्यम्भावात् तत्र व्यभिचारेणोद्भूतरूपवत्पार्थिवत्ये- त्यादिनियमस्थैवासंमवात् न स्पर्शो लम्भस इति भावः । ज्योतिषा च सहेति । तमस इति शेषः । ततः किमित्यत्राह बालो का मानपक्ष इति । हयाभिधानविरोधादिति । भावरूपत्वप से तु न विरोधः; उष्णत्व- शीतत्वयोः परस्परविरुद्धयोरप्यभावसमुच्चत्रस्य पृथिव्यादिषु दर्शनात् शीतत्वतद्भावयोश्चाभावसमुच्चयस्य काप्यदर्शनादिति भावः । अत्र च माध्यमिति । अन्तर्याम्यधिकरण इति शेषः । निमीलनेऽपि मातीति । तमसो बाह्यद्रवत्वे निमीलनदशाय, निंन्द्रियसंपनोगा संभवेन तद्भानासंभवात् रूपवती भाव एव तम इत्याश्रय गीयनित्यभिप्रायः । ननु निमीलनदशायां गोळकान्तर्वर्तितमोग्रहणमस्त्वित्याशङ्कयाह अन्धस्तिति । नन्वन्धत्य तदुपलम्भसत्त्वे किं मानम् अत आह व्याइरतीति। पित्तोरल मेति । तन्त्रान्तरपित्तोपलं भवदान्तर- सनम सोपलं नोपः चेरिति भावः । नन्वन्ध यक्षिस्य महणस्याप्यसंभवात् कथ तमोव्यवहार इत्याशङ्कय किं जात्यन्धत्य तथाव्यवहाराभाव आपाद्यते, उताजात्यन्धस्येति विकल्प्य आधे इष्टापतिमाह जारबन्धस्येति । B-16 122 पपरिछेदः (तमसो इम्यत्वम्) . तु तद्पाव्यवहारात् । अज त्यन्धयापि इन्द्रियाधिष्ठानो मेऽपि मालया इन्द्रियशकेरनपगम- नादस्थित हम्याविरोधात् ॥ नमो न द्वाम् लोका मात्रे गृह्य णत्वात् आलोकाभाववदिति चेन्न; प्रभाकरण हे या उन दी पष्ट नभेदानात् (नयोरमेहात् ) । रूपम दिनो दिगभी दिश्यना यैन्यं भवागत | मानुग्वक्षुषे त विशेषणेऽपि यो गइ रमानैः । अयागीतिविशेषणेऽपि गृह्य णैः । प्रकृष्ट 1 रहितानुष- चक्षुषेत विशेषणेऽपे नमो नीलि तिरकं नैया त्वेनावाधितप्रीतिविषयत्वात् इत्या- दिभिर्वाध प्रतिराधां वा दुग्परिहरः ॥ उक्तं वरद्गुरुभिस्तय तरसनारे, “तमां नाम द्रव्यं बहलविलं मे त्रकवलं पुती : केपि कचिदपि न बाधश्च ददृशे ।

1 प्राभाकरेः ते 31 नं । के उ1 नेश्वमनोभाइन बाइत विकल्प्य दूषयति प्रामा कराणामित्य दिना | हेतुदृष्टान्तयो रति । तन्मतेऽतिरिक्त भननुपगनेन श्रलोकाभावरूपदृष्टान्तस्य वा दुबट हेोर्वा मद्धेरिति भावः । न च उन्नते के लमूनलाल का भावरूपालोक भावः सम्भवेति न दृञ्ान्त सिद्धिरिति शङ्कयन्, तथात्वे दृष्टान्ते साधात् । पक्षदृष्टान्त मेदा- भाव दिति । तन्मते म लोका ये तमस्वादिति भाः । अधिकचलत्वे ‘वयमानं प्रत्याह प्रतिरोधो वेते । बाल वरल ति । स व वस्त्रमुन् मे वचनमिति । गुगक रुक्तिः । प्रतीम इति । जनम इथे । ननु दीप नर्वाण नमस सौधो दख्यापसन्नममानुरू हे दुचित्वात् द्वितीये आपादकाभावमाह अजात्यन्धस्येति । आलोकाभावशिष्टचाक्षुषविषयत्वेन हेतुना तमसि द्रव्यभेदसिद्धिम शङ्कने तमो न द्रव्यमिति । घटादौ व्यभिचारवारणा लोकाभावविशिष्टेति विषय व विशेषणन् | वैशिष्टयञ्च सामानाधिकरण संबन्धेन । स्पार्शनमादाय तत्रैव तद्वारणाय चाक्षुषेति । इननुमानं किं प्राभाकरैः प्रयुज्यने, उत नैयायिकः, आहोस्विन् रूपमात्रतमोवादिभिरिति त्रिकल्प्य दूषनजि प्राभाकराणामित्यादिना | हेतु ष्टान्तयोर नात्रादिति। तन्मतेऽतिरिक्ताभावानभ्युपगमेन अ लोकाभावरूप- दृष्टान्तस्य तद्द्घटितहेतोश्च सिद्धेरिति भावः । इदञ्च भावव्यावृत्तखण्डोप विरूपाभावत्वनिवेशाभिप्रायेण । भावसाधारणानुयो गता विशेषरूपा नावत्यनिवेशे तु न यं दोषः ; किन्तु दृष्टान्ते भूतलादिरूपाधिकरणात्मके म. लोकाभावे द्रव्यमेदासंभवात् साध्यवैकल्यं बोद्धयम् । पचदृष्टान्त मेदाभाव। दिति । उन्मते म लोकाभावस्यैव समस्या देखि भावः । स्वचालोकाभाव एव द्रव्यमेव साधनमिति पर्यवमानात् सिद्धसाधनमित्युक्तं भवति । न चालोकाम वत्वेन पशत्वे सिद्धसाधनेऽपि तमः पदवाच्यत्वेन पक्षत्वे न तद्द ‘षप्रसक्तिः तमः पदवाच्या ॥ वच्छिन्ने द्रव्यमेदस्य सैद्धान्तिके / मुपगमादिति वाच्यम् – एत्रमपि नालोकान्तर. संयुक्त लोके व्यभिचारात् । न संयोगसंबम्बावच्छिन्न प्रतियोगिताका लोकाभावसत्त्वात् । चालोका जन्यचाक्षुषेत्य दि’ त्या निवेशे घटादिना सन्दिग्धानेकान्त्यम् ; घटादिचाक्षुषे सिद्धान्ते मालोकस्व कारणत्वानुपगमात् । तमः प्रतिबन्धकत्वमेव हि प्रागुक्तम् । अप्रयोजकत्वं च दुर्वारम् अनुकूल, ‘वरहादिति । अधिकः कृत्वे विवदमानं प्रत्याह प्रतिरोधोवेति । बहुविरळमिति सवयवत्वमुक्तम् । मेचक चलमिति गुरु क्रियाश्रयत्वम् । ननु दीरनिर्वापणसमय एव सौबोदरख्यापितमानुरूप हेोः रत्नपेटिकांरंगरामी जीवसमेत न्यायसिंद्धाञ्जनम् 123 अतः कल्प्य हेतुः प्रमितिरपि शाब्दी विजयते निगलोकं नक्षुः प्रथयति हि तद्दर्शनस्शात्॥” इति । नन्वेवरस्तु नमसो धन्वं सिद्धान्तः । पार्थिवत्वं तु भव्य कारादिवचनात् न शतमिति चेन; प्राकृनस्वनीलम्बवचनाभ्यां परिशेषात् सिद्धः । न हि वायु नेषु प्राकृरेषु गुणोऽस्ति । न वा तोयतेजसो कृष्णरू मस्त । तथा च श्रुतिः, ‘यग्ने रोहिनम्” इत्यादि हा । 1 1 ननु तरल करे सूरकृतिरेवेदं नम इत्युक्तम् । तथा हि “बध्नानि यदमिद्रोहात यत्यात्याच मुञ्चति जन्तून्त स्त श्रिय हरिं तत् प्रविविते ॥ अतो न काकदन्नन मितभ्य अणमुपेक्षग्म । बन्धकत्वस्य ज्ञाने ह न योजनात् ॥ तत्स्वरूपपत्ति हकादिषु सुत्यः । विवदन्ते ततो जातः सन्देहः, चिन्यते ऽधुना ॥ अत्र प्रालोकाभावस्तर इति क इ ग्पीयाः। नाम येत : नील[भा ] अभावरूपत्वमेव युक्तमित्याशङ्कयह अतः कल्प्यो हेतुरित। दीप रोप सनममचोत्पन्न दर- व्यापिप्रभः ण्डल दिति मात्र | शाब्दी ने। “तमः समर्ज’ इत्यादिशब्दजन्ये यर्थः । निरालोकमिति । बालो का भावस्येव तमसोऽप्यालोकनिरपेचप्रदर्शनक्शात् युज्यते इत्यर्थ । प्राकृतस्वनीलत्व वचनाभ्यामिति । न च मे वकचल मित्येवमादिरूपम्य पूर्वाच यवक्त मनीलरवचन व सद्भवे प्राक् स्ववचनमुद हुने न इन इनेबाम्; ‘नाम राज्य र दानी श्रोत्र दिनुप- ल* - मेक पाच निक ब्रह्म माँस्थ (सी ॥” इति नमोज्योतिगंदि या रेकदशायां प्रधनमन ‘शे- प्रदर्श मुखेन दु/दर्श पाकभगवत्पर शग्वचनस्यैव प्राकृतस्त्रवचनत्वादिति भावात् । जन्तूंम इति । परमात्मा मिद्रोहतत्प्रतिहेतुकयो जन्तुक मंत्र घनमोच यो: तृभूतं तं परमात्मनं नवा तमो निरूप्यते इत्यर्थ हान योजना देनि । बन्धकत्वम्य ज्ञने द्धानार्थं तस देन नम्योजन. सिद्धेरित्यर्थः चिन्त्यते इति । तन्निदर्थमति शेषः बाप्पी इति । वैशे ष कादय इत्यर्थः । नीलमावरूपे नीले भत्रेषु वस्तुषु विद्यमानं ‘दूपन 1 1 a ह तु नीलम द्र नीळमावो " दुर्वचतया श्रम वरूत्वमेव तमसा युक्त मयत वह अतः कल्प्यो हेतुरात | दी रो समय एक सौधोदरव्यापि नरामण्डलवदिति भावः । शाब्दीति । “व स्वसर्ज” इत्य दिशजन्येत्यर्थ । निरालोकमिति । बालो काम वस्येव तमसोऽप्य लोक निरपेक्षुप्रद्यवं दश बलात् युज्या इथं । प्राकृतत्वनीलत्ववचनाभ्यामिति । ननु, “मेचक वलम्” इत्यादेर्नीसववषयपूर्वाच यवचनस्य सत्त्वेऽपि तादर्श प्रकृतत्ववचन न दृश्यत इति चेन्न; “नासीतमो ज्योतिरमृतदानीम् श्रोत्र दिबुदधा नुन- लभ्यमेकं प्राधानिकं ब्रह्म पुमांस्तदाऽऽसीत्” इति तमोज्यो रादिव्यतिरेकदशार्या प्रधानमात्र रिशेष- प्रदर्शनसुखेन तदुपादानस्वनतिपादक भगवत्पराशर पूर्वाच यंत्रच सद्भावात् । बध्नातीच्या दे | यदभिद्रोहात् परमात्मनिग्रहात् तमः कन्तून् बच्नाति यत्प्रपश्या जन्तून् मुञ्चति, तं हरिं प्रणभ्य ततमो निरूप्यत इत्यर्थ: । छानप्रयोजनादिति । हानरूपनयोजनवत्वादित्यर्थ । बन्बकत्व ज्ञानमन्तरा तद्धानार्थप्रवृत्यसंमवादिति भावः । काश्यपीया वैशेषिकाः । नीज़ पावरुन । 1 किञ्च प्राकृतत्वमिति विकृतिद्रव्यत्वविवक्षा । बहलवनीलवादिबोधकप्रकृताचार्यवचनव एव तत् सिद्धमिति मेदं तमः प्रकृतिम्यमिति । 2 यदिति सयमध्याहुतम् ।124 .

अद्रव्यपरिच्छेदः (तमसः पार्थिवत्वम् ). G स्मृतिप्रमोष एव तमोव्यवहारहेतुरिति प्राभाकराः । द्रव्यान्तरमेवेदं कल्यमिति कौमारिलाः । प्रधानतर मेत्र तमः इति तत्रविदः” इत्युपक्रम्य प्राथमिकमतयुगल मथनपूर्वकं तृतीयमुपन्यस्य, अन तत्वविदः प्राहुः स्थूलसूक्ष्नात्मना स्थिता । देवी गुणत्रयी माया बाह्यान्तरतमो मता ॥” इत्युक्तम् । अतो न पार्थिवत्वपरिशेषो युक्त इति ॥ तन । तन मूत्रकृतित्वं तावत् न सम्भवति : विकारैः सह सृष्टिसंहारवचनात् । अन्तर्यामि- णेच प्रवेशेन प्राथमिकतमोव्यतिरिक्तस्य तेजोविरोधितमसः पृथक्शरीरत्वाभि- धानात् । प्रधानतमसश्च प्रत्यक्ष प्राह्यत्वासिद्धः । " नाहो न राखिने नभो न भूमिर्नासीत् तमो ज्योतिरभून चान्यत् । श्रनादिबुध्यानुपलभ्यमेकं प्राधानिकं ब्रह्म पुनस्तदाऽऽसीत् ॥” इति श्लोक- - स्मृतेः ॥ अत्रस्थान्तराश्रयणेन सर्वमिदमुपपद्यते इति चेत् सत्यम् । तदेवास्माभिरुच्यते ॥ पृधव्यवस्थातिरिक्त नवस्थान्तरमिति चेन्न, पूर्वोपरिशेषात् ॥ पृथिवीतः पृथगेव सृष्टयादिवचनं कथमुपपद्यते इति चेत्-स्वर्गान्तरिक्षा दिसृष्टि | दिति भाव्यम् ॥ तमइशब्दप्रयोगानुवृत्तिः कथमिति नेल ; तदात्मक रूपन; नील गवरूपं तद्विषय. स्मृतंप्रमोष इत्यर्थ: स्मृतिप्रमोषो नाम आश्रयतताप मुल्लेखि मरणम् । तत् नीलरूपमान विषयक स्मरणमिति निर्गलितार्थ: । नीलरूपस्मृतीति पाठस्तु सुगम एव । पृथक शरीरत्वाभिधानादिति । " यस्याव्यक्तं शरीरं यस्याक्षरं शरीरं यस्य तनः शरीरम्” इति मूलप्रकृतेः शरीरत्वनिर्देशे सत्येव तदतिरेकेग, “यम तेजः शरीरं यस्य तमः शरीरम्” इति विकार- कंपृक् पृक् शरीरत्व’भिधानादिति भावः । प्रत्यक्ष प्राद्यत्वासिद्धेरिति । मूलप्रकृतेः रूपस्पर्शादि- हीनाया: प्रत्यक्षत्वासम्भा देत्यर्थः । प्रत्यक्षामाद्यत् स्मृतिमपि प्रमाणयति नाहो न रात्रिरित्यादिना । श्लोकस्मृतेरिति । प्रधानप्रतिपादक श्लोके श्रौत्रायमाद्यत्वप्रतिपादनादिति भावः । प्राधानिकम् प्रधानमित्यर्थं । प्रधानश्च ब्रह्म च पुषश्च परिशिष्टमायी देति तदर्थः । शङ्कने अवस्थान्तरेति । सर्वमिदमिति । प्रत्यक्षमाद्यत्य पृयवशरीरत्व निर्देशादिकमित्यर्थः । सिद्धं नः समीहितमित्याह सत्यमिति । पृथिवीतः पृथगेवेति । " तमः ससर्ज भगवान्” इत्यादिकमित्यर्थः । स्वर्गातरिक्षादीति । नीलमात्र:=नैइयम् ; तदात्मक रूपविषय कस्मृतिप्रमोष इत्यर्थः । स्मृतिप्रमोषो नाम माश्रयतता धनुल्लेख स्मरणम् । नीलरूप विषय कस्मरणमिति फलितम् नीलरूपस्मृतीति पाठस्तु सुगम एव । प्राथमिक समोव्यतिरिक्तस्येति । " यस्याव्यक्तं शरीरं यस्याक्षरं शरीरं यस्य व- इशरीरम्" इत्युक्तमूलप्रकृति रूपतमोव्यतिरिक्तस्येत्यर्थः । तेजोविरोधितमतः पृथक शरीरत्वाभिधानादिति । “यस्य तेजः शरीरं यस्य तपशरीरम्" इति विकारवर्गानुपवेशेन निर्दिष्टत्य मूवमेवादिति भावः ॥ 1 प्रत्यचप्राह्यत्वासिद्धेरिति । रूपस्पर्शादिहीनत्वादिनिभावः । प्रत्यक्षाप्राद्यत्वे मध्यस्तीत्याह नाही न रात्रि। श्लोकस्य रिति । प्रधानपतिपादकलो के श्रोत्राद्यमाद्यत्वनतिपादनादित्यर्थः । प्राधानिकमिति । प्रधानमित्यर्थः । ब्रम= परं त्रम, पुमान् = जीवध, तदा = नरकाले आसीत् = परशिष्ट- मासीदित्यर्थ: : शङ्कते अवस्थान्तरेन । सर्वमिति । प्रथशरीरस्व निर्देश पत्यक्षमा वादिकमित्यर्थः । –पृथिवीतः पृथगेवेति “तमः सह भगवान्” इत्यादिकमित्यर्थः । स्वर्गेत्यादि । “नाभ्या मासीदन्त । रत्नपेटिकारंगरामा जीयसमेतं न्यायसिद्धा अनम् 125 .. चेत् - अनेकार्थत्वेनानुवृत्यन्यथासिद्धेः । ज्ञानालोकयोः प्रकाशशब्दवत् । यद्वा उद्भूततमो- गुणमे बालम्य द्वयोरपि व्यवहारोपपत्तिः । कथं तर्हि तत्ररत्नाकरोति: ? वस्तुतस्तु वयमपि संशेमहि । न हि तत्र प्रतिज्ञानिर्वाहपर्यन्तं ग्रन्थो निबद्धः; येनाभिप्रायमध्यवस्येम । स हि प्रबन्धः, " अन तत्वविदः प्राहुः” इति श्लोकमान एव विनितः । निबद्धमानञ्चास्मदुक्का- विरुद्धम् । पार्थिवस्त्रेऽपि प्रधानतत्वानतिरेकात् । न हि वयमसत्कार्यवादिनः । समस्त प्रकृति- प्राकृत परीक्षोपक्रमविवक्षया च, “बध्नाति यदभिद्रोहात्” इत्यादेरुपपत्तिः । " अन तर रविदः" इति “नाभ्या मासीदन्तरिक्षम् । शीष्णो द्यौः समवर्तन” इत्येव भूतान्तर्गतवर्गान्तरिक्षादेः पृश्वसृष्टवर्ण- नेऽपि न यथा मुनादर्थान्तरत्वम्, तथे यर्थः । तमश्शब्दप्रयोगेति । प्रकृत्यन्धकारयोर्भिन्नत्वे भिन्नजातीयत्वे चेति शेषः । प्रकारशन्दवदिति । न हि तयोरेवयमेकजातीयत्वं वाऽस्तीति मावः । मनेकार्थत्वकल्पने गौरवमित्यखरसात् तम शब्दस्य तमोगुण एव सुख्यत्वम् प्रकृत्यन्धकारयोस्तु तरसम्बन्धात् लक्षणेत्यभिप्रयन् पशान्तरमाह यद्धेति । भविरुद्धस्वमेवोपपादयति पार्थिवत्वेऽपि प्रधानतश्वानतिरेकादिति । मनतिरिक्तत्वमेवोपपादयति न हि वयमिति । ननु अन्धकारस्थ बन्धकत्वमोचकत्वाद्यसम्भवात् बध्नाति यदभिद्रोहात् इत्यादेः कथमुपपत्तिरित्याशङ्कयाह समस्तेति । अयं भावः - बध्नाति यदभिद्रोहात् इत्यारभ्य सन्देहश्चिन्त्यतेऽधुना इत्यन्तो ग्रन्थसन्दर्भः समस्त- प्रकृतिप्राकृतपदार्थ उत्त्वपरीक्ष. प्रतिज्ञापरः, अत्रालोकाभावस्तमः इत्यारभ्य तु अन्धकारपरः | अत्रेत्यस्व चायमर्थः – अत्र बन्धकत्वेनाभिमतानां प्रकृतिनाकृततत्त्वानां मध्ये इति । न च प्रकृतिप्राकृततत्त्वानां सर्वेषां विचिचारयिषितत्त्वे प्रथनतोऽन्धकारनिरूपणे को हेतुरिति शक्यम्; तस्य बहुविधत्रादिविप्रतिपत्ति- कब हितत्वात तमइशब्दसाम्येनोपस्थितत्वाच्च प्रथम निरूपणोपपत्तेरिति । एवमेव तात्पर्यमिति । रिक्षम् । शीष्णो द्यौस्समवर्तत" इत्येवंभू नान्तर्ग वर्गान्तरिक्षादेः पृथक्सृष्टवर्णनेऽपि यथा न मृतादर्था- न्वरत्वम्, स्थेत्यर्थः । तमश्शब्दप्रयोगानुवृत्तिः कथमिति । एकजातीयत्वविरहेण प्रवृत्तिनिमितैक्या. संभवादिति भावः । इर्यादिशब्दवत् नानार्थत्वेऽप्यनुवृतिदर्शनात् शब्दानुवृत्तेन चैव साधकत्वमित्यभि- प्रायेणाह अनेकार्थत्वेनेति । प्रकाशशब्दवदिति । न हि तत्र वस्त्वैक्यम्, नं वा एकजातीयत्वमिति भावः । अन्याय्यञ्चानेकार्थत्वमिति श्रायेनानेकार्थत्वकल्पने गौरवात् तमश्यन्दस्य तमोगुण एव मुख्यत्वम्, प्रकृत्यन्धकारयोस्तु तत्संबन्धनिबन्धनां निरूढलक्षणवेत्यभिप्रायेण पक्षान्तरमाह यद्वेति । ननु कथविरुद्वत्वमित्यव बाह पार्थिवत्वेऽपीति । मनविरेकमेवो स्पादयति नहीति । नन्वधकारस्य बन्धकत्वमोचकरवाद्य संभवाद, “बध्नाति यदभिद्रोहात्” इत्यादेः कथमुपपत्तिरित्याशङ्कयाह समस्तेति । - भयं भाव - पन्ना यदभिद्रोहात्" इत्यारभ्य “सन्देहश्चिन्त्यतेऽधुना” इत्यन्तो ग्रन्यसन्दर्भः समस्त- प्राकृत पदार्थ परीक्षा विज्ञापरः, “मनालोकामा वस्तमः” इत्यारभ्य त्वन्धकारपरः। मत्तेत्यस्य चायमर्थ:- नत्र - अन्धकारत्वेनाभिपतानां प्रकृतिमाकृतत्वानां मध्य इति । नं च प्रकृतिप्राकृत सर्वतत्त्वविचारस्य S | 2 रजश्राब्दस्य धूलो प्रसिद्धस्य चलनादितो गौण्या चेत् रजोगुणे प्रयोगः, तमशब्दस्यापि लोकप्रसिद्ध पंत्र शक्तिरस्तु अज्ञानहेतुत्वादिनाऽन्यवोपचार इत्यादिकमपि भाव्यम् । 126 जडद्रव्यपरिच्छेदः (शैवो कतर व विनागः) लोकेऽपि “स्थूलसूक्ष्मात्मता स्थिा” इति विभागात् एवमे । तापनिति विभावयामः । अस्तु वा किञ्चिदभिनवघनघनावली एलोम समनाघ्रातस्परसगन्ध मन्धका पमिधान मवत्थान्तरं प्रकृतेः । तथापि न पृथग्द्रव्यत्वसिद्धिः ॥ तदेवं चतुर्विशति [ : ] यानि चितानि । “आत्मन आकाशः सम्भूतः", “तत्तेजोऽसृजन " इत्यादिन्यून सृष्टिव्यपदेशा न तत्रान्तरसु प्रतिक्षे उपराः प्रामाणिकत्वाविशेषेण तत्परित्यागायोगात् । वदन्ति च, “क्षीरादिदं तन इदञ्च ततो दधीति क्षोराद्दधीति वदतां किल को विशेष?” इति । अत एव षट्विंशतत्र वादोऽपि निराकृतः । ते हि एवमाहुः - “शैवागमेषु मुख्यं पतिग्शुशा स्थूलसूक्ष्मात्मनेति । स्थूलशब्देन प्रकृतिकार्यत्वाविष्करणात् नान्वकारस्य मूलन कृतिश्वम् अपितु अस्मदभिमतं प्राकृतत्वमेव तेषामपि तात्पर्यगोचर इत्युन्नीयते इति भावः । अवस्थान्तरमिति । मव्यक्ताक्षर तमोवस्थादिवत् प्रकृतेरेव अनतिभिन्नमवस्थान्तरमिति भावः । इदञ्च प्रौढिवादेनोक्तम् । अतः प्रकुनेरनतिभिन्नत्वे कथं रूग्वत्यादिकमिति शङ्का परास्त ॥ ननु कथं चतुविशतितत्त्वानीत्युच्यते ! तैत्तिरीयके, “आत्मन आकाशः सम्भूतः” इत्याकाश- पूर्वकसृष्टेरेवोक्त्या तत्पूर्वमहदादिसृष्टयनुक्तेः ; छान्दोग्ये, “तत्तेजोऽसृजन” इति तेजः प्रभृ सृष्टेरेवोक्त्या तत्पूकाशवायोरनुक्तेरित्याशङ्कयाह आत्मन आकाश इत्यादि । क्षीरादिदमिति । क्षीरदध्नोमध्ये कलिलत्वाद्यने कावस्थासम्भवनभिप्रेत्य इदमिदमित्यसक’ नदेशः । षट्त्रिंशदिति । माया पुरुष इति द्वे तत्त्वे । शिवतत्त्वशक्तितत्त्वसदाशिवतत्त्वेश्वर तत्त्व विद्यातत्वानि शुद्ध तत्त्वानि पञ्च | कालनियतिकला. विद्यारागनत्वानि पञ्च । प्रकृतिमहदहङ्कारादीने चतुर्विंशतित्त्वानीविषविंगकाराः । शैवागमेषु प्रतिज्ञायां प्रथमतोऽन्धकारनिरूपण कुन इत्य शक्यम् तम्य बहुविघवादिविप्रलिप समस्त जन तम शब्द. साम्येनोपस्थितत्वेन च प्रथमतो निरूपणोपपते रेति । स्थूक्ष्मात्मना स्थिनेतिविभागादिति । स्थूलशब्देन प्रकृतिकार्यत्वाविष्कारणान्नान्धकारस्य मूळ कृतित्वम् अपिवस्म भमतं प्राकृतत्वमेव तेषामप्यभिमतमित्युन्नीयत इति भावः । तुष्यतु न्यायेनाह अस्तुवे ते । न पृथग्द्रव्यत्वसिद्धिरिति । न चतुर्विंशतितत्वातिरेक सिद्धिरित्यर्थः । प्रकृतेरेवाव्यक्ताक्षरत मोवस्था बदनतिभिन्नमत्रस्थान्तरमिति भावः । प्रकुरूपत्वाद्य संभवान्नात्र निर्भर इति बोध्यम् || ननु कथं चतुर्विंशतितत्रानीत्युच्यते; तैतिरीयके, “मात्मन बाकाशः संभूतः” इति आकाशस्यैव प्राश्रम्यश्रवणेन महरहङ्काराद्यभावप्रतीतेरित्याशङ्कयह आस्मन आकाश इति । “तसोजोऽसृजन " इति छान्दोग्योपादानं दृष्टान्तार्थम् । यथा नाकाशाः तैत्तिरीयकश्रुतिसिद्ध-वेन प्रामाणिकत्वात्, “ततेजोऽ- सृजन” इत्यादेर्न परिवर्स वः, तथा आत्मन आकाश इत्यादेरपि न श्रुत्यन्तर सिद्धप्रामाणिक- महदादिप्रतिक्षेपकत्वसंभव इति भावः । खीरादित्यादि । क्षीरदध्नोर्मध्ये कल्लाघने कावस्था संभवमभिप्रेत्य इदमित्यसकृन्निर्देशः । अनेन षटविंशत्यवादिशयनतमपि निरस्तमित्याह अत एवेति । षट्त्रिशतस्व- वाद इति । मया पुरुष इति द्वे तत्वे शिवत्व शक्तितत्व सदाशिवतत्वेश्वरवत्वविद्यालत्वानि शुद्धतत्त्वानि पश्च; कालनियतिकका विचाररागतत्वानि पञ्च मकुरिमहदहङ्कारादीनि चतुर्विंशतितत्त्वतीत्येवं रसपोढकारंगरामा जीयसमेतं न्यायसिद्धाशनम् 1 121 इति क्रमात् त्रितयम् । तन पतिः शिव उक्तः पशवो णवोऽर्थपञ्चकं पाशः इति तत्वसंग्रहः । मलं कर्म च माया च मायोत्थमखिलं जगत् । तिरोधानकरी शक्तिरर्थपञ्चकमिष्यते ॥ इति पाश- विभागः । माया पुरुषः शिव इत्येततितयं महार्थ संहारे । अवशिष्यते, पुनस्तत् प्रवर्तते पूर्ववत् सृष्टौ इति सृष्टिप्रलय श्रयनित्यतस्वतिवर्षः । शुद्रानि पञ्च तान्याद्यन्तेषु स्मरन्ति शिवतस्त्रम् । मुख्यामति । शैवागमषु घनप्रतिपाद्य मत्यथः । पशवो ह्यगव इति । अणु क्षेत्रज्ञादिपदवेदनीया- जीवाः पशु गब्दवाच्या इत्यर्थः । न तु अणुख॥ जीवाः पशव इत्यर्थं इति मन्तव्यम् | X"मात्मनो विभु नित्यता” इति तदुक्तेरिति ध्येयम् । नर्थपश्चक्रमाह मलमिति । स्वाभाविकी मशुद्धिर्मलम् । तदुक्तम्, “एको धनेश तह क्रिश्योछादको मल पुंस । तुषतण्डुलवज्ज्ञेयः ताम्रा भितकालिकाबद्वा” इति । कर्म धर्माधर्मात्मकम् । तच बीज ढुकुरवत् प्रवाहरूपेगानादि । यथोक्तं किरणे, “यथानादिर्मलस्तस्य कर्माप्येवमनादिकम् ।” इति । मायेति । अस्यां शक्त्यात्मना सर्व जगत् प्रलये मातीति सृष्टौ च व्यक्तिमायातीति माया । तदुक्तं सौरमेये, “शक्तिरूपेण कार्याणि तल्लीनानि महाक्षये । विकृतौ व्यक्तिमायाति सा कार्येण क्लादिना ॥” इति । मायोत्थमिति । महदादीनि प्राकृअनीत्यर्थः । तिरोधान करीत । दृक्छक्त्याद्याच्छदनकरी शैवी शक्तिरित्यर्थः । नस्याश्च शिवशक्तेः पाशाधिष्ठानेन पुरुषतिरोषायकत्वात् उपचारेण पाशत्वव्यपदेशः । तदुक्तम्, “तासां माहेश्वरी शक्ति: सर्वानुप्राहिका शिवा | धर्मानुवर्तादेव पश इत्युपचर्यते ॥” इति । येभ्यः सर्वा सृष्टिः प्रवर्तते येषु च प्रळये सर्व प्रलीयते तानि त्रीणि तत्त्वानि निष्कृष्य दर्शयति माया पुरुष इत्यादिना महार्थसंहारे महाप्रलये इत्यर्थः । आद्यन्तेष्विति । सृष्टि लययोरित्यर्थः । तान्येव शुद्धानि पञ्च सत्त्वानि 1 1 . षट्त्रिंशदर प्रतिपादनमित्यर्थः । मुरूयमिति । प्रधानप्रतिपद्यः मत्यर्थः । पशवो ह्मणव इति । अणुक्षेत्र- ज्ञादिपदवेदनीया जीवाः पशुशब्दवाच्या इत्यर्थः । x अणुखरूपा जीवाः पशव इति तु नार्थ: ; मात्मनो विभु नित्य " इति तदुक्तेरिति बोद्धधन | अर्थपञ्चकमाह मलमिति । स्वाभाविका- शुद्धिर्मलम् । तदुक्तम्, “एको नेकश’ कहंक्रिययोश्छादको मलः पुंसः । तुषतण्डुलवत ज्ञेयस्ताम्राश्रित- कालिकाद्वा” इति । कर्म धर्माधर्मात्मकम् । तच बीजाङ्कुरवत् प्रवाहरूपेणानादि । यथोक्त किरणे, " यथाऽनादिर्मलस्तन्य कर्माप्येवमनादिकम्" इति । मायेति । अस्यां शक्त्यात्मना सर्व जगत् सर्वप्रळये मातीति सृष्टौ च व्यक्तिमायातीति माया । तदुक्तं सौरभेये, “शक्तिरूपेण कर्माणि हल्लीनानि महाक्षये । विवृतौ व्यक्तिमायाति सा कार्येण क्ला दिन |" इत्यादि । मायोत्थमिति । महदादीनि प्राकृनानीत्यर्थ । तिरोधानकरीति । दृकू याच्छादनकरी शैवी शक्तिरित्यर्थः । अस्याश्च शिवशके: पाशाधिष्ठानेन पुरुषतिरोघायकत्वादुपचारेण पाशत्वव्यपदेशः तदुक्तम्, “तासां माहेश्वरी शक्तिः सर्वानुग्राहिका शिवा । धर्मानुः तं नादेव पाश इयु चर्यते" इति । ये स. स्सृिष्टयः प्रवर्तते, येषु च प्रळये सर्व प्रलीयते तानि त्रीणि तानि निष्कृष्य दर्शयति माया पुरुष इत्यादिना । महार्थसंहारे= 1

• परमभङ्गे बन्धमोक्ष मेदेनानुवविभुत्वे अपि जीवे तन्मते दशिते । 128 जडद्रव्यपरिच्छेदः (शेषगणना विमर्श) शक्तिसदाशिवतत्वे ईश्वरविद्या व्यतरत्वे च ॥ पुंसो इक्तार्थ मायातस्तस्वपञ्चकं भवति । कालो नियतिश्च तथा कला च विद्या च रामश्च ॥ अव्यकं मायातो गुणतस्वं तदनु बुद्ध यहङ्कारौं । घेतोधीक मैन्द्रियतन्मात्राणीति तत्वानि - इति तस्त्रगणना ।" तत्र चिद चदीश्वरविभागतन्नित्यत्वादौ न विवादः । ईश्वरस्तु प्रसिद्ध शिवात् विलक्षणः शाश्वतशिवादिशब्देन निर्दिष्टो नारायणः । स च चिदचितोः सर्वावस्थावस्थितयोः शरीरी इत्येव- मादिरौपनिषदानां विशेष ईश्वरे समर्थयिष्यते । तस्त्रगणनायां तु शुद्धतत्त्रपञ्चत्रस्य परमार्थत एकतत्वात्मकता है रेवोक्तत्वात् तत्र नातीय विवादः । तथा हि तैरे (तेनं ?) वोक्तम्, “पश्चाना- मध्येषां न हि क्रमोsस्तीह कालरहितत्वात् । व्यापारवशादेषां विहिता खलु कल्पना शास्त्र ॥ तवं गणयति शिवतश्वमित्यादिना । शिवतत्त्वं शक्तित्वं सदाशिवतत्त्वम् ईश्वरतत्त्व विद्यारूयतत्त्वमिति पश्च तत्वानि । पुंस इति । कालनियतिकला विद्यारागरूपाणि पश्चापि तत्त्वानि जीवस्य हक्किया- शक्त्यर्थं मायातः प्रादुर्भवन्तीत्यर्थः । कालः प्रसिद्धः । नियतिरिति । नियमनरूपा शक्तिरित्यर्थः । वक्ष्यति च नियतिर्नियमनरूपा इत्यादि । कलेति । कर्तृशक्तिव्यञ्जिका मायावस्था कला | 1 वक्ष्यति च व्यञ्जयति कर्तृशक्ति कलेति तेनेह कथिता इति । विद्येति । उद्बुद्धकर्तृशक्तेः पुंसो विषयप्रदर्शन निमित्त प्रकाशरूपं विद्यातत्वम् । रागः अभिष्वङ्गः । गुणतत्वमिति । त्रिगुणात्मकम् अव्यक्तमुत्पद्यते इत्यर्थः । बुद्धीति । महत्तत्त्वेत्यर्थः । चेतोधीकर्मेन्द्रियेति । मनोज्ञानकर्मेन्द्रियेत्यर्थः । माया पुरुषः शिव इत्यमुमंशङ्गीकरोति चिदचिदीश्वरेत्यादिना । शाश्वत शिवशब्देनेति । ‘शाश्वत शिवमच्युतम्” इति नागयणानुवा के निर्दिष्ट इत्यर्थ: : औपनिषदानां विशेष इति । औपनिषदा- भ्युपगतो विशेष इत्यर्थः । ईश्वरे इति । ईश्वरपरि छेदे इत्यर्थः । तेनैवेति । शैवेनैवेत्यर्थः । कालर हि- तत्वादिति । कालस्य पश्चादुत्पत्स्यमानतया शुद्धपञ्चतत्त्वोत्पत्तिसमये कालाभ वेन पूर्व’ परकालभावित्व- महाप्रळये। आद्यन्तेष्विति । सृष्टिप्रळययोरित्यर्थः । तान्येव शुद्धानि पञ्च तत्त्वानि गणयति शिवतत्र- मित्यादिना । शिवतत्त्वं शक्तितत्त्वं सदाशिवतत्वम् ईश्वरतत्त्वं विद्याख्यतत्त्वमिति पञ्च वनि । पुंस इति । कालनियतिकला विद्यारागरूपाणि पञ्चापि तत्त्वानि जीवस्य हक्रियाशकृत्यर्थ मायातः प्रादुर्भ- वन्तीत्यर्थः । काला प्रसिद्धः । नियतिरिति । नियमनरूपा शक्तिरित्यर्थः । वक्ष्यति च “नियति नियमनरूपा” इत्यादि । कलेति । कर्तृशक्तिव्यञ्जिका मायावस्था कला । वक्ष्यति च “व्यञ्जयति कर्तृशक्ति कलेति तेनेह कथितेयम्” इति। विद्यति । उद्बुद्ध कर्तृशक्तेः पुंसो विषयपदर्शननिमित्तं प्रकाशरूपं विद्यातत्त्वम् | रागः = अभिष्वङ्गः । गुणतश्वमिति । त्रिगुणात्मकमव्यक्तमुत्पद्यत इत्यर्थः । बुद्धिमहत् तत्त्वम् । चेतोधीकर्मेन्द्रियेति । मनोज्ञानकर्मेन्द्रियेत्यर्थः । माया पुरुषः शिव इत्यमुमं शमी- करोति चिदचिदीश्वरेत्यादिना । निर्दिष्ट इति । नारायणानुवाक इत्यादिः । तत्र, “शाश्वत” शिवमच्युतम्” इति दर्शनादिति भावः । औपनिषदानां विशेष इति । औपनिषदराभ्युपगतो विशेष इत्यर्थः । ईश्वर इति । ईश्वरपरिच्छेद इत्यर्थः । तेनैव शैवेनैव । कालरहितत्वादिति । कालस्म पश्चादुत्पत्स्यमानतया शुद्धपश्च तत्त्वोत्पत्तिसमये कालाभावेन पूर्वापरकालभावित्वरूपक्रमाभाव इत्यर्थः । ’ रापेटिका जलमत न्यायसिद्धाजनम् रापेटिकारंगराभा · 129 वस्तुत एकं शिवसं चित्रशक्तिखचितं तत् । शक्तिव्यापृति मेदात् तस्यैते कल्पिता मेदाः" इति । ‘रागोऽभिष्वङ्गात्मा’ इति तैलक्षितस्य रागस्य पुरुषगुणभूतस्य न प्राकृततत्त्वान्तरत्वम् । प्रकृतिसंसर्ग- वशात् पुरुषस्य रागो जायते इत्येतावदिष्यते ॥ रागाख्यकार्येण तत्कारणभूत तत्त्वान्तरससिसिले ‘चेन सुखहेतुत्वज्ञानादिभिरेव तदुत्पस्युपपत्तेः । अन्यथा द्वेषादिकार्येष्वपि तत्त्वान्तरकल्पनाप्रसङ्गात् । विद्याऽपि, “उद्बुद्धकर्तशक्तेः पुंसो विषयप्रदर्शन निमित्तम् । विद्यातत्त्वं सुते प्रकाशरूपञ्च करण- वैशिष्टयात् ॥” इत्यमिहिता । तनापिं पुनः मनःप्रभृतिप्रमितिकरणग्राम एव विषयप्रदर्शने पर्याप्त इति म करणान्तरमनुमन्यामहे । “मायातस्तदनु कला मलं नृणामेकतस्तिरस्कृत्य । व्यञ्जयति कर्तशक्तिं कलेति तेनेह कथितेयम् ॥ कालेन निवत्या चाप्युपसर्जनतामुपेतया सततम् । विदधाति व्यापारं निजमेषा ह्यावनिपर्यन्तम् ॥” लक्षणक्रमाभावादित्यर्थः । ननु कमाभावमात्रात् न वस्तुभेदाभावसिद्धिः ; क्रमाभात्रेऽपि प्रकृतिजीवेश्वर- मेदवदुपपत्तेरिति चेन्न — तद्वत् स्वरूपमेदस्याभावात् महदहङ्कारादिवत् क्रमिकावस्था मेदमादायैव मेदस्य वक्तव्यतवश तादृशक्रमाभावेनाभेदसिद्धिरिति । कालो नियतिश्व इति लोकोक्तं कालादिपञ्चकम् ; तत् क्रम- वैत्येन दूषयति रागोऽभिष्वङ्गेत्यादिना । न प्राकृततध्वान्तरस्वमिति । चतुर्विंशतितत्त्व सङ्ख्या प्राकृततत्त्वानामेवोच्यते ; न तु सर्वेषां चतुर्विंशतावन्तर्भाव वर्णयाम इति भावः । नतु रागस्यापि प्रकृति- संसर्गनिमित्तत्वेन प्राकृतत्वात् चतुर्विंशतौ चानन्तर्भावात् तस्यान्तरत्वमास्थेयमित्याशङ्कय प्रकृतिसंसर्ग. निमित्तत्वेऽपि प्रकृतिपरिणामत्वाभावात् न प्राकृततत्त्कोटों निवेश: ; तादृशानामेवेह चतुर्विंशत्यन्नभवत्य विवक्षितत्वादित्यभिप्रयन्नाह प्रकृतिसंसर्गवशादिति । तच्चन्तरेति । रागरूपकार्येण तत्कारणप्राकृत- तत्त्वान्तरमनुमीयते इत्यर्थः । रागतत्त्वं दूषयित्वा विद्यातत्त्वं दूषयति विद्यापीत्यादिना । उद्बुद्ध- कर्तृक्तेरिति । क्षैत्र (एकैब) का कर्तृशक्तिमुद्बोध्य विषयप्रदर्शन निर्मित विद्यातत्वमपि जनयतीत्यर्थः । कलातत्त्वं दूषयति मायात इत्यादिना । तदनु कलेति । उत्पद्यते इति शेषः । कहा शब्दप्रवृत्तौ निमित्तं दर्शयति मलमित्यादिना । दृक्क्रियाशवन्या च्छादकं मलमेकल तिरस्कृत्य शक्ति व्यञ्जयतीति कुला शब्देनाभिधीयते इत्यर्थः । कालेनेति । सहकारिभूतया नियत्या कालेन च सहिता कला पृथिवीपर्यन्तं प्रकृतत्वं सूते इत्यर्थः । ननु कर्तृशक्तिव्यञ्जकत्वाभावेऽपि कर्तृशक्ति व्यक्त कज्ञांनेच्छादि- नुनु क्रमाभावमात्रान्न वस्तुभेदाभावसिद्धिः ; क्रमविरहेऽपि प्रकृतिजीवेश्वराणां भेदसत्त्वादिति चेन्न - तत्न स्वत एव रूपभेदसत्त्वात् । इह तथा स्वरूपमेदाभावेन महदहङ्कारादिवत् क्रमिकावस्थामैदमादायैव मेदुस्म वाच्यनया तादृशक्रमाभावेनाभेदसिद्विरिति । ن कालो नियतिश्चेति लोकोक्तं कालादिपञ्चकम; तत् पवैपरीत्येन दूषयति रागोऽभिष्वक्रेत्यादिना । न प्राकृततच्चान्तरत्वमिति । तथाच तन्मध्ये तत्परिगणनमनुचितमिति भावः । रागतत्त्वं दूषयित्वा - विद्यातत्त्वं दूषयति विद्यापीत्यादिना उद्बुद्धकर्तृशक्तेरिति । (?) एषन कला कर्तृशक्तिमुद्बोध विषय- प्रदर्श- निमित्तं विद्यातत्त्वमपि जनयतीत्यर्थः । क्लातत्त्वं दूषयति मायात इत्यादिना । तदनुं कलेति । उत्पद्यत इति शेषः । कला शब्दप्रवृत्तिनिमित्त दर्शयति मलमित्यादिना । कालेनेति । सहकारिभूततबा

• 17 130 तर व्यपरिष्दः (वगणना विमशः) इति च कलाऽभिहिता । तवापि अन्यकावस्थ कारणभू भर शब्द मिलण्यकृन्यवस्थः मिच्छामः । तन कलाशब्दः शब्झन्तरं वा प्रयुजगताम् । कर्तृशक्ति त्वं तु तस्या नेष्यते । शानेच्छा पुण्य- पापादि’भरेव तदभिव्यक्तेः । ज्ञानादेश्व इन्द्रद्यधीनत्वात् । नियतिर्नियमनरूपा मायातः साध्यनन्तरं भवति, नियमयति येन निखिलं तेनेयं नियतिरित्युक्तेति परिभाषिता । तत्र नियमनशब्देन नियन्तृशक्तिविवक्षायाम श्व हा द्यतिरिक्तनि गतिर्नास्ति । प्रतिनिय फलाशनावित्वादिविवक्षायां तु पुण्यपारादिरूपैत्रं नियतिः । तप्त स्वकार्य करणादि- विवक्षायां प्रतिनियततत्तद्वस्तृशक्ति रे नियतिरिति न प्राकृत नस्त्रान्तरमस्ति । यदि पुनः प्रमाणभूनेषु पञ्चगनादिषु कचित्रित्यादिस रुरुते तद ऽपि तब तत्र तात्पर्य मेदेन संविपन्न सविशेष- तच्छक्त्य दीन मेव पृथग्गणनमिति मन्तव्यम् । युक्तिश्व निबन्धगे दृष्यते न त्वागमः ॥ 1- : कालस्य मायः सृज्यत्वादिकम्, “अना’ दर्भगवान् कालो नान्तोऽस्य द्विज विद्यते” इत्यादिभिः बाधितम् । तर्कथ - यत कुरश्चित् कालांशत् परतः पूर्वतोऽपि वा । कालो न चेत् ; स्वदुक्तिस्थं पौर्वापर्ये न सिध्यति ॥ १२ ॥ कालाधीन मवद्भव्यभूना’ दव्यवहारवान् । देशोऽन्योऽप; ततः सोऽपि तदभावे न सिध्यति ॥ १३ ॥ नित्यभूपि वालस्या हेतुत्वमानम् न त्वभावः । “कालं स पचते तब न कालस्तत्र वै प्रभुः “, “कला मुहूर्तामियश्च कालो न र्याद्विभूनेः परिणामहेतुः ।” इत्यादिवचनात् । अन्यथा- नियति दूषयति हेतुत्वमस्त्वित्याशङ्कयाह ज्ञानादश्चेव । नियति दूषयति नियतिर्नियमनरूपेत्यादिना । ननु नियतिशब्देन नियन्तृशक्तिः विवक्ष्यते, उत कारणे सति कार्येण भवश्यं भवितव्यमिति फला- वश्यम्भावलक्षणनयेत्यहेतुभूना शक्तिः, किं वा इदं कारणमिदमेव कार्ये जनयति नान्यदित्येवंरूपा तत्तत्कार्यमात्रनियमनानुकूला शक्तिर्विवक्षिता इति विकल्प्य दूषयति तत्र नियमनशन्देनेत्यादिना । स्वकार्य करणेति । करणं निष्पादनम् । निर्बंन्धत इति । नियमेनेत्यर्थः । तर्कश्चेति । बाधक इति शेषः । यतः कुतश्चिदिति । प्रपञ्चसर्गकालात् पूर्वे तत्प्रलयकाळात् पश्चाच्च कालो नास्तीति वदन् किं तत्र पूर्वशब्दस्य पश्चाच्छन्दस्य च सार्थकत्वं मन्यते, उत निरर्थकत्वम् ! उतरल निरर्थक निप्रहस्थानापत्तिः । पूर्वत्र कालस्यैव तदर्थत्वात् तन कालनिषेघे ख़वचनविशेष इत्यर्थः । ननु भूने भाविनि वा काले न कालो निषिध्यते; किं तु भूते भाविनि वा देशे इत्याशङ्कध देशादिभूतत्वादेर्भू कालादिसम्बन्धरूत्वातिरिक्तस्याभावात् भवश्यं कालोऽभ्युपेय इत्याह कालाधीनेति । तत इति । तस्म दित्यर्थः । सोऽपीति । भूनादिदेश इत्यर्थः । यद्विभूतेरिति । नियत्या कालेन च सहिता कला पृथिवीर्यन्तं प्रकृतं तत्त्वं प्रसून इत्यर्थः । ननु कर्तृशक्तिव्यञ्जकत्वाभावेऽपि कर्तृशक्तिः यज्ञ कज्ञानेच्छादिहेतुत्वमस्त्वित्याशङ्कयाह ज्ञानादेखेति । नियतं दूषयति नियतिर्नियमनरूपे त्यादि। न्नु भूते भाविनि वा काले न कालो निषिध्यते; किन्तु मुने मार्विन वा देश इत्य शक्य देशादि- भूतत्वादेः भूतकाला ‘दसंबन्धित्वातिरिक्ताभावात् मवश्यं कालोऽभ्युपगन्तव्य इत्याह कालाधीनेति । तयः समव । सोऽपीति । भूतादिदेशोऽत्यर्थ । यद्विभूतेरिति । यस्था विभूतेरित्यर्थः । मन्वय- … एनपाटकारगर मा जीयसमेत न्यायसिद्धाजनम् 131 “सदा पश्यन्ति” इत्यादिमिर्विरोधात् । अस्य च अन्वयव्यतिरेकाभ्यामागमाच्च यथायोगं तत्तत्कार्य- निमित्तत्वसिद्धिः । तच्च उराभ्यवच्छेदात् । सविकारत्वपक्षे स्वविकारान् प्रति कालस्योपादानत्वमेव, निमित्तभूनाकारान्तराभावात् ॥ यस्या विभूतेरित्यर्थः । अन्वयव्यतिरेकाभ्यामागमाच्चति । वसन्काल एवं चूनपल्लव कुपुपफका दीना- सुपलम्भात् जन्यदा अनुपलम्भात्, “मनादिभगवान् कालो नान्योऽस्य द्विज विद्यते । अयुच्छिन्नान्त- स्वेते सर्गस्थित्यन्तसंयमाः ॥” इत्यागना बेति भावः । ननु क लक्ष्य नित्यत्वेन सर्वदा सत्वात् कथमन्वयव्यतिरेकाविल्याशङ्कयाह तच्चोपाध्यवच्छेदादिनि । मखण्ड कालस्यान्वयव्यतिरेकाद्यभावेऽपि स्वण्ड कालस्य तदस्तीति मावः । सविकारत्वपक्षे इति । क्षणलबमुहू काष्ठाहोरात्र द्यात्मना काल एव परिणामीति सिद्ध न्वपक्षे कार्य प्रति कालस्य निमितत्वमात्र सत्त्रेऽपि क्षणलवदित्वविकारं प्रति उपादा- नत्वमेव ; न निर्मितत्वम् निमितस्त्रप्रयोजकस्योपादानत्वातिरिक्तापे क्षेाकारस्याभावात् । नच घटा दधिव माघारतया निमित्तत्वमस्तीति वाच्यम् ; स्वस्य स्व धारत्वे प्राणाभावात् । न च कालख सर्व निमितरम्बार विरोधः; उपदान-वेन वा निमित वेन वा यथकवञ्चित सर्वकरणत्वेन नद्वदम्योपतेः ॥ ;

, व्यतिरेकाभ्यामागम चेति । सकल र० चून पल्लव कु तुम पलानीनामुपलम्भात् मन्यदाऽनुपलम्भात्, “बन.दिमं 10 न् कालो नमोऽस्य द्विज विषन । मध्युच्छिन्नास्तर वेते सर्गस्य यन्तसंयमा: " इत्य द्यागम चेति भावः । ननु कालस्य नित्यवेन सर्वदा सत्त्वत् कथन्वयव्यतिरेको लम्भसं व इत्य - ड्डू ह तच्चेति । तत्तत्कार्यनिमितत्वं चेदर्थं । उत यवच्छेदादिति । तदुगध्यवच्छिन्नक लस्यैव तसत्कार्यनिमित्तत्वात् तत्र व्यतिरेक रंभ इति भावः । उपाधश्वरनन्दादिक्रिया, जन्यमानमेव वा । सविकारवपक्ष इति । क कस्यैव शक्तिविशेषरूपक्षणतः लत्वाद्यत्रस्थ स्वीकारपक्ष इत्यर्थः । विकारान् प्रतीति शशक्ति. विशेष न् प्रतीत्यर्थः उपादानत्वमेवे ने अष्ट कुमद्धिसंबन्धावच्छिन्न- कार्यतानिरूपिततादात्म्यसंबन्धाव च्छन्नकारणत्वमेवेत्यर्थः । एत्रक रेग कालिकसबन्धावच्छिन्न कार्या- निरूपितादात्म्यसंबन्धः वच्छिन्न कारणतारूपनिमित्तकारणत्वव्यवच्छेदः । मन च वसन्नादिकालानां चूतपल्लवादिकं प्रतीव विशेषकारणतैव व्यवच्छियते ; न तु कार्यत्वावच्छिन्नकालिक संच घाव च्छन्न- कार्यतानिरूपिततादात्म्यसंबन्धावच्छिन्न कारणतारूपा सामान्यकारणता । तदनुपगमे कार्याणां कालिक- विशेषणतया काकादन्यत्राप्युत्पत्ति रसज्ञा’ । ननु चूतपल्लवादिकं प्रतीव क्षणत्वः द्यस्थ। विशेषं प्रत्यपि कुतो न निमित्तकारणतेत्याशङ्कगह निमित्तभूतेति । निमित्तकारणतावच्छेद केल्यर्थः । निमित्ते मूनमिति व्युत्पत्या तादृशार्थसिद्धेः । यद्वा निमितशब्देनैवावच्छेदकमभिधीयते ; कारणानिमित्त त्रयतानि मेरा- मित्यादौ तथा दर्शनात् । आकारान्तराभावादिति । चूतपल्लवादिकारणतावच्छेद की मृत सन्- वायाकारविशेषस् स्वाद्याकारवत् क्षणक्कवादिकारणतावच्छेदकत्वाहवान्नराकाराभावादित्यर्थः । कस्यचिदङ्गीकारे तं प्रत्यपि निमितकारणतावच्छेदका कारान्तरस्यान्वेषण’’ वस्था सत्र दिति भावः । I 1- ततद्विशेषकार्यकारणभावेनैवैतत्म संगपरिहारः ईशकारणत्वमेवाप्रसिद्धञ्च । 132 मद्रव्यपरिच्छेदः (शवगणनाविमर्श:) एकेनैव क्षणेनास्य विश्वस्यापि विशेषणात् । कालवत् तत्क्षणानाश्च व्यापित्वमवगम्यते ॥ १४ अस्य विकारित्वम्- ‘सर्वे निमेषा अशिरे विद्युतः पुरुषादधि । कला मुहूर्ताः काष्ठांश्चाहोरानाश्च सर्वेशः ’ इत्यादिधुतिः, (ते: ।) ‘कालं स पचते’, “कलामुहूर्तादिमयः” इत्यादिस्मृतिश्चाऽऽह । अन्न खारसिकाथै बाधकाभावात् अधिदेवतोपाध्याद्युत्पच्या निर्वाहो न शङ्कयः ॥ विभोविकारित्वानुपपतिर्बाधिकेति विद्युतः पुरुषादधीति । विद्युद्वर्णात् पुरुषात् सर्वे निमेषा भविजज्ञिरे इत्यर्थः । ननु “सर्वे निमेषा जज्ञिरे” इत्यस्याः श्रुतेः क्षणाभिमानिदेवतोत्पत्त्या वा क्षणोपाध्युत्पत्त्या वा अन्यथासिद्धिः सम्भवतीत्या शङ्कय स्वारस्यबाधकाभावात् न तथाऽभ्युपगम्यमित्याह अल खारसिकेति । असिद्धिप्रसङ्गमेवोप इदमुपलक्षणम् - क्षणकवादीनां सर्वदा उत्पन्या तत्र कालविशेषत्वेन कारणत्वासंभवादित्यपि बोद्धयम् । मन च पूर्वपूर्वक्षणत्वापवस्थाविशिष्टस्य कालस्य उत्तरोत्तरक्षणत्वाद्यवस्थाविशिष्टं प्रति पिण्डस्वाद्यवस्था विशिष्टस्य मृद्द्रव्यस्य घटत्वाद्यवस्था विशिष्ट प्रतीच भाव्यवस्थावतः प्रागवस्थाश्रयत्वलक्षणं तादात्म्य संबन्धावच्छिन्न कार्यत। निरूपिततादात्म्यसंबन्धावच्छिन्न कारणत्वपर्यवसित सुपादानत्वम् । क्षणत्वायवस्था- विशेषं प्रति तु रूपादिकं प्रति घटादेरिवापृय सिद्धिसंबन्धावच्छिन्नकारणत्वलक्षणमुपादानत्वम् | ब्रह्मणस्तु क्षणस्वाद्यवस्थाविशिष्टं प्रति ईदृशमुपादानत्वम् ; ब्रह्मणि क्षणत्वाद्यवस्था विशिष्टत्वा पृथक् सिद्धिसंबन्धेनोत्पत्तेः । उत्तरोत्तरक्षणविशिष्टब्रश प्रति तु पूर्वपूर्वक्षणविशिष्टस्य तस्य भाव्यवस्थेत्याद्युपादानत्वमिति बोद्धधम् । क्षणस्वाद्यवस्थानां काले दैशिकव्याप्यवृतितया तद्विशिष्टवेषेणापि कालस्य सर्वव्यापित्वमित्याह एकेनैवेति । एकक्षणत्वावस्थाविशिष्टवेषेणैवेत्यर्थः । दैशिकाव्याप्यवृत्तिनानावस्थाव्यावृत्तये एकेति । अस्य विश्वस्यापि विशेषणादिति । इदं विश्वमिदानीमिति प्रतीतेरिति भाव: । तत्क्षणानाश्चेति । कालरूपक्षणत्वादिविशिष्टानामपीत्यर्थः । भथवा तत्तत्क्षणानाञ्चेत्यर्थः । कालत्वेनेव तत्तत्क्षणत्वादिविशिष्ट- वेषेणापीति यावत् । व्यापित्वमिति । सर्वसंबन्धित्वमित्यर्थः । संबन्धश्च यथायोगं संयोगस्वाश्रयसंयोगादि- रूपः । तत्र द्रव्याणां संयोगः, द्रव्याश्रितानां स्वाश्रयसंयोगः, द्वन्याश्रिनाश्रितानां स्वाश्रयाश्रयसंयोगः । अयमेव च कालिकसंबन्धः । यद्यपि अतीतानागतवस्तु संबन्धितावच्छेदकत्वं तत्तत्क्षणत्वस्य न संभवति तथापि स्वावच्छिन्नाधिकरणता निरूपकध्वंसप्रागभावानतियोगि सर्ववस्तु संबन्धितावच्छेदकत्वं तत्तः क्षणत्वा- नामव्याहृतमेवेति बोद्धयम् । कालस्य विकारित्वे प्रमाणमाह अस्येति । विकारित्वमिति । नामान्तर- मजनाई जन्यधर्मवत्त्वमित्यर्थः । इदं च द्वितीयान्तं श्रुतिः स्मृतिश्वाहेत्यनेनान्वेति । श्रुनेरिति पाठे तु प्रथमान्तमेव । स्मृतिवाहेत्यत्र तु द्वितीयान्ता विपरिणामेनानुषङ्गः । विद्युत इति । विद्युद्वर्णादित्यर्थः । पचत इति । परिणमयतीत्यर्थः । कर्तादिमय इति । न मयट् विकारार्थ इति भावः । उतं श्रुतेः क्षणाद्यभिमानिदेवतोत्पतिपरतया या क्षणाद्यपाध्युत्पतितया वाऽन्यथासिद्धिः स्यादित्याशङ्कां निरस्यति अत्रेति । स्वारसिंकेत्यादि । निमेषादिशब्दानां कालपरताया एव खारसिकता त बाघकविरहात् व्यखारसिकमुपाधिदेवताद्युत्पत्तिपरत्वमुक्तश्रुत्या देनं स्वीकर्तुं युक्तमिति भावः । ननु विभुत्वस्य विकारित्वा भावव्याप्यतया विभुत्वमाहकप्रमाणविरोधात् न प्रकृते स्वारसिकास्वीकारसंभव - इति शङ्कते विभोरिति । 1

रत्नपेटिकारंगरामानुजीवसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 133 चेन; अवयवोच्छूनतादिलक्षणस्य विकारस्यानभ्युपगमात् । अवस्थान्तरापत्तिमानस्या विरोधात् । अन्यथा विभोरेवासिद्धिप्रसङ्गात् । सर्वमूर्त्तसंयोगित्वं हि विभुत्वम् । तस्मादन्ततः संयोगलक्षण- मङ्गीकार्यम् । अथ विकारित्वानुपपच्या विभुत्वमेव कस्यचिन्नास्तीति मतम्, तथापि कालस्य विकारित्वात् विभुत्वमेव भज्येत । न पुनर्विभुत्वाद्विकारित्वम् ॥ कथञ्च विकारित्वं विभुत्वस्य बाधकम् ? ॥ कारणत्वे प्रमाणाभावादिति चेत्; 1 ; पादयति सर्वमूर्त्तेति । कस्यचिदिति । कस्यापीत्यर्थः । ततश्व ईश्वरस्यापि न विभुत्वमिति भावः । तथापि कालस्येति । विभुत्वमस्तु वा मा वा; तथापि मस्मदभिलषितं विकारित्वं सिद्धमेवेति भावः । ननु विश्वस्यापि भवदभिमतत्वात् कथं वद्धानिः सोढव्येत्याशङ्कय, विकारित्वस्य विभुत्वप्रतिक्षेपकत्वमपि नास्तीत्याह कथश्व विकारित्वमिति । शकते कारणत्व इति । प्रमाणाभावादिति । विभोः कारणत्वे प्रमाणाभावादेव उपादानकारणत्वरूपविकारित्वं दूरतो निरस्तम् । मतो विभुत्वविकारित्वोभय- समावेशः परित्याज्य इति भावः । ननु विभोः कारणत्वमपलपत कोऽभिप्रायः ! किं सर्ववस्तुष्वपि विभुःवस्त्र सर्व मूर्तद्रव्यसंयोगित्वरूपतया तस्य जन्यधर्मरूपावस्था सामान्याभावव्याप्यत्वं न संभवति ; परन्तु परिमाणद्वयात्मक संकोच विकासाभावव्याप्यत्वमेव । क्षणत्वादिविकारस्य तदनात्मकत्वात् न दोष इत्यभिप्रायेण समाधत्ते नेति । अवयवोच्छूनता = विकास: । आदिना संकोच परिग्रहः । अविरोधादिति । विभुत्वाविरुद्धत्वादित्यर्थः । अन्यथेति । जन्यधर्म नालस्य विभुत्वविरुद्धत्व इत्यर्थः । ननु सर्वमूर्तद्रव्य- संयोगित्वं न विभुत्वम् ; येन संयोगात्मक जन्मघर्माभ्युपगम आवश्यकस्स्यात् किन्तु परममहत्परिमाण - वत्त्वमेव तत् । तस्य च विकारित्वसामान्याभावव्याप्यत्वं संभवत्येव । इत्थंच दर्शितबाधकबकाव विकारित्वप्राइकोक्कप्रमाणे खारसिकार्थपरित्यागो युक्त एवेति शङ्कते अथेति । कस्यचिदिति । कस्या- पीत्यर्थः । विकारिण इति शेषः । नास्तीति । न संभवतीत्यर्थः । तथा च विभुत्वासंभवप्रसङ्गात् विकारित्वं न .. स्वीकर्ते युक्तमिति विकारित्वमा हकप्रमाणान्यथानयनमा श्यकमिति भावः । मतम् = अभिमतम् । विभुत्वस्व विकारित्वविरुद्धत्वाभ्युपगमे विकारित्वमाह कोक्तप्रमाणबलेन विभुत्वमेव बाध्यं स्वात् न पुनर्विकारित्वमिति प्रकृतं विकारित्वं निष्प्रत्यूहमेवेत्याह तथापीति (?) संगत्यतिशय लोभात् प्रन्थोऽयमित्यमस्माभिव्यख्यातः । श्रीमदंगरामानुजमुनिभिस्तु द्रव्येषु सर्वज्ञ विकारित्वस्य प्रमाणसिद्धतया तदनुपपत्त्या विभुद्रव्यमेव न स्त्रीक्रियत इति मतेऽपि कालस्य विभुत्वाभावेऽपि विकारिस्वं निष्प्रत्यूहमित्यभिप्रायकतया व्याख्यातः । वस्तुतो विभुत्वविकारित्वयोरविरोधात् उभरमपि कालस्य निर्वाधमिति स्थापयितुमविशेषमुपपादयति कथंश्चेति । विभुत्वस्य बाधकम् = विभुत्वा भाकयाप्यम् विभुत्वासमानाधिकरणं वा । ननु विभोः कारणत्वे प्रमाणाभावेन कारणत्वासंभवादुपादानकारणत्वस्म सुतरामसंभवेन तत्र धर्मोपपत्यसंभवाच न्यूवरूप विकारित्वं न संभवत्येवेति शङ्कते कारणस्व इति । प्रमाणभावादिति । अभ्वय व्यतिरेकयोरेव कारणता ग्राहकतया नित्यविमौ देशकालव्यतिरेकासंभवादिति भावः । ननु विभुषु कारणत्वं नास्तीति बदतः कोऽभिप्रायः ! कचिदपि किञ्चित् प्रति कारणत्वं नास्तीति वा, विभुमाले 2 J134 मद्रव्यपरिच्छेदः (मित्यविभोरपि कारणत्वम् ) न तावदियं सामान्यतः । तथा हि- न हेतु कार्यतेत्येतत् बोधाय फणित न वा । द्विधाऽपि भङ्गः स्वोक्तथादेः फलवच्च फलत्वयोः ॥ १५ ॥ सावधेवधिर्योऽसौ पूर्वो हेतुः परो रिपुः । कार्य नित्यमद्वा स्यात् अवधेरनपेक्षणात् ॥ १६ ॥ दुर्भवमिति अन्वये सत्यपि नित्यविभो शकालव्यतिरेकाभावेन कारणत्वं कारणत्वे प्रमाणाभावात् विभावपि कारणत्वं नास्तीति किं वा विभुत्लमो कारणतामाहरूप्रमाणा- मावादिति विकरूप्य आद्यं दूषयति न तावदित्यादिना । फलवत्वा फलत्वयोरिति । लोके कचिदपि कार्यकारणभावो नास्तीति शब्दप्रयोगस्य ज्ञानजनकत्वे कार्यकारणभावाभ्युपगमेन विरोधः ; अनभ्युपगमे च तदर्थं शब्दप्रयोगस्तत्र न स्यात् ; व्यर्थत्वात् । अतस्त्वदुक्तेरेव उभयथापि व्याइतिरित्यर्थः । दूषणान्तरमप्याह सावधेरिति । किं घटपटादिकार्यं सावधिकम् उत निरवधिकम् ? माये कुन आरभ्य कियत्पर्यन्तमवस्थितिरिति प्रश्ने कारणसन्निधानमारभ्य विनाशकसन्निधन मवस्थितिरिति बक्तव्यम् ; ततश्व कारणाभ्युपगमः । द्वितीये नात्मादिवन्नित्यत्वं वा शशशृङ्गादिवदसत्त्वं वा स्यादित्यर्थः । रिपुरिति । विनाशक इत्यर्थः । नित्यविभोरिति । नित्यत्वात् कालव्यतिरेका वो विभुत्वाद्देशम्य ते कारणत्वं नास्तीति वेति विकरूप्याssये दूषणमाह नतावदिति । फलत्ववा फलत्व योरिति । लोके कचिदपि किञ्चित्नति कारणत्वं नास्तीति वाक्यप्रयोगस्य ज्ञानजनकत्व स्वीकारे कार्यकारणभावभ्युपगमः । तदस्वीकारे तादृशशब्दप्रयोगरत्यैव वैयर्थ्यमिति, स्ववचनव्याघात इत्यर्थः । दूषणान्तरमप्याह सावधेरिति । . स्वाध्यवहितोत्तरक्षणोत्पत्तिकर - स्वाध्यवहितोत्तरक्षणोत्पत्तिकनाश प्रतियोगित्वान्यतरसंबन्धेन किञ्चिविशिष्ट- स्येत्यर्थः । अवधिरिति । उत्परमव्यवहितपूर्वक्षणवृत्तित्व-नाशाव्यवहितपूर्वक्षण वृत्तित्वान्यतरवानित्यर्थः । पूर्व :- उत्पत्यव्यहितपूर्वक्षणवृतिः । पर:- नाशाव्यवहितपूर्व क्षणवृतिः । रिपुरिति । नाशक इत्यर्थः । अवधेरनपेक्षणादिति । नवविरहितत्वादित्यर्थः । स्वाव्यवहितोत्तरक्षणोत्पतिकत्व - स्वाव्यवहितोत्तर- क्षणोत्पतिकनाशप्रतियोगित्वान्यतरसंबन्धेन किश्चिद्विशिष्टान्यत्वादिति यावत् ॥ जयं भावः- घटपटादिकार्य सावधिकम् अवधिरहितं वा, माद्ये, यरसमवधानानन्तरक्षणे घटादिकार्यस्योपधिः, साहशदण्ड | देः कारणत्वानुपगमे घटादिकार्यस्याssकस्मिकत्वापल्या दण्डादिसमंधानात् पूर्वमप्युपस्या- - पतिः । एवं यत्समवधानानन्तरक्षणे घटादेर्नाशः तादृशमुद्ररपातादेः नाशकास्वानुपगमे, नाथलाSS- कस्मिकरवापत्या पूर्वमपि तदापतिः । यतो सुदुरपाठादेः नाशकरणश्वाभ्युपगमं नावश्यक इति कार्य- कारणभाव: सिद्ध: । द्वितीये - कार्यस्याऽऽत्मादिवत् नित्यत्वं शशशृङ्गादिवदसत्यं वा स्यात् । तत्तनिपत्ये घटपटादिकार्यस्य सर्वदेोपलब्धिसमः ; मसत्वे तु कदाचिदप्युपलधिनं स्यादिति । ननु उक्तरीत्या सामान्यतः कार्यकारणभावस्याssवश्यकत्वेऽपि विभोः किञ्चित्पति कारणत्वं न संपवस्येवेति ते अन्वये इति । नित्यविभोरित्यादि । नित्यत्वात् कुत्रचित् काले तदभावासंभवः बिभुरबाद " ཟྭ रत्नपेटिकारंगरामा बीपलम न्यायांस । चन: 135 तावन्तरेणापि धर्मिप्राह फेणैव तत्सिद्धेः । सामान्यतश्च भग्वयव्यतिरेकयोरपि सुशकत्वात् । सामा- म्यतः सिद्धस्य पारिशेष्यादिभिर्विभुम्वादिसिद्धेः॥ विकारित्वमविभुत्वेन व्याप्तमिति चेत्र ईश्वरतज्ज्ञां- रेकाभाव इति भावः । तावन्तरेणेति । अन्वयव्यतिरेकानन्तरेणापीत्यर्थः । धर्मिग्राहकेणेति । शब्दादिः किञ्चिदा श्रतो गुणस्यात् रूपादिवदित्यनुमानात तदनुसार्योगमरूपाद्वा धर्मिग्राहकप्रमाणात् नित्यविभुकार- णस्वम्ब सिद्धिः । न तु 1 अन्वयव्यतिरेकावेव कारणत्वम् । न[च] तावेव कारणत्वनिश्वयहेतुरिति भागः । ननु वस्तुतः कार्यानुकृतान्वयव्यतिरेकशून्यस्य न कारणत्वं सुवचमित्याशङ्कय रूपादिगुणानां तदाश्रयद्रव्याणा- श्वान्वयव्यःिःरेकदर्शनात् तज्जातीयत्वात् कारणत्वं तदनुमानञ्चोपपद्यते इत्यभिप्रयन्नाह सामान्यतश्चेति । ननु गुणस्य स्वसमानाधिकरणद्रव्या (हवा) [न्वयव्यतिरेकदर्शनात् शब्दादिगुणेन तदाश्रयद्रव्यांनुमाने तस्य पृथि व्यादिरूपत्वेनाप्युपपत्तौ पृथिव्यादिविलक्षणस्य नित्यविभुद्रव्यस्य सिद्धिर्न स्यादित्याशङ्कय, शब्दः कचिदाश्रितः गुणत्वात् रूपादिवदिति सामान्यत आश्रयसिद्धौ सर्वत्र सदा कार्योपलम्भलिङ्गात् विलक्षणनित्यविभुद्रव्यसिद्धि- रस्ती यभिप्रयन् आह सामान्यतः सिद्रस्येति । अनैक न्त्यपरिहारं शङ्कते निर्विकार इति । ईश्वर कुत्रचिदेशे तःम संभव इति यत्सत्त्वे यत्सत्वन, यदभावे यदभाव इत्यन्वयव्यतिरेकग्रहा संभवात् कारणताग्रहो न संभवती र्थः । दूषयति नेति । तावन्तरेण= अन्वयव्यतिरेकावन्तरेण । धर्मिग्राहकेणेति । शब्दः किञ्चिद्रयजन्यः जन्मगुणत्वात् रूपव देत्यनुमानादिरूपेति मादिः । तत्सिद्धेरिति । कारणत्व सिद्धेरित्यर्थः । कारणताप्रत्यक्ष अन्वयव्यतिरेकग्रहापेक्षायामपि मनुमित्यादौ तदनपेक्षणारिति भावः । ननु उक्तानुमान वृतेः जन्यगुणत्वद्रव्यत्वाभ्यां कार्यकारणभावनिश्चयाधीनतया तन्निश्वयम च अन्वयव्यतिरेकनिश्चयाधीनतया कथमन्वयव्यतिरेकमहननतरेण विभौ कारणवानिश्वय इत्यत बाह सामन्यत इति । जन्यगुणत्वद्रव्यत्स्वरूप सामान्यधर्म पुरस्कारेणेत्यर्थः । वयं भावः - पृथसिद्धिसंबन्धेन जन्यगुणत्वावच्छिन्नं प्रति तादात्म्यसंबन्धेनैव द्रव्यत्वेन कारणत्वमिति तादृशकारणताग्रहोपयोगिनः, द्रव्यतादात्म्यसत्वे जन्यगुगोत्पत्तिः तदभावे तु नेस्येवंरूपच वा, द्रव्य एव जन्यगुणोत्पतिः नाम्यत्तेत्येवंरूपम्य वा अन्वयव्यतिरेकग्रहस्य न काचित् क्षतिरिति । ननु शब्दो द्रव्यजन्यः जन्य- गुणस्यादिति, शब्दों द्रव्याश्रित: गुणत्वादिति वाऽनु-अनेन सामान्यतः शब्दांश्रयद्रव्यसिद्धावपि पृथिव्यादि- विलक्षण नित्यविमुद्रध्यासिद्धिरित्याशङ्कयाह सामान्यत इति । द्रव्यत्वात्मक सामन्यरूपेणेत्यर्थः । पारिशेष्यादिभिरिति । पृथिव्यापनाश्रितत्वे सति द्रव्यात्यितु कानुनादिभिरित्यर्थः । आदिना नित्यत्वविभुत्व सावकस्य सर्वत्र सर्वदा कार्योपलम्भलिङ्गम्य सङ्ग्रहः विश्वत्वादीति आदिनां पृथिव्यादि- विलक्षणत्वनित्यत्वयोः सङ्ग्रहः । शङ्कते विकारित्वमिति । अवियत्वेन व्याप्तमिति । विभुत्वा- भावव्याप्य मत्यर्थः । घटादौ तथा दर्शनादिति भावः । तथाच विभुत्वेन कालस्य विकारित्वाभावः सघनीय इयज्ञ तुभ्यम् । परिहरति नेति । ईश्वरतदुज्ञानाभ्यामिति । विश्वोस्तयोः विकारित्व- । 1 अयमंशो न्यायकुसुमाञ्जली नित्यविभुविचारे (1) उदयनोपन्यस्तः । 136 !

• व्यपार (कालस्य परिणामित्वम् ) नाभ्यामनैकान्त्यात् । तयोरपि पक्षीकरणे श्रुतिबाधाविप्रसङ्गात् ॥ निर्विकार एवेश्वरः इति न दोष इति क्षेत्र संयोगसिसृक्षादिलक्षणविकारस्यावश्यम्भाविनया अभ्युपगन्तव्यत्वात् । तन स्नैकदेश- विकल्पाद्यनुपपत्तयस्तु विभुद्रव्य इव अविभुद्रव्येष्वपि तुल्यत्वात् शून्यवादं प्रसजयेयुः । ताच सूनकारैरेव ईश्वरे प्रसज्य परिहृताः, “कृत्स्नप्रसक्ति:… भुनेस्तु शब्दमूलत्वात्” इत्यादिभिः । उक्तञ्च कलादीनां विकारस्वरूपत्वं वेदार्थसंग्रहे, “निमेषकाष्ठाकला मुहूर्तादिपरार्धपर्यन्तापरिमित- व्यवच्छेदस्वरूप - सर्वोत्पत्तिस्थितिविनाशादिसर्व परिणामनिमित्तभूतकालकृतपरिणामास्पृष्टानन्त- महाविभूतिः” इति । उतञ्च नीतिमालायां नारायणायैः, “कालोऽनाद्यनन्तः अजस्त्रक्षण- परिणामिमुहूर्नाहोरात्रादिविभागवान् परिणामपरिस्पन्दहेतुः” इति । इत्युपलक्षणम् ; तज्ज्ञानमित्यपि द्रष्टव्यम् । कुत्स्नैकदेशेति । विकारः किं कृत्स्नदेशवृत्तिः, उत एकदेश. वृत्तिरिति विकल्पानुपपत्तेरित्यर्थः । अविशुद्रव्येष्वपीति । विभुद्रव्यव्यतिरिक्तजाति-संयोग - ज्ञान- शब्द- परमाण्वादिष्वित्यर्थः । निमेषेति । निमेष-काष्ठा- कला - मुहूर्ताचाः परार्धपर्यन्ता अपरिमिता व्यवच्छेदाः = कालविभागाः स्वरूपम् असाधारणधर्मो यस्य कालस्य तथोक्तः, तादृश एव सन् महदादिसर्वोत्पत्तिविना - शादिसर्वपरिणामनिमित्तभूतो यः कालः, तत्कृतपरिणामास्पृष्टानन्तमहाविभूतियुक्तं ब्रझेत्यर्थः ॥ सत्त्वादिति भावः । तयोरपि पक्षीकार इति । ईश्वरद्ानयोरपि पक्षत्वाङ्गीकार इत्यर्थः । तथाच तत्र साध्याभावनिश्वयविरहात् न तत्र व्यभिचारावकाशः । साध्याभावनिश्वयवति हेतुसत्वस्यैव तथात्वादित्याशयः । श्रुतिबाधादिप्रसङ्गादिति । ईश्वरतद्ज्ञानयोर्जन्यधर्मरूपविकार सामान्याभावसाधने संयोगसिसृक्षादिग्राहकल्या बाषादिप्रसङ्ग इत्यर्थः । आदिना हेनुमति तत्र श्रुत्या साध्याभावनिश्वयात् व्यभिचारपरिग्रहः । नन्वीश्वरस्य निर्विकारत्वबोधक निबलात् संयोगसिसृक्षादिबोधक प्रतेरप्य- व्यपरस्वमेवाश्रयणीयमिति न तज्ञ व्यभिचारावकाश इत्यभिप्रायेण शङ्कते निर्विकार एवेति । ईश्वर इत्युपलक्षणम् ; उद्ज्ञानमित्यपि बोद्धयम् । संयोगेत्यादि । विभुत्वस्य सर्वमूर्तद्रव्यसंयोगित्व- रूपतया, “सर्वगतम्” इत्यादौ भूयमाणतया च संयोगलक्षण विकारस्य । वश्यम्भावितया, “सोऽकामयत”, " तदैक्षत बहु स्यां प्रजायेयेति” इत्यादिषु सिसृक्षालक्षणविकारस्य श्रयमाणतया तस्याप्यवश्यम्भावितया सिद्धान्ते स्वीकृतत्वादित्यर्थः । निर्विकारत्व भुतेरुत्सर्गापवादन्याय सामान्यविशेषन्यायाभ्यां कर्मकृत- विकाराभावपरजया सङ्कोच विकासाभावपरतया वोपपत्त्या न तद्बलेनानन्यथासिद्धसंयोग-सिसृक्षादि- ग्राहक श्रुतेरन्यपरत्वसंभव इति भावः । कृत्स्नैकदेशत्रिकरपेति । विकारः किं कृत्स्न देशवृत्तिः उत एकदेशवृत्तिरिति विकल्पेत्यर्थः । अविशुद्रव्येष्वपीति । विभुद्रव्यव्यतिरिक्तजाति-संयोग - ज्ञान - शब्द- परमाण्वादिष्वित्यर्थ: : कालस्य विकारत्यपक्ष एव सिद्धान्न इति दर्शयितुमाइ उक्तं चेति । कलादी- नामिति । आदिना निमेषकाष्ठादिपरिग्रहः । “कला मुहूर्ताः काष्ठाय”, “कला मुहूर्तादिम यश्च " इत्यादिश्रुतिस्मृतिकटाक्षेण कलादीनामित्यनुगृहीतम् । निमेषेत्यादि । निमेषकाष्ठाकला मुहूर्तादयः परार्द्धपर्यन्ता अपरिमिता व्यवच्छेदाः विभाजकावस्थाः स्वरूपम् = वसाधारणधर्म, यस्य तथोक्तः । तादृश एव सन् महदादिसर्वोत्पत्तिस्थितिविनाशादिसर्वपरिणामनिमित्तभूतः यः कालः, तत्कृतपरिणामा- स्पृष्टान्तमदा विभूवियुक्तं ब्रझेत्यर्थः ॥ । रत्नपेटिकारंगरामा जीयसमेत न्यायासद्वाखन: प्रत्यक्षमा यम् । तथाहि- " 137 वर्तमानतयाऽध्यक्षे वस्तु सर्व प्रकाशते । न सा स्वरूपं धीमेदात् नोपाधिरनवस्थितेः ॥ १७ तत्र स्वपर निर्वाहे पूर्वत्रैव तथा न किम् ? । तथा चास्त्विति धीरान् प्रत्यनन्तस्त्वागमो बलम् ॥ १८ ॥ वर्तमान तयेति। प्रत्यक्षे सर्वमपि वस्तुवर्तमाना पकाशने इत्यर्थः । धीभेदादिति । स्वरूपवर्त- मानत्वयोर्विशेषणविशेष्यभावेन पृथग्भानादित्यर्थः । ननु वर्तमान कालोपाधिभूननपनपत्रनपरिस्पन्दादिलक्षण. क्रियासम्बन्धादेव वर्तमानताप्रत्ययोऽस्तु इत्याशङ्कय तस्याभपि क्रियायां वर्तनानाप्रतीतिनिव ‘हार्थमुपाध्यन्तर- सम्बन्धस्य वक्तव्यतया स्वाप्युपाधौ तथेत्यनवस्थेत्याह नोपाधिरिति । ननु उगधेः खानिर्वाह- कत्वात् नानवस्थेत्याशङ्कय, तथा सति घटादीनामेव वन्य निर्वाहकत्वोपपतौ न कालोपाधीनामपि वर्तमानप्रत्ययगोचरत्वं कल्प्यनामित्याह तंत्र स्वपरेति । पूर्वत्रैवेति! घटादिखरूपस्यैव नित्व प्रतीत्यालम्बनत्वोत्तौ उपाधेतिमानत्वात्ययल्पिनया व्यर्थत्वादित्यर्थः । तथाचा स्वति । कालपदार्थो न स्वीकर्तव्य इति वादिनः प्रतीत्यर्थः । ननु भागमेनैव तत्सद्वौ वया किं साध्यते ! / 9 वर्तमानयेत्यादि । प्रत्यक्षे सर्वमपि वस्तु वर्तमानतया भासत इत्यर्थः । ननु वर्तमानतायाः घटादिखरूपतया प्रत्यसे तद्भानमात्रान्न कालस्य प्रत्यक्षत्वसिद्धिरित्यत आह न सेवि । सा वर्तमानता । घटादि- विशेषणतया पृथग्भानादित्यर्थः । तथाच तत्तद्ज्ञानाधिकरणत्वोपलक्षितक्षण संबन्ध एव वर्तमानत्वम् ; क्षणश्च स्वजन्यविभागप्रागभावावच्छिन्न कर्मावच्छिन्नः नवस्थाविशेषावच्छिन्नो वा काल इति कालच प्रत्यक्षत्व सिद्धिरिति भावः । ननु स्वजन्यविभागप्रागभावावच्छिन्न कर्म रूपोपाध्यवच्छिन्न कालल्य क्षणत्वप ताशोपाधेरेव क्षणरूपत्वसंभवात् न कालस्य प्रत्यक्षत्वसिद्धिरित्यत माह नोपाधिरिति । प्रागुकोपाधि- संबन्धो वर्तमाननारूप इत्यर्थः । अनवस्थिते रेति । तपन परिस्पन्दादिरूपता शोपाधावपि वर्तमानस्य- प्रतीतिसत्त्वात् तदनुगेघेन तत्रोपाध्यन्तरमन्वेषमीम स्वापि तथेत्यनवस्थाः सङ्गादित्यर्थः । ननु उपाधौ वर्तमानप्रत्यये नोपाध्यन्तरसंबन्धो विषयः किन्तु स्वसंवन्ध एव ; तस्य स्वररनिर्वाहकतया स्वस्मिन् स्ववृत्तित्वाभ्युपगमादित्यव भाइ तत्र स्वपरनिर्वाह इति । पूर्वत्रैव तथा न किमिति । घटादावे वरनिर्वाहकता कुने नेत्यर्थः । तथाच घटादौ वर्तमानताप्रत्ययेऽपि स्वसंबन्ध एव विषय हति वक्तुं शक्यच्या स्त्रोपाधिसंबन्चल्य वर्तमानतारूपत्वागमो निरर्थक इति भावः । यद्यपि घटादेश्विरकालस्थ यिनो न क्षणरूपत्वसंभवः; तथापि स्वजन्यविभागप्रागभावावच्छिन्नविच्छिन्नघटादेः क्षणरूपाचं संवत्येवे ते बोध्यम् । ननु तादृकर्म पंबन्धस्यै वर्तमान रूपत्वे लाघवात् सर्वत्र तादृश- कर्मरूपोपाधिसंबन्ध एवं वर्तमानत्वनित्यभ्युपगमो युक्तः घटादिसंबन्धस्येवकरीत्या वर्तनानारूपत्वेऽपि नास्माकं क्षतिः अतिरिक्त कालपदार्थस्यैव/स्माकमनिष्टत्वादित्यत नाह तथाचास्त्वित्यादि । काल- पदार्थो न कर्तव्य इति वादिनः प्रीत्यर्थ । आगमो चलम् । श्रुतिस्मृत्यादिः कालसाधक इत्यर्थः । i Sur-18 ; 138

द्रव्यपरिच्छेदः - (कालस्य प्रत्यक्षत्वम् ) समिद्रस्यो लग्मेन प्रत्यक्षत्वं प्रसाध्यते । लाघन तु तद्वियता वर्तन यो वरम् १९ ॥ - न चैपा लैङ्गिकी बुद्धिर्लिङ्गादेविमर्शतः । विमर्शेऽप्यन्यथा मिदेस्तनुग्रहवर्ज नाव ॥ २० इत्याशङ्कयाह तत्सिद्धस्येति । ननु कथं उप्लग्मेन कलस्म प्रत्यक्षत्वं साध्यते वर्तमान प्रतीतस्ततद्वस्तु गनुदिन शवागभवविषयतया युपितेरित्याशङ्कय ह लाघवादिति । विनाशप्रागभावस्य अनेकपदार्थ घटि भवरूपत्वादागमसिद्धर्तमानात्मककालपरिणामदिषत्वकल्पनस्य लघुम्बाच्चे ते भावः । कालस्य प्रत्यक्षत्वानुगमे पामराणां का व्यवहारो न स्यात्; ते नागानभिज्ञतया मूलकत्वानुग्पत्तेः तद्वयाप्य- लिङ्गावेन अनुमानमापे दुर्वनत्वात् कालय प्रत्यक्षत्वमगमनीमित्याइ नचैषे । न्नु परत्व पर व दिलिङ्गविमर्शानन्तरमेव सा प्रीतिरित्याशङ्कयाह विमपीतेि ननु मनिपतदिगवस्थितयोः युस्यfण्डवोरयमस्मदर काल१म्बद्धः, भयमस्मात् प्रचुरकालद्व इत्यपेक्षा सहकरेन काल दिण्ड बन्धेन यून परस्य मेरे च परमुद्यते । तत्र च भूवोल्पकालसम्बन्धो नाम भूगोहप वानस्प-किमंबन्ध एव; काला रूपभूयस्त्वयोस्तदुपधात्वम्यस्त्वरूपत्वान् । ततश्च तनन्दकि युवस्थ’वरपिण्डेर्न सक्षात्सम्बन्धः सम्भवति अवदीय कपया अन्य साक्ष स्मम्बन्धसम्भवात् । नाप संयुकमवायः विपकृट पनेन दिण्डम्य संयोगव्यव्यभावात् । अतस्तर- संयुक्तद्रव संयुक्तत: मेव नवागमने । कालःसद्धौ कि भवः कृत्यमत्या बाह व सद्स्यति । ननु उपलम्ग्मेन कथं कालम्म प्रत्यक्षत्व सिद्धि: । वर्तमान्तात्यये तद्वस्तुगत विनाशप्रागम स्यैव विषयत्वसंभवात् । यदि च नित्यवस्तुषु तदृशवर्त निवासंभवात् न तस्य तादृश नीतिविषयत्वसंभवः किश्च सोऽयं घट इति प्रत्यभिज्ञया पूनुमुनाल जयमित्यनुमुन वर्तनानक लपेक्षया मे प्रतीतेः तत्र गचरवरूप- वर्तमानत्वमेव तदृशनी गोचर इत्याश्रयणीयम् तथ च कालस्य प्रत्यक्षविषयत्वम. वश्वकमित्यु च्यते- तदा कलमप्यखण्डरूपय न तद्विषयत्वसंभव । यदि तुम्वजन्यविभ मना गमावावच्छिन्नकच्छिन्न- कलरू क्षणसंव-घन्य तथात्वमुपद्य एव ततः कर्म६शेषणमेदात् विशिष्ट काल मेदो +-तेरिति विभाव्यते तदा लाघवात् तादृशत्वत्कर्म संघ एवं वर्तमानत्वमित्यभ्युपगमो युक्त इति न कालक्ष्म प्रत्यक्षत्वसिद्धिरित्यत मह लाघवादिति । मयं भवः स्वजन्य विभागप्रागम व वच्छन कर्मणो न ६णरूपत्वसंभव विभु कद ऽपे तत्संबन्धविरहात् मूर्तवपि कदाचिदेव तत्संबन्धसत्वात् । यदि च वस्त्वन्तरवृतिर्मणा सह वस्त्वन्तरस्य कालिकसंबन्धाभिधान संबन्धविशेषरिकल्पनान्न दोष इत्युच्यते, तदा तादृशसंव घररिकनया भवन्मत एव गौरवम् । तदपेक्षया आगनबलात् सर्वाधारनया सिद्धय कालस्योक्तकर्मविशिष्टतया क्षणरूपत्वमङ्गीकृत्य तदृशन्तीतिविषयत्वाश्रयं लाघवात् युक्तम्., क्षण. सस्य कालपरिण. म’. शेष व युगक्षे तु सुतरां लाघ।मिति । अनुमानेनागमेन वा पामराण कालवतील खात् व्यवहरमूलभूतकालज्ञानं प्रत्यक्षरूपनेवेत्य कामेनापि स्वीकार्यमित्य’ ह न चैषेत्यादिना । लेङ्गिकी= अनुमतिरूपा (लङ्गादेरिति । लिङ्गत्वादेरित्यर्थः । लिङ्गत्वम्=व्याप्तिः । ;

1

मिथःकरे t नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाखनम् fesवर्तिभिः । तद्युकै गंगनाद्यैर्वा क्षयः ॥ २१ ॥ । .39 पिण्डस क्व्यम् । तत्र च पापण्ड सटुक्तमकं द्रव्य बघघटना स्पेन च पृथियादिक दृम्मयुक्तत्वाभावात । न च दिगेमसंघ घटकेति वाच्यम् ; तम्यास्तपन (?) संयोगमात्रोपयक सिद्ध दत् । नापि माकाशात्मनौ ; तयो: सम्बन्धघटकत्वेऽति- प्रसङ्गान् ! अन एव लीलाव यामुक्तम, “यदि च गनमात्मा वा अन्यत्रण अन्यमच्छिन्द्यत् ; वदा कशी न कुङ्कुम गंगे कण टेकचक्रवर्तिकरकमलनय्यवच्छिन्यात्” इतेि । न च कालेष दोष इति वन्यन; तस्य ववमात्रोपनायकत्वेनैव रिद्वय धर्मान्तरोपनायकत्वापसः । न च आतप एवं उपण्डभ्यां संयुक्त उ-यसम्बन्धघटक इति वाच्यम्; पर्वतगुहाः दायें नाल ल बर्तिनि च तस्याप्यभावत् । अम्तपनपट १-वेन तदुपनायकः परर्थः कालोऽभ्युपे । इति हि शेषका वदन्ति । मतः कथमन्यथ सिद्धिरित्य शाह मिथःकरम्बितैरेवेति । तपनसयुक्त! तप- संयुक्त भूमयुक्त पर्वत. दि म्युक्तत्वादिर म्परया पातालगृह वर्ति उपनायकत्वसम्भवादित्यर्थः उपन पिण्डभ्यां संयुक्त एक एव दर्भे यद्यस्लप:; तर्हि माकाश दिरेवास्त्वित्याह न्द्युकैरिति । पक्षद्वितयसम्मतैरिति । उभयवादिसम्मतैरित्यर्थः । अन्यथा गौरव घर करून गौरवादित्यर्थ । ननु कस्योपनायकत्वे सर्वस्य सर्वधग्निायक वयमङ्गन जगतः सर्वम्य सर्व मिश्र वसनइनि दूषणस्य आदिना पक्षघतापरिग्रहः । तथाच कालवनीतनानुमतिरूपा व्यापत्यादिज्ञानाजन्यत्वात्, घटादित्यक्षवदित्युक्तं भवति । ननु कलपतङ्गिराजन्यतयाऽनुमितिरूपत्वमेव । तथा हि; स्थविरे युगपेक्षयाऽधिकतर सूर्यमरिन्दवताज्ञानरूप पे बुद्या परत्वं जायते । तत्र सूर्यपरिस्पन्दस्थविरयोश्च (स्पन्दस्य युवस्थविरयोश्च ) साक्षात्सवन्ध संभवात् स्व श्र संयुक्तद्रव्यसंयोग एव वाच्य इति संघटकतया काल सिद्धिः तथाचेोक्ता पेक्ष बुद्धौ विशिष्ट बुद्वित्वेन हेतुना किञ्चित्संसर्गविषयक व सिद्धौ उक्तसंबन्धातिरिक्त- संबन्धवाघात् तदविषयकत्वसिद्धौ च उक्तसंबन्धातिरिक्त नेत्राविषयकत्वे सति किञ्चित्वविषयकत्वेन हेतुना उकसंबन्ध विषयकत्वसिद्धिरिति कालन कीतेरानुमानिकत्वमेवेयन बाह विमर्शेऽपीति । उक्तसंबन्धा- तिरिक्तसन्धाविषयकत्व सहित किञ्चित्संबन्धविषयकत्वरूप लङ्गपरामर्शे सत्यदीत्यर्थः । अन्यथामिद्धे ‘रवि | अन्यविषयकत्वेनोपपत्तेरित्यर्थः । अनुमितेरित्यादिः । उक्तलिङ्गारामशन स्वाश्रयसं तदन्यसंग विषयकत्वसिद्धावपि स्वाश्रयसंयुक्तद्रव्यमाकाशादिरूपमेव भवितुमर्हति वलसत्वात् । न त्वतिरिक्तम; गौरवादिति भावः । तर्कानुग्रह वर्जनादिति स्वाश्रय संयुक्त द्रव्यसंयोगरूप सबन्ध घटकद्रव्यस्या काशाद्यन्यत्व- सिद्धयनुकूलन के विरहादित्यर्थः । तस्माकाशादिरूपत्वे व धकतर्को हि सः । स च न दृश्यत इति भावः । अन्यथासिद्धिमुपपादयति मिथ इत्यादिना । मिथः करम्बितैः = परस्परसंयुक्तैः । विश्ववर्ति मरिति । तथाच मूर्तद्रव्यमादायैव सर्वत्र स्वाश्रयसंयुक्तद्रव्यसयोगोपपादनं सुशकमिति भावः । तद्युकैरिति । स्वाश्रयसंयुक्तैरित्यर्थ । पचद्वितयसंमतैरिति । अनेनातिरिकल्य कल्पननिबन्ध लाघवमुचितम | 5 ; (१) तपन संयोगे शुद्ध दैशिकपरत्न दिनिधि का नियताने मूर्तसंयोगेति युक्तम् । | 140 जडद्रव्यपरिच्छेदः (कालानुमाननिरासः) 5 1 i विस्पन्दादिभूयस्त्वफल्गुत्वाद्युवनायकैः । परापरत्वादिसिद्धेरन्यथागौरवोदयात् ॥ २२ ॥ ‘तावन्मात्रोपनेतृत्व सिद्धस्यार्थस्य कल्पिते । जगनो मिश्ररूपत्वं न भवेदधिके यथा ॥ २३ ॥ कालसम्बन्धरूपोऽयं परत्वादिरिति स्थिते लिङ्गसिद्धचैव कालस्य प्रत्यक्षत्वमुपागतम् ॥ २४ परिहारमाह तावन्मात्रेति सिद्धस्यार्थस्येति । उभयवादिनद्धस्याकाशादेरित्यर्थः । अधिके यथेति । यथा भर्ति रक्तकालस्य तपन परिस्पन्दमात्रोपनायकत्वस्वभावत्त्वम्, तथैव व्याकाशादेरपि तावन्मात्री- पनायकत्वमेवेति नातिप्रसङ्ग इति भावः । कालसंबन्धेति । किञ्च परत्वाद्यनुमेयत्वं कालस्ये ययुक्तम् ; फल्गुत्वम् = अस्पदम् । उपनायकः संबन्धसंवादकै । अन्यथेति । अतिरिकद्रव्यभ्युपगम इत्यर्थः नन्वाकाशन्य संवन्धसंपादकत्वस्वीकारे सर्वत्र सर्वसत्रन्यापत्या | घटादौ पटत्वादिविशिष्टबुद्धिप्रसंग: । अतिरिक्त लस्वीकारे तु त घर्निमाहरूप्रमाणेन सूर्यपरिस्पन्दमात्र संबन्ध संपादकत्वसिद्धया नान्यधर्म- संबन्धसंपादकत्वमिति नोक्ता पतिरित्यत भाइ तावन्मात्रेति सूर्य गरिन्दादिमात्रेत्यर्थः । उपनेतृत्वे संबन्धसंदकत्वे । सिद्धस्यार्थस कल्पित इति भनेन तावन्मात्रोपनेतृत्व विशिष्टघम्यन्तरकल्पनापेक्षया क्लृप्तस्य धर्मिणस्तन्मात्रो नेतृत्वरूपधर्म करूनमेव युक्तम् । धर्मिकल्पना तो वरं धर्मकल्पनमिति न्याया दिति सूचितम् । जगतो मिश्ररूपत्वम् घटादेः पटादिवैशिष्ट्यम्। अधिके यथेति । नतिरिक्त- क लभ्युपगम इत्यर्थः । भयं भावः - अतिरिक्तकालाभ्युपगमेऽपि स्वाश्रयसंयुक्त कालसंयोगस्य सूर्यपरिन्दादिकं प्रत्येव संबन्धत्वमङ्गीक्रियते; न तु घटत्वादिकं प्रतीति यथा विधीयते, तथा अतिरिक्त कलानुपगमेऽपि स्वाश्र संयुक्त गगनादिसंयोगत्य सूर्य गरिहन्दादिकं प्रत्येव संबन्धत्वम् न तु घटत्वादिकं प्रतीति वक्तुं शक्यत्वात् न जगतो मश्ररूपत्वमत्र इति । न च क्लृप्ते धर्मिणि उक्त सूर्यं परिस्पन्दादि विशिष्टबुद्धिनिरूपिसांसर्गिकविषयतास्त्रीकारे वलृप्तत्वाविशेषात् विनिगननाविरहेण अनन्तविभुपदार्थेषु ईश्वर - द्ज्ज्ञानादिरूपेषु सत्स्वीकारापत्त्या महागौरवमिति तादृशसांसर्गिकविषयताश्रयातिरिक्तद्रव्य- कल्पनमेव लध्विति वाच्यम्; वाहशविशिष्टबुद्धेः प्रागुपस्थितस्य कस्यचिदेव तज्ञ संसर्गतया मानोपपत्तेः । उपस्थितेरेव विनिगमकत्वसंभवात् । यद्यपि विशिष्टबुद्धी संसर्गोपस्थितिरनपेक्षिता, तथाप्यतिरिक्तघर्दि- करनापेक्षया ताडयविशिष्टबुद्धिविशेषे संसगंघटकपदार्थविशेषोपस्थितेर्हेतुत्वकरूपनमेव युक्तम् । लाभवात् बयलावलप्त-वेऽपि उक्तविशिष्टबुद्धौ मन्यनादृष्टस्य उक्तपरम्परायाः संबन्धत्वस्य स्वीकारवत् संसर्गघटकपदार्थ- दोषोप स्वतहेतुत्वस्यापि स्वीकारसंभवात् । संसर्गघटकपदार्थो स्थितिविळम्बादुक्त- विशिष्टबुद्वळिम्बो न दृष्ट इत्येतु शपथनिर्णयम् । वस्तुतस्तु खाथ संयुक्तद्रव्यजन्यत्वं खाश्रम - संयुक्त व्यापृय सिद्धत्वनेव वो कविशिष्टबुद्धौ संसर्गतया मासात इति स्वीक्रियते । ततश्च ईश्वरानस्यैव संबन्धघटकत्वम् ; न दिभ्यन्तरस्येति न सङ्कटं विश्चित् । किञ्च परत्वादेः प्रत्यक्षत्वं भवद्भिः स्त्री कयते कालसंबन्धाहिरिकपरस्वादौ प्रमाणाभावात् कर सैन एवं परत्वादिरिति स्थिते दुर्निवारमित्याह कालसंबन्धरूप इति । अधिकता सूर्य परिस्पन्द द्यः अयस्युक्तक. छ- अधिकतर सूर्य परिस्पन्द विशिष्ट काळ योगरूप इति वः । लिङ्गसिद्ध भै देवि । क. लक्ष्य प्रच्क्षा संयोगरूप (त्यर्थ

i

दे

रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेत न्यायसिद्धाअनम 141 अतोऽनुमानमात्रेण कालोऽन्यो नैव सिध्यति । केवलागमसिद्धे च न लोकव्यवहार्यता ॥ २५ तदेवं केवलैस्तकैः कालस्य दुरुपपादतामालब्ध हि न्यायस्वे संयोगाधिकरणे, “संयोग- विभागसङ्ख्या कालः” इत्यादि चोक्तम्। प्रमातृपादे च प्रसङ्गात् कालमपलप्य, “तस्मादेकाश्रय क्रिया- सङ्ख्या काल:” इति सूक्त (स्वोक्त १) मुपसंहृतम् । प्रपञ्चितञ्चास्य प्रत्यक्षत्वं तत्रैव । यथा, “सर्वे प्रत्ययाः कालोपलिष्टा एव हि दृश्यन्ते । तदिति देशकालविशिष्टतयैव स्मृतिरपि जायमाना प्रागपि कालानुभवं साधयति” इति । जैननिराकरणे भाष्यञ्च, “कालस्य पदार्थविशेषणतयैव प्रतीतेस्तस्य पृथगस्तित्वनास्तिवादयो न वक्तव्याः, न च परिहर्तव्याः । कालोऽस्ति नास्तीति व्यवहारो व्यव- हर्तॄणां जात्या धस्तित्वना स्तित्वव्यवहारतुल्यः” इति । अत एव च कालस्य पृथग्गणनाभावः ॥ . 1 तदेवमव्यकोपक्रम महदहङ्कारेन्द्रियतन्मात्नभून सृष्टिप्रकरणेषु जीवपरौ पञ्चविंशकषडविंशको । * अक्षरतम सोरन्यतरोपक्रमे कालस्य पृगगणने च षड्विंशक सप्तविंशकाष्टाविंशकत्वादिकं यथा- भूगोल्पकाल सम्बन्धव्यतिरिक्त परत्वापरत्वाभावात् ततश्च परत्वापरत्वयोः प्रत्यक्षत्वं वदता कालस्यापि प्रत्यक्षत्व- मभ्युपेतमेवेति सिद्धं कालस्य प्र यक्षत्वमिति भावः । न लोकव्यवहार्यदेति । पामरव्यवहारानुपपत्त्या कालस्य प्रत्यक्षत्वमेष्टव्यमिति भावः । ननु न्यायतच्चे, “पक्ष्मसंयोग विभागादिलक्षणनिमेषादिक्रियागतसङ्घचैव कालः " इत्यसकृदभिधानाद्विरोध इत्याशङ्कयाह तदेवं केवलैस्तर्के रिति । एकाश्रयेति । तपनादिनिष्ठक्रियागतसङ्ख्या काल इत्यर्थः । ततश्च तर्कात् सिद्धौ क्रियासङ्ख्ययैव अन्यथासिद्धिः स्यादिति भावः । जैननिराकरण इति । जीवधर्माधर्मपुद्गलका लाका शाख्यानि षड् द्रव्याणि अस्तित्वना स्तित्वादिसप्तभङ्गी भाञ्जि भवन्तीत्यर्थस्य प्रत्याख्यानप्रकरणे कालस्य द्रव्यविशेषणतया अस्तित्वेनैव प्रतिपन्नतया नास्तित्वशङ्कानवकाशेन पृथगस्तित्व- नास्तित्वाभावात् न सप्तभङ्गीप्रसक्तिरित्युक्तमिति भावः । अत एव कालस्येति । प्रकृतिपुरुषेश्वरादीत्यादिषु (वेरेत्यादिषु) पृथग्गणनाभाव इति भावः ॥ ननु सृष्टे तमोक्षरान्यतरोपक्रमत्वेन जीवेश्वरयोः षड्विंशत्व- सप्तविंशत्वकथनस्यैवोचिततया कथं तयोः पञ्चत्रिंशत्वषड्विंशत्योतिरित्याशङ्कयाह तदेवमव्यक्तोपक्रमेति । परत्वादिप्रत्यक्षत्वाभ्युपगमेनैवेत्यर्थः । परत्वादिकं सासमवायिकारण भावकार्यत्वात् घटवदित्यनुमानेन नसमवायिकारणसंयोगाश्रयतया कालसिद्धिरिति परे स्वीकारात् अनुमितिजनक ज्ञानविषयत्वात् परत्वादिकं लिङ्गमित्युच्यते । न लोकव्यवहार्यतेवि तथा च पामरव्यवहारान्यथानुपपत्त्या काकस्य प्रत्यक्षत्वमवश्यं स्वीकरणीयमित्युक्तं भवति । ननु न्यायतत्त्वे पक्ष्नसंयोगविभागादिलक्षण निमेषादिक्रिया- संख्येव काल इत्यभिधानात् तद्विरोध इत्याशङ्काह तदेवमिति । एकाश्रयेति । एकद्रव्याश्रितेत्यर्थः । क्रियासंख्यामात्रम्य तथात्वे मिनाश्रयपि संख्यामादा क्षणादेर्दिनादिरूपता पति स्यादिति भावः । तथाच केवलवर्कावलंबिनामेकाश्रयक्रियः संरूय्यैवान्यथासिद्धया न कालः सिद्धयेदित्यभिप्रेत्य तथाभिधान- मिति न तद्विरोध इति भावः । पदार्थविशेषणतयैव प्रतीतेरिति भने उत्तरपदार्थप्रत्यक्षे कलापि विषयत्वमुक्तं भवतीति भावः । पृथग्मणनाभाव इति । प्रकृतिपुरुषेश्वरेत्यादिष्विति आदिः || ननु कालस्य पृथग्गणनानावेऽपि सृष्टे तमोक्षरान्यवरोपक्रमत्वेन जीवेश्वरयो, षड्डित्वसप्तविंशत्व- * अक्षरतमसोः पृथग्गणने, अन्यतरोपक्रमे कालस्य पृथग्गणने चेत्यभिप्रायः । 1-2 मडद्रव्यपरिच्छेदः (परमात्मनः पञ्चविंशत्वादि) सम्भवं भाव्यम् । श्रुतिश्च, “तं पविंशकमित्याहुः सप्तविंशमथापरे” इति । सत्वरजस्तमसां पृथग्गणनया अधिकसङ्ख्यां निर्वहन्तस्तेषां स्वदूषणेन वक्ष्यमाणेन निरस्ताः । पञ्चविंशाति रिक्तनिषेधपराणां निर्वाहस्तु भगवता व्यासे । मोक्षधर्मेऽभिहितः, ! “अन्यश्च राजन् स परस्तथाऽन्यः पञ्चविंश तत्स्थत्वादनुरन्ति ह्येक एवेति साधवः” इति । सूनितञ्च, “अवस्थिरेरिति काशकृन्स्तः” इति । प्रपञ्चितश्चायमर्थो भाष्यादिषु सामानाधिकरण्य- निर्वाहे ॥ नम्वेवरपि तत्तभूषु सर्वतृकान्तहि करक वैद्युतवैश्वानर, द्युत्तरोत्तरावस्थादर्शनात् तरसङ्ख्या नियमो ऽनुपपन्नः ॥ मैयम्; समय स्थापेक्षया तन्नियमात् । पञ्चीकरण पश्चाद्भावि• व्यष्टयवस्थाविशेषाणां न आनन्त्यादपरिसङ्ख्यानम् ॥ एतेषु च तत्त्रेषु भागत एवोत्तरोत्तर सृष्टिः । पूर्वपूर्वैरुत्तरोत्तर वरणस्य तत्तदाकारेण च कार्यवृत्तेः श्रुत्वात् । अन्यथा पृथेियेकशेषप्रमङ्गात् । पश्चविंशातिरिक्तेति । “आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः “, “तत्त्वमसि “, " अयमात्मा ब्रह्म” इत्यादिनिषेधा. दित्यर्थः । तत्स्थत्वादिति । अन्तर्यामिरूपेण जीवस्थत्वादित्यर्थः । अवस्थितेरिति काशकृत्स्नः इति । स्वशरीरभूने जीवात्मनि आत्मतया अवस्थिते शरीरवाचिशब्दानाञ्च शर रिपर्यन्तत्वात् जीवव विना शब्देन परमात्मनोऽभिधानमुपपते इति काशकास्त्र आचार्चे मन्यते इत्यर्थ । सविकान्तेति । सवितृकान्तादिः पार्थिवविकारः, हिनकर कादिर्जलविकारः, वैद्युवैिश्वानरादिस्तेजोत्रिकार इति विभागो द्रष्टव्यः । तन्नियमा दिति । तत्त्वसङ्ख्या नियमादित्यर्थः । J मागत इति । एकदेशत इत्यर्थः । उत्तरोत्तरावरणस्येति । " प्रवानतत्त्वमुद्भूतं महान्तं तत् समा- वृणोत् । यथा प्रधानेन महान् महता स तथावृतः ॥ आकाश शब्दमात्रं तु स्पर्शमात्रं समाविशत् ॥” इत्यादिप्रमाणेषु आवरणस्य प्रवेशस्य च श्रुतत्वादित्यर्थः । तत्तदाकारेण चेति । प्रकृतित्व महत्त्वायवस्था परित्या- गमन्तरेणैव भूतादिलक्षणकार्येषु वृत्तेः श्रुत्वादित्यर्थः । अन्यथेति । कृत्स्नायाः प्रकृतेर्महदाकारेण परिणामः, कथनस्यैवोचिततय। कथं तयोः पञ्चविंशावडिश वोक्तिरित्यत माह तदेवमिति । ननु, ‘तत्त्वमसि “, “नयमात्मा ब्रह्म” इत्यादिभिर्जीव परयोरैक्यप्रतीत्या जीवतिरिक्तेश्वरविरहात् कथं तयोर्भेदमवलम्ब्य पञ्चविंशतित्वाद्यभिधानमित्याशङ्कयाह पश्चत्रिंशातिरिक्तेति । निषेधपराणां = ऐक्योक्त्या आर्थिकनिषेधचोक्षकानाम् दस्यत्वादिति । जीवस्य परमात्मा पृथविसद्धविशेषणत्वादित्यर्थः । अपृथक्- सिद्ध विशेषणवाचिशब्दानं तद्विशिष्टोधकता या व्युत्पन्नत्वादिति भाव । अवस्थितेरित्यादि । खशरीरभूते जीवात्मनि मारत पाडव स्थितेः शरीरखाचिशब्दानाश्च शरीरिपर्यन्तत्वात् जीववाचिना शब्देन परमात्मनोऽ- भिधानमुचइति काकुत्स्न माचार्यो मन्यत इत्यर्थ: सवितृकान्तेत्यादि । यक्ष सवितृकान्तादिः पार्थिवविकार: ढिमकर अदिर्जल वकारः वैधुन वैश्वानरादिस्तेजोविकारः इति विभागो द्रष्टव्यः समष्टीति । पञ्चीकरणम्भावीत्यर्थ: : पञ्चीकरणपवाद्भावीमि । इदं व्यष्टीत्ययं विवरणम् । I { भागत इति । एकदेशत इत्यर्थः उत्तरोत्तरावरणस्येते घन महान्तं तत् समा- मृणोत । यथा प्रधानेन महान् महता स व्यावृत्त ॥ श्राकाश शब्दातुन संमाविशत् " इत्यादिप्रमाणेषु श्रावरणस्य प्रवेशस्य च श्रुतखादित्यर्थः तत्तदाकारेणेति प्रकृतित्व हत्त्राद्यवस्थापरित्याग मन्तरेणैव भूतादिलक्षणकार्येषु वृतेः श्रुत्वादित्यर्थ । अन्यथेति । प्रकृत्यादीनां कार्त्स्न्येन महदादिरूपेण रत्नपेटिकारंगरामानुजीवसमेतं न्यायसिद्धाजनम् 143 पूर्वपूर्वभूतानामुपलम्भादिसिद्धत्वाच । तन्मात्राणां तु आवारकत्वाद्यनाश्रयणात् निश्शेषपरिणाम इत्येके । शरीरादेश्व विंशतितस्त्रमयस्त्रवचनात् तेषानप्येकदेशनः परिणाम इत्यपरे । पूर्वस्मिन् पक्षे तन्मान कार्य भूतगुणपञ्चकेन सह शरीरादेश्वतुर्विंशतितत्त्वमयत्वोक्तिरिति वा सर्वाचित्तस्यत्व नाम- प्रतिपादनपरतया वा निर्वाहः । अपरस्मिन् पक्षे क्वचित् केषाञ्चित् सृष्टयनुक्तिवदविवक्षया आव- रणाद्यनुक्तिरिति गतिः ॥ 1 एतानि तत्वानि प्रथममीश्वरः स्वसङ्कल्पादेव तत्तद्व्यवहित पूर्व पूर्व तत्र शरीरकः सृ’द्वा व्यष्टिनामरूप- व्याकरणं सङ्कल्प्य तेषां तत्वानां पृथग्भूतानां व्यष्टिसृष्ट्यशक्तेः परस्पर संमिश्रणञ्च संकल्य, ‘व्योम्नोऽ- कृत्स्नस्य हलोऽहङ्काररूपे परिणाम इत्यभ्युमे इत्यर्थः । इष्टातिमाशङ्कयाह पूर्वपूर्वभूतानामिति : जलनेजः प्रभृतीन मद्यापि उपलभ्यमानत्वादिति भाव | निःशेश्परिणाम इति । तन्मात्राणां पञ्चानां परिशेषाभावः, इतरेषां तु अंशत: परिणाम इस चतुर्विंशतितत्त्वमयत्ववचनादिति । पञ्चानामपि तन्मात्राणां नि.शेश्व’रणाने एकोनविंशतिः मन्यमेत्र स्यादिति भावः । पूर्वस्मिन् पक्ष इति । तम्मा- वाणां नि.शेषपरिणाक्ष इत्यर्थ: । गुणानं वकोटिगणनामा देन तावन्मात्रैग चतुर्विंशतित्त्वमयस्त्र कथनासम्भव इत्यखरसादाइ सर्वाचित्तचे, “अौ प्रकृतयः षोडश विकाराः शरीरे तब देहिन. " इत्यस्य न सङ्ख्या तात्पर्यम्, किंतु सम्भाविनाशेवचितत्त्वमया तात्नेति भावः । क्वचिदिति । छान्दोग्यादावाका समहदादिसृश्यतु केवन, तैत्तिरीये महदादिव्यक्ति बेयर्थः । अविवक्षयेति । न तु तदभवविक्षयेति भावः । 1 5 F “क्षत बहु मां प्रजायेयेति । सतेजोऽसृजन । ततेज ऐक्षत बहु स्यां प्रजायेयेति । तदपोऽसृजन ता आप ऐसन्न ! बह्वच स्याम प्रजायेमहीनि ता भन्नमसृजन्त”, " तदभिध्यानादेव तु ‘लङ्गत् स:” इत्य दिश्रु- सूत्राभ्यभिनवन् आइ एतानि तवानीत्यादि । " हन्ताहमिमास्तिस्त्रो देवता *नेन जीवेनाऽऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि” इति श्रुतिमभिप्रयन् आह व्यष्टिनाम- परिणाम इत्यर्थः । इष्टापति परिहर पूर्वेति जलतेजः प्रभृतीनामपि प्रत्यक्षसिद्धत्वादित्यर्थः । निश्शेषपरिणाम होत : कास्येनेव सततन्नाश्वावस्था नाशपूर्वकं तत्तद्भूतत्वावस्था प्राप्तिरित्यर्थः । चतुर्विंशतितच्चमयत्ववचनादिति । उन्मत्राणां निश्शेषपरिणामे एकोनविंशतितत्त्वमयत्वमेव स्वादिति भः । गुणानां त्वको नाम वेन च विंशतितत्त्वमयत्व वचनास इत्यमालोच्याऽऽह सर्वाचिदिति: “अष्टौ प्रकृतयप्षोडश विकाराश्शरीरे वस्य देहिनः” इत्यस्य न संख्यायां तात्पर्यम् ; किन्तु संभाविताशेषाचितत्त्वन्यस्य एवेनिभावः । क्वचिदिति । छान्दोग्यादावाकाशमहदादि- सृष्ट्यनुक्तिवत् तैतिरीयेमहदादिसृष्ट्यनुक्तिश्चेत्यर्थ: : अविवक्षयेति । न तु तदभावविवशयेति भावः ॥ एतानि तवानीत्यादि अब बहु स्यां प्रजायेयेति तत्तेजोऽसृजत । सतेज ऐक्षत बहु स्वं प्रजः येयेनि तऽसृजन | ऐअन्त बह्वचस्त्याम प्रजायेमहीति ; ता भन्ननसृजन्त” “तदभिध्यानदेव तुलात् सः” इत्यादिश्रुतिसूत्र, एयभिप्रेनि । “हन्ताहमिमास्तिस्रो देवता मनेन जीवेनान्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि श्रुतमभिप्रेत्याह व्यष्टीति । “वासां त्रिवृतं त्रिवृतमेकैकां श्र44 व्यपरिच्छेदः (पचीकरणम् ) ; भागान्वारो वायुतेजः पयोभुवाम्” इत्यादिक्रमेण एकैकभूतेषु भूतान्तराणामष्टमांशचतुकैः पञ्चीकरणं कृत्वा तेषु स्वानुप्रविष्टजीव वर्गमनुप्रवेश्य तैरेव सरवैर्दशगुणितोत्तर सप्तावरण वेष्टितं हेमाच्य परिणामगनभूमयं ब्रह्माण्डमारभ्य तदन्तरे व स्वनाभिपङ्कजप्रभृति [g] सप्त [सु]स्थानेषु अन्यतमेन सकलतदण्डान्तर्वर्तिचेतनभरितविग्रहं चतुर्मुखं प्रसादात् सृजति क्रोधाच रुद्रम् | अन भुतिः, रूपव्याकरणं सङ्कल्पयेति । ‘तःसां त्रिवृतं त्रिवृतमेकैकां करवाणि” इति श्रुति, “नानावीर्याः” इत्यादिवक्ष्यमाण हृदि निचायाह तेषां तत्वानामिति । व्योम्न हति वायुतेज पयोभूमीनां चत्वारोऽशा मिलिना व्योम्नोऽर्घभाग इत्यर्थः ततश्च व्योम्ति व्योमभागोऽर्घमितरे चरवारोंऽशा मिलिना इतरदम् । “तेषु भूतानि प्रत्येकं म्युद्विषा ततः । चतुर्षा भिन्नमेकैकमधेमधे तथा स्थितम् ॥” इनि हि पूर्वश्लोकः । एवं पृथिव्यामपि पृथिवीभागोऽर्धमितरमः गचतुष्टयमपि तव सर्वेष्वपि भूतेषु भूतान्तर- म्याटमांशोऽस्ति । ततश्च भूतगष्टमांशचतुष्केण मिलि मितरदधे पञ्चीकृतम्भवदित्यर्थः । " वारिवड्य निलाकाशैस्ततो भूतादिना बहिः । तं दशगुणेरडं भूतादिर्मा ततः ॥ अन्यकेनाssवृत्रे ब्रह्मन हैः सबै सहिनो महान् । एभिरावरणैरण्डं सप्तभिः प्रकृतैर्वृतम् ॥” इत्यादिप्रमाणमभिप्रयन् भाइ दशगुण तोतरेति । हेमाख्यपरिणामगतभूतमयमिति । हेलाकारपरिणाम भूतमयमित्यर्थः। सप्तस्थानेष्विति । “अहं प्रसादजस्तुभ्यं लोकषाने स्वयम्भुत्रे । खतो मे से अन्य प्रथमं द्विजपूजितम् ॥ चाक्षुषं वै द्वितीयं मे भासीत् जन्म पुरातनम्। त्वत्सादाच मे जन्म तृतीयं वाचिकं महत् ॥ त्वत्तो मे श्रावणश्चा पे चतुर्थ जन्म मे विभो । नासिक्यं चैव मे जन्मतः श्ञ्चनमुच्यते ॥ अण्डजञ्चापि मे जन्म त्वत्तः षष्ठं विनिर्मितम् । इदञ्च सप्तनं जन्म पद्म मेऽमिनप्रभ ||” इति हयशिरउणरूपानोक्तस्थानेषु अन्य- समेनेत्यर्थः । चेतनभस्तिविग्रहमिति । बद्धात्मसमष्टिभूत्यर्थः । समष्टित्वं कर्मवश्यजीवानां करवाणि” इति श्रुत, “नानावीर्याः” इति वक्ष्यमाणञ्चभिप्रेत्याह तेषां तत्वानामिति । व्योम्न इति वायुलेज, ग्योभुगं चत्वारोंशाः व्योम्नोऽर्धभाग इत्यर्थः । एवं च योनि व्योमभागोऽधम् इतरे चारोंशा मिळिवा इनरदर्धम्, “एवं जातेषु भूतानि प्रत्येकं स्युर्द्विधा तत । चतुर्घा मिन्नमेकैक तथा स्थिम्” इति हि पूर्वश्लोकः । एवं पृथिव्यामपि पृथिवीभागोऽर्षे इतरभागचतुष्टयमपि मिळनमम् । ततश्च सर्वेष्वपि भूतेषु भूतान्तराष्टसंशोऽस्ति । तथाच भूतान्तराणामष्टमांशचतुष्टयेन एकमुताधम्य मिश्रणमेव पञ्चीकरणमित्युक्तं भवति । “वारिव्यनिल कशैस्ततो भूतादिना बहिः । वृतं दशगुणैरण्डं भूतादिर्महता तथा ॥ अव्यक्तेनावृतो ब्रझान् सहसहितो महन् । एभिरावरणैरण्ड सप्तभिः प्राकृतैर्वृनम्” इत्यादिप्रमाणमभिप्रेत्याह दशगुणितोत्तरेति । हेमा रूपपरिणामगतेति । हेमारुयपरिणाम प्राप्तेरित्यर्थः । हेनाक’ रपरिणामभूनमयमित्युक्तं भवति । सप्तसु स्थानेष्विति । " मई प्रसादजस्तुभ्यं लोकषान्ने स्वयंभुवे ! स्वतो मे नानसं जन्म प्रथमं द्विजपूजितम् ॥ चाक्षुषं वै द्वितीयं मे भीज्जन्म पुरातनम् च मे जन्म तृतीयं वाचिकं महत् ॥ त्वत्तो मे श्रावणश्चापि चतुर्थे जन्म मे वियो नासिक्यं चैव मे जन्म त्वत्तः पचममुच्यते ॥ *ण्डजं चापि मे जन्म त्वतप्पष्ठं विनिर्मितम् । इदं च सप्तमं जन्म पद्मजे मेsमिas” इति इयशिरउपाख्यानोकस्थानेष्वित्यर्थः । चेतनभरित- त्वत्प्रसा 1 1 रत्न पेटिकारंगरामानुजीयल मैनं न्यायसिद्धाजनम , 1 1 145 “एको ह वै नारायण आसीत् न ब्रह्मा नेशानः” इत्यारभ्य, “तन ब्रह्मा चतुर्मुखोऽजायत । व्यक्षः शूलपाणिः पुरुषोऽजायत” इत्यादिका । “नारायणाद् ब्रह्मा जायते । नारायणाद् रुद्रो जायते” इत्या- दयश्व । उक्तञ्च महाभारते, “ब्रह्माणं शितिकण्ठश्च याश्चान्या देवताः स्मृताः । प्रतिबुद्धा न सेवन्ते यस्मात् परिमितं फलम् ॥”, “एतौ द्वौ विबुधश्रेष्ठौ प्रसादक्रोधजी स्मृतौ । तदादर्शितपन्थानौ सृष्टिसंहारकारकौ ॥” इति ॥ स च भगवान् अनन्तरं स्वविहितत्रान्तर्यामिरूपेणावस्थितः स्वप्रहित- वेदोपशविज्ञानेन स्वापिंताभ्यां विचित्रसृष्टिविषयबुद्धिशक्तिभ्यामुपबृंहितेन स्वनिर्धूतमधुकै प्रभादि- विविधापदा ब्रह्मणा ब्रह्माण्डान्तश्चतुर्दशभुवन संस्थानतदधिकरणकदेव तिथे मनुष्यस्थावरादि- दिग्वि- तच्छरीरानुपविष्टत्वम् । ब्रह्मरुद्रयोः सृज्यत्वे श्रुतिगाह एको ह वै नारायण इत्यादि । ब्रह्मरुद्रयोः प्रसादकोपजत्वे प्रमाणभूतमुपबृंहणवचनं तदनुपास्यत्वप्रतिपादक पूर्ववचनेन सहोपकन्यस्यति ब्रह्माणं शितिकण्ठश्चेत्यादि । स्वविहिनत्रमान्तर्यामिरूपेणेति । स्वसृष्टस्य ब्रह्मगोऽन्तर्यामिरूपेणेत्यर्थः । “यो वै वेदांश्व प्रहिणोति तस्मै”, “नाम रूपश्च भूतानां कृत्यानाश्च प्रयश्चनम् । वेदशब्देभ्य एवासौ देवादीनां चकार सः ॥” " शब्द इति चेन्नावः प्रभवात् प्रत्यक्षानु रानाभ्याम्” इत्यादिश्रुतिस्मृति- सूत्रा०मिपयन् बाह स्वप्रहितेति । वेदाधीनाद्यविज्ञाने ने यर्थः । स्वनिधूनेति “वो विहिस्तांस्तु दृष्ट्रा तावसुरोतमो वेदाञ्जगृहत् राजन् ! ब्रह्मणः पश्यन्ता ॥ अथ तौ दानवश्रेष्ठ गृहीत्वा तान सनातनान्। रसे विविशतुस्तूर्णमुदपूर्ण (सुदक्पूर्वे !) महोदधौ ॥ एकस्मिन्नन्तरे राजन् देवो हयः शरोधरः। जमाह वेदान् अखिल.नू रसातलगतान् हरिः ॥ प्रादाच ब्रह्मणे राजन् ततः स्वां प्रकृति ययौ । ततस्तयोर्बंधे नाऽऽशु वेदाहरणेन च ॥ शोकापनयनं चके ब्रह्मणः पुरुषोत्तमः ॥” इत्यादिप्रमाणं द्रष्टव्यम् । दिग्विशेषादीति । विग्रहमिति । अनेन चतुर्मुखस्य बद्धात्मसमष्टिमृतत्वमुच्यते । समष्टिभावो नाम खशरीरानुप्रविष्ठ तदण्डापेक्षित सकलकर्मवश्यजीवकःवमेव । ब्रह्मरुद्रयोः सृज्यावे श्रुतिमाह एको ह वै नारायण इत्यादि । ब्रह्मरुद्वयोः प्रसादकोपजत्वे प्रमाणमाह ब्रह्माणमिति । एतद्वचनोपादानश्च ब्रह्मरुदयोरनु- पास्वत्वोपयोगिपरिमितफल पदत्वोपपादनाय उत्तरबचने कार्यत्वं तयोरभिधीयत इत्येतत्सू बनाय । तयोः कार्यत्वे हि तत्सायुज्यरूपं फलं परिच्छिन्नमेव स्वादिति । स्वविहितेति । स्वसृष्टेत्यर्थः । इद ब्रह्म- विशेषणम् । “यो ब्रह्माणं विदधाति” इति श्रुतिप्रत्यभिज्ञानाय विहितेत्युक्तम् । “यो वै वेदाश्च वहिणोति तस्मै", “नामरूपञ्च भूतानां कृत्यानां च पपश्चनम् । वेदशब्देभ्य एवाऽऽदौ देवादीनां चकार सः”, “शब्द इति चेन्नातः प्रभवात् प्रत्यक्षानुमानाभ्याम् ” इति श्रुतिस्मृतिसूत्राण्यभिप्रेत्याह स्वप्रहितेति । वेदोपज्ञ- विज्ञानेन वेदाधीनाथविज्ञानेन । स्वनिर्धूतेति । “ततो विग्रहिणस्तांस्तु दृष्ट्वा तावसुरोत्तमौ । वेदान् नगृहत् राजन् ब्रह्मणः पश्यतस्तथा ॥ अथ तौ दानवश्रेष्ठौ गृहीत्वा तान् सनातमान्। रसे विविशतु स्तूर्णमुदपूर्णे (मुदक्पूर्वे?) महोदधौ ॥ एतस्मिन्नन्तरे राजन् देवो इवशिरोवरः । जग्राह वेदान् अखिलान् रसातलगतान् हरिः ॥ प्रादाच्च ब्रह्मणे राजन् ततः स्वां प्रकृति ययौ । ततस्तयोर्वधेनाऽऽयु वेदापहरणेन च ॥

1 1 एतद्वचनग्रहणं उपरि पतौद्धावित्युक्तो को इति जिज्ञासा शान्त्यर्थम् ॥ jur–19 146 अद्रव्यपरिच्छेदः (दिशो नित्यविभुत्वनिरासः) शेषादिविविधविचिनव्यष्टिसंज्ञामूर्चिसृष्टिं कारयति, करोति च तच्छरीरकः । तथा च सूत्रम्, " संज्ञा मूर्त्तिक्लप्तिस्तु त्रिवृत्कुर्वत उपदेशात्” इति । संहारयति संहरति त्र हरशरीरकः ॥ ननु नित्यविभो र्दिशः कार्यत्वं कथम् ? न ; नित्यविभुदिग्द्रव्यस्यासिद्धेः । प्राक्प्रत्यग्दूरासन्नादि- उत्तरत्न दिग्विचारसङ्गतिप्रदर्शनार्थमत्रोव शेपः । सज्ञामूर्त्तिसृष्टिमिति । नामरूपसृष्टमित्यर्थः । तच्छरीरक इति । हिरण्यगर्भशरीरक इत्यर्थः । संज्ञामूर्तिक्लप्तिस्त्विति । नामरूपसृष्टिः परमात्मकर्तृकैव । कुन : ! " नामरूपे व्याकरवाणि”, " तासां त्रिवृतं त्रिवृतमेकैकां करवाणि” इति समानकर्तृकत्वावगमेन त्रिवृत्कुर्वत एव नामरूपव्याकरणोपदेशात् । त्रिवृत्करणे त्रिवृत्करणोत्तर भाव्यण्डोत्पन्न च चर्मुखस्य कर्तृत्वासंभवेन परमात्मन एव कर्तृत्वम् । नामरूपव्याकरणमपि हिरण्यगर्भशीरकपरमात्मधर्म इति सूत्रः र्थः ॥ 1 ननु पूर्वादिप्रत्ययविषयसंयोगोपनायकतया दिगिति तत्त्वान्तरमभ्युपगन्तव्यम् । तथाहि- उद्याचलम्ब उदयाचल पनि हि पदार्थस्य च मध्ये यावन्तो देशा वर्तन्ते, ते अस्ताचलस’नहितपदार्थ. मध्यव देशापेक्षया स्वरुपा एव । तैव स्वल्पैः सर्वैश्च संयोगः सूर्यस्यापि (स्वास्ति); नोदयाचलस्य, न वा तस्य देशस्य । ततश्व मध्यवर्तिदेशसंयोगासीयत्वमेव सूरेसनवेतं सन्निधानमित्युच्यते । तच्च सूर्य मवेतरपि उपनायकसामर्थ्यात् घटादावपि भासते । तत्र सूर्यसिंयोगानां घटादौ उपनायकत्वं दिश एव । नन्वेवं काल एवोपनायकः किं न स्वादिति चेत्र ; तस्य तपन गरिस्पन्द क्रियोपनायकत्वेनैव सिद्धत संयोगोपनायकत्वाभावात् । अनस्तपनगत मध्यदेश संयोगापीयस्त्वलक्षणोदयाचलसन्निघनापरपर्यायपूर्वत्था चुपनायकतया दिक्तत्वमवश्याभ्युपगन्तव्यमित्यत आह प्राक्प्रत्यग्दुरासन्नादीति । परमते प्रावत्व शोकापनयनं चक्रे ब्रह्मणः पुरुषोत्तमः" इत्यादि प्रमाणमिह द्रष्टव्यम् । दिग्विशेवादीति । इदं च करिष्यमाणदिग्विच’रसङ्गत्यर्थम् । संज्ञामूर्तिसृष्टिः = नामरूपसृष्ट, तच्छरीरका = हिरण्यगर्भशरीरकः । संज्ञा मूर्तिवल तस्त्विति । नामरूपसृष्टः परमात्मकर्तृकैव । कुतः ? ‘नामरूपे व्याकरवाणि, तासां त्रिवृतं त्रिवृतमेकैकां करवाणि" इति समानकर्तृकत्वावगमेन त्रिवृत्कुत एव नामरूपव्याकरणोपदेशात् । त्रिवृत्करणोत्तर मान्यण्डोत्पन्नस्य चतुर्मुखस्य कर्तृ वासंभवेन परमात्मन एव कर्तृत्वात् नामरूपव्याकरणमपि हिरण्यगर्भशरीरक परमात्मधर्म इति सूत्रार्थः ॥ ननु पूर्वापरादिप्रत्यय विषय सूर्यगत संयोग नमुदाय वैशिष्ट् श्घटकतया दिगिटि तरान्तरमवश्यं स्वीकरणीयम् । तथा हि– वस्तुनः पूर्ववम् उदयाचलसन्निहितत्वम्, अपरत्वं च अस्ताचलसन्निहितत्वम् । स्वापेक्षया उदयाचलसन्निहितत्वञ्च स्वत्य चोदयाचलस्त्य च मध्यवर्तिपदार्थर्यस्य यस्संयोगसमुदायः तद- पेक्षया या उदयाचलस्य च मध्यवर्तिपद र्थसंयोगसमुदायः बलातरः, तत्त्वम् । अहातरत्वं न्यून- संख्याक संयोग घटितत्वम् । तथाच सूर्यनिष्ठतादृशसंयोगसमुदायस्य घटादिषु वैशिष्ट्यं स्वाश्रयसंयुक्तदिक् 1 एतद्ग्रन्थोपपादितरीत्या पूर्वे कालनिरूपणावसरे व्याख्यायां तपनसंयोगेति पाठः साधुरेवेति तत्र तदशुद्धत्वप्रदर्शि टिप्पणमयुक्तमिति भाव्ये - अथापि पूर्वापरयोरपि उत्तरदक्षिणादि- दिगाद्यनुरोधेन सूर्याघटनेनैव संयोगसमुदायोपनायकत्वं तार्किकेष्टमिति संयोगपद्मानमलमिति तत्साधुत्वं भाव्यम् । न च सूर्यः साक्षात् सर्वदेशसंयुक्तः । अस्तु वा तपनेत्युपलक्षणम् । पेटिका रंगरामा जीयसमेत म्यायसिद्धाजनम् 147 व्यपदेशानां तु उभयसम्म तैस्तत्तदुपाध्युपहितैस्तैस्तैराकाशादिद्रव्यैरेव मूनन्तिरसंयुक्तसंयोग- परम्परास्यूतैस्तत्तत्प्राक्त्वादिभेदनिर्वाहकत्वाभिमतोपाधिविशेषैरेव वा यथायोगं निर्वाहात् । सम्प्रतिपन्नाकाशादिपरित्यागेन सर्वत्र सर्वगुणघटन रूपातिप्रसङ्गपरिहाराय अधिकदिग्धर्मिकल्पनं पापक्षयवत् पुण्य परिक्षयोऽपि भवतीति भयात् मन्दाकिनी मपहाय मरीचिकानुधावनम् । तावन्मात्रोपनेतृत्वस्वभावान्यप्र कल्पनात् । सिद्धस्य धर्मिणः कल्प्या तावन्मात्रोपनेतृता ॥ २६ ॥ ; सन्निहित घुगधिभूतानां तपनगत रुपदशसंयोगलक्षणोपाधीनां सयुक्तातपसंयोगादिलक्षणपरम्परासम्बन्धेन तद्रस्तु तत्वसम्भवाद्वा, सम्प्रतिपन्नानामाकाशादीनां तदभिमतदिग्वदेव ततद्वस्तुनि तपननिष्ठ संयोगमात्रोप नायकत्वस्वभाव करूपनेन वा पूर्वादिप्रतीत्युपपत्तावतिरिक्तदिकत्वकल्पनाया नयुक्तत्वादिति वाक्यार्थः । तत्तदुपाभ्युपहितैरिति । तपनगम्योपदेशसंयोगलक्षणोपाध्युप नायकतै कस्वभाववद्भिरित्यर्थः । संयुक्तसंयोगपरम्परास्यनैरिति । विभुग्यमद्वारीकृत्यैव मूर्तसंयुक्तसंयोगादिपरम्परासम्बन्धेन परस्वा- परत्वाद्याश्रयवस्तुसम्बद्धैरित्यर्थ । इदमुपलक्षणम् - घटस्य प्रावत्वं नाम प्रमातृ पिण्डाद्यवयव्यपेक्षया उदद्या- चलसन्निहितत्वमेव । तत्सन्निहितत्वच उदयाचलसंयुक्त संयोग परम्परः रूपीयस्त्वं देशकृतमेव । विप्रकृष्टत्वश्च उदयाचल संयुक्त देश संयोग भूयस्त्वं देशगतमेव न तु तपनगतसंयोगापीयस्त्वभूयस्त्वे । ततश्व दिश आकाशादेव अपेक्षा नास्ती ते द्रष्टव्यम् । ननु आकाशादेरुपनायकत्वकल्पने अन्य निष्ठगुणान्तरव्यापि मन्यलोरनयप्रसङ्गात् धर्म्यन्वरं कल्पनीयमित्याशंक्याह सम्प्रतिपचेते । पुण्यपरिक्षयोऽपीति । मात्मसमवेत । दृष्टत्वाविशेषादिति कुतर्कवशात् मन्दाकिन्यां पापक्षयमात्र हेतुत्वप्रतिपादकशास्त्रहृदयानभि- ज्ञस्येदृशोत्प्रेक्षा सम्भवादिति भावः । तावन्मात्रो नेतृत्वेति । वयन्तरकशानःपेक्षया वऌत एव धर्मिणि संयोगरूपमिति दिक्तत्वमावश्यकमित्यत आह प्राक्प्रत्यगिति । तदुपाभ्युपहितैरिति । प्रागादि- व्यवहारनियामको क सं योगसमुदायात्मको पाध्युप नाय कैरित्यर्थः । उपनायकत्वं संबन्धसंपादकत्वम् । मृर्ता- न्तरसंयुक्तसंयोगपरम्परास्यूतैरित्यादि । खाश्रयसंयुक्तमूर्वान्तरसंयोगघ टेतपरम्परासंबन्धेन विभुद्रव्या- घटितेनैव, तत्तद्वस्तुवृत्तिभिरुक्तसंयोगसमुदायरूपोपाधिभिर्वेदर्थः । इदमुपलक्षणम् । प्राकूत्त्वं प्रमातृ पिण्ड पेक्षय उदयाचलसन्निहितत्वमेव । तच प्रमातृ पिण्डनिष्ठोदयाचल संयुक्त संयोगपरम्परा घटक संयोग पर्याप्त संख्यान्यून- संख्या पर्याप्तत्यधिकरणसंयोगघटिनोदयाचल संयुक्त संयोगपरम्परावत्त्वम् ततश्च दिश व्याकाशादेव नैवापेक्षेति द्रष्टव्यम् । नन्वाकाशादेः संबन्धघटकरवे घटादौ पटत्वादिविशिष्टवीप्रसङ्गः । अतिरिक्तदिकृतत्वस्वीकारे तु नायं दोषः; तस्म उक्तसं रोग समुदायमात्र संबन्धघटकतयैव सिद्धया वस्त्वन्तरसंबन्धघटकत्वानुपगमात् इत्यत माह संप्रतिपन्नेति । पुण्यपरिक्षयोऽपीति । आत्मगतादृष्टत्वाविशेषादिति कुकंवशात् मन्दा- किन्याः पापक्षय मात्र हेतुत्वप्रतिपादकशास्त्रहृदयान ‘भज्ञस्य ईदृशोत्प्रेक्षासंभवादिति भावः । तावन्मात्रो- पनेतृत्वेति । तावन्मानसंबन्ध संपादक तेत्यर्थः । धर्म्यन्तरकरूनच लघुत्वादिति भावः । विनिगमनाविर हेणानन्तविभुपदार्थानां संघटकता प्रसङ्गस्तु कालनिरूपणो दिशा परिहर्तव्यः । नन्वनुमानेनातिरिक्त- 148 द्रव्यपरिच्छेदः (अतिरिक्त दिक्तस्त्रनिरास: ) अस्तु तर्हि आकाशातिरिक्तं दिक्कत्वम्, “पद्भ्यां भूमिदिशः श्रोनात्” “दिश श्रोत्रम्” इत्यादिपृथक्सृष्टिप्रलयश्रवणादिति चेन्न ; अभिमानिदेवतोपाधिसृष्ट्या निर्वाहात् । तत्तदेकप्रकरण- स्थान्तरिक्ष स्वर्गलोकाद्यवच्छेदसृष्ट्यादिवत् । अन्यथा तत्रापि तस्वान्तरस्वीकारप्रसङ्गात् । सूत्र- कारादिभिश्व, “न वायुक्रिये पृथगुपदेशात्” इत्यधिकरणे पृथक्सृष्ट्याद्युपदेशवतोऽपि प्राणस्य वायुविशेषत्वमेवोक्तम् । तत् दिगादीनामपिं प्रदर्शनार्थं मन्तव्यम् । यदि च कार्य किमपि दिवम्, तदा दत्सृष्टेः पूर्व संहारात् परतश्च प्रकृतिमहदादितत्वानामावरणत्वावार्यश्वदूरासन्नत्व- व्यवस्था न स्यात् । व्यष्टिदशायां हि दिक्सृष्टिः श्रूयते । प्रकृतिकार्यतया प्रादेशिकत्वे वा शुद्धलव- त्रिगुणादेरुध्वधिः प्रभृतिव्यवस्था न स्यात् । यदि तनोपाधिभिरुपहितैर्वा तैस्तैर्निर्वाहः, तदनापि सममिति सिद्धं न दिक् तखान्तरमिति । यत प्रमेयसंग्रहे प्रोक्तम्, “गगनस्य दिशाञ्च त्रिवृत्करणेन रूपवत्वम्, अतश्चाक्षुषं सर्व सविशेषमेव गृह्यते” इति - तेनापि पञ्चीकृतभूतारब्धत्वमानं प्रतीयते ; न पुनः स्थिरपरिगणितचतुर्विंशत्यतिरिक्ततत्त्वान्तरत्वम् । वरदविष्णुमिश्रैस्तु, “द्रव्यञ्च षड्विंशति- विधं सत्वरजस्तमांसि " इत्यादिना दिद्रव्यं पृथगेव सङ्ख्यातम् । “आकाशकालदिशश्वक्षुरि- धर्मान्तरकरूपनस्य लघुत्वादिति भावः । सगर्वं परित्यज्य श्रुतिमवलम्ब्य शङ्कते अस्तु वहति । अभिमानिदेवतोपाधीति । अभिमानिदेवताया वा उप घेवेंत्यर्थः । तत्तदेकेति । " नाभ्या आसीदन्व- रिक्षम् । शीष्णों पौः समवर्तत । पद्भ्यां भूमिर्दिशः श्रोत्रात् । स्था लोकों अकल्यन्” इत्यादिष्वि- वेत्यर्थः । तत्रान्तरस्वीकारेति । महदादीनामिव तत्त्वान्तरतया परिगणनं स्यादिति भावः । पृथ वसृष्ट्यादीति । " एतस्माज्जायते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च”, “खं वायुज्योतिरापः” इति वाद पे क्षया प्राणानां पृथक्सृघु देिशादित्यर्थः । आवश्णत्वावार्यत्वेति । प्रकृत्यादिप्रदेशविशेषाणामुपादानानां सर्व दिग्यापकस्वरूपमावरणत्वम्, महदादीनामुपादेयानां सर्व देव्याप्यत्वरूपमावार्यत्वम् प्रकृत्यादीनां महक रादिविकारापेक्षया दिवकृतं दूरत्वम्, महदादीनां दिक्कृउपासन्नत्वमित्यादि न स्यात्; दिशां व्यष्टिदेशो पत्रप्रादेशिक भूतविकाररूपत्वादिति भावः । गगनस्य दिशाश्च त्रिवत्करणेनेति पञ्चीकरणे नेत्यर्थः । गगने रूपवत्त्वस्य पश्चीकरणेनैवोपपाद्यत्वादिति ध्येयम् । चाक्षुषं सर्वे सविशेषमेव गृह्यते इति । चक्षुषा गृह्यमाणं सर्वं स्वव्यवस्थापकगुणपुरस्कारेण गृह्यते इत्यर्थः । " दिग सिद्धावपि भागमेन तत्सिद्धिः स्यादिति शङ्कते अस्तु सहति । अभिमानिदेवतोपाधिसृष्ट्येति । अभिमानिदेवताया उपाधेर्वा सृष्ट्येत्यर्थः । तत्तदेकेति । “नाग्या आसीदन्तरिक्षम् शीर्णो घो समवर्तन। पद्भ्यां भूमिर्दिशः श्रोह्रात्" इत्यादिष्विवेत्यर्थः । तवान्तरेति । अाकाशःयतिरिक्ता उरिक्षादितत्त्वत्स्वीकारप्रसङ्गादित्यर्थः । पृथक्सृष्ट्यादीति । एतस्माज्जायते प्राणो मनस्तन्द्रयाणि च । खं वायुज्योतिरापः पृथ्वी" इति वाय्वपेक्षया प्राणानां पृक्सृष्ट्युपदेशादित्यर्थः । आवरण स्वाचार्यत्वेति । प्रकृत्यादिपदेशविशेषाणामुपादानानां सर्वदिया कत्वरूपमावरणत्वम् उपादेयानां सर्व दिग्याग्यत्वरूपमावार्यत्वम् प्रकृत्यादीनां महनहक्का देविकारापेक्षया दिवकृतं दूरत्वम्, महदादीनां दिक्कतमा सन्नत्वमित्यादि न स्यात् । दिशां व्यष्टिदेशोत्पन्नत्र | देशिकभूतविकाररूपत्वादिति भावः चाक्षुषं सर्वे सविशेषमेव गृह्यत इति । चक्षुषा गृह्यमाणं सर्वं ततदसाधारणगुणविशिष्टतयैव गृह्यत इत्यर्थः । रत्नपेटिकारंग रामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 149 न्द्रियेण” इति तस्य चाक्षुषत्वमप्युक्तम् । “दिक्कालौ चाक्षुषौ प्रत्यक्षपरत्वापरत्वकारणसंयोगा- श्रयत्वात् घटवदित्यनुमानेनावगम्यते" इति च तत् साधितञ्च । अन पृथक्त्वं भाष्यविरुद्धत्वादि- द्रव्यपरिगणनवत् अन्यवरतया निर्वाह्यमिति ॥ ; ; तदेतत् ब्रह्माण्डप्रभृति स्तम्बपर्यन्तं सर्वमपि पञ्चभूतात्मकम् पञ्चीकरणादिवचनात् । “तासां त्रिवृतं विवृतमेtri करवाणि” इत्युपलक्षणम् समानप्रकरणैरुपबृंहणैश्च तथा अध्यवसायात् । भूयसा तु लौकिकपरीक्षकागमव्यवहाराः । तथा च सूत्रम्, “वैशेष्यात्तु तद्वादस्तद्वादः” इति, “ड्यात्मकत्वात्तु भूयस्त्वात्” इति च । एवं पञ्चीकरणमपि उपलक्षणमेव ॥ “नानावीर्याः पृथग्भूताः ततस्ते संहतिं विना । नाशक्नुवन् प्रजाः स्रष्टुं असमागम्य कृत्स्तश ॥ समेत्यान्योन्यसंयोगं परस्पर- समाश्रयाः । एकसङ्घानलक्षास्तु संप्राप्यैकयमशेषतः । महदाद्या विशेषान्ता ह्यण्डमुत्पादयन्ति ते ।” प्रत्यक्षेति । प्रत्यक्षे ये परत्वापरत्वे तदसमवायिकारणभूतो यः संयोगः दिग्वटसंयोगः काल- घटसंयोगश्च तदाश्रयत्वं पक्षदृष्टान्तयोरस्तीति भावः । तत् साधितश्चेति । न प्रतिज्ञायतं कृतमिति भावः । सत्वादिपरिगणनवदिति । तत्सहपठितमपीति शेषः । | । समानप्रकरणैरिति । समानप्रकरणे तैतिरीय के माकाशादीनां पञ्चानामप्युत्पत्तिश्रवणात् पञ्चीकरणमप्युक्तप्रायमिति भावः । ननु पञ्चीकरणेन सर्वस्य सर्वात्मकत्वात् व्यवहाराव्यवस्था स्यादित्या- शङ्कयाह भूयसा त्विति । वैशेष्यादिति । पृथिव्याद्यशा नामः घित्रयात् पृथिवीत्वायुक्तिरिति सूत्रार्थः । द्विरुक्तिरध्यायपरिसमाप्तिद्योतनार्था । वात्मकत्वादिति । “मापः पुरुषवचसो मन्"ि इत्यप्झन्देन भूतान्तरसंसृष्टानामपामभिधानम् | अध्यात्मकानां देहारम्भकत्वासम्भवात् सर्वस्यापि वस्तुनस्यात्म- कत्वात्, देहे च लोहितादिभूयस्त्वेन तदारम्भकेष्वपि जलांशस्य भूयस्त्वात् मप्शब्देन भूतान्तरसंसृष्टाना- मपामुक्तौ न विरोध इति सूत्रार्थः । उपलक्षणमेवेति : महदादिसप्तीकरणाष्टीकरणादेरिति शेषः । नानावीर्या इति । वीर्ये नत्वादिकम् । संहति विना मेलनं विनेत्यर्थः । असमागम्य ऐक्यमप्राप्येत्यर्थः । एकसङ्घातलक्षाः । एकसङ्घातः = भण्डं लक्षं साध्यं येषां ते तथोक्ताः । प्रत्यक्षेति । प्रत्यक्षे ये परत्वापरत्वे, तत्रसमवायिकारणभूतो संयोगः घटकालसंयोगः घटदिक्संयोगश्च, तदाश्रयत्वं पचदृष्टान्तसाधारणम् । अन संयोगाश्रयत्वमात्रस्य परत्वापरत्वा समवायिकारणसंयोगाश्रय- त्वमात्रस्य या हेतूकरणे धणुका दिगतपरत्वापरत्वा समवायिकारणसंयोगाश्रयद्वयणुकादौ व्यभिचारः स्यादिति प्रत्यक्षत्वं परत्वापरत्यविशेषणम् । द्वयणुकादिगल परत्वापरत्वयोरप्रत्यक्षत्वान्नोक्तदोषः ॥ 1 समानप्रकरणैरिति । समानप्रकरणे तैतिरीश्के आकाशादीनां पञ्चानामपि भूनामुत्पत्ति श्रवणात् पञ्चीकरणमप्युक्तप्रायमिति भावः । ननु पञ्चीकरणेन सर्वस्य पञ्चभूतात्मकत्वात् पृथिव्यादि- व्यवहारव्यवस्थानुपपतिरित्यन माह भूयसाविति । लौकिकेति । शिलाशकल मिश्रधान्यराशौ धान्य- मिश्रशिलाशकरूराशौ च भूयस्त्वमादाय तराद्राशित्वव्यवहारादिति भावः ॥ उपलक्षणमेवेति । महदादि- सप्तीकरणाष्टीकरणादेरिति शेषः । नानावीर्या इति । वीर्ये द्रवश्यकठिनत्वादिकम्, संहति विना मेळनं विना, असमागम्य = समागममप्राप्य, समागमः = पृथग वगत्यनईतापादको विलक्षणसंयोगः । एकसङ्घात- 150 लद्रव्यपरिच्छेदः (शरीरस्याष्टद्रव्योपादनकत्वम् ) इति भगवत्पराशरवचनात् । तथा श्रीपद्वीताभाष्ये, “महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरन्यतमेव चेति क्षेत्रारम्भकद्रव्याणि” इत्यादिकमुक्त्वा प्रकृत्यादि पृथिव्यन्तद्रव्याख्यमिन्द्रियाश्रयभूतमिच्छाद्वेषसुख- दुःखविकारिभूतसङ्घातरूपं चेतनसुखदुःखोपभोगाधारत्वप्रयोजनं क्षेत्रमित्युक्तं भवति” इत्युक्तम् । तदेवमष्टद्रव्योपादानानि शरीराणि । इन्द्रियाणि तु शरीराश्रितानि द्रव्यान्तराणि । " इन्द्रियाणि दशैकञ्च पञ्च चेन्द्रियगोचरा इति क्षेत्राश्रितानि तथानि” इति विभजनात्, “इन्द्रियाश्रय- भूतम्” इत्युपसंहाराच्च । एतेन तन्मात्राणां पूर्वोको निश्शेषपरिणामपक्षः परिगृहीत इव सुच्यते ॥ नन्वेकस्यानेकद्रव्योपादानकरवे जातिसङ्करः स्यात् ॥ न स्यात् । अत्रयविनोऽस्माभिरनभ्युपगमात् । श्रीमद्गीताभाष्ये इति । त्रयोदशाध्याये, “इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं सङ्घातश्च नाधृतिः । एत क्षेत्र समासेन सविकारमुदाहृतम् ॥” इति देहयाथात्म्यप्रकरणे इति शेषः । अष्टद्रव्योपादानानीति । प्रकृतिमहदहङ्कार पञ्चभूतात्मकः ष्टद्रव्योपादानानीत्यर्थः । शरीरैकदेशा एव इन्द्रियाणीति पक्षं प्रतिक्षेप्तुमाह इन्द्रियाणि त्विति । उपसंहारादिति । गीताभाष्ये इति शेषः । एतेन तन्मात्राणामिति । “महा भूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव चेति क्षेत्रारम्भकद्रव्याणि” इति गीताभाष्ये अष्टानामेव क्षेत्रारम्भकत्वकथनात् तन्मात्राणां निश्शेषपरिणामोऽभिमत इति गम्यते । अन्यथा तेषामपि क्षेत्रारम्भककोटौ परिगणनापतादिति भावः । जातिसङ्करः स्यादिति । पृथिवीत्वात्वादीनामुपादानोपादेयानुवृत्तजातितया तत्पृथिव्याधारब्धे लक्षा इति । एकवङ्गावः = अण्डम्, लक्षम् = उद्देश्यम् साध्यमिति यावत् । तथाच बहुव्रीहि- वश’ देकसङ्घातसाध्यका इत्यर्थः । ऐक्यं पूर्वोक्तो विलक्षणसंयोगः । अष्टद्रव्योपादानानीति । प्रकृति- महदहङ्कारपञ्चभूतात्मकाष्टद्रव्योपादानानीत्यर्थः । इन्द्रियाणां भूनवत् शरीरारम्भकत्वपक्षेप्रतिक्षेप्तुमाह इन्द्रियाणि त्विति । एतेनेति । अष्टानामेव शरीरारम्भकत्वाभिधानेनेत्यर्थः । निश्शेषपरिणामपश्च इति । अन्यथा तेषामपि क्षेत्रारम्भकत्वमभिधीयतेति भावः ॥ " जातिसङ्करस्स्यादिति । खसामानाधिकरण्य-खाभाव सामानाधिकरण्य-खसमानाधिकरणाभाव- प्रतियोगित्व - एतचितयसंबन्धेन जातिविशिष्टजातित्वं स्यादित्यर्थः । पृथिव्यापारब्धानां पृथिवीत्वादि- जातिमत्त्वनियमदर्शनात् नानाभूतारब्धत्वस्त्रीकारे तत्र तत्तज्जात्यवश्यम्भावादिति भावः । न च यज्ञयत जामित्वम् वनत्र एतचितयसंबन्धेन जातिविशिष्टत्वाभाव इति व्याप्तिर्धर्मशास्त्रादवगम्यते । तत्र हि ब्राह्मण्यां क्षत्रियाद्युम्नस्य, क्षत्रियायां वैश्यायां शूदायां वा ब्राह्मणोत्पन्नस्य च न ब्राह्मणत्वादिनातिद्वयम् । किनवत्यैव सुतत्वादिजातिरित्युक्तम् । उक्तव्याप्तिविरहे हि तत्र जातिद्वयमेवाङ्गीक्रियेत; न त्वतिरिका जातिः । तथाच नावेष्टापतिसंभवः । भन्नचाऽऽवयव्यतिरेकनिश्चयस्ये । आपाथतावच्छेदकाभावप्रकारक- मापद्य विशेष्यक निश्चयात्मकापाच्या प्रसिद्धिनिश्चयस्यापीष्टापतिविघटकतया मापत्तिहेतुत्वात् मापाच- व्यतिरेका प्रसिद्धावपि तद्बलादापतिसंभवान्नापाद्याप्रसिद्धिदोंष: । व्यधिकरणघन विच्छिन्नप्रतियोगिताका- भावस्वीकारे तु नाविविशिष्टत्वेन जात्यभावरूपापाद्यव्यतिरेकोऽपि प्रसिध्यति । यद्वा पृथिवीत्वादि- जातिर्यदि पृथिवीजलादिनानोपादानकवृत्तिः स्यात् तदा उत्ततितयसंबन्धेन जलत्वादिजातिविशिष्टा स्वादित्यापसौ तात्पर्यात नापाद्याप्रसिद्धिः । अवयविनोऽसाभिरनभ्युपगमादिति । अवयवातिरिक 1 4 ; लपेटिकारंगरामानुजीवसमेतं न्यायसिद्धानम् ; 151 बुद्धि-शब्द- सख्यापरिमाण देश-काल-कार्यादि मेदस्य अवयव्यारम्भकतथा भवदभिमतावस्थाम्तर- अवयविनि जातीनां साङ्कर्यप्रसङ्ग इत्यर्थः । ननु कारणात् कार्ययानन्यत्वं न सम्भवति ; विलक्षणबुद्धि- बोध्यत्वात् न खलु तन्तुपट मृत्पिण्डादिषु कार्यकारणविषया, बुद्धिरेकरूपः । शब्द मेदाच न. हि तन्तवः पट इत्युच्यन्ते, पटो वा तन्तव इति । कार्यमेदाथ; न हि मृत्पिण्डेनोदकमाह्वियते, घटेन वा कुड निर्मीयते । काल मेदाच्च ; पूर्वकालश्च कारणम्, अपरकालञ्च कार्यम् | आकारमेदाच्च; पिण्डाकारं कारणम्, कार्यञ्च पृथुबुध्नोदराकारम् । तथा सत्यामेव मृदि घटो नष्ट इति व्यवह्रियते । सङ्ख्यामेदश्च दृश्यते, बहवस्तन्तवः, एको घट इति । परिमाणमेदश्च दृश्यते । कारकव्यापारवैयर्थ्यश्च – कारणमेव चेत् कार्यम्, किं कारकव्यापारसाध्यं स्यात् ? सत्यपि कार्ये कार्योपयोगितया कारकव्यापारेण भवित- व्यश्चेत्-कारकव्यापारेण नोपरन्तव्यम् । तस्मादवयवि अङ्गीकार्यमित्याशङ्कय’ ह बुद्धिशब्देत्यादि । भवदभिमतावस्थान्तरेति । असमवायिकारणत्वाभिमत संयोगविशेषविशिष्टस्तन्तुभिरेव सर्वव्यवहारोपपत्तौ तदारब्धावयविनः कस्यचिदभ्युपगम एव तत्र जातिद्वयप्रसक्तिः - मवस्थाविशेषविशिष्ट नन्वादीनामेव पटादिरूपत्वे नेकन जाद्वियप्रसक्तिरिति भावः । ननु कथमवयव्यनभ्युपगमः । बुद्धिशब्दान्तरादिभिस्तत्सिद्धेः तथा हि तन्तु मृत्पिण्डादिविष बुद्धयपेक्षया पटघटादिविषयक बुद्धेराकारवैलक्षण्यमा नुमा विक न हि तन्तुषु पट इति बुद्धिः, पटे वा तन्तव इति बुद्धिर्जायते । तच वैलक्षण्यं तन्वादीनामेव पटादिरूपत्वे नोपपद्यते । तथाच उक्त वर्क सहकृतेन पटादयस्तन्वादिभिन्नाः तन्त्वाद्यविषयकप्रतीति- विषयत्वात् घटादिवदित्यनुमानेन पटादिषु तन्त्वादिमेदसिद्धिः । एवं पटादिशब्दात् तन्त्वादिप्रतीत्य- नुरपत्त्या पटादिशब्दानां तत्वाद्यवाचकत्वे सिद्धे तन्त्वायवाचकशब्दवाच्यत्वेन हेतुना घटादिदृष्टान्तेन पटादिषु तन्त्वादिभेदसिद्धिः । एवं बहवस्तन्तवः एकः पट इत्यादिप्रतीत्या संख्या मेदसिद्धौ भववयवा पर्याप्त संख्यापर्याप्त्यधिकरणतया नवयविन्यवयवभेदसिद्धिः । एवं भवययावयविनोः परिमाणमेद- दर्शनात् मवयवावृत्तिपरिमाणवत्तयाऽवयविनो मेदसिद्धिः । एवं देशभेदादपि मेदसिद्धिः ; कार्पासे तन्तवः, तन्तुषु पट इति तत्प्रतीतेः । एवं कालमेदादपि । तन्तुषु सत्स्वेव पटो भविष्यती त्यादिप्रतीतिव्यवहारवलात् घटादिषु तन्त्वादिसमानकालिकप्रागभावप्रतियोगित्वसिद्धया मेदसिद्धिः । एवं कार्यभेदश्व दृश्यते । न हि मृत्पिण्डेनोदकमाहियते ; घटेन वा कुड्यं निर्मीयते । तथाचावयवजन्य- कार्यविशेषाजनकतया अवयवाजन्यकार्यजनकतया वा जवयविन्यवयवभेदसिद्धिः । एवमाकारमेदादपि । पिण्डाद्याकारो झवयवः, पृथुबुध्नोदराद्याकारश्वावयवी । तथाचावयवा कृतिविकक्षणा कृतिमत्वादवय- विनि अवयव मेदसिद्धिः । तथाचावयव्यभ्युपगम आवश्यक एवेत्यत माह बुद्धीति । अवयव्यारम्भ- कतया भवदभिमतेति । श्रवयव्यसमवायिकारणतया भवदङ्गीकृतेत्यर्थः । तथाच नास्माकमविरिक्त- कल्पनागौरवम् ; भवन्मते तु तत् दुर्वारमिति भावः । अवस्थान्तरमात्रेण निर्वाहादिति । अयं भावः - बुद्धिशब्दान्तरादीनां न भेदकता तथा हि-यदुक्तं तत्राय विषयप्रतीति 152 जडद्रव्यपरिच्छेदः (अतिरिक्तावयविनिरासः) मात्रेण निर्वाहात् । अन्यथा राश्यादिष्वपि द्रव्यान्तरकरूपनाप्रसङ्गात् ।

;

अनिरिक्तावयवकर नस्याप्रामाणिकत्वादिति भावः । राश्यादिष्वपीति । आदिग्देन वनसेना पताकादिकं गृद्यने । न च कादावपि कार्यान्वरोपत्ति शक्यशङ्का भवयवद्वयसंयोगस्यै. विषयत्वेन ‘टादिषु तत्श’द मेदसद्धिरिति तन्न; संयोगविशेषविशिष्टतन्तून मे पटत्वमिव्यङ्गीकर्तृ- सिद्धारिमते विषयक तेस्तत्वविषसिद्ध्याऽन्यतरासिद्धेः । यदि च - तन्तुत्वावच्छिन्न!- विषयकप्रतीतिविषयत्वम्, खाच्छन्नाविषयकप्रतीतिविषयकधर्मवत्त्वं वा हेतुः । स च धर्मः पटत्वम् । तच्च जातिविशेषरूपं संयोगविशेषरूपं वेत्यन्यत् । सर्वघा तादृशसंयोगविशेवशून्यतादशायां तन्तुषु तदवच्छिन्नाविषयकप्रतीतिविषयत्वमस्येव । एवं तादृशसंयोग (वादशायानपि तदवच्छिन्ना- विषयकत्वादिपदजन्यप्रतीतिविषयत्वं सुलभम् इत्युच्यते तदा तन्तुत्वाद्यवच्छिन्नाविषयक- प्रमेय- पाव - द्रव्यत्वाद्यवच्छिन्न विषयकनतीतिविषयत्वम्, स्वावच्छिन्नाविषयकप्रतीतिविषय- तन्तु कपमेयभावत्वद्रव्यत्वादिकञ्चादाय तन्तुषु व्यभिचारः । एवं तन्नवाचक शब्दवाच्यत्वमपि पटे नो यत्रादिसतिपन्नम्, पटादिशब्दानां सिद्धान्दिभिः संयोगविशेवावशिष्टतन्त्वादिद्याच काया एवङ्गीकारात् । तन्तुत्वाद्यवच्छिन्नावाचकशब्दवाच्यलं तु तादृशप्रभेयादिशाब्दवाच्येषु तन्तुषु व्यभिचरितम् । बुद्धिव्यवहारवैलक्षण्यं तु प्रमेयत्वाद्यवच्छिन्नप्रतीतिव्यवहारवत् । एवं बहवस्तन्दवः एकः पट इति प्रतीतिव्यवहारयोरपि, बहून धान्यानि एको धान्यर शिरिति प्रतीति-व्यवहारयोरिवोपपत्तिः । तल या एकत्वं बुद्धिविशेषविषयत्वमक समुदायत्वगतमेव विषयः, तथाऽवाप्य स्थाविशेषरू | पटस्यगतमेव विषय इति सिद्धान्तिभिरङ्गीकारात् । पटत्वविशिष्ट तस्वपत्य सिंख्यापर्याप्त्यधि करणत्वं नोभयसंप्रतिपन्नम् । पतताटङ्कयोः कालभेदेन परिमाणमेवस्य ऐक्येऽपि दर्शनात परिमाण मेदोऽप्य प्रयोजकः । तन्ववृतिपरिमाणवत्त्वं तु पटे असिद्धमेव ; सिद्धान्तिमते पटपरिमाणे तन्त्ववृतित्वासिद्धेः । एवं तन्तु पट इति कार्पासे तत्व इति च पवीती द्वेि एव । अतो देशभेदहेतुरसिद्ध एव । एवं तन्तुपु विद्यमानेषु पटत्वावस्थायामिव तद्विशिष्टेऽपि भविष्यतीनिव्यवहारयोः, पत्रे विद्यमाने ताकत्व- विशिष्टे भविष्यत्वप्रतीतिव्यवहारवदुपपत्त्या काल मेोऽप्यप्रयोजकः तन्त्वधिकरणकाल एव भविष्यद्रूप- विशिष्टतन्तु प्रतियोगिक प्रागभावसंभवात् । एवमवस्थाविशेषविशिष्टावयवानामेवावयवित्वमिति अनयविजन्यकार्येष्ववयवा जन्यताया वा अवयवाजन्य कार्येष्वव वव्यजन्यताया वा न संप्रतिपत्तिः । कार्यमेदव एकस्मिन्नेव काल मेदेनावस्था विशेषासद्द्भावसद्भावाभ्यामुपपद्यत एव । एवमाकारमेदोऽपीति ।

·

मते ननु बहवस्तन्त्वः एकः एट इति प्रतीत्या साक्षात् पटगतैकत्वस्यैव विषयीकरणान्न तादृशप्रतीतेः पटत्व गतैकत्वविषयकत्वसंभव, तथाच संख्या भेदादवयवातिरिक्तावयव्यभ्युपगम आवश्यक इत्यत बाड़ अन्यथेति उक्तरीत्याऽवयविनोऽतिरिक्कत्वकल्पन इत्यर्थः । राश्यादीति । आदिना वनसेनाताटङ्कादयो गृह्यन्ते । द्रव्यान्तरकल्पनाप्रमङ्गादिति । वान्यराशि- इन्- सेना - शटङ्कः दिष्वप्युक्तबुद्विशन्दादि- भेदात धान्य- वृक्ष-पदाति-त्राहि रिकवरूपनामनादित्यर्थः । न हि पज्ञात् नाटकस्य द्रव्यान्तरत्वं रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धावनम् ; 153 गुरुत्वादिकाय दर्शनादिनिर्वाहपरिक्लेशात् । पृथग्दशापतनदर्शनेन अवयवगुरुत्वस्याप्रतिबन्धात् । अवयविगुरुत्वप्रतिबन्धे तु ह्यणुकप्रभृतेः सर्वस्यापतनप्रसङ्गात् । परमाणुगुरुत्वैरेव सर्व पतने घटादेः साक्षात् परमाण्वारव्यत्वाभावेन तत्पतने तद्गुरुत्वस्य असमवायित्वायोगात् । वासमवायिकारणतया तत्र तदभावेन भवयव्यारम्नासम्भवात् । इतरथा एटाकुञ्चनप्रसारणादावपि द्रव्यान्तरोत्पत्तिप्रसङ्गादिति भावः । किव अवयवातिरिक्तावयव्यभ्युपगमे मनेकावयवारब्धकनक- शृङ्खलायां कारणगुणप्रक्रमेण ततदवयवगतगुरुत्वातिरेकेग अवयवगुरुत्वैरवयविन्यपि गुरुत्वोत्पत्त्यव- श्यम्भावात् ोलने अत्यन्ताधिकगुरुत्वोपलम्भप्रसङ्गः, अनुपलम्भन हेतु कल्पनक्लेशो वा स्यादित्याह गुरुत्वादीति । ननु अन्यतर गुरुत्वप्रतिबन्धात् नाधिकगुरुत्वोलम्भ इति न गुरुत्वादिकार्या दर्शन परिक्लेश इत्याशङ्कय किमवयवगुरुत्वस्य प्रतिबन्धः, उत अवयविगुरुत्वस्य ! न तावत् अवयवगुरुत्वस्य निश्चले अवयविनि शाखाफलादीनां पतनाद्यभावप्रसङ्गात् । नाप्यवयविगुरुत्वस्य; तथा सति, अवयविनि क्वापि गुरुत्वा- नुपलम्भप्रसङ्गादित्याह पृथग्दशेति । दशा ‘अत्रावयवः । असमवायित्वायोगादिति । समवायिकारण- रूपघटतदवयवान्यतरप्रत्यासन्नत्वाभावादिति भावः । तन्तुद्रय संयोगलक्षणा समवायिकारणाभावात् दी बैंक- संभवति भवयवद्वय संयोगस्यैव भवद्भिरसमवायिकारणतया स्वीकारात्, तत्र तदभावात् । अन्यथा पटाकुञ्चनप्रसारणादावपि क्रयान्तरोप्रतिप्रसङ्गादिति भावः । अतिरिक्ावयविनि साधकाभावसुवत्वा बाधकमप्याह गुरुत्वादीति । अवयवातिरिक्ताय यरिम्यपि गुरुत्वोत्पत्यवश्यम्भावादवयवितोलने पृथग्मुतयावदवय यतोलन दशोपलभ्यमानगुरुत्वादधिकगुरुत्वोपप्रसङ्गः, तदनुपलम्भ निर्वाहाय कस्यचित् प्रतिबन्धकत्वस्वीकारे गौरवमित्यर्थः । किञ्चावयवगुरुत्वस्यावयविगुरुत्वस्य वा प्रतिबन्धो न संभवति । तथाहि—अवयव्यारम्भकासमवायिकारणसंयोगोत्पतेः प्राक् अवयवेषु पतनादिगुरुरत्र कार्यदर्शनात् नावयव- गुरुत्वस्य प्रतिबन्धसंभव: : एवं निश्वले वृक्षादौ शाखाफलादीनां पतनदर्शनाच नावयव गुरुत्वप्रतिबन्धसंभवः । श्रवयविगुरुस्वत्य प्रतिबन्धे तु घटादिपतने गुरुत्वम्या समवायिकारणतानुपपत्तिः । परमाणुगुरुत्वस्य घटे तदवयवे वा समवेतत्वविरहात् तदन्यगुरुत्वस्य च प्रतिबद्धत्वादित्याह पृथग्दशेत्यादि । पृथग्दशा’ पतनदर्शनेनेति । बारम्भका ममवायिकारणसंयोगकाले पननदर्शनेनेत्यर्थः । न चारम्भकसंयोग- स्यैवायवगुरुत्वकार्य प्रतिबन्धकत्वाङ्गीकारन् सद्भावदशायां नाधिकगुरुत्वकार्योपलम्भप्रसङ्गः; तद्विरह- दशायां तु अदयविन एवाभावात् न तत्प्रसङ्ग इति वाच्यम् - अवयविपतनदशायामवयवेष्यवि पतनदर्शनात् अवयव गुरुत्वकार्य प्रतिबन्धाङ्गीकारासंभवात् । अन्यथा अवयवपतने असमवायिकारणविरह- प्रसङ्गात् । ननु घटादिश्तने ‘कपालादिपउनमेवासमवायिकारणमस्तु परमाणुमान एव गुरुत्वासमवायि कारणकं पतनमस्तु, द्वरणुकादिषु सर्वत्रावयव रतनादेव पतनसंभवात् तद्गुरुत्वप्रतिबन्धाङ्गीकारे न | सदशं पटं धारयेत् न निर्दशमित्यादिव्यवहारात् दशाशब्दः पटप्रान्तान्यरूपावयववाची; दशायाः पृथक्पतनदर्शनेनेत्यर्थः इत्यभिप्रायेण दशाशब्दस्यावयव सामान्योपलक्षणत्वस्वीकारेण, प्रथमव्या- ख्याने, ‘दशा अत्रावयवः’ इत्युक्तम् । 2 इदं “कर्म कर्मसाध्यं न विद्यते " इति वैशेषिकसुन विरुद्धम् । SUT-20154 (अन्यावयविनिरासः) संयोगाभावाच दीर्घकतन्तु संवर्तनजनितेषु तन्स्वतिरिक्त व्यवहारभङ्गसङ्गात् । द्वितीयतन्तुप्रभृत्यु- पान्त्यतन्तुपर्यन्त पटधियो विभज्यमानतन्तुव्यतिरिक्ततन्तुगतपटधियश्चाविशेषात् । आरभ्यारम्भ- वादेऽपि प्रथमद्वितीयतन्त्वपगमे द्वितन्तुकादिद्रव्यावस्थानभ्यु (स्थान) पगमात् । तत्वारब्धे पटे त्वन्मते पटप्रतीतिनं स्यादिति दूष्णान्तरमाह संयोगाभावाच्चेति । किञ्च पृथुतरपट- निर्माणपक्रमे द्वितीयतन्तु संयोगमारभ्य प्रतितन्तुसंयोगं द्वितन्तुकादिपटपडू निरुत्पद्यते, न वा ? आधे अनेकसहस्रपटोपलम्भप्रसङ्गः । न च त्रितन्तुकपटोत्पत्तिदशायां द्वितन्तुकपटस्य नाश इति वाच्यम् ; नाशका- भावात् अहेतुकविनाशस्यायुक्तत्वात् । ततश्च पटपङ्क्तिः समीक्ष्येत । द्वितीये अन्त्यतन्तुसंयोगात् प्रागुत्पन्न - पटप्रतीतीनां भ्रमत्वप्रसङ्गात् । न च इष्टापत्तिः; एकद्विग्यादितन्त्वपगमे जायमानाया अपि पटप्रतीते- भ्रमत्वप्रसङ्गः (ङ्गात्)। न च तत्रापीष्टापत्तिः; अवयव्यारम्भवादिभिरपि तन्वपगमस्थले खण्डपटोत्पत्तेरभ्युपगततया तत्प्रतीतेः प्रमात्वस्याभ्युपेतत्वादित्याह द्वितीयतन्त्वित्यादिना । आरम्यारम्भवादेऽपीति । तन्तु- पटादीनामारभ्यारम्भकत्ववादिनैयायिकमतेऽपीत्यर्थः । पटादावारम्भकतन्त्वादिभागभेदोपलम्भवत् वम्श्रम्यमाण- चक्रान्तवश्लिक्ष्णैकमृत्पिण्डारब्धे घटे आरम्भकभाग भेदानुपलम्भात् एकस्य चानारम्भकत्वात् तत्र घटा- रम्भो न स्यात् । न च श्लक्ष्णतया भागभेदानुपलम्भेऽपि वस्तुतो भागभेदाः सन्त्येव ; तत: परस्परसंयुक्तैः कपालादिभागैरवयव्यारम्भोऽस्त्विति वाच्यम्; तर्हि एते घटारम्भकाः, एते च घटारम्भकारम्भकाः इति किमपि बाधकमित्यतोऽवयविनि बाघकान्तरमाह संयोगाभावादिति । तन्तुद्वयसंयोग रूपासमवायिकारणा- भावादित्यर्थः । तन्त्वतिरिक्तद्रव्यव्यवहारेति । व्यवहारेत्यर्थः । भङ्गप्रसङ्गादिति । तत्रासम- वायिकारणविरहेण पटरूगवयव्युत्पत्त्यसंभवादिति भावः । बाघकान्तरमाह द्वितीयेत्यादि । अयमर्थः महापट निर्माणाम्मे द्वितीयतन्तु संयोगमारभ्य प्रतितन्तु संयोगं द्वितन्तुकादिपट उत्पद्यते न वा ; माये त्रितन्तुकादिपटारम्भ संभवः ; आरब्धक, चैस्तदानीमवयव्यन्तरानारम्भात् । यदि च द्वितुकादिस्तन्वन्तर सहितस्त्रिउन्तु काद्यारम्भक इत्युच्यते, तदा ‘इह तन्तुषु पटः’ इति स्वाभिमतव्यवहारविरोधप्रसङ्गः । एवमनेकसहस्रपटोपलम् प्रसङ्गः । न च त्रितन्तुकपटोत्पत्तिदशायां द्विन्तुकपटम्य नाश इति वाच्यम्; नाशकाभावात् अहेतुकविनः शासंभवात् । द्वितीये मन्त्यतः तुसंयोगात् प्राकू उत्पन्नपटपीतीनां भ्रमत्वप्रसङ्गः । न चेष्टापत्ति:, तथासति एक द्वित्रादितन्त्यपगमे जायमानष्टपतीतेरपि भ्रमत्वमसङ्गात् । तत्रापीष्टापतो मपसिद्धान्तः ; मन खण्डपटोत्पतेरेव तीर्थकरैरभ्युपगतत्वादिति । ननु तत्त्वम्वर सहितद्विन्तु कादि पत्रकाद्यारम्भ इत्यारभ्यारम्भवादे कतिपयतन्त्यपगमे तत्ततत्त्वारव्यपटन शेऽपि सदनारव्ब पटान्तरसद्भावो निष्यत्यूह इति न तत्र पटरियो भ्रमत्व सङ्ग इत्यन बाह आरम्यारम्भवादेऽपीति । प्रथमद्वितीयतन्त्वपगम इति । अयं भावः - प्रथमद्वितीयतत्वागमे प्रथमोत्पन्न’द्वनन्तुकपट नाशा वश्यंभावात् तन्नाशे तदारब्षपट न्तरस्य नाशावश्यंभावात् उन्नाशे तदारव्यस्येत्येवं यावस्टनाशे तल पटधियो भ्रमत्वमेव स्यात् । तत्प्रमात्वसंपत्तये खंडपटोत्पत्तिस्वीकारे अतपट रन्न शादिकलनः गौरवम् । व्यतिषङ्गविशेषविशिष्टक तूनामेव पटरूपत्वे तु नायं दोष इति । द्वितन्तुकादिद्रव्यावस्थानुपगमादिति । I

एकपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाजनम् 1 155 घटादिषु च आरम्भकभागानुपलम्भेन यथेष्टभागानईत्वात् उपलम्भश्रुतिभ्यां बाधितत्वाच्च । अतोऽवयव्यनभ्युपगमात् न ज तिरुङ्करः । अभ्युपगच्छतामपि प्रतिनियतकनकरजताद्यंशनिर्मित- बिम्बादिवत् हेरम्वादिवच्च निर्वोढुं शक्यत्वात् । अस्मन्मते तु सङ्घातविशेषरूपेषु तत्तद्भूतांशानां प्रतिनियतत्वात् । अवयविवादिनामपि यथास्वं निमित्ततया उपादानतया च अनेकभूतानामेक- विवेक्तुमशक्यतया भवदभिमतभागव्यूह सिद्धेरणुपर्यन्तानामपि घटारम्भकत्वमेव स्यादिति दूषणान्तरमाह घटादिषु चेति । उपलम्भश्रुतिभ्यामिति । य एव पूर्वाह्णे मृत्पिण्ड आसीत्, स एवेदानीं घटशरावादि- रूपेण भवतीत्युपलम्भेन, “वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम् ।” इत्यादिश्रुत्या च बाधितत्वा- दित्यर्थः । प्रतिनियतेति । रजतेन पदयोः, कनकेन हस्तयोः, अन्यत्र ताम्रादिना चारब्धप्रतिमायां तत्तज्जातीनां तत्तदवयवमात्रनिष्ठत्वेन अवयविनि तत्तज्जातेरभावात् यथा न जातिसङ्करः, यथा आकण्ठं पुरुषे गजमुखे न जातिसङ्करः - तथा अनेकद्रव्यारब्धेऽपि शरीरादौ न जातिसङ्कर इत्यर्थः । निर्वोढुं शक्य- त्वादिति । जातिसङ्करमन्तरेणेति शेषः । प्रतिनियतत्वादिति । पृथिवीत्वादीनां ततद्भूतांशमात्रनिष्ठत्वे अवयविनश्चान्यस्याभावेन सङ्कराप्रसक्तेरिति भावः । ननु विजातीयानां पृथिव्यप्तेजःप्रभृतीनामेककार्यारम्भकैक- सङ्घातानुप्रवेश एव न सम्भवति तथात्वे तदनुप्रविष्टद्रव्याणां मिथस्तादात्म्यम्, ज. तिसङ्करो वा स्यादित्याशङ्कय परैरप्येतदङ्गीकर्तव्यमित्याह अवयविवादिनामपीति । अतिरिक्तावयत्रिवादिभिर्विजातीयोपादानद्वयारव्धत्वे द्विवन्तुकादिपटसद्भावानुगमादित्यर्थः । यद्यपि दीर्घकतन्तुभ्रमणविरचितटस्थले तन्तुद्वयसंयोग- विरहेऽपि तन्तुभागद्वयसंयोगसंभवात् न पटोत्पत्यनुपपत्तिरिति शवयते वक्तुम्, तथापि बम्भ्रम्यमाण चक्रान्तर्वर्तिश्लक्ष्णकमृत्पिण्डान्धे आरम्भकमागमे दानुपलम्भात् एकस्य चानारम्भकत्वात् तत्र घटारम्भो न स्वादित्याह घटादिषु चेति । उपलम्भश्रुतिभ्यामिति । पूर्वाद्ध दृष्टो मृत्पिण्ड एवेदानों घटशरावादि- रूपोऽभूदित्युपलम्भेन, “वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्” इति श्रुत्या च बाधितत्वा- दित्यर्थः प्रतिनियतेति । म्रग पादयोः, कनकेन सुखे, मन्यत्र रजते नाSSत्रे प्रतिमाविशेषे तत्तज्जातीनां तत्तदवयवमात्रनिष्ठत्वमेवेति स्वीकारात् यथा न जातिसङ्करः, यथा चाऽऽकण्ठं पुरुषे गजमुखे न जातिसङ्करः- तथा अनेकद्रव्यारब्धे शरीरेऽपि जातिसंकरमन्तरेण निर्वोढुं शक्यत्वादित्यर्थः । नन्वस्माभिर्नाना लोहारवष- प्रतिमाविशेषे हेरम्बादिशरीरे च जात्यन्तरमेव स्वीक्रियते । न चै॥ भवन्मते संभवति; अवयवातिरिक्ता- वय विविरहेण तादृशजातेरवयवेष्वप्यङ्गीकरणीयतया जातिसङ्करप्रसङ्गत्य दुर्वारत्वात् — प्रतिमाद्यनारम्भकः सुवर्णादिषु तादृशजात्यन्तरपरिहारेण सुवर्णत्वादिसद्भावादित्यत भाइ अस्मन्मते त्विति । सङ्घात- विशेषरूपेष्विति । द्रव्यान्तरानात्मकेष्विति भावः । तथाच यथा ब्राह्मणशूद्रसमुदाये न जात्यन्तरम्, तथा उक्तप्रतिमाविशेष - हेरम्बादिष्वपि जात्यन्तरानुपगमा नोक्तदोष इत्युक्तं भवति । प्रतिनियतत्वादिति । दत्तजातिमात्राश्रयत्वादित्यर्थः । न जातिसङ्कर इति पूर्वेण संबन्धः । नन्वनेकसूनशान, मेकसङ्घातानु प्रवेशाङ्गीकारात् भवन्मते गौरवम् किञ्चानेकभूतानामेकसङ्घातानुप्रवेशे परस्परसादात्म्यप्रसङ्गात् नातिसङ्करप्रसङ्गः । यस्मन्मते तु भवयविन एकभूतात्मकत्वान्न दोष इत्यत माह अवयवीति । ;

156 मडव्यपरिच्छेदः (सांकर्यस्याबाधकत्वम् ) सङ्घातानुप्रवेशो ऽवर्जनीयः । न च तत्र मिथो जातिसङ्करः तादात्म्यं वा जायते इति नास्माकं कश्चित् विशेषः ॥ न च जातिसङ्करो दोषः । उपाधिसङ्करवत् । न हि, ‘मिथोधर्मिपरिहारेण वर्तमानयोरुपाध्योः कार्यत्वमूर्त्तत्वादिरूपयोरेकन समावेशो नातिप्रसङ्गावहः, जात्योस्तु तथा’ इति नियामक मस्त्यन्यत्रा- भिमानात् (मान: क: ( ? ) ) || परापरभावरहितयोर्जात्योरसमावेशनियमोपलम्भो नियामक इति चेन्न उपाध्योरपि नीलत्वापीतत्वादिरूपयोस्तत्सम्भवात्। केषुचित् दर्शनस्य जातावपि समत्वात् । कनकत्व- साङ्कर्य परिहारार्थं शरीर सुवर्णकर काद्यारम्भकैक (कारम्यैक?) सङ्घातानुप्रविष्टे वपि केषाञ्चिदारम्भकत्वं केषाञ्चिदुष्ट… म्भकत्वमित्युच्यते, अस्माभिस्तु न तथाऽम्युपगम्यते; जातिसाङ्कर्याप्रसक्तेः । अत इयानेव विशेष इति भावः । ननु पूर्वतन्त्रे नवमे, “अभिधर्मः प्रतीष्टकं सङ्घातात्” इत्यधिकरणे – “हिरण्यशकलैरमिं प्रोक्षति”, मण्डूकेनाभिं विकर्षति" इत्यत्र किं प्रोक्षणं विकर्षणञ्च अवयवातिरिक्तावयव्यभावात् प्रतीष्टकं कर्तव्यम्, खत अतिरिक्तावयविसम्भवात् सकृदेववेति विचार्य, यतैकदेशाकर्षणे कृत्स्नोऽप्यवयव्याकृष्यते, सन्धिश्व न दृश्यते, तत्त्रावयव्यन्तरमस्ति । प्रकृते च तदभावात् नावयवसमुदायातिरिक्तोऽवयव्यस्ति । गोमयलिप्तेऽप्यानुमानिकं सन्धिदर्शनमस्ति । तस्मात् समुदाय एवाभिशब्देनोच्यते । समुदायस्य चामूर्तवेन प्रोक्षणासम्भवात् तल्लक्षतानां प्रोक्षणं विधीयते इति पूर्वपक्षं कृत्वा - एकोऽवयवीति प्रत्यक्षशब्द | देरुपलम्भात् एकदेशाकर्षणेऽपि वृक्षे कृत्स्ना कर्ष गाभावात् सन्धिदर्शनस्य पटादावने कान्तत्वात् अस्त्येवावयत्री । ननु इष्टकातिरिक्तोऽवयवी स्फुटं नोपलभ्यते इति चेन्न ; तर्हि इष्टकानामपि भवयवाति- रेकेणाभावप्रसङ्गेन, तथा तस्याप्यपलापपसङ्गेन परमाणुपुञ्ज बाद प्रसङ्गात् । तस्मात् अवयव्यर्थ प्रोक्षणम्, नेष्टकार्थम् ; इष्टकानामपि प्रोक्षणवत् भग्न्यर्थः वेन्, “गुणानाश्च परार्थत्वाद" इति न्यायात् । यद्यप्यमि- शब्दो ज्वलनवाची, तथापि, हिरण्यशकलैरमिम्" इत्यादिवाक्ये मनिशब्दो ज्वलनाधारस्थण्डिल- लक्षकः । तस्मात् सकृदेव प्रोक्षणमिति सिद्धान्तितम् । अतः कथमतिरिक्तावयवी प्रत्याख्यायते इति चेन्न; इस्त्रीचादिषु अतिरिक्तावयव्यभावेऽपि प्रतिव्यत्रत्यप्रोक्षणवदुपतेः । किश्च पूर्वोत्तरपक्षयोरेकत्वाव- स्थानारम्भारम्भपरत्वेनापि उपतौ एकत्वाश्रयातिरिक्तावयव्यारम्भानारम्भपरत्वे प्रमाणाभावात् । बोऽ- तिरिक्तावयवी नास्तीति सिद्धमिति भावः ॥ मिथोधर्मिपरिहारेणेति । परस्पराश्रयपरिहारेणेत्यर्थः । कार्यत्वमूर्त्तत्वयोरिति । कार्यत्वं विहाय मूर्त्तत्वं मनसि वर्तते, मूर्तत्वं विहाय कार्यत्वं रूपादौ वर्तते इति भावः । परावर भावरहितयोरिति । अवर्जनीय इतिः तथाचातिरिक्तावयव्यभ्युपगमात् भवन्मत एव गौरवमिति भावः । जातिसङ्करस्तादात्म्यं वेति । फलफलिभावेनेति भावः । नास्माकं कश्विद्विशेष इति । एकसङ्घातानुप्रवेशमात्रेण परस्परतादा- रम्यासंभव उभयोस्तुल्य एवेति भावः ॥ 1 मिथोधर्मिपरिहारेणेति । परस्पराश्रयपरिहारेणेत्यर्थः। परस्परं विहायेति भावः । कार्यत्वमृर्तच्चयो रिति । कार्यत्वं विहाय मनसि वर्तमानस्य मूर्तित्वस्य मूर्तस्वं विहाय रूपादौ वर्तमानस्य कार्यत्वस्य च एकत्र घटादौ समावेश इत्यर्थः । अन्यत्राभिमानादिति । षभिमानातिरिक्तं नियामक पक्षान्तरे न किञ्चिद- स्तीत्यर्थः । अभ्यत्रा (इत्यत्रा १) भिमानः क इति काचित्कः पाठः । कः = किनिबन्धन इत्यर्थः । परापर- रत्नपटिकारंगरामा जीयसमेतं न्यायसिद्धानम् 1 157 कुण्डलत्वयोः काञ्चनकटक- कलधौतकुण्डलादिषु पृथगेव वर्तमानयोः काश्चनकुण्डले समावेशदर्श. नात् गस्तीत्वादीनाञ्च तीव्रगकारादौ । तेषाञ्च जातित्वाभ्युपगमात् । तत्रान्यतरजातिभङ्गो वा, सदृशसंस्थानाभिव्यङ्गयजातिद्वयकरूपना वा इत्यादि तु स्वसिद्धान्तस्तनन्धय विषयवात्सल्यम् । तच्च स्वापत्यं मार्जारादिवत् जिघत्सति; अत्यन्तसजातीयेष्वपि एकजातीयत्वेन अबाधितप्रत्यभिज्ञाने जातेरेव भङ्गप्रसङ्गात् । तदेवं सिद्धमनेकतरत्रात्मकं ब्रह्माण्डादिव्यष्टिविश्वमिति । एवंविधब्रह्मा- ण्डानन्त्य - तद्न्तर्वर्तिलोकविशेष संस्थान - तत्परिमाण लोकपालनिवासादि मेद तत्तदवस्थानकालादयो ज्योतिषपुराणादिषु प्रपञ्चिता द्रष्टव्याः । कचित्क्वचिद्विरोधिनोऽपि तात्पर्य मेदादिनिर्वाह्याः। एषा च प्रतिनियत देशकाल स्वरूपफलभोगतारतम्य निम्नोन्नतब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्ता विषमसृष्टिः स्वरूपानादे- व्यप्यव्यापकभावानापन्नयोरित्यर्थः । तत्सम्भवादिति । मसमावेशनियमोपलम्नसम्भवादित्यर्थः । सत्यमेवोपपादयति कनकत्वकुण्डलत्वयोरिति । तीव्रगकारादाविति । गत्वं विहाय तीव्र वं वारघकारे वर्तते, तीव्रत्वं विहाय गत्वं मन्द्रगकारे वर्तते, उभयोरपि समावेशहीत्रगकारे वर्तते इति भावः । ननु काञ्चनत्यकुण्डलत्वयोरन्यतरस्य जातित्वं वा परित्यज्यते, अथवा काञ्चनकुण्डलगत - कुण्डलत्वजात्यपेक्षया राज कुण्डलगत कुण्डलखनातिभिन्नैव । न च अनुगतैकजात्यमावे कथमनुवृत्त- कुण्डल शब्दप्रयोग इति शङ्कयम्; जातिद्वयस्यापि सदृशसंस्थानाभिव्यङ्गघत्वेन उभयोरेकशब्दप्रयोग- रूषितत्वोपपत्तेरित्याशङ्कयाइ तत्रान्यतरजातिभङ्गो वेति । तच्चेति । ईदृवकरूपनरूपं वात्सल्य- मित्यर्थः । जिघत्सतीति । जात्यस्तित्व सिद्धान्तमेव जिघत्सतीति भावः । अत्यन्तेति । घटादावप्य- नुगतव्यवहारस्य संस्थानसादृश्या देवोपपत्त्या जात्यसिद्धिरेव स्यादिति, जात्यसिद्धिरेव स्यादिति, वृद्धिमिच्छो मूलहानिः स्यादिति भावः । प्रतिनियतेति । प्रतिनियतानां देशकालफलभोगानां तारतम्येन निम्नोभतं भावरहितयोरिति । व्याप्यव्यापकभावरहितयोरित्यर्थः । असमावेशनियमोपलम्भ इति । परस्पर- सामानाधिकरण्याभावनियमोपलम्भ इत्यर्थः । स्वाभावसमाधिकरण्य-खसमानाधिकरणाभावप्रतियोगित्वो- भयसंबन्धेन तज्जातिविशिष्टजातित्वव्यापकत्वस्य वज्जातिसामानाधिकरण्याभावे उपलम्भ इति यावत् । तत्संभवात् = असमावेशनियमो रलम्भसंभवात् । ननु कथं साम्यमित्यतस्तदुपपादयति कनकत्वकुण्ड- लत्वयोरिति । गत्वतीव्रत्वादीनामित्यादि । गत्वं विहाय तीव्रत्वं तीव्रघकारे; तीव्रत्वं विहाय गत्वं मन्द्रगकारे; उभयोरपि समावेशस्तीव्रगकार इति भाव: । नतु काश्चनत्वस्य कुण्डलस्यस्य वा जातिस्वानुप- गमात् नोक्तदोषः वकाशः । अथवा काश्चनत्वादिव्याप्या नानैव कुण्डलत्वजातिरित्यङ्गीक्रियते । न चानुगतैककुण्डलर र जात्यभावे कथमनुवृत्तकुण्डलशब्दप्रयोग इति शङ्कयम् जाविद्वस्यापि सदृश- संस्थानाभिव्यङ्ग्यत्वेनानुवृत्त शब्द प्रयोग हेतुत्वोपपत्तेरित्याशङ्क्याह तत्त्रान्यतरेत्यादि । तचेति । उक्तकरूपनरूपं वात्सल्यमित्यर्थः । जिघत्सतीति । जात्यस्तित्व सिद्धान्तमेव भक्षयितुमिच्छतीत्यर्थः । अस्यन्तेति । घटादावप्यनुगतव्यवहारस्य संस्थानसाम्यादेवोपमच्या ज्यत्यसिद्धिरेव स्यादिति वृद्धिमिच्छतो मूलहानिः स्यादिति भावः । प्रतिनियतेति । प्रतिनियतानां देशकालस्वरूप फलभोगानां तारतम्येन निम्नोन्नतं ब्रह्मादिस्वम्बपर्यन्तं यस्याः सा तथोक्ता ॥ ; 158 ‘जडद्रव्यपरिच्छेदः (शरीरलक्षणभाष्योक्तिः) जीववर्गस्य प्रवाहानादिकर्मतारतम्यनिबन्धनेति नाकृताभ्यागम-कृतप्रणाश-वैषम्प नै घृण्यादिप्रसङ्गः । जीवानामाप्रलयावस्थायित्वादिपक्षे तु पते दोषाः स्फुटाः । तदेवं पुण्यपापतारतम्यात् केचित् धुप्रभृतिलोकेषु उत्कृष्टशरीरेन्द्रियज्ञानशक्त्यादिमन्तः ; केचिश्च नरकादिषु घोरदुःखकारणात् निकृष्टशरिरादिमन्तः; केचिश्च मिश्रकर्माणः पृथिव्यादिषु मिश्रमध्यमसुखादिमन्तः || इह प्रसङ्गात् सामान्यतः शरीरलक्षणमुच्यते - “यस्य चेतनस्य यद्द्द्रव्यं सर्वात्मना स्वार्थे नियन्तुं धारयितुञ्च शक्यं तच्छेषतैकस्वरूपञ्च तत् तस्य शरीरम्" इति भाष्यम् । गोघटादिशब्दवत् संस्थाना- दिभिरनियतवृत्तेः शरीरशब्दस्य क्वचिद्विशेषे नियामकाभावात् सर्वप्रयोगानुगुणमिदमेव श्रुतिसिद्धं व्यापकं लक्षणमिति भाष्यकारा मिप्रायः । एतच्च एकलक्षणमिति केचित् व्याचख्युः । लक्षणनय- मित्यपरे । एकत्वपक्षे व्यवच्छेद्यपरिक्लेशः । अत्ये तु एकलक्षणत्वेऽपि जन्मादिनयस्य ब्रह्मलक्षणत्व ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तं यत्याः सा तथोक्ता ॥ सामान्यत इति । तच्छन्दघटतत्वात् सामान्यत्वमिति भावः । इति भाव्यमिति । “न तु दृष्टान्तभावात्” इति सूत्र इति शेषः । “लोके च शरीरशब्दो घटादिशब्दव देकाकारद्रः वृत्तिपनासादितः किमिकीटपतङ्गसर्पनर पशुप्रभृतिषु मत्यन्तविलक्षणाकारेषु द्रव्येषु भगौगः प्रयुज्यमानो दृश्यते । तेन तन्य प्रवृतिनिमित्तव्यवस्थापनं सर्वप्रयोगानुगुण्येनैव कार्यम्” इति माप्य हृदि निघायाह गोघटादिशब्दवदिति । संस्थानविशेषैर्नियमनायोग्यप्रवृतिमत इत्यर्थः । क्वचिद्विशेष इति । शिरः पाण्यादिमत्येव शरीरे मुख्यत्वम्, अन्यत्र गौणत्वमित्यत्र नियामकाभावादित्यर्थः । श्रुतिसिद्धमिति । " यः पृथिव्यां तिष्ठन् पृथिव्या अन्तरो यं पृथिवी न वेद यस्य पृथिवी शरीरम्” इत्यादिश्रुतिसिद्ध मित्यर्थः । लक्षणत्रयमिति । ; सामान्यत इति । प्रतिसंबन्धिविशेषाघटितत्वादिति भावः । इति भाष्यमिति । “न तु दृष्टान्तभावात्” इति सूत्र इति शेषः । ननु गोघटादिशब्दवत् आकृतिविशेषादिप्रवृत्तिनिमित्तकत्वमेव किं न स्यादित्याशय’ ह गोघटादीति । आदिना भूतमूर्तादिपरिमहः । संख्यानादीति आदिना गुणक्रिया परिग्रहः । भूनशब्दस्य हि शब्दवस्त्रं प्रवृतिनिमित्तम् मूर्तशब्दस्य च क्रियावत्त्वम् । अनियतवृतेरिति । आकृतिविशेषादिप्रवृतिनिमित्त कर वानर्हत्वेत्यर्थः । अनुगतानतिप्रसक्ता कृतिविशेषा धनुपलब्धेरिति भावः । क्वचिद्विशेष इत्यादि । शिर. पाण्यादिमत्येव मुख्यत्वम्, अन्यत्र गौणत्वमित्यक्ष नियामकाभावादित्यर्थः । श्रुतिसिद्धम् । “यस्य पृथिवी शरीरम्….यस्यापश्शरीरम्" इत्यादिश्रुतिप्रयोगा- वगतम् । व्यापकम् शरीरशब्दप्रयोग विषय सर्वानुगतम्, लक्षणं = शरीरशब्दप्रवृत्तिनिमित्तम् । माध्यकारा मिप्राय इति । “लोके च शरीरशब्दो घटादिशब्दवदेकाकारद्रव्यवृत्तिमनासादितः किमिकीटपतङ्ग सर्प नरपशुपभृतिष्वत्यन्तविलक्षणाकारेषु द्रयेष्वगौणः प्रयुज्यमानो दृश्यते । तेन तस्य प्रवृत्तिनिमित्तःयवस्थापनं सर्वप्रयोगानुगुण्येनैव कार्यम्” इति भाषितत्वादिति भावः । एकलक्षणमिति । माघे परवविधे यत्वशे षत्वरूपबत्रयं लित्वेन शरीरशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमित्यर्थः । लक्षणत्रयमिति । आयेयत्व - विधेयश्वशेषत्वानि त्रीण्यपि प्रातिस्विकरूपेण शरीरशब्दप्रवृत्तिनिमित्तानीत्यर्थः । व्यवच्छेद्यपरिक्लेश: = रत्नपेटिकारगरामा जीपसमेतं न्यायसिद्धा अन 159 इव अन्नापि न व्यवच्छेद्यं सिद्धमस्ति शङ्कितं तु सममित्याहुः । यौक्तिकप्रन्थेषु तथानिर्वाहस्य अनुचितत्वात् त्रिवपक्ष एव मुख्यः । भट्टपराशरपादैरपि अध्यात्मखण्डद्वयविवरणे स एव पक्षः सुचितः “चेतनाचेतनयोरविशिष्टं तं प्रति शरीरत्वम् स्वेच्छया भगवता व्याप्यत्वाविशेषात् । इदमेव भौतिकस्य शरीरस्यापि शरीरत्वम्” इत्येकस्य ‘लक्षणतयोपपादनात् । ; ; मिलितस्य लक्षणत्वे व्यावर्त्यभावादित्यर्थः । सिद्धमस्तीति । निश्चितमस्तीत्यर्थः । शङ्कितत्विति । यथा जन्मादिषु प्रत्येक हेतुत्वस्यानतिप्रसक्कत्या लक्षणत्वसम्भवेऽपि जन्महेतुत्वमात्रे लक्षण योक्ते राज्यस्थेनि राजवत् उत्पादकातिरिक्तं स्थितिहेत्वन्तरमिति शङ्का स्यादित्याशङ्कान्युदासार्थं जन्मादिनयं लक्षणतयोपन्यस्यते, तथा इहापि आधेयत्वमाले कथिते माघारादन्यन्नियन्त्रन्तरं शेष्यन्तरं वा मस्त्विति शङ्का स्यादिति तद्वद्युदासाय मिलितस्य लक्षणत्वमिति भावः । एकस्य लक्षणतयेति । नियच्छता व्याप्यत्वाविशेषात् इति नियाम्यत्वस्यैवोपपादनादिति भावः ।

व्यावर्यालाभ: । सिद्धम् — निश्चितम् ॥ शङ्कितमिति । यथा जन्मादिप्रत्येककारणत्वस्थानतिप्रसक्ततया ब्रह्मलक्षणत्वसंभवेऽपि जन्मकारणत्वमात्रे लक्षण याऽभिहिते स्थितिलय हेतु वस्त्वन्तर सद्भावशक्का स्वादिति तद्व्युदासाय त्रिलयं लक्षणमुच्यते तथा प्रकृतेऽपि बाधेयत्वमात्रे लक्षणतया कथिते नियाम्यत्वशेषत्वे मन्यं प्रत्येवेति शङ्का स्वादिनि तद्व्युदासाय त्रिवयं लक्षणतया वक्तव्यमिति भावः । अनुचितत्वादिति । सर्वोकृष्टत्वप्रतिपतेरेव ब्रह्मलक्षणपरमप्रयोजनव्या तदुपयोगिन्याः शङ्कितव्यावृत्तेस्तव प्रयोजनत्वसंभवेऽपि प्रकृते प्रवृत्तिनिमित्तकोटौ तस्याः प्रयोजनत्वासंभवादिति भावः । छत्त प्रत्येकस्य शक्यतावच्छेदकत्वेऽतिप्रसक्तिविरहेऽपि समुदायस्य तथात्वस्वीकारः शरीरपदात् नाधेय त्वविधेयत्व-शेषत्वानां बोधानुभवादेव । न हि एतज्जीवस्य इदं शरीरमिति वावयजन्यबोधानन्तरं इदम्पदार्थ- विधेयक जीवाधेयत्वादिसंशयः कस्यापि जायते । अव बाधेयत्वादित्रयस्य शरीरपदजन्यबोधविषयत्वा- वश्यकतया समुदायस्य शक्यतावच्छेदकत्वमावश्यकम् । यथा पद्मत्वस्यानतिप्रसक्तत्वेऽपि पङ्कजनिकर्तृत्व स्प बोधानुरोधेन पङ्कजादिपदशक्यतावच्छेदकत्वस्वीकारः । नन्वेवज्जीवस्य इदं शरीरमिति वाक्यात् माघेयत्वादि- त्रिनयस्य बोधेऽपि न त्रितयस्य शवयतावच्छेदकत्वावश्यकता; तत्त्राघेयत्वमात्रस्य शक्यता वच्छेदकत्वेऽपि विशेषत्वयोरर्थापत्तिशेन मानसंभवात् शरीरत्वं विधेयत्वशेषत्वाभ्यां विनाऽनुपपन्नमित्यर्थापत्तेः संवादिति चेन्न, “माक्षेपतः प्राप्तादाभिवानिकस्यैव ग्राह्यत्वात्" इति भाष्यानुरोधेनार्थापत्तिविषयस्य शाब्दबोधे मानस्य शक्यसंभवस्थल एव स्वीकारादिति–तन्न; क्लृप्तशक्त्या अभिमतार्थमानसंभवस्थलेऽर्थां. पत्वा तद्भानाभ्युपगमानौचित्यस्यैव तद्भः व्येऽभिधानात् शक्तिकल्पनविषये तदनुपयोगात् । “जनन्यलभ्यः शब्दार्थः” इति न्यायविरोधःच्च । यतो गौरवशत् मानाभावाच न समुदायस्य शक्यतावच्छेदकत्व संभव इति । एकस्य लक्षण तयोपपादनादिति । “नियच्छता भगवता व्याप्यत्वाविशेषात्” इति नियाम्यत्व- मात्रस्यैव हेतुतयाऽभिधानादिति भावः । शरीरलक्षणपरभाप्ये यत्पदं यद्धर्मावच्छिन्न परमित्यभिप्रायेणाह 1 भुविश्व, ‘अन्तः प्रविष्टश्शास्ता जनानाँ सर्वात्मा’ इत्येत देकमात्र प्रदर्शिनी । 160 अद्रव्यपरिच्छेदः (शरीरलक्षणनिष्कर्षः) तनवं लक्षणत्रय निष्कर्ष :- यस्य चेतनस्य यदवस्थं द्रव्यं यावत्सन्तमसम्बन्धान स्वशक्ये नियन्तव्य स्वभावम्, तदवस्थं तस्य शरीरम् इत्येकं लक्षणम् । चेतनस्य - चैतन्यविशिष्टस्येत्यर्थः । तेन चैतन्यस्य तत्तदाश्रयं प्रति शरीरत्वव्यवच्छेदः । यदव स्थमित्यव्याप्तिपरिहार:; तस्यैव द्रव्यस्यावस्थान्तरे वियोगात् । द्रव्यमिति क्रियादिव्यवच्छेदः । यावत्सत्तमित्यादिना जीवं प्रति परकायप्राणेन्द्रिय- यद्द्रव्यम् इति भाष्यस्थं यद्द्द्रव्यमिति पदं व्याचष्टे यदवस्थ मिति सर्वात्मनेति पदं व्याचष्टे यावत्समसम्बन्धानमिति । स्वार्थे इति पदं व्याचष्टे स्वशक्ये इति । नियन्तुं शक्यम् इत्येतत् व्याचष्टे नियन्तव्यस्वभावमिति । तत्तदाश्रयं प्रतीति । स्वस्य स्वविशिष्टनियाम्यत्वे विशिष्टान्वयिनो विशेषणान्वयित्वनियमेन स्वस्य स्वनियाम्यत्वप्रसङ्गात् स्वधर्मभूतज्ञानं स्वाश्रयं प्रति न शरीरम्, ईश्वरं प्रति तु शरीरं भवत्येव । ईश्वरज्ञानं तु न कस्यापि शरीरमिति भावः । अवस्थान्तरे वियोगादिति । तस्यैव यदवस्यमिति । सर्वात्मनेत्येतद्विवरणं यावत्सत्तमसंबन्धानमिति । पृथक सिद्धशेषणमित्यर्थः । स्वविषयार्थक स्वार्थ शब्दविवरण स्वशक्य इति । नियन्तुं शक्यमित्येतद्विवरणं नियन्तव्यस्वभावमिति । अधीनव्यापारकत्वस्वरूपयोग्यमित्यर्थः । तदवस्थं तद्धर्मावच्छिन्नम् जन्यधर्मत्वरूपावस्थास्वनिवेशे प्रयोजन विरहात्, जीवत्वादेरस्थात्वेन तदवच्छिन्नस्य शरीरत्वानुपपत्तेश्च धर्मत्वेनैव निवेशः । व्यवच्छेद इति । चैतन्यविशिष्टस्वाधीनव्यापाररूपनियच्छत्यथैकदेशेऽधीनत्वे निरूपितत्व संबन्धेनान्वये चैतन्यस्यापि बर्मिपारतयेण तेन संबन्धेन तत्रान्वयात् चैतन्यःघीनव्यापारवत्त्वलाभात्, चैतन्ये तदसंभवादिति भावः । तथाच तदपृथसिद्धविशेषणत्वे सति तदीयचैतन्यप्रयोज्यव्यापारवत्वस्वरूप योग्यद्रव्यत्वं तच्छरीरत्वमिति फलितम् । व्यापारवत्त्वस्वरूपयोग्यत्वं च तत्प्रयोजकधर्मवत्त्वम् । ततश्च तस्येदं शरीरमित्यन अनुयोगित्व- माघेयत्वं च षष्ठयर्थः । अनुयोगित्वस्य अपृथक् सिद्धिसंबन्धप्रतियोगित्व विशिष्टचैतन्य प्रयोज्यव्यापारवत्त्व- स्वरूपयोग्यद्रव्यस्वरूपशरीरपदार्थतावच्छेदकैकदेशे पृथक् सिद्धिसंबन्धे निरूपकता संबन्धेनान्वयः, । माघेयत्वस्य च चैतन्ये माश्रयतयेति बोद्धयम् । यद्यपि चैतन्यनिष्ठव्यापारस्यापि चैतन्यजन्यतया तत्रादि- प्रसङ्गः तथापि चैतन्यनिष्ठतादात्म्यसंबन्धानवच्छिन्नजनकतानिरूपितजन्यताया एव चैतन्यप्रयोज्येत्यनेन विवक्षिततया नानुपपत्तिः; चैतन्यनिष्टव्यापारे तस्य तादात्येनैव हेतुत्वात् । अवस्थान्तरे नियोगादिति । तस्यैव शरीरस्य विशरणभस्म । द्यवस्था यामसंबन्धानईत्वविरहादित्यर्थः । भवस्थाविशेषविशिष्टस्य तु तथात्वमक्षतमिति भावः । भाषितं हि “न तु दृष्टान्तभावात्” इत्यन्न, “मृतशरीरञ्च चेतनवियोगसमय एव विशरितुमारब्धं क्षणान्तरे विशीर्यते । पूर्व शरीरतया परिवऌप्तसंघातकदेशत्वेन च तत्र शरीरस्व- व्यवहारः” इति । द्रव्यमिति क्रियादिव्यवच्छेद इति । आदिना संयोगपरिग्रहः । " यस्य वेदाः शरीरं”, “यम्य यज्ञाः शरीरम्” इत्यादौ वेदयज्ञशब्दयोस्तदभिमानिदेवतापरतायाः श्रुतप्रकाशिकायां स्पष्टतया वेदयज्ञयोरुक्तशरीरलक्षणत्वासत्त्वेऽपि न क्षतिरिति मावः । नन्वत्र कथं क्रियादावतिव्याप्तिः ; तन कियारूपव्यापारासंभवेन चैतन्यप्रयोज्यव्यापारवत्त्वासंभवादिति चेत् उच्यते ; न ह्यत्र चैतन्यप्रयोज्य- क्रियावत्त्वं लक्षणमिति शक्यं वक्तुम्; तथा सति कालादेर्विभुद्रव्यस्य क्रियावत्त्वासंभवेन ईश्वरं प्रति रत्नपेटिकारंग रामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 161 1 कुठारादिव्यवच्छेदः प्राणादीनां हि पृथगेव सृष्टानां शरीरनिर्माणात् पूर्व भावात् तथा मोक्षा- स्वश्चादपि तेषामाप्रलयावस्थानात् । स्वंशक्ये इति असम्भवपरिहारः । न हि विहङ्गमशरीरसाभ्यं विहायोगमनं मानुषमृगसरीसृपादिशरीरस्य शक्यम् । न च तावता तेषामशरीरत्वमिति भावः । स्वशक्यश्च अन्वयव्यतिरेकादिसमधिगतं यथासम्भवं भाव्यम् । अतः शिलाकाष्ठघटपटादिषु जीव- शरीरेष्वपि तदधीनत्वाभावेन भवप्राप्तिचोद्यं परिहृतं भवति स्थावरादिवत् अतिसुक्ष्मस्य नियमन- विशेषस्यास्मादिमि दुर्ब्रहत्वात् । यद्यपि क्वचित् स्थावरेषु उन्मेषनिमेषादिकं दृश्यते, तथापि न तत् सार्वत्रिकम् । स्मरन्ति च शिलाकाष्ठादिष्वपि स्वलतरं चैतन्यम् | “अगणिमत्सु स्ववा सा स्थावरेषु ततोऽधिका” इत्यादि । वक्ष्यमाणचतुर्थ लक्षणपक्षे तु नास्य चोद्यस्यावकाशोऽपि । न च अत्र शक्ये सर्वत्र नियमनं विवक्षितम् अनिच्छादिवशेन तस्यापि क्वचिदसम्भवात्, शरीरस्य भस्मत्वाद्यवस्था यामसम्बन्धसत्त्वेन यद्द्द्रव्यं यावत्सत्तमसम्बन्धानर्हम् इत्यस्याभावादव्यति- रित्यर्थः । शरीरनिर्माणात् पूर्व भावादिति । व्यष्टिसृष्टेः प्रागिति भावः । तेषामिति । मुक्तपरित्यक्त- प्राणेन्द्रियाणामित्यर्थः । अमम्भवपरिहार इति । यद्यपि सर्वत्र नियमनस्याविवक्षित्वात तथा वक्ष्य- माणख च नासम्भव, तथापि स्वरूपकथनमिति ध्येयम् । ननु घटपटादीनां न स्थावरसाम्यम् ; स्थावरेषु उन्मेषनिमेषादेर्दर्शनादित्याशङ्कयाह यद्यपीति । ननु घटादेः शरीरत्वस्य प्रामाणिकत्वे स्वादेवम्, तदेव नास्तीत्यत माह स्मरन्ति चेति । वक्ष्यमाणेति । अपृथक्सिद्धविशेषणद्रव्यत्वमिति वक्ष्यमाण- लक्षणे तु नाव्याप्तिरिति भावः । तस्यापि काचिदसम्भवादिति । शनयेऽपि वचिन्नियमनस्य शरीरत्वाभावप्रसङ्गात् किन्तु चैतन्यप्रयोज्यधर्मवत्त्वमेव तथा बच्यम् । तथाच जीवगठोत्क्रान्त्यादि- कालिक क्रियादावपि तादृशोत्पत्त्यादिधर्मवत्त्वसंवादतिव्याप्तिरिति । शरीरनिर्माणात्पूर्व भावादिति । तामसाद्दाका दाकाशोत्पत्तिवेळायामेव सात्त्विकाहङ्कारादिन्द्रियोत्पत्तेः भूतपञ्चकमृध्युतर भाविपची. करणानन्तरमेव शरीरनिर्माणात प्राणस्य वायुविशेषरूपस्य भूनसृय्यनन्तरमेवोत्पताबपि, ‘शरीर निर्मणात्पूर्वमेव तन्निर्माणस्याविगीतत्वाच्च’ इति भावः । असंभवपरिहार इति । नियन्तुं शक्यमित्यनेना- विशेषात् सर्वत्र नियन्तुं शक्यमित्यर्थीत्या विहायोगमनादिविषये नियन्तुं शक्यत्वविरहाद संभवशङ्काय तादृशार्थस्याविवक्षितत्वप्रदर्शनद्वारा स्वशक्य यत्किञ्चिदव्यापारमादाय लक्षणं संगमनीयमित्यावेदयितुं स्वराक्यार्थक स्वार्थ शब्द इति भावः । नियमन विशेषस्येति । चैन्यप्रयोज्यधर्म विशेषस्येत्यर्थः । उन्मेष निमेषादिकं दृश्यत इति । तथाच ष्टदीनां स्थावरसाम्योक्तिरयुक्तेति भावः । न तत्सार्वत्रिक- मिति । तथाचोन्मेष निमेषादिरहितस्थावरसाम्यं घटादेरुपपद्यत एवेति भावः । घटादेवशरीरत्व एव प्रमाणामावमाशङ्कयाऽऽह स्मरन्तिचेति । नास्य चोद्यस्येत्यादि । चेउना पृथक सिद्धद्रव्यत्वरूप- लक्षणे घट देिषु चैन्यप्रयोज्यव्यापाराभावनिबन्धनाव्याप्तित्रोद्यस्य प्रसक्तिरेव न तादृशव्यापारस्य तत्राप्रवेशादिति भावः नतु स्वार्थे नियन्तुं शक्यमित्यनेनाविशेषात् खार्थे सर्वज्ञ नियमनप्रतीतेः निमेषोन्मेषः दिरहितस्थावरशरीरेष्वव्याप्ति- तत्र स्वरावयनिमेषादिविषयनियमनासंभवादित्याशङ्क्य परिहरति न चात्रेति । विवचितमिति । तथापीतावपि प्रकृतलक्षणे तद्विवक्षायां प्रयोजनाभावादिति – 21 i ; 162 जडद्रव्यपरिच्छेदः (शरीरलक्षणनिकरः) सहकायेनागमनमात्रेण कार्यानुत्पत्तिःसिद्धेः । न हि अकुरमनुत्पाद्य विनष्टस्य बीजशस्य भकुरो - त्पादन या नास्तीति शक्य न वक्तुम् नियन्तव्येति अनन्त आध्यादिव्यवच्छेदः । वराध्यादीनी द्रव्यात्मकत्वात् तदीयत्वात् स्वराक्ये प्रचर्त गनत्वाच्च । एवं पुत्रशरीरादीनपि । स्वभावशब्देन अगप्ति रिहारः । व्याध्यदिशागं स्वशक्ये ऽप्यशक्यनिनानां मानुषशरीरादीनामपि शरी स्वात् तदानीमेतम्य: शक्यनियमनस्योपधिकत्वादिति ध्येयम् ॥ यस्य चेनस्य यद्वस्थं द्रव्यं यावत्तं धार्यम्, तदस्यं तस्य शरीरमिति द्वितीयं लक्षणम् । अपभात् सर्वत्र ते विवक्षायानव्याप्तिः स्यादिति म वः । ननु मनिच्छ स्वले कार्यानुरत्या शक्तिरेव नास्तीत्य शङ्कचाह सहकारीति । प्रवर्तमानत्वाच्चेति । नियन्तव्येत्यनुक्तो खशवये प्रवर्तमानमिति फलप्यतीति भावः । पुन शरीरादीनामनीने । पुत्रशरीरे पितानुत्रभावलक्षणसम्बन्बस्य यावत्ससं वर्तमाना यावत्सतम सम्बन्धान् वमस्त, स्वराव ये प्रर्तमानत्वच्चास्ति नियन्तस्वभावत्वं तु नास्तीति भावः । व्यध्याप्ति तत्परिहरञ्चोपपादयति व्याध्यादिदशायामियादिना औराधिकत्वादिति । तथाच निस्वभावत्वम्य च न ह निरिति भावः ।

1 भावः । तथा विवक्षायं न के लं प्रयोजनाभ व एव; नुत्यादि शरीरे क्वचिदव्याप्तिराप स्वादित्याह अनिच्छादीति । तस्यापि = वय सर्वविषयनिय नयापि । क्वचित् मनुष्यादिशरीरे | स्वरसवाहि- प्रतीत्यनुगेधेन शव सर्वविषयनियमनविज्ञायामपि तथ विद्यारिस्वरूप योग्यताया एव लक्षणे निविष्टत निमेषादिरहित्स्थ’वरेष्वपि तत्स्वरूप योग्यता सद्भावान्नाव्याप्तिरित्यभिप्रायेण कदाचिदपि कार्यानुत्पत्तावपि स्वरूपयोग्य संभव दियति सहक रीति । कार्यानुत्पत्तिसिद्धेरिति । नहर- विशेषादिरूपम्ह कार्यन. वेन तत्र निमेषोन्मेषाद्यनुर तावपि स्य वरस्वरूपतस्प्रयोजकर्मत्त्वेन स्वरूप- योग्यताऽस्त्येवेति भावः । तदेव दृष्ट खेोपपादयति न हीति । प्रवर्तमानत्वाच्चेति । नियन्स- व्येत्यनुक्तौ स्वरावये प्रवर्तमानमिति फलिप्पी ते भावः । पुत्रशरीरादीनामपीति । पुत्रशरीरे पितापुस- मावलक्षणसंबन्धस्य यावत्सतं वर्तनानतया यस संवन्धा-ईत्वमस्ति स्वशाये प्रवर्तमानत्वञ्चास्ति; नियन्तव्यस्त विस्वं तु नास्तीति भावः । अव्याप्ति तत्परिहारचोग्पादयति व्याध्यादिदशाया माया- दिना । औराधिकत्वादिति । तथाच नियन्त यस्वभावत्वस्य च न हानििित भावः । 4 यन यस्य चेतनस्य यद्द्दव्यं सर्वात्मना वर्थे नियन्तुं शक्यं सत्तम्ब शरीरमिति प्रथम लक्षणल राजनियम्यो भृत्य इत्यादी राजकृतिप्रयुक्त चेाश्रयत्वस्य भृत्यादौ बोषान् कृत् सस्वीय चेष्टामामान्यकत्व- रूपनियम्यत्वं शरीरदप्रवृतिनिमित्तमित्यर्थं इति - तन्न जीवापर काय वेस्ले प्रविष्टपुरुष कृतिमाल- जन्यचेष्टासंभवेन तत्राध्याप्तेः । पृथिव्यादिषु प्राणशरीरसंयोगहेतुक किया रूप चेष्टा विरहेण तलेश्वर- शरीरत्वानुपप तप्रसङ्गाच्च । चेष्टाशब्देन क्रियामात्रविवक्षायामपि कालादिविभुद्रव्यस्य तदनुपपरि दुर्वारा; अस्मदादिशरीर स्प्रश्ध; चे नान्वव्यापार-पवावेगादि विजन्याया अपि क्रियायास्तत्र संभवात् ॥ Sit i यावत्पत्तं धार्यमिति । खकावच्छिन्नाधेयः ववदियर्थः । स्वं = यज्ञ शरीरत्वमुपपाद. नीयं तत् । आधार घे भावश्व इदं जेपी सिद्धविशेष: स च यत्संबन्धाधीना सत्ता रत्नपाटकारंगरामा जीयसमेतं न्यायसिद्धाज म 163 पुनशरीरादिकं न यावत्लतं धार्यमिति व्यवच्छिद्यमे । शेषं प्रान् । तथा यथ वे ययाकथं इ. पे - यत्संबन्धाधीनः पतनाम वो वा यस्य तदुभयनिष्ठः । यथा घटनद्वपाद्यो यथा वा भूत घटनेः । तत्र च चेतनसबन्ध घीनसत के शरीरे चेतन घे वसत्त्वात् तस्य च शरीराश्रत्रयः वत्क’ला (च्छिन्नत्वाच लक्षणसङ्गतिः । पिनादिना धृते पुत्रादिशरीरे पिनादिसंयोज्यपतन्नम वात्य तिसङ्गगरणाय स्वाश्रय- याबस्कालावच्छिन्नत्यनिवेशनम् ; तदाह पुत्रेत्यादिना । धर्मज्ञानेऽतिव्याप्तिन हशे मिति । बेनः ब्दश्यन्यविशिष्टर इति भावः । तथाच चैतन्याव’ च्छन्न रूप घे व घग्ज्ञ नेऽभावा- शातिप्रसङ्गः । यदवस्यमित्यस्य यद्ध- विच्छिन्न मित्यर्थः । तेन जीवत्वादेरवस्थ त्वामावेऽपि न क्षतिः । ततश्च स्वाश्रययावत्काकावच्छिन्ना या चैतन्यावच्छिन्न रूप घेता, तदच्छेदकधर्मवत्त्वं शीरद प्रवृत्तिनिमितमिति फलितम् । स्वं धर्मः । अस्येदं शरीरमित्यल षष्ठ्यर्थ अ.घेवं निरूपकतायामन्वेति । न च बहक् यूरुविशेषः कम्ब चिच्छिरस्येवोत्पन्नस्तत्त्रे । विनष्टः, तत्त्राविनसम इति वाच्यम् ; यावत्स’च ‘मत्यनेन पृथक् सिद्धिसंबन्धावच्छिनत्वम्य विवक्षितत्वात् पृथक स्थिन्यर्ह यू 1द पृद्धि- संबन्धविरहेण तदवच्छिन्नाधेयतायास्तन्नाभाव न्नतिप्रसङ्गः । यद्वा संवन्धन सत्ता त्वमेवाधेयत्वम् | व्यावसामित्यनेन संम्पृक् मेद्धिरूपत्वं फलितम् । तेन न प्रागुक्त यू’ विशेषेऽतिसङ्गः । तथाच ज्ञानाच्छन्नानुयोगिताकाट सि पयोज्यसत्त द्रव्यत्वं शरीरत्वमिति द्वि-लक्षण निष्कर्षः । अस्येदं शरीरमित्यादौ पश्यर्थात्वस्व नुयो गताय. मन्त्रयः । द्रवनिवेश योजनं प्रत् ॥

; 6 1 यतु - यस्व चेतनस्य यद्द्द्रव्यं सर्वात्मना धारयितु शक्यमित्यस्य कृतिप्रयुक्तस्व रियो कस्तनप्रति- बन्धकसयोगसामान्यकत्वं शरीरपदप्रवृत्तिनिमित मित्यर्थः । एतज्जीवस्येदं शरीरमित्यादौ तस्य ‘छ् कृतानन्ययात् ए ज्जीवनिष्ठकृतिप्रयुक्तः स्वतियो गकपतन प्रतिबन्धकसंयोग सामान्यकमिदमिति बोधः । मत सामान्य पदोपादानात् न पुत्रः पितुश्शरीरमिति व्यवहारापतिः पुत्रनहियो ग करत तिच कसं रोग- विशेषस्य पितृकृतिप्रयुक्तत्वेऽपि तत्सामान्यस्य तत्प्रयुक्तत्वाभावात् । स्वप्रतियोगि कत्वानिवेशे चे वस्येदं शरीरमित्या धनुश्पतिः; शरीरक्रियां विन पि जाते शरीरानुयोगिक टादिप्रतियोगसंयोगे चैटिं प्रयुक्तत्वाभावात् । भदस्त नवेश इनि तन्न; श्रस्मदादशरीरस्त्र सुषुप्त्यादिदश. या मे रेरन्यत्र निक्षेपशदिसंभवेन तादृशप नप्रतिबन्धक संयोगस्यास्मदादिकृतिप्रयुक्तत्व’वरहेण, जौववत्परकाय वेशस्थले परकीयकृतिमात्रजन्यधारणस्य संभवेन चाव्याप्त्यापतेः । एवं कल दिविभुयस्य पचनसंभावनावि· हेण तदीयसंयोगस्यपतनप्रतिबन्धकत्वविरहेण तवेश्वरशरीरत्वानुपतिः । न चेश्वरस्य जगदाधारत्वबोधक- अविकात् विमुद्रव्यप्रतियोगकेश्वरानुयोगिकसंयोगस्यापि पनि परिबन्ध करवमभ्युपगम्यते; आधारतायाः पनतप्रतिबन्धकसंयोगानुयोगित्वरूपत्वादिति वाच्यम् - भाघारताय उक्तरूपतायां प्रमाणाभावात् । घटादेः रूपाद्याधारत्वासंभव सा घटनेयुक्तं मूतमितिवत् भूतलसंयुक्तो घट इत्यपि व्यवहारसत्त्वेन घटादावपि भूतलसंयोगानुयोगित्वस्याङ्गीकरणीयतया भाधारवाया उक्तरूपत्वे घटादेः स्व धारनाप्रसङ्गः । नसंयोगजनक क्रियाश्रयस्य प्रतियोगित्वमेव नानुयोगित्वमिति घट देग्नुको गित्वविरह. व न 1164 द्रव्यपरिच्छेदः (तृतीयशरीरलक्षणम् ) द्रव्यं यावत्सप्तमशेषतानहं तदवस्थं तस्य शरीरमिति तृतीयं लक्षणम् । अशेषतानर्हमिति पूर्ववदेव पुत्रादिव्यवच्छेदः । दानादिना तेषां स्वशेत्वनिवर्तनत्य शक्यत्वात् । शरीरस्य तु दासत्वाद्यापा- र. पे - स्वाधारत्वप्रसङ्ग इति वाच्यम् तथासति उभयकर्मजन्यसंयोगेन हस्तादेर्यत्र घटादिधारकत्वम्, तत्र हस्त देघंट द्याधारत्वानुपपत्तिप्रसङ्गात् । एवमन्येन धृते घटादौ अधस्तादन्यहस्त कियया संयोगः पूर्वसंयोगनिवृतिश्च [यत्र!] - तत्र हस्तादेर्घटाया धारत्वानुपपति:, घटस्य हस्त धारवप्रसङ्गश्वेत्यलम् ॥ 3 ; यावत्तमशेशतानई मिति शेषत्वानिवृतिरतिबन्धकसंबन्धवदित्यर्थः । यद्वतः शेषस्व निवृत्तिः कर्तुं न शक्यते यच्छ्रन्यम्य च कर्तुं शक्यते स एव शेत्रत्व निवृतिप्रतिबन्धकः । स चापृथक् सिद्धिरूपः । पुत्रत्वादिस्तु न तथा तद्वो दानादिना शेवनिवर्तनस्य शक्यत्वात् । न चैन्यविशिष्टार्थकेन चेतनशब्देन तादृशसंन्ये चैतन्यावच्छिन्नः नुयोगिता कम्वलाभात् धर्ममृत ज्ञानव्यावृत्तिः । यद्वा यावत्सतम- शेषतान्ई मित्यनेन पृ.क् सेद्धि धावच्छिन्ना उपकारजनका विवक्षिता । तत्र चेतनशब्देन संबन्धे चैतन्यावच्छिन्नः नुयोगिताकस्वलाभात् धर्मज्ञानवृतिः । शरीरिगोपकारं प्रति शीरा पृथक् सिद्धि- संबन्धेन हेतुत्वात् लक्षणसमन्वयः । पित्रादिगोपकारजनके पुत्रादावतिप्रसक्तिवारणायापृथक् सेद्धिसंबन्धा- वच्छिन्नत्वनिवेशः “निं विश्वस्य” इत्यादिना कृत्स्नस्यापि भगवच्छेषत्वसिद्धया तस्य चं, “नाकिञ्चित्कुर्वतश्शेषत्वम्” इति न्यायन उपकारजनकताव्याप्यतया कृत्स्नस्यापि चेतनाचे वनप्रपञ्चस्व भगवद्द्वतोपकारजनकत्वावश्यम्भावात् प्रपञ्च च ब्रह्मण्य पृथकू सिद्धिसंबन्धेन संबध्यैवोपकारजनकत्व संभवात् तस्यापृथक ‘सद्धिसंबन्धावच्छिन्नत्वसिद्धया कृत्स्नस्यापि प्रपञ्चस्य ब्रह्मशरीरत्वोपपत्तिः । जीवगतसंयोगादि- जनकक्रियावारणाय द्रव्यत्वनिवेशः ।

1 यसु — यस्य चेतनस्य यद्व्यै सर्वात्मना शेषतैकस्वरूपं ततस्य शरीरमिति उच्छेषत्वं तन्निष्ठाति शयाधायकत्वम् । प्रकृते च तन्निष्ठातिशयः कार्यत्वकारणत्वान्यतररूपः ज्ञानावच्छिन्नप्रतियोगिता का पृथक्- सिद्धि संबन्धावच्छिन्नकार्यविकारणत्वान्यतरावच्छेदकतं शरीरवदनवृत्तिनिमित्तमित्यर्थः । सूक्ष्मचिद- चिद्विशिष्टब्रह्मणः कारणत्वात् स्मूलचिदचिद्विशिष्टम्य च तस्य कार्यत्वात् ब्रह्मनिष्ठकार्यत्व कारणत्वान्यतरा- वच्छेदकत्वस्य प्रपश्च सामान्ये सत्वात् प्रचस्य ब्रझरीरखोपपतिरिति यस्यात्मा शरीरम्”, “यस्य पृथ्विी शरीरम्”, “जगत् सर्वं शरीरं ते” इत्यादिव्यवहारोपपतिः । उत्र षष्ठयर्थाधेयत्वस्य कार्यत्व कारण व्यान्यनरस्मिन्नत्वात् ब्रह्मनिष्ठ कारणत्व का स्वायतावच्छेदकः पृथिवीत्यादिरीत्या बोधः । जीवस्य : ‘प शरीरविशिष्टस्यैव सुखदुःखादिकार्यकारित्वात् तच्छरीरस्य तन्नष्ठकारणतावच्छेदकत्वात् एतज्जीवस्येदं शरीरमित्यादिव्यवहार निर्वाहः । यद्यपि जीवस्य सुखादिकार्यं प्रति न शरीरविशिष्टत्वेन कारणत्वम् ; शरीरविशिष्टात्मत्वेन चात्मविशिष्टशरीरत्वेन वा कारणतेत्यत्र विनिगमनाविरहेण गुरुवर- कार्यकारणभावद्वयाप्तेः । किन्तु दण्डचक्रादिन्यायेन शरीरस्यात्मनश्व प्रत्येकमेव कारणत द्वयमिति एतज्जी स्यदे शरीरमित्यादिकं नोपपद्यते - तथापि उक्तलक्षणे कारणतायाः प्रयोजकता साधारण- रूपेणैव निवेशेन शरीरात्मनोः प्रत्येकं कारणत्वेऽपि एकविशिष्टापदस्वरूपसमग्री वेन क यत्पति- . ‘नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाजनम् 165 दनेन परशेषत्वेऽपि स्ववशेषत्वस्य सांसिद्धिकस्य निवर्तयितुमशक्यत्वादिति ॥ अत्रेदं चतुर्थमपि लक्षणत्रय फलित श्री माध्यकारामिप्रेतं लक्षणमुच्यते - यस्य चेतनस्य यदवस्थ नपृथक्लिद्ध विशेषणं द्रव्यम्, तत् तस्य शरीरमिति । यावत्सत्तन सम्बन्धान त्वमपृय कि सद्धत्वम् । आधेयत्वविधेद्यत्वशेष- स्वानि अपृथक सद्धेरवान्तरभेदा छह विवक्षिताः । व्यवच्छेयं तु स्पष्टमेव । एतेन एतदपि परिहृनम्, ! अवान्तरमेद। इति । व्याप्या इत्यर्थः स्पष्टमेवेति । पृथक्सद्धस्य व्यवच्छेद्यत्वादिति भावः । प्रयोजकरवाक्षतेः, जीवनिष्ठप्रयोजकतावच्छेदकत्वमादायैव उक्तव्यवहारो पतिः । उक्तावच्छेदकतायाम् अपृथक् सिद्धिसंबन्धावच्छिन्नत्वनिवेश च भृत्य विशिष्ट राजादेः कार्यकारित्वेऽपि न भृत्यो राजशरीर- मिति व्यवहारापतिः, राजनिष्ठ कार्योत्पादकतायां भृत्यस्य खखामिभाव संबन्धे नावच्छेद करवेऽपि अष्टथक् सिद्धिसंबन्धावच्छिन्नावच्छेदकत्वविरहात् । ज्ञानमेतस्य शरीरमिति व्यवहारवारणाय च ज्ञानावच्छिन्नानुयोगिताकत्वनिवेशः । एतेन विनिगमनाविरहेण जीव ‘वशिष्टस्य शरीरस्यापि कार्योत्पत्ति- प्रयोजकत्वेन जीवः शरीरस्य शरीरमति व्यवहारापत्तिः; शरीरनिष्ठ कार्योत्पादकता यामष्ट सिद्धि- संबन्धेन जीवस्यावच्छेदकत्वादिति निरस्तम् शरीरनिष्ठ कार्योत्पादकतायां खानुयोगि काट. कुसद्धिसंबन्ध- प्रतियोगित्वरूपाधेयत्व संबन्धेन जीवस्यावच्छेदकत्वेऽपि ज्ञानःवच्छिन्नानुयोगिताकतत्व घे नातथात्वात् मुक्तादेरपि शरीरविशिष्टत्वेनैव विहारादिकार्यजनकत्वात् न तच्छरीरादावव्याप्तिरिति तन्न ; नित्य: विभूतिनित्यसूर्यादिविशिष्टतया ब्रह्मणः कारणत्वस्य कार्यव्यस्य वा विरहेग तत्र ब्रह्मशरीरत्वानुपस्तेः ।

शरीरपदप्रवृत्तिनिमित्तया भाष्यकाराभिप्रों निष्कृष्ट लघुक्षणमाह अत्रेदमिति । चेतनस्येति । चैतन्यविशिष्टस्येत्यर्थ: : तथाच चैावच्छिन्नानुयोगिता का पृथक सिद्धिसंबन्ध प्रतियोगित्वविशिष्टद्रव्यत्वं शरीरशब्दप्रवृत्तिनिमितमिति फलितम् । अस्येदं शरीरमित्यत्र षष्ठ्यर्थाधेयत्वस्य शरीरपदार्थकदेशानु योगितायामन्वयात् एतन्निष्ठचैन्यावच्छिन्नानुयोगिताका पृथक्सद्धिसंबन्ध प्रतियोगिद्रव्य । भिन्नमिदमिति बोधः । तदीयधमं भूतज्ञाने उच्छरीरत्कयवहारकारणाय चरव्यावच्छिन्नेति । तकियादिषु उद्वारणाय द्रव्यश्वनिवेशः । यावत्सन्तमसंबन्धानईत्वमिति । प्रतियोग्यनुयोग्युभयसत्तादशायां निवर्तयितुमशक्यः संबन्धविशेष इत्यर्थः । स च संयोग ईयोः संयोगरूप एव तदईयोस्तु स्वरूपात्मक इति विवेकः । नन्वाधेयत्व, विधेयत्वशेषत्वः कथमिद्धेः फलिन् ; तेषामपृथक् सिद्धिशून्येऽपि सस्त्रादित्यत बाह आधेयत्वेति । अवान्तरभेदाः व्याप्याः । इह विवक्षिता इति । व्थाचाधेयत्वादिसामान्यस्य पृथक सिद्धिव्याप्यत्वविरहेड पे इह विवक्षितानामाधेयत्वादीनां प्राग्याख्यातस्वरूपा गाम पृथक्सिद्धि- व्याप्यवाक्षतेः तस्याः फलित्वसंभव इति भावः । व्यवच्छेद्यमिति । चैतन्यावच्छिन्नत्वादिनिवेश- व्यावर्तनीयमित्यर्थः । स्पष्टमिति । प्रागुपदर्शितरीत्येति भावः । i उक्तरूपस्यैव शरीरपदप्रवृतिनिमित्तत्वे नियामकं दर्शयति एतेनेति । उत लघुभूतप्रवृत्ति- निमित्तप्रदर्शनेनेत्यर्थ । एतदपि वक्ष्यमाणदूषणमपि । परिहृतमिति माध्योक्तरूपाणां त्रयाणामपि दर्शितलघुभूतम [तिनिमियोपलकत्व एव तात्पर्थात् प्रवृतिनिमितरवे तात्पर्यामावादिति भावः । ; 166 द्रव्यपरिच्छेः (लघुलक्षणस्य प्रवृत्तिनिमित्तत्वम् ) यदुन, शरीरशब्दस्य अन्यतमं वा, लोण्यपि वा, विकं वा प्रवृत्तिनिमित्तम् ? न प्रथमः ; “आधेयत्व. विधेयत्वशेत्वानि शरीरशब्दप्रवृत्तिनिमित्तानि” इति भाष्यविरोधात् । न द्वितीयः; गौरवात्। अनेकार्थत्वप्रसङ्गाच्च । न तृतीय; गौरवात्। भिन्नलक्षणपक्षे चास्वारस्य दिति ॥ १ त्रिभिरुपलक्षितस्यैव चेतना पृथसिद्धत्वस्य प्रवृत्तिनिमित्तत्वात् न कश्चित् दोषः । ईश्वरतज्ज्ञानव्यतिरिक्तं द्रव्यं शरीरमिति वा तटस्थलक्षणम् । भाष्ये शरीरत्वत्य पितृत्वादिवत् ननु एवं त्रयाणां मध्ये किमेकस्यैव प्रवृतिनिमितम् उत पर्यायेण त्रयाणामपि प्रवृतिनिमितम्, ॐ सर्वस्मिन्नपि प्रयोगे त्रयाणां मिलितानामेव प्रवृत्तिनिमित्तम् इति विकल्प्य क्रमेण दूषयति यदुतेत्यादिना । भाग्यविरोधादिति । “विवक्षिनगुणोपपत्तेश्व” इति सूत्रमव्यविशेषादित्यर्थः । गौरवादिति । नानाशक्ति कल्पना गौरवादिति भावः ! अनेकार्थत्वप्रसङ्गाच्चेति । एतच्छब्दकरणका भि- मानक्रियायामिदमेव कर्म, नान्यदिति प्राग्गृहीतस्य नियम्य भङ्गसङ्गादिति भावः सिंहावलोकनेन दूषणा- वरमाह मिलचणपक्षे चेतेि । अस्वारस्यादिति । वाव्डाद्यभरिति भावः । तटस्थलक्षणमिति । दुषणं विशदसति यदुतेत्यादिना । श्रन्यतमंवेत्यादि । त्रिप्वेकमेव प्रवृतिनिमितम्, इतरन्न तथेति प्रथमकशः । त्रीण्यपि प्रतिस्विकरूपेग प्रवृत्तिनिमितानीति द्वितीयः । धर्मज्ञयं त्रित्वेन प्रवृत्तिनिमितमिति तृतीयः । मध्यविरोधादिति । विवक्षितगुणोपपत्तेश्चेति सूत्रस्थेोपदर्शितमाध्येण त्रयाणां प्रवृति निमित्तत्कण्ठो केरिति भावः । इदमुपलक्षणम् कस्य प्रवृतिनिमित्तत्वम्, कल्म नेत्यक्ष नियामकाभाव इति बोध्यम् । गौरवादिति । नानाशक्तिकरूपनयेति भावः । अनेकार्थत्वप्रसंगादिति । प्रयोगमेदेन नानाधर्मबोधप्रसंगादित्यर्थः । एकधर्मबोधस्यैवानुभाविकत्वादिदमनुत्पन्नमिति भावः । गौरवादिति । अत्यन्तगौरवादित्यर्थः । एकैकस्य प्रवृतिनिमित्तत्वेऽपि चेतनापृयविसद्धद्रव्यत्वापेक्षया प्रवृत्तिनिमित्त- शरीरगौरवमस्त्येव । मिलितत्त्रयस्य त्रित्वेन प्रवृतिनिमित्तत्वे सुतरां गौरवमिति बोध्यम्: सिंहावलोकनेन प्रथमद्वितीयकल स्योदूंबणान्तरमाह भिन्नेति । अखारस्यादिति । वाकाराद्यभावादिति भावः । एकस्म प्रवृत्तिनिमित्तत्वम् इतरयोति पक्षे हि वाकार मावश्यकः । त्रयाणां प्रातिखिकरूपेण तथारये चकार मावश्यकः । तदुभयविरहादरवारम्यमिति । त्रिभिरुपलक्षितस्यैवेति । तथा च “आधेयत्व विधेयत्वशेषत्वानि शरीर शब्दप्रवृतिनिमित्तानि’ इति माध्ये प्रवृतिनिमित्त शब्दस्तदुपलक्षण र इति भावः । उपलक्षगत्वं ज्ञापकत्वम् । उपदर्शिनाधेयत्वविधे वशेत्रत्वानां चेतना पृथसिद्धद्भव्यस्वरूप- प्रवृतिनिमिस्त्राप्यतया तज्ज्ञापकत्वमक्षतम् । यद्यप्येवंसति विवक्षित गुगोपतेश्चेति सूत्रे, “प्राणो यस्य शरीरम् = माधेयं विधेयं शेषभूतञ्च स प्राणशरीरः” इति भाष्यासंगतिः । शरिशब्देनाऽऽघेयत्वा- देरका भाव । न हि चेउनापृथविसद्धद्रव्यत्वरूपशरीरशब्द प्रवृत्तिनिमितेनाऽऽघे त्वाद्याक्षेपः संभवति । माधेयत्वादीनां व्याप्यत्वस्यैवोक्तत्वात् । व्यापकेन व्याप्यानामाक्षेपायोगात् । न हि बहिना धूमाक्षेपः संभवति तथापि चेतना पृथवि शद्धद्रव्यत्वरूपशरीर शब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्य प्रागुपदर्शित। घेयत्वादिव्यापक स्वस्येव तद्व्याप्यत्वस्यापि सत्त्वान्नानुपपतिः; तेन तदाक्षेपसं वात् । तटस्थलक्षणमिति । शरीरशब्द- ! प्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेत न्यायविद्याजन: 107 सप्रतियागिकत्वरत्रनाय, देवत्वमनुष्यावद्विपात्राद्यत्रान्तर मेदानामप्रयोजकत्वसुचनाय च “यस्य चेतनस्य यद्द्रव्यम्” इत्यादिनिर्देशः । प्रतियोगिनिर्देशरहिते लक्षणे यथाप्रमाणं प्रतियोगिविशेष- व्यवस्थः । यथा वैशेषिकादीनां लक्षणेषु सप्रति सम्बन्धिकगुण- सामान्य- विशेष - समवायाभावादीन प्रतिसम्बन्धि निर्देश हितेषु च लक्षणेषु, ‘कम्यित्वे सति जातिमायाश्रयो गुणः’, ‘नित्यमेकमनेक- प्रतियोगि शून्यसाधारणलक्षणमित्यर्थः । अप्रयोजकत्वसूचनायेति । शरीरत्वाप्रयोज करवसूचनायेति भावः । ननु प्रतियोगिनिर्दे शरहितस्येश्वर धर्म मूनच ‘नव्यतिरिकद्रव्यत्वस्व शरीरलक्षणत्वे तस्य प्रतियोगि घटितमूर्त्तिकत्वाभ वेन सः सर्वशरीरं स्यात् न हि गौः कश्चिन् प्रति गौः कश्चित् प्रति भगौ: " इत्याशक्रचाह प्रतियोगिनिर्देशरहितेऽपीति । 1 • 1 जातिमात्राश्रय इति | जातिमात्रस्य समवायसम्बः धेनाश्रय इत्यर्थ । यतः प्रमेयत्वसमवाया- भाव द्याश्रयत्वमादाय नासम्भवः । ल जात्याश्रय इत्यनेन सामान्यादीनां व्युदासः । मानपदेन प्रवृत्तिनिमित्तत्वशून्यः शरीरव्यवहारविषय नाज्ञापकः शरीरासाधारणधर्म इत्यर्थः । गो: सास्नादि- मत्त्ववदिति भावः । वाकारः उक्तज्ञापकत्वे लक्षणान्तरेण विकल्पबोधकः । ननु तर्हि माध्ये स्था शरीरलक्षणप्रणयतं किमर्थ मत्यत माह भाप्ये इति । अप्रयोजकत्वसूचनायेति । शरीरत्वव्यवहार- तदभावानियामकत्वसूचनायेत्यर्थः । भाष्यस्य शरीर शब्द पवृ’तनिमित्त’ शक्षणार्थमेव प्रवृतत्वात् उक्त वटस्थकरणं नाभिहितमिति भावः । नतु प्रतियोगिनिर्देश्वनिरपेक्षस्य उक्तधर्मस्य शरीरलक्षणत्वे, अस्येदं शरीरम् ने श्येत्येवंविधव्यवहारानुपपत्तिरित्यत माह प्रतियोगिनिर्देशरहितेऽपीतेि । प्रतियोगि निर्देशनिरपेक्षेऽपीत्यर्थः । यथाप्रमाणमित्यादि । उक्ततटस्थलक्षणस्य प्रतियोगिनिर्देश निरपेक्षत्वेऽपि शरीरशब्दप्रवृत्तिनिमित्त मृतस्य ज्ञानावच्छिन्नानुयोगिक पृथविद्धिसंघ प्रतियोगिद्रव्यत्वस्य स्वत्रट कानु- योगित्वे चेतनविशेषनिष्ठत्वान्वये नियताकांक्षतया तदन्वय्याधेयत्वार्थक - अस्येतिनिर्देशस्यावश्यकतया प्रमाणानुरोधेन, अस्येदं शरीरं ने नरस्येत्येवंविधव्यवस्थित पवहारः सिध्यतीति भावः । प्रतियोगि निर्देश निर- पेक्षघर्माणां ससंबन्धि कार्य स्थलक्षणत्वस्वीकारेऽपि प्रतियोगिविशेषनियताकांत प्रवृतिनिमित्तक- शब्दसमभिव्याहारस्थले प्रमाणानुरोधेन प्रतियो विशेष निर्देशघटितव्यवस्थित व्यवहार सिद्धो दृष्टान्तमाह यथेति । वैशेषिकादीनामिति । मन्नाभिमतत्वमभिहितत्वं वा संबन्धः षष्ठयर्थः । लक्षणेष्विति निर्धारणे सप्तमी । समुद्रयकत्वं तदर्थः । तदन्वयश्चोत्तरत्र लचणेत्रित्यनेन । तथाच वैशे षांतलक्षण समुदायाने ससंबन्धक संबन्ध कतिपय्लक्षणेषु प्रतियोगिनिर्देशनिरपेक्षेव्वपि प्रतियोगिविशेष- नियताकांक्षत तद्धर्मप्रवृत निम्तिकश्व्स - भिम्याह रस्थले यथा प्रमाणानुरोधेन प्रतियोगि विशेष निर्देश घटेन कवस्थितव्यवहरसिद्धिः, तद्वदित्युक्त भवति । जातिमात्राश्रय इति । जात्यतिरिक्तनिष्क समवाय- संबन्धावच्छिन्नाधेयत्वानिरूपकत्वे सति समवायसंव-घावचित्राचे श्वानिरुकलं गतिमानाश्रयत्वम् । तेन प्रमेयत्वाद्याश्रयत्वमादाय नामभवः । न वा कालिक विशेषणतया जात्यावाश्रये सेऽतिव्याप्तिः । न कर्मव्यतिव्यावर 3 कर्मान्यत्वे सतीति । सामान्यादौ तद्वारणाय जातीति । द्रव्ये वद्वारणाय मात्रेति यद्यपि जातिमात्राश्रय इत्यनेन जात्यतिरिक्तनिष्ठ समवायसंबन्धावच्छिन्नाधेयता- पै. I 163 (तार्किको निष्प्रतियोगिकलक्षणानि ) समवायि सामान्यम्’, ‘अजाति रेक वृत्तिर्विशेष:’, ‘नित्यसम्बन्धः समवायः’ इत्यादिषु ॥ द्रव्यव्युदासः | अजातिरेकवृत्तिरिति । अजातिरिति । जातिमतां द्रव्यगुणकर्मणां व्युदासः । एकवृत्ति रिति सामान्यसमवाययोर्व्युदासः ॥ निरूपकरवशून्यत्वे सति जातिनिष्ठ समवायसंबन्धावच्छिन्नधेयतानिरूपकत्वमेव लभ्यते - तथापि जानिनिष्ठत्वनिवेशे प्रयोजनाभावात् तदनिवेशः । मत्रो कगुणलक्षणस्य प्रतियोगि निर्देश निरपेक्षत्वेऽपि जाति विशेषप्रवृत्तिनिमित्तक गुणशब्दस्य (?) षष्ठयुग्म्स्थाध्याधेयत्वाशे नियताकांक्षतया गन्धः पृथिव्या गुणः ; न जलादेः’ इत्येवं वैधव्यवहारोपपतिः । नित्यमित्यादि । संयोगादिष्वतिव्याप्तिवारणाय नित्यमिति । ध्वंसाप्रतियोगित्वं प्रागभावाप्रतियोगित्वं वा तत्त्वम् । न तदुभयम् प्रयोजनाभावात । कामादिवारणायाने कानुगते ( कसमवायी ? ) ति । मनेकसमवेत्वं तदर्थः । तेनाऽऽत्मादेरनेककाल- वृत्तित्वेऽपि न तद्दोषतादवस्थ्यम् । परमाणुपरिमाणादावतिव्याप्तिवारणायाने केव । न च अनेकरंव मेकभिन्नत्वम् । तथाचकत्वावच्छिन्नपटियो गनाक मेद वन्निरूपिनसमवायसंबन्धावच्छिन्नाधेय व पर्यवसितमिति कथं परमाणुपरिमाणादिवारणम् । उभयं नैकमिति प्रतीतिसिद्ध एकत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदस्य प्रत्येकं परमाणौ वृत्त्यनपायात् उभयस्य प्रत्येकानतिरिक्तत्वादिति वाच्यम् — एकत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताक मेदानुयोगनावच्छेदकपर्याप्तावच्छेदकता कनिरूपका कसमवायसंबन्धावच्छिन्न घेयत्वस्यैव विवक्षितया दोषविरहात् । उभयत्वावच्छिन्ननिरूपकताका धेयत्वस्य परमाणु रिमाणादावसत्त्वात् । एकमिति स्वरूप ख्यानमानम् ; न तु तदपि लक्षणघटकम् प्रयोजनाभावात् । मनोकसामान्यलक्षणस्व प्रतियोग निर्देशनिरपेक्षत्वेऽपि समानानां भावः सामान्यमिति व्युत्पत्तिसिद्धस्यार्थस्य ससंबन्धिकतया प्रमाणानुगेघेन तत्तत्संबन्धि निर्देशव्यवस्थोपपत्तिः । अजातिरिति । जातिशून्य इत्यर्थः । अनेन द्रव्यगुण कर्मणां व्यावृतिः । एकवृत्तिरिति । एकपः त्रसमवेत इत्यर्थ: । एकमात्रसमवेतत्वञ्च स्वप्रतियोगि समवेतत्व-स्वाश्रयसमवेतत्वोभयसंबन्धेन भेदविशिष्टान्यत्वे सति समवेत्वम् । नित्यद्रव्यनिष्ठध्वं समेद- मादायासंभवारणाय स्वप्रतियोगिममवेतत्वनिवेशः ध्वंसनिष्ठ निच्द्रव्यमेवमादाय तद्वारणाय स्वः श्रयसम- वे तत्व निवेश: : त्रोकलक्षणस्य प्रतियोगिनिरपेक्षत्वेऽपे व्यावर्तकार्थ* विशे शब्दस्य ससंबन्धकार्यकतया उक्त व्यवस्थापत्तिरिति । नित्येति । संयोगवारणाय नित्यत्वनिवेशः । तच ध्वंसाप्रतियोगित्वं प्रागभावाप्रतियोगित्वं वा ; न तूभयम्; प्रयोजनाभावात् । भास्मादिवारणाय संब-घत्वनिवेशः । तच्च सांसर्गिक विषयत्वम् । यद्यप्येवमपि अत्यन्ताभावादिखरू संबन्धेऽतिव्याप्तिः प्रसज्यते, तथापि संबन्धिभिन्न संवन्धत्वस्य विवक्षितया न दोषः । न च रूपसमवायवान् घट इति प्रतीतिविषयत्वरूप- संवन्धमादाय संबन्धिररसत्त्वादसंभवप्रसङ्ग इति वाच्यम्; संबधिभिन्न संवन्वत्वम्य व निरूपित विशेष्यता- ६ 1 1 रूपसमवायवान् घट इत्यन समवायात्मकस्वरूपस्य समवायात्मक संबन्ध्यैक्ये ऽपि रूपवान् घट इत्यत्र संबन्धिभिन्नत्वमस्ति । तत्र निरूपकभेदेन विषयताया भेदात् रूपीयसांसर्गिक विषयता ग्रहणे तन्निरूपितप्रकारताविशेष्यतावद्रूप घटभिन्न समवायनिष्ठत्वं तस्या इति समन्वयः । संबन्धिभिन्नत्व- मित्येतत्स्थाने स्वभिन्नसंबन्धिकत्वमित्यपि निवेदयेत । तदन्यत् । समन्वयः पूर्ववत् । रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धा अनम् 169 अन्यैस्तु, “चेष्टेन्द्रियार्थाश्रयः शरीरम्” इति सूत्रितम् । तन अन्त्यावयवित्वे सति चेष्टाश्रयत्वमेकं लक्षणम् । तद्वि ( तथैव वि) शेषिते (ते इ१) न्द्रियाश्रयत्वभोगायतनत्वे द्वे । तत्र चेष्टाशब्देन क्रियामात्रविव- क्षायां अतिव्याप्तिर्व्यक्का । प्रयत्न त्रदात्मसंयोगा समवायिकार णकक्रियाविवक्षायां प्रयत्नवदीश्वरसंयो- गासमवायिकारणक क्रियाश्रयेषु तच्छरीरतया तैरनभ्युपगतेषु भूभूधरादिषु अतिव्याप्तिः । प्रयत्नवज्जी- वेतिविशेषणे प्राणादिषु अतिव्याप्तिः । बुद्धिपूर्वकप्रय लेति विशेषणेऽपि वुद्धिपूर्वका कुञ्चनप्रसारणादि- दशायां तेष्वेव अतिव्याप्तिः ॥ वाय्वादेरन्त्यावयवित्वं नास्तीति चेत्; कस्य तर्ह्यस्ति? घटादेरिति चेन्न तनापि अनेकघटपटादिभिर्भिन्तिकन्यादिनिर्माणे तदसिद्धेः॥ तत्र तदारम्भो नास्तीति चेत्, अन्यवापि 1 अन्त्यावयवित्वे सतीति । सत्यन्तं हस्त दावतव्याप्तिवारणाय । घटादावतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यम् । तथैव विशेषितेति । भन्यावयवित्वेन विशेषितेत्यर्थः । भोगायतनत्वे इति । सूत्रस्थार्थ- शब्दस्य पुरुषार्थपरतया भोगपरत्वमिति भावः । अतिव्याप्तिव्यक्तेति । घटादाविति भावः । ईश्वर- संयोगासमवायिकारण केति । औत्पातिकपही पर्वतकम्पादौ वायुसंयोगादिरूपकारणाराभावेन ईश्वरसंयोगस्यैवासमवायिकारणत्वादिति भावः । आकुश्च नप्रसारणादीति । । प्राणायान्दशायां प्राणवायु रेचनपूरणयोर्बुद्धिपूर्वक प्रयत्नवदात्मसंयोगा समवायिकारणकत्वादिति भावः । वाय्वादे रिति । बाय्वादेः संसर्गिद्रव्यत्वेन वाय्यन्तरसंसर्गे पुनरप्यवयव्यारम्भसम्भवेन भत्त्यावयवित्वासम्भवादिति भावः । अनेकघटपटादिभिरिति । सुधालेपनादृश्य सन्धिबन्धैघंटे. कुडधस्य, सुचिसूत्रानुवेषादृश्यसन्नि बद्भेद-खनिरूपितप्रकारतावद्भेदोमयसमानाधिकरण सांसर्गिक विषयतारूपतया दोषविरहात् । ‘रूपवान् घट. ’ इत्यादिनतीतिनिरूपितसांसर्गिक विषयतामादाय लक्षण गमनसंभवात्। अन्न नित्यत्वविशिष्टसांसर्गिकविषयता- वानित्यादिनिर्देर्शे प्रतियोग्याकांक्षाविरहेऽपि समवायसंबन्ध दिशन्दस्वाभाव्यात् तदाकांक्षानयत्येव प्रतियोगि- निर्देशव्यवस्थापत्तिः । इत्यादीति आदिशब्देन भावभिन्नोऽभाव इत्यभावलक्षण संग्रहः । तत्र भावभिन्नत्वस्य ससंबन्धिकत्वविरहेऽप्यनुयोगिता विशेषरूपाभावपदप्रवृ’ चनिमित्तस्य ससंबन्धिकच्या संबन्धविशेषनिर्देशव्यय- स्थोपचरिति ॥ अन्त्यावयवित्वे सतीति । द्रव्यसमवायिकारणभिन्नजन्यद्रव्यत्वमन्त्यावयवित्वम् । हस्तादि- वारणाय सत्यन्तम्, घटादिवारणाय विशेष्यम् । तद्विशेषितेति । ‘अन्त्यावयवित्वविशेषितेत्यर्थः । तथैव विशेषितेति पाठेऽप्ययमेवार्थ: । भोगायतनेति । सूत्रस्थार्थशब्दस्य प्रयोजनार्थकस्य पुरुषार्थरूपभोगपरत्व मिति भाव: । अतिव्याप्तिरिति । घटादावित्यादिः । ईश्वरसंयोगासमवायिकारणकेति । औपातिक- भूपर्वतकम्पादौ कारणान्तरासंभवात् प्रयत्नवदीश्वरसंयोगस्यैव समवायिकारणत्वमावश्यकमिति । प्राणा- दिग्वतिव्याप्तिरिति । जीवनपूर्वक यलवदात्मसंयोगासमवायिकारण कक्रियामादायेति भावः । आकुश्वन- प्रसारणादीति । बुद्धिपूर्व कोच्छ्वासादिदशायामित्यर्थः । इहाकुञ्चने= मन्तर्देश संयोगानुकूल कि पोत्पादनम्, प्रसारण= बहिर्निःसारणम् । वाय्वादेरिति । आदिन। तेनपो जलस्म च ग्रहणम् । अन्यावयवित्वं नास्तीति । वाय्यन्तरादिसंयोगे अवयव्यन्तर रारम्भादिति भावः । अनेकघटपटादिभिरिति । सुधालेपना दृश्य सन्धिबन्धैरनेकैर्घटैर्मित्तिनिर्माण सुचिसूत्रानुवेधादृश्यन्वैरनेकैः पटैः कन्वापटकुटि - कादिनिर्माण चेयर्थः । तदसिद्धेरिति । अन्यावयविव सिद्धेरे यर्थः । अन्यत्रापीते । द्रव्यान्तरेष्व- sur-22 170 (तार्किको त शरीरलक्षण दूषणानि ) तथैव नास्तीत्येव तु सत्यम् (तत्रम् १) । अस्तु तर्हि घटादयो मध्यावयविन इति ( इतीति ? ) चेन ; सर्वनापि तथाप्रसङ्गात् अन्त्यावयविश्वमाकाशकोरकायितमिति साधु तद्विशेषितं लक्षणम् ॥ इन्द्रिया- श्रयत्वम्, तत्समवायित्वम्, तत्संयोगित्वं वा स्यात् । न प्रथमः अनभ्युपगमात् इन्द्रियावयवानां तन्मते शरीरत्वप्रसङ्गाच्च । न द्वितीयः घटादिष्वपि तत्सम्भवात् । यावत्सन्तमिन्द्रियसंयोगो विवक्षित इति चेत्; तदपि न | अनिमेषवक्षुषि प्रेक्षमाणे पुरुषे तदाननोत्पन्नविनष्टबुद्बुदप्रभृतिष्यतिव्याप्तेः । नित्यमनःपक्षे आत्मादिषु । तैः शरीरतया मृतशरीरस्याभ्युपगमाच्च । इन्द्रियसंयुक्तकृत्स्नप्रवेशं शरीरमिति चेन्न मूर्त्तयोः शरीरेन्द्रिययोः प्रतिघत्वविरोधेन कृत्स्नप्रदेश संयोगाभावस्य युष्माभिरेव बन्घानेक-टैश्च कन्थ, पटकुटिकादीनां निर्माणसम्भवादिति भावः । अन्यत्रापीति । प्राणादिष्वपी त्यर्थः । आकाशकोरकायितमिति । गगनकलिकावत् असदित्यर्थः ॥ बुद्बुदप्रभृतिष्विति । न च प्रथमक्षणे वस्तुनो निर्गुणतया उत्पद्यमान बुद्बुदस्य निर्निमेषपुरुषचक्षुस्संयोगो नास्तीति वाच्यम् ; ईदृश न्यायस्य शरीरेऽपि तुल्यतया असम्भवप्रसङ्गात् । आत्मादिष्विति । अतिव्याप्तेरित्यनुषङ्गः । आत्मा दीनां सर्वदा मनोरूपेन्द्रयसंयुक्तत्वादिति भावः । मृतशरीरस्याभ्युपगमाच्चेति । ततश्च यावत्सत पीत्यर्थः । आकाशको रक्का/यतमिति । द्रव्यसमवायिकारणभिन्नजन्यद्रव्यत्वरूपमन्त्यावयवित्वं क्वचिदपि न संभवतीति तत् गगनकोरकवदसदित्यर्थः । ननु मनुष्यादिशरीरैर्देव्यान्तंरानारम्भात् तेषामन्त्य’ क्यवित्वम हत्येवेति कथमसत्त्वमिति चेत् उच्यते ; द्रव्यममवायिकारणभिन्नजन्यद्रव्यत्वं झत्त्यावयवित्वमिति भवद्धि रमिबीयते । तत्र किमिदम् द्रयसमवायिकारणत्वम् ? समवायसंबन्धावच्छिन्नद्रव्यनिष्ठ कार्यतानिरूपित- तादात्म्यसंबन्धावच्छिन्न कारणत्वं वा भाव्यवस्थावतः प्रागवस्थाश्रयत्वं वा । नाद्यः; समवायस्यासत्त्वेन घटित कारणत्वासंभवात् । न द्वितीयः ; मनुष्यादिशरीराणामपि युक्त्वादिभाव्यवस्थावतां बालत्वादिप्रागवस्थाश्रयत्वसत्त्वेन द्रव्यसमवायिकारणतया तद्भिन्नत्वघटितान्त्यावयवत्वं न संभवतीति । इदसुपलक्षणम् - शिलारूपाहल्यादिशरीरे चेष्टाविरहेणाव्याप्तिः । एवं परकायाप्रवेशस्थले प्रविष्टशरीरस्व व्यवहारप्रसङ्गः । मस्येदं शरीरमित्यत्र हि शरीरपदेन प्रयत्नावच्छिन्न जीवनिडाधिकरणतानिरूपकसयोगा- समवायिकारण कक्रियावदन्त्यावयवी बोद्धयते । तदेकदेशाधिकरणतायां अस्येतिष्ठ्यर्थाधेयत्वान्वयः । तथाच परकायाप्रवेशस्थले प्रयत्नवत्प्रविष्टात्मसंयोगासमवायिकारणक क्रियाया निर्विवादतया प्रविष्टस्येदं शरीरमिति व्यवहारप्रसङ्गो दुर्वार इत्यपि बोद्धधम् । यावत्तमिन्द्रियसंयोग इति । स्वाश्रयकालत्व व्यापकस्वनिष्ठेन्द्रियसंयोगाधिकरणतावच्छेदकता कत्वमित्यर्थः । यद्यपि शरीरस्योत्पतिकालावच्छेदेन निर्गुण- तथा इन्द्रियसंयोगासंभवादसंभव:; तथापि खाश्रय समयध्वसाधिकरणस्वाश्रयकालत्वव्यापकत्वस्यैव निवेश- नीयतया न दोषः – पूर्वोत्पन्नेन्द्रियक्रियया शरीरोत्पत्तिद्वितीयक्षणे वलेन्द्रियसंयोग संभवात् । आत्मादि- ष्विति । भक्तियातेरित्यनुषज्यते यावत्सचं मनोरूपेन्द्रियसंयोगसत्त्वादिति भावः । मृतशरीरस्याभ्युप गमाच्चेति । तत्तेन्द्रियसंयोगाभावादव्याप्तिरिति भावः । इन्द्रियसंयुक्तकरून प्रदेशमिति । स्वावयत्व- 1 अस्त्वित्यस्य पूर्वान्वये स्वारस्याभावे, तत्कर्तृपरम् इतिशब्दान्तरमपेक्षितम् । तति । घटादितो मित्याद्यारम्भे इत्यर्थः । लपेटिकारण रामानुजीवसमेतं न्यायसिद्धा अनम् ; 3 171 अभ्युपगन्तव्यत्वात्, निरिन्द्रियशरीरान्तः प्रदेशविशेषस्य प्रामाणिकत्वाच ॥ युगपदने केन्द्रिया- वस्थितिदेशः शरीरमिति चेन्न ; अवस्थितिरिति संयोगमात्रविवक्षायामाकाशादीनाम् ईश्वरस्य, च अस्मदादीन् प्रति शरीरत्वप्रसङ्गात् । अथसिद्धिविवक्षायामसिद्धेः, ईश्वरस्य अस्मत्पक्षेण शरीरत्वप्रसङ्गाच्च । 1 उपष्टम्भकत्वादिविवक्षायां प्राणेऽतिव्याप्तिः । यावत्सत्तमिन्द्रियासंयोगायोग्यं तदिन्द्रियसंयुक्तत्वाभावात् तल/व्याप्तिरिति भावः । ननु शरीरेन्द्रिययोर्न समतिघत्वविरोध; मूतनारपि चक्षुस्पर्शनेन्द्रिययोरे कावच्छेदेन समावेशदर्शनेन परस्परप्रतिघातकत्वादर्शन व जलालोकयोरपि (रिव १) परस्परप्रतिघातकत्वासम्भवाच्च । इतरथा विषयालोकसंयोगाभावेन जलान्तर्ग उसिकता ग्रहणाभावप्रसङ्गादित्य स्वरसादाह निरिन्द्रियशरीरेति । अत एव हि औदरजन्तुविशेषस्पर्शानुपलम्भ इति भावः । युगपदने केन्द्रियाव स्थितिदेश इति । इन्द्रियावयवनिरासाय अनेकेत्युक्तम् । गोलकादिप्रदेशस्यापि चक्षुस्स्पर्शनाथ- नेकेन्द्रियाश्रयत्वात् तद्वद्यावृत्त्यर्थं युगपदित्युक्तम् । सर्वेन्द्रियावस्थिति देशत्वमित्यर्थः । अपृथक्सिद्धि विवक्षायामिति । अपृथक्सिद्धेन्द्रियकत्वविवक्षायामित्यर्थः । असिद्धेरिति । मृतशरीरे इन्द्रियाभावेन अपृथक्सिद्धत्वा सिद्धेरित्यर्थः । अस्मत्पक्षेणेति । ईश्वरा पृथविसद्धत्वात् जगत इति भावः । उपष्टम्भकत्वेति । व्यापके न्द्रयसंयोगाधिकरणताकमित्यर्थः । ततश्वोक्तबुदबुदा दिष्वन्त प्रदेशे इन्द्रियसंयोगविरहान्नाति- व्याप्तिः । न वा मृतशरीरेऽव्याप्तिः तस्यैव मरणात्पूर्वमिन्द्रिय संयुक्त कुन्दन प्रदेशत्वसत्त्वात् । यावत्सतं तथास्वस्यानिवेशादिति भावः । सप्रतिघत्व विशेघेनेति । एकमूर्त संबन्धिनि मूर्तान्तरसंबन्धा संभवेनेत्यर्थः । नन्वेक मूर्त संयोगिनि तादृशसंयोगावच्छेदकदेशावच्छेदेन मूर्नान्तरसंयोगासंभव एव समतित्वविरोधः । वस्तु वा एक मूर्तसमवायिनि मूर्तन्तरसमवाया संभवः न त्वेकमूर्नसमवायिनि मूर्तान्तरसंयोगासंभवः ; प्रत्यक्ष. विरोधात्, घटद्वयसंयोगादेरसंमवप्रसङ्गाच्च । तथाच नोक्तदोषावकाशः ; शरीरसमवायिषु शरीरावयवेषु इन्द्रियसंयोगाविरोधादित्यत माह निरिन्द्रियेति । प्रामाणिकत्वादिति । अन्यथा औदरजन्तुविशेष- स्पर्शानुपलम्भानुपपत्तिपसङ्ग इति भावः । युगपदित्यादि । एककालावच्छिन्ना ने केन्द्रियसंबन्धवत्त्वं शरीरत्वमित्यर्थः । तथाच नेन्द्रियावयवेषु न वा घटादिष्वतिप्रसङ्गः । युगपदने केन्द्रियसंबन्धविर- हादिति भावः । न च घटादिषु चक्षुस्त्वगुभयसंभवादविव्याप्तिरिति वाच्यम् चक्षुमन उभयसंबन्धित्वस्यैव विवक्षितता दोषविरहात् । शरीरत्वप्रसङ्गादिति । अस्येदं शरीरमित्यक्ष षष्ठयर्थो ज्ञानजनकत्वं इन्द्रियान्वयि । शरीरपदार्थश्वोक्तोभयसंयोगी । तथाच एतन्निष्ठज्ञानजनको स्कोभयसंयोगीदमित्यन्वय- बोधादुपदर्शितार्थस्याऽऽकाशादिष्वबाधात् आकाशमस्य शरीरम् ईश्वरोऽस्य शरीरमिति व्यवहारप्रसङ्ग इति भावः । यदि च युगपदने केत्यादिना सर्वेन्द्रयसंयोगित्वमेव विवक्षितमिति नोकदोषः ; श्रोत्रस्याकाशरूपस्याकाशादिना संयोगविरहादित्युच्यते— तदाप्याहङ्कारिकेन्द्रियपक्षे दोषसत्त्वात् । प्राणेऽतिप्रसङ्गाच अपृथ सिद्धिविवक्षायामिति इन्द्रिय प्रतियोगि कापृथक् सिद्धिसंबन्धवत्त्वं शरीरत्वमिति विवक्षायामित्यर्थं । असिद्धेरिति । (१) भवद्भिः शरीरेन्द्रिययोरयुत सिद्धत्वानुपगमादिति भावः । अस्मत्पक्षे- पोति । सर्वस्यापि जगत ईश्वरापृयक सिद्ध विशेषणत्वस्यास्माभिरुन्गमादिति भावः । उपष्टम्भकत्वादीति ।

; i | ‘येस्यानुग्रहेणानुगृहीतानि उपघाते चोपहतानि - साध्वसाधुषु प्रवर्तन्ते’ इति न्याय- भाग्याद्युकं विमृशति उपष्टम्भकत्वेति । 172 जडद्रव्यपरिच्छेदः (तार्किको कशरीरलक्षणदूषणम् ) शरीरमित्यपि दत्तोत्तरम् ; ईश्वरादिषु अतिव्याप्तेर्दुग्परिहरत्वात् ॥ इन्द्रियव्यतिरिक्त प्राणव्यापारा- धीनप्रवृत्तिनिवृत्त्यादिकं शरीरमिति चेन्नः आत्मनि मलादिषु च प्रसङ्गात् ॥ सर्वप्रवृत्तिषु तादधीन्यं इन्द्रियाणां स्वस्वकार्यंजननसामर्थ्यापादकत्वमिन्द्रियपष्टम्भ इत्वमिति भावः । दशोत्तरमिति । मृतशरीरे अभावादिति भावः । ईश्वरादिष्विति । तन्मते मनसो नित्यत्वादिति भावः । सर्वप्रवृत्तिष्विति । कार्यो योगिसंबन्धवत्त्वमुपष्टम् कत्वम् । तथाच ज्ञानरयोजकेन्द्रियसंबन्धवत्त्वं शरीरत्वमिति फलिनम् । यद्यपीदं घटादिष्वतिप्रसक्तम्, तथापि स्वःविषयकज्ञानप्रयोजकत्वस्यैव विवक्षिततया न दोष:, घटाय- विषयकज्ञाने घटचक्षुस्संयोगादेरहेतुत्वात् शरीराविषयकघटादिज्ञाने शरीरनिष्ठेन्द्रियसंयोगस्य प्रयोजकतया लक्षणसमन्वयः । तच्छरीरसंयुक्तेन्द्रियसंयोगात् तच्छरीरावच्छेदेनैवात्मनि ज्ञानं जायत इत्येवंविध- नियमनिर्वाहाय द्रव्यवृतिलौकिक विषयता संबन्धेन तच्छरीरावच्छिन्न चाक्षुषादिकं प्रति तच्छरी (संयुक्त न्द्रियसंयोगस्य समवायेन कारणत्वमिति रीत्या कार्यकारणभावस्य स्वीकरणीयतया शरीरेन्द्रियसंयोगस्य कारणतावच्छेदक घटकतया प्रयोजकत्वाक्षतेरिति भावः । मत्र कल्पे मस्येदं शरीरमित्यादौ षष्ठयर्थ आम् तस्य च शरीर पदार्थकदेशज्ञानेऽन्वय इति बोद्धयम् उपष्टम्भकत्वादीति आदिना विजातीय संयोगपरिग्रहः । वैज’त्यश्च घटचक्षुस्संयोगादिव्यावृत्तं शरीरेन्द्रियसंयोगमात्रनिष्ठं नातिविशेषात्मकम् तथाच इन्द्रियपतियो गकविजातीयसंयोगवत्त्वं शरीरत्वमिति फलितम् । प्राणेऽतिव्याप्तिरिति । प्राणशरीर- संयोगस्य ज्ञानोत्पत्तिहेतुतायामविवादात् प्राणनिष्ठ शरीरसंयोगस्य चेन्द्रियाश्रयसंयोगरूपतया इन्द्रिय- संबन्घत्वसत्त्वेन ज्ञानप्रयोजकेन्द्रियसंबन्धस्य प्राणे सत्त्वादिति भावः । यदि च ज्ञानप्रयोजकेन्द्रिय- संभोगवत्त्वमेव शरीरत्वमिति विवक्षयोक्तदोषो निवार्यते, तदा मनस्पतिव्याप्तिः ; इन्द्रियमनस्संयोगस्य ज्ञानोत्पत्तिहेतुत्वात् ‘आत्मा मनसा संयुज्यते मन इन्द्रियेण’ इत्यादिना तस्य ज्ञानहेतुत्वाभिधानात् । एवमात्मन्यप्यतिव्याप्तिः ज्ञानहेतुभूतमनोरूपेद्रियसंयोगस्य तत्र सत्त्वात् । इन्द्रियप्रतियोगिक विजातीयसंयोगवस्त्रं शरीरत्वमित्यप्यनुपपन्नम् ; तादृशवैजात्यसद्भावे प्रमाणाभावात् इत्याशयः । यावत्सत्तमिन्द्रियासंयोगायोग्यमिति । इन्द्रियसंयोगाभाववद्भिन्नमित्यर्थः । मेदस्याव्याप्यवृत्तित्व- विरहाद कदाचिदिन्द्रियसंयोगाभावसत्त्वे तद्वद्मेदो न संभवत्येव । यदि पुनर्भेदापि कालिकाव्याप्य- वृतित्वमङ्गीक्रियते, तदा मेदनिरूपितानवच्छिन्नाधिकरणता वाच्या | दत्तोत्तरमिति । मरणानन्तरं तस्मिन्नेव शरीरे इन्द्रियसंयोगाभावस्य भवद्भिरभ्युपगमादिति भावः । ईश्वरादिष्विति । आदिना कालः दिविभुरिग्रहः । अतिव्याप्तेरिति । मनसो भवद्भिर्नित्यत्वाभ्युक्गमेन विभुषु कदा चिदवी- द्रियसंयोगाभाव संभवादिति भावः । इन्द्रियेत्यादि । इन्द्रियभिन्नत्वे सति प्राणव्यापाराची नव्यापार- वत्त्वं शरीरत्वमित्यर्थं । इन्द्रियवारणाय सत्यन्तम् ; घटादिवारणाय विशेष्यम् । आत्मनीत्यादि । बारमाऽस्य शरीरम्, मलमस्य शरीरमिति व्यवहारप्रसङ्ग इत्यर्थः । मस्येति षष्ठद्यर्थोपकरणत्वस्य प्राणेऽन्वयात् तदात्मोपकरणी मृतप्राणव्यापाराधीन व्यापारवत्त्वरूपवाक्येोर्थस्य तदात्मनि मळे चाबाधादिति भावः । सर्वप्रवृत्तिवित्यादि । 3 1 i स्वव्यापारत्कयापक प्राणव्यापाराधीनत्वकत्वं विवक्षितमित्यर्थः । जीवन- रत्नपेटिकारंगरामानुजीयल मैतं न्यायसिद्धानम ; ; 1 173 विवक्षितमिति चेन्न असम्भवात् । न हि वारयाद्याकृष्यमाणशरीरादिप्रवृत्तिः प्राणाधीना । भोगायतनत्वमपि यदि भोगस्थानत्वमानम्, तदा गृहादिष्वतिव्याप्तिः । यदाश्रित्यैव आत्मा भोगवान् भवति, तत् भोगायतनमिति विवक्षितमिति चेन्न अस्मन्मतेन लक्षणासम्भवात् । अशरीर- स्यापि मुक्तस्य भोगविशेषाभ्युपगमात् ॥ दुःखात्मकभोगो विवक्षित इति चेत्; तथापि इन्द्रियेषु अतिव्याप्तिः । ईश्वरमुक्तादिभिरिच्छा गृहीतशरीरेषु अव्याप्तिश्च । स्वभ्रमवशेन भोगाश्रय इत्यपि प्राणसञ्चार हेतु जीवनयोनिप्रयत्नस्य प्राणाधीनत्वाभावात् मात्मनि नातिव्याप्तिरिति भावः । अस्मन्मतेनेति । नैयायिकमते मुक्तस्य भोगाभावादिति भावः । भ्रमवशेनेति । भोगाश्रयत्व श्रमविषयत्वमित्यर्थः । आत्मत्व- योनिलस्य प्राणव्यापारहेतोः प्राणव्यापाराधीनत्वाविरहान नोक्तदोषावकाश इति भावः । ननु स्वजन्य- ज्ञानावच्छेदकत्व संबन्धे नेन्द्रियवत्वविवक्षणात्र घटादिष्वतिव्याप्तिरिति चेन्न " इच्छागृहीताभिमतोरु- देहः” इत्यादिप्रमाणसिद्धय गवद्विमहेष्वव्याप्तेः ; भगवद्ज्ञानस्य नित्यत्वात् व्याप्यवृत्तित्वेन किञ्चिदवच्छिन्नत्वविरहाच एवं शिलादिरूपाहल्यादिशरीरेष्ट्र्याप्तिर्वोदया । भोगस्थानस्वमात्र- मिति । भोगहेतुत्वमात्रमित्यर्थः । यमाश्रित्यैवेत्यादि । यदात्मनिष्टभोगत्वव्यापकं यत्संबन्धजन्यत्वम् तत्त्वं वद्भोगायतनत्वम् शरीरसंबन्धजन्यत्वस्य तादृशतया लक्षणसमन्वयः ; गृहादिजन्यस्वस्था तथात्वान्नाति- व्याप्तिरिति भावः । अस्मन्मतेनेति । नैयायिकमते मुक्तस्य भोगानुपगमादिति भावः । असंभवादिति । मुक्तभोगे शरीरजन्यत्वविरहेण व्यापकत्वायोगादिति भावः । इन्द्रियेष्वतिव्याप्तिरिति । इन्द्रिय- जन्यस्वस्य दुःखात्मकभोगत्वव्यापकत्वादिति भावः । भवेदं बोद्धयम् - दुःखात्मकभोगविवक्षायामप्य- संभवतादवस्थ्यम् ; जन्मान्तरशरीरावच्छिन्न भोग साधारणतदात्मवृत भोगत्वव्यापकताया यच्छन्दोपात्तैक- शरीरजन्यत्वेऽसंभवात् । न च यद्धर्मावच्छिन्नजन्यत्वत्वेन व्यापकलं विवक्षितम्, यद्धर्भपदश्च शरीर- स्वपरमिति वाच्यम्; आत्माश्रयप्रसङ्गात् । शरीरत्वस्यैवेह निर्वचनादिति । ननु भोगावच्छेदकत्वमेव भोगायतनत्वमिति न गृहादिष्वतिव्याप्ति ; शरीरावच्छेदेनैवास् नि भोगोत्पत्त्या सन लक्षणसमन्वयश्च । न च वने सिंहनाद इत्यादौ सिंहकण्ठावच्छेदेन जायमानशब्दं प्रति वनस्येव देहावच्छेदेन जायमानभोगं प्रति गृहादेरप्यवच्छेदकत्वसंभवात् गृहादावतिव्याप्तिवादवस्थ्यम्, गृहेऽस्य भोग इति व्यवहारेण गृहादेर- व्यवच्छेदकत्वसिद्धेरिति वाच्यम्; भोगनिरूपितसाक्षात्संबन्धावच्छिन्नावच्छेदकताया एव विवक्षितत्वात् देह एव तत्सत्त्रात् गृहादौ तदभावात् । अवच्छेद्याधिकरण संबन्धस्यावच्छेदकता यां नियामकत्वात् गृहादेर्देइद्व र कपरम्पर! संबन्धेनैवावच्छेदकत्वात्। एतदभिप्रायकमेव, “मपीतौ तद्वत्प्रसङ्गात्” इत्यत्र माध्यम्, “यत्र वर्तमानस्यैव सुखदुःखोपभोगः तदेव भोगायतनम्” इति । वर्तमानस्यैवेत्यस्य साक्षात्संबद्ध- स्यैवेत्यर्थादुक्तार्थपरत्वं स्पष्टमिति चेन्न ; परकायस्य प्रविष्टशरीरत्वप्रसङ्गात् । प्रविष्टात्मभोग प्रति परस्म साक्षात्संव-धेनैवावच्छेदकत्वात् ईश्वरभोगल्य व्याप्यवृत्तित्वेनानवच्छिन्नतया इच्छागृहीत- तच्छरीरेष्वव्याप्ते । भ्रमवशेनेति । भोगाश्रयत्वभ्रमविषयत्वं आत्मत्वभ्रमविषयत्वं वा शरीर- स्वमित्यर्थः । अस्येदं शरीरमित्यत्र षष्ठयर्याधेयत्वस्य भ्रमेऽन्वयः । आत्मम्यदिव्याप्तिवारणाय भ्रमेति ।174 अद्रव्यपरिच्छेद: (शरीरे नित्यानित्यादि मेदः) न; तत्तद्वादिमेरात्मतया बुध्यमानेषु इन्द्रियमनः प्राणेषु अतिव्याप्तेः । ईश्वरमुक्तादिशरीरेषु अव्याप्तेश्च ॥ शिरःपाणिपादादिमयं शरीरमिति चेत्- शिला पुत्रकादिष्वपि तत्सम्भवात् ॥ प्राणादि- मत्त्वे सतीति चेन्न मृतशरीराद्यव्याप्तेः ॥ यदाकदाचित् प्राणादिसम्बन्धमात्रं विवक्षितमिति चेत् : तथापि स्थावरादिशरीरेषु अव्याप्तिः । तेषु प्राणादिसत्वेऽपि पाणिपादादिसंस्थानाभावात् । एवं लक्षणान्तराण्यपि दूष्याणि । तत्र श्रुत्याद्यनुरोधेन पूर्वोक्तमेव लक्षणम् ॥ ; तदेतत् शरीरं द्विविधम् - नित्यम् अनित्यश्चेति । तत्न नित्यं त्रिगुणद्रव्यकालजीवशुभाश्रयाद्यात्मक- मीश्वरशरीरम् ; नित्यानाञ्च स्वाभाविक गरूडभुजगादिरूपम् । अनित्यश्च द्विविधम्-अकर्मकृतं कर्म - भ्रान्तिविषयत्वमिति यावत् । देह एवात्मभ्रमः ; नान्यत्रेति शङ्कितुरभिमानः । यदाकदाचिदिति । यदाकदाचित् प्राणादिमत्त्वे सति पाणिपादादिमत्त्वमित्यर्थः ॥ शुभाश्रयाद्यात्मकमिति । शुभाश्रयः परवासुदेवविग्रहः । तस्यैव शुभत्वात्, चेतस आश्रयत्वाच्च । श्रीविष्णुपुराणे, “समस्ताः शक्तयश्चैता नृप यत्र प्रतिष्ठिताः। तत् विश्वरूपवैरूप्यं रूपमन्यद्धरेर्महत् ॥ समस्त- शक्तिरूपाणि तत् करोति जनेश्वर । देवतिर्यङ्मनुष्याख्याचेष्टावन्ति खलीलया ||” इति प्रस्तुत्य, “शुभाश्रयः यद्यपीदं घटादिसाधारणम् ; तथापि अपरोक्षभ्रमस्यैव निवेशनीयतया न दोष:, घटादिषु तादृशश्रम विरहात् शरीर एव तादृशभ्रमसत्त्वादित्यभिप्रायः । अतिव्याप्तेरिति । इन्द्रियादिष्वपि, महं काणः, महं बधिर इत्याद्यपरोक्षश्रमसत्त्वादिति भावः । अध्याप्तेरिति । ईश्वरस्येदं शरीरमित्यादिव्यवहारानुपपत्तेरित्यर्थः । षष्ट्यर्थाधेयत्वस्य भ्रमे बाधादिति भावः । यदाकदाचित् प्राणादिसंबन्धमात्रमिति प्राणादिसंबन्ध- वद्भेदानधिकरणत्वे सति पाणिपादादिमत्त्रमित्यर्थः । तेन मृतशरीरे तदानीं प्राणसंबन्धविरहात् तद्द्घटित- शरीरत्वाभावेनेानीमस्य न शरीरत्वमिति व्यवहारप्रसङ्ग इत्यापास्तम् । तदानीं प्राणादिसंबन्धविरहेऽपि संबन्धवद्भेदस्य व्याप्यवृतेस्तत्वासत्त्वेन तदनधिकरणत्वस्य तत्र सर्वदा सत्त्वात् । ननु तद्भोगजनका दृष्ट- विशेषजन्यत्वं तच्छरीरत्वम्, भोगदृष्टविशेषस्य शरीरारम्भद्वारा भोगजनकत्वादित्यत माह लक्षणान्तरा- व्यपीति । दुष्याणीति । भोगजनकादृष्टजन्यत्वमात्रमिन्द्रियादिसाधारणम् । शरीरारम्भका दृष्टनाले विशेषश्व दुर्निरूपः | शरीरारम्भकत्वमेव विशेष इति चेत्-मात्माश्रयप्रसङ्गः; शरीरत्वशरीरे शरीरत्वप्रवेशात् एकेनैव विलक्षणादृष्टेन शरीरगृहाराम क्षेत्राधनेकोत्पत्ति संभवेन गृहादावतिप्रसङ्गश्चेति भावः । ननु चेतनापृथक्- सिद्धद्रव्यत्वस्म शरीरलक्षणत्वे जीवानामीश्वरशरीरत्व प्रसङ्ग इति वैशेषिकादिशङ्काम्, “यस्यात्मा शरीरम्” इत्यादिश्रत्यनुरोधादिष्टापतया परिहरति तत्रेति । शुभाश्रयेति । शुभाश्रयः । परवासुदेव विग्रहः, तस्य हेयनिवर्तकत्वेन शुभत्वात् मारुरुक्षुमनोगोचरतया माश्रयत्वाच्च । यद्यपि भगवदसाधारणविग्रहाणां सर्वेषामेव शुभाश्रयत्वमविगीतम् ; तथापि " समस्ताश्शवत यश्चैा नृप यत्न प्रतिष्ठिताः । तद्विश्वरूपवैरूप्यं रूपमन्यद्वरेमहत् । समस्तशक्तिरूपाणि तत्करोति बनेश्वर देवतिर्यङ् मनुष्याख्या चेष्टावन्ति वलीकया || जगतासुपकाराय न सा कर्मनिमिराजा" इति प्रस्तुत्य, “शुभाश्रयः स चितस्य सर्वगस्य चलात्मनः " इति श्रीविष्णु पुराणेऽभिधानात् तादृशप्रमाणप्रसिद्धत्वसूचनः य शुभाश्रयसंबन्धेन परं वासुदेव विग्रहाभिधानम् । महदादीति । अक्ष आदिपदेनावतारविग्रहाणामपि संग्रहः । भन केचित् “सर्वे नित्याश्शाश्वताश्च { , पेटिकारंगरामानुजीय समेतं न्यायसिद्धाजनम् 175 कृतञ्चति । प्रथममीश्वरस्य महदादिरूपम् । तथा अनन्तगरुडादीनां मुक्तानाञ्च इच्छाकृतत चद्रूपम् । कर्मकृतमपि द्विविधम् । स्व सङ्कल्प सहकृतकर्मकृतं केवलकर्मकृतञ्चति । पूर्व महतां सौभरिप्रभृतीनाम् । उत्तरञ्च अन्येषां क्षुद्राणाम् । पुनः शरीरं सामान्यतो द्विधा जङ्गममजङ्गमञ्चेति । काष्ठादीनां शिला- दीनाञ्च अजङ्गमत्वमेव । यथा वृक्षगुरुनलतावीरुत्तणानां तमो मोह महामोह- तामिस्रान्धतामिस्र- स चित्तस्य सर्वगस्य चलात्मनः " इति तस्यैव शुभाश्रयत्वाविष्करणात् । महदादिरूपमिति । अत्र आदिपदेन व्यूहविभवादीनामपि ग्रहणं केचिदाचक्षते ; “एतन्नानावताराणां निदानं बीजमव्ययम् । समस्तशक्तिरूपाणि तत् करोति जनेश्वर । " इत्यादिखारस्यात् परविग्रहस्यैवानादित्वम् इतरेषां सादित्यमिति । अत एव वक्ष्यति विग्रहे च त्रिभवादयः इति । केचितु, ‘सर्वे नियाः शाश्वताश्च देहास्तस्य महात्मनः । ’ इत्यादिप्रमाणानुसारात् सर्वेषामपि भगवद्विग्रहाणामनादित्वमेव, प्रादुर्भावः परं सादिरित्याहुः ॥ ननु, “ तमो मोहो महामोहस्तामिस्रो बन्धसंज्ञितः । अविद्या पञ्चपर्वेषा प्रादुर्भूता महात्मनः । पञ्चधाऽवस्थितः सर्गो ध्यायतोऽप्रतिबोधवान् । बहिरन्ध्या प्रकाशः संवृतात्मा नगाह्वयः ॥” इति तमोमोहमहामोहतामिस्रा- न्धतामिस्रसंज्ञितानां वृक्षगुल्मलता वीरुत्तणानामेव नगात्मका जनमसृष्टौ परिगणनात् शिलाकाष्ठादीनां पञ्चखनन्तर्भावात् जङ्गमदेवमनुष्यादिकोटावप्यनन्तर्भावात् शिलाकाष्ठादीनां न शरीरत्वम् । तच्छरीरे जीवानामप्यभावाच्च । अतो न द्वैविध्यमिति मन्वानं प्रति वृक्षगुल्मादिवत् तस्याप्यजङ्गमत्वमित्याह काष्ठादीनामिति । शिलाकाष्ठादीनामपि जीवशरीरत्वमस्तीत्यस्मिन्त्रंशे सम्मतिमाह - तथाच देहास्तस्य महात्मन” इत्यादिप्रमाणानुरोधात् सर्वेषामपि भगवद्विप्रहाणान्नित्यत्वमेवेत्याह, तचिन्त्यम् ; अवतार विग्रहाणामनित्यत्वस्य बहुप्रमाणसिद्धतया तद्विरोधेन उक्तवचनस्य प्रवाहनित्यत्वपरताया एव वाच्य. स्वात् । उक्तवचने नित्याश्शाश्वता इत्यनेन तथैव प्रतीनेश्व । शश्वत् भवाः पुनः पुनरुत्पन्नाः यत एव, नित्या इति हि तदर्थः । महतां सौमरिप्रभृतीनामिति । तपोजन्यादृष्टविशेषसहितेन खसङ्कल्पेन नेक- शरीरपरिग्रहादिति मावः । नन्वत्लेकतरशरीरेषु चेतना पृथक सिद्धत्वविरहात् कथं शरीरत्वोपपत्तिरिति चेत् उच्यते ; यदीयचैतन्यावच्छिन्नत्वचैतन्या निष्ठावान्यतरवदनुयोगिताका पृथक्सद्धिप्रतियोगि यत् द्रव्यं तत् तस्य शरीरमिति विवक्षणान्न दोष: ; उक्तस्थले ‘एकत्र चैन्याचिन्नात्मनिष्ठानुयोगिता का पृथक् सिद्धेः, अन्यत्र 1 चैन्यनिष्ठानुयोगिनाका पृथक सिद्धेश्व सत्त्वेन लक्षणोपपत्ते । मत्त्रेदं बोद्धयम् - अपृथसिद्धि- प्रतियोगिद्रव्यत्वमेव शरीरपदप्रवृत्तिनिमित्तम् अस्येदं शरीरमित्यत्रानुयोगत्वं षष्टयर्थः । तत्र प्रकृत्यर्थम्म स्वीयचैतन्यावच्छिन्नत्वतादृशचै अन्य निष्टत्वान्यतरसंबन्धेनान्वय इति । ननु शिलाकाष्टादीनां कान्तर्भावः ? न तावत् जनमे ; स्वतोऽन्यत्र गमनाभावात् । नाप्यजङ्गमे; इतरैरन्यत्र नयनेन गमनसद्भावात् इत्याशङ्कय स्वदोगमनाभावादजङ्गमत्वमेवेत्यभिप्रायेणाह काष्ठादीनामिति । ननु यथाकथञ्चित् गमनसरवाज्जङ्ग- मत्वमेवास्तामित्याशङ्कयाह यथेति । वृक्षादीनामपि केषाञ्चिदन्यत्रानयनसंभवात्तेषामपि जङ्गमत्वप्रसङ्गात् खतोगमनमेव जङ्गमत्वम्, तच्छून्यत्वमेव ! जङ्गमत्वमित्याश्रयणीयमिति भावः । तमोमोहेत्यादि । इदच्च 1 सौभरिजीवाधिष्ठितशरीरेऽपि आपादचूडं चैतन्यव्याच्या चैतन्यनिष्ठानुयोगिताका पृथक्सिद्धेः सुवचतया अन्यदनपेक्षितम् । नयधुमणिभूमिकायामस्मत्कृतं शरीरलक्षणविवेचनमपि द्रष्टव्यम् । i 176 1 (लघुक्कणस्थ प्रवृत्तिनिमिचत्वम् ) संज्ञानाम् । शिलादिशरीरिणोऽपि जीवा विद्यन्ते इति अहल्यादिवृत्तान्तश्रवणात् सिद्धम् । तथाच वेदार्थसंग्रहे प्रोक्तम्, “अतो देवो मनुष्यो यक्षो राक्षसः पक्षी वृक्षो लता काष्ठं शिला तृणं घटः पट इत्यादयः सर्वे प्रकृतिप्रत्यययोगेन अभिधायकतया प्रसिद्धाः शब्दा लोके तचद्वाच्यतया प्रतीय- मानतत्तत्संस्थान वस्तुमुखेन तद्भिमा निजीवतदन्तर्यामिपरमात्मपर्यन्तस्यैव वाचकाः” इति । इदश्च व्यष्टिनामरूपाणां सर्वेषां जीवानुप्रवेशश्रुतिबलावलम्बनेनोक्तम् । उक्तञ्च श्रीमद्गीताभाष्ये, “जघन्य- गुणवृत्तिस्था श्रधो गच्छन्ति तामसाः” इत्यन, " तामसास्तु जघन्यगुणवृतिस्था:= उत्तरोत्तरनिकृष्ट- तमोवृत्तिषु स्थिताः अधो गच्छन्ति = अन्त्यत्वम्, ततस्तिर्यक्त्वम्, ततः किमिकीटादिजन्म, ततः स्थावरत्वम्, ततोऽपि गुल्मलतात्वम्, ततश्च शिलाकाष्टलोष्टा (तृणा) दित्वं गच्छन्तीत्यर्थः” इति । अन स्थावरशब्दो गोबलीवर्दनयात् वृक्षादिस्थावरास्यविशेषविषयो ज्ञेयः । जङ्गमं चतुर्धा - देवमनु- ध्पतिर्यङ्नार कि संस्थान मेदात् । असुरयक्षराक्षसादयोऽपि देवयोनयः । भूलोकवतिंब्रह्मक्षत्रियविट्- शूद्रादयो मनुष्ययोनयः । तेषां तु श्रुतिस्मृत्युक्तविधिनिषेधविषयता । देवादीनामपि सा अस्त्येव । प्रायश्चित्तावर तपश्चर्याब्रह्मविद्यादिश्रवणात् । मृगपक्षिसरीसृपादयस्तिर्यग्योनयः । नारकिणस्तु रौरवादिषु दुःखैकाश्रय दुस्त्यजविग्रहाः । जङ्गमं पुनर्द्विविधम् - योनिजभयोनिजञ्चति । इदं देवादिषु विष्वपि सम्भवति । प्रजापति मधुकैटभ धृष्टद्युम्नैरावत स्वेदजादिदर्शनात् । तन योनिजेष्वेव पञ्चमा- हुत्यपेक्षा । योनिप्राप्तेः पूर्वमाकाशवायुधूमाभ्रमेघवृष्टिवीह्यादि रेतस्सिक्षु अन्यशरीरेषु संसर्गमात्रम् । वेदार्थसंग्रह इति । भाष्यकारोक्तावपि मूलभूतं प्रमाणमाह इदश्च व्यष्टिनामरूपाणामिति । जघन्यगुणवृत्तिस्या इत्येतत् व्याचष्टे उत्तगेत्तरनिकुष्टेत्यादिना । अत्र स्थावरशब्द इति । ततश्व स्वावरत्वं ततोऽपि गुरमलतास्वम् इति पृथगणनस्य न विरोधः शकय इति भावः । देवादिषु त्रिष्वपीति । देवमनुष्यतियक्ष्वित्यर्थः । नारकिणां यातनाशरीरस्य केवलप पारव्यायो निजत्वादिति भावः । प्रजापतीति । प्रजापतेर्नामी कमलादिव उत्पत्तेः, मधुकैटभयोरपि भगवत्सङ्करूपमा सृष्टत्वात्, धृष्टद्युम्नम्यामेरुत्पत्तेः, ऐरवतस्य क्षीराब्धेरुत्पत्तेः श्रवणादिति भावः । पश्चमाहुत्यपेक्षेति । बुपर्जन्य यथा कथञ्चिदन्यत्र गमनमात्रेण वृक्षादीनामपि जङ्गमत्वस्वीकारे शास्त्रविरोधसूचनाय । उक्तं हि, “तमोमोहो महामोहस्तामित्रो बन्धसंज्ञिनः । भविथा पञ्चपर्वेषा प्रादुर्भूता महात्मनः || १शषाऽवस्थितः सर्गो ध्यायतो प्रतिबोधवान् । बहिरन्तश्वा प्रकाशः संवृतात्मा न्गाह्वयः” इति । यत्न नगाह इत्युक्तया तेषामजङ्गमत्व- मावश्यकमिति भावः । ननु शिकाकाष्ठादिषु जीवसंबन्धाभावात् तेषां शरीरान्तर्भाववचनमनुपपन्नमित्या- शाह शिलादीति । उक्तविषये संप्रदायमाह तथाचेति । उक्तसंपदायवाक्याभिप्रेतं मूलप्रमाणमाह इदश्चेति । व्यष्टिनामरूपाणामिति । पञ्चीकरणानन्तरमादिदेवादिनामरूपाणामित्यर्थः । त्रिष्वपीति । नारकिशरीरस्य योनिजत्व विरहादिति भावः । तल देवायोनिजोदाहरणं प्रजापति मधुकैट मेति । प्रजापतेभंग- बन्नामी कमलादेः, मधुकैटभयोश्च केवलभगवत्सङ्कादुत्पतेरिति भावः । मनुष्योदाहरणं धृष्टद्युम्नेति । तस्मामेरुः पत्तेरिति भावः । तिर्यगुदाहरणं ऐरावतेति । तस्य क्षीराब्धेरुत्पतेरिति भावः । नतु शरीरमात्रस्म पश्चमा हुतिसापेक्षत्वादयोनिजशरीरे तदुपपत्तिः कथमित्यन, तादृशनियमो नास्तीत्याह तत्रेति । एवकारेण शरीरमात्रे तदपेक्षाव्यवच्छे रः । पञ्चमात्यपेक्षेति । योषिद्रपानौ रेवत्संबन्धरूपा या पश्चमाहुतिः, " 1 रत्नपेटिकारंगरामा जीयलमतं न्यायसिद्धाजनम् 177 तत्र व्रीह्यादिप्राप्तेः पूर्व शीघ्रमेव निक्रमणम् । ततः परं दुर्निष्प्रप [त]तरम् । चुपर्जन्यपृथिवी पुरुषानन्तरं पञ्चमै योषिदनी हुनस्य तत्तत्काल प्रतिनियत परिणामविशेषादय आयुर्वेदयोगादिशास्त्रेषु विशदमव- सेयाः । सप्तधातूनां शुक्कशोणितसम्भवत्वप्रकारः, प्रकृतिविकृतिभावनियतवातपित्तकफादिप्रपञ्चः, पृथिवीपुरुषयोषिदूपेषु अभिषु श्रद्धा सोमवृष्टयन्नरेतोरूपाः पञ्चाहुतयः पञ्चाग्निविद्यायां निर्दिष्टाः । तत्र योषिद्रूपे पञ्चमानौ रेतोरूपा आहुतिः पश्चामाहुतिः । ग्राम्यधर्मापेक्षा नास्तीत्यर्थः । " तस्मिन् यावत्सम्पा - तमुषित्वा अथैतभेवाध्वानं पुनर्निवर्तन्ते, यथेतमाकाशमाकाशाद्वायुम् । वायुर्भूत्वा धूमो भवति घूमो भूत्वा अभ्रं भवत्य भूत्वा मेघो भवति मेघो भूत्वा प्रवर्षति । त इह व्रीहियवा ओषधिवनस्पतयस्तिलमाषा इति जायते” इति श्रुत्या द्युलोकादवरोहतां जीवानामाकाशवायुधूमादिभावापत्तिरभ्युपगन्तव्येत्याशङ्कय “तत्त्वाभाव्यापत्तिरुपपत्तेः, अन्याधिष्ठिते पूर्ववदभिलापात् रेतः सिम्योगोऽथ" इत्यादिसूत्रैर्वैराग्यपादे, चेतनान्तरशरीरेषु आकाशादिषु संसगमात्रमेव; न तु आकाशादिशरीरकत्वमिति स्थापितमित्यभिप्रयन् आह योनि प्राप्तेः पूर्वमित्यादि । रेतः सिक्ष्विति । रेतः सिक् पितेत्यर्थः । " त्रीहियवा ओषधिवनस्पतयस्तिल- माषा इति जायन्ते” इति द्युलोकादवरोहतां जीवानां व्रीह्यादिसंश्लेषं प्रस्तुत्य, “अतो वै खलु दुर्नि प्रपतरम्” इति व्रीह्यादितो निष्क्रमणस्य चिरतरत्वावेदनेन तत्पूर्वमाकाशादितो निष्क्रमणस्य अचिरतरत्वमावेद्यते इति, ’ नातिचिरेण विशेषत्" इति सूत्रे प्रतिपादितत्वमभिप्रयन् माइ व्रीह्यादिप्राप्तेः पूर्वमिति । तत्तत्काल- प्रतिनियतेति । (१) ‘शोणितान्मांस मांसान्मेदो मेदसोऽस्थीनि अस्थिभ्यो मज्जा मज्जाया. शुक्ल (शुक्लम ; शुक्ल.) शोणितसंयोगादावर्तते गर्भः । हृदि व्यवस्थानेऽपि हृदयेभ्योऽन्तराभिः अभिस्थाने पितं पित्तस्थाने वायुर्वायुस्थ’ ने हृदयं प्राजापत्यात् क्रमात् (!) । ऋतुकाले प्रयोगे एकशतोषि कलिलं भवति । सप्तरात्रोषितं बुद्बुदं भवति । अर्धपासाभ्यन्तरेण पिण्डो भवति । मासाभ्यन्तरेण कठिनो भवति । मासद्वयेन शिरः कुरुते । मासत्रयेण पादप्रवेशो भवति । अथ चतुर्थे मासे अड्गुलिजठरकटिदेशो भवति । पञ्चमे मासे पृष्ठवंशो भवति । षष्ठे मासे नासाक्षिश्रोत्राणि भवन्ति । सप्तमे मासे जीवेन संयुक्तो भवति । ष्टमे मासे सम्पूर्णो भवति ।" इत्याद्युपनिषदायुर्वेदादिषु तत्तत्काल प्रतिनियतपरिणाम- तदपेक्षा नास्तीत्यर्थः । भवेदं बोद्धयम् - धुपर्जन्यपृथिवी पुरुषयोषिद्रूपेषु पश्चस्वमिषु श्रद्धा सोमवृष्टयन्नरेत- संबन्धः पञ्च हुतय इति । रेतस्सि पिता । शीघ्रनिष्क्रमणमिति । पश्चात् विलम्बोक्त्या पूर्व शैघ्रयसिद्धिरिति भावः । दुर्निष्प्रप[]]तरम् [मत्यन्तच्छनिष्क्रमणम्, अत्यन्त विलम्ब निष्क्रमणमिति यावत् । ततत्काल प्रतिनियतपरिणामादय इति । ऋतुकाले प्रयोगे एकरात्रोषितं कलिलं भवति । सप्तरात्रोषित बुदबुदं भवति । मासाभ्यन्तरेण कठिनो भवति । मासद्वयेन शिरः, मासत्रयेण पादौ चतु 1 1 ( ? ) … ( ? ) एवं चिह्नितः शोणितादित्यादिर्वाक्यराशिः सप्तधातूनामित्यादेविवरणरूपत्वात् पश्चान्निवेशनमर्हति । द्वितीयव्याख्यायामयमंशो न स्पृष्टः, अशुद्धिचिन्तयेव । ममान्नरसपरिणामक्रमे सप्तसु धातुषु आदिमं रक्तं शोणितपदविवक्षितम् । मूले तु प्रथमं शिशुगतधातुषु केषांचित् शुक्ल- संभवत्वं केषाञ्चिन्मातृशोणितजत्वञ्च मानान्तरसिद्धमुच्यते । अन्न विवरणीयञ्चावशिष्यत इति शुद्धं पाठन्तरं द्रष्टव्यम् । 23 178 मद्रव्यपरिच्छेदः (अचितां परशरीरत्वे विशेष : ) नाडयादिविशेष, नत्परिमाणादयश्च ते ष्वेवावसेयाः । एवं जरायुजाण्डजोद्भिजस्वेदज मेदोऽपि भाव्यः ॥ एषाञ्च व्यष्टिजी शरीराणामीश्वरं प्रति शरीरत्वं सद्वारकमद्वारकञ्चेति एकः सम्प्रदायः । सद्वारकमेवेति अन्यः । प्रथमस्तु पक्ष: प्राचुर्येण भाष्यकारव्यवहारैः सूच्यते । तत्ररत्नाकरेऽपि स एवोक्तः, “चेतनाचेतनयोरविशिष्टं तं प्रति शरीरत्वम्” इत्यादिवचनात् । द्वितीयस्तु पक्षो विवरण- काराङ्गीकृतः । षडर्थसङक्षेपे हि अचितो जीवेश्वरयोर्देद्दत्वात् तद्वाचिशब्दजनितघियामुभयत्र पर्यंव- सानम् उभयोरपि स्वयमेव भानात् द्विर्भानञ्चाशङ्कयोक्तम्, “नाचितो जीवद्वारा ब्रह्मशरीरत्वात् " इति । विवरणेऽपि अयमेवार्थः प्रपञ्चितः । अयञ्च वित्रादो देवमनुष्यादिव्यष्टिदेहविषयः ; दिव्य- मङ्गळ विग्रहाद्यचित्सु सद्वारकत्वायोगात् । विवरणेऽपि हि तमः प्रभृतीनामपि शरीरत्वनिर्देशविरोध- परिहाराय “आदिसृष्टौ तु” इत्यादिना समष्टितत्त्वानां साक्षात् परशरीरत्वमुक्तम् । तेजोऽबन्न- सृष्टिसमनन्तरभाविदेवमनुष्यादिनामरूपव्याकरणमात्र एव, “अनेन जीवेन” इत्यादिश्रुत्यनुरोधेन विशेषादयोऽनुसन्धेया इति भावः । जरायुजम् जीवजम् पुरुषपश्वादि । अण्डजम् पक्ष्यादि । उद्भिजम् उद्भिन्तीत्युद्भिव स्थावरम् । ततो जातमुद्भजं स्थावररूपम् । स्वेदजम् यूकादि । भाष्यकारव्यवहारैरिति । " जीवद्वारा परमालनि पर्यवस्यन्ति" इति व्यवहारस्य, ‘चिदचितोः परमात्मशरीरत्वात्" इत्यदि यवहारस्य च भाष्यादिषु दर्शनादिति भावः । अचित इति । ननु मचि जीवेश्वरशरीरत्वे किं शरीरवाचिशब्देद्वयोरपि शरीरिणोर्युगपदभिधानम् ! उत क्रमेण ! नाम: ; तथा सति सर्वेषां शरीरवाचिशब्दानां परमात्मनि पर्यवसानम्, न जीवे इति नोपपद्यते । पुष्पवन्ता- वित्यादिपदोपस्थापितचन्द्रसूर्ययोरिव परस्परविशेषणविशेष्यभावापन्नत्वे विनिगमनाविरहात् । न द्वितीयः; द्विरावृतिप्रसङ्गात् । ततश्च विरम्यव्यापारप्रसङ्ग इत्याक्षिप्य परिहृतमित्यर्थः । स्वयमेव मानादिति । परस्परविशेषणविशेष्यभावानापन्नत्वेन स्वच्या मानेन एकत्र पर्यवसानम् अपरत्न नेति नियन्तुमश क्यत्वादिति भावः । विरोधपरिहारायेति । सर्वेषामपि वस्तूनां जीवद्ध रैव परमात्मानं प्रति शरीरत्वे जीवशरीरत्वरहितानां तमः प्रभृतीनां परमात्मशरीरत्वाभावात्, “यस्य तमः शरीरं”, “यस्याक्षरं शरीरम्” अङ्गु लजठर कटिदेशः, पञ्चमे पृष्ठवश पञ्चमे पृष्ठवश, षष्ठे नासाक्षिश्रोत्राणि, सप्तमे जीवेन संयोगः, अष्टमे पूर्णता इत्येवंरूपाः परिणामादय इत्यर्थः । एवं जगयुजेत्यादि । जरायु = गर्भवेष्टनचर्म, तज्जं मनुष्यपश्वादि- शरीरम् | अण्डजं पक्ष्यादिशरीरम् उद्भिजं स्थावरशरीरम्, स्वेदजं यूकादिशरीरम् ॥ भाग्यकारव्यवहारैरिति। “जीद्वारा परमात्मनि पर्यवस्यन्"ि इति व्यवहारस्म, “चिदचितो सर्वा- वस्था वस्तियोः परमात्मशरीरत्वत्” इत्यादिव्यवहारस्य च भाष्ये दर्शनादिति भावः । स्वयमेव भाना- दिवि । पुष्पवन्तादिपदात् चन्द्रसूर्यर्योरिव स्वातन्त्रघेण मानादित्यर्थः । तथाच जीवेश्वरयोर्विशेषणविशेष्य- भावविरहात् सर्वेषां शब्दानां परमात्मनि पर्यवसाननियमभङ्ग इति भावः । द्विर्भानमिति । मचितः साक्षात् परमात्मशरीरत्वे जीवस्यापि तच्छरीरत्वस्य निर्विवादतयाऽचितो जीवशरीरत्वाच ईश्वरस्याचिद्विशिष्ट- त्वेनाचिद्वशिष्टजीव विशिष्ट वेन च मानावश्यम्भावाद्विर्भानप्रसङ्ग इत्यर्थः । जीवद्वारेति । तथाचाचिद्वाचि शब्दजन्य बुद्धेरचिद्विशिष्ट जीवविशिष्टपरमात्मविषयकतया नोक्तदोषद्वयावकाश इति भावः । विरोधपरि हारायेति । अचिद्वस्तूनां जी द्वारे परमात्मशरीरत्वे जीवशरीरत्वरहितेषु तमःप्रभृतिषु परमात्मशरीरत्व- +

रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाजनम् 179 सद्वारकत्वम् । तत्रापि अद्वारकं सद्वारकञ्च शरीरत्वे न कश्चित् दोषः । उभयपर्यवसानमपि विशेषमूल-प्रयोग मेदप्रत नियमात् परिहृतम्’ । अत एव न द्विर्भानमपि । न च एकस्य युगपदनेकं प्रति शरीरत्वमनुपपन्नम् ; तल्लक्षणयोगेन तदुपपत्तेः, अनेकं प्रति शेषत्वादिवत् । न च स्वतो जीववत् शरीरभूतस्य त्रिगुणद्रव्यस्य जीवानुप्रविष्टसङ्घातविशेषदशामात्रेण ईश्वरं प्रति शरीरत्वमपसरति । न च तदन्यत् द्रव्यम्; द्रव्याभेदात् । व्याकृतभूतत्वगादीन् प्रति च ईश्वरस्य अन्तर्यामित्वात् । तत एव च तेषां तच्छरीरत्वं श्रूयते । सुषुप्तिमूच्छद्यिवस्थासु च स्वाभाविकमीश्वरनियाम्यत्वमेव देहदेहिनोदृश्यते । मत इदमद्वारकनियमनं तत्पक्षे न स्यात् । जीवसत्तामानञ्च न देहनियमनौ- पयिकम् तदानीं ज्ञानेच्छारहिततया तस्य गगनादिसत्तातुल्यत्वात् । अतः सर्वावस्थानां सर्वद्रव्याणामीश्वरं प्रत्येव स्वतश्शरीरत्वम् । जीवं प्रति तु तत्कर्मकृतमिति समीचीनोऽयं पन्थाः ॥ इत्यादिविरोधः स्यादिति तत्परिहारायेत्यर्थ ॥ विशेषमूलेति । अनन्यथासिद्धपरमात्मलिङ्गबलात् यत्र परमात्मनोऽप्युपस्थितिः, तत्र जीवस्य शरीरत्वाविशेषेऽ पे न स्वतन्त्रतया मानम्, नापि द्विर्मानम्, अपि तु परविशेषणतयैव । एतादृशविशेषे च प्रयोगभेद एव मूलम् । तथैव मादिभ्युत्पतेरिति भावः । स्वतो जीववदिति । सङ्घानदशा विशेषानुप्रवेशमात्रेण त्रिगुणद्रव्यस्य स्वनः सिद्धशरीरत्व परित्यागे जीवस्यापि तत्प्रवेश विशेषात् शरीरत्वमपि त्याज्यं स्यात् ततश्व सद्व रकमपि शरीरत्वं न स्यादिति भावः । व्याकृतभूतेति । “यः सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन् सर्वेभ्यो भूतेभ्योऽन्तरो यं सर्वाणि भूतानि न विदुर्यस्य सर्वाणि भूतानि शरीरं यः सर्वाणि भूतान्यन्तरो यमयति” इति व्याकृतभूतानाम्, “यस्त्वचि तिष्ठस्त्वचोऽन्तरः” इत्यादिना इन्द्रियाणाञ्च साक्षात् तदायत्तशरीरत्यावेदनादित्यर्थः । ननु ईश्वरस्यैव नियन्तृत्वमिति कथमुच्यते, देहान्तर्वर्तिनो जीवस्यापि नियन्तृत्वसम्भवादित्यत आह जीवसत्तामात्रश्चेति । तत्कर्मकृतमिति । परमात्मसङ्करगयत्तमित्यर्थः । ततश्च नित्यमुक्तादिशरीरस्य व्यवहारविरोधः स्यादिति तत्परिहारायेत्यर्थः । विशेमूले ते । तात्पर्यप्र. हकविशेषःघीनेत्यर्थः । इदञ्च प्रतिनियमविशेषणम् । भयं भावः – नानार्थस्थल इव तचत्तात्पर्यानुरोधेन तथातथा बोधसंभवान्न तारस्यविरुद्ध स्वतन्त्रभानं द्विर्मानं वा प्रसज्यत इति । जीववदिति । जीवस्येवेत्यर्थः । अयं भावः - त्रिगुणद्रव्यस्य स्वाभाविकमीश्वरशरीरत्वं यदि जीवानुप्रविष्टसंयोगविशेषदशामात्रेणापगच्छेत्, तथा जीवस्यापि तादृश- सङ्घातानुप्रवेशमात्रेण तदपगमप्रसङ्गः । ततश्च जीवद्वाराऽपि शरीरत्वानुपपत्तिरिति । व्याकृतत्वगादीन् प्रतीति । “यस्सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्” इत्यारभ्य, “यस्य सर्वाणि भूतानि शरीरं यस्सर्वाणि भूतान्यन्तरो यमयति” इति व्याकृतभूतानाम्, “यस्त्वचि तिष्ठन्” इत्यारभ्येन्द्रियाणाञ्चेश्वरनियाम्यत्वं तत एव साक्षात् उच्छरीरत्वश्च श्रूयत इत्यर्थः । स्वनश्शरीरत्वमिति इतरसङ्करगनधीनं शरीरत्वमित्यर्थः । कर्मकृतमिति । 1 अत्रेदमपि बोध्यम् - श्रियोऽपि चिदचिच्छरीरकत्वात् अचिद्वाचकानामचिद्विशिष्टजीव- विशिष्टश्रीविशिष्टब्रह्मपरत्वश्चास्त्विति न शक्यम् अनम्यथासिद्धलिंगस्थले तथा विवक्षायामप्यन्यत्र न श्रीग्रहणम् । अस्फुरजीवक घटादिशब्दे मध्ये जीवाग्रहणवत् । क्वचिन्नियमनस्वरूपयोग्यत्वमेत्र श्रियः परस्य तु सर्वत्र फलोपधायकत्वमिति साक्षादपि जीवविशिष्टस्य तस्य पुरस्स्फूर्तेः । संनियोगशिष्टत्वादेव श्रियोऽपि लाभात् तद्विवक्षानपेक्षणाच्चेति । 180 जडद्रव्यपरिच्छेद समाप्तिः एनामात्मतिरस्क्रियायवनिकामिच्छाविहारस्थलीं निर्व्यापारविभावरीसहचरीं निद्रामनिद्रात्मनः । ब्रह्मस्तम्ब महेन्द्रजालरचनापिच्छावलीं श्रीमतो विष्णोलोहितशुक्लकृष्ण शबलां विद्यामविद्यातनुम् ॥ २७ ॥ इति कवितार्किक सिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेङ्कटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु श्रीन्यायसिद्धाञ्जने जडद्रव्यपरिच्छेदः प्रथमः ॥ कर्मकृतत्वाभावात् कथमेतदिति शङ्का प्रत्युक्ता ॥ आत्मतिरस्क्रियेति । यथावस्थितात्मानुभवप्रति- बन्धिकाम् । इच्छाविहारस्थलीम् लीला भूमिम् । निर्व्यापारविभावरीम् = निर्व्यापारविभावरीरूपे प्रह्लये परमात्मनः सहायतया अवस्थानात् तस्य सहचरीम् । अनिद्रस्य परमात्मनो योगनिद्रारूपाम् । “मजामेकाम्” इति श्रुतिप्रतिपाद्याम् । अविद्यातनुम् = भविषाशब्दितां तनुं विद्याम् तत्त्वतो जानीयाम् ॥ इति श्रीमन्तातयाये चरणारविन्दचञ्चरीकस्य वात्स्यानन्तार्थ सेवासमधिगत- शारीरकमीमांसाभाष्यहृदयस्य परकालमुनिकृपालब्धपारमहंस्यस्य श्रीरङ्गरामानुजमुनेः कृतिषु श्रीन्याय सिद्धाञ्जनटीकायां जडद्रव्यपरिच्छेदः प्रथमः ॥ 1 कर्माधीनभग वत्सङ्कल्पप्रयोज्यमित्यर्थः । इदच प्रस्तुतप्राकृतशरीराभिप्रायम् । सुक्तादिशरीरत्वसाधारण्येन तु भगवत्संकलन प्रयोज्यतया शरीरत्वस्येवर सङ्कल्पानधीनत्वरूपं स्वाभाविकत्वं न संभवतीति बोद्धयम् । आत्मतिरस्क्रियायवनिकाम् यथावस्थितात्मानुभवप्रतिबन्धिकां तिरस्करिणीम् । इच्छाविहारस्थलीं स्वैरकीला प्रदेशरूपाम् । निर्व्यापारविभावरीसहचरीम् । विभावरी = पाकृतप्रलयकालः, तज्ञ सहचरी सदृशपरिणामरचनया विनोदार्थाम् अनिद्रस्य परमात्मनो विषनपरिणामसङ्कल्पराहित्यरूपनिद्रा संपादिकाम् । ‘मनेन प्रळयदशोक्ता ! सृष्टचैंपकरणतामाह ब्रह्मस्तम्बेति । लोहितशुक्लकृष्णशबळां सत्त्वादिगुणत्रय- मय, अविद्यातनुं = ज्ञानविरोधितया अविद्याशब्दितां भगवच्छरीरभूतां प्रकृतिं विद्यां = यथावज्जानीयाम् ॥ इति श्रीकृष्णता तवार्यम्य कृतिषु श्री न्यायसिद्धाञ्जनव्याख्यायां रत्नपेटिकासमाख्यायां जडद्रव्यपरिच्छेदः । श्रीमते श्रीकृष्णवातयार्यमहा देशिकाय नमः । श्रीः श्रीन्यायसिद्धाञ्जने जीवपरिच्छेदः ॥ २ ॥ अथ जीवः । अल्पपरिमाणत्वे सति ज्ञातृत्वम्, शेषत्वे सति ज्ञातृत्वम् इत्यादि तल्लक्षणम् । स तावन्न देहः ; प्रत्येक समुदाय चैतन्यादिविकल्पानुपपत्तेः । शरीरभेद इवाभिप्राय मेदप्रसङ्गात् । श्रीरङ्गरामानुजीयम् अथ जीव इति । निरूप्यते इति शेषः । अल्पेति । सन्यन्तेन ईश्वरव्यावृत्तिः । ज्ञातृत्व- मिति । अनेन घटाद्दिव्यवृतिः । शेषत्वे इति । ईश्वरतापर्याप्त्यधिकरणापेक्षया शेषत्वस्य विवक्षित- स्वात् ईश्वरत्वस्य व्यासज्यवृत्तित्वेन लक्ष्म्या ईश्वरता पर्याप्त्यधिकरणापेक्षया शेषत्वाभावान्नातिव्याप्तिः । लक्ष्म्याजीवान्नर्भाविपक्षे तु न दोषः । आदिशब्देन अणुत्वे सति ज्ञातृत्वमित्यादि विवक्षितम् । “देहेन्द्रियमनः प्राणघीभ्योऽन्योऽनन्यसाधनः " इति क्रमं हृदि निघाय प्रथमं देहव्यतिरेकं साधयति स इति । चेतनःवलक्षणो जीव इत्यर्थः । उत्तरत्र प्रत्येक समुदाय चैतन्यादीति ग्रन्थानुगुण्यात् । प्रत्येक समुदायेति । शिरः पाण्याद्यवयवेषु प्रत्येकं चनन्यम् उत समुदाये इत्यर्थः । ननु पूर्ववाक्ये देहस्यैव प्रस्तुततया प्रत्येक समुदायेति वावयेऽपि देहानां किं प्रत्येकं चैतन्यम्, उत समुदाय इत्येव विकल्पः स्यात्, न तूक्तः प्रकारः इति चेन्न ; देहस्य शिरः पाण्यादिलक्षणतया देहस्य प्रस्तुतत्वे शिर:- पाण्यादीनामपि प्रस्तुतत्वेनोक्त विकल्पशेपपतेः । चैतन्यादीति - आदिशब्देन भवयवातिरिक्तावयविचैतन्यं विवक्षितम् । विकल्पानुपपत्तेरिति । विकल्पासहत्वादित्यर्थः । यद्वा विविधकल्पानुपपत्तेरित्यर्थः । " क्रमप्राप्तं जीवनिरूपणं प्रतिजानीते अथेति । निरूप्यत इति शेषः । अल्पपरिमाणत्वे सतीति । अपक्हृष्टपरिमाणवत्त्वे सतीत्यर्थः । इदं चेश्वरवारणाय । ज्ञातृत्वमिति । पृथसिद्धिसंबन्धेन ज्ञानवत्त्व- मित्यर्थः । इदञ्च घटादिवारणाय । अपृथक् सिद्धिसंबन्धेनेत्यनेन विषयतासंबन्धेन ज्ञानवत्त्वमादाय न तदोषतादवस्थ्यम् । शेषत्वे सतीति । अत्रापि सत्यन्वमीश्वरवारणाय । विशेष्यं घटादिवारणाय । शेषत्वमिह स्वाभाविकं ग्राह्यम् । तेनैच्छिक भागवतशेषत्ववति भगवति नातिप्रसङ्गः । अनुगृहीतं हि श्रीमद्रहस्यत्रयसारे, “स्वेच्छयैव परेशस्य तादधीन्यबलातु नः । भगवद्भक्तशेषत्वम्” इति । स्वाभाविकत्वं च स्वसमानाधिकरणेच्छानधीनत्वम् । देवीगतभगवच्छे षत्वस्याप्युभयेच्छाधीनतायाः चतुश्श्लोक्यधिकारे सिद्धान्तत्वान्न तनातिप्रसङ्गः। इत्यादीति । आदिपदेन अणुत्वे सति ज्ञातृत्वम्, खाभाविका घेयत्वे सति ज्ञातृत्वमित्यादे: सङ्ग्रहः । देवीव्यावृत्तये स्वाभाविकेति । देहेन्द्रियमनः प्राणधीभ्योऽन्योऽनन्यसाधनः " इत्याद्यनुसारेण प्रथमतो देहभेदं साधयति स इति । ज्ञातृत्व टेनो लक्षणो जीव इत्यर्थः । तथाच ज्ञातृत्वाश्रयो देहभिन्न इत्युक्तं भवति । प्रत्येकसमुदाय चैव. न्यादिविकल्पानुपपत्तेरित्यत्र आदिशब्देनावयवातिरिक्तावयविचै अन्यपरिग्रहः । विकल्पानुपपत्तेरिति । विकल्पेना (रूपने?) अनुपपत्तिप्रसरादित्यर्थः । यद्वा प्रत्येकचतन्यादिरूपाणां विविधपक्षाणामनुपपन्नत्वा दित्यर्थः ॥ तत्र शिरःपाण्यादिरूपाणामवयवानां रूपादिमत्स्यमिव प्रत्येकमेव चैतन्यमिति प्रथमः पक्षः, द्वित्वादिकमिव 182 जीवपरिच्छेदः (देहव्यतिरेकसाधनम् ) ममेति व्यतिरेकप्रत्ययात्। सङ्घातत्वादिहेतुभिश्च । अवयविनश्च दूषितत्वात् । सिद्धावपि तद्गुणस्य कारण प्रथम दूषयति शरीरभेद दवेति । अभिप्रायमेदप्रसङ्गादिति । विरुद्धाभिप्रायाने रुग्रामण्यधिष्ठित- ग्रामवत् न किमपि कार्यं निर्वर्तेतेति भावः । ननु अविरुद्धाभिप्रायानेकपुरुषाधिष्ठिग्रामवत् बन्यो - न्य विशेषसम्भव इति चेन्न ; अनादौ संसारे कदाचिद्वरोषस्यापि प्रसङ्गात् । अत एवेन्द्रियात्मवादि- निराकरणे वक्ष्रति परस्पराविवादनियमाद्यनुपपत्तेरिति । ममेति व्यतिरेकप्रत्ययादिति । मम वस्त्रम्, मम गेहम् इतिवत, मम शिरः मम शरीरमिति विस्पष्टभेदप्रतीतेरित्यर्थः । इदच दूषणं प्रत्येकसमुदायादिसर्वरक्षस चारण द्रष्टव्यम् । समुदायचैतन्यदक्षं दूषयति सङ्घातत्वादिहेतुभिश्चेति । विमदम चेतनम् सङ्घानत्वात् रूपश्वात्, बाह्येन्द्रियग्राह्यत्वात् घटवत्। किश्च समुदायो न शिर. पाण्यादीनामन्योन्यसंयोग: ; तस्य गुणत्वेन चैतन्यासम्भवात, शिरः पाण्यादिरूपसमुदायिनामेव सङ्घातशब्दवाच्यत्वे प्रत्येक पक्षदोषानतिवृत्तेश्चेत्यर्थः । न च प्रत्यक्षमात्रप्रामाण्यवादिनं चार्वाकं प्रति नानुमानमुपन्यासार्हमिति वाच्यम्; ये तु लोकायत मित्यत्र आयतशब्दविवक्षितमनुमानमपि प्रत्यक्षान्त- भावेण गृह्णन्ति तान् प्रति उपन्याससम्भवादिति ध्येयम् । अतिरिक्तावयविपक्षं दूषयति अवयविन इचेति । भवयविनमभ्युपेत्याह सिद्धावपीति । कारणगुणपूर्वकत्वप्रसङ्गादिति । । । ततश्च समुदायपर्याप्तमेकमेव चैतन्यमिति द्वितीयः । भवयवारब्धातिरिक्तावयविनिष्ठ चैन्यमिति तृतीयः । यद्यपि न देह इत्यव देहस्यैवोपस्थित्या देहानां प्रत्येकं चैतन्यम्, उत तत्समुदायस्य वेत्येवमर्थः स्यात्, तथापि शरीरभेद इवेत्यादिदूषणग्रन्थानुरोधात् देह इत्येकवचनानुरोघाच्च शिरः पाप्यादिसमुदायस्यैव देहशब्देन विवक्षितत्वप्रतीतेर्न प्रागुकार्थानुपपत्तिः । तत्र प्रथमं प्रत्येक क्षं दूषयति शरीरभेद इवेति । अभिप्राय भेदप्रसङ्गादिति । अनेकप्रामण्यविष्ठितप्रामादिष्विव कदाचिदभिप्रायमेदप्रसङ्गादित्यर्थः । तथाच तदानीं न किमपि कार्यं निर्वर्ततेति भावः । ममेति व्यतिरेकप्रत्ययादिति । मम वस्त्र मम गृहमित्यादिवत् मम शिरो मम पाणिर्मन शरीरमिति स्पष्टतरमेदप्रत्ययादित्यर्थः । इदच सर्वपक्षसाधारणं दूषणम् । समुदायपक्षदूषणमाह सङ्घातस्वादिहेतुभिश्चेति । विमतमचेतनम् सङ्घातत्वात्, रूपवत्त्वात्, बाह्येन्द्रियग्राह्यत्वाद्वा घटवदित्यनेन चैन्याभावसिद्धेरित्यर्थः । यद्यपि प्रत्यक्षमात्रप्रामाण्यवादिचार्वाकं प्रति अनुमानोपन्यासो न युज्यते; तथापि चार्वाकै देशिभिर्लोकायतमित्यना यतशब्दविवक्षितमनुमानमपि प्रत्यक्षान्तर्भावेण गृह्यने । मतस्तान् प्रति अनुमानोपन्यातो युज्यते । अथवा यत्र सङ्घातत्वादिकं तत्र चैतन्याभाव इति घटादौ व्याप्तिनिर्णयात् व्यापकाभावे व्याप्यामावनसङ्ग इति वकं परमेवेदम् । इदमुपलक्षणम् -चैतन्यस्य समुदायपर्याप्तत्वस्वीकारे मङ्गुल्याद्येक देशनाशेऽपि चैतन्यविलोपप्रसङ्ग इत्यपि बोद्धयम् । तृतीयपक्ष दूषपति अवयविनश्चेति । दूषितत्वादिति । स्वयाऽपीत्यादिः । चार्वाकमतेऽपि हि व्यवयवी नास्त्येव; त्रसरेणुपुञ्चास्यैव घटादिरूपत्वाभ्युपगमात् । तथापि गत्यभावसूचनाय तदभ्युपगममनूद्य दूषयति सिद्धावपीति । कारणगुणपूर्वकत्वप्रसंगादिति । तथाचावयवेषु पाण्यादिषु चैतन्यावश्यम्भावात् 183 गुणपूर्वकत्वप्रसङ्गात् । पाकजगुणवत् परिणामविशेषाभ्युपगमेऽपि प्रत्यवयवं चैतन्यप्रसङ्गो दुष्परिहरः । अत एव, “तेभ्यश्चेतन्यं किण्वादिभ्यो मदशक्तिवत्” इति प्रलापो निरस्तः । सङ्घात- दशायां प्रत्यवयवं मदशक्तेः; रसविशेषादिवत् ॥ अस्तु तर्हि भूतावयवविशेषः शीघ्र सञ्चारी स्थायी शिर. पाण्यादिलक्षणेषु शरीरसमवायिकारणेषु चै अन्याभ्युरगमे विरुद्धाभिप्रायत्वलक्षणपूर्वदोषप्रसङ्ग इति भावः । नतु पीलुपाकक्रियायां कारणगुणपूर्वकत्वनियमेऽपि पिठरपाकपक्रियायां पाकेन पिठर एव रूपोत्पत्तिवत् न कारणगुणपूर्वकत्व नियम इत्यत आह पाकजगुणवदिति । परिणाम विशेषाभ्युप- गमेऽपीति । चैन्यलक्षणागन्तुक धर्मविशेषाभ्युपगमेऽपीत्यर्थः । दुष्परिहर इति पाकजन्यगुणस्य घटे तदवयवेषु च दर्शनादिति भावः । अत एवेति । प्रत्यवयवं चैतन्यप्रसङ्गादेवेत्यर्थः । किण्वशब्देन मद्यसाधन कु· विशेष उच्यते । ननु न प्रत्यवयवं चैतन्यप्रसङ्गः : i किण्वादिमदशक्तिवत् सङ्घात एव चैतन्योत्पत्तिसम्भवादित्याशङ्कय दृष्टान्तेऽपि प्रत्यवयवं मदशक्तिरित्याह सङ्घातदशायामिति । अवश्यम्भावादिति शेषः । रसविशेषादिवदिति । संहन्यमानावयवगतर सविशेषादिवदित्यर्थः । ’ किव नानावर्णैस्तन्तुभिराज्येऽपि पटे तन्तु गतरूपातिरेकेण रूपान्तरस्य वा अवयव मेदव्यवस्थितमधुराम्लरस- व्यतिरेकेण माम्रादिफले रसान्तरम्प वा अतिपक्कापक्कभाग मे द्रव्यवस्थित मूर्ति गन्धसुरभिगन्धातिरेकेण नागवल्लीपर्णे गन्धान्तरस्य वा भागभेदव्यवस्थितकठिनसुकुमारहपश्यतिरेकेण कदलीदले स्पर्शान्तरस्य वा, वृक्षादौ मूलमध्यादिभागव्यव स्थिनम् हदरुपान्तरपरिमाणव्यतिरेकेण परिमाणान्तरस्य वा अनुपलब्धिपराइवत्वेन अवयवगतचैतन्यस्यैव वक्तव्यत्वात् । ननु नानावर्णतन्त्वान्घे पटे चित्राख्यं रूपान्तरमभ्युपगन्तव्यम् ; प्रागुक्ताभिप्राय भेद निबन्धनदोषा निस्तार इति भावः । पिठरपाकन्यायेन कारणगुणपूर्वकत्वमन्तराऽप्य वयविनि चैतन्यसंभवशङ्कामनूद्य परिहरति पाकजेत्यादिना । परिणामश्चैतन्यरूपागन्तु कधर्मः । प्रत्यवयव- मित्यादि । पाकजगुणस्थले तथैव दर्शनादिति भावः । अत एवेति । प्रत्यवयवं चैतन्यप्रसङ्गस्य दुष्परि- हरत्वादेवेत्यर्थः । किण्वशब्देन मद्यसाधनाङ्कुर विशेषोऽभिधीयते । प्रत्यवयवं मदशक्तेरिति तथैवोप- लभ्यमानत्वादिति भावः । तथाच तद्वदेव दाष्टन्तिकेऽपि प्रत्यवयवचैतन्यावश्यम्भाव इति हृदयम् । रसविशेषादिवदिति । किण्वादिमेळनजनितमदशक्तिमद्दव्ये रसविशेषादेरप्यपूर्वस्योत्पत्त्या तस्यापि प्रत्यवयवमुपलब्धेरिति भावः । वेद बोद्धयम् - देहातिरिक्तात्मा स्वीकारे एकजातीय मातापितृव्यापार- जनितदेह वैलक्षण्यं कथमुपपद्यते न हि तत्र दृष्टं किञ्चिन्नियामकमुपलभ्यते । अतोऽदृष्टस्यैव देहोत्पत्तिहेतुभूतस्य तन्नियामकता वाच्येति तादृशादृष्टजनकव्यापाराश्रयो देहातिरिक्तः कश्चित् देहोत्पत्तेः प्रागेवास्तीत्यवश्य- मभ्युपगन्तव्यम् । एवं बालस्योत्पत्तिदशायामेव स्तन्यपाने प्रवृत्तिरिष्टसाधनताज्ञानमन्तरा न संभवति । इष्टसाधनताज्ञानञ्च जन्मान्तरानुभवा हित संस्कारजन्यस्मृत्यतिरिक्तं तदानीं दुरुपपादमित्यात्मनो देहातिरिक्तत्व- मावश्यकमिति । भूतावयवविशेष इति । धातुविशेषरूपः वैद्यागमोक्तरीत्या हृदयस्य पित्तविशेषरूपो वा अन्याने कडष्टान्तीकरणेनाप्याह ; 1 मूले किण्वादिगत एव रसविशेषो दृष्टान्तीकृत: ; किञ्चेति । 2 वक्तव्यत्वादित्यस्य प्रलापो निरस्त इति मूलेऽन्वयः ।184 ; जीवपरिच्छेदः (देहव्यतिरेके हढं मानम् ) वा ज्ञातेति चेत् प्रकारान्तरेणायमभ्युपगतो वैदिकः पक्षः देहास्य पिण्डातिरेके सिद्ध अनित्यत्वादिवादस्य अयत्नवार्यत्वात् । आगमेनैवास्य देहव्यतिरेकसिद्धिरित्येके; यथोक्त- मात्मसिद्धी, “आनुमानिकीमपि आत्मसिद्धिमश्रद्दधामाः श्रौतीमेव तां श्रोत्लियाः सङ्गिरन्ते” इति ॥ इतरथा अवयवनो नीरूपत्वेन मचाक्षुषत्वप्रसङ्ग इति चेन्न ; “चित्रं चेदेकता न स्यात् एकं चेत् चित्रता कथम् ? | एकञ्च तच चित्रञ्च तन्तु ( ( ( ) चित्रान्तरं भवेत् ||” इत्यादिभिर्दूषितत्वात् रूपैकार्थसमवायेन चाक्षुषत्वोपतेः । एतेनाम्लकर्पूरादिषु विषशक्तिवत् चूर्णहरिद्रासंसगंज रूपादिवदित्यादिप्रलापोऽपि परास्त:; त्वापि परस्परसंयोगेन संहन्यमानावयवेषु तदङ्गीकारादिति ध्येयम् । ननु देहस्थधातुविशेष एव नैयायिकाभिमतमनोवत् शीघ्रसञ्चारी वा “हृदयस्थपित्तविशेषः प्रकाश. " इति वैद्यागमरीत्या स्थायी वा ज्ञातेत्याशङ्कते अस्तु तहींति । प्रकारान्तरेणेति । वैदिक संप्रतिपन्नज्ञानानन्दत्वानङ्गीकारेण धातुविशेषत्वेन रूपेण देहातिरिक्ता त्मनोऽङ्गीकारात् प्रकारान्तरत्वोक्तिः । ननु एतावताऽपि न तवेष्टसिद्धिः; त्वदभिमतनित्यत्वानन्दत्वादीनामसिद्धेरित्यत बाह देहाख्येति । प्रत्यक्षमात्रप्रामाण्याभिमानं परित्यज्य अनुमानागाप्रामाण्यस्यापि स्वीकृततया नित्यत्वादिविवादोऽयत्नवार्य इति भावः । ननु, “न हि दृष्टे अनुपपन्नं नाम” इति न्यायेन स्थूलोऽहमिति अबाधिउप्रतीतिसिद्धदेहात्म्यैवये न विमतिः कार्या; मम देह इत्यादिपतीनां च ममात्मेत्यादिवत् उपपत्तेः । कदापि ‘नाहं स्थूलः, नाहं ब्राह्मणः, मम स्थूलः, मम । ब्राह्मगः’ इति व्यतिरेकप्रतीत्यभावात् देहात्मैक्यं न शास्त्रमन्तरेण सुनिरसमिति ये मन्यन्ते, तेषां मतमुपन्यस्यति आगमेनैवेति । अन्यो वा यः कश्चिदिति भावः । शीघ्र सञ्चारी स्थायी वेति । सर्वदेहव्याप्तसुखाद्युपलब्धये अल्पपरिमाणत्वे तत्र तत्र सन्निधानाय शीघ्रसञ्चारित्वम्, देहसमपरिमाणत्वे च स्थायित्वमिति भावः । प्रकारान्तरेण ज्ञानानन्दरूपत्वानुपगमेन भूतावयवविशेषरूपत्वेन । वैदिकः पक्षः देहातिरिकात्मसद्भावपक्षः । ननु तावता कथं भवदभिमतसिद्धिः ; नित्यत्वाद्यनुपगमादित्यत माह अनित्यत्वादीति । अयनवार्यत्वात् अल्पयत्त्रनिवार्यस्वात् । नित्यत्वादिसाधकानुमानागमयोः प्रत्यक्षवाघस्य वक्तुमशक्यतया ताभ्यां नित्यत्वसाधनमत्यन्तसुकर मिति भावः । यद्वा देहाख्यपिण्डव्यतिरिक्ताप्रत्यक्षवस्तुस्वीकारेण प्रत्यक्षमात्र- प्रामाण्याभिमानपरित्यागात् अनुमानागमाभ्यां नित्यत्वादिसाधनं सुकरमिति भावः । आगमेनैवेति । एवकारेण प्रत्यक्षानुमानयोर्व्यवच्छेदः । अयं भावः - स्थूलोऽहमित्यचाभितप्रत्यक्षेण देहात्मैक्ये सिद्धे अवयवानामेव चैतन्येऽपि अभिप्राय भेदविरहो दर्शनानुरोधेन वस्तुस्वभावादुपपद्यते; ‘न हि दृष्टेऽनुपपन्नं नाम ’ इति न्यायात् । न हि कदाचिदपि न स्थूलोऽहम्, न ब्राह्मणोऽइमिति प्रतिसन्धानमस्ति येन स्थूलोऽह - मिति प्रत्ययस्य भ्रान्तित्वमुच्येत । मम देह इत्यादिकं तु ममात्मेतिवन्न मेदसाधकम् बात्मशब्दवत् देहशब्दस्यापि स्वरूपपरत्वात । स्वरूपञ्च वासाधारण धर्मविशिष्टो धर्मी । असाधारणत्वञ्च भिन्नावृत्तित्वम् । तथाच घटस्य स्वरूपमित्यादौ भिन्नावृत्तिधर्म विशिष्टरूपस्वरूपपदार्थैकदेशे मेदे षष्ठ्यर्थप्रतियोगित्वान्वयात् घटभिन्नावृत्तिधर्मविशिष्टमित्यन्वयबोधः । यद्वा मसाधारणत्वमेकमात्रवृत्तित्वम् । तच स्वप्रतियोगिवृत्तित्व- , 185 ये पुन:- सत्यपि देहे सुत्रुतिदशायामिन्द्रियेषु उभरतेषु चैतन्यानुरलम्भात् न देहस्व चैतन्यम् ; अपितु इन्द्रियाणामेव । माप च चक्षुर धन्वयव्य तरेकानुविधायिरूपादिज्ञानं तन्निष्ठमेवोचितम् । व्यपदिशन्ति च चक्षुः पश्यतीत्यादि । थारु शन मुखो वायुः, श्रवणकटुः शब्दः इति । किञ्च इन्द्रियेषु सकलेषु, विकलेषु वा अहं सकलः, विक्लः इति प्रतियन्ति । त इन्द्रियाणामेव मत्वमिति स्वतःमानाधिकरण्योभयसंबन्धेन मेदविशिष्टान्यत्वम् । तथाच घटम्य स्वरूपमित्यादौ षष्ठुर्थाधे श्रवस्य एकमात्रवृतिधर्मेऽन्वयात् घटवृत्त्येकमात्रवृतिधर्मविशिष्ट इत्यन्दयवोधः । एतेन प्रमेयमिन्नाप्रसिद्धद्या प्रमेयस्व स्वरूपमित्यादौ वाक्यार्थ सिद्धिरित्यपास्तम् । इत्थं मम देह इति स्वरूपारदेहशब्दघटित वाक्यो लिखितेन प्रत्ययेन एकमात्रवृतधमें मात्मवृत्ति वावगाहनेऽपि देहे मात्ममे दानवगाहनात न स्थूलोऽहमिति प्रत्ययस्य प्रत्यक्षबाधः । नाप्यनुमानेन बाधः ; प्रत्यक्षविरोने अनुमानस्यैव चयनुष्यत्वानुमानवत् काला- त्ययापदिष्टत्वात् । मनन्यथासिद्धागमेन तु स्थूलोऽहमिति प्रत्यक्षचाधात् देहात्मभे इसिद्धिरिति एक इत्यस्वरससुचनाय । तद्वीजं तु मम देह इति व्यतिरेकप्रत्ययस्य नोतरी या अन्यथः सिद्धिः पुत्रचा; स्वरूपपरतामन्तरेणापि तल देहशब्दप्रयोगदर्शनात, तदुलसि प्रत्यस्य देहे भात्यसंबन्धावगाहित्वा- वश्यम्भावात् । षष्टय ल खत संबन्धस्य मेदरूपत्वत् मे व्याप्यत्वाद्वा । न च राहोशिरः, शिकापुत्रकस्य शरीरमित्यादाविवाभेदोऽपि षष्ठयर्थः स्यादिति वाच्यम् अभेदम्य संच घ. वेऽपि नीलम्य घट इत्यादिप्रयोग’वरहेण तस्य षष्ठयर्थत्वायोगात् राहोश्शिर इत्यादेरौ ग्वारिकायाः संप्रतिपन्नत्वात् । प्रबलप्रमाणविरोधेन तत्र तथाऽभ्युपगमेऽपीह तथोपगमायोगात् । न चेहापि स्थूोऽहमिति प्रत्ययविरोधेन तथाभ्युपगम आवश्यक इति वाच्यन; सप्तायः पिण्डे बहुच मे भ्रमेण संसर्गविशेषमा भेदत्रम हेतु नासिद्धघा स्थूलोऽहमिति प्रत्ययस्य विशेषमूलक नित्वसं गवनया प्राबल्य सिद्धेः । अन्यथा जागमेनापि

; 3 योगात् । न हि यूप दिल्य भेदवत्यप आदित्यो यूप इत्य गमेन बाध्यते । न उक्तरीत्याऽन्यथा- सिद्धम्म स्थूलोऽहमिति प्रत्यवस्य मम देह इति प्रत्यक्षेण बाघो युक्तः । एवमनुम नेनापि आला मेदा- नुमानेन उलेक्यप्रत्यक्षस्येव वाघः संभवतीति प्रत्यक्ष नुम नभ्यामपि देहात्ममेदसिद्धप्रि-यूहैव । यद्यपि नाहं स्थूल: मम थूक इत्यादि भेदप्रत्ययो नास्ति तथापि भेदपीत्या हश्चैव भविव्यमिति निबेन्त्रविरहेण प्रकार करेण मेदवती वावप्यमितसिद्धे’वरोघ । नाहं स्थूल इत्यादि मे इप्रत्ययाभावस्तु महत्वावच्छिन्नं स्थूलवावच्छिन्ना मे दावगाहिप्रत्ययजनितसंस्कारद दशात् । ईदृशदोषविशेषमहिने भेदज्ञाने सत्यध्यं भ्रमः शुक्लवनिर्णयेऽपि पितदोष वशे । पीजत्वभ्रनवत्, वंशे उरगमे निर्गयेऽपि मण्डूकाञ्जनेन उरगर बच्चेति ॥

केचितु इद्रयाणमेव चन्यम् ; न देहम्य; अ एव सुषु तदशायामिन्द्रियेवूपरनेषु स यवि देहे चैतन्यानुपलम्भः । चक्षुगधन्वा ययतिरेकानुविधायिनो दर्शन देत मे चिनम् । अत एव चक्षुः पश्यतीत्यादिव्यवहारः । एवं स्र्शनसुखो वायुः, श्रवणकटुः शब्द इति । किञ्च इन्द्रियेषु सकलेषु विकलेषु या अहं सकल विकल इति प्रतियन्ति । त इन्द्रियाणामेवात्मत्वम् इति वदन्ति । तन्मतं निरस्यति / – 24 186 जीवपरिच्छेदः (आत्मन इन्द्रियव्यति रेकः) • वासी बोन्द्रयाणि तेषां बहुस्त्रात् प्रतिनियतविषयश्वाश्च परस्परानुभूनार्थप्रतिसन्धान- परस्परा विवादनियमाद्यनुपपत्तेः । न च तेषु अन्यतमः ; नियामकाभावात् । न च तत्समुदाय: । मुनयोऽहमिति प्रत्यगभावात्, अन्नतः समुदायिषु पर्यवसानाच्च । यच स्वप्नदशायामुपरत- बह्येन्द्रस्य च घ्रादिरूगनदर्शनम्, तदपि बाह्यन्द्रयवर्गात् देहाच आत्मनो मेदं व्यनक्ति । अत इन्द्रयेषु शरीरे च सकले विकले व सवलोऽहं विकलोऽहमित्यादिबोधो भ्रमात् तद्वैशिष्टय. विक्षण वा ॥ नापि नः ; वर्तुरात्मनः करणतयैव श्रुतेरनुमानतो वा नत्सिद्धेः, आहङ्कारिकस्व- मन्यन्ते तन्मतं प्रति’क्षति नचायो बह्यन्द्रियाणीति । तेषां बहुन्वादिति । बहुत्वात् अविवादनियमो न सम्भवति ; प्रतिनियत देशानां राज्ञां नियाम्यनियामकभावस्यादर्शनात् परगोष्ठीन्यायेन परस्परनियम्यत्व. नियमानुपपत्तिः । प्रतिनियतविषयवाच्च परस्परानुभूतार्थप्रतिसन्धान नियमानुरपतिरित्यर्थः । ततश्च योऽहं स्पृशामि सोऽहं प्रागिवमाक्षमिति प्रतिसन्धानानुपपत्ति । नियम दीति ‘आदिपदेन, सर्वैरिन्द्रियैः सर्वान् विषयान् अनुभवः नि’ इति प्रतिसन्धानानुपपत्तिविक्षिता । ननु यथा देहात्मवादिमते देहोऽहमिति प्रतीत्यभावः, यथा वा इन्द्रियात्मवादिमते चक्षुरहमिति प्रतीभावः प्वं समुद्रानेऽहमिति प्रत्यभावेऽपि न क्षतिरित्य- स्वरसादह अन्तत इ त । अन्ततः समुदायिषु समुदाय रिक्त समुदायाभावादिर्थः । आत्मनो मे व्यननीति । वह्मेन्द्रियाणमुपर त्वात् न रूमदष्टत्वं सम्भवति । नापि शरीरस्य तत्र जाग्रच्छरीरस्य तदानीमप्रतिमानेन अहम्प्रत्ययविषयत्वसम्भवात् चेत तृत्वासम्भवाच्च । स्वामव्याघ्रादिशरीरस्य च सत्त्वेन तस्य चेतनितृत्वासम्भवात् देहव ह्येन्द्रियलक्षणो जीवोऽङ्गीकर्तव्य इति भावः । सबले विकले चेति । इदञ्च इन्द्रियेषु इत्यत्र पिवचनविपरिणामेन अनुपञ्जनीयम् । तद्वै शष्टय विवक्षयेति । सकलो हम, विको ‘हमित्यस्य सकले इयशिष्टोऽहन, किलेन्द्रियविशिष्टोऽहनित्यर्थ इति भावः । श्रुतेग्नुमानतो बाह्ययभिन्न इत्यर्थ तेषां बहुन्वादित्यादि । बहुत्वात् परस्राविाद. 1 न चे । असो - ३ नियमानुत । प्रतिनियत परस्परानुसन्धानुत दृश्यने हि योऽह घटमदानम् सोऽहमिदन पृमीनि प्रतिस्थानम् । नियमादीने आदिना सरन्द्रवैर्विश्य ननुमा-ीति इन्द्रिय मे इ-सन्ध नं विवक्षित ननु देह त्मवादे यथ देहोऽइ मति प्रत्यनभावः, प्रत्ये केन्द्रियात्मवादे च -था चक्षु इमिति प्रत्य नाव:, तथा समुदायोऽह मति प्रत्यय भवेऽपि न क्षनिः; कुनश्चित प्रतिबन्ध त् दु. ते · त्यमाह अन्ततइतेि । अन्त=समुद्र यतिरिक्तमुद्रायाभावात् । समुदायिषु पर्यवसा नादति । था प्रगुक्तशेषा’न्स्त र इति भाव। भेदं व्यक्तीत । अयं भावः - बाह्यन्द्रियाणां न खप्न्द्रष्टृ वसंभवः तेषां तदानीनुरखाव। नापि जामच्छरीरस्य तदानीं तत्प्रतिभासविरहेण महम्नत्ययगोचरत्वासंभवात् चेरितृ वासंभवाच । स्वाना घ्रादिशरीरस्य चासत्त्वेन न तस्य चेतयितृत्व- स्म: । ते देह-वाह्येन्द्रय लक्षणो जीवोऽङ्गी कर्तव्य इति सकले निकले चेति । अस्य च इ न्द्रये - व्वित्यन्नपि वचनवि- णिामेनानुषङ्ग | वैशिष्ट्य विवक्षयेति । सकलदेह दिविशिष्टोऽहम् ; विकलदेहादि- विशिष्टोऽहनि त्यर्थ इति भावः । श्रुतेरनुमानतो वेति । “मनसा हो। पश्यति” इति श्रुत्या सुखादि- i 1 ; नपेटिकारंगरामा जीयसमेत व्यायसिद्धानम् भरणाच । नापि प्राणा: : तेपि देोकयुक्ति ॥ 137 नापि धीः ; तृधर्मतया नश्वरतया च स्फुरणात् समिति प्रतिधनानुरतेः । न चेदं प्रतिमन्धन भ्रन्तिः अबाधत । क्षणभङ्गहेतू प्रगे । निःस्तत्रत । भ्रान्तिरूपं वा वेति । “मनसा ह्यत्र पश्यति” इति श्रुत्या, सुखादिप्रीतिः सकरणिका क्रियात्वात् इत्यनुमानेन वा, सिद्धं म धर्निग्राहकमानेन करणचैव सिध्यतीत्यर्थः अङ्कारत्ववाचेति “कादश मनश्चल देवा वैकारिका स्मृताः” इति पुराणेषु श्रवणादिति भावः । ये तु देहेन्द्रियादिमन प्रवृत्तेः प्राणाध ेन बदर्शनात, प्रागोऽस्मि प्रज्ञान्मा " इत्यादौ प्राणात्मशः दो: सामानाधिकरण्यदर्शनात् प्रणस्थित्यपगमाभ्यञ्च जं वस्तिष्ठति, नष्ट इनि व्यवहारयोदश नात् प्राणानामात्मत्वं मन्यन्ते ; तन्मतं प्रतिक्षिपति नाप प्राणा इति । ते वर्षति । तेषामपि शरीरवत् वय्ववयवसङ्घातरूपत्वेन प्रत्येक समुदाय चैतः यविकल्पग्रासात्; मम प्राणा इति व्य रेक्प्रतिश्चेति भावः ॥ नन्वस्तु संदिदेवा मा; जडत्वस्य अनात्मत्वव्यापकतया व्यापकजडत्वव्यतिरेकेण व्यपय अनात्मत्वम्य व्यतिरेकावश्यम्भावात् किञ्च योऽपि संविदोऽन्यं संवेदितारमभ्यु गच्छति, सोऽपि सन्दिन. युगच्छ येव । न हि तां सविधिसंतीत्युपते अवदितं तपत्र स्वत्रकाशसनिदेव अमेति प्रकटा गताः । तान् प्रतिवक्ति नःपि धीति । स एवाति प्रतिमन्धानानुपपत्ते रति । ज्ञातृत्वेन स्थिरत्वेन च प्रतिसन्धानादेरनु पत्तेरिति भावः । ननु यत्सत् तत् क्षणिक नित्यादिपरोक्तक्षणभ देतु- रूपबाधकवशात् भ्रान्तित्वमित्याशङ्कयाह क्षण म हेतूति । आत्मत्र नधानमिति । सोऽह साक्षात्कारः सकरणकः साक्षात्करत् चाक्षुषादिवादयतु] नेन वा मनसः करण विदुः- कर्तृभेदावश्यम्भावादित्यर्थः । वास्यादेः करणस्य भर्तृभेशन दिन वः । आइङ्कारकत्व श्रवणबे “एकादश मनश्चात्र देवा वैकारिकरमृग.” इति पुरणे सात्त्विक हङ्कारजन्यत्वादत्य । तथाच मनसो नित्यत्वसंभवात् नात्मस्वरूपत्वमिति भावः । ; देहेन्द्रयादिप्रवृत्तेः प्राणःघीनत्वदर्शनात् प्राणस्थ पगा जीव स्थानकवहाराच प्राणानामेवात्मस्व के वन मन्यन्ते तन्मतं प्रतिक्षिपति नापीते । देहोक्तयुक्तिमाम्यादि । तेषामपि वायवयवसङ्घातरूपत्वेन प्रत्येकं चैतन्यावश्यम्भावेन बहुत्वात् परस्पर विवाद नियनानु उपते, मम प्राणा इति व्यतिरेकपती श्वेति भावः ॥ 13 नवस्तु संविदेवात्मा; संप्रतिपन्नत्वात् न हि संविदतिरिक्तमस्कार क्षेत्र संन्निःस्तो त्यभिधीयते । अतस्वात्मेति सौगतमतं निरस्यति नापिधीरिति । स एवाहमिति प्रतिसन्धाना नुपपत्तेरिति । योऽहं दुःखम्भूः स एवाहमिदानीं मुखग्नुपामीति प्रतिसन्धान्नुपरत्यर्थः । उक्त प्रतिसन्धानेन ज्ञातृत्व स्थरत्वयोर्विषयीकरणादिति भावः । अवाधादिति । नाहं स इति बावक- प्रत्ययविरहादित्यर्थः । ननु यत्सत् तत् क्षणिक मति आप्त्या भास व्हेना क्षणिकत्व सिद्धया बोकेको बाचोऽस्येवेत्य : यह क्षणे ते भ्रानि सेऽप सोऽहमिति प्रतिसन्धाने संस्कारसाचिज्य वश्यम्मवादान- स्थेय रावश्यकमित्यभिप्रायोणाह भ्रान्तीति । सोऽयं घट इति विषयनत्यभिज्ञानमयुक्तटुक् यास्य- 188 जडद्रव्यपरिच्छेदः (अत्मनो धीव्यतिरेकः) अत्मप्रतिसन्धानम, विषयप्रत्यभिज्ञ नम, स्मृतिमानञ्च संस्काराधरं स्थिरमात्मानमन्तरेण कथञ्चि- दपि न घटते । ततश्च उपायानुष्टानत फलानुभवादयोऽपि दुरुपपादाः ॥ यत्पुनराहुः " यस्मिन्नेव हि मन्नाने आहिता कर्मवासना । फलं ततै बध्नाति कार्पासे रकता मिति प्रतिसन्धान मिलर्थः । विषयप्रतिसन्धान (त्यभिज्ञान ?) मिति । यः पूर्वं मया दृष्टः स एवायमिति प्रत्यभिज्ञान मत्वर्थ । नतु तन्मते स्मृतिप्रत्यक्षयोः क्लृप्तकारणाभ्यं स इति मयं घट इति च ज्ञानद्वयमेव भवति ; “स्मृतिः पूर्णनुभूतेऽर्थं दर्शनं वार्तमानिके । तयोरत्यन्तभेदे च केन भेदः प्रतीयताम् !” इति वदुकेरियन माह स्मृतिमात्रश्चेति । यद्वा मत्यल्पमिदमुच्यते प्रत्यभिज्ञानं न स्यादिति ; स्मृतिमात्रमपि संस्काराधारं स्थिरमात्मानमन्तरेण न घटते इत्याह स्मृतिमत्रश्चेति । दुरुपपादा इति । तत्ध, “उदासीनानामपि चैवं सिद्धिः” इति न्यायेनं कस्यापि कर्मसु प्रवृत्तिर्न स्यात् ॥ भाविभोवतैक्यम्रमात् प्रवृतिरिति चेत्; क्षणिक स्वेन निश्चयवतः प्रवृत्त्यनुपत्तेः । ननु भेप्रहेऽपि पुत्रपौत्र परम्परानुपशव्य- फलेच्छवा कर्मसु प्रवृतिदर्शनात् तद्वदिहापि प्रवृतिः ॥ तत्र कार्यकारणभावस्य नियामकत्ववलुप्ते. रिति चेत्; हिं पितृकृतानां वर्ममां फलं त्रिनुभवादिफलं स्मरणश्च पुत्रपौत्रपरम्परायामपि भवेत् । कार्यकारणभावस्य स्वकीयज्ञाननान इव रस्यामपि सत्त्वादिति भावः । उक्तञ्चाभियुक्तः - ‘कृतप्रणाशा कृतकर्मभोगभवप्रमोक्षस्मृतिभङ्गदोषान् । उपेक्ष्य साक्षात् क्षणभङ्गमिच्छन् महो महासाहसिकः परोऽसौ ॥” इति । ननु पुत्रपौलादौ नानुभवफलमरणादिप्रसङ्गः विसजातीय सन्तानः वात् । न च सम्मानित्रयेऽपि व्यक्ति- मेदादन्यगत संस्कारस्मरणादिहेतुत्वमयुक्तमिति वाच्यम्; कार्पासबीजादिक्कनदोहलसंस्कारस्य कालान्तर- भाविपुष्पफलादिगउवर्णरसविशेषहेतु स्वदर्शनादित्याशङ्कां पराकरोति यत्पुनरित्यादिना । स्थिरावयवा साधकमित्याह विषयेति । किंबहुना ? स्मृतिमात्रमेव स्थैर्नस घने पर्याप्तमित्याह स्मृतीति । कथञ्चिद- पीति । अनुभवसंस्कारयोः संस्कारस्मृत्योश्व सामानाधिकरण्येनैव कार्यकारणभावात् । अन्यथाऽन्यानु- भूतस्यान्येन स्मरणप्रसङ्गादिति भावः । स्वनवृतिव्याघातमाह ततश्चेति । मात्मनः स्थैर्य विरहादित्यर्थः । वो भिन्नक्रमः । दुरुपपादाचेति प्रागुक्तदुष्णसमुच्चयः । उपायानुष्ठानेति । भोजनाद्यर्थपावानुष्ठानेत्यर्थः । दुरुपपादा इति । नात्मनः स्थिरत्वाभावे फलम्म स्वसंवत्वामावनिश्चयेन प्रवृत्त्यसंभवादिति भावः । - पुपौत्राद्यनुभायफलार्थ कर्मसु प्रवृत्तिदर्शनेन नावश्यं स्वगतफलमुद्दिश्व प्रवृत्तिरिति नियम: ; ब्य3: खनये उपसंवन्धिफल द्देशेने सर्व प्रवृत्तिरति नियमाभ्युपगमान्नानुपपतः प्रकृतेऽपि फलाश्रपस्य स्वप्रयोज्यश्वानरायात् । उत्तरोताज्ञानात्मनां पूर्वपूर्वज्ञानात्मजन्यत्वात् इति वाच्यम्; क्षुत्रस्य भोजना’ देववृतौ प.लय संस्थित्वेन वेष्टत्वदर्शनात् बात्म स्थैर्य वर हे तदनुपपतेर्दुरित्वात् । स्थैर्यभ्रान्त्या तथेच्छाप्रवृती इति तु दत्तोत्तरम् बाघाम वेन वियोगादिति । संस्क.रा.रं स्थिरनात्मानन्द रेग नोपपद्यत इत्यन सौगतोक्तं समाधनमनुभाषते यत्पुनरिति । आहिता कर्मवासनेति । वयं

i

; रत्नपेटिकारंगरामा जीयसमेत न्यायसिद्धा जनम् 1 189 पंथा ॥” इति तदध्यसत् । तत्र वासनाधारस्थिगनयवानुवृत्तेः । निरन्वयविनाशिषु जगति सर्वेक्षणेषु सन्तानैक्य भेदादयोऽपि दुर्बचाः । नष्टं सर्वेक्षणं प्रति जायमानस्य सर्वस्यापि क्षणस्य उत्तरत्वा- विशेगत् । देशविशेपस्यापि क्षणिकत्वेन तदैक्यासिद्धेः । अत एव चित्तविज्ञानालयविज्ञान सन्तान- नुरिति । दोहद्रयाणां यावत्कार्यो त सुक्ष रूपेगावस्थानस्य वृक्षायुर्वेदादिदोहलशास्त्र सिद्धावा- दिति भावः । भवस्थाप्राणादिरूपविनाशन्यावृत्त्यर्थं निरन्वयेत्युक्तम् । सर्वक्षणेष्विति । बौद्धमते वस्तुतः कालस्याभावात् घटादेरेव उद्यतः स्वरसभङ्गुरतया क्षणत्रग्नानिमित्ततया, क्षण्यते हिंस्मते इति व्युत्पत्त्या च घटादेरेव तन्मते क्षणत्वेन व्यपदेशः । न च घटादिव्यतिरेकेण क्षणाभावे तन्मते सर्व क्षणिकमिति व्यवहारः कथमिति शङ्कनीयम्; वपुष्मान् शिलापुत्रक इत्यादिवदुपपतेरिति भावः । एवमुत्तरत्रापि क्षणशब्दार्थो द्रष्टव्यः । नतु निरन्वयविनाशेऽपि पूर्वक्षण उत्तरक्षणे संस्काराधायक इति नातिप्रसङ्ग इत्याशङ्कयाह नष्टमिति । ननु स्वसमानदेशोचरक्षणे पूर्वक्षणः संस्क: राधायक- इति नातिप्रसङ्ग इत्याशङ्कय ह देशविशेषस्यापीति । अत एवेति । “तत् स्यादालयविज्ञानं यत् भवेदह- भाव: - एकसन्तानान्दर्ग पूर्वपूर्वज्ञाननिष्ठाया अनुभववासनायाः सुकृतदुष्कृतवासनायाश्च तादृशोसरोवर- ज्ञाननिष्ठतादृशवासनां प्रति हेतुत्वम् । सतश्च तत्सन्तानान्तर्ग ज्ञानान्तरे स्मरणस्य सुखदुःखयोर्वा नानुपपत्तिः । यथा कार्पासबीजादिकृतदोहळ संस्कारस्य कालान्तरमावि पुष्पफलादिगतवर्णरस विशेष हेतुत्वम्, तद्वदिति । कल्पनागौरवमभिसन्धाय दूषयति तदप्यसदिति । दृष्टान्तवैधव्यमाह तत्रेति । स्थिरावय- वानुवृत्तेरिति । तथैव देहळ शास्त्र प्रसिद्धत्वात् स्थिरपक्षे तथैवाभ्युपगमेन कार्यगतवासनां प्रति कारणगतवासनाया हेतुत्वस्य संप्रतिपन्नत्वाभावेन दृष्टान्तत्वासंभव इति भावः । एकसन्तानान्तर्गत- पूर्वपूर्वज्ञाननिष्ठवासनया तत्सन्तानान्तरगोचरोचरज्ञानेषु वासनोत्पत्तिवारणाय एककार्यकारण कोटौ एक सन्तानान्तर्गतत्व निवेशः कृतः ; तत्र सन्तानैक्य भेदयोरेव दुर्वचत्वेनो कापत्तिवारणमशक्यमित्यभिप्रायेगाह निरन्वयेति । पूर्वावस्थानाश एव तद्विशिष्टापि नाश: ; न तु द्रव्यस्वरूपोच्छेद् इति पले द्रव्यस्वरूपवयमेवावस्था विशिष्ट सन्तानक्यमिति सुत्रचतया दुव्यावृत्त्यर्थं निरुवयेत्युक्तम् । निरन्वयविनाशः विशेष्यस्वरूप चाप्युत्तरक्षणासंबन्धसंपादको विनाशः । तथाच युष्माभिर्द्रव्यस्वरूपस्याप्युच्छेदाभ्युपगमात् विशेष्यायमेव विशिष्टसन्तानैक्यमिति न सुवचमिति भावः । सर्वक्षणेष्विति । सौगतमतेऽतिरिक्त- क’ल’ नुपगमात् घटा देरेवशेषत: खरस’ गुरतया क्षणरूपत्वम् । क्षण्यते = हिंस्यत इति व्युत्वा च तथा । सर्वे क्षणिकमिति व्यवहारस्तु पुमान् शिल पुत्रक इत्यादिवदिति भावः । सन्तानैक्य भेदादय इति । आदिना वासनाक्रम-उदामाचौ विक्षतौ । न्नु पूर्वाभावान्नज्ञानसमुदाय एव सन्तानपदार्थ इति तदैवयमेव सन्तानवयमित्यत माह नमिति। सर्वस्यापीतेि । सन्तानान्तरान्तर्गत्वेनामिवस्यापीति भावः । उत्तरत्वाविशेदिति । तथाच दुर्घटनसमुदायस्याप्येकसमवानत्वापस्या अतिसङ्गो दुर इति भावः । ननु पूर्गमवापन्न देश विज्ञानसमुदाय एवैकसान दार्थं इति नोकदोषावकाश:; सन्जान न्तर्गत त्या भिन्नदेशस्यत्वादित्याशङ्क्याह देश विशेषस्यापीते । क्षणिकत्वेनेति । तथाच पूर्वोत 1 190 उभयबौद्धनिरालः मेदोऽपि निरस्तः । ज्ञानमः वास्तवादे च प्रागुकरति घनाद्यनु पत्तिभिः सनाग्भवाय न सन्तानसिद्धिः । अतः - यच्चाहुः, “अविभ गोऽपि बुद्धयत्ना वियति दर्शतैः । प्राप्राहक • संवित्ति मेदवानिव लक्ष्ग्ते ॥” इति तच्च तेषामेव विपर्यासनदरीतश्वफलम् । एनेन वौद्धवेिदान्नामपि सिद्ध नः । केवलज्ञते ‘हम्मत्ययाविपयत्वात् स्थिर- म.स्पदम् उत् स्थाद्ध चित्त ज्ञानं यत्नीला दकमु लखे” इति चित्तावज्ञानालय ज्ञान सन्तान मेदम- भ्युपेय हं जानामीति यत् धर्मिधर्ममावादिमेदप्रतीतिसमर्थनम्, तदपि अपास्तमित्यर्थः । ज्ञानमात्रा- रमवादे चेति । तन्मते उक्तरीत्या प्रत्यभिज्ञातुरसम्भवेन ऐक्यग्राहकाभावात् प्राह्यं न सिध्यतीति भावः । योगाचारमतं दूषयति यच्चाहुरिति । अविभागोऽपीति । निर्मेदमपि ज्ञानं भ्रन्त्या ज्ञातृज्ञानज्ञेय भेदवदिव लक्ष्यते इत्यर्थः ॥ उक्तदूषणं मृषावादि तेऽप्यतिदिशति एतेनेति । प्रकटसौगतनिरासेनेत्यर्थः । वक्ष्यति च माचार्य – साङ्ख्ययोगतचार्वाकसङ्करात् शङ्कगेदयः । दूषणान्यपि तान्यत्र पुनस्तदधि कानि तु ॥ इति ननु न तन्न्यायातिदेशो मृषावादिमते युक्तः ; मृत्रावादिमते ज्ञप्तेः स्थिरत्वा भ्यु गमेन स एवाहमिति प्रतिसन्धानानुपपत्तिलक्षणदूषणस्य तन्मत इव मृवावादिकते मापादनासम्भवात् इत्याशङ्कय स्थिरत्वाभ्युपगमेऽपि विषयाश्रयशून्याया ज्ञप्तेरप्रामाणिकत्वेन अहम्प्रत्ययविषयत्वं न सम्भवतीत्याह केवलज्ञतेरिति । स्थिरत्वाभ्युपगमेऽपि केवलज्ञप्ते ग्हम्प्रत्ययाविषयत्वात् इनि योजना | ननु सेन- ज्ञानयोरेकदेशस्यत्वासंभव इति भावः । न च परस्परकार्यकारणभाव, पन्नज्ञानसमुदाय एक सन्तानपदार्थः भिन्नसन्तानान्तर्गयोः कार्यकारणभावविराहान्नातिप्रसङ्ग इति वाच्यम्; पौर्वापर्याविशेषे एक सन्तानान्त- गंतयोरेव कार्यकारणभाव इत्यत्र नियामकाभावात् । एकसन्तानान्तर्गतत्वस्यैव नियामकत्वे अन्योन्या- श्रयप्रसङ्गात् - एकसन्तानान्तर्गतत्वात् कार्यकारणभाव:, कार्यकारणभावाच्चै सन्तानान्तत्वमिति । अत एवेति । सन्वानैव भेदयो दुरुपपादस्वादेवेत्यर्थः । चित्तविज्ञानेत्यादि । “तत् स्यादालयविज्ञानं यत् भवेदमास्पदम् । वत् स्याद्धि चित्तविज्ञानं यन्नीलादिकमुल्लिखेन्” इत्युक्त इत्यादिः । निरस्त इति । तथाच तदवलम्बेन, महं जानानीति धर्मधर्मिभावप्रतीतिसमर्थनं दुरापास्तमिति भावः । न सन्तान सिद्धि- रिति । पूर्वापरभावापनानेकज्ञानघटक समुदायस्यैव सन्मानन्द या ज्ञानमात्रात्मवादे ज्ञातृत्वविरहात् क्षणिकत्वाभ्युपगमेन पूर्वा मावापन्नाने कज्ञानप्रतिसन्धानासंभवाच्च न सन्वानज्ञानसंभव इति भावः । रक्तदूषणगणेनैव योगाचारपतनपि निःस्तमित्याह अत इति । प्रागुक्तसिन्धान धनुप तेरित्यर्थः । अविभागोऽपीत्यादि । निर्मेदमपि ज्ञनं भ्रान्त्या ज्ञेपज्ञातृज्ञानभे इदिन लक्ष्यत इत्यर्थः ॥ 1 प्रकटवौद्धमतनिरसनेन प्रच्छन्नबौद्ध मतमपि निरस्तमित्याह एतेनेति । केवलज्ञप्तेरिति । विषया- श्रय्शूःयज्ञप्तेरित्यर्थः । अहंप्रत्ययाविषयत्वादिति। तदृइा अप्रामाणिकउदा भर्हप्रत्ययविषयत्वासंभवा- दिति भावः । यद्वा अहम्प्रत्ययः महं जानामीत्याकारको ज्ञानविषयकः प्रत्ययः । विषयाश्रयशून् यज्ञत्तेत. द्विषयत्वामादादित्यर्थः । विषयः विशिष्टतयै । तत्न मानादिति भावः । ननु स्थिरत्वाभ्युपगमान्नानुपितः । एनपेटिकारंगरामानुजीवसमेत न्यायसिद्धाअनम् ; 191 स्वाभ्युपगमेऽपि, अनुभवितृ सापेक्षत्वात् भ्रान्तिरूपस्यापि प्रतिसन्धानादेः शात्वस्यापि भ्रानस्यन्तर- सिद्धत्वे अनवस्थानात् । न चासौ कारणानवस्थितिरिति न दोषः । दोषाधिष्ठानयोरपि तथा भूतयोरेव सर्वत्र सम्भवेन अविद्यानादित्वाधिष्ठान सत्यत्वयोरपि परित्यागप्रसङ्गात् । यतु त एवं श्रमविषयापेज्ञानियमः ; अन्तिज्ञाने विषय: पेक्षाया अदर्शनादित्याशङ्कय विषयापेक्षा नियम राहित्ये ऽपि आश्रयापेक्षा नियमोऽस्त्येवेत्यह अनुभवितृ सापेक्षत्वादिति । यद्वा एतच्छब्दार्थमाह केवलेति । ज्ञातृ- स्वस्थिरत्वशून्याया ज्ञप्तेः प्रतिसन्धातृत्वासम्भवेन मात्मत्वासम्भवादित्यर्थः । ननु नाशपतीतेरन्तःकरण- वृतिरिता अत्मत्वेनाभ्युपगनाया: संविदः स्थिरत्वाभ्युपगमात् प्रतिसन्धातृ वं सम्मकीत्याशङ्कय सोऽहमिति प्रतिसन्धानस्य पूर्वोत्तरकः लवृत्त्यनुभवित्रक्’ विषयत्वेन संविदश्वानुभवितृत्वासम्भवात् प्रतिसन्ध तृत्वानुपपत्तिस्तदवस्थैवेत्याह स्थिरत्वाम्युपगमेऽपीति । उक्तञ्च माध्ये, “अनुभूतेरात्मत्वाभ्युपगमे तस्या नित्य वेsपि प्रतिसन्धानाभावस्तस्वस्थः। प्रतिसन्धानं हि पूर्वापरकालस्थायिनमनुभवितारमुपस्थापयति; नानुभूतमात्रम्” इति । नन्दस्तु प्रतिसन्धानं भ्रमः ; तो विषयने पेयवत् आश्रय नेरपेक्ष्यमपि स्वादिति कस्यचिन्मन्दाशङ्कां पराचष्टं भ्रान्तिरूपस्यापीति । नन्वस्तु ज्ञप्तेर्ज्ञा’पेक्षा ; अथापि नानुपपत्तिः । अस्मन्मते ऽपि श्रान्तिसिद्धस्य ज्ञातुरभ्यु गनादित्याशङ्कय ह ज्ञ वृत्वस्यापीति अनवस्थानादिति श्रन्तेरपि ज्ञातृस पेक्षतया ज्ञातुश्व तक तत्वे भ्रान्तिसिद्धत्वे वक्तव्ये निस्द्धि-वे अन्योन्य श्रयणप्रसङ्गात् आन्त्यन्तरसिद्धत्वं वाच्यम् तथाच मनःस्थे त्यर्थः । बीजाङ्कुरादिवत् मनवस्थाया अदोषत्वमाशङ्कयाह न चासदिति । अविद्यानादित्वेति । अविद्याधिष्ठानयोः सादित्व सत्यत्वाभ्युग्गमे तयोरपि अविद्या- धिष्ठानान्तरसापेक्ष वमित्यनवस्थाभिया हि तदनादित्वं सत्यश्च भ्युपगम्यते ; उक्तरीत्या च मनवस्थाया अशेष तपि न स्य दिति भावः । चेत्वे सति कर्तृत्वं हि ज्ञतृत्वम् । तत्र च यत्र ष तृत्वमन्तः- त्तश्व कथं बोद्धमानतः निरसनमित्य आह स्थिरत्वाभ्युपगमेऽपीति अनुभवितुमापेक्ष- त्वादिति । यज्ञसिद्धस्यैवान व रोपणीयतया भ्रान्तिरूपपतिसन्धानस्यापि वास्तवानुर्मातृत्वाश्रयसापेक्ष- रंगत कंचनुमतृित्वम्य वास्तवम्वात भ्रमिनु वितृत्वप्रतिसन्धानं न संभवतीति भावः । नन्दाप्यज्ञानजन्यसंस्क र वेन मारोप्यषिकसंस्कारत्वेनैव वा श्रादिहेतु वम् ; न त्वारोप्यवमाजन्य- संस्करत्वेन, गौरवात् मानाभाव च। ततश्च व स्तनुभव कचिदप्यभावेऽपि तद्विषयक भ्रान्त्युपपत्त्या न वः स्तत्रज्ञ तृ-वाश्रयः कश्चन पे क्षणी इत्यत भ ह ज्ञातृत्वस्येति । अनवस्थानादिति । भ्रा जनक- संस्कारजनकज्ञानस्यापि भ्रात्वे दज्जनकसंस्कारजनकं ज्ञ नान्तरमपे क्षनम्; तस्यापि त्वेतत्राप्युक्त- रीत्या ज्ञान नरापेक्षया अनवस्था स्वादित्यर्थः । कचिदज्ञातृत्वस्य वस्त्रस्य सत्त्वे तु नायं दोषः ; तज्ज्ञ ने संस्कारस्याहेतुत्वेन ज्ञानान्तरानपेक्षणादिति भावः । अविद्यानादित्वाधिष्ठान सत्यत्वयोरपि परित्यागप्रसङ्ग दिति । मयं भावः - अविद्यायास्सादित्ये तत्करून कमविद्यान्तरमपेक्षितम्, त्स्यापि सादित्वे तथेत्यनवस्थापत्त्या हि अविद्याया अनादित्वमभ्युपगम्यते, यदीदृशानवस्थायां नदोषत्वं स्त्रीक्रियते, तदा भविधाया भनादित्वं नाभ्युपगन्तव्यम् । एवमधिष्ठानासत्यत्वे तदध्यासार्थमधिष्ठानान्तरमन्वेषणीयम्,

192 जीवपरिच्छेदः (अन्तःकरणे चातुवायोगः) सामयैः सम्भूयाऽऽहु: - दर्पणमुखवत्, मयः पिण्डोण्ण्यवत्, करतलर विकरवच्च चिच्छायापति.. तत्सम्पर्क- नद्वयञ्जकत्वाधीन तदाश्रयश्वानात् अन्तःकरणस्य शातृत्वमिति–तत्र यथाश्रुतविवक्ष. यां कथमचायुषयोर्विम्बाधिकरणयोश्छायापत्तिः ? अभ्यासमाने तदपचार इति चेत्, कुन कस्य १ अन्तःकरणे चैतन्यस्येति चेत्; तहिं चैतन्यमेव मिथ्या स्यात् ; अभ्यस्तत्वात् तदनधिकरणचैतन्यस्य खपुष्पपरिमळायमानत्वात् । चैतन्ये अन्तःकरणस्येति चेत ; तर्हि ज्ञानस्य अन्तःकरणाश्रयताभ्रमः करणे, न तत्र चतव्यम् । यत्र चैतन्यमात्मनि तत्र न कर्तृत्वम् । अथापि कर्तर्येव अन्तःकरणे चिति बिम्बहङ्क्रान्त्या चैन्यमारोप्यते सुख बम्बसक्रान्त्या दर्पणे मुखाश्रयत्वमित्र । अथवा, उष्ण- द्रव्यसम्पर्कात् भयःपिण्डे औव्यवत् भचेउने भन्तःकरणे चैतन्यसम्पर्कात् चैतन्यमारोप्यते । अथवा रविकराभिव्यञ्जके करतले तदभिव्यञ्जकत्वकृत तदाश्रयत्वअनवत् चैतन्याभिध्यक्ष के अन्तःकरणे तदभि व्यञ्जकत्वकृत तदाश्रयत्वभ्रन इति मतं प्रतिक्षिपति यत्तु त एवेति । यथाश्रुतेति । छायापत्तिशब्द- मुख्यार्थविवक्षायामित्यर्थः । अभ्यासमात्र इति । चिदध्यः स एव छ:यापत्तिरुपचर्यते इति भावः । चिच्छायापत्तिरित्यत्र षष्ठीतत्पुरुषो वा संतनी-पुरुषो वेति विकरूपमभिप्रयन् बाह कुत्र कस्येति । ननु अहमर्थाश्रितचैतन्यस्य मध्यस्त वेन मिथ्यात्वेऽपि तदनाश्रितचैतन्यत्य अनभ्यस्तत्वेन सत्यत्वे बाधकाभावादित्याशङ्कयाह तदनधिकरणेति । सर्वस्थापि ज्ञानस्य भई जानामी सहमर्थाश्रितत्वेनैव प्रतीयमानतया तदनाश्रितचैतन्यस्य अनुपलब्ध राहतत्वादिति भावः । तते । ज्ञाने महमर्थस्य तस्याप्यसत्यत्वे थे. यन. स्थापत्या हा. घष्ठानसत्यत्वमङ्गी क-ते । यदीदृशानास्थाया मदोषत्वम्, तदा अधिष्ठानस्यापि सत्यत्वं नाभ्युपगन्तव्यमिति शून्यवादप्रसङ्गः इति ॥ 1 " उक्तानवस्थामन्धरेणैव ज्ञातृत्वभ्रान्त्युपपादनप्रकारान् अनुम पते यच्चिति । साङ्ख्यैस्संभूयेव । कुःस्नप्रपञ्च मिथ्यात्वविरहेऽपि ज्ञातृत्वमावरून मिथ्यात्वं सूग्पादमित्यभिप्रायेण प्रवृत्ति सूच्यते । एतेन त्रिपदादिपञ्चम्येव ज्ञातृत्वस्य प्यविद्या कल्पितस्य समवात् किं चिच्छायादशदिकुथेत्यम् । चिच्छायापत्तीत्यादि । वयं भावः - औधिािरोप्यसंस्कारस्यनपेक्षितत्वात् इहाश्रयाश्रये भावमात्नस्वारोप्यतया रस्य चान्य सिद्धत्वाद्वा नोकानवस्य नङ्ग इति । यथाश्रुनविवक्षायामिति । मुख्यार्थविवक्षायामित्यर्थः । कुत्र कस्येति । सम सर्गता विभक्तिः षष्ठीस्तनी वेति तात्पर्यम् । षष्ठीत्यभिप्रायेण शङ्कते अन्तःकरण इति । अभ्यस्तच्चादिति । मध्यस्तस्य मिथ्यात्वनियमादिति भाव. । नन्वन्तःकरणे मध्यस्तस्त्र चैतन्यस्य मिथ्यात्वेऽपे तदनव्यस्तस्य खन्नचै न्यस्य न मिथ्यात्वमित्यत्र माह तदनधिकरणेति । तद्नध्यस्तेत्यर्थः । खपुष्पपरिमलायमानत्वादिति । अत्यन्तासिद्धत्वादित्यर्थः । घटभ्हं जानामीत्यइमर्थरूपात्मधर्मज्येव चैन्यस्य मान दन्त करणास्तवैनमे सिद्धम् । स्वन्त्र चैन्यं तु सुतरामसिद्धमिति भावः । समासान्तर्ग विभक्तिः सप्तनीत्यभिप्रायेण शङ्कते चैतन्य इति । दर्पणे मुखस्येवेति भावः । ज्ञानस्येति। नत्र षष्ठयर्थो श्रमान्वयि विशेयत्वम् । अन्तःकरणाश्रयताभ्रमस्यादिति । दर्पणे सुखाश्रयतः श्रम इवेति भावः । इदञ्च संसर्गारोपाभिप्रायेण । तादात्म्यारोपे तु ज्ञाने मन्तःकरण-

म्यापसिद्धानम 193 स्यात् न तु अन्तःकरणस्य शात्वभ्रमः। न च एतादृशः कश्चित् भ्रमो दृश्यते । कथश्च सम्पर्क सत्यपि द्वयोर्थात्वमौष्ण्यवत् तास्विकमन भ्युपगच्छतस्तदध्यासः १ धर्मधर्मिभावस्य लोके दृष्टत्वात् इह तद- ध्यासात ज्ञातृत्वभ्रमइति चेत् कुत्र धर्मत्वाध्यासः, कुन या धर्मित्वाध्यः स इति नियामकाभावात् वैपरीत्यमपि स्यात् ॥ कचित् धर्मिमेदाग्रहः कचित् धर्ममेदाग्रह इति तौ नियामकादिति चेन्न ; शतेः स्वयम्प्रकाशायाः स्वरूपातिरिक्ता गृहीत मेदानभ्युपगमात् । अभ्युपगमे वा धर्मत्वा गतात् । मेदामहायोगादेव अहङ्कारारा मिव्यङ्गयत्वमपि निरस्तम् । यथाहुर्भगवद्या मुनमुनयः - 1 1 " शान्ताकार इवाऽऽदित्यग्रहङ्कारो जडात्मकः । स्वयज्योतिषमात्मानं व्यनक्तीति न युक्तिमत् ॥ संसर्गारोपे ज्ञानमन्तःकरणाश्रय इति प्रतीतिः स्यात् । तादाम्यारोपे च ज्ञन ह मत्यव प्रतीतिः स्यात् । उभयथाऽपि ज्ञानाश्रयोऽहमिति प्रतीतिनं स्वादेवेति भावः । ननु न वयं ज्ञातृ वन्य अध्यासं वर्णयामः, येन तस्य औष्ण्यश्त् कचित् तात्रिकत्त्रमभ्युपगन्तयं स्यात् अपितु घटतदूपादौ लोक सिद्धो धर्मधर्मिभावो ज्ञानान्तःकरणयोरध्यस्यते [इति ? ] इति शङ्कते धर्मधर्मिभावस्येति । वैपरीत्यम- पीति । अहं जानामीतिवत् ज्ञानमहमर्थाश्रय इत्यपि प्रतीतिः स्यादिति भावः । ननु अन्तःकरणे धर्मिभेदा ग्रहस्यैव सत्त्वात् धर्मित्वाध्यास एव; चैतन्ये च धर्मभेदाग्रहस्यैव सत्त्वात् धर्मत्वाध्यास एव; धर्मधर्मिभेदा ग्रहस्यैव (हयोरेवः) धर्मत्वधर्मित्वनियामकत्वात् । अतो न विनिगमकाभाव इति शङ्कते कचिद्धर्ममेदाग्रह इत्यादिना । चैतन्ये धर्मभेदाग्रहं वदता स्वरूपातिरिक्तभेदाग्रह उच्यते, उत स्वरूपानतिरिक्त मेदाग्रहः ! नान्त्य: ; स्वरूपस्य गृहीतत्वात् । तस्यामहे वा धर्मिज्ञानाभावेन आरोप एव न स्यादित्यभिप्रेत्य भाद्यं दूषयति झप्तेरिति । मेदाग्रहायोगादिति । स्वयज्योतिष्ट्वेन गृहीतभेदतया पूर्वमेव व्यक्तत्वादिति भावः । यद्वा अहङ्काराध्यासहेतुभून भेदाग्रहस्याभावेन अहङ्कारस्यैवाभावात् तदभिव्यञ्जकत्वमपि नास्तीत्यर्थः । तादात्म्यम्रनः स्यादिति बोद्धयम् । नन्वन्तःकरणस्येति । मत्रापि श्रन्वय विशेयत्वं षष्ठयर्थः । चित्सं कपक्ष दूषयति कथश्चेति । ताविकमनभ्युपगच्छत इति वाचिकौष्ण्याश्रयसंसर्गस्यैवौष्ण्य- भ्रमहेतुताया दृष्टतया तात्त्विकज्ञातृत्वाश्रयसंसर्गस्यैव ज्ञातृत्वभ्रमहेतुताया वाच्यत्वादिति भावः । लोके रूपरूपप्रभृतौ । दृष्टत्वादिति । यतो न तस्य अन्विसिद्धत्वनिबन्धनानवस्थेति भावः । वैपरीत्यमपि स्यादिति । चैतन्यविशेष्यका हमर्थाश्रयत्वप्रकारकप्रमोऽपि स्वादित्यर्थः । कचिद्वमिं मेदाग्रह इति. “हमर्थ निष्ठो चैतन्यवर्द्धतस्तदमह इत्यर्थः । कचिद्धर्ममेशग्रह इति । चैतन्यनिष्ठो योऽइमर्थधर्म मेदस्तदग्रह इत्यर्थः । तो नियामकाविति । महमर्थस्य विशेष्यतया चैतन्यस्य प्रकारतया च मान इत्यादिः । शप्तेत्यादि । जयमर्थः किं चैतन्यनिष्ठोऽहमर्थधर्मभेदश्चैतन्यस्वरूपः, तदतिरिक्तो वा । श्राधे चैतन्यस्य स्वयंप्रकाशतया तदात्मकोक्त मेदप्रकाशावश्यम्भावात् श्रमानुपपत्तिः द्विरीये सधर्मत्वत्सङ्ग इति ॥ १ चिदभिव्यत्वपक्षं दूषयति मेदेति । स्वरूपात्मक मेदाग्रहस्यायोगो येनेति व्युत्पत्स्था मेदाग्रहा- योगशब्देन स्वयम्प्रकाशत्वमेव विवक्षितम् । ततश्च स्वयम्प्रकाशस्येतराभिव्यनघत्वासंभवात् चैतन्यस्य स्वयम्प्रकाशतया नाहङ्कारामिव्ययःवमित्युक्तं भवति । स्वयम्ज्योतिषम् स्वयम्प्रकाशम् आत्मानं चैतन्यरूपम् । न युक्तिमदिति । चैतन्यस्य स्वयम्प्रकाशतया किञ्चिज्जन्यज्ञानविषयत्वरूपव्यङ्गघटना संभवात : jur - 25194 (नात्मनोऽहम् ननुभूतिस्वमात्मनि स्यात् यथा घंटें ॥” डप कुठङ्गयत्त्रमन्योन्यं न च स्यात् प्रान्तः । इति । अतः सिद्धन ज्ञाता अत्य गवेश्य इति । किञ्च - प्रत्यकत्वादुरलम्भतो मम मुख पात्रीत मोशेन्छया मुक्तत्र मुमुक्षु वचमा सुप्तोऽहमित्यु ‘ततः । व्यङ्ग्यत्वमयुरगम्यपि जड पाहङ्कारव्य व न सम्भवतीत्याह तृव्यय वमिति ॥ प्रत्यक्ष वादित्यादि । स्वग्मैप्रकाशमानत्वरूपं प्रत्यक्त्वम्, परस्मैप्रकाशमानत्वरूपं परावत्वश्च • हमिदम्बुद्धिभ्णं हि विभज्यते । तस्मात् अहम् बुद्धिविगमे प्रत्यक्वमेव न सेत्स्यतीति प्रत्यवत्वमहमर्थस्यैवेति तस्यैवाऽऽत्मत्वनित्यर्थः । उपलम्भत इति । जाता अमिनि अन्त्वसामानाधिकरण्येनैव ज्ञातृत्वो- पलम्भादिर्श भावः मम सुग्वमिति । “निरस्ताखिलदु खोऽहमनन्तानन्दमा म्वर ट्। भवेयम्” इति मंक्षे छ दर्शनादिति भावः । मुक्तेत्यादि । “अहमन्त्रम्”, “अहं मनुः” इत्यादीनि मुक्तवचांसि । " अहं मनु ” इत्यस्य च मुक्तवचनत्वम्, “ब्रह्मात्मभावापरोक्ष्यनिधूनाविनां वामदेवादीनाम्” इति माध्य एव अ. वितम् । “हाहमिमास्तिस्रो देवताः” इति ब्रह्मवचांसि । " अह वे त्वमसि भगवो देवते”, “अह मेकः प्रथमम सम्”, “मुमुक्षुः शरणमह प्राये” इत्यादीनि मुमुक्षुत्रचांसि “अह स्वाधस्तात् अहं पुरस्तात्”, “तदात्मानमेव हं वद”, ‘अह ब्रम स्मि” इत्यादी वेदवचांसि | या वृक्तत्रममुक्षुविषयं वे वचः इक्तत्रः मुमुक्षुवेदवचः । ततश्च निरन्ताविवनि मुक्तादिषु शब्दमयोगात् अहंशब्दार्थो नाविकः; किंतु आत्मैवेत्यर्थः । सुप्तो - इनि ‘ति । अहमर्थस्य अन्न. करणत्वे सुषुप्तिदशायां तस्य नष्टत्वात् जड - ६ रम्य व्यक-वासमव च त भ न च दडम्यै व्यलकत्वदर्श त् कथं जड 41 भि २ कुरुत्व संभव इति वाच्यम्; जड शब्देन स्वच्छ त्वस्यैव विवक्षितत्वात् दर्पण दिरू स्वच्छद्र यस्यैव स्वात्म स्थतयाऽभिव्यञ्ज + त्वं दृष्टम चनन्यस्यान्याभजघन्यमहारस्य:यामि करश्च न संभवत्युक्तम्। तत्सं-वेऽपि चैतन्याद्दक स्योः पररुनं जय यञ्ज हमाशे न संभव यह व्यङ्कतुरङ्गयन्वमिति । प्रातिकूल्पत = स्वभावविशेबाद = चैतन्यस्याशेषार्थं सद्धि लात् महकार चैतन्यव्यतिरिक्ततया तभी सिद्धित्त्व व ईदृशख विविशेषाद चैतन्यहङ्कारयोर्न परस्परं व्यय कमावलं वः यथा पिता- पुत्रयोर [ या! ]न्यं प्रति पुत्र वे ‘तृ वे च सत्यपि परस्रं ‘पतृ पुत्रत्वव्यत्ययो न संभवति तद्वदिति भावः । दूषणान्तरमाह व्यङ्गयत्वेनाननुभूत्विति । *नुभव्य वेऽननुभूतित्वस्य तैरेवापादितत्व दिति भावः । * 1 वह र्थस्यैवात्मस्वादौ साधकान्त्रराणिगृहान किश्चेचादिना प्रत्यकत्वादिति स्वप्नभासमानत्य- रूपं प्रत्यवत्वम्, परम्मैमासमानत्वरूपं पर कू श्च हमिदम्बु द्वय हि विभजते । बतोऽहं बुद्धिविग मे प्रत्य् कृत्वस्यैवास्द्धिद्या ब्रहम्र्थम्यैव प्रत्यक्वात् स एवान हिनालमित्यर्थः उपलम्भत इति । नानाम्-हमित्यह- थंयावः वित्ज्ञातृत्वो लम् गदित्यर्थः मम सुखं भात्रीति मोक्षेच्छयेति । महमनन्ता- नन्दभ ग्भवेयमिति मोक्षेच्छशन दित्यर्थः महान मावेनदशायां दननुवृतौ न त्थेच्छासंभव इति भावः । मुक्तसुरक्षुरे दवचमा - मुक्तादिविषयेण है (विषयक है? शब् घटि दिवाक्यर्थः । तत्र मुक्तविषयम्, “बहन. मन्नस्” इत्यादि । ब्रह्मविषयम्, “हन्ताहमिमावि देवताः" इत्यादि । 195 मां नाज्ञासिषमित्यपि स्ववपुराद्यज्ञानमात्राश्रयात् वापप्राव्य निजक्रिय ग्राहमथं स्थिरः ॥ २८ ॥ E अम्मनोऽहम्प्रत्ययगोचरत्वप्र क्षेाकाणि आत्मत्वाजड निर्विकारत्व दं नि प्रत्यक्षागमबाधात् असाधारण नैकान्तिकत्याच निरस्तान । एवं ज्ञातुप्रतिक्षे केपि भाग्य | एवं नष्टोऽहमित्येव प्रती : स्यात हप्तोऽहमिति स्यादिति भावः । ननु षुप्तावहमर्थस्य प्रकशमानत्वे म नाज्ञानि निति कथ प्रतीत्याशङ्कय तस्य देवत्वमनु यत्वादिवर्णाश्रमधर्ना ज्ञानविषयतया पत्ति रित्याह मां नाज्ञामिषमिति । अज्ञानमात्राश्रयादिति । तदुलेखन. दित्यर्थः । आश्रय दित्यन तरं युज्यने इति शेषः । निज कति अहमर्थन्य सुप्तौ निगमेान्तनवृनि स्यदित्यर्थः । प्रत्यक्षागमवावा दति । स्पष्टः । असाधारणति । अयञ्च बाधा, प्रत्यक वादुपलम्भन इति श्लोकविवरणे सपक्षे घटादौ तत्रावर्तमान दात्मत्वादिहेतू नामित्यर्थः । सुमुक्षुविषयम्, “*ह वै त्वमा, मुमुक्षुर्वे शरणमह ये” इत्यादि ततश्च निरस्त वद्येष्वाप मुक्ताविहं- शब्दप्रयोगादहंशब्दार्थो नाविद्यकः कानैवेति भावः । सुप्तोऽहमित्युक्तत इति सुनो स्वतल सुप्तोऽहमिति व्यवह’ रादित्यर्थः महान् करणरूरत बादिमः सृषु सदश तस्य न शाभ्यु- गनात् सुषुप्त्याधारतया तत्कालेऽह थेम्ब सद्भावप्रतिसन्धान नुप सरिति भावः । नन्वह थे - ISSत्मत्वे मात्मन- स्खननकाशत्वग्रहश्रुत्यादिबलेन तम्ब स्वयंप्रकाशत्वाभ्युगमाय वात्सुषुप्तिदशायामपि तस्व प्रकाशमानत्वावश्यकत्वे सुप्तो स्थनस्य इन्तं कालं मामप्यहं नाज्ञा मेषमिति प्रतिसन्धानानुपतिरित्यत बाह मामिति इत्यपीयन इतीत्येतत लुप्ततृकम्। तथ च मां न ज्ञासिषमिति प्रत्ययेनापि पुराधज्ञानमात्रविषयीकरणादिति भावः आश्रयः श्राश्रयणम्, विषयीकरणमिति यावत ईहोऽहम् भन सुप्तोऽहमिति मामव्यहं न ज्ञा-वानित्यर्थान्न सुषु सदशा - हमर्थप्रकाश’वरोध - भाव: । स्वापप्राच्येति । सुषुप्त वहमर्थविगमे वापप्रक्कनव्यापारस्मरण नु पत्या न द्विगमः । तवास्थिान हमर्थम्यात्मत्वमिति शङ्का परास्तेति भावः (!) न मरणत इति । [ अन्न सर्व ? ] पञ्च ज्ञाप्यत्वस्य स्वर्येऽन्वयः ॥ नन्वात्मा नाहंप्रत्ययगोचरः ; भात्मत्वात् ; मजडत्वात्, निर्विकारत्वात् स्वप्रकाशव द्वा बन्नेव तन्नैवम्; यथा :करणमित्यनुम’ ने SS. नोऽहंप्रत्ययगोचरत्वाभावसिद्धय नाहमर्थ माममित्याशङ्कां निरः करोति आत्मन इत्यादिना । प्रत्यक्षागमबाधादिति । मदक्षवाघादागम्बाधाच्चे थे । मर्थः प्रस्मकत्वादुपलम्भत इति श्लोकविवरणावसरे स्पष्टीकृतः । अमाधाणानैकान्तिकत्व उवे ते | सपक्षेभ्यो घटादिभ्योऽपि व्यावृतत्वादिति भावः । ज्ञातृत्वकर्तृत्वप्रतक्षेप केष्विति । मालनि ज्ञातृत्वाभावकर्तृत्वाभावसाधकतयाभिमतेष्वात्मस्या जडत्व निर्विकारत्व हेतु ष्वित्यर्थः । भाग्यमिति । उक्त- दोषाणां तत्रापि तुल्यत्वादिति भावः । कर्तुत्वातुस्वादिकमिति आदिना महम्प्रत्ययगोचरर “पहः । नात्मधर्म इति । श्रात्मलित्वाभाववदित्यर्थ: आत्मनिष्ठाभावप्रतियोगीति वा । दृइयस्वादिकमित्य दिना आगन्तु करवस महः ! बाधकवलादिति । अहं करोमि, अहं जानामीत्यादिरूप रत्यक्षादिबाधकरकादित्यर्थ. । " र 1 196 जीवपरिच्छेदः (जीवे ज्ञातुत्वाद्ययोग निरासः) कर्तृत्वशातृत्वादिकं नात्मधर्मः, धर्मत्वात् दृश्यत्वात् इत्यादिकमपि बाधकबलात्, विपक्षे बाधका- भावाच्च दुःस्थम् । नाहङ्कारधर्म इति प्रयुज्यमाने का गतिर्देवानाम्प्रियस्य ? अविद्येति चेत् ; सत्यम- बिचैव मनाविद्यकर्तृत्वस्य क्वचिदपि अनभ्युपगमात् । आविद्यस्यापि निषेधे तद्विधानविरोधात् ॥ का गतिरिति कर्तृत्वादेर्निराश्रयत्वात् असत्त्वासङ्ग इत्यर्थः । अविद्येति चेदिति । आविद्यकमिति चेदित्यर्थः ; उतरन तथा दर्शनात् | आविद्यस्यापि निषेधे इति । आत्मनि कर्तृत्वं हि निषेधता अनाविद्यककर्तृत्वस्य बाभाससाम्यमाह नाहङ्कारेति का गतिर्देवानांप्रियस्येति । भवन्मते प्रतिवचनविषयः क इत्यर्थः । देवानांप्रियो मूर्खः । नाहङ्कारधर्म इति प्रयुज्यमाने विपक्षे बाधकाभावादिनैव तन्निरसनस्य भवद्भिः कार्यतया अस्माभिरपि तेनैव तन्निरसनं क्रियत इति भावः । मनेनाऽमाससाम्यमुक्तं भवति । ननु कर्तृत्वज्ञातृ- स्वादिकं नाहङ्कारधर्म इति प्रयोगस्य नास्माभिर्निरसनें कार्यम्; कर्तृत्वज्ञातृत्वा देख ‘नष्ठान्त करण- धर्मत्वस्य च ब्रह्मव्यतिरिक्तत्वेना विद्याकल्पिततया मिथ्यात्वाभ्युपगमात्; मिथ्यात्वस्य च प्रतिपन्नोपाचौ नैकालिक निषेध प्रतियोगित्वरूपत्वात् कर्तृत्वादावन्तः करणवृतित्वा भावस्यान्तः करणे कर्तृत्वापभावस्य च. स्मदिष्टत्वात् । येन संबन्धेन यत् यज्ञ संबद्ध्यते तत्संबन्धावच्छिन्नतनिष्ठप्रतियोगिताकाभावोऽपि तत्र वर्तत इति यस्माङ्गीक्रयते । अतो न तन्निरसनमस्माभिः कार्यमिति नोक्तरीत्या भामास साम्यप्रतिपादन- संभव इत्यभिप्रायेण शङ्कते अविद्येति चेदिति । भविचैव गतिरित्यनुषङ्गेण योजना | गतिः प्रतिवचन विषयः । मयं भावः - ‘कर्तृवादीनामविद्याकल्पितत्वेन मिथ्यात्वात् उक्तप्रयोगोऽस्माकमनुकूल एव ’ इत्येव प्रतिवचनमस्माभिः कार्यमिति । उपालभते सत्यमविद्येवेति । अविधैव भज्ञानमेव । “स्वर्गकामो यजे” इत्यादिकर्तृत्वविधानविरोधाज्ञानमेवोक्तप्रतिवचनेन सिद्धयतीतिभावः तदेवोपपादयति अनाविद्येति। क्वचिदप्यनभ्युपगमादिति । इदच विधानस्यानाविद्यकविषयतया प्रतिषेषस्याविद्यकविषयतया च विषयमेदान्न विशेष इति शङ्कानिरसनाय । तद्विधानविरोधादिति । स्वर्गकामो यजेतेत्यादिश्रुत्या कर्तृः व विधानविरोधादित्यर्थः । श्रुतिविरुद्धानुमानस्य कालात्ययापदिष्टतया नानुमानेनात्मनः कर्तृत्वनिषेध- संभव इति भावः । यद्वा सत्यमविधैवेत्यता विद्याशब्देन, ‘नाहङ्कारधर्मः’ इति प्रयोक्ताशयापरिज्ञानमेव विवक्षितम् | नाहङ्कारधर्म इत्यनेन हि महङ्कारवृतिभेद एव साध्यतया प्रतिपाद्यते ; नाहङ्कारवृतित्वा- भाव:, न वा अहङ्कारनिष्ठाभावप्रतियोगित्वम् । अहङ्कारवृत्तिमेदश्च कर्तृत्वादो भवद्भिरपि नाभ्युपगम्यते ; मिथ्या स्वप्राहरूपमणेन द्वति तदत्यन्ताभावसिद्धावपि उद्भेदो न सिद्ध्यतीत्यभ्युपगमात् । तथाच धर्मवश्यत्वादिना कर्तृत्वादावहङ्कारवृत्ति मेदसाधने तस्य भवदनुकूलत्वविरहात् कर्तृत्वादीनामविद्याकरि तत्वमादाय प्रतिवचनं प्रयोक्ताशयापरिज्ञाननिबन्धनमेवेति । इत्थञ्चोक्तानुमानस्य विपक्षे बाधकाभावादिना निरसनमपि आवश्यकमिति भाभाससाम्यं दुष्परिहरं भवतामिति भावः । नन्वङ्कारे श्राविधकमपि कर्तृत्वं न स्वीक्रियते ; ततश्वोक्तानुमाननिरसनं नास्माकमावश्यकमिनि नोक्तरीत्या श्राभाससाम्यसंभव इत्याशङ्कां निशम्यति अनाविद्येति । अविद्यस्यापि निषेधे मविद्या कल्पितकर्तृत्वस्य वन्तःकरण वृति भिन्नस्याभ्युपगमे । तद्विधानविरोधादिति । स्वर्गकामो यजेतेत्यादेः कर्तृस्वविधायक र रकपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धानमे 197 मातृत्वश्चास्य स्वाभाविकाकार इति, “शोऽत एव” इत्यधिकरणे भुतिभिरुपपादितम् । भोक्तृत्व हेतु- भूतं कर्तृत्वं भोक्तुर्जीवस्यैव “, " तच्च सामान्यतः परमपुरुषहेतुकमिति, “कर्ता शास्त्रार्थवत्वात्”, “परान्तु तच्छ्रुतेः” इत्यधिकरणे (णयोः १) प्रपञ्चितम् । अस्य स्वयम्प्रकाशत्वनित्यत्वनानात्वाणुत्वादीनि क्वाप्यभावेन तन्निषेधानुपपत्त्या आविधकस्यैव निषेधो वाच्यः; तस्य च अहङ्कारेऽपि त्वदुक्तरीत्या निषेधसम्भवेन, “स्वर्गकामो यजेत” इत्यादिकर्तृत्वविधायिशास्त्रविरोधप्रसङ्ग इति भावः । ज्ञोऽत एव । अयमर्थः - आत्मा ज्ञ एव ज्ञातैव ; न ज्ञानमात्रम् । अत एव । श्रुतेरेवेत्यर्थः । श्रुतिभिरिति । “यो वेदेदं जिघ्राणीति स भात्मा, “विज्ञातारमरे केन विजानीयात”, “जानात्येवायं पुरुष: “, " एष हि द्रष्टा श्रोता” इत्यादिश्रुतिभिरित्यर्थः । भोक्तृत्वेति । भोक्तृत्वस्य जीवगतत्वात् तद्धेतुभूतं कर्तृत्वमपि जीवस्यैव; “शास्त्रफलं प्रयोतरि” इति न्यायादिति भावः । सामान्यत इति । साधारण्येन इत्यर्थः । तथा च सर्वेषामपि कर्तृत्वं परमपुरुषाधीनमिति भावः । यद्वा सामान्यत इति । कालादृष्टादिवत साधारणतया कारयितृत्वमिति भावः । ततश्व यदि ईश्वर एव साध्वसाधुकर्म कारयिता, तर्हि जीवश्य सालभञ्जिकास्थानीयतया विधिप्रतिषेषशास्त्राणामानर्थक्यमिति शङ्का परास्ता । तस्य कालादृष्टादिवत् साधारणकारणत्वेन उक्तदोषानवकाशात्; विधिनिषेधशास्त्र वैयर्थ्यार्थिमीश्वरगतकारयितृत्वस्य तादृशस्यैव प्रामाण्यप्रसङ्गादित्यर्थः । अयं भावः – स्वर्गकामो यजेतेत्यादेर्ब्रह्मस्वरूपपरवावयवत् पारमार्थिकतत्त्वा- वेदकत्व लक्षण सुरूयप्रामाण्यविरहेऽप्यन्तः करण निष्ठा विद्यककर्तृत्वप्रतिपादकतया व्यावहारिकतत्त्वावेदकत्व- लक्षणमसुख्यं प्रामाण्यमिति भवद्भिरङ्गीक्रियते, माविधक कर्तृत्वस्याप्यन्तःकरण वृत्तिभिन्नत्वाभ्युपगमे तदपि नोपपद्यत इति बहिना सिञ्चेदिति वावयवदत्यन्ताप्रामाण्यमेव स्यादिति ।

मन्वात्मनोज्ञातृत्वसत्त्वेऽपि तस्यागन्तुकत्वमेव न तु खाभाविकत्वमित्यत माह ज्ञातृत्वश्चेति । चरत्वर्थ: वैकक्षण्यद्योतकः सन् उक्तशङ्कानिवर्तकः । ज्ञोऽत एवेति । आत्मा एव ज्ञातृस्वरूप एव, न ज्ञानमात्रम् ; नापि जडखरूपः । अत एव श्रुतेरेवेत्यर्थः । श्रुतिभिरिति । ‘मथ यो वेदेदं जिघ्राणीति स मात्मा’, ‘विज्ञातारमरे केन विजानीयात्’, ‘जानात्येवायं पुरुषः’, ‘एष हि द्रष्टा श्रोता’ इत्यादिश्रुतिभि- रित्यर्थः । एवं कर्तृत्वमपि जीवस्यैवेत्यत्र युक्तिमाह भोक्तृत्वेति । भोक्तृत्वस्य जीवात्मगतत्वात् तद्धेतुभूतं कर्तृत्वमपि तस्यैव शास्त्रफलं प्रयोक्तरीति न्यायादिति भावः । सामान्यत इति । कालादृष्टादिवत् परमपुरुषस्य जीवगतकर्तृत्वं प्रति साधारणकारणत्वमित्यर्थः । अनेन कर्तृत्वस्य परमपुरुष हेतु करवे पापस्य तेनैव कारितत्वापत्त्या तस्य दण्डधरस्वानौचित्यमिति शङ्का परास्ता ; कालादृष्टादिवत् साधारणकरणत्वे तदप्रसक्तेः । बसाधारणकारणत्व एव लोके तथा व्यवहारादिति । कर्तेति । अयमर्थः – भोक्तृभूतो जीव एव कर्ता - तथात्य एव स्वर्गकामो यजेतेत्यादिशास्त्राणां पुरुषप्रवर्तनरूपप्रयोजनवत्वसंभवात् । शास्त्रस्य प्रवर्तकत्वं बोधजननद्वारेण । नद्यचेतनं प्रधानं बोधयितुं शक्यम् । अतः शास्त्राणामर्थवत्त्वं भोक्तुश्चेतनस्यैव कर्तृत्वे भवेदिति । परास्तु तच्छ्रुतेरिति । तुशब्दः शङ्काव्यावर्तकः तत् कर्तृस्वम्, परात् परमपुरुषायत- मित्यर्थः । कुत इत्यन्नाह श्रुतेरिति । “अन्तःप्रविष्टः शास्ता जनानाम्”, “य भारमानमन्वरो बनयति”

198

मद्रव्यपरिच्छेदः (आत्मतो ज्ञेयत्वस्वयप्रकाशत्वे)

श्रुत्युपपत्तिभ्यां सिद्धानि । स्वस्य च अस्य स्वयम्प्रकाशत्वम् । परस्य तु तज्ज्ञानविषयतयैव प्रकाशते । स्वस्यापि प्रमाणान्तरावसेयाणुत्वशेषत्वनियाम्यत्वनित्यत्वादिविशिष्टरूपेण ज्ञानविषयत्वमस्त्येव । वक्तव्यत्वाच । उक्तञ्च श्रुतप्रकाशिकायाम्, “वैयर्थ्य यावता न स्यात् विधानप्रतिषेधयोः । नियन्तृत्वश्रुतेस्तावान् सङ्कोचो न स्वतः परः ॥” इति । कर्ता शाखार्थवत्त्वात् । अयमर्थः - भोक्तृभूतो जीव एव कर्ता स्थात्य एव, ’ स्वर्गकामो यजेत” इत्यादिशास्त्राणां पुरुषप्रवर्तकता रूपप्रयोजनवत्त्वसम्भवात् अन्यस्य फलमाक्त्वे अन्यस्य तदर्थप्रवृत्त्यसम्भवेन शास्त्रवैयर्थ्यमेव स्यादिति । परात्तु तच्छ्रुतेः । तुशब्दः शङ्काव्यावर्तकः । तत् कर्तृत्वम् । परात् परमपुरुषात् । परमपुरुषायत्तमित्यर्थः । अत्र हेतुमाह- भुतेरिति । “अन्तः प्रविष्टः शास्ता जनानाम्”, “य मात्मानमन्तरो यमयति” इत्यादिश्रुतेरित्यर्थः । नन्वानां स्वप्रकाशत्वे परात्मनामपि ज्ञानान्तरनिरपेक्षप्रकाशत्वप्रसङ्गः । किञ्च नित्यत्वाणुस्वशेषत्वादि- विशिष्टस्य आत्मनः स्वप्रकाशप्रत्यक्षसिद्धत्वेन नित्यत्वादिबोधकशास्त्रानर्थवयश्च स्यादित्यत भाइ स्वस्मे इति । ज्ञानविषयत्वमस्त्येवेति ननु श्रुतप्रकाशि हायां ज्ञानज्ञातृ सम्बन्धप्रतिसन्धानानुपपत्तिपरिहारावसरे मात्मनः खतो ज्ञानान्तरेण चावभासद्वयासम्भवमभ्युपेत्येव शक्कापरिहारयोदर्शनात् कथं तद्विरुद्धमिदं

इत्यादिश्रुतेरित्यर्थः अणुत्वादीति आदिना निरवयवत्वच्छेदनानत्वादिपरिग्रहः श्रुत्युपपत्तिभ्यामिति । श्रुतिः, “मनायं पुरुषः खयंज्योतिः, नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानामेको बहूनां यो विदधाति कामान्” इत्यादिरूपा । उपपत्तिः - आत्मा स्वयम्प्रकाश इत्यादिवक्ष्यमाणानुमानाकृताभ्यागमकृतविपणाशादि- प्रसङ्गसुखदुःखादिव्यवस्थारूपा । नन्वात्मनां स्वयम्प्रकाशत्वे परेषामपि ज्ञानान्तरनिरपेक्षप्रकाशत्वप्रसङ्ग इत्यत माह स्वस्येति । व्यवहारप्रयोजकत्वं संशयाभावप्रयोजकत्वं वा संबन्धष्षष्ठयर्थः प्रकाशान्वयी । स्वस्मै इति पाठेऽप्ययमेव चतुर्थ्यर्थः । परस्येति । षष्ठद्यर्थोऽययमेव । तज्ज्ञानविषयतयैव परकीयज्ञान विषयतयैव । एवकारेण खयम्प्रकाशत्वव्यवच्छेदः । तृतीयार्थः प्रयोज्यत्वं प्रकाशेऽन्वेति । प्रकाशश्चेह व्यवहारविषयता संशयादिविषयत्वाभावो वा । नन्वात्मनः स्वस्मै स्वयंप्रकाशत्वे अणुस्वशेषत्वनियाम्यत्वादि विशिष्टवेषेणापि स्वयम्प्रकाशत्व संभवात् तत्संशयानुपपत्तिरित्यत नाह स्वस्यापीति । अस्त्येवेति । एव- कारो भिन्नक्रमः, ज्ञानविषयत्वमेवास्ति । न तु स्वयम्प्रकाशत्वमित्यर्थः । अनुभवानुरोधादिति भावः । तर्हि केनाकारेण स्वयम्प्रकाशतेत्यत्राह अहमितीति। तुशब्दः प्रत्यक्त्वा देरनुभव सिद्ध मणुत्वा दिवैलक्षण्यं द्योतयति । या प्रत्यक्त्वादयः स्वयम्प्रकाशा एवेति केचिदाचार्याः । अपरे पुनः - ‘वर्मिमाल्या एव ते । न च एवं सति धर्मिणः स्वभिन्नप्रकाशकत्वरूपविषयित्वापच्या तस्य धर्मभूतज्ञाना साधारण्यानुपपत्तिरिति वाच्यम् ; स्व! पृथक् सिद्धधर्म。प्रतिरिक्त प्रकाशकत्वस्यैव विषयिश्वरूपतया तस्य धर्मभृतज्ञाना साधारण्याक्षतेः’ इत्याचक्षते । तन प्रत्यक्त्वादीनां स्वयम्प्रकाशत्वपक्षे, ‘प्रत्यकत्वादिविशिष्टतया स्वयम्प्रकाशता’ इत्यत्र विशिष्टता संबन्ध:, सांसर्गिक विषयतानिरूपित्वरूपमवच्छिन्नस्त्वं तृतीयार्थः । प्रत्यक्त्वादिनिष्ठा प्रकारता, प्रत्यक् स्वादिखरूपापृथक् सिद्धिसंबन्धनिष्ठा सांसर्गिकविषयता च प्रत्यत्वादिनिरूपिता । धर्मिनिष्ठा विशेष्यता

1

सपेटिकारंगरामा जीवल मतं न्यायांसाजन

i

/

199

अहमिति प्रत्यक्त्वैकत्वविशिष्टतया तु स्वप्रकाशंता सपैदा योगदशायां तु यथावस्थितापूर्वकार- (स्थित पूर्वाकार) (स्थितसर्वकार) विशिष्टतया यौगिकप्रत्यक्षेण साक्षात्क्रियते । तदिदमुक्तमात्मसिद्धौ- सङ्गच्छतामिति चेत् परं जानामीति चक्षुरादिजन्यज्ञान नात्मविषयमित्यत्र तात्पर्यात् । प्रत्यक्त्वैकत्वेति । नन्विदं प्रत्यक्त्वं न तावत् आत्मस्वरूपम् ; तथात्वे प्रत्यक्त्वात्मनोविशेषणविशेष्यभावधर्मधर्मिभावा- यसम्भवापातात् । ममेदेऽपि विशेषणविशेष्यमावादिसत्त्वे. “मेदव्यपदेशाचान्यः, उभयेऽपि हि मेदेनैन- मधीयते” इत्यादौ, “य मंदिरये तिष्ठन्”, “य भात्मनि तिष्ठन्” इत्यादेराश्रयाश्रयिनावप्रतिपादकस्य मेदप्रतिपादकत्वेनोपन्यासोऽसङ्गतः स्यात् एकत्वस्थ सहचारूपतया तस्मा व्यात्मस्वरूपाद्भेदस्म मावश्यकत्वाच नापि ततो भिन्न तद्धर्मरूपम् भात्मन: स्वप्रकाशतया खमातसाक्षित्वेऽपि अतिरिक्त- धर्म मासकत्वासम्भवात् । इतरथा धर्ममुनज्ञानवत् विषयित्वप्रसङ्ग इति चेत् — उच्यते । प्रत्यवश्वक- त्वादिकं स्वरूप/तिरिक्तधर्मान्तरमेव । न च तद्विषयकत्वे विषयित्वप्रसङ्ग इति वाच्यम्; स्वापृथविसद्ध- धर्मव्यतिरिक्तविषयकत्वं नास्तीत्यत्र ‘तात्पर्यात् विषयित्वाभावप्रवादस्व । वक्ष्यति च आत्मस्वरूपज्ञानस्य प्रमाणत्वम् । अतो न काचिदनुरपतिः । अपूर्वाकारविशिष्टतयेति । पूर्वाप्रतिपन्नचीत्रानुकूल ग्राणुत्वादि- विशिष्टतयेत्यर्थः । ननु भानुकूल्यस्य सदा भासमानस्य कथं योगजप्रत्यक्षमात्रमाद्यत्वमिति चेन्न विरोधपरिहारारूयप्रथे, “धर्मिज्ञानेन सर्वदा प्रकाशमानमानुकूल्यम् | तीव्रानुकूल्यं तु धर्मि नरूपिता” यासाञ्च विषयतानां परस्परं निरूप्यनिरूपकभावः ; प्राभाकरमत इव सिद्धान्तेऽपि भिन्नज्ञानीयविषयतयोर्निरूप्यनिरूपकभावाभ्युपगमात् । स्पष्टमिदं भुतप्रकाशिकायां ज्ञानज्ञातृसम्बन्ध प्रतिसन्धानानुपपत्तिपरिहारावसरे स्वयम्प्रकाशता स्वनिरूपितविषयता । स्वयं = स्वनिरूपिता प्रकाश: = विषयता यस्येति व्युत्पत्त्या स्वयम्प्रकाशशब्देन त्वनिरूपितविषयतावतो बोधनात् । तथाच नात्मनिहा स्वनिरूपिता या विशेष्यतारूपा विषयता, सा प्रत्यक्त्वादिसंबन्धनिष्ठ सांसर्गिकविषयतानिरूपितेत्युक्तं भवति । प्रत्यक्-वादीनां भर्मिमास्यत्वपक्षे तु प्रत्यक्त्वादिनिष्ठ प्रकारत्वा पृथक् सिद्धिसंबन्धनिष्ठ सांसर्गिक - विषयतयोरपि धर्मिनिरूपितत्वमेवेति बोद्धयम् । सर्वदेति सुषुप्तिदशायामपीति भावः । अपूर्वाकार- विशिष्टतयेति । पूर्वाप्रतिपन्नतीत्रानुकूल्यः णु वायाकार विशिष्टतयेत्यर्थः । पूर्वाकारेति पाठेऽपि पूर्व स्वरूपसद्विद्यमाना कारेत्यार्थादुक्त थे एव पर्यवसानम् । सर्वाकारविशिष्टतमेति पाठस्त्वत्यन्तखरसः । नन्वानुकूल्यस्य सर्वदा भासमानस्य कथं योगजप्रत्यक्षमात्रग्राह्यस्वमिति चेत्, मन्नाहुः - विरोधपरि-

; 1 सिद्धान्ते विषयत्वं नाम संयुक्तस्वं संयुक्ताश्रितत्वं वा । तत् ज्ञानं प्रति घटादेरस्ति । आत्मानं प्रति अपृयसिद्धधर्मे कथम् । अतः प्रत्यक्त्वादेः प्रकाशः - व्यवहारो धर्म्यधीन इत्येतावता कथं विषयित्वात्मनः स्यादित्याकृतम् । 2 निरूपितेति । विषयतानां शाननिरूपितत्वं तार्किकेष्टम् ; ज्ञानस्य विषयप्रकाशकत्वात् । ज्ञानान्तरं विना तस्यतस्यैव प्रकाशकत्वमिति स्वाक्षे च तस्यतस्य ज्ञानस्थानापन्नतया विषयतानां धर्मर्थ्यादिनिष्ठानामपि तन्निरूपितरमध्यस्तीतीष्यत इति भावः । वस्तुत इह विषयता इमाः किमतिरिक्तपदार्थाः उतान्यथेति चिन्त्यम् । व्यवहारानुगुण्यातिरिका हि सा संयोगादिः कथमत | 200 ; मात्मनिमन्दतीवानुकूल्यविमर्शः ; भगवत्सङ्कल्पतिरोहिततया योगनिष्पत्तिकैवल्यदशासु थर्मभूतज्ञानमात्रमास्यम्” इत्यानुकूम- द्वित्वस्य माचायैरेव समर्थितस्वात् । ननु भारमखरूपज्ञाने मासमानं मन्दानुकूल्यं किं स्वाभाविकम् उठोपाधिकम् ! नाद्यः सर्ववस्तूनां मन्दानुकूल्यपातिकूश्योदासीनत्वानां कर्मकृतत्वस्य रहस्यलयसारे तस्यत्रयाधिकारे प्रतिपादितत्वात् । न च मोक्षदशायामपि कस्तूरीचम्पककुङ्कुमाद्यपेक्षया दुर्गन्धलशुनादौ मन्दानुकूल्यं भासते इत्यकामेनापि स्वीकर्तव्यमिति वाच्यम् तस्यासम्प्रतिपत्तेः । मुक्तान् ईश्वरं प्रति च सर्वेषामत्यन्तानुकूलतयेवोपलब्धेः । किश्च मोक्षे स्वरूपभूतज्ञानेन मन्दानुकूल्यभानस्य धर्मभूतज्ञानेन हाराख्यग्रन्थे, ‘घर्मिज्ञानेन सर्वंश प्रकाशमानमानुकूल्यम् । सीत्रानुकूल्यं तु भगवत्सङ्करः तिरोहिततथा योगनिष्पतिकैवल्यदशासु धर्मभूतज्ञानमासमास्यमित्यानुकूल्य द्वित्वस्याचार्यैरेव समर्थितस्वात् तीत्रानु कूल्यस्य धर्मभूतज्ञानमात्रभास्यत्वमुपपद्यते । नन्वात्मस्वरूपज्ञाने भासमानं मन्दानुकूल्यं किं स्वाभाविकम्, उतोपाधिकम् ? नाथः सर्ववस्तूनां मन्दानुकूल्यप्रातिकूल्योदासीनत्वानां कर्मकृतत्वस्य श्रीमद्रहस्य- वयसारे तववयचिन्तनाधिकारे प्रतिपादितत्वात् । न च मोक्षदशायामपि कस्तूरीचम्पककुङ्कुमाब पेक्षया दुर्गन्धलशुनादौ मन्दानुकूल्यं भासत इत्यकामेनापि स्वीकर्तव्यमिति वाच्यम्; तस्यासंप्रतिपत्तेः । मुक्तान् ईश्वरं प्रति च सर्वेषामत्यन्तानुकूलनयैवोपलब्धेः । किश्च मोक्षे स्वरूपभूतज्ञानेन मन्दानुकूल्यमानं धर्मभूतज्ञानेन तीत्रानुकूश्यमानश्च विरुद्धम् । न ह्येकमेव वस्तु उत्कृष्टानुकूलतया भासमानं मन्दानुकूलतयाऽपि मासमानं दृष्टम् । न चैकमेव वस्तु दर्शनस्पर्शनाभ्यामानुकूल्यनारम्यवत्तयोपलब्धमिति वाच्यम्; तज्ञ दर्शनस्पर्शनाभ्यां गृह्यमाणयोः रूपस्पर्शयोरेव भानुकूल्यतारतम्योपलम्भात्। इतरथा सप्तभङ्गया किमपराद्धम् न द्वितीय: ; कर्मकृतमन्दानुकूल्यस्य मोक्षदशाव्यावृत्तस्य स्वरूपज्ञानभास्यत्वासंभवादिति चेत् — उच्यते ; स्वस्यैव सुषुप्तिदशायां मन्दानुकूल्यभानं तावत् दुरपद्दवम् । न च तत् स्वाभाविकमिति शक्यते वक्तुम्; मात्मनो मन्दानुकूल्यस्वभावत्वानभ्युपगमात्। न च तत् धर्मभूतज्ञानवेद्यम्; तस्ये न्द्रयाधीनपसरणत्वेन सुषुप्ति दशायामसंभवात् । अतः कर्माधीनमन्दानुकूल्यमात्मखरूपाद्भिन्नमपि स्वरूपज्ञानेन मास्यत इति अकामे- नापि स्वीकर्तव्यम् । मुक्तौ च स्वरूपज्ञानस्य नित्यस्य सत्त्वेऽपि वेधस्य मन्दानुकूल्यस्याभावान्न तदुल्लेखः । यथा नित्यस्यापीश्वरज्ञानस्य तचद्वस्तु वर्तमानत्व विषयकस्य न तदतीतदशायां तदुल्लेख इत्यलमतिप्रसनेनेति । नलेदं बोद्धयम् - धर्मिज्ञानस्य संसारदशायामानुकूल्यभासकत्वम् मुक्तिदशायां तदभाव इत्यभ्युपगमे बर्मिज्ञानस्य संसारदशायां विकास: मुक्तिदशायां सङ्कोच इत्यापद्येत । ततश्च तस्यैकरूपत्वसिद्धान्तविरोधः, न हि ज्ञानस्य वचद्वस्तुप्रकाशकत्वाभावातिरिक्तः सङ्कोचो नाम कश्चिदस्ति । न चैत्रसतीश्वरज्ञानस्व तराद्धस्तु वर्तमानत्वाविषयकस्य तदतीतत्वदशायां तद्वर्तमानत्व विषयकत्वे भ्रान्तिश्वप्रसङ्गेन तदविषयकस्था- वश्यम्भावात् सङ्कोचप्रसङ्ग इति वाच्यम्; यत ईश्वरज्ञानस्य सर्वविषयकतया वचद्वस्तुनि विद्यमानाः सर्वेऽपि धर्मास्तद्विषया इत्यविवादम् । तत्र वर्तमानत्वं शब्दप्रयोगाधिकरण कालवृतित्वम् । नवीतस्वं शब्दप्रयोगाधिकरणकालवृत्तिध्वंसप्रतियोगित्वम् । भविष्यत्वं शब्दप्रयोगाधिकरणकालवृत्ति नागभावप्रति- i रत्नपेटिकारंणरामा जीवसमेत न्यायसिद्याजनम J 1 201 “एवमात्मा स्वतः सिध्यन् आगमेनानुमानतः । योगाभ्यासभुत्रा स्पष्ई प्रत्यक्षेण प्रकाश्य (श) ते ॥” इति । तदेवं ज्ञात्वादिरूपमेदात् मातृमेयमानरूपोऽयमात्मा । उक्तं प्रज्ञापरित्राणे वरदनारायणभट्टारके:, “प्रमाता च प्रमेयञ्च प्रमाणञ्च भवेत् पुमान्। प्रमा मेया च धीरेव मेया एव घटादयः ॥” इति । तीव्रानुकूश्यमानस्य च विरुद्धत्वात् । न हि एकमेव वस्तु उत्कृष्टानुकूलतया भासमानं मन्दानुकूलनयाऽपि भासमानं दृष्टम् । न च एकमेव वस्तु दर्शनस्पर्शनाभ्यामानुकूश्यतारतम्यवयोरलब्धमिति वाच्यम् ; तत्र दर्शनस्पर्शनाभ्यां गृद्यनाणयोः रूपस्रशंशेरेव मानुकू स्तरउम्योपलम्भात् । इतरथा सप्तमथा किमपराद्धम् न द्वितीयः; कर्मकृतमन्दानुकूल यस्य मोक्षदशाव्यावृत्तस्य स्वरूपज्ञानमास्यत्वासम्भवादिति चेत् — उच्यते ! स्वस्यैव चषु सदशायां मन्दानुकूल्यं मासते इति न चैतद होतुं शक्यम् । न च तत् स्वाभाविकमित्यपि वक्तुं शक्यते ; आत्मनो मन्द नुकूल व पावत्वेनानभ्युपगमात् न च तत् धर्मभून- ज्ञानवेद्यम् ; तस्म इन्द्रियाधीनवसरणत्वेन सुषुप्तिदशायामसम्भवात् । यतः कर्माधीनमन्दानुकूल्यम रम- स्वरूपात् भिन्नमपि स्वरूपज्ञानेन मास्यते इत्यका मेनापि स्वीकर्तव्यम् । सुक्तौ च स्वरूपज्ञानस्य नित्यम्य सत्त्वेऽपि वेषस्य मन्दानुकूल प्रस्थाश्रावात न तदुल्लेखः । यथा नित्यस्यापि ईश्वरज्ञानस्य वचद्वस्तुवर्त मानत्व विषयकस्य न उदजीववादशायां तदुल्लेख इत्यलमतिमङ्गेन । प्रमाता चेति । प्रमाणम् प्रमेत्यर्थः । प्रमा मेया चेति । अत एवकाशे व्युत्क्रमेण मेया चेत्यनेन सम्बध्यते । ततब्ध श्रीः योगित्वम् । ततश्चैकवस्तुनिष्ठ तत्कालवृत्तित्वं सतत्कालवृतिध्वंसप्रतियोगित्वं उत्तत्कालवृतिप्रागभाव- प्रतियोगित्वश्च ईश्वरज्ञाने सर्वदा विषयः । न हि यद्वस्तुनि यादृशकाल’ तत्वरूपं वर्तमानत्वं द्वस्तुनि ताशकालवृतित्वमीश्वरज्ञानं कदाचिन्न विषयीकरोति । यदा तद्वस्तुनोऽतीतत्वम्, तत्क लनृतित्वं तद्वस्तुनः कदाचिदपि नास्तीति तद्वस्तुनि तत्प्रकारकत्वमीश्वरज्ञानस्य कदाऽपि नास्त्येव । भतो यद्विषयकत्वमीश्वरज्ञानेऽस्ति, तद्विषयकत्वं तत्र सर्वदाऽस्त्येवेति न काचिदनुपपतिरिति । विश्व मुक्ति दशायां मन्दानुकूल्यमानविरहे, ‘मन्दमान अनुकूश्यं निर्विकारस्वरूप प्रकाशताले एप्पोढुं तोत्रि तंत्रमान अनुकूल बमनादिकर्म मूल मग वत्सङ्कल्पविशेषताले तिरोहितमः य्” इति विशेधपरिहारीसूक्तविशेष: ; मुक्तिदशायामपि रुद्धानस्य तच्छ्रीसूक्त्या लाभात् मत इत्थं वाच्यम् - आत्मस्वरूपस्य वैषयिकखापेक्ष योत्कृष्टसुखरूपत्वं स्वाभाविकाकार इति हि सिद्धान्तसंप्रतिपन्नोऽर्थः । मनेन च सुखत्वं वैष सुखापेक्षयोत्कर्षयेत्याकारद्वयं स्वाभाविकमित्युक्तं भवति । त् सुखत्वमा धर्मिखरूपेण वा स्वयंप्रकाश तया वा सर्वदा भासते । वैषयिक सुखः पेयोत्कर्षस्त्वनादिकर्म मूल - गवरकरूपविशेषेण हिरोहितम्सन् योगादिदशायां धर्मभृतज्ञानेनानुमुते । तत्र विरोधपरिहारश्रीसूक्तौ मन्दमान मानुकूल मित्यनेन उक्तोत्कर्षाविशेषतं सुखत्वं विवक्षितम्। निर्विकारखरूपप्रकाशत ले इत्यस्य तादृशसुखत्वस्य धर्मिमास्यत्व क्षे धर्मिस्वरूपप्रक शेनेत्यर्थः ; स्वयम्प्रकाशत्वपक्षे तु स्वात्मकरक शेनेत्यर्थः । तीव्रमान अनुकूलवमित्यनेन अनुकूलत्वशद्रित सुखत्वसमानाधिकरण तीव्र वशति उत्कर्ष एव विवक्षित इति न कोऽपि विरोध इति । प्रमाणञ्च भवेदिति । अत्र प्रमाणशब्देन भावश्युडन्तेन श्मैवोच्यते । प्रमात्वं हि वह्नवि -26 802 परियः (आरंमनः खयःप्रकाशत्वम् ) स्वप्रकाशत्वादी श्रुतिः सु सिद्धां । यद्यपि “सत्यं ज्ञानम्” इत्यन अन्तोदासत्वबलात् नववार्थकत्वीक र्यम्, यद्यपि “विश नघनः” इत्र रसघन दृष्टान्तस्वारस्यात् ज्ञानव्याप्तत्वं विक्षिम, यद्यपि “विज्ञानं शं ननुते” इत्य निषु तद्गुणसारत्वात्तु ‘तद्व्यपदेश: प्राशवत्’- तथापि “एहि द्रष्ट श्रोता रसयिता घ्रता मन्ता बोद्धा कर्ता विज्ञ नात्मा पुरुषः” इत्यन विज्ञानात्मशब्द- स्वरस्यात्, विशेषतस्तातच प्ररश्चितस्य शातृत्वस्य पुनर्वचने प्रयोजनाभावाच्च ज्ञानस्वरूपत्वं 1 1 " प्रमा मेव; न तु प्रमाशीत्य सुप्रसिद्धेति । इदञ्चोतरल स्पष्टम् । अन्तोदात्तत्वबलादिति । बुदतात् ज्ञानशब्दात् तदस्य स्ती यस्मिन मर्श चच्प्र यये, “चितः” इत्यन्तोदासत्वं भवति । इ-स्था ज्ञानशब्दात, “नमि पूर्व " इत्येकादेशम्य अ, द चैकादेशतया, अनुदात्तस्य स्वरितः” इति स्वरिते, स्वरितान्तत्वमेव स्वादित्यर्थ तद्गुणसारस्वासु तद्वयपदेशः प्राज्ञत्रदिति सूत्रस्यायमर्थ:- तु गब्दश्चोद्यव्यवर्तकः । आत्मनो विज्ञा गुणमारत्वा = ‘ज्ञानगुणप्रघ नत्वात् विज्ञानमिति व्यपदेशः ; यथा आ-: स्य परमात्मनः " आकाश मानो न स्यात्” इत्यादी आनन्दशब्देन व्यपदेशः, तदत्यर्थः (दिति) विशेषतस्यामान्यतश्चेति । " द्रष्टा श्रोता” इ विशेतः, “बोद्धा” इति सामान्यतश्च ज्ञातृलम्ब प्रपञ्चित्यादिन्यः पुं वंचने इति । विज्ञानात्मा इति पुनर्वचने इत्यर्थः । " तत्त्रकारकज्ञानःचम् | तन प्रत्यत्रत्व दीनां बर्निभ व पक्षे धर्मिणः प्रत्ययत्वादिमति प्रत्यक्त्वादिप्रकार- करवत् प्रमात्वोपपत तेषां स्वयं काशत्वपक्षे तु तद्वति तत्प्रकारकत्वशब्दित- तद्व’नष्ठ ‘वशेष्यता निरूपित- ‘नकारा ‘निरूपकत्वस्येव तन्निष्ठप्रकारता निरूपिततद्वन्निष्ठ वशेष्यतानिरूपकत्वस्यापि विनिगमना- विरहेण प्रमात्वरूपताया दुरतया प्रागुक्तरीत्या भिन्नज्ञानीयविषयत्योर्निरूप्यनिरूपकम: वेन प्रत्यवश्वादिनिष्ठ प्रकारतानिरूपितवर्मिनिविशेयतानिरूपकत्व स्व धर्मिण्यक्षततया तदुपपत्तिः । प्रमा मेण च धीरेवेति स एवकारो भिन्नक्रमः । चम्यर्थे । तेन धर्मि वैलक्षण्यं द्योत्यते धीस्तु प्रमा मेयैव; न तु प्रमाली मेया एवेति । न तु प्रमारूपाः, न वा प्रमातार इत्यर्थः । सुप्रसिद्धेति । ६ चानुपदमेव रुष्टी नविष्यति अन्तोदात्तत्वबलादिति । अधुषात् ज्ञानशब्दशत् आद्यच् नत्यये, “चिन.” इत्यन्तोद च वै वति । व्यथा ज्ञानशब्दात्, “अमि पूर्व " इत्येकादेशस्यानुद्रातिकदेशतया अनुदाराम्य, “उद त द नुद तस्य स्वतः” इति वरिते खग्यिान त्वमेव स्वादिति भावः। ज्ञानकर्तृत्वार्थ- कवमिति । ज्ञानः श्रयत्वार्थ कन्यमित्यर्थः । न तु ज्ञानरूपत्वार्थकत्वमिति भवः। रसघन दृष्टान्तस्वारयात् ज्ञानव्य स वं विवक्षितमित नतु ज्ञानत्व’मति मावः । तद्गुणसारत्वादित्यादि । सूत्रस्थायमर्थः – तु शब्दश्व बन्यावर्तकः - नात्मनो विज्ञानगुणसारस्यात् = विज्ञ नगुणप्रधानत्वात् विज्ञ - मिति व्यपदेशः, यथा • नदगुणसारत्वात् पराननः “देव माकाश मानो न स्यात” इत्यत्नानन्दशब्देन व्यपदेश तद्वदिति । विशेष तस्स मान्यतमेति, “द्रष्टा श्र े” इत्य दिना विशेषरूपेण, “बोद्धा” हरि सामान्यरूपेण चेत्यर्थः । पूनर्वचन इति विज्ञानात्मशब्देन विज्ञान मात्मा घर्मो यस्येति 1 " पाटकारंणरामा जीयसमेतं व्यापल 203 सिद्धम् । तथा च “अत्रायं पुरुषः स्वज्ज्योतिर्भवति”, “कतन आमा ! योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्यन्तज्योंतिः पुरुषः” इत्यादिभिश्च स्वयम्प्रकाशत्वं स्व सिद्ध कीर्यम | ६ “अनुमितिस्तु आत्मा स्ववकाशः तत्यात् धर्म नन्” इति श्रणुचिरुतम् । अधीकर्मतया प्रकाशमानत्वज्ञानात्नसम्बन्धप्रतिर म्बन्धत्वादीन परं बघित. नि विष्णु मां कानि ॥ स्वस्यैव मासको दीपः स्वात्मनोऽन्यस्य च प्रभा । एवं मेदोऽस्ति साभ्येऽपि ज्ञानयोर्ध मंत्रर्मिगोः ॥ २९ ॥ स्वरसेति । ज्योतिश्शब्दस्य प्रकाशे स्वरनस्वादि भव । अनुमितिस्त्विति । " अवायं पुरुषः स्वयज्योतिः” इत्य दश्रत्यनुग्र इरुपम णमनुमिति रत्युक्तमित्यर्थः । तनश्च उक्त मय अनुमति रित्यनेन अनन्वय इति शङ्क पर स्त अधीकमनया प्रकाशमानन्वेति ज्ञानन्तरेण प्रकाश मानत्वेत्यर्थ । ज्ञानात्मेति । ज्ञानाननोयः सम्बन्धः तन्निरूप त्वमित्यर्थं इदश्च ज्ञाना नया ततब्ध न कापि व्यभिचारः । ज्ञानम्य दृष्ट तत्व सिध्यति | आदिपदेन ज्ञनात्माः तर दीन विवक्षितानि । न च ज्ञानघटसम्बन्धप्रतिसम्बन्धिवेन घटन्यापि खप्रकाशत्वं सुसाधमिति शङ्कयम् ; अनुकूलतर्का भावादिति भावः । ननु धर्मभू-ज्ञान[स्येव धर्मिभून? ] न्यापि स्वप्रकाशत्वेन तदेव परप्रकाशत्वमपि स्यादित्यलाह स्वस्यैवेति । " प्रत्यवत्वानुकूलत्वैकत्वविशिष्टस्याऽऽत्मनः स्वयम्प्रकाशत्वे सिद्धे सुखमहमस्वा मिति पराम- र्शानुगुण्यमप्यस्ति । अयं हि षुतिकालेऽ (ला) नुभूनात्मगोचरः परामर्श: ; न त्वनुमिति:; परामर्श प त्वस्यैव स्वरसतः प्रतीतेः । अखप्रकाशत्ववादिमते तादृगस्याऽऽत्मन प्रागननुभूत्वेन परामर्शत्वानुपपत्तेः । न चैवं अतीतकालसम्बन्ध - स्वापांयोरपि पर मशत्वापत्ति:; तत्रागा स्वापपू कालानुभूमि भिज्ञानेन लिङ्गेन खापकालसम्बन्धस्य, योग्यानुपलब्ध्या लिङ्गेन शनाभावरूप स्वापस्य चानुमे त्वेऽपि खाद्यशस्य परामर्शत्वपरित्यागे कारणाभावात् । उक्तञ्च नप्र हा शकायाम्, “ तत्र स्वापदशायां योऽ- ननु वितु शक्यः, तद्विषयप्रतिपत्तिस्वारस्यं भज्यते । यस्तु तदानीमनुभव योग्य तद्विषय पत्ति वारस्थं ष्ठियेव । रूपस्य बाह्यान्तः(रन्तः)करणजन्यसमस्तज्ञानाभावरूप वात् स्वापस्तदाऽनुमन्धतु न शक्यते । अनुसन्धानमन्ति चेत्, बाप उत्पत्त्या पुनरभिधन इत्यर्थ. खरससिद्धाम! ज्यातिशब्द कशे स्वर-त्मानः | अनुमितिस्त्विति । व्यनानुमितिशब्द उक्तश्रुत्यनुम हकतर्कपरः तुशब्दः इत्यर्थक तथाचायमन्वय:- आत्मा स्वयंप्रकाशः ज्ञानत्वात् धर्मं ज्ञानवदिश्येतदुक्तश्रुत्यनु हकऩर्क इति श्री वष्णुचरुक्त’माते । एतेन उक्तमिति नपुंसकत्वं कथमिति शङ्का परास्ता अधीकर्मतया प्रकाशमान वे ज्ञान-राधीन प्रकाशवत्त्वं स्वेतरज्ञानानिरूपितविषयतावस्वपर्यवसितं तदर्थः । भनेन खधीनप्रकाशस्त्रं वनिरूपित विषयतावत्वपर्यवसितं स्वयंप्रकाशस्वं साध्यत इति न साध्याविशेषः ज्ञानात्मसंबन्धप्रतिमंद- न्धिस्वेति । ज्ञानप्रतियोगि कारमनिष्ठ संबन्धवत्वेत्यथः । संबन्धवस्था प्रतियोगित्वानुयोगित्रा. न्यरसंबन्धेन । आदिना ज्ञानशब्दवाच्यत्वं विवक्षितम् । ननु धर्मिणो ज्ञानत्वाङ्गीकारे घर्मभू ज्ञानवत् परकाशकस्वमपि स्वादित्यवाह मास्यैवेति । दीपस्य तेजोरूपत्वे सत्यपि खमानभासकरववत् धर्मिणो !204 जीवपरिच्छेदः (जीवे स्वापे सुखप्रकाशः) प्रत्यर्वस्वयम् सुखे नित्यं पुंसि व्यवस्थिते । अस्वास सुखमित्यादौ कालाद्यशेऽनुमास्थितिः॥ अगायं मधुरम, मन्दममा ‘मत्येवमादिषु । माधुर्यादिवदत्रापि सुखं भाति तदातनम् ॥ ३१ ॥ एव न स्यात्; ऐन्द्रियकसमस्तज्ञाननिवृत्त्यभावात् । न चैव सुखादेः प्रतिपत्त्यनुपपत्तिः” इति । तदेतत् सर्वमभिप्रयन् आह प्रत्यक्रूस्वयम्प्रमेति । ननु यथेदानीं सुखं भवति, तथाऽखाप्यमित्येव प्रतीयते ; न तु स्वापकालिक सुखं प्रतिसन्धीयने इत्याशङ्कय यथा मन्दमगच्छम् मधुग्मगायम् इत्यादौ मान्यमाधुर्ययोर्गमन- गानसमकालत्वम्, तद्वत् सुखस्यापि खापसमानकालत्वमेव प्रतीति स्वारस्यसिद्धमित्यभिप्रयन् आह अगाय मति । / ननु आत्मस्वरूपानुभवस्य नित्यतया संस्कारानाधायकत्वेन सुखाद्यंशे वा कथं प्रतिसन्धानम् ? संस्कारस्य अनुभवसूक्ष्मावस्थारूपत्वेन नित्यात्मस्वरूपस्य सूक्ष्मावस्थाभावात् । किञ्च अनवरतोपचीयमान. संस्कारतया मुक्तिदशायामपि संस्कारापतिः । किञ्च पटीयसा सविकल्पकेन स्मृतेर्बीजमाधीयते । अविशदश्व खापादौ स्वानुभवः ; निर्विकल्पकश्च । तेन कथं संस्काराघानम् ? किञ्च अनुभवसंस्कारस्मृतीनां सामानाधिकर ष्यस्य वक्तव्यतया,कथमात्मस्वरूपानुभवो धमभूत ज्ञाननिष्ठस्मृति हेतु संस्कारमादध्यात् ? उक्तश्च तत्वमुक्ताकलापे, “बुद्धेर्थेषु पूर्वप्रसरणजनितस्तेषु भूयोऽवगाहे संस्कारः करणं तन्मतिगत उचितः सोऽत्र धीद्रव्यपक्षे । आत्माधारस्य तद्धीप्रमरजनकता क्लप्तिगैचित्यहीना धीनिष्ठुनैव तेन चितमविनेरात्मनः कुण्ठता दे ॥” इति । अस्यार्थः - द्रव्य हि बुद्धिः स्वार्थेषु प्रसरतीत्यमत्सिद्धान्तः । तेन बुद्धेः पूर्वप्रसरणजनितस्तस्य वतुनो ज्ञानत्वे सत्य प. स्वानभासकत्वमनुभवानुरोधादुपपन्नमिति भावः । प्रत्यत्वानुकूलत्वकत्व विशिष्टतया मात्मनः स्वयंप्रकाशत्वाभ्युपगम एव सुखरहन स्वाप्समिति परामशंखारस्योपपत्तिरित्यभिप्रायेणाह प्रत्यगिति । कालाद्यंशे - कालावंश एवं ; न तु सुखत्ववि शष्टात्मांश इत्यर्थः । कालादीति - आदिना खःपपरिग्रहः । जयं भावः ; सुख नहनवाप्तमित्यस्य कालवा पांयोरनुभूतार्थमत्यवमशरूपत्वं न संभवति- वयोस्तत्कालेऽनुभवितुमशक्यत्वात् । स्वापस्यैन्द्रियक समस्तज्ञान निवृत्तिरूपत्वात् । अतः स्वापपूर्वकालानु भूतार्थप्रत्यभिज्ञारूपलिङ्गेन वा कालसंबन्धस्य, योग्यानुपलब्त्रिलिंगेन च ज्ञानाभावरूपस्वारस्य चानुमेयत्वेऽपि सुखत्वविशिष्टम्य स्वयम्प्रकाशवया तदानीं मानसंभवात् उदेशे खरससिद्धं प्रत्यवमरूपत्वं न बाधितव्यमिति । अनुगृहीतं हि अप्रकाशिकायाम्, “तन खापदशायां योऽर्थो न नुभवितुं शक्यः तद्विषयप्रतिपत्तिस्वारस्य भज्यते यस्तु तदानीमनुमवयोग्यः सद्विषयप्रतिपत्तिखारस्ये तिष्ठत्येव । स्वापस्य चान्त (तर) : करणजन्य समस्तज्ञानाभावरूपत्वात स्वापस्तदाऽनुसन्धातुं न शक्यते । अनुसन्धानमस्ति चेत्, खाप एव न स्यात् ऐन्द्रियक समस्तज्ञाननिवृत्यभावात् । न चैवं सुखादे प्रपित्यनुपपत्तिः” इति । ननु यथेदानीं सुखं भवति सथाऽखासमित्येव प्रतीयते । न तु स्व पकालिक सुख परिसन्धीयत इत्याशङ्कय मन्दमगच्छं मधुरमंगाय मियादी माधुर्ययोर्गनगमकालिकयोरेव यथा प्रतिसन्धानम्, न सुखस्यापि खापकालिकस्यैव प्रतिसन्धानं प्रतीतिस्वारस्य सिद्धमिचभिदन् आह अगायमिति । सुखं भाति तदातनमिति । तत्काला-

कापटिकारगरामानुजीयसमेत न्यायसिद्धानम् 203 भूयोग्रहणे कारणं संस्कार इति सिद्धम् । तथाच तस्य बुद्धिनिष्ठत्वमेव समुचितम् । न च आत्मा- धारस्यैव संस्कारस्य स्मृतिरूपधीविकास हेतुत्वमुचितम् ; व्यधिकरणत्वात् । अतो धीनिष्ठेनैव संस्कारेण आत्मनः कृ॒ण्ठत्वमकुण्ठत्वञ्च वक्तुमुचितम् अविकारत्वादात्मनः । अतो धर्मभूतज्ञानगता एव सर्वे विकाराः ज्ञानद्वारा ज्ञानाश्रयात्मपर्यन्तं व्यवह्रियन्ते इति । ततश्च खरूपभूतज्ञानस्य न स्वव्यधिकरणधर्मभूतज्ञानवृत्ति- संस्काराधायकत्वमिति चेत् - उच्यते । संस्कारस्य पूर्वानुभवसूक्ष्मरूपत्वे प्रमाणाभावात् । अनित्यज्ञानस्यैव संस्काराधायकत्व- मित्यस्य श्रद्धामात्रविजृम्भितत्वात् । मोशे संस्कारकार्यानुपलम्भेन तत्कल्पनायां प्रमाणाभावात् । अनित्य- ज्ञानस्यैव संस्काराधायकत्वमिति नियमाभ्युपगमेऽपि जाग्रदादिभोगप्रदकर्मोपरतिरूपागन्तुकधर्मावच्छिन्नात्म- स्वरूपानुभवस्यानित्यतया संस्काराधायकत्वसम्भवाच्च । आत्मनो निर्विकारत्वेन तत्र तस्य संस्कारानाभाय- कत्वेऽपि कार्यानुरोधेन धर्मभूतज्ञाने संस्कारोत्पत्तिसम्भवादित्यलमतिपल्लवेन । 9 ननु देवदत्तस्य घटज्ञानम्, यज्ञदत्तस्य पटज्ञानमित्यादौ कर्मकर्तृसम्बधिन्येव ज्ञानपदप्रयोगात् कर्मकर्तृसम्बन्धित्वमेव ज्ञानपदप्रवृतिनिमित्तम् तद्रहिते च स्वरूपज्ञाने ज्ञानशब्द औपचारिकः स्यादित्या- वच्छिन्नसुखस्वं मातीत्यर्थः । इदमत्र बोद्धयम् अतीत कालावच्छिन्नः सुखरूपो यः स्वापः, तदाश्रयोऽइमिति प्रतिसन्धानार्थः । तनाऽऽत्मगतमेव सुखवं स्वाश्रयवृतित्वरूपपरम्परा संबन्धेन स्वापे भासते । तथाच सुख- शब्देन सुखवृत्तित्वमेव विवक्षितमित्यात्मन्येव सुखम्वमानं फलितम् । तत्राती कालावच्छिन्नखापाश्रयत्वचा महमतीतकालावच्छिन्नखापाश्रयः तत्कालावच्छिन्नज्ञानोपलब्ध्यभावात् तत्काला वच्छिन्नज्ञानसामग्रय- भावाद्वा इत्यनुमानेन भासते, सुखत्वं परं संस्कारेण भासत इति तदंशे प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षरूपं स्वापांशेऽनु- मितिरूपमिदं ज्ञानम् । उपाधिसाङ्कर्यस्येव जातिसार्यस्यापि दोषत्वाभावेन जातेरांशिकत्वे बाधकविरहेण च एकज्ञानस्यांशमेदेन प्रत्यक्षानुमितिरूपत्वोपपत्तेः । परन्तु, ‘सुखत्वानुभवस्य धर्मिरूपस्य स्वस्वरूपस्य वा नित्यस्य संस्कारजनकत्वाभ्युपगमे प्रशिक्षण संस्कारोत्पत्तिप्रसङ्गः किञ्चानित्यस्वानुभवस्याठीतस्य प्रत्याभि ज्ञानादिकालेऽनवस्थानात् संस्कारमन्वरा कारणत्वानिर्वाहात् संस्कारजनकत्वाभ्युपगमवश्यम्भावेऽपि नित्यस्यानुभवस्य तदभ्युपगमो निष्फल:’ इति इति शङ्काऽवशिष्यते । सा चैवं परिहरणीया- कचित् संस्कारस्य कचिदनुभवस्य च प्रत्याभिज्ञादिहेतुत्वाभ्युपगमे कार्यकारणभावद्वयापत्या सर्वत्र संस्कार- स्वेनैकहेतुतासिद्धये नित्यानुभवस्यापि संस्कारजनकर स्वीक्रियते । न चैवं प्रतिक्षण संस्कारोत्पत्तिप्रसन इति वाच्यम्; नित्यानुभवेन संस्कारें जननीये खापकालस्य सहकारित्वाभ्युपगमात् । स्वापकाले प्रतिक्षणं संस्कारोत्पतेरनिष्टत्वे तत्रैकस्य संस्कारस्य संस्कारान्तरप्रतिकन्धकता- वाक्येति । ; ननु देवदूतस्य घटज्ञानं यज्ञदत्तस्य पटज्ञानमित्यादिषु कर्मकर्तृसंबन्धिन्यैव ज्ञानपद- प्रयोगात् कर्मकर्तृसंबन्धिज्ञानमेव ज्ञानपदवाच्यं स्यात् न बतथाभूतं पर्मिज्ञानमित्यत माह 206 जीवपरिच्छेदः (ज्ञानशब्दार्थविचारः) ज्ञानस्य सम्बन्धिशब्दतया व्युत्पत्तिपात्रम् । प्रवृत्तिनिमित्तं तु कस्यचित् व्यवहारानुगुण्यै शङ्कयाह ज्ञानस्येति । यथा अय. पञ्जरस्थ. सिंह इति व्युत्पत्तिग्रहः पायभूनपञ्जरस्य न प्रवृत्तिनिमित्तत्वम् अपितु व्युत्पत्त्युपायत्वमेव, तथेत्यर्थः । यद्वा, यथा “इन्द्रियमिन्द्रलिङ्गमिन्द्रजुष्टमिन्द्रसृष्टमिन्द्रदत्तम्” इत्यादौ इन्द्रलिङ्गत्वादेरिन्द्रियशब्दव्युत्पत्तिमात्र निमित्तत्वम् एवं धात्वर्थरूपकिनापरपयय भाववाचित्वं (भावत्वं ?) ज्ञानमित्यत्र ल्युटो व्युत्पत्तिपात्रनिमित्तम् ; न तु ज्ञानपदस्य क्रियात्वं प्रवृत्तिनिमित्तमिति । ननु श्रुतप्रकाशिकायाम्, “कर्मकर्तृ सम्बन्धित्वं व्युत्पत्तिनिमित्तमस्तु न प्रवृत्तिनिमित्तन् । त्तु ज्ञप्तिमात्रम्” इत्याशङ्कय, " प्रयोगाधीनं हि प्रवृत्तिनिमित्तान्तरकल्पनम् । प्रयोगश्च सम्बन्धिन्येवार्थे इति नार्थान्तर - कलग्ना स्यात् । स्वरूपभूतज्ञानवाचिशब्दानां सम्बन्धिशब्दत्वं स्वन्मतेऽप्यनुपपन्नमिति चेन्न - खरूप- गोचराणां स्वयम्प्रकाशवे रूढानां ज्ञानादिशब्दानां अनुभृत्यादिशब्देभ्यः शब्दान्तरत्वात्" इत्युक्तत्वात् तद्विशेध इति चेन्न - ‘मार्गान्तरस्य मार्गान्तर दूषकत्वात् । नन्वेवमपि भाग्ये, “संविदनुभूतिज्ञानादिशब्दाः ज्ञानस्येति । ज्ञानशब्दस्येत्यर्थः । संबन्धिशब्दतया = कर्मकर्तृसंबन्धिज्ञानवाचकतया । व्युत्पत्तिमात्र व्यवहाराधीनप्राथामिकशकिग्रहनाशम् । न तु कर्मकर्तृसंबन्धिज्ञानत्वस्य ज्ञानपदप्रवृत्तिनिमित्तस्वग्रह इत्यर्थः । अयं भावः - इह सहकारवरों मधुरं पिको रौतीत्यादौ सिद्धपदसान्निध्यात् विकादशक्तिमहे सहकार सर्वधिकरणकत्वादेरपि शकये प्रकारतया मानेऽपि तस्य शक्त्योपलक्षणत्वमेव न तु तस्म प्रवृत्तिनिमित्तत्वम् ; तद्वदिति भावः । तर्हि प्रवृत्तिनिमित्तं किमित्याकांक्षायां धर्मिणोऽपि ज्ञानस्वरूपत्वग्राहक- श्रुत्यनुरोधेन तत्साधारणरूपमेवे यह प्रवृत्तिनिमित्तत्विति । कस्यचिदिति । खस्य परस्य वेति भावः । i व्यवहारानुगुण्येत्यादि । व्यवहारानुगुण्यनिरूपितं साक्ष देतुत्वं ज्ञानत्वमित्यर्थः । ज्ञानद्वारा | मार्गान्तरस्येति । अयं भावः - ज्ञादिधातोः सविषयकार्थ वा चित्वात् ततो निष्पन्नानां ज्ञानादि- शब्दानां न धर्मिवाचित्वम् । धर्मधर्म्य भय साधारण स्वप्रकाशत्वविशिष्टार्थे रूढास्तु ज्ञानादिशब्दः अश्वकर्णादिशब्दवत् अव्युत्पन्ना अन्ये इत्येकः पक्षः प्रथमतः सविषयकमाने व्युत्पन्तावपि आत्मन्यपि ज्ञानः दिशब्दप्रयोगानुसारेण ज्ञाधातोरुभयसाधारणं किञ्चित्प्रकाशकत्वमेव प्रवृत्तिनिमित्तमिति द्वि- तीयः पक्षः । ज्योतिरादिशब्दानामिव ज्ञानादिशब्दानामपि गङ्गापदस्य तीर इव किश्चित्प्रकाशकत्वरू- पार्थमादाय लक्षणयैव निर्वाहसंभवात् यथालोकं सविषयकमात्र एव ज्ञाधातुप्रभृतेः शक्तिः शब्दान्त- रत्वञ्च न स्वरसमिति तृतीयः। अन पक्षे प्रत्यक्त्वैकत्वादेः स्वप्रकाशत्वमते तन ज्ञानशब्दप्रयोगापतिरिति दोषोऽपि वार्यते । औपचारिक प्रयोगाणामन्यत्वाऽऽपादनासंभवात् । प्रयुक्तमात्रनिर्वाहार्थमेवोपचार- स्वीकारात् । प्रत्यक्त्वादेर्धर्मिभास्वत्वमेवास्त्विति चेत्-धर्मभूतज्ञानस्यापि धर्मिभास्यत्व से वास्तु, स्वप्रकाशत्वं मा भूत् । ‘स्वसंबन्धितया धत्याः सता विज्ञप्तितादि च’ इत्युक्तेः । धर्मभूतज्ञानस्य परप्रकाशत्वात् स्वप्रकाशकत्वमपि धर्म्यधीनं स्वीकार्यमिति प्रेत्-न अप्रयोजकत्वात् । ननुं धर्मि- आस्यत्वे अतीतानागतधर्मभूतानामपि धर्मिसस्यात् मानं व्यादिति चेत् तर्हि प्रकाशमानवस्तु- ससाऽपि प्रकाशकारणमित्यायातम् । एवञ्चैकत्वप्रत्यक्त्वादिकमपि वर्तमानत्वात् स्वप्रकाशे कारणं स्यात् । धर्म्यपि । तथापि स्वप्रकाशत्वमादाय प्रत्यपश्वादी शानादिशब्दप्रयोगापादनं तु न भवति, भौपचारिक प्रयोगे अतिप्रस के दुर्बचस्थात् । अथवा - सविषय के रूढस्य ज्ञानादिपदस्य आत्मनि प्रयोगः 207 निरपेक्षहेतुत्वम् । तदेवं स्वस्येति निरूपितं स्वयःप्रकाशत्वमिति न साध्याविशेषोऽपि । विषया- भयवैशिष्टयनिबन्धो धर्मभूतशाने । धर्मिज्ञानस्यापि विशिष्टत्वात् परमतादतिरेकः । 1 सम्बन्धिशब्दा इति च शब्दार्थविदः । न हि जानात्य। देर कर्मकस्याकर्तृकस्य च प्रयोगो दृष्टः” इति स्पष्ट- मुक्तत्वात् दुर्निरोधोऽयं विरोध इति चेत्-मैवम् । तस्यापि माध्यस्य विषयप्रकाशकत्वाभिमतज्ञानविषयक- स्वेनादोषात् । व्यवहारानुगुण्य इति । न च व्यवहारनिरपेक्ष हेतुत्वमित्येवास्त्विति वाच्यम्; तस्य व्यवजिहीर्षादिसापेक्षत्वेन असम्भवापतेः । व्यवहारानुगुण्यं तु तदभावेऽपि सम्भवतीति भावः । तदेवेति । व्यवहारानुगुण्य निरपेक्षहेतुत्वेन स्वव्यवहार नुगुण्यनिरपेक्ष हेतुत्वं साध्यते इति ज्ञानत्वात् स्वयम्प्रकाशत्व- मिति पूर्वोक्तहेतो न साध्याविशेष इत्यर्थः ननु विषयाश्र यशून्य ज्ञानाभ्युपगमे परमताविशेष इत्याशङ्कय विषयादिविरहेऽपि परेरिव न सर्वात्मना निर्विशेषत्वमङ्गीक्रियते; विशेषान्तरस्वीकारादित्यभिप्रयन्नाह धर्मिं- व्यवहारानुगुण्यहेतोरिन्द्रियस्य वारणाय साक्षात्त्वनिवेशः । व्यवहारानुगुण्यश्च व्यवहारानर्हता निवृतिः । व्यवहारानईता च व्यवहारविशेषकारण सामान्याभावः । व्यवहारविशेषकारणानि च व्यवहर्तव्यज्ञानं व्यवजिहीर्षा व्यवहारानुकूलनयत्नश्च । सामान्यकारणकालादेः सर्वदा सत्त्वात् तदभावासंभवात् विशेष- कारणेत्युक्तम् । इदच्च व्यवहारानुगुण्यं घटादेर्विषयस्य धर्मभूतज्ञानस्य धर्मिणश्च साधारणम् । व्यवहर्तव्यता- संबन्धेन बुबोधयिषापूर्वक व्यवहारं प्रति विषयत्व - तादात्म्यान्यतरसंबन्धेन ज्ञानस्य हेतुतया व्यवहर्तव्य ज्ञानरूपव्यवहारविशेषकारणसमवधाने, विषये धर्मधर्मिणोश्च व्यवहारविशेषकारण सामान्याभावरूपायाः व्यवह रानईताया निवृत्तेः । तद्धेतुत्वश्च तत्प्रयोजकत्वमिति ज्ञानस्य तदक्षतम् । यद्वा व्यवहारानुगुण्यं व्यवहारप्रयोजकविषयता तद्धेतुत्वं तन्निरूपकत्वम् । शक्तेरपि सिद्धान्ते सविषयकत्वाभ्युपगमात् तद्वद्यावृत्तये व्यवहारप्रयोजकेति । ननु ज्ञानत्वस्योक्तरूपत्वे तेन स्वयम्प्रकाशत्वसाधनं न संभवति ; साध्याविशेषादित्यत माह तदेवेति । स्वस्येति निरूपितम् = व्यवहारानुगुण्ये स्ववृत्तित्वविशेषणघटितम् । तथाच स्ववृत्तिव्यवहारानु- गुण्यहेतुत्वरू स्वयम्प्रकाशत्वासिद्धिदशायामपि व्यवहारानुगुण्यहेतुत्वमात्रस्य ज्ञानत्वाहकप्रमाणेन सिद्धचा तेन तत्साधनमुपपद्यत एवेति भावः । ननु विषयाश्रयवैशिष्ट्यस्य ज्ञानत्वव्यापकतया तदभावान्न धर्मिणो ज्ञानत्वसंभव इत्याशङ्कयाह विषयेति । विषयाश्रयवैशिष्टयं धर्मभृतज्ञानत्वस्यैव व्यापकम् ; न तु ज्ञानत्व- मालस्येति नोक्तदोषावकाश इति भावः । ननु धर्मिणो विषयाश्रयवैशिष्ट्यानुपगमे निर्विशेषत्वापत्त्या परमताविशेष इत्यत वाह धर्मीति । विशिष्टत्वात् ज्ञ नत्व-ज्ञान- द्रव्यस्य नित्यत्वादिविशिष्टत्वात् । स्वान्ययत्किञ्चित्प्रकाशकत्व रूपसाधर्म्यादित्युच्यताम् - धर्मिणोऽपि स्वान्यप्रत्यक्त्वादिप्रकाशे हेतुत्वात् तन ज्ञानपदप्रयोगः। प्रत्यक्त्वादेनं परप्रकाशकत्वमिति । स्वविषयकज्ञाननिरपेक्षप्रकाशत्वं सर्वसाधार- णम् । प्रकाशश्चायं व्यवहारानुगुण्यमेव न विषयविषयिभावः । अतोऽन, स्वप्रकाशत्वं नाम स्वस्य स्वविषयकत्वम् परप्रकाश्यत्वे धर्मिणः प्रत्यक्त्वविषयकत्वम् । उभयस्यापि कथं स्वीकार इति न शंक्यम् । पतत्पक्षे कस्यचि प्रकाशकत्वं प्रवृतिनिमित्तमिति सर्वदेशिकग्रन्थनिर्वाहः लक्ष्पताब- च्छेदकपारिभाषिकप्रवृत्तिनिमित्ताभिप्रायेणेति सर्वभाष्य स्वारस्य दर्शितोऽयं पन्थाः । 208 जीवपरिच्छेदः (जीवस्य नित्यत्वात्वे) अस्य तु भविनाशित्वे युक्तयः. “अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम्” इत्यादिना भगवङ्गीतायामुक्ताः । व्यखिताश्च तद्भाष्ये । अनित्यत्वेऽस्य अकृताभ्यागमकृतविप्रणाशादिप्रसङ्ग ॥ भणुश्चासौं श्रुतेः । स्वयम्प्रकाशस्य हृत्प्रदेशावच्छिन्नोपलम्भस्वारस्याश्च । , ज्ञानस्यापीति । अस्य त्विति । “अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम् । विनाशमन्यय- स्वास्य न कश्चित कर्तुमर्हति ॥ अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः । मनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्मात् युध्यस्व भारत || य एवं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम् । उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न इन्यते ॥ न जायते म्रियते वा कदाचित् नायें भूस्वा भविता वा न भूयः” इत्यादि । व्यञ्जिताच तद्भाष्य इति । “तत् आत्मतत्वमविनाशीति विद्धि । येन जात्मतत्त्वेन इदमचेतनतत्त्वं सबै ततं व्याप्तम् । व्यापकत्वेन निरतिशयसूक्ष्मत्वादात्मनस्तद्व्यतिरिक्तो न कश्चिदपि पदार्थो विनाशं कर्तुमईति” इति व्यञ्जनादिति भावः । कृतविप्रणाशादिप्रसङ्गश्चेति । मन चशब्देन, “न जायते म्रियते वा”, " नित्यो नित्यानाम्", “अविनाशी वा मरे अयमात्मा” इत्यादिश्रतिव्याकोपो विवक्षितः ॥ श्रुतेरिति । " एषोऽणुगत्मा चेतसा वेदितव्यः”, “बाराम पात्रो द्यवरोऽपि दृष्ट: “, वाळा- प्रशतभागस्व”, इत्यादिश्रुतेरित्यर्थः । स्वयम्प्रकाशस्येति । स्वयम्प्रकाशस्याऽऽत्मनो विभुत्वे सर्वज्ञ नात्मोपलम्भप्रसङ्गः । न चैवमुपलभ्यते ; किं तु हृत्प्रदेशावच्छेदेनैव । तस्मात् न विभुत्वम् । ननु शिरः प्रदेशावच्छेदेन नात्मोपलम्भात् कथं हृत्प्रदेशावच्छेदेनोपलम्भ इत्युच्यते इति चेत्-नैवम् । सर्वज्ञ उपलम्भाभावात् न विभुत्वमित्यत्र तात्पर्यम् (र्यात् ? ) । ननु दृष्टं स्वाश्रय संयुक्त एव माश्रयान्तरे कियां जनयति ; मन्योन्याभावविरोधि ( १ ) क्रिया हेतु गुणत्वात् इत्यनुमानात् सर्वलोकव्यापिक्रिया हेत्वदृष्टाश्रयस्म भक्ताभ्यागमेति । अकृतेनैवाभ्यागमः अकृताभ्यागमः । हेतुभूतसुकृतादिकमन्तरेणैव सुखाद्यागम इत्यर्थः । परिदृश्यमानस्य सुखादिवैषम्यस्य निर्हेतुकत्वप्रसङ्ग इति यावत् । मात्मन उत्पत्तिमत्त्वे जन्मान्तरकृतसुकृतादिहेतुकत्वाभावादिति भावः । कृतेनाभ्यागमः तस्याभावः अकृताभ्यागम इति वा । अर्थस्तु स एव । कृतविप्रणाशः कृतस्य जन्मान्तरानुभाव्य फलार्थमनुष्ठितस्य यागादेः विप्रणाशः निष्फलत्वम् । भात्मनो विनाशित्वे मयं दोषः । आदिना, “न जायते म्रियते वा विपश्चित्”, “नित्यो नित्यानाम्”, “अविनाशी वा बरे नयमात्मा” इत्यादिश्रुतिविरोधो विवक्षितः । प्रसङ्गवेति । चशब्देन गीतोतयुक्तयः पूर्वोक्ताः समुचीयते ॥ | ; श्रुतेरिति । ‘एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्यः’, ‘माराममात्रो बरोपि दृष्टः’, ‘वाकाप्रशवभागस्य’ इत्यादिश्रुतेरित्यर्थः । आरा चर्मसूची: स्वयम्प्रकाशचेति । विभुः वे स्वयम्प्रकाशतया प्रकाशाकान्तरापेक्षा- विरहेण खत एव सर्वत्रोपलब्धिप्रसङ्गः तथाऽनुपलम्भादणुत्वमेवावश्यकमिति भावः । ननु तत्पुरुषीय- सुखहेतुकार्योत्पत्तौ तत्पुरुषीयादृष्टस्य हेतुत्वमिति निर्विवादम् — हेतुता च स्वाश्रयसंयोग संबन्धेनैव वाच्या ।

(१) अन्योन्याभावविरोधीति न स्यात् । यद्वा अन्योन्याभाववतीति स्यात् । तदा स्वाभयमिने क्रियावित्यर्थः । नोदनादौ गुणे व्यभिचारवारणाय सप्तभ्यन्तम् । तवमुक्ताकलापे (2-19) अन्यत तत्कृद्गुणत्वादित्यास्मद्व्याच्या द्रष्टव्या । अज्ञानुमाने गुरुत्वं दृष्टान्तः । रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेत न्यायसिद्धाञ्चनम्र 1 209 युगपदखिलभुवनेषु अदृष्टद्वारा तत्कार्यसिद्धये विभुत्वकल्पनमयुक्तम् । ईश्वरप्रीतिकोपयोरेव अदृष्टत्वात् तदाधारस्य चेश्वरस्य विभुत्वात् जीवस्याविभुत्वे बाधकाभावात् । विभुत्वे च उपलम्भाद्य- स्वारस्याच्च । इन्द्रियवत् शरीरप्रत्युतात्मगमनेनैव तनतन शामसुखाद्युपपत्तेः । आत्मगमनं तु उपलम्भ- श्रुत्याद्यनुकूलम् विभुत्वकल्पनं तु न तथेति लाघवमिच्छतां तदेव फलितम् । उक्तञ्चाSSत्नसिद्धी प्राणात्मवादनिराकरणे, “भविभोरात्मनः स्पर्शविरहिणोऽपि प्रयत्नादृष्टप्रेरणानुगुण्येन मनस इव उत्क्रान्तिगत्यागतयो युज्यन्ते" इति । तथा तथैव चैतन्यप्रसरणचोद्यपरिहारयोरपि, “गुणिनमपहाय " इत्यादिना अणुत्वं व्यक्तम् । श्रुतिस्मृत्यादिषु सर्वगतत्वा दिव्यपदेशास्तु समुदायापेक्षया, धर्मभून- विभुत्वमभ्युपगन्तव्यमित्याशङ्कयाह युगपदिति । उपलम्भाद्यस्वारस्यादिति । अहमिहैवास्मि सदने जानान इति हि उपलम्भ इति भावः । ननु आत्मनोऽणुत्वे शरीरस्य प्रदेशान्तरगमनेऽपि ज्ञानसुखाद्य स्पतिदर्शनात् तन्निर्वाहाय नात्मनो गमनागमनादिकरूपने गौरवात् विभुत्वमेव करूप्यमित्याशङ्कय गमनागमनादिकल्पनस्य, अहं गच्छामि, महमागच्छामि, “चन्द्रमसमेव ते सर्वे गच्छन्ति” इत्युपलम्भ- श्रुत्यानुगुण्यात् गमनागमनादिकल्पनमेवोचितमित्याह इन्द्रियवदित्यादिना । तदेव फलितमिति । लाघवमेव फलितमित्यर्थः । प्रयत्नादृष्टेति । स्वप्रयत्नवशाद्वा, ‘ईश्वरप्रेरितो गच्छेत्’ इति न्यायेन अदृष्टप्रेरणानुगुण्येन वेत्यर्थः । तत्रैवेति । मात्मसिद्धावेवेत्यर्थः । चोद्यपरिहारयोरिति तत्प्रकरण इत्यर्थः । सर्वगतत्वादिव्यपदेशास्त्विति । “नित्यः सर्वगतः स्थाणुः”, “तद्वज्जीवो नमोऽपि च”, “यथा क्षेत्रज्ञशक्तिः सा वेष्टिता नृप सर्वगा” इत्यादिव्यपदेशा इत्यर्थः । समुदायापेक्षयेति । “मर्थको ततश्व देशान्तरेऽपि तत्तत्पुरुष सुखहेतुकार्योत्पत्तये तस्य विभुत्वमावश्यकमित्यत माह युगपदिति । ईश्वरप्रीतीत्यादि । तथाच तत्पुरुषीयत्वं विषयतया तम्पुरुष संबन्धित्वमिति भावः । उपलम्भाद्यस्वारस्य !- दिति । महमिहेयस्मि सदने जानान इत्युपलम्भादिति भावः । ननु शरीरस्य देशान्तरगमनेऽपि तल सुखदु:खा- द्युत्पत्त्या मात्मनो विभुत्वमावश्यकमित्याशङ्कय ह इन्द्रियवदितिः शरीरप्रत्युतात्मगमनेनैवेति । तथाच शरीरमात्रस्य गमनम् ; किन्त्वात्मनोऽपीति नोक्तदोष इति भावः । नन्वात्मनो गमनाभ्युपगने गौरवम् f भो लाघवात् स्विमेवावश्यकम् । तथासति शरीरगमनमात्रेणैव सर्वत्र सुखदु:खाद्युपलब्धयु पत्ते- रित्यत माह आत्मगमनं स्थिति उपलम्भश्रुत्याद्यनुकूलमिनि महं गच्छामि, अहम गच्छामीत्याद्युप- लम्भस्य, " चन्द्रमसमेव ते सधैं गच्छन्ति” इत्यादिश्रुतेश्वानुगुणमित्यर्थः तदेवेनि । काघवमेवेत्यर्थः । उपलम् श्रुत्यादिविरुद्ध विभुत्वकरूपनया तत्कृतनिकर्षादिति भावः । अविमोरिति । तथाच न कि पत्त्य- नुउपत्तिरिति भावः । नन्वारमा क्रियाशून्यः स्पर्शरहितत्वात् कालादिवदित्यनुमानेनाऽऽत्मनः क्रियाशून्यत्व सिद्धया कथं तस्योत्क्रान्त्यादिसंभव इत्याशङ्कयाह स्पर्श विरहिणोऽपीति । मनसि व्यभिचारात् नोक्तहेतोः क्रियाशून्यत्वसाधकतेति भावः । इदञ्च मनस इवेत्यनेन स्पष्टीकृतम् प्रयत्नादृष्टेति । स्वप्रयत्न शेन अदृष्टशब्दितेश्वर सङ्कल्पवशेन वेत्यर्थः । तत्रैवेति । आत्मसिद्धावेवेत्यर्थः । चोद्यपरिहारयोरिति । चोपपरिहारप्रकरण इत्यर्थः । श्रुतिस्मृत्यादिष्विति । नित्यस्सर्वगतः स्थाणुः’, ‘तद्वज्जीवो नभोऽपि च’, ‘यथा क्षेत्रज्ञश’ किस्सा वेष्टिता नृप सर्वगा’ इत्यादिरूपास्थिति भावः । समुदायापेक्षयेति । जीवजातीयव 1 1 / Sur-27 210 . पाद (जीवय म्यापित्वोक्तिनिर्वाह :) } ज्ञानद्वारा सूक्ष्पानुप्रवेशक्षमतया वा तत्र यथोचितं निर्वाद्याः । “तिस्यो व्यापी” इत्यात्मसिद्धि- वचने व्यापिपदमपि, “अतिसुक्षातया सर्वाचेतनान्नः प्रवेशस्वभ वः” इति भाष्ये व्याख्यातम् । “उः क्रान्तिगत्यागती नाम्” इत्य दिभिश्च सुत्रकारैरेव णुः समर्थिनम् । हृन्प्रदेश’स्थतस्यैव जीवस्य ज्ञानद्वारा नाधिष्ठ नोपपत्तिः । एवमेव योगप्रभृतीनां नाना देहाधिष्ठानं घटते । न ततो विभुत्व- भुवनं प्रविष्टः”, “वायुः सर्वगतो मह नू" इत्यादिद जी जानीयान सर्वत्र नुप्रवेशात उपपद्यते इति भावः । भाष्य एवेति । अहमरि स न इति भावः उत्कान्तगल्यागतीनामित्यादिभिरिति । अवरोध आदिपदेन, “खात्मना चोतरयो:, नाणुर न्छू रिति चेने ‘धकारात् खशब्दोन्मानाभ्याच, चन्दनवत, अवस्थि वैशेष्यादिति चेन्नाभ्युप मान हृद हि, गुण द्व’ssलोकवत् ” इतीमानि सूत्राणि विव’क्षतानि | उत्क्रान्तिगत्या गतीनाम् । नाय गत्मा सर्वगतः । अपितु रुणुरेव कुनः उत्क्रान्ति गत्यागतीनां श्रुतेः । उत्क्रान्तस्तात् श्रम"तस्य हैतस्य हृदयस्य मं प्रद्योतते । तेन प्रद्योतेनैष आत्मा निष्क्रामति चक्षुषो वा मूर्ध्ना वा अन्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्यः” इति । गति:- “ये वे के च अस्माल्लोकात् प्रयन्त चन्द्रमसमेव ते सर्वे गच्छन्स” इति । आगतिरपि “तस्माल्लोकात पुनरे यह लोकाय कर्मणे ’ इति । विभुत्त्रे तु एता उत्कान्त्यादयो नोपपद्येरन् । इतरेषाञ्च सुत्राण मर्यो माप्ये द्रष्टव्यः । विस्तरम्यात् नेह वितन्यते । योगिप्रभृतीनामिति । ननु रहस्यत्रयसारे शरीरसतायो- जकधारणं धर्मिस्वरूपाधीनम् नःप्रदायवस्था पुरुषार्थतदुगयानुष्ठानो वयुक्तशरीरधारणं धर्मभृतज्ञानाबीन- मिति व्यवस्था करणात् कथनात्मस्वरूपविरहिणां धर्ममून न विष्ठितानामपि सताप्रयोजकधारणमुपदिश्यते? कथं वा तच्छरीरावच्छिनानां सौषु तत्रसुख नुम्बार्थे प्रवृत्तिः ? आत्मस्वरूपम्य ननाभावेन द्र०सुखानु- सर्वत्र सत्वाभिप्रायेणे: यर्थः । ‘ममर्थथेको सुवनं प्रविष्ट.’, ‘वायुस्सर्वगतो महन्’ इत्यादिवदिति भावः । उत्क्रान गल्यागीनामिति आदिना, “खात्मना चोत्तरयोः, नाणुरतच्छुनेरिति चेनेतराधिकारात्” इत्या- दीनि गृधन्ते एवमेव योगप्रभृतीनामिति । ननु श्रीमद्रहस्यत्रयसारे तत्वत्रयचिन्तनाधिकारे शरीरसत्ताप्रयोजकधारणं धर्मिस्वरूप घीनम् । ज प्रदः यवस्थः सु पुरुषार्थ – नदुपायानुष्ठानेोपयुक्तशरीर घारणं धर्मभूतज्ञा नाधीनमिति व्यवस्थाकरणात् कथमात्मस्वरूविरहिणां धर्मज्ञानाधिष्ठितानामपि सत्ताप्रयोज+धारणमुपदिश्यत इति चेत् उच्यते- शरीरधारणं द्विविधम् ; सताप्रयोजकतया, पतनप्रतिबन्धेन चेने तन ssi धर्मिसंबन्ध धीनं यावच्छरीरसत्तम् । द्वि-ीयं धर्मज्ञानाधीनं न प्रदायवस्थ’सु । स्पष्टमिदं श्रीमद्रहस्यत्रयसार एव प्रधानपतितन्त्राधिकारे । तत्राणुरू धर्मिसंबन्धश्ध- ‘पादे मे वेदना शिरसि सुखम् इत्य ‘दप्त्ययनिर्वाहकः, “नस्य सोम्य महने वृक्षस्य यदेकां शाखां जीवो जहाति, भथ सा शुभ्यति” इत्य दिश्रुत्यभिप्रेतो याच्छरीरभावी सुषुप्त्यादावपि विद्यमानः इन्द्रियव्यापाराचनचीनः के लकर्माद्यधी या धर्म-ज्ञान विकासविशेषः, तत्संयोग एव । तदधीनैव च शरीरसता | जा दादिदशासु पतनप्रतिबन्त्रस्तु न तदधीन किन्तु प्रयज्ञाः स्वधर्म भूतज्ञानाधीनः । प्रयलावस्था च • बद्धनां मनोव्यापार, पीनेति न सुषुप्त्यादौ संभवति । 7 नो वर्मिसंबन्ध एव प्रागुक्तरूपः शरीरसता- भवासम्भवात् रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेत न्यायसिद्धा जनम् I 6 G. 211 कॢप्तिः । तदेतदखिलमभिप्रेत्य सुविनम्, “गुण द्वऽऽलोकवत्” इति। मुकनिरूपणे च, “प्रदीपवत् घमभूनज्ञानस्य सुखानुस् सुषुप्त नावाच न च सौषुप्तिक स्व सुखानु भवार्थ न कस्यापि प्रवृत्ति; तस्म सदातनत्वेन यला-पेक्षणात् । अपितु जाग्रदःस्थ रू.ली शरीरायास- जनितदु खोपशान्त्यर्थमेव । तच निरात्मक नाना योगशरीरणां सम्भवतीति वाच्यम् –

• “खा पे सुखत्वाभिज्ञानात् तद्विच्छेदे च रोषतः । तदर्थमन्यत्यागाच्च भु- स्मृतिशतैर पे” इति सौ तक सुखम प्रयोजनत्वोक्तिविरोधात मतः सौषु’ तकसुख नु-वेच्छयैव प्रवृते वक्तव्यतया निरत्मक उप/तेन्द्रिये शरारे स्वरूपरूपसुखानु वस्य धर्मज्ञ नरू- सुखानुभवल्या वाऽभावात् सौषुप्तिकानुभवार्थे प्रवृत्तिस्तदवस्थेत चे; जन धूमः - " अस्य सोम्य महतो वृक्षत्य यदेकां शास्त्रां जीओ जहाति, अथ सा शुष्यति । द्वितीयां नहाति, नथ सा शुष्यति” इति धर्ममुनज्ञानसङ्कोचविकासयोरेव शरीर शोषणः शोषण प्रयोजकत्वावगमात् घनिखरूपस्य शरीरधारकत्ववादस्यापि तदभिप्रायकत्व तु । न च निरात्मकशरीरेषु सुषुप्त्यर्थमवृत्त्यनुप- पत्तिः; शरीरायासजनितदुःख नोदनार्थे प्रवृत्त्युप ते । ख पे सुखाभिज्ञ न त् ’ इत्यादेश्व सात्मक- शरीरविषयत्वादिति न कोऽपि दोषः । गुणाद्वाऽऽलोकवत् इति सूत्रस्थाय थे: - वाशब्दो मतन्वर व्यावृत्त्यर्थः । आत्मा स्वगुणेन सकलदेहं व्याप्य स्थित; आलोकवत् यथा मणिप्रभृतीनामेकदेश वर्तनमालोको ने देशव्यापी दृश्यते, तद्वत् हृदयस्थम्याऽऽम्भनो ज्ञानं व्याप्य वर्तते । ज्ञातुः प्रभास्य- नीयत्व ज्ञानस्य खः श्रयादन्य वृत्तिमं गाव ते हनि प्रथ- सूत्रे म्या पाम प्रदीपवदावे तथा हि प्रयोजकः । स च धर्मिस्वरूपावराणां धर्माधिष्ठितानाम इति तत्सत या धम्यवीनत्वमच्या- हृतम् । कथमन्यथा तेषां शरीरलक्षण भूत- घेयोपत्तिरिति । ननु तथापि तादृशशरीरावच्छेदेन सौप्तिक सुखानुभवृत्तिः कथ संघटते; मात्मखरूपस्य तत्र मावेन स्वरूपात्मसुखानुभवावात् । घर्मभूतज्ञानस्य सुखानुभवरूपस्य सुषुप्ताव संभवाच्च । न च ौषुप्तिकात्मस्वरूपनुभव. ये न कल्पवृत्तिः; तस्य सदातनत्वेन यत्नानपेक्षणात् अपि तु जाग्रदवस्थाक लीनशरीरमेर गायासज नवदु खोशन नार्थ- ; मेव । ततश्वात्मस्वरूपसंयोगरहितानामपि घर्मभूतज्ञ नमाला घष्ठतानां शरीराणां प्रेरणायासेन शरीरविशेष- संयुक्तात्मनो दुःखसंभवात् तदुपशमार्थं तादृश शरीरावच्छेदेनापि सुषुप्त्यर्थ वृतरुपपद्यत एव इति वाच्यम्- “खापे सुखत्वाभिज्ञानात् तद्विच्छेदे च रोषसः । तदर्थनम्यत्यागाच श्रु म् नशतैरपि” इति सौ तक- सुखस्य प्रयोजनखोक्तिविरोधादिति चेन्न; निरात्मकशरीरेषु दु खोशिमार्थमेव सुषुवृत्त्युते । “खापे सुखस्वाभिज्ञानात्” इत्यादेः सात्मकशरीरविषयत्वात् । यद्यप्यात्मखरूपसुखानुभवः लदातन एव, तथापि नाप्रदादिदशासु दुःखानुभवाद्यभिभूततया न स्पष्टं तदनुभव इति सुषुप्तावेव स्पष्टानुभव इत्यभि- प्रायः । गुणाद्वाऽऽलोकवदितीति । जयमत्र सूत्रार्थः – वाशब्दो मवान्वख्यावृत्त्यर्थः । मात्मा स्वगुणेन सकलदेहं व्याप्य स्थितः मालोकवत् यथा मणिद्युमणिप्रभृतीनामेकदेशवर्तिनामालोकोऽनेकदेशव्यापी दृश्यते, तद्वत् हृदयस्यस्यात्मनो ज्ञानं व्याप्य वर्तते । ज्ञातुः प्रभास्थानीयस्य ज्ञानस्य स्वाश्रयादन्यश वृत्तिमणिप्रभावदुपपद्यत इति । प्रदीपवदित्यादि । बध्यायार्थः यथा प्रदीपस्यैकस्मिन् देशे

812 जीवपरिच्छेदः (जीवस्य नित्यश्वाणुत्वे) 1 । आवेशस्तथा हि दर्शयति” इति । एतेन देहात्माभिमानमनुसरतामाईतानां देहानुरूपविविधपरि- माणत्वकल्पनमपि भग्नम् | “एवञ्चात्माकात्र्त्स्यम्”, “न च पर्यायादव्यविरोधो विकारादिभ्यः”, “अन्त्यावस्थिते श्वोभवनित्यत्वादविशेषः” इति सुत्रैश्च तत् निरस्तम् । वरदविष्णुमित्रैस्तु, “संसार- वन्दर्शयति । यथा प्रदीपस्य एकस्मिन् देशे वर्तमानस्य स्वनभया देशान्तरावेशः तथा भात्मनोऽपि एकदेशस्थस्यैव स्वप्रभारूपेण चैन्येन सर्वशरीशवेशो नानुपपन्नः । यथा च एकस्मिन्नपि देहे हृदयाचे कदेशवर्तिनोऽपि चैतन्यप्राप्त्या सर्वस्मिन्नपि देहे आत्माभिमानः, तद्वत् । तथा हि दर्शयति वालाप्रशतनागस्येति । देहात्माभिमानमिति । स्थूलोऽहम् कुशोऽहमिति देहात्माभिमानमाल परि- माणे प्रमाण मध्यमान, नामित्यर्थः । अनेन च यदि स्थूलोऽहं कुशोऽहमिति प्रतीत्यनुसारेण परिमाणमेदः स्वीक्रियते, तदा गौरोऽहं नीलोऽहमिति प्रतीत्या रूपादिकमपि कल्पनीयं स्यादिति दूषणं सूच्यते । एवश्वात्माकात्स्यंम् । एवं देह नुरूपपरिमाणतया नभ्युपगमे सति आत्मनोऽकात्स्न्यं प्रसज्येत । इस्त्यादिशरीरेऽवस्थितस्याऽऽत्मनः वो न्यूनपरिमाणे पिपीलिकाशरीरे मानासम्भवेन अकारस्यै प्रसज्येत । ननु मातङ्गशरीरानुप्रविष्टस्य सङ्कुचितस्य पिपीलिका शरीरानुप्रवेशः सम्भवतीत्याशङ्कयाह न च पर्यायादप्यविरोधो विकारादिभ्यः । न च पर्यायेण सङ्कोचविकासरूपावस्थान्तरापत्त्या विरोधः परिहर्तुं शक्यते तथा हि सति विकारप्रयुक्ता नित्यत्वादिदोषप्रस के र्घट। दितुल्यत्वमसङ्गात् । अन्त्यावस्थितेश्वोभयनित्यत्वादविशेषः । जीवस्य यत् मन्त्यपरिमाणं मोक्षावस्थागउम्; तस्य पश्व ! देहा- न्तरपरिग्रहाभावादवस्थितत्वात् श्रात्मनश्च मोक्षावस्थितस्य तत्परिमाणस्य च उभयोर्नित्यत्वात् तदेव मात्मनः खाभाविकं परिमाणमिति पूर्वमपि तस्मादविशेषः स्यात् । नचे देहपरिमाणत्वमात्मनो न स्वादित्यसङ्गतमेव महंतोमतम् । वरद विष्णु मिश्रस्त्वित्यस्य इत्यादिना जीवस्यापि सङ्कोच- मानस्य स्वनभया देशान्तरावेशः, तथाऽऽत्मनोऽप्येकदेशस्थस्यैव खमारूपेण चैतन्येन सर्वशरीरामेशो नानुप- पन्नः । यथा च एकस्मिन्नपि देहे हृदयाद्येक देशवर्तिनोऽपि चैतन्यव्याप्त्या सर्वस्मिन् देहे मात्माभिमानः, तद्वत् । तथा हि दर्शयति, “वालाप्रशवभागस्य” इति । एतेनेनि । अणुत्वस्थापनेनेत्यर्थः देहात्माभि- मानमनुसरतामिनि । स्थूलोऽहं कृशोऽहमिनि देहात्मा मिनानमात्मपरिमाणे प्रमाणं मन्यमानानामित्यर्थः । मनेन स्थूलोऽहमित्यादिप्रतीत्या स्थूलत्वाद्यभ्युपगमे गौरोऽहमित्यादिप्रतीत्या गौरत्वादेरप्यभ्युपगमप्रसङ्ग इति सूच्यते । एवं चेत्यादि । जयमर्थ. - एवं - देहानुरूपपरिमाणतयाऽभ्युपगमे सति, आत्मनः अकारस्यै प्रसज्येत हस्त्यादिशरीरेऽवस्थितस्यात्मनस्ततो न्यूनपरिमाणे पिपीलिकादिशरीरे मानासंभवेन काव्य प्रसज्येत । नतु मातङ्गशरीरानुप्रविष्टस्य संकुचितस्य पिपीलिकादिशरीरानुप्रवेशः संभवतीत्या. शङ्कयाह न च पर्यायादव्यविरोधो विकारादिभ्य इति । न च पर्यायेण सङ्कोच विकासरूपा- बस्थान्तरापच्या विरोध: परिहर्तुं शक्यते ; तथा हि सति विकारप्रयुक्तानित्यत्वादिदोषप्रसक्ते र्घटादितुल्य- त्वप्रसङ्गात् । अन्त्यानस्थितेरित्यादि । नीवस्य यत् अन्त्यपरिमाणं मोक्षावस्थागतम्, तस्य पश्चाद्देहान्तरपरि महाभावादवस्थितस्वात् नात्मनश्च मोक्षावस्थितस्य तत्परिमाणस्य चोभयोर्नित्यत्वात् तदेवात्मनः स्वाभाविकं रत्नपेटिकारंगरामानुजीचसमेतं न्याय सिद्धानम् 213 दशायां स्वरूपज्ञानयोः सोचादणुपरिमाणमात्मस्वरूपम् । मोक्षदशायां तु सर्वगतं सर्वव्यापि, ज्ञानश्च विस्तीर्णतया प्रकाशते । अयमर्थः, “वालाग्रशनभागस्य शतधा कल्पितस्य च । भागो जीवः स विज्ञेयः स चानन्त्याय कल्पते ॥” इति श्रुत्या अवगम्यते । तदाह भगवान् पराशरः, ‘विष्णुशक्तिः पराप्रोका क्षेत्रज्ञाख्या तथा परा इति” इत्यादिना जीवस्यापि सङ्कोच विकासयोगित्वमुक्तम् । अयमेवार्थ:, “नित्यो व्यापी” इत्यात्मसिद्धिवचनमुपादाय मानयाथात्म्यनिर्णये प्रपश्चितः । तदेतत् सूत्रादिविरोधात् वैभववचनम् । यसु श्रीमङ्गीताभाष्ये, “अनादिमत्परं ब्रह्म” इति व्याख्याने, “ब्रह्म बृहस्वगुणयोगि शरीरादर्था- न्तरभूतं स्वतः शरीरादिभिः परिच्छेदरहितं क्षेत्रतत्वमित्यर्थः, “स चाऽऽनन्त्याय कल्पते” इति श्रुतेः । शरीर परिच्छिन्नत्वञ्चास्य कर्मकृतम् । कर्मबन्धान्मुकस्यानन्त्यम्” इत्युक्तम्, यश्च, “लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति” इत्यत्न, ‘लोके यद्वस्तु जातम्, तत् सर्वमावृत्य = व्याप्य तिष्ठति’ परिशुद्धस्वरूपं देहादिपरिच्छेदरहिततया सर्वगमित्यर्थः” इत्युक्तम्, यश्च, “अचरञ्चरमेव च” इत्यन, “स्वभावतोऽचरम्, चरञ्च देहित्वे” इत्युक्तम्, एवं प्रकरणान्तरेष्वपि, “अनवच्छिन्न ज्ञानैकाकारम्” इत्युक्तम् – तदखिलं ज्ञानव्याप्त्यादि तत्पर मेवेति मन्तव्यम् । सारभाष्यादिषु, “स चानन्त्याय कल्पते” इत्यादेस्तथैव व्याख्यानात् । दीपे तु “प्रदीपवदावेशस्तथा हि दर्शयति” इति सूत्रे वालाग्रश्रुति- मुपादाय, “प्रत्यगात्मनोऽणुत्वमेव स्वरूपमिति सुनकारमतम्, ‘नाणुरतच्छ्रुतेरिति चेन्नतराधि- कारात्” [इति परस्यैव महत्त्ववचनात् " १] इति साभिसन्धिकमुक्तत्वाश्च । अतः सदा अणुरेव जीव इति सूत्रभाष्यकारादीनां सिद्धान्तः ॥ स चायमात्मा सौभर्यादिक्षेशव्यतिरिक्तेषु प्रतिक्षेनं मित्रः स्मृत्यनुभव सुखदुःखकरणप्रयत्नादि- प्रतिनियमात् । उक्तं हि न्याय (वैशेषिक?) सूत्रे, “नानाऽऽरमानो व्यवस्थातः” इति । साङ्ख्यैरप्युक्तम्- विकास योगित्वमुक्तमित्यनेनान्वयः । सर्वव्यापीति । आत्मनः स्वरूपमित्यनेनान्वयः । ज्ञानश्चेति । ततश्च धर्मधर्मिणोर्द्वयोरपि मुक्तिदशायां विभुत्वमिति भावः । वैभववचनमिति । औपचारिकमित्यर्थः । अनादिमदिति । त्रयोदशाध्याये, “अनादिमत्परं ब्रह्म न सतन्नासदुच्यते । सर्वतः पाणिपादं तत् सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् || सर्वत श्रुतिमलोके सर्वमावृत्य तिष्ठति । सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम् ॥ असतं सर्वभृश्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च । बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च ॥” इत्यादिव्याख्याना- वसर इत्यर्थः । नानुरतच्छ्रुतेरिति बेमेतराधिकारात् । “योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु” इति जीवं प्रस्तुत्य, “स वा एष महान आत्मा” इति महत्वभूतेर्नाणुर्जीव इति चेत्र इतराधिकारात् । जीवादिवरस्य प्राज्ञस्य तत्राधिकारात् । यद्यपि उपक्रमे जीव: प्रस्तुतः, तथापि, “यस्यानुविद्धः प्रतिबुद्ध मात्मा” इति मध्ये परमः प्रतिपाद्यते इति तत्सम्बन्धीदं महत्त्वम्, न जीवस्य ॥ करणप्रयत्नादीति । करणानि इन्द्रियाणि । एकस्मिन् अन्धे बधिरे वा तदन्यस्यापि तदभा परिमाणमिति पूर्वमपि तस्मादविशेषस्यात् । भतो देहपरिमाणत्वमात्मनो न स्यादिति । वरदविष्णुमि स्त्विति । अस्य च सङ्कोचविकास योगित्वमुक्तमित्यनेनान्वयः : वैभववचनमिति । औपचारिक मित्यर्थः ॥ करण प्रयत्नादीति । करणानि इन्द्रियाणि । एकस्मिन्नन्धे बधिरे वा अन्यस्य तथात्वविरहदर्शनादित्यर्थः। 1 प्रदं कुण्डलितं स्थित भ्रष्टमित्यालोच्यते । अन्यथा अनन्वयात्; दीपानुसाराच । /214 जीव परिच्छेदः (जीवाद्वैतवचन निर्वाह :) “जननमरणकरणानां प्रतिनियमादयुगपत्प्रवृतेश्च । पुरुष बहुत्वं सिद्ध वैगुण्यविपर्ययाश्चैव ॥” इति । जीवाद्वैतवचनानि तु प्रकारैक्यविषयाणि । प्रकारैक्येऽपि हि एकादिशब्दाः प्रयुज्यन्ते यथा भयमयञ्चैको व्रीहिरिति । “रामसुग्रीवयोरैक्यम्” इत्यादि च भाव्यम् । ततधायं संग्रह:- अविरोधान्तरङ्गत्वजातिभोगाद्यमेदतः । एकोक्तिरपृथक्सिद्धेर्देशका दशादिभिः ॥ ; वादिति भावः । जननमरणकरणानामिति साङ्ख्यश्लोकस्यायमर्थः । कार्यविशिष्टाभिरपूर्वाभिर्देहेन्द्रिय. मनोबुद्धिवेदनाभिः पुरुषस्याभिसम्बन्धो जन्म । न तु पुरुषस्य परिणाम: तस्यापरिणामित्वात् । देहादिपरित्यागो मरणम् । न तु विनाशः ; तस्य अविनाशित्वात् । एकादशेन्द्रियाणि बुद्धिरहङ्कारथेति लयोदशपकारं करणम् । तेषां प्रतिनियमो व्यवस्था । सा खल्वियं सर्वशरीरेषु पुरुषैकये नोपपद्यते ; अमेदात् । तदा खल्वेकस्मिन् जायमाने सर्वे जायेरन्, म्रियमाणे च म्रिययेरन् । मन्वादौ चैकस्मिन् सर्व एवान्वादयः, विचिते चैकस्मिन् सर्व एव विचिताः स्युरिति, व्यवस्था न स्यात् । अयुगपत्प्रवृत्तेश्च । एकत्र शरीरे पुरुषे प्रयतमाने सर्वशरीरेष्वयमेक इति सर्वत्र प्रयतेत । ततश्च सर्वाणि शरीराणि युगपत् चारयेत्, नानात्वे तु नायं दोषः । इतश्च पुरुषभेद इत्याह त्रैगुण्यविपर्ययाश्चैवेति । एवकारो भिन्नक्रमः सिद्धमित्यस्यानन्वरं द्रष्टव्यः । सिद्धमेव । नासिद्धमित्यर्थः । तयो गुणाः त्रैगुण्यम् | स्वार्थे ष्यञ् । तस्य विपर्यय: अन्यथाभावः । केचित् खलु सत्त्वबहुलाः ; यथा ऊर्ध्वत्रो - तसः, केचित् रजोबहुलाः; यथा मनुष्याः । केचित् तमोबहुलाः; यथा तिर्यग्योनयः । सोऽयं विपर्ययः पुरुषैक्ये न स्यादिति भावः । जीवाद्वैतवचनानि त्विति । " यद्यन्योऽस्ति परः कोऽपि”, “तस्यात्म- परदेहेषु सतोऽप्येकमयं हि यत्” इत्यादीनि वचनानीत्यर्थः । प्रकारैक्यविषयाणीति । सर्वेषामपि ज्ञानैकाकारत्व-भगवच्छरीरत्वरूप प्रकारैक्यविषयाणीत्यर्थः । अविरोधान्तरङ्गत्वेति । राज्ञोर्विरोध- शमनमात्रेण तयोरैक्यमिति व्यवहारात्, अन्तरङ्गत्वमात्रेण रामसुग्रीवयोरैक्यव्यवहारात् जात्यैवयमात्रेण एको व्रीहिरिति व्यवहारदर्शनाद विरोधादीनामै कयोक्तिनियामकत्वं द्रष्टव्यम् । देशकालदशा दिभिरिति देशैवयका लैक्या वस्थवयादिभिरित्यर्थः । यद्वा सर्वदेशसर्वकालसर्वमस्थासु अपृथक्सिद्धेरित्यर्थः । जननमरणेत्यादिसांख्यश्लोकस्यायमर्थः — जननस्य, मरणस्य, करणानां च चक्षुरादिरूपाणाम्, प्रति- नियमः = व्यवस्था; तत इत्यर्थः । न ह्येकस्मिन् जायमाने सर्वोऽपि जायते, म्रियमाणे वा सर्वोऽपि तथा भवति । एवमेकस्मिन्नन्धे बघिरे वा सर्वोऽपि[न] तथा भवतीति भावः । अयुगपत्प्रवृत्तेरिति । न ह्येकस्मिन् प्रवर्तमाने सर्वोऽपि प्रवर्तत इति भावः । त्रैगुण्यविपर्ययादिति । तयो गुणास्त्रैगुण्यम् । स्वार्थे ष्यञ् । तस्य विपर्यय: =अन्यथाभावः केचित् खलु सवबहुळा:, यथोर्ध्वस्रोतसः। केचित् रजोबहुळाः यथा मनुष्याः । केचित् तमोबहुळा: ; यथा तिर्यग्योनयः । सोऽय विपर्ययः पुरुषैश्ये न स्यादिति भावः । एवकारो भिन्नकमः; सिद्धमेवेत्यन्वयः । जीवा द्वैतवचनानीति । “यधन्योऽस्ति परः कोपि’, ‘तस्याऽऽत्मपरदेहेषु सतोऽप्येकमयं हि यत्” इत्यादीनि वचनानीत्यर्थः । प्रकाश्वयविषयाणीति । ज्ञानैकाकारत्व-भगवच्छरीरत्वरूपप्रकारैक्य- | 1 1 1 रसपेटिकारंगरामा जीपसमत व्यायमिद्धाञ्जनम् 215 साभ्यश्च सर्वजीवानां स्वरूपतः, मुक्तयवस्थायां गुणतोऽपि चेतिं श्रुतिस्मृत्यादिसिद्धम् । तज्ञ जीव मेदनिषेधवचनान्यपि प्रामाणिकस्वरूपमेव्यतिरिक्त देहारमामिमान निबन्धनदेवत्वादि मेद- निषेधपराणि । कण्टोकेन च देवत्वादिनिषेधेन तेषामेकार्थ्यमुचितम् । किश्च निर्विशेषात्मैक्यवादिनोऽपि बन्धमोक्षयोरविशेषः प्रसज्यते । तत्त इदानीमपि मुक्तयवस्थायां गुणतोऽपि चेति । “निरञ्जनः परमं साम्यसुपेति”, “मम साम्यमागताः” इत्यादि- श्रुतिस्मृतिसिद्धमित्यर्थः । कण्ठो केनेति । “चतुर्विधोऽपि मेदोऽयं मिथ्याज्ञाननिबन्धनः । देवादि- मेदेऽवध्वस्ते नास्त्येवावरणो हि सः” इत्याद्विनेत्यर्थः । वस्तुतोऽविद्याभावो मोक्षः, उस मविद्या व्यवहारा भावो वा नाद्यः; तत्त्वतोऽविद्याभावस्य कषदशायामपि सत्त्वात् । नान्त्यः मुक्तेष्वपि केषाञ्चित् साविष- त्वव्यवहारसम्भवात् । दृश्यन्ते हि मुस्कानपि शुकादीन् साविधान् व्यवहरन्त इत्याह किया निर्विशेष विषयाणीत्यर्थः देशकालदशादीति आदिना अभिप्रायपरिग्रहः । श्रुतिस्मृत्यादिसिद्धमिति । स चान- न्त्याय करूपते”, “निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति “, " मम साधर्म्यमागताः” इत्यादिश्रुतिस्मृत्यादिसिद्धमित्यर्थः । आदिना वैषम्य नियामककर्मोच्छेदात् साम्यावश्यम्भावरूपयुक्तिपरिग्रहः । कण्ठोतेनेति । " चतुर्विधोऽपि मेदोऽयं मिथ्याज्ञाननिबन्धनः । देवादिभेदेऽपध्वस्ते नास्त्येवावरणो हि सः । नायं देवो न मर्त्यो वा न तिर्यक् स्थावरोऽपि वा" इत्यादिरूपेणेति मावः । बन्धमोक्षयोरविशेष: प्रसज्यत इति । तथाच तन्मते मोक्षखरूपमेव दुर्निरूपमिति भावः । तदेवोपपादयति तत्त्वत इत्यादिना । भयं भावः - अविद्याविरहस्य मोक्षरूपत्वे शुकादिष्वपि केचित् वविद्याव्यवहारस्त्वेन तेषां तन्मूलभूतभ्रान्त्यवश्यंभावेन आन्तेश्व तन्मतेऽनिर्वचनीय ख्यातिरूपतया तद्विषयभूतानिर्वचनीयाविद्याभ्युपगमस्यावश्यकतया अविद्याविरहासँग - वान्मोक्षानुरपतिः । यदि च पारमार्थिकत्वावच्छिन्ना विद्यानिष्ठप्रतियोगिता कामाव एव मोक्षः ; एवंचानि- वचनीयाया भविधाया अपरमार्थतया तत्सत्त्वेऽपि पारमार्थिकत्वावच्छिन्नतन्निष्ठप्रतियोगिताका भावस्य व्यधिकरणधर्माविच्छिन्न प्रतियोगिजाका भावरूपस्याक्षततया नोकदोष इत्युच्यते - तदा बन्धनदशायामपि तस्याक्षततया मोक्षप्रसङ्ग इति । यद्वा भविधायाः शुक्तिरजनादिवत् मिध्यात्वेन तद्वत्यपि तदत्यन्ताभावस्य सत्त्वादविद्याविरहस्य मोक्षरूपत्वे बद्धेऽपि तत्प्रसङ्गः । अविद्यावद्भेदस्य मोक्षरूपत्वे सुक्तेऽपि तदनुपपत्तिः ; उक्तरीत्या तत्र प्रातिभासिकाविद्यासत्वेन तद्वद्भेदा योगादित्यभिप्रायः । न च व्यावहारिकाविद्यावद्वेद एव मोक्ष इति वाच्यम्; मुक्ते केषाश्चित् व्यावहारिकत्वविशिष्टा विद्यावताम्रमस्यापि संभवेन तद्विषयी- भूतायाः प्रातिभासिकेन व्यावहारिकत्वेन विशेषिताया अविद्यायास्तत्र सत्त्वेन व्यावहारिकत्वविशिष्टा- विद्यावद्भेदस्यापि तत्रासभवेनोक्तदोषा निस्तारादिति । यद्वा बन्धमोक्षयोरविशेषः प्रसज्यत इति । बद्धेऽपि मोक्षः मुक्तेऽपि बन्धः प्रसज्यत इत्यर्थः। वदेवोपपादयति तत इति । परमार्थत इत्यर्थः । निरस्ता- विद्यत्वात् = अविद्यात्यन्ताभाववश्वात् । अविद्यायाः शुक्तिरजतादिवमिध्यात्वेन प्रतिपन्नोपाधौ नैका- लिक निषेध प्रतियोगितस्यैव मिथ्यात्यरूपत्वेना विद्याविरहस्य सर्वदा सत्वात् तस्यैव मोक्षरूपत्वादिति भावः । अविद्यावत्यपि तदत्यन्ताभावस्य परमार्थिकस्य सत्त्वमुपपद्यते; अविद्याया व्यावहारिकत्त्वेन भिन्नता कश्वात्; 216 जीयपरिच्छेदः (निर्विशेषात्मैक्य निरासः) निरस्ताविद्यत्वात् तस्वतस्तदानीमपि तद्व्यवहारोपपत्तेः । व्यपदिश्यते हि शुकादिषु मुक्तेष्वपि हि जगति संसारः । कि- ! भ्रान्त्या सर्वभ्रमोच्छेदे नोच्छेदस्तच्यतो भवेत् । प्रमया त्वपसिद्धान्ताद्वैतभङ्गादिसम्भवः || इति । किश्व भ्रान्त्येति । सर्वभ्रमोच्छेदो मोक्ष इति वदता स किं भ्रान्तिसिद्धोऽभ्युपगम्यते, उत प्रमासिद्ध ? भ्रान्ति सिद्धेऽभ्युपगम्यमाने उच्छेदो नासीत्येवायातम् । प्रमासिद्धत्वे ब्रह्म- व्यतिरिक्तस्य उच्छेदलक्षणस्य वस्त्वन्तरस्याभ्युपगमात् भद्वितीयत्व भङ्गादिः । तस्य ब्रह्मरूपत्वे ब्रह्मखरूपस्य बद्धदशायामपि सत्वेन बन्धमोक्षयोरविशेषमसन इत्यर्थः । यद्वा सर्वभ्रमोच्छेदलक्षणमोक्षहेतुभूतं ज्ञानं किं भ्रान्तिरूपम् उत प्रमारूपम् ! भ्रान्तेः सर्वभ्रमनिवर्तकत्वे तस्या अपि भ्रान्तेन्यिन्तर- समानसत्ताकयोरेव भावाभावयोर्विरोधादित्यभिप्रायेण तच्वत इत्युक्तम् । अनेन बद्धे मोक्षप्रसङ्ग उपपादितः; मुक्ते बन्धप्रसङ्गमुपपादयति अतश्वत इति । अपरमार्थ इत्यर्थः । तदानीमपीत्यपिना बन्चदशासमो दृष्टान्तार्थः । न हि परमार्थभूता विद्यासंबन्धो बन्धः ; किन्त्व परमार्थभूततरसंबन्ध एव । स च मुक्तेऽप्यक्षत इति भावः । व्यवहारोपपत्तेरिति । ततश्च तद्धेतुभून भ्रान्त्यवश्यम्भावात् भ्रान्तेश्वानिर्वचनीयख्याति- रूपतया तद्विषयानिर्वचनीयाविद्या सद्भावावश्यम्भावादिति भावः । न च व्यावहारिकाविद्यावत्वमेव बन्ध इति नोक्तदोष इति वाच्यम्; प्रागुक्तरीत्या प्रातिभासिकस्य व्यावहारिकत्वस्यापि उन संभवात् । यत्त प्रातिभासिकत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताको यो व्यावहारिको मेदः, तद्व्यक्तिविशिष्टत्वमेव व्यावहारिकत्व- मविद्याविशेषणम् । तच्च प्रातिभासिकाविद्यायां न कथश्चिदपि संभवतीति–तन्न; तद्व्यक्तेः प्रातिभासिका- विद्यायामपि संसर्गाध्यास संभवेन तद्व्यक्तिवैशिष्ट्योपपत्तेः संबन्धेऽपि तद्व्यक्तिवैशिष्ट्य निवेशे संबन्धे तद्द्व्यक्ते संसर्गाध्यासमादाय दोषो बोद्धयः । एवमुक्तमेदनिष्ठत व्यक्तित्वस्य प्रातिभासि काविद्यानिष्ठज्ञेयत्वादी संसर्गाभ्याससंभवेन प्रातिभासिकाविद्याया अपि तद्व्यक्तिविशिष्टत्वोपपत्तिः तद्द्व्यक्तित्ववत्त्वेन ज्ञेयत्वा देग्रहणात् । तद्व्यक्तित्वसंबन्धेऽपि व्यावहारिकत्व रूपतद्व्यक्तिवैशिष्टय निवेशे तद्व्यक्तित्व संबन्धेऽपि तद्व्य के संसर्गाभ्यासमादाय दोषो द्रष्टव्यः । इयं च रीतिः परिच्छिनत्व हेतू पपत्तौ ब्रशानन्दीय एवं स्पष्टा । तत्र हि “मध्यस्तद्रव्यत्ववति = अध्यास्तेन संबन्धेन द्रव्यत्ववति; धर्मन्यून- सत्ताक संबन्धेन द्रव्यत्यवति । यथाश्रुते कर्मधारयात् मतुपोऽसाधुत्वम् द्रव्यनिष्ठद्रव्यत्वस्व गुणादौ संसर्गाभ्यासेऽपि तादृशगुणचाक्षुषे रूपानपेक्षणादसङ्गतिव” इत्युक्तम् । अत्र खसमानसता कसंबन्धेन तद्व्यक्तिविशिष्टत्वस्य तद्व्यक्तित्वविशिष्टत्वस्व वाऽभिघाने प्रातिभासिकं स्वसमानसताकत्वं स्वसमान- सलाकत्वस्व संसर्गाध्याक्षं वाऽऽदाय दोषो बोद्धयः । एतेन व्यावहारिकी या मविद्याव्यक्तिः, उद्द्व्यक्ति- वैशिष्ट्यं बन्ध इत्यपि प्रत्युक्तम् मुक्तेऽपि तस्य संसर्गाध्याससंभवेनातिप्रसङ्गात् ; नानाविधापक्षे अननुग- माच्चेति । एवं सर्वभ्रान्त्युच्छेदः सर्वदश्योच्छेदो वा मोक्ष इति हि स्वीक्रियते । तत्त्रोच्छेदस्य ब्रह्मस्व- रूपत्वे षदशायामपि ब्रह्ममद्भावान मोक्षप्रसङ्ग इत्यभिप्रेत्य ब्रह्मभिन्नत्वे स किं प्रसिसिद्धः प्रमिति- सिद्धो वेति विकरूपे मधे दूषणमाह भ्रान्तये । सर्वोच्छेदम्य अन्विसिद्धत्व इत्यर्थः । नोच्छेदस्तत्त्वतो f रत्न पेटिका रंग रामानुजीयसमेतं ध्यायसिद्धानम् विस्तरेण च परस्तात् दूषयिष्यामः । 217 भास्करमते तु नित्य सर्वत्रस्य उपाधियोग एव परिहास्यः । उपाधिभिश्छेदनाद्ययोगेन ब्रह्मण एव संसारित्वानपायः । उपाधिसञ्चारे प्रतिक्षण बन्धमोक्षप्रसङ्गः । 1 सौभर्यादिवत् उपाधि मेदेऽपि प्रतिसन्धानस्य दुस्त्यजत्वात् । छेदाभ्युपगमे च अच्छेयवादविरोधः । एवं सकलपदार्थमित्रामिन- सचिब्रह्मवादोऽपि दूष्यः। बद्धस्यापि प्रलये मुक्ताविशे (षं?) ष सदापत्यभिधानात् । मुक्तस्यापि सर्वज्ञस्य निवत्यत्वेन भ्रान्तिपरम्परानुवृत्त्यवश्यम्भावेन निश्शेषभ्रमोच्छेदः कदापि न स्यात् । न द्वितीयः ; प्रमाया निवर्तकत्वे, निष्प्रकारिकायास्तस्याः खरूपभूतज्ञानादन चिकविषयत्वेनानिवर्तकतया सप्रकारिका वाच्या । तथाच ब्रह्मणि धर्मान्तरवशिष्टयविषयीकरणात् भद्वितीयत्वमङ्गसङ्ग इत्यर्थः । उपाधि- योग एवेति । किञ्चिज्ज्ञत्वापादकोपाधियोग एवेत्यर्थः । उपाधिभिश्छेदनाद्ययोगेनेति । न हि ब्रह्मणि निरवयवे अच्छे सम्बध्यमाना उपाधयरिछत्त्वा भित्त्वा वा सम्बध्यन्ते ; अपितु ब्रह्मस्वरूपे सम्बध्य तस्मिन्नेव कार्याणि कुर्युरित्यर्थः । उपाधिसञ्चार इति । अन्तःकरणप्रभृतावुपाधौ गच्छति उपाधिना (?) स्वसंयुक्तब्रह्मप्रदेशमेदात् क्षणे क्षणे बन्धमोक्षौ स्याताम् । आकर्षणे च अच्छिन्नत्वात् कृत्स्नस्यापि ब्रह्मण आकर्षणं स्यादिति भावः । दुस्त्यजत्वादिति । अन्यानुभूतस्यापि अन्येन स्मरणापत्तिः; तन्मते सर्वेषामात्मनामभेदात् । न च उपाधिभेदात् न स्मरणमिति वाच्यम्; उपाधिभेदे विद्यमानेऽपि सौभर्यादिवत् स्मरणसम्भवेन उपाधि मेदस्याप्रयोजकत्वादित्यर्थः । स्वाभाविक मेदामेदवादियादवमतं दूषयति एवं सकलेति । मुक्ताविशेषेति । मुक्तस्य यादृशी सदापत्तिः, तादृश्याः सदापत्तेः, “सदेव सोम्येदमग्र आसीत् " इति सृष्टिप्राक्कालरूपपलये बद्धस्याप्यभिधानात् बद्धधर्मभूतभेद (हेय ) तादात्म्यानुसन्धानस्य मुक्तेऽप्यवश्यम्भा- वाच बद्धमुक्तयोरविशेषप्रसङ्ग इत्यर्थः । न च मुक्तौ सर्वात्मना भेदप्रहाणात् कथं मुक्ता विशेषसदापत्तिरिति वाच्यम् ; “शुकः सर्वैगतो भूत्वा सर्वात्मा सर्वतोमुखः । प्रत्यभाषत धर्मात्मा भोश (भोश्श) ब्देनानुनादयन्” इति सर्वात्मभूतस्यापि शुकस्य सम्भाषणादिदर्शनेन भेदवादाविरोधाय मेदस्याभ्युपगन्तव्यत्वात् । न च तदा भवेदिति । भ्रान्त्यादिवादशायामपि श्रान्तिसिद्धतदुच्छेदसंभवात् मोक्षपसङ्ग इत्यर्थः । यद्वा उच्छेद- भ्रान्तेस्तद्विषयी भूतोच्छेदरूपदृश्यस्य चोच्छेददश । यामप्यावश्यकतया सर्वभ्रमोच्छेदस्सर्वदृश्योच्छेदो वा कदापि न भवेदित्यर्थः । द्वितीये ब्रह्मव्यतिरिक्तसत्यस्वीकारादपसिद्धान्त इत्याह प्रमयेति । उपाधियोग एवेति । ज्ञत्वापादकोपाधियोग एवेत्यर्थः । छेदनाद्ययोगेनेति । ब्रह्मणो निरवयवत्वादिति भावः । ब्रह्मण एवेति । ब्रह्म [ोs ] खण्डस्येति भावः । प्रतिक्षणं बन्धमोक्षप्रसङ्ग इति । उपाध्यवच्छिन्न- प्रदेशमेदादिति भावः । दुस्स्वजत्वादिति । तथाचान्यानुभूतस्याप्यन्येन प्रतिसन्धानापत्तिः, सौमर्यादा- विवोपाधिमेदस्याप्रयोजकत्वादिति भावः । यादवमतं दूषयति सर्वेति । दूषणप्रकारमेवाह बद्धस्यापीति । 1 सौभर्यादिवदिति वाक्ये पञ्चम्यन्तस्याधस्तादनन्वयात् व्याख्ययोरभ्याहारोऽभिमतः । अनपाय इति पूर्ववाक्य समनन्तरमिदं पञ्चम्यन्तवाक्यं चेत्, तनान्वयः स्यात् । 2 मूले हेयेति पदम् अन तु भेदेति । नानाबद्धगतस्य नानाविधदेयतादाम्यानुसंधानस्येत्यर्थः । -28 218 जीवपरिच्छेदः (अद्वैतवचनार्थः) सृष्टधै सर्वहेयतादात्म्यानुसन्धानेन अनन्तसंसारयोगात् । (१) 1 अतो बन्धमोक्षाविशेष एव । अस्माकम विद्यानिवृत्तिर्नाम भावान्तरं भविष्यत्येव । तच धीविशेषविकासादिरूपम् ।’ प्रीयमाण- परमपुरुषपरिग्रहविशेषादिश्च । परेषां तु निखिलमिदमाविलमिति । 8 ‘ब्रह्म वेद ब्रह्मेव भवति” इत्यादिकमित्थमेव ब्रह्मतादात्म्यापरोक्ष्यकृतम् । मुक्तब्रह्मणोस्तादात्म्यं शरीरशरीरिभावात् । तदापरोक्ष्यश्च शाश्वतमेव तदपरोक्षधियो यावदात्मभावित्वात् । न्यायसुदर्शने तु उक्तम्, “एवशब्दः साम्यवाची; साम्ये चैव क्वचिच्छन्दः, इति निघण्टुतेः (तथैव नैघण्टुकसिद्धेः) । विभागशक्तिमात्रमेव ; न तु तद्व्यतिरिक्तो भेद इति वाच्यम्; प्रलयेऽपि तथा वक्तुं शक्यत्वेन बन्धमोक्षा विशेषतादवस्थ्यादिति भावः । सृष्टौ सर्वहेयतादात्म्येति । सर्वज्ञेन सृज्यमानदेय तादात्म्यस्य स्वगतस्यानुसन्धानावश्यम्भावादिति भावः । परिग्रहविशेशदिश्चेति । दिव्याप्सरः प्रेषण - ब्रह्मालङ्कार, लङ्करणादिः कौषीतकाद्युपनिषत्प्रसिद्धो द्रष्टव्यः । इत्थमेवेति । काल कथन्तेति भावः । ननु शरीरशरीरिभाव- लक्षणतादात्म्यस्य नित्यसिद्धत्वेन ब्रह्मज्ञाना फलत्वेन ( ? ), ब्रह्मज्ञानफलत्वं न सम्भवतीत्याशङ्कयाह तदा- परोक्ष्यमिति । तथा च “ब्रह्मैव भवति” इत्यस्य नित्यसाक्षात्कृत ब्रह्मशरीरभावो भवतीत्यर्थ इति भावः । ननु शरीरशरीरिभावलक्षणतादात्म्ये सत्यपि आकृत्यधिकरणन्यायेन शरीरवाचिशब्दानां शरीरिपर्यन्त- त्वमेवोचितम् ; न तु शरीरिवाचिनां शरीरपर्यन्तत्वम् । तत् कथम्, “ब्रह्मैव भवति” इत्यत्र ब्रह्मशब्दस्य तच्छरीरभूतजीवपर्यन्तत्वम् ? किञ्च नित्यसाक्षात्कृतेत्यर्थकल्पनमपि क्लिष्टम् - इत्यस्वरसात् मतान्तरमाह न्यायेति । नैघण्टुकसिद्धेरिति । “साम्ये वद्वैवमेवेव” इति नानार्थ वैजयन्त्यामव्ययपर्यायसंग्रहाध्याये वति - परिग्रहविशेषादिश्चेति । परिग्रहविशेषः = सर्व वर्ष कैङ्कर्य योग्यतासङ्कल्पः । आदिना तद्धेतुभूतप्रीतिविशेषो प्रायः । ब्रह्मतादात्म्यापरोक्ष्यकृतमिति । [श्रुतौ ] ब्रह्मशब्दो ब्रह्मसदृशपरः । सादृश्यं च ब्रह्मतादात्म्यापरोक्ष्यवत्त्वेनेति भावः । ब्रह्मशब्दस्य ब्रह्मसदृशपरत्वे गौणत्वं स्यादित्यखरसात् मतान्तरमाह न्यायसुदर्शने त्विति । निघण्टुक्तेरिति । “साम्ये द्वैवमेवेब” इति वैजयन्त्यप्यल बोद्धया ॥ 1 बद्धस्यापीत्यारभ्य एवेत्यन्तमेकं वाक्यमिति व्याख्यानतः प्रतीत्या तद्रीतौ मध्ये अत इति पदं न स्यात् । 2 सर्वसाधारणं दूषणं वक्तुमाह अस्माकमिति । भावान्तरमिति । न तु ब्रह्मतापत्तिरित्यर्थः । अविद्या अशानं - ज्ञानसंकोच इति पक्षे आह धीति । अविद्या कर्म, निग्रहसंकल्प इति पक्षे आह प्रीयमाणेति । 3 जीवाद्वैतवचनार्थ उक्तः ; जीवब्रह्माद्वैतवचनार्थमाह ब्रह्मेति । इत्थमेवेति । जीवाद्वैतवचनवदेव मेदाविरोधेनेत्यर्थः । 4 मुक्तस्य सर्वज्ञत्वात् सृष्टिकालिक सर्व देयतादाम्यानु- संघानं स्यादिति मूलार्थः । 5 तादात्म्यं शरीरात्मभावः । तदापरोक्ष्यायोगशंकायां तत्परिहारः क्रियते ब्रह्मैव भवतीत्यनेन । अविभागेन दृष्टत्वादित्यधिकरणे सारावली शंका दर्शिता ग्राह्या । सा च समानभोक्तृतया परम साम्यापन्ने शरीरात्मभावो न दृश्य इति । परिहारस्तु ब्रह्म वेद यथा, तथा ब्रह्म भवति तत्क्रतुनयात् । आधेयत्वविधेयत्वशेषत्वानां न परमसाम्यविरोधित्वमिति । वस्तुतस्तु उदाहरिष्यमाणभाष्यसमानार्थकत्वमन वक्तव्यम् । अतस्तादात्म्यं तत्समानगुणयोगः । इदञ्चामेद- विलक्षणं तादाम्यमित्याह मुक्केति । शरीरशरीरिभावादिति । व्यव्लोपे पञ्चमी । शरीरशरीरिभावं प्राप्येत्यर्थः । शरीरात्मभावसमानाधिकरणम् ; तदविरोधीति यावत् । तच्च तादात्म्यं तद्वृत्तिरूपवरवं गुणाष्टकवस्वरूपम्। तदाविर्भावो नाम तदापरोक्ष्यमेवेत्याशयः । x विशेषेण पूर्णतया धीविका सेत्यर्थः।

रत्नप्रेतिकारंगरामानुजायसमेतं न्यायसिद्धा अनम् 219 ‘वैष्णवं वामनमालसेन स्पर्धप्रानो विष्णुरेव भूत्वेनान् लोकानभिजयति’ इति साम्ये श्रीतप्रयोग- दर्शनाच्च । विष्णुरेव = विष्णुरिवेत्यर्थः । न हि अन विष्णुरेव भवतीति विवक्षितम् । स्पर्धमानस्य पशुयागेन तदयोगात् । ऐहिकफलं हि शबुजयादि” इत्यादि । भाष्यञ्च गौणतामेवाह, " प्रकारकये च तत्त्वव्यवहारो मुख्य एव यथा सेयं गौः" इति । मुख्य एव = मुख्यप्राय इत्यर्थः । सेयं गौरिति तु व्यक्तिद्वयैकरूप्यव्यपदेशः । अतः सिद्ध ईश्वरात् परस्परञ्च भिन्ना जीवा इति ॥ स्वतस्सुखी चायमात्मा उपाधिवशात् संसरति । स द्विधा । संसारी असंसारी चेति । पुण्यपापादिमान् पूर्वः । तच्छ्रय इतरः । पूर्वोऽपि द्विधा । नित्यसंसारी भाविसंसारविरह- श्चति । तन इतः पूर्वमनन्तकल्पेष्विव परस्तादपि हेत्वनागमनात् संसाराविच्छेदसम्भवात् पूर्वः । प्रत्ययवाशब्द- एवंशब्द- इवशब्द- इवशब्दानां साम्यशब्दपर्यायत्वेन पाठादिति भावः । ननु विष्णुरेव इत्यत्रापि, “ब्रह्मैव भवति” इत्यलेव विष्णुत्वप्राप्तिलक्षणमोक्ष एव विवक्षितः । ततश्च एवकारस्य नेवार्थत्वमित्याशङ्कयाह नात्रेति । स्पर्धमानस्येति । वैष्णववाननालम्भस्य स्पर्धमानाधिकारित्वेन शान्ताधिकारिक मोक्षोपायरूप- त्वाभावादित्यर्थः । पशुयागेनेति कर्मरूपस्य तस्य ज्ञानसाध्यमोक्षोपायत्वासम्भवादित्यर्थः । शत्रुजय इति । “इमान् लोकान् जयति” इत्यस्य तत्तल्लोकगतान् शत्रून् जयतीति ह्यर्थ इति भावः । माध्यमेव वशयति प्रकारकये चेति । ननु तत्वव्यवहारों शुरू एवेति भान्ये विभ्रमाने कथं भाष्ये तु गौणता मेवा हेत्युच्यते इत्याशङ्कयाह मुख्यपाय इत्यर्थं इति । अत एव श्रुतप्रकाशिकायामपि, (पुराणघट्टे) " गङ्गायां घोष इत्यत्र गङ्गापदवत् कात्स्म्र्त्स्न्येन प्रवृत्तिनिमित्तप्रहाणाभावात् परमात्मनीव प्रवृत्तिनिमित्त पौष्कल्याभावाच्च प्रवृत्तिनिभितैक- देशान्वयिनि मुक्तात्मनि मुख्य कोटिरित्यभिप्रायेण मुख्य एवेत्युक्तम् लाक्षणिकगङ्गापदवत् नात्यन्तामुख्यः " इत्युक्तमिति द्रष्टव्यम् । मुख्य एवेत्यस्य मुख्यप्राय इत्यर्थकथने बीजमाह सेयं गौरिति ॥ 1 F सर्वस्यापि जन्तोरनादौ कालचके कदाचित् मोक्षहेतूपनिपातावश्यम्भावेन नित्यसंसारिणोऽसम्भव इत्याशङ्कयाह इतः पूर्वमिति । लीला वैभूतिनित्यत्वोक्तिरिति । “निश्शेषात्मापवर्गे विरत- दिहरणो विश्वकर्ता तदा स्यात्"। ततश्च, “अच्युच्छिन्नास्ततस्त्वे ते सर्गस्थित्यन्तसंयमाः" इत्यादिप्रमाणविरोधः उपाधिवशादिति । उपाधिः कर्मावियादिः । पुण्यवत्त्वं पापवत्त्वं आदिपदमा ज्ञानसङ्कोचवत्वं वा संसारिलक्षणम् । व्यामोक्षं कर्माधीनसुखदुःखयोरवर्जनीयतया तद्धेतुपुण्यपापयोरुभयोरप्यावश्यकतया सर्वत्र लक्षणगमनसंभवः । ज्ञानसंकोचवत्वं च सङ्कुचितज्ञानवत्त्वम् सङ्कुचितत्वश्च द्रव्यवृत्त्यन्ताभावनिरूपित- संयोगसंबन्धावच्छिन्नैकमात्रवृत्तिधर्माविच्छिन्नपरियोगित्वम् 4 तु पुण्यपापान्यतरवत्त्वं संसारिकक्षण मिति, तन्न ; पुण्यमात्राश्रयस्य पापमात्राश्रयस्य वा संसारिणोऽप्रसिद्धघ मन्यतरत्वेन निवेशे प्रयोजनविरहात् । नामोक्ष मोक्षप्रयोजकसुकृतवस्त्वं ज्ञानसङ्कोचहेतु मृतदुष्कृतवत्वं च ह्यावश्यकम् । नित्यसंसारित्वेऽपि तस्याध्यैश्वर्याद्यर्थसुकृतदत्यमावश्यकमिति न दोषः । तच्छून्य इति । पुण्या मावजीवत्वं पापाभाववज्जीवत्वं सचिवज्ञानाभाववज्जीवखं वा इहासंसारित्वमिति भावः । नित्यसंसारीति । उक्तसंसाराभाववद्भिन इत्यर्थ: : भाविसंसारविरह इति : स्वसामानाधिकरण्यस्वपूर्वत्वोमयसंबन्धेन संसाराभावविशिष्टसंसारवान् 220 । जीवपरिच्छेदः (नित्यसंसारिविचारः) ;

मानं तु लीलाविभूतिनित्यत्वोक्तिः । " क्षिपाभ्यजस्रम्", “न क्षमामि कदाचन” इत्यादिकमपि तदुत्तम्भकम् । केचित्तु, “विलम्बातिरेकपराणि तानि न तु कस्यचिदपि नित्यः संसारः । अविरुद्धयोरसंसर्गस्य कालविप्रकर्षनियमेन व्याप्तेः । अन्यथा मोक्षसाधने, ‘स किमहम्’ इति सन्देहात् अप्रवृत्तिप्रसङ्गात् " इति वर्णयन्ति । इतः पूर्वमन्नागतैतच्छरीराद्युपनिपातवत् तद्धेतूपनि- स्यादिति भावः । अविरुद्धयोरसंसर्गस्येति । अविरुद्वयोर्यंत असंसर्गनियम: ; स कालविप्रकर्षेण व्याप्तः ; यथा पटकुङ्कमरागयोः । कालविप्रकर्षो भिन्नकालत्वम् । प्रकृते च भिन्नकालमूतत्वाभावात् जीवमुक्तिकारणयोः संसर्गोऽवश्यम्भावीत्यर्थः । 1 जयं भावः न सावत् जीवमुक्ति हेत्वोर्माचा मावयोरिव स्वनावविरोध; येन तयोरसन्निधाननियमः स्यात् । नापि हिमवद्विन्ध्ययोरिव भिन्नदेशत्वनियमः । ततश्च भविरुद्धयोर्जी मुक्ति हेत्वोरसन्निधानस्य कालनिप्रकर्षव्याप्तत्वात् नित्ये च जीवे कालविप्रकर्षा- भावात् नासन्निधाननियम इति । नतु जीवविशेषो मोक्षहेतु विरुद्धोऽस्त्वित्याशङ्कयाह अन्यथेति । अप्रवृत्तीति । किमहं मोक्षखरूपयोग्यो वा नित्यसंसारी वेति शङ्कायां मोक्षोपायानुष्ठानादौ प्रवृत्तिर्न स्वादित्यर्थः । ननु इतः पूर्वमन तेष्वपि कल्पेषु जाता मोक्षोपायसिद्धिरितः परं कथमुत्पद्यताम् ? ततश्च कस्यापि सुमुक्षा नोत्पतुमर्हतीत्याशङ्कय कर्माविद्यादिचक्रे प्रतिपुरुषमिहानादिचित्रप्रवाहे तत्काले विपत्तिर्भवति हि विविधा सर्वसिद्धान्तसिद्धा इति श्लोकार्थमभिप्रयन् आह इतः इत्यर्थं । लीलाविभूतिनित्यत्वोक्तिरिति । “मव्युच्छिन्नास्ततस्त्वेते सर्गस्थित्यन्तसंयमाः” इत्यादिरूपेति भावः । अविरुद्वयोरिति । परस्परसंबन्धप्रतिबन्धकरहितयोरित्यर्थः । असंसर्गस्य - परस्परसंबन्धाभावस्य, कालविप्रकर्षः भिन्नक. लत्वम् । अयमर्थः – तत्संबन्धप्रतिबन्धकरहितत्वे सति तत्संबन्याभाववत्त्वं यत्न, तत्र तदधिकरण कालावृतित्वमिति व्याप्तिः । यथा भाविकुकुम राग संबन्ध प्रतिबन्ध कर हिते तत्संबन्धाभावदति अतीतपटे तदधिकरणकालातित्वम् । ततश्च नित्ये जीवे मोक्षोपायसंबन्धाधिकरण कालावृतित्वरूप- व्यापकाभावेन व्याप्यभूतस्य मोक्षोपायसंबन्धप्रतिबन्धकरहितत्वविशिष्टस्य मोक्षोपायसंबन्धाभावस्या- भावावश्यकरवेन विशेषणवति विशिष्टाभावस्य विशेष्याभावरूपतया मोक्षोपायसंबन्ध प्रतिबन्धकरहितत्वरूप- विशेषणवति जीवे तादृशप्रतिबन्धकरहितत्वविशिष्टमोक्षोपायसंबन्धाभावरूपस्य विशिष्टाभावस्य मोक्षोपाय- संबन्धाभावरूपं यद्विशेष्यं तदभावरूपे मोक्षोपायसंबन्ध एव पर्यवसानमिति सर्वेष्वपि जीवेषु मोक्षोपायसंबन्ध आवश्यकः । न हि कस्मिंश्चिदपि जीवे मोक्षोपायसंबन्ध प्रतिबन्धकपस्तीत्यत्र किञ्चित् प्रमाणं दृश्यते । ननु जीवविशेषस्य मोक्षोपायसंबन्धप्रतिबन्धक भगवत्संकल्पविषयत्वरूपं मोका हेतु विरुद्धत्वमेवास्त्वित्या शङ्कयाह अन्यथेति । जीवविशेषस्य मोक्षहेतुविरुद्धतया नित्यसंसाराभ्युपगम इत्यर्थः । मोक्षसाधने = मोक्षोपाये । मस्य चात्रवृत्तिप्रसङ्गादित्यनेनान्वयः । स किममिति । नित्यसंसारी किमहमित्यर्थः । नन्वितः पूर्वमनन्तेषु कल्पेषु भजातो मोक्षः कथमितः परं भवेत् । ततश्च कस्यचिदपि सुसुक्षाया एवासंभवात् कथं मोक्षोपायानुष्ठानसंभव इत्याशङ्कयाह इतः पूर्वमिति । अनागतैतच्छरीराद्युपनिपातच- दिति । इतः पूर्वमनन्तेषु कल्पेष्वजात एतच्छरीरसंबन्धः कथमिदानीं जात इत्यनुयोगे मनादिकर्म- 1 न्यायकुसुमाञ्ज ल्युक्तरीति मनुसृत्योपपादयति अयं भाव इति । 1 लपेटिकारंगरामानुजीवसमेतं न्यायसिद्धा जनम 221 पातात् भाविसंसारविरहोपपत्तिः । प्रमाणञ्च ब्रह्मविदो मोक्षवचनानि । एते च संसारिणः कर्मपाश- प्रग्रथिता: (संदिताः) ब्रह्माण्ड कुहर परिवर्तमानकालघटीयन्त्र कुण्डिकायमानाः तस्मिन् क्षीयमाणाः पूर्यमाणाश्च सन्तः परिभ्रमन्ति । तन पुण्यकृतो धूमराज्य परपक्ष-दक्षिणायन षण्मास-पितृलोकाकाश- चन्द्रक्रमेण स्वर्गलोकमधिरोहन्ति । अवरोहन्ति च चन्द्रमसस्स्थानात् आकाशवायुधूमाभ्रमेघादि- क्रमेण । तन श्रद्धासोमवर्षान्नरेतो मयीनामाहुतीनां विद्यत्पर्जन्यपृथिवीपुरुषयोषितः स्थानानि । प्रायिकी च पञ्चमात्यपेक्षा द्रौपदीधृष्टद्युम्नप्रभृतिषु अदर्शनात् । एवमपुण्यकृतामपि । स्वेदजादि- पूर्वमिति । मोक्षवचनानीति । इतरथा, ‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्” इत्यादीनामनुष्ठापकत्वाभावेन जरद्भवादिवाक्यतुष्यत्वं स्यादिति भावः । सन्दिता इति । बद्धा इत्यर्थः । " बन्धने सन्दितम्" इति नैघण्टुकोक्तेः । क्षीयमाणा इति । " प्राप्यान्तं कर्मणस्तस्य यत्किञ्चह कहोत्ययम् । तस्माल्लोकात् पुनरे- त्यस्मै लोकाय कर्मणे ||" इत्युक्तया फलोपभोगक्षीणपुण्या द्युलोकादवरोहन्तो घटीयन्त्रकुण्डिका- न्यायेन इह लोके कर्मभिः पूर्यन्ते इत्यर्थः । तत्र पुण्यकृतेति । अथ य इमे ग्राम इष्टापूर्त दत्तमित्यु- पासते, ते धूममभिसम्भवन्ति धूमाद्वात्रिं रावेरपरपक्षमपरपक्षात् यान् षड्दक्षिणैति मासांस्तान् मासेभ्यः पितृलोकं पितृलोकादाकाशमाकाशाचन्द्रमसम् । एष सोमो राजा तद्देवानामन्नं तं देवा भक्षयन्ति । तस्मिन् यावत्संपातमुषित्वा यथैतमेवाध्वानं पुनर्निवर्तन्ते यथे उमाकाशमाकाशाद्वायुम् । वायुभूत्वा घुमो भवति धूमो भूत्वा मनं भवत्य भूत्वा मेघो भवति मेघो भूत्वा प्रवर्षति" इति श्रुतिरन्नानुसन्धेया । श्रदेवि । श्रद्धा- शब्देन भूतसूक्ष्माण्युच्यन्ते । ततश्च अस्माल्लोकात्प्रेत्य भूतसूक्ष्मपरिष्वको चुलोकं प्राप्य सोमशब्द- देहयुक्तः सन् तत्र भोगमनुभूय भोगावसाने मृतसोमदेहः पर्जन्यं प्राप्य वर्षरूपेण पृथिवीं प्राप्य अमरूपेण पुरुषं प्राप्य रेतोरूपेण योषितं प्राप्य पुरुषशब्दाभिलपनीयो भवति । अयचार्थः ‘तदन्तरप्रतिपतौ" इत्यधिकरणे भाष्ये स्पष्टः । “स्मर्यतेऽपि च लोके” इति सूत्रमभिप्रयन् नाह प्रायिकी च पञ्चमात्यपेक्षेति । देहारम्भायेति शेषः । " दर्शनाच " इति सूत्रं हृदि निधायाह स्वेदजादिशरीरेष्विति । तेषां ग्राम्यधर्ममन्तरेणैवोत्पतेरिति भावः । “विद्याकर्मणोरिति तु प्रकृतत्वात् " प्रवाहवैचित्र्यस्य सर्वसंप्रतिपन्नतया इदानीमेवैतच्छरीरसंबन्धदर्शनात् तद्धेतुभूतकर्मपरिपाक इदानीमेव जात इति स्वीकार्यमिति यथेोच्यते, तथा मोक्षरुचि - तदुपायप्रवृत्तिहेतुभूत परिपाकस्यापि कालविशेष एव संभवात् इतः पूर्वमनुत्पन्नस्यापि मोक्षरुचितदुपायप्रवृत्त्यादेः कालविशेषे संभव उपपद्यत इति भावः । नन्विदानीमे तच्छरीरसंबन्धस्य प्रत्यक्षसिद्धतया तद्धेतुभूतकृत परिपाक इदानीमेव जात इत्यङ्गीकारेऽपि मोक्षतदुपाययोस्तथाप्रमाणसिद्धत्वाभावात् कथं तथाभ्युपगम इत्यतस्तत्र प्रमाणमाइ प्रमाणमिति । ब्रह्मविदो मोक्षवचनानीति । ब्रह्मज्ञानस्य मोक्षोपायत्वप्रतिपादनपराणि, “ब्रह्मविदाप्नोति परम्” इत्यादीनि वचनानीत्यर्थः । कदाचिदपि मोक्षतदुपाययोरसंभवे उक्तवचनानामप्रामाण्यमेव हि स्यादिति भावः । प्रग्रथिता इति । सन्दिता इति कचित् पाठः । तस्यापि बद्धा इत्येवार्थ: । " बन्धने सन्दितम्" इति नैघण्डुको केः । क्षीयमाण || = फलोपयोगेन क्षीणपुण्याः, पूर्यमाणाः पुलोकादवतरन्त । 222 जीवपरिच्छेदः (बद्धान्यजीवद्वैविध्यम्) शरीरेषु पञ्चमाहुत्यभावात् चन्द्रमाप्त्यभावाच्च । तेषामतिघोरा निरयलरणिः, निरय दुःखानुभूतिश्च पुराणादिषु प्रपञ्चिता स्मर्यमाणाऽपि कलेबरं कदम्बगोलाययति । द्वितीयोऽपि द्विधा | संसारात्यन्ताभाववान् प्रध्वस्तसंसारश्चेति । तन कदाचिदपि संसार- हेत्वभावाद पूर्वस्य ईश्वरवत् नित्यस्रेस्तदत्यन्ताभावः । उत्तरस्तु उपपादितो मुक्त एव । अनादावपि काले प्रतिदिवस सहस्रपुरुषमोक्षेऽपि न संसारात्यन्तविलय: ; अस्यानन्तस्य एवंस्वभावत्वात् । उक्तञ्च वेदार्थसंग्रहे, “ब्रह्माज्ञानपक्षादपि पापीयान् अयं भेदाभेदपक्षः । अपरिमितदुःखस्य पारमार्थिकत्वात् संसारिणामनन्तत्वेन दुस्तरत्वाच्च” इति । अनन्तपयोनिधौ पयोबिन्दुसन्निपा- तत्रत् संसारिवर्गे पूर्वमुक्तेषु पश्चान्मुक्तानामनुप्रवेशः । अनन्तेष्वपि संसार्यसंसारिषु एकपादत्व- त्रिपादत्व ’ तारतम्यमापेक्षिकम् । तथा च मुहूर्तया माहोरात्र कल्यादिषु द्रव्यपार्थिवघटादिषु च दृष्टमेव । अत एव नित्यानां समस्तबद्धमुक्तापेक्षयाऽपि अनन्तत्वमुपपन्नम् । केचित्तु नित्यसूरिवर्गे नेच्छन्ति इति सुत्रमभिप्रयन् आह चन्द्रप्राप्त्यभावाच्चेति । प्राप्त्यभावाच्च प्रायिकी इत्यन्वयः । " संयमने स्वनुभूयेतरेषामारोहावरोहौ उद्वतिदर्शनाद, स्मरन्ति च, अपि सप्त" इति सुत्रा [णाम ! ]भियन् माह तेषामदिघोरेति “दस्माज्जुगुप्सेत " इति तवत्यश्रुतिवाक्यार्थमभिप्रयन् माह स्मर्यमाणापीति तत्र कदा चिदपीति ईश्वरवत् पूर्वस्य नित्यसुरे: संसारहेत्वभावान् संसारात्यन्ताभाव इत्यर्थः । न च पूर्वस्य नित्यस्रेरिति सिद्धवत्कृत्य निर्देशात् पूर्वो नित्यम्मुरित्येतदर्थादुपपादितं भवति । उपपादित इति । इतः पूर्वमनागतैतच्छरीराद्युपनिपातत्रत् इत्यादिना उपपादित इत्यर्थः । एवंस्वभावत्वादिति । व्यत्यन्तविलयशून्य स्वभावत्वादित्यर्थः । संनारानन्त्याशे संमति दर्शयति उक्तञ्च वेदार्थेति । अनन्तपयोनिधाविति । भगवच्छास्त्रे तथाप्रतिपादनादिति भावः । संसार्यसंसारिवर्गयोरित्यर्थः । संसार्यमसारिणोर्द्वयोरप्यानन्त्याविशेषे, “पादोऽस्य विश्वा भूतानि । त्रिपादस्याभृतं दिवि” इति संसारि- तारतम्योक्तिः कथमित्याशङ्कय मुहूर्तयामाहोरात्र कल्पादीनामानन्त्ये अविशिष्टेऽपि यथा कल्पानन्त्या- पेक्षया महोरात्रानन्त्याधित्रयम्, तदपेक्षया यामानन्त्याधिवयम्, तदपेक्षया मुहूर्तानन्त्याधिक्यम्, “यथा वा इह लोके कर्मभिः पूर्यमाणाः | संसारात्यन्ताभाववानिति । इदच ध्वसाधिकरणेऽत्यन्ताभावो नास्तीत्यभिप्रायेण । तेन मुक्तेषु नातिप्रसङ्गः । यदि च ध्वंशाधिकरणेऽप्यत्यन्ताभाव: स्वीक्रियते ; उदा संसारवद्भेदवत्वमनवच्छिन्न विशेषणता संबन्धेन संसारसामान्याभाववत्त्वं वा नित्यलक्षणं बोद्धयम् । प्रध्वस्त संसार इति । संसारत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकध्वंसवत्त्वं संसारासमानाधिकरण संसार ध्वंसत्वं वा मुक्तलक्षणमिति भावः । तेन यत्किञ्चित्पुण्यपापादिरूपसंसारध्वंसत्य बद्धेऽपि सत्त्वेऽपि न क्षतिः । ननु संसार्यसंसारिवर्गयोरुभयोरप्यानन्त्याविशेवात् कथमेकपादस्व त्रिपादस्वव्यपदेश इत्यत माह अनन्तेष्वपीति । एकपादत्व त्रिपादस्वतारतम्यमिति । एकपादस्त्वत्रिपादस्वरूपन्यूनाधिकभाव इत्यर्थः । आपेक्षिकमिति । संसारिसंख्यापेक्षया असंसारिसंख्याया अाधियनिबन्धनमित्यर्थः । नन्वानन्त्याविशेषे कथं संख्याधिवय- संभव इत्यतस्तत्संभवं दृष्टान्तेनोपपादयति तथाचेति । मानन्त्याविशेषेऽपीत्यर्थः । मुहूर्तेत्यादि । आनन्त्याविशेषेऽपि कल्पापेक्षया अहोरात्राणामहोरात्रापेक्षया यामानां च यथा संख्यधिक्यामुपपद्यते, यथा 1 वेदार्थसंग्रहे मोहभोग्य भोगोपकरणनिर्देशेऽपि अमृतशब्दवाच्य नित्यद्विपाश्वमेवाभिमतमिति । I ‘लपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धा जनम 223 तन्न । “सदा पश्यन्ति सूरयः” इत्यादिभिः सदापश्यदने कद्रष्टृ विशिष्टस्थानविधानात् । अत एव न मुक्तप्रवाहेण वा ईश्वरेण वा अन्यथासिद्धिः । सर्वेषां जीवानां संसारात्यन्तायोगव्यवच्छेदसाधनानि जीवत्वादिलिङ्गानि यथासम्भवं सिद्धसाधनबाधादिभिर्द्वष्याणि । एतेषां नित्यसुरीणामानन्त्यावान्तर- सैदादिकं श्रीपाञ्चरान संहितासु विशदमनुसन्धेयम् । अनन्त विष्वक सेनाद्यैर्नियताधिक्रियेरपि । ज्ञानानन्दादिभिर्मुक्ता नित्यैरानन्दसोदराः || घटसदृशानन्त्यापेक्षया तद्विसदृशानन्त्याधिक्यम्, यथा वा सतां द्रव्याणाश्चाऽऽनन्दयेऽपि द्रव्यानन्त्या- पेक्षया सदानन्त्याधिवयम्, तद्वदुपपद्यते इत्यभिप्रयन् यह अनन्तेष्वपीति । अत एव न मुक्तप्रवा- हेणेचि मुक्तप्रवाह कर्तृकदर्शनस्य पूर्वावधिमत्त्वेन सार्वकालिकत्वाभावात् ईश्वरस्यैकत्वाचेत्यर्थः । अनन्त विष्वक्सेनाद्यैरिति । नियताधिकारैरपि विष्वक्सेनाद्यैर्ज्ञानानन्दादिभिर्नित्यमुक्ता आन- वा घटापेक्षया पार्थिवानां पार्थिवापेक्षया द्रव्याणां द्रव्यपेक्षया सताच संख्याधिक्यमुपपद्यते - तथेत्यर्थः । भने बोद्धयम् - “पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि” इति श्रुत्या असंसारित्वे संसारित्व- व्याप्यसंख्याधिकसंख्याव्यापकत्वं प्रतीयते । तच नोपपद्यते ; संसार्थसंसारिवर्गयोरुभयोरप्यनन्त्वेन स्वीकृततथा व्यानन्त्याविशेषे संख्यातारतम्यासंभवात्, अनुपपन्नार्थे श्रुतेस्तात्पर्यासंभवात् । उपपत्तिरपि हि सात्पयलिंगमित्याशक्य, आनन्त्याविशेषेऽपि संख्यातारतम्यस्य दर्शनात् न तस्यानुपपन्नत्वमिति तत्र श्रस्तात्पर्य संभवात् श्रुत्या तत्प्रतिपादन संभव इत्युक्तमिति । दृष्टमेवेति । अनुमानेन निश्चितमित्यर्थः । जयमलानुमानप्रकार :- मूहूर्तवत्वं यामत्वव्याप्यसंख्याधिकसंख्याव्यापकं यानत्वव्यापकत्वे सति यामत्वाभाववद्वृत्तित्वात् । यत्र यद्व्यापकत्वे सति यदभावचवृत्तित्वम्, वन तद्व्याप्यसंख्याधिकसंख्या- व्यापकत्वम् । यथा घटज्ञयान्यतमत्वव्याप्यत्रित्वाघिक चतुष्टुव्यापके घटचतुष्टयान्यतमत्वे । एवं द्रव्यत्वं पार्थिवत्त्वव्याप्यसंख्याधिकसंख्याव्यापकं पार्थिवत्त्वव्यापकत्वे सति पार्थिवत्त्वाभाववद्वृत्तित्वात् उक्तान्यत- मत्त्रवत् । यत्र घटचतुष्टयान्यतमत्वव्यापके तादृशान्यतमविषयकज्ञानविषयत्वादौ तद्व्याप्यचतुष्ट्र- संख्याधिक संख्याव्यापकत्वाभाववति व्यभिचारवारणाय तदभाववद्वृत्तित्त्वनिवेशः । तावन्मात्रनिवेशे पटद्वयान्यतरत्वादौ व्यभिचारः । अतो व्यापकत्वम् । सामानाधिकरण्यनात्वनिवेशेऽपि एकघटपटद्वया.. न्यतमत्वे व्यभिचारः, भतो व्यापकत्वनिवेश इति । तथा चोक्तानुमानप्रमाणप्रतिपन्नं यथा मनन्तेष्वपि संख्या- तारतम्यं सर्वैः स्वीक्रियते, तथा प्रमाणतमश्रुतिप्रपन्नसंख्यातारतम्यं स्वीकार्यमेवेति सिद्धम् । मुक्तेत्यादि । मुक्तानां दर्शनस्य पूर्वावधिमत्तया सदातनत्वाभावादीश्वरस्य चानेकत्वाभावादिति भावः । संसारास्य- न्तायोगव्यवच्छेदेति । संसारात्यन्तायोग : - अनच्छिन्न विशेषणता संबन्धेन संसारसामान्यभाववत्त्वम्, तद्व्यवच्छेदः = तदत्यन्ताभावस्तद्वद्भेदो वा । जीवत्वादीति आदिना ईश्वरातिरिक्तात्मत्वपरिग्रहः । सिद्ध- साधनबाधादिभिरिति । आदिना प्रयोजकत्वपरिग्रहः । भयं भावः - जीवत्व सामानाधिकरण्येन संसारात्यन्तायोगव्यवच्छेदसाधने बद्धेषु सिद्धसाधनम् । अवच्छेदकावच्छेदेन तत्साधने शास्त्रसिद्ध- नित्यसूरिषु तद्वाधः । पक्षद्वयेऽप्यप्रयोजकतेति । अनन्तेत्यादि । नित्यै ज्ञानानन्दादिभिरुपलक्षिताः -224 जीवपरिच्छेदः (निर्विशेषात्मैक्य निरासः) एवं सदादर्शनादिबलादेव नित्यमुक्तेश्वराणां प्रतिसर्गावस्थायां सुषुप्तकल्पतयाऽवस्थानं वदन्तः प्रत्युक्ताः । सङ्कोचककर्माद्यिभावाच्च साऽवस्था दुरुपपादा | अथ को मोक्षहेतुः ? भक्तिरूपापनोपासनवेदन ध्यानादिशब्दवाच्यो ऽसकृदावृत्त आप्रयाणात् भन्वहमनुवर्तमानो ज्ञानविशेषः । तथा च सूत्रम् - " आवृत्तिरसकृदुपदेशात्” इति, “आप्रयाणात् तत्रापि हि दृष्टम्” इति च । न पुनः केवलं तश्वज्ञानम्, तस्य अध्ययनविघिसिद्ध साङ्गलशिरस्काध्य- यनगृहीताक्षर। शिविशेषापातप्रतीतनिरतिशय पुरुषार्थ साधनार्थनिर्णय रागप्राप्तश्रवणमात्रेण निष्प- नस्याविषेयत्वात्; तावति सिद्धेऽपि मोक्षादर्शनाच्च । तदुक्तं भगवता आपस्तम्बेन, “बुद्धे क्षेम- प्रापणं तच्छास्त्रैविंप्रतिषिद्धम् । बुद्धे चेत् क्षेमप्रापणमिहैव न दुःखमुपलमेत” इति । नापि श्रवण- मननोपासननिर्धूतमेदवासनस्य वाक्यमानजन्यः साक्षात्कार इति वाच्यम्; तस्य अन्योन्याश्रय- विरोधादिदुष्टत्वात् । अविद्याखरूप सम्बन्ध - निवर्तक्रज्ञान- तज्ज्ञातृ-तदैक्योपदेशादीनां विकल्पा- दो सहशा इत्यर्थः । प्रतिसर्गावस्थायामिति । प्रलयावस्थायामित्यर्थः । सुषुप्तकल्पतयेति । प्रलयस्य कार्यानाधारकालत्वात्, तदानीं नित्यमुक्तेश्वराणामपि ज्ञानरूपं कार्ये नास्तीति पूर्वपक्षो स्थितिबीजम् ॥ आवृत्तिरसकृदुपदेशात् । असकृदावृत्तमेव वेदनं मोक्षसाधनम् । कुतः ? उपदेशात् । मोक्षसाधनतम्ब ध्यानोपासनादिशब्देरुपदिश्यमानत्वात् । आवृतस्यैव ज्ञानस्य ध्यानादिशब्दवाच्य- स्वादित्यर्थः । आप्रयाणात् तत्रापि हि दृष्टम् । आवृत्तश्च वेदनमाप्रयाण मनुष्ठेयम् । " प्रायणान्तमोङ्कार मभिध्यायीत”, “स खल्वेवं वर्तयन् यावदायुषम्” इति शास्त्रे दृष्टत्वात् । बुद्ध इति । वाक्यार्थज्ञानमा- ज्ञात् मोक्षप्राप्तिः शास्त्र - प्रत्यक्षविरुद्धेत्यर्थः । अन्योन्याश्रयविरोधादीति । वाक्यजन्य साक्षात्कारे सति तदधीनो मननोपासनाभ्यां मेदवासनानिरास:, तस्मिंश्व सति साक्षात्कार इत्यभ्योन्याश्रयः । न च प्रथमं वाववजन्यज्ञानं परोक्षरूपमेवेति वाच्यम्; अपरोक्षार्थविषयत्वेनापरोक्षत्वस्य तैरेवाङ्गीकृतत्वात् । किश्च परोक्षज्ञानजनकतै कस्वभावस्य शब्दस्य साक्षात्कारजनकत्वे विरोधः । आदिपदेन चिरतरानुवृत वासनायाः मल्पकालानुवृत्तमनननिदिध्यासन निरास्यत्वासम्भवो विवक्षितः । अविद्यास्वरूप सम्बन्धेति । नियताधिक्रियाश्च ये अनन्त विश्वसेनादयः, तैर्मुक्का आनन्दसोपरा : = मानन्दांशेऽत्यन्तसदृशा इत्यर्थः। मयं भावः - मनन्तविष्वक्सेनादीनामधिकारनैयत्येन मुक्तानां तदसंभवेऽपि स्वयं तदनुष्ठाने यादृशी परमशेषिप्रीतिर्जायते, तादृश्या एव तस्या अनन्तदि वसेनाद्यनुष्ठितकैङ्कर्येण जायमानतया नानन्दवैषम्य संभवः, मुक्तानां परमशेषप्रीत्येक प्रयोजनत्वादिति । प्रतिसर्गावस्थायां प्रलयावस्थायाम् । अन्योन्याश्रयेत्यादि । मयं भाव:- किं तत्त्वमस्यादिवाक्येन ज्ञानमात्रे जननीये निदिध्या- सनस्यापेक्षिततया तद्विधिसापल्यमुच्यते, उत साक्षात्कारे जननीये तस्यापेक्षितयेति विकल्पे, आधे अन्योन्याश्रयः; निदिध्यासनस्य शाब्दज्ञानसापेक्षत्वात् । न द्यनुभवरूपब्रह्मज्ञानमन्तरा वत्स्मृतिसंतति- रूपनिदिध्यासन संभवः, अनुभवरूपं ब्रह्मज्ञानं च न प्रमाणान्तरेण संभवति । द्वितीये विरोधः, शब्दस्य साक्षात्कारजनकत्वासंभवादिति । विरोधादीत्यादिना ज्योतिष्टोमादिवाक्यानामपि साक्षात्कार- जनकताप्रसङ्गसङ्गृह्यते । अविद्यास्वरूपेत्यादि । विकल्पासहस्वमिति अविद्या किं परमार्था, उता- रसपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं म्यायसिद्धाशनम् ; i

225 सद्दत्वं भाष्यादिषु प्राह्यम् । असत्यात् सत्यप्रतिपत्तिश्च सर्वथा अनुपपन्ना । तथा हि- अविद्यास्वरूपं पारमार्थिकम्, अनारमार्थिकं वा पारमार्थिकत्वे अद्वैतभङ्गः पारमार्थिकत्वे तस्यापि कहिपतत्वेन कल्पान्तरापेक्षया अनवस्था स्यात् । तथा अविद्याश्रयत्वरूपः अविद्यासम्बन्धः कनितस्प तात्त्विकस्य वा ! नाम:; तत्क स्पितस्य तदाश्रयत्वासम्भवात् । न द्वितीयः पारमार्थिकस्य ब्रह्मखरूप- ज्ञानस्य यविद्याप्रतिभटस्य तदाश्रयत्वासम्भवात् । तथा निरर्तकज्ञानं ब्रह्ममात्रविषयक्रम्, भतिरिक्त- विषयकं वा ! नाथः तन्मात्रविषयक ज्ञानस्य स्वरूपभूतज्ञानादन तिरिक्तविषयकत्वेनानि कत्वात् । अन्यथा स्वरूपज्ञानस्यापि निवर्तकत्वापातात् । न द्वितीयः नतिरिक्तविषयकं ज्ञानं प्रमारूपं वा भ्रमरूपं वा ? नाथः; मद्वितीयत्वमङ्गात् । नान्त्यः; श्रमस्यानिवर्तकत्वात् । तथा निवर्तकज्ञानज्ञाता च दुर्निरूपः । तथा हि-ज्ञानाश्रयः किं जीवः, उत ब्रह्म ? नाद्यः ; निवर्तकज्ञानबाध्यस्य जीवस्य तज्ज्ञानोत्पत्त्यर्थं प्रवृत्त्ययोगात् । नापि ब्रह्म ; तत्र ज्ञातृस्वस्य पारमार्थिकत्वे भद्वैतभङ्गसङ्गेन याविद्यकत्वस्य च वाच्यतया ब्रह्मणि भविधासम्बन्धसङ्गात् । तथा अविद्यानिवृत्त्यर्थं ब्रह्मात्मवयमुपदिशन् माचार्यः किं शिष्यं प्रतीत्योपदिशति, उत अप्रतीत्य ! ममतीतौ उपदेशासम्भवात् प्रतीत्यैवेति वाच्यम् । तत्रापि कल्पितत्वेन शिष्यं न प्रतीत्येति चेत्, गुरोः तत्रवित्वं न स्यात् । तत्त्वेन जानाति चेत ; नोपदिशेत् । न हि कल्पितत्वेन ज्ञातस्य दर्पगप्रतिबिम्बस्य कश्चित् किमप्युपदिशति । तथा अविद्यानिवृतिः सती, असती वा, सदसद्विलक्षणा वा ! माचे अद्वैहानिः । द्वितीये नास्तीत्येवायातम् । तृतीये तत्करूपकाविद्याया अपि सत्त्वं मोक्षेऽभ्युपेयं स्यात् - इत्यादिकमित्यर्थः । असत्यादिति । असत्यात् तत्त्वमस्यादिवावयात् सत्य- परमार्था (र्थ: : ) ; माधे मद्वैतहानिः ; द्वितीये तस्या अपि कल्पितत्वेन करूपकान्तर. पेक्षया मनवस्था । एवं व्यविद्याश्रयत्वरूपोऽविद्यासंबन्धः किं कल्पितस्य उत तात्त्विकस्य था । नायः ; तत्करितस्य तदा- श्रयस्वासंभवात् । तात्त्विकस्य ब्रह्मरूपज्ञानस्य विद्या विरोधितया तदाश्रयत्वासंभवात् । एवं निवर्तकज्ञ नं ब्रह्ममात्रविषयकमतिरिक्तविषयकं वा । नायः ; तन्मात्रविषयकज्ञानस्य स्वरूपभूतज्ञानादनतिरिक्तविषयक- त्वेनानिवर्तकत्वात् । अन्यथा स्वरूपज्ञानस्यापि निवर्तकत्वावानात् । द्वितीये तद्ज्ञ नं प्रारूपं भ्रमरूपं वा । नाद्यः; ब्रह्मव्यतिरिक्त सत्यत्वप्रसङ्गात्। न द्वितीय: ; अमस्या विद्यानिवर्तकत्वासंभवात् । एवं निवर्तकज्ञानस्य माश्रयोऽपि दुर्निरूपः । तथाहि किं निवर्तकज्ञः नाश्रयो जीवः, उत ब्रम ! नाद्यः ; निवर्तकज्ञानबाध्यस्य तद्ज्ञानार्थं यत्नासंभवेन तत्र तदुत्पत्त्ययोगात् । न द्वितीय: ; ब्रह्मणि ज्ञातृत्वस्य पारमार्थिकत्वे द्वैतद्दानेः, व्यपारमार्थिकत्वे ब्रह्मणि तत्कल्पका विद्यासंबन्धप्रसङ्गाच्च । एवमविद्यः निवृत्त्यर्थं ब्रह्मात्मैक्यमुपदिशन् बाचार्यः किं शिष्यं प्रतीत्योपदिशति, उतापतीत्यैव । नान्त्यः ; ममठीत घुग्देशायोगात् । बाधे च कल्पितत्वेन प्रतीतावुपदेशायोगः । न हि कहिपतत्वेनावगतं प्रतिविम्बादिकं प्रति मनुन्मत्त उपदिशतिः कल्पितत्वेन प्रतीती तत्त्ववित्त्व संभवादाचार्यका नुपपत्तिः । तथा भविषानिवृत्तिः किं परमार्था (र्थ ? ), उता परमार्था ( थे ! ) ? याचे तस्या ब्रह्मभिन्नत्वे द्वैतानिः । ब्रह्मखरूपत्वे तत्त्वज्ञानसाध्यत्वानुपपत्तिः, संसारदशायामपि सद्भावापत्तिब्ध | द्वितीये तत्कल्पकाविद्यान्तरा वश्यम्भावादनिर्मोक्षपसन इत्यादिरूपेणेति भावः ॥ असल्यादिति । असत्यात् 29 226 जीवपरिच्छेदः (कर्मणो मुक्तिहेतुत्वायोगः) सत्यधर्मम सत्येन तवासत्याद सत्यधीः । सत्यादसत्यधीर्वेति नासस्यात् सत्यधीभवेत् ॥ कर्मापि न केवलम् ज्ञानसमुच्चितं वा मुक्तिहेतुः । वेदनमेव विधाय उपायान्तरनिषेधात् । तदङ्गतया कर्मानुप्रवेशे तु न विरोधः ; तथा सति तस्योपायान्तरत्वाभावात् । परमात्मसाक्षात्कारो- दयविरोधिरजस्त नोमूलभूत सांसारिकपुण्यपापरूपप्राचीनकर्म निर्मथन कृतचित्तशुद्धिद्वारेण हि तदा तदुपयोगः । एतेन विशिष्टदेशवास बनविशेष - वैष्णव संश्रया देशनियोगकर्मयोगयोश्च परम्परया ब्रह्मणः सिद्धिरित्यर्थः । ननु असत्यादपि दर्पगप्रतिबिम्वादेः सत्यस्य बिम्बत्य प्रतिपत्तिदृष्टेः याशङ्कयाह सत्यधर्ममेति । अस्मन्पते प्रतिबिम्बज्ञानादेर्विज्ञानादिहेतुत्वम् ज्ञानश्च सत्यमेवेति सत्यादेव सत्यसिद्धिः । न च केवलज्ञानमात्रस्य बिम्बज्ञानाद्यहेतुत्वेन प्रतिबिम्बादिविशेषितस्येति वक्तव्ये प्रतिबिम्बस्य असत्यस्यापि हेतुत्वं सिध्यतीति वदतस्तव मते विम्बप्रतिबिम्बयोर्द्वयोरपि असत्यत्वाविशेषात् असत्या देवासत्यसिद्धिः । अथवा सत्येन साक्षिणा मविद्यादेः सिद्धिमभ्युपगच्छउस्तव मते सत्याद- सत्यसिद्धिर्वा मभ्युपगता स्यात् । न तु कापि असत्यात् सत्यसिद्धिर्दृष्टचरीत्यर्थः ॥ ; उपायान्तरनिषेधादिति । " तमेव विदित्वाऽति मृत्युमेति नान्यः पन्था भयनाय विद्यते” इति श्रुतेरित्यर्थः । चित्तशुद्धिद्वारेण हीति । " कषाये कर्मभिः पके बतो ज्ञानं प्रवर्तते”, “भविषया मृत्यु तीर्त्वा” इत्यादिप्रमाणादिति भावः । ननु भक्तेरेवोपायत्वे विशिष्टदेशवासादीनां मोक्षसाधनत्वोक्ति- विरुध्येतेत्यत्राह एतेनेति । ज्ञानयोगेति । ज्ञानयोगो नाम कर्मयोगविजिनान्त: करणस्य निरन्तर- प्रकृत्यादिविलक्षण परशेषतैकरसत्वात्मानुभवचिन्तनम् । कर्मयोगो नाम फलसङ्गादिरहितनित्यनैमित्ति- तत्त्वमस्यादिवात्रयात् सत्यब्रह्मप्रतिपत्तिरित्यर्थः । नन्वसत्यादपि प्रतिबिम्बात् सत्यविम्बप्रतिपतिदृष्टेत्याशङ्कयाह सत्यधीरिति । मम सत्येनेति । प्रतिबिम्बज्ञानस्यैव चिंम्बनतिपत्तिहेतुतया तस्य सत्यत्वादिति भावः । न च प्रतिविम्बविशिष्टज्ञानस्यैव विम्बप्रतिपत्तिहेतुत्वमङ्गीकार्यम् ; न तु ज्ञानमात्रस्य ; अतिप्रसङ्गात् । तथाचा- सत्यप्रतिबिम्बस्यापि सत्यबिम्बज्ञानहेतुत्वमायातमिति वाच्यम्; प्रतिबिम्बोपलक्षितज्ञानस्यैव हेतुतास्वीकारेण प्रतिविम्बस्य हेतुत्वासिद्धेः । तवासत्यादसत्यधीरिति । प्रतिबिम्बविशिष्टज्ञानस्य हेतुत्वमभ्युपगच्छत स्तव मते असत्यभूतप्रतिबिम्बस्य हेतुत्वेऽपि बिम्बस्याप्यसत्यत्वाभ्युपगमादसत्या देवासत्यधीरित्यर्थः । सत्या- दसत्यधर्वेति । सस्यात् साक्षिज्ञानादसत्या विद्यादेस्सिद्धयभ्युपगमादिति भावः । नासत्यात्सत्यधीरिति । कचिदप्यदर्शनादिति भावः ॥ ; उपायान्तरनिषेधादिति । " नान्यः पन्थाः” इत्यनेनेति भावः । साक्षात्कारोदयेति । दर्शन- समानाकारोपासनोदयेत्यर्थः । चित्तशुद्धिद्वारेण हि तदा तदुपयोग इति । " नान्यः पन्थाः" इत्यनेन बेदनातिरिक्तव्यापारे मोक्षजनक सङ्कल्पाव्यवहितहेतुत्वाभावस्यैव बोधनात् कर्मादीनां वेदन तुल्य हेतुत्वा- भ्युपगम एव विशेषप्रसङ्ग इति भावः । विशिष्टदेशवासेति । भगवत्क्षेत्र वासेत्यर्थः । " व्रतविशेषेति । शातवार्षिकपाञ्च कालिकधर्मानुष्ठानात्मकत्र तेत्यर्थः । वैष्णवसंश्रयः = भागवतशुश्रूषादिकरणम् । आदिना मागवतविषये यावच्छक्तिद्रव्यप्रदानादिकं विवक्षितम् । परम्परयेति । भक्तियोगाधिकारसंपादकात्माय- I रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेत न्यायसिद्याजनम् 224 मोक्षहेतुत्वमित्यपि सिद्धम् ; ‘वैष्णवसंश्रयादेरुपासनशेषतया उपादानात् [1] यजमानेन सह पश्चा- दीनां स्वर्गादिगमनवद्वा मोक्षसिद्धिः । " यजमानेन सहिताः स्वर्गे यान्ति नराधिप” इति हि महा- 1

कादियुक्तदेवताच नतपस्तीर्थं यात्रादिः । उपासनशेषतयेति । आसन निर्वृत्यर्थत्वेन परिगृहीतत्वा- दित्यर्थः । पश्वादीनामिति । अत्र यागोपकरणभूतानां पश्वादीनां तदानीमेव नष्टानां न तुल्यकाल- गमनं सम्भवति । नाप्येकस्वर्ग नाक्वम् । बहुवितव्ययायाससाध्यय गानुष्ठातृयजमानेन यागौ विकस्थावर- तिर्यङ्मनुष्याणां तुल्यस्वर्गत्वासम्भवेन तद्वाक्यस्य प्राशस्त्यपानपरत्वात् । “तमेव विदित्वाऽति मृत्युमेति”, ‘ध्यात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः”, “निचाय्य तं मृत्युमुखात् प्रमुच्यते" इत्यादिषु कत्वाप्रत्ययेन ज्ञानमोक्षयोः समानकर्तृकत्वप्रतीत्या अन्यस्य ज्ञानात् अन्यस्याविद्यानिवृत्तिरित्यस्यासम्भवात् लघुन उपासकसमा - श्रयणस्य गुरुणा उपासनेन तुल्यफलत्वासम्भवाश्च विशिष्ट देशवासादिवत् वैष्णवसंश्रयणस्यापि परम्परया मोक्षहेतुत्वपक्ष एव ज्यायानिति प्रतिभाति । ननु ज्ञानयोगान्वरितस्य कर्मयोगस्य कथं मोक्ष- लोकन साधनयोग संपादकतयेत्यर्थः । वैष्णवसंश्रयादेः प्रकारान्तरेणापि वज्रचिन्मोक्षोपयोगित्वमस्तीत्याह “वैष्णवेति । उपासनशेषतया = साक्षादुपासन निष्पादकतया उपादानात् = अनुष्ठानात् । जयं भावः- संश्रयणप्रसन्नवैष्णवानुग्रहविशेषेणोपासन निष्पतिसंभवात् तदर्थमपि वैष्णवसंश्रयः वचिदनुष्ठीयेतेति । प्रकारान्तरेणापि मोक्षोपयोगितामाह यजमानेनेति । लयं भावः - वैष्णवसंश्रयणस्य तत्कर्तृकात्मात्मीय- भरन्यासविषयता संपादकतया मोक्षोपयोगिता । न चान्यकर्तृकप्रपदने कथमन्यस्य मोक्षसंभव इति शङ्कयम्; “पुनः प्रेष्यस्तथा शिष्य इत्येवं च निवेदयेत्” इत्यादिप्रमाणबलेन तदुपपतेः । यजमानकर्तृकयागात् पश्वादीनां खर्गादिसिद्धिवत् । विस्तरेण चैतदन्यत्रोननादितमिति । न च यागोपकरणभूतानां पश्वादीनां तदानीमेव नष्टानां न तुल्यकालगमनं संभवतीति वाच्यम्; तदानीं पश्वादिदेहविगमेऽपि शरीरान्तर- परिग्रहेण तावत्कालप्रतीक्षयैव गमनोपपत्तेः । न च तथापि बहुवितव्ययायाससाध्ययागकर्तृयजमानेन यागौपयिक स्थावर तिर्यङ्रनुष्याणां तुल्यस्वर्गवासंभवेन तद्वाकधस्य प्राशस्त्यमानपरत्वमेवेति वाच्यम् । " यजमानेन सहिताः स्वर्गं यान्"ि इत्यनेन स्वर्गगमनमात्र प्रतीतेः ज्योतिष्टोमादिसाध्यस्वर्गापेक्षया यमि- होशादिसाध्यवर्गस्येव यजमानानु नान्यस्वर्ग सुखापेक्षयाऽल्पचाभ्युपगमोपपत्तेः विरोधाभावेन प्राशस्त्य - परत्वायोगात् । न च तथापि, “तमेव विदित्वाऽति मृत्युमेति”, “ध्यात्वा देवं सुच्यते सर्वपाशैः’, ‘निचाय्य तं मृत्युमुखात् प्रमुच्यते’ इत्यादिषु कुश्वाप्रत्ययेन ज्ञानमोक्षयोः समानकर्तृकत्वप्रतीत्या मन्यस्य 1 ननु वैष्णवसंश्रयस्य क्षेत्रवा सादितुल्यत्वमयुक्तम्; ‘तेनैव ते प्रयास्यन्ति’ इति एतत्कर्तव्य- कार्यान्तरनिषेधादित्यन, कचित् तस्योपासनशेषतया निर्देशस्यापि सत्त्वात् तद्विषये पवमुक्तम् । अन्यत्र परकर्तृकप्रपदन शेषतयोपयोग इति विभजति वैष्णयेति । उपासनशेषत्वाभावे सम्यञ्च निर्वाह- माह यजमानेन सहेति इत्यपि व्याख्यायेत । उपासक भूतवैष्णवकर्म कसंश्रयोऽभ्यकर्तको मूलोकः । उपासककर्तृकवैष्णवान्तरसंश्रयो द्वितीयव्याण्ययोच्यते । यथा संकल्प सूर्योदये ऽन्ते । प्रथमव्याख्यापक्षे वैष्णवेत्यारभ्य सिद्धिरित्यग्तमेकं वाक्यम्; नाम प्रपदनमभिमतम् । अत एवात्रैतत्पक्षानादरो दर्शितः । G 228 जीवपरिच्छेदः (कर्मयोगस्य ज्ञानयोगद्वारकत्वनियम :) मारतोतिः । ज्ञानकर्मयोगयोश्च वक्तव्यमखिलं श्रीमद्गीताभाष्ये व्यक्तमुक्तम् । तत्र हि कर्मयोग- प्रसङ्गेषु, (3.32.33) “कर्मयोगस्य सुशकत्वात् अप्रमादत्वात् अन्तर्गतात्मज्ञानतया निरपेक्षत्वात्” इत्यादिप्रकारेण कर्मयोगमात्रेण आत्मावलोकन सिद्धिरुपपादिता । तथा, “निराशीर्यतचित्तात्मा” इति लोके, “ज्ञाननिष्ठा व्यवधान रहित के बलकर्मयोगेन एवंरूपेण आत्मानं पश्यतीत्यर्थः” इत्युक्तम् । तथा, “ब्रह्मार्पणम्” इति लोकेऽपि, “मुमुक्षुणा क्रियमाणं कर्म परब्रह्मात्मकमेवेत्यनुसन्धान- युक्ततया ज्ञानाकारं स क्षादवलोकन साधनम् । न ज्ञाननिष्ठाव्यवधानेन” इत्युक्तम् । तथा पश्च- माध्याये, “संन्यासः कर्मयोगश्च निश्श्रेयसकरावुभौ । तयोस्तु कर्मसंन्यालात् कर्मयोगो विशिष्यते ॥ हेतुषु ज्ञानयोगेन सह परिगणनमित्य शङ्कयाह ज्ञानकर्मयोग योश्चेति । कर्मयोगस्य सुशकत्वादिति । “न कर्मणामनारम्भात् नैष्कम्र्ये पुरुषोऽश्नुते । न च सैन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छतेि” इत्युक्तेः । मध्यर्थः -न शास्त्रीयकर्मणामनारम्भादेव पुरुषो नैष्कम्यै ज्ञाननिष्ठां प्राप्नोति । सर्वेन्द्रियव्यापाराख्य कर्मोपरतिपूर्विकां ज्ञाननिष्ठां न प्राप्नोतीत्यर्थः । न च बारव्यस्य शास्त्रीयस्य त्यागात् । मतोऽनभि- संहित फलपरमपुरुषाराधनवेषात् कर्मण एव सिद्धिवक्तव्या। अवस्तेन विना तां नाम्नोति । अनभिसहितफलेन कर्मणा बनाराधिउगोविन्दर विनष्टा नादिकाल वृत्तानन्त पाप सञ्चयैरव्याकुलेन्द्रियता पूर्विका ज्ञाननिष्ठा दुस्स स्पादेति । “कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य भारते मनसा स्मरन् । इन्द्रियार्थान् विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते” इति श्लोकमभिप्रयन् भाइ अप्रमादत्वादिति । अस्यार्थः - अविनष्टपापतया अजितवाचा- खः करणः आत्मज्ञानाय प्रवृतो विषयप्रवणत्या जात्मनि विमुखीकृतमनाः विषयानेव स्मरन् य मास्ते, अन्यथासङ्कहप्य अन्यथा भाचरतीति मिथ्याचारः स उच्यते । मात्मज्ञानायोद्युक्तो विपरीतो विनष्टो भवतीत्यर्थः । अन्तर्गतात्मज्ञानतयेति । कर्तृत्वादिरहितात्मज्ञानगर्भत्वादित्यर्थः । ज्ञानयोगाधिका- रिणोऽपि कर्तृत्वानुसन्धान पूर्व ककर्मयोग एव ज्यायान्; “कर्म ज्यायो कर्मणः” इति प्रतिपादनादिति भावः । “निराशी यतचित्तात्मा त्यक्तसर्वपरिग्रहः । शारीरं केवलं कर्म कुर्वन् नाप्नोति किल्विषम् ॥” निराशीः निर्गउफलाभिसन्धिः यतचित्तात्मा यतचितमनाः त्यक्तसर्वपरिग्रहः आस्मैकपयो- जनदया प्रकृतिप्राकृतवस्तुनि ममतारहितः यावज्जीवं केवलं शारीरमेव कर्म कुर्वन् किल्बिषं संसारं नामोठि । ज्ञाननिष्ठाव्यवधानरहित केवल कर्मयोगेन एवंरूपेण आत्मानं पश्यतीत्यर्थः । " ब्रह्मा- र्पणं ब्रह्मवित्र मौ ब्रह्मणा हुतम् । ब्रह्मैव तेन गन्तव्यं ब्रह्मकर्मसमाधिना ॥” ब्रह्मार्पणमिति इविवि- शेष्यते । अयेतेऽनेनेत्यर्पणं सुगादि । वत् ब्रह्मकार्यत्वात् ब्रह्म । ब्रह्म यस्य हविषोऽवणं तत् ब्रह्मार्पणम् । अम इविः = ब्रह्मार्पण इविः स्वयञ्च ब्रह्मभूतम् ब्रह्माग्नौ ब्रह्मभूते यमौ ब्रह्मणा कर्ता ब्रह्म हुतमिति सर्व कर्म ब्रह्मात्मतया ब्रह्ममयमिति यः समाधते स ब्रतकर्मसमाधिः । तेन ब्रह्मकर्मसमाधिना ब्रह्मैव गन्तव्यम् ब्रह्मात्मकवया ब्रह्मभूतात्मस्वरूपं गन्तव्यम्, मुमुक्षुणा क्रियमाणं कर्म परब्रमात्मकमेवेत्यनुसन्धान- युक्ततया ज्ञानाकार साक्षादात्मावलोकन साधनम् ; न ज्ञाननिष्ठाभ्यवधानेनेत्यर्थः ॥ संन्यासः ज्ञानादन्यस्याविद्यानिवृतिर्न संभवतीति वाच्यम्; उक्तवाक्यानामुपासनविषयत्वेन प्रपदने तदश्वृत्तेः, प्रागुक्त- प्राणलाच । न हि सिद्धाने परम इवाविद्यानिवृतिः साक्षादेव ज्ञानसाध्या, येनान्यज्ञानेनान्यस्वाविद्या- रत्नपेटिकारंगरामानुजीवसमेतं न्यायसिद्धा जनस 1 229 एकमप्यास्थितः सम्यगुभयोर्विन्दते फलम् । यत् साहुयैः प्राप्यते स्थानं तत् योगैरपि गम्यते ॥” इत्येतै- र्व्यक्तमेव नैरपेक्ष्यमुक्तम् । ‘सन्यावस्तु महाबाहो दुःखमाप्तुमयोगतः । योगयुक्तो मुनिर्ब्रह्म नचिरेणा- धिगच्छति ॥’ इति ज्ञानयोगादपि कर्मयोगस्य शीघ्रकारित्वं कर्मयोगात् ऋते ज्ञानयोगस्य दुष्प्रापत्वञ्च प्रतिपादितम् । द्वयोरपि च भक्तयङ्गत्वं बहुषु प्रदेशेषु अभिहितम्। तथा हि, “अथैतदव्यशक्तोऽसि” इत्यस्य व्याख्याने, “ततोऽक्षरयोगमात्मस्वभावानुसन्धानरूपं परभक्तिजननं पूर्वषट्कोदितमाश्रित्य तदुपायतया सर्वकर्मफलत्यागं कुरु” इत्युक्तम् । तथा “श्रेयो हि ज्ञानमभ्यासात्” इत्यन्न, “शान्ते मनस्यात्मध्यानं सम्पत्स्यते; आत्मध्यानाच्च तदापरोक्ष्यम् ; तदापरोक्ष्यात् परा भक्तिरिति भक्तियो- गाभ्यासाशक्तस्य आत्मनिष्ठेव श्रेयसी । आत्मनिष्ठस्यापि अशान्तमनसो निष्ठावाप्तये अन्तर्गतारम- ज्ञानानभिसंहितफलकर्मनिष्ठेव श्रेयसीत्यर्थः” इत्युक्तम् । तथा तृतीयषट्कारम्भे, “पूर्वस्मिन् षट् के परमप्राप्यस्य ब्रह्मणो भगवतो वासुदेवस्य प्राप्त्युपायभू नभक्तिरूपभगवदुपासनाङ्गभूतं प्रत्यगात्मनो कर्मयोगथ निश्रेयसकरावुभौ । तयोस्तु कर्मसंन्यासात् कर्मयोगो विशिष्यते ॥ संन्यासः ज्ञानयोगः कर्मयोगश्वोभौ निरपेक्षौ निश्श्रेयसकरौ । तयोस्तु कर्मसन्न्यासात् ज्ञानयोगात् कर्मयोग एव विशिष्यते ॥ ‘एकमप्यास्थितः सम्यगुभयोर्विन्दते फलम् । अयमर्थ: - ज्ञानयोग- कर्मयोगयोमध्ये एकमध्यास्थित उभयोरपि फलं विन्दते । द्वयोरपि भात्मावलोकनै कफलत्वात् । एतदेव विवृणोति, यत् साङ्ख्यैः प्राप्यते स्थानं तत् योगैरपि गम्यते । साङ्ख्यै | = ज्ञानयोगनिष्ठः यत् ब्यात्मावलोकनरूपं फलं प्राप्यते, तदेव कर्मयोगनिष्ठैरपि गम्यते इत्यर्थः । “सन्न्यासस्तु महाबाहो दुःखमाप्तुमयोगतः । योगयुक्तो मुनिर्ब्रश न चिरेणाधिगच्छति ॥”, “सन्न्यासः = ज्ञानयो- गस्तु, अयोगतः = कर्मयोगात् ऋते प्राप्तुमशक्यः । योगयुक्तः कर्मयोगयुक्तः स्वयमेव मुनिः मात्ममननशीलः । सुखेन कर्मयोग साधयित्वा नचिरेण = महपेनैव कालेन ब्रह्माधिगच्छति= आत्मानं प्राप्नोतीत्यर्थः । तथाहीति । “अथैतदप्यशक्तोऽसि कर्तुं मद्योगमाश्रितः । सर्वं कर्म फलत्यागं ततः कुरु यतास्मवान् ॥”, “अथ मद्योगमाश्रित्य एतदपि कर्तुं न शक्नोषि = मद्गुणानुसन्धानकृनमदेकप्रि- यत्वाकारं भक्तिर्योगमाश्रित्य मद्योगाङ्कुररूपमेतत्कर्मापि कर्तुं न शक्नोषि - ततोऽवरयोगमात्मस्व भावानु सन्धानरूपं परभक्तिजननं पूर्वषट्कोदितमाश्रित्य तदुपायतया सर्वकर्मफलत्यागं कुरु । मत्मि- यत्वेन मदेकप्राप्यतया बुद्धिर्हि क्षीणाशेषपापस्यैव जायते । यतात्मवान् यवमनस्कः । ततोऽनभिसहि- तफलेन मदाराधनरूपेण अनुष्ठितेन कर्मणा सिद्धेन मात्मज्ञानेन निवृत्ताविद्यादिसर्वतिरोधाने मच्छेषक- स्वरूपे प्रत्यगात्मनि साक्षात्कृते सति मयि परा भक्तिः स्वयमेवोत्पद्यते ’ इति माध्येण कर्मयोगस्व- भक्तत्वसुकमित्यर्थः । श्रेयो हि ज्ञानमभ्यासात् ज्ञानात् ध्यानं विशिष्यते । ध्यानात् कर्मफलत्याग. स्त्यागाच्छान्विरनन्तरम्” । मत्वर्थप्रीतिविरहितात् कर्कशरूपात् स्मृत्यभ्यासात् अक्षरयाथात्म्यानुसन्धान- पूर्वकं तदापरोक्ष्यज्ञानमेव मात्महितत्वे विशिष्यते । आत्मापरोक्ष्यज्ञानादपि अनिष्पन्नरूपात् तदुपायभूत- ‘निवृत्तिरत्यन्तासंभाविता स्यात् । किन्तु भगवत्प्रसादद्वारेवेति न काचिदनुपपत्तिः । ननु कर्मयोगस्य सयोस्तुश्यवत्प्रतिपादनमसङ्गतमित्याशङ्कयाह कर्मयोगेति । ‘ज्ञानयोग द्वारैव मोक्षप्रयोजकतया I 1 230 जीवपरिच्छेदः (कर्मयोगोद हैं तुफळभावः) G याथालयदर्शनं ज्ञानयोगकर्म योगलक्षणनिष्ठाद्वय साध्यमुक्तम्” इत्युक्तम् । " उभयपरिकर्मितस्वान्तस्य ऐकान्तिकात्यन्तिकभक्तियोग लभ्यः" इति । अत्रेदं तत्रम् - भक्तियोगः परमात्मप्राप्युपायभूतः । तदशकस्य तद्भक्तियोगसिद्धयर्थं आत्मावलोकनमपेक्षितम् । तस्य च ज्ञानयोगकर्मयोगौ द्वौ पृथगु- पायौ । तन ज्ञानयोगः स्वात्मावलोकने ऽन्तरङ्गः । तथापि प्रथमं स दुष्करः । तदनधिकारिणस्तुल्य- फल: कर्मयोग एव कार्यः । तदधिकारिणोऽपि व्यपदेश्यस्य लोकसंग्रहार्थ कर्मयोग एव कार्यः । अशक्तस्य ज्ञानयोगशक्तिं कर्मयोग एवोत्पादयति । तदा कर्मयोगं परित्यज्य ज्ञानयोग मनुतिष्ठतोऽपि न दोषः । इमौ च योगौ कामनाभेदेन कस्यचित् कैवल्यमानसाधकौ यथा भगवदुपासनमेव कस्यचित् ऐश्वर्यादिकं साधयति । प्रवाहानादिपुण्यपापरूपकर्म तारतम्येन शक्तयशक्तिकामनादिता- मानसध्यानमेव मात्महितत्वे विशिष्यते । ध्यानादपि अनिष्पन्नरूपात् तदुपायभूतं फलत्यागेनानुष्ठितं कर्मैव विशिष्यते । अनभिसंहितफलतया अनुष्ठात् कर्मणोऽनन्तरमेव निरस्तपापतया मनसः शान्तिर्भ विष्यति’ शान्ते मनस्यात्मभ्यानं सम्पत्स्यते, ध्यानाश्च तदापरोक्ष्यज्ञानम्, तदा परोक्ष्यज्ञानात् परा भक्तिरिति भक्तियोगाभ्यासाशक्तस्य आत्मनिष्ठेव श्रेयसी । आत्मनिष्ठस्याप्यशान्तमनसो निष्ठावास अन्तर्गतज्ञानानभिसंहितफलकर्मनिष्ठैत्र श्रेयसी इत्यर्थः । भक्तियोगलभ्य इतीति । एतद्वाक्यानन्तरं भगवद्यासुनमुनिभिरप्युक्तमिति शेषः । ननु कर्मयोगज्ञानयोगयोः खात्मावलोकने तुझ्यो- पायत्वेऽपि मोक्षसाघनीभूभगवद्भकौन तुल्योनायत्वं कथितं स्यात् । किञ्च भक्तयुगयत्वेऽभ्युपगम्यमाने कैवल्यसाधकत्वं न स्यात् । किञ्च उक्तरीत्या सर्वस्यापि कर्मयोगानुष्ठान एवं प्रवृत्त्यापत्या ज्ञानयोगानुष्ठान- मेव न स्यादित्यादिशङ्कां पराचष्टे अत्रे तत्वमिति । स्वात्मावलोकनेऽन्तरङ्ग इति । मानसा- त्मावलोकने मानसव्यापाररूयान्तरङ्गत्वादिति प्रावः । तुझ्यफल इति । ननु तयोस्तुल्यफलत्वे ‘तद्धेतोरेवास्तु तद्धेतुत्वम्, किं तेन?’ इति न्यायेन गुरूपाये ज्ञानयोगे कोऽपि न प्रवर्तेतेति चेत्, परम्परा- साधनकर्मयोगापेक्षया साक्षात्साधनस्य कर्मयोगस्य चिरकालानुवृतेरपेक्षितत्वेन उपाययोर्लाघित्रगौरवा- भावात् सत्युपायतारतम्ये षोडशिग्रहणाग्रहणादित्रिव स्वात्मावलोकन वैशद्यरूपफलतारतम्यस्य सम्भवाच ऐकान्तिकात्यन्तिकभक्तियोगलभ्य इतीति । भगवथा मुनमुनिभिरप्युक्तमिति शेषः, ननु कर्मयोगज्ञान- योगयोरात्मावलोकनं प्रति तुल्यवद्धेतुत्वाभिधानेऽपि न मोक्षं प्रति भक्तिद्वारा तुझ्यवत्प्रयोजकत्वसिद्धिः, एवं कर्मयोगज्ञानयोगयोक्ति हेतुत्वाभ्युगमे तयोः कैवल्पहेतुत्वानुपपत्तिः एकस्य फलद्वय हेतुत्वायोगात्, एवं सुराककर्मयोगेनैवात्मावलोकनसिद्धौ दुइशकज्ञानयोगे प्रवृत्यसंभवेन तद्विधानानर्थक्यं स्यादित्यादि- शङ्कां निरस्यति अत्रेदं तवमिति । अन्तरङ्ग इति । मानसव्यापाररूपत्वादिति भावः । प्रथममिति । कर्मयोगानुष्ठानात्पूर्वमित्यर्थः । दुष्कर इति । भहो ज्ञानयोगस्यान्तरङ्गत्वेऽपि न प्रथममनुष्ठानमिति भावः । तदनधिकारिण: = ज्ञानयोगानधिकारिणः । इदञ्च हेतुगर्भविशेषणम् ; ज्ञानयोगेऽधिकारविरहात् कर्मयोग- एव कार्य इत्यर्थः । तदधिकारिणोऽपीति । ज्ञानयोगाधिकारिणोऽपीत्यर्थः । सुकुतविशेषवशेन कस्यचित् कर्मयोगानुष्ठानमन्तरेणैव ज्ञानयोगानुष्ठानशक्ति संभवतीति भावः । व्यपदेश्यस्येति । शिष्टतया व्यपदे- इयस्येत्यर्थः । मव्यपदेश्यस्य तु ज्ञानयोगानुष्ठानमेव युक्तम्; अन्तरजनया शीघ्रफलसिद्धिहेतुत्वादिति भावः । " रक्षपोटकारंगरामा..पिस म्यायलियाञ्जनम् रतम्यमिति म कचित् दोष इति । तत् सिद्धं भक्तिरेव मोक्षोपाय इति । 231 महनीयविषये प्रीतिर्भक्तिः । सैवावस्था मेदात् परभक्त्यादि मेदं भजते । स्तुतिनमस्कारादिषु तत्सम्बन्धात् भक्तिशब्द उपचारतः । सा च भक्ति: सदक्षर. मधु दहर, भूम, वैश्वानरादिविद्या मेदात् बहुधा गुणोपसंहारपादे निपुणमनुसन्धेया । एवं चातुरात्म्योपासनरूपा अपि भक्तयः सद्विद्यादि मेद- वत् अङ्गीकार्याः । प्रमाणसिद्धत्व. नैरपेक्षपाद्यविशेषात् । एताः सर्वास्तत्तच्छास्त्रप्रतिपादिततत्तद्वर्णा- श्रमधर्मनिष्ठत्रैवर्णिकमनुष्य देवासुरादिसाध्याः । 1 स्त्रीविधुराणामपि जपोपवासाद्यङ्गाधिकृतानां ब्रह्मविद्याधिकारोऽस्त्येव । अनाश्रमित्वात् आश्रमित्वमेव ज्याय इति विशेषः । नैष्ठिकादि- न दोषः । तदा कर्मयोगं परित्यज्येति । ज्ञानयोगाशक्त्या कर्मयोगमनुतिष्ठतोऽन्तःकरणशुद्धिवशात् मध्ये ज्ञानयोगशक्तिप्रादुर्शवे सति अव्यपदिष्टस्य कर्मयोगं परित्यज्य ज्ञानयोगमनुतिष्ठतोऽपि न दोष इत्यर्थः । तत्सिद्धमिति । तस्मात् सिद्धमित्यर्थः । 1 I परभक्त्यादीति । आदिशब्देन परज्ञानपरमभक्ती गृह्येते । परभक्तिर्नाम प्रीतिरूपापन्नो दर्शनसमानाकारी मोक्षहेतुज्ञानविशेष: । परज्ञानं नाम “योगेश्वर ! तो मे त्वं दर्शयाऽऽत्मानमव्ययम्” इत्येवंरूपोत्कट दिदृक्षापर्यं व साविध्यान विशेष प्रादिभगवद्वित्रयकपरिपूर्ण साक्षात्कारः । तादृश निरतिशय- भोग्य भगवत्स्वरूप साक्षात्काराधीन भगवत्मा सित्वरा हेतु भूनप्रीतिविशेषः परमभक्तिः । नमस्कारादिष्विति। " श्रवण कीर्तनं विष्णोः स्मरणं पादसेवनम् । अर्चनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम् ||" इत्यादिषु भक्तिशब्द प्रयोगस्तद्धेतु [क]स्वनिबन्धन इत्यर्थः । चातुरात्म्येति वासुदेवसङ्कर्षणद्यन्नानिरुद्धात्मक- चातुरात्म्योपासनरूपाः, “कठप्रत्वेन वै यज्ञ चातुरात्म्यमुपास्यते” इत्यादिमगवच्छास्त्र सिद्धा अपीत्यर्थः । “सहकारित्वेन च" इति सूत्रार्थमभिप्रयन् भाइ वर्णाश्रमधर्मनिष्ठेति । न च संवर्तादीनां महायोगिनां सर्वाश्रमवहिः ष्ठनन चर्या स्मरणात्, “मत्याश्रमिभ्यः परमं पवित्रं प्रोवाच” इति भुतेश्व माश्रवधर्माणामनङ्गत्वमिति वाच्यम् ; तेषामुन्मत्तचर्यायाः, “जनेनावमतो योगी योगसिद्धिश्च विन्दति " इति जनावमानजनित योगसिद्धये खप्रकर्षच्छादनार्थत्वात्, “अत्याश्र मेभ्यः" इत्यस्य अतिशयिताश्रमिभ्य इत्यर्थत्वेन माश्रमराहित्यपरत्वाभावादिति भावः । मन्शूदाधिकरणमभिप्रयन् भाइ त्रैवर्णिकेति । “तदुपर्यपि बादरायणः सम्भवात्’ इति सूत्रार्थमभिप्रयन् माह देवासुरादीति । “अन्तरा चापि तु तद्दृष्टेः” इत्यधिकरणार्थमभिप्रयन् आह स्त्रीविधुराणामिति । मैलेवीरैकादिषु ब्रह्मविद्यादर्शनादिति भावः । कर्मयोग परित्यज्येति । कर्मयोगे नैवात्मलोकनसाधने अधिकविळम्बपसङ्गेन शीघ्रवलसिद्धिकामनया सत्परित्याग इति भावः । एतेन ज्ञानयोगविधिवैयर्थ्यं परिहृतं भवति ॥ परभक्त्यादीति । आदिना परमभक्तिपरिमहः । स्तुतिनमस्कारादिष्विति। “श्रवण कीर्तनं विष्णोः 1 स्त्रीणामधिकारो ब्रह्मसूत्रे न विशिष्य विचारितः। उपनिषद्भाष्यादौ तद्विचारः । विधुरपदं रहितमानार्थेऽपि प्रयुज्यते । स्त्रीरहितानामित्यर्थः । संवर्तादीनां भाष्यार्थदर्पणोक्तरीत्या मृतदारत्वा- भावात् तत्कोडीकार यैवमुक्तिः स्यात् । विधुरेति वचनं आश्रमधर्म विकल सर्वप्र । हीति शांकरेऽपीष्टम् । 232 जीवपरिच्छेदः (निर्विशेषात्मैक्य निरासः) परिभ्रष्टा तु अधिकार एव तथा स्मृतेः शिष्टबहिष्कारादेश्ा । कृतप्रायश्विन्तानामपि तेषां ब्रह्मविद्याधिकारो नास्त्येवेति, “बहिस्तूभयथापि स्मृतेराचाराच्च” इति स्नेऽभिहितम् । ननु गोपिकादेरपि मोक्षः भूयते, तत् कथं त्रैवर्णिकत्वनियमः । इत्थम् । न हि तेषां तसच्छरीरे- ध्वेव उपायानुष्ठानम्, किंतु प्राचीनेष्वेव ब्राह्मणादिजन्मसु । प्रागेव प्राप्तोपायानामपि तेषां प्रारब्धकर्मविशेषादिना निकृष्टशरीरप्रवेशः। अन्तिमशरीरं तु यत्किमपीति न दोष: ; प्रारब्धावधिक- त्वात् बन्धस्य । एवं विदुरादयश्च भवान्तरीयसंस्कारो द्बोधजनितज्ञानेनेति नापशुद्राधिकरणविरोधः । स्मरन्ति च - “धर्मव्याधादयोऽप्यन्ये पूर्वाभ्यासाज्जुगुप्सिते । वर्णावरत्वे संप्राप्ताः संसिद्धि श्रमणी यथा ॥” इत्यादि ।

" अवस्त्विवरज्ज्यायो लिङ्गाच” इति सूत्रार्थमभिप्रयन् आह अनाश्रमित्वादिति । “अनाश्रमी न तिष्ठेतु दिनमेकमपि द्विजः” इति स्मृतेरनाश्रमित्वमापद्विषयमिति भावः । " तद्भुतस्य तु नारद्भावो जैमिनेरपि नियमात् तद्रूपाभावेभ्यः" इत्यधिकरणार्थमाह – नैष्ठिकादीति । तथा स्मृतेरिति । “भारूढो नैष्ठिकं धर्मे यस्तु प्रच्यवते नरः । प्रायश्चितं न पश्यामि येन शुध्येत् स आत्मदा ||” इति स्मृतेरिति भावः । बहिस्तूभयथापि स्मृतेराचाराच्च । तुशब्दो मतान्तरव्यावृत्त्यर्थः । नैष्ठिकाश्रमभ्रष्टानां उभयथापि उपपातकस्वे महापातकित्वे वा सर्वथा ब्रह्मविद्यायामनधिकार एव । ’ आरूढो नैष्ठिकं धर्मम्" इति स्मृतेः शिष्टाचाराच । “यो ब्रह्मचार्य वकिरेत् सनैर्ऋत गर्दममालमे " इति विहितप्रायश्वितानुष्ठानेन तत्पापस्य नरकानार्जकत्वेऽपि वैदिककर्मानुष्ठानयोग्यतापादिका शुद्धिर्नास्तीत्यर्थः । प्रारब्धावधि- कत्वादिति । ब्रह्मविदः शूद्रशरीर एव प्रारब्धनाशे, ’ तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्ये व्यथ सम्पत्स्ये " इति तदुत्तरकाल एव ब्रह्मसम्पत्त्यवश्यम्भावेन शरीरान्तरा प्रसकेरिति भावः । ननु शूद्रस्य ब्रह्मविधान- धिकारे – ब्रह्मविद्याशुश्रूषया समागतं नानश्रुतिम्, “आजहारेमा: शूद" इत्यामन्त्रय रैकः संवर्गविद्यामुपदि देशेति हि छान्दोग्योपनिषदि श्रूयते - तत् कथं युज्यतामित्यत्राह शुश्रूषोरिति । " शुगस्य तदनादर श्रवणात्” इति सूत्रे एवेत्यर्थः । अस्यार्थः - शुश्रूषोर्जानश्रुतेः पौत्रायणस्य ब्रह्मज्ञानवैकल्येन हंसोता नादरवाक्यश्रवणात् तदैव ब्रह्मविदो रैकस्य सकाश प्रति माद्रवणात् शुगस्य सञ्जातेति हि सूच्यते । यतः स शूद्रेत्यामध्यते ; न चतुर्थवर्णत्वेन शोचतीति हि शूद्रः । " शुचे ईश्व" इति रप्रत्यये घातोश्च दीर्घे चकारस्य दकारे शुद्र इति । नतः शोचितृत्वमेवास्य शूद्रशब्दप्रयोगेण सूच्यते ; न जातियोगः | एवं हि उपाख्यायते, जानश्रुतिः किल पौत्रायणः श्रद्धया बहुधनान्नप्रदः सर्वासु दिक्षु प्रामनगर मार्गा- 1 स्मरणं पादसेवनम् । व्यचनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम्" इत्यादिषु भक्तिशब्दप्रयोगो भक्तिकार्यत्व- निबन्धन इत्यर्थः । चातुरात्म्येति । भगवच्छास्त्रोवना वासुदेवसङ्कर्षण पद्युम्नानिरुद्धरूपचातुरात्म्यो- पासनरूपा अपि भक्तय इत्यर्थः । स्त्रीविधु णामपीति । स्त्रीणां मृतदाराणामपीत्यर्थः । मैत्रेयी रैक्वादिषु ब्रह्मविद्यादर्शनादिति भावः । आश्रमित्वमेव ज्याय इति । अनाश्रमित्वमापद्विषयमिति मावः । ब्रह्मविद्याधिकारो नास्त्येवेतीत्यादि । प्रायश्चित्तं तु नरकनिवृत्तिमानफलकमिति भावः ॥ । रनपेटिका रंगरामानुजीयसमेत म्यायसिद्धाअनम् शुश्रुषोजनभूतेः शूद्रेत्यामन्त्रणं शोचनादिति सुन एव व्यक्तम् । 1 233 अध्यवसायादिविशेषविशिष्टा न्यासविद्या । तस्या अपि बुद्धिविशेत्रत्वात्, “नान्यः पन्थाः " यतीर्थादिषु पान्यादीनामनाथानाञ्च शीनवातवर्षाउपनिवारकान्नोद शयनाच्छ दनादिभोग्यजः वसु- पूर्णान् आवसथान् निर्माय चके । एवं कर्मपथरसिक विद्यापथम् जनःनं कर्मभिः क्षीणदुरितं तं विद्यापथे प्रवर्तयितुकामाः केचन महर्षयः सारासारे विद्याकर्मणी नीरक्षीरे व स्वयं विवेक्तं कुशला इति व्यञ्ज- यितुं हंसरूपमास्थाय निशायां इम्ये शयानस्य तस्योपरि पङ्क्तिमाबध्य भजग्मुः । तेषाम्ग्रेसरं हंस संबोध्य पृष्ठतः परम् एकतमो हंसः साद्भुतमुवाच, “भोमो ! मलाक्ष मल्लाक! जानश्रुतेः पौत्रायणस्य समं दिवा ज्योतिरावतं तन्ना प्रसासीत् त्वा मा प्रघ क्षीत्” इति । एवं भल्लाक्षेत्यनेन विपरीतलक्षणया मन्दलोचनेति सम्भ्रमेण द्विवारं सम्बोध्य, ‘जानश्रुनेरन्नदानादिपनावज ज्योति ठोक पर्यन्तं व्याप्तं वर्तते, तज्ञ त्वं लमो मा भूः तेन तव दग्धता मा भूत्’ इत्युक्ते, समग्रगामी हंसः प्रत्युगच-, “कसु मर एनमे तत्सत्वं सयुग्बानमिव रैकपात्थ” इति । के सन्तमेन जनश्रुनि सयुग्वानं रैकं ब्रह्मज्ञमित्र गुगश्रेष्ठमे उदा- ते । एतदा तेन पृष्ठगामिना हंसेन कोऽसौ रेकः इति पुनः पृष्टः स एव प्रत्युवाच 1” लोके यत्किञ्चित् साध्वनुष्ठि कर्म यच सर्वचेतनगतं ज्ञानं तदुभयं यदीयज्ञानकर्मान्नभूतं स रैकः" इति । तदेतत् हंसवावयम्, ‘तथाभूतस्य रैकस्य हि कर्मज्ञानजनित ज्योतिरसात्र, न तु मन्यस्य’ इति खनिन्दा गर्म- ८. क जनश्रुतिः कथमपि निशानविवाद्य एवं त्यजन्ने तारमाहूय सचिह्नं रैकमुक् तदन्वेषणग्य प्रेष्य, चिद्विविक्ते देशे शकटस्यावस्तत् पामानं कण्डू बनानं रेक्कमुपलभ्य प्रत्यागते तस्मिन् स्वयं क गवां ष्ट् शतानि हारमश्वतरीयुक्तरथञ्चोपहृत्य. ‘दुप’स्यां देवतामनुशाधि ’ इति रैकं प्रार्थयामास स रैक: स्वयोग महिमविदितसकलवृत्तान्तो जान जुनेर्विद्य। विधुरतानिमित्तानादर गर्भईसवाक्यश्रवणजनितां शुचं तदनन्तरमेव विद्यार्थी स्वोपसर्पण: ज्ञात्वा चिरक. लसेगं विना द्रव्यप्रदानेन सम्वयितुकामस्या त्य यावच्छक्ति प्रदानं विन विद्या प्रतिष्ठित न वेद’ इति मत्वा तदनुजिघृक्षया माह, ‘मह हारेत्वा शूद्र ! तवैव सह गोभिरस्तु" इति । महेति निपात्र: हार है इन् रथः गोभिः सह वास्तु किमनेन- पघनेन मम सन्तोष: ? कल्लीनत्य ममवद्धनरक्षणे का शक्तिः तव वा मत्प्रयोजना साय्य- घनदानेन कथं ब्रह्मविद्या प्रतिष्ठित भवेत् । पुर्जा सहस्रं गाः पूर्वानीतं हारादिकं रैकम्प परिणयनार्थं खकन्यकां तत्रत्यं प्रारोपहृय प्रार्थयमाने विद्याप्रदानार्थमुपहारस्य पर्याप्तत्वमनुजा- नन्, पुनरपि तमेव शूद्रेत्यामध्य पूर्वोकानुकरणात्वेन भावयन् माह, “भाजहारेमाः शूद्रानेनैव सुखेना- लापयिष्यथाः” इति । इमा दक्षिणा भाजइथे अनेनैव मुखेन विद्य ग्रह गोपायेन मां वाचयसीत्यर्थं इति । अध्यवसायेति । रक्षकत्वाध्यवसायेल्थः न्यासविद्या प्रपत्तिः । . 5 1 ; अध्यवसायादीति । मदाविश्व साहीत्यर्थ आदिनामानुकूल कल्पादिपरिग्रहः । बुद्धिविशेष- ! लोके इत्यादिकं श्रुतिनिष्कृष्टार्थदर्शि भाष्यम् ; न तु श्रुतिवाक्यम् । • बुद्धिविशेषत्वादिति । तमेवं विद्वानमृत इह भवतीति वाक्ये एवं शब्दः न पुरुषसुकोका- 510234 ; जीवपरिच्छेदः (म्यास विद्या) इत्यादिभिन विरोधः भक्तिविशेषत्वाच्च, “भक्त्या त्वनन्यया” इत्यादिभिः । यथाऽऽहुः, “साधनं भगवत्प्राप्तौ स एवेति स्थिरा मतिः । साध्यभक्तिस्तथा सेव प्रपत्तिरिति गीयते ॥ उपायो भक्तिरेवेति तत्प्राप्तौ या तु सा मतिः । उपायभक्तिरेतस्याः पूर्वोकैव गरीयसी ॥ ; अनन्ययेत्यादिभिरिति । न विरोध इति पूर्वेणान्वयः । स एवेति: भगवानेवेत्यर्थः । भगवत्प्राप्तौ भगवानेवोपाय इति या मतिः, सैव साध्यमक्तिः प्रपत्तिरिति च गीयते इत्यर्थः । उपाय इति । भगव- स्प्राप्तौ भगवद्भक्तिरेवोपाय इति या मतिः, सा उपायभक्तिरित्यर्थः । नतु भगवद्भक्तिरुपाय इति मतेरेवोपायत्वे एतादृशमतिमतां दर्शनसमानाकारभगवद्भक्तिशून्यानामपि भगवत्वाप्तिप्रसङ्ग इति चेन्न ; भक्ति त्वादिति । " नान्यः पन्था” इत्यनेन वेदनातिरिक्तस्यैव मोक्षोपायत्वनिषेवादिति भावः । भक्तथा त्व नन्ययेत्यादिभिरिति । न विरोध इत्यनुषङ्गेणान्वयः । स एवेति । भगवानेवेत्यर्थः । भगवत्प्राप्तौ भगवद्ध करेवोपाय इति या मतिः, सा उपायभक्तिरित्यर्थः । यद्यपि भगवद्भक्तिर्मोक्षोपाय इति ज्ञानमात्रात् मोक्षासंभवान्न तस्योपायभक्तित्वसंभवः प्रीतिरूपतापन्नदर्शनसमाना कार वानुस्मृतेरेव मोक्षोपाय मक्तिरूपतया भाष्यादौ व्यवस्थापितत्वात् – तथापि भक्तिरेव भगवत्प्राप्त्युपाय इति बुद्धयाऽनुष्ठीयमानोक्त- कारमात्रपरः । किंतु ईदृशमिति प्रकारवाची सन् प्रकृतसूको कप्रकारविद्यान्तरविहितब्रह्म- प्रकार सर्वाकारपरः। तथाच प्रपत्तिप्रकारोऽपि गृह्यने । धनवान् सुखी भवतीत्यनेच, एवं विद्वानमृतो भवतीत्यत्रोद्देश्यतावच्छेदकधर्मप्रयोज्यत्वस्य विधेये लाभात् वेदनविशेषाणाममृतत्वस्य च साध्य- साधनभावावगमात् ‘नान्यः पन्थाः’ इत्यनेन पूर्वार्धोक वेदनान्यस्योपायत्वनिषेघो घटते । साभ्यभक्तिरिति । रहस्यत्रय सारग्रन्थव्याख्यासु साध्या भक्तिर्यस्याः सेति बहुव्रीहिरिष्टः । तदाऽन्यपदार्थस्य प्रपत्तेर्भक्तित्वाभावात्, भक्त्येति पदेन, भक्तिविशेषत्वादिति च कथं प्रपत्ति- ग्रहणम् । अतः एतद्ग्रन्थबलात् कर्मधारय एव युक्तः । उपायभक्तिरित्येतदैकरूप्याच्च । कथं मरन्यासरूपायाः प्रपत्तेर्भक्तित्वमिति चेत् कथं ध्यानरूपपरभके: महनीयविषये प्रीतिर्भक्ति- रित्युक्तभक्तित्वम् । ‘प्रीतिपूर्व मनुध्यानं भक्तिरित्यभिधीयते’ इति प्रीतिपूर्वकशास्त्र विहितध्यान विशेषे भक्तिशब्दपरिभाषेति चेत्- साध्यभक्तिरित्यादिवचनबलात् प्रपत्तावपि तत्परिभाषाऽस्तु । लक्ष्यार्थे वाच्यार्थप्रीतिसंबन्धः ईदृश इति ज्ञापनाय साध्या प्रीतिर्यस्या इति बहुव्रीहिर्दशितः । अतो भक्तिपदेनैव प्रपत्तिग्रहणम् । ध्यानरूपभक्तिव्यावृत्तये साध्यपदम् । प्रीतेः प्रपत्तिसाध्यत्वञ्च प्रपन्नपारिजाते फलोदयपद्धती, ‘प्रपत्तिफलानि च त्रीणि; भगवतः प्रीतिविशेषः, अपेक्षितपुण्य- पापाश्लेषविनाशौ, परमपदप्राप्तिश्च’ इत्युक्तम् । इयञ्च प्रीतिः परमपुरुषनिष्ठा । त्वरया मोक्ष लिलया प्रपत्यनुष्ठानात् कर्तुरपि प्रीतिविशेषः सिद्धः । भक्तिपदेन तद्ग्रहणे च तत्र प्रपत्तिसाध्यत्वं नेष्टम् । तदा च साध्यशब्दस्य फलेत्यर्थः । फलरूपभक्तियुक्तेत्यर्थः । श्रवणमननध्यानादीनां प्रीतिरूपापन्नत्वमिव प्रपत्तेरपि प्रीतिरूपापन्नत्वमस्ति ; विषयस्यात्यर्थ प्रियत्वात् । प्रीतिरूपापन्नस्मृतिसंतते रेवोपायत्वेन विधानात्, नायमात्मेति श्रुत्या केवलस्योपायत्वनिषेधाच्च प्रीतेरप्युपायकोटिप्रवेशस्तन । प्रपत्ते- स्तुताधिकनिरपेक्षत्वात् सहजसिद्धा तथोपायान्तर्गता प्रीतिः केवलं फलरूपा, न तूपाय इति फल- पदेन शाप्यते। अतः केवलभक्तिपदं ध्यान इव प्रपत्तावपि पारिभाषिकम् । साध्यभक्तिपदमपि बहुव्रीह्य- भावे तथा परिभाष्यताम् । कथमे केन भक्त्यात्वनन्ययेत्यन भक्तिपदेनोभयविधार्थग्रहणमिति चेत्- ज्ञातुं द्रष्टुञ्च तत्त्वेन प्रवेष्टुञ्चेति ज्ञानदर्शनप्राप्तिहेतूनां भक्तीनां भिन्नरूपाणामेकेन भक्तिपदेन कथं 1 रमपटिकारंग रामानुजायसमेतं न्यायसिद्धाश्रमम् ; 235 उपायभक्तिः प्रारब्धव्यतिरिकाघनाशिनी । साध्यभक्तिस्तु सा हन्त्री प्रारब्धस्यापि ‘भूयसी ॥” इति । तस्या अपि हि शब्दान्तरादिभिः सद्विद्यादिभेदवत् भेदे सिद्धे सर्ववेदान्तप्रत्यय न्यायात् सर्व- प्रपत्तिप्रकरणपठितगुणोपसंहारेण पौष्कल्ये व सिद्धे, “विकल्पोऽविशिष्टफलत्वात्” इति न्यायेन विद्यान्तरसमुच्चयप्रसङ्गाभाव: । त्याज्यसमुच्चये विरोधाश्च । भक्तयङ्गभूता सा चान्यैव अभिसन्धि- रेव उपाय इति मतिपूर्वकमनुष्ठीयमाना भक्तिरुपाय इत्यत्र तात्पर्यात्। भूयमीति । प्रायेण इन्त्रीत्यर्थः । सद्विद्यादिमेदवदिति । यथा सद्विद्याया दहरशाण्डिल्यादितः शब्दान्तरादिभिर्भेद: ; तथा न्यास- विद्याया अपि “नाना शब्दादिभेदात्” इति न्यायेन विद्यान्तरतो भेदः सिध्यतीत्यर्थः । सर्ववेदान्त प्रत्ययन्यायादिति । यथा एकस्था वैश्वानरविद्याया नानाशाखाखाम्नातायाः फलसंयोग-रूप-चोदना- संज्ञाद्यविशेषेण सर्वत्र एकस्था एव प्रत्यभिज्ञायमानतया ऐक्यावगमात् नानाशाखागत नोपसंहारेणैव ततद्वियानुष्ठानम् ; तथा एकस्या एव न्यासविद्याया नानाप्रदेशान्नाताया अपि फलसंयोग- रूर-चोदना- संज्ञाऽविशेषात् ऐक्ये तत्तत्मकरण पठितानुकूर मसङ्कल्पाद्दिगुगोपसंहारेणैवानुष्ठाने कर्तव्यमित्यर्थः । विक- ल्पोऽविशिष्टफलत्वादिति । यविशिष्टफलत्वात् तुल्यफलत्वात एककार्यकारणयोर्विकल्प अवश्यम्भावादिति भावः | त्याज्यसमुच्चय इति । " सर्वधर्मान् परित्यज्य” इति प्रपित्सोः साधना- रूपा भक्तिरेवोपायभक्तिरित्यत्र तात्पर्यान्न दोषः । अथवा इतित्यस्य इतिबुद्धपेत्यर्थः । तथा च भक्तिधर्मिकोपायताज्ञानाधीना योक्तरूपा मतिः, सा उपायभक्तिरित्युकं भवति । भूयसीहन्त्री = बहुशोहन्त्रीत्यर्थः । अधिकारिण मार्तिमान्छे कचित् प्रारब्धावसाने मोक्षापेक्षया प्रपत्त्यानुष्ठाने प्रारब्ध- निवर्तकत्वाभावेऽपि प्रायशस्त निवर्तकत्वमस्त्येवेति मावः । ‘भूयसीहन्वी = अधिकशक्तिमती सती हन्त्रीत्यर्थ: । प्रपतेः प्रारम्यनिवर्तनमीषत्करमिति भावः’ इत्यपि व्याचक्षते । मेदे सिद्ध इति । सद्वियादिरूपोपासनापेक्षया मेदे सिद्ध इत्यर्थः । अपर्यायधातुरूपशब्दान्तरस्य व्यासविद्यायामेव मुख्यत्वात ; सद्विद्यादिषु मुख्यशब्दान्तरविरहादिति भावः । गुणोपसंहारेण बानुकूल्य सङ्कल्प थङ्गोप- संहारेग । पौष्कल्ये सकलाङ्गवैशिष्टये । भयं भावः - " ओमित्यात्मानं युञ्जीव" इत्यनेन प्रपत्ति- मात्रविधानेऽपि सर्ववेदान्तप्रत्ययन्या येनान्यत्र विहित प्रपत्त्येकये सिद्धे तदङ्गतया तत्र विहितानुकूश्यसक- हपायज्ञोपसंहारेण यावदङ्गवैशिष्टयसिद्धिरिति । त्याज्यसमुच्चये विरोधाच्चेति । “सर्वधर्मान् परित्यज्य " इत्यत्र ब्रह्मास्त्रन्यायसूचनायोपायान्तर विधिरित्यप्यङ्गीकारादुपायान्तरसमुच्चये ब्रह्मास्त्रन्यायेन विशेषप्रसङ्ग इति भावः । ननु तपस्यनन्तरमपि भक्तयनुष्ठानासंभवप्रसङ्ग इत्यत माह भक्तयति । ग्रहणम् । अन्यथाऽर्थस्य दुर्वचत्वात् विवक्षा मेदादेवमिति चेत् — तुल्यम्, नानार्थकपदप्रयोग इव वक्तुरिच्छाया एव गमकत्वात् । एवं प्रीतेः फलत्वम् । परभक्तिपरज्ञानपरमभक्तियुक्तं मां कुरुष्वेति प्रार्थनायां तु प्रपत्तिसाध्यत्वमपि भक्तेरस्ति । अंगप्रपत्तेर्भक्तियोगसाधकत्वात् प्रपत्तिपदेन भक्तिरिष भक्त्यंग प्रपत्तिजातीयतया भक्तिशब्देन स्वतन्त्रप्रपत्तिरपि लक्ष्यत इति च ब्रूयुः । 1 भूयसीति । गरीयसीत्यर्थः । तथा पूर्वोक्तेः। तत्साधकहेतुगर्भविशेषणं प्रारब्धस्यापि हन्त्रीति । 2 ननु वैकवित्वे भक्तेः परं कथं प्रपश्या समुच्चय इत्यवाह भक्त्यङ्गेति । अभिसंधि मेदः अंग स्वतन्त्रप्रपत्तिविषयभराद्याकारमेदात् । अतः स्वरूपमेदोऽस्त्येव । 236 जीव परिच्छेदः (गुरुलघुभावविमशः) 1 मेदात् । यथा ऐश्वर्यलाधिका भक्तिरपवर्गोपायभक्तिभ्यो भिद्यते, यथा च कर्मस्वरुपाविशेषेऽपि नित्यकाम्मज्योतष्टोममेदः ॥ भक्तिविशेषभूनायास्तथाः पूनगुपायत्यपरिगगनं कथमिति चेत्- सकुद कृवनिरपेक्षस. पेक्षत्वादिभेदमाथि यति सन्वीथाः॥ फलवैषम्याभावे लघूपाये सनि गुरूपाय- विधन नर्थकमिति चेन्न तदृशाध्यवसायादेर्दुस्करत्वेन गौरवाविशेषात् । तथोकं प्रपचिप्रकरणे, “उपाय: सुकरः सेोऽयं (रश्चार्य) दुष्करश्च मतो मम” इति। यथा च कश्चित् महना या सेव मही ते रर्थः मासादयति, स्खलने च यथोचितं दण्डयते । अपरस्तु अन्तरङ्गसे क्षत्रः क्षोदी यसै वाऽऽया- सेन तावन्तं तदधिकञ्चार्थ नरासादयति, क्षुद्रेषु स्खलितेषु सह्यने, महत्वपि अपइण्डो भवति ॥ तत्रापि अन्तरङ्ग मन्दभाग्यानां दुर्लभेति चेत् ज्ञापि तथैव । यथा उपायभक्तिष्वेव तत्तच्छाखाभेदेन वर्णाश्रमेदेन च अङ्गभूतानां कर्मणां गुरुलघुनाभ्येऽपि फल विशिष्टम्, तथेहापि । कथं तर्हि, “अत स्वरज्ज्यायो लिङ्गाच्च” इति सूत्रे, “भूयोधर्म काल्पधर्मकयोस्तुल्यकार्यत्वात्” इति भाष्यम् ? न्तरम्य परित्यज्यतया त्याज्यन समुच्चयासम्भवादिति भावः । नतु भक्तियोर्विरोधेऽङ्गङ्गिभावो न स्वादित्याशय ह भक्त्यङ्गभूतेति । अभिसन्धीति । मत्वस्वातन्त्र्याभिसन्धिमेदादित्यर्थः । भक्तिभ्यो भिद्यते इति । प्रयोगमेद इत्यर्थः । शब्दान्तरादिमेदकाभावेन भक्ति मेद मावादिति द्रष्टव्यम् । ज्योतिष्टोममेद इति । यथा नित्यज्योतिष्टोमप्रयोगःत् काम्यज्योतिष्टोमनयोगो भिद्यते इत्यर्थ. पूर्वतन्त्रे भेदलक्षणे “बावज्जीविकोऽभ्यासः” इत्यधि करणे नित्यकाम्ययोगमेव कर्मे वयेऽपि समर्थितत्वात्, “सर्वथापित एवोपयलिङ्गात्” इति सूत्रमान्ने नित्यकाम्यकर्मैवयस्य हृष्टत्वाच्चे’त द्रष्टव्यम् । यद्वा गुरुणा विवरणे नियोज्य मेदेन उन्तीयमानानुबन्धमेद: भ्युपगमात् ददमि प्रायेण नित्यकाम्यभेदो किरिति द्रष्टव्यम् । निरपेक्ष नापेक्षत्वेति । मक्तिः पचिसापेक्षा । प्रपतिस्तु न तत्सा पेशेत्यर्थः । अनस्तिरज्ज्यायो लिङ्गाच, “तुशब्दोऽवधारणे । अतः अनाश्रमित्वात् अन्येवेति । इान्यस्वं न कर्मस्वरून मेदः शब्दान्तराद्यभावात्, किन्तु प्रयोगभेद एव । तथा चाङ्गरपत्तेः भक्तिनिष्पत्तिरेव स क्षारफलमिति तदनन्तरं भक्त्यनुष्ठानस्यावश्यक व्याऽङ्गप्रपत्तिप्रयोगे नोक्तविरोध इति भावः । प्रयोगभे: हेतुमाह अभिसन्धिमेदादिति । फलकामनाभेदादित्यर्थः, फल मेदादिति यावत् । मङ्गनपत हि यथावस्थित भक्तिनिप्पतिपूर्वकनोक्षः फलम्, स्वतन्त्र पतौ तु केवलमोक्षः । फलभेदात् प्रयोगभेदे दृष्टान्तमाह यथेत्यादिना । भिद्यत इति । यत्रापि भेदः प्रयोगमेद एव । न कर्मखरूप मेदः ; उक्तयुक्तेः । इदश्च कर्मस्वरूपाविशेषेऽपीत्यनेन स्पष्टीकृतम् अविशेष ऐक्यम् । ज्योतिष्टोममेदा=ज्योतिष्टोमप्रयोगभेदः । ननु कर्मस्वरूप भेदाम. वे ब्रह्मास्त्रन्यायविरोधदभावयोः कथ मेकल समावेश इति वेद - उच्यते कपिसंयोगतदभावयोरेकस्मिन् वृक्षेऽनलेकभेदेन सत्त्ववत् एकस्मिन् कर्मण्युक्त विरोधतदभा वयोस्तत्तत्प्रयोगरूपावच्छेदकं मेदेन सत्यमुपपद्यते [6- फिमेदाच? ] । मन ऐश्वर्यार्थ भक्तवैश्वर्यकामना न विरोधिनी, प्रत्युतानुकू; मोक्षार्थभक्तौ तु सा विरोधिनीत्येतत् प्रयोगमेदे पिपद्यते । एवं नित्यज्योतिष्टेमे यथाशक्त्यङ्गोपसंहारसंभवात् तलाङ्गो संहारनिबन्धाभाव: प्रतिनिध्युणदानश्च । काम्ये तु तस्मिन् सकलाङ्गोपसंहार निर्वन्धः प्रतिनिध्युपादाना संभवश्च इत्येतत् प्रयोगमेदेनैवोपपद्य इति । तथेहापीति । गुरुरुधुमान तारतम्येऽपि शक्ताशक्त मेदेन व्यवस्थितत्वान्न गुरूपायविधिवैयर्थ्यमिति भावः । रत्नपेटिका रंगरामानुजीवसमेतं न्यायसभाअनम 1 1 237 इत्थम् ; एकाधिकारिगोचरमुख्यगौणविषयं हि तत् । ’ अन्यथा अधिकधर्मकाश्रमान्तरसुवान्तरा- दिष्वपि फलवैषम्यप्रसङ्गेन तदनुप्रवेशस्य ज्यायस्त्वप्रसङ्गात् । उपायभक्तौ नित्यनैमित्तिककर्मणां फलाभिसन्धिर हितकाम्यकर्मणाश्चाङ्गत्वेनानुष्ठानम् न पुनः स्वातन्त्र्येण । निषिद्धवजनं द्वयोरपि भक्तयोः समम् । साध्यभक्तौ तु काम्यानां स्वरूपतोऽपि त्यागः ; न तु नित्यानाम् ॥ अङ्गिनः प्रहाणात् तेषामपि तदङ्गानां परित्याग एवेति चेन्न स्वतन्त्राधिकारानपायात् । तदेतदखिलम्, “उपायापाय- इत त् माश्रमित्वमेव ज्यायः । अनाश्रमित्वनापद्विश्यम् · शक्तस्म तु श्राश्रमित्वमेव देयमित्यर्थः । भूयो धर्मका धर्मकयोर गुरु कार्यत्वात् । लिङ्गाच स्मृतिरेवेर्थः । स्मर्यते च शक्तं प्रति छात्र- मस्योपादेयत्वम्, “अनाश्री न तिष्ठेतु दिनमेकमपि द्विजः” इति” इति भाग्योक्तिरिति भावः । तदनुप्रवे- शस्येति । अनेकधर्भभवेशस्याल्यधर्माङ्गकविद्यापेक्षया बहुलफलप्रदत्वेन ज्यायस्त्वप्रसङ्गादित्यर्थः । फलाभिसन्धिरहितकाम्यकर्मणाश्चेति । ननु, “यज्ञेन दानेन " इति श्रुत्या नित्यानामेत्र कर्मणां विनियोगः, न काम्यानाम् ; नित्यफलतया सम्प्रतिपन्नस्य पापक्षयस्य विद्यापेक्षित्वात् काम्यफलानां स्वर्गादीनां तदनपेक्षितत्वात् । काम्यानामपि यज्ञादीनां रुद्धेनुकस्वे क्लृप्तखर्गाद्यतिरिक्तोपकारान्तरचना- गौरवप्रज्ञात् । ततश्व यथा प्रकृतौ क्लृप्तोपकाराणामङ्गानामतिदेशे सति न प्रकृत्युपकारातिरिकोप- कारनम् एवं ज्ञाने विनियुक्तानां यज्ञानां क्लृप्तनित्यफलपापक्षयातिरेकेण न नित्यकाम्यसाधारण- विद्योदयम्युपकारकपनमिति चेन्न-यज्ञादिशन्दाविशेषात् काम्यानामपि [हि ] विनियोगो युज्यते । प्रकृतौ क्लृप्तोपकाराणां पदार्थानां बलप्रकृत्युपकाराविदेशमुखेनैव विकृतिव्वतिदेशेन सम्बन्धः, न तु पदार्थाना- मतिदेशानन्तरमुपकारकल्पनेति न प्राकृतोपकारातिरिक्तोपकारकरूपनासक्तिः । इह तु प्रत्यक्ष त्या प्रथम मे विनियुक्तानां यज्ञादीनामङ्गोपदेश इव पश्चात्कल्पनीय उपकारः प्रथमावगत विनियोगनिकतया, [ अ ] क्लृप्तोऽपि सामान्यशब्दोपात सकलनित्य काम्यसाधारणः कथं न कल्प्य ? बध्वरमीमांसकरपि हि, “उपकारकमुखेन पदार्थान्वय एव क्लृप्तोपकारनियमः । पदार्थानामन्त्रयानन्तरमुपकारकश्पने तु भवतोऽपि विनियुक्त पदार्थानुगुण एवोपकारः कल्पनीयः’ इति संप्रतिपद्यैव बाधलक्षण रम्भसिद्धधर्थमुपकारमुखो विकृतिषु शकृतान्वयो दशमा समर्थितः । किञ्च क्लृप्तोपकारलाभात् नित्यानामेवायं विनियोग इत्यभ्युपगमे नित्यम्चो दुरितक्षयस्य तस्माच्च ज्ञानोत्पतेरन्यदस्सिद्वेव्यर्थोऽयं विनियोगः । अभ्यस्त रिद्धौ (उदसिद्धौ? ) ज्ञानापे क्षेत्रोपकारजनकत्वं नित्येषु न क्लृप्तमित्यविशेषात् निःचकाम्यसाधारणो विनियोगो दुर्वारः । अङ्गिनः प्रहाणादिति । भक्तिरूपानिनः प्रहाणादित्यर्थः । स्वतन्त्राधिकारानपायादिति । ““विहितत्वाश्रमकर्ताप” इति न्यायेन विद्यार्थतया मनुष्ठानाभावेऽपि माश्रमधर्मतयाऽनुष्ठानाव- भावादिति भावः । उपायोपेयेति । काम्यनिषिद्धरहित इत्यर्थः । काम्यकर्मणाश्चेति । यज्ञादिश्रुत्या काम्यानामप्यविशेषेण विनियोगादिति भावः । अङ्गिनः प्राणादिति । उपमनरूपाङ्गि नस्त्यागादित्यर्थः । स्वतन्त्राधिकारानपायादिति । “विहितत्वाचाश्रमकर्मापि इति न्यायेन 1 न हि चतुरवत्तपञ्चावन्तयोर्व्यवस्थितयोः फले तारतम्यम्; तथा मन्त्राकारध्येयाकारादि- तारतम्येऽपि । 238 जीवपरिच्छेदः (वर्णाश्रमधर्मत्यागवचनाभावः ) सन्त्यागी मध्यमां वृत्तिमास्थितः” इत्यादिभिर्विशद मवगन्तव्यम् । यत्तु - केचित् परित्यक्त सकलवर्णाश्रमधर्माः संवर्त - भरत - विदुरादयो ब्रह्मविदः मञ्चरन्तीति यथेष्टकरणकौतुकनां प्रलपितम् ; तदसत् । तत्तत्प्रकरणेष्वेव जडवदाचरणज्ञानाभिसन्धादिमान- प्रतिपादनपरत्व निर्णयात्, “बाल्येन तिष्ठासेत्”, “जडवलोकमाचरेत्”, “सतां मार्गमदूषयन्” इत्या- दीनां पर्यालोचनात् । बाल्यश्च शक्तिविद्याभिजनाद्युत्कर्षाणां सतामनाविष्करणमेव न तु काम त्रार- वादभक्षत्वादि । तथा च सूत्राणि, “अनाविष्कुर्वन् अन्वयात् सर्वान्नानुमतिश्च प्राणात्यये तद्दर्श- नात्, शब्दश्वातोऽकामकारे” इत्यादीनि । अन्यथा, “स खल्वेवं वर्तयन् यावदायुषं ब्रह्मलोकमभि. सम्पद्यते”, “नाविरतो दुश्चरितात्”, “वर्णाश्रमाचारपतः” इत्यादिधु तिस्मृतिशतप्रकोपप्रसङ्गः । ; तत्तत्प्रकरणे देवेति । ततविवृत्तान्तमतिपादक प्रकरणेष्वेव विद्यमानानो, “संमानना परां हानिं योगः कुरुते यतः । जनेनादमतो योगी योगसिद्धञ्च विन्दति ॥ तस्माचरेत वै योगी सतां वर्त्मान्यदूषन् । जना यथाऽवमन्येरन् गच्छेयुर्नैव सङ्गतिम् ॥ हिरण्यगर्भवचनं विचिन्नयेत्थं महामतिः । नात्मानं दर्शयामास जडोन्मत्ताकृति जने”, ‘बाल्येन तिष्ठासेत्’, ‘जड लोकनाचरेत्’….इत्यादीनां वाक्यानां पर्यालोचनात् जडवदाचरणे ज्ञानं सिध्यतीति अभिसन्धिना संवादयो ब्रह्मविदस्तथा- तथाऽकुर्वन्नित्यस्यार्थस्य स्पष्ट प्रतीतेरित्यर्थः । सतामना विष्करणमिति विद्यमानानामप्यना- विष्करणमित्यर्थः । अनाविष्कुर्वनन्वयात् खमादात्म्यमनाविष्कुर्वन्नेव विद्वान् । कुनः ? अन्वयात् = " बाल्येन तिष्ठासेत्” इत्यस्मिन् विधौ खमाहात्म्यानाविष्करणस्यैव हि बाल्यशब्दार्थया अन्वयसम्भवः ; न तु कामचारवादभक्षत्वस्य । “नाविरतो दुश्चरितात्” इति शास्त्रान्तरविरुद्ध- स्वात् तस्येति । सर्वाभानुमतिश्च प्राणात्यये तद्दर्शनात् । विदुषः सर्वान्नानुमदिश्च प्राणात्यय एव = प्राणात्ययापत्त वेव । कुनः ? तद्दर्शनात् । दृश्यते हि ब्रह्मविद प्रेसरस्यापि उषस्तेः प्राणात्ययापत्तावेव नमक्ष्यभक्षणत्रवृत्तिः । उषस्तिः किल मापद्रव इभ्येन सामिखादिनान् कुल पाँश्वखाद । अनुपानं तु तदीयसुच्छिष्टदोषात् प्रत्याचचक्षे । कारणञ्चात्रोवाच, “न वा मजीविष्यनिमान् भखादन् ; कामो म उदपानम्” इति । शब्दश्वातोऽकामकारे । यत एव विदुषामपि सर्वान्नीनत्व- श्रमधर्मतयाऽनुष्ठानावश्यभावादिति भावः । उपायापायतन्त्यागीति । क. निषिद्धानुष्ठानरहित इत्यर्थः । तत्तत्प्रकरणेष्विति । ततद्द्ब्रह्मविद्वृत्तान्तप्रतिपादकप्रकरणे वित्यर्थ: : जडवदाचरणज्ञानाभि सन्धीति । जडवदाचरणाधीनज्ञानसिद्धयभिसन्धीत्यर्थः । आदिना जनसङ्गत्यमावाभिसन्धिगृते । मात्रशब्देन वर्णाश्रमधर्म त्याज्यताभिसन्धिर्व्यावर्त्यते । प्रतिपादनपरत्वनिर्णयादिति । “सम्मानना परां हानि योगः कुरुते यतः । जनेनावमतो योगी योगसिद्धिश्च बिन्दति तस्माचरेत वै योगी सवां मार्गमदूषयन् । जना यथाऽवमन्येरन् गच्छेयुर्नैव सङ्गतिम् । हिरण्यगर्भवचनं विचिन्त्येत्थं महामतिः । आत्मानं दर्शयामास जडोमाकृति जने ।”, “जडवल्लो कमाचरेत्” इत्यादिभिस्तथैव सिद्धेरिति भावः । सतामनाविष्करणमिति । विद्यमानानामनाविष्करणमित्यर्थः । न तु कामचारवाद मक्षत्वादीति । रक्तपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 239 कथं तर्हि 1 उत्तरपूर्वाधयोरम्लेषविनाशौ वाच्यौ? इत्थम् - समधिगतविद्यामां भुक्तफलकृतप्रायश्चित्त- प्रारब्धव्यतिरिक्कं प्राचीनं कर्म उपायप्रभावादेव अग्निप्रोतेषीकतूलवत् प्रदूयते । उत्तरच अबुद्धि- पूर्वकं पुष्करपलाश आप इव न श्लिष्यति । पुण्येऽपि विद्यानुकूलव्यतिरिक्तांशस्य सुखहेतुत्वेऽपि मोक्ष- विरोधित्वाविशेषात् अनिष्टफलतया पापशब्दाभिलप्यस्याश्लेषविनाशावेव । “नाभुक्तं क्षीयते कर्म” इत्यादिकं तु विद्याभिन्न- ( विद्याविहीन) विषयम् । प्रारब्धं तु भोगेनैव क्षपणीयम् । सूतञ्च, “भोगेन विनरे क्षपयित्वाऽथ सम्पद्यते " इति । प्रारब्धकर्मणाञ्च न तद्देहपातावधिकत्वनियमः कर्मणां विचित्रफलत्वात् । एतद्देहावसान एवेति न्यस्तभरस्य तु तस्य तद्देहपातावधिकत्वमेव; “यावन विमोक्ष्येऽथ संपत्स्ये” इत्यस्यापि प्रारब्धतत्तत्कर्मफल पर्यवसानविषयत्वात् । “अस्माच्छरीरात् मापद्विषयम् अत एव कामकारे प्रतिषेषकः शब्दो वर्तते, “तस्माद्ब्राह्मणः सुगं न पिबेत्” इति । तथा आदिशब्देन, “वाघाच” इति सूत्रं विवक्षितम् । ; कथं तर्हति । उक्तरीत्या ब्रह्मविदोऽपि पापप्रसक्तावित्यर्थः । शुक्तफलकृतप्रायश्रि- तेति । भुक्तफलकृतप्रायश्चित्तयोः स्वयमेत्र नष्टत्वात् प्रारब्धस्य नाशयितुमशक्यत्वादिति भावः । “तद्यथेषीका तुलमग्नौ प्रोतं प्रदूयेत एवं हास्य सर्वे पाप्मानः प्रदूयन्ते " इति श्रुतिमभिप्रयन् आह अभिप्रोतेति । " तद्यथा पुष्करपलाश आपो न श्लिष्यन्ते, एवमेवंविदि पापं कर्म न लिप्यते” इति श्रुतिमभिप्रयन् बाह पुष्करपलाश इति । " इतरस्याप्येवमसंश्लेषः” इति सूत्रार्थमभिप्रयन् श्रह - पुण्येऽपीति । भोगेन त्वितरे क्षपयित्वाऽथ सम्पद्यते । अयमर्थ:- इतरे बारब्धकः पुण्यपापे स्वारब्धफलभोगेन क्षपयित्वा तत्फलभोगसमन्नन्तरं ब्रह्म सम्पद्यते ! ते च पुण्यपापे एकशरीरोपभोग्ये चेत्, तच्छरीरावसाने सम्पद्यते । अनेकशरीरभोग्यफले चेत्, तदवसाने सम्पद्यते । विचित्र फलत्वादिते । एकस्यैव कर्मणोऽनेकशरीरारम्भकत्वसम्भवादित्यर्थ । यावन्न विमोक्ष्य इत्यस्यापीति । विधायोनिशरीरारम्भककर्मभिर्यावन्न विमोक्ष्यते, तावानेव ब्रह्मसम्पत्तौ अन्तराय इत्यर्थः । ननु, “अस्माच्छरीरात्समुत्थाय परज्ज्योतिरूपसम्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते " इति विद्यायो निशरीरसमुत्थानानन्तरमेव परज्योतिरूपसंतिः श्रयते इत्याशङ्कयाह- अस्माच्छरीरात्समुत्थायेति । अत एवेति । यत एव विद्यायोनिशरीरानन्तरमेव न ब्रह्मप्राप्तिः, अत यथेष्टाचरणयथेष्टवचनयथेष्ट क्षणादीत्यर्थ । तर्हीीं । ब्रह्म वदोऽपि पापप्रसक्तावित्यर्थः । भुक्तफलेति । भुकफलकृतप्रायश्चित्तयोर्मोगप्रायश्चित्ताभ्यां नष्टत्वात् प्रारब्षस्योपासनेन नाशासंभवाच्चेति भावः । अभिप्रोति । " द्यथेषीका तूलम्मौ प्रोतं प्रदूयेत एवं हाल सर्वे शप्नानः प्रदूयन्ते” इति श्रुतिरिहा- भिप्रेक्षा । पुष्करपलाशेति । " तद्यथा पुष्करपलाश आपो न लिप्यन्ते एवमेवंविदि पापं कर्म न श्लिष्यते इति श्रुतिरनाभिप्रेता विचित्र फलत्वादिति । एकस्यैव कर्मणोऽनेकशरीरारम्भकत्वसंभवादिति भावः । यान नविमोक्ष्य इत्यस्यापीति । विषायोनिशरीरारम्भककर्मभिर्याविन्नविमोक्ष्यते तावानेव 1 अश्लेषश्रुतेरन्यथाकरणे विनाशश्रुतेरपि तदिति भावः । 2 विद्या मिन्नेति । विद्याभिन्नोपायनाश्यत्वाभाव परमित्यर्थः । वादावलिकारकृते विधि- सुधाकरे तु विद्याविहीनविषयमिति प्रकृतग्रन्थ पाठः । तदधिगमसूत्रभाष्यार्थदर्पणो द्रष्टव्यः । 240 ; जीवपरिच्छेद: (निर्विशेषात्मैक्य निरासः) , ; } " समुत्थाय” इत्यादेरपि अन्तिमशरीरविषयत्वात् । अत एव “यावदधिकारमवस्थितिराधिकारिका- णाम्” इति सूत्रम् । एतेन अन्तिमशरीरनिवृत्तौ देशकालनियमाभावोऽपि सिद्धः । सूत्राणि, “निशि नेति चेन सम्बन्धस्य यावद्देहभावत्वाद्दर्शयति त्र”, ‘अतश्चायनेऽपि दक्षिणे” इत्यादीनि । एवं बुद्धिपूर्वमुत्तरमपि भोगेन प्रायश्चिश्चन वा क्षपणीयम् । न चैष प्रायशो विद्याननुकूलं पुण्यं पापञ्च बुद्धिपूर्वकं करोति फलाभिसन्धियुक्त पुण्या च विद्याविरोधित्वात् फलान्तरेषु च विरक्तत्वात्; पापे व ईश्वराज्ञातिलङ्घनभयात् । यदि च कदाचित् बुद्धिपूर्वकं करोति, तदा भीतः स्वयमेव तत्तदुचितं प्रायश्चित्तं करोति । अथ प्रमादात् तदपि न करोति तदापि प्रारब्धकर्म पथैवसानात् प्रागेव तत्तत्कर्म यथाकथञ्चित् फलति न तु स्वयमेव ‘जन्मादिप्रयोजकं भवति । अथ च जन्मादि- हेतुरेव कर्मविशेषः शापादिर्वा उपनिपतितः; तदा तेन तत् प्रसज्यत एव। तथापि निष्पन्नस्य उपायस्य न शैथिल्यम् । स तु प्रारब्धकर्मण इव एतस्यापि पर्यवसाने संसारं निवर्तयति । न च पुनरुत्तरोत्तरकर्मकरणात् संसाराविच्छेद इति वाच्यम् । शास्त्रविरोधात् निष्पन्नस्योपासनस्य एवेत्यर्थ । यावदाधिकारमवस्थितिराधिकारिकाणाम् । आधिकारिकाण - वसिष्ठादीनां न विद्यायो निशरीरपातानन्तरमेव ब्रह्मप्राप्तिः प्रारब्वाधिकारस्यापरिसमाप्तत्वात् ! तो यावदधिकार- मवतिष्ठन् एवेति । निशि नेति चेन्न सम्बन्धस्य यावद्देहमावित्वाद्दर्शयति च–निशि मृतस्म ब्रशप तिनं सम्भवति, “दिवा च शुक्लपक्षश्व उत्तरायणमेव च । मुमूर्षतां प्रशस्तानि विपरीठं तु गर्हिनम् ॥” इति निशामरणस्य निन्दितत्वात् इति चेन्न ; सम्बन्धस्य यावद्देहमावित्वात् विदुषः कर्मसंन्त्रम्य चरमदेहावधिकत्वात्, स्वनिष्पाद्ययावद्देहसम्बन्धापगमे स्वस्यापि नाशात्, “तस्य तावदेव चिरम्” इति श्रुतेर्देशनः चेत्यर्थः । अमुमेव न्यायं दक्षिणायनमृतेऽप्यतिदिशति — अतश्चायनेऽपि दक्षिण इति । स्पष्टार्थमेतत् । फलतीति । “खना भवन्ति काणा भवन्ति भविधेयपुत्रभार्या भवन्ति” इत्यादिकादयतीत्यर्थः । तत्प्रसज्यत एवेति । जन्मादि प्रसज्यत एवेत्यर्थः । इदश्च ‘एस- देहावसाने त्वत्पाद प्रापय प्रभो’ इत्येवं यः प्रपन्नः, व्यतिरिक्तविषयं द्रष्टव्यम् । सत्विति उशय इत्यर्थः । एतस्यापीति । शापादेरपीत्यर्थः । न च पुनरुत्तरोत्तरेति । शरीरिणोऽपराधावश्य- स्नानादित्यर्थ । शास्त्रविरोधादिति ब्रह्मविद्याया मोक्षहेतुत्वप्रतिपादकशास्त्र विरोधादित्यर्थः ।

ब्रतो विळम्ब इत्यर्थः । अत एवेनि । विद्यायोनिशरीरावसान एव मोक्ष इति नियमाभावादेवेत्यर्थः । एनेति । प्रब्धावसाने मोक्षस्य नियतत्वेनेत्यर्थः । फलतीति । ’ खन्ना भवन्ति” इत्याद्यैद्दिको क्लेश जनयतीत्यर्थः । तत् प्रसज्यत एवेति । जन्मादि प्रसज्यत एवेत्यर्थः । इदश्व एतद्देहावसान एवेति व्यस्त सरःयतिरिक्तविषयम् ; तद्विषये जन्मान्तरारम्भकप्रारब्षांशस्यापि निश्शेषक्षीणत्वात् जन्मान्तरारम्भक- शापादिहेतुभूतारब्धांशस्यापि परम्परया जन्मान्तरारम्भकत्वेन उदंशस्यापि नाशावश्यभावेन तथाविष शापादेरेव तत्रासंभवादिति बोद्धयम् । स इति । उपाय इत्यर्थः । एतस्यापि = शापादेरपि । शास्त्र- विरोधादिति । उपासनस्य मोक्षहेतुताप्रतिपादकशास्त्र विरोधादित्यर्थः । 2 प्रसज्यत | जन्मेति । भोक्तव्यप्राचीन प्रारब्धकर्मनिष्पाद्यजन्माधिकजन्मेत्यर्थः । एवेति । इदमुपासक विषयम् उपरि उपाउनप्रस्तावात् । अनिर्दिष्टकालप्रपन्नविषयमध्यस्तु । (पेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाजनम 241 निष्फलरसङ्गात् । सूत्राभिप्रेतश्चैतत् “एवं मुक्तिफलानियमस्तदवस्थाव घृते स्तदवस्थाः धृनेः " इति । इदञ्च सुत्नं विद्याङ्गकर्मविषयमपि विद्यायां तुल्यन्यायतया अनुसन्धेयम् । नन्वेवं समस्त कर्मप्रलये साधु गपकृत्ययो हनिं सुहृद्विषदुपायनञ्च कथं घटते? तथा हि–न तावत् पूर्वकृनयो:; तत्त्र केपशञ्चित् कर्मणां दत्तफलत्वात्। केषाञ्चित् प्रायश्चित्तविद्याभ्यां विनत्वात्; फलवत् तयोरपि कर्म स्वरूपनिवर्तकत्वात् । केषाञ्चित् प्रारब्धफलानां भोगेनैव क्षपितत्वात् । एव- मुन्तरकृतानामबुद्धिपूर्व काणाञ्चाश्लिष्टत्वात् । विद्यानुकूलानाञ्च विद्ययैव फलभूतया निवृत्तत्वात्, तत्र च साधुकृत्यांशाभावात् । न च सुहृदादिकृतस्यैव कर्मणोऽनेन हानादिकमुपद्यते ; स्वकीय- स्वाभावात् । दायसमो गयननिर्देशानुपपत्तेः । आयनवाचोयुक्तिस्तःसौहार्दशात्रवाभ्यां जनितत्वा- सूत्राभिश्चेतदिति। प्रतिबन्धकसत्वासत्त्वयोविलम्बाविलम्बसत्त्वमित्यर्थं एवं मुक्तिफलानिय मस्तदव स्थावधृतेस्तदवस्थावधृतेः । यथा मभ्युदयसाधनभूतविद्यारां तस्मिन्नेव जन्मनि उत्पत्ति नियमो नास्ति, एवं मुक्तिफलकानामपि विद्यानां विद्याङ्ग+ अनुष्ठिनेष्वपि न तस्मिन्नेव जन्मनि उत्पत्तिनियमः । प्रतिबन्ध- कामावस्याप्यपेक्षितत्वादित्येवमिदं सूत्रं विद्याविषयम्, न मुक्तिविषयनित्याशङ्कयाह इदञ्च सूत्रमिति । • सुहृद् द्विषदिति । “तत् सुकृतदुष्कृते धूनुने तस्य प्रिया ज्ञातयः सुकमुप अप्रिय दुष्कनम्”, तथा, तभ्य पुला दायमुपयन्ति, सुहृदः साधुत्यां द्विषन्नः पापकृत्य म्” इति प्रतिनं हानोपायनं कथं घटतमित्यर्थ । पूत्रकृतयोरिति विद्या निष्पत्यपेक्षया पूर्व तयोरित्यर्थः नतु प्रायश्चित्तविद्ययोः फलजन- नानुकूल शक्ति प्रतिबन्धकरश्मेव, न तु कर्मस्वरूपनिवर्तकत्वमित्याशङ्कय ह फलवदिति केषाञ्चिदिति । अवशिष्टानामित्यर्थः साधुकृत्यां शाभावादिति । हानोपायनयोग्यसाधुत्यांशाभावादित्यर्थः । स्वकीयत्वाभावादिति अन्यदीयस्य मन्येन हानासम्भवादित्यर्थ । दायमपायने । “त पूत्रा 2 एतदिति । सति प्रतिबन्धके मोक्षस्यापि विलम्बिनत्वमित्यर्थः । सुहृद्विषदिति । उत्सुकृतदुष्कृते धूनुते तस्य प्रिया ज्ञातयस्कृतमुस्यन्ति अमिश दुष्कृतम्’, " तस्य पुत्रा दायमुपयन्ति सुहृदः सघुकृत्यां द्विन्तः पाकृत्याम्” इति इानोपायनयोः प्रतिपन्न स्वादिति भावः । पूर्वकृतयोरित | विद्याप्राप्तेः पूर्वं कृतयोरित्यर्थः । फलवदिति । फलस्येचे चर्थः । तयोरपीति । प्रायचितत्रियोरपीत्यर्थः । कम खरूपनिवर्त त्वात् कर्म रूपनाशकत्वात्, “प्रायश्चित्तेन नश्यन्ति पापानि सुमहान्त्यपि”, “तद्यथैषीकातू कमभौ प्रतिं प्रदूयेत एवं हास्य सधैं पाप्मानः प्रदूयन्ते” इत्यादिभिस्तथावगमादिति भावः । केषाञ्चिदिति । अवशिष्टानमिति भावः । स्वकीयत्वाभावादवि । अन्यदीयस्यान्येन हानासंभवादिति भावः । विदुषः प्रयोजनान्तरार्थं तत्सुहृदनुष्ठि 15 फलसंबन्ध एवेह हानमित्युच्यते, एवं द्विषत् निचारादिफला संबन्धश्च ; अतो न दोष इत्यत आह दायममोपायनेति । दावसङ्क्रमकाले दर्शक सनव्य देशः संभवादि यर्थः । " तस्य पुत्रा दायमुनयन्ति सुहृदः साधुक्त्याम्, द्विषन्तः पापकृत्याम्” इति श्रवणादिति भव । वाचोयुक्तिः- वायोगः – अवहार इयर्थः । सौहार्दत्रात्रवाभ्यां जनितस्वादिनि । सौहा र्दश. लव उपतत्संबन्धाधी नोत्पत्तिकतयौपचारिकः तत आगतत्व- jur-31 242 जी परिच्छेदः (हानोपायन विषयकर्म विचारः) " दौपचारिकीति चेन्न; “हानौ तूपायन शब्दशेषवात्” इत्यादिसूत्रभाष्यादिविरोधात् अचिन्तनीयत्व- प्रसङ्गच्च प्रगेत्र सौहार्दा विकृतस्य दाय समकाल प्राप्यभिधानविरोधाच्चेति । अत्नोच्यते- दत्तफलम्, अदत्तफ चेति पूर्वाधं द्विविधम् । अदत्तफलनपि प्रायश्चित्तवितष्टम् अविनष्टञ्चेति । अविनष्टमपि प्रारब्धफलम्, अप्रारब्धफलञ्चेति । तत्रान्तिमं विद्यया विनाश्वम् । एवमुत्तरमपि विद्यानुकूलम्, अननुकूलञ्चति द्विविधम् । अननुकूलमपि वुद्धिपूर्वम् अबुद्धिपूर्वञ्चेति । तत्र अवुद्धिपूर्वस्य विद्याबलादश्लेषः । एवं ययोः कर्मः प्रबल फर्नान्तरप्रतिरोधाददत्तफलयो र रविनाशौ, तयोह ेनं सुहृदायनञ्चोच्यते । तथा च “सुहृदः साधुयाम्” इत्यय विषयविभाग परे, “अतोऽन्याऽपि केामुभयोः” इति सूत्रे भाग्यम्, ‘विद्यया अश्लेविनाशश्रुतिश्च तद्विषया” इति । अश्लेषविनाशौ च कर्मशक्ति प्रतिबन्धनन्न शावेव । सा च शक्तितव को प्रीतिविशेषा- दायमुरयन्ति चहृदः सुधुकन्याम्” इति पुत्रणा पितृदा प्रतिनमय एव तत्समतया साधुकृत्योपायनादि श्रवण’ दित्यर्थः । तत्सौहार्दशालवाभ्यामिति । ब्रह्मवित्सौहार्दशात्रवाभ्यामुत्पादिनं सुहृद् द्वंद्र सुक दुष्कृतञ्च ब्रह्मविदः प्रहीणं सुहृद् द्वेषदुपेतमित्युपचर्यते इत्यर्थः । हानौ तूायनशब्दशेत्वादिति। “यत्र सुकृतदुष्कृतयोहनमुपायनं वा मन्यरच्छाते, तत्र अन्यदपि समुच्चे ॐयम् । विदुषा त्यक्तयो. पुण्यप पयोः प्रवेशस्थानवाचित्व दुगयनशब्दस्य " इति भाष्यविरुद्धत्वादित्यर्थः । अचिन्तनीयत्वप्रसङ्गाच्चेति । हानोपायनयोरौपचारिकत्वे तयोर्मादिफलत्वाभावेन ब्रह्मोगसनदशायामर्चिरादिना सहा चिन्तनीयत्व प्रसङ्गादित्यर्थः । एवं ययोः कर्मराश्योरिति । ययोः पूर्वोतरयोः पुण्यपापात्मक कमराइयो विद्यामहिम्ना अश्लेविनाशौ, एतद्विषयं हानमुपायनञ्चेति निर्गलितार्थ: प्रबल कर्मान्तरप्रतिरोधाददत्तफलयो- रित्येतत् स्वरूप कीर्तनम् | उत्तराधे फलपदानपतिबन्धकं प्रबलकर्मान्तरञ्च भगवत्सङ्कल्परूपमेव । तद्विषयेतीति । ह नोपायनविषयेत्यर्थः । तस्य पानप्रस्तुतत्वादिति द्रव्यम् न्नुविद्य रम्मदशायामेव मश्लिष्टविनष्टानामेषां कथं देहवियोगकाले उपायनादिकमित्याशङ्कया अश्लेाविनाशौ चेति । भयं रूपोपायनव्यपदेश इति भावः । हानौत्रिति । " उपायनशब्दस्य हानिवाक्यशेषत्वात् उपायनवाक्यस्य हि हानिवाक्यशेषत्वमेवोचितम् - विदुषा वक्तयोः पुण्यपापयोः प्रवेशस्थानवाचित्वादुपायन शब्दस्य " इति माध्यादिविरोधादित्यर्थः । आदिना दीसार यो सङ्ग्रहः। अचिन्तनीयत्व प्रमङ्गाच्चेति । हानोपायन - रौपचारिकत्वे तयोर्भाविपलत्वाभावेन ब्रह्मोपासनदशायाम चिरादिना सह चिन्तनीयत्वाभावप्रसङ्गादि चर्थः । एवं ययोः कर्मरायोरिति । ययोः पूर्वोत्तरयोः पुण्यपापात्मककर्मराश्योर्विद्यामहिम्नाऽश्लेषविनाशौ एत- द्विषयं हनमुपायनञ्चति निष्कर्ष: । ‘प्रबलकर्मान्तरप्रतिरोध ददत्त क्यो.’ इत्येतदौचिसूचकं विशेषणम् ; अभुक्तफलानामकृतप्रायश्वित्तानाञ्च कर्मणां फलमदानावश्यम्भावात् विदुषि फलप्रदानस्य प्रतिबद्धतया अन्यत्र तत्प्रदानमिति । उत्तराधे फलप्रदान बन्धक बल कर्मान्तिरञ्च भगवत्सङ्कल्परूपमेव । तद्विये । हानोपायनविषयेदर्थः । ननु कर्मण माशुतरविनाशिनां स्वत एव विनष्टतया कथं विद्यया तन्नाशाभिघ नन् । एवमुत्पन्नस्योत्तरापस्य संबन्धावश्यम्भवात् कथमसंबन्धरूपः श्लेष | निधानमि यत आह अश्लेति । ननु विद्यया पूर्वमश्लिष्टविनष्टयोरेव हानोपायनप्रतिपादनः द्विद्यानुगुणदृष्टफलार्थ सुकृतानां प्रबलकर्मान्तर- · रतपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धानम् 243 टिमका । तादृशौ च प्रीतिकोपी सुहृद्विपगोचरौ भवत इति तावतैत्र उपायनवाचोयुक्तिः । “पाते तु” इति सूत्रांशे, “शरीरपातादूर्ध्व तु विद्यानुगुष्फलानि सुकृतानि नश्यन्तीत्यर्थः” इति भाष्यम् । विद्य नुगुगाना प्रदत्तफलानां कर्मणां शरीरपातादूर्ध्वं विनाश उन यनञ्च । इतरेषां तु विद्याधिगमदशायामेवाश्लेषविनाशी, उक नजदशायाञ्च हानमुपायनञ्श्चेति विभाग इति । , " भावः विद्याधिगमदशायां प्राचीन कर्मणां विनाशो नाम भगवतः पूर्वोत्पन्न कर्मफलदित्सानि च अश्लेषश्व उत्तरकर्मफलदित्साप्रतिबन्धः । ौ च यद्य हि । यद्ययं प्रक्रान्तमुपासनं समापयेत् तदा पूर्वेतस्योः कर्मणोः फलं न स्यादिति सङ्करूपौ हि तौ । देहवियोगकाले, फलं नैव स्यादिति सङ्कश्पो हानविधूननशब्दार्थः। पुरुषान्तरे विद्याविष्टाश्लिष्ट दृष्टसजातीयादृष्टजनन्मुरायनशब्दार्थः इति । ननु हानोपायनयोरश्लिष्टविनष्ट विषयत्वे मदत्तफलानां विद्यानुगुणसुकृतानामश्लेष विनाश विषयाणां हानोपायने न स्वातामित्याशङ्कय विद्याविगमदशायामनष्टानामपि तेषां शरीरपातदशायां विनाशय, “पाते तु” इति सूत्रखण्डे तद्भाष्ये च प्रतिपादनादुपायनं सम्भवत्येव । इवांस्तु विशेष:- इतरेषामश्लिष्ट बनाना- मलेविनाशौ हानमुपयन्ञ्चे यस्थात्रयम्, विद्यानुगुगानां तु विनाशो हानमुपायनञ्चेति नावस्थात्रयम् किंतु अवस्थाद्वयमेव पालस्यैव विनाशरूपत्वादित्यभिप्रयन् भाइ पातेत्तिवतीति । “इ रस्याप्येव संश्लेषः पाते तु” इति सूत्रम् । मन्यार्थ - इतरस्यापि सुकृतस्यापि विद्य महात्म्यात् पापवन् श्लेष एव ; पुण्यस्यापि मुमुक्षोरनिष्टसाधनत्वाविशेषेग पापत्वात् । ननु हिदुत्रोऽपि उपसनर्वृतये दृष्ट्यन्नादि- फलानि इष्टान्येवेति कथं तेषामश्लेो विनाशो वा स्यादित्यलाइ पातेत्विति । शरीरपातदशायां विद्य’नुगुगायुरः रोग्यादिफलकसुकृतानि नश्यन्तीत्यर्थ इति । प्रतिबद्वफलानां हानोपायने न संभवतः । ततश्च भुक्तफल, नाम प्रायवित्तानां तादृशकर्मणां क्वचिदपि फलजननासम्भवप्रसङ्ग इ यत आह पानेवितीति । विनाशउपायनञ्श्चेति । हानरूपो विनाश उपायनञ्च- न तु कर्मान्तरवद्विगधिगमसमनन्तरभावो हानानात्मकोऽपि कश्चन विनाशस्तेष. मस्ति । ततश्च विद्यानुगुणा- दत्तफलकर्मणां हानमुपायनञ्च यवस्थाद्वयमेव । इतरेषां तु श्लेषविनाशान्यतरहानोपायनानी यवस्थात्रयमिति भावः । तदेवाह इतरेषांत्विति । अश्लेषविनाशौ उत्क्रमणदशायाञ्च हानमुपाय नश्चेति । अतेंदं बोद्धयम् - पूर्वाधविनाशः भगवतः पूर्वोः पन्नकर्मफलदित्सानिवृतिः, उत्तराघ. श्लेश्चोत र कर्मफलदित्सा प्रतिबन्धः । तौ च यद्यर्थै पहितौ, यद्ययं प्रक्रान्तमुपासनं समापयेत्, पूर्वोत्तयोः कर्मणोः फलं नदा- स्यामीति सङ्कल्परूपौ हि तौ । समाप्ते तु कर्मफलं नैव दास्यामीति सङ्कल्पो विधूननश्रु यमिनः । अतो न विनाशविधूननयोर मेदः । उपायनञ्च विद्याविनष्टाश्लिष्ट दृष्टसजातीयादृष्टस्य पुरुषान्तरे उत्पत्तिरिति । नन्वल पूर्वोत्पन्न कर्म फलदित्सा खरूपसत्त्वे तन्नाशव्यवहारानुपपत्तिः, तदसत्त्वे उत्तरत्र तत्प्रहाणव्यवहारानुपपत्तिः ; न ह्यविद्यमानस्य प्रहाणमित्युपपद्यत इति चेत् उच्यते ; पूर्वकर्म फलदित्सासत्रेऽपि उक्त, तयधर्थोपहित फलप्रदाना- भावसङ्कल्परूपप्रतिबन्धकाभावविशिष्टाया एव फलदित्सायाः कार्यकारित्वेन कर्मश किरूपता वाच्येति तादृश- कर्मशक्तिरूपविशिष्टे विशेषणांशनिवृत्त्या विशिष्टशक्त्यभावात् पूर्वाघनाशव्यवहारः ; उत्तरत्र च विशेष्यांशस्यैव244 जीवपरिच्छेदः (न्यासविद्याकार्ये विशेषः) न्यासविद्या तु प्रारब्धत्रपि निश्शेषं विनाशयितुं शक्ता, तथापि रागविषयमंशं तदनुबन्धि दुःखश्च स्थापयति । निश्शेषवैराग्ये तु निःशेषं निवर्तयति । अत एवाऽऽर्तप्त मेदः । रागविषयश्चांशो हप्ते नैतावदिति परिच्छेत्तं शक्य: ; विचितत्वात् पुंसामभिप्रायपद्धतेः । अस्याश्च विद्यायामन्तिम- प्रत्ययापेक्षापि न विद्यते ॥ इयं केवल ’ लक्ष्मीशो गयन्वप्रत्ययात्मिका । स्वहेतुत्वधियं रुन्धे किं पुनः सहकारिणाम् ॥ ३६ 1 निःशेषग्य इति । देहानुवृति दनुवष्वपि वैराग्य इत्यर्थः । किं पुनः सहकारिणा निवृत्त्या प्रहाणव्यपदेश इति । ननु तथापि अश्लिष्टकर्मविषये कथं प्राणव्यवहारः - कर्मशक्तेरेव फलदित्सा रुपायास्तत्रानुत्पत्त्या कर्मणाञ्चाशुतरविनाशिनां पूर्वमेव निवृत्त्या तदानीमभावेन च हात व्यस्य कस्याप्यभावादिति चेन्न; य: प्रामादिकोत्तराधविषये, यद्ययं प्रकार सुपासनं न समापयेत् ; तदा फलं दास्यामीत्येवं यद्यर्थो हिता फलदित्सा जायते कर्मान्तरवत् यद्यर्थानुपहितफलदित्सानुक्त्या अश्लेष व्यवहारः, उक्त यद्यर्थो र हितफल देत्सानिवृत्त्या प्राणव्यवहार इति न काचिदनुपपत्तिः । भयमर्थ:- तदधिगमाधिकरण प्रकाशिकास्वारस्य लब्धः । न च तथापि कथमश्लेषस्योक्त पद्यर्थोपहित- सङ्कल्परूपत्वं फलदित्सानुत्पादस्यैव सत्त्वादिति वाच्यम् ; फलदित्सोत्पत्त्यमावरूपफलदित्सा नुत्पादस्य घटादिसाच ‘रणस्याश्लेषरूपत्वासं वेन फलदित्साप्रचिन्धको सङ्करस्यैव हदूपनाया वाच्यस्वात भावान्तरस्यैवाभावतया उक्तसङ्कल्पस्य फलदित्सोपपत्त्यभावरूपत्वोपतेश्व । वद्धिशेष एव हि सिद्धान्ते तदभावः । तदेवं विद्याप्राप्तिसमनन्तरभाविन एकस्यैव यथयं प्रक्रान्तमुपासनं समापयेत्, पूर्वोतरयो कर्मणोः फलं न दास्यामीति सङ्कल्पय पूर्वोषविनाशरूप वमुतराघाश्लेषरूपत्वञ्चनएवेति । निःशेषवैराग्य इति । देहानुवृति तदनुबन्धिसुखा दष्वपि वैराग्य इत्यर्थः । अत एवेति । निश्शेष- वैराग्यतदभावाभ्यामेवेत्यर्थः । अन्तिमप्रत्ययापेक्षापि न विद्यत इति । अपिना कर्पाद्यपेक्षाराहित्य बोद्धघने दृष्टान्त’ थम् ; “प्रपत्तेः कचिदप्येवं परःपेक्षा न विद्यन” इत्यादिभिस्तथादिति भावः । प्रपतित्वभावादपि नैरपेक्ष्यमुपपादयति इयमिति । केवललक्ष्मीशोपायत्वप्रत्यया ‘रमकेन । लक्ष्मी- शेतर वृत्त्युपायत्वप्रकारक लक्ष्मीशविशेष्य कनिर्णयात्मिके यर्थः । स्वहेतुत्वधियं रुन्ध इति । ’ मामेकं " शरणं व्रज’, ‘आत्मानं मयि निक्षिपेत्” इत्यादिभिः कर्तव्यदया चोदिते, “भक्त्या मया वापि प्रपत्त्या वा महामते । प्राप्योऽह नान्यथा प्राप्यो मम कैक लिप्सुभिः’ इत्यादिमिरुना चाभिहितेऽपि स्वस्मिन् उपाय- ताज्ञानं प्रतिबध्नातीत्यर्थः । किं पुनस्सहकारिणामिति सहकारित्वेन प्रक्तमन्विमप्रत्ययस्य कर्मादेव 1 1 केवलेति । निरपेक्षेत्यर्थः । उपायत्वे तदन्वयः । भकविषये भक्ति पेव भगवान् प्रसीदति । प्रपन्न वषये प्रपत्तेर्भगवतो भक्तिस्थान निवेशकत्वात् स्वयं भक्तिस्थानोत्पन्नत्वाभावात् केवलं भगवान् उपाय: । एवञ्च भक्तेरपेक्षितं सहकारि कथं प्रपत्तेरपेक्षितं स्यात् । सांगभक्तियोगस्थाने च भगवान् निक्षिप्त इति भक्तियोगवत् अंगानामध्यमपेक्षेत्र । न च भक्तरिव भगवान् अजः कर्मभिरुत्पाद्यः । नापि निष्पक्षवरी प्रपत्तिस्तैरुत्पाद्या । तथाच स्वयं भक्तिवत् अनुपायभूता प्रपत्ति: सहकारिणां सह कारित्वं कथं न रुन्धे । अन्यथा कर्मयोगादिकमपि प्रपन्नकार्य स्यादित्यर्थः । एवमन्तिमप्रत्ययोऽपि नापेक्ष्यः । न च योगिवन् प्रयत्नसाध्यः शक्यापेक्षः । नाव्यप्रयत्नसाध्भस्यानपेक्षा ऽत्रोपदेश्या । रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धा जनम् 24: प्रान्धकर्मावधिको मोक्ष इत्यमुपासितुः । दृप्तस्य देहावधिक आर्तस्याऽऽस्यैवधिर्मतः ॥ ३७ ॥ उच्चिक्रमिषतः सर्वस्य पूर्व वागिन्द्रियं तदनु च शेषाणि नवेन्द्रियाणि मनसा सहा विभाग गच्छन्ति । तच्च सर्वेन्द्रियसंयुक्तं मनः प्राणेन । स च एकादशेन्द्रियसंयुक्तो जीवेन । स च इन्द्रिय प्राणसंयुक्तः पञ्चभूतैः । तानि च इन्द्रियप्राणजीवसंयुक्तानि परमात्मना । एतावश्च विद्वदविदुषो मिति । ब्रह्मास्त्रनीत्या सहकार्यन्तराणां हेतुनामपि न सहत इत्यर्थः । 1 " बल्य सोम्य पुरुषस्य प्रयतो वामनसि सम्पद्यते मनः प्राणे प्राणस्तेजसि तेजः परस्यां देवताय. म्” ‘तस्मादुपशान्ततेज पुनर्भवमिन्द्रियमनसि सम्द्यनैः’, ‘दमेवेममात्मानमन्तकाले सेव प्राणा अभिसमायन्ति’ ‘वामन सिदर्शनाच्छन्दाथ, अत एव सर्वाण्यनु, तन्ननः प्राण उत्तरात्, समाना चासृत्युः क्रमात् ….’ इत्यादीनि श्रतिसुज्ञाप्यभिप्रयन्नाह उच्चिकमिषत इत्यादि । उचिकंसन इति कचित्कोशेषु पार्ट दृश्यते; स तु लेखकस्खलन कृतः । ’ स्कोरनात्मनेपदनिमिते” इत्यात्मनेपद एव इट्पतिषेधात् । “श चैका च हृदयस्य नाड्यतासां मूर्धानमिनिस्सृतैका । तयोर्ध्वनायन् अमृतस्वमेति विष्वङ्ङन्या उत्क्रमणे भवन्ति”, “तेऽचित्रमभिसम्भवन्ति, भर्चिषोऽहरह्न आपूर्यमाणम् आपूर्यमाणवक्षात् यान् षडुदड्डे मासांस्तान्, मासेभ्यः संत्सरम् संवत्सरादादित्यम्, मादित्याश्चन्द्रनसन् चन्द्रमसो विद्युवम्। तत्पुरुषोः मानवः स एनान् ब्रह्म गमयति” तथा " स एनं देवयानं पन्थानमापद्य। मिलोकमागच्छति स वायुलोकं वरुणलोकं [ स भादित्यलोकं ] स इन्द्रलोकं स प्रजापतिलोकम्”, ‘मर्चिरादिना तत्प्रथिते:’, वायुमन्दादविशेष हेतुताज्ञानं प्रतिबध्नातीति किन्नु वक्तव्यमित्यर्थः । विद्यान्तरन्यायेनैव तस्य प्र. सेरिति भावः । म बोद्धयम् - प्रपच्या उयत्वत्थावच्छेदेन नगवदितरावृत्तित्वं विषयी क्रियते, “स्वमेवोपायनो मे भवे प्रार्थना मतिः शरणागतिरित्युक्ता”, “तदेकोपायवायाचना प्रपत्तिश्शरणागतिः” इत्यादिभिस्तथावगमात तत्र ह्यपायत्यस्वावच्छेदेनैवेतरा तवं एवकारेण बोद्धय ने; तथैव व्युत्पत्तेः । मत एव हि पृथिव्येव रूपवतीत्य दयो न प्रयोगाः । तत्र हि पार्थिरूपे पृथिवीवरावृत्तित्वमस्त्येव । ततश्च भगवदितरस्मिन् - खस्मिन वाइरोनेमप्रत्यये, कर्मादौ चोपायत्वावगाहिज्ञानं प्रति उपायत्वत्वावच्छेदेन भगवदितर! वृतित्वावगाहि प्रपत्तिः प्रतिबन्धिका । हदे वहयत्रगाहिज्ञानं प्रति हरावृति’ रेति निर्णयवत् । यद्यपि समानप्रकारकस्यै विरोधिनिर्णयस्य प्रतिबन्धकतया प्रपत्तिरुय इति ज्ञाने प्रपत्त्यवृत्ति उपयत्वमिति निर्णयस्य कथञ्चि प्रतिबन्धकत्वेऽपि भगवदितरावृत्ति उपगयत्वमिति निर्णयस्य कथमपि न प्रतिबन्धकत्वसंभवः - तथा प्राचीन नैयायिकरीत्या असमान कारकस्यापि विरोधिनिर्णयस्य प्रतिबन्धकत्वमभ्युपगम्येदम् । मथ भगवदितरत्वेन प्रपश्यत्र गाह्य रायत्वज्ञ! नपतिबन्धकतामभिप्रेत्येदम् । वस्तुतस्तु हरे जलवताज्ञानसहित पदवृति जलमति ज्ञानस्येव तादृशस्य जलदवृत्तिव हि रेति ज्ञानस्यापि प्रतिबन्धकत्वमौचित्यावर्जि मनुभवसिद्धश्च त्य भिप्रायेणेदम् । तथासति हि भगवदितरा पपतिरिति ज्ञानसहितस्य भगवदितरावृ उपायत्वमिति ज्ञानव्य, प्रपत्तिरुपाय इति ज्ञानप्रतिबन्धकत्वं निष्यत्यूहमिति । अधिकमन्यत्र प्रपचितर अविभागम् - विलक्षण संयोगम् । 246 जीवपरिच्छेदः (संभूतिश्रुत्यर्थः) साधारणम् | अविदुषस्तु विशेः प्रागेोकः । विद्वांस्तु सर्वोऽपि मूर्धन्यया ब्रह्मनाड्या सुखेन शरीरात् निष्क्रामन् अचिरहस्तिपक्षोदगयनाब्दमरुदर्के दुवै वरुणेन्द्र प्रजापतिसंज्ञे रातिवाहिकैः पुरुषैः कात् यथास्वं देशमति बाह्य रानो वैद्युतेनामानवताना तेनैव कनात् वरुणादिजीपं नीतस्तेन ब्रह्मसमीपमुपनीयते । एषैत्रार्चिरादिगतिः कर्मणामन्यसंक्रान्तिश्च “सम्भूतिञ्च विनाशञ्च यस्तद्वेदोभयं सह । विनाशेन मृत्युं तीर्त्वा सम्भूत्या मश्नुते ॥” इति सम्भूतिविनाशशब्दाभ्या- मुच्यते । कर्मणां विनाशेन हि संसारतरणम् । अर्चिरादिसम्भूत्या व ब्रह्मप्राप्तिः । “सम्भूतिमुपासते " इत्यत्नोपासनं चिन्तनमानमेव । सम्भूतिशब्दश्च प्राप्तौ बहुशः प्रयुक्तः, “तेऽचित्रमभिसम्भवन्ति, एतमितः प्रेत्याभिसम्भवितास्मि ब्रह्मलोकमभिसम्भवानि’ इत्यादिषु । नारायणायैस्तु सम्भूति- विनाशशब्दौ फलद्वारा लक्षणया विद्याकर्मविषयावुक्तौ, “विदुषो विद्यासाध्यस्यापवर्गस्य सम्यगभिवृद्धिरूपत्वात्” इत्यादिना । एवञ्च, “विद्याञ्चाविद्याञ्च यस्तद्वेदोमयं सह” इत्यादि- श्रुत्यैकार्थं स्यात् । I उत्क्रम्य गच्छतश्चास्य सर्वकर्मक्षयेऽपि च विद्यामाहात्स्यादेव सूक्ष्मशरीरशब्दाभिलप्यं किञ्चित् त्रिगुणद्रव्यमुम्भक्रमनुवर्तते । उकञ्च सारे, “शरीरादुत्क्रान्तस्यापि सूक्ष्मशरीरमनु- वर्तते” इत्यादि । अन एव च प्राथमिक साक्षात्कार: 1 प्रत्यूरकल इति गतिला फल्पम् । विशेषाभ्याम्, aटि-नेऽचि वरुणः सम्बन्धात्, मातिवा हक. स्त लङ्गव, द्यु नैव ततस्त छुनेः” इति श्रुतिसूत्राण्यभिपयन् माह विद्वांस्त्वित्यादिना । मस्या मर्चिरादिगते वन्दनीयत्वे, “सम्भूतिश्च” इत्यादिश्रुतिं प्रमाणयन् सम्भूतिविनाशशब्दयोः प्रपञ्च’द्वनाशावस्थब्रह्मपरत्ववादियादत्रादिमतं निरस्यति एषैवेति । एषैवाचिरादिगतिः कर्मणामन्य सङ्क्रान्तिचोच्यते इत्यन्वयः । नन्यर्चिरादिगतेः संभूति- शब्दार्थत्वे कथं तस्याः, “सम्भूतिमुपासते " इति वाक्यप्रतिपाद्यमुपास्यत्वमित्याशङ्कयाह सम्भूति- मुपासते इत्यत्रेति । सम्यगभिवृद्धिरूपत्वादिति । ततश्च संभूतिशब्दस्य मोक्षवाचित्वसम्भवेन तद्वारा विद्यालक्षकत्वमुपपद्यते इति भावः । अत एवेति । यत एव प्रनष्टकर्मणोऽपि स्वरूपाविर्भाव प्रतिबन्धक सूक्ष्मशरीरानुवृतिः, अत एव निश्शेषप्रतिबन्धकनिवर्तकतया देशविशेषविशिष्टब्रह्मविषयक- अर्चिरादिगते श्चिन्तनीयत्वे “संभूतिश्च” इत्यादिश्रांत प्रमाणयितुं संभूतिविनाश- शब्दयोरर्थं दर्शयति एवेति । अस्य उच्यत इत्यनेनान्वयः । ननु कथं संभूतिशब्दे नार्चिरादिगत्यभिधानमित्यत्राह संभूतिशब्दश्चेति । प्राप्ताविति । तथाच प्राप्तिवाचिनः संभूतिशवस्य विनाशसाहचर्यादर्चिरादिप्राप्तिबोधकत्वं युक्तम् । तस्याविनाशशब्दा मिहिन कर्मप्राण- समकालिकत्वादिति भावः । सम्यगभिवृद्विरूपत्वादिति । सम्यगभिवृद्धिवाचक संभूतिशब्देन ! मोक्षः भिधानद्वारा उत्साघनीभूना विद्या लक्ष्यत इति भावः । ननूत्कान्तस्य तदानीमेव स्वाभाविक- साक्षात्कारप्रतिबन्धककर्मक्षवात् तादृशसाक्षात्काररूपमोक्षावश्यम्भावादर्विरादिगतिवैफल्यम्; अत नाह अत एवेति । सूक्ष्मशरीरानुवृतेरेवेत्यर्थः । प्राथमिकसाक्षात्कार इति । अर्चिरादिगतेः पूर्वभावी | तेन = पूर्वोक्कन। 2 इदं गतिपदं यथाप्रसिद्धि मार्गवरम्, यद्वा अतिवाह्य नान इति पदार्थान्तर्गत- गमनक्रियापरमेव । 3 ऐकार्थ्यमिति । ऐका ग्राह्यं भवेत् समानप्रकरणस्थत्वे । अत्र तु एकलैववा- क्यद्रयत्वादैकार्थ्य पौनरुक्त्यदोषापादकमेव स्यादिति हृदयम् । 4 प्राथमिकेति । परज्ञानरूपोऽपि । I नपेटिकारंगरामानुजीवसमेतं न्यायसिद्धानम् 2 247 निश्शेषाविद्याविनाशश्च विशिष्टदेशगतिसापेक्ष इति गतिशास्त्रादेवाध्यवसीयते । तथा च “परं जैमिनि मुख्यस्वास्” इति सूत्रे भाष्यम्, “यथा हि विद्योत्पत्तेर्वणथिमकर्मशौचाचारदेश- काल धपेक्षा " तमेतं वेदानुवचनेन” इत्यादिशास्त्रादवगम्यते, तथा निश्शेपाविद्यानिवर्तन- रूरविद्या निष्पत्तिरपि विशिष्टदेशगतिसापेक्षेति गतिश खादवगम्यते " इति । उत्क्रमणप्रभृति च उत्तरोत्तरमतिशयितज्ञ नानन्दशाली जायते । प्राणेन्द्रियादिमत्वाच्च मध्ये भोगविहार- संवादाद्युपपत्तिः । 2 अमानवकरस्पर्शादारभ्य चासौ मुक्तः । ततः पूर्वः सर्वोऽप्युपाय- प्राथमिक साक्षात्कारोऽपेक्ष इति तदर्थं गति साफल्यमित्यर्थः । यद्वा दर्शनसमा नाका रोपासनादेन, “क्षीयः ते चास्य कर्माणि तस्मिन् दृष्टे परावरे” इति निवृत्त सर्वप्रतिबन्धकस्याः खरूपाविर्भावावश्यम्भावात् गर्मुिधेः याशङ्कय, यथा प्रत्यूषो न सर्वन्तमसनिवर्तकः, त्तुल्यः साक्षात्कार इति गति साफल्यमित्याह अत एवे ते । परं जैमि ‘नर्मुख्यत्वात् । अर्चिरादिको गणः परमेव ब्रह्मोवासीनान् परं ब्रह्म नयतीति जैमिनि राचार्यो मन्यते । कुत: ? मुख्यत्वात्, “तत्पुरुषोऽमानवः स एनान् ब्रह्म गमयति” इति ब्रह्मशब्दस्य परस्मि नेव ब्रह्मणि मुख्यत्वात् । न च परस्य ब्रह्मणो विभुवेन न तत्प्राप्त्यर्थं गत्यपेशेति वाच्यम् । शास्त्रवलात् देशविशेषविशिष्टब्रझ गप्तेरेव स्वरूपाविर्भाव हेतुत्वात्। संवादाद्युपपत्तिरिति । “तमागतं पृच्छति कोऽसीति तं प्रस्त्रियात्” इति चन्द्र संवादद्यु [पत्तिरित्यर्थः । अमानवकरस्पर्शादिति । “सतोऽ- मानवमासाद्य” इत्यादिप्रमाणमिद्धवैद्युत अतिरिक्त विरजातीर वृत्त्यमानवकरस्पर्शादारभ्य प्रकृतिसम्बन्ध- साक्षात्कार इत्यर्थः । प्रत्यूषकल्प इति । निश्शेषकर्मक्षय सूक्ष्माचिःसंसर्गरूपमतिबन्धकशेष सद्भावान विशदतमः साक्षात्कारः । किन्तु प्रत्यूषकालिकसाक्षात्कारवदविशद एवेत्यर्थः । इति गतिसाफल्य- मिति । “सर्वं ह पश्य पश्यति”, " सकृद्दवा” इत्यद्युक्तविशदतमसाक्षात्कार सिद्ध्यर्थं गत्यावश्यकते- त्यर्थः । तदेवोपपादयति निःशेषेति । मविद्याविनाशः = उक्त विशदतम साक्षात्कारविरोधिसङ्कल्प- निवृत्तिः । विशिष्टदेशगतिसापेक्ष इति । देशविशेषप्राप्तयनम्वरमान्यमा नवकरस्पर्शजन्य इत्यर्थः । संवादाद्युपपत्तिरिति । " तमागतं पृच्छति कोऽसीति तं प्रनि ३” इति चन्द्रमस्संवादाद्युपपत्तिरिति मावः । अमानवकरस्पर्शादारभ्य चासौ मुक्त इति । अमानवकरस्पर्शानन्तरक्षणप्रभृति यावत्काला- वच्छेदेन निश्शेषाविद्यानिवृत्तिनानित्यर्थः । ततः पूर्व इति । उक्ताविधानिवृतेः पूर्व इत्यर्थः । सर्वोऽपीति । ब्रह्मन डी वे मानव करयन्तः सर्वोपी यर्थः । उपाय व्यापार इति । भक्ति- प्रपत्तिभ्यामुपय. भ्यामुक्ता विद्यानिवृत्त्यादिरूपे फले जननी येवान्तरख्यापार इत्यर्थः । उपायजन्यत्वात् फलजनकत्वचेति भावः । फलमिनि । इष्टतयं प्रधानफलमित्यर्थः । अविद्या निवृतेः फलत्वेप्यनिष्ट- 1 विद्यानिष्पत्तिः = विद्याकार्यम् । 4 एतदारभ्य व्यासद्वयमवधेयम् । प्रथमव्याख्यायां साक्षात्कारपदं मुख्यम्; प्राथमिक साक्षात्कारो गत्यनन्तरभावी । अनः अपेक्षित इत्यध्याहारः । दर्शनलपानाकारज्ञान परत्वे तु गत्यपेक्षया पूर्व भावित्वम् । द्वितीय व्याख्यायां गतेः पूर्व भावी सूक्ष्मा चिरकालिक माक्षात्कार; प्रत्यूषकल्प उक्तः ; स कः । परशानं तु स्थूलशरीरे सत्येव भवति । परमभक्तिरपि हि स्थूलशरीरक.ले । अन्तिम प्रत्ययोऽपि । 248 जीवपरिच्छेदः (स्वरूपाविर्भाव समय:) व्यापारः । फलं परमपदपर्यारोहणादिकम् । तदा चायमीश्वर इवापह नराश्व सत्य सङ्कल्यत्वादि- विशिष्टो भवति । तच्चास्य समस्त रतिबन्धकात्यन्तिकलयादाविर्भूनं स्वाभाविक रूपम् । रूपपल्बिषक निवृत्तिरित्यर्थः । न तु वैद्यु- पुरुषा मानवकरस्पर्शादिति मन्तव्यम् । " गढ़वाड्यो विरजां विमुञ्चति तनुं सूक्ष्मां तानवात् क्षालितवासनाः सुकृतिनो गच्छन्त विष्णोः पदम्” इत्यभि- युक्तोक्तेः’ इति केचिदूचुः केचित्त ममानवद्वयसद्भावे प्रमाणाभावादातिवाहिकस्यैवामानवस्य विरजातरणा- नन्तरमाविसपविदाकरस्पर्शात् वासनानिरास इत्याहुः। स भागच्छत्य मितौजस पर्यङ्कम् । तस्मिन् ब्रह्माऽऽस्ते तमिर्थवित् पादेनैशय भारोहति । तं ब्रप्ताह कोऽसीति । तं प्रतिभबतुरस्मि" इत्यादिश्रुतिमभि- यन् आह फलमिति । ’ पर्यङ्कारोहणानन्तरमाविश्वरूपाविर्भावः प्रधानफलमित्यर्थः । ‘परं ज्योतिरुप सम्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते", ‘सम्पद्याविर्भावः स्वेनशब्दशत्” इति श्रुत्सूित्र थैमभिप्रयन् आह तच्चास्येति । तत् अपहतपाप्मत्वादिकमित्यर्थः । समस्तेति । देहवियोगकाले कर्मरूप बन्धक नयः, अमानकरस्पर्शदशायां प्रकृतिरूपप्रतिबन्धकापनयः, पर्यङ्कारोहणदशायां तदुभयविलक्षण भगवत्सङ्कल्परूप प्रतिबन्धकनिवृत्तिरिति भावः । “ब्रह्मलोकमभिसम्पद्यते न च पुनरावर्तने”, ‘मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म निवृत्तिरूपतया न प्रधानफलत्वमिति भावः । तदेति । पर्यङ्कारोहणक्षण ’ इत्यर्थः । अपहतपाप्मत्व- सत्यसङ्कल्पत्वादिविशिष्टो भवतीति । निवृत्ततिरोधानोक्तधर्मविशिष्टो भवतीत्यर्थः । अपहतपाप्यत्वादिकं हि जीवानामपि स्वाभाविकमेव । परन्तु बद्धानां संसारदशायां भगवत्सङ्कल्पवशेन तिरोहितम्, अनवकर- दर्शन च विरोधायक सङ्कनिवृतिरिति भावः । “देहवियोगकाले कर्मरूपप्रतिबन्धकापनयः, मानवकरस्पर्शदशायां प्रकृतिरूपप्रतिबन्धकापनयः, पर्यङ्का रोहणदशायां तदुभय विलक्षणभगवत्सङ्कल्प- रूपप्रतिबन्धक निवृतिः” इति रङ्गरामानुज स्वामिव्याख्याने प्रकृतिशब्देन वासनारूपोक्कतिरोधःयक- सङ्कलन एव विवक्षित:- “व्यमानवस्पर्शात् शालिनवासनाः” इत्यभियुक्तोक्त्यनुगुण्यात् । पर्यङ्कारोहण दशाशब्देन च पर्यङ्कारोहण प्रागवस्थेव विवक्षिता । अथवा एतत् सर्वं मतान्तराभिप्रायं नेयम् । तदेवाह तच्चेति । स्वाभाविकमिति । यावदात्मभावीत्यर्थः । मत्रेदं बोद्धयम् - अपहतपाप्मत्वं कर्मणां फलजनन शक्तिप्रतिभटत्वम् । तच्च तादृशशक्तिप्रतिबन्धकत्वम् । क्षेत्रज्ञेषु प्रत्यवायकरपाप सजातीयैः खलीला कृतैर्भगवाने प्रत्यवःयवारणाय भगवत्स्वरूपस्य तादात्म्येत तत्र प्रतिबन्धकत्वमावश्यकम् । प्रतिबन्ध कत्वञ्च कार्यानुत्य दनयोजकत्वम् । यद्यपि कारणाभावेपि तदस्ति तथापि कार्यानुत्पादप्रयोजकता- 2 1 स्वरूपाविर्भावस्थामानवकर स्पर्शकालिकत्वे, परं ज्योतिरुपसंपद्येति श्रुतिसूत्रविरोधः । अतोऽ- यथाऽर्थमाह । वचनान्तरं भुन्यविरोधायान्यार्थकमिति भावः । वाक्यस्वरसार्थो द्वितीयव्याख्याने द्रष्टव्यः । 2 श्रुतावेव कौषीतक्युपनिषदि ‘स आगच्छति विचक्षणामासन्दीम्… सा प्रज्ञा । प्रशया हि विपश्यति’ इति पूर्णधीविकासं निर्दिश्य पश्चादेव पर्यकारोहणकथनात, ज्योतिरुपसंपद्येत्यन उपशब्दबलात् समीपप्रप्तिरेवेष्टाऽस्तु । पर्ये कारोहणपूर्वक्षण एवामानवकरस्पर्शोऽप्यत्यस्तु इत्याशयः । ‘DD ॐ ॐ ढंग झाला &LiQ iळा’ इति श्रीशठारि- दिव्यसूरिरपि स्वरूपानिर्भावात् पश्चादेव परमपुरुष पदारविन्द प्राप्ति नाह । रापैटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 1 249 ततः परं अस्य कदाचिदपि न संसारात्मिका पुनरावृतिः । प्रथमं तावत् अकालकाल्पत्वाजरत्वाक्षर- त्वादिवचनेन देशलयाभावात्, [द्वितीयम् ?] “रा यदि पितृलोककामो भवति" इत्यादिना अनायास- न विद्यते’, ‘मन वृत्तिश्शब्दात्’ इत्यादिश्रुतिस्मृतिसूत्राण्यभिप्रवन् अह ततः परमिति । संसारात्मिका हि पुनारावृत्तिदेशविशेषविशिष्टब्रह्मप्राप्तस्य किं तद्देशविनाशादुच्यते, किंवा, “स यदि पितृलोककामो भवति, सङ्कल्पादेवास्य पितरः समुत्तिष्ठन्ति । तेन पितृलोकेन सम्पन्नो महीयते …. भ्रातृलोकेन सम्पन्नो महीयते”, “जक्षत् क्रीडन् रममाणः स्त्रीभिर्वा यानैर्वा” इत्यादिमाकृतभोग कैश्रवणादिति विकल्प हृदि निघाय अद्यं निराचष्टे प्रथमं तावदिति । “कालं स पचते तज्ञ न कालस्तत्र वै प्रभुः”, “अक्षरे परमे व्योमन्”, “दिव्यं स्थानमजरश्चाप्रमेयम्” इत्यादिभिर्धर्मियाह क्रममाणैस्तद्देशविशेष[स्य ?] प्राथमिका वगति- दशायामेव नित्यत्वादिना प्रतिपन्नत्वादित्यर्थः । द्वितीयं निराचष्टे - स यदि पितृलोकेति । स यदि पितृलोककामो भवतीत्यादिने त्यनन्तरम्, अवगतस्य भोगस्येति शेषः । सृष्टिप्रयुक्त दुःखसम्बन्धरूप- संसारप्रसक्तिज्ञापनाय अनायासेत्युक्तम् | “विकारावर्ति च तथा हि स्थितिमाह” इति सूत्रार्थमभिप्रयन् वच्छेदकशक्तिमत्वस्यैव प्रतिबन्धकत्वरूपतया न दोषः । कारणाभावस्य हि कारणाभावत्वेनैव कार्यानुत्पाद- प्रयोजकता ; न तु शक्तिमत्त्वेन । मण्यादीनाञ्च शक्तिविशेषवत्त्वेनैव दाहाद्यनुत्पादप्रयोजकतया तख प्रतिबन्धकत्वोपपत्तिः । इत्थञ्च प्रतिबन्धकाभावसहितस्यैव कारणस्तोमस्य कार्योत्पत्तिनियामकतया न भगवति प्रत्यवायप्रसङ्गः – भगवद्भेदरूपस्य प्रतिबन्धकाभावस्य तत्रासत्त्वात् । तथाच कर्मणां फलजनन- शक्त्यनुत्पादप्रयोजकतावच्छेदकशक्तिमत्त्वमपहतपाप्मत्वमिति फलितम् । इदच जीवानामप्यस्ति ; तेषामपि तच्छ्रवणात् । परन्तु बद्धावस्थायां तत् तिरोहितम् | तिरोधायकश्च प्रागुक्तविशदतमसाक्षात्कार- रूपप्राप्तिविरोधिभगवत्सङ्कल्पः । तन्निवृत्तौ चापहतपाप्मत्वमाविर्भवति । बद्धदशायां हि उक्तापहत- पाप्मत्वरूपशक्तिविशेषसत्त्वेन तद्विशिष्टजीव रूपप्रतिबन्धकवशात् जीवेऽपि प्रत्यवायानुत्पत्तौ प्रसक्कायाम् उक्तप्राप्तिविरोधिसङ्कल्पस्योत्तेजकत्वाभ्युपगमात् उत्तेजकाभावविशिष्टप्रतिबन्धकस्यैव कार्यानुत्पाद- प्रयोजकरवेन तस्यासत्त्वात् उत्तेजकाभावविशिष्टप्रतिबन्धका भावसहितकारण कल [पस्यैव कार्योत्पत्तौ नियामकतया तस्य सत्त्वाच्च बन्धदशायां प्रत्त्यवायोत्पत्त्युपपत्तिः । ततश्च प्रतिबन्धकताफलभूतायाः प्रत्यवायानुत्पत्तेर्ब्रद्धदशायामदर्शनादपहतपारमत्वरूपप्रतिबन्धकत्वस्य तदा फलादर्शनरूपं तिरोधानम् । मुक्तदशायां तु फलसंभवात् तद्दर्शनरूपाविर्भाव उपपद्यते । एवं सत्यसङ्कल्पत्वमपीच्छा विषय सर्वसिद्धि- प्रयोजकशक्तिमत्त्वम् । उक्तशक्तौ सत्यामपि प्रागुक्तप्राप्तिविरोधिसङ्कल्पस्य तादृशसर्वसिद्धी प्रतिबन्धक- तया बद्धदशायां न तत्सिद्धि:, मुक्तौ तु प्रतिबन्धकनिवृत्त्या तत्सिद्धिरिति तत्रापि कार्यादर्शन- तद्दर्शनरूपौ तिरोधानाविर्भावावुपपद्येते इति भाव इति । संसारात्मिकेति । पुण्यपापसंबन्धात्मिकेत्यर्थः । “सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवति” इत्युक्तप्राकुनलोकसञ्चारो न निषिद्धयत इति भावः । अकालकाल्य- खेत्यादि । भकालकाल्यत्वम् = कालाधीन विकाररहित्यम् । “कालं स पचते तज्ञ न कालस्तन वै प्रभुः “, | प्रथममिति । एतत्साधनं बहुप्रकारमनावृत्तिसूत्रगम्यम्, नित्यसायुज्यश्रवण मिथोत्यन्तप्रियत्व हेतु- भूतकर्म राहित्य- अभिमत सेवात्वादितोऽपि । प्रथमं तत्साधनं त्वित्यर्थः । प्रथमं तावदिति न स्याद्वा । JIT 32 250 जीवपरिच्छेदः (सायुज्यशब्दार्थः) स्व सङ्कल्पमात्नसृष्टपरम पुरुषभोगनिर्मग्नाप्राकृतभोगरूपत्वेन संसारत्वाभावात् । सृष्टयादिजगद्व्या- पार- मोक्षप्रदत्व-मुमुक्षूपास्यत्व-शेषित्वादिरूपभगवद साधारणधर्म व्यतिरिक्त- ज्ञानानन्द सत्यसङ्कल्प- त्वादिगुणात्यन्त साम्यातिरेकेण सायुज्यं तु गगनारविन्द मकरन्दद्वार्तामनुसरति । न तावत् सायुज्यं ब्रह्मणि लयः ; अग्निवाय्वादित्यादिसायुज्येऽपि लयप्रसङ्गात् । नापि साधारणशरीरवत्त्वम् ; जीव- शरीरापेक्षया संसारेऽपि समत्वात् । ईश्वरशरीरापेक्षया मोक्षेऽप्ययोगात् । एवमन्यदपि ॥ किं तदम् ? ॥ समानात्मगुणयोगित्वम् । तत्रैव चास्य स्वास्यम् । सयुग्भावो हि सायुज्यम् । सयु- छन्दश्च भिन्नयोरेकन साधारणयोगं दर्शयति । “परमं साम्यमुपैति “, " मम साधर्म्य मागता: " इत्यादिबलाच्च, “ब्रह्मैव भवति” इत्यादीनामपि साम्य एव तात्पर्यमिति प्रागेवोपपादितम् । अग्न्या- दिप्राप्तिषु सालोक्यादितारतम्यमस्ति । ब्रह्मप्राप्तौ तु सायुज्यरूपायां पूर्व त्रयमध्यविनाभूतम् । यतु, “मोक्षं सालोक्यसारूप्यं प्रार्थये न कदाचन । इच्छाम्यहं महाबाहो सायुज्यं तव सुव्रत ॥ “लोकेषु विष्णोर्निवसन्ति केचित् समीपमृच्छन्ति च केचिदन्ये । अन्ये तु रूपं सदृशं भजन्ते सायुज्य- मन्ये स तु मोक्ष उक्तः॥” इत्यादि - तदपि श्रीविष्णुलोकादिविचिनावान्तरपदप्राप्त्यपेक्षयेति न दोषः । 1 1 न च सेवा दु:खहेतुः सेवात्वादिति वाच्यम्; अनीश्वर सेवापक्षीकारे सिद्धसाधनात् । माह परमपुरुषभोगनिर्मनेति । " जगव्यापारबजे प्रकरणादसन्निहितत्वाच” इति सूत्रार्थमभिप्रयन् माह जगद्व्यापारेति । जगद्वयापारमोक्षप्रदत्वादेरपि मुक्तसाधारण्ये तेषां वेदान्तेषु ब्रह्मलक्षणत्वेनोपदेशो न स्या दिति भावः । “भोगमात्र साम्यलिङ्गाच” इति सूत्रार्थमभिप्रयन् माह ज्ञानानन्देति अग्निवाय्वादित्येति जीवे जीवान्तरलयस्य तैरनभ्युपगमात् । इतरथा आमोक्षात्स्थायित्वस्य तदभ्युपगतस्य भङ्गप्रसङ्गादित्यर्थः 1 संसारेऽपि समत्वादिति । जीवशरीरस्य परमात्मानं प्रत्यपि शरीरत्वादित्यर्थः । मोक्षेऽप्यभावादिति । न हि भगवद्विप्रस्य मुक्तं प्रत्यपि शरीरत्वमस्तीति भावः । एवमन्यदिति । स्वरूपैक्यादिकमित्यर्थः । अग्न्यादिप्राप्तिष्विति । तत्र हि अभ्यासालोक्यं प्राप्तानामप्यन्यादिसमानमोगत्वादिलक्षण सायुज्या - भावोऽपि सम्भवति । प्रकृते तु अप्राकृतभगवल्लोकगतानां सायुज्यादिकमवर्जनीयमिति भावः । पूर्व श्रयमिति । सालोक्यसारूप्यसामीप्यानीत्यर्थः । श्रीविष्णुलोकादीति । प्रकृतिमण्डलान्तर्गतलोकान्तर- विषयाणीमानि वचनानि । प्रकृतिमण्डलानन्तर्गत भगवल्लोकगतानां तु सायुज्यादिकमावश्यकमिति भावः । “दिव्यं स्थानमजरञ्चाप्रमेयम्”, “अक्षरे परमे व्योमन्”, “वद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति” इत्यादिक- मिहाभिप्रेतम् । इत्यादिनेत्यनन्तरम् अवगतस्य भोगस्येति शेषः । अग्निवाय्वादित्येति । जीवे जीवान्तर- लयस्य कैरप्यनभ्युपगमात् । अन्यथा नामोक्षाज्जीवभावस्य स्थायितायास्तदभ्युपगताया अनुपपत्तेरिति भावः । समत्वादिति । [ संसारेsपि ] जीवशरीरम्य परमात्मानं प्रत्यपि शरीरत्वादिति भावः। मोक्षेऽप्ययोगादिति । भगवद्विग्रहस्य मुक्तं प्रत्यपि शरीरत्वायोगादिति भावः । अन्यदिति । स्वरूपैक्यमित्यर्थः । “अन्यद्द्रव्यं हि नैति तद्द्रव्यतां यतः” इत्युक्तरीत्या भिन्नयोरैक्यायोगात्, अग्न्यादिसायुज्यस्थले एकस्य युगपत् क्रमेण वाऽनेक- देवताभिरैक्यासंभवाच्चेति भावः । पूर्वेत्त्रयमिति । सालोक्यसारूप्यसामीप्यानीत्यर्थः । श्रीविष्णुलोका- दीति । प्रकृतिमण्डलान्तर्गतेत्यादिः । अप्राकृतलोकं प्राप्तानां तु सालोक्यादिचतुष्टयमप्यावश्यकमिति भावः । सेवात्वादिति । मन्यप्रीतीच्छाधीनव्यापारत्वादित्यर्थः । अनीश्वरसेवेत्यादि । जयं भावः- लपेटिकारंगरामानुजीव समेतं न्यायसिद्धा अनम् 251 ईश्वर सेवापक्षीकारे बाधात् । सुखरूपेषु वदान्य सेवादिषु चानैकान्त्यात् । एतद्व्यतिरिक्त सेवा दुःखहेतुः सेवात्वात् एतत्सेवावदित्यत्वापि व्यतिरेकोपलक्षितव्यक्तिद्वये अंशत: सिद्ध साघनबाधयो- रन्यतरानतिपातात् । एवं सेवामात्रपक्षीकारे दृष्टान्ताभावश्चाधिकः । केवलव्यतिरेकित्वविवक्षायां दुःखहेत्वन्तरसद्भावेन सपक्षवतस्तत्रावर्तमानस्य सेवात्वस्यासाधारणत्वप्रसङ्गात् । केवलव्यतिरेकी च निरसिष्यते । तर्कोऽपि निराश्रयो ’ निराश्रयतर्कों ? ) न साधकः । केवला व्याप्तिरप्रयोजिका । व्यभिचारश्वोक्तः । दुःखहेतुत्वे च पापावष्टब्धत्वमुपाधिः । निवृत्तस्वातन्त्र्यामिमानस्य दासभूतस्य i 1 एतद्व्यतिरिक्तेति । अत्र सर्वव्यक्तिपक्षीकारे दृष्टान्तासिद्धिप्रसङ्गादेतद्व्यतिरिक्तेति विशेषणेनैका व्यक्तिहान्तार्थे परिशेषितेति द्रष्टव्यम् । अत्र एतद्व्यतिरिक्त सेवात्वस्य पक्षतावच्छेदकीकरणात् नेश्वरसेवात्वम्, अनीश्वरसेवात्वं वा पक्षतावच्छेदकम् येन पूर्वोक्तदोषः स्वादिति भावः । व्यतिरेकोपलक्षितेति एतद्व्यक्तिष्यतिरिक्तक्रूर वदान्यसे वारुपयक्तिद्वय इत्यर्थः । क्रूरसेवायामंशतः सिद्धसाधनम्, वदान्यसेवायामशतो बाघ इति भावः । तत्त्रावर्तमानस्येति । पुत्रनाशादौ सपक्षे सेवात्वाभावादिति भावः । निराश्रयतर्क इति । तस्य मानान्तरा ( प्रमाणा ? ) नुग्राहकतया स्वतः प्रमाण- सेवात्वेन पक्षत्वे दृष्टान्तासिद्धिप्रसङ्गात् विशेषरूपेणैव तत् वाच्यम् । तच रूपं यद्यनीश्वर सेवात्वम्, तदा तदवच्छिन्ने दुःखहेतुत्वस्य संप्रपन्नतया सिद्धसाधनम् । यदीश्वरसेवात्वम्, तदा बाघ: ; ईश्वरसेवायाः शास्त्रश्लेन दुःखहेतुत्वाभावसिद्धेरिति । सुखरूपेष्विति दुःखहेतुत्वाभाववत्स्वित्यर्थः । अनैकान्त्या - दिति । तत्र दुःखहेतुत्वाभावस्यानुभाविकत्वादिति भावः । ननु दुःखहेतुत्वेन संप्रतिपन्न क्रूरसे वाव्यति तद्व्यक्तित्वेनोपादाय तद्व्यक्तिभिन्नसेवात्वस्य पक्षतावच्छेदकत्वाभ्युपगमान्न दृष्टान्तासिद्धिः ; न वा सिद्धसाधनबाधावित्यत माह एतदिति । व्यतिरेकोपलक्षितेति । उक्तमेदविशिष्टेत्यर्थः । व्यक्तिद्वय इति । करसेवावदान्य सेवारूपव्यक्तिद्वय इत्यर्थः । अन्यतरानतिपातादिति । उक्तपक्षतावच्छेदकसामा- नाधिकरण्येन साध्यसिद्धेरुद्देश्यत्वे उक्तपक्षतावच्छेदका कान्धकर से व्यक्तौ अंशतः सिद्धसाधनम् ; नवच्छेद- कावच्छेदेन तथात्वे, वदान्यसे वाव्यक्तावंशतो बाघ इति भावः । केवलव्यतिरेकित्वविवक्षायामिति । तथासति ह्यन्वयदृष्टान्ताभावो न दोषायेत्यभिप्रायः । दुःखहेत्वन्तरेति । पुत्रनाशादिरूपेति भावः । असाधारणत्वप्रसङ्गादिति । पुत्रनाशादिरूपसपक्षस्य सत्वात् तत्र हेतोरसत्त्वाच्चेति भावः । ननु सेवात्वे दुःखहेतुत्वं स्यादिति संभावनात कंबलात् दुःखहेतुत्वसिद्धिः स्यादित्याशङ्कयाह तर्क इति । निराश्रय इति । खानुग्राह्यत्वेन किञ्चन प्रमाणमनाश्रित इत्यर्थः । तर्कस्य हि प्रमाणानुग्राहकत्वमेव । न तु प्रमाणत्वमिति भावः । केवलेति । विपक्षे बाधकवर्का सहकृतेत्यर्थः । व्याप्तिः = व्याप्तिधीः । अप्रयोजिकेति । साध्यासाधिकेत्यर्थः । मनुमितिप्रतिबन्धिकाया आहार्यव्यभिचारशङ्कायाः आहाय- साध्याभावशङ्काया वा तर्केणैव निवर्तनीयत्वात् । अन्यथा शब्दो नित्यत्वातिरिक्तशब्दधर्मातिरिक्त- धर्मवान् प्रमेयत्वादित्यादिमहाविद्यानुमानेनापि साध्यसिद्धिप्रसङ्गादिति भावः । वस्तुतो व्याप्तिधीरेव नेत्याह व्यभिचार इति । उपाधिमप्याह दुःखेति । उपाधिरिति । पापजन्यत्वस्य दुःखहेतुत्व- I 252 जीवपरिच्छेदः (सर्वमतान्तरमोक्षदूषणम् ) (दासीभूतस्य) | ईश्वर सेवायाः स्वरूपानुरूपत्वेन सुखरूपत्वमेवोपपन्नम् । तदेवं विषय-कारण- स्वरूप- विशेषविशिष्टज्ञानविशेषसाध्यो मोक्षः, स च निर्दुःखनिरतिशयानन्दरूपभगवदनुभवात्मक इति सिद्धम् । अन्येषां तु देहविच्छेद मात्र सहस्रयुवत्तिसम्भोग - ज्ञानालीकलय-वासनात्यन्तविराम-विषयो- परागवैधुर्य- नित्योर्ध्वगमनाईच्छरीरानुप्रवेश - विशिष्टनिरावरणत्व - वियातानुभव-स्वातन्त्र्यशिवसा- स्वाभावादिति भावः । दासीभूतस्येति । भवं भूतशब्दः साम्यवाची । पितृभूत- इतिवत् । ततश्व दास सदृशस्येत्यर्थः । यद्वा बन्धदशायां स्वातन्त्र्याभिमानशालितया यदासत्वादभूततद्भावच्प्रित्ययोपपत्तिः । दासभूतस्येति पाठस्तु सुगम एव ॥ विषयकारणेति विषयविशेषो ब्रह्म । कारणविशेषो विवेकादिसाधनसप्तकम् । स्वरूप- विशेषस्तु दर्शनसमानाकारत्वादिः । चार्वाकमतमाह । देहविच्छेदमाल - सहस्रयुवतिसंभोगेति । घीसन्तानप्रणाशमुक्तिवादिप्रज्ञाकरमतमाह ज्ञानालीकलयेति । समस्तालीक विषयज्ञानसन्तानोच्छेद इत्यर्थः । न्यायपरिशुद्धयन्ते तथाभिधानात् । विषयवासनोच्छेदमुक्तित्ववादिबौद्वैकदेशिम तमाह वासनात्यन्तविरामेति । विषयोपरागलक्षणोपप्लवशून्य चित्सन्ततिमुक्तित्ववादिनां तदेकदेशिनामेव मतमाह विषयोपरागवैधुर्येति । जैनमत्र मेदान् माह नित्योभ्वं गमनेत्यादिना । अच्छरीरानु- प्रवेशेति । अर्हतः शरीरानुप्रवेश इत्यथः । सर्वलोकमस्तको परिनिविष्टसाधारणदेहानुप्रवेश इत्यर्थः । विशिष्टनिरावरणत्वेति । निरावरणत्वविशिष्टत्वमित्यर्थः । लोकाकाशमतिक्रम्य सकललोकाकाशमस्तक- स्थायिनि अलोकाकाशेऽवस्थानमिति तन्मतम् । वियातेति । वियतानुभवः प्रगरमानुभवः । स एव य अपवर्गः । संसारदशायां हि विषयसम्बन्धवशेन तीव्रवायुविक्षिपदीपवन्न प्रागरम्यमिति द्रष्टव्यम् । व्यापकत्वात् । ईश्वरसेवारूपपक्षावृत्तित्वाचेति भावः । ईश्वरसेवा सुखहेतुः पुण्यजन्यत्वात् खर्गादि प्राप्तिवदित्यनुमानस्य वा शास्त्रस्यैव वा ईश्वरसेवायां सुखहेतुताग्राहकप्रमाणस्यानुग्राहकं संभावना- तर्कमाह निवृत्तेति । दासभूतस्येति । स्वाभाविकदासत्वाश्रयस्येत्यर्थः। दासीभूतस्येति कचित् पाठः । तत्र दासशब्देन खबुद्ध्याऽपि दासत्वं दासत्वबुद्धिविषयत्वरूपं विवक्षितमिति विप्रत्ययोपपत्तिः || B विषयेत्यादि । विषय विशेषः = ब्रश, कारणविशेष | = विवेकादिसाधनसतकम् । खरूप- विशेषः = दर्शन समानाकारत्वादिः । देहविच्छेदः सहस्रयुवतिसंभोगो वा मोक्ष इति चार्वाकमतम् । ज्ञामाळीकरयेति । विषयविषयिभावापन्नयोर्ज्ञानाळीकयो रुच्छेद इत्यर्थः । मळीकविषयज्ञानसन्तानोच्छेद इति यावत् । स्पष्टमिदं न्यायपरिशुद्ध्यन्ते । इदश्च प्रज्ञाकरमतम् । बासनात्यन्तविरामेति । विषय- बासनोच्छेद इत्यर्थः । इदश्च बौद्वैकदेशिमतम् । विषयोपरागवैधुर्येति । चित्सन्ततिनिष्ठा विषयो- परागात्मकोवप्लवशून्यतेत्यर्थः । इदमपि बौद्धकदेशिमतमेव । नित्योर्ध्वगमनेति । भयश्च जैनमत मेदः । अर्हच्छरीरानुप्रवेशेति । सर्वलोकमस्तको परिनिविष्टसाधारण देहविशेषानुप्रवेश इत्यर्थः । विशिष्टनिरा- वरणत्वेति । मानन्दप्रकाशरूपविशेषयुक्तं निरावरणत्वमित्यर्थः । वियतानुभवः = प्रगल्भानुभवः । संसारदशायां विषयसंबन्धवशेन वायुविक्षिप्तदीपवन्न प्रांगरभ्यमिति भावः । इमे जैनमतमेदा इत्याहुः । रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 1 25; रूप्य - शिवसाभ्यापत्ति- चिच्छक्तिपरिशेष- आविद्यानिवृत्ति उपाधिनिवृत्ति-सकलवैशेषिकगुणोच्छेद- केवलात्मानन्दानुभवप्रभृतयो निश्श्रेयस विकल्पा देहातिरिकात्मसद्भाव - बाह्यार्थपारमार्थिकत्व- तत्तदागमाप्रामाण्य ब्रह्मनिर्विकारत्वनिर्दोषत्व-ज्ञानानन्दादिनानप्रतिपादनादिभिदूषणीयाः । यदिह दृषद्विशेषनिःश्रेयसवादिनां दृषन्मतीनामिदमनुमानम् - आत्मा कदाचिदखिलविशेषगुणशून्यः अनि- त्यवैशेषिकगुणाश्रयत्वात् उत्पद्यमानघट-प्रलयाकाशादिवदिति ; तज्ञागमबाधस्तावत् व्यक्तः । ज्ञान- संस्कारपक्षे हेतोरन्यतरा सिद्धिश्च । ज्ञानादीनां भवदभिमतगुणत्वानभ्युपगमात् सिद्धसाधनं स्वरूपा- पाशुपतानां मतभेदानाह स्वातन्त्र्य शिव सारूप्य शिवसाम्यापत्तिचिच्छक्तिपरिशेषेति । मृषावा- दिनां मतमाह अविद्यानिवृत्तीति । यादवमास्करयोर्मतमाह उपाधिनिवृत्तीति । नैयायिकमत- माह सकल वैशेषिकेति । साङ्ख्यमतमाह केवलेति । देहातिरिक्तात्मसद्भावेति चार्वाकमंत- दूषणम् । बाह्यार्थपरामार्थिकत्वेति । विषयोपरागवैधुर्येति बौद्धकदेशिमतदूषणम् । तचदागमा- प्रामाण्येति चार्वाक बौद्धजनशैवादिमतदूषणम् । ब्रमनिर्विकारत्वेति यादव भास्करमैतदूषणम् । निर्दोषत्वेति मृषावादिमतदूषणम् । ज्ञानानन्दनित्यत्वप्रतिपादनेति नैयायिक मतदूषणमित्यादिऊहाम् । अनित्यवैशेषिकगुणाश्रयत्वादिति । वैशेषिकगुणाश्रयस्येश्वरेऽपि विद्यमानतया तत्र व्यभिचार- वारणाय अनित्येति । संयोगादिरूपानित्यगुणाश्रये तत्रैव व्यभिचारवारणाय वैशेषिकेति । उत्पद्य- मानघटप्रलयाकाशवदिति । उत्पद्यमानघटवत् प्रलयाकाशवच्चेत्यर्थः । घटस्योत्पत्तिदशायाम् माकाशस्य प्रलयदशायाश्च निर्गुणत्वादिति भावः । आगमवाध इति । " न विज्ञातुर्विज्ञातुर्विपरिलोपो विद्यते” इत्याममवाध इत्यर्थः । मनित्यविशेषगुणाश्रयत्वं वदता किं ज्ञानस्वरूपपरिणतयो गुणत्वेना. भिप्रेताः, उत ज्ञानस्वरूपमेव ? नाथ इत्याह ज्ञानसंस्कारपक्ष इति । इच्छादीनां ज्ञानपरिणाम- स्वातन्त्र्यम्, शिवसारूप्यम्, शिवसाम्यापत्तिः, चिच्छति परिशेषथ एते पाशुपतमत मेदाः । अविद्यानिवृत्तिरिति मृषावादिमतम् । उपाधिनिवृत्तिरिति यादवभास्करयोर्मतम् । सकल: वैशेषिकगुणोच्छेद इति नैयायिकमतम् । केवलात्मानन्दानुभव इति सारूयमतम् । श्रभृति- शब्देन नित्यसुखाविर्भावादयो भूषणाद्यभिमता प्राह्याः । देहातिरिक्तात्मसद्भावेति चार्वाकदूषणम् । बाह्यार्थपारमार्थिकत्वेति बौद्धदूषणम् । तचदागमाप्रामाण्येति चार्वाकादीनां सर्वेषां दूषणम् । ब्रह्मनिर्विकारत्वेति यादवभास्करमतदूषणम् । निर्दोषत्वेति मृषावादिमतदूषणम् । ज्ञानानन्दादि- नित्यत्वेति नैयायिक मतदूषणम् । आदिना अन्यलोकास्तत्तन्मतदूषणप्रकारा प्रायाः । ईश्वरे व्यभिचार- वारणाय अनित्येति । संयोगादिकमादाय तत्रैव तद्वारणाय वैशेषिकेति । उत्पद्यमानेत्यादि । उत्पत्तिकालावच्छिन्नघटवत् प्रळयावच्छिन्ना का शव चेत्यर्थः । उत्पत्तिकाले घटादेः, प्रळये माकाशस्त्र च निर्गुणत्वादिति भावः । आगमबाध इति । " न विज्ञातुर्विज्ञातेर्विपरिलोपो विद्यते” इत्यागमेनं बांध इत्यर्थः । ज्ञानसंस्कारपक्ष इति । जयं भावः - इच्छात्वादयो धर्मभूतज्ञानस्यैवावस्थाविशेषाः । नं विच्छादयोऽतिरिक्तगुणाः सन्ति । मतस्तान् भादायानित्यवैशेषिकगुणाश्रयत्वोपपादनं न संभवति । परंतु254 जीव परिच्छेदः (कैवल्यमोक्षत्वशंका) सिद्धिश्च । प्रलयाकाशादेरनभ्युपगमात् उत्पद्यमानघटादेरपि सगुणत्वाभ्युपगमादुदाहरणस्याश्रयही- मत्व साध्य विकलल । प्रलयकालगतप्रकृत्यादेरपि सच्चादिगुणयोगात् परैरनभ्युपगमाच्च न तद्दृष्टा- न्वोपन्यासः । एवमस्मदीये ज्ञानसंस्कारपक्षे मुक्तावस्थायां ज्ञानस्याखिलविशेषगुणशून्यत्वमस्तु वा, मावा, तथापि परानभ्युपगमात् नैष दृष्टान्तः । ज्ञानद्रव्यत्वतद्गतसंस्कारयोस्तैरनभ्युपगमादिति ॥ · ननु स्वात्मानन्दानुसन्धानरूपकैवल्याख्योऽपि मोक्षो भगवद्यामुनमुनिभिरुक्तः, “ऐश्वर्याक्षर- याथात्म्यभावश्चरणार्थिनाम् । वेद्योपादेयभावानामष्टमे भेद उच्यते ॥” इति, “संसृत्यक्षरवैष्णवा- ध्वसु नृणां सम्भाव्यते कर्हिचित्” इति च । अनुसृतश्चायमर्थो भाष्यकारैरपि । तथा हि “चतुर्विधा स्वपक्ष इत्यर्थः । ज्ञानस्वरूपस्यैवेच्छादयः परिणतय इति पक्षे ज्ञानस्यैव परिणत्याश्रयतया आत्मखरूपे इच्छायाश्रयत्वाभावात् मन्यतरासिद्धिः । द्वितीयं दूषयति भवदभिमतेति । भस्मन्मते ज्ञानस्य नित्यद्रव्यत्वेन रूपादिवदागन्तुक गुणस्वानभ्युपगमात् सिद्धसाधनं स्वरूपासिद्धिश्चेत्यर्थः । उदाहरण- स्वेति । उदाहरणस्य दृष्टान्तस्य । आश्रयहीनत्वम् = सत्स्वरूपत्वमित्यर्थः । ननु भवदभिमतं ज्ञानद्रव्यमेव मुक्तिकालीनं दृष्टान्तो भविष्यतीत्याशङ्कयाह एवमस्मदीय इति । मुक्तावस्थाय कर्मकृतपरिणामाभावेऽपि धीविकासादिरूपानन्तगुणसम्भवमभिप्रेत्योक्तं मावेति । परानभ्युपगमादिति । नैयायिकः स्वाभिमतस्यैव दृष्टान्तीकर्तव्यत्वादिति भावः ॥ ऐश्वर्येति । ऐश्वर्यशब्दितप्राकृतभोगापेक्षया अक्षर शब्दित प्रत्यगात्मयाथात्म्यस्य केवल्यस्य पृथ- वकीर्तनादिति भावः । एवं, “संसृत्यक्षर” इत्यत्रापि द्रष्टव्यम् । वेद्येति । ज्ञातव्यानामनुष्ठे- स्मृतिहेतुसंस्कारस्य शक्तिविशेषरूपस्यात्मनिष्ठतया तमादायैव हेतुरुपपादनीयः । तस्य ज्ञाननिष्ठत्वपक्षे तु मात्मन्यनित्यवैशेषिकगुणाश्रयत्वमेव सिद्धान्तिमते न संभवतीत्यन्यतरा सिद्धिरित्यर्थः । भवदभिमत- गुणत्वेति । द्रव्यव्यावृत्तजातिरूपत्वेन भवत्सम्मतगुणत्वेत्यर्थः । ज्ञानस्य तद्विशेषरूपेच्छादीनां च सिद्धान्ते द्रव्यत्वाभ्युपगमात् रूपादीनामेव तादृशगुणत्वसंभवः । संस्कारस्याद्रव्यतया तत्संभवेऽपि तस्य ज्ञाननिष्ठत्व- मेवेति भावः । स्वरूपासिद्धिश्चेति । रूपादीनामेवानित्यविशेषगुणरूपतया तदभावस्यात्मनि मतद्वयेऽपि संप्रतिपन्नत्वादिति भावः । उदाहरणस्य दृष्टान्तस्य, आश्रयहीनत्वम् = अप्रसिद्धिः । ननु सिद्धान्त्यभिमत- ज्ञानद्रव्यमेव मुक्तिकालीनं दृष्टान्तस्स्यात् तस्य संस्काररूपा नित्यविशेषगुणवत्त्वात् मुक्तिकाले तदभावेन सकलविशेषगुणशून्यत्वाच्चेत्यत माह एवमिति । मुक्तिकाले प्राचीनसंस्काराणां विनाश भावेऽपि क्षत्य- भावात् मा वेत्युक्तम् । परानभ्युपगमादिति। नैयायिकैः स्वाभिमतस्यैव दृष्टान्तीकरणीयत्वादिति भावः ॥ ऐश्वर्येति । ऐश्वर्यापेक्षया भगवच्चरणापेक्षया चातिरिक्तस्य कैवल्याख्यपुरुषार्थस्याक्षर याथात्म्य- 1 ननु सात्त्विकत्यागादिपूर्वकमेवाऽऽत्मावलोकन साधनकर्मयोगज्ञानयोगानुष्ठानात् तस्य च भक्त्यर्थत्वात् भूमविद्यायां प्राणरूपजीबोपासनस्य पृथक्फलाकीर्तनात् पञ्चाग्निविद्यायाञ्च ब्रह्म- शेषतयैव जीवोपासनात् ज्ञानयोगफलमात्मसाक्षात्कारः ऐहिक एव । अतः शेषत्वज्ञानिनाऽनुष्ठितस्य कैवल्यरूपामुष्मिक फलजनकत्वमेवासंभावितम् । व्यक्तवचनाभावाच्च इति तटस्थशंकां संप्रदाय- विरोधेन शमयन् तस्यापि मोक्षत्वं शङ्कते नन्विति । “कैवल्यं भगवन्तञ्च मन्त्रोऽयं साधयिष्यति” इत्यादिप्रमाणमप्यत्र । " रत्नपेटिकारणरामा जीयसमेतं न्यायासेाजन- ५ 255 भजन्ते माम्” इत्यादी, “जिज्ञासुः = प्रकृति वियुक्तात्मस्वरूपावाप्तीच्छुः” इत्याद्युक्तेः । अष्टमाध्याया- रमेऽपि सप्तमार्थानुक्रमणे, “सुकृततारतम्येन च प्रतिपतिवैशिष्टया दैश्वर्याक्षरयाथात्म्य भगवत्प्राप्ती- च्छयोपासक मेदम्” इत्याद्युक्तेश्च । तथा, “कैवल्यार्थिनां स्मरणप्रकार माह” इत्युक्त्वा, “यदक्षरं वेद” इति श्लोकमवतार्य, “सर्वद्वाराणि” इत्यादेर्व्याख्याने, “ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म मद्वाचकं व्या- हरन् वाच्यं मामनुस्मरन् आत्मनः प्राणं मूर्धन्याधाय देहं त्यजन् यः प्रयाति, स याति परमां गतिम् । प्रकृतिवियुक्तं मत्समानाकारमपुनरावृत्तिमात्मानं प्राप्नोतीत्यर्थः” इति चोतेः । अनन्तरच, “एव- मैश्वर्यार्थिनः कैवण्यार्थिनश्च स्वप्राप्त्यनुगुणं भगवदुपासनप्रकार उक्तः । अथ ज्ञानिनो भगवदुपा- सनप्रकारं प्राप्तिप्रकारचा हं” इत्युक्त्वा, “अनन्यचेताः” इत्येतद् व्याख्यातम् । “अतः परमध्याय- यानाश्चार्थानामित्यर्थः । चतुर्विधा भजन्ते मामित्यादाविति । " चतुर्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्जुन । बार्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ ||” इति सप्तमाध्यायगतश्लोक व्याख्यानावसरे कैवल्यार्थ (र्थि?) वाचिजिज्ञः सुशब्दार्थविवरणे प्रकृतिवियुक्तमेव स्वरूपं कैवल्यमिति निर्णीतमित्यर्थः । उपासक मेदमित्यादीति । सुकुततारतम्येन च प्रतिपत्तिवैशिष्टचादेश्व र्याक्षर भगवत्प्राप्त्यपेक्षयोपासक मेदम्, भगवन्तं प्रेप्सोर्नित्ययुक्ततयैकभक्तितया चात्यर्थ परमपुरुषप्रियत्वेन च त्रैष्ठयम्, दुर्लभत्वश्च प्रतिपाद्यैषां प्रयाणां ज्ञातव्योपादेयमेदांध प्रास्तौषीत्” इत्युक्तमिति भाव्यम् । भन उपासक मेदमित्यस्य प्रतिपाद्येत्यनेनान्वयः । यदक्षरमिति । “यदक्षरं वेदविदो वदन्ति विशन्ति यद्यतयो वीतमाः । यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत् ते पत्र संग्रहेण प्रवक्ष्ये ॥ सर्वद्वाराणि संयम्य मनो हृदि निरुध्य च । मूयधायाऽऽत्मनः प्राणमास्थितो योगधारणाम् || ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म व्याहरन् माम- नुस्मरन् । यः प्रयाति त्यजन् देहं स याति परमां गतिम् ॥ अनन्यचेताः सततं यो मां स्मरति नित्यशः । तस्याहं सुलभः पार्थ नित्ययुक्तस्य योगिनः ॥ मामुपेत्य पुनर्जन्म दुःखाकयमशाश्वतम् । नाप्नुवन्ति महात्मानः संसिद्धिं परमां गताः ॥ ब्रह्मभुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनोऽर्जुन । मानुपेत्य तु कौन्तेय ! पुनर्जन्म न विद्यते ॥ सहस्रयुगपर्यन्तमहमणो विदुः । रात्रि युगसहस्रान्तों तेऽहोरात्रविदो जनाः ॥ अव्यक्तात् व्यक्तयः सर्वाः प्रभवन्त्यहरागमे । राज्यागमे प्रलीयन्ते तत्रैवाव्यक्त- संज्ञके ॥ भूतग्रामः स एवायं भूत्वाभूत्वा प्रलीयते । रात्यागमेऽवशः पार्थ ! प्रभवत्यहरागमे ॥ परस्तस्मात्त भावोऽन्योऽव्यक्तोऽव्यक्तात् सनातनः । यः स सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति ॥ अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम् । यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥ पुरुषः स परः पार्थ! भवत्या लभ्यस्त्वनन्यया” इति हि श्लोकक्रमः । सर्वद्वाराणीत्यादेर्व्याख्यान इति । “सर्वद्वाराणि”, “ओमित्येकाक्षरम्” इति श्लोकद्वयव्याख्यान इत्यर्थः । " एवमैश्वर्यार्थिनः” इत्यादि शब्देनाभिधानादिति भावः । चतुर्विधा भजन्ते मामित्यादाविति । " चतुर्विधा भजन्ते मां बना: सुकविनोऽर्जुन । मार्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ” इति लोकव्याख्यानावसर इत्यर्थ: । जिज्ञासुः प्रकृति वियुक्तात्मस्वरूपावाप्तीच्छुरित्यादीत्यादिना, “ज्ञानमेवास्य स्वरूपमिति जिज्ञासुरित्युकम्” 256 जीव परिच्छेदः (कैवल्य सद्भाव समर्थनम् ) 1 शेषेण ज्ञानिनः कैवल्यार्थिनश्चापुनरावृत्तिम्, ऐश्वर्यार्थिनः पुनरावृत्तिश्चाह” इत्युक्त्वा, “मामु- पेत्य” इत्यादिकम्, " प्रभवत्यहरागमे” इत्येतदन्तं व्याख्याय, “कैवल्यं प्राप्तानामपि पुनरावृत्तिन विद्यते इत्याह” इत्युक्त्वा, “परस्तस्मात्तु” इत्यादिकमपि, “तद्धाम परमं मम” इत्येतदन्तं व्याख्या- तम् । अनन्तरश्च, “ज्ञानिनः प्राप्यं तु तस्मादत्यन्तविभक्तमित्याह” इत्युक्त्वा, “पुरुषः स परः’ इति श्लोको व्याख्यातः । अनन्तरञ्च, “आत्मयाथात्म्यविदः परमपुरुषनिष्ठस्य च साधारणीमचिरा- दिकां गतिमाह” इत्युक्तम् । अथ तन [त्य ?] भाष्यग्रन्थ एवेह लिख्यते । तथा हि- " द्वयोरप्यचिरादिका गतिः श्रुतौश्रुता । सा चापुनरावृचिलक्षणा । यथा पञ्चाग्निविद्यायम्, “तद्य इत्थं विदुर्ये चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप इत्युपासते तेऽविषममिसम्भवन्त्यचिषोऽहः” इत्यादी । अचिरादिना गतस्य परब्रह्म- प्राप्तिरपुनरावृत्तिश्वाम्नाता, “स एनान् ब्रह्म गमयति एतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानवमावर्त नावर्तन्ते” इति । न च प्रजापतिवाक्यादौ श्रुतपरविद्याङ्गभूतात्मप्राप्तिविषयेयम्, “तद्य इत्थं विदुः’ इति गति- श्रुतिः ; “ये ब्रेमेऽरण्ये श्रद्धा तप इत्युपासते” इति परविद्यायाः पृथक्हुतिवैयर्थ्यात् । पञ्चाग्नि- विद्यायाञ्च, “इति तु पञ्चम्याहुतावापः पुरुषवचसो भवन्ति इति, “रमणीयचरणाः”, “कपूयचरणाः” इति पुण्यपापहेतुको मनुष्यादिभावोऽपामेव भूतान्तरसंसृष्टानाम्, आत्मनस्तु तत्परिष्वङ्गमात्रमिति चिदचितोर्विवेकममिधाय, “तत् य इत्थं विदुः, तेऽर्चिषमभिसम्भवन्ति, इमं मानवमावर्ते नावर्तन्ते” इति विविके चिदचिद्वस्तुनी त्याज्यतया प्राप्यतया च य इत्थं विदुस्तेऽचिरादिना गच्छन्ति । न च पुनरावर्तन्ते इत्युक्तमिति गम्यते । आत्मयाथात्म्यविदः परमपुरुषनिष्ठस्य च, ““स एनान् ब्रह्म माध्यवाक्यम् । माध्यग्रन्थ एवेति । " द्वयोः” इत्यारभ्य, “यस्यात्मा शरीरम् इत्यादि- भुविसिद्धम्” इत्यन्तो भाष्यग्रन्थो द्रष्टव्यः । तेऽर्चिषमिति । " तद्य इत्थंविदुः” इति प्रावप्रस्तुताः पश्चाभिविधा निष्ठाः पामृश्यन्ते । “ये चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप इत्युपासते” इति श्रद्धापूर्वकं ब्रह्मोपासीनाः परामृश्यन्ते । तेऽचैिषमभिसम्भवन्तीत्यत तच्छब्देन प्रकृतानामुभयेषामपि परामर्श इति मावः । ननु, " तद्य इत्थं विदुः” इति न केवलं जीवनिष्ठाः परामृश्यन्ते । येन तेषामप्यचिरादिगतिब्रह्मप्राप्तिर्वा प्रसजेत् । अपितु ब्रह्मविद्याङ्गभूतजीवनिष्ठा इत्याशङ्कय, “ये चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप इत्युपासते” इत्यने नैव ब्रह्मविदां सर्वेषां पर सृष्टतया " तद्य इत्थं विदुः” इति पृथक्कीर्तन वैयर्थ्यादिति परिहरति न च प्रजापतीति । “अयमात्माऽपहतपाप्मा विजरो विमृत्युर्विशोको विजिघत्सोऽपिपासः सत्यकामः सत्यसङ्कल्पः । सोऽन्वेष्टव्यः स विजिज्ञासितव्यः । सर्वान् लोकान् आप्नोति सर्वोश्च कामान् यस्तमात्मान- मनुविध विजानातीति प्रजापतिरुवाच " इति प्रजापतिवाक्य श्रुतंपर विद्याङ्गभूतात्मोपासननिष्ठविषया न भवतीत्यर्थः । इति तु पश्चभ्यामाहुतानिति । उक्तेन प्रकारेण योषिदूपान्याधारायां रेतोरूपायां पञ्चम्यामाहुतौ मप्छन्दनिर्दिष्टानि भूतसुक्ष्माणि पुरुषाकारतां भजन्तीत्यर्थः । रमणीयचरणाः रमणीयकर्माणः । कपूयचरणाः कुत्सितकर्माणः । “ज्यात्मकत्वात्तु भूयस्त्वात्” इति सूत्रं हृदि निधायाह अपामेव भूतान्तरसंसृष्टानामिति । त्याज्यतया प्राप्यतया चेति क्रमोन विवक्षितः । इत्यस्थ संग्रहः । भाष्यग्रन्थ इति । “द्वयोः” इत्यारभ्य, “यस्यात्मा शरीरमित्यादि श्रुतिसिद्धम् " इत्यन्तो भाष्यग्रन्थ इति बोद्धयम् ॥ अचित्संसृष्टावस्थाविषयमिति । संसारदशाभिप्रायमित्यर्थः । न तु कैवल्य्दशा विषयमिति भावः ॥

1 रत्नपेटिकारंगरामानुजीवसमेतं न्यायसिद्धाजनम् 257 गमयति’ इति ब्रह्मप्राप्तिकिमात्मवस्तु ब्रह्मात्मकतया ब्रह्मशेषत कर समि त्वनुसन्धेयः । तत्क्रतुन्यायाश्च । परशेषतैकरसत्वञ्च, ‘य आत्मनि तिष्ठन् … यस्यात्मा शरीरम्’ इलादि डिट” इति । अतोऽक्षरनिष्ठस्याप्यचिरादिगतिः सिद्धा । यत्त, “यः स सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति” इत्यस्याक्षर विषयस्य व्याख्याने, “सर्वेषु वियदादिभूतेषु सकारणेषु सकार्येषु विनश्यत्सु तनतंत्र स्थितोऽपि न विनश्यति’ इत्युक्तम् ; तद्यचित्संसृष्टावस्थाविषयम् । अन्यथा पूर्वोकगतिविरोधा द्वादशाध्याये च, “ये त्वक्षरम्” इत्यन, ‘तेऽपि मां प्राप्नुवन्त्येव - मत्समानाकारम संसारिणमा प्राप्नुवन्त्येवेत्यर्थ:’ इत्युक्तम् । अतः साम्प्रदायिक एवायं कैवल्याख्यो मोक्ष इति केचित् (इति चेत् ?) 2 8 अनोच्यते - न तावदयं मोक्षो भाष्यकाराभिमतः; शारीरकभाष्ये व्यक्तमुपलत् । तथा हि, " वाक्यान्वयात्” इत्यधिकरणे तावत्, “अमृतत्वस्य परमपुरुष वेदनैकोपायतया प्रतिपादनात् " इत्युक्त्वा, “परमपुरुषविभूतिभूतस्य प्राप्तुरात्मनः स्वरूपयाथात्म्यवेदनमपवर्गसाधनभूतपरमपुरुष- वेदनोपयोगितयाऽवगन्तव्यम् ; न स्वत ट्रेन” इत्युक्तम् । तथा, “येवं प्रेते विचिकित्सा ब्रह्मप्राप्तिवचनादिति । सर्वात्मना ब्रह्मज्ञानाभावे ब्रह्मप्राप्त्यभावादिति भावः । तत्क्रतुन्यायाच्चेति । “यथाक्रतुरस्मिन् लोके पुरुषो भवति तथेतः प्रेत्य भवति” इति न्यायादित्यर्थः । मन ऋतुशब्द उपासनपर यथोपासते तथा फलं प्राप्नुवन्तीत्यर्थः । ननु परशेषतैकरसस्वात्मानुसन्धानेऽपि तत्क्रतुन्यामेन परशेष- करसवात्मप्राप्तेरेवोचितत्वात् ब्रह्मप्राप्तिर्न स्यात्। न चेष्टापत्तिः ; " तत् य इत्थं विदुयें चेमेऽरण्ये” इति ब्रह्मवित्तुल्यतया ब्रह्मप्राप्तिश्रवणादिति चेन्न तत्क्रतुन्यायेन, “स एनान् ब्रह्म गमयति” इत्यस पश्चामि - विद्यानिष्ठेषु ब्रह्मात्मकखात्मप्राप्तिमात्रम्, ब्रह्मविद्याविषये तु साक्षाद्रह्मप्राप्तिरिति वैषम्याश्रयणे दोषाभाव इति भाष्यकृदभिप्राय इति पूर्वपक्ष्यभिप्रायः । अचित्संसृष्टावस्थाविषयमिति संसारदशाभिप्रायम् । न तु कैवल्यावस्थाविषयमिति भावः । ये त्वक्षरमित्यत्रेति । “ये त्वक्षरमनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते । सर्वत्रगमचिन्त्यञ्च कूटस्थमचलं ध्रुवम् ॥ सन्नियम्येन्द्रियग्रामं सर्वत्र समबुद्धयः । ते प्राप्नुवन्ति मामेव सर्वभूतहिते रताः ॥” इति श्लोकव्याख्यानावसर इत्यर्थः । अक्षरं प्रत्यगात्खरूपमित्यर्थः । न तावदयं मोक्ष इति । केवलप्रत्यगात्मयाथात्म्यज्ञानसाध्यः प्रत्यगात्मंप्राप्तिरूपो मोक्ष इत्यर्थः । " वाक्यान्वयात्” इत्यधिकरण इति । मोक्षस्य परमपुरुषवेदनैकसाध्यत्वावगम | दतथा सुर्त अयमिति । प्रत्यगात्मयाथात्म्यज्ञानसाध्यः प्रत्यगात्मप्राप्तिरूप इत्यर्थः । मोक्षो भाग्य- काराभिमत इति । मोक्षत्वेन भाष्यकारसंमत इत्यर्थः । न स्वत एवोपायत्वेनेत्युक्तमिति । तथाचोतस्य प्रत्यगात्मयाथात्म्यज्ञानसाध्यस्य मोक्षत्वाभ्युपगमे तद्विरोधः स्पष्ट एवेति भावः । 1 ननु, ‘यः प्रयाति त्यजन् देहम्’ इति त्यक्तदेद्दजीवानुभवः परमगतिरित्युक्तम्; अन्य शरीर- स्थितेऽपि परमगतित्वम्; अतो न कैवल्यं स्थलान्तरे इत्याशंक्य तददर्शन- विशिष्टात्मदर्शनदशामादाय परमगतित्वोक्तावपि मुख्यपरमगतित्वं स्थलान्तर एवेति प्रत्याह यत्त्वि- त्यादिना । 2 इति केचिदिति न स्वरसम् । नन्विति पूर्वपक्षारम्भात् इति चेदिति विगमनीयम् । 3 कैवल्यमिति फलमिष्टम् । तस्य मोक्षत्वं तु न भाष्यतः प्रतीयतेः संप्रदायविरोधश्चेति प्रत्याह । jur - 33 258 } जीवपरिच्छेदः (कैवल्यस्यामोक्षत्वे संप्रदायवाक्यानि ) मनुष्ये” इत्यादिव्याख्याने तत्तद्वाद्यभिमतमोक्षविकल्पान् उपन्यस्य, ‘वय्यन्तनिष्णातास्तु’ इत्यादिना जीवपरयोः स्वरूपस्वभावानप्यभिधाय, “जीवस्यानादिकर्म रूपाविद्या तिरोहितस्य अविद्योच्छेदपूर्वक- स्वाभाविक परमात्मानुभवमेव मोक्षमाचक्षते” इत्युक्तम् । “सर्वकर्मविनिर्मुक्तात्मस्वरूपावाप्तिर्हि भगवत्प्राप्तिगर्भा ‘त इमे सत्याः कामा अनुतापिधानाः’ इति भगवतो गुणगणस्य तिरोधाय- कत्वेनानृतशब्देन स्वकर्मणः प्रतिपादनात् " इति वेदार्थसंग्रहेऽभिहितम् । एवं वरदविष्णु मिश्रैरपि, " नन्वेवं निश्शेषकर्मक्षयाभावात् कैवल्यप्राप्तौ न मुक्तः स्यात्” इत्याशङ्कयोक्तम्, “सत्यम : अमुक्त एव सः । मोक्षस्य परमात्मानन्दानुभवरूपत्वात्, तस्य ब्रह्मानन्दानुभवाभावात् स्वानन्दमानानु- भवात् । स्वानन्दमानानुभवश्च, “योगिनाममृतं स्थानं स्वात्मसन्तोषिणश्च ये (तोषकारिणाम् ) " इति भगवत्पराशरवचनात् । मुक्तिव्यतिरिक्तमनपायि / योगसाध्य मैश्वर्यम्” इति । भट्टपराशरपादैरध्या- त्मखण्डद्वयव्याख्यायाम् ऐश्वर्याक्षरयोः अपवर्गव्यतिरिक्ततया तुल्यत्वं दर्शितम् । " अन्येष्वैश्वर्या- क्षरभोगेषु अनपेक्षया जुगुप्सया साधिष्ठानम्” इत्यादिना ।

यदि चासो मोक्षः, तदा स्वाभाविकरूपप्राप्तिमन्तरेण न पर्यवसानम् । यदि पर्यवसानम्, तदा नित्यसंसारविशेष एवायमिति मन्तव्यम् । अशरीरस्य कथं संसारित्वमिति चेत्, कथं कैवल्यं न मोक्ष इति भावः । तत्तद्वाद्यभिमतेति । " बहुधा विप्रतिपद्यन्ते केचिद्वित्तिमात्रस्यात्मनः स्वरूपोच्छित्तिलक्षणं मोक्षमाचक्षते; अन्ये वित्तिमानस्यैव सोऽविद्यः स्तमयम् ; अपरे पाषाणकल्पस्थात्मनो ज्ञानाद्यशेषवैशेषिकगुणोच्छेदलक्षणं कैवल्यरूपम् । अपरे त्वपहतपाप्मानं परमात्मानमभ्युपगच्छन्तस्तस्यैवो- पाधिसंसर्गनिमित्त जीवमावस्योपाध्य गमेन तद्भावलक्षणमा विष्ठते । श्रय्यन्त निष्णातास्तु निखिलजगदेक कारणस्य | शेष हे य प्रत्यनीकः नन्तज्ञानानन्दैकखरूपस्य स्वाभाविकानवाधिकातिशयासङ्ख्ये कल्याणगुणाकरस्य सकले तर विलक्षणस्य सर्वात्मभूतस्य परस्य ब्रह्मणः शरीरतया प्रकारभूतस्यानुकूला परिच्छिन्नज्ञानस्वरूपस्य परमात्मानुभवैकरसस्य जीवस्यानादिकर्म रूपाविद्यातिरोहितस्वरूपस्याविद्योच्छेदपूर्वकस्वाभाविकपरमा- स्मानुभवमेव मोक्षमाचक्षते " इत्युक्तमित्यर्थः । भगवत्प्राप्तिगर्मेति । भगवत्प्राप्त्यविना- भूतेत्यर्थः । तमेवार्थमुपपादयति त इमे सत्याः कामा इत्यादिना । कर्मणः प्रतिपादना दिति । ततश्च कैवल्ये तादृशकर्मणो नाशात् भगवद्गुणानुभवोऽवश्यम्भावीति भावः । अनपायीति । यापेक्षिकमनपायित्वमिति भावः । नित्यसंसारविशेष एवायमिति । बद्धस्य यदाकदाचित् स्वाभाविकपरमात्मानुभवमेव मोक्षमाचक्षत इत्युक्तमिति । तथाचोक्तप्रत्यगात्मप्राप्तेः मोक्षरूपत्वे तद्विरोषो दुर्वार इति भावः । भगवत्प्राप्तिगर्भेति । भगवत्प्राप्तिव्याप्येत्यर्थः । ततश्च भगवत्प्राप्ति- रहित सर्वकर्मनिर्मुक्तात्मखरूपमाप्तिरेव न संभवतीति भावः । व्याप्तिमेवोपपादयति त इम इति । अनपायीति । नापेक्षिकमनपायित्वं चिरकालस्थायित्वरूपमिह विवक्षितम् । इदचैश्वर्यविशेषणम् । नित्यसंसारविशेष एवायमिति । कैवल्यस्य नित्यत्वे कदाचिदपि भगवदनुभवासंभवात् कैवल्य हेतुभूतं 1 Į अन कैवल्ये मनपायित्वमुक्तम्, स्थानभ्रंशेऽपि आत्मानुभवोऽनुवर्तत इत्याशयः । 2 स्वरूपप्राप्तिमन्तरेण = स्वरूपाविर्भावं विना । 3 नित्यसंसारेति । आत्मगुणानां कामानामीषदनुभूयमानत्वेऽप्यनाविर्भावादनुतापिधानतयाऽस्य सकर्मत्वात् । रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 259 वा प्रलयदशापन्नस्य ? तदानीमप्युत्तरशरीराद्यारम्भयोग्यसुक्ष्माचित्संसर्गादिति चेत्; अस्याध्य- चित्संसर्गेऽभ्युपगन्तव्य एव । अतः शरीरारम्भो भविष्यति न वेत्येष 1एव विशेषः । किमस्याचित्संसर्गे प्रमाणमिति चेत् खपरयाथात्म्यानुभवाभावः । मायायवनिकान्तर्हितो हि जीवो यथावस्थित स्वरूपं न जानाति । किं कारणमिति चेत्; कर्मविशेषः । उक्तञ्च वेदार्थ- संग्रहे, “सर्वकर्म विनिर्मुकात्मस्वरूपावाप्तिर्हि भगवत्प्राप्तिगर्भा । ‘त इमे सत्याः कामा अनुता- भिधानाः’ इति भगवतो गुणगणस्य तिरोधायकत्वेनानृतशब्देन स्वकर्मणः प्रतिपादनात् " इति । यद्यस्य निश्शेषाविद्याविलयेऽपि परमात्मयाथात्म्यानुभवो न स्यात्, अन्येषामपि तथा स्यात् ; अविशेषात् । तावदेवास्य स्वाभाविकरूपं स्यात् । अचित्संसर्गेऽपि कथमसौ पुनर्न संसर- तीति चेत्; कैवल्य’ हेतुकर्म जनित भगवत्संकल्पस्य तथाविधत्वादिति भाव्यम् । ननु तापत्रयाभि- अपहतपाप्मत्वादिविशिष्टखाभाविकरूपमाप्तिशङ्काऽस्ति । एवस्य तु कदापि नास्ति ; कैवल्यस्य नित्यत्वाङ्गी- कारात् । तथाच कैवल्यं कष्टमेव स्यादिति भावः । किमस्येति । उत्तरकालभाविशरीरसम्बन्ध- विधुरस्येत्यर्थः । मायेति । मायाशब्देन प्रकृतिरुच्यते । ननु निःशेषाविद्याविलयेऽपि केवलस्य न परमात्मानुभवप्रसङ्गः; मविद्याविकयत्म स्वाभाविकत्वरूपाविर्भावमात्र प्रयोजकत्वात् परमात्मानुभवस्य चाखाभाविकत्वादित्याशङ्कयाह तावदेवेति । स्वाभाविक स्वरूपाविर्भावस्य परमात्मानुभवपर्यन्तत्वेन भगवत्सङ्कल्पस्य स्वर्गादप्राप्तिहेतुभगवत्सङ्कल्पस्येव भगवदनुभवविरोधित्वेन भगवदनुभवसापेक्ष प्रति पापरूपतया संसारात्मकत्वादिति भावः । अशरीरस्य कथं संसारित्वमिति । शरीरित्वस्य संसारित्व- व्यापकत्वादिति भावः । कथं वा प्रलयदशापश्नस्येति । संसारित्वमित्यनुषज्यते । तथाच व्यभिचारान्न शरीरित्वस्य संसारित्वव्यापकत्वमिति भावः । ननु शरीरित्वस्य संसारित्वव्यापकत्वविरहेऽप्यचित्संसर्गस्य तथात्वमस्त्येव; प्रळयदशायामपि सूक्ष्मा चित्संसर्गसद्भावात् । ततश्व केवले तदभावात् कथं संसारित्वमित्यभि- प्रायेण शङ्कते तदानीमपीति । केवलेऽप्यचित्संसर्गसद्भावान्न संसारित्वानुपपत्तिरिति समाधते अस्यापीति । किमस्या चित्संसर्गे प्रमाणमिति । भाविशरीरसंबन्धे सत्येव ह्यचित्संसर्गस्यावश्यकता, कैवल्यस्य नित्यत्वपक्षे भाविशरीरसंबन्धाभावादचित्संसर्गे प्रमाणाभाव एवेति भावः । मायायवनिकेति । प्रकृतिरूपतिरोधाय केत्यर्थः । कर्मविशेष इति । त्रिगुणतिरस्करिणीतिरोधान सङ्कल्प इत्यर्थः । त्रिगुण- द्रव्यसंबन्धाधीनयथावस्थितभगवदनुभवाभावसङ्कल्प इति यावत् । तथाचोक्तसङ्कल्पसत्त्वे मचित्संसर्ग मावश्यकः । तदभावे तु भगवदनुभवस्यावश्यकतया न कैवल्यसंभव इति कैवल्यवतामचित्संसर्गव्याप्येनोक- सङ्कल्पविषयत्वेनाचित्संसर्ग सिद्धिरिति भावः । वेदं बोद्धयम् - वस्तुस्थितिमनुस्मृत्या चित्संसर्गावश्य- 1 विषयानुभावौपयिक सर्वकर्मक्षयसंभवे शरीरारम्भो न भविष्यति । तत्क्षये प्रमाणाभावे तु भविष्यत्येवेत्येवंरूपो विशेषः । प्रथमः पञ्चाग्निविद्यानिष्ठे । अन्यनोत्तरः । 2 अचित्संसर्गे - अचित्परिणामकर्मसंसर्गे - तदधीन भगवत्संकल्पविषयत्वे । वक्ष्यमाणभाष्याद्यनुसारात् । 3 अन्येषामपि = परविद्यया मुक्तानामपि । तावदेवेति । यथा हि द्वैतिमते ईश्वरप्रसादाधीनो मोक्षः स्वानुभवमात्नात्मक स्वरूपाविर्भावः । 4 कैवल्यं हि विषयास्वादपरमात्मानुभवोभयराहित्यम् । तत् कैवल्यमनपायीति पक्षे एवमेव स्यादिति । 260 जीवपरिच्छेदः (कैवश्यपरिस्थितिः) इतोऽयमीश्वरज्ञानादेव विशुद्धिं गतः, तत् कथं विशदखात्मानुभवदशायामीश्वरं विस्मरेदिति चेत् ; सम्यगुक्तम् । तथापि कैवल्यसद्भावे निर्बन्धश्चेत् ‘, पूर्वोक्त एव हेतुः । उक्तञ्च सङ्गतिमाला यां श्रीविष्णुचिचैः, “ननु ब्रह्मप्राप्तीच्छयोपक्रान्तस्योपासनस्य कथं केवलप्रापकत्वम् ? उच्यते यथा स्वर्गकामस्यैव यागे प्रक्रान्तस्य यथावदननुष्ठाने ब्रह्मराक्षसत्वादि भवति” इति । ननु कस्यैवंविधे स्वाभाविकभगवद्नुभवयोग्यतागन्धविधुरतया दग्धबीजपर्याये स्वात्मन्यभिलाषः स्यादिति चेत्- हन्त ! अनेवंविधेष्वपि स्वर्गपशुपुत्त्रभिक्षौदनादिष्वभिलाषिणो दृश्यन्ते किं पुनरतिशयानन्दशालि- म्येवंविधे । प्रसिद्धश्च प्रियास्पदत्वं स्वात्मन: । आगमश्च, “आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेनम्” इत्यादि । सुप्तोत्थितप्रत्यभिज्ञानं सुखमहमस्वाप्स मित्येवंरूपं प्रागेवोक्तम् । प्रपञ्चितञ्च भाष्यादिषु । श्रीविष्णु चित्तैश्वोक्तम्, “स्वापे सुखत्वाभिज्ञानात् तद्विच्छेदे च रोषतः । तदर्थं मन्यत्यागाच्च श्रुतिस्मृतिशतैरपि” इति । ; कथमिह मोक्षव्यपदेश इति चेत्-दुःखहेतुभूत देहेन्द्रियात्यन्तविलयात् । केन मार्गेण कैवलो गच्छति? कुन तिष्ठति ? इति चेत्; [येन केनापि १] यत्नकुनापि । न तावत् अर्चिरादिगतिः प्रकृतेः परस्तात् वासश्चास्य युज्यते । परमात्मोपासनप्रकरणेष्वेव तयोः श्रवणात् । " तद्य इत्थं विदुर्ये चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप इत्युपासते” इति विभागस्यापि परमात्मात्मकखात्मानुसन्धान-खात्म- तस्यापि खाभाविकत्वादित्यर्थः । आश्चर्यवदिति । " आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेनं माश्वर्यवद्वदति तथैव चान्यः । माश्वर्यवच्चैनमन्यः शृणोति श्रुत्वाऽप्येनं वेद न चैव कश्चित् ॥” बस्यार्थः - आश्चर्यवत् । आश्चर्यम् = मदृष्टमद्भुतम् ; तद्वत्पश्यतीत्यर्थः । एवमुत्तरत्रापि द्रष्टव्यम् । तदर्थमन्यत्या- गाच्चेति । भोजनाध्ययनादीनां त्यागाच्चेत्यर्थः । श्रुतिस्मृतीति । पूर्वोक्ता श्रुतिर्द्रष्टव्या । कतोक्ता । अचित्संसर्गानभ्युपगमेऽपि भगवदनुभवविरोधि सङ्कल्पसद्भावाभ्युपगमस्यावश्यकतया तस्यैव ज्ञानसङ्कोचहेतोः पापरूपतया संसारात्मकत्वात् कैवल्यस्य नित्यत्वे केवलस्य नित्यसंसारित्वं दुर्वारमिति । पूर्वोक्त एवेति । कैवल्यहेतुजनित भगवत्सङ्कल्प एवेत्यर्थः । आश्चर्यवदिति । “माश्वर्यवत्पश्यति कश्विदेनमाश्वर्यवद्वदति तथैव चान्यः । माश्वर्यवच्चैनमन्यः श्रृणोति श्रुत्वाऽप्येनं वेद न चैव कश्चित्” इति 1 निबंन्धरचेदिति । संप्रदायाविरोधाय कैवल्यस्य त्वयाऽपि साधनादिति भावः । 2 आत्म- रूपसुखस्य स्वापे धर्मभूतज्ञाना गृहीतत्वेऽपि कैवल्ये तद्ग्राह्यत्वमप्यस्ति । 3 व्यपदेशः = सांख्यता- किंकवासनामूलकतिपय ग्रन्थगतः । 4 ननु शुक्लकृष्णगतिद्वयस्यैव शास्त्रे प्रतिपादनात् स्थलान्तरा- नुभाव्यं प्राकृतभोगेश्वर भोगरूपपुरुषार्थद्वयमेव ; जीवात्मानुभवस्तु योगजन्यः भक्त्युपसर्जनभूतः स्थूलदेहकालिक एवेति कैवल्यनिरासं सिद्धान्ते सन्यमानस्य शंकेयम् । केनेति प्रश्नानुसारात् येनके- नापीति चोचरेण भाव्यम् । स्वर्गापवर्गयो मर्गद्वये प्रसिद्धे सत्यपि मार्गान्तरेण तत्र गमनं कतिपय पुरुष- विषये इष्टम् । कथं पुनः कैवल्ये सिद्धे मार्गानिर्देशमात्रेण तदभावशंका । अस्तु वा कैवल्यकामो यत्न लोके. देशे वा म्रियते, तत्रैव तदनुभवः । न तु फलस्यापलाप इति मार्गविचारानावश्यकत्वाभि- प्रायेणैवमुक्तम् । वस्तुतः पञ्चाग्निविद्या निष्ठस्याचिरादिमिश्रं मार्गान्तरम् अन्यस्य तु केवलस्य तदमिश्रमिति मनसिकृत्य येन केनापीत्युक्तम् । तथा मध्येपथं पञ्चाग्निविद्यानिष्ठः कामं परमपद- परिसर एव कैवल्यमनुभवतु, अन्यस्तु योगिनामृतमिति दर्शिते स्थाने । तस्यामृतत्वञ्च, “आभूत- संप्लवं स्थानममृतत्वं हि भाष्यते" इति परिभाषितम् इत्याशयेन यत्नक्कापीत्युक्तम् । अन कैवल्यस्य मोक्षत्वशंकी स्वाभिमतमर्चिरादिमार्गमुपस्थापयेदिति तन्निरासायाह न तावदिति । रत्न पेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् " 261 शरीरकपरमात्मानुसन्धान मेदमूलत्वात् । यदि चास्याचिरादिमार्गेण गतिः स्यात्, तदा विशिष्ट. देशप्राप्त्या निश्शेषाविद्या निवृत्तिर्ब्रह्मप्राप्तिश्च स्यादेव ; “स एनान् ब्रह्म गमयति” इति श्रवणात् । सुत्रञ्च “दर्शनाच्च” इति । एवञ्च सति ज्ञानसंकोच हेतुभूताविद्यात्यन्तविलयात् सर्वज्ञत्वादिप्रसङ्गो दुष्परिहरः । भगवद्यामुनमुनिमिरपि, “संसृत्यक्ष रवैष्णवाध्वसु ।” इति वैष्णवाध्वा पृथगुपदिष्टः । अक्षिपुरुषस्य परमात्मत्वनिर्णयायोक्ते, “श्रुतोपनिषत्कगत्यभिधानाच्च” इति सूत्रे भाष्यञ्च, “अधिगत- परमपुरुष याथात्म्यस्यानुसन्धेयतया श्रुत्यन्तरप्रतिपाद्यमानाचिरादिका गतिर्या, तामपुनरावृत्ति- लक्षणपरमपुरुष प्राप्तिकरी मुश्कोसला याक्षिपुरुषं श्रुतवते” इत्यादि । अतोऽपि केवलात्मानुसन्धायि- नोऽचिरादिगतिर्नास्ति । अन्यथा तया परमात्मनिर्णयायोगात् । “अप्रतीकालम्बनान्नयतीति दर्शनाच्च । दर्शयति च श्रुतिर्मूर्धन्य नाड्या निर्गम्य देवयानेन गतस्य परब्रह्मनाप्तिम्, एष संप्रसादोऽस्मा- च्छरीरात् समुत्थाय परं ज्योतिरूपसम्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते” इति । वैष्णवाध्वेति । वैष्णवाध्वन एव मोक्षत्वमिति स्वमतदार्थ्याभिमानादेवमुक्तम् । यद्यपि वैष्णवध्वापेक्षया पृथग्ग्यपदेशयत् संसृत्यपेक्षयापि व्यपदेशो ऽस्येव, तथापि पूर्वोक्तयुक्तिषु तात्पर्यम् । अक्षिपुरुषं श्रुतवते इति । " तेऽर्चिषमभिसम्भवन्ति अर्चिषोऽहह भापूर्यमाणपक्षम्” इत्यारभ्य, “चन्द्रमसो विद्युतं तत्पुरुषोऽमानवः स एनान् ब्रह्म गमयति एष देवपथो ब्रह्मपथ एतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानवमावते नावर्तन्ते” इत्यन्तेनोपदिशति" इत्येतत् आदिपदाम् । प्रपञ्चित भाष्ये इति । " अप्रतीकालम्बनाम्भयतीति बादरायण उभयथा च दोषात् तत्क्रतुश्व" । अप्रतीकालम्बनान् प्रतीकालम्बनव्यतिरिक्तान् नयत्यर्चिर। दिशतिवाहिको गण इति भगवान् बादरायणो मन्यते । एतदुक्तं भवति - कार्यमुपासीनान् नयठीति नायं पक्षः संभवति । परमेवोपासीनानित्यपि नियमो नास्ति । न च प्रतीकालम्बनानपि नयति । अपितु ये परं ब्रह्म उपासते, ये चाऽऽत्मानं प्रकृतिवियुक्तं ब्रह्मात्मकमुपासते, तान् उभयविधान् नयति । ये तु ब्रह्मकार्या- न्वर्भूतनामादिकं वस्तु देवदत्तादिषु सिंहादिदृष्टिवत् ब्रह्मदृष्टया केवलं वा तत्तद्वस्तूपासते, न तान् नयति । मतः परं ब्रह्मोपासीनान् आत्मानश्च प्रकृतिवियुक्तं ब्रह्मात्मकमुपासीनान् नयतीति । कुतः ? उभयथा च दोषात् । कार्यमुपासीनान् नयजीति पक्षे, “मस्माच्छरीरात् समुत्थाय परं ज्योतिरुपसंपथ” इत्यादिकाः श्रुतयः प्रकुप्येयुः । परमेवोपासीनान् नयतीति च नियमे, " तद्य इत्थं विदुर्ये चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप इत्युपासते, तेऽर्चिषमभिसम्भवन्ति’ इति पञ्चाग्मिविदोऽचिरादिगणो नयनीति श्रुतिः प्रकुप्येत् । मत गीता वचनम् । आश्चर्यमदृष्टपूर्वमद्भु नम्, तद्धत् पश्यतीत्यर्थः । एवमुत्तरत्न द्रष्टव्यम् । दर्शनाश्वतीति । दर्शयति च श्रुतिमूर्धन्य नाड्या निष्क्रम्य देवयानेन गतस्य परब्रह्मप्राप्तिम्, “एष संसादोऽस्माच्छरीरात् समुत्थाय परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते " इति इत्युक्तसुनार्थः । वैष्णवाध्वा पृथगुपदिष्ट इति । भनेनाक्षरशब्दनिर्दिष्टकैवल्यवतां वैष्णवाध्वशब्दनिर्दिष्टा चिर । दिगतिः, परमपदप्राप्तिर्वा नास्तीति लभ्यत इति भात्रः । अन्यथेति । केवलात्मानुसन्ध। यिनोऽर्चिरादिगतिसत्त्व इत्यर्थः । तथा परमात्म , / 1 अध्वपदस्य त्रिष्वष्यन्वये अध्यभेदः स्पष्टः । वैष्णवाध्वेति पृथक्करणे वैष्णवपदस्य तध्वनश्च नियतसंबन्धसूचनात् कैवल्यस्य न सोऽध्वेति सिध्यति । 262 जीवपरिच्छेदः (केवलात्मोपासकेऽचिराद्यभावः) बादरायणः" इति सूत्रे चाल वक्तव्यं सर्वे प्रपञ्चित भाष्ये । पञ्चाग्निविद्या निष्ठस्यापि प्रकृतिविनिर्मुक्त- ब्रह्मात्मक स्वात्मानुसन्धायित्वं तत्रैव तत्क्रतुन्यायादिना निर्णीतम् । भूमविद्यागतप्राणशब्दवाच्य- केवलजीवोपासकस्य चार्चिरादिगतिः कण्ठोकया प्रतिषिद्धा, “नामादिप्राणपर्यन्तप्रतीकालम्बनानां तु उभयविधधुतिसिद्वो गसनाभावात् तत्क्रतुन्यायाच्चार्चिरादिगतिर्ब्रह्मप्राप्तिश्च न विद्यते " इत्यादिना । नामादिप्राणपर्यन्तोपासकानां ‘विशेषञ्च दर्शयति’ इति सूत्रेण फलान्तरञ्च प्रदर्शितम् । तदश्चिक- रणोपसंहारे चोक्तम्, ‘तस्मादचिन्मिश्रं केवलं वा चिद्वस्तु ब्रह्मदृष्ट्या तद्वियोगेन च य उपासते ; न तान् नयति ; अपि तु परं ब्रह्मोपासीनान्, आत्मानञ्च प्रकृतिवियुक्तं ब्रह्मात्मकमुगासीनान् आति- वाहिको गणो नयतीति सिद्धम्’ इति । सारे चोकम्, ‘पञ्चाग्निविदस्तु प्रकृतिवियुक्तात्मस्वरूपं, ‘य आत्मनि तिष्टन्’ इत्यादिना ब्रह्मात्मकमुपासते इत्यप्रतीकालम्बनत्वं तत्क्रतुन्यायाविरोधश्च । उभयेऽपि परिपूर्ण ब्रह्मोपासते मुखमेदेन, स्वात्मशरीरं ब्रह्म केचन, ब्रह्मात्मकस्वात्मानमितरे’ इत्यादि । एवं दीपेऽपि प्रपञ्चितं द्रष्टव्यम् । एवं स्थिते श्रीमद्गीताभाष्यवाक्यान्यपि तदनुरोधेन वर्णनीयानि । पञ्चाग्निविदोऽर्चिरादिगतिस्तावत् सर्वग्रन्थेषु अविगीता। तस्य च परमात्मात्मकस्वात्मानुसन्धातृत्वं सिद्धम् । तस्य किं कैवल्यमेव पुरुषार्थः, उत परमात्मानुभवोऽपीत्यन विशयः । तन च शारीरकभाष्याद्यनुसारे तस्य परमात्मानुभवः, श्रीमद्गीताभाष्य स्वारस्यानु सारे कैवल्यम् इतीच्छन्ति । उभयाविरुद्धतया ग्रन्थनिर्वहणं तु श्रीमद्गीताभाष्यटीकायां तात्पर्यचन्द्रिकायामुक्तमस्माभिः । उभयस्मिन्नपि पक्षे दोषस्स्यात् । तस्मादुभयविध. नू नयति । तदेवाह तत्क्रतुति । तत्क्रतुः । तथोपासीनः तथैव ब्रह्म प्राप्नोतीत्यर्थः । “यथाक्रतुरस्मिन् लोके पुरुषो भवति तथेतः प्रेत्य भवति तं यथा यथोपासते” इति न्यायात् इत्यादि प्रपञ्चितमित्यर्थः । प्रतिषिद्वेति । तस्मिन्नव सूत्र इति शेषः । कण्ठोक्तिमेव दर्शयति नामादीति । उभयविधेति । जीवशरीरकपरमात्मानुसन्धान- परमात्मात्मक- स्वात्मानुसन्धानलक्षणो भय विधेत्यर्थः । फलान्तरश्च प्रदर्शितमिति । " यावन्नाम्नो गतं तत्रास्य यथाकामचारो भवति" इति प्रतिपादनादित्यर्थः ॥ निर्णयायोगादिति । अक्षिविद्या परमात्मविषया अर्चिरादिगतिचिन्तनाङ्गकत्वात्, मर्चिरादिगति- हेतुत्वाद्वा, ब्रह्मविद्यान्तरवदिति परमात्मविषयत्वसाधने केवलात्मानुसन्धाने व्यभिचारप्रसङ्गादिति भावः । उभयविधेति । जीवशरीरकपरमात्मानुसन्धान - परमात्मात्मकखात्मानुसन्धानलक्षणोभयविधेत्यर्थः । फलान्तरश्चेति । " यावन्नाम्नो गतं तन्नास्य यथाकामचारो भवति" इत्येवंरूपमिति भावः । भाष्यादीति आदिना दीपसारयोर्ग्रहणम् । परमात्मानुभव इति मप्रतीकालम्बनसूत्रभाष्ये, “पञ्चानिविदोऽप्यचिरा- दिना गतिश्रवणादर्चिरादिना गतस्य ब्रह्मनात्यपुनरावृतिश्रवणाथ" इत्यभिधानात् दीपे च मर्चिरादिना गतानां देहावसानसमय एव सुकृतदुष्कृतयोर्दानात् हिरण्यगर्भलोकावाप्ति- उद्वास- उन स्थभोगानुभवहेत्व- भावात् तत्क्रतुन्यायविरोधात् तदानीमेव ब्रह्मपाप्तिश्रुतिविरोघाच्च" इति, तथा सारेऽपि, “अर्चिरादिना गतानां हि ब्रह्मप्राप्तिरपुनरावृत्तिश्च श्रूयते” इत्यभिघनादिति भावः । श्रीमद्गीताभाष्यस्वारस्यानुसारे कैवल्यमिति । “बार्तो जिज्ञासुः” इत्यन जिज्ञा सुशब्दोक्त कैचश्यनिष्ठस्य गतिप्रतिपादन समये, “नात्मयाथात्म्यविदः परमपुरुषनिष्ठस्य च” इत्यादिग्रन्थेन पञ्चाग्निविद्यानिष्ठत्व प्रकटीकरणादिति भावः । स्वष्टमिदं श्रीमतात्पर्यं चन्द्रिकायाम् । रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 263 र. पे. यतुतापयदीपिकायाम् - न तावत् पञ्चाग्निविद्यानिष्ठो जिज्ञासुः प्रकृतिवियुक्तात्मस्वरूपा. वाप्तीच्छुः । " ज्ञानमेवास्य स्वरूपमिति जिज्ञासुरित्युक्तम् । ज्ञानी च, ‘इतस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम्’ इत्यादिनाऽमिहितभगवच्छेषतैकरसात्म स्वरूपवित्, प्रकृतिवियुक्त के वलात्मन्यपर्यवस्यन्, भगवन्तं प्रेप्सुर्भग. वन्तमेव परमप्राप्यं मन्यमानः” इति गीतामाध्ये जिज्ञासोः परशेषतैकरसात्मज्ञानशून्यत्व - केवलात्म- पर्यवसान- भगवत्प्रेप्सुत्वाद्यभावप्रतीतेः । पञ्चाग्निविद्यानिष्ठस्यापि शेषतैकरसात्मखरूपवत्त्वाभिधाना- दिति - तन्न; गीताभाष्योक्तस्य जिज्ञासोः पञ्चामिविधा निष्ठव्यतिरिक्तत्वस्वीकारे, “आत्मयाथात्म्यविदः परमपुरुषनिष्ठस्य च" इत्यादिनो परितनग्रन्थेन तस्य पञ्चाद्मिविद्यानिष्ठत्वप्रतीत्या तद्विरोधप्रसङ्गात् । “ज्ञानी च” इत्यावपि भाष्येणाविलंबितमोक्षेच्छा हेतु भूतपरशेषतैकरसात्मज्ञानवत्त्वमेव ज्ञानित्वमिति प्रतीत्या जिज्ञासो - स्तच्छून्यत्वमेव हि प्रतीयते । तच्च पञ्चानिविद्यानिष्ठेऽप्यबाधितमेव । तद्गतज्ञानस्य कैवल्यव्यवहित. मोक्षेच्छां प्रत्येव हेतुत्वात् । शेषत्वज्ञानाविशेषेऽपि कैवल्येच्छाहेतुभूतकर्मविशेषेण प्रतिबन्धादव्यवहित- मोक्षेच्छायास्तस्यानुदयात् । उक्तभाष्ये हि, “भगवन्तं प्रेप्सुः” इत्यत्र प्रशब्देनाविलम्बितत्वरूपः प्रकर्षः प्रतीयते । “भगवन्तमेव परमप्राप्यं मन्यमानः” इति च तस्यैवोत्तम्भकम् । “भगवन्तमेवेति आत्मानुभव - विलम्बाक्षमत्वमभिप्रेतम्" इति हि तात्पर्यचन्द्रिका । तथाच, “केवलात्मन्यपर्यवस्यन्” इत्यनेन नगरं प्रविविक्षोरध्वगस्य च्छायातरुमूलखापवत् आत्मानुभवविलम्ब इत्यभिप्रायेण तद्राहित्यमेव बोध्यत इति जिज्ञासोस्तादृशविलम्बवत्त्वमेव प्रतीयत इति न तस्य पञ्चामिवियानिष्ठ रूपत्वानुपपत्तिः । इदमत्र बोद्धयम् - ज्ञानीत्यत्र प्रशंसायां मत्वर्थीय इनिः । प्राशस्त्यञ्चाविलम्बतमोक्षेच्छोपधायकत्वं परशेषतैकरसात्मस्वरूप- विषयकत्वादिकञ्च तदुपयोगितयोक्तम् । न तु ज्ञानिपदार्थतावच्छेदककोटौ तस्यापि प्रवेशः; प्रयोजनाभावात् । अथवा अविलम्बितमोक्षेच्छारूपज्ञानवत्त्वमेव ज्ञानित्वम् । सिद्धान्ते इच्छाया अपि ज्ञानविशेषरूपत्वात् तादृशेच्छारूपत्वमेव ज्ञानस्य प्राशस्त्यम् । “भगवच्छेषतैकरसात्मस्वरूपवित्" इत्यादिकं तत्सामग्री प्रदर्शनाय हेतुगर्भविशेषणम् । ज्ञानीत्यस्य भगवन्तं प्रेप्सुरित्येव विवरणम् । इत्थञ्च ज्ञानिगतं यादृशं भगवच्छेषतैक- रसात्मखरूपज्ञानं तादृशस्याविलम्बितमोक्षेच्छोपधायकस्य भगवच्छेषत्वज्ञानस्यैव जिज्ञासौ अभावः प्रतीयत इति न तस्य पञ्चाग्निविद्यानिष्ठ रूपत्वानुपपत्तिरिति । न चाविलंबितमोक्षेच्छावत एव ज्ञानिरूपत्वे मधु- विद्यानिष्ठानां ज्ञानिजिज्ञासूभयवहिर्भावेन चातुर्विध्यव्याकोप इति वाच्यम्; जिज्ञासू पलक्षितेषु प्रयोजनान्तरप्राप्तिपूर्वकमोक्षेच्छावत्सु तेषामन्तभूततया चातुर्विध्यव्याकोपविरहात् । तथाहि न तावत् मधुविद्यानिष्ठानां ज्ञानिप्वन्तर्भाव संभवः । " तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते" इत्येतद्भाष्ये ज्ञानिनां भगवदेकप्राप्यत्वाभिधानात् मधु विद्यानिष्ठानां वखादिपदरूपप्राप्यान्तर- सद्भावात् अनन्यप्रयोजनैः सह प्रयोजनान्तर पराणामैकराश्येन परिगणनस्यात्यन्तानुचितत्वात् । दर्शितविभागस्य सुकूततारतम्यमूलक प्रतिपत्तिवैशेष्यकृतत्वस्य भाष्ये व्यक्ततया प्रयोजनान्तर परानन्य प्रयोजनयोः सुकृततारतम्यस्य महत्तरस्य सद्भावेन तदुपेक्षायां बीजाभावाच्च । नाप्यैश्वर्यार्थिष्वन्तर्भाव- संभव:; मुमुक्षुत्वात् । यत परिशेषात् जित्रासुप्रणस्य प्रयोजनान्तरप्राप्तिपूर्वकमोक्षेच्छा व दुपलक्ष-264 f जीवपरिच्छेदः (तात्पर्यदीपिकोक्त विमशः) र. पे, करवमङ्गीकृत्य तैरैकराश्यमाश्रयणीयमिति न चातुर्विध्यन्याकोप इति । न चात्मानुभव- विलम्बाक्षमत्वे परशेषकर सात्मखरूपज्ञानस्य न हेतुतासंभवः । तस्य पञ्चामि विद्यानिष्ठ साघारण्यात् । तथाच भगवच्छेषतैकरसात्मस्वरूपविदिति हेतुगर्भविशेषणानुपपत्तिरिति वाच्यम्; कैवल्येच्छाहेतु कर्म विशेषरूपप्रतिबन्ध कविरह सहकृतस्य भगवच्छेषतै कर सात्मखरूपज्ञानस्यैवात्मानुभवविळम्बाक्षमत्वहेतु- स्वात् । न हि मणिसमवधानदशायां वह्निना दाहो न जन्यत इत्येतावता वहेर्दाहहेतुता नास्तीति शत्रयं वक्तुम् । न चैवंसति पर्यवसानशब्दाखारस्य दुर्वारमिति वाच्यम् इह पर्यवसानशब्दविरहात् । अपर्यवस्यन्निति हि वर्तते । तत्र नञा पर्यवसानसामान्यं निषिध्यते । पर्यवसानञ्च द्विविधम् ; 1 तात्कालिकं सदातनञ्चेति । ववश्व ज्ञानिनि निषिद्धयमानं तात्कालिकयवसानं पश्ञ्चाग्निविद्या निष्ठेऽप्यस्तीति न किञ्चिदप्यस्वारस्यमिति । न च, “इतरयोस्तु यावत्स्वाभिलषितप्राप्ति मया योगः” इति भाष्योकस्व न पश्चाभिचिद्यानिष्ठे संभव इति वाच्यम्; कैवल्यानुभवदशायां भगवदनुभवविरहेण तदुपपत्तेः । आत्ममालानुभवो हि कैवल्यम् । न चैवं ज्ञानिनोऽपि सूर्यचन्द्रादिसायुज्यस्य दक्षिणायनोत्तरायणमरण- निमित्तस्य सत्त्वेन तस्यापि तथात्वापत्तिरिति वाच्यम्; चन्द्रादिसायुज्यदशायामपि तत्कालोचित- भगवदनुभवादिसत्त्वेन तथात्वासंभवात् । न हि भगवदनुभवे कैवल्यस्वरूपहानिवत् चन्द्रादिसायुज्य- स्वरूपहानिः संभाव्यते येन तदभावः स्वीक्रियेत । न च, “तत्साधनत्वेन मयि च” इति खम भोग्यत्वाभावाविष्करणान्न पञ्चाग्मिविद्यानिष्टसंमदसंभव इति वाच्यम् फलान्तरविळ बाक्षमवौपयिक- भोग्यत्वाभावे तात्पर्येणाविरोधात् । भगवति प्रयोजनान्तर साघनता बुद्ध्यधीनप्रीतेरेवोत्तरवेन तस्याः पञ्चामिविद्या निष्ठासाघारण्याच । न च पश्चामिवियायां परमात्मात्मकखात्मोपासनं विहितम्, भन्न तु कैवल्यार्थिनस्तत्प्राप्त्युपायतया भगवद्भजनमेव विहितमिति भेदः स्फुट इति वाच्यम् । भगवतो विशेषणतया मानेऽपि संदेश एव तादृशज्ञानस्य भक्तिरूपतया भगवद्भजनरूपत्वानपायात् । यत्तु - “शुक्लकृष्णे गती ज्ञानिनां द्विविधानां पुण्यकर्मणाञ्च श्रुः शाश्वते मते” इति च भाषितमिति स्वाभिमतानुगुणपाठ - परिकलनम् - तत् अत्यन्तमयुक्तम् कचिदपि प्राचीनकोशे तथा पाठादर्शनात् विविधानामित्येव पाठदर्शनात्, “इष्टापूर्ते दत्तमित्युपासत इत्युक्तततत्कर्मनिष्ठ मेदाभिप्रायेण विविधशब्दः” इति तात्पर्यचन्द्रिका विरोधाच । न हि प्राक्तनैः कैश्चिदपि तथाविधपाठ माहतः, येन तत्र विस्रम्भः संभाव्यतापि । न चैवं सति पुण्यकर्मसु विविधत्वोक्तेरानर्थक्यम्, व्यवश्यवक्तव्य जिज्ञासु साघारण्या- नुक्त्या न्यूनत्वश्चेति वाच्यम्; " इष्टापूर्ते दत्तमित्युपासते " इति श्रुतिप्रसिद्धिप्रत्याभिज्ञापनार्थतया वैविध्योक्तेः सार्धक्यात् । ज्ञानिनामिति बहुवचनबलेन पचामिविया निष्ठ साधारणज्ञानवत्वस्यैव ज्ञानिपदार्थतावच्छेदकत्वावगमेन न्यूनताविरहात् । जिज्ञासुध्यतिरिक्तज्ञा निपरत्वे ह्येकवचननिर्देश एवेह क्रियते । यथा “अथ ज्ञानिनो भगवदुपासनप्रकारम्" इति । तथा “ज्ञानिनः कैवल्यार्थिनश्चापुन- रावृत्तिम्” इति । एवं, “ज्ञानिनः प्राप्य तु तस्मादत्यन्तविभक्तम्” इत्यादि । यतो बहुवचननिर्देशस्व ; 1 भगवदनुभवेति । मधुविद्यादिफलभूतवस्वादिपदप्राप्तावपीयं रीतिः सुवचा । रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 263 र. पे. उक्तरीत्याऽर्थमेदज्ञापकतया जिज्ञासुसाधारण्य सिद्धेनं न्यूनतावकाश इति । अत एव द्विविधानामिति पाठस्य प्रामाणिकत्वेऽपि न क्षतिः । मन्नत्यज्ञानिशब्दस्योक्तरीत्या, “चतुर्विषा भजन्ते माम्” इति वचनस्य- ज्ञानिशब्द समानार्थकताविरहेण अत्र द्विविधानामिति निर्देशस्योक्तवचनस्थज्ञा निपदार्थतावच्छेदके पश्ञ्चामि विद्यानिष्ठ साधारण्यासाधकतया जिज्ञासोः पश्चामि विद्यानिष्ठ रूपत्वाविरोधात् । तत् सिद्धम्, ‘मार्गे जिज्ञ’सु:’ इत्युक्तो जिज्ञासुः पश्चामिविद्या निष्ठरूप एवेति, “मात्मयाथाम्यविदः” इत्यनेन प्रत्थेन सिद्धयतीति । यतु, “मात्मयाथात्म्य विदः” इत्यादिप्रन्थो ज्ञान्यवान्तरमेद प्रतिपादनार एवेति - तन्न ; भविलम्बितमोक्षेच्छावत एव ज्ञानिरूपतया प्रागुक्तगीताभाष्यस्वारस्यसिद्धत्वेन पञ्चमविद्यानिष्ठस्यातथा- स्वात् ज्ञान्यवान्तर मे दत्वानुपपत्तेः । अप्रस्तुतज्ञान्यवान्तरमेद प्रतिपादनवैयर्थ्याच्च । न च पश्चानविद्या- निष्ठस्या केवलत्वप्रतिपादनार्थत्वान्न वैयर्थ्यम् महता संस्म्मेण पञ्चाग्निविद्यानिष्ठस्य ब्रह्मोपासक तयाऽन्यत्र प्रतिपादितत्वात् खात्ममात्रानुभवरूपस्य कैवल्यस्य स्वास्ममात्रविषयक पश्चामि विद्या साध्यत्वप्रसक्के- वारणाय तत्साधनोपपतेरिति वाच्यम्; पञ्चानविद्यानिष्ठस्या के वलत्वप्रतिपादनस्याप्य प्रस्तुनार्थप्रतिपादन- रूपतया मसङ्गतत्वात् । अन्यथा सद्विद्यानिष्ठादीनामप्य के त्रत्वप्रतिपादनप्रसङ्गात् । अत्र हि, “मतः परमध्यायशेषेण ज्ञानिनः कैवर पार्थिनश्चापुनरावृत्तिमैश्वर्यार्थिनः पुरनावृतिञ्चाह” इति, “मासुपेत्य” इत्येतदवतारिकाभाष्येण ज्ञा निकैवल्यार्थ्य पुनरावृत्त्यैश्वर्यार्थिपुनरावृत्ति - - उदुपयुक्तार्थानामेवाध्या यशेषेग प्रतिपादनीयतावगमेन पञ्च । मिविद्यानिष्ठा के वलत्वस्य ज्ञानिकैवल्याथ्यैपुनरावृत्तचैश्वर्यार्थिपुनरावृतौ वा अनुपयोगेन तत्प्रतिपादनासङ्गतेः । अर्चिरादिगतेः कैवल्या थिसाधारण्यं तु कैवल्यार्थिनोऽपुनरावृत्ति- साधकतयाऽवश्यवक्तव्यनित्यात्मयाथात्म्यविच्छब्देन कैवल्याध्यें वाभिधीयत इत्यकामेनापि स्वीकार्यमिति प्राकूपस्तुतः कैदयार्थी पञ्चाभिविद्यानिष्ठ एवेति सिद्धम् । किञ्च पश्चामिविद्या निष्ठस्य केवलत्वमेवेह प्रतिपिपादयिषितं चेत् — णात्म्ययाथात्म्यविन्न केवल इति प्रतिज्ञाय तदुपपादकतया ब्रह्मोपासकत्वादिकं वक्तव्यं स्यात् ; न तथाऽभिहितमिति न किञ्चिदेतत् । एतेन मधुविद्यानिष्ठ साधारण्यवारणाय विशेषकीर्तन- मित्यपि प्रत्युक्तम्; प्रकृतानुपयोगात् । यत्, “बयोभयोः साधारणीमर्चिरादिकां गतिमाह” इत्येव वक्तव्ये, “आत्मयाथात्म्यविदः परमपुरुषनिष्ठत्य च साधारणीम्” इत्युक्तिर्ज्ञानिविषय एवावान्तर मेदप्रदर्शनार्थत्वे खरसेति — तन्न; उमयोः साधारणीमित्युक्ते कथमर्चिरादिगतेः कैवल्यनिष्ठ साधारण्यम्; ब्रह्मोपासनप्रकरण एव तदान्नानादिति शङ्कासंभवात् तद्वारणाय तस्य पञ्चामिविया निष्ठरूपतया ब्रह्मोपासकत्व प्रदर्शनाय तदावश्यकत्वात् । अयमर्थस्तत्रत्यगीताभाष्यसन्दर्भ पर्यालोचनयैव स्फुटीभवति । अयमर्थः श्रीमतात्पर्य- चन्द्रिकायां स्पष्टः । यदपि, ‘न वा कचिद्वियानिष्ठस्य मध्ये स्वात्मानुभवो भाष्यादिषूक्तः इति तदपि शारीरक भाष्यगीताभाष्ययो रैकरस्यार्थ तथाभ्युपगमावश्यकताया वक्ष्यमाणतया निरस्तम् । 1

यदपि, च्यवनधर्माण: प्रतिबुद्धस्तु मोक्षभाक्” इति चैवमस्वरसमिति – तदप्ययुक्तम्; उक्तरीत्या जिज्ञासु चामिविद्यानिष्ठयोरैक्यस्या कामेनापि स्वीकार्यतयागत्या किञ्चिदस्वारस्यस्य सोढव्यत्वात् । तात्पर्य- चन्द्रिकानुगृहीतरीत्या अर्थवर्णने अस्वारस्यविरहाच । " यत्पुनरुच्यते- ये तु शिष्टायो भक्ताः फलकामा jur 34 266 परिच्छेदः (तात्पर्यदी पिको कविमशः ) र.पे. हि ते मताः । सर्वे चप्रनर्माण इति तत्रापि मारममात्रानुभव सुख त्या स्थिरत्वादेव च्यवनधर्मत्वमुच्यते। न तावता पुन: संसारप्रसङ्ग:–’ इन्द्रलोकात्परिभ्रष्टो मम गेयपरायणः । प्रमुक्तः सर्वसंसारमम लोकञ्च गच्छति’, ‘प्रच्युतो वा एषोऽस्माल्लोकात् भगतो देवलोकम्’ इत्यादिष्विवोत्तरातिशयितपद प्राप्तावपि पूर्वपद अंशमात्रात् च्यवनधर्मत्ववाचोयुक्तेरविरोधात् । परिमितसुखानुभवविलम्बेन तदानीं निरतिशय सुखानुभवाद्ष्टत्वेनापि निन्दोपपत्तेश्च । उपासनदशानुभूते परमात्मनि फलदशायां किञ्चित्कालमनुभवविच्छेदाद्वा प्राप्तभ्रंशलक्षणं च्यवनधर्मत्वम् । ‘प्रतिबुद्धस्तु मोक्षमाकू’ इति चान्यवहितमोक्षभावत्वं प्रतिबुद्धस्योच्यते । न तावताऽन्यस्य मोक्षाभाव: ‘भुक्वा च भोगान् विपुलांस्त्वमन्ते मत्प्रसादतः । ममानुस्मरणं प्राप्य मम लोकमवाप्स्यसि ’ इतिवत् मविरोधात्" इति हि तात्पर्य चन्द्रिकायामनुगृहीतम् । तस्मात् श्रीगीतामाध्ये प्रस्तुतो जिज्ञासुः पश्चामिवियानिष्ठ एवेति सिद्धम् । अत एव जिज्ञ । सुवेद्यतयोक्तस्वभाव-विसर्गयोः पञ्चा मे विद्योदाहरणं वज्ञ सङ्गच्छते । जव एव च, “सर्वद्वारा णि” इत्येतद्भाष्ये, “देहं त्यजन्नचिरादिकया गत्या यः प्रयाति” इति जिज्ञासुविषयेऽचिर दिगतिर्भाषिता । बात्ममालो पास करमार्चिरादिगतिर्नास्तीति हि भवद्भिरभ्युप गम्यते । उक्तं हि तात्पयदीपिकायामेव, “प्रकृतिमण्डलातिक्रम स्वीकारेऽपि नार्चिरादिगतिस्वीकार:” इति । यद्यपि तात्पर्य चन्द्रिकायाम्, “त्यजन् यः प्रयातीति=त्यवस्वा यः प्रयातीत्यर्थः" इति दृश्यते; तथापि तत्रोपयुक्तांशमाकप्रतीकधारणमिति वक्तमम् । प्राचीनगीताभाष्यश्री कोशेषु, “त्यजन् पचिरादि- कया गत्या यः प्रयाति” इत्येव पाठदर्शनात् । चतो जिज्ञासुः पञ्चाग्निविद्यानिष्ठ एवेत्यकामेनापि स्वीकार्यम् । तत् सिद्धं गीताभाष्यखारखानुसारे पश्चामिविद्यानिष्ठस्य कैवश्य फलमिति । ; तात्पर्येति । • त्रेयं तात्पर्य चन्द्रिकापङ्क्तिः “मत शारीरकमाप्यादिविरोधो मन्देराशङ्कितः । इह तावत् श्रुतिसूत्रभाष्यादिष्वन्यश च पञ्चाग्निविदः परमात्मात्मक स्वात्मानुसन्धातृत्वमर्चिरादिगतिश्व यविशेषेणोच्यते । तस्याश्च ब्रह्मगमयितृत्वस्य श्रुत्यादिषु, इह च, ‘तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदो जनाः’ इति सिद्धत्वात् पञ्चाग्निविदोऽपि ब्रह्मप्राप्तिरस्स्येवेति स्वीकर्तव्यम् । तत्र प्राप्तौ ज्ञानिनां परमात्मा स्वविशिष्टो भोग्यः | अक्षरयाथाम्यनिष्ठानां तु खखरूपमेव पूर्वं भोग्यम् । वखादिपदप्राप्तिपूर्वक- ब्रह्मप्राप्तिसाधनमधु विषादिन्यायादन्ततो ब्रह्माप्तिः । ईदृशविक्रम प्रतिनियमध्ध प्राचीनापेक्षा मेदात् स च प्राचीनकर्मविशेषादिति, “चतुर्विधा भजन्ते माम्” इति प्रागेव दर्शितः । न चात्र जिज्ञासोरन्य एवास्मयाथात्म्यविदिति भाष्यते ; जिज्ञासुवेद्यतयोकस्वभाव- विसर्गयोरन च पञ्चामिविद्योदाहरणात् । मध्ये च कैवल्यार्थिन एव मूर्वन्यनाख्या निष्क्रमणम् अनावृत्तिश्वोक्ता । आत्मयाथात्म्याक्षर याथात्म्य. शब्दयोश्चात्र न भिन्नार्थत्वम् । तस्योपासने किञ्चिदस्ति विशेषः | अक्षरयाथाम्यविदः परमात्मशरीरमृत स्वात्मोपासका: ज्ञानिनस्तु स्वात्मशरीरकपरमात्मोपासका इत्ययमेव विशेषः, ‘तब इत्थं विदुर्वे चेमेरण्ये’ इति विभागनिर्देशाभिपेत इति भाष्यादिषूक्तः । सारे तु, ‘उभयेऽपि हि परिपूर्ण ब्रह्मोपासते मुखमेदेन, स्वात्मशरीरकं ब्रह्म केचन, ब्रह्मात्मकत्वात्मानमितरे’ इति । अत एव सप्तमे प्रक्रान्तो जिज्ञासुः परमात्मप्राप्तिकामज्ञान्यतिरिक्तत्वात् भब्रझात्मकत्वात्मानुसन्धायीति न अमितव्यम् ; तस्य चोदारकोटिन रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं पापलिदासनम् 267 र. पे निवेश: लास्मानुभवविवविमुखज्ञानिष्यतिरेकान् । पचिरादिगति निषेधस्तु ब्रह्मात्मकरवातु- सन्धानरहितस्वात्मोपासनविषयः । इदमपि माध्यादिषु व्यकमेवोक्तन्, ‘तस्मादचिमिचिद्वस्तु टा तद्वियोगेन च य उपासते, न वाजयति । पितु परं ब्रह्मोपासीनान् नात्मानच प्रकृतिवियुकं ब्रह्मात्मक- सुपासीनान् नातिवाहिको गणो नयति’ इत्यादिभिः” इति। भनेन च प्रन्यसन्दर्भेण शारीरकमध्ये पश्चाद्मिविदो मोक्षप्रतिपादनं परमफलाभिप्रायम्, श्रीमद्गीताभाष्ये कैवश्यप्रतिपादनमवान्तरफलाभिप्राय- मिति नोमयोर्विरोधः; कचिदपि तत्तन्मात्र फकाभिप्रायविरहादित्युक्तं भवति । इत्थञ्च, “यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम” इति गीताबचनेषु सद्भाव्यादिषु चापुनरावृतिप्रतिपादनं पुनरवरोहाभावाभि- प्रायमिति व्यक्तं तात्पर्यचन्द्रिकायाम् । एतेन, “विरजापरमव्योम्नोरन्तरा केवलः स्मृतः । तत् स्थानमुपमो कयमव्यक्तझसे विनाम् ॥ खात्मानु- भवानन्दसुखदं केवलं पदम् । निश्रेयसश्च निर्माण कैवल्यं मोक्ष उच्यते ॥ श्रीशाङ्घ्रिभक्तिसेवेकर सभोग- विवर्जितम् । तदिच्छन्त्यप्यमतयो मोक्ष सुखविवर्जितम्” इत्यादिपाद्यपुराणवचनस्य बहुविषयक्षेपोद्वाव- शङ्का कलङ्कितपुराणान्तर्गत्य पूर्वैरनुदाहृतस्य, ‘योगिनाम्’ इति वक्ष्यमाणसंप्रतिपत्र वचन विरुद्धस्य प्रामाणि कत्वस्त्रीकारेऽपि पञ्चाग्निविद्यानिष्ठविषयतयोपपतिः संप्रवति । तदितरेषां कैवल्यानुभवस्थानं तु न नित्य विभूतिरिति शक्यं वक्तुम्; “योगिनाममृतं स्थानं स्वात्मसन्तोषकारिणाम्” इत्युक्त. केश्रयस्थानात, " एकान्निः सदा ब्रह्मध्यायिनो योगिनो हि ये । तेषां तत् परमं स्थानं यद्वे पश्यन्ति सुरयः" इत्यनेन सूरिदृश्याया नित्यविभूतेः पृथक्त्वस्य स्वष्टं प्रतीयमानत्वात् । अत एव " योगिनाममृतम्" इत्यमृतशब्दः, " वायुश्चान्तरिक्षश्चेतदमृतम्” इतिवत् चिरकालस्थायित्वाभिप्रायः ; प्रकृतिमण्डलान्तर्गतस्य तस्य नित्यत्वा योगात् किञ्च उक्तवचने मव्यक्तब्रह्मसेविनामित्यनेन पश्चामिविदामेवाभिधानात् तम न तदितरपरत्वसंभवः। तथाहि - मव्यक्तब्रह्मशब्दयोर्द्वन्द्व निर्दिष्टयोर्जीव वाच्यव्यक्तशब्दस्य पूर्व प्रयोगादभ्यर्हितत्वमिह जीवस्यैवाव- गम्यते । तद्योपासने विशेष्यतयेति जीवविशेष्यकपरमात्मशरीरत्वप्रकारको पासनमेवाव्यक्तब्रह्मसे- विनामित्यनेनावगम्यत इति । न चाव्यक्तत्रशशब्दयोः सामानाधिकरण्येन कर्मधारयत्वं शङ्कम् ; ब्रह्म- शब्दस्यौपचारिकत्वप्रसङ्गात् । न हि मुख्यत्वसंभवे तत् युक्तम् । द्वन्द्वसमासश्च कर्मधारायादप्युक्तदृष्टः । गीतं हि “द्वन्द्वः सामासिकस्य च” इति । तत्र च भाष्यम्, “समयपदार्थप्रधानत्वेनोत्कुष्टः" इति । । अविच, “योगिनाममृतं स्थानम्” इत्येतद्वचनविरोधादयुक्त पाद्मपुराणवचनस्य पञ्चामिविन्मान- विषयत्वमेवावश्यकम् - तेषां प्रकृतिमण्डलातिक्रमस्य संप्रतिपन्नत्वेन विरनातरणानन्तरं सूक्ष्मशरीर- स्वाप्यभावात् केवलात्मानुभवोपपतेः । तदितरेषां कैवल्यानुभवस्तु, “ योगिनाममृतं स्थानम्" इत्युक्त- प्रकृतिमण्डलान्तर्गतस्थान विशेष एवेति वचनद्वयस्यापि व्यवस्थितविषयत्वान्न विरोधः । वस्तुतस्तु परमव्योमशब्दो नित्यविभुत्तिमात्रवाचकः, न तु तदन्तर्गत जनपदादिवाचकः । तथाच विरजा परमव्यो नोर्मध्यमिति न किञ्चिदस्ति ततश्व, ‘आकाशो हवै नाम नामरूपयोनिर्वहिता ते यदन्तररा’ इत्यन्न नामरूपे अन्तरा ताभ्यामस्पृष्टः" इति भाषिततया उद्रीत्या विरजापरमव्योमभ्यामस्पृष्ट इत्यर्थस्यैवावश्याश्रमणीय 268 जीवपरिच्छेदः (प्रत्येककण्ट्यम् ) अम किञ्चिदुच्यते– यस्त्वयम्, “आत्मयाथात्म्यविदः परमपुरुषनिष्ठस्य च साधारणीमर्चि- रादिकां गतिमाह” इत्यादिग्रन्थस्तु प्रस्तुतत्वमात्रेण कैवल्यनिष्ठपरमपुरुषनिष्ठविषय इति न मन्तव्यम् । किं तु परमात्मात्मक स्वात्मानुसन्धातृस्वात्मशरीरकपरमात्मानुसन्धातृभेदभिन्नब्रह्मविद्विषय एव । तथा सति आत्मयाथात्म्यविच्छन्दोऽप्यत्यन्तानुगुणः । एकग्रन्थशकलास्वारस्यं बहुग्रन्थ- स्वारस्याय प्राह्यम् । न चान कश्चित् भगवद्यामुनमुनिवचनविरोधगन्धोऽपीति । श्रीमद्गीताभाष्ये ऽपि पश्चाग्निविद्यानिष्ठस्य ब्रह्मात्मकखात्मानुसन्धानम्, तत्क्रतुन्यायात् ब्रह्मप्राप्तिश्च स्फुटतरं प्रत्यपादि । कैवल्यं नाम मर्चिरादिमार्गेण भगवल्लोकगतस्य ब्रह्मात्मक स्वात्मसाक्षात्कार एव । न च तस्य - चिरादिगतिसद्भावे प्रमाणाभावः " तथ इत्थं विदुः" इति वक्रस्यैव प्रमाणत्वात् । न च तस्य तयोक्तवचनेनापि प्रकृतिमण्डलान्तर्गतमेव केवलवस्थानमिति सिद्धयतीति न वचनद्वयविरोधशङ्का न वा उत्परिहाराय व्यवस्थितस्थानद्वयाश्रयणमिति । षष्ठयुगपत्तिस्तु छान्दसत्वेनैवेत्येतत्तु पक्षद्वयेऽपि समानम् । परमार्थतस्तु, “अन्वरान्तिकमध्ययोः” इति नानार्थरत्नमालोक्या अन्तराशब्द- स्वान्तिकपरत्वमेव युक्तम् । तथाच प्रकृतिमण्डल एवेतर पुरुषार्थस्थानापेक्षया कैवल्यस्थानस्य विरजा- परमव्योमसमीपवृत्तित्वमेव लभ्यत इति न कश्विद्विरोषः । एतेन कैवल्पस्य नित्यत्ववादी निरस्तः ; स्थानस्यानित्यत्वात् । प्रमाणाभावाच्च । च्तु, “सर्वकामांश्व साक्षरान्” इत्यक्षरत्वव्यपदेशात् तस्य नित्यत्वसिद्धिरिति । तन्न; स्थानानित्यत्वेन तस्यानित्यत्वावश्यम्भावेनाक्षरत्वव्यपदेशस्य देवानाममरत्व- व्यपदेशवत् चिरकालस्थायित्वपरताया मावश्यकत्वात् । मोक्षपर्यायकवल्पशब्दस्तु तत्त्रामुख्य एवेति तात्पर्यदीपिकायामेवाभिहितमिति न तद्बलान्नित्यत्वसिद्धिः । श्रीमद्गीताभाष्ये जिज्ञासोरपुनरावृत्त्यादिप्रति- पादनमपि न कैवल्यनित्यत्वसाधकम् । तस्य पञ्चाग्निविद्विषयतायाः प्रागेव व्यवस्थापितत्वादित्यलम् । प्रस्तुतत्वमात्रेणेति । प्रागुक्तशब्दजन्य - खारसिक-प्रतीतिविषयत्वमात्रेणेत्यर्थः । कैवल्य निष्ठेति । कैवल्य मात्रपरेत्यर्थः । तेन पञ्चामिविदामप्यवन्तरफलतया कैवल्यार्थित्वेऽपि न क्षतिः । ब्रह्मविद्विषय एवेति । तथा च तदेकार्थजिज्ञाखादिशब्दानामवान्तरफलाया कैवल्यार्थिपरत्वमेवा- वश्यकमिति न शारीरकभाष्यविरोध इति भावः । ननु जिज्ञासुपदव्याख्यानखार त्यपर्यालोचनाय कैवल्यैकनिवृत्वप्रतीतेस्तद्विरोष इत्यत माह एकग्रन्थशकलेति । बहुमन्येत्यनेन शारीरकभाष्य - दीप- सारान्तर्गतानि पञ्चामिविदां ब्रह्मप्राप्तिप्रतिपादकान्यनेकानि वाक्यानि विवक्षितानि । ननु, “संसृत्यक्षर- “वैष्णवाध्वसु” इति श्रीमधामुनमुनिभिः केवल्यस्य नित्यपर्यायावरशब्देन प्रतिपादनान्न तस्थावान्तर फलत्वसंभवः – भवान्तर फलत्वे भवान्तर फलत्वे परमफलानुभवदशायां तन्निवृत्त्यवश्यम्भावात् । मतो भाष्योक्त- जिज्ञासो: कैवल्यस्यावान्तर फलत्वे श्रीमयामुनमुनिवचनविशेष इत्यत भाइ नचेति । अत्र पञ्चाभिविद कैवल्यपूर्वक ब्रह्मप्राप्तिविषये । विरोधगन्धोऽपीति । देवामरस्वव्यपदेशयत् अक्षरत्वव्यपदेशस्य चिरकाल- स्थायित्वपरत्वादिति भावः । श्रीमद्गीताभाष्यस्थोत्तरवाक्यकण्ठोक्तचनुरोधेनापि पूर्ववाक्यास्वारस्यं सोढव्यमित्यभिप्रायेणाह श्रीमदिति । 1 रत्नपेटिका रंगरामानुजीवसमेतं न्यायसिद्धा अनम् 269 1 केचित्तु ब्रह्मभूतखात्मा कैवल्यभोग्यः, ब्रह्मणस्तु स्वात्म विशेषणतया मानमात्रमस्तीत्याहुः । तहिं न तत् कैवल्यं भवेत् । साधनतो गतितः प्रमाणतः प्रकारतश्च दुर्निरूपञ्च तदित्यात्मयाथात्म्यविदः । कान्तां प्राप्य विचित्रकर्म रचितां पर्यायतो भूमिका ब्रह्मविद्विषयत्वं शक्यम्, “ये चेमेऽरण्ये ’ इति पृथङ् निर्देशस्यात्यन्तनिर्’ लम्बनत्वप्रसङ्गात् । तथा सवि " परं जैमिनिर्मुख्यत्वात्” इत्यस्यैव सिद्धान्तसून नापतेः । न च तेष मर्चिरादिगतिसद्भावे ब्रह्मप्राप्तेरपि प्रसन्न, श्रुतिचोदितत्वाविशेषादिति वाच्यम्; समानपकरणे. ’ ब्रझलोकान् गमयति” इति श्रवणेन तत्क्रतु न्यायविरोधेन च ब्रह्मलोकगमनमात्रे ब्रह्मगमनत्वोपचारोपपत्तेः । न च निर्मुक्त सकलकर्म सम्बन्धस्य ब्रह्मानुभवोऽवश्यम्भावीति वाच्यम्; सर्वकर्मविनिर्मोक्षेऽपि भगवत्सरूप प्रतिबन्धकविशेषसत्त्वेन ब्रह्मानु- भवाभावात् । इतरथा मुक्तानां विरजातरणानन्तरमेव स्वरूपाविर्भावप्रसङ्गात् । न चेष्टापत्तिः; “परं ज्योति- रूपसम्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते " इति प्रमाणानुसारेण तस्य पर्यारोहणानन्तरभावित्वात् । न च केवलाना मर्चिरादिमार्गेण भगवल्लोकगमने पुनरावृत्तिप्रसङ्गाभावेन, “चतुर्विधा मम जना भक्ता एव हि ते स्मृताः । तेषामेकान्तिनः श्रेष्ठास्ते चैवानन्यदेवताः ॥ अहमेव गतिस्तेषां निराशीः कर्मकारिणाम् । ये शिष्टास्त्रयो भक्ताः फलकामा हि ते मताः ॥ सर्वे च्यवनधर्माणः प्रतिबुद्धस्तु मोक्षभाक् ॥” इत्यादिप्रमाण- प्रतिपादितच्यवनधर्मत्वविरोधः ; भगवदनुभवापेक्षया स्वात्मानन्दानुभवस्यापकृष्टत्वेन तथोक्तयुपपत्तेः । न च केवलानां भगवल्लोकगमने, “ योगिनाममृतं स्थानं स्वात्मसन्तोषकारिणाम् || एकान्तिनः सदा ब्रह्मध्यायिनो योगिनो हि ये । तेषां तत् परमं स्थानं यद्वै पश्यन्ति सूरयः ॥” इति केवलानां भगवच्छरणार्थिनाश्च स्थानभेदोक्तिविरोध इति वाच्यम्; " योगिनाममृतं स्थानं खधर्ममनुवर्तिनाम्" इत्येव पाठात् । “खात्म • . सन्तोषकारिणाम्” इति पाठेऽपि केवलानां मुमुक्ष्वपेक्षया भिन्नप्रदेशवर्तित्वेन स्थानभेदोन्निविरोधाभावाच्चेति ये मन्यन्ते, तन्मतमुपन्यस्यति केचिश्विति । कान्तामिति । विचित्रः सुकृतदुष्कृतलक्षणैः कर्मभिः कान्तां भूमिकां देवमनुष्यपशुपक्ष्यादिवेषं ब्रह्मभूतेति । ब्रह्मापृयसिंद्ध विशेषण भूतेत्यर्थः। मानमात्रमिति । न तु तव भोग्यताबुद्धिरिति भावः । वहति । ब्रह्मगोऽपि मान इत्यर्थः । न तत् कैवल्यं भवेदिति । जीवमाज्ञानुभवस्यैव कैवल्यरूपत्वादिति भावः । पक्षान्तरमाह साधनत इति । आत्मयाथात्म्य विद इति । श्रीमद्वादिहंसाम्बुवाहप्रभृतय इति भावः ॥ कान्तामिति । एषः जीवः, विचित्र:- सुकृतदुष्कृतरूपैः कर्मभिः विरचिताम्, अन्यत्र प्रसाधन- क्रियाविशेषैर्विचित्रैर्विरचितां कान्तां मनोज्ञां, भूमिकां देवमनुष्यपशुपक्ष्यादिवेषम् मन्यन तत्तन्नाट कोप- · 1 मुमुक्षुप्पडिव्याख्यायां तात्पर्यदीपिकायां वादिहं साम्बुदाचार्य मतमुक्तम् । शास्त्रतः परमात्म- शेषत्वं बुद्ध्वा शेषिप्रीत्यर्थ कार्यकारिणः कर्मयोगादितः स्वात्मावलोकने लब्धे, स्वगतानुकूल्यानु- भवस्य स्वविशिष्टपरमात्मानुकूल्यभान पोषकत्वात्, मुक्तौ परमात्ममानानुभवाभावाश्च भक्तौ प्रवृत्ति- रवर्जनीया । भगवत्युपायत्वमात्र बुद्धिस्तु आत्मावलोकनात्प्रागेव । पञ्चाग्निवितु अर्चिरादिगतिबलात् ब्रह्मानुभाव्येव । अतः परविद्यांगभूतैहिकात्मानुभवातिरिक्त कैवल्यं दुर्निरूपमिति ततः प्रतीयते । प्रमेयं तु सम्यक् । अथापि वादिहंसाम्बुदार्यन्यायकुलिशे कैवल्यवादे एकदेशमात्रोपलम्भात् तन्मतं दुर्निर्णयम् । 270 जीवपरि केनाप्यभूतनाटकेन कमपि श्रीमन्तमानन्दयम् । कृत्वा शाखमुखे मनः प्रतिखं गर्भावमर्शात्पर विद्यानिर्वहणेन लब्धविभवो हृद्येष विद्योतते ॥ ३८ ॥ इति कवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेङ्कटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु न्यायसिद्धाने जीवपरिच्छेदो द्वितीयः । प्राप्य [केनापि ? ] लोकविलक्षणेन जननमरणादिव्यापारलक्षणेन अद्भुतनाटकेन समस्त चिदचिद्विलक्षणं श्रीसखम् आनन्दयन् अनेक गर्भानुप्रवेशादिदुः खपरामर्शेन शास्त्रप्रधानभूते सारतमशास्त्रे अभिमुखं मनः कृत्वा परमात्मविद्यानिष्पत्त्या भगवत्पर्यारोहणादिविभवं लब्ध्वा कौस्तुभस्थानीयः सन् परमात्मनो हृदयङ्गमो भवतीत्यर्थः । लोके हि प्रसिद्धो नटः प्रसाधनक्रियाविशेषः कमनीयविचित्रवेषान् परिगृद्य किञ्चिनाटक माश्रित्य भरतशास्त्रमनुसृत्य मुखप्रतिमुखगर्भावमर्श निर्वहणसन्धीन् कृत्वा नाटकतोषितात् प्रभोरैश्वर्य प्राप्य प्रभोरन्तरङ्गो भवति । तत्समाधिरिह प्रतीयते । नाटके हि खप्रतिमुखगर्भामर्श निर्वहण मेदेन पञ्च सन्धयोऽङ्गभूताः । " मुखं बीजसमुत्पत्तिर्नानार्थरससम्भवात् । लक्ष्यालक्ष्यस्य बीजस्य व्यक्तिः प्रतिमुखं मतम् ॥ गर्भस्तु दृष्टनष्टस्य बीजस्यान्वेषणं मुहुः । गर्भसन्धौ प्रवृत्तस्य बीजार्थ स्वायमशनम् ॥ हेतुना येन केनापि विमर्शः सन्धिरिष्यते । बीजवन्तो मुखाबर्था विप्रकीर्णा यथायथम् ॥ ऐकार्थ्यमुपनीयन्ते यत्र निर्वहणं हि तत् ॥” इत्यादीनि तल्लक्षणानि । तत्प्रपञ्चस्तु दशरूपकादौ द्रष्टव्यः ॥ इति श्रीमत्ता तयार्य चरणनलिनचञ्चरीकस्य वात्स्यानन्तार्थ सेवा समधिगतशारीरकमीमांसा- भाग्यहृदयस्य परकालमुनि कृपालब्धपारमहंस्यस्य श्रीरङ्गरामानुजमुनेः कृतिषु श्रीन्यायसिद्धा अनव्याच्यायां जीवपरिच्छेदो द्वितीयः ॥ योगिविचित्रवेष, पर्यायतः क्रमेण प्राप्य लब्ध्वा केनाप्यद्भुतनाटकेन लोकविलक्षणेन जननमरणादि- व्यापारलक्षणेन नाटकेन, अन्यत्र भरतश्चास्त्रानुसारिणा केनचिन्नाटकेन, कमपि श्रीमन्तं चिदचि- द्विलक्षणं श्रीसखं, अन्यल ये कञ्चन संपत्समृद्धं पुरुषम् आनन्दयन् लीलारसमनुभावयन्, गर्भावमर्शात् अनेकगर्भानुप्रवेशादिदुःखपरामर्शात् परं अनन्तरं शास्त्रमुखे शास्त्रप्रधानभूते सारवमशास्त्रे, प्रति- सुखं मनः कृत्वा, विद्यानिर्वहणेन ब्रह्मविद्या निष्पादनेन, लब्धविभवः लब्धसुक्तैश्वर्य:, हृदि विद्योतते मरिशयितप्रीतिविषयो भवति । मपुनरावृत्त्युपयुक्तात्यन्तप्रीतिविषयो भवतीत्यर्थः । अन्यत्र भरत - शास्त्रानुसारेण मुख. प्रतिमुख. गर्भ. विमर्श. निर्वहणाभिधानपश्च सन्धियुक्तनाटकेन पारितोषिकं लब्ध्वा अत्यन्त- सन्तुष्टो भवतीत्यर्थः । मुखसन्ध्यादिलक्षणं दशरूपकादौ द्रष्टव्यम् । इति श्रीकृष्ण तातयार्यकृतिषु श्रीन्यायसिद्धासनव्याच्यायां रत्नपेटिकासमायायां जीवपरिच्छेदः । अगत्यपंक्तिस्तु ब्रह्मभानविशिष्ट कैवल्यमिति पक्षखण्डनपराऽपि स्यात् । कैवल्यस्य साम्प्रदायिकत्वं प्रागेवादर्शि । सांयोक्तप्रकृतिलयादिवत् अपरिपूर्णात्मतत्त्वज्ञानादपि कैवल्यं स्यादित्यलम् । शुभमस्तु । रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धासनम् श्रीः श्रीन्यायसिद्धाने ईश्वरपरिच्छेदः ॥ 271 भथेश्वरचिन्त्यते । सर्वेश्वरत्वम्, व्यापकत्वे सति चेतनत्वम्, सर्वशेषित्वम्, सर्वकर्म- समाराध्यत्वम्, सर्वफलप्रदत्वम्, सर्वाधारत्वम्, सर्वकार्योत्पादकत्वम् । स्वज्ञानस्वेतर समस्त - रंग. स्वज्ञानस्वेतरेति । ईश्वरधर्मभूतज्ञानस्य द्रव्यत्वेऽपि न तं प्रति शरीरत्वम् ; चैतन्यविशिष्टघार्य- र. पे. ईश्वरनिरूपणं प्रतिजानीते अथेति । सर्वेश्वरत्वमिति। सर्वनियन्तृत्वमित्यर्थः । स्वेतरत्वव्यापक- स्वसङ्कल्पाधीन प्रवृत्तिकत्वमिति यावत् । खनिष्ठा वच्छेदकता प्रतियोगिताक मेदवत्वसवःघेन एकमात्र- वृत्तिधर्मवत्त्वमिति तु निष्कर्षः । तेन नाननुगमः । खनिष्ठावच्छेदकता खसमानाधिकरणमेद प्रतियोगितावच्छेदकत्व संबन्धावच्छिन्ना । स्त्वाधिकरणता स्वावच्छिन्न प्रतियोगिताक मेदवत्वसंबन्धा- बच्छिन्ना । मेदप्रतियोगितावच्छेदकता स्वसंकरपाचीन प्रवृत्तिमत्व संबन्धावच्छिन्ना । एकमात्रवृतित्वश्च स्वप्रतियोगिवृत्तित्वस्वसामानाधिकरण्योमयसंबन्धेन मेदविशिष्टान्यत्वम् । व्यापकत्वे सतीति । स्वभिन्न- सर्वद्रव्यसंयोगित्वे सतीत्यर्थः । हृदश्च जीवव्यावर्तनाय । कालादिवारणाय विशेष्यम् । स्वस्मिन् स्वसंयोगाभावादसंभवः स्वादिति स्वाभिन्नत्वनिवेशः । मद्रव्ये संयोगविरहात् तद्दोषवारणाय द्रव्यत्व- निवेशः । खभिन्नशरीरादिसंयोगिनि नीवेऽतिव्याप्तिवारणाय सर्वेति । स्वभिन्न सर्वद्रव्यसंयोगि- स्वश्च स्वनिष्ठ वच्छेदका प्रतियोगिताक मेदवस्व संबन्धेनै कमाल वृत्तिधर्मवत्त्वम् । स्वनिष्टशवच्छेदकता खसमानाधिकरण मेद प्रतियोगितावच्छेदकत्व संबन्धेन । स्वाघिकरणता खावच्छिन्नप्रतियोगिताक मेदवत्व संबन्धेन । मेदप्रतियोगितावच्छेदकता संयोगसंबन्धेन । सर्वशेषित्वं स्वेतर सर्व निरूपितशेषित्वम् । जीववारणाय सर्वेति। सर्वकर्मसमाराध्यत्वम् = सर्वं कर्मजन्यप्रीत्याश्रयत्वम् । सर्वफलप्रदम्बम् सकलफल जनकसङ्करूपवत्त्वम् । सर्वाधारत्वम् = अपृथक्सिद्धिसंबन्धावच्छिन्नं स्वेतर सर्व निरूपितमधि करणत्वम् । तेन कालिक विशेषण या सर्वाधारे काले नातिव्याप्तिः । अधिकरणत्वं च रहेदमिति प्रतीतिनियामकस्वरूप- संबन्धविशेषः, भखण्डधर्मान्तरं वा । यतु सर्वाधारत्वं सर्वद्रव्यपतनप्रतिबन्धक सङ्कलन बस्वरूपमिति । तन्न सर्वद्रव्यान्तर्गताकाशकालादेः पतनाप्रसिद्धधा तदूषटितो लक्षण संभवात् । नच पतनपति- बन्धकत्वं पठनाभावप्रयोजकत्वं तत्र पतनाभाव एव सर्वद्रव्यनिष्ठत्वनिवेशान्नोकदोषावकाश इति वाच्यम्; ममूर्तद्रव्येषु पतनप्रसक्त्यभावेन भगवत्सङ्कल्पस्य तस पतनप्रतिबन्धकताया मस्वीकरणीय- स्वात् । न च, “इच्छात एव तव विश्वपदार्थसत्ता” इत्युक्तप्रक्रियया पतनप्रसक्तिशून्य वस्तुनिष्ठ पतना- ; स्वपदेन ईश्वरनिष्ठ ईश्वरत्व तद्व्यक्तित्वादिकं ग्राह्यम् । स्वावच्छिन्न प्रतियोगिताक मेदवश्वसंबन्धेन ईश्वरत्ववति घटादौ वर्तमानः स्व सङ्कल्पाधीन प्रवृतिमत्व संबन्धेन पटादिमङ्गेद एव । न तु तेन संब- घेन ईश्वरवद्भेदः । तथाच स्वसमानाधिकरण मेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वसंबन्धेन स्ववत् = ईश्वर- स्ववत् पटादिकमेवेति तद् मेदस्य ईश्वरे एव सश्वात् इदं सर्वेश्वरत्वमीश्वरमाने । ईश्वरत्वस्य श्रीसा- धारण्ये तु एक मानवृतिधर्मविशिष्टत्वमित्यनुकृत्वा उत्तसंबन्धेनेश्वरत्वविशिष्टत्वमिति वक्तव्यम् । 272 3. ईश्वरपरिच्छेदः (ईश्वरलक्षणम्) द्रव्यशरीरकत्वम् स्वतस्सत्यसङ्कल्पत्वादिकश्च ईश्वरलक्षणम् । त्वादेरेव शरीरलक्षणत्वेन चैतन्ये तद्विशिष्टधार्यत्वाभावात् । अतोऽसम्भववारणाय स्वज्ञानेत्युक्तम् । सत्यसङ्करूपत्वादिकमिति । आदिशब्देन खतोऽपहतपाप्मत्वमुमुक्षूपास्यत्वादिकं विवक्षितम् । ननु सर्व- भावस्यापि भगवत्सङ्करस्प्रयोज्यत्वावश्यम्भावान्न दोष इति वाच्यम् तथासति द्रव्यपदवैयर्थ्यप्रसङ्गः मद्रव्यनिष्ठपतनामावस्याप्युक्तरीत्या भगवत्सङ्कश्पप्रयोज्यत्वात् । यदि च पतनप्रतिबन्धकत्वं पतनानुत्पाद- प्रयोजकत्वम् । अनुत्पादश्च प्रागभाव एव । ततश्वाद्रव्येषु प्रागभावविरहादसंभवः स्यादिति द्रव्यत्वनिवेश नावश्यक इत्युच्यते ; तदा अमूर्तेष्वपि पतनप्रागभावासंभवादसंभवनादवस्थ्यम् । किञ्च जगति सर्वदा भाधारत्वं पतनप्रतिबन्धकसङ्कल्पवत्त्वमेवेति न शक्यं वक्तुम्; भूतलादेर्घट. घ. घारस्वस्य घटादेः रूपाधा- धारत्वस्य चानुपपतिप्रसङ्गात् । ततश्व तत्न यादृशमाधारत्वं स्वरूपसंबन्धविशेषरूपमखण्डधर्मरूपं वा तस्यैव यथाश्रुतस्य प्रकृतलक्षणेऽपि निवेशसंभवात् सङ्कल्पघटितोक्तपरिष्कारानावश्यकतेति । सर्वकार्यो- त्पादकत्वम् = कार्यत्वव्यापकस्व निष्ठ कारणता निरूपकत्वकत्वम् । दण्डकुण्डलादिव्यावृत्तये व्यापकत्व- निवेशः । न च कालेऽतिव्याप्तिरिति शङ्कयम्; नित्यविभूत्यन्तर्गतकार्येषु कालस्या हेतुत्वात् । “कालं स पचते तत्र न कालस्तत्र वै प्रभुः” इति होच्यते । । 1 स्वज्ञानेति । स्वज्ञानभिन्नं स्वभिन्नं च यत् तादृशसर्वद्रव्यशरीरकत्वमित्यर्थः । ईश्वरज्ञानस्य चैतन्य- विशिष्टं प्रति पृथक सिद्ध विशेषणत्वविरहात् तस्य शरीरत्वासंभवः स्वादिति स्वज्ञानभिन्नत्वनिवेश । स्वस्य स्वशरीरत्वासंभवात् तद्दोषवारणाय सभिन्नत्वनिवेशः । भद्रव्ये द्रव्यत्वघ देवशरीरत्वविरहात् तद्दोषवारणाय द्रव्यत्वनिवेशः । यदि च चैतन्यविशिष्टापृथक् सिद्धत्वमात्रमेव निवेश्यते ; तदात्रऽलक्षणे द्रव्यपदं नोपादेयम् । न च रूपरसादिष्वीश्वरापृथक सिद्धत्वविरहादसंभव इति वाच्यम्। तत्त्रापि द्रव्य- द्वाराऽपृथक्सिद्धिसत्त्वात् साक्षात्परंपरा साधारणा पृथक् सिद्धत्वस्यैव लक्षणे निवेशात् । तथाच स्वेतरस्वब्याप कस्वा पृथक् सिद्धविशेषणताकरवं पर्यवसितम् । यद्यपि प्रकृतलक्षणे शरीरस्वशरीरे द्रव्यत्वनिवेशे प्रयोजनविरहेण स्वज्ञानस्वेवर समस्तद्रव्येनि द्रव्यत्वनिवेशवैपथ्यं दुर्वारम् । एवं चैतन्यावच्छिन्नानुयोगिताकत्वस्याप्य पृथक् सिद्धीनिवेशे प्रयोजनविरहात् स्वज्ञानेतरस्वनिवेशनमपि व्यर्थमेवापद्यते । न च - खज्ञानस्वेत र समस्तद्रव्य- शरीरकस्वं स्वज्ञानस्वेतरद्रव्यत्वव्यापकशरीरत्वकत्वम् । तत्र स्वेतरत्वव्यापकत्वरूपात् स्वेतरत्वसमानाधि करण मेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावादतिरिक्त एवं स्वज्ञानस्वेतरद्रव्यत्वव्यापकत्वरूपः तादृद्रव्यत समा नाधिकरणमेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभाव इति न यथासन्निवेशे वैयर्थ्यम् [इति वाच्यम् ? ] ; यत एवमपि शरीरशब्दोतस्य पृथकू सिद्धौ ज्ञानावच्छिन्नानुयोगिताकश्वस्य द्रव्यत्वे वैशिष्ट्पस्य च वैयथ्यं दुष्परिहरमेव ; तथापि शरीरपदवाच्यत्वस्यैवेह लक्षगे निवेशनीयतया नानुपपत्तिगन्धः । इत्थञ्च स्वज्ञानेतरस्वस्य द्रव्यत्वस्य चासंभववार कतयैव चारितायं संभवतीत्यपि बोध्यम् । स्वत इति । स्वीयेच्छाप्रयोज्यमित्यर्थः । जीववारणाय खत इति । आदिना खतोऽपहतपाप्मत्वादिकं गृद्यते । ननु सर्वकार्योत्पादकत्वमिति कथमुत्पत्तिहेतुत्व- मालस्य लक्षणत्वसंभवः । तदसत्रत्यभिप्रायेण हि जन्मादिसूत्रे जन्मादिवितयहेतुत्वमेव लक्षणतयाऽभिहित रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धानम् 273 यशु जन्मादिसत्ते जन्मादितियसमाहारो लक्षणमुक्तम्, ति एकैकस्य लक्षणत्वे सम्भवत्यपि, वयाणां नयः कर्तार इति कुमावर्तनाय तदिति मन्तव्यम् । सत्यादिवाक्येऽपि अनन्त- पदेनैव सर्वव्यवच्छेदसिद्धौ शङ्कितक्रमेण व्यवच्छेदात् पूर्वविशेषणद्वयम् । एवमन्यत्रापि भाव्यम् ॥ कार्योपादानत्वस्य प्रत्येक (पृथकू ) लक्षणत्वे जन्मादिषत्रे जन्मादीत्येकवचनेनान्यपदार्थतया विवक्षितस्य समुदायस्य लक्षणत्वकथनं न युज्यते इत्यत्राह यच्विति । कुमतिशङ्काव्यावर्तनायेति । घटनिष्पत्तौ कुलालवत् राज्यस्थेनि राजवच्च उत्पादकसंरक्षकादीनां मेदशङ्का स्यादिति तद्व्यावृत्त्यर्थमेव । न तु प्रत्येकं लक्षणत्वेऽति- प्रसङ्गवारणार्थम् । अत एव, “अता चराचरग्रहणात्” इति सूत्रे सर्व संहर्तृत्वस्यैव परमात्मलिङ्गत्वं वर्णितमिति भावः । शङ्कितदोषव्यावृत्त्यर्थमेवान्यत्रापि विशेषणान्तरं द्रष्टव्यमित्याह सत्यादिवाक्येऽपीति । " सत्यपदं निरुपाधिकसत्तायोगि ब्रह्माह ; तेन विकारास्पदमचेतनं तत्संसृष्टश्वेतनश्च व्यावृत्तः ; नामान्तरभजनार्हावस्था- योगेन तयोर्निरुपाधिकसत्तायोगरहितत्वात् । झानपदं नित्यासंकुचितज्ञानैकाकारमाह ; तेन कदाचित् संकुचितज्ञानत्वेन मुक्ता व्यावृत्ताः । अनन्तपदं देशकालवस्तु परिच्छेदरहितस्वरूपमाह ; तेन पूर्वपदद्वय- व्यावृत्तकोटिद्वयविलक्षणाः सातिशयस्वरूपखगुणाः नित्याः व्यावृत्ता: " इति हि व्यावृत्तिक्रमः । अत्र च अनन्तपदेनैव सर्वव्यवच्छेदे सिद्धे सत्यज्ञान पदयो वैयर्थ्यमिति शङ्किते शिष्याकाङ्क्षाक्रमेणैव स यत्वादि- विशेषणानामुपन्यसनीयतया शिष्यस्य च प्रकृति-बद्ध-मुक्त - नित्यव्यावृत्तिजिज्ञासायाः स्थूलर व सूक्ष्मत्वादिना क्रमेण प्रवृत्ततया तत्परिहारस्यापि तत्क्रमेणैव प्रवर्तनीयतया नोसरविशेवणेन पूर्वविशेषणवैयर्थ्यम् ; उक्तरीत्या परिहारसम्भवादित्येव हि परिहर्तव्यमिति भावः । एवमन्यत्रापीति । ‘नित्यं विज्ञानमानन्द ब्रह्म", “अविकाराय शुद्धाय नित्याय परमात्मने” इत्यादावित्यर्थः ॥ या तु – परस्परमिन्नास्त्रय ईश्वराः सत्त्वादिगुणोन्मेषभिदुरकरूपमेदेषु चक्रनेमिनीत्या निम्नोन्नते- मित्यत आह यत्विति । त्रितयसमाहारः - त्रितयरूपः समुदाय: ; उक्तसमुदायहेतुत्वमिति यावत् । यद्वा हेतुतासंबन्धे नोक्तसमुदाय एव लक्षणमित्यभिप्रायेणेदम् । “जन्मस्थितिलयाः खनिमित्तोपादानभूतं वस्तु ब्रह्मेति लक्षयन्ति” इति हि भाषितम् | संभवत्यपीति । अतिव्याप्ति राहित्यादिति भावः । अत एव " अता चराचर - ग्रहणात्" इत्यत्र सर्व संहर्तृत्वमात्रस्य परमा मलिनत्वमुक्तम् । प्रयाणां त्रयः कर्तार इति कुमतिशङ्का- व्यावर्तनायेति । त्रिमूर्तिसाम्यवादिभिस्तथैवाभ्युपगमादिति भावः । अन्यत्राप्येवं दृश्यत इत्याह सस्यादीति । अनन्तपदेनैव सर्वव्यवच्छेद सिद्धाविति । त्रिविधपरिच्छेद राहित्यस्यैवानन्तपदार्थतया तत्रापकर्ष रूप- स्वरूपपरिच्छेदराहित्यस्याप्यन्तर्गततया तस्येश्वरव्यतिरिक्त काप्यसंभवादिति भावः । श्रतिक्रमेणेति । स्थूलत्वात् प्रथमं प्रकृतित्व- बद्धस्वशङ्का जायत इति निर्विकारस्वरूपसत्यत्वविशेषणेन तद्वय वृत्तौ, तरुः सूक्ष्मरूपमुक्तत्वशंका जायत इति नित्यासंकुचितज्ञानैकाकारत्वरूपज्ञानत्वेन तद्वधावृत्ति: ; ततः सूक्ष्मतरनित्यत्वशङ्कायामनन्तपदेन तद्वयावृत्तिरित्येवं क्रमेणेत्यर्थः । एवमन्यत्रापीति । “नित्यं 1 यत्तु इति यच्छन्दस्य लक्षणवाचित्वात् तत्प्रतिसंबन्धि तद्वेति पदं समाहारात्मक लक्षणे इत्पर्थकम् । तदिति पदं तु लक्षणवचनमित्यर्थकम् । jur-35274 3. ईश्वरपरिच्छेदः (ईश्वरस्यैकत्वब्रह्मत्वे) अद्वितीय- समाभ्यधिकदविश्रवणादसावेकः । स एव ब्रह्म । तस्यैव त्रिविधपरिच्छेद- श्वर्या इति कल्पना, af निरस्यति अद्वितीयेति । ‘एकमेवाद्वितीयम्’, ‘न तत्समश्वाभ्यधिकश्च दृश्यते’, “प्रशासितारं सर्वेषाम्” इत्यादिश्रवणादिति भावः । एतेन मुक्तानामपि, “स खराड् भवति”, “परमं साम्यमुपैति” इति स्वाराज्यादिश्रवणात् तेऽपीश्वरा इति शङ्का निराकृता । " सायुज्यं प्रतिपन्ना ये तीव्र मक्कास्तपस्विनः । किक्करा मम ते नित्यं मबन्ति निरुपद्रवाः ॥”, “परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्” इत्यादिश्रवणादिति । नतु एकविज्ञानेन चिदचिदात्मकस्य सर्वस्य जगतो विज्ञानं प्रतिज्ञाय मृतत्कार्यादि- दृष्टान्तैस्तदुपपादनात्, “ईश्वराव्याकृतप्राणैः खराट् सिन्धुरिवोर्मिभिः । यत् प्रात्यदिवाभाति तस्मै सङ्क्रमणे नमः ॥” इति कात्यायनवचनाच्च समुद्रस्थानीयस्य सद्रूपस्य ब्रह्मणस्तर स्थानीया इमे चिदचिदीश्वरा इति कस्यचिच्छेका मुद्धाध्य ब्रह्मण ईश्वरातिरिक्तत्वे चिदचिदीश्वराणां नित्यत्वागमविरोधम्, “नारायणः परं ब्रह्म तत्त्वं नारायणः परः” इत्यादिश्रुतिविशेषश्चाभिप्रयन् माह स एव ब्रह्मेति । त्रिविधपरिच्छेदेति । देश काल-वस्तुपरिच्छेदराहित्यं त्रिविधपरिच्छेदराहित्यम् । देश। परिच्छेदः सर्वदेशवर्तित्वम् । कालापरिच्छेदः विज्ञानमानन्दं ब्रह्म", “अविकाराय शुद्धाय नित्याय परमात्मने” इत्यादावित्यर्थः ॥ त्रिमूर्तिसाम्यपक्षं निरस्यति अद्वितीयेति । " एकमेवाद्वितीयम्", “न तत्समश्वाभ्यधिकश्च दृश्यते” इत्यादिभिरीश्वराने करवनिरासादित्यर्थः । भवाद्वितीयत्वं स्वसजातीयद्वितीयराहित्यम् । खसजातीय- निष्ठ मेदप्रतियोगितानवच्छेदकैकत्वमिति यावत् । साजात्यश्च समस्तचिदचिन्नियन्तृत्वेन । तेन चेतनत्वादिना साजात्यमादाय नासंभवः । समराहित्यं खावधिकापकर्षानाश्रयराहित्यम् । स्वेतरत्व व्यापकस्वावधिकापकर्ष करवमिति बावत्। अभ्यधिकराहित्यम् स्वावधिकोत्कर्षाश्रयराहित्यम्, उत्कर्षाविधित्वशून्यत्वपर्यवसितम् ॥ ईश्वरो न ब्रह्म; किन्तु ब्रह्मांश एवेति पक्षं निरस्यति स एव ब्रह्मेति । तत्र हेतुमाह तस्यैव त्रिविधपरिच्छेदरहितस्येति । वयं भावः - “ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इत्युक्त- ब्रह्मशब्दात्थविवरणरूपे, “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म” इति वाक्ये पुल्लिङ्गद्वितीयान्तानन्तपदेन रूढयुपस्थापिते विष्णो योगार्थस्य त्रिविधपरिच्छेदराहित्यत्म बोधनात् तत्र वस्तुपरिच्छेदराहित्यस्य सर्ववस्तुसामानाधि- करण्याईत्वरूपस्य पृथक सद्धिसंबन्धेन सर्वत्रस्तु विशिष्टस्वपर्य : सिततया तेन सर्वावधिकोत्कर्ष रूपबृहत्त्वस्व विष्णावेव सिद्धया, “यो वेद निहितं गुहायां परमे व्योमन्” इत्यादिना तदुपासनेनेव मोक्षफल श्रवणेन, " स चानन्त्याय कल्पते" इत्युक्तज्ञानविकासहेतुस्वरूपबृंहणत्वस्यापि सत्य सिद्धया, “बृहति बृंहयति तस्मादुच्यते परं ब्रह्म”, “बृहत्वात् बृंहणत्वाच तद्धमेत्यभिधीयते " इति निरुक्तब्रह्म- शब्दार्थत्वं विष्णोरेवेति । सर्वात्मकत्वेने ते सर्वमात्मा = स्वरूपम् पृथक सिद्धविशेषणं यस्येति व्युत्पत्या सर्व वस्तु विशिष्टत्वेनेत्यर्थः । तृतीयार्थश्व हेतुत्वम् । तस्य च निरूपकता संबन्धेन निरतिशयबृहत्त्वे सर्वोत्कर्षरूपेऽन्वयः । सर्वस्यापि तदपृथ् सिद्ध विशेषणत्वादेव हि तस्य सर्वोत्कृष्टत्वम् । ननु, “नमि: सर्वा देवता” इत्यादिभिरभ्यादेरपि सर्वदेवतायात्मकतया निरतिशय वृहत्त्वप्रतीत्या कथं भगवत एव रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 275 रहितस्य सर्वात्मकत्वेन निरतिशयबृहत्त्रंहणत्वभवणात् । “अग्निः सर्वा देवता: “, “आपो वा इइँ सर्वम्”, " ब्राह्मणो वै सर्वा देवताः”, “नकिरिन्द्र त्वदुत्तरः” इत्यादेर्व्याघात कर्मविधिशेष- स्वाभ्यामम्यपरत्वनिर्णयात् न तेषामानन्त्यब्रह्मत्वादिसिद्धिः । स एव सदसव्याकृतब्रझात्माऽऽ- काशप्राणशिवनारायणादिशब्दः कारणप्रकरणगतैः सामान्यतो विशेषतश्च व्यपदिश्यते । सर्वकालवर्तित्वम् । वस्त्वपरिच्छेदः सर्ववस्तुसामानाधिकरण्याईत्वम् । ततश्च यलेदशत्रिविधपरिच्छेद- राहित्यम्, तस्यैव सर्वात्मत्वसम्भवः । सर्ववस्तु सामानाधिकरण्याभावे सर्वात्मत्वासम्भवात्। यस्य च सर्वा- स्मत्वम्, तस्यैव सर्वाधारत्वसर्वंशेषित्व सर्वनियन्तृत्वरूप सर्वोत्कृष्टगुणत्वसम्भवेन, ‘बृहन्तो यस्मिन् गुणाः’ इति श्रुतिप्रतिपाद्यस्य गुणतो बृहत्त्वलक्षणनिरतिशयबृहत्त्वस्य ब्रह्मशब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्य सम्भवः । ततश्ध तैत्तिरीयके, " सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म यो वेद निहितं गुहायाम्” इति द्वितीयान्तपुल्लिङ्गानन्तशब्देन योगरूढिमता रूढि शक्त्युपस्थापितदेवताविशेषे विष्णो व्यवयवशक्त्या त्रिविधपरिच्छेदराहित्यं प्रतिपाद्य तदुपपादनाय, " तस्माद्वा एतस्मादात्मनः " इत्युत्तरसन्दर्भेण सर्वान्तरत्वम् तन्मुखेन निरतिशय गृहश्वश्चऽाविष्कृत्य " मनन्तं ब्रह्म यो वेद” इत्युपक्षिप्तस्य बृहत्त्वस्य प्रतिष्ठापनादिति भावः । नकिः - नास्तीत्यर्थः । अन्य- परत्वनिर्णयादिति । कर्मप्राशस्त्यपरत्व निर्णयादित्यर्थः । ननु, ‘अग्निः सर्वा देवता:’ इत्यादिवाक्याना- मन्यपरत्वेऽपि सृष्टिप्रकरणगतेव्वपि वाक्येषु, ‘सदेव सोम्येदमम बासीत्’, ‘असद्वा इदमग्र आसीत् ‘, ‘तद्भेद तीच्या कृतमासीत्’ ‘ब्रह्म वा इदमग्र आसीत’, ‘मात्मा वा इदमेक एवाम मासीत्’ “सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते”, ‘प्राणमेवाभिसंविशन्ति’, ‘न सन्न चासच्छिव एव केवल:’, “एको ह वै नारायण नासीत्” इत्येवं परस्परविरुद्धार्थदर्शनात् कथमर्थनिर्णय इत्याशङ्कयाह- सदसदिति । सामान्यत इति । सहसादिशब्दाः सामान्यशब्दाः । तेषां व्यक्तिविशेषरूढ्य प्रसिद्धेः । नारायणादिशन्दाः विशेषशब्दाः । सच्छन्दस्तावत् सतायोगिषु सर्वेषु प्रवृत्ततया न विशेषनिर्धारणाः । निरतिशयबृहत्त्वमित्यत जाइ अनिरिति । नकिः = नास्तीत्यर्थः । व्याघातेति । अनेकेषां सर्वोत्कृष्टत्वं हि व्याहतमिति भावः । कर्मविधिशेषत्वेति । मर्थवादाधिकरणन्यायादिति भावः । अन्य परस्वनिर्णयात् – प्राशस्त्यपरत्वनिर्णयात् । आनन्त्यम् - - त्रिविधपरिच्छेदराहित्यम् | ब्रह्मत्वम्- निरतिशयबृहत्स्त्वं बृंहणत्वश्च । भादिना जगत्कारणत्वपरिग्रहः । नतु तथापि सृष्टिप्रकरणगतेष्वपि बावयेषु सदसदव्याकृतादिशन्दः कारणस्याभिधानात् भगवत एव जगत्कारणत्वमिति निर्णयो न संभवतीति कथं तस्य ब्रह्मत्वसिद्धिः; कारणत्वस्यैव ब्रह्मलक्षणत्वादित्यत माह स एवेति । सदसदित्यादि । “सदेव सोम्येदमग्र बासीत्”, “भसद्वा इदमप्र मासीत्”, “तद्भेदं तां याक्कतमासीत्”, “ब्रह्म वा इदमग्र आसीत् “, " बात्मा वा इदमेक एवाम आसीत्”, “सर्वाणि हवा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते”, “पर्वाणि हवा इमानि भूतानि प्राणमेवाभिसंविशन्ति”, “न सन्न चासच्छिव एव केवढः " ‘एको हवै नारायण मासीत्’ इति श्रवणादिति भावः । नारायणादीति । आदिना पुरुषसूक्तगत पुरुष- शब्दपरिग्रहः । कारणप्रकरणगतैरिति । इदञ्चैकार्थ्यावश्यं मावहेतुगर्भम् । कारणैक्यं यावश्यकमिति भावः । सामान्यत इति । सदृब्रझात्मशब्दाः सामान्यशब्दाः । तेषां व्यक्तिविशेषे रूदिविरहात् । 276 । ईश्वरपरिच्छेदः कारणैक्यम्) न च वृश्चिकोत्पत्तौ गोमयवृश्चिकादिवत् जगदुत्पत्तौ देशकाल मेदात् कारणानियमः किं न स्यादिति वाच्यम् प्रमाणान्तरेण भेदासिद्धः । शब्देन तु समानप्रकरणत्वप्रत्यभिज्ञानात् सर्वशाखाप्रत्यय- ब्रह्मशब्द एकल रूढोऽपि बहुषु रूढवत्प्रयुक्ततया अन्यार्थःशङ्काः स्यात्। आत्मशब्दश्च जीवपरादिसाधा. रणप्रयोगः । एवं पुरुषप्राणाक्षरादिशब्दा अपि । शिव शब्दस्यापि मङ्गळत्वप्रवृत्तिनिमित्तकतया सामान्य शब्दत्वम् । नारायणशब्दस्तु न जात्युपाधिवचनः, न चानेकरूढः । भवस्तेनान्येषां विषय- विशेषनिर्धारण युकम् । आकाश शब्दश्च | योग्यार्थः । ततश्वाविरोधाय एकस्मिन्नर्थे पर्यवसानं युक्तमिति भावः । ननु कश्रमेदेन ण्डभेदेन वा सर्वेषामपि कारणत्वसम्भवेन विरोधाभावात् न भिन्नार्थरूढानां शब्दानाममुख्यवृत्त्या एकस्मिन्नर्थे पर्यवसानं युक्तमित्याशङ्कयाह न च वृश्चिकेति । समानप्रकरणत्वेति । प्रकरणान्तरगतानां भूयसां धर्माणां प्रकरणान्तरे प्रत्यभिज्ञायमानत्वादित्यर्थः । ततश्च किमित्यत बाह सर्वशाखेति । यथा, “एकं वा संयोगरूपचोदनाऽविशेषात्” इति न्यायेन फलसंयोग- रूप-चोदना-समाख्यारूपधर्माविशेषात् विद्याकर्मरक्षणधयैक्यम्, एवं भूयसां धर्माणां प्रत्यभिज्ञयैवयावगमात् कारणरूपधम्र्यैक्यमित्यर्थः । ननु बहुधर्म प्रत्यभिज्ञानेऽपि धर्मिवाचिपदानां विरुद्धार्थप्रतिपादकत्वात् कथमैक्य- सच्छब्दो हि प्रमाविषयत्वरूपस्य कालसंबन्धरूपस्य वा सत्त्वस्याश्रयेषु सर्वत्र प्रवर्तमानतया न विशेष- निर्णायकः । ब्रमशब्दस्य करूढत्वेपि चेतनत्वा चेतनत्वसंशय सहतया तस्यापि सामान्यशब्दश्वमेव । विशेषणनिर्णयाजनकत्वमेव हि सामान्यस्वम् भात्मशब्दस्य जीवेश्वरसाधारण्यात् तथात्वम् । नारायणादि शब्दांत व्यक्तिविशेषे रूढत्वात् विशेषशब्दाः । शिवशब्दस्यापि मङ्गलत्वमवृतिनिमित्तकतया सामान्य- शब्दश्यमेव । ततश्च कारणवाचिनां सर्वेषां शब्दानामेकविषयत्वावश्यम्भावे, “छागो वा मन्त्रवर्णात्” इति न्यायेन, “पशुना यजेत” इति विधिगतपशु शब्दस्य, “छागस्य वपाया मेदस” इति मन्त्रवर्णो कच्छागरूप- विशेषे पर्यवसानवत् सदादिसामान्यशब्दानां नारायणशब्दोक्तविशेषे पर्यवसानात्, विशेषरूढाकाशादि शब्दानामपि रूढ्यर्थस्य कस्नप्रपञ्चकारणत्वासंभवेन योगेन परमात्मपरतया च सर्ववाक्यैककण्ठचैन भगवत एव जगत्कारणत्वसिद्धिरिति भावः । ननु कल्प मे देना ण्डमेदेन वाऽनेकेषां कारणत्वसंभवाद, एकस्यैव जगत्कारणश्वमाश्रयणीयमिति निर्बन्धस्य निर्बंन्धनतया कारणवाक्यानामेकत्र पर्यवसानं नावश्यकमित्यभिप्रायेण शङ्कते न चेति । किं प्रमाणान्तरेण भेदप्रतीत्या तथैवाभ्युपगन्तव्यमित्यभि- प्रायः उत शब्देन तथा प्रतीयत इति [ इति!] विकल्पमभिप्रेत्य कमेण प्रतिवक्ति प्रमाणान्तरेणेति । मेदासिद्धेरिति । शास्त्रयोनित्वाधिकरणन्यायेन प्रत्यक्षानुमानयोर्जगत्कारणविषये अप्रवृतेरिति भावः । समान प्रकरणत्वप्रत्यभिज्ञानादिति । एकविषयत्वप्रत्यभिज्ञानादित्यर्थः । तच प्रकरणान्तरगतानां भूयसां धर्माणां प्रकरणान्तरे उपलभ्यमानत्वकृतम् । सर्वशाखेति । यथा, “एकं वा संयोग-रूप- चोदनाख्याड विशेषात्” इति न्यायेन फलसंयोग-रूप-चोदना- समाख्यारूपधर्माविशेषवशात् विद्या कर्म रूपधम्यैक्यम्, एवं भूयसां धर्माणां प्रत्यभिज्ञयैक्यावगमात् कारणरूपघयैवयसिद्धिरित्यभिप्रायः । ननु प्रत्यभिज्ञानेपि रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धासनम् 277 म्याय - सामान्य विशेषन्यायाभ्यामेकत्वादिकण्ठोकया मभिन्नार्थोपपत्तौ मेदकल्पनायोगात् । भतो न प्रधानादेर्ब्रह्मत्वम् ॥ नापि ब्रह्मरुद्रादेः ; तेषां सृज्यत्वसंहार्यस्व कर्मवश्यत्वादिश्रवणेन जीवत्वसिद्धेः । कण्ठोक्तकर्मवश्यत्व कार्यत्वेषु न हेतुता । कार्यता लीलया युक्ता कारणस्य इतैनसः || मित्याशङ्कयाह सामान्यविशेषेति । एकत्वादिकण्ठोक्कयेति । " एकः शास्ता न द्वितीयोऽस्ति” “यावापृथिवी जनयन् देव एकः” इत्यादिश्रुतेरेकविज्ञानेन सर्वविज्ञान श्रवणाच्चेति भावः ॥ तेषां सृज्यत्वेति । “विश्वकर्मा जनिष्ट देवः”, “स प्रजापतिरेकः पुष्करपणें समभवत्”, “यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्वम्”, ‘ध्यक्षः शूलपाणिः पुरुषोऽजायत’, ‘ललाटात् क्रोधजो रुद्रोऽजायत’, ““सोऽरोदीत् । तं प्रजापतिरब्रवीत् । कुमार किं रोदिषि यच्छमात्तपसोऽधिजातोऽसीति । सोऽब्रवीदनपहतपाप्मास्म्यविहित. नामा ; नाम मे देहि पाप्मनोऽपहत्या इति । तमब्रवीत् रुद्रोऽसीति”, “एको ह वै नारायण आसीन ब्रह्मा नेशानः”, “आभूतसम्प्लवे प्राप्ते प्रलीने प्रकृतौ महान् । एकस्तिष्ठति विश्वात्मा स तु नारायणः प्रभुः " इत्यादिभिः कार्यत्व कर्मवश्यत्वादीनां प्रतिपादनादिति भावः । कण्ठोक्तकर्मवश्यंस्व कार्यस्वेष्विति बहुव्रीहिः । पुरुषेष्विति शेषः । ननु अथवंशिखायाम्, “ब्रह्मविष्णुरुद्रेन्द्रास्ते सर्वे संप्रसूयन्ते” इति भगवतोऽप्युत्पत्तिर्भगवदक्तारेषु शास्त्रार्थानुष्ठानतत्फलभोगादिश्च श्रयते इत्यत आह कार्यता लीलया युक्तेति । “भजायमानो बहुधा विजायते”, “न मे पार्यास्ति कर्तव्यम्”, “धर्मसंस्थापनार्थाय”, “इच्छा- गृहीताभिमतोरु देहः” इत्यादिभिलला कार्यस्वश्रवणात् । ननु, “अजायमानः” इति श्रुतेर्देवतान्तरविषयत्व- मस्त्वित्याशङ्कयाह इतैनस इति । अपहतपाप्मन इत्यर्थः । " अपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायण :” इति श्रुतेः । इदमुपलक्षणम्, “वीश्व ते लक्ष्मीश्च पत्न्यौ ” इति तत्प्रकरणे ऽनन्यथासिद्धलक्ष्मी- कथमैक्यसिद्धिः, धर्मिवाचिपदानां विरुद्धार्थत्वादित्यत भाइ सामान्येति । एकत्वादिकण्ठोक्स्येति । ‘एकः शास्ता न द्वितीयोऽस्ति शास्ता’, ‘द्यावापृथिवी जनयन् देव एकः’ इत्यादिरूपया, एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञारूपया चेति भावः । तेषामित्यादि । “विश्वकर्मा प्रजनिष्ट देवः " " स प्रजापतिरेकः पुष्करपर्णे समभवत्”, ‘यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्वम्’, ‘ज्यक्षः शूलपाणिः पुरुषोऽजायत’, ‘ललाटात क्रोधजो रूद्रोऽजायत’, ‘सोऽरोदीत् । तं प्रजापतिरब्रवीत् कुमार किं रोदिषि यच्छपाचपसोधिजातोसीति । सोऽब्रवीत् मनपहतपाप्माऽन्यविहित- नामा नाम मे देहि पाप्मानोपहत्या इति । तमब्रवीत् रुद्रोसीति” एवं “एको हवै नारायण मासीत् न ब्रह्मा नेशानः”, “आभूतसंप्लवे प्राप्ते प्रलीने प्रकृतौ महान्। एकस्तिष्ठति विश्वात्मा स तु नारायणः प्रभुः” इत्यादिभिः कार्यत्वादिप्रतिपादनादिति भावः कण्ठोक्तकर्मवश्यंस्वकार्यत्वेष्विति बहुव्रीहिः । पुरुषेष्विति शेषः । नन्वथर्वशिखायाम्, “ब्रह्मविष्णुरुद्रेन्द्रास्ते सर्वे संप्रसूयन्ते " इति भगवतोपि कार्यत्वं श्रूयत इत्यत बाह कार्यतेति । लीलयेति । “मजायमानो बहुधा विजायते”, “इच्छागृहीताभिमतोरुदेहः”, “रक्षार्थं सर्वभूतानां विष्णुस्वसुवजम्मवन्” इत्यादिभिस्तथाऽवगमादिति भावः । इतैनस- इति, “बहत 1 1 शतपथब्राह्मणवाक्यमिहानूद्यमानमन्यत्व स्थितानुपूर्वी बिलक्षणम् । अथैक्यं त्वक्षतम् । 278 3. ईश्वरपरिच्छेदः (नारायणपरत्वेनैकरस्यम्) कारणादिप्रकरणेषु च तत्तद्वाचकशब्दानां शरीरिपयैन्ततया, निर्वचनान्तरेण वा आकाश- प्राणादिशब्दवत् परमात्मन्येव पर्यवसानसिद्धः । तदयं संग्रह: - 1 परविद्यासु जीवोक्तिर्निरुक्तथादे। ‘पराश्रया । तल्लिङ्गानन्यथासिद्धौ तद्विशिष्टावलम्बिनी ॥ पतित्वश्रवणादित्यपि द्रष्टव्यम् । ननु, “हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे भूतस्य”, “कारणं तु ध्येयः सर्वैश्वर्यसम्पन्नः सर्वेश्वरः शम्भुराकाशमध्ये”, “देवा ह वै स्वर्ग लोकमगमन् । ते देवा रुद्रमपृच्छन्” इत्यारभ्य, " नान्यः कश्चिन्मत्तो व्यतिरिक्तः” इत्यादिभिः कारणत्वमुमुक्षुध्येयत्वादिप्रकरणेषु देवतान्तरस्यापि श्रवणात् कथं नारायणे पर्यवसान मित्याशङ्कयाह कारणादिप्रकरणेषु चेति । शरीरिपर्यन्ततयेति । आकृत्यधिकरणन्यायादिति भावः । निर्वचनान्तरेण वेति । यौगिकव्युत्पत्त्येत्यर्थः । आ = समन्तात् काशते, काशयतीति वा आकाश- इत्याकाशादिशब्दानां परमात्मपरत्ववत् हिरण्यस्य = हिरण्मयस्य परमव्योम्नो गर्भभूतः - तत्र स्थितः परमपदनिलय- सन् सृष्टेः प्राक् समवर्तत, “देवानां पूरयोध्या तस्यां हिरण्मयः कोशः” इति श्रुतेः । तथा शम्भुशब्देऽपि शं भवतीति शम्भुः ; सुखरूपो भवतीत्यर्थः । यदा अन्तर्भावितण्यर्थो भवति, तदा सर्वेषां सुखं भावयतीति शम्भुः - इत्यादिप्रकारेण, “साक्षादप्यविरोध जैमिनिः” इति न्यायेन नारायणे पर्यवसानसम्भवादिति भावः ॥ निरुक्तथादेरिति । निगमनिरुक्तव्याकरणवशेन प्रकृतिप्रत्ययविभागकल्पनेन जीवोक्तीनां परविषयत्वमित्यर्थः । तलिङ्गेति । “त्रिशीर्षाणं त्वाष्ट्रमहनम्" इत्यादौ त्वाष्ट्रवधादीनामनन्यथासिद्धेन्द्र लिङ्गत्वादिन्द्रादिशब्द- पाप्मा दिव्यो देव एको नारायणः" इत्यकर्मवश्यतयोक्तस्म कर्मकृतजन्मासंभवादिति भावः । ननु, “हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे भूतस्य", “काराणं तु ध्येयः, सर्वैश्वर्यसंपन्नः सर्वेश्वरः शंभुराकाशमध्ये ध्येय : " इत्यादिभिः कारणत्वमुमुक्षुध्येयत्वादिप्रकरणेषु देवतान्तरस्यापि श्रवणात् कथं नारायणपर्यवसानमित्या- शङ्कयाह कारणेति । शरीरिपयंन्ततयेति । नाकृत्यधिकरणन्यायादिति भावः । निर्वचनान्तरेण वेति । यौगिक व्युत्पत्येत्यर्थः । आसमन्तात् काशते, काशयतीति वा माकाशशब्दस्य, प्राणयति सर्वाणि भूतानीति प्राणशब्दस्य च परमात्मपरत्ववत् हिरण्यगर्भशब्दस्य हिरण्यस्य हिरण्मयस्य परमव्योन्नो गर्भः अन्तः स्थित इति, शम्भु शब्दस्य च शं भवति सुखरूपो भवतीति वा, मन्तर्भावितण्यर्थक भूषा तुना शं भावयति सुखमुत्पादयतीति वा परमात्मपरत्वसंभवादिति भावः । निरुक्त्यादेरिति । निगमनिरुक्त- व्याकरणवशेन प्रकृतिप्रत्ययविभागकल्पनेन जीवोक्तीनां परमात्मविषयत्वमित्यर्थः । तलिङ्गेति । I 1 1 परविद्या स्विःयुपलक्षणम् । परमात्मप्रतिपादकतया निर्धारितस्थले इति यावत् । जीवेत्य- प्युपलक्षणम् अचेतनवाचिपदेऽपि परमात्मपरत्वस्येष्टत्वात् । अत एव पूर्वार्धम्, ‘व्युत्पस्था परमात्मानं ततदुक्ति: प्रकाशयेत्’ इत्येवंरूपाऽपि लक्ष्यते अधिकरणचिन्तामणी (77. लोके) । निरुक्त्यादेरित्यादिना अपर्यवसानवृत्तिरपि गृह्यते । एतद्वृत्तिनैयत्यं तु उत्तरार्धविवक्षितस्थले । एवं गायत्रीविद्यायां गायत्री वा इदं सर्वमित्यन गायत्री सहशरूपगौणार्थग्रहणमपि, तथा चेतोर्पण- निगमादिति सुनात् । विशेषणतथा चेतनाचे वनवचनावश्यकत्वं यन, तत्स्थलमाह तदिति । इन्द्रप्राणाधिकरणादौ व्यक्तमेतत् ॥ 2 वदिति दृष्टान्ततया निर्देश: शारीर के विशिष्य स्थापित- स्वात् । सर्वव्याख्यानाधिकरणे हिरण्यगर्भादिशब्दग्रहणेऽपि तत् सूत्रे न स्पष्टम् । रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसियाञ्जनम् 279 वोपासमोपदेश- स्वसर्वैश्वर्यमपश्चनादेख प्रह्लाद वामदेवादिवत् शास्त्रावगतखात्मशरीरकपरमात्मा- स्तद्विशिष्ट परमात्मपरः; “जीवमुख्यप्राणलिङ्गान्नेति चेन्नोपास त्रिविध्यादाश्रितत्वादिह तद्योगात्” इत्युक्तेरिति भावः । ननु चतुर्मुख रुद्रेन्द्रादीन + ब्रह्मत्वे इन्द्रस्य, “प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मा तं मामायुरमन- मित्युपारख” इति स्वस्योपास्य त्वोपदेशः कथं सङ्गच्छताम् ! तथा मथर्वशिरसि, “देवा ह वे स्वर्ग लोकमगमन् । ते देवा रुद्र- पृच्छन् को भवानिति । सोऽब्रवीदहमेकः प्रथममासं वर्तामि भविष्यामि च नान्यः कश्चिन्मतो व्यतिरिक्त इति सोऽन्वरादन्तरं प्राविशत् । दिशध्यान्तरं स प्राविशत् । सोऽहं नित्यानित्यो ब्रह्माहं प्राचोऽहं प्रत्यञ्चोऽहम्” इत्यादिना रुद्रस्यैव त्रिकालावस्थायित्वं सार्वात्म्यञ्च प्रतिपाद्यते इति प्रतीयते इत्याशङ्कय, “शास्त्रदृष्ट्या तूपदेशो वामदेववत्” इति सूत्रकृतैव परिहृतमित्यभिप्रयन् माह स्वोपासनोपदेशेति । तस्य सूत्रस्यायमर्थः - प्रख्यातजीवभावेनेन्द्रेण, “मामेव विजानीहि मामुपारुख” इत्युपास्यस्य ब्रह्मणः स्वात्मोपदेशोऽयं न प्रमाणान्तरप्राप्त स्वात्म | विलोकनकृतः । अपितु शास्त्रेण स्वात्मदृष्टिकृतः । " बनेन जीवेनात्मनाऽनुपविश्य नामरूपे व्याकरवाणि”, “ऐतदात्म्यमिद सर्वम्”, “मन्तः प्रविष्टः शास्ता जनानाँ सर्वात्मा”, “य मात्मनि तिष्ठन् मात्मनोऽन्तरो यमात्मा न वेद यस्यात्मा शरीरं य आत्मानमन्वरो यमयनि । एष सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायण :” इत्येवमादिना शास्त्रेण जीवात्मशरीरकं परमात्मानमवगम्य जीवात्मवाचिनामहत्वमादि- शब्दानामपि परमात्मनि पर्यवसानं ज्ञात्वा, “मामेव विजानीहि । मामुपास्स्व” इति स्वात्मशरीरक- परमात्मानमेवोपास्पत्वेनोपदिदेशेति । वामदेववत् । वामदेव: परस्य ब्रह्मणः सर्वान्तरात्मत्वं सर्वस्य च तच्छरीरत्वं शरीरवाचिनाश्च शब्दानां शरीरिणि पर्यवसानं पश्यन् महमिति स्वात्मशरीरकं परं ब्रह्म निर्दिश्य तत्सामानाधिकरण्येन मनुसूर्यादीन् व्यपदिशति, “तद्वैतव पश्यन्नृषिवमिदेवः प्रतिपेदे, भई अनन्यचासिद्धजीवलिङ्गसत्वे तनत्यजीववाचिशब्दस्म तद्विशिष्ट परमात्मपरत्वम् । यथा, “विशीर्षाणिं स्वष्टमहनम्” इत्यादौ त्वाष्ट्रवषादीनामनन्यधा सिद्धेन्द्र लिङ्गत्वादिन्द्रादिशब्दस्तद्विशिष्टपर इत्यर्थः । नन्विन्द्रादीनामब्रह्मत्वे, “प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मा तं मामायुरमृतमित्युपास्व” इति इन्द्रेण खस्योपायत्वोपदेशः कथं क्रियते, कथं वा व्यथर्वशिरसि रुद्रेण, “सोऽहं नित्यानित्यो ब्रह्माहं प्राञ्चोहं प्रत्यचोहम्” इत्यादिना स्वस्य सार्वात्म्योपदेशेन सर्वेश्वरत्वप्रपञ्चनादिकञ्च क्रियत इत्यत आह स्वोपासनेति । सर्वैश्वयं सर्वेश्वरस्थम्, प्रपश्ञ्चनम् — स्पष्टीकरणम् । सर्ववस्तु सामानाधिकरण्यनिर्देशेन हि सेवश्वरत्वं स्पष्टीक्रियते । एवं, “अइमेकः प्रथममासं वर्तामि च भविष्यामि च नान्यः कश्चिन्मत्तों व्यतिरिक्तः” इत्याद्युक्त नित्यत्व- स्वा पृथसिद्ध विशेषणता रहित वस्तुनिषेघादिकमादिना गृपते । प्रहादवामदेवादिवदिति । बथा प्रह्लादः स्वात्मशरीरकत्वेन परमात्मानुसन्धानात् " सर्वगत्वादनन्तस्य स एवाहमवस्थितः । मतः सर्वमहं सर्वं मयि सर्वं सनातने" इत्यवदत् । यथा च वामदेवखादृशानुसन्धानात्, “तद्वैतत् पश्यन् ऋषिर्वामदेवः प्रतिपेदे महमनुरभवम्” इत्याद्युक्तरीत्या सर्वे वस्तु खसामानाधिकरण्येनैव व्यपदिशति- तद्वदित्यर्थः । शास्त्रावगतेति । “शास्त्रदृष्टया तूपदेशो वामदेववत्” इति सूत्रोक्तरीत्येति भाव. । तथोपदेशः 280 3. ईश्वरपरिच्छेद (रुद्रेन्द्रादिस्वोकेरपि नारायणपरत्वम् ) तुम्धानमूलत्वात् तस्य च सर्वशरीरस्य यथाविधि चेतनाचेतन विशिष्टतयाऽप्युपास्यत्बोपपतैः । मनुरभवं सूर्यव", “भई कक्षीवानृषिरस्मि विप” इत्यादि । यथा च प्रह्लादः, “सर्वगत्वादनन्तस्य " इत्यादि वदति । ननु अस्मिन् प्रकरणे जीववाचिभिः शब्दैरचिद्विशेषाभिधायिभिश्वोपास्यभूतस्य परस्य ब्रह्मणोऽभिधाने किं कारणमित्याशङ्कय, “जीवमुख्यप्राणलिङ्गान्नेति चेन्नोपास / त्रैविध्यदाश्रितस्वादिह उद्यो गाव” इति सूत्रकृतैव परिहृतमित्यभिपयन माह तस्य चेति । सूत्रस्थायमर्थ:- “न वाचं विजिज्ञासीत वक्तारं विद्यात्। विशीर्षाणि त्वाष्ट्रमद्दनम् । मरुत्मुखान् यतीन् साला वृकेभ्यः प्रायच्छम्” इत्यादिजीवलिङ्गात्, ‘यावद्धयस्मिन् शरीरे प्राणो वसति, तावदायुः । अथ खलु प्राण एव प्रज्ञात्मेदं शरीरं परिगृह्योस्थापयति’ इति मुख्यप्राणलिङ्गाच नाध्यात्मसम्बन्धभूमेति चेन्न; उपासाले विध्याद्धेतोः । उपास वैविध्यमुपदेष्टुं ततच्छब्देन अभिधानात् । निखिलकारणभूतस्य परस्य ब्रह्मणः खरूपेणानुसन्धानं भोक्तृवर्गशरीरकत्वानुसन्धानं भोग्य- भोगोपकरणशरीरकत्वानुसन्धानञ्चेति त्रिविधमनुसन्धानमुपदेष्टुमित्यर्थः । तदिदं त्रिविधं ब्रह्मानुसन्धानं प्रकरणान्तरेऽप्याश्रितम् — “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म”, “आनन्दो ब्रह्म” इत्यादिषु स्वरूपानुसन्धानम् ; “तत् सृष्टा तदेवानुप्राविशत् । तदनुप्रविश्य सच त्यन्धाभवत् निरुक्तश्चानिरुक्तश्च निलयनच्चानिलयनश्च । विज्ञानश्चाविज्ञानश्च सत्यश्वानृतश्च सत्यमभवत्” इत्यादिषु भोक्तृशरीरतया भोग्यभोगोपकरणशरीरतया चानुसन्धानम् । इहापि प्रकरणे त्रिविधानुसन्धानं युज्यत एवेत्यर्थः । यथाविधीन्यस्त्य उपास्य- त्वोपपत्तेरित्यनेनान्वयः । वेदार्थसंग्रहमाण्यादिष्विति । प्रपश्चित इति शेषः । न हि, “अइमेकः प्रथममासम्” इत्यादिना न रुद्रः स्वस्म त्रैकालिकत्वसुपदिशति । किंतु स्वान्तर्यामिणः परमात्मन एव । इतरथा, “सोऽन्तरादन्तरं प्राविशत्” इति तच्छब्दप्रयोगस्थ, “प्राविशत्” इति प्रथमपुरुषप्रयोगस्व चायुक्तत्वप्रसङ्गात् अहं प्राविशमिति प्रयोगापतेः । न च तत् श्रुतिवाक्यम्, न रुद्रवाक्यमिति वाच्यम्; " सोsहं नित्यानित्यो ब्रह्माहं प्राचोऽहं प्रत्यश्वोहं दक्षिणाच उदश्वोऽहमषश्वोर्ध्वादिशश्चाहं पुमानहं त्र्यहं किमर्थ इत्याशंक्याह तस्य चेति । परमात्मन इत्यर्थः । उपपत्तेरिति उपपत्त्यत्थमित्यर्थः । प्रयोजनम्य हेतुत्वविव क्षया पञ्चमी । उपपत्ति: संपत्तिः । तथाच स्वोपासनोपदेशादिकम् उस्कोपास्पत्वसंपत्त्यर्थमित्युक्तं भवति । विशिष्टतयाऽपीति अपिना खरूपेणोपास्यत्व समहः । यद्वा नन्विन्द्रादीनां स्वोपास्यत्वोपदेशः तद्विशिष्टतया परमात्मोपासनार्थमिति वक्तब्यम् ; तन्नोपपद्यते ; परमात्मनो दिव्यमङ्गळ विग्रहविशिष्टतयैवोपास्यत्वादित्यत बाह तस्य चेति । यथाविधीति । विधिबलेन दिव्यमङ्गळ विग्रह विशिष्टतयेव चेतनाचेतनविशिष्टतया - प्युपासनसुपपद्यत इति भावः । मन रुद्रस्य स्नात्मशरीरकपरमात्मानुसन्धानमूलकमेव स्वसावल्यादिप्रति- पादनमित्ययमर्थोऽथर्वशिरस्येव स्पष्टः । तत्र हि, “सोन्तरादन्तरं प्राविशत्” इति रुद्र एव वदति । तत्र हि सर्वात्मभावमनुसन्दधतो रुद्रस्य बुद्धिस्यः परमात्मा स इति परामृश्यते । ततश्च अन्नमयादेरन्तरात् = मनो. बुद्ध्यहङ्काररूपान्त: करण वर्गात् अन्तरं जीवात्मानं स परमात्मा प्राविशदित्यर्थः । अनेन हि, ‘न रुद्रस्म पर- मात्मत्वम्’ इति स्पष्टं प्रतीयते । श्रहं प्राविशमित्यनुकेः; स्वोसावल्योपपादकतया परमात्मानुपवेशोक्तेश्च । रत्न पेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धासनम् 281 अथर्वशिरश्वेताश्वतरादीनां निर्वाहः पुरुषनिर्णये प्रपञ्चितः । श्रीमाध्यकारैश्च वेदार्थसंग्रह भाष्यादिषु । रंग सादियहं गायक ह त्रिष्टुब्जगत्यनुष्टुप्चाहं छन्दोऽहं सत्योऽहं गार्हस्थोऽहं दक्षिणामिराहवनीयोह सत्योऽहं गौरहं गौयह ज्येष्ठोऽहं श्रेष्ठोऽहं वरिष्ठोऽहमापोऽहं तेजोऽहमृग्यजुःसामाथर्वाङ्गिरसोऽहमक्षरमहं गृह्योऽहमरण्योऽहं पुष्करमहं पवित्रमहम्मश्च मध्यश्च बहिश्व पुरस्ताज्ज्योतिरहमहमेव च सर्वे च मामेव…. यो मां वेद स सर्वान् देवान् वेद सर्वान् वेदान् वेद । गां गोभिर्ब्राह्मणान् ब्राह्मणेन हवींषि इविषाऽऽयुरा- युषा सत्यं सत्येन धर्म धर्मेण तर्पयामि स्वेन तेजसा । ततो देवा रुद्रपश्यन्” इति । “स्वेन तेजसा। " इत्येतत्पर्यन्तं रुद्रवाक्यानुवृत्ते ध्ये श्रुतिवाक्यस्थानवकाशात्, “सोऽन्तरात्” इति वाचयं रुद्रवाक्यमेव । न चैवम्, “नान्यः कश्चिन्मत्तो व्यतिरिक्त इति” इत्यक्ष रुद्रवाक्यसमाप्तिद्यो० केतिकरणस्याल्लिप्रसङ्गः ; “स्वेन तेजसा वर्पयामि " इति रुद्रवाक्यान्ते वाक्यान्त (?) समाप्तिद्योतकम्य इतिकरणस्यापेक्षत्वेन तत्रैव- स्येतिकरणस्य निवेशनीयत्वात् बाकाङ्क्षापेक्षया सनिधेर्दुर्बलत्वेन व्यवहितान्ययस्यैव ज्यायस्त्वात् । " यस्य येनार्थसम्बन्धो दूरस्थेनापि तेन सः । अर्थतो समर्थानामानन्तर्यमकारणम्” इत्यभियुक्तो - तेश्च । “तस्मान्मम त्वमेकोऽसीति हि कौषीतकिः पुत्रमुवाच । रश्मींस्त्वं पर्यावर्तमात् । बहवो वै ते भविष्यति” (डा.) इत्यादी इतिशब्दप्रयोगानन्तरमपि वाक्यशेषानुवृत्ते देर्शनाच्च । तस्मात्, “स्वेन तेजसा तर्पयामि” इत्येवमन्तस्य सर्वस्य रुद्रवाक्यत्वाद, “सोऽन्तरात्” इति वाक्यं रुद्रवाक्यमे । मतब्ध, स इति निर्दिष्टस्य परमात्मन एवान्तर्यामित्वप्रतिपादनपरं तद्वाक्यम् । ततश्च प्र ( तत्म ! ) युक्तोऽहंशब्दोऽपि " शास्त्रदृष्ट्या तूपदेशः " इति न्यायेनैव प्रवृत्त इत्यकामेनापि स्वीकरणीयम् । ननु, " को भवान् " इत्यभिमुखस्य रुद्रस्य स्वरूपे देवः पृष्टे, “हमेकः प्रथममासम्” इत्यादिना मदन्तयमी सर्वात्मेति प्रति- वचनम्, “मानान् पृष्टः कोविदारानाचष्टे " इति न्यायं कथं नानुसरेदिति चेन्न ; मदन्तर्यामी सर्वात्मेत्युके सर्वात्मक भगवच्छरीरभूतोऽहमित्यर्थे पर्यवसन्नतया, “को भवान्” इति प्रश्नप्रत्युत्तरत्वसम्भवात् । तथा अथर्वशिखायामपि न रुद्रपारम्यप्रतिपत्तिः । नतु अथर्वशिखायाम्, “भगवन् किमादी प्रयुकं ध्यानं ध्यायितव्यं किं वद्धयान को या ध्याता कश्व ध्येयः” इत्युपक्रमे प्रश्नचतुष्टयमुपक्षिप्य तत्क पेण, “ओमित्येतदक्षरमादौ प्रयुक्तं ध्यानं ध्यायितव्यम्” इत्यादिना, “ध्याता रुद्रः” इत्यन्तेन प्रश्नवगोतरा- नन्तरं ध्येयनिर्धारणार्थमिदमान येते, “प्राणं मनसि सह करणैर्नादान्ते संप्रतिष्ठाप्य ध्यायीतेश नं प्रध्यायितव्यम् सर्वमिदं ब्रह्मविष्णुरुद्रेन्द्रास्ते सर्वे संप्रयन्ते सर्वाणि चेन्द्रियाणि सह भूतैः । न कारणं कारणानां ध्याता कारणं तु ध्येयः सर्वैश्वर्यसम्पन्नः सर्वेश्वरः शम्भुराकाशमध्ये” [इति । ध्यायीशानम् ] इत्यादिना शिवस्य ध्येयत्वं निर्धार्य तदितश्वैमुख्येन तस्य ध्येयस्वनिर्धारणमुपपादयितुम्, अत 1 प्रतिवचनमिति । अयं रुद्र इति देवैः पूर्वमेव ज्ञाततया को भवानिति प्रश्न एव कथम् । सत्यम् । एवं प्रश्नाशय:- सर्वेषु देवमनुष्पादिषु विष्णुनगरस्यानुगुणवेषाचारादिमत्सु दृइग्म. नेषु भवान् परं लोकविलक्षणो भस्मधारी स्वतन्त्र इव लक्ष्यते । तत् को भवानिति । तन प्रतिवचनम् - मद्वाचकोऽहंशब्दोऽपि परमात्मपर्यन्तार्थक एव । अतः तच्छेषोऽहम् । तद्विषयोपासनविशेष एवायं भस्मधारणाद्यंग विशिष्टः । विशिष्याहमत्र नियमितस्तेनैवेति । Jjun - 36 282 3. ईश्वरपरिच्छेदः (नारायणपरत्वमथर्षशिखा दे :) रंग. “सर्वमिदं ब्रह्मविष्णुरुद्रेन्द्रास्ते सर्वे सम्प्रसूयन्ते” इति देवेषु ब्रह्मविष्णुरुद्रेन्द्राणां प्रमुख वोक्तिपूर्वकं ते प्रसूयन्ते इत्यादिना तेषामपि मृतेन्द्रियादितौरयेन सर्वेश्वरात् प्रसूतिमत्त्वोपन्यासेन, “न कारणं कारणानां ध्याता” इति तेषां कारणभूतस्य शिवस्य प्रसूतिराहित्योपन्यासेन च सर्वदेवेभ्यः शिवस्य विशेषं विभाव्य सोपपत्तिकं तस्य ध्येयत्वमुपपाद्य, “शिव एको ध्येयः शिवः शङ्करः सर्वमन्यत्परित्यज्य | समाप्त’ऽथर्वशिखा” इत्युपसंहृतमिति चेन्न - तस्य कारणानुवादेन ध्येयत्वविधिपरत्वात । पुरोवादे च नारायणपरत्वनिर्णये तस्मिन्निरुपाधिकावयवार्थमुम्ना शम्भवादिशब्दानां प्रवृत्तिरुपपन्ना । तथाच नारायणानुवाके, “विश्वशम्भुवम्” इत्युच्यते, ‘शाश्वत शिवम्’ इति च । “शिवास्ते पन्थानः सन्तु”, “शिवः शिवानाम्”, “यो वः शिवतमो रसः” इत्यादिषु शिवशब्दस्य मङ्गळमाले प्रयोगदर्शनात् “सर्वः शर्वः शिवः स्थाणु: “, " खयम्भूः शम्भुरादित्यः” इति भगवन्नामसहस्रे शिवशम्भवादिशब्दानामपि पठितत्वात् पूर्वोक्तयुक्त्या शम्भवादिशब्दानां विष्णावेव ’ वृत्तिसम्भवादथर्व शिखा विष्णुपरैव । ननु श्वेताश्वतरोपनिषदि, " किं कारणं ब्रह्म कु3ः स्म जाता जीवामहे केन क्व च सम्प्रतिष्ठा । अधिष्ठिताः केन सुखे रेषु वर्तामहे ब्रह्मविदो व्यवस्था म्” इति मन्त्रेण केषाञ्चित् ब्रह्मवादिनामृषीणां ब्रह्म जगज्जन्मादिकारण सर्वाधिष्ठानभूतश्च इत्येतावन्निश्चितवतां न किदेवतारूपमिति विशिष्या बुध्यमानानां सकलजगज्जननजीवनोपसंहारकारणं सर्वाधिष्ठानभूतश्च तद्ब्रम किदेवतारूपमित्यमुं संशयं सामान्यतो विशेषतथ्य, ‘किं कारणं ब्रह्म” इत्यादिभागैः प्रदश्ये, जगतः काल. स्वभाव. नियति. महाभूत. प्रधान पुरुषा- न्यतमकारणत्वस्य यादृच्छिकत्वरूपश्या कारणत्वस्य चोपपत्तेः, ब्रह्म कारणमित्येतदेवावासिद्धमिति संशयस्य निरालम्बनत्वशङ्का मा भूदिति संशयचयुग्पादकतया तेषामेव कालकारणत्वादिनिरासप्रकारम्, “कालः स्वमावो नियतिर्यदृच्छा भूतानि योनिः पुरुष इति चिन्त्यम् । संयोग एषां न स्वात्मभावा- दात्माऽप्यनीशः सुखदुःखहेतोः ॥” इति मन्त्रेण प्रदश्यं खतो निर्णयाशक्तानां तेषां ब्रह्मविद्या- प्रदानिक कृत्यायाः परशक्तेरम्बिकायाः प्रसादात् प्रयमर्थो निर्णीतो भविष्यतीति तां ध्यायतां तत्साक्षात्कारम्, “ ते ध्यानयोगानुगता अपश्यन् देवात्मशक्ति स्वगुणैर्निगूढाम्” इति प्रतिपाद्य ततः, “यः कारणानि निखिलानि तानि कालात्मयुक्तान्यधितिष्ठत्येकः " इत्यादिना तमप्यपश्यन्निति क्रियानुषङ्गवता तस्प्रसादादुपजातं तेषां कालाधनुक्रान्तावान्तर कारणवृन्दाधिष्ठातुः सर्वकारणस्यापि ब्रह्मगो विशिष्य निर्णयश्चोपदिश्य, अनन्तरम्, “क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः क्षरात्मानावीशते देव एकः " इत्यादिना प्रपञ्चेन शिवस्य सर्वकारणत्व सर्वाधिष्ठानत्वप्रतिपादनादुपक्रममारभ्य मा समाप्तेईर. शिव रुद्र- महेश्वरादिपदैः स्पष्टीकृत शिवपरत्वस्य श्वेताश्ववरस्य नान्यपरत्वं शक्यशङ्कमिति चेन्न - " महान् प्रभुर्वै पुरुषः सत्त्वस्यैष प्रवर्तकः” इति भगवदसाधारणपुरुषशब्दश्रवणात् सस्वप्रवर्तकस्वरूपभगवदसाधारण लिङ्ग- दर्शनाच्च । उक्तश्च पुरुषादिशब्दानां भगवदसाधारणत्वम्, “भगवानिति शब्दोऽयं तथा पुरुष इत्यपि । निरुगधी च वर्तते वासुदेवे सनातने || ब्रह्माद्याः सकला देवा यक्षगन्धर्वकिन्नराः । ते सर्वे पुरुषांशत्वा- 1 वृचीति । तथाच अथर्वशिरसि विहितमुपासनं रुद्र विशिष्टपरमात्मविषयकम् । अथर्वशिखायां शिवा- दिशब्दाः साक्षात्परमात्मवाचकाः नाव रुद्रस्य ध्येयतेति विवेकः कार्यः । शेषं तत्त्वसारव्याच्याने । ; रत्नपेटिका रंगरामानुजीय समेतं न्यायसिद्धाज्ञ्जनम् १ 283 दुच्यन्ते पुरुषा इति ॥ पुरुसंज्ञे शरीरेऽस्मिन् शयनात् पुरुषो हरिः । शकारस्य षकारोऽयं व्यत्ययेन प्रयुज्यते ॥” इति । अतः श्वेताश्वतरोपनिषदो भगवत्परत्वं सिद्धम् । ननु, “यदा तमस्तत्” इति वाघये “शिव एव केवल:” इत्युच्यने । अतः प्रसिद्ध शिवः कारणमिति चेन्न; इदं तावत् वाक्यं न कारणतमसः पापकम् यदेति कालविशेषप्राप्तानुवादात् । " अव्यक्तमक्षरे लीयते । मक्षरं तमसि लीयते” इति । बालोपनिषद्वाक्येन तत्प्राप्तिः । सा चोपनिषत् नारायणस्यैव कारणत्वोपास्यत्वे बहुधा वक्ति । श्रव्यकाक्षर- क्रमेण तमः स्थाने, “यस्य मृत्युः शरीरम्” इति पठिनमृत्यु शब्दार्थतमसो नारायणशरीरत्वाभिधानाच तस्यैव तदधिष्ठातृत्ववादः । ननु, “नासदासीन्नोसदासीतदानीं तम मासीत्” इत्यादिवाक्यमत्र पुरोवादः किं न स्वादिति चेत् — तथापि तस्य सौबालवावयसमानर्थित्वं ग्राह्यम् । अतः कारणतमोधिष्ठा- तृत्वेन प्रसिद्धो नारायण एवाल शब्दान्तर परामृष्टः । मनन्तरं तु, “तदक्षरं तत्सवितुर्वरेण्यम्” इत्यादिना तत्प्रकारविशेषोपदेशः । मानवे च, “मासीदिदं तमोभूतम्” इत्यारभ्य, “तेन नारायणः स्मृतः ’ इत्यन्तेन स एव कारणतमोधिष्ठातृत्वेनेोक्तः । जयमत्र निष्कर्ष:- देवतान्तरप्रतिपादकवावयेषु कानिचित् वाक्यानि अनुवादरूपाणि कानिचिच्च साधारणशब्दयुक्तानि कानिचिच योग्यार्थानि कानिचिच योग्यार्थमत्यभिज्ञापकधर्मयुकानि । ततश्च ईदृशानामेषां प्रापकासाधारण. योग्यार्थ न प्रत्यभिज्ञाप्य वस्तु- विशेषप्रतिपादकवावयसाक. झत्वं सिद्धम् । तादृशश्च वाक्यं पुंमुक्तनारायणानुवाकादिकम् । अतस्तदनु- सारेणैवार्थनिर्णयः सिद्धः। मत एव ह्युक्तं भगवता सूत्रकृता वेदव्यासेन, “तत्त्वं जिज्ञासमानानां हेतुभिः सर्वतोमुखैः । तत्त्वमेको महायोगी हरिर्नारायणः परः ॥ भालोड्य सर्वशास्त्राणि विचार्य च पुनः पुनः । इदमेकं सुनिष्पन्नं ध्येयो नारायणः सदा” इति। उत्तरानुवाके, “ह्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यौ” इत्यनन्यथा- सिद्धलक्ष्मीपतित्वलिङ्गेन भगवत्परत्वमप्रकम्प्यम् । तदैकार्थ्यात् पुरुषशब्दश्रवणाच पुरुषसूक्तस्यापि तत्परत्वमप्रकम्प्यम् । नारायणानुवाके च देवतान्तरसाघारण्यगन्धरहितनारायण शब्दाभ्यासमहिम्ना नान्यपरत्वं शक्यशङ्कम् | ईशान. शम्भु रुद्र महादेव. परमेश्वर. हिरण्यगर्भ प्रजापति धातृ. स्वयम्भ्वादिशब्दाच नासाधारणाः, “सोऽनिरुद्धः स ईशानो व्यक्तिः सा सर्वकर्मसु”, “इति नारायणः शंभुभगवान् जगतः पतिः " " रुद्रो बहुशिरा बभ्रु: “, " जय विश्व महादेव जय शार्ङ्गधनुर्धर ।”, “नमश्वकार हृष्टात्मा परमं परमेश्वरम् " “हिरण्यगर्भः शत्रुघ्नो व्याप्तो वायुरघोक्षजः”, “पूर्वे प्रजा निसर्गे त्यामाहुरेकं प्रजा रतिम”, " एकस्तद्वेद भगवान् धाता नारायणः स्वयम्”, “विष्णुरेवातिसर्गे च स्वयम्भूर्भवति प्रभुः” इत्यादिषु ईशानशम्भुरुद्र- महादेवपरमेश्वरहिरण्यगर्भप्रजापतिधात्रादिशब्दाः सर्ववेदान्तोपबृंहणे महाभारते सूत्रकृतैव प्रयुक्ताः, नारायणानु- चाके च दृष्टप्रयोगाः, ब्रह्मरुद्रादीनां कार्यत्व कर्मवश्यत्वप्रतिपादनेनाकाशादिशब्दवदयोग्यार्थाः “यदा तमस्तत्” “यो ब्रह्माणम्”, “यो देवानां प्रभवश्चोद्भवश्च”, “यद्वेदादौ खरः प्रोक्तः” इत्यादीनां यच्छब्दानुवेधेनानु. वांदरूपत्वं सुस्पष्टम् । " वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम्”, “सहस्रशीर्षा पुरुषः” इत्यादीनां पुंसूक्तवाक्यानां बहूनां श्वेताश्वतरादिषूपल मेन योग्यार्थपुंसूक्तैकार्थ्यमकामेनापि स्वीकार्यम् । अतः सिद्धं भगवत्पारम्यमित्यादि कण्ठतस्तात्पर्यतश्च प्रपञ्चितमिति भावः ॥ .284 3. ईश्वरपरिच्छेदः (तरवसारलोकार्थः) तदखिलानुसन्धायिभिर्वात्स्य वरदगुरु भिस्तस्वनिर्णयास्ये प्रकरणे सर्वो निष्कर्षः संगृहीतः । तत्रसारे च, ‘कस्त्वं विस्मि वस्तु परमं किं तर्हि विष्णुः कथं तस्वेदम्यरतैत्तिरीयकमुखत्रय्यन्तसंदशतान् । अभ्यास्तर्हि गिरः कथं, गुणवशात्, अन्नाह रुद्रः कथं, तद्दृष्ट्या, कथमुद्भवत्यवतरत्यन्यत्कथं, नीयताम् ॥’ इत्यादिभिः श्लोकः संगृहीतः । एवञ्च नारायणस्यैव परमकारणत्व-मुमुक्षूरास्यत्व सर्वान्तर्यामि- स्वादिसिद्धेः त्रिमूर्ति साम्यैक्योतीर्णव्यक्त्यन्तरपरत्वपक्षाश्चत्वारोऽपि निरस्ता: (निर्मूला ) | वेदितव्याः । करत्वं तत्वविदस्मीति । उतिप्रत्युक्तिरूपोऽयं श्लोकः । तच्वेदपरेति । नारायणानुवाके " सहस्रशीर्ष देवम्” इत्यादिभिः पुरुषसूक्तप्रभृतिसर्वपरविद्यावेद्यं पुरुषं प्रत्यभिज्ञाप्य तस्य नारायणत्वं बहुशोऽभ्यस्तम् : अतो यत्त्रयत्र परब्रह्म परतत्त्व. परज्योतिः - परमात्मादिशब्दा दृष्टाः, तत्र सर्वत्र नारायण एव प्रतिपाद्यते इति निश्चीयते । ततश्च परत्वनिर्णये नारायणानुवाकः पर्याप्त इति भावः । “इन्द्रो मायाभिः पुरुरुप ईयते”, “न सन्न चासच्छिव एव केवल:” इत्यादीनां का गतिरित्याशङ्कय, “इदि परमैश्वर्ये" इति धातुनिष्पन्नस्येन्द्रशब्दस्य परमैश्वर्यगुणयोगनिबन्धनत्वाच्छिवादिशब्दानामपि मङ्गलत्वादिगुणयोगनिबन्धनत्वात् अविरोध इत्यभिप्रयन् आह अन्यास्तद्दति । " अहमेकः प्रयममासम्" इत्यथर्वशिरोवाक्यस्य का गतिरित्याशङ्कय शास्त्रदृष्टयेत्याह अत्राहेति । " ब्रह्मविष्णुरुद्रेन्द्रास्ते सर्वे सम्प्रसूयन्ते" इति भगवत उत्पत्तिश्रवणं कथमित्या- शङ्कयाह अवतरतीति । श्वेताश्वतरादिषु शिवमहेश्वरादिशब्दितस्य कथं परब्रह्मभावप्रतिपादनमित्याशङ्कय पुंसूक्तप्रत्यभिज्ञापकशब्दविशेषस्य तत्प्रकरणे श्रवणेन तदनुरोधेन सर्वं नेयमित्याह नीयतामिति । त्रिमूर्तिसाभ्येति । परस्परभिन्नास्त्रय ईश्वरा इति पक्ष एकस्य सर्वप्रशासितृत्ववादेन निरस्तः । “विष्णुरेव भाष्यादिष्विति । प्रपश्चित इत्यनुषज्यते । कस्त्वं तत्त्वविदस्मीति । उक्तिप्रत्युक्तिरूपोऽयं श्लोकः । करस्व- मिति प्रश्नस्य तत्त्वविदस्मीत्युत्तरम् । तर्हि परमं वस्तु किमिति प्रश्नस्य विष्णुरित्युत्तरम् । कथमिति प्रश्नस्य तत्त्वेदं परतैत्तिरीयकमुखत्रय्यन्तसन्दर्शनादित्युत्तरम् । अस्यायमर्थः - नारायणानुवाके, “सहस्रशीष देवम्" इत्यादिभिः पुरुषसूक्तप्रभृतिसर्वपर विद्या वेद्यं पुरुषं प्रत्यभिज्ञाप्य तस्य नारायणत्वं बहुशोऽभ्यस्तम् । नतो यत्र यत्र परब्रह्म परतत्त्व - परज्योतिः - परमात्मादिशब्दा दृष्टाः, तन सर्वत्र नारायण एवं प्रतिपाद्यत इति निश्ची- यत इति । मन्यास्तर्हि गिरः कथमिति प्रश्नः, “इन्द्रो मायाभिः पुरुरूपं ईयते", “नसन्नचासच्छिव एव केवल:” इत्यादीनां कथमुपपत्तिरिति तदर्थः । गुणवशादित्युत्तरम् | “इदि परमैश्वयें” इति धातु निष्पेन्नेन्द्र शब्दस्य परमैश्वर्यरूपगुणवशात् शिवादिशब्दानामपि मङ्गळत्वादिगुणवशात् परमात्ममुननारायणपरत्वेनोप- पतिरिति तदर्थः । यन्नाह रुद्रः कथमिति प्रश्नः । मथर्वशिरसि, “बहमेकः प्रथममासम्” इत्यादिरुद्रवाक्यस्व कथमुपपत्तिरिति तदर्थः । तद्दृष्टयेत्युतरम् | स्वात्मशरीरकपरमात्मानुसन्धानेनेति तदर्थः । कथमुद्- भवतीति प्रश्नः । " ब्रह्मविष्णुरुदेद्वास्ते सर्वे संप्रसूयन्ते" इति भगवत उत्पत्तिकथनं कथमिति सदर्थः । व्यक्तरतीत्युत्तरम्। स्वेच्छावताररूपा सोत्पत्तिः, न कर्माधीनेति तदर्थः । मन्यत् कथमिति प्रश्नः । श्वेताश्वतरादिषु शिवमहेश्वरादिशन्द्रितस्य कथं परब्रह्मभावप्रतिपादनमिति तदर्थः । नीयतामित्युत्तरम् । पुरुषसूक्तप्रत्यभिज्ञापक शब्दविशेषस्य तत्प्रकरणे श्रवणेन तदनुरोधेन सर्वं नेयमिति तदर्थः । एवश्चेति । रत्नपेटिका रंग रामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 285 1 तिसृषु च मूर्तिषु परिपूर्ण एवेश्वरः । प्रजापतिपशुपतिमूल्यस्तु प्रमाणबलात् जीकयवहित इति विशेषः । एवमेव सर्वनापि पूर्ण एव ॥ अन्यन विद्यमानस्यान्यत्र पूर्णत्वं न स्यादिति चेत्- किमिदं पूर्णत्वं निषिध्यते १ किमनैत्र विद्यमानत्वम् ? किमत्र पूर्णोपलब्धिविषयत्वम् ? किंवा अन पूर्णकार्यजननसामर्थ्यम् ? किं वा अन समस्तगुणविशिष्टत्वम् १ नाद्यः, तस्यास्माभिरनभ्युपगमात् । न द्वितीयः तन्निषेधो ऽपीह स्वरूपोपलब्धिनिषेध मात्रं वा ? कृत्स्नभागोपलब्धिनिषेधो परं ब्रह्म विभेदमिह पठ्यते" इत्या िवचनमूलस्त्रि मूत्यैक्यवादोऽपि, “ममान्तरात्मा तव च” इत्यादिवाक्यान्तर- स्वारस्यनिरस्तः । त्रिमूर्त्यतिरिक्तं पुरुषान्तरं चिन्मात्रं वा परतत्त्वमिति पक्षश्च, “स संज्ञां याति भगवानेक एव जनार्दनः” इत्यादिभिर्बाधितः । विष्णोरन्य एव ब्रह्मा रुद्र आदित्यो वा कश्विदीश्वर इति पक्षश्च विष्णोरेव ब्रह्मत्वस्थापनान्निरस्तः । परिपूर्ण एवेश्वर इति । पर्याप्य वर्तते इत्यर्थः । न द्वित्वादिवत् व्यास ज्येति भावः । तर्हि त्रिमूर्तिसाम्यमित्याशङ्कयाह प्रजापतिपशुपतीनि । व्यवहित इति विशेष इति । ततश्च तयोर्मूर्यो जीवद्वारा आत्मेति भावः । ततश्च, " नमो हिरण्यगर्भाय हरये शङ्कराय च" इत्यादौ हिरण्यगर्भशङ्करमूर्त्यो जीवविशेषद्वारा भगवच्छरीरत्वम् विष्णुभू तु अव्यवहितमिति भावः । तस्यास्माभिरिति । ततश्च ब्रझात्रैव वर्तमानं न भवति, अन्यत्र सत्त्वादिति साधने सिद्धसाधनमिति भावः । तनिषेधोऽपीति । उक्तरीत्या सर्वश्रुतिनिर्वाहे चेत्यर्थः । त्रिमूर्तिसाभ्येति । ब्रह्मादयस्त्रयोऽपि तरतमभावमनापन्नाः परस्परमत्यन्तभिन्ना ईश्वरा इति साम्यपक्षः । ब्रह्मादीनां त्रयाणां शरीरमेद एव नात्ममेद, रामकृष्णा पवनारवदिति मात्मैक्यपशः । विमूर्तिव्यतिरिक्तं पुरुषान्तरं चिन्मात्रं वा परतत्त्वमिनि उत्तीर्णपक्षः । ब्रह्मा रुद्रो वाऽन्यो वा कश्चित् विष्णोरस्य एवेश्वर इति पक्षो व्यवत्यन्तरपक्षः । एतत्क्षचतुष्टयमपि नारायणस्यैव ब्रह्मरुद्रादिसकलकारणत्वस्थापनान् निरस्तम् न हि त्रयाणां साम्ये ऐक्ये नारायणातिरिक्तस्य कारणत्वे वा नारायणस्यैव ब्रह्मरुद्रादिसर्वकारणत्वमित्याद्युपपद्यते ।

; i परिपूर्ण इति । पर्याप्त्या वर्तते न द्वित्वादिवत् व्यासज्येत्यर्थः । तर्हि त्रिमूर्ति साम्यं स्यादित्या. शङ्कयाह प्रजापतीति । जीवव्यवहित इति विशेष इति । तथाच न भगवदसाधारण दिव्यमङ्गळ विग्रह- साम्यमितरमूर्तिद्वयस्येति भावः । ईश्वरो यद्यन्यत्र वर्तमानः स्यात्, तांत्र पूर्णो न स्यादिति तर्कमवलय शङ्कते अन्यत्रविद्यमानस्येति । किमिदमित्यादि । भापाद्यमानाभावप्रतियोगि पूर्णत्वं किंरूपमित्यर्थः । अत्रैव विद्यमानत्वमिति । एतद्भिन्नावृतित्वविशिष्टैतद्वतित्वमित्यर्थः । अत्र पूर्णोपलब्धिविषयत्व- मिति । एतत्संबन्धित्वप्रकारकपूर्णोपलब्धिविषयत्वमित्यर्थः । अत्रेति । भवच्छिन्नत्वं नलर्थ: साम- र्यान्वयी । एवमुतरत्रापि विशिष्टत्वान्वयि अवच्छिन्नत्वं वलर्थ: । अस्माभिः ईश्वरस्य विभुत्वमी- कुणैः । अनभ्युपगमादिति । तथाचेष्टापत्तिरिति भावः । निषेध इति । मन पूर्णोपलब्धि विषयस्व- रूपपूर्णत्वानाव इयर्थः । इह स्वरूपोपलब्धिनिषेधमात्रमिति । एतत्संबन्बिश्वप्रकारकोपलब्घ 1 ननु मूर्तिशब्दप्रयोगाविशेषात् मूर्तित्रयस्येतरापेक्षयोत्कर्षः प्रतीयते । भिदाविरहश्च भागवतादौ - भण्यते । तत् समानैश्वर्येण वा आत्मैक्येन वा निर्वाह्यमिति कथं तारतम्यम्? किञ्च. संपूर्णस्याप्यवरेष्व- नुप्रवेशे महिमहासात् साम्यमवर्जनीयमित्यन्नाह विसृष्विति । ऐश्वर्यसाम्ये संमतिलवप्रदर्शकः । 286 3. ईश्वरपरिच्छेदः (पूर्णत्वविचार:) वा ? अंशत्वानुपलब्धिनिषेधो वा ? आद्ये त्वप्रयोजकत्वम्; अनुपलम्भस्य सामग्रय- भावप्रयुक्तत्वात् । तस्याश्वान सत्त्वे तदुपलम्भोपपत्तेः । द्वितीये सभागत्वसिद्धयसिद्धयोरिष्ट- प्रसङ्गः । तृतीये अंशत्वाभावादेवांशत्वानुपलब्धिर्युकेति न तन्निषेधः । बहुसम्बन्धादेव तत्तत्संव- न्धावच्छेदेनांशत्वं स्यादिति चेन्न ; बहुगुण, व्यक्ति प्रतियोग्यादिविशिष्टषु द्रव्यजातिनिषेधादिषु ब्रह्मगोऽन्यत्र सत्त्वे हि ब्रह्मखरूपमेव नोपलभ्येतेत्यर्थो वा, उत कृत्स्नोऽपि भागो नोपलभ्येतेति विकल्पार्थः । अप्रयोजकत्वमेवोपपादयति सामग्रयभावप्रयुक्तत्वादिति । इष्टप्रसङ्ग इति । भागानां सत्त्वे देशान्तरस्थभागानामिहासत्त्वेन तदनुपलम्भस्येष्टत्वात् । सर्वात्मना निर्भागत्वे च कृत्स्नभागस्यानुपलम्भस्येष्ट - स्वादिष्टापत्तिपराहतस्तर्क इति भावः । अत्र सभागत्वपक्षमङ्गीकृत्यापि दूषणकथनं प्रौढिवादेनैव । उत्तरल अंतत्वाभावादिति वक्ष्यमाणत्वादिति द्रष्टव्यम् । न तनिषेध इति । अंशतयोपलम्भो नापादयितुं शक्यते इत्यर्थः । बहुसम्बन्धादेवेति । कृत्स्नस्याप्येकेन वस्तुना सम्बन्धे वस्त्वन्तरसम्बन्धाभावप्रसङ्गेन तदंशानामेव वस्त्वन्तरसम्बन्धोऽभ्युपेतव्य इति भावः । द्रव्यजातिनिषेधादिष्विति बहुगुणविशिष्टं द्रव्यम् । बहुव्यक्तिविशिष्टा जातिः । बहुप्रतियोगिविशिष्टो निषेधः । आदिपदेन बहुविषयज्ञानादिकं विषयत्वाभावमात्ररूप इत्यर्थ: । मात्रशब्देन वक्ष्यमाण कल्पद्वय व देशघनत्वव्यवच्छेदः । कुत्स्न भागोपलब्धिनिषेध इति । एतत्संबन्बित्व प्रकार कोपलब्धिविषयस्त्रीययावदवयव कत्वात्मकपूर्णत्वा- मारूप इत्यर्थः । अंशत्वानुपलब्धिनिषेध इति । एतत्संवन्धित्वप्रकार कोपलब्धविषययावदव- यत्रक भिन्नत्वात्मकपूर्णत्वाभावरूप इत्यर्थः । अप्रयोजकत्वमिति । मापादकवति भापायाभावो उपत्त्या व्याप्त्यसंभवात् तर्कामासत्वमित्यर्थः । तदेवोपपादयति अनुपलम्भस्येति । एतत्संबन्धित्वप्रकार कोपलब्धिविषयत्वाभावस्येत्यर्थः । सामग्रयमावेति । एतत्संवन्धित्वप्रकार कोपलब्विजन कसा मप्रध- भावेत्यर्थः । तस्याः — उक्त सामग्रयाः । सभागत्वसिद्ध्यसिद्धयोरिति । सावयवत्वसिद्ध्यसिद्धयो रित्यर्थः । इष्टप्रसङ्ग इति । सावयवत्वे एतदसंबन्धिनोऽप्यवयवस्यावश्यम्भावादे नत्संबधित्वप्रकार कोपलब्धिविषयस्त्रीय सर्वावियवकत्वासंभवात् तदभावापत्ताविष्टापत्तिः, निरवयवत्वे तूक्तोपलब्धिविषय स्त्रीय सर्वावयवकत्वमन्यत्रैव स्यात् नेश्वरे इति तदापीश्वरे तदभावापताविष्टापत्तिरित्यर्थः । भन सावयवत्वाभ्युपगमेन दूषणाभिधानं प्रौढ्या ; उत्तरलशित्वाभावादेवेति वक्ष्यमाणत्वादिति बोद्धयम् । अंशत्वाभावादेवेति । सावयवत्वाभावादेवेत्यर्थः । अंशत्वानुपलब्धिर्युक्तेति । एतत्संबन्धिश्व प्रकारको पलब्धिविषयश्वीयावयवक भिन्नत्वमावश्यकमित्यर्थः । न तनिषेध इति । न तदभाव भावादयितुं शक्यत इत्यर्थः । बहुभिः संबन्धस्य सावयत्वव्याप्यतया बहुसंबन्धस्त्रीकारे सावयवत्व मावश्यकमित्यभिप्रायेण शङ्कते बहुसंबन्धादेवेति । काल्यैनेक वस्तुसंबन्धे वस्त्वन्नर संबन्धाभाव - प्रसङ्गेन तर्दशानामेव वस्त्वन्तरसंबन्धः स्वीकार्य इति भाव: । बहुगुणेत्यादि । एकस्य निरवयवतया परिपूर्ण इत्यत्न परिशब्दः । आत्मैक्यमक्षतं व्यवधाने ऽपि । अवरेष्वनुप्रवेशे ऽप्यक्ष तैश्वर्यस्वंम- मृतत्वादिश्रुतिसिद्धमिति भावः । पूर्णशब्दार्थः पूर्णमद इति व्याण्याने भस्यत्परिष्कारे द्रष्टव्यः ।

। रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धा अनम् I ? 287 तैस्तैस्तदनभ्युपगमात् । यथोपलम्भं तद्वदेव संयोगादिष्वपि । निरंशेष्वपि भावाभाव सामानाधिकर- व्यस्य युगपद्भाविनोऽपि व्यवस्थाप्यत्वात् । अन्यथा समस्त सम्बन्धतत्वस्यैव लोपे तन्मूलभूतसमस्त- कार्यकारणभावादिलोपात् शून्यताप्रसङ्गात् । न च तृतीयः अवच्छिन्नदेशे सर्वोत्पत्तिनिषेधस्येष्ट- त्वात् । सर्वानुकूलशक्तिमतस्तन्नापि वृत्तौ विरोधाभावात् । यत्नयन यद्यत्कार्य दृष्टम्, तनतन तदनु- गृह्यते । तैस्तैरिति । बहुगुणव्यक्तिप्रतियोग्यादिभिर्दव्यादीनामंशेन सम्बन्धानम्युपगमादित्यर्थः । संयोगादिष्वपीति । न हि संयोगविभागद्वित्वादीनामनेकद्रव्याश्रितानामंशभेद: सम्भवतीत्यर्थः । निरंशेष्वपीति । वृक्षादिवदेश मेदरहिते माकाशादौ संयोगशब्दादितदभावाश्रयत्वस्य अंश मेदनन्तरेणैव निर्वोढव्यत्वादित्यर्थः । सम्बन्धतत्वस्यैव कोप इति । निरंशस्य सम्बन्धतच्चस्व द्वयाश्रयत्वासम्भवेन सम्बन्धमाज्ञानभ्युपगमे सर्वस्यापि वस्तुन कार्यकारणकालसम्बन्धरहिततया शून्यत्वमेव स्वादित्यर्थः ॥ अन्यत्र सोऽन्यत्र परिपूर्णकार्यजननसामर्थ्य नास्तीति कोऽर्थ: : किं सकलकार्योपहितत्वं नास्तीत्या- पाद्यते, उत तच्छत्रत्यभावः इति विकरूप्य प्रथमं दूषयति- अवच्छिन्नदेश इति । द्वितीय दूषयति - सर्वानुकूलेति । सर्वत्रापि विद्यमानस्य ब्रह्मणो यदि सर्वानुकूलशक्तिमत्त्वम्, तदा नलगत स्वीकृतस्य परमाण्वादिद्रव्यस्य रूपाद्यनेकगुण संबन्धस्त्रीकारात्, एकल्याः निरंशाया जातेरनेकव्यक्ति संबन्धाङ्गीकारात् एकस्य निरंशस्याभावस्यानेकरतियोगिसंबन्धदर्शनः च बहुसंबन्धस्य न सावयवत्व - व्याप्यत्वमित्यभिप्रायः । प्रतियोग्यादीति आदिना विषयपरिग्रहः । निषेधादीति आदिना ज्ञानसंग्रहः । तदनभ्युपगमादिति । सावयवत्वानभ्युपगमादित्यर्थः । तथाच निरंशेऽपि बहुसंबन्ध उपलम्भबलादभ्युप- गन्तव्य इति भावः । तद्वदेवेति । द्रव्यादिष्विवेत्यर्थः । संयोगादिष्वपीति । बहुसंबन्धितया संपत्ति- पन्नेष्विति शेषः । तदनभ्युपगमादित्यनुषङ्गेणान्वयः । तथाच निरंशेऽपि संयोगे बहुसंबन्धस्योपलम्भात् न बहुसंबन्धस्य सावयवत्वव्याप्यत्वमिति भावः । अन्यत्र विरुद्धतयोपलभ्यमानभावाभावसंबन्धस्याप्ये- कस्मिन् निरंशे स्वीकारे अविरुद्धानेकसंबन्घस्वीकारः कैमुतिकन्यायसिद्ध इत्यभिप्रायेणाह निरंशेष्वपीति । वृक्षादिवदेश मेदरहितेष्वाकाशादिष्वपीत्यर्थः । माकाशस्यापि सावयवत्वपक्षे काल- ज्ञानादिकं प्राह्यम् । सप्तम्यर्थो निरूपितत्त्वं सामानाधिकरण्यान्वयि । भावाभाव सामानाधिकरण्यस्येति । संयोगादिरूपभावनिष्ठाभाव सामानाधिकरण्यस्येत्यर्थः । युगपद्भाविन इति । एककाल : वावच्छिन्नस्येत्यर्थ. । कालमेदेनापि न विरोधपरिहार इति भावः । व्यवस्थाप्यत्वादिति । सर्व बलवती धन्यथानुपपत्तिरिति न्यायादिति भावः । एकस्य निरंशस्यानेकसंबन्धानुपगमे बाधकमाह अन्यथेति । संबन्धतत्वस्यैव लोप इति । निरंशस्य संबन्धस्य द्विनिष्ठत्वाभावे संबन्धत्वा संभवादिति भावः । तन्मूलभूतेति । सः संबन्ध: मूलभूत घटको यस्येति व्युत्पत्त्या सद्द्घटिनेत्यर्थः । कार्यत्वं हि नियनोतरकालसंबन्ध: ; कारणत्वञ्च नियतपूर्वकाल संबन्ध: सवं प्रमाण संबन्धः कालसंबन्धो वा । तथाच संबन्धलोपे तदुद्घटितकार्यत्वादि- लोपात् शून्यत्वमेव जगतः स्यादिति भावः । मन पूर्ण कार्यजनन सामर्थ्यमित्यनेन एतदवच्छिन्ने ब्रह्मणि सर्वोत्पत्तिर्विवक्षिता वा, एतदवच्छिन्ने ब्रह्मणि सर्वकार्यानुकूलशक्तिर्विवक्षिता वेति विकल्पय, माधे दूषणमाह अवच्छिनदेश इति । द्वितीये तदाइ सर्वेति । विरोधा मावादिति । अन्यन विद्यमानत्वेऽप्येतदवच्छे. ; 288 3. ईश्वरपरिच्छेद ( पूर्णत्वविचारः) कूलत्वेन तच्छतेः स्वीकारे कचित्सर्वोत्पत्तिप्रसङ्गाभावात् । अन्यथा शक्तस्यापि सर्वदा कार्यकरण- प्रसङ्गे तद्विपर्ययात् क्षणभङ्गावतारात् । तदद्भ्युपगमेत प्रत्यवस्थाने तद्भङ्गेन भङ्गात् । यदि च कालक्रमेण स्यापि ब्रह्मणो दाहकत्वप्रसङ्ग इत्याशङ्कध जलगता दाहस्यात्यन्तासत्त्वेन सर्वशब्दकोडीकृतत्वाभावात् वह्निगत दाहस्य प्रामाणिकत्वेन तज्जननानुकूलशक्तिमत्त्वं जलगतब्रह्मणोऽपि वर्तते इति सर्वत्र विद्यमानस्यापि ब्रह्मणः प्रामाणिक सर्वकार्यजननानुकूलशक्तिनं विरुध्यते इत्याह-यत्रयवेति । तत्रवव तदनुकूलत्वेनेति । तसद्देश वृत्तितत्कार्यजनकत्वेनेत्यर्थः । अन्यथेति – शक्तेः शवयाविनाभावनियमात् तस्मिन्नेव देशे सर्वैः शक्यैर्भवितव्यमिति देशान्तरस्थानामपि शक्यानामापादनम् - तदा कालान्तरोत्पत्स्यमानानामपि शवयानामस्मिन्नेव काले प्रसंग: । न च तदुपपद्यते । यतः कालान्तरमाविकार्यजननशक्तिर्नास्तीत्यभ्युप- गन्तव्यम् । ततश्च क्षणभङ्गापातः । एवं हि क्षणभङ्गवादिनो मन्यन्ने, यथतौ दण्डो भाविघटजनन शक्त, दानीमेव घट उत्पद्येत । नतोऽयमशक्त इत्यभ्युपेयम् । अशक्तत्वशक्तत्वयोविरोधात् घटोत्पत्ति- समयवर्तिदण्डोऽस्माद्भिद्यते इत्यभ्युपगन्तव्यम् । ततश्च शुक्त्या व्यक्तिभेदे प्रामाणिके सति स एवायं दण्ड इति प्रत्यभिज्ञा जालैव पप्रत्यभिज्ञातुरयेति । ततश्च क्षण मज्ञात्रतारः स्वादिति भावः । तद्भङ्गेन भङ्गादिति । क्षणिकत्व भङ्गेनेत्यर्थः । यदि च कालक्रमेणेति । क्षणिकत्वभयात् देनापि सर्वानुकूलशक्तिमत्त्वे विरोधाभावादित्यर्थः । तथाच उप्राप्त्यभावात् तर्काभासत्वमेवेति भावः । इदश्च व्याप्यवृत्तेः स्वाश्रयसंबन्धिसर्वावच्छिन्नवृत्तिकत्वमभिप्रेत्य यदि पुनः व्याप्यवृतेरनवच्छिन्नवृत्तिकत्व- मेव ; मव्याख्यवृत्तावेव स्वाभाव सामानाधिकरण्यात् विरोधभङ्गाय प्रतियोग्य भावयोर्भिन्नभिन्नावच्छेदेन वृत्तेवक्तव्यतया तत्रैवावच्छिन्नवृत्तिकत्वम् । तथाचेश्वरगत सर्वानुकूलशस्यप्यवृत्तितया किञ्चिदवच्छिन्न- वृत्तिकत्वासंभवात् यत्र पूर्णत्वमेतदवच्छिन्नवृत्तिक सर्वानुकूलशक्तिमत्वमिति न निर्वक्तुं शक्यत इत्यालो च्यते, तदाऽत्र पूर्णत्वमेतत्संबन्धित्वे सति एतदवच्छिन्नवृत्तिकात्यन्ताभावाप्रतियोगिसर्वानुकूल शक्तिमत्त्वमिति निर्वाच्यम् । ननु सर्वावच्छेदेनापि ब्रह्मणि सर्वानुकूलशक्तिस्वीकारे माकाशादावपि स्पर्शाद्युत्पत्तिप्रसङ्गः; ततत्कार्यं प्रति नवच्छेदकता संबन्धेन तसत्कार्यानुकूलेश्वर शक्तेरे हेतुत्वात् तस्याश्वोक्तसंबन्धेन सर्वत्र सत्त्वादित्यत माह यत्र यत्रेति । तत्र तत्र तदनुकूलत्वेन तच्छके स्वीकारादिति । ततदधिकरण एव तत्कार्योपधायकत्वेनेश्वरशक्तेः स्वीकारादित्यर्थं । ईश्वरश केस्ततदधिकरण एव तत्तत्कार्योपनायकत्व- स्वीकारादिति यावत् । अयं भावः यथत् कार्य यत्त्रयत्र दृष्टं ततः कार्य प्रति तत्तदधिकरणस्यापि तादात्म्येन कारणतया नातिप्रसङ्गः - ईश्वरशक्तेः कारणान्तरसहिताया एव फलोपधायकत्वादिति । कारणान्तरसाचिव्य- मन्तरेणैकस्यैव कारणस्य फलोपधायकत्वाङ्गीकारेऽनिष्टं प्रसञ्जयति अन्यथेति । सर्वदेति कारणान्तर- समवधानविरहकालेऽपीत्यर्थः । कार्यकरणं फलोपधानम् । तद्विपर्ययात् कार्यकरण विपर्ययात् । क्षणभङ्गावतारादिति । क्षणमने फलाव्यवहितपूर्ववृतेरेव शक्तत्वेन हेतु स्वस्त्रीकारान् न सर्वदा कार्योत्पत्ति- प्रसङ्ग इति भावः । तदभ्युपगमेनेति । इष्टापत्येत्यर्थः । तद्भङ्गेन मङ्गादिति । प्रत्यभिज्ञादिबलेन 7 จ रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 289 कचित् सर्वोत्पादकत्वप्रसङ्ग इष्टः, तदा सर्वदेशमा विकृत्स्नभ्यक्तिविवक्षायां व्याघातः । भूनानाम् अन्यत भवन्तीनां व्यक्तीनामत्र भवननैरपेक्ष्यात्। नष्टानां कदाचिदप्यत्र जन्मागमयोरयोगात् । कालान्तरभाविनामेकस्मिन् काले उत्पादनासम्भवेऽपि कालमेदेन सर्वदेशगतानामेकत्र देशे उत्पादो यद्यापाद्यते इत्यर्थः । किमत्र सर्वदेशीयभविष्यद्वयक्तय आपापन्ते, उत सर्वदेशीयभूतभवद्वयक्तयः इति विकल्प्य आध दूषयति सर्वदेशभाविकृत्स्नेति । व्याघात इति । तासां भवनसापेक्षत्वेऽपि सर्वदेशभावित्वमेतद्देश. भावित्वेन विरुध्येतेत्यर्थः । इदच दूषणमुत्तरविकल्पस्यापि साधारणमिति द्रष्टव्यम् । द्वितीयं दूषयति भूतानामिति । नैरपेक्ष्यादिति । उत्पन्नस्योत्पद्यमानत्य चोत्पश्यनपेक्षत्वादिति भावः । ननु जन्मानपेक्षणेऽपि कारणकार्य मा देश्यसिद्ध्यर्थमागमोऽवश्यम्भावीत्याशङ्कय तत् किं विनष्टेष्वापाद्यते, उताविनष्टेषु इति विकरूप्य विनष्टेषु केषाञ्चिदागमनेऽप्यदोष इत्युत्तरं हृदि निघाय बाधं दूषयति नष्टानामिति । जन्मागमयोरिनि । यथा जन्म न सम्भवति, तथा आगमोऽपीत्यर्थः । ननु क्षणभङ्गस्यासंभवादिष्टापत्त्ययोगेन तन्निरासादित्यर्थः । ननूक्तक्षणभङ्गपरिहाराय कालविशेषाणामेव सहकारित्वं स्वीक्रियते ; न तु कारणान्तराणाम् । तथाच सर्वानुकूलशक्त्यवच्छेदकत्वबलेन कालक्रमेणैकल सर्वोत्पत्तिप्रसङ्गो दुर्वार इति शङ्कामनुभाषते यदिचेति । अत्र सर्वोत्पत्तिप्रसङ्ग इत्यनेन किं सर्वदेश भावि- कृस्नव्यक्त्युत्पत्तिमसङ्गो विवक्षितः ; उत भूतानाम्, अन्यत भवन्तीनाश्चोत्पत्तिमसङ्ग इति विकलामभिप्रेत्य प्रथमं दूषयति तदेति । व्याघात इति । ततद्देशमावित्वमेतद्देशभावित्वे विरुद्धचेतेत्यर्थः । तथाच तत्तद्देशमावित्यग्राहकप्रमाणसिद्धतत्तद्देशमावित्वेन सह एतद्देशमा विश्वस्य विरोधानो का पति भवः । न हि गोरवत्वं स्यादित्यापादनं संभवतीति भावः । यद्यपि तत्कार्यं प्रति तत्तत्कार्यानुकूलेश्वरश क मात्रस्यावच्छेदकता संबन्धेन कारणत्वमित्यप्यभ्युपगमात् तादृशशा तेरीश्वरे सर्शवच्छेदेन स्वीकारे सर्वत्र तत्कार्यापत्तिदुर्वारा। अतो यत्र यत् कार्य दृष्टं तदवच्छेदेनैवेश्वरे तत्कार्यानुकूलशक्तिर्वर्तत इत्याश्रयणीयम् । इत्थच सर्वावच्छेदेनेश्वरे सर्वानुकूलशक्तिर्वर्तत इत्यभ्युपगमो न संभवतीत्येवापद्येत ; तथापि तद्वयक्तिवृति- कार्यसामान्यं प्रति तादात्म्येन तद्वयतेर्हेतुत्वाभ्युपगमस्यावश्यकतया तत एव तद्देशवृत्तिकार्यस्य देश उरे उत्पादासंभवेनातिप्रसङ्गवारणादीश्वरे सर्वानुकूलशक्तेः सर्वावच्छेदेन सश्त्रेऽपि क्षत्यभावः । तत्तत्कार्य प्रति लसत्कार्यानुकूलेश्वरशक्तेरवच्छेदकनासंबन्धेन हेतुत्वमित्यंगीकारेण कार्यव्यक्ति मेदेनानन्तकार्य कारण हाव- प्रसङ्गात् महागौरवम् । अतः कार्यसामान्यं प्रति ईश्वरशक्तेरवच्छेदकता संबन्धेन स्वः श्रयसंयोग- संबन्धेन वा हेतुत्वमित्येवाश्रयणीयम् लाघवात् । तथा सामान्यकारणरूपाया ईश्वर शक्तेः वन’ द्वशेष- कारणसहिताया एव फलोपधायकतया भूतानां कार्यव्यक्तीनां तत्तत्प्रागभावरूपकारण विरहान्नेदानी- सुरत्यापत्तिः । अन्यत्र भवन्तीनां कार्यव्यक्तीनां तु ततद्व्यक्तिवृतिकार्यसामान्यं प्रति तादात्म्येन ततद्ग्यकेतुतयैवाभ्यत्रोत्पत्यसंभवान्न तदापत्तिः । तथाचायमर्थः - भूतानामन्यल भवन्तीनां व्यक्ती- नामत्र भवननैरपेक्ष्यात् = मनोत्पादक सामग्रद्यभावात् व्याघातः = जापादकाभावः इति । " 1 मूले भावीत्यस्योत्पत्स्यमानेत्यर्थात् भूतानामन्यत्रेत्यत्न भूतपदमुत्पन्नार्थकम् । भवन्तीना- jur 37 290 1 3. ईश्वरपरिच्छेदः (पूर्णत्वविचार) स्वलजातीयमानविवक्षायामिष्टप्रसङ्गात् । विभूतिद्वयस्यापि अंशत: संमेदोऽवतारदशायां दृश्यते । नापि चतुर्थ: : रूपरसगन्धादीनां स्वाभयव्यापिनां कृत्स्नप्रदेशव्यापित्वस्यावयविपरमाण्वादिषु तैस्तैरभ्युपगमात् । ’ एतत् सर्व, “कृत्स्नप्रसक्तिर्निरवयवत्व शब्दकोपो वा” इति परिचोद्य, “श्रुतेस्तु” लीलाविभूत्यवच्छिन्नब्रह्मणो नित्यविभूतिस्वकार्यं प्रत्यपि समर्थत्वाल्लीलाविभूतौ नित्यविभूतिस्थ कार्यं. सजातीयकार्यमपि स्यात् । न चेष्टापत्ति:; तत्सजातीयानां घटादीनां विद्यमानत्वादिति वाच्यम् ; त्रिगुणद्रव्यस्य नित्यविभूत्यत्यन्तविसजातीयत्वादित्याशङ्कय परिहरति विभूतिद्वयस्यापीति । संभेद: सम्बन्धः । गन्धादीनामिति । आदिपदेन परिमाणादिकं गृह्यते । परमाण्वादिष्विति । मत्र च आदिपदे नाकाशादिकं गृह्यते । तथाच यथा अवयव्यादीनां सर्वावच्छेदेनापि रूपादिगुणपूर्णत्वम् एवं ब्रह्मणोऽप्युपपद्यते इत्यर्थः । कृत्स्नप्रसक्तिरिति । “सदेव सोम्येदमग्र आसीत्”, “इदं वा ; 1 स्वसजातीयमानविवक्षायामिति । देशान्वरमा विकालान्तर भाविकार्यसजातीयकार्यापादन इत्यर्थ इष्टप्रसङ्गादिति । सामग्रीसत्त्व इत्यादिः । तदभावे मापादकभाव एवेत्यर्थसिद्धम् । ननु देशान्तरवृत्तिकायै त्य देशान्तरेऽभ्युपगमे नित्यविभूतिस्थ कार्य सजातीय कार्यस्यापि लीलाचिभूतावत्पत्त्यापति न चेष्टापत्तिः विभूतिद्वयसं मे दासंभवादित्याशंक्याह विभृतीति । संमेदः संबन्धः । गन्धादीति आदिना स्पर्शादिपरिग्रहः । स्वाश्रयव्यापिनामिति व्याप्यवृत्तीनामित्यर्थः । स्वाभाव सामानाधिकरण्यरहितानामिति यावत् । कृत्स्नप्रदेशव्यापित्वस्य स्वसंबन्धिसर्वावच्छिन्नवृत्तिकत्वस्य अनवच्छिन्नवृत्तिकत्वस्य वा । परमाण्वादि विति आदिनाऽऽकाशपरिग्रहः । तैस्तैरभ्युपगमादिति । तथाचान्यत्र विद्यमानत्वेऽप्येतदवच्छेदेनापि समस्त गुणविशिष्टत्वसंभवादप्रयोजकतेति भावः । ननु ब्रह्मणोऽनेक संबन्धस्यैवासंभवात् कथं सर्वत्र पूर्णत्वम् । तथाहि— ब्रह्म किं घटादिभि कास्यैन संबद्धयते, उतैकदेशेन ; नाथ; पटादिसंवन्धासंभवात् । न द्वितीयः सावयवत्वापत्त्या निरवयवत्वश्रुतिविरोधादित्याशङयाह एतत् सर्वमिति । श्रुतेस्त्वित्या- मिति तद्विशेषणम् । वर्तमानानामित्यर्थः । अवर्तमानभूतोक्किनंष्टानामिति इत्यप्यर्थः स्यात् । ; I । ननु, “सभागत्वसिद्धयसिद्धयोरिष्टप्रसंगः” इति पूर्वमुकम्। तावता एकत्र तस्य पूर्णत्वाभावोऽ- स्मदिष्टः कथं परिहृतः । ब्रह्मणस्यभागत्वात् ब्रह्म न स्वैस्सर्वैर्भागैिरेकन संबन्धुमर्हतीति अपूर्णत्वमेव खल्त्रस्मदिष्टमित्याशंकायाम्, निरवयवत्वसिद्धान्तविरोधादेवं न शंकनीयम्। सभगत्वासिद्धिरूपोत्तर- पक्ष पत्र ग्राह्य इति दर्शयितुं प्रकृतसर्व विचारप्रसति मदधिकरणं गृह्णाति एतत्सर्वमिति । अत्नेदं बोध्यम्- ब्रह्मकत्र कृत्स्नतया संबध्नाति, एकदेशेन वेति विकल्पे द्वितीयकल्प एव निरवयवत्वशब्दकोप उक्तः न तु प्रथमकल्पेऽपि । तेन कृत्स्नंशब्दो निरवयवेऽपि प्रयोक्तुमाई इति प्रतीयते । तच्च कृत्स्नत्वं न सर्वावयवसमुदायत्वरूपम्। अवयवास्वीकारात् । कृत्स्नस्य = सर्वगुणविशिष्टस्य संबन्ध एकैकनापी. त्युक्तौ नानेकसंबन्धस्यास्य च विरोधः । अथ कारस्न्यैन असंबन्ध्यं शराहित्येन संबध्नातीति तदर्थात् कथं तथाविधस्यान्यवापि संबन्ध इति चेत् — तत्रोक्तमुत्तरं भुतेस्तु इति । धर्मिग्राहकमानबलात् अविरोध एष्टव्य इति भावः । परंसंमतमनुमानादिरूपं धर्मिग्राहकमानमपि दर्शयित्वा तन्मतेऽपि अन संमतिं संपादयितुमेव, ‘आत्मनि चैव विचित्राश्च हि’ इत्यादिकमपि सूत्रम् । ‘अकृत्स्नो ह्येषः आत्मेत्येवोपासीत’ इति तिंश्व विशेषणविशिष्टे कृत्स्नत्वं दर्शयति । इदमेव चाल पूर्णत्वमपि । B रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 291 कृत्स्नपदेन गुणविभूतिविशिष्टस्य ग्रहणे एकविभूतिविशिष्टरूपेण विभूत्यन्तरे संबन्धस्य दुर्वचत्वात् सर्वगुणविशिष्टेत्येताव देवोच्यते । एवं, ‘पूर्णमदः पूर्णमिदम्’ इत्यादौ अदइदमादिशब्दोपात्तकः रण- कार्याद्यन्तर्यामिण पूर्णत्वं सर्वगुणविशिष्टत्वरूपं विवक्षितम् । पूरी आप्यायने इति धातोः कर्तरिके पूर्ण: समृद्ध इति ह्यर्थः । ‘तेनेदं पूर्ण पुरुषेण सर्वम्’ इत्यादौ पूर्णशब्दस्तु, ‘या दान्तशान्तपूर्ण’ इति निपातनात् पूरितमत्यर्थकम् । व्याप्तमिति यावत् । पूर्णमद इत्यन्नापि तथाऽर्थग्रहणेन वाक्यार्थ वर्णन- संभवेऽपि तदा तृतीयान्तमध्या हर्तव्यं भवेत् । " तदेतत् पूर्णमप्रवर्ति । पूर्णामप्रवर्तिनीं श्रियं लभते " इत्यत्राप्येवं पूर्ण शब्दार्थो ग्राह्यः । ‘पूर्णः पूरयिता’ इति नामसहस्रश्री भट्टपराशरपादभाष्यम्, वाक्यान्व- याधिकरणश्रुतप्रकाशिकाञ्चानुसृत्यायमर्थो गृह्यते । लोके, जलपूर्णो घट इति प्रयोगे पूरित इत्यर्थः । ‘पूर्ण जलं घटे’ इति प्रयोगस्तु अन्यत्रापि जलसद्भावान्न स्वरसः । क्वचित्कप्रयोगस्तु, “सर्वत्वमाधि- कारिकम्” इति न्यायेन प्रकरणलभ्यविशेषरूप सर्वार्थकत्वस्य पूर्णशब्दे विवक्षया । अत्र कृत्स्न- प्रसक्त्यधिकरणोपादानेन, ‘भावाभावयोरेव विरोधः, न तु सामान्यतो दृष्टेन विरोधः’ इति तत्र भाष्ये स्थापनात् अत्र पूर्ण इत्यस्य अन्यत्राविद्यमान इत्यर्थस्य च विरोधादन्यथाऽर्थो वक्तव्य इति ज्ञाप्यते । अन मूले, “अन्यत्र विद्यमानस्यान्यत्न पूर्णत्वं न स्यात् " इति वाक्ये, अन्यत्न पूर्णत्वमित्येतत्स्थाने, ‘अन पूर्णत्वम्’ इति पाठ उत्प्रेक्ष्यते । उपरि कल्पचतुष्टयेऽपि अत्रेति पदस्यैव प्रयोगात् । पूर्ण शब्दस्य व्याप्त इत्येतावन्मानार्थकत्वे शब्दस्वर सार्थत्याग इति समृद्धिरूपपौष्कल्यरूपार्थस्यापि ग्रहणम् । 1 अन्यत्रावर्तमानत्वं सर्वांशेनापिवर्तनम् । इत्यादिकं न पूर्णत्वं विश्वनम्शे विरोधतः ॥ पूर्ति: प्रत्यर्थसंबन्धो व्याप्तिः स्यान्नाम किं ततः । प्रत्यर्थे पूर्तिरित्यत्न योगशब्दोऽप्यलं खलु ॥ व्यासज्यवृत्तिद्वित्वादिवैषम्यं परमात्मनः । पूतिं प्रत्येकपर्याप्तिमन्ये प्राहुरबाधतः ॥ सत्यं स्वरूपमात्रेण पूर्ति निर्वचनं त्विदम् । तथापि तद्बोधनस्य न श्लाघ्यं लक्ष्यते फलम् ॥ अत्यन्तणौ च षाड्गुण्यवत्वेन ग्रहणार्हता । वाक्यान्वयाधिकरणटीकायां पूर्तिरीरिता ॥ प्रतिवस्त्वस्य पूर्णत्वमंशेऽप्यखिलशक्तिता । मूलमन्त्राधिकारोका षाड्गुण्ये शक्तिसंग्रहात् ॥ जात्यादिकं प्रतिव्यक्ति परिसमाप्तमिति व्यवहारेऽपि व्यक्त्यन्तरेष्वविद्यमानमित्यर्थ स्वीकारे विरोध एव । वस्तुतस्तु द्वित्वादिव्यासज्यवृत्तिस्थले, ‘द्विश्ववत्’, ‘द्वे’ इति प्रयोगद्वयवैलक्षण्यनिर्वाहाय समवाय संबन्धित्वातिरिक्तपयग्त्यिाख्यसंबन्धस्वीकारेऽपि अन्यत्र तत्तत्संबन्धानुयोगित्वप्रतियोगि- त्वातिरिक्तपर्याप्तिसंबन्धस्वीकारे न मानमस्ति । परमात्मनस्तु सर्वाधारत्वात् वस्तुष्वस्य वर्तमानत्व- स्यैबाभावादपि न पर्याप्य वर्तमानत्वम् । वेदान्तदीपे, ‘यथा जातिवादिनां जातिरेकैवामूर्ता खण्ड- मुण्डादिष्वत्यन्त विलक्षणेष्वनन्तेष्वपि परिसमाप्यैव वर्तते, न तत्रेतरवस्तुचोद्यम्’ इति दृष्टान्तकथन- मात्रेण पर्याप्तिरूप संबन्धविशेषो न परमात्मनि सिध्येत् । तत्र स्वपक्षदोषाचेति सूत्रविवक्षितदोष- प्रकटनार्थ जातिविषये समाप्तिपदप्रयोगः । अयमाशयः - अवेकानुगतनित्यैकजातिवादी हि नाना- गोव्यक्तिष्वेकजातिस्वीकारे मध्यदेशसंबन्धं विना नानागोव्यक्तिसंबन्धायोगात् मध्ये भूतल- गगनादावपि तत्सच्वेष्टौ तेषामपि गोत्वापत्तेः तदसंबन्ध संपादनाय जाते स्तव्रतत्र परिसमाप्तिं तथाप्ये- कताञ्च गत्यभावात् धर्मिप्राहकमानसिद्धां वदति । एवमनुभवविरुद्धमपि तर्कबलात् स्वीकुर्वन आगमसिद्धसर्वव्याप्तविलक्षणवस्तुने किमित्यस्यतीति । न चं ब्रह्मणो गगनवव्यापिनः कचिदपि वृत्तिनियामकसंबन्धापेक्षा । न च नित्यविभुनिरवयवगगनसंबन्धं सर्वत्र तार्किको नेच्छति । सर्वमिदमभिप्रेत्य श्रीमति रहस्यनयसारे, ‘प्रतिवस्तु स्वरूपसमाप्तिर्न परमात्मनः’ इति समाप्तिपद- प्रयोगः । - अन च न्यायसिद्धाने परिपूर्णत्वमेवोक्तम्, न तु समासत्वम् सम्यक् = नियन्तृत्वादि- गुणविशिष्टतया आप्तत्वं = व्याप्तत्वमितीदं तुं समाप्तत्वमिष्यत एवेत्यलम् । 292 3. ईश्वरपरिच्छेदः (निर्गुणत्वनिरासः) इत्यादिभिः परिहरन् सूत्रकार एव प्रदर्शितवान् । अतो यथागमं सर्वन पूर्ण एव भगवान् ॥ " अत एव निर्गुणवादोऽपि निरस्तः । विरुद्धौ गुणविधिनिषेधौ कथमिति वेद-विचारयामः । न तावदन समुच्चयो युक्तः विरोधात् । अत एव नोभयत्यागः । न च विकल्पः सिद्धे तदयोगात् । न चान्यतरत्यागः किं त्याज्यमिति नियामकाभावात् । अपच्छेदनयात् पूर्वं त्याज्यमिति चेत्- ग्रे नैव किञ्चनासीत्”, “आत्मा वा इदमेक एवाम नासीत्”, इत्यादिषु वदविभागमेकं निरवयत्रमेव ब्रह्म, “बहु स्याम्” इति सङ्कल्प्य आकाशवः य्यादिविभागम् ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन् उक्षेत्रज्ञ- विभागश्चाभवदित्युक्तम् । एवं सति कारणभूनस्य ब्रह्मणो निरवयवत्ववादिनः शब्दाः कुप्येयुः । तस्य निरवयवत्वे हि बहुभवनं नोपपद्यते ; कार्यत्वानुपयुक्तांशस्थितिश्व नोपपयते । अतोऽ- समासमिवाऽऽभाति । अतो ब्रह्मकारणत्वं नोपपद्यते इति परिचोद्य, “श्रुतेस्तु शब्दमूलत्वात् । तुशब्द उक्तदोषं व्यावर्तयति । नैवमसामनत्यम् । कुतः ! श्रुतेः । श्रुतिस्तावत् निरवयवत्वं ब्रह्मणः, ततो विचित्रसर्गञ्चाह । श्रौतेऽर्थे यथाश्रुति प्रतिपत्तव्यमित्यर्थः । ननु श्रुतिरप्यमना सिञ्चेदितिवत् परस्परान्वयायोग्यार्थं प्रतिपादयितुं न समर्था । अत माह शब्दमूलत्वादिति । शब्देकप्रमाण करवेन सकले तर वस्तुविसजातीयत्वा’ दस्यार्थस्य विचित्र शक्तियोगो न विरुद्धः” इत्येवं परिहरन् सूत्रकार एव प्रदर्शितवानिति भावः । आदिशन्दात्, “मात्मनि चैव विचित्राव हि” इत्यादिसूत्राणि विवक्षितानि । अत एव निर्गुणवादोऽपीति । " स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च”, “सत्यकामः सत्यसङ्कल्पः " इत्यागमविरोधादित्यर्थः । अत एव नोभयत्याग इति । सगुणत्व निर्गुणत्ववत् तदभावयोरपि विरोधात् न समुच्चय इत्यर्थः । सिद्धे तदयोगादिति । अनुष्ठाने विकल्प संभवेऽपि वस्तुनो द्वैरूप्यासम्भवेन विकलायोगादित्यर्थः । अपच्छेदन यादिति । यथा ज्योतिष्टोमे बहिष्पमानं [प्रति] प्रसर्पत । मुद्गातुरपच्छे दे सति, “यद्युद्गताऽपच्छिद्येत अदक्षिण तं यज्ञ मिष्ट्रा तेन पुनर्यजेत” इति श्रुतिनिरीक्षणेन जाता उद्गात्रपच्छेद- दिभिः परिहरन्निति । भयं भावः ब्रह्म घटादिभिरेक देशेनैव संबध्यते ; न तु कात्स्न्येंना अतो न पटादि- । ; संबन्धानुपपतिः । न चैत्रं सावयवत्वप्रसङ्गेन निरवयवत्वश्रुतिविरोध इति वाच्यम्; औपाधिकावयववत्त्व- स्यैवाङ्गीकारात् । स्वाभाविकल्प निरवयवत्वस्य श्रुतिप्रतिपन्नस्याविरोधात् । उपाविश्व तत्तद्घट संबन्ध एव । तथाच ततदूषट संबन्धावाच्छिन्नब्रह्मणस्ततदूषटेन संबन्ध इत्युक्तं भवति । यद्यप्येवंसति तत्तदूषरसंबन्धावच्छेदेनैव ब्रह्मणि ततद्द्घट संबन्धो वर्तत इति पर्यवसानादात्माश्रयः प्रसज्यते, तथापि ब्रह्मणि सर्व संबन्धित्वमाइकश्रुतिबलात् स न दोषः । कल्पनायामेव तस्य तथात्वमिति । अत एवेति । सर्वज्ञ समस्त गुणविशिष्टत्वरूप पूर्णत्वादेवेत्यर्थः । अत एवेति । विरोधादेवेत्यर्थः । नोभयत्याग इति । सगुणत्वाभाव- निर्गुणत्वाभावयोरपि निर्गुणत्व- सगुणत्वयोरेव पर्यवसानादिति भावः । सिद्धे तदयोगादिति । वस्तुनो द्वैरूप्यासंभवादिति भावः। अपच्छेदन यादिति । यथा ज्योतिष्टोमे व हेष्वव- मानं [ प्रति ] प्रसर्पता मुद्द्र / तुरपच्छेदे सति, “यद्युद्गाताऽपच्छिन्द्यात् भदक्षिणं तं यज्ञामिष्टा तेन पुनव्यंजेत तत्र तद्दात् यत् पूर्वस्मिन् दास्यन् स्यात् " इति वाक्यजनितमुद्गात्रपच्छेद निमित्तप्रायश्चित्त कर्तव्यताज्ञानं 1 विसजातीयेति । सज. तीयत्वे ह्यन्वयायोग्यत्वनिश्चयः स्यात् । 2 वस्तुनिविकल्पायोगादित्यर्थः । ३ रत्नपेटिकारंग रामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् " 293 तस्यानियतविरोधपौत्र पिर्यविषयत्वात् । नियमे हि विरोधनयात् परानुत्पत्तिरेव । न च विषयव्यव- स्थया विरोधपरिहारे सति अन्यतरात्यन्तबाधकाफच्छेदन्यायावतारो युक्तः ; गुणनिषेधवचसा- निमित्तना पश्चितकर्तव्यत. बुद्धि, पश्चात् प्रतिहर्तुरपच्छेदे सति, “यदि प्रतिहर्ताऽरच्छिद्येत सर्ववेदसं दद्यात्” इति श्रुतिनिरीक्षणेन जातया तद्विरुद्धपति+च्छेदनिमित्तप्रायश्चित कर्तव्यताबुद्धघा बाध्यते, तद्वत् पश्चाद्भाविनिर्गुणज्ञानेन सगुणज्ञानं बाध्यते इत्यर्थः । तस्या नियतेति । उद्गातृप्रतिद्दर्शोरुमयोरपच्छेद नियमो नास्ति । तत्रापि कमेणापच्छेदोऽप्यनियतः । तस्य क्रममावित्वेऽप्युद्वात्रपच्छेदः पूर्वभावी इतरश्वरम- भावीति वा विपर्ययेणेति वा (येग वा!) नियमो नास्ति । अनेो विशेधस्य पौर्वापर्यस्य च यत्र नियमो न तत्रापच्छेदन्यायप्रवृत्तिः । तत्र तत्पत्तौ पूर्वशास्त्रस्य सर्वथा मनानाण्यत्रसङ्गात् । तदुक्तम्’ ’ पौर्वापर्यं विरोधश्च पूर्वापामाप्रयमेव च । नियमानास्ति तवात्सावपच्छेदनयो भवेत् ॥” इति। अतोऽनियतविरोध- पौर्वापर्यविषयोऽपच्छेदन्यायो नात्र प्रवर्तते इति भावः । विरोधनयादिति । fdm हि पौर्वार्य नियमो विरोधनियमध्य विद्येते । तथा हि “औदुम्बरीं स्पृष्टोद्रायेत्” इति प्रत्यक्षश्रुतिः । “औदुम्बरी सर्श वेष्टथिव्या” इति स्मृतिः । तत्र श्रुतिः प्रथमत एव प्रमितिं जनयति, निरपेक्षप्रमाणमावात् । स्मृतिस्तु स्वमूलभूतश्रुत्यनुमानसापेक्षतया विलम्बिनप्रवृत्तिः । भतस्तन पौर्वापर्ये नियउम् । औदुम्बरी- स्पर्श. तद्वेष्टनयोर्विरोधश्च नियतः । तन प्रमित्यां जन्तायां तद्विरुद्धार्थः कालात्ययापदिष्टः स्यात् । ततः “विलम्बितधीहेतोः शीघ्रषीहेतुर्बलीयान्” इति न्यायात् पूर्वस्याः श्रुतेर्बली परस्वमित्युत्तरशास्त्रानुदय एव । पश्चात् प्रतिहर्तुरपच्छेदे सठि, “यदि प्रतिहर्ता, सर्ववेदसं दद्यात्” इति वाक्यजनितेन तद्विरुद्धमतिले पच्छेदनिमित्तप्रायश्चित्त कर्तव्यताज्ञानेन बाध्यते, तद्वत् पश्चाद्भाविनिर्गुणज्ञानेन सगुणज्ञानं बाध्यत इत्यर्थः तस्यानियतेति । उद्गातृप्रतिहर्षोरुभयोरपच्छेदनियमो नास्ति, ततापि क्रमेणापच्छेदोऽप्यनियतः । तस्य क्रमावित्वेऽप्युद्गात्रपच्छेदः पूर्वभावी, इतरश्वरमभात्रीति वा, विपर्ययेणेति वा नियमो नास्ति । नतो विशेवस्य पौर्वापर्यस्य च यत्र नियमः, न तत्रापच्छेद न्यायप्रवृत्तिः । न तत्प्रवृत्तौ पूर्वशादेवम्य सर्वधा अप्रामाण्यप्रसङ्गात् । पत्ते नियतविशेषपोव पिर्यविषयोऽरच्छेदन्यायो नाव प्रवर्तेतेति भावः । विशेधनयादिति । विशेधाधिकरणन्यायादित्यर्थः । परानुत्पत्तिरेवेति । निर्गुणवाक्यात् ज्ञानानुदय एवेत्यर्थः । अयं भावः तत्न हि पौर्वापर्यनियमो विरोधनियमश्च विद्येते । तथाहि ; “औदुम्बरींस्पृष्टो- द्वायेत्’ इति प्रत्यक्षश्रुतिः ‘ओदुम्बरी सर्वा वेष्टयिकथा” इति स्मृतिः । तत्र श्रुतिः प्रथमत एव प्रमिनिं जनयति–निरपेक्षत्वात् ! स्मृतिस्तु स्वमूलभूतश्रुत्यनुमानसापेक्षतया विलम्बितंप्रवृतिः । मत्स्त पौर्वापर्य नियतम् । औदुम्बरीस्पशन उद्वेष्टनयोर्विरोधश्च नियतः । तत्र पूर्वं श्रुत्या प्रमित्यां जातायाम् तद्विरुद्धार्थविषयस्मृत्या ज्ञानोदय एव न संभवतीति । न च तव स्मृतिस्वतित्वे एव बाध्यबाधकभाव प्रयोजके इति वाच्यम् श्रतिश्व-स्मृतित्वयोः पौर्वापर्यहेतुत्वात् । तत् सिद्धं पौर्वापर्यमेव बाध्यब चक भावे हेतुरिति व्यायसाम्यात् सगुणत्रावयबलीयस्त्वमिति । इदमुपलक्षणम् ; उपक्रमाधिकरणन्यायेनापि 1 तत्र = विरोधाधिकरणोदाहरणे ।

3 ।294 3. ईश्वरपरिच्छेद: (विरोधपरिहारप्रकारः) मुत्सर्गापवादन्यायेन विहितमङ्गळगुणव्यतिरिक्तविषयत्वात् भूयमाणे हेयगुणनिषेधे पर्यवसानात् । उक्तञ्च तत्वसारे, “यद्ब्रह्मणो गुण, शरीर. विकार. जन्म. (भेद) कर्मादिगोचरविधिप्रतिषेधवाचः । अन्योन्यभिन्नविषया न विरोधगन्धमन्ति; तन्न विधयः प्रतिषेधवाध्याः ||” इत्यादि । ननु भवाधीतमेव परशास्त्रमिति चेत्- ततः किम् ? प्रमित्यनुदयो हि अनुदय: ; न तु शब्दानुदयः । “अ दित्यो यूपः” इतिवत् । ननुतन श्रुतित्वस्मृतित्वे बाध्यबाधकभावप्रयोजके || नैत्रम् ! श्रुतिश्वस्मृति- त्वयोः पौर्वापर्यहेतुत्वात् । तेन सिद्ध पौर्वापर्यमेव बाध्यबाधकभावे हेतुरिति न्यायसम्यात् सगुण वाक्यबलीयस्त्वमिति । यद्वा मा भूद्विरोधाधिकरणन्यायः । उपक्रमाधिकरणन्यायः प्रवर्तते । विशेष पौर्शपर्यनियमात् । अतः सगुणप्रतिबद्धत्वान्निर्गुणशास्त्रानुदय एवेति । उत्सर्गापवादन्यायेनेति । उक्तञ्चाभियुक्तैः, “हिंसाऽहिंसावाक्य साम्यात् गुणनिर्गुगवावययोः । अविरोधेऽप्यमानसं सौग सौहृदात् ॥” इति । श्रूयमाण इति । यथा, “अमीषोमीयं पशुमा मेत” इति सामान्यशब्दस्य, “छागस्य वपायाः” इति मन्त्रवर्णप्राप्तच्छा गरूपविशेषे पर्यवसानम्, एवं निर्गुणवाक्यस्यापि अपहतपाप्मा विजरो विमृत्युर्विशोको विजिघत्सः”, इत्यादिगुणविशेषनिषेधे पर्यवसानादिति भावः । सगुणवाक्यप्राबल्यम्, विरोधपौर्वापर्यनियमादित्यादि बोध्यम् । इदच सगुगनिगुंगवामययोः परोक्तं विशेषस्य प्रकारान्तरेण दुष्परिहरत्वमभ्युपगम्योक्तम् । वस्तुतस्तूत्सर्गापवादन्याय - सामान्य. विशेषन्यायाभ्यां विशेषस्य सुपरिहरतया नात्रान्यवरात्यन्तबाघ कन्यायप्रवृत्तिरित्यभिप्रायेणाह न चेति । उत्सर्गापवादन्यायेनेति । “न हिंस्यात्” इति निषेधस्य, “अमीषोमीयं पशुमालमेत” इति विहितव्यतिरिक्तविषयत्ववत् गुणनिषेधस्यापि विहितमङ्गळ गुणपतिरिक्तविषयत्वमिति भावः । श्रय माण इति । विधिगतपशुशब्दस्य, “छागस्य वपाया:, ’ इति मन्त्रवर्णप्रतिपादित च्छागे पर्यवसानवत् निर्गुगवावयस्यापि " अपहतपाप्मा” इत्यादिहेयगुणनिषेधे पर्यवसानमिति भावः । " ननु, “सामान्यविधिरस्पष्टः संह्नियेत विशेषतः । स्पष्टस्य तु विधेनन्यिरुपसंहारकल्पन।" इत्युकेरस्पष्ट- सामान्यविधिस्थल एव सामान्यविशेषन्यायः प्रवर्तेत ; न तु निषेवस्थले निषेधस्य निवृत्तिमात्र फलकतया सर्वकोडीकारसंभव व विशेषाकांक्षाविरहेण निराकांक्षबोधजनकतया स्पत्वात्, ‘अग्नीषोमीयं ; पशु नालभेत ’ गुणेति । गुणादिविषये क्रमेण विधिवाचः - सद्भावबोधकवाक्यानि निषेधवाचः - नास्तित्वबोधक- वाक्यानि चैवम् - वर्षायुतैर्यस्य गुणाः, तवानन्तगुणस्यापि पुरुषं निर्गुणम्, तदात्मानं स्वयमकुरुत, कर्ता विकर्ता गहनो गुहः, अविकाराय शुद्धाय, सत्यस्य सत्यम् ; हिरण्मयः पुरुषो दृश्यते, यथा माहारजनं वासः, अशरीरं शरीरेषु, अकायमत्रणम् ; जन्मेति पाठे अजायमानो बहुधा विजायते, अजोऽपि सन्… संभवामि । इच्छा गृहीताभिमतोरुदेहः इत्यादिः मेवेत्येव पाठे - पृथगात्मानं प्रेरितारञ्च, अन्यमीशम् यः पृथिव्यां तिष्ठन् विद्याविधे ईशते यस्तु सोऽन्यः, नेह नानास्ति, यत्र हि द्वैतमिव भवतीत्यादिः स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च सर्वकर्मा, यस्य वैतत्कर्म, विष्णोः कर्माणि पश्यत, निष्क्रियं शान्तम्, तदु नैजतीत्येवम् । अभ्योन्यभिन्नविषयत्वं निषेधानां हेयविषयत्वात्, विधीनां शुभ- गुणादिविषयत्वात्, स्वतन्त्र मेदनिषेधात् अपृथक्सिद्धानेकस्वीकारात् विभौ परिस्पन्दनिषेधात्, अप्राकृतदेहमूलं दिव्यकर्माचरणात्, हेयकर्माभावात् पुण्यपापाचीन जन्माभावादित्येवं द्रष्टव्यम् ॥

रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धानम् 1 , 291 एवं स्थितेऽपि निषेधार्थ स्वभावप्रयुक्तपरत्वमात्रेण यदि निर्विशेषव बसा पूर्वबाधः तदा । शून्यवचसा तस्यापि बाधात् माध्यमिकमतस्यैव विजयित्वम् । द्वयोरपि वचसो, पारमार्थिकस्य निषेधार्थस्वभावेति प्रतिषेत्र प्रसक्तिकत्वादिति भावः । ननु बुद्धागमस्य परत्वेऽपि मप्रमाणत्वात् न श्रुत्यर्थ टिक्षेप करवमित्याशङ्कयाह - द्वयोरपि वचसोरिति : पारमार्थिकप्रामाण्याभावो द्वयोरध्य- विशिष्टः । अपारण.र्थिकञ्च प्रामाण्यं द्वयोरप्यविशिष्टम् । उक्तश्चाभियुक्तः, “वेदोऽनृतो बुद्धकृतागमोऽनृतः प्रामाण्यमेवस्य च तस्य चानृनम् । बोद्धा बुद्धिबले तथानृने यूयं च बौद्धाश्च समानसंसदः ॥” इत्यादिविधिस्थले तुं पशुसामान्यस्य विशेषपर्यवसानमन्तरा मनुष्ठाना संभवाद्विशेश का शासत्त्वेन निराकाङ्क्षबोधजनकत्वविरहेणा स्पष्टतयाऽनुष्ठानकालिकार्थस्मृतिजनक मन्त्र वर्ण समर्पिते विशेषे पर्यवसानं युक्तम् । इह तु निर्गुणते गुंगसामान्याभावबोधकतया स्पष्टत्वमेव । निरादिशब्दानां हि मन्वयि- तावच्छेदकावच्छिन्न प्रतियोगिताका मावबोधकत्वं व्युत्पन्नम् । न हि श्वेतघटशून्ये नीरूपवति भूतले निर्घटं भूतलमिति व्यवहारोऽस्ति । भो न हेयगुणनिषेधे निर्गुणश्रुतेः पर्यवसानं युक्तम् । अन्यथा, “न हिलात् " इति निषेधस्य, “न ब्रझणं हन्यात्” इत्यनेनोपसंहारे हिंसा न्उरस्यादोषत्वप्रसङ्गः । एवं स्त्रीवधनिषेधनोपसंहारेऽनात्रेयीवचस्यादोषत्वप्रसङ्गः । यत एव निर्णयसिन्धो, “गोत्रान्मातुरसपिण्डात विवाहो गोवधस्तथा । नराश्वमेघौ मद्यश्च कलौ वर्थं द्विजातिभिः” इति हेमाद्रयुदाहृतब्रासवचने सामान्येन निषेधस्य, “सौनामण्यामपि सुराग्रहणस्य च संग्रहः” इति तदुदाहृन कलिवर्ज्य प्रकरणपठितादित्य- पुराणवचनेनोपसंहारमाशङ्कयोकरीत्यैव समाहितम् । हेमाद्रौ चेदमन्यत्र सम्यनिरूपितमिति चेत् — सत्यम् ; निर्गुणश्रुतेर्निषेधरूपत्वेऽपि सगुणश्रुतिविरोधेन गुणसामान्याभावबोध करना- कत्रोक्तन्यायप्रवृत्तेर विधातात् । संभवान्निषेध्यगुणविशेषाकः ङक्षालक्षणास्वष्टत्वसद्भावात् “न हिंखात्” इति निषेधस्यापि “अमीषोमीयं पशुनाल मेत”” इति हिंसाविशेषविधिबलेन हिंसा- सामान्यनिषेधायंभवाद्विशेषाकाङालक्षणमस्पष्टत्वमस्त्येव । ततश्च, “न ब्राह्मणं हन्यात्” इत्युक्तं विशेषे पर्यवसानं प्रसज्यते; तथ.पि, “अग्नीषोमीयं पशुमा मेत” इति विहितमरणानुकूलव्यापारस्य सिद्धान्ते हिंसापद त्वाभावाद्विरोधविरहेण, “न हिंस्यात्” इति निषेत्रस्य निषेध्यविशेषाकांक्षाविरहात् नोक्तं- दोषावकाशः । अथवा निषेधस्थलेऽपि यत्रोत्सर्गापवादन्यायेन निषेध्यसङ्कोचः – तत्र तादृशसंकुचित- निषेध्यविशेषे निषेध्य सामान्यस्य पर्यवसानात् सामान्य विशेषन्यायप्रवृत्त्यङ्गीकारे बाधकाभाव एव । परन्तु सामान्यविशेषन्यायमात्रेण निषेधस्य विशेषे पर्यवसानं नास्त्येव । मो न पूर्वोक्तदोषः । मतः सुष्ठकं सामान्यविशेषन्यायेन निश्रुनयगुणनिषेधे पर्यवसानमिति । यद्यपि, निषेधार्थ खभावेति । प्रतिषेत्रस्य प्रसक्तिपूर्वकतया प्रमाणान्तरागोचरे ब्रह्मणि प्रसक्ति- संपादक सगुणवाक्यानां पूर्वत्वमावश्यकमिति मावः । तदेवमिति । तस्मः दुक्तप्रकारेणेत्यर्थः । निर्गुण 1 व्युत्पन्नमिति । निषेधस्थलेऽपि विशेषे पर्यवमाने नानोदाहरणप्रदर्शन निषेधस्थल- न्युत्पत्यभंगः अस्पष्टत्वनिर्वचनादिकञ्च विस्तरेणास्मदीये परमार्थभूषणे सगुणनिर्गुणवादे द्रष्टव्यम् । 296 3. ईश्वरपरिच्छेदः (अविद्यावश्वादिनिरास:) प्रामाण्यध्यानभ्युपगमात् अपारमार्थिकस्य चाविशिष्टत्वात् । तदेवमुभयलिङ्ग एवेश्वरः । पतेन निर्विशेषस्यापि ब्रह्मणः आच्छादिकयाऽविद्यया तिरोहितस्य विक्षेपिकया तथा प्रपश्चाऽ- ध्यास एव सृष्टिरित्यपि निरस्तम् । तस्य अविद्यादिदोषगन्धायोग्यत्वात् । सर्वज्ञत्वादिगुणगण- विशिष्टत्वस्य नित्यचेतन बहुत्वस्य च समर्थितत्वात् । “सदेव” इत्यादिवाक्ये ऽप्युपादानत्वविधान- इति । उभयलिङ्ग इति । निर्दोषत्वकल्याणगुणाकरत्वरूपोभयलिङ्ग इत्यर्थः । I आच्छादिकयेति । अविद्याया द्वे शक्ती भावरणशक्तिर्विशेपशक्तिश्व | आवरणं नाम यथाऽवस्थित स्वरूपाप्रतिमासः । विशेषो नामायथावस्थितप्रतिमानम् । व्यावृत्य विक्षितीति तैरभ्युपगतत्वादिति भावः । सर्वज्ञत्वादिगुणगणविशिष्टत्वस्येतिः आदिपदेन सर्वशक्तित्वादिकं गृह्यते । सर्वज्ञत्वः सर्वज्ञत्वयोर्विरोधा दिति भावः । ननु ज्ञानकल्पितानां जीवानामज्ञानाश्रयत्वासम्भवाद ब्रह्मण एवाज्ञानाश्रयत्वमकामेनापि स्वीकरणीयमित्याशङ्कयाह नित्यचेतन बहुत्वस्येति । यद्वा सर्वज्ञत्वादिगुणविशिष्टस्या विद्याविरोधानं न संभवति । तथा चेतनबहुत्वादीनां नित्यत्वात् चेतन मेदादिलक्षणपश्चाध्यासोऽपि न सम्भवतीत्याह तस्य सर्वज्ञत्वादिगुणमणविशिष्टत्वस्येत्यादिना । यद्वा ननु सर्वज्ञस्य ब्रह्मणोऽविद्याश्रयत्वाभावे प्रपञ्च ध्यासो न स्यादित्यत माह नित्यचेतनबहुत्वस्येति । प्रपञ्चसत्यत्वसमर्थनादित्यर्थः । ननु, “सदेव सोम्येदमग्र मासीदेकमेवाद्वितीयम्” इत्यत्र सृष्टेः प्राक् चेतनबहुत्वादिलक्षण प्रपञ्चस्य निषिद्धत्वात् कथं तद्बहुत्वस्व नित्यत्वम् ! किञ्च, “मद्वितीयम्” इति श्रुतेः गुणतोऽपि सद्वितीयत्वासहत्वेन ब्रह्मणः सर्वज्ञत्वादिवैशिष्टयमपि न संभवतीत्याशङ्कयाह सदेवेत्यादिवाक्येऽपीति । एकशब्दः, “बहु स्वाम्” इति वक्ष्यमाण बहुत्वप्रतियोग्येकत्वपरः सन् मविभक्त नामरूपब्रह्मपरः । एवञ्चाविभक्तनामरूपत्वात, ब्रह्मण उपादानत्वं सिद्धम् | भाव्यवस्था विशेषवतः प्रागवस्थायोगो हि उपादानत्वम् । अद्वितीय- मिति निमित्तान्तरनिषेधः । उपदानस्य प्रसक्तत्वेन निमित्तस्य वीस्थत्वात् । परतन्त्ररूपविशेषणान विहितत्वात् नित्रेषस्य विहितव्यतिरिक्तविषयत्वात् । उपरितनवा वयसङ्गतेरपेक्षणीयत्वाश्च । एकमेवेति शब्दस्य अविभक्तनामरूपतापरत्वं, “बहु स्वाम्” इत्यनेनावगम्यते । “तदैक्षत”, “ततेजोऽसृजत” वाक्यानां हेयगुणनिषेधकत्वात् सगुणवाक्यानां कल्याणगुणविधायकत्वात् ; विशिष्यैव हेयगुणराहित्य कल्याणगुणवत्त्वबोधनाचेति भावः ! उमयलिङ्ग इति । हेयप्रत्यनीकत्वकल्याणगुणाकरत्व- रूपा साधारणाकारद्वयविशिष्ट इत्यर्थः । एतेनेति । उक्तोभयलिङ्गत्वसमर्थनेनेत्यर्थः । आच्छादिकमेति । भावार कशक्तिविशिष्टयेत्यर्थः । विक्षेपिकयेति । विक्षेपकशक्तिविशिष्ट येत्यर्थः । अविद्यायां ह्यावरण विक्षेपरूपकार्यद्वयानुकूलं शक्तिद्वयमस्ति । तत्राssवरणं यथावस्थिनखरूपानवभासः, विशेपश्वा यथावस्थिता कारमानम् । प्रपश्चाध्यास एवेति । प्रपञ्चभ्रम एवेत्यर्थः । निरस्तमिति । अविद्यादीनां हेयरूप- स्वात् हेयप्रत्यनीके ब्रह्मण्यसंभवादिति भात्रः । तदेवाह तस्येति । सर्वज्ञत्वादिगुणगणविशिष्टत्वस्येति । महो न अमसंभव इति भावः । नित्यचेतन बहुत्वस्य चेति । चेतनमेदादिरूपपश्च सत्यस्वरम चेत्यर्थः । यतः सृष्टिर्माध्यासरूपेति भावः । एवं ब्रह्मणो निर्विशेनवे भ्रमानुपपतिरूपं दूषणमाह रत्न पेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धासनम् 297 बुद्धिस्थकारणान्तरनिषेधमाने तत्परत्वस्य पौर्वापर्यादिपर्यालोचन सिद्धत्वात् ॥ किश्च - अधिष्ठानस्य कात्स्म्र्त्स्न्येन मानेऽभाने च न भ्रमः । मातामाताकृतिभिदा सविशेषत्वसाधिका ४१ अतो निर्विशेषस्य तिरोधेयधर्म विशेषायोगात् स्वरूपमात्र तिरोधाने स्वस्यैव हानिप्रसङ्गात् स्व प्रकाश- तया अत्यन्तविशदस्वरूपे च वस्तुनि बाधकप्रत्ययावसेयविशेषाभावेन अनिर्मोक्षासं पारयो- इत्यनेनाद्वितीयपदस्य निमित्तान्तराभावपरत्वमवगम्यते । परस्य ब्रह्मणः सर्वदा सत्त्वेन, “सदेव” इत्यवधारणमसत्कायः युदसनपरमिति उपरितनेन, “कथमसतः सज्जायेत” इति वाक्येनावगम्यते । विजातीय सजातीय स्वगतनानास्वव्यावृतिरत्न विवक्षिता चेत् — अग्र इति वक्तु ग्युक्तम् । न हि ब्रह्मणः कालविशेषे निर्विशेषत्वम् । वैषम्यनैर्नृण्यादिपरिहाराय जीवबहुत्व तर कर्मप्रवाह तदना दित्वादीनामभ्यु- गनाथ || तद्बहुत्वमपारमार्थिकमिति चेन्न पारमार्थिकबहुत्वस्य इदानीमप्यभावादप्रशब्दवैर्थ्यात् । न चाग्रशब्दस्याविवक्षितार्थत्वम् अनन्तरं सृष्टघुकेः । मतः कालरूपो विजातीय मेदः, जीवरूपः सजातीयमेदः, सार्वज्ञ्यादिसृष्टयनुगुणगुणरूपस्वगत मेदव तदानीमप्यस्तीति विजातीयादित्रिविधमेद निरसनपरत्वं विरुद्धमिति भावः ॥ ; ; किश्वाधिष्ठानस्येति । सामान्याकारेण विदितस्य विशेषाकारेण चाज्ञातस्याधिष्ठानतया सविशेष- स्वावश्यम्भावादिति भावः । स्वस्यैव हानिप्रसङ्गादिति । प्रकाशरूपस्य ब्रह्मणस्तिरोधानं हि स्वरूपनाथ एवेति भावः । स्वयम्प्रकाशतयेति । किं बाधकप्रत्ययः खरूपानतिरिक्तं विशेष प्रकाशयति, उत अधिष्ठानस्येति । मधिष्ठानं किं यावदाकार विशिष्टतया भासते, उत कतिपयाकारविशिष्टतया, भथवा नैव भासत इति विकरूपे भाद्यन्तयोः करूपयो नानुपपत्तिः - व्यावर्तकाकारमानेऽधिष्ठानज्ञानाभावे च भ्रमासंभवात् । मध्यमे च करूपे सविशेषत्वमिति । एवं निर्विशेषत्वे विरोधानमपि नोपपद्येते त्याह अत इति । भाताभाताकृतिमेदस्य सविशेषत्वसाधकत्वादित्यर्थः । मस्य च तिरोषेयधर्मविशेषा- योगादित्यनेनान्वयः । ननु व्यावर्तकाकाराप्रकाशरूपतिरोघानासंभवेऽपि स्वरूपा प्रकाशरूपतिरोधानं संभवत्येवेत्याशङ्कयाह स्वरूपमात्रेति । स्वस्यैव हानिप्रसङ्गादिति । प्रकाश ख्यधर्मानुपगमेन स्वरूपस्यैव प्रकाशरूपतया प्रकाशाभावरूपं विशेषानं खरूपनाशात्मकमेव स्यादिति भावः। एवं निर्विशेषत्वे दूषणान्तरमप्यह स्वयमिति । जयं भावः - अज्ञानरूपसंसार निवर्तकतयाऽभिमतं प्रमाणज्ञानं किं ब्रह्मस्वरूप|तिरिक्तन्द्र विशेषगोचरम् उत ब्रह्मखरूपमात्रगोचरम् ! नाद्ये, ब्रह्मणः सविशेषत्वम् । द्वितीये ब्रह्मखरूपमात्रावभासकस्य ब्रह्मस्वरूपवत् भज्ञाननिवर्तकत्वासंभवान्नित्यसंसारप्रसङ्गः । तादृशस्याप्य ज्ञाननिवर्तकत्वस्वीकारे भविशेषात् ब्रह्मस्वरूपस्यापि निवर्तकत्वापच्या नित्यमोक्षप्रसङ्ग इति । मत्यन्त- विशदस्वरूप इति । मनेन स्वरूपप्रमाणज्ञानयोर निवर्तकम् निवर्त करवौपयिकमविशदत्व विशदत्य- वैषम्यं न संभवतीत्युक्तं भवति । स्वो भासमानं हि स्वरूपं विशदमेव भासते । अधिकधर्मभानन्यूनधर्ममान- रूपे वैशद्यावेशये निर्धर्मके न संभवत इति भाव: । बाधकप्रत्ययावयविशेषाभावेने । निर्विशेषतयेत्यादिः । तादृशविशेषसत्वे तद्भानवदमानाभ्यां प्रमाणज्ञानस्वरूपज्ञानयोर्वैषम्य संभवात् jur-38 298 ३. ईश्वरपरिच्छेदः (निर्विशेषत्वनिरासः) 1 रन्यतरप्रसङ्गात् । अमिशा प्रत्यमिशयोरपि हि देशकालादिविशेषादस्येव मालया वैवश्यम् ॥ अभिज्ञायाः प्रत्यभिज्ञा विशिष्टविया सती । तदास्यमिदाबाघ प्रगरमा ; न तथात्र ते ॥ ; अतो यदि स्वरूपं निवर्तकम् नित्यनिवृत्तिः स्यात् । यदा तु तदतिरिक्तं मानम् ; तदा तदतिरिक्तम् ? नाद्यः ; तस्य स्वप्रभत्वेन स्वयमेव भातत्वात् । न द्वितीयः; अतिरिक्तविशेषानङ्गीकारात् । ततश्च यदि स्वरूपानतिरिक्तविषयस्यापि प्रमाणज्ञानस्य निवर्तकत्वम् तर्हि स्वरूपस्यापि निवर्तकत्वावश्यम्भावेन नित्यमुक्तत्वप्रसङ्गः । यदि च न स्वरूपस्य निवर्तकत्वम् तदा तदनधिकविषयस्य प्रमाणज्ञानस्याप्यनिर्वत- कत्वान्नित्यसंसारित्वप्रसङ्ग इत्यर्थः । ननु अभिज्ञातः प्रत्यक्षायाः शाब्धा वा प्रत्यभिज्ञायास्तावन्न प्रमेयतो विशेषोऽस्ति । अभिज्ञया ज्ञातस्यैव देवदत्तैक्यस्य प्रत्यभिज्ञया ग्रहणात् । न हि देवदत्तस्य स्वेनैक्यमभिज्ञायां न भाति । न चानभिज्ञातं प्रत्यभिज्ञाज्ञेयं देवदत्तस्य स्वेनैक्यान्तरमस्ति । ननु एकस्य कालद्वयसम्बन्धः प्रत्यभिज्ञागोचर इति चेन्न; ऐक्यस्य कालद्वयसम्बन्धस्य च अभिज्ञाभ्यामेव सिद्धेः । तस्मात् प्रमेयतो न विशेषः; किं तु फलतः । तथाच कालद्वयसम्बन्धिपदार्थश्यविषयत्वे द्वयोरप्यविशिष्टऽपि प्रत्यभिज्ञायां एव पदार्थमेद- भ्रमनिवर्तकत्वदर्शनात् विषयवैषम्यं निवर्तकतायामप्रयोजक मति विवरणे प्रतिपादितमित्याशङ्कय, अभिज्ञाभ्यां वस्तुत एकस्मिन् कालद्वयसम्बन्धस्य देवदत्ते देवदत्ता मेदस्य च ग्रहणेऽपि प्रत्यभिज्ञायामिव भेदविरोधिस्वरू- पविशेषस्य ग्रहणेन प्रत्यभिज्ञायां प्रमेयत एव भेदादित्याशयेन परिहरति अभिज्ञाप्रत्यभिज्ञयोरपीति । अभिज्ञाया इति । प्रत्यभिज्ञाया अभिज्ञापेक्षया अधिकविषयत्वेन तदनिवर्त्य भेदभ्रम निवर्तनप्रगल्भ त्वेऽपि त्वदभिमतज्ञानं न तथेत्यर्थः । निस्वनिवृत्तिः स्यादिति । अविद्याया इति शेषः । निवर्तकत्वतदभावावुपपद्येयातामिति भावः । नन्वयं देवदत्त इत्यभिज्ञायाः सोऽयं देवदत्त इति प्रत्यभि ज्ञायाश्च विषयवैषम्याभावेऽपि भयं न स इति भेदश्रमाविरोधित्वतद्विरोधित्वे दृश्येते । तद्वदिहापि स्वादित्यापात’ शङ्कां वारयति अभिज्ञेति । देशकालादीति आदिना पूवगताकारान्तरपरिग्रहः । मात्रया वैषम्यमिति । अभिज्ञायां प्रत्यभिज्ञाविषयपूर्वावग देशकालापमानादिति भावः । यतोऽभिज्ञाया जयं न स इति मेदभ्रमानिवर्तकत्वं प्रत्यभिज्ञायाश्च तन्निवर्तकत्वनुपपात इत्याह अभिज्ञाया इति । इदच पञ्चम्यन्तम् । अभिज्ञापेक्षयेत्यर्थः । विशिष्टविषया सती - अधिकविषया सती । तदशक्त्येति । अभि- ज्ञया निवर्तयितुमशक्येत्यर्थः । भिदाबाधप्रगस्मेति । भेदभ्रमनिवर्तनसमर्थेत्यर्थः । न तथाऽत्र व इति । स्वन्मते स्वरूपप्रमाणज्ञानयोरीदृशं वैषम्यं नास्तीत्यर्थः । ततः किमित्यव ‘इ यदीति । स्वरूपं निवर्तक- मिति । स्वरूपमात्रावभासकस्य प्रमाणज्ञानस्य निवर्तकत्वस्वीकारे तादृशम्य स्वरूपस्यापि निवर्तकत्वं दुर्वारमिति भावः । तदतिरिक्तमिति । खरूपातिरिक्तस्वरूपगत विशेष विषयकमित्यर्थः । गत्यन्तर- 1 किश्चेत्यादेः अन्यतरप्रसंगादित्यन्तस्य निरस्तमिति पूर्वत्रान्वयः । 2 आपातेति । प्रथमव्याण्याने विव- रमानुसारः । एवं तु स्यात्. ननु सोऽयं देवदन्त इत्यत्र तद्देशकालविशिष्ट एतद्देशकालविशिष्टा मेदान्वया- योगात् धर्मिमात्रे लक्षणास्वीकारात् अभिज्ञा प्रत्यभिशयोर्धर्मिविषयकत्वमधिकाविषयकत्वञ्च तुल्यमि- त्यनाह अभिज्ञेति । सोऽयं देवदत्त इत्यादी लक्षणागन्धोऽपि न विद्यते इति भाष्यं स्मर्तव्यमिति भावः । रत्नपेटिका रंगर मानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् '

299 सविशेषत्वमेष्टव्यम् ॥ अमानस्य निवर्तकत्वादर्शनात् मानत्वमेव निवर्तकत्वौपयिकमिति चेत्- तद्वदेवामेयस्याधिष्ठानत्वादर्शनात् मेयत्वमेव तदौपयिकमिति किं न स्वीक्रियते। ॥ जडाज वैष- तदा सविशेषत्वमिति । अनधिक विषयत्वे निवर्तकत्वाभावेनाधिकविषयत्वस्य वक्तव्यतया सविशेषत्वं स्यादित्यर्थः ननु प्रमाण - खरूपज्ञानयोर्विषयकृतवैषम्याभावेऽपि प्रमाणत्वाप्रमाणत्वाभ्यां निवर्तकत्वानिवर्तकत्वे उपपद्येते इति शङ्कते अमानस्येति । घटादेरित्यर्थः । अमेयस्येति । शुक्त्यादेरमेयतादशायामधिष्ठानत्वादर्शनात्, शशशृङ्गादेश्वाधिष्ठानत्वादर्शनात् मेयत्वमपेक्षितमित्यर्थः । जडाजड वैषम्यादिति चेदिति। भासमानस्याधिष्ठान. त्वात् जडस्य च स्वतोभानासम्भवात् प्रमेयत्वापेक्षणेऽपि, ब्रह्मणस्त्वजडत्वेन खतोभासमानतया न प्रमेयत्वमपेक्षित मिति चेदित्यर्थः । तुल्यमिति । घटादेरज्ञानानिवर्तकत्वं न प्रमाणत्वाभावप्रयुक्तम् ; अपि तु ज्ञानत्वाभावप्रयुक्तम् । ब्रह्मणश्च खत एव ज्ञानरूपत्वात् निवर्तकत्वं सम्भवतीति भावः । किञ्च त्वन्मते प्रमाणं हि वृत्त्युत्थो बोधो बोधोत्था वृत्तिरिति वा प्रक्रियया चिदचित्संवलनरूपम् । तत्र वृतिरूपस्याचिंशस्य जडत्वादेव न निवर्तकत्वम् ; प्रमाण स्वरूपानुप्रविष्टचिदंशस्य तु निवर्तकत्वे तस्य प्रागपि सत्त्वेन नित्यनिवृत्तिप्रसङ्ग इत्याह- विरहादिति भावः । मानमिति । प्रमितिरूपं ज्ञानमित्यर्थः । विषयवैषम्याभावेऽपि प्रमाणज्ञानत्वतदभाव- योरेव निवर्तकत्वतदभावप्रयोजकत्वं संभवतीत्यभिप्रायेण शकते अमानस्येति । प्रमाणज्ञानत्वशून्यघट | दे- रित्यर्थः । निवर्तकत्वौपयिकमिति । निवर्तकत्वाभावव्याप्याभावप्रतियोगीत्यर्थः । तथाच खरूपज्ञानस्य प्रमाणज्ञानत्वाभावेन निवर्तकत्वाभावसिद्धिरिति भावः । सोपाधिकतया प्रमाणज्ञानत्वाभावस्य न निवर्तकत्वाभावव्याप्यत्वसंभव इति वक्तुं परेषामन्यत्र तादृशोपाध्यावश्यकत्वप्रदर्शनाय प्रतिबन्दीमाइ तद्वदिति । अमेयस्याधिष्ठानत्वादर्शनादिति । शुक्यादेर्ज्ञानाविषयत्वे भ्रमधर्मित्वादर्शनादित्यर्थः । मेयत्वमेव तदौपयिकमिति । ज्ञानविषयत्वमेव अमधर्मित्वाभावव्याप्याभावप्रतियोगीत्यर्थः । किम स्वीक्रियत इति । तथा स्वीकारे हि ब्रह्मणो ज्ञानविषयत्वाभावादधिष्ठानत्वाभावः स्यादिति भावः । जड जड वैषम्यादिति चेदिति । यज्ञ ज्ञानविषयत्वाभावः तत्र भ्रमाधिष्ठानत्वाभाव इति व्याप्त्या ब्रह्मण्य- धिष्ठानत्वभावसाधने जडत्वमुपाधिः । भ्रमाधिष्ठानत्वे भासमानत्वमात्रमेव ह्यपेक्षितम् । तथ शुवत्यादेजंडतया ज्ञानान्तरेण भवति । ब्रह्मणस्तु ज्ञानरूपस्य स्वयंप्रकाशतया स्वत एव भासमानत्वसंप्रवान ज्ञानान्तरा- पेक्षा । तथाच ब्रह्मणो जडत्वाभावात् ज्ञानाविषयत्वेऽपि नाधिनत्वानुपपत्तिरिति चेदित्यर्थः । तुल्यमिति । प्रकृतेऽपि प्रमाणज्ञानत्वाभावेनाज्ञाना निवर्तकत्वसाधने ज्ञानभिन्नत्वमुपाधि: ; यत्र-ज्ञान्रानि- किस्वं घटादिषु तत्र ज्ञानमिनत्वसत्त्वात् ब्रह्मणि च तदभावात् । यथावस्थित वस्तुमानमेव हि अम. निवृत्तावपेक्षितम्। तच जडस्म ज्ञानान्तरेण भवति ; ज्ञानरूपस्य तु ब्रह्मणः स्वत एव भवतीति तुझ्यमित्यर्थः । तथाच प्रमाणज्ञानत्वाभावेन ब्रह्मणोऽज्ञाननिवर्तकत्वाभावसाधनं न संभवतीति भावः । किञ्च भवन्मते अन्तःकरणवृत्यवच्छिन्न चैत्यमेव हि प्रमाणज्ञानम् । तत्र विशेषणविशेष्याभ्यामतिरितत्व विशिष्टस्या- प्रामाणिकतया वृत्तेश्चैतन्यस्य वा निवर्तकता वाच्या । तत्र वृत्तेजडामा निवर्तकत्वासंभवात् चैन्यमेव निवर्तक वाच्यमिति तस्य प्रागपि सत्त्वान्नित्यनिवृत्तिप्रसङ्गो दुर्वार इत्याह मानवापीति । वृत्त्यवच्छिन्नचै अन्यरूप- 300 3. ईश्वरपरिच्छेदः (स्वरूपवृत्तिज्ञानावैषम्यम् ) म्यादिति चेत्-तुल्यम् । मानस्यापि स्वरूपातिरिक्तस्य जडत्वात् । स्वरूपानुप्रवेशिनस्तु तदंशस्य प्रागपि सत्वात् ॥

किश्च ब्रह्मणो निर्विशेषत्वमिति धर्मोऽस्ति वा न वा । द्विधापि सविशेषत्वं तद्योगतद यो गजम् ॥ मानस्यापीति॥ तद्योगतद योगेति निर्विशेषत्वरूपधर्मयोगे तेनैव सविशेषत्वम्, तदयोगे च सविशेष- प्रमित्यन्तर्गतस्येत्यर्थः । स्वरूपातिरिक्तस्येति । चैन्यातिरिक्तस्य वृत्तिरूपविशेषणस्येत्यर्थः । स्वरूपानु- प्रवेशिन इति । खरूपात्मक चैतन्यरूपस्येत्यर्थः । तदेशस्य - वृत्त्यवच्छिन्न चैतन्यरूपप्रमितिघटकस्य । प्रागपि सच्चादिति । मस्य नित्यनिवृत्तिः स्यादित्यनेनान्वयः अथवा नित्यनिवृत्तिः स्यादित्यध्याहारः । यद्यपि चैकयमानस्य प्राक् सत्त्वेऽपि वृत्तिशून्यकाले वृत्तिविशिष्टत्वेन चैतन्यं न वर्तन एव; वृत्तिविशिष्टत्वेनैव- तस्य निवर्तकत्वाभ्युपगमात् निवर्तकतावच्छेदकावच्छिन्नस्य प्रागसत्त्वान्न नित्यनिवृतिसङ्ग ; कारणतावच्छेदकावच्छिन्न समस्यैव कार्योत्पत्तिनियामकत्वात् तथापि, एवमभ्युपगमे सविशेषत्वमाव- इयकमिति भावः । यत्तु चैतन्यस्य वृतिवैशिष्ट्येऽपि न निर्विशेषत्वहानि: वैशिष्ट्यत्य मिथ्यात्वेन तदभावस्यापि सच्चादिति - तन्न; एवं सति वियदादिप्रपञ्चस्यापि निर्विशेषत्वप्रसङ्गेन ब्रह्म निर्विशेषमिति विशेषाभावः । वियदादिनिष्ठ शब्दादिविशेषस्यापि मिथ्यात्वेन तदभावोऽपि हि तत्त्रास्त्येव । यदि च निर्विशेषत्वं स्वसमान सत्त कविशेषवद्भिन्नत्वम् । वियदादिप्रपञ्चत्य तादृशविशेषवत्तया न तद्भिन्नत्वसंभवः । ब्रह्मणस्तु परमार्थत्य तदुपत्ति । तद्गनविशेषाणां व्यावहारिकत्वात् खनदेन ब्रह्मोपादानासंभवादि त्युच्यते - तदाऽप्युक्तदोषतादत्रस्थ्यम् । वियदादिकं स्वसमानसत्ता कविशेषवदिति ‘समानाधिकर प्रत्ययेन मेदाभेदयोरुभयोर्विषयीकरणत्य मवद्भिव्यवस्थापितत्वात् । यदि च, स्वसमान सत्ताकविशेषवत्यति योगिकात्यन्तिकमेदस्यैव निर्विशेषत्वरूपतया न दोषः; मात्यन्तिकत्वं च तादात्म्यविरोधित्वमित्युच्यते- तदा तादात्म्यविरोधित्वमिति किं विवक्षिनम् तादात्म्य सामानाधिकरण्यामाव इति चेन्न ; समानाधिकृत प्रत्ययवेष मेदनिष्ठतादात्म्य सामानाधिकरण्यस्य मिथ्यात्वेन तत्र तदभावस्यापि सत्त्वेनोक्तदोष तादवस्थ्यात् । तादात्म्यसामानाधिकरण्यवद्भिन्नत्वविवक्षायामपि तद्दोषतादवस्थ्यम् समानाधिकृत- प्रत्यवेद्यो मेदस्तादात्म्यसमानाधिकरण इति समानाधिकृत रत्ययेन तादात्म्य सनानाधिकरण मे रस्यापि विषयीकरणात् । तादृशमेदेऽप्यात्यन्तिकत्वनिवेशे उक्तरीत्या तस्यैव दुर्वचत्वम् । यदि च भात्यन्तिकत्वं नजुल्लिखि उप्रतीतिविषयतावच्छेदको मेदनिष्ठोऽखण्डो धर्मः ; यद्विरहान्नीलपटाद्दौ, न नील इति प्रतीति विरहः । अन्यथा हि समान, धिक्पीतिसिद्ध मेदमादाय तादृशपती तेदुर्वास्तव स्यात् । तथाच नोक्त दोषावसरः ; वियदादेः खसमान सत्ताकविशेषवस्मतियोगिकात्यन्तिक मेदविरहादित्युच्यते तदा ब्रह्मणो निर्विशेषत्वानुपपत्ति:; तत्र वृति’ वशिष्टचैतन्यप्रतियोगि कात्यन्तिक मेदविरहात्, विशिष्टशुद्धयोरात्यन्तिक मेदविरहस्य भवद्भिरेवासकदुक्तत्वात् । विशिष्टशुद्धयोरपत्यन्तिक मेदाभ्युपगमे हि विशिष्टसता सता नेति प्रमा स्वादिति शिरोमण्युक्तापतिर्दु नरा । किञ्च विशिष्टस्यातिरिक्तत्वे उत्तरक्षणविशिष्टस्य मित्रनया क्षणिकत्वप्रसक्रेन बौद्धमत वेशा पतिः । न च केवलस्य क्षणिकत्वविरहान्न दोष इति वाच्यम्; तस्य ;

1 रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 301 स्वद्वाक्याद्रान्तिसिद्धं ‘तल्लक्षणावृत्यनूदितम्। निषेधामोऽभिधाशक्तिर्नास्तीति हि निषिध्यते ॥ स्वमवर्जनीयमित्यर्थः । ननु निर्विशेषं प्रतीतं वा ? न वा, नायः ; प्रतीतस्य निषेधायोगात् । अप्रतीतस्य च सुतराम् । किञ्च वाचामगोचरस्य निर्विशेषस्य अनूयनिषेधोऽपि तव न सम्भवतीत्याशङ्कय, प्रमितस्यैव परं निषेधो न संभवति ; न तु भ्रान्तिसिद्धस्यापि । “यतो वाचो निवर्तन्ते” इति वाचामगोचरत्वमपि मुख्यवृत्यविषयत्वमेव, न तु लक्षणावृत्त्यविषयत्वमिति युष्माभिरभ्युपगमेन स्वद्वाक्यात् भ्रान्तिसिद्धस्य ब्रह्मणो लक्षणावृत्त्या अनूद्यनिषेधे नानुपपत्तिरित्यभिप्रायेणाह स्वद्वाक्यादिति । एकत्रेति । सकलविशे- षशून्य इत्यर्थः । ननु नैयायिकाभिमतविशेषवत् निर्विशेषत्वमुपपद्यतामित्याशङ्कय दृष्टान्तमपि दूषयति तत्तरक्षणसंबन्धे क्षणिकत्वस्य दुर्वारत्वात् । तदसंबन्धे काल संबन्धितया तुच्छत्वापत्तिरित्यलम् ॥ i

दूषणान्तरमाह किश्चेति । तद्योगतदयोगजमिति । निर्विशेषत्वात्मकघर्मयोगे तेनैव सवि- शेषत्वम्, तदयोगो च सुतरां तथात्वमिति भावः । ननु निर्विशेषत्वं निषेषतस्तत्र निर्विशेषत्वममितिरस्ति वानवा | आधे सिद्धं नः समीहितम् । द्वितीये निषेधानुपपत्ति, प्रतियोगिप्रमिति विना तदयोगादित्या- शङ्कयाह त्वद्वाक्यादिति । निर्विशेषं ब्रह्मेति वावयादित्यर्थः । भ्रान्तिसिद्धमिति । निषेधस्य हि प्रतियोगिज्ञानमेवापेक्षितम् न तु प्रतियोगिप्रमा । गगनारविन्दं नास्तीत्यपि हि निषेवो दृश्यते- उन च न प्रतियोगिप्रमाऽस्ति । यतो न भवदभिमतसिद्धिरिति भावः । लक्षणावृत्यनूदितमिति । बहुव्रीहौ चरमपदस्य पदद्वयस्यैव वा विशिष्टान्यपदार्थलाक्षणिकतया, निर्विशेषस्य वस्तुतोऽपसिद्धया तत्र कस्यचिदपि पदस्य शक्त्यसंभवेन च निर्विशेषपदेन विशेषाभाववद्वोघो लक्षणयैव स्यादिति भावः । अन च विशेषदर्शिनां निर्विशेषशब्दादाहार्यरूपमेव ज्ञानं जन्यते । शब्दादप्याहार्यज्ञानमनुमतमेव बहूनाम् । ननु शवस्यैव तदनुवादोस्त्वित्याशङ्कयाह अभिधाशक्तिरिति । वैयाकरणव्यतिरिक्तैः सर्वैरपि बहुव्रीहौ सामासिकसमुदायशक्तेर्निषिध्यमानत्वादित्यर्थः । अथवा, “यतो वाचो निवर्तन्ते” इति निर्विशेषे ब्रह्मण्यभिघावृत्तिर्नास्तीति बोध्यत इति भवद्भिः प्रतिपादनादित्यर्थः । नास्तीति हि निषिद्धयत इति । नास्तीत्येवंरूपो निषेधः क्रियत इत्यर्थः । भवेदं बोद्धयम् - यदि व्यधिकरणधर्म त्या भावप्रतियोगिता- वच्छेदकत्व - तदवच्छेदकत्वादिकमङ्गीक्रियते, तदा निर्विशेषं नास्तीति वाक्यात् विशेषाभावावच्छिन्न- प्रतियोगिताकाभाव एव प्रतीयेत । तत्र चाभावनिष्ठायां प्रतियोगितावच्छेदकतायां विशेषत्वावच्छिन्नत्वस्थ प्रतियोगिता निरूपकत्व संबन्धेन व्यधिकरणी मयावच्छेदकत्वम् । यदि च व्यधिकरणधर्मस्याभावप्रतियोगि 1 1 ननु निर्विशेषत्वमप्रसिद्धं चेत्, कथं निषेधसि ; प्रतियोग्यप्रसिद्धया अभावाप्रसिद्धे- रित्यन्नाह त्वदिति । त्वद्वाक्यात् भ्रान्त्या प्रतीतं ब्रह्मणोनिर्विशेषपदलक्ष्यत्वात् लक्ष्यतावच्छेदकतया त्वदभिमतं च यत् तन्निषिध्यत इत्यर्थः । अप्रसिद्धमनिषेध्यमिति प्रश्नः कथं समाहित इति चेत्- अयं भावः - लक्षणामूलकत्रान्तिज्ञानस्य त्वयि जायमानत्वात् शानं तावत् प्रसिद्धम् । तथा च विशेषत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वप्रकारकाभावविशेष्यकज्ञानं प्रमितिर्न भवतीति ब्रूमः । प्रति- योगितायां विशेषत्वावच्छिन्नत्वादौ वैज्ञानिकं वैशिष्टयं प्राह्यम्, न तु वास्तविकम् । तथाच विशेषत्वं प्रतियोगितावच्छेदकं न भवतीत्युक्तं भवति । 302 3. ईश्वरपरिच्छेदः (निरालम्बन वादव्युदासः) निर्विशेषा पुरीत्युक्तिर्यथैकत्र न तिष्ठति । तथा सर्वप्रयोगश्च विशेषे पर्यवस्यति ॥ ४५ ॥ विशेषो निर्विशेषश्येत् सोऽपि ’ कस्यापि वा न वा । पूर्वत्र सविशेषत्वम्, अन्यत्र न विशेषता || ब्रह्म निर्विशेषमित्यभिलापमानमिति चेत्, तहिं सिद्धं नः समीहितम् । वस्तुतो विशेष- प्रतिक्षेपाभावात्, अन्ततश्चाभिलापगोचरत्वस्य विधानात् ॥ वस्तुमानस्य तदपि नास्तीति चेन्न अवाच्यं वाच्यमिति वा वस्तुनि प्रतिपादिते । वाच्यमेव भवेद्वस्तु वाच्यावाच्यवचोन्वयात् ॥ किश्च दृढाध्यक्षादिमानेन जगत्सत्यस्वनिर्णये । निर्विशेषवचोऽन्यार्थे यूपादित्यैक्यवाक्यवत् । 1 I 2 प्रत्यक्षादिप्रत्ययो निरालम्बनः प्रत्ययत्वात् स्वानप्रत्ययवत् प्रपञ्चो मिथ्या दृश्यत्वात्, व्यावर्त- मानत्वात् शुक्तिरूप्यवत् इत्यादिमिरागममन्तरेणापि जगद्बाध इति चेन्न ; निर्विषया सदन्यथाख्याति- साधने विरोधापसिद्धान्तादिदोषात् । अनिर्वाच्यत्वसाधने मप्रसिद्ध विशेषणत्व-स्ववचनविरोधादि- विशेषो निर्विशेषवेदिति । पूर्वत्रेति । किञ्चित्सम्बन्धित्व रूपविशेषाभ्युपगमादित्यर्थः । अन्यत्रेति । किञ्चित्सम्बन्धित्वाभावे कस्यचिदपि वस्तुनो व्यावर्तकत्वाभावाद्विशेषत्वमेव न स्यादित्यर्थः । अभिलापमात्र मिति चेदिति । निर्विशेषत्वरूपधर्ममन्तरेणैव निर्विशेषमिति व्यवहार इत्यर्थः । वस्तुमात्रस्येति । अभिलापगोचरत्वमपि किञ्चिद्धर्मोपहितस्यैव । शुद्धस्य तु तदपि नास्तीत्यर्थः । अन्यार्थमिति । हेयगुणनिषेधाभिप्रायमित्यर्थः ॥ विरोधेति । प्रतीतीनां सालम्बनस्वभावत्वविरोधादित्यर्थः । असतोऽपि विषयत्वे असत्त्व- वच्छेदकत्वादिकं नाङ्गीकियते ; तदा निर्विशेषं नास्तीति वाक्यात् विशेषत्वमभावप्रतियोगिता वच्छेदकं न भवतीत्येवमेव बोधो लक्षणया स्वीकार्यं इति । एकत्रेति । सकलविशेषशून्य इत्यर्थः । ननु नैयायिकैर्विशेषस्य निर्विशेषत्व स्वीकारात् तद्वत् ब्रह्मणोऽपि निर्विशेषत्वं स्यादित्याशङ्कय दृष्टान्तमपि दूषयति विशेष इति । कस्यापि वा न वेति । किञ्चिरसंबन्धि वा न बेत्यर्थः । पूर्वत्र सविशेषत्वमिति । किञ्चित्संबन्घित्वरूप विशेषाभ्युपगमादिति भावः । अन्यत्र न विशेषतेति । किञ्चित्संबन्धत्वाभावे कस्मापि व्यावर्तकत्वासंभवाद्विशेषत्व न स्यादित्यर्थः । ; अभिलापमात्रमिति । न तु ब्रह्मणि निर्विशेषत्वरूपो धर्मोऽस्ति ; येन सविशेषत्वं स्यादित्यर्थः । वस्तुमात्रस्य तदपि नास्तीति । अभिलापगोचरत्वमपि किञ्चिद्धर्मोपहितस्यैव शुद्धस्य तु तदपि नास्तीत्यर्थः । वाच्यावाच्यवचोन्वयादिति । वाच्यशब्दस्य वा अवाच्यशन्दस्य वा वाच्यत्वावश्य- म्भावादित्यर्थः । ननु तर्हि, “सत्तामात्र निर्विशेषं निरीहम्” इत्यादिषु ब्रह्मणो निर्विशेषत्वप्रतिपादन कथं संa tears किश्चेति । अन्यार्थमिति । स्वरूपान्यथाभावादिराहित्यपरमित्यर्थः ॥ आगममन्तरेणापि जगद्बाध इति । तथा च न निर्विशेषवचनस्यान्यार्थत्वमाश्रयणीयमिति भावः । विरोधेति । प्रतीतीनां सालम्बनत्वस्वनावविरोध, यसको ज्ञानविषयत्वे असत्वविशेघः, अन्यस्य चान्यथा मानस्य प्रतीतिविशेषश्चानाभिप्रेतः । अथवा प्रत्यबत्वरूपहेतोः प्रकृतानुमानजन्य- प्रतीतावपि सत्त्वेन तत्र निरालम्बनत्वप्रसक्तौ स्वाभिमतार्थविरोध इत्येव (ष?) विरोधो बोध्यः । अपसिद्धा 1 कस्यापीति । अन्ततो धर्म्यपि धर्मे प्रति विशेष इति तत्वमुक्ताकलापादौ व्यक्तम् । 2 प्रकटबौद्ध एव भूत्वा पृच्छति स्तम्भेति । रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 303 i वात् । विरुद्धयोः समुचयवत् तत्प्रतिक्षेपयोरपि परस्पराभावात्मनोः समुच्चयस्य विरुद्धत्वात् । तथा दसद्व्यतिरेकेण विधानात् तनिषेधनात् सदमुदयतिरिक्तस्य सिद्धा सदसदात्मता ॥ ४८ ॥ कविज्ञानेन सर्वविज्ञानश्च न ते भवेत् । सद्विज्ञानेन सदसदन्यविज्ञप्त्यसंभवात् ॥ ४९ ॥ वरोध!त् । अन्यस्य चान्यथामानम्य च प्रतीतिविशेष त् । किश्च प्रत्ययत्वहेतोस्त्वदनुनानजन्यपतीतावपि त्रित्वेन तत्रापि निरालम्बनत्वप्रसक्तौ स्वाभिमतार्थ विशेष इत्येव (ब) विरोधो द्रष्टव्यः अपसिद्धान्तादीति । प्रादिपदेन तत्त्वमस्यादिवाक्यजन्यज्ञाने व्यभिचारो बोध्यः । मिथ्यात्वानुमानं दूषयति अनिर्वाच्य. वसाधन इति । अप्रसिद्ध विशेषणत्वेति । अनिर्वाच्यत्वाप्रसिद्धद्या साध्या प्रसिद्धिरित्यर्थः । प्रवचनविरोधेति । अनिर्वाच्यपदेनैव निर्वचनादित्यर्थः । ननु अनिर्वाच्यत्वं न निरुक्तिविरहः येन विरोधः स्यात् । किं तु सत्त्वाभाववत्त्वे सति बसत्त्वाभाववत्त्वमित्यर्थमाशङ्कयाह विरुद्धयोः समुच्चयवदिति । यथा सत्त्वासत्त्वसमुच्चयो विरुद्धः, एवं तदभावयोरपि समुच्चयस्य विरुद्धतया सत्वाभाववत्त्वे सति असत्त्वाभाववत्त्वरूवमनिर्वचनीयत्वं विरुद्धम् । न च विरुद्धयोरपि गोत्वाश्वत्वयोरभाव- समुच्चयो घटे दृष्ट इति वाचम; परस्परविरहलक्षण विरोधस्येह विवक्षितत्वात् । गोत्वाश्वत्वयोस्तथात्वात् । मसत्त्वस्य च सत्त्वविरहव्यतिरेकेणभावादिति भावः । सदसद्व्यतिरेकेणेति । सदसद्वयतिरिक्तत्वेन प्रमाणप्रतिपन्नत्वात् प्रमाणप्रतिपन्नेन रूपेण सत्त्वमवश्याभ्युपगन्तव्यम् । तनिषेधनादिति । “नेह नानाऽस्ति” इति स्वरूपेण निषेषादसत्त्वम् । एवञ्च विधिनिषेधाभ्यामुभयरूपत्वमेव वक्तुमुचित मिति न्तेति । मर्निवचनीयख्यातेरेव स्वसिद्धान्तसिद्धत्वादिति भावः । आदिना तत्त्वमस्यादिवाक्य- जन्यज्ञाने व्यभिचारस्य प्रहः । मिथ्यात्वानुमानं दूषयति अनिर्वाच्यत्वेति । अप्रसिद्ध विशेषणत्वं साध्याप्रसिद्धिः । अनिर्वाच्यत्वं हि ववचिदपि न प्रसिद्धम् । स्ववचनविरोधेति । अनिर्वाच्य. शब्देनैव निर्वाच्यत्वादिति भावः । आदिपदेन प्रत्यक्षादिप्रमाणविरोधो गृह्यते । स च स्फुटीभविष्यति । नवनिर्वाच्यत्वं न निर्वाच्यत्वाभावः ; येन स्ववचनविशेषः स्यात; किन्तु सत्त्वात्यन्ताभावासत्त्वात्यन्ता- भावोभयवत्त्वमेव । यतो न दोष इत्यत भाइ विरुद्धयोस्समुच्चयवदिति । परस्पराभावव्याप्ययो (?) सत्त्वासत्त्वयोः साहित्यवदित्यर्थः । तत्प्रतिक्षेपयोरिति । तदभावयोरित्यर्थः । परस्पराभावात्मनोरिति। गोत्वाश्वत्वयोर्विरुद्धयोरप्युष्टः दावभावदर्शनान्न विरुद्धधर्मप्रतिक्षेपसमुच्चयानुपपतिरिति शङ्कावारणाय । जयं ד

• यादृशविरुद्धधर्माभावो परस्पराभावात्मकौ - यथा गोत्व - गोत्वाभावरूपविरुद्धधर्म योरभावौ गोत्वाभाव-गोत्वाभावाभावरूपौ तयोर्न समुच्चयसंभवः ! गोत्वाभावाश्वत्वाभावयोश्च परस्पराभावरूपता - विरहान्न समुच्चयानुपपत्तिः । प्रकृते तु सदाभावासत्त्वाभावयोः परस्परविरहरूपतया न समुच्चयसंभव इति । सदसद्व्यतिरिक्तत्त्वेन स्वीकृतस्य प्रपञ्चस्य सदसदात्मकताया अपि संभवात् सदसदात्मकत्वरूपं निर्वाच्यत्वमेव जगत इति वक्तुं युक्तमिति किमित्यनिर्वाच्यत्वमुच्यत इत्यभिप्रायेणाह सदसदिति । सदसद्व्यतिरेकेण = सदसद्विलक्षणत्वेन विधानात् = केनचित् प्रमाणेन साधनात् । प्रपञ्चस्येत्यादिः । तथाच प्रमितिविषयत्वरूपवत्त्वं सिद्धमिति भावः । तनिषेधनादिति । “नेह नाना” इत्यादिना304

3. ईश्वरपरिच्छेदः (एकतिज्ञानेन सर्वविज्ञानोत्ययोगः परमते) ऐक्य साधयवैधमावैः स्यादेकतोऽभ्यधीः । बाघासिद्धयध्याहृतयो लक्षणा च स्युरत्र ते ॥ किश्व, तथ्ये द्वित्रिचतुष्कोटिव्युदासेन यथायथम् ’ निरुच्यमाने निर्लज्जैरनिर्वाच्यत्वमुच्यते ॥ सदसद्विलक्षणत्वमनुपपन्नमिति भावः सदसदन्येति सदसद्विलक्षणनपश्ञ्चस्येत्यर्थः । बाधासिदयध्याहृतय इति । तस्मिन् विज्ञाते सर्व विज्ञातं भवति तदवयात् तत्साम्यात् तद्वैधर्म्यादिति हि " प्रयोक्तव्यम् । तन । तत्र स्वया ब्रह्मज्ञानेन निवृत्त्यभ्युपगमेन ज्ञातत्वानभ्युपगमाद्वाधः । तथा प्रपञ्चे ब्रह्मैक्यस्य तद्धसमान रूप साध यस्य तद्धर्मविसदृशधर्मवत्त्वरूप वैषम्यस्य चानङ्गीकारात् ऐक्य साधर्म्यवैधम्य हेतू नाम सिद्धि । ननु (थ) सर्वं ज्ञातं भवत=सर्वाधिष्ठानं ज्ञातं भवतीत्यर्थः, अथवा सर्व ज्ञातं भवति-नितं भवतीत्यर्थं इति यथाश्रीयते; सदा 4 लक्षणाध्याहारप्रसङ्ग इत्यर्थः । किश्च तव इति । सद्विलक्षणत्वे सति असद्विलक्षणत्वमिति वा, सद्वि लक्षणत्वे सति मसद्विलक्षणत्वे सति सदसद्विलक्षणत्वमनिर्वचनीयत्वमिति वा मृषावादिनो द्विनिकोटिव्युदा- सेन [ तत्त्वं ? ] तृतीयचतुर्थकोटावन्तर्भावयन्ति । चतुष्कोटिविनिर्मुक्तं तत्त्वमिति माध्यमिकाः । एवं ब्रुवन्त एव मृषावादिमाध्यमिकादयोऽनिर्वाच्यं निरुशख्यमिति कथं लज्जामवहाय प्रलपन्तीत्यर्थः ॥ ननु सर्वात्मना प्रपञ्चस्प निषेधादित्यर्थः । तथाच प्रमितिविषयीभूताभावप्रतियोगित्वरूपमसत्त्वं सिद्धमिति भावः ॥ सदसद्व्यतिरिक्तम्य= सदसद्विलक्षणत्वेन भवद्विक्षितस्य प्रपञ्चस्य । सिद्धा सदसदात्मतेति । तथाच सदसदात्मकत्वरूपं निर्वाच्यत्वमेव जंगत इति वक्तुं युक्तमिति भावः । एवं जगतस्सदसद्विकक्षणत्वे दूषणा नरमाह एक विज्ञानेति । सद्सदन्येति । सदसद्विलक्षणस्य प्रपञ्चस्येत्यर्थः। बाघेत्यादि । भयं भावः - तस्मिन् विज्ञाते सर्वं विज्ञातं भवति, तदेवयात्, तत्साधर्म्यात, तद्वैधर्म्याद्वा इति हि " प्रयोक्तव्यम् । तत्र स्वया ब्रह्मज्ञानेन प्रपञ्चस्य निवृत्त्यभ्युपगमात् ज्ञातत्वासंभवात् बाधः । तथा प्रपचे ब्रह्मवयस्य, तद्धर्मसमान धर्मवत्स्वरूपसाधम्र्म्यस्य तद्धर्मविरूक्षणधर्मवत्त्वरूपवैधर्म्यस्य वा भवद्भिरनङ्गीकार देवयादिहेतू नामसिद्धिः । यदि च सर्व ज्ञातं भवतीत्यस्य सर्वसंबन्ध्यधिष्ठानं ज्ञातं भवतीत्यर्थः अथवा ज्ञातं भवतीत्यस्य निवृत्तं भवतीत्यर्थ इत्युच्यते ; तदा सर्वशब्दस्य सर्वसंबन्धिनि लक्षणा अधिष्ठानपदाध्याहारश्व, ज्ञानपदस्य निवृते लक्षणा वा स्यादिति । प्रकारान्तरेण स्ववचनविरोधमाह किश्चेति द्विविचतुष्कोटिव्युदासेनेति! नरुन्ना- सदिति कोटिद्वयव्युदासेन सद्विलक्षणत्वे सति असद्विलक्षणतया, नसन्नासन्नसदसदिति कोटिनयव्युदासेन सद्विलक्षणत्वे सति असद्विलक्षणत्वे सति सदसद्विलक्षणतया च मृषावादिभिः, न सन्नासन्नसदसन्न चानुभय- मिति कोटिचतुष्टयव्युदासेन सद्विलक्षणत्वे सति असद्विलक्षणत्वे सति सदसद्विलक्षणत्वे सति सदसद- निर्वचनीयविलक्षणतया माध्यमिकैश्व तत्त्वं निरुच्यते । एवं निर्बुद्धिरेव स्ववचनविरोधमूलक- परिहाससंभावना हेतु कलज्जामन्तरा अनिर्वचनीय - निरुपाख्यशब्दाभ्यामनिर्वाच्यत्वमुच्यत इत्यर्थः । " H 1 निरुच्यमान इति तत्त्व इत्यस्य विशेषणम् । तथातथा निर्बंचनविषयभूते तत्तदभिमते तत्त्वे निर्वचनविषयत्वसामान्याभावरूपमनिर्वाच्यत्वं वक्तुं कथं न लज्जन्ते विरोधस्य स्फुटत्वादित्यर्थः । 2. प्रयोक्तव्यमिति । वादिभेदेन एतदन्यतमस्यैव संभवादिति भावः । 3 तद्धर्मेति निर्विशेष ब्रह्मघम प्रिसिद्ध्येति भावः । 4 सर्वपदस्य सर्वाध्यासाधिष्ठानमित्यर्थ स्वीकारे लक्षणा । सर्व ज्ञातमित्यन सर्वे न ज्ञातमिति नञध्याहारेण निवृत्तमित्यर्थपर्यवसानकरणे मध्याहार इत्यर्थः । रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं मायाजनम् 305 तथा बाधतद्योग्यत्वादिसाधने चानुपलम्भादिदोषात् । नश्वरत्वादिसाधनं विष्टमेव । किच- निरुक्तिविरहो नानित्रच्यत्वम्; येनायं दोषः स्यात् । किं तु ज्ञानबाध्यत्यतद्योग्यत्वादिकमित्याशङ्कयाह तथा बाघेति । तत् किं बाध्यत्वं प्रस्पिनोपाधौ निषेषप्रतियोगित्वम्, किंवा ज्ञाननिवत्यत्वम् ! नाम: ; अनुपलम्भात् । न हि घटादेः स्वदेशे निषेध उपलभ्यते । न द्वितीयः तावता ज्ञाननिवर्त्यतया नश्वरत्व- मावसिद्धिप्रसङ्गेन प्रपश्च सत्यत्वस्माप्रकम्प्यतया सिद्धसाधनादित्याशयेनाह अनुपलम्भादिदोषादिति । नवनिर्वाच्यत्वं न निर्वचनविषयत्वाभावः ; येनोक्तदोषः स्यात् किन्तु बाधितत्वं वा बाघयोग्यत्वं वा ज्ञाननिवायैवं वा तत् बने न दोष इत्यत नाह तयेति । बाघेति । बाधित्वत्वेत्यर्थः । वावश्वा- दुष्टकारणजन्या निषेषबुद्धिः । स्वप्रकारकषीविशेष्ये सर्वत्र दोषानघीना स्वाभावबुद्धिरिति यावत् । तथाच स्वप्रकारकधी विशेष्यताव्यापकदोषानधी नखाभावप्रकारकधी विशेष्यताकत्वं बाधितत्वमिति फलितम् । तद्योग्यत्वेति । बाघयोग्यत्वेत्यर्थः । 商 स्वप्रकारकत्री विशेष्यताव्यापकाभावप्रतियोगित्वं स्वममानाधिकरणाभावप्रतियोगित्वं वा । आदिना ज्ञाननिवत्यत्वपरिग्रहः । अनुपलम्मेति । अ

• घटादेः खदेशेऽभावानुपश्ब्ध्या पूर्वोकस्य बाधितत्वस्य बाघयोग्यत्वस्य वा सावने बाघः । ज्ञान- निवर्त्यत्वस्य ज्ञानजन्यनाशप्रतियोगित्वरूपत्वे मुद्गरपातादिना नष्टे घटादौ बाघः । तन्नाशस्य ज्ञानाजन्य- त्वात् । ज्ञानजन्यनाशयोग्यत्वरूपत्वे च योग्यता दुर्निरूपा । न हि मिध्यात्वं तद्योग्यत्वमिति वक्तुं शवम् मिथ्यात्वस्यैव निरूपणीयतयाऽऽत्माश्रयप्रसङ्गात् । उत्तरज्ञाननिवर्त्यपूर्वज्ञानवत् अमिध्यात्वोप- पत्त्या अर्थान्तरश्चेति । ननु नश्वरत्वं जन्यत्वं वा अनिर्वाच्यस्वं विवक्षितमिति नोक्तदोषावकाश इत्यत बाह नश्वरत्वादीति इष्टमेवेति । तथाच सिद्धसाधनमिति भावः । ; 1 i यतु सद्भेदाद्भेदोमयं साध्यम् । तत्र सत्त्वावच्छिन्न मेदस्य न ज्ञानानिवस्यैत्वरूपसत्त्वावच्छिन्न- प्रतियोगिताकत्वेन निवेश: तथामति असद्भेदस्य, ज्ञाननिवत्यत्वेतरांशत्य वा वैयर्थ्यात् । ज्ञानोच्छेयत्वरूपज्ञाननिवत्यत्वस्य वक्ष्यमाणरीत्या सर्ववादिसम्मतस्यैकस्याभावेन सदभावस्यैकरूप- स्वाभाबाद | ज्ञानानिवर्त्यरूपसद्भेदनिवेशे यस्मन्मते ब्रह्मविषयकतत्तद्धीविषयत्वस्य लघोरेवावच्छेद- करवसंभवेन तत्समनियतस्य ज्ञाननिवर्त्यत्वस्थ प्रतियोगितानवच्छेदकत्वेन तदवच्छिन्न रतियोगि ताक मेदाप्रसिद्धेध | नाप्युक्तधीविषयत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताक मे दत्वेन सिद्धसाधनापतेः । किन्तु सत्यं सर्वं वाच्यमित्या कारकस्य पराभ्युपगतस्य कस्यचित् ज्ञानम्य यद्विषयत्वं तद्व्यवत्यवच्छिन्न- प्रतियोगिता कमेदत्वेन सद्मेदस्य तद्व्यव यभावत्वेन सत्त्वाभावस्य वा निवेशः । तादृशज्ञाने च स्मद- भ्युपगतबध्यत्वविरोध्यळी कन्या वृत्तसत्यत्वप्रकारकत्वं परैः स्वीक्रियत इति तदीयमुरूम विशेष्यताव्यक्ते रप्यत्यन्ताभावादिसाधने सिद्धसाधनं तेवक्तुमशक्यम् - मुख्यविशेष्यठात्वश्च प्रकारता सांसर्गिकविषयतान्य- विषयतात्वम् । तच विशेष्यता विशेष इव निर्विकल्पकज्ञानीयतुरीयविषयतायामप्यस्तीति परमते नाबस्य मन्मते द्वितीयस्य च सङ्ग्रहः । मन्मते सत्यादिसमानाधिकरणनामभिः सत्यत्वाद्युपलक्षिशुद्धब्रह्मणो निर्विकल्पकवीरेव जायत इति तदीयविषयतालामः । सर्वपदमहिना सत्यत्वव्यापकविषयतालाभः । तेन 547-39 306

3. ईश्वरपरिच्छेदः ( मिथ्यात्वानुमानायोगः) तत्पचादिबुद्धीनां प्रमाणत्वा’ प्रमात्वयोः । बाधासिद्धयादयो दोषा विजृम्भन्ते यथायथम् ॥ तत्तत्पक्षादिबुद्धीनामिति । प्रपञ्चो मिथ्या दृश्यत्वादित्यन प्रपञ्चादिबुद्धीनां प्रमाणत्वे प्रपश्चास्य सत्यत्वावश्यग्भावेन तत्र मिथ्यात्वसाधने बाधः, पचादिबुद्धीनां भ्रमत्वे पक्षादीनामसत्त्वा वश्यम्भावेना श्रयासिद्धयादिप्रसङ्ग इत्यर्थ ॥ ननु सर्वमिथ्यात्ववादिनो बाघासिद्ध्यादिकमिष्टमेवेत्याशङ्कयाह यत्किञ्चित्सत्यनिष्ठविषयतायाः कुत्रचित्सत्ये ममावमादाय न परेषां सिद्धसाधनम् । वाच्यत्वेनोप लक्षितं शुद्धं ब्रह्मापि भवति । विशिष्टब्रह्मनिष्ठस्य तस्य विशेष्यभूतशुद्धेऽपि सत्त्वात् । वाच्यत्वस्थाने ज्ञेयत्वं या निवेश्यम् । तद्ज्ञानीय मुख्य विशेष्यता निष्ठा न वच्छिन्नावच्छेदकता कप्रतियोगिताकमेदत्वेन मुख्य विशेष्यता संबन्धावच्छिन्न तद्ज्ञानव्यक्तित्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकात्यन्तामावत्वेन वा निवेशन व्यापक स्वादिनिवेशक उगौरवादिकम् । तेन घटादिकं ब्रह्मवृत्तित्व विशिष्टतादृश विशेष्यतान्नेति प्रतीते घटादौ तादृशविशेष्यतावद्भेदसत्त्वात् सिद्धसाधनमिति परास्तम् ; तादृशप्रतीतिविषयभूताया मेदप्रतियोगिता- वच्छेदकतायाः ब्रह्मवृत्तित्वावच्छिन्नत्वेनानवच्छिन्नत्वविशेषणेन तस्मा वारणादिति- तन्न; जगतः सत्यत्वेऽपि तादृशज्ञानविषयतावति तदत्यन्ताभात्रमात्रस्य तद्वद्भेदमात्रस्य वा सिद्धिमालेग साध्योपपत्त्या अर्थान्तरात् । न युक्तसाध्यसिद्धिमात्रेण वियदाद्यधिकरणे वियदाद्यमावः सिद्धयति । यदपि प्रतिभासिकनिष्ठश्वसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगित्वविनाशिनिष्ठस्वसमानाधिकरणाप्राति- मासिकाभावप्रतियोगित्वान्यतरवत्त्वं साद्धयम् । अयञ्च, ‘प्रतिपन्नोपाधी वैकालिक ‘निषेत्रप्रतियोगित्वम्’ इत्यस्य निष्कृष्टार्थ इति । मह समान सताकयोर्मावामावयोर्विरोधस्वीकारेऽपि जगतस्सत्यस्यैव सो विनाशित्व- मात्रेण साध्योपपत्त्या अर्थान्तरात्, स्वसमानाधिकरणव्यावहारिकाभावप्रतियोगित्वसिद्धिमात्रेण सद्धघोष - पत्तेः । तदस्वीकारे तु सुतराम्; जगतः परमार्थत्वेऽपि तदधिकरणे व्यावहारिकस्य पारमार्थिकस्यैव वा अभावपरिभाषितस्य कस्यचिद्धर्मम्य सिद्धौ विरोधविरहात्। विनाशित्वस्थाने व्यावहारिकत्वनिवेशोऽप्यनुप- पत्र: ; जगतः पारमार्थत्वेऽपि व्यावहारिकनिष्ठ नाहराभावप्रतियोगित्वस्य परमार्थभूते जगति सिद्धि- मात्रेण साद्धयोपपत्त्याऽर्थान्तरात् । व्यावहारिकत्वस्य दुर्वचत्वाश्च । न हि प्रातिशासिकातिरिक्तत्वे सति बाध्यत्वं व्यावहारिकत्वमिति निर्वक्तुं शक्यम् । बाध्यत्वस्यैव निरुच्यमानत्वात् । ज्ञ’ननिवर्त्यत्वरूप बाध्यत्वस्य च सर्वमत्तसाधारणस्य कस्यचिदभावो हि भवद्भिरेवाभिहितः । एतेन ज्ञाननिवर्त्यत्वं मिथ्यात्वमित्यपि प्रत्युक्तम् ; ज्ञाननिवर्त्यत्वस्य सर्वमतसाधारणस्य कस्यचिद- भावादेव । तद्धि ज्ञानप्रयुक्तावस्थितिसामान्यविरहप्रतियोगित्वरूपं निरुक्तम द्वैत सिद्धौ तथाज्ञानवस्त्र- युक्तादिघटितमूर्तिकं व्याख्यातं चन्द्रिकायाम् । मज्ञानादिकं च परमते शशशृङ्गयमाणमिति दिकू । तत्तत्पक्षादिबुद्धीनामिति । प्रपञ्चो मिथ्या दृश्यत्वादित्यत्र पक्षभू प्रपञ्चज्ञानस्य प्रमात्वे तद्विषयभूतस्य प्रपञ्चस्य सत्यत्वावश्यम्भावेन तत्र मिथ्यात्वसाधने बाघः । तस्य भ्रान्त्वेि तद्विषयपक्षस्य सत्त्वावश्यम्भावादा- श्रयासिद्धि: । एवं हेतुबुद्धेः प्रमात्वे तस्यापि ब्रह्म भिन्नरूपण’ ञ्चान्तर्गत्वेन पक्षतया उक्तरीत्या बाघः । तख्या भ्रान्तित्वे तद्विषयहेतोर सत्त्वावश्यम्भावात् हेत्वमसिद्धिश्चेत्यर्थः । ननु सर्वमिथ्यात्ववादिनो बाधासिद्धय दिक. रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 307 तदभ्युपगमे च अनुमानस्य निष्प्रयोजनत्वस्ववचनविरोधानुत्थानानि स्युः । किञ्च समस्त- प्रत्यक्षाद्यप्रमाणत्वसिद्धौ एतदनुमानोत्थानम्, ततश्च तत्सिद्धिरित्यन्योन्याश्रयणम् ॥ मेदवासना- दोषमूलत्वात् प्रत्यक्षमप्रमाणमिति चेन्न ; दोषत्वाप्रमाणत्वयोरन्योन्याश्रयणात् । शास्त्रतोऽन्य- तरसिद्धौ तत्प्राबल्यापेक्षया चक्रकापातः श्रुतिप्राबल्याप्रामाण्य दुष्ट कारणत्वनिश्चयानुमानप्रवृत्तीनाम्॥ तदभ्युपगमे चेति । बाघाद्यम्युपगम इत्यर्थः । निष्प्रयोजनत्वेति । श्राश्रयासिद्ध्यादिदोषदुष्टस्य कार्यानजिकत्वादित्यर्थः । स्ववचनविरोधेति । पक्षे साध्यहेत्वोर्मिथ्यात्वं वदतेव साध्यहेत्वोः प्रतिपादने स्ववचन विरोध इत्यर्थः । अनुत्थानानीति । अनुमित्यनुत्थानमित्यर्थः । अप्रमाणत्वसिद्धाविति । इतरथा प्रत्यक्षपठिवघेनानुमानाप्रवृत्तेरित्यर्थः । तत्प्राबल्येति । शास्त्रेण प्रत्यक्षस्य दोषजन्यस्वा- प्रामाण्यान्यतरनिश्चये परिबन्ध का मावादनुमाननवृत्तिः, तत्प्रवृत्तौ तदनुगृहीतश्रुतिप्राबल्यम्, तत्प्राबल्ये च दोषजन्यत्वाप्रामाण्यान्यतर सिद्धिरिति श्रुतिप्राबल्य - दोषजन्यत्वाप्रामाण्यान्यतर निश्चयानुमानमवृत्तीनां मिष्टमेवेत्याशङ्कयाह तदभ्युपगम इति । बाघ धुपगम इत्यर्थः । निष्प्रयोजनत्वेति । बाबासिद्धयादिदोष- ज्ञानेनानुमितिप्रतिबन्धादिति भावः । स्ववचनविरोधेति । ब्रह्मभिन्नरूपप्रपञ्चान्तर्गतयोः साध्यहेतोः प्रतिज्ञया मिथ्यात्वं वदतैव तत्र तत्त्वप्रतिपादनादिति भावः । अनुत्थानं अनुमानप्रयोग प्रवृत्त्यसंभवः । उत्त्वनिर्णयरूपस्य विजयरूपस्य वा प्रयोजनस्यासं नवात् प्रत्युत हेत्वाभासेन निमहात् पराजयस्यैव प्रसङ्गादिति भावः । अप्रमाणत्वसिद्धाविति । अन्यथा प्रत्यक्षादिना बावप्रसङ्गादिति भावः । उत्थान = पवृत्तिः, मनुमितिजनकत्वमिति यावत् । ततश्च तत्सिद्धिरिति । एतदनुमानाधीनप्रपश्चमिध्यात्वानुमित्या च प्रपश्च- विषयकप्रत्यक्षादीनां मिथ्याविषयकत्वरूपाप्रामाण्यसिद्धिरित्यर्थः । प्रत्यक्षादीनां दोषमूलत्वेनैवाप्रामाण्य- सिद्धया स्वैतदनुमानापेक्षा विरहान्नान्योन्याश्रयणमिति शङ्कते मेदवासनेति । दोषत्वाप्रमाण त्वयोरन्योन्याश्रयणादिति । भयं भावः —मेदवासनाया दोषत्वं किं प्रमाणान्तरेण सिध्यती- स्युच्यते-उत प्रत्यक्षाद्यप्रामाण्यान्यथानुपपत्त्यैवेति । नाथः तादृशप्रमाणानुपलम्भात् । द्वितीये तु अन्योन्याश्रयणात् । प्रत्यक्षापप्रामाण्यस्योक्तरीत्या मेदवासनादोषत्व सिद्ध्यधीनत्वात् । न हि वासना- मूलत्वमेवाप्रामाण्यहेतुः ; ममेदभावनारूपनिदिध्यासनजनितवासनामूलाद्वैतज्ञानस्याप्यमामाण्यप्रसङ्गात् । किन्तु दोषमूलत्वमेव । तच मेदवासनाया दोषत्वसिद्धिमन्तरा न सिद्ध्यतीति । अन्यतरसिद्धाविति । दोषमूलत्वाप्रामाण्यान्यतरसिद्धावित्यर्थः । तथाच प्रत्यक्षेण बाधायोगादनुमानप्रवृत्युपपत्तिरिति भावः । तत्प्रावख्यापेक्षयेति । शास्त्रप्राबल्यस्यापेक्षितयेत्यर्थः । वयं भावः न हि केनचिच्छास्त्रेण प्रत्यक्षाद्य- प्रामाण्यं तद्दोषमूलत्वं वा कण्ठोक्त्या प्रतिपाद्यते । किन्तु शास्त्रविशेषात् प्रत्यक्षाद्यप्रामाण्यादिकं वक्तम् । तत्र प्रत्यक्षादिविरोधात् शास्त्रस्यैवाप्रामाण्यं स्यादिति शङ्कायां शास्त्र पावस्यान्न वैपरीत्यशङ्केति वक्तभ्यम् । ततश्च शास्त्राबल्यमपेक्षितमिति । चक्रकापात इति । शास्त्रप्राबल्यात् तद्विरुद्ध प्रत्यक्षादेर- प्रामाण्यदोषमूलस्वान्यतरसिद्धिः, उक्तान्यतरसिद्धावेव पूर्वोक्तरीत्या मिध्यात्वानुमानप्रवृतिः, तत्प्रवृत्तावेव च ग्रीजम्यशास्त्रत्य पावल्यसिद्धिरिति चक्रकरसज्ञ इत्यर्थः । ननु मिथ्यात्वानुमानानुगृहीतत्वेन न । 308
4. ईश्वरपरिच्छेदः (मिथ्यात्वानुमाननिरासः) तत्तत्पदार्थस्वरूपं प्रत्यक्षादिविषयः, धर्मस्तु मिथ्यात्वादिनामकस्तदविरुद्धानुमानविषय इत्यविरोध इति चेन्न स्वरूपसिद्वेरेव मिथ्यात्वविरोधात् । स्वरूपाविरोधिमिथ्याशब्दपरिभाषितधर्म साधने चास्माकमनिष्टाभावः ॥ किञ्च - चक्रक’मत्यर्थ । प्राबल्यापेक्षयाऽन्यतरसिद्धाविति योजना । तत्तत्पदार्थेति । यथा घटस्वरूप- माहिप्रत्यक्षस्य गतगुरुत्वादिधर्मग्राह्यनुमानेन न विरोधो भिन्नविषयत्वात् तथेत्यर्थः ॥ मिथ्यात्व- विशेधादिति । मिध्यात्वस्य स्वरूपावरूपत्वादिति भावः ॥ ; j शास्त्रस्य शास्त्रम्स प्राबल्यमुच्यते येनोक्तचक्रकं स्यात्, किन्तु निर्दोषत्वनिश्वयविषयतयैव । यद्यपि प्रत्यक्षादे- दोषमूलरवनिश्वयो नास्ति तथापि वादिविप्रतिपत्त्या मेदवासनाया दोषत्वसंशयात दोषमूलत्वसंशो इत्येव तथाच निर्दोषः वनिश्वयाविषयत्यक्षाद्यपेक्षया तादृश निश्वयविषयशास्त्रप्रावख्यं निर्जिवालमेव, न धनादिनिधनाविच्छिन्न संप्रदाये शास्त्रे दोषमूलत्वसंशयोऽस्ति । दर्शितप्राबल्य सिद्धौ च प्रत्याय प्रमाण्यापेक्षाविरहान काचिदनुपपत्तिरिति चेन्न - यतोऽनादिनिषेनाविच्छिन्न संप्रदायस्य अपमादविप्रलिप्साकरणापाटवरूपववतृदोष संस्पर्शेऽपि तस्यापूर्वार्थ एव तात्पर्यस्य सर्वसंप्रतिपन्नतया मपूर्वत्वस्य च प्रमाणान्तरावाघितत्वप्रमाणान्तरासाधितत्वोभयरूपतया प्रत्यक्षादिप्रमाणविरुद्धे भवदभि महाद्वैते तात्पर्य संभवेन तन तात्पर्यज्ञानस्य अमत्वावश्यम्भावेन तन्मूलके शास्त्रजन्यज्ञाने दोषमूलत्व ज्ञानविषयत्वसत्वेन निर्दोषत्व निर्णयाविषयतया तस्य प्रावश्यं न संभवत्येवेति । यदि च द्वैतमा हि- प्रत्यक्षादेरप्रामाण्यात् तद्विरुद्धेऽप्यद्वैते तात्पर्य संभवाच्छास्त्रजन्यज्ञानस्य दोषमूलत्वाभावनिर्णयविषयत्वात् प्राबल्यं संभवत्येवेत्युच्यते तदोकरीत्या शास्त्रप्राबल्य सिद्धेः प्रत्यक्षाद्यप्रामाण्यसिद्ध्यधीनतया

प्रत्यक्षाद्यप्रामाण्यसिद्धेः शास्त्रमा बल्यसिद्ध्यबीनतया चान्योन्याश्रवणं दुर्वारमिति । न च मेदवासनाया दोषत्व निर्णयाभावेऽपि वादिविपतिपच्या दोषत्वसंशयात् प्रत्यक्षादावप्रामाण्यसंशयोऽस्त्येवेति तस्य बाधकत्वा संभवान्मिथ्यात्वानुमानमुपपद्यत एवेति वाच्यम् - एवं सति मिध्यात्वानुमितिजनकव्याप्ति- ज्ञानादावप्युक्तरीत्या अप्रामाण्यसंशयसंभवेनानुमितेरेवानुदयप्रसङ्गात् । यथा घटादिखरूपमाहकप्रत्यक्ष त्य तद्गतत्व गुरुत्वादि ग्राहकानुमानेन न विरोधः । उद्वदेव तत्तत्पदार्थख रूपमा हकप्रत्यक्षस्य तद्गत मिथ्यात्व रूपधर्मग्राहकानुष्यनेनाविरोधान्न मिथ्यात्वानुमानस्य प्रत्यक्षवाधः न हि मिथ्यात्वाभावः प्रत्यक्षविषयः; येन बाघस्यात् इत्यभिप्रायेण शङ्कते तत्तदिनि । दूषयति स्वरूपसिद्धेरेवेति । कस्मिंश्चिद्धर्मिणि के चित् संबन्धेन प्रकारताया स्वरूपावगाहिप्रत्यक्षस्यैवे त्यर्थः । एवकारेण मिथ्यात्वामा वाबगाइननैरपेक्ष्यं बोद्ध्यते । मिथ्यात्वविरोधात् = मिथ्यात्वानुमितिप्रतिबन्धकत्वात् । अयं भावः - यस्मिन् धर्मिणि येन संबन्धेन यस्प्रकारतया भासते तद्धर्मिनिष्ठात्यन्ताभावनिरूपिततत्संबन्धावच्छिन्न प्रतियोगित्वमेव हि तत्र तस्य मिथ्यात्वम् । तद्भाने च तादृशमिथ्यात्वाभावज्ञानस्येव तस्मिन् धर्मिणि तेन संबन्धेन तम्प्रकारज्ञानस्यापि प्रतिबन्धकत्वमनुमात्रिकं तान्त्रिक संपतिपन्न च यथा भूतले घटाभाववतज्ञाने घटामा वाम वदताज्ञानस्येव घटवताज्ञानस्यापि प्रतिबन्धकत्वम्, तद्वदिति । ननु यस्मिन् धर्मिणि येन संबन्धेन यत्प्रकारतया भासते, रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 309 मिथ्यावादिप्रतिज्ञार्थ. स्वप्रतिज्ञां स्पृशेन वा । आद्ये स्वस्यैव विध्वंसो द्वितीये व्यभिचारिता || मिथ्यात्वस्य तु मिथ्यात्वे मिध्यात्वं वाधितं भवेत्। सत्यस्वस्य तु सत्यत्वे सत्यत्वं स्थापितं भवेत् !! तश्य मिथ्यावादिप्रतिज्ञार्थ इति । मियात्वे मिश्रानस्ति वा? न वा बाद्ये प्रपञ्च मिथ्यात्वमेव न सिध्येत् । अन्त्ये दृश्यस्वहेतोस्तत्र व्यभिचार इत्यर्थः । ननु मिथ्यात्वानुमाने मिथ्यात्वतदभाव- विकल्पेन दृष्यमाणे सत्यत्वेऽपि एवंरूपविकल्प संभवेन स्वव्याघा उकत्वान्नेदमुत्तरमित्याशङ्कय एतादृशदूषणं नास्मत्पक्षेऽवतरखीयाह मिथ्यात्वस्य तु मिथ्यात्व इति । तद्धर्मनिष्ठपारमार्थिकात्यन्ताभावनिरूपिततत्संबन्धावच्छिन्नप्रतियोगित्वमेव तत्र मिध्यात्वम्, पारमार्थिकश्चात्यन्ताभावो ब्रह्मस्वरूप एवेति नाद्वैतहानि । तादृशमिथ्यात्वज्ञाने च उद्धर्मिणि तेन तेन संबन्धेन ततद्वस्तुप्रकारकज्ञानस्य न विरोधित्वम्; विरोधविरहात् । न हि व्यावहारिकैः तत्तद्वस्तुभिः साकं पारमार्थिकस्य तद्वस्तु प्रतियोगि कात्यन्ताभावस्य विरोधः समानसत्ताकयोरेव भावाभावयो- विशेषादित्यत भाइ स्वरूपाविरोधीति । यस्मिन् धर्मिणि येन संबन्धेन यद्वस्तु भासते, तद्वस्तुनि तेन संबन्धेन तद्धर्मवृत्तित्वाविरोधीत्यर्थः । मिथ्याज्ञन्दपरिभाषितेति । मिथ्याशब्देन भवद्भिस्सङ्केति तेत्यर्थः । वस्तुगत्या न मिथ्यात्वरूपत्वम्; उक्तस्वरूपाविरोधादिति भावः । अनिष्टाभाव इति । न च कथमनिष्टाभावः उक्तमिथ्यात्वसाधनेन तत्तद्धर्मिणि तद्वस्तु प्रतियोगि कपारमार्थिकामावसिद्धया समानताकयोर्भावाभावयोर्विरोधेन वतद्वस्तूनां तत्रतत्र पारमार्थिकत्वं नास्तीति सिद्धेरिति वाच्यम्; वचद्वस्तुनां तत्र तत्र तेन तेन संबन्धेन वृति (वर्तमान ?) त्वस्यैव पारमार्थिकत्वरूपत्वात् दर्शितमिथ्यात्वस्य तदविरोधितया भवद्भिरेवाङ्गीकृतत्वात् । पारमार्थिकशब्दपरिभाषितघमन्तिरामावस्यास्माकमनिष्टत्वाभावाद | i ; 1 प्रतिज्ञार्थ इति । प्रतिज्ञाविषयीभूतं मिथ्यात्वमित्यर्थः । स्वप्रतिज्ञां = स्वीयप्रतिज्ञाविषयीभूतम् । मिथ्यात्वे मिथ्यात्वमस्ति न वेति पर्यवसितोऽर्थः । स्वस्यैव विध्वंस इति । प्रपञ्चे मिध्यात्वस्यैवाभाव इत्यर्थः । मिथ्यात्वल्य प्रतिपन्नो पाचौ त्रैकालिकनिषेषप्रतियोगित्वरूपत्वादिति भावः । व्यभिचारि- • मिथ्यावादीत्यादेरयमर्थः - मिथ्यावाद्युक्कायाः प्रपञ्चो मिथ्येति प्रतिज्ञाया अर्थो मिध्यात्वं स्वप्रतिज्ञां = स्वप्रतिपादकं प्रतिज्ञावाक्यं स्पृशतिं न वा । प्रपञ्चान्तर्गतप्रकृनप्रतिज्ञावाक्येऽपि मिथ्यात्वं साध्यते न वेति यावत् । आद्ये तद्वाक्यमिध्यात्वे तजन्यज्ञानस्यापि मिथ्यात्वात् तद्विषयो मिथ्या- त्वं मिथ्या स्यात् । यथा शास्त्रमिथ्यात्वे ब्रह्ममिथ्यात्वापादनं भाष्ये, तथेति मन्यताम् । अन्त्ये, तन प्रतिज्ञावाक्ये साध्याभावात् व्यभिचारः । ननु यथा सर्वे सत्यमिति वादः सर्वान्तर्गते सत्य- स्वेऽपि सत्यत्वं ब्रुवन् सर्व सत्यत्वानुकूल एव, तथा सर्व मिथ्येति वाक्यमपि वाक्यस्य वाक्यप्रमेय- भूतमिथ्यात्वस्य च मिथ्यात्वं ब्रुवत् सर्वमिध्यात्वानुकूलमेव । मिथ्यात्वस्य मिथ्यात्वाभावे हि सर्व- मिथ्यात्वं विवक्षितं न सिध्येत् । न स्वन्यदेत्यवाह मिथ्यात्वस्य स्विति । (शतदू 43.) सत्यत्व सत्यत्व- तुल्यं मिथ्यात्वमिथ्यात्वं न भक्तीत्यर्थः । ईडशशंका परिहाराय इलोकावतारात् नोत्तरार्धवैयर्थ्यम् । अयमत्र पूर्वार्धभावः - मिथ्यात्वं ब्रह्म वा तदन्यद्वा । आद्यः पक्षो दूषयिष्यते । अन्त्ये तत् सत्यम सत्यं या | आधे द्वैतापत्तिः । अन्त्ये तु पूर्ववाक्योक्तरीत्या मिध्यात्वमुक्तं भवति । तच मिथ्यात्वगतं मित्वं घटादेखि घटादिगतरूपादेरपि घटादिगतत्वेन रूपेण मिध्यात्ववत् प्रपञ्चस्येव प्रपञ्चगत- 310 3. ईश्वरपरिच्छेदः (मिथ्यात्वविमर्शः) यदि प्रपश्चमिध्यात्वं स (d) द्रमेवेति सद्भवेत् । प्रपश्चश्च तथैवेति स सत्यो न कथं भवेत् ॥ जडत्वात् स न तचेत् तन्मिथ्यात्वश्च न तद्भवेत्, तत्वेनैव तदन्यत्वान्न तत् सत्यश्च ते भवेत् ॥ सदसद्भिन्नता चापि विशेधात् सदसच्ववत् । परस्परमतिस्तस्य बाधिकेति निरूप्यताम् ॥ किश्च प्रपञ्श्चतद्वाधकप्रत्ययाभ्यामुपहितानुपहितादिषेषेण ब्रह्मणोऽपि दृश्यत्वादनैकान्त्यम्, ब्रह्ममिथ्यात्वं वा स्यात् ॥ 1 प्रपञ्चतद्वाधकप्रत्ययाभ्यामिति । ‘सर्व त्ययवेद्ये च ब्रह्मरूपे व्यवस्थिते” इत्युक्तरीत्या प्रपञ्च- प्रत्ययस्य सर्वस्यापि प्रपञ्चोपहितब्रह्मविषयत्वात् तत्त्वमस्यादिवाक्यजत्यनिष् पकारकज्ञानस्यानुपहितब्रह्म- तेति । मिथ्यात्वशून्ये मिध्यात्वे दृश्यस्वहेतोस्तत्त्वादिति भावः । ननु मिध्यात्वस्य मिध्यात्वतदभाव- विकल्पेन दूषणे सत्यत्वस्यापि सत्यत्वतदभावविकल्पेन दूषगप्रपत्रत्या खभ्याघातः स्वादित्याशङ्कय नास्मत्पक्षे तथा दुषणावकाश इत्याह मिथ्यात्वस्येति । यदीत्यादि । प्रपञ्चगतं मिध्यात्वं सत्यभूत- ब्रह्मस्वरूपमेव — अतस्तत्सत्यमित्यर्थः । तद्ब्रमैवेति पाठे प्रपञ्चमिथ्यात्वं ब्रह्मैवेति तत्सद्भवेदित्यन्त्रयः । प्रपञ्चश्वत्यादि । तथैवेति । ब्रह्मस्वरूप एवेत्यर्थः । सः = पपश्ञ्चः । जडत्वादित्यादि । सः = प्रपञ्चः । न तच्चेदिति । ब्रह्म न चेदित्यर्थः । तन्मिथ्यात्वश्चेति प्रपञ्चगत मिथ्यात्वमपीत्यर्थः । न तद्भवेदिति । ब्रह्म न भवेदित्यर्थः । तत्वेनैव = जडत्वेनैव । तदन्यत्वात् = ब्रह्मान्यत्वात् । न तत् सत्यश्च ते भवेदिति । ते तच्च सत्यं न भवेदित्यन्वयः । स्वदभिमतं प्रपञ्च मिथ्यात्वमपि सत्यं न भवेदित्यर्थः । ननु मिथ्यात्वस्य प्रतिस्नोपाधौ नैकालिक निषेधप्रतियोगित्वरूपं मिथ्यात्वं न स्वीक्रियते येन स्वस्यैव विध्वंसः स्यात्- किन्तु सदसद्विलक्षणत्वरूपमेव मिध्यात्वं तत्र स्त्रीकियते । तो न दोष इत्यव माह सदसद्भिन्न- ता चापीति । न ते भवेदित्यनुषङ्गेणान्वयः । कुव इत्यवाह विरोधादिति । तत्तदन्यत्वरूपत्वादिति मावः । विरोधमेव दृष्टान्तेनोपपादयति सदसच्चवदिति । सत्त्वसद्भिन्नत्वयोरिवेत्यर्थः । परस्परमति र्वाधिकेतीति इतितौ । एक बुद्धि प्रति अपरबुद्धेः प्रतिबन्धकत्वादित्यर्थः । तथाच सद्भिन्नश्वासद्भिन्नत्वो भयस्य एकानाहार्यविषयत्वासंभवात् व्याघात इति भावः । प्रपश्चतबाधकप्रत्ययाभ्यामिति । घटस्सन् पटहसन्नित्यादिपपश्ञ्चप्रत्यये घटाद्युपहित सद्रूपब्रह्मणो मानाङ्गीकारात् तत्त्वमस्यादिवाक्य कन्याखण्ड (कारनिर्विकल्पकजाने अनुपहितस्य ब्रह्मगो मानाङ्गीकार चेति भावः मनुपहितादीति आदिनोपलक्षितविशिष्टवेषयोः परिमहः । कार्यान्वयि वर्तमानं व्यावर्तकं विशेषणम्, कार्यानन्वयि वर्तमानं व्यावर्तकमुपाधिः, कार्यानन्वयय्यवर्तमानं व्यावर्तकमुपलक्षणमिति हि तैरुच्यते । ननूप हितस्य मिथ्यास्त्राभ्युपगमात्न तेनानैकान्त्यम् दृश्यत्वादिधर्माणां स्त्रोपहित एव सत्त्वाभ्युपगमान्न शुद्धेनाप्य मिथ्यात्वस्यापि ब्रह्मणि कल्पितत्वोक्त्या भवतीति न युक्तम्- शुक्तिरजत मिथ्यात्वस्य शुक्ति- रजतविषमसत्ताकत्ववत् प्रपञ्चमिथ्यात्वस्यापि प्रपञ्चविषमसत्ताकत्वावश्यम्भावात् । प्रपञ्चमिव्यात्वं प्रपञ्चविषयमसत्ताकं प्रपञ्चमिध्यात्वत्वात् यक्ष यन्मिथ्यात्वत्वम्, तत्र तद्विषमससाकत्वमिति व्याप्तेः । सुक्तिरजतस्य प्रातिभासिकत्वात् तन्मिथ्यात्वं व्यावहारिकम् ; प्रपञ्चस्य व्यावहारिकत्त्रात् तन्मध्यात्वं पारमार्थिकमिति वक्तव्यं भवेदिति । असश्व-सदसम्म सदसद्भिन्नत्वानामयोगाच्च ।. 5 9 1 रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् अनुभूतिरवेद्या अनुभूतित्वादिति चेन्न । 31 अनुभूतिरवेद्येति वचनं बोधक न वा । आद्ये तेनैव वेद्यत्वं नो चेत् किं क विधीयते ॥ ब्रह्मणश्वात्यन्तवेद्यत्वे, “अथातो ब्रह्मजिज्ञासा”, “ब्रह्मविदाप्नोति परम्” “आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः” इत्यादिध्या कोपश्च । उपदेशश्च निष्प्रयोजनः, उपदेष्टुश्वाद्वैतनिश्चयानिश्चययोः कस्मै किमुपदेश्यम् ? न ह्यनुन्मत्ता मिथ्यात्वेन निर्णीतेभ्यः प्रतिबिम्बादिभ्य उपदिशन्ति ॥ व्यावृत्यनुवृत्तिमात्रं तु न मिथ्यात्वादिप्रयोजकम् । तथा हि-

1

व्यावृतेऽपि च सत्यत्वं रज्जुवंशादिके स्फुटम् । तत्रैव चानुवृत्तस्य मिध्यात्वमपि मोगिनः ॥ विषयत्वाद्रह्मणोऽपि दृश्यस्वावश्यम्भावादिति भावः । दृश्यत्व हेत्वभावादव्यभिचारं शङ्कते अनुभूति वेद्येति । किं व विधीयत इति । अनुभूतौ न किञ्चिदपि साधिनं स्यादिति भावः । निष्प्रयोजन- इति । ज्ञानार्थत्वादुपदेशस्येति भावः । कस्मै किमिति । निश्चये कस्मा उपदेश्यम्, अनिश्चये किमुपदेश्यम् इति विवेकः || प्रथमं दूषयित्वा द्वितीयं हेतुं दूषयति व्यावृत्तीति । एकस्यां रज्जौ सर्पभूदलनाम्बुधागध्यासवदेकस्यैव सर्पस्य रज्जुवंशदण्डादिष्वनेकेष्वध्याससम्भवात् व्यावर्तमानत्वानुवर्तमानत्वे नैकान्त्यमित्यत माह ब्रतमिध्यात्वं वेन । उपहितशुद्धयोर्भेदस्याप्रमाणिकतया उपहितस्य मिथ्यात्वं स्यादित्यर्थः । ननु मिथ्यात्वादिधर्माणां स्वोपहित एव सत्त्वम् । न तु शुद्धे धर्मवत्त्वे शुद्धत्वेव्याघातात् । यद्यपि शुद्धोपहिनयोः नात्यन्नभेदः – उपहितसचा शुद्धसत्ता नेति प्रतीतिव्यवहारयोरभावात्; तथापि मेदा मेदोऽस्त्येव । नञल्लिखितीतौ चायनिक मेदस्यैव विषयत्वादुक्तप्रतीति बवहाराभावो पित्तिः । इत्थं च उपहितस्य मिथ्यात्वेऽपि मेदांशमादाय शुद्धस्यामिथ्यात्वमुपपद्यत एव । एवं दृश्यत्वादि धर्माणामपि स्वोपहित एव सत्त्वात् शुद्धे तदसत्त्वान्नैकान्त्यमित्यभिप्रायेण शङ्कते अनुभृतिरिति । वक्ष्यमाणानेकानुपपत्तिवशात् ज्ञानविषयत्वरूपदृश्यत्वस्य स्वोपहित एव सत्वम् न तु शुद्ध इत्यभ्युपगमो न संभवति । ततश्च शुद्धेऽपि दृश्यत्वसंभवादनैकान्त्यं दुष्परिहरमित्यभिनायेण दूषयति नेति । अनुपपरेिव विवृणोति अनुभृतिरित्यादिना । किं क विधीयत इति । कुन किं साध्यत इत्यर्थः किशन्द: क्षेपे । कापि किमपि न साधितं स्यादित्युक्तं भवति । उक्तानुमानेनानुभूतौ किमपि न सिद्धये- दिति भावः । निष्प्रयोजन इति । तस्य ज्ञानार्थत्वादिति भावः । दृश्यत्वहेतोरनैकान्त्यमुक्त्वा प्रपश्च- मिथ्यात्वे उपदेशानुपपत्तिरूपवाचकतर्क राह उपदेष्टुरिति । कस्मै किमुपदेश्यमिति कस्मा उपदेश्य किमुपदेश्यमित्यन्वयः । अयमर्थः – मद्विरद्वैतोपदेष्टत्वेन स्वीकरो गुरुरद्वैतनिश्चयवान् वा न वा ; माधे मिथ्यात्वेन निर्णीतेभ्यः परेभ्यः प्रतिबिम्बेभ्य इव नोपदेशसंभवः । द्वितीये चंद्रतापरिज्ञानादेव न तदुपदेशसंभव इति । उक्तबाधकतकस्य सर्वहेतुसाधारण्येऽप्युपदेशापस्ता वादिहाभिधानमिति बोद्धयम् ॥ 1 1 दृश्यत्वहेतुं दूषयित्वा व्यावर्तमानत्वहेतु दूषयति व्यावृत्यनुवृत्तिगात्रमिति । मात्र शब्देन वक्ष्यमाणविशेषवच्छेदः । मिध्यात्वादीति आदिना सत्यत्वपरिग्रहः । प्रयोजकं व्याप्यम् । तथाच व्याप्यत्वासिद्धिरिति भावः । व्यावृत इति । उत्तरोत्तर प्रतीत्यविषय इत्यर्थः । सस्यत्वं रज्जु. वंशादिके स्फुटमिति । न्नु कथं रज्ज्वादेः सत्यत्वम् कृत्स्नस्यापि तैः मिथ्यात्वाभ्युपगमा- ; 312 3. ईश्वरपरिच्छेद: ( व्यावर्तमानत्वदूषणम् ) व्यावृत्तिमात्रात् यदि तत् सतोऽप्येतत् प्रव्रज्यते । सत्वं घटस्येहेदानीं नास्तीत्यादिनिरूपणात् ॥ न प्रयोजके इति भावः । सतो व्यावृत्ति प्रदर्शयति सत्वं घटस्येति । वर्तमानेऽपि घटे देशान्तरं नीते इहेदानीं सच्वं नास्तीति प्रतीतेः सत्त्वस्यापि व्यावृत्ततया मिथ्यात्वप्रसङ्ग इत्यर्थः ॥ ननु यस्मिन् देशे यस्मिन् काले यस्य सद्भावः प्रतिपन्नः, तस्मिन् देशे तस्मिन् काले तस्याभाव एव व्यावर्तमानत्वम् । तदेव च दिति चेत्, अत्रोच्यते-इहाभिधीयमानं सत्यश्वमधिकसत्ताकस्वरूपम् ; मिथ्यात्वमपि न्यूनस ताकत्वरूपम् । ततश्चायं प्रयोगः-प्रपञ्चो ब्रह्मापेक्षया न्यूनसताकः ब्रह्मापेक्षया व्यावर्तमानत्वात् । यत् यदपेक्षया व्यावर्त- मानम्, तत् तदपेक्षया न्यून सत्ताकम्; यथा रज्ज्वपेक्षया व्यावर्तमानं सर्वभूदळनादिक रज्ज्वपेक्षया न्यून- सताकम् । रज्ज्वादीनां हि व्यावहारिकं सत्त्वम्, सर्पादीनां तु प्रातिभासिकमिति । एवं ब्रह्म वियदाय- पेशया अधिकसताकं तदपेक्षयाऽनुवर्तमानत्वात्, यत् यदपेक्षयानुवर्तमानं तत् तदपेक्षयाधिकसत्ताकम्, यथा सद्यपेक्षयानुवर्तमाना रज्जुस्तदपेक्षयाऽधिक पत्ताकेति उक्तप्रयोगद्वयेनापि प्रपञ्चस्व व्यावहारिकसत्ताब्रह्मणः पारमार्थिकसता च सिद्धयति तत्र पारमार्थिकसता = बाध्यत्वसामान्याभाव: । व्यावहारिकता कव्यहार- कालावाध्यत्वे सति बाध्यत्वम् । प्रातिभासिकवारणाय सत्यन्तम् । ब्रह्मवारणाय विशेष्यम् । इत्थं च प्रपञ्चस्य बाध्यस्वरूपमिथ्यात्वसिद्धया समीहितसिद्धिरित्यद्वेति नानुपपादनम् । भल रज्जुवंशादिषु श्रान्तिविषयप्राति- मासिक सर्पानुवृत्तिदर्शनात् तदपेक्षया रज्ज्वादेर्व्यावर्तमानत्वमस्ति, न्यूनसत्ताकत्वञ्च नास्ति । एवं रज्जवाब- पेक्षयाऽनुवर्तमानत्वं सर्पस्यास्ति । तत्र चाधिकसत्ताकत्वं नास्ति यतो न व्याप्तिसंभव इति भावः। अत्र चानुवर्त- मानत्वमुत्तरोत्तरप्रतीतिविषयत्वम् । तदपेक्षयाऽनुवर्तमानत्वञ्च तद्विषयकप्रतीतिविषयत्वे सति तदविषयकप्रतीति- विषयत्वम् । व्यवर्तमानत्वमुत्तरोत्तरप्रतीत्यविषयत्वम् । तदपेक्षया व्यावर्तमानत्वञ्च स्वाविषयकप्रतीतिविषयत- द्विषयकप्रतीतिविषयत्वम् । व्यावृत्तेर्मिथ्यात्वव्याप्यत्वानभ्युपगमेऽनिष्टमाह व्यावृत्तिमात्रादिति मात्र पदं वक्ष्यमाणप्रतीति विरोधव्यवच्छेदकम् । पञ्चम्यर्थो ज्ञापकत्वरूप हेतुत्वम् । निरूपकतासंबन्धेन तच्छब्दार्थो मिथ्या- त्वेऽन्वेति । मिथ्यात्वं यद्यनुवर्तमानत्व हेतुकम् ; अनुवर्तमानत्वव्यापकमिति तु पर्यवसितोऽर्थः सतोऽप्येतत् प्रसज्यत इति । ब्रह्मणोऽपि मिथ्यात्वप्रसंग इत्यर्थः । घट(सन् पटस्सन् इत्यादिप्रतीतौ सद्रूपब्रह्मणो भानेऽपि भूतलं घटवत्, घटो नील इत्यादिसदनुल्लिखितज्ञानेषु सतो भानाभावेन सदविषयकप्रतीतिविषयघटविषयक- प्रतीतिविषयत्वरूपस्य घटापेक्षया व्यावर्तमानवत्वस्य सद्रूपे ब्रह्मणि सत्त्वेन तस्य घटापेक्षया न्यून सत्ता- कत्वव्याप्यत्वाभ्युपगमे ब्रह्मण्युक्त न्यूनसत्ता कत्वरूपमिथ्यात्वस्यावश्यकत्वादिति भावः । नन्वस्मन्मते सदन्य- विषयकप्रतीतेः सद्विषयकत्वनियमाभ्युपगमात् भूतलं घटवदित्यादिज्ञानानामपि भूतलघटादिषु सत्तादात्म्याव गाहित्वमस्त्येव । ततश्च न ब्रह्मणि व्यावर्तमानत्वसंभव इत्यत आह सत्वमित्यादि । निरूपणात् प्रतीतेः । अयं भावः – इहेदानीं घटस्य सत्त्वं नास्ति, इहेदानीं घटो न सन् इत्यादिप्रतीतिषु न घटादिषु सत्तादात्म्य- प्रतीतिः संभवति । विरोधात् । ततश्च सदन्यविषयकज्ञानस्य सद्विषयकत्वनियमासंभवात् ब्रह्मण्युक्त- व्यावर्तमानत्वमक्षतमेवेति । न च इहेदानीमित्युक्तप्रतीत्या कालविशेषावच्छिन्न देशविशेषनिरूपित 1 रत्न पेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 313 तचेत् तद्देशकालादौ नापोढं तत् समं घटे । सदेव घटदेशवेनान्यथैवोपलम्भनात् ॥ ६२ ॥ सत्सादित्यनुवृच्या चेत् सतः सत्यत्वमिष्यते । भिन्न नास्त्यनुवृश्य । देर्भेदनास्त्योश्च सत्यता ॥ मिथ्यात्वसाधकम् ; तच न सत्तायामस्तीति यदि, तर्हि तत् घटेऽपि समानमित्याह तच्चदिति। ननु सद्रूपे देशे घटः प्रतीयते; तत्रैव च निषिध्यते; अतो मिथ्यात्वमित्याशङ्कय भूतले घटोऽस्ति, चत्वरे घटोऽस्तीत्येवं [भूतल ! ] चत्वरादेरेव घटदेशत्वेनोपलम्भान्न सतो घटदेशत्वमित्याह सदेव घटदेशचेदिति । व्यावर्तमानत्वं दूषयित्वा अनुवर्तमानत्वं दूषयति सत्सदिति । भिन्ननास्तीति । घटो भिन्नः, पटो भिन्नः, स्तम्भो सस्वस्यैवाभावी विषयीकियते, न तु सत्त्वसामान्याभावः । ततश्च सामान्यतः सत्त्वमाने न विरोध इति वाच्यम्; इहेदानीं घटः सन् इत्यादिरूपेणैव प्रतीतेर्देशविशेषाद्यविशेषिवसत्त्वभानमप्रामाणिक- मित्याशयात् । इदमुपलक्षणम् - घटः सत्त्वसामान्याभाववानिति भ्रमे तदनन्उरमाविघटाने वा घटे सतादात्म्यमानं न संभवत्येवेत्यपि बोद्धयम् । एतेन - स्वविषयकप्रतीतित्वव्यापकविषयितानिरूपक- उद्विषयकयत्किञ्चित्पतीत्यविषयत्वमेव तदपेक्षया व्यावर्तमानत्वम् । घटविषयिक सर्वाखपि प्रनीतिषु सतो विषयत्वात् सद्विषयकपटादिप्रतीतौ घटस्याविषयत्वाच घटस्य सदपेक्षया व्यावर्तमानको “त्तिः । एवं पटादेरपि । अत एव न घटस्य पटापेक्षया व्यावर्तमानत्वप्रसङ्गः घटे हि घटपटसमूहालम्बन- विषयतया खाविषयकप्रतीतिविषयपटविषयकप्रतीतिविषयत्वमस्ति । इत्थं च न सर्पापेक्षया रज्जो वर्तमानत्वसंभवः - रज्जु विषयक सर्वप्रतीतिविषयत्वस्य सर्वे श्रभावात्। एवं तदपेक्षयाऽनुवर्तमानत्वं तदविषयक- प्रतीतिविषयत्वे सति तद्विषयक यावत्प्रतीतिविषयत्वम् । गत एव न पटस्य घटापेक्षयाऽनुवर्तमानत्वप्रसङ्गः । पटस्य हि घटाविषयकप्रतीतिविषयत्वं, समूहालम्बनमादाय घटविषयकप्रतीतिविषयत्वं चास्ति । इत्थं च रज्ज्वपेक्षया न सर्पस्यानुवर्तमानत्वसंभवः – इत्यपास्तम् उक्तरीत्या घटादिविषयक सर्वप्रतीतिषु सतोऽपि विषयत्वासंभवेन स्वरूपासिद्ध्यापतेः । ननु स्वप्रकारकधीविशेष्ययावद्विशेष्यकधीविषयीभूताभावप्रति- योगित्वमेव व्यावर्तमानत्वम् । तदेव च मिथ्यात्वव्याप्यम् । तच न सत्वेऽस्ति ; घटादौ यस्मिन् देशे यस्मिन् काले सत्त्वं प्रतीतम्, तस्मिन् देशे तस्मिन् काले सत्त्वं नास्तीत्यप्रतीतेरिति शङ्कते तबेदिति । तत् = सरवम्, तद्देशकालादौ यद्देशनिरूपितं यत्कालावच्छिन्नं सत्त्वं घटादौ प्रीतम्, देश निरूपिते तरकालावच्छिन्नम्, नापोढं निषेध बुद्ध्यविषयीभूतम् । तथाच स्वप्रकारकधीविशेष्यविशेष्यक- बीविषयीभूताभावप्रतियोगित्वरूपं व्यावर्तमानत्वं न सत्त्वेऽस्तीति भावः । दूषयति तदिति । उक्तव्या- वर्तमानश्व शून्यत्वमित्यर्थः । समं घट इति । तथाच खरूपासिद्धिरिति भावः । ननु सत एव घटदेश- स्वात् घटस्य तत्रैव प्रतीतिः, तत्रैव च निषेध इति स्वपकारकची विशेष्यविशेष्यकषी विषयीभूनामाव प्रतियोगित्वरूपं व्यार्तमानत्वं घटे अक्षतमिति शङ्कते सदेवेति । अनुभवविरोधेन दूषयति नेति । अन्यथैव = सदन्यस्वेनैव । उपलम्भनादिति । घटदेशस्येत्यादिः । भूतले घटोऽस्तीत्यादिपल उरिति भावः । एवावता व्यावर्तमानत्व हेतोर्दोष उक्तः ; मथानुवर्तमानत्वस्याधिक सता कत्वरूप सत्यश्वव्यः त्वे मनिष्टमाद सत्सदिति । इत्यनुवृरया = हत्याकारकप्रतीतिविषयत्वरूपानुवर्तमानत्वेन । घटायविषयक - jur - 40 i314 3 ईश्वरपरिच्छेदः (अनुवर्तमानत्वदूषणम् ) • देशकालादि मेदेन नास्तिता सर्वगामिनी । मित्रता च मिथोपेक्षा न कचिद्विनिवर्तते ॥ ६४ शब्दमात्रानुवृत्तिचेत् तत्रापि च तथैव नः । तत्तत्प्रमाणयोग्यत्वमात्रं ससेति मन्महे ६५ ॥ भिन्नः, घटो नास्ति, पटो नास्ति, शशशृङ्गं नास्ति, खपुष्पं नास्तीति प्रतीत्या व्यावर्तमानानां घटपटादीना- मसत्यत्वस्यानुवर्तमानयोर्भेदनास्त्यर्थयोः सत्यत्वस्य च प्रसङ्गः । भेदनास्त्योरनुवृत्तिमेवोपपादयति देश- कालादीति । नास्तिता सर्वगामिनीति । प्रमेयत्वादेरपि केवलाः यिनः संयोगादिसम्बन्धेनासत्त्वात् ; ब्रह्मणोऽपि दुःखित्वजडत्वादिरूपेणासत्त्वादिति भावः । मिथोपेक्षेति । परस्परप्रतियोगिकेत्यर्थः । स्वेतर भेद इति यावत् । ननु घटपटादिषु अयं भिन्नोऽयं भिन्नोऽयम सन्नयम सन्नित्यादिषु शब्दमात्रानुवृत्तिरेव ; न तु भिन्नासच्छब्दार्थयोरनुवृत्तिरित्याशङ्कय तत् सतोऽपि तुल्यमित्याह शब्दमात्रेति । नन्वनुगतस्य कस्यचिदभावे सत्सदित्यनुवृत्त व्यवहार एव न सम्भवति । अतः सर्वानुस्यूतं ब्रह्मरूपं सच्छन्दितमङ्गीकर्तव्यम् । न च सत्ता जातिः सम्भवति; नातौ मानाभावादित्याशङ्कय अवदादिशब्दप्रतिबन्दीमभिप्रयन् मननुगतस्यापि सत्पद- प्रवृत्तिनिमित्तत्वमस्त्वित्याह तत्तत्प्रमाणेति । भसति बाधकेऽनुगऊयवहारस्यानुगतवृत्तिनिमित्ताधीनत्वं वक्तव्यमिति यदि निर्बन्धः, तथाऽपि सिध्यन्ती सत्ता घटत्वादिवत धर्मत्वेनैव सिध्यति न स्वधिष्ठानत्वेने त्याह प्रतीतिविषयत्वे सति तद्विषयकप्रतीतिविषयत्वरूपानुवर्तमानत्वेनेति यावत् । तृतीयार्थो ज्ञापकत्वरूपं- हेतुत्वम् । तच्च सत्यत्वे निरूपकता संबन्धेनान्वेति । सतहसत्यश्वमनुवर्तमानः वहेतुकमिष्यते चेदित्यर्थः । सत्यस्वस्याऽनुर्तमानत्वव्यापकत्वाङ्गीकार इति फलितोऽर्थः । भिनेत्यादि । घटो भिन्नः, पटो भिन्नः, घटो नास्ति पटो नास्तीत्यादिप्रतीत्या मेदासत्त्वयोरप्युक्तानुवर्तमानत्वसत्त्वेन न तत्रोक्त सत्यत्वप्रसङ्ग इत्यर्थः । ननु सतो घटस्य कथमसत्त्वमित्यत माह देशकालादिभेदेनेति । स्वदेशकारूयो- हसत्त्वेऽपि देशान्तरादावभावसंभवादिति भावः । नास्तिता = अभावप्रतियोगित्वम् । सर्वगामिनीति | प्रमेयत्वादेरपि व्यधिकरणसंबन्धेन व्यधिकरणधर्मेण चाभावसंभवादिति भावः । ननु घटभेदस्य कथं सर्वत्रानुवर्तमानत्वं घटे प्रभावादित्यंत माह भिन्नता चेति । मिथोपेक्षा = परस्परप्रतियोगिका । घटे घटभेदस्वासत्त्वेऽपि परमेदस्य सत्त्वात् मेदत्वेन सामान्यरूपेण सर्वज्ञानुगतत्वमस्तीति भावः इदसुपलक्षणम्- सर्वत्रानुगतत्वाभावेऽपि कतिपय वस्त्वनुगतत्वमात्रेणाप्युक्तानुवर्तमानत्वनिर्वाहात् सर्वत्रानुभवेऽपि क्षत्यमाव इत्यपि बोध्यम् । ननु तरसंबन्धित्वे सति तदन्यसंबन्धित्वमेव तदपेक्षयाऽनुवर्तमानत्वम् । तथ न मेदासत्वयोरस्ति ; तयोः प्रतिव्यक्तिभिन्नत्वाभ्युपगमादित्यभिप्रायेण शङ्कते शब्दमात्रे ते । मात्रशब्देन अर्थानुवृत्तिव्यवच्छेदः । सत्रापीति । सत्त्वेऽपीत्यर्थ । तथैवेति । शब्दमालानुवृत्तिरेवेत्यर्थः । प्रमाण- योग्यत्वं प्रमितिविषयत्वम् । तथाच विषयताया विषयमेदेन भिन्नतया सताया प्युक्तविधमनुवर्तमानत्वं संभवतीति भावः । न चानुगतधर्म विना कथमनुगतप्रतीतिव्यवहारयोरुपपत्तिरिति वाच्यम् भिन्नः, भिन्नः, नास्ति, नास्तीत्याद्यनुगतप्रतीतिवदुपपत्तेरित्याशयात् । यद्यनुगतत्रतीतिव्यवहारयोरसति बाघके अनुगतनिमित्ताधीनत्वनियमः स्वीक्रियते, तदाऽप्यनुगततया सिद्धयन्ती सत्ता घटत्वादिवत् धर्मरूपतयैव } रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 1 315 अनुवृनधिया सत्ता सर्वभावानुयायिनी । यद्यपीष्टा तथाप्येषा तद्धर्मत्वेन सिध्यति ॥ ६६ ॥ अतः प्रतिपन्न देशकालादौ निवृत्तं मिथ्या; नाभ्यत्; अन्यत् सदिति तत्त्वम् । प्रत्यनुमानञ्च - भानासद्वद्यतिरेकाद्यैर्विमतं सत्यमात्मवत् । विमतः प्रत्ययः सभ्यक् ज्ञानावाधात् ’ स्वतन्त्रवत् ॥ इत्यादि । श्रान्तिमयुगवेदान्तिनामभिजन्मरहस्यं प्रकाशयाम:- 1 2 " सांख्यसौगत चार्वाकसङ्कराच्छङ्कगेदयः । दूषणान्यपि तान्यत्र भूयस्तदधिकानि च ॥ ६८ ॥ अनुवृतधियेति भानेति । विमतं सत्यं मासमानत्वात्, असद्विलक्षणत्वात् विमतः प्रत्ययः सदा- लम्बनः नबाधितत्वात् उभयवादिसम्प्रतिपन्नात्मप्रत्ययवदित्यर्थः ॥ अन्तिमगवेदान्तिनामिति । मृषा- वादिनः मित्यर्थः । अभिजन्म आभिजात्यम् । साङ्ख्ये ते । चिच्छायापत्तिसम्पर्कादिनाऽऽत्मनोज्ञातृत्वम्, वस्तुतो न कर्तृत्वं भोक्तृत्वं वा नात्मनः इत्येवमादिसाङ्ख्योपदिष्टार्थोपजीवनात्, स्तम्भादिप्रत्ययो मिथ्या प्रत्ययत्वात् ; यः प्रत्ययः स मृषा दृष्टो यथ । खमादिप्रत्ययः इति बौद्धोपदिष्टपश्चमिथ्यास्वोपजीवनात् चार्वाकोपदिष्टाहमर्थं विनाशाभ्युपगमाच मिलिम (‘म लतमिदं ?) मतत्रयं शङ्करमतरूपेण परिणतमित्यर्थः ॥ सिद्धयेत, न स्वषिष्ठ । नब्रह्मरूपतयेत्याह अनुवृत्तवियेति । अनुगतप्रतीत्येत्यर्थः । इदमनुगतव्यवहारस्या- प्युपलक्षणम् । अत इति । उक्तव्यावर्तमानस्यानुवर्तमानत्वयोर्मिथ्यात्व सत्यत्वव्याप्यत्वासंभवादित्यर्थः । प्रतिपन्न देशकालादौ निवृत्तमिति । यस्मिन् देशे यस्मिन् काले सत्त्वं प्रतिपन्नम् तस्मिन् देशे तस्मिन् क.ल एवःसत्त्वावगाहिनिषेषधीविषयीभूतं शुक्तिरजतादिकमित्यर्थः । अन्यत्सदिति । अनेवंविधं जगत् सत्यमित्यर्थः । भानेत्यादि । ब्रह्मभिन्नं सत्यं मासमानत्वात् आत्मवत् ब्रह्मभिन्नं सत्य मसद्भिन्नत्वात् मात्मवत् प्रपञ्चप्रत्ययः सद्विषयकः बाधकप्रत्ययरहितत्वात् उभयवादिसंप्रतिपन्नात्म- प्रत्ययवदित्यर्थः । अन्न स्वतन्त्र शब्देनोप्रयवादिनोरपि स्वसिद्धान्त सिद्ध । चैप्रत्ययस्य विवक्षणादुभयवादि- संप्रतिपन्नात्मप्रत्ययलाभः । भन्न साध्यं सत्यत्वं मिथ्यात्वाभावरूपम् । भासमानत्वं ज्ञानविषयत्वम् । विषयत्वमेव वा, विषयतासंबन्धेन ज्ञानमेव वा हेतुः । असत्वं काला संबन्धित्वम् । कालासंवन्धिभिन्नखं सत्त्वं कालसंबन्धित्व पर्यवसितम् । तेन कालासंबन्धिनोऽपसिद्धावपि न क्षतिः । असद्व्यति- रेकाद्यैरिति आद्यशब्देन प्रमेयत्वादिसङ्ग्राहः । अनिर्वचनीयख्यात्यनुपगमाच्छुक्तिरजतादेरपि सत्यत्वान्न तत्र व्यभिचारः । अन्तिमयुग वेदान्तिनामिति । कलियुगानुरूपाणां तदुपकारकत्वेनैव वेदान्तं नयतां मृषावादिनामित्यर्थः । अभिजन्म = नाभिजात्यम् | सांख्येति । चिच्छायापत्त्यादिना बात्मनो ज्ञातृत्वम् वस्तुतो न कर्तृत्वं भोक्तृत्वं वाऽऽत्मनं इत्येवमादिसत्रोपदिष्टार्थोपजीवनात् योगाचारो- पदिष्टप्रपञ्च मिध्यात्वस्य चार्वाकोपदिष्टाहमर्थविनाशस्य चाङ्गीकार | दुक्तमतत्त्रयमपि मिठितं शङ्करमतरूपेण 3 可 1 विमतः प्रत्ययो निरालम्बनः, प्रपञ्चो मिथ्या इयत्वात् व्यावर्तमानत्वादित्याद्यनुमानं निरस्तम् । नन प्रत्यनुमानमपि व्युत्क्रमेोदाहरति प्रत्यनुमानश्चति । 2 स्वतन्त्रेति । सर्वतन्त्रप्रति- तन्त्रेति न्यायसूत्रे सर्वतन्त्र सिद्धार्थविलक्षणतया स्वतन्त्रसिद्धत्वाभिमतो योऽर्थः तद्विषय इवेत्यर्थे दृष्टान्तत्वायोगात् उभयसंप्रतिपन्नविषयप्रत्ययवदित्यर्थ उक्तः । ३ मतद्वयमपि मिलितमित्यन्वयः । 316 3. ईश्वरपरिच्छेदः (भास्कर यादवपक्षनिरासः) तदेवं सिद्धम्, ‘न च ब्रह्म बम्भ्रमीति’ इति । न च तत् स्वरूपेण " जगदुपादानम् ; निर्विकारत्वनिर्दोषत्वादिविरोधात् । नापि शक्कर- धानेन शक्तेरभिन्नत्वे स्वरूपानतिरेकात्। भिन्नत्वे ऽस्मन्मतापातात् । भिन्नाभिन्नत्वेऽभिन्नत्वाकारेण विकारादिदोषप्रसङ्गात् । एतेन स्वतस्सर्वेषां भिन्नाभिन्नत्वमपि निरस्तम् । व्यावृत्तमेव (वं ? ) दूषितम । ( सम्मान स्यांशिनो ब्रह्मत्वञ्च व्यावृत्तमेव दूषितम् (4410 कोशे ) ) ( सन्मानस्यांशिनो ब्रह्मत्वमपि निर्वि- कारत्वनिर्दोषत्वादिविरोधात् पूर्वमेव दूषितम् । पा० ) शङ्करादिपक्षनये ऽपि (शांकर भास्कर यादवपक्षेषु. ता. को.) चिदचित्प्रपञ्चब्रह्मणां बहुविध सामानाधिकरण्यवैरूप्येण लक्षणादिभिश्व महान् क्लेशः । 1 सर्वात्मकं सद्रूपं ब्रह्म चिदचिदीश्वरांशतयशक्तिविशिष्टं सत् समुद्र इव फेनबुद्बुदतरङ्गप्रमेदेन सावान् रमेदेन त्रिविधव्यष्टिमावेन परिणमते इति यादव प्रकाशमतं दूषयति । नापि शक्तधुपधानेनेति । अस्मन्मतापातादिति । अस्मन्मते प्रकृतिरूपशक्त युपहितस्य जगदुपादानत्वाभ्युपगमादिति भावः । व्यावृत्तमिति । ईश्वरात् व्यावृत्तमित्यर्थः । सम्मानमेव ब्रझ, ईश्वरो न ब्रह्मेत्ययं पक्ष ईश्वरस्य ब्रह्मस्व- साधनात् दूषित एवेत्यर्थः । यक्षत्रयेऽपीति । शङ्करयादवप्रकाश मास्करपक्षेष्वित्यर्थः । बहुविधेति । सामानाधिकरण्यवैरूप्य बहुविधत्वश्च उत्तरत्न स्फुटम् । लक्षणादिभिश्वेति । बाघार्थ सामानाधि- परिणतमित्यर्थः । भूय इत्यादि । सांख्यादिमतदूषणेभ्योऽधिकानि भूयांसि दूषणानि च सन्जीत्यर्थः । तदनभ्युपगत ब्रह्माज्ञानापने कानुपपन्नार्थस्वीकारादिति भावः । शङ्करमतनिरसनमुपसंहरति तदेवमिति । प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वासंभवात् सत्यत्वाच्च ब्रह्म जगद्भ्रमाश्रयो नेति सिद्धमित्यर्थः ॥ मृत्पिण्डस्य घटशरावादिरूपेणेत्र, समुद्रस्य फेनतरङ्गबुद्बुदरूपेणेव च सद्रूपब्रह्मणश्चिदचिदीश्वरप्रपञ्च रूपेण परिणाम इति यादव प्रकाशपक्षं निरस्यति न चेति । निर्विकारत्वेति । ब्रह्मणा निर्विकारत्वस्य क्लेशकर्मादि. दोषराहित्यस्य स्वाभाविकनित्यैश्वर्यस्य च श्रुतिप्रतिपन्नतया तद्विरोधादित्यर्थः । उपाध्युपहितमेव ब्रह्म जगदुपा- दानम् ; उपाधेरेव परिणामाभ्युपगमात् ब्रह्मणः स्वरूपेण परिणामविरहान्न निर्विकारत्वादिविशेष इति भास्करपक्ष निरस्यति नापीति । शक्त्युपधानेनेति । कार्योपयोगिविशेषणभूतोपाध्युपधानेनेत्यर्थः । कार्योपयोगि विशेषणं हि शक्तिः । स्वरूपानतिरेकादिति । जगद्रूपेण परिणममानोपाधेर्ब्रह्मस्वरूपाभिनत्वे ब्रह्मण एव स्वरूपेण परिणामप्रसङ्गेन निर्विकारत्वादिविरोध इति भावः । अस्मन्मतापातादिति । यस्मन्मते ब्रह्मभिन्न प्रकृतिरूप शक्त्युपहितब्रह्मण एव जगदुपादानत्वाभ्युपगमादिति भावः । व्यावृत्तमिति । ईश्वराद्वधावृत्तमित्यर्थः । सन्मानमेव ब्रह्म; न त्वीश्वरः इति पक्षोऽपीश्वरस्यैव ब्रह्मत्वसाधनान्निरस्त इत्यर्थः । पक्षत्रयेऽपि = उक्तशङ्कर यादव मास्करपक्षत्रयेऽपि । लक्षणादिभिश्चेति । बाधार्थसामानाधिकरण्यत्वेन 1 न चेति । निर्गुणवादं निरस्य उभयलिंग एवेश्वर इत्युक्तम् । अथाविद्या तिरोधानादिकं निरस्तम् । ततो जगतो मिध्यात्वात् तज्ज्ञानस्य भ्रमत्वं दुर्वारमिति शंकाशमनम् । तत्रैवं शांकर निरासोपसंहारः । 2 यादवप्रकाश पक्ष परतया व्याख्यानेऽपि भास्करपक्षपरताऽपि स्वीकार्या । न्यायकुसुमाञ्जलौ, “ब्रह्मपरिणते रिति भास्कर गोत्रे युज्यते” इति स्वरूपपरिणामवादो भास्करस्योक्तः । जीवस्योपाधि- विशिष्टरूपत्वेन तत्रोपाध्यंशे परिणामेऽपि, उपाधेः प्रकृत्यादेरचे नस्य ब्रह्मभिन्नत्वे द्वैतापच्या तक्ष्य ब्रह्मपरिणामत्वं तन्मले स्थिमेव । शक्तिदूषणं यादवमतदूषणमिति दीपादौ विशदम् । उभयदूषण- मेक हेलयेति वाऽस्तु । 3. सांख्यशांकरोभवसंमतेऽर्थं सांख्यापेक्षया शांकरेऽधिक दूषणानि ; रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 1 317 निर्भेदे सति दोष्कर्यात् विधाय जगदात्मताम् । तत्रैव तनिषेधोऽयमिति बालिशजल्पितम् ॥ करण्यादौ लक्षणाध्याहारादेश्वश्यम्भावादिति भावः । दूषणा उरमप्याह निभेद इति । “सदेव सोम्येदमग्र मासीत्” इति निर्मेदं स ब्रह्म प्रतिपाथ तस्यैव सतः, “बहु स्वां प्रजायेग” इत्यादिना विचित्र स्थिरत्न सरूपेण बहुमत्रनप्रतिपादनद्वारा जगदात्मत्वादिकं मानान्तराप्राप्तत्वाद्दुरारोहं महता यत्नेन प्रतिपाद्य श्रुनिः स्वयमेव तमर्थ निषेवतीत्यु हास्यमित्यर्थः । शङ्करादिपसत्रयेऽपि सामानाधिकरण्यानुपपर्त्ति दर्शयति सामानाधिकरण्यं हीति । मृषाव दिनां मते जडेश मेदो जड जीवमेो जीवेशमेो जडाना मन्योन्यभेदो जीवानामन्योन्यमेद इति पश्ञ्चापि मेदा: सामानाधिकरण्येन निरस्यन्ते इति प्रवादः । तन च जडात्मकः प्रपञ्चः सर्वोऽपि ब्रह्मणि शुकौ कलधौतवदध्यस्तः स्वरूपो मिथ्याभूतः । “यथा ज्योतिरात्मा विवस्वानपो भिन्ना बहुधकोऽनुगच्छन् । उपाधिना क्रियते मेदरूपो देवः क्षेत्रेष्वेव- मजोऽयमात्मा", " मत एव चोपमा सूर्यक! दिवन्” इति श्रुतिसूत्रस्वारस्यात् बिम्बभूत ईश्वरः प्रतिबिम्ब भून जीवा इति विवरणानुसारिणां मतम् ।’ घटसम्पृक्तमाकाशम् ; नीयमाने घटे यथा घटो नीयेत नाकाश तद्वज्जीवो नभोपमः || ” इति श्रुतिस्वारस्यानुसारेणाविद्यया भन्तःकरणेन वा अवच्छिन्ना जीवा इति वाचस्पत्यनुसारिणः । तन जीवाः प्रतिविम्वा इति पक्षे विम्बप्रतिबिम्बयोरैक्यासम्भवःत्, प्रतिबिम्बानाश्च परस्परमैक्यासम्भवात् जीवानामन्योन्यमे दाम! वस्य जीवब्रह्मणोश्वा मेदस्यासम्भवात् सामानाधिकरण्यानुपपतिः । तथा मवच्छिन्नजीवत्वपक्षेऽपि जीवब्रह्मगोघंटाकाशमहाकाशस्थानीययोघंट मठाकाशस्थानीयानां च जीवानामन्योन्यमेक् पशसम्भवात् ततदै कयबोध कसामानाधिकरण्यानुपपत्तिः । तथा घटाकाशस्थानीयरू (यत्वे ) जीवस्य तदुपाधिभूतघट दिस्यानीयस्याविद्यान्तःकरण । देर्घटाकाशस्थानी- येन तदुपहितेन जीवेनैक् शसम्भवः । तथा घटादिस्थानीयानां जीवोपाधिभूताविधान्तःकरणादीनां परस्परमैवयासम्भवः । एवञ्चैषामैक्यं न सुरूयं सम्भवति । गोगमपि नैकरूपं वक्तुं शक्यमित्याह परेरङ्गीकृते, “ज्योतींषि विष्णुः” इत्यादौ ज्योतिमाधिष्ठाने ज्योतिश्शब्दस्य लक्षणाया वा, ‘इति भ्रमा धिष्ठानम्’ इत्यध्याहारस्य बाऽऽवश्यकत्वादिति भावः । दूषणान्तरमप्याह निर्भेद इति । “सदेव सोम्येदमग्र भासीत्” इति निर्वेदतया प्रतिपादिते सद्रूपे ब्रह्मणि, “बहु स्मां प्रजायेय” इत्यादिना विचित्रजगद्रूपेण बहुभवन प्रतिपादनद्वारा नगदात्मकस्वं प्रमाणान्तराप्रतिपन्नतया दुरारोहं महायत्नेन प्रतिपाथ श्रुतिः स्वयमेव तमर्थ निषेष नीति मूर्खपाषितमित्यर्थः । उक्तं बहुविषसामानाधिकरण्यवैरूप्यमेव विवृणोति सामानाधिकरण्यमिति । मृषावादिमते जडेशमेदादीनां पञ्चानामपि सामानाधिकरण्येन निरसनमिति प्रवादः बिम्बभून ईश्वरः प्रतिबिम्बभूता जीवा इति विवरणानुसारिणः। वविद्याया अन्तःकरणेन वाडवच्छिना जीता इति वाचस्पत्यनुसारिणः । तत्र जीवाः पतिबिम्बा इति पक्षे बिम्बप्रतिबिम्बयोः प्रतिबिम्बानां परस्परच अमेदासंभवात, अवच्छिन्नजीवत्वपक्षेऽपि घटाकाश महाकाशयोः घटाकाशमठाकाशादीनामन्योन्यश्वया भूयः - शांकरमान संमते ऽर्थान्तरे च दूषणानीत्यर्थः । 1 दौष्कर्यादितीदं बालिशभाषितमित्यन हेतुः । 318 3. ईश्वरपरिच्छेदः (अद्वैतसंमतार्थे समानाधिकरणप्रयोगायोगः) सामानाधिकरण्यं हि न शुक्तिकलधौतयोः । न च द्विचन्द्रयोर्नापि विम्बतत्प्रतिविम्वयोः || न घटाकाशयोनपि घटद्वितयरन्धयोः । तथैव न घटाकाशमहाकाशादिकेन्यपि ॥ ७१ ॥ एवं न पिण्डघटयो वा घटशरावयोः । न च पिण्डांश्योर्नापि घटयोश्च परस्परम् ॥ ७२ सामानाधिकरण्यं हि न शुक्तिकलधौतयोरिति । ततश्वाध्यस्तस्य प्रपञ्चस्य धिष्ठानेन सामानाधि- करण्यं न सम्भवतीत्यर्थः । न च द्विचन्द्रयोरिति । चन्द्रप्रतिबिम्बयोरित्यर्थः । ततश्व प्रतिबिम्ब जीवत्वपक्षे जीवानां परस्परमैक्यं न संभवतीत्यर्थः । नापि विम्बेति । ववश्व विम्बप्रतिबिम्ब स्थानीययो- जीवेश्वरयोरैक्यं न संभवतीत्यर्थः । न च विम्बत प्रतिबिम्बयोरैक्यं मुखस्थले दृष्टमिति वाच्यम्; तत्र सुखस्यैव दर्पण प्रतिहतनायनर मिगृह्यमाणस्य प्रतिबिम्बत्वसम्भवेऽपि नायनरश्म्यविषयब्रह्मणि तन्न्याया- संभवेन भेदस्यैवाश्रयणीयत्वादिति मात्रः ॥ न घटाकाशयोरिति । ततश्च घटस्थानीयस्य उपाधि- भूतान्तःकरणस्य जडस्य, नवच्छिन्नाकाशस्थानीयस्य जीवस्य च भेदात् सामानाधिकरण्यं न सम्भवतीत्यर्थः । नापि घटद्वितयेति । भवच्छिन्नजीव पक्षेऽवच्छिन्नाकाशस्थानीययोर्जीवयोरैक्यं न सम्भवतीत्यर्थः ; भाकाशांशयो भिन्नत्वादिति भावः । तथैवेति । भवच्छिन्न क्षे घटाकाशमहाकाशस्थानीययोर्जी व ब्रह्मणोः सामानाधिकरण्यं न सम्भवतीत्यर्थः । मेदाभेदवादिमतं दूषयति एवं न पिण्डघटयोरिति । तन्मते पिण्डस्थानीयं ब्रह्म, घटस्थानीयाश्चिदचिदीश्वराः । ततश्च यथा न पिण्डवटयोः सामानाधिकरण्यम्, पिण्डो घट इत्यव्यवहारात् तथा घटस्थानीयानां चिदचिदीश्वराणां पिण्डस्थानीचेन ब्रह्मणा सामानाधि- करण्यं न स्यादित्यर्थः । न वा घटशरावयोरिति । ततश्च घटशरावस्थानी ययोनींवेश्वरयोर मेदाभावात् सामानाधिकरण्यं न स्यादित्यर्थः । न च पिण्डांशयोरिति । मृत्पिण्डस्थानीयकारणवस्थ ब्रह्मां भूतानां चिदचिदीश्वराणामैवय न सम्भवतीत्यर्थः । इदञ्च भास्करपचदूषणम् । जडानां वियदादीनां ब्रह्मपरिणाम- भूतानां परस्परमैश्यानुपपत्तिरित्याह नापि घटयोरिति । ननु व्यक्ति मेदेऽपि मृत् घटः, मृत् शरावः, संभवात् सामानाधिकरण्यानुपपतिरित्याह सामानाधिकरण्यं हीति । नापि विम्बेति । ततश्च बिम्बप्रति- बिम्ब स्थानीययोः जीवेश्वरयोरैक्यं न संभवतीति भावः । यद्यपि सिद्धान्ते दर्पणादिप्रतिनायन- रश्मिभिगृाराणस्य सुखादेरेव प्रतिबिम्बया बिम्बप्रतिबिम्बयो रेवयमस्त्येव तथापि परमते अचाक्षुष- स्थपि प्रतिबिम्बस्वीकारात् विम्बप्रतिबिम्बयोः भेदाभ्युपगमावोक्तरीत्यसंभवात् बिम्बप्रतिबिम्बयोरैक्यं न संभवतीति भावः । नापि घटद्वितयरन्ध्रयोरिति । बाकाशशोर्भिन्नत्वात् निरवयवाकाश- पक्षेऽप्योपाधिक मेदाङ्गीकाराचावच्छिन्ना काशस्थानीययोर्जीवयो रैश्यं न संभवतीति भावः ! ; ; मेदाभेदवादियादवप्रकाशमतं दूषयति एवं नपिण्डघटयोरिति । उपाध्युपहितब्रह्मकारणतावादिमा- स्करमतं दूषयति न च पिण्डांश योरिति। यथा मूर्तिण्डावयवयोः परस्परमैक्यं न सं नवति तथा कारणावस्थो पाध्युपहिन ब्रह्मणो विशेषणविशेष्यांशवरु ॥ त्रह्मणोरैक्यं न संभवतीति मावः । पुनरपि यादवप्रकाशमते एक मृत्पिण्ड परिणामभूतानामनेकेषां घटानामित्र सम्मालब्रह्मपरिणामभूतानां जीवानां परस्परमैत्रश संमवाज्जीवानां परस्परसामानाधिकरण्यं न संभवतीत्यभिप्रायेणाह नापि घटयोरिति । ननु घटः शरा- रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम 319 मृदाधाकारतो या तु सामानाधिकरण्यधीः । व्यक्ति मेरेsपि जात्यादिनिमित्तैक्यनिबन्धना ॥ अक्लिष्टत्वेऽपि पक्षाणां नैयायिकादिमतमेव साधीयः । तथाहि- वाचां परिगृहीतानां युपादित्यादिवाक्यत्रत् । व्याहतार्थाभिधायित्वात् ‘वरं क्लिष्टार्थ करपना ॥ 1 भिन्नाभिन्नत्वं भवदभिमतं विरुद्धमिति वक्तुमपि लज्जानहे । तथापि ब्रमः - अमेदो हि मेदाभावः । अतस्तञ्च तदभावञ्च कथमेकत्रैकदै वाध्यवस्येम! मेदाभावातिरिक्तत्व मेदो नास्त्येव ॥ जात्याकारेणाभेद इति चेत- तर्हि जात्यादाव मेदः, व्यक्तादिषु भेद इति नैकस्य भिन्नाभिन्नत्वम् । जातिव्यक्तयादिकमपि मिथोभिन्नाभिन्नमिति चेत्-इदं स्वरूपेणैव वा ? आकारान्तरेण वा ? खडो गौः, सुण्डो गौः इत्येवपीन मङ्गीकार्यमित्यत आह मृदाद्याकारत इति । अक्लिष्टत्वेऽपीति । नैयायिकमते मनीनां क्लेशोऽस्त । पर्ये न व्याइतिः । मेदामेदवादिनं मते श्र े: स्वारस्यस्ति; अर्थमनु व्याहत इति भावः । परिगृहीतानामिति प्राणत्वेन परिगृहीताना- मित्यर्थः ॥ ननु नामेदो मेदाभाव:; येन सामानाधिकरण्यविरोधः स्यादित्याशङ्कयाह मेदाभावा- तिरिक्तस्त्विति । नतिरिक्तत्वे परिभाषामात्रापते रति भावः । जातिव्यक्तपादिकमपीति । ततश्ध दश्च मृदूपतयैक एवेति व्यवहारदर्शनात घटशरावादीनामप्यवयमङ्गीकार्यमित्यत आह मृदायाकारत इति । सामानाधिकरण्यधीः = एक एवेत्याकारिका धीः । जात्यादिनिमित्तैक्यनिबन्धनेति । एक एवेत्यत्रैकशब्दः एकाकार विशिष्टपर इति भावः । अक्लिष्टत्वेऽपि पक्षाणामिति । शङ्कर यादवप्रकाशमः स्कर- पक्षाणामभेदश्रुति निर्वाहविषये क्लेशराहित्येऽपीत्यर्थः । अपिना मेदा मेदव्यतिरिक्तपक्षे ईषत् क्लेशोप्यस्तीति सूच्यते । परिगृहीतानामिति । प्रमाणस्वेन परिगृहीतानामित्यर्थः । वाक्यवदिति वावयस्येवेत्यर्थः । व्यावहस्यादि । मयं भावः - " इद सर्व बदयमात्मा" इत्याद्य मेदश्रुते व्यस्ताधिष्ठानयोस्तादात्म्यात् यथाश्रुतार्थपरतयैव सामञ्जस्त्रं शङ्करमते वर्ण्यते । मेदामेदपक्षे च, नीलो घट इत्यादिवदेवोपपत्तिः स्पष्टा । परन्तु इ. करमते प्रत्यक्षादिप्रमाणैः सत्त्वेनावगतस्य प्रपञ्चस्य ब्रह्मण्यध्यस्तत्वेन मिध्यात्वाभ्युपगमो व्याइतः, मेदादयोर्व्याहतिध्वस्व । नैयायिकमते तु प्रपञ्चस्य परमात्माधीनव्यापारवत्वमेव बोद्धयत इत्यङ्गी- कारान्नार्थव्याहतिः ; परन्तु क्लिष्टार्थकल्पनामात्नम् । नतो नैयायिकमतमेव शङ्करादिमतापेक्षया ज्यायः । व्याहतार्थत्वे हि वाक्यस्यैवाप्रामाण्यं स्यात् क्लिष्टार्थकरूपनायां त्वमुख्यार्थपरतामात्रम् । न हि ब्यादित्यो यूप इति वाक्यस्याक्लेमा यूवादित्यैवयपरत्वमङ्गीक्रियते ; किन्तु गौणार्थपरत्वमेवेति ॥ 1 i ; नन्वमेदो न मेदाभावः येन विरोधस्स्यात्, किन्तु धर्मान्तररूप एवेत्यन्नाह भेदाभावातिरिक्त इति । नास्त्येवेति । इदमुपलक्षणम् अतिरिक्तत्वे परिभाषामात्रमेव स्यात् सामानाधिकरण्य- निर्वाहकत्वञ्च न स्यादित्यपि बोद्धधम् । जातिव्यक्त्यादिकमपीति । तथाच जातिगत भेदस्व व्यक्तिगत मेदस्य चैकनिष्ठत्वसंपत्त्या भिन्नाभिन्नत्वमुपपद्यत इति भावः । इदं = जातिव्यक्त्यो भिन्न- स्वम् । स्वरूपेणैवेति । आकार मेदमन्तरेणैवेत्यर्थः । आकारान्तरेणेति । भिन्नाकारेणेत्यर्थः । , 1 अत एव " असिना तत्त्वमसिना परजीवप्रमेदिना । विद्यारण्य महारण्यमक्षोभ्यमुनि- रच्छिनत्” इति माध्यस्थ्ये श्रीदेशिक श्लोकः । चिदचिद्भेदप्रदर्शिबहुधुतियुक्तिप्रत्यक्षविरोधात् । 320 3. ईश्वरपरिच्छेदः (स्वरूपेणाकारान्तरेण च मेदा मेदायोगः) पूर्वन विरोधः । उत्तरत्र अनवस्थादिदोषः । सप्तभङ्गीभक्तान् प्रति चोद्यते- जातिगता मेदस्य व्यक्तिगत मेदस्य चैकव्यक्तिनिष्ठत्वात् भिन्नाभिमत्वमायातीति भावः । पूर्वत्रेति । येन जातिव्यक्तित्वाकारेण मेद:, तेनैवाऽऽकारेणा मेदे विरोध इत्यर्थः । उत्सरत्नेति । जातिव्यक्तघो जति व्यक्तित्वात्मना भेद:, भावत्वात्मना अभेद इत्युक्ते भवत्वस्यापि जातिव्यक्तयोश्व के नाकारेणेति पृच्छायां तत्राप्याकारान्तरमुपन्यसनीयमित्यनवस्येत्यर्थः ॥ सप्तमङ्गीभक्तानिति । स्वादस्ति, स्यान्नास्ति, स्यादस्ति च नास्ति च, स्यादवक्तव्यम्, स्यादस्ति चावक्तव्यम्, स्यान्नास्ति चावक्तव्यम्, स्यादस्ति च नास्ति चावक्तव्यमिति । साच्छन्दः कथञ्चिदर्थस्तिङन्तप्रतिरूपः सत्त्वम्, सत्त्वम्, सदसत्त्वम्, सदसद्विलक्षण- त्वम्, सत्त्वे सति सदसद्विलक्षणत्वम्, असत्त्वे सति सदसद्विलक्षणत्वम्, सदसत्त्वे सति सदसद्विलक्षणत्वमिति सप्त भङ्गान् आचक्षते जैनाः । ते किल्व वर्णयन्ति तत्रैकान्त्यं वदन् प्रष्टव्यः- - घटस्य किं सत्त्वं स्वभाव ?

पूर्वत्रेति । माकारमेदमन्तरेण मेदा मेदत्वीकार इत्यर्थः । उत्तरप्रेति । भिन्नाकारेण भेदा मेदस्वीकार इत्यर्थः । अनवस्थादिदोष इति । अयं भाव:- आकार मेदेन मेदा मेदयो रविरोधं वदतः कोऽभिप्राय: ; व्यक्तित्वभावत्वरूपाकारद्वययोगिन्येकस्मिन् व्यक्तिरूपाश्रये व्यक्तित्वावच्छेदेन जातिभेदः भावत्वावच्छेदेन जातिभेदाभाव इति वा, एकस्मिन् आकारे भेदः माकारान्तरे ममेदः यथाप्याकारद्वययोगिनो भिन्ना- भिन्नत्वमुपपथत एव; आकारद्वय. तद्वतो भिन्नाभिन्नत्वाभ्युपगमादिति वा । नाद्यः; भेद. तदभावयोरवच्छेदक- मेदेनाप्येकस्मिन् याश्रयेऽनुपलम् मैनाकार मेदस्य मेदाभेदविशेघनिर्वाहकत्वासंभवात् । भाषितं हि समन्व याधिकरणे भगवद्भिः, “खस्माद्विलक्षणं खाश्रयमाकारद्वयं स्वस्मिन् विरुद्धधर्मद्वयसमावेशनिर्वाहकं कथं भवेत् ?" इति । व्यासायंथ, “स्वशब्दवयमप्याश्रयपरम् मेदा मेदयोरेकाश्रयत्वेन हि विरोधः । अविरोध- निर्वाहकाकारद्वयं हि न मेदा मेदयोराश्रयभूतम् । अतो न तदविरोधनिर्वाहकम् । अमिग पैनल्य मौज्ज्वल्यश्चाऽऽकारद्वयमग्नौ शीतोष्णस्वरूपविरुद्ध धर्मद्वय समावेशनिर्वाहकं न भवतीत्यर्थः " इति व्याचख्यु ॥ सोऽवच्छेदक मेदेनैकस्मिन् आश्रये न मेदा मेदयोस्संभवः । किश्व मेदाभेदादिमते मेदाभेदयोरवच्छेदक- भेदेन वृतेरसंमततया मपसिद्धान्तश्च । उक्तं हि मणिकता, “न चैवं मेदाभेदः; अवच्छेदकभेदाभ्युप- गमात्” इति । द्वितीये माकारद्वय. तद्वतो भिन्नाभिन्नत्वनिर्वाहक माकारान्तरम्, तस्यापि तथात्वनिर्वाहक- माकारान्तरमित्येवं निर्वाहकपरंपरङ्गीकारेऽनवस्थ । रूपद्वय. उद्वनोर्भेद। मेदनिवहिकमन्यद्रुपद्वयं तत्तदा श्रयोर्भेदाभेदनिर्वाहवमेतद्रुपद्वयमित्यङ्गीकारेऽन्योन्याश्रय इति। सप्तभङ्गी भक्तानिति। तरङ्गवज्जम्भयमाणाः सत्त्वादयः सप्तधर्माः सप्तभङ्गाः, तत्साहारः सप्तभङ्गी । स्यादस्ति स्यान्नास्ति च नास्ति च स्यादवक्तव्यं स्वादस्ति चाक्तव्यं स्वान्नास्तिचावक्तव्यं स्यादस्ति च नास्ति चावक्तव्यमिति प्रतिपादिताः सत्त्वमसत्त्वं सदसदात्मकरवं सदसद्विलक्षणत्वं सत्त्वे सति सदसद्विलक्षणत्वमसत्त्वे सति सदसद्विलक्षणत्वं सदसदात्मत्वे सति सदसद्विलक्षणत्वमित्येते सप्त धर्माः । न स्यादित्येतद्विभक्तिपणिरूपकमव्यय कथञ्चित्पर्यायम् । ईषत्पर्यायमित्यन्ये । इयञ्च सप्तमङ्गी जनैरभिधीयते । मेदामेदवादिनां तन्मतोपजीवित्वत् ते सप्तभङ्गीभक्ता इत्युपलभ्यन्ते । भेदाभेदवादिप्रस्तावेऽनेकान्तवादित्व सामान्यादुपस्थितान् जैनः न् प्रत्येव वेदमभिहितम् । 1 नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 321 यदि सभवादनैकान्त्ये विमदस्यान्यवन्मतम्। तस्यैकान्त्ये त्वनैकान्त्यमनैकान्त्ये न नः क्षतिः ॥ विशेषणविशेष्यत्वप्रतीतेर्ने कधीः क्वचित् । एकोऽयं घट इत्यादिरेको दण्डीति बुद्धिवत् । ७६ ॥ उत असत्त्वमिति । न तावत् अस्तित्वं स्वभाव:; घटोऽस्तीत्यनयोः पर्यायतया युगपत्प्रयोगायोगात् ; नास्तीति प्रयोगविरोधाच्च । एवमन्यत्रापि योज्यम् । यथोक्तम्, “घटोऽस्तीति न वक्तव्य सन्नेव हि घटो यतः । नास्तीति च न वक्तव्यं विरोधात् सदसत्त्वयोः ॥” इति । भेदाभेदवादिभिरपि तन्मतस्यानुसृतत्वात् सप्तभङ्गीभक्तान् इत्युपालम्भः । यद्वा(?) तान् प्रत्येव वा तदुक्तिः ! विमतमनैकान्तिकं सत्त्वात् घटवदिति घटस्यानेकान्तत्वं सिद्धवत्कृत्य तद्दृष्टान्तेन यदि विमतस्यानैकान्तिकत्वं साध्यते, तदा मनैकान्तिकत्वरूपे साध्येऽनैकान्त्यमस्ति वा न वा ? यदि नास्ति तदा तस्मिन् साध्याभाववति सत्त्वरूप हेतोः सत्त्वात् व्यभिचारः । अनैकान्त्येऽप्यनैकान्त्यरूपसाध्यसत्त्वे सर्वं वस्त्वनेकान्तमिति त्वदभिमतार्थासिद्धेर्न नः क्षतिरित्याह यदि सच्वादिति । ननु जातिव्यक्त्योर्भेदाभेदे चत्वारो हेतवः परोक्ताः । प्रथमपिण्डग्रहणेन व्यावृत्ता- नुवृत्तत्वरूपभेदका काराग्रहणादभेदेन ग्रहणम्, एको घट इत्येकशब्दानुविद्धप्रत्ययः, नीलो घट इति, मत्वर्थीयप्रत्ययनिरपेक्षसामानाधिकरण्यप्रयोगः, सहोपलम्भनियमश्चेति । अतो भेदाभेदौ अवश्याभ्युपगन्त- व्यावित्याशङ्कय प्रथमपिण्डग्रहणे अभेदेन ग्रहणं प्रत्याचष्टे विशेषणविशेष्यत्वप्रतीतेरिति । इदमित्थ- मिति सर्वप्रतीत्युपजननादिति भावः । द्वितीयं हेतु प्रतिवक्ति एकोऽयमिति । तृतीय प्रतिक्षिपति यदीति । विमतमनैकान्तिकं सत्त्वात् घटवदिति घटस्यानेकान्तत्वं सिद्धवत्कृत्य वद्दृष्टान्तेन यदि विमतस्यानेकान्तत्वं साध्यते; तदा भनैकान्तिकत्वरूपे साध्ये अनैकान्त्यमस्ति वा न वा । नास्ति चेत्, तत्र सत्वरूप हेतोस्तत्त्वाद् व्यभिचारः । मनैकान्येऽप्यनैकान्त्यरूप साध्यसत्त्वे प्रपञ्चस्यै- कान्त्याविरोधात् नास्माकं क्षतिरित्यर्थः । अयं भावः एकान्तत्वं हि एकमात्र माचत्वम् । तत्र प्रपञ्चस्य सत्त्वमात्रस्वभावत्वादेकान्तत्वमस्माभिरुच्यते । अनेकान्तवादिभिस्त्वेकमात्र स्वभावत्वाभ वरू+- मनेकान्तत्वं साध्यते । तत्त्रोक्तसाध्येऽप्यनेकान्तत्वाभ्युपगमे तत्र सत्वमात्र स्वभावत्वाभावेनासत्त्व- स्वाप्यभ्युपगमादेकान्तत्वाभावाभावरूपकान्तत्व सिध्या नास्मत्पक्षक्षतिरिति । नतु गौरिति प्रथमदिण्ड- ग्रहणे जातिव्यक्तयोरमेदेनैव ग्रहणम् । मनुवृत्तत्वव्यावृत्तत्वरूपव्यावर्त का काराप्रतीतेः । ततश्च प्रतीति- बलान्न भेदाभेदयोर्विरोधः । " न हि दृष्टेऽनुपपन्नं नाम” इति हि न्यायविदः इत्यत माह विशेषणेति । नैकधीरिति । एकमिति धीरे कधी:- नभेदधीरित्यर्थः । क्वचिदिति । प्रथमपिण्डग्रहण इत्यर्थः । गौरिति प्रथमपिण्ड ग्रहणेऽपि विशेषणविशेष्यभावेनैव हि गोरखपिण्डयोर्मानम् । विशेषणविशेष्यभावश्व भेदरूप एवेति तत्रापि नाभेदेन ग्रहणमिति भावः । ननु तथाप्येकोऽयं घट इत्येकशब्दानुविद्धप्रत्ययात् घटत्वघटयोरभेद मावश्यक इत्याशङ्कयाह एकोऽयमिति । एको दण्डीति बुद्धिवदिति । मन हि विशेष्यैवयनिबन्धनैव कशब्दानुविद्धप्रतीतिः ; न तु दण्डदण्डिनोरैक्यनिबन्धना; तद्वदित्यर्थः । ननु तथापि भिन्नयो मत्वर्थीयप्रत्ययसापेक्षमेव सामानाधिकरण्यं दृश्यते; यथा दण्डी देवदत्त इति । जातिव्यक्तयोस्तु घटोऽयमिति मत्वर्थीय निरपेक्षमेव सामानाधिकरण्यमिति त्योरभेद मावश्यक इत्यत माह jbur - 41

322

1. ईश्वरपरिच्छेदः (अनैकान्स्यनिरालः) परतन्त्रस्वभावत्वात् मत्वर्थीयानपेक्षता । सहधीनियमोऽप्येवं स हि मेदैकसाधकः ॥ ७७ ॥ असिद्धिश्च विना द्रव्यं गन्धादेरुपलम्भनात् । आलोकाध्वान्तरूपादावनैकान्त्यश्च दृश्यताम् ॥ तदयं संग्रह: - नाभेदधी: प्राकृ वैशिष्टयात् धभ्येंक्यादेकतामतिः । i मत्वर्थीयः पृथक्सिद्धे सहभावोऽपि मेदतः (कः) ॥ ७९ ॥ । जगद्ब्रह्मणोरत्यन्तमेदे कथं विविधपरिच्छेदराहित्यम् ? इत्थम् । तत्र देशकालपरिच्छेदा- परतन्त्र स्वभावत्वादिति । पृथक्सिद्धत्वादित्यर्थः । चतुर्थं प्रतिवक्ति सहधीनियमोऽप्येवमिति । [ एवम् १] परतन्त्रस्वभावत्वादेवेत्यर्थः । द्वयोरेव सहभावात् सहोपलम्भो द्वित्वसाधकत्वात् प्रत्युत विरुद्ध इत्याह स हि मेदैकसाधक इति । आलोकाध्वान्तरूपादाविति । अन्धकारव्यतिरिक्तघटादिगतरूपादेरालोकेन सहैव माननियमादा लोकपटरूपयोश्व मेदाभावाद्वयभिचार इत्यर्थः । इदच्च त्रिगुणपरिच्छेदे, “भास्वरा- ध्वान्ता मास्तररूपाभ्यां व्यभिचाराच” इत्यन व्याख्यातम् । नाभेदधीरिति । प्राक् प्रथमतः अमेदधर्नास्ति इदमित्थमिति विशिष्टतया प्रतीतेरित्यर्थः । मत्वर्थीय इति । मत्वर्थीयः पृथक्सिद्ध एव । पृथविसद्धे तु मत्वर्थीयोऽनपेक्षित इति भावः । सहभाव इति । सहोपलम्भनियमोऽपि परतन्त्रस्वभावत्वादिति । अपृथक् सिद्धविशेषणत्वादित्यर्थः । न त्वभेदादिति भावः । ननु तथापि सहोप- लम्भनियमाज्जातिव्यवत्योरमेदः स्यादित्याशङ्कयाह सहेति । एवमिति । पृथसिद्ध विशेषणत्वनिबन्धन इत्यर्थः । तथाचाप्रयोजकतेति भावः । मेदैकसाधक इति । साहित्यस्य भेदघटितत्वादिति भावः । तथाच नातिर्व्यक्त्यभिन्ना, स्वोपलम्भत्वव्यापकव्यक्त्युपलम्भसाहित्यकत्वादिति साधने विरुद्धत्वम् ; जातिव्यवत्योरभेदे जात्युपलम्भे व्यक्त्युपलम्भसाहित्यासंभवात् । तत्साहित्यं हि तद्भिन्नत्वे सति तदधिकरण- वृत्तित्वम् । स्वस्मिन् स्वसाहित्याव्यवहारात् । न हि जातिव्यक्त्योरभेदे जात्युपलम्भे व्यवायुपलम्भभेदः संभवति । नन्विह वत्साहित्यं तदधिकरणवृत्तित्वमात्रमेव; तो नोक्तदोष इत्याशङ्कयाह असिद्धिश्चेति । गन्धादिराश्रयाभिन्नः सहोपलम्भनियमादिति साधने असिद्धिः ; माश्रयं विनाऽपि गन्धादेरुपलम्भा- दित्यर्थः । इदमुपलक्षणम् - अन्यथा ख्यातिपक्षे रजतत्वादेः शुवत्यादावुपलम्भादसिद्धिः स्यादित्यपि बोध्यम् । आलोकाध्वान्तरूपादाविति । यज्ञ येन सहोपलम्भनियमः, तत्र तदमेद इति व्याप्तौ भालोकेन सहोपलम्भनियमवति तमोव्यतिरिक्तद्रव्यवृत्तिरूपे भालोका मेदविरहात् व्यभिचार इत्यर्थः । प्रागिति । प्रथमपिण्ड ग्रहणवेळा यामित्यर्थः । वैशिष्ट्यादिति । विशेषणविशेष्यभावेनैव प्रतीतेरित्यर्थः एकतामतिः = एकशन्दानुविद्धप्रत्ययः । पृथसिद्ध इति अपृथक् सिद्धे न मत्वर्थीयापेक्षेति भावः । सहभाग := सहोपलम्भनियमः, मेदक: = मेदसाधकः । मेदत इति पाठे मेदप्रयुक्त इत्यर्थः । मेदकार्यतया मेदव्याप्य इति पर्यवसितोऽर्थः । अत्यन्त भेद इति । ममेदासमानाधिकरणमेद इत्यर्थः । कथं त्रिविधपरिच्छेद राहित्यमिति । ममेदरूपवस्त्वपरिच्छेदविरहादिति भावः । देशकालेत्यादि । द्रव्यवृत्त्यत्यन्ताभावनिरूपितसंयोगसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगित्वं देशपरिच्छेदः ; सर्वद्रव्यसंयोगित्या तद्राहित्यमस्ति । कालवृश्यत्यन्ताभाव निरूपित कालिकसबन्वावच्छिन्नप्रतियोगित्वं कालपरिच्छेदः; सर्व- 1 रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 823 भावस्तु सर्वदेशकालव्याप्तत्वात् सिद्धः । वस्तुपरिच्छेदराहित्यं तु न सर्वतादात्म्यम्, सर्वाभ्या- साश्रयत्वम्, स्वेतर समस्त मिथ्यात्वादिकं वा ; प्रागुक्तदूषणशतोन्मेषात् । मतोऽन्यथैतन्निर्वाह्यम्, तत्रैवमुक्तं जन्माद्यधिकरणे विवरणकारे: “वस्तुपरिच्छेदो वस्तुपरिमाणम् । देशपरिच्छेदस्तद्धेतुकः” इति । अयमेवार्थो वेदार्थसंग्रह विवरणेऽप्युक्तः । वरदनारायणभट्टारकैस्त्वेवमुक्तं न्यायसुदर्शने, " वस्तुपरिच्छेदो नाम इयद्गुणक इयद्विभूतिमानित्येवंविधः । तद्वहितं ब्रह्म । वस्त्वन्तरभावो वा वस्तुपरिच्छेदः । तद्रहितञ्च ब्रह्म । ब्रह्मव्यावृत्तस्य सर्वस्य ब्रह्मशरीरत्वात् तद्व्यतिरिक्तं किञ्चि- दपि नास्ति " इति । अयमसौ न भवतीति व्यवहारो न तस्यामवस्थायां प्रवर्तते इत्यर्थः । तथा च भाष्यकार:, “ब्रह्मव्यतिरिक्तवस्त्वन्तराभावात् " इति । अयमेवार्थो नारायणायैरप्युक्तः “गुणैरियता- राहित्यात् वस्तुना अपरिच्छिन्नत्वञ्चावगम्यते” इति । अन्न “इयद्गुणकः” इत्यादिपक्ष एव प्रायः भेदप्रयुक्त इत्यर्थः ॥ वस्तुपरिमाणमिति । इयदिति निर्देशाईत्वमित्यर्थः । वस्त्वन्तरभाव इति । वस्त्वन्तरसद्भाव इत्यर्थः । व्यावृत्तस्येति । ब्रह्मव्यतिरिक्तस्येत्यर्थः । न तस्यामवस्थायामिति । “यत्र स्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्” इत्युक्तब्रह्मात्मकत्वाविर्भावदशायामित्यर्थः । ब्रह्मव्यतिरिक्तवस्त्वन्तरा- भावादिति । प्रकृत्यधिकरण इति शेषः । इयद्गुणक इत्यादिपच एवेति । परममहत्परिमाणाश्रये स्वशेषम्नचिदचिद्रूपवस्त्वन्तरशालिनि ब्रह्मणि वस्तुपरिमाणस्य वस्त्वन्तराभावस्य वा वस्तुपरिच्छेदाभावस्य बुद्धौ निःशङ्कमनारोहादिति भावः । इयद्गुणक इति पक्षस्म वस्तुपरिच्छेदशब्दार्थत्वं पक्षान्तरस्व कालवर्तितया तदभाववत्त्वमित्यर्थः । नतु किश्चिद्वस्तुतादात्म्याभावो वस्तुपरिच्छेदः । तदभावव्ध सर्व- तादात्म्यपर्यवसितः । अथवा किञ्चिद्वस्त्वध्यासानधिष्ठानत्वं वस्तुपरिच्छेदः; तदभावः सर्वाध्या- साधिष्ठानत्वपर्यवसितः । यद्वा सत्यवस्तु प्रतियोगिक मेदो वस्तुपरिच्छेदः ; तदभावः स्वेतर समस्त मिध्यात्व- पर्यवसितः । अथवा नित्य वस्तु प्रतियोगिक मेदो वस्तु परिच्छेदः, तदभावः स्वेतरसमस्ता नित्यत्वपर्यवसितः । एवं वस्तु परिच्छेदराहित्यं ब्रह्मण्युपपद्यत एवेत्याशङ्कयाह वस्त्विति । वस्तुपरिमाणमिति । वस्तुगतेयता मरूपपरिमाणवत्त्वपर्यवसिता । देशपरिच्छेदस्तद्वेतुक इति । अल्पपरिमाणत्वे हि कतिपयद्रव्या- संयोगस्यावश्यकतया देशपरिच्छेदः स्वादिति भावः । वस्त्वन्तरभाव इति । नपृथक् सिद्धिरहित- वस्त्वन्तरसद्भाव इत्यर्थः । ब्रह्मव्यावृचस्येति । ब्रह्मव्यतिरिक्तस्येत्यर्थः । तद्व्यतिरिक्तं =ब्रमापृथक्- सिद्धविशेषणवारहितम् । तस्यामवस्थायामिति । ब्रह्मापृथक् सिद्धविशेषण तारहितं किञ्चिदपि नास्तीत्येवं- विषनिर्णयदशायामित्यर्थः । भाष्यकार इति । प्रकृत्यधिकरण इत्यादिः । इयद्गुणक इत्यादिपव एवेति । वस्तुपरिच्छेदशब्देनापपरिमाणत्वविवक्षायां द्राहित्यं परममहत्परिमाणवत्व एव पर्यवस्यतीति देशपरिच्छेद। हित्यादनधिकार्थत्वमेव स्यात् । एवमपृथक् सिद्धविशेषणतार हितवस्तु सद्भावो न वस्तुपरि- 1 प्राय इति । इदमन बोध्यम् - यथा देशपरिच्छेदः कालपरिच्छेदश्च किञ्चिद्देशकाला- संबन्धित्वम्, तथा वस्तुपरिच्छेदोऽपि किञ्चिद्वस्त्वसंबन्धित्वमेव । तथाच सर्ववस्तुसंबन्धित्वं तदपरिच्छेदः । ईश्वरस्येश्वरत्वोपयोग्याकाराः शेषित्वाधारत्वनियन्तृत्वादयः सर्वेऽप्यविशेषात् सर्व- वस्तुगोचरा इत्युकं भवति । तेन सर्वोत्कर्षः सर्वतो मेदश्चैव सिध्यत इति नामेद-प्रपञ्चमिथ्या- स्वादिसिद्धिरिति ।324
2. ईश्वरपरिच्छेदः (वस्व परिच्छेदविमर्श:) लाध्यः । एतदुक्तं भवति - स्वरूपतो गुणतो विभूर्तितो वा केनचिदाकारेण कुतश्चि- दपकर्षो वस्तुपरिच्छेदः । वस्तुपरिमाणमिति पक्षोऽपि एतदन्तर्गतः । तथा वस्त्वन्तराभाव- पक्षोऽपि । स हि सर्वत्रस्तु सामानाधिकरण्यनिबन्धनं सर्वशरीरत्वेन सर्वात्मकत्वमिति नियमनादि- गुणक: ठैवेति । तदेवमत्यन्तमिन्नानन्तवस्तु सत्यत्वेऽपि ब्रह्मणस्त्रिविधपरिच्छेद राहित्यमुपपन्नम् ॥ एतेन पातञ्जलशैवकाणादादीनां निमित्तमात्रवादोऽपि निरस्तः । कारणावस्थसूक्ष्मचिद- चिद्वस्तु विशिष्टस्य तस्यैवोपादानत्वश्रुतेः । न च तावता निर्विकारत्वश्रुतिविरोधः ; तस्याः सर्वान्तर्यामिशरीर्येशव्यवस्थितत्वात् । विशिष्टवेषेण विकाराश्रयत्वं त्विष्टमेव, मनुष्यादिशरीर- चालान्तर्भावमुपपादयितुमाह एतदुक्तमिति । वस्तुपरिमाणमिति पक्षोऽप्येतदन्तर्गत इति । परिमितवस्तुनोऽवकृष्टत्वादिति भावः । नियमनादिगुण काष्ठेति । निरङ्कुशसर्वनियन्तृत्वरूपगु गोत्कृष्टत्वं वस्त्वपरिच्छेद इति पर्यवस्यतीत्यर्थः ॥ एतच्छब्दार्थमाह कारणावस्थेति । उपादानत्वश्रुतेरिति । " सोऽकामयत बहु स्वां प्रजा- येयेति”, “ब्रह्म वनं ब्रह्म स वृक्ष मासीत्”, " तदात्मानँ स्वयमकुरु”, “कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्मयोनिम्” इत्यादिश्रवणादिति भावः । शरीर्येशव्यवस्थितत्वादिति । विशेष्यमात्रे व्यवस्थितत्वादित्यर्थः 1 च्छेदशब्दखारसिकार्थ इति भावः । उक्तां श्लाध्यतामेवोपपादयितुमाह एतदुक्तमिति । कुतश्चि- दपकर्षो वस्तुपरिच्छेदः । परिच्छेदशब्दस्येयत्सार्थकतया मपकर्षपरत्वं स्वारसिकमिति भावः ॥ वस्तुपरिमाणमिति पक्षोऽप्येतदन्तर्गत इति । परिमाणशब्देनेयतारूपापकर्षविवक्षायामुक्तार्थ एवान्तर्भावादिति भावः । वस्त्वन्तराभावपक्षोऽपीति । एतदन्तर्गत इत्यनुषङ्गेणान्वयः । स हीति । वस्त्वन्तराभावो हीत्यर्थः । अस्य सर्वात्मकत्वमित्यनेनान्वयः । सर्ववस्तुसामानाधिकरण्यनिबन्धन- मिति । उक्तसामानाधिकरण्यस्य प्रयोजकमित्यर्थः । सर्वशरीरत्वेन = सर्वनिरूपितशरीरित्वेन । मभेद स्तृतीयार्थः । सर्वात्मकत्वेऽन्वेति । सर्वात्मकत्वमिति। सर्वप्रतियोगि का पृथक् सिद्धिसंबन्धानुयोगित्वमित्यर्थः । नियमनादिगुणकाष्ठेति । तादृशगुणोत्कर्ष इत्यर्थः । तादृशगुणोत्कर्षा क्षेत्रक इति यावत् तथाचापकर्षा- भाव एव वस्तु परिच्छेदराहित्यमिति भावः । त्रिविधपरिच्छेद। हित्योपपत्तिमुपसंहरति तदिति । उक्तसर्वात्मक- त्वादित्यर्थः॥ एतेनेति। उक्तसर्वात्मकरवेनेत्यर्थः काणादादीति आदिना नैयायिक सेश्वरसांख्ययोः सप्रहः । ननु प्रमाणमन्तरा कथमुपादानत्वं सिध्येत् ! उक्तसर्वात्मकत्वं हि प्रमाणेनोपादानत्वे सिद्धे तदुपपादकं भवेदित्याशङ्कयाह कारणेति । उपादानत्वश्रुतेरिति । " सोऽकामयत बहु स्यां प्रजायेयेति । “, “ब्रह्म वनं ब्रह्म स वृक्ष आसीत्”, “तदात्मान ँ खयम कुरुन”, “कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्मयोनिम्” इत्यादि- श्रवणादिति भावः । ननूपादानत्वस्य विकारण्याप्यत्वादुपादानत्वाभ्युपगमे विकारस्यावश्यकतया निर्विकारत्वश्रुतिविरोध इत्याशङ्कयाह न चैव । शरीयशव्यवस्थितत्वादिति । विशिष्टरूपे उपादाने विशेष्यांशमात्रविषयत्वादित्यर्थः । भयं भाव. - नामान्तरमजनाहवस्था हि विकारः । व्यवस्था चाssगन्तुका - पृथसिद्धधर्मः । आगन्तुकस्वं च जन्यत्वम् । तथाचैवंविधो धर्मोऽचिद्द्वतो महत्त्वाहङ्कारत्वादिरूपः, चेतनधर्मभूतज्ञाननिष्ठ सङ्कोच विकासादिरूपश्च । न तु स्थूल चिदचिद्वैशिष्टयादिरूपः ; चिचिद्वैशिष्ट्या | रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 325 विशिष्ट स्वरूपतो निर्विकारे पुंसि बाल्ययुक्त्वस्थविरत्वस्थूलत्वादिवत् ॥ ईश्वरो न जगदुपादानं जगन्निमित्तत्वात्, यो यन्निमित्तं न स तस्योपादानम्, यथा घटस्य कुलाल इति चेन्न - धर्मिग्राहक विरोधात् । निमित्चतयैवानुमानसिद्धः पक्षीकृत इति चेन्न ; तस्यानुमातुमशक्यत्वात् ॥ ; क्षित्यादिकं सकर्तृकं कार्यत्वात् घटवदिति चेन्न यथादृष्टोपसंहारे बाधात् । अन्यथा- धर्मिग्राहक विरोधादिति । धर्मिमाहिकया श्रुत्या उपादानत्वेन प्रतिपन्नत्वेन तद्विरोधादित्यर्थः । यथादृष्टेति । सपक्षे यत् यथा दृष्टम्, तत् तथैव साघनीयम् । घटादौ च सपक्षे शरीर्येव कर्ता दृष्ट इति क्षित्यादावपि तथैव साघनीयं स्यात् । न चेष्टापतिः ; क्षित्यादौ शरीरिण: कर्तुरसम्भवेन " बाधादित्यर्थः । नतिरिक्तस्य तस्य विशिष्टवेषेण कादाचित्कत्वेऽपि स्वरूपेण नित्यतया जन्यत्वासंभवात्, स्वावृत्तित्व- स्वध्वंसाधिकरणसमय वृत्तित्वोभयसंबन्धेन समयविशिष्टत्वरूपत्य स्वरूपेण कादाचित्कत्वात्मकजन्यत्वस्यैव विकारशरीरे प्रविष्टत्वात् । ततश्वोक्तविकारराहित्यं ब्रह्मणि निर्वाधमेव । माव्यवस्थावतः प्रागवस्थाश्रयत्त्व- रूपोपादानत्वशरीरप्रविष्टमवस्थात्वं च स्वरूपेण विशिष्टवेषेण वा कादाचित्कत्वमात्रम् । तच्च स्ववृत्त्यभाव- प्रतियोगित्वस्वध्वं साधिकरणसनयवृतित्वोभयसंबन्धेन समय विशिष्टत्वरूपं स्थूलचिदचिद्वैशिष्ट्यादावक्षतम् । स्थूलत्वादिघटनविशिष्टरूपेण तदभावस्य प्राक् सत्त्वात् । चिदचिदवैशिष्ट्यरूपे विशेष्ये प्राक्काल- वृत्तित्वसत्त्वात् स्थौल्यादिघटिते विशिष्टेऽपि विशेष्यवृत्तेरिति न्यायेन तदभावासंभवात् स्वरूपेण कादा- चित्कत्वविरहान स्थूल चिदचिद्वैशिष्टय | देविकाररूपत्वम् । इत्थं च विकाराभावेऽप्युपादानत्वोपपत्त्या ब्रह्मणो जगदुपादानत्वेऽपि न निर्विकारत्वश्रुतिविरोधः । अथवा उपादानत्वशरीरप्रविष्टावस्थास्वस्प विकारस्वरूपत्वेऽपि अवस्थाश्रयत्वस्य साक्षात्परम्परासाधारणस्यैवोपादानत्वशरीरप्रविष्टतया परम्परया महत्त्वायवस्थाश्रयत्वमादायैव ब्रह्मण उपादानत्वोपपत्तिः; निर्विकारत्वश्रुतिश्व साक्षात्संबन्धावच्छिन्न- प्रतियोगिताक विकाराभावं प्रतिपादयतीति न तद्विरोध इति । इदमेवाह विशिष्टवेषेणेति । विकाराश्रय- विशिष्टत्वेनेत्यर्थः । परम्परयेति यावत् । इष्टमेवेति । तस्योक्तरीत्या निर्विकारस्वत्यविरुद्धत्वाच्चेति भावः । स्वरूपतोनिर्विकारे साक्षात्संबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताक विकाराभाववति । धर्मिग्राहकविरोधादिति । पक्षभूतेश्वरमाहकश्रुत्या बाघादित्यर्थः ; तयोपादानत्वेनैवेश्वर सिद्धेरिति भावः । ननु श्रुतेनं प्रमाणान्तरविरु द्धार्थपरत्वं संभवति ; उक्तं हि “असन्निकृष्टवाचा तु द्वयमत्र जिहासितम्। ताद्र्व्येण परिच्छित्तिस्तद्वि- पर्ययतोऽपि वा” इति । अत एव हि “नादित्यो युपः” इत्यादेनं खार्थररत्वम् । ततश्व निमित्ततयैवा नुमानसिद्धमीश्वरं पक्षीकृत्य तत्तोपादानत्वाभावे साधिते उपादानत्वश्रुतेरन्यपरत्वमेवावश्यकमित्यभिप्रायेण शङ्कते निमित्ततयैवेति । यथादृष्टोपसंहार इति । घटादिरूपसपक्षे यादृशं सकर्तृकत्वं दृष्टम्, I तादृशमेव साघनीयमित्यभिप्रायेणोपादानगोचरापरोक्षज्ञानचिकीर्षाकृतिमच्छरीरादिमज्जन्यत्वं साध्यते ; माहोखित् शरीरादिमत्त्वमपहाय शेषं साध्यत इति विकरूपान्तर्गतप्रथम कोटिपरिग्रह इत्यर्थः । ’ बाधादिति । शरीरा- 1 विशेष्यवृत्तेर्न विशिष्टेऽभावः ; विशेष्यवृत्तिप्रतियोगिको विशिष्टानुयोगिको भावो नांगी- क्रियत इति न्यायः । 2 बाधादिति । अनुमानरूपधर्मिग्राहकप्रमाणेनेश्वरे सिद्धे तनानुपादानत्वं 326 2
3. ईश्वरपरिच्छेदः (सकर्तृत्वानुमानभंग) ; ज्ञानेच्छयोरपि त्यागप्रसङ्गात् । नित्यज्ञानस्य शरीरादिनेव नित्यप्रयत्नस्यापि ज्ञानादिना निरपेक्ष- ववचनोपपत्तेः ॥ स्वतो विषयप्रावण्ये ज्ञानत्वप्रसङ्ग इति चेन्न जीवनपूर्वक प्रयत्नवदुपपत्तेः ॥ ननु घटादौ कृतेर्जन्यतया शरीरसापेक्षत्वेऽप्यङ्कुरादिकृनेरजन्यतया न शरीरसापेक्षतेत्याशङ्कय परिहरति अन्यथेति । त्यागप्रसङ्गादिति । तयोरपि कृत्युत्पादनार्थमपेक्षितत्वेनाङ्कुरादिकृतेश्व नित्यतया शरीरवत् ज्ञानेच्छयोरपि त्यागप्रसङ्ग इति भावः । तमेवोपपादयति नित्यज्ञानस्येति । ज्ञानादिना निरपेक्षेति । विनापीति शब्दोऽध्याहर्तव्यः । ज्ञानादिना विनापि निरपेक्षत्वस्य वक्तुं युक्तत्वादित्यर्थः । ननु कृतिमात्रं न साध्यम् ; कृतेः स्वत एवाङ्कुरादिविषयत्वाभावेनाङ्कुर विषयज्ञानाधीनमेवाङ्कुरविषयत्वं वक्तव्यमिति ज्ञाने- च्छयोरप्यावश्यकत्वमित्यभिप्रायेण शङ्कते स्त्रत इति । ज्ञानत्वप्रसङ्ग इति । स्वतः सविषयकत्वस्यैव ज्ञानत्वप्रयोजकत्वादिति मावः । जीवनेति । तस्य ज्ञानाद्यजन्यत्वेऽपि सविषयत्वादिति भावः । अदृष्टाचत्र दिमत्कर्तृकत्वाभावस्योमय संप्रतिपन्नत्वादनीश्वर कर्तृकत्वस्यैवाभ्युपगमादिति भावः । अन्यथेति । द्वितीय- कोटिपरिग्रह इत्यर्थः । ज्ञानेच्छयोरपि त्यागप्रसङ्गादिति । सपक्षदृष्टस्य शरीरादिमत्त्वस्य परित्यागे तुल्यन्यायतया ज्ञानेच्छयोरपि परित्यागेन कृतिमज्जन्यत्वमात्रमेव साध्यं स्वादिति भावः । ननु नित्यज्ञ, नस्य शरीरादिनिरपेक्षत्वाच्छरीरादित्यागेऽपि प्रयत्नस्य ज्ञानेच्छासापेक्षत्वान्न तत्त्यागः इत्याशङ्कायां प्रयलस्य ज्ञाने- च्छा सापेक्षत्वं किमुत्पत्त्यर्थम्, उत सविषयकत्व सिध्यर्थमिति विकल्प्य, माद्यं शिरो दूषयति नित्यज्ञान- स्येति । नित्यप्रयत्नस्येति । तथाचोत्पत्त्यर्थं तदपेक्षेति न शवयं वक्तुमिति भावः । द्वितीयस्यावश्यक- तामुपपादयन् शङ्कते स्वत इति । माश्रयतारूपसाक्षात्संबन्धेनेत्यर्थः । विषयप्रावण्ये - विषयतानिरूपकत्व वत्त्वे | ज्ञानत्वप्रसङ्ग इति । आश्रयतासंबन्धेन विषयतानिरूपकत्ववत्त्वस्य ज्ञानत्वव्याप्यत्वादिति भावः । इदञ्चेच्छा प्रयत्नयोर्याचितमण्डनन्यायेन ज्ञानद्वारकमेव सविषयकत्वमिति प्राचीन मताभिप्रायेण । तथाच प्रयत्न स्वाङ्कुरादिविषयकत्व संपत्तये ज्ञानेच्छयोरावश्यकता । प्रयत्नस्याङ्कुरादिविषयकत्वं हि बहुरादि- विषयक ज्ञानसमानाधिकरणेच्छा सामानाधिकरण्यरूपमेवेत्युक्तं भवति । दूषयति नेति । जीवनपूर्वक- प्रयत्नवदिति । सुषुप्तिदशायां निश्वासादिहेतुतया अतीन्द्रियः प्रयत्नः कश्वन नैयायिकैरङ्गीकृतः । साध्यत इति त्वदुक्तं न युक्तम् तस्यानुमानस्य ज्ञानेच्छा प्रयत्नशरीरादि सर्वोपकरणविशिष्टपुरुष- जन्यत्वसाधन एव यथादर्शनं सामर्थ्यावधारणात् शरीयंतिरिक्त कर्तुर सिद्धेः प्रमाणान्तरानुपलम्भाचे- श्वरबाध एव पर्यवसानात् । अतो वेदस्यैव धर्मिग्राहकत्वे तद्विरोधात् अनुपादानत्वानुमानस्य बाधितत्वादित्यर्थः । साध्ये शरीरांशाघटने तद्वत् ज्ञानेच्छयोरपि घटनं न स्यादित्याह अन्यथेति । निरपेक्षत्ववचनोपपत्तेरिति । निरपेक्षत्वं वक्तुं शक्यमित्यर्थः । । “स्वरूपतो विषयप्रवणत्वेनैवं ज्ञानस्येतरवैलक्षण्यात्” इति आत्मतत्त्वविवेकवाक्यं मनसिकृत्याऽऽह स्वत इति । 2 अध्याहर्तव्य इति । तद्विषयकापेक्षारहितत्वादित्यर्थे तेनानपेक्षत्वादिति तृतीयान्तप्रयोगपरिपाटया निरूढत्वात् नानाध्याहारः तृतीयाया एव अपेक्षापदार्थान्वय्यर्थकत्वं प्रयोगबलात् प्राह्यम् । अधिकरणसारावलौ 40, “विद्या तेनानपेक्षा” इति । श्रीgar 4 - 82 LGBT P इत्यादि बहु । 3 प्राचीनेति । वास्तत्रो मूलार्थो वक्ष्यत एवे हैवोपरि । रत्नपेटिका रंगगमानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् J 327 अदृष्टात् तत्र नियम इति चेत्; अवापि तथाऽस्तु । त्वयाऽप्येतदेष्टव्यम् । अन्यथा नित्यज्ञान- चिकीर्षाfप्रयत्नानां सर्वदा सर्वगोचरत्वेन विषयनियमाभावे युगपत्सर्वकार्योत्पतौ युगपदनायास- सर्वमोक्ष- क्षणभङ्गानन्तरक्षणकार्याभावादिप्रसङ्गात् ॥ सहकारिक्रमात् कार्यक्रम इत्यविलक्षवचनम् ; नियम इति चेदिति। ततश्च कृते स्तद्विषयत्वे तद्विषयकज्ञानजन्यत्ववत् तज्जनका दृष्टजन्यत्वमपि नियामकमिति विषयनियमसिद्धिरिति भावः अत्रापि = ईश्वरकृतावपीत्यर्थः । स्वयापीति । नित्यज्ञानेच्छावादिनाऽपीत्यर्थः । क्षणभङ्गे ते । भाविनां सर्वध्वंस न मपि तदानीमेवावश्यम्भावितया क्षणभङ्गप्रसङ्ग इत्यर्थ: । अनन्तर क्षणेति । उत्पादनीयानां कार्याणां पूर्वमेवोत्पन्ननुयाऽवशिष्टकार्याभावादिति भावः । अविलक्षवचन- स च न ज्ञानेच्छा पूर्वक: ; तत्र च निश्वासादिविषयकत्वमुक्तरूपं न वक्तुं शक्यमिति तत्र यादृशं निश्वासादिविषयकत्वं तैरभिधीयते तादृशमङ्कुरादिविषयकत्वं ज्ञानेच्छयोरभावेऽप्युपपद्यत इति न तदर्थमपि ज्ञानेच्छाभ्युपगम आवश्यक इति भावः । ननु निश्वासादिजनका दृष्ट सामानाधिकरण्यमेव जीवनपूर्व कप्रयत्ने निश्वासादिविषयत्वम् । नित्यप्रयत्नस्य च न तादृशमङ्कुरारादिविषयकत्वं संभवति ; तज्जनकादृष्टन्य जीव एव सत्त्वादित्याशङ्कते अदृष्टादिति । अदृष्टाधीन इत्यर्थः । दृष्टघटित इति यावत् । तत्र = जीवनपूर्वकप्रयत्ने, नियमः - निश्वासादिविषयकत्वम् । अत्रापीति । नित्यप्रयत्नेऽपीत्यर्थः । तथास्त्विति । अदृष्टान्नियमोऽस्त्वित्यर्थः । नित्यप्रयत्नस्य । ङ्कुरादिजनकादृष्टसामानाधिकरण्यस्य समवायद्वयघ टेतस्यासंभवेऽपि स्वाश्रयसंयुक्तसंयोग- समवायोभयघटितस्य संभवादिति भावः । अथवा स्वतो विषयप्रावण्य इत्यस्य स्वभावात् सविषयकत्व इत्यर्थः । इतरानधीनविषयतानिरूपकत्व इति यावत् । अयं भावः – ज्ञानेच्छा प्रयत्नानां त्रयाणां मध्ये स्वभावात् तत्तद्विषयकत्वं ज्ञानस्यैव । इच्छायास्तत्त- द्विषयकत्वं तत्तद्विषयकज्ञानाधीनमेव । प्रयत्नम्य तु ततद्विषय के च्छाधीनम् । ततश्वेतरानधीनविषयता- निरूपकत्वस्य ज्ञानत्वव्याप्यतया इच्छा प्रयत्नयोस्तत्स्वीकारे ज्ञानत्वप्रसङ्गान्नित्यप्रयत्नस्यापि तत्तद्वषय- केच्छाधीनमेव तत्तद्विषयकत्वं वाच्यमितीच्छाभ्युपगम आवश्यकः, इच्छायास्ततद्विषयकत्वं तत्तद्विषयक- ज्ञानाधीनमिति ज्ञानाभ्युपगम इति । जीवनपूर्वक प्रयत्नवदुपपत्तेरिति । जीवनपूर्वकप्रयले निश्वासादि- विषयकत्वस्य तद्विषयकेच्छाधीनत्वा संभवादितरानधीनविषयतानिरूपके वस्मिन् ज्ञानत्व विरहेण व्यभिचारात् नोक्कापतिसंभव इति भावः । अदृष्टात् तत्र नियम इति । मदृष्टाधीनं निश्वासादिविषयकत्वमित्यर्थः । तथा चेतराधीनविषयतानिरूपकत्वविरहान्न व्यभिचार इति भावः । अत्रापि तथास्त्विति । नित्य- प्रयत्नेऽप्यदृष्टाधीनविषयतानिरूपकत्वमस्त्वित्यर्थः । तथाचा दृष्टाधीनविषयतानिरूपकत्ववति नित्यप्रयत्ने तत एवेतरानधीनविषयतानिरूपकत्वविरहादुक्तापत्यनवकाशेन ज्ञानेच्छयोरभावेऽपि क्षतिविरहान तदावश्यकतेति भावः । ननु नित्यप्रय लगततत्तद्विषयकत्वे तद्व्यधिकरणजी वगतादृष्टस्य परम्परया प्रयोज- कत्वादपि तत्समानाधिकरणतत्तद्विषयकेच्छाया एव प्रयोजकत्वसुचितम् एवमिच्छागतेऽपि ततद्विषय- कत्वे ज्ञानस्यैव तथात्वमित्याशङ्कायां नित्यप्रयत्नगततत्तद्विषयकत्वेऽदृष्टाधीनत्वं परमतेऽप्यावश्यकमिति दर्शयति त्वयाऽपीति । ज्ञानेच्छे अभ्युपगच्छताऽपीत्यर्थः क्षणभङ्गेति । सर्वविषयकेश्वरप्रयत्नबलेन सर्वेषामपि 328 3. ईश्वरपरिच्छेदः (नित्यप्रयत्नस्य नियतकार्यानुत्पादकत्वम् ) ; ; सहकारिणामति कार्यस्वात् युगपदेव निवृत्तिप्रसङ्गात् । प्रयत्नस्य समस्तवस्तुगोचरज्ञानसमान- विषयत्वे नित्यवस्तूनामपि तत्प्रयत्नविषयत्वप्रसङ्गः । ततश्च तेषामपि सृष्टिसंहारादिप्रसङ्गः । अशक्य विषयप्रयत्नत्वादीश्वरस्यैवानीश्वरत्वं वा । अस्तु तहिं अटैकनियतप्रयत्न नानवानीश्वर इति चेत् : जीवस्यैवानित्यप्रयत्नस्यैव तथाविधनियमोपपन्ते ॥ अंकुरा दिगोचरप्रयत्नो न केनापि धुपलभ्यते इति चेन्न जीवन पूर्वक प्रयत्नऽपि समत्वात् । कार्यादेव हि तत्कल्पनम्, तदत्नापि समम् । अदृष्टस्य च सर्वकार्यनिमित्तस्य नियामकत्वे किमदृष्टप्रयत्न कल्पनप्रयत्नेन ? अत्रैवं संग्रह: - सर्वगत्वादनियमो नित्यगत्वादुपद्रवः । अदृष्टानियमे नित्ययतोऽवाजागळस्त ३१ ॥ ८० ॥ स्वादृष्टपरतन्त्रः स्यादवरात्मा कचित् कचित् । परादृष्टपराधीनः सर्वत्रैव भवेत् परः ॥ ८१ ॥ मिति । निर्लज्जवचनमित्यर्थः । नतु ईश्वरकृते नित्यविषयत्वेऽपि न सृष्टयादिप्रसङ्गः तस्य नित्यत्वेन स्रष्टुं वा संहर्तुं वा अशक्त्वादित्याशङ्कयाह अशक्यविषयेति । जीवस्यैवेति । जीवानित्यप्रयत्नस्व सम्प्रतिपन्नस्यैव अदृष्टनियतत्वोपपत्तौ किमसम्प्रतिपन्ननित्यप्रयत्न वदीश्वर कलरनेनेति भावः । अङ्कुरादीति । कस्यापि जीवस्य कद ऽपि, अङ्कुरं करोमि ’ इति प्रतिसन्धानाभावादित्यर्थः । किमदृष्टप्रयत्न कल्पनप्रय नेनेति । किमसम्प्रतिपन्ननित्यप्रयत्न कल्पनप्रय | सेनेत्यर्थः ॥ सर्वगत्वादिति । ईश्वरज्ञानादीनां सर्वविषय- कत्वात् सर्वेषामपि कार्याणां युगपदुत्पत्तिप्रसङ्गेन कालनियमो न स्यादित्यर्थः । नित्यगत्वादिति । नित्येष्वप्याकाशादिषु सृष्टिसंहाराद्युपद्रव इत्यर्थः । स्वादृष्टपरतन्त्र इति । स्वादृष्टपारतन्त्र्यापेक्षय परादृष्टपारतन्त्र्यस्यातिकष्टत्वमिति भावः । कचित्क्वचिदिति । अनेकभोगसाधनवेश्मनिर्माणादिषु परादृष्ट पारतन्त्र्येऽपि क्वचिद्भोजनादौ स्वादृष्टपारतन्त्र्यमप्यस्ति । परमात्मनस्तदपि नास्तीति भावः । कार्याणां द्वितीयक्षण एव ध्वंसावश्यंभावादिति भावः । अनन्तरेति । उत्पादनीयानां कार्याणामेकस्मिन्नेव क्षणे उत्पन्नत्वावश्यम्भावादिति भावः । अविलक्षवचनमिति । निर्लज्जवचनमित्यर्थः । जीवस्यैवेति । जीवानित्र्यप्रयत्नस्य संप्रतिपन्नत्वादिति भावः । न केनाप्युपलभ्यत इति । अहमङ्कुरं करोमीति प्रतीतेः कस्याप्यनुदयादिति भावः । सममिति । तथैवातीन्द्रियत्वमित्यर्थः । अदृष्टप्रयत्नेति । असप्रतिपन्नप्रयत्नेत्यर्थ. । प्रयत्नेन = प्रयासेन ॥ सर्वगत्वादिति । ईश्वरज्ञानादीनां सर्वविषयकत्वादित्यर्थः । अनियम इति । सर्वेषामपि कार्याणां युगपदुत्पत्तिप्रसङ्गेन कालनियमाभ वप्रसङ्ग इत्यर्थः । नित्यगत्वात् = जीवादिनि यविषय कत्वात् उपद्रवः = सृष्टिसंहारादिप्रसङ्गः । खादृष्टपरतन्त्र इति स्वादृष्टपारतन्त्र्यादपि परादृष्टपारतन्त्र्य मध्यन्त हेयमिति भावः क्वचित् क्वचिदिति स्वार्थव्यापारेष्वित्यर्थः । परार्थव्यापारेषु जीवानां परादृष्टपार तन्त्र्येऽपि कचिद्भोजनादिरूपस्वार्थव्यापारेषु स्वादृष्टापारतन्त्रमप्यस्ति ; परमात्मनस्तु क्वचिदपि तन्नास्तीति भावः ॥ न च सिद्धान्तेऽवीनं दूषणं समानम् । सृष्ट्यादिव्यापारस्य जीवकर्मसापेक्षत्वस्वी कारादिति वाच्यम्; देवादिविषम्सृष्टौ तत्सापेक्ष-वेऽपि सामान्यसृष्स्तन्निरपेक्षत्वात् । भदृष्टयस्यापीश्वर निग्रहानु- ग्रहरूपेच्छाविशेषात्मकतया स्वेच्छा पारतन्त्रस्यैव सिद्धेश्व । अथवा परतन्त्रत्वं स्वीयेच्छानवीनपराधीन- व्यापारवत्त्वम् । तत् खादृष्टाघीनं जीवस्य जीवनयोनियलादौ कचित् कचित्, ईश्वरस्य तु दृष्टक- नियतप्रयलमात्त्रवत्त्वाङ्गीकारे सार्वत्रिकमेव दर्शितं पारतन्त्र्यमित्यर्थः । ननु प्रयत्नस्यापि सिद्धान्ते i रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 329 प्रयत्नस्य च ज्ञानादतिरेकं पराभिमतमनुरुध्यैतदुक्तमिति मन्तव्यम् । किच- सिद्धयसिद्धयोर्विरोधो नेत्येवं प्रलपतस्तव । विरोधसिद्ध्यसिद्धयोश्च तनिषेधो निषिध्यते ॥ ८२ सिद्धयसिद्धयो विरोधो मेति । " न बाधोऽस्योपजीव्यत्वात् प्रतिबन्धो न दुर्बलैः । सिद्धय- सिद्धयोर्विरोधो नो नासिद्धिरनिबन्धना ॥” इत्युदयन श्लोकः ( न्या. कु. ५. २ ) । अस्य ईश्वरानुमानस्य ईश्वरनास्नित्वतदकर्तृत्वतत्सशरीरत्वसाधकैरनुमानैर्बाघो न सम्भवति ; ईश्वरस्यासिद्धौ तेषामनुमानानामा- श्रयासिद्धिदूषितत्वेनाबाधकत्वात् । तत्सिद्धेश्व तदनुमानायत्ततयेश्वरानुमानेन धर्मिग्राहकेण तेषामेव बाधः । अत एव दुर्बलैस्तैर्नापि प्रतिरोधः । न हि भवति कठोरकण्ठीरवप्रतिभटः कुरङ्गशाब इति पूर्वार्घार्थः । सिद्धयसिद्धयोर्विरोधो नो इत्यस्यायमर्थः - यद्ययं कार्यत्व हेतुर्घटादौ शरीरादिमत्कर्तृकत्वव्याप्तो दृष्ट इति पक्षेऽप्युर्वी दूर्वाकुरादौ शरीरादिविशिष्टमेव कर्तारं साघयेत् । ततो नास्माकं कश्चिद्विरोधः । को हि प्रमाणसिद्धं नाङ्गीकुर्यात् ? यदि च दूर्वाङ्कुरादौ योम्यानुपलम्भनिराकृतत्वेन शरीरादिकं न साधयेत्, तर्हि मशरीरत्वा- दीनि न विरुन्ध्यात् । तेषां कार्यत्वहेतोश्च गोत्वाश्वत्ववन्मिथो विरोधासिद्धेरिति । नासिद्धिरनिबन्धनेति । अनुकूलप्रतिकूलसाहित्यराहित्य सहकृतेन भूयोदर्शनेन व्याप्तिसिद्धेः निर्हेतुका व्याप्यत्वासिद्धिर्नास्तीत्यर्थः। यद्वा ईश्वरे सिद्धे मानान्तरविरोधो न प्रवर्तते, असिद्धौ चाश्रयासिद्धया मानान्तरस्याप्रसरात् न तद्विरोध इति । प्रकृते चेयमेव व्याख्या सङ्गता । [ इत्येवविति] इत्येवं वदतो नैयायिकस्येत्यर्थः विरोध सिद्धयसिद्धयो। र ति ज्ञानविशेषरूपत्वात् कथं तद्वतो ज्ञानराहित्यमित्याशङ्कयाह ’ प्रयत्नस्येति । ननु बाधादेव शरीरादिमत्त्वं परित्यज्योपादानगोचरापरोक्षज्ञानचिकीर्षाकृतिमज्जन्यत्वमात्रं साध्यते; ज्ञानचिकीर्षयोर्बाघा भावादभिमत- स्वाच तदपरित्यागात् । यतो न कोऽपि दोषः । न च - तथापीश्वरो नाशरीरः, कर्तृत्वात् कुलालवदित्य- नुमानेनाशरीरस्वाभावस्य सिद्ध्या अभिमताशरीरत्वविरोध इति वाच्यम्। ईश्वरा शरीरत्वसिद्धयः सद्धयो- विशेषविरहात् । ईश्वराशरीरत्वस्व प्रमितत्वे हि न तन्निषेघसंभवः । प्रमितत्वे तु सुतरां तदसंभव:; प्रति- योगिज्ञानाभावादित्याशङ्कयाह सिद्धयसिद्धयोरिति । इत्थं हृदयनाचार्यैरुक्तम्, “न बाघोऽस्थोपजी य- त्वात् प्रतिबन्धो न दुर्बलैः । सिद्ध्यसिद्धयोर्विरोधो नो नासिद्धिरनिबन्धना ॥” इति । यस्यार्थो रङ्गरामा- नुजीये स्पष्टः । नासिद्धिरनिबन्धनेत्यस्य (?), ईश्वरनिष्ठाशरीरत्वस्य सिद्धो निषेधानुपपत्तिः, नसिद्धो प्रतियोगिज्ञानाभावात् सुतरां निषेधासंभव इति नेश्वराशरीरत्वविशेष इत्येव व्याख्या प्रक्कसङ्गता । विरोध- | स्वतो विषयप्रावण्ये शानत्वप्रसंग इति प्रागुंत दूषणं वस्तुतो नास्मान् प्रति युक्तम् । अस्माभिः प्रयत्नादेरपि ज्ञानपरिणामत्वस्वीकारादित्याह प्रयत्नस्य चेति । न च प्रत्यक्षत्वानुमिति- त्वादिविशेषापत्तिः; तत्तत्कारणाजन्यतया तदभावोपपत्तेः । एतदुक्तमिति । ज्ञानत्वप्रसंगवारणं कृतमित्यर्थः । जीवनयोनियत्नस्यापि प्रामाणिकत्वे ज्ञानपरिणामत्वमेव सिद्धान्ते स्यात् ॥ ननु यथा- इष्टोपसंहारे बाधादिति भवदुक्तमयुक्तम् ; एतदाशंका समाधानस्यास्माभिरेव कारिकातृतीय- पादेनोरिति उदयनशंकायामाह सिद्धीति । प्रलपतः - निरर्थकं वदतस्तत्राभिमतो यः तन्निषेधः - विरोधोद्भावननिषेधः, सः विरोधस्य सिद्धावसिद्धौ चाशक्य इति ब्रूम इत्यर्थः । संपूर्ण कारिकार्थः jsur - 42 330
4. ईश्वरपरिच्छेदः (विरोधोद्भावनरीतिः) C त्वत्सिद्धान्तस्वदुक्तियां हेस्वाभासेन वा पुनः । ज्ञानो व्याप्तिविरोधेन विशेषः प्रतिषिध्यते ॥ विरोध: सिद्धश्वेत्, निषेधो ऽनुपपन्नः । असिद्धश्चेत्, अत्यन्तासतो निषेधासम्भवात् विरोधनिषेधो न सम्भवतीत्यर्थः ॥ सुहृद्भावेन प्रश्न उत्तरमाह त्वत्सिद्धान्तेति विशेषः प्रतिषिध्यते इति कर्तृत्वस्य शरीरित्वव्याप्ततया तद्विरोधात् त्वत्सिद्धान्तादिप्रसिद्धाशरीरत्वादिरूपविशेषः प्रतिषिध्यते इत्यर्थः । सिद्धयसिद्धयोरिति । अयमर्थ: - ईश्वराशरीरत्व विरोधः प्रमितो न वा प्रमितत्वे निषेधायोगः, प्रमितत्वे प्रतियोगिज्ञानाभावान्निषेधानुपपत्तिरिति । इदञ्च सिद्धयसिद्धयोः विरोधो नेति वदतः प्रबिधुतरम् | यदि च - निषेधे भ्रमप्रमासाधारणं प्रतियोगिज्ञानमात्रमेवापेक्षितम् । वच्च प्रकृतधर्मिकतत्प्रकारक- आन्धिरूपं वा मन्यधर्मिकप्रमितिरूपं वा यथासंभवं भवति । ततश्च प्रकृते ईश्वराशरीरत्वे परसिद्धान्त- तदुक्तिभ्यां हेत्वाभासेन वा प्रमाणविरोधम्रान्तिसंभवात् तादृशम्रान्तिसिद्धः प्रमाणविरोध ईश्वराशरीरत्वे निषिध्यते । तत्र प्रमाणविरोधमात्रमेव प्रतियोगि । न त्वीश्वराशरीरत्वनिष्ठ प्रमाणविरोध: ; येन तदप्रसिद्ध्या निषेधानुपपत्तिः स्यात् । ईश्वराशरीरत्वं तु निषेषधर्मि । बतो न दोषः – इत्युच्येत —— उदेश्वरे मशरीरत्व- निषेधोऽप्युक्तरीत्योपपद्यत इत्याह त्वत्सिद्धान्तत्वदुक्तिस्यामिति। त्वद्गुरुवाक्य त्वद्वावयाभ्यामित्यर्थः । हेत्वाभासेनेति । ईश्वरोऽशारीरः जीवभिन्नत्वात् घटवदित्यनुमानेनेत्यर्थः । मयं हि हेतुर्जीवानामेव प्रकृष्टादृष्टशः लिनां विश्वामित्रादिन्यायेन कुरा दिकर्तृत्वसंभव मन्यमानान् प्रति नसिद्धतया हेत्वाभासः । ज्ञातः ईश्वरघर्मिकत्रान्सिप्रकारीभूत इत्यर्थः । इदसुपलक्षणम् ; घटादौ प्रमित इत्यपि बोध्यम् । व्याप्ति- विरोधेन = व्याप्तिनिष्ठत्वाभावनिरूपितत्वेन | कर्तृत्वादिनिष्ठया स्वाभावनिरूपितव्याप्त्येति यावत् स्वं विशेषः । विशेषः प्रतिषिद्धयत इति । नशरीरत्वरूपस्य भवदभिमतविशेषस्याभाव ईश्वरे साध्यत श्रीरंगरामानुजीये स्पष्टाः । तत यद्वेत्यादिकं न चतुर्थपादस्य द्वितीयरीत्या व्याख्यानम्, तस्यान मूलेऽनुक्तेः । कारिका हि पादैश्चतुर्भिः कार्यत्वहेतोः सकर्तृकत्वसाधकस्य बाधितत्व-सत्प्रतिपक्षितत्व- विरुद्धत्व व्याप्यत्वासिद्धिरूपदोषचतुष्टय राहित्यं क्रमेणाह । अन्तिमपादेनैव सव्यभिचारत्वपरिहारो- ऽपि । एतदर्थः अस्मदीये कुसुमाञ्जलिविस्तरेऽपि द्रष्टव्यः। तदन यद्वेत्यादिकं तृतीयपादस्य प्रकृतग्रन्थो- दाहृतस्य व्याख्यानान्तरम् । यद्यप्येवं व्याख्यानं उदयनकृतविवरणे व्याख्यानान्तरे वा न प्रतीयेत, अथापि संभवादेवमुक्तिः, ईश्वरः शरीरी कर्तृत्वादित्यनुमानदूषणमुदयनाभिमतमिति । अन्न संपूर्ण कारिका दूषणस्याकरणात् प्रकृतानुरूपं द्वितीयव्याख्यानं कृतं श्रीरङ्गरामानुजीये । प्रथमव्याख्यान- रीतिरेव, “विशेषविरोधस्तु” इत्युपरितनोदयनग्रन्थानुकूला । तृतीयपादमात्रस्यान प्रदर्शन हेतुश्वा- स्माभिरत्नावतारिकायां दर्शितः । अनतिमेदाच्च न द्वितीयव्याख्यान रीतेरवसरः । रत्नपेटिकायां “नासिद्धिरनिबन्धनेत्यस्य " इति पदं न स्यात् । अस्य कारिकातुयपादव्याच्या रूपत्वादर्शनात् । त्वत्सिद्धान्तेति । तध्यायिनां तर्कसिद्धान्तवाक्यतदीयोक्तिबलात् ज्ञानम्, तर्कप्रवर्तकस्य हेत्वा- भासमूलकं तज्ज्ञानम्। तथाच अशरीरिकर्तृत्वविरुद्धं कार्यत्वमिति वेदान्तिवाक्यं वा तज्जन्यं विरोध- ज्ञानं वा न यथार्थम्, कर्तरि अशरीरित्वाविषयकत्वादिति यदि, अशरीरिकर्तृकत्वरूपविशेषणासिद्धी तद्विरोधासिद्धेरिति वक्तुरुदयनस्याशयः, तर्हि कार्यत्वं पक्षधर्मताबलात् अशरीरिकर्तृकत्वसाधक- मिति स्वद्वाक्यं (उदयनवाक्यं) तज्जन्यज्ञानं वा न यथार्थ त्वदुक्तहेतोरिति अस्मदुकेरण्याशय इति । रत्नपेटिका रंगरामानुजीय मितं न्यायसिद्धाअनम् 1 331 तृणादिमर्मरी भावहेतुत्वादग्निमद्रिमम्’ इति कृत्वा पचवलात शीताजिनं हि कल्प्यते ॥८४ तृणादीति । यदि घटा विलक्षणस्याङ्करादः पक्षीकरणात् लोकदृष्टविलक्षणः शरीरानपेक्षनित्यज्ञानादिमान् कर्ता सिध्येत्, तदा हिममग्निमत् पद्मपलादिनमेरी भाव हतुत्वादित्यनुमानात् सिध्यन्ननमहानसा दिविलक्षण- इत्यर्थः । तथाच कर्तृत्वेन हेतुना कुल लादिदृष्टान्तेनैश्वरे मशरीरयामात्रस्य शरीरवत्प्रस्यैव वा सिद्धि- निष्पत्य हैवेति सिद्धम् । यत्तु प्राणबल,च्छरीरादिमत्त्वसिद्धौ तथैवाभ्युपगमसंभवान्नास्माकं विरोध इति, तन्न ; तथासति कर्मचश्यत्वेन जीवत्वापत्त्याऽभिमतासिद्धेः । यदपीश्वरे सिदे मानान्परविरोधो न प्रवर्तत इति तत्र मानान्तर विशेष इति किं विवक्षितम् ? मानान्तरेणेश्वर । सत्त्वसावनं वा, तत्म शरीरित्वादि- साधनं वा ! भाद्ये तादृशानुमानाप्रवृत्तिरिष्टेव । द्वितीये तु नानुपपत्तिः; ईश्वर सिद्धावपि तस्य शरीरित्वादि- साधक नुमानप्रवृत्त्यविधातात् । न हि कार्यत्वहेतुना अङ्कुर दिकर्तृनया सिद्ध्यन्नीश्वरोऽशरीरत्वेनैव सिद्ध्यति, कार्यत्वहेतोः सकर्तृकत्वमात्रसाधकत्वात् कर्तुरशरीरत्वसाधने तस्यासामर्थ्यात् । प्रत्युत शरीरादिमत्कर्तृकत्वव्याप्यताया एव सपक्षे दर्शनाव । नन्वीश्वरे कर्तृत्वेन शरीरादिमत्त्वानुमानं धर्मिमाइक नानवाधितम् । तथा हि सामान्यधर्मा- वच्छिन्ननिरूपि व्याप्यत्वेनैव गृहीतस्यापि लिङ्गस विशेषवावविषयपक्षधर्माबलान् बाधितेतरविशेषानु- मापकत्वं दृश्यते । यथा महानसीयवयभाववान् पर्वत इति बावज्ञानदशायां पर्वतं वह्निव्याप्यधूमवत्ता- ज्ञानात् महानसीयेतरवह्निमानित्यनुमतिर्भवति । ततश्च योग्यानुपलः ध्याऽङ्कुरादौ शरीरादिनत्कर्तृकत्वाभावे सिद्धे } कर्तृत्वव्याप्य कार्य हेतु नैव शरीरादिमनिकर्तृकत्वं सिद्ध्यतीत्यव माइ तृणादीति । मर्मरीभावः रूपादिपरावृत्तिविशेषः । हेतुत्वमिहाव्यवहिन पूर्ववृतित्वम् । तेन ममेरीभाव प्रति ममेरेव कारणत्वेऽपि न क्षतिः । अग्निमदिति । अभिमत्त्वमिह सामानाधिकरण्येन बोध्यम् । यन्न घटादौ रूपादिपरावृत्त्यव्यवहितपूर्वकाले तत्संयुक्तवस्त्वन्तरं दृष्टाः । इति कृत्वेति । इत्येवं विघपक्ष साध्यहेतु- कानुमानादित्यर्थः । पचवलादिति । हिमं शीतेतरवह्न्यभाववदिति विशेषवाघरूपात् पक्ष संबन्धबला- दित्यर्थः ॥ शीतानिनंहिकल्प्यत इति । शीताग्मिर्नानुमीयत इत्येतत् सर्वसंप्रतिपन्न मेत्यर्थ । मयं भावः - पर्वतादौ महानसीयष्यभाववत्ता निर्णय रूपविशेषवाघ सत्त्वेऽपि वहृत्वावच्छेदेन महान पीयत्ववतः - निश्वयदशायां महानसीयेतर हिमानित्यनुमितिनं जायते । एवं काञ्चनमयेतरवयमाश्वानिति विशेषबाध- सत्त्वेऽपि वहित्वावच्छेदेन काञ्चनमयेतरत्व निर्णयदशायां काञ्चनमयवह्निमानित्यनुमितिर्न जायते । भतो विशेषवाघ सहायेन बाधितेतरविधेयकानुमिटिस्थले तत्परिबन्धक निर्णयविरहोऽप्यपेक्षित एव । मत एव काञ्चनमयेतरवह्निबासहायेन वहेः काञ्चनमयत्वे लाघवमिति लाघवज्ञानसहायेन वा पर्वतादौ वहिसाधने काञ्चनमयत्वाभावद्वधित्वमुक्तं नैयायिकैः ततश्च यथा हिमं शीतेतरवय भाववदिति " 1 हिमेऽझिरनुपलभ्यमानोऽपि स्थिनः तृणादिशुष्कीभावाय कल्पते । तप्तायः पीतं तोयमयसः स्फुलिंगाधिक्यमूल विशीर्णतापरिहारेण मसृणतया परिणामाय यथा । 332
5. ईश्वरपरिच्छेदः (अशरीरत्वादिपरिशेषायोगः) उल व्यापकत्वेन दृष्टस्य पश्चसंबन्ध मात्रतः । अधिकांशग्रहे हेतुः पक्षधर्मोऽपि न क्षमः ॥ ८५ ॥ हिमपक्षीकरणबलादनुष्ण एव सिद्ध्येदित्यर्थः । पक्षसम्बन्धमात्रत’ इति । पक्ष सम्बन्धातिरिक्तांशप्रहे पक्षधर्मोऽपि हेतुनं भ्रम इत्यर्थः । ननु क्षित्याद्युपादानगोचरज्ञानादिमत्तामात्रेण ईश्वरसिद्धेः तज्ज्ञान- विशेष सत्त्वेऽपि जगति क्वचिदपि शीतवहेरदृष्टचरत्वेन वह्नित्वावच्छेदेन शीतेतरत्व निर्णय रूपबाधवशात् शीतवहमद्धिम मित्यनुमतिर्न जायते - तथैवाङ्कुरादिषु शरीरादिमत्कर्तृकत्वाभावनिर्णय रूपविशेषच घ सत्त्वेऽपि शरीरादिरहितकर्तुः कचिदप्यदृष्टचरत्वेन कर्तृत्वावच्छेदेन शरीरादिमत्त्वनिर्णय रूपबाघवशान शरीरादिमद्भिन्नकतृत्वानुमितिः संभवतीति । एतावता विशेषवाघादिसहकारवशात् व्यापकतावच्छेद करवेना गृहीतधर्मावच्छिन्न प्रकारकत्वमप्यनुमिते संभवतीति नैयायिकोक्तमभ्युपगम्य दूषणमुक्तम् ; अथ तदेव न संभवतीत्याह व्यापकत्वेनेति । अधिकांशग्रहे = व्यापकतावच्छेदकत्वेनागृहीतधर्मप्रकारेण साध्यानुमितौ पक्षधर्मो हेतुः न क्षमोऽपीत्यन्वयः । जयं भावः - महानसी यवयभाववान् पर्वत इति निश्वयदशायां यदा घूमादिना महानसीयेतर वहित्वावच्छिन्नप्रकारकानुमितिः, तदा महानसीय- वह्यभावविशिष्टघूमत्वावच्छिन्ने महानसी प्रेतरवद्दित्वावच्छिन्नव्या सिज्ञानादेव तादृशानुमितिर्जायत इति स्वीक्रियते; उक्तव्याप्तिज्ञानस्योक्तानुमितिजनकतायाः क्लृप्तत्वात् तदानीं तादृशव्याप्तिज्ञानस्य संभवाच । उक्तव्याप्तिज्ञानविरहदशायां वहित्वावच्छिन्नव्याप्तिज्ञानमात्रात् तादृशानुमितेर सम्प्रतिपन्नत्वेन तद्धेतुता करूपनस्थ गौरवप्रस्तत्वाद । एवं लाघवज्ञानवशादपि न व्यापकतावच्छेदकत्वेना गृही तपस्य साध्याशे प्रकारतया भानम् । परन्तु प्राचीननैियायिकोक्तरीत्या व्यापकतावच्छेदकत्वेना गृहीतधर्म. पुरस्कारेणैव रूध्वर्थविषयकत्वमनुमितेः स्वीक्रियते, “मनुमितिविषये लाघवस्यानुसारात्” इत्यनु गृहीतत्वात् । न तावता शरीरादिरहितः कर्ता नित्यज्ञानादिर्वा सिद्धचेत्; अप्रसिद्धत्वात् । लाघवज्ञानेन प्रसिद्धस्यैव भानाभ्युपगमात् । अप्रसिद्धार्थकल्पने गौरवस्यैव सत्त्वाच । अतो व्यापकतावच्छेदकत्वेना. गृहीतधर्मप्रकारकानुमितिजनकत्वं हेतो. क्वचिदपि नास्तीति । मत्रेदं बोध्यम् - लाघवज्ञानवशात् व्यापकतावच्छेदकत्वेना गृहीतधर्मस्य साध्यांशे प्रकारतया मानाभ्युपगमे कर्तृत्वावच्छेदेन शरीरादि मत्त्वनिर्णयस्य ज्ञानत्वाद्यवच्छेदेनानित्यत्व निर्णयस्य च बाधकस्य सत्त्वेन कर्तरि शरीरादिमद्भिन्नत्वस्य, ज्ञानादौ नित्यत्वस्य च मानासंभवादिति । नन्वङ्कुरादिषु कार्यत्वेन सकर्तृकत्वे सिद्धे योग्यानुपलब्ध्या शरीरादिमत्कर्तृकरवामावसिद्धौ शरीरादिमत्कर्तृकत्वाभाव सहित स कर्तृत्व हेतुकानुमानरूपपरिशेषानुमानेन शरीरादिमद्भिन्नकर्तृकत्वं सिद्ध्यतीत्याशङ्कते सिद्ध इति । पक्षसंबन्ध इति । सकतृकत्वस्येति शेषः । पारिशेष्यादिनेति । पारिशेष्यमिह कर्तृत्वस्य शरीरादिमत्कर्तृकत्वाभाववैशिष्ट्यम् । आदिनोपादान गोचरापरोक्षज्ञानचिकीर्षाकृतिम स्वरूपकर्तृत्वघटकज्ञानादिषु लाघवोपनीतनित्यत्वसङ्ग्रहः । बङ्करादिकर्ता शरीरादिमद्भिन्नः नित्यज्ञानवत्त्वात् यन्नैवम् सन्नैवम् यथा जीव इत्यनेनापि ह्यभिमतसिद्धिः । अधिकांशग्रह इति । कर्तरि शरीरादिमद्विन्नत्वग्रह इत्यर्थः । अङ्कुरादिषु शरीरादिमद्भिन कर्तृत्वा 1 मानत इति पदम् अधिकेत्यन प्रतियोगिसमर्पकत्वयाऽन्वेति । पक्षसंबन्ध मात्रातिरिक्तेत्यर्थः । ; ; रत्न पेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् / 333 सिद्धे तु पक्षसम्बन्धे पारिशेष्यादिना पुनः । अधिकांशग्रहम पारिशेष्यानिरूपणात् ||८६ दृष्टजातीय निश्शेषमङ्गे’ साध्यं न सिध्यति । अभङ्गे नाधिकं सिध्येत् न च सामान्यतः स्थितिः ।। परिशेषानुमानस्याप्यन्वयित्वे समा गतिः । केवलव्यतिरेकी तु परस्ताभिरसिभ्यते ॥ ८८ ॥ स्येन्द्रियलिङ्गापनन्यत्वेन नित्यतया शरीरानपेक्षत्वं साध्यते इत्याशङ्कयाह सिद्धे त्विति । पारिशेष्या- निरूपणादिति । इन्द्रियलिङ्गायजन्यत्वस्य, नित्यत्वस्य वा, मद्याप्यसिद्धेरिति भावः । दृष्टजातीयेति । स- साध्यं यादृशं दृष्टम्, तद्विलक्षणस्य पक्षे साधने ज्ञानचिकीर्षाकृतिमानपि न सिध्येत्’ । वादृशस्यैव साधने कर्तुः शरीर निरपेक्षनित्यज्ञानवत्त्वं न सिध्येदित्यर्थः । ननु नित्यत्वानित्यत्वौदासीन्येन ज्ञानादिमान् कर्ता सिध्यत्वित्याशङ्कय ज्ञानस्यानित्यत्वेन सिद्ध्यभावे [ज्ञानमेव न सिद्धयेत् ! ] अनुभूतिस्मृतिहेत्वजन्यत्वेन गुणदोषायजन्यत्वेन च भ्रमप्रमानुभूतिस्मृतिवैलक्षण्यप्रसङ्गात् निर्विशेषसामा न्याभावाचेत्यभिप्रयन् माइ न च सामान्यतः स्थितिरिति । ननु स्मृतिभ्रमहेत्व जन्यत्वा दिना प्रमात्वमनुभूतित्वश्च समयेते इत्याशङ्कय तस्य अन्वयित्वे पूर्वोक्तरीत्या सपक्षदृष्टसकलधर्मप्रातिप्रसङ्गात्, व्यतिरेकिणश्च दूषयिष्यमाणत्वात् नोभयथापि युज्यते इत्याह परिशेषानुमानस्येति । नुमितिः मङ्कुरादिकर्तरि शरीरादिमद्भिन्नत्वानुमितिर्वेति भावः । दूषयति नेति । पारिशेष्यानिरूप- णादिति । सकर्तृकत्वे शरीरादिमत्कर्तृकत्वाभाववैशिष्ट्य निश्चयासंभवादित्यर्थः । पुण्यातिशयशालिनः मरादिकर्तुरमादाथदृश्य शरीरादिमत्त्वसंभवात् योग्यानुपलब्धिविरहेण । हुरादिषु शरीरादिमत्कर्तृ कत्वाभावसिद्ध्यसंभवादिति भावः । इदमुपलक्षणम् पूर्वोक्तरीत्या लाघवज्ञानवशात् ज्ञानादिषु नित्यत्वमानं न संभवतीत्यपि बोध्यम् । एतावता हेत्वप्रसिद्धिरुक्ता । भथ साध्याप्रसिद्धिमाह- दृष्टजातीय निश्शेषभङ्ग इति । शरीरादिमत्त्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकमेदस्य साध्यतावच्छेदकपटक- स्वस्वीकार इत्यर्थः । साध्यं न सिद्ध्यतीति । साध्यं न प्रसिद्ध्यतीत्यर्थः । शरीरादिमत्त्वावच्छिन्न- प्रतियोगिताक मेदवत्कर्तृत्वं हि ववचिदपि न प्रसिद्धम् । उक्तदोषपरिहाराय तादृशमेदस्य साध्यता- वच्छेदक घटकत्व स्वीकारे अभिमतासिद्धिरित्याह अभङ्ग इति । अधिकं= कर्तरि शरीरादिमद्भिन्नत्वम् । नन्वनुमानेन कर्तरि शरीरादिमद्भिन्नत्वासिद्धावपि कार्यस्वहेतुना मङ्करादिषु सामान्यतस्स कर्तृकस्वमाल सिद्धौ बागमेन कर्तुरशरीरत्वं सिद्ध्यतीत्याशङ्कयाह न चेति । स्थितिरिति । कलेनुमितेरित्यर्थः । मयं माव: कार्यस्वहेतुना कर्ता सिध्यन् हि शरीरादिमानेव सिद्ध्येत्; घटादिषु सपक्षेषु तथैव व्याप्ति- सिद्धेः । ततश्च तदनुवादे नागमेनाशरीरत्वविधानमशक्यम्; उपजीव्यानुपानविरोधादिति ॥ प्रकारान्तरेण परिशेषानुमानं दूषयति परिशेषेत्यादिना । अयं भाग:- हेतु शरीरप्रविष्टः शरीरादिमत्कर्तृकत्वाभावः किंरूप: ? किमस्मदापात्मकशरीरादिमत्कर्तृकत्वाभावरूपः, उन शरीरादिमत्कर्तृकत्वसामान्याभावरूपः । 1 कर्तुरशरीरत्वं ज्ञानस्य नित्यत्वञ्च कार्किकेष्टम् । तत्रैकैकखण्डकतया कारिका व्याख्याता । तत्तद्व्यायोक्तार्थद्वयमपि संकलनीयम् ।334
6. ईश्वरपरिच्छेदः (साध्यघटककर्तृवांशशोधनम् ) किञ्च सकर्तृकमित्यन्न उपादानादि समस्त कारण विषयज्ञानादिमान् कर्तुतया विवक्षितः, कतिपय विषयज्ञानादिमान् वा, सामान्यतो वा । पूर्वक्ष व्याप्यसिद्धिः । न हि कुलालादयो घटादिहेतु- भूतमदृष्टेश्वरादिकं जानन्ति । उत्तरयोः पक्षयोरीश्वरासिद्धिः । यागाद्युपकरणमृदाद्युपादानवेदिभि- जीवैरेव सिद्धसाधनात् । एतेन द्रयणुकादिकर्तृत्वमपि जीवस्यैवादृष्टद्वारा घटते इति सिद्धम् । कर्तुतया विवक्षित इति । पूर्व कर्ता सिध्यन् अन्यत्र दृष्टसजातीयः विध्यति, उत दृष्ट. विलक्षणः इति विकल्प्य दूषिउ:, इदानीं कर्तृत्वमेव विकल्प्य दूषयतीति विवेकः । यागाद्युप करणेति । यागादेरप्यदृष्टद्वारा क्षित्याद्युपकरणत्वात्; मृदादेरपि क्षित्याद्युपादानत्वाच्चेति भावः । बाध इति । अकर्तृकत्वशरीराजन्यत्वयोव्यप्तेर्निरुपाधिकतयाऽधिकबलत्वमभिप्रेत्य बाध इत्युक्तमिति द्रष्टव्यम् । भन / ; साध्यमपि किमस्मदादिभिन्नकर्तृकत्वरूपम् उत शरीरादिमत्त्वावच्छिन्नप्रतियोगिताक मेदवत्कर्तृकरव- रूपम् । तत्रास्मदादिकर्तृकत्वाभावसहितसकर्तृकत्वेन हेतुना विश्वामित्रादिसृष्टि वस्तु विशेषदृष्टान्तेना- स्मदादिभिन्नकर्तृकत्वं यदि साध्यते– तदा सपक्षदृष्टव्याप्त्या शरीरादिमत्कर्तृकत्वमेव सिध्येदिति कार्य- स्वलिङ्गकानुमानतुल्यतैव । यदि पुनः शरीरादिमत्कर्तृकत्व सामान्याभावसहितस कर्तृकत्व हेतुना केवल व्यतिरेकिणा अस्मदादिभिन्नकर्तृकवं शरीरादिमत्त्वावच्छिन्न प्रतियोगिता कभेद वत्कर्तृकत्वं वा साध्यते- तदा वन्निरसनमग्रे भविष्यतीति ॥ प्रकारान्तरेण दूषणमाह किश्चेति । सकर्तृकमित्यादि । अयमर्थः ; 1 किं स्वनिरूपित कारणताश्रययावद्विषयकज्ञानादिमज्जन्यत्वं साध्यतया विवक्षितम् ; उत स्वनिरूपितकारणता- श्रयविषयक ज्ञानादिमज्जन्यत्वम्, माहोखित ज्ञानादिमज्जन्यत्वमात्रमिति । पूर्वत्र व्याप्त्यसिद्धिरिति । प्रथमकल्पे व्याप्तिज्ञानासंभव इत्यर्थः । जयं भावः - खनिरूपित कारणताश्रययावद्विषयकज्ञानादिमज्ज- न्यत्वं यज्ञ ववचन प्रसिद्धं न वा ; माधे तदाववति घटादौ कार्यस्वहेतोः विद्यमानत्वात् व्यभिचारः । द्वितीये साध्याप्रसिद्धिः । उभयथाऽपि न व्याप्तिज्ञानसंभव इति । व्याप्त्यसिद्धिरित्यनेनोक्तदोष एव विवक्षितः । ईश्वरासिद्धिरिति । जीवविलक्षण सिद्धिरित्यर्थः । जीवैरेव सिद्धसाधनादिति । जीवान् श्रादायानुमानपर्यवसानादित्यर्थ । यद्यप्युपादानगोचरापरोक्षज्ञानस्यैव कर्तृग्वोपयोगितया भस्मदादिषु तदसंभवात्, नाहङ्कुरादिकं करोमीत्यादिप्रत्यक्षाबाबाच नास्मदादिष्वङ्कुरादिकर्तृत्वाभ्युपगमसंभवः ; तथापि विश्वामित्रन्यायेन प्रकृष्टादृष्टशालिनि जीव एव तदभ्युपगमसंभव इत्यभिप्रायः । अनुगृहीतं हि श्रीमदधिकरण सारावश्याम्, “इत्युन्नीतौ लघुस्यादनुमितिवशतः कर्मनैश्वर्ययुक्ते विश्वामित्रादिनीत्या स्फुरति विभुमिहासूत्र यच्छास्त्रवेद्यम्” इति । एतेनेति । जीवानामेव क्षित्यङ्कुरादिकर्तृत्वसंभवोपपादने ने त्यर्थः । अदृष्टद्वारेति । प्रकृष्टादृष्टरूपविशेषकारणाधीनमित्यर्थः । तेनादृष्टद्वारककर्तृ जन्यत्वस्यैव द्व्य णुकादौ साध्यत्वेऽपि न क्षतिः घटादौ कुलालादिजन्यत्वं तादृशमेवेति तदेव साघनीयमिति हि परैरुच्यते । घटत इति : उपादानभूतपरमाणुगोचरा परोक्षज्ञानादेरपि प्रकृष्टादृष्टविशेन संवादिति भावः बाध इति । भकुरादिकं कर्तृजन्यत्वाभाववत् शरीराजन्यत्वादित्यनुमानेन निरुपाधिकतया बलवता बाघ 1 रत्नपेटिका रंगरागनुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम 1 ! 335 शरीराजन्यत्वेन च कार्यत्वहेतोर्बाधिः सोपाचिकत्वं वा दुष्परिहरम्। न च व्यर्थ विशेषणम् ; असिद्धिपरिहारेण तस्य सार्थकत्वात् । न च हेतुविशेषणं सर्वसनैकान्त्यपरिहारायेति मान- पाठोऽयम् ॥ व्यर्थविशेषणं तहिं सर्वनादृपणं स्यादिति चेन्न यत्किञ्चिदोष परिहारानुपयुक्तत्वस्य 1 वैयर्थ्ये ऽनुरूपत्वात् । तथाच प्रकृतानुपयोगिनस्तस्यार्थान्तरास्यनिग्रहस्थानं वाऽस्तु । न च विप्रतिपन्नं प्रत्याह सोपाधिकत्वं वेति । कार्यत्वहेतोः शरीरजन्यत्वेन सोपाधिकत्वम् ; अतः शरीराजन्यस्वलक्षणेनोपाधिव्यविरेकेण सत्प्रतिपक्षत्वमित्यर्थः ॥ न च व्यर्थमिति । अजन्यत्वमात्रस्यैव मकर्तृकत्वव्याप्ततया शरीरेति विशेषणं व्यर्थमित्यर्थः । वैगर्थ्येऽनुरूपत्वादिति । तस्यैव व्यर्थत्वरूपत्वादि- इत्यर्थः । ननु कार्यत्वहेतोरपि निरुपधिकतया कथमस्य बलवत्वमित्यत माह सोपाधिकत्वं वेति । सोपाधिकत्वं चेत्यर्थः । शरीरजन्यत्वेनेति शेषः । शरीराजन्गावेनेत्यस्यानुङ्गो वा । क्षित्यङ्कुरादेः पक्षस्य शरीराजन्यत्वप्रयुक्तं सोपाधिकत्वमित्यर्थः । साध्यव्यापकत्वे सति पक्षावृत्तित्वरूपोपाधित्वे साध्य. व्यापकत्वमित्र पक्षावृत्तित्वमपि हि प्रयोजकम् —— उधित्वम्य तत्सत्ताधीनसताकत्वात् । तत्र पूर्व कार्यश्वस्थ शरीरादिविशिष्टकजन्यत्वव्याप्यत्वोक्त्यैवार्थात् कर्तृजन्यत्वशरीरजन्यत्वयोः समनैयत्यलामात् तदनुक्तिः । दुष्परिहरमिति । उपाधी साध्यव्यापकत्व निर्णयानुपगमेऽपि कर्तृजन्यत्वाभावसाधकानु मानस्य प्राबल्यानुपगमेऽपि च सन्दिग्घोपाधित्वं सत्प्रतिपक्षत्वं च दुर्निवारमिति हृदयम् । अनुकूल तर्कविरहे सन्दिग्भोगघेरपि दूषकत्वं नैयायिकैरेवोद्घोषितम् । व्यर्थे विशेषणमिति । जजन्यत्वस्यैव कर्तृजन्यत्वाभावव्याप्यत्वसत्त्वात् जन्यतायां निरू: पेतत्व संबन्धेन शरीररूपविशेषणं व्यर्थमित्यर्थः । असिद्धि- परिहारेणेति । क्षित्यङ्कुगदेरजन्यत्वासंभवेन प्रसिक्ताया असद्वेजन्यत्वे शरीरविशेषणेन वारणादिति भावः । नतु हेतुघटक विशेषणानामनेकान्त्यपरिहारकन्यैव सार्थक्यमिति नियमादसिद्धिवारकस्याप्युक्त विशेषणस्य न सार्थक्यसंभव इत्याशङ्कय तादृशनियमो नियुक्तित्वादनादरणीय इत्याह न चेति । हेतु विशेषणं सर्वमनेकान्त्यपरिहारा येत्ययमर्थो न च मन्त्रगठ इत्यन्वयः । मन्त्रपाठो हि युक्तिविचारमन्तरेणोपदेश- मात्रादादरणीय: ; अयमर्थो नैव तथाभूत इत्यर्थः । वहति । व्यभिचारावारक्रम्यापि व्यर्थत्वाभाव इत्यर्थः । सर्वत्रेति । पर्वतो वह्निमान् नीलधूमवत्त्वादित्यादावपीत्यर्थः । मत्र किं व्यभिचारावारक- स्वापि वैयर्थ्याभावे व्यर्थपदार्थावच्छेदकवैयथ्यस्यैव दुर्निरूपतया व्यर्थविशेषणस्य दूषणत्वाभिधानं कापि नोपपद्यत इत्यभिप्रायः, माहोस्त्रित् व्याप्त्यनुपयुक्तविशेषणघटितधर्मावच्छेदेनापि व्याप्तिसत्त्वे व्यर्थ- विशेषणस्य व्याप्यत्वासिद्धिसंपादकत्वासंभवात् दूषकताबीज विरहेण दोषत्वासंभव इत्यभिप्राय इति विकल्प्य क्रमेणोत्तरमाह यत्किञ्चिदिति । वैयध्यै वपथैपदवाच्यत्वे अनुरूपत्वात् = मबच्छेद- 1 यत्किञ्चिदोषपरिहारार्थमप्रयुक्तत्वं व्यर्थत्वसाधकम् । अन्नासिद्धिपरिहारार्थे प्रयोगान्न व्यर्थता । नीलधूमादित्यत्र तदर्थ प्रयोगाभावात् व्यर्थतेत्यर्थः । ननु धूमः श्वेत एवेति भ्रान्त्या पक्षवृत्तेर्नीलस्या- धूमत्वभ्रान्तिवारणाय नीलपदप्रयोगसंभवात् तत्रापि न व्यर्थविशेषणतेति चेन्न - असिद्धिभ्रान्तावपि वस्तुतो ऽसिद्ध्यभावात् । भ्रान्तिवारणादपि सार्थत्वे व्यर्थत्वं कथमिति चेत् — व्यर्थस्थले हेत्वाभाखरूपदूषणमेव वक्तव्यमिति किम् ? निग्रहस्थानस्यापि सुवचत्त्रादित्याह तथा चेति । भ्र 336 3. ईश्वरपरिच्छेदः (केवलस्येव विशिष्टस्यापि व्याप्यत्वम् ) विशिष्टस्य व्याप्त्यभावात् एकामसिद्धिं परिहरतो द्वितीयापत्तिरिति वाच्यम् तस्य तदभावासिद्धेः । त्यर्थः । तस्येति । व्यर्थविशेषणस्येत्यर्थः । अर्थान्तराख्येति । प्रकृतानुपयुक्तोक्तिर्थान्तरम् । एका मसिद्धिमिति । अङ्कुरादिकमकर्तृकमजन्यत्वादित्युक्ते स्वरूपासिद्धि: । तत्परिहाराय शरीर- पददाने व्याप्तिग्रहानुपयुक्त विशेषणवत्त्वेन व्यर्थविशेषणतया व्याप्यत्वासिद्धि: । यथा पर्वतो वह्निमान् नीलधूमवत्त्वादिति प्रयोगे नीलधूमत्वावच्छेदेन व्याप्तेरभावात् नीलधूमो व्याप्यत्वासिद्धः, एवं शरीराजन्य- त्वत्वावच्छेदेन व्याप्तेरभावाच्छरीराजन्यत्वं व्याप्यत्वासिद्धमियर्थः । तस्य तदभावासिद्धेरिति । कश्वात् । अतो न वैयर्थ्यस्य दुर्वचतेति भावः । अनेन यत्किञ्चिद्दोषपरिहारोपयुक्ततः न्तिमन्वरेण तादृशविशेषणनिवेशासंभवादशक्तिविशेषोत्थापक नया व्यर्थविशेषणस्य दूषकत्वमिति फलितम् । सुरूयं दूषकताबीजमाह तथा चेति । वैयर्थ्यस्योक्तरूपत्वे चेत्यर्थः । तस्येति । विशेषणस्येत्यर्थः । वचनमिति शेषः । अर्थान्तराख्यनिग्रहस्थानमिति । ‘प्रकृतानुपयुक्तवचनमर्थान्तरम्” इति तल्लक्षणादिति भावः । मशक्तिविशेषकल्पकतया प्रथमोपस्थितत्वात् उद्भटत्वा वेदमेव मुख्यं दूषकताबीजमिति वाकाराभिप्रायः । विशिष्टस्य व्याप्त्यभावादिति । शरीररूपविशेषणघटितस्य शरीरजन्यत्वाभावत्वस्य व्याप्यतानवच्छेद- कत्वादित्यर्थः । जन्यत्वभावत्वापेक्षया शरीरजन्यत्वाभावत्वस्य गुरुत्वात् संभवति लघोरवच्छेदकत्वे गुरौ तदसंभवादिति भावः । एकामसिद्धि परिहरत इति । जन्यत्वाभावस्य हेतुत्वे स्वरूपासिद्धिः स्वादिति तत्परिहाराय शरीररूपविशेषणं निवेशयत इत्यर्थः । द्वितीयापत्तिरिति । द्वितीयाया असिद्धे- व्र्याप्यत्वासिद्धिरूपाया आपत्तिरित्यर्थः । भयं भावः - पर्वतो वह्निमान् प्रमेयादित्यादौ हेतुतावच्छेद- कीभूतप्रमेयत्वाश्रयधूमादौ व्याप्तिसत्त्वात् तदवच्छिन्नस्य सद्धेतुत्ववारणाय व्याप्यतायां हेतुतावच्छेदका वच्छिन्नत्वावगाहिज्ञानमेवानुमितिहेतुरिति वक्तव्यम् । धुपो वह्निव्याप्य इति ज्ञाने व्याप्यतायां घूमत्वस्य धर्मिपारतन्त्र्येणावच्छिन्नत्वसंबन्धेन प्रकारतया भानात् तदुपपत्तिः । ततश्च प्रमेयत्वस्यातिप्रसक्तस्व व्याप्यतावच्छेदकत्वासंभवान्न तद्धविच्छिन्नस्य सद्धेतुत्वम् एवं वह्निनान् नीलधूमादित्यादावपि घूमत्वा- पेक्षया गुरुतया नीलधूमत्वस्य व्याप्यतावच्छेदकत्व संभवात् तत्रापि न सद्धेतुत्वम् । तत्र च व्याप्य वायां हेतुतावच्छेदकावच्छिन्नत्वज्ञानस्य, अवच्छिन्नत्व संबन्धेन हेतुतावच्छेदकत्रद्भिन्नत्वज्ञानस्यैव वोक व्याप्तिज्ञानविरोधितया तद्विषयस्य व्याप्यत्वासिद्धिदोषत्वम् । इत्थं च शरीरजन्यत्वाभावत्वस्यापि गुरुच्या व्याप्यतावच्छेदकतया व्याप्यत्वासिद्धेरावश्यकतेति । तस्य तदभावासिद्धेरिति । शरीरजन्यत्वा- मावत्वस्य व्याप्यता च्छेदकत्वाभावासिद्धे रेत्यर्थः । मयं भावः — गुरुधर्ममावस्यावच्छेदकत्वानुपगमे पर्वओो वह्निमान् धूमप्रागभावादित्यादेः सद्धेतुस्वानुपपत्तिः; घूमत्वापेक्षया घूमप्रागभावत्वस्य गुरुवया व्याप्यतान- वच्छेदकत्वात् । तस्य सद्धेतुत्वं हि भवद्भिरेवाभिहितम् । अतः स्वसमानाधिकरणव्याप्यतावच्छेदकधर्मा- न्तराघटतस्यैव व्याप्यतावच्छेदकत्वमित्याश्रयणीयम् । इत्थञ्च धूमत्वस्य धूमप्रागभावत्वसमानाधिकरणत्व- विरहान दोष: । नीलघूमत्वादेस्तु स्वसमानाधिकरणादृशघूमत्वघटिततया न व्याप्यतावच्छेदकत्वम् । ततश्ध जन्यत्वसामान्याभावापेक्षया शरीरजन्यत्वाभावस्य विशेषाभावरूपत्वेनातिरिक्ततया धूमप्रागभावा- रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम्

337 यह शरीराजन्यत्वम्, तब सर्वनाजन्यत्वमानमप्यस्तीति तस्य व्याप्तौ अस्यापि व्याप्तिदुर्निवारैव । शरीराजन्यत्वत्वावच्छेदेन व्याप्त्यभावासिद्धेरित्यर्थः । तदेवोपपादयति यत्र शरीराजन्यत्वमिति । सर्वत्रेत्येतत् प्रायिकं द्रष्टव्यम् । अयमर्थः शरीर जन्यत्वाभावजन्यत्वाभावयोर्विशिष्टा विशिष्टप्रतियोगि- मेदभिन्नयोः सामानाधिकरण्येऽपि शरीरजंन्यत्वाभावत्व केवलजन्यत्वाभावत्वयोर्गुरुलघुधर्मभूतव्याप्यतावच्छेद- कयोरेकला समावेशेन नीलधूमादिवद्वयाप्यत्वासिद्ध्यभावात् । तत्र हि नीलधूमत्वधूमत्वयोर्गुरुलघुधर्मयोः स्ववत् शरीरजन्यत्वाभावस्वस्य व्याप्यतावच्छेदकरवोपपत्तिः । यद्यपि विशेषाभावकूटातिरिकसामान्या- मावानुपगमपक्षे सामान्याभावत्वविशेषाभावत्वयोरसामानाधिकरण्यं संभवति, एवं सिद्धान्ते भावान्तरस्यैवा. मा वत्वादधिकरणविशेष वृतविशेषस्यैकस्यैव विशेषाभावरूपत्वसामान्याभावरूपत्वयोरसंभवात् तयोः सामानाधिकरण्योपपत्तिः- तथापि विशेषाभावत्वस्य सामान्याभाक्त्वाष टितत्वान दोषः – तदूषट कयोः सामान्यधर्मावच्छिन्न प्रतियोगित्व विशेषधर्मावच्छिन्न प्रतियोगित्वयोर्भेदात् । न हि स्वसमानाधिकरणे लघो व्यापकतावच्छेदकत्वसंभवे गुरोस्तदवच्छेदकत्वं नास्तीत्येव नियमस्सुवच: तथा सति पृथिवीत्वव न् घ्राणमाद्यगुणात् भूतपदवाच्यो ब ‘हरिन्द्रियमाद्यविशेषगुणादित्यादावप्यवच्छेदकत्वाभावप्रसङ्गात्, गन्धस्वशब्दत्वादेलघोः स्वसमानाधिकरणस्यावच्छेदकत्व संभवात् । ; ननु जन्यत्वत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावत्वंस्य शरीरजन्यत्वाभावत्यभटकत्वासंभवेऽपि जन्यत्व- निष्ठप्रतियोगिताका भावत्वस्य तद्घटकत्व सुपपद्यत एव ; शरीरजन्यत्वस्वावच्छिन्नप्रतियोगितायां जन्यत्व- निष्ठत्वानपायात् । ततश्व खसमानाधिकरणव्याप्यतावच्छेदकता दृशमन्दिरषटित्वान्न शरीराजन स्वस्वस्य व्याप्यतावच्छेदकत्वसंभव इत्याशङ्कायां जन्यत्वनिष्ठप्रतियोगिताका भावत्वेन व्याप्यत्वाभ्युपगमे शरीर जन्य- स्वस्वरूप व्याप्यतावच्छेदकस्वं दुर्निवारमित्याह यत्रेति । अजन्यत्वमात्रमिति । जन्यत्वनिष्ठप्रतियोगिताका- भावमात्रमित्यर्थः । जन्यत्वत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकामा वासत्त्वेऽप्येतावतो न हानिरिति मात्र पदाभिप्रायः । अपिना इन्द्रियाजन्यत्वस्य दृष्टान्नार्थे सङ्ग्रहः । यदि भजन्यत्वशब्देन जन्यत्वस्वावच्छिन्न प्रतियोगिता कामाव एव बोध्येत्, ‘नञोऽन्वयितावच्छेदकावच्छिन्न प्रतियोगिता कामावबोध्यकस्वव्युत्पतेः न हि नीलश्ट ति श्वेत- पटाभावाभिप्रायेण, इह पटो नेति व्यवहार उपपद्यते ; तथापीहाजन्यत्वशब्देन जन्यस्वत्वावच्छिन्न पति- योगिताकाभावबोघने शरीराजन्यत्वव्यापकत्वोक्तिविरोधः शरीराजन्येऽङ्कुरादौ तदभावात् । न चहुरादेः शरीराजन्यत्वं नास्तीत्यभिप्राय इति शङ्कयम् ; तथा सति बहुयदौ शरीराजन्यत्वेन कर्तृजन्यत्वाभाव साधनाभिघानायोगात् । यतो लक्षणया नजो जन्यत्वनिष्ठप्रतियोगिताकाभावपरत्वम् ; जन्यत्वपदं तात्पर्य- ग्राहकम्। नञः प्रतियोगितानिरूपकाभाव एव वा लक्षणा । प्रतियोगितयामाधेयता संबन्धेन जन्यत्वान्वय इति रीत्या कथञ्चिज्जन्यत्वनिष्ठप्रतियोगिताका मावबोधकत्वमाश्रयणीयम् । तस्य व्याप्ताविति । जन्यस्य निष्ठप्रतियोगिताकाभावत्वस्य कर्तृजन्यत्वाभावव्याप्यतावच्छेदकत्व इत्यर्थः । अस्यापीति । शरीराजन्यत्व- स्वस्यापीत्यर्थः । व्याप्तिरिति । व्याप्यतावच्छेदकत्वमित्यर्थः । दुर्निवारैवेति । तद्व्याप्यतावच्छेदक – वच्छिन्ननिरूपितव्याप्यतावच्छेदकस्य द्व्यप्यतावच्छेदकत्वनियमादिति भावः । व्याप्तावित्यनेन jbur - 43 338 3. ईश्वरपरिच्छेदः (विशिष्टेऽपि व्याप्तेरावश्यकत्वम् ) 1 अन्यथा कलमाङ्कुरात् कलमबीजानुमानमुच्छिद्येत । बीजव्यतिरेकमात्रेण कलमाङ्कुरस्यापि व्यतिरेक सिद्धेर्व्यतिरेकव्याप्तौ व्यर्थविशेषणत्वात् ॥ बीजमन्तरेणापि केचिदकुरा जायन्ते इति चेत् — कलमबीजमपि नानुमीयेत; तदन्तरेणापि तदुपपत्तेः । एवं मैत्रीतनयस्य श्यामत्वे समावेशोऽस्ति, नात्रेति भावः । कलमबीजानुमानमिति । अयं कलमबीजवान् कलमाङ्कुरवत्त्वादित्यनुमाने व्यतिरे व्याप्तौ यत्र बीजाभावस्तत्र कलमाङ्कुराभाव इत्येव व्याप्तेः सम्भवेन कलमपदवैयर्थ्यमित्यर्थः । स्वव्याघातमजानानश्चोदयति बीजमन्तरेणापीति । केचिदडुरा इति - कलमाङ्कुरा इत्यर्थः, कलमाङ्कुरस्यैव प्रस्तुतत्वात् । तदन्तरेणापीति । तस्माद्बीजमन्तरेणाङ्कुरोत्पत्तिर्नास्तीति भावः । स्वव्या- वस्तुगत्या व्याप्तिर्नास्तीति गम्यते । जन्यत्वप्रतियोगिकभावस्य हि घटादिसाधारण्याच्छरीरा जन्यत्वव्याप्यत्वं न सभवति । मन शरीराजन्यत्वशरीरे प्रतियोगितायास्संसर्गविषयैव प्रविष्टतया जन्यत्वप्रतियोगि काभावत्वे च प्रतियोगितायाः प्रकारविधया प्रविष्टतया तत्संसर्गतया माघे यत्व- निवेशावश्यम्भावात् शरीराजन्यत्वत्वस्य जन्यत्वप्रतियोगि काभावत्वघटितत्वं न संभवतीत्यपि बोद्- ध्यम् । अन्यथेति । खसमानाधिकरणव्याप्यतावच्छेदकषमन्विरघटितत्वविरहेऽपि गौरवमात्रेण व्याप्यतावच्छेदकत्वानुपगम इत्यर्थः । कळमवीजानुमानमिति । व्यतिरेकव्याप्येत्यादि । उच्छिद्येतेति । यत्र बीजसामान्याभाव:, तत्न कळमाङ्कुराभाव इति व्याप्तिसत्त्वेन बीजाभावस्वस्य घो व्याप्यतावच्छेदकत्वसंभवात् कळमबीजाभावत्वस्य व्याप्यतावच्छेदकत्वासंभवादिति भावः । व्यतिरेक- व्याप्तिशरीरे हि साध्याभावत्वावच्छिन्नव्याप्यतैव प्रविष्टा; अन्यथा वह्न्यभाववान् धूमाभावादित्यादेः सद्धेतुत्वप्रसङ्गात् व्यभावाभावस्य वह्निरूपस्य तद्व्यक्तित्वादिना हेत्वभावव्याप्यत्वात् । व्यतिरेक व्याप्तौ व्यर्थविशेषणत्वादिति । व्यतिरेकव्याप्त्यनुपयुक्तविशेषणघटितत्वादित्यर्थः । अन्वयव्याप्तौ बीजे कळप विशेषणमभिमतविशेषसिद्ध्यर्थम्, अङ्कुरे कळमविशेषणं व्यभिचारवारणार्थमिति भावः । अथवा व्याप्यवृत्तित्र्यतिरे किसाद्ध्यकस्थले व्यतिरेकव्याप्त्यभावेऽन्वयव्यातिरपि नास्त्येवेति कैश्विन्नैयायिकैरभि- धीयते । स्पष्टमिदमुपाधिवाददीधित्यादौ । तेषामयमाशयः – तः दृशस्थले व्याप्तिद्वयज्ञानमेवानुमित्याधु- पयोगि । न त्वेकैकव्याप्तिज्ञानमिति । सत्पक्षे च कळपाङ्कुरे कळमबीजनिरूपितान्वयव्याप्तिमात्रं नोप- योगीति तदभिप्रायक मेवेदम् बीजमन्तरेणापि केचिदकुरा जायन्त इति चेदिति । जयं भावः- नाकुत्खेन बीजत्वेन च सामान्यकार्यकारणभाव:; उक्त व्यभिचारात् । किन्तु कळमाङ्करत्वादिना कळमबीजत्वादिना च विशिष्यैव । ततश्च कारणतावच्छेदकावच्छिन्नाभावस्यैव कार्यतावच्छेदका - वच्छिन्नाभावव्याप्यत्वनियमात् कलमात वच्छिन्नं प्रति वा कलमाङ्क कङ्कुरत्वावच्छिन्न प्रति " या बीजत्वस्य कारणतावच्छेदकत्वविरहेण तदवच्छिन्नाभावस्य न व्याप्यत्वमावश्यकमिति तत्र व्यभि. चारशङ्का स्यात् । अतस्तद्व्यावर्तनाय कळमविशेषणम् । तथा सति कळमबीजत्वस्य कलमावावच्छिन्न- कारणतावच्छेदकतया तदवच्छिन्नाभावस्यो ककार्याभावव्याप्यत्वनियमस्य सर्वसंप्रतिपन्नत्वात् । अन्यथा अकारणकार्योत्पत्तिप्रसङ्ग इति तर्कबलाच न व्यभिचारशङ्का स्यात् । अतः कलमविशेषणं व्यतिरेक- व्याप्त्यावपि सार्थकमेवेति । दूषयति कलमबीजमपीति । नानुमीयेतेति । व्यः हरेकव्याप्त्येत्यादि ।

रत्नपेटिकारं गरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाखनम् 1 ; 1 339 शाकाद्याहारपरिणामश्च नोपाधिः स्यात्; आहारपरिणामव्यतिरेकमात्रेण श्यामत्वव्यतिरेकात् शाकादीति विशेषण वैयर्थ्यात् ॥ तन्निवृत्तावपि तमालेन्द्रनीलश्यामत्वं दृश्यते इति चेत्र । विशिष्टस्यापि तत्र व्यतिरेकात् । न च शरीरश्यामत्वस्यैव तत् प्रयोजकम् स्थावरायो- घातमजानान: शाकपद सार्थक्यं चोदयति तनिवृत्तावपीति । विशिष्टस्यापीति । शाकादिविशेषण. विशिष्टस्यापीति भावः । विशिष्टव्यभिचारपरिहारमाशङ्कय परिहरति न च शरीरेति । स्थावरायो - तदन्तरेणापीति । कळमबीजमन्तरेणापीत्यर्थः । तदुपपत्तेरिति कळमाङ्कुरोपपतिज्ञानादित्यर्थः । अयं भावः — बीजमन्तरेणापि केषाञ्चिदङ्कराणामुत्पत्तौ ज्ञातायां तद्वदेव कळमबीजमन्तरेणापि कळमाङ्कुरोत्पत्ति - संभवशङ्कायां कार्यकारणभावग्रहस्थैवासंभवेनोक्तरीत्या कळमविशेषण साफल्यायोगात् व्यर्थविशेषणघटितस्य व्याप्यत्वानुपगमे व्यतिरेकव्याप्त्या कळमाङ्कुरेण कळमबीजानुमानं न संभवतीति । यदि चोक्तव्यभिचार- शक्कायां सत्यामपि, यदि कलमाङ्कुरे कळमवीजत्वं न स्यात्, तदा कळमाहुरार्थ नियमेन कळमबीजो- पादानं न स्यादित्यादितकंरूपोत्तेजकबलेन कारणत्वग्रहसंभव इत्यालोच्यते - तदापि न कळमविशेषणस्य व्याप्तिग्रहोपयोगित्वम्, तदभावेऽपि व्याप्तिग्रहोपपत्तेः । तथाहि - यदि बीजसामान्याभावेऽपि कळमाङ्कुरो- त्पत्तिः स्यात्, तदा कलमबीजाभावेऽपि तदुत्पत्तिः स्यादिति तर्कबलेन बीजसामान्याभावेऽपि कळमाङ्कुरा भावव्याप्यत्वं सुग्रहमेव - बीजसामान्याभाववदुत्पत्तिकत्वे कळमबीजाभाववदुत्पत्तिकव्याप्यत्वं कळमाङ्कुरे कळमबीजाभाववदुत्पत्तिकत्वस्यानिष्टत्वं च सर्वसंप्रतिपन्नमिति । शाकाद्याहारपरिणाम इति । तादृशाहार- जन्यत्वमित्यर्थः । नोपाधिस्थादिति । व्यतिरेकव्याप्तिघटितोपाधिर्न स्यादित्यर्थः । अयं भाव:- इतरेषु सर्वेषु मैत्रीतनयेषु श्यामेषु सत्सु गर्भस्थे शिशौ मैत्रीतनयत्वेन हेतुना श्यामस्वे साध्ये शाकाया- हारजन्यत्वमुपाधिरिति सर्वसंप्रतिपन्नम् । इदञ्चेतरेषां सर्वेषां मैत्रीतनयानां शाकायाहारजन्यत्वस्य गर्भस्थे तदभावस्य च निश्वयदशायामुपपद्यत एव । ततश्च यज्ञ साध्यं तत्त्रोपाधिरित्यन्वयव्याप्त्येव यत्रोपाध्य- भाव:, तत्र साध्याभाव इति व्यतिरेकव्याप्त्याप्युपाधित्वमविवादम् । तत्रोपाध्यभावत्वावच्छिन्नव्याप्यव निवेश्या । अन्यथा धूमाभाववान् मयोगोळकत्वादित्यादौ वयभावस्योपाधित्वापतिः, वहुचमावाभावस्य वस्तद्व्यक्तित्वादिना साध्याभावव्याप्यत्वसत्त्वात् । तथाच यन्नाहारजन्यत्वाभावः तत्र श्यामस्वाभाव इति व्याप्तिसत्त्वादाहारजन्यत्वाभावस्वस्य लघोर्व्याप्यतावच्छेदकत्वसंभवात् शकाद्याहारजन्यत्वाभावत्वस्व गुरोरवच्छेदकत्वासंभवेन शक्यबाहारजन्यत्वस्य नोकोपाधित्वसंभव इति । शाकादीति विशेषणेति । बाहारे शाकाव्यात्मकत्वविशेषेणेत्यर्थः । उक्तविशेषव्यावर्तनीयस्य भ्रान्त्या नैयायिको व्यभिचारमाह तनिवृत्तावपीति । नाहारजन्यत्वाभावेऽपीत्यर्थः । भ्रमं निवर्तयन् तस्योपाधित्वमेवासमवदुक्तिकमिति तटस्थ दूषयति विशिष्टस्यापीति । शाकाद्यात्मकत्वविशेषणघटितस्यापीत्यर्थः । तत्र = तम/लेन्द्रनीलादौ । व्यतिरेकादिति । तथाचान्वयव्याप्तेरप्यभावेन शाकाद्य! हारजन्यत्वस्योपाधित्वमेवासंभवतु विकमिति त सिद्ध विनाऽनुपपत्त्याभिधानं नैयायिकेन परिहारान्वेषणञ्चेत्युभयमपि हालमित्यभिप्रायः । तज्ञ नैयायिक उपाधित्वोपपति शङ्कते नचेति । शारीरेत्येत्यादि । श्राकाबाहारजन्यत्वं सामानाधिकरण्यसंबन्धेन 340 1 3. ईश्वरपरिच्छेदः (श्यामत्वोपाधिविचारः) निजश्या मशरीरेषु शाकाद्या हारपरिणामाभावात् ॥ आहारपरिणतिजशरीरश्यामत्वं शाकाद्याहार- परिणतिपूर्वकमिति चेन्न ; अन साध्यद्वाराऽपि समव्याप्ते वैयर्थ्याकबळितत्वात् । यत् श्यामं न भवति, निजेति । तत्र शिरः पाण्यादिसमुदाय रूपशरीरत्वाभावेऽपि चेतनधार्यत्वादिरूपशरीरत्वसम्भवादिति भावः । ‘साध्यद्वाराऽपीति । समध्याप्तिसिद्धयर्थं साध्येऽप्युपाधिव्यापकत्वस्य वक्तव्यत्वात् व्यापकाभावस्य व्याप्यत्वेऽवश्यम्भाविनि व्यर्थविशेषणत्वं स्यात् । ततश्चोपाधौ व्यर्थविशेषणत्वं परिहरतः साध्येऽपि शरीर व विशिष्टश्यामत्वव्यापकमित्यर्थः । तथाच वायुः प्रत्यक्षः प्रत्यक्षस्पर्शाश्रयत्वादित्यादावात्मान्यद्रव्यत्व- विशिष्ट प्रत्यक्षत्वव्यापको मुतरूपवत् अयमपि पक्षधर्मावच्छिन्न साध्यध्यापकोपाधिरिति भावः । तत्र हि पक्षे उपाध्यभावेन पक्षधर्माविच्छिन्नसाध्याभावसिद्धौ विशेषणवति विशिष्टाभावस्य विशेषाभावरूपाया विशेष्याभावव्याप्यताया वा संप्रतिपन्नतया पक्षधर्मरूपविशेषणवति पक्षे साध्याभावसिद्धिः । दूषयति स्थावरायोनिजश्यामशरीरेष्विति । तमालादिस्थावरश्यामशरीरेषु द्रौपद्याथयोनिजश्यामशरीरेषु चेत्यर्थः । शाकाद्याहारपरिणामाभावादिति । तादृशाहारजन्यत्वाभावादित्यर्थः । तथाचोपाधेः पक्षघम विच्छिन्न- साध्यव्यापकत्वमपि नोपपद्यत इति भावः । पुनरपि पक्षधर्म परिष्कुर्वन् शङ्कते आहारेति । न केवलं शरीरत्वमात्र पक्षधर्मतया विवक्षितम् किंत्वाहारपरिणतिजन्यशरीरस्वमेव । तथाच स्थावरायोनिजश्याम- शरीरेषु तदभावान्नानुपपत्तिरिति भावः । शाकाद्या हारपरिणतिपूर्वकमिति । शाकाथाहारशन्यत्वप्रयुक्त- मित्यर्थः । तादृशजन्यत्वव्याप्यमिति यावत् । अस्मिन्नवकाशे सिद्धान्ती खाभिमतसिद्ध घुपयोगिदूषण- सद्भावाभिप्रायेणाह नेति । तादृशदूषणमेव प्रकटयंति अत्रेति । उक्तपक्षधर्मावच्छिन्नसाध्यव्याप कोपाधावित्यर्थः । साध्यद्वाराऽपीति । साध्यविशेषण रूपप्रयोजके नापीत्यर्थः । पूर्वमुपाधिविशेषण प्रयुक्ता वैयर्थ्य निबन्धनानुपपत्तिः इदानीं साध्यविशेषणप्रयुक्ताऽपि सेति भावः । वैयथ्यकवलित- स्वात् वैयर्थ्यानिबन्धनानुपपत्तिप्रस्तत्वांत् । जयं भावः - उपाघेरसाध्यसमव्याप्ते रावश्यकतया प्रकृत्वोपाधौ विशिष्टसाध्यव्याप्यत्वस्व व्यतिरेकव्याप्तिरूपत्वे यत्र तादृशविशिष्टसाध्याभाव:, तत्रो. पाध्यभाव इति व्यतिरेकव्याप्तौ वाढशविशिष्टसाध्यामाचत्वस्य व्याप्यतावच्छेदकत्वमवश्यं वक्तव्यम् । तच नोपपद्यते यत्र केवलसाध्याभाव:, तत्रोपाध्यभाव इति व्याप्तिसत्त्वेन केवल साध्याभावत्वस्य व्याप्यतावच्छेदकत्वसंभवेन विशिष्टसाध्याभावत्वस्य तदवच्छेदकत्वायोगात् । तद्धर्मावच्छिन्ननिरूपित व्यतिरेकव्याप्तिशरीरे तद्धर्मावच्छिन्न प्रतियोगिताका भावत्वावच्छिन्न व्याप्यताया एव प्रवेश इत्यस्य प्रागेवोक्तत्वादिति । अथवा शाकाधाहारपरिणामश्च नोपाधिहस्यादित्यत्रोपाधिशब्देन साध्यध्यापक- त्वमेव विवक्षितम् । तथाच शाकाबाहारजन्यत्वं साध्यव्यापकं न स्यादित्यर्थः । तस्योपाधितायास्सर्व- संपविपन्नतया नेष्टापतिस्संभवतीति भावः । कुतो व्यापकत्वासंभव इत्यत्नाह आहारेत्यादि । मयं भाव:- व्यापकाभावस्य व्याध्याभावव्याप्यता नियमस्य सर्वसमतिपत्र नया यत्र यद्वयापकत्वम्, तत्र तदभाव. व्याप्यतावच्छेदकखामा वत्वकत्वमिति व्याप्तिरपि निर्विवादा | dear तदभावव्याप्यतावच्छेदक- स्व. मात्वकस्वरूपव्याप कामः वे व्यापकस्वरूपण्याच्याभावप्रसङ्ग इति । शेषं पूर्ववदेव । साध्यद्वारे- रत्नपेटिका रंगरामानुजीयर मैतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 341 तत् शाकाद्याहारपरिणतिपूर्वकं न भवतीत्येतावता तत्सिदेः ॥ श्यामत्वजातिविशेषोऽनुपात- विशेषणः साध्य: ; तेन न व्यर्थतेति चेन्न ; विशेषणमन्तरेण तस्य दुवै चत्वात् । विशेषशब्दमानाभि- धानेऽपि तस्यैव व्यर्थत्वात् ॥ किश्च कार्यत्वात् सकर्दकमित्यनापि व्यर्थविशेषणत्वं सुवचम् हेतुमत्वमानव्यतिरेकेण कार्यत्वव्यतिरेकस्य सुवचत्वात् ॥ हेतुशब्दोऽनानुपात इति चेन्न तस्य फलितत्वात् । अन्यथा व्यर्थविशेषणत्वं स्यादिति भावः । तदेवोपपादयति यच्छयामं न भवतीति । तस्य दुर्वचत्वादिति । श्यामपदमात्रेण श्यामत्वजातिविशेषस्याप्रतीते स्तन्मात्रवाचकस्य विशेषणान्तराघटितस्य शिक्षित नाशितादि शब्दवदभावादित्यर्थः ॥ व्यर्थ विशेषणत्वमिति । कर्तृरूप हेतुमत्त्वं हि सकर्तृकत्वम् ; तत्र हेतुमत्त्वमेव त्यादेरपि विशिष्टसाध्यस्योपाधिव्यापकत्वं न स्यात्; उपाध्यभावव्याप्यतावच्छेदकस्वाभावस्वकत्व- विरहात् । व्यापकाभावे व्याप्याभावस्यावश्यकत्वात् । तद्वघापकत्वं प्रति तदभावव्याप्यतावच्छेदक स्वाभावत्वकत्वस्य व्यापकतायाः सर्वसंप्रतिपन्नत्वादिति तात्पर्यम् । शाकाद्याहारपरिणतिपूर्वकमिति । तादृशाहारजन्यमित्यर्थः । एतावता = श्यामत्वाभावत्वमात्रेण, तत्सिद्धेः = समव्याप्तिसिद्धेः । तथाच विशिष्टश्यामत्वाभावत्त्वस्य व्याप्यतावच्छेदकत्वासंभवादुक्तरीत्या विशिष्टश्यामत्वस्य शाकाधाहारजन्यत्व- रूपोपाधिःयापकत्वाभावप्रसङ्ग इति फलितोऽर्थः । श्यामत्वत्वव्याप्यजातिविशेषपुरस्कारेणैव श्यामत्वस्य साध्यत्वाभ्युपगमात् तत्र विशेषणान्तर निवेशविरहेण तादृशजात्यवच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावत्वस्य व्याप्यता वच्छेद करवोपपत्त्या नोवतानुपपत्तिरित्यभिप्रायेण शङ्कते श्यामत्वजातिविशेष इति । श्यामत्वत्व- व्याप्यजातिविशेषविशिष्ट इत्यर्थः । अनुपात्तविशेषण: विशेषणान्तराविशेषितः । विशेषणमन्तरेण तस्य दुर्वचत्वादिति । शब्दत्वव्याप्यजात्यवच्छिन्नवाचक शिक्षित वा शिता दिशब्दवत् तादृशजात्य- वच्छिन्नवाचकपदाभावात् श्यामशब्दमात्रेण तादृराजातिविशेषप्रतीत्यसंभवाच परार्थानुमाने साध्य- निर्देशासंभवादित्यर्थः । ननु श्यामत्वविशेषवानित्येव साध्यनिर्देशात्रोक्तदोष इत्याशङ्कयाह विशेषेति । तस्यैव व्यर्थत्वादिति । मयं मावः – श्यामत्वविशेषवानित्यत्र न तावद्विशेषशब्दो निरर्थकः, न वाइनन्वितार्थकः; तथा सति श्यामत्वमासस्यैव साध्यताया वाध्यत्वेन प्रागुक्तदोषप्रसङ्गात् ; निग्रह- स्थानप्रसङ्गः । किन्तु श्यामत्वान्वितार्थविशेषप्रतिपादक इत्येवाश्रयणीयम् । तथाच श्यामत्व स्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावत्वस्यैव व्याप्यतावच्छेदकत्वसंभवाद्विशेषपदार्थसहितश्यामत्यत्वावच्छिन्न- प्रतियोगिताकाभावत्वस्य न तदवच्छेदकत्वसंभव इति । न च - श्यामत्वशब्दस्य श्यामरवत्वव्याप्यजाति विशेषावच्छिन्ने लक्षणा; विशेषपदं तात्पर्यग्राहकम्; विशेषपदस्यैव वा तत्र लक्षणा ; श्यामत्वपद तात्पर्य- ग्राहकम्; भतो न दोषः - इति वाच्यम् । उकलक्षणाया निरूढत्वे प्रमाणविरहेण कथायां तत्स्वीकारा- संभवात् शक्त्या निरूदलक्षणया वा बोधक एव-शब्द: कथायां प्रयोक्तव्य इति हि नियमः सर्वसंप्रतिपन्न ।। व्यर्थविशेषणत्वं सुवचमिति । सकर्तृकमित्यस्य कर्तृनिष्ठ कारणता निरूपकमित्यर्थात् कारणंतायां कर्तृनिष्ठत्वविशेषणवैयथ्ये सुवचमित्यर्थः । तदुपशदयति हेतुमच्चेति । कारणतानिरूपकत्वेत्यर्थः । सुवचत्वादिति । तथाच कर्तृनिष्ठकारणतानिरूपकर वरूपसाध्यस्योक्तरीत्या कार्यत्वरूपहेतुभ्याप. 342 3. ईश्वरपरिच्छेदः (सकर्तृकमित्यत्र व्यर्थविशेषणत्वम् ) अशरीरत्वशब्दप्रयोगे भवतोऽपि पर्यनुयोगानवकाशात् ॥ विग्रहेण शरीराजन्यत्वं फलितमिति चेत् तर्हि कर्तृशब्दनिर्वचनेनापि हेतुविशेषत्वं फलितम् । कर्तृकमिति हेतुतयैव सम्बन्धो वाच्यः । साध्यमस्त्वित्यर्थः । विग्रहेणेति । न शरीरं जनकत्वेन यस्येति विग्रहेणेत्यर्थः । हेतु विशेषत्वमिति । कत्वाभावप्रसङ्ग इति भावः । ननु सकतृकमित्यन कारणताबोधकपदाभावात् न कर्तृनिष्ठ कारणता निरूप- करवस्य साध्यत्व लाभ:; सहशब्दस्य संबन्धसामान्यरूपसहित्यमानार्थकत्वेऽपि कारणतानिरूप- कस्वात्मक संबन्धविशेषार्थकत्वविरहात् । ततश्च कर्तृपतियोगिक संबन्धस्यैव साध्यत्वं लभ्यते । तत्न च कर्तृप्रतियोगिकः विशेषणवैयर्थ्यम् तदभावे यक्ष संबन्धाभावस्तन कार्यत्वाभाव इति व्याप्तिग्रहस्य वाच्यतया संबन्धाभावाप्रसिद्ध्या तदसंभवात् । अतः कर्तृ-तियोगित्वविशेषणस्य व्याप्तिप्रहोपयोगितया न वैयर्थ्यशङ्कावकाश इत्यभिप्रायेण शकते हेतुशब्द इति । हेतुत्वबोधकशब्द इत्यर्थः ; हेतोरशन्द इति व्युत्पत्तेः ; हेतुपदस्य भावनधानत्वाच्च । तस्य फलितस्वादिति । हेतुत्वस्य पर्यवसानविषयत्वादि- त्यर्थः । भयं भावः – न तावत् कर्तृसंबन्धमात्र साध्यमिति वक्तुं शक्यम्; सिद्धसाधनप्रसङ्गात्, जीव- रूपकर्तृ प्रतियोगिसमानकालिकत्वादिरूप संबन्धस्योभयसंप्रतिपन्नत्वात् । अतः सहशब्दोक्तसंबन्धसामा न्यस्य कारणतानिरूपकत्वरूपसंबन्धविशेष एव पर्यवसानमावश्यकमिति । ननु जन्यतासंबन्धेन कर्तुरेव साध्यत्वाभ्युपगमान्न कस्यचिद्वैयर्थ्यावकाश इत्यक माह अभ्यथेति । जन्यतासंबन्धेन कर्तृस्माध्यत्वा- भ्युपगम इत्यर्थः । अशरीरत्व शब्दप्रयोग इति । जन्यतासंबन्धावच्छिन्नशरीरत्वावच्छिन्न प्रतियोगि ताकाभावपराशरीरत्वशब्देन हेतु निर्देश इत्यर्थ: 1 पर्यनुयोगानवकाशादिति । तत्रापि वैयर्थ्यस्म वक्तुमशकयत्वादिति भावः । यद्यपि ज्ञानावच्छिन्नानुयोगिताका पृथक्सिद्धिप्रतियोगित्वविशिष्टद्रव्यत्व- रूपशरीरत्यघटकद्रव्यत्वावच्छिन्नजन्यता संबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताका भावस्य हेतुत्वसंभवात् तज्ञापी- तश्वयथ्ये सुवचम् - तथापि स्वावच्छिन्नानुयोगिताकाष्ट विसद्धिसंबन्धप्रतियोगिद्रव्यजन्यत्व संबंन्धा- वच्छिन्नज्ञानत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकामा वस्यैव हेतुत्वाभ्युपगमसंभवान् कस्मापि वैयथ्यैशङ्कावकाशः । विग्रहेणेति । न शरीरं यस्येति विग्रहेणेत्यर्थः । शरीराजन्यत्वं फलितमिति । विग्रहवाक्ये षष्ठया जनकत्वबोधनेन यज्जन करवामाववच्छरीरमिति विग्रहवाक्य में सति सद्वैपरीत्येन समासवावयाच्छरीरा- जन्यत्वस्यैव बोधनीयत्वादिति भावः । तादृशविशिष्टार्थे चरमपदस्य विशिष्टसमासस्यैव वा लाक्षणिकतया फलितत्वोक्तिः । तथा चाशरीरस्वशब्दादपि शरीराजन्यत्वस्यैव बोघनात् तस्यैव हेतुत्वमावश्यकमिति वैयर्थ्यं दुर्वारमिति भावः । न चाशरीरशदस्योक्तरीत्या शरीराजन्यत्वार्थकत्वेऽपि शरीरशून्यत्वशब्देन शरीराभावशब्देन वा जन्यतासंवावच्छिन्न शरीरत्वावच्छिन्न रतियोगिता कामावबोधकेन हेतु निर्देश- संभवाच्छरीराजन्यत्वस्यैव हेतुत्वमाश्रयणीयमिति निर्बंन्धो निर्निबन्धन इति वाच्यम् — वृत्त्यनियामक- संबन्धस्यात्यन्ताभावप्रतियोगितावच्छे प्रकस्वविरहेण उक्तशरीराभावस्यैवाप्रसिद्ध्या शरीराजन्यत्वस्यैव हेतुत्वमावश्यकमित्यन तात्पर्यात् । कर्तृशब्दनिर्वचनेति । “स्वतन्त्रः कर्ता” इति पाणिनीयसूत्रेणेत्यर्थः । श्रनेन हि खन्नकारकस्यैव कतुसंज्ञा विहिता । कारकस्वञ्च, “क्रियां कुवैद्धि कारकम्” इत्युक्तेः क्रिया- रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं म्वायसिद्धाञ्जनम् I 343 एवं 1 सावयवत्वादनित्यत्वाभिधाने ऽप्यवयवजन्यत्वं फलितमिति तत्रापि व्यर्थविशेषणता स्यात् । स्वतन्त्रहेतुत्वस्यैव कर्तृपदार्थत्वेन स्वतन्त्र पदवैयर्थ्यादिति भावः । अभिधानेऽपीति । साधनेऽपीत्यर्थः । स्वरूपमिति सकर्तृक’ मत्यत्र संबन्धो हेतुस्वरूप एव सिध्येदिति भावः । हेतुतयैव संबन्ध इति हेतु- स्वाभिन्न एव संबन्ध इत्यर्थः । तथाच कर्तृनिष्ठहेतुत्वनिरूपकत्वस्यैव साध्यत्वं वाच्यं न तु जन्यता- संबन्धेन कर्तुरित्युक्तरीत्या वैयध्यै दुर्वारमिति भावः । न च संयोगसंबन्धेन व्हेरसाध्यतायामपि पर्वतो वह्निमानिति प्रतिज्ञावत् कर्तुर्जन्यतासंबःघेन साध्यतायामप्यङ्कुरादिकं कर्तृमदिति प्रतिज्ञोपपत्त्या कर्तृनिष्ट कारणता निरूपकत्वमेव साधनीयमिति निर्व-घो निर्निबन्धनः – तथा च न वैयर्थ्यावकाश इति वाच्यम्; नृत्य नियामक संबन्धस्य साध्यतावच्छेदकत्वासंभवात् । साध्यतावच्छेदकत्वं धनुमितिविधेयताचच्छेद कत्वमेव । तत्संबन्धावच्छिन्न विधेयताशास्वनुमितौ च तत्संबन्धघटितव्यापकताज्ञानं हेतुरित्यविवादम् । तत्संबन्धघटितव्यापकत्वञ्च हेतुसमानाधिकरणात्यन्ताभाव निरूपित तत्संबन्धावच्छिन्न प्रतियोगितानवच्छेदक- धर्मवत्वरूपमेव । इत्थं च वृत्त्यनियामक संबन्धस्यात्यन्ताभावप्रतियोगिता नवच्छेदकत्वेन व्यापकडा- घटकत्वासंमवान्न साध्यतावच्छेदकत्वसंभव इति ॥ ; अनित्यत्वाभिधाने= मनित्यत्वसाधने । तत्रापीति । मवयवजन्यत्वेऽपीत्यर्थः । व्यर्थविशेष- णता स्यादिति । ननु - मन साध्यमनित्यत्वं किरूपम् किं प्रागभावप्रतियोगिमात्रम्, उत ध्वंसप्रतियोगित्वम्, अत वोभयम् । माद्ये जन्यत्वमात्त्रस्यैव सम्यक्त्वेन तत्रावयवविशेषणस्य यत्किञ्चिद्दोष- परिहारानुपयुक्ततया तद्वैयथ्य सर्वैरपि दुर्वारम् । द्वितीयतृतीययोर्ध्वसे व्यभिचारवारकतया नवयवविशेषण- मर्थवदेव | न च तथाप्यवयवध्वंसे व्यभिचारो दुर्वारः, प्रतियोगिविघयावयवस्य हेतुत्वादिति वाच्यम्; स्वावयवजन्यत्वस्य स्वसमवायिजन्यत्वरूपस्य समवायसंबन्धावच्छिन्नजन्यत्वपर्यवसितस्य विवक्षित- स्वात् । अतः कथमिदं सङ्गच्छन इति चेत्-अत्रोच्यते ; सावयवत्वादनित्यत्वाभिधान इत्यस्व सावयवत्व हेतुना अनित्यत्वसाधन इति नार्थः; किन्तु सावयवत्वव्यापकत्वेनानित्यश्वप्रतिपादन इत्यर्थः । भयं भावः - प्राकाशादिकं निरवयवं नित्यत्वादित्यत्न यत् सावयवं तदनित्यं यथा घटादिकमिति व्यतिरेक्युदा- हरणेनावयव जन्यत्वरूपसावयवत्वव्यापकत्वेन प्रागभावप्रतियोगित्वरूपानित्यत्वस्य बोधनं नोपपद्यते – जन्यत्वत्वावच्छिन्नस्यैवोक्तनित्यत्वव्याप्यतया भवयवजन्यत्वत्वावच्छिन्नस्य व्यर्थविशेषणघटिततया भवन्मते व्याप्यत्वासंभवात् । निरवयवत्वस्य साध्यतायां हि यत् सावयवं तदनित्यमित्येव व्यतिरेक्युदाहरणं प्रयोक्तव्यम् — न तु यज्जन्यं तदनित्यमितीत्येतत् सर्वसंमतम् । तद्धर्मावच्छिन्नव्याप्यता निरूपितव्याप तावच्छेदकरूपावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभाववत्ताज्ञानस्यैव तद्धर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावानुमिति - हेतुत्वात् । भतो व्यर्थविशेषणत्वे व्याप्यत्वं नास्तीति वक्तुमशक्यमिति । एतेन खसमानाधिकरण व्याप्यतावच्छेदकधर्मान्तिर घटिनस्यैव व्याप्यतावच्छेदकत्वमिति नियमोऽप्यनुपपन्न इत्युक्तं भवति— 1 व्यतिरेकव्याप्तावभावरूपध्याप्येत्यर्थविशेषणत्वमुक्त्वा अन्वयव्याप्तौ भावरूपे व्याप्येऽपि तदाहं एवमिति । अभावस्थ व्यक्ति मेदान्न गुरुलघुधर्मयोः सामानाधिकरण्यमिति स्यात् ; न त्वत्रेति ।344 3. ईश्वरपरिच्छेदः (अशरीरत्वादिपरिशेषायोगः) म हि मवयवैः सम्बन्धमात्रम्, तेषु समवायमानं वा हेतु नित्येष्वपि जातिगुणादिषु तत्सम्भवात् । जातिगुणादिष्विति । न च स्वावयवसमवेतत्वाभावात् जात्यादेन व्यभिचार इति वाच्यम् स्वावयवत्वं स्वहेतुभूतावयवत्वमिति तत्रापि हेतुप्रवेशात् सहेतुकत्वस्यानित्यत्वसाधनत्वक्षमतया शेषवैयथ्यं स्यादिति अवयव जन्यत्वस्वस्यानित्यत्वव्याप्यतावच्छेदकत्वा संभवप्रसङ्गात् ॥ ननु निरवयवत्वमवयवसंबन्धशून्यत्वम् अवयवसमवेतत्वशू यत्वं वा । ततश्च यदवयवसंबन्धि मवयवसमवेतं वा तदनित्यमित्येवोदाहर्तव्यम् । तत्र च नावयवविशेषणवेदर्थ्य संबन्धमात्रस्य समवेतत्वमात्नस्य वा भाकाशादिनित्यद्रव्यवृत्तिविशेष साधारणतया मनित्यत्वव्याप्यत्वासंमवादित्यत आह नहीति । हेतुरिति । व्याप्य इत्यर्थः, व्यतिरेक्युदाहरणे व्याप्यतया निर्देश्य इति यावत् । निरवयवं नित्यत्वादित्यन साध्यनुयाऽभिमताभावप्रतियोगीति तु फलितोऽर्थः । जातिगुणादिष्विति । परमाण्वात्मकावयववृत्तिषु पृथिवीस्वादिजातिषु परिमाणादिगुणेषु विशेषेषु चेत्यर्थः । तत्संभवादिति । भवयवसंबन्धत्य तत्समवेतत्वस्य वा संभवादित्यर्थः । तथाच वच्छून्यत्वस्य साध्यतायां जातिगुणादिषु व्यभिचारप्रसङ्गादवयवजन्यत्वमेव साध्यतया स्वीकार्यमिति भावः । भवेदं बोध्यम् - धूमप्रागभावत्वादेर्व्याप्यतावच्छेदकत्वोपपत्तये स्वसमानाधिकरणव्याप्यतावच्छेदकधर्मा- वरघटनस्यैव व्याप्यतावच्छेदकत्वविरहः- न तु गुरुधर्ममात्रस्येति नैयायिकैरेवाभिहिततया शरीरजन्यत्वा- भावजन्यत्वसामान्यामादयोभिन्नतया जन्यत्वसामान्याभावत्वस्य शरीरजन्यत्वामावत्व सामानाधिकरण्य विरहान तम्ब व्याप्यतावच्छेदकत्वानुपपत्तिः । विशेवशमावातिरिक्त सामान्याभावानुपगमेन भावान्तर स्यैवाभावस्याभ्युपगमेन जन्यत्वसामान्याभावत्वस्य शरीरजन्यत्वाभावत्व सामानाधिकरण्यसंभवेऽपि जन्यस्वत्वावच्छिन्न प्रतियोगित्वयोर्भिन्नतया शरीरजन्यत्वत्वावच्छिन्न प्रतियोगितासंबन्धेन शरीरजन्यत्व.. विशेषिताभावत्वे जन्यत्वत्वावच्छिन्न रतियोगिता संबन्धेन जन्यत्वविशेषिताभावत्वस्याघटकतया न शरीर- जन्यत्वाभावश्वस्य व्याप्यतावच्छेदकत्वक्षतिः । प्रतियोगि विशेषिताभावबुद्धौ केवलप्रतियोगितायास्संसर्ग- तया मानविरहात् प्रतियोगिसंसर्गतया घेयत्व मानावश्यभावात् जन्यत्वप्रतियोगि काभावत्वस्य व्याप्यता वच्छेदकर विरहाच्च न तदुद्घटितत्वमादायानुपपत्तिः । एवं स्वसमानाधिकरणव्याप्यतावच्छेदकधर्मान्तर- घटितस्य व्याप्यतावच्छेदकत्वं नास्तीत्यप्यनुपपन्नम् ; अवयवजन्यस्वत्वस्यानित्यत्वव्याप्यतावच्छेदकत्वा. संभवप्रसङ्गात् न चेष्टापति: निरवयवं नित्यत्वादिति प्रयोगे यत्सावयवं तदनित्यं यथा घटादीति सर्वसंप्रतिपन्नव्यतिरेक्युदाहरणासङ्गतिप्रसङ्गात् । सावयवत्वं हावयवजन्यत्वम् । किश्च निर्धूमो निर्वहित्वादित्यादौ यत्र निर्धूपत्वाभावस्तत्र निर्वर्हित्वभाव इति व्यतिरेक्युदाहरणानुपपतिः - धूनामावा- भावस्य धूमरूपतया तादृशाभावत्वस्म खसमानाधिकरणधूपत्वात्मकव्याप्यतावच्छेदके घटितस्या व्याप्यतावच्छेदकत्वासंभवात् । किं बहुना व्याप्यता-तावच्छेदकत्वे नातिरिक्ताखण्डोपाधिरूपे ; माना- भावात् किन्तु साध्याभाव वदवृत्तित्वविशिष्ट साध्य सामानाधिकरण्य-तदवच्छेदकत्वरूपे हेतुव्यापक- साध्य सामानाधिकरण्यतदवच्छेदकत्वरूपे वा । ततश्च पर्वतादिनिरूपितायेयतावच्छेदकत्वेन सर्वसंप्रति- पन्ने नीलघूपत्वादो वहयभाववदवृत्तित्व सहितवचधिकरणनिरूपिताघे पता रूपव्याप्यतावच्छेदकं नास्तीति i

रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 1 345 विक्षे बाधकतयोकाकारणकार्योत्पत्तिप्रसङ्गोऽपि कर्तुः कारणविशेषत्वनिश्चयादेव परिहनः || अचेतनं चेनाधिष्टितमेव प्रवर्तन इति नियमात् कारणमात्रत्वं सिद्धमिति चेत्र ; नियमासिद्धेः । भावः । कारण विशेषत्वनिश्चयादिति । विशेषकारणत्वादिति यावत् । अयं भावः - अकारण कार्यो- त्पत्तिप्रसङ्गरूपबाधकबलेन कारणमात्रं सिध्यतु नाम, न तु तद्विशेषता । ततश्च विशेषकारणरूपकर्तृ- जन्यत्वसाधके त्वदनुमाने नात्रमनुग्राहक तर्क इति । कारणमात्रस्वमिति । सामान्यकारणत्वमित्यर्थः । ततश्च’ अकारण कार्योत्पत्तिप्रमङ्गरूपविपक्षचाधकः कस्य कारणविशेषानाक्षेपकत्वेऽपि कर्तुः कारण. सामान्यतया तदाक्षेपकत्वं सम्भवतीति भावः । ननु चेनाधिष्ठि+मेवति नियमस्य कोऽर्थः ? अचेतनाधिष्ठितं न प्रवर्तत इति चेतनान्ययोगव्यवच्छे ऽभिप्रेतः, उत चेतनाधिष्ठानशूनं न प्रवृते कथं शक्यं वक्तुम् | तो नीलघू त्वदेपि व्याप्यतावच्छे . करवमस्येवेत्य कामेनापि स्वीकार्यम् न चैत्र सति वह्निमान् प्रमेयादित्यादेस्तद्धेतु प्रसङ्गः प्रमेयत्वादो व्यधिकरणवृततावच्छे के विशिष्ट अधिकरण- वृतितः रूपव्याप्यताव-छेदकत्वानपायादिति वाच्यम्; हेतुनावच्छे कावच्छे इन साध्याभावद तत्व- साध्य सामानाधिकरण्ययोः, एकाद्वयमिति रीत्या ज्ञानस्यैव नुमितिहेतुतया हेतुतावच्छेद सामानाषि- करण्येनव्यभिचरज्ञानम्य तद्विरोधितया प्रमेयत्वसामानाधिकरण्येन वय दूव तिस्वरू चरभिचारम्य जगरूपकत्वात् हे व्यापकसारसामानाधिकरण्यन्य व्याप्तिवे तु हेतुतावच्छे काच्छिरः मेत्र साध्ये न संस्वनीति सद्धेतुरवशङ्क नावतरति । तस्मात् शरीराजन्यत्वेन कर्तृ जन्यत्वाभावसाधने व्यापकत्वासिद्धिशङ्काया एानवकाश इति । विपक्षे व धकं निरस्यति विपक्ष इति । कारण- विशेषत्वनिश्चयादिति । कर्तृकलाहटोपादानादिव्वनेषु करणेषु कर्ताऽप्येकः कारण विशेष इत्येव निश्वयादित्यर्थः । तथाच कर्तृरूपकारणाभावेऽपीतर कारणैरेवाङ्कुराद्युपत्तिरुरपद्यत एवेति शङ्क कथमक रणकार्योत्तमङ्ग वतः रः कारणसामान्य भवेऽपि कार्यो त्यभ्युपगमे हि तदवतार इति भावः । अनुमानान्वरेणेश्वरसिद्धि शङ्कने अचेतनमिति । चेतनाधिष्ठितमेव प्रवर्तत इति नियमादिति । चेतनःयापाराधीन वृचिनत् सदेव प्रवर्तत इति नियमादित्यर्थः । यज्ञाचेउनप्रवृत्तित्वम्, तत्र चे उनव्यापारा- धीनत्वमिति नियमादिति यावत् । प्रवृत्तिः कार्यो धानम् । तच्च खकार्याव्यवहितमा क्षणवृतित्वम् स्वजनक’नष्ठ वखाव्यवहितप्राकूक्षणनिरूपित वोमय संघ घेन कार्यविशिष्टाधेयत्वपर्यवसितम् । कारणमात्र सिद्धमिति । अङ्कुरादिकारण नष्ट-दुपत्राने पचेतननिष्ठ कार्योपधानत्वेन हेतुना वास्यादिनिष्ठच्छिक्ष. घुघानदृष्टान्तेन चे निव्यापाराधीनत्वसिद्धौ जीकयापारस्य तत्प्रयोजकत्वासंमवादीश्वर सिद्धिरिति भावः । अमूर्तषु प्रेरणासंभवेत प्रेरकत्वासिद्धावपि कार्यो योज कयापारवत्त्वेनेश्वर सद्धिर्निर्निष्प यूहैवेय भ प्रायेण मात्रग्दभ्योगः । मत्र चेन नष्ठ दु ख चुम्बने रोगाचधीने व्यभिचारवारणाय, हेतावचैतन निष्ठत्वनिवेशः । अचेतननिष्ठखाभाविकवनें तद्वारणाय स्वजनकनिष्ठत्व संबन्धस्य दण्ड दिनिष्ठहाकाल वृत्ति वे तद्वारणाय स्वाध्यवहित कक्ष नरूपितत्व संबन्धाय च निवेशः । नियमासिद्धेरिति । 44 346 3. ईश्वरपरिच्छेदः (अधिष्ठानस्वरूपशोधनम् ) er fह अयस्कान्तादिभिरव्ययःप्रभृतेः प्रवर्तनम् ॥ अयोगव्यवच्छेदः 1 सिषाधयिषितः, न त्वन्य- योगव्यवच्छेद इति चेन्न : अन्वयव्यतिरेकवतस्तस्यैवान्यस्य विशेषहेतुत्वोपपत्तौ ततोऽतिरिक्तस्या- दृष्टस्य कल्पनायोगात् । विपक्षे बाधकाभावस्य चोक्तत्वात् ॥ किञ्च इदमधिष्ठानं किंरूपम् ? प्रेरणमिति चेन्न ; अमूर्तेषु तदयोगात् ॥ हेतुत्वेन ज्ञानमात्रमिति चेन्न; प्रयत्नस्याकिञ्चित्करत्वप्रसङ्गात् ॥ ज्ञानादित्रयवतः सन्निधानमात्रमिति चेन्न; तस्य नित्यत्वेन इत्ययोगव्यवच्छेदो वा इत्यभिप्रेत्य प्रथमं निराचष्टे - दृश्यते हीति । द्वितीयं शङ्कते - अयोग व्यवच्छेद इति । विशेष हेतु स्त्रोपपचाविति । त्वदभिमतचेतनमात्रेण कार्यानिष्पत्त्या आवश्यकस्या- चेतनस्यैवाधिष्ठातृत्वोपपत्तावित्यर्थः ॥ किश्चेदमिति चे नकर्तृकमधिष्ठानं किरूपमित्यर्थः हेतुत्वेन ज्ञानमानमिति चेदिति । ईश्वरो हेतुचक्रमधितष्ठीत्यस्य हेतुत्वेन जानातीत्यर्थ इति भावः । प्रयत्नस्येति । प्रयलमन्तरेणाप्यधिष्ठातृ- चे उनव्यापाराधीनत्वे मचेतननिष्ठ कार्योपघानस्वव्यापकत्वासिद्धरित्यर्थः । अयाप्रमृतेः प्रवर्तनमिति । तथा च योष्ठिगमनादिकार्योपधनेऽप्ययस्कान्वाधीने व्यभिचारात् नोक्तहेतोरसाधकत्वमिति भावः । नन्वयस्कान्ताधीनायः प्रवृत्तेरपि पक्षको ट्यन्तर्ग विया न तत्र व्यभिचरोद्भावनसंभवः । एवमपि यदि चे वनव्यापारमा लाधीनत्वं सिषाधयिषितं स्यात् तदा पक्षान्तर्ग कायः प्रवृतौ बाधो व्यभिचारश्च स्यादेव । न त्वेतदस्ति ; चेवनव्यापाराधीनत्वमात्रस्यैव साध्यत्वात् अङ्कुरा स्थानस्येवा योनिष्ठगमन चुपचानस्यापीश्वर- व्यापाराधीनत्वसन्देहान तत्र व्यभिच रोद्राचनसंभव इत्यभिप्रायेण शङ्कते अयोगव्यवच्छेद इति । अन्यस्येति । अयस्कान्तादेरित्यर्थं । विशेष हेतुत्वोपपत्ताविति । चेउन व्यापार निरपे हे त्वोपपत्तावित्यर्थः ॥ 1 1 अधिष्ठानस्वरूप विकल्पेनापि दूषणमाह विश्वेति । किंरूपमिति । प्रेरणरूपं वा, हेतुत्वेन ज्ञानमात्र वा ज्ञानादित्रयत्रतत्सन्निधानाले वेति भावः । अमूषु तदयोगादिति । प्रेरणं हि क्रिया. नुकूपारः । न ह्यमून के लाकाशादौ किया संभवति । ततश्च ततन्निष्ठ कार्योधाने चेतन व्यापार- प्रयोज कियाधीनत्वरूप चेतनाधिष्ठ न घीनवं नोपश्यत इति तत्र बधो व्यभिचारश्च तादृशमे हि साध्यं दृष्टान्ते वायादौ निति भाव: हेतुत्वेन ज्ञानमात्रमिति मात्रशब्देन क्रिया हेतु पयल यवच्छेदः । तथाच चेनिगतहेतुत्वज्ञानाधीनत्वस्यैव सध्यतया अनार्योपानेऽपि तत्सं नवान्नो कदोषावकाश इति भावः । प्रयत्नस्यकिश्वरत्वमङ्गादिति । तस्याधिष्ठानानुपयो गत्वादिति भावः । तथाच ईश्वरस्य चिकीर्षाप्रयत्नवत्वासिद्धिप्रसङ्ग इति फलम् । ज्ञानादित्रयवतस्सन्निवनमात्रमिति । समिधानमिह संयुक्तसंयोग ; न तु संयोगमात्रम; विभुषु तदसंभवात । सन्निधानमात्रमित्यत्र 1 1 अयोगव्यवच्छेद इति । चेतनाधिष्ठितमेव प्रवर्तन इत्यत्र एवकारः चेतनाधिष्ठाना योग- व्यवच्छेदपरः, न तु तदितराधीनाधिष्ठाननिवारकः इत्यर्थः । तस्यैव = अयस्कान्ताधिष्ठ नस्यैव । नन्वेवं रचनानुपपत्यधिकरणविरोधः । न । प्रथम नश्चेतनाधिष्ठानमपेक्षितम्। तदधीना चेतनाधिष्ठान- परम्परासु मध्ये प्रत्येकं चेनः पेक्षा नास्ति यत्नपरम्परायामि। तथाऽनेककार्यानुद्देशेऽपि एक- मानोद्देशेऽपि तदधीनानेककार्यपरम्परा भवति । यथा वृक्षे पातिते तद्धी गृहत भाण्डपुरुषादि- से। अतः सर्वकार्य पुरुषासिद्धिरिति । रत्नपेटिका रंगरामा जीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 347 कार्यस्यापि सदातनत्वप्रसङ्गात् ॥ अदृष्टविशेषात् नियम इति चेत्; न तर्हि अदृष्टस्य एतदधीना प्रवृत्तिः, तस्यैव तनियामकत्वात् । अन्यथा तस्यापि यावत्सत्तं प्रवृत्तिप्रसङ्गात् । किञ्च स्वयम चेतनस्य ईश्वरज्ञानस्य न चेतनाधिष्ठान नस्ति; ज्ञानान्तराभावात् । वस्तुतश्चेतन एव ईश्वरात्मा तदा- श्रयतया स्थित इति चेत्र; जीवेन सिद्ध नाघनात् ॥ सामान्यतः स्वयमेव तदपि ज्ञानं प्रतीयते स्वोपपत्तेरिति भावः । तस्य नित्यत्वेनेति । सन्निधानस्येत्यर्थः । एतदधीने न ईश्वराधीनेत्यर्थः । तस्यैव तनियामकत्वादिति । मदृष्टस्यैवेश्वरनियामकत्वादित्यर्थः । ईश्वराचीनत्वे बाधकमाह अन्यथा तस्यापीति । यावत्सतमिति । यावदीश्वरखतमित्यर्थः । ईश्वरज्ञानस्येति । कर्मणि षष्ठी । ईश्वरज्ञानस्य न चेतनाधिष्ठितत्वमित्यर्थः । ज्ञानान्तराभावादिति । तच हेतुत्वेन ज्ञानमात्र- रूपाधिष्ठानस्य वा तद्विषयकज्ञानादित्रयवत् सन्निघानरूपः विद्वानस्य वा ममावादधिष्ठानासम्भव इति भवः । वस्तुतश्चेतन एवेति । न तद्विषयक ज्ञानादिमत्त्वमधिष्ठानेऽपेक्षितम् । किं तु ज्ञानादिमतः मात्रशब्देन ज्ञानादेः कारणगत व्यापार हेतुत्वव्यवच्छेदः । तस्येति । सन्निधानरूपाधिष्ठानस्येत्यर्थः । कार्यस्यापि सदातनत्वप्रसङ्गादिति । चेतनाधिष्ठानस्यैव कार्योधानहेतुत्वादिति भावः । तथाच ज्ञानादिवयवत्सन्निधानस्य कार्योपधानहेतुत्वासंभवात् तादृशाधिष्ठानाधीनत्वसाधने बाघ इत्युक्तं भवति । सन्निधानरूपाधिष्ठानस्य सदावनत्वेऽप्यदृष्टविशेषस्यापि कार्योत्पत्तिहेतुत्वाभ्युपगमान्न कार्यस्य सदातनत्व- प्रसङ्ग इति शङ्कते अदृष्टविशेषानियम इति । अदृष्टपरिपाके सति कार्योत्पत्तिः तदभावे नेत्येवम् नियम इत्यर्थः । तेनापरिपाकदशापन्नादृष्टान्न क. ये सङ्गः । दूषयति न तर्हीति । तर्हि कार्यनियम- स्यादृष्टविशेषाधीनत्वे, मदृष्टस्य एतदधीनप्रवृत्तिर्नेत्यन्वयः । एतदधीनप्रवृत्तिः = ईश्वराधीन कार्यो धानम् । कुन इत्यत्राह तस्यैव तन्नियामकत्वादिति । अदृष्टस्यैवेश्वरनिष्ठकार्योपधानप्रयोजकत्वादित्यर्थः । अन्यथेति । अदृष्टस्येश्वरनिष्ठ कार्योपधानप्रयोजकत्वाभाव इत्यर्थः । तस्यापीति । ईश्वरस्थापीत्यर्थः । यावत्सतमिति । यावदीश्वरसत मित्यर्थः । प्रवृत्तिप्रसङ्गादिति । कार्योपधानप्रसङ्गादित्यर्थः । मयं 1 ; 1 :–मदृष्टनिष्ठ कार्योपधानस्येश्वरसन्निधानधिष्ठ धीनत्वं न संभवति संयुक्तसंयोगरूपसन्निधान- स्यैवादृष्टे असंभवात् । संबन्धान्तरस्य संभवेऽपि तस्वादृष्टगत कार्योपधानप्रयोजकतायां प्रमाणाभावात्, तस्मा सार्वत्रिक स्वेनाधिष्ठानरूपत्वासभरात् दृष्टपरिपाकेनैव कार्योत्पतिनियमोपपते:, ईश्वरनिष्ठ कार्योप- धानेऽप्यदृष्टपरिपाकस्यैव नियामकत्वाभ्युपगमःश्च । इत्यचादृष्टनिष्ठ कार्योपधाने बाघो व्यभिचारश्च; तस्योत. चेतनाधिष्ठानाधीनत्वा संवादिति । ईश्वरेज्ञानस्येति कर्मणि टी ईश्वरज्ञाने चेतनाधिष्ठितत्वम् नास्तीति फलिपोऽर्थः । ज्ञानान्तराभावादिति । ज्ञानस्यामूर्ततया प्रेरणासंभवात् हेतुत्वेन ज्ञानस्य वा तद्विषयक- ज्ञानादिमत्सन्निधानस्य वाऽधिष्ठानस्य ज्ञानान्तरमन्तरेणासंभवादिति भावः । तथाच चेतननिष्ठकार्योप धानत्वस्य चेतनाधिष्ठानाधीनत्वव्याप्यत्वमेव न संभवतीति नोक्तहेतुनोक्तसाध्यसिद्धिनमव इत्युक्तं भवति ॥ वस्तुतश्चेतन एवेति । तद्विषयक ज्ञानादिमत्संबन्धो नाधिष्ठानम्, किन्तु ज्ञानः बुग्लक्षित वस्तु संबन्धमाल- मित्यर्थः । जीवेन सिद्धसाधनादिति । जीवानादायानुमानपर्यवसानादित्यर्थः । बहुरा बाने ना- 348 3. ईश्वरपरिच्छेदः (ज्ञानस्या चेतनस्याधिष्ठातृविचारः) इति तावता तदधिष्ठानमिति चेन्न ; विशेषाकारस्या हेतुत्वप्रसङ्गात् । अन्यथा यथाकथञ्चित् सर्वगोचरज्ञानवत्वे सर्वस्रष्टृत्वाविरोधात् ॥ ज्ञानान्तरेण तदधिष्ठानमिति चेन्न ; अनवस्थानात् । एतेनैव तदधिष्ठानमिति चेन्न ; अन्योन्यप्रवर्तने ऽन्योन्याश्रयणात् ॥ उत्तरस्य ज्ञानस्य जगत्कारणत्वा- सन्निधानमात्रमित्यर्थः । सामान्यतः स्वयमेवेति । हेतुत्वेनोपलम्भ ‘वषयत्वमेवाधिष्ठित्वम् । ईश्वरज्ञाने चहेतुतया स्वेनोपलभ्यमानत्वमस्त्येव । न च कर्मकर्तृभावविरोध: ; ईश्वरज्ञानं हेतुरित्येवंरूपेण विशेषा- कारेण ज्ञानस्य स्वकारणत्वोल्लेखन एव कर्मकर्तृभावविरोधः । न तु सामान्याकारेण स्वस्मिन् हेतुत्वोप लम्भेऽपीति भावः । विशेषाकारस्येति । इदमुपादानम् इदमुपकरणम् इदं सम्प्रदानम् इत्येवं तद्विशेषाकारेण हेतुत्वावगाहिज्ञानं हि लोकेऽधिष्ठातृत्वप्रयोजकं दृष्टम् । ततश्व सामान्याकारावगाहि ज्ञानवतामात्रेणाधिष्ठतृत्वे विशेषाकारावगाहिज्ञानस्याधिष्ठातृत्वाप्रयोजकतया हेतुत्वं न स्यादित्यर्थः । सर्वस्रष्टृत्वेति । सामान्यतः सकलकरणविषयक ज्ञानवत्त्वलक्षणस्याधिष्ठानत्वस्य जीवेऽपि सम्भवादिति भावः । एतेनैव तदधिष्ठानमिति । प्रथमेन द्वितीयस्याधिष्ठानमिति चेदित्यर्थः । अतो न तृतीयापेक्षेति भावः । अन्योन्यप्रवर्तन इति । अन्योन्याधिष्ठान इयर्थः । उत्तरस्य ज्ञानस्येति । कारणस्य हि खप्रवृत्ता- दिमत्संबन्धाधीनत्वसिद्धावपि ज्ञानादिमतो जीवत्वे बाधकाभावात् उपादानादिविषयक ज्ञानवत्त्वं हि जीवानां न संभवति ; न तु केवलज्ञानादिमात्रमिति भावः । ननु हेतुत्वेन ज्ञानमेवाधिष्ठानमिति न जीवान् आदायानुमानपर्यवसानसंभवः ; अङ्कुरादिहेतुष्वयमङ्कुरादिहेतुरिति ज्ञानस्य जीवेष्वसंभवात् । ईश्वरज्ञानञ्च स्वयमेव स्वाधिष्ठानरूपं भवति व स्म “दिहेतुत्वावगाहित्वात् । अतो न पूर्वोक व्याप्त्यसंभवचोद्यावकाशः । यद्यप्ययमङ्कुरादिहेतुरित्येवं विधोल्लेखस्य स्वस्मिन्नसंभवान्न विशेषरूपेण हेतुत्वावगाहित्वम् तथाप्युपादानादिषु हेतुत्वावगाहिज्ञानं क हेतुरित्येवंविधज्ञानस्य तादृशज्ञानत्वा- वच्छेदेन कार्यहेतुत्वावगाहिनस्तादृशज्ञानत्वाकान्ते स्वस्मिन्नपि हेतुत्वावगाहित्यसुपपद्यत एवेत्यभिप्रायेण शकते सामान्यत इति । उपादानादिविशेष्यक हेतुत्वादिप्रकारकज्ञानत्वरूपसामान्याकारेणेत्यर्थः । प्रतीयत इति । हेतुत्वेनेत्यादिः । स्वयमेव प्रतीयत इति । स्वाभिन्नप्रतीतिविशेष्यताश्रय इत्यर्थः । विशेषाकारस्येति । इदत्वरूपविशेषाकारावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपितहेतुत्वप्रकारतानिरूपकत्वस्येत्यर्थः । अहेतुश्वप्रसङ्गात् = मधिष्ठानघटकतया प्रयोजकत्वाभावप्रसङ्गात् । इष्टापति वारयति अन्यथेति । विशेषाकारस्याहेतुत्व इत्यर्थः । यथाकथञ्चित्सर्वगोचरज्ञानवत्र इति । कार्यसामान्यमुपादानादि- हेतुकमिति ज्ञानवत्त्व इत्यर्थः । अयं भावः - इदमङ्कुराद्युपादानकारणमित्यादिरूपविशेषज्ञानस्य जीवा नामसंभवेऽप्युक्तसामान्यज्ञानस्य तेषामपि संभवात् तावन्मात्रस्याधिष्ठानरूपत्वे जीवानादायानुमानपर्यवसान स्वादिति । वयं हेतुरित्येवं विशेषाकारेण हेतुत्वावगाहिज्ञानमेवाधिष्ठानरूपमिति नेोक्तदोषावकाशः - ईश्वरज्ञानाधिष्ठानं तु ज्ञानान्तररूपमेव । अतो न विशेषाकारेण हेतुत्वावगाहित्वानुपपत्तिरित्यभिप्रायेण शङ्कते ज्ञानान्तरेणेति । अनवस्थानादिवि। ज्ञानान्तरस्याधिष्ठानं ज्ञ’नान्तरेण, तस्यापि ज्ञानान्वरेणेत्येव- मनवस्थानादित्यर्थः । एतेनैव तदधिष्ठानमिति । प्रथमेन द्वितीयस्वाधिष्ठानमित्यर्थः । अतस्तृतीया पेक्षा विरहान्नानवस्येति भावः । अन्योन्यप्रवर्तने = अन्योन्यनिष्ठ कार्योपधानहेतुत्वे । अधिष्ठानस्य कार्योप- ;

रत्नपेटिका रंगरामा मैर्त न्यायसिद्धाञ्जनम् ; 349 भावात् नान्योन्याश्रयणमिति चेन्न अत्यन्ताकारणत्वे असवप्रमत् । कारणाधिष्ठानौपयिक- स्यास्य चाकारणत्वे प्रथमस्यापि कारण ( ज्ञान ? / स्याकारणत्वप्रसङ्गात् । एवं चिकीर्षाप्रयत्नयोरप्य- कारणत्वे गतमीश्वरवत्वेन ॥ किञ्च यदकर्तृकम्, तत् कार्ये न भवतीति व्यतिरेकव्याप्त व हेतुकत्वमुपाधिः ॥ अहेतुकत्वम् वधिष्ठानापेक्षा । द्वितीयज्ञानस्या कारणत्वान्नाधिष्ठानापे झेत्यर्थः । अत्यन्ताकारणत्व इति । सन्मात्रस्य किञ्चित् प्रति कारणत्वावश्यम्भावादिति भावः । अकारणत्व इति । द्वितीयज्ञानस्याकारणत्वेऽधिष्ठानानुप- युक्ततया प्रथमज्ञानस्याधिष्ठानत्वेनाकारणत्वप्रसङ्गादिति भावः । ननु ज्ञानस्याकारणत्वे का क्षति: ! न च ज्ञानस्या कारणत्वे कार्यानुकूलज्ञानवत्त्वलक्षणकर्तृत्वभङ्ग इति वाच्यम्; कार्यानुकूलचिकीर्षाकृतिमत्त्वेन कर्तृत्वसम्भवादित्याशङ्कय, ‘ज्ञानस्याधिष्ठानौपयिकत्वाभावेन चिकीर्ष’कृत्योरप्यनधिष्ठितयोर्हेतुत्वाभावात् कर्तृत्वं न स्यात् । न च चिकीष कृत्यन्तरेण चिकीर्षाकृत्योरधिष्ठानमिति वाच्यम्; ज्ञानपक्षोक्तदोषानतिवृत्तेः’ इत्यभिप्रयन् आह एवं चिकीर्षेति ॥ अहेतुकत्वमुपाधिरिति । कार्यत्वे सकारणकत्वस्यैव प्रयोजकत्वेनाकार्यत्वेऽप्यहेतुकत्वस्यैव प्रयोजकत्वमिति भावः । साधनव्यापकत्वानो राधित्वमिति शङ्कते अहेतुकत्वमिति । घानहेतुतयाऽन्योन्याधिष्ठानेऽन्योन्यप्रय निमावश्यकमिति भावः । उत्तरस्य ज्ञानस्य जगत्कारणत्वा भावादिति । कारणस्य हि सतः कार्योपधानेऽधिष्ठाना पेक्षेव भवः । अत्यन्ताकारणत्वेऽसच्च प्रसङ्गा दिति । सम्मानस्य किञ्चिः कारणत्वनियमादिति भावः । कारणाधिष्ठानौपयिकस्येति । कारणभूत यत् प्रथमज्ञानं तदधिष्ठानरूपस्य द्वितीयज्ञानस्येत्यर्थः । प्रथमस्यापि कारणस्येति । बङ्कुरोपादानाद्य- धिष्ठानरूपस्य अत एवाङ्कुरादिकारणभूतस्य प्रथमज्ञानस्यापीत्यर्थः । अकारणत्वप्रसङ्गादिति । कार- णाधिष्ठानरूपस्य ज्ञानस्य कारणत्वनियमादेव हि प्रथमज्ञानस्य कारणत्वमङ्गीक्रियते । यदि कारणा- धिष्ठानरूपस्यापि द्विती ज्ञानस्य कारणत्वं नास्तीत्युच्यते तदा कारणाधिष्ठानरूपज्ञानस्य कारणत्व- नियमासंभवात् प्रथमज्ञानस्य कारणत्वसाधकाभावादिति भावः । ननु ज्ञानस्याकारणत्वेऽपि क्षत्यभावः । न च कार्यानुकूलज्ञानवत्त्वरूपकर्तृत्वासंभव इति वाच्यम्; तथापि चिकीर्षाकृत्योः कारणतया कार्यानु- कूल चिकीर्षा कृतिमत्त्वरूपकर्तृत्वस्याव्याहतत्वादित्यलाइ एवमिति । ज्ञानस्येवेत्यर्थः । चिकीर्षा- प्रयत्नयोरप्यकारणत्व इति । भयं भावः - चिकीर्षापयत्त्रयोः कारणत्वे मचेतनयोस्तयोरनधि ष्ठितयोः कार्योपधाने उक्तव्याप्तिभङ्गः । अधिष्ठानश्च ज्ञानेन, अन्यचिकीर्षया जन्यप्रयत्नेन वा न संभवति- कारणाधिष्ठानौपयिकस्य कारणत्वनियमेन तत्त्राधिष्ठानान्तरापेक्षयाऽनवस्थाप्रसङ्गात् मन्योन्यप्रवर्तनेऽन्यो म्याश्रयणात, उत्तरेषामकारणत्वे पूर्वयोरप्यकारणत्वप्रसङ्ग इति ॥ i व्यतिरेकव्याप्ताव हेतुकत्वमुपाधिरिति । अहेतुकत्वं कारणतानिरूपकत्वाभावः । साधना- भावव्यापकत्वे सति साध्याभावव्यापकत्वादिति भावः । अकर्तृकत्वव्यापकमिति । अकर्तृकत्वेन निश्चितेषु नित्येषु सर्वज्ञाहेतुकत्व सद्भावादिति भावः । तथाच साध्याभावाव्यापकत्वाभावान्नोपाधिस्व. 350 3. ईश्वरपरिच्छेदः (व्यतिरेकव्याप्तौ सोपाधिकत्वम् ) अकर्तृत्वव्यापकमिति चेन्न ; पक्षे सन्दिग्धत्वेनोपाधित्वानपायात् । अन्यथा शाकाद्याहारपरिणते. रण्यनुपाघित्वेन मैत्रीतनयस्य शामत्वमनुमीयेत । न च सामान्याभावस्य विशेषाभावव्यापकत्वम् । अन्यथा पृथिवीत्वाभावेन घटत्वाभावव्याप्ती करकादेरपार्थित्वादिप्रसङ्गः । ननु कर्तुर्हेतुविशेषत्वं पक्षे सन्दिग्धत्वेनेति । अहेतुकत्वरूपोपाध्याभाववत्तया निश्चिते पक्षेऽकर्तृकत्वलक्षण साधनसन्देहादित्यर्थः। अन्यथेति । सन्दिग्धोपाधेरदूषकत्व इत्यर्थः । ननु कर्तुरभावे हेत्वभावोऽप्यावश्यक इत्यकर्तृकत्वव्या- पक मेवा हेतु करवमित्याशङ्कय कर्तुः कारणविशेषतया न तदभावस्य कारणसामान्याभावो व्यापक इत्यभिप्रयन् आह न च सामान्यामावस्येति । ननु अकर्तृकत्वे अकार्यत्वं भवत्येव । न च तत्रा हेतु- कत्वमुपाधिः; अकर्तृकत्वे अहेतुकत्वावश्यम्भावेन साधनव्यापकत्वात् । न च विशेषाभावे सामान्याभावो नावश्यक इत्युक्तमिति वाच्यम्; अहेतुकत्वमित्यस्य हेतुसामान्याभाववत्त्वमिति नार्थो वक्तुं शक्यः ; अकार्येषु वियदादिष्वपि केषाञ्चित् कालादिकारणानां सत्त्वात् सामान्याभावाभावात् साध्याव्यापकत्वप्रसङ्गात् । अपि तु असम्भृतसामग्री कत्वम् । तदा अकर्तृकत्वे असंभृतसामग्री कत्वमित्यापादने सामान्यविशेषभावाभावात् । न च कारणविशेषाभावः सामग्रयभावेऽ यप्रयोजक इति वाच्यम्; कीदृशं विशेषाभावमभिप्रेत्य सामग्रय- भावाप्रयोजकत्वमुच्यते ? न तावत् कारणेष्वन्यतमाभावम् ; तादृशस्य यस्य कस्यचिददृष्टादेः कारणस्या- भावेऽपि सामग्रयभावदर्शनात् । नापि सर्वकार्याननुवृत्तरूपकारण शेषाभावस्य सामग्रयभावाप्रयोजकत्वम् ; कार्यमात्रे चेतनाधिष्ठानावश्यम्भावेन कर्तुः सर्वकार्यानुवृत्तत्वेन कर्तभावस्य तादृशविशेषाभावरूपत्वाभावे संभव इत्युक्तं भवति । पक्षे संदिग्धत्वेनेति । व्याकर्तृकत्वस्येत्यादिः । उपाधित्वानपायादिति । जयं भावः — पक्षे साध्याभावसंशयात् पक्षावृत्तावुपाधौ साध्याभावाव्यापकत्वसंशयो भवत्येव । ततश्च साध्याभावे हेत्वभावव्यापकोपाधिव्यभिचारसंशयाद्धेत्वभावव्यभिचारसंशये सति न हेत्वभावव्याप्ति निश्चय संभव इति । अन्यथेति । सन्दिग्धोपाधेरदूषकत्व इत्यर्थः । शाकाद्याहारपरिणतेरप्यनुपाधित्वेनेति । शाकाधाहारजन्यत्वस्याप्यनुपाधित्वप्रसङ्गेनेत्यर्थः । वयं भावः स श्यामो मैत्रीतनयत्वादित्यत्र संशय- दशायामपि तस्य सन्दिग्धोपाधितया श्यामत्वानुमित्यभावः सर्वसंप्रतिपन्नः स च नोपपद्येतेति । ननु कर्तुरपि हेतुरूपतया कर्तृत्वे महेतुकत्वावश्यभावात् कथमहेतुकत्वस्या कर्तृकरवाव्यापकत्वसंभव:; ततश्वाव्या- पकत्वसंशयस्याप्यसंभवान्न संदिग्धोपाधित्वमित्याशङ्कय, कर्तुर्हेतु विशेषरूपतया तदभावस्य विशेषाभावात्मक- तया तं प्रति सामान्याभावात्मकस्याहेतुकत्वस्य न व्यापकत्वसंभव इत्याह न चेति । अन्यथेति । विशेषा- भावस्य सामान्याभावव्याप्यत्व इत्यर्थः । पृथिवीत्वाभावेनेति । निरूपितत्वं तृतीयार्थः व्याप्त्यन्वयी । घटत्वाभावव्याप्तौ = घटत्वाभावनिष्ठ व्याप्तौ । करकादेरपार्थिवत्वप्रसङ्ग इति । व्याप्यसत्त्वेन व्यापका- वश्यं रावादिति भावः । नन्वकर्तृकत्वस्य हेतुविशेषाभावरूपतया अहेतुकत्वस्य च हेतुसामान्याभावरूपतया सामान्याभावस्य विशेषाभावव्यापकत्वासंभवादहेतु करवस्था कर्तृकत्वव्यापकत्वं न संभवतीत्युपाधित्वं निष्प्रत्यूहमिति यदुक्तं तन्नोपपद्यते महेतुकत्वरूप सामान्याभावस्य यादृशविशेषाभावव्यापकत्वं न संभवेत्, • वाहशविशेषरूपत्वं न व तुस्सं भवतीत्यभिप्रायेण शङ्कते नन्विति । हेतुविशेषत्वमिति । यादृश तु विशेष- 5

I 1 रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 851 नाम हेतुष्वन्यतमत्वम्, सर्वकार्याननुवृत्तत्वं वाऽभिप्रेत्येदमुच्यते ; तनादृष्टादावपि प्रसङ्गादायो निरस्तः । द्वितीयस्तु कल्पोऽसिद्ध इति चेन्न ; पूर्वोकाधिष्ठाननियमनिरासेन दत्तोत्तरत्वात् ॥ किञ्च क्षित्यादिकमिति ईश्वरघटादिसंयोगः पक्षीकृतः, न वा ? पूर्वत्र भागासिद्धिः, पतदनु- मानसिद्धक्षीकारेऽन्योन्याश्रयणम्, उत्तरत्न सन्दिग्धानैकान्तिकता ॥ घटेश्वरसंयोगस्य सामग्रद्यभावप्रयोजकत्वावश्यम्भावात्, साधारणकारणाभावे सामग्रयभावावश्यम्भावादिति शङ्कते नन्विति । पूर्व भागानिति । पक्षैकदेशत्या सिद्धतया मागा सिद्धिरियः। उत्तरत्र मन्दिग्धानैकान्तिकतेति । न च हेतुना निश्चिते साध्यसन्देहस्य वा साध्यवत्तना निश्चिने हेतुसम्देहन्य वा सन्दिग्धानैकान्ति कत्वम् प्रकृते च ईश्वरानुमानप्रवृत्तिदशायां धर्मिण एव सिद्धत्वेनान्यतरनिश्चयस्याप्यभावात् कथं सन्दिग्धानैकान्तिकत्वमिति वाच्यम् – न्यायतौल्येन यथाकथञ्चित्साध्याभाव सामानाधिकरण्यस्य सन्दि ग्यानकान्तिकत्वमित्यत्र तात्पर्यात् । न चेश्वरघटसंयोगसिद्धिपशे तस्येश्वरकर्तृतचैव सिद्धेनं साध्याभाव- निश्चय इति वाच्यम् ; ईश्वरस्य स्वसंयोगं प्रत्युपादानत्वमेव, न कर्तृत्वम्; उपादानत्वकर्तृत्वयोः घादिति जन्यत्वाभाव० पापकत्वम् हेतुकत्वस्य न संभवति, तादृशहेतु विशेषत्वमित्यर्थः । सर्वकार्याननुवृत्तत्वमिति । यादृशहेतु जन्यत्वं कार्यत्वसमानाधिकरण भावप्रतियोगि, सादशत्वमित्यर्थः । अदृष्टादावपीति । तस्मापि हेतुष्वन्यनुमत्वादिति भावः । प्रसङ्गादिति । यादृशहेतु विशेषजन्यत्वाभावव्यापकत्वमहेतुकत्वस्य न संभवति, तादृशत्वप्रसङ्गादित्यर्थः । न दृष्टजन्यत्वाभावव्यापकत्व हेतुकत्वस्य न संभवतीति शक्यं वक्तुमिति भावः । आद्यो निरस्त इति । हेतुष्वन्यतमत्वं तादृशहेतु विशेषत्वमित्येतत् निरस्तमित्यर्थः । द्वितीयस्तु कल्पोसिद्ध इति । कर्तुरपि कार्यसामान्ये हेतु नया कर्तृजन्यत्वस्यापि कार्यत्वसमानाधि करणाभावप्रतियोगित्वसंभवादिति भावः । अधिष्ठाननियमनिरासेनेति । पचेतनं चेदन, विष्ठि मेव प्रवर्तत इति नियमनिर सेनेत्यर्थः । दत्तोत्तरत्वादिति । कार्यसामान्ये कर्तुर्हेतुत्वा संभवेन कर्तृजन्यत्वस्व कार्यश्वसमानाधिकरणाभावप्रतियोगित्वोपपत्त्या कर्तु स्तादृशहेतु विशेषत्वोपपत्तेरिति भावः । मवेद बोध्यम् - न्यून देशवृत्तिप्रतियोगि काभावं प्रति नाधिकदेशवृतप्रतियोगिका कावस्य व्यापकत्वं भवति ; यथा घटः वाभावं प्रति न पृथिवीत्वाभावस्य व्यापकत्वम् । ततश्च कर्तृजन्यत्वस्य सर्वकर्यानुवृत्तया तदनुवृत्त- कारणतानिरूपकत्वापेक्षया न्यूनदेशवृत्तितया कर्तृजन्यत्वाभावरूप कर्तृकर व्यापकत्वं न कारणता- निरूपकत्वाभावरूप हेतुकत्वस्य संभवतीति पूर्वोकरीत्या महेतुकत्त्रे अकर्तृकत्वाव्यापकत्वसंशय संभवात् सन्दिग्वोवाघित्वं दुर्वारमेव । अत एव वचिदपि कार्ये कर्तृजन्यत्वाभावानिश्चयेऽपि न क्षतिः । बहुगदौ तत्संशयेन सन्दिम्बोपा घर पसेरिति ॥ भागा सिद्धिरिति । पक्षकदेशासिद्धिरेत्यर्थः । छतदनुमान सिद्धपक्षीकारेऽन्योन्याश्रयण- मिति | पक्षसिद्धय अनुमानप्रवृत्तिः अनुमानप्रवृत्त्या पद्मसिद्धिरित्यन्योन्याश्रयममित्यर्थः । उत्तरत्न = तस्प पक्षीकरणमा | सन्दिग्धानैकान्तिकतेति । घटेश्व· संयोगसद्भावसंशयाधीनस्य कार्य हेतौ कर्तृजन्य स्वाभाव सामानाधिकरण्यसंशयस्य सद्भावादिति भावः । तस्य पशवे पक्षीकमभिचारसंशयस्यादोष- 1 352 3. ईश्वरपरिच्छेदः (ईश्वरघटसंयोगस्य पक्षान्तर्भावविचारः) F सकर्तृत्व सन्देहेऽपि ईश्वर सिद्धिरविरुद्धेति चेन्न ; तत्संयोगत्रदेव केषाञ्चित् अन्येषामव्यकर्तृ- कत्वं भवेदिति शङ्कामात्नस्य दुवरित्वात् । तावताऽपि क्षियादि सकर्तृकत्वनिश्वयभङ्गात् ॥ विप्रतिपन्नं कार्य कर्तृकमिति सामान्यतः पक्षीकारात् न कश्चिद्दोष इति चेन्न ; सामान्यस्य युक्तयेश्वरघटसंयोगस्याकर्तृकत्वसम्भवात् । ईश्वरसिद्धिरविरुद्धे ते चेदिति । अभिमतेश्वरसिद्ध्युत्तरभाविन ईश्वरघटस प्रोगेनैकान्तिकसन्देहस्याप्रतिबन्धकत्वात् । न हि ईश्वरघटसंयोग ईश्वरविरोधीति भाव । सामान्यतः पक्षीकारादिति । तलेश्वर घटस पोगस्यापि पक्ष कृतिया पक्षे न सन्दधानैकान्तिकते र्थः । त्वान्नाय दोष उक्तः । न चेश्वरघटमंयोगस्यापीश्व कर्तृक-वसद्ध वात् कथमकर्तृकरमिति वाच्यम्; ईश्वरसंयोगं प्रतीश्वरस्योपादानतया उपादानत्वकतृत्वयोविरुद्वत्वं वदता परेग तत्रेश्वरस्य कर्तृवाभ्युप गमासंभवात् । न च तथाऽपि सकर्तृत्वं कर्तृजन्यत्वमेवेति कार्यान्तरे कर्तृमूनेश्वरस्य स्ववृत्तिघटमंयोगे उपादानविघया हेतुत्वसत्त्वेन तत्रापि कर्तृजन्यत्वं सिद्धमेवेति वाच्यम्; अङ्कगदिग्वप्युपादानादिविषया हेतुत्वमादायानुमानपर्यवसानवारणाय स्वत्तिक’च’ वशेष्यत । संबन्धावच्छिन्न कर्तृनिष्ठ कर गतानिरूपिता- श्रयता संबन्धावच्छिन्न कार्यवाया एव साघनीयतया तस्याः घटेश्वरसंयोगे निमित्तोपादानमेदवादिभिः स्वीकर्तुं शक्यत्वात् ॥ ईश्वरसिद्धिरविरुद्धेति । अयं भावः - साध्याभावप्रकारक संशयविषयतावच्छेद- कवच्छिन्ने धर्मिणि हे पेर्वृति[त्व] निश्चये साध्याभावनिश्चयविषयतावच्छे कवच्छिन्ने धर्मिणि हे वृत्त [व] सन्देहे वा सन्दिग्धानैकाकिना; न तु माध्याभाववति यज्ञ कचन हे वृं च (त: १) म्यादित्येवविध संशये सन्दिग्यानैकान्तिकता; तथासत्यनुमानमाको छेदप्रसङ्गात् घू गद्यनुमानेऽपि तादृगसंशयस्य सुलभत्वात् । सादृशसंशयम्या प्रयोजकत्वसंशयरूपस्य तत्समशीलम्य वाऽकूरु के निरसनीस्य न दोषावदस्त्रमित्येव सर्वसंप्रतिपन्नम् । किञ्च मनेन सन्दिग्वनिका निकतेत्येसुद्ध वनस्यैव सांप्रदायिकता धर्मनिश्वयमन्तरा न संदिग्ध नैकान्तिकलोद्भावनं संभवति । ततश्चेश्वर नु गनपवृत्यनन्तरमेवेश्वर घट दिसंयोग निश्चयान् तेन सन्दिग्धानैकान्तिकताप्रवृत्तिच्या । इत्थञ्चेश्व “सद्ध्यनन्तरभाविनी संदिग्धानैकान्तिक नावृतिनैश्वर- सिद्धि प्रतिबध्नातीति । तत्संयोगवदेवेति । ईश्वर घटसंयोग * देवे यर्थः । केषाञ्चिदन्येषामपीति । ईश्वरघटसंयोगादन्येषां क्षित्यङ्कुरादीन: मपीत्यर्थः शङ्कामात्रस्येति मात्र देनानुमिति प्रतिबन्धव्यवच्छेः । क्षित्यादिसक तुकत्वनिश्चयभङ्गादिति । अप्रामाण्यज्ञानास्कन्दितनिश्व यासंमवादित्यर्थः । जातायामपि क्षित्यादिस कर्तृत्वानुमिता वनेकानि कहे तु ज्ञानजन्यत्वसंशयेनाप्रामाण्यसंशयसंभवात् अनामाण्यज्ञानाना- स्कन्दवनिश्वयस्यैवोत्तरोतर संशय विरोधित्वान्निष्कम्पप्रवृत्तिहेतुत्वाच्च जाताऽपि क्षिन्यादिस कर्तृकरवानुमितिर्न कार्यकरीति भावः । विप्रतिपन्नमिति । सकर्तृत्व तदभावको टिकसंशभव भूतमित्यर्थः । तेन घटा दिव्यावृत्तिः । तत्र हि कुल लादिकर्तृकत्वस्य निर्णीतया न ठाहशसंशय विषयत्वम् । कार्यमिति स्वरूपाख्यानमात्रम् । न तु कार्यत्वमपि पचतावच्छेदकघटकम प्रयोजनाभावात् । सामान्यतः पक्षीकाराम कश्चिद्दोष इति । विप्रतिपन्नत्वरूपसामान्यधर्म पुरस्कारेणेश्वरघट संयोगस्यापि क्षीकृततया उन व्यभिचारसंशयस्य अनुकूलतर्केणैव निरस्ततया व्यातिनिश्चयेनोपनायामनुमितो हे वादनैकान्सित्वज्ञाना t रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाखनम् 353 प्रयोगस्यापि समस्तविशेषकबळीकारार्थत्वात् । ततश्च समस्तविशेषाणां सामान्यतः सिद्धि- साकाङ्क्षत्वात् । अन्यत इत एव वा तत्सिद्धावनुमानवैयर्थ्यान्योन्याश्रयौ दुष्परिहरौ ॥ 1 ननु अस्माकमीश्वरानुमाननिरासेन किं प्रयोजनम् ? न च प्रयोजनाभावमानम्; अनुमानत पवेश्वरं प्रतिपद्य तं भजमानान् प्रति नास्तिक्यशङ्काऽप्यापादिता स्यादिति महत्तेषामस्मा कञ्च पापमिति ॥ अहो ? महाकारुणिकोऽसि । तादृशेभ्य एतन्नोपदिश्यताम् । प्रयोजनं च शृणु - प्रथमं तावत् यथावस्थितसावबोधः । श्रोत्रेण गन्धग्रहणनिरासवत्, अनुमानस्याभासतां पश्यत- सामान्यतः सिद्धीति । साध्यतदभावौदासीन्येन स्वरूपमात्रण सिद्धि साकाङ्क्षत्वादित्यर्थः । अन्यत इत एव बेति । अन्यतः सिद्धावनुमानवैदर्भ्यम् अस्मादेवानुमानादीश्वरघटसं योगसिद्धावन्योन्याश्रयः । अनुमान वृत्त्यनन्तरं घटेश्वरसयोगपक्षीकरणम्, पक्षी करणानन्तरमनुमानप्रवृतिरित्यन्योन्याश्रय इत्यः ॥

सामान्यस्य शिष्यः पृच्छति नन्वस्माकमति । तेषामस्माकचेति । अनुमाननिरासकयुक्तिश्रोतॄणां तद्वक्तणाञ्चेत्यर्थः । तारशेभ्य इति । अनुमान निरसनयुक्ति श्रवणमात्र शिथिलित (?) विश्वासेभ्य इयर्थः । प्रथम- संभवात् नानेक, न्तिक हे ज्ञानजन्यत्व सशयाधीनाप्रामाण्यसंशयः संभवति भावः । प्रयोगस्येति । संशयविषयत्वरूप सामान्यधर्मावच्छिन्न पक्षक: नुमानस्येत्यर्थः । समस्तविशेषकवली कारार्थत्वादिति । समस्त विशेषधर्मावच्छिन्ने साध्यनिश्चयफलकत्वादित्यर्थः । तादृशनिश्चयस्यैव प्रवृत्त्यादिकार्यकरत्वादिति भावः । इदमन बोध्यम् – यद्धर्मावच्छिन्न विशेष्यकसंशयविषयत्वस्य पक्षता- बच्छेदकता तद्धर्मावच्छिन्न एव सक्रर्तृकत्वनिश्वयसं नवादीश्वर घट संयोगत्वरूपविशेषधर्मावच्छिन्ने सर्तृत्वनिश्चयरूपफले जननीये तद्धर्मावच्छिन्नविशेष्यक संशयविषयताया एव पक्षतावच्छेदकत्वं वाच्यम् । ततश्चेश्वर घट योगसिद्धिमन्तरा सामान्यप्रयोगस्य न कार्यकरत्वम् । भन्न हि सकर्तृत्व- सदभावकोटिक संशयस्य न तादृशसंशयत्वेन निवेशसंभवः । तथासति घटादिष्यपि सकर्तृकत्वनिर्गय- विरहदशायां तादृशतेशयसंभवेनं तद्विषयत्वरूपपक्ष नावच्छेदकः क्रन्तेषु घटादिषु सकर्तृक वस्व सिद्धाया सिद्धसाधनापतेः । यदि चावच्छेदकावच्छेदेन सायसिद्धेरुद्देश्श्तया नः शस्तद्धस, घनं दोष इत्युच्यते; तदा मारमादिषु नित्येष्वकर्तृकत्वनिर्गयविरहदशायां तादृशसंशयसंभवेन तद्विषयत्वरूपपक्षवायच्छेका- क्रान्तेषु तेषु बाघापत्तेः । मतः क्षित्हिसकर्तृका, न वा, अरं सकर्तृकं न वेत्यादिसमूहालम्बनसंश कि तद्वक्तत्वेनोपादाय तद्विषयत्वं तदवच्छेदकधर्मवत्त्वं वा पक्षतावच्छेदकं वाच्यमिति । समस्तविशेषणां सामान्य तस्सिद्धिसाकाङ्क्षत्वादिति । साध्यवत्तया साध्याभाववतया वा निर्णयस्वापेक्षिकत्व ५ विवक्ष संशयधर्मितावच्छेदकी मुनत धर्म पुरस्कारेण तद्विशेषनिर्णय त्या वयापेक्षितत्वादित्यर्थः । यदि चानुमानान्तरेणेश्वरघट संयोगसिद्ध्या टद्धर्मिकोक्तसंशय संभवात् तस्य पक्षीकरण संभवतीत्युच्यते, तदा एतदनुमानवैयर्थ्यम् ; भनेनैवानुमानेश्व (घटसंयोगसिद्ध्या संशयोग्पादने अन्योन्याश्रयणम् – नाशसंशय- सिद्ध्यावेव तद्विषयत्वावच्छिन्नरक्षकानुमानेनेश्वरसिद्धिः, ईश्वर सिद्धावेवेश्वरवरसंयोगादिधर्मको कसंशर- सिद्धिरिति । तदेतदाह अन्यत इत्यादि ॥ यथावस्थितावबोध इति । ईश्वरविशेयकानुमानमाद्यत्वाभावप्रकारक नमिविरूपज्ञ. न. AWIT - 45354 3. ईश्वरपरिच्छेदः (ईश्वरानुमाननिरासफलम् ) स्तीत्रबुद्धे रीश्वराविश्वासपरिहारश्च । ततश्च मन्दानां मतेस्तीत्रबुद्धिना प्रक्षोभो न स्यात् । एवमपि क्रियतां कारुण्यम्; अप्राप्तप्रापकस्य आगमस्यानुवादप्रसङ्गोऽपि परिहृतः स्यात् ॥ अनुवादत्वेपि ईश्वरः सिध्यत्येवेति न कश्चिद्दोष इति चेन्न ; निमित्तोपादानभूतेश्वरासिद्धेः ॥ निमित्ततयाऽ- नुमानसिद्धमीश्वरमनूद्य उपादानत्वादि विधीयताम्, प्रत्यक्षसिद्धं पृथिव्यादिकमनूद्येश्वरशेषत्व- शरी स्वादिविधानवदिति चेत्-तथैवानूद्य उपादानत्वनिषेधकानुमानोदये धर्मिग्राहकबाधस्य दुर्ववत्वप्रसङ्गात् ; विशिष्टतया तु आगमेनैव सिद्धौ तस्य सुत्रचत्वात् ॥ पृथिव्यादेरीश्वशेषत्वादि- मिति । प्रयोजनमिति शेषः । ईश्वराविश्वास परिहारयति । ईश्वरो हानुमानैकशरण, अनुमानश्च न क्षोदक्षमम् अो नेश्वरः प्रामाणिक इति तीव्रबुद्धमतिः स्यात्, सा (तथा) मा विज्ञायीत्येतदर्थमीश्वरस्य शास्त्र योनित्वसमर्थनमित्यर्थ: : अनुवादयेऽपीति । प्रतिपन्नस्यार्थस्य पुनः प्रापणं हि अनुवादः । न चैतावता वस्तुनोऽसिद्धिः ; अपि तु दाढयमेवेति भावः । ईश्वरासिद्धेरिति । अनुमानत इति शेषः । दुर्वचत्व प्रसङ्गादिति । ईश्वरो नोपादानं निमित्तत्वादित्यनुमानस्य धर्मिग्राहक शास्त्रबाधितत्वं हि उद्घाटनीयम् । यदि चेश्वर आनुमानिकः स्यात्, तदा शास्त्रस्य धर्मिग्राहकत्वाभावेनोपादानत्वनिषेधकानुमानस्व शास्त्रबाधितत्वं वक्तुं न शक्यते इति भावः । विशिष्टतयेति । अभिन्ननिमित्तोपादानत्व विशिष्टतया ईश्वरसिद्धौ उपादानत्वनिषेध कानुमानस्य धर्मिग्राहकबाधः सुवचः स्यादित्यर्थः । पृथिव्यादेति । मित्यर्थः । गन्धग्रहणनिरासवदिति । तादृशनिरासस्येवेत्यर्थः । तत्त्वादबोधः प्रयोजनमित्यनेनान्वयः । उक्तनिरासस्य हि गन्धस्य श्रोत्रमः झत्वाभावप्रमितिरेव प्रयोजनम् । ईश्वराविश्वास परिहारथेति । ईश्वरम इकत्वेन संमतस्यानुमानस्याऽऽमासवयेश्वरोऽप्रामाणिक एवेत्येवमविश्वास परिहार इत्यर्थः । अनुवाद- त्वेऽपीश्वरः सिद्ध्यत्येवेति । अनुवादत्वं हि प्रमाणान्तरसिद्धस्य पुनर्वोवनम् । तेन वस्तुनो दादर्थमेव स्वादिति भावः । निमित्तोपादानभूतेश्वगविद्धेरिति । क्षित्यादिकं सकर्तृकमित्यनुमानेन निर्मित- तयेश्वर सिद्धेरिति भावः । विधीयतामिति । “सदेव” इत्यादिश्रुत्येत्यादिः । ईश्वरशेषत्व शरीरत्वादि विधानवदिति । “पर्ति विश्वल”, “यस्य पृथिवी शरीरम्”, “यः पृथिवीमन्तरो यमयति”, “मन्त दृश्य तत् सर्वं व्याप्य नारायणः स्थितः” इत्यादिश्रुतिभिरित्यादिः । शरीरत्वादी वे । आदिना नियाम्यत्वादि- परिग्रहः। तथैवान्ये ‘ति । श्रुतिदेवानुमानसिद्धमन्येत्यर्थः । उपादानत्वनिषेव केति । ईश्वरो नोपादानं निमित्तत्वाद कुछ लवदित्येवंरूपेत्यर्थः । धर्मिग्राहकबाधस्य दुर्वचत्वप्रसङ्गादिति । उपादानत्वप्रा हक- शास्त्रस्य धर्मिय हकत्वविरहेग तस्कृतप्राबल्यस्य वक्तुमशक्यत्वादिति भावः । तथाचेश्वरस्योप दान वं न सिद्धये देत्युक्तं भवति । विशिष्टतयेति । अभिन्ननिमित्तोपादानत्वविशिष्टतयेत्यर्थः । तस्य धर्मि- ग्राहकमानवाधस्य सुत्रचत्वादिति । ततश्वेश्वरस्योपादानत्वसिद्ध्यर्थमीश्वरानुमाननिरास इति भावः । मनु पृथिव्यादिकमीश्वरसेवाभाववत् प्रमेयत्वात् ईश्वरवदित्यनुमानय, ““वि विश्वस्य” इत्यादिश्रुत्या बाषोऽभिधीयते । न च तस्याः धर्मिग्राहकत्वमस्ति । यतः श्रुतिस्वादेव प्रमाणान्तर पेशवा प्राबल्य विद्यापि स्यादिति हते पुष्यादेरिति मुखस्यादेव प्रावश्ये, “खादिस्यो यूप: " 1 रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं म्यायसिद्धाञ्जनम् 355 निषेधानु मानवत् तदपीष्यतामिति चेन्न ; तस्य निषेध्यग्राहकसिद्ध सिद्धिभ्यां व्याघातस्य सुत्रच. स्वात् । अन ईश्वरो न पृथिव्याद्युपादानम् ; चेतनत्वात् कर्तुत्वाद्वा कुलालवदित्यादिप्रयोगे कथञ्चिदपि स दुर्वचः । तदा तु आगमस्यान्यपरत्वोपपतौ ईश्वरस्यानुपादानत्वमेव स्यादिति, “जन्माद्यस्य यतः’ इति निखिलजगदेककारणत्वसंवित् विलीयेतेति भयादनन्तरमेव सूत्रकारः, " शास्त्रयोनित्वात्” इति प्रमाणान्तरगोचरत्वं निरस्तम् । ननु तर्हि, “रचनानुपपत्तेश्च” इत्यादि- सूत्रं तद्भाष्यादिकञ्च कथं सङ्घटेन ? न्यायतत्त्वे च प्रपादपादे चेतनस्यैव कर्तृत्वप्रतिपादनप्रकरणे, श्रुतेः पृथिव्यादिर्मिग्राहकत्वाभावेऽपि तत्पक्षकेश्वर शेषत्वाभावानुमानबाधकत्ववदीश्वरविषये श्रतेर्धर्मिग्राह- कत्वाभावेऽपि तदुपादानत्वाभावानुमानबाधकत्वं सम्भवतीति भावः । तस्य निषेध्येति । निषेघस्य निषेध्य- ग्रहोपजीवकत्वात् निषेध्यग्रहे च श्रुतितोऽन्यस्य प्रमाणस्याभावेन श्रुतेरेवोपजीव्यतया तद्विरोधे नानुमान प्रवर्तते, नरशिरःकपालं शुचि प्राण्यङ्गत्वादितिवदिति भावः ॥ स दुर्वच इति ईश्वरो न जगदुः दान- मित्यनुमाने पक्षमाहकतया, निषेध्यग्राहकतया वा श्रुतेरनुपजीव्यत्वेन धर्मिग्राहकविरोधो नास्तीत्यर्थः । तदा त्विति । ईश्वरस्यानुमानिकत्वेऽनुमानस्योपजीव्यजातीयतया प्रबलत्वेन तद्विरोधे उपादानत्वप्रतिपादकं शास्त्रं यूपादित्यैत्रयप्रतिपादकशास्त्रवदन्यपरमेवेत्यर्थः । जगदेककारणत्वसंविदिति । अभिन्ननिमित्तो.. पादानत्वप्रतिज्ञे यर्थः । रचनानुपपत्तेश्चेति । “अनुमीयत इत्यनुमानम् । न भवदुक्तं प्रधानं विचित्रजग. इत्यादेः प्रत्यक्षत्र.घकत्वप्रसङ्गः । न हि प्रमाणान्तरेण साधित बाधित वा श्रुतस्तात्पर्ये संभवति । उक्तं हि, “असन्निकृष्टवाचा तु द्वयमन जिहासितम्। तद्रूप्येण परिच्छितिः तद्विपर्ययतोऽपि वा” इति । अपूर्वत्वं हि तात्पर्यलिङ्गेषु प्रधानम् । तच प्रमाणान्तराबाधितत्वे सति प्रमाणान्तरासाधि उत्वन् । मतः श्रुतेः श्रुतिस्वादेव प्राबल्यं वक्तुमशक्यमित्यभिप्रायेण समाधत्ते नेति । कथं तर्हि शेषत्वनिषेध कानु- मानापेक्षया तद्द्म’ हक: प्रावश्यमित्यतः अमावज्ञ ने प्रतियोगिज्ञानस्य कारणतया शेषत्यग्राहक श्रुतेः शेषत्वाभावानुमानोपजीव्यतया प्रावख्यमित्याह तस्येति । शेषत्वाभावानुमानस्येत्यर्थः । निषेध्य- ग्राहकेति । प्रकृनानुमानाद्याभावप्रतियोगिभू शेषत्वमाह केत्यर्थः । सिद्ध्यसिद्धिभ्यामिति । शेषत्व ग्राहकप्रमाणसत्त्वे तस्य प्रतियोगिग्राहकतया शेषत्त्रभावानुमानोपजीव्यत्वात् तद्विरोधेन शेषत्वाभावा- नुपानं न संभवति तादृशप्रमाणासवे प्रतियोगिज्ञानविरहात् सुतरामभावानुमानासंभव इत्यर्थः । तथाच शेषश्वग्राहक रुपजीव्यत्वेन प्रावश्यम् । ईश्वरशेषत्वस्य प्रमाणान्तरेण प्रीतुमशक्यतया श्रुभ्यैव म. झाशत् पृथि यद्युप दानत्वस्य स्वतथात्वात् निषेध्द हकतया धर्मिग्राहकतया वोपजीव्यत्वासंभवेन प्रारयायोगात् ईश्वरे उपादानत्व निषेधकानुमानस्य कथञ्चिदपि श्रुतिबाघो वक्तुमशक्य इति भावः । तर्हि श्रत्यनुमानयोस्तुल्यबलत्वात् सुन्दोपसुन्दय, येनोपादानत्वाभावोऽपि न सिद्ध्येदित्याशङ्कयाह सदा स्थिति | आगमस्यान्यपरत्वोपपत्ताविति । ईश्वरस्यानुमानिकत्वेऽनुमानस्योपजी ग्यनःतीमय प्रबलत्वेन तद्विरुद्धागमस्य यू गदित्यैवयवावयवत् अन्यपरत्वमेवाऽवश्यकमिति भावः । निखिल जगदेक कारणत्वसंविदिति । सकलजगन्निरूपिनाभिन्ननिमित्तोपादन व प्रतिज्ञेत्यर्थः । रचनानुपपत्तेश्वेत्यादि- सूत्रमिति । “रचनानुपपतेश्च नानुमानं प्रवृतेश्व” इति सूतमित्यर्थः । तद्भाष्यादिकश्चेति । “अनुमीयव ; 356 3. ईश्वरपरिच्छेदः (भाष्यन्याय तस्वतात्पर्यम्) “ननु वायुभूरेणूनां सङ्घतं करोति” इत्यादिना परिचोद्य दत्तमुत्तरम्, “उच्यते । कर्तृकरण- कर्माणीति त्रीणि कारणानि क्रियाविशिष्टानि । तेषामन्यतमाभावे क्रिया न युज्येत” इत्यादि । अनापि ईश्वरानुमानानुमतिर्दृष्टा । अतः, “शास्त्रयोनित्वात्” इत्यस्यान्यथाऽर्थो वाच्य इति चेन्न ; “रचनानुपपत्तेः” इत्यादेरन्यभावत्वात् । तत्न हि चेतनानधिष्ठितप्रकृत्याद्युपादानत्वमानप्रति- पादकान् प्रति विशेषविरोधादिप्रदर्शने तात्पर्यम् । स्वपक्षे तु तेषां सम्भावना तर्कस्वमेव, तदनुगृहीत- स्वागम एव प्रमाणम् । अत एव न्यायतत्त्ववचनमपि निर्व्यूढम् । तदेवमुपादानमनूद्य निमित्तत्व- निषेधकान् निमित्तमनूद्योपादानत्वनिषेधकांश्च प्रति धर्मिग्राहकबाधं 1 क्तुं केवलजगदुपादान- द्रचनासमर्थम् ; अचेतनत्वे सति तत्स्वभावाभिज्ञानाधिष्ठितत्वात् । यदेवं तत्तथा; यथा रथप्रासादादिनिर्माणे केवलदार्वादिकम् । दार्वादेरचेतनस्य तज्ज्ञानधिष्ठितस्य कार्यारम्भानुपपत्तेर्दर्शनात्, तज्ज्ञाधिष्ठितस्य, कायोरम्भप्रवृत्तेर्दर्शनाच्च न प्राज्ञानधिष्ठितं प्रधानं कारणमित्युक्तं भवति” इति भाग्यश्चेत्यर्थः । अत्रापीति। " तेषामन्यतमाभावे क्रिया न युज्येत” इत्यस्मिन् न्यायतत्त्ववाक्ये इत्यर्थः । विशेष विरोधादीति । इत्यनुमानम्” इत्यादिभाष्यादिकं चेत्यर्थः । आदिना दीपसारयोर्ग्रहणम् । ननु हैरण्यगर्भागमात् केवलनिमित्तकारणत्वेनेश्वरसिद्धौ तत्त्रोपादानत्वनिषेषकानुमानं प्रवर्तते । एवं साङ्ख्यागमेन जगदु पादानसिद्धौ तत्र निमित्तत्वनिषेधकानुमानं प्रवर्तते । अतः ईश्वरानुमाननिरासेऽपि क्षत्यभाव इत्याशङ्कयाह 1 पृथिव्यादि ईश्वरोपादानकं न भवतीति साधने साध्यप्रसिद्धयर्थमागमापेक्षा कथञ्चित् स्यात् । अनुमानादीश्वरप्रसिद्धावपि तदुपादानत्वाप्रसिद्धेः - तनापि द्रव्यनिरूपितोपादानत्वस्य ईश्वरे अप्रसिद्धत्वेऽपि संयोगादिनिरूपितोपादानत्वं अनुमानेश्वरेऽपि प्रसिद्धं सुवचमित्याशयेन कथञ्चिदिति । ईश्वरो न पृथिव्याद्युपादानमिति साधने तु नागमापेक्षालेश इति भावः । ननु ईश्वरसाधकानुमानोपजीवनेऽपि तस्यानुपादानत्वसाधकानुमानोपजीवने मानाभावात्, प्रथमानुमानेनैवानुपादानत्व विशिष्टश्वरानुमाने कारणाभावाश्चानुमानसिद्धमीश्वरमुद्दिश्य श्रुत्या उपादानत्वविधौ नोपजीव्यविरोधः - किञ्च किमिदं पृथिव्युपादानत्वम्, यन्निषिद्धयते । न तावत् पृथिवीनिष्ठसमवायसंबन्धावच्छिन्नकारणतानिरूपिततादात्म्य संबन्धावच्छिन्नकारणत्वम् । पृथिवी- विशिष्टब्रह्म प्रति अग्विशिष्टब्रह्मण एवोपादानत्वस्य श्रुतिसंमततया एतन्निषेधस्येष्टत्वात् । अपृथक् सिद्धिसंबन्धेन धर्मे प्रति धर्मिणस्तादात्म्येन कारणतायाः गुणविषय एवेष्टत्वात् द्रव्यविषये उपादानोपदेयैक्यस्य संमतत्वात् । समवायानङ्गीकारेण समवायघटित साध्यप्रयोगायोगाच्च । अवयवातिरिक्तावयव्यसंमत्या शास्त्रसिद्धमीश्वरं विना पृथिव्या अन्यत्रा पृथक्सिद्धत्वाभावेना पृथक्- सिद्धिघटितसाध्यस्यापि दुवैचत्वाश्च । पृथिवीत्वावस्थावन्निष्ठतादास्यसंव· धावच्छिन्न कार्यतानिरू- पिततत्संबन्धावच्छिन्न कारणताववनिषेधनस्य साध्यत्वे तदिष्टमेवेश्वरे । ईश्वरे साक्षात् पृथिवीत्वा- वस्थाविरहेण तादृशकारणताया अभावात् । अतः पृथिव्यवस्थब्रह्मकार्यनिरूपितोपादानत्वमेव निषेद्धयम् । तथाच निषेध्यस्य श्रुत्यैकगम्यतया ईश्वरशेषत्वनिषेधवत् अशक्यत्वमेव । ईश्वर शेषत्वस्य ईश्वरगुणावपि प्रसिद्धस्य क्षित्यादौ निषेध इति तन स्यात् । ईश्वरशरीरत्वनिषेधस्थल एव तु निषेद्धयप्रसिद्धये यपेक्षा स्यात् । अनुमानवादिना ईश्वरस्याशरीरत्वस्वीकारात् इति चेत्- सत्यम् ; अत एव धर्मिग्राहकबाधस्य दुर्वचत्वप्रसंगात्’, ‘धर्मिग्राहकबाधं वक्तुम्’ इत्युक्तम् । तथाचानुमानिकत्वे ईश्वरस्य बाघान्तरेण तत् दूषणीयं भवेत् । धर्मिग्राहकमानबाघोऽपि विवक्षितः । वस्तुतोऽनुमानस्यान्यथासिद्धत्वात् । तदुपपादनाय शास्त्रयोनित्वस्थापनम् इति ॥ रत्नपेटिका रंग रामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 1 357 निमित्तानुमानयोर्दूषणमिति मन्तव्यम् । आगमेश्वरादिपक्षीका रे त्वाश्रयासिद्धिरिति संग्रहः ॥ निमित्तोपादानैक्यवाक्यं यूपादित्यैक्यवाक्यवदिति चेत ; कथम ? लक्षर्णावरोधादिति चेत्; मैवम् । न हि उपादानासमवायिव्यतिरिक्तं निमित्तमिति निमित्तलक्षणम् । नापि निमित्तासमवायि- व्यतिरिक्तकारणम् ॥ दानमित्युपादानलक्षणम्, येनात्न विरोधः स्यात् । किं तर्हि ? " उपादान- कारणत्वञ्च परिणामास्पदत्वमेव” इति वेदार्थसङ्ग्रहानुसारादवस्थाश्रय उपादानम् । आगन्तुकोs- पृथसिद्धोधर्मोऽवस्था । विशेषतस्तूत्तरोत्तरावस्था विशिष्ट स्वरूपापेक्षया’ तदनुगुणनियत पूर्व भाव्यव- अनुमानैकशरणस्य साङ्ख्यस्य न तदभिमतखतन्त्रप्रधान कारणसिद्धिः | स्वातन्त्र्यरूपविशेश्स्यानुमानान्तर- विरोधाविति प्रदर्शने तात्पर्यादित्यर्थः । उक्तस्य सर्वस्यापि संग्रहमाह आगमेश्वरादीति । अय भावः - उपादानत्वनिषेधकानुमाने किमागमसिद्धेश्वरः पक्षीक्रियते, उत अनुमानगम्य ? नान्त्य: ; आनुमानि केश्वरपक्षीकारस्य दूषितत्वेन गगनारविन्दपक्षी कारतुल्यतया आश्रयासिद्धेः । न प्रथमः ; आगमेनो पादानत्वेन निश्चितस्य पक्षीकरणे सन्देहघटितपक्षता विरहादाश्रयासिद्धिरित्यर्थः ॥ न छुपादानासमवायीति । तथात्वे ईश्वरघटसंयोगं प्रति ईश्वरस्योपादानत्वनिमित्तत्वे न स्वातामिति भावः । उपादानकारणत्वञ्च इत्यारभ्य वेदार्थसंग्रहमन्थः । विशेषतस्त्विति । मस्य आगमेश्वरादीति । हैरण्यगर्भाय | गमसिद्धेश्वरादीत्यर्थः । आदिना साङ्ख्यादिसिद्धोपादानपरिग्रहः । तु शब्दः पूर्वभदूषितत्व रूपवैलक्षण्यद्योतकः । आश्रायासिद्धिरिति । शारीरके तादृश. गमाप्रामाण्यस्य व्यवस्थापिततया ततः ईश्वरादिसिद्ध्यसंभवादिति भावः । सङ्ग्रह इति । अस्मिन् विषये वक्तव्यबाहुल्य- सत्त्वेऽपि ग्रन्थगौरवभियेह सङ्ग्रहेणाभिधानं कृतमित्यर्थः । शारीरकादिषु विस्तरोऽनुसन्धेय इति भावः ॥ शङ्कते निमित्तोपादानैक्येति । यूपादित्यैक्यवाक्यवदिति । गौणतया नेयमिति भावः । सुख्यार्थबाधविरहात् गौणत्वा श्रयणमनुपपन्नमित्यभिप्रायेण चोदयति कथमिति । प्रतिवक्ति लक्षण विरोधा- दिति । उपादानासमवायिभिन्नत्वं हि निमित्तलक्षणमिति भावः । ननुपादानासमवायिष्यतिरिक्तमिति । तथासति दण्डादेर्घट | दिनिमित्तकारणत्वासमवप्रसङ्गः, स्वगतरूपादिकं प्रति तस्योपादानत्वादिति भावः । नापि निमित्तेति । तथासति दण्डादेः रूपाद्युपादानत्वानुपपत्तिप्रसङ्गादिति भावः । उपादान- कारणत्वञ्चेत्यारभ्य वेदार्थसङ्ग्रहमन्थः । विशेषत स्त्विति । कार्यविशेषनिरूपितमित्यर्थः । 1 संग्रह इति । तत्रमुक्ताकलाप - अधिकरणसारावलि - तद्व्याख्यानादिकं द्रष्टव्यम् । 2 पृथिव्यपसु प्रलीयत इत्येवं व्युत्क्रमेण प्रळये उत्तरं प्रति पूर्वस्य उपादनत्वापतिः स्यादिति तदनुगुणेत्युक्तम् । तादात्विकतदत्वावस्थादि प्रति तत्पृथिवीत्वाद्यवस्थायाः नियतपूर्व भावि- त्वेऽपि तदनुगुणत्वं नास्तीत्यर्थः । तदनुगुणत्वञ्च तदुद्देश्यककृतिसाध्यत्वम् ; न हि प्रलयकालि- काप्वावस्थामुद्दिश्य सृष्टयारम्भे पृथिवीश्वावस्था पश्नं साध्यते । तदभावव्याप्याभावप्रतियोगित्वं वा; पृथिवीत्वावस्था पन्नस्याभावो यत्र तत्नात्वावस्थापन्नस्याभाव इति सामान्यतो वक्तुमशक्यत्वात् । अनन्यथासिद्धत्वं वा न हि नियतपूर्ववृत्तित्वेऽन्यथासिद्धं कारणं भवति । आकाशाद्वायुरि- -त्यादिरागम एवात्र कारणता ग्राहकमानम । लयदशायां पृथिव्याः कारणतया निर्देशो न श्रुत्या कृतः । किञ्च अप्सु प्रलीयत इति सप्तम्या अक्ष्वावस्थःपन्नस्य प्रागेव सद्भावावगमनात् पृथिवी विद्यमाना- स्वावस्थेकीभूतावस्थावती भवति इत्येव लयवाक्यार्थ इति अस्त्वावस्थापनकृत्स्नोत्पादकत्वस्य ; 358 I + 3. ईश्वरपरिच्छेदः ( उपादानत्वस्वरूपम् ) स्थाविशिष्टं तदेव वस्तूपादानम्, यथा घटत्वावस्थ विशिष्टमृद्व व्यापेक्षया पिण्डत्वावस्थाविशिष्ट तदेव द्रव्यम् । तदनुगुणशब्देन प्रतिसर्गावस्थाव्यवच्छेदः । परिणामोन्मुख्यातिरिकेन आकारेणा- किमुपादानमिति निरूपण इत्यर्थः । तदेव द्रव्यामति । उपादानमिति शेषः । प्रतिसर्गाोवस्था व्यवच्छेद इति प्रतिसर्गः प्रलयः । तस्या अवस्थायाः सर्वकार्यविरोधित्वादिति भावः । इदमुपलक्षणम् । पिण्डत्वावस्थ’ काली-रेणुवावस्था विशिष्ट व्यापि घटं प्रति नोगदानत्वमिति द्रष्टव्यम् । परिणामौ- तदेव द्रव्यमिति उपादानामति शेषः प्रतिसर्गावस्थाव्यवच्छेद इति । प्रतिसर्गः प्रळयः, तदवस्थायाः महत्वाद्यवस्थ विशिष्टद्रव्यनियतपूर्व भावितया तद्विशिष्टस्य महत्त्वायवस्था विशिष्टोपादानत्वप्रसङ्ग: । अतस्तद्वार- णाय तदनुगुणशब्दः । तदनुगुणत्वं च तत्कारणतावच्छेदकत्वम् । महत्त्वायवस्थाविशिष्ट प्रति भव्यस्तत्वा- वस्थाविशिष्टस्यैव कारणतया विभक्ततमस्त्वावस्थारूपपळयावस्थाय. स्तत्कारणतावच्छेदकतया नातिप्रसङ्ग इति भावः । इत्थं च नियतपूर्वमावीत्येतत् स्वरूपाख्यानमात्र परम् ; न तु तदपि लक्षणघटकम् ; प्रयोजना- भावात्, तत्कारणतावच्छेदकस्य सन्नियतपूर्वमा विश्वनियमादिति बोध्यम् । अत्र च तत्कारणतावच्छेदका- वस्थावत्त्वं तदुपादानत्वमित्युक्तौ घटादेर्जल हरणायुगदानत्वप्रसङ्गः घटत्वाद्यवस्थाया जहा हरणादि- कारणतावच्छेदकत्वात् । अतस्ततेन वस्त्वित्युक्तम् । तथाच तादात्म्यः पृथक् सध्यन्यतर संबन्धावच्छिन्न- कार्यतानिरूपिततादात्म्यसंबन्धावच्छिन्न कारणत्वमुपादानत्वमिति फलितम् । तेनावस्थायाः कारणता- विशेषरूपोपादानतःत्मकत्वासं वेपि न क्षतिः । भत एव, “यतो वा इमानि” इत्यादी पञ्चम्या हेतु- तात्वेन रूपेण निमित्तत्वोपादानत्वयोरुम्योरभिधानमिति श्रुतप्रकाशिकादिप्रन्थः सङ्गच्छते । घटादे रूपा- द्युपादानत्वोपपतयेऽपृथक् सिद्धिनिवेशः । तादात्म्यसंबन्धेन घटादिकं प्रत्य पृथक सिद्धिसंब-घेन पिण्डनिष्ठतया हेतुभूतस्य चक्रसंयोगादेः ; अपृथक् सिद्धिसंबन्धेन पाकजरूपादिकं प्रति मपृथक् सिद्धिसंबन्धेन हे ओर म. संयोगस्य च वारणाय कारणतायां तादात्म्यसंबन्धावच्छिन्नत्वस्य निवेशः । कालिकविशेषणता संबन्धेन कार्यमात्र प्रति नित्यविभूत्यनन्तर्गतकार्य प्रति वा तादात्म्येन कारणस्य कालस्य वारणाय कार्यतायां संबन्धविशेषावच्छिन्नत्व निवेशनम् । अत्र च तादात्म्येन घटम्वावच्छिन्नं प्रति तादात्म्येन पिण्डत्वाच बच्छिन्नस्येव तादात्म्येन स्थूलचिदचिद्विशिष्टत्वावच्छिन्नं प्रति सूक्ष्मचिदचिद्विशिष्टब्रह्ममण स्तादात्म्येन कारणतेत्येकः कार्यकारणभावः । अपृक् सद्धिसबन्धेन रूपादिकं प्रति तादात्म्येन घटदिरिवा पृथक्- सिद्धिसंबन्धेन कार्यसामान्यं प्रति तादात्म्येन ब्रह्मणः कार्यत्वमित्यपरः । मन कार्य नावच्छेदकसंबन्व. मृत पृथक् सिद्धिः साक्षात्परम्परास घारणी, तेन रूपरसादेर्ब्रह्मण साक्षादपृक् सद्रयसंभवेऽवि न क्षतिः । कार्यद्रव्यत्वमेव वा कम्यतावच्छेदकमस्तु सर्वंधा ब्रह्मगो द्विविषमप्युपादानत्वमुपद्यत इति बोद्धयम् । पृथिव्यामभावात् न कारणत्वमिति । तथाच तदवस्थानुगुणपूर्ववर्तित्वं नाम तदवस्थकृत्स्ननिरूपित- पूर्ववर्तिताकत्वम् । किञ्च नुगुणत्वम् गुणाधिक्श्प्रयोजकत्वम् । पूर्वपूर्वभूतापेक्षयोत्तरोत्तरकार्ये गुणाधिक्यं प्रसिद्धम् । प्रलये प्रत्युत तद्विरोधात् नानुगणनियतपूर्ववृत्तित्वम् । वस्तुतस्तु कार्योत्पत्तेः कर्मफलभोगार्थत्वात् सृष्टिपरम्परायाः एव भोग हेतुतया कार्यता, प्रलयपरम्परायास्तु भोग- बाधकतया न कार्यतेति न व्युत्क्रमे उगदानोपादेयभाव इति सर्वार्थसिद्धौ शापितमपि द्रष्टव्यम् । / रत्नपेटिका रंगरामारजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 359 पेक्षितं कारणं निमित्तम् । असमवायीत्यवान्तरविभागस्तु नास्मदीयैरभ्युपगतः पारिभाषिकत्वात् । अन्यथा निमित्तकारणप्रत्यासन्नं कारणमनिमित्तमित्यादिविभागान्तरस्यापि परिभाषितुं शक्यत्वात् । पटाद्यसमवायितया तन्तुसंयोगादयस्तु असिद्धा एव : अवयविभङ्गात्, तावत एव तखात् । संयोगादिकारणतया नोदनादयस्तु सिद्धा अपि निमित्तकोटेर्न व्यतिरिच्यन्ते । ततश्च लक्षणद्वयमपि ईश्वरे सिद्धम् : अविभक्तनामरूपचिदचिच्छरीरकस्य विभकनामरूपचिदचिच्छरीरकत्वापेक्षयो- पादानत्वसिद्धेः, अविभक्तचिदचिच्छरीरकत्वातिरिक्तेन कुलालादिसाधारणसङ्कल्पविशेषवच्चाद्या- कारेण निमित्तत्वसिद्धेश्व । ईश्वरस्यैव कचि द्वेषये कर्तृत्वमुरादानत्यञ्च परैरपि स्वीकार्यम् । सम्ति हि संयोगादयो घटादिमिरीश्वरस्य । ततश्चेश्वरस्तेषां समवायित्वात् सर्वकार्यकर्तृत्वाच्च उ. दानम्, निमित्तञ्च । तत्व म्वानभ्युपगमे कार्यत्वात्सव [कमित्यनुनानं दशमदशापन्नम्। एवमनी- न्मुख्यातिरिक्तने la | आता रक्ताकारस्त अनुकूलकृतिमत्याद्याकारः । किञ्च पटादौ तन्तुसयोगादि रसमवायिकारणत्वेनाभिमत, उन तद्धेतुभूननोदनादिवेति विकरूप्य, माद्यं निराचष्टे पटाय समवायितयेति । अवयविभङ्गादिति । भवयवातिरिक्तावयविनो दूषितत्वादित्यर्थः । तावत एव तवादिति । संयोगविशेषभाजां तन्तून मेव पट वेन न तन्तु संयोगपट्यो हेतुहेतुमद्भाव: ; येन सस्यासमवायिकारणता स्यादिति भावः । द्वितीय निराकरोति संयोगादिकारणतयेति । दशमदशापद्म- परिणामोन्मुख्यातिरिक्तेनाकारेणापेक्षतं कारणाम त । उपादा नावच्छेदकधर्मभिन्नविच्छिन्न कारणतार्वादित्यर्थः । उपादानताभिन्नकारणत्वं निमित्तकारणत्वमिति तु पर्यवसितोर्थः । तेन तद्श्यक्त पृथक सिद्ध सामान्यं प्रति तादाम्येन तद्व्यक्तित्वेन हेतु वेऽपि प्रत्यक्षे विषयविषया तद्व्यक्तित्वेनैव निमित्त- कारणस्य घटादेर्नासङ्ग्रहः; कार्यता छेदकधर्मं संबन्ध मे भिन्नकार्य गमेदेन कारणतयोर्भेदात् । मत्र च पिण्डो घटस्योपादानमित्यत्र तादाम्या पृथक सिद्ध्यन्यतरसंबन्धार्याच्छन्न कार्यतानिरूपिततादात्म्यसंबन्धा. वच्छिन्नकारणतान् उपादान पदार्थः । तदेकदेश कार्यनायां घटस्येति षष्ठ्यर्थाधेयत्वान्नयः । दण्डो घटस्य निमित्तमित्यत उपादानता भिन्नकारणतावान् निमित्तपद थे । घटस्येति षष्ठयर्थो निरूपितत्वं कारण- स्वान्वयीत्यवधेयम् । नन्वेवंसति समवायि कारणेऽति प्रसक्तिः - उपादानता भिन्नकारणता सत्यादित्यत यह असमवायीति । अवान्तरविभाग इति । कारणावान्तरमेद इत्यर्थः । पारिभाषिकत्वादिति । तान्त्रिक सङ्केतरूपपरिभाषया असमवाविरदबोध्यत्वादित्यर्थः । तथाच शक्त्या बोध्यस्यैव सर्व प्रति न्नतया विभजनीयत्वं लक्षणीयत्वं च न तु तान्त्रिकविशेषरि षितस्येति भावः । अन्यथेति । पारिभाषिकस्यापि विभजनीयत्वादावित्यर्थः । नन्वसमवायीत्यवान्तर विभागानभ्युपगमेऽपि पटकारणे तन्तु संयोगे निमित्त- कारणलक्षणस्यातिप्रसङ्ग इत्यतः अवयवातिरिक्ता वय’ व ‘नराकरणेन संयोगविशेषविशिष्टवन्तूनामेव पटत्वात् तन्तु संयोगस्य पटकारणतः विरहान्त्रोक्त शङ्कावकाश इति परिहरति पटादीति । असिद्धा इति । मसंप्रति- पन्ना इत्यर्थः । तावतएव = संयोगविशेषविशिष्टनन्त्यादेरेव तत्वात् = “टादित्वात् । ननु तथापि सर्वसंपति पन कियायामतिप्रसङ्गो दुर्वार इत्याशङ्कय तत्र निमित्तकारणताया एवाभ्युपगमात नानिव्याप्ति- ‘संपादक चित्यह संयोगादीति । ततश्चेति । उक्तरीत्या निमित्तोशदानलक्षणसिध्येत्यर्थः । परैरपि निमियोपादानमेव निम्मो न बके हत्या ईश्वरस्यैव । दशमदशापद्ममिति । मरणदज्ञापन- 360 3. ईश्वरपरिच्छेदः (श्रीतस्व मेदा मेदविचारः) श्वरेष्वपि बुद्धिपूर्वकस्वज्ञान सुखाद्युत्पादने निमित्तोपादानत्वसमुच्चयः सिद्धः । ततः सिद्धं सूक्ष्मचिद- चिद्वस्तुशरीरकं ब्रह्मैव स्थूलचिदचिद्वस्तुशरीरतया परिणमतीति वेदान्ताः प्रतिपादयन्तीति । तेन च तद्वयतिरिक्तस्य निखिलस्य आधाराघे भावेश्व रेशितव्यत्व शेषशेषित्वशरीरशरीरि- भावकार्यकारणभावादयो यथाग्रहणं सम्बन्धाः ॥ त्रिया’ सह तु दाम्पत्यं शाश्वतं तत एव तु । तयोः साम्यैक्यशक्तित्व तद्वत्त्वादिगिरां गतिः।। मिति | ईश्व घटसंयोग दो व्यभिचार तू न साधकमनुमानमित्यर्थः । बुद्धिपूर्वकेत । बुद्धपूर्वकज्ञाने कर्तृत्वासम्भवेऽपि बुद्धिपूर्वकज्ञाने तदनुकूलज्ञः नचिकीर्षादिमत्त्वेन निर्मितत्वं सम्भवतीत्यर्थः । . यथाग्रहणं सम्बन्धा इति । यथानमाण सम्बन्धा अभ्युपेश इत्यर्थः ॥ तयोः साम्येति । “अस्येशाना जगतः “, " ईशानो भूतभव्यस्य ’ इत्युभयत्रापीशानत्व श्रवणात्, तथा, “विष्णुपत्नी”, “श्रियः पति. “इति परम्परं (?) पतिपत्नी २७दोक्तख मित्वदर्शनादु पयोरपि साम्यमेव ; न गुणप्रधानभाव इति साम्य वाद इत्यर्थः । ऐक्येति । “नरनारीनयो हरिः”, “नारायणालिकां देवीम्” इति ब्रह्माण्डकाश्यपीय- पुराणवचनानुरोधात्, “वं यादृशोऽस कमलामपि तादृशीं ते दारान् वदन्ति युवयोर्न तु मेदगन्वः । मायाविभक्तयुवती तनुमेकमेव त्वां मातरच पितरश्च युवानमा हुः ॥” इति श्रीविष्णुवै भववचनानुरोधाच सत्तादिविशिष्टो भगवानेव श्रीरिति वा, स्त्रीरूपनित्यविग्रहान्तरविशिष्टः स एव श्रीरिति वा, दैत्यमोहन- भूमिकापरिग्रन्यायेन खयमेव भोगार्थं परिगृहीतकादाचि ककान्ताविग्रहः स एव श्रीरिति वा, भगवत एव स्वरूपैकदेश: पृथगहन्तया परस्पर भोक्तृवाय सर्वदा परिगृहीतश्री (स्त्री) रूपः श्रोशब्दार्थ इत्यैक्यवादः । शक्तिवे ते | ‘जगदुस्वादिका शक्तिस्तत्र प्रकृतिरिष्यते । सैव नामसहस्रेषु लक्ष्मीः श्री रति कीर्यते ॥” इति वचनात् शः क्तत्ववादः । तद्वत्तेति । “यथा सर्वगतो विष्णुस्तथैवेय द्विजांसम | " “अक्रम्य स तु यथा त्रिलोकीं तिष्ठत्ययं देववरोऽसि नाक्षि तथा स्थिता त्वं वरदे तथापि” मित्यर्थः । ईश्वरपटसंयोगे व्यभिचारात् प्रागुक्तरीत्या अताधकं भवेदिति भावः । यथाग्रह सबन्धा इति । यत्राप्रमाणं संवाद इत्यर्थः ॥ श्रिमत्विति । उक्तसंबन्धास्सर्वेपि श्रिम सहैवेत्यर्थ. - अनेनाधारत्वेश्वरत्वशेषि वशरीरत्व- कारणत्वादयो देव्यामपि मन्तीत्युक्त भवति । श्रियासहेत्यस्य दाम्पत्येऽचयस्तु नो चठः ; उभयपर्याप्त- दांवन्यस्यैकविशिष्टावरनिष्ठत्वेन व्यवहारायोगात् । न हि घट टोर्द्वित्वमति वक्तव्ये घटेन सह पटल्य द्वित्वमिति वक्तुं युज्यते तथा सति हि घट वापि द्विस् टम् द्वित्रमित्यर्थः प्रतीयेत ; न तु घटग्ट यो द्विमिति । तथा श्रम सह भगवतो दाम्पत्यमित्युक्तौ श्रियोऽपि दाम्पत्यं भगवतोऽपि दाम्पत्य- 1 आधाराधेयभावादिसं बन्धेषु श्रीश्राशयोः करकः संनवताति सुज्ञानत्वाय तयोस्तादाम्यं वा भेदो वेति विचारयितुं प्रवृत्तः दागत्यं प्रामाणिकमिति मेदमेव समर्थयते । दाम्पत्यं दम्पतित्वम् । तद् उभयनिष्ठम्, अतः श्रियामहेति कथमुपसर्जनतया निर्देश इति चेत् — आधाराधे ग्भाव इत्यादावपि आधाराधेययोर्भाव इत्येवमेव विग्रहात् द्विष्ठत्वमेव । अथापि आधाराधेयभावस्तेनास्य संबन्ध: इति प्रयोगो युज्यते चेत्, अनाप्येवमस्तु । परंतु सेनेति पदनन नानुषङ्गमर्हति । ततस्तस्येत्यध्याहार्ये ब्यात् दाम्पत्यान्वये | अर्थपुष्टिश्च द्वितीयव्याक्याने । श्रिया घेते निखिलस्य संबन्धा इति धर्वः । रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं वाञ्जनम् 361 ज्ञानानन्दाद्यत्यन्त साम्यात् जगजनकत्वशेषित्वशरण्यत्वप्राप्यत्वादिसाम्याश्च साभ्यगिरां निर्वाहो इत्यादितद्वद्भावव्यपदेशः । एषां च निर्वाहः शाश्ववदाम्पत्य सुकर इति भावः तद्वत्तादीति आदि- शब्देन, “विष्णोः श्रीरनपायिनी”, “नानयोर्विद्यते परम्” इत्यादिव्यतिरेक- द्वित्वादिनिर्देशा द्रष्टव्याः । जगञ्जनकत्वेति । “मानीदगाँ खवया तदेकम्” इति स्वधाशब्दितलक्ष्मीविशिष्टस्य परमात्मनः सृष्टिप्राकले, “मानीत् " इति सत्ताया: प्रतिपादिततया जगजनकत्वसिद्धेः ; “खवा त्वं लोकपावनी” इत्युपबृंहणानुसारेण स्वधा शव्दस्य लक्ष्मीवाचकत्वादिति द्रष्टव्यम् । शेषित्वशरण्यत्वप्राप्यत्वादीति । अस्या मम च शेषं हि विभूतिरुमयात्मिका”, “लक्ष्म्या सह हृषीकेशो देव्या कारुण्यरूपया | रक्षकः सर्वसिद्धान्ते वेदान्तेऽप च गीयते ॥”, “संसारार्णवतारिणीम्”, “वाचः परं प्रार्थयिता प्रपद्येन्नियतः श्रियम् ।”, “आत्मविद्या च देवि त्वं विमुक्तिफलदायिनी ।”, “यामालम्ब्य सुखेनेनं दुस्तरं हि गुणोदधिम् । निस्तन्त्यचिरेणैव व्यक्तध्यानपरायणाः ॥ “, " शृगाति निखिल न् दोष न् श्रीजाति च मित्यर्थः प्रतीयेत । न श्री श्रीशयोदाम्पत्यमिति स्वरसतः प्रतीयेत । भो यथोक्त एवार्थ उचितः । दाम्पत्यं ‘शाश्वतमिति । मन्न तयोरित्यनुकर्षे गान्वय. । साभ्येति । “तुझ्या गुणवयोरूपैर्मन. प्रमथनई रेः " इत्याद्याः साम्यगिरः । " नरनारीमयो हरिः “, " नारायणासिकां देवीम्”, “मायाविभक्तयुवती. तनुमेकमे” इत्याचा ऐव गिरः । " जगदुत्पादिका शतिस्तत्र प्रकृतिरिष्यते । सैव नामसहस्रेषु लक्ष्मीः श्रीरिति कीर्त्यते ॥ शक्तिर्नारायणी दिव्या सर्वसिद्धान्तसम्मता | देवाच्छक्तिमतो भिन्ना ब्रह्मणः परमेष्ठनः " इत्याद्याः शक्तित्वशक्तिमत्त्व गिरः । आदिना, “एष चैषा च शास्त्रेषु घर्मधर्मिस्वभावतः । भवद्भावखरूपेण तत्वमेकमिवोदितौ” इत्याद्या भवद्भावत्वा दिगिरो ग्राह्याः । एते सर्वे व्यवहारा नित्यदाम्पत्यनिबन्ध इत्यर्थः । एतदेव विशदयति ज्ञानेत्यादिना । जगज्जनकत्वेति । जगत्कारण- स्वेत्यर्थः । " आनीदवातं खवया तदेकम् " (तै-त्र) इति स्वधाशन दतलक्ष्मीविशिष्टस्य परमात्मनः सृष्टिप्राक्काले, “बानीत्” इति सत्तापतिपादनात् देव्या अपि जगत्कारणत्वसिद्धिरिति भावः । ‘स्वधा स्वं लोकपावनी” इत्युपबृंहणानुरोधात् स्वधाशब्दो हि देवीपरः । " एषैव सृजते काले सैषा पाति जगत् म् । जगत् संहरते चान्ते तत्तत्कारणसंस्थिता” इत्यादिवचन व्यप्यत्र प्रमाणतया प्राणि । शेषित्वेति । “मस्या मम च शेषं हि विभूतिरुमालिका”, “उभयाधिष्ठान चकं शेषवम्” इत्यादिना तस्मिद्धिरिति भावः । साम्याच्चेति । ज्ञानानन्दाद्यत्यन्त पापादित्यलेवेह त्यन्तशब्दापयोगो जगत्कारणत्वादिषु किचिद्वैषम्यद्भावाभिप्रायः । दीनष्ठ जगत्कारणत्वं हि स्वरूपयोग्यतामानरूपम् — न तु फलोपहितव्यापारात्मकम् ; देव्या दण्डवरत्वविरहात, नारकिजन्मस्थित्युपधायकयापारविरहात्, कर्याष्टसंहारोपधायकव्यापारविरहाच | भगवन्निष्ठं तु तत् फलोपहितव्यापारात्मकमिति स्पष्टमिद श्रीमच्छ्रीतच्च सिद्धाञ्जने । एवं भगवन एकोनशे षत्वम् ; देव्या द्वयूनसर्वशे षत्वम् । शरणप्रत्य प्राप्यते यपि प्राधान्याप्राधान्यमेदभिन्ने । साम्यगिरी निर्वाहो व्यक्त इति । दाम्यत्यन्यनित्यतया । शाश्वतमिति । अतः स एव स्वच्छया कदाचित् स्त्रारूपमपि गृहीत्वा चेनद्वयवद्भावोति नेत्यर्थः । LAIT 46 1 362 3. ईश्वरपरिच्छेदः (श्री श्रीशमेद एव सामञ्जस्यम् ) व्यक्तः । एकत्ववादा अप्येवं द्वन्द्वरूपेणात्यन्तसमतया प्रकारैक्येन समस्तप्रपञ्च प्रतियोगिकैक- शेषित्वाश्रयत्वेन, महेन्द्राग्नीषोमादिवत् यथाविनियोगं श्रिया तद्वल्लभस्य वैशिष्टयात् समस्तात्म- ।

पुणे जगत्। श्रीयते चाखिलैर्नित्यं श्रयते च परं पदम् ॥”, श्रयन्तीं श्रीयमाणाश्च शृणती शृण्वतीमपि ।”, " बैकुण्ठे तु परे लोके ‘श्रवा साधे जगत्पतिः । भास्ते विष्णुरचिन्त्यात्मा भक्तैर्भागवतैः सह ॥” इत्यादीनि द्वयोत्तरखण्डश्च प्रमाणतयाऽवगन्तव्यानि ॥ इन्द्ररूपेणेति । मिथुनरूपतयाऽत्यन्त स मत येत्यर्थः । ‘तुल्यशीलवयोवृतां तुल्याभिजनलक्षणाम्’ इति द्वन्द्वरूपेऽत्यन्नसाम्याश्यम्भावादिति भावः । ननु स्त्रीपुंसत्व- शेषशे षभावशरीरशरीरिमावादिमेदकधर्मेषु जाग्रत्सु कथमत्यन्नसाम्यम्? अत्यन्त साम्येऽपि वा कथमैक्य- उपदेशस्योपपत्तिः ; धर्मिणोरक पाभावात् ; घर्माणाश्च ज्ञानानन्दादीनां साम्यसत्त्वेऽप्यैक्याभावादित्याशङ्कय सःशेषित्वरूपैकर्माश्रयस्त्रेन वा, महेन्द्रानीषोमादिवत् आत्महविः प्रति देवतात्वरूपैकषर्माश्रयत्व रूपेण वा प्रकारकयेनैक्यमुपपद्यते इत्याह – प्रकारकयेनेति । महेन्द्राग्नीषोमादिवदिति । यथा महेन्द्रदेवतः के यगे नेन्द्रमासम्म देवतात्वम् अपितु महत्त्वविशिष्टस्येति महत्त्वस्य विशेषणतया देवतात्वाश्रयम् । यथा वाऽमीषोमीययागे न केवलाः, न वा केवलम्य सोमस्य देवतात्वम् : अपितु परस्ररसहितयोः – तथे यर्थः । “मस्या मम च शेषं हि विभूतिरुमयास्मिका”, “मकारस्तु वयोर्दास.” इत्यादिवाक्यपर्यालोचनायामुभयोरपि व्यासक्तदेवतास्वप्रतीतेग्मीषोमनयः, द्वयार्या लोचनायां लक्ष्मीविशिष्टस्य देवतास्वपतीने महेन्द्रनय इत्यभिप्रेत्याह - यथाविनियोगमिति । यथा- साम्योक्तिमात्रेण न गुणप्रधानभावपरित्याग इति भावः । एवमिति । ज्ञानानन्देत्याद्युक्तरीत्येत्यर्थः ॥ प्रकारयेनेति । ज्ञानानन्दज गज्जनकत्वादिप्रकारैव येनेत्यर्थः । महेन्द्राग्नीषोमादिवदिति । यथा महेन्द्रदेवताके यागे नेन्द्रमात्रस्य देवतात्वम् अपि तु महत्त्वविशिष्टन्यत्रेति विशेषणविशेष्योमयपर्याप्त मेकमेव देवतास्वम्, यथा वा अमीषोमीययागे केवलस्याग्नेः केवलस्य वा सोमस्य न देवतात्वम् ; अपितू तमेकं देवतात्वम् — तथा भात्महविरुद्देश्यदेवतात्वं दम्पत्योर्व्यासक्तमेकमेवेत्यर्थः । यथाविनियोगमिति । तत्तन्मन्त्रविनियोगानुरोधेनेत्यर्थः । विनियोग: =अनवाबोधनम् । भयं माव:- “द्वयेन शरणं व्रजेत्” इत्यादिद्वय विनियोगानुरोधेन द्वयेनाऽऽत्मसमर्पणे श्रियो विशेषणतया महेद्रन्यायः, “ओमित्यात्मानं दुज्जीव” (तै उ ) इति प्रणव विनियोगानुरोधेन प्रणवेनात्मसमर्पणे प्रणवान्तर्गो कारस्य, “उद्धृता विष्णुना लक्ष्मीरुकारेणोच्यते तथा” इति श्रुत्यनुरोधेन देवीपरत्वेऽमीषोमन्याय इति । अमीपोमाहीते। आदिना पलीद [ [[य]!]न विष्वादिसङ्ग्रहः | वैशिष्ट्यादिति । साहित्यादित्यर्थः । उद्देश्यैकदेवतात्वादीति आदिना उपयोरेकाभिनायव्या फक्पदत्वादि-पहः । निर्वाह्या इति । य ५

; 1 महत्वविशिष्टस्येति । स्त्यज्यमानह विरुद्देश्यत्वरूपं देवतात्वमिन्द्र एव संभवति, न महखे । अचेतनत्वादिति शंका सद्भवेऽपि मीमांसकाः अचेतनेऽपि शब्दादौ देवतात्ववादिनः महत्त्रे इन्द्रे व देवतात्वं व्यासक्तमित्याहुः । एवे स्थिते यत्र विशेषणस्यापि चैवं तत्र व्यासक्ततायां कः संदेह इति भावेन द्वयमन्वानुरोधेन पतदुदाहरणम् । समप्रधानवत् उद्देश्यत्वप्रतीत्यविशेषेऽपि अप्राधा- न्यस्यापि ज्ञापनपत्र विशेषः । रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 1 1 363 हविः प्रति उद्देश्यैकदेवतात्वा दिवेषेण वा निर्वाह्याः। शक्तित्ववादास्तु पत्नीत्वादिरूपेण विशेषणत्वामि- प्रायाः, सृष्ट्यादिव्यापारेषु समानलीलतया प्रेरकत्वेन सहकारित्वाभिप्राया वा । प्रयुज्यते च सर्वत्र स्त्रीपुंसात्मकेषु द्वन्द्वान्तरेष्वपि स्यंशे शक्तित्रवादः (शक्तिशब्द : १) । व्यूहवत् अवस्था मेदवादास्तु अवतारादिविषयाः । सर्वस्य भगवदात्मकत्वेन तस्य स्वेच्छया परेच्छया वा कार्यदशापन्नस्यापि भगवदवस्था मेदत्वात् । एवमिच्छासं विदद्दन्तादिव्यपदेशा अपि प्रणयानुविधेयत्वस्वयम्प्रकाशत्व- प्रमाणमित्यर्थः । शक्तित्ववादास्त्विति : कार्यो योग्य पृथविसद्ध विशेषणस्य शक्तिशन्दाभिधेयवत् अपृथक्सिद्धत्वसाम्येन वा, कार्योपयोगित्वसाम्येन वा शक्ति शब्दप्रयोगो + पतिरित्यर्थः । यद्यपि लक्ष्म्याः कार्योपयोग्य् पृथविसद्धविशेषणत्वात् शक्तिशब्दमुख्यार्थत्वमेव संभवति तथाप्यद्रव्यस्यैव शक्तिशब्दा भि. घेयत्वमभिप्रेत्य तथोक्तमिति द्रष्टव्यम् । द्वन्द्वान्तरेष्वपीति । पार्वत्यां शक्तिवादस्य, “शिवः शक्त्या युक्तो यदि भवति” इत्यादिप्रयोगेषु दर्शनात्, “शक्तिचक्रस्य नायिकाम्” इति स्त्रीषु शक्तिशब्द- प्रयोग चेति भावः । ननु लक्ष्म्या ईश्वराद्भिन्नत्वे वद्वग्रहस्य नित्यत्वे च सति भगवच्छास्त्रेषु भगव- स्वरिणामत्वोक्तिः कथमित्याशङ्कयाह - व्यूहवदिति । अवतारादीति । “राघवत्वेऽभवत् सीता रुक्मिणी कृष्णजन्मनि” इत्यादिवाक्यप्रतिपन्नासीवाद्यवतारविषया इत्यर्थः । तस्येति । लक्ष्म्यवतारस्येत्यर्थः । स्वेच्छयेति । लक्ष्मीच्छयेत्यर्थः । परेच्छयेति । भगवदिच्छयेत्यर्थः । भगवदवस्या मेदत्वादिति । लक्ष्म्या अपि भगवदात्मकतया तदवस्यात्वादिति भावः । प्रणयानुविधेयत्वेति । इच्छा हि विषय- यथ स्वरूपवयाभ्युपगमे नित्यदाम्पत्यविरोध इति भावः । विशेषणत्वाभिप्राया इति । कार्योपयोग्य. पृथसिद्धविशेषणं हि शक्तिरित्यभिप्रायः । सहकारित्वामिप्राया वेति । न मद्रव्यविशेषरूपशवयात्म- कत्वाभिप्राया इति भावः । उक्ताभिप्रायकतया शक्तिशब्दपयोगमन्यत्रापि दर्शयति प्रयुज्यते चेति । द्वन्द्वान्तरेष्वपीति । पर्वत्यां शक्तिशब्दप्रयोगस्य, “शिवः शक्या युक्तो भवति” इत्यादिषु दर्शनात् । शक्तिचक्रम्य नायिकाम्” इति स्त्रीषु प्रयोगाच्चेति भावः । ननु देव्या भगवतो भिन्नत्वे तद्विप्रस्य नित्यदाम्पत्यव्यवहारानुरोधान्नित्यत्वे च सति भ्यूहवत् (?) अवस्थ. मे बादाः कथं संघटेरन्नित्याच्याह व्यूहवदिति । वासुदेवसङ्कर्षणादिभगवद्व्यूहवदित्यर्थः । अवतारादिविषया इति । सीवारुकिण्यादि- देव्यवतारादिविषया इत्यर्थः । आदिना मागन्तुक सङ्कल्पादिविशिष्टदेवी स्वरूपपरिग्रहः । तस्यापि हि विशिष्टवेषेणाऽऽगन्तुकतया भगवदपृथ विसद्धविशेषणतया चावस्थारूपत्वं संभवति । कथं देव्यवतारस्य भगवदवस्थारूपत्वं संपवतीत्यत आह सर्वस्यापीति । भगवदात्मकत्वेन = भगवदपृथ विद्धविशेषणत्वेन, तस्य = सर्वस्य | स्वेच्छया यस्य कार्यदशा तदिच्छया । परेच्छया = तदतिरिक्तेच्छया । प्रकृतेऽवतार विग्रह- विशिष्टवेषेण कार्यदशापनाया देव्याः कार्यदशा स्वेच्छाधीन’, प्रकृत्यादेः कार्यदशा परेच्छाधीना परेच्छा च भगवदिच्छा देवीच्छा च । भगवदवस्थामेदत्वादिति । “भागन्तुरपृथवित्र धर्मोऽवस्थेत कीर्त्यते” इति तल्लक्षणादिति भावः । प्रणयानुविधेयश्वेति । प्रणयाधीनं यत् अनुविधा अभिप्रायानु- सारेण प्रवृत्तिः तद्योग्यतेत्यर्थः । सृष्ट्यादिगोचरासु सर्वास्वपि प्रवृत्तिनिच्छावत् मया हेतुत्वात् इच्छा साहश्यनिबन्धनोऽयमिच्छात्वव्यपदेश इति भावः । स्वयमिति । स्वयंप्रकाशत्वात् संवित्यपदेशः । न 1364 3. ईश्वरपरिच्छेदः (श्रीराम मिश्रग्रन्थः) । स्वरूपनिरूपकत्व विशेषरूपादिपरा द्रष्टव्याः । अन वक्तव्यमखिलं षडर्थसक्क्षेपे दिव्यस्थाननिरूप- णानन्तरं श्रीराम मित्रैरुक्तम् । अथ तत्रत्योऽयं ग्रन्थः - “समान ‘नयात् महिष्यादिसिद्धिश्च । ननु शेषित्वविशिष्टविधिरशक्यः; अन्यशेषस्य तदन्यशेषत्वायोगात् । न चानुवादः, अत एव । किश्च महिष्यादिकं परस्य शरीरम् । अन्यथा एकमेवेति विरुध्यते । आनन्दादिवदपृथग्भावा- भावात् । अतः समत्वान्न मिथः शेषशेषिता ॥ मैवम्; पत्युः पत्न्या अपीति लोकसिद्धम् । प्रणयप्राप्या, एवं श्रीरपि प्रणयवाप्यतया इच्छेति, स्वप्रकाशनया संविदिति, खरूपनिरूपकनया अहन्तेति च व्यपदिश्यते इति भावः ॥ समाननयादिति । स्थानादिन्यायसाम्यादिति भावः । तत्र प्रत्येतस्य प्राकू प्रस्तुतत्वात् । शे षत्वविशिष्टविधिरिति । “अस्यैवाना जगतः” इति वाषयेन शे पत्वविशिष्टपत्नीविधिरित्यर्थः । अन्यशेषस्येति । भगवच्छेषभूतस्य प्रपञ्चस्य भगवद्वयतिरिक्त- लक्ष्मीशेषत्वायोगादित्यर्थः । ईश्वरधर्म मुनज्ञानवत् लक्ष्म्या ईश्वरशरीरत्वाभावेऽपि “एकमेव " इति न विरुध्यते इत्याशक्य ह—- आनान्दादिवदिति । केवलात्मखरूपषार्ययाऽऽनन्दादेर्यादृश- मपृथक्सिद्धत्वम्, तत् सङ्कल्स्वार्यशरीरस्य नास्तीत्यर्थः । अतः समत्वादिति । " गुणानाच्च परार्थ- स्वादसम्बन्धः समत्वात् स्यात्” इति व्यायात् भगवच्छेषभूतस्य प्रपञ्चस्य न भगवच्छेषभूतलक्ष्मी- शेषत्वमिति भावः । पत्युः पत्न्या अपीति । पत्युर्द्रव्यं परन्या अपीति लोके सिद्धमित्यर्थः । अविभागस्मृतेरिति । “धर्मे चार्थे च नातिचरितव्या”, " पाणिग्रहणाद्धि सहत्वं कर्मसु तथा पुण्यफलेषु द्रव्यपरिग्रहे च” इत्यादिस्मृतेरित्यर्थः । इदमुपलक्षणम् - ‘पत्नी हि पारीणास्येष्टे (शे) " इति स्त्रिया तु सविषयकज्ञानरूपत्वादिति भावः । स्वरूपनिरूपकत्वविशेषेति । देवतान्तरव्यावृत्तस्वरूपनिरूप कत्वरूपविशेषेत्यर्थः । अहन्ताव्यपदेश उक्तस्वरूपनिरूपकत्वाभिप्राय: ; न त्वद्रव्यत्वाचे अनत्वादिपर इति भावः । अहन्तादीति । आदिना क्रियापरिग्रहः । स्वरूपनिरूपकत्व विशेषरूपादीति । आदिना भगवद्व्यापारहेतुत्वसङ्ग्रहः ॥ समाननयादिति । स्थानादिसमान न्यायादित्यर्थः । शेषित्वविशिष्टविधिरिति । “अस्येशाना जगतो विष्णुपत्नी " ( तै. सं. ४ ) इति वाक्येन भगवन्तमनूष जगच्छे, षत्वविशिष्टपत्नीविधिरित्यर्थ । अन्यशेष- स्येत्यादि । तथाच भगवच्छेषस्य प्रपञ्चस्य भगवद्द्व्यतिरिक्तदेवीशेषत्वायोगात् प्रपञ्चशेषित्वविशिष्ट पत्नी विधानमशक्यमित्युक्तं भवति । अनुवाद इति । जगच्छेषित्वविशिष्टानुवाद इत्यर्थः । शेषित्वविशिष्टा- नुवादेन विष्णुपत्नीत्वविधानमिति भावः । अत एवेति । एकं प्रति शेषस्प तदन्यशेषत्वासंभवादेवेत्यर्थः ॥ अन्यथेति । महिष्यादिकस्य शरीरत्वाभाव इत्यर्थः । एकमेवेति विरुद्धद्यत इति । अनेन ब्रह्मापृथक्सिद्ध- विशेषणतारहितवस्तु निषेधादिति भावः । आनन्दादिवदपृथग्भावाभावादिति । मानन्दादीनामिवापृथ- ग्भावे अपृथसिद्धविशेषणत्वे सति हि तद्विरोधो न (१) भवेदिति भावः । अत इति । शरीरत्वादित्यर्थः । समत्वान्न मिथश्शेषशेषितेति । शरीरत्वे शेषत्वावश्यम्भावादेव्याः प्रपञ्चस्य च तुल्यबद्भगदच्छेषतया, “गुणानाश्च परार्थत्वादसंवन्धः समत्वात् स्यात्” इति न्यायेन परस्श्रशेषशेषिभावो न संभवतीत्यर्थः । पत्युः 1 दिव्यस्थाननिरूपणानन्तरमिति स्थलप्रदर्शनं समानशब्दार्थ सुगमत्वाय । 2 पारीणाम् - गृह तोप- रत्नपेटिका’ गरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् I । 365 उभयाधिष्ठान चकं शेषित्वम् । अविभागस्मृतेः । तदुक्तं नीतिविद्भिः, “अन्यतरानिच्छायां त्याग एव न संवर्तेत " इति । न ह्यनिर्वृतिः पृथक्त्वे । एतन्न्यायसह कृतवाक्येन च शेषित्व- अपि परिणयेन पतिधनस्वामित्वस्य श्रुयाऽपि सूचनत्वादित्यपि द्रष्टव्यम् । न च, “भार्या पुत्रश्च दासश्व त्रय एवाधनाः स्मृताः” इति स्त्रिया निर्धनत्वप्रतिपादकस्मृतिविरोध इति वाच्यम् ; बहुश्रुतिस्मृति विरुद्धत्वेन तस्य वचनस्यास्वातन्त्र्यपरतया व्याख्येयत्वात् । इतरथा स्त्रिया निर्घनत्वेन, “लिङ्गविशेष निर्देशात् पुंयुक्तमतिशायनः” इति स्त्रिया मपि यागाधिकारप्रतिपादकाधिकरण विरोधापतेः । तदुक्तं नीतिविद्भिरिति । षष्ठेऽधिकारलक्षणे ‘दम्पती किं पृथक् यजेयाताम् उत, सह’ इति विचार्य यजेते त्याख्यातोपात्तायाः सङ्ख्याया गुणभूतोपादेयगतत्वेन विवक्षितत्वादेकैकशः प्रयोग इति प्राप्ते- यज्यर्थो हि त्यागात्मकः । स तु स्वद्रव्ये औदासीन्यबोधात्मा । तद्बोधस्तु पन्यनुपतिसम्पाद्यः । अन्यथा दम्पत्योरविभागादेकमेव स्वं व्योरिति तुल्यखाम्यतया पत्नीखाम्यानपाये सति पत्युः स्वाम्यमप्यनपेत मित्यौदासीन्यबोधात्मा त्याग एव न संवर्तत इति त्यागस्वरूपसिद्धयर्थं परन्यनुमत्यपेक्षा । अनुमतिश्व त्यक्तुः प्रातिकूल्यरहिततयाऽवस्थानम्, तदानुगुण्याचरणं वा । ततश्च यजमानस्य पत्नीनिरपेक्षप्रयोगा- संभवात् दम्पत्योः सहेव प्रयोग इत्युक्तमिति भावः । न ह्यनिवृत्तिः पृथक्त्व इति । दम्पत्योर्विभक्त- द्रव्यत्वे त्यागस्यानिवृत्तिवचनं कथं घटेतेति भावः । ननु " अस्येशाना” इति वाक्यं न्यायसिद्धार्थ - नुवाद्येव स्यादित्याशङ्कयाह एतन्यायसहकृतेति । ईश नत्वविशिष्टविष्णुपत्नीविधौ गौरवादाह अनूद्य परन्या अपीति । पत्युर्द्रव्यं परन्या अपीति लोकसिद्धमित्यर्थः । यत यन्न पतिखत्वं तत्र पत्नीस्वत्वमिति व्याप्तिर्लोक सिद्धेति फलितोऽर्थः । तथाचैकं प्रति शेषस्य तदन्यशेषत्वाभावनियमविरहात् शेषिश्वविशिष्टविधिरुपपद्यत एव । गुणानाञ्चेति न्यायस्तु न वचनविरोधे प्रभवतीति भावः । तदुक्तं नीतिविद्धिरिति । “खववतोऽस्तु वचनादेककर्म्यं स्यात्” इति षाष्ठाधिकरणे शनरस्यामिभिरिति भावः । अन्यतरानिच्छायां = पत्युः पत्न्या वाऽनिच्छायाम् | त्याग एवेति । देवतोद्देशेन द्रव्यत्याग- रूपयाग एवेत्यर्थः । एवकार: प्रधानस्यैव लोप इत्येवमर्थः । न संवर्तेतेति । न निर्वर्तेतेत्यर्थः उमयखामिकतया द्रव्यस्येतरानुमतिमन्तरेणैकेनान्योद्देशेन त्यक्तुमशक्यत्वादिति भावः । न निर्वृत्तिः पृथक्त्व इति । शेषित्वस्य दम्पतिपर्याप्तत्वमन्तरेण प्रत्येक पर्याप्तत्वेऽन्यतरानिच्छायां त्यागस्यानिर्वृति- रुच्यमाना नोपपद्येठ हीत्यर्थः। ननु यज्ञयत्र परिशेषत्वम्, वन पत्नीशेषत्वमिति व्याप्त्या अनुमानेनैव पति- शेषत्व हेतु केन जगति देवीशे षत्वसिद्धया, “अस्येशाना” इति वाक्यमनुमानसिद्धानुवादकमेव स्यात्; न तु शेषित्वविशिष्टपत्नी विधायकमित्याशङ्कयाह एवन्न्यायेति । उक्तव्याप्तिसिद्धसं नावनात कंरूपन्यायेत्यर्थः । करणादिसर्ववस्तु । पतिस्वामिकतदाशनं हि तस्या अपि स्वामित्वाभावे न भवतीत्यर्थः । अस्येशा- त्यर्थस्तु - विष्णुरिवेयमपि अस्य जगत ईशाना । अत एव विष्णोः पत्नी जमद्रक्षणयज्ञे ऽन्वितेति । 1 उभयाधिष्ठानमिति । इदं दिव्यदम्य तिलौकिक दम्पत्युभयसाधारणम्। “द्वौ च सदैकशेषी ।” विष्णु- माने शेषश्वनिर्धारणं न पूर्वम्: सर्वज्ञास्यास्तदन्तर्भावादेव पृथगकथनात् उभयशेषत्व एवतात्पर्य- । 1 366 3. ईश्वरपरिच्छेदः (शरीररया पत्नीत्व निरासः) विशिष्टपत्नीविधिः । अनूद्य बा । न च लोके शरीरस्य अपत्नीत्वं नाम ‘मानान्तरागोचरे विरोधः । अविश्वाश्च अपत्नीत्वं लोके । स च स्वस्मिन् आत्माश्रयदोषः । शेषत्वमन्यत्रापि वेति । विष्णुपत्नी मनूद्येशानात्वं विधीयते, ईशानां वाऽनूय विष्णुपत्नीत्वमित्यथ । न च लोक इति । खशरीरं स्वस्य पत्नी न भवतीति योऽयं विरोधः स मानान्तरागोचरे न भवति । धर्मिग्राहक- प्रमाणेन तथैवाभ्युपेयत्वादिति भावः । स्वशरीरत्वात् खपत्नीत्वाभावानुपाने मचित्त्वमुपाधिरित्याह अचित्त्वाच्चेति । ननु मा मुदचेतनस्य शरीरस्य पत्नीत्वम् । तद्विशिष्टस्यात्मनः स्वं प्रति पत्नीत्वं कुतो न स्यादित्याशङ्कयाह स च स्वस्मिन्निति । स्वस्मिन्नेव पतिपत्नीभाव आत्माश्रयदोषदुष्ट इत्यर्थः । मती न्द्रयविषये भप्रयोजकत्व शङ्का कलङ्कितस्यानुमानस्य न साधकत्वं संभवतीति भावः । न चाविभाग- स्मृत्यादिभिरप्रयोजकत्वशङ्कानिरासंसंभव इति वाच्यम् कर्मवश्यविषय एवायं नियम इति वक्तुं शवपत्वात् । हेतुषटकपतिपत्नीभावस्यागमेनैव साध्यतया तत एव शेषित्वस्यापि सिद्धेश्व । विशिष्टविधौ गौरवमालोच्याह अनूय बेति । तात्पर्यवशाद्विधिरिति सासैकदेशानुषङ्गः । तथा चैकदेशमनुधैक देश- विधिवेत्यर्थः । विष्णुपत्लीम नूद्येशानत्वस्य वा ईशानामन्य विष्णुपत्नीत्वस्य वा विधिरिति फलितोऽर्थः । प्रथमपक्षे, “ह्रीश्च ते लक्ष्मीश्व पत्न्यौ” इति वाक्येन देव्या विष्णुपत्नीत्वसिद्धावनेन वावयेनेशानत्व सिद्धिः, द्विपक्षे, “ईशाना देवी” इत्यादिवाक्यान्तरेणेान त्वसिद्धावनेन विष्णुपत्नीत्व विधिरिति भावः ननु देवी भगवत्पत्नीत्वाभाववती भगवच्छरीरत्वात्, यत्र यच्छरीरत्वम्, तत्र तत्पत्नीत्वा भावः ; यथा अस्मदादिशरीर इत्यनुमानेन देव्यां पत्नीत्वाभावसिद्ध्या न श्रुत्या पत्नीत्वविधानं संभवति इत्याशङ्कयाह न चेति । शरीरस्यापत्नीत्वं शरीरसामान्यस्य पत्नीत्वाभावः । मानान्तरागोचर इति । देवीखरूपस्य श्रुत्यैव साघनीयतया धर्मिग्राहकमानजातीयतया श्रुतेः प्राबल्येन न तद्विरुद्धानु- मानोदयः संभवतीति भावः । एवं विपक्षे बाघ कविरहेणोक्तानुमानस्याप्रयोजकतेत्यपि बोद्धयम् । इदमपि मानान्तरागोचर इत्यनेनाभिप्रेतम् । उक्तानुमानस्य सोपाधिकत्वमप्याह अचिश्वाच्चेति । अचित्त्वस्य पत्नीत्वाभाववत्सु घटादिषु सर्वेषु सत्त्वात् पक्षे यसत्त्वाचेति भावः । यद्यपि पत्नीत्वाभाववति भगवत्यचित्त्वं नास्ति ; तथापि साधनावच्छिन्नसाध्यव्यापकोपाधिरयम्, देव्यतिरिक्त चेतन भिन्नत्वरूप- पक्षधर्मावच्छिन्नसाधव्यापकोपाधिर्देति भावः । ननु देव्यां पत्नीत्वं दुर्वचम् । तथाहि–न तावत् शेषत्वमात्रं तत् सर्वसाधारणत्वात् । नापि चेतनत्वसहितम् ; सर्वचेतनसाघारण्यात् । नापि । विवाहजन्यसंस्काराश्रयत्वम् ; नित्यस्वविरोधात् शास्त्रवश्यताविरहाच इति चेत् – मत्रोच्यते ; यथा लोके मनया सह कर्माण्याचरितव्यानि प्रजाश्चोत्पादनीया:’ इत्येवंविध सङ्कल्पविशेषस्य विवाहकाले पत्या करणात् परन्या तदभ्युपगमाच्च सङ्कल्पविशेषविषयत्वरूपपत्नीत्वंम् उद्वदनयासह जगद्रक्षणयज्ञः कार्य:, जगच्चोत्पादनीयमित्येवं भगवत्सङ्करात् देव्या च तदभ्युपगमात् तादृशसङ्कल्पविशेषविषय त्वरूपं पत्नीत्वं देव्यामप्यव्याहतम् । लोके उक्तसङ्कल्पविशेषस्यागन्तुकतया दाम्पत्यमागन्तुकम् । उक्त- भगवःसङ्कल्प विशेषस्य तु नित्यतया दाम्पत्यं नित्यमिति विशेषः । न चोच्छुङ्खलस्य कस्यचित् दास्या 1 मानान्तरेति । भूमिनीलादीनाम् अक्तरेषु अनेकस्त्रीणाश्च परमात्मपत्नीत्वं हि स्पष्टम् । 367 भविरोधात्” इति । अनेन च श्रीराममिभवचसा द्वन्द्वं प्रति जगतः शेषतैकरसत्वमुपपादितम् । श्रुतिश्च, “अकारेणोच्यते विष्णुः सर्वलोकेश्वरो हरिः । उद्धृता विष्णुना लक्ष्मीरुकारेणो- च्यते तथा । मकारस्तु तयोर्दास इति प्रणवलक्षणम् ॥” इति । मन्त्रान्तरेष्विव प्रणवेऽपि बहवोऽर्था बहुषु प्रदेशेषु प्रतिपाद्यन्ते एव । न चार्थविरोधः, येनान्यपरता स्यात् । “अस्येशाना जगतो विष्णुपत्नी”, “ईश्वरीं सर्वभूतानाम्” इत्यादिका च । अदित्यादिशब्द सामानाधिकरण्यात् आद्या श्रुतिर्भूविषयेति केचित् ’ । दिग्विषयेति तु कुदृष्टिः । श्रुतिलिङ्गादिविरोधात् । आह च भगवान् भगवच्छेषभूतस्यापि प्रपञ्चम्म त छेषभूतलक्ष्मी प्रत्यपि शेषत्वमुपपद्यते । प्रकरणावगतकत्वभावानामपि प्रोक्षणादीनां श्रन्यादिवशेन कत्वर्थत्री स्वस्यापि दर्शन दित्याशयेनाह शेषत्वमन्यत्रापीति । ननु प्रणवस्य “मकारार्थो विष्णुर्जगदुदयरक्षाप्रलयकृत् मकारार्थी जीवस्तदुपकरणं वैष्णवमिदम् । उकारोऽ नम्बाई नियमयति सम्बन्धमनयो…..” इत्यादावन्यथैवार्थप्रतिपादनात् कथमुकारस्य लक्ष्मीवाचकत्व मित्याशङ्कयाह मन्त्रान्तरेष्विवेति । ननु अन्यशेषस्यान्यशेषत्वविरोधात्, " अस्येशाना” इत्यादि- श्रुत्रियपरेत्याशङ्कय तस्य परिहृतवान्न दोष इत्याह न चार्थविरोध इति । इत्यादिका चेति । प्रमाणमिति शेषः । अदित्यादिशब्देति । " अस्येशाना जगतो विष्णुपत्नी | विश्वस्यव्यचा इषयन्ती सह कर्नाण्याचरितव्यानि प्रज श्चोत्पादनीय इत्येवावधसङ्काशेषविषयतामादाय दास्यामतिप्रसङ्ग इति वाच्यम्; शास्त्रगम्यतादृशसङ्कलन विशेषविषयताया विवक्षितत्वत् । शस्त्रगम्यत्वं च शास्त्रजन्य ज्ञानीयाज्ञानज्ञाप्यत्वशब्दतविधेयतारूयविषयतया शास्त्र अस्पथं विषयत्वम् । तेन’ क्तदासीविषयक. सङ्कल्पस्यापि तात्पर्यभ्रम. धीनश व्योषविधेयत्वसंभवेऽपि न क्षतिः । यद्यप्येवंविधसङ्कर विशेषविषयत्वं मुम्यादिषु नास्ति, तथाऽपि भोगविशेवादिविषयक सङ्कल्पविषयताया अपि लोके द्वितीयपत्यादिषु पत्नीत्वरूपतया दर्शनात् तादृशं भूम्यादिषु निर्बाधम् । मतिप्रसङ्गशरणं तु प्राग्वत् बोद्धयम् । ननु स्वस्मिन्नेव पत्नीत्वमस्तु ततश्च न देव्या मेदसिद्धिरित्याशङ्कयाह स चेति । अपत्नीत्वश्चेत्यर्थः । विधेय- प्राधान्यात् पुंस्त्वम् । आत्माश्रयदोषः = मात्माश्रयदोषाधीनः, खम्ब पत्नीत्वे भात्माश्रयदोषात् तदभावः आत्माश्रयदोषाघीन इति भावः । सचेत्यस्य पतिपत्नीत्वमावश्चेत्यर्थस्तु न खारसिकः ; पूर्व केनापि पदेन ताद्रयेण तयानभिधानात् । अथवा सचेत्यस्य पत्नीत्वविधिश्चेत्यर्थः । स्वस्मिनात्माश्रयदोष इति । स्वोद्देशेनैव स्वपत्नीत्वविधिरात्मा श्रवदोषदुष्ट इत्यर्थः । खमेदव्याप्यधर्मस्य स्वस्मिन्नभ्युपगमे वस्मन् स्वमेदापत्तिरूपात्माश्रयः स्वादिति भावः । भगवच्छे भूतस्यापि प्रपञ्चस्य तच्छेषभूतदेव प्रत्यपि शेषत्वमुप- पद्यते, प्रकरणावगकत्वङ्गभावानामपि प्रोक्षणादीनां श्रुत्यादिवशेन क्रत्वर्थव्रीहाद्यर्थत्वस्यापि दर्शनादित्यभि. प्रेत्याह शेषत्वमन्यत्रापीति । यद्वा, अन्यत्रापि लोकेऽपीत्यर्थः । लोकेऽप्येकं प्रति दासस्य वेतनादि- नान्यं प्रत्यपि दासत्वदर्शनादित्यर्थः । इतिशब्दः श्रीराम मिश्र वाक्यपरिसमाप्तिबोधकः । भूविषयेति । “भूमिभूना द्यौरिणन्तरिक्षं महित्वा । उपस्थे ते देव्यदितेऽभिपन्नादमन्नाद्यायादधे ॥” (ले. १ का. ५१) । 1 केचिदिति । बृहस्पत्यादिवत् अदित्याः प्रस्तावेऽपि प्रकृतवाक्ये श्रीप्रतीतिस्वारस्यं न भञ्जनीयम् । भूम्याः लक्ष्मीविभूतित्वात्खलु इदं सर्वमुपपाद्यामति भावः । 368 3. ईश्वरपरिच्छेदः (श्रीशयोरे कशेषित्वम् ) पराशरः, “स्वयैतद्विष्णुना चाम्ब जगद्वयाप्तं चराचरम्”, “यथा सर्वगतो विष्णुस्तथैवेयं द्विजोत्तम”, “नानयोर्विद्यते परम्” इत्यादि । तथा च भगवच्छास्त्रवचनम्, “एकतत्त्वमिवोदितो”, “लक्ष्म्याः समस्तश्चिदचित्प्रपञ्चो व्याप्यस्तदीशस्य तु साऽपि सर्वम् । तथाऽपि साधारणमीशितृत्वं श्रीश्री- शयोर्दो च सदैकशेषी” इत्यादि । अहिवुभ्यसंहितालक्ष्मी न्त्रादिषु च विस्तरेणायमर्थोऽवधार्यः ॥ सुभूतिः शिवा नो अस्त्वदितिरुपस्थे " ( तै. स. ४ -४ -१२) इति अदितिशब्दश्रवणाददितिशब्दस्य भृविषये प्रसिद्धत्वाच्चेति भावः । इषयन्ती यन्नाकारपरिण महेतुत्वादिकमादिपदाम् । दिग्विषयेति । " ऊर्ध्वा दिशाम्” इत्युत्तर (इति पूर्वः ?)मन्त्रवर्णात् दिग्विषयेति तदाशयः । श्रुतिलिङ्गादिविशेधादिति । ईशानश्रुत्या विष्णुपत्नीत्वादिलिङ्गेन विरुद्धत्वात् । आदिपदेन स्मृतिपुराणादि विवक्षितम् । शेषित्वस्योभयाधिष्ठानत्वे सम्मति दर्शयति आह च भगवान् पराशर इयादिना ॥ इत्यादिष्वदितिशब्दस्य भूविषयतया प्रसिद्धत्वादिति भाव: । आदित्यादि इति आदिपदमापयन्तीपद- सामानाधिकरण्यमपि वन हेतुः । इषयन्ती शब्देन यत्राकारपरिमाणहेतुत्वादिकमभिधीयते दिग्विषयेति तु कुछ ष्टरिति । दिग्विषयेत्येवंविधज्ञानं कुत्सितज्ञानमित्यर्थः । श्रान्तिरूपज्ञानमिति यावत् । कुत इत्यन्नाह श्रुतिलिङ्गादिविरोधादिति । ईशानश्रुत्या विष्णु त्नीत्वलङ्गेन आदिपदम स्मृति- पुराणादिना च विरोधादित्यर्थः । विभुवे सति चेतनत्वरूपेश्वरलक्षणलक्षिततया देव्या ईश्वरको टित्वा. भिप्रायेण विभुत्वे प्रमाणमाह आह चेति । अहिर्बुभयसंहितालक्ष्मीतः त्रादिष्विति । यथा ‘हर्बुद्धन्यसंहितायां द्वितीयेऽध्याये, “षाड्गुण्यं तत् परं ब्रह्म स्वशक्तिपरिबृंहिनम् । बहुम्यामिति सङ्कल्पं भजन तत्सुःशनम् । तृतीये नारदः, “षड्गुप्यं तत् कथं ब्रह्म स्वशक्तिपरिबृंहितम् । तस्य शक्तिश्व का नाम यया बृहतसुच्यते” इति । अहिर्बुध्न्यः, “एवं भगवतस्तस्य परस्य ब्रह्मणो सुने । सर्वभावानुगा शक्तिज्यों स्नेव हिमदीधितेः । भावाभावानुगा तस्य सर्वकार्यकरी विभोः । खस्मशक्तिसमुन्मीलस्वरावर - जगत्स्थतिः ॥ नित्या कालापरिच्छेदात् पूर्णाऽऽकारावियोगः । व्यापिनी देशविभ्रंशरिक्ता पूर्णा च सर्वदा || जगत्तथा लक्ष्यमाणा सा लक्ष्मीरिति गम्यते । श्रयन्ती वैष्णवं भावं सा श्रीरिति निगद्यते ।” इत्यरम्य, “उदधेरिव च स्थैर्ये महत्व विहायसः । प्रमेव दिवसेशस्य ज्योत्स्नेव हिमदीधितेः ॥ विष्णोहसर्वाङ्गसंपूर्ण भावाभावानुगामिनी । शक्तिर्नारायणी दिव्या सर्वसिद्धान्तसंनता || देवाच्छ कमतो मिन्ना ब्रह्मणः परमेष्ठिनः । एष चैषा च शस्त्रेषु धर्मधर्मिख भवतः ॥ भवद्भावखरूपे तत्त्वमेक मिवोदितौ | स्वातन्त्र्येण स्वरूपेण विष्णु नीयमभुना || नारायणस्स विश्वात्मा भावाभावमिदं जगत् । निष्कलेन खरूपेग यथा व्याप्य नियच्छति । सर्वभावामिका लक्ष्मीः महन्वा परमर्दिका । तद्धर्म- धर्मिणी देवी भूवा सर्व मदं जगत् । निष्कलेन खरूपेण व्याप्य तत्त्वं नियच्छति” । इत्यादिकमुक्तम् । षष्ठेऽध्याये, “ताविम वेवैतौ मेद्यभेदकभावतः । पृथक्त्वेन तु शस्त्रेषु जगद्धेतुउयोदितौ ॥ नैव शक्त्या विना कश्चित् शक्तिमान् अस्ति कारणम् । न व शक्तिमतश्श क्तः विना काप्यवतिष्ठते ॥ गौरवमाश्रित्य तन्त्रवेदानवाः । जगद्वे वया देवाचं केशविन दर्शितौ ॥ सप्तमाध्याये, ६. 1141 रत्नपेटिका रंगराम जीयसमेतं न्यायसिद्धान 169 र. पे. “एका शक्तिहरेर्विष्णोः सर्वमावानुगामिनी । देवी षाड्गुण्यपूर्णा सा ज्ञानानन्दक्रियामयी ॥ एकविंशेऽध्याये, “तद्धर्मधर्मिण शक्ति ब्रह्मणोऽनपगामिनीम् । ज्ञानशक्ति बलैश्वर्यवीर्यतेजः प्रभावतीम् ॥ मनन्तानन्तरूपान्ताममेयां सर्वमेदिनीम् ।” इत्यादि ॥ लक्ष्मीतन्त्रे प्रथमेऽध्याये, “एषैव सृजते काले सैषा पाति जगतयम्। जगत् संहरते चान्ते ततत्कारणसंस्थिता । मातरं जगतामेनामनाराध्य महत् कुः ॥” इत्यादि ॥ द्वितीयाध्याये श्रीरुवाच - “ज्ञानात्मकं परं रूपं ब्रह्मणो मम चोभयोः । शेषमेश्वर्यवीर्यादि ज्ञानधर्मः सनातनः ॥ भव्याहतिर्यदुषन्त्यास्तदैश्वर्यं परं मम । जगत्प्रकृतिभावो मे बस्सा शक्तिरुदीयते ॥ सृजन्त्या यच्छ्रनाभावो मम तत् बलमिष्यते । भरणं गच्च कार्यस्य बलं तच्च प्रचक्षते ॥ विकारविरहो वीर्य प्रकृतित्वेऽपि मे सदा ।” इत्यादि ॥ तृतीयेऽध्याये, “नित्य निर्दोष निस्सीम कख्याणगुणशलिनी। नई नारायणी नाम साऽइन्ता वैष्णवी प| || देशात् कालात् यथा (तथा) रूपात् परिच्छेदो न मे स्मृतः । संविदेव च मे रूपं सर्वैश्वर्यादिको गुमः ॥ ई संविन्मयी पूर्णा व्यापिन्यपि पुरन्दर । मधिष्ठाय गुणान् सृष्टिस्थिति- संहारकारिणी || निर्गुणाऽपि गुणाने अन् अधिष्ठायात्मवत्तया । चक्रं प्रवर्तयाम्येका सृष्टिस्थित्यन्तरूपकम् ॥ ईशो नारायणो ज्ञेष ईशता तस्य चाप्यहम् । ईशितव्यं च विज्ञेयं चिवचिव पुरन्दर” इति । लैब, “ईशाऽहमीशितव्येन स च देवस्सनातनः । ईशितव्यं द्विषा प्रोक्तं चिवचिव्यतिरेकतः ॥ विभके मपि ते एते शक्ती चिदचिदात्मिके । मत्वाच्छन्द्यवशेनैव मम रूपे सनातने” इति । चतुर्थेऽध्याये, “पूर्णषड्- गुण्यरूपत्वात् साऽहं भगवती स्मृता । मतःप्रक्रियते विश्वं प्रकृतिश्वास्मि कीर्तिता” इत्यादि ॥ पञ्चमेऽध्याये, महः नाम समारूशतो विकारः पूर्वतो बुधैः । महान्तमाविशाम्येनं प्रेरयामि स्वसृष्टये ॥ प्रेर्यमाणात् ततस्तस्मात् महङ्कारश्च जग्मिवान् । व्याविश्यासुमहंकारं सृष्टये प्रेरयाम्यहम्” इत्यादिना, “महदाबा विशेषान्ता झण्ड मुत्पादयन्ति ते” इत्यन्तेन तन्मात्रादिसृष्टिक्रमेण विस्तरेण देव्या जगद्व्यापार उक्तः | अष्टमेऽध्याये, “एकषा च द्विषा चैव तैस्तत्त्वा पारगैः । व्यपदिश्यावहे शास्त्रे तावादां सर्वकारणम्”, द्वादशे, “स्वनन्वा विश्वसिद्धीनां हेतुश्वात्र महाभुता । शक्तिर्नारायणस्याहं नित्यदेवी सदोदिता ॥ तस्या मे - पश्च कर्माणि नित्यानि त्रिदशेश्वर ! तिरोभावस्तथा सृष्टिः स्थितिः संहृतिरेव च । अनुग्रह इति प्रोकं मदीयं कर्मपञ्चकम् ॥” त्रयोदशेऽध्याये, “नात्मभितौ जगत् सबै स्वेच्छयोन्मील्याम्यहम् । मयि लोका: स्फुरन्त्येते जाले शकुनयो यथा ॥” सप्तदशे, “कान्तस्य तस्य देवस्य विष्णोरसद्गुणशालिनः । दयिताऽहं सदा देवी नित्यं तद्धर्मधर्मिणी । ईश्वरी सर्वभूतानां पञ्चाक्षी पद्ममालिनी । नायिका सर्वशक्तीनां सर्वलोकमहेश्वर (री) || महिषी देवदेवस्य सर्वकामदुधा विभोः । तुझ्या गुणवयोरूपैमैनः प्रमथनहरेः ॥ करोमि सकलं कृत्यं नित्यं तद्धर्मधर्मिणी । साऽहमक स्थिता विष्णोदेवदेवस्य शार्ङ्गिणः ॥ ल(का) ळिना तेन चात्यन्तं सामरस्य सुपेयुषी ॥” सप्तविंशे, “कर्मणा मनसा वाचा देवदेवं जनार्दनम् । प्रसन्नः शरणं गच्छ मां च तद्धर्मधर्मिणीम् ॥” अष्टाविंशे, “रक्ष्म्या सह हृषीकेशो देव्या कारुण्यरूपया | रक्षकः सर्वसिद्धन्ते वेदान्तेऽपि च गीयते ||” इत्यादि ॥ सत्तावदुक्तं श्रीवचनभूषणमीमांसायां नवमेऽधिकारे, “देम्या उपायस्थप्रतिपादकवचनानां İL!– 47 370 3. ईश्वरपरिच्छेदः ( श्रिय उपायत्वस्थापनम् ) भगबत्तुल्योपायपरत्वे विरोधोऽस्त पुरुषकारत्ववचनानाम्” इति तदयुक्तम्; विरोधगन्धाभावात् । तथाहि- :- भगवत उपायत्वं मरस्त्रीकारपूर्वकरक्षा सङ्कल्यवत्त्वम् । तादृशोपायत्वस्य देव्यामङ्गीकारेऽपि न पुरुषकारत्वविरोधः - अधृष्यस्वधूननपूर्वकाभिगम्यता हेतु स्वरूपपुरुषकारत्वस्य मोक्षार्थ भगवत्पतिविरोधि निग्रहनिवृत्तिपूर्वक यथावस्थित भगवत्प्रपत्तिनिष्पत्तिहेतु सङ्कल्पात्मकस्य उक्तोपायत्वाभावतद्व्याप्यरूपत्व- विरहात् । न च रक्षा सङ्कल्पस्य क्षमिष्यामि क्षान्तमित्येवंरूपत्य कथमज्ञातनिग्रहायां देव्यां संभव इति वाच्यम् त्रिगुणतिरस्करणी तिरोधान निवृत्तिपूर्वक परिपूर्णानुभव प्रदान सङ्करूपस्यैव रक्षासङ्करूप- रूपवत्त्वात् । उक्ततिरोधान सङ्कल्पस्य मोक्षातिरिक्तसकलपुरुषार्थहेतुतया निग्रहानात्मकत्वेन देख्यां तदविरोधात् यतो देव्युपायत्वपरवचनानां न खारसिकार्थत्यागो युक्तः । मभ्यथा सर्ववचनानामपि स्वस्वाभिमानानुरोधेन सङ्कोचप्रसङ्गेन सर्वव्यवस्थाविलोपप्रसङ्गात् ॥ एतेन देव्याः साध्योपाय- तुझ्योपायत्वमेवेति प्रत्युक्तम् भरस्वीकारपूर्व करक्षा सङ्कल्पवस्वरूपस्य भगवदुपायत्वसमानयोगक्षेमस्म तस्य साध्योपायतुल्यत्वशङ्कामा एवानवतारात् ॥ अत एव देव्युपायत्वस्य विद्यावेद्यत्वं नास्तीत्यपि प्रत्युक्तम् । उत्तरखण्ड इव पूर्वखण्डेऽपि श्रीमच्छन्दार्थस्य विशेषणतायाः शब्दखारस्य सिद्धायाः परित्यागायोगात् । विशेषणत्वं हि विशेष्यान्वयिधर्मान्वयित्वम् । ततश्चोपायत्वाध्यवसाय विशेष्यतायाः भगवतीव देव्यामपि सिद्धया कथं तदुपायत्वस्य विद्यावेद्यत्वाभावः । यदपि यथा भगवदुपायत्वं साध्योपायर हितविषयम्, तथा देव्युपायत्वमपीति तदपि सर्वविषयत्वप्रसङ्गादिनाऽन्यत्र निरस्तम् । यदपि देव्या भगवत्तुल्यरक्षकत्वे मातृत्वप्रयुक्तसहजवात्सल्यादीनां पत्नीत्वप्रयुक्तपारतःप्यादीनां च नाशापत्तिरिति तदपि हास्यम् ; देव्याः प्रमाणसिद्धमरस्वी काररक्षा सङ्करूपादिमत्त्वरूपभगवतुहमोपायत्व- स्वीकारमात्रेग नित्यानामुक्त गुणानां नाशाप्रसक्तेः । यदपि, “युवस्वादौ तुल्येऽपि” इत्यादेः खाभिमतार्थ- प्रमाणतयोपन्यसनम्, तत् विपरीतम् ; ऐच्छक विभागप्रतिपादनेन भगवदत्यन्तसाम्यस्यैव तेनावगमात् । यदपि – मन्यत्र देवतयोः स्वतन्त्रत्वेन स्वतन्त्ररक्षणेऽपि न विशेषणत्वेन हविरुद्देश्यत्व विशेष्यतुल्यरक्षकत्व- मनुपपन्नमिति — तदप्ययुक्तम् ; बाधकाभावात् । विशेषणस्य विशेष्यान्वयिधर्मान्वियितया तौरयावश्य मावाच । शेषिणोः शेषशेषिभाववत् तत्कृत्ययोरपि शेषशेषिमावसत्त्वेऽपि शेषिणोरिव तौल्याविरोधात् ॥ ; यदपि दशमेऽधिकारे - नाल शरणशब्देन विशेष्य इव विशेषणेऽप्युपायत्व संबन्धो बोद्धयते । तस्य शृणाति श्रीणाडीति व्युत्पत्त्या श्रीशब्द एव बोधित्वात् । न हि प्राप्तेऽर्थे पुनर्विधिसंभव इति- तदप्ययुक्तम् श्रीशन्देन स्वरूपयोग्यतारूपस्यैवोपायत्वस्य बोधनात् शरणशब्देन फलोपधानरूपस्व तस्याभिधानेन पुनर्विध्यप्रसक्तेः । अन्यथा, “गतिरालम्बनं तस्य तेन नारायणः स्मृतः” इत्यादिना व्युत्पादितनारायणशब्देन भगवतोऽप्युपायत्वप्रतीत्या विज्ञाप्युक्तदोषप्रसङ्गात् । यदपि इहावयवार्थाविवक्षायां शास्त्रे तद्व्युत्पादनानर्थक्यमिति तदप्ययुक्तम् ; श्रीमन्त्रादिषु तदनुसन्धानर्थितया सार्थक्योपपत्तेः । यदप्येकेनैव शब्देन विशेष्यांशे विधानस्य विशेषणांशेऽनुवादस्य चासंभवादनुवादप्रयोजनाभावाच्च न श्रीशब्द पासोवा यस्यानुवाद करणं शरणशदस्य संभवतीति सहययुक्तम् उक्तरीया उभयन विधाय रत्नपेटिका रंगरामा जीयसमेतं न्यायसिद्धाजनमं 371 कत्वोपपत्तेः खरूपयोग्यताया एव शरणशब्दार्थत्वे विशेष्येऽपि नारायणशब्दप्राप्तानुवादकतामा एवावश्य- कत्वात् । अनुष्ठेयार्थप्रकाशकस्य मन्त्रस्य विधिप्राप्तानुवादकतया किश्चिदर्थविधायकत्वासंमवाच ॥ यदपि शृणातीत्यादि व्युत्पत्त्यवगतोपायत्वं किं सद्वारकम् [उत] अद्वारकमित्यपेक्षायां तत्रैव श्रीमते श्रपते शृणोति श्रावयती ते व्युत्पत्तिचतुष्टयेन पुरुषकारत्वप्रतीत्या तत्प्रतीतमुपायत्वमर्थसामर्थ्य लङ्गेन सद्वारकमवगतमिति- तदप्यनुपपन्नम् श्रीशब्दप्रतिपन्नोपायत्वस्य पुरुषकारत्वपर्यवसाने, “शृणाति निखिलान् दोषान् श्रीणाति च गुणैः” इति व्युत्पत्तिद्वयवैयर्थ्य नसङ्गात् । शृणोतीत्यादिव्युत्पत्तिचतुष्टयेनैव पुरुषकारत्वसिद्धेः । यतः पुरुषकारत्वसुपायत्वमुभयमपि श्रीशब्देन बोद्धयत इत्याश्रयणीयम् । पुरुषकारत्वोपायत्वयोरविरोधश्व प्रागेव दर्शितः । न हि श्रीशब्दश्रुया प्रतिपन्नमुपायत्वमर्थं सामर्थ्यरूपेण लिङ्गेन बाधितुं शक्यम्, न वा तादृशं किञ्चिदर्थसामर्थ्यमस्ति । किश्च श्रीशब्देन पुरुषकारत्वमायाभिधानेऽपि शरणशब्देनोपायत्व- बोधनमुपपद्येत । पुरुषकारत्वोपायत्वयोरविशेषस्योक्तत्वात् ॥ एतेन - किं शरणशब्देन रक्षकत्वमात्रं विधीयत इत्युच्यते, उत रक्षकत्वस्याद्वारकत्वम्, माहोस्त्रित् विशिष्टमित्यादिविकल्पेन दूषणमपि प्रत्युक्तम् ; श्रीशब्दप्रतिपन्नसद्वार करक्षकत्वातिरिक्तत्वाद्वार करक्षकत्वस्य शरणशब्दावगतस्य तदविरुद्वतया प्रागेवोपपादितस्य विधानोपपत्तेः ॥ यदपि लक्ष्म्याः सद्वारकोपायत्वमद्वार कोपायत्वका विरुद्धम् । पूर्वमेव द्वारेणान्यथासिद्धत्वात् । न ह्येककार्य प्रति एकस्मान्यथासिद्धत्वमनन्यथासिद्धत्वश्च संभवतीति- उदप्ययुक्तम् ; उभयदेये धनेऽन्यतरस्यानभिमुखत्वेऽभिमुखेनेतरेण तदभिमुखीकरणपूर्वकं तेन सह तादृशघनप्रदानस्य लोके दर्शनेन तद्वदेव देवी भगवद्भयामुभाभ्यां देये मोक्षेऽनभिमुख भगवदाभिमुख्य संपादनेन चेतनसमाश्रयण- निष्पादिकया देव्या सह भगवतो मोक्षप्रदाने प्रमाणायगते विरोधगन्धाभावात् । यथा घटं प्रति दण्डादे- द्रव्यत्वेन कारणत्वेऽन्यथासिद्धत्वं दण्डत्वेन तथात्वेऽनन्यथासिद्धत्वम्; तद्वत् देव्याः पुरुषकारत्वरूपो- पायविरोधिनिवृत्तिसङ्कल्पवत्वेन मोक्षं प्रति अन्यथासिद्धत्वेपि मोक्षप्रदानसवत्त्वेनानन्यथासिद्धत्वोपपते: । अनन्यथासिद्ध नियतपूर्ववृचितावच्छेदकधर्म वत्वरूप कारणत्व शरीरे हि यन्त्रकस्यैव केनचिदन्यथासिद्धत्वं केनचिदनन्यथासिद्धत्वमभिमतं तन धर्म एवान्यथा सिद्धिनिरूपक भिन्नत्वं निवेशनीयमिति निरूपितं नैयायिकशिरोमणिभिः । ततश्व देवी निष्टस्य भरस्वीकारापरपर्यायसङ्कल्पविशेषस्य भगवन्निष्ठस्येवान्यथा- सिद्धिनिरूपक भिन्नतया देव्या मद्वारकोपायत्वमप्युपपद्यत एव । मन्यथा अखिलनिर्माणनिपुणस्य भगवतः सर्वनिदानत्वेन सद्वारकोपायत्वसत्वादद्वारको पायत्वानुपपत्तिसमः । यदपि ब्रीहिद्वारा शेषभूत- प्रोक्षणस्य त्रीहितुल्ययागशेषत्वं हि न संभवतीति — तदपि प्रकृतानुपयुक्तम् ; प्रोक्षणस्य तथात्वविरहेऽपि देशकालादेः साङ्गप्रधानाङ्गस्य सद्वारका द्वारकशेषत्वदर्शनात् । व्यवस्थापितं हि देशकालादेः प्रयोगान्वयिनः सानप्रधानाङ्गत्वं तृतीयेऽध्याये सप्तमे पादे । एतेन पुरुषकारे रक्षकत्वस्यावगतत्वादप्राएं ब्रह्मोपायत्वमेव शरणशब्दो बोधयतीत्यपास्तम् पुरुषकारत्वातिरिक्तस्य देव्युपायस्वस्वाप्यनवगतत्वादनुष्ठेयार्थप्रकाश- कस्योक्तमन्त्रस्य विधायकत्वाभावस्योक्तत्वाच्च । मोद बोद्धयम् – रूपवद्धटं प्रमेयै जानातीत्यादो रूपादावपि प्रमेयस्य प्रकार कज्ञान विशेयस्वं प्रतीयत 372 3. ईश्वरपरिच्छेदः (श्रियोऽप्युपायत्वस्य द्वयप्रतिपाद्यता ) - इत्यानुभाविकम् । तादृशवाक्यजन्यशाब्दबोधानन्तरं रूपादौ प्रमेयत्वप्रकारकज्ञानविशेष्यत्वसंशयानुदयाद्। “नागृहीतविशेषणा बुद्धिर्विशिष्टे तूपजायते” इति हि न्यायविदः । अत एव जन्माद्यधिकरणभूतप्रकाशि- कायाम्, “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म” इत्यत्र ब्रह्मपदोपस्थाप्यविशेषणे ज्ञानत्वान्वयोऽनुगृहीतः । तत्न रूपवद्घट- मित्यत्र द्वितीयार्थे विशेष्यत्वे घटस्येव तद्विशेषणतापन्नरूपस्याप्याधेयतासंबन्धेन धर्मिपारतन्त्र्येणान्वयः । यद्यपि घट निष्ठायां विशेष्यतायां रूपाधेयत्वं बाधितम् ; तथापि स्ववृचितावच्छे की भूत प्रमेयत्वप्रकारा- निरूपित विशेष्यतास्ववत्त्वसंबन्धेनैव तदन्वयान्न दोषः । वस्तुतस्तु रूपय नू घटः प्रमेय इति ज्ञाने प्रमेयत्वे रूपस्य धर्मिपारतन्त्र्येणा घेयतासंबन्धेन प्रकारतया रूपवद्धरं प्रमेयं जानातीत्यादो शाब्दबोधे तादृश- प्रकारतामानस्यैव वक्तव्यतया द्वितीयार्थविशेष्यतायां रूपस्य नाघेयता संबन्धेनान्वयः i किंतु प्रमेयत्वनिष्ठ विशेष्यता निरूपिता घेयता संबन्धावच्छिन्न प्रकारत्वावच्छिन्नख निष्ठावच्छेदकता कत्व संबन्धेन 1 ‘रूपवान् घटः प्रमेयः’ इति ज्ञाने हि रूपनिष्ठयोः प्रमेयत्वनिष्ठ विशेष्यतानिरूपिता- घेपवासंबन्धावच्छिन्नप्रकारत्व प्रमेयत्वप्रकारता निरूपितविशेष्यतावच्छेदकत्वयोरवच्छेद्यावच्छेदकभावः । ननु भवच्छिन्नत्वसंबन्धेन रूपस्य द्वितीयार्थविशेष्यतायामन्वयमात्रेणैव शाब्दबोधस्यौत्सर्गिकं विशिष्टविषयकत्वमुपपद्यते । जव एवं रूपवन्तं घटं द्रव्यं जानातीत्यादी रूपस्यापि विशेषण स्त्रोपपत्तिः । रूपशून्यं रूपवत्तया आहार्य जानातीत्यादो ह्युपलक्षणस्य रूपशून्यत्वस्य नावच्छिन्नस्व संबन्धेनान्वयः । ਹਰਬ प्रमेयत्वनिष्ठ विशेष्यतानिरूपि न पतासंबन्धावच्छिन्न प्रकारत्वावच्छिन्न. स्वनिष्ठावच्छेदकता कत्व संबन्धेनान्वयो नोपगन्डव्य इति चेन्न – देवदतो रूपवदूर्घटं प्रमेयं जानातीति वाक्यजन्यशाब्दबोचदशायां देवदत्तस्य रूपे प्रमेयत्वज्ञानमस्ति न वेति संशयानुदयेनोक्तसंत्रः धेनैवान्वमस्याss- वश्यकत्वात् । रूपवदूधर्ट द्रव्यं जानातीत्यादौ तथान्वयासंभवादेव केवलावच्छिन्नत्वसंबन्धेनान्वयः । तथा चेदृशस्थल उक्तसंबन्धेनान्वय एवौत्सर्गिकः । तद्बाधे परं केवलावच्छिन्नत्व संबन्धेन ; तस्यापि बाघ उपलक्षणत्वमेवेति न्यायविदां सुगमम् । इत्थंच पूर्वखण्डे द्वितीयार्थविशेष्यतायां देव्याः शरणत्वनिष्ठ- विशेष्यतानिरूपिताधेयतासंबन्धावच्छिन्नप्रकारत्वावच्छिन्न व निष्ठावच्छेदकता कत्वसंबन्धेनैवान्वयस्य वाच्यतया प्रपंत्तर्देव्यामुपायत्वावगाहित्वसिद्धया तस्यास्तदभावे प्रपत्तेरतत्त्वज्ञानत्वप्रसङ्गेन देव्या उपायत्वमावश्यकम् । गुणविग्रहादेरपि विशेषणत्वेऽपि शरणशब्दार्थस्य भरस्वीकारापरपर्यायोपायान्तरस्थानापन्नत्वरूपोपायत्वस्य तत्रासंभवात् केवलावच्छिन्नत्व संचः धेनान्वयः । उत्तरखण्डे तु निरतिशयानुकूलत्व प्रकारतानिरूपित- विशेष्यताशास्यनुभवजनित कार्यरूप चतुर्थ्ययैकदेशविशेष्यतयां देवीवत् गुगविग्रहादेरपि निरति- शयानुकूलत्वनिष्ठ विशेष्यतानिरूपिता घेयता संबन्धावच्छिन्नप्रकारत्वावच्छिन्नावच्छेदकताकत्वसंबन्धेनैवान्वयः । वस्तुतस्तु तत्र देव्या आधेयतासंवन्धेनैवान्वयः । निरतिशयानुकूलत्वेनोभयविभूतिविशिष्टशेषितत्त्वानुभवस्यैव प्राप्तिरूपतया मिथुननिष्ठविशेष्यताया एकत्वात् । पूर्वोत्तरखण्डयोरीदृशवैषम्यमभिप्रत्यैव कैश्चित् पूर्वखण्डे उपलक्षणत्वं व्यवहृतम् । मुख्यमुपलक्षणत्वं तु न संभवत्येव । विशेषणत्वस्यौत्सर्गिकत्वात् प्रमाणसंप्रदायाभ्यां देव्या अप्युपायभावस्य श्रीमच्छ्री तत्त्वसिद्धाज्ञ्जनादी व्यवस्थापितत्वाच्चेति । एतेन पूर्वखण्डे उपायत्वे लक्ष्मीसामानाधिकरण्यमालवोधनादुपलक्षण वमेव । विशेषणत्वेऽपि रत्नपेटिका रंगरामा जीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् ; 373 गुणादिवत् प्रपत्तिविशेष्यतावच्छेदकत्वमात्रमेव सिद्धयति । न तूपायत्वमिन्यपास्तम् – उक्तरीत्या देव्या विशेषणत्ववैलक्षण्यस्योक्तत्वात् । यदपि पुरुषकारत्वेनान्क्तित्वात् उपायत्वाभावेऽपि मोक्षप्रदत्वकर्मणि नैकरस्यहानिरिति – तदप्ययुक्तम्; “लक्ष्म्या सह हृषीकेशो देव्या कारुण्यरूपया । रक्षक सर्वसिद्धान्ते वेदान्तेषु च गीयते”, " सहधर्मचरी तव” इत्यादिभिर्मोक्षप्रदत्व एव देव्या एैकरस्यप्रतीत्या पुरुषकारत्वमात्रेण तन्निर्वाहासंभवात् । अत्र हि सहशब्देन देवी कर्तृकरक्षणस्य भगवत्कर्तृकरक्षणसमान- कालिकत्वमवगम्यते । तथा हि ; समभिव्याहृतक्रिया काल एव सहशब्दार्थः । यथा पुत्रेण सहागच्छति इत्यत्रागमनकाल: सहशब्देन बोध्यते । तदेकदेशागमने तृतीयार्थकर्तृत्वान्वयः । कालस्या घेयतया धात्वर्थगमनेऽन्वयः । तथा च पुनकर्तृकागमनसमानकालिकागमनकर्ते त्यन्वयबोधः । सपुक नागच्छ वीति समासस्थले तु सहशब्दार्थकालस्य प्रातिपदिकार्थ एवान्वयः । तद्विशिष्टे क्रियान्वयबळात् क्रियार्या तदवच्छिन्नश्वमानम् । न चैवं सति पुत्रेम सहागच्छति देवदत्त इत्यापसमासस्थलेऽपि देवदसादिरूप - प्रातिपदिकार्थ एव सहशब्दार्थका कान्वय संभवेनैकरूप्यसिद्धी किमर्थं क्रियायां तदन्वयस्वीकार इति वाच्यम्; पुत्रेण सहागच्छति, पुत्रेण सहागमनमित्येतावन्मात्रेणापि पुत्रकर्तृकागमनसमानकालिकागमन- प्रतीतेरानुभाविकतया पुत्रेण सह नागच्छति देवदत्त इत्यादौ नञर्थान्वयबोधान्यथानुपपत्या चासमास- स्थले क्रियान्वयस्यैवोपगम्यत्वात् । न हि पटिनोकवावयस्य पुनकर्तृकागमनकालामा व विशिष्टे देवदत्ते नागमनकर्तृत्वबोधकता संभवति पुत्रमाला गमनदशायामपि सर्वथ, गन्तृत्वशून्येपि देवदत्ते पुत्रेण सह नागच्छति देवदत्त इति प्रयोगसत्त्वात् । इत्थं च देव्या सह रक्षक इत्यनेन देवीकर्तृकरक्षण- समानकालिक रक्षण कर्तृत्वमेव प्रतीयते । ततश्व न पुरुषकारत्वमात्रेण निर्वाहः । तस्य भगवत्कर्तृकरक्षण- प्राक् कालिकत्वात् । न च स्थूलकालमादाय पुरुषकारत्वस्यापि समानकालिकत्वसुपपद्यते ; समभिव्याहृत- क्रियाकाले सहशब्दायें क्षणत्वानिवेशात् । मत एव, “प्रासोष्ट शत्रुघ्नमुदारवेष ( चेष्ट ) मेका सुमिला सह लक्ष्णे.” इत्याद्युपपत्तिरिति वाच्यम्-तथा सति वत्सरारादिव्यवधानस्थलेऽपि पुत्रेण सह गच्छतीति प्रयोग- प्रसङ्गात्। दे दत्तः पुत्रेण सह नागतः; किन्तु पूर्वमेवाऽऽगत इत्यादेरनुपपतिप्रसङ्गाच्च । अतः समभिव्याहृत- ‘क्रियाक्षण एव सहशब्दार्थः । तद्वाधे परं क्वचित् स्थूलकालपन्वयः ; यथा, प्रासोष्टेत्यादिस्थले । प्रकृते च बाधकाभावात् प्रमाणान्तरानुगुण्याश्च रक्षणद्वयस्यैकक्षणावच्छिन्नत्यमेव प्रतीयते । न हि शब्दक- समधिगम्येऽर्थे स्वेच्छया सकेंग वा बाघो वक्तुं शक्यः । न चैवं सति मारमनुद्वहत्वपि पुत्त्रेषु, “सहैव दशभिः पुत्रेर्भारं वहति गर्दभी” इत्यादेरनुपपत्तिप्रसङ्ग इति वाच्यम्; तत्र गच्छन्तीत्यध्याहारस्य व्युत्पत्तिवादे दर्शितत्वात् । न चैवमपि, “स्वष्टारं तूपलक्षयेत् पानात्” इति तातयीकाधिकरणे, “अम इ पत्नीवा: सजूर्देवेन ष्ट्र सोमं पिब खाहा” इति मन्ले सहशब्दसमान थं कसजूश्शब्देन साहित्यमाश- प्रतीतिवचनं विरुध्यत इति वाच्यम्; सहविद्यमानार्थकस्य सजूरशब्दस्य सहशब्देनात्यन्तसमानार्थ- कत्वविरहात् स्वष्ट पनकर्तृत्वाप्रत्ययोपपत्तेः, पाल्नीवतमिति तद्धितेन परनीवतों निरपेक्षस्यैव देवतात्व- प्रतीत्या रुशुः पावकतृत्वान्ययासंभवेन सहविद्यमानार्थकता या मावश्यकरवाच । तु शब्दशक्तिप्रकाशि- + ·37+ 3. ईश्वरपरिच्छेदः ( श्रियः क्षमाविमर्शः ) कायाम्, “पल्या सहामिमादध्यात्” इत्यादौ पत्नी कर्तृकस्याssधानस्यालीकत्वेन तत्समानकालीनस्वस्व प्रापयितुमशक्यत्वात् सामानाधिकरण्यपर्यवसितं सहभावमात्रं तत्र सहस्यार्थ इति तदयुक्तम् ; ‘क्षौमे बसानादीन् भादधीयाताम्’ इत्येतेन पल्या अप्याघाने कर्तृत्वावगमात् षष्ठे लिङ्गविशेषाधिकरणे स्त्रिया मप्यधिकारव्यवस्थापनात । द्वयाधानाधिकरणे क्षौमे वसानौ इत्यत्न जायापत्योरेव कर्तृत्वप्रतीतेर्व्यवस्थापि तत्वाच । अस्तु वा कचित् मुख्यार्थबाधे सामानाधिकरण्यमात्र लक्षणया सहशब्दार्थः । नैतावता मुख्यार्थ. बाघविरहस्थलेऽपि तत्परित्यागो युक्तः । न हि गंगायां घोष इत्यत्र गंगाशब्दस्य तीरे लक्षणाश्रयणमात्रेण गंगायां रामणीयकमित्यत्रापि तदाश्रयणम् । तत् सिद्धं लक्ष्म्या सह रक्षक इत्यल्लानेन देवीकर्तृक- भगवत्कर्तृकरक्षणयोः समानकालिकत्वप्रतीत्या पुरुषकारत्वमात्रेण तन्निर्वाह संभवेन भरस्वीकार-रक्षा- संकल्पादिकमपि देव्या माश्रयणीयमिति देव्या उपायत्वसिद्धिर्निष्प्रत्यूहेवेति । यदपि यथाकथञ्चिदन्वयमात्रेणैकरस्यानुपपादने जगत्कारणत्वादौ गत्यभावप्रसङ्ग इति - तदपि न नरकादिसृष्टिव्यतिरिक्ते सर्वत्र मगर तुम सृष्टिकर्तृत्वेनैवैकरस्यात् । नरकादिसृष्टौ परमज्ञातनिग्रहत्व विशेघेन न साक्षादन्वयः । इह तु भरस्वीकाररक्षा संकल्पाभ्युपगमे न तादृशो विरोधोऽस्ति, येन तदनङ्गीकारः स्यादिति । यदपि श्लेषविषयश्रुतेरीश्वरविषये क्षमिष्यामीत्येवंरूप, र्थकत्वं लक्ष्मीविषये क्षमायुक्तं करोमीत्येवंरूपार्थकत्वञ्च वाच्यम् । तन्न संभवति ; विरम्यव्यापारप्रसङ्गात् । एवं विनाशश्रुतेरपि क्षान्तम्, क्षमस्स्वेत्येवंविधार्थद्वयबोधकत्वं विरम्यव्यापारं विना न संभवति । अतो देव्यां मरस्वीकाररक्षासंकल्पयो- रसंभव इति तदपि न युक्तम् । तथाहि - तदधिगमाधिकरण श्रुतप्रकाशिकायाम्, “तत्र विनाशो भगवतः पूर्वोत्पन्न कर्मफलदित्सा निवृतिः । अश्लेषश्चोतरकर्मफलदित्साप्रतिबन्धः । तौ च यद्यर्थोपहितौ । यद्ययं प्रक्रान्तमुपासनं समापयेत्, पूर्वोत्तरयोः कर्मणोः फलं न दास्यामीति संकल्परूपौ हि तो । समाप्ते तु कर्मफलं नैव दास्यामीति संकल्पो विधूननश्रुत्यभिप्रेतः ।” इत्यनुगृहीततया यद्ययमित्याद्युपदर्शित- संकल्पविशेषयोरेवाश्लेषविनाशश्रुतिबोध्यतया तयोर्देव्यामपि संभवात् न विरम्यव्यापारशकावकाशः । देव्यामपि हि निषिद्धकर्मफलभूननरकादिप्रदित्सामावेऽपि विहित कर्मफलभूतखर्गादिप्रदित्साऽस्त्येव । ततश्च कर्मफलं न दास्यामीति संकल्पो देव्यामपि निर्बाध इति । यद्यपि तत्रैवाधिकरणे, ’ उपासनारम्भ- प्रीतः परमात्मा तत्समासी वुगसकस्याचं क्षमिष्यामीति संकल्पयति ; समाप्तौ तु क्षान्तमिति” इत्यनुगृहीतम् ; तथापि तत्र क्षमिष्यामीत्यस्य निवृत्तकोपो भविष्यामीति नाथः – तथासति अश्लेषासंग्रहप्रसङ्गात् कोपानुदय एव श्लेषः । नाप्यनुत्पन्नकोपो भविष्यामीति ; विनाशासंग्रहप्रसङ्गात् । उभयार्थकत्वं तु सकृदुचरितन्यायादनुपपन्नम् । न च “समाप्तौ क्षान्तमिति” इत्यनेन विनाशाभिधानात् नात्र संग्रहा- वश्यकतेति वाच्यम्; तदधिगमसूत्रोक्त विनाशस्य तेनानवबोधनात् । विधूननश्रुत्यभिप्रेतस्यैव तस्य तेन बोधनात् । “समाप्तौ” इति ह्युच्यते । “समाप्ते तु कर्मफलं नैव दास्यामीति संकल्पो विधूननश्रुत्यभि- प्रेतः” इति हि श्रुतप्रकाशिका । एतेन तदधिगमसूत्रोक्त विनाशस्य क्षान्तमित्याकारक संकल्परूपत्वाभिधानं परास्तस : किश्च सुकृतासंश्लेषविनाशासंग्रहः । भवोऽवं क्षमिष्यामीत्यताघशब्दस्य कर्मसामान्य परस्वं रत्नपेटिकारंगरामानुजीय समेतं न्यायसिद्धाखनम् 375 क्षमिष्यामीत्यस्य फलप्रदित्साविरहवान् भविष्यामीत्यर्थकत्वं चावश्यमाश्रयणीयमिति नोत्तरग्रन्थ- विरोधः । न वा देव्यां तादृशसंकल्पानुपपत्तिः । क्षान्तमित्यस्यापि प्रदित्सितफलमभवदित्यर्थान् न देव्यां तदनुपपत्तिः । अन्यथा अघशब्दोकपुण्यविषये तदनन्वयप्रसङ्गात् । किश्च भवदभिहितरीत्या भगवत्संकल्पदेवी संकल्पयो भिन्नाकारत्वाभ्युपगमेऽपि न विरम्यव्यापारप्रसङ्गः । उत्तरकर्मफलदित्साप्रति बन्वत्वरूपाश्लेषत्व - पूर्वोत्पन्नकर्मफलदित्सा निवृत्तित्वरूपविनाशत्वाभ्यामेव तयोः शाब्दबोधे मानात् । नहि इह घटाः सन्तीत्यनेन नानाकारनानाद्रव्यमयघटानां घटत्वेन बोधने विरम्यव्यापारप्रसङ्गो भवति । अपि च विरम्यव्यापारप्रसङ्गेनाश्लेषविनाशशु ने देवी संकल्पन तिपादकस्वः संभवेऽपि, ‘लक्ष्म्या सह’ इत्यापदर्शित- वचनेनैव देव्यामश्लेष विनाशरूपसंकल्प विशेषः सिद्ध्यतीति न भरस्वीकार रक्षा संकल्पयोरनुपपतिः । तेन हि वचनेन न भगवदुद्देशेन देवीकर्तृकरक्षण समान कालकत्वविशिष्टरक्षणकर्तृत्वं विधीयते, विशिष्ट विधिगौरव- प्रसङ्गात् । किन्तु भगवत्कर्तृकरक्षणोद्देशेन देवीकर्तृकरक्षण समानकालकत्वमात्रं विधीयते । हृषीकेशो रक्षक इति यत् तन् लक्ष्म्या सह इति हि तत्र वचनव्यक्तिः । न हि विशेषणमात्र विधिसंभवे विशिष्टा- विध्याश्रयणं न्याय्यम् । अत एव हि “विकृतौ शब्दपूर्वत्वात्” इति दाशमिकाधिकरणे - " एकादश- प्रयाजान् यजति” इत्यादौ नैकादशत्वादिविशिष्टप्रयाजादिविधानम् ; किन्तु प्रयाजाधु देशेनैकादशत्य मात्रविधानमेवेति राद्धान्तितम् । इत्थंच प्रतिप्रधान गुणावृतिन्यायसिद्धात उद्देश्यतावच्छेदकावच्छेदेन विधेयान्वयात् भगवत्कर्तृकेषु सर्वेष्वपि रक्षणेषु देवी कर्तृकरक्षण समानकालिकत्वावगल्या मश्लेषविनाश- संकल्परूपभगवत्कर्तृकरक्षणस्यापि तादृशदेवी कर्तृकरक्षणसमानकालिकस्वसिद्धिर्निष्प्रत्यूहैव । मन्यच; मश्लेषविनाशश्रुतेरुपासक विषये उपासनारम्भकालिकभगवत्प्रीतिविशेषप्रतिपादनमात्रपरतायाः श्रुतप्रकाशि. कायामनुगृहीततया देव्याम् तादृशा श्लेषविनाशश्रुति सिद्धप्रीतिविशेषात्मकसंकल्प विशेषाभावेऽपि भरस्त्रीकार - रक्षासंकल्पयोर्नानुपपत्तिः त्रिगुणतिरस्करणी तिरोधान निवृत्तिसंकर परूपरक्षा संकल्पस्य तथाविधरक्षणभरस्वी- कारस्य च तत्र संभवादिति न किञ्चिदेतत् । यदप्युपायत्वं पारतन्त्र्याननुगुणमिति । तदपि न ; देव्युपायत्वस्य प्रमाणसिद्धस्य भगवदत्यन्ताभिमततया भगवदनभिमतव्यापारराहित्य रुपपारतन्त्र्याविरोधित्वात् । [ यदपि शरणागतिविद्यायां तादर्थ्यवाचकशब्दाभावेन केवलभरस्वीकारप्रार्थनया शेषत्वानुसन्धानं नास्तीति — तदप्यनुप- पन्नम् ; नारायणशब्देन, “नरसंबन्धिनो नारा: " इति त्यु-पत्तौ शेषस्वरूपसंबन्धस्यापि बोधनात् । नारशब्देन वात्सल्यस्वामित्वादीनाम्, “ii” इत्यादिनाऽनुसंहितानामनु पंघेयरवाच । निवृत्तिधर्ममात्रे खरूपफलसमर्पणावश्यम्भावस्य प्रमाणसिद्धत्वेन शेषत्वानुसन्धानावश्यकत्वाच्च । इत्थंच मिथुनस्यैव शेषत्व प्रतिसंबन्धितया रक्षणमरसमर्पणो देश्ण्वाया देव्यामप्यावश्यकतया तत्र भरस्वीकार- रक्षा संकल्प वत्त्वमप्यावश्यकमिति ।] यदपि पञ्चाङ्गभर समर्पण नात्र प्रतिपाद्यमिति तदपि प्रागेव परिहृतम् । यदपि देव्या भक्तितुल्योपायत्वाङ्गीकारेण न तस्य शरणशब्दार्थत्वेन वेद्याकारत्वमिति — तदप्यनुपपन्नम् अकिञ्चनविषये मक्रिस्थानापन्नस्य भगवतोऽपि भक्तिदुश्योपायत्वमेव शरणशब्दार्थ इति तस्य वेद्यतमा हेव्यामविशेष तु । श्रीशन्देन पुरुषकारस्यानुसंष नेऽपि उपायस्य सदविरोधः मामुपपादित हसिन 376 3. ईश्वरपरिच्छेदः ( श्रियो मकारार्थत्वायोगः) तदनुसन्धानानुपपत्तिः । तदेवसुपायस्वविषये बाघकतया परोद्भावितानां दुस्तर्काणां दूषितत्वात्, “लक्ष्म्या सह. हृषीकेशो देव्या कारुण्यरूपया | रक्षकः सर्वसिद्धान्ते वेदान्तेषु च गीयते ॥” “संसारार्णवतारिणीम्”, “विमुक्तफलदायिनीम्” इत्यादिप्रमाणसिद्धं देव्या उपायत्वं निष्कण्टकमिति ॥ यदपि दशमेऽधिकारे प्रणवस्थमकारेण, “मामाने” इत्यादितो निष्पन्नेन देव्या अणुत्वबोधात् देव्या विभु-वबोधकानां, “त्वयैतत् विष्णुना चाम्ब जगव्याप्तं चराचरम् ॥”, “ जगच्चराचरमिदं विश्वं व्याप्य व्यवस्थिता”, “लक्ष्म्यास्समस्तश्चिदचित्प्रपञ्चो व्याप्यः तदीशस्य तु साऽपि सर्वम् । तथाऽपि साधारणमीशि तृत्वं श्री श्रीशयोद्वौ च सदैकशेषी ॥”, “तथा लक्ष्म्याः स्वरूपञ्च वक्ष्ये शृणु समासतः । गुणतश्च स्वरूपेण व्याप्तिः साधारणी मता ॥ यथा मया जगद्व्याप्तं खरूपेण स्वभावतः । तया व्याप्तमिदं सर्वम् नियन्त्री च तथेश्वरी ॥ मया व्याप्ता तथा साऽपि तया व्याप्तोऽहमीश्वरः । मम तस्याश्च सेनेश वैलक्षण्यमिदं शृणु ॥ मच्छेषभूना सर्वेषामीश्वरी वल्लभा मम । तस्याश्च जगतश्चाहमीश्वरो वेदविश्रुतः ॥ त ( अ ) स्या ममापि (मम च ) शेषं हि विभूतिरुभयात्मिका । इति श्रुतिशिरस्सिद्धं मच्छास्त्रेष्वपि मानद ॥ तथा भूमिश्च नीला च शेषभूते मते मम । तथाऽऽत्मनां तु सर्वेषां ज्ञानतो व्याप्तिरिष्यते ॥ खरूपतस्तु न तयोर्व्याप्तिः वेदान्तपारग” इत्यादिवचनानां विरोधाधिकरणन्यायेन बाघ इति - ct तदप्यत्यन्तमनुपपन्नम् ; देव्याः प्रणवगतमकारप्रतिपाद्यतायाः एवासिद्धेः । न च मकार- वाच्यत्वाभावे लक्ष्म्या भगवच्छेषत्वासिद्धिपसङ्ग इति वाच्यम् ; महमेशाना जगतो विष्णु. परनी” इत्यादिभिः तत्सिद्धेः । यत्तु समस्तशब्दमूलपणवे तदसिद्धौ सर्वत्र तदसिद्धिप्रसङ्ग इति- तदसंबद्धम् ; प्रणवे तदसिद्धेः प्रमाणान्तरेण तत्सिद्ध्यविरोधित्वात् । मन्यथा प्रकृत्यादेर्म कारावाच्यस्व भगवच्छेषत्वासिद्धिप्रसङ्गात् । यदपि लक्ष्म्या मपि भगवच्छेषत्वस्य प्रसिद्धतया तदाश्रयासङ्कोचाय तस्मा अपि मकारार्थ्यानुप्रवेशावश्यम्भाव इत्यन्यैरुक्तम् - तदप्यनुपपन्नम् विकल्पासहत्वात् । तथा हि ; मन तदाश्रयासङ्कोच इत्यनेन किं विवक्षितम् ; शेषस्वस्य मकारप्रतिपाद्य शवदन्वयित्वं वा, उत मकारस्य शेषत्वाश्रययावदर्थप्रतिपादकत्वं वा । नाभः ; देव्या मकाराप्रतिपाद्यस्वेऽपि शेषत्वस्य मकार प्रतिपाद्य यावदन्वयित्वोपपत्त्या तस्य देव्या मकारप्रतिपाद्यत्वासाधकत्वात् । न द्वितीयः ; असंभवात् । न हि शेषत्वाश्रयप्रकृत्यादिप्रतिपादकत्वं मकारस्य संभवति । न च शेवत्वस्याधिकाश्रयसंबन्ध सिद्ध्यर्थमेव मक. रेण देवीप्रतिपादनमावश्यकमिति वाच्यम् तथासति उक्तप्रयोजन सिद्ध्यर्थमेव प्रकृत्यादेरपि तत्प्रतिपाद्यतापत्तेः । मणुचेउनवाचिनो मकारस्य मध्यमपरिमाणाचे उनप्रकृत्यादिप्रतिपादकत्वं न संभवतीति तुल्यम् । मकारप्रतिपाद्यः वसिद्ध्यर्थमेव देव्य मणुस्वं स्वीक्रियत इति चेत् — उर्हि प्रकृत्यादीनामणु- चेतनत्वमपि तदर्थमेव स्वीक्रियताम् ॥ प्रमाणविरोधात् प्रकृत्यादीनामणुचेतनत्वस्वीकारो न संभवतीति चेत् तत एव देव्या अणुवस्सीकारोऽपिं न सेवतीति तुल्यम् । देवा विमुखमाहकपमाणानां दर्शितत्वात् । मतीन्द्रियविषये स्वेच्छया कस्वचिश्य स्वीकर्तुमशक्यत्वाच्च । किञ्च न हि विशेष्य- वाषिकामसंबन्ध सिद्धधर्म विशेष्यवाचिपदत्य पशुचिनिमित्ताश्रयतया असिद्ध बोधकस्वमपि संवति

रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 877 तथासति नीलमुत्पलमित्यादौ नैल्यस्याधिकाश्रयसंबन्ध सिद्धये उत्पलपदस्य पटादिष्वप्युपलत्वबोधकता- प्रसङ्गात् । किं बहुना – प्रणवे मकारोपस्थाप्यज्ञानस्वरूप. ज्ञानगुण काणुत्वावच्छिन्नोद्देशेन चतुर्युपस्थाप्य शेषत्वं विधीयत इत्यविवादम् । ततश्च - उद्देश्यतावच्छेदकाश्रयत्वेन प्रमाणान्तरसिद्धस्यैवोद्देश्यत्व संभवात् देव्याः प्रमाणान्तरेणः णुत्वसिद्धावेव प्रणवस्थमकारेण तद्बोधनं संभवति; प्रमाणान्तरे च क्वचिदपि देव्या अणुत्वं नावगम्यते ; प्रत्युतोपदर्शितप्रमाणगणेन विभुत्वमेवावगम्यत इति कथं मकारस्याणु वेन देवीबोधकत्वम्, कथम्तरां विभुःवग्रहकोक्त प्रमाणगणबाधकत्वमिति सुधियो विभावयन्तु । किञ्च, “मस्या मम च शेषं हि विभूतिरुमयात्मिका”, " उभयाधिष्ठानं चैक शेषित्वम्” इत्यादिप्रमाणसंप्रदाय- बलेन शेषत्वप्रतिसंबम्विनि नकारार्थे देवीवैशिष्ट्यस्याप्यनुसन्धेयतया विशेषणविशेष्यो मय निरूपित- शेषत्वरूप - विशिष्टशेषत्वस्य देव्यामसंभवेन कथं मकारार्थे देव्यनुप्रवेशसंभवः । मतो मकारस्य देवीप्रतिपादकत्वमत्यन्ताप्रामाणिकमसंप्रदायिकं च । न हि पूर्वाचार्यश्रीसूक्तौ कचिदपि मकारस्य देवीप्रतिपादकत्ववर्णनं दृश्यते । अपिच पश्चरात्रवचनानां विरोधाधिकरणन्यायेन बाधवर्णनं पश्चगत्राधिकरणविरुद्धम् । तन कास्येंन श्रीमत्पश्चरात्रप्रामाण्यस्य व्यवस्थापनात् । श्रुतप्रकाशिकायां तस्य वेदतुल्यप्रामाण्यानुग्रहाच । न हि परमकारुणिक भगवत्प्रणीते श्रीमति पञ्चरात्रे अप्रामाण्य- हेतुभूतभ्रमादिकं संभवति येन श्रुतिविरोधे स्मृतीनामिव तदप्रामाण्यं स्यात् । यतः श्रुतिपञ्चरामयो- विरोधेऽपि श्रुतिद्वयविशेष इव विषयव्यवस्थैव न तु विरोधाधिकरणन्यायेन बाघ इति स्पष्ट श्रीमत्सङ्कल्पसूर्योदयादौ । अन्यच - दर्शितवचनानां श्रुत्यपेक्षया दौर्बल्याङ्गीकारेऽपि तेषां विशिष्य देव्या विभुत्वग्राहकतया, मकारस्य सामान्यत एवाणुत्यग्राहकतया च श्रुतिप्रमेयात् सामान्यात स्मृतिप्रमेयस्य विशेषस्येह प्रबलतया न तवाघसंभव:; प्रमाणबलाबलापेक्षा प्रमेयबलाबलपा वह यस्म शिष्टाकोपाधिकरणे व्यवस्थापितत्वात् । अत एव, “यज्ञकर्मण्यजपन्यूङ्खसामसु” इति स्मृतिविहितरूप वानस्वरस्य श्रोतले स्वर्य बाघकत्वमुपवर्णितं नवमे । तदेवं साधकाभावेन बाघकसद्भावेन च प्रणवस्थमकारस्म देवीबोध करवासंभवात् संभवे वा श्रीमत्पञ्चरात्रवचनानां श्रुतितुल्यत्वेन तत्प्रमेयस्य विशेषरूपतया प्राबल्येन च देवीविभुत्ववचनानां मकारेण बाधिनत्ववचनमत्यन्तानुपपन्नमेवेति सिद्धम् । एवं नारशब्दार्थान्तर्भावोऽपि देव्या नःणुत्वसाधकः ; न वा जीवत्वसाधकः । “नरसंबन्धिनो नारा: " इति व्युत्पन्ननारशब्दे नाणुस्वजीवत्वयोरबोधनात् । “नारस्थिति सर्वपुंनां समूहः परिकीर्तितः” इति व्युत्पन्ननारशब्दार्थे तु न देना अन्तर्भावः “ज्ञानादयो गुणा रूपं लक्ष्मीर्नित्यानपायिनी " इति भवदुदाहृतनारशब्दव्याख्यानागमवचनेनैव गुणविग्रहसंग्रहकनारशब्दार्थमध्य एव देव्यन्तर्भावनतीतेः । ; यदपि — सत्यज्ञानादिवाक्यविरोधः; लक्ष्म्या अनन्तत्वे तम्म लवणत्वायोगादिवि-उदप्ययुक्तम् ; विविधपरिच्छेदराहित्यस्यैवानन्त पदार्थत्वेन देण्यां तदभावेन लक्षणत्वोप ते. “वस्तुपरि छेदो ह्यपकर्ष”:” इति श्रुतप्रकाशिकादौ स्पष्टम् । तद्राहित्यं च न देव्यामस्ति ; देवीस्वरूपस्य भगवच्छेत्वेन तदपेक्षयाऽपकृष्टत्वात् । यदपि स्वरूप व्याप्तेरन्तर्व्याप्तिरूपत्वं न सम्पतिः ईश्वरस्वरूपान्तयतेिरभावात् jur - 48 878 3. ईश्वरपरिच्छेदः ( श्रियोऽपि सर्वव्याप्तिः ) न चेष्टापत्तिः; मध्यमपरिमाणत्वेनानित्यतापत्तेः - इति। तदप्यत्यन्तमसंबद्धम् ; देव्याः परखरूपेऽप्यन्तर्व्याप्ति सत्वात्—“नया व्याप्ता तथा साऽपि तया व्याप्तोऽहमीश्वरः” इति हि भगवतैवोच्यते । तदन्तर्व्याप्तिर्हि तदधिकरणवृत्त्यभावाप्रतियोगित्वमेव न तु तदन्त: प्रदेशवर्तित्वम् - - निरवयवद्रव्येषु भगवतोऽप्यन्तव्य पित्य. भावप्रसङ्गात् । इत्थञ्च भगवत्स्वरूपाधिकरणेषु कृत्स्नेष्वपि प्रदेशेषु विभुरुपदेवीस्वरूपस्यापि सत्त्वात् भगवत्खरूपं प्रत्यप्यन्धर्व्याप्तिर्देवीस्वरूपस्योपपद्यत एव । एवं मध्यमपरिमाणत्वेनानित्यतापादनं सैद्धान्तिक पद्धतिविरुद्धम् ; परविग्रहादीनां मध्यमपरिमाणानां सिद्धान्ते नित्यत्वाभ्युपगमात् । यदप्यसङ्कुचित ज्ञातृत्वयुक्तस्य देवीखरूपस्येश्वरस्वरूपेऽन्तर्व्याप्त्यभ्युपगमे तन्नियन्तृत्वप्रसङ्ग इति तदपि न युक्तम् ; भाषादकाभावात् । उक्तविघान्तर्व्याप्तियुक्तस्यासङ्कुचितज्ञातृत्वस्य नियन्तृत्वानापादकत्वात् । यदपि — बहिर्व्याप्तिमात्राभ्युपगमेऽणुत्वश्रुतिविरोधः संसारस्य तन्निमहफलत्वानुपपत्तिचेति तदप्ययुक्तम् ; बहिर्व्याप्तिमानस्य केनाप्यनभ्युपगमात् । देव्यणुस्वनेः शशशृङ्गायमाणताया उक्तत्वात्। संसारे देवीनिग्रहफलत्वस्व केनाप्यनुपगमेनेष्टापतेश्च । भज्ञातनिग्रहाया बप्युपायत्वसंभवः प्रागुप- पादितः । यदपि सर्वान्तरात्मत्वे नारायणचन्दवाच्यता स्यादिति तदप्ययुक्तम् स्वेवर सर्वनियन्तृत्व- विरहेण तदप्रसक्तेः । भगवत एव हि तत् । न देव्या भगवन्नियन्तृत्वमस्ति । ; 1

; यदपि देव्या विभुत्वेन नियन्तृतया सर्वात्मकत्वे चेतनाचेतनवाचक सर्वशब्दवाच्यता स्यात् । सा च, “मर्थो विष्णुरिव वाणी” इति निषिद्धेति तदपि न इष्टापत्तेः । ’ अर्थो विष्णुरियं वाणी’ इत्यादेः, “देवतिर्यङ्मनुष्येषु पुन्नामा भगवान् हरिः । स्त्रीनाम्नी लक्ष्मीमैत्रेय नानयोर्विद्यते परम्” इतिवत् अभिमानविशेषप्रतिपादकत्वेन देव्याः सर्वशब्दवाच्यतानिषेषपरत्वविरहात् । सकलजगदुपादानस्वेन श्रत्यादिप्रतिपन्नाया देव्याः स्वापृथविसद्ध विशेषणवाचिशब्दे र१यवसानवृत्त्या प्रतिपाद्यत्वावश्यम्भावेन तन्निषेधासंभवात् । एतेन देव्या लकारवाच्यत्वपसंगो निरस्तः । स्वापृथविसद्धविशेषणवाचिशब्देरेवा- पर्यवसानवृत्त्या बाच्यत्वस्यांगीकृतत्वात् भगवतो देवयपृथक्सिद्विविरहेण तद्वाच्यकारबोध्यत्वाप्रसक्तेः । अकारस्य भगवन्मात्रवाचकताग्राहकप्रमाणबलेन देवीव्यावृत्तस्य भगवन्मात्रनिष्ठस्यैव धर्मस्य तरप्रवृत्ति- निमित्तताभ्युपगमाच्च । G ; यदपि देव्या नियन्तृत्वाभ्युपगमे पुरुषोत्तमत्वापत्तिरिति तदपि न विकल्पासहत्वात् । तथा सति किमन स्वेतर सर्वावधिकोत्कर्ष व्यापाद्यते, आहोस्वित् सर्वजीवावधिकोत्कर्षः, अथवा पुरुषोत्तम- शब्दवाच्यत्वम् ? नाद्यः बापादकाभावात् । न हि भगवदतिरिक्तत्वे रसवनियन्तृत्वं तदापादकम् भगवदपेक्षयोत्कर्ष संपादकत्वात् । न द्वितीयः इष्टापतेः । न तृतीयः । पुरुषोत्तमशब्दस्य भगवति रूढत्वेन देव्यां सद्वापस्वाप्रसकेः । अनुगृहीते हि जिज्ञासाधिकरणश्रुतप्रकाशिकायां पुरुषोत्तमशब्दस्य योगरूढत्वम् । रुदयर्थतावच्छेदकञ्च श्रीपतित्वम्, व्यक्तित्वमेव वेत्यन्यदेतत् । यदपि - देव्या विभुत्वे दवयवहिर्भावापतिः ; एक देशलक्षणसत्त्वेऽपि पूर्णलक्षणाभावात् । तस्यैव तत्सत्वनियामकत्वात् । शेषत्वादीश्वरत्वामात् अणुश्य नरहिवाश्यामादिति तदयसमञ्जसम्म दे ।

}

रत्नपेटिकारंजाला समेतं न्यायसिद्धाअनम् 379 ईश्वरकोटित्वेन तत्त्वत्रय बहिर्भावाप्रसकेः । विभुत्वे सति ज्ञातृत्वस्यैव तल्लक्षणत्वेन पूर्णलक्षणसत्त्वात् । एतेन भोक्तेत्यादिश्रुतिविरोधोऽपि परास्त: । देव्याः प्रेरितृकोटयन्र्गतत्वेन तत्त्रयविभागव्याघात- विरहात् । तदेवं देव्याः विभुत्वे बाघकलेशविरहात् तर्कमात्रेण प्रमाणबाघासंभवाच्च न्यायनिरपेक्ष- प्रागुपदर्शितस्पष्ट प्रमाणावगतं देव्याः विभुत्वं निर्बाधमेव । अन्यथा देव्यां महिष्यन्तरवैलक्षण्यस्थ बहुप्रमाणसिद्धस्यानुपपत्तिप्रसंगात् । यत्तु - ईश्वरस्वरूपव्यापकस्य लक्ष्मीधर्मभूतज्ञानस्य भगवत्स्वरूपस्येव तद्गतजगत्कारण सर्वान्विरस्य सर्व- नियन्तृत्वादिसमस्त वैभव हेतुत्वात् व्यापकस्वरूपस्य यत् कार्यम्, तत् सर्वमनेन निद्यत इति तदेव लक्ष्मी- स्वरूपत्वेनोपचर्यते । यथा भजडत्वादिगुणसाम्यात् शुद्धसत्त्वे ज्ञानस्वव्यपदेशः, तद्वत् । तथाचेदृशवलक्षण्यं महिष्यन्तरे नास्तीति – तन्न; कारणत्वनियन्तृत्वादिहेतुतायाः भगवद्ज्ञानशक्तिसाधारणतया तस्य स्वरूपत्वो- पचारनिमित्तत्वासंभवात् । पूर्वोदाहृन विष्वक्सेनसंहितावचने स्वरूपगत विभुत्वेन महिष्यन्त रवैलक्षण्यस्म स्पष्टमुक्तत्वेन तदन्यथाकरणस्य शक्यत्वाच्च । शुद्धसत्त्वे ज्ञानत्वव्यपदेशस्य मुख्यतया दृष्टान्तासामञ्जस्याच । न जडस्म स्वयम्प्रकाशस्य ज्ञानत्वं नास्तीति शंवयं वक्तुम् ; धर्मिस्वरूपेऽपि तदभावप्रसंगात् ।

यदपि - देव्या जगन्नियन्तृत्वाभ्युपगमे, ‘एकमेवाद्वितीयम्’, ‘ईशते देव एकः’ इत्यादिविरोधः । मत्र हि धर्मिवाचिपदस्य दिव्यदम्पतिपरत्वे द्विवचनान्तता प्रसज्यते । बो भगवन्मानपरतया अद्वितीयशब्देन एकशब्देन च भगवदतिरिक्के नियन्तृत्वं निषिध्यत इति तदपि न ; मद्वितीयक- शब्दयोः खतन्त्रनियन्त्रन्तरनिषेधपरत्वात् । देव्याः परतन्त्रतया निषेधागोचरत्वात् । " यथा चोलनृपः सम्राड’द्वतीयोऽस्ति भूतले । इति तत्तुश्यनृपतिनिवारणपरं वचः” इत्यादिकमिहानुसंधेयम् । किश्श, ‘ईश्वरीं सर्वभूतानाम्’, ‘बस्येशाना जगत:’ इत्यादिश्रुत्या देव्या जगन्नियन्तृत्वस्य विहिततया सामान्यनिषेघस्य न तगोचरत्वसंभवः । उत्सर्गापवादन्यायेन सामान्यनिषेधस्य विहितव्यतिरिक्तविषयत्वा- वश्यम्भावात् । यदपि - देव्याः सर्वजगत्कारणत्वाभ्युपगमे कारणवाचकाकार वाच्यत्वापतिरिति — तदपि न ; सर्वकार्यनिरूपितफलोपधानात्मक कारणत्वस्यैवा कार वाच्यतावच्छेदकत्वात् । न हि देव्या नारकिजन्मस्थित्योन्यष्टिसंहारे च फलोपधानमस्ति । येन कार्यत्वव्यापकजन्यतानिरूपितफलोपधनरूप- जनकत्वरूपम कारवाच्यतावच्छेदकं भवेत् । यदपि जगज्जन्मादेरीश्वरकक्षणत्वा मावापतिरिति । तदव्य- युक्तम् ; देव्या ईश्वरकोटित्वस्योक्तत्वेन स्वरूपयोग्यतारूपजनकता संबन्धेन जगज्जन्मादेरीश्वरलक्षणत्वोपपत्तेः । प्रपञ्चितं चेदमन्यत्र । तदेवं देव्या विभुत्वकारणत्व नियन्तृत्वादीनि निर्वाघान्येवेति सिद्धम् । एतेन - विभुत्ववचनानामीश्वरस्वरूपानुबन्धित्वेन सकलवस्तु गतधर्मभूतज्ञानपरत्वम् कारणत्वादि- पराणामन्तरङ्गसहकारिपरत्वम्, नियन्तृत्ववचनानां तदुपयोगिज्ञानशक् याद्युद्बोधकत्वञ्चोचितम् । श्रुति- विरोधे स्मृतीनामेव सङ्कौचस्येष्टत्वात् - इत्यपास्तम् ; श्रुतिविरोधविरहस्य, सत्यपि विरोधे सङ्कोचा संभवत्वं च सम्यगुपपादितत्वात् । प्रागुपदर्शितविभुत्ववोधक विष्वक्सेनसंहितावचने, भवद्भिरपि पूर्वपक्षोपपादक तयोपन्यस्ते स्वरूपण्याप्तेः कण्ठोक्कतया ज्ञानव्याप्तिपरतया नयनासंमवाच । 380 3. ईश्वरपरिच्छेदः ( श्रियो नियन्तृत्वस्यासंकुचितत्वम् ) यदपि - “क्षरात्मानावीशते देव एकः” इतीश्वरान्वरनिषेधकण्ठ’ क्या, “ईश्वरी सर्वभूतानाम्” इत्यादिश्रुनेरसङ्कुचितसर्वनियमनप्रतिपादकत्वं न संभवति । यतो बाह्य नियमनपरैव सा श्रुतिः, “बस्येशाना जगतो विष्णुपत्नी” इत्यन नियमनस्य पत्नीखो गधिकत्वश्रवणात् इति । तदप्यसमञ्जसम् ; तदभाववद्वृत्तित्वरूपवर्हिव्याप्तिविशिष्टस्य तदधिकरणवृत्त्यभावाप्रतियोगित्वरूपान्वव्यपत्यभावविशिष्टस्य वा नियन्तृत्वस्यैव बाह्य नियमनरूपतया तस्य ताद्रूप्येणेश्वरशब्दार्थः वे लक्षणाङ्गीकारापत्तेः । नियन्तृत्वमात्रमेव हीश्वरशब्दसुख्यार्थः । मुख्यार्थबाधविरहे लक्षणाङ्गीकारश्च निषादस्यपत्यधिकरणविरुद्धः । सामान्य- निषेधेन विशेषविधिसङ्कोचश्चोत्सर्गापवादन्यायविरुद्धः । विशेषविधिवलेन सामान्यनिषेघसङ्कोचो हि तेन न्यायेन व्यवस्थाप्यते । यथा, “न हिंस्यात्” इति निषेधस्य, “अमीषोमीयं पशुमालमेत” इति विहित- हिंसाव्यतिरिक्तविषयतया सङ्कोचो यागीयपशुविशसनस्य हिंसात्वपक्षे । यथा च निर्गुणश्रुतेर्विहित कल्याण गुणव्यतिरिक्तविषयतया संकोचः सिद्धान्ते । भतः, “एकमेवाद्वितीयम्", “ईशते देव एकः” इत्यादेरेव सामान्यतो भगवदतिरिक्त नियन्तृनिषेधकस्य नियन्तृतया विहितदेवी व्यतिरिक्तविषयतया सङ्कोच उत्सर्गा- वादन्यायेनाश्रयणीयः । न तु विशेषविधिरूपायाः, ‘ईश्वरी सर्वभूतानाम्’ इत्यादिश्रुतेः काक्षणिकत्वाश्रयण युक्तमिति । यदि च–’" एकमेवाद्वितीयम्", “ईशते देव एकः” इत्यादिभिभगवद्व्यतिरिके अन्तर्व्याप्ति- विशिष्टनियन्तृत्वमेव निषिद्धयते । ततश्च, ‘ईश्वरी सर्वभूतानाम्" इत्यादिभिर्देग्यां विधीयमानं नियःतृत्व- मन्तर्व्याप्त्यभावविशिष्टनियन्तृत्वरूपे बाह्य नियमने पर्यवस्यति विशेष्ययति विशिष्टाभावस्य विशेषणाभावपर्य बसाने नान्तर्व्याप्त्यभावावश्यम्भावादित्युच्यते तदा देव्या विभुत्वग्राहकप्रागुपदर्शितप्रमाणविशेषः ; तैरन्तर्व्याप्तिवहिर्व्याप्स्युभयबोधनात् । सर्वद्रव्यसंयोगित्वं हि विभुत्वम् । तचान्तर्व्याप्तित्रहिर्व्याप्ती अन्तरा नोपपद्यते । यः प्रमाण विरोधाय " एकमेवाद्वितीयम्", “ईशते देव एकः” इत्यादिभि भगवदतिरिके स्वातव्यविशिष्टनियन्तृःवमेव निषिद्धय इत्याश्रयणीयम् । विभुत्वप्राहकप्रमाणानां अत्य त्यपेक्षया दौर्बल्याङ्गीकारेऽपि श्रुतिमुख्यार्थस्य तेनाविरोधान्न तद्वावशङ्कावकाशः । " एकमेवा- द्वितीयम्", “ईशते देव एकः” इत्यादिभिर्हि भगवदतिरिके नियन्तृत्वसामान्याभावो बोद्धयते । तस्व चन देवीविशुस्वग्राहकप्रमाणैर्विशेषः । तस्याः नियन्तृत्वाभावेऽपि कालादिवत् विभुत्वोपपत्तेः । किन्तु देव्या नियन्तृत्वग्रहः, “ईश्वरी सर्वभूनानाम्” इत्यादिभिरेव । तल चेश्वरीमित्यादेर्विशेषविषयतया उत्सर्गापवादन्यायेन प्राबल्यात्, “एकमेवाद्वितीयम्”, “ईशते देव एकः” इत्यादेरेव सामान्यविषयस्य सङ्कोचः समाश्रयणीय इति स्थिते, अन्तर्व्याप्तिविशिष्टं नियन्त्रन्तर निषेध परतया खातन्त्र्यविशिष्टनियन्त्रन्तर- निषेधपरत्या वा सङ्कोच इति विशये, देवीविभुत्वग्राह रूप्रमाणा विरोधाय स्वातन्त्र्यविशिष्टनियन्त्रन्तर निषेध - परतयैव सङ्कोच माश्रयणीयः । प्रबले प्रमाणस्यापि दुर्बलपमाणविरुद्धा विरुद्धार्थद्वयसंभवे भविरुद्धार्थस्यैवाऽऽ श्रयणीयत्वात् । अत एव “एकधा ब्रह्मण उपहरति” इत्यन्न सकृत्त्व सहस्वसाधारणस्म एकधाशब्दस्य पक्षान्तरप्रापकचोदकाव घाय सहत्वार्थकत्वमेवाश्रयणीयमिति व्यवस्थापितं दाशमिकाधिकरणे । शवयार्थ- विषय एव तथा चेत्, केतुतिकन्याय एवं हि लक्ष्यार्थविषये । भतो देख्या विभुत्वस्य नियन्तृत्वस्य

रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाजनम् 381 वा न कश्चित् क्षुद्रोपद्रवः । नियन्तृत्वस्य विष्णुपत्नीत्वोपाधिकस्वश्रवणमात्रेण’ विभुत्वाद्य बाधात् । तथाचान्तर्व्याप्तिविशिष्ट नियन्तृत्व सिद्धया देव्याः सर्वशरीरकत्वसिद्धया जगदुपादानत्वादिसिद्धिः । अनुगृहीतं हि भट्टारकै’, “अनन्याधीन कल्याणमन्यमङ्गळ कारणम् । जगन्निदानमद्वन्द्वं द्वन्द्वं बन्दामहे महः” इति । विस्तरस्तु श्रीमच्छ्री तत्त्व सिद्धाने ऽनुसन्धेयः ।

; यदपि विभुत्वग्राहकवचनानामवतिविशेषकथनम्, तदप्यणुस्वश्रुतेरेव शशशृङ्गायमाणतया परिहृतम् | तत्त्वान्तरत्वापत्तिरपीश्वर कोटयन्तर्भावात् परिहृता । न चैवं सति देव्याः निग्रहकर्तृत्वप्रसङ्ग इति वाच्यम्; विभुत्वनियन्तृस्वयोः प्रत्येकम्, मिळियोर्वा तदप्रयोजकत्वात् । मज्ञातनिग्रहस्वग्राहक प्रमाणविरोधाच्च । अन्तर्नियमने स्त्रीत्वाभावप्रसङ्ग इति त्वत्यन्तमसङ्गतम् अन्तर्नियमनस्य स्त्रीत्वा- विरोधित्वात् । स्त्रीत्वाश्रयविग्रहविशेषवत्त्वं हि स्त्रीत्वम् । तच्चान्तर्नियमनवत्त्वेपि भगवतो मोहिन्यवतार विग्रहवत् न विरुद्वय इति । यदपि - चेतनाचेतनयोरन्तर्बहिश्व प्रत्येकं परिसमाप्य वर्तमाने ब्रह्मस्वरूपे अणुत्त्रपरिमाणं लक्ष्मीखरूपमपि तत्र तत्र वर्तत इति तदप्ययुक्तम् ; विचारासहत्वात् । तथा हि– किमिदं प्रत्येकं परिसमाप्य वर्तमानत्वम् ? न तावत् तदितरावृत्तित्वे सति तद्वृत्तित्वम् । विभुरूपे ब्रह्मणि तदसंभवात् । बहिर्व्याप्तिविरोधाच्च । अघटितघटनासामध्येंन तन्निर्वाहस्तु विरुद्ध- समुचयाभ्युपगन्तृग्रमतप्रक्रियैव । सा च भाग्यादिषु सम्यग्दूषिता । नापि तत्तद्वृत्तित्वमात्रम् ; परिसमाप्येत्यस्य नैरर्थक्यात् । प्रत्येकं तत्र तत्र वर्तमान इत्यनेनैव बहुत्वापनेक पर्याप्तधर्मव्यावृत्तस्यैक- मात्रवृत्तिधर्मावच्छिन्ननिरूपकता कवृत्तित्वस्य लाभात् । एवं तादृशब्रह्मखरूपे अणुरूपस्य देवीस्वरूपस्य किमिदं तत्रतत्र वर्तमानत्वम् ! किं तत्तद्वस्तुवृत्तित्वविशिष्टे ब्रह्मणि वर्तमानत्वं तद्वस्तुवृत्तित्वावच्छिन्न- ब्रह्मनिष्ठाधिकरणतानिरूपकत्वपर्यवसितम् किं वा ततद्वस्तु वृत्तित्वोपलक्षित ब्रह्मखरूपवृत्तित्वम् । नाम: ; अणुरूपस्य देवीखरूपस्य ब्रह्मखरूपे घटाद्येकवस्तु वृतित्वावच्छेदेन सत्वे वस्त्वन्तरवृत्तित्वावच्छेदेन सत्वानवात् । अघटित घटना सामर्थ्येन निर्वाहस्तु न संभवतीत्युक्तप्रायम् । न द्वितीय: ; जीवस्वरूप साघारण्यात् भूम्यादिवैलक्षण्यानिर्वाहात् । अतो न किञ्चिदेवदिति । एतेन — ‘निरूपकत्वेन खरूपान्तर्ग उत्वात् स्वरूपगतं कारणत्वादिकमपि लक्ष्मीस्वरूपगुण इत्युच्यते । निरूपकत्वं च नीळादीनां नास्तीति तद्व्यावृत्तिर्विभुत्वादिना प्रतिपाद्यते । निरूपकत्वं च विग्रहस्य श्रीवत्सवत् अणुत्वेऽप्युपपद्यते । “यथा सर्वगतो विष्णुस्तथैवेयं द्विजोत्तम ।” इत्याद्यपि निरूप्यत्य सर्वदस्तुषु परिसमाप्य विद्यमानत्वादणुत्वेन तत्र तत्र विद्यमानत्वाभिप्रायं विग्रहव्याप्त्यभिप्राय वा भवेत्’ इत्यप्यपास्तम् ; देवीविभुत्वमा हकप्रमाणानां मुख्यार्थबाधस्य विना कारणमसंभवात् । अणुत्वप्राहकप्रमाणा भावस्य दर्शितत्वाच्च । तदेवं परोपदर्शित कुतकणा मुन्मूलतत्वात् पूर्वोपदर्शितः प्रमाणैर्देव्याः विभुत्व- नियन्तृत्वादिसिद्धिर्निष्पत्यूहैवेत्यलम् ॥ 1 मात्रेणेति । अत्र भूम्यादिविलक्षणायां लक्ष्म्यां पत्नीत्वप्रयुक्तनियन्तृत्वं न विवक्षितम्, किं तु स्वाभाविकमित्याशयोऽपि निगूढः । 382 3. ईश्वरपरिच्छेदः (भूम्यादीनां श्रीभिन्नता) एतेन भूम्यादेरपि तदंशत्ववचनं निर्व्यूढम् । अनुप्रवेशादेव हि अनन्त विष्वक्सेनादेरपि सङ्कर्षणाद्यात्मकत्वमुच्यते । यथाविनियोगमुपासनावान्तरभेदात् ब्रह्मणः पत्नीपरिजनादिसाहित्य- राहित्य विकल्प:, न पुनर्भ्रान्तित्वशुद्धत्वकार्यकारणावस्थादिविषयत्वात्; प्रागेव तन दूषणाभिधानात् । व्यूहविभवादिषु हेतुकार्यभावं सर्व विग्रहविषयं वक्ष्यामः । तत्तद्व्यूहाद्यनुरूपाश्च लक्ष्म्यादि- व्यूहादयः शास्त्रसिद्धाः । व्यूहादिषु मिथोऽङ्गाङ्गिभावादिकं स्वयंकल्पमात्नायत्तम्, ईश्वरस्य सर्वेक्ष, एकत्वात् । यत्तु यन्त्रविशेषादिषु लक्ष्मी सुदर्शनादीन् प्रति वासुदेवादेरङ्गत्वं क्वचित् क्वचित् एतेन भूम्यादेरपीति । लक्ष्म्या आप ईश्वरकोटिनिविष्टत्वेन सर्वशरीरकतया जीवकोट्यनु- प्रविष्टभूम्यादेरपि तच्छरीरत्वात् लक्ष्म्यशत्वमेव ; न तु तदैवयमिति मन्तव्यमिति मावः । एतदेवा- भिप्रेत्य, “याभिस्त्वं स्तनबाहुदृष्टिभिरिव" इत्युक्तम् । उच्यत इति । ततश्च विष्वक्सेनादे: संकर्षणा- द्यात्मकत्व तुल्या मृग्यादेर्लक्ष्म्यंशत्वोक्तिरिति भावः । पत्नीपरिजनादिसाहित्यप्रतिपादकागमस्व तद्राहित्यप्रतिपादकागमेन विशेषमाशङ्कयाह यथाविनियोगमिति । न पुनर्भ्रान्तत्वेति । भ्रान्तत्व- दशायां पत्नीपरिजनादिसाहित्यं शुद्धदशायां राहित्यमिति वा कार्यावस्थायां पत्नीपरि- जनादिसाहित्यं कारणावस्थायां राहित्यमिति वा न वक्तव्यमिति भावः । विग्रहविषयं वक्ष्याम इति । नित्यविभूतिपरिच्छेदे इति शेषः । ततश्व वासुदेवात् सङ्कर्षणस्य, संकर्षणात् प्रद्युम्नस्य, प्रद्युम्नात् अनिरुद्धस्य चोत्पत्तिश्रवणात् संकर्षणादयो वासुदेवाद्भिद्यन्त इति न शङ्कनीयमिति भावः । शास्त्रसिद्धा इति । " राघवत्वेऽभवत् सीता, अन्येषु चावतारेषु" इत्यादिशास्त्रसिद्धा इत्यर्थः । ननु व्यूहादीनाममेदे तेषां मिथोऽङ्गाङ्गिभावः कचित् केषांचिद्गुणानामाविर्भावः केषाञ्चिद्गुणानां तिरोभावः इत्यादिकं कथं घटेतेत्यत माह व्यूहादिष्विति । यत्विति । “वक्ष्ये सौदर्शनं मन्त्रम्” एतेनेति । देव्याः सर्वव्यापकतया सर्वानुप्रवेशवचनेनेत्यर्थः । अनुप्रवेशादेवेति । न त्वैक्यादिति भावः । यथाविनियोगमिति । पत्नीपरिजनादिसाहित्य विषयकत्वतद विषयत्वग्राहकप्रमाणानुरोधेनेत्यर्थः । राहित्यविकल्प इति । तथा च तद्राहित्यप्रतिपादकप्रमाणानां ब्रह्मोपासनविशेषस्य पत्नीपरिजनादि- साहित्यागोचरत्वे तात्पर्यात् न तद्विरोध इति भावः । अविरोधनिर्वाहान्तरं दूषयति नपुनरिति । भ्रान्त- स्वेति । भ्रान्तत्वदशायां पत्नीपरिजनादिसाहित्यं शुद्धत्वदशायां तद्राहित्यमिति वा कार्यावस्थायां पत्न्यादि- साहित्यं कारणावस्थायां तद्राहित्यमिति वा निर्वाहो न युक्त इत्यर्थः । प्रागेव तत्र दूषणाभिधानादिति । ब्रह्माज्ञानपक्षस्य ब्रह्मस्वरूपपारिणामपक्षस्य औपाधिकभेदपक्षस्य च निरस्तत्वादिति भावः । ननु वासुदेवात् संकर्षणस्य सङ्कर्षणात् प्रद्युम्नस्य प्रद्युम्नादनिरुद्धस्य चोत्पत्तिश्रवणात् सङ्कर्षणादीनां वासुदेवाद्भिन्नत्वावश्यम्भावात् तेषामीश्वरस्वरूपत्वानुपपत्त्याऽनुप्रवेशासंभवेन कथमनन्तविष्वक्सेना देरनुप्रवेशकृतसङ्कर्षणात्मकत्वोक्तिरित्या - शङ्कयाह व्यूहेति । विग्रहविषयमिति । न तु विग्रहविशिष्टात्मविषयमिति सङ्कर्षणादीनामीश्वरत्वे न विरोध इति भावः । वक्ष्याम इति । निय विभूतिपरिच्छेद इति भावः । ननु व्यूहादीनामीश्वर स्वरूपत्वे तेषां मिथोऽङ्गाङ्गिभावः, कचित् केषांचित् गुणानामाविर्भावः, क्वचित् केषाञ्चित् तिरोभाव इत्यादिकं कथमुप- पद्येतेत्यत आह व्यूहादिष्विति । ननु लक्ष्मीयन्त्रे वासुदेवस्य, सुदर्शनयन्त्रे नृसिंहस्य चात्वेन प्रतिपादनात् रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 883 प्रतिपाद्यते, तन यथावस्थित ब्रह्मात्मकत्वानुसन्धाने स्वात्मानं प्रत्येव स्वस्यैच्छमङ्गत्वमिति न कश्चिद्विरोधः । ब्रह्मदृष्टयाऽनुसन्धाने तु तत्तत्फलविशेषार्थ तदङ्गकत्वेन प्राधान्यदृष्टिरिति तय्य- न्तोदितदृष्टिविध्यन्तरेष्विव न तत्त्वव्यवस्थाभङ्गः । न चैवमागमान्तरप्रतिपाद्य तत्त्वेष्वपि प्रसङ्गः तेषामागमानामप्रामाण्यस्य वक्ष्यमाणत्वात् । पञ्चरात्नप्रामाण्यस्य आगमप्रामाण्ये, भाष्ये च श्रीपञ्चरानाधिकरणे प्रपञ्चितत्वात् अस्माभिश्च न्यायपरिशुद्धावुक्तत्वात् । न च यन्त्रादय एव सामान्यतो निर्मूला इति वाच्यम्; तापनीयोपनिषदादिषु तद्दर्शनात्, प्रत्यक्षतः फलोपलम्भाश्च । अतस्तत्त्ववैपरीत्यम्, तदुक्तिमूलशास्त्राप्रामाण्यं वा न शङ्कनीयम् । इत्युपक्षिष्य, " स्थापयेत् सर्वमध्ये तु चक्रराजं सुविग्रहम् । अष्टदिक्षु नृहिश्च स्थापयेत् सुसमाहितः || ” इत्यादिप्रतिपादनादिति भावः । यथावस्थित ब्रझात्मकत्वानुसन्धान इति। लक्ष्मी-सुदर्शनात्मक ब्रह्म प्रति वासुदेवात्मकब्रह्मण ऐच्छिकमङ्गत्वमस्तीति भावः । ब्रह्मदृष्टया सुसन्धाने स्विति। दृष्टिविधौ वस्तुसद्भाव- स्थानपेक्षित बादिति भावः । दृष्टिविध्यन्तरेष्विति । “मनो ब्रह्मेत्युपासीत” इत्यादिदृष्टिविधिष्विवेत्यर्थः । न चैवमागमान्तरेति । आगमान्तरप्रतिपाद्ये भगवतो रुद्रादिदेवतान्तरशेषत्वेऽप्यैच्छिकत्वादिनिर्वाह प्रसङ्गो न सम्भवतीति भावः । अप्रामाण्यस्य वक्ष्यमाणत्वादिति । यत्र प्रामाण्यं [ सं ?] प्रतिपन्नम्, तत्प्रतिपाद्यार्थे नविशेषस्य नेवव्यतया तत्र क्लिष्टगत्याश्रवणेन निर्वाहः कर्तव्यः । न त्वसंप्रतिपन्न प्रमाण- भावप्रतिपादितेष्वपि कयाचिद् वृत्त्या भविरोधनिर्वाहः । इतरथा बौद्धागमाद्युतेष्वप्यविशेषनिर्वाहप्रसङ्ग इति भावः । तच्चवैपरीत्यं तदुक्तिमूलशास्त्राप्रामाण्यं वेतेि । सुदर्शनादेः पारम्यम्, भगवतोs- पारम्यमिति वा, परावरभाववैपरीत्योक्तिनिबन्धनं यन्त्रशास्त्राप्रामाण्यमिति वा न शङ्कनीयमित्यर्थः ॥ इति श्रीमत्तातयार्यचरणनलिनचञ्चरीकस्य वात्स्यानन्तार्थ सेवासमधिगतशारीरक- मीमांसाभाष्यहृदयस्य परकालमुनिकृपालब्धपारमहंस्यस्य श्रीरङ्गरामानुजमुनेः कृतिषु न्यायसिद्धाञ्जनव्याख्यायां ईश्वरपरिच्छेदस्तृतीयः तत्वव्यवस्थाभङ्ग इत्याशङ्कयाह यत्विति । यथावस्थितत्रात्मकत्वानुसन्धान इति । लक्ष्मीसुदर्शना- दीनामित्यादिः । ब्रह्मशब्दसमानाधिकरणतया लक्ष्मी-सुदर्शनादिबोधकपदघटितवाक्येषु लक्ष्मी - सुदर्शनादि- पदानां तत्तच्छरीरकपरमात्मपरतयाऽनुसन्धान इति तु फलितोऽर्थः । स्वात्मानं प्रत्येवेति । लक्ष्मी - सुदर्श नादिशरीरक परमात्मन एव तत्र प्रधानदेवतात्वादिति भावः । ब्रह्मदृष्ट्यानुसन्धानेत्विति । उक्तवाक्यस्य ब्रह्मदृष्टिपरत्वानुसन्धान इत्यर्थः । तदङ्गकत्वेनेति । वासुदेवाद्यञ्जकत्वेनेत्यर्थः । अभेदस्तृतीयार्थः । यन्त्रे वासुदेवायङ्गकत्वरूपप्राधान्यदृष्टिरित्यर्थः । दृष्टिविध्यन्तरेष्विति । " नाम ब्रह्मेत्युपासीत" इत्यादिष्विवेत्यर्थः । आगमान्तरेति । शैवाद्यागमे यर्थः । तत्र प्रतिपाद्यमानस्य भगवो रुद्राद्यपेक्षया शेषत्वस्योक्तरीत्या रुद्रादि- शरीरकपरमात्मापेक्षया परमात्मन एवैच्छशेषत्वरूपतया वक्तुं शक्यत्वादिति भावः । अप्रामाण्यस्येति । प्रमाणत्वेन संप्रतिपन्नस्थल एवैवंविधनिर्वाहः ; न त्वप्रमाणत्वेन स्थापितविषय इति भावः । तस्ववैपरीत्य- मिति । सुदर्शनादेः पारम्यं भगवतोऽपकर्षश्चेत्यर्थः । शास्त्राप्रामाण्यमिति । यन्त्रशास्त्राप्रामाण्यमित्यर्थः ॥ इति श्रीमहामहोपाध्याय श्री कृष्णता तयार्यकृतिषु न्यायसिद्धाञ्जनव्याख्यायां रत्नपेटिकासमाख्यायां ईश्वरपरिच्छेदस्तृतीयः ॥ 1384 3. ईश्वरपरिच्छेदः नित्यविभूतिपरिच्छेदः 4. अतः सिद्धमशेषचिदचित्प्रकारं ब्रह्म एकः श्रीमन्नारायण इति ॥ स्फारास्तीर्णञ्चजङ्गपुङ्गववपुःपर्यङ्कवयं गतो सर्गस्थित्यवसान के किरसिकौ तौ दम्पती नः पती । नाभीपङ्कजशायिनः श्रुतिसुखैरन्योन्य बद्धमितो डिम्भस्याम्बुजसंभवस्य वचनैर्गे तत्सदित्यादिभिः ॥ ९० ॥ इति कवितार्किक सिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्री द्वेङ्कटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु न्याय न्यायसिद्धाञ्जने ईश्वरपरिच्छेदस्तृतीयः ॥ श्रीः नित्यविभूतिपरिच्छेदः (४) । अथास्य नित्यविभूतिरुच्यते । त्रिगुणद्रव्यव्यतिरिक्तत्वे सति सस्त्रवत्वम्, स्वयम्प्रकाशत्वे सति सत्रवस्त्रम्, तमोरहितत्वे सति सत्त्ववस्त्रम्, निश्शेषाविद्यानिवृत्तिदेशविजातीयान्यत्वम् इत्यादि त्रिगुणद्रव्यव्यतिरिक्तत्वे सतीत । जीवेश्वरादिव्यः वृत्त्यर्थं सववश्वमित्युक्तम् । एवम् उत्तरत्रापि द्रष्टव्यम्। निश्शेषाविद्येतिः यद्देशप्राप्त्यनन्तरं निश्शेषा विद्यानिवृतिः, स देशो निश्शेषाविद्या- निवृत्तिदेशः । स च श्रमानवकरस्पर्शादिदेशः । न च निश्शेषा विद्यानिवृतिदेशस्यमेव तल्लक्षणमस्त्विति वाच्यम्; उद्देशवृत्तिनित्यस्रविग्रहादीनामसंग्रहप्रसङ्गात् । न च तद्देशसजातीयत्वमेव तल्लक्षणमस्त्विति वाच्यम् ; येन केनचिदाकारेण साज’ त्यस्यातिप्रसक्ततया नित्यविभूतिस्थादिना साजात्ये भारमाश्रयप्रसङ्गात्। बतो विजातीयान्यत्वमुक्तम् । न च विजातीयान्यत्वमित्यत्रापि नित्यविभूतित्वेन विजातीय स्व वक्तव्यत्वेन भारमाश्रयदोषस्तदवस्थ एवेति वाच्यम्; त्रिगुणद्रव्य काळजीवेश्वरधर्म मून ज्ञानाद्रव्यवलक्षणस्व. त्रिगुणद्रव्यव्यतिरिक्तत्वे सतीति । त्रिगुणवारणाय सत्यन्तम् ; काल दिवारणाय विशेष्यम् । त्रिगुणद्रव्यव्यतिरिक्तत्वञ्च त्रिगुणद्रव्यनिष्ठ द्वय कत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताक मे दवत्त्वम् । तेन विगुगद्रव्य- प्रतियोगिकमेदविवक्षायां त्रिगुण का लोभयत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताक मे दमादाय त्रिगुणेऽतिव्याप्तिः । त्रिगुणत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताक मे इविवक्षायामपि तमोगुणवच्वावच्छिन्नतियोगिता मेदस्य वा रजोगुम- पत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताक मेदस्य वा निवेशेनैव सामञ्जस्येऽधिकांश वैयर्थ्यामिति दूष्णस्य नावकाशः । त्रिगुणद्रव्येत्यस्य तद्वयक्तित्वविशेषगरि वायकमाशतया लक्षणे तदनिवेशात् । तमोगुणरहितत्वे सति सत्त्ववत्त्वमिति च बोध्यम् । स्वयंप्रकाशत्वे सतीति । त्रिगुणवारणायेदम् । मारमादिवारणाय विशेष्यम् । निश्शेषाविद्यानिवृत्तीत्यादि । देशप्राप्त्यनन्तरं निश्शेषा विद्यानितिभवति स देशो निश्शेषा विद्यानिवृत्तिदेशः । निश्शेषाऽविद्या निवृत्तिहेतुमुतसेोगानुयोगिदेश इति फलितम् । वाहश देशस्वमात्रस्य लक्षणत्वे नित्यसूरिविप्रादिष्वव्यातिः । सरसजातीयश्वस्य लक्षणत्वे द्रव्यत्व स्वयंप्रकाशत्वा- दिना सरसजातीयास्मादावतिव्यातिः । श्रतस्तद्विजातीयान्यस्व मिस युक्तम् । सद्विजातीना न रेलले गरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 385 तल्लक्षणम् । " आदित्यवर्णं तमसः परस्तात्", “ते ह नाकम्”, “क्षयन्तमस्य रजसः पराके”, “योऽस्याध्यक्षः परमे व्योमन्", “तदक्षरे परमे व्योमन्”, “सहस्रस्थूणे विमिते दृढ उग्रे” इत्यादिभि- मित्यन तार्यात्। आदिशब्देन चेतनधर्मभूतज्ञानान्यख नकाशत्वमित्यादि विवक्षितम् । आदित्यवणमिति। तमसः परस्तात् = प्रकृतेः परस्तात् । आदित्यवर्णमित्य शकृत शुद्ध सत्त्वमयदिव्यमङ्गळ विप्रहसिद्धिः । क्षयन्तमिति । रजसः त्रिगुणात्मकप्रकृतेः परस्तात् वसन्तमित्यर्थः । सहस्रे ‘ति । “सहस्रस्थूणे विमिते दृढ उग्रे यत्र देवानामधिदेव मास्ते” इति श्रुतिः। आदिशब्देन, “हिरण्नये परे कोशे (लोके) विरजं ब्रह्म निःकलम्", “पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि”, “ते ह नाकं महिमानः सचन्ते । यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवाः”, “यथा पादोदरस्त्वचा विनिर्मुच्यत एवं हैव स पाप्मना विनिर्मुक्तः स सामभिरुन्नी- यते ब्रमलोकम्”, “विज्ञानसारथिर्यस्तु मनः प्रग्रहवान् नरः । सोऽध्वनः पारमाप्नोति तद्विष्णोः परमं पदम्॥”, " स खश्वेवं वर्तयन् यावदायुषं ब्रह्मलोकमभिसंपद्यते न च पुनरावर्तते न च पुनरावर्तते “, " रम्याणि कामचाराणि विमानानि सभास्तथा । आक्रीडा विविधा राजन् पद्मिन्यश्चामलोदकाः ॥ एते वै निरयास्तात ! स्थानस्य परमात्मनः ॥”, “दिव्यं स्थानमजरञ्चाप्रमेयं दुर्विज्ञेयञ्चागमैर्गग्यमानम् (योगिगम्यम् ) । गच्छ प्रभो रक्ष चास्मान् प्रपन्नान् करपे करूपे जायमानः स्वमूर्त्या ॥”, " देवाश्च यन्न पश्यन्ति दिव्यं तेजोमयं पदम् । अत्यर्कानलदीप्तं तत् स्थानं विणोर्महात्मनः ॥ स्वयैव प्रभया राजन् ! दुष्प्रेक्ष देवदानवैः ।”, “तदेकम- व्यक्तमनन्तरूपं विश्वं पुराणं तमसः परस्तात्" इत्यादि गृह्यते । मुक्तगतौ, “ शीर्षकपालं भिनत्ति, अण्ड भिनत्ति, अक्षरं भिनति, तमो भिनत्ति" इत्यादिवाक्यमपि प्रकृतेः परत्वे प्रमाणमवगन्तव्यम् । ननु, “तद्विष्णोः परमं पदम्” इत्यनेन सदापश्यदनेकद्रष्टुं विशिष्टस्थान विशेषसिद्धिरिति सिद्धान्तो न युज्यते " समस्त हेयरहितं विष्ण्वाख्यं परमं पदम् । यत्तदव्यक्तमजरम चिन्त्य मजमव्ययम् ॥ अनिर्देश्यमरूपञ्च पाणिपादाद्यसंयुतम् । विभुं सर्वगतं नित्यं भूतयोनिमकारणम् । व्याप्यं व्याप्तं यतः सर्वं तद्वै पश्यन्ति सूरयः ॥ यद्ब्रह्म तत्परं धाम तत् ध्येयं मोक्षकाङ्क्षिणाम् | श्रुतिवाक्योदितं सूक्ष्मं तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ तदेव भगवद्वाच्यं स्वरूपं परमात्मनः ।" इति परमात्म स्वरूपाव्यतिरेकनिर्देशात, " यत्तददेश्यमग्राह्यन तदवृत्तिजातिमत्त्म्; नित्यसु रावग्रहगोपुर देश व दृशदेशा वृत्त्यवयत्रसंस्थानादिरूपजातिमत्तया भव्या- प्त्यापतेः । अत एव न तदवृत्तिवत्वमपि । किं तु तद्वृत्तिद्रव्यविभाजकोपाधिमत्त्वम् । द्रव्यविभाज कोपाधित्वञ्च त्रिगुणत्वाद्यन्यतमत्वम् । तथा च त्रिगु गत्वावच्छिन्न प्रतियोगित. कमेदपञ्चकवत्त्वे सति द्रव्यत्वम् शुद्धसत्वलक्षणमिति फलिनम् । तेन त्रिगुणातिरिक्तरुत्रवत्त्वादिरू शुद्वसत्वत्वघटन धर्मष्टकान्यतमत्वेन द्रव्यविभाजकोपाधिं निवेशयोक्त देशावृत्तित्वेन शुद्धसत्वत्वव्यवृत्तिकरण प्रकल द्धीति न्यायग्रस्तम् ; तद्घटक त्रिगुणातिरिक्त सत्त्ववत्त्व देरेव सम्यक्त्वेन शेषवैपथ्यञ्चेत्यपास्तम् । शुद्धसत्वा विषयकतदतिरिक्त सर्वविषयकज्ञानव्यक्ति द्वय क्त वेनोपादाय द्वयतावच्छन्नविषयतासंबन्धावाच्छन्ना बच्छेदक नाकप्रतियोगिताक मेदवत्त्वं वोक्तविजातीयान्यत्वमित्यनेन विवक्षिनम् । इत्यादीति । आदिना ज्ञानतदाश्रयान्यत्वे सति स्वयंप्रकाशत्वं संगृह्यते । आदित्यवर्णमिति । तमसःगु गद्रव्यात परस्तात् । Aшr-49 । I ; 386 4. नित्यविभूतिपरिच्छेदः (नित्यपरमपदसत्ता) स्तत्सिद्धिः । एवञ्च सति, “तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः” इत्यत्रापि व्यतिरेकनिर्देश- बलात् स्वरूपाद्वेदे सिद्धे, पदशब्दस्वारस्यात्, सदा दृश्यत्वबलाश्च सदापश्यदने कद्रष्टृ विशिष्टस्थान- विशेषसिद्धि: (विधिः) । अगत्या च विशिष्टविधिः, “यदाग्नेयोऽष्टाकपालः" इतिवत् । प्रपञ्चितश्चायं स्थानविशेषो मोक्षधर्मे, “पते वै निरयास्तात ! स्थानस्य परमात्मनः” इत्यादिभिः । सा च विभूति: केनचित्प्रदेशेनानन्ता, केनचित्त अवच्छिन्ना, आनन्त्यतमः परत्वयोः श्रुतयोरवर्जनीयत्वात् । आनन्त्य- मात्रसाम्येऽपि अनन्तत्रिगुणादपि इयमधिकतरा; न्यूनाधिकभाववचनात्, अनन्तेष्वेव मिथस्तार- गोलमषणमचक्षुः श्रोनं तदपाणिपादम् । नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मं तदव्ययं यद्मऩयोनि परिपश्यन्ति वीराः ॥” इति श्रुत्यनुसारेण यत्सूरयः पश्यन्ति तद्विष्णोः परमं पदं परमस्वरूपमिति योजना- प्रतीतेरित्याशङ्कयाह इत्यत्रापि व्यतिरेकनिर्देशबलात् स्वरूपाद्भेदे सिद्ध इति । “अस्याध्यक्षः परमे व्योमन्”, “सहस्रम्धूणे विमिते” इत्यादिवाक्यान्तरस्व ‘रस्य सहक्कनेन, “विष्णोः परमं पदम्” इत्यनेन व्यतिरेकनिर्देशेन भिन्नतयैव सिद्धिसंभवात् सदापश्यदनेकद्रष्टविशिष्टस्थान विधि- परत्वमुपपन्नमिति भावः । यदुक्तं परमात्मखरूपं विष्णोः परमं पदमिति, तदपि सत्यमेव । [ अथापि ? ] परस्थाने परमात्मस्वरूपे मुक्ते च प्राप्यत्वेन, ‘पद्यते = प्राप्यते’ इति व्युत्पत्त्या पदशब्दस्य प्रयोगो मुख्य वेति वेदार्थसंग्रहे स्थापितत्वेन प्रकृते, “तद्विष्णोः” इति वाचये खरससिद्धार्थ परित्यागे मानाभावादिति भावः । सदादृश्यस्वबलादिति । द्रष्टृश्यभाव मेदप्रतीतेर्न पराभिमतस्वरूप मानपरत्वमिति भावः । विशिष्टस्थान विशेषसिद्धि (विधि) रिति । न तु मानान्तर सिद्ध भगवल्लोकानुवादेन, “सदा पश्यन्ति” इति गुणमात्र विधिरिति भावः । यदाग्नेयोऽष्टाकपाल इतिवदिति । तत्र अप्राप्तद्रव्य देवता विशिष्ट बाग- विधानादिति भावः । केनचित्प्रदेशेनेति । अषः प्रदेशस्वावविरस्ति, ऊर्ध्व देशस्थावधिर्नास्तीति पर्यवसितोऽर्थः । न्यूनाधिकेति । " पादोऽल विश्वा भूतानि । त्रिपादस्यामृतं दिवि" इति वचनादि- त्यर्थः । सिद्धत्वादिति । द्रव्4घटा नन्त्यादिषु प्रड् निदर्शितत्वादिति भावः । तदविषयोऽपीति । देशाविषयोऽपीत्यर्थः । एवं हि तस्यार्थः - दिवीत्यप्राकृतस्थानमुच्यते । त्रिपात्त्वञ्च अप्राकृतैर्भोग्यभोगोप । एवं च सतीति । अनन्यथासिद्धस्पष्ट प्रमाणबलेन स्थानविशेषे सिद्धे सतीत्यर्थः । व्यतिरेकनिर्देशनला - दिति । मेदव्याप्यसंबन्धबोधक षष्ठीवलादित्यर्थः । स्वरूपादिति । विष्णुशब्दबोषित भगवत्स्वरूपादि- त्यर्थः । पदशब्दस्वारस्यादिति । “पदं व्यवसितत्राणस्थान….” इत्यादिनै खण्डुकपाठेन पदशब्दस्व स्थाने रूढत्वादिति भावः । सदापश्यच्वबलादिति । सदादर्शनं दृश्यस्य स्थानविशेषस्यापि नित्यत्वसाधकमिति भावः । अथवा पश्यतेः रूपसाक्षात्कार एवं मुख्यतया नीरूपस्य भगवत्खरूपस्य न पश्यतिकर्मत्वं मुख्यमिति मावः । नन्वनेकार्थविधानात् वाक्यमेदः, विशिष्टविधौ तु गौरवमित्यत नाह अगत्येति । अनेकेषामप्राप्तत्वादिति भावः । विशिष्टविधिरिति । भगवन्तमनूच सदापश्य- नेकद्रष्टृ विशिष्टस्थानविविरित्यर्थः । यदाग्नेयोऽष्टाकपाल इतिवदिति । तत्र द्रव्यदेवतादिविशिष्ट- याद्यविधानादिति भावः । केन विदित्यादि । ऊना, अधः प्रकृतिपरिस्यिर्थः ॥ , रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 387 तभ्यस्य सिद्धत्वात् । देशेऽपि निदर्शयामः । आदित्यादूध्वं प्रपि गगनदेशोऽनन्तः, भूमण्डलात् अनन्ततरः, पाताळादनन्ततम इति । पादविपादव्यपदेशश्च तद्विषयोऽपि तद्देशतारतम्यस्यानुग्राहको भवति । अयञ्च विभागो न समचतुर्भागाभिप्राय: ; “बुद्धयर्थः पादवत्” इत्युक्तत्वात् ॥ 5 अचेतना चेयम्; जीवेश्वरकोटिविलक्षणत्वात् स्वयम्प्रकाशा च । “तज्ञानन्दमया लोकाः भोगाश्चानन्दलक्षणाः”, “आनन्दं नाम तं लोकं परमानन्दलक्षणम्”, “तयोर्नी परमव्योम निर्द्वन्द्वं सुखमुत्तमम्” “बाड्गुण्यप्रसरो नित्यस्वाच्छन्द्याद्देशतां गतः” इत्यादिसामर्थ्यात् । तथा, “किमा- स्मिकैषा भगवतो व्यक्तिः” इति प्रश्ने, “यदात्मको भगवान्” इति च सामान्यत उत्तरे कृते पुनः, “किमात्मको भगवान्” इति प्रश्ने, “ज्ञानात्मकः " इत्याद्युत्तरमुक्तम् । अतो दिव्यमङ्गळ विग्रहस्य ज्ञानात्मकत्वात् तद्द्द्रव्यात्मिकायाः सर्वस्याः नित्यविभूते र्ज्ञानात्मकत्वमुचितम् । ज्ञानात्मकत्वञ्चान स्वयम्प्रकाशत्वमेव । ज्ञानत्वेऽप्यात्मवत् अस्या निर्विषयत्वाकर्तुकत्वे युक्ते । परस्मैभासमानत्वाश्च धर्मभूतज्ञानवत् पराक्त्वमुपपन्नम् । सुषुप्त्यादिकाले धर्मभूतज्ञानवत् बन्धकाले सा न प्रकाशते । करणभोगस्थानविशेषैर्वा, भूषाणास्त्रादिरूपेग जगदन्तर्गत वस्त्वभिमानिभिर्नित्यैः भगवदनु भयमाज्ञपरैश्व नित्यसिद्धेः मुक्तैश्वात्मभिर्वा त्रिपादिति । तथैव व्याख्यातत्वात् । त्रिपात्त्रस्य देशाविषयत्वेऽपि तदाश्रय देशादेरपि वैपुल्यं सिद्धमिति भाव: । बुद्धयर्थः पादवदित्युक्तत्वादिति । मस्वार्थ: - (श्रीभा - ) योऽयम्, ‘चतुष्पात् ब्रह्म षोडशकलम्’, ‘पादोऽस्य विश्वा भूतानि” इत्युन्मानव्यपदेशः, स बुद्धयर्थः = सनार्थः । यथा, “वाक्पादः प्राणः पादः” इत्यादौ ब्रह्मणो बागादिपादव्यपदेश उपासनार्थः, उद्वदिति । 1=उपा. जीवेश्वरकोटिविलक्षणत्वादिति । न चैवम्, “षाङ्गुण्यप्रसरो नित्यखाच्छन्द्यात् देशां गतः” इत्यादिवचनानां नित्यविभूतेः षाड्गुण्याश्रयत्वप्रतिपादकानां का गतिरिति वाच्यम् ; अगत्या तादृशवचनानामौपचारिकत्वादिति भावः । भगवतो व्यक्तिरिति । व्यक्तिः शरीरम् । उत्तरमुक्त- मिति । श्रुनाविति शेषः । ननु कथमस्य ज्ञानात्मकत्वम् ? ज्ञातुर्ज्ञेयावभासो हि ज्ञानम् । ततश्च कर्मकर्तृशून्याया नित्यविभूतेः कथं ज्ञानात्मकत्वमित्याशङ्कयाह ज्ञानात्मकत्वश्चेति । सुषुप्त्या दिकाले धर्मभृतज्ञानवदिति । यथा धर्ममुतज्ञानस्य विषयप्रकाशनदशायां स्वनकाशत्वम्, नान्यदा - तथा षाड्गुण्यप्रसर इति । हेतुहेतुमतोरमेदोपचारात् षाड्गुण्यप्रकाशहेतुरित्यर्थः । नित्यस्वा- 1 ननु स एको मानुष आनन्द इत्यादौ अस्वयंप्रकाशेऽप्यानन्दशब्दः प्रयुज्यते । विशिष्य च नित्यविभूतिवस्तूनां तत्प्रत्यक्षकाले सदा अनुकूलत्वभाननियमात् स्वप्रत्यक्षत्वव्यापकस्वानुकूल्य- भानकत्वमात्रेणाऽऽनन्दव्यपदेशो युज्यतेतराम् । षाड्गुण्यप्रसरशब्द मुख्यार्थस्तु तनावेतने न भवत्येव । नित्यविभूतौ परमात्मषाड्गुण्यस्य सर्वनासंकोचेनानुभव इत्याशयात्तथोकिरिति किं तेनेति शंकायां ज्ञानशब्दप्रयोगसाहित्यात् आनन्दपदावगत स्वयम्प्रकाशत्वमपि अनुपेक्ष्यमित्याशबे- नाह तथेति । ज्ञाधातोः सकर्मकर्तृकावभास एव व्युत्पत्तावपि आत्मसु ज्ञानादिशब्दप्रयोगात् लाघवाच्च सामान्येन किञ्चित्प्रकाशकत्वं प्रवृत्तिनिमित्तमिति वा तत्र निरूढलक्षणेति वा भाष्यादि- तोऽवसायात् नित्यविभूतिविषयेऽपि तदर्थग्रहणमेव सरसमिति भावः । 1 388 4. नित्यविभूतिपरिच्छेदः (नित्यविभूतेरजडत्वम् )

तदा तु तद्वदेव ज्ञानविषयतयैव तत्सिद्धिः । बन्धरहितानां मतिवैभवे सत्यपि सा तन्निरपेक्षा; ‘आत्मस्वरूपवत् । ज्ञानविषयत्वेऽपि स्वयम्प्रकाशत्वमपि अन्यत्राप्यभ्युपगतम् । एके तु निरतिशय- दीप्तियोगात् ’ ज्ञानावारकत्वाभावादेश्व स्वयम्प्रकाशत्वज्ञानत्वादिव्यपदेशः, अत्यन्तानुकूलरूपरस- नित्यविभूतेरपि स्वप्रकाशत्वं पुरुषविशेषं प्रति दशाविशेष एवेति भावः । वहिं बन्धकाले तत्प्रकाशो न स्वादित्यत माह तदाविति । ज्ञानविषयतयैव तत्सिद्धिरिति । यद्यपि सुषुप्त्यवस्थायां ज्ञानविषय- तया स्वाश्रयं प्रति न तत्सिद्धि; तदानीं ज्ञानस्यैवानुदयात् तथापि सुषुप्त्यवस्थन्य धर्मभूतज्ञानस्य कालान्तरीयः समानाधिकरणो वा, तत्कालीनो व्यधिकरणो वा प्रकाशः सर्वोऽप्यन्याधीन इत्यन तात्पर्यम् । ननु मुक्तानां ज्ञानस्य विभुनया तव एव नित्यविभूतिप्रकाशोपपत्तौ नित्यविभूतेः खपकाशत्वं सुधेत्याशङ्कय नित्यविभूने ज्ञानान्तरनिरपेक्षस्यापि प्रकाशमानतया खप्रकाशत्वोपपत्तिरित्याह बन्धरहिता नामिति । अन्यत्रापीति | आत्मस्वरूप इत्यर्थः । ननु मात्म स्वरूपस्य सुषुप्तिदशायामपि भासमानतया स्वप्रकाशत्वं युज्यते । नित्यविभूतौ तु कदापि ज्ञानान्वरविगमदशायां मानस्याभावेन ज्ञ’नान्तरनिरपेक्षपकाशत्वं नाभ्युश्गन्तुं युक्तमित्यखरसात पक्षान्तरमाह एके त्वित्यादि । ज्ञाना च्छन्द्यात् = भगवन्नित्येच्छावशात् । व्यक्तिरिति । विग्रह इत्यर्थः । तदात्विति । बन्धक ले वित्यर्थः । तदेवेति । सुषुतिकालिकज्ञानवदेवेत्यर्थः । तत्सिद्धिरिति । नित्यविभूतिसिद्धिरित्यर्थः । सिद्विः व्यवहारः नुगुण्यं संशयाद्यगोचरत्वं वा । न च सुषुप्तिकालिकज्ञानस्य कथं ज्ञानविषयत्वम् तदा ज्ञानप्रसर विरहादिति वाच्यम् कालान्तरीयसमानाधिकरणज्ञानस्य अल्कालिक पुरुषान्तरीयज्ञानस्य विषयत्व संभवात् । ननु बन्धरहितानां धर्मभृतज्ञानस्य सर्वविषयकत्वात् नित्यविभूतिविषयकत्वावश्यम्भावात् तत एव तद्वयवहारापत्तौ तस्याः स्वयंप्रकाशत्वाभ्युपगमो निरर्थक इत्याशड्याह बन्धर ‘हतानामिति । नित्यानां मुक्तानां ईश्वरस्य चेति भावः । सा तनिरपेक्षेति । नित्यविभूतिर्नित्यादिज्ञानानधीन- व्यवहारादिकेत्यर्थः । नित्य विभूति निष्ठव्यवहर्तव्यता संबन्धेन बन्चर हितकर्तृकव्यवहारं प्रति तादात्म्येन नित्यविभूनेरेव हेतुत्वम्; न तु विषयितासच घेन तदीयज्ञानस्येति भावः । तत्र दृष्टान्तमाह आत्मेति । यथा नात्मखरूपस्य नित्यादिज्ञानविषयत्वेऽपि उद्वद्यवहारे सरस्वरूपस्यैव तादात्म्येन हेतुत्वम् ; न तु तद्विषयक ज्ञानस्य - तद्वदित्यर्थः । तथा च स्वयंप्रकाशत्वग्राहकप्रमाणबलात् तद्वद्यवहारे ज्ञानान्तरानधीनत्वसिद्धिः ; ज्ञानान्तरनिरपेक्षव्यवहारवत्त्वस्यैव स्वयंप्रकाशत्वरूपत्वात् । तदभ्युपगमस्व. प्रयोजनं तु स्वयंप्रकाशत्वव्यवहार एव । घटे घटत्वाभ्युपगमस्य घटत्वव्यवहार इवेति भावः । ननु ज्ञानान्तरवेपस्य स्वयंप्रकाशत्वानुपपतिरित्याशङ्कयाह ज्ञानेति । अन्यत्रेति । भास्मादिष्वित्यर्थः । न हि ज्ञानान्तराविषयत्वं स्वयंप्रकाशत्वम्; येन ज्ञानान्तरविषयत्वे तदनुपपत्तिस्स्यात् । किंतु ज्ञानान्तर- निरपेक्षपकाशमेव । तच्च ज्ञानान्तरवेद्यत्वेऽप्यव्याहतमेवेति भावः । सयुध्यमतान्तरमाह एकेत्विति । 1 तनत्याकाशवाय्वादीनामपि प्रभारूपदी प्रयोगो दुर्वचः । *रहस्यत्रयसारादौ प्रथमपक्ष एव नैर्भर्यप्रतीत्या एवमवतरणं न युक्तम्, ‘खसन्ताभासकं सत्वम्’ इति च कण्ठो कम् । रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम गन्धादियोगाच्च आनन्दसुखादिव्यपदेश इत्याहुः ॥ । 389 इयञ्च पञ्चोपनिषत्प्रतिपाद्यपञ्चभूतेन्द्रियमयी नित्यमुकेश्वराणामिच्छानुरूपशरीरेन्द्रिय- (१) प्राण विषयरूपेणावतिष्ठते । त्रिशुणवदियमपि चतुर्विंशतितत्त्वात्मिकेति केचित् । तथापि न तवानां प्रकृतिविकृतिभावः । दिव्यमङ्गळ विग्रहादेर्नित्यत्वश्रवणात् । अप्राकृतानामपि महदादीनां सद्भाव आकाशादिवत् । न हि आकाशाद्युपान्तास्तन वाय्वादयः । तत्र च शरीरादीनां संस्थानादीनि प्रायशः प्राकृततुल्यानि । शरीराणां शुभाश्रयादीनां पाण्यादिमत्त्वश्रवणात् तत्त्रेन्द्रियसद्भावसिद्धिः । चक्षुरादिशब्दानाञ्च प्रयुक्तानां गोलकादावमुख्यत्वात् । ‘इन्द्रियच्छिद्र विधुरा द्योतमानाश्च सर्वशः" इत्यादिवचनमुत्सर्गापवादनयेन कर्मकृतेन्द्रियप्रतिक्षेपपरम् ; “अशरीरं वाव सन्तम् " इत्यादिषु कर्मकृतशरीरादिप्रतिषेधवत् । " अभावं बादरिः” इत्याधिकरणे, “किं मुक्तस्य देहेन्द्रि- याणि सन्ति" इति चिन्तितत्वात् भूतेन्द्रियरूपषोडशतत्फलसद्भावो भाष्यकारैरेव सूचितः । भट्टपराशरपादैश्व ईश्वरादीनां मनस्सद्भावो दर्शितः । यथा ( ? ) " यद्यप्येवं तर्कः स्वातन्ध्येण स्वान्त- समर्थनासमर्थः, तथापि आगमानुग्रहेण प्रभवति । सन्ति चागमाः, “मनसैतान् कामान् पश्यन् रमते”, “मनोऽस्य दिव्यं चक्षुः”, “सोऽन्यं कामं मनसा ध्यायीत”, “मनसैव जगत्सृष्टिम्”, “एतस्माज्जायते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च” इत्येवमादयः परावर प्रकरणेषु” इति स्वयमुक्तत्वात् । “बुद्धिरेवेदं मन इति मतान्तरमाचार्याणाम्; बुद्धिमान् मनस्वी इत्यविशेषनिर्देशात् । क्षुभितं मे मनः प्रशस्तं मे मन इति तदवस्थापरोक्ष्याश्च” इति मतान्तरमुक्तम् । विषयाश्चाव भूषणायुधासनपरि- वारायतनोद्यानवापिकाक्रीडापर्वतादयोऽतिविचित्रा नित्याः । केचित्तु कृतका अनित्याश्च । सन्ति हि तत्रापि तरुषु पल्लवकुसुमफलादयः परिणामाः, नदीषु फेनतरङ्गबुद्बुदादय:, विग्रहे च व्यूह- विभवादयः । कालकृतकर्माधीनपरिणाममात्रं हि तेषु निषेध्यम्, न तु भगवङ्कल्पमात्र कृतमपि । वारकत्वाभावादेरिति। त्रिगुणद्रव्यवत् ज्ञानसंकोचा हेतुत्वादेरित्यर्थः । आदिशब्देन धीविकास हेतुत्ववेग. सौक्ष्म्यादि विवक्षिनम् ॥ पञ्चभूतेन्द्रियेति । भूतानि पञ्च इन्द्रियाण्येकादश, अतः षोडशैव तत्त्वानीति भावः । ननु तत्रत्यानां पदार्थानां नित्यतया तदुत्पादनार्थ महदादीनामनपेक्षितत्वात् तदभ्युपगमो मुधेत्या शङ्कयाह – अप्राकृतानामपीति । उपात्ता इति । भूताकाशोपादानका इत्यर्थः । शुभाश्रयादीनामिति । शुभाश्रयो भगवद्विग्रहः । तत्रेन्द्रियेति । पाण्यादिशब्दानां ततदिन्द्रियवाचित्वादिति भावः । इन्द्रिय- च्छिद्रविधुरा इति । इन्द्रियाधिष्ठानच्छिद्र विधुरा इत्यर्थः । तत्फलसद्भाव इति । “तन्यभावे सन्ध्यवदुपपतेः, भावे नाग्रद्वत्” इति सूत्रव्याख्यानदशायां भोगफलकत्वोक्तेरिति भावः । तदवस्था- परोक्ष्याच्चेति । मन:शब्दस्य मनइन्द्रियपरत्वे तस्यातीन्द्रियत्वेन क्षुभितं मन इति तदापरोक्ष्यं न स्वादिति भावः । केचित्विति । पदार्था इति शेषः । तदेवोपपादयति सन्ति हीति । व्यूह- इयञ्चाखरससुचना | द्वीजं तु – ज्ञानादिव्यपदेशस्य आत्मखरूपादिविषयतादृशव्यपदेशतुरुपयोग- क्षेमस्य अन्यथानयनमयुक्तम् ; बाधकाभावादिति । आकाशाद्युपाता इति । भाकाशाद्युपादानका इत्यर्थः । शुभाश्रयादीनामिति । भगवद्दिव्य मङ्गलविग्रहादीनामित्यर्थः । आदिना नित्यस्रविग्रहपरिग्रहः । व्यूहविभवादय इति । व्यूहाः वासुदेवा- 1 पञ्चोपनिषच्छ्न्देन पञ्चमन्त्रविशेषोक्तिरिति आह्निकादौ प्रसिद्धम् । 2 प्रणोपपादनं न कृतम् । 390 4. नित्यविभूतिपरिच्छेदः (नित्यानित्यविभागः) तदेवं शरीराण्यपि कानिचित् नित्यानामीश्वरस्य च नित्येच्छापरिग्रहात् नित्यानि । कानिचित् अनित्येच्छापरिग्रहादनित्यानि । मुक्तानां तु कृतकान्येवानित्यान्यपि । ते हि कदाचिदशरीराः कदाचिश्च सशरीरा इति भाष्यादिषु प्रदर्शितम्। इन्द्रियाणि तु तनत्यानि सर्वाण्यपि नित्यानि, तनत्य- व्योमादिवदेवोपादाननिरपेक्षत्वात् । तत्र कानिचित् नित्यैरीश्वरेण च नित्यपरिगृहीतानि कानिचित् कदाचित् परिगृहीतानि । मुकैस्तु तत्परिग्रहः शरीरवत् कादाचित्क पक्ष । नित्यमुक्तानां शरीरादिपरिग्रहो भगवदभिमततः कैङ्कर्य रूपभोगाय । भगवतोऽपि स्वभोगाय, स्वशेषभूत- नित्यमुक्तानन्दनाय, मुमुक्षूपास्यत्वसिद्धये च । स च भगवतः स्वसंकल्पादेव । मुक्तनित्यानां तु कदाचित् परमपुरुषमानसंकल्पात् कदाचित् परमपुरुष संकल्पानुविधायिस्व सङ्कल्पाश्च । तथा च सूत्रम्, 1” तन्वभावे सन्ध्यवदुपपत्तेः, भावे जाग्रद्वत्" इति ॥ विभवादय इति । व्यूहाः संकर्षणादयः, विभवा रामकृष्णादयः । भाष्यादिष्विति । " द्वादश! ह. वदुभयविधं बादरायणोऽनः" इति सूत्र इति शेषः । इन्द्रियाणि विति । न च शरीरेष्वप्ययं न्याय: कस्मात् न भवतीति वाच्यम्; सुक्तपरिगृद्यमाणशरीराणां मुक्तपरिग्रहात्प्रागपि सत्त्वे यावत्सतं घाय त्वादेरभावेन शरीरत्वभङ्गप्रसङ्गादिति भावः । मुमुक्षूपास्यत्वसिद्धये चेति । विग्रहादिशून्यस्य दिव्यात्म स्वरूपस्य योगयुक्मनोऽनालम्बनत्वादिति भावः । चकारेण दुष्कृद्विनाशादिकमभिप्रेतम् । तन्वभावे सन्ध्यवदुपपत्तेः । स्वेनैव सृष्टतनुप्रभृत्युपकारणाभावे परमपुरुष सृष्टैरुपकरणैर्भोगोपपत्तेः सत्यसंकल्पोऽपि स्वयं न सृजति यथा खप्ने, “अथ स्थान् रथयोगान् पथः सृजते” इत्यारभ्य, “जथ वेशन्तान् पुष्करिण्यः स्रवन्त्यः सृजते । स हि कर्ता” इति, “य एष सुप्तेषु जागर्ति कामं कामं पुरुषो निर्मिमाणः । तदेव शुकं तद्ब्रह्म तदेवामृते । तस्मिन् लोकाः श्रिताः सर्वे तदु नात्येति कश्चन” इति च ईश्वरसृष्टैः रथाद्युप- करणजींचे भुके, तथा लीला वृत्तेनेश्वरेण सृष्टैः पितृलोकादिभिर्लीलारसं भुङ्क्ते । भावे जाग्रत् । स्वसंकर देव सृष्टतनुप्रभृतिपितृलोकाद्युपकरणभावे जाग्रत्पुरुषवत् मुक्तो लीलारस भुङ्क्ते : परमपुरुषोऽपि लीलार्थ दशरथवसुदेवादिपितृलोकमात्मनः सृष्ट्रा तैः मनुष्यधर्मलीलारसं यथा भुङ्के, तथा मुक्तानामपि स्वलीलयैव पितृलोकादिकं खयमेव सृजति । कदाचिच मुक्ताः सत्यसंकल्पत्वात् परमपुरुषलीलान्तर्गत- स्वपितृलोकादिकं सृजन्तीति ॥ ननु इच्छासंकल्पानन्दादीनां ज्ञानावस्थाविशेषाणां कर्माधीनत्वावश्यम्भा वात् कर्मसम्बन्धशून्यानां मुक्तादीनामप्राकृतविचित्रदेहादिपरिणामविषये तद्धेतुभूतेच्छाः सा वा दय: । विभवा: = रामकृष्णादयः । नित्येच्छापरिग्रहादिति । ईश्वरीयनित्येच्छा सिद्धत्वादित्यर्थः । अनित्येच्छापरिग्रहादिति । भनिस्येच्छाज्जन्यत्वादित्यर्थः । कृतकान्येवेति । जन्यान्येवेत्यर्थः । अनित्यान्यपीति । विनाशीन्यपीत्यर्थः । इन्द्रियाणित्विति । न च शरीरेष्वप्ययं न्याय: कुतो न भवतीति वाच्यम्; मुक्तपरिगृह्यमाणशरीराणां तत्परिग्रहात् पूर्वमपि तत्परित्यागानन्तरमपि च सत्त्वे तेषां तदपृथक सिद्धविशेषणत्वासंभवेन शरीरत्वासंभवप्रसङ्गाव; यथेच्छसन्निवेशाद्यभावप्रसङ्गाच । पास्यस्व सिद्धये चेति । केवलदिव्वात्मस्वरूपस्य योगयुमनोगोचरत्वासंभवादिति भावः । चकारेणानुक्तसमुच्चार केन दुष्कृद्विनाशनादिकमभिप्रेतम् । | तस्वभावे - ‘संकल्पादेवास्य पितरः…’ इति पूर्वाधिकरणप्रसक्तस्वसंकल्पाधीन शरीराद्यभावे । रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 391 ननु नित्यस्यैकस्यैव ज्ञानस्य संसारदशायां कर्मणा संकोचविकास मेदात् सुख:दुखेच्छा- द्वेषादिरूपावस्थामेद उपपन्नः ; ईश्वरस्य विपाकदशापन्नजीवकर्मास्यसहकारितारतभ्यात् विषम- त्रिगुणपरिणामहेतवः सन्तु नाम संकल्पाः, अप्राकृतविचित्रदेहादिपरिणामेषु कर्मकालाद्युपाधि- विधुराणां संकोचविकासरहित समस्तवस्तुगोचरधियां मुक्तनित्येश्वराणां कथं कादाचित्केच्छा- सङ्कल्पतत्कृतानन्दादिज्ञानावस्थाविशेषा घटते ? उच्यते- उल्लेख मेदा: ’ क्रमशः सन्ति सर्वज्ञमंविदि । न चेत् कार्येषु भूतैव्यद्वर्तमानादिधीः कथम् ॥ ९१ तज्जन्यानन्दावस्थाविशेश वा कथं घटते इति चोदय- ननु नित्यस्येत्यादिना । विपाकदशा पश्चेति । परिवत्रेत्यर्थः । विषमत्रिगुणपरिणामेति । प्राकृतदेह दिपरिणामे यर्थः । परिणामेष्विति । हेतुभूता इति शेष: । उल्लेखभेदा इति । कर्महेतुका अपीति शेषः । न चेत् कार्येष्विति भूतसादशा- यामपि एण्यद्वर्तमाना (नता ? ) दिधीसत्वे प्रान्तत्वप्रसङ्गात् भूनवादशायां भूतत्वधीः वर्तमानतादशायां । विपाकदशा पन्नेति । फलोपधानपायिककालविशेषावच्छिन्नेत्यर्थः । विषम त्रिगुणपरिणामेति । देवमनुष्यादिशरीरात्मक ‘वगुणद्रव्यपरिणामेत्यर्थः । परिणामेष्विति । विषयसप्तमी । निरूपकता- संबः घेनेच्छाद्यन्ययि विषयत्वं तदर्थः । मन किमीश्वरादिबुद्धीनामवस्थामेद एव न संभवतीत्यभिप्रायः, उत तत्संभवेऽपि तस्य नियतकारणनियाम्यत्वासंभवात् कालान्वरेऽपि तत्प्रसङ्ग इत्यभिप्राय इति विकल्प्य क्रमेण दूषणमाह उल्लेखभेदा इति । विषयितामेदा इत्यर्थः । क्रमशस्सन्तीति । क्रमेणोत्पवन्त इत्यर्थः । भूवैष्यद्वर्तमानादीति । कार्यस्य भूतस्त्रदशायामेव तत्र तद्विषयकत्वम्; न वर्तमानत्वदशायाम्, न वा भविष्यत्वदशायाम् । एवं भविष्यत्त्वविषयकत्वं तद्दशायामेव ; नान्यदा, तथा वर्तमानत्वविषयकत्वमपि । अन्यथा अनत्वप्रसङ्गात् । अत ईश्वरज्ञानस्यापि कादाचित्कविषयितावत्त्वमावश्यकमिति भावः । वर्तमानादीति । आदिना ध्वस्तश्व सङ्ग्रहः । ध्वस्तत्वञ्चातीतोत्पत्ति कध्वंस प्रतियोगित्वम् । यद्यपि-पमाणसिद्धसर्वविषयकत्वमीश्वर बुद्धेरङ्गी क्रियते । तच्च सदातनमेव न तु कादाचित्कम् न चैव सति घटा देवर्तमानत्वादिदशायामपि तत्वादिविषयकत्वं स्यादिति शङ्कयन्; विकल्यासहत्वात् । तथाहि– भूनत्वं नाम [ प्रकृत!] शब्दप्रयोगाधिकरण कालवृतिध्वंसप्रतियोगित्वम् । ततश्च भूतशब्दस्य स्खाधिकरणकाल- वृत्तिध्वंसप्रतियोगित्वमर्थं इति पर्यवसितम् । तेन कालान्तरीयभूतशब्दप्रयोगाधिकरणक वृतिध्वंसप्रति- योगित्वस्य अन्यकालिकभू शब्देन बोधनेऽपि न क्षतिः । एवं वर्तमानशब्दस्य स्खाधिकरणकालवृत्तित्वम्, भविष्यच्छन्दस्व च खाधिकरण कालवृतिनागभावप्रतियोगित्वमर्थः । इत्थञ्च वर्तमानत्वादिदशायामपि भूगत्वविषयकत्वं स्यादित्युक्तौ कोऽर्थ : ; कि वर्तमानत्वदशायां प्रयुज्यमानो यो भूनशब्दः 1 उल्लेखेति । सर्वविषयक विशद प्रत्यक्षात्मके नित्ये एकस्मिन्नेव ज्ञाने इन्द्रियलिङ्गादिकरण- प्रयोज्यतत्तद्विषयन्त्तानिरूपकत्वमपीष्यते । अन्यथेन्द्रियाद्यनपेक्षा प्रसंगात् । अक्षाणामलंकर णार्थत्वं हि गोलकाद्यतिरिक्ताक्षपक्षे न घटते । अनस्तदपलापः स्यादित्यादि बोध्यम् । अतस्ता किंकमत इरानस्येव तविषवितानां ससामपि नित्यस्वमिति नेति । 392 4. नित्यविभूतिपरिच्छेदः (तत्र विचित्र कार्यप्रवाह हेतुः ) कर्माद्युपाध्याभावेऽपि मुक्तादीनां प्रवर्तते । इच्छासंकल्पदेहादिरीश्वरेच्छा विशेषतः ॥ ९२ ॥ ईशेच्छायास्तु वैषम्य व्यष्टौ कर्मविशेषतः । समष्टौ गुणवैषम्यात् तन्मूलात् कालतोऽपि वा ॥ कालस्य तादृशावस्था क्षणादीनां प्रवाहतः । सोऽप्युपाधिप्रवाहाद्वा यद्वा पूर्वक्षणादितः ॥९४ उपाधिभिः क्षणाद्यैर्वा पूर्वैरुपहितत्वतः । तेषूत्तरेषु हेतुः स्यादिच्छासन्ततिरेश्वरी ॥ ९५ ॥ वर्तमानत्वधीः इत्यव वक्तव्यमित्युल्ले ख भेदानामागन्तुकत्वमवश्यम्भावीत भावः ॥ व्यष्टौ = अण्डादिसृष्टौ, समष्टौ = महदादिसृष्टौ । गुणवैषम्यादिति । सत्वरजस्तमसां वैषम्यादित्यर्थः । ननु प्रलये साम्यावस्थानां सृष्टिकाले वैषम्यावस्थाया अपि ईश्वरेच्छामूलकतया कथमीश्वरेच्छ: यास्तन्मूलकत्वम् ! अन्योन्याश्रय स्वप्रसङ्गात् इत्यखरसादाह - तन्मूलादिति । गुणवैषम्यस्य मूलभूतात् कालादित्यर्थः । कालतोऽपि वेति । स्वाभाविकैः क्षण दिलक्षणैः कालगरिणा मारत्यर्थः । तादृशावस्थेति । ईश्वरेच्छा वैषम्यहेतुत्वा दस्थैत्यर्थः । ननु प्रलये मादित्यगत्यादीनां क्षणलवाद्युपाधीनामभावात् तत्प्रवाहमूलकत्वमयुक्तमित्य खरसादाह – यद्वेति । ननु क्षणतदुपाधीनामेवेश्वरेच्छाहेतुत्वे सर्वकार्याण, मीश्वरेच्छा हेतुकत्वं न स्वादित्याशङ्कय ह – उपाधिभिरिति । पूर्वक्षणोपहिता, पूर्वक्षणोपाध्युपहिता वा इच्छा उत्तरोत्तरेच्छादिषु हेतुः । मतश्व ईश्वरेच्छा हेतुः संभवेदित्यर्थः । स्यादिति । सम्भावनायां उद्बोध्यतावच्छेदकं यत् तदधिकरणकालवृत्तिध्वसप्रतियोगित्वम्, वर्तमानकार्ये तद्विषयकत्वं स्यादिति वा; माहोखित कालान्तरीयो यो भूनशब्दः, तद्बोध्यतावच्छेदकं यत् तादृशभूशब्दाधिकरणकाल- वृतिध्वंसप्रतियोगित्वं कार्यनिष्ठम्, कार्यांशे तत्प्रकारकत्वं वर्तमानतादशायामपि स्यादिति वा । नाम: ; आपादकाभावात् । न ह्यस्माभिः कार्ये तदधिकरण कालवृत्तिध्वंसप्रतियोगित्वं स्वीकियते येनोवतापत्तिः स्यात् । न द्वितीयः इष्टापत्तेः । यदा कार्यमतीत तत्काल वृत्तिध्वंसप्रतियोगित्वस्य कार्यनिष्ठम्म सर्वदेश्वरबुद्धि- विषयत्वे कस्यचिदप्यनिष्टस्याप्रसक्तेः । मत उक्तयुक्त्येश्वरबुद्धेर्विषयित्वा रूयावस्थाविभेदो दुस्साध:-

तथापि द्रव्येषु ज्ञानस्य संयोग एव विषयतेति वक्ष्यमाणतया कार्यद्रव्येषु संयोगस्य नित्यत्वासंभवादागन्तुकसंयोगरूपविषयतानिरूपकत्वात्मकावस्था मेद ईश्वर बुद्धेरावश्यक एव । एवम् “सोऽकामयत बहु स्यां प्रजः येयेति”, “तदात्मानं स्वयम कुरुन” इत्यादिभिरपीश्वग्बुदेरिच्छद्यत्रस्य मेदाः स्वीकार्य इति बोध्यम् । व्यष्टौ पञ्चीकरणानन्तरभाविसृष्टी, समष्टौ त पूर्वमा विसृष्टौ । गुणत्रैषम्यात् सत्त्वादगुणवैषम्यात् । गुणवैषम्य्स्य पीश्वरेच्छ. घीननया अन्योन्याश्रयप्रसङ्गेन तादृशेच्छायां गुणदेषम्यस्य हेतुत्वासंभवेन तत्साधारण्यायाह तन्मूलादिति । गुगवैषम्यस्य हेतुभुनात् कालादित्यर्थः । ननु प्रलये मादित्यगत्यादीनां क्षणलाद्युपाधीनामभावात् तत्प्रवाह मूलकत्वमयुक्तमित्यस्वरमादाद यद्वेति । यद्यपि प्रलये भादित्यगत्यादीनामभावेऽपि सदृशपरिणाम सन्तानसद्भावात् तादृशरिणामानामेव क्षणलवा- घुराधिः संभवति तथापि कालस्यैव क्षणादिपरिणामस्य सिद्धान्तसिद्धतया तदभिप्रायेणैव यद्वे यमि- धानमिति बोध्यम् । पूर्वक्षणादित इति । तादृशकालपरिणामादित्यर्थः । नन्वीश्वरेच्छ हे भूत- क्षणतदुपाधीनामीश्वरेच्छाजन्यत्वासंभवात् सर्वकार्याणानीश्वरेच्छाजन्यत्वसिद्धान्तव्यको प्रसङ्ग इत्यन बाह उपाधिभिरिति । पूर्वपूर्वक्षणोपाधिल हिडा, वाहशक्षणात्मककालपरिणामसहिना वेश्वरेच्छा रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् ; 393 अप्राकृतविचित्रार्थमिक्षा विषमा तु या । खाऽपि प्रवाहानादित्वात् नोपाध्यन्तरमीक्षते ॥ इच्छासंकल्पसृष्टीनां चक्रवद्वा प्रवर्तनात् । स्यादी शबुद्धयवस्थानां तत्र बीजाक्रमः ॥ ९७ ॥ आगमैरैश्व शक्तिमतकर्यामुपगच्छताम् । ईशस्य तत्तत्सृष्ट्यादौ सहकार्यन्तरेण किम् ॥ ९८ ॥ अनित्यमपि विज्ञानमीशस्यास्तीति केचन । तदा त्वप्राकुनाक्षादेवद्विकासोपयोगिता ॥९९ लिङ् । प्रवाहानादित्वादति । उत्तरोतरेच्छायां पूर्वपूर्वेच्छा हेतुरिति प्रवाहानादिरित्यर्थः । इच्छासंकल्पेति । प्रथमतः सामान्यत इच्छति, ततस्तु इदं कृत्या साध्यामी (नी ) ति संकल्पयति, तदनन्तरं सृजति ; तदुत्तरक्षण एवान्यत् किञ्चिदिच्छति, पुनः तत् संकल्पयति, तत् व्यनन्तरं सृजति पुन्धन्यदिच्छ ते इत्येवं पूर्वकार्यसन | तिरुत्तरकायें (?) प्रवाह हेतुरित्येवं चक्रवत् प्रवर्तनात् बीजाङ्कुरन्यायः । न तु पूर्वपूर्वेच्छेव उत्तरोवरेच्छा हेतुः ; येन प्रवाहानादित्व रक्षान्तर्भावः स्यादिति भावः । सहकार्यन्तरेण किमिति । प्राकृतपद सृष्ट्यादौ कर्मादिकम् नपे क्षतमित्यर्थः । अनित्यमपीति । पूर्वम्, ज्ञानं नित्यम्, उल्लेख मेाः परं अनित्याः इत्युक्तम् ; इदानीं तु ज्ञानमेश नित्यमित्युच्यत इति भेदः । तदा त्वति । उत्तरोत्तरकार्येषु संवषु तादृशेश्वरेच्छन्तरे च हेतुरित्यर्थः । प्रवाहानादित्वादिति । उत्तरोत्तरेच्छां प्रति पूपूर्वेच्छाया हेतुत्वमित्येवमच्छ, रूप हेतु प्रवाहस्यानादितया प्राकृतविचित्रार्थसिसृक्षायां विषमायामपि तत्पूच्छा कारणम्, तत्रपि च हत्पूच्छेत्येवमनादिरपर्यनुयोज्यः प्रवाह इत्यर्थः । उपाध्यन्तरम् जीवकर्मादिरूपसह कर्यन्तरम् | ईश्वतेपेक्षते । तथाच यथा समष्टिसृष्टौ जीवकर्मनिरपेक्षाः तत- त्कालस’इतेश्वरेच्छामात्राघीनास्तत्सृष्टहेतुभू संकल्पाद्यवस्था ईश्वरबुद्धो भवन्तीत्यभ्युपगम्यते, तद्वदेव अप्राकृतविचित्रार्थस्झिाऽपि तत्तत्काल रहितेच्छावशा देवोपद्यते । अतो न तस्या माकस्मिकत्वम्, न वा कालान्तरे तदापतिरिति भावः । (१) ननु, “कालं स पचते तत्र न कालस्तन प्रभुः” इत्यनेन नित्यविभूतिपरिणामेषु कालस्य हेतुत्वाभावप्रतिपादनात् कथं तादृशकार्येषु कालस्य सहकारित्वसंभव इत्यखरसात् कल्पान्तरमाह इच्छेति । इच्छा = इदं भवत्वित्याकारिका । संकल्पः इदं कृत्या साधयानी- त्याकारकेच्छाविशेषः । सृष्टिः = तद्वतू पादिका कृतिः । चक्रवदिति । एकवस्तु विषयिण् देच्छया सत्संकलन:, संकल्पेन च तत्सृष्टः ; तथा च वस्त्वन्तरेच्छा, तया तत्संकल्पः तेन च तत्सृष्टः ; तथा चान्यवस्तिच्छा इत्यवं चक्रवत् परिवर्तनादित्यर्थः । बीज कु क्रन इति । कारणसजा यस्य कार्यादु-तिः ततः कार्यसजतीयोत्पत्ति रत्येनं क्रमो बीजांकुरक्रमः । ननु क लम्बापि सहकारित्वविरहे कथं कर्णे- त्पत्तिसंभव: ; सर्वथासहकारिरहित, देकस्ता । कारणात् कार्योत्तरदर्श दित्यव वह आगमैरित । सहकार्यन्तरेणेति । कालरूपे गापीति भावः । तथा च शक्तेः सहकार्यन्तरावश्यम्भावेऽप्यचिन्त्य केर्न तदावश्यकता | ‘कालं स पचते’ इत्य चक्करमाणबलवमित्युक्तं भवति । " एवावतेश्वरज्ञानस्य नित्यत्वं विषयित मेदादिरूपावस्य नाम नित्य वमित्युक्तम् । इदानीनीधर- स्यानित्यमपि ज्ञानान्तरवस्तीति सयूम्यनतमे (माह अनित्यमपीति । तद्विकास योगिदेति । ज्ञाननित्यत्वपक्षे मनाकुनाक्षा दे: केवलं हार. त्वमेवेति भावः । BUT-50394 4. नित्यविभूतिपरिच्छेदः (ईश्वरविग्रहावान्तर विभागः) पथोक्तं वरदविणुमित्रैः, “ईश्वरज्ञानस्यानित्यस्य सर्वविषयनित्यज्ञानगृहीतप्रादित्वात्” इति । भतः सिद्धं नित्यानित्येच्छा मेदात् ईश्वरादेर्नित्यानित्यशरीरादिमत्त्वम् । ईश्वरशरीरे च सूक्ष्पव्यूहविभवादिभेदाः श्रीमत्पञ्चरात्नादिभिः प्रपञ्चिता अधगन्तव्याः । संग्रहस्तु - सुक्ष्मं केवलषाड्गुण्यविग्रहं वासुदेवाख्यं परं ब्रह्म पूर्वोक्तम् । परस्पिक शान्तोदित- नित्योदित विभागोऽपि भाव्यः । वासुदेवसंकर्षणप्रद्युम्नानिरुद्धरूपो व्यूहः । उत्तरोत्तर: पूर्वपूर्व- कारणकः । तत्र वासुदेवे ज्ञानादिगुणाः षडपि आविर्भूताः । संकर्षणादिषु विषु शास्त्रप्रवर्तन- ज्ञाननित्यत्वपक्षे अप्राकृताक्षादीनामलङ्कारार्थत्वमिति द्रष्टव्यम् ॥ · सूक्ष्मव्यूहविभवादिभेदश इति । “मम प्रकाराः पश्चेति प्राहुर्वेदान्तपारगाः । परो व्यूहव विभो नियन्ता सर्वदेहिनाम् | अर्चावितारश्च तथा” इत्यादिविष्वक्सेन मं हितावचनान्यनुसन्धेयानि । पूर्वोक्तमिति । “सहस्रस्थूणे विमिते दृढ उग्रे यत्र देव नामधिदेव आहते” इत्यादिभि पूर्वमुक्त मित्यर्थः । शान्तोदितेति । “नित्योदितात् सम्बभूव तथा शान्तोदिनो हरिः” इत्याद्युक्तप्रकारेण मुक्तानुभाव्यनित्योदितसंज्ञकपरवासुदेवोत्पन्नः शान्तोदितसंज्ञको (!) व्यूहतयहेतुभूते वासुदेव इयर्थः । शास्त्रत्रवर्तन संहारादीति । " तत्र ज्ञानबलद्वन्द्वात् रूपं संकर्षणं हरेः । शाखश्वर्तनश्वपि संहारश्चैव देहिनाम् ॥ बलेन हरतीदं स गुणेन निखिल मुने । ज्ञानेन तनुने शास्त्र सर्वसिद्धान्तगोचरम् ॥ बल्ज्ञ. ने गुणौ तस्य स्फुटं कार्यवशान्मुने ।" इति संकर्षणस्य, “ऐश्वर्यवीर्यसभेदात् रूपं प्रद्युम्नमुच्यते । गुणा- वैश्वर्यवीर्यायौ स्फुटौ तस्य विशेषतः ॥ ऐश्वर्येण गुणेनासौ सृजते तञ्चराचरम् । वीर्येण सर्वधर्माणि सूक्ष्मव्यूहे त । परव्यूहविमवहादाचवितारमेदा इत्यर्थः । श्रीमत्पाश्चरात्रादिभिरिति । " मम प्रकाराः पश्चेति प्राहुर्वेदान्पारगाः । परो व्यूव विमनो नित्रन्ता सर्वदेहन म् । मर्चावतारश्च तथा” इत्य दिविष्वक्सेन संहितावचनानि जन्मानि चैवंविधानीहानुघेयानि । बाड्गुण्यविग्रहमिति । षड्गुण्यप्रकाशक विग्रहमित्यर्थः । संकर्षणादिषु गुणद्वद्वानामेव प्रकाशनात् उद्वैलक्षण्यसिद्धय इदमुक्तम् । पूर्वोक मिति । सहस्रस्थूगा दिवा वयैरुक्तमित्यर्थः । परस्मिन्नेवेति । वासुदेवाख्यपरविग्रह एवेत्यर्थः । शान्तोदिन नित्योदितविभाग इति । “नित्योदितात् संबभूव तथा 1 प्रथमव्याख्याने नित्योदितः परवासुदेवः शान्तोदता व्यूहवासुदेव इत्युक्तं पररूपात् व्यरवासुदेवोत्पत्तेः प्रमाणसिद्धत्वात् । परं तु मूले परस्मिन्नेवेति पदत्वारस्यात् पररूप पत्र द्वैविध्यं प्रतीयते । पश्चादेव व्यू? प्रस्तावाश्च । स्तोत्नरत्नभाष्ये च चकासतमिति लोके पररूपं चतुभुज-वं प्रति- ष्ठाप्य द्विभुजत्वाष्टभुजत्ववचसां संख्यातात्पर्यविरहमाकलय्य नृसिह कृष्णादिमूर्तिषु उपासनार्थ: द्वभु- जत्वचतुर्भुजत्वादिवत् उपासनप्रतिष्ठापनाद्यर्थतया निहिं विधाय, “परस्मिश्च नित्योदितशान्तो- दितविभागः संप्रतिपन्नः” इत्युक्तम् । अतो व्यूहवासुदेवादन्यः पररूपविशेष एव स्यात् शान्तोदि- तोऽपि । नित्योदितशान्तोदि त्यविलिख्य शान्तोदितनित्योदितेति लेखनादपि जन्यजनकभावस्था- स्याविवक्षा लक्ष्ग्ते । अतः परब्रह्मलोक नामानन्त्यात् अनेकेषु पररूपेषु व्यू कारणभूनं पररूपम यत् अकारणमन्यत् इति जगत्सर्गादिव्य कार्यप्रवृत्तं सर्वे परमपदस्थमनाद परमिति रीत्या विमृश्श्म् । परमेश्वरादौ द्विविधरूपव्यवह रो लक्ष्यते । प्रथपव्याख्याने वासुदेवात् शुभ्र वासुदेवभिन्नश्याम नारायणोत्पतिरयुक्ता केवळषाड्गुण्येत्यक्ष केवलनं सिखादि बाप राहित्यपरं स्यात् । रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 1 395 संहाराद्यौ पथिकगुणद्वन्द्वनयोन्मेषेण चतुष्कमनाविर्भूतम् । सर्वे ते सर्वत्र सम्त्येव । एषाञ्च प्रत्येक- मवान्तरावतारा अनन्ताः || पद्मनाभ मत्स्यादिदशकादयो विभवभेदाः ॥ स्वयंव्यक्त. देव. आषदियस्तु अर्चावतारभेदाः । दैवादिष्वपि विशिष्टप्रतिष्ठानन्तरं प्रसादोन्मुखेश्वर संकल्पाचीनमप्राकृतत्व- मनुसन्धेयम् । प्रकृनाप्राकृतसंसर्गोऽपि नानुपपन्नः । अन्यथा प्राकृतलोकेषु भगवद्वतारा: (र:१) परम- प्रवर्तयति सर्वशः ॥” इति प्रद्युम्नस्य, “शक्तितेजः समुत्कर्षात् अनिरुद्धतनुर्हरेः । शक्तितेजोगुणौ तस्य स्फुटौ कार्यवान्मुने ॥ शकूया जगदिदं सर्वमद्भुताण्डं निरन्तरम् । बिभर्ति पाति च हरिर्मणिसानु - रिवाणुकम् ॥ तेजसा नि खलं तत्त्वं ज्ञापय यात्मनो मुने ||” इत्यनिरुद्धस्य च गुण काशोऽनुसन्धेयः । तथा अन्यत्रापि “स वामुदेवो भगवान् सृष्टिस्थित्यन्तमुक्तिदः । आत्मानं स द्विधा चक्रे पुनः केनापि हेतुना ॥ तयोरेको वासु वः शुद्धस्फटिकसन्निभः । नारायणो द्वितीयस्तु नीलाम्बुदसमप्रभः ॥ सकर्षणो वासुदेवात् तस्मात् प्रद्युःनसभवः । प्रद्युम्नादनिरुद्धोऽभूत् सर्व एते चतुर्भुजाः ॥ ज्ञानादिगुणवानेव वासुदेव प्रर्कतिः । षण्णां गुणानां वैषम्ये वक्ष्यते मूर्तयः क्रमात् । ज्ञानाधिको भवेत् षण्णां संकर्षण समाह्वयः || बलाधिकः ; प्रद्युम्नः स्यादैश्वर्ये; चा (या) निरुद्धकः ॥” इत्यादीनि प्रमाणानि च अत्रानुसन्धेयानि । सर्वे त इति । सर्वे गुणाः सर्वत्र सन्ती यर्थः । विभवभेदा इति । वैखानसाहिर्बुध्न्यसं देतादौ, “पद्मनाभो धवोऽनन्तः शक् यात्मा मधुसूदनः । विद्याधिदेवः कपिलो विश्वरूपो विहङ्गमः । क्रोडात्मा बडवावक्त्रो धर्मो वागीश्वरस्तथा || देव एकार्णवशयः कूर्म. पातालघारकः । वराहो नारसिंहश्चाप्यमृताहरणस्तथा ॥ श्रीपति- र्दिव्यदेहोऽथ कान्तात्मामृतधारकः । राहुजित् कालनेमिनः पारिजातहरो महान् ॥ लेोकनाथम्तु शान्तात्मा दत्तात्रेयो महाप्रभः ॥ न्यग्रोधशायी भगवान् एकशृङ्गतनुस्तथा । देवो वामन हम्तु सर्वव्यापी त्रिविक्रमः ॥ नरो नारायणश्चैव हरिः कृष्णस्तथैव च । ज्वलत्परशुधृत् रामो रामश्चान्यो धनुर्धरः ॥ वेदविद्भगवान् कल्की पाताळशयनस्तथा । प्रादुर्भावगणा मुख्या इतीमे विभवाह्वयाः ॥”, “मत्स्यः कूर्मो वराहश्च नरसिंहश्व वामनः । रामो रामश्च रामश्च कृष्णः कल्की जनार्दनः” इत्यादिप्रमाणानि अत्रानुसन्धेयानि । अप्राकृतत्व- मनुसन्धेयमिति । “बिम्बाकृत्याऽऽत्मना बिम्बे समाग यावतिष्ठते । अर्चापि लौकिकी या सा भगवद्भा- वितात्मनाम् ॥ मन्त्रमन्त्रेश्वरन्यासात् साऽपि षाड्गुण्यविग्रहा” इत्यादिप्रमाणानि अनुसन्धेयानि । उक्तञ्च गद्यव्याख्याने, “परव्यूहा दिवत् तत्तद्विग्रहानुप्रवेशात् अर्चाऽपि षाड्गुण्यप्रकाशक शुद्धद्रव्यमयी इत्यर्थ: " इति । ननु अप्राकृतस्य भगवद्विग्रहस्य प्राकृत लोक (ह) संसर्गः कथमित्याशङ्कय रामकृष्णादि- वदुपपत्तेरिति परिहरति प्राकृतेति । परमपदेऽपीति । अत्र परमपदशब्दो विरजानद्यभिप्रायः । विद्या- शान्तोदितो हरिः” इत्यादिकमिह माध्यम् । सर्वे व इति । सर्वे गुणाः सर्वत्र सन्त्येवेत्यर्थः । एषामिति । वासुदेवादिव्यूहानामित्यर्थः । प्रत्येकमवान्तरावतारा इति । व्यूहवासुदेवादुत्पन्नाः केशवनारायण- माघवादयः, संकर्षणादुत्पन्नाः गोविन्द विष्णुमधुसूदनादयः, प्रद्युम्नादुत्पन्नाः त्रिविक्रम. वामन. श्रीधरादयः, अनिरुद्धादुन्नाः हृवीकेरुपद्मनाभदामोदरादयश्च व्यूहान्तरसंज्ञिताः अनन्ता इत्यर्थः । पद्मनाभेत्यादि । पद्मनाभश्च मत्स्यादिदशश्चेति द्वन्द्वे ते आदी येषां ते इति विग्रहात् पद्मनाभाइयो मत्स्यादिदशका- दयश्चेत्यर्थः । परमपदेऽपीति । मन परमपदशब्देन विरजनादी रूप शुद्धसत्त्वद्रव्यं विवक्षितम् । 396 4. नित्यविभूतिपरिच्छेदः (विग्रहः सूक्ष्मो व्यापी च) पदेऽपि अर्चिरादिमार्गेण सूक्ष्मशरीरस्य, वैदिकपुत्रादेर्वा गमनं कथं घटेन ? ॥ हृत्पद्मकर्णिकामध्य- (१) ‘गतस्यान्तर्यामिणः परस्य विशेषतः सुनान्तर्याम्यवतारः । विचिना च भगवन इव विग्रहस्यापि व्याप्त्यादिशक्तिः । तयैव धर्मिग्राहकसिद्धया विपरीततर्काणां प्रतिक्षेपः । श्रीमद्वी नेकादशाध्याये माहात्म्यानुवृत्तसूक्ष्मशरीरस्य विरजा स्नानानन्तरमेव निवृत्तिप्रतिपादनात् ; विरजायाश्च शुद्धसत्त्वमयत्वात्, प्राकृताप्राकृतमंसर्ग इयर्थः । न तु वैकुण्ठलोकाभिप्रायः, सूक्ष्मशरीरस्य तत्र गमनाभावादिति द्रष्टव्यम् । वैदिकपुत्रा देरिति । अत्र चिंशदिनेत्यस्य नान्वयः ; परमपदसोपाने अर्चिरादिमार्गेण गमनात् पुनरावृत्तिरित्युक्तत्वादिति ध्येयम् । परस्य विशेषत इति । सर्वप्रपञ्चव्य. पिभगवद्विमहातिरिक्त [:]. तत्तदुद्धृदयपद्मवर्ती अन्योऽप्यन्तर्यामिनिग्रहोऽस्ती यर्थः । विपरीतेन । देहत्वे परिच्छिन्नत्व’वन शित्वादि. सूक्ष्मशरीरस्य विरजानदीतरणविरहात् तत्स्नानानन्तरमेव तन्निवृतेश्व । वैदिकपुत्रादे रिति । मन्नार्चि- रादिनेत्यस्य नान्वयः ; तस्य चिरादिना गमनविरहात् । अर्चिरादिगते विद्यानकरणपठनतया सच्छू-यस्य तदसंभवात् । परमपदपातिस्तु वचनबलात् भगवत्स्वातन्त्र्यसिद्धा । न हि वैदिकपुत्राणामचिरादिना गमनमित्यत्न किञ्चित् प्रमाणमुसभ्यते । न च परमपदप्राप्तिरेवार्चिरादिगमनमन्तरेणानुपपन्ना तत्क हिप- केति वाच्यम् ~~ मार्गाःतरेणापि परमपदप्राप्तिसंभवस्य श्रीमद्रहस्यत्रयसारेऽनुगृहीतत्वात् । अन एव तेषां पुनरावृतिः, “एतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानवमावर्त नावर्तन्ते” इत्यर्चिरादिना गतस्यैव पुनरावृत्त्य- भावप्रतिपादनात् । स्पष्टमिदं श्रीमत्परमपदसोपाने । यद्यपि, “विभवाचनात व्यूई प्राप्य” इत्युक्त- मार्गान्तरेणापि परं ब्रह्म वासुदेवाख्यं सूक्ष्मं प्रसवतां पुनरावृतिर्नास्त्येव – तथापि यादृशमार्गेण परमपदं प्राप्तानां पुनर वृतिर्नास्ति, तदतिरिक्तमार्गेणैव वैदिकपुत्राणां परमपदप्राप्तिरिति पुनरावृतिबलात् सिध्यतीति न काचिदनुपपत्तिः । परस्य विशेषत इति । सर्व पश्वव्यापिभगवद्विमहातिरिक्तः तत्तद्धृदयपद्म तरन्योऽप्यन्यमिग्रिहोऽस्तीति । अथवा हृत्पद्मकर्णिकामध्यगतस्यान्तर्यामिणः परस्येति दिव्यात्मखरूपमेव विवक्षितम् । सर्वगतत्वात् हृत्पद्मकर्णिकामध्यगमपि । विशेषतस्सूक्ष्मा न्तर्याम्यवतार इति। दिव्या [स्मस्वरूपस्य ?] मनुरविश्य नितृनन्तर्यामिव्यपदे गाईत्वेऽप्यवनारविशेष 1 ‘अनाशुद्धः पाठः । हृत्पद्मकर्णिकामध्यगतो ऽस्यान्तर्यामिणः परस्य विशेषतः सूक्ष्मो ऽन्तयस्थिवतार:’ इति स्यात् । रहस्यनयानु नगराच्च । भवतारशब्दश्चावतीर्णमूर्तिपरतथा प्रसिद्धः’ इत्यस्माचार्याः ।

2 स्नानेति । तां मनसाऽत्येति इति विरजातिलंघनमेवोकम् ; न तु स्नानमित्यन्ये । परमपदसोपाने शुद्धसत्रद्रव्यमिदं विरजाख्यं त्रिगुणशुद्धसत्त्रयोः सीमेति पक्षमुपन्यस्य पक्षान्तर- मुरुम, ब्रह्मलोके अरहदाद्यति लंघनानन्तरमेव विरजाप्राप्ते. (कौषी.) शुत्युक्ततया विरजा दिव्यजनपद- सीमैवेति । एवञ्च जनपदात् पूर्व वैकुण्ठभुवनं परमपदान्तर्गतं बहूदूरमतीतम् । तावत् सूक्ष्मशरीरमनु- वर्तत इति । रहस्यनयस रे अरहप्रस्तावो नास्ति। ‘विरजापारं प्रापय्य अप्राकृतशरीरं प्राय ऐकमदाय सर: संगमय्य सोमसवनाख्यमश्वन्थमुपगमय्य मालाञ्जनादिहस्ता अप्सरसः प्रत्युद्भनथ्य ब्रह्मालंकारे- णालंकार्य ब्रह्मगन्धरसतेजांसि प्रवेश्य” इति क्रमो दर्शितः । छन्दोग्ये त्र, “अरा ण्यश्चर्णचौ” इति । 3 तथापीति । इन्द्रलोक त्रह्मलोकादिगतानामित्र संपूर्णार्चिरादिमार्गाभावेऽपि विभवादिप्राप्तिकृत- कम्मुक्तिस्थलेऽपि यथायथमर्चिरादिमार्गसंत्रन्त्रो नियमेनास्येव । नैवं वैदिकपुनविषय इति प्राहुः । 4 व्यापिभगवद्विप्रहस्यान वाक्ये ऽभिप्रेतत्वमुत्तरमूलवाक्यस्वारस्यात् ज्ञायत इति भावः । " रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 4 897 च विग्रहस्य व्यापकत्वकारणत्वादिकं व्यक्तमेव भाष्यकारैः प्रतिपादितम् । " इहैकस्थं जगत् कृत्स्नं पश्पाद्य सचराचरम् । मम देहे गुडाकेश ! यच्चान्यद्रष्टुमिच्छसि ॥” इति । “इह = मम एकस्मिन् देहे, तनापि एकस्थं = एकदेशस्थं सचराचरं कृत्स्नं जगत् पश्य । यच्चान्यत् द्रष्टुमिच्छसि, तदप्ये- कदे है देश एव पश्य” इत्युक्तम्। तथा, ’ तत्रैकस्थं जगत् कृत्स्नं प्रविभक्तमनेकधा । अपश्यत् देव- देवस्य शरीरे पाण्डवस्तदा ॥” इति ‘देवदेवस्य दिव्यशरीरेऽनेकधा प्रविभक्तं ब्रह्मादिविविधविचित्र- देवतिर्यनुष्यस्थावरादिभोक्तृवर्ग- पृथिव्यन्तरिक्ष स्वर्गप. ताळातलवितल सुतलादिभोगस्थान- भोग्य- भोगोपकरणभेदभिन्नं प्रकृतिपुरुषात्मकं कृत्स्नं जगत्” इत्युक्तम् । तथा, “सुदुर्दर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मम । देवा अध्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः ॥” इति, “ममेदं सर्वस्य प्रशासनेऽवस्थितं सर्वाश्रियं सर्वकारणभूतं रूपं यत् दृष्टवानसि तत् सुदुर्दर्श= न केनापि द्रष्टुं शक्यम्” इत्याद्युक्तम् । अस्त्रभूषणाध्यायोक्तश्च सर्वाश्रयत्वप्रकारोऽनुसन्धेयः । अन्यन चोकं भगवता पराशरेण, “समस्ताः शक्तयश्चैता नृप ! यत्न प्रतिष्ठिताः । तत् विश्वरूपवैरूप्यं रूपमन्यद्ध रेर्महत् ॥ समस्तशक्तिरूण तत् करोति जनेश्वर ! | देवतिर्यङ्मनुष्याख्या चेष्टावन्ति स्वलीलया |” इत्यादि । एषु सर्वेषु भगवतो विग्रहेषु सांसारिकफलप्रदान एव मानया तारतम्यम् ; निःश्रेयसं तु व्यापकानु पन्ध यिनां सर्वत्र हस्तापचेयम् । यच्च “विभवाचनात् व्यूहं प्राप्य” इत्यादि, तत् व्यापकानुसन्धानविधुरधिकारिविशेषापेक्षयेति मन्तव्यमिति ॥ |२ प्रसङ्ग इत्यादिविपरीततर्काणामित्यर्थः । एकस्थमिति । अनेन विग्रहकदेशस्यैव कृत्स्नजगद्वयाप्तत्वमुकं भवतीति भावः । मन शुद्धसत्त्वस्याधोवधिकथनं भगवद्विमहविशेषण वतिरिक्तविषय द्रष्टव्यम् । अस्त्रभूषणेति । “क्षराक्षरमयो विष्णुर्विमर्त्य खलमीश्वरः । पुरुषाव्याकृमियं भूषणास्त्र स्वरूपवत् ॥” इत्यादिवचनोक्तः सर्वाश्रयत्वप्रकार इत्यर्थः । समस्तेति । समस्तशक्ति तत् रूपाणि करोतीति योजना | मात्र येति । प्रयमान्यादिभिरिति भावः । व्यापकानुसन्धायिनामिति । भगवत्स्वरूपे व्याप कन्चानुसन्धायिनामित्यर्थः । अथवा व्यापक मन्त्रानुसन्धायिनाम यर्थः । यच्च विभवाचनात् व्यूहं प्राप्येति । इदसुपलक्षणम्, “खर्चे सनया क्षीणे करू षेऽधिकृतो भवेत्। विभवोपासने पश्चात व्यूहोपस्तौ एवान्यमिवमाख्या निवेश्यत इति भावः । व्याप्त्यादीति आदिना कारणत्वादिसंग्रहः । विपरीत- तर्काणामति । देहत्वे परिच्छिन्नत्व, ‘विनाशित्वादिकं स्वादिति विपरीतसाधकतक णामित्यर्थः । एकस्यमिति । एकदेशस्थ मित्यर्थः । अनेन विग्रहैकदेशस्यैव जगदाश्रयत्वमुक्तमिति भावः । अन’ शुद्धसत्वस्याधोवधिकथनं भगवद्विग्रहविशेषव्यतिरिक्तविषयं द्रष्टव्यमित्याचक्षते । अन्ये तु श्रीविश्वरूप- विग्रहस्य न विभुत्वम् तथा सति [हस्तपादादि! ] व्यवस्थानुपपत्ति न संगात् । नित्यविभूतेरधः परि- च्छिन्नत्व हक नमाणबावप्रसंगात् । श्री गीताभाष्यादिषु व्यापकत्वाभिधानं तु मत्यन्तपृयुत्वाभिप्राय- मित्याहु: । अस्त्रभूषणाध्यायोक्त इति । “क्षराक्षरमयो विष्णुर्बिभार्त्यखिलमीश्वरः । पुरुषाच्या कृतमयं भूषणः स्त्रवरूग्वत्” इत्याद्युक्तः सर्वाश्रयत्व नकारोऽप्यनुसंधेय इत्यर्थः । स्वरूपेणास्त्र भूषण…. भगवद्विग्रहम्य सर्वाश्रयत्वमुक्तमिति भावः । मात्रया अल्पम् । तारतम्यमिति । ………. भावः । व्यापकानुसंधायिनामिति । व्यापक मन्त्रः तु रंधायिनामित्यर्थः । ; अधिकारिविशेषेति । क्रममुक्तिकांक्ष्यधिकार्यपेक्षयेत्यर्थः । 398 4. नित्यविभूतिपरिच्छेदः (चतुर्थ परिच्छेदोपसंहारः) संवित् या निरवद्यनन्दथुमयी निष्कृष्टसच्वाकृतिः स्वाच्छन्द्यात् कमलापतेर्भगवतो भोगाय लोकायते । चिन्तादूरतरा चिरन्तनतमोनिश्शेत्र मोक्षस्थली चिते सन्निदधातु मे शुभतरस्वैशवरात्मिका ॥ १०० ॥ इति कवितार्किक सिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेङ्कटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु न्यायसिद्धाञ्जने नित्यविभूतिपरिच्छेदश्चतुर्थः । ततः परम् || सूक्ष्मे सदनु शक्तः स्यादन्तर्यामिणमी क्षतुम् ।” इत्यादीनि अन्तर्यामविग्रहमात्रोपासनस्य मोक्षसाधकत्वप्रतिपादकान्यपि वचनानि व्यापकानुसन्धानविधुराधिकारिविशेषापेक्षयेति द्रष्टव्यम् ॥ संविदिति । “तत्वानन्दमया भोगा लोकाश्चानन्दलक्षणा!”, " षाड्गुण्यप्रसरो नित्यस्वाच्छन्द्यात् देशतां गतः" इत्यादिप्रमाणानुसारेण उत्कृष्टानन्दमयी शुद्धसत्त्वरूपा या तव संवित् भगवतो भोगाय लोकतां भजने, सा हृदि सन्निदधातु इत्यर्थः ॥ इति श्रीमत्ता तयार्य श्रीरङ्गरामानुजमुनेः कृतिषु न्यायसिद्धाञ्जायायां नित्यविभूतिपरिच्छे इस्तुरीयः ॥ संविदिति । ३. नरूपत्यर्थः । येति । " तदुर्विष्णोः परमं पदम् “, " सदक्षरे परमे व्योमन् " इत्यादिप्रमाणप्रसिद्धिर्विवक्षिता । निरवद्यनन्दथुमयी अल्पत्वा स्थिरत्वादिदोषरहितसुखरूपा….. दृशसुखरूपा वा । निष्कृष्ट श्वाकृतिः रजस्तमस्पामानाधिकरण्यशून्यसत्त्वगुणाधिकरणधर्मिक (णभूताः) । स्वाच्छन्द्यात् कमलापतेर्भगवत इति । तादृशभगवन्नित्येच्छा - शादित्यर्थः । उभयेच्छाप्रयोज्य- स्वबोधनाय कमलापतेरिति विशेषणोपादानम् । भोगायेति । कमलापतेर्भगवत इत्यस्मात्त्रापि संबन्धः । भोगस्योमयगतत्वबोधनायात्र कमलापतेरिति विशेषणम् । लोकायते लोकां प्राप्नोति । वर्तमाननिर्देशो लोकत्वस्य [स्थिरत्व ? ]बोधनाय । यतदोर्नित्यसंबन्धात् सेति भावश्यकम्। चिन्तादूरतरा= सावयवत्वादनित्यत्वं स्यादित्यादिचिन्ताया अत्यन्तदूरा | त्रिगुणस्य सावयवत्वपक्षे उक्तचिन्तायास्त [दूरता ? ] …. इयं त्वत्यन्तदूरेति भावः । अथवा विधिशिवादिभिरपि ध्यातुमशक्येत्यर्थः । चिरन्तन- तमोनिश्शेषमोक्षस्थली = मनाद्यविद्यानिःशेषनिवृत्तिस्थानभूता । मे चित्ते तदेकभोगाध्यवसाययुक्तस्व मम ध्याने । संनिदधातु संनिधि प्राप्नोतु । विषयीमवत्विति यावत् । शुभतरस्वैरावतारात्मिका माश्रिताभीष्टसिद्धौ चितालम्बनसौकर्यादिना खरूपादप्य [विशयायः] स्वेच्छाकृतावताररूपा । नित्य- विभूतेरेव भगवदवताररूपत्वाभिप्रायमिदम् । अथवा शुभतरस्वैरावतारः खात्मा यस्येति विग्रहे यस्यात्मा यद्द्द्द्रव्यखरूपम्… भगवदवतारोपादानद्रव्यभूतेत्यर्थः । स्वैरावतारादिकेति पाठे आदिरेव मादिका (?) स्वरावतारस्या ‘दकेति व्युत्पत्त्योक्तार्थ एव स्पष्टं प्रतीयत इति बोध्यम् ॥ इति श्रीमहामहोपाध्याय श्रीकृष्णता तयार्यकृतिषु न्यायसिद्धाञ्जनव्याख्यायां रत्नपेटिकासमाख्यायां नित्यविभूतिपरिच्छेदश्चतुर्थः । 1 श्रीः न्यायरिद्राक्ष बुद्धिपरिच्छेदः (५) । अथ मतिर्निरूप्यते । सकर्मकाव भामत्वम् सकर्तृकावभासत्वम् इत्यादि तल्लक्षणम् । न्यायतत्त्रे तु प्रथमाधिकरणे लक्षणान्तराणि बहूनि दूरयित्वा, “अत्यन्नवेगिताऽत्यन्नसौम्यं रङ्गरामानुजीयम् सकर्मकावभासत्वमिति । अवभासत्वमात्रस्य मात्मखरूपेऽतिप्रसक्तत्वात् सकर्मकेति विशेषणम् । एवमुत्तत्रापि सकर्तृत्व विशेणमिति द्रष्टव्यम् । अत्यन्तवे गतेति । यद्वशात् मुक्तिकले घीसंकोचककर्मागममाले सकल ब्रह्म ण्ड पिदार्थसंयोगः, सा अत्यन्तवेगिता । अत्यन्त- सौक्ष्म्यमिति । द्वशात् मुक्तौ सर्वग्यापनशीलाया बुद्धेः संसारदशायां मशकदेहान्तर्मितत्वेऽपे न बुद्धयवयवानां परस्परप्रतिघातः, तदस्यन्तमौक्ष्म्यम् । निर्भरतेति । निर्भरत्व नृत्यन्नलाघवम्, रत्नपेटिका 1 अथ मतिर्निरूप्यत इति । निःयविभूतिनिरूपणानन्तरं धर्मभूनज्ञानं निरूप्यत इत्यर्थः । सकर्मकाभासत्वमिति । खभिन्ननिष्ठ विषयतानिरूप कज्ञानत्वमित्यर्थः । धर्मिवारण य निरूपकान्तम् । शक्तिवारणाय ज्ञानत्वम् । शक्तेरपि हि [ सविषयत्वं (?) ] सिद्धान्वसिद्धम् । स्वनिष्ठविषयतानिरूपके धर्मिणि तद्दोषावस्यवारणाय स्वभिन्ननिष्ठेति । प्रत्यकत्वादीनां धर्मिमास्यत्वपक्षे स्वापृयं वद्धधर्म- भिनत्वमपि वेिशनीयम् । सक कावमा सत्वमिति । भाश्रयवानिष्प रुज्ञानत्वमित्यर्थः । जानातीत्यादौ कर्तरि ज्ञानाश्रयताया एव प्रीत्या ज्ञात्वर्थं प्रति तस्या एव कर्तृस्वरूपत्वात् । घर्मि (मात्म) वारणाय सकर्तुके | पाकादिवारणाय ज्ञानत्वम् । यद्यपीश्वर निष्ठाश्रयवानिकत्वं धर्मिण्यध्यक्षनम् । हस्य सर्वाधारत्वात् । न चेश्वरावृत्त्या प्रयता निरूवकत्वमेवाभिमतमिति वाच्यम्, ईश्वरीयधर्मभूनज्ञाने मन्याप्ति- प्रसंगात् तथापीश्वरीयधर्मभू ज्ञाननिष्ठा या मधे ताव्यक्तिः तद्वय कमिन्ना या ईश्वरनिरूपाधेयता, तदतिरिक्ताघेताया एव विवक्षितया न दोषः । तादृशाधे पता च तद्धभू ज्ञाननिष्ठ । जीवनिरूपिता ईश्वनिरूपिता च घेत नतु जीवनिष्ठा ईश्वरनिरूपिता सेति तत्रातिप्रसव यमावात् । म धेयता चः पृथक् पद्धिसंबन्धावच्छिन्ना माया । तेन काले कालिकविशेषणतया [मानो !] वृत्तावपि न क्षतिः । इत्यादी वे आ’दना आत्म नित्यविभून्यतिरिक्त स्वयम्प्रकाशत्वमहः । अत्यन्तवेगितेति । अपकर्षाना- श्रपवेगवत्त्वमित्यर्थः । ज्ञानादतिशयितवेगवत् नास्त्येव । इनरगताः सर्वेऽपि वेगाः ज्ञानवेगादपकृष्टा एव । अत एव……. कर्मापगमम लेग क्षणादेव ब्रह्माण्डवर्ति…. ; 1000 ते यद्वशान्मुकौ सर्वग्यापनशीलाया बुद्धेः संसारदशायामत्यन्तसंकुचित न बुद्धवयवानां परेहर प्रतिभावः । तथा निर्भरता अत्यन्त निर्भरता । अवकर्षानाश्रमाधवम् । पूर्वोकत्रे गातिशयो योगिनी 400 4. नित्य विभूतिपरिच्छेदः (धियः स्वयम्प्रकाशत्वप्रकारः) " निर्भरता तथा । स्वपत्ताकाल माव्याप्तिर्ज्ञाने लक्ष्मचतुष्टयम् ॥” इति स्वोक्तलक्षणोपसंहारः कृतः । अन यावदपेक्षितं विशेषणमूह्यम् ॥ सा च विषयप्रकाशवेलायां स्वाश्रयस्यैत्र आत्मनः स्वयम्प्रभा । अन्यकालान्यपुरुषतु स्मृत्यनुमानादिविषयः संपारिणाम्। इतरेषां तु सर्वज्ञनया अन्यकालान्य- पुरुषनिष्ठाऽपि स्वकीयेन प्रत्यक्षेण विषयीक्रियते । तयाच भाष्यम्. “यतु अनुभूतेः स्वरम्प्रकाशत्व- मुक्तम् ; तत् विषयप्रकाशनवेलायां ज्ञातुरात्मनस्तथैत्र; न तु सर्वेषां सर्वदा तथैवेति नियमो ऽस्ति” इति। . धियः स्वयम्प्रकाशत्वे वेद्मीत्याद्युपलम्भनम् । मानमाध्यश्च पङ्गादिरपि मानमितीष्यताम् ॥ यद्वशात् पूर्वोक्तवेगसंपतिः । स्व पत्ताकाल माव्या’ प्तरिति । स्वमत्ताकाले प्रकाशस्य सवमित्यर्थः । यावदपे चतमिति । उक्तलक्षणेषु स्वमत्ताकालभाव्याप्त्यादीनामात्मखरूपभादिषु अतिव्याप्ति संभवे तद्वारणार्थं विशेषणानि देयानीत्यर्थः । ननु वेद्योत्य द्युपलम्भो मानमपत्यक्षरूपो वा, प्र१व्य लिङ्गजन्यानुमितिरूपो वा स्यात् इत्याशङ्कयाह मानसाध्यक्षे ते । मानसाध्यक्षमा हक नह वेद्मीत्य द्युपलम्भनमेव स्वप्रकाशस्त्रे प्रमाणमित्यर्थ । मानपाध्यक्षमङ्गादिस्कारश्वोतर स्पष्टः । शक्तिः । तत्कार्यस्य वेगस्य सर्वोत्कृष्टया साप सर्वोत्कटैवेति लक्षगसङ्गतः । खसचा कालमाव्याप्ति रिति । वसताकाले प्रकाशनियम इत्यर्थः । स्वाघिकरणकालत्वव्यापक प्रकाशकत्वमिति यावत् । प्रकाशो ज्ञानविषयत्वम् । नतु नित्यविभुषु ईश्वरनित्यपरिज्ञाने प्रथनलक्ष गाव्याप्तिः । तेषु हि क्रियैः नेति नतरां वेगप्रसक्तिः । अत एव तृतीयलक्षणमपि न तेषु वर्तते कदाचिदपि तादृशग : प्रसक्तिरहितेषु तच्छक्तेः दुर्वचत्वात् । चतुर्थमपि क्षणमात्मन्यतिव्य सम् मन्यःतश्च बद्धज्ञानेषु । सुषुप्तयादिदशायां प्रकाशविरह दित्यउ माह अलेति । यावदपेक्षित मिति । श्रयं भावः — प्रथ. लक्षण- मत्यन्तवेगवदतिद्रव्यविमानकोपाधिमत्त्वरूपं परिष्कार्यमिति नोखा पतिः । एवं तृतीयलक्षगमपि । चतुर्थलक्षणे तु पर क् वे सति नित्यविभूत्यन्यत्वं विशेषणं देयम् । तेनात्मनि नित्यविभूतौ च नाति-याप्तिः । विशेष्ये च किश्चिनिष्ठस्वविषयताधिकरणक’ लत्कयापकत्वमेव प्रकाशे निवेश्ममिति नाव्याप्तिः । सुषुप्तयादिदशायां धर्मभूतज्ञानस्य निर्विषयत्वादिति । यद्यपि सविषयकत्वनिवेशन. त्रेण घटादिवारण भवति, तथापि शक्तावतिव्याप्तिनिया उक्तगुरुमून विशेष्यादरणम् ।

I । ननु ज्ञानय मानसप्रत्यक्षेण ज्ञानालिङ्गकातुमित्या वा वेद्यत्वात् उत्पत्तिक्षणे तम्य ज्ञानविषयत रूप. प्रकाशविरहात बद्धज्ञानेष्वव्याप्तिरित्यत माइ सा चेति । मत्श्चेिदर्थः । विषयप्रकाशवेळा ग मेति । तेन मतेः स्वयंप्रकाशस्त्रे सुषुप्तयादिदशायामपि मानं स्यादिति शङ्काया नवकाशः | स्वाश्रयस्यैवेति । तेन अभ्यं प्रति मानं स्वादिति शङ्कानवकाशः । स्मृत्यनुमानादीति । तेन नातीउज्ञानादिव्यवहाराधनुप- पतिरिति भावः । स्वयम्प्रकाशत्व इति । स्वनिरूपिउविषय इत्यर्थ । भङ्गादिरिति आदिनाज्ञा वालिङ्ग- कानुमितिनिरास हः । मानमिति । मितिप्रयोजक मित्यर्थः । भयं भवः – वेझीःयुपस्म्मेन ज्ञानम्बज्ञान- विषयता सिद्धयतीत्येतदविवादम् । तादृशविषयतानिरूपकं ज्ञानञ्च स्वभिन्नं मानसत्यरूपमिति नै ‘य- काः। वार्थ ज्ञातवालिङ्गानुमितिरूपमिति भाड्डाः स्वात्मकमेवेति प्राभाकराः। तत्र द्यीत्युपलम्भ सिद्धां रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् किश्च - स्वधीविशेषं सर्वज्ञोऽप्यध्यक्षयति वा नवा । आधे सिद्धा स्वतसिद्धिः अन्यत्रार्ववेदिता ॥ १०२ ॥ ; 401 ज्ञानमस्तीति विज्ञानं स्वात्मानं साधयेन वा । पूर्वत्र स्वप्रका प्रत्वं सर्वासिद्धिरतोऽन्यथा । सर्वज्ञाऽपीति । अत्र अपिर्मिनक्रमः । ‘श्रीविशेवमप्यध्यक्षयति वा नवा’ इति विकल्पः । अन्यला सर्ववेदतेति । ननु ख- स्वेतर शेष गोचरज्ञानाभ्यां सार्वज्ञनमीश्वरस्य स्यादिति चेन्न तदृशज्ञानद्वयवान् ईश्वर इत्यत्र प्रमाणाभावात् । न च सर्वज्ञत्वान्यथानुपपत्तिरेव प्रमाणमिति वाच्यम्; स्वरनिर्वाह- कैज्ञनेनैवोपतेः । ननु ईश्वरस्य एकोनसर्वज्ञत्वमस्त्विति चेन्न खज्ञानमजानता सर्वज्ञेन खम सदाधारत्वम्, अन्येषां तदनाधारत्वम्, तद्विषयत्वतदन्यत्वादीनि च खज्ञानघटितानि सर्वाणि दुर्ब्राणि स्युः । ततश्च मन नज्ञानवत्त्वमित्रानन्तः ज्ञानवत्त्वमपि स्यादिति भावः । सर्वासिद्धिरतोऽन्यथेति । ज्ञानमस्तीति विज्ञानस्य स्वात्मविषयकत्वाभावे अनिश्चितसत कस्य तस्य ज्ञानस्यासत्वप्रसङ्गेन तद्विषयस्य सर्वज्ञानास्तित्वम्याप्यसत्त्वेन ज्ञानासत्त्वे विषयासत्त्वप्रसङ्गेन सर्वासप्रसङ्गादिति भावः ॥ i ज्ञाननिष्ठविषयतां पक्षी कृत्य स्वेत ॥ निरू’ पत वेन हेतुना खनिरूपितत्वं साघनोयम् । तत्र च मानस, ध्यक्ष- मङ्गादिना स्वेनरानिरूपवत्वस्य, झी युपलम्भेन पक्षस्य किञ्चिन्निरूपितत्वस्य च सिद्धिरिति । मन यदितरानिरू पेजवे सति किञ्चिन्निरूपित्वं यत्र तत्र तन्निरूपितवमिति सामान्यमुखध्याप्तौ घटादिनिरूपिताधिकरणत्वादिकं दृष्टान्तः । अथवा तज्ज्ञाननिष्ठायामुक्तविषयतायां तज्ज्ञाने निरूपित्वे सति किश्चिन्निरूपितत्वेन हेतुना तज्ज्ञाननिरूपितत्वे साध्ये घटादिनिष्ठ तज्ज्ञ ननिरूपितविषयता दृष्टान्तः । सर्वज्ञोऽपी ते अपिर्मिनक्रमः । स्वधीविशेषमपीति योज्यम् । स्वतः सिद्धि: स्वनिरूपित- विषयता । साधयेत् विषयीकुर्यात् । सर्वासिद्धिरतोऽन्यथेतिः ज्ञानमस्तीति विज्ञानस्य खात्मविषयकरः .. । भावे निश्चितसत्ताकस्य तस्य ज्ञानस्य सत्त्वप्रसङ्गेन तद्विषयस्य सर्वज्ञानास्तित्वस्याप्यसत्त्वेन ज्ञानासत्वे विषयासत्त्वप्रसङ्गेन सर्वासत्त्वप्रसङ्गादिति भावः 1 यद्वा अन्यधा = ज्ञानमस्तीति स्वात्मविषयकत्वाभावे, अतः ज्ञानमस्तीति ज्ञानात् । सर्वासिद्धिरिति । सर्वेषां ज्ञानानां सिद्धिरिति न स्यादित्यर्थः । ज्ञान स्तीति ज्ञानस्य सर्वज्ञानसाधकत्वं सर्वज्ञानविषयकत्वरूपं न स्यादिति यावत् । न चेष्टा’त ; ज्ञ नंदेश्यका स्तित्व विधेयकतादृशज्ञानस्योद्देश्यतावच्छेदकाकान्ते सर्वत्र विधेयावगाहित्वावश्यम्भावादिति भावः । एतेन ज्ञानविषयक ज्ञानाभावेऽपि ज्ञान कार्यव्यवह रा- देरुपपत्त्या ज्ञनानेऽपि विषयसत्वोपपत्त्या च उक्तरीत्या सर्वासद्वयसंम्वेऽप न क्षतिः । ज्ञानज्य 1 तज्ज्ञ ननिरूपितत्वे इति । अन सर्वार्थसिद्धौ (४-१), “यत्तु कैश्चिदुक्तम्, ‘सर्वश- बुद्धयादीनां स्वसंवेद्यत्वमस्ति न तु स्वरम्प्रकाशत्वम्’ इति तत् तेभ्य एव रोचेन । न ह्यन स्वात्मानं प्रति कर्मक रकत्वं स्वयं त्वं वा विधतुं युक्तम् । न च स्वगोचरधीनिरपेक्षव्यवहारानुगुण्यं निषेद्धुं शक्य” इत्युक्तम् । तदविरोधश्चिन्त्यः । व्यवहारविषयत्वेऽपि स्वस्य स्त्रविषयत्वं नास्तीति । स्वत, सिद्धिः - ह. विषयक ज्ञानमन्उरा व्यहार योग्यत्वं व्यवहारविषयत्वप्राक् क्षणसंबन्धः BU-51 462 6. बुद्धिपरिच्छेदः (ज्ञाततानिरासः) प्राकट्यानुमेयत्वादिनं प्रत्युच्यते- कल्प्यैव धीथेत् करुप्येत तत्सामग्रयेव लाघवात् । प्रत्यक्षायास्ततोऽन्यत्वक्लप्तो नैवं प्रसज्यते ॥ ज्ञानयोगः प्रकाशोऽल तदमिद्धौ न सिध्यति । कर्मकर्तृक्रियातन्त्रं ज्ञानं प्रत्ययमेदतः ॥ 1 कल्प्येव वीवेदिति । प्राकट्य कार्यः लङ्गेन तद्धेतुमुना धीः कल्प्या चेत्, “तद्धेतोरेव " इत्यादिन्यायेन प्राकट्या ख्यकार्यहेतुतया ज्ञानसामग्रचेत्र कल्प्यताम्, किमन्तर्गडुना घिया ? उक्तश्च तच्चमुक्ताकलापे ( ) “… बुद्धिर्यत उदयति ते स्वात् ततोऽर्थ प्रकाशो मध्ये बुद्धिः किमर्था” इति । ननु स्वत्पक्षेऽपि ज्ञानकार्यस्य सर्वमपि ज्ञानहेतुनैव उप तौ किं तज्जन्येन ज्ञ नेनेत्यादिशङ्कायामाह - प्रत्यक्षाया इति । प्रत्यक्ष सिद्धाया चपल पानर्हस्वादिति भावः । ज्ञानयोग इति । ज्ञानयोग व्यतिरेकेण अर्थगतस्य प्राकट्याख्यस्य प्रकाशस्याभावात् ज्ञानासिद्धौ च ज्ञानविषयत्वस्य ज्ञातुमशक्य स्वात् तस्य न तल्लिङ्गत्वमुपपद्यत इति भावः । ननु सकर्मक कर्तृकावमा लक्षण ज्ञानस्यैव प्रकाश- शब्दार्थत्वे देवदत्तो घटं जानातीतिवत् देवदतो घटं प्रकाशते इत्यपि व्यवहारः स्यात् देवदत्तेन घटो ज्ञायते इतिवत् देवदत्तेन घटः प्रकाश्यते इत्यपि प्रयोगः स्यात् इत्याशङ्कय कर्मकर्तृ क्रियातन्त्रे प्रकाशशब्दार्थे ज्ञाने कर्तृकर्मप्रत्यय भे इनिबन्धनव्यवहारो धातुभेद निबन्धन इत्याह कर्मकर्तृ क्रियेति । कल्प्यैवेति । एवकारेण प्रत्यक्षविषयत्वव्युदासः । लाघवादिति । ज्ञान कार्यतयामि तपाटयस्य ज्ञानसामग्रयैवोत्पत्तिमभवात् मध्ये ज्ञानाकरूपनेन लाघवादित्यर्थः । " तद्धेतोरेव त्वं मध्ये कि तेन” इति न्यायादिति भावः । प्रत्यक्षाया इति । मनेन लाघत्रमात्रेण ज्ञान पलायो न संभवति प्रत्यक्ष- विशेषादित्युकं भवति । ततोऽन्यत्वक्लप्ताविति । सामग्रधन्यत्वकल्पन इत्यर्थः । प्रत्यक्षत्वेनैव हेतुनेति भादिः । सामग्रया अदृष्टादिघ टेवायाः प्रत्यक्षत्वासंभवादिति भावः । नैवं प्रसज्यत इति । लाघवमवलग्व्य प्रत्यक्षविषयापलापे सपलापप्रसङ्गादिति भावः । ननु प्र. कट्यारूपस्य कस्यचित् ज्ञानजन्यस्यानुपगमेऽपि प्रकाशापरपर्यायविषयताया घटादिषु भवद्भिरम्यभ्युभगत्वेन तम्बाश्व ज्ञाना धीनतया तथैव ज्ञानानुमानं संमवतीत्याशङ्कयाह ज्ञानयोग इति । ज्ञान नेत्रन्ध इत्यर्थ । तदसिद्धाविति । ज्ञानविषयक ज्ञानाभावे इत्यर्थः । न सिद्धयति । न ज्ञायत इत्यर्थः । संवन्धज्ञःने संबन्धिद्वय ज्ञानस्य हेतुत्वादिति भावः । तथाच ज्ञानावगममरे तत्संबन्धरूपप्रकाशस्य ज्ञतुमशक्पतया न तेन ज्ञानानुमानसंभव इत्युक्तं भवति । ननु ज्ञानविषयतायाः प्रकाशरूपत्वे प्रकाशते ज्ञायत इत्यन योरुपयोरपि धात्वोर्यथाकथञ्चित् ज्ञानबोधकत्वसत्वात् कर्तृक्रया-कर्मक्रिया मेदो नोप- द्येतेत्याशङ्कय वातु भेदनिबन्धनप्रत्ययात् तदुपपतिरित्याह कर्मकर्तृ क्रियातन्त्रमिति । कर्मप्रत्ययान्तधातु पतिपाद्य कर्तृप न्ययान्वधातुप्रतिपाद्यञ्चेत्यर्थः । भयं भावः - प्रकाशन इत्यादी घातोर्ज्ञानविषयत्वमेवार्थः ; न तु केवलं ज्ञानम् । ततश्च घटादौ तदाश्रयत्वबोधनाय कर्तृ त्यय एव । भाश्र रत्वस्य कर्तृवरूपनाया जानाती 1 सकर्तृकसकर्मक क्रियासामान्यान्तर्गत ज्ञानम्, घटमहंजानामीति विभक्ति मेदादित्यर्थः । 2 व्यायकुसुमाञ्जलावप्युक्तम (४) “हान नेत्र तदुपतेः” इति ‘इानमेवापरोक्षमिष्यते” इति च रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 403 प्रकाशते ज्ञायत इत्येतत् धातुविभेदतः । भिनत्तिपातयत्यादौ यथा करणकर्मणोः ॥ १०६ ॥ व्यवहारार्थनियतिप्रकाश्यत्वानि बुद्धितः । ज्ञानमित्यनन्तरं प्रकाश ’ इति शेषः । यथा करणकमणोरिति । यथा परशुना वृक्ष भिनत्ति, परशु वृक्षे पातयति इत्यन्न एकस्मिन्नेव परशौ करणवाचि - कर्म वा चिप्रत्यय मेरो धातुभेदनिबन्धनः, तद्वदित्यर्थः । ननु घटज्ञ नेन घटे प्राकट्यजननानभ्युपगमे घट इति व्यवहारः कथं स्यात् ? तथा घटज्ञानस्य घट एवं विषय इति अर्थनियतिशब्दितविषयनियमो वा कथं स्यात् : न च येन ज्ञ नेन यत् प्रकाश्यते स एव तस्य विषय इति वाच्यम्; प्रकाश्यत्वव्यवस्थाया अपि ज्ञातताधीनत्वादित्या- शङ्कयाह व्यवहारार्थनियतीति । ननु बुद्धितो व्यवहारार्थनियतिप्रकाश्यत्वानामुपपतौ जयं घट इति ज्ञानं पटे किमिति व्यवइरादिकं नोत्पादयेदित्याशङ्कय प्राकट्याश्रयनियमेऽपि त्यादौ दर्शनात् । ज्ञाघातोस्तु ज्ञानमानमेवार्थ:, न तु ज्ञानविषयत्वम् । ततश्च विषयत्वप्रत्यायनाय कर्मप्रत्ययो भवति । सविषयक. थंकवातु समभिव्याहारे विषयत्वस्य कर्मत्वरूपत्वात् घटं जानातीत्यादौ तथैव दर्शनात् । प्रकाशत इत्यादौ धातुना ज्ञानवोधनेऽपि विषयत्वरूप कर्मत्वस्यापि घातुनैव बोधनेन तत्र कर्माकाङ्क्ष विरहात् मकर्मकत्वमिति । मत्यन्वार्थभेदविरहेऽपि प्रत्ययमे दे दृष्टान्तमाह मिनतीति । परशुना वृक्षं भिनति, परशुं वृक्षे पातयतीत्यनयोर्वाक् ग्योरत्यन्तार्थ मेद विरहेऽपि घ तुभेदनिबन्धनः परशौ यथा करणत्व कर्मत्ववाचिनत्ययभेदः तथेहापि धातुभेदनिवन्धनः प्रत्ययभेद उपपन्नइत्यर्थः । तथाच भिनत्तिपातयत्यादौ करणकर्मणोरिव धातुमेव निबन्धनप्रत्यय भेदात् ज्ञ नं 1 कर्मकर्तृकिया तन्त्रमित्यन्वयः । ननु ज्ञानेन घटादौ प्राकट्यजननानुपगमे घटः विहारानुपपतिः व्यवहर्तव्यतः संबन्धेन व्यवहारं प्रति माश्रयतासंबन्धेन प्राकट्यस्य हेतुत्वात्, दर्शितकार्य कारणभावानुपगमे व्यवहारस्याss- कस्मिकत्वापत्तेः । एवं घटज्ञानस्य घट एव विषय इति विषयनियमोऽपि भवन्मते न संभवति ज्ञ. नेन घटे प्राकटयाजनने घटस्य तदन्येषाश्चाविशेषात् । तथा घटं जानातीत्यादौ घटस्य कर्मत्वानुपपत्ति: ; क्रियाजन्यफलशालित्वस्यैव कर्मस्वरूपत्वात् ज्ञानेन घटादौ प्राकटयाजनने तदसंभवादित्यन बाह व्यवहारेति । अर्थनियतिः = विषयनियतिः । प्रकाश्यत्वं प्रकाशयतिकर्मत्वम्; ज्ञानकर्मत्वमिति यावत । बुद्धित इति । बुद्धचैवोपपद्यन्त इत्यर्थः । जयं भावः – व्यवहर्तव्यता संबन्धेन व्यवहारं प्रतिविषयता- संबन्धेन बुद्धेरेव हेतुत्वसंभवान्न प्राकटयापेक्षा । एवं यत्संबन्धिनी बुद्धिः स एव विषय इति न विषय- नियमेऽपि प्राकट्यापेक्षा । एवं क्रियाजन्यफलशालित्वमेव सर्वज्ञ कर्मत्वमिति न नियमः । घटमिच्छति, देवदत्तं द्वेष्टीत्यादौ विषयताया एव कर्मत्वरूपत्वात् । अन्यथा तत्र कर्मत्वोपपत्तये इष्टत्व-द्विष्टत्वयोरप्यति- रिक्कयो ‘रच्छाद्वेषजन्यतया स्वीकारापतेः । मत ईदृशस्थले विषयत्वमेव कर्मत्वमिति बुद्धिविषयत्वस्यैव बुद्धिकत्वरूपप्रकाश्यश्वात्मकतया न तदुपपत्त्यर्थमपि प्राकटयमभ्युपगन्तव्यमिति । ननु प्राकाट्यम बुद्धिविषयत्वरूपत्वे, घटज्ञाने घटम्यैव विषयत्वमिति नियमो न स्यात्, नियामकाभावात् । बुद्धिजन्य 1 द्वितीयव्याख्याने अध्याहारो न कृतः । * अर्थैक्येऽपि प्रयोग मेदे कारणमाह मूले प्रकारात हात । } ;404 5. बुद्धिपरिच्छेदः (आत्मसिद्धिग्रन्थः) स्वभावनियमो त्र प्राकट्येऽपि न लङ्घयते ॥ तत्रैवैतत्करणवत् तस्यैवास्तु प्रकाशकम् । प्राकटयजन्म भूतै यदभावज्ञाता कि ॥ १०८ ॥ я आत्मसिद्धी प्रकाश पदार्थनिर्णयार्थे, “कस्तर्हि प्रकाशते पदार्थ : ?" इति प्रश्न, " अनुभवादूरत्वं “मृतिनिमित्तम्” इति न्यायतत्त्रग्रन्थस्मारणपूर्वकम, ‘संविदूरत्वं प्रकाशः’ इत्यभिधाय, अदूरविकल्पं पति चाभिहितम, “भवत्वनुभवादूरं दूरादन्यत् विरोधि वा । नद्भावश्च प्रकाशत्वं ( शोsa ? ) किमन स्वभावविशेष एव शरणमित्याह स्वभावनियमो ह्येष इति । तदेवोपपादयति तत्रैवेति । एतत्करणवदिति । एतदुत्पादन्वदित्यर्थः । घटज्ञानस्य घटीयनानियामकविशेषवत्त्वात् घट एव व्यवहारादिकमुत्पादयति, नेतरत्र । इतरथा घटज्ञानं पटे प्राकट्यं कुतो न जनयेदित्यादिव्यवस्थायाः प्राकटयाभ्युपगमेऽपि साम्यादिति भावः । प्राकट्यजन्मेति । भूते, भविष्यति, अभावे, ज्ञाततायाश्च प्राकटयजन्मास्ति किमित्यर्थः । भूतमविष्यतोरसत्त्वेन प्राकट्यजन्मासम्भवः ; अभावस्य भावघना- श्रयश्वात् न प्राकट्य जन्म मम्भवः ज्ञाततायां ज्ञतताभ्युपगमेऽनवस्थाप्रसङ्ग त् । ततश्च तत्र ज्ञाना नुवानासम्भवात् तदृशस्थळे संवेझोत्यादि यत्रहारो न स्यादिति भावः । प्रकाशपदार्थनिर्णयार्थे इति । एतत् प्रश्न विशेषणम् । अनुभवादूरत्वं स्मृतिनिमित्तमिति । पथि गच्छनः काष्ठलेोष्टादिज्ञ नो- स्पच्या काष्ठलेोष्टादिषु सोऽपि अनुभवादुस्वस्य प्रकाशपदार्थत्वाभावात् स्मृतिनिमित्तमित्युक्तम् । अदुर विकल्पं प्रतीत । अदुरमित्यत्र नञस्तदन्य-वद्विरोध- उदभावास्त्रयोऽप्यर्थाः सम्भवन्ति । तस्मादिह कोऽर्थो विवक्षित इति विकन्यादिनं प्रतीत्यर्थः । दूरादन्यद्विशे ष वेति । अनुभवसन्निक्कष्टत्वं प्राकट्याश्रयत्वरूपत्वे तु नायं दोषः ; घटज्ञ नेन घट एव प्राकट्य जननादित्यत आह स्वभावनियम इति । घटचक्षुस्सयोगादिघटितज्ञानसामग्रयाः घटविषयताप्रयोजत्वमेव खभावः ; न तु प्टविषयता- प्रयोजकत्वमिति नियम इत्यर्थः । प्राकटयेऽपि न लभ्यत इति । घटचक्षु संयोगादिजन्यज्ञ नेन घट एव प्राकट्य जन्यते ; न तु पट इत्यभ्युपगमादिति भावः । फलिनमाह तत्रैवैतत्करणवदिति । घटचक्षु. संयोगादिजन्यज्ञानेन घट एव प्राकट्योत्पादनवदित्यर्थः । तस्यैवास्तु प्रकाशक मति । तन्मान- निष्ठ वत्रयतानिरूपक्रमस्त्वित्यर्थः । तथाचोकरीत्या सर्वनिर्वाहे अतिरिक्तप्राकट्याभ्युपगमो निरर्थक इति भावः । ज्ञानजन्यप्राकट्यवत्त्वमेव ज्ञानविषयत्वमित्यभ्युपगमे बाधकमाह प्राकट्यजन्मे ‘ति भूते, भविष्यति, अभावे, ज्ञानतायाश्च प्राकट्यजन्म किमस्ति ? नास्त्येव हीत्यर्थः । भूतभविष्यतोज्ञनिकाले भावान्न तत्र ज्ञानेन प्राकट्योत्पादनसंभवः । प्राश्टयं प्रति नाश्रयस्य समवायिकारणताया एव भवद्भिरभ्युपगमादभावे न तदुत्पादनसंभवः । ज्ञातायां ज्ञाततान्तराभ्युपगमेऽनवस्थाप्रसङ्गः । अन एयर्थेषु भवन्मते ज्ञान- विषयत्वानुपपत्तिः । अनन्मते तु वक्ष्यमाणरीत्या ज्ञानसंबन्धसंभवात् नानुपपतिरिति भावः । प्रकाशपदार्थनिर्णयार्थ इति । इदच प्रश्नविशेणम् । अनुभवादूरत्वं स्मृतिनिमित्तमिति । स्मृतिप्रयोजकोऽनुभव संबन्ध इत्यर्थः । वक्ष्यमाणायोग्य संबन्धवारणाय स्मृतिप्रयोजक इति । अदूरविकल्पं प्रतीति। अदूरमित्यत्र नञस्तदन्य. तद्विरोधितदभावास्त्रयोऽप्यर्थाः संभवन्ति । तत्र कोऽथों विवक्षित इति विकल्प्येत्यर्थः । सद्विषय इति यावत् । दूरादन्यदित्यादि । दूरत्वं संबन्ध.म.वः रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 405 बहु जल्प्यते ॥” इति । भाष्यञ्च, “प्रकाशश्च चिंदचिदशेषपदार्थ साधारणं व्यवहारानुगुण्यम्” इति । तदेवं न बुद्धिः प्रकाशानुमेया; किं तु स्वनः सिद्धैव ॥ प्रपञ्चितचैतत् सर्वे तवरत्नाकरे भट्टाराशरपादैः । यथा, “धियः प्रत्यक्षभावत्वात् परतस्तद्- सम्भवात् । पारिशेष्यात स्वतोभानं प्रमाणाश्च ततस्तनः ॥ प्रतीतेव्यहिरणतः सन्देह परिवर्जनात् । प्रकाशतेरर्थः । सिद्धान्त प्रत्यक्षस्थले इन्द्रियद्वारा ज्ञानम्य निगमादनुभवसन्निकृष्ट व वस्तुन उपपद्यते इत्यर्थः । प्रकाशत्वम् = प्रकाशमानत्वमित्यर्थः । प्रकाशोऽत्र इति पाठ: समीचीनः । प्रत्यक्षविष- यार्थंगतप्रकाशस्य इदं लक्षणम् । न तु अनुमेय पदार्थस वित्साधारणम् । केचित्तु अनुभवा दूरत्वं नाम व्यवहारानुगुण्यमेव; “प्रकाशश्च चिदचिदशेषपदार्थ साधारणं व्यवहारानुगुण्यम्” इत्युदाहरिष्य- माणभाष्यग्रन्थानुसारादिति वदन्ति ॥ । धियः प्रत्यक्षभावत्वादिति । प्राकट्यानुमेयर भङ्गेन प्रत्यक्षत्वस्यैव वक्तव्यत्वादित्यर्थः । भाव शब्दो वस्तुपरः । प्रत्यक्ष वस्तुस्वादित्यर्थः । अनेन प्राकट्या : मेयत्वाभावादिति पर्यवसितेऽर्थः । परतस्तदसम्भवादिति । मानसाध्यक्षेण विषयीकरणामम्भवादित्यर्थ । प्रमाणाचे ते | अनुभूतिः स्वयम्प्रकाश अनुभूतित्वाद्दीश्वरज्ञानवदित्य् अनुमानादित्यर्थः । प्रतीतेर्व्याहरणत इति । प्रतीयुत्पत्ति- समनन्तरक्षण एवं संवेझीति व्यवहारदर्शनात् मध्ये ज्ञानान्तर विलम्बादर्शनादित्यर्थ । सन्देहपरि वर्जनादिति । ज्ञानोत्पत्त्यनन्तरम् अहं वेद्मि न वा इति सन्देहादर्शनादित्यर्थः । इदसुपलक्षणम् ; तद्वदन्यत्वमदूत्यम्; संबन्ध इति यावत् । दुरविरोधस्वमप्येतदेव । तथ च ज्ञानसंबन्ध: प्रकाश इत्युक्तं भवति । स च द्रयेषु संयोगः ; द्रव्याश्रितेषु संयुक्ताश्रयणमित्यादि वक्ष्यमाणरीत्या बोद्धयम् । प्रकाशत्वम्=प्रकाशमानत्वम् । प्रकाशोऽत्रेति पाठः समीचीनः । व्यवहारानुगुण्यमिति । व्यवहार- प्रयोजकज्ञानसंबन्ध इत्यर्थः । स च चिच्छन्दि- ज्ञाने तादात्म्यादिरूप:; अन्यत्र तु संयोगादिरूपः । " प्रत्यक्ष भावत्वादिति । प्रत्यक्षविषयवस्तुत्वादित्यर्थः । प्रत्यक्षवरोध निरस्त इत्युक्तं भवति । परतस्तद संभवादिति । मनः प्रभृतिकरणजन्यप्रत्यक्षविषयत्वासंभव दित्यर्थः । पारिशेष्यादिति । घटमहं- जानामीति प्रत्यक्षनिरूपिता ज्ञाननिष्ठ विषयता स्वनिरूपिता स्वेन निरूपितत्वे सति किञ्चिनरूपितत्वात्, घटादिनिष्ठ तद्विषयतावदित्यनुमानेनेत्यर्थ । अत्र घटादिनिष्ठज्ञानविषयतायां व्यभिचारवारणाय सत्यन्तम् । घटे तद्वारणाय विशेष्यम् । प्रमाणाच्चेति । धीः खयंनकाशा धीत्वात् ईश्वरवीवदित्यनुमानादित्यर्थः । प्रतीयहरणत इति । घटादिज्ञानोत्पत्तिमात्रेग ज्ञानविषयक ज्ञानान्तरमन्तरेणैव ज्ञानव्यवहार- दर्शनादित्यर्थः । ज्ञानस्यास्वयंप्रकाशत्वे कदाचित् ज्ञाने सत्यपि तद्विषयकज्ञानविम्बात् तद्वयवहार- विलम्बः स्यादिति भावः । सन्देह परिवर्जनादिति । ज्ञानोत्पत्त्यनन्तरं जानामि न वेति संशयस्य कदाप्य- दर्शनादित्यर्थः । ज्ञानस्य स्वयंप्रकाशत्वाभावे कदाचित् ज्ञाने सत्यपि तत्पकाशविरहदशायां तत्संशयः स्वादिति भावः । सत्तायां सिद्धवत्कारादिति । धारावाहिकज्ञानानन्तरम् एताकतं कालमिदमहं पश्यन्नेव स्मीति धारावाहिकज्ञान परामर्शः शनः दित्यर्थः । ज्ञनत्य खप्रकाशत्वाभावे धारावाहिक- 1 406 5. बुद्धिपरिच्छेदः (भट्टपाद सूक्ति::) सत्तायां सिद्धवत्कारात् ज्ञानं भातीति भावितम् ॥ परस्यादर्शनात् व्याप्तादन्वयिव्यतिरेकितः । अर्थापत्तेश्च युक्तेश्च वचनाच्च स्वयतिः ॥” इति संग्रहः । “व्याप्तादन्वयिव्यतिरेकिनः” इत्यस्य विवरणदशायाश्चैत्रमुक्तम्, “विप्रतिपन्ना संवित् स्वगत- व्यवहारं प्रति स्वाधीन किञ्चित्कारे सजातीय सम्बन्धानपेक्षा व्यवहारहेतुत्वात् अर्थेन्द्रियदीपादिवत् । विपर्ययादेरदर्शनादित्यपि द्रष्टव्यम् । सत्तायां सिद्धवत्कारादिति । धारावाहिकज्ञानानन्तरं एतावन्तं कालमिदमहं पश्यन्ने वास्मीति धारापरामर्शदर्शनादित्यर्थः । ततश्च ज्ञानस्य मखनकाशत्वे धारावाहिक - ज्ञानानामननुभूतानामेव नष्टतया तदनुसन्धानानुपपतेरिति भावः । ननु मध्ये तत्तज्ज्ञानानुव्यवसायो त्पत्तिवशेन वारानुसन्धानं स्यादिति शङ्कां पराचष्टे - परस्यादर्शनादिति । धाराविच्छेदप्रसङ्गेन मध्ये मनुष्यवसायस्याभ्युग्गमानर्हत्वादिति भावः । व्याप्तादन्वयिष्यतिरेकित इति । अन्वयीनि व्यतिरेकीणि अर्थापतियुक्तयश्चोतरत्न स्पष्टीभविष्यन्ति । अन्वय्यनुमानानि दर्शयति- विप्रतिपने- त्यादिना | स्वगतव्यवहारं प्रतीति । स्वोत्पाद्यव्यवहारं प्रतीत्यर्थः । घटादिव्यवहार हेतोश्चक्षुषस्तद्वय- वहारे भालो कादिसजातीय पेस्वाद्वयभिचार इत्यतः साध्ये विशेषणमुक्तम् - स्वाधीनकिश्वरकार इति । ततश्च स्वाधीनकिञ्चित्कारो विषयेन्द्रियसंयोगलक्षण:; तत्र न सजाती वालोकाद्यपेक्षेति भावः । नन्वेवम्, “न च चक्षुषः सजातीयतेजोपेक्षया अनैकान्त्यम्” इत्युतरमन्यविरोध, तत्र हि ज्ञानानामननुभूतानामेव नष्टतया तद्नुसन्धानं न स्यादिति भावः । ज्ञानं मातीति भावितमिति । ज्ञानं स्वत एव भातीति निश्चितमित्यर्थः । ननु मधे मद्ध्ये ततज्ज्ञान नुव्यवसायाभ्युपगमात्न धारा- विषयक परामर्शानुपपत्तिरित्यत नाह परस्यादर्शनादिति । अनुभवविरोधेन मयेऽनुव्यवसायाभ्युपगमा- संभवादिति भावः । व्याप्तादिति । निश्चितव्याप्तिकादित्यर्थः । अन्वयिष्यतिरेकित इति । अन्वयि लिङ्गात् व्यतिरेकिलिङ्ग, चेत्यर्थः । अर्थापत्तेरित्यादि । इदमये स्पष्टीभविष्यति । युक्तेरिति । तर्कादित्यर्थः । इदच न्यायपरिशुद्धिप्रदर्शित वर्कस्यानुमानविशेषवपक्षमभिप्रेत्य स्वदृगिति । स्वयंप्रकाशेत्यर्थः । विप्रतिपन्नेति । स्वयंप्रकाशत्वतदभावको टिकसंशयविषयीभूतेत्यर्थः । उक्त प्राध्यतदभावकोटिक- संशयविषयीभूतेति वा । इदश्चेश्वरज्ञाने सिद्धसाधनवारणाय । स्वगतव्यवहारं प्रतीति । स्वप्रयोज्य व्यवहारं प्रतीत्यर्थः । स्वाधीन किञ्चित्कार इति । वाव्यवहितजन्यव्यापार इत्यर्थः । सजातीय- संबन्धानपेक्षेति । तथाच स्वसजातीयसंबन्धाधीन व्यवहारंप्रयोजकव्यापारहेतुत्वं साध्यमिति फलितम् । व्यवहारप्रयोजकव्यापारो व्यवजिहीर्षारूपः । तत्र व्यवहर्तव्यस्यापि ज्ञानविषयतया व्यवजिहीर्षायाम्, तद्वारा व्यवहारे च हेतुत्वमभिप्रेतम् । अत एव घटादिरूपार्थस्य दृष्टान्ततयोपादानमुपपद्यते । ततश्व ज्ञानव्यवहारहेतुभूनां व्यवजिहीर्षां प्रति ज्ञानान्तरविषयतामन्तरेणैव ज्ञानस्य हेतुत्वसिद्धौ, व्यवहर्तव्य- ज्ञानस्य व्यवजिहीर्षां प्रति हेतुत्वस्य सर्वसंप्रतिपन्नतया ज्ञानस्य स्वविषयकत्वमन्तरा व्यवहर्त यज्ञानासंपत्या ज्ञानस्य स्वविषयकत्वरूपं स्वयंप्रकाशत्वं सिद्ध्यतीति ध्येयम् । भन्न च व्यवहारे खसजातीयसंबन्धानवीन स्वस्थ निवेशे ज्ञानद्वारा व्यवहारहेतौ चक्षुरादीन्द्रिये स्वतजातीयवागिन्द्रयसापेक्षतया व्यभिचारः 1 रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम्

407 न च चक्षुषः सजातीयतेजोपेक्षया अनैकान्त्यम्; तस्येन्द्रियत्वेन, आहङ्कारिकत्वेन वा, आलोका- द्विन्नजातीयत्वात् । अन्यश्च - ज्ञानसंस्कारः स्वैकार्थ समवायिज्ञानानुभवानपेक्षः संस्कारत्वात् अन्य संस्कारवत्, विषयसंस्कारो ज्ञानसंस्कारेण सहोत्पद्यते विषयसंस्कारत्वात् इदमहं जानामीति स्वाधीन किञ्चित्कारे मालोका पेक्षामभ्युपेत्य सजातीयत्वाभावेन परिहारदर्शनादिति चेत् — सत्यम् । तथापि परिहारः संभवतीत्यभिप्रेत्य तथोक्त्युपतेः । ज्ञानसंस्कार इति । ज्ञानस्मृतिजनकसंस्कार इत्यर्थः । स्वैकार्थसमवायीति । स्वगनाधिकरणेत्यर्थः । ज्ञानानुभवेति । ज्ञानकर्मक नुभवेत्यर्थः । इश्च ईश्वगनुभव सापेक्ष नया बाकव्यावृत्यर्थमिति द्रष्टव्यम् । अन्यसंस्कारवदिति । घट दिस्मृति- हेतु भू-घट संस्कारस्य खसपानाधिकरणघट कर्म का नुभवमापेक्ष वेऽपि ज्ञानकर्म कानुभव निरपेक्षः वादिति भवः । सहोत्पद्यते इति । ततश्च विषयानुभव एव ज्ञनानुभव इति पर्यवस्यतीति भावः । स्यादिति व्यवहारप्रयोजकव्यापारे तन्निवेशः । तथाच चक्षुराद्यव्यवहितव्यापारे ज्ञाने वागि न्द्रयनिरपेक्षतया न व्यभिचारः । चक्षुष नसत्याभिमानेन नैयायिकः शङ्कते न चेति । तेजोपेक्षयेति । चक्षुष- ज्ञाने भालोकस्य कारणत्वादिति भावः । इन्द्रियाणां भूनाप्यायितत्वेऽपि न भौतिकत्वम् ; माहक रि- कत्वादित्यभिप्रायेण समाघते तस्येति । भिन्नजातीयत्वादिति । ज्ञानत्वे न्द्रयत्व पृथिवीत्वाद्यन्यतमवत्त्वेन साजात्यं विवक्षितमिति भावः । ज्ञानसंस्कार इति । ज्ञानविषयक संस्कार इत्यर्थं । स्वैकार्थसमवायि ज्ञानानुभवानपेक्ष इति । खसमानाधिकरण ज्ञानकर्मानुभवाजन्य इत्यर्थः । ज्ञानकर्मकत्वञ्च स्वभिन्नत्व- स्वविषयकत्वो नयसंबन्धेन ज्ञानविशिष्टत्वम् । घटादिविष कि संस्कारस्य घट धनुभवजन्यत्वेऽपि ज्ञानानु- भवाजन्यत्वात् दृष्टान्ते साध्यसत्त्वोपपत्तिः । ज्ञानसंस्कारे उक्तसाध्यसिद्धौ तादृशसंस्कारे विषयभू ज्ञान जन्यताया एवावश्यकतया तद्विषयक संस्कारस्य तद्विषयकानुभवजन्यत्वनियमबलात् ज्ञानस्य स्वविषय- कत्वमन्तरा ज्ञानसंस्कारस्य तज्जन्यत्वासं नवात् ज्ञानस्य स्वविषयकत्वरूप स्वयंप्रकाशत्वसिद्धिः । भवेश्वरानु भवमादाय बाधवारणाय स्वसमानाधिकरणेति । विषयसंस्कार इति । घटादिविषयक संस्कार इत्यर्थः । ज्ञानसंस्कारेण सहोलद्यत इति । घटज्ञानविषयक संस्कारोत्पतिक्षणोत्पत्तिक इत्यर्थः । विषयसंस्कार- त्वादिति । घटादिविषयक संस्क रत्वादित्यर्थः । इदमित्यादि । घटमहं जानामीत ज्ञानस्य घटादिविषयक- संस्कारवदित्यर्थः । उक्तानुपानेन घटादिसंस्कारत्वरूप नावच्छेदकावच्छेदेनोकसाध्य.सिद्धौ घटाद्यनु भवस्यैत्र ज्ञानानुमत्ररूपत्वं सिद्धयति । अन्यथोक्तसाध्या निर्भहादित्यभिमतसिद्धिः । मनावच्छेदका- वच्छेदेनेव साद्ध्यसिद्धेरुद्देश्यतया पक्षतावच्छेदकस्य दृष्टान्तसाधारण्येऽपि न सिद्धनाधनम् । उक्तदृष्टान्तातिरिक्तघटा ‘दिसंस्कारत्वं वा पक्षन वच्छेदकम् । उक्तानुगने सोपाधिकत्वं शङ्कते 1 यद्येवं स्वविषयकत्वमेव स्वरम्प्रकाशत्वं सिद्धान्तीएम् तर्हि प्रकाश पदार्थ शोधनप्रयासः, व्यवहारानुगुणमिति शिरोवेष्टनञ्च व्यर्थ स्यात् । अतः सिद्धान्ते स्वत्य स्वकर्मकत्व स्वीकारात् स्वविषयकत्व स्वीकार एर। अत एव ह्यत्रैत्र व्याख्याने ज्ञानस्य तादात्म्येन करणत्वमुक्तं प्राक् । अन्यथा स्वविषयकत्वेनैव स्वस्य कारणत्वकथनसंभवादनुगत एव कार्यकरणभावः स्यात् । 408 ’ 5. बुद्धिपरिच्छेदः (भट्टपाद सूक्ति:) “, ज्ञानप्रभवसंस्कारवत् । न च उभयविषयज्ञानपूर्वकत्वं प्रयोजकम्; ज्ञानपूर्वत्वेन व्याप्तिसिद्धेर्व्यर्थ- विशेषणतत्” इत्यस्यानन्तरम्, “पुतश्च” इत्युक्त्वा, “संविदनन्याधीन स्वधर्मव्यवहारा” इत्यादि- भाष्योपात्तमेवानुनानमुक्तम् । अत्र प्रयोगनिष्कर्षः स्वयमेव भाव्यः । “व्यतिरेकि चास्ति लिङ्गम्” इत्यभिधायाजडत्वज्ञानादीनि प्रयुज्य समर्थितानि । प्रत्यक्षत्वानुपपत्तिः, व्यवहारविशेषकरत्वानु- पपत्तिश्चार्थापत्ती समर्थिते। ज्ञानं न परप्रकश्यम्, घटादिवदर्थप्रकाशकत्वलङ्गादित्यादितर्काच प्रतिपादिताः । " वचनानि च" इत्युक्वा, “अन्नायं पुरुषः स्वयंज्योनिर्भवति”, “आत्मैवास्य ज्योतिः”, “स्वेन ज्योतिषःssस्ने”, “आत संवेद्यं तज्ज्ञ नं ब्रह्मसंज्ञाम्” इत्यादीनि ज्ञानपदवाच्यजीवस्य स्वयज्योतियपराणि ज्ञानाभिधे गयां संवेद्यसम्भवां स्वरकाशचं सम्भावयन्तीति, ज्ञानप्रभवेत । ज्ञ नप्रभव सस्कास्वदयर्थः व्थवशेषणत्वादिति । उभयावषय त्वरूपविशेष णम्य व्यर्थत्वादित्यर्थ ज्ञानपूर्वकत्व गतस्य च साधनव्यापकत्वात् नोनधित्वमिति भावः । अत्र प्रयोग निष्कर्ष इति । अमि निष्कर्षक:- अनुभूतिः स्वजन्यवर गर्मायन्स जातीय माक्वे खात्य सजालीपेक्षा निमरहना स्वसजातीये स्वःवश्यम्म विषयात सजातीय व संबन्ध तुल्यकालधर्म- हेतुत्वादिति । न च विशेषण प्रयोजनानि श्रुतप्रकाशिकायां द्रष्टव्यानि प्रत्यक्षत्वानुपपत्तिरिति । मानसाध्यक्ष देर्निराकृतथा स्वप्रकाशत्वस्यैवज्ञ नप्रत्यक्षत्व वाहिना अभ्युपेयत्वादिति भावः । व्यवहार- विशेषकरत्वानुररतिवति । स्वसम्बन्धादर्थान्तरे प्रकाशते इति व्यवहारविशे व हेतुत्वं न स्यादित्यर्थः । संभवलाघवाभ्यामिति ज्ञन रूपस्य जीवस्य खप्रकाशत्त्रन् धर्म नुनज्ञानस्यापि ज्ञानत्वात् स्वप्रकाशत्व- न चेति । उभयविषयक ज्ञानपूर्वकत्व घट - उज्ज्ञानो नयविषयक ज्ञानजन्यत्वम् । प्रयोजक मति । उपाधि- रित्यर्थः । दृष्टान्ते साध्यापकत्वात्, पक्षे साधनाव्यापकत्वाच्च ते भावः । व्यर्थविशेणत्वादिति । ज्ञाने उभयविषयकत्वविशेषणस्य पक्षध्यावृतिमात्रफलकाया उपाधिशरीरे तस्य सार्थवासंभवात् । अन्यथा सर्वत्र पक्षे उरस्वयोगविनामसङ्गे नानुमान नात्रोच्छेदप्रसङ्गादिति भावः । प्रयोगनिष्कर्ष इति । संवित् जनन्याधीनखधर्मा स्वसंवादर्थरे तद्वर्महेतुत्वात् संवित् अनन्याधीनखव्यवहारा अर्थान्तरे तद्वय हारहेतुत्वादित्येवं प्रयोगद्वयरूपतया निष्कर्ष इत्यर्थः । अत्र वक्तव्यं सर्वं श्रुतप्रकाशिकायां प्रपञ्चितं तत्र द्रष्टव्यम् । प्रयक्षत्वानुपपत्तिरिति । अपरोक्षज्ञ नं वषयत्वानुपपत्तिरित्यर्थः । मानसाध्यक्षविषयताया निराकृततया स्वयंनक शत्वेनैव तस्य निर्वाह्यत्वादिति भावः । व्यवहार- विशेषकरत्वानुपपत्तिरिति । ज्ञानव्यवहारजनकत्वानुपपतिरित्यर्थः । व्यवहारे व्यवह व्यिज्ञानस्य कारणतया ज्ञानस्य स्वविषयकत्वरूप वपका शत्वमन्तरा तदनिर्वाहादिति मावः । संभवलाघत्रा- भ्यामिति । बाधकाभाव घस्यामित्यर्थ । स्वयंप्रकाश वे हि तद्विषयकज्ञ नानकग्नेन तटीकायाम् - अनुभूतिः परगतस्वजन्ध त्यिन्त सजातीयावश्यमाविधर्मयोगे स्वात्य- न्तस जातीया पेक्षा नियमरहिता स्वविजातीये स्वानन्तरकालोत्तर कालानुवृत्तिहितधर्महेतुत्वादिति प्रथमप्रयोगं परिष्कृत्य दलहन व प्रदर्श्य द्वितीये “अनुभूतिः स्वात्यन्त सजातीयापेक्षानियम- रहित स्वव्यवहारेति पक्षसा स्थितिः । हेनुस्तु हेतुत्वादित्येवालम्” इत्यादिकमुक्त्वा आत्मसिद्धि- प्रन्थोक्तमन्यदप्यदशि । 1 4 रत्नपैटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 409 मणि, तरणि. दीप, तत्प्रभासाधर्येण जीव. तज्ज्ञानसमर्थनानि च, ‘यथा प्रकाशय येकः कृत्स्नं लोकमिमं रवि: । क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत।’ इत्येवंविधानि ज्ञानात्मनोः स्वयंप्रभावत्वेन सजातीयत्वं ज्ञापयन्ति न च किञ्चिदनिष्टं प्रसज्यते” इत्युक्तम् । वेद्यत्वादिसाधकानि व्यवहार्यत्व- वस्तुत्वप्रमेयत्व क्रियात्वाद्यनुमानानि योग्यानुपलम्भसिद्धसाधनासिद्धयादिभिर्दूषितानि | अधीकर्मणः सिद्धिरपि, अज्ञातघटादिसद्भाववत् कदाचिद्धी (चिदधी) कर्मत्वस्य ज्ञानेऽपि विद्यमानत्वात् अनु- संभवोऽस्ति । ज्ञानविषयक ज्ञानान्तराकल्पनात् लाघवञ्चेति भावः । स्वप्रकाशत्वं सम्भावयन्तीति । जीवख पस्वप्रकाशत्व प्रदर्श कवाकस्य तत्सजातीये धर्मभूतज्ञाने खप्रकाशत्वप्रदर्शकतया सम्भावकत्वमस्तीति भाव: ‘अत्रायं पुरुषः स्वयं ज्योतिः’ इत्यारभ्य, ‘न च किञ्चिदनिष्टं प्रसज्यते’ इत्यन्तस्तच्च रत्नाकर- ग्रन्थः । योग्यानुपलम्भेति । स्वव्यतिरिक्तज्ञानवेद्यत्वं साध्यते, उत ज्ञानवेद्यत्वम.लन् ? आधे योग्यां. नुपलम्भः; सर्वत्र तद्व्यतिरिक्तन्य ज्ञानत्यानुपलम्भात्; द्वितीये निद्धसाधनम् ; किनारूपतो रसिद्धिश्च, ज्ञानस्य परिस्पन्दत्वादिरूपतियात्कभावादिति भावः ॥ अधीकर्मणः कथं विद्धिरित्यत आह अधीकर्मण इति । अज्ञातेति । घटादेरपि कदाचिदनी कर्तत्वादित्यर्थः । नतु कदाचिदधीकमत्वं नासिद्धयापादकम्, किं तु सदा अधीकर्मत्वमेवेत्याशङ्कयाह कदाचिदिति । कदाचिदवी कर्मत्वस्यैव ज्ञने विद्यमानत्वेन सर्वदा अधीकर्मत्वस्याभावादित्यर्थः । कदाचिद्धो कर्म वस्येति पाठस्तु सुगम एवेति ध्येयम् । ननु लघवम् । संभावयन्तीति । ज्ञानपदवत् स्वयं काशत्वःयाप्तिज्ञानद्वारा निश्वाययन्तीत्यर्थः । उक्तवचनजातेन हि ज्ञानपदवाच्ये जीवे स्वयंप्रकाशत्वबोधन त् ज्ञानपदवाच्यत्वे स्वयंप्रकाशत्व- व्याप्यत्वं गृह्यते । ततश्च ज्ञानादवाच्यत्व हेतुकानुमानादुक्तसंभव - लाघवानुगृहीतात् स्वयंप्रकाशत्वं संविद स्वध्यतीत्यभिप्रायः । वेद्यत्वादीति | आदिना जड वपरिग्रहः । व्यवहार्यसम् = शब्दज" ज्ञ.न. विषयत्वम् । वस्तुत्वम् = कालसंबन्धत्वम् । आदिना वाच्यत्वादिपरिग्रहः । मत्र वेपत्वं कि ज्ञान- विषयत्वमात्रम् अथवा खभिन्नज्ञानविषयत्वमात्रम् खसमानाधिकरणख व्यवहितोत्तर ज्ञानविषयत्वं वेति विकरूपमभिप्रेत्य तृतीये योग्यानुपलब्ध्या बाघ इत्याह योग्यानुपलम्भेति । जयं घट इति ज्ञानाविरिक्तवद्वि (यज्ञा नानुपलम्भादिति मावः । प्रथद्वियोः सिद्धसाधनम्, ईश्वरज्ञानादि. विषयत्वस्य संनतपन्नत्वादित्य सिद्धसाधनेति । स्पन्दत्वरू- क्रियात्वस्य ज्ञने असत्त्वादसिद्धिः | खसमानाधिकरणस्व व्यवहितोच. ज्ञनविषयत्वस्य साध्यत्वे घटादिषु व्यवहार्यत्वादेरने कान्त्यमा दिद प्राद्यन् । ननु यत्र कालवं तत्र खभिन्नजन्यज्ञानविषयत्वमिति व्या ‘सद्भावात् ज्ञानस्य खभन्न जयज्ञनविषयत्वाभावे काल बन्धत्वाभावप्रसङ्ग इत्याशङ्कयाह अधीकर्मण इति । सिद्धि:=क ल संबन्धवरून सत्ता । अज्ञातघटादिसद्भावव दति । यस्मा ज्ञात कुरविशेष, दिगतकालम्बन्धित्व- वदित्यर्थः । मत्य च समर्थितत्यनेनान्वयः । तथाच, ‘यन कालसंवन्धत्वम्’ इत्यादिव्याप्तिरे सिद्धेति नोक्तशंका व काश इत्युक्तं भवति । उक्तव्याप्त्यभ्युपगमेऽप न दोष इत्य ह कद चिद्धी कर्मत्वस्येति । ज्ञानेऽपि विद्यमानत्वदिति । भुनन व्यनुमितिस्मृत्य दिवियत्वस्य ज्ञानेऽपि सत्त्वेन व्यापकाभावनेवा. i 52 410 5. बुद्धिपरिच्छेदः (भट्टपाद सूक्ति:) कयप्रचोद्यस्य कर्मत्वाद्यनभ्युपगमेन परिहृतत्वाश्च समर्थिता । स्वयम्प्रकाशत्वे सहोपलम्भनियमादभेद- भयमपि विरुद्ध प्रत्यक्षावरुद्ध साध्यत्व- विरुद्धत्वाप्रयोजकत्वप्रभृतिभिरनुमानदूषणात् निश्शेषितम् । मानसप्रत्यक्षभङ्गसंग्रहे च एवमुक्तम्, “योग्यानवग्रहात् स्वेन सम्भवादनवस्थितेः । इति बाधक- हेतुभ्यः साधनद्विनयस्य च ॥ असिद्धिव्यभिचाराभ्यां वैकल्यात् साध्यसाधने । इत्यसाधनबाधाभ्यां म धीर्मानसगोचरः ॥ इति स्वतः सिद्धिरेव संवित्सिद्धौ च पद्धतिः ।" इति । 1 अखण्डवाक्यार्थखण्डनानन्तरञ्च प्रावट्य गन सप्रत्यक्ष भङ्ग पूर्वकमेता एव युक्तयः पुनः प्रति- अगुळचग्रं यथा खात्मानं न स्पृशति, कर्तृकर्मभावविशेवात् तथा प्रकाशकत्वन कारवत्वलक्षणे कर्तृ वकर्मत्वे अप्येकल न संभवत इत्याशङ्कयाह अगुळपग्रचोद्यस्येति । समर्थितेति । अस्य सिद्धिरपीति पूर्वेणान्वयः । अभेदमयमपीति । विषयज्ञानयोरिति शेषः । विरुद्धप्रत्यक्षेति । विरुद्ध प्रत्यक्षं साध्या- भ चावगाहिप्रत्यक्षम् । तदवरुद्धसाध्यत्वं बाधितसाध्य करवनियर्थः । ज्ञानभेदकस्य विषयगत पृयुनोदरा- कारत्वादेः प्रत्यक्षे भानात् तस्य साध्याभावावगाहित्व मनि द्रष्टव्यम् । विरुद्धत्वेति । सहत्वस्य भेदगर्भ- त्वेनं सहोपलम्भनियमस्य प्रत्युत भेदनिनसाधनत्वादि यर्थः । निश्शे घेत मिति: भयमिति पूर्वेणा- न्वयः । योग्यानवग्रहादिति तद्व्यतिरिक्तज्ञानान्तरस्य योग्यानुपलम्भादित्यर्थः । स्पेन सम्भवादिति । स्वेनैव स्वस्य प्रकाश पुम्भवादित्यर्थः । अनवस्थितेरिति । ज्ञानान्तरग्राह्यः वे ऽनवस्थान सङ्गादित्यर्थः । साधना द्वतयस्यासिद्धिव्यभिचाराभ्यां वैकल्यमुतरल स्पष्टम् । साध्यसाधन इति । अस्य साधन द्विजयस्येत्यनेनान्वयः । ततध साध्यसाधने प्रवृत्तस्य साधन द्वितयस्यासिद्धिव्यभि चाराभ्यां वैकल्याच्चेत्यर्थः । इत्यसाधनेति । उक्तप्रकारेण साधकाभावाद्वाधकसद्भावाच्चे:यर्थः । सिद्धया नोक्त दोषावकाश इत्याशयः । अङ्गुल्यग्रचोद्यस्येति । बङ्गु यथा खात्मान न टुपलम्, तथा ज्ञानं न खात्मानं विषयी कर्तुमलमति चोद्यस्येत्यर्थ. । कर्मत्वाद्यनभ्युपगमेनेति । ‘ख’ भन्नः वे सति स्वविषयस्वरूपस्य स्वकर्मत्वस्य वा स्वाश्रयत्वरूपस्य स्वकर्तृत्वस्य वा स्वस्मिन्ननभ्युपगमेनेत्यर्थः । समर्थितेति । प्रभस्य सिद्धिरपीत्यनेनान्वयः । अभेदभयमपीति । ज्ञानविषययोरित्यादिः । विरुद्ध प्रत्यक्षावरुद्ध- साध्यत्वेति । साध्याभावप्रत्यक्षपतिबद्धानुमितिकसाध्य कःवे यर्थः । अनया वचनङ्गश प्रत्यक्षबाध उपो भवति । ६टं जानामीति प्रत्यक्षेण घटज्ञानयोः विषयविषयिमावादिरूपमेदस्यावगाहनादिति माम: । विरुद्धत्वेति । सहोपलम्भनियमस्य मेदनियमसाधकतायाः प्रागुक्तत्वादिति भावः । निःशे- पितमिति । भशमिति पूर्वेणान्वयः । योग्यानवग्रह द्विति । स्यतिरिक्तस्य स्वविषयकज्ञानम्य योग्या- नुपलब्धेरित्यर्थः । स्वेनसंभवादिति । स्वेनैः स्वस्य प्रकाशसंभवादित्यर्थः । अनवस्थितेति । ज्ञानान्तरप्राद्यत्वे तस्यापि ज्ञानान्तरेण ग्रहणं स्यादित्यनवस्थाप्रसङ्गादित्यर्थ । साध्यसाधने साध्यसिद्धौ । अस्य साधनद्वितयस्येत्यनेनान्वयः । तथाच साध्यसिद्धयुग्यो गितयाऽभिमतक्ष्य साघनद्विनयस्म वकाचेत्युक्तं भवति । इत्यसाधनवाघाभ्यामिति । उक्तप्रकारेण साधकाभाव - ‘घकसद्भावाभ्या- 1 1 भित्र छति । मूलेऽनुक्तावपि खयं सात्य स्वविषयत्वस्वीकारात् खयं सस्यन्त निवेशः । रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाजनम् 411 पादिताः । तत्र क्षणिकात्म विशेषगुणत्वादिसाधनद्वितयम् । तत्र क्षणिकत्वादेरसिद्धिः, प्रायश्चित्त- धर्मैरनैकान्तिकत्वमप्युक्तम् । एवं पराभिमतजीवनपूर्वक प्रयत्नेनापि द्रष्टव्यम् ॥ यत्तु वरदविष्णुमित्रैः, “सुखदुःखे ज्ञानरूपे एव” इत्युक्त्वा अनन्तरमुक्तम्, “इच्छाद्वेष- प्रयत्ना मानसप्रत्यक्षाः” इति - तत् नूनमिच्छादिगुणान्तरसद्भावाभिमानमूलं वा, परमतमूलं वा । सुखदुःखयोश निरूपत्वे च इच्छादिषु को विशेष: ? मिथस्संश्रयधीबाधमध्यावस्थोपलम्भनैः । न स्यान परस्पराभावमात्रता सुखदुःखयोः ॥ १०९ विशेषगुणत्वादीति आदिपदेन योग्यात्मावशेषगुणत्वं गृह्यते । असिद्धिरिति । क्षणिकत्वस्य मनोयोग्यत्वस्य च अनभ्युपगमादित्यर्थः । प्रायश्चित्तधर्मैरिति । प्रायश्चित्तजन्यो धर्मः प्रायश्चित्तधर्मः । स हि उत्पन्नमाल एव सन् पापं विनाश्य स्वयमपि विनश्यतीति भावः । एवं… जीवन पूर्वक प्रयत्नेना. पीते । अत्र अनैकान्तिकत्वमित्यनुषज्यते ॥ इच्छादिगुणान्तरसद्भावाभिमान मूलत्वमेव विवृणोति सुखदुःखयोर्ज्ञानरूपत्व इति । सुखदुःखयोः परस्परभावरूपत्वपक्षे प्रतिक्षिपति निवास्मंश्रयेति । सुखदुःखयोः परस्परविरहरू परवे अभावज्ञानस्य प्रतियोगिज्ञानसापेक्षत्वावश्यम्भावेन परस्परज्ञान सापेक्षज्ञानतया अन्योन्याश्रयप्रसङ्ग इत्यर्थः । श्रीबाघेति । भावत्वोल्लेखित्रीबाधेत्यर्थः । मध्यावस्थेति । सुषुप्यादौ सुखदुःखोभयराहित्यावस्था मित्यर्थः । क्षणिकात्म विशेषगुणत्वादीति | आदिना योग्यात्म विशेषगुणत्व - प्रहः । संवित् मानसप्रत्यक्षविषयः क्षणिकात्म विशेषगुणत्वात्, योग्यात्म विशेषगुणत्वाद्वा सुखादिवदिति स धनद्वयम् । मन धर्माधर्मयोव्यभिचारवारणाय क्षणिकत्वं योग्यत्वश्च । शब्दे द्वारणायाऽऽत्मेति । व्यात्ममनस्संयोगे उद्वारणाय विशेषेति । योग्यत्वस्य प्रत्यक्षाविषय जातिशून्यस्वरूरतया मात्ममनस्संयोगेऽपि हि तदस्त्येव । क्षणिकत्वादे रेति आदिना गुणत्वस्य संप्रहः । असिद्धिरिति । संविदि क्षणिकत्वगुणत्वयो- रनभ्युपगमादिति भावः । प्रायश्चित्तव मैरिति । प्रायश्चित्तजन्यपरमा पूर्वरूपा घर्मा ह्युत्पन्नमात्राः पापं विनाश्य तरक्षणमेव नश्यन्तीति क्षणिकाः, आत्मविशेषगुणाध । यद्यप्यपूर्वाणां कार्यविनाश्यत्वात् पाप- विनाश’द्वतीयक्षण एवं प्रायश्चित्तजन्यपरमापूर्वनाशो वाच्यः - तथापि परैः ज्ञानादीनामपि तृतीयक्षण एव नाशस्वीकारात तृतीयक्षणवृत्तिध्वंसप्रतियोगित्वरूपमेव क्षणिकत्वं निविष्टमिति न दोषः । अनैकान्तिकत्व- मिति । इदश्च क्षणिकत्व घटेत हेोरेव | योग्यत्वघटिन हेतु साधारण्यायाह एवमिति । जीवन पूर्वक प्रयत्नेना- पीति । अनैकान्तिकत्वमित्यनुषङ्गेणान्वयः । यद्यपि जीवनपूर्वक प्रयत्नस्यापि न प्रत्यक्षविषयत्वरूप- योग्यत्वम् - तथापि योग्यताया इह प्रत्यक्षमाह्मत्वरूपत्वे संदिग्वासिद्विपसंगः; मानसप्रत्यक्षमाद्यत्वसिद्धेः प्राक् तदसिद्धेः ; मतः प्रत्यक्षाविषयजातिशून्यत्वमेवेह योग्यत्वं निवेश्यम् । इत्थं च जीवनपूर्वकप्रयत्ने तन्मास- वृत्तिजाती मानाभावेन, प्रयत्नस्य च प्रवृत्त्यादौ प्रत्यक्षविषयजयो करूपयोग्यत्वं तत्राप्यक्ष उमिति नानुपपत्तिः । 1 सुखदुःखयोः परस्पराभावरूपत्वं निरस्यति मिथस्संश्रयेति । ममावज्ञाने प्रतियोगिज्ञानस्व कारणतया सुखज्ञाने दुःखज्ञानय दुःखइने सुखज्ञानस्य च पेक्षत्वादिति भावः । श्रीबाघेति । न हि तत्र दुःखं नास्तीत्येतावदेव ; सुखमप्यस्ति । न हि तत्र सुखं नास्तीत्येतावदेव दुःखमप्यस्तीत्येवं 412 5. बुद्धिपरिच्छेदः (ज्ञानोत्पश्यादि) धारावाहिकै करवाने कत्वे ) इयं च प्रतिपुरुरनियता सर्वगोवरस्वभावाऽपि संसारावस्थायां धर्मणा संकुचिता तत- कर्मानुगुणतारतम्यवती इन्द्रियाधीनप्रसरणा । तत एव तत्तःप्रतिनियतविषया प्रसरण मेदाधीन- प्रलयोदय भेदव्यपदेशवती च । तथा चोक्तं भाष्ये, “तमिममिन्द्रियद्वारा ज्ञानप्रसरमपेक्ष्य उदयास्तनयव्यपदेशः प्रवर्तन” इति । एतेन नित्यत्वेन कथमिन्द्रियाद्यपेक्षेति चोद्यं दत्तोत्तरम् ॥ 1 1

अन धारावाहिकविज्ञानं नीरन्ध्रनिर्या नद्युवणि प्रयूखवदेकरूपं वा स्नेहदशादि समवाय सन्त- न्यमानदीपवत् सन्ततिरूपं वेति चिन्तनीयम् । तत्र वरदनारायणभट्टारके: प्रथमः पक्ष उक्तः । तथा हि प्रज्ञा परित्राणे स्मृत्यप्रामाण्यप्रसंगेनोक्तम् - " धारावाहिकधीपक्तिः स्वहालीनार्थ- भासिका । मेधातिरेकमद्भावात् नैरपेक्ष्यादपि प्रमा ॥ स्तम्भः स्तम्भः स्तम्भ इति धीर्धारवाहिका मता । धारावाहिक विज्ञानमेकं ज्ञानं मतं हि नः ॥ प्रतिबन्धांरामोक्षाद्यैर्नित्यं ज्ञानं हि जायते । नोपलभ्येत परस्परविरहरूपत्वे अन्यतराभावेऽन्यतरावस्थितिनियमादित्यर्थः । तत्तत्कमानुगुणतारतम्यवीति । " तया तिरोहितत्वाच्च शक्तिः क्षेत्रज्ञसंज्ञिता । सर्वभूतेषु भूषाल तारतम्येन वर्तते ॥” इति प्रमाणमनु. सन्धेयम् । एतेनेति । प्रसरणस्येन्द्रियापेझाव प्रतिपादनेनेत्यर्थः । मयूखत्र देकरूपं वेनि । दीर्घकिरण वदेकं वेत्यर्थः । स्वकालीनार्थेति – स्वाधारक्षम विशिष्टार्थ मासिकेत्यर्थः । मेधातिरेक सद्भावादिति । अनधिगतार्थंगन्तृत्व सद्भाव दित्यर्थः । नैरपेक्ष्यादि । स्मृतिवत् मूलभूत ज्ञानान्तरसापेक्ष वाभावादित्यर्थः । धीर्धाराव हिका मतेति । परेषामिति शेषः । परमेतमुपन्यस्य स्वमतमुपन्यस्यति धाराव हिक- विज्ञानमिति । प्रतिबन्धांश मोक्षाद्यैरिति । ततश्च अक्षादीनां ज्ञानप्रबन्धशान्तौ उपयोगः, न तु परस्पराभावातिरिक्तत्वेन सुखदुःखयोरनुभवात् तेन बाघो धीबाधः । मध्यावस्थेति । सुखदुःखोभय- रहितावस्थे त्यर्थः। जामद्दशायामेव कदाचित् तादृशावस्थोपलभ्यते । यद्यपि सुषुप्तिदशायां तादृशावस्था ऽस्ति, तथापि न तस्याः प्रत्यक्षोपलभ्यसंभवः ; तदा धर्ममुनज्ञानात्यन्तसंकुचितत्वात् । अस्तु वाऽऽनुमानि कोपलम्भसाधारणप्रमितिमात्र मुपलम् नशब्दविवक्षितम् ; सुखदुःखयोः परस्परभावरूपत्वे एकासत्त्वे. परसत्वावश्यम्भावात् उभयरहितावस्था दुर्घः स्यादिति भावः । इयमिति | संविदित्यर्थः । प्रतिपुरुष- नियतेति । प्रतिपुरुषभिः नेत्यर्थः । सर्वगोचरस्वभावेति । सर्वगोचरत्वखम वे यर्थः । एतेनेति । संसारदशायां संकोचयेन्द्रियाधीन रसरणस्य च प्रतिपादनेनेत्यर्थः । एकरूपमिति । एकात्मकमित्यर्थः । प्रथमं परमतमुपन्यस्यति धारावाहिकेति । धीपंक्तिः घीसंततिः । स्वकालीनार्थ मासिकेति । स्वःश्रय- क्षणविशिष्टतया अर्थ नासिकेत्यर्थः । मेघातिरेक पद्भावादिति । गृहीतमात्रम् हिज्ञ’ वैलक्षण्यसद्धाना- दित्यर्थः । पूर्वपूर्व ज्ञाना गृहीतततत्क्षणविशे ग्रहणसद्ध वादित्यर्थः । नैरपेक्ष्यादिति । स्मृतिवत् मूलभूत- ज्ञानान्तर सद्भावापेक्षत्वाभावादित्यर्थ । मतेति । परेषामिति शेषः । परमतमुपन्यस्य खमतम ह धारा. वाहिक विज्ञानमिति। प्रतिबन्धांश मोक्षेति । चक्षु संयोगादीनां ज्ञानप्रसरण प्रतिबन्धक निवृत्तावेवोपयोगः; न तु ज्ञानस्वरूपोत्पत्तौ । ज्ञानस्य नित्यत्वात् तत्पसरणस्य च स्वाभाविकत्वादिति भावः । मत्रेदं बोध्यम्- संविदः प्रसरण केः खाभाविकत्वेऽपि कर्म वैशेषस्य भगवत्सं रूपविशेषरूपन्स प्रसरण प्रतिबधकतया वत्सच्वे न प्रसरणोपचः ; प्रतिबन्त्रकमणिसमवधानदशायां वह्निना दाहानुत्पतिवत् । चक्षु संोगादे १ रत्नपोटका रंगरामा जीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 1 413 चिरमप्रतिबन्धेन चिरं तिष्ठति भासकम् ॥ चिरस्थितार्थधीरेव न धारावाहिका तु सा । न हीश्व रादिविज्ञान नागमादक (मातिग) मिष्यते ॥ नित्यं हि तदनो नित्यं सर्वेषां ज्ञानमागमात् ।" इत्यादि ॥ उक्तं हि सन्नाग्राहिप्रत्यक्षभङ्गे भट्टाराशरपादैः, “संकोचे ऽपि करण प्रयोगावधिक स्थैर्य भियुपग- मात्” इति । अस्मिन्नपि पक्षे यदा न्द्रियसंयोगाः क्षणिकाः, तदा ज्ञ नस्यापि क्षणिकत्व मेष्टव्यमेव । अन्ये तु ज्ञानस्य क्षणिकत्वे ध्यानस्य सन्ततिरूपत्वे च स्मृतिभाव्यादिदर्शनात् द्वितीयः पक्ष इति ॥ ज्ञानोत्पत्ताविति भावः । चिरस्थितार्थ धीरेवेव । एकेव अथवी वस्थता धारावाहिका इति व्यवहियते न तु धारावाहिका धीरक्तिः, वाराया एवाभावादित्यर्थ । आगमादिकमिति । आगमः भादिः कारणं यम्य तत् आगमादिकम् । आगमशब्दः प्रमाणान्तरस्याप्युपलक्षणम् । ततश्व भागनादिजन्यं नेष्यते इत्यर्थः । आगमातिगमित पाठेऽपि भागमविरुद्धमनित्येश्वरज्ञानं न स्तीत्यर्थः । तत्र हेतुमाह नित्यं हीति । सर्वेषां ज्ञानमिति । सर्व ज्ञानं नित्यं ज्ञानत्वात् ईश्वरज्ञानवदित्य- नुमानात् सर्वज्ञान नःयत्वसिद्धिरितीत्यर्थः । " न हि द्रष्टुटेर्विपरिलोपो विद्यते" इत्यागममपि ज्ञाननित्यत्वे प्रमाणयति आगमादिति । करणसम्प्रयोगेति । यावतं कालमुन्मीलित चक्षुः, तावत्तिष्ठतीत्यर्थः । स्मृतिभाष्यादिदर्शनादिति । तद्रूपत्यये चैका सन्ततिम्बाम्यनिम्पृहा" इति तत्र तत्रोत्तेजकत्वम् । तथाच चक्षु संयोगाद्यभावविशिष्टकर्म ! विशेषस्यैव तरात्मसरणविशेष प्रतिबन्धकत्वं पर्यवसितम् ; उत्तेजकाभावविशिष्ट-दहिप्रतिबन्धकत्ववत् । इत्थञ्च चक्षुस्संयोग, देविशिष्ट प्रतिबन्धका- भावसंगदकत्वमेव, न तु प्रसरणं प्रति हेतुत्वमिति वरदनारायण भट्टारकामि गयः । प्रतिबन्धकसम- वधानकालीनक. यत्पतौ उत्तेजकानां हेतुत्वमिति पक्षे चक्षु संयोगादीनां चाक्षुषादिपसरणं प्रत्येव हेतुत्वम् । मण्यादिस्थले मणिमन्त्रादी रामननुगतया हेतुत्वसंभवेऽपि इह तद्दोषविरहेण, लाभवाच चक्षु संयोगस्वादिना हेतुत्वमेव च युक्तम् । इत्थश्च प्रत्यक्षादीनां प्रमितिकरणत्वसत्त्या प्रमाणत्वनिर्वाह इति । चिग्मप्रतिबन्धेनेव । चिरं नाशकासमवधानेनेत्यर्थः । चाक्षुषप्रसरणन शे चक्षुः योगनाशस्यैव हेतु नया निश्चलचक्षुस्संयोगस्य चिरस्थायित्वसंभवात् तावत्पर्यन्तं चाक्षुषस्य स्थायित्वं भवतीति भावः । चिरस्थितार्थ धीरेवेति । यज्ञ परेषां धारावाहिनीः संग्ता, तज्ञ चिरस्थता धीरेव प्रामाणिकी; न तु क्षणिकधी उतिरूपा धारावाहिके यर्थः। आगमादिकमिति । बागमः आादिः कारणं यस्य तत् आगमा- दिकम् । भागमजन्यमित्यर्थः । आगमः शब्दः । इदच प्रमाणान्तरस्याप्युः लक्षणम् । तथाच प्रमाणजन्य नेष्यत इत्युक्तं भवति । आगमातिगमिति पाठे अ गमविरुद्धम नित्यं नेष्यत इत्यर्थः । ईश्वरादीति आदिना, “सदा पश्यन्ति” इत्युक्त नित्यसु ‘रसंग्रहः । तत्र हेतुमाह नित्यं हीति । सर्वेषां ज्ञानमिति । बद्धानामपि ज्ञानमित्यर्थः । तथाच ज्ञानं सर्वं नित्यं ज्ञान्त्वादीश्वरज्ञानवादित्यनुमानेन सर्वव्यापि ज्ञानत्य नियत्वसिद्धि- रिति भावः । " न विज्ञातुर्विज्ञातेर्विपरिलोपो विद्यते" इत्याद्यागमेनापि सर्वस्यापि ज्ञानस्य नित्यत्वसिद्ध- रित्यभिप्रायेणाह आगमादिति । उक्तागमानुग्रहकसं मावनार्करूपं वोक्तानुमानम् । सर्वथा सर्वस्यापि ज्ञानस्य नित्यत्वसिद्धिः । करण संप्रयोगावधिकेति । चक्षुरादिसंयोगस्थितिपर्यन्तस्थैर्याभ्युपगमादित्यर्थः । ज्ञानस्यापि क्षणिकत्वमेष्टव्यमिति । इन्द्रियसंप्रयोगनाशस्य तन्नाशकत्वादिति भावः । स्मृति-414 5. बुद्धिपरिच्छेदः (घियो नित्यत्वद्रव्यत्वाद्याक्षेपः) अस्याः स्वतः प्रत्यक्ष स्वभावाया एव प्रत्यक्षानुमित्यादि-दृष्टिश्रुतिमत्यादिविभागोऽपि करण- भेदोपाधिकः । सर्वप्रसरणेष्वपि स्वात्मनि प्रत्यक्षप्रकाशात्मिकैत्र । निरतिशयवेगित्वात् निरतिशय- सूक्ष्त्वाच्च सहसैव विप्रकृष्टसंबन्धः, अप्रतिघातश्च ॥ संयोगलक्षणश्चास्याः संबन्धः । तथोक्तं भाष्यादिषु, “संबन्धश्च संयोगलक्षणः, ज्ञानञ्च द्र० मेव” इत्यादिकण्ठोकचा ॥ ननु ( ) बुद्धेर्नित्यत्वे किं प्रमाणम् ? ( 2 ) तथात्वे कथं जागर सुषुप्त्यादिभेदसिद्धि: ? (3) किञ्च प्रमाणं मरणे? (4) कथञ्च आत्मगुणभूताया वुर्दव्यत्वम् ? (5) किञ्च द्रव्यत्वे प्रमाणम् ? ( 6 ) कथञ्च आत्मधर्मभूनायास्तस्यः स्वाश्रयादन्यत गमनम् ? (7) कथञ्च उपचयविरलभावाभावे परिमाणा- न्तरयोगः ? (४) कथञ्च अतीतानागतैः संबन्धः संयोगः ? (-) कथञ्च गुणादिभिः ? ( 10 ) कथं वा मध्य- स्थितानां सम्बद्धानामप्रकाशत्वम् ? ( 11 ) कथञ्च मुक्तवुद्धेर्युगपत् क्रमेण वा अनन्तदेशसंयोगः ? ( 12 ) कथञ्च व्याप्तायां स्वबुद्धिचन्द्रिकायां पुत्रमानस्य स्वलालातन्तुविताने लगन्त्या लूतिकाया इव स्मृतेः, “क्षणमङ्गिन्याः संविद आत्मत्वाभ्युपगमे” इत्यादिमाध्यस्य च दर्शनादित्यर्थः । स्वतः प्रत्यक्षस्वभावाया एवेति । न च स्वतः प्रत्यक्षस्वभावत्वं कुत्रोऽवसीयते इत्याशङ्कयम् ; सुक्तौ सर्गे मध्यपगमदशायां प्रत्यक्षस्वरूपत्वस्यैव स्वाभाविकत्वादिति भावः । निरतिशयेति । वेगस्य- विप्रकृष्टसम्बन्धे, सौक्ष्म्यस्य अप्रतिघाते च हेतुत्वादित्यर्थः । भाग्याद्य क्तमेव दर्शयति संबन्धश्चेति । इदञ्च भाग्यम्, “नाभाव उपलब्धे " इति सूत्रे द्रष्टव्यम् । कण्ठोवत्येते । कण्ठो कत्वादित्यर्थः ॥ , ननु या बुद्धिर्यज्जीवसञ्चारान्वयव्यतिरेकानुविधा यसञ्चारा, सा तदीयेति निश्चिनुम इत्या- शङ्कयाह सञ्चाराधीनेति । सञ्चरन्नपि जीवशे व्याप्त या खत्रुद्रेः प्रदेशान्तरेण परं संसृज्यते, न तु भाग्यादिदर्शनादिति । “तदू स्प्रत्यये चैका संतत्श्चिान्यनिःस्पृहा । तत् ध्यानं प्रथमेष्पड मिरगैर्निष्पाद्यते तथा” इति स्मृतेः । " क्षणमङ्गिन्या. संविद मात्मत्वाभ्युगमे" इत्यादिभाष्यस्य, संविदः कारणनाश- नाश्यतया स्मृतिजनक संस्कारन शे स्मृतिनाशावश्यम्भावात् संस्कारस्य च स्मृतिरूपफलना इग्रत्वाच स्मृतीनां तृपक्षणवृतिध्वंस प्रतियोगित्वरूपक्षणिकत्वमावश्यकमित्यादियुक्तेश्व दर्शनादित्यर्थः । स्वतः- प्रत्यक्षस्वभावाया इति । वैशयारूयविषयताविशेषप्रयोजक नित्यशक्तिमत्या इत्यर्थः । प्रत्यक्षत्वानु- मितित्वादीति । स्वेतर निष्ठवैशद्या ख्यविषयतानिरूपकत्वरूपप्रत्यक्षत्वानुमितित्वादीत्यर्थः । आदिना शाब्दत्वस्मृतित्वादिसंग्रहः । करण भेदोपाधिक इति । संसारदशायामिति नादिः । नित्याया वैशष- रूपप्र यक्षत्वशक्तेः कर्मविशेषेण प्रतिबद्धतया इदानीं करणा यत्तमेव तदित्यभिप्रायः । स्वात्मनीत्यादि । स्वनिष्ठो कविषयताविशेषनिरूपिकैवेत्यर्थः । निरतिशय वेगित्वादिति । इदञ्च सहसैव विप्रकृष्टसंबन्धोप- योगयोक्तम् । निरतिशयसूक्ष्मत्वाच्चेति । इदञ्चाप्रतिघातेपयोगितयोक्तम् । कण्ठोक्त्येति । तथो कमिति पूर्वेणान्वयः । न तु द्योतितमिति भावः । उपचयविरलभावेति । अवयवान्तरसंयोग उपचयः । दृढसंयुक्तानामवयवानां प्रशिथिल संयोगो विरलभावः । मृत्पिण्डादिषु प्रथमस्व, तूलपिण्डादिषु द्वितीयस्य च परिमाणान्तर हेतुत्वदर्शनादिति भानुः । मध्यस्थितानां संबद्वानामिति । दूरस्थेन चंद्रादिना संयोगदशायां मध्य स्थितानामपि रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 415 सञ्चाराधीनतत्तद्वुद्धिप्रदेशसंयोगस्य स्वबुद्धया सह बुद्धयन्तरव्यावृत्तः स्वाभाविकः सम्बन्धः ? इति । (द्वादशचोद्यपरिहार:) तत्र पूर्वस्मिन् आगम उत्तरम् । यथा, “न विज्ञातुर्विज्ञाते र्विपरिलोपो विद्यते, न हि द्रष्टुर्दष्टे- विपरिलोपो विद्यते, अविनाशित्वात्” इत्यादि । व्याख्यातञ्चैवत् आत्मसिद्धी, “ज्ञातुरविनाशित्वादेव ज्ञानस्यापि अविनाशित्वमुपपादयन्ती श्रुतिरियं ज्ञातृस्वरूपप्रयुक्तं ज्ञानमिति दर्शयति” इति । अन स्मृतिरपि, “यथा न क्रियते ज्योत्स्ना मलप्रक्षालनान्मणेः। दोषप्रहाणान ज्ञानमात्मनः क्रियते तथा ॥ यथोदपानकरणात् क्रियते न जलाम्बरम् । सदेव नीते व्यक्तिमसतः संभवः कुतः ॥ तथा हेयगुणध्वंसादवबोधादयो गुणाः । प्रकाश्यन्ते न जन्यन्ते नित्या एवाऽऽत्मनो हि ते ।’ इत्यादि । सूवञ्च, “ज्ञोऽत एव” इति, “यावदात्मभावित्वाश्च न दोषस्तद्दर्शनात्” इति च । द्वितीये तु प्रतिबन्धकं तमः । यथा दाहकस्य वह्नेर्मण्यादिसन्निधावदाहकत्वम्, तदपगमे च हेत्वन्तर- निरपेक्षदाहकत्वम्, तद्वत् तमोविशेषसन्निधानासन्निधानाभ्यां स्वापादिसिद्धिः। उक्तञ्च, “पुंस्त्वादि- वच्चस्य सतोऽभिव्यक्तियोगात्” इति । अतो जागरादिदशा नियतप्रसरणा विषयप्रकाशवेलायामेव बुद्धिः प्रकाशते नान्यदेति सुस्थम् । यत्तु ( 1 ) षडर्थसंक्षेपे श्रीराम मिश्रैरुक्तम्, “सत्यं स्वतः सिद्धिः । सा सुषुप्तावपि नास्फूर्तिः । स्वाश्रयायैव हि सा भाति । स एव विशेष इति स्त्रावसरे वक्ष्यामः खबुद्धि चलपति । अत इतरव्यावृत्तः सम्बन्धविशेषो दुई इति भावः । द्वादशानां चोथानां क्रमेण परिहारमाह तत्र पूर्व स्मन्नित्यादिना दोषप्रहाणादिति । अविद्या- निवृतेरित्यर्थः । यथोदपानेति । न हि कूपखननात् तत्रत्यमाकाशं जलञ्चोद्यते, अपितु पूर्वमेव विद्यमान- मभिःयज्यते इत्यर्थः । यावदात्मभावित्वाच्च न दोषस्तद्दर्शनात् = ज्ञानस्य यावदात्मस्वरूप भावित्वात् ज्ञानवाचिना शब्देन आत्मव्यपदेशो न दोषाय । यथा खण्ड दिर्यावत्स्वरूपमा विगोत्ववाचिभिर्गवादिशन् है- पदिश्यमानो दृश्यते, तद्वदित्यर्थः । प्रतिबन्धकं तम इति । स्वापादिहेतुभूः स्तमोगुणविशेष इत्यर्थः । ननु सुषुप्त्यादिषु ज्ञानस्यानुपलब्धेनं यावदात्ममावित्वमित्याशङ्कयाह पुंस्त्वादिवश्वस्य सतोऽभि व्यक्तियोगात् । तुशब्दः शङ्कायावकः । सुत्रुप्त्यादिष्वपि सतो ज्ञ नस्य नभिव्यक्तस्य जागरणा- दिष्वभिव्यक्तिसंभवात् । यथा बाल्येऽपि सतोऽनभिव्यक्तस्य सप्तधातोर्युवेति तद्वदित्यर्थः । अस्फूर्तिरिति । स्फूर्तिशून्या । सुषुप्तावपि नास्फूर्ति; स्फूर्तिमतीत्यर्थः । न्नु सुषुप्तौ विषयस्यामानात् निविशेषस्यैव ज्ञानस्य म. नमभ्युपगन्तव्यं स्यादित्यत आह स एव विशेष इति बुद्धेराश्रय एव विशेष इत्यर्थः । अत एव शुनप्रकाशिकायामुकम् “घण घर्मी सविशेषः, धर्मिणा च धर्मः सविशेष. " संयोगावर मावादिति भावः । अप्रकाशत्वमिति । यविषयत्वमित्यर्थः । अप्रकाशकत्व मति पाठे भविषयीकरणमित्यर्थः । मध्यस्थ वस्तुनिष्ठ विषयस्गनिरूपकत्वमिति फलिनम् । युगपदिति । दूरसमीप- वर्तिभ्यां युगपत्संयोगासंभवादिति भावः । श्रमेवैवेति । सर्वसयोगस्यानेकवर्ष साध्यत्वादिति भावः । " उक्तानां द्वादशानामप्य क्षेपाणां क्रमेण परिहारमाह तत्रेत्यादिना । ज्ञातृस्वरूपप्रयुक्तमिति । स्वरूपापकमित्यर्थः । व्यप्रापकभावघटकसंवन्धश्च कालिकविशेषणता । तेन ज्ञातृखरूपाधिकर णेषु सर्वेष्वपि कालेषु तदीयज्ञानसद्भाव सिद्धया तस्यागन्तुकत्वं व्यवच्छिद्यते । दोषप्रहरणादिति । ज्ञान- संकोचककर्मानिवृत्तेरित्यर्थः । ना स्फूर्तिरिति । न स्फुरणशून्येत्यर्थः । 416 5. बुद्धिपरिच्छेदः (विवरणा देवैभववादता) अव्यवहार नियमस्तु करणोपरतिनियमात्” इति । एवम्प्रकारमेव ( ) विवरणेऽप्युक्तम् - तदेतत् वैभववाद इति मन्तव्यम् । अन्यथा, “पुंस्त्वादिवत्त्रस्य सतोऽभिव्यक्तियोगात्” इति सूत्रेण तद्भाष्येण च विरोधात् । सर्वविषयप्रकाशनशीलाया: संविदो यथा समस्तत्राह्यविषयवैमुख्यं तथा आन्तरविषयविमुखत्वमपि भवतीति किमन चित्रम् ? यत्तु भाष्ये - " एवं हि सुप्तोत्थितस्य परामर्शः, सुखमहमस्वाप्तमिति । अनेन प्रत्यवमर्शेन तदानीमेवाहमर्थस्यैवात्मनः सुःखत्वं ज्ञातृत्वञ्च ज्ञायते " इत्युक्तम्, तत् स्वरूपानुकूल्यविवक्षया प्रत्यक्त्वविवक्षया चेति न विरोधः ॥ • तृतीये तु भगवद्यामुनमुनिभिरेवमेवोक्तम्, यथा, “अत इन्द्रियेण सह चैतन्यमपि निस्सृत्य तेनतेनार्थेन सन्निकृष्यते हस्त दिनेव त्वगिन्द्रियम्” इत्याद्यभिधाय व्योमवदमूर्तस्य न क्रियावस- मिति चेत्" इत्याशङ्कय, “केयं मूर्तिर्नाम यद्विरहिणः क्रियायोगः” इत्यादिना परिहृत्य, व्यवहितविप्रकृष्ट सम्बन्धप्रकारञ्च प्रसाध्य, “यथाऽऽह भगवान् “, " तदस्य हति प्रज्ञां वायुर्नामि. वाम्भसि " इति । मनुश्च, “इन्द्रियाणां हि चरतां यद्येकं क्षरतीन्द्रियम् ॥ तनास्य क्षरति प्रज्ञा दृतेः पादादिवोदकम् ॥” इति । 1 अस्ति चात श्रुतिः, “प्रज्ञा च तस्मात्प्रसृता पुराणी” इति ॥ अन्यपरत्वं श्रुतिस्मृत्योरिति चेत्- स्वरसप्रतीते बधिकाभावात् । बाघितांशे हि तत् ॥ चतुर्थे निदर्शनं प्रभादि । यथोक्तं भाष्ये, " प्रभाद्रव्यस्य दीपगुणभूतस्येव ज्ञानस्यापि आत्मगुणभूतस्य द्रव्यत्वमविरुद्धम्” इति । प्रभायाञ्च वक्तव्यं प्रागेवोक्तम, प्रपञ्चितञ्च भाष्ये । क्वचिदाश्रितस्यैव द्रव्यस्य अन्याश्रयित्वमवयविवादिनां तु अवर्जनीयम् । किञ्च न तावदस्माकमद्रव्यमेत्र गुण इति वैशे प्रकादिवत् निर्वन्धी विशेषणादिवत् । इति । आन्तरविषय. वमुखत्वमपीति । खपकाशनावमुखत्वमित्यर्थः । स्वरूपानुकूल्येति । अनुकूल वमेव सुखित्वम्, प्रत्यकत्वमेव ज्ञातृत्व मति भावः । हस्तादिनेति । सहे व शेषः । ननु, " तदक्षरं तत्सवितुर्वरेण्यं प्रज्ञा च तस्मात्प्रसृ पुराणी” इति श्वेताश्वतरश्रुत्या परमात्मनो जीवज्ञानो- मेहेतुत्वमेव प्रतिपाद्यते, “इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयत । तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि " इति गीतावचनम् उदाहृनमानश्चतञ्च अविजितेन्द्रियाणां ज्ञाननाशपरम् ; न तु इन्द्रियाधीनज्ञानप्रसरणे प्रमाणम् इत्याशङ्कते अन्यपरत्वमेति स्वरसप्रतीतिरिति। " तदस्य हरति प्रज्ञाम्” इति वाक्ये विषयगतस्य मनसो ज्ञानाकर्षकत्वप्रतीतः, “तेनास्य क्षति प्रज्ञा” इत्यत्रापि तत्तद्वषयप्रवणेन्द्र द्वारा बुद्धिर्निर्गत्य विषयप्रवणा भवतीत्यस्यार्थस्य प्रतीतेशित भावः । निदर्शनं प्रमादीति । मणिरत्रादिगुणभू-या अपि प्रमाया द्रध्यत्वदर्शनादिति भावः । ननु विशीगंदीपावय- वान मेव प्रभावेन न दीपप्रमयोराश्रयाश्रयिभाव निदर्शनत्वमित्याशङ्कय ह प्रमायाश्च ते । प्रागेवेति । प्रथम रच्छेद एवेत्यर्थः । ननु गेह श्रियाः प्रमायाः कथं दी श्रम् कप वाज्ञाद्रनष्टस्य घटज्ञानादेरात्मनिष्ठत्वम् इत्याशङ्कयाह क्वचिदाश्रितस्यैवेति । अवयववादिनामिति । भूतला- श्रितस्यैव घटम्य कप लावया श्रि त्वदर्शन। दित्यर्थः । विशेषणादिवदिव । न हि अद्रव्यमेव विमुखत्व मति । राहित्यमित्यर्थः । स्वरूपानुकूल्येति । ‘स्वरूप’ नष्टं यदा कूल म् तदेव सुखित्वमित्यनेन विवक्षितम् ; प्रत्यक् वमेव ज्ञतृत्वमित्यनेन विवक्षितम्” इत्यर्थः । तृतीय इति । विश्व प्रमाणं प्रमणे इत्रे यर्थः इस्तादिनेति सहे यनुषज्यते । चतुर्थ इति । कथञ्चात्मगुण- भूताया बुद्धेद्रव्यत्व मल्लले अर्थ । अवर्जनीयमिति । स्वावयवस्यैव बढादल या अल्ब 1 रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 417 ‘यो यदाश्रितस्वभावः स तस्य गुण:’ इति हि गुणलक्षणम् । न तु पारिभाषिकम् सर्वव्यवहार- विरोधात् । एवञ्च गुणेषु कश्चि द्वशेषः, द्रव्यात्मकगुणाः, केवलगुगःश्चेति । पूर्वे ज्ञानादयः, उत्तरे सत्त्ररजस्त :प्रभृतया दक्षते । तत्र, गुगैकरूपत्वमानादेव रुच्चादिषु गुणशब्दस्य मुख्यत्वम्, ज्ञानादिषु गौणत्वम्, “अत्याश्च” इति भाष्यस्य विवरणेऽप्युक्तम्, “नित्यपरतन्त्र्य, द्रौणो गुण य- पदेश : " इति [दन्ति ] । तस्मिंस्तु पक्षे गुगत्वानभ्युपगमात् न चं. द्यावकाशः । अन्ये तु तस्यैत्र प्रवृत्तिनिमित्त वेन मुख्यत्वोपपत्तेः गौणत्वकल्पनं नानुमन्यन्ते । “अस्याश्व” इत्यादिभाष्यं तु साधारणम् । " प्रभाद्रव्यस्य” इत्यादिभव्यम्, “यद्यपि प्रभा प्रभावद्द्रव्यगुगभूता, तथापि 1 विशेषणमिति निर्च धोऽस्तीति भावः । सर्वव्यवहारः वरोधादिति । दतृत्वादिष्वपि गुम्स्वव्यव हारादित्यर्थः । तत्र गुणैकरूपत्वेति । भन्न तत्वेत्यनन्तरं केचित् इति शेषः, सत्त्वादिषु गुणशब्दस्ये त्यस्यानन्तरं व्यपदेश इति शेष: (१), गौणो गुणव्यपदेश इतीत्यस्यानन्तरञ्च " इति वदन्त” इति शेषः पूरणीयः । न चोद्यावकाश इते । सत्त्वादिष्विव बुद्धावपि गुणत्वस्य [ मुख्यत्वासं भवेऽपि ? ] औपचारिकत्वसम्भवात् कथञ्च तम् गुणभूताया बुद्धेर्द्रव्यत्वमिति चोद्यस्य नावकाश इत्यर्थः । ये तु बुद्धयादीनां द्रयत्वं गुणत्वञ्च सत्त्वादीनां गुणैकरूपत्वमिति मन्त्रःते, तेषां मतमुपन्यस्यति अ-ये स्वत्यादिना द्रव्यत्वासिद्धेरित्यन्तेन । तस्यैवेति । यो यदाश्रितस्वभावः स तस्य गुग इति पूर्वोक्तस्येत्यर्थः । अस्याश्चेत्यादिभाष्यं त्विति । " अस्याश्च गुणत्वव्यवहारो नित्यतदाश्रयस्तछेपत्व- निबन्धनः" इत्यहमर्थात्म समर्थन प्रकरणगतं भाष्यं गुणशब्दस्य प्रभा गौणत्वमुरूदत्वयोः साधार णम् ; उभयथाऽपि भाष्यस्योपपन्नत्वादिति भावः । प्रभाद्रव्यस्येत्यादि भाध्यमिति । “नामाथ दर्शनादिति भावः । यदाश्रितस्वभाव इति । यन्निरूपिता पृथक से ‘द्धसंबन्धावच्छिन्नाघेपताश्रय इयर्थः । यदनुयोगिक पृथक् सिद्धिसंबन्धप्रतियोगीति वा । गुणलक्षणम् - गुणशब्दप्रवृतिनिमित्तप्रतिपादकं वाक्यम् तथाचापृथव ‘सद्धिसंबन्धावच्छिन्न । धेयः वाद्येन गुणशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमिति फलितम् । पारिभाषिकमिति / तान्त्रिक के रूपपरिभाषया रूगद्यद्रयमात्र पतिपादक मध्यर्थः । गुगपदमिति शेषः । सर्वव्यवहार विरोधादिति । घटःटादिव्यवहारवत् लौ ककतान्त्रिका दिसव्यवहाराविरोधादित्यर्थः । पारिमाषकत्व हि तान्त्रिकमात्रव्यवहार्यत्वमेव स्यादिति भावः । लोके हि दातृवादिषु सर्वैरपि गुणव्यवहार क्रियते || अत्र केषाञ्चि ममाह तत्रेति । गुगैरेकरू त्वमात्रादिति । एकशब्देन द्र यत्वस्यवच्छेदः तथाचापृथ वेद्धबन्धप्रतियोग-द्रवं गुणवृनिमित्तमित्येतेषामभिप्रायः । नित्यारतः त् अथ वसमतयोगित्वात् । गुणस्वानभ्युपगमादिति । अथ द्धिरतियोग्यद्रयत्वस्व गुत्थ रूपत्वादिति भावः । न चोद्यावकाश इति । कथश्चात्मगुणभृताया बुद्धेद्रव्यत्वमिति चोद्यस्य नायक श इत्यर्थः । तस्यवे । यो यदा श्रभावः, स तम गुगः इत्युक्त या वद्धि- संबन्धप्रतियोगित्वस्यैवेत्यर्थः । प्रतिनिमित्तत्वेनेति । गुगशब्दप्रवृत्तिनिमित्तत्वेनेत्यर्थः । मुख्य BUT-53 । 418 5. बुद्धिपरिच्छेदः (गुणलक्षणचिन्ता) शौक्कयादिवत् न गुणः” इत्यादिभाष्यञ्च मुख्यपक्षस्वरसम्; यत्तु सत्वादीनां द्रव्यत्वप्रतिक्षेपेण, “गुणा इत्येव च सत्त्वादीनां प्रसिद्धिः” इति भाष्यम्, तदपि । अवघ. रणस्वारस्यात द्रव्यत्वाप्रसिद्धेः । एवं वरदनारायणभट्टारकपक्षेऽपि न चोद्यावकाश:, ज्ञाने द्रव्यशब्दस्यौपचारिकत्वात् । अयमेव गुणः केषाञ्चिद्विवक्षान्तरेण जातिगुणक्रियाद्रव्यरूपेणापि हि विकल्प्यते । यथा - अनेकेषां धर्मिणामन्तरङ्गो धर्मविशेषो जातिः; यन्निरूपिते वस्तुनि प्रायशो विशेषाकाङ्क्षाशान्तिः सोऽन्तरङ्गः । तदनुप्राणितस्य तस्य विशेषकः सिद्धो गुणः । तथाविधं साध्यं क्रिया । एतैर्विशिष्टं द्रव्यमिति । एवमेव हि जातिगुणक्रिय द्र यनाचित्वं शब्दानाम् । अन्न अवान्त’ गुणशब्दः कथा- सामान्यविशेषयोवदिशब्दवत् । अव न एकमेव वस्तु द्विध, विद्या, चतुर्धा वा विलयितुं उपलब्धेः " इति मध्ये (ते) इव शे: । न शाक यदवद्गुण इत्य. दिमाप्यश्चेव । इदश्च भाष्यम्, “अस्याश्च” इति माध्यात् पूर्वभाष्यमिति द्रष्टव्यम् । यत्तु मत्त्र दीनामिति । रचन नुप- पत्तेश्व” इति सूत्रे इति शेषः । द्रव्यत्वाप्रसिद्धे रति । सूचनादिति शेष । तत्वावधणेन द्रव्य- स्वप्रसिद्धघासू नात् केवल गुणरूपत्वं सत्त्व दीना’मति भावः । एवमिति । केवलद्रव्यत्वव दिपक्ष इवेत्यर्थः । द्रव्यशब्दस्योपचारिकत्वादिति । येषां मते जाने द्रयत्वं गुगरवश्च उभयमपि मुख्यम्, तन्मत एव विशेषपसक्तेरिति भावः । अयमेव गुण इति । तदाश्रितस्वभाव रुक्षणो गुण इत्यर्थः । तदनुप्राणितस्येति । तया-जाया, अनुप्राणितस्य - शान्नविशेष क अभ्येत्थं । एवमेत्र हीति । अनुप्राणन हेतु भूतधर्मवाचकत्वं जातिवाचकत्वम् अनुप्राणितविशेषकर्मव चित्वं गुणवाचित्वम अनुपाणितविशेकस धर्मवाचकत्वं क्रियाया चित्वम्, एतत्र विशष्टवाचि वं द्रव्यवाचित्वमित्यर्थः । ननु गुगशब्दस्य जन्त्यनुप्राणिविशेषद्धिर्म वचनत्वे यो यदाश्रितस्वभावः इति पूर्वोकं ज-िक्रियादिस धरण्यं भज्येतेत्यऩ माह अतावान्तरगुणशब्द इति । अत्र= ज त्यन्प्रणिन ‘शेष’ सद्धधमें इत्यर्थः । जात्यनुप्राणितविशेषक सिद्धधर्मे प्रयुज्यमानो गुणशब्दोऽश- " । गुणवप्रवृतिनिमित्त इत्यर्थः । अत्र चैकमेव वस्ति । जान्गु कि द्रव्य स्वरूपेषु एवं व्यव स्वोपपत्तेरिति । ज्ञाने गुणशब्दस्यति भावः । मुख्य पक्ष स्वरसमिति । प्रथमपक्षे स्वरमित्यर्थः । तदपीति | मुख्यपक्षस्वरममित्यनुषज्यते । द्रव्यवाप्रसिदेरिति । सूचन दिति शेषः । सतश्वा पृथविपद्धतियोग्यद्रव्यत्वमेव गुणत्वमित्य भिपायो व्यय इति भावः । एवमिति । गुणत्वानुप- गमपक्ष इवेत्यर्थः । ओरचारिकत्वादिति । द्रव शब्दम्य गुगशब्दम्य च यःपक्षे ज्ञ ने मुरुम्, स्त्पक्ष एव चेोद्यावकाश इति भावः । अयमेत्र गुग इति । अथ कर्माद्धि बधयोगध्पो गुग एवेयर्थः । यनिरूपिते यत्प्रकारकं नर्णयविषयमुने । तदनुप्राणितस्य तन्निर्णय धी विशेषः कक्षा- विषयत्वाभाववतः । तस्य विशेषकः सिद्धो गुण इति । पृथ वद्धबन्धप्रतियो गज स्यतिरिक्त- सिद्धधर्मत्वमित्युक्तं भवति । तथाविधेति । जायनुनाणितस्य तस्य विशेषिके यथे । साध्यं क्रियेति । विद्धि प्रतियोगिज त्यतिरिक्त माध्यधर्मत्वं क्रिशत्वमित्युक्तं भवति । एतैविशिष्टं द्रव्य’ म ि। ज स्यादिविशिष्टत्वमवस्था वत्वमेव वा द्रव्यत्वमित्यर्थः । ननु कथं गुण व्दस्य सामान्य चक्र वं विशेष अवान्तरगुणशब्द इति विशेश्वाचिगुणशब्द इयर्थः । विशेषेति ।

रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाजनम् 419 शक्यम् । यथा ज्ञानमेव च संयोगादिमन्तया द्रव्यम्, तदेव आत्मनः प्रत्यक्ता निरूपितस्वरूपस्य विशेषक तथा गुणः, जानात्यादिनिर्देशे क्रिया । एवमन्यन्नापि चिन्त्यम् । “सत्रं द्रव्यम्, असत्व- मद्रव्यम्” इति वदतां तु सर्वेषां गुणानां द्रव्यत्वं विवक्षिमित्यलं प्रसक्तानुप्रसक्या ॥ " पञ्चमे तु ब्रूमः - वुद्धिर्द्धव्यं प्रसरणादिमत्त्वात् सम्प्रतिपन्नवत्, अत्रैव साध्ये ज्ञानत्वादात्मवत् इत्यादि । वरदविणु मिश्रैस्तु एवमुक्तम् - “ज्ञानं द्रव्यं संयोगादृष्टान्यत्वे सति भावना कारणत्वात् आत्मवत्” इति । षष्ठस्य चतुर्थ एव दत्तमुत्तरम् । यदि तु स्वाश्रयत्यागोऽभिमतः स नेष्यते । उक्तं हि अद्वैत्र चोधे भगवद्यामुनमुनिभिः - “आत्मप्रहाणानभ्युपगमात् अविहायैवाऽऽत्मानं इस्ति इतना इन्द्रियादिद्वारा निस्सरति । विच्छिन्नायाश्च तस्याः सन्धानासम्भवः शास्त्र एवोक्तः” इति । सप्तस्य अद्दिकुण्डलदृष्टान्तेन निरासः । न च तावता बहळ विरळत्वादिप्रसङ्ग ; भिदुरभागवत्स्वेव स्थितषु सत्सु एकस्यैव वस्तुनो जात्यादिविविधस्वरूपक+न सुशकमिति भावः । सस्त्र द्रव्य म’व वदतामिति । इदं तदिति निर्देश: ईत्वलक्षणं सत्वमिति वदतां शाब्दिकानानित्यर्थः ॥ [प्रयोगेति । ] भावन रु संस्कार कारणयोर्मनस्संयोगादृष्टयोर्व्यभिचारवारणाय सत्यन्तम् । रूपादिषु व्यभिचारवारणाय विशेष्यम् । कथं स्वाश्रयादन्यत्र गमनमित्यस्य कोऽर्थ ! स्वाश्रयादन्यदेशवृत वं न सम्भवतीति वा, स्व. श्रपरित्यागोऽनुपपन्न इति वेति विकल्प्य प्रथमं दूषयति दत्तमुत्तरमिति । प्रमादिनिदर्शनादिति भावः । द्वितीयं दूषयति यदिविति । चेतनेति । इन्द्रियद्वारा चेतना निस्सरतीति योजना | ननु आत्मानं विहाय विषयेषु चरित्वा विच्छिन्ना चेतना पुनरपि आत्मान- माश्रयतु इत्याशङ्कयाह विच्छिन्नायाश्चेति । शःख एवेति । न्यायतत्त्वशास्त्रे श्रीमन्नाथमुनिभिरिति भावः | अहिकुण्डले । अधिकपरिमाणस्यैव अहे! कुण्डलीभावे अल्पपरिम, णत्वदर्शनादित्यर्थः । बहळवि कन्वादिप्रमङ्ग इति । तूलपिण्डादौ प्रचयादयोगिपरिमाणोत्कर्षे विग्ला वयवत्वदर्शनादिति तः बुभु सुकथा कथाविशेषे यर्थः । सत्वं द्रव्यमत्यादि । ‘लिंगसंख्याकारकान्वययोग्यत्वं द्रव्यत्वम्, तदयोग्यत्वमद्रव्यत्वम्’ इति वैयाकरणैर ‘भधीयते ; तदभिप्रायमिदम् । पञ्चमे त्विति । ‘किञ्च द्रव्यत्वे प्रमाणम्’ इत्यत्रे यर्थः । प्रसरणादीति आदिना संयोगपरिग्रहः । प्रसरण = चलनालिका क्रिया; सा च संयोगातिरिकेति पक्षान्तरं वक्ष्यते । आदिशब्देन प्रसरण वि रिक्तावस्था सामान्यं विवक्षिरम् । संयोगादृष्टान्यत्वे सतीति । इदञ्च मनस्संयोगे नदृष्टे च व्यभिचार- वारणाय । रूपादिषु व्यभिचारवारणाय भावनाकारणत्वादिति । भावना स्मृतिहेतुः संस्कारः । षष्ठस्येति । ‘कथञ्च त्मधर्मभूतायास्तस्याः स्वाश्रयादन्यनगमनम्’ इत्यस्येत्यर्थः । भन, ‘स्वाश्रयादन्यत्र गमनम्’ इत्यस्य कोऽर्थः ? स्वाश्रयातिरिक्तसंयोगो वा खः श्रयपरित्यागो वेति विकरूपमभिप्रेत्य माधे उत्तरमाह चतुर्थ एवेति । ‘चतुर्थे तु निदर्शनं प्रभादि’ इत्यनैवेत्यर्थः । द्वितीये तदाह यदिति । चेतने । बुद्धरित्यर्थः । इन्द्रयद्वारेति । आदिना व्याप्तिज्ञानादिपरिग्रहः । सप्तमस्येव । कथच्चोभ्चयविरल गवाभावे परिमाणान्तरयोग इत्यस्येत्यर्थः । बहलत्वविरलत्वादिप्रसंग इति । तूल पिण्डे परिमाण. रूपत्वे बहुलत्वस्य, परिमाणाधिकये विरलत्वस्य च दर्शनादिति भावः । भिदुरे व । 420 5. बुद्धिपरिच्छेदः (शाने अल्पानापरिमाणनिर्वाहः) ६ तथाव्याप्तेः । अस्तु वा बद्दळत्यादि: तथापि न तथा द्रटुं प्रटुं वा शक्यम्; अतीन्द्रियत्वात् स्पर्शादिरहितत्वाच्च । न च विरळत्वे सरन्धवनियमः सर्वदेशनिरन्तरसंयोगयोग्य स्वरूपत्वात् ॥ कथं तत् अल्पदेशे पूर्णमिति चेत्-स्पर्शशू यत्वेन प्रतिघातात् । उतं हि निरतिशय सूक्ष् त्वं न्यायतत्त्रे । एतेन एकस्य द्रव्यस्य कालभेदेऽप नानापरिमाणत्रं न स्तीनि वदन्तः प्रत्युक्ताः । काल मेदस्यैत्र विरोधशामकत्वात, अवयव्यभावाच्च ॥ एवं तर्हि प्रात्यनस्तनद्देहानुरूपविविध- परिमाणवादिनो दिगम्बरान् प्रति, “अन्त्यावस्थिते श्वोभयनित्यत्वादविशेषः” इति सौत्नं चोद्य नवापि स्यादिति चेन्न तन्त्र केवलयुक्तच दिमूलार्थप्रतिक्षेपे तात्पर्यात् । . अष्टमस्योत्तरमात्मसिद्धौ । तथा हि “कथमतीतानागतयो रमतोश्चैतन्येन संप्रयोगः " इत्याशङ्कय 1 भावः । भिदुरेति । यत्रावयवशैः थस्थं संगदयितुं शक्यते नेति भावः । ननु परमाणान्तरयोगा ङ्गीकरे भिदुरभागत्वमपि स्यादित्यखरसादाह अस्तु वेति । तर्हि बहळवादिकमुपलभ्येते त्यज्ञा ह तथापीति । कथं तदल्पदेश इति । मुक्तौ सर्वदेशनिरन्तरसंयोगयोग्य स्वरूपस्य अत्यश्नपरिमाण- मशकादिशरीरावच्छिन्न देशे ऽवयवानां परस्परप्रतिघातकत्वप्रसङ्गेन मानस्यासम्भवदुक्तकलादिति भावः । एतेनेति । परिमाण मेदस्थले पूर्वोऽवयवी नश्यति, अवयन्यन्तरमुत्पद्यते, एक ‘स्मन् वस्तुनि विरुद्ध परिमाण श्रयत्वासम्भवात इति वदन्तो नैयायिकादयः प्रत्युक्ता इत्यर्थः । ननु न कालभेदेन एक परिमाणद्वय समावेशोऽभ्युपग- तुं शक्य: ; नामसङ्ख्या व्यवहारादिनिर्वाहक वे नावश्याभ्युपगन्तव्येऽ- वयविन्येव परिमाणमेद पमावेशोपपत्तेरित्याशङ्कयाह - अत्रयव्यभावादिति । मतिरिक्त वयविनोऽ भावादित्यर्थः । दिगम्बरानिति । जैनान् प्रति, “अन्त्यावस्थितेः” इति सूत्रेण सुक्तिक लीनस्य परिमाणस्य सार्वदिकत्वमा-श्यकमिति दद्दूग्णमुपन्यस्तम्, तत् स्वमतेऽपि स्यादित्यर्थः t 1 अव ववश्लेषशेभ्येदर्थ. । भिदुर व पत्रवत्त्वे सति पर गणाधिवनं यत्र स्वै प्रशिथिल. वयवसंयोगवत्त्वरूपं विरल बम् । यज्ञ अडत्वे सति परिमाग रूप वम् ले निविडावयवसंयोगवत्त्वरूपं बहलत्वमिति व्याप्सिते । न हि दीपप्रभा देषु संकोच विकासयोर्बद्दल वरलत्वम् । ततश्च बुद्धौ भिदुरावयवस्यविर - हेणाssपादकाभावात न.प तख इति । तदिति । सर्वदेश नरन्तर योग्यखरूपमित्यर्थः । कथमल्प देशे पूर्णमिति । भवयवानां परस्म तेघातकत्वपसेनेन मशकादिशरीरपरिच्छिनत्यासंभवादिति भावः । एतेनेति । उक्तरीत्या एकस्मिन् परिमाणद्वयसंभवोपपनेनेत्यर्थः । कालभेदेऽपि नानापरिमाणत्वं नास्तीति । माश्रयनाशस्यैव परिमाणनाशकत्वादिति भावः । मन कि परिमाणद्वयविरोधादेकस्मिन् परिमणद्वयं न संवत्यभिप्रायः, अथवा पूर्वपरिमाणनं शमस्तरेण परिमाणान्तरासंभवात् परिमाणनः शस्त्र चाश्रयनाशहेतु कतया तमन्तर अनुपपरस्मिन् परिमाणद्वयास व इत्यभिप्रायः’ इति विकल्प्य मा दूषयति काल मेदस्यैवेति द्वितीयं दूग्यति अवयव्यभावाच्चेति । तथाच समवायिकारणतया नैयायि काभिमतावस्थानःश एवं परिमाणनाशे कारणम् ; न तु द्र यनाशः द्रव्यखरूपम् नित्यत्वेन तन्नाशासं वात् । वदस्मिन् परिमाणद्वयोपपतिरिति भावः । अष्टमस्येति कथभ्वातीतानागतैरसह संबन्ध इत्यस्येत्यर्थः । 5. i 9 421 विषयविषयिभाव. प्रकाश मानत्व. संख्यादियोग. दवीयोदेश: निशानशीघ्र संयोगप्रनिबन्दीमिः परि- हृनम्। तथा, “अतीतानागततया तावपि अद्यापि द्यिते इति तेन रूपेण बोधसंनि । र्षे नानुपपति: " इति च तद्द्रव्यरूत्तया संयोगोपपत्तिरुपपादिता । तत्रैवमाशयः यथा कैश्चिदसतोरेव भूतभविष्यतोः सामान्यात्नना अद्यापि वृत्तेः प्राकटया त्वमुत्पादितम्, तथा तद्रव्यात्मनाऽपि वृत्तेः संयोगो- ऽप्युपपन्न पत्र । विशिष्टना संयोगश्चेत्, विशेषाकारेण न प्राकट्यमिति तुल्यमिति । | नवमस्य तु अनभ्युपगम उत्तरम्। न हि गुणादिभिरपि संबन्धः संयोग एव; किं तु संयोगिनिष्ठता । यथा - परेशं संयुक्तसमवायादि । " संबन्धश्च संयोगलक्षण: " इत्यादि- घवनानां संयोगावश्यम्भावे तात्पर्यम् । उतञ्च षडर्थसंग्रहे श्रीराममिश्रः - ‘संयोगस्तद र्हेषु

विषयविषयिभावे । यथा न्यायमतेऽति दिषु ज्ञानं प्रतिविषयत्वम् । यथा वा भट्टमते प्रकाश- मानत्वम् । न च तन्मते तन प्रकशमानत्वानुत्पतिः शक्यशङ्क’ ; ज्ञाततया ज्ञानानुमानाभावप्रसङ्गात् ; यथा मीनादिष्वेकत्वादिव्यवहारात् सङ्ख्यायोगः, यथा च सिद्धान्ते ब्रह्माण्डा तरवर्तिनोपदेशविप्र- कर्षेऽप दण्डान्तर पुरुषीयज्ञानेन श घायोगः– एवं कालविप्रकर्षेऽपि संयोग उपपद्यते इत्यर्थः । ननु अतीतानागतया तावप्यद्या प विद्येते इत्ययुक्तम् ; तस्य खपरमत रूम्नतिपन्नत्वाभावादित्याशङ्कय तस्य आशयमाह — तत्रैवमाशय इति । असंतोरिति । व्यक् ति शेषः । सामान्यात्मनेति । जातिय क्योस्त मते मेदामेदाभ्युपगमादिति भावः । तद्द्द्रव्यात्मनेति । अवस्था - द्रव्यस्य सिद्धान्ते नित्यत्वादगमे संयोगस्य किम्पुनर्व्यायसिद्धत्वादित्यर्थ । विशिष्टेनामयोग्ये देति । व्यवस्था विशिष्टेन मसंयोगश्चे दत्यर्थः । संबन्धश्च संयोगलक्षण इयादिवचनानामिति । " नाभाव उपलब्धे ।” 1

Wel वि.यवियिभावेति । यथा व्यायमते बीतादिषु ज्ञानं प्रतिविषयत्वम्, यथा वा भट्टमतेत नाश्रयत्वरूपं प्रकाशमानत्वम्, यथा च नैयायिकमतेऽदिष्वपेक्ष बुद्धा द्वित्वत्तिः, यथा वा गिद्धन्ते ब्रह्माण्डा. मनो देश विप्रकर्षेऽप्यण्डान्तर- तिपुरुषीयज्ञानेन शीघ्रसंयोगः - एवं कालविप्रकर्षे प संयोग उपपद्यत इत्यर्थः नन्वतीत, नागठयोः कथं विद्यमानत्वम् व्याघातादित्याशङ्कध ऽऽशयमाह तत्रेति । तद्द्रव्यात्मनेति । सिद्धन्ते द्रव्यखरूप नित्यत्वादिति भावः । संयोगोऽप्युपपश्च एवेति । यादृशावस्थाविशिष्टशेषे गाती- तत्वादि, तादृशावस्थो लक्षते द्रव्ये संयोगो नानुपपन्न इत्यर्थ: विशिष्टेनासंयोग इति । अतीतानागता वस्था विशेत्रावच्छिन्नानुयोगिताकसंयोगाभाव इत्यर्थ । विशेशकारेण न प्राकटय मिति तुल्यमिति । मानव्यक्तिमनतिधर्म विशेष वैशिष्टवेषेण राकट्यः श्रयत्वानुपगमवत् भीतानागतावस्थाविशेष. विशिष्टवेषेग संयोगाश्रयत्वानुपगम न दोष इति भावः । नवमस्येव । कथञ्च गुणादिभिरित्यस्येत्यर्थः । अनभ्युपगम इति गुण क्र यदि मिसंयोगानुपगमात्, ‘कथं ठः संयोगः’ इति चोचस्व नःवकाश इत्यर्थः । संयोगावश्यम्भाव इति ज्ञानस्य द्रव्यरूपतया द्रव्यान्तरेण संयोगोऽपश्यंभावीत्येवम्परस्वमित्यर्थः । तथाच तादृशवचनानां द्र यविषयत्वमेवेत्यद्रव्ये संबन्धान्तरस्य विषयतारूपत्वाभ्युपगमो न विरुध्यत इति भावः । 422 5. बुद्धिपरिच्छेदः (संयोगस्य सर्वसंनिक घटकता ) 1 यथा विषयत्वाकारः । अनर्हेषु ततस्तदन्वयिषु ।” इति । अस्यार्थः - संयोगाईवस्तुनि वर्तमानत्वादि- विशिष्टद्रव्यप्रकाशनं संयोगः । संयोग नहणां तु रूपादीनां प्रकाशनं तदन्वयिषु आश्रयेषु कारणेषु कार्येषु च यथासंभवं संयोग इति । यतु - नैयर रयिमत्यन्तसामीप्यमानञ्च संयोगः । स एव परतन्नाश्रितः समवायपद रभ षाभूमिवैशेषिकाणामपीति नार्थान्तरत्वमुररीकृत्य विकल्पः सम्भवति" इत्यात्मसिद्ध ‘वुक्कम् - तदपि पराभ्युपगनममवानभ्यु गमात् स्वमते स्वरूपविशेषा- नतिरेकात् अतिरिक्त स्बन्धाभावपरम्, न तु गुणगुणिनो संयोगलक्षण संबन्धपरम् । गुणगुणिनौ संयुक्ताविति यदि केचित् प्रयुञ्जीरन्, तदानीमौग्चारिकोऽयं व्यवहार इति ज्ञापयितुम्, ‘नैरन्तर्यार्थ - परपर्यायम्’ इत्युक्तम् निरन्तरत्वमानात् संयुक्तत्वव्यवहारः । तावति वैशेषिका युक्त्या भा- सैरर्थान्तरत्वं पर्यभाषन्तेत्युक्तं भवति । अन्यथा गुणस्य संयोगवत्त्वे तस्यापि द्रव्यत्वं स्यात्, द्रव्यलक्षणत्वात् तस्य । अ स्थ योगि वं द्रव्यलक्षणमस्त्विति वचनेऽपि गुणानां ज्ञानसंयोगलक्षणा- वस्थायोगित्वात् द्रव्यत्वं दुष्परिहरम् । न च द्रव्यद्रव्यविभागो मा भूदिति वाच्यम्; भाष्यकारैरेव सत्वरजस्त सामद्रव्यत्व समर्थन त् । अतो यथोक्त एवार्थः । यद्वा नैरन्तर्यमानमङ्गीकृत्य संयोगमपि इति सूत्रे, " सम्बन्धश्व सयोगलक्षणः" इति हि भाग्यम् सयोगार्हेति । तदर्हेषु विषयत्वाकार इत्यस्य संयोगार्हेषु विषयत्वाकारः प्रकाशमानत्वमित्यर्थं संयोगाईप्रकाशः संयोग इति पर्यवसितार्थ इति भावः । कारणेषु कार्येषु चेति । यद्यपि संयोगासम्भवे संयुक्ताश्रितत्वमिति वक्तुं शक्यम्, परेषां संयोगासम्भवे संयुक्तसमवायः - तथाऽपि मतिप्रसङ्गमङ्ग थे साक्षाद्वा परम्परया वा संयोगोऽपेक्षित ચે इत्यन तात्पर्यम् । परतन्त्राश्रित इति । स्वतन्त्र - परतन्त्राश्रित इत्यर्थः । अयुतसिद्धाश्रित इति यावत् । नार्था - वरत्वमिति । संयोगसमवाययोर्भेदमङ्गीकृत्य, ‘संयोगो वा ; समवायो वा ; संयोगश्चेत् गुणेषु ज्ञानसम्बन्धो न स्यात् ; समवायश्चेत् द्रयेषु न सम्भवति’ इति विकरूपः खेन यदुषणम्, तन सम्भवति : तयोरत्यन्तसामीप्यरूप नयाऽनतिभिन्नत्वात् । अत्यन्तसमीप्यस्य च गुणद्रव्यादिषु संभवात् तदतिरिक्त सम्बन्धो नास्तीति यदुक्तम्, तत् गुणगुणिनो संयुक्तौ इत्यत्र गुणगुण्यादिष्वत्यन्तसामी- व्यातिरिक्तसंयोग समवाय प्रत्याख्यानपरम् - न तु ‘द्रयेष्वप्यत्यन्तसामीप्यमेव संयोगशब्द मुख्यार्थः स च गुणगुणिनोरप्यस्ति’ इत्येवमिति प्रघट्टार्थः । संयुक्तस्वव्यवहार इति । गुणगुणिनो रति शेषः । अर्थातरत्वमिति । समवायत्वमित्यर्थः । अद्रव्यत्वममर्थ नादिति । “रचनानुपतेश्व” इति सून इति अथवा संयोगावश्यग्भाव इत्यस्य यस्य विषयत्वं वाध्य तवा तत्संबन्धिनि वा सयोगावश्यम्भाव इत्यर्थः । तथाच संयोगः संयुक्तनिष्ठतादिर्वा विषयतेति दर्शितमान्यतात्पर्यमित्युक्तं भवति । विषयत्वाकारः = विषयस्वरूप भाकारः । तत इति । संयोग नईत्वादित्यर्थः । तदन्वयिष्विति । तत्संवन्विवित्यर्थः । संयोग इति, विषयत्वाकार इति चानुषज्यते । तथाच संयोगान्हें तत्संबन्धनिष्ठसंयोगो विषयतेत्युक्तं भवति । तत्संयुक्त संच न्वत्वं विषयतेति तु फलितोऽः । आश्रयेष्वित्यादि । रूपादिषु संयुक्तनिष्ठना, भविष्यद्येषु संयुक्त जन्यता, भू-द्रव्येषु संयुक्त जनकता, भूत-विद्रवगतरूपादिषु संयुक्त जनकनिष्ठ. स्वादिकमित्येवं यथासंभव बलृप्तसंबन्धानामेव विषयरूपत्वम् न तु विषमतः ख्यातिरिकसंबन्ध कल्पना; यथा वद्धधमावान्तराणामेव भावरूपत्वम् न स्वभावारूपातिरिक्तपदार्थ करूपना - तद्वदिति भावः । i www i रत्नपाटकारंगरामा जीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् केचिच्छन्ति, तन्मतेनोकमिति मन्तव्यम् । 4 423 दशमस्य नायनं तेजो निदर्शनम् । योग्यता अन नियामिकेति चेन्न ; अनापि तुल्यत्वात् ॥ ज्ञानसंयोगे सति का अपरा योग्यतेति चेत्-इन्द्रियसंयोगे सति का अपरेत्यपि सुत्रचत्वात् ॥ ज्ञानायोग्यत्वे तस्य वस्तुनः केनचिदपि ज्ञानेनाप्रकाश्यत्वं स्यादिति चेन्न ज्ञापका योग्यत्वेऽपि तुल्यत्वात् । स्वभावादेव किञ्चित् ज्ञापकं क्वचिदेव शक्तमिति चेत् तर्हि तत्रैत्र शानमिति ॥ शेषः । तमनेनेति । न तु खपत भावः ॥ नायनमित । यथा सूमण्डनंतनाथ - रश्मी नामान्तराळ रूपश्मः श्वाक श दिसंयोगे सत्यपि न तेषां मतम्, तथे यथे योग्यनेति । योग्यमेत्र निष्ट ग्रहाने, नायोग्यमिति भावः । ज्ञापकेति । इन्द्रियरूपज्ञापकीयोग्यत्वे सर्वस्यापि ज्ञापकस्य योग्यत्वं (योग्य) स्यादित्यर्थ । त्रैत्र ज्ञानमिति : संयुक्तत्वाविशेषेऽपि योग्यमेव संयुक्त विषयीकरोति, नान्यमिति भावः । न च संयोग, विरिक्तस्य विषयविषयिभावस्याभावात् संयुक्तमध्ययो न विषयी- करो- युक्तियुक्तेति वाच्यम ; संसृज्य विषयीकरोत्येवाभ्यु गमेन संयोगविषय ‘विषय वियोर्मित्रत्वा- परतत्र श्रित इति । पृथवद्ध तयोगिक इत्वर्थ । दशमस्येति । कथं वा मध्वास्थानां संबद्धानाम- प्रकाश वमित्यस्येत्यर्थः । नायनमिति । यथा सूर्यडल यन्तं प्रसूता नरश्मीनां मध्यस्थितपरमा- याद्यनेकग्दार्थसंयोगे सत्यपि न तदृशसंयोगस्य चाक्षुषजनकत्वम्, तथा मध्यस्थन वस्तुभिर्ज्ञान- संयोगम्य न व्यवहारप्रयोजकत्वमित्यर्थः । योग्यतेत । उद्भूराद्यरसकेति भावः । अत्रापि तुल्यत्वादिति । यन्निष्ठज्ञानसंयोगस्य व्यवह रप्रयोजकत्वं प्रामाणिक तत्त्वमेव योग्यते यभिप्रायः । कापरेत्यपि सुत्रचत्वादिति । उद्भूतरूपादिमनिष्ठचक्षु संयोगम्यैव चक्षुष्जनकतया मुरू दे योग्यता रूपत्य-जी करते । तथा उचद्वस्तुनिष्ठज्ञ नसंयोगस्येव महारजनकल्या तद्वग्तुत्वमपि योग्यतारूपमति वक्तुं शक्यमेव । यदि अन्य योग्यतारूप वे न स्वीक्रियत इति घष्टर्यादुच्यते, तदा उद्द्मरूदेरपि योग्यतारूपत्वं न स्वीक्रियत इति वक्तुं शक्यमेवेति भावः । ज्ञापकायोग्यत्वेऽप तुल्यत्वादिति । यथा ( ? ) यस्य कस्यचित् ज्ञानस्यायोग्यतामात्रेग सर्वस्यापि ज्ञनम्यायोग्यताप्रस क्रियमाणे चक्षुरादिरूपयत्किञ्चिज्ज्ञापकायोग्यत्वमात्रेग इन्द्रिय मरानुमानादिरूपज्ञापकःयोगवपि स्वादित्या. ते यर्थः । तत्रैवैनि क चदेवेत्यर्थ ज्ञ नमिति। शक्तमित्यनुषज्यते । व्यवहारजननशक्तमिति तदर्थः । अयं भाव न हि सर्वस्यापि ज्ञानसंयोगः दिरूपसंवन्धन्यविषयत्वम् — येतो का पतिः स्यात् । किन्तु यद्वस्तुनि यत्कलिकम्य यादृशन्य ज्ञानसंघस्य व्यवहारादिप्रयोजकत्वं प्रामाणिकम् – उद्धस्तुनिष्ठतात्कालिकत दृशज्ञानसंबन्धस्यैव विषयत रूपम् । यथा भावान्तरम्याभावत्वेऽपेि न. सर्वस्यापि भावान्तरस्य घट भावरूपत्वम्, किन्तु यत्र यत्काले घटाभावव्य हरः प्रमाणिकः, ‘नष्ठ-क’लवच्छत्रधर्म वशेषस्यै घटा वरूपतरम् तद्वा । विषयत त्वचास्वण्डो धर्मः । नैया- यिकादिभिर्विषयता निष्ठविषयतास्वप्रकारतात्वादिकञ्च तिरिक्ततयाऽङ्गी कि पते - द्धिन्ते तु लुप्त संबन्धानामेव विषयतात्याबङ्गीकाल घमिति । यथे ‘न्नष्ठेने न्द्रयेण यज्ञ’न जन्यते तद्नं । विपयीकरणं व्यवहारानुगुण्यापादनम् । विषयत्वं कदषहारानुगुण्यम् । । -424 5. बुद्धिपरिच्छेदः (ज्ञानसंयोगादेरावश्यकत्वम् ) अस्तु नर्हि सामग्री स्वभावादेव ज्ञानस्य प्रतिविषयं प्रतिनियमः, किं सम्बन्धेनाधिकेनेति चेन्न ; ईश्वरज्ञानस्य नित्यस्य तदभावात् निर्विषयत्वेन अज्ञ नत्वप्रसङ्ग दीश्वराभावप्रसङ्गःत् ॥ अनित्येषु शानेष्वयं नियम इति चे- सत्यम् ; तथापि संयुक्त पमवायाद्यविशेषेऽपि रसादिपरिहारेण रूपादौ वर्तमानस्य चक्षुरादेः स्वभावनियमे सत्यपि संयुक्तसमवायादिपरिग्रहवत् क्षन्तव्यम् । उक्तञ्च न्यायकुलिशे - ‘संयोगस्तु प्रसरणवैभवादिप्रतिपादकशास्त्रबलादाश्रितः" इति ॥ योग्य- तामात्रेण रूपान्तादीनामपि ग्रहणप्रसङ्ग त् तत्परिहाराय सम्बन्धविशेषाङ्गीकार इति चेत् तर्हि अन.पि योग्यतामात्रेण सर्वदा प्रकाशः स्यादिति तत्परिहाराय संबन्ध ररिग्रहः ॥ सामग्रयेव दिति ध्ययम् । सामग्रीति । तदर्थसनिष्टे न्द्रयेण यत् ज्ञानं जन्यते, तत् ज्ञानं तद्विषयकमित्येवास्तु | तथाच बहिर्निर्गत्य विषयेण संयुज्यत इति विकरूपनं व्यर्थमित्यर्थः । ईश्वराभावेति । सर्वज्ञस्यैवेश्वरत्वा- दिति भावः । अनित्येष्विति । नित्यानां नियतविषयत्वादेव न तत्र विषयनियमप्रयोजकतया सामग्री स्वभावो वा संयोगो वा मभ्युपगन्तव्य इति भावः । स्वभावनियम इति । संयुक्तसम- वायकल्पने ऽपि भवपाश्रवणीयेन स्वभाव नियमेनातिप्रसङ्गपरिहारसं वेऽपि यदि स्वमतश्रद्धामात्रात् संयुक्तसमवायाभ्युपगमः, तदा प्रसरणशास्त्रवलेन संयोगाभ्युपगमे का नः क्षतिरिति भावः । संयुक्त- समवायनन्बिन्दी मसहमानश्चोदयति योग्यतामात्रेणेति । रूपान्तरादीनामिति । व्यवहितानामिति शेषः । निवारयेदिति । यदा यत्पक शम मंत्री, तदा तत् प्रकाशते इति न सर्वदा प्रकाशनसङ्ग तद्व्यवहारहेतुरित्यङ्गीकारात् ज्ञान वषययोस्तं रोगादिरूपो विषयविषयिभावरूपो वा संवन्धो न स्वीकार्य इत्यभिप्रायेण शङ्कते अस्तु वहति । प्रतिनियम:- प्रतिनियतत्वम् । तदभावादिति । समग्रमाया- दित्यर्थः । निर्विषयत्वेनेति । विषयठानिरूपकत्वाभावेनेत्यर्थः । अज्ञानत्वप्रसङ्गादिति । विषमतानिरूप करवस्य ज्ञानत्वव्यापकत्वादिति भावः । ईश्वराभावप्रसङ्गादिति । “यस्सर्वज्ञ” इत्यादिना सर्वशत्वस्व प्रणवेन भिधानादिति भावः । नित्यज्ञःने उक्तरीत्या विषयसंबन्धस्यावश्यकरवेऽपि नित्यज्ञानेषु सामग्रीखभावादेवोपपत्तिसंभवान्न तत्र विषयसंचःघस्वीकारावश्यकतेत्यभिप्रायेण शङ्कते अनित्येष्विति । संयुक्तसमवायाद्यविशेषेऽपीति रूपे रसादौ चेति भाव। रसादिपरिहारेण रूपादौ वर्तमानस्येति । रस यविषयक - रूपादिविषयक चाक्षुष जनकस्येत्यर्थः । स्वभावनियमे सत्यपीति । रूपादिमान एव चालु जनकत्व स्वभावनियमे सत्यपीत्यर्थः । संयुक्त रमवायादिपरिग्रहवदिति। संयुक्तसमवायादेश्चाक्षुषादि- हे स्वीकार वदित्यर्थः । स्वभावनियमादेव चक्षुत्रो रूपदिचाक्षुत्र हेतु वोपपत्त्या संयुक्तममवाय हेतुत्वा- भ्युपगमस्य स्वग्तश्रद्धामात्र हेतु कम्बा’दति भावः । क्षन्तव्यमिति । प्रसरणशास्त्रबलेनैव संयोगाभ्युप- गरादिति भावः । रूपान्तरादीनामिति । चक्षु संभोगरहितद्रव्यनिष्ठ रूपादीना पीत्यर्थः । संबन्ध- विशेषाङ्गीकार इति । संयुक्तसमवायस्य हेतुत्व’ ङ्गीकार इयर्थः । सर्वदा प्रकाशस्यादिति । सर्वदा व्यवहारः स्यादित्यर्थः । योग्यनायासर्वदा सत्वादिति भावः । संबन्धपरिग्रह इति । संयोगादिरूप. ज्ञानसंबन्ध तद्धेतुत्वयोरङ्गीकार इत्यर्थः । शङ्कने सामप्रयेागातिप्रसङ्ग निवारयेदिति । ततद्विषयक- श नो. घायक वेनाभिमता सामग्रयेव तत्त द्वषयकव्यवहारहेतुखेनाङ्गीकृता सती सर्वदाव्यवहारापति चारयेदित्यर्थ तथाच विषश्योस्संबन्ध- द्वेतुस्वयोरनभ्युपगमेऽपि न पतिरिति भावः । रत्नपोटका’ गरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धानम् 425 अनातिप्रसङ्गं निवारयेदिति चेन्न ; तत्रापि तुल्यत्वात् ॥ संबन्धोऽपि तन सामग्रीनिविष्ट इति चेत् तस्यापि तन (तत्रापि तस्य) निवेशः किं न स्यात् ? तत्सम्बन्धसामग्रयैव तन्नियमस्याप्युपपत्तेः। तत्रैव सम्बन्ध इत्यपि हि सामग्रीखभावादेव । एकादशे वेगातिशयः, शक्तिविशेषः, ईश्वर संकल्पो वा प्रतिवक्तारः । इष्टञ्च विचिनवेगित्वं नायन- तापनादिमहसाम् । तच्च काष्ठाप्राप्तं युगपत् त्रिचतुरक्षणेन वा विश्वमास्कन्दते इति विश्वसिहि । 1 द्वादशे तु स्वाभाविकं तदीयत्वं तदाश्रितत्वञ्चेति सञ्चारेऽपि न दोषः । यथा व्यापकात्म- इत्यर्थः । तत्रापि तुल्यत्वादिति । व्यवहितरूपादौ तद्द्महसामग्रयभावादेव न तद्द्मह इति सुवचत्वेन संयुक्तसमवायानपेक्षणादिति भावः । सम्बन्धोऽपीति । संयुक्तसमवायोऽपीत्यर्थः । तस्यापि तत्त्रेति । ज्ञानसंयोगस्यापि प्रकाशसामप्रद्यामित्यर्थः । तत्सम्बन्धेति । “तद्धेतोरेव” इति न्यायेन संयुक्तसमवाय- सामम्यैव संयुक्तसमवायसाध्यनियमस्योपपत्तौ किमन्तगंडुना संयुक्तसमवायेन ! तत्रैवेति । तत्रैव संयुक्तसमवायः, नान्यत्रेति व्यवस्थायाः सामग्रयैवोपपाद्यत्वेन तस्या आवश्यकत्वादिति भावः । काष्ठेति । निरतिशयमित्यर्थः । सञ्चारेऽपीति । ज्ञानसञ्चारमन्तरेण जीवसश्चारेऽपि न विरोध इत्यर्थः । व्याप- तत्रापि तुल्यत्वादिति । इन्द्रियसंयोगरहितद्रव्यनिष्ठ रूपादिप्रत्यक्ष प्रसङ्गविषयेऽपीद्रयसंयोगसामग्रीहेतुतया वारणस्य तुल्यत्वादित्यर्थः । तथाच संयुक्तसमवाय हेतुत्वं नाभ्युपगन्तव्यमिति भावः । संबन्धोऽपीति । संयुक्तसमवायोऽपीत्यर्थः । तत्रेति । रूपप्रत्यक्ष इत्यर्थः । सामग्रीनिविष्ट इति । सामग्री घटकर वेनेष्ट इत्यर्थः। “माशंसायां भूतवत्” इति कप्रत्ययः । मयं भावः - रूपादौ चक्षुस्संयुक्तसमवायसंपादकत तद्घट- चक्षु संयोग हेतु भूतततङ्घटक्रिया देरननुगतस्य रूपचाक्षुषं प्रति हेतुत्वस्वीकारे मनन्तकार्य कारणभाष- स्त्रीकारापत्त्या गौरवम् । अतो द्रव्यसमवेतवृतिलौकिक विषयतासंबन्धेन चाक्षुषं प्रति चक्षुरसंयुक्तसम- वाय हेतुत्वमवश्यमभ्युपगन्तव्यमिति । तत्रापीति । व्यवहारसामप्रयामपीत्यर्थः । तख निवेश: - ज्ञान- संबन्धनिवेशः। किन्न स्यादिति । भयं भावः तत्तद्विषयकज्ञानोपधायकत्वेनाभिमतानां चक्षुस्संयोगादिघटित- नानःसामग्रीणामननुगतांनां व्यवहारं प्रति कारणत्वाङ्गीकारे गौरवात् व्यवहर्तव्यता संबन्धेन व्यवहारं प्रति विषयता संबन्धेन ज्ञानत्वेन हेतुस्खे लाघवाद तथैवाभ्युपगन्तव्यमिति विषये विषयतारूपो ज्ञानसंबन्ध अवश्यक:- स च ज्ञानस्य द्रव्यतया संयोग-संयुक्ताश्रयणादिरूप एव भवितुमईतीति । ननु ज्ञानसंबन्धस्य नियामकामावादनियमे तदधीनव्यवहारस्याप्यनियम प्रसङ्ग इत्याशङ्कयाह तत्संबन्ध सामग्रयैवेति । ज्ञानसंबन्ध सामग्रयैवेत्यर्थः । तनियमस्येति । संबन्धनियमस्येत्यर्थः । उपपत्तिमेव दर्शयति तत्त्रैवेति । 1 एकादश इति । " कथश्च मुक्तबुद्धेर्युगपत् क्रमेण वाऽनन्तदेशसंयोगः" इत्यत्रेत्यर्थः । कालाप्राप्तम्– सर्वोत्कर्ष प्राप्तम् । द्वादशे त्विति । " कथश्च व्याप्तायां खबुद्धिचन्द्रिकायां प्रवमानस्य स्वताला तन्तु विताने वगन्त्याः लूतिकाया इव सञ्चाराधीनतद्बुद्धिप्रदेश संयोगस्य खबुद्धया सह बुद्धधन्तरव्यावृत्तः स्वाभाविक: संबन्धः" इत्यत्नेत्यर्थः । स्वाभाविकं तदीयत्वम् - खाभाविकस्तत्संबन्धः पृथव सिद्धिरूपः । तदाश्रितत्वम् पृथक् सिद्धिसंबन्धावच्छिन्नं तन्निरूपितमा घेयत्वम् । सच्चारेऽपीति । ज्ञानसञ्चारमन्तरेण रूप एवेति । पूर्व संयोगाद्यपेक्षया विषयता भिन्नेत्युक्तम् । भवत्येवम् । ני 5 426 5. बुद्धिपरिच्छेदः ( सुख । देर्बुद्धिपरिणामता ) वादिनः शरीरेन्द्रियादीनाम्, यथैव ईश्वर मनुमन्यमानस्य तदीशितव्यानाम्, यथा वा लोके दासभृत्यादिद्वन्द्वानाम्, यथा च प्रभाप्रभावदादेः, यथा च वैशेषिकादीनां चलाचलत्वेऽपि अयुतसिद्धयोरवयवावयविनोः यथा च अस्मत्पक्षे शरीरिण: पुरीतदादिसञ्चारेऽपि शरीराणाम् इति व्यपगत [ चोद्य ?]घनदुर्दिनो बोधभानुरोपनिषदानाम् ॥ ; ६ बुद्धिरेव उपाधिभेदात् सुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नरूपा सुखादिजनकतयाऽभ्युपगतज्ञानातिरेके प्रमाणाभावात् । इच्छामि, द्वेष्मीत्यादिव्यवहारस्य स्मरामीत्यादिवत् ज्ञानविशेषेणैवोपपत्तेः । वैषयिक सुखदुःखरूपत्वं ज्ञानस्य विषयाधीनमित्यनुकूलत्वप्रतिकूलत्वाविशेषात् विषयस्यापि कात्मवादिन इति । आत्मसञ्चारमन्तरेणापि शरीरादीनां सञ्चारदर्शनेन तत्सञ्चारानुविधायिसञ्चारत्वा- भावादिति भावः । एवमुत्तरत्रापि द्रष्टव्यम् । द्वन्द्वानामिति । द्वन्द्वं मिथुनम् । दासदासीजनानामित्यर्थः । ततश्च दासदास्यादीनां शेषिसञ्चाराधीनसञ्चारत्वाभावादिति भावः । चलाचलत्वेऽपीति । शाखार्या चलन्त्यामपि वृक्षस्याचलत्वदर्शनादिति भावः । न च शाखावच्छेदेन वृक्ष एव चलनमस्त्विति वाच्यम् ; तथापि अवयविनि वृक्षे चलति मूलाद्यवयवचलनादर्शनेन व्यभिचारतादवस्थ्यादिति द्रष्टव्यम् । व्यपगतेति । व्यपगत कुतकं मेघाच्छादन इत्यर्थः । औपनिषदानां वेदान्तिनामित्यर्थः ॥ सुखादिजनकतयाऽभ्युपगतेति । परेषां मते यत् ज्ञानजनकतयाऽभ्युपेतम्, तदेवास्माकं सुखमिति भावः । स्मरामीत्यादिवदिति । इतरथा स्मरणमपि ज्ञानभिन्नं स्यादिति प्रतिबन्दी अभिप्रेता | जीवसच्चारेऽपीत्यर्थः । न दोष इति । नोक संबन्धहानिरित्यर्थः । परस्परसंबन्धिनो गोरेकस्या चलत्वे अन्यस्य चलनेऽपि न संबन्धहानिरित्यत्र दृष्टान्तानाह यथेति । शरीरेन्द्रियादीनामिति । सञ्चारेऽपि न दोष इत्यनुषङ्गेणान्वयः । एवसुतरत्रापि बोद्धयम् । दासभृत्यादिदन्दानामिति । दासभृत्यादिघटितद्वन्द्वाना- मित्यर्थः । आदिना परन्यादिपरिग्रहः । तथाच स्वामिदासयो: भर्तृभृत्ययोः पतिपत्न्योश्चेत्युक्तं भवति । स्वाम्यादीनामचलत्वेऽपि दासादीनां सञ्चारेऽपि दासादीनामचलत्वेऽपि स्वाम्यादीनां सञ्चारेऽपि च यथा न संबन्धहानिः, तद्वदित्यभिप्रायः । वैशेषिकादीनामिति । नवयवातिरिक्तावयविनमभ्युपगच्छता- मिति भावः । चलाचलत्वेऽपीति । वृक्षरूपावयविनोऽचलत्वेऽपि शाखादिरूपावयवेषु चकनदर्शनादिति भावः । न च शाखादिचकनदशायां तदवच्छेदेन वृक्षेऽपि चलनसंभवात् कथमवयविनोऽचलत्वमिति वाच्यम् ; तदा वृक्षश्वलतीति प्रतीतिविरहेण वृक्षचलनाभ्युपगमायोगात् । यावदवयवचलनदशायामेवा- वयविनि चलतीति प्रतीतेरनुभाविकत्वात् तदेवावयविनि चलनसंमवात् । व्यपगतघनदुर्दिन इति । कुतकं पराहतिर देत इति मावः । औपनिषदानामिति । उपनिषदमेव प्रमाणयतामिति भावः । सुखादिजनकतयाऽभ्युपगतेति । परमते यद् ज्ञानं सुखादिजनकतयाऽऽभ्युपगतं तदेवास्माकं सुखादिकमिति भावः । वैषयिकसुखेति । बर्मिज्ञानस्य स्वाभाविक सुखत्वं न विषयाधीनमिति वैषयिके- त्युक्तम् । अनुकूलत्वप्रतिकूलत्वाविशेषादिति । अनुकूलत्वप्रतिकूलत्वे शक्तिविशेषौ । विषयस्यापि 1 परेषामिति । तथा च वैशेषिकदर्शने (१०, १, ३, ४ ) " तयोर्निष्पत्तिः प्रत्यक्ष लैङ्गिकाभ्याम् ” “मभूदित्यपि " इति। तत्रैव शानात् भेदोऽपि प्रागुक्तः शेषं तदुद्व्याक्याने अस्मदीये वैशेषिकरलायने । रत्नपोटका रंगरामा जीयसमेत भ्यायसिद्धाअनम् 427 सुखदुःखशब्दवाच्यत्वमस्त्येव । प्रपञ्चितमिदं भूमाधिकरणे । तथा वेदार्थसंग्रहे -, “विषयायत्त- स्वात् ज्ञानस्य सुखरूपताया ब्रह्मत्र सुखम्” इत्युक्तम् । सुषुप्त्याद्यवस्थासु प्रयत्नो नास्त्येव ; अनुपलम्भात् । अदृष्टादिवशाच्च निश्वसितादिसिद्धिः । परैरपि तत्रैव प्रयत्नकारणतयाऽदृष्टादिक- मभ्युपगतम् । तत् निश्वासाद्यर्थमेव भवतु । अतो मध्ये प्रयत्न कल्पकप्रमाणं स्पन्दत्वादिहेतुरन्यथासिद्धः। उक्तञ्च, “अन्तरा भूतग्रामवत्” इत्याद्यधिकरणे भाष्ये, “प्रत्यगात्मनः सुषुप्तौ प्राणनं प्रति कर्तृत्वा- भावात्” इत्यादि, ‘तस्य सुषुप्तिमूर्छादौ प्राणनादेरकर्तृत्वात्" इत्यादि च । कर्तृत्वाभावेऽपि कृतिविजातीयकल्पनं प्रयत्नकृतिशब्दपय विश्वप्रसिद्धिगौरवाभ्यां प्रतिहतम् । ननु आत्मगुणाः सुखादयो मा भूवन्; मनोवृत्ति मेदास्तु भविष्यन्ति । तथा च आत्मसिद्धावुक्कम्, “यन्तु सुखादिनिदर्शनेन आत्मविशेषगुणतया चितेरागन्तुकत्वमुपपादितम्, तदपि गुणवृत्तापरि- ज्ञानेन” इत्युपक्रम्य, “सुख दुःखे च नात्मधर्मो इन्द्रियसौष्ठवनाशयोरेव तद्भावोपपादनात् । व्याकरि- ष्यते चैतत् अन्तिमपादार्थ समर्थनावसर इति साधनविकलता च निदर्शनस्य । रागद्वेषादयोऽपि मनो- आत्मस्वरूपज्ञाने सुखरूपत्वस्य ज्ञानाधीनत्वादुक्तम् वैषयिकेति । भूमाधिकरण इति । " अनुभाव्यस्य सर्वस्य सुखरूपत्वादेव दुःखञ्च न पश्यति” इत्यादिना प्रपञ्चनादिति भावः । ज्ञानस्य सुखरूपताया इति । ब्रह्मविषयक ज्ञानस्येत्यर्थः । ननु प्रयत्नस्यापि ज्ञानरूपत्वे सर्वज्ञानोपरतिलक्षण सुषुप्त्याद्यवस्थासु जीवनयोनिप्रयत्नो न स्यादित्याशङ्कयाह सुषुप्त्याद्यवस्थास्थिति । अन्तरा भूतग्रामवदित्यादीति आदिशब्देन, “खात्मनोऽन्यथा भेदानुपपत्तिरिति चेन्नोपदेशवत्” इति सूत्रशेषो गृह्यते । कृतिविजा- तीयकल्पनमिति । कृतिविजातीयप्रयत्न करपनमित्यर्थः । पर्यायत्वप्रसिद्धीति । ननु प्रयत्नकृति - शब्दयोः पर्यायत्वप्रसिद्धौ न विरोधः ? जीवनयोनिप्रयत्नेऽपि कृतिशब्दवाच्यत्वाभ्युपगमात् । न चैवं कृत्याश्रयत्वेन कर्तृत्वप्रसङ्ग इति वाच्यम्; चिकीर्षाधीनकृतेरेव कर्तृत्वनिर्वाहकतया जीवनयोनिकृतेरतथा- त्वात् इति चेन्न - तथापि चिकीर्षानिधी नकृतिशब्दवाच्यवस्त्वन्तरकल्पना गौरव रूपदोषानतिलङ्घनात् । तदिद- माह पर्यायत्वप्रसिद्विगौरवाभ्यामिति । गुणवत्तापरिज्ञानेनेति । अयमस्य गुण इति गुणस्वाभावा- परिज्ञानेनेत्यर्थः । इन्द्रियेति । इन्द्रियशब्दोऽन्तरिन्द्रियपरः, तस्यैव प्रकृतत्वात् । तथाच अन्तःकरण- प्रसादावसादयोरेव सुखत्वदुः खत्वव्यपदेशदर्शनात् तत्प्रसादावसादावेव सुखदुःखरूपावित्यर्थः । इति साधन विकलतेति । इतिशब्दो हेतुपरः । उक्ताद्धेतोः सुखादेर्निदर्शनस्य आत्मविशेषगुणत्वरूप- सुखदुःखशब्दवाच्यत्वमस्त्येवेति अनुकूलत्वप्रतिकूलत्वयोरेव सुखदुःखशब्दवाच्यतावच्छेद करवादिति भावः । अदृष्टवशादिति । तेन निश्वसितादेर्नाकारणकत्वमिति भावः । अधिकादृष्टकल्पनाशकां वारयति परैरपीति । अतो मध्य इति । “वद्धेतोरेवास्तु तद्धेतुत्वं मध्ये किं तेन” इति न्यायादिति भावः । गौर- वेति । कृतिशब्दावाच्यचिकीर्षानघीनप्रयलकल्पनागौरवमिहाभिप्रेतम् । सौष्ठवनाशयोरेवेति । प्रसादाव- सादयोरेवेत्यर्थः । तद्भावोपपादनात् - सुखदुःखत्वोपपादनात् । अन्तिमपादार्थ समर्थनावसर इति । न्यायतत्त्वशास्त्रान्सिमपादार्थ समर्थनसमय इत्यर्थः । वक्ष्यते हि “न्यायतत्त्वशास्त्रमकरणं ह्यात्मसिद्धिः” इति । इतीति । उक्ताद्धेतोरित्यर्थः । साधन विकलतेति । सुखादिरूपदृष्टान्तस्यात्म विशेषगुणस्वरूप- हेतु विरहादिति भावः । ननु रागद्वेषादयो दृष्टान्ता; मविष्यन्तीत्याशङ्कयाह रागेति । मनोगुणानामपि 428 5. बुद्धिपरिच्छेदः (आत्यसिद्धिग्रहणेनाक्षेपः) वस्थाविशेषाः, न साक्षादात्मगुणाः । विज्ञायते हि “कामः संकल्पो विचिकित्सा श्रद्धाऽश्रद्धा धृतिरधृतिर्धीर्भीरेतत् सर्वे मन एव” इति । गीयते च, “इच्छा द्वेषः दुःखं ?? सङ्घातश्चेतना धृतिः । पतत् क्षेत्रं समासेन” इति गीताञ्चोदाहृत्य ( गीयतेच, ‘इच्छ। द्वेषः सुखं दुःखम् ’ इतीति क्षेत्रधर्मत्व- मुक्त्वा चेतनाधृतिरिति गीताञ्चोदाहृत्य) तदर्थे शरीरलक्षणञ्चोपपाद्य, पुनः, “किमिदं घीः" इति घीशब्दसहपाठ माशङ्कय, “उत्प्रेक्षाभिप्रायं तत्, न ज्ञप्तिविषयम्; तस्याः स्वाभाविकत्वस्य तस्यामेव श्रुतौ श्रूयमाणत्वात् । श्रूयते हि “न विज्ञातुर्विज्ञातेर्विपरिलोपो विद्यते” इति” इत्यादि उक्तम् । तथा, “पञ्चवृत्तिर्मनोवद्वयपदिश्यते” इति सूत्रे, “यथा न कामादिकं मनसस्तत्त्वान्तरम्, ‘कामः हेतुविकलत्वादित्यर्थः । ननु रागद्वेषादयो निदर्शनं भविष्यन्ति ; अतो न साधन वैकल्यमित्यत आह रागद्वेषादयोऽपीति । मनोगुणानामपि आत्मपारतन्त्र्यलक्षणगुणसत्त्वादाह न साक्षादिति । आत्मगतगुणा न भवन्तीत्यर्थः । तदर्थे शरीरलक्षणञ्चेति । “इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं संघातश्चेतनाधृति । एतत् क्षेत्र समासेन सविकारमुदाहृतम् ॥” इति " वचनप्रतिपाद्यार्थभूतम्, “इदं शरीरं कौन्तेय ! क्षेत्रमित्यभिधीयते” इति पूर्वत्र क्षेत्रशब्दितत्वेन प्रस्तुतस्य शरीरस्य लक्षणञ्चोपपाद्येत्यर्थः । ‘इच्छा द्वेषः’ इत्यादिश्लोकस्य हि अयमर्थः - आधृतिराधारः । चेतनस्य आधृतिः चेतनाधारः । सुखदुःखे भुञ्जानस्य भोगापवर्गौ साधयत- श्चेतनस्याऽऽधारतयोत्पन्नं भूतसंघातरूपमिच्छाद्वेषसुखदु:खविकारि शरीरम्” इति । अतः शरीरलक्षणस्य एतच्छ्लोकार्थत्वं संभवतीति भावः । ननु सुखदुःखादीनां क्षेत्राख्यशरीरधर्मत्वप्रतिपादकैतद्वचनोदाहरणं पूर्वोपक्षिप्ते सुखादीनां मनोधर्मत्वे कथमुपपादकं स्यादिति चेन्न ; उदाहृतगीतावचनेनात्मधर्मत्वाभावे सिद्धे, " एतत् सर्वं मन एव” इति श्रुत्या मनोधर्मत्वसिद्धिः संभवतीत्यभिप्रायेण तच्छ्लोकोदाहरणोपपत्तिः (से?) । धीशन्देति । अनात्मधर्मभूतानां कामसंकल्पादीनामात्मधर्मभूतज्ञानेन सह पाठः कथमित्याशङ्कध उत्प्रेक्षारूपमनोव्यापारविशेषाभिप्रायो धीशब्द इति समाहितमित्यर्थः । न कामादिकमिति । कामः, मनोद्वारा चात्मगुणत्वसद्भावात् साक्षादित्युक्तम् । माश्रयता संबन्धेन रागादीनामात्मवृत्तित्वं नास्तीति भावः । तदर्थमिति । “ इच्छा द्वेषः" इत्यायुक्त’ गीतावचनाभिधेयमित्यर्थः । उक्तवचनप्रतिपाच- मिति यावत् । शरीरलक्षणश्चेति । “इच्छा द्वेषः” इत्यादिवचनप्रतिपाद्यम्, “इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते" इति पूर्वत्र क्षेत्रशब्दितत्वेन प्रस्तुतस्य शरीरस्य लक्षणञ्चोपपाद्येत्यर्थः । यद्यप्यनेन लोकेन सुखदु:खादीनां शरीरविकारत्वमेव प्रतीयते नान्तःकरण मंत्वम्, तथाऽप्यनेनाऽऽत्मधर्मत्वे निरस्ते, " एतत् सर्वं मन एव" इत्यनेन मनोधर्मस्वसिद्धिरित्यभिप्राय इत्याचक्षते । नात्वधर्म- त्वाभावसिद्धौ परिशेषान्मनोधर्मत्वं सिध्येदिति वाऽभिप्राय इति बोद्धयम् । धीशब्दसहपाठमा- शङ्कयेति । अनात्मधर्मभूतानां कामसङ्करूपादीनामात्मधर्मभूतज्ञानेन सह पाठ कथमित्याशङ्कयेत्यर्थः 1 अन पाठः शोधनीयः । स्थितः पाठोऽनन्वितश्च । मात्मसिद्धी, ‘इच्छाद्वेषः सुते दुःखम् इति’ इति वाक्य समाप्तिः । संघात इत्यादिकं न तत्र । अथ, चेतनाधृतिरिति क्षेत्रलक्षणमिति वाक्यारम्भः । 2 चेतनाधृतिः इति गीतास्थ पदाभिधेयमित्यर्थः स्यात् । पुंल्लिंग चेतनशब्दस्य माधृतिशब्दस्य च समास इति गीताभाष्यगमनिकेयम् । आत्मसिद्धौ चेतनमा त्रियमाणः संघात इति विग्रह- प्रदर्शनात् । धर्मभूतज्ञानं प्रतिशरीरं व्याप्य स्थितं धारकमिति सिद्धान्तरहस्यं ततो जायते । ● रत्नपेटिका रंगरामा जीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 429 संकल्पो विचिकित्सा श्रद्धाऽश्रद्धा धृतिरधृतिह्नर्धीर्भीरेतत् सर्वे मन एव" इति वचनात् - एवम्, “प्राणो व्यानोऽपान उदानस्समान इत्येतत् सर्वे प्राण एव” इति वचनादपानादयोऽपि प्राणस्यैव वृत्तिविशेषाः, न तत्त्वान्तरमित्यवगम्यते" इति भाध्यम् । तत् कथं सुखादीनामात्मगुणत्वम् ? अनोच्यते - अश्रुतसिद्धान्तस्य पुस्तकनिरीक्षणात् अयं दोषः । तथा ह्यात्मसिद्धौ तावत्- " यत्तु सुखादिनिदर्शनेन" इत्यस्यानन्तरम्, “स्वरूपोपाधयो धर्मा यावदाश्रयभाविनः । नैवं सुखादि बोधस्तु स्वरूपोपाधिरात्मनः ॥ यथा च बोधोपाधिरात्मभावस्तथोपपादितम्” इति स्वाभावि कत्वास्वाभाविकत्वाभ्यां बोधमानस्य सुखादेश्व मेदमभिधाय, “सुखदुःखे च नारमधर्मो” इत्यादि तु वैभववादेन, मतान्तरेण वा अभिहितम् । अन्यथा कथमेवमुपसंहारारम्भे प्रयात् - " तदेवमात्म- स्वभावभूतस्य चैतन्यस्य विषयसंश्लेषविशेषगोचर एव निश्चयसंशयादिव्यवहारभेदः, तद्विशेषभाजि चैतभ्ये वा " इति । आगन्तुकत्वे इन्द्रियोपाधिकत्वाद्यविशेषात् । न च तथोक्तम्; अन्यथा चोक्तम् । इच्छा । यद्यपि, “कामः संकल्प : "” इति श्रुतौ न सुखादिकमुपात्तम्, तथापि तुल्यन्यायेन सुखादीनामपि मनोधर्मत्वं सिद्धमिति भावः । नैवं सुखादीति । सुखादि तु नैवम्, स्वरूपोपाधि न भवतीत्यर्थः बोधोपाधिरिति । ज्ञानमात्मत्व उपाधिः प्रयोजकमित्यर्थः । ततश्च यावत्प्रयोज्यं प्रयोजकावस्थाना- वश्यम्भावात् बोधस्य स्वाभाविकत्वादि सिध्यतीति भावः । स्वाभाविकत्वास्वाभाविकत्वाभ्यामिति । नित्यत्वानित्यत्वाभ्यामित्यर्थः भेदमभिधाय सुखदुःखे नात्मधर्माविति तु यदभिहितं तद्वैभववादेन मतान्तरेण वेति योजना । वैभववादेनेति । प्रौढिवादेनेत्यर्थः । संशयादीति आदिशब्देन सुखादिकं गृह्यते । अतश्च सुखदुःखादीनामिह नानुक्रमणमिति न चोदनीयम् । ननु विषयसंश्लेषविशेषाणां निश्चय- संशयव्यवहारविषयत्वमयुक्तम् इदं ज्ञानं निश्चयरूपम्, इदं ज्ञानं संशयरूपम् इति ज्ञान एव निश्च यत्वसंशयत्वव्यवहारादित्यत आह तद्विशेषभाजीति । संश्लेषविशेषभाजीत्यर्थः । तद्विशेषभाजि चैतन्ये वा इति कथमुपसंहारारम्मे ब्रूयादिति योजना ननु काडल कथन्ता इत्याशङ्कयाह आगन्तु कत्व इति । आगन्तुकमनोधर्मत्वे इत्यर्थः । न च तथोक्तमन्यथा चोक्तमिति । औपाधिकमिति नोक्तम्, अपितु, “आत्मस्वभावभूतस्य… निश्चय संशय सुखादिव्यवहारः” इत्युक्तमिति भावः । उत्प्रेक्षाभिप्रायं तदिति । धीरित्येतत् मनोव्यापारविशेषरूपोत्प्रेक्षा तात्पर्यकमित्यर्थः । नैवं सुखादीति । सुखादिकं न स्वरूपोर्णधिकमित्यर्थः । बोधोपाधिरिति । ज्ञातृस्वप्रयोजक इत्यर्थः । आत्मभावः - मात्मत्वम् । तथाच ज्ञातृत्वस्य स्वाभाविकत्वं सिद्धयतीति मावः । संशयादीति आदिशब्देन सुखादिकं गृद्यते ; भतो न तदनुतिशङ्का । ननु विषयसंश्लेषविशेषगोचरत्वं न संशयादिव्यवहारस्य संभवति इदं ज्ञानं संशयरूपम्, इदं ज्ञानं निश्चयरूपमिति ज्ञान एव तद्व्यवहारदर्शनादित्यन माह तद्विशेषभाजीति । विषयसंश्लेषविशिष्ट इत्यर्थः । चैतन्ये = ज्ञाने । चैतन्ये वेति कथसुपसंहारारम्मे ब्रूयादिति योजना । फाडलासङ्गतिरित्यज्ञाह आगन्तुकत्व इति । न च तथोक्तमन्यथाचोक्तमिति । मनोधर्मत्वं नोक्तम्- पित्वात्मस्वभावभूतस्य चैतन्यस्य निश्वयसंशय सुखादिव्यवहारविषयत्वमुक्तमित्यर्थः । 1 1 ; 1 1 1 ; ननु निश्वय 3 बोधस्योपाधिरिति तत्पुरुषो द्वितीयव्याख्यासंमतः । पूर्वव्याख्याने च, ‘खरूपोपाधि’ इत्युक्तेः । 430 5. बुद्धिपरिच्छेदः (सुखदुःखयाश निविशेषतया ऽत्मधर्मत्वम् ) । ननु अश्रुतसिद्धान्तस्येति भवत एव दोषः ॥ न स्यात् । न्यायतत्त्वशास्त्रप्रकरणं ह्यात्मसिद्धिः । तन च शास्त्र ज्ञाननिरूपणात्मक प्रथमपादषष्ठाधिकरणे सर्व स्पष्टम् । सूत्रभाष्ययोश्चायं भावः - तच्चदवस्थज्ञानजनकत्वावस्था भेदभिन्नं मनः तैस्तैर्व्यपदिश्यते इति । निर्व्यूढञ्च तुल्यन्यायमन्यत्, “रूप्त गतेः” इत्यधिकरणे, “अध्यवसायाभिमानचिन्तावृत्तिभेदात् मन एव बुद्धयहङ्कारचित्तशब्दैः व्यपदिश्यते" इति । उक्तञ्च वेदार्थसंग्रहे, “दु.खाज्ञानमला धर्माः प्रकृतेस्ते न चात्मनः” इत्यन प्रकृतिसंसर्गकृतकर्ममूलत्वात् नात्मस्वरूपप्रयुक्तधर्मा इत्यर्थः । प्राप्ताप्राप्तविवेकेन प्रकृतेरेव धर्माः इत्युक्तम्" इति । तथा तत्रैव, “भक्तिशब्दश्च प्रीतिविशेषे वर्तते । प्रीतिश्च ज्ञानविशेष एव” इत्युक्त्वाः, ‘ननु च सुखं प्रीतिरिति नार्थान्तरम् । सुखञ्च ज्ञानविशेष साध्यं पदार्थान्तरमिति हि लौकिकाः" इति चोद्यं कृत्वा, “नैवम्; येन ज्ञानविशेषेण तत् साध्यमित्युच्यते, स एव ज्ञानविशेषः सुखम् । एतदुकं भवति - विषयज्ञानानि सुख दुःख मध्यस्थ साधारणानि । तानि च विषयाधीनविशेषाणि तथा भवन्ति, येन विषयविशेषेण विशेषितं ज्ञानं सुखस्य जनकमित्यभिमतम्, तद्विषयज्ञानमेव सुखम् । तदतिरेकि पदार्थान्तरं नोपलभ्यते । तेनैव सुखिश्वव्यवहारोपपत्तेश्च” इत्याद्युक्तम् । " इच्छा द्वेषः" इत्यादि- भगवद्गीतावचनं तु तत्रैव भाष्यकारैर्निर्व्यूढम् " इच्छा द्वेषः सुखं दुःखमिति क्षेत्रकार्याणि क्षेत्रविकारा उच्यन्ते । यद्यपि इच्छाद्वेषसुख दुःखानि आत्मधर्मभूतानि, तथापि आत्मनः क्षेत्र सम्बन्ध- प्रयुक्तानीति क्षेत्रकार्यतया क्षेत्रविकारा उच्यन्ते । तेषां पुरुषधर्मत्वम्, ‘पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते’ इति वक्ष्यते" इति । उक्तञ्च श्रीराम मित्रैः षडर्थ सङ्क्षेपे, “वेद्य मेदधी मेदः सुखम्, अन्यादृष्टेः ।” इत्यादि । उक्तञ्च श्री वरदविष्णुमिश्रैरपि, “सुखदुःखे तावत् अनुकूल प्रति- कूलविषये ज्ञाने एवेति न गुणेष्वन्तर्भाव एव ।” इत्यादि । उक्तञ्च सङ्गतिमालायां श्रीविष्णुचिचैः, “एवं परमात्मनः पावकप्रकाशौष्ण्यादिस्थानीयं जीवस्वरूपमपि सुषुप्तिसंहारयोः परमात्मनो मेदक- ननु निश्चयसंशयादिव्यवहारमेद इत्यत्न आदिशब्देन सुखदुःखयोरुपादाने किं प्रमाणम् ! “सुखदुःखे च नात्मधर्मौ” इति ग्रन्थखारस्यानुसारादप्रहणमेव युक्तमिति शङ्कते नन्वश्रुत सिद्धान्त- स्येति । परिहरति न स्यादिति । ततदवस्थेति । कामत्वसंकल्पत्वायवस्था विशिष्टज्ञानजनकत्वावस्था भेदभिनं मन इत्यर्थः । तुल्यन्यायमन्यदेवोदाहरति सप्त गतेरित्यधिकरण इति । अध्यवसायेति । अध्यवसायाभिमानचिन्तावृत्तिजनकत्वावस्था मेदादित्यर्थः । प्रकृतेरेव धर्मा इत्युक्तमिति । उपचारत इति शेषः । तत्रैवेति । वेदार्थसंग्रह एवेत्यर्थः । ननु ज्ञानविशेषः सुखमित्युक्तिर्न सम्भवति, विषयस्यैव ज्ञाने विशेषतया तस्यैव सुखत्वप्रसङ्गादित्यत माह एतदुक्तं भवतीति । सुखदुःखेति । कानिचित् सुखरूपाणि कानिचित् दुःखरूपाणि कानिचिदनुभयरूपाणीत्यर्थः । विषयाधीन- विशेषाणीति । तथा च विषयव्यतिरेकेणापि स्वरूपानतिरिक्तविशेषसद्भावात् ज्ञानविशेषस्य सुखत्वोक्तिर्न विरुद्धेति भावः । वेद्यभेदेति । विषयविशेषाधीनो बुद्धविशेषः सुखमित्यर्थः । एवं परमात्मन इति । संशयादीत्यत्र आदिशब्देन सुखदुःखादेग्रहणे किं प्रमाणम् ? प्रत्युत, ‘सुखदुःखे च नात्मधर्मो’ इति प्रन्थस्वारस्य पर्यालोचनायामग्रहणमेव प्रतीयत इत्याशङ्कते नन्वश्रुत सिद्धान्तस्येति । परिहरति नेति । तत्तदवस्थेति । कामत्वसङ्कल्पश्वाद्यवस्थेत्यर्थः । तुल्यन्यायमन्यन्निव्यूढमित्येतदेवोदाहरति सप्तमतेरिति । दुःखेत्यादि । दुःखाज्ञानमला: प्रकृतेर्धर्माः ; नात्मनः - ते वर्मा इत्यर्थः । वेद्यभेदधीमेद इति । विषय विशेषाधीनविशेषविशिष्टं ज्ञानमित्यर्थः ॥ 1 रत्नपेटिका रंगरामानुजीय समेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 1 431 संशयनिर्णयविपर्ययायथाज्ञानप्रत्यक्षानुमानागमरागद्वेषलोभमोहमद मात्सर्यधैर्यविचिकित्साश्रद्धा लज्जाभयाद्यनन्तज्ञानप्रसरणरूपविकार मेदशून्यम्” इत्यादि । तत्सिद्धं सुखादयो बुद्धिविशेषा इति । तर्हि नित्य सर्वविषयस्य ईश्वरज्ञानस्य कथमिच्छाद्याकारत्वमिति चेत्-उपाधिविशेषाद्वा, अनित्यज्ञानान्तरसद्भावाद्वा यथातथा वा भवतु | अभ्युपगतं हि इन्द्रियजन्म अनित्यमपि ज्ञान- मीश्वरस्यास्तीति वरदविष्णुमिश्रादिभिः, यदुक्तम्, “ईश्वरज्ञानस्यानित्यस्य सर्वविषयनित्यज्ञान- गृहीतग्राहित्वात्” इति, “अस्यापि इन्द्रियजत्वात्” इति च । प्रज्ञापरित्राणे स्वयंसिद्धिप्रकरण पवमुक्तम् - " सुखदुःखे च विज्ञानविशेषाविति केचन । तन्न साधु शरीरस्य पादादिषु हि ते अमू ॥ तव्रतत्राऽऽत्मनस्तस्यासन्निधानादणुत्वतः । तद्धर्मभूत विज्ञानस्यापि नैवास्ति सन्निधिः ॥" इत्युक्त्वा, भनन्तरं जीवस्य बन्धमोक्षावस्थयोर्द्वयोरपि अणुत्वमुपपाद्य - “यावदाश्रयवत्यैव विगीतं ज्ञानमुच्यते ॥ धर्मश्वे सति धीत्वेन ब्रह्मविज्ञानवत् ततः । पावक स्थानीयस्य परमात्मनः प्रकाशौष्ण्यस्थानीयो जीवः सुषुप्तिप्रलययोः परमात्मव्यावर्तक रागद्वेष- मयादिलक्षणज्ञानविशेषशून्यः इत्युवश्या तेषां ज्ञानविकारत्वाविष्करणादित्यर्थः ॥ तर्हीति । इच्छादीनां ज्ञानविकारत्वात् ईश्वरज्ञानस्य च निर्विकारत्वादिति भावः । उपाधि- विशेषाद्वेति । तत्तत्कार्यसामग्रीसमवधानरूपोपाधिमहिना स्वाभाविकविकारशून्येऽपि ऐश्वरनित्यज्ञः ने सिसृक्षादिविकारा उत्पद्यन्ते इत्यर्थः । एवं तर्हि ऐश्वरनित्यज्ञानस्य मस्मदादिज्ञानाविशेष इत्यस्व- रसादाह अनित्यज्ञानान्तरेति । ते अमू इति । सुखदुःखे इत्यर्थः । ’ पादे मे सुखम् शिरसि मे वेदना, इति प्रतीत्या सुखदुःखयोः पाणिपादाश्रितत्वेन मारमधर्मभूतज्ञानैक्यासम्भवादिति भावः । ननु शिरः पाणिपादाद्यवच्छिन्नात्मनि सुखादिकमस्त्वित्याशङ्कयाह आत्मनस्तत्रतत्रेति । ननु आत्मनोऽणु- स्वेऽपि सुखदु:खाद्यपादानभूतधर्मभृतज्ञानस्य व्याप्तत्वात् सुखदुःखादीनामात्मधर्मत्वे नानुपपत्तिरित्यत माह तद्धर्मभृतेति । यावदाश्रयेति । आभयानधिकदेशवर्तीत्यर्थः । जयमल प्रयोगक्रमः - विप्रतिपन्न ज्ञानमाश्रयानधिकदेशवर्ति धर्मत्वे सति ज्ञानत्वात् ईश्वरज्ञानवदिति । मन धर्मस्वमालस्य प्रमाया- मतिप्रसक्ततया धीत्वेनेत्युक्तम् । धीत्वमात्रस्य सात्मस्वरूपेऽतिप्रसक्ततया तत्र स्वाश्रयस्यैवाभावेन तद्द्घटितसाध्यस्याभावाद्वयभिचार इत्यत उक्तं सत्यन्तम् । ननु प्रभावत् ज्ञानस्यापि स्वाश्रमाधिकदेश- तहति । इच्छादीनां ज्ञानविकाररूपत्व इत्यर्थः । पादादिषु हि ते अम् इति । ज्ञान- विशेषरूपतयाऽभ्युपगते सुखदुःखे पादादिष्वेव प्रतीयेते इति प्रसिद्धमित्यर्थः । पादे मे वेदना, शिरसि मे सुखमित्यादिप्रतीतेः सर्वसिद्धत्वादिति भावः । पादाद्यवच्छेदेनात्मन्येव सुखदुःखादिप्रतीतिरियं स्वादि स्यलाइ तत्रेति । नतु धर्मभूतज्ञानद्वारा पादादिषु सर्वज्ञात्मनः सन्निधिसद्भावान्नोक्तदोष इत्याशङ्कचाह तद्धर्मेति । यावदाश्रयवर्तीति । श्राश्रयानधिकदेशवर्तीत्यर्थः । नयमन प्रयोग: विप्रतिपन्न ज्ञान स्वाश्रया संयुक्त संयोगशून्यं धर्मत्वे सति ज्ञानत्वात्, ईश्वरज्ञानवदिति । मन घर्मत्वस्य प्रभायां सत्वाद् व्यभिचार इति ज्ञानत्वनिवेशः । ज्ञानत्वस्य दिव्यात्मखरूपेऽपि सत्त्वात् व्यभिचार इति धर्मस्वनिवेशः । 1 सुखस्यात्मगतत्वेऽपि तस्य पादसंबन्धि किञ्चिन्मूलकत्वात् विषयस्याप्यनुकूलस्य सुखत्व- स्वीकारा पाये सुखमित्युपपन्नमिति भवेयम् । 432 5. बुद्धिपरिच्छेदः (प्रज्ञापरिमाणे ज्ञानस्याद्रव्यत्वोक्तिः) गुणत्वमेव ज्ञानस्य न तु द्रव्यत्वसम्भवः॥ अतीतानागता अर्था अपि भान्ति च धीबलात् । संयोग- मनपेक्ष्यैव सर्वत्राप्यर्थ कृत्यकृत् ॥ तस्माद्विषयविषयिभावः सम्बन्ध एव हि । ज्ञानार्थयोस्तु सम्बन्धः सोऽखिलैरपि संविदः ॥ स्वतस् लवर्थि सम्बन्धिन्येषा धीः सर्वगोच्यते । अगत्वा सर्वसम्बन्धि सर्व- ग्राहि प्रचक्षते ॥ स्वाश्रयायुक्तवस्तुध्वप्यस्याः कार्यकरत्वतः । गुणवैरूप्य सद्भावात् द्रव्यता भाष्य- भाषिता || स्वाश्रयलिष्ट एवार्थे स्पर्शाद्याः कार्यकारिणः । दाहस्फोटादिकार्य ते कुर्वते नेहशी हि धीः ॥ गुणवैरूप्यमेवास्या द्रव्यशब्देन लक्ष्यते । भावान्तरं तदा प्राप्तं शक्तिवत् ज्ञानमप्यतः ॥ द्रव्यत्वपक्षे ज्ञानस्य परिणामानिरूपणात् । वैयर्थ्याच्च गुणो वा तद्भावान्तरमथापि वा ॥ [वर्तित्वं भविष्यतीत्याशङ्कय प्रमाया द्रव्यत्वेन खाश्रयाधिकदेशवर्तित्वसंभवेऽपि ज्ञानस्य गुणकस्वभावतया स्वाश्रयाधिकदेशवर्तित्वं न संभवतीत्यभिप्रयन् माह गुणत्वमेव ज्ञानस्येति । ननु ज्ञानस्याद्रव्यत्वे विषय. संयोगाभावाद्विषयप्रकाशो न स्यादित्याशङ्कय अतीतादिवत् संयोगमन्तरेणापि विषयप्रकाशः सम्भवतीत्यभिपयन् बाह अतीतानागता इति । अर्थकृत्यकृदिति । सा भीः संयोगमनपेक्ष्यैव सनियर्थान् प्रकाशयतीत्यर्थः । सोऽखिलैरिति । अनीता नागरे गुंणादिभिश्चेत्यर्थः । संयोगस्य ज्ञानसंबन्धत्वेऽतीतादिभिः स न सेत्स्वतीति भावः । ननु बुद्धेरद्रव्यत्वे, “वेष्टिता नृप ! सवंगा " इत्याद्युक्तिः कथमित्याशङ्कयाह स्वतस्सर्वार्थेति । स्वाश्रयेति । उष्णगुणानां खाश्रयसंयुक्त एव भाश्रयान्नरे दाहादिकार्यजनकत्वस्य दर्शनात् कुलालादिज्ञानस्य चावथाभूतेऽपि चक्रादौ भ्रम्यादि- कार्यजनकत्वदर्शनेन गुणवैरूप्यसद्भावाद्द्रव्यता भाष्यो केत्यर्थः । द्रव्यशब्देनेति । भाग्यगत- द्रव्यशन देनेत्यर्थः । ननु ज्ञानस्य द्रध्यविलक्षणत्वे प्रसिद्धगुणविलक्षणत्वे च अङ्गीक्रियमाणे तस्म शब्दादिपश्चक संयोग सत्त्वरजस्तमश्शक्तिरूपेषु दशविधाद्रव्येषु क. न्तर्भावः स्वादित्याशङ्कचाह भावान्तरमिति । परिणामानिरूपणादिति । कार्यस्य द्रव्यत्वे यत्किञ्चित्परिणामत्वस्य अवश्य- बक्तव्यत्वात् ज्ञानस्य च बव्यक्त कालजीवेश्वरशुद्धसत्त्वपरिणामत्वासम्भवात् न द्रव्यत्वं सुबचमिति भावः । वैयर्थ्याच्चेति । संयोगमन्तरेणापि विषयप्रकाशस्योपपादितत्तया संयोगार्थं द्रव्यस्वस्था करूप- ननु प्रमायामिव ज्ञानेऽपि स्वाश्रयासबन्धिदेशसंवन्धः स्यादित्याशङ्कयाह गुणत्वमेवेति । प्रभावत् ज्ञानस्यापि द्रव्यत्वे स्वाश्रया संयुक्त देश संयोगित्वमुपपद्येत ; न त्वेतदस्तीति भावः । ननु ज्ञानस्याद्रव्यत्वे विषयसंयोगासंभवाद् व्यवहारजनकत्वानुपपत्तिः । व्यवहर्तव्यतासंबन्धेन व्यवहारं प्रति विषयता संबन्धेन ज्ञानकारणतया विषयतायाश्व संयोगरूपतायाः पूर्वमुक्तत्वात् ज्ञानस्याद्रव्यांचे कथं संयोगरूपविषयता. प्रतियोगित्वसंभव इत्याशङ्कय विषयतायाः संयोगरूपत्वे यतीतादिभिः सह संयोगासंभवात् ज्ञानस्य द्विषयकत्वानुपपतिः । भतो विषयता अतिरिक्तपदार्थरूपैवेति सर्वेराश्रयणीयमिति तादृशविषयतानिरूप ‘कत्वं ज्ञानस्याद्रव्यत्वेऽप्युपपद्यत इत्याह श्रतीतेति ॥ अर्थकृत्यकृदिति । अर्थप्रकाशकृदित्यर्थः । अखिलैरपीति । मीतादिभिर्गुणादिभिश्चेत्यर्थः । ननु बुद्धेरद्रव्यत्वे, “वेष्टिता नृष सर्वगा” इत्याधुक्तिः कथमित्याशङ्कयाह स्वतस्सर्वार्थ संबन्धिनीति । उक्तरीत्या अतीतादिरूपसवर्थिसंबन्धयोग्येत्यर्थः । ननु ज्ञनत्य द्रव्यविलक्षणत्वे प्रसिद्धगुण वलक्षण वे चाङ्गी केयत्रणे द्रव्यगुणयोरनन्तर्भावेन भावान्तरत्वप्रसङ्ग इत्यष्ठतिमाह भावान्तरमिति । प्राप्तं युक्तम् । वैयर्थ्याच्चेति । संयोगमन्तरेणापि विषयका . 1 433 देहदेशोत्थमप्येतत् सुखं दुःखश्च देहिनः । आत्मनो धीमहिम्नैव भासेते ते तथातथा ॥ अनात्मकशरीरे तददृष्टेरात्मनो गुणौ । इति चेन्नाशरीरस्यासम्भवान्नात्मनो गुणौ ॥ सकर्मकान्त देहस्य गुणौ ते आत्मनो गुणात् । ज्ञानाद्भात इति प्राज्ञैः परिकल्प्यमिति स्थितिः ॥ कर्मिणश्चेतनस्यानुभाव्यत्वेनैव सम्भवः । तयोरिति प्रकाशेनाव्यभिचारोऽन्यथा वृथा ॥ इच्छादयो न देहैकदेशवर्तिन इत्यतः । आत्मनः स्युगंगा ज्ञानविशेषाश्च प्रकीर्तिताः ॥ जलाधारेवनेकेषु भास्करस्योपलब्धिवत् । अणोरप्यात्मनो ऽनेक देहेष्वस्तूपलम्भनम् ॥ नीयत्वादित्यर्थः । देहदेशोत्थमपीति । अनात्मगुणभूतमपीति शेषः । तथातथेति । सुखदुःखत्वा दिनेत्यर्थः । शङ्कते अनात्मकेति । अशरीरस्येति । आत्मन इति शेषः । ततश्च अन्वयव्यतिरेकाभ्यां शरीरगुणावेव स्यातामिति भावः । सकर्मकादिति । सकर्मकादात्मगुणात् ज्ञानात् देहगुणभूते ते = सुखदुःखे भात: = मासेते इति प्राज्ञैरभ्युपगन्तव्यमित्यर्थः । यतः सकर्मकादित्येतत् हेतुगर्भ- विशेषणम् । तथाचाकर्मकोः सुखदुःखयोः सकर्मकज्ञानविशेषरूपत्वं न संभवतीति भावः । ननु सुखदुःखशेर्ज्ञानरूपत्वाभावे प्रकाशाव्यभिचारो न स्यादित्याशङ्कय तयोर्ज्ञानरूपत्वाभावेऽपि कर्मफलानु भवार्थमेव सृष्टत्वेन प्रकाशाव्यभिचारः संभवतीत्यभिप्रयन माह कर्मिणश्चेतनस्येति । अन्यथेति । प्रकाशमानत्वाभावे सुखदु:खसृष्टिन् यैथेत्यर्थः । इच्छादय इति । पादे मे वेदना, शिरसि मे सुख- मितिवत् पादे मे इच्छा, शिरसि मे द्वेष इति सुखवदिच्छादीनां शरीरगतत्वेनापतीतेरात्म धर्मत्वमेवेति भावः । ननु आत्मनोऽणुत्वे, युगपदनेकदेहा धिष्ठानयोग्यस्य द्रव्यरूपस्य व्यापिनो धर्मभूतज्ञानस्य चानभ्युपगमे, योगिभिर्मुक्तैर्वा परिगृहीतेषु देहेषु आत्मवतोपलम्भोऽन्येषां न स्यात् किञ्च तेषां देहाना - मात्मानविष्ठितत्वात् प्रवृत्त्यादिकं न स्यात् अपि च तेषुतेषु देहेषु योगिनां मुक्तानां वा स्थूलोऽ- हम, कुशोऽहम् इति ततदेहावच्छिन्नतया प्रतीतिर्न स्वात् किञ्च निरात्मक देह वर्तीन्द्रियाणामपि प्रवृत्तिनं स्यात् किञ्चानेकेषु मुक्तपरिग्रहव्यपदेशो निरालम्बनः स्वात्, तत्र सुक्तेन वा तद्धर्मज्ञा- नेन वा अधिष्ठानासम्भवेन परिप्रशब्दार्थस्यैवाभावादित्याशङ्कां क्रमेण पराकरोति जलाधारेष्वि- स्योक्पादिततया संयोगसिद्ध्यर्थं ज्ञानस्य द्रव्यत्वाभ्युपगमवैयर्थ्याचेत्यर्थः । तथा तथेति । ततदेह देश- स्थितत्वेनेत्यर्थः । ननु सुखदुःखयोर्ज्ञान विशेषरूपत्वाभावे कथं प्रकाशाव्यभिचार इत्याशङ्कयाह कर्मिण इति । प्रकाशाव्यभिचारः = विद्यमानदशायां सर्वदा भासमानत्वम् ॥ " अन्यथेति । प्रकाशाव्यभिचारविरहे इत्यर्थः । पृथेति । तयोस्संभव इत्यनुषङ्गेणान्वयः । न देहैकदेशवर्तिन इति। पादे मे वेदना, शिरसि मे सुखमितिवत् पादे मे इच्छा, शिरसि मे द्वेष इत्येवंपठीति- विरहादिति भावः । नन्वात्मनोऽणुतया खतोऽनेकदेहसंबन्धासंभवात् धर्मभूतज्ञानस्याद्रव्यत्वे तयापि देहान्तरेण संबन्धायोगात् कथं योगिप्रभृतीनामनेकशरीरेषु ममेदं शरीरमित्यमिमानोपपत्तिरित्यत माह जलाधारेष्विति । उपलम्भनमिति । संबन्धप्रतीतिरित्यर्थः । जलाधारेषु सूर्यस्य संयोगविरहेऽपि तत्प्रतिविम्बग्रहणवशेन तेषु सूर्यसंबन्धोपलब्धिवत् अनेकेष्वपि शरीरेषु संयोगरूपात्म संबन्धविरहेऽपि Bur- 55 I434 5. बुद्धिपरिच्छेदः (प्रज्ञापरित्राणे ज्ञानस्याद्रव्यत्वेऽपि सर्वनिर्वाह :) योगिनां शक्तिवैविध्यात् ईश्वरानुग्रहेण वा । बहुदेहाः प्रवर्तन्ते एकदेहवदअसा ॥ अन्तराळाग्रहात्तेषां स्वात्मनश्च स्वयेच्छया । सन्निधानोपलब्धिः स्यात् तत्रतत्राहमित्यपि ॥ प्रतिदेहं विविकानि मनःप्रभृतिकान्यपि । इन्द्रियाणीश्वरेच्छाद्यैः प्रवर्तन्ते तु योगिनः ॥ मुक्तश्चानेकदेहान् संगृह्णाति स्वेच्छयैव तु । सर्वेश एव कामानी कामरूपानुसञ्चरेत् ॥ प्रदीपः प्रभयेवाऽऽत्मा ज्ञानेनाखिलमाविशेत् । इत्यादिव्यवहारश्च प्रकाश्यत्त्वनिबन्धनः ॥ अतीतानागता नार्थाः प्रभया भान्ति जातुचित् । ते च ज्ञानेन भान्यातो न साम्यं सर्वथा मतम् ॥ त्यादिना । अन्तराळाग्रहात्तेषामिति । तेषां शरीराणाम् आत्मनश्च स्वेच्छया भसन्निधानामहात्, तद्ब्रहेऽपि इच्छया वा तउद्देहेषु स्थूलोऽहं कुशोऽहमिति ततद्देहावच्छिनत्वलक्षणसभिधानपतीतिरुपपद्यते इत्यर्थः । स्वेच्छयैव त्विति । तथाच मदीयमित्यादीच्छा विशेषविषयत्वमेव परिग्रहशब्दार्थ इति भावः । " प्रदीपवदा वेशस्तथाहि दर्शयति” इति सूत्रमाप्य विरोधं परिहरति प्रदीप इति । प्रभासाभ्यं मुख्यमेवास्त्वित्याशङ्कयाह अतीतानागता इति । प्रभया मुख्यसम्येऽङ्गीक्रमाणे प्रभायाः संयुक्त मात्र प्रकाशकत्ववत् ज्ञानस्यापि तथात्वप्रसङ्गः । न चेष्टापतिः; अतादिष्वसम्भवात्। भो न सश तत्तत्कर्मादिजन्यत्व- तत्सुखादिसाधनत्वरूप संबन्धवशात् स्वीयस्वाभिमानं उपपद्यत इति मात्र । ननु तथाप्यात्मसंयोगस्य तद्धर्मभूतज्ञानसंबन्धञ्च वाऽभावात् कथं देहान्तरेष्वेकदेह ‘स्थात्प्रथमवशेन चेष्टो त्पत्तिः ? भन भाइ योगिनामिति । नतु तथापि योगिपरिगृही नेष्वितरेषु देहेष्यामसन्निधिविरह त् कथं तत्र भमिति व्यवहारोस्पतिः १ अत माह अन्तरालाग्रहादिति। तेषां शरीराणां स्व त्मनश्च परस्परं विद्यमानो यः संबन्धाभावः तदग्रहादित्यर्थः । कथं विद्यमानस्य संबन्धामावस्याग्रहसंभव इत्यत उक्तं स्वयेच्छयेति । अयं भावः ——— संबन्धाभावस्य विद्यमानत्वेऽपि तद्द्महो मा भूदितीच्छया तद्द्महप्रतिबन्धेनासंबन्धाग्रह संभवात् तत्सहितवस्तुद्रयज्ञानेन संबन्धज्ञानजन्यतयाभिमतकार्य सुपाद्यते, यथा पुरोवर्तिनि रजतसंसर्ग- ज्ञानजन्यतयाभिमतकार्य पुरोवर्ति-रजतयोरसंसर्गामहसहकृतग्रहणस्मरणाभ्यामुपपद्यत इत्युच्यते, तद्वत् । परन्तु जन्यथाख्यातिवादिभिः यत्न बाघकालीनेच्छा जन्यमाहार्थं विशिष्टज्ञानमङ्गी किश्ते, तलाख्याति- चादिभिरिच्छाघीना संसर्गामहसहित ज्ञानद्वयम् एकमेव वा वस्तुद्वयविषयकं ज्ञानं तत्कार्यकारितयोच्यत इत्येतावान् विशेषः । मत इतरेष्वपि शरीरेष्विच्छ, घीनासन्निधान ग्रहसहिताभ्यामात्मशरीरज्ञानाभ्याम् महमिति व्यवहार उपपद्यत एवेति । समिधानोपलब्धिस्स्यादिति । सन्निधानोपलब्धिकार्यव्यवहारादिकं स्वादित्यर्थः । प्रतिदेहं विविक्तानीति । तेन देहमेदेन प्रवृत्त्यादिमेदाविघात इति भावः । स्वेच्छये वेति । अत्रैवकारेण कर्मव्यवच्छेदः । एतदभिधानञ्च मुक्तानां कर्मफलभोगविरहात् कथं शरीरपरिग्रह, कथन्तरामनेकशरीरपरिग्रह इति शङ्कावारणाय । छत्र तेषां शरीराणां तदिच्छाजन्यत्वमेव तदीयत्वम् । मुक्तस्यानेकशरीरपरिग्रहे प्रमाणज्ञापनाय कामाभीत्यादिकसुक्तम् । प्रमासाम्यं मुख्यमेवास्त्वित्याशङ्कयाह अतीतानागता इति । प्रभया मुख्यसाम्याङ्गीकारे प्रमायासंयुक्त मालप्रकाशकत्वात् ज्ञानखापि तथा- 1 रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धावनम् 435 स्वरूपेणानुरात्माऽयं गुणद्वारेण सर्वगः । उभयव्यवहारोऽपि युज्यते प्रत्यगात्मनः ॥ परमात्मा स्वरूपेणाप्यशेषव्यापकः श्रुतेः । सर्वान्तर्याम्यिनन्तश्च तथाऽतः सर्वगो मतः ॥ अक्षव्यापत्यभावेन सुषुप्तौ नार्थ भासनम् । धियो धीमानमात्मा च तदा स्वैरं प्रकाशते ॥ अस्वापसं सुखमेतावत्काल मित्युत्थितः पुमान् । परामृशंस्तदाप्यात्मभासनं विविनक्ति हि ॥ मामन्यञ्च न जानामीत्येवमादिनिषेधधीः । मानुष्यादिविशिष्टात्मपरागर्थैकगोचरा ॥ i साम्यमिति भावः । आत इति । भत इत्यर्थः । युज्यत इति । सर्वविषयकत्वेन ज्ञानस्य सवंगरव- मौपचारिकमिति प्रागेवोक्तमिति भावः । अनन्तश्चेति । खरूपसे गुणतश्चाऽनन्त्यस्य विवक्षितत्वात् ब्यानन्त्यश्रुत्या स्वरूपस्यापि सर्वगत्वसिद्धिरिति भावः । ननु आत्मगुणभूतस्य ज्ञानस्य नित्यत्वे स्वप्रकाशत्वे च अभ्युपगम्यमाने सुषुप्तावपि भानप्रसङ्गः । नचेष्टापत्तिः विषयावच्छिन्नज्ञानस्य माने सुषुप्तिव्याघातप्रसङ्गादित्या शङ्कयाह अक्षव्यापृतीति । सुषुप्तिदशायां विषयेषु इन्द्रियव्यापाराभावात् ज्ञानेनार्थो न प्रकाशते, अपि तु ज्ञानमात्मा च । तथाच न सुषुप्तिव्याघात इति भावः । आत्म- भावनमिति । तथा च धर्मभृतज्ञानस्य नित्यत्वमुपपद्यते इति भावः । न च सौषुप्सिकमात्मभानं स्वरूप- ज्ञानमस्तिति वाच्यम्, स्वमात्र साक्षिणः स्वरूपज्ञानस्य प्रत्यक्त्वादिमासने सामर्थ्याभावेन सौषुप्तिक- प्रत्यकत्वादिविषयकज्ञानस्य धर्मज्ञानत्वावश्यम्भावेन तन्नित्यत्वसिद्धिरिति भवः । ननु सुषुप्तावपि ज्ञान- सत्त्वे, न जानामीति धीर्न स्यादित्यत माह मामन्यमिति । मानुष्येति । मामित्यस्य मनुष्यत्वादि- स्वप्रसङ्ग । ततश्च ज्ञानस्यातीतादिप्रकाशकत्वानुपपत्तिः । भतो न सर्वथा साम्यमभिमतमिति भावः । आता = अवः । गुणद्वारेण सवंग इति । सर्वविषयकत्वयोग्यज्ञानाश्रय इत्यर्थः । उभयव्यवहारोऽ पीति । अणुस्वव्यवहारो व्यापित्वसर्वगत्वस्वादिव्यवहारश्चेत्यर्थः । युज्यत इति । व्यापित्वादि- व्यवहार औपचारिक इति भावः । स्वरूपेणाप्यशेषव्यापक इति । विभुखरूप इत्यर्थः । अनन्त इति । त्रिविधपरिच्छेदरहिन इत्यर्थः । देशपरिच्छेदराहित्योक्त्या विभुत्वसिद्धिरिति भावः । नन्वात्म- गुणभूतज्ञ’नस्य नित्यत्वे खयम्प्रकाशत्वे चाभ्युपगम्यमाने सुषुप्तावपि ज्ञानवानप्रसङ्गः । न चेष्टापत्तिः ; ज्ञानमाने विषयभानावश्यम्भावेन सुषुप्तिव्याघातप्रसङ्गादित्याशङ्कयाह अक्षेति । सुषुप्तिदशायां विषये- विन्द्रियव्यापाराभावात् ज्ञानेनार्थो न प्रकाश्यते; ज्ञानात्मानौ तु खयंप्रकाशतया अक्षव्यापारनेर पे- क्ष्येणैव प्रकाशेते । घटादिरूपविषयप्रकाशदशायामेव ज्ञानस्य स्वयं मानमिति नियमस्त नास्त्येवेत्येतेषा- मभिप्रायः । आत्ममासनमिति । प्रत्यक्त्वादिमत्तया मानमित्यर्थः । आत्मखरूपे प्रत्यक्त्वादिमानमिति यावत् । तेनात्मस्वरूपस्य स्वयम्प्रकाशत्वेन स्वयमेव मानेऽपि न क्षतिः ; धर्मिणः खमानमा सकत्वेऽपि प्रत्यत्वादिभासकाचः संवेन धर्ममूतज्ञानेनव उद्धानं वक्तव्यमित्याशयात् । तथाच सुषुप्तौ धर्मभूतज्ञान- मिष्टमेवेति तस्य नित्यत्वे नानुपपत्तिरिति भावः । ननु सुषुप्तावपि ज्ञानमाने, मामन्य व न जानामीति परामर्शः कथं घटत इत्याशङ्कय ह मामिति । मामित्यस्य मनुष्यत्वादिविशिष्टात्मा विषयः अभ्यमित्यस्य परागर्यो विषय इति भावः । ननु परामर्थानाभावे महंशब्दात्तुविद्धस्यशेऽपे न खादित्य 436 5. बुद्धिपरिच्छेदः (सुखदुःखविषये प्रज्ञा परित्राणगतिः) अहंशब्दानुविद्धा धीः सुषुप्तौ नास्ति तत्न तु । प्रत्यगर्थस्वरूपं तु भात्यर्थाग्राहिधीगुणम् ॥” इत्यस्यानन्तरमह मर्थ त्वमात्मनः प्रतिपाद्य, ज्ञानस्यानुमेयत्वपक्षञ्च निरस्य, पुनरपि सुखदुःखे प्रयुज्य, “प्रतिकूलानुकूले तु दुःखमन्यच्च कर्मिणः । भोक्तुर्भातोऽनयोस्तेन प्रकाशाव्यभिचारिता ॥ प्रकाशव्यभिचारे तु तत्सप्तैव वृथा भवेत् । भोगार्थे तु तदुत्पत्तिर्भोगो न स्यादभासने ॥ इच्छाद्वेषप्रयत्नादिशब्दैर्धीरभिधीयते । अर्थ मेदानुविद्धास्ते धीविशेषाः प्रकीर्तिताः ॥ न च देहैकदेशेषु प्रकाशन्ते सुखादिवत् । किन्त्वात्मस्था न हीच्छा मे पाद इत्यस्ति धीर्नृणाम् ॥ पादे दुखं हस्तयोर्ते सुखमित्यादिकाऽस्ति धीः । घी मेदास्तत इच्छाद्याः सुखदुःखे तनोर्गुणौ ॥” इत्युपसंहृनम् । पाणिपादादि दे हैकदेशवर्तितयोपलम्भेन सुखदुःखयोदें है कधर्मत्वम्, इच्छादेस्तु तथाऽनुपलम्मेन ज्ञानविशेषत्वोपपत्तिः, ज्ञानस्य स्वाश्रयादन्यत्नावर्तमानत्वम्, संयोगमनपेक्ष्य विषयविषयिभावेन प्रकाशकत्वम् अद्रव्यत्वम् इत्याद्यर्था भाष्यादिविरुद्धाः परतन्त्रदन्तिदन्तादन्ति- तन्द्रालु नया परिगृहीताः (परिहृताः) । न्यायसुदर्शने तु तैरेव सुखदुःखयोरात्मधर्मत्वश्ञ्चोक्तम्। तथा हि, “भाष्ये मनुष्यादिपिण्ड विशिष्टस्यात्मनः सुखित्ववचनं न विशेषणभूतशरीरस्यापि, आत्ममानस्यैव सुखाश्रयत्वात् । किंतु शरीरे वर्तमानस्यैवाऽऽत्मनो वैषयिकसुखादिमत्त्वमिति तद्विशिष्टात्मन- स्तद्वत्वं अयमात्मा सुखीत्यनेनापि प्रतीयत इत्यर्थः " [ इति ।] ॥ विशिष्टात्मा विषय: । अन्यमित्यस्य परागर्थो विषय इति भावः । नतु भारतखात्मांशव्यतिरिक्तामाने महं शब्दानुविद्धात्मनतीतिरपि न स्यादित्याशङ्कय इष्टापत्त्या परिहरति अहंशब्दे । अर्थाग्राहिधी. गुणमिति । विषयातुल्ले खज्ञानगुणकमित्यर्थः । इदञ्च प्रत्यगर्थस्वरूप विशेवणम् । प्रयुज्येति प्रस्तुत्येत्यर्थः । अन्यच्चेति । सुखमित्यर्थः । भात इति । भवश्यमिति शेषः । यामेवोपपादयति । भोगार्थमिति । इच्छादीनां सुखदुःखेभ्यो वैषम्यं दर्शयति इच्छाद्वेषेति । अर्थभेदेति । अननु- कूलविषयं ज्ञनं द्वेष इत्यादि द्रष्टव्यम्। उपसंहृतमित्यन्तेनोपन्यस्तेष्वर्थेषु विरुद्धमनादरणीयमित्याह पाणिपादादीति । परतन्त्रेति । प्रत्यर्थिनिरसनासमर्थतयेत्यर्थः । आत्मधर्मत्वञ्चोक्तमिति । तथा च प्रज्ञापरित्राणेऽन्वारुह्यो कमिति भावः । भाग्य इत्यारभ्य प्रतीयत इत्यर्थ इत्येतावत्पर्यन्दो न्यायसुदर्शनप्रन्थः । न विशेषणेति । विशेषणभूतशरीरस्य सुखाश्रयत्वमभिप्रेत्य न भवतीत्यर्थः । तत्र हेतुमाह अत्ममात्रस्यैवेति । किन्विति । इयान् विशेष इत्यर्थः ॥ ननु अदृष्टस्य ईश्वरप्रीतिकोपात्मकरवे जीवानां सर्वेषां कर्मजन्यादृष्टानाश्रयत्वाविशेषात् कर्मफला व्यवस्थाप्रसक्तिरित्याशङ्क्य तत्तत्पुरुषानुष्ठिनेन कर्मणा जनिनाभ्यां तत्तत्पुरुषविषयप्रीतिकोपाभ्यां पतिमाह अहंशब्दानुविद्धेति । वाच्यासंबन्धेन शब्द पकारिकेत्यर्थः । अर्थाग्राहिनीगुणमिति । विषयितया किञ्चिदर्थाविशेषि घीविशेषणमित्यर्थः । इदञ्च प्रत्यगर्थस्वरूपमित्यस्य विशेषणम् । प्रयुज्येति । प्रस्तुत्येत्यर्थः । अभ्यच्चेति । सुखं चेत्यर्थः । परिगृहीता इति । बङ्गीकता इत्यर्थः । परिहता इति पाठे उपेक्षिता इत्यर्थः । तैरेव सुखदु:ख पोरात्मव मत्वञ्चोक्तमिति । तथाच प्रज्ञा परित्राणो क्तिरन्यारुह्य वादरूपैवेति भाषः । न विशेषेयेति । विशेषणभूतशरीरस्यापि सुखाश्रयस्व- प्रतिपद न भवतीत्यर्थं । तत्र हेतुमाह आत्ममावस्यैवेति । ननु तर्हि मनुष्यादिपिण्ड वैशिष्टत्व- विशेषणमर्थ्यं स्यादित्याह कि स्वति । प्रतीयत इस्वर्थ इत्यनन्तरमितिकरणं पूरणीयम् ॥ रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 437 एवमष्टमपि ईश्वरप्रीतिकोपात्मकमेव । तद्विषयत्वप्रतिनियमादेव च क्षेत्रज्ञानां कर्मफल- नियमोपपत्तिः । शास्त्रगम्यत्वाश्चास्य तथात्वमवसीयते । तथा च द्रमिडाचार्य भाष्यम् - “फल- संबिभत्सया हि कर्ममिरात्मानं पिप्रीषन्ति” इत्यादि । भाष्यमपि - “शास्त्रक समधिगम्ये पव” इत्यादि । सूनकारैरेव एतद्विशदमुपपादितम् - “फलमत उपपत्तेः” इत्यादिभिः । यतु शरीरादिकं भोक्तृविशेषगुणप्रेरितभूतपूर्वकम् - तद्भोगसाधनत्वात् ‘स्रगादिवदिति सिद्धे, ज्ञानाद्य- तत्तत्पुरुषेण्जेव फलोत्पत्तिरिति व्यवस्था सिध्यतीत्यभिप्रयन् माइ तद्विषयत्वप्रतिनियमादिति । अस्य तथात्वमिति । अस्य भदृष्टस्य, तथात्वम् ईश्वरप्रीतिकोपात्मकत्वमित्यर्थः । फलसम्बिभन्त्सयेति, “फलसम्भिन्त्सया [हि] कर्मभिरात्मानं पिप्रीषन्ति स प्रीतोऽलं फलायेति शास्त्रमर्यादा” इति द्रमिडाचार्य भाग्य वाक्यभू । “फलसम्बन्घेच्छया कर्मभिर्यागदान होमादिभिरिन्द्रादिदेवतामुखेन तदन्तर्यामिरूपेणावस्थितमिन्द्रादिशब्दवाच्यं परमात्मानं भगवन्तं वासुदेवमारिराधयिषन्ति । स हि कर्मभिराराधितस्तेषामिष्टानि प्रयच्छतीत्यर्थः” इति वेदार्थसंग्रहे भाष्यकृता व्याख्यातम् । शास्त्रैकसमधि- गम्ये एवेत्यादीति | “पुण्यापुण्यस्वरूपे हि शास्त्रैकसमधिगम्ये । शास्त्रश्च मनादिनिधनाविच्छिन्न- सम्प्रदायानाप्रातप्रमादादिदोषगन्धवेदा ख्याक्षर राशिः । तच परमपुरुषाराधनतद्विपर्ययरूपे कर्मणी पुण्या- पुण्ये, तदनुग्रह निग्रहायते च तत्फले सुखदुःखे इति वदति” इत्यादि, “व्यतिरेकानवस्थितेश्वान- पेक्षत्वात्” इति सूत्रभान्यमपीत्यर्थः । फलमत उपपत्तेः । अतः परमपुरुषात् कर्मणा समाराधितात् फलं भवति, कुनः उपपत्तेः । तस्यैव सर्वज्ञस्य सर्वशक्तेः फलदातृत्वोपपत्तेरित्यर्थः । मन आदि- पदेन, ‘श्रुत्वाच्च” इत्यादिसूत्रं विवक्षितम् । स्रगादिवदिति । तन्निर्मितायां तद्भोगसाधनस्रजि i तद्विषयत्वेति । ईश्वरप्रतिकोपविषयत्वेत्यर्थः । क्षेत्रज्ञानां कर्मफलनियमोपपतिरिति । तत्तत्क्षेत्रज्ञानुष्ठित सदसत्कर्मभिः तत्तत्क्षेत्रज्ञ विषय कावेवेश्वरप्रीतिकोपी जायेते । ताभ्याञ्च तत्तत्क्षेत्रज्ञेष्वेव सदसत्फलोत्पतिरिति न कर्मफलानामाकस्मिकत्वम्, न वा जाशुतरविनाशिनां कर्मणां कालान्तर- माविफलसाधनत्वानुपपत्तिः । नाप्यतिप्रसङ्ग विषयता संबन्धेन ततत्फलप्रादित्सारूपमीविकोपौ प्रति तत्तत्कर्मणां खानुकूलकृतिमत्त्व संबन्धेन हेतुत्वात् भाश्रयता संबन्धेन तत्तत्फलं प्रति विषयतासंबन्धेनोक्त- प्रीतिको पयोर्हेतुत्वाचेति भावः । अस्य तथात्वमिति । मदृष्टस्येश्वरप्रीतिकोपात्मकत्वमित्यर्थः । फल- संविभत्सयेति ‘फलसंविमन्त्सया [हि] कर्मभिरात्मानं पिप्रीवन्ति स प्रीतोऽलं फलायेति शास्त्रमर्यादा’ इति द्रमिडाचार्यमाण्यवाक्यम् । फलप्तबन्धेच्छया, कर्मभिः = यागदानहोमादिभिः, आत्मानं = परमात्मानम्, पिप्रीषन्दि=प्रीनं कर्तुमिच्छन्ति । स प्रीतोऽलं फलायेति । परमात्मा प्रीतस्सन् फलं प्रयच्छतीत्यर्थः। शरीरादि- कमिति आदिना इन्द्रियादिसङ्ग्रहः । भोक्तृविशेषगुणप्रेरितभूतपूर्वकमिति । भोक्तृनिष्ठ विशेषगुणाधीन. व्यापारवद्मुतजन्यमित्यर्थः । खगादिवदिति । तन्निर्मितायां तदुपभोगसाधनस्रजि तदीयपयलजन्यव्यापार- वत्पुष्पादिजन्यत्वदर्शनादिति भावः । ज्ञानाद्यनुपपत्तेरिति । शरीरात्पूर्वं ज्ञानादेरसंभवादित्यर्थः । 1 इदमनुमानं न्यायकुसुमाञ्जली । तन्निर्मितस्त्रग्यदित्येव तन्न दृष्टान्त निर्देशः, अन्यनिर्मितत्रजि तदीयगुण पूर्वकत्वाभावात् । उपपादितञ्चेर मिह व्यायययोः । 435 5. बुद्धिपरिच्छेद: ( अदृष्टस्येश्वरप्रीत्यादिरूपता) नुपपत्तेः परिशेषात् जीव समवेतादृष्टसिद्धिरिति वैशेषिकादिभिः स्वीक्रियते— तदसत् ; अस्मदुक्ता- इष्टदेव नियमोquat विपक्षे बाधकाभावात् । न चान्यत्न भोगप्रसङ्गः ; नियामकस्येच्छादे- रध्यक्षत्वात् । एवञ्च पति अग्नीन्द्रादिदेवताप्रीत्यादेरपि श्रुतिसिद्धत्वेनैवाद्यष्टतया स्वीकारे न दोषः । तेषामपि फलप्रदातृत्वमीश्वराधीनम् । सर्वत्र साधारणमीश्वरप्रीत्यात्मकमदृष्टम् । ददीयज्ञानेच्छादिरूपविशेषगुणप्रेरित पुष्पादिपूर्वकत्वस्य दृष्टवादिति भाषः । ज्ञानाद्यनुपपचेरिति । शरीरात् प्रकू ज्ञानादेरसम्भवात् बहष्टमेव शरीरारम्भकमनमेरकविशेषगुणतया सिध्यनीति भावः । नियामकस्येति । ईश्वरेच्छाद्यात्मक पुण्यपापरू नियामकस्थानतिप्रसक्ततया व्यवस्थापक- स्वादित्यर्थः । ननु तसत्कर्मजन्यातिशयरूपमा ईश्वरप्रीतेरदृष्टस्वाम्युपगमे तत्तत्कर्माराध्येन्द्रादिदेवता- प्रीतेरप्यदृष्टत्वसङ्ग इत्याशङ्कय इष्टापत्त्या परिहरति एवञ्च सतीति । " तृप्त एवैनमिन्द्रः प्रजया पशुभिस्तर्पयति” इति श्रुतेरिति भावः । तर्हि ईश्वरप्रीतेः किं वैषम्यमित्याशङ्कयाह तेषामपीति । ईश्वराधीनमिति । “परतु तच्छुनेः” इति न्यायादिति भावः । सर्वत्र साधारणमिति । जमीन्द्रा- परिशेषादिति । शरीरारम्भकभूतव्यापारे तदीयज्ञानाद्यजन्यत्वे सति तदीयविशेषगुणजन्यत्वेन हेतुना ज्ञानाद्यतिरिक्ततदीयविशेषगुणजन्यत्वासिद्धिरिति भावः । अन्यत्र भोगप्रसङ्ग इति । दृष्टस्थ जीव- समवेतत्वविरहेणादृष्टः श्रयत्वस्य भोगनियामकत्वासंमवादिति भावः । नियामकस्येच्छादेरभ्यक्षत्वा- दिति । माश्रयता संबन्धेन भोगं प्रति विषयतासंबन्धेन हेतुभूतेश्वरप्रीतिविषयतासंपादनद्वारा मोग- नियामकस्य जीवगतेच्छादेः प्रत्यक्षसिद्धत्वादित्यर्थः । आदिना कृतिकर्मणोः परिग्रहः । तथाच विषयता- संबन्धेन तत्तत्फलं पदित्स रूपेश्वरमी प्रति स्वानुकूलकृतिमत्व संबन्धेन तत्तत्कर्मणां हेतुतया प्रीति- विषयत्वस्य तदधीनफलस्य वा नातिप्रसङ्ग इति भावः । ननु कर्मजन्यातिशयरूपत्वाविशेषादिन्द्रादि- देवताप्रीतेरप्यदृष्टरूपत्वं स्यादित्यनेष्टापतिमाह एवश्वसतीति । कर्मजन्यतया प्रमाणसिद्धस्यादृष्टरूपत्वे सतीत्यर्थः । श्रुतिसिद्धस्वेनेति । तृप्त एवैनमिन्द्रः प्रजया पशुभिस्तर्पयतीत्यादिश्रुतिसिद्धत्वेनेत्यर्थः । नविन्द्रादिदेवताप्रीतेः कथम दृष्टरूपत्वसंभव मदृष्टं हि कर्मणा फले जननीयेऽवान्तख्यापाररूपम् । न हीन्द्रादिप्रीतेस्तथात्वं संभवति; एककल्पानुष्ठितस्य कर्मण आतस्करूपं प्रबलकर्मान्तरप्रतिबन्धे सति कल्पान्तर एव फलजनकताया वाच्यत्वेन तन्दा पूर्वकल्पाधिकृतेन्द्रादेरधिकारविलयेन तदातनतरप्रीतेः फलजनकत्वा- संभवादित्यत माह तेषामपीति । फलप्रदातृत्वं फलजनकप्रीत्याश्रयत्वम् । ईश्वराधीनमिति । ईश्वरप्रीत्यधीनमित्यर्थः । फलाव्यवहितहेतुभूतेश्वरप्रीतिजन कमीत्याश्र यत्वरूपमिति यावत् । तथाच कर्म जयेन्द्रादिप्रीत्या तदैवेश्वरप्रीतेजननात् तयैव सर्वत्र फलोत्पत्त्या इन्द्रावधिकार विकयेऽप तथा फलोत्पत्त्युत्पतिरिति भावः । ननु केवलेन्द्राधाराधनरूपकर्मणा इन्द्रादिमीरयुत्पत्तौ कथं तथा भगव- प्रीतिसंभवः । तस्य कर्मणो भगवदाराधनरूपत्वविरहादित्यत माह सर्वत्रेति । केवलभगवदाराधने, इन्द्रादिशरीर कभगवदाराधने, केवलेन्द्राधाराधने चेत्यर्थः । साधारणमिति । जयं भावः- चार्वाक सेवकेन, देहः प्रीयतामिति बुद्धचा बाजशरीरे तक वन्दनादिप्रयोगेऽपि तच्छरीरविशिष्टात्मनः रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम 439 तथा च स्वयमेवाह - “अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च " इति । ईश्वरज्ञानस्य कोपाद्यात्मकत्वं विविधकर्मोपाधिकम् । न चैष दोषः : स्वाज्ञा परिपालनानुरूपगुणत्वात् । एवं सौशील्यवात्सल्य सौहार्दप्रभृतयोऽपि बुद्धिविशेषाः || भरतादिपठिताश्च रत्यादयः स्थायिभावाः दीनां सर्वकर्माध्यत्वाभावेन त प्रीयात्नादृष्टस्य सर्वत्र साधारणत्वाभावादिति भावः । प्रभुरेव चेति फलपदश्चेत्यर्थः । तथैव वेदार्थसंग्रहे भाष्ये च प्रपञ्चितत्वात् । अत्र, “स्वकर्मणा तमभ्यच्यं सिद्धि विन्दति मानवः” इत्यादिकमप्युदाहार्थम् । दोष इति । कोषस्य दोषेषु परिगणनादिति चोद्याभिप्रायः । सौशीरयेति । महतो मन्देरसह नीरन्ध्रसंश्लेषानुकूल बुद्धिविशेषः सौशील्यम् । वात्सस्येति । वात्सस्यं दोषदर्शन विरोधिज्ञानविशेषः । सौहार्दमनि अनुकूलत्वबुद्धिविशेष एवेत्यादि द्रष्टव्यम् ॥ रत्यादयः स्थायिभावा इति । " प्रकाशानन्दचिद्रूपां रसतां प्रतिपद्यते । प्रकृष्यमाणो यो भावः स स्थायीति निगद्यते ॥ प्रकृष्यमाणो यो भावो रसतां प्रतिपद्यते । स एव भावः स्थायीति भरतादिभिरुच्यते ॥’ इति भावप्रकाशाद्युक्तरीत्या काव्येन वा अभिनयेन वा निवेद्यमानरामादि- सुखाद्यनुभवजनितवासनारूपसंस्कारापरपर्यायसामाजिक मनोविकारो रत्यादिलक्षणः श्रृङ्गारादिस्थायि- भावो नायकादिलक्षणैरालम्बनविभावैः, वसन्तकोकिल कापादिभिरुद्दीपनविभावैः कटाक्ष भुजाक्षे गदिभिः कार्यरूपैरनुभावैः, सहकारित्वेनाभिमतैर्निर्वेदादिसञ्चारिभावैः प्रकर्षं नीतो ब्रह्मानन्दसब्रह्मचारिसंविदानन्दा- त्मकरसरूपेण परिणमत इत्यालङ्कारिका वदन्ति । तथा चोक्तं दशरूपके “विभावैरनुभावैश्व सात्त्विकैर्व्यभि चारिभिः । आनीयमानः स्वादुत्वं स्थायिभावो रसः स्मृतः ॥” इति । भावस्य स्थायित्वं नाम सजातीयवि जातीयानमिभूततया यावदनुभवमवस्थानम् । तथा चोक्तं दशरूपके – “सजातीयैर्विजातीयैर तिरस्कृतमूर्तिमान् । यावद्रसं वर्तमानः स्थायी भाव उदाहृतः ॥” इति । तत्र च शृङ्गारहास्य करुण रौद्रवीरभयानकबीभत्साद्भुत- शान्ताख्यानां रसानां रतिहासशोकक्रोधोत्साहभयजुगुप्सा विस्मयशमाः क्रमेण स्थायिभावाः प्रकीर्तिताः सम्भोगविषयेच्छाविशेषो रतिः । विकृतदर्शनादिजन्यो मनोविकारो हास इत्यादि द्रष्टव्यम् ।

• 1 प्रीतिजननवत् परमात्मज्ञानविधुरैः केवलेन्द्रादिप्रत्युद्देशेन कर्मानुष्ठानेऽवीन्द्रादिशरीरक परमात्मनः प्रीत्युत्पत्तिरुपपद्यते । गीयते हि, “येऽप्यन्यदेवताभक्ता यजन्ते श्रद्धयाऽन्विताः । तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधिपूर्वकम् ।” इति । अतः केवलेन्द्राधाराधनरूपतयाऽनुष्ठित कर्मस्थलेऽपीश्वरप्रीतिरुपपद्यत इति । सर्वयज्ञानामिति । अत्रत्य सर्वशब्देन केवलेन्द्राय राघनस्यापि सम्प्रहादिति भावः । प्रभुः फलप्रदः । “यौयो यांयां तनुं भक्तः श्रद्धयाऽचितुमिच्छति । तस्यतस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम् । स तथा श्रद्धया युक्तः तस्याशबनमीहते । कमते च ततः कामान् मयैव विहितान् हि तान्” इत्यादिकमप्यव बोध्यम् । सौशील्येति । महतो मन्दैः सह नीरम्घसंश्लेषानुकूलबुद्धिविशेषः सौशील्यम्, वारसश्यम् - दोषानावर हेतुमतो बुद्धिविशेषः, सौहार्दमप्यनुकूलत्वबुद्धिविशेष इत्यादिकं द्रष्टव्यम् । रत्यादय इति आदिनाहासादिसंग्रह | स्थायिभावा इति स्थायिश्वश्च समातीय- 440 5. बुद्धिपरिच्छेदः ( रत्यादिस्थायिभावतत्वम् ) 1 तत्परिणामरूपाः। सञ्चारिभावेषु च निर्वेदादयः स्वावमाननादिरूपबुद्धिविशेषा एव । ग्लान्यादयस्तु शरीराद्यवस्थाविशेषाः । स्वप्नशब्दस्यापि स्वप्नदर्शनाभिप्रायत्वे बुद्धिविशेषविषयत्वं व्यक्तम् । सुषुप्त्यमि- प्रायत्वेऽपि अमूच्छितस्य जीवतः समस्तज्ञानप्रसररहितावस्थाविषयत्वम् । एवं जाड्यादिष्वपि

1 सञ्चारिभावेष्विति । व्यभिचारिणो निर्वेदादय: सहकारिण एव सञ्चारिभावा उच्यन्ते । ते च, “निर्वेदग्लानिशङ्काख्यास्तथाऽसूयामदश्रमाः । आलस्यञ्चैव दैन्यञ्च चिन्ता मोहः स्मृतिधृतिः ॥ त्रीडा चपलता हर्ष आवेगो जडता तथा । गर्यो विषाद औत्सुक्यं निद्राऽपस्मार एव च ॥ सुबोधोऽमर्षश्वाप्यवहित्थ मथोग्रता | मतिर्व्याधिस्तथोन्मादस्तथा मरणमेव च ॥ वासश्चैव वितर्कश्व विज्ञेया व्यभिचारिणः त्रयस्त्रिंशदमी भावा रसस्य सहकारिणः ॥” इत्युक्तास्त्रयस्त्रिंशदपि निर्वेदादयो मावा ज्ञानविशेषा इत्यर्थः । निर्वेदादय इति । दुःखेष्यतत्त्वबोधादिप्रयुक्ता निष्फलत्वधीर्निर्वेद इत्यर्थः । स्वावमाननादिरूपेति । “अहो मे महती याता निष्फला जन्मसन्ततिः । अनाराधितगोविन्दचरणाम्भोरुहद्वया ॥” इत्यादिखन्यक्कारानुकूल बुद्धिविशेष इत्यर्थः । एवं जाड्यादिष्वपीति । “जाड्यमप्रतिपत्तिः स्यादिष्टानिष्टागमोद्भवा” । आदिपदेन गर्वादिकम् उत्कृष्टजनतिरस्कार हेतुरुत्कृष्ट देहेऽम्बुद्धिरित्यादि । येषां ज्ञानेऽन्तर्भावस्तेषामेवात्मधर्मत्वम्, विजातीयानभिभूततया रसत्वावस्था पर्यन्तमवस्थायित्वम् । तदुक्तम्, “सजातीयविजातीयैरविर- स्कृतमूर्तिमान् । यावद्रसं वर्तमान स्थायी भाव उदाहृतः” इति । अयमर्थः विभावानुभाव सात्रिकभावव्यभिचारिभावसमुल्लसितस्थायिभावत्वं हि रसत्यम् । तत्र विभावो द्विघा, म लंब नोद्दीपन मेदात् । नायकादय मालवनविभावाः | “बालम्बनगुणश्चैत्र तवेष्टा तदलङ्कृतिः । तटस्थ श्चेति विज्ञेयाश्चतुर्थोद्दीपनक्रमाः” इत्युक्ता उद्दीपनविभावाः । तटस्था मलयानिलचन्द्रायाः । कार्यमूनाः कामिनी कटाक्षादयोऽनुभावा: स्तंभपलपरो पाश्चादयः सात्त्विकभावः । निर्वेदादय: सहकारिण: सञ्चारिभावशब्दिताः व्यभिचारिभावाः । एमिव विभावादिभिः काव्येनाभिनयेन वा दर्शितः रत्यादयः Best प्रापिता ब्रह्मानन्द सब्रह्मचार्यानन्दतामापद्यन्त इति त एव रसा इत्युच्यते । अधिकमलङ्कार- प्रन्थेष्वनुसन्धेयम् । तथाच यावद्रसत्वावस्थाप्राप्ति इतरानभिभूततयावस्थायित्वं स्थायित्वमिति । तज्ञ संभोगेच्छा रतिः, विकृतवेषादिदर्शनजन्यो विकारो ह्रास इत्यादिकं द्रष्टव्यम् । तत्परिणामरूपा इति बुद्धिपरिणामरूपा इत्यर्थः । निर्वेदादय इति । वत्र, “दुःखेष्यतत्त्वदोषादेर्निर्वेदो निष्फलत्वधीः ’ इत्युक्तलक्षणो निर्वेदः । आदिना निर्वेदग्लानिशकाख्या” इत्यादिनोवतेषु, “मनिष्टाभ्यागमोत्प्रेक्षाशङ्का- रोषादिकारणम्” इत्याद्युक्तलक्षणशङ्कादिसङ्ग्रहः । स्वानमाननादिरूपेति । ‘अहो मे महती याता निष्फला जन्मसन्ततिः” इत्याद्याकारेति भावः । ग्लान्यादय इति । ग्लानि, “ग्लानिबलम्पापचयोवैषी- र्ष्यारतिकारणम्” इत्युक्तलक्षणा । आदिना, “धृतिश्वित्तस्य नैस्पृद्यं ज्ञानाभीष्टागमादिभिः” इत्याद्युक्त- 1 तत्परिणामेति । जीवब्रह्मैक्यस्वीकारेण आनन्दात्मक ब्रह्मरूपरस इति वा, भेदेऽपि जीवरूपरस इति वा न वक्तव्यम् अपितु तत्तद्धर्मभूतज्ञान परिणामा एव से इत्यर्थः । तथाच आलंकारिकवचनजालमात्म-ब्रह्म-ज्ञानानाममेदभ्रमविलसितमिति भावः । मानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 441 चिन्त्यम् ॥ निद्रा तर्हि कस्यावस्था ? \ चिन्तालस्य क्लमादिभिः संमीलतो मनसः, ज्ञानस्यैव वा । सैव च सुषुप्त्यादिकारणम् ॥ कथं तर्हि, “अभावप्रत्ययालम्बना, वृत्तिर्निद्रा” इति पारमर्षे सूत्रम् ? इत्थम् । समाधिमधिगच्छतो वृत्यन्तरवत् निरोद्धव्यत्वाभिप्रायम्, निरोधपरत्वात् प्रकरणस्येत्ययमर्थ आत्मसिद्धावुक्तः । बुद्धेश्व निर्विषयत्वनिराश्रयत्व निर्धर्मकत्वा दिगोचरा दुरुहाः शून्यवादवत् उपलम्भविरोधा- दिभिर्दूषणीयाः । भसत्स्यात्यात्म क्यात्यनिर्वचनीयख्यात्यादयश्च न्यायपरिशुद्धावस्माभिर्दूषिताः । 1 तथा प्रमाणप्रमेयादिकं व्यवहारौपयिकमखिलमपि तत्रैव प्रपञ्चितमिति नेह प्रस्तूयते । वैशेषिक- शैली मनुसृत्य यथावस्थितपदार्थस्वरूपं हि अन विशोध्यते इति ॥ इतरेषां शरीरधर्मत्वमिति भावः । सैव च सुषुप्त्यादीति । अत एव निद्वातिरेकः सुषुप्तिरित्यालङ्कारिकाः । वृतिर्निर्देति । ततश्च निद्राया अपि अभावप्रत्ययविषयकमनोवृत्तिरूपत्वाभिधानात् संमीलतोऽ- वस्थेति व्यापारराहित्यावस्थारूपत्वकथनं कथं युक्तमिति भावः । अभावप्रत्ययालम्बने युक्त्या व्या- पारराहित्यावस्थारूपत्वाविष्करणात् वृत्तिव्यवहार औपचारिक इति परिहरति इत्थमित्यादिना । बुद्धिपरिच्छेदे निराकरणीयानां केषाञ्चिदनिराकरणहेतुमाह बुद्धेश्वत्यादिना । उपलम्भविरोधादि- भिरिति । इदमहं संवेद्मीत्युपलम्भविरोधः । तथा, “ज्ञः तृज्ञेयविहीनं ते ब्रह्म ज्ञानात्मकं यदि । भोज्यभोक्तृविहीनाऽपि भवेत् तर्हि मुजिकिया ॥” इत्यादिभिदूषणीया इत्यर्थः । वैशेषिकशैली मिति । तत्कृतप्रमाणादिव्यवस्था सुपजीव्येत्यर्थः * ॥ । 1 लक्षणधृत्यादिसङ्ग्रहः । शरीरादीति आदिना मनःपरिग्रहः । अमूच्छितस्येति । इदच मूर्च्छित- वारणाय । जीवत इति । इदच्च मृतवारणाय । समस्तज्ञानप्रसररहितेति । इदञ्च जाग्रतो वारणाय । एवं जाडथादिष्वपीति । जाड्यम् - " जाड्यमप्रतिपत्तिः स्वादिष्टानिष्टागमोद्भवा” इत्युक्तलक्षणम् । आदिना, “विषादश्वेतसो भङ्ग उपायाभावचिन्तनैः” इत्याद्युक्तलक्षणविषादादिसङ्ग्रहः । चिन्त्यमिति । जाड्यं ज्ञानसङ्कोचरूपं सङ्कुचितज्ञानवत्त्वरूपं वा ज्ञानस्य ज्ञातुर्वावस्थारूपम् ; विषादो मनोवस्थारूप इति भावः । ज्ञानस्यैव वेति मनस्संमीलनाधीनज्ञानसङ्कोच एव निद्रेत्यभिप्रायेणेदम् । सैवेति । निद्वैवेत्यर्थः । सुषुप्त्यादिकारणमिति । " सुप्तिर्निद्रासमुद्रेकः" इति द्यालङ्कारिका इति भावः । तद्दति । निद्राया उक्तरूपत्व इत्यर्थः । अभावप्रत्ययालम्वना वृत्तिरिति । तथाच वृतिराहित्यरूपसंमीलनस्य निद्रात्वाभि- घानमयुक्तमिति भावः । पारमर्ष = परमर्षिणा पतञ्जलिना प्रणीतम् । निरोद्धव्यत्वाभिप्रायमिति । तथा चेह वृतिशब्देन समाधिविरोध्यवस्थाया एव विवक्षिततया निद्राया अपि तथात्वमक्षतमिति भावः । दुरूहाः दुस्तर्काः । उपलम्भविरोधादिभिरिति । इदमहं संवेद्मीत्याद्युपलं भविरोधादिभिरित्यर्थः । आदिना निर्विषयत्वे ज्ञानत्वं न स्यादित्यादितकेविरोधादिकं गृह्यते । वैशेषिकशैलीमनुसृत्येति । वैशेषिकसूत्रे मथा पदार्थखरूपशोधनमेव कृतम् । न तु न्यायसूत्रवत् प्रमाणादिनिरूपणम्, तद्वदिति भाव: 1 1 भ्रान्तिप्रमिति मेददूषणे व्यवहारनिर्वाहः कथमित्यवाह तथाप्रमाणेति । 2 उपजीव्येति । तद्वदिति च । नाव वैशिषिक सिद्धान्त एव स्वसिद्धान्त इत्याशयः । किंतु यथा 56 442 6 बुद्धिपरिच्छेदः (बुद्धिपरिच्छेदसमाप्तिः ) माहाभाग्यवशंवदीकृतयतिक्षोणीशवाणीशता भूयाद्भोगसमेध कश्रुतिशिरः ‘प्रासादमासेदुषी । नित्यानन्दविभूतिसभिधिसदासामोद दामोदरस्वैरालिङ्गनदौल लिस्यल लिनोन्मेषा मनीषा मम ॥ इति कवितार्किक सिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रस्य श्रीमद्वेङ्कटनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु न्यायसिद्धाञ्जने बुद्धिपरिच्छेदः पञ्चमः । माहाभाग्येति । भाग्यविशेषकरतलीकृतयतीश्वरविविधप्रबन्ध परमात्मभोगसंवर्धक बेदान्तविषया आनन्दमयविभूतिनित्य सांनिध्यशालिनित्यानन्दभगवद्विग्रहगाढा वगाहनौत्सुक्यायत्त नवनवोन्मेषशालिनीमतिः भूयादित्यर्थः । दौललित्यम् = औत्सुक्यम् । मन समासोक्त्या स्वाधीनपतिक राजमहिषीवृत्तान्तोऽपि स्फुररि- “विश्वम्भराधिपत्यं यत् तन्माहाभाग्यमुच्यते” इत्यालङ्कारिकोक्तेः माहाभाग्यवशंवदी कृतक्षोणीशेन वाणीशतेन युक्ता दिव्यभोगवर्धक प्रासादाधिरूढा नित्यैश्वर्य सान्निध्यसदासामोदा दृढालिङ्गनोत्सुका चेति । यद्वा श्रुतिशिरसः प्रासादस्वरूपणेन तमासेदुष्या उत्तमस्त्रीत्वरूपणं गम्यते इत्येकदेशविवर्तिरूपकम् ॥ इति श्रीरामानुजमुनेः कृतिषु न्यायसिद्धाअनव्याख्यायां वुद्धिपरिच्छेदः पञ्चमः ॥ माहाभाग्येति । नतिशयितमाग्येन वशंवदीकृतं यतिक्षोणीशवाणीशतं यस्माः तथोक्ता, मोगसमेधकम् भगवदनुभवानन्दवर्धकम् श्रुतिशिर एव प्रासादं मासेदुषी, नित्यायां अकाल काल्यायां नानन्दरूपायां विभूतौ सन्निधिर्यस्य तथोक्तः, अथवा नित्यानन्दविभूतेः समिधिना संबन्धेन, सदासामोदस्य दामोदरस्य - आश्रितपरतन्त्रस्य स्वैरालिङ्गने= यथाभिमतालिङ्गने यत् दौलळित्यम् औत्सुक्यं तत्र लळिोन्मेषा - उत्तरोत्तरमतिशयेन प्रवर्तमाना, अथवा उक्तौत्सुवयेन लळितोन्मेषा नानाविषमनोरथाकारपरिणामशालिनी । नित्यानन्देत्यादिविशेषणयुक्ता मे मनीषा माहाभाग्यवशं वदीकृतयतिक्षोणीशवाणीशता सती भोगसमेषक श्रुतिशिरः प्रासादमासेदुषी भूयादित्यन्वयः । नानाविध- भगवदनुभवभोगमनोरथशालिनी तथाविधभोग संवर्धकानेक परिजनसहितं प्रासादमासाद्य तादृशभोगमनुभूया दिति नायिकावृत्तान्तपरिस्फूर्तिरप्यन बोध्या । इति महामहोपाध्याय श्रीकृष्णवातयार्यकृतिषु रत्नपेटिकायां बुद्धिपरिच्छेदः पञ्चमः । जगदन्तर्गत सर्व पदार्थ परीक्षणमागमादिस्वीकारेण तत्कृतम्, तथा कुतर्कदूरीकरणेनास्माभिरत्न क्रियत इत्यभिमतम् । आत्मानात्मविवेकार्थतया लोकव्यवहारारोपयोगिजगद्न्तर्गतपदार्थजातविभागलक्षण- परीक्षणानि यथा वैशेषिके तथा वेदान्तानुसारेणास्माभिरन्यथा पदार्थविभागलक्षणपरीक्षणानि कृतानीत्यर्थः । 1. लीलाविभूतौ मनीषया लम्भनीयः श्रुतिशिरः प्रासादः ; तन निश्श्रौणिकाभूतं प्रधानोपबृंहणं यतिक्षोणीशवाणीशतम् । तत्फलं नित्यानन्दविभूति विशिष्टवासुदेवपूर्णानुभवः । तदौत्सुक्यात् पूर्वार्धोक्तार्थे प्रवृत्तिः । यतिराजसप्ततौ अयं श्लोकः किञ्चिदन्यथा । तत्नेहापेक्षितं यत् तस्य सिद्धिरुक्ता । तत्राऽऽसीदतीति क्रियासमाप्तिदर्शनात् अत्र मासेदुषी भूयादित्यन्वयो विवक्षित इति ज्ञायते । तत् द्वितीयव्याख्यानं श्रेयः । श्रीः न्यायसिद्धाने अद्रव्यपरिच्छेदः ॥ ( ६ ) | ** अथाद्रव्यम् । संयोगरहितमद्रव्यम् । तत्र च विशुणे सदृशविसहरूपोऽवस्था सन्तानः। कालेऽपि क्षणलवनिमेषत्वादिपरार्धपर्यन्तः । बुद्धौ प्रत्यक्षत्वानुमितित्वश्रौतत्वादिरूपः । शुद्ध सत्रेऽपि केचित् त्रिगुणसमा इति अनन्तप्रकारो यथाप्रमाणमनुसन्धेयः । एतदपेक्षया च वरदविष्णु मिश्रैरुक्तम्- " गुणाश्चानन्ताः" इति । तेषाञ्च अनन्तवैषम्यस्य विविच्य निर्देष्टुमशक्यत्वात् शक्यांशस्य च द्रव्यनिरूपणेनैव निरूपितप्रायत्वात्, तथाऽतिरिक्तनिरूपणस्य च लोकव्यवहारादृष्टाद्युपयोगाभा- वात् 1 अम्यानि स्फुटपरिगणनीयानि अद्रव्याणि निरूप्यन्ते । तानि -सत्वरजस्तमांसि शब्दादयः पञ्च, संयोगः, शक्तिः इति दशैव । एवंविधेष्वेव अद्रव्येषु गुरुत्व द्रवत्व स्नेहसंस्कार सङ्ख्यापरिमाण- पृथक्त्वविभाग परत्वापरत्व-कर्म- सामान्य- साहश्य विशेष समवायाभाववैशिष्ट्यादीनां यथासम्भ- वमन्तर्भावः । एष्वपि केषाञ्चिदनन्तर्भावः सयूथ्यसम्मतस्तत्रतत्र वक्ष्यते । सयूथ्याङ्गीकृतैः कैश्चित्सह श्रीः । रङ्गरामानुजीयम् J अथाद्रव्यमिति । निरूप्यते इति शेषः । अवस्थाया अपि अद्रव्यत्वाविशेषात् तद्विधाभेदाः कुनोऽस्मिन् न निरूप्यन्ते इत्याशङ्कय तत्र हेतुमाह तत्रचेत्यादिना । सदृशविसदृशेति । त्रिगुणपरिच्छेदे, ‘समविषमविकारसन्तानांच काल भाग भेदाभ्यामारभते’ इति वाक्यार्थनिरूपणे एतद्वाक्यार्थः प्रपञ्चितो द्रष्टव्यः । परार्धपर्यन्त इति । अत्र अवस्थासन्तान इत्यनुषज्यते । एवमुत्तरत्रापि द्रष्टव्यम् । श्रीवत्वादिरूप इति । शाब्दज्ञानस्वादिरूप इत्यर्थः । त्रिगुणसमा इतीति । सततविकारास्पदत्वेन समाः भगवद्विग्रहगोपुरादिव्यतिरिक्ताः केचित् पदार्था इत्यर्थः । अत्र च इतिर्हेतौ । तत्र च शुद्धसच्चेऽपि केषा- ञ्चित्पदार्थानां त्रिगुणसमत्वात् तत्रापि अनन्तप्रकारोऽवस्थाविशेषो यथाप्रमाणमनुसन्धेय इत्यर्थः । एतदपेक्षयेति । एतदभिप्रायेणेत्यर्थः । शक्यांशस्येति । महदहङ्कारतन्मात्राद्यवस्थां शस्येत्यर्थः । अदृष्टा छुपयोगाभावादित्यनन्तरं तान्यनिरूप्यैवेति शेषः पूरणीयः । समवायेति । अयुतसिद्धयोर्नित्यसम्बन्धः समवायः । घटाभाववत् भूतलमित्यादिप्रतीत्यनुरोधात् भावाभावयोः सम्बन्धस्य वक्तव्यत्वात् संयोगसमवाय श्रीः । रत्नपेटिका मद्रव्यनिरूपणं प्रतिजानीते अथेति । द्रव्यनिरूपणानन्तरमित्यर्थः । अद्रव्यमिति । निरूप्यत इति- शेषः । मद्रव्यस्य दशधा विभागं वक्ष्यत् अधिकप्रकारसंभवात् तथा विभागोऽनुपपन्न इति शङ्कां बार- यितुमाह तत्रचेति । परार्द्धपर्यन्त इति । अवस्था सन्तान इत्यनुषज्यते । एवं श्रोतत्वादिरूप इत्यत्रापि बोद्धयम् । श्रौतस्वम् - शाब्दत्वम् । केचिदिति । नित्यभगवद्विग्रह दिव्यतिरिक्ता इति मावः । त्रिगुण- समा इति । साम्यमिह विविधविकारास्पदस्वेन । त्रिगुणसमा इतीत्यत्र इतिहतौ । नित्यविभूतावपि केषा- श्चित् त्रिगुणसमत्वात् तत्राप्यनन्तप्रकारोऽवस्था सन्तानो यथाप्रमाणमनुसन्धेय इत्यर्थः । एतदपेक्षयेति । एतदभिप्रायेणेत्यर्थः । शक्यांशस्येति । महदहङ्काराद्यवस्थांशस्येत्यर्थः । उपयोगाभावादिनि तदुपेक्ष्येति 1 अभ्यानीत्यनेन परिच्छेदे ऽनानिरूपितानां कालत्रिगुणधर्म भूतज्ञानाद्यवस्थारूपाणामदुव्या- णामनन्तानां प्राय पतरीकान्यत्वं कण्ठेोकम् |444 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (सत्त्वादिनिरूपणम् ) एकत्वादयस्तत्वमुक्ताकलापे अद्रव्यभेदा अस्माभिरुक्ताः || तत्र प्रकाशसुखलाघवादिनिदानमतीन्द्रियं शक्त्यतिरिक्तमद्रव्यं सत्वम् । तत् द्विधा - शुद्धमशुद्धञ्चेति । रजस्तमश्शुन्यद्रव्यवृत्ति सत्त्वं शुद्धसत्वम्, तत् नित्यविभूतौ । रजस्तमस्सहवृष्टि सत्त्वमशुद्धरूत्वम्, तत् त्रिगुणे । सत्त्वलक्षण एव लोभप्रवृत्त्यादिनिदानम्, प्रमादमोहादिनिदानम् इति विशेषणविनिमयेन रजस्तमसोर्लक्षणे । त्रीण्यप्येतानि यावत्प्रकृतिव्याप्तानि अनित्यानि नित्य- सन्तानानि । तानि प्रळयदशायामत्यन्तसमानि सृष्ट्यादौ विषमाणि क्रमात् सृष्टिस्थिति- संहारोपयुक्तानि । ईश्वरसङ्कल्पादिसहकारिभेदात् परस्पराभिभवोद्भव सहकारित्वादिमन्त्येतानि । 1 ततददृष्टशेपष्टन्धपुरुष भेदादुद्भवसमत्वादिभावात् । यथोकं भगवता पराशरेण, “वस्त्वेकमेव " योश्वासम्भवात् वैशिष्टयारूय सम्बन्धमीमांसका अभ्युपगच्छन्तीति भावः । तत्त्वमुक्ताकलापे इति- “कैवल्यं नैकसंख्या परविरहतया नापि मुख्यान्यभावो संघातैक्यं तु राशिक्रममवयवि तु प्राड् निरस्तं ततोऽन्यत् । तेनासङ्घातरूपे वचन निरुपधिः खादसावेकसंख्या स्वाधारकायु रेषा परमुपचरिता सेयमद्रव्यवर्गे || " इत्यादी एकत्वादीनां पृथगभिधानं समृध्याङ्गीकृतत्वादिति भावः ॥ प्रकाशसुखलाघवादीति । आद्यं विशेषणं रजस्तमोव्यावृत्त्यर्थम्, द्वितीयं शब्दादिपञ्चक- व्यावृत्त्यर्थम्, तृतीय शक्तिव्यावृत्त्यर्थमिति ध्येयम् । सत्त्वलक्षण एवेति । प्रकाशसुस्वलाघवादि निदानमिति विशेषणस्थाने लोभप्रवृत्यादिनिदानमिति विशेषणप्रक्षेपे रजोलक्षणम्, प्रमाद- मोहादिनिदानमिति विशेषणप्रक्षेपे च तमोलक्षणं सिध्यतीत्यर्थः । क्रमात्सृष्टीति । क्रमिकेषु सृष्टिस्थितिसंहारेषु उपयुक्तानीत्यर्थः ; न तु सत्त्वरजस्तमांसि सृष्टिस्थितिसंहारेषु यथाक्रमं कारणानीत्यर्थ इति मन्तव्यम् । तादृशकमाभावात् । एतानि इति च्छेदः । ततश्च एतानीश्वरसङ्कल्पादिसहकारिमेदात् परस्पराभिभवोद्भव सहकारित्वादिमन्ति इति योजना । तत्र हेतुं वक्ति तत्रादद्दष्टेति । एकस्यैव शेषः | वैशिष्टयेति । मभावसंबन्धोऽतिरिक्त इति मीमांसकाः; तदभिप्रायेणेदम् । कैश्विदिति । स्नेहृद्रव- स्वादिभिरिति भावः । एकत्वादय इति । आदिना कर्मपरिग्रहः । i प्रकाशेति । प्रकाशकारणत्व - सुखकारणत्वादिकं प्रत्येकमेव लक्षणषटकम् न तु समुदाय कारणत्वं कारणत्वसमुदायो वा ; प्रयोजनविरहात् । तत्र रजस्तमोवारणाय भाद्यं विशेषणम् ; शब्दादि- वारणाय द्वितीयम् ; शक्तिवारणाय तृतीयम्; द्रव्यवारणाय विशेष्यम् । नचैवमिन्द्रिय संयोगादिष्यति व्याप्तिरिति वाच्यम् अस्मदादिप्रत्यक्षविषयावृतिद्रव्यविम’नकोपाधिमत्त्वस्वातीन्द्रियाद्रव्यपदाभ्यां विवक्षितत्वात् । एतानीति छेदः । सहकारित्वादिमन्तीति पूर्वेणान्वयः । नत्र हेतुमाह ततदद्दष्टेति । जयं भाव:- एकस्यैव योषित्पण्डस्य भर्तारं प्रति सुखहेतुस्वस्थ, सपत्नीजनं प्रति दुःखहेतुस्वस्म, कासु- कान्तरं प्रति मोह हेतुत्वस्य च दर्शनेन सुखादिहेतुत्वस्य तत्तद्विषय स्वरूपप्रयुक्तत्वासंभवात् तचत्सुखादि- ; 1 अष्टवशादिति वक्तव्ये ईश्वरसंकल्पवशादिति कथमुच्यते इति सांख्यो मा शंकिष्ट भडपपरमात्मसंकल्पयोर मेदादिति भावः । रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धावनम् 445 इत्यादि, “तदेव प्रीतये भूत्वा” इत्यादि च । भगवद्गीतायां तद्भाष्ये च एतत् विशमनुसन्धेयम् । साविक राजसतामसकार्य गति कम हार- दानादिविभागोऽपि तत्रैव प्रपञ्श्चन द्रष्टव्यः ॥ t एषाञ्चाद्रव्यत्वं शारीरकभाष्ये व्यक्तम् । " रचनानुपपत्तेश्च” इत्यादिसूत्रे, “चकारादन्वयस्य योषित्पिण्डस्य भर्तारं प्रति सुखहेतुत्वस्य, सपत्नीजनं प्रति दुःखहेतुत्वस्य, कामुकान्तरं प्रति मोह हेतुत्वस्य च दर्शनेन सत्त्वरजस्तमसां उद्भवाभिभव समत्वदर्शनादिति भावः । नस्त्वेकमेवेत्यादीति । " वस्त्वेकमेव दुःखाय सुखायेर्ष्यागमाय च । कोपाय च यतस्तस्मात् वस्तु वस्त्वात्मकं कुतः ॥” इत्यादिकमित्यर्थः ; पुरुषभेदेनाव्यवस्थाप्रतिपादकं वचनमुदाहृत्य एकस्मिन्नेव पुरुष कालमे दे नाव्यवस्थाप्रतिपादकं वचनमुदाहरति तदेवेति । " तदेव प्रीतये भृत्वा पुनर्दुःखाय जायते । तदेव कोपाय यतः प्रसादाय च जायते ॥ तस्माद्दुःखात्मकं नास्ति न च किञ्चित् सुखात्मकम् " इत्यादिकमित्यर्थः । भगवद्गीतायां तद्भाष्ये चेति । " सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत ! | ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयत्युत ॥ रजस्त- मश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत । रजः सत्त्वं तमश्चैव समः सत्त्वं रजस्तथा ॥” इत्यादिगीतायाम्, “प्राचीन कर्मवशात् देहाप्यायनमृताहारवैषम्याच्च सत्त्वादयः परस्परमुद्भवाभिभवरूपेण वर्तन्ते । रजस्तमसी कदाचिदभिभूय सत्त्वमुद्रिक्तं वर्तते । तथा तमस्सत्त्वे अभिभूय रजः कदाचित् । कदाचिश्च रजस्सत्त्वे अभिभूय तमः” इत्यादितद्भाष्ये चेत्यर्थः । तत्रैव प्रपञ्चेनेति । " सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन् प्रकाश उपजायते । ज्ञानं यदा तदा विद्यात् विवृद्धं सत्त्वमित्युत ॥ लोमः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमः स्पृहा । रजस्येतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ । ॥ अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च । तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ! ॥", “ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः । जघन्यगुणवृत्तिस्था घो गच्छन्ति तामसाः ॥”, “यजन्ते सात्त्विका देवान् यक्षरक्षांसि राजसाः । प्रेतान् भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः ॥”, “मायुस्तत्त्वबल:रोग्यसुखप्रीतिविवर्धनाः । रस्याः स्निग्धाः स्थिरा हृबा आहाराः साविकप्रियाः ॥ कट्वलग्वणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः । आहारा राजसस्येष्टा दुःख- शोकामयप्रदाः ॥ यातयामं गतरमं पूतिपर्युषितञ्च यत् । उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तामसप्रियम् ॥”, " दातव्यमिति यद्दानं दीयतेऽनुपकारिणे । देशे काले च पाले च तद्दानं सात्त्विकं स्मृतम् ॥ यत्त प्रत्युपकारार्थे फलमुद्दिश्य वा पुनः । दीयते च परिक्लिष्टं तद्राजसमुदाहृतम् ॥ देशकाले यद्दानम- पालेभ्यश्च दीयते । असत्कृतमवज्ञः तं तत् तामसमुदाहृनम् ||” इत्यादिनेत्यर्थः । " रचनानुपपत्तेश्च" इत्यादिस्वार्थ ईश्वरपरिच्छेदे वर्णितः । चकारादिति । सौलचकारादित्यर्थः । अन्वयस्येति । हेतुभूतादृष्टविशेषविशिष्टपुरुषी 4 सस्याद्युद्भवनिबन्धनत्वमेवाश्रयणीयम् । सस्यादेख पुरुषसंबन्धस्तदीय शरीरादिसंबन्ध एव । सत्त्वादिष्टद्भवश्च तत्तत्कार्योपधायकशक्तिविशेष एव । भद्रव्येषु शक्त्यनभ्युप- गमे ततव्यनिष्ठतादृशशक्तिसामानाधिकरण्यम्, ततत्कार्योपधायकत्वप्रकार कमग वदिच्छाविषयत्वमेव वा उद्भनपदार्थः । अनुद्भश्व उद्भूतगुणान्तरसामानाधिकरण्यम् । साम्यच उद्भवरहितत्वे सति उद्भुत. गुणान्तरसामानाधिकरण्याभाव इति । प्रपञ्चेनेति । “सर्वद्वारेषु” इत्यादिनेत्यर्थः । चकारादिति । 446 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (सत्यादेर्द्रव्यत्वनिरासः) अनैकान्त्यं समुच्चिनोति" इत्युपक्रम्य, “यतः सत्वादयो द्रव्यधर्माः, न तु द्रव्यस्वरूपम् । सच्चादयो हि पृथिव्यादिगतलघुत्वप्रकाशादिहेतुभूतास्तत्स्वभावविशेषा एव । न तु मृद्धिरण्यादिवत् द्रव्य- तया कार्यान्विता उपलभ्यन्ते । गुणा इत्येव च सत्वादीनां प्रसिद्धिः” इति । तथा दीपे च- “चकारात् सत्त्वादीनां द्रव्यगुणत्वेन शौक्लयादेवि उपादानकारणत्वासम्भवं समुच्चिनोति । सत्वादयो हि कार्यग नलाघवादिहेतवः कारणभूतपृथिव्यादिगतास्तत्स्वभावविशेषाः” इति । यत्तु, “द्रव्यं षड्विंशतिविधम् …… सच्चरजस्त प्रांसि” इत्यादिना सत्वरजस्तमसां द्रव्यत्वमुक्तं वरदविष्णु मिश्रः, तत् सांख्याधिकरणसूत्रभाष्यादिविरोधाच्चासङ्गतम् ॥ शब्दोऽस्मदादिश्रोत्रग्राह्यः पञ्चभूतवर्ती । स द्विधा वर्णात्मकोऽवर्णात्मकश्चेति । अकचटतपयादिप्रकाराभावसमुदायशून्यो वर्णात्मकः । स एव देवमनुष्पादिताल्वादिव्यङ्गय:’ । तस्यैव पूर्वोक्तवाचकत्वादिविचारः । स च क्षकारेण सह एकपञ्चाशत्प्रकारः । मातृकापाठे लळयो- रभेदात् कचित् पञ्चाशत्प्रकार तैवोच्यते । यरलादेरेव मेदभिन्नः क्यादिः । सन्ध्यक्षराणां ह्रस्वाः सन्तीत्येव प्रयुज्यन्ते प्राकृतादिभाषासु, निवनन्ति च मातृकायां द्रमिडादयः । संस्कृते सुखदुःखमोहात्मसत्त्वरजस्तमः सङ्घातात्मकमव्यक्तं जगत्कारणम् कार्यभूते जगति सुखदुःखमोइदर्शनेन कार्यान्वितत्वादिति कार्यान्वय रूप हेतोरित्यर्थः । अनैकान्त्यमिति । कार्यान्वयरूपहेतुमति अथ च कारणभूते शौक्यादौ अनैकान्त्यमित्यर्थः । “नयन्त्रितं शौक्यगोत्वादि कारणत्वव्याप्तम्” इति हि मनैकान्तिकत्वोपपादकसुतरभाष्यम् । कारणवव्याप्तमिति भाष्यस्य कारणत्वाधिकरणमित्यर्थः । सांख्याधिकरणेति । समनन्तरोदाहृतभाष्यविरोधादित्यर्थः ॥ शब्दस्य केचिदाकाशमात्रवर्तित्वमाहुः, तन्मतं प्रतिक्षिपति - पञ्चभूतवर्तीति । शङ्खो नदति, मेरी ध्वनति, समुद्रो गर्जति इत्यादिलोकप्रतीतेरिति भावः । अकचटतपयादिप्रकारेति । वर्णेषु अत्वकत्वादिप्रकारान्यतमवत्वसत्त्वेन मत्वकत्वादिप्रकाराभाव समुदाय शून्यत्वमस्तीति भावः । पश्वादिताळुव्यङ्गयत्वाभावात् देवमनुष्यादीत्युक्तम् । पूर्वोक्तवाचकत्वादिविचार इति । पूर्वकाल – कृतग्रन्थेषु कृतो वाचकत्वस्फोट।भिव्यन्नचत्वप्रमाणत्वनित्यत्वानित्यत्वादिविचारः कृत्स्त्रोऽपि तद्विषय इत्यर्थः । यद्वा त्रिगुणपरिच्छेदे शरीरवाचिशब्दानां शरीरपर्यन्तत्वप्रदर्शनाभिप्रायेण चैव (जैवैव ?) मुक्तमिति द्रष्टव्यम् । मातृकापाठ इति । धूळयक्षरशिक्षाप्रवृत्तानां मातृकाक्षरपाठ इत्यर्थः । ननु कथं पञ्चा- शत्प्रकारता; मातृकायां क्यक्रादीनामपि पाठादित्याशङ्कयाह – परलादेरेव भेदभिन्नः क्यक्रादि- रिति । भेदभिन्न:= संयोगवशेन भेदभिन्न इत्यर्थः । सन्ध्यक्षराणामिति । ए ओ ऐ औ इत्येतानि " रचनानुपपत्तेश्व" इति सूत्रस्थ चकारादित्यर्थः । अनैकान्त्यमिति । कारणत्वशून्ये शौक्लधगोस्वादो कार्यान्वय रूप हेतु सत्त्वादिति भावः । पञ्चभूतवर्तीति । न त्वाकाशमालवर्ती ; मेर्या शब्द इत्यादिप्रतीतेरागमाच्चेति भावः । अक्कच- टतेतिः कत्वावाद्यभावकूचशून्यत्वं वर्णलक्षणमित्यर्थः । पूर्वोक्तवाचकत्वादिविचार इति । जडद्रव्यपरिच्छेद उक्तः शरीरवाचिशब्दानां शरीरपर्यन्तवाचकत्वादिविचार इत्यर्थः । मातृकापाठ इति । मक्षरशिक्षा- 1 शब्दश्य भूतोत्पत्तिकाल एवोत्यते वैश्यते । ततस्तालु मेर्यादीनां व्यञ्जकत्वमेव न तु जनकत्वम् । रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 447 वाचकत्वाभावात् मातृका बहिष्कारः । एवमेषामेव यथाकथंश्चित् विषष्टिवर्णता मोक्षधर्मादौ गीयते । परमव्योनि च सहस्राक्षरत्वान्नानं तु तत्रैव वर्णान्तरसद्भावेन वा, तेषामेव वर्णानां सन्दर्भ संयोगादिविशेषेण सहस्राक्षरत्वायुताक्षरत्वादि मेदेनोपपत्तेर्वा । अकचटतपयादि समस्तप्रकाराभावसमुदायवान् अवर्णात्मकः । स च वादिनवारिधरमारुतविभागा- सन्ध्यक्षराणि । प्राकृते - “मायान्ति क्षेत्रानिलाः” इत्यस्मिन्नर्थे, मामन्ति खेताणिळा", “तथा स्नुषया प्रलोकितः” इत्यर्थे, “ तह सोण्णाए पलोहओ" इत्यादौ इखतया पाठादिति भावः । मातृका- बहिष्कार इति । दमिडमातृकायामिव संस्कृतमातृकायां न पठन्तीत्यर्थः । सहस्राचरत्वान्नान- मिति । “सहस्राक्षरा परमे व्योमन्” इत्याम्नानादि (नमि?) त्यर्थः । नत्र परमव्योमशब्देन नित्य- विभूतिर्विवक्षितेति केचित् । केचितु - “आधारं तु चतुर्दळारुणलसद्वासान्तवर्णात्मकं स्वाधिष्ठानमनेकवैद्युतनिमं वाकान्वष्ट्पत्रकम् । रलाभं मणिपूरकं दशद डार्थं फकारान्तकं पत्त्रैर्द्वादशभिस्त्वनाहतमिदं हैमं कटान्तावृतम् ॥ मात्राभिर्दशषोडशखरयुतं ज्योतिर्विशुद्धाम्बुजं हक्षेत्यक्षरबीजयुग्मदळयुवरकाम माज्ञाम्बुजम् । तस्मादूर्ध्वगतं प्रभासितमिदं पद्मं सहस्रच्छदं नित्यानन्दपदं सदा हरिपदं नित्यं नमस्येतराम् ॥” इति मातृकाध्यानश्लोके माघार - स्वाधिष्ठान - मणिपूरक- अनाहत - विशुद्धाम्बुज - माज्ञाम्बुजशब्द प्रतिपादित- गुद· लिङ्ग- नाभि-हृदय-तालु-नध्य सहपठितस्य द्वादशान्तस्यैव सहस्राक्षरस्वाम्नानात् तत्परमेवेदं वचन- मिति वदन्ति । महाभारशब्दोके गुदे व श ष साध्यत्वारो वर्णाः । स्वाधिष्ठानशब्दिते लिने ब भ म य र काः षड्वर्णाः । मणिपूरकाख्यनाभौ ड ढ ण त थ द ध न प फा [इति] दश वर्णाः । मनाहवसंज्ञितहृदये क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ इति द्वादश वर्णाः । विशुद्धाम्बुजशन्दिते वाळुनि भ भ इ ई उ ऊ ऋ ॠ ऌ ल ए ऐ ओ औ अं अः इति षोडष वर्णाः । आज्ञाम्बुजशब्दिते भ्रमध्ये ह क्ष इत्यशरयुग्मम् । एवंप्रकारेण उक्तस्थानेषु पश्चाशन्मातृकाः । तव ऊर्ध्वस्थिते द्वादशान्ते परमव्योम- शब्दिते सहस्राक्षरत्वमिति श्लोकार्थः । ततश्च द्वादशान्तस्यैव परमव्योमशब्देन ग्रहणमिति वर्णयन्ति । सन्दर्भेति । मृदुपरुषाक्षर समभिव्याहारविशेषः सौकुमार्योद्धतत्वादिलक्षणः सन्दर्भः । संयोगादि- विशेषेणेति । एकस्यैव ककारस्य यरलवादिसंयोगमेदेन, तज्ञापि पौर्वापर्यमेदेन मनेकविधस्व- सम्भवादिति भावः । भेदेनोपपत्तेर्वेति । मेदसम्मवेन उपपत्तेर्वेत्यर्थः । ततश्व, “शताक्षरा सदस्रा- क्षराऽर्बुदाक्षरा of रक्षण’ इति श्रुतिरपि व्याख्याता | विभागेति । वंशषाटनादिशब्दो बलद्वय विभाग- प्रवृत्तानां मातृकाक्षरपाठ इत्यर्थः । ए ऐ ओ ओ एतानि सन्ध्यक्षराणि । प्राकृतादिभाषासु एकार- ओकारयोर्हस्वत्वमपि दृश्यत इत्याह प्रयुज्यन्त इति । एकैकस्येत्यर्थे एंककस्से ति, मोक्षणमित्यर्थे- मोक्खणमिति च हखतया प्रयोगादिति भावः । सहस्राचरत्वाम्नानमिति । “सहस्राक्षरा परमे व्योमन् " इत्याग्नानमित्यर्थः । सन्दर्भेति । मृदुपरुषसमभिव्याह । रविशेषः सौकुम / यद्धृतस्यादिलक्षण: सन्दर्भः, संयोगः क्यादिरूपः । मादिना उदात्तः वादेमन्द्रत्वादेव समहः । विभागेति । वंशपाटनदशायां 448 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (श्रोनगतितदभावादिविचारः) दिव्यङ्गयः । द्विविधोऽपि श्रोत्रदेशसन्निहित एव मारुतव्यङ्गय इति पक्षे नभोनिष्ठस्यैव तस्य ग्राह्यत्वम् । वादिनादिस्थित एव गृह्यत इति पक्षे पञ्चभूतवर्तिनोऽपि ग्राह्यत्वमुपपद्यते । तन दूरस्थशब्दग्रहणे श्रोतव्यापृतिरेव वरदनारायणभट्टारकै रुक्का - “दूरे शब्दः समीपे च प्राच्याञ्चत्यादिदर्शनात् । गत्वा श्रोलेन्द्रियं तनतन शब्दग्रहक्षमम् ॥ आगता दूरतः शब्दमाला श्रोत्रेण गृह्यते । समवायाद्यदि तदैवं न ( तदा नैवं ?) गृह्येत दूरजा || शब्दमान्द्यादिभिर्दूरोत्थत्वादि- ग्रहसम्भवे । 1अपि प्राच्यां प्रतीच्याञ्चत्येवं न ग्रहसम्भवः ॥” इति । स चार्य शब्द आकाशेन सहोत्पद्यते, तद्विलये च विलीयते । वाय्वादीनामपि आकाश- भागत्वात् न भूतान्तरोत्पत्तिविनाशयोरस्योत्पत्तिविनाशौ । यद्वा आकाशनिष्ठस्याकाशेन सहो- जन्य इति भावः । मारुतव्यमय इति । मन श्रोत्रेण गृद्यते इति शेषः पूरणीयः । मारुतमहणश्च तास्वोष्ठपुटव्यापारादीनामप्युपलक्षणम् । नभोनिष्ठस्यैवेति । मेर्यास्तदवयवानां वा तज्ञागमन करूप नस्य क्लिष्टत्वात् माकाशसमवेत एव शब्दो गृह्यते इत्यभ्युपेयमित्यर्थः । पञ्चभूतवर्तिनोऽपीति । क्षिति- पटहपयोनिधिगतस्यापीत्यर्थः । श्रोत्रव्यावृतिरिति । श्रोत्रस्य गमनमित्यर्थः । शब्दग्रहथममिति । शब्दग्राहकमित्यर्थः । एवं न गृह्येतेति । दूरे शब्दः समीपे शब्दः, प्राच्यां शब्दः इत्येवं न गृह्येत, श्रोत्रदेशस्थितस्यैव शब्दस्य ग्रहणादित्यर्थः । शन्दमान्द्यादिभिरिति । मयं शब्दो दूरप्रभव. शब्दसन्ततिप्रभवो मन्दशन्दत्वादिति प्रायशो दूरप्रमवजातीयत्वग्रहणसंभवेऽपि प्राच्यां शब्दः प्रतीच्यां शब्द इति प्राचीनत्वादिग्रहो न संभवतीत्यर्थः । न च प्राचीनशब्दसंतविप्रभवत्वानुमापकजातिविशेष- ग्रहणात् प्राचीनत्वमपि सुग्रहमिति वाच्यम्। तथा सति भयं शब्द: प्राचीन शब्दसन्यानप्रसूत इत्येव प्रतीतिः स्यात् नत्वसौ प्राचीन इति प्रतीतिरिति मावः ॥ ननु भूतान्तरैः सहोत्पादविनाशौ कुतो न स्वातामित्याशङ्कयाह वाय्वादीनामपीति । आकाशभागस्वादिति । आकाश कार्यत्वादिति भावः । तथा च आकाशसमसमयोत्पत्तिकस्य शब्दस्य माकाशकार्य कोट्यनुप्रविष्टभूतचतुष्टयसम समयो. त्पत्तिकत्वायोगादिति भावः । स्वाभिमतं पश्चभूतवर्तिस्वपक्षमवलम्बबाद - यद्वेति । ननु आकल्प- दलद्वयादिविभागेत्यर्थः मारुतव्यङ्गथ इति । मारुवजन्य साक्षात्कार विषय इत्यर्थः । श्रोत्रव्यावृति- रिति । श्रोत्रस्य गमनमित्यर्थः । एवञ्च गृह्येति । दूरे दन्दः प्राच्यां शब्द इत्यादिरूपेण न गृह्येतेत्यर्थः, श्रोत देशवर्तिन एवं शब्दस्य ग्रहणादिति भावः । शब्दमान्यादिभिरित्यादि । मन्दशब्दत्वादिहेतुना दूरोत्थशब्द कार्यत्वानुमान संभवेऽपि प्राच्यत्वामनुमापकलिङ्गादर्शनेन तदनुमानं न संभवतीत्यर्थः । ननु शब्दमा लस्यैव । विशेष. दाकाशेन सहोत्पत्तिविनाशाभिमानमयुक्तम्; वाय्वादिगतशब्दानां तैरेव सहो त्पत्तिविनाशयोर्वाच्यत्वादित्यत आह वाय्वादीनामिति । आकाशभागस्वादिति । आकाशैकदेश- स्वादित्यर्थः । आकाशैकदेश एव हि माकाशत्वावस्थान शपूर्वक वा युवावस्था पाप्तिः । तमाकाश- स्वावस्थानाशेऽपि न शब्दनाशः स्वीक्रियते वायावपि शब्दसद्भावाभ्युपगमेन पूर्वशब्दविनाशपूर्वक- 1 अपिशब्दोऽयं पूर्वार्धेऽन्वेति संभवेऽपीति ।

मानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् " 449 त्पत्तिविनाशौ वाय्वादिनिष्ठस्यापि तत्तद्भूतैस्स हेति । अत्यन्ततीव्रताद्यापन्नेषु शब्देषु विरुद्धधर्मवि- रुद्रप्रत्यभिज्ञानात् स्थिरत्वम् । “वेणुर-धविमेदेन मेदः षड्जादिसंज्ञितः । अभेदव्यापिनो वायोस्तथाऽसौ परमात्मनः ॥” इत्यादिभिः षड्जादीनां तीवत्वादि मेदानां व्यञ्जकवायुधर्मत्वं श्रूयते । अत एव आकल्पवर्तिनां सर्वगकाराणामेकत्वम् एवमन्येषामपि । यत्तु श्रीविष्णुचित्तैरुक्तम्- “श्रोत्रमपि इतरेन्द्रिय [विषय ] ऋत् शब्दत्वगत्वमृदुत्व परुषत्व मन्दत्व मध्य मत्वाद्यनन्तविशेषात्मकवस्तु- ग्राहकम्” इति, तदपि निर्विशेषवस्तुग्रहण निराकरणाभिप्रायम् । उपनिषद्वयाख्याने " त्वमेव स्थायिना आकाशेन सह वर्णानामुत्पादविलयावित्ययुक्तम् इदानीमुत्पन्नो गकारः, इदानीं नष्टो गकारः इत्युत्पादविनाशपतीतेः । न च स एवायं गकार इत्यमेदप्रत्यभिज्ञाबलादुत्पादविनाशप्रतीते- रभिव्यञ्जक विषयत्वमिति वाच्यम् ; पूर्वोत्तरगकारयोस्त। रत्वमन्दत्वरूपविरुदूधर्माध्यस्तत्वेन प्रत्यभिज्ञाया जात्य मेदविषयत्वस्यैव वक्तुमुचितत्वादित्याशङ्कयाह अत्यन्त तीव्रताद्यापमेष्विति । विरुद्धधर्म- विरुद्धेति । विरुद्धधर्माश्रयत्वव्युदासकेत्यर्थः । ननु तारत्वादीनां विरुद्धधर्माणां का गतिरित्या शङ्कयाह वेणुरन्ध्रेति । यथा वेणोरनेकरन्ध्रर्तिनां वाय्वम्शानां वायुवेन एकाकाराणां रन्ध्रभेद- निष्क्रमणकृतः षड्जादिसंज्ञा मेदः, एवमात्मनां ज्ञानका कारणा देवादिदेहप्रवेशको देवादिव्यवहारः- न तु वादरूप्यकृतः । अमेदव्यापिनः = अभेदेन वायुत्वाकारेण व्यापिनः । अत्र परमात्म शब्देनात्मैवोच्यते, “परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन् पुरुषः परः”, " य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिञ्च गुणैः सह । तैरेव विगतः शुद्धः परमात्मा निगद्यते” इत्यादिदर्शनादिति । वायुधर्मत्वं श्रूयते इति । ततश्व तीव्रत्वमन्दत्वादीनां गकारधर्मत्वाभावात् न गकारादिमैदकत्वमिति भावः । तीव्रत्वमन्दस्वादीनां शब्दधर्मर२प्रतिपादकश्रीविष्णु चित्तग्रन्थविरोधं परिहरति यत्तु श्रीविष्णु चित्तै- रिति । इतरेन्द्रियविषयवदिति । सप्तम्यर्थे वतिः । यथा इतरेन्द्रियविषये रूपादौ इतराणी- न्द्रियाणि शुक्लत्वादीन् मनन्तान् धर्मान् गृह्णन्ति, तद्वत् श्रोत्रमपि तीव्रत्वमन्दत्वाद्यनन्तविशेषविशिष्ट स्वयं गृह्णातीत्यर्थं । इतरेन्द्रियवत् इति पाठस्तु सुगम एव । निर्विशेषेति । न तु मृदुस्वपरुषत्व मन्द- शब्दान्वरोत्पत्यभ्युपगमे गौरवात् । यतः क्वचित् प्रदेशेऽवस्थान्तरप्राप्त्यर्थमाकाशत्वाद्यवस्थान शेऽपि शब्दस्तथैवावतिष्ठत इत्यभ्युपगमा च्छन्दस्वाकाशेनैव सहोत्पत्तिविनाशावित्येतदुपपद्यत एवेति भावः । नम्वाश्रयनाशे गुणस्थित्यसंभवात् कथमाकाशत्वावस्थानाशे शब्दस्थितिसंभवः ; भाकाशत्वावस्थानाश- स्यैव [काशनाशरूपत्वात् । नाश्रयनाशे सत्यपि गुण स्थित्यभ्युपगमे हि सत्त्वरजस्तमसान्नित्यत्वप्रसङ्गः ; त्रिगुणद्रव्येषु सर्वत्र तत्सत्त्वेन पूर्वद्रव्यगतगुणन / शगुणावरोत्यत्योस्स्वीकारे भवदुक्तरीत्या गौरवात् । मत भाकाशत्वावस्थानाशे शब्दनाशावश्यम्भावात् वाय्वादिगवशब्दानां वाय्वादिभिः सहैवोत्पत्तिनाशौ स्वीकरणीयावित्यनस्तथैवाह यद्वेति । इतरेन्द्रियविषयवदिति सप्तम्यन्ताद्वतिः । यथा इतरेन्द्रिय- विध्ये रूप दौ तानीन्द्रियाणि शुक्लत्वादीन् अनन्तान् धर्मान् गृह्णन्, तद्वत् श्रोत्रमपि तीव्रत्वमन्दत्वानन्त- 1 विरुद्धेति । सकृत् पुरुषोतं किञ्चिद्रूपवाक्यमेव तीव्र मन्दध्वनिकरयन्त्र सांनिध्याव सर मे देन भिन्नरूपं गृह्यते, एकत्वप्रत्यभिज्ञ (ऽप्यस्तीति । 2 संज्ञितः = संजातसंज्ञः । Bшr-57 450 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (शब्दस्य वायु गुणत्वरूप पक्षान्तरम् ) प्रत्यक्षं ब्रह्मासि” इत्यत्र 1वायोव्यञ्जकत्वस्यैवाभिधानात् ॥ “नमस्ते वायो त्वमेव प्रत्यक्षं ब्रह्मासि । त्वामेत्र प्रत्यक्षं ब्रह्मवदिष्यामि” इति श्रुतिवशात्, " वेणुरन्ध” इत्युपबृंहणवशात्, कल्पनालाघवाच्च व्यञ्जकत्वेन परैरभिमतो वायुविशेष एव तत्तद्द्व्यविशेषघट्टनसंस्कारवशोत्पन्नतत्तच्छन्द्रगुणविशिष्ट उपलभ्यत इति [ च ? ] भावयन्ति ॥ स्वादीनां तद्धर्मत्वाभिप्रायमित्यर्थः व्यञ्जकत्वास्यैवाभिधानादिति । “नमस्ते वायो स्वमेव प्रत्यक्षं ब्रह्मासि " इति वायोः प्रत्यक्ष त्रह्मशब्दितवेदाभेदोपचारेण तद्वयञ्जकत्वस्यैवाभिधानादिति भावः । एवकारेण उत्पादकत्वं व्यवच्छिषते । ततश्च नित्यत्वस्यैव सूचिततया तारत्वादिधर्माणामतद्धर्मत्वाविष्क- रणादिति भावः ॥ एवं वर्णनित्यत्वमुपपाद्य, नाभिदेशान्निर्गतो वायुस्ताल्वादिविशेषस्थान संघट्टनात् तत्तच्छन्द- रूपेण परिणमते, अतः शब्दोऽपि वायुपरिणाम भूतद्रव्यान्तर ( ? ) मिति पक्षमाह नमस्ते वायो इत्यादिना । उपबृंहणवशादिति । षड्जादिसंज्ञितशब्दधर्मस्य वायुनिष्ठतयैव प्रतीतेरिति भावः । कल्पनालाघवा चेति । व्यञ्जकातिरिक्तोत्पादककरूपने गौरवादित्यर्थः । द्रव्यविशेषघट्टनसंस्कारेति । ताल्वादिस्थान- विशेषघट्टनश्च संस्कारश्चेत्यर्थः । संस्कारश्च पूर्वपूर्वोच्चारणजन्यो वासनाविशेषाभ्यासो विवक्षितः । शब्दगुणविशिष्ट इति । शब्दत्वरूपपरिणतिविशिष्ट इत्यर्थः । यद्वा शब्दगुण । तारत्वादिः ; तद्विशिष्टः । शब्दरूपः परिणमत इति फलितोऽर्थः । केचित ताल्वादिव्यापारात् वायावेव शब्द रूपगुण उत्पद्यते इति पक्ष एवायमित्यपि वदन्ति ॥ विशेषविशिष्ट शब्दं गृह्णातीत्यर्थः । निर्विशेषेति । न तु मृदुत्व परुषत्वमन्दत्वादीनां शब्दधर्मत्वामि- प्रायमित्यर्थः ; अन्यदीयधर्मारोपेण ग्रहणेऽपि निर्विशेषग्रहणनिराकरण संभवादिति भावः । व्यञ्जकत्व- स्यैवाभिधानादिति । “नमस्ते वायो । त्वमेव प्रत्यक्षं ब्रह्मासि” इति वायोः प्रत्यक्षब्रह्मशब्दित्तवेदा- मेदोपचारेण तद्वयञ्जकत्वस्यैवाभिधानादिति भावः । एवकारेणोत्पादकत्वाभिधानव्यवच्छेदः । तीवत्वा- दीनां शब्दधर्मत्वाभिप्राये वायोस्तादृशशब्दोत्पादकत्वमेव हि वक्तव्यमिति भावः । वायुपरिणाम- विशेषरूपद्रव्यात्मक एवं शब्द इति बदतां मतमाह नमस्त इत्यादिना । वेणुरन्ध्रेति । “वेणुरन्ध- विमेदेन मेदष्बड्जादिसंज्ञिनः । ममेदव्यापिनो वायोस्तथाऽसौ परमात्मनः " इत्युप हणेन वायोरेव षड्जादिरूपत्वोक्त्या शब्दात्मकत्वमेव हि प्रतीयत इति भावः । कल्पनांलाघवाश्चेति । वाय्वति- रिक्तशब्दरूपधर्मिकल्पनापेक्षया वायावे शब्दस्वरूपधर्म करने लाघवाबेयर्थः । द्रव्यविशेषभट्टन- संस्कारेति । ताश्वादिस्थानविशेषाभिघातसंयोगवशात् संस्कारवश चेत्यर्थः । संस्कारश्च पूर्वपूर्वोश्चारण- जन्यवासनाविशेष । बट्टनरूपो यः संस्कारः तद्वशेनेति वा तदर्थः । इह संस्कारशब्देन विलक्षणधर्म- संपादकव्यापारों विवक्षितः । शब्दगुणविशिष्ट इति । शब्दस्वरूप परिणतिविशेषविशिष्ट इत्यर्थः । शब्दगुण शब्दोऽत्र शब्द निष्ठ शब्दत्वगत्य नरत्वादिवर्मपरः । अथवा वाश्वादिव्यापारात् बायावेव शब्दरूप - गुण उत्पद्यते । ततश्च वायोरेव शब्दाश्रयत्वम् ; न त्वाकाशस्य, न वा मृतान्तराणामिति मताभिप्रायमेवेदम् । 1 अनेनोपनिषद्व्याख्यानमपि श्रीविष्णुचिचकृतमिति ज्ञायते । रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 451 संग्रहस्तु - अव्यक्त परिणाम विशेषशरीरक परमात्मोपादानकाः सर्वे शब्दाः । न पुनः पृथग्द्रव्य- तया गुणतया वा भट्टप्राभाकरमतवत् नित्याः ; न चानुपादानकाः । वर्णानां स्फोटापदानकत्वञ्च आगमाध्यक्षविरुद्धम् । स्फोटे च नास्मदाद्यध्यक्ष प्रमाणम् । ननु ईदृशानां पक्षाणां परस्परविरुद्धत्वात् न कोऽपि पक्षः प्रतितिष्ठतीत्याशङ्कयाह संग्रह स्त्विति । परिणामविशेषेति । स परिणामविशेषो वायुर्वा, आकाशो वेत्यत्र नाऽऽग्रह इति भावः । पृथग्द्रव्य तयेति । स्वतन्त्रद्रव्यतयेत्यर्थः “अनादिनिधनं ब्रह्म शब्द तत्त्वं यदक्षरम् । विवर्ततेऽर्थभावेन प्रक्रिया जगतो यतः ॥” इति शाब्दिकाः जगन्निदानं स्फोटात्मानं जगद्विवर्ताधिष्ठानं निरवयवं शब्दमामनन्ति । अतो वर्णानां स्फोट एव उपादानम्; अकारादिषु वर्णेषु कण्ठयःवताळ व्यत्वादिप्रसिद्धेः कण्ठादय एवोपादानमिति च ये मन्यन्ते, तन्मतं प्रतिक्षिपति वर्णानां स्फोटाद्युपादान कत्वञ्चेति । आगमाध्यक्षविरुद्धमिति । “नमस्ते नायो त्वमेव प्रत्यक्षं ब्रमासि” इत्यादिव, खाद्युपादानत्वप्रतिपाद का गमविषयकम त्यक्षविरुद्धमित्यर्थः । प्रत्यक्षभूतिविरुद्धमिति यावत् यद्वा आगमावाध्यश्चश्च आगमाध्यक्षे तदुभयविरुद्धम् | योग्यानुपल- ध्या स्फोटाभावनिश्चयात् प्रत्यक्ष विरुडू मियर्थः । न केवलं विरोधमात्रम् ; साधकञ्च नास्तीत्याह स्फोटे चेति । वक्ष्यमाणरीत्या गौरित्येकं पदमिति प्रत्यक्षस्य एकोपाध्यवच्छिन्नवर्ण समुदाय विषयतयाऽप्युपपत्तेरिति सङ्ग्रह इति । भाकाशस्यैव शब्दाश्रयत्वम्, अथवा पञ्चानामपि भूतानाम्, यद्वा वायुपरि नामात्मकद्रम्यरूप एवं शब्दः, यद्वा वायुमावस्यैव शब्दाश्रयत्वमिति प्रागुपदर्शिता ने कमत पर्यालोचन सिद्धार्थसमह इत्यर्थः । अव्यक्त परिणामविशेषेति । स च परिणामविशेषो वायुर्वा भाकाशो वेत्यन नाऽऽग्रह इति भावः । परमात्मोपादानकास्सर्वे शब्दा इति । उक्तेषु सर्वेष्वपि पक्षेषु सर्वेषां शब्दानां परमात्मोपादानकत्वरूपपधानार्थविरोध विरहादन्यतमपक्षनिर्धारणं नात्यश्वमावश्यकमिति भावः । न पुनरिति । नित्यत्वस्योपधानार्थविरोधित्वादिति भावः । पृथग्द्रव्यतयेति । स्वतन्त्र द्रव्यतयेत्यर्थः । ईश्वर. पृथक सिद्ध विशेषणचार हिनद्रव्येति यावत् । न चानुपादानका इति । उत्पत्तिमत्त्वेऽपि नैयायिकाभिमतप्रसवत् नानुपादानका इत्यर्थः । 65 अनादिनिधनं ब्रह्म शब्दतत्त्वं यदक्षरम् । विवर्ततेऽथंभावेन प्रक्रिया जगतो यतः ॥” इति जगन्निदानं स्फोटात्मानं जगद्विवर्वाधिष्ठानं निरवयवं शब्दं - शाब्दिका वदन्ति । नतो वर्णानां स्फोट एवोपादानमित्येतन्निरस्यति वर्णानामिति । स्फोटादीति आदिना सूक्ष्मावस्थ शब्दपरिग्रहः । स्थूलावस्थशब्दं प्रति सूक्ष्मायस्थशब्द एवोपादानमिति हि केचिद्वदन्ति | भागमाध्यक्ष विरुद्धमिति । यागमविरुद्धं प्रत्यक्षविरुद्धश्चेत्यर्थः । “नमस्ते वायो । त्वमेव प्रत्यक्षं ब्रह्मासि" इत्यादिभि वाद्युपादान करवावगमात् योग्यानुपलब्धिसहकृतप्रत्यक्षेण स्फोटाभावप्रतीतेश्चेति भावः । शब्दस्खे हि श्रावण प्रत्यक्ष योग्यताया भावश्यकतया योग्यानुपलब्धिसंभवः । साधकाभावादपि न वरिवद्धिरित्याह एफोटे चेति । नास्मदाद्यध्यक्षमिति । गौरित्येकं पदमिति प्रत्यक्षम्य एकोपाध्ययवच्छिल वर्ण समुदाय 1 कुमारिलभट्ट ने शब्दस्य द्रव्यत्वम् प्रभाकरयते आकाशगुणत्वम् । आदिग्दार्थो विमृश्यः । 452 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (स्फोटनिरासः) योगिप्रत्यक्ष तु सन्दिग्धम् । न चाऽऽगमः । कल्पकास्तु अन्यथासिद्धाः । प्रत्येकसमुदायादि विकल्पाः वाचकत्व इव स्फोटाभिव्यक्तावपि समाः । कल्पनं तु भवतामधिकम् । एतेन वाक्यस्फोटोऽपि स्फुटितः । शब्दादर्थं प्रतीम इत्यपि न निरंशैक्यविषयकमेकवचनम् विपरीतोपलम्भात् । ब्रह्मण भावः । नचागम इति । न च, “स्फोटस्त्वं वर्णजुष्टः” इति भारतवचनं प्रमाणमिति वाच्यम्; स्फोटयते अर्थोऽनेनेति व्युत्पत्त्या तत्र स्फोटशब्दस्य अर्थप्रकाशनवर्ण शक्तिपरत्वेन त्वदभिमतार्थासाधकत्वादिति भावः । ननु वर्णानां प्रत्येक वाचकत्वे वर्णान्तरवैयर्थ्यप्रसङ्गात्, आशुतरविनाशिकमिकवर्णानां समुदायभावासम्भवेन तस्यापि वाचकत्वासंभवात् वर्णाभिव्यङ्गयः स्फोटोऽभ्युपेय इत्याशङ्कय अतिरिक्तस्फोटाभ्युपगमेऽपि किं प्रत्येकवर्णानां स्फोटाभिव्यञ्जकत्वम् उत समुदायस्येति विकल्पमासात्, “यश्चोभयोः समो दोष: परिहारोऽपि वा समः" इति न्याय आपततीत्याह प्रत्येकेति । ननु न स्फोटाभिव्यञ्जकत्वपक्षे दूषण साम्यम्, तथा हि- अभिव्यञ्जको हि प्रथमध्वनिः स्फोटमम्फुटमभिव्यनक्ति । उत्तरोतरो व्यञ्जकस्तु स्फुटतरम्, स्फुटतमम् । यथा हि स्वाध्यायः सकृत्पव्यमानो नावधार्यते, अभ्यासेन तु स्फुटावसेयः ; यथा वा रत्नतत्त्वं प्रथमप्रतीतौ स्फुटं न चकास्ति, पुनः पुनरीक्षणे यथावदभिव्यज्यते तथा । “नादैराहितबीजायामन्त्येन ध्वनिना सह । आवृत्तपरिपाकायां बुद्धौ शब्दोऽवधार्यते” इति भर्तृहरिणाऽभिहितत्वात् - इति चेन्न ; एतादृश्या: कल्पनाया वर्णसमुदायात् अर्थप्रतिपतिस्थलेऽपि संभवेन स्फोटकल्पनस्याप्रामाणिकत्वात् । कल्पनं त्विति । सम्प्रतिपन्नवर्णातिरिक्तस्फोटरूपार्थान्तरपरिकल्पनमित्यर्थः । एकं वाक्यमित्यादेरपि पदसमुदायेनैव निर्वाहसंभवात् वाक्यस्फोटोऽप्यवमाणिक इत्याह एतेन वाक्यस्फोटोऽपीति । स्फुटित इति । भ्रम इत्यर्थः । ननु शब्दादर्थं प्रत्येमत्येकत्वप्रतीतिः न समुदायैक्यपरा, अपितु भखण्डस्फोटैक्यपरा इत्याशङ्कामनुभवविरोधात् प्रत्याचष्टे शब्दादर्थमिति । विपरीतोपलम्भादिवि । अंशनानस्वप्रती विषयतयाऽप्युपपत्तेरिति भावः । नचागम इति । “स्फोटस्त्वं वर्णजुष्टः” इति भारतवचनगतस्फोटशब्दस्य स्फोटयते नर्थोऽनेनेति व्युत्पत्त्या अर्थवकशनशक्तिपरत्वादिति भावः । ननु वर्णानां प्रत्येक वाचकत्वे वर्णान्तरवैयर्थ्यप्रसङ्गः ; माशुतरविनाशिकमिक वर्णानां समुदायभावासंभवेन वर्णसमुदायस्यापि चाचकत्वं न संभवति । मतो गर्णाभिव्यङ्गयः स्फोट एव वाचक इत्याश्रयणीयमित्यत आह प्रत्येक- समुदायादीति । नादिना चरमवर्णपात्रस्य वाचकरवेऽपि वर्णान्तरवैयर्थ्य तदवस्थ्यमित्यस्य सङ्ग्रहः । स्फीटाभिव्यक्तावपीति । प्रत्येकं वर्णानां स्फोटव्यञ्जकत्वे वर्णान्तरवैयर्थ्यम्, समुदायमानस्य चोक्त- रीत्या असंभवान्न समुदायस्य व्यञ्जकत्व संभवः, चरमवर्णस्य तथात्वेऽपि वर्णान्तरवै यस्य तादवस्थ्यमिति दोषसाम्यमित्यर्थः । तर्हि स्फोटपक्ष एव परिगृह्यतामित्यत माह कल्पनेत्विति । संप्रतिपन्न वर्णाति- रिक्कस्फोट रूपार्थान्तरकल्पनं त्वित्यर्थः । एकं वाक्यमिति प्रतीतेरपि पदसमुदायेनैव निर्वाहसंभवात् वाक्य- स्फोटोऽप्यप्रामाणिक इत्याह एतेनेति । स्फुटित इति । निरस्त इत्यर्थः । ननु शब्दादर्थ प्रतीम इत्येकत्वप्रतीत्या खडे कस्फोटसिद्धिरित्यत आह शन्दादिति । विपरीतोपलम्भादिति । अंश. नानात्व- 1 वर्णानां भूतैहरू हैबोटपस्या स्थिरस्वात् समुदायसिद्धिएवेद, क्रमिकत्वसंग इति गम्यम् । रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 453 एव स्फोटशब्दवाच्यत्वे न नो विरोधः । अभ्यासादयस्तु अद्वैतमतवत् दूष्याः | शाब्दस्मृतिः स्फोटाभावेऽपि सिध्यति । न च तैः सर्व समञ्जसं वाच्यम् । न च पाणिन्यादिभिस्तथोक्तम् । इतरे तु नीरन्ध्र ( निरर्थ) कायासिनोऽनादरणीयाः । उक्तञ्च भट्टपराशरपादैः - “प्राक्प्रयोगानु- सारेण प्रकृतिप्रत्ययस्वरान् । प्रकल्ल्य वैयाकरणैयुत्पाद्या पदपद्धतिः ॥” इति ॥ सत्वादिगुणोकनयाश्च शब्दानामद्रव्यत्वसिद्धिः ॥ ननु शब्दस्य अद्रव्यत्वव्यङ्ग्यत्वे सिद्धान्तयितुं न शक्यम्। द्रव्यत्वकार्यत्वादेः श्रुत्यादिसिद्ध- त्वात् । तथा हि " यद्वेदादौ स्वरः प्रोक्तः” इत्यादिभिर्वर्णानां वर्णान्तरोपादानत्वमुच्यते । न च अद्रव्यस्योपादानत्वम्, निमित्तत्वमानविवक्षायां 1उपादानप्रकृतिलीनादिस्वारस्यभङ्गः । निमित्तस्य प्रकृतिलयस्थानत्वाभावात् । न चायमुपचारः; बाधाभावात्, भाष्यकारवचनविरोधाच । तथा च वेदार्थसंग्रहे, " वेदाद्यन्तरूपतया वेदबीजभूतप्रणवस्य" इत्युपक्रम्य, “सर्वस्य वेदजातस्य तेरिति भावः । अद्वैतेति । स्फोट ब्रह्मवत् निर्विशेषतया निरंशतया च ज्ञाताज्ञाशामावादेव स्फोटस्य नाध्यासाश्रयत्वमिति भावः । स्फोटाभावेऽपीति । न हि शब्दसाधुस्वव्युत्पादने स्फोट उपयुज्यते इति भावः । शाब्दिको क्तत्वात् सामान्यमभ्युपगन्तव्यमित्यन माह न च तैरिति । शाब्दि कैरित्यर्थः । इतरे त्विति । वाक्यपदीयादिप्रवर्तका भर्तृहरिप्रभृतय इत्यर्थः । नीकायासिन इति । निरन्तरायासिन इत्यर्थः । प्राक्प्रयोगे वे । प्राचीन प्रयोगानुमारेण पदव्युत्पादनमालाधिकृतानां तेषां प्रमाणविरुद्धस्फोटादिकाने न प्रभुत्वमिति भावः । अद्रव्यत्वव्यङ्ग्यत्वे इति । अद्रव्यत्वव्यङ्ग्यत्वे तुसुन्नन्तापेक्षया कर्मणी । शक्यमिति । भावे प्रत्ययः । यद्वेदादाविति । “यद्वेदादौ वरः प्रोक्तो वेदान्ते च प्रतिष्ठितः । तस्य प्रकृति- लीनस्य यः परस्य महेश्वरः" इत्यादिभिरित्यर्थः । वर्णान्तरोपादानत्वमुच्यते इति । वेदादौ वेदान्ते च प्रतिष्ठितः स्वरः प्रणवः । तस्य स्वप्रकृतावकारे लीनस्य = नकारात्मकतां प्राप्तम्य; मकारस्येति यावत् । यः परः – यो वाच्य इत्यर्थः । इदम्परः, तत्परः, इत्यादौ परशब्दस्य वाच्येऽपि प्रयोगदर्श- नात् । ततश्च वेदप्रकृतिप्रणवप्रकृतिभूताकारवाच्यो महेश्वर इत्यभिधानादिति भावः । उपादानप्रकृतिली- नादिति । उपादानार्थवाचिप्रकृतिपद लीनपदस्य च स्वारस्यभङ्गप्रसङ्ग इत्यर्थः । प्रणवस्येत्यु- प्रतीतेरिति भावः । अद्वैतेति । स्फोटस्य द्विन्यभिमतब्रह्मवत् निर्विशेषतया निरंशतया चाभ्युपगमात् तत्र ज्ञाताज्ञातांश मेदस्य दुर्बचतया स्फोटल नाध्यासाश्रयत्वसंभव इति भावः । ननु स्फोटानुपगमे शाब्दस्मृतिविरोध इत्यत भाइ शान्देति । शाब्दस्मृतिः पाणिनिसूत्रादिरूपा शब्दसाधुत्वव्युत्पादन. परा स्मृतिः स्फोटाभावेऽपि सिद्धयतीति । शब्दसाधुत्वव्युत्पादनस्य स्फोट | धीनत्व विरहादिति भावः । ननु शाब्दिकैरुक्तत्वात् प्राह्यत्वमित्यत भाइ न च तैरिति । तैौ शाब्दिकैः । इतरे - भर्तृहरिप्रभृतयः । नीरन्ध्रकायासिन इति । निरन्तरायासिन इत्यर्थः । निरर्थकायासिन इति कचित् पाठः । प्राक्प्रयोगः - प्राचीनप्रयोगः । व्युत्पाद्या पदपद्धतिरिति । पदव्युत्पादनानुपयुक्ताप्रामाणिक- स्फोटा दिव्युत्पादने तेषां न स्वातंत्र्यमिति भावः । / | 1 उपादानविषयकं यत् प्रकृतिलीनादिपदस्वारस्यं त इत्यर्थः ।434 । 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (शन्दद्रव्यत्वसाम्प्रदायिकत्वशंका) प्रकृतिः प्रणवः । प्रणवस्य च प्रकृतिः अकारः । प्रजत्रविकारो वेदः स्वप्रकृतिभूते प्रणवे लीनः । प्रणवोsपि अकारविकारः खप्रकृतौ अकारे लीनः । तस्य प्रणव प्रकृतिभूताकारस्य यः परः = वाच्यः स पत्र महेश्वर इति । सर्ववाचकजातप्रकृतिभूताकारवाच्यः सर्ववाच्यजातप्रकृतिभूतो नारायणो यः स महेश्वर इत्यर्थः" इत्युक्त्वा, “अकारो वे सर्वा वाक्” इति चोपादाय, “वाचक- जातस्याकारप्रकृतित्वं वाच्यजातस्य ब्रह्मप्रकृतित्वञ्च सुस्पप्रम्” इत्युक्तम् । तथा श्रीमद्गीताभाष्ये, “अक्षराणामकारोऽस्मि " - अक्षराणां मध्ये, ‘प्रकारो वै सर्वा वाक्’ इति श्रुतिप्रसिद्धः सर्ववर्णानां प्रकृतिः अकारोऽहम्” इति । तथा परिणामत्वञ्च शब्दस्योकं भाष्ये । " प्राकृतप्रळये स्र’दुः प्रजापतेर्भूताद्यहङ्कारपरिणामशब्दस्य च विनष्टत्वात्” इति । तथा दीपेऽपि, “अव्याकृतपरिणाम- शब्दमयेषु वेदेषु” इत्यादि । तथा, “यस्य वेदाः शरीरम्” इत्यादिमिरपि द्रव्यत्वं सिद्धम् । द्रव्यस्यैव हि शरीरत्वं शरीरलक्षणसिद्धम् । आत्मसिद्धावपि - " दृश्यन्ते गुणा अपि शब्द- गन्ध सूर्यलोक-रत्नप्रभादयो गतिमन्तो धर्म्यतिवर्तिनश्च । अतिसूक्ष्मो दूरगमनधन भौतिको हि शब्दः । स खलु शङ्खमुख / देवीसोऽपि दृशां (दिशां) नोदनविशेषेण लोष्टादिरिव यावद्वेग- पक्रम्येव । “वेदवीजभूतप्रणवस्य प्रकृतिभूता कारव. तथा महेश्वरखं प्रतिपाय दहरपुण्डरीकः स्था काशवर्तितयोपास्यत्वमुक्तम् । व्ययमर्थः - " सर्वस्य वेदजातस्य प्रकृतिः प्रणवः” इति वेदार्थसंग्रहम थे इत्यर्थः । शब्दस्योक्तं भाग्य इति । " समाननामरूलाच" इते सुनावतारमाध्य इत्यर्थः । भूताद्यहङ्कारेति । भूतादिनामकतामसाहङ्कारे यर्थः । दीपेऽपीति । तलै सूक्ष इति भावः । ततश्व परिणामित्वात् द्रव्यत्वं सिद्धमिति भावः । शरीरलक्षणसिद्धमिति । ‘यस्य चेतनस्य यत् द्रव्यं सर्वा त्मना स्वार्थे नियन्तुं धारयितुश्च शक्यन्’ इति हि शरीरलक्षणमिति भावः । एवमद्रव्यत्वं सिद्धान्तयितुं न शक्यमित्युपद्रव्यत्वव्ययत्व शेर्विरुद्धमात्मसिद्धिवचनमुदाहरति आत्मसिद्धा वपीति । गुणा अपीति । विशेषणभूता मपीत्यर्थ । मौतिको हि शब्द इत्यनेन द्रव्यत्वमावि - ष्कृतम् । तथा गतिमन्तो धम्यंतिवर्तिन इत्युक्तया क्रियावत्त्वाविष्करणाच द्रव्यत्वं सिध्यतीति द्रष्टव्यम् । न च गन्धस्यापि द्रव्यत्वमभिमतं स्यात् तस्यापि गतिमत्त्वाभिधानादिति वाच्यम्; गन्धशब्दस्य तदाधारद्रव्य’ परत्वसम्भवात् । ’ उच्चारणानन्तरभावित्वं व्यञ्जकयक्षदूषणानि’ इत्युक्तया व्यङ्गयत्वं सिद्धान्वयितुं न शक्त्रमित्युक्त भत्रति दवीय नोऽपि दृशां नोदनेति । दृशां दवीयस इति योजना । प्रकृतिलय स्थानत्वाभावादिति प्रकृतित्वलयस्थानत्वयोरमावादित्यर्थः । उक्तमिति । वेदार्थ- सङ्ग्रह इत्यन्वयः । दीपेऽपीति । तत्रैव सूत्र इति भावः । तरच परिणामित्वात् द्रव्यत्वं सिद्ध- मित्याशयः । द्रव्यस्यैव हि शरीत्वं शररीरलक्षणसिद्धमिति । शरीरलक्षणाधीनं शरीरपदवाच्यत्वं द्रप्रस्यैवेत्येतत् प्रसिद्धमित्यर्थः । चेतन पृथवसिद्धविशेषणद्रव्यत्वस्यैव शरीरलक्षणत्वादिति भावः । भौतिको हि शब्द इत्यनेन भूतपरिणामत्वोक या द्रव्यत्वमाविष्कृतम् । गतिमन्त इति क्रियावत्त्वोक्त्या च तथा । तन्न गन्धशब्दस्तदाधारद्रव्यपरः । दृशदवीयस इति योजना । दृशामत्यन्तदूरवर्तिनः शङ्ख मुख देरित्यर्थः । दिशामेति पाठे दिशशब्द द्वितीया दिशामभिप्रतिष्ठत इनेि योजना | काल्पनिक J 1 द्रव्यपरत्वेति । अयं से गन्धः, अमर वो गन्धाः इत्यादिव्यवहारादिति भावः । रत्नपेटिकारंगरामा जीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 455 मभिप्रतिष्ठते, स्पर्शरहितोऽपि " इत्यारभ्य, “शब्दस्य नभोगुणत्वप्रतिक्षेपो वायवीयत्वमुच्चारणान- न्तरभावित्वं व्यञ्जकपक्ष दूषणानि च विशदमुपपादितानि” इति ॥ 1 एवं स्थिते वर्णानामुपादानत्वादिर्यथार्थ एवेति वा, औपचारिक इति वा निर्वाहः स्यात् । , काल्पनिक इति वा, दृष्टिविधिरिति वा, तन न प्रथमः ; वर्ण नित्यत्ववादिनां मते उपादानोपादेयभावाभावात् । नैयायिकमते तु असमवायित्वाद्यभ्युपगमात् सदनारम्भाच्च । भगवद्यामुनमुनिपक्षेऽपि वायोरेव वर्णोपादान- स्वात् । भाष्यकारैरपि अहङ्कारपरिणामत्वमात्राभिधानात् अव्यक्त परिणामवचनवत् आरम्भपर्याया- भ्युपगमशापकाभावात् । वचनेषु च वर्णानामनियतोपादानत्वोपादेयत्वदर्शनात्, विरुद्धोपादानो- दृशामतिवर्तिनः शङ्खमुखादेरित्यर्थः । दिशा मिति पाठे दिशा शब्दात् टाबन्तात् द्वितीया । दिशाम भिप्रतिष्ठते इति योजना । एवंस्थित इति । चद्रव्यत्वन्यङ्गघत्वयोः सिद्धान्तयितुमशक्यत्वे स्थितेऽन्याऽपि चिन्ता प्रस्तूयते इत्यर्थः । काल्पनिक इति वेति । जरद्रवादिवावयवदद्यथ र्थ इति वेत्यर्थः । दृष्टिवि धिरिति । " मनो ब्रह्मेत्युपासीत इतिवदिति भावः । औपचारिक इति । सिंहो माणवक इतिवत् प्रकृतौ प्रकृतित्वोपचार इत्यर्थः । असमवायित्वादीति । असमवायिकारणत्वादेरे याभ्युपगमेन उपादानत्वानभ्युपगमादित्यर्थः । सदनारम्भाच्चेति । नैयायिकादिमते शब्दस्य गुणत्वेन कदापि कस्यापि अनारम्भकत्वादित्यर्थः । नतु यथा जगनोऽव्यक्तपरिणामत्ववादः सद्वारकतमा समर्थ्यते, एवं वर्णोपादानकस्य शब्दस्य अहंकारपरिणामत्ववादोऽपि शब्दद्वारकायैव उपपद्यतामित्याशङ्कयाह अव्यक्तपरिणामवचनवदिति । ननु वर्णोपादानकत्ववचनमेव सद्वारकाहङ्कारपरिणामत्वज्ञापक- मित्याशङ्कयाह वचनेषु चेति । इदञ्च उतरत्न केषुचित् ग्रन्थेषु इत्यत्र स्पष्टीभविष्यति । विरुद्धेति । इति । बाधित इत्यर्थः । तथाच जरद्गवादिवाक्यवत् बाधित्रार्थकमेव उद्वाक्यमिति भावः । दृष्टिविधि- रिति । " नाम ब्रह्मेत्युपासीत” इतिवत् आहार्यारोपरूपोपासन विधानपर इत्यर्थः । औपचारिक इति । सिंहो माणवक इत्यादौ सिंहशब्दवदुपादानादिशन्दस्तत्सदृशल क्षणिक इत्यर्थः । असमवायित्वाद्य- भ्युपगमादिति । समवायिकारणत्वाद्यभ्युपगमादित्यर्थः । आदिना मद्रव्यत्वपरिग्रहः । तथाच समवायि- कारणत्वरूपमुपादानत्वं तत्र न संभवत्येवेति भावः । सदनारम्भादेति । [शब्दस्य ?] भावकार्यनिरूपित- तादात्म्यसंबन्धावच्छिन्नकारणतानाश्रयत्वाचे यर्थः । प्रतियोगि संबन्धेन ध्वंस प्रति तादात्म्येन शब्दस्यापि हेतुत्वाभ्युपगमात् मावकार्यार्थिकं सत्पदम् । ननु जगत [रिणामत्ववचनवत् सद्वारक परिणाम परतया अहङ्कारपरिणामत्ववचनसुपपद्यते शब्दानामहक परिणामभूनाकार परिणामत्वाभ्युपगमादित्यत माह अन्यतपरिणामेति । आरम्भपर्यायः - आरम्भ उरम्परा । ज्ञापकाभावादिति । स्वरसतः साक्षादारव्यत्वस्यैव प्रतीतेरिति भावः । ननु शब्दानामक रोप दनकत्व वचनमेव सद्वारकाहङ्कारपरि- णामत्वज्ञापकमित्याशङ्कयाह वचनेषु चेति । अनियतोपादानत्वो वादे यत्वदर्शनादिति । इदञ्चो- i 1 उकशब्दद्रव्यत्वपक्षनिरसनाय तत्पक्षे उपादानत्ववचननिर्वाहं विकल्पयति । #36 6. अद्रव्य परिच्छेदः (वर्णे उपादानत्वनिर(सः) पादेयभावदर्शनात् । सिद्धे च विकल्पायोगात् । गोनयवृश्चिकादिनये च गौरवात्, भेदादृष्टेश्व ॥ उपादानावच्छेदकतयोपादानत्वमिति चेन्न तथात्वेऽपि मृत्पिण्डगतपिण्डत्वादिवत् अनुपादानत्वम्, विशिष्टस्योपादानत्वेऽपि विशेषणानां विशिष्टत्वाभावेन तदभावात् । रूपवस्त्राभिधानञ्चात्यन्त- दुस्स्थम् ; तेजः प्रभृतिष्वेव रूपोत्पत्तेः घटादिवत् चक्षुषत्व पङ्गात्, स्पर्शवत्त्वादिप्रसङ्गाच्च, सर्वत्रोपलभ्यमानस्य स्थानविशेषानुपपत्तेश्च । क्वचिदकारस्य सर्ववर्णप्रकृतित्वसुच्यते । “अकाशे वे सर्वा वाक्” इति । कचच मकारस्य व्याहृति- प्रकृतिकत्वमुच्यते । “तेभ्योऽमिततेभ्यस्त्रयो वर्णा अजायन्त । अकार उकार(रो) मकार इति” इति । मतः परस्परविरुद्धोपादानोपादेयभावदर्शनात् न व्यवस्थित्वमिति भावः । विकल्पा- योगादिति । मनुष्ठाने विकल्पसम्भवेऽपि सिद्धस्य वस्तुनः परस्परविरुद्वत्रिक (!) द्वयाश्रयत्वा योगादित्यर्थः । ननु वृश्चिकस्य गोमयवृश्चिकादिनानोपादानत्ववत् वर्णानामपि नानोगदानत्वमस्त्वित्याशङ्कयाह गोमयेति । मेदादृष्टश्वेति । गोमयप्रभववृश्चिक/पेक्षया वृश्चिकपमववृश्चिके वैजात्यवत् प्रकृते कारण- स्ववैजात्यनिर्वाहक कायं वै जात्यस्याभावात् न कारगवजात्यं कयितुमुचिनमिति भावः । ननु नानोपादा- नकत्वं वर्णानां नाभ्युपगम्यते, येनायं दोषः स्यात् । अपितु कव्यक्तमुपादानम्, वर्णादि तु तदवच्छेदकं भविष्यतीत्यविशेष इत्याशङ्कय, तथात्वेऽपि मवच्छेदकी मुनश्च पिण्डत्वस्थानीयस्य उपा दानत्वाभावेन उपादानत्वप्रतिपादकवचनासानत्यं तदवस्थमेवे यह उपदानावच्छेदकतयेत्यादिना । ननु इतरावच्छिन्नमितरदुपादानं नोच्यते, येनावच्छेदकीभूतस्य पिण्डत्ववत् उपादानत्वं न स्यात् । अपितु इतरविशिष्टस्य इतरस्य कारणत्वम्, ततश्च विशेषणत्यापि कारणले सिध्यति, नानोपादानकत्वश्च नाश्रयणीयमित्याशङ्काह विशिष्टस्येति । विशिष्टत्वाभावेनेति । विशेषण सम्बन्धावच्छिन्न स्प विशेष्यस्यैव विशिष्टतया विशेषणस्यातथात्वेनोपादानत्वाभावात् इतरथा चिदचिद्विशिष्टस्यो पादानत्वे विशेषणानामुपादानत्वप्रसङ्ग इति भावः । रूपवश्वामिधानश्चेति । “श्वेतं श्यामश्च पीतश्च पिङ्गळे नीललोहितम् । नीलं कनकवर्णश्च वर्णान्येतान्यनुक्रपात् ॥” इत्यादिभिर्व्याहृत्यादिषु नीलपीतादिरूपविशेषा भिधानञ्चेत्यर्थः । कुन इत्यत माह तेजःप्रभृतिष्येवेति । ततश्च भव्यता- दिपरिणामवादोऽसङ्गत इति भावः । स्पर्शवत्त्वादीति । रूपयतः स्पर्शवध्वनियमादिति भावः । आदिपदेन त्वगिन्द्रियग्राह्यत्वादि गृह्यते । न च प्रभावत् मनुद्भतस्पर्शवत्वमस्त्विति वाच्यम् ; रूप दनुद्धतत्वादिकल्पनस्य गौरवपराहतत्वादिति भावः । स्थानविशेषेति । “आघारं तु चतुदरुणलसत्” चरल केषुचित् ग्रन्थेष्वित्यत्र स्पष्टी भविष्यति । उपादानावच्छेदकतयेति । उपलक्षणत्वेनोपादानव्या- वर्तकयेत्यर्थः । नन्त्रितरोपलक्षितस्येतस्योपादानत्वं नोच्यते, येनावच्छेदकीभूतस्योपादानत्वं न स्यात् ; अपि वितर विशिष्टस्येतरस्योपादानत्वम् । ततश्च विशेषण व्याप्युपादानत्वश्च सिध्यति । नानोपादनकत्वञ्च न; प्रधानोपादानस्यैकत्वात् । प्रधानो गदानत्वञ्च उपादानता नवच्छेदकर वे सत्युपादानत्यमित्यत माह विशिष्टस्येति । विशिष्टत्वाभावेनेति । उपादानत्योपयुक्तावस्था विशिष्टत्वाभावेनेत्यर्थः । तदभावा- दिति । उपादानत्वापयादित्यर्थः । स्थानविशेषेति । “माघारं तु चतुर्थकारुणलसद्वासान्तवर्णात्मकं 1 457 नापि द्वितीयः; स हि सर्वस्य वा ; प्रपञ्चस्य वा ; वर्णानामेव वा? नाद्यी; स्ववचन- विरोधादिभिः शून्याद्वैतादिमतभङ्गात् । नेतरः आगमिकत्वाविशेषेण प्रकृत्यादावपि प्रसङ्गात् । अनुपपत्तेश्च सर्वत्र सहत्वात् आगमि कस्योपपत्तिबाध्यत्वाभावात् तत्प्रामाण्यस्य च स्थितत्वात् । अनुपलम्भस्य चायोग्ये बाधकत्वाभावात्, अन्यथाऽतिप्रसङ्गाच्च । , अस्तु तर्हि तृतीयः पक्षः । तथा हि-केषुचित् ग्रन्थेषु प्रणवांशभूताकारोकारादिविका- इत्यादिस्थानविशेषो वा नोपपद्येव । तस्य चोपादानत्वार्थकत्वे तत्सहपठि रूपादिकमपि तथै स्यात् । न चेष्टापत्तिः; तृतीयपक्षा विशेष प्रसङ्गादिति भावः । सहीति । काल्पनिकत्वरूपोऽथं इत्यर्थः । स्ववचनेति । सर्वस्व मिथ्यात्वे शुभ्यवाद:, ब्रह्मव्यतिरिक्तप्रपश्चस्य मिध्यात्वे अद्वैतवादः । उभयमपि स्वप्रतिपाद्य मिथ्यात्वपर्यवसिततया स्ववचनविरोधादिभिर्दूषितमिति भावः । आगमिकत्वेति आगमिकस्वापि वर्णोपादानत्वस्य काल्पनिकत्वे प्रकृत्याद्यु || दानत्वमपि काल्पनिकं स्यादित्यर्थः । ननु वर्णानां रूपस्पर्शादिशून्यत्वात् कृत्स्नेक देशपरिणामविकल्पानुपपत्तेश्च वर्णोपादानत्वं काल्पनिक - मेवेत्याशङ्कयाह अनुपपत्तेश्वति । सर्वत्रेति । प्रकृत्यादावपीत्यर्थः । उपपत्तिवाध्यत्वाभावादिति । बागमविरुद्धतर्काणामनादरणीयत्वादिति भावः । तत्प्रामाण्यस्येति । आगमप्रामाण्यस्य स्थितत्वा- दित्यर्थः । ननु वर्णानामुपादानत्वानुपलम्भात् नोपादानत्यमित्याशङ्कयाह अनुपलम्भस्य चेति । योग्यानुपलम्भस्यैव अभावग्राह कस्वादिति भावः । अन्यथेति । अनुपलब्धमात्रस्या मानप्राहकत्वे श्रुत्येक समधिगम्यार्थानां परित्यागप्रसङ्गादिति भावः । परस्परविरुद्ध नानाप्रकारस्य श्रुतिस्मृतिषु दर्शनात् दृष्टि- विधिमन्वरेण नान्या गतिरस्वीति दृष्टिविधिपक्ष एवाभ्युपेय इति तृतीय पक्षसुपक्षिपति जस्तु वहति । स्वाधिष्ठानमनेकवैद्युननिर्भ बालान्तषट्स्वकम् । रत्नाभं मणिपूरकं दशदलं डा फकारान्तकं पतेर्द्वादशभि- स्त्वनाइतमिदं हैमं कठन्तावृतम् । मात्राभिर्देशषोडशखरयुतम् ज्योतिर्विशुद्धांबुज हक्षेत्यक्षरबी जयुक्त दल- युक्रक्ताभमाज्ञांबुजम् । तस्मादूर्ध्वगतं प्रभासितमिदं पद्मं सहस्रच्छदं नित्यानन्दपदं सदा हरिपदं निश्व नमस्येतराम्” इति मातृकाध्यानश्लोके [पूर्वमेव प्रथमव्याख्योदाहृते] माघार - स्वाधिष्ठान - मणिपूरक- अनाहत - विशुद्धां बुज- माज्ञांबुज- द्वादशान्तशब्दितेषु गुद-लिङ्ग - नाभि-हृदय- चालु- भूमध्य-मूर्द्धरुपस्थानेषु ततद्वर्णानां स्थितबोधनादिति भावः । मन्त्रशास्त्रेषु तत्तन्मन्त्राणां क्षेत्र शब्दितस्थानविशेषप्रतिपादनं दृश्यते ; तदभिप्रायं वेदम् | सहीति ! काल्पनिकत्वरूपोऽर्थ इत्यर्थः । सर्वत्र सूहत्वादिति । प्रकृत्याद्युपादानत्व- विषयेऽप्यूहितुं शक्यत्वादित्यर्थः । तेनानुपपत्त्युपपत्तिभ्यामपि वैषम्यं न वक्तुं शक्यमिति भावः । उपपत्तिबाध्यत्वाभावादिति । वकंवा मत्वाभावादित्यर्थः । यागमविरुद्ध तर्काणामवादरणीयत्वादिति भावः । तत्प्रामाण्यस्येति । भागम नामाण्यस्येत्यर्थः । स्थितत्वादिति । संप्रतिपन्नत्वादित्यर्थः मृतिण्डादेर्घघट द्युगदानत्ववत् वर्णानामुपादानत्वस्यानुपलम्भान्नोपादानत्वसंभव इत्याशङ्कयःह अनुपलं मख चेति । योग्यानुपलम्नस्यैवाभावग्राहकत्वादिति भावः । तहति । प्रथम द्वितीयपक्षयोरनुपपन्नत्व इत्यर्थः । 1 अन लोके पूर्व पुढे चतुर्थकेत्यन चतुर्दलेति, (447) पुढे कटान्तेत्यन कठान्तेति च शोध्यम् । BUT- 58 ननु 458 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (वर्णेषूपादानत्वादिनिरासः) रत्वं वर्णानामुच्यते, केषुचित् हल्लेखांशभूत हकारादिविकारत्थम् । तथा च प्रक्रियान्तरेण श्रुतिः, “भूरित्येव ऋग्वेदादजायत । भुव इति यजुर्वेदात् । सुनरिति सामवेदात् । तानि शुक्रियाण्य- भ्यतपत् । तेभ्योऽमिततेभ्यस्त्रयो वर्णा अजायन्त । अकार उकार मकार (रो) इति । तानेकधा समभरत्तदेतदोमिति” इति । स्मृतिश्व - “अकारञ्चाप्युकारञ्च मकारञ्च प्रजापतिः । वेदवयानि- दुहत् भूर्भुवः स्वरितीति च” इति । तथा रूर्वमन्त्राणां प्रणत्रवीजत्वं साधारणमुक्त्वा प्रतिमन्त्रं बीजाक्षराणि च कल्पैरुच्यन्ते । तथा प्रळये मन्त्रं सञ्छाद्य रक्षति इति छन्दांसि च वर्ण्यन्ते, तथा तत्तदक्षराणां सितरक्तपीतकृष्णादयो रूपविशेषाश्चमिधीयन्ते । एकस्यैवाक्षरस्य विनियो- गमेदेन मन्त्रमेदेन रूपभेदः प्रकीर्त्यते । एवं नियता नियतस्थानविशेषादयोऽपि । न च परमार्थतो रूपस्थानादिमेवो वर्णानाम्, किंतु तादृशानुसन्धानेनाष्टविशेषो भवतीत्येतदेवा- भिप्रेतम्, यन्त्रवृत्तान्तवत् । अन्यथा व्याकुलोपादानोपादेय मात्र रूप स्थानाद्युपदेशेन तेषामप्रामा- व्यप्रसंग: । अतो दृष्टिविधानमेवात्रोचितमिति । 1 अयमपि पक्षो विलक्षितः, तथा हि- “ओमित्येतदक्षरमुद्गीयमुपासीत” इत्यादिवत् प्रणवं सर्वाक्षरोपादानमुपासीतेत्येवमादिरूपेण विधिर्न दृश्यते ; किंतु तरखो देशवचनव्यक्तिः । तथापि दृष्टिविधित्वे ब्रह्मणो जगत्कारणत्वादावपि प्रसङ्गात् ॥ तस्वतकेंप्रतिपादकभाष्यकारयचसि च दृष्टिविधित्वं दूरापेतम् ॥ अकारावच्छिनाकाशांशे वर्णोत्पतिरित्यादि कुशकाशावलम्बेन प्रकृति- विकृतिभाव इति चेत्, तर्हि तद्विशिष्टस्य प्रकृतित्वं तस्मिन्नुपवरितं स्यात् । दृष्टिविधिश्व गतः ॥ अस्त्वेवमेवात्रेति चेत्-तर्हि वाचकजातप्रकृतिभूताकारस्य वाच्यजातप्रकृतिभूतपरमात्म- तथा व प्रक्रियान्तरेणेति । सर्वगर्णानामकारायुपादानकत्वप्रकारं विहाय नकारादिवर्णत्रयस्यैव भूराद्युपादानकत्वं श्रूयत इत्यर्थः । शुक्रियाणीति । शुक्रः = तेजिड: परमात्मा स एष देवतेति तानि शुक्रियाणीत्यर्थः । कल्पैरुच्यन्त इति । ततन्मन्त्रल्पैरित्यर्थः । तथा प्रळय इति । ववध प्रळयकालेऽपि नवस्थानप्रतिपादनात् नित्यस्वं प्रतीयत इति विशेष इत्यर्थः । विलक्षित इति । तिरस्कृत इत्यर्थः । तथापि दृष्टिविधित्वे इति । विध्यश्रवणेऽपि तद्विषिपरत्व इत्यर्थः । तवतकेंनि । तत्व निर्णयोपयुक्ततर्क प्रतिपादकेत्यर्थ: । उपचरितमि । अकारावच्छिमस्य प्रकृतित्वमकार उपच रितमिति स्यात् ततश्च चतुर्थपक्षः परिगृहीतः स्यादित्यर्थः । चतुर्थपक्ष एवास्विति शकते अस्त्वे । 1 । हृल्लेखेति । हीमिति मन्त्रस्य लेखेनि न्त्रशास्त्रसिद्धा संज्ञा । प्रक्रियान्तरेणेति । प्रकाशन्तरे- णेत्यर्थः । शुक्रियाणीति । शुक्रः = तेजिङः परमात्मा स एषां देवतेति तानि शुक्रियाणि । समभर इति । संभृतवानित्यर्थः ; एकीकृतवानिति यावत् । प्रळय इति । अनेन नित्यत्वोक्त्या विरोध इति भावः । विलक्षितः – तिरस्कृतः । तभ्वतर्केति । तत्त्वनिर्णयोपयुक्त नकेत्यर्थः । कुशकाशावलम्बेन अनुकल्पावलम्बेन । कुशाभावे काशमहणं धनुकरावलम्बन रूपम् । वाचकत्वाभिधानमयुक्तमिति । अकारे सर्ववर्णप्रकृतित्वस्य वास्तवत्वाभावेन, “मकारेणा खिलाधारः परमात्माऽभिधीयते । समस्तशब्द- मूलत्वादकारस्म स्वभावतः । समस्तवाच्यमूलत्वात् ब्रह्मणोऽपि स्वभावतः । वच्यवाचक संबन्धस्तयोरर्थात् प्रतीयते” इति वचने तत्र समस्त शब्दमूलस्वहेतुना परमात्मवाचकत्वाभियानमयुक्तं स्वादिस्यर्थः । रत्नपेटिका रंगरामानुजीय समेतं न्यायसिद्धाअनम् 459 वाचकत्वाभिधानमयुक्तम् । अतः प्रशंसापरतया तत्तत्कार्यशक्त्यादियोगेन वा प्रकृतिविकृति- भावरूपविशेषादिव्यपदेश औपचारिको गुणत्रयादी लोहितशुक्लकृष्णादिव्यपदेशवदिति । एवं स्थिते पञ्चमः पक्ष उच्यते– क्वचित् याथार्थ्यम्, क्वचिद्धान्तिः, क्वचित् दृष्टिविधिः, क्वचिदुपचारश्चेति । अबाधिते प्रथमः । बाधिते निर्मूले च द्वितीयः । ध्यानविधौ प्रायशः तृतीयः । बाधिते समूले सम्बन्धशालिनि चतुर्थ इति ॥ ननु एवमपि न कश्चित् सिद्धान्तः, तथाहि - शब्दो द्रव्यम्, अद्रव्यं वा ? द्रव्यत्वे च किं कस्योपादानम् ? रूपादिसम्बन्धश्व कीदृश: ? अद्रव्यत्वे तु कथमुपादानत्व-रूप- सम्बन्धादिरिति ॥ अलोच्यते - सयूथ्यमतमेदेन द्रव्यम्, अद्रव्यश्च शब्दः । द्रव्यत्वपक्षेऽपि वायवीयोऽवा- यवीयश्चेति । अवायवी प्रत्वे ऽपि दी गदिधर्मभूतप्रभावत् मेर्यादिधर्मभूतः प्रहारप्रकाश्य इत्येकः पक्षः । व्यजनेन पवनवत् प्रहारेण जातः प्रसरतीत्यपरः । पक्षद्वये चायं स्पर्शरहितः । वमेवात्रेति चेदिति । वाचकत्वाभिधानमपुक्तमिति । बकारे सर्ववर्णप्रकृतित्वस्य औपचारिकत्वे तम्य वस्तुतः सर्ववाचकजात प्रकृतिस्वाभावात्, “अकारेगा खिलाधारः परमात्माऽभिधीयते । समस्त - शब्द मूल वादकारस्य स्वभावनः ॥ समस्तत्राच्यमूलत्वात् ब्रह्मणोऽपि स्वभावतः " इति वचनमसङ्गतं स्यादित्यर्थः । चतुर्थपक्षस्य दुष्टत्वमुपसंहरति । अतः प्रशंसेनि । विशेषादिव्यपदेश इति । भाष्य- कारीयव्यपदेश औपचारिकः स्वात्, अतः सोऽपि पक्षो न संभवतीत्यर्थः । क्वचिद्याथार्थ्यमिति । विरुद्धार्थपतिपादकानाममीषां प्रमागानां मध्ये क्वचिदित्यर्थः । निर्मूल इति । माप्तोक्तत्वादिशून्य इति भावः । ध्यानविधाविति । संनिहित इति शेषः । बाधिते समूल इति । सुख्यायें बाधिते सति वक्तृवाक्यार्थ प्रमारूपसूले च सति मुख्यार्थ पम्बन्धिन्युपचार इति भावः ॥ उपादानत्वरूपसम्बन्धादिरिति । उपादानत्वस्य रूपस्य च कथं सम्बन्ध इत्यर्थः प्रभावदिति । यथा प्रभा दीपाविनाभूता, एवं मेर्याद्यविनाभूतस्त डनेन मेयवयवैः सह प्रसरतीत्यर्थः व्यजनेन पवनवदिति । यथा व्यजनचालनेन तदानीमेशेन वायुर्विज्ञायैव व्यजनं प्रसरति, चतुर्थपक्षस्य दुष्टत्वमुपसंहरति अत इति । प्रशंसापरतयेति । असदर्थवादन्यायेन यथाश्रुतार्थतात्पर्य विरहेण प्रशस्त्य मात्र परतयेत्यर्थः । तत्तत्कार्य शक्त्यादियोगेनेति । लोकसिद्धस्य प्रत्यक्षादितत त्कार्यानुकूलशक्ति- तदुपधायकत्वयोगेनेत्यर्थः । प्रकृतिविकृति भावरूपविशेषादिव्यपदेश औपचारिक इति । स्यादिति शेषः । तथाच लोकसिद्धाकारक र्थेषु सर्ववर्णत्वोपचारः, वन्निमित्तकारणतायाश्चो पादानकारणवास्थोपचार इति भावः । आदिना प्रकृतिविकृतिभावरूपविशेष हेतु कपरमात्मवाचकत्व- परिग्रहः । तेन हेतुभूतसर्ववाचकप्रकृतिस्वव्यपदेशस्योपचारिकतया तन्मूलकपरमात्मवाचकत्वव्यपदेशोs- प्यौपचारिक एव स्यादित्युक्तं भवति । तथाचोक्तदोषात् चतुर्थपक्षो हेय इति भावः । क्वचिद्याथार्थ्यामिति । विरुद्धार्थप्रतिपादको कप्रमाणानां मध्य इतिभादिः । आन्तिरिति । वक्तुरिनि आदि: । निर्मूल इति । वक्तृप्रम!रू मूलाहित इत्यर्थः । वक्तुर त वसंपत्ति रहितस्थल इनिभावः । बाधिते समूल इति । यन मुख्यार्थबाध ववश्वापतेः वह स्थल इर्थ रूपसंबन्धादिरिति आदिन 1 460 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (द्रव्यत्यपक्षोपरि अद्रव्यत्वपक्षः) " स्पर्शरहितोऽपि " इति वचनात् । वायवीयत्वेऽपि अनुपलम्भात् स्पर्शाभावः । भेरीशब्द इत्यादिव्यवहारस्वारस्यात् प्रथमः पक्षः । तरङ्गमारुतादिवत् तथाव्यवहारोपपत्तौ अन्वयव्यतिरेकात् तदानीमेवोत्पत्तिरित्यपरः । व्यञ्जकस्य कारकस्य वा वायोरागमनावश्यम्भावात् तद्वययस्य तदुत्पाद्यस्य वा शब्दान्तरस्याभ्युपगमे गौरवात् वाय्वन्तरा दृष्टव्यञ्जकत्वादिशक्तिकल्पनयत् शब्दत्वमेव श्रावणत्वनिबन्धनं वायोरस्त्विति वायवीयत्वमिच्छतामभिमानः । तन चोपादानादिवादा रष्टिवि- ध्यादय एव । अवायवीयद्रव्यत्वे तु यथोपदेशं कल्रमेदेन अण्डमेदेन वा उपादानानियमः । तत एव रूपस्थानाद्यनियमो ऽपि । अनुपलम्भस्तु रूपादीनामयोग्यत्वात् । अनुपलम्भबाधितांशे वा दृष्टिविधित्वादिस्वीकारः ॥ अथाद्रव्यत्वपक्ष उच्यते - तन तावत् सत्वरजस्तमसामद्रव्यत्वाय भाष्यकारोक्ता युक्तयः शब्दस्यापि समानाः । अव्याकृताहङ्कारपरिणामव्यपदेशोऽपि आगन्तुकधर्मत्वाभिप्रायेण घटते । तथेत्यर्थः । स्पर्शरहितोऽपीति वचनादिति । मात्मसिद्धिवचनादित्यर्थः । व्यवहारस्वारस्यादिति । मेरीगतः शब्द इति व्यवहारस्वारस्यात् मेर्यवयवसमवेत शन्द्रग्रहणमेवोचितमिति मेर्यादिधर्मभूत इति पक्ष एवोचित इति भावः । तरङ्गमारुतेति । न हि मारुतः प्रभावत् तरङ्गनिष्टः, तरनाविनाभूनो वा, अपितु उत्पत्तिमात्रम् — तथेत्यर्थः । शब्दान्तरस्येति । वाय्यतिरिक्तशब्दान्तरस्येत्यर्थः । वाय्व न्तरादृष्टेति । मेर्याद्यसम्बन्धिवाय्वन्तरादृष्टेत्यर्थः । श्रावणत्वनिबन्धनमिति । श्राचणत्वमपि भेर्यादि- सम्बन्धिवायोरेव कल्प्यते । तनिबन्धनं शब्दस्वमपि तस्यैव कल्प्यत इत्यर्थः । तत्र चेति । वाय- नीयत्वपक्षे शब्दस्य वायुपादानकत्वात् वर्णानां वायुव्यतिरिक्तवर्णान्तराद्युगदानःववादाः दृष्टिविध्युप- चारपक्षपातिन इत्यर्थः । अवायवीयत्वपक्ष इति । तदानीमुपादाननियमस्त्राव तत्वादिति भावः । रूपस्थानेति । वायवीयत्वपक्षे रूपविधि ष्टविधिरेवेति भावः । सर्वथाऽनुपलब्षायोग्यरूपादिस्वी- कारेऽतिप्रसङ्गमाशङ्कयाह अनुपलम्भबाधितांशे वेति । भाष्यकारोक्ता युक्त इति । " रचनानुप- पत्तेश्व” इति सूत्र इति शेषः । आगन्तुकेति । आगन्तुकत्वमेव परिणामत्वम्, न तु तस्यैव द्रव्यस्य परिमाणपरिग्रहः । वचनादिति । आत्मसिद्धिवचनादिति भावः । मेरीशब्दइत्यादिव्यवहारखार- स्यादिति । मेर्याश्शब्दो मेरीशब्द इति व्युत्पत्त्या शब्दस्य मेरीनिष्ठत्वसिद्धेरिति भावः । तरङ्गमारुता- दिवदिति । न हि मारुतः प्रभावत् तरङ्गधर्मः - अपितु तरङ्गोत्वाच इति भावः । कायवीयस्वं वदता- मभिप्रायमाह व्यञ्जकस्येति । व्यञ्जकत्वं मीमांसकादिते । कारकत्वमुत्पादकत्वं नैयायिकमते । शब्दान्तरस्येति । वाय्वतिरिक्तशब्दस्येत्यर्थः । वाय्वन्तरादृष्टेति । मेर्याय संबन्धि दृष्टेत्यर्थः । तत्र चेति । वायवीयत्वपक्ष इत्यर्थः । दृष्टिविध्यादय एवेति । वायुरूपाणां सर्वेषां वर्णानामाकाशो- पादानकत्वं स्पर्शतम्मालोपादानकत्वं वा न स्वकाररूपवायुविशेषोपादानकत्वम् । ; रूपवस्वश्च न संभवत्येव । भतो दृष्टिविधित्वमौपचारिक:वं वा समाश्रयणीयमिति भावः । अवायवीयद्रव्यत्वे स्विति । बायुव्यतिरिक्तपृथिव्यादिरूपद्रव्यत्वे, अतिरिकद्रव्यत्वे वेत्यर्थः । सर्वषानुपलब्धायोम्यरूपादिस्त्रीक. रेड- विपसङ्गमाशङ्कयाह अनुपलम्भेति || भाग्यकारोक्ता इति । " रचनानुपपतेच” इति सूत्र इति भावः । भागन्तुक धर्मस्वाभिप्रायेणेति । मागन्तुकत्वमेव परिणामशब्देन विवक्षितम् नतु सस्यैव 1 i रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 461 आत्मसिद्धिवचनं तु परमतेन एकदेशिमतेन वा घटते । भट्टपराशरपादैः वाक्य निरूपणे शब्दस्य गगन गुणत्वमेवाभिहितम् | “गगनगुणशब्दादिस्वरूपस्थितीः प्रवर्तयता भगवतैव योग्यार्थेदमयैन वाक्यप्रवाहस्य पूर्वमेवोपात्तत्वात्” इति । “यस्य वेदाः शरीरम्” इत्यादि तु देवताविशेषविषय- त्वेनोपपन्नम्। एवमेवोगदान रूप स्थानादिव्यवहारोऽपि । एवम्, “तस्य प्रकृतिलीनस्य” इत्यादि उपपन्नं भवति । तत्तदेवताक्षरेषु तत्तदुपादानत्वादिव्यवहारः उपचार दृष्टिविध्यादिना तत्प्रयोगानु- कूलमुपपाद्यः । अनियतोपादानत्वादिकं तु तत्त्वेष्वेवानियतोपादानत्ववदागमतदाभासयोः प्रामाण्या- प्रामाण्याभ्यां निर्वाह्यम् । 1 आगमेषु न्यायतो नेयम् । एतेन अकारहकार विवादो निरस्तः । तत्र च न विरोध इत्येके । तथा हि-अकार एव व्यवस्थान्तरसम्बन्ध; येन द्रव्यमितिभावः । आत्मसिद्धिवचनं त्विति । " दृश्यन्ते च" इत्यादि पूर्वोदाहृनवचनमित्यर्थः । योग्यार्थेदमध्येनेति ! प्रत्यक्षाबाधितार्थस्वभावतयैव व वयस्प सर्व प्रवर्तकेन भगवता सङ्कल्पस्वात् शब्दस्तदृशस्वभाव एव । न तत्स्वनावातिलङ्घनं कर्ते सुशकमिति भावः । मन गगनगुणेत्यस्यैवांशस्योपयोगः । देवताविशेषविषयत्वेनेति । वेदाभिमानिनी देवता शरीरमिति तदर्थ इति भावः । एवमेवेति । ततदभिमानिदेवताया उपादानं रूपं स्थानविशेषश्च अभिमन्तव्य मन्त्रवर्णनिष्ठतया तेषुनेष्वागमेषु उपदिश्यन इत्यर्थः । तस्य प्रकृतिलीनस्येति । प्रणदामि- मानिदेवताया मकाराभिमानिदेवतायां विलीनत्वात् भकारे प्रणवो लीन इत्युच्यत इत्यर्थः । तत्तदेवता- क्षरेष्विति । ततद्देवताबीज’श्वरेषु तत्तद्देवतोपादानत्ववाद इत्यर्थः । तवेष्वेवेति । जगतः स्वतन्त्र - प्रकृत्युपादानत्वपरमात्मोपादानत्व परमाणुपादानत्यत्वादव दित्यर्थः । आगमेष्विति । द्वयोरपि प्रामाण्ये युक्ति- सहस्रपादेयमित्यर्थः एतेनेति अकार: सर्वोपादानमिति क च श्रूपते कचित् हरिरोमित्युपक्रमात हकारः सर्वोपादानमिति । तयोर्विरोधे आगमतदाभासविवेचनेन वा न्यायादिना वा निर्णेयमित्यर्थ । षोडश- द्रव्यस्यावस्थान्तरापत्तिरिति भावः । आत्मसिद्धिवचनं त्विति, “दृश्यन्ते च” इत्यादि पूर्वोदशहतवचनं त्विति भावः । योग्यार्थेदमध्येनेति । प्रत्यक्षावाचितार्थबोधकत्वतात्पर्येणेत्यर्थः । तथाच वेद- वावयार्थबोधे वेदप्रवर्तक मगवत्तात्पर्यप्रमाया एव हेतुतया तादृशतात्पर्यविरोधेन प्रत्यक्ष विरुद्धार्थबोधकत्वं वेदवाक्यानानां न संभवत्येवेति भावः । देवताविशेषविषयत्वेनेति । वेदशब्दो वेदाभिमानि- देवतापर इति भावः । एवमेवेति । उत्नत्र तद्वर्णवाचक शब्दानां तत्तदभिमानिदेव परतया तत्त द्विग्रहतोपादानत्वरूपयोः ततद्देवत स्थानादेश्व प्रतिपादनान्नानुपपतिरिति भावः । तस्य प्रकृतिलीन स्येति । प्रणवाभिमानिदेव गया अवकाशाभिमानिदेवतायां लीनत्वात् अकारे प्रणवो लीन इत्युच्यत इत्यर्थः । तत्तद्देवतेत्यादि । ततद्देवत. बोज झरेषु ततद्देोपादानत्ववाद इत्यर्थः । तच्वेष्वेवेति जगतः स्वतन्त्र प्रकृत्युपादानत्व परमात्मोपादानत्वादिवदित्यर्थः । आगमेष्वित्यादि । द्वयोरपि प्रमाणत्वे न्यायानुरोधेन द्वयोरप्यविरोधः संपाध इत्यर्थ । अकार -हकार विवादोऽपीति । “केषुचिद्मन्थेषु” इत्यादिना प्रागुक्तः प्रणवरत्व लेखांश हक’ रविक रवविवादोऽपीत्यर्थः । निरस्त 1 भाग मेविति । वाय्वादेशका शोपादानत्व तस्मात्तोपादानत्व परमात्मोपादानत्वबोधकेष्विति भाषः। 4 2 6. अद्रव्येपरिच्छेदः (अकारहकार प्रकृतित्वविवादः) । / । पूर्वतया परतया वा स्थित्वा षोडशवर्णमुपलक्षयति । स एवोपादानम् । अत एव च अवां हलाञ्च मध्ये द्वयात्मकस्य तस्य पाठः । अनुभवसिद्धञ्च प्रथमषोडशयोर्विपर्यस्तसंहितायां हत्वम् । यथा इकारादीनां यत्वादिकमिति । उक्तञ्च तत् लक्ष्मीनन्त्रे । अत एव, “अ इति ब्रह्म” इति षोडश [क]- शिरस्क एव अकार आम्नायते । अन्ये तु एवं मन्यन्ते - न तावत् प्रणवे तस्य श्रवणमस्ति । नापि ‘अकारो वै सर्वा वाक्’ इत्याम्नातम् । नापि अकारादेशः सविभक्तिकतया घटते । विष्णुरेव सर्व- कारणमिति प्रमाणनिर्णीतम् । तस्य प्रथम एव वाचकतया प्रसिद्धः । यद्यपि कचित् प्रमाणभूते वर्णमिति षोडशो वर्णो विजंनीय तश्च मकरः सर्वोदानमित्यत्र विसर्जनीयपूर्वो वा, विसर्ज नीयपरो वा अकार: सर्वोपादानमित्यर्थः । न तु के लकरम् । ततश्च म ह इत्यनयोरु गदान्त्वं सिध्यतीति भावः । स एवेति । षोडशवर्णात्मको योऽयमकारः स एवेत्यर्थः । द्वयात्मकस्येति । मज्झररूपस्य विसर्जनीयस्य षोडशवर्णस्य पाठ इत्यर्थ । विपर्यस्तसंहितायामिति । व्यु क्रमेण मव्यदध नोच्चारण इत्यर्थः । यथेकारेति । दधि मन्त्र इत्यत्र संहितायां दध्यत्रेति प्रीतेरिति भावः । अ इति त्रोतीति । शुद्धाकारमात्र निर्देशे एति ब्रह्मे ने निर्देशः स्यादिति भावः ॥ तस्येति । षोडश बर्णोपलक्षितस्येत्यर्थः । नापीते । आकाशे वै सर्वा वाक्’ इति नाम्नातम् इति योजना । सवि- भक्तिकतयेति । सविभक्तिकस्य अः इति प्रथमैकवचनान्तस्य षोडशवर्णस्य प्रणवान्तर्गतत्वे ओमिति रूपं न सिध्यतीति भावः । प्रथम एवेति । न तु षोडश इति भावः । तर्हि मकारइकारप्रकृति- स्ववादविरोधः कथं परिहर्तव्य इत्याशङ्कय, यथा अकारस्य सर्वकारणभूतपरमात्मवाचकत्वादकारे सर्ववर्ण. प्रकृतित्ववादः, एवं परमात्मवाचक’ हरिशब्देकदेशभूतस्यापि इकारस्य परमात्मवाचकत्वाभिमानात् कारण स्ववाद उपपद्यत इत्यह यद्यपीयादिना । ननु मकारस्य प्रकृतित्वे, “ओङ्कारप्रभवा वेदा: “, इति । बागमतदामासरूपतया द्वयोरप्यागमत्वे न्यायेन वा निर्णयादिति भावः । षोडशवर्णमिति । षोडशो वर्णो विसर्जनीयः । ततश्चाकारः सर्वोपादानमित्यन विसर्जनीयपूर्वो वा विसर्जनीयपरो वा. मकारः सर्वोपादानमित्यर्थः ; न तु केवलाकारमात्रम् । इथश्च म ह इत्यनयोः सर्वोपादानत्वं सिद्ध्यतीति भावः । स एवेति । भकारोचरत्वाकारपूर्वत्वान्यतरवशिष्टः षोडशणं एवेत्यर्थः । उपादानमिति । अकार स्योपादानतानियामक इत्यर्थः । द्वयात्मकस्येति । मज्झररूपस्येत्यर्थः । तस्य षोडशवर्णस्य । विपर्यस्त- संहितायामिति । व्युत्क्रमेणाव्यवहितो चारण इत्यर्थः यथेकारादीनामिति । नादिना उकारादिपरिग्रहः । दधि मन, मधु भन्नेत्यादिषु संहितायां दध्यज्ञ मध्वत्रेति यकारवकारादिप्रतीतेरिति भावः । सविभक्तिकतयेति । न इति प्रथमैकवचनान्तस्य प्रणवान्तर्गतत्वे ओमिति रूपं न सिध्येदिति भावः । तर्हि मकार - हकारप्रकृतित्व विवादः कथं परिहर्तव्य इत्याशङ्कय, यथा मकारस्य सर्वकारणभूतपरमात्म- वाचकत्वादकारे सर्ववर्णप्रकृतित्ववादः एवं परमात्मवाचक शब्द क देशभूतस्यापि इकारस्य परमात्म- वाचकत्वाभिमानात् कारणत्ववाद उपपद्यत इत्याह यद्यपीत्यादिना । नन्वकारस्य सर्ववर्णप्रकृतित्वे " 4 हरीति । विद्याधिदेवतवाचिनीयादिशब्देकदेशेत्यपि भाग्यम् । · रत्नपोटका रंगरामा जीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम 463 तन्त्रे हकारपरिग्रहो ऽप्यस्ति तथापि तस्य परमात्माक्षरत्वमभ्युपगम्येति मन्तव्यम् । प्रणत्रात् सर्वो त्पत्तिप्रकारस्तदंशद्वारेति श्रुत्यादिभिरनुसन्धेयः । तन त्रिवेदीप्रल मकारपर्यन्तनिरूपणम् ; अथर्वादिविवक्षायां तु नादशिरस्त्वम् । तदेवमकार गाईपत्य-गायत्री प्रथ पाद-ऋग्वेद- खर्लोकादि- प्रकारेण अवान्तरगर्म मेदोऽनुनन्धेयः ॥ अकारात् प्रणवोत्पत्तिः कथमिति चेर - अकारवाच्ात् परमात्मनः प्रणत्राधिष्ठातृदेवताया वा तदंशदेवतादीनां वोत्पत्तेरिति सुस्थम् । । An P तदेवमद्रव्यत्वपक्ष एव शब्दस्य श्लाध्यः । एवञ्च सति श्रोत्रवृत्तिर्वा व्यञ्जकत्रवाखागमनं वा, शब्द- " प्रणवाद्यास्तथा वेदा: “, " ओङ्कारेण सर्वा व क् संतृण्गा”, “ओङ्कार एवेद सर्वभू” इति प्रणव प्रकृति- स्वस्थ का गतिरित्याशङ्कय ह तदंशद्वारेति । प्रणशभूताकारस्य प्रकृतिस्वात् प्रणवस्य प्रकृतित्वोक्ति- रिति भावः । प्रणवे वेदत्रयात्मकत्ववेदचतुष्टयात्मकत्वोक्योर्विरोधे परिहरति तत्र त्रिवेदीप्रसङ्ग इति । नादेति | अर्धनाशात्मको मकारादुत्तरो नाद इति मन्त्रशास्त्र सिद्धिः । ततश्च नादेन सह चतुरक्षरत्याद्वेदचतुष्टयाश्मकत्वोक्तिरविरुद्धेति भावः । तदेवमिति । " तस्य ह वै प्रणवस्य या पूर्वा मात्रा पृथिव्यकारः स ऋग्भिर्ऋग्वेदो ब्रझ वसवो गायत्री गार्हपत्यः सा साम्नः प्रथमः पादो भवति [या] द्विवारिक्षस उकारः स यजुर्भिर्यजुर्वेदो विष्णू रुद्रात्रटुप् दक्षिणाभिः सा साम्नोद्वितीय: पादो भवति । [य] तृतीया द्यौः स मकरः स सामभिः सामवेदो रुद्र मादित्या जगत्याहवनीयः सा साम्नस्तृतीयः पादो भवति । याऽवसानेऽस्य चतुर्थी अर्धमात्रा, सोरलोक ओङ्कारः स माथर्वणैर्मन्त्रैरथर्ववेदः संवर्तको निर्मरुनो विराडेकर्षिर्भास्वति सा साम्नश्चतुर्थः पादो मबरि” इत्येवम् मकारादेरेकैकस्य गाईपत्य. गायत्री- प्रथमपाद - ऋग्वेद-स्वर्लोकादिप्रकारेण योऽयमवान्तरभेदः स सर्गेऽपि उपास्यत्वविवक्षया अभिहित इत्यनुसन्धेय इति भावः । ननु अकारस्यापि प्रणवशित्वात् अकारात् प्रणवोत्पत्ति (तिः कथमिति ) शङ्कने अकारात् प्रणवोत्पत्तिरितिः ननु प्रणवाधिष्ठातृदेवताया अपि परमात्मखरूपतया तरस्तदुत्पत्तिरयुक्तेत्यखर- साइ इ तदंशेति । प्रणत्राधिष्ठातृदेवतांश मृतसंकर्षणादिदेवतानामित्यर्थः । [यद्वा] प्रणवशमुताकारोकार- मकाराधिष्ठातृदेवतानामिति गऽर्थः । श्रोत्रवृत्तिर्देति । चक्षुरादिवत् श्रोत्रेन्द्रियस्य विषयदेशगमनमित्यर्थः । व्यञ्जकेति । ततश्च व्यञ्जकवायु संबन्धवशेन विप्रकृष्टमपि शब्द श्रोतेन्द्रियं गृह्णातीत्यर्थः शब्दव द्वेर्याद्य- प्रणवात् सर्वोत्पत्त्यभिघनं कथं संघटेतेत्याशङ्कयाह प्रणवादिति । तदेकदेशद्वारेति । प्रणवांशभूता- कारस्योक्तरीत्या सर्व कृतित्वात् प्रणवस्य सर्वप्रकृतित्वाभिधानमित्यर्थः । प्रणवे वेदत्रयात्मकत्ववेद- चतुष्टयात्मकत्वोक्त्योः कथमविरोध इत्याशङ्कयाह तवेति । नादेति । अर्द्ध मात्रात्मको मकारादुत्तरो नाद इति मन्त्रशास्त्रप्रसिद्धिः । तदंशदेवतादीनामिति । प्रणवांशभूत काराद्यधिष्टातृ संकर्षमादीनामित्यर्थः । म विग्रहाद्विमहोत्पत्तिमादायैव जन्यजनकभावो बोद्धयः । श्रोत्रवृत्तिर्वेति । चक्षुरादिवत् श्रोत्रेन्द्रियस्य विषयदेशगमनमित्यर्थः । व्यञ्जकेति । शब्दसाक्षात्कार हेतु मृतवायुविशेषस्य मेर्याघातादिजन्यस्य श्रोत्रेन्द्रियसंषादेव शब्दसाक्षात्कारोपपत्त्या तादृश यु विशेषागमनेन श्रोहसंबन्धाद् दूरस्थ शब्द- साक्षात्कार इत्यर्थः शब्दवदित्यादि । शन्दवतां मेर्याद्यवयवानामागमनमित्यर्थः । इदय शब्दस्य मेमा-64 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (स्पर्शगुणनिरूपणम् ) वर्याद्यवयवागमनं वा, शब्दवद्वाय्खागमनमेव वा यथाप्रतीति भाग्यमिति ॥ इति शब्दो निरूपितः । अस्मदादिस्पर्शनेन्द्रियग्राह्यविजातीयव्यावृत्ताद्रव्यं स्पर्शः । स त्रिविध:- शीतोष्णानुभया- त्मकमेदात् । अप्सु शीतः; तेजस्युष्णः क्षितिपवनयोरनुष्णाशीतः । भूतान्तरसंसर्गात् सर्वन स्पर्शसङ्करावभासः ; न तवतः; तथाऽस्वयव्यतिरेकात् । एवं क्वचित् सर्शनवभासोऽपि । तत एव च त्वचा रत्नालोकाद्यग्रहणम् । तदुक्तमन्वयाधिकरणे भेदाभेदविरोधनिदर्शने विवरणकारै:- “यथा शीतं न कदाचिदप्युष्णम् । वाय्वौष्ण्यं तु तत्स्थाग्नेः, न तु तच्वाकारात् । पाकओ हि गुणः पाकादपैतीति हि तत्त्वविदः । वह्निरूपानुपलम्भस्तुल्यरूपाभिभवात्, तत्स्पर्शोपलम्भस्तु भन्य- वयवागमनमिति । शब्दवतां मेर्याद्यवयवानां आगमनमित्यर्थः । इदञ्च शब्दो मेयर्याश्रित इति पक्षेणेति ध्येयम् । शब्दवद्वाय्वा गमनमेव देति । शब्दवतो वायोरागमनमित्यर्थ । इदच शब्दस्य वायुगुणत्वपक्ष इति ध्येयम् । मद्रव्यत्वपक्षेऽपि वीची तरङ्गकदम्बगोळयायो नाश्रवणीय इति तात्पर्यम् ॥ 1 अस्मदादीति । विजातीयव्यावृत्तेत्यस्य प्रयोजनं नित्यविभूतिलक्षणे उक्तम् । उष्णा पृथिवी, उष्णं जलम् इत्यादिप्रतीतिव्यवहारौ कथमित्याशङ्कयाह भूतान्तरसंसर्गादिति । तथाऽन्वय- व्यतिरेकादिति । अयातयादिसम्बन्धे सत्येव उष्णत्वादिव्यवहारादित्यर्थः । स्पर्शानवभासोऽपीति । वाय्वौष्ण्योपलम्भस्थले तद्गतानुष्णाशीतस्पर्शानवमासोऽपि तत्स्यामिसम्बन्धकृत इत्यर्थः । तत एव चेति । अनुद्भूतत्वेन स्पर्शस्याग्रहणात् वचा रत्नालोक याग्रहणम् ; त्वगिन्दिवल्ल स्पर्शपुरस्कारेण प्रवृतेरिति भावः । पाकजो हीति । वायवीयानुष्णाशी स्पर्शस्याप्यपाकजतया तस्य पाकदिनाश्य स्वाभावेन पूर्वस्पर्श विना शपूर्वकस्पर्शान्तरोत्पत्यसम्नवादिति भावः वह्निरूपानुपलम्भ इति । वायुस्थ श्रितत्वमभिप्रेत्य | शब्दवदाय्यागमनमिति । तो वायोरागमनमित्यर्थः । इदच्च शब्दस्य वायुगुण- स्वाभिप्रायेण । इथच द्रव्यत्वपक्षेऽपि वीचीतरङ्गन्यायः कदम्बमुकुलन्यायो वा नाश्रयणीय इति भावः ॥ अस्मदादिस्पर्शनेन्द्रियग्राह्यविजातीयव्यावृत्ताद्रव्यमिति । रूपादिवारणाय व्यावृता- न्तम् । पृथिव्यादिवारणायाद्रव्यत्व निवेशः । श्रस्मदादिस्पर्शनेन्द्रियम. ह्यात्वोक्तो यादृशस्पर्श विशेषोऽस्मदादि- स्पर्शनेन्द्रियेण गृहीत एव विनष्टः तनाव्याप्तिः स्यात् यतो विजातीयव्यावृत्तेत्युक्तम् । रूपादिमेद- कूटवत्त्वं तदर्थः । स्पर्श सङ्कश्वमास इति । पृथिवीजलवायुपूष्णस्पर्शावभासः, पृथिवीवायुषु (खो: १) शीत स्पर्शावभासाचे व्यर्थः । न तत्त्वत इति । न मनारोपितरूपेणेत्यर्थः, न मनारोपितस्पर्शप्रकारक इत्युक्तं भवति । जलादावुष्णस्पर्शपतीदिशायां तदीयशीतस्पर्शानवमासोऽपि तदवभासप्रतिबन्धकीभूततेज संसर्गप्रयुक्त एवेत्याह एवमिति । तत एवेति । स्पर्शानवमासादेवेत्यर्थः । त्वचा रत्नालोकाग्रहण मिति । स्वाचप्रत्यक्षस्य स्पर्शपकारस्थनियमात् रत्न लोकसंसृष्टपृथवीभागगत स्पर्शस्याप्यनुद्भुततया मानासंभवादिति भावः । वस्तुतस्तु दीपपमाया इव रत्नालो कस्याप्यनूभूत स्पर्शवत्त्वादेव न त्याचप्रत्यक्षम्- द्रव्यवृत्तिलौकिक विषयता संबन्धेन खाचप्रत्यक्षं प्रति उद्भुत स्पर्शस्य हेतुत्वात् । यतो न रत्नालोकाश स्वाभिभवः स्वीकार्यः । पाकजो हीति । वायवीयानुष्णाशीतस्पर्शस्यापाकजत्वा तस्य पाकविनाश्य स्वाभावेन पूर्वस्पर्शनाशपूर्वकस्पर्शान्तरोत्पत्तिर्न संभवतीति भावः । वह्निरूपानुपलम्भ इति । वायुस्थ- / रत्नपोटका रंगरामार जीयसमेतं न्यायसिद्धाजनम् 465 स्पर्शानभिभवात् (तत्स्पर्शानुपलम्भोऽन्यस्पर्शाभिभवात् ) इत्युपलब्धिव्यवस्थाप्यम्” इति । अनुष्णाशीतोऽपि स्पर्श एव न तु शीतोष्णविरहमानम्; आकाशादावपि तथोपलम्भप्रसङ्गात् । वायुपृथिव्योः स्पर्शवत्त्वस्य श्रुत्यादिसिद्धत्वाश्च । न च स्पर्शसामान्यं तदिति वाच्यम्; निर्विशेष- सामान्याभावात् ॥ ’ अनुपलब्धशीतोष्णविशेषं तदेवेत्यपि न वाच्यम्; अत्यन्तानुपलब्धस्य विशेषस्य कल्पकाभावात्, आगमाभावाच ॥ केचित्तु सजातीयवृद्धिहेतुत्वस्य सामान्यतो दर्शनात् शीतस्य वातवृद्धिहेतुत्वात् वातोऽपि शीत इति वर्णयन्ति ॥ तइसत्; रसादिसाम्ये प्रभावादिवैषम्यवत् अत्रापि स्वभाववैचित्र्योपपत्तेः विपक्षे बाधकाभावात् । न च वायोः शैत्यानुपलम्भप्रसङ्गो बाधकः ; बहिरूपानुपलम्भ इत्यर्थः । तुल्यरूपाभिभवादिति । अत्र अभिभावकं पार्थिवाऽऽप्यादिरूपं वायुसंपृक्तं- सम्भावितं द्रव्यम् । ननु वायुस्थाभिरूपस्थ केनचित् वायुसंसृष्टेनाभिभवे तत्स्पर्शस्यापि मनुपलम्भपसङ्ग इत्यत माह तत्स्पर्शोपलम्भस्तु अन्यस्पर्शनमिमवादिति । ननु रूपस्याभिभवः, न स्पर्शस्येति कथमित्यन माह उपलब्धीति । तत्स्पर्शानुपलम्भोऽन्यस्पर्शाभिभवादिति पाठे वायुस्पर्शा- नुपलम्भ इत्यर्थः । तथोपलम्भेति । वायुवदुपलम्मेत्यर्थः । श्रुत्यादिसिद्धत्वाचेति । " शब्दक गुण माकाश. शब्दस्पर्शगुणोऽनिल.” इत्यादिप्रमाणसिद्धत्वादित्यर्थः। अनुपलब्धशीतोष्ण विशेषमिति । निर्विशेषसामान्यस्याभावेन विशेषसत्त्वेऽपि स विशेषो नोपलभ्यते, कोल इलेकत्वानुपलम्भवदिति भावः । अत्यन्तानुपलब्धस्येति । शीतोष्णत्वविशेषस्येत्यर्थः । सामान्यत इति । " वृद्धिः समानैः सर्वेषां विपरीतैर्विपर्यय.” इति वैद्यशास्त्रे लोके च प्रसिद्धत्वादित्यर्थः । वातवृद्धीति । शीतद्रव्यस्य वायुवर्धकत्वं वैद्यशास्त्र सिद्धम् । येन च यत् संबध्यते तत् तरसजातीयमित्यपि सिद्धम् । अतः शीतद्रव्यसंवध्य मानवातस्य शीतद्रव्यसाजात्यमवश्यमभ्युपगमनीय मित्यर्थः । रसादिसाभ्य इति । खर्जूरपन सफलादीनां मधुररसादिसाम्येऽपि पनसफलस्य यादृशो वातघातुवर्धकत्वप्रभावः, न तादृशः खररसस्येति ईदृश- प्रभाववैषम्यस्य स्वभावनिबन्धनत्ववत् इदमपि स्वभाव निबन्धनमेवेत्यर्थः । विपक्षे बाधकेति । वहिरूपानुपलम्भ इत्यर्थः । तुल्यरूपाभिभवादिति । मनाभिभावकं रूपं वायुसंयुक्त पार्थिवभागस्म माध्यमागस्य वा ज्ञेयम् । वस्तुतस्तु वायुसंयुक्तवह्निविशेषरूपस्यानुद्भूतत्वादेव न तदुपलम्भ इति ध्येयम् । एतेन वायुसंयुक्त पार्थिवभागगतस्य रूपस्योद्भूतत्वे प्रत्यक्षविषयत्वप्रसङ्गः ; अनुदुमृतस्वेऽन्यदीयरूपाभि- मावकत्वानुपपत्तिरित्यपास्तम् । अन्यस्पर्शानभिभवादिति । उद्भुतत्वादित्यपि बोद्धधम् । स्पर्श एवेति । उष्णस्पर्शशीतस्रर्श विलक्षणस्पर्श एवेत्यर्थः । तथोपलम्मेति । वायुवदुपलग्मेत्यर्थः । अनुपलब्धशीतोष्ण- विशेषमिति । अनुपलब्धशीतर शस्वोष्णस्पर्शत्वरूपवैलक्षण्यकमित्यर्थः । तदेवेति । स्पर्शसामान्यमेवेत्यर्थः । स्पर्शत्वरूपसामान्यधर्ममात्रेण भासमानमिति तात्पर्यम् । उष्णस्पर्शस्य शीतस्पर्शस्य वोष्णस्पर्शत्व शीतस्पर्शत्वरूप- विशेषमानविर हे स्पर्शत्वरूपसामान्यधर्ममा लभानम्, न तूष्ण (पशशीतस्पश विरूक्षणः कश्चन स्पर्श विशेष इत्युक्त भवति । विशेषस्येति । शीतस्पर्शत्वोष्णस्पर्शस्वरूपविशेषस्येत्यर्थः । दर्शनादिति । “वृद्धिः समानैः सर्वेषा 1 अनुपलब्धेति । तब सामान्ये शीतत्वरूप उष्णत्वरूपो वा विशेष एवानुपलभ्यतयाऽस्तु इति शंका | तब मानाभावादिव क्लृप्तयोर्विनिगमनाविरहादपि कल्प्योऽन्यो विशेष इति ध्येयम् । Bur-59 466 6 अद्भ्यपरिच्छेदः (स्पर्शर्थीनेकर) हिमाद्यनुपहितदशायामातपाद्युपहितदशायाञ्च प्रसङ्गस्येष्टत्वात् । हिमाद्युपहितदशायां तु शीतोप- लम्भस्य औपाधिकतया अन्यथासिद्धत्वात् । मध्यथा उष्णानुपलम्भप्रसङ्गादुष्णस्य कस्स्यत्वात्। [उष्ण- स्याकल्पकत्वात् ] किं तत्रानुग्राह्यमिति चेत्, उष्णारम्भकत्वम् । न हि अनुष्णमुष्णद्रव्योपादान मस्ति; उष्णस्य च तेजसो वायुरुपादानमिति । तदेवमनुष्णाशीतो वायुः । पृथिवी च ॥ " स्पर्श: पुनर्द्विधा - पाकजोऽपाकजश्चेति ॥ पृथिव्यां पूर्व:, इतरेषु विषु परः । तम अमृतगरळ- कपिकच्छू तुलोपलगोब्राह्मणचण्डालादिस्पर्शविशेषाः पाकज मेदाः । अनुष्णाशीतर पशवस्त्र- शीतस्वानभ्युपगम इत्यर्थः । उष्णस्य कल्प्यत्वादिति । यदि श्रीवानुपलम् प्रसङ्गात् शीतस्वं कश्मते, तर्हि उष्णानुपलम्भप्रसङ्गात् उष्णस्यापि करूप्यत्यपसादित्यर्थः । उष्णस्वाकम्पकस्यादिति पाठे ‘अकल्प कत्वादित्यस्य कल्पकशून्यत्वादित्यर्थः । अकरभ्यस्वादिति मागत । उष्णानुपलम्भसा बाघकात् उष्णस् शिकल्पनानङ्गीकारादिति भावः । किं तत्रानुग्रासमितीति । किसुष्णत्वसाधकमनुप्रासय् ! “उत शीतत्वसाधकमिति भावः । उष्णारम्भकत्वमिति । उष्णारम्भकत्वरूप सुष्णत्वसाधक मित्यर्थः । अनुग्राह्यमिति शेषः । तत्र हेतुमाह नहीति । वायुरुपादानमिति । सवध औष्ण्योपलम्भात् उष्णद्रव्यारम्भकत्वयुक्त्यनुगृही दुष्णत्वमेव कल्पयितुसुचिनम् न सर्वदा स्वदभिमतं शीतत्वमिति भावः ॥ अमृतगरळेति । ममृतस्पर्शो जीवनहेतुः । बन्यो विपरीतः । कपिकच्छूरिति । कण्डूति- जनक औषधिविशेषः । कपिकच्छूश्च मर्कटी " इत्यमरः । तत्र च दुस्पर्शः स्वशः । नत एवं वक्ष्यति, “विषामृतदुस्स्पर्श " इति । गोत्राह्मणस्पर्शः शुद्धिहेतुः ; जन्मस्तु न तथेति भावः । विपरीतैर्विपर्ययः” इति वैषशास्त्रे लोके च दर्शनादित्यर्थः । प्रभावः भतुवर्धकस्यादिरूपः । विपक्षे बाधकाभावादिति । शीतत्वानुपगमे बाधकाभावादित्यर्थं । किं तत्रानुग्राद्यामिति । उष्णस्पर्शानुपगमे वायावुष्णानुपलम्भ प्रसंगरूपत केल्यानुप्रासुष्णत्वसाधकं प्रमाणमित्यर्थः । मया शीतस्पर्शानुपगमे शीतानुप- लम्भप्रसँगरूपतर्कानुग्र ह्य्, ‘वातः शीतस्पर्शज्ञान् शीतसंबध्यस्यात् ष्पवत्’ इत्यनुमानमस्ति, तथोष्णस्पर्श- साधकस्य कस्यापि प्रमाणस्यादर्शनात् तर्कमा लेग वस्तु सिद्धघवात् कविकाश इति भावः उष्णा- रम्भकत्वमिति । अनुब्राह्ममित्यनुषङ्गेणान्वयः । वायुरुष्णस्पर्शन् उष्णस्पर्श दारम्भकत्वात् महाम्म्या - रम्भकाल्पमिवदित्यनुमानमेवानुप्रायमिति भावः तथाचोष्णोपमस्यान्यथासिद्धत्वात् विपक्षे बाधकामावा- देव [ एतदनुमानेन?] वायः वृष्णर-शंसिद्धयसंभवत् वव्यतया तथैव शीतस्पर्श सिद्धयः इत्युक्तं भवति । व्याप्तिं दर्शयति नहीति । उष्णद्रव्योपादानमनुष्णं न वस्तीत्यन्वयः । उष्णद्रम्योपादानमुष्णमेव प्रतीति तदर्थः । द्वौ नञाविति न्यायात् । तेन च उष्णस्वे उष्णदम्योपादानत्यसमानाधिकरणाभावा ‘तियोगित्व- रूपव्यापकत्वं लभ्यत इति उक्तवाक्यस्य व्याधिप्रदर्शनपरत्वमुपपद्यते । पचधर्मतां दक्षपति उष्णस्य चेति । अमृतगरळेति । श्रमृतस्पर्शो जीवनहेतु:, गरळस्पर्शस्तु विपरीतः । कपिकच्छूरिति कंडूति जनकौषधिविशेषः । " कपिकच्छूश्च मर्कटी” इत्यमरः । गोब्राह्मणस्पर्शः शुद्धिहेतुः, अन्यस्वशुद्धिहेतुः । मवेद बोध्यम् - शरीरे अमृतादिसंयोग एव जीवनादिहेतुः न त्वमृतादिनिःस्पर्श वैयाधि- 1 अयं पाठः पूर्ववाक्य स्थाने वाऽधिकपाठो बेति विचार्यम् । 2 इदमधिकम् । द्वितीयव्याख्यानं शुद्धम् । i. ; रत्नपोर्टका रंगरामार जीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 467 मात्रेण प्रथममद्भयः पृथिव्युत्पत्तिः । परस्तात् पाकमेदाद्भेदोऽन्वयव्यतिरेकादिसिद्धः । मृदुकठिन- भावादयोऽपि स्पर्शविशेषा एव स्पर्शनेनैव तदुपलब्धेः । चक्षुषा तु तदविनाभूतरूपादिग्रहण- द्वारा स्पर्शमानस्येव तेषामपि यथायथमनुमानमेव । करकादिकाठिन्यं पृथिवीयोगात् । मृदुपवना- दिव्यवहारो वेगमान्द्यादिना । कैचित्तु तेषां संयोगविशेषत्वमातिष्ठन्ते ॥ गोब्राह्मणचण्डा- परस्तादिति । न च पाकमेदेन रूपरसादिमेदवत् स्पर्शमेो नोपलभ्यते इति वाच्यम्; पाकेन मार्दवादि- दर्शनादिति मावः । ननु मृदुकठिनभावादयः संयोगविशेषा एवेत्याशङ्कबाद मृदुकठिन भावादय इति । तत्र हेतुमाह स्पर्शनेनैवेति । स्पर्शनै केन्द्रिय स्वयैव स्पर्श प्रवृत्तिनिमित्तस्यादिति भावः । ननु चक्षुषाऽपि वस्तुमादेवादिकमुपलभ्यम नं द्वयते इति न स्पर्शनै केन्द्रियत्वं मार्दवादीनामित्याशङ्कय मृदुत्वादिव्याप्तरूपविशेषात् तस्यानुमेयत्वमेवेत्याह चक्षुषा त्विति । स्पर्शमात्रस्यैवेति । यदि चक्षुस्सङ्गानन्तरमेव मृदुत्याद्यु लम्भात् तस्य चाक्षुषत्वसुच्येते, तर्हि पुरोवर्तिनि शीतोष्णादेः स्पर्शस्याप्यु- पलम्भात् स्पर्शोऽपि चाक्षुषः स्यात् । यदि चक्षुषो रूपग्रहण एवोपचयः, स्पस्तु रूपादनुमीयते इति मतम् - तर्हि प्रकृतेऽपि समानमिति भावः । ननु मार्दवकाठिन्यादेः पाकजत्वे पाकजस्पर्शानाधार वायु करकादौ तत्प्रतीतिः कथमित्याशङ्कय भूत्रान्वर संसर्गेणेत्याह करकादीति । तेषामिति । मार्दवादी नामित्यर्थः । संयोगविशेषत्वमिति । अवयवसंयोगगत विशेष रूपत्वमातिष्ठन्ते इत्यर्थः । करण्येनान्यनिष्ठ कार्य प्रति हेतुस्वासं स्वात् । न च स्वः श्रसंयोगसंबन्धेनैव स्पशस्य हेतुत्वाभ्युपगमात् नोक्तदोषावकाश इति वाच्यम् ; लाघवेनाश्रयता संबन्धेनामृतादिसंयोगस्यैव हेतुखौचित्यात् स्वाश्रयसंयोग संबन्धेनामृतरूप देहेतुतामादाय विनिगमनाविरहपसङ्गाच ब्राह्मणादिस्पर्शस्य पवित्रताबोधका- गमादौ स्पर्शशब्दस्यापि संयोगपरत्वमेव । स्पृशतेस्स कर्म करवानुरोधेन संयोगावच्छिन्नव्यापारार्थ करवावश्यम्भावेन ब्राह्मणेन स्पष्टं शुचीत्यादौ ब्रह्मणव्यापाराधीन संयोगवत् शुचीत्येवार्थात् । मस्तु वा ईदृशस्थले स्पृशतेः संयोगमात्नार्थकत्वम् - सर्वथा न स्वगिन्द्रियमाक्षेत्र गुण विशेष परस्वम् अमृतेन स्पृष्टम्, दिवेग स्पृष्टमित्यादिव्यवहारासमवप्रसङ्गात् । न ह्यमृत। दिगत स्पर्शाश्रयत्वं वस्त्वन्तरस्य संभवति । मतोऽमृतादिषु मात्रमाद्यगुणविशेषवैषम्यं मृदुत्वादिरूपमेव ग्राह्यम् । गोब्राम- णादिषु तादृशस्पर्शवलक्षण्यानुपलम्मे तु नास्त्येव तद्वैलक्षण्यम् । एतदभिप्रायेणैव यद्वेत्यादि वक्ष्यत इति । परस्तादिति । न च पाकमेदात् रूपरसादिमेदवत् न स्पर्शमेदोपलब्धरिति वाच्यम्; पाकेन मार्दवादिदर्शनात् । स्पर्शविशेष एवेत्येवकारेण संयोगविशेषरूपत्वभ्यवच्छेदः । तत्र हेतुमाह स्पर्शनेनै ; 1 संयोगमात्रेति । तावतैव धातुविशेषनिबन्धनं सकर्मकत्वमिति भावः । 2 प्रभां स्पृशामीत्यादिव्यवहाराभावात् स्पृशतेः सामानाधिकरण्यसंबन्धेन स्पर्शविशिष्ट- संयोग एव मुख्यार्थः । अतः संयोगस्येव स्पर्शस्यापि कारणत्वमंगी कर्तव्यमिति स्पर्शे भवान्तरमेद- स्वीकारेण प्रथमपक्षः किञ्चिदूरमेव अग्निसमीपे स्पर्श विशिष्टावयवप्रसरणवत् चण्डालादिशरीरीय- स्पर्शविशिष्टावयवप्रसरण मेष्टव्यमिति तादृशसंयोगः शास्त्रगम्य इति । संयोगरूपार्थ मात्रे पर्यवसान- विवक्षया यति पक्षांतरमित्याशयः । 468 (विप्रचण्डालादिस्पर्शविवेकः) ळादिषु कथं सर्शभेद इति चेत्-तदधीनशुद्रयशुद्धयादि मेदात् ॥ जातिभेदादेव तदुपतिरिति चेत्-जातिभेद एव कुतः ॥ मातापितृसंबन्धप्रकारमेदादिति चेन्न मानसवाह्मणादिषु तदभा- वात् । यद्वा धर्माधर्मतारतम्याधीन सच्चरजस्त उस्तारतम्यात् शकितारतम्याद्वा शुद्धयादिसिद्धिरिति कथं स्पर्शमेद इति चेदिति । शीशेष्णमार्दवादित्वगिन्द्रियम. साकारविशेषातिरिक्ते स्पर्शविशेषे किं प्रमाणमित्यर्थः । कायैवैषम्यं प्रमाणयति तदधीनेति । नाति मेदादिति ब्राह्मणस्वजातिसमानाधिकरणस्पर्श। शुद्धयापादक : चण्डालत्यसमानाधिकरणस्पर्शोऽशुद्धयापादक इति ब्राह्मणत्यादिजातिविशेष एव प्रयोजक, न तु स्पर्शावान्तरविशेषः कल्प्यते इति भावः । मातापितृ सम्बन्वेति । ब्राह्मणाद मातत्वमेव ब्राह्मणत्वजातिनिबन्धनमित्यर्थः । मानसेति । ब्रह्मणा मनोमालसृष्टे, “स मानसान् सप्त पुत्रानसृजत” इति श्रुतिसिद्धे जाये ब्राह्मणे, उपोषका जितना झण्ये विश्वामिकादो च तदभावात् । तो ब्राह्मणत्वजातेः दुर्निरूपत्वात् स्पर्श स्वाभाविक एव विशेष इति भावः । ननु सर्वैरपि वैदिकैर्ब्राह्मण- व्यवहारालम्बनस्य कस्यचित् वक्तव्यतया तरखण्डनमनुचितमित्यभिप्रमन् माह यद्वेति । सश्वरजस्तमस्तार- तम्यादिति । तथाच तारतम्यविशेष एव तद्व्याप्तमन्यद्वा ब्राह्मणत्वादिकं स्पृश्यत्य (स्वादि १)- वेति । संयोगविशेषरूपत्वे चक्षुषापि तदुपनिषपसम इति भावः । कथं स्पशंमेद इति । प्रत्यक्षो वैलक्षण्यानुपलब्धेरिति भावः । कार्यवलसण्यादनुमेयं उलझ पमित्यभिप्रायेणाह तदधीनेति । जाति- मेदादेव तदुपपत्तिरिति । ब्रह्मणस्वादिजातेरेव स्वाश्रयसंयोगसंबन्धेन स्वर्शविशेषस्येव शुद्धधादिहेतुस्व. संभवान्न स्पर्शविशेष: परिकल्पनीय इति भावः । कुत इति । जातिभेदनियामकस्यैव दुर्निरुतया न तस्य शुद्धयादिहेतुत्वसंभव इति भावः । मातापितृसंबन्धेति । ब्राह्मण्यां सण जातत्वमे । ब्रह्मणस्व- नियामकमित्यादिरीत्या जातिमेवनियामकं सुनिरूपमेवेत्यर्थः । मानसेति । ब्रह्मणो मनोमात्रसृष्टे, “स मानसान् सप्त पुत्रानसृजत” इत्यादिश्रुतिसिद्धे नावे जाह्मणे व्यभिचारेण ब्राह्मणमातापितृ [जात ? ] स्वस्व ब्राह्मण्यनियामकत्वासंभवादिति भावः । इदसुपलक्ष मम् त्राह्मणत्वस्यैव दुर्निरूपया उक्तरूपत्व ब्राह्मणस्वनियामकत्वाभिधानं न संभवतीत्यपि बोद्धयम् । तथाच स्पर्श एवं किश्चियमभ्युपगम्य विलक्षणस्रशस्यैव स्वाश्रयसंयोगसंबन्धेन शुद्धयादिहेतुत्वमनायत्या वाच्यमित्यभिप्रायः । ननु (१) सर्वैरपि वैदिकैर्ब्राह्मणादिव्यवहारालम्बनधर्मविशेषाणां तनियामका नाश्च वश्यं वाच्यतया तेषां दुर्निरूपत्वामिषाना- नौचित्ये प्रागुक्तरीत्या स्पर्शविशेषत्य शुद्धयादिहेतुत्वा संभव मिमेत्याह यद्वेति । सवेत्यादि । जयमर्थः- उद्विक सत्वगुणवत्त्वं ब्राह्मणत्वम्, उद्रिक्तरजोगुणवत्त्वं क्षत्रियत्वम् उद्रिक्तमोगुणवत्त्वं शूदस्थम्, परपोद्रितरजस्तमोगुणवस्वं वैश्यस्यम्। “तमश्शूदे रबः क्षत्रे ब्राह्मणे सत्वमुतमम्” इत्यादिभिस्तथावगमा- दिति । शक्तितारतम्याद्वेति । शक्तिविशेषरूपाणां ब्रह्मणत्वादीनामुत्कर्षापकर्षाभ्यां वेत्यर्थः । शुद्धधा- दिसिद्धिरिति । उद्रिक्तसत्वगुण वस्वरूपस्य शक्तिविशेषरूपस्य वा ब्राह्मणस्वस्थ लाभयसंयोगसंबन्धेन उस ब्राह्मणत्वाश्रयसंयोगस्यैव वाऽऽग्रयता संबन्धेन शुदिहेतुम्बम् एवमुद्रिक तमोगुणमस्वरूपस्य शक्ति- 1 ननु इति परं मा भूत्वा रत्नपैटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् ; न स्पर्शभेदास्ते । अपाकजस्पर्शेषु तु तारतम्यं संसर्गादिमेदात् ॥ पवनसलिलयोरपि पाकज- स्पर्शः किं न स्यादिति चेत् - औष्ण्यशान्तौ स्पर्शान्तिरस्य पाकजस्य पृथिवीवत् अननुवृत्तेः ॥ औष्ण्यमेव हि तर्हि पाकजं तत्र स्यादिति चेन्न वायुशैत्यवत् औपचारिकत्वोपपत्तेरिति । एवं पृथिव्यामपि शीतोष्णस्पर्शोपलम्भ औपाधिक; उपाधिमन्निधिमन्तरेण कदाचिदप्यनुपलम्भात् । पाकजत्वे तु पश्चादपि रूपादिवत् मनुवृत्तिः स्यात् ॥ निर्मृष्टेऽपि सलिले, निर्वाणेऽपि शिखिनि पार्थि- वेषु शीतोष्णस्पर्शावुपलभ्येते इति चेत्, सूक्ष् संश्रयणात् । क्षणान्तरे तु तावतोऽपि निवृत्तेरिति । अस्मदादिचक्षुरिन्द्रियैकय ह्यवि सजाती व्यावृत्तमद्रव्यं रूपम् । तच सितरक्त कृष्णपीत भेदम् । सितादिप्रतिपत्तिव्यवहारास्तल्लक्षणानि । तत्र नलिलकलधौतशङ्खशुक्तिशशाङ्कादीनां रूपविशेषाः सितमेदाः । हुतवहज पादाडिमबन्धुजीवविद् पद्मरागादीनां रक्तभेदाः । काञ्चन-काञ्चनार- हरि- वाळ- हरिद्रादीनां पीतमेदाः । मरकतमधुकरजलचरतिमिरतमालदूर्वादीनां कृष्णभेदाः ॥ पीतरू- प्रयोजकमित्यर्थः । ननु प . कजर शेषु पाकात् तारतम्य संभवेऽपि अपाकजस्पर्शेषु शीतत्वशीततरत्व लक्षण- तारतम्यं कथमुपपद्येतेत्याशङ्कय ‘ह अपाकजेति । संसर्गादिभेदादिति । शीवद्रव्यस्य जलस्य वाय्वादि- द्रव्यसंपर्कात् शीततरत्वमुपपद्यते इति भावः । पवनसलिलयोः पाकजस्पर्श वदन् वक्तव्यः (प्रष्टव्यः १) किं पाकेन पृथिव्यादिषु औव्यशान्त्यनन्तरमुपलभ्यमानमादिवादिस्पर्शवत् पाकजन्यौष्ण्य व्यतिरिक्तमनु- वर्तमानं पाकजं स्पर्शान्तरमभ्युपे पते, उत पाकज नवमौ यमेव वेति [ इति ?] विकरूप्य दूषयति औष्ण्य शान्तावित्यादिना । ननु उपाधिविगमानन्तरमुपलभ्यमानस्य पाकजरवे पृथिव्यामुपाधिविगमानन्वरमुपल- भ्यमानयोः शीतोष्णस्पर्शयोः पाकजत्ववसङ्ग इत्याशङ्कां निराकरोति निर्मृष्टेऽपीति । निर्वाणेऽपि शिखिनीति | शान्तेऽपि वह्नावित्यर्थः । सूक्ष्मसंश्रयणादिति । सूक्ष्मजलाम्यवयवानां संक्रमणादि- त्यर्थः । सूक्ष्म जलाभ्यवयवसंक्रमणापेक्षया पाकजस्पर्श एवं कल्प्यतामित्याशङ्कया क्षणान्तरे त्विति । तावतोऽपीति । कृत्स्नस्यापि स्पर्शस्येत्यर्थः । इति स्पर्शः । तल्लक्षणानीति सितत्वेन प्रतिपत्तिव्यवहारविषयत्वादीनि सितादीनां लक्षणानीत्यर्थः । काञ्चनार : - कोविदार: । हरिताको भातुविशेषः । पीतिनो रक्तावान्तरत्वे युक्तिमाह रोहितशुक्ल- विशेषरूपस्यैव वा शूद्रत्वस्य तादृशशूद्रत्वविशिष्टसंयोगस्यैव वा मशुद्धिहेतुत्वमित्यर्थः । ननु पाकजस्वर्थेषु पाकमेदात् तारतम्यसंभवेऽप्याकजस्पर्शेषु शीतस्य - शीततरत्वलक्षणतारतम्यं कथमुपपद्येतेत्याशङ्कयाह अपाकजेति । संसर्गादिभेदादिति । शीतद्रव्यस्य जलस्य वाय्वादिद्रव्यसंपर्क रूपशैत्यब्ब कतारतम्याच्छै यतारतम्यपत्यय इत्यर्थः । संसर्गादीवि । आदिना शैत्यमतीतिप्रतिबन्धक तेजस्संयोगविगमसंङ्ग्रहः पृथिवीवदननुवृतेरिति । यथा पृथिव्यां पाकानन्तरमौष्ण्यशान्तौ मार्दवादि रूपस्पर्शान्तरमननु वर्तमान सुपलभ्यते, तथा जलेऽनुपलम् मान तत्त्र पक्षकजस्पर्शसंभव इत्यर्थः । ननु जले तेजस्संयोगेन ौष्ण्योपलब्ध्या तस्यैव पाकजत्वं स्यादिति शङ्कते औष्ण्यमेवेति । औपचारिकत्वोपपत्तेरिति । तथाचान्यथासिद्धतया न तादृशोपलम्भस्य पाकजस्पर्श साधकस्वमिति भावः । सितादिप्रतिपत्तिव्यवहारा इति । सितत्वादिमकार कपमा विषयस्व-सितादिपदवाच्यश्वानि 470 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (रूपविभागान्तरम् चित्ररूपनिरासः) पमपि रक्तावान्तरमेदं केचिदिच्छन्ति; रोहित शुक्लकृष्णानामेव तेजोबन्नेषु श्रवणात् । प्रकारान्तरेण रूपं द्विधा - भास्वरमभाखरश्चेति । तेजोगतं भाखरम् । क्षितिसलिलगतमभा- स्वरम् । तेजसि रूपं रक्तभास्वरम् । सलिले तु शुक्लमभाखरम् पृथिव्यां बहुविध मभास्वरम् । अत्रापि संसर्गात् अनियतभासादि ॥ चित्रं नाम पञ्चमं रूपमिति वैशेषिकादयः । तदसत् ; एषामेव एक सङ्घातवर्तिनां समुदाय विशेषतस्तः प्रतीतिव्यवहारयोरुपपत्तेः । नानावर्णचूर्ण पुअ रञ्जितस्थलादि- विलक्षणप्रतीत्यभावात् । अवयविरूपारम्भकतया भवद्भिस्तेषामेवाभ्युपगतत्वात् । अवयव्य- कृष्णानामेवेति श्रवणादिति । “यद मेरो हि रूपं तेजसस्तद्रूपं यच्छुकूलं तदपां यत्कुष्णं तदन्नस्य वीणि रूपाणीत्येव सत्यम्” इति रूपत्त्रयस्यैव श्रवणेन अतिरिक्त रूपाश्रवणादित्यर्थः । यमुनाजलादौ नैश्यःधु- पळग्मात् कथं व्यवस्थेत्याशंक्याह अलापि संसर्गादिति । अनियतमासादीति । अनियत रूपप्रतिभास व्यवहारावित्यर्थः । चित्रं नामेति । नानावर्णैस्तन्तुभिरारव्यस्य पटस्य चाक्षुषत्वनिर्वाहार्थे रूपवत्त्वस्या- वश्यवक्तव्यत्वात् रूपस्य च संयोगादिवत् अव्याप्यवृत्तित्वाभावेन नानारूपसमुदायस्य चैकस्मिन् वस्तुन्य सम्भवात् चित्रं नाम पञ्चमं वैशेषिकादयोऽभ्युपगच्छन्तीत्यर्थः । एषामेवेति । मवयवसङ्घातलक्षणैक द्रव्यनिष्ठतया समुदायविशेषभावमापन्नेषु सम्प्रतिपन्नेष्वेव नीलपीतादिषु चित्रप्रतीतिव्यवहारयोरुपपत्ते- रिति भावः । विलक्षण प्रतीत्यभावादिति । यदि चित्रपटे संप्रतिपन्ननीलादिविलक्षण चित्रं रूपमभ्युपेयते, तर्हि नानावर्ण चूर्ण करि तरङ्गवल्ली- कावपि तदभ्युपेयं स्यात् उभयत्र चित्रप्रतीतेरवि- शिष्टत्वादित्यर्थः । " रुद्धेोः” इति न्यायादपि तेषामेव रूपाणां चित्रप्रतीतिविषयत्वमित्याह अवयवीति । तेषामेवेति । येषामिदानीं चित्रप्रतीतिविषयत्वमपलप्यते तेषामेवेति एवकाराभिप्रायः । ननु चूर्णपुञ्जरञ्जितस्यले अवयव्यभावात् न चित्ररूपोत्पत्तिः, पटादौ न तथेत्याशङ्कयाह अवयव्यभ्युपगम सितादिलक्षणानीत्यर्थः । नतु यमुनाजलादौ नैस्याद्युपलम्भात् कथं व्यवस्थेत्याशङ्कयाह अवापीति । रूपविषयेऽपीत्यर्थः । अनियतमासादीति । जलादौ नैल्पादिप्रतीतिव्यवहारावित्यर्थः । व्यनभ्युपगमपक्षे रूपान्तराना रम्भादवयवरूपाणामेव चित्रनतीतिविषयत्वावश्यम्भावाश्चित्ररूपाभिधानं रूपान्तरमप्रामाणिकमेवेत्याह अवयवीति । तेषामेवेति । न स्वतिरिक्त चित्ररूपस्येत्येवकारार्थः, नवयवेषु चित्ररूपस्य भवद्भिरप्यनभ्युपगमादव विनश्वाप्रामाणिकत्वात् क चित्ररूपमिति भावः । नन्वतिरिक्तावयव्यनभ्युपगमे चित्ररूपत्यानाश्यकत्वेऽपि भवयव्यभ्युपगमपक्षे रूपस्य व्याप्यवृत्तित्व- नियमेनावयविग्यव्याप्यवृत्तिनानारूपोत्पत्त्यसम्भवात् नीरूपत्वे चाक्षुषत्वासंभवाचावयविनि अतिरिक्त चित्ररूपस्वीकार व्यावश्यक इत्यतः अतिरिक्तावयविपक्षेऽपि चित्ररूपस्यानावश्यकतामाह अवय- व्यभ्युपगमेऽपीति । नानारूपाश्रयत्वस्येति । अव्याप्यवृत्तिनानारूपाश्रयत्वस्येत्यर्थः । प्रतीति- व्यवस्थाप्यत्वादिति । व्याप्यवृतित्वे मायाप्यवृत्तित्वे वा प्रतीतेरेव नियामकतया नानारूपवदवयात्रा- रब्धावयविनि तत्तदवयवावच्छेदेन ततदुपस्य अवयवावरावच्छेदेन तदभावस्य च प्रतीयमानतया न रूपस्य व्याप्यवृत्तित्व नियमसम्भव इति भावः । ननु नानारूपवदवयवारब्धावयविस्थलेऽपि अवयव. भवय- 1 पञ्चममिति स्वमताभिप्रायेण । तत्पक्षे आधिक्यात् । क्लृप्तातिरिकमिति तु विवक्षितार्थः । रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम 471 भ्युपगमेऽपि नानारूपाश्रयत्वस्य प्रतीतिव्यवस्थाप्यत्वात् । संयोगतदभावादिवत् भागभेदस्य उपलभ्यमानस्य नियामकत्वात् । व्याप्यवृतिरूपान्तरजातीयरूपारंरंभकतया बाधे तु गुणत्वादि- मात्रेण संयोगादावपि प्रसज्यते । एवमेव चित्र [1 स्पर्श ? ] रसगन्धानामपि निर्वाहः ॥ अस्मदा दिजिहै का ह्यविसजातीयेतरो रसः । स षोढा - मधुराम्ललवणतिकोष्ण’ कषाय- मेदात् । एषां लक्षणं पूर्ववत् । तत्र इक्षुक्षीरगुडादिरसा मधुरभेदाः । चूनचिञ्चामलकादिरसा : अम्लभेदाः । सैन्धवलवणाधिकारादिरसाः लवणभेदाः । किम्पाकनिम्बादिरसास्तिक भेदाः । शुण्ठी मरीचिसर्षपादिरसा उष्णभेदाः । हरीतकीविभीतकचूनाङ्कुरादिरसाः कषाय मेदाः ॥ तिकावान्तर भेद एवोष्णादिरिति केषाञ्चित् प्रतिभासः । आयुर्वेदतश्चैते विशदमनुसन्धेयाः ॥ इति । व्याप्यवृत्तिरूपान्तरेति । अवयवगतरूपाणां लोकदृष्टव्याप्यवृत्तिरूपान्तरसजातीयरूपारम्भ- कत्वमेव वक्तव्यम्, न तु तद्विलक्षणण्याप्यवृत्तिरूपारम्भकत्वमिति युक्त्या प्रत्यक्षसिद्धस्य पि अन्याय- वृत्तित्वस्यापलापे संयोगादिष्वपि गुणत्वादिहेतुना बन्याप्यवृतित्वमपलभ्येतेत्यर्थः । चित्ररसगन्धेति । ननु रसगन्धेषु चित्रप्रतीतिरवयवगतनानारसगन्धविषयैव ; न तु अवयविगत चित्ररसगन्धविषया; नाना- गन्धरसावयवारब्धावयविनो निर्गन्धतया नीरसतयाऽप्युपपतेः, रूपस्पर्शहीनत्वे चाक्षुषश्वस्पार्शनत्व विरोधेन चित्ररूपस्पर्शाभ्युपगमेऽपि रसगन्धयोस्त | दृशानुपपत्त्यभावेन नीरसस्य निर्गन्धस्यैवावयविन उत्पत्तिरिति नैयायिकैरप्यङ्गीकृतत्वात् । ततश्व रूपरसगन्धानां कथं साम्यव्यवहार इति चेन्न ; प्रतीः यैकरूप्ये सति कचिदवयवगतनानागुणसमुदायः, कचिदन्यः इति कल्पनाया निष्प्रमाणत्वात् । रूपस्कसमवायि स्वमात्रेण चाक्षुषत्वस्पार्शनत्वोपपत्तेरुपलम्मानुसारेणाव्याप्यवृत्तिनाना रूपवत्त्वस्याप्युपपत्तेरिति भावः ॥ एषामिति । मधुरत्वादिप्रतीतिव्यवहारविषयत्वमेव तल्लक्षणमित्यर्थः । चिश्वा=तिन्त्रिणी । किम्पाक: =विषवृक्षः । प्रतिभास इति । श्रन्तिरित्यर्थः । आयुर्वेदः = वैद्यशास्त्रम् ॥ इति रसः ॥ रूपाणि व्याप्यवृत्तिरूपारम्भकाणि अवयवरूपत्वात् श्वेतपटाबारम्भकतन्तु रूपवदित्यनुमानेनाव्याप्य- वृतित्वबाध इत्याशङ्कय, ‘अनुमानस्य प्रत्यक्षबाधकत्वासम्भवान्नोकानुमानेन व्याप्यवृत्तित्वसिद्धिसम्भवः । अन्यथा संयोगादेरपि गुणत्वादिहेतुना रूपादिदृष्टान्तेन व्याप्यवृत्तित्वसिद्धिप्रसङ्गः’ इत्याह व्याप्यवृत्तीति । एवमेवेति । नानारसगन्धविषयतयैवेत्यर्थः । चित्ररसगन्धानां चित्ररसगन्धप्रतीतीनाम् । जयं भाव:- चित्ररूपाभ्युपगमपक्षेऽपि चित्ररसादिप्रतीतिर्नानारसादिविषयिण्येवेति स्वीक्रियते ; न स्वतिरिक्त चित्ररसादिविषयिणी; नानारसगन्धवदत्रयवारब्धावयविनो नीरसत्यादौ बाघकामावेन भवद्भिरपि चित्ररसायनभ्युपगमात् । ततश्व तथैव चित्ररूपनतीत्युपपतौ चित्राकारप्रतीदिमात्रेण नातिरिक्त- चित्ररूपस्वीकार नावश्यक इति । पूर्ववदिति मधुरत्वादिपमा विषयत्वं मधुरादिपदवाच्यत्वं वा लक्षणमित्यर्थः ! चिञ्चातिन्त्रिणी किंपाक: वषवृक्षः विभीतक = मक्षः । प्रतिभास: भ्रान्तिः । आयुर्वेद: =

1 गन्धानामिति बहुवचनात् स्पर्शेति पाठ ऊह्यते । वैशेषिकमते वायोस्वाचप्रत्यक्ष- विषयत्वाभावात् द्रव्यप्रत्यक्षं प्रति रूपस्येव स्पर्शस्य समवायेन कारणत्व कल्पनाविरहात् चित्ररूप- स्वीकारेऽपि चित्रस्पर्शास्वीकारात् तस्य चिनरसादितुल्यत्वात् । 2 कटुस्थाने उष्णपदम् । 472 6. अद्रव्यपरिच्छेदः ( पाकजप्रक्रिया ) अस्मदादिघ्राणग्राह्यविसजातीयेतरो गन्धः । स च द्विविधः - सुरभिः असुरभिश्चेति । तयोरपि लक्षणादिकं पूर्ववत् । पटीरमृगमदघुसृणचम्पकादिगन्धाः सुरभिभेदाः । पूतिविस्त्रा- दिगन्धा असुरभिभेदाः । अयञ्च गन्धः पृथिव्ये कवृत्तिः । अयो दहतीतित्रत् सलिलपवनादिषु चम्पकपाटलादिसंसर्गात् तदुपलम्भः । तत्तः संसर्गानयान्वयव्यतिरेकसिद्धत्वात् ॥ स्यादेतत् - पञ्चीकरणादेव पञ्चभूतेषु स्पर्शादिसङ्करः प्रागेव सिद्धः । ततश्चेदानीं व्यञ्जकविशेष- वशात् कचित् कचित् गुणो व्यक्तरूप उपलभ्यतां मृगजलादिवदिति चेत् - अस्वेवम् । किमेतावता भूतान्तरेषु गुणानां स्वाधारसंसर्गमन्तरेण वृत्तिरुपपादिता ? संसर्गस्तु प्राक्तनः इदानी- न्तनो वेति विचार्यम् । तन यथायथं द्वयमपि । पूर्वस्याऽऽगमसिद्धत्वात्, पाटलादिसंसर्गस्य चेदानीमध्यक्षसिद्धत्वात् ॥ अथौपनिषदानां पाकजगुणप्रक्रिया । उत्पत्तिदशायां कृष्णरूपा पृथिवी - " यत् कृष्णं तदन्नस्य " इति श्रुतिस्वारस्यात्, भाध्यकारैश्व आकाशनैव्यस्य पञ्चीकरणलस्यपृथिव्यंशनिबन्धनत्वाभिधानात्, पञ्चीकरणात् प्राक्च पाकजत्वायोगात् ॥ प्रथनमेव विशेषयोगिनी कथं सा जातेति चेत्-सलिल- दहनरूपस्पर्शविशेषावालोक्य सन्तोष्टव्यम् । अस्त्वेयं प्रथमं कृष्णा पृथिवी, स्पर्शरसगन्धास्तदानीं तन किम्प्रकारा: ? उच्यते - स्पर्शस्तावत् वायाविव अनुष्णाशीतमात्रः तद्वदेवा पाकजश्च । विषा- मृतदुस्स्पर्शा (दुष्परिमर्शा) दिस्पर्शविशेषा एव पाकाधीनाः । अनुष्णाशीतमात्रं हि सर्वेष्वपि पार्थि- वेषूपलभ्यते । अतस्तावन्मानस्य स्वाभाविकत्वमुचितम् । रसोऽपि मधुर एव प्राथमिकः - विशेषादर्शने पटीरम् = श्रीगन्धः घुसृणम् = कुकुरम्: पूतिविस्रादीनि । " पूतिगन्धस्तु दुर्गन्धो दिस्रं स्वादानगन्धि यत्” । ननु विवेकिनामपि सुरभि जलमिति व्यपदेशो दृश्यत इत्याशङ्कयाह अयो दहतीतिवदिति । मृगजलेति । मरीचिका जले त्यर्थः । किमेतावतेति । उपपादिता किम् ? इति योजना । यथायथं द्वयमपीति | अभ्युपेय मेति शेषः । यत्न मात्रयाऽपि मतान्तरसंसर्गो दर्शनवशात् नोपलभ्यते, तत्र पञ्चीकरण प्रक्रियाऽपि शरणमिति भावः । इति गन्धः । i विलक्षणत्वमेवोपपादयति उत्पत्तिदशायामिति ननु प्रथमतो नीरूपायां पृथिव्या- मुत्पन्नायां पश्चात् पाकेन नीलरूपे जनिते पश्चात् पश्चीकरणसम्भवेन वाष्यस्याप्युपपत्तेः उत्पत्ति दशायामेव कृष्णायाः पृथिव्या उत्पत्तौ भाष्यं प्रमाणं कथं भवेदित्याशङ्कयाह पश्चीकरणादिति । अपचीकृतस्य तेजसो रूपजननासमर्थत्वेन पाकजत्वायोगादित्यर्थः । कथं सा जातेति । पृथिव्यां साक्षाद्वा परम्परया वा पाकानपेक्षरूपं कथं भवेदिति वैशेषिकशास्त्रवास नावासित- चेनसः शङ्कितुरभिमानः । विशेषादर्शन इति । असति विनिगमकान्तर इत्यर्थः ।

वेधशास्त्रम् | पटीरम् = चन्दनम्, घुसृणम् कुङ्कुम्म् । पू = दुर्ग धम् । बिश्रामगन्धि | मृगजल= मरीचिका जलं । यथायथं द्वयमपीति। अभ्युपेयमिति शेषः । यत्र मानयापि भूतान्तरसंसर्गः प्रत्यक्षेण नोपलभ्यते तत्र पञ्चीकरणप्रक्रिय. प्याश्रयणीयेति भावः । पाकजत्वायोगादिति । पञ्चीकृतस्य तेजमो रूपनननासमर्थत्वादिति भावः । कण्डूतिजनको गुरुमविशेषः । " यासो यत्रामो दुस्पर्शो बन्वयासः कुनाशकः " दुष्परिमर्शेति पाठेऽप्ययमेवार्थः । विशेषादर्शन इति । असति विनिगमकान्तर दुस्पर्श. - इत्यमरः । इत्यर्थः । रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् ; स्पर्शश्त् 473 कारणभूतजलगत माधुर्यानुविधानस्योचितत्वात् । यस्यापि प्राचुर्योपलम्भात् । महापृथिवी सर्वा प्रायशो मधुरैव लभ्यते । अम्ललवणादयः काचिका रसविशेषाः पाकाधी- नाः । तथा मधुरविशेषा अपि अन्ययव्यतिरेकाविशेषात् । गन्धोऽपि सुरभिरेव प्राथमिश्रः । अस्यैव महापृथिव्यां पूर्ववत् प्राचुर्यात् । प्रतिविस्रप्रभृतयोऽसुरभिविशेषाश्च पूर्ववत् पाकाधीनाः । एवमनुष्णाशीत कृष्णमधुरसुरभिखभावा प्रथमं पृथिव्युत्पन्ना । अतः पाकमेदेन, अनुष्णाशीतस्यैव भेदैर्दुष्परिमर्शादिस्पशैः, कृष्ण भेदैश्व मरकतह रिततमालकुवलयादिरूपैः, अकृष्णैश्च सितरतादिभिः, मधुरमेदैश्व इक्षुक्षीरगुडादिरसैः, अमधुरैश्चाम्ललवणादिभिः सुरभिभेदैश्व चम्पकमृगमदादि- गन्धैः, असुरभिभिश्च पूतिविस्त्रादिभिः सम्बध्यते । अस्याञ्च गन्धरसरूपस्पर्शशब्दाः क्वचित् सहैव उत्पद्यन्ते, सदैव च विनश्यन्ति । कचिश्च अन्यतमानुवृत्तिः, अन्यतमनिवृत्तिश्च । यथोपलम्भ पाकवैषम्यस्याङ्गी कर्तव्यत्वात् ॥ 4 1 अन च एकेनाग्निसंयोगेन पूर्वसमुद्दायनिवृत्तिः, अन्येनोत्तरसमुदायोत्पत्तिरित्येके । एकेनैव पूर्वनिवृत्तिरुत्तरोत्पत्तिरपीति वयं वदामः । यथा एकयैव सामग्रया उत्पत्स्यमानप्रागभावमात्रमेद- भिन्नयाऽनेककार्योत्पन्ति निंव्यूढा, तद्वत् प्रध्वं मान्तत्तत्स्वरूप सहकारिभेदभिन्नयाऽनेकप्रध्वंसोऽ- प्युपपन्न: : उभयविधप्रागभावादिभेदभिन्नया च तथैव (तयैव ) पूर्व समुदायनिवृत्तिरुत्तर समुदायो- मधुविशेषा इते । मधुररसमात्र सहजम् मधुरतरत्वमधुरतमत्वादिविशेषाः पाकाधीना इत्यर्थः । क्वचिच्चान्यतमानुवृत्तिरिति । क्वचित् पृथिव्यां पाकादिकारणवशेन रूपरसगन्धस्पर्शानां मध्ये केचन निवर्तन्ते केचन निवंत ना यावद्धर्मिसत्तमनुवर्तन्ते इत्यर्थः । पूर्व समुदायनिवृत्तिरिति । रूपादि- समुदायनिवृत्तिरित्यर्थः । ननु एका समग्री एकं कार्यं जनयतीति नियमात् कथमेकस्याः सामग्रयाः अनेक कार्योत्पादकत्वमित्याशङ्कयाह यथैकयैवेति । यथा रूपरसगन्धस्पर्शप्रागभाव मेदभिन्ना एका पाकघटिता सामग्री रूपरसगन्धादि अनेककार्ये जनयति, सद्वदित्यर्थः । नित्यस्यानन्तरं यथा वा इ-येव पठितव्यम्, तद्वत् इत्येत्तु उपपन्न इत्यनन्तरं पठितव्यम्, लेखकवशात् व्यत्यस्तमिव पूर्व समुदायनिवृत्तिरिति । प्राग्विद्यमानस्य रूपरसगन्धस्पर्शचतुष्टयस्य निवृत्तिरित्यर्थः । नन्वेकया सामग्रया एकमेव कार्य जन्यत इति नियमात् कथमेकया सामग्रया अनेककार्योत्पतिरित्याशङ्कयाह यथैकयैवेति । यथा रूपरसगन्धस्पर्शभागभावभेदभिन्ना एका पाकादिर्घटना सामग्री रूपरसगन्धादि अनेकार्ये जनयतीत्यर्थः । तद्वदित्यव यथेत्यस्यानुषङ्गः । तद्वदिति च न पूर्वोक्तस्य यथेत्यस्य प्रति निर्देश: ; किन्तु एकं विषयमभिधाय तत्सदृश विषयान्तर भिघाने एवमित्युक्तिवन् भयं निर्देश: पूर्वोक्तस्य यथेत्यस्य, मतानुषक्तस्य च प्रतिनिर्देश उत्तर विद्यमानः तथैवेत्ययमेव । तयैवेति पाठे सामप्रयेत्यर्थः । तदा तथेत्यध्याहारः भो न वावयासंगतिः । उभयविधप्रागभावेति । पूर्वरूपादिध्वंसप्रागभाव- 1 यथेत्यादेः, वयं वदाम इत्युक्तांशोपपादनपरत्वात् एके इति पक्षोक्तमुभयं दृष्टान्ती- कर्तव्यमित्याशयेन व्याख्ययोर्योजना | तदा वाक्यस्वारस्यहानिः स्यात् । तयैवेतेि पाठे तु सुतराम् । अतो यथाश्रुतरीत्यादरणे, ननु ध्वंसरूपकार्ये ध्वंसमान सहकारिभेदात् सामग्रीभेदः सिद्धः । अतो न सर्वध्वंसस्यैकजन्यत्वम् । अत्र एव ध्वंसानां रूपाद्युत्पत्तेश्च नैकजन्यत्वम् । भावकार्य समुच्चय- स्वेकजन्यः स्यादिति तटस्थशंकायां यथेत्यारम्भ इत्यादिरीत्या अवतरणं चिन्तनीयम् । jar 60474 6. अद्रव्यपरिच्छेदः ( पाके मतभेदः) त्पत्तिश्चोपपन्ना | निवृत्तेश्व उत्तररूपमानतया अस्माभिरभ्युपगनात् परमार्थतो न कार्यद्वैविध्य- मस्ति । प्रतियोगि भेदभेदतो व्यपदेशभेद एव केवलम् । यत्तु प्राकटयनिरासप्रसङ्गेन भट्ट- पराशरपादैरुक्तम्, “न खलु पूर्वरूपविनाशिकैव व्यक्तिरुत्तरोत्पादिका - पाकलक्षणाग्निसंयो- गानां भिन्नत्वात्” इति, तत् परमतानुसारेणेति मन्यामहे - एकस्यैव अनेक कार्य हेतुत्वोपपाद नादिति । पाकावान्तर मेदाच्च गन्धाद्यवान्तर भेदसिद्धिः ॥ पाके च पीलुपिठरपाकमेदात् विप्रतिपद्यन्ते । तत्र नोभयमप्यस्माकम् ; परमाण्ववयविनोरभावात् । भाति । उभयविधेति । उत्तरगुणप्रागभावप्रध्वंसप्रागभावरूपो भयविधेत्यर्थः । सिद्धान्तरहस्यमाह निवृत्तेचेति । प्रतियोगिभेदभेदत इति । पाकजं रक्तं रूपं पूर्वरूपापेक्षया ध्वंस इति व्यवह्नियते, धर्म्यन्तरापेक्षया भेद इति व्यत्र हृयते, प्रतियोग्यविवक्षायां रक्तःवेन स्वेन रूपेन व्यवह्नियत इति व्यपदेश भेदमानमित्यर्थः । परमतानुसारेणेत्यत्र हेतुमाह एकस्यैवेति । पीलु पेठरेति । पीलुः परमाणु; पिठरः स्थाली । विप्रतिपद्यन्त इति । नैयायिकादय इति शेषः । तत्र तेजस्संयोगे सति नोदनात् अभिघाताद्वा घटादिद्यणुकपर्यन्तानां समवायिकारणेषु कर्म ; तेन च तत्तदारम्भकसंयोगनाशे सति व्यणुकपर्यन्ता- वयवविनाशे परमाणव एव पच्यन्ते । तदनन्तरं मोजकादृष्टवशात् पुनर्द्वयणुकादिक्रमेण घटोत्पत्तिः । कारण- गुणक्रमेण च रूपाद्युत्पत्तिः कालसौक्ष्म्येण विळम्बाननुभवः, एकदा शतपत्रपत्र शतं छिन्नमित्यादिवदिति केचित् । अपरे तु घटादेरविनाशेऽपि तेजस्संयोगेन रूपादेरेव नाशस्वीकारे दोषाभावः । न चाभ्यन्तरवर्तिभागे तेजोगमनासम्भवेन पूर्वरूपविजातीयरूपाद्यनुपलब्धिप्रसङ्गात् पीलुपाकोऽङ्गीकर्तव्य इति वाच्यम् ; घटाभ्य न्तरवर्तिवृततैलादिप्रस्रवणदर्शनेनावयविन एव सच्छिद्रत्वदर्शनात् । अत एव सच्छिद्राण्येवावयविद्रव्याणीति सुप्रसिद्धम् । तथाऽपि अत्यन्तमहत्तराभ्यन्तरवर्तिघृततैलादिस्रवादर्शनात् तद्भागे कथं पाक इति सुहृद्भावेन पृच्छयत इति चेत् — अतितप्तकटाहान्तः स्थितानां तन्तु तिलादीनां भस्मीभावात् कल्प्या तेजोगतिः केनापि प्रकारेण प्रतिरोधुमशक्येति । एवं च सति पाकानन्तरं घटे स एवायं घट इति प्रत्यभिज्ञा रेखोपरेखादि- कञ्च समर्थितं स्यात् । न च अयल्पैकदेशनाशेन नष्टेऽपि घटे यथा स एवेति कूटसाक्षिणी प्रत्यभिज्ञा उत्तररूपादिप्रागभावात्मकोभ विधप्रागभावेत्यर्थः । सिद्धान्ते भावान्तरस्यैवाभावाच्या पूर्वरूपादि ध्वंसस्योत्तररूपाद्यात्मकतया न कार्यमेद इत्यभिप्रायेणाह निवृत्तेश्वेति । प्रतियोगिभेदभेदत इति । प्रतियोगिविशेषरूपमेदादित्यर्थः । व्यपदेशभेद एव केवलमिति । पारुजं रक्तं पूर्वरूपापेक्षया ध्वंस इति व्यवह्नियते, यन्तरापेक्षया मेद्र इति व्यवह्नियते, प्रतियोग्यधि रक्षायां रक्तत्वेन खरूपेण व्यवह्निवते इत्यर्थः । पीलुः परमाणुः । पिठरः - स्थाली, भवयत्रीति यावत् । विप्रतिपद्यन्त इति । नैयायि कादय इति शेषः । तत्र तेजस्संयोगे सति नोदनादभिघाताद्वा घटादिद्वयणुकान्तानां समवायि कारणेषु कर्म, तेन च तत्तदारम्भकसंयोगनाशे सति द्व्यणुकपर्यन्तावयविनशे स्वतन्त्राः परमाणव एव पच्यन्ते, तदनन्तरं भोक्तदृष्टवशात् पुनर्द्वयणुकादिक्रमेण घटोत्पत्ति, कारणगुणक्रमेण च रूपाद्युत्पत्ति रिति केचित् ’ । अपरे तु घटादेरविनाशेऽपि तेजस्संयोगेन रूपादेरेव नाशस्वीकारे बाधकाभावः । न 1 केचित् - वैशेषिकाः । अपरे - नैयायिकाः । रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 475 अतः संहितावस्थायां पाकः विभक्तावस्थायां वेति चिन्ता परिशिष्यते । तत्र यथासम्भवमुभयमपि । प्रथमं तावत् घटादीनामशिथिलानामेव पाकभेदेन रूपभेदोपलम्भात् । उपलम्भस्तावत् वैशेषिका- णामपि समः । किन्तु अवयविरूपादीनां यावदाधारभावित्वनियमाभ्युपगनात् अवयवविशेष- गुणैरवयविविशेषगुणारम्भनियमाभ्युपगनाश्च पूर्वावयविनः परमाणुपर्यन्तो नाशः ह्यणुकादिक्रमेण पुनरन्यस्यादृष्टवशादान इति कल्पितम् । द्वितीयमपि दहनसन्निकर्षमात्रेण विलयविशरणा- दीनामेव मधूच्छिष्टानां पाक उपलम्भादिति । एतेन एकदेशप कोऽप्युपपन्न इत्युकं भवति ॥ संयुक्तप्रत्ययनिमित्तं संयोगः । स च स्वरूपमात्नस्वरूपो नैरन्तर्य मात्रस्वरूपो वेति केचित् । तथाऽत्रापि अस्त्विति वाच्यम्; तत्रासमवायिकारणनाशेन, परिमाणनाशस्य द्रव्यनाशैकसाध्यत्वेन च घटादि नाशस्यावश्याभ्युपगन्तव्यत्वात् । अतः स्थास्य परपर्यायपिठर एव पाकसिद्धिरिति मन्यन्त इति भावः । अतः संहितावस्थायामिति । पाकदशायां घटाद्यवयवाः शिथिलीभवन्ति, उत नेति चिन्ता परिशिष्यत इत्यर्थः । प्रथममिति । संहितावस्थायामिति मतमित्यर्थः । युज्यत इति शेषः । तहिं पीलुपाकः किमिति वैशेषिकैराद्रियते इत्याशङ्कय पीलुपाकवादिवैशेषिकाभिमतयुक् द्याभासमाह किन्त्व वयविरूपादीनामिति पार्थिवपरमाणुगतरूपस्पर्शादीनां यावदाधारभावित्वनियमाभावात् अवयवि- रूपादीनामित्युक्तम् । यावदाधारमावित्वनियमे सति धर्मिणि घटे विद्यमान एव रूपान्तरोत्पत्त्य सम्भवात् पीलुपाकप्रक्रियैव शरणमिति भावः । कल्पितमिति । वैशेषिकैरिति भावः । द्वितीयमपीति विभक्तावस्थायामिति मतमपीति भावः । अत्रापि युज्यते इति शेषः । एकदेशेति । यथाप्रमाणं केषु चिदवयवेषु शैथिल्यं केषुचिच्चाशैथिल्यमित्यर्थः । इति पाकजगुणप्रक्रिया || चाभ्यन्तरवृत्तियः गे तेजोगमना संपवेन पूर्वरूपनाशाय संमद इति वाच्यम् घटाभ्यतरवृतिघृतैलादि प्रस्रवणदर्शनावयविन एव सच्छिद्रत्वात् । स एव स एवायं घट इति प्रत्यभिज्ञाऽप्युपपद्यत इ वदन्ति । अतस्संहितावस्थायामिति पादशायामुक्तरीत्या परमाणव स्वतन्त्रा भवन्ति, नेति विचार परिशिष्यत इत्यर्थ । प्रथममिति । संहितावस्थायां पाक इति प्राथमिकमतमित्यर्थः । उपलम्भादिति । उपलम्भमूलकमित्यर्थः । द्विमूलयुक्तमः किंत्विति । पार्थिवपरमाणुरूपस्य यावदाचारभावित्व विरहादवयवी ते । द्वितीयमपीति । विभक्तावस्थायां पाक इति मतमपीत्यर्थः । एतेनेति । यवयव विशरणपूर्वकमेव पाकाभ्युपगमेनेत्यर्थः । एकदेशेति । एकदेशविशरणस्यापि समजादिति भावः मवयवविशरणमन्तरेण पाकस्वीकारे ह्येकदेशपाको नोपपचते; एकदेशामिसंयोगमात्रेणावयविरूपनाशा संभवात् । तस्य व्याप्यवृत्तित्वाभ्युपगमात् । पूर्वरूपनाशमन्तरेण रूपान्तरोत्पत्यसंभवात् । तस्यापि व्याप्यवृत्तित्वेन एकदेशा मंसयोगेन तदुत्पादायोगाच्च । संयुक्त प्रत्ययेति । वाच्यतासंकधेन संयुक्तदपकारकम व्यत्ययः । यद्यपि प्रत्यक्ष सामान्य पदप्रकारकत्वनियमो नास्ति, तथापि काचित्कं तत्प्रकारकत्वमनुभूयमानं नापहोतुं शक्यमिति चावला लक्षणसमन्वय संपत्रः । यद्यपी संयुक्ताविति प्रत्यक्षे विषयविषया द्रव्यमपि कारण भवति तथाs साहशकारणत्वे सति अद्रव्यत्वं विवक्षितमिति नोक्तदोषावकाशः न चोकप्रत्यक्ष चारूपरूपविषय 476 6. अद्रव्यपरिच्छेदः ( संयोगस्थातिरिक्तत्वम् ) तन्त्र न स्वरूपवानम् ; स्वरूपयोः सतोरे पूर्वोत्तरकालयोः संयुक्तप्रत्ययाभावात् । नापि द्वितीय:: भावान्तराभाववादिनं प्रति अविवादादेव । सोऽपि हि आसन्न देशसंयोग एव हि अस्मन्मते स्यात् ॥ देशेनापि नैरन्तर्यमेत्र स्यादिति चेन्न ; तत्रापि उक्त विकलानतिक्रमात् । तत्रापि हि स्वरूपातिरिक्तस्य नैरन्तर्यस्य भिन्नदेशविशेष संयोगाभावरूपतया सिद्ध एव संयोगः । अस्य च स्वःभाव सादेश्यमुपलभ्यमानमंशभेदप्रयुक्ततया न विरोधावहम् । निरवयवेष्वपि संयोगहेतुरोप- पूर्णेतरकालयोरिति संयोगात् पूर्वोत्तर कालयोरित्यर्थः । सोऽपि हीति । घटस्य पटनैरन्तर्य पटदेशसन्निहितदेशसंयोग इति भावः । देशेनापीति । आसन्नदेशेन संयोगा हि आसन्नदेश नैरन्तर्यमेवे यर्थः । ननु नैरन्तर्थं न स्वरूपमात्रम् ; येन उक्तदोषः स्यात् । नाप्यासन्न देश संयोगः ; येन संयोगाभ्युपगमः स्यात् । अपि तु अभावरूप इत्याशङ्कयाह तत्रापीति । अभावरूपपक्षान्तरेs- पीर्थः । भिन्न देशेति । विप्रकटदेशे यर्थः । न विशेघावहमिति । एकांश एव हि सामानाधिकरण्यं विरुद्धमिति भावः । ननु निरवयवे वंशभेदस्याप्यभावात् कथमिदमित्याशङ्कयाह औपाधिकांश इति । उपाध्यवच्छिन्नप्रदेशे संयुज्यत इत्यधिकांश भेदसद्भावात् स्वाभाव सामानाधिकरण्यमुपपद्यते कत्वस्य स्वाशनरूपत्वे सशविषयकत्वत्य चावश्य कृतया रूपा शिनोरतिव्यातिरित संयुक्त पदप्रकारकचाक्षुपस्पर्शनोम बहेतुत्वस्य विवक्षितत्वात् । अतिरिक्त परिमाणाभ्युरगमे तत्रातिप्रसक्ति- वारणाय संयुक्तपदप्रकारकेति परिमाणान्यस्वनिवेशतात्पर्ययःकम् । तेनेमो संयुक्तताविति चाक्षुषस्पार्शन योरेव यत्र परिमाणस्यापि विषयता । तत्र तादृशचाक्षुत्रस्रीनविषयतामादाय परिमाणेऽतिप्रसतिशङ्का पररास्ता । परिमाणस्यापि संयोगविशेषरूपत्वे तु संख्यावारणाय संख्यातिरिक्तत्वतात्पर्यग्राहक तत् बोद्धयम् । अथवा संयुक्तप्रत्ययेत्यनेन संयुक्त व्यवहारो विवक्षितः । तच संयुक्त व्यवहारहेतुत्वं संयोगलक्षण फलितम् । इतयत (संवन्धेन व्यवहारं प्रति व्यवहव्यतावच्छेदकस्य Iss श्र यता संवन्धेन हेतुनया लक्षणसङ्गः । व्यवहर्तव्यतावच्छेदकय च ज्ञायमानत्वेनैव हेतुतया न वद्ज्ञानविरहदशायां व्यवहारप्रसङ्गः । बुबोवविधापूर्वक व्यवहारत्वस्यैव कार्यवावच्छेदकतया न शुकादिकर्तृकव्यवहारे व्यभिचारः । व्यवहर्तव्यतावच्छेदकप्रकारकयह व्यज्ञानस्यैव व्यवजिहीर्षादिद्वारा कारणत्वपक्षे तु उक्त प्रहारजनकज्ञ नवकारत्वम् उक्तव्यवहारजनकतावच्छे कज्ञानी नकारत्वं वा लक्षगमिति बोध्यम् । । पूर्वोत्तरकालयोरिति । संयोगोत्पते. प्र. क् तन्नाशान् रचेत्यर्थः सोऽ पे हीति । घटस्य ण्टनैरन्तर्य पटदेशसन्निहितदेशसंयोग इति भावः । देशेनापीति । णासन्न देशनैरन्यमेवेत्यर्थः । नतु नैरन्तर्यस्या- तिरिक्ताभावविशेषरूपतया नोक्तदोषावकाश इत्याशङ्कयाह तत्वापीति । भतिरिक्ताभावात्मक नैरन्तर्य- रूपत्वेऽपीत्यर्थः । भिन्नदेशेति । विपकष्टदेशेत्यर्थः । सिद्ध एवेति । नैरन्वर्यरूपाभावप्रतियोगितया । विप्रकृष्टदेशयोगाभ्यु भगनावश्यम्भावादिति भावः । स्वाभाव सादेश्यम् – खभावाधिकरणवृतित्वम् । अंश मे प्रयुक्तया - धाम यावच्छे कमिन्नवच्छेदकावच्छिन्नतथा । न विशेधानहमिति । एका बच्छेदनेव तत - तरावयोर्वृतसंभवादिति भावः । नन् निरवयवेष्ववयवरूपांश मेदासंभवात कथं तत्र

रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 477 घिकोंऽशः । न च उपाधावप्येवमित्यनवस्था; ज्ञप्तौ उपाधिसंश्लेषमान्नातिरिक्तानपेक्षणात् । उत्पत्तौ अन्येनावच्छेदे ऽपि बीज: इकुरानवस्थावत् अदोषात् । यद्वा निरवयवेष्वभिदुरतया पृथ- निर्देशायोग्यत्वात् स्वाभाविकोंऽशमेदो भवतु । न चैवं नति एकत्वानेकत्वमवयचित्वं सङ्घ तत्वं वा प्रसज्यत इति वाच्यम्। तादृशस्यांतस्य भेदव्यपदेशहेतुत्वाभावात् । एतावदेकानेकत्वं इत्यर्थः । अनवस्थेति । निरंशे वस्तुनि उपाधिसंयोगस्य स्वाभाविकप्रदेश भेदाधीनत्वाभावेन उपाध्यन्तर संयोगाधीन प्रदेशभेदाधीनतया तत्राप्येवमेवे यनवस्थे त्यर्थः । अतिरिक्तानपेक्षणादिति । उपाधिसंयोग ज्ञाने उपाधिसंयोगमात्रस्यापेक्षितत्वेऽपि संयोग हेतोरु राध्यन्तरसंयुक्तांशस्य ज्ञानमनपेक्षितमेव । न हि कारण विज्ञानं कार्यविज्ञानकारणमिति भावः । अन्येनावच्छेदेऽपीति । अन्येनावच्छेदे ऽपेक्षितेऽपीत्यर्थः । ननु बीजाशचित् प्रमाणप्रतिपन्नत्वाभावान् अनवस्था दोषायैवेति वदन्तं प्रत्याह यद्वेति । ननु खमादिकांश मेदसद्भावे भिदुरतया पृथकरणयोग्यत्वं व्यादित्याशङ्कयाह अभिदुरतयेत्यादि । नचैव सतीति । खाभाविकांशभेदाभ्युपगमे मेदाभेदवादो वा; वेष्यनेकत्वन वदन्येकत्वमिति अवयवि- यादोबा ; [यद्वा] चनसेनादिवत् सङ्घातैवमावमेवेति वा अभ्युपे मिति शङ्कार्थः तादृगस्यांशस्येति । संयोगस्य स्वाभाव सामानाधिकरण्यसंभव इत्यत्र अह निरवयवेष्विति । औपाधिकोंश इति । बहलन्तररूपोपाध्यवच्छिन्नार-कोश इत्यर्थ । निरपचाकाशःक्षे मेर्यव च्छन्नाकाशे शब्दोत्पत्तिवत् वस्त्वन्तरावच्छिन्न ईश्वरक’ल दौ घटादिसंयोगोत्पत्तिरिति भावः । उत्पत्चाविति । उपाधिपबन्धोत्पत्ते- रम्यावच्छिन्नत्वेऽपीत्यर्थः । रथाचान्यसंबन्धस्यापि तदन्यावच्छिन्नत्वावश्यम्भावादनवस्थे त्यभिप्रायः । लाघवमभिसन्धायाह यद्वे ते । अभिदुरतया – पृथक्करणायोग्यया । स्वाभाविकोंसमेदो भवत्विते । उपाधिसंबन्धनिरपेक्ष एवांशभेदो भवत्वित्यर्थः । मये 1 भावः - खसामग्रीत्रल/न्निरवयवे उत्पद्यमानः संयोगः स्वाभावसमानाधिकरणस्सन्नेवोत्पद्यते । ततश्च निरवयवे संयोगः स्वावच्छेदेनैव वर्तते, संयोगा. मावोsपि as । आत्माश्रयस्त्वगत्या लाघवाच झीकार्य इति व्यक्तमधस्तात् । एवं सतीति । खा- भाविकांशमे दे सतीत्यर्थः । एकत्वानेकत्वमिति । एकत्वसहि उमनेकत्वमित्यर्थ. । मेदाभेद इति यावत् । संयोगावच्छिन्ने वस्मिन् संयोगाभावाच्छिन्न दयावश्यकत्वादिति भावः । अत्रयवित्व- मिति । मेदा मेदानुपगमे संयोगाव च्छन्न - तदभावावच्छिन्नाभ्यामवयवाभ्यामारब्धेऽवयविन्येकत्वम् अवयवयोरवने कत्ल मिरयेवमवयविवादः स्यादित्यर्थः । संघातत्वमिति । सेनावनादिवत् सङ्घतिवयमात्र मेव स्यादित्यर्थः । तादृशस्यांशस्य मेदव्यपदेशहेतुत्वाभावादिति । संयोगवदभाव रूपस्य / वच्छेद- कस्य भेदाप्रयोजकत्वादित्यर्थः । मयं भावः न ह्यत्र वृक्षे मूल प्रावयवयोरेव संयोग-तदभावावच्छेदक- योरवयवयोः स्वीकारः; येनोकदोषः स्यात् । किन्तु संयोग उभा त्रयोरेव तत्तदवच्छेदकत्वं स्वीक्रियते । तदश्च यथा वृक्षरूप एकस्मिन्नवयविनि संयोगतदभावयोर वच्छेदकभेदेन स्वीकारेऽपि वृक्षो न संयोगीति बा, न संयोगाभाववानिति वा, संयोगाभावान्न संयोगीति वा प्रतीतिविरहात् भेदम्य वृत्तितया 1 अयं भाव इत्यादिकं स्वाभाविकाभिदुरांश मेद (स्वीकारपक्ष एव युज्यते न स्वत्रेत्यवधेयम् ।

478 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (निरवयवत्वस्यैव साम्प्रदायिकत्वम् ) ६ 1 1 प्रमाणबलात् दुरपह्नत्रमभ्युपगतं वा भवतु । 1पद्वा यन्निरवयवं तत् नैयायिकाद्यभिमतजातिवत् सर्वत्र संयोगिनि संपूर्ण वर्तताम् । तदेतत् सूत्रकारैरेव आशङ्कय परिहृतम् । " कृत्स्नप्रसक्तिनिं- रवयवत्वशन्दकोपो वा" इत्यादिना । तत्र च दीप:- “सकले तरविसजातीयं श्रुत्येक समधिगम्यं सर्वशक्तियुक्तं ब्रह्म निरवयवमपि कार्यञ्च भवति अनन्तञ्च भवतीति परिमितशक्तिवस्तुचोद्यं न तन प्रसज्यते, यथा जातिवादिनो जातिरेव अमूर्ता खण्डमुण्डादिषु अत्यन्तविलक्षणेष्वनन्तेष्वपि परिसमाप्यैव वर्तते न तत्र इतरवस्तुचोद्यम्-इति जगत्कारणत्वं संभवति” इति । तत्रैवाधिकरणे, " स्वाक्षदोषाच्च" इति सूत्रे, प्रधानादिकारणपक्षे दोत्राश्च ब्रह्मैव कारणम् । तत्रैव लौकिक- वस्तुविजातीय-वेन प्रधानादेरुक्कदोषा नैव प्रसज्येरन्" इत्युक्तम् । एतेन प्रधान- परमाणु वासना- अभिदुरतया पृथक्करणायोग्यखाभाविकांश मे इस्येत्यर्थ । नतु संयोगादिनियामकस्य स्वाभाविकांश मेदस्य सद्भावे भेदव्यपदेशो दुहाः, मिन्नाभिन्नपि दुरपह्नव मित्यस्वरसादाह एतावदेकानेकत्वमिति । दुरपह्नवमभ्युपगतमित दुबला अभ्युपगतमित्यर्थः । यद्वा यन्निरवयवमिति । निखयां स्वसंयोगिनि काल्पेन संयुज्यते, संयोगो निरवयवे व्यय वर्तत इति फलिनोऽर्थः । न च घटसंयो- गस्य अकाशव्यापित्वे चाकाशय घटापेक्षण न्यूनपरिमागत्यप्रसङ्ग इति वाच्यम्; तस्म सावयवत्वादिति द्रष्टव्यम् । सूत्रकारैरिति । सावयवेषु प्रकाशक निरवपत्रेषु नावतरतीति परिहृतमित्यर्थः । तत्रेति । मैदासंभवेन न भेदाभेदप्रसक्ति - तथेहःपि निरवयव एकस्मिन् वस्तुनि मेदासंभवेन न भेदा मेदप्रसङ्गः । नत्रयविसंघातवादयोः कथंचिदपि न प्रसक्तिरिति । ननु मूले वृक्षो न कपिसंयोगीति प्रतीतिसद्भावात् मेदस्याप्यव्याप्यवृत्तित्वमस्त्येव । ततश्च निरवयवेऽपि वस्तुनि संयोगाभावावच्छेदेन संयोगिमेदावश्य. म्भावाद्भेदाभेदो दुर्वार इत्यवमाह एतावदेकानेकत्वमिति । भिन्नावच्छेदकाळच्छिन्न मेदा मेदवत्त्व- मित्यर्थं । दुरपह्नवमिति हेतुगर्भम् । दुरपह्नवत्वादभ्युपगतं भवत्वित्यर्थः । अवच्छेदक मेदमन्तरेण मेदा- भेदस्वीकार एव भेदाभेदमतावतारादिति भावः । सष्टचेद मणिग्रन्थे । मणिकता हि वृक्षे कपिसंयोग. तद्वद्भेदौ स्वीकृत्य, “न चैव भेदाभेद” इति मेदामेदवतमापाच, “अवच्छे एकभेदाभ्युपगमात्” इत्यने- नोक्तमतापतिः परिहना । तथाच भे: मेदमतमञ्च्छे इक मेद निरपेक्षमिति प्रतीयत इति । निरवयवे संयोग- उदभावयोः खखावच्छेदेन वृत्युपगमे आत्मा अभिसन्धायाह यद्वेति । सर्वत्रेति तावयवे निरवयवे चेत्यर्थः । संपूर्ण वर्तताम् — कास्येन संयुज्यताम् । निश्वयनिष्ठः सावयवनिष्ठो वा कालादि- निश्वयवप्रतियोगिकः संयोगः, कालादिनिरवयवनिष्ठो निरवयवप्रतियोगिकः सावयवप्रतियोगिको बा संयोगश्च व्याप्यवृत्तिर्भवत्विति फलिनोऽर्थः । न च कालादिनिष्ठघटादिसंयोगस्य व्याप्यवृतित्वे घट दे कालात् न्यूनपरिमाणत्वं क ल देव घटाथनधिकपरिमाणत्वं प्रसज्यत इति वाच्यम्; प्रसञ्जकाभावात् । कालादिनिष्ठे घटादिसंयोगे हि माश्रयख निरवयवतया भवच्छेदकमेदेन विरोधपरिहारासंभवेन खाभाव सामानाधिकरण्यासंभवात् स्वाभावासामानाधिकरण्यरूपमवच्छिन्नवृतिकान्यत्वरूपमनवच्छिन्नवृति करव 1 स्वाभाविकांशभेदपक्षं सूत्रविरोधात् त्यजन् संयोगे स्वाभाव सामनाधिकरण्यनियमञ्च त्यजन् आह यद्वेति । 2 प्रथमव्याख्यां विहायान्यथा सनाधचे प्रमुख केति । परिलमा प्यैवेति । अभ्यना- वर्तमाननयेति नार्थ: : किंतु अध्याज्यवृतिमयेति, एकत्वेऽपि मध्यगतविजातीयावतयेति च । रत्नपेटिका’ गरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 1 i 47) संविब्रह्मप्रभृतीनां निरंशानामेव यथा भाग परिणामावरणानावरणानेकविषययोगादिरुपद्यने इत्युपरम्यते, तद्वदेव संयोगस्य संयोगिनो वा पूर्णस्य नानेकसम्बन्धोऽनुपपन्नः । क्षणिकपरमाणु- वादिनाऽपि पुअदशायामेकस्य परमाणोरंशभेदनन्तरेण अनेकनैरन्तर्यमभ्युपगतम् । विज्ञान- वादिनामेकस्यानेकाकारत्वम् । माध्यमिकस्य तु संयोगे को विशेषप्रद्वेषः ? इदमेव शून्यत्वद्वारं प्रधानकारणत्ववाद इत्यर्थः । उपसंहरति एतेनेति । भागपरिणामेति । एकदेशविकारेत्यर्थः । आवरणानावरणेति । मृषावादिमते इत्यर्थः । अथवा परन. णूनामेन अंशभेदे नः वृतस्त्रावृतस्वेत्यर्थः । अनेक विषययोगादिरिति । वासनासंविदोः अनेक विषय योगदित्यर्थः । वासना अनुभव- जन्यसंस्कारः । संयोगस्थ संयोगिनो वेति । यथा द्वयोर्वर्तमानोऽप संयोगः प्रत्येकं पूर्ण एव वते; न तु एकदेशेन ; निरवयवत्वात् तथा निरवयवोऽपि संयोगी पूर्ण एवानेकैः सम्बध्यते इत्यर्थः । क्षणिकपरमाणुवादिनाऽपीति । वैभाषिकादिनेत्यर्थः । नैरन्तर्यमभ्युपगतमिति । तन्मते नैरन्तर्या- तिरिक्त संयोगः भावादिति भावः । विज्ञानवादिनामित योगाचार णामित्यर्थः । तन्मते ज्ञानस्यैव अर्थकारत्व. दिति भावः । विशेषप्रद्वेष इति । सर्वशून्यत्ववादिनः संयोगेऽपि सर्वसाधरणद्वेष एवोचिनः ; न तु विशिष्येति भाव: : शून्यत्वद्वारमिते । संयोगले बाधिने कार्यकारणवस्तु मम्बन्धखण्ड ‘मुखेन रूपं वा व्याप्यवृत्तित्वमङ्गीकृतम् । नैवावना परमाणाधिक्यूनत्वयोः किञ्चित् प्रसञ्जकं भवति व्या- प्त्यदर्शन त् । नन्वेवं सति परमाणुद्रयसंयोगस्यापि व्यव्यवृतिस्थापत्या द्वयणुकस्यैकपरमाण्व विशेष- प्रसङ्गेन तस्य द्वयणु कारम्भकत्वानुपपत्तिरिति चेनू; त्यज्यतां तर्हि परमाणुकारणतावादः, परमाणुद्रय- संयोगस्याव्याप्यवृत्तित्वे परमाणोः सावयवत्वप्रसङ्गस्याऽऽत्माश्रयदोषप्रसङ्गस्य वा जागरूकत्वात् । स्वीक्रियतां वा व्याप्यवृतेरपि परमाणुद्वयसंयोग द्वयणुकारम्भकत्वम्, द्वयणुका यारम्भस्य त्रयणुक् स्य द्व्यणुकाद्विशेषोपपत्तेः, द्व्यणुकस्य सावयवतया तत्संयोगस्याव्याप्यवृत्तित्वात् । भागपरिणामेति । निरंशाया एव प्रकृतेरेकदेशविकारेत्यर्थः । आवरणानावरणेति । निरंशस्यापि परमाणो परमाण्वन्तर संयोगरूपः वृत्व - तदभावरूपानावृतत्वेत्यर्थः । अनेकविषययोगादिरिति । निरवयवयोरेव वासना- संविदोरनेकविषययोगादिरित्यर्थः । वासना अनुभवजन्यसंस्कारः । संयोगस्य संयोगिनो वेति । यथा द्वयोर्वर्तमानोऽपि संयोगः प्रत्येकं पूर्ण एव वर्तने, न त्वेकदेशेन ; निश्वयवत्वात् तथा निरवयवोऽपि संयोगी पूर्ण एवानेकैस्संबद्धयते, न त्वेकदेशेन एतदुक्तं भवति - संयोगनिष्ठस्य द्रव्यद्वय संबन्धस्य यथा व्याप्यवृत्तित्वमेव ; न तु स्वाभाव सामानाधिकरण्यम्, तथा निरवयव द्रव्यनिष्ठानां तत्तद्रव्यसंयोगानामपि व्याप्यवृतित्वमेवेति । क्षणिकपरमाणुव दीवैभाषिक । नैरन्तयमिति । तन्मते तस्यैव संयोगरूपत्वा- दिति भावः । विज्ञानवादिनः = योगाचारा: । अनेकाका त्वमिति । अनेकार्थाकारत्वमित्यर्थः । नीलो घटः, नीलपीतौ घटपटावित्यादिज्ञान नामनेकार्थविषयकत्वादिति भावः । तत्तदर्थतादात्म्य रूपतत्तदर्था- कारत्वमेव हि तन्मते तत्तदर्थविषयत्वम् । विशेष द्वेष इति । सर्वशुन्यत्ववादिनः संयोगेऽपि सर्व- साघ’रणद्वेष एवोचितः, न तु विशिष्येति मात्रः । शून्यत्वेति । संयोगासरचे साधिते कार्यकारणवस्तु- 3 4 480 अद्रव्य परिच्छेदः (संयोग द्वैविध्यम् ) वस्त्विति (द्वारमस्त्विति ?) चेन्न; शून्यत्वसदसत्त्वयोरुतौ विरोधःत् ॥ द्विष्ठ न किञ्चित् दृष्टमिति चेन्न ; अस्यैवात् । न चान्यस्य तथात्वादर्शनात् अ[न्य]स्यापि तथात्वाभाव: : प्रत्येकं प्रतिनियतामाधारणस्वभावानां भङ्गप्रसङ्गादिति । 1 स चायं संयोगो द्विधा – कार्योऽकार्यश्चेति । पूर्वः परिमितानां परिमितापरिमितानाञ्च [ ।] उभयप्रेरणात् अन्यतरप्रेरणाद्वा । यथा मेषयोः ; स्थाणुश्येनयोर्वा । संयोगजमपि संयोगं वैशेषिका वर्णयन्ति । तदसत् ; अवयव्यभावात् । अवयवसंयोग एव हि सङ्घातस्य संयोगः । उपलम्भोऽपि इदानीमेकदेशेन संयुक्तमित्येव । अस्तु वा अवयवि । तथाऽपि येन हेतुना यदैवावयवः संयुज्यते, तेनैव तदैव अवयव्यपि संयुज्यताम्, न हि हस्तपुस्तकसंयोगानन्तर्य देवदत्तपुस्तकसंयोगस्योप- लभ्यते । हस्तस्पदेनैव कारणकारणवर्तित्वात् असमवायितामापन्नेन देवदत्त पुस्तकसंयोगस्यो- शुन्यत्वं सिध्यतीति संयोगे माध्यमिकन्य विशेषद्वेष इति चेदित्यर्थः । उक्तौ विरोधादिति । शून्यत्वस्य सच्चाभ्युपगमेन सर्वशून्यत्वसिद्धिः, असच्चाभ्युपगमे शून्यत्वस्यैवापलाप इत्यर्थः । परिमि तानामिति । मूर्तानामित्यर्थः । अपरिमितानाश्चेत्यनन्तरं स चेति शेषः । संयोगजमपीति । कारणाकारणसंयोगात् कार्याकार्यं योगः, यथा दस्तलक्षणस्यावयवस्य पुस्तकेन संयोगात् अवयचिनः कायय पुस्तकेन संयोग इति वैशेषिक’ वर्गयन्तीत्यर्थः । अवयव्यभावादिति । सङ्घातातिरिक्तावय व्यभावादित्यर्थः । नन्वस्तु सङ्घातसंयोग एव अवयव प्रयोगजन्य इत्याशङ्कयाह अवयवसंयोग एव हीति । संहन्यमानातिरिक्तसङ्घातस्याभावात् तत्संयोग एव तत्संयोगः ; न तु तज्जन्य इति भावः । संयुक्तमित्येवेति । न तु सङ्घाश्च संयुक्त इत्युपलम्भोऽस्तीत्यर्थः । ननु हस्तस्पन्दासमवायि कारणकः संयोगो हस्त एव भवितुमहनीत्याशङ्कयाह हस्तस्पन्देनैवेति । कारण कारणवर्तित्वादिति । संत्र घखण्डनमुखेन सर्पशून्यत्वं सिद्धयतीति प्रथमं संयोग एव शून्यत्वप्रवेश आवश्यक इति संयोगे माध्यमिकस्य विशेषद्वेष इति चेदित्यर्थः । विरोधादिति । शून्यत्वस्य सत्वाभ्युपगमे सर्वशून्यत्वा- सिद्धि:, असत्त्वाभ्युपगमे शून्यत्वस्यैवापलाप इत्यर्थ. । परिमितानामिति । परिमितत्वं परिच्छिन्नरिमाणवत्त्वम् । उभयप्रेरणादन्यतर प्रेरणाद्वेति । इदञ्च पूर्व इत्यनेन संवद्धयते । यद्वा उभयेत्यवः पूर्वे स चेत्यध्याहार्यम् । तथाच कार्य संयोगः उभयकर्मजन्योऽन्यतरकर्मजन्यश्चेति द्विधेत्युक्तं भवति । संयोगजमपीति । कारणाकारणसंयोगात् कार्याकार्यसंयोगः ; यथा हस्तपुस्तकसंयोगात् कायपुस्तकसंयोग इति रीत्या संयोगजन्यमपि सयोगमित्यर्थः । अवयव्यभावादिति । यवयवसंघातातिरिक्तावयव्यभावादित्यर्थः । नन्वस्तु संघात एवावयवसंयोगजन्य इत्य शङ्कयइ अवयवसंयोग एव हीति । संहन्यमानातिरिक्तसंघावाभावादिति भावः । एकदेशेन संयुक्तमित्येवेति । न तु सङ्घातेनापि संयुक्तमित्युपलम्भ इति भावः । ननु हस्तस्पन्दासमवायिकारण- कस्संयोगो हस्त एव भवितुमईतीत्याद्याशङ्कयाह हस्तस्पदेनैवेति । कारणकारणवर्तित्वादिति । माध्वास्तु, ‘न द्विष्ठ एकः संयोगः । किं तु कार्यकारणभावादिवत् संयोग एकनिष्ठः अन्यप्रति- योगिकः । एवं संयोगद्वयं संयुक्ताविति प्रतीतिविषय:’ इत्याहुः । तन । एक एव स्वनुभूयते इति भावः। रत्मपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 481 प्युत्पत्तिरुपपद्यते । हस्तस्पन्दे च तदवच्छिन्नशरीरस्यापि स्पन्द सिद्धेस्ततो वा तत्संयोगः । कर्मणो- ऽपि संयोगादिवत् यथोपलम्भं स्वाभावदादेश्यमङ्गीकर्तव्यम्। यदा च अन्यानीत पुस्तकेन देवदत्त- हस्तः संयुज्यते, तदा देवदत्तेनापि कथं न युज्येत हस्तच तस्य च निष्पन्दत्वाविशेषात् । अभि- मुख्यस्याप्युभयोरविशेषात् । एतेन विभागज विभागोऽपि निराकृतः । विभागञ्चान्तर्भावयिष्यामः | ; 1

अकार्यस्तु संयोगो निरन्तरयोनिष्पन्दयोर्द्रव्ययोः । स नास्तीति वैशेषिकादयः । विभवो मिथस्संयुक्ताः निरन्तरद्रव्यत्वात् संप्रतिपन्नवत् । असंयुक्तत्वे सान्तरत्वप्रसङ्गः । यश्च विभूनां नैरन्तर्यमानमिच्छेत् तेनापि तत्रायनपरिहार्यः । अस्मन्मते नैरन्तर्यस्य समासन्न देशसंयोगरूप- समवायिकारणसमवायिकारणप्रत्यासन्नस्यापि तन्तुरूपस्य पटरूपं प्रति समवायिकारणत्वादिति भावः । ननु हस्तावच्छेदेन शरीरेऽपि स्पन्द इत्ययुक्तम् ; तथा सति क्रियाया भव्याप्यवृत्तित्वप्रसङ्गात् । नतो हस्तसमवेतैव क्रियेत्याशङ्कयाह कर्मणोऽपीति । यदा चान्यानीतेति । तत्र व्यसमवायिकारणसद- सद्भाववैषम्यस्यापि वक्तुमशक्यत्वादिति भावः । ननु हस्तस्य निष्पन्दतास्थले हस्तशरीरयोरविशेषेण संयोगोत्पत्तिसम्भवेऽपि हस्तस्पन्दस्थले असमवायिकारणसदसद्भावाभ्यां विशेषसत्त्वात् हस्त एव संयोग इति चेन्न; पुस्तक गतक्रियायाः शरीरसंयोग हेतुत्वम् ; न हस्तक्रियाया इत्यत्र नियामकाभावादिति भावः । ननु अन्यानीत पुस्तकस्थले पुस्तक क्रियाया हस्तशरीरनिरूपि संयोगद्वयजनकत्वं सम्भवति ; द्वयोरपि संयोगयोः पुस्तकसमवेतत्वात् । हस्तस्पन्दस्य तु खाश्रयसमवेतहस्त पुस्तकसंयोगजनकत्वेऽपि खाश्रयासमवेतशरीर- पुस्तकसंयोगजनकत्वं न युक्तम् । न च एक एव संयोगः शरीरतद वयत्र पुस्तकात्मकद्रध्यत्रयसमवेत एवो- त्पद्यतामिति वाच्यम् भवयवावयविसमवेनसंयोगासम्भवादिति चेन्न - हस्त क्रियायाः समवायिकारण- समवायिकारणप्रत्यासन्नत्वेन शरीर पुस्तक संयोगा समवायिकारणत्वसम्भवस्य हस्तावच्छेदेन शरीरक्रियासम्म वस्य च प्रागेवोपपादितत्वेन दोषाभावात । अन्तर्भावयिष्याम इति । संयोगध्वंस रूप मेदादा विति शेषः । यस्तु संयोगसाधने नैरन्तये प्रयोजकमिति मन्यते तन्मतेऽपि नैरन्वर्याविनाभूततया संयोग व्यापततीत्याह यश्च विभूनामिति । अयमपरिहार्य इति । संयोगोऽपरिहार्य इत्यर्थः । इतरथा सान्तरस्वप्रसङ्गादिति भाव: । अस्मन्मत इति । भावातिरिकाभावाभावादिति भावः । देशसंयोगरू- पटरूपं प्रति तन्तुरूपवदिति भावः । ननु इस्तावच्छेदेन शरीरेsपि स्पन्द इत्ययुक्तम् ; क्रियायाः व्याप्यवृत्तित्वनियमादित्याशङ्कयाह कर्मणोऽपीति । यदा चान्यानीवेदि । तत्रासमवायिकारणभूत- क्रिया सदसद्भाववैषम्यस्थपि वक्तुमशक्यत्वादिति भावः । विभव इत्यादि । ईश्वरः कालसंयुक्तः, कालनैरन्तर्यात् घटवत; यत्र नैररुपये तन तत्संयोगः, यथा सूर्याद्यालोके चाक्षुषालोकनिरन्तरे तत्संयोग इति भावः । कालनैरन्तर्यञ्च कालगनियोगिक संयोगानवच्छेदकावच्छिन्न संयोग दियोगिताशून्य- त्वम् स्वप्रतियोगकसंयोगान वच्छेदकावच्छिन्न संयोग प्रतियोगिता संबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताककालाभाव- पर्यवसिनम् । तेन कालंयोगा नवच्छेदकावच्छिन्न संयोग या सिद्धावपि न क्षतिः । सान्तरत्वप्रसङ्ग इति । ईश्वरे कलसंयोगा नवच्छेदकावच्छिन्नसंयोग प्रतियोगित्वप्रसङ्गः तद संयुक्तद्रव्ये नियमेन तत्संयोगान- बच्छेदकावच्छिन्न संयोग प्रतियोगित्वदर्शनादिति भावः । अयमिति । परस्परसंयोग इत्यर्थः । समासन- jur - 61

483 अद्रव्यपरिच्छेदः (विभुद्वय संयोगसद्भावः) J स्वात् । गुणादिषु तु निरन्तरत्वबुद्धयभावात् । न च हेत्वभावात् संयोगाभाव इति वाच्यम्; शापकस्योक्तत्वात् । कारणस्य निवृत्तौ कार्यमानस्य निवृत्तिरिति ईश्वरज्ञ. नचिकीर्षाप्रत्नेषु भवद्भिरेव प्रतिपादनात् । विभूनामपि स्वकार्यजन ना देरीश्वरानुप्रवेशनिबन्धनत्वात् । औपनिषद- श्रायमर्थ:- :- तथा च श्रुतयः, “सर्वव्यापी च भगवान्”, “अन्तर्वहिश्च तत् सर्व व्याप्य नारायणः स्थितः” इत्यादिकाः । न च “बहिश्च” इति वचनात् ईश्वर-ज्ञानव्यतिरिक्तानां सर्वेषामप्यविभु- त्वमिति वाच्यम्; बाह्यदेशवत्स्वेव बहिर्व्यपदेशेऽपि ‘मुख्यान्वयत्वात् । अन्यथा ईश्वरधर्मभूत- ज्ञानस्याप्यविभुत्वप्रसङ्ग इति । अनुमानान्तराणि - विगीतं विभुद्रव्यं विभुद्रव्यसंयोगवत् द्रव्यत्वात् घटवत् । न च व्याप्तिबलात् स्वेन संयोगप्रसङ्गः ; विभुद्रव्याणामनेकत्वात् स्वेतरविभु- द्रव्यसंयोगेन साध्यसिध्युपपत्तेः । तथा विगीतं ईश्वरसंयुक्तम्, द्रव्यत्वात् घटवत्; ईश्वरो पत्वादिति । न च मासन्न देशसंयोगमात्रेण कथं विभ्वोः परस्परसंयोगसिद्धिरिति वाच्यम्; नासन्नदेश- संयोगस्य परस्परसंयोगाविनाभूतत्वमस्तीत्यत्र तात्पर्यात् । ननु नैरन्तर्यस्य समासम्म देशसंयोगरूपत्व- मनुपपन्नम्, गुणगुणिनोर्नैरन्तर्याभावप्रसंगादित्याशङ्कयाह गुणादिष्विति । हेत्वसम्भवादित्यस्य किं ज्ञापक हेत्वभावादित्यर्थः, उत कारक हेत्वभावादिति [इति?] विकरूप्य दूषयति ज्ञापकस्येत्यादिना । कार्यमात्रस्येति । न तु मकार्यस्य नित्यस्यापीत्यर्थः । ततश्च कारणाभावेन नित्यविभूनां नित्यसंयोगा- भावो दुस्साध इति भावः । ईश्वरानुप्रवेशनिबन्धनत्वादिति । ईश्वरव्याप्तिनिबन्धनत्वादित्यर्थः । ततश्च संयोगाभावेऽनुप्रवेशो न संभवतीति भावः । सर्वेषामप्यविभुत्वमिति । तद्रहित प्रदेशस्यैव बहिर्देशत्वादिति भावः । बाह्यदेशवत्स्विति । सम्भवद्ध है. प्रदेशवद्वस्तुविषय एव बहिर्व्याप्तिप्रतिपादन- मात्रेण तस्य षावयस्य मुरूयान्वयत्वादित्यर्थः । साध्यसिद्ध्युपपत्तेरिति । सर्वविभुदव्यसंयोगित्वस्य असाध्यत्वात् विभुद्रव्यसंयोगित्वमात्रस्य च यत्किञ्चिद्वैमुद्रव्यसयोगितमात्रेण:प्युपपत्तेरिति भावः । देश संयोगरूपत्वादिति । तत्संयोग | वच्छेदकावच्छिन्न संयोग नतियोगित्व रूपत्वादित्यर्थः । भावाति- रिक्ताभावानुपगमादिति भावः । न चोक्तसंयोगप्रतियोगित्वसिद्धावपि कथं परस्परसंयोगसिद्धिरिति वाच्यम् ; उक्तसंयोगप्रतियोगित्वरूपनैरन्तर्यस्य परस्परसंयोगव्याप्यपः यामविवादेन तत्सिद्धवश्यम्भाव इत्यः शयात् । नन्वेवं सति गुणादिषु संयोग प्रतियोगित्वासंभवात् नैरन्तर्यानुपपत्तिरित्यत आह गुणादिष्विति । कार्य. मात्रस्येति । न तु नित्यस्यापीत्यर्थः । ततश्व कारणाभावेन कार्यसंयोगाभावसाधनसंभवेऽपि नित्यसंयोगाभाव साधनं न संभवतीति भावः । ईश्वरानुप्रवेश निबन्धनत्वादिति : संयोगप्रयोजक सङ्कल्पस्यैवानुप्रवेशरूप स्वादिति भावः । यत्र च विभुषु नित्यसंयोगप्रयोजक निरये च्छैवानुप्रवेशः । सर्वेषामप्यविभुत्व- मिति । तत्संयोगरहितद्रव्यस्यैव बहिः पदार्थत्वादिति भावः । वाह्यदेशवत्स्विति । संभवद्ध हर्देश वस्तु- विषय एव बहिर्व्याप्तिप्रतिपादनमात्रेण तस्य वाक्यस्य सुख्यान्वयत्वादित्यर्थः । अन्यथेति । बहि- व्यप्तेः सर्ववस्तुविषयत्व इत्यर्थः । साध्यसिद्ध्युपपत्तेरिति । न ह्यत्र सर्वविभुद्रव्यसंयोगस्वं साद्धयते ; येनोकदोषः स्यात् । किंतु विभुद्रव्यसंयोगित्वमात्रमेव । तच यत्किञ्चिद्विभुद्रव्यसंयोगित्वमादायाप्युप- I 1 बहिरिति । यथा पूर्वार्धस्य परमात्मसाधारण्यस्वारस्येऽपि ‘तत् सर्व’ मित्यस्यानन्वयात् तद्ग्रहणम्, तथा बहि: पदानन्वयात् अविभुमान ग्रहणमिति भावः । रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 483 वा कालादिसंयुक्तः द्रव्यत्वात् घटवत् । न च कालसंयोगे कालविकार्यत्वप्रसङ्गः ; तस्यापि तदधीनविकारत्वात् : “कालं स पचते तत्र न कालस्तन वै प्रभुः” इत्यादिविशेषवचनाच्चति । यत्तु भट्टपराशरपादैर्मनोणुष्व समर्थनदशायामजसंयोगो निरस्तः- तदपि, “युगपज्ज्ञानानुत्पत्तिर्म- नसो लिङ्गम्”, “आत्मेन्द्रियार्थसन्निकर्षे ज्ञानस्य भावोऽभावश्च मनसो लिङ्गम्” इत्यक्षपादकण- भक्षसूत्रोपादानप्रसङ्गेन तत्तत्सिद्धान्तसंस्कारोन्मेषवशादिति मन्यामहे । अत एव हि तन काल- स्वरूपा प्रत्यक्षत्वमप्युक्तम् । यत्तु तत्र, न च अजसंयोगमन्तरेण किञ्चिदनुपपन्नम्" इत्युक्तम्, यच्च, “स्तम्भादेविभुसंयोगे किं मानम् ? न प्रत्यक्षम् ; प्रत्यक्षाप्रत्यक्षसंयोगत्वात् । न चातु- मानम् ; मूर्तद्वयाश्रयनियमादिति चेत्” इत्यन्न, “परत्वापरत्वशरीरगतितद्विकारोर्ध्वज्वलनादीनां संभवार्थ विभुसंयोगावश्यम्भावात्” इति–तत्र पूर्वमेत्र दत्तमुत्तरम् । यथा च मूर्तगतविकार- तदधीनविकारत्वादिति । तद्विकार्यस्य कालक्ष्य वद्विकारहेतुत्वाभावादित्यर्थः । युगपदिति । रूपरस- गन्धस्पर्शेषु युगपदिन्द्रियसन्निकृष्टेष्वपि युगपज्ज्ञानानुदयस्य मनस्सन्निकर्षव्यतिरेका यत्तत्वादिति सूत्रार्थः । आत्मेन्द्रियार्थसन्निकर्ष इति । अविशिष्टेऽपीति शेषः । भावोऽभावश्चेति । कस्यचित् विषयस्य ज्ञान कस्यचिन्न ज्ञानमिति ‘सूत्रार्थः । संस्कारोन्मेषवशादिति । स्वसिद्धान्त विस्मरणेन कथिनमिति भावः । कालस्वरूपेति । खसिद्धान्ते कालस्य प्रत्यक्षत्वात् स्वसिद्धान्तविस्मरणाभावे कालाप्रत्यक्षत्वं कथं ब्रूयादिति भावः । यत्तु तत्त्रेति । मनोणुस्व निर्णयदशायामित्यर्थः । नचाजेते | अजसंयोगा- भावेऽनुपपत्तिर्नास्तीत्यर्थः । प्रत्यक्षाप्रत्यक्षेति । स्तम्भत्य प्रत्यक्षत्वात् विनू नाम प्रत्यक्षत्वात्, संयोगप्रत्यक्षे संयोगि[द्वय ?] प्रत्यक्षस्य कारणत्वात् [प्रत्यक्षा? ] प्रत्यक्षनिरूपितः संयोगो न प्रत्यक्ष इति भावः ! परत्वापरत्वेति । परत्वापरत्वयोर्दिवकालसंयोग। समवायिकारणकत्वादिति भावः । शरीर- गठितद्विकारे त ! शरीरचेष्टोर्ध्वज्वलनादीनां प्रयत्नवदात्मसंयोगादृष्टवदात्मसंयोगासमवायिकारणकत्वा दिति भावः । तनश्च मूर्तीमूर्तद्रव्यसंयोगमात्र स घधक पन्यासात् अमू [माल? ] संयोगाभावस्याभिमतत्वं प्रतीयते इति भावः । पूर्वमेवेति । परसिद्धान्तसंस्कारोन्मेषवशात् इत्युत्तरमुक्तमित्यर्थः । किञ्च “परत्वा- परत्वशरीरगति” इत्यादेर्मू- मूर्नसंयोगसाधकप्रस्थस्य न विभुमंयोगविरोधित्वम्; प्रत्युत न्यायतौरयात् पन्नमिति भावः । संस्कारोन्मेषेति । तथाच तत्सिद्धान्तानुसारेणैवेदम् ; न तु खसिद्धान्तानुसारेणेति भावः । कालस्वरूपा प्रत्यक्षत्वमिति । खसिद्धान्ते कालस्य प्रत्यक्षत्वादिति भावः । नचाजेति । मनन्यसंयोगाभावेऽनुपत्तिर्नास्तीत्यर्थः । प्रत्यक्षाप्रत्यक्षेति । विभूनामप्रत्यक्षत्वात् संयोगप्रत्यक्षे च यावदाश्रयप्रत्यक्षस्य हेतुत्वादिति भावः । परत्वापरत्वेत्यादि । परत्वापरत्वयोर्दिक्कालसंयोगासम वायिकारणकत्वात् शरीरचेष्टोर्ध्वज्वलनादीनां प्रयत्नवदात्मसंयोगादृष्टवदात्मसंयोगा समवायिकारण- कत्वादिति भावः । तथा च मूर्तीमूर्तद्रव्यसंयोगसाधकमात्रोपन्यासात् अमूर्तद्रव्यसंयोगाभावस्याभिमतत्वं प्रतीयत इति भावः । पूर्वमेवेति । परसिद्धान्तानुसारेणेत्युक्तमित्यर्थः किञ्च, “परत्वापरत्वशरीरगति” इत्या- देमूं मिसंयोगस, कप्रत्थम्य न विभुमंयोग बेरो घित्वम् प्रत्युत तुल्यभ्य यतया साधकत्वमेवेत्याह यथा 1 अत एव श्रुतिः, अपना अभूव नापश्यम्; अन्यनमना अभूवं नाशृणत्रमिति । :484 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (भट्टपा दोक्तेरन्याभिप्रायकत्वम् ) विशेषसिद्धयर्थं विभुसंयोग उक्तः, तथैत्र कालादिगतविकार सिद्धयर्थमपि ईश्वरसंयोगोऽवइया- भ्युपेत्यः । अन्यथा ईश्वरशरीरत्वमपि कालादेनं स्यादिति ॥

अथ शक्ति :- सर्वकारणानां कारणत्वनिर्वाहकः कश्चित् अद्रव्यविशेषः शक्तिः ; तर्का- गमाभ्यां तत्सिद्धेः । प्रतिबन्धकमणिमन्त्रादिसन्निधौ स्वरूप सहकारि वैकल्या भावेऽपि यदुपरोधात् दहनो न दहति सा हि अतीन्द्रिया शक्तिः । अयस्कान्त-दुन्दुभिस्वनादिवृत्तिः । तेषु चैषा तत्स: वकत्वमेवेत्याह यथा चेति । कालादेन स्यादिति । तच्छरीरत्वे तत्संयोगासमवायिकारणक क्रियाश्रयत्वस्म ( 1 ) वक्तव्यत्वादिति भावः । इति संयोगः ॥ तमेव प्रदर्शयति । प्रतिबन्धकेति । अयस्कान्तेति । अयस्कान्तस्य व्ययय कर्षकत्वलक्षण, दुन्दुभेश्व बहुदेशब्यापिशब्दजनकस्वलक्षणोऽद्रव्यविशेषो विशदमुपलभ्यते इत्यर्थः । ननु मणि- मन्त्रादिसमवधाने वहेः दाहशक्तिर्नश्यति अथवा यावद्द्रव्यमावित्वात् शक्तेः दाहानुकूलः कश्चित् धर्मो विघटयते, अथवा दाहविरुद्धा काचन शक्तिरुम्पद्यते, यद्वा प्रागेवसिद्धाया दाहविरुद्धायाः शक्तेर्दाहप्रति- बन्धानुकूलः कश्चित् घर्म उत्पयते इत्यश्वत्वारः पक्षाः सम्भवन्ति । तत्न नाद्य द्वितीयौ ; शक्तेस्तद्धर्मस्य या विनाशे उत्तेजकसमवधानेऽपि दाहादिकार्यानुत्यादप्रसङ्गान् । न च कारणान्तरवशात् पुनस्तदुत्पत्तिः; नियतहेतुकत्वप्रसङ्गात् । पूर्वं शकिमदुत्पादकेनैव तयोरुत्पन्नत्वात् । नापि तृतीयचतुर्थी; विरुद्धधर्मा- चेति । अन्यथा - काला दार्वीश्वरसंयोगानुपगमे । ईश्वरशरीरत्वमपि कालादेनं स्यादिति । चैतन्यावच्छिन्नानुयोगिताका पृथसिद्धिबन्धप्रतियोगिताया एवं शरीरस्वरूपत्वात् द्रययोश्वापृथक्सि- द्विसंबन्धस्य संयोगविशेषातिरिक्तस्याप्रामाणिकत्वादिति भावः ।

। कारणत्वनिर्वाहक इति । कारणतावच्छेदक इत्यर्थः । अथवा कारणव्यवहारविषयता- बच्छेदक इत्यर्थ: ; कारणतारूप इति यावत् । शक्तिवादिभिहिं तस्याः कारणतावच्छेदकत्वं कारणता रूपत्वमेवे (त्वं वे?) त्यभिधीयते । तर्कागमाभ्यामिति । अनुमानागमाभ्यामित्यर्थ । अनुमानं दर्शयति प्रति- बन्धकेति । स्वरूप - सहकारिवैकल्याभावेऽपीति । व्यात्मक कारणखरूपस्य दादासमवधानादिरूप सह- कारिणो वा अभावरूपस्य दाहाभावप्रयोजस्य विरहेऽपकर्ष: । यदुपशेधात् दहनो न दहतीति । बाह्निनिष्ठदाहोपधायकत्वाभावो यदभावप्रयोज्य इयर्थः नयमवानुमान नयोगः — मण्यादिसमवहिव वाहिनष्ठो दाहोपधायकत्वामवो दाहकारणतावच्छेदकाभः प्रयुक्तः सहकार्यभावाप्रयुक्तदा होपधाय. कत्वाभावश्वात ; यत्र सहकार्यमावप्रयुक्त यत्कार्योपधायकत्वाभावरम् तत्र तत्कार्यकारणतावच्छेदकाभाव- प्रयुक्तत्वम्; यथा दण्डादिनिष्ठपट चुपधादकत्वाभावे इति । एवं शक्तेः कारणतारूपत्वे कारणत्वाभाव- प्रतियोगितया सिद्धयन् धर्म एव शक्तिशब्दाभिधेयः । स च मण्यादिसपदधानात्पूर्व विद्यमानस्तत्सम- वधानदशायामविद्यमानश्च सिद्धयतीति । अतीन्द्रियेति तथाच न योग्यानुपलम्भबाघ इति भावः । अयस्कान्त-दुन्दुभिखनादिवृत्तिरिति : यस्कान् कर्षमानुगुणा शक्तिः सष्टा । दुन्दुभिखने च भयकम्पाथनुगुणा । आदिन’, “सर्पाःयुक्त मेरीन सा गीमतरं रास” इति यादवाभ्युद -A रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमैतं न्यायसिद्धाअनम् 485 विशदमेवगम्यते । प्रतिबन्धकाभावपर्यवसायिनां शक्तितद्धर्मनाशः तदुत्पत्यनुत्पत्यादिप्रसङ्गानामन्ततः आगमेन प्रतिद्दतिरिति । ननु अस्तु तत्सिद्धिः, तथाऽपि सा प्रतिबन्धकेन नाश्यते वा तद्धर्मो भावस्यैव हेतु प्रसङ्गेन प्रतिबन्धकाभाव एव पर्यवसितत्वादित्याशङ्कयाह प्रतिबन्धकाभावपर्यवसा योक्त मेरी वशेष शब्दादिसङ्ग्रह प्रतिबन्धकाभावपर्यवसायिनामिति । पटिबन्धका भावस्य वह्निनिष्ठ- दाहकारणतावच्छेदकत्वे तत्कारण वे वा सामग्रीघटकत्वे वा पर्यवसायिनामित्यर्थः शक्तितद्धर्मनाशेत्यादि । मयं भावः - प्रतिबन्धकमणिमन्त्रादिम् मनवाने वह्निना दाहवारणाय मण्यादिना वह्निनिष्ठदाहानुकूल- शक्तेस्त हशशक्तिनिष्ठभ्य दाह. नुकूलधर्मान्तरस्य वा नाशाभ्युपगमे उत्तेजकसमवहित प्रतिबन्ध केनापि उन्नाशप्रसङ्गः । यदि च शक्तिनाश पांडे उत्तेजकाभावविशिष्टमणेरेव हेतुत्वाभ्युपगमात् उत्तेजकाभावस्य पृथगेव हेतुत्वाभ्युपगन द्व’, शक्तिनाशक सामग्रयन्तर्भावाभ्युपगमाद्वा न तदापत्तिरित्युच्यते - तदा दाहं प्रत्येव मण्याद्यभावविशिष्टबहे [पृथक्मण्यभावस्य वा ! ] हेतुत्वाभ्युपगमाद्वा दाहसाममयन्तर्भावाभ्युपगमाद्वा मण्यादि. समवधानदशायां दाह वारणसंभवात् तथाभ्युपगम एव युक्त; अन्यथा शक्ति उद्धतन्नाशादिकश्चनाप्रसङ्गात् एवं प्रतिबन्धकमण्यादिना वह्निनिष्टशक्तेस्तद्धर्मस्य वा नाशेऽपि शक्त्यन्तरस्य तद्धर्मस्य वोत्पत्तिप्रसङ्गः वयादिरूपकारणसत्त्वात् । यदि च वहियादेस्तन कारणत्वं नाभ्युपगम्यत इत्युच्यते तदा मण्यपसरणेऽपि शक्तिवद्धर्मानुत्पत्तिःसङ्गः । न चेष्ट (पतिः ; दाहानुत्पत्तिप्रसङ्गात् । यदि च मण्याद्यमावविशिष्टवदेमण्याच भावस्यापि वा स्वातन्त्रयेण शक्तिद्धर्महेतुत्वम्, शक्तिवद्धर्मसामग्रयां वा मण्याद्यभावस्यान्तर्भावः स्वीक्रियत इति नोक्तदोषावकाश इत्युच्यते तदा दाहं प्रत्येवोक्तरीत्या हेतुत्वादिस्वीकारसंभवात् गौरवग्रस्त शक्त्याद्यभ्युपगमोऽनुपपन्न इति । अनुत्पच्यादीति आदिना उक्तदाहानुत्पत्तिसङ्ग्रहः । अन्तत आगमेन प्रतिहतिरिति । " शक्तयः सर्वभावानाम्” इति वक्ष्यमाणागमेनैव शक्तिसिद्धया न तत्त्रोक्त गौरवं दोष. – कल्पनायामेव तस्य तथात्वादिति भावः । उत्तेजक (का?) समवहित प्रतिबन्धकेन शक्त्यादि- नाशेऽप्युतेजकेन शक्त्याद्यन्तरोत्पादादेव दाहोपपत्त्या नोतेजकाभावविशिष्टमणित्वादिना शक्तिनाश- कत्वं स्वीकार्यम् — प्रतिबन्धकसमवधानका ली नशवत्युत्पत्तावुतेजकत्वेन हेतुत्वाभ्युपगमात् । अभावस्य कारणतावच्छेदकतायाः कारणत्वस्य वा कारणव्यतिरिक्तानां सामप्रद्यन्तर्भावस्य वा कचिदप्यदर्शनाथ | त एव प्रतिबन्धकाभावस्य कारणतावच्छेदकत्वं कारणत्वं वा सामग्रयन्तभूतत्वं वा न युज्यत एव । वस्तु वा अभावस्य कारणतावच्छेदकत्वादिकम् ; तथापि तस्य शक्तिमत्त्वेनैव तथात्वमुचितम् — उत्तेज- काभावविशिष्टप्रतिबन्धकाभावत्वापेक्षया लाघवात् । उत्तेजकबलात् प्रतिबन्धकदशायां कार्योपपत्तये प्रतिबन्ध के उत्तेजकामः वशिष्ट्य निवेशनस्यावश्यकत्वात् । न चाभावे शक्त्यसंभव इति शङ्कयम् ; तस्यापि भावान्तरत्वेनाविशेषात् । किञ्च प्रतिबन्धकमण्यादिसमवधानकालीनदाहोत्पत्तौ मणिमन्त्रादि- रूपाणासुतेजकानामननुगता नामप्येकशक्तिमत्वेनैव हेतुत्वसंभवान्न तदुत्तेजक भा० कूट विशिष्टमण्याच. भावत्वेन हेतुत्वाभ्यु गमो युक्तः — अम बकूटयैक विशिष्टापरत्वेनैव निवेशनीयता यः पचताग्रन्थे गदाधरेण व्यवस्थापनमा अनेकाभावानां मिथोविशेषणविशेष्यभावे विनिगमनाविरहेण गुरुधर्मा /

;

485 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (शक्तिविचारः) वा नाइयते विरोधिनोः शक्त्यन्तरधर्मान्तिरयोर्वा उत्पत्तिः, अविशिष्टाऽपि वा कार्य न करोति इति पञ्चसु पक्षेषु कोऽभ्युपगम्यते इति सौहार्देन पृच्छाम इति चेत् — अस्त्वेषामन्यतमः | तहिं पुनरशक्त्युत्पादा नियतकारणत्वप्रसङ्गपरिहारः कथमिति चेत्-इत्थम् । प्रतिबन्धका भाव- सहितात् वह्निस्वरूपात् तदुत्पाद:, अप्रतिबद्धा शक्तित्र कार्यकरी इत्यादिभवन्निव हिस्यैत्र शक्तौ सुवचत्वात् ॥ सा तर्हि किमर्थं कल्प्यते इति न च वाच्यम्; दत्तोत्तरत्वात् । ननु शक्तिः यिनामिति । अविशिष्टाऽपि वेति । न किञ्चिदप्युपायसे नाश्यते वा; अपि तु पूर्वास्त्र सभी कार्ये न करोतीत्यर्थः । इदञ्च सम्भावनामात्रेगोपन्यस्तमिति द्रष्टव्यम् । प्रबन्धकाभावसहिताद वह्निख रूपादिति । उत्तेजकाभावविशिष्टस्य मणेः प्रतिबन्धकतया उत्तेजकसत्त्वे अप्रतिबद्धव हिस्वरूपसत्त्वेन पुनः शक्त्युत्पत्त्युपपत्तेः प्राथमिक शक्त्युत्पत्ते वह्निस्खरूपोत्यत्यनन्तरमः वित्वाभ्युपगमात् तन्नापि अप्रति बद्धखरूपस्यैव हेतुतया नानियतहेतुकत्वप्रसङ्ग इति भावः । शक्तेर्मावद्धर्मिमा विश्रमवलम्ब्य ‘ह अप्रतिबद्धेति । भवभिर्वाहस्येति । यथा वन्मते अतिबद्धस्य ‘द हिजनकत्वम् एवनस्मतेऽपि अप्रतिबद्धशरस्तेद हादिक यजनकत्वम्, अप्रतिबद्ध रहे शक्ति कल्पत इत्यर्थः । प्रतिबन्धका- 3 भावहेतुत्वांशसाम्यमात्रात् भवनिर्वाहस्ये युक्तिः । सा तर्हि किमिति । प्रतिबन्धकाभाव वच्छिन्नानन्तकारणतास्वीकारप्रसङ्गात् । एवं तृणारणिमणीनां कारणतावच्छे कसंकोचेन कारणताशय- स्वीकारापेक्षया त्रयाणामेकशक्तिमत्त्वेनैकहेतुत्वाभ्युपगम एव युक्त इत्यादिरीत्या श्रागममन्तरेणापि शक्तिः सिद्धचेदित्यभिप्रायेण अन्ततः इत्युक्तम् । तत्सिद्धिरिति । शक्तिसिद्धिरित्यर्थः । तद्धर्मो वेति । वयादिनिष्ठशक्तिगतो दाहानुकूलः कश्चन धर्म इत्यर्थः । इदच शक्तेर्यावदाश्रयमावित्वाभिप्रायेण । विरोधिनोः शक्त्यन्तरधर्मान्तरयोरिति ! दादविरोधिशक्त्यन्तरस्म, पूर्वमेव विद्यमाने दइविरोधि शक्त्यन्तरे दाहप्रतिबन्धानुकूलस्य कस्यसिद्धधर्मान्तरस्य वोत्पतिरित्यर्थः । अविशिष्टापीति । प्रतिबन्धक- नाश - वाहशधर्म नाश-विरोधिशक्यम्वरतद्धर्मोः पतिसाहित्यरहिताऽपीत्यर्थः । कार्य नकरोतीति । मण्यादि- रूपप्रतिबन्धकाभावविशिष्टाया एवं वच: दिनिष्ठशक्तेर्दाहोपयोगित्वादिति निगूढा भिप्रायः । पुन- इशक्त्युत्पादेति । भयं भावः - प्रतिबन्धकेन शक्तिधर्मनाशपक्षे व्यादिरूपकारणसद्भावात् पुनरपि शक्त्याद्युत्पत्त्यापत्त्या दाहजननं स्यात् । विरोधिनोः शक्त्यन्तरधर्मान्तरयोरुत्पत्तिरिति पक्षे वयादिरूप - सामग्रीबलत् दाहोत्पत्ति-सङ्गः ; सत्यां सामग्रयां कार्योत्पत्य वश्यम्भावादिति । पञ्चमपक्षेऽप्यभिप्रायापरि- ज्ञानात् तदापतिः क्रियते । तदुत्पत्तिरिति । शक्त्युत्पचिरित्यर्थः । तथाच मण्यभावविशिष्टवहिरूप- कारणविरहान पुनश्शक्त्युत्पत्तिः प्राक्तनशक्तिश्व प्रतिबन्धके नष्टेति शक्किमद्वह्निरूपकारणविरहान दाहोत्पत्तिरिति भावः । तृतीयादिपक्षेऽप्याह अप्रतिबद्धा शक्तिवेति । विरोधिशक्त्यन्तराभावविशिष्टा तादृशर्मान्तराभावविशिष्टा वा शक्तिरित्यर्थः । कार्यकरी । दाहादिकार्यजनिकेत्यर्थः । आदिना मण्याद्यमावस्यापि शक्ति प्रति हेतुत्वस्य शक्तिसामग्रीघटकस्वम्य च सङ्ग्रहः । भवन्निर्वाहस्येवं दिषये भवद्भिः क्रियाणा निर्वाहस्येत्यर्थः । तार्किकेहि गमविशिष्ट हे दहकारण मध्यभाव- $ 1 4 रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् ; 487 शक्ता वा, नवा ? पूर्वत्र, शक्तियोगात् शक्तौ, सा च शक्तिस्तथेत्यनवस्था | उत्तरन, तस्याः कारणत्वं न स्यात् अशक्तत्वात् । अन्यथा सिकताभ्योऽपि तैलमुत्पद्येत, शिलाशकला दिभ्यश्च अकुरादिकमिति चेत्-न-1 शक्त्यन्तराभावेऽपि कारणानां कार्यानुगुण्यरूपतया तस्याः सिद्धत्वात् । अन्यथा उष्णत्वं उष्णम्, न वा ? पूर्वन, अवस्था उत्तरत्न, कार्य न जनयेत् शीतवत् इत्यादि- हेतुत्वाभ्युपगमे किं शक्त्येति भावः । दशोत्तरत्वादिति । अन्तत आगमेन प्रतिहविरिति पूर्वमेवोक्त- त्वादिति भावः । शक्तियोगाच्छकाविति । शक्तौ शक्तत्वनिर्वाहार्थं शक्तयन्तरयोगस्याभ्युपगन्तव्य. स्वात् तस्यामपि शक्तौ शक्तिरभ्युपेयेत्यनवस्थेति भावः । कार्यानुगुण्यरूपतयेति । कार्यानुगुण्यं कारणतेत्यर्थः । न हि कारणडायां कारणान्तरमपेक्षितमिति भावः उष्णत्वमिति । उष्णस्पर्श स्वापि वा स्वातन्त्रघेण तत्कारणत्वमभ्युपगम्य मणिसमवधानदशायां दाहो वार्यते । मन्यैश्व कैश्चित् मण्याच भावस्य दाहकारणतावच्छेदकत्वं तत्कारणत्वं वानभ्युपगम्यैव दाहोपधायक समग्रीशरीरे मण्याबभाव- मप्यन्तर्भाव्यमणिसमवधानदशायां दाहोत्पत्तिवते । तादृशनिर्वाह: शक्तिविषयेऽस्माकमपि संभवतीति भावः । किमर्थमिति मध्यादिसमवधानदशायां दाहवारणस्य शक्तिमन्तरेणैव दाहादिकं प्रति मण्यः द्यभावकारणतावच्छे इकत्वादिनैव निर्वाहादिति भावः । दत्तोसरत्वादिति । मन्तत नागमेन प्रतितिरित्यनेनेति भावः शक्तियोगाच्छक्ताविति । शक्तिसंबन्धाधीन कार्यप्रयोजकत्व इत्यर्थः । सा च शक्तिस्तथेत्यवस्थेत कार्यप्रयोजकतायाः शक्तियोगाधीनत्वे कारणतावच्छेदिकायाः शक्तेः कार्यनयोजकतया तत्र शक्त्यन्तरं कारणतावच्छेदकतावच्छेदकतयाऽवश्यमङ्गीकार्यम् । ततश्च कारण- तावच्छेदकतावच्छेदकतया कार्यग्योजिकानां शक्तिनिष्ठशक्तावपि तादृशकार्य प्रयोजकता निर्वाहकतया शक्त्यन्तरराभ्युपगम भाश्यक इत्येवमनवस्येत्यर्थः कारणत्वं न स्यादिति । कार्यप्रयोजकत्वं न स्यादि- त्यर्थः । अशक्तत्वादिति । कार्यस्योजकतायाः शक्त्यधीनत्वादिति भावः । अन्यथेति । शक्तिशून्य- स्मापि कार्यप्रयोजकः इत्यर्थः । कार्यानुगुण्यरूपत्तयेति । कारणतावच्छेदकरूपतया कारणता रूपतया वेत्यर्थः । न तु कारणरूपतया शक्त्यभ्युपगमः । भशक्तस्य तु कारणत्वमेव न संभवति । न तु कारणतावच्छेदकत्वादिकमपि मो नोक्तदोषावकाश इति भावः । उक्तमर्थ प्रतिबन्दया साधयति अन्यथेति । कारणतानियामकत्वेनाभिमतस्य प्रयोजकता नियामकत्वमङ्गीकृत्य दोषाभिधान इत्यर्थः । उष्णत्वमुष्णं न वेति । उष्णस्पर्श उष्णस्पर्शवान् न वेत्यर्थ । पूर्वत्रानवस्थेति । स्फोटा दिकारणवानिया- मकत्वेन संमतस्योष्णस्रशस्य स्फोटादिप्रयोजकतानियामकत्वमङ्गीकृत्योष्णस्पर्श स्यात्युष्णस्पर्शवत्त्व- स्वीकारे उष्णस्वनिष्ठोष्णसरीयापि प्रयोजकत्वाविशेषे गोष्णस्पर्शवत्त्वावश्यम्भावादनवस्थेत्यर्थः । कार्य न जनयेदिति । स्फोटादिकार्यप्रयोजकं न भवेदित्यर्थः । ततश्च यथा स्फोटादिकार्यजनकतायामेवोष्ण स्य नियामकस्वम्, न तु तम्प्रयोजकतायामिति नोक्तदोषवकाश इति परिहियते - तथा प्रकृतेऽपि दाह । दिजनक यामेव शक्तेर्नियामकत्वम्, न तु तत्प्रयोजकतायामपीति नोक्तदोषावकाश इति भावः । | वादिहंसाम्बुवाहविरचिते न्यायकुलिशे न्यायकुसमाञ्चलिकृत-शक्तिनिरासप्रकारनिरासो द्रष्टव्यः । ! 488 1 6. अद्रव्यपरिच्छेदः ( शक्तेरागमतः सिद्धिः) प्रसङ्गस्यापि दुरत्वात् । उक्तञ्चतत् भगवता पराशरेण, " शक्तयः सवभावानामचिन्त्यज्ञान- गोचराः । यतोऽतो ब्रह्मणस्तास्तु सर्गाद्या भावशक्तयः । भवन्ति तपतां श्रेष्ठ ! पावकस्य यथो ष्णता" इत्यादि । प्रमाणसिद्धस्वभावा न कथञ्चिदपि परित्याग महन्तीत्यर्थः । एवमहिर्बुध्न्यसंहि- तायामपि, " शक्तयः सर्वभावानामचिन्त्या अपृथक्स्थताः" इत्यादि । एवं सर्वज्ञानुसन्धेयम् उष्णस्पर्शाश्रियो वा न वेत्यर्थः । शक्तयः सर्वभावानामिति । यतः सर्वेषामपि वस्तूनामतय मिटि- सिद्धाः शक्तयः सन्ति । अतो ब्रह्मणोऽपि जगत्सर्गाद्यनुकूला भावशक्तय: = स्वाभाविकशक्तयः सन्ती त्यर्थः । अचिन्त्यज्ञानगोचरा इत्यस्यार्थम ह प्रमाणसिद्धेति ।

ब्रह्मणो भिन्नाभिन्ना सताज्ञानानन्दादिशब्दिता स्वनो निर्विकारा मचिद्विशिष्टवेषेण जगदुपादान- भूना, “जगदुत्पादिका शक्तिस्तव प्रकृतिरिष्यते”, “ते ध्यानयोगानुगता अपश्यन् देवात्मशक्ति स्वगुणै- निरूढ. मू” इत्यादिप्रमाणप्रतिपन्ना जक्षणाद्यभिव्यनद्यवैषयिकानन्दाभिन्ना शैवी चिच्छक्तिर्जगत्प्रकृतिरिति शक्तिसाधकमागममाह उक्तश्चेति । ननूक्तागमेन न शक्त्यारव्यातिरिक्त द्रव्यसिद्धिः ; वहित्वादिरूप कारणतावच्छेदकधर्मस्व, अनन्यथासिद्ध नियतपूर्ववृत्तित्वरूपकारणताया वा शक्तिपदेनाभिघानसंमवादिति चेत्- भत्त्रोच्यते । न तावत् अनन्यथासिद्ध नियतपूर्ववृत्तित्वरूपं कारणत्वम् तथा सति, “यजेत खर्गकाम: " इत्यादिलो यागादेः स्वर्गकारणत्वासिद्धिप्रसङ्गात् । तथाहि - नियः पूर्ववृतिस्वं हि कार्याव्यवहितप्राक्- क्षणावच्छिन्न कार्याधिकरण निरूपिताधेयतावदभावनिरूपित कारणतावच्छेदक संबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिता नवच्छेदक कारणतावच्छेदकवत्त्वरूपम् । ततश्च स्वर्गव्यव हितमा क्क्षणे यागाभावसत्त्वेन यागत्वस्योक्ता- नवच्छेदकत्वानुपपत्तिः । न च स्वजन्यव्यापारसंबन्धेनैव यागस्य कारणत्वाभ्युपगमान्नोक्तदोषावकाश इति वाच्यम् ; श्रुतिबोधितकारणत्वान्यथानुपपत्त्यैव व्यापारस्य कल्पनीयतया कारणताबोधात् पूर्वं व्यापार- ज्ञानासंमवेन तद्घ टेवकारणताबोधसंभवात् । स्वर्गव्यवहितप्राक्क्षणे यागसंबन्धविरहेण वच्छेद्याधि- करणा संबन्धिनोऽवच्छेदकत्वा संभवेन तादृशक्षणस्य स्वर्गाधिकरणनिरूपितायां यागवृत्तावदच्छेदकत्वा- संभवेन स्वजन्यव्यापारसंबन्धावचिन्त्रप्रतियोगिता कयागाभावस्यापि खर्गाच्यवहितप्रावक्षणावच्छेदेन खर्गा- धिकरण मावश्यकत्वात् । प्रतियोगिवृत्तावन वच्छेदकस्वाभाववृत्ताववच्छेदकत्वावश्यम्भावात् । वृत्त्यनिया- मकसंबन्धस्याभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वानुपगमे तत्संबन्धावच्छिन्न प्रतियोगित्वाप्रसिद्धेश्व । न च कार्य- नियतपूर्ववृत्तित्व- कार्य नियतपूर्ववृत्तिनिरूपित नियत पूर्ववृत्तित्वान्यतरवत्त्वमेव कारणत्वमिति नोक्तदोषावकाश इति वाच्यम्; स्वर्गाध्यवहितपूर्ववृत्तिपरमापूर्वं प्रत्यपि यागस्य । व्यवहित पूर्ववृत्तित्वविरहात् । उदीच्य चरमाङ्गसमनन्तरमेव परमापूर्वोत्पत्तेः । एवं गंगा स्नानादिजन्यखर्गा व्यवहितप्राक्क्षणावच्छेदेन यागस्म तज्जन्यापूर्वम वा अभावेन न तत्रोक्त नियतपूर्ववृत्तित्वसंभवः । न च स्वर्गत्वव्याप्यवैजात्यावच्छिन्नं प्रति नियतपूर्ववृत्तित्वसंभव इति वाच्यम् साहश्वैजात्योपस्थापकपदाभावात् कार्यकारणभावबोधानन्तरमेव कार्यतावच्छेदकतया तस्य कहपनीपल्या ततः प्राक् तदुपस्थित्यसंभव, वेयादिनव्यनैयायिक प्रन्येषु विस्तरः । तत् सिद्धं कारणत्वशब्दितं शक्त्यभिधानमद्रव्यान्तरमिति । ; ; ; रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धासनम् 489 इतरेत्वेवं वदन्ति- सर्वकारणानां सन्निधिमात्रोपकारिणी शक्तिः । तामन्तरेण निस्तार- मखिलम्, कत्वात् । तथाऽन्वयव्यतिरेकात् । अत एव सा विशेषणतया स्फुरन्त्यपि वस्तुतः प्रधानभूम । सर्ववैा कल्पनालाघवात् । तदुक्तम्- “एकैव तु परा शक्तिर्ज्ञानानन्दक्रियामयी” इति । निर्विकारा; तत्तम्बन्धिगतत्वात् विकाराणाम् । न शक्त्यन्तरमपेक्षते शक्तत्वादनवस्था नाञ्च । अनुयोज्य वैभवा वेयम्; अघटितघटकतया धर्मिग्राहक सिद्धेः । एकत्वादेव देशकाला- परिच्छिन्ना । तदुक्तम्- “व्यापिका तु परा शक्तिव्यप्यं विश्वमिदं जगत्” इति । सर्वाकारोल्ला- सिनीवात् वस्तुपरिच्छेदरहिता । अचिच्छक्तिरूपेण सकला । निष्कृष्टचिच्छतिरूपेण निष्कला । तां कार्यकारणरूपप्रपञ्चकञ्चुकितां प्रपञ्चप्रलयवतीमेव तत्परतो भावयेदिति । तदन्ये न मन्यन्ते । तथाहि - न तावत् प्रवानभूता; तद्विशिष्टस्यैव तत्त्रात् । अत एव नोपा- दानत्वादिकमप्यस्याः । प्रागुत्तरावधिव्यतिरिक्तपरिणामस्तु नेष्यत एव । नापि सर्वत्रैका; प्रतिवस्तु- नियततयैव तत्सिद्धेः । तापि सर्वत्र नित्या; अनित्येषु नित्यत्वे प्रमाणाभावात् । नाप्यनादिः ; शैनां मदनुरक्षति इतरे खित्यादिना । निस्सारमिति । अत एवोक्तम्, “शिवः शक्त्या युक्तो यदि भवति शक्तः प्रभवितुं न चेदेवं देवो न खलु कुशल: स्पन्दितुमपि " इति । वस्तुतः प्रधानभूतेति । घटोऽस्ति पटोऽस्तीयादौ सत्तायाः घटविशेषणतया स्फुरणेऽपि अधिष्ठानतया प्रधानत्ववत् शक्तमिति शक्तेर्विशेषणतया स्फुरणेऽपि सर्वोपादानत्वात् प्राधान्यमस्तीति भावः । एकत्वादेवेति । एकत्वेऽपि देशक -लपरिच्छिन्नत्वे सार्वत्रिक सार्वदिककार्योपलम्भो न स्यादिति भावः । सर्वाकारोल्लासिनीत्वादिति । अचिद्विशिष्टवेषेण सर्वविधपरिणामाश्रयत्वादिति भावः । अचिच्छक्तिरूपेणेति । अचिद्विशिष्टवेषेण सावयवेत्यर्थः । प्रपञ्चप्रलयवती मेदेति । मुक्तिकाले इति शेष: : तत्परतो भावयेदिति । तात्पर्येण भक्त्ये ५र्थः । अथवा वत्तः प्रपञ्चापेक्षया परत्वेन भावयेदित्यर्थः । तद्विशिष्टस्यैवेति । शक्तिविशिष्टस्यैव प्रधानत्वादित्यर्थः । अत एवेति । उपसर्जनत्वादेवेत्यर्थः । ननु उपादानत्वाभावे शक्तेः परिणामो न स्यादित्याशङ्कय इष्टापत्त्या परिहरति प्रागुत्तरावधीति । उत्पत्तिविनाशव्यतिरिक्त- 1 1 i शैवमतमाह इतरेत्विति । सन्निधिमात्रे व । न तु ज्ञाता सतीत्यर्थः । यतस्तद्भानाभावेऽपि न कार्यविरोध इति भाव: : निस्सारमिति । अकार्यकारीत्यर्थः । विशेषणतया स्फुरन्त्यपीति । शक्तमित्या- दाविति भावः । वस्तुतः प्रभानभूतेति। सर्वोगदानत्वादिति भावः । एकत्वादेव देशकालापरिच्छि- नेति । अन्यथा सर्वदेशकालव्यापि कार्योपलम्भो न स्यादिति भावः। सर्वाकाशेल्लासिनीत्वादिति । व्यचिद्वि- शिष्टवेषेण सर्वविधपरिणामाश्रयत्वादित्यर्थः । अचिच्छतिरूपेण सकलेति । अचिद्विशिष्टवेषेण साब- यवेत्यर्थः । प्रपञ्चप्रलयवतीमेवेति । सुक्तिकाल इति शेषः । तत्परत इति । तात्पर्येणेत्यर्थः । भवत्येति यावत् । मथवा, तत्परतः - प्रपञ्चःपेक्षया परत्वेन भावयेदित्यर्थः । तद्विशिष्टस्येति । । । शक्तिविशिष्टस्येत्यर्थः । तस्वात् - प्रधानात् । एवकारेण शक्तेः प्राधान्यं व्यवच्छिद्यते । अत एवेति । अप्रधानत्वादेवेत्यर्थः । उपादानत्वाभावे परिणामो न स्वादित्याशङ्कयेष्टापत्तिमाह प्रागुत्तरावधिव्य तिरिक्तेति । प्रागभावप्रतियोगितमध्वंसप्रतियोगित्वज्यतिरिक्तेत्यर्थः । प्रागुत्तरावध्योस्तु नोपादानत्व- व्याप्यवम् संयोगादिसाधारण्यादिति भावः । नियततयैवेति । कार्यादिभेदभिन्नतयैवेत्यर्थः । ; jur 62 + 490 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (शैवोक्तशक्तिप्राधान्यनिरास: ) ; कारणैः सहैव स्वरूपलाभात् । नाध्यपर्यनुयोज्यवैभवा प्रतिनियतविषयत्वात् । एवं तु वस्तुपरि च्छेदवत्वमपि सिद्धम् । ननु ब्रह्मशक्ति देव सर्वेषां शक्तिः । तद्विषयतया शक्तत्वं नियतविषयत्वञ्चा- न्येषामस्तु । किं सर्वत्र शक्तिभेदाभ्युपगमेनेति चेन्न; प्रत्येकं शक्त्याश्रयत्वव्यपदेशस्वारस्याबा- घात् । यद्यपि ब्रह्मशक्तिस्तु न शक्त्यन्तरवत्, तथाऽपि तच्छक्तिरित्येव सिद्धेः [1] तत्प्रधानत्व समत्व- वचनान्यपि विवक्षया घटन्ते । अधिकत्ववचनानि तु न सन्त्येव । यामळादितन्त्रं तु पाशु- पताधिकरणेनैव निराकृतम् । संविदद्वैतदूषणानि च सर्वाणि अवाप्यनुसन्धेयानि । 1 इयञ्च द्रव्येष्वेव वर्तते अद्रव्येष्वपि वेति सयूथ्यवादः । आत्मसिद्धौ भगवद्यामुनमुनिवचनम्, “सर्वद्रव्येषु तत्कार्यसमधिगम्यस्तत्प्रतियोगिशक्त्याच्यो गुणः साधारण: " इति । अन सर्वद्रव्ये - ष्वित्यस्य द्रव्येष्वेवेत्यवधारणं केचिदिच्छन्ति । सर्वेषु द्रव्येष्वस्त्येवेत्यन्ये । उक्तञ्च वरदविष्णुमिश्रः, " शक्तेर्गुणत्वेऽपि गुणकर्मणोस्तत्सम्भवः” इति । पूर्वस्मिन् पक्षे द्रव्यगतयैव शक्त्या समानाधि- करणया रूपरसादीनां शक्तत्वम्; इतरस्मिंस्तु पक्षे रूपादिष्वपि शक्तिरस्ति । एवं द्रव्यमात्रे, रूपादिष्वपीति वृत्तिस्तावत् यथाकथञ्चिदस्तु; शक्तिमात्रं साम्प्रदायिकमिति स्थितम् । भाष्यकारैरपि शक्तिः शरीरनिरूपणेऽभिहिता, “अग्न्यादेः शक्तिप्रतिबन्धात् औष्ण्याद्यनुदयः ।” इति । विकारो नास्तीत्यर्थः । सहैवेति । स्वाश्रयेण सहैवेत्यर्थः । प्रतिनियतविषयत्वादिति । अपर्यनुयो- ज्यवैभवत्वे विषयव्यवस्था न स्यादिति भावः । एवंत्विति । उत्पत्तिमत्त्व-नियतविषयत्वयोः सिद्धावित्यर्थः । तद्विषयतया शक्तत्वमिति । न तु तदाश्रयतयेत्यर्थः, येन तत्तद्वस्त्वाश्रितशक्तिभेदोऽ भ्युपगन्तव्यः स्यादिति भावः । अन्येषामस्त्विति । ब्रह्मण एव शक्त्याश्रितत्वात् सर्वकार्यकरत्वमिति भावः । ननु सर्वनिर्वाहिकाया ब्रह्मशक्तेः शक्त्यन्तरविलक्षणत्वात् प्राधान्यं किं न स्यात् इत्याशङ्कय शक्तयन्तर- विलक्षणत्वेऽपि ब्रह्मापेक्षयोपसर्जनत्वेन प्रमाणप्रतिपन्नत्वेन शक्तिप्राधान्यवादोऽनुपपन्न इयाह यद्यपि ब्रह्मशक्तिरिति । समत्ववचनानीति । ब्रह्मसमत्ववचनानीत्यर्थः । विवक्षयेति । प्रशंसापरतयेत्यर्थः । संविदद्वैतदूषणानीति । एकस्यैवानन्दस्य सर्वजीवानुभूयमानवैषयिकानन्दरूपत्वे मृषावादिपक्षोक्तभोग साङ्कर्यादिदोषाः प्रसज्येरन्नित्यर्थः । तत्कार्य समधिगभ्य इति । फलवलकरूप्य इत्यर्थः । तत्प्रतियोगीति । तद्विषयक इत्यर्थः । समानाधिकरणयेति । शक्त्येकार्थसमवायात् शक्तत्वव्यवहार इत्यर्थः । शरीरर्शन- कारणैस्स हैवेति । कारणोत्पत्तेः प्राकू तदाश्रितशक्त्यवस्थानासंभवादिति भावः । प्रतिनियतविषय- त्वादिति । अपर्यनुयोज्यवैभवत्वे विषयव्यवस्था न स्यादिति भावः । एवमिति । उत्पत्तिविनाशशालित्व- प्रतिनियतविषयत्वसिद्धावित्यर्थः । तद्विषयतया शक्तत्वमिति । न तु तदाश्रयतयेत्यर्थः । तेन न वस्तु- मेदाच्छक्तिमेव इति भावः । प्रत्येकं शक्त्याश्रयत्वव्यपदेशेति । वह्निर्दाहे शक इत्यादिव्यपदेशे- त्यर्थः । समत्ववचनानीति । ब्रह्मसमत्ववचनानीत्यर्थः । विषक्षयेति । प्रशंसापरतयेत्यर्थः । शक्ति मेद विरहस्य संविद्भेदविरहतुल्ययोगक्षेमवया वदूदूषणानि सर्वाण्यप्यत्त्रातिदिशति संविदिति | संविद्भेदविरहे चैत्रानुभूतस्य मैत्रादिना प्रतिसन्धानप्रसङ्गवत् शक्तिभेदविरहे जलादिनापि दाहादिप्रसङ्ग इति भावः । तत्कार्यसमधिगम्य इति । फलचलकल्प्य इत्यर्थः । तत्प्रतियोगीति | कार्यविषयक इत्यर्थः । शक्तस्वमिति । शक्तमिति व्यवहार इत्यर्थः । रूपं चाक्षुषजनने शतमित्यन शक्तपदेन सामानाधि- रत्नपेटिका रंगरामानुजीय समैतं न्यायसिद्धाअनम् 491 ननु, “स्वशक्त्या वस्तु वस्तुताम्” इत्यन शक्तिशब्दः सहकार्यर्थतया स्थापितो भाध्यकार:, यथा, “स्वशक्त्या = स्वकर्मणैव देवादिवस्तुनाप्राप्तिः” इति । तथा, “अघस्य विनाशकरणमुत्यन्नाया- स्तच्छके विनाशकरणम् ; शक्तिरपि परमपुरुषाप्रीतिरेव” इत्युक्तम् । तथा भगवता पराशरे- णापि, “विष्णुशक्तिः परा प्रोका क्षेत्रज्ञाख्या तथाऽपरा । अविद्या कर्मसंज्ञा या तृतीया शक्तिरिष्यते ॥ यया क्षेत्रज्ञशक्तिः सा वेष्टिता नृप । सर्वगा”, “समस्ताः शक्तयश्चैता नृप ! यत्न ! प्रतिष्ठिताः ॥ तद्विश्वरूपवैरूप्यं रूपमन्यद्धरेर्महत्”, “परस्य ब्रह्मणः शक्तिस्तथेदमखिलं जगत् ’ इत्यादिषु शक्तिशब्दो हि अपृथक्सिद्धविशेषणमात्रे प्रयुक्तः । तथा वेदार्थसंग्रहे, " शक्तयः सर्वभावानामचिन्त्य…” इत्यस्य व्याख्याने, “अतो विचितानन्तशक्तियुक्तं ब्रह्मेत्यर्थः” इत्युक्त्वा, ‘तदाह - जगदेतन्महश्चार्य रूपं यस्य महात्मनः । तेनाश्चर्य व ( प ) रेणाहं भवता कृष्ण ! सङ्गतः ॥’ इति " इत्युदाहृतम् । तत्र च शक्तिशब्दार्थतया, “जगदेतन्महाश्चर्य रूपं यस्य” इत्युक्त्या नातिरिक्ता शक्तिरिष्यते इत्यवगम्यते- 1 स्यादेवम्; नैतावता शक्तिलक्षणधर्म विशेषस्यानभिमतत्वसिद्धिः ; मणिमन्त्रादिप्रतिबन्धार्ह - तया दाहादिकार्यहेतुभूतायाः शक्तेः साक्षादुक्तत्वात् । गौण्या लक्षणया वा वृत्या तनतन शक्तिशब्दप्रयोगास्तु न तद्वस्तूनां शक्तिरूपत्वप्रतिपादनपराः । कर्मणां जीवशक्तित्वव्यपदेश: परम पुरुषप्रीत्यप्रीत्योः कर्मशक्तित्वव्यपदेशश्च तत्तदध्रीनोत्पत्तित्वेन तत्तत्पारतन्त्र्यमानात् । अत एत्र क्षेत्रज्ञाविद्यादीनां जगतश्च परब्रह्मशक्तित्वव्यपदेशोऽपि । निरतिशयशक्तिमूलत्वाद्वा । अत्र रूपण इति । " न तु दृष्टान्तभावात्” इति सूत्रभाष्ये इति शेषः । ननु शक्याख्यातिरिक्तपदार्थाभ्युपगमः कर्मणां जीवशक्तित्वप्रतिपादकेन, " वैषम्यनैर्नृण्ये न सापेक्षत्वात्” इति सूत्रभाष्येण, परमपुरुपप्रीत्यप्रीत्य : कमशक्तित्वप्रतिपादकेन, " तदधिगम उत्तरपूर्वाधयोः " इति सूत्रभाष्येण, क्षेत्रज्ञः विद्यादीनां शक्तित्व प्रतिपादकश्रीविष्णुपुराणवचनेन, जगतः शक्तित्वप्रतिपादक वेदार्थसंग्रहवचनेन च विरुद्ध इत्याक्षिपति ननु स्वशक्त्येत्यादिना । विष्णुशक्तिरिति । विष्णोर्मुक्तात्मरूपा शक्तिरित्यर्थः । अत एव हि भाष्यम्, “परस्य ब्रह्मणो विष्णोः शक्तिशब्दाभिधेयं रूपद्वयं मूर्तीमूर्तविभागेन प्रतिपाद्य तृतीयशक्तिरूप- कर्माख्याविद्या वेष्टितमचिद्विशिष्टं क्षेत्रज्ञं मूर्ताख्यविभागं भावनात्रयान्वयात् अशुभमित्युक्त्वा” इत्यादि । समस्ताः शक्तयश्चैता इति । “विष्णुशक्तिः परा प्रोक्ता” इत्यादिना प्रतिपादितास्तिस्रोऽपि शक्तय इत्यर्थः । परिहरति स्यादेवमिति । साक्षादुक्तत्वादिति । " अग्न्यादेः शक्तिप्रतिबन्धात् औष्ण्याद्यनुदयः” इत्युक्तत्वादित्यर्थः । अत एवेति । पारतन्त्रवादेवेत्यर्थः । “ब्रह्मविष्णुशिवा करण्यसंबन्धेन शक्तिविशिष्टमेव बोध्यत इति भावः । ननु शत्रत्याख्यातिरिक्तपदार्थस्वीकारे कर्मादीनां जीवादिशक्तित्वप्रतिपादकभाष्यादिविरोध इति शङ्कते नन्विति । विष्णुशक्तिरिति । विष्णोर्मुक्तात्म- रूपा शक्तिरित्यर्थः । क्षेत्रज्ञाख्या - बद्धात्मरूपा । परिहरति स्वादेवमिति । साक्षादुक्तत्वादिति । “ममद्य । देशक्ति प्रतिबन्धात्” इत्यादिनेति भावः । अत एवेति । पारतन्त्रचादेवेत्यर्थः । " ब्रह्मविष्णु- 1 कर्मणामिति । न हि शक्केश्शक्तिलों के प्रसिद्धा । न तु क्षेत्रज्ञशक्तेः कर्मशक्तिरुच्यते । अतो गौरवम् । सहकारिषु शक्तित्ववादः प्रतिबन्धकाभाववत् कारणत्वादिवि कुमाञ्जलिः । 492 6. अद्रव्यपरिच्छेदः ( शक्त्यतिरिक्ते शक्तिव्यपदेशनिर्वाहः विष्णोः शक्तित्वव्यपदेशस्तु शक्तिशक्तिमतोरभेदोपचारात् । यत्तु “विचित्रानन्तशक्तियुक्तम्” इत्यन, “जगदेतन्मह । श्चर्यम्” इति वचनोदाहरणम्, तत्र ( तच्च ?) विचित्र जगत्स्रष्टृतया विचित्रशक्ति- युक्ततोपपादनार्थम् । अतो न कश्चिद्विरोध इति । अतः शक्तिर्नाम धर्मविशेषः सिद्धः ॥ 1 स्वतः पतन हेतुस्वभावो गुरुत्वम् । तच्च सलिल पृथिवीगतम् । पतनकल्यम् । तोलनादि- दशायां स्पार्शनप्रत्यक्षमपीति केचित् ; तोलनादेश्व सहकारित्वात् पर्यन्तोर्ध्व भागस्पर्शे तदनुपलम्भो न दोषः। अन्यथा मातापितृसम्बन्धग्रहणसापेक्षे ब्राह्मणत्वादौ अप्रत्यक्षत्वापातादिति । अन्ये त्वाहु:- आहुः नास्ति पृथिवीसलिलस्वरूपातिरिक्तं गुरुत्वम् । स्वरूपादेवाप्रतिबद्धात् तयोः पतनसिद्धिः । स्वभावादेव हि अधिकगुरुत्वस्यापि पतन हेतुत्वम् । स च स्वभावः स्वरूपस्यैवास्तु; लाघवात् । पतनता- रतस्यपलादिनियमो ऽप्यवयत्राधिक्यन्यूनता निबन्धनः । तदनुगुणतयैव हि पटादिनियमं स्मर्तारोऽपि ब्रह्मन् ! प्रधाना ब्रह्मशक्तयः” इत्यत्र गतिमाह अत्र विष्णोः शक्तियव्यपदेश इति । विचित्रशक्त- त्वोपपादनार्थमिति । न तु तस्यैव शक्तित्वोपपादन. थं मित्यर्थः इति शक्ति : अप्रत्यक्षत्व- अतिरिक्त गुरुत्ववादिपक्षमुपक्षिपति स्वतः पवनेति । पतन हेतुगुणो गुरुत्वमित्यर्थः । [वि मुवा] पक्षान्तरमुपन्यस्यति दोलनादिदशायामिति । गुरुत्वपरिज्ञानार्थं हस्तेनोक्षय (म) नदशायामित्यर्थः ! ननु गुरुत्वस्य स्पार्शनप्रत्यक्षत्वे ऊर्ध्वमध्यप्रदेशस्पर्शेऽपि तत्प्रत्यक्षापत्तिरित्याशङ्कयाह खोलनादेश्चेति । अन्यथेति । सहकारिसापेक्षत्वमात्रेण प्रत्यक्षत्वापलापे इत्यर्थः । अस्य यत्वदेति प्रसङ्गादित्यर्थः । अतिरिक्त गुरुत्वं दूषयति अन्ये स्वाहुदेति । अप्रः संबद्धादिति । शिक्यादिनिहित- दधिभाण्डाद्यपतने शिवयादिरेव प्रतिबन्धक इति भावः । तयोरिति । पृथिवीस ललयोरित्यर्थः । अधिक गुरुत्वस्यापीति । अतिरिक्तगुरुत्वस्यापीत्यर्थः । सर्वारोऽपीति “त्रसरेण्यष्टकं रेणुस्तत्त्रयं शिवा ब्रह्मन् प्रधाना ब्रह्मशक्तयः” इत्यत्र गतिमाह विष्णोरिति । विचित्रशक्तियुक्तनोपपादनार्थ मिति । न तु वस्त्र शक्तित्वोपपादनार्थमित्यर्थः । गुरुत्वस्य क्लृप्तेष्वन्तर्भावं वक्तुं तदतिरिक्तता निरसनाय तत्पक्षपक्ष नि स्वत इति । अन्य- संयोगानधीने यर्थः । इदच ज्वलसिंयुक्तकाष्ठादिपतनदशायां ज्वालायानपि काष्ठयोगाचीनपतनदर्शनेन ताप काष्टसंयोगेऽतिप्रसङ्गवारणाय । स्वभाव रति । गुण इत्यर्थदच पतनसमवायि- कारणे द्रव्येऽतिप्रसङ्गवारणाय । यद्यपि द्वितीयादपतनेषु वेगोडापे कारणम् ; तथापि स्वत इत्यनेन वेगं नवीनत्वस्यापि विवक्षितया न दोष: । तोलनादिदशयामिति । गुरुत्वपरिज्ञानार्थं हस्तेनोन्नय (म)- नादिदशायामित्यर्थः । आदिना अन्या हतभारवहनदश स्महः । अन्यथे ते । सहकारिसापेक्षता- मात्रेण प्रत्यक्षत्वानुपगम इत्यर्थः । ब्राह्मणत्वादात्रप्रत्यक्षत्वापातादिति । इदञ्च परमतानुवादरूपतया तन्मतानुसारेण । सिद्धान्ते तु ब्राह्मणत्वादेरप्रत्यक्षत्वमेव । स्पष्ट मेई सेश्वरमीमांसायाम्, “शास्त्रदृष्ट- विशेषाच्च” इति सूत्रे । मतिरिक्तगुरुत्वपक्षं दूषयति अन्येत्वाहुरिति । अप्रविद्धादिति । शिवया दिना प्रतिबन्धात्र दधिभाण्डादिश्तनमिति भावः । अधिकेति । अतिश्विनेत्यर्थः । सर्वारोऽपीति । 2 विष्णोरिति । विष्णुशक्तिः परेति प्रकृतवाक्ये विष्णोः शक्तित्वानुक्तेः स्थलान्तरं दर्शितं व्याख्याने । रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं स्यायसिद्धाञ्जनम् ६ 493 निबध्नन्ति । उक्तञ्च न्यायतत्त्वे प्रमेयपादसप्तमाधिकरणे, “अध: पतनस्वभावात् स (त्म) 1 गुरुत्वम् । तदभावो लघुत्वम्” इति । यदि च पतनात् किञ्चित् स्वरूपातिरिक्तं कल्प्यते, तहिं ऊर्ध्वज्वलन तिर्यक्पतनाभ्यां दहन पवनयोरपि द्वयमपि स्यात् ॥ स्वभावात् अदृष्टात् ईश्वर सङ्कल्पात् शक्तिविशेषाद्वा तत्सिद्धिरिति चेत् तर्हि अह्नापि तथा स्यात् अविशेषात् । एतदभिप्रायेण तत्रैवोक्तम, “विविधं गुरुत्वम् ऊर्ध्वतिर्यगधो भेदेन । वाय्वग्निजलानि तिर्यगूर्ध्वाधोगुरूणि” इति ॥ भूतद्वयनिष्ठत्वं तेषामनुपन्नमिति चेत्, भन्दभिमतस्य वा कथमुपपद्यते ? स्वभात्रादिति चेत्, तुल्यम् । यथा च ऊर्ध्वज्वलनस्य एकभूतावान्तरव्यक्तिषु बह्नीषु वृत्तिः – तथाऽत्रापीति भाव्यम् | राजसर्षपः । तेऽष्टौ यवप्षोडश तु यवा माषोऽथवा त्रिभिः ॥ रूप्यं माषो द्विगुञ्जो वा धरणं षोडशैव ते शतमानं तु दशभिर्धरणैः पलमेव च ।” इत्यादिक्रमेण स्मरणादिति भावः । ननु यदि स्वरूपा तिरिक्तं गुरुत्वमनभिमतम्, तर्हि, “त्रिवि गुरुत्वं तिर्यगू वधोभेदेन” इति गुरुत्वत्रयाभ्युपगमेन प्रवृत्तं न्यायतत्त्वशास्त्र विरुध्येतेत्याशङ्कयाह एतदभिप्रायेणेति । स्वभावादृष्टाद्यभिप्रायेणेत्यर्थः । ननु स्वभावादृष्टादीनां तत्तदसाधारणानामनेकभूतनिष्ठत्वमनुपपन्नमिति शङ्कते । भृतद्वयनिष्ठत्वति । भवदभिमतस्येति अतिरिक्तगुरुत्वस्येत्यर्थः । यथा चोर्ध्वज्वलनस्येति । यथा ऊर्ध्वज्वलनानु. “गवाक्षगतमार्ताण्डर इममध्ये प्रदृश्यते । त्रसरेणुपमाणं तु रज इत्युच्यते बुधैः । तसरेष्टकं लिक्षा तत्त्रयं राजसषपम् || गौरसर्षपरंज्ञं स्यात् तत्त्रयं तत्त्रयं यवः । यवलयं कृष्णलं स्यान्माषः स्यात् तस्म पश्चकम् ॥ तद्द्वयं रूपकं प्रोक्तं निष्कं तत्पञ्चकं विदुः । माषषोडशमानं तु सुवर्णमिति कथ्यते । पलं सुवर्णाश्वत्वारस्तानि चत्वारि वै ध्रुवः । चत्वारिंशत् भुवाणाश्च भर इत्युच्यते बुधैः” इत्यादिस्मरणा दिति भावः । सभावादिनि । दहनत्यादिरूपसाधरणधर्मादित्यर्थः । एतदभिप्रायेणेति। दहनपवन गतोर्ध्वज्वलनतिर्यग्गनना विशेष भिप्रायेत्यर्थः । तथाच पचनार्थमतिरिक्त गुणस्वीकारे ऊर्ध्वज्वलनतिर्व- ग्गमनाद्यर्थमप्यतिरिक्त गुणस्वीकारप्रसङ्ग इति द्योतनायैव न्यायतश्वशास्त्रे तथाऽभिधानमिति भावः । ननु ऊर्ध्वज्वलनतियैगामनयत् पदनापि स्वभावादिभिरेवोपपत्तिरित्यङ्गीकारे तस्य भूतद्वयनिष्ठत्वानुपपत्तिः; ऊर्ध्वज्वलनादिहेतु खभावविशेषस्य तथात्वादर्शनादिति शङ्कते भृतद्वयेति । भवदभिमतस्येति । अति- रिक्तगुरुत्वस्येति भावः । कथमुपपद्यत इति । शीतस्यर्शादभूतद्धयनिष्ठत्वादर्शनादिति भावः । स्वभावादिति चेदिति । शीतस्पर्शस्य भूतद्वयनिष्ठत्वाभावेऽपि रसब भू-द्वयनिष्ठत्वदर्शनात् पृथिवीत्व जल- त्वयोरुभयोरेव तत्प्रयोजकखनावरूपत्वाङ्गीकारात् यथा तस्य भू-द्वयनिष्ठत्वोपपत्तिः- तथा व्यतिरिक्तगुरुत्वेऽपि पृथिवीत्व जलत्वयोरुभयोः प्रयोजकत्वाङ्गीकारात् तस्य भूतद्वयनिष्ठत्योपपतिरिति भावः । तुष्यमिति । तद्धेतोरेवेति न्यायेन पतनं प्रत्येव पृथिवीत्वजलत्वयोः प्रयोजकत्वाङ्गीकारायश्यम्भावात् पतनप्रयोजक- स्वभावस्य भूतद्वयनिष्ठत्वोपपत्तिरिति भावः । ननु पतनप्रयोजकस्य पृथिवीत्वस्य जरूत्वस्य वा मुरद्वय- निष्ठत्वासंभवात् कथं पतनप्रयोजकस्वभावस्य भूतद्वयनिष्ठत्वमित्याशङ्कयह यथा चेति । एकभूतावा- मृतव्यक्तिन्निति । ऊलन पनि वह्निव्यक्तीनां तद्रयक्ति: वेनैव हेतुत्वेऽपि ऊर्ध्वज्वलनप्रयोजक- 1 गुरुणि तत्स्वभावसत्वात् सः - स्वभात्रः स्वरूपमेच गुरुत्वमित्यर्थः । प्रथमत्राक्यमध्ये तदर्थकं स्यात् ।194 6. अद्रव्यपरिच्छेदः ( शक्ति स्वरूपान्यतरत् गुरुत्वम् ) सलिलमेव चास्माकमवस्थान्तरापनं पृथिवीत्यतोऽपि न दोषः । तोलनादावपि प्रत्यक्षत आक्रमणमुप- लभ्यते, यथा वाय्वादिभिरभिघातादिः। तावतैव तत्रापि च गुरुत्वव्यवहारः । उपलभ्यते चैतत् ; बल- वता पुरुषेणाक्रम्यमाणेऽतिगुरुत्वप्रत्ययात्, तस्मिन्नेव च मन्दमाक्रामति मान्द्यव्यवहारात् । अतोऽनु- मानतः प्रत्यक्षतो वा न भवदभिमतगुरुत्वसिद्धिः॥ अस्तु तर्हि सलिलपृथिवीसाधारण उपलभ्यमानो रसादिरेव पतनहेतुरिति चेन्न तत्राननुविधानात् पतनतारतम्यस्य ; वैपरीत्योपलम्भाच्च । ; ; किं तर्हि वस्तुतो गुरुत्वम् ? श्रयताम् । शक्त्यनभ्युपगमपक्षे विलक्षणं स्वरूपमेव । तदभ्युपगमपक्षे तद्विशेष एव सर्वत्र हेतुत्वनिर्वाहकतया अभ्युपगतायास्तया एवात्रापि स्वीच र्तुमुचितत्वादिति । यत्तु सांख्यैस्तमः कार्यतया पृथिवीजलयोः पतन हेतुर्गुरुत्वलक्षणो गुणविशेषोऽभ्युपगम्यने-तैस्तेजः- पवन यो रूर्ध्व तिर्यग्गगमन हेतुतया सरकार्यो लघुत्वलक्षणो गुणविशेषोऽभ्युपगन्तव्यः । किं तु हेतुना येन पृथिव्यादिषु गुरुत्वल घुत्वयोनियमं वदसि । अनेनैव हेतुना पतनादिकार्य नियमोऽस्तु मध्ये गुणान्तरकल्पनं गुरुतरम् । मतो गुरुत्वगुणकल्पनं गुरुत्वपराहतमिति ॥ ; कूलख भावविशेषस्य तत्तद्व्यक्तिखरूपानतिरिक्तत्वेऽपि एकजातीने कञ्यक्तिवृत्तित्वम्, एवमितरेषामपि स्वरूपानतिरिक्तत्वेऽपि भनेकभूतनिष्ठत्वमुपपद्यत इति भावः । सलिलमेव चेति । ववश्व भूतद्वयनिष्ठ- त्वमपि नास्तीति भावः । ननु तोलनदशायां प्रत्यक्षत उपलम्पादतिरिक्तगुरुत्वसिद्धिरित्याशङ्कयाह तोल- नेति । यथा वाय्वादिभिरिति । यथा गुरुत्वहीनेनापि वायुना अभिघातमात्रमुपलभ्यते, एवं इस्तेन तोलनदशायामुत्पतितस्य वस्तुनो हस्ते पुनःपातेऽभिघातमात्रमुपलभ्यते, नाधिकमिति भावः । तावतै- वेति । आक्रमणमात्रेणेत्यर्थः । उपलभ्यते चैतदिति। आक्रमणे गुरुत्वमुपलभ्यते इत्यर्थः । तदेवोपपादयति धर्मत्वेनाकारेणानेकव्यक्तिवृत्तित्वम्; तथाऽत्रापीति भावः । सलिलमेत्र चे ते । तथाच साक्षाद्वा परम्परया वा तेजोजभ्यद्रव्यत्वमेव पतनप्रयोजकखभावरूपमिति तस्य भूतद्वयनिष्ठत्वं निष्प्रत्यूहमेवेति भावः । एतावता अतीन्द्रियमतिरिक्कं गुरुत्वमिति वदतां मतं निरस्तम् । अतिरिक्तं गुरुत्वं स्पार्शनप्रत्यक्षवेद्यमिति न तदपलापः शक्यते कर्तुमिति वदन्तं निरस्यति तोलनादावपीति । आक्रमणमुपलभ्यत इति । प्रतिबन्धविरहे सति अन्यत्र क्रियाजननसमर्थो यस्संयोगविशेषः स एवोपलभ्यत इत्यर्थः । न तु तदवि. रिक्को गुण इति भावः । ननु गुरुत्वमन्तरेणाऽऽक्रमणमेव न संभवतीत्यतिरिक्तगुरुत्वाभ्युपगम आवश्यक इत्यत मह यथेति । वाय्वादिभिरिति । आदिना ज्वाल विशेषपरिग्रहः । अभिघातादिरिति आदिना नोदनपरिग्रहः । तथाच गुरुत्वरहिततथा संप्रतिपन्नवय्व द्यभिघ तदिदशायामप्याक्रमणप्रतीतेरानुभावि- कतया न तज्ञातिरिक्तगुरुत्वापेक्षेति भावः । ननु तोलन समनन्तरमिदं गुर्विति व्यवहारो दृश्यते । यदि तोल नादौ चाक्रमणमात्रमेवोपलभ्येत, तर्हि तत्र गुरुत्वव्यवहारानुपवति । यदि च गुरुत्वव्यवहारे माक्रमणमेव विषय इत्युच्यते तदा वाय्यादावपि गुरुवव्यवहारापत्तिरित्य] माह तावतैवेति व्याक्रमणमात्राभिप्रायेणे. त्यर्थः । तत्रापीति । वाय्वादिष्वपीत्यर्थः । गुरुत्वव्यवहार इति । “बाय्वग्निजला नि तिथंगूर्ध्वोघो गुरुणि " इति श्रीमन्न्यायतच्वशास्त्र इति शेषः । तथा चाक्रमणमात्राभिप्रायेण वाय्वादावपि गुरुत्वव्यवहार इष्ट एवेति भावः । तावतैवेत्यनेन स्वत: पतनप्रयोजकधर्माभिप्रायेण गुरुत्वव्यवहार एव वयादौ नास्तीति 1 1 यसु इत्यत यैस्तु इति स्यात् । न स्याद्वा किमपि । 2 किंतु इत्यस्य तत्त्रेत्यर्थे पर्यवचानम् । 1 ६६. पतंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम " 495 । द्रवत्वप्रत्यय विषयो द्रवत्वम् । तच्च स्यन्दननिदानम् । न जलमात्त्रवृत्ति; पार्थिवतैजसेष्वपि क्षीर- काञ्चनादिद्रव्येषु तदुपलम्भात्। द्विधा चेदम्, सांसिद्धिकपाकज भेदात् । सलिले सांसिद्धिकम् पृथिवीतजसोः पाकजमिति । यद्वा सलिल एव द्रवत्वम् । [ क्षीर? ] काञ्चनादिद्रव्येषु सलिलनिष्ठमेव तदुपलभ्यते । पञ्चभूतमयत्वात् सर्वेषां कदाचित् तदेशोद्भवसिद्धेः । तदिदं मृगसलिलवृत्तान्ते भगवता भाष्यकारेण दर्शितम् । तथाऽप्येतत् - जलत्वमानम् तस्य करकाद्यवस्थायां काठिन्योप- लम्भात् । अन्येत्वाहुः - सलिलनिष्ठमेव द्रवत्वमिति यदुक्तं तत् साधूक्तम् । सलिलत्व मानातिरिक्तमिति कुतः सिद्धम् ? स्यन्दनहेतुतया तत्कल्पनमिति चेत्, तदपि तत एव किं न स्यात् ? अग्निरुष्ण इत्यादिवत् बलवतेवि । वैपरीत्योपलम्भादिति । रसाधिक्येऽपि पतनाधिक प्रादर्शनादिति भावः । इति गुरुत्वम् ॥ क्षीरकाञ्चनादीति । क्षीरं पार्थिवम् काञ्चनं तैजलम् । सांसिद्धिकम् स्वाभाविक मित्यर्थः । पृथिवीतेजसोः पाकजमिति । ननु कथं पार्थिवे तैले सांसिद्धिकद्रवत्वमिति चेत्, तस्यो, ष्टम्भक- जलांशगतत्वात् । कथं तर्हि तम्य दहनानुकूलतेति चेंद्र; तस्य पार्थिवभागमाहात्म्यायत्तत्वादिति भावः । नतु काञ्चनादिद्रव्येषु द्रवत्वस्य सलिलांशनिष्ठत्वेऽभिसंयोगात् प्रागपि द्रवत्वमुपलभ्येतेत्याशङ्कयाह कदाचित्तदंशोद्भवसिद्धेरिति । दर्शितमिति । यथार्थख्याति समर्थनावसरे इत्यर्थः । करकाद्यवस्था- यामिति । द्रवत्वमानेऽपि जलत्यप्रत्ययात् तयोर्तेक्यमिति भावः । तदपि तत एवेति । स्यन्दनमपि बोध्येते । किश्च भवदभिमत गुरुत्व तारतम्यविरहेऽप्यः क्रमणतारतम्यमात्रेण गुरुत्वतारतम्यप्रतीत्या नाक- मणमेव गुरुत्वमित्यवश्याश्रयणीयमित्याह उपलभ्यते चैतदिति । माक्रमणवारतम्यानुगुण्येने शेत्रः । एतदेवोपपादयति बलवतेति । अननुविधानात् पतनतारतम्यस्येति । रसवारतम्यानुगुण्येन पवन तारतम्यादर्शनादित्यर्थः । वैपरीत्योपलम्भाश्चेति । रसाधिवयेऽपि पतनमान्यदर्शनादित्यर्थः । विल- क्षणम् - तेजस्त्वादिभिन्नम् । स्वरूपम् - पृथिवीत्वजलत्व रूपोऽसाधारणो धर्मः । तस्यैव पतनजनता- वच्छेदकतया पवनप्रयोजकत्वादिति भावः । तद्विशेष एवेति । शक्तिविशेष एवेत्यर्थः । त पक्षे पृथिवीत्थ जलत्वयोरुभयोरपि शक्तिविशेषविशिष्टतया एकमेव हेतुत्वमिति बोध्यम् । हेतुत्वनिर्वाहकतया कारणतावच्छेदकतया, कारणव्यवहारव्यवहर्तव्यतावच्छेदकतया वा । मध्ये गुणान्तरकल्पनं गुरुतर- मिति । ‘वद्धेतोरेवास्तु तद्धेतुत्वम् मध्ये किं तेन’ इति न्यायादिति भावः । 4:1 पृथिवीतेजसोः पाकजमिति । नन्विदमनुपपन्नम् पार्थिवे तैले सांसिद्धिकद्रवत्वदर्शनादिति चेन्न ; तस्योपष्टम्भकजलांशगतत्वात् । न चैवं सति दहनानुकूल्यं न स्यादिति वाच्यम्; स्नेहप्रकर्षेण पार्थिव- शक्तिविशेषाद्वा तदुपपते: : ननु काञ्चनादिषु द्रवत्वस्य सलिलांशनिष्ठत्वे मिसंयोगमन्तरेणैव तदुपलब्धिः स्वादित्यत माह कदाचिचदंशोद्भवसिद्धेरिति । मृगसलिलम् - मरीचिका जलम् । करकाद्य- वस्थायां काठिन्योपलम्भादिति । जकत्वोपलम्मेsपि द्रवत्वानुपलम्भान्न जलस्वद्रवत्वयोरैक्यमिति भावः । तदपीति । स्वन्दनमपीत्यर्थः । तत एवेति । जलत्वादेवेत्यर्थः । शङ्कते अग्निरुष्ण इत्यादि- 1 क्षीरेति । क्षीरे अंशतो जलसद्भावेऽपि तनत्यजलातिरिक्तांशस्यैव क्षीरेति नाम । जलांशं निष्कास्य क्षीरचूर्णमपि हि संप्रति निष्पाद्यते । ; 496 ; अद्रव्य परिच्छेदः (अतिरिक्तद्रवत्वनिरासः) ! (अग्नेरौष्ण्यादिवद ) द्रवं जलमिति विशेषणतया स्फुरणादतिरिक्तत्वमिति चेत्, अस्त्वेवमतिरेकः । तथाऽपि जलत्त्रपर्यवसितसंस्थानविशेषोऽयमिति यथोपलम्भमङ्गीकियताम, यथा काठिन्यम् । स्पर्शविशेषः कठिन्यमिति चेत्, अन्नापि तथाऽस्तु : अविशेषात् । न केवलं स्पर्शविशेषः काठि- न्यम्; संयोगविशेषसापेक्षः पृथिवीत्वैकार्थ समदायी स्पर्शविशेषः । द्रवत्वं तु निम्नोन्नतिलेश- रहितसंयोगविशेषः । उक्तञ्च न्यायतत्वे प्रमेयपादसप्तमाधिकरणे, “विरळसंयोगप्रयुक्तस्पर्शो मृदुः । निर्विरळसंयोगप्रयुक्तस्पर्शः कठिनः " इति ॥ निम्नोन्नतिलेशरहितसंयोग पव किन्निबन्धनः इति चेर, जलग्वनिबन्धन एवेति मन्वीथाः । जलत्वं नाम किमिति चेत्, हन्त किं द्रवत्वाभिलाषेण जल- त्वमपलपितुमिच्छसि किं वा जलत्ववत् द्रवत्वसिद्धिरिति मन्यसे ? म चोभयमपि (चोभयं ) युज्यते । जलत्वादेव किं न स्यादिति भावः । शङ्कते अग्निरुष्ण इत्यादिवदिति । जलत्वपर्यवसितेति । जलत्व नियतेत्यर्थः । यथा कथञ्चिदुक्काद्रव्यदशकान्त-विस्यैव सिषाधयिषितत्वादिति भावः । स्पर्शविशेष इति । ततश्च न काठिन्यस्य संस्थान विशेषत्वम्; संयोगस्यैव संस्थानरूपत्वादिति भावः । अत्रापि स्वशविशेषत्वेऽप उक्ताद्रव्यदशकान्तर्भावस्वास्मदिष्टस्य सिद्धेरिति भावः । वस्तुगतमभिप्रयन् बाह न च केवलमिते । संयोगविशेषसापेक्ष इति । न च केवलः संयोगविशेष एव काठिन्यमस्त्विति वाच्यम् । स्वगिन्द्रियग्राह्यतया स्पर्शरूपरस्यैवावश्यम्भावात् । न च द्रवत्वमपि कठिनत्ववत् संयोग- विशेषप्रयुक्त स्पर्शपर्यन्तमेवास्तु न तु निम्नोम्नतिलेशरहित संयोगविशेष एवेति वाच्यम् — तद्वत् सन्द्रियमात्रात्वाभावेन स्पर्शरूपत्वासम्भवात् । भवः संयोगविशेषमात्रपर्यवसितत्वमेव वक्तव्यमिति मात्र: । द्रवत्वाभिलाषेणेति । संयोगविशेषातिरिकद्रवत्वलो मेनेत्यर्थः । हन्त किमिति । यथति- वदिति । अमेरौष्ण्यादिवदिति पाठे औष्ण्यादिवदित्यस्म औष्ण्यादेरिवेत्यर्थः । विशेषणतयेत्या जलं प्रति द्रवत्वस्येत्यादिः । जलस्वपर्यवसितेति । जलत्वसमनियतेत्यर्थः । यवा काठिन्यमिति । काठिन्यं यथा संस्थानविशेष एव न त्वतिरिक्तमद्रव्यम् - तथेत्यर्थः । शङ्कते स्पर्शविशेषः काठिन्य- मिति । न संस्थानविशेष इत्यर्थः । संयोगस्यैव संस्थानरूपत्वमित्यभिप्रायेणेदम् । अत्रापीति । श विशेषरूपत्वेऽप्युक्ता द्रव्यदशकान्तर्भूतत्वस्यास्मदिष्टस्याविधावादिति भावः । वस्तुवृत्तिमनुरुध्याह न च केवलमिलि । संयोगविशेषसापेक्ष इति । सामानाधिकरण्यसंबन्धेन संयोगविशेषविशेषित इत्यर्थः । संयोगवशेषपयुक्त इति वा । पृथिवीत्वैकार्थसमवायीति । मपृथक्सिद्धिसंबन्धेन पृथिवीवृत्तिरित्यर्थः । न च संयोगविशेष एव काठिन्यमस्त्विति वाच्यम् ; त्वगिन्द्रियमासमाह्यतया संयोगविशेषरूपत्वासंभवात् स्पर्शविशेषरूपनाया एवावश्यकत्वात् । द्रवत्वं तु न स्पर्शविशेषरूपमिति शवयं वक्तुम् ; त्वगिन्द्रियमात्र- ह्यत्वविरहात् । अतस्तस्य संयोगविशेषरूपसंस्थानात्मकत्वमेव युक्तम् । शङ्कते निम्नोनतिलेश रहितसंयोग एव किनिबन्धन इति । तस्म द्रवत्वनिबन्धनताया एव वक्तव्यतया व्यतिरिक्तद्रवत्व मावश्यकमिति शङ्कितुरभिप्रायः । द्रवत्वाभिलाषेणेति । नतिरिकद्रवत्वसाधनेच्छयेत्यर्थः । जलस्व- मपलपितुमिच्छसीति । अतिरिक्तद्रवत्वानुपगमे जकत्वमपि नाङ्गीकर्तव्यमित्यभिप्रैषीत्यर्थः । जलत्व- वत् द्रवत्वसिद्धिरिति । अतिरिक्तजलत्वस्येवातिरिक्तद्रवत्वस्थापि सिद्धिरेत्यर्थः । न चोभयमपि 1 } रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेत न्यायसिद्राञ्जनम् । स् ; 497 तथापि किमिदं जलत्वमिति चेत्; जातिविशेषः । किं तस्य व्यञ्जनमिति चेत्, तादृशसंयोग- [विशेषरूप]विशेषादि । तर्हि तदभ्युपगमेन जलत्वमपि परित्यज्यतामिनि चेत-अस्तु; नैता - वता द्रवत्वस्य बहिर्भावः ॥ यदि द्रवत्वं न स्यात्, क्षितितल इत्र सलिलेऽपि शत्वं स्यादिति चेन्न : आकाशादिभिव्यमिनारात् ॥ रुमतीनि चेन्न यादिभिर्धभिचारात् ॥ तेषां प्रशिथिल स्वभावत्वादिति चेत्, तदेव कथम् ? | सावकाश लेपामिति चेन्न ; अनुपलम्भात् । न हि मध्यन्दिनातपे मात्त्रयाऽप्यवकाशमुपलभामहे । तथाऽपि तदुप मे अक्षापि तदभ्युपगम्य- ताम्, अविशेषात् ॥ प्रवेशादियोग्यः समसंयोगविशेष एव किन्निवन्धन इति चेन्न पवनातपा- दिभिः समाधानम् (नात् ? ) । यत्तु करकाद्यवस्थायां काठिन्योपलम्भात् जलत्वातिरिक्तं द्रवत्व- रिक्तद्रवत्वं नाङ्गीक्रियते, तर्हि जलत्वमपि नाङ्गीकर्तव्यमित्यभिप्रायः, उातिरिक्तजलत्वाभ्युपगमवत् अतिरिक्तद्रवस्वमभ्युपगन्तव्यमित्यभिप्रायः इत्यर्थः । न चोभयमिति । नचोभयमपीत्यर्थः । यद्वा (१) न चोभयमित्येतत् युज्यत इत्यर्थः । सौहार्देन पृच्छति किमिदमिति । नैतावतेति । न हि अतिरिक्त- जलदपरित्यागमात्रेण भवदभिमतातिरिक्तद्रवत्वसिद्धिरिति भावः । व्यभिचारादिति । द्रवत्वे सत्यपि दुष्प्रवेशत्वाभावादिति भावः । ननु अप्रशिथिलस्वभावस्वे सति स्पशक्वे सति द्रवस्त्र दुष्प्रवेशत्व हेतुः ; तः पवनातपादिषु हेतोरेवाभावात् न व्यभिचार इति शकते तेषां प्रशथिलस्वभावत्वादिति । यत्र न व्यभिचार इति शेषः पूरणीयः । वाय्वादीनां प्रशिथिलखभावत्वमेव कथमिति पृच्छति तदेव कथमिति । उत्तरमाह सावकाशत्वादिति । तथाऽपीति । उपलम्नाभावेऽपि पवनातपयो- रकाशाभ्युपगमे जलेऽपि तथाऽभ्युपगम्यतामित्यर्थः । प्रवेशादियोग्य इति । तथाच जले प्रशिथिलावयवसंयोगविशेषप्रयोजकतया द्रवत्वमङ्गीक्रियतामिति भावः । यत्तु करकाद्यवस्थायामिति । युज्यत इति । जलत्वस्थ प्रत्यक्षसिद्धतया अतिरिक्तद्रत्वानुग त्रेण जलवा लापासंगवात्, अतिरिक्त- द्रवत्वे तथा प्रत्यक्षविरहेण जलत्वसिद्धिवत् द्रवत्यसिद्धयसंभवाचेति भावः । व्यभिचारादिति । यत्र द्रवत्वाभावस्तत्र दुष्पवेशयमिति व्याप्तौ द्रवत्वाभाववसु आकाशादिषु दुष्प्रवेशत्वविरहेण व्यभिचारादि- त्यर्थः । तथाच द्रवत्वाभावस्य दुष्प्रवेशत्वव्याप्यत्वविरहन्न द्रवत्वाभावेन तदापादनसंभव इति भावः । शङ्कते स्पर्शवत्वे सतीति । स्पर्शवत्त्वे सति द्रवत्वाभावो दुष्प्रवेशत्वव्याप्य इति भावः । प्रशिथिल- स्वभावत्वादिति । प्रशिथिल संयोगत्यादित्यर्थः । न दुष्प्रवेशत्वमिति शेषः । तथाच स्पर्शवत्त्वे सति प्रशिथिल संयोगाभावे च सति द्रवत्वाभावो दुष्प्रवेशत्वव्याप्य इति भावः । पृच्छति तदेव कथमिति । प्रशिथिलखभावत्वमेव कथमित्यर्थः । उत्तरयति सावकाशत्वादिति । मध्येऽवकाशसद्भावादित्यर्थः । मात्रया अल्पम् । तथापीति । अनुपलम्मे ऽपीत्यर्थः । तदुपगमे - अवकाशोपगमे । अत्रापि जलेऽपि । तत् सावकाशत्वम् अभ्युपगम्यतामिति । तथा च द्रवावे न दुष्प्रवेशत्वप्रसङ्ग इति भावः । समसंयोगविशेष इति । निनोन लेसर हितसंग विशेष इत्यर्थः । किनिबन्धन इति । उक्त प्रशिथिलसंयोगस्यापि द्रवत्वनिबन्धनाया एव अच्यतया तदम् उपग आवश्यक इति भावः । यत्विति । यद्यपि जलत्वजातिव्यक् संयोगविशेष एवं द्रवत्वमिति वदतां जलनातिरिक्तं द्रवत्वमित्ये-

• 63 498

6. अद्रव्यपरिच्छेदः (द्रवत्वस्नेहरूपातिरिक्तगुणासिद्धि:) मित्युक्तम्, तदपि न उपष्टम्भकभेदादेव तदानीं काठिन्योपलब्धेः यथा काञ्चनादितेजसाम्। न हि तेजसः स्वतोऽन्यतो वा काठिन्यमस्ति । न च करकाद्यवस्थासु कस्यचित् जलप्रतीतिः । नापि विदुतावस्थायां जलत्वद्रवत्वयोरन्यतराप्रतीतिः । येन व्यतिरेकोपलम्भः स्यात् ॥ अपर्यायत्वं कथ- मिति चेत्; संयोगविशेषाद्युपाधिभेदादित्युक्तमेव । एतदेव वैशेषिकाद्यभितं द्रम् ॥ अथ स्नेहो निरूप्यते । स्नेहप्रत्ययविषयः स्नेहः । स जलैकवृत्तिः । वृतादिषु संसर्गात् दृश्यते । न चासौ द्रवत्वमात्नम् ; शातकुम्भादिद्रवाणां पांसुसंग्राहकत्वाभावात् । नापि तोयव- मानम् ; स्निग्धं तोयमिति पृथग्व्यवहारात्; जलप्रत्ययमन्तरेणापि मधूच्छिष्टादिषु स्निग्धमिति यद्यपि द्रवत्वं जलव्यञ्जकसंयोगविशेष इति वदतो नेदमनियम स्थाऽपि उस खण्डनार्थमनूध दूष्यते इति द्रष्टव्यम् । उपष्टम्भकभेदादिति । उपष्टम्भक विशेषादेवेत्यर्थः । ननु वस्तु काठिन्यमुपष्टम्भ कगतम् ; ततस्तव किमिष्ट सिद्धमित्यत माह न च करकाद्यवस्थास्थिति: येन व्यतिरेकोपलम्भः स्यादिति । व्यतिरेको मेदः । येन द्रवत्वजलत्वयोर्भेद उपलभ्येतेत्यर्थः । संयोगविशेषाद्युपाधि- मेदादिति । जलावं जातिरिति पक्षे द्रवत्वस्य संयोगविशेषस्पर्शविशेषादिरूपत्वेन न पर्यायत्वम् ; संयोग- विशेषात्मक संस्थान शेषस्यैव जलत्यात्मकत्वेऽपि सःस्नादिसंस्थानविशेषवान् गौरिविवत् मालया मेदसद्भावात् अपर्यायत्वमेति भावः । उपसंहरति एतदेवेति । वैशेषिकाभिमतं द्रवत्वमुक्ताद- स्मात् नातिरिच्यते इत्यर्थं । इति द्रवत्वम् ॥ 5 / मधूच्छिष्टादिष्विति । न च मधूच्छिष्टादिषु स्नेहसद्भावे तस्य जलमात्रवृत्तित्वं भज्येतेति तन्नानिष्टम् ; तथापि सिद्धान्ते तादृशसंयोगविशेषरूपसंस्थानस्यैव जलस्दन तिरूपद्रया वस्तुतो न जल स्वातिरिक्तं द्रवत्वमित्यभिप्रायेणेदम् । मन्त्र द्रवत्वाभावेऽपि जलत्वसद्भावान द्रवत्वं जलत्वाद्विन्नमिति विवक्षितं वा माहोखित् द्रवमाप्रत्ययेऽपि जलत्थप्रत्यय सद्भावादिति विकरूपमभिप्रेत्याऽऽद्यं दूषयति तदपि नेति । उपष्टम्भकमेदा देवेति । तथाच काठिन्यह जलग: स्वामात् न उत् त्वामवस्येदिति भावः । काठिन्याभावेऽप्युपष्टम्भक मेदात् तदुपलब्धिसंभवे दृष्टान्तमाह यथेति । द्वितीये किं करकाथ वस्थासु द्रवत्वाप्रत्ययेऽपे जलत्वप्रतीत्या मेदसिद्धिरित्यभिप्रायः उत विलीनावस्थायामन्यतर प्रत्ययेऽ प्यन्यतरप्रतीत्या उत्सिद्धिरितीति विकल्पनभिप्रेत्य प्रथमं दूषयति न चेति । द्वितीयं दूयः नापीति । व्यतिरेकोपलम्भः स्यादिति । जलत्वद्रवत्वयोर्भेदोपलम्भस्यादित्यर्थः । संयोगविशेषाद्युपाधिभेदा दिति । अयं भावः – स.स्नादिसंस्था विशेषवान् गौरिविवदेकस्यैव धर्मISSकारभेदेन बोघनान्न पर्याय स्वम् — गोशब्देन हि सास्नादिसंस्थान शेषस्यैव स्वरूपतः स्वरूपतो भासमानसौ सादृश्यरूपवैजात्य पुरस्कारेण वा प्रकारतया बोधनम्, सास्नादिमच्छब्देन तु ताद्रूयेण तथा प्रकृतेऽपीति : उप संहरति एतदेवेति । वैशेषिकाद्यभिमतमिति । वैशेषिकादिभिरतिरिक्तत्वेनाङ्गीकृतमित्यर्थ वैशेषि- कादिभिरतिरिक्तत्वेनाङ्गीकृतं द्रवत्वमेतदेवेत्यन्ययात् तेषामतिरितत्वाभिधानमनुपपन्नम् ; उक्तरीत्या क्लृप्तेष्वन्तर्भावादित्युक्तं भवति । मधूच्छिष्टादिविति ।

3 न च मधूच्छिष्ट दिषु स्नेहसत्त्वे तस्य जलए लहविं भज्येतेति रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 499 प्रत्ययदर्शनाब | तदेवं प्रत्यक्षसिद्धः सलिलैकवर्ती पांसुखंग्रहणहेतुः स्नेहाख्यो गुणोऽस्तीति वैशेषिकानुलारिणोऽस्मदीयाः । अन्ये त्वाहुः ग्धमिति प्रत्ययस्तावदस्त्येव । स तु रूपस्पर्श- विशेषादिष्वेव । न हि अन्यो गुणो विविच्योपलभ्यते । मासृण्यमात्रेण सलिलेऽपि स्निग्धप्रत्ययः । स काञ्चनादिद्रव्येष्वपि समः । यद्वा-न कश्चिदपि सलिलं स्निग्धमिति जानाति । मृदादिरेव हि तथोपलभ्यते । पांसुसंग्रहणमपि सलिलत्वप्रयुक्तं ललिलत्वैकार्थ समवायिशक्तिविशेषप्रयुक्तं वा । अतः काञ्च दिवाणामसंग्राहकत्वोपपत्तिः । किञ्च यदि संग्राहकत्वात् सलिले स्नेहाख्यो गुणः स्वीक्रियते, विश्लेदकत्वादन्नौ रौक्ष्यास्यं गुणान्तरमपि किं न कल्प्यते ? यदि तत्र औष्ण्यादिभिरेव विश्लेषादिसिद्धिः, तर्हि अह्नापि शैत्यादिभिरेव संग्रह इति किं न स्वीक्रियते ? उक्तञ्च न्यायतत्त्वे प्रमेयपादसप्तत्राधिकरणे, “दुरकर वियोगस्व मावसंयोगस्पर्शत्वं पिच्छिलत्वम्, सुकरवियोगस्वभाव- संयोगस्पर्शत्वं विश्लिष्टत्वम्” इति । यदि व संग्रहात् स्नेहसिद्धि:, तहिं पनस-निर्यासादिष्वपि स कल्य्येत । संग्रहातिरेकात् तेषामेव वा तत्क्लुप्तिरुचिता । यद्वा चुम्बकशिलाया इव शक्ति- विशेषात् संग्राहकत्वमस्तु । न च सलिलं संग्राहकमित्येव नियममुपलभामहे । शुष्कमृत्पिण्डा- दीनां सलिलसेकेन विलयस्यापि दर्शनात् । तस्मात् सलिलखरूपमेव सहकारिविशेषमा साथ संग्राहकं विमेदकञ्चेति यथोपलम्भङ्गीकार्यम् । चेतनानां तु स्नेहः प्रीतिः उपादित्सा वा, रौक्ष्यमपि दुःखं जिहासा क्रोधो वा । अतो न गुणान्तरसिद्धिरिति ॥ 1 अनुभवजा स्मृतिहेतुना । सा कार्यकव्या । न तावत् अनुभवहेतुः स्मृति: (अनु- शङ्कयम्; मधूच्छिष्टोपष्टम्भकजलगतस्य (नेहरू जलयमतीतिमन्दरेगाप्युपलम्यमानस्य जलरवण्यति रिक्तत्वमस्तीत्यक्ष तात्पर्यात् । स्वाभिमतं पक्षमुन्यस्यति अन्ये विनि । मासृण्यमात्रेणेति । दुष्कर- वियोगस्वभाव संयोग विशेष पयोजक शिलझणपिच्छिलत्वा पर्याय सृष्यमात्रेणैरर्थः । दुष्कर वियोगस्वभावेति । यस्य हस्तेन स्पर्श तत्संयोगो दुर्मोचः, तत् पिच्छिलम्, यथा पनसनिर्यासा दीति भावः । चुम्बकशिलाया इति । मयस्कान्तावान्तरमेदः चुम्बकशिला । उक्तञ्च वैजयन्त्याम्, अयस्कान्तस्तद्विभेदाचुम्बकभ्रमकादयः” इति । इति स्नेहः ॥ वासनेति । संस्कार स्वर्थः । ननु अनुभवादिभिरेव स्मृत्युपतौ किमिति तद्धेतुत्वेनातिरित- वासना कल्प्यते इत्यशाह न तावदनुभवहेतु: स्मृतिरिति । अनुभवहेतुकेत्यर्थ: : न तावदनु शङ्कयम्; मधूच्छिष्टोपष्टम्यक जलगत स्नेहस्थ जलत्वपतीविरेणाप्युपलभ्यमानच्या वक्ष जलत- व्यतिरेकसिद्धिरत्यभिप्रायात् । स्वाभिमतं मतम ह अन्ये त्विति । मासृष्यमात्रेणेति । दुष्कर- वियोगस्वमाचसंयोगविशेष पयोजकेन पिच्छिलत्या पर पर्यायेण स्वशविशेषेणेत्यर्थः । काञ्चनादिद्रव्येष्वपि सम इति । तथाच स्निग्धं नरुमिनि प्रत्ययस्य नातिरिक्तस्नेहसाधकत्वमिति भावः । सलिलत्वैकार्थ- समवाधीति सलिलवर्तीत्यर्थः । शक्तिविशेषेति । तथाच तादृशशक्तिविशेष एव स्नेह इत्युक्तं भवति । शैत्यादिभिरेवेति । उक्तपिच्छिलत्वरूपाशं विशेषादिभिरित्यर्थः । आदिना शक्तिविशेषसङ्ग्रहः । अनुभवजेति । अनुभवजन्यत्वे सति स्मृतिहेतुत्वं संस्कारलक्षणम् । अनुब्वेऽतिव्याप्तिवारणाय सत्यन्तम् । अनुभवध्वंसवारणाय विशेष्यम् । नामनेति । संस्कार इत्यर्थः । नन्वनुभवेनैव स्मृतिसं वे किं बासनयेत्याशङ्कयह न दावदिति । अनुभवहेतुरिति । बहुवी है. शादनुभव 500 I „ 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (वासना) भव: स्मृतिहेतुः ) चिरध्वस्तत्यात् । नापि तदुपलक्षित आत्मादिः । प्रध्वस्तस्यापि अज्ञाय- मानस्योपलक्षणतयाऽपि कारणत्वासम्भवात् (द्रव्यस्तस्य ज्ञायमानस्योपलक्षणतायामपि हेतुत्वा- संभवात् ) । नापि संस्कारममोषाभावप्रसङ्गात् । तदू नापि सदृशदर्शनादि ; केवलस्यातिप्रसङ्गित्वात् विशिष्टव्या सिद्धेः ॥ अनुभवजनितादृष्टविशेष इति चेत् तर्हि सिद्धा वासना । सा पुण्यापुण्यरूपा वा ततोऽन्या वेति विशेयः (विशेषः) । तन न पूर्वा । भवः स्मृतिहेतुरिति पाठस्तु सुगम एव प्रध्वस्तस्यापीति । काकादेर्ज्ञायमान इतरव्यावृत्तदेवदत गृहरूपोपलक्ष्यघीजन रुत्वेन उपलक्षमत्वदरी जाइ अज्ञायमानस्योपलक्षणतयाऽपि कारणत्वा सम्भवादिति । ततश्च प्रध्वस्तस्याज्ञायमानस्य अनुभव स्मृतिहेतुभूतेतरव्यावृतात्मरूपोपलक्ष्यतीत्यु पायत्वाभावात नोपलक्षणवमिति भावः । प्रध्वस्तस्य ज्ञायमानस्योपलक्षणतायामपि हेतुत्वा सम्भवात् इति पाठे ज्ञायमानस्य उपलक्षणत्वसम्भवेऽपे अज्ञायमानस्य तदसम्भवादित्यर्थः । प्रमोदाभावप्रसङ्गादिवि। स्मृ हे विनाश भावप्रसङ्गादित्यर्थः । किं केवलं सदृशरीन स्मृतुिः, उत अनुभवविशिष्टांमत विकल्प अर्ध दूषयति केवलस्येति । प्रसङ्गित्वादिति । स्मृति जनकत्वप्रसङ्गादिपर्व ङ्गात् इति पाठस्तु सुगम एवं द्वितीये दूपयति विशिष्टस्या हेतु के त्यर्थः । चिरध्वस्तत्वादिति । कार्याव्यवहितपूर्व वृत्तित्वशून्यस्य व्यापारमन्तरेण कारणत्वासंभवा- दिति भावः । तदुपलक्षित इति । यदाकदाचिदनुभव संबन्धवानित्यर्थः । आत्मादिरिति । आदिना मनः परिग्रहः । भन्न चोक्तानुभवसंबन्धस्य स्वरूपसत उपलक्षणत्या कारणतावच्छेदकत्वं वा, उत ज्ञायमान. वयेति विकरूपमभिप्रेत्य प्रथमे यदाकदाचिदनुभव संबन्धिन आत्मादेः स्मृतिहेतुत्वमिति पर्यवमानात् अनु भूस्यापि संस्कार मोषेणास्मरणस्यानुभवसिद्धानुपपतिपइतं दूषणं स्वष्टमित्यालोच्य द्वितीयेऽप्य- नुभवसंबन्धितया यदाकदाचित् ज्ञायमानखं कारणतावच्छे के प ;. उत स्मृत्यव्यवहितप्राकक्षण इति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथमे पूर्वोक्तदोषानिस्तर एवेत्यालोच्य ‘द्वती” दृ” जमाह प्रध्वस्तस्येति । अज्ञाय- मानस्य = स्मृ] अव्यवहितप्रावणवृत्तिज्ञानादिवत् । उपलक्षणतथापि कारणत्वासंभवादिति । कारणतावच्छेदकत्वः संभवप्रसङ्गादित्यर्थः । मृत्यव्यव’ हत्रपणे अनुभव देव त्रितयाऽऽलादेर्ज्ञानविरहेड- प्यनुभूयमानायाः स्मृतेरनुपपत्तिसमादिः यावद। मस्त ज्ञायमानस्योपलक्षणतायामपि हेतु- त्वामात्” इति पाठस्स्सृजुः । प्रध्वस्तत्व ज्ञायमानतया उपलक्षणत्वेन धर्मिव्यावर्तकत्वसंवेऽपि प्रकृते कारणतावच्छेदकत्व संभवादिति तदर्थः । अनुभवोपलक्षितात्मादेः कारणस्वाङ्गीकारे कदाचिदनुभूत- स्यापि संस्कारप्रमोषेणास्मृते स्सर्वसंप्रतिपन्नाम अनुपप तप्रसङ्ग इति तद्भावः । प्रमोषाभावप्रसङ्गादिति । कदाचिदनुभूतस्यापि संस्कारममोषेण स्मृतेरनुभवसिद्धतयात् नेष्टापत्तिः संभवतीति भावः । किं केवलं सदृशदर्शनं स्मृतिहेतुः ; उतानुभवविशिष्टमिति विकल्पमभिप्रेत्वाऽऽद्ये दूषणमाह केवलस्येति । अति- प्रसङ्गित्वादिति । अननुभूति स्मृदकत्वादित्यर्थं । द्वियं दूषयति विशिष्टस्येति । असिद्धेरिति । स्मृत्यव्यवहिताऽनुभविरहादिति भावः । अदृष्टविशेषः प्रत्यक्षागोचरो धर्मविशेषः । रत्नपैटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् , 501 विधिनिषेधागोचरेषु तदयोगात् । भतो द्वितीयैव परिशिष्यते । साऽपि आधेयशक्तिर्वा ततोऽन्या वा | कार्यकारणादिप्रक्रिया सर्वा समा । सा च आत्मनिष्ठा ज्ञानद्रव्यनिष्ठा वेत्येकदेशिविवादः । तत्रानुभवस्मृत्यन्तरङ्गत्वात् ज्ञानद्रव्यनिष्ठत्वमेवोचितम् । यत्तु वग्दविष्णुमिश्ररुक्तम्, “भावना- कल्पकप्रमाणेनैव स्थिरात्माश्रयत्वकल्पनात् अस्थिरज्ञानाश्रयत्वस्य प्रमाणाभावात्” इति, तन्नूनं परमताभिप्रायेणोकम् : स्वेनैव ज्ञानस्य द्रव्यत्वनित्यत्वयोः समर्थनात् । यदुकं समन्वयाधिकरणे भेदाभेदितदूषणङ्गेव चित्ररणकारै: - “त हि उपाधिः प्रतिमन्धाता । प्रदेश मेदस्तु तुल्यः। न हि अन्यगतः संस्कारोऽन्न प्रतिसन्धिहेतुः । यदि स्यात्, तर्ह्यनियरः । अनुभवसमानाधिकरणश्च संस्कार:” इति : तत् नूनं धर्मभूतज्ञानस्य द्रव्यत्वमनभ्युपगच्छतां मतेनोक्तम् । अस्मन्मते तु अनु- भवसंस्कारस्मृतीनां ज्ञानावस्थाविशेषरूपत्वात् न कश्विदोषः । एतेन “सना रेणुकुण्ठितः” सिद्धेरिति । स्मृत्युत्प तदशायामनुभवावनाशादिति भावः । विधिनिषेधेति । अनुभवस्याविहिततया अप्रतिषिद्धतया च पुण्यपा+जनकत्वायोगादिति भावः । प्रक्रिया सर्वा समेति । कार्ये स्मृति: कारण- मनुभव इत्येतत् द्वयोरपि समानमिति भावः । अनुभवस्मृतीनि । अनुभवस्मृत्योर्ज्ञानद्रव्यावस्थाविशे- पत्वेन तन्निष्ठत्वां अनुभवजन्यत्य स्मृतिजनकस्म संस्कारस्यापि तदुमय सामानाधिकरण्यमेवोचितमिति भावः । भावनाकल्पकेति । अस्थिरस्य पूर्वानुभवस्य स्मृतिहेतुतानिर्वाहकत्वेन तद्व्यापारतया करूप्य मानस्य संस्कारस्य अस्थराश्रयस्त्रे स्वस्याप्यस्थिरत्वप्रसङ्गेन अनुभवहेतुतानिव हिकत्वाभावादिति भावः । किमन्तःकरण: गधिः पूर्वानुभूतं प्रतिसन्धत्ते उ तदवच्छिन्नचित्प्रदेशः ! नाथः ; उपाघेरचेतनत्वेन अप्रतिसन्धातृत्वात् । न द्वितीय: ; देवदत्तयज्ञदत्तयोः प्रदेशभेदवदेकस्यैवशेषाधेः सञ्चारे प्रदेशमेदाव- इयम्भावादननुसन्धातृत्वप्रसङ्गात् अनुभवितृचैतन्य देशगत संस्कारस्य प्रदेशान्तरगत स्मृतिजनकत्वायोगादि- त्याह नपाभिरित्यादिना । " न ह्यभ्यगतः संस्कारः” इति मन्ये संस्कारस्याऽऽरमगतत्त्वसिद्ध- वत्कारप्रतीतेर्विरोध इति भावः । ननु वासना या ज्ञ. नगतत्वे, “मनेकजन्मसाहस्त्र संसारपदर्थी व्रजन् । मोहश्रमं प्रयातोऽसौ वासना रेणुकुण्ठितः ॥” इत्यात्मनो वासनाश्रयत्वप्रतिपादकं वचनं विरुध्यते इत्याशङ्कय नावृतत्वं ज्ञानद्वारकमित्यभिप्रयन् माह एतेनेति ॥ तदयोगादिति । पुण्यापुण्यायोग्यादित्यर्थः । घट अनुभवस्याविहितत्वादप्रतिषिद्धत्वाचेति भावः । सर्वा समेति । संस्कारं प्रति अनुभवस्य साक्षात् कारणत्वम्, स्मृतिं प्रति तु संस्कारद्वारा, संस्कारस्य तु स्मृति प्रति साक्षादेव कारणत्वमित्यादिकं सर्व संस्कारलाssधे शक्तिरूपत्वे अतिरिक्तत्वे च तुल्यमित्यर्थः । अनुभवस्मृत्यन्तरङ्गत्वादिति । अनुभवत्वावस्था स्मृहित्वावस्थाभ्यां समानाधिकरणत्वसंभवादित्यर्थः । शक्ति’ वशेषरूपस्कारस्य ह्यात्मनिष्ठत्वाभ्युपगमे तं प्रति अनुभवत्वावस्थायाः स्वाश्रयाश्रयत्व संचः घेनैव कारणता वाच्या, तस्य च स्मृतित्वावस्थां प्रति स्वाश्रयाश्रितत्व संबन्धेनेति गौरव स्वात् । ज्ञानद्रव्य- निष्ठत्वे स्वाश्रयता संघस्यैव कारणताद्वयेऽप्यवच्छेदकत्वं संभवतीति लाघवमिति भावः । ननु वासनायाः ज्ञानगतत्वे, “अनेकजन्मसाहस्त्री संसारपदवीं व्रजन् मोहश्रमं प्रयातोऽसौ वासनः रेणुकुण्ठिनः” इत्यात्मनो वासनाश्रमानहिपावकं वचनं विरुध्येतेत्याशक्यमनुवं ज्ञानद्वारकम, ज्ञानगतायाः 1 502 इत्याद्यपि गतार्थम् ॥ 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (अतिरिक्त वेगरूपगुणाभावः) ; वेगो भावना स्थितस्थापक इति त्रिविधः संस्कार इति वैशेषिकाः । तदनुपपन्नम वेगस्य कर्मविशेषव्यतिरेके प्रमाणाभावात् शीघ्रं गच्छतीत्याद्युपलम्भस्यापि कर्मातिशयमात्रेण चरितार्थ- स्वात् । कर्मातिशयस्य चोभयसिद्धत्वात् । उक्तञ्च न्यायतत्त्वे प्रमेयपादे कालनिरूपणप्रसङ्गे- “संयोगकाल सामीप्यं हि वेगः” इति । वेगेन गच्छतीत्यादौ प्रयत्न हेतुकर्मण्यपि वेगशब्दप्रयो- गात् । वेगस्य शरादिधर्मत्वेन प्रतिभासस्य मान्द्यप्रतीतिनिरस्तत्त्वात् । संस्कारत्वं स्पन्दजनक- 1 ननु शीघ्रं गच्छतीति शैत्रयस्य गमननिष्ठतयैव प्रतीयमानतया क्रियागतातिशय एव शैघ्रयम् ; न त्वतिरिक्त वेगाइयो गुण इति भावः । संयोगकाल सामीप्यं वेग इति इषुप्रयोग- लक्ष्यसंयोग- मध्यकालापत्यमिषोग इत्यर्थः । प्रयत्नहेतुकर्मणीति । पुरुषप्रयता हेतु कगमनक्रियायां वेगेन गच्छतीति शब्दप्रयोगादित्यर्थः । ततश्च तत्र प्रस्नस्यैव हेतुतया भवेयासक्ते वर्गशब्दो गमनकियातिशयव’ च्येवे अधः । ननु शरो वेगेन मच्छीयादौ वेग शायमेत्वेन प्रतीतेर्न गमन कि यातिशरुत्वं वेगस्येत्याशङ्कय तर्हि मान्धेन गच्छनिय प्रतिबन्धा पराहत मित्याह वेगस्येत्यादिना : यया सा कशेरू भाव ! स्पन्दजनकवृत्तीति । ततश्च स्पन्दकियाहेतुभूतवेगख्यकसद्धि वासनाया स्वाश्रयाश्रयत्व संघेनात्मसंबन्धित्वादित्यभिप्रयन् आइ एतेनेति । ; गुण- वरं स्यादिति तथा वेगोऽपीति नायः संस्कारजा- नतु शीघ्रं गच्छतीति गमनव्यतिरेकेण शरादौ शत्र्यदि वेगप्रतीतेः सोऽभ्युपगन्तव्य इत्या- शङ्कय ह शीघ्रमिति । कर्मातिशयमात्रेणेति । शीघ्र गच्छ व किशेणेिन शीघ्रशब्देन शैत्रयस्य गमननिष्ठतयैव प्रतीतेः क्रियागतातिशय एव शैघ्रयम् न त्वतिरिको वेगाख्यो गुण इति मात्रः । संयोगकाल सामीप्यं वेग इति । इषुप्रयोग- लक्ष्यसंयोगोमध्यकालमिषोग इत्यर्थः । ननु वेगेन गच्छतीत्यादौ गमनहेतुतया प्रतीयमानस्य वेग न गगनकि साविशेषरूपत्वसंभव इत्या- शङ्कयाह वेगेनेति । प्रयत्न हेतु कर्मण्यपीति ! प्रगल हेतु कगमनकिय पी : तथाच तल पुरुषप्रयत्ल- स्यैव हेतुतया वेगस्य न हेतुत्वसंभव इति वेगेनेति तृतीया न करणतृतीया; न वा हेतुतृतीया; किंतु प्रकृत्यादितृतीयैव वैशिष्टयमे पर्थः । ततश्व कर्मगतातिशोषकत्वमेव तस्येति भावः । वेगशब्द- प्रयोगादिति । तृतीयान्तवेगशब्दस्य विशेषणतया प्रयोगादित्वर्थ । नन्वयं शरो वेगवानिति प्रतीतेः सर्वसिद्धतया वेगer शष्टियतीत न तस्य कर्माशयरूपादसंभव इत्याशङ्कां प्रतिबन्धा निरस्यति वेगस्येति । शन्यप्रतीतिनिरस्तत्वादिति । यदि अयं शरो वेगवानिति प्रीत्या वेगाख्य- गुणान्तरस्वीकारः, हहिं भयं शरो मन्द इति प्रतीत्या मान्यमपि गुणान्तरं स्पीक येम् । यदि पुनः क्रियागतमेव मा. खाश्रयाश्रवसंन्धेन शरादिनिष्ठनया भाव इत्येताव सामञ्जस्ये, न मान्यरूपं गुणान्तरं स्वीकार्य मित्युच्यते, तदा कर्माविशय देवेोऽपि तत् तुल्यमिति भावः । संस्कारत्वं स्पन्द- जनकवृत्ति संस्कारजातित्वादिति । संस्कारनि: जादित्वादित्यर्थः । गुणत्वादिकं दृष्टान्तः । तम्य ; रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 03 वृत्ति संस्कारजातित्वादित्यादेरतिप्रसङ्ग-असिद्धयादिदुष्टत्वात् । श्रीविष्णुचित्तायैः क्रिया वेगार्थत्वेन पठितः । (क्रिया वेगावेकार्थत्वेन पठितो !) तथा हि- ईश्वरानुमाननिराकरणे - “सर्वा क्रिया कृतिपूर्विका क्रियात्वात् गमवत् इति चेन्न शरवेगजलस्यन्दनादौ व्यभिचारात् तेषां स्वभाव- त्वकल्पने हेतुमत्त्वकताविरोधात् इदम् ॥ " स्थितस्थापकोsपि संस्थानविशेष एव । संस्थानविशेषतारतम्यानुरोधेन हि प्रतिगमनतारतम्यं द्वित्वादिति । संस्कारनिष्ठजातित्वादित्यर्थः । सत्तादिकं दृष्टान्तः ; तत्र स्पन्दक्रिया हेतुभूत प्रयत्ना- दिनिष्ठत्वादिति द्रष्टव्यम् । अतिप्रसङ्गासिद्धयादीति । संस्कारनिष्ठजातित्वात् रूपजनक वृत्तीत्यपि साधनसम्भवादतिप्रसङ्गः, जातित्वस्यास्मन्मतेऽसिद्धिः, भावनारदजातौ स्पन्दजनका वृत्तित्वात् व्यभिचारः, स्पन्दजनक स्थितस्थापक संस्कारवृतित्वेन सिद्धसाधनमित्यादि द्रष्टव्यम् । वेगार्थत्वेनेति । वेगशब्दार्थ स्वेनेत्यर्थः । कृतिपूर्विकेति । ततश्च भूकम्पादिक्रिया हेतुकृतिमान् ईश्वरः सिद्धयतीति भावः । शरवेगेति । ततश्च शरवेगजलस्यन्दनादौ क्रियात्वरूप हेतु सद्भावमङ्गीकृत्य व्यभिचारमुद्भाव्यता शरवेगस्य क्रियात्वमाविष्कृतमिति भावः । ननु वेगस्यन्दनादिषु न व्यभिचार:, तेषां स्वभावत्वेनाक्रियारूपत्वात्, न हि स्वभावे कर्तपेक्षाऽस्ति ; स्वभावत्वविशेषादित्याशङ्कय तथात्वे स्वभावत्वादेव कर्तपेक्षाभाववत् हेत्वन्तरापेक्षाऽपि न स्यादित्याह तेषामित्यादिना । ननु शाखादावाकर्षणे सति कुतश्चित् कारणविशेषात् भूयः स्वस्थानगमनं दृश्यते । स तु कारणविशेषः स्थितस्थापकारूयः संस्कार इत्याशङ्कयाह स्थितस्थापकोऽपीति / संस्थान विशेष एवेति । यादृशसंस्थानविशेषविशिष्टे स्थितस्थापक संस्कारोऽस्तीत्युच्यते, तादृशंसंस्थानविशेष एवेत्यर्थः । ननु स्पन्दजनकप्रयत्नादिवृत्तित्वात् । इत्यादेरिति आदिना संस्कारत्वं भावनास्थित स्थापको मयातिरिक्तवृत्ति भावनात्व स्थितस्थापकत्वोभयातिरिक्तजातित्वात्, गुणत्वादिवदित्यादेः सङ्ग्रहः । अतिप्रसङ्गासिद्ध्या दीति । अतिप्रसङ्ग: संस्कारत्वं रूपजनकवृत्ति, संस्कारनिष्ठजातित्वात् गुणत्ववदित्यामास साम्यम् | जातित्वस्य निल्याने कसमवेतत्वरूपस्यास्मन्मतेऽसिद्धिः, भावनात्वजातौ स्पन्दजनका वृत्तित्वात् व्यभिचारः, स्पन्दजनक स्थितस्थापक संस्कार वृतित्वेन सिद्धसाधनमित्यादिकं द्रष्टव्यम् । आदिपदप्रामानुमाने असिध्य- प्रयोजकत्वे बोध्ये | क्रिया वेगार्थत्वेन पठितेति । बच वेपार्थत्वेनेत्यस्य वेगशब्दार्थत्वेनेत्यर्थः । क्रिया वेगावेकार्थत्वेन पठिताविति पाठो दृश्यते । अब क्रियावेगावित्यस्य क्रिया वेगशब्दावित्यर्थः । कृतिपूर्विकेति । ततश्च भूकम्प दिक्रिया हेतुक्कृतिमान् ईश्वरः सिद्धयतीति भावः । शश्वेगेति । ततश्व शरवेग - जलस्यन्दनादौ क्रियात्यहेतो: यभिचारप्रदर्शनेन वेगस्यापि क्रियात्वाङ्गीकारप्रतीत्या अतिरिक्त गुणवं नास्तीत्यवगम्यत इति भावः । यद्यपि वेगशब्दः क्रियागतातिशयपरः, तथापि प्रकृतेऽतिशयविशिष्ट- क्रियापतया प्रयुक्त इति बोध्यम् । 1 स्थितस्थापकोऽपीति । शाखादौ कर्षणे सति पुनस्वस्थानगम हेतुरपीत्यर्थं संस्थानविशेष एवेति । अवयवसंयोगविशेष एवेत्यर्थः । एवकारेणातिरिक्तो गुणो व्यवच्छिते । यादृशसंस्थान-504 अद्रव्यपरिच्छेदः (अतिरिक्त स्थितस्थापकाभावः) ६ esयते । सर्वदा क्रियोत्पत्तिप्रसङ्गः कर्षणमोक्षणादिसहकारि साहित्येन परिहारश्च समौ । अति- रिक्तस्थापि स्थितस्थापकस्य तादृशतारतम्यं संस्थान तारतम्याधीनमिति वक्तव्यम् । तद्वरमदृष्टगु- णान्तरकल्पनात् तेनैव संस्थानविशेषेण स्वस्थानगमनसिद्धिः । परिशुद्धिरतिरिक्तवत् अत्रापि चिन्त्या । ये पुनज्ञनिसंस्कार: कर्मसंस्कार इति द्वैविध्यमाहुः - तेषां कोऽयं कर्मसंस्कार इष्टः ? न तावत् वेगस्थित स्थापकरूपः तस्य निराकृतत्वात् । नापि पुण्यापुण्यरूपक्रियाप्रवृत्तिहेतुः ; तस्या अपि पूर्वपूर्वा दृष्टस्वस्वातन्त्र्यादिभिरेव निर्वाहात् । नापि मृदङ्गवादनादौ पूर्व पूर्व वादनादिभिराद्दित संस्थ नविशेषस्यैव क्रिया हेतुत्वे सर्वदाक्रियोत्पत्तिप्रसङ्ग इति चेत्; स्वापक्षेऽपि समत्वात् ॥ नाकृष्य मोचनादिकं सहकारीति यदि, तर्हि संस्थानविशेषपक्षेऽपि समानमित्याह सर्वदा क्रियोत्पत्तीति । तादृशतारतम्यमिति । गमनतारतम्यानुगुणं तारतम्यमित्यर्थः । ननु संस्थानातिरिक्तस्य आगमापाय- शालिनः काचित् स्थिरस्थापक संस्कारस्यानभ्युपगमे रज्ज्वादिना चिरकालमाकृष्य बध्या विमुक्ते भान्दोलिकादण्डादौ पूर्वदेशप्रतिगमनपसङ्गः ; संस्थानविशेषस्य सत्त्वात् । अतः पूर्वदेशप्रतिगमनाभावस्थ संस्कार शान्तिलक्षणपरिशुद्धिनिबन्धनत्वमेव वक्तव्यमित्य कामेनापि संस्कारोऽभ्युपगन्तव्य इत्याशङ्कय, तत्रापि पूर्वविलक्षण संस्थानविशेषोत्रत्या प्रतिगमनाभावोपपत्तिरित्यभिप्रयन् आह परिशुद्धिरिति । अतिरिक्तवदिति सप्तम्यर्थे वतिः । अतिरिक्तपक्ष इवेत्यर्थः । कर्मसंस्कार इति । यथा ज्ञानेन भावनाख्यसंस्कार उत्प (स्पा) द्यते, एवं पूर्वपूर्वकर्मणापि कश्चन वासनाख्यसंस्कार बाधीयते । अत एव पूर्वकर्मवासनावशा- दिदं कर्मानुतिष्ठतीति लोकव्यवहार इति भावः । तस्या अपीति । पुण्यपापरूपाया प्रवृत्तेरित्यर्थः । मृदङ्गवादनादौ किं हस्तलाघवादिहेतुतथा संस्कारोऽभ्युपेयते, उन पुरुषगत हस्तप्रेरकर - शैत्रच हेतुतये ति विशेषविशिष्टे स्थित स्थापक संस्कार: स्वीक्रियते, तादृशसंस्थानविशेषस्यैदम् पुनस्वस्थानगमनादौ हेतुत्व संमवाद नात्यन्तादृष्टोऽतिरिक्तः स्थितस्थापकारूयो गुणः स्वीकार्य इति भावः । तारतम्यमिति । तादृशगमन तारतम्यानुगुणं तारतम्यमित्यर्थ: । संस्थान तारतम्याधीनमिति वक्तव्यमिति । कारणान्तरासंभवा दिति भावः । तथाच तादृशगमनतारतम्यस्य संस्थान तारतम्याधीनत्व एव पर्यवसानात् मध्ये गुणान्तर- स्वीकारो विफल एवेति फलितम् । उदेगह तदिति । ननु संस्थानातिरिक्तस्याऽऽगमापायिनः कस्यचित् स्थितस्थापका ख्य संस्कारविशेषस्यानुरंग मे रज्ज्यादिना चिरकालपाक्रम्य बध्वा विमुक्ते बान्दोलिकादण्डादौ पूर्वदेशं प्रति गमनप्रसङ्गः; संस्थानविशेषम्य सत्त्वात् । व्यत पूर्वदेशं प्रति गमनाभावस्य संस्कारशान्ति लक्षण परिशुद्धिनिबन्धनत्वमेवाऽऽवश्यकमित्यतिरिक्तस्थितस्थ पकाख्यसंस्कारोऽवमङ्गीकार्य इत्याशड्याह परिशुद्धिरिति । अतिरिक्तवदिति सप्तम्यन्तात् वतः । अतिरिक्त संस्कार ङ्गीकारपक्ष इवेत्यर्थः । अत्रापि चिन्त्येति । पूर्वविलक्षणसंस्थान विशेषोत्पत्या सिद्धान्तेऽपि वदृशगमनाभावोपपत्तिरिति भावः । तस्या अपीति । क्रियाप्रवृत्तेरपीत्यर्थः । अदृष्टस्वातन्त्र्यादिभिरिति । पूर्वपूर्वदृष्टेन तदधीन सदसत्कर्म. फलविषयकोत्कटेच्छा रूपरुच्या बुद्धिपूर्वप्रवृत्तिशक्तिरूपत्वात येण ज्ञानचिकीर्षाभ्याश्चेत्यर्थः । मृदंगवाद- नादौ किं इस्तलाघवादिहेतुतया संस्कार: स्वीकियते ; उत पुरुषगत प्रेग्नशैत्र्यहेतुतयेति विकरूप्य, रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धानम् 505 उत्तरोत्तरक्रियासु हस्तलाघवादिहेतुः ; तत्र हस्तलाघवादेः पूर्वपूर्व वादनाकृतका ठिन्यविशेषा- भावादिप्रयुक्तत्वात् । हस्तप्रेरणादिशैत्रयस्य पूर्वपूर्व वादनाधिकृतसंस्कारजनितप्रेरणस्मृतिशघ्रय- प्रयुक्तत्वात् । यानि पुनः, “अघस्याश्लेषकरणं वैदिककर्मायोग्यता- वासना प्रत्यवाय हेतु शक्त युत्पत्ति प्रति- बन्धकरणम्”, “एतदुभयकार्यकारणभूतानादिविपरीतवासनाबद्धोऽपि " इत्यादिभाष्यकारवचनानि, तेषामप्यनुभववासनातिरिक्त संस्कार कल्पननिबन्धाभावात् । " अघस्य” इत्यादिवाक्यानन्तरश्चै- वमुक्तम् - " अघानि हि कृतानि पुरुषस्य वैदिककर्मायोग्यतां सजातीयकम न्तिरारम्भरुचिं प्रत्यवायश्च कुर्वन्ति । अघस्य विनाशकरणमुत्पन्ना या स्तच्छके चिंनाशकरणम् । शक्तिरपि परमपुरुषा- प्रीतिरेव” इति । एवं पापकर्मणः परमपुरुषाप्रीतिद्वारा सजातीयकमन्तिर (रम्भरुचिजनक- त्वमिति सिद्धत्वात् न तत्र वासनान्तरमस्तीति गम्यते । “अनारन्धकार्ये एव तु” इत्यधिकरणे च व्यक्तमभाषयत् ; यथा – “न च पुण्यापुण्यजन्यभगवत्प्रीत्यप्रीतिव्यतिरेकेण शरीरस्थितिहेतुभूत- संस्कार सद्भावे प्रमाणमस्ति” इति । अन्यत्राप्येत चुल्यन्यायमिति बोद्धव्यम् । एवं श्रीमद्गीताभाष्ये ऽप्युक्तम् (भाष्येऽपि १), “त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा । सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तां शृणु ॥” इत्यस्य व्याख्याने, “खभाव:- खासाधारणो विकल्प्य दूषयति तत्र हस्तलाघवादेरिति । काठिन्यविशेषाभावादिति । पूर्वपूर्व वादनावशेन हस्ते शीघ्रवादना प्रतिबन्धककाठिन्यविशेषापनयपूर्वको मार्दव विशेष उत्पद्यते । स च उत्तरोत्तरवादनोप- योगी भवतीति भावः । वादनाधिकृतेति । वादनानुभव कृतेत्यर्थः । प्रेरणस्मृती ते । हस्तप्रेरणा- नुकूलस्मृतीत्यर्थः । यानि पुनरिति । अक्ष यानीत्यस्य भाष्यकारवचनानीत्युत्तरप्रन्येनान्वयः । अघस्याश्लेषकरणमित्यादि । " तदधिगम उत्तरपूर्वावयोः” इति सूत्रे इति शेषः । वैदिककर्मा योग्यतेति । वैदिककर्मा योग्यतायाश्च वासनायाश्च प्रत्यवायस्य च हेतुभूता या शक्तिः, तदु त्पत्तिप्रतिबन्धकरणमेव अघस्याश्लेषकरणमित्यर्थः । एतदुभयेत्यादि गद्यवाक्यम् । अत्र एतदुभये त्यनेन अहङ्कारा सह्यापचारौ गृह्येते ; “अनन्तासह्यापचारयुक्तोऽपि एतदुभयकार्यकारणभूतानादिविपरीता- हङ्कारविमूढात्मस्वभावोऽपि " इति तत्पूर्ववाक्ये तयोः प्रस्तुतत्वात् । तयोः कार्यभृता कारणभूत च या वासना तद्वद्धोऽपीत्यर्थः । निबन्धाभावादिति । अस्यानन्तरं नातिरिक्तसंस्कार सिद्धिरिति शेषः पूरणीयः । ननु अनेनोदाहृतभाष्येण अतिरिक्तवासनाभावः कथं सिद्धः इत्याशङ्कयाह - एवमिति । पूर्वनिर्दिष्टवासनापदस्थाने कर्मान्तरारम्भरुचिपदप्रयोगात् सजातीयकर्मान्तरारम्भरुचिपरमपुरुषा- प्रीतिव्यतिरिक्तं सजातीयकर्मान्तरारम्भहेतुभूतं पूर्वकर्मजन्यं न वासनान्तरमतिरिक्त मस्तीति गम्यते इति भावः । ननु शरीरस्थितिहेतु संस्कार प्रमाणाभावमात्रोपन्यासेन कथं पुण्यापुण्यप्रवृत्ति- हेतुवासनाभावः प्रदर्शितो भवतीत्याशङ्कयाह - अन्यत्रापीति । एवमिति । अतिरिक्त संस्काराभाव उक्त । इत्यर्थः । कुत्रोक्तमित्यत्राह त्रिविधेति । इत्यस्य व्याख्यान इति । मस्य वक्ष्यमाणेन इत्युक्तमित्य- विकरूप्य, माधे दूषणमाह तत्वेति । द्विमीये दूषणमाह हस्तप्रेरणेति । एतदुभययेत्यनेनासचा पचाराहं - करौ गृह्येते । नूवतभाष्यकारवचनगतवासनाशब्देन खरसतोऽतिविन्यासनैव प्रतीयत इत्यत नाह अघस्येत्यादीति । अन्यत्राप्येतत्तु स्यन्यायमिति । शरीरस्थितिहेतुभूतातिरिकसंस्कारसद्ध वे प्रमाणा- 64 000 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (अतिरिक्तवासनाविरहे भाष्याद्यविरोधः) भाव: प्राचीनवासनानिमित्तस्तत्तद्रुचिविशेषः । यन रुचिस्तन श्रद्धा जायते । श्रद्धा हि स्वाभिमतं साधयत्येतदिति विश्वासपूर्विका साधने त्वरा । वासना रुचिश्च श्रद्धा चात्मधर्माः गुणसंसर्गजाः, तेषामात्मधर्माणां वासनादीनां जनका देहेन्द्रियान्तःकरणविषय (विशेष) गता धर्माः कार्यैकनि- रूपणीयाः सत्वादयो गुणाः सत्त्रादिगुणयुक्त देहाद्यनुभवजा इत्यर्थः” इत्युक्तम् । यच्चात्मसिद्धौ- “[अ] निर्धू- निखिलकरणकळे बरज्ञ (नकर्म वासन (नुबन्धस्य अ[न] पवृक्तस्य न खलु खपरसंवेदनोदय- निबन्धनं किञ्चित् सम्भाव्यते” इति भगवद्यामुनमुनिभिज्ञनिकर्म वासनयोर्भेदेनोपादानम्, तदपि भाष्यकारवचनवत् निर्वाह्यम् । यत्तु कैश्चित् ’ कार्यालबीजे लाक्षारागरूषिते सति तद्रक्ततापग- मेऽपि तत्कुसुमफलादौ रक्ततादर्शनात् वासनानुवृचिरङ्गीकार्येति तत्र विचारणीयम् - किं तत्कार्येष्वंकुरादिषु वासनोदयः क्रमेण पुष्पाद्यात्मना परिणमनानेषु बीजावयवेषु वा ? नाद्यः ; वैयधिकरण्येत आश्रयाभावाच्च वासनोदयानुपपत्तेः । अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् । बीजावयवेषु तु लाक्षावयवानुवृत्तिस्यूतिबलेनैव रक्ततोपपत्तौ वासना निष्प्रयोजना । यत्तु गारुडमन्नाद्यभिमृष्टेषु जलादिषु विपनिर्हरणादिदर्शनात् कश्चित् संस्कारोऽङ्गीकार्य इति - तदनुपपन्नम् ; मन्त्रबलाहित - नेनान्वयः । साधयत्येतदिति । एतत् कर्मास्मदभिलषितं प्रयच्छतीति विश्वासपूर्वकवत् तत्कर्मानुष्ठान- त्वरा श्रद्धेत्यर्थः । ननु वासनायामनुभवसाध्यायां कथं देहेन्द्रियान्तःकरणगतसच्चादिगुणानां जनकत्व - मित्याशङ्कयाह सच्वादिगुणयुक्तेति । अत्र वासनाया अनुभवजन्यत्वप्रतिपादनात् अनुभववासनातिरिक्त- संस्कारो नास्तीति गम्यते इति भावः । अपवृक्तस्येति । मुक्तस्येत्यर्थः । स्वपरसंवेदनेति । स्वपर साक्षात्कारनिमित्त किञ्चिदपि न सम्भाव्यते मुक्तिदशायाम्, “यत्र त्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्” इति सर्वस्य ब्रह्मात्मकत्वज्ञानेन स्वत्वपरत्वादिज्ञानानवकाशादिति भावः । अनिर्धूतकरणकळेबरज्ञानकर्मवासनानु बन्धस्यानपवृक्तस्य इति पाठे खपरमात्मसाक्षात्कार हेतुभूतं किमपि नास्तीत्यर्थः । ज्ञानकर्मवासनयो रिति । ज्ञानवासनाव्यतिरेकेण कर्मवासनाया भेदेनोपादानमित्यर्थः । भाष्यकारवचनवदिति । “अनादिविपरीतवासनावद्धोऽपि " इत्यादिवत् परम पुरुषप्रीतिपरतया निर्वाह्यमित्यर्थः । वैयधि- करण्येनेति । बीजगतस्य लाक्षारञ्जनस्य अङ्कुरादिगत स्वव्यधिकरणवासनाजनकत्वसम्भवादित्यर्थः । आश्रयामावाच्चेति । लाक्षारञ्जनदशायामिति शेषः । अन्यथेति । अन्यनिष्ठलाक्षारञ्जनस्यान्यनिष्ठवासना जनकत्वे इर्थः । संस्कारोऽङ्गीकार्य इति । संस्काराख्यगुगोऽङ्गीकार्य इत्यर्थः । न हि सजाती. भावकथनः तू ततुल्यन्यायतया सजातीयकर्मान्तरम् हेतुनातिरिक्त संस्कार सद्भावेऽपि भावस्य भावः । अनुभवजा इत्यर्थ इत्युक्तमिति । यज्ञ वासाया अनुभवजन्यः वोक्त्या अनु. भववासनानिरिक संस्कारो नास्तीति गम्यत इति भावः । अपवृक्तस्य - मुक्तस्य । स्वपरेति । मुक्ति दशायां सर्वस्य ब्रह्मात्मकत्वज्ञानेन स्वत्वपरत्यादिभेदज्ञानानवकाशादिति भावः । वैयधिकरण्येनेति । बीजगतस्य लाक्षारसरञ्जनस्य ङ्कुरादिगश्वासनां प्रति व्यधिकरणतया जनकत्वासंभवादित्यर्थः । आश्रया- भावाच्चेति । लाक्षारञ्जनदशायामिति भावः । अन्यथेति । मन्यत लाक्षारख नस्यान्यत्न वासनाजन करवे इत्यर्थः । अतिप्रसङ्गादिति । भरञ्जिबीज निष्पन्नपुष्पादौ वृक्षान् उरपुष्पादावेव वा वासनोत्पत्तिप्रसङ्गादि ३ यस्मिन्नेव हि संताने आहिता कर्मवासना । फलं तत्रैव बध्नाति कार्पासे रकता यथा इति बौद्धाः ।

प्रमाणा- रत्नपेटिका सायसमेतं न्यायसिद्धाअनम्

507 शक्तिविशेषेणैव तत्तत्कार्योपपत्तेः । न हि सजातीयकार्य निष्पादकतया नियतस्य संस्कारस्य एतादृशकार्यहेतुत्वं युज्यते । यस्तु मीमांसकैः, “वीहीन प्रोक्षति” इत्यादिविहितकर्मसु व्रीह्यादि- द्रव्यनिष्ठः कश्चित् संस्कारोऽङ्गीक्रियते “संस्कार: कर्तुरे (पुंस ए) वेष्टः प्रोक्षणाभ्युक्षणादिषु (भिः) 1 " इति तस्य कर्तृसंस्कारत्वमभ्युपगम्यते नैयायिकैः । तत्र किमयं भावनाख्यः संस्कारः, उत अदृष्टरूप इति विवेचनीयम् । नाद्यः तस्यानुभूतिजन्यत्वेन क्रियाजन्यत्वानुपपत्तेः । न द्वितीय: ; द्रव्येषु किञ्चित्कारमनाधाय केवलात्मसमवेतादृष्टजनकत्वे प्रयाजादिवत् आरादुपकारकत्वप्रसङ्गात् । येति । संस्कारस्य खजनकानुभवसजातीयस्मृत्तिजनकत्वदर्शनात् इहापि मन्त्रजनितसंस्कारस्य तत्सजातीय- जनकत्वमेवोचितम् ; न तु तद्विजातीयविषनिर्हरणजनकत्वमिति भावः । ननु स्मृतिस्थलेऽनुभवजन्याधेय- शक्तिव्यतिरिक्तसंस्कारस्यानभ्युपगमात् तस्याश्च शक्तेः स्वोत्पादक सजातीयजनकत्वस्यैव दृष्टतया विषनिह रणस्थले कथं तद्विलक्षणशक्तिकल्पनं सिद्धान्तेऽपि युज्यते इति चेन्न ; तत्राऽऽधेयशक्तिरेव वा ततोऽन्या वेति पक्षद्वयाभ्युपगमात्, तत्र च अतिरिक्तभावनाख्यसंस्काराभ्युपगमपक्षे न हि सजातीयकार्य निष्पाद- कतया इत्युक्तिसंभवादिति ध्येयम् । यस्त्विति । यस्तु ब्रीह्मादिनिष्ठः संस्कार इष्यते तस्य कर्तृ- संस्कारत्वं नैयायिकैरिष्यते इति योजना | अभ्युक्षणं (१) खप्रोक्षणम् । आदिपदेनावोक्षणं गृखते । भूमिविषयकं प्रोक्षणमवोक्षणम् । नैयायिकमतं मीमांसकमुखेन दूषयति तत्र किमयमिति । आरादुप- कारकत्वप्रसङ्गादिति । अङ्गं हि द्विविधं सन्निपत्योपकारकमारादुपकारकञ्चेति । यागसाधनभूतद्रव्य देवताद्यतिशयोत्पत्तिमुखेन उत्पत्त्यपूर्वनिष्पादकं सन्निपाति; यथाऽवघातादि ; उत्पत्त्य पूर्वेण परमापूर्वनिष्पत्तौ व्याप्रियमाणं आरादुपकारकम्, यथा प्रयाजादि । ततश्च प्रयाजादिवत् द्रव्यदेवतातिशयजननमुखेना- अस्तु को दोष: ? पूर्वोपकारकत्वाभावात् आरादुपकारकत्वप्रसङ्ग इत्यर्थः । त्यर्थः । संस्कारोऽङ्गीकार्य इति । कर्मजन्य संस्कारोऽप्यतिरिक्तोऽङ्गीकार्यः । मन्त्रबला हितशक्तिविशेषेणै- वेति । तथाचाऽऽघे यशवत्यतिरिक्तः कर्मजन्यसंस्कारो नाम कचिन्नास्येवेति भावः । न हि सजाती- येति । कर्म संस्कारवादिभिर्हि तख खजनककर्म सजातीयकर्म निष्पादकत्वनियमः स्त्री किवते । ततश्व प्रकृते कर्म संस्कारस्वीकारे वस्य खजनककर्मविलक्षण - विषहरणादिकार्यनिष्पादकत्वं कथं संभवेत् ? अतो- यम घेवशक्तिविशेष एव न तु कर्मसंस्कार इति भावः । यस्त्विति । यस्तु त्रीधादिनिष्ठस्संस्कारो मीमांसकैरङ्गीक्रियते तस्य कर्तृसंस्कारत्वं नैयायिकैरभ्युपगम्यत इति योजना | अभ्युक्षणम् (१) स्वप्रो - क्षणम् | आदिपदेन वोक्षणं गृह्यते । भूमिविषयं प्रोक्षणमवोक्षणम् । नैयायिकमतं मीमांसकमुखेन दूषयति तत्र किमयमिति । आरादुपकारकत्वप्रसङ्गादिति । तं हि द्विविधम् ; सन्निपत्योपकारकम्, बारादुपकारकञ्चेति । योगसाधन भूउद्रव्य देवताद्यतिशयजननसुखेनाविनिष्ठोत्पत्त्यपूर्वानुकूलशक्तिजनक सन्नित्योपकारकम्, यथाऽवष ! तादि; आत्मगतादृष्टजन नमुखे नोवर पूर्व निष्ठ स्वाव्यवहित कार्यानुकूलशक्ति- जनकमारादुपकारकम्, यथा प्रयाजादि । ततश्च प्रयाजादिवत् प्रोक्षणस्याप्यात्मगतादृष्टजन करवे द्रव्यदेव- तातिशयजनन सुखेनापूर्वोपकारकत्वाभावान्न सन्निपत्योपकारकत्वसंभवः ; किन्त्वारादुपकारकत्वमेव स्यादि- इत्यत्नाह 1 " संस्कारः पुंस एवेष्टः प्रोक्षणाभ्युक्षणादिभिः” इति न्यायकुसुमाञ्जलिकारिका । 503 6. अद्रव्यपरिच्छेदः ( संस्कारस्य कर्मद्रव्यस्थता ) ; } ततश्च नैवारादिवरुयुक्तायां विकृतौ व्रीहीणामेव प्रोक्षणं स्यात्, न तु नीवाराणाम् तत्प्रोक्षणस्य प्रकृतावविहितत्वेन आत्मसमवेतादृष्टासिद्धेः । ततो व्रीह्यादिष्वेव संस्कारोऽभ्युपगन्तव्य इति । ततथेति । व्रीहीणामेवेति । यदि प्रोक्षणं प्रोक्ष्यमाणगतातिशयाघारकं खात् तदा नैवादचरा विनी रातिशयसिद्ध्यर्थे व्रीहिंस्थानापन्नेषु नीवारेषु प्रोक्षण सिध्यति यदि प्रकृतौ प्रोक्षण नहस्कारकम् अपि तु प्रयाजादिवत् बारादुपकारकम् तदा भाज्यसाधनकप्रयाजादिवदेव त्रीहिसाघनकप्रोक्षणमेव यथाप्रकृति प्राप्नुयात् ; त्रीहिसाधनकप्रोक्षणस्यैव प्रकृतौ विहितत्वेन नीवारसाधनकप्रोक्षणस्य प्रकृतौ अविहितत्वेन विहितेन तेन आत्मसमवेतादृष्टस्याप्रसक्तेरिति भावः । वस्तुतस्तु प्रोक्षणस्म आरादुपकार- कत्वे द्वितीयाप्रतिपादितं व्रीहीणां शेषित्वं पीडयेतेत्यपि द्रष्टव्यम् । सत्यं त्रीहिगत एव संस्कार:, यथा- त्यर्थः । अ को दोष इत्यत्राह ततश्चेति । व्रीहीणामेवेति । यदि प्रोक्षणमागतादृष्टमेव जनयेत्, न त्रीद्यः दिगवम् - तदा श्रीपादीनां प्रोक्षणाङ्गत्वमेव स्यात् न तु प्रोक्षणस्य व्रीह्याद्यत्वम् । तनश्च, “प्रधानं नीयमानं हि तत्राज्ञान्यपकर्षति” इति न्यायेन नैवारचरुयुक्तविक प्रकृतिचच्छब्देन प्रोक्षणावि- देशे वदङ्गभूतानां व्रीहीगामपि प्राप्त्यवश्यग्भावेन त्रीहीणामेव प्रोक्षणं कर्तव्यं स्वादित्यर्थः । न तु नीवाराणामिति : प्रोक्षणस्य प्रकृतौ व्रीहिगतादृष्टजनकत्वे हि हविस्साघनसंहारानं प्रोक्षणस्येति विध्या विकृतावपि हविरसाधनेषु व्रीहिस्थानापन्नेषु नीवारेषु संस्कारासिद्ध्यर्थे नीवारप्रोक्षणमावश्यकं स्यात् —न स्वात्मगतादृष्टजनकत्व इति भावः । तत्प्रोक्षणस्य = नीवारप्रोक्षणस्यः । प्रकृतावविहितत्वे- नेति । नीवारप्रोक्षणस्य प्रकृतौ विधाने हि तस्याविनियुक्तनीवार संस्कारत्वासंभवेनात्मगतादृष्टजनकतया बारादुपकारकत्वमेव स्यात्; नीवाराणाश्च प्रोक्षण साधनत्वमेव स्यात्, भाज्यस्येव प्रयाजादिसाधनत्वम् । तत्व विकृतावपि नीवारसाधनकप्रोक्षणं यथाप्रकृति प्राप्नुयात्, बाज्यसाधनकप्रयाजादिवदिति भावः । आत्मसमवेतादृष्टासिद्धेरिति । मात्मसमवेतादृष्टजनकरता सिद्धेरित्यर्थः । वत्सिद्धो हि विकृतावण्या- मष्टार्थं नीवारसाधनकप्रोक्षणमनुष्ठेयं भवेदिति भावः । तत इति । आात्मगता दृष्टजन करने उक्त- दोषादित्यर्थः । इदमुपलक्षणम् प्रोक्षणा देरात्मगतादृष्टजनकत्व स्वीकारे, “श्रीहीन् प्रोक्षति” इति द्वितीत्यवगतं व्रीहीणां प्रोक्षणं प्रति शेषित्वं ’ बाद्धघेतेत्यपि बोद्धयम् । यत्तु प्रोक्षणा दिजन्यादृष्टस्य समवायसंबन्धेनात्मनिष्ठत्वेऽपि स्वरूपसंबन्धेन त्रीद्यादिनिष्ठत्वाङ्गीकारात्तस्य श्रीह्यादिसंस्कारत्वोपपत्त्या नोतदोषावकाश इति - वन्न; त्रीह्यः दिनिष्टत्वावश्यम्भावे नात्मनिष्टत्वाभ्युपगमे प्रयोजनाभावात, प्रमाणाभावाच । त्रीहीनिति द्वितीयया हि त्रीहीणां क्रियाजन्यफलशालित्वरूपं कर्मत्वं बोद्धयते, आत्म- ; जनकत्वे तु न किमपि प्रमाणं दृश्यते । न च समवायेनादृष्टत्वावच्छिन्नं प्रति वादात्म्येनावनो हेतुतया प्रोक्षणादिजन्यादृष्टस्यापि समवायेनात्मनिष्ठत्वमावश्यकमिति वाच्यम्; धर्मिग्राहकमानेन प्रोक्ष णादिजन्यादृष्टस्य त्रीद्यादिनिष्ठत्व सिद्धौ चात्मजन्यतावच्छेदकतया सिद्धस्य वैजात्यस्य एतस्साधारण्यासंभ 1 कथं ब्रीहीनिति कर्मत्वमित्याशंक्य, प्रोक्षणक्रियाजन्यजलसंयोगरूपफलाश्रयत्वादिति समाहितमुदयनेन । अतो मूले दोषान्तरमुक्तम् । रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 509 अत्नोच्यते - यद्यप्येवम्, अथाव्ययं संस्कारस्तत्तद्देवताभिमतिविषयत्वं वा सत्त्वादिगुणो द्वोघेन यागयोग्यत्वं वा । अनेन न ततोऽतिरिक्तगुणविशेषसिद्धिः ॥ अथ संस्था | एकद्वियादिप्रतिपत्तिव्यवहारविषयः संख्या । तां द्रव्यमात्रनिष्टां केचिदाहुः | केचित्तु द्रव-गुणादिसमस्तपदार्थवर्तिनीम् । द्रव्यमावनिष्ठाचादितश्व - ‘नित्यद्रव्येष्वेकावं नित्यम्, अनित्यद्रव्येष्ववयवगतैकत्वैर्जन्यम्, द्वित्वत्नित्वादयस्त्वपेक्षा बुद्धि सहकृतैः प्रत्येक वर्तिभिरेकत्वैर्जन्याः’ प्युक्ता द्रव्यदशकात् नातिरिच्यते इत्यभिप्रवन् माह अत्रोच्यत इति । इति वासना ॥ केचिदिति । काणादा इत्यर्थः । समस्तपदार्थे. वे । रूपाणि त्रीणि, षड् रसा इत्यादि- प्रतीतिव्यवहारसत्त्वादिति भावः । काणादानां मतमुपन्यस्यति द्रव्यमात्रेति । अपेक्षा बुद्धी । इत्थ किल तन्मते द्वित्वोत्पत्तिप्रक्रिया - द्वे द्रव्ये इति ज्ञानाद पूर्व द्वित्वाश्रयाश्रितकत्वद्वयविषयिणी समूहा- लम्बनरूपा इदमेकमिदमेकमित्यपेक्षा बुद्धिरुत्पद्यते । तां सहकारिणीमासाद्य वाभ्यामेकत्वाभ्यां स्वाश्रये द्वित्वमारभ्यते । तत्र च ते एकत्वे असमवायिकरणे ; अपेक्षा बुद्धिश्व निमित्तकारणम् । तदनु द्विस्वत्व- सामान्यज्ञानम् देव० पेक्षा बुद्धेर्विनाश्यत । तदनन्तरं द्वित्वत्वविशिष्ट द्वित्वज्ञानम्; तस्मिन्नेव क्षणेऽपेक्षा. बुद्धिनाशय । तदुरःक्षणे द्वित्वनाशः, द्वे द्रव्ये इति द्वित्वत्वविशिष्टद्वित्वविशिटद्रव्यविशेष्यकज्ञानो. त्पत्तिश्व भवति । न च प्रत्यक्षविशिष्टज्ञाने विशेषणस्यापि कारणत्वात् कथमसति द्वित्वरूपविशेषणे तद्विशिष्टत्यक्षमिति वाच्यम्; कारणत्वे पूर्वंक्षणसत्त्वस्यैव प्रयोजकत्वेन कार्यकालसत्त्वस्याप्रयोजकत्वा- एतद्वा वृत्तवेजास्याच्छन्नं प्रत्येव जात्मनों हेतुत्वावश्यभावात् । प्रोक्षणादिजन्यादृष्टस्य सनवायेनैव श्री दिनित्वेन तत्र समवायेनात्मनिष्ठत्वं खरूपसंबन्धेन त्रीह्यादिनिष्ठत्वश्चेत्युभयाङ्गीकारे गौरवात् । सिद्धान्यमाह अत्रोच्यत इति । एवमिति । उक्तरीत्या प्रोक्षणादेवींह्यादिनिष्ठ संस्कारजनकत्वमेव युक्तमित्यर्थः । अय संस्कारा - प्रोक्षणादिजन्यो त्रीह्यादिनिष्ठस्संस्कारः । तत्तद्देवताभिमतिविषयत्व- मिति: उत्तयागोद्देश्यदेवता निष्ठा याऽभिमतिः, इदं द्रयं मद्यागायोपयुक्तं भवत्विति संकल्परूपा, द्विषयत्वमित्यर्थः । सत्वादीति आदिना रजस्तमसोः परिग्रहः । उद्बोधेन यागयोग्यत्वमिति । उद्बो- धाभिन्नं यागयोग्यत्वमित्यर्थः । उद्बोध: - उद्रेकापरपर्याय शक्तिविशेवः । तथाच सात्त्विक राजस- तामसमेदेन त्रिविधेषु कर्मसु ततत्कर्माङ्गभूतद्रव्येषु प्रोक्षणादिना तत्तद्गुणोगोबा दुबुद्धततद्गुणष- त्वरूपं तत्तःकर्मयोग्यत्वं भवति भावः ।

संख्यां लक्षयति एकेत्यादि । एकत्वादयस्सर्वास्संरुषाः इत्येवं विधज्ञानव्यक्तिविशेषविषयत्वं संख्या- पदवाच्यत्वश्च संख्लक्षणमिति भावः । केचिदिति । काणादा इति भाषः । समस्तपदार्थवर्तिनी- मिति । आहुरित्यनुषङ्गेनान्वयः । त्रीणि रूपाणि षड्रसाः, पश्च कर्माणीत्यादिपनीतिव्यवहारयोस्सत्वा- दिति भावः । काणादमतमुपन्यस्यति द्रव्यमात्र निष्ठावादिन इ । द्रयमात्रवृत्तिवादिन इत्यर्थः । अपेक्षावृद्धीति । मेोऽयमेक इति नःनैकत्वविषयिणी बुद्धिरपेक्षा बुद्ध. सा च द्वित्वोत्पत्तौ निमित्त- 1 तदनु = द्वित्वमनु । स्वमतेऽन्यद्वित्वोत्पत्तावपि समनन्तरं तद्विशिष्टद्रव्यप्रत्यक्षमेवेति ध्येयम् । 510 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (द्वित्वादेर्बद्धिविषयत्वानतिरिक्तता) इत्याहुः। तत्र तावत् द्वित्यादिव्यवह राणां द्वित्वादिसामग्रचैव निपत्तिः तत्तदपेक्षाबुद्धिविषयतयैव । तेषां (विषयतयैव तेषां स्फुरणात् ।) द्वित्वादीनां बाह्यनिष्ठानामपि व्यवहर्तृनियमस्तत एव वाच्यः । अन्यथा साधारणोपलम्भप्रसङ्गात् रूपादिवत् । ततस्तेनैव व्यवहारस्तन्नियमश्चेत्यस्मिन् पक्षे तु उपपन्न - तरम् । तादृशवुद्धिनिवृत्तौ च द्वित्वादिनिवृत्तिरभ्युपगता । एवञ्च कारणनिवृत्तिमात्रात् कार्य- दिति । तत्र तावदिति । अपेक्षा बुद्धिविषयतारूपया दिवसामाग्रचैव द्वित्वादिव्यवहाराणां निष्पत्तिरिति योजना । ततश्व अपेक्षाबुद्धिरेव द्वित्वम् तस्या एव च प्रकाशत्वात् व्यवहर्तव्यद्वित्व विषयक ज्ञानत्वमप्युपपद्यते इति परमते द्विश्वोत्पादिकाया अपेक्षाबुद्धेरेव द्वित्वव्यवहार हेतुत्वमुपपद्यते इति भावः । महत्वपेक्षा बुद्धिवशात् बाह्यपदार्थे द्वित्वादिकमुत्पन्नं द्वित्वादिव्यवहारहेतुरिति मन्यते, तन्मतेऽपि या पुरुषापेक्षा बुद्धिनन्यं यत् द्वित्वादिकम, उत् तेनैव पुरुषेण दृश्यते व्यवहियते च, नेवरेणेति व्यवहारनियमार्थ अपेक्षा बुद्धेरे नियमहेतुत्वे नावश्याश्रयणीयतया तस्यैवापेक्षा बुद्धिविशेषस्य द्वि स्वादिव्यवहारस्वरूपेऽपि हेतुत्वोपपतौ अतिरिक्तद्वित्वक नमामाणिक मित्याह तेषां द्वित्वादीना- मिति । उपपन्नतरमिति । व्यवहारहेत्वतिरिक्तस्य नियमहेत्वन्तरस्य लोकविलक्षणया कल्पनीयत्वा- दिति भावः । अभ्युपगतेति । काणादेरिति शेषः । को दोष इत्यत माह एवञ्चेति । निर्मित कारणनाशे कार्यनाश काप्यदृष्टतया तत्करूपनं अतिगुर्विति भावः । ननु अपेक्षा बुद्धिविनाशात् द्वित्व विनाशानभ्युपगमे कालान्तरेऽपेक्षा बुद्ध्यभावेऽपि द्वित्वोपलम्मप्रसङ्गः । न च अपेक्ष बुद्धिर्द्वित्याभिव्यञ्जि केति वाच्यम् ; तथासति अपेक्षा बुद्धेर्द्वित्वोत्पादकत्वं न स्यात् ; सत्र व्यञ्जकेनाप्युपपत्तेः । ननु सर्वत्र कारणगुणेभ्य एव एकत्ववदुत्पन्नं द्वित्वादिकमप्यपेक्षा बुद्धया अभिव्यज्यते इत्येवास्त्विति चेत् तर्हि, ‘नित्यद्रव्येषु उत्पथमानं द्वित्वादिकं न नित्यम् ; नित्यमेकमनेकवृत्ति सामान्यमिति सामान्यलक्षणयोगेन कारणम्, तत्सहकृतेनः समवायिकारणभूतेनैकत्वद्वयेन द्वित्वोत्पत्तिः; एवं व्यक्तिक्षय एकत्वावगाहि बुद्धिरूपापेक्ष बुद्धिसहकेस्तादृशैस्त्रिभिरेक वैस्त्रित्वं जन्यते, एवं चतुष्टादिकमपीति भावः । द्वित्वादि- व्यवहाराणां द्वित्वादिसामग्रथैव निष्पत्तिरिति । अतिरिक्त द्वित्याद्युत्पादक सामग्रीरूपतया भवदङ्गीकृतेना- पेक्ष वुद्धया देघटे |कारणकलापेनैवातिरिक्त द्वित्व कार्य याऽभिमतव्यवहारोत्पत्तिसमवात् मध्ये अतिरिक्तद्वि- स्वाभ्युपगमोऽनुपपन्न इति भावः । किञ्चातिरिक्तद्वित्यादिपक्षेऽप्यपेक्षा बुद्धयोत्पद्यमानं द्वित्वादिकं न सुखादि चदान्वरनिष्ठम् ; येन तत्तत्पुरुषमात्रव्यवहार्यत्वं तत्रोपश्येव । किन्तु रूपादिवत् बाधनिमेव । ततश्व रूपा- दिवदेव सर्व पुरुषव्यवहार्यत्वप्रसक्तौ यत् द्वित्वादिकं यत्पुरुषी वापेक्षा बुद्धिजन्यम्, तद्विश्वादिकं तत्पुरुषेणैव व्यवहार्यमित्येवं व्यवहारनियमेऽपेक्षा बुद्धेरेव हेतुनाया वाच्यतया व्यवहारस्वरूपेऽपि तस्या एव हेतुत्व कल्पनमुचितम् ; नातिरिक्तद्वित्वस्येत्याह तत्तदपेक्षा बुद्धीति । ततत्पुरुषी यापेक्षा बुद्धीत्यर्थः । तत एवेति । मपेक्ष’ बुद्धेरेवेत्यर्थः । तत इति । व्यवहर्तृनियमस्या पेक्षा बुद्धचैव वाच्यत्वादित्यर्थः । तेनैवेति । उक्त हेतुनैवेत्यर्थः । व्यवहारस्त नियमतीति । व्यवहारस्त नियमश्वत्येतदुभयमित्यर्थः । उपपन्नतरमिति । व्यवहारहेतुरतिरिक्तद्वित्वं नियम हेतु स्वपेक्ष बुद्धिरिति भवदी : निर्वाहापेक्षया अपेक्षः बुद्धेरेवोभयहेतुत्व

. रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 511 निवृत्तिकल्पनं गरीयः । तादृशवुद्धिनिवृत्तिमात्रात् व्यवहाराभाव इति तूपपन्नतरम् । ननु बुद्धिविशेष एव तात्त्विकमारोपितं वा द्वित्वादिकमनाश्रित्य कथञ्चिदपि न घटते इति चेत्; भवतो वा कथं गुणत्वव्याघातात् । नाप्यनित्यम्; सर्वदोत्पत्तिसादपेक्षणीयान्तराभावाद कादाचित्कस्य हेतोरदर्शनात् । व्यविनाशप्रसङ्गश्व स्यात् ; कारणनाशविरोधिगुणोत्यत्यन्तराभावात् [’ इति द्वित्वादेः ! ] अपेक्षाबुद्धिर्निमित- कारणं वद्विनाशे च विनाश इत्यभ्युपगन्तव्यमित्य शङ्कयाह तादृशबुद्धिनिवृत्तिमात्रादिति । अपेक्षाबुद्धि- निवृत्तिमात्रादित्यर्थः । उपपन्नतरमिति । क्रियापेक्षया, अपेक्ष बुद्धया द्वित्वव्यवहारः, तदभावे तदभाव इत्यस्योपपन्नतरत्यादिति भावः । ननु बुद्धिविशेष एवेति । तात्विक मतात्त्विकं वा पुरो वर्तिगत विषयमन्तरेण द्वाविवि ज्ञानविशेष एव न सम्भवत ; निर्विषयज्ञानासम्भवात् । न च द्वाविति मित्यस्मदीयनिर्वाहे एकत्रैवोम महेतुत्वाङ्गीकारादतिरिक्तद्वित्वामङ्गीकारा चोपपत्त्यतिशय इति भावः । कारण निवृत्तिमात्रादिति । निमित्तकारण निवृत्तिमात्रा दित्यर्थः । गरीय इति । अन्यत्र काप्यदर्श- नादिति भावः । नन्वपेक्षः बुद्धिनाशात् द्वित्वनाशानुपगमे कालान्तरेऽपि द्वित्वादिसद्भावप्रसङ्गादपेक्षा- बुद्धिविरहेऽपि द्वित्वादिव्यवहारापत्तिः । अतोऽपेक्षा बुद्धिनाशास् द्वित्वनाश इत्यगल्या स्वीकार्यमित्यत भाइ तादृशेति । बुद्धिनिवृत्तिमात्रादिति । बुद्ध्यभावमात्रादित्यर्थः । मात्रशब्देनातिरिक्त द्वित्व- नाशापेक्षा बोद्धयते । उपपन्नतरमिति । द्वित्यादिव्यवहारेऽपेक्षा बुद्धेरेव हेतुतास्वीकारेण कारणामावे कार्याभावस्यावश्यकत्वादिति भावः । अपेक्ष बुद्धिनाशात् द्वित्वनाशानुपगमेऽपि कालान्तरे उक्तरीत्या व्यवहाराभावोपपतौ निमित्तकारणनाशात् कार्यनाशस्य कचिदप्यपरिदृष्टस्य कल्पन निबन्ध नगौरवाभाव- रूपोऽतिशयः तरपा बोद्ध्यते । बुद्धिविशेष एवेति । यदवष्टम्मेनातिरिक्त द्वित्वादिकं निरस्मते, तादृशा- पेक्षा बुद्धिरेवेत्यर्थः । द्वित्वादिकमनाश्रित्येति । स्वजन्यद्वित्वादिकमद्वारीकृत्येत्यर्थः । न घटत इति । इमौ द्वावित्यादिव्यवहारजनकं न भवितुमर्हतीत्यर्थः । अयं भावः - इमौ द्वावित्यादिव्यवहारे हि द्वित्वादिकमेव विषयः । ततश्च द्वित्वाद्युत्पत्तिपन्त कथं तस्य निर्वाह: । यदि चापेचाबुद्धिविषय- स्वमेव द्वित्वादिकमित्यतिरिक्त द्वित्वा द्युत्वत्यभ्युपगमो नावश्यक इत्युच्यते - तदा यत्न द्वित्वव्यवहारः तत्र त्रिश्वादिव्यवहारोऽप्यापद्येन विवादेरप्यपेक्षावुद्विविषयतारूपताना एवाभ्युपगमात् । यदि चायमेकोऽयमेक इति वस्तुद्वय एकत्वावगाहिबुद्धिरूपापेक्ष बुद्धि परवमेव द्वित्वम्, व्ययमेकोऽय मेक इति वस्तुलय एकत्वावगाहिबुद्धि वैषयत्वञ्च त्रित्वमिन्यः दिरीत्याऽभिधानान्न दोषः ; वस्तुद्वय विषयकत्वञ्च एकविषयकत्वविशिष्टा परविषयकत्वम् । सो न द्वित्वशरीरे द्वित्वप्रवेशादात्माश्रयः ! एवं वस्तुयादिविषयकत्वमपि बोद्धय मित्युच्यते - तदा यत्र वस्तुद्वय एकत्शवगाहिबुद्धिर्जायते, उत वस्तुलयादावपि तादृशबुद्धिसंभवात् द्वित्वव्यवहारस्थले त्रित्वादिव्यवहारस्याप्यापत्तिदुर्वा रैवेति! यद्वा- बुद्धिविशेष एवेत्यस्य इमौ द्वौ इमे लय इत्यादिबुद्विविशेष एवेत्यर्थ । अतिरिक्त द्वित्यादिसा धनाय प्रमाणान्तरं नान्वेषणीयमिति एवकाराभिपायः द्वित्वादिकमनाश्रित्येति । द्वित्वादिकमविषयी कस्येत्यर्थः । न घटव इव । नोत्सुमहतीत्यर्थः । उभाच तः हशबुद्ध दिन पसाऽतिरिक्त द्वित्यादि ; 512 अद्रव्यपरिच्छेदः (शंकापरिहारसाम्यं लाघवञ्च ) घटते ? शक्तिविशेषादिति चेत्र ; द्वित्वापलापापातात् ॥ द्वित्वादिप्रागभावः शक्तिरिति चेन्न ; द्वित्यत्रित्यादि सर्वप्रागभावसन्निधौ कस्य शक्तित्वमिति नियमासिद्धेः ॥ ईश्वर बुद्धि परिग्रह विशेषात् अदृष्टाद्वा नियम इति चेत्; तुल्यम् ॥ निर्विषयव्यवहारप्रसङ्गो वैषम्यमिति चेन्न विषयाभिघातात् । ज्ञ ने अपेक्षा बुद्धिविषयत्वं विषय इति वाच्यम्; वित्वादिस्थलेऽपि अपेक्षाबुद्धेः सत्त्वेन साधारणतया द्वाविति ज्ञाने तन्मात्रस्य विषयत्वानुपपत्तेरित्यर्थः । भवतो वेति । अतिरिक्त द्वित्ववादिनोऽपीत्यर्थः । अयं भाव — अतिरिकद्वित्वाद्यभ्युपगमेऽपि इह द्वित्वमेत्पद्यते न च त्रित्वमिति व्यवस्था दुर्वचैव । न च द्वाभ्यामेकत्वाभ्यां द्वित्वमुत्पद्यते, त्रिभिरे कत्वैस्त्रित्वमिति वाच्यम्; एकावसङ्ख्याया द्वित्ववित्वाचा श्रयत्वाभावात् । न च द्वयोर्द्रव्क्योर्द्वित्वमुत्पद्यते, त्रिषु वित्वमिति समवायिकारणविशेषात् व्यवस्था सुव चेति वाच्यम्; द्वित्ववित्वोत्पत्तेः पूर्वे द्वयोस्त्रिष्विति व्यवहारालम्बनस्याप्यभावात् । नतोऽतिरिक्त द्वित्ववा दिनोऽपि द्वियवित्यादिव्यवस्था दुर्वचेति । शक्तिविशेषादिति । यत्र वस्तुनि यत्सङ्ख्योत्पादकः शक्तिविशेषो यदा तदा तत्र सा सङ्ख्या उत्पद्यते इति व्यवस्था सुवचेति भावः । द्वित्वापलापा पातादिति । शक्तिविशेषादेव द्वित्वादिव्यवहारोपपत्तेरिति भावः । विषयाभिधानादिति । अपेक्षा- सिद्धिः । न च तादृशबुद्ध ( व पेक्षा बुद्धिविषयत्वमेव विषयोऽस्त्विति शङ्कयम्; प्रागुक्तरीत्याऽतिप्रसङ्गा दित्यभिप्रायः । भवतो वा कथं घटत इति । अतिरिक्त द्वित्ववादेऽपि यत्नातिरिक्तं द्विस्वसुत्पद्यते, तत्र तादृशस्य विवादेरप्युत्पत्तिप्रसङ्गो दुर्वार इति तत्र द्वित्वमालोत्पत्त्या द्वावित्येव प्रतीतिव्यवहाराविति नियमस्य दुरुपपादत्वादिति भावः । शक्तिविशेषादिति । यत्र यत्संख्ोत्पादिका शक्तिरस्ति, तज्ञ तरसंरूयोत्पाद्यत इति व्यवस्थोपपत्त्या न दोष इति भावः । द्वित्वापलापापातादिति । तादृशशक्तिविशेषेणैव द्वित्वादिव्यवहारोपपत्तेरिति मावः । द्वित्वादिप्रागभावः शक्तिरिति । शक्तिर्द्वितादिप्रागभाव रूपैव न त्वतिरिक्तेत्यर्थः । तथाचातिरिक्त द्वित्वादिविरहे तत्प्रागभावरूपशक्तिरेव न संभवतीति न द्वित्वायपलापप्रसङ्ग इति भावः । कस्य शक्तित्वमिति नियमासिद्धेरिति । कस्म कार्योप धायक शक्तित्वमिति प्रश्ने प्रतिवचनोपयोगित अस्यैव तादृशशवतत्वमिति नियमस्यासिद्धेरित्यर्थः । ईश्वर बुद्धिपरिग्रहविशेषादिति । इहेदानीं द्विश्वप्रागभाव: कार्योपधायको भवत्वित्यादीश्वरसंकरस विशेष विषयत्वादित्यर्थः । इदञ्च सिद्धान्विमतच्छायया । स्वमतमनुसृत्याह अदृष्टविशेषादिति । नियम इति । कदाचिद्वित्वमेवोत्पद्यते, कदाचित् त्रित्वमेवेत्येवं नियम इत्यर्थः । तुल्यमिति । कदा चिद्वस्तुद्वय एवैकत्वावगाहिन्यपेशाबुद्धिः, कदाचिद्वस्तुलय एवेत्येवं नियमोsवीश्वरसंकल्प विशेषात् दृष्टा- द्वोपपद्यत इति तुल्यमित्यर्थः । शङ्कते निर्विषयव्यवहारप्रसङ्गो वैषम्यमिति । व्यतिरिक्तद्वित्वायन- *युपगमे इमौ द्वावित्यादिव्यवहारस्य विषयाभावादित्यभिमानः । विषयाभिधानादिति । अपेक्षा- बुद्ध विशेषविषयत्वरूपस्यैव द्वित्वादेस्तद्विषयत्वेनाभिधानादित्यर्थः । " तत्र तावत् द्वित्वादिव्यवहा राणां द्वित्वादिसामग्रयैत्र निष्पत्तिः” इति वाक्येन तदभिधानं फलितमिति भावः । द्वित्वादिप्राग- मावानां शक्तिरूनतमा सहकारितामङ्गीकृत्य ‘द्वत्वाद्युत्पत्तिनियमोपपादनम्– सदस्यन्तमसङ्गतम् । नतिरिवउ-

रत्नपेटिकारगरामा जीयसमेतं न्यायसिद्धा अनम् 513 उत्पादिषु प्रमाणसिद्धेषु तत्प्रागभावानां सहकारित्वकल्पनम् तेषु च प्रमितेषु तन्नियमैन द्वित्युत्पत्तिप्रति नियतिरिति दुरुत्तरम् । अतः सिद्धं द्वित्वादिसंख्या बुद्धिविशेषविषयत्वमिति ॥ । एकत्वं चिन्त्यते - तन तावत् कार्यमेकत्वं नास्त्येव; अवयविन एवानभ्युपगमात् कुतस्तदैक्यम् ? समुदायैकत्वं राश्येकत्ववत् । तत्रापि हि भागप्रधानव्यवहारेऽनेकत्वं व्यव- हरन्ति ॥ संहतिदशायामेकत्वावस्था जायते विभक्तदशायामनेकत्वावस्था चेति चेन्न; भेदा- मेदविरोधप्रसङ्गात् । प्रत्ययस्य च संहतिविभागाभ्यामेवान्यथासिद्धत्वात् । स्वरूपस्य च बुद्धिविषयत्वस्यैव द्वित्वप्रतीतौ विषयतयोक्तेरिति भावः ॥ कार्यमेकत्वमिति । अवयवे कस्वर । रभ्यम वय विगतैकत्वमित्यर्थः । राश्येकत्ववदिति : औपचारि कमिति भावः । ननु राश्येकत्ववदे करवस्याप्यौपचारिकःवे राश्यादावुद्धृतावयवमे विवक्षायां बहवो व्रीह्य इतिवत् घटादावपि संहतिदशायामने करवव्यवहारः स्यादित्याशङ्कय इ. पत्त्या परिहरति तत्रापि भाग प्रधानव्यवहारेऽनेकत्वं व्यवहरन्तीति । शङ्कते संहतिदशायामिति । प्रत्ययस्य चेति । एकानेकत्वप्रत्ययस्य चेत्यर्थः । वस्तुत एक नेकत्वोत्पतौ बाधकमाह स्वरूपस्य चेति । द्वित्वादिसिद्धावेव तत्प्रागभावसिद्धिः, तत्प्रागभावसिद्धावेव तम्म शक्तित्वेन सहकारितया द्वित्वाद्युत्पत्ति- नियमोपपत्त्याऽतिरिक्तद्वित्वादिसिद्धिरित्यन्योन्याश्रयण दित्याह किश्चेति । 1

कार्यमेकत्वमिति । भवयश्गतैकत्वैरारब्ध मव यविगतैकत्वमित्यर्थः । राश्येकत्ववदिति । यथा एको त्री हराशिरित्यादौ एककालावच्छिन्नैकदेशवृत्तित्वादिरूप राशित्व घटक देशादिकत्वस्य परम्परा संबन्धेन भ नम्, तद्वदित्यर्थः । ननु साक्षात् संब-धेन त्रीहिगवसंख्याविवक्षायां बहवो भीरम इतिवत् एक पटादावपि बहुत्वव्यवहारप्रसङ्ग इत्यत भाइ तत्रापीति । भागप्रधानव्यवहारेऽनेकत्वं व्यवहर न्तीति । अवयवप्रधानव्यवहारे भनेके तन्तव इति व्यवहरन्त्येवेत्यर्थः । भयं मावः किमेकस्मिन्नू पटे अनेके पटा इति व्यवहार ब. पचते; उतावानेके तन्वच इति । मधे मापादकाभावः ; पटशब्द अ संयोगविशेषविशिष्ट तन्तुबोधक: वेऽपि तदुत्तरवचनस्य परम्परासंबन्धेन तदृशसंयोग विशेष- संख्यान्वयबोधताया एव व्युत्पन्नत्वेन प्रकृते तद्वाधात् । न ह्येकस्मिन् त्रीहिराशौ त्रीहिगत बहुत्व विवक्षया इमे बहवो व्रीहिराशय इति व्यवहारः संभवति । द्वितीये विष्टापतिरिति शङ्कते संहतीति । प्रत्ययस्येति । एकानेकत्वप्रत्ययस्येत्यर्थः । संहतिविभागाभ्यामेवान्यथासिद्धत्वादिति । संहति गतकत्वं परम्परा संबन्धेन विषयीकृत्यकत्वप्रत्ययस्य, साक्षात्संबन्धेन चतुगऩमनेकत्वं षयीकृत्यानेकत्व प्रत्ययस्य चोपपन्नत्वादित्यर्थः । ननु संहतिदशायामेवैकत्वं विभक्तदशायामेव च नेकावमिति काल एकत्वं चिन्त्यते इति । एकत्वसंख्या परम् अद्रव्यान्तरत्वेन स्वीकार्येति एकदेशिसंमतमेष्टव्यम्, उत साऽपि बुद्धिविशेष एवेति सुवचमिति विचार्यत इत्यर्थः । कार्यमिति । त. किंकैः नित्यगतं नित्यम्, अनित्यगतमनित्यमिति द्विविविधमेकत्वमुक्तम् । तन द्वितीयमवय विभूतद्रव्यवृत्तितया तदि- पृ । एवं र्किकैः कार्यतयाभिमतं यदेकत्वं तन्नास्ति । अत्रयविन एवाभावादित्यर्थः । ननु अवयव- समुदायरूपावयविगतमेव कार्यमेकत्वमस्त्वित्यत्र तदेकत्वं न मुख्यं किंतु गौणमित्याह समुदायेति । „BUJE– 65 1514 अद्रव्यपरिच्छेदः (मुख्यगौणैकत्वस्थतम् ) वस्तुतो मेदाभेदविरुद्धत्वप्रसङ्गात् । पटावस्था यामेकतन्तू पलम्भम लङ्गाश्च ॥ प्रळयावस्थायां प्रपञ्चैक्यं कथमिति चेत्; न कथञ्चित् ॥ श्रुतिविरोधस्तर्हीति चेन्न ; भेदप्रहाणपरत्वात् ॥ तदेवैक्य- मिति चेन्न प्रकृतित्वावस्थारूपत्वात् । यथा तृणोपलादिपरिणामकलायां (दशायां ) पृथिवीतः पृथग्व्यवहारो जायते, तेषामेव परिणामान्तरमापन्नानां पुनः पृथिवीत्वव्यवहारः । न च तावता एकतन्तूपलम्भेति । सन्तुष्वेकत्वावस्थोत्पत्तौ सर्वोऽपि तन्तुरेक इति प्रतीतिप्रसङ्ग इत्यर्थः । श्रुतिविरोधस्तति चेदिति । “सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेव” इति [श्रुतिः] विरोध इत्यर्थः । भेदप्रहाणेति । नामरूपभेदग्रहणपरत्वादित्यर्थः । तदेवेति । भेदप्रहाण मेवेत्यर्थः । प्रकृतित्वा वस्थारूपत्वादि | मेदप्रहाणस्येति शेषः । प्रकृतित्वावस्थापाश्च एकत्वसङ्ख्यारूपत्वाभावादिति भावः । प्रकृतित्वलक्षणैकावस्था सम्बन्ध एव नैवयमित्यमुमंशं दृष्टान्तमुखे तो पादयति यथा तृणेति । परिणामकलायामिति । परिणामदशानामित्यर्थः । तावतेति । पृथिवीलक्षणैकावस्था सम्बन्ध मेदान मे भेदविरोध इत्यत आह स्वरूपस्य चेति । वस्तुतो मेदा मेदविरुद्धत्वप्रसङ्गादिति । भेदाभेदरूप विरुद्धधर्म समावेशप्रसङ्गादित्यर्थः । भेदस्य व्याप्यवृत्तित्वनियमेन कालभेदेनाप्येकल मेदा- मेदसमावेशानं वादिति भावः । वस्तुत इत्यनेन कालमेदेनापि समावेशासंभवोपयोगि वस्तु स्वभाव. नैयत्यं बोद्धयने । अथवा मेदा मेदयोरुभयोरपि सत्यत्वाङ्गीकारात् विना मेवक मातात्विकत्वेन शुक्ति- त्वरजतत्वयोरिव समावेशोपपादनमपि न संभवतीति वस्तुत इत्यस्याभिप्रायः । यद्वा संहतिदशायामेव एकः पटः अनेके तन्तव इति प्रतीतिव्यवहारयोस्तत्त्वान्न कालमेदेनापि मेदाभेदयोर्विरोधपरिहार- संभव इति वस्तुत इत्यस्याभिप्रायः । बाघकान्तरमाह एकतन्तूपलम्मेति । एकस्तन्तुरित्युपलम्भ- प्रसङ्गादित्यर्थ । संहतिदशायां तन्तुष्वैवैकत्वावस्योत्पत्त्यभ्युपगमादिति भावः । न कथंचिदिति । न सुरूमैक्यं तत्रेति भावः । शङ्कते श्रुतिविरोध इति । “सदेव सोम्येदमम मासीदेकमेवाद्वितीयम्” इति श्रुतिविरोध इत्यर्थः । मेदप्रहाण परस्वादिति । नामरूपविभागशून्यत्वपरत्वादेकशब्दस्येत्यर्थः । तदेवैक्यमिति । नामरूपविभागशून्यत्वमेवैकत्वमित्यर्थः । प्रकृतित्वावस्थारूपत्वादिति । समत्रैगुण्या- वस्थारूपत्वादित्यर्थः । भेदप्रहाणस्येति शेषः । प्रकृतित्वावस्था यश्च कवसंख्या रूपत्वाभावादिति भावः । मेदप्रहाणेन प्रागवस्थामा तेरेकत्व संख्यारूपत्वाभावं दृष्टान्तमुखेोपपादयति यथा तृणेनि । परिणाम- कलायामिति । परिणामदशायामित्यर्थः । परिणामदशायामित्येव बहुषु कोशेषु पाठो दृश्यते । 1 अनेन परमात्मनित्यसूरिविग्रहेषु नित्येषु अवयव समुदायात्मकेषु प्रत्येक प्रकार्यमेकत्वं स्यादिति शंकाऽप्यनवकाशा; तन मुख्यैकत्वायोगात् । न कथञ्चिदिति । प्रपञ्चस्यमित्यनेन प्रपञ्चरूपकार्यनिष्ठ- मेकत्वं वा, प्रपञ्चस्य सूक्ष्मेण सहैक्यं वा किं विवक्षितम् । नाद्यः ; प्रलयकाले प्रपञ्चस्यैवाभावात् । तत्रैकत्वाभावाश्च । नान्त्यः, तस्य सूक्ष्मगतत्वादित्यर्थः । चेतनः चेतनात्मकरपञ्चद्रव्येषु तदेकत्व- योगे दृष्टान्तमाह यथेति । पृथिवीत इति । अपरीक्षकाणां तृणादौ पृथिवीति व्यवहारोऽपि नास्ति । परीक्षकाणां तु सह महापृथिवीति व्यवहारो नास्ति । महापृथिवीति भूतलादेरेव ग्रहणात् । समप्रधानतया. रत्नपोट कारंणरामार जीयसमेतं न्यायासद्भाजन . ; 515 तृणोपलाद्यंशानां परस्परं तावत् ऐक्यम्, अथ महापृथिव्या वा । किं तर्हि ? विजातीयावस्था- प्रहाणेन सजातीयावस्थापत्तिमानम् । एवं प्रकृत्यादावपीति । चिन्त्यं निरवयवगतमैक्यमध्ये- वम् (वं चिन्त्यम् ) । तथाऽपि ( एवं प्रकृत्यादावपीति चिन्त्यं निरवयवगतमत्येकत्वं तथापि ?) एवं प्रकृत्यादावपीति चिन्त्यं निरवयवगतमेकत्वम् । यद्यप्येवम्, तथाऽपि १) एकक्रियान्वयेन समुच्चीयमानवस्त्वन्तरप्रतिपत्तिविधुरवस्तुमानप्रतिपत्तिविषयत्वमेकत्वम् | मात्रेणेत्यथं । तृणोपलाद्यं ज्ञानामिति । तृणानामुपलानां परस्परमैक्यं वा महापृथिव्या ऐक्यं वा नास्तीत्यर्थः । एवञ्चिन्त्यमिति । निरवयव परमाणादिगततया भवगतमैक्यमपि एवं चिन्त्यमित्यर्थः । एकक्रियेति । वस्त्वन्तरप्रतिपत्तौ सत्यां वस्तुप्रतिपत्तिविषयत्वमेकत्वं न भवतीति वस्त्वन्तरप्रतिपत्तिविधु रेत्युक्तम् । घटे रूपादिप्रतिपतौ सत्यामपि एकत्वसत्त्वात् समप्रधानतया समुच्चीयमानेति वस्वन्तरविशेषणमुपात्तम् । अयमेकोऽयमेक इत्यादौ समप्रधानतया समुच्चीय- मानवस्त्वन्तरप्रतिपत्तौ सत्यामप्येकत्वव्यवहारात् एकक्रियान्वयेनेत्युक्तम् । एकस्यां क्रियायों तावतेति । पृथिवीत्वलक्षणैकावस्था संबन्धमात्रेणेत्यर्थः । तृणोपलाद्यज्ञानामिति । तृणानासु पलानाञ्च परस्परमैक्यं वा यथ महापृथिव्या ऐक्यं वा नास्तीत्यर्थः । एवं प्रकृत्यादावपीति । प्रकृत्यादावपि विजातीयावस्थाप्रहाणेन सजातीयावस्थापत्तिमात्रमेव ; न त्वेकत्वमित्यर्थः । चिन्त्यमित्यादि । निरवयव- परमाण्वादिगततयाऽवगतमेकत्वमप्येवं चिन्त्यमित्यन्वयार्थः । तथापीत्यादि । एक क्रियान्वयेनेति । एक विधेयान्ययेनेत्यर्थः । समप्रधानतया तुल्यमुख्य विशेष्यतया । समुच्चीयमानेति । एकेन ज्ञानेन विषयी क्रयमाणेत्यर्थः । वस्त्वन्तरप्रतीतिविधुरेति । वस्त्वन्वर विषयिताशून्येत्यर्थ । वस्तुमात्रप्रतिपत्ति- विषयत्वमेकत्वमिलि। एकक्रियेत्यादिविधुरान्तेन व्याख्याता या वस्तुमात्र प्रतिपतिः तद्विषयत्वमेव करव- महापृथिव्येति । महापृथिव्या सह तृणादेरैक्यमपि नेत्यर्थः । तर्हि तदेकत्वं न संख्यारूपं चेत्, किंतहीति पृच्छति किं तर्हति । विजातीयावस्था तृणत्वादिः । सजातीयावस्था पृथिवीत्वम् । तद्वदिह स्थूलतत्तदरस्थापहाणेन सूक्ष्मावस्थापतिरेकत्वम् । एवं प्रकृत्यादाविति । प्रकृतिकार्येषु महदादिषु सर्वत्रैकत्वमवयवसमुदायगतम्, कार्यस्य कारणेनैक्यञ्च पूर्वावस्थापत्तिरूपमिति न तन मुख्यमेकत्वमिति स्थिते निरवयवगतमेकत्वमेव चिन्त्यमवशिष्यते । इदमेव च तचमुक्ताकलापे निष्कृष्टम्, (54) " तेनासंघातरूपे क्वचन निरुपधिः स्यादसावेकसंख्या ; खाधारकायु रेषा” इति । पृथिवीपरमाण्वादीनामस्मन्मते नित्यत्वाभावात् तत्रैकत्वमनित्यम्, प्रकृतौ आत्मनि च नित्यमिति तद्भावः । प्रकृतग्रन्थे, ‘प्रकृत्यादावपीति’ इति इतिशब्दः न ‘चिन्त्यते’ इत्यारब्धचिन्ता समाप्तिपर: ; असमाप्तेः । अत उत्तरान्वयि हेतुपरः । अतः चिन्त्यमिति न वाक्यान्तरारम्भः । अवर सत्वाच्च । ‘एवं चिन्त्यम्’ इत्यन्त्रयेऽपि क्लेशः । पूर्वमेकत्वानां संख्यांरूपत्वाभाव इष्टः अत्र संख्यारूपत्वमिष्टमिति वैषम्यश्च । अत ऐक्यं तु नैत्रमिति वक्तव्ये ऐक्यमध्येवमिति न स्वरसम् । एवमित्युक्त्वा तथाऽ- पीत्यारम्भोऽपि न घटते । अतः स्थितवाक्यस्यैवादरणे तथापीत्यन्तमेकं वाक्यम् । तदर्थस्तु - कार्यमेकत्वमित्यारभ्य प्रकृत्यादावपीत्यन्तोकेन हेतुना सावयवेष्वेकत्वाभावे सिद्धे, यत् चिन्त्यम् = पृथक्संख्यात्वेन चिन्तनीयतया तत्रमुक्ताकलापोकरीत्या शिंष्टं निरवयवगतमेक-वम्, तदापि तथाऽपि = संख्याव्यतिरिक्त गौणकत्वरूपत्वाभावेऽपि एवं = एकक्रियेत्यादिवक्ष्यमाणरीत्या बुद्धि- 516 (एकत्वस्यापि बुद्धिविषयतारूपत्वम् ) एतेन अयमेकः, अयमप्यकः हात व्यवहारोऽपि निर्व्यूढ: ; समुच्चये सत्यपि एकक्रियान्वयित्वसम- समप्रधानतया समुच्चीयमान वस्त्वन्तरप्रतिपत्यमा वकालीन वस्तुप्रतिपत्तिविषयत्वमेकत्वमित्यर्थ समुच्चये सस्यपीति । अपिशब्दस्य समुच्चयार्थत्वादिति भावः । अभावादिति एकत्वङ्खयन्वये द्वयोरपि समप्राधान्यसम्भवेऽपि एकक्रियान्वये समप्राधान्याभावादिति भावः । नच अश्मेको चै कस्तिष्ठतीत्येकत्वं न स्यात् ; तिष्ठतिक्रियान्त्रयसत्त्वादिति वाच्यम् । तत्र प्रतिपर्यायम्, गतीत मित्यर्थः । मनेन च स्वपतियोगिसुरूयविशेष्यकत्व - खाश्रयसुख्य विशेष्यकत्वोभयसंबन्धेन भेदविशि ष्टान्यज्ञान मुख्य विशेष्यत्वमेवैकत्वमित्युक्तं भवति । एकमात्र मुख्य विशेष्यकस्य ज्ञानस्योक्तो मय संबन्धेन मेदाविशिष्टा न्यत्वसंपत्त्या तम्मुख्यविशेष्यत्वरूपमेकत्वं तत्रोपपद्यते । भयं घट इत्यादिज्ञानस्यापि घट त्वादिविषयकतया तदसङ्ग्रहस्यादित्युभयत्र मुख्य विशेष्यत्वोपादानम् । तत्रापि संस्थानविशेषरूपघट स्वादेः सौसादृश्यरूपवैलक्षण्यं प्रति विशेष्यतया मानान्मुख्येति । प्रकारता भिन्नत्वं प्रकारस्यानवच्छिन्नवे वा मुख्यत्वम् । यद्यपि स्वपतियोगिवृत्तित्वखाश्रयवृत्तित्वो मय संबन्धेन मेदविशिष्टान्यधर्म व रूप मे क मात्रवृत्तिधर्मवत्वमेवैकत्वमिति शवयं ववतुम् - तथापि द्वित्वादिसंख्यानां ज्ञानविशेष विषयतारूपतया एकल्यस्यापि तद्रूपश्वमेवोचितमित्यभिप्रायेण तथाऽभिघानम् । ननु स्वेतरमुख्य विशेष्य कजानाविषय- स्वमेवमिति कुतो नोक्तमित्याशङ्कयाह एतेनेति । उक्तज्ञानविषयत्वस्यैवैकत्वरूपतया मानेने त्यर्थः ! निर्व्यूढ इति । अन्यथा स्वेतरमुख्यविशेष्यकज्ञानविषयताया एव घटादौ सत्त्वेन प्रत्येकमध्ये कत्वसंभवेन तादृशव्यवहारानुपपत्तिरेव स्यादिति भावः । ननूक्तकमात्र मुख्य विशेष्य ज्ञानमुख्य- विशेष्यत्वमपि तत्र दुरुपपादमेव । अयमेकः जयमध्येक इति ज्ञानम्य वस्तुद्वयक्षरूपविशेष्यकत्वानित्यत माह समुच्चये सत्यपीति । ज्ञानस्य वस्तुद्वयमुख्यविशेष्यकत्वे सत्यपीत्यर्थः । एकक्रियान्वयित्व समप्राधान्ययोरभावादिति । अयं घट इत्येकमात्र मुख्यविशेष्यकज्ञानस्य वस्तुकप्रकारकत्वस्य तदधीनवस्तुद्वय मुख्य विशेष्यकत्वस्य चाभावादित्यर्थः । उक्तज्ञाने घटत्वस्य एकस्मिन्नेव प्रकारचा नानेन विषयत्वमेव भवितुमर्हति । अतो न किञ्चिदेकत्वं पृथक्संख्येति । वस्तुतः, ‘एवं प्रकृत्यादावपीति चिन्त्यं निरवयवगत मेकत्वम्’ इति वाक्यसमाप्तिः । अथ, ‘यद्यप्येवम्, तथापि’ इति वाक्यारम्भः । तत्र यदीति पदं भ्रष्टमित्यालोच्यते । प्रथमव्याख्याग्रन्थे, एवं चिन्त्यमिति प्रतीकधारणात् तादृश पाठान्तरमालोच्यते । तत्पक्षे तथापीति पदं न स्यादिति भाति । एकक्रियेत्यादि । घटोऽस्तीत्यादौ घटस्यैकत्वं नाम स्वसमप्रधानतया स्वान्वयिक्रियान्वित- तया स्वभिन्नव्यक्त्यप्रतिपादकघटपदबोध्यत्वम् । घटपदजन्यैतद्घटप्रतिपत्तिर्हि घटान्तरयमिति- विधुरा । क्रियेत्युपलक्षणम् । घटः पटश्च स्तः इत्यनापि पटस्यापि क्रियान्वयेऽपि तत्प्रतिपादक. त्वस्य घटपदेऽभावात् घटे एकत्वमक्षतम् । घटौ स्तः इत्यन त्विदं न भवति । ननु अयमेको 5 मेक इति द्वित्वादिरूपाया अपेक्षाबुद्धेः समप्रधानवस्तुद्वयादिविषयकत्वात् स्वभिन्नवस्त्वविषयकज्ञान- विषयत्वं कथमिति शंकायाम्, तत्र तदभावेऽपि वस्त्वन्तराप्रतिपादक पद बोध्यत्वरूप मे त्वं प्रत्येकमक्षतमित्याह एतेनेति । समप्राधान्ययोरिति । धर्मधर्मिग्रहणे समप्राधान्यं नास्ति । धर्मिं- ग्रहणे एक क्रियान्वयित्वं नास्ति । तथाच एकक्रियायां तुल्यतयान्वयित्वं नास्तीति भावः । ननु | रामपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् । 517 प्राधान्ययोरभावात् । न चात्रोपलम्भादिविरोधः ; येन गौरवमपि सह्येत । तदेवं गुप्तव तत्त्वान्तरमन्तरेणापि संख्या प्रतीयमाना समानाकारेण निर्व्यूढा । उपलम्भसाम्येऽपि वैरूप्य- कल्पमनभवतामधिकम् । असंख्यातव्यवहारोऽपि एवंविधसंख्याप्रतिक्षेपकः ; अन्यथा भवतोऽपि विरोधात् । ईश्वरादिबुद्धया सर्वसमुच्चय सद्भावेऽपि शतसहस्रायुतादिवत् अवच्छेदाभावादेव किया भेदस्वैव प्रतीतेरेकक्रियान्वयित्वाभावादिति द्रष्टव्यम् । नचात्रेति । रूपादेर्मितो मेदाकरूपने प्रत्यक्षविरोघवदेकत्वस्य धर्मि ( धर्म ? ) मेदाकल्पने बाघकाभावादिति भावः । गौरवमपीति । ततश्वासपात् गौरवादेवाधिकमेकस्वं त्याज्यमिति भावः । गुणादावपीति । गुणादावे करवा दिसङ्ख्यायास्त्वया अनभ्युपगतः चेंन चतुर्विंशतिगुणाः, षड्रसाः, पञ्च कर्माणीत्यादौ स्वरूपविशेषस्यैव एकस्यादिरूपत्वेव भाश्रयणीयत्वेन द्रव्येष्वपि तथैवोपपत्तेरिति भावः । ननु बुद्धिविशेषविषयत्वमेव सङ्ख्या चेत्, सर्वला- पीश्वरबुद्धिविषयत्वात् असङ्ख्यातत्वं कस्यापि न स्यादित्याशङ्कयाह असङ्ख्यातव्यवहारोऽपीति । एवंविधेति । द्वित्वादिपरावे नयन्तसंख्याविशेषप्रतिक्षेपक एव; न तु बुद्धिविशेषविषयत्वमावव्युदासक इत्यर्थः । अन्यथेति । त्वन्मतेऽपि स्वदभिमतसङ्ख्या हेतु भुनेश्वरी पेसा बुद्धिसत्त्वेन सङ्ख्योत्पत्तेरवश्य- म्मावितया अख्यातत्वं न स्यादित्यर्थः । सर्वसमुच्चय सद्भावेऽपीति । ईश्वरीयापेक्षा बुद्धिविषय- वस्तुद्वयख्यविशेष्य कत्वविरहादित्युक्तं भवति । तथाच उक्तैकमात्र मुख्य विशेष्यकज्ञानमादायेकोप- पत्त्या नानुपपत्तिगन्ध इति भावः । न चात्रोपलम्भादिविशेध इति । रूपादेर तिरिक गुणस्थानुपगमे प्रत्यक्षादिविशेषवत् एकत्वस्यातिरिक्तस्यानुपगमे प्रत्यक्षादिविरोधो नेत्यर्थः । उपलम्भादीति आदिना व्यवहारसङ्ग्रहः । गुणादावपीति । गुणादावतिरिक्तगुणरूपसंख्याया श्रभावेऽप्येकं रूपं त्रीणि रूपाणी- त्यादिप्रतीतिव्यवहारयोरुक्तबुद्धिविशेषविषयत्वमादायैव भवद्भिरप्युपपादनेन द्रव्येऽपि तदेव युक्तम्, संख्याप्रतीत्येक रूप्योपपत्तेरित्यर्थः । ननु बुद्धिविशेषविषयत्वस्य मुख्यसंख्यारूपः वे कचिदध्यसंख्यातत्व- व्यवहारो नोपपद्यते सर्वत्र बुद्धिविशेषविषयत्वरूपसंरूपायास्संभवात् । अस्मन्मते त्वतिरिक्तसंख्याया एव मुख्यसंख्यारूपतया तच्छून्येषु गुणादिष्वसंख्यातत्वव्यवहार उपपद्येतेत्याशङ्कयाह असंख्यातेति । एवंविधसंख्या प्रतिक्षेपक इति । एकत्वद्वित्वशन सहस्रायुतादिसंख्याविशेषनिषेधक इत्यर्थः । अन्य- थे ते । अतिरिक्त-सुख्यत्वाभिमतसंख्या सामान्यनिषेधपरत्व इत्यर्थः । विरोधादिति । इदं रूपमसंख्यात- मिति व्यव्हारस्य द्रव्याण्यसंख्यातानीति व्यवहारानुपपतेश्च प्रसङ्गादित्यर्थः । नन्वसंख्यातशब्दस्य संख्या- लहिं. द्वित्वादिकमिव एकत्वमपि पुरुषभेदेन मिन्नं स्यात्; वुद्धिविषयता विशेषत्वादित्यत्रेष्टापति- रित्याशयेनाऽऽह न चेति । अधिकसंख्या कल्पने गौरवम् । अस्योभयसंमतत्वादिति । गुणादिगतै- कत्वैकरूप्यायापीदं ग्राह्यमित्याह तदिति । ईश्वरादीति । ईश्वरेण सर्वस्यापि अयमेकोऽयमेक इति ग्रहणसंभवेऽपि शतत्वादिपरार्धत्वान्तसंख्या न सिद्ध्यति । शतत्वादिसंख्यानस्य एकेन देशेन कालेन वा स्थूलत्वादिरूपैकोपाधिना वोपहितेष्वेव परिमितेष्वेव भावात् । अतस्तत्रैका संख्या नास्ति ; केवलापेक्षा बुद्धिविषयत्वमेव । ईश्वर एव यदा शतं सहस्रमिति गृह्णाति तदा तस्य तच- दनुगुण - अयमेक इत्यादिपरिमितग्राहिबुद्धयवस्था अपि तज्ज्ञाने सन्तीति ध्येयम् । ; 1 धर्मभेदेति । बुद्धिविषयत्वातिरिक्ताद्रव्या कल्पन इत्यर्थः । 518 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (भाष्यादेरतिरिक्तसंख्यायां तात्पर्याभावः) ; सर्वशं असंख्यातत्वमानन्त्य[रूप?]म् । अनन्तेष्वपि न्यूनाधिकभावो विद्यते एव यथाऽतीतकल्प-दिवसादि- समुदायादीनाम्, यथा च द्रव्यत्वपार्थिवत्वघटत्वादिव्यक्तीनाम् । यन्तु, “एकत्वमेकसंख्या वच्छेदः " इति भाष्यम्, तदपि न संख्यायास्तत्त्वान्तरत्वामि सन्धिपूर्वकम् निर्विशेषवस्तुवादिनं प्रति विशेषप्रसङ्गमानपरत्वात् । अस्मदुक्कसंख्याया अपि विशेषत्वाविशेषात् । यत्तु भगवद्यामुनमुनिभि- रामसिद्धौ द्वित्वादेरपि यावदाश्रयभावित्वमुक्तम्, तदपि वैशेषिकप्रक्रिया बीभत्सामात्रादिति त्वेऽपीत्यर्थः । अवच्छेदाभावादिति । द्वित्वादिपर। वेपर्यंन्तबुद्धिविशेष विषयर वलक्षण सङ्ख्या विशेषामा वादित्यर्थः । असंख्यातशब्दस्य सङ्ख्या सामान्यप्रतिक्षेपपरत्वे अनन्तेष्वेव न्यूनाधिकमावो न स्वाद भो विशेषप्रतिक्षेपपरत्वमेवेत्यभिप्रयन् (1) माह अनन्तेष्वपीति । भाष्यमिति । प्रथमसूत्रे दृशेदृश्य धर्मराहित्यनिराकरणप्रकरणे इते शेष । अमदुक्तसंख्याया अपीति । बुद्धिविशेषविषयत्व लक्षणाया इत्यर्थः । बीमत्सामावादिति । मपेक्षा बुद्धिजन्यं तद्विनाशविनाश्यमिति वदन्तं नैयायिकं भीषयितु विशेषनिषेधपरत्वेऽप्यनुपपतितादयस्थ्यम् ; ईश्वरीयापेक्षा बुद्धिविषयस्वरूपश तत्व सहस्रत्यादेः सत्त्वादित्यत माह ईश्वरादीति । आदिना नित्यसूर्यादिपरिग्रहः । सर्वसमुच्चयेति । सर्वविषयी करणेत्यर्थ । अयुतादिवदिति । अयुतादेरिवेत्यर्थः । अवच्छेदाभावादिति । एकस्वारसंख्या व्यक्तेः सर्वज्ञा सत्त्वादित्यर्थः । असंख्यातत्वमानन्त्यमिति । संख्यातत्वरूपमानन्त्य मित्यर्थः । मयं मावः - द्रव्याण्य संख्य तानीत्यादिना स्ववृत्येकमात्रवृत्तिधर्मावच्छिन्नव्याप्यद्रव्यत्वादिमत्त्व संबन्धावच्छिन्न संख्यात्या वच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावाश्रयत्वं द्रव्यादिषु बोद्धयते ईदृशपरम्परायाः संबन्धस्वे समावप्रतियोगिता वच्छेदकत्वे वा विवादे तु तादृशद्रव्यत्वादिविशिष्ट श्रयता संबन्धावच्छिन्नत्वं बोद्धयम् । एकस्मा संरू गव्यक्ते यवित्सु द्रव्येषु वृत्तौ हि नोक्तसंबन्धेन तत्र संख्याभावसंभवः । ’ परन्तु, “तेषां मोह: पापी यान् नामूढस्येतरोत्पत्तेः “, " नानुपमद्यं प्रादुर्भावात्” इत्यादौ प्रकृत्यर्थचिमव यथेयोरन्तराल इवाक्ष घास्वयें - निष्ठार्थयोरन्तरालेऽभावभानम् । बस एवात्यन्ताभावबोधनमप्युपपद्यते । उक्तसंबन्धेन संख्या:- बोधकत्वं तु न संभवत्येव तादृशसंबन्धेन संख्यावत एवाप्रसिद्धेः । अनन्वानीत्यत्र तु इयत्ताशचिना अन्तशब्देन संख्याया एव बोघनादुक्तसंबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकतदभाववत्त्वं सुगममिति । २० संख्यातस्ये कथं यूनाधिकभावसंमदः; संख्या विशेष वत्स्वेव तद्दर्शनादित्यत अह अनन्तेष्वपीति न्यूनाधिकभावो विद्यत एवेति । दशनानुरोधेन न्यूनाधिकभावे न संख्या प्रयोजिकेति भावः । ; 1 व्याप्यद्रव्यत्वेति । नवैव द्रव्याणीत्यादौ अधिकसंख्याव्यवच्छेदाय नवत्वरूपविधेयव्याप्य- तायाः उद्देश्यतावच्छेदकद्रव्यत्वादौ स्वीकारमनुसृत्येदम् । दश घटाः, सहस्रं माषा इत्यादौ इदं न भवति । तथा सति दशत्वा दे र्घट (घटो भयगतत्वापत्तेः । अतः सर्वन बुद्धिविषयता विशेषरूपद्वि- त्वादेः तादृशविषयतात्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकपर्याप्त्यनुयोगित्व संबन्धेन धर्मिष्वन्बयो विवक्षितः। 1 ननु असंख्यातपदात् संख्यातभिन्नमित्येवार्थः प्रतीयेत ; न तु संख्याभाववदिति । धात्वर्थत प्रत्य- क्योर्मध्ये नञर्थस्याभावस्य भानायोगात् । परिपूर्ण हि पदं पदान्तरेणान्वेतीत्याशंकायां व्युत्पति- वादग्रन्थोकं न्यायसूत्रपदार्थ निर्वाहप्रकारं प्रदश्यं स्वीकारयति परंत्विति । सूत्रे ‘न इतरोत्पत्तेः’ इत्यस्य इतरोत्पत्यभावादिति, ‘न प्रादुर्भावात्’ इत्यस्य प्रादुर्भावाभावादिति च व्युत्पत्तिवादेऽर्थ उक्तः । ६ रत्नपेटिका रंगरामा- जीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 519 मन्यामहे । उक्तं हि भगवन्नाथमुनिभिः प्रमेयपादसप्तमाघिकरणे, “संयोगान्तर्भूता संख्या” इति ; “समस्ततद्दात्मा संख्या” इति च । अस्यार्थ उच्यते - बुद्धिविशेष सम्बन्धो हि संख्यात्वेनोप- पादितः स च संयोग एव ( एवेति ? ) । यद्वा सङ्घातैकत्वाद्यभिप्रायं तदिदं मन्तव्यम् । वरद- विष्णु मिश्रादिभिस्तु आत्मसिद्धिवचनानुसारेण अतिरिक्त संख्याऽभ्युपगता । यथोक्तम् - “प्रत्य क्षाश्रयवर्तिसंख्यापरिमाणपृथक्त्वसंयोगविभागपरत्वापरत्वद्रवत्वसा दृश्य नि प्रत्यक्षाणि” इति । गुणेषु च संख्यादिसद्भाव उक्तः - ’ गुणाश्रितसंख्यादीनां संयुक्ताश्रितत्वेन’ (संयुक्ताश्रिताश्रित- स्वेन) ग्रहणम्” इति । एतदपि परमताभिप्रायेणेति मन्तव्यम् । यत्तु भट्टपराशरपादैः प्राकट्य- निराकरणादिप्रसङ्गेषु - “संख्या तु द्वितीयक्षण एव ज्ञायते ; सा संख्या समवायिनोऽस्तीत्यविरोध.” इत्यादिषु प्रदेशेषु संख्याभ्युपगमनं व्यवहृनम्, तत् किंखिन् स्वाभ्युपगमेन अथवा पराभ्युपगमेनेति न संविद्मः प्रमेयनिरूपणविच्छेदात् ॥ मित्यर्थः । प्रदेशान्तरगतं वाक्यमुदाहरति समस्ततदात्मा संख्येत चेति । तदात्मा तत्स्वरूपं सर्वेषामपि वस्तूनां तस स्वरूपमेव सङ्घयेत्यर्थः । ननु " समस्ततदात्मा संख्या” इति वावयस्म स्वरूपसङ्ख्यात्वपक्षे साक्षित्वस्य स्पष्टत्वेऽपि संयोगान्तर्भूता संख्या इति वावयस्योक्तार्थसाक्षिवं न स्पष्टम् ; प्रत्युत विरुद्धमेवेत्याशङ्कयाह अस्यार्थ उच्यते इति । बुद्धिविशेषेति । भस्मन्मते ज्ञानस्य द्रव्यत्वेन तद्विषयत्वस्य संयोगरूपत्वात् बुद्धिविशेषविष यत्वमेव सङ्घयेत्युक्तं भवतीति भावः । सङ्घातै- कत्वाद्यभिप्रायमिति। अवयवसंयोगाश्रयेषु पटादिलक्षणसङ्घातद्रव्येषु संयोगः सङ्ख्येत्यभिप्रेत्य, “संयोगा- न्तर्भूता संख्या” इत्युक्तमिति मावः । प्रत्यक्षाश्रयवर्तीति । प्रत्यक्षो योऽयमाश्रयः तद्वर्तीत्यर्थं । गुणेषु सङ्ख्य दिसद्ध ‘वोक्तिमेव दर्शयति गुणाश्रितेति । संयुक्ताश्रितेति । संयुक्ताश्रिश्रितत्वेने - त्यर्थः । संयुक्ताश्रिताश्रितत्वेनेति पाठस्तु सुगम एव । द्वितीयक्षण एवेति । ततश्च द्वितीयक्षणो- स्पन्नेन द्वित्वविषयक ज्ञानेन तृतीयक्षण एवं प्राकट्यस्योत्पादनीयतया तत्काले द्वित्वस्य नष्टत्वेन किमाश्रितं प्राकटयमुत्पद्येतेति माचः | प्रदेशान्तरे प्रसङ्गान्तरागतं वाक्यमुदाहरति सा संख्या समवायिन इति । तत् किं स्वाभ्युपगमेनोक्तम् उत पराभ्युपगमेनेत्यमुमर्थ न संविद्म इत्यर्थः । ततश्व सकर्मकत्वात्, “समो गम्बुच्छिभ्याम् ।” इत्यादिना ‘मात्मनेपदाभावः । प्रमेयेति । प्रमाणनिरूप- बीमस्सामात्रादिति जुगुप्सामात्रादित्यर्थं । संघातकत्वाद्यभिप्रायमिति । श्रवयवसंयोगविशेषा- श्रयेषु पटादिलक्षण संघात द्रव्येष्वेकत्वप्रतीतिनियमको विलक्षणसंयोग एव संख्येत्यभिप्रेत्य, “संयोगान्त भूता संख्या” इत्युक्तमिति भावः । प्रत्यक्षाश्रयवर्तीति । प्रत्यक्षविषयीभूतो य माश्रयः तद्वर्तीत्यर्थः संयुक्ताश्रितत्वेनेति । परम्परया संयुक्त संबन्धः वेनेत्यर्थः । संयुक्ताश्रित्वेनेति यावत् । संयुक्ताश्रिता- श्रितत्वेनेति पाठ एवं बहुषु कोशेषु दृश्यते । द्वितीयक्षण एव ज्ञायत इति । द्वितीयक्षणोन्नेन द्वित्वविषयकज्ञानेन तृतीयक्षण एवं प्राकट्यस्योत्पादनीयतया तक ले द्वित्वनाशात् किमाश्रित्य प्राकट घसुरभ्येतेति भावः । 1 1 संयुक्ताश्रितरखेनेति पाठे संस्थाश्रयस्य गुणस्य संयुक्ताश्रित्वेनेत्यर्थः । 2 आदिना विदिप्रच्छिखरतीनामुपसंख्यानमिति वार्तिकग्रहणम् । 1 520 6. अद्रव्यपरिच्छेदः ( परिमाणगुणविमर्श:) परिमाण प्रत्ययविषयः परिमाणम् । तच्चतुर्धा ; अणुमहद्दीर्घहस्वभेदात् । चत्वार्यपि परिमा णानि प्रतियोगि निरूपितवेषाण्येत्र ; इदमितोऽणु, इदमितो महत्, इदमितो ह्रस्वं दीर्घमित्येव प्रतीतेः । अन च विभुद्रव्येषु परिमाणं नास्तीत्येके : अपरिमितप्रत्ययात् । उक्तं हि श्रीवेदार्थ- संग्रहव्याख्याने ऽनन्तपव्याख्यानदशायां श्रीराममिश्रः, “वस्तुपरिच्छेदो वस्तुनः परिमाणम्, देशपरिच्छेदस्तु तत्कार्य:” इत्युक्त्वा, “अपरिच्छेदस्तु न गुणः” इत्यादि । उक्तञ्च भगवद्यामुन- मुनिभिः आगमप्रामाण्ये पूर्वपक्षे - " यदपि वियति परिमाणमिह निदर्शितम् - तदपि विमशैती. यमिव । परिमाणं हि नाम देशावच्छेदः - इयत्ता । परितो भाववेष्टनमिति यावत् । न च नर्भसि तदस्तीति कथमिव तदिह निदर्शनतया निर्दिश्यते” इति । अन्ये तु - इत इदमधिकमित्येवंरूपस्य परिमाणस्य तत्राप्युपपत्तेरस्त्येव तत्रापि परिमाणम् । अपरिमितव्यवहारस्तु सङ्कुचितपरिमाण- प्रतिक्षेपपर इत्याहुः । इदञ्च परिमाणाख्य गुणान्तरं विवरणकारादिभिः स्वीकृतम् । जन्माद्यधिकरणे विवरणेऽपि क्तम् - " वस्तुपरिच्छेदो वस्तुपरिमाणम्, देशपरिच्छेदस्तु तद्धेतुकः" इत्यादि । अथान्यन्प्रतम् - परिमाणमेत्र तचान्तरं नास्ति । तथाहि - देशव्याप्तिविशेष एव तत्तत्प्रति- सम्बन्धिनिरूपितवेषेण तत्तत्परिमाणम् । तत्रान्तरवादिनाऽपि चैतत् परिमाणाविनाभूनमभ्युप- गतम् । ततस्तदधिकस्वीकारे गौरवं भवेत् । 2 जमान एव तद्गन्थस्य २ व नरत्वादिति भावः । इति संख्या || 1 प्रतियोगिनिरूपितेति । सपतियोगिकतयैव मासन्ते इत्यर्थः । अपरिच्छेदस्तु न गुण इति । ततश्च परममहत्त्वरूपपरिमाणगुणो विभुषु न सीति सिध्यति । यदि च विभुषु वस्तुपरिमाण शब्द्रत वस्तुपरिच्छेदः स्यात्, तत्कार्यम् - देशपरिच्छेदोऽपि स्यात् । तदभावादेव तत्कारणं वस्तुपरिच्छेद शब्दित वस्तुपरिमाणमपि नास्तीत्येवावसीयते इति भावः । परितो भाववेष्टनमिति । वस्त्वन्तरेण परितो वेष्टितत्वमित्यर्थः । परितो मानं हि परिमाणमिति भावः । स्वतमाह अथान्यन्मतमिति । तचत्प्रतिसम्बन्धीति । इदमस्मत् महत् इदमस्मात् दीर्घमिति प्रतियोगिनिरूपितवेषेण स एव देशव्याप्तिविशेषः परिम णमित्युच्यते । इदमस्मात् महदित्यत्य एतदपेक्षया इदमधिकदेशव्य समित्यर्थप्रतीते. रिति भावः । तचान्तरवादिनाऽपीति । अतिरिकवादिनाऽपि यत्र यदपेक्षया महत्त्वं तत्र तोऽधिक देशत्वमस्तीति तत् व्यापकतयाऽभ्युपेत्यम् । मतोsaरिककरानं गौरवपराहतमिति भावः । " ; अपरिच्छेदस्तु न गुण इति । तथाच परममहत्त्वरूपगुणो नास्तीति सिद्धयते । वाद्दशगुणसत्त्वे तस्यापि वस्तुपरिमाणरूपया वस्तुपरिच्छेदात्मकत्वेनापरिच्छेदासंभवात् वस्तु परिच्छेद कार्यदेशपरिच्छेद- प्रसङ्ग चेति । परितो भाववेष्टनमिति । स्वन्तरेण परितोवे ष्टतत्वमित्यर्थः । देशव्याप्तिविशेष इति । देशमंयोगविशेष इत्यर्थः । ततत्प्रतिसंबन्धिनिरूपितवेषेण = ततदवधिकाधिवयन्यूनत्व विशिष्टतया । तत्परिमाणमिति । इद स्मन्महदित्यत्र इदमेतदपेक्षयाऽधिकदेशसंयुक्तमिति, इदमस्मादत्रित्या इदमेतदपेक्षया न्यूनदेशमंयुक्तमिति च प्रतीतेरिति भावः । विनितत्वादिति । तथाच पूर्ण कृतस्य प्रन्थस्य पश्चान्नष्टश्वमिति न । ग्रन्थ एवोपरि न कृत इति भावः । तच तेषामभावाद्वा-कारणान्तराद्वा । । रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाखनम् ; 521 ननु न तावत् देशसंयोगमात्रं परिमाणम् ; अतिप्रसङ्गात् । ततोऽवच्छिन्न देशविशेष इति वाच्यम् । न चावच्छेदो येन केनापि किंतु परिमाणविशेषविशिष्टेनेति (परिमाणविशेषेणेति ?) वाच्यम् । अतस्तदुपजीविना देशावच्छेदेन तदपह्नवो न युज्यते । देशपरिमाणञ्च देशान्तरा- धीनमित्यमवस्था च स्यात् । तस्मात् स्थितं तत्रान्तरं परिमाणमिति-

तन्न; एवं हि अवच्छेद निरूपणम् - यत्संयुक्तं देशं देशान्तरञ्च यत् युगपदाक्रमितुं शक्तम्, तत् ततोऽधिकपरिमाणम् ; यत्संयुक्तदेशमखिलमेकदैव यदाक्रमितुं न शक्तम्, तत् ततो न्यून- अतिप्रसङ्गादिति । देशसंयोगमात्रस्य अणुमहदादिसाधारणत्वादिति भावः । किंतु परिमाणविशेषेति । महत्त्वपरिमाणविशिष्टावच्छिन्न देशसंयोगो महत्परिमाणम्, अणुपरिमाणविशिष्ट वच्छिन्न देश संयोगोऽणु- परिमाणम् । भयं भावः - देशे यावदवच्छेदेन महत्परिमाणविशिष्टसंयोगः, तावदच्छिन्न संयोगवत् महदिति । न युज्यते इति । उपजीव्यविशेषादिति भावः । देशपरिमाणञ्चति । परिमाणविशेष विशिष्टावच्छिन्न देशसंयोग इत्यक्ष अनुप्रविष्टदेशा बच्छेदकगत परिमाणमित्यर्थः । ननु पारिमाण्ड अतिप्रसङ्गादिति । अणुत्वव्यवहारस्थले महत्त्वव्यवहारस्य, महत्त्वव्यवहारस्थलेऽणुस्वव्यवहारस्य च प्रसङ्गादित्यर्थः । देश संयोगस्य सर्वज्ञाविशिष्टत्वादिति भावः । इदसुपलक्षणम् - इदमस्मान्महत्, इदम’ स्मादण्वित्यादौ पञ्चम्यर्थावधित्वानन्त्र्यप्रसङ्ग इत्यपि बोद्धयम् । तत इति । देशयोगमात्रस्य परि- माणत्वासंभवादित्यर्थः । अवच्छिन्न देशविशेष इति वाच्यमिति । किञ्चिद्विशेषविशिष्ट देश विशेष. संयोग एव परिमाणमिति वक्तव्यमित्यर्थः । अवच्छेद :- वैशिष्ट्यम् । परिमाण विशेषविशिष्टेनेति वाच्यमिति । महत्त्वविशिष्टावच्छिन्न देशसंयोगो महत्त्वम्, अणुस्वविशिष्टावच्छिन्न देश संयोगोऽणुस्व मित्यादिरीत्या वक्तव्यमित्यर्थः । परिमाणविशेषेणेति युक्तः पाठः । महत्त्व विशिष्ट देशसंयोगो महत्त्व मित्यर्थः । तदुपजीविना परिमाणविशेषाधीनेन । देशावच्छेदेनेति । देशनिष्ठविशेष वैशिष्टयेनेत्यर्थः । तदपह्नव इति । परिमाणापह्नव इत्यर्थः । न युज्यत इति । अतिरिक्त परिमाणास्त्री कारे देशे विशेष वैशिष्ट्यस्यैव वक्तुमशक्यत्वादिति भावः । नन्वतिरिकपरिमाणास्वीकारेऽपि देशान्तरसंयोगविशेषस्यैव देश परिमाणरूपत्वं संभवति । ततश्च तादृशपरिमाणविशेषविशिष्टदेशसंयोग एवं घटादौ परिमाण विशेष इति नोक्त दोष इत्यत माह देशपरिमाणश्चेति । देशान्तराधीनमिति । देशान्तर परिमाण धीनमित्यर्थः । अनवस्था स्वादिति । न हि देशान्तरसंयोगमात्रं महत्त्वम् ; अतिप्रसङ्गस्योक्तत्वात् । मो महत्त्वविशिष्टदेशान्वर संयोग एव देशे महत्त्वमिति वक्तव्यम् । ततश्च देशान्तरे महत्त्वमपि तादृशदेशान्तर संयोगरूपमित्यन- वस्था स्वादित्यर्थः । अव छेदनिरूपणमिति । परिमाणत्वेनाभ्युपगत विशेषनिरूपणमित्यर्थः । संभव तीति शेषः । तथाचातिरिक्तपरिमाणस्य देशान्तरपरिमाणस्य चानुपजीवनान्नोक्तदोषावकाश इति भावः । यत्संयुक्तमित्यादि । एककालावच्छेदेन तत्संयुक्तया देश संयोग-तदसंयुक्त देश संयोगोमयवताप्रयोजक शक्तिस्तदपेक्षया महत्त्वमित्यर्थः । घटाद्यपेक्षया महपपर्वताद्यपेक्षया च महापर्वतस्य महत्तोपपत्तये तादृशो- भयवत्त्वमेव महत्त्वमिति नोकम् | अल्पपरिमाणस्यापि क्रमेणाधिकदेशसंयोगसंभवात् युगपदिति । यत्संयुक्तदेशमखिलमित्यादि । अनया वाचोभञ्ज्या तद्वतमहत्त्वमेव तदपेक्षया न्यूनपरिमापद ur-66 622 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (संयोगसंख्यातिरिक्तपरिमाणाभावः) परिमाणमिति । तथा एकदिगाजवावच्छेदेन आधिक्यं दैर्घ्यम्; तेनैव न्यूनभावो ह्रस्वत्वम्; बहुदिगवच्छेदेनाऽऽधिक्यं महत्त्वम् ; तेनैव न्यूनभावोऽणुत्वम् । न चैतदधिकम मस्तीत्यणुनि. राकरणादपि सिद्धम् । चतुर्विधमप्येतदेकस्मिन्नपि घटते । यथा स्तम्बविशेष एव स्तम्बाम्तरा- पेक्षया स्थूलाणुत्वदीर्घहस्वत्वव्यवहार इति । एवञ्च सति नानावच्छेदके किञ्चित् परिमाण निर्दिष्टम् - येनोपजीव्यविरोधानवस्थादिदोषः स्यात् । एतेन देशस्यापि न्यूनाधिकत्वे व्याख्याते ॥ ल्यमेव अणु-वर्मा ‘स्त्वत्याशङ्क्य - अणुनिराकरणादपि उक्तातिरिक्तमत्वं नास्तीत्याह न चैतदधिकमिति। नातावच्छेदक इति । परिमाणविशेष विशिष्ट देशसंयोग: परिमाणमित्यनुक्तेरिति भावः । देशखापीति । मित्युक्तं भवति । आधिक्यमिति । उक्तशक्तिविशेषरूपाधिकपरिमाणत्वमित्यर्थः । तेनैव न्यूनभाव इति । उक्तदीर्घत्वावधित्वमित्यर्थः । ननु परमाणुयणुकयोरेव ह्यणुत्वम् ; तत् कथमुक्तस्य घटादि. साधारणस्यः णुस्वरूपत्वमित्यत माह न चैतदिति । परम द्रयणुकयोरङ्गीकारेऽपि तत्र महत्त्वाचधि- त्यापेक्षयाऽणुखं नास्त्येवेत्यर्थः । परम शुद्व्यणु कयोर्निराकरणादपि इदमेवाणुत्वमित्याश्रयणीयम्; अति- रिक्ताणुत्वस्याश्रयाभावादित्याह अणुनिराकरणादपीति । अवच्छेदक इति । संयोगविशेषणीभूतदेश इत्यर्थः । परिमाणविशेषविशिष्टदेश संयोगः परिमाणमित्यनुक्तेरिति भावः । इदञ्च किन्त्वित्यादिप्राक्तन- वाक्ये परिमाण विशेषेणेति पाठाभिप्रायेण । परिमाणविशेषविशिष्टेनेति पाठे तु परिमाणविशेषविशिष्टा- बच्छिन्न देशसंयोग एवं परिमाणविशेष इति सिद्ध्या अवच्छेदक इत्यस्य संयोगविशेषणीभूतदेशविशेषणे इत्यर्थो बोधः । यद्यपि महत्त्वस्योक्तरीत्या शक्तिविशेषरूपत्वे तस्य प्रत्यक्षविषयत्वानुपपत्तिः ; शकेरतीन्द्रियत्वात् । यदि च प्रत्यक्षविषयीभूतेयं विलक्षणा शक्तिरित्युच्यते, तदा नामान्तरेणातिरिक्त- परिमाणमेव स्वीकृतं स्यात् - तथाऽप्युक्तो मयवता प्रयोजकधर्म एव महत्त्वमित्यङ्गीकारान्न दोषः । स च धर्मोऽधिक संख्या कदेशसंयुक्तत्वरूप एवेति न प्रत्यक्षत्वानुपपतिः, न वाऽतिरिक्तपरिमाणाभ्युपगमप्रसङ्गः । तथाच तत्पेत्रा महत्त्वं तत्संयुक्त देश पर्याप्त संख्या विकसंख्या पर्याप्त्यधिकरण देश संयुक्तस्वरूप- तत्संयुक्त देशपर्याप्त संख्याधिकसंख्याविशिष्टत्व पर्यवसितमिति न काचिदनुपपतिः । विशिष्टत्वं च - खनिष्ठा वच्छेदकताकरतियोगिताक मेदवत्त्व संबन्धेन स्वनिष्ठावच्छेदकता स्वाश्रय देशवृत्तिभेदप्रतियोगिता निरू. पितसंयोगसंबन्धावच्छिन्नावच्छेदकप्रासंबन्धेन । एवं तदपेक्षयाऽणुत्वं तत्संयुक्त देशपर्याप्त संख्या न्यून संख्या- पर्याप्त्यधिकरण देशमा संयुक्तस्वरूपम्, तद्व्याप्य संख्या न्यून संख्याव्याप्यत्वपर्यवसितम् । तद्व्याप्यत्वं च तद्वृत्तिभेद प्रतियोगितावच्छेदेकत्वम् । अवच्छेदुकत्वं च स्वाश्रय देशवृत्तिभेदप्रतियोगितानिरूपित- संयोगसंबन्धावच्छिन्नावच्छेदकता संबन्धावच्छिन्नम्। संख्यः व्याप्यत्वमप्येवंविधमेव बोद्धच्यम् । एतेनेति । परिमाणस्य देशविशेषसंयोगरूपत्वकथनेनेत्यर्थः । न्यूनाधिकत्वे इति । न्यूनाधिकपरिमाणे इत्यर्थः । 1 नित्यं परिमण्डलमिति सूत्रे कणादोकं नित्याणुपरिमाणं तदाश्रयपरमाणुद्रव्यं तज्जन्यं यणुकरूपमणु च सिद्धान्ते निराकृतम् उपलभ्यमानत्रसरेणुमानस्वीकारात् । अस्मादिदम् मण्यिति सापेक्षाणुत्वातिरिकं तदित्यन मानाभावादिति भावः । रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायासंाजन: 523 न्यून धिकदेशसंयोग मेद एव स्वरूपातिरिक्तं परिमाणविशेषमन्तरेण न घटते इति चेत्र राश्यादिषु दृष्टत्वात् ॥ तत्र भागसंख्याधिक्यनिबन्धनः स इति चेन्न तर्हि ( चेत्, तर्हि ? ) सर्वन तत एवास्तु ॥ 1 प्रशिथिल संयोगवति समभागवत्त्वेऽपि परिमाणमेदो दृष्ट इति चेत्; सत्यम् । तथाऽपि प्रशिथिलसंयोगादेव परिमाणविशेषोत्पादकतयाऽभिमतात् तावद्देशव्याप्ति- रेवास्तु | समूढप्रसारितचूर्णपुजेऽपि हि तथा दृश्यते । एवं महत्त्वबहुत्वाभ्यामपि देशव्याप्ति- विशेष पवारभतेन ततोऽन्यदान्तराळिकमनुपलभ्यमानमिति । 3 उक्तञ्च भगवद्यामुनमुनिभिः- “परिमाणं हि नाम देशावच्छेदः" इति । भगवन्नाथमुनि- भिरपि प्रमेयपादसप्तमाधिकरणे - “संख्यान्तर्भूतं परिमाणम्” इत्याद्युक्त्वा मनन्तरञ्चोक्तम् - “दूरत्वं देध्यंम्, सामीप्यं ह्रस्वत्वम् तिर्यग्दूरत्वं स्थौल्यम्, तिर्यक्सामीप्यं काइयंम्, स्वांशस्याग्रे वांश- तत्रापि देशान्तरसम्भवादिति भावः । राश्यादिष्विति । तत्र परिमाणान्तराश्रयावयविनोऽनुत्पतेरिति भावः । भागसंख्येति । राश्यनुप्रविष्टव्रीह्यादिसङ्ख्याधिक्यादिति भावः । समूढेति । मुष्टिना संगृह्य प्रसारित चूर्णपुत्रेऽवयविमेदाभावेन परिमाण भेदाभावेऽपि प्रशिथिलसंयोगमात्रेण अनेकं देशव्याप्तेर्दर्श- नादिति भावः । प्रचययोनि [क] परिमाणोक्तन्यायं संख्यायो निकपरिमाणयोनिकपरिमाणयोरप्यतिदिशति एवं महन्त्वेति । अवयवगतबहुत्वात् त्र्यणुके महत्त्वमुत्पद्यते, अवयवद्वयारब्धावयविनि अवयवगतमहत्त्वात् महत्त्वम्, तूलपिण्डे प्रचयाधीनं महत्त्वमित्येवं सङ्ख्यापरिमाणप्रचययोनिकतया परिमाणं त्रिविधमिति हि नैया- यिक प्रक्रिया, सा न सम्भवतीति भावः । संख्यान्तर्भूतमिति । भागसङ्ख्याधिक्य न्यूनत्वादिकमेव महत्त्वाणु- त्वादिकमित्यर्थः । दूरत्वमिति । मूलापेक्षयाऽग्रस्य दूरत्वमित्यर्थः । सामीप्यमिति । मूलापेक्षयाऽय स्येति शेषः । स्वांशस्याग्रे इति । ऋजुदण्डे हस्तेन गृहीत्वा ऋजुतया निरीक्ष्यमाणे पूर्वपूर्वाशस्याग्रप्रदेश व्याख्याते इति । देशस्यापि न्यूनाधिक संख्याकदेशान्तरसंयोगमादाय न्यूनाधिक परिमाणवत्त्वोपपादन- संभवादिति भावः । शङ्कते न्यूनाधिकेति । न्यूनाधिकसंख्या के व्यर्थः । राश्यादिष्विति । तनावय- विनोऽनारम्भेणातिरिक्त परिमाणस्य भवद्भिरप्यस्त्रीकारादिति भावः । भागसंख्याधिकयेति । राज्ञ्यनु- प्रतिष्टत्रीद्यादिसंख्त्राधिक्येत्यर्थः । समूढप्रसारितेति । सुष्टिना संगृह्य प्रसरितचूर्णपुत्रेऽवयविमेदाभावेन परिमाण मेदाभावेऽपि प्रशिथिलसंयोगमात्रेणानेकदेशव्याप्ते दर्शनादिति भावः । प्रचययोनिकपरिमाणोक्त- न्यायः संख्यायोनिक - परिमाणयोनिकपरिमाणयोरपि तुल्य इत्याह एवमिति । एवं खलु नैयायिका वदन्ति ; नवयवगतत्रित्व संख्यया लचणुके महत्त्वमुत्पद्यते ; अवयवद्वयारब्धावयविनि भवयवगतमहत्त्व- हेतुकं महत्त्वम् ; तूलपिण्डे प्रचयाबीनं महत्त्वमित्येवं संख्यापरिमाणप्रचययोनिकतया त्रिविधं परिमाण- मिति । देशावच्छेद इति । खसंयुक्तदेशगतः संख्याधिक्यादिरूपो विशेष इत्यर्थः । संख्यान्तर्भूतं परिमाणमिति । संख्या अन्तर्भूता यस्मिन्निति व्युत्पत्त्या स्वसंयुक्त देशगत संरूपाधिकयन्यूनत्वघटितं परि माणमित्यर्थः । अधिकसंख्या क देश संयुक्त त्वन्यून सङ्ख्या कदेशसंयुक्तस्वरूप महत्त्वाणुस्त्वयोश्शरीरे संख्या- 1 1 प्रशिथिलेति । " प्रचयः शिथिलास्यो यः संयोगस्तेन जन्यते । परिमाणं तुलकादी” इत्युक्तया शिथिलशब्देन प्रचयाख्यः संयोग एवोच्यते ।524 अद्रव्यपरिच्छेदः ( आयामविस्तारघन मेदः) स्थितिरार्जवम्, स्वांशस्य [पार्श्व?] स्वांशस्थितिर्वक्रता, एकदिक्स्थान्त्यावयवानां विरुद्धदिक्स्था- न्त्यावयवदूरत्वसामीप्यसास्यं वृत्तत्वम्, 1 केवलविरुद्ध दिगन्तांशेभ्यः [केवलविरुद्ध दिगन्तांशानां ?] कोणविरुद्ध दिगन्तांशेभ्यः कोणविरुद्ध दिगन्तांशानां दूरत्वसामीप्यसाम्यं चतुरश्रत्वम्” इति । किञ्चि- दन्तरमतिक्रम्य चोक्तम् - " अनेकव्याप्तिर्महत्ता, तद्भावो न्दत्यम्” इति । देशकालसंख्यो- न्मानादिसर्वसाधारणपरिमाणमावस्य च स्वरूपमुक्तम्, “समस्तभावतदात्मा परिमाणम्” इति । अवेदं तत्त्रम् - आयामविस्तारघन मेदेन त्रिविधं परिमाणम् । यथासम्भवं प्राक्प्रत्यग्दक्षिणोत्तरो- वधिः पर्यवसितञ्चतत् । तन विष्वपि दिग्द्वन्द्वेषु यत्राधिक्यं स आयाम:, यत्र मध्यमत्वं स विस्तार:, यन न्यूनत्वं तत् धनमिति । त्रयाणामप्येषां सङ्करतारतम्यभेदात् बहुविधो व्यवहारः । विभुद्रव्येषु कात्स्म्यापेक्षायां परिमाणं नास्ति । तत्तदवच्छेदापेक्षायां यथासम्भवं व्यवहार इति ॥ एवोत्तरोत्तरांशस्थितिदर्शनादिति भावः । एकदिवस्थेति । पूर्वदिगन्त्यावयवानां तद्विरुद्धपश्चिमदिगन्यावय वानाश्च यादृशं दूरत्वं सामीप्यं तादृशमेव दक्षिणोत्तरयोः आग्नेयवायव्ययोः नैर्ऋतैशानयोश्च दूरत्व सामीप्य साम्यञ्चेत्, वर्तुलत्वमित्यर्थः । केवलविरुद्धेति । केवलविरुद्ध दिगन्तांशाः प्राच्यप्रतीच्यदक्षिणोत्तर- दिगन्तांशाः । कोणविरुद्ध दिगन्तांशाश्च आमेयवायव्य नैर्ऋतैशान दिगन्तांशाः । अत्र केवल विरुद्ध दिगन्तां ज्ञानामिति शेषः । ततश्च प्राच्यप्रतीच्यदिगन्तांशयोर्यादृश दूरत्वं सामीप्यञ्च तादृशं चेत् दक्षिणोत्तरदिगन्त शयोर्दूरत्वं सामीप्यञ्च तथा आयवायव्यकोणयोर्यादृशं दूरत्वं सामीप्यञ्च तादृशञ्चेत् नैऋौशान दिगन्तां. शयोर्दूरत्वं सामीप्यञ्च भवति, तदा चतुरभ्रत्वमित्यर्थः । अनेकव्याप्तिर्महत्चेति । अनेकदेशव्याप्तिर्म- इत्तेत्यर्थः । देशेत्यादि । क्रोश - गव्यूत्यादि देशपरिमाणम्, माससंवत्सरादि कालपरिमाणम्, विंशत्यादि संख्यापरिमाणम्, ऊर्ध्वं मानमुन्मान पुरुषहस्तादीत्यर्थः । आदिपदेन वितस्त्याच्यायामो गृह्यते । समस्त भावतदात्मा परिमाणमिति । आत्मशब्दः स्वरूपपरः । सर्वेषां वस्तूनां तत्तत्खरूप. विशेष एव परिमाणमित्यर्थः । परिमाणावान्तर भेदविवादशान्त्यर्थे घनपरिमाणसंग्रहार्थञ्च परिमाणभेदं निष्कृष्य दर्शयति अत्रेदं तच्चमिति । त्रिष्वपि दिग्द्वन्द्वेष्विति । प्राचीप्रतीच्या एक दिग्द्वन्द्वम्, दक्षिणोत्तरे एक- दिग्द्वन्द्वम्, ऊर्ध्वाधरे एकदिग्द्वन्द्वमिति द्वन्द्ववित्वं द्रष्टव्यम् । बहुविधो व्यवहार इति । चतुरश्रत्व वर्तुल. त्वादिव्यवहार इत्यर्थः । कात्स्न्यापेक्षायामिति । आकाशख रूपमात्रापेक्षायामायामादिव्यवहारो नास्ति; घटमठाभवच्छिन्नाकाशापेक्षायां तु औपाधिको व्यवहारः सम्भवतीत्यर्थः ॥ इति परिमाणम् ॥ धिक्यन्यूनत्वयोः प्रवेशादिति भावः । स्वांशस्य स्वांशस्थितिरिति । यथा कथञ्चिदिति शेषः । अनेक- व्याप्तिर्महतेति । मनेकदेशसंयोगो महत्त्वमित्यर्थः । त्रिष्वपि दिग्द्वन्द्वेष्विति । प्राचीप्रतीचीद्वयमेकं दिग्द्वन्द्वम्, दक्षिणोत्तरे अपरम्, ऊर्ध्वाधरे अन्यदिति दिगद्वन्द्वविकम् । कात्स्न्यापेक्षायामिति । स्वरूपमात्रापेक्षायामित्यर्थः । परिमाणं नास्तीति । भायामादिव्यवहारो नास्तीत्यर्थः । तत्तदवच्छेदा- पेक्षायामिति । घटमठाद्यवच्छिन्न विभुखरूपापेक्षायां तु यथासंभवं तद्वयवहार औपाधिकः प्रवर्तत इत्यर्थः । I 2 केवलेति । चतुरश्रवस्तुन एकाभांशस्य ऐन्द्रदिक्स्थतया स्थापने प्रथमरीतिः, कोण- दिक्स्थतया स्थापने द्वितीयरीतिरिति च ध्येयम् । 2 इदञ्चाकाशविभुत्ववादिपरमतानुसारेण । रत्नपेटिका रंगरामाच्जीयसमेतं 525 ; पृथक्त्वं पृथग्व्यवहारकारणं पृथग्गुण इति काणादादयः । तदिदं भेदमानात् नातिरिच्यते ; प्रत्ययस्य तावन्मात्रेण विश्रान्तेः । कल्पकानाञ्च अन्यथासिद्धेः । भिन्नशब्देन च सहप्रयोगादर्शनात् । भेदावध्यवधिकतया द्रव्येष्विवाद्रव्येषु च पृथक्त्यधीव्यवहारदर्शनात् ॥ सा भ्रान्तिरिति चेन्न बाधकाभावात् ॥ 1 मेदशब्दार्थ एव पृथक्त्वाख्यगुणोऽस्त्विति चेन्न तस्य स्वरूपसंस्था ननीलपीतादि- मिर्निर्वाहात् । अपर्यायबुद्धयुपाधिना तेषु सर्वेषु भेदशब्दव्युत्पत्तेः, स्वरूपादिशब्दवत् । तस्यैव च कल्पकानाश्चेति । इदञ्चोत्तरल स्पष्टम् । सहप्रयोगेति । भेदपृथक्त्वयोर्भेदे अयमस्माद्विनः पृथक् चेति कदाचित् सहप्रयोगः स्यादित्यर्थः । मेदावध्यवधिकवयेति । मेदो यावति वर्तते तावदा- श्रयतयेत्यर्थः । ततश्व अद्रव्यनिष्ठतया प्रतीयमानो न भवदभिमतः पृथक्त्वगुण इति भावः । यद्वा अवधि- शब्दः प्रतियोगिवचनः । मेदो यावत्प्रतियोगिकः तावत्प्रति योगिक पृथक्त्वमप्युपलभ्यते इत्यर्थः । ततश्च द्रव्यमात्र प्रतियोगिकमेदवत् द्रव्यमात्त्रप्रतियोगिकपृथक्त्वस्य द्रव्यवृत्तित्वासम्भवे नाद्रव्यवृत्तित्वात् गुणत्वं न सम्भवतीति भावः । सेति । अद्रव्येषु पृथक्त्वप्रतीतिरित्यर्थः । भेदशब्दार्थ एवेति । द्रव्यगतो भेदशब्दार्थ एव अस्मदभिमत पृथक्त्वरूपगुणोऽस्त्वित्यर्थः । निर्वाहादिति । एषाञ्च भवदभिमत- पृथक्त्वाख्यगुणत्वासम्भवादिति भावः । ननु अनयुगतानां स्वरूपादीनां कथमनुमत भेदशब्दा लम्बनत्वमि- त्याशङ्कयाह अपर्यायबुद्धयुवधिनेति । अपर्यायबुद्धिर्विलक्षण बुद्धि, - तद्विषयत्वमेव मेदशब्द- सहप्रयोगेति । मेदपृथ्व त्वयोर्भेदे व्ययमस्माद्भिन्नः पृथक् चेति सहप्रयोगः स्वादिति भावः । मेदावध्यवधिक तयेति भेदप्रतियोग्यवधिक तयेत्यर्थः । यथा घटे पटत् भिन्ने पटत् पृथगिति प्रतीतिरस्ति तथा पटाद्विन्ने रूपादावपि तादृशप्रतीतिसद्भावात् गुणे प्रतीयमानस्य पृथक्त्वस्य न गुणरूप - स्वसंभव इति भावः । सेति । भद्रव्ये पृथक्त्व पतीतिरित्यर्थः । शङ्कने भेदशब्दार्थ एवेति । द्रव्यगतो मेदशब्दार्थ एवेत्यर्थः । स्वरूपेति । भावान्तरस्यैवाभावतया अन्याभावरूपमेदम्यातिरिक्तस्याभावात् स्वरूपा- दय एव मेदाः । तवश्च तेषां भवदभिमतातिरिक्त पृथवः वाख्यगुणरूपत्वमिति भावः । नन्वननुगतानां स्वरूपादीनां कथमनुगतमेदशब्दार्थत्वसंभव इत्याशङ्कयाह अपर्यायेति । अपर्यायबुद्धि ! = खरूपभेद- शब्दौ न पर्यायाविति बुद्धिः । तस्या उपाधिः तन्त्रियामको धर्मः । अयं भावः - स्वरूपादीनां भेद- रूपत्वेऽपि न भेदत्वं स्यरूपत्वरूपम् संस्थानादीनां मेदत्वासं नवप्रसङ्गात् । किन्त्वनुयोगिताविशेष- रूपम् । तच तादृशानुयोगित्वेनानुगतं मेदशब्द प्रवृत्तिनिधित्तमेति स्वरूपादिशन्दवदिति । भिन्न- भिन्नानामेव घटष्टादीनां स्वरूपपदार्थत्वेऽपि ख.स.घ.रणवर्मविशिष्टत्वरूपैकोपाधिप्रवृत्तिनिमित्तकतया 1 1 मेदेति । पृथक्त्वं गुणो द्रव्यमात्रवर्ति । द्रव्ये तदपेक्षयाऽतिरिक्त मेदास्वीकारात् धर्मद्वय- कल्पनरूपं गौरवं नास्ति। अद्रव्येषु तु भेदोऽतिरिक्त उभयसंमत इत्यर्थः । सर्वत्र मेदस्य संस्थानादि- क्लृप्तग्दार्थेष्वेवान्तर्भावात् पृथक्त्वकल्पनमधिकमेवेति समाधन्ते तस्येति । 2 नतु पृथक्त्वमंगीकृत्य, चतुर्थभावत्वाभिमते ऽन्योन्याभावे द्रव्यनिष्ठाभावस्त्यज्यतामित्य- ब्राह तस्यैवेति । सर्वोऽप्यन्योन्याभावः संस्थानादितोऽन्यो नेष्ट इति भावः । 526 6. (मेदातिरिक्त पृथक्त्वगुणनिरासः) अन्योन्याभावत्वात् ॥ इदमिदं न भवतीत्यन अवधिनिरूप्यत्वमन्योन्याभावस्य न दृष्टमिति चेन्न शब्दविशेषात् तथोपपत्तेः । पृथक्त्वाख्यगुणवाचकान्यशब्द पर्यायसम्बन्धे पञ्चमी पाणिनेर्विव- क्षितेति चेत् कथम् ? ॥ अन्योन्याभावपर्यायविवक्षायां घटात् पटो न भवतीत्यपि प्रयोगप्रसङ्गादिति प्रवृत्तिनिमित्तम्, ऐक्यविरोधिप्रतीतिविषयत्वमिति यावत् । स्वरूपादिशब्दवदिति । भिन्नभिन्नानामेव घटपट नीलपीतादीनां स्वरूपशब्दार्थः वेऽपि इतरव्यावृत्तत्वासाधारण रूपत्वोपाधिवशात् यथा स्वरूपशब्द - व्युत्पत्तिः, तथोपपद्यते इति भावः । ननु मा भूत् भेदशब्दार्थस्य पृथक्त्वरूपगुणत्वम्, अपि तु द्रव्यमात्र- निष्ठो योऽन्योन्याभावः तस्यैव पृथक्त्वाख्यगुणत्वमस्त्विति कस्यचिच्छङ्कां पराकरोति तस्यैव चेति । नीलपीतादिलक्षणभेदस्यैवेत्यर्थः । ततश्च इतोऽधिकस्य पृथक्त्वस्य कल्पकाभावात् एषामेव पृथक्त्व. रूपत्वेन न त्वदभिमतसिद्धिरिति भावः । ननु यदुक्तं पृथक्त्वाख्यो गुणो भेदमात्राश्नातिरिच्यते; भेदश्च स्वरूपादिलक्षण एव स एवान्योन्याभावोऽपीति — तन्नोपपद्यते ; इदमिदं न भवतीति निरवधिकतया प्रतीयमानादन्योन्याभावात् सावधिकतया प्रतीयमानस्य पृथक्त्वस्यातिरिक्तत्वमभ्युपेत्यमिति शङ्कते इदमिदं न भवतीति । शब्दविशेषादिति । “पृथग्विनानानामि : " इति पृथवछब्दयोगे तृतीया. पञ्चम्योर्विधानादिति भावः । ननु " मन्यारादितरसेंदिवछन्दान्तरपदाजाहियुक्ते” इति सूत्रे “अन्य इत्यर्थग्रहणम् । बन्यार्थयोगे पञ्चमीत्यर्थः” इति तद्यारूय. तृभिर्व्याख्य तम् । तत्र पृथक्त्वरूप एवान्य शब्दार्थस्तव विवक्षणीय: ; इतरथा घटः पटो नेत्यत्रापि पञ्चमीसङ्गात् । ततश्च तथैव पाणिनेरप्याशय उन्नीयते इति शङ्कते पृथक्त्वाख्येति । विनिगमकं पृच्छति कथमिति । अन्योन्याभावेति । धर्मिपर्यन्तेष्विति । मन्यशब्दार्थयोग एव पञ्चम्या विधानात् अन्यशब्दस्य ;

1 उत्तरमाह स्वरूपशब्दस्य यथाऽनुगतत्व संभवः, तथेहापीत्यर्थः । आदिना भिन्नादिशब्दपरिग्रहः । ननु मा भूत् द्रव्य- निष्ठ मेदस्य पृथक्त्वाख्यातिरिक्तगुणरूपत्वम्; द्रव्यनिष्ठान्योन्याभावस्य तु तथात्वमुपपद्यत एवेत्यत बाह तस्यैवेति । उक्तखरूपादिरूपमेदस्यैवेत्यर्थः । अन्योन्याभावत्वादिति । तथाच भेदातिरिक्ता- न्योन्याभावविरहात मेदस्य च स्वरूपादिरूपतया नातिरिक्त पृथकत्वाख्यगुणसिद्धिरिति भावः । ननु इदमिदं न भवतीति प्रतीयमानस्यान्योन्याभावस्य पञ्चम्यर्थावधित्वनिरूपकत्वाननुभवात् इदमस्माद्भिन्नमिति वहशवत्वनिरूपकतया प्रतीयमानय मेदस्य नान्योन्याभावरूपत्वसंभव इत्याशंकते इदमिति । शब्दविशेधत् तथोपपत्तेरिति । मेदादिशब्दसमभिव्याहारस्यैव प्रतियोगित्वं रूपावधित्वार्थक पञ्चमी प्रयोजकतया तत्समभिव्याहारे पञ्चम्याः, नञसमभिव्याहारे तदभावस्य चोपपत्तेरित्यर्थः । तथाचान्योन्या भवस्यापि सप्रतियोगि करवसत्त्वात् मेदस्य तदतिरिक्तसावधिकत्वविरहाच तस्यैवान्योन्याभावत्व मित्युपपद्यत एवेति भावः । ननु, “अन्यारादितरों दिवछन्दान् चूतरपदाजाहियुक्ते” इति सूत्रे, “जन्य इत्यर्थग्रहणम् ; मन्यार्थयोगे पञ्चमीत्यर्थ: " इति तद्व्याख्यातृभिर्व्याख्यातम् । तत्र पृवश्वरूपगुणविशेष एवान्यशब्दार्थः पाणिनेर्विवक्षित इत्यवश्यमाश्रयणीयम् । न त्वन्योन्य भाव:, तथा सति घटात् पटो न 5 कथमिति । अन्योन्याभाववाचकपदयोगे इत्येव पाणिन्याशयः कुतो नेत्यर्थः । रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 527 चेन्न; धर्मिपर्यन्तेष्विति विशेषात् ॥ पृथक्त्वमिति निर्देशे कथमिति चेन्न तस्यापि धर्मिणमुल्लिख्यैव धर्मबोधकत्वात् । अमानोनादयस्तु असवे वर्तमाना नावध्याकारक्षिणः । यद्वा तेषां समानाधि- चधर्मपर्यन्तत्वात् इदमिदं न भवतीत्यत्र न्नश्वान्योन्याभावमात्र विश्रन्तत्वेन धर्मिपर्यन्तत्वाभावात् न पञ्चमीत्यर्थः । कथमिति चेदिति । घटात् पटस्य पृथक्त्वमित्यन धर्मिपर्यन्तत्वाभावात् पश्चमी न स्वादिति भावः । धर्मिणमुल्लिख्येति । ततश्व पृथग्वस्तुनो भावः पृथक्त्वमिति प्रतीतो धर्मिणः प्रथमं प्रतीतेः धर्मिपर्यन्तत्वमस्तीति भावः । असश्व इति । सत्त्वं द्रव्यम् असन्वमद्रव्यम् । ततश्व उच्चैश्शब्दादिवत् न धर्मिपर्यन्ता इत्यर्थः । नावध्याकाङ्क्षिण इति । पञ्चम्याकाङ्क्षिणो न भवन्तीत्यर्थः । नन्वेवं घटाद्भेद इत्यादौ पञ्चमी न स्यात् धर्मिपर्यन्तत्वाभावादित्यस्वरसादाह यद्वेति । मक्तीत्यपि प्रयोगप्रसङ्गादिति शङ्कते पृथक्त्वाख्येति । विनिनिगमकं पृच्छति कथमिति । उत्तरमाह अन्योन्याभावेति । तथा चातिरिक्त पृथक्त्वाख्यगुणस्वीकार आवश्यक इति भावः । उक्तसूत्रेऽन्य शब्दस्यान्योन्याभावविशिष्टार्थकतया मन्योन्याभावविशिष्टार्थक शब्दयोग एव पञ्चमीत्युक्त सूत्रेण बोधनात् घटः पटो नेत्यादिषु न पञ्चमीप्रसक्तिः ; नञोऽभावमात्रार्थकतया तद्विशिष्टार्थकत्वविरहादिति समाधते नेति । धर्मिपर्यंतेष्विति । अन्योन्याभावविशिष्टार्थकेषु सत्सु तद्योगे पञ्चमीत्यर्थ इति भावः । शङ्कते पृथक्त्वमिति निर्देश इति । घटात् पटस्य पृथक्त्वमिति निर्देश इत्यर्थः । कथमिति । पृथ- कत्वस्यान्योन्याभावरूपत्वेऽपि पृथक्त्वपदस्य विशिष्टार्थकत्वाभावादिति भावः । धर्मिणमुल्लिख्यैवेति । पृथक्त्वविशिष्टवृत्त्य साधारण धर्मत्वेनैवेत्यर्थः । धर्मबोधकत्वादिति । पृथक्त्वाख्यधर्मबोधकत्वादित्यर्थः । पृथक्त्वमित्यत्र त्वप्रत्ययप्रकृतिभूत पृथगछन्देन पृथक्त्वविशिष्टस्यैव बोधनादिति भावः । तत्र हि पृथक्पदस्य पृथवत्वविशिष्टमर्थः । तस्य च स्वप्रत्ययार्थे मसाधारणधर्मे माधेयतासंबन्धेनान्वय इति सर्वसम्प्रति- पन्नम् । नन्वेवं सति घटात् पटल्य मेद इत्यादौ पञ्चम्यनुपपत्तिः ; अन्योन्याभावविशिष्टार्थक पदयोगा- भावात् । भतो विशेषणतया विशेष्यतया वाऽन्योन्याभावबोधकपदयोग एव पञ्चमी भनेन सूत्रेण विहिते. त्यवश्यमाश्रयणीयम् । इत्थंच घटः पटो नेत्यादौ पञ्चमीप्रसङ्गो दुर्वार इत्यतिरिक्त पृथक्त्वाख्यगुणविशेष- बोधकपदयोग एव पञ्चमीति स्वीकरणीयम् । मेदादिशब्दानामध्यगत्या तादृशगुणविशेषवाचकत्व- मेवाङ्गीकार्यमित्यतिरिक्त पृथक्त्वाख्यगुणविशेष सिद्धिर्निष्प्रत्यूहैवेत्यत आह अमेति । अ इत्ययं नञ्समा नार्थक: ; " निषेधे पुमान् विष्णो” इति नैघण्टुकोक्तेः । मा नो न इत्येते प्रसिद्धाः । असत्त्वे वर्तमाना इति । व्यसत्त्वमद्रव्यम्, संख्याकारकान्नयायोग्यरूपम् । नावध्याकाङ्क्षिण इति । न 6 धर्मिणमिति । यत्किञ्चित्प्रकारतयैव बोधविषयान्योन्याभाववाचकपदान्वयिपदात् पञ्चमी । घटः पटो नेत्यादौ असंशय इत्यादाविव घटानुयोगिकः पटप्रतियोगिकोऽन्योन्याभाव इति स्वार्थे- विशेष्यकबोधस्यापि प्रयोजको नञादिः। घटात् पटस्य भेद इत्यन्नापि घटादित्यस्य धात्वर्थ एवान्वयात् तस्य कृत्प्रत्यार्थ किञ्चिदेशविशेषणत्वनियमात् पञ्चम्युपपत्तिरिति भावः । नावध्याकांक्षिण इति । स्वार्थेऽन्योन्याभावे ऽन्वय्यवधित्वरूपार्थ सीपेक्षपदप्रयोगे पञ्चमीत्यर्थात् अमानोनादीनां द्वितीय- व्याक्योक्तरीत्या प्रकारभूततादृशविभक्त्यथनिरपेक्षत्वान्न दोष इत्यर्थः । 528 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (पृथक्त्वस्यानतिरेके भट्टपादसंमतिः) १ करण एवावधिरिति सिद्धं मेदमानमेव पृथक्त्वमिति । उक्तञ्च मेदसमर्थनानन्तरं भट्टपराशर- पादैः, “तदेवं क्लृप्तैरेव द्रव्यजातिगुणकर्मभिधेमैरशेषाणामपुनरुक्तवित्तिव्याहारव्यवहाराणामुप- पत्तेर्भेदो नाम न धर्मान्तरमपूर्व कव्यम् । अत एव वैशेषिकपरिक्लृप्ताः पृथक्त्वविशेषादयोऽपि तेषामिति । अमानोनादीनामित्यर्थः । समानाधिकरण एवावधिरिति । अवधि: समानाधिकरण एवेति योजना | समानाधिकरणः = समानविभक्तिरित्यर्थः । नञोऽन्यशब्दस्य च न तुल्यार्थत्वम् पदद्वयजन्यत्रतीतिवैलक्षण्यस्यानुभवसिद्धत्वात् मनतिविप्रकर्षमात्रेण तुल्यार्थत्वो- पपत्तेर्न पञ्चमीति भावः । अपुनरुक्तेति । विलक्षणबुद्धिविलक्षणाभिलापविलक्षण विषयकप्रवृत्तीनामित्यर्थः । पृथक्त्वविशेषादय इति । द्वित्ववित्वादिसङ्ख्यातुल्यशीला द्विपृथक्त्वत्रिपुत्रवत्वादयोऽपीत्यर्थः । पञ्चम्यर्थावधिसाकाङ्क्षा इत्यर्थः । मनया बाचोमाया संख्याकारकान्वयोग्यान्योन्याभावार्थ क पदयोग एवोक्तसूत्रेण पञ्चमी विधानमित्युक्तं भवति । ततश्च घटः पटो नेत्यादौ न पञ्चमीप्रसङ्गः । न वा घटात् पटस्य भेद इत्यादौ तदनुपपत्तिः ; विशेषणतया विशेष्यतया वाऽन्योन्याभावबोध कसं प्राकारकान्वय- बोधौपयिकाकांक्षाशालिपदयोग एव पञ्चमीविधानमिति सिद्धेः । इत्थं च न पृथक्त्वाख्यगुणान्तरं स्त्रीकरणीयम् । तत्स्वीकारेऽपि रूपं रसाद्भिन्नम्, रूपस्य रसाद्मेद इत्यादौ भिन्नादिशब्दानामन्योन्या- भावार्थकताया एव सर्वैरपि समाश्रयणीयतया तत्र पञ्चमीनिर्शहा यान्योन्यामावार्थक पदयोगेऽप्युक्तसूत्रस्य पञ्चमीविधायकत्वावश्यम्भावे घटः पटो नेत्यादौ पञ्चमीवारणायास्मदुक्त परिष्कारस्यैव सर्वैरपि करणीय तया तत एव सर्वनिर्वाहात् । अथवा नावश्याकाङ्क्षिण इत्यस्वायमर्थः – यथा घटाद्भिन्नः घटाद्भेद इत्यादौ भिन्नादिपदार्थानां निपातातिरिक्तनामार्थतया तादृशघटादिपदार्थेना मेदातिरिक्तसंबन्धेन साक्षाद- न्वयासंभवात् मध्ये विभवत्यर्थ मानमवश्यमपेक्षणीयम् - न तथा घटः पटो नेत्यादौ तदपेक्षाऽस्ति ; नमो निपातत्वेन तदर्थेन नामार्थस्य प्रतियोगित्वादिसंबघेनान्वयसंभवात् । तथाच ममानोनादयो नामार्थान्वय- बोधेऽवधित्वार्थकपञ्चम नापेक्षन्त इति । तथाच निपातातिरिक्तान्योन्याभावार्थकपदयोग एव पञ्चमी- विधानमावश्यकमिति तत्रैवोक्तसूत्रस्य पञ्चमीविधायकत्वसिद्ध्या न, घटः पटो नेत्यादौ पञ्चमीप्रसङ्गः । मनासच्वे वर्तमाना इत्यनेन, “चादयोऽसत्त्वे” इति सूत्रेगोक्तं निपावत्वं ज्ञाप्यते । मन करपे घटः पटो नेत्यादौ पटस्यावधित्वशद्वितप्रतियोगितानिरूपकत्व संबः धेन न्ञयन्योन्याभावेऽन्वयः ; तस्य च घटे माश्रयता संबन्धेन । तत्ध पटपदोतर प्रथमायाः साधुत्वमात्रार्थत्वमेवेति । तस्याः किञ्चिदर्थपरस्वसंभवे तथात्वस्वीकारो नोचित इत्यभिप्रायेणाह यद्वेति । समानाधिकरण एवेति । अनुयोगिवाचकपदविभक्ति समानविभवत्यर्थ एवेत्यर्थः । अवधिरिति । अवधिश्वाख्यं प्रतियोगित्वमित्यर्थः । तथाच पटो नेत्यन प्रथमार्थे प्रतियोगित्वे पटयाधेयत संबन्धेनान्वयः; प्रतियोगित्वस्य च निरूपकता संबन्धेनान्योन्याभावेऽन्ययः; निपातातिरिक्तान्योन्याभावबोध कषदयोग एव पञ्चमीविधानान्नात पञ्चमीत्युक्तम् । अपुनरुक्तेति । विलक्षणे- वर्थः । इदच वित्त्यादीनां त्रयाणामपि विशेषणम् । वित्तिव्याहारव्यवहाराणामिति । बुद्धिशब्द- प्रयोग प्रवृतीनामित्यर्थ । विलक्षण बुद्ध्यादिनिर्वाहाचैव हि मेदो भवद्भिः स्वीक्रियत इति भावः । पृथक्त्व-

रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धावनम् 529 प्रोत्सारिताः” इत्यादि । भेदस्य एकानेकगतत्वविकल्पपरिहारे चोकम्, “नीलिमश्वेतिमानात्रय- नेकावेव धर्मिणम् । नीलं शुभ्रञ्च भिन्दानौ स्फुटं लभामहे ॥ ये विशेषपृथक्त्वादि सापेक्षं कल्पयन्ति ते । विभ्यत्वात्माश्रयादिभ्यो न वयं दृष्टवादिनः ॥” इति । तदेवं स्वरूपधर्मौ यथासंभवं पृथक्छन्देन मित्रादिशब्देन च व्यपदिश्येते । उक्तञ्च न्यायतत्त्वे प्रमेयपाद सप्तमाधिकरणे, “अति- रेकव्यतिरेकभेदेन द्विविधो भेदः” इति । अनातिरेको धम्यन्तरेष्वसन् धर्मः । व्यतिरेको धर्म- धर्यादेः स्वरूपम् । यत्तु तस्मिन्नेवाधिकरणे, “ऐक्यं साकल्येन संयोगः, तदभावो मेदः” इत्यु- कम्, तत् विभागाभिप्रायम् ॥ | एकानेकेति । मेदः किमेकवृत्तिः, उत भिन्नवृति: ? नाथः ; विरोधात् । न द्वितीय: ; मेदस्य स्वापेक्षत्वे आत्माश्रयात्, किश्च एकस्य वस्तुन अशमेदमन्तरेण उमयवृत्तित्वासम्भवादिति विकल्पपरिहारे इत्यर्थः । ननु नीलवे घटयोस्ततदसाधारणरूपद्वयस्य मेदत्वे उभयोर्भेद इत्येकस्य भेदस्योभयनिरूप्य- स्वनतीतिः पीडयेतेति शङ्कां तत्तदसाधारणधर्माणामेव मेदस्वप्राहिप्रत्यक्षरूपोपलम्भबलात् निरस्यति अनेकावेवेति । घटपटयोर्भेद इत्येकत्वप्रस्तु घटपटयोः खरूपमितिवदिति भावः । ये विशेषेति । ये काणादा : द्रव्येषु द्वित्वद्विपृथक्त्वादिसापेक्ष मेदं कल्पयन्ति तेषां मते द्वित्वद्विपृथक्त्वादीनां मेदसापेक्ष- या आत्माश्रयान्योन्याश्रयादिदोषाः ; प्रत्यक्ष दृष्टनीलादीनामेव मेदत्वं वदतामस्माकं तु न दोष इत्यर्थः । दृष्टवादिन इति । दृष्टवादिनो वयं न विभीम इत्यर्थः । व्यपदिश्येते इति । ततश्च भिन्नपृथ- वच्छब्दौ पर्यायावित्यर्थः । स्वरूप योर्भेदशब्दव्यपदेशसत्त्वे न्यायतत्त्वसंमतिमाह उक्तञ्च न्यायतत्त्व पृथक्त्वविशेषादय इत्यादिना द्वित्वनित्वादिसंख्याः संख्यातुल्यशीलाः द्विपृथक्त्वत्रिपृथवत्वादयश्च गृह्यन्ते । एकानेकेति । भेदः किमेकवृत्तिः उत भिन्नवृति: नाथः, विरोधात्, न द्वितीयः, मेदस्य मेदसा. पेक्षत्वे मात्माश्रयादित्येतद्विकल्पपरिहार इत्यर्थः । ननु नीलवे प्रयोर्घटयोस्तत्तदसाधारणरूपद्वयस्य भेदत्वे उभयोर्भेद इत्येकस्य मेदस्योमयनिष्ठत्वप्रतीतिबाधः स्यादित्याशङ्कां तत्तदसाधारणधर्माणामेव मेदत्वग्राहि- प्रत्यक्षबलान्निरस्यति अनेकावेवेति । घटपटयोर्भेद इत्येकवचनप्रयोगस्तु घटपटयोः स्वरूपमितिवत् व्यविवक्षितार्थ इति भावः । ये विशेषेति । ये काणादाः द्रव्येषु द्वित्वद्विपृथक्त्वादिसापेक्ष मेदं कल्पयन्ति तेषां मते द्वित्वद्विपृथकत्वादीनां मेदसापेक्ष या नात्माश्रयान्योन्याश्रयादिदोषाः प्रसज्यन्ते, प्रत्यक्षदृष्टनीलादीनामेव मेदत्वं वदतामस्माकं तु न दोष इत्यर्थः । दृष्टवादिन इति । प्रत्यक्षसिद्धार्थवादिनो वयं न बिभीम इत्यर्थः । व्यपदिश्येते इति । ततश्च भिन्न - पृथक् छन्दौ पर्यायावेवेति भावः । खरूप- धर्मयोदशव्यपदेश्यत्वे न्यायतत्त्वसम्मतिमाह उक्तञ्चेति । धम्यन्तरेष्वसन्निति । असाधारण इत्यर्थः । 1 नीलत्वादिरेव मे उपलम्भसिद्ध इति तेनैव भस्मादिदं विशिष्टं पृथक् चेति विशेषव्य- बहारः पृथक्त्वव्यवहारश्च । नञर्थ जात्यादिधर्माणां पञ्चमीनिरपेक्षतेति सापेक्षविशेषपृथक्त्वरूप- धर्मान्तरकल्पने एकज्ञानमन्तरा अन्यज्ञानानुदयात् दोषः स्यादित्यर्थः । पूर्व पृथक्त्वविशेषेत्युक्तम्, अत्र विशेषपृथक्त्वेति । अत ऐकरस्याय पृथक्त्व सामान्यं विशेषाख्यपदार्थश्चात विवक्षितः स्यात् । 2 ऐक्यपदेन साकल्येन संयोगस्य भेदशब्देन तदभावरूपविभागस्य विवक्षणमिति भावः । SIT607 $30 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (विभागस्यानतिरेकः) संयोगविरोधी गुणो विभाग इति परे । तदयुक्तम्, नोदनपाटनादीनामेव संयोगविध्वंस- कत्वात् । विभागजनकतया अभ्युपगतानामेव तद्ध्वंसकत्वोपपत्तेः । न च संयोगजनकजातीय- त्वादिनाऽनुकूलस्य कर्मादेस्तद्ध्वंसकत्वमनुपपन्नमिति वाच्यम्; रूपादिजनकतयाऽभ्युपगताग्नि- संयोगादिजातीयानां रूपादिनाशकत्वाभ्युपगमात् । स्वतन्यव्यक्तेरपि स्वनाश्यत्वमिष्टम्, किंपुन- रम्यस्याः ॥ उत्पाटयमानघटादिषु शब्दोत्पादकतया कश्चिद्गुणः कल्प्यते इति चेन्न तत्रापि विभागजनकस्य पाटनादेरेव तज्जनकत्वोपपत्तेः । तस्य च संयोगविशेषरूपत्वात् । विभक्तप्रत्ययस्य इति । धम्यन्तरेष्वसन्निति । बसाधारण इत्यर्थः । साकल्येन संयोग इति । ययोः संयोगे सन्धिषो न दृश्यते तयोरवयमित्यर्थः ॥ इति पृथक्त्वम् ॥ संयोगविरोधीति । संयोगनाशहेतुभूतः कश्विद्गुण इत्यर्थः । पर इति । नैयायिका इत्यर्थः । नोदनेति । संयोगनाशलक्षणस्य कार्यस्य विभागजनकत्वेनाभिमतैः नोदनपाटनादिभिरेवोत्पत्तिसम्भवात् न मध्ये विभागः कल्पनीय इति भावः । संयोगजनकजातीयत्वादिनेति । संयोगजनककर्मजा- तीयत्व-संयोगजनक दृष्टजातीयत्वादिभेदाभिप्रायेण आदिपदप्रयोगः । अन्यस्था इति । खाजन्यव्यक्तेः रित्यर्थः । कल्प्यत इति । स च विभाग एवेति भावः । ननु पाटनादिकस्यापि क्रियारूपस्य अद्रव्यदशका- तिरिक्तस्याभ्युपगमप्रसङ्ग इत्याशङ्कयाह तस्य चेति । संयोगविशेषरूपत्वादिति । पाटनस्योत्तर देशसंयोग- रूपत्वादित्यर्थः ’ । ननु घटपटौ विभक्ताविति प्रतीत्यनुरोधात् विभागः कल्प्यत इत्याशङ्कयाह विभक्त- संयोगविरोधीति । संयोगनाशक इत्यर्थः । परे नैयायिकाः । नोदनेति । संयोगनाथस्य विभागजनकत्वेनाभिमर्तर्नोदनपाटनादिभिरेवोत्पत्तिसंप्रवान्न मध्ये विभागाख्या विरिक्तगुणः कल्पनीय इति भावः । संयोगजनकजातीयत्वादिनेति । आदिपदेनोत्तरदेश संयोगविरोधिपूर्वदेश संयोगनाश- कत्वं विवक्षितम् । स्वजन्यव्यक्तेरपि स्वनाश्यत्वमिष्टमिति । उपान्त्यशब्दजन्यान्त्यशब्दस्योपान्त्य शब्देन नाशाङ्गीकारादिति भावः । अन्यस्था इति । खाजन्पन्दके रेत्यर्थः । तदुपधायकस्यैव तन्नाश- कत्वे तत्स्वरूपयोग्यस्य तन्न! शकत्वसंभवे कस्सन्देह इति भावः । कश्चित् गुणः कल्प्यत इति । स एव विभाग इति भावः । तजनकत्वोपपत्तेरिति । शब्दजनकत्वोपपत्तेरिति भावः । नतु तथापि पट नादिरूपस्यातिरिक्तस्थाद्रव्यस्य कस्यचित् स्वीकारावश्यम्भावात् दशविघत्वव्याघात इत्यत नाह तस्य चेति । संयोगविशेषरूपत्वादिति । ’ उत्तरदेश संयोगरूपत्वादित्यर्थः । ननु घटपटौ विभक्तविति प्रतीति- बलादेव विभागाख्यातिरिक्ताद्रव्यस्वीकार नावश्यक इत्यत माह विभक्तप्रत्ययस्येति । किं न 1 । 1 ननु नन्वित्यवतरणं मन्दम् ; क्रियाया दशकान्तर्गतत्वात् । किञ्च पाटनक्रियाजन्यस्योत्तर- देश संयोगस्य पाटनरूपत्वं कथम् ? संयोगातिरिक्तक्रियापक्षे चेत्थं न सुवचमिति चेत् - तवं व्याख्यायताम् - ‘ननु संयोगात् विभागात् शब्दाचा शब्दनिष्पत्तिरिष्टा, न तु पाटनादिक्रियात इत्यत्राह तस्यचेति । तस्य शब्दजनकस्य क्रियाजन्यस्य विभागत्वेन त्वदिष्टस्य पूर्वदेशसंयोगध्वंस- रूपतया तस्य ध्वंसस्यं चासम्मले उत्तर देशसंयोगवति रिक्कतया संयोगादेव शब्दनिष्पत्तिरिति पचपश्या पाटनं हेतुरिति भावः छवि | रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् J 531 च संयोगाभावविषयतयोपपत्तेः ॥ तहिं मेरुविन्ध्ययोरपि विभक्तप्रत्ययः किं न स्यादिति चेन्न ; तस्य विध्वंसात्मकत्वभावात् (विध्वंसात्मकत्वात् ) । संयोगाभावमात्ननिबन्धनश्च विभक्तप्रत्यय- स्तनापि केषाञ्चित् जायते ॥ उपचाराश्च तन्निर्वाहो भवतामपि । एवं क्वचित् स्वरूपभेदनिबन्धनो विभक्तप्रत्ययो निर्वाः ॥ क्षणिकस्य विभागस्य स्थिरध्वंसात्मकत्वं कथमिति चेन्न तस्य परिभाषामन्तरेण क्षणिकत्वे प्रमाणाभावात् प्रतियोगिस्मरणादौ तद्विभागवानयमिति प्रत्ययस्य यावत्पुनस्संयोगमुत्पत्तेः ॥ प्रध्वंसात्मकत्वे पुनस्संयोगे सत्यपि विभक्तबुद्धि: स्यादिति चेन्न ; भवतामपि पूर्वसंयोगप्रध्वं नस्य विद्यमानत्वेनासंयुक्तप्रत्ययप्रसङ्गात् ॥ यावदुत्पन्नसंयोगध्वंसे सति प्रत्ययस्यचेति । विभक्तप्रत्ययः किं न स्यादिति । विभक्तप्रत्ययो न स्यात् किमिति योजना । [विध्वंसात्मकत्वाभावादिति ? ] 2 ततश्च विभागप्रत्ययस्य संयोगध्वंसविषयत्वे मेरुविन्ध्ययोर्विभागप्रत्ययो न स्यादित्यर्थः । 21 विध्वंसात्मकत्वाभावादिति । मुख्यविभागप्रत्ययो नास्तीत्यर्थः । गौणस्तु सम्भवतीत्याह संयोगाभाव मात्र निबन्धनश्चेति । गौणत्वं त्वयाऽप्येष्टव्यमित्याह उपचाराश्चेति । अत्र विभागशब्दस्य औपचारिकतया, तदुल्लेखिप्रत्ययस्यापि औपचारिकत्वमिति द्रष्टव्यम् । एवं क्वचिदिति । संयुक्तावस्थायामेव इमौ विभक्ताविति यत्र व्यवहारः, यत्र वा रूपरसौ विभक्ताविति व्यवहारः, तत्र सर्वत्र रूप मेदनिबन्धन इत्यर्थः । तस्येति । विभागस्येत्यर्थः । ननु विभागस्य क्षणिकत्वाभावे पञ्चषक्षणानन्तरमपि विभक्ताविति प्रतीतिप्रसङ्ग इत्याशङ्कय इष्टापत्त्या परिहरति प्रतियोगिस्मरणादाविति । शङ्कते प्रध्वंसात्म कत्व इति । असंयुक्तप्रत्ययप्रसङ्गादिति । विभागप्रत्ययाभावेऽपीति शेषः । तत्तत्प्रतियोगि- स्यादिति । न स्यात् किमिति योजनया स्यादेवेत्यर्थः । अथवा किं न स्यात् =कुलो न स्यात् । तादृशा- प्रतीत्यभावे हेतु दुर्वचः स्यादित्यर्थः । तस्येति । विभक्तप्रत्ययविषयस्येत्यर्थः । विध्वंसात्मकत्वादिति । संयोगध्वंसरूपत्वादित्यर्थः । तथाच मेरुविन्ध्ययोः संयोगध्वंसविरहान विभक्तप्रत्यय इति भावः । तस्य विध्वंसात्मकत्वाभावादिति पाठे तस्येत्यस्य मेरुविन्ध्ययोर्विद्यमान संयोग भावस्येत्यर्थः । विध्वंसात्म- कत्वाभावादिति । तथाच विभक्तप्रत्यये संयोगध्वंसस्यैव विषयतया नोक्कापत्तिरिति भावः । गौण- विभक्तप्रत्ययस्तन्नापि संभवतीत्याह संयोगाभावेति । उपचाराचेति । विभागशब्दस्य वनौपचारि करवादिति भावः । क्वचिदिति । संयुक्तावस्थायामेव यत्न विभक्ताविति व्यवहारः, यत्र वा रूपरसौ विमक्काविति – तत्त्रेत्यर्थः । स्वरूपमेदनिबन्धन इति । तत्र विभक्तशब्दो भिन्नपर्याय इति भावः । तस्येति । विभागस्येत्यर्थः । परिभाषामन्तरेणेति । भवदीयसाङ्केतिकव्यवहारमन्तरेणेत्यर्थः । ननु विभागस्य क्षणिकत्वाभावे पञ्चपक्षणानन्तरमपि विभक्ताविति प्रतीतिप्रसङ्ग इत्याशङ्कयेष्टापत्त्या परिहरति प्रतियोगिस्मरणादाविति । शङ्कते प्रध्वंसात्मकत्व इति । संयोगे सत्यपीति । संयोगस्य वर्तमानता - दशायामपीत्यर्थः । विभक्तबुद्धिः स्यादिति । यतीतसंयोगध्वंसस्य सत्त्वादिति भावः । पूर्वसंयोग- प्रध्वंसस्य विद्यमानत्वेनेति । ध्वंसप्रागभावाघिकरणे अत्यन्ताभावानुपगमेन संयोगनाश समनन्तरमसंयुक्त- प्रत्यये संयोगध्वंसस्यैव विषयत्वादिति भावः । असंयुक्तप्रत्ययप्रसङ्गादिति । संयोगविरहदशायामिव 1 विध्वंसात्मकत्वाभावादित्युत्तरन स्थितं प्रतीकग्रहमत्र भवितुमईतीति निवेशितम् । 532 अद्रव्यपरिच्छेदः (विभागस्य संयोगध्वंसता) तदातदा तचत्प्रतियोगिकतया तथाप्रतीतिरिति चेत्; तुल्यम् ॥ द्रव्यद्वयनिष्ठतया प्रतीयमानस्य संयोगवत् गुणत्वमुचितमिति चेत्, अहो ! महावैशेषिकोऽसि यत् अभावस्य प्रतियोग्याधारिणः कतयेति । यावदुत्पन्नसंयोग प्रतियोगिकतया असंयुक्ताविति प्रतीतिरित्यर्थः । यदभावस्येति । उभयवृत्तित्वेऽवश्यं गुणत्वेन भवितव्यमिति वदता संयोगध्वंसे व्यभिचारवारणार्थं संयोगध्वंसस्योभय- वृत्तित्वं परित्यक्तव्यं स्यादिति भावः । प्रतियोग्याधारिण इति । प्रतियोगिन आधारः प्रतियोग्याधारः संयोगसत्त्वदशायामपि पूर्वसंयोगध्वंसरूपविषयस्य सत्त्वादिति भावः । तदातदा यावदुत्पन्नसंयोगध्वंसे सतीत्यन्वयः । तदधिकरणे संयोगासत्त्वदशायां संयोगत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकत्व विशिष्ट संयोग- ध्वंसस्य सत्त्व इत्यर्थः । तत्सत्प्रतियोगिकतया तथा प्रतीतिरिति । संयोगत्वरूप सामान्यधर्मावच्छिन्न- तत्तरसंयोगनिष्ठप्रतियोगिताकत्वप्रकारेण ध्वंस विषयीकृत्य मसंयुक्त इति प्रीतिरित्यर्थः । भयं भावः- ध्वंसप्रागभावाघिकरणेऽत्यन्ताभावानुपगमे पूर्वापरदशायां रक्ते, मध्ये श्यामे घटे रक्तं रूपं नास्तीति प्रतीत्यनुपपत्तिः । यदि च तादृशप्रतीतो रक्कत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकरवेन रक्तरूपध्वंसप्रागभावयोरेव विषयत्वाङ्गीकारात् नानुपपत्तिरित्युच्येत ; तदा पूर्वापररक्तिमध्वंसप्रागभाववति रक्तेऽ पे, इदानीं रक्तं रूपं नास्तीति प्रतीतिप्रसङ्गः । मतस्तादृशप्रतीतौ ध्वंसप्रागभावनिष्ठरक्तस्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकत्वे रक्त- कालावच्छेद्यत्वस्य भानात् तत्र तादृशविषयबाधेन न तथाप्रत्ययः प्रामाणिकानामिति वक्तव्यम् । इत्थं च संयोगसत्त्वदशायां संयोगध्वंसस्य संयोगत्वावच्छिन्न प्रतियोगिता कत्वा संप्रवेन तादृशविशिष्टध्वंस स्म तदानीमसत्त्वान्नासंयुक्तप्रत्यय ’ इति । तुल्यमिति । संयोगत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकत्व विशिष्टध्वंसस्यैव विभागपदार्थत्वादिति भावः । ध्वंसप्रागभावाधिकरणेऽत्यन्ताभावस्वीकारे तयोस्सामान्यधर्मावच्छिन्न- प्रतियोगिताकत्वविरहेऽपि संयोगत्वावच्छिन्न प्रतियोगिता का त्यन्ताभावविशिष्टसंयोगध्वंस एव विभागपदार्थ इत्याश्रयणीयतया न दोषः | वैशिष्टयं चैकक्षणावच्छिन्नत्व विशेषितं सामानाधिकरण्यम् । तेन न पुनः संयोमदशायां विभक्तप्रत्ययः । न वा मेरुविययोः ; संयोगध्वंसविरहात् । यदित्यादि । यतो स- प्रागभावयोः प्रतियोगिसमानाश्रयत्वमभ्युपगच्छतां द्रव्यद्वयनिष्ठतया प्रतीयमानस्य गुणत्वनियमो दुर्वच इत्यर्थः । प्रतियोग्याधारिण इति । प्रतियोगिन आधारः प्रतियोग्यवारः सोऽस्यास्तीति प्रति- 1 1 ध्वंसप्रागभावयोः सामान्यधर्मावच्छिन्न प्रतियोगिताकत्व मंगीकृत्य मणिदी. घतिचतुर्दशलक्षण्यां गदाधरोक्तप्रकारेण मूलार्थ इहोकः । मूले यावत्संयोगेत्यनुक्त्वा यावदुत्पन्नसंयोगेति उत्पन्नपद- प्रयोगात् सामान्यधर्मावच्छिन्नत्वा स्वीकारेणैव निर्वाह इष्ट इति सुवयम् । यदा यक्ष, ‘संयोगो नास्तीति’ प्रत्ययः, तदा तत्र तत्काल पूर्व कालोत्पत्तिकतदीयसंयोगत्वव्यापक प्रतियोगिताकध्वंस- विषयकत्वं तस्य प्रत्ययस्य । व्यापकता च तत्काल वच्छिनतद्वृत्तिकध्वंसप्रतियोगितात्वरूपेण । संयोगसच्चदशायां तस्यापि संयोगस्योत्पन्नयावत्संयोगान्तर्भूतत्वात् तम तत्कालावच्छिन्नध्वंस- प्रतियोगित्वाभावात् व्यापकत्वभंगान्न तथा प्रतीतिः । एवमेव मध्ये रक्तेऽपि रक्तरूपं नास्तीति प्रतीत्यभावः । एवञ्च प्रत्यये इदानीमित्यंशस्याघटनेऽपि नास्तीति वर्तमाननिर्देशात् वर्तमानध्वंसे उत्पन्नयावत्प्रतियोगि कत्वाभावादेव न तथाप्रयोग इति ध्येयम् । 1 रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 1 ; 533 स्वतोऽमिलि तत्वमभ्युपगच्छतामेवमभिमन्यसे ( स्वतोमिलितत्वमभ्युपगतं नानुमन्य से ) ( अभ्युप- गच्छन्नेवमभिमन्यसे ) ( प्रतियोग्याधारिणः स्वतोऽमिलिततां किमभिमन्य से ?) । उभय निरूप्यप्रति- योगिकतया हि संयोगप्रध्वंसस्य उभयनिष्ठत्वप्रत्ययोऽभ्युपगत एव भवद्भिः । असंयुक्ताविति संयोगप्रागभावात् ॥ ननु ध्वंसोऽपि भावान्तरमेव भवतामिति शब्दान्तरेण विभागः स्वीकृत इति चेन्न ; उत्तरसंयोगादिमानात्मकत्वात् ॥ सजातीयस्यैव कथं विरोधित्वमिति चेत्; अभाव- निरूपणं यावत् एतच्चोद्यं मा स्म विस्मरः । प्रत्ययस्तु वियुक्तः विघटितः विश्लिष्टः विनष्टसंयोगः सोऽस्यास्तीति प्रतियोग्याधारी ; प्रतियोग्याधाराश्रितस्येत्यर्थः । स्वतोऽमिलितयामिति । अमिलित स्वमनुभयवृत्तित्वम् । वस्तुतोऽनुभयवृत्तित्वमभिमन्यसे किमित्यर्थः । उभयनिरूप्येति । संयोगप्रध्वंसस्यो - भयाश्रित प्रतियोगिकत्वात् सोऽप्युभयाश्रित इत्यभ्युपेतव्यमित्यर्थः ननु उत्पत्स्यमानसंयोगयोः, असंयुक्ताविति- प्रत्ययस्य संयोगध्वंसविषयत्वाभावात् तस्य विभागविषयत्वमेव वक्तव्यमिति कस्यचिच्छङ्कां निराकरोति असंयुक्ताबितीति । अभावनिरूपणं यावदिति । क्रियते, तावदिति शेषः । मा स्म विस्मर इति । योग्याधारी । प्रतियोग्यधिकरणाश्रि इत्यर्थः ; तथाविषय | अभावस्य ध्वंसप्रागभावरूपस्येति भावः । स्वतोमिळितत्वमभ्युपगच्छताम् – स्वभावात् तुल्यत्वमभ्युपगच्छताम् । प्रतियोगिन एकमात्रनिष्ठत्वे ध्वंसप्रागभावयोरप्येकमाशनिष्ठत्वम्, तस्य द्वित्र्यादिनिष्ठस्वे व्योरपि द्वित्र्यादिनिष्ठत्वमित्येवं ध्वंसप्रागभावयोः प्रतियोगितुख्यत्वमभ्युपगच्छता’ मिति यावत् । तथाच द्रव्यनिष्ठतया प्रतीयमानध्वंसे व्यभिचारात् यन द्रव्यद्वयनिष्ठतया प्रतीयमानत्वं तत्र गुणस्वमिति व्याप्तिर्न संभवतीति फलितम् । ‘स्वतोमिळित- स्वमभ्युगतं नाभिमन्य से’, ‘अभ्युपगच्छ मेवमभिमन्य से’ इति पाठौ तु सुगमावेव । एतावता सामान्यतो ध्वंसप्रागभावयोः प्रतियोगिसमानाश्रयत्वाभ्युपगमबलेन संयोगध्वंसस्योभयनिष्ठत्व सिध्या व्यभिचार उक्तः । अथ विशिष्यैव तत्रोभयनिष्ठत्वस्वीकारं दर्शयति उमयनिरूप्येति । उभयनिष्ठेत्यर्थः । हि: प्रसिद्धौ । मन्वसंयुक्ताविति प्रत्ययः संयोगत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताक ध्वंसविषयक इत्युक्तम् । तन्न संभवति; संयोगध्वंसबिरहेऽपि उत्पत्स्यमान संयोगयोरपि वस्तुनोः असंयुक्ताविति प्रतीतिव्यवहारदर्शनादित्यव माह असंयुक्ताविति । प्रागभावादिति । असंयुक्ताविति प्रतीतिव्यवहारयोर्हि संयोगस्वावच्छिन्नप्रति- योगिताकाभाव एव विषयः । स च कचित् ध्वंस, कचित् प्रागभावः, कचिदत्यन्ताभाव एवेति नानुपपत्ति रिति भावः । अभावनिरूपणं यावदिति । श्रमावनिरूपणपर्यन्तमित्यर्थः । " मन, “कार्तिकमारभ्य चैत्र यावत् शीतं भवति, काशीतः पटलीपुत्रं यावत् पृष्टो देव:” इत्यादाविवाभिविध्यर्थक यावच्छब्दयोगात्, “ततोऽन्यत्रापि दृश्यते” इति द्वितीया । उक्तञ्च व्युत्पत्तिवादे द्वितीयार्थविचारे, “मर्यादाभिविध्यर्थक 2 अभ्युपगच्छतां वैशेषिकाणां पक्षे स्थित्वेति यावत् । अनादरे वा षष्ठी । तदनादरणा- न्महावैशेषिकत्वम् । प्रथमव्याख्यासंमत पाठस्त्वन्यः । परं तु ? यदित्यारन्धवाक्ये यच्छन्दसत्वात् एवं न स्यात् । किं तु एवमभिमन्यसे इति वाक्यानन्तरं ‘स्नतोऽमिलिततां किमभिमन्यसे’ इति पृथग्वाक्यं स्यात् । 2 प्रथमव्याक्यायामन्यथाव्याख्यानं द्वितीयाविभक्त्यनुपपत्तिचिन्तया स्यादिति विभाव्य द्वितीयां साधयति भनेति ।334 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (परत्वापरत्वे) विभक्तः विप्रकृष्टः देशान्तरगत इति तुल्यरूप एव जायते । एतदखिलमभिसन्धायोकं न्याय- तत्त्वे प्रमेयपादसप्तमाधिकरणे, “वियोगो न वक्तव्यः" इति । तत्रैव पश्चादप्युक्तम्, “अत्यन्तला- मीप्यं संयोगः, दूरत्वं वियोगः” इति ॥ अनेन संयोगोऽप्यपलपितः स्यादिति चेत्, सामीप्यस्य समीपदेश संयोगात्मनैव निरूप्यत्वात् । तथाच आदेश देशिनोरविशेषेण द्वयोरपि संयोग- सिद्धि: । दूरत्वमपि देशविशेष संयोग एवेति न ततोऽतिरिक्तो विभाग इति ॥ दिक्कालापेक्षमा परापरधी हेतुगुणौ परत्वापरत्वे इति परे । ते अपि दिक्कालसम्बन्ध- “स्मोत्तरे लड् च” इति लड् । तुल्यरूप एवेति । एभिः शब्दैरेकाकारप्रतीतेरेवोत्पादात् न संयोगा- भावातिरिक्तो विभाग इति भावः । वियोगो न वक्तव्य इति । अतिरिक्तविभागो न वक्तव्य इत्यर्थः । अनेनेति । सामीप्येनेत्यर्थः । दूरत्वेन विभागापलापवत् सामीप्येन संयोगापलापोऽपि स्यादिति भावः । आदेशादेशिनोरिति । आदेशादेशिनोर्द्वयोरपि सामीप्यसंयोगरूपयोः संयोगरूपत्वाविशेषेण संयोगः सिद्ध इत्यर्थः । येन हि अपवादः स आदेशः । यदपोधते स आदेशी । ननु, “दूरत्वं वियोग ः” इति संयोगातिरिक्तस्यैव विभागत्वप्रतिपादनात् कथं संयोगविशेष एव विभागः ? इत्याशङ्कचाह दुरत्वमपीति ॥ इति विभागः ॥ दिक्कालापेक्षयेति । परत्वापरत्वे हि द्विविधे। दिक्कते कालकते च । तत्र एकस्यां या च्छन्दयोगेऽपि द्वितीया दृश्यते" इत्यादि । तववोधिन्याश्च, अन्यारादित्यत्न, “ऋते कृष्णात् इति । कथं तर्हि, ‘फलति पुरुषाराधनमृते’ इति प्रयोग इति चेनू, प्रमादोऽयमिति हरदतः । बन्येतु, ‘तोऽन्यत्रापि दृश्श्ते " इति दृशिग्रहणात्, “चैनं यावच्छी उम्” इत्यादाविव ऋते योगेऽपि द्वितीया साधुरित्याहुः” इत्यादि अभिहितम् । जो न द्वितीयानुपपतिः । श्रभिविधिश्व तत्पर्य न्वाभिव्याप्तिः । मा स्म विस्मर इति । “स्मोत्तरे लङ् च” इति लङ् । श्रभावनिरूपणे उक्तचोद्यस्य परिहारः स्पष्टीभविष्यतीति भावः । पूर्वोत्तरसंयोगायोः संयोगत्वेन साजात्येऽप्येककालावच्छेदेनैकाधि- करणावृत्तित्यलक्षण बिरोधसद्भावादुतरसंयोगादेः पूर्वसंयोगध्वंसरूपत्वं पूर्वसंयोगादेरुत्तरसंयोगप्रागभाव- रूपत्यञ्चोपपद्यत एव । अत एवाभवत्वेन साजात्येऽपि प्रतियोगिध्वंसस्य प्रागभावध्वंसरूपत्वमुपपद्यत इति बोद्धयम् । तुश्यरूप एवेति । एभिशब्दे रे काकारप्रतीतेरेवोत्पादान्न संयोगध्वंसातिरिक्तो विभाग इति भावः । वियोगो न वक्तव्य इति । नतिरिक्तो विभागो नाङ्गीकार्य इयर्थः । अनेनेति । उक्तन्याय- तत्त्ववाक्येनेत्यर्थः । संयोगोऽप्यपलपितः स्यादिति । वियोगशब्दतविभागवदिति भावः । समीपदेश संयोगात्मनैव निरूप्यत्वादिति । तादृशसंयोगरूपत्वेनैव तत्स्वरूप निर्णयस्य कर्तव्यत्वादित्यर्थः । आदेशादेशिनोरिति । संयोगस्थानेऽङ्गीकृते जव एवाऽऽदेशरूपे सामीप्येऽङ्गीक्रियमाणेऽपि संयोगः सिद्धयत्येव, सामीप्यस्थानितया नादेशिरूपे संयोगे तु सुतरामिति भावः । !

दिक्कालापेक्षयेति । दिवते कालकृते इत्यर्थः । इदच्चा परत्वापरत्वयोर्विशेषणम् । परे काणादाः । ते अपीति । परत्वापरत्वे पीत्यर्थः । दिक्काल संबन्धविशेषादिति । न्यूनाधिक संयोग- रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 535 विशेषात् नातिरिक्ते ; लाघवात् ॥ अप्रत्यक्षपदार्थसंयोगः कथं प्रत्यक्षः इति चेन्न ; दिक्कालयोरपि प्रत्यक्षत्वस्य समर्थितत्वात् । याइशोपाध्यवच्छिन्नदिकाल सम्बन्धः परत्वापरत्वोत्पादको भवताम्, तथाविध एव सोऽस्माकं व्यवहारविषय इति नातिप्रसङ्गान्धोऽपि । यदि च व्यवहारनिर्वाहके सिद्धेऽपि परापरप्रत्ययमानात् गुणान्तरक्लप्तिः, परापरजाति परापरपरिमाण परापरज्ञान- शक्त्या- दिवचि ताहगुणकल्पनप्रसङ्गः ; अविशेषात् ॥ म्यूनाधिकव्यक्तिवृत्तिन्यूना चिकदेशीवच्छेदादिभि- स्तन निर्वाह इति चेत्, अत्रापि न्यूनाधिकविकाल सम्वन्धात् तन्निहि इत्युक्तमेव । भवद्भिरपि दिश्यवस्थितयोर्द्वयोः पिण्डयोः, इदमस्माद्विप्रकृष्टम्, इदमस्मात् सन्निकृष्टमिति बुद्धिरूपनिमित्तकारणानुगृहीत संयुक्त संयोग भूयस्थापत्य (रूपी यस्स्व१) यञ्जकवि पिण्ड संयोगासमवायिकारणवशेन परत्वापरत्वे उत्पद्येते; तथा अनियत दिगवस्थियोर्युव स्थविर पिण्डयोः, अवमस्मादश्यतरकाल सम्बद्धः, अयमस्मादधिकउस्कालसम्बद्ध इत्यपेक्षा बुद्धिलक्षणनिमित्तकारणसहकृतेन तपन परिस्पन्दभूस्वाश्पत्वोपनायककालसंयोग समवायिकारणेन कालकृतपरत्वापरत्वे उत्पद्येते इति काणादा वर्ण वर्थः । ननु दिक्कालसम्बन्धस्य परत्वापरत्यरूपत्वे प्रत्यक्षत्वं न स्यादिति शङ्कते अप्रत्यक्षेति । तादृशोपाध्यवच्छिन्नेति । संयुक्तसंयोग- तपन परिस्पन्द- भूयस्त्वा रूपत्वभ्यञ्जकदिकालसंयोग एवेत्यर्थः । परापरेति । व्हति शेषः । न्यूनाधिकव्यक्तीति । घटित संयुक्तसंयोगपरम्पराकमूनच्छन्न देवबन्धात् न्यूनाधिकतपन परिस्पन्दत्काल क्षेत्रन्वः चेत्यर्थः । इद मत बोद्धयम् - विष्णु मिलन देवदत्तात् यज्ञदत्त पर इति दिक्कतपरत्वप्रत्यये देवदत निष्ठ विष्णु- मिलसंयुक्तसंयोगपरम्परा घटक संयोग संख्याधिक संरू शक संयोग घटित संयुक्त संयोगवन् विच्छिन्न देवसंयोगो यज्ञदते विषयः । नतिरिक्तदिगनुपगमे तु तादृशमूर्तसंयोग एत्र वन विषयः । यज्ञदत्तात् देव- दत्तोsपर इत्यत्र तु ज्ञइत्तनिष्ठ संयुक्त संयोग परम्पराघटकसंयोगसंख्या न्यून संख्या कसंयोग घटेत संयुक्त- संयोगपरम्परावन्सूनविच्छिन्न दिव संयोगस्तादृशमूर्तसंयोगो वा देवदत्ते विषयः । देवदत्तात् यज्ञदत्तः पर इति कालकूतपरत्वप्रत्यये कालनिष्ठदेवदत्त योगावच्छेदकतपन परिपत्रकूटावच्छिन्न कालसंयोगो यज्ञदते विषयः । यज्ञदत्तात् देवदत्तोऽपर इत्यत्र तु कालनिष्ठबद संयोग वच्छेदकतपन परिस्पन्द संख्या- न्यून संख्याकतपन परिस्पन्दकूटावच्छिन्न कालसंयोगो देवदत्ते विषयः । ततश्व दिक्कतपरत्वापरत्वे दूरव सामीप्यरूपे, कालकृतपरत्वापरत्वे ज्येष्ठत्वकनिष्ठत्वरूपे इति । कथं प्रत्यक्ष इति । संबन्धप्रत्यक्ष संबन्धि- द्वयप्रत्यक्षस्य हेतुत्वादिति भावः । यादृशोपाध्यवच्छिन्नेति । संयुक्तसंयोगपरम्परवम्मू - उपन परिस्पन्द- कूटरूपयादृशोपाध्यवच्छिन्नेत्यर्थः । परत्वापरत्वोत्पादको भवतामेति । परत्वापरत्वोत्पादकतया भवदभिमत इत्यर्थः । परमते परत्वापरत्वे प्रति दिक्काल विशेषसंयोगयोरसमवायिकारणत्वादिति भावः । व्यवहारविषय इति । परत्वापरत्यव्यवहारविषय इत्यर्थः । नातिप्रसङ्ग गन्धोऽपीति । दिक्क ‘रसंबन्धस्य परत्वापरत्वोभयव्यवहारविषयत्वे परत्वव्यवहारस्थले अपरस्कयवहारत्य अपरत्वव्यवहारस्थले परत्व- व्यवहारस्य च प्रसङ्ग इत्येवंविधातिप्रसङ्गम नावकाश इत्यर्थः । उक्तरीत्या तत्तदुपाधिविशेषावच्छिन्न दिकाल संवन्धस्यैव तत्तद्व्यवहारविषयस्थादिति भावः । परापरेति । वहीं ते यादिः । न्यूनाधिकव्यक्ति- 536 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (परत्वादेरनतिरिक्तता) ; प्राक्त्वप्रत्यक्त्वादयः पूर्वोत्तरत्वादयो दिक्कालसंयोगमात्ररूपा निर्वाह्याः । तदत्न को नाम विशेषो दृष्टः, येन गुणान्तरकल्पने कुतूहलमत्रभवताम् ॥ परत्वापरत्वे विना संयुक्त संयोग भूयस्त्वाल्पी - यस्त्वयोरेव दुर्निरूपत्वमिति चेत्, तर्हि अन्योन्याश्रयः - व्यावृत्ततया निरूपितयोरेव तयोः परत्वापरत्वनिमित्तत्वम्, तदुत्पन्नास्वामेव परत्वापरत्वाभ्यां तन्निरूपणमिति ॥ अनिरूपितयोरेव अधिक व्यक्त्या श्रितत्वं परवम् न्यून व्यक्त्याश्रितत्वमपरत्वं ज तेरित्यर्थः । तथा परिमाणस्य परत्वं नाम- अधिकदेशसंयोगा (संयोगसामानाधिकरण्या?) वच्छिन्नःवम्, णपरत्वं न्यूनदेश संयोग सामानाधिकरण्या वच्छिन्नत्वम् । ज्ञानस्य परत्वमधिकविषयत्वम् न्यूनविषयत्वमपरत्वमित्यादिभिर्निर्वाहश्चेदित्यर्थः । पूर्वो तरत्वादय इति । पूर्वकालत्वोत्तरकालत्वादय इत्यर्थः ननु संयुक्त संयोग मूः स्त्वारूपत्वव्यञ्जक दिवसंयोगेन परत्वापरत्वयोर्नान्यथासिद्धिः सुत्रचा; परत्वापरत्यजनकत्वमन्तरेण संयुक्तसंयोगगवभूयस्त्वाम्पत्व योदुर्निरूपत्वादिति शङ्कते परत्वापरत्वे इति । व्यावृत्ततया निरूपितयोरेवेति । कुलालो यावत् दण्डं इतरूपावृत्ततया न जानाति, न तावत् तदुपादत्ते, घटोत्सादने व्यापारयति वा । अतो व्यावृत्ततया ज्ञातयोरेवोत्पादकत्वमिति भावः । तदुत्पन्नाम्यामिति । यद्यपि दण्ड ! दो घटोत्पत्तेः प्रागेव घटजनन स्वरूप योग्यतामात्रेण इतरव्यावृत्ततया तनिरूपणं सम्भवति, तथाऽपि फलोपधानाभि- प्रायेणेदमुक्तमिति ध्येयम् । अनिरूपितयोरेवेति । न हि चक्षुरादीनां स्वस्वकार्यजनने निरूपणापेक्षा वृत्तीत्यादि । जातेरधिकव्यक्तिवृत्तित्वं परत्वम्, न्यूनव्यक्तिवृतित्वमपरत्वम् एवं परिमाणेऽधिकदेश- संयोगसामानाधिकरण्यं परत्वम्, न्यून देशसंयोगसामानाधिकरण्यमपरत्वम् । परिमाणस्य देशविशेषसंयोग- रूपत्वे तु मधिकदेशसंयोगरूपत्वं परत्वं न्यून देशसंयोगरूपत्वमपरत्वम् । एवं ज्ञानेऽधिकविषयकत्वं परत्वं न्यूनविषयकःवमपरत्वमित्येवं निर्वाह इति चेदित्यर्थः । न्यूनाधिक दिक्काल संबन्धादिति । न्यूनाधि कंत्वघटिनोक्तोपाध्यवच्छिन्नदिक्क लसंबन्धादित्यर्थः । प्राक्तन प्रत्यक्त्वादय इति । उदयाचलसंनिहित- मूर्तीवच्छिन्न दिक्संयोगः प्राक्त्वम्, तद्द्व्यवहि मूविच्छिन्न दिवस रोगः प्रत्यवायम्, मेरुसन्नि ‘हतमू- वच्छिन्नदिक्संयोग उदबत्वम्, तद्व्यवहितमूर्नावच्छिन्नदिवस योगो दक्षिणत्वमिति भावः । पूर्वोत्तर- त्वादय इति । वर्तमानध्वंसप्रतियोगि वस्त्ववच्छिन्न कालसंयोगः पूर्वस्वम्, वर्तमानप्रागभावप्रतियोगि- वस्त्ववच्छिन्न कालसंयोग उतरत्वम् । शब्दप्रयोगाधिकरणकालसंयोगो वर्तमानत्वमिति भावः । ननु संयुक्त परम्परा घटक संयोग भूयस्त्वापीयस्त्वयोः प्रकारान्तरेण ज्ञातुमशक्यतया अतिरिक्त परत्वापरत्वरूप- कार्यबलादेव ज्ञातव्यतया अतिरिक्तपरत्वापरत्वाभ्युपगम भावश्यक इति शङ्कते परत्वापरत्वे इति । दुर्निरूपत्वमिति । ज्ञातुमशक्यत्वमित्यर्थः। व्यावृत्ततया निरूपितयोरेवेति । इतरव्यावृचया ज्ञात. योरेवेत्यर्थः । परत्वापरत्वे प्रति संनिकर्षरूपव्यावृतिज्ञानस्यैव निमित्तकारणत्वात् अन्यथाऽतिप्रसङ्गादिति भावः । तदुत्पन्नाभ्यामेवेति । सन्निकर्षविप्रकर्षात्मिक व्यावृत्तिज्ञानरूपनिमित्त कारण जन्यपरत्वापरत्वरूप. कार्यजनकत्वेनैव संयुक्त संयोग परम्परा घटक संयोग भूयस्त्वापीयस्त्वयोज्ञति तथाऽन्योन्याश्रय इत्यर्थः । परस्वा परस्वोरपत्तौ स्वरूपसतोरेव संयुक्तसंयोगघटकसंयोगभूयस्त्वापीयस्स्वयोर्निमित्तत्वम्, न तु ज्ञातयोः रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धासनम् 1 / 537 तयोरुत्पादकत्वमिति चेत्; तारानिशाकरादिष्वपि तथाप्रत्ययः स्यात् ॥ दूरत्वेनान्तराळाग्रहणात् नैव- मिति चेत्, व्यज तर्हि सतया कारकत्वम् (कारणत्वम् ? ) । तथाच सिद्धं नस्समी हितमिति । यत्तु प्रमेय- संग्रहे श्रीविष्णु चितरुतम् - “दूरे कथमिति चेत्, तत्र कुशलमेव । घुमणिगगनादीतरव्यावृत्तमेव हि रूपं परिमाणपृथक्त्व देशकालकृत परत्वापरत्वादि च इन्द्रिययोग्यं सर्वे सदैव ज्ञायते” इति - तदपि न तत्रान्तरपरम् ; विशिष्टप्रति सम्बन्धिमानपरमेव । वैशिष्टयस्य च अस्मदुक्तप्रक्रिययाऽप्यु- पपत्तेः उपादानमात्रस्य तच्चान्तरत्वप्रतिपादकत्वाभावात् । तथा हि तत्रैवमुक्तम् - “अन्ध- कारे स्थाणुपिशाचस्त्रीपुंसादिसंशयास्तद्वान्तरा एव । नक्तं हि धुमणिदीपमद्दीगगन स्वात्मादिव्या” हृश्यते इति भावः । तारानिशाकरादिष्विति । " पूर्ण शतसहस्त्रे तु योजनानां निशाकरात् । नक्षत्रमण्डलं कृत्स्नमुपरिष्टात् प्रकाशते ||" इति निशाकर पेक्षया तारामण्डलस्य दविष्ठतया संयुक्तसंयोग- भूयस्त्वसत्त्वात् तारामण्डल परं चन्द्रमण्डलमपरमिति प्रत्ययः स्यादित्यर्थः । दुरत्वेनेति । चन्द्रमण्डल. तारामण्डलयोर्द्वयोरपि परस्परान्तराळा ग्रहणादित्यर्थः । सिद्धं नस्समीहितमिति । अन्योन्याश्रयः स्यादेवेति भावः । ननु रूपतुल्यतया दिकालकृतपरत्वापरत्वादीनामपि श्रीविष्णु चित्तैः गुणत्वेन पृथक् परिगणनात् तद्विरोष इत्याशङ्कय परिहरति यवित्यादिना । श्रीविष्णु चित्तरुक्तमिति । प्रत्यक्षमात्रस्य इतरव्यावृत्ति - विशिष्टविषयत्वसाधनावसर इति शेषः । कुशलमेवेति । तत्रापि व्यावृत्तिविशिष्टविषयत्वमस्त्येवेत्यर्थः । तदेवोपपादयति घुमणीति । न हि कस्यचिदपि पुंसो दूरस्थित वृक्षादौ सूर्यगगनादिभ्रमो भवतीति भावः । उपादानमात्रस्येति । पृथक्परिगणनमात्रस्येत्यर्थः । स्त्रीपुंसा दिसंशया इति । स्त्रीपुंसा दिव्यावृत्ति - सन्देहा इत्यर्थः ; व्यावृत्तीनामेव प्रस्तुतत्वात् । तदवान्तरा एवेति । व्यावृत्त्यवान्तर सन्देहा: न तु व्यावृत्तिसामान्यसन्देहा इयर्थः । भन्ततो गत्वा खात्मव्यावृत्तिभानमावश्यकमित्याह न हि देहात्मेति । तथाच नान्योन्याश्रय इति शङ्कते अनिरूपितयोरेवेति । तारानिशाकरादिष्वपि तथाप्रत्ययः स्यादिति । तारासु परत्वप्रत्ययः निशाकरे मपरत्वप्रत्ययश्च स्वादित्यर्थः । " पूर्ण शतसहस्रे तु योजनानां निशाकरात् । नक्षत्रमण्डलं कृत्स्नमुपरिष्टात् प्रकाशते” इति निशाकरारापेक्षया तारामण्डलमा त्यन्तदूरस्थतया तनाधिक संयोग घटित संयुक्त संयोग परम्परा सत्त्वेन परत्वोत्पत्तेः निशाकरेऽपरत्वोत्पत्तेश्च ॥ऽऽवश्यकत्वेन विषय: सद्भावादिति भावः । अन्तरालाग्रहणादिति । निशाकरतारामण्डलयोरन्तराला ग्रहणादित्यर्थः । सत्तया कारकस्वमिति । न्यूनाधिक संयोग घटित संयुक्त संयोग परम्परा बन्मूर्तावच्छिन्न दिवसंयोगस्य ज्ञानाभावेऽपि स्वरूप्सतः परत्वापरत्यजनकत्वमित्यर्थः । तथाचेति । परत्वापरत्यजनकतया तदुत्पतेः प्रागेवोक्तसंयोगभूय- स्त्वाख्पीयस्त्वज्ञानस्य।ऽऽवश्यकत्वे चेत्यर्थः । सिद्धं नस्समीहितमिति । यादृशोपाध्यवच्छिन्नदिकाल- संबन्धज्ञानं परत्वापरत्यजनकतया भवद्भिरङ्गीकृतम्, तादृशोपाध्यवच्छिन्नदिकालसंबन्धस्यैव परत्वापरत्व- रूपत्वं सिद्धमित्यर्थः । ननु परत्वापरत्वादीनामपि रूपतुश्यतया श्रीविष्णुचितैः पृथवपरिगणनात् वद्विरोष इत्याशय परिहरति यत्वित्यादिना । उक्तमिति । प्रत्यक्षमात्रस्येतरव्यावृत्तिविशिष्टविषयत्वसाधना वसर इति मावः । उपादानं पृथक् परिगणनम् । स्त्रीपुंसादिसंशया इति । स्त्रीपुंसादिध्यावृत्तिसंशया 538 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (कर्मतश्वम् ) वृत्तिरपि न ज्ञायत इति न शक्यं वक्तुम् । न हि देह त्मभ्रममन्तरेण कचित् द्रष्टृसङ्करोऽ- व्यस्ति" इति । किपन पृथगुपादानमात्रेण स्थाणुपिशाचादयः पदार्थान्तरं भवन्ति । अस्तु वा परमतेन एकदेशिभेदेन वा व्यवहारः, तथापि विशिष्टोपलम्भनप्रतिपादनपरत्वात् न दोषः ॥ अथ कर्म । चलनप्रत्ययविषयः कर्म । तत् प्रत्यक्षमेव करतलादिषु तथोपलम्भात् । न त्वनुमेयम; तदसिद्धिप्रसङ्गात् । कार्यस्यो भयाभ्युपेतकर्म सामग्रीमात्रेणैवोपपतेः । अतिप्रसङ्गाच्च । कार्येण हि गिरिजलधरसंयोगेन गिरावपि कर्म कल्येत ॥ अन्यतरकर्मजनितोऽयं संयोग इति चेत्; तत् केन सिद्धम् ? तत्त्रापि जलधरकर्मजनितोऽयमिति नियःश्च कुतः सिद्धः १ ॥ जलघर- शिखरिणोश्चलाचलरूपेण प्रतीतेरिति चेत् तर्हि सिद्धं नः समीहितम् ॥ विभागपूर्वकेण संयोगेन कर्मानुमानमिति चेत्; तर्हि जलघरान्तरेण विभज्यमाने जलधरान्तरेण संयुज्यमाने आत्मभ्रमो देह एव भवति नतु दृश्यान्तरे क्वापि । न हि पुरोवर्तिवस्त्वहं वा न वेति कस्यचित् कदाचिदपि सन्देह उपलब्धचर इति भावः । स्थाणुपिशाचादय इति । स्थाणु पिशाचा दिव्यावृत्तय इत्यर्थः । पुरोवर्तिनिष्ठस्य पुरुषत्वस्यैव स्थाणुव्यावृत्तिरूपत्वात् पिशाचादिव्यावृत्तिरूपत्वाच्चेति भावः । ननु स्थाणुपिशाचादीनामेव शब्दतः परिगणनात् शब्दतः परिगणितानाञ्च पार्थक्यदर्शनात् परत्वापरत्वयोरपि पृथक्परिगणनं . भेदसाधकमेवेत्यस्वरसादाह अस्तु वेति । विशिष्टोपलम्भनप्रतिपादनपरत्वादिति । व्यावृत्तिविशिष्टोपलम्भनप्रतिपादनपरत्वादित्यर्थः ॥ इति परत्वापरत्वे || ; तथोपलम्भादिति । करतलं चलतीति प्रत्यक्षऩयोपलम्भादिति भावः । तदसिद्धीति । कर्मा सिद्धीत्यर्थः । ननु विभागसंयोगादिलक्षण कार्योपलम्भात् कर्मानुमीयतामित्यत्राह कार्यस्येति । अतिप्रसङ्गमेवोपपादयति कार्येण हीति । अन्यतर जनित इति । अन्यतरकर्मजनितोऽयं संयोगोऽन्यतरस्मिन्नेव कर्मानुमापयति, नोभयत्रेति भावः । नियमश्च कुतः सिद्ध इति । पर्वतकर्मजनित एव वा किं न स्यादिति भावः । चलाचलरूपेणेति । जलचरस्य चलतया शिखरिणश्चा चलतयेत्यर्थः । सिद्धं नः समीहितमिति । प्रत्यक्षस्याङ्गीकृतत्वादिति भाव । विभागपूर्व केणेति । पूर्व देशविभागोत्तर - देश संयोगयोर्जलघर एव सत्त्वेन विभागपूर्वक संयोगो जलधर एवेति भावः । संयुज्यमान इति । इत्यर्थः । स्थाणु पिशाचादय इति । स्थाणुपिशाचादिव्य वृतय इत्यर्थः । विशिष्टोपलम्भनप्रतिपाद- नपरत्वादिति । व्यावृत्तिविशिष्टोपलम्भम तिपादनपरत्वादित्यर्थ: गुण मेदप्रतिपादनैदम्पर्य विरहादिति भावः । तथोपलम्भादिति । चलनं साक्षात्करोमीति चलनज्ञानस्य प्रत्यक्षत्वेनैवोपलम्भादित्यर्थः । तदसिद्धीति । कर्मासिद्धीत्यर्थः । ननु विभागसंयोगादिरूपकार्यबलेन कर्मानुमितिः स्यादित्यतह कार्य स्येति । मतिप्रसङ्गमेचोपपादयति कार्येण हीति । अन्यतरकर्मजनितोऽयं संयोग इति । तथाचैक- त्रैव कर्मानुमापयेत्, नोभयत्रेति भावः । नियमश्च कुतस्सिद्ध इति । पर्वतकर्मजनित एव किं न स्वादिति भावः । चलाचलेति । जलबरस्य चलतया पर्वतस्याचल येत्यर्थः । समीहितमिति । कर्म- प्रत्यक्षस्वरूपमिष्टमित्यर्थः । विभागपूर्वकेण संयोगेनेति । तस्य जम्बर एव सत्त्वादिति भावः । रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेत न्यायसिद्धाअनम् 539 कर्मानुमानं स्यात् । यदि च कार्येण जातेन प्रतीतेन व्याप्यतयाऽनुसंहितेन च कर्मानुमानम् - चलतीति वर्तमानबोधो न स्यात् चिरनिर्वृत्तत्वात् तस्य । अस्माकं तु सत्ताक्षण पवेन्द्रियेण संबध्यते तावतैव च पदार्थान्तरेत्रिवात्रापि वर्तमानप्रत्ययोपपत्तिः । तदेवं प्रत्यक्षयोग्येषु प्रायशः प्रत्यक्ष: चलतिघीविषयः । स च संप्रतिपन्न विभाग पूर्वक संयोगमान- रूपो या, तत्कारणभूतोऽन्यो वेति सयूथ्यविवादः । तत्रैवमेकः पक्षः - कर्महेतुतयैवाभ्युपगतैः प्रयत्ना- दृष्टादिभिः कर्मजन्यतयाऽभ्युपगतविभागपूर्व कसंयोग एव जन्यताम् ; न च मध्ये किमपि विशदमुपलब्धम्, येन गौरवपरिहारः स्यात् । चन्द्रतारकादीनां विभाग पूर्वक संयोग दृष्टावपि संयोग सन्तान नैरन्तय प्रितीतेः चलतीति प्रत्ययाभावः । यथा भ्रमणे सत्यपि प्रत्येकं कर्मक्षणेषु न भ्रमतीति प्रत्ययः, किं तु निरन्तरतयाऽनुसन्धीयमानेष्विति भवद्भिरपि स्वीकार्यम् - तथाऽनापि सन्तोष्टव्यम् । न च कर्मणा संयुज्यत इति पृथग्व्यपदेशात् मेदसिद्धि:, कर्मशन्दनिर्दिष्टस्य पर्वत इति शेषः । दूषणान्तरमाह यदिचेति । जातेन प्रतीतेन व्याप्यतयाऽनुसंहितेने वि क्षणत्रयविलम्बः कथ्यते । प्रतीतेन खरूपतः प्रतीतेनेत्यर्थः । लिङ्गप्रतीत्यनन्तरभावित्वात् व्याप्यत्वानु सन्धानस्येति द्रष्टव्यम् । कर्मानुमानमिति । अस्यानन्तरं तहींति शेषः । अस्माकं त्विति । प्रत्यक्ष- वादिनामित्यर्थः । चलतिधीविषय इति । चलनमित्यर्थः । तत्कारणभृतोऽन्यो वेति । विभाग- पूर्वकसयोग हेतुभूनो नैयायिकाभिमतः कर्माख्यः पदार्थो वेत्यर्थः । स्वाभिमतं पक्षमाह तत्रेति । ननु पूर्वदेशविभागपूर्वकोत्तरदेशसंयोगस्यैव न चलनरूपत्वम् ; चन्द्रतारकादौ तद्द्दृष्टावपि चलतिप्रत्ययादर्शना- दित्याशङ्कय न पूर्वदेशविभागपूर्वकोत्तर देशसंयोगमात्र चलतिप्रत्ययविषयः ; अपि तु उत्तरदेशसंयोग निरन्तरपरम्परैव चलतिप्रत्ययवेद्या; चन्द्रतारकादौ च दूरत्वदोषवशात् न तत्प्रत्यय इत्यभिप्रयन् आह चन्द्रतारकादीनामिति । एकस्यैव संयोगस्य न चलतीति प्रत्ययविषयत्वम्; अपि तु तत्सन्तानस्यैवेत्येतत् दृष्टान्तेनोपपादयति यथा भ्रमणे सत्यपीति । प्रत्येकं कर्मक्षणेष्विति । एकस्मिन् देशे भ्रमति पुरुषे प्रतिक्षण चलनक्रियामात्रोपलम्भेऽपि न भ्रमतिप्रत्ययः ; अपि तु निरन्तस्तथाऽनुसन्धीयमानेषु संयुज्यमान इति । पर्वत इति शेष । दूषणान्तरमाह यदिचेति । जातेनेत्यादिना क्षणत्रयविलम्बः कथ्यते । प्रतीतेनेति । स्वरूपतः प्रतीतिर्विवक्षिता । लिङ्गज्ञानानन्तरमेव हि व्याप्तिस्मरणमिति भावः । ननु पूर्वदेश विभागपूर्वको तरदेशसंयोगस्यैव चलतीति प्रत्ययविषयत्वे चन्द्रतारकादिषु पूर्वदेश विभागपूर्व- कोतर देशसंयोगसत्त्वात् चलतीति प्रत्ययप्रसङ्ग इत्याशङ्कथ, ‘न केवलं पूर्वदेश विभागपूर्वक संयोग एव चलतिप्रत्ययविषयः, किन्तु नैरन्तर्यविशिष्टोत्तरोत्तरदेश संयोगपरम्परैव ततश्च चन्द्रतारकादौ दूरत्व- दोषवशान्नैरन्तर्याप्रतीत्या न चलनीति प्रत्ययः’ इति समाधते चन्द्रतारकादीनामिति । एकैकस्य प्रत्येक चकतीति प्रत्ययागोचरत्वेऽपि नैरन्तर्यविशिष्टसमुदायघटकत्वेनानुसन्धीयमानस्य तादृशप्रतीतिगोचरत्व- सुपपद्यत एवेतीममर्थमनुगुणदृष्टान्तेनोपपादयति यथेति । प्रत्येकं कर्मक्षणेष्विति । भ्रमति वस्तुनि प्रतिक्षणं चलनक्रियामात्रोपलम्भेऽपि न भ्रमतीति प्रत्यय: ; मपितु निरन्तरतयाऽनुसन्धीयमाने गमन- कियासमुदाय एव तथामत्यय इत्यर्थः । पूर्वसंयोगविश्लेषस्येति । पूर्वसंयोगनाशस्येत्यर्थः । i 540 अद्रव्यपरिच्छेदः (कर्मणो ऽनतिरेक:) पूर्वसंयोगविश्वषस्यैवोत्तरसंयोगारम्भकत्वात् मेदव्यपदेशोपपत्तेः । न चोत्तरसंयोगे स्थिरे वर्तमाने यावत्तद्विनाशकालं चलतीति प्रत्ययप्रसङ्गः ; विभागपूर्व कसंयोग । रम्भक्षणमात्रस्य क्षणिक- निरन्तरतत्सन्तानस्य वा कर्मत्वात् । गमनक्रियासन्तानविशेषेष्वेवेति भावः । यावत्तद्विनाशकाल मिति । " यावदवधारणे" इति नित्योऽव्ययी भावसमासः । तद्विनाशकालं यावत् इति क्वचित् पठ्यते । तत्र यावदित्येतत् वाक्यालङ्कारे । तद्विनाश- कालः = तद्विनाशपूर्वकालः । " कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे" इति द्वितीया । संयोगविनाशात् पूर्वं सदा यावत्तद्विनाशकालमिति । ‘यावदवधारणे’ इत्यव्ययी नाव: । तद्विनाशकालं यावदिति कचित् पाठः । तत्र विभाग निरूपणोक्तरीत्या यावच्छब्दयोगे, ‘ततोऽन्यत्रापि दृश्यते’ इति द्वितीया बोध्या । तज्ञ मर्या- दार्थकयावच्छन्दयोगे द्वितीया तु, ‘आरभ्य तस्यां दशमीश्च यावत् प्रपूजयेत्’, ‘काशीतः कौशिक यावदुच्छति’ इत्यादौ दृश्यते । प्रकृते च तद्विनाशकालय मर्याङ्गात्वं लभ्यते । तच्चोत्तरसंयोगप्राग मावानधिकरण- खप्रागभावाधिकरण यावत्कालवृत्ति पत्ययरूप कि पानधिकरणत्वम् । एतादृशमर्यादात्वनिरूप- कत्वञ्च समभिव्याहृत क्रियायां यावच्छब्देन बोध्यते । तन्निष्ठमर्यादात्वनिरूपकत्वश्च तदवृत्तित्वे सति उत्तरसंयोगप्रागभावानधिकरण खप्रागभावाधिकरणकाल व्यापकत्वम् । मन च प्रागभाव एव यावत्पदार्थः । प्रतियोगित्वमनुयोगित्वं वा द्वितीयार्थः । तत्र च प्रकृत्यर्थ कालस्याऽऽधे यता संबन्धेन निरूपितत्व संबन्धेन वाऽन्वयः । तावता तद्विनाशकाल प्रतियोगिकप्रागभावलाभः । तस्य च स्वप्रतियोग्यवृत्तित्व-स्व समानाधि- करण मेदप्रतियोगितावच्छेदकत्व संबन्धावच्छिन्न - खनिष्ठावच्छेदकताकपतियोगिताक मेदवत्त्वोभयसंबन्धेन समभिव्याहृतप्रत्ययरूपक्रियायामन्ययः । खाधिकरणत्वञ्चोत्तर संयोगप्रागभावावच्छिन्न मेदविशिष्टकालिक- विशेषणता संबन्धेन । तथाचोत्तरसंयोगोत्पत्तिक्षणमारभ्य तद्विनाशात् पूर्वं सदा चलीति प्रत्ययप्रसङ्ग इति भावः । संयोगारम्भक्षणमात्रस्येति । उत्पत्तिकालावच्छिन्न संयोगस्येत्यर्थः । क्षणिकनिरन्तर तत्सन्तानस्येति । तृतीयक्षणवृत्तिध्वंस प्रतियोगिनिरन्तर संयोगसमुदायस्येत्यर्थः । यद्यपि तादृशसमुदाय - स्वावच्छिन्नस्यैकदाऽभावात् ‘इदानीं चल ‘त’ इति प्रतीत्यनुपपत्तिः; तथापि तादृशसमुदायघटकस्यैव तादृश- प्रतीतिविषयत्वाङ्गीकारान्न दोषः । तादृशसमुदायघटकत्वश्च स्वरूपसंबन्धेन तादृशसमुदायत्वाश्रयत्वमेव । तथाच खाश्रयाव्यवहितत्वशून्यावृत्ति - क्षणलयवृत्त्यवृत्ति - व्यधिकरणद्वयावृत्तिसमुदायत्वाश्रयः संयोग एव चलतिप्रत्ययविषय इति फलिनम् । मन च व्यवहितसंयोगघटितसमुदायमादाय चलतिप्रत्ययवारणाय समुदायत्वे प्रथममवृत्त्यन्तं विशेषणम् । तदर्थश्व स्ववृत्तिमेदप्रतियोगिता वच्छेदकत्व - खवृत्तित्वोभय. संबन्धेन किञ्चिद्विशिष्टान्यत्वम् । मदच्छेदकत्वञ्च साश्रयविशिष्टत्वरूपखाश्रयाव्यवहितत्व संबन्धेन । वैशिष्टयश्च स्वनिष्ठावच्छेदकता प्रतियोगिताक मे दद्वयश्वसंबन्धेन । एकप्रतियोगितावच्छेदकता खमाग- भावाधिकरणसमय गाभावाधिकरणत्वसंबन्धावच्छिन्ना । मपरमेदप्रतियोगितावच्छेदकता स्वध्वंसाधिकरण- समयध्वसाधिकरणत्व संबन्धावच्छिन्ना । चिरस्थायिसंयोगसमुदायमादाय तादृशप्रतीतिपारणाय द्वितीयम् मवृत्यन्तम् । क्षणत्रयवृतित्वश्च स्ववृत्तित्व स्वध्वंस ाधिकरण समयध्वं साधिकरण समय सिवोभयसंबन्धेन + रत्नपैटिकारणरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 541 उतञ्च न्यायतत्त्वे प्रथमाधिकरणे- “यदि गमनपचनादीनां क्षणिकत्वं ज्ञायेत, न हि ते क्षणिका:- संयोगवियोगविशेषत्वात् तेषाम्” इत्यादि । द्वितीयाधिकरणे चोक्तम्- गमनं नाम देशाद्देशान्तरप्राप्तिः" इति । प्रमातृपादे प्रसङ्गेनोक्तम् - " वयं तु क्रियायाः प्रत्य- क्षत्वं ब्रूमः" इत्युपक्रम्य, “तस्मात् देशाद्देशान्तरप्राप्तिर्लिङ्गमिति 1न मन्यामहे, अपितु तदेव तदिति मन्यामहे ; कल्पनालाघवात्” इत्यादि । यन्तु भट्टपराशरपादैरुक्तम् - “इन्द्रियैरर्यमाणत्वात् ज्ञायमानोऽर्थ उच्यते । द्रव्यं जातिर्गुणः कर्मेत्य सावर्थश्चतुर्विधः ।” इति, तथा “जाति- गुणकर्मसु सामान्यसमाश्रयणे संयुक्तसमवेतसमवायसम्भवात्” इत्यादि - तत्तु एतैरेव अन्तर्भा वितसामान्यपृथग्गणनवत् । अत एव हि तैरेवोक्तम् - " द्रव्यस्य धर्मिणोऽन्तरङ्गो धर्मविशेषो जातिः, जात्यनुप्राणितस्य विशेषकः सिद्धो धर्मविशेषो गुरुः, तथाविधः साध्यः क्रिया, तद्धर्मकं द्रव्यमिति स्थविष्ठानि लक्षणानि । सौक्षायेण तु विवेक्ष्यन्ते प्रमेयेषु ” इति । चलतिप्रत्ययप्रसङ्ग इत्यर्थः । गमनादिक्रियायाः संयोगरूपत्वे न्यायत संमतिमाह उक्तञ्चेति । “यदि गमन” इति शङ्का । " न च ते क्षणिकाः" इत्यादिना परिहारः । लिङ्गमिति न मन्यामह इति । देशान्तरप्राप्तिः कर्मणो लिङ्गमिति न मन्यामहे ; अपितु यत् त्वदभिमतं लिङ्ग तदेव कर्मेति मन्यामह इत्यर्थः । गुणकर्म पार्थवयप्रतिपादकमट्टपराशरपादमन्यविशेषं परिहरति यत्त्वि त्यादिना । अर्थमाणत्वात् = गभ्यपानत्वादित्यर्थः । तद् व्याचष्टे ज्ञायमान इति । गत्यर्था: ज्ञानार्था इत्यर्थः । अर्थ उच्यत इति । ‘उषिकुषि’ इत्यादिना भरौणादिके यन्प्रत्ययेऽर्थशब्द निप्प तिरिति भावः । अन्तर्भावितसामान्येति । संस्थान विशेषादिति शेषः । पृथग्गणनवदिति । परमताभिप्रायमिति शेषः । अन्तरङ्ग इति । यन्निरूपिते वस्तुनि प्रायशो विशेषाकाङ्क्षाशाभिः सोऽन्तरङ्ग इत्यर्थः । स्थविष्ठानीति । मन लक्षणानां स्थविष्ठत्वोक्त्या अनभिमतत्वं गम्यते इति समयविशिष्टत्वम् । व्यधिकरणतादृशसंयोगसमुदायमादाय तद्वारणाय तृतीयम् । तदर्थश्च स्ववृत्तित्व- स्वनिष्ठा वच्छेद कलाकप्रतियोगिताक मेदववृतित्वोभयसंबन्धेन किञ्चिद्वशिष्टान्यत्वम् । स्वनिष्ठा व छेदकता च स्वाधिकरणवृत्तित्व संबन्धावच्छिन्ना । गमनादिक्रियायाः संयोगरूपत्वे न्यायतत्त्वसमतिमाह उक्तश्चेति । यदिगमनेति शङ्का, नहि ते क्षणिका इत्यादिना परिहारः । तस्मादित्यादि । देशान्तरप्राप्तिः कर्मणो लिङ्गमिति न मन्यामहे- अपितु सेव कर्मरूपेति मन्यामह इत्यर्थः । गुणकर्ममेदप्रतिपादक मट्टपराशरपादग्रन्थ विशेष परिहरति यत्वित्यादिना । अर्यमाणत्वात् - गम्यमानत्वात् । ज्ञायमानोऽर्थ उच्यत इति । उषिकृषिगाठ- त्यादिना मतैरौणादिके थन्प्रत्यये अर्थशब्द निष्पत्तिरिति भावः । एतैरेवान्तर्भावितसामान्यपृथ- ग्गणनवदिति । मट्टपराशरपादैरेव संस्थानविशेषादिष्वन्तर्भावितस्य सामान्यस्य पृथग्गणनं यथा परमता मि- प्रायम्, तथा कर्मपृथग्गणनमपीत्यर्थः । अन्तरङ्ग इति । यद्विशिष्टनया ज्ञाने सति प्रायशो विशेषा- 1 लिङ्गमिति । आदित्यो ब्रज्यावान् पूर्वस्थितिदेशमिन्नदेशप्राप्तिमत्वादिति तार्किकाक- मनुमानं नेष्यते, साध्यस्यान्यस्याभावादिति भावः । अन्तिमसंयोगेन नैरन्तर्यविशिष्ट पूर्व- संयोगपरम्परानुमानमिति चेत् अस्तु तावत् । 542 5. अद्रव्यपरिच्छेदः (कर्मणोऽतिरेकाद्याशयः) अथान्य: पक्ष:-न विभाग पूर्वकसंयोग एव कर्म; एकेन जलधरेण विभज्यमाने जलधरान्तरेण, तेन वा पुनस्संयुज्यमाने शिलोच्चये चलतीति प्रत्ययप्रसङ्गात् ॥ देशविभागसंयोगी कर्मेति चेन्न ; महाप्रवाहपतितनिष्कम्पमकरे चलतीति प्रत्ययप्रसङ्गात् ॥ न प्रवाहो देशः, किं तु आकाशभूम्यादय इति चेत् [न?]; देशप्रतीतिव्यवहारयोः तन्नापि समत्वात् । स्थिरदेशसंयोगविभागौ कर्मेति चेत्; तर्हि स्थिरास्थिरविभागस्य संयोगाद्यतिरिकेन निर्वाह्यत्वात् 1 सिद्धमतिरिक्कं कर्मेति । उक्तञ्च मानयाथात्म्यनिर्णये प्रत्यक्षलक्षणानन्तरं वरद विष्णु मिश्र - " तच्च द्रव्यगुणकर्म विषयम्; लकल- पदार्थजातस्य विष्वेवान्तर्भावात् । तन द्रव्यलक्षणं संयोगीति; अकमसिंयोगी गुण इति गुणलक्षणम्" इत्यादि । प्रत्यक्षत्वञ्च कर्मणोऽन्यत्रापि तैरुक्तम् - “कर्मणस्तु चाक्षुषद्रव्यवर्तिन- श्चाक्षुषत्वम्” इत्यादिना । 1 . भावः । प्रमेयेष्विव । प्रमेयनिरूपणे इत्यर्थः । प्रमेयनिरूपणस्य च विनितत्वात् सौक्ष्म्यश्च न विवेचितमिति द्रष्टयम् । देशविभागेति । पर्व उस्म खाधारदेश एव स्थित्वेन पूर्वदेशविभागाभावात् जलधरस्य च तदाघारदेशत्वाभावादिति भावः । महाप्रवाहे पूर्वपूर्वप्रवाहरूप देशविभागस्यापि सत्त्वादिति भावः । शङ्कते न प्रवाह इति । संयोगाद्यतिरिक्तेनेति । चलनानाश्रयावं स्थिरत्वम्, चलनाश्रयत्वमस्थिरत्वमित्येवं संयोगविभागातिरेकेगव निर्वक्तव्यत्वादिति भावः । इदञ्चोपलक्षणम् —- स्थिरदेशसंयोगविभागयोः कर्मत्वे चलल्यामेकस्यां नावि चलत्सु विमानेषु वा स्थितानां तन्मध्य- सञ्चारः कर्म न वेव, नौ विनानादिलक्षणदेशत्या स्थिरत्वादित्यपि द्रष्टव्यम् । तच्चेति । प्रत्यक्ष- मित्यर्थः । त्रिष्वेवेति द्रव्यगुणकर्मस्वेवेत्यर्थः । अकर्मेति । कर्मभिन्न इत्यर्थः ; ततश्च कर्मच्या- वृतिः । असंयोगीति द्रव्यव्यावृत्तिः । } क झा शान्तिः, सोऽन्तरङ्ग इति भावः । स्थविष्ठानीति । अत्यन्तस्थूलानीत्यर्थः । मतिव्याप्त्यादि संवादिति भावः । प्रमेयेष्विति । प्रमेयनिरूपण इत्यर्थ: । प्रमेयनिरूपणस्य विच्छिन्नत्वात् सौक्षम्यं न विवेचमिति द्रष्टव्यम् । देशविभागसंयोगाविति । खाधारदेशप्रतियोगिक विभागविशिष्ट संयोगः कर्मेत्यर्थः । मेघम शिलोच्चयाधारत्वविरहान् न तद्विभागपूर्वक संयोगस्य कर्मरूपताप्रसङ्ग इति भावः । महाप्रवाहेति । प्रवाहमध्ये निष्कम्पे मत्स्ये प्रागुदशिक्षणिकसंयोगसन्तानस्य सद्भावात् तादृशसंयोग सन्तानस्य मत्स्याधारभूतजलरूप देशप्रतियोगिकविभागपूर्वकत्वाच्चेति भावः । शङ्कते न प्रवाह इति । संयोगाद्यतिरिक्तेनेति । आदिना विभागपरिग्रहः । चलनानाश्रयत्वं स्थिरत्वम्, तदाश्रयत्वम स्थिरत्व- मिति संयोगविभागातिरिक्तेनैव कर्मणा स्थिरत्वास्थिरत्वयोर्निर्वक्तव्यत्वादिति भावः । इदञ्चोपलक्षणम् ; स्थिरदेश संयोगविभागयोः कर्मत्वे चलनयां नावि चलत्सु विमानेषु वा स्थितानां तन्मध्यसञ्चारः कर्म न स्यात् ; नौविमानादिरूपदेशमा स्थिरत्वादित्यपि द्रष्टव्यम् । न च प्रागुकसंयोगविशेषस्यैव कर्मरूपत्वे न काचिदनुपपतिः प्रवाहमध्य स्थितमकरस्य निष्कम्पत्वाभावादिति वाच्यम्; प्रत्यक्षविरोधात् । प्रवाहमध्य- प्रक्षिप्तकाष्ठादीनां पुरुषहस्तादिभिः प्रवाहेण नयनप्रतिरोधेन नैश्वये सति तत्र चलतिप्रत्यय प्रसङ्गस्व 1 सिद्धमतिरिक्तमिति । स्वप्रतियोगिकविभुद्रव्यानुयोगिकसंयोगनाशविशिष्टः तदात्मको या संयोगः कर्मेत्युक्त को दोष इति विमृश्यम् । इदं मनसिकृत्याऽऽ६ तचेत्यादि । रत्नपेटिका रंगरामा जीयसमेतं न्यायसिद्धासनम् 543 तथा संयोगाद्यतिरिक मनतिरिक्तं वाऽस्तु तृतीयकोट्यनुप्रवेशो न युक्त इति वयं मन्यामहे - इष्टव्यतिरेकेण लक्षणकरणस्य सर्वत्र शक्यत्वात् । यत्र सामान्यवत्त्वे सति संयोग- विभागकार्यद्वयाभावः स गुण इति चेन्न यन्त्र तदुभयाभावः स्वोत्पादक सजातीयोत्पादकत्व- तद्विजातीयत्वद्वयस्य चाभावः स गुण इति लक्षणकरणेन संस्कारस्यापि पृथक्करणप्रसङ्गात् । 1 संयोगाद्यतिरिक्तमिति । इदं तु प्रौढिवादेनोक्तमिति द्रष्टव्यम् । वस्तुतः संयोगे एवान्तर्भावः । न च निष्कम्पमकरे पूर्वदेश विभागपूर्वक संयोगस्य सत्त्वात् चलतीति प्रत्ययप्रसङ्ग इत्युक्तमिति वाच्यम्; मकरस्य निष्कम्पत्वाभावात् अन्यथा प्रवाहमध्यपतितस्थूणादिवत् प्रवाहेण नयनप्रसङ्गादिति भावः । तृतीयकोटीति । द्रव्यगुणातिरिक्तं पदार्थान्तरं कर्म नास्तीत्यर्थः । इष्टव्यतिरेकेणेति । येषां यज्ञान्त (यज्ञानन्त ) मवि इष्टा, तान पृथकृत्य लक्षणस्य सर्वत्र कर्तुं शक्य- स्वादित्यर्थः । सामान्यवच्च इति । सामान्यादिव्यावृत्त्यर्थं सामान्यवत्त्व इति विशेषणम् द्रव्यव्यावृत्यर्थं संयोगविभाग कार्यद्वयाभाव इति । संयोगविभागरूपकार्थद्वया जनकत्वं तदर्थः । संयोगजसंयोगे संयोगस्यापि हेतुतया अव्याप्तिवारणार्थे संयोगविभागात्मक कार्यद्वयाजनकत्वमित्युक्तम् । ततश्च संयोगविभागलक्षण कार्यद्वयजनकल्य कर्मण ए-लक्षणलक्षित्वाभावात् गुणबहिर्मावो वक्तव्य इति भावः । यत्र तदुमयाभाव इति । संयोगविभागरूपकार्यद्वयजनकत्वाभाव इत्यर्थः । स्त्रोत्पाद के ति / स्वोत्पादक सजातीयावयविरूपजनके रूपादावव्याप्तिवारणार्थं तद्विजातीयत्वद्वयेत्युक्तम् । संस्का रस्यापीति । संस्कारो हि स्त्रोत्पादकानुभवजातीयं स्मरणसुस्पादयति, अथ च तद्विजातीयश्व भवतीति दुर्वारत्वाश्च । तृतीयकोटयनुप्रवेश इति । द्रव्यगुणातिरिक्तत्वमित्यर्थः । ननु, ‘मकन सिंयोगी गुणः ’ इति गुणलक्षणानुरोधाद कर्मणः पार्थवयमित्यत माह इष्टव्यतिरेकेणेति । सर्वत्र शक्यत्वादिति । कर्मारूपमसंयोगीति गुणलक्षणकरणेन रूपस्यापि पार्थकयप्रसङ्ग इति भावः । कार्यवैलक्षण्यमादाय विभाग इत्यभिप्रायेण शङ्कते यत्रेति । सामान्यवच्च इति । इदञ्च सामान्यादिव्यावृत्त्यर्थम् । द्रव्यच्या. वृत्त्यर्थ ग्रह संयोगेति । संयोगजनकत्वविभागजनकत्वोमयाभाव इत्यर्थः । संयोगजसंयोग हेतौ संयोगे भव्याप्तिभिया संयोगाजनकत्वं नोक्तम् । एवं विभागजविभागे विभागस्य जनकतया विभागाजनकत्वमपि । उमयाभावस्तु तादृशसंयोगविभागयोरुभयोरप्यस्तीति नाव्याप्तिः । ततश्व संयोगविभागोभयजनके कर्मणि उक्तगुणलक्षणासंभवात् तस्य पार्थक्यमावश्यकमिति भावः । यश तदुभयाभाव इति । संयोगविभाग- रूपकार्यद्रयाभाव इत्यर्थः । संयोगजनकत्व - विभागजनकत्वोभयाभाव इति यावत् । इदञ्च कर्मवारणाय । स्वोत्पादकेत्यादि । स्वोत्पादक सजातीयस्यादकत्व - स्वोत्पादक विजातीयत्वोमयाभाव इत्यर्थः । इदश्च संस्कारबहिर्भावाय । भावनाख्यसंस्कारो ह्यनुभवजन्यः तत्सजातीयस्मृतिजनकः अनुभवविजातीयश्चेति 1 वस्तुत इति । अत एवाऽऽसौ दशैवाद्रव्याणि गणितानि, कर्म च तज्ञान्तर्भावितमिति भावः । 2 जनकत्वांश: मूलस्थकार्यपदलभ्यः । लक्षणमिदम् - “संयोगविभागयोरनपेक्षकारणं कर्म” इति कणाद सुनलब्धम् ।544 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (सामान्य स्वरूपविचार) एवमन्यदपि चिन्त्यम् । अतो द्रव्यमद्रव्यमित्येव विभागः ॥ अथ सामान्यं चिन्त्यते । नित्यमेकमनेकसमवायि सामान्यमिति वैशेषिकादयः । तथा हि- अनेकेष्वेकप्रतीतिव्यहारो न निमित्तमन्तरेणोपपद्यते । तच्च न ज्ञानाकार:, आत्मख्यातिभङ्गात्, तस्यापि पृथक्करणवस इत्यर्थः । एवमन्यदपीति । अकर्मासंयोगीत्यादिकं कर्मव्यावर्तक विशेषणकं तल्लक्षणं सर्व दूष्यमित्यर्थः ॥ इति कर्म ॥ 1

नित्यमिति । संयोगादिव्यावृत्त्यर्थं नित्यमित्युक्तम् । भाकाशादिगतपरिमाणादिव्यावृत्त्यर्थं अनेकसमवायीत्युक्तम् । एकप्रतीतीति । एकाकारप्रतीती त्यर्थः । प्रतीतिसहितो व्यवहारः प्रतीति- व्यवहारः । मतो नैकवचनानुपपतिः । ननु प्रतीतिव्यवहारालम्बनतया सिध्यतो वस्तुनो योगाचार- नीच्या ज्ञानाकारत्वं वा माध्यमिकनीत्या मसत्त्वं वार्ड स्वित्याशङ्कां पराचष्टे तथेत्यादिना । न ज्ञानाकार इति । योगाचारा हि बाह्यार्थशून्यतामभ्युपयन्ति । ते किल्वं मन्यन्ते - घटादिप्रत्ययस्व बह्यार्थविषयत्वं बदता किं बाह्य माणुसङ्घः तस्य विषयत्वमभ्युपेयते, उत तदतिरिक्तस्यावयविनः ! नान्त्य: ; भवयविनो दुर्निरूपत्वात् । नाथः; संहन्यमानातिरिक्तसङ्घातस्याभावात् संहन्यमानानाञ्च परामाणूनां सूक्ष्मत्वेन स्थूलत्वकस्वालम्बनप्रत्ययविषयत्वायोगात् स्थूलत्वादीनां ज्ञानाकारत्वस्य चावश्याभ्युपगन्तव्यत्वाभावात् । तुल्यन्यायतया घटत्वादिकमपि ज्ञानधर्म एवेति ज्ञानातिरिक्तो घटादि- लक्षणो बाह्यग्दार्थो नास्त्येव । नीलादिलक्षणबाह्य ग्दार्थस्य ज्ञानस्य च सहोपलम्यमानतया तयोरमेदस्य वक्तव्यश्वाच । यत् येन सहोपलभ्यते न तत् तो भिद्यते - दथा एकस्माच्चन्द्रमसो द्वितीयः चन्द्रमाः। न हि भिन्नयोरश्विनो: ? (रखाश्विनो: १) सहोपलम्मनियमो दृष्टचरः । किश्च यः प्रत्ययः, स सर्वोऽपि बाह्यार्थशून्यः; स्वप्नप्रत्ययवदिति । ततश्च वद्रीत्या सामान्यमपि ज्ञानाकार एवेत्याशङ्कां निराकरोति तच्च न ज्ञाना तत्रोक्तोभयवत्त्वमेवास्तीति तदुभयाभावानात् तद्वहिर्भावः । एवं वेगाख्यसंस्कारस्यापि कर्मजन्यतया कर्मजनकतया कर्मविजातीयतया चोक्तोमयवत्त्रमेवेति द्वहिर्भावः । एवं स्थितस्थापकस्यापि कटादि- संकोचजन्यतया तज्जनकतया तद्विजायितया चोकरीत्या बहिर्मावः । मन स्वोत्पादकसजातीयोत्पाद कत्वाभावमात्रोपादाने कपालरूपादिष्वव्याप्तिः; स्त्रोत्पादककपालिका रूप सजातीय घट रूपोत्पादकत्वात् । जतः स्वोत्पादकविजातीयत्वोवादनम् । कपालरूपस्य कपालिकारूपविजातीयत्वाभावादुक्तोभयाभावोप. पतिः । यद्यपि कपालरूपस्यापि स्त्रोत्पादककपालादिविजातीयत्वमस्त्येव ; तथापि खजन्यस्व-स्वसजाती- योत्पादकत्व - खविजातीयस्वतस्त्रितयसंबन्धेन किश्चिद्वशिष्टान्यत्वस्यैव विवक्षितया न कश्विदोषः । एव- मन्यदपीति । यत्र तदुभय भावश्चाक्षुषाजनकत्वश्च स गुण इत्येवं लक्षणकरणेन रूपपार्थिवयं स्यादित्यर्थः । नित्यमिति । संयोग दिवारणायेदम् । अनेकसमवायीति । अनेकसमवेतमित्यर्थः । इदचं गगनादिपरिमाणवारणाय । एकप्रतीतीति । एकाकारप्रतीतीत्यर्थः । प्रतीतिसहितो व्यावहारः प्रतीति- व्यवहारः । ननु प्रतीतिव्यवहारालम्बनतया सिध्यतो वस्तुनो योगाचारतीत्या ज्ञानाकारत्वमेव स्वादि- त्याशङ्कयाह तच्चेति । न ज्ञानाकार इति । [ ज्ञानेऽध्यस्तततादात्म्यापन्नोऽपरमार्थरूप इति योग। चन्रो- रत्नपैटिक रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् ; 545 अर्थे च प्रवृत्यनुपपत्तेः । मेदाग्रहस्य चायोगात् । नाध्यळीकम् ; असत्ख्यातिभङ्गात् । तथा- प्रतीतौ च प्रवृत्त्यनुपपत्तेः । अतथाप्रतीतौ अन्यथाख्यातिप्रसङ्गात् । सदसदादिविकल्पितस्य भेदस्य कार इति । आत्मख्यातिभङ्गादिति । “नाभाव उपलब्धेः “, " वैधम्र्म्याच्च न स्वप्नादिवत्”, “न भावोऽनुपलब्धेः " इत्यादिसूत्रभाष्यादिष्विति शेषः । ननु न बाह्य पात्रस्यः पलापं वर्णयामः, सामान्यं तु ज्ञानाकार इत्येतावदभिदध्महे; अनेक समवेतस्य नित्यस्यैकस्यासम्भवात् इत्याशङ्कयाह अर्थे चेति । रजतार्थिननो रजतस्वाश्रय एव प्रवृत्तेस्तदनाश्रयेऽर्थे प्रवृतिर्न स्वादित्यर्थः । ननु बाह्यार्थस्व रजतरवानाश्रयत्वेऽपि रजतत्वाश्रयज्ञान मेदामहादर्थे प्रवृत्तिरुपपद्यत इति शङ्कां निराकरोति मेदाग्रहस्व चेति । अयोगादिति । इदमहं वेद्मीति प्राह्यग्राहकसंवित्तीनां भेदेनैवोपलम्भादिति भावः । अळीकमिति । अत्यन्नासदित्यर्थः । किञ्च अळीकरपि सामान्यं किमलीकत्वेन मासते, उत तात्त्विकत्वेन भासते इति विकरूप्य दूषयति तथाप्रतीताविति । रजतत्वादेः मत्यन्तासत्त्वेन प्रतीतावित्यर्थः । अतथाप्रतीताविति । असनः सत्त्वेन प्रतीतावित्यर्थः । ननु मळीकेऽपि सामान्ये सद्भेदामहात् प्रवृत्तिरुपपद्यते एवञ्च नान्यथाख्यातिः, नापि प्रवृत्यनुपपत्तिरित्याशङ्कच, किमळीके सतो मेदस्याग्रहः, उत असो वा ? नाद्यः ; अलीकनिष्ठ मेदस्य सत्त्वासम्भवात् । न द्वितीयः ; सद्भेदस्यासत्त्वे सत्त्वप्रसङ्गात् । न च त्वन्मतेऽपि एष दोष: समान इति वाच्यम् ; मस्मन्मतेsळी कम ज्ञानप्रवृत्तिविषयत्वादीनामनभ्युपगमात् । ततश्च द्विरूपस्यापि मेदस्यालीके वक्तुमशक्यत्वात् तद्भेदामहात् प्रवृत्तिरनुपपन्नेत्यभिप्रयन् माइ सदसदादिविकल्पितस्येति । घटत्वं नाम भघटव्यावृत्तिः पटत्वं नाम करीतिर्न संभवतीत्यर्थः । किन्तु ज्ञानादत्यन्तभिन्नः परमार्थरूप इति भावः । आत्मख्यातिमङ्गा- दिति । प्रत्यज्ञादिविरोधेन घटादीनां ज्ञानाकारत्वासंभवस्य “नाभाव उपलब्धेः " इत्यादिसूत्रभाष्यादौ स्थापितत्वादिति भावः । ननु न हि वयं बाह्यर्थमात्रमेव नास्तीति वदामः किन्तु सामान्य ज्ञानाकार इत्येव । अनेकसमवेतस्य नित्यस्यैकस्यासंभवादित्यत नाह अर्थेचेति । ज्ञानादत्यन्वभिन्ने रजतादि- रूपार्थे इत्यर्थः । प्रवृश्यनुपपत्तेरिति । रजतार्थिनो रजतस्वाश्रय एव प्रवृत्तिसंभवेन तदनाश्रयेऽर्थे प्रवृत्त्य- संभवादित्यर्थः ननु बाह्यर्थस्य रजतत्वानाश्रयत्वेऽपि रजतत्वाश्रयज्ञानमेामहादथें प्रवृत्त्युपपत्तिरित्यत बाद मेदाग्रहस्येति । अयोगादिति । इदमहं जानामीति प्राह्मग्राहकसंवित्तीनां मेदेनैवोपलम्मादिति मावः । ननु तथापि माध्यमिकरीत्या नसत्वमेव स्वादित्याशङ्कयाह नापीति । अळीकमिति । मसद्- रूपमित्यर्थः । असरख्यातिभङ्गादिति । प्रत्यक्षादिविरोधादिति भावः । किञ्चालीकं किमलीकरवेन भासते, उल तात्त्विकत्वेनेति विकरूपमभिप्रेत्य भावे दूषणमाह तथाप्रतीताविति । रजस्त्वा देरत्यन्तासत्त्वेन प्रतीनावित्यर्थः । अतथा प्रतीतौ = मसउस्सत्त्वेन प्रतीतौ । नन्वळीकेऽपि सामान्ये सद्भेदाग्रहात् प्रवृत्तिरुपपद्यते ; मतो नान्यथाख्यातिः न वा प्रवृत्त्यनुपपतिरित्याशङ्कय किमळीके सको मेदस्वाग्रहः, उतासत: ? नाथः ; अळीकनिष्ठ मेदस्य सत्वासंभवात् । न द्वितीय: ; सद्भेदस्वासत्त्वे सत्त्वप्रसङ्गात् । न च मेदः सदसदात्मक इति शक्यं वक्तुम् विरोधात् । न च त्वन्मतेऽप्येष दोष: समान इति Bur- 69 i ; £46 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (अतिरिक्तजातिशंका ) , अनुपपच्या तदग्रहस्यानायोगात् । नाप्यपोहात्मकम् ; विधिरूपेणैव प्रतीतेः; पूर्ववत् प्रवृश्यनुप- पतेश्च । एतइन्यतया अन्यस्मिन् तदन्यतया चास्मिन् निरूप्यमाणे अन्योन्याश्रयणात् । निष्प्रतियोगिकापोहस्य चायोगात् । तदितरापोह इत्यत्न तच्छब्देन व्यक्त्युपादाने व्यक्त्यन्तरस्य वैजात्यप्रसङ्गेनाननुगतिप्रसङ्गात् तजातीयत्वेनोपादाने जातिस्वीकारात् । नापि संस्थान- व्यपटब्वावृतिरित्यन्य[पोइलक्षणैव जातिरिति बौदेखीकृतम् ; वत् प्रतिक्षिपति नाप्ययोहात्मकमिति । विधिरूपेणेति । घटत्वादिलक्षणमावरूपेणेत्यर्थः । पूर्ववदिति । घटार्थिनो घटत्वप्रकारकप्रतीति- विशेष्य एव प्रवृतेरुचितत्वादिति भावः । ननु न घटार्थिनस्तत्र प्रवृत्यनुपपत्तिः, अघटव्यावृत्त्यतिरिक्त घटत्वस्याभावादित्य खरसादाह एतदन्यतयेति । घटज्ञानं अघटज्ञानमपेक्षते, घटज्ञानञ्च घटज्ञानमि- त्यन्योन्याश्रयणमित्यर्थः । निष्प्रतियोगिकापोहस्येति । अपोहप्रतियोगिनोऽघटस्यापि घटरूप- प्रतियोगिनिरूप्यत्वेन सप्रतियोगिकतया मन्योन्याश्रयावश्यम्भावात् इति भावः। अननुगतिप्रसङ्गादिति । वाच्यम् ; अस्मन्मते ऽळीकस्य ज्ञानप्रवृत्तिविषयत्वादीनामनभ्युपगमात् । ततश्वाळीके मेदस्य दुर्निरूपतया भेदाग्रहात् प्रवृतिदुरुपपादेऽत्यभिप्रयन् माइ सदसदादीति । घटत्वं नामाघटव्यावृत्तिः, एवं पटत्वमपटव्या- वृत्तिरित्यन्यापोहलक्षणैव जातिरिति बौद्धैरङ्गीकृतम् ; तन्निरस्यति नापीति । विधिरूपेणेति । भावरूपे णेत्यर्थः । पूर्ववदिति । घटार्थिनो घटत्वप्रकारेणोपस्थित एवं प्रवृत्तिसंभवादिति भावः । नन्वेतदनुप- पन्नम् मघटव्यावृति पतिरिक्तघटत्वस्याप्यभावादित्यव माह एतदभ्यतयेति । घटत्वस्या घटव्या- वृत्तिरूपत्वे घटत्वेन घटज्ञाने अघटज्ञानस्य, अघटज्ञ ने प्रतियो गज्ञानमुद्रया घटज्ञानस्य चापेक्षणा- दन्योन्याश्रयणमित्यर्थः । नन्वन्यापोहो निष्प्रतियोगिक मेदरूप एवेति न तज्ज्ञानेऽन्यज्ञानापेक्षेत्यत माह निष्प्रतियोगिकापोहस्येति । निष्प्रतियोगिक मेदस्येत्यर्थः । अयोगादिति । मेदस्य सप्रतियोगिकत्व- नियमादिति भावः । व्यक्त्युपादान इति । एकव्यक्त्युपादान इत्यर्थः । व्यक्त्यन्तरस्य वैजात्य प्रसङ्गेनेति । एकव्यक्ती तर मेदस्य घटत्वजातिरूपत्वे तस्य व्यवत्यन्तरेऽभावात् तस्य घटत्वा संभवप्रसङ्ग इत्यर्थः । ननु ततद्वच्यक्तीवर मेदानां सर्वेषामेव घटत्वरूपतया न व्यक्तयन्तरस्य वैजात्यप्रसङ्ग इत्यतः अननुगतिप्रसङ्गादित्युक्तम् । अनुगतप्रतीतिनिर्वाहकानुगतधर्माभावप्रसङ्गादित्यर्थः । ननु घटत्वावच्छिन्न- प्रतियोगिताक मेदावच्छिन्नप्रतियोगिताकमेद एवं घटत्वमिति नः ननुगम इत्याशक्य, तज्ञ घटत्वस्योक्त मेदरूपत्वे घटत्वज्ञाने घटत्वज्ञानापेक्षयात्माश्रयः स्यादित्यतिरिक्तज विरूपत्वमेव वाच्यमित्यतिरिक्तजाति- स्वीकार इत्याह तजातीयत्वेनेति । यद्यपि तत्तद्व्यक्तित्वावच्छिन्न प्रतियोगिताक मे द कूटावच्छिन्नप्रतियोगि- साकभेद एवानुगतो घटत्वरूप इति नाननुगमः, नाप्यात्माश्रयः घटत्वस्य तच्छरीरानुप्रवेशविरहात् । अत एव नातिरिक्तज तिस्वीकारोऽपि । न च तत्तद्व्यक्तित्वानाम सर्वज्ञदुर्विज्ञान या तेषां [घटत्वशरीरघटक. तया] घटत्वग्रहानुपपत्तिरिति वाच्यम्; घट इत्यादिप्रतीतौ घटत्वस्य खरूपत एव भानेन तत्तद्वयक्ति स्वादिग्रहानपेक्षणात् तथापि मेदवद्भेदस्यानवस्थाभयेन मेदप्रतियोगितावच्छेदकरूपताया एवाङ्गी कारादुक्क भेदस्य उसद्वयक्तित्वरूपताया एव वाच्यत्वेनाननुगततया अनुगवप्रतीतिनिर्वाहकत्वं न 1 1 रत्नपेटिकारंगरामा जीयसमेत न्यायासंखाखन: ; 549 सादृश्यात्मकम् तत्नानुवृत्तिव्यावृत्तिविकल्पायोगात् । अतोऽनुवृत्तमस्त्वेकं सामान्यमिति । - अत्नोच्यते - केयमेकप्रतीतिर्नाम ? एकव्यक्तित्वप्रतीतिर्वा, एकजातित्वप्रतीतिर्वा, एकजातीयत्व- प्रतीतिर्वा, एकाकार ‘धर्मवत्त्वप्रतीतिर्वा, एकशब्दानुविद्धप्रतीतिर्वा । न प्रथमद्वितीयौ अन्यतर- परिशेषादिप्रसङ्गात् । न तृतीयः ; असिद्धेः । एष्वनुवृत्तमिदमिति विकल्पानुदयात् । घटस्य घटत्त्वमित्यादिव्यवहारस्य कालस्य कालत्वमित्यादिवदुपपतेः । नापि तुरीय: ; गोत्वाद्यपलाप- तत्तव्यक्ती तव्यावृत्तेस्ततद्यक्तिमात्रनिष्ठत्वादिति भावः । संस्थान सादृश्यात्मकमिति । सदृशसंस्था- नात्मकमित्यर्थः । विकरपायोगादिति । विकल्पासहत्वादित्यर्थः । अथवा व्यावृत्त्यनुवृत्तिलक्षण- विविधकल्पायोगादित्यर्थः । सदृशसंस्थानस्यानुवृत्तत्वे सैव जातिः, व्यावृत्तत्वेऽनुवृत्तघीव्यवहार हेतु त्वायो- गादिति भावः । अन्यतरपरिशेषेति । पुरोवर्तिनि इयमेका व्यक्तिरिति प्रतीतिर्जाति न सहेत ; एका जातिरिति प्रतीतिर्व्यक्ति ‘न सहेत ; एकशब्दस्य कैवल्यार्थकत्वादिति भावः । अत्र आदिपदेन इयमेका व्यक्तिरिति प्रीतिन जातिसाधिका ; इयमेका जातिरिति प्रतीतिस्तु पुरोवर्तिनि नास्त्येवेत्यादिदूषणं द्रष्टव्यम् । असिद्धिमुपपादयति एष्विति । विकल्पानुदयादिति । प्रतीत्यनुदयादित्यर्थः । ननु घटस्य घटत्वमिति व्यवहारो निरालम्बनो मा विज्ञायी यतिरिक्तजातिरङ्गीकर्तव्येत्यवाह घटस्येति । काल- स्वमिति । कालस्यैकव्यक्तिः वेन तत्र त्वयाऽपि जातेरनभ्युपगमादित्यर्थः । गोस्वाद्यपलापेति । ताद्वशप्रतीतिमात्रेण त्वदभिमत गोत्वादिलक्षणजात्यसिद्धेरिति भावः । असिद्धिमेवोपपादयति संस्थान- संभवति । न च तादृशमेदत्वेनानुगतीकृतानां तेषामनुगतप्रतीतिनिर्वाहकत्वं संभवत्येवेति वाच्यम्, जयं घटः जयमपि घटः, इयं गौ: इयमपि गौरित्येवंविधानुगतप्रतीतौ घटत्वगोरखादेः स्वरूपत एव मानेन खरूपतोऽनुगतानामेव तादृशप्रतीतिनिर्वाहकत्वसंभवादतिरिक्तजातिस्वीकार आवश्यक इत्यभिप्रायः । संस्थानसादृश्यात्मकमिति । सदृशसंस्थानात्मकमित्यर्थः । अनुवृत्तिव्यावृत्तिविकल्पायोगादिति । सदृशसंस्थान शब्दितं रूपं किमनुवृत्तम् उत व्यावृत्तमित्येवं विश्वविकरूपा सहत्वादित्यर्थः । जयं भावः – सदृशसंस्थानशब्दितं स्वरूपेणानुगतमतिरिक्तं रूपम्, उत प्रतिव्यक्तिव्यावृत्तमवयवसंयोग विशेषरूपम् ! नाथः ; नामान्तरेणातिरिक्तजातेरेव स्वीकारात् । न द्वितीयः ; अनुगप्रतीतिनिर्वाहकत्वासंभवादिति । अन्यतरपरिशेषादिप्रसङ्गादिति । पुरोवर्तिनि इयमेका व्यक्तिरिति प्रतीतिर्हि जाति निषेधति । केवलार्थ- कैकशब्देन हि, व्यक्तिरेवास्ति, न तु जातिरिति हि (?) प्रतीयते । एवमियमेका जातिरित्यनेन व्यक्तिनिषेधो बोध्यः । ततश्व व्यक्तेर्जातेर्वा परिशेषप्रसङ्ग इति भावः । मन आदिपदेन इयमेका व्यक्तिरिति प्रतीतिन जातिसाधिका, इयमेका जातिरिति प्रतीतिस्तु पुरोवर्तिनि नास्त्येवेत्यादि दूषणं प्राह्यम् । मसिद्धिमेवोप- पादयति एष्वनुवृत्तमिदमिति । विकल्पानुदयादिति । इदं रूपमेण्वने केष्वनुगतमिति प्रतीत्यनुदयादि- त्यर्थः । ननु घटस्य घटस्वमिति व्यवहारादेव सर्वसंप्रतिपन्नात् घटत्वजातिसिद्धिरित्यत माह - घटस्येति । कालस्य कालत्वमित्यादिवदिति । कालत्वस्यैकव्यक्तिगततया जातित्वाभावेऽपि यथा तादृशव्यव द्वारोपपतिः - तथा घटत्यादेर्जा विश्वामावेऽपि तदुपपत्तिरित्यर्थः । गोस्वाद्यपलापप्रसङ्गादिति । 548 अद्रव्यपरिच्छेदः (अतिरिक सतिदूषणम् ) ; प्रसङ्गात् । संस्थानमात्रस्यैवास्मदभिमतस्य तथात्वात् । मृन्मयहिरण्मयघटादिषु भवद्भिरपि तथा निर्वाहात् । न हि तत्रानुगतं घटत्वमभ्युपगतं जातिसङ्करभयात् (संकरप्रसङ्गात् ) । व्यावृत्तजाति- द्वयाभ्युपगमे, अनभ्युपगमेऽपि, अनुवृत्तप्रतीतिव्यवहारयोः संस्थानसादृश्यमेव निबन्धनम् । एवंसति तदेवास्तु सर्वत्रापि ॥ ननु अवयव सामान्यानुवृत्त्या अवयविनि अनुवृत्तप्रतीतिव्यवहार निर्वाह इति चेन्न; यतः कपालत्वादेरपि पूर्ववत् सङ्करादिदोषः समानः ॥ अस्तु तर्हि सङ्कराभ्युपगमेन अनुवृत्तं सामान्यमिति चेन्न अन्यथा प्रतीतिनिर्वाहे कल्पनायोगात् ॥ व्यावृत्तसंस्थानादेः मात्रस्येति । भवद्भिरपि तथानिर्वाहादिति । संस्थानसादृश्यमात्रेणैव घटकार प्रतीतेर्निर्वाहादित्यर्थः 1 अत्र घटाकारप्रतीतेरिति शेषपूरणात् कर्मण उपात्तत्वात्, “उभयप्राप्तौ कर्मणि” इति नियमावगमात् कर्तरि तृतीयेति द्रष्टव्यम् । जातिसङ्करमयादिति । मृत्त्वं विहाय घटत्वं सुवर्णघटे वर्तते ; घटत्वं विहाय मृत्त्वं कुड्यादौ वर्तते ; मृद्घटे द्वयोरपि समावेशे (श इति ? ) साङ्कर्यप्रसङ्गादित्यर्थः । व्यावृत्तेति । मृत्त्व- व्याप्यं घटत्वमन्यत्, हिरण्यत्वव्याप्यं घटत्वमन्यदिति वा परिहर्तव्यम् ; अथवा घटत्वं न जाति:, अतो न जातिसाङ्कर्यमिति वा परिहर्तव्यमिति द्वयी हि गतिः । पक्षद्वयेऽपि अनुगतघटप्रतीतिव्यवहारयोः संस्थानसादृश्यनिबन्धनत्वमेव वक्तव्यमित्यर्थः । एवंसतीति । क्वचित् संस्थानसादृश्यस्य अनुगतप्रतीतिव्यवह (रनिर्वाहकत्वे सिद्धे सतीत्यर्थः । अत्रयवसामान्यानुवृत्त्येति । मृद्घटावयवानां सुवर्णघटावयवानां च एकया कपालत्वजात्याऽऽकान्तत्वेन एकजानीयारब्धत्वेनानुगम उपपथत इति भावः । अयोगमेवोपपादयनि पूर्ववदिति । मृत्त्वकपालत्वयोरपि परस्परव्याप्यव्यापकभावानापन्नतया तयोः समावेशे सङ्करावश्यम्भावादिनिभावः । सङ्कराभ्युपगमेनेति । सङ्करस्य जात्यबाधकत्वाभ्युपगमेने- त्यर्थः । कल्पनायोगादिति । संस्थानादिनैवानुगतनी निर्वाहे अतिरिक्तज विकल्पना योगादित्यर्थः । वाहशप्रतीतिमात्रेण भवदभिमतस्य संस्थानातिरिक्तस्य गोत्वा सद्धेरिति भावः । असिद्धिमेवोपपादयति संस्थानमात्रस्येति । तथा निर्वाहादिति । संस्थानसादृश्यमाले घटाकारप्रतीतेः भवद्भिरपि निर्वहणादि- त्यर्थः । जातिसंकरभयादिति । मृत्त्वं विहाय घटत्वस्य स्वर्गषटे, घटत्वं विहाय मृत्त्वस्य कुड्य दौ सत्त्वात् मृदुद्घटे चोभयो समावेशेन साङ्कर्य’ प्रसङ्गादित्यर्थः । संकरप्रसङ्गादित्यपि बहुषु कोशेषु पाठो दृश्यते । व्यावृत्तेत्यादि । मृत्त्वव्याप्यघटत्वमन्यत् स्वर्णत्वव्याप्यघटः वमन्यदिति वा घटत्वं न जातिरिति वा अङ्गीकृत्य नातिसांकर्य वारणीयम् । पक्षद्वयेऽप्यनुगतघटादिप्रत्ययव्यवहारयोः संस्थानसारयनिबन्धन स्वमेव वाच्यमित्यर्थः । एवंसतीति । कचित् संस्थानसादृश् यस्यानुगतप्रतीतिव्यवहार निर्वाहकरवे सिद्धे सतीत्यर्थः । अवयवसामान्यानुवृश्येति । मृद्घटावयवानां सुवर्णघटावयवानाश्चैकया कपालस्यादि- जात्याऽऽकान्तत्त्वेन तादृशनात्यवच्छिन्नान्पत्वं मृत्सुवर्णघटसाधारणमिति तदेवानुगतप्रीतिव्यवहारनिब- न्धनमित्यर्थः । अयोगमेवोपपादयति पूर्ववदिति । मृत्त्वं विहाय कपाल यस्य सुवर्णकपाले, कपालावं विहाय मृत्त्वस्य कुड्यादौ सत्वात् मृत्कपाले चोमयोः समावेशादिति भाव: । संकराभ्युपगमेनेति । संकर- 1 धर्मै एकाकारत्वोक्त्या संस्थानस्यैव स्वरसतो धर्मत्वप्रतीतेरिति वक्तव्यम् । 2 भयादित्यस्य यथा- श्रुतार्थेऽपि न दोषः । जातिसंकरभीतै स्तनानुगततया घटत्वस्यानभ्युपगतत्वादिति पिण्डितार्थः । ; ; 549 अनुवृराधीहेतुत्वे अतिप्रसङ्गादिति चेत्-व्यावृत्तानां संस्थानानामनुवृत्तव्यञ्जकत्वे कथं नातिप्रसङ्गः ? तावतामेव तथाविधस्वभावत्वादिति चेत्-तुदयम् तावतामेव तथाविधप्रत्यय हेतुत्वादिति वक्तुं शक्यत्वात् । केवलमुपलम्भातिक्रमो गौरवश्च भवन्मते । एवं पञ्चमोऽपि पञ्चतां गतः । तत्र हि एक इति शब्देनानुविद्ध प्रतीतित्र एकेन गवादिशब्दे धनुविद्धस्तीतिर्वा विवक्षिता ? अद्यो न कल्पते ; एकव्यक्तिरिति विवक्षायामसिद्धेः (क्षायामपि सिद्धः ) एकजातीयमिति व्यवहारस्य तत्तदुपाधिवि- शेषेणोपपत्तेः, राशि सैन्य परिषदरण्यादिषु ऐक्यव्यवहारादिवत् । उपाधिश्च । यमनेकेषामेकस्मृति- समारोहः । नापि द्वितीयः तस्यानेकार्थेषु शब्देष्वपि समत्वात् ॥ अनेकार्थव्यावृत्तः कश्चित् विशेषोऽस्तीति चेन्न तस्यापि स्वरूपविषयादिशब्दवदुपपत्तेः । स्वरूपविषयादिशब्दा हि नाना- तावतामेवेति । भिन्नभिन्नानामेव अनुवृत्तव्यञ्जकत्वस्व मावत्वादिनि चेदित्यर्थः । एकजाती- यमिति व्यवहारस्येति । नानाभूतेषु व्रीह्मादिषु देशैक्यादिना राश्यैक्यादिव्यपदेशवत् नानाभूतसंस्थान- लक्षणजातिषु एकबुद्धिसमारोहाद्युपाध्यैक्येन एकजातीयत्वव्यपदेशोपपत्तेरि+ि भावः । अनेकार्थेष्विति । ततश्व एक-अक्षादिशब्दानुविद्धप्रतीतिविषयत्वं शकटाक्ष- ‘विदेवनाक्ष-विभीतकाक्षाणामप्यस्तीति तत्राप्येक- जातीयत्वप्रसङ्ग इति भावः । अनेकार्थव्यावृत्त इति । अनेकार्थाश्रादिशब्देभ्यो व्यावृत्तो गवादिशब्देषु कश्चित् विशेषोऽस्ति स च जातिमन्तरेणानुपपन्न इति चेदित्यर्थः । तस्यापीति । स्वादोषत्वाभ्युपगमेने यर्थः । अन्यथाप्रतीतिनिर्वाह इति । संस्थान सादृश्येनैवानुगतप्रीतिनिर्वाह इत्यर्थः । कल्पनायोगादिति । अतिरिक्तज तिकरग्ना योगादित्यर्थः । तावतामेवेति । भिन्नभिन्नाना- मेवेति भावः । तथाविधस्वभावत्वादिति । अनुवृतव्यञ्जकत्वखभावत्वादित्यर्थः । तथाविधप्रत्य येति । घट इत्याद्यनुगतप्रत्ययेत्यर्थः । एकव्यक्तिरिति विवक्षायामसिद्धेरिति । अनेकासु गोव्यक्तिषु एका व्यक्तिरिति प्रतीकेयवहारयोरभावादित्यर्थः । एकव्यक्तिरिति विवचायामपि सिद्धेरिति पाठे तु व्यक्तयैवयविषयकतयाऽप्येको गौरिति प्रतीनिध्यवहारयोरुपपत्तेरित्यर्थो वर्णनीयः । नन्वनेकासु गोग्यक्तिषु इदं सर्वमेकजातीयमिति प्रतीतिव्यवहारदर्शनात् तावदनुगता संस्थानातिरिक्ता जातिरङ्गीकार्येत्यत माह एकजातीयमितीति । तत्तदुपाधिविशेषेणोपपत्तेरिति । ततदुपाधिगतैक्य विषयकतयोपपत्तेरित्यर्थः ! न ह्येतदर्थमतिरिक्तजातिः स्वीकार्येति भावः । राशीत्यादि । नानाभूतेषु व्रीह्मादिषु देशेवयादिना र श्यैव प्रादिव्यपदेशवदित्यर्थः । अतिरिक्तज त्यनभ्युपगमेऽनुमने कोपा घरे दुर्लन इत्याशङ्कचाह उपाधिश्वेति । एकस्मृतिसमारोह :- एकस्मृतिविषयत्वम् । ननु दद्येकस्मृतिविषयत्वमेवैकजातीयत्वं स्वात् तर्हि घटपटयोरप्येक स्मृति विषययोस्तथात्वं स्यादिति चेन्न ; सुसदृशघमंप्रकारकैकस्मृतिविषय- त्वम्य एक स्मृतिविषयी मनसुसदृशधर्मवत्त्वस्यैव वा एकजातीयत्वरूपतयाऽभिप्रेतत्वात् । घटपटयोः परस्रं सुसदृशधर्मवत्वविरहेणोक्तैकजातीयत्वस्य तत्नासंभवात् । अनेकार्थेष्विति । तथाचैकाक्षादिशब्दानु- शकटाक्ष-विदेवनाश-वृक्षविशेषेन्द्रयादीनामप्यस्तीति तत्राप्येकजाती मत्वप्रसङ्ग इति मावः । अनेकार्थव्यावृच इति । मनेकार्थाक्षादिशब्देभ्यो व्यावृत्तो गवादिशब्देष्वनुमुत्र- मानो विशेषो जातिमन्तरेणानुपपन्न इति चेदित्यर्थः । तस्यापीति । मनेकार्थव्या वृत्तविशेष- विद्धतीतिविषयत्वं I :! 550 6. भयपरिच्छेदः (संस्थानशब्द विवक्षितवचनम् ) रूपेष्वेवार्थेषु प्रवर्तमानाः केनचिदाकारेण साधारणाः केनचिदसाधारणाश्च दृश्यन्ते । तद्वत् गोशब्दोऽपि सलिल - सरस्वती- किरण करमा ल्यादिषु साधारणः प्रकरणादिवशात् विशेषमापद्यते इति विलक्षणनिमित्तकल्पनानवकाशात् । ; ननु यदि संस्थानमेत्र सामान्यम्, तर्हि तद्रहिनेषु रूपरसादिषु कथं निर्वाहः ? तव वा कथमुप- लक्षणरहितेषु ? तेषु लक्षणमेवोपलक्षणमिति चेत् किं तत् ? प्रतीतिरिति चेन्न; आत्माश्रयप्रसङ्गात् । अनेकार्थव्यावृत्तविशेषस्यापीत्यर्थः । स्वरूपविषयादिशब्दवदिति । जात्यभावेऽपि अनेकार्थ- व्यावृत्तविशेषसद्भावादिति भावः । ननु गवादिशब्दानां न स्वरूपविषयादिशन्दतौश्यम्; स्वरूपविषयादि शब्दानां साधारणत्वात् गवादिशब्दानाञ्चा साधारणत्वादित्याशङ्कयाह स्वरूपविषयादिशब्दा हीति । साधारणा इति । स्वैत्यापि वस्तुनः स्वस्वरूपत्वादिति भावः । केनचिदसाधारणा इति । प्रतियोगि विशेषनिरूपितत्ववेत्रेणेत्यर्थः । गो शब्दोऽपीति । इयान् शेषः - खरूपविषयादिशब्दा असङ्कोचेन सर्ववृत्तयः । गवादिशब्दास्तु न तादृशा इति । एकजात्यवच्छिन्ना साधारणत्वाभावो द्वयोरपि समान इति भावः । उपलक्षणरहितेष्विति । जातिव्यञ्जक संस्थानरहितेषु तव वा कथं निर्वाह: इत्यर्थः । उपलक्षणीभूतं लक्षणं पृच्छति किं तदिति । प्रतीतिरिति चेदिति । रूपरसादिप्रतीतिविषयत्वमेव रूपत्वरसत्वादिव्यञ्जक मिति चेदित्यर्थः । आत्माश्रयप्रसङ्गादिति । रूपप्रतीतिविषयत्वरूपव्यञ्जकज्ञा- स्वापीत्यर्थः । स्वरूपविषयादिशब्दवदिति । खरूपशब्दस्य विषयशब्दस्य मिन्नादिशब्दस्व च स्वरूप- स्वादिरूपव्यावृत्तविशेषोऽस्ति तथा गवादिशब्दानामपि जातिमन्तरेणैव तादृशविशेषोपपत्तेरित्यर्थः । ननु स्वरूपविषयादिशब्दानां सर्वसाधारणतया कथं गवादिशब्दानां तुश्यतेत्याशङ्कयाह स्वरूपेति । साधारणा इति । सर्वस्यापि वस्तुनः स्वस्वरूपत्वादिति भावः । केनचिदसाधारणा इति । घटस्य स्वरूपं पटस्य स्वरूपं प्रत्यक्षस्य विषयः अनुमानस्य विषय घटाद्भिन्नः पटाद्भिन्न इत्येवं प्रतियोगिनिरूपित वेषेणासाधारणा इत्यर्थः । गोशब्दोऽपीत्यादि । करमाली सूर्य: । गोशब्दस्य सूर्यवाचकत्वमपि नैघण्टुकाः पठन्ति । तथाच सूर्यपर्याये केशवः, “गौधमृगः पुनस्त्वष्टा महसूकिरणः खगः " इति नानार्थेऽपि स एव, “गौर्नाssदित्ये बलीवर्दे क्रतु मेदमेिदयोः । स्त्री तु स्यात् दिशि भारत्यां भूमौ च सुरभावपि । पुंस्त्रियोः खर्गबज्राम्बु - रश्मिहम्बाणलोमसु " इति । तथाच स्वरूपविषयादिशब्दा मर्सकोचेन सर्वज्ञ वर्तन्ते - गवादिशब्दास्तु न तादृशा इत्येव विशेषः ; एकजात्यवच्छिन्न साधारणत्वाभावस्तु द्वयोरपि समान इति भावः । तत्र वा कथमुपलक्षणरहितेष्विति । जातिव्यञ्जक संस्थानरहितेषु तव वा कथं निर्वाह इत्यर्थः । शङ्कते तेष्विति । लक्षणमेवोपलक्षणमिति । साधारणधर्मरूपं लक्षणमेव जातिव्यञ्जक- मित्यर्थः । पृच्छति किं तदिति । साधारणधर्मरूपं लक्षणं किमित्यर्थः । प्रतीतिरिति । तदिति प्रश्नस्थ- मनुषज्यते । रूपत्वप्रकारतानिरूपितविशेष्यता संबन्धेनेति शेषः । तथाच रूपत्वप्रकारता निरूपित विशे- न्यतासंबन्धेन रूपासाधारणधर्मरूपा प्रतीतिरेव रूपलक्षणमित्युक्तं भवति । आत्माश्रयप्रसङ्गादिति । रूपत्वजातिज्ञाने कारणतयाऽभिमतस्य [ उपलक्षणज्ञानस्य ] रूपत्वप्रकारता निरूपित विशेष्यतासंबन्धेन प्रतीति- / 7 रत्नपैटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाञ्जनम् 551 नोपद्रवः || उपलक्षणनिर्बन्धो नास्तीति चेत् : i अस्माकं तु तदेवैकीकरण मिति नाधीनतया रूपप्रतीतेरिति भावः । अस्माकं स्विति । तव यत् रूपव्यञ्जकत्वेनाभिमतं रूपमतीतिवि षयत्वम्, तदेव अस्माकं रूपत्वमिति भावः । एकीकरणमिति । अनुगमकमित्यर्थः । उपलक्षणनिबंध प्रकारकज्ञानस्य संसर्गघटकतया रूपत्वविषयकज्ञानात्मकृत्वादिति भाव । तदेवैकीकरणमति । उक्तलक्षण- मेवानुगमकरूपमित्यर्थ; रूपत्वमिति यावत् । नोपद्रव इति । नात्माश्रय इत्यर्थः । स्वात्मकरूपत्वस्य संसर्ग घटकत्वेऽपि संसर्गज्ञानस्य विशिष्टबुद्धावहेतुत्वेन रूपत्वज्ञाने रूपत्वज्ञानानपेक्षणादिति भावः । नन्वेवावता स्वनिष्ठ प्रकारता निरूपित विशेष्यता संबन्धेन प्रतीतत्त्वमेव रूपामित्युक्तं भवति । स्वस्य प्रकाराच विषयता संबन्धेनैव वाच्या; संबन्धान्तरादर्शनात् । ततश्वोक्तसंबन्धेन प्रतीतिमत्त्वस्य सर्ववस्तुसाधार ण्यात् कथं तस्य रूपत्वात्मकत्वसंभव इति चेत् — उच्यते ; मन स्वनिष्ठपकारतावच्छेदक संबन्धो न केवल- विषयता; येनोक्तदोषः स्यात् । किन्तु तत्तद्रूपव्यक्ति मेद कूट वदवृत्तिविषयतैव तस्माच्च स्वरूपत एव संसगंतया नासर्वशदुर्ज्ञानता । ततश्वोक्तविषयतासंबन्घ वच्छिन्नखनिष्ठ प्रकारता निरूपित विशेष्यत, संबन्धेन, उक्तविषयता संबन्धेनैव वा प्रतीतिमत्त्वस्य रूपत्वात्मकत्वेन तस्य चान्यत्रावृत्त्या नानुपपत्तिरिति । न चैवसति रूपवत्ताप्रतीतावनन्वानामपि ज्ञानानां विनिगमनाविरहेण विषयताप्रसङ्ग इति वाच्यम् ; स्वयंप्रकाशतया स्वत एव रूपविशेषणतया मानाभ्युपगमेन तात्कालिकस्वीयज्ञानस्यैव तथामानसंमवेन उक्तदोषानवकाशात् । न च - तथाप्यनन्तानां ज्ञानानां विनिगमनाविरहेण रूपपदवाच्यतावच्छेदकत्व. स्वीकारे तेषां स्वरूपतोऽवच्छेदकत्वे नानार्थत्वप्रसङ्ग । ज्ञ. नत्वेनावच्छेदकत्वं तु न संभवति ; ज्ञानत्वा- निरूपणात् । न हि ज्ञानत्वमपि तत्तद्ज्ञानव्यक्ति मेदकूट वृत्तिविषयतः संवन्धेन ज्ञानवत्त्रमेवेति शक्यं वक्तुम् ; तथा सति हि तस्य स्वरूपनो रूपपदवाच्यतावच्छेदकतावच्छेदकत्वे तथैव नानार्थत्वम्, fafa. गमनाविरहेणानन्तानां ज्ञानानां तथात्वप्रसङ्गात् । उक्तरूपज्ञानत्वेन तथास्वे तूक्तम कि 14 नवस्थानसङ्गः– इति वाच्यम्; व्यवहारहेतुताविशेषरूपस्य शक्तिविशेषस्यैव ज्ञानत्वरूपत्वाभ्युपगमात्र, तम्मच सर्व ज्ञानानुगततया नित्यतयैकतया च खरूपत एवं रूपपदव, च्यतावच्छेदकतावच्छेदकत्व संभवे नोकदोबा नवकाशात् । न चैवसति नामान्वरेणातिरिक्त जात्यभ्युपगम एवेति वाच्यम्; ज्ञानस्य व्यवहारकारण तायास्सर्वसंमततया तस्या एव ज्ञानत्वरूपत्वाभ्युपगमेऽतिरिक्तज ! विश्वीकाराप्रसक्तेः । कारणता ह्यति रिक्तपदार्थरूपैवेति नव्यनैयायिकैर्वहुतरयुक्ति कदम्बकेन व्यवस्थापितम् । सैव सैद्धान्तिकैः शक्तिरित्यभि धीयते । ततश्व तस्या एव ज्ञानस्वरूपत्वे का प्रसक्तिरतिरिक्तज़ात्यभ्युपगमस्य ? न चैवंसति ज्ञाननिष्ठ- म्यवहारकारणताया ज्ञानत्वावच्छिन्नत्वानुपपत्तिः ममेदादिति वाच्यम् इष्टस्वात् । कारणताया शक्ति- रूपतामते तस्याः किञ्चिदवच्छिन्नत्वा स्वीकारात् । मथैवमपि घटो रूपवानिति प्रात्यक्षिकप्रतीतेः खरूपती रूपत्वप्रकारकत्वस्याविवादतया घटो रूपवानिति वाक्यजन्यशब्दबोधस्वाऽऽनुभाषिकं तदवैलक्षण्यं न निर्वहति ; उक्तरीत्या ज्ञानरूपस्य रूप 552 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (शक्तैरनुगतत्वम् ) अस्माकमपि मा भूत् संस्थाननिबन्धः । द्विविध हि सादृश्यं प्रतीतिसिद्धम् - धर्मसादृदयं स्वरूप- इति । व्यञ्जकनिर्वन्ध इत्यर्थः । ननु संस्थान निर्बन्धाभावे एकाक रमतीतेर्निरालम्बनत्वप्रसङ्गः: स्वस्य ज्ञानत्वेनैव रूपग्दवाच्यतावच्छेदक ज्या शाब्दबोधे तेनैव रूपेण उद्भानावश्यम्भावात् । न च ज्ञानत्वस्यैव शक्तिविशेषरूपस्य स्व’श्रयनिरूपितोक्तविषयता संबन्धेन रूपे वर्तमानस्य रूपत्वात्मकत्व- स्वीकारात् तस्य च स्वरूति एवं सर्वत्र मानान्न दोष इति वाच्यम्; रूपत्वस्य शक्तिविशेषा- त्मकत्वे तस्य चाक्षुषविषय नुपतेः; शकेरतीन्द्रियत्वात् इति चेत् — मत्रोच्यते ; शक्ति- विशेषरूपज्ञानत्वो- लक्षितस्यैव रूपपदवाच्यतावच्छेदकतया रूपपदजन्यबोधे ज्ञानत्वमा नासंभवेन ज्ञाना- त्मकरूपत्वस्य स्वरूपत एव मानात् घटो रूपवानिति प्रात्यक्षिकप्रतीत्यवैलक्षण्योपपतेः । यथा तदादि- बुद्धिविषयतावच्छेदकत्व लक्षितधर्माच्छन्न एवं शक्त्या, घटोऽस्ति तमानयेत्यादी घटत्वादिजातेः स्वरूपत एव शाब्दबोधे भानमिति नैयायिकादिभिरङ्गी कियते, तद्वत् । यत्तु वृत्तिविकल्पदौस्थ्याच्छक्तेरनुगतत्वं नोपपद्यते – तथाहि - लोके वृत्तिद्विविषैवोप लभ्यते कारन वृत्तिः एकदेशेन वृतिश्चेति । तत्र कारस्न्येन वृत्तिः स्वाश्रयावयवानवच्छिन्ना वृतिः । स्वाश्रयावयवावच्छिन्नं यद्यत् स्वम्, तत्तदन्यवृत्तिरित्यर्थः । एकदेशेन वृत्तिः स्वाश्रयावयवा वच्छिन्नवृत्तिः । स्वं वृतिः । तत्र काल्हन्येंन वृत्तौ तदितर वृत्तित्वनियम: - यथैकेनैव धृते दण्डादौ । एक- देशेन वृत्तौ सावयवत्वनियमः - यथाऽनेकैर्धृते स्तम्भादौ । ततश्च शक्तावेवमेकदेशेन वृतौ सावयवत्व- प्रसङ्गात् कास्येनैव वृत्तिरङ्गीकार्या । तत्र चेतरादृत्तित्वमावश्यकमिति नानुगतत्वसंभव इति- तन्न ; संयोगाद वेकत्र कर्त्स्न्येन वृतावपीनरवृत्तित्वदर्शनेन कायें। वृत्ता वितरावृत्तित्वमिति व्याप्तेरभावेन शक्तेरनुगतत्वोपपतेः । सावयवद्रः येषु कथञ्च तथानियमसंभवेऽपि अद्रव्ये तथाविश्वशंकाया एवानवकाशात्। मभ्युपगतं हि नैयायिकादिभिरपि जात्यादीन’ मने कानुगतत्वम् । भद्वैनिभिरपि गोत्वादिजातिमस्त्रेन पराभिमता यावत्यो व्यक्तयः तावदन्यतमोपरक्त सद्रूपज्ञ नस्यै । गवादिपदशवयस्वं गौरित्यादि व्यवहारहेतुत्वञ्चाङ्गीकृत्य तद्वयक्तिघटेतावच्छेदक मेदेन शक्त्यानन्त्यादिवारणायानवच्छिन्नता वद्वय. किधीजन कतारूपायाः शक्तेः सकलगोव्यक्ति साधारण्यमभ्युपगतम् । उक्तं हि लघुचन्द्रिकायां परिच्छिन्न- स्वहेतु परिष्करणावसरे, “सर्वगोव्यक्तिष्वेकस्या एव शक्तेस्संभवेन नानार्थत्वाभावात्” इत्यादि । एतेव खण्डो गौरित्यादौ प्रकारीभूतं गोवं सद्रूपज्ञानमेव ; पराभिमता यावत्यो व्यक्तमः तावदन्यत- मोपरक्कसद्याज्ञानस्यैव गौरित्यादिव्यवहारकारणत्वात्, घट इत्यादिव्यवहारेऽपि वाढशया व अत्यन्यतमो- परकसद्रूपज्ञानस्यैव कारणत्वादित्याशङ्कय तावदन्यतमत्वघटक मेदानां विशेष्यविशेषणभावे विनिंग- मनाविरहेण तावदन्यतमोपरक्कसद्रूपज्ञानस्य गौरित्यादिव्यवहारकारणाया मानन्त्यप्रसङ्गात् गौरवाव दुर्ज्ञेयत्वा चोक्तान्यतमत्व घटितस्य तथात्वा संभवेनातिरिक्तगोरखादेः करूपनस्यैव युकत्वादित्यादिना अतिरिक्त जात्यभ्युपगम | वश्यकत्वप्रतिपादनमपि उतरीत्या उद्वपतित्वावच्छिन्नप्रतियोगिता क मेदकूटबद • रत्नपैटिका रंगरामानुजायसमेतं न्यायसिद्धा अनम् 4 ; 553 सादृश्यञ्चेति । द्रव्येषु प्रायशो धर्म लादृश्यात् एकरूपप्रतीतिव्यवहारौ । तावदपेक्षया च श्रीविष्णु- न च रूपादि तीतिविषयत्वमेव रूप द्य कारादुगमन निमित्तम् आत्माश्रयप्रसङ्गात् । नापि सादृश्यम् निरवयवेषु निर्गुणेष्वगुण ढिकृतसादृश्याभावात् इत्याशङ्कयाह द्विविधं हीति । प्रायशो धर्मसादृश्यादिति । भूयोधर्मसादृश्यादित्यर्थः । यद्वा द्रव्येष्वपि खरूपसादृश्यात् एकरूप- सम्भबमभिप्रेत्य प्रायशो व्यवहार इत्युक्तम् । तावदपेक्षयेति । द्रव्यसादृश्याभिप्रायेणेत्यर्थः । वृत्तिर्या विषयता, तादृशविषयता संबन्धेन शक्तिविशेषरूपज्ञानत्वोपल क्षत्रस्यैव रूरादिपदशक्यतावच्छेद कत्वस्य तादृशविषयतायाश्च स्वरूप एव संग वस्य च स्वीकारेण शक्त्यानन्त्य - गौरव - दुर्ज्ञेयत्वादीना- मनक्काशात, तत्तत्प्रतीवीनामननुगतानां स्वरूप एव ततत्पदजन्यबोधे तद्विशेषणतया मानेऽपिं उपलक्षणी भूत सवनुगतशक्तिविशेषरूपज्ञानावरेणै। तासां ततःपदवाच्यतावच्छेदकतया न शक्त्या. नन्त्यप्रसङ्ग । उक्तञ्च शक्तिवादे, “अथ सर्वनामपदेन विशिष्य घटस्वपटत्वादिनैव बुद्धिस्थघटपटादयः प्रत्याय्यन्ते ; न तु बुद्धिस्थत्वेन ‘मन घटोऽस्ति ; तनानव’ इत्यादिवाकयजन्य घटकर्म का नयनादिबोधोतर विशिष्य खानयनं घटकर्मकत्ववत् न वेति संशयानुस्वादस्य सर्वानुभवसिद्धतया दुरवत्वात् । तथाच वक्तृबुद्विस्थत्वं न सर्वनामपदशक यतावच्छेदकम् अपितु घटत्वादिकमेवेति तादृशनानाघर्मावच्छिन्नेषु पुष्पवन्नादिपदवन्नैकशक्तिसंभवः ; एकैक वर्तमान कारकतदन्वयबोधानुप तेरिति सर्वनाम्नां नानार्थस्वं दुर्वारमेव” इत्याद्याशङ्कय, “मैवम् । भगवत्सङ्के रूप:यां शक्तौ शक्यतावच्छेदक घटकपटत्वादावुपलक्षणी- मृतबुद्धिविषयतावच्छेदकत्वप्रकारेण भासमाने तदादिपदजन्यबोधविषयतावच्छेदकत्वं मासते; एवच्च बुद्धि- विशेषविषयतावच्छेदकधर्मविच्छिन्नस्तत्पदात् बोद्धव्य इत्याकारकस, तत्पदं बुद्धिविषयतावच्छेदकावच्छिन्न बोधयत्वित्याकारकम्प वा सङ्केतस्य विषयतया मननुगतघटत्वादिनिष्ठाया अप्यनुगतरूपावच्छिन्नतया शक्तैरैक्यम्” इत्यादि । तद् सिद्धं ज्ञानमेव रूपा दष्वनुगमकमिति । एवं कालस्याप्यनुगमकत्वं संभवति ; तस्य हि नित्यत्वमेकत्वं सर्वाधारत्वश्च नैयायिक’ ‘दिसंनतिपन्नम् । ततश्व ततद्रूपव्यक्ति भेद कूट वदवृत्त्या- घेयतासंबन्धेन कालवत्वमेव रूपत्वम् । एवं रसत्वादिकमपि ग्रान् । कालस्य प्रत्यक्षविषयताया व्यवस्थापिततया न चाक्षुरादिविषयत्वानुपपत्तिः । अत एव नेश्वरमादाय विनिगमनाविरहः । तस्य च स्वरूपत एव रूपादिविशेषणतया प्रत्यक्षशाब्दबोधादौ मानम् । सर्वधा क्लृप्तेनैवोपपत्त्या नातिरिक्तं सामान्य स्वीकार्यमित्यलन् । उपलक्षण निर्बन्ध इति । केनचिद्वयञ्जकेनैव सर्वत्र जातिग्रहणमिति नियम इत्यर्थः । तथाच रूपादिषु व्यञ्जकविरहेऽपि चक्षुस्संयुक्तसमवेतसमवायसन्निकर्षेणैव रूपत्वप्रत्यक्षोपपतिरिति भाव: । संस्थान निर्बन्ध इति । यवयवसंयोगविशेषरूपसंस्थानमेव सर्वत्र जातिरित्येवं नियम इत्यर्थः । उक्त्तसंस्थानशून्येषु घर्मान्तरस्यापि जातिरूपत्वं स्वीक्रियत एवेति भावः । ननु रूपादिषु कस्यापि धर्मत्वाभावात् कथं तवानुगतप्रतीतिव्यवहारोपपत्तिरित्याशंक्य प्राग्दर्शितात् ज्ञानरूपात काल- BUT- 70554 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (संस्थानविषये प्राच्योक्तिः) चित्तैरुकम्, “भूयोवयवसामान्यमेव प्रतियोग्यपेक्षया सादृश्यशब्दवाच्यम्” इति । धर्मान्तर- शून्येषु स्वरूपसादश्यादेव । एतावदभिप्रेत्य भगवता भाष्यकारेणोकम् - " संस्थानं नाम खासाधारणं रूपमिति यथावस्तु संस्थानमनुसन्धेयम्” इति । अन यदुकं विवरणे, “तत्तद्वस्तु पश्यतां तत्तदवयवविन्यास विशेषलक्षणं संस्थानमवभासते । ननु प्रतिव्यक्ति भेदात् संस्थानस्य, कथं व्युत्पत्तिः १ अथैक्यम् तर्हि नासाधारणता ॥ नैतत् उपाधितोऽपि व्युत्पत्तेः, यथा वालधितः पशुशब्दस्य । साहइपञ्चोपाधिः” इत्यादि - तन " अवयव विन्यास” इति उदाहरण परम्; अन्यथा रूपादिषु, ‘रूपत्वं जाति:’ इत्यादिव्यव- हारभङ्गप्रसङ्गात् । " सादृश्यञ्चोपाधिः” इत्यादि तु अतिरेकपक्षस्वरलमपि अतिरेक पक्षानुपपत्तेः स्वासाधारणं रूपमितीति । मन इतिहेंगे । संस्थानत्य स्वासाधारणरूपत्वात् वत्चद्वस्तुषु तद्वस्त्वनुरूपमतिरिक्तमनतिरिक्तं वा संस्थानमनुसन्धेयमिति माष्यार्थः । बालधित इति । बालधि:- पुच्छम् । यथा लागूलादिमत्त्वं पशुशब्दप्रवृतिनिमित्तोपाधिः, तथेत्यर्थः । इदच मश्वे हस्तिनि च पशुत्वप्रत्यभिज्ञाऽभावात् अनुगतव्यञ्जकाभावाद्वा पृथिवीत्वादिसाङ्कर्याद्वा शरीरत्वादिवत् पशुत्व- स्याजातित्वमिति मीमांसकनैयायिकैकदेश्यभ्युपगममादायोक्तमिति द्रष्टव्यम् । प्रकृते उपाधिमाह सादृश्यश्चेति । उदाहरणपरमिति । गवाद्द्द्रिव्योदाहरण | भिप्रायेणेत्यर्थः । ननु " सादृश्यञ्चोपाधिः” इति विवरण स्वारस्यात् सादृश्यस्य स्वाश्रयातिरिक्तस्या ‘भ्युपगमः प्रतीयते । ततश्व अद्रव्याणि दशेत्येतत् नोपपयते इत्यत्र ऽऽह सादृश्यञ्चोपाधिरित्यादीति । अतिरेक पक्षानुपपत्तेरिति ! अतिरिक्त- रूपाद्वा खरूपसादृश्यादेव तदुपपत्तिरित्याह द्विविधं हीति । धर्मसादृश्यं धर्मनिष्ठम् उक्तानुगत रूपवत्त्वम् ; स्वरूपसादृश्यम् ; स्वरूपनिष्ठमुक्तरूपवत्त्वम् । एकरूपवत्त्वं हि सादृश्यम् । प्रायश इति । ज्ञानादि निरवयवद्रव्येषु कखरूपसा हयमेवानुग उप्रतीतिव्यवहारनियामकमिति भावः । तावदपेक्षयेति । प्रायिकद्रव्यसादृश्याभिप्रायेणेत्यर्थः । स्वामाधारणरूपमिती व । जले तिर्हेतौ । तथाचेह संस्थान शब्देन स्वः साधरण रूपस्यैव विवक्षितत्वात् तत्तद्वस्तुष्ववयवसंयोग विशेषरूपम्, अतिरिक्तं वा संस्थानपदाभिप्रेतमनु- सन्धेयमित्यर्थः । वालधित इति । वालधिः पुच्छम् । पशुशब्दस्येति । व्युत्पत्तिरित्यनुषङ्गः । यथा पुच्छादिमत्त्वेन पशुशब्दव्युत्पत्तिः, तथेत्यर्थः । इदश्च शरीरत्वादिवत् पशुत्वस्य न जातित्वमिति वदतां मीमांसकनैयायिकैकदेशिनां मतमनुसृत्येति बोध्यम् । प्रकृते उपाधिमाह सादृश्यश्चेति । उदाहरणपर- मिति । प्रदर्शनपर मित्यर्थः । उपलक्षणमिति यावत् । अथवा पश्वादिरूपोदाहरणाभिप्रायेण तत्तदवयव- बिन्यासेत्युक्तमित्यर्थः । ननु सादृश्यञ्चोपाधिरिति विवरणवाक्यस्वारस्य पर्यालोचनायां सादृश्यमति- रिक्तमिति प्रतीयते । ततश्वाद्रव्यस्य दर्शविषस्वव्याघात इत्यत आह सादृश्यश्चेति । अतिरेक. पचानुपपत्तेरिति । क्लृप्तधर्मे रेवोपपत्तेरिति भावः । तद्भिन्नत्वे सति तद्वृत्तिधर्मवत्त्वं हि तत्सादृश्यम् । i 1 सावयवेषु संस्थानं धर्मरूपत्वात् अतिरिक्तम्, निरवयवेषु स्वरूपात्मकत्वादनतिरिक्तमिति भावः । अनेन सिद्धान्ते सादश्यं कचित् धर्मिखरूपमेवेधमिति सिद्धम् । रत्नपेटिका रंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाजनम् 555 स्वरूपमात्रपरम् । ननु यदि स्वरूपमेव 1 सादृश्यम्, स्वरूपमानत्वाविशेषात् सर्वमपि सर्वेण सदृशं स्यात्, रूपं रूपान्तरेण सदृशमिति सहप्रयोगश्च न स्यादिति चेत्; तदिदमतिरिक्तपक्षेऽपि र.पे. स्वरूपमात्रपरमिति । स्वगतघमं मात्र परमित्यर्थ । स्वरूपमेव सादृश्यमिति । (१) स्वगतधर्म एव सा- दृश्यमित्यर्थः । स्वरूपमात्रत्वाविशेषादिति । (१) स्वगतधर्म मान्नत्वाविशेषादित्यर्थः । मात्रशब्देन धर्मावा. न्तरविशेषविवक्षाग्युदासः । प्रमेयत्वादीनामिति शेषः । सर्वमपि सर्वेण सदृशं स्यादिति । घटादिकमपि गवादिना सदृशं स्वादिति भावः । सहप्रयोगश्च न स्यादिति । सादृश्यस्य रूपत्वात्मकत्वादिति भावः । 1 स्वरूपमेव सादृश्यमिति । अनेन पूर्व धर्मसादृश्यं स्वरूपसादृश्यञ्चेति विभागे धर्मस्य सादृश्यं स्वरूपस्य सादृश्यमिति विग्रहाभिप्रायेण व्याख्यानं स्वरूपगतसादृश्यं नाम स्वरूपानुगतं विलक्षण संबन्धेन ज्ञानं कालो वेत्यादिविवरणञ्च न मूलार्थ इति ज्ञायते । धर्माणां संस्थानानां प्रति- व्यक्तिभिन्नानामेव जातित्वं सादृश्यात् । तच्च सादृश्यं पररीत्या एकदेशिरीत्या च नातिरिक्त- तयाऽऽचार्यैरिष्यते ; किंतु संस्थानमेकव्यक्तिगतं व्यक्त्यन्तरगतसंस्थानप्रतियोगिकतया सदृशत्वेन व्यवह्रियते इति सादृश्यं न संस्थानातिरिक्तम् । तथा निरवयवद्रव्येषु रूपरसादिषु च तत्तद्व्यक्तिरेव व्यक्तयन्तरेण सदृशतया प्रतीयत इति व्यक्तिस्तरूपमेव सादृश्यम् । सावयवेषु संस्थानानामेकबुद्- ध्यारोहात् अन्यत्न व्यक्तीनामेवैकबुद्धयारोहात् स्वपरनिर्वाहकवस्तुत्यायेन जातिता । सावयवेष्वपि व्यक्तिरेव तथाऽस्थिति चेत्-तत्नाकृतिरूपधर्मान्तरोपलम्भात् जातिजातिमतोराधाराधेयभावस्य प्रत्यक्ष सिद्धस्या विरोधाय धर्म एव जातिरिष्यते । अप्रतीतधर्मकल्पने गौरवात्सु अनुगतैकजा तित्यागः । रूपरसादिषु तु धर्मान्तरानुपलम्भात् व्यक्तीनामेव जातिता । यथा घटादौ घटत्वादिरेव पटा- दिमेदः ; शौक्लपादौ कार्यादि मेदस्तु न शौक्कयत्वादिः, किन्तु गुणव्यक्तिरेव - तद्वत् । इदमेव सादृश्यस्यानतिरिक्तत्वमुपरि एकदेशिभिस्तदतिरिकत्वपक्षं स्वीकृतमुपन्यस्य निगम्यते, “अस्माकं तवेषा रुचिः’ इति । उक्तञ्च पूर्वमेव, अतिरेकपक्षानुपपत्तेश्चेति । मयं भावः - नित्यमेकमनेका- नुगतं सामान्यं कस्मान्नेष्यते ? अस्मत्पक्षे अनित्यद्रव्यगतस्य धर्मस्य नित्यत्वासंभवात्, ब्रह्मकार्यत्वा- भावे एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानभंगात्, अनित्यत्वे च तन्नाशानन्तरभवे घटादौ घटत्वाद्यभाव- प्रसंगात्, घटत्वान्तरोत्पत्तौ चानुगतघटत्वभंगात् तज्ञाननुगतैरप्यनुगतव्यवहारेष्ठौ फ्लग्तैः संस्था- नैरेव तदुपपत्त्या तत्करूपने गौरवादित्यादि वक्तव्यम् । तद्वीत्यैव सादृश्यमतिरिकं चेत्, तन्नित्यमनित्यं वा । अनित्येषु संस्थानादिषु तत् कथं नित्यम् ? कथञ्च तस्य ब्रह्मकार्यत्वम् ? आश्रयनाशे च तब स्थितं सादृश्यं कुन गच्छति ? मनित्यत्वे नाशानन्तरमन्यनापि सादृश्यप्रतीतिनं स्यात् । एवं वैशेषिकसंमतसमवायवत् लोके सर्वत्र स्थितं सादृश्यमेकमेव वा भिन्नभिन्नं वा । आद्ये, सर्वेण सर्व सदृशं स्यात् । मेदे कथमनुगतप्रतीतिः ? एवं अनेन तस्य साद्दश्यवत् तेनास्य सादृश्यमध्य- न्यद्वा तदेव वा । अन्त्ये कथमनुयोगिप्रतियोगिव्यत्ययः । आद्ये, व्यक्ति मेदेन सादृश्य भेद इत्यायातम् । तत् वरं धर्म एव सादृश्यम् । तन्निष्ठधर्मान्तरानुपलम्भादाधाराधेयभावव्यवहारो गौणः; यथा घटत्वं पटाद्भिन्नमित्यत्र भेदे घटत्वात्मकेऽपि प्रतियोगि विशिष्टवेषेणाधेयतया व्यवहारस्तद्वदिति । एवञ्च द्वितीयव्याख्याने ज्ञानकालरूपानुगतधर्मगवेषणेन मूलस्थपदानां बहूनां क्लिष्टगत्या व्याख्यानं न रुचिरम् | अननुगतवस्तुभिरेवानुगतव्यवहारस्यैवात्र सर्व समर्थनात् । एतदनुगुणतया च “अस्माकं तु तदेवैकीकरणमिति नोपद्रवः” इति वाक्यस्याप्यर्थो वर्णनीय इत्यलमिदानीम् । 556 अद्रव्यपरिच्छेदः (सादृश्यस्वम् ) तुल्यम् । यदि तत्र सादृश्यं भवेत्, सर्वेणापि तत् सदृशं भवेत् ; अविशेषात् । यदि तु ताव- प्रतियोगिकमेव सादृश्यं तन्नोपलम्भव्यवस्थाप्यम्, तहिं तदेव स्वरूपं तावत्प्रतियोगिकं तत एव व्यवस्थाप्यताम् अविशेषात् । न च सहप्रयोगानुपपत्तिः; प्रतियोगिनिरूपितवेषेण सदराशब्द- विषयत्वात्, अन्यथा विषयादिशब्दैरपि सहप्रयोगानुपपत्तेः । 1 ननु यदि सादृश्यमेव सामान्यम् - तदा गोगवययोरविशेषेण गोशब्दवाच्यत्वं स्यात् ॥ न स्यात्; सौसादृश्यस्य सामान्यत्वात् । यादृशसौसादृश्यं सामान्योपलक्षणं भवताम् - तदेव जातिपक्षोक्तदोषस्य तत्रापि समत्वादिति भावः । तुल्यतामे पिपादयति यदि तत्र सादृश्यमिति । सर्वेणापीति । यदि गवयो गोप तैयोगिकसादृश्याश्रयः स्यात्, सादृश्याश्रयत्वाविशेषात् महिषप्रतियोगिक- सादृश्याश्रयोऽपि स्यात् । यदि च गवयनिष्ठ सादृश्यं गोप्रतियोगिकं स्यात्, तर्हि महिषप्रतियोगि कम पस्यात् ; सादृश्यत्वाविशेषादिति भावः । प्रतियोगिनिरूपितवेषेणेति । रूपादिशब्दप्रतिपन्नमेव स्वरूपं सदृशा- दिशब्दैः प्रतियोगिनिरूपितवेषेण भासते इत्यर्थः । सहप्रयोगानुपपत्तेरिति । विषयत्वस्यापि स्वरूपानतिरिक्तत्वादिति भावः । ननु गोगवययोरपि सौसादृश्यमस्त्वित्यवाह यादृशसौसादृश्यमिति । अतिरिक्तपक्षेऽपि तुल्यमिति । अतिरिक्त सादृश्याभ्युनगम क्षेऽपि तुल्यमित्यर्थ । तदेषोपपादयति यदि तत्रेति । सर्वेणापीति । गवयस्य गोप्रतियोगिकसादृश्याश्रयत्वे सादृश्याश्रयत्वाविशेषान्महिषादिप्रतियोगिक सादृश्याश्रयत्वमपि स्यात् । गवयनिष्ठस्य सादृश्यस्य गोप्रतियोगित्वे महिषादिप्रतियोगित्वमपि स्यात् ; सादृश्यत्वाविशेषादित्यभिप्रायः । तदेव स्वरूपमिति रूपबालकमेव (?) स्वगतरूपमित्यर्थः । तावत्प्रतियोगिकमिति । तावत्प्रतियोगि मेदादिविशे षतमित्यर्थः । अयं मावः — सामानाधिकरण्य- संबन्धेन मेदविशिष्टमाधेयतावद्रूपं सादृश्वपार्थः । इदं रूपं रूपान्वरेण दृशमित्यल प्रतियोगित्वं निरूपितत्वञ्च तृतीयार्थः । प्रतियोगित्वस्म निरूपकता संबन्धेन मेरे, निरूपितत्वस्याश्रयतः संबन्धेनाऽऽघेय. तायाश्चान्वयः । ततश्च रूपान्तरप्रतियोगिक मेदविशिष्ट - रून्नरूपिताघे बनाव पयदिदं रूपमित्यन्वय बोधः । तादृशरूपश्च रूपत्वाद्यात्मकमेवेति । भवेदं बोध्यम्क्षद्वयेऽपि सर्वत्र सर्वसादृश्यं साधारण- धर्मविवक्षा मेदादिष्टमेव । गौरिवाश्वोऽपि पशु, गौरिव घटोsपि द्रव्यमित्यादिव्यवहारदर्शनादिति । प्रतियोगिनिरूपितवेषेणेति । उक्तरीत्या इतरप्रतियोगिक भेदविशिष्टवेषेणेत्यर्थः । रूपपदेन स्वरूपत एव रूपत्वबोधनात् सदृशपदेन च मेदविशिष्टाधेयताबद्धल द्बोधन न पर्यायत्वप्रसक्तिरिति भावः । अन्यथेति । यथाकथंचिदैव यमात्रेण सहप्रयोगाभावे इत्यर्थ: : पियादिशब्देरपीति । (१) विषयवदादि शब्दैरपीत्यर्थः । रूपं विषयवदित्यादौ विषयत्वेन रूपत्वस्यैव बोनादिति मात्र । सौसादृश्यस्य सामान्य. स्वादिति । विजातीय संस्थानवत्त्वस्य सामान्यरूपत्वादित्यर्थः । वैजात्यश्च गवयगत संस्थानच्या वृस-गोगत तत्तत्संस्थानव्यक्ति मेद कूटवदवृत्तिविषयता संबन्धेन ज्ञानवत्त्वं तादृशाधेयतासंबन्धेन कालवत्वरूपं वा । ग़ोगतसंस्थानस्य गत्रयगतसंस्थानाद्वैजात्यं भवद्भिरंप्यङ्गीकृतम् ; परन्तु तादृशवैजात्यमतिरिक्त सामान्यरूपतया भवद्भिरङ्गीकृतम् । अस्माभिस्तु क्लृप्तेऽन्तर्भावितमित्येतावानेव विशेष इत्यभिप्रायेणाह यादृशेति । ! 1 中

रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं न्यायसिद्धाअनम् 557 तदिति नियमनसिद्धेः ॥ सादृइातिरिक्तं सौसादृश्यं नाम किमिति चेत्- आपाततः समान- धर्मातिरेक:: अन्ततः स्वरूपविशेषः । यत्तु नारायणायैरुक्तम्, “संस्थानमेव जातिः । तत् प्रतिपिण्डं भिन्नत्वेऽपि द्वितीयादि- पिण्डेषु सौसादृश्यात् प्रतिसन्धीयमानं स्वाश्रयेषु वस्तुषु एकवुद्धिशब्दनिबन्धनं भवति । तदेव प्रतिसन्धीयमानं [संस्थानं] सौमादश्यं अनुवृत्तिरिति चोच्यते” इत्यादि-पच वरद विष्णु मिश्ररुक्तम्, “प्रत्यक्षाश्रयवर्तिसंख्यापरिमाणपृथक्तः संयोग विभागपरत्वापरत्यद्रवत्वसादृश्यानि प्रत्यक्षाणि । उपमानप्रमाणन्तरञ्चोकम् । इदञ्च सादृश्यं गुणः ; अनुमानेन गुणत्वावधारणात्- कार्यभूत- संख्याशक्ति साहश्यानि गुणाः, द्रव्यकमन्यित्वे सति यश्रितकार्यत्वात् घटगतशौक्कुचवत्” इति- तत् तेषां तथाभिमत ( तेषां न तथाभिमत मित्येकदेशिमतं मन्तव्यम् । तदेव तदिति । सौसादृश्यमेव सामान्यमि यर्थः । रूपरसायनुस्यूतत्वाभावात् आपात इत्युक्तम् । समानधर्मातिरेक, इति । समानधर्मभूयस्वमित्यर्थः । अन्तत इति । परमार्थत इत्यर्थः । सादृश्यस्य संस्थानरूपत्वनिबन्धाभावे " संस्थानमेव जा: । …. तदेव (वं ) प्रतिसन्धीयमानं सौसा दृश्यम्” इति नारायणार्यग्रन्थ ‘विरोधः तथा सादृश्यस्य स्वरूपरूपत्वेऽतिरिक्त गुणत्वप्रतिपादकवरदविष्णु- मिश्रमन्थविरोघश्वेत्याशङ्कय एकदेशिमत्तत्वात् न तद्विरोध इत्याह यत्वित्यादिना । ननु प्रतिसन्धान हेतुभूतं सादृश्यमनिरिक्तमभ्युपगतमिति शङ्कां व्युदस्यति तदेवेति । अनुमानमेवाह कार्यभूतेति । निःख. सङ्ख्यादिषु भागा सिद्धिवारणार्थं कार्यभृतेत्युक्तम् । आश्रित कार्यत्वादिति । समवेतकार्यत्वादि यर्थः । सामान्यविशेषसमवायेषु व्यभिचारवारणार्थे कार्यत्वादित्युक्तम् । ध्वंसे व्यभिचारवारणार्थं समवेतेति । तेषां तथाभिमतमिति । इरुतौ । अतिरेकस्य एकदेशिमतत्वात् " तदनुसारेण नारायणार्यादीनां तथाभिमतं मन्तव्यमित्यर्थः । एकदेशिमतमिति तेषां तथाभिमतं मन्तव्यमिति योजना । “मति बुद्धिपूजार्थेभ्यश्च” इति वर्तमाने क्तः । “तस्य च वर्तमाने " इति कर्तरि षष्ठी । तेषां न तथाभिमतं सामान्योपलक्षणम् = अतिरिक्तसामान्यव्यञ्जकम् । व्यञ्जकत्वञ्च साक्षात्कारजनक साक्षात्कारविषयत्वम् । तदेव तदिति । विजातीयसंस्थानमेव सामान्यमित्यर्थः । आपाततः समानधर्मातिरेक इति । यथाश्रुतं समानधर्मभूयस्वमित्यर्थः । अन्तत इति । पर्यवसान इत्यर्थः । स्वरूपविशेष इव । प्रागुक्त वैजात्यशब्दित- ज्ञ नवस्वरूपख गतव्याप्यधर्मविशेष इत्यर्थ । धसत्त्वे व्यापकपणाम विश्वक या समानधर्मभूयस्त्व सिद्धेरिति भावः । ननु जाते संस्थानरूपत्वनिर्ववाभावे, “संस्थानमेव जातिः” इति नारायणार्थग्रन्थ विरोधः, तथा सादृश्यस्य स्वगतधर्मरूपत्वेऽतिरिक्तगुणत्वप्रतिपादकवरद विष्णु मि श्रग्रन्थ विरोधश्वेत्याश्ङ्कय एकदेशतत्वान्न तद्वशेष इयह यवित्यादिना । कार्यभृतेति । इदश्चावच्छेदकावच्छेदेन सध्य सिद्ध्युद्देश्यतायां नित्यसंख्यादिषु भाग सिद्धिवारणाय । आश्रितकार्यत्वादिति । समवेतकार्यत्वादि त्यर्थः । ध्वसें व्यभिचारवारणाय स वेति । सामान्यादौ तद्वारणाय कत्वम् । । तेषां तथाभिमतमितीति । इतिईौ । तेषां तथाभिमतत्वात् तत् एकदेशिमतं मन्तव्यमित्यर्थः । नारायणार्थग्रन्थो नीतिमाला । एतदनुसारेण तत्र वाक्यं शोधनीयम् । 2 नारायणार्थ- वरद विष्णु मिश्रयोरेकदेशित्वपरिहाराय पाठान्तरानुगुण्याय च प्रथमव्याख्याने अन्यादशान्वयोक्तिः । $58 6. अद्रव्यपरिच्छेदः (भट्टपराशर पाद सूक्त्युद्धारः) यन्तु भट्टपराशरपादैरुक्तम्, “भूयो वयवसामान्यं सादृश्यं बहवो विदुः । पृथक्प्रमेयं तदिति प्रमेये दर्शयिष्यते ॥” इति - तत् 1 किप्रभिप्रायमिति न जानीप:; उत्तरत्र प्रमेयनिरूपणस्य विच्छिन्नत्वात् । अस्तु वा सादृश्यमन्यत् तन्मतेनापि । अस्माकं तु एषा रुचिः । तदव संस्थानमाकृतिरिति पर्याय: । तदेव परस्परनिरूपितवेषेण सौसादृश्यम् जातिः, सामान्यमिति च गीयते ; नान्यदुपलब्धम् । यत्तु भट्टपराशरपादैरुक्तम्, “ननु द्रव्यत्वपृथिवीत्वशुक्लत्वपाकत्वादेः सामान्यस्यानाश्रयणे वाच्यानां स्वप्रवृत्तिनिमित्तानाञ्च सन्तत्यवस्थादीनामनेकत्वात् एकप्रयोजकाभावे कथमैकशन्द्यम् ? वद तव वा कथम् । न ममैव एव भरः । सर्वो हि लोकः सर्वमित्यादिषु बहुष्वपि शब्देक्यं मन्यते " इत्युक्त्वा - " वाच्यस्वरूपेऽथ तदीयरूपे दूरादुपाधिष्वथवैकभावात् । सादृश्य मेदा- मन्तव्यमिति पाठस्तु सुगम एव । पृथगिति । भूयोवयव सामान्यापेक्षया सादृश्यं पदार्थान्तरमिति प्रमेयपरिच्छेदे स्थापयिष्यते इत्यर्थः । तन्मतेनापीति । भट्टपराशरपाद मते नापीत्यर्थः । अस्माकं त्विति । युक्तियुक्तं वचो ग्राह्यम् ; न तु पुरुषगौरवमिति भावः । तदिति । तस्मादित्यर्थः । परस्परनिरूपितवेषेणेति । परस्परनिरूपितत्ववेषेणेत्यर्थः । शुक्लस्वपाकत्वादेरिति । शुक्कुत्वेति गुणगवजात्युक्तिः, पाकत्वेति क्रियागतजात्युक्तिः । सन्तत्यत्रस्थादीनामिति । ब्राह्मणादिशब्देषु ब्राह्मण्यां ब्राह्मणाज्जातत्वादिलक्षणा सन्ततिः प्रवृत्तिनिमित्तम् ; घटादिशब्देषु अवस्था । एतेषां प्रवृत्तिनिमित्तानां नानात्वादेकप्रवृत्तिनिमित्ताभावात् एकशब्दवाच्यत्वं न स्यादिति भावः । शब्देवयं मन्यते इति । अनुगतप्रवृत्तिनिमित्ताभावेऽप्येकशब्दवाच्यत्वं मन्यते इत्यर्थः । वाच्यस्वरूप इत्यादि । पृथगिति । भूयोदयवसामान्यापेक्षया सादृश्यमतिरिक्तमिति प्रमेयपरिच्छेदे स्थापयिष्यत इत्यर्थः । तन्मतेनापीति । भट्टपराशरपादाभिप्रायेणापीत्यर्थः । तदिति । तस्मादित्यर्थः । परस्परनिरूपितवेषेणेति । व्याख्यातमेतत् । नन्विति प्रभे । शुक्लन पाक- स्वादेरिति । शुक्कुत्वं गुणगतजातिः, पाकलं क्रियागतजातिः । आदिना गुणत्व कर्मत्वादिसामान्यरूप- परिग्रहः । सन्तत्यवस्थादीनामिति । ब्राह्मणादिशब्देषु ब्राह्मण्यां ब्राह्मणाज्जातस्वरूपा सन्ततिः प्रवृत्ति- निमित्तम् ; घटादिशब्देष्ववस्था । एतेषां प्रवृत्तिमित्तानामने करवा दे कप्रवृत्तिनिमित्ताभावात् कथमनुगतव्य- वहारविषयत्वम्; ब्रूहीत्यर्थः । अथवा वदेत्ययमुत्तरन संबद्धते । सर्वमित्यादिव्यवहारेषु तव वा कथमुप पत्तिः ; वदेत्यर्थः। सर्वश्वादिरूपानुगत जात्यभावादिति भावः । न ममैवैष भर इति । सर्वसाधारणानुगत - जात्यभावेऽपि यथा सर्वमित्यादिव्यवहारः सर्वलोकसाधारणः, तथा घटादिव्यवहारोऽप्युपपद्यत इति भावः । बहुष्वपि शब्देक्यं मन्यत इति । सर्वेष्वपि पदार्थेष्वेकशब्दव्यवहारविषयत्वं मन्यत इत्यर्थः । एकशब्दं व्यवहरतीति यावत् । एवमनुगतरूपाभावेऽप्यनुगतव्यवहारः संभवतीति प्राथमिक पक्षसुपन्यस्य अनुगत- ’ रूपमपि तत्रतत्र संभवतीति द्वितीयपक्षमाह वाच्यस्वरूप इत्यादि । चन्द्रः सूर्य इत्यादौ वाध्यव्यक्ति- 1 किमभिप्रायमिति । मीमांसकवत् सादृश्यमतिरिक्तपदार्थ इत्यभिप्रायकं वा, निरवयवेष्वपि जातिरूपसादृश्यस्येष्टतया अवयवसामान्यमित्यनुक्त्वा धर्मसादृश्यादिरूपं वक्तव्यमित्यभि- प्रायकं वैत्यर्थः । तदसंमतातिरिक्तजातितुल्ययोगक्षेमत्वात् सादृश्यस्येति भावः । रत्नपेटिकारंगरामानुजीयसमेतं ‘न्यायसिद्धाअनम् 559 ग्रहतोऽथवेषु वाच्येष्वि हैकीकरणं मतं तत् इति (१) । चन्द्रः सूर्य इत्यादौ वाच्यस्वरूपैक्यात्, घटः पट इत्यादौ तदाकारक्यात्” इत्यादि - तन न तावत् मुख्यमेवाऽऽकारैक्यं विवक्षितम् ; जाति. निराकरणात् । अतः एकाकारविकल्पयोग्य संस्थानविशेषवश्वमभिमतमिति मन्यामहे । तच्चेदं सामान्यमापाततः कचित् प्रत्यक्षीक्रियते, यथा घटत्वादि; क्वचित् सहकारिविशेषा- पेक्षया ; यथा विलीनघृतादौ गन्धग्रहणापेक्षया घृतस्यादि, मातापितृसम्बन्धस्मृत्याद्यपेक्षया ब्राह्मणत्वादि । तदुक्तं भगवद्यामुनमुनिभिरागमप्रामाण्ये, “ततश्च सन्ततिस्मृत्याऽनुगृहीतेन चक्षुषा । विज्ञायमानं ब्राह्मण्यं प्रत्यक्षत्वं न मुञ्चति ॥ चन्द्रः सूर्य इत्यादौ चन्द्रव्यक्तिनानात्वस्य सूर्यव्यक्तिनानात्वस्य वा अभावात् वाच्यस्वरूपस्यैकीकरण सम्भवतीत्यर्थः । तदीयरूप इति । घटा पट इत्यादौ व्यक्तीनां वस्तुतो नानात्वेऽपि तदसाधारण- घटत्वपटत्वरूपधर्मैक्यात् वाच्यानामेकीकरणमित्यर्थः । जात्यन• युगन्तारं प्रत्याह दूरादुपाधिष्विति । अन्ततो गत्वा कस्यचित् पृथुबुनोदराकारादिमत्त्वस्योपाधेरेकस्य सम्भवात् तत एकीकरण सम्भव ि भावः । ननु पृथुबुनोदराकारादिसंस्थानस्यापि प्रतिव्यक्ति भिन्नभिन्नत्वात् कथमुपाधिवशात् एकीकरणं व्यक्तीनामित्याशङ्कयाह सादृश्य भेदाग्रहत इति । संस्थानानां सादृश्याद्वा तेषां परस्परभेदाग्रहाद्वा एकीकरणं सम्भवतीत्यर्थः । एकाकारविकरपेति । एकाकारसविकल्पकेत्यर्थः । आपाठत इति । सहकारिविशेषानपेक्षयेत्यर्थः । घृतत्वादीनि । प्रत्यक्षीक्रियते इत्यनुषङ्गः । मातापितृसम्बन्ध- स्मृतीति । ब्राह्मण्यां ब्राह्मणात् जातत्वादिग्रहणापेक्षयेत्यर्थः । न मुञ्चतीति । स्मृत्यनुग्रहापेक्षापराध- बहुत्वविरहात् वाच्यस्वरूपैक्या देवकशब्दद्य मेति भावः । ततीवरूप इति । वाच्यवृतिप्रवृत्तिनिमित्त इत्यर्थः । यथा घटः पट इत्यादौ घटत्वपटत्वादिजात्यैव दनुगतव्यवहारः । जात्यनभ्युपगमेऽप्य ह दुरादिति । उपाधिषु दूरादेकभावात् उपाधिघटक धर्मेषु नःस्यैवयादित्यर्थः । विलक्षणसंस्थ मत्त्व रूपगोत्वादिषु वैलक्षण्यमेवानुगमकं प्रागुपदर्शितमेकमिति भावः । तादृशवैलक्षण्यसद्भाव एव नियामकमाह सादृश्येति । एकाकार विकल्प योग्येति । एकसविकल्प कप्रत्ययप्रयोजकेत्यर्थः । संस्थान विशेषगत- मिति । प्रागुक्तवैलक्षण्याश्रय संस्थानवत्त्वमित्यर्थः । आपातत इति । सहकारिविशेषमनपेक्ष्येत्यर्थः । घृत त्वादीति । प्रत्यक्षीक्रियत इत्यनुषज्यते । मातापितृसंबधस्मृतीति । ब्राह्मण्यां ब्राह्मणाज्जातत्व : दि. स्मृतीत्यर्थः । प्रत्यक्षत्वं न मुञ्चतीति । सन्त विस्मृत्यनुप्रहापेक्षामात्रेण प्रत्यक्षत्वस्य न हानिरित्यर्थः । विलीनघृतादौ घृतत्वस्य गन्धग्रहण सापेक्षप्रत्यक्षविषयत्वेऽपि यथा न प्रत्यक्षत्वहानि:, तद्वदिति भावः

1 वाच्य इत्यादिश्लोकार्थ एवं स्यात् । सर्वे सामान्यपरतयैव व्याख्येयमिति मा भूत् । एकी- करणम् = एकतया ग्रहणं बहुविधम्-चन्द्र इत्यादी व्यक्तयैक्यात् । घट इत्यादी जात्यैक्यात् । भूतमित्यादौ उपाध्यैक्यात् । न चोपाधिर्गुणः गन्धादिर्भिन्नभिन्न इति वाच्यम्, बहिरिन्द्रियग्राह्य- गुणत्वेनैकीकरणात् । अथ वाऽस्तु ( 1 ) न्यायकुलिशोक्तम्, “स हुयाधिरिति कथ्यते यः पर- परासंबन्धवशेन नानार्थान् एकः संगृह्णाति । यथा पाचको लावक इति । तत्र हि पव्यादिजातिः क्रिया व्यक्तितत्संबन्धादिव्यवहितः पुरुषादीन् संग्रहणाति” इति । उपाधिशरीरनिविष्टधर्मैक्या- दुपाधेरेकत्वोक्तिः । एतदभिप्रेत्य दूरादित्युक्तम् । एवमेकभावोदाहरणान्युक्तानि । उत्तरार्धे सादृश्या- देकीकरणं सिंहो माणवक दृति, मेवाहाशद रजौ अर्थ सर्प इति ॥ (१) अयमितिशा न स्यात् । 560 Acon No 17979 6. अद्रव्यपरिच्छेदः ( ग्रन्थसमाप्तिः ) 1 तथा च दृश्यते नाना सहकारिव्यपेक्षया । चक्षुषा (चक्षुषो) जातिविज्ञानजनकत्वं यथोदितम् ॥” . ( अयं न्यायसिद्धाश्चनग्रन्थ एतावानेव सर्वत्रोपलभ्यते) इत्यादि ।… … इति कवितार्किकसिंहस्य सर्वतन्त्र स्वतन्त्रथ श्रीमद्वेदान्त दे शिकस्य श्रीवेंकटनाथ कृतिषु न्यायसिद्धान्ञ्जनं प्रकरणम् ॥ श्रीमते निगमन्महादेशिकाय नमः ॥ श्रीरस्तु ॥ मात्रेण प्रत्यक्षत्वं नापैकीत्यर्थः । तथा न दृश्यते इति । जानिशेषः । चक्षुषा दृश्यते इति योजना | जातिविज्ञानजनकत्वमिति यथोदिनं जातिविज्ञानजनकत्वं चक्षुषो युज्यते इति भावः ॥ न क्वाप्यतः परमदृश्यत को शेषस्तच्छे पूरण हुतिः परिहासहेतुः । ज्ञातव्यमन्यदपि जैर्निरणाथि सम्यक् ग्रन्थान्तरेष्विति न किञ्चिदिहास्ति चिन्त्यम् ॥ इति श्रीमत्तातयार्यचरणारविन्दचञ्चरीकस्य वात्स्यानन्तार्थ सेवा समधिगतशारीरक- मीमांसाभाष्यहृदयस्य परकालमुनिकृपालब्ध पारमहंस्यस्य श्रीरङ्गरामानुजमुनेः कृतिषु श्रीयायसिद्धानटीकायाम् अद्रव्यपरिच्छेदः । टीकेयं समाप्ता ॥ शुभमस्तु ॥ तथाचेत्यादि । ततत्सहकारिविशेषमपेक्ष्य यथोदितं जातिविज्ञानजनकत्वं चक्षुष उपलभ्य इत्यर्थः । चक्षुषेति पाठे जातिरिति शेषः । ’ तथाच जातिश्वक्षुषा दृश्यते’ इत्यन्वषः । जातिविज्ञानजनकत्व मिति । युज्यत इति शेषः । इदञ्चातिरिकन त्यभ्युपगन्तृनैय विकादिमतानुसारेण । सिद्धान्ते ब्राह्म व्यादेः सेश्वरमीमांसायाम्, “शास्त्रदृष्टविशेषाच्च” इति सूत्रेऽनुगृहीतरीत्या उद्विकसादिरूपत्वे, तवटी कानुगृहीतरीत्या शक्तिविशेषरूपत्वे, देवताधिकरणश्रुतप्रकाशिकानुगृहीतरीत्या अदृष्टविशेष- संबन्धरूपत्वे वा तस्य प्रत्यक्षत्वासंभवादिति बोध्यम् । खिलेषु कोशे व ऊ नेत्र दृश्यते ग्रन्थः । तस्माच्छिष्टो विषयो ज्ञेयः सर्वार्थ सिद्धिमुरूयेषु ॥ इति श्रीमहामहोपाध्याय - श्रीकृष्णता तयार्यकृतिषु श्रीन्यायसिद्धाञ्जनव्याख्यायां रत्नपेटिकासमाख्यायाम् अद्रव्यपरिच्छेदः षष्ठः । ॥ रत्नपेटिका संपूर्णा ॥ श्रीः ॥ 1 ब्राह्मण्यादिप्रत्यक्षे विवादसद्भावादन्यदाह तथाचेति । तथा च दृश्यत इत्यस्य विज्ञानजन- कत्वमेव कर्तृ चक्षुष इति षष्ठ्यन्तपाठे । ८ परिहास हेतुरिति । ग्रन्थान्तरे स्त्रोत पवार्थ आचार्यै- नवनवतर्कमुखेनाद्भुतमुपपादितः । न तावद्वक्तुं वयं प्रभवामः । अतः पूरणं परिहासाय स्यादिति भावः । वैशेषिकोक्तक्रमेण पदार्थान् उपादायातिरेकानतिरेकविचारस्थान क्रियमाणत्वात् सामान्ये शिष्टं निरूप्य वैशेषिकेष्टस्य विशेषाख्यपदार्थस्य निरास इह कार्य: ; अभावस्य चतुर्विधस्यापि भाव- रूपत्वमथोपपाद्यम् अथ यथावत् ग्रन्थो निगमनीय इति तत् लुप्तमित्थमियदिति न सुवचम् ॥ अक्षपादगते रान्ध्य मूलत्वमनुसंदधत् । परिष्कृत्यादीडशत् प्राक् वेदाङ्गं न्यायविस्तरम् ॥ वैशेषिकाद्यभिमततत्त्वसंख्यानदूषकः । वेदान्तमेयवर्गस्य गणनामधुनाऽकरोत् ॥ नयसिद्धाअनमित्थं व्याख्याद्वयसंयुतं प्रकाशयति । श्रीवीरराघव सुधीभूमिकया किश्चिदन्यदपि वेद्यम् ॥ शुभमस्तु ॥