पाञ्चरात्रपारम्यम्

Source: TW

SRĪPANÇARATRAPĀRAMYAM
ŚRĪ UTTAMUR VIRARAGHAVACHARYA
श्रीपञ्चरात्रपारम्यम्
Rs.75=00
तिरुपतिराष्ट्रिय संस्कृत विद्यापीठग्रन्थमाला-५६
अभिनवदेशिकेत्यादि बिरुदभाजनैः उत्तमूर् वीरराघवाचार्यैविरचितं
श्रीपञ्चरात्रपारम्यम्
तिरुपति राष्ट्रियसंस्कृत विद्यापीठस्य प्रवाचकेन लक्ष्मीनरसिंहभट्टेन सम्पादितम्
डा. वि. वरदाचार्यमहाशयैः आङ्ग्लभाषया लिखितेन आमुखेन स्वलंकृतम्
राष्ट्रियसंस्कृतविद्यापीठम्, तिरुपतिः
(मानितविश्वविद्यालय:)
राष्ट्रियसंस्कृतविद्यापीठम्, तिरुपतिः
१९९१
प्रकाशनवत्सरः - १९९१
सर्वेऽधिकाराः तिरुपतिराष्ट्रिय संस्कृत विद्यापीठेन स्वायत्तीकृताः
मूल्यम् रू. 72 = 00
तिरुपति राष्ट्रिय संस्कृत विद्यापीठेन (मानितविश्वविद्यालयेन) प्रकाशितम्
उदयरवि प्रिण्टर्स, मैसूर् । कीर्ति प्रिण्टर्स, तिरुपतिः ।
Rashtriya Sanskrit Vidyapeetha, Tirupati Series No. 56
SRĪPAÑÇARĀTRAPĀRAMYAM
By
UTTAMUR VIRARAGHAVACHARYA
Edited by
LAKSHMINARASIMHA BHATTA
Reader, Rashtriya Sanskrit Vidyapeetha Tirupati
Introduction in English by
Dr. V. VARADACHARYA
French Institute, Pondicherry
राष्ट्रियसंस्कृतविद्यापीठम्, तिरुपतिः
(मानितविश्वविद्यालयः)
RASHTRIYA SANSKRIT VIDYAPEETHA
TIRUPATI
1991
Rs 72=00
Year of Publication 1991
Copy Rights Reserved
Price Rs. P. 72 = 00
Published by
Rashtriya Sanskrit Vidyapeetha,
(Deemed to be University)
Tirupati.
Printed by Udaya Ravi Printers, Mysore and
Keerthi Printers, Tirupati.
[[P1]]
श्रीः

प्रास्ताविकम्

तिरुपतिकेन्द्रीय संस्कृतविद्यापीठस्य स्थानीय प्रबन्धक समितेः अध्यक्षपदम् अलंकृतवन्तः स्वर्गीय-लोकसभासभापतिचराः श्रीमन्तः अनन्तशयनम् अय्यंगार् महाभागाः अत्र प्रचलतः वैखानसपाञ्चरात्रागमकोशकार्यस्याङ्गतया श्रीपञ्चरात्रागमम् अधिकृत्य कश्चित् प्रबन्धो लेखनीय इति विश्वविख्यातवैदुष्यान् अभिनवदेशिकान् उत्तमूरुवीरराघवाचार्यस्वामिनः प्रार्थयन्त । ते च प्रागेव वैखानसविजय इति ग्रन्थं विलिख्य प्राचीकशन्निति पञ्चरात्रविषयकग्रन्थलेखनम् आवश्यकम् इति अय्यंगार्महाशयानामाशयः । यथाप्रार्थनम् उत्तमूरुस्वामिनः एकवर्षाभ्यन्तरे ‘श्रीपञ्चरात्रपारम्यम्’ इति शीर्षकयुतं प्रबन्धं विलिख्य विद्यापीठाय समार्पिपन् । इदम् अष्टादशवर्षेभ्यः पूर्वं वृत्तम् । आगमकोशकार्यं तु कारणवशात् स्थगितप्रायम् । तस्य पुनरुज्जीवनं कर्तुं प्रयासः प्रचलति । अत्रान्तरे सज्जीकृतस्यास्य श्रीपञ्चरात्रपारम्यस्य प्रकाशनम् उचितम् इति मन्यमानेन मया राष्ट्रियसंस्कृतसंस्थानाधिकारिणः प्रार्थिताः । तेऽपि प्रकाशनसमितिद्वारा अनुमतिं स्वीकृत्य अस्य प्रकाशनं निरदिशन् । अत एव ग्रन्थस्यास्य मुद्रापणं समपद्यतेति संस्थानाधिकारिभ्यः प्रथमतः कृतज्ञताम् आविष्करोमि ।

अस्मिन् गन्थे प्रतिपाद्यमानान् विषयान् ग्रन्थस्योपयोगं महिमानं च अधिकृत्य ग्रन्थसंपादकाः श्रीलक्ष्मीनरसिंह भट्टमहोदयाः संस्कृतभूमिकायां, डा. वि. वरदाचार्यमहाशयाः आङ्ग्लभाषाभूमिकायां च विस्तरेणावर्णयन्निति न तत्रास्ति वक्तव्यम् अधिकम् ।

ग्रन्थकर्तारः उत्तमूरुस्वामिनः अधिगतन्यायमीमांसावेदान्तशास्त्राः अध्यापितबहुशिष्याः शिष्यप्रशिष्यसमृद्धाः विरचितशताधिकग्रन्थाः परिष्कृत-सम्पादितवेदान्तदेशिककृतसकलग्रन्थाः सकलविद्वत्कुलसंमानिताः राष्ट्रपतिपुर- [[P2]] स्कृताः अभिनवदेशिक इत्य् अन्वर्थबिरुदाः वादकुशलाः नवनवोन्मेषिप्रतिभासंपन्नाः शमदमाद्यनन्तकल्याणगुणनिधयः सदाचारसंपन्नाः भारते सर्वत्र प्रसृमरकीर्तयो व्यराजन्त । पञ्चवर्षेभ्यः पूर्वं दिवंगताश् च । तेषाम् एव सकाशे कतिपयन्यायशास्त्र-ग्रन्थाध्ययनं सुकृतवशात् प्राप्तं ममेति सततं संतुष्यामि ।

आचार्यवर्यैस्तैः कृतस्यास्य ग्रन्थस्य प्रतिलिपिं कृत्वा आकरग्रन्थान्वेषणेन शोधनपूर्वकं तं संपादितवद्भ्यः विद्यापीठेऽत्र आगमकोशकार्यं कृतवद्भ्यः साम्प्रतम् अध्यापनविभागे साहित्ये प्रवाचकपदम् अधितिष्ठद्भ्यः विष्वक्सेनसंहिता-रामानुजचरित्रचम्पूप्रभृतिग्रन्थान् आधुनिकरीत्या संपाद्य विद्यापीठद्वारा प्रकाशितवद्भ्यः आगम-साहित्ययोः वैदुष्यं बिभ्रद्भ्यः श्रीलक्ष्मीनरसिंहभट्ट-महोदयेभ्यः कृतज्ञतापूर्वकं शुभाशंसनं करोमि, येन एवंरीत्या अन्यानपि बहुतरान् ग्रन्थान् संपाद्य ते विद्यापीठस्य प्रतिष्ठां वर्धयेयुः ।

ग्रन्थस्य महिमा, आङ्ग्लभाषयापि उपोद्घातलेखन एव सर्वत्र प्रचारं प्राप्नुयाद् इति तल्लेखनाय डा. वि. वरदाचार्य महोदयाः प्रार्थिताः । ते च विलम्बं विना अचिराद् एव समुचितम् उपोद्घातम् आङ्ग्लभाषया विलिख्य दत्तवन्त इति तेभ्यः मुहुर्मुहुः कृतज्ञतां निवेदयामि ।

ऐहिकामुष्मिकसकलपुरुषार्थ-तत्साधनावबोधकस्य पञ्चरात्रस्य पारम्यप्रख्यापनपरोऽयं ग्रन्थः तत्त्वार्थनिर्धारणपराणाम् आस्तिकानां मोदाय कल्पताम् इत्याशासे ।

राष्ट्रियसंस्कृतविद्यापीठम्, तिरुपतिः ।
डा. एन्. एस्. रामानुजताताचार्यः
कुलपतिः

[[Pi]]

INTRODUCTION

The Veda-s are the oldest records of Indian tradition. The derivative sense of the word veda is that which provides a means to acquire knowledge of reality (tattva). Along with the veda-s, there has been, in existence, another stream of tradition called by the name agama. The Vedas are also called Nigama. The root gam which occurs in both these words means ’to know’, besides having the sense ’to go’. The agama-s are not anti-Vedic, as they are based on the Vedic tradition. They are therefore later than the Veda-s but definitely earlier to many later literary productions.

The Agama has some definite features which distinguish it from the Veda. At the same time, they reveal some marks akin to those of the Veda. Like the Veda, the agama is primarily concerned with the worship of God but of God in the form of an idol. Mandala (artistic and geometric drawings with coloured powders), Yantra (drawings in the form of circles in the metallic plate, the syllables of the mantra of a deity that is to be worshipped written in the petals of the lotus drawn in these circles), Mudrā (external gestures with the fingers assumed to certain positions to convey the items of worship) and others form part of the act of worship.

While the Veda-s have been admittedly an infallible authority for knowledge, the need for admitting the Agama as a course distinct from the Veda has to be justified. A very limited number of Brahmins, conversant with the ritualistic lore, performed the rituals in which they visualised the deity whom they invoked by the mantra-s. Others, who were twice-born, women and sudra-s could not have received such a vision. There is no surprise, if they too had a yearning to behold the deity. Besides, the women and sudra-s, who were disqualified for having upanayana (investiture with the sacred thread) and therefore could not study the Veda-s, had to remain content with the satisfaction that the ritual [[Pii]] is performed. The Agama came into being to provide these people with a concrete form for worship, which would endure to be available to them for all times.

Kashmir seems to have been the home of the Agama. The rivers Ganga and Yamuna are stated in the Pañcarātra Agama to flow in the east, and south-east respectively thereby indicating that the region where this text should have been available then must be respectively in the west and north-west of the regions through which Ganga and Yamuna flowed. Saraswati flowed to the south of that region which should be Kashmir.1 God’s grace is called Śaktipāta, alighting of power. This word occurs only in the Agama texts written in Kashmir.2 The Yantra is to be prepared in the birch bark by drawing the diagrams. This bark is available only in Kashmir.3

Regarding the name Pañcarātra, there is a lot of confused accounts for determining its sense. Most of them are ingenous and are incorrect also. The word Pañcarātra is a compound made up of two parts pañca and rātra. The former denotes the number and the latter means the day and night together (ahorātra). Any explanation for this word should convey the significance of these two parts Whatever be the explanation offered in the Pañcarātra texts, the reasonable explanation lies in taking the name to refer to the five divisions of the day made in this Agama for purposes of attending to the worship of God at the particular parts of the day marked by these divisions.4

Another interpretation deserves consideration. Nārāyaṇa is stated to have taught five sages the doctrines of the system. The names of these sages are given as Śāṇḍilya, Aupagāyana, Mauñjyāyana, Kauśika and Bharadvāja.5 Here, rātra must be taken to mean not in the sense of the whole day (ahorātra) but day with a part of the night included. Since these sages were promulgators of the doctrines of the system, the name Pañcarātra could have been given to this system. Yet, it is hardly possible to believe that the name of a system could have been given on the number of promulgators or teachers who preached those doctrines. There is also the difficulty of explaining the word rātra in this interpretation.

The Āgamas are of two kinds, as far as Vaiṣṇavism is concerned. They are Vaikhānasa and Pañcarātra. The former is based on the purely Vedic traditions. The latter, has a Tantric character.

Many arguments are advanced questioning the authority of the Pañcarātra. Firstly, Tāntrika mantra-s are used in the place of the Vedic mantras. Śūdras and women are allowed to undergo initiation for worshipping God which runs against the authority of the Vedic and Vedāṅga authority.6 The Vedic rituals enjoining invocation (āvāhana) and send-off (visarjana) to the deities during ritualistic performances are given up. Contrary to this, the deity is worshipped in the concrete form of the idol.

Secondly, the Brahmasūtra-s condemn the authority of the Pañcarātra on the ground that the soul with the name Saṁkarṣaṇa is stated here as born of Vāsudeva. Similarly, Pradyumna and Aniruddha who are mind and ego are born respectively of Saṁkarṣaṇa and Pradyumna. Neither the self is born nor mind and ego spring out of the self or mind. Therefore the Pañcarātra, which thus flouts the authority of the Vedas, cannot be admitted as authentic.

Thirdly, Śāṇḍilya is stated in the Paramasaṁhitā,7 a Pañcarātra text, to have become disappointed by not getting what is good from the study of the Vedas and Vedāṅgas. He acquired what was good for him by a study of the Pañcarātra. This goes against Vedic authority and questions the validity of the Vedas. This proves the invalidity of the Pañcarātra.

Lastly, the Vaikhānasa texts contain severe criticism of the validity of this Āgamas.8 On these grounds, the Pañcarātra Āgama is held to lack in authority and so is to be discarded.

[[Piv]]
While answering these objections, it is necessary to take note of the Pañcarātra Āgama’s attitude to the Veda. Vedic mantras are profusely cited in the Āgama texts.9 These are in addition to the Tāntrika mantra-s that are enjoined for each practice. The name Saṁhitā to the Āgama texts such as Sāttvatasaṁhitā, Pauṣkarasaṁhitā and others, use of various kinds of fire pits (Kuṇḍa)10 for performing homa, names yāga and ijyā for worship, and the word avabhṛtha referring to the concluding session of the mahotsava, all go to show that the Śrauta practices had a deep influence on the Āgama-s. This resulted in the use of the above mentioned expressions for attending to the worship of God.

The entire population comprises of women and Śūdras with few exceptions. These people were denied Upanayana and consequently could not perform worship. It is the liberal outlook of the Āgama to boldly prescribe Tāntrika mantra-s for these people. The idol is thus brought in to be worshipped by them. This practice is not anti-Vedic but non-Vedic.

Validity of the Pañcarātra system which is assailed in the Brahmasūtra-s, is defended by Yāmunācārya in his Āgamaprāmāṇya and by Rāmānuja following him in his Śrībhāṣya, Vedāntasāra and Vedāntadīpa. The Viśiṣṭādvaita school, holds that Vyāsa, who maintained the Pañcarātra Āgama as valid in the Śāntiparvan of the Mahābhārata, would not have rejected its validity in the Brahmasūtra-s composed by him. Hence, it is prudent to take the sūtra-s (2.2.39 & 40) as conveying the points for rejection of validity to Pañcarātra and the other two sūtra-s (2.2.41&42) as defending its validity and establishing it. Besides, the Pañcarātra system nowhere declares the soul as having birth.

Thirdly, Śāṇḍilya’s saying that he could get the good which we wanted from the Pañcarātra and not the Veda does not mean that he decried the authority of the Veda. It means only that he could not get the good from the Veda and so expresses his inability to get it.

[[Pv]]
Lastly, the Vaikhānasa’s attack on the Pañcarātra is due to rivalry between the Vaikhānasā and Pañcarātra followers who sought to acquire more power and emoluments in cash and kind from the temples. This bitter attack on the Pañcarātra is contained in all the available works of the Vaikhānasā system. The Ratnatraya, Lakṣmī tantra, Ahirbudhnya Saṁhitā, Sanatkumāra Saṁhitā and other early texts do not contain even a single reference against the Vaikhānasa system or its inferiority. Vedānta Deśika brushes aside this mutual attack and points to its rise as the work of mischief mongers who exploit such situations.11

Validity of the Pañcarātra is indicated in the Mahābhārata,12 Āgamaḍambara13 and Spandapradīpikā.14 Thus validity of Pañcarātra stands unassailed.

The long period of development of the Pañcarātra system could be roughly divided into two stages. The date or period marking one stage from another could not be fixed. The first stage had both the theoretical and practical aspects of the system developed to a remarkable degree. Ultimate Reality is stated to be Brahman identified with Viṣṇu.15 Śakti, the female principle, is ever associated with Him and the two are held to be one reality. Unlike the Sāṅkhya system, and like the Śākta and Śaiva Āgama-s, the Pañcarātra treats Śakti as sentient and active. It accounts for the creation, maintenance and dissolution of the universe. It is called by the name Lakṣmī. The supreme form of both is one of knowledge. Viṣṇu, who is also stated to have the names Nārāyaṇa, Bhagavān and Vāsudeva, possesses six qualities Jñāna-Knowledge, aiśvarya-lordship, bala-strength, vīrya-virility, śakti-potency and tejas-splendour. These constitute into a group called Ṣāḍguṇya. Viṣṇu and Śrī are held to have this group as their body.16

Creation is held to be of three kinds, pure, mixed (of pure and impure). The first marks the stage when Śakti emanates to give relief to the souls which are in bondage. Ultimate Reality divides itself into Vāsudeva, Saṁkarṣaṇa, Pradyumna and Aniru- [[Pvi]] ddha, the succeeding form arising from the preceding one. Each one has all the six qualities, yet the purpose of this division is to enable the universe to be dissolved through Saṁkarṣaṇa who possesses jñāna and bala to a relatively high degree. He is also in charge of spreading the Pañcarātra Āgama. Pradyumna has a preponderance of vīrya and aiśvarya and attends to the work of maintaining the created world in a stable condition. He attends to the practise of the Āgama principles. Creation is attended to by Aniruddha with excess of śakti and tejas. He rewards the results of the deeds done by people.

The mixed kind of creation is marked by the emanations of Brahmā, Viṣṇu and Rudra and their consorts. The impure kind is of material nature following the principles of the Sāṁkhya system.

Viṣṇu is stated to take five forms called Para, Vyūha, Vibhava, Arcā and Antaryāmin. Para is the transcendental form. Vibhava includes the ten divine descents (avatāra) and also thirty eight,17 or thirty nine forms,18 which He takes from time to time. Arcā represents God in the form of idol, which He though formless, takes this finite form to show favour to His devotees.19 The form of Antaryāmin is to remain within the self and control it by directing it to lead a virtuous way of life, of course in accordance with the residues of the deeds done by it.

Regarding the means of getting freedom from bondage, Karma, Jñāna, Yoga and Prapatti are enjoined.20 These are to be practised in the light of the five-fold classification of the daily routine. In particular, Prapatti gets a very detailed treatment in the Pañcarātra Āgama,21 Release from bondage is of the nature of close communion (Sāyujya) with God.

Treatment of mantra-s, their varieties and their component parts receive an elaborate treatment in the Lakṣmītantra, Ahirbudhnya Saṁhitā and Jayākhya Saṁhitā. Influence of the Vedic practises is felt in this Āgama where God is treated as Mantradeha, [[Pvii]] having mantra for His body. The mantras are to be used with accuracy of pronunciation and accent. Any one cannot undertake the act of worship. Initiation (dīkṣā) is a preliminary must for every individual. The process is very elaborate, with much responsibility thrown on the priest who initiates his pupils. Worship of the idol is enjoined and this is called Bāhiryāga, external worship. Mentally, the worshipper must undertake the act of worship (antaryāga) and this should precede Bāhiryāga. Yantra, Maṇḍala, Nyāsa and Mudrā play a leading role in the acts of worship. All these are treated in great detail in the Ratnatraya (Sāttvata, Pauṣkara and Jāyākhyasaṁhitā-s), Lakṣmī tantra and Ahirbudhnyasaṁhitā. There is however no reference in these texts to the details about building of temples, installation of the idol, conduct of the festivals and others. It is safe to hold that the first stage in the development of the Pañcarātra Āgama could have come to an end with the rise of these texts. Perhaps, the period may be fixed tentatively about 800 A.D.

The second stage is marked by ceaseless activity on the part of the rich patrons (Yajamāna) to promote building temples and arranging for the installation of the idols and for the celebration of the festivals. Most of the Pañcarātra texts, other than the five mentioned above, treat these matters. It is at this period, the matters dealt with in the Pañcarātra texts, as doctrines in theory and practise, were classified under four heads, Jñānapāda, Yogapāda, Kriyāpāda and Caryāpāda. The first section deals with the nature of reality like Brahman, Śakti, creation and others. The second enjoins the practise of Yoga as a means of visualising God within one’s own self. Kriyā refers to the building of temples and installation of idols there. Caryā treats the conduct of daily and occasional festivals, acts of expiation for lapses and work of renovation when there is disrepair in temples. Worship done to the idos in temples is called Parārtha Yajana (worship for others’ sake) and to the idol or Śāligrāma in houses called Svārthayajana (worship for one’s own sake).

[[Pviii]]
It is surprising to note that Pañcasaṁskāra22 does not get the treatment in the earlier texts of this Āgama. This is treated in the Parameśvara, Viṣṇu tattva, Pārāśarya saṁhitā, Parameṣṭhya saṁhitā, Bhāradvāja saṁhitā, Sanat-Kumāra saṁhitā, Nāradīya saṁhitā and Īśvara saṁhitā, which are later than the earlier texts.23 The practise is of very ancient origin as evidenced from the voluminous citations found in Vedānta Deśika’s Saccaritarakṣā. The later texts of the Pañcarātra Āgama make this as obligatory.

The texts of the Pañcarātra Āgama in print and manuscripts are stated to be 108 in number.24 There are however 225 works, some of which are fragmentary enumerated in the introduction to the Lakṣmītantra.25 The texts are mostly ancient and could hardly be assigned to any particular period and in a chronological order. Yet, the Ratnatraya26 are held to be the earliest. The Sāttvatasaṁhitā devotes itself mainly to the worship of Vyūha and Vibhava deities. Initiation is also dealt with at length. Maṇḍala-s and shrines get an elaborate treatment in the Pauṣkarasaṁhitā. The Jayākhyasaṁhitā contains an elaborate treatment of the Mantra-s, creation, worship, initiation and Nyāsa. The Lakṣmī tantra, has the Śākta element. It is devoted mainly to the role played by Śakti in the system. Creation, Mantra-s, Nyāsa, worship and Prapatti receive a detailed treatment. Mantra-s and yantra-s are treated in detail in the Ahirbudhnya Saṁhitā. Supreme importance is assigned in this work to Sudarśana. The Īśvarasaṁhitā is based on the Sāttvata and is adopted in the temple at Melkote. Based on the Pauṣkarasaṁhitā is the Parameśvarasaṁhitā. This is practised in the temple at Śrīraṅgam. It is highly informative. The Pādmasaṁhitā, which is adopted in the temple at Kāñcī, is based on the Jayākhyasaṁhitā. It is a very long text divided into four pāda-s and contains almost all the aspects of the Āgama fully treated. It is the only text containing all the pādas. It is very much in use in most of the Pañcarātra governed temples. The Paramasaṁhitā is also an ancient text and treats many topics such as creation, initiation and installation. The Sanatkumāra Saṁhitā is divided into five sections called Brahmarātra, Śivarātra, Indrarātra, Ṛṣirātra and Bṛhaspatirātra, the last of which is lost.

[[Pix]]
Sage Sanatkumāra received information on several topics from Brahmā, Śiva, Indra, sages and Bṛhaspati. Hence his name is given in the title of the text. This text refers to Viṣṇuliṅga27 and Viṣṇu as having forms in gradations; Viṣṇu, Mahāviṣṇu and Sadāviṣṇu.28 Among others, the following could be mentioned for the treatment of the system, each containing some speciality for the nature of the topics. Nāradīyasaṁhitā, Pārāśarasaṁhitā, Bhāradvājasaṁhitā, Mārkaṇḍeyasaṁhitā, Viśvāmitrasaṁhitā, Viṣṇutattva, Viṣṇutilaka, Viṣṇusaṁhitā and Śrīpraśnasaṁhitā.

This Āgama received detailed treatment at the hands of Yāmunācārya (10th century) and Vedāntadeśika (1268-1369). Validity of the Pañcarātra is firmly established by Yāmunācārya in his Āgama Prāmāṇya. The Pañcarātṛarakṣā of the Vedāntadeśika is a valuable text as it deals with the Siddhānta-s which are four in number, Pañcakāla prakriyā and a commentary on Rāmānujā’s Nitya. These works of the two Ācārya-s do not refer to temple construction and conduct of festivals. Many manuals were in later days written on the system. Among them, specific mention must be made of the Kriyākairavacandrikā of Varāhaguru. It deals with the Kriyā and Caryā aspects of the system. Tantrasāra of Vedāntarāmānuja of the last century is an important work on the Siddhāntas and practises of the Pañcarātra system.

The latest addition to the Pañcarātra is the Pañcarātṛapāramya, now published for which the introduction is contained here. This work is the mature production of the erudite Vidwān T. Vīrarāghavāchārya. He was fully conversant with the fundamental doctrines of all the systems of Indian Philosophy. With his amazingly analytical intellect he did make use of his learning for interpreting the most obstruse problems in Indian philosophy which baffled many scholars.

The Pañcarātra Āgama holds ultimate reality to be Lakṣmīnārāyaṇa, thus revealing the vaiṣṇava character. The Viśiṣṭādvaita Vedānta is Vaiṣṇavite to the core. For a long time, the two had been kept apart from each other. Adoption of the Pañcakālaprakriyā to govern the routine life of a Paramaikāntin,29 Pañcasaṁskāra, Pra- [[Px]] patti and the process of attending to daily worship to God, generally in the houses mark the practises, which have been in vogue in the Vaiṣṇava families. These bear the full influence of the Pañcarātra Āgama. No attempt seems to have been made till recently to effect the rapproachment between the Pañcarātra Āgama and the Viśiṣṭādvaita Vedānta. The place given to temple worship, conduct of festivals and temple building are governed, as far as Vaiṣṇavism is concerned by the Pañcarātra and Vaikhānasa rules and regulations. The attraction which the people are provided with these has resulted in treating these as the only items and topics dealt with in the Vaiṣṇava Āgama-s. The theological, cosmological and philosophical aspects of the Pañcarātra Āgama have been completely forgotten. It is these aspects that form the foundations for the edifice of Kriyā and Caryā pāda-s of the Āgama. These are dealt with in the Upaniṣads, Vedānta texts and Dharmaśāstra-s. The epics and Purāṇa-s contain sufficient information on the principles and practises of Vaiṣṇavism. There cannot exist two sources for Vaiṣṇavism in the forms of Āgama and Veda-s and sources based on the Veda-s. It is the duty of the learned to examine these two sources and determine the nature of Vaiṣṇavism on a comparative and harmonious study of these two sources. The author of this book has successfully carried out this duty. His attempt is found in the main, to find that the two sources are not at variance with each other and supports this conclusion by drawing evidences from the Āgama-s and the sources based on the Veda-s. The evidences so collected are subjected with great care and skill, to a critical inquiry doing adequate justice to their prestige in the sources without loss of vigour and precision.

There are nearly sixty headings under which the Pañcarātra is shown to be supreme. The topics dealt with in them are sometimes terse for comprehension and are also presented with well-reasoned arguments. To attempt at bringing out even the substance of each is an uphill task. Adequate justice cannot also be done to a brief treatment of the important topics. Therefore an attempt could be made only to offer a brief reference to some of them.

[[Pxi]]
At the outset, it is shown that gods possess forms, a matter which is seriously challenged by the Mīmāṁsakās particularly by Kumārila Bhaṭṭa. This is briefly set aside by showing that Vyāsa, the author of the Brahmasūtras was in favour of admitting Gods’ possession of forms.

Śaṅkara is held to have declared the Pañcarātra system as invalid on the ground that it mentions the soul. Saṁkarṣaṇa to have been born out of Vāsudeva, Śaṅkara does not reject the Vyūha concept or the Pañcakālaprakriyā. Yet, he takes objection to the treatment of the Vyūha deities as not different from Vāsudeva. This objection cannot stand, since the divine descents of Viṣṇu (Vāsudeva) as Rāma and Kṛṣṇa will have to be treated as losing divinity and not descents at all. Śaṅkara admits in a different context,30 the vyūha concept. Hence the objection is flimsy. The Bhāmatī, Kalpataru and Parimala, which are commentary, subcommentary and commentary on the subcommentary on Śaṅkara’s Brahmasūtrabhāṣya - argue that Pañcarātra Āgama contains the expressions of God Nārāyaṇa and so could not be held as invalid. The passage on which the objection is based occurs in the Pañcarātra Āgama. This passage will have to be explained without contradiction to the statements of the Vedas which declare that the soul is eternal. Reconciliation between the two statements should be made by taking the word birth in its secondary sense. Through Kṛtvā cintā, what is contradictory is first admitted and then rejected. Thus the statement of the birth of the soul is only apparently opposed to the Vedas and therefore the Pañcarātra Āgama is valid.

To the question as to how the qualities jñāna and others be themselves the possessor of them, the answer is that identity of this kind is found in the Vedic pasages like ‘Food is verily the vital air’ (annaṁ vai prāṇaḥ).31

[[Pxii]]
That Saṁkarṣaṇa and other two deities of the Vyūha are also Vāsudeva is elaborately discussed by citing passages from the Lakṣmītantra and Ahirbudhnyasaṁhitā. That Śāṇḍilya had to study the Pañcarātra to get what he could not from the Vedic and allied texts is fully analysed by bringing a large number of passages from the Viṣṇutilaka, Āgama prāmāṇya and Śrībhāṣya and is settled as authentic. In this context, the Piṣṭapaśuyāga, which is described in the Mahābhārata as performed by Uparicara Vasu, is upheld as authoritative, with carefully arranged citations from various sources.

The Pāśupata system is rejected in the Brahmasūtras 2.2.37-41 on the ground that it maintains that Paśupati (Śiva) is the instrumental cause of the world. This goes against the Upaniṣadic doctrine that Brahman is both the material and instrumental cause, and therefore it is refuted like Sāṁkhya, Yoga, Nyāya and other systems.

Śrīkaṇṭa, the author of a commentary on the Brahmasūtras, contends that the Pāśupata system is two fold, authoritative and unauthoritative. The latter includes the Vāmācāra practises and therefore is impure. It includes within its fold the Lāguḍa, Kāpālika, Kālāmukha and others which are nonvedic and is therefore condemned in the Brahmasūtras. These are thus Śaṁkara too refuted. The former kind is Vedic. To maintain that Brahman, as Śiva, is both the material and instrumental cause in this system, Śrīkaṇṭa takes such passages from the Śaivāgama texts which are shown to convey that Śiva is the material cause and seeks to support the authority of the Pāśupata system. Other passages in the Śaiva Āgama are shown to be either invalid or as admitting some other purport. The author rejects this interpretation, since sūtra 2.2.37 declares that there is inadequacy (asāmañjasya) in the argument of having Śiva as the Supreme deity. There is no adequate reason in support of this contention. Veda cannot justify this, as the Pāśupata system admits Veda as the composition of God. Paśupati is to be proved at first as the Supreme Being. This cannot be achieved through the Veda. The Śaivāgama cannot be of any help, as it is held to have been promulgated for deceiving others. Śiva is held to be the instrumental cause. He is not omniscient and so [[Pxiii]] there is no adequate evidence in admitting the authority of the Pāśupata system. On the contrary, there is nothing wanting in the Pañcarātra system to be admitted as Vedic except the theory of the soul’s birth.

After showing that objections could not be raised against validity of the Pañcarātra, the author establishes harmonious blending of the Pañcarātra and the Bhagavadgītā. Advocating the means of devotion, the Lord asks Arjuna to take to Karmayoga with reference to God.32 Rāmānuja gives a theistic interpretation to Karmayoga by taking Karma to stand for building of temples, gardens, lighting the lamps, sweeping the yards, bringing flowers, offering worship, singing the praise of God and others.33 Worship of God is stated at the outset in the Gītā while dealing with Karmayoga.34 Use of the petals of flowers, fruits and others could be offered only to the form of idol of God. It must be noted here that the Varāhapurāṇa enjoins the use of the Tāntrika mantras, if the Vedic mantras are not available.35 This enriches the worth of the Pañcarātrāgama which enjoins the use of Tāntrika Mantras.

With great ingenuity, the author remarks that Nārāyaṇa himself gave out Pañcarātra, meaning that He who is the purport of the Veda is himself is the author of the Pañcarātra. Karmayoga is only worship of God in the form of idol. Rāma, a descendant of the sun (Vivasvān), worshipped Śrī Raṅganātha. Kṛṣṇa tells in the Gītā that He taught this Karmayoga to sun (Vivasvān), who taught it to Manu. Manu gave it to Ikṣvāku of the solar dynasty.36 Worship of God in the form of the idol is thus emphasised in the Gītā.

The Pañcarātrāgama is closely allied to the Veda. The duties enjoined in the Śrautasūtras are to be followed. Vaiśvadeva, a rite enjoined by the smṛtis is to be done after offering the food preparations to God.37 The Pañcarātra Āgama is mainly devoted to the worship of God. Therefore, it cannot be expected to contain information as to how life is to be lead on occasions other than attending to the worship of God. Secular activities also will have to be attended to, for which the guidelines are contained in the Dharma and Gṛhya sūtras and in the Dharmaśāstras. There is the need for a Pāñcarātrika to follow the texts based on the three vedas.38

[[Pxiv]]
Now a question arises as to what explanation is to be given to the passage. “One who undertakes yoga and enters into a meditative mood will feel that he is Brahman”. He is still like a pillar and does not enjoy the objects of life. This passage suggests that here there is the experience that Brahman and the soul are one. This would mean that this passage supports the sense of the Upaniṣadic passage ‘I am Brahman’… Besides, according to Bhūtaśuddhi39 described in the Pañcarātra Āgama, the aspirant loses the imperfect material body and assumes a non-material body. It is said that here the aspirant becomes God and worships Him.

In answer to this, the author states that the soul is identical with Brahman only by being the body of Brahman and that could not exist without Brahman. In the other case, the aspirant must be taken to mean that he had then got a form purified for acquiring fitness for performing worship. Or, the soul becomes God, that is, gets Brahman as the inner controller of his body.

The Pañcarātra system is held to be based on Ekāyana veda. This veda is stated to be the root of the Vedas. King Bhoja is said to have referred to it. It is further said that this nature of the Ekāyanaśākhā was dealt with in the Kāśmīrāgamaprāmāṇya.40 Pañcarātra, is based on the statement-“There is no other way to get out of this world”41, and so no argument will be effective to set aside full validity to the Pāñcarātrāgama.

A system must give information on tattva Reality. The Pañcarātra Āgama is shown by the author to deal with the nature of ultimate Reality. Passages are profusely cited from the Pauṣkara and Padma saṁhitās. Brahman is formless.42 Treatment of Ṣāḍguṇya in the Ahirbudhnyasaṁhitā43 is stated by the author as very helpful in declaring Brahman as Saguṇa. It is shown that many passages from the Upaniṣads are not properly explained in the systems of Śaṁkara and Bhāskara. Such passages become meaningful only when the expressions occuring in the source books are interpreted by taking Brahman as saguṇa.

[[Pxv]]
The Pañcarātra Āgama treats the soul to be of the size of the triad (trasareṇu), but the Viśiṣṭādvaita system does not admit this and maintains the size to be of that of the atom. Rāmānuja’s system does not also admit oneness (aikya) of Brahman with the soul which is however admitted in the Pañcarātra system. The author expresses his disagreement with this Pañcarātra doctrine. Three kinds of the released state are stated in the Pañcarātra texts.44 They are of the nature of difference, non-difference and an admixture of both. The released state becomes marked by service. The released souls do then service to God. The second kind is one of intense identity between the Brahman and the soul. The soul then realises that it is Brahman. In the third kind, the Lord is made by the soul get delighted by worship. This is from the attitude of difference. Oneness is achieved from the angle of non-difference. The author observes that which among difference and non-difference marks the state of release could not be settled in this case. In a different context, attainment of bliss is stated in the Pañcarātra text, to mark the state of release.45 The author shows that this must be admitted as the doctrine of the Pañcarātra and so the soul is different from Brahman in the state of release.

The Pañcarātra texts accord to Śrī a place of position equal to that of Viṣṇu. The author cites passages from the Lakṣmī tantra to explain the position of Śrī. The Viśiṣṭādvaita system follows closely the Āgama in admitting Śrī’s place. Like Viṣṇu, Śrī also is the means and goal.

Pañcarātra is also called Siddhānta and is of four kinds with the names Āgamasiddhānta, Mantrasiddhānta, Tantrasiddhānta and Tantrāntarasiddhānta. The author argues that Āgamasiddhānta was practised in the Kṛtayuga and is now lost. The three texts Sāttvata, Pauṣkara and Jāyākhyasaṁhitās belong to the Mantrasiddhānta. The practises that are recommended for worshipping the departed souls are not exclusively attached or drawn from one of the Ratnatraya. The author offers a well reasoned treatment for the classification of the Āgamas according to the Siddhāntas [[Pxvi]] the three guṇas sattva, rajas and tamas. His discussion is helpful to understand Vedāntadeśika’s treatment of this matter in the Pañcarātṛarakṣā.

How the mantras are to be formed afresh and analysed are treated only in the Pañcarātra texts. Gross, subtle and transcendental aspects of important mantras are treated in the Ahirbudhnyasaṁhitā.46 The Vaikhānasas too have to depend upon the Pañcarātra rules for the method of doing japa of important mantras. Every act of daily routine could be done in accordance with the dictates of one’s own sūtra. Yet, the Pañcarātra texts declare that the Pañcarātra mode of worship is supreme. Prapatti is admitted as a means of mokṣa in the Vaikhānasa system. However, its treatment is available only in the Pañcarātra texts. The Vaikhānasas too have to turn to the Pañcarātra Āgama, for information on some of the religious issues.

To The tradition of the Vaiṣṇavas is found to depend very much on the Pañcarātra āgama to get information on important issues and get problems resolved only through the contents of this āgama. The community of the Vaiṣṇavas, is much indebted to the authority of the Pañcarātra āgama.

Much dialectical skill is revealed by the author of this work in solving the problems of interpretation of crucial passages in the Upaniṣads, Dharmaśāstras and Pañcarātra āgama. Quite often, he draws references to the Vaikhānasa Āgama and offers a comparative note on the treatment of the topics in the Pañcarātra and Vaikhānasa āgamas. He has successfully undertaken a study of the Pañcarātra āgama in the light of Śrīvaiṣṇavasampradāya and has done due justice to both without any partisanic attitude.

Śrī Vidwān Uttamūr Vīrarāghavāchārya who had done yeoman service to Sanskrit Śāstras by editing many rare and standard works with his splendid commentaries, is the author of this work Pañcarātra pāramya. It will be a futile exercise to expatiate on the nature of the contribution he has made to the Pañcarātra Āgama through this work.

[[Pxvii]]
Rashtriya Sanskrit Vidyapeetha, Tirupati has undertaken the publication of this work. This is just the beginning of the interest which it displays in the pursuit of promotion of Sanskrit Studies, particularly Śāstras which are the foundations of Hindu culture. It is hoped that more and more works of this kind would be published in the years to come, much to the delight and appreciation of Sanskrit scholars in India and abroad.

Paṇḍit Lakṣmīnarasiṁha Bhaṭṭa, a follower and adherent of the Pañcarātra tradition has undertaken the task of publishing a work of this kind. This indicates that he, like many others who are interested in the publication of works on Pañcarātra, is earnest and puts forth his zeal and enthusiasm in undertaking of this kind. He is to be thanked by all scholars of Sanskrit and deserves encouragement for evincing deep interest in these publications.

NOTES ON INTRODUCTION

  1. PS.31. 106b - 107b
  2. LT. 36.38; Ahs. 26.75
  3. Ibid. 13.8; Ibid. 14 28b-30
  4. The five divisions are Abhigamana, Upādāna, Ijyā, Svādhyāya and Yoga. These names refer to the acts that are to be done during the parts of the day marked by them. The explanation of the name Pañcarātra is supported by the second concluding śloka in the Pañcarātrarakṣā.
  5. Īśvarasaṁhitā. 21.519-533
  6. Brahmasūtras Utpattyasaṁbhavādhikaraṇa 2.2.39-42
  7. Pās. 1.3,4
  8. Samūrtārcanādhikaraṇa - prāyaścitta chapter.
  9. Pās (caryāpāda) has more than 100 Vedic mantras. Kriyakairavacandrikā has 180 Vedic mantras.
  10. Fourteen kinds are mentioned in Śrīpraśna saṁhitā. 18.
  11. Nyāyapariśuddhi (Annangaracharya’s edn). P. 169.
  12. Mahābhārata Śāntiparvan - Nārāyaṇīya section.
    [[Pxviii]]
  13. Jayantabhaṭṭa’s Āgamaḍambara 4.62.
  14. Spandapradīpikā of Utpala P. 2
  15. Cf. LT. 2.11a
  16. Ahs. 6.25a
  17. LT. 11.19-25
  18. Ahs. 5.50 - 56
  19. SS. 2.91
  20. LT. 15-17
  21. Ibid. 17, Abs. 37
  22. Saccaritarakṣā. 1
  23. Ratnatraya, LT and Ahs.
  24. Pās.1.1.1.
  25. Introduction to LT. PP. 10-13, Adyar edn.
  26. The Sāttvata, Pauṣkara and Jāyākhya are held to constitute Ratnatraya. Pās. 4.30.203
  27. SKS. Brahmarātra. 6.50b - 52b
  28. Ibid. 6.138 - 139
  29. Paramaikāntin is one who is exclusively devoted to Viṣṇu and for whom God Viṣṇu is everything.
  30. Vide: Śaṅkara’s on the names Caturātman and Caturvyūha in the Viṣṇusahasranāma.
  31. Aitareya Upaniṣad 3.6.1
  32. Bhg. 12.10
  33. Rāmānuja on Ibid.
  34. Bhg. 4.25
  35. Varāhapurāṇa 66.11
  36. Bhg 4.1
  37. Viṣṇutilaka 3.445
  38. Pās.2.5.18
  39. Human body is impure made up of matter as it is and so is unfit to make use of it for worshipping God. The worshipper must therefore make the effect merge into its cause. This is a mental process. For instance, odour is to merge in earth [[Pxix]] which shall get dissolved within taste. Taste shall merge into water and water into colour and so on until, the physical body is felt to have been completely destroyed. The worshipper should then feel receiving the flow of nectar from Viṣṇu’s foot on the destroyed body. Then there is produced pure matter which evolves into effects finally bringing a fresh body which shall be made use for worship. This process is called Bhūtaśuddhi.
  40. Āgamaprāmāṇya P. 170 GOS. Baroda.
  41. Nānyaḥ panthā vidyate’yanāya - Taittirīya āraṇyaka 3.12.7.
  42. Pās. 1.5.29 Cf. JS. 4.60
  43. Ahs. 6.25a
  44. Pās. 1.8. 28b - 36a
  45. Ibid. 1.8. 35b
  46. Ahs. 52
  47. Ahs: Ahirbudhnyasaṁhitā - Adyar
  48. Bhg : Bhagavadgītā

ABBREVIATIONS

  1. GOS: Gaikwad Oriental Series - Baroda
  2. JS : Jayākhya Saṁhitā - GOS
  3. LT : Lakṣmītantra - Adyar
  4. Pās : Pādmasaṁhitā - Madras
  5. Ps : Paramasaṁhitā - GOS
  6. PS : Pauṣkarasaṁhitā - Bangalore
  7. SKS : Sanatkumārasaṁhitā - Adyar
  8. SS : Sāttvatasaṁhitā - Kanchipuram
    Pondicherry,
    1st January, 1991.
    Dr. V. VARADACHARI
    French Institute
    [[Pi]]
    श्रीः

उपोद्घातः

सव्यं पादं प्रसार्य श्रितदुरितहरं दक्षिणं कुञ्चयित्वा
जानुन्याधाय सव्येतरमितरभुजं नागभोगे निधाय ।
पश्चाद्बाहुद्वयेन प्रतिभटशमने धारयन् शङ्खचक्रे
देवीभूषादि-जुष्टो जनयतु जगतां शर्म वैकुण्ठनाथः ॥

श्रीलक्ष्मीस्तनकस्तूरीलाञ्छनायतवक्षसे ।
श्रीमत्करिगिरीशाय नारसिंहाय ते नमः ॥

भारतीयशासनकाराः अमुद्रितानामनर्घाणां च प्रबन्धानां प्रकाशनद्वारा संस्कृतस्य परिपोषणाय सुबहु प्रयतमाना वर्तन्त इति विदन्त्येव सुरभारतीपरिचरणपराः । तदनुरोधेन अवगतसकलशास्त्रतत्त्वैः श्रीमद्भिः उत्तमूरु वीरराघवाचार्यैः प्रणीतेषु अष्टोत्तरशतग्रन्थेष्वन्यतमं श्रीपञ्चरात्रपारम्यसंज्ञकं प्रबन्धरत्नं तिरुपतिकेन्द्रीयसंस्कृतविद्यापीठाधिकृतैः प्रकाश्यमानम् आगमतत्त्व-जिज्ञासुलोकाय समर्पयितुं नश्चेतः प्रमोदतेतमाम् ।

सुप्रथितयशसां श्रीवीरराघवाचार्याणां वैदुष्यं, पाण्डित्यप्रकर्षः, कुशलविशदमतित्वं, निरुपमं कौशलं च निस्तुलाभ्यधिकमिति न परोक्षं श्रीवीरराघवाचार्यग्रन्थविमर्शनपराणाम् । महानुभावानामेतेषां शोधनक्षेत्रं संस्कृतवाङ्मयस्य शाखाः सर्वा आसन् । न्याय-मीमांसा-वेदान्तादिशास्त्रेषु सुबहवो ग्रन्था एतैर्विरचिताः । तेषु वेदार्थोपबृंहकं पञ्चरात्रम् अधिकृत्य कृतः श्रीपञ्चरात्रपारम्यसंज्ञकः प्रबन्धः अभ्यर्हिततमः । प्रबन्धोऽयं पाञ्चरात्रे निगूढानाम् एव विषयाणां यथावस्थितस्वरूपं विशदयितुं प्रवृत्तोऽपि तत्तदवसरे दर्शनान्तरसिद्धान्तानामपि प्रसङ्गान्निरूपयति ।

[[Pii]]
अथ ग्रन्थेऽस्मिन् विद्यमानाः विषयाः सुमनसामध्येतॄणां सौकर्याय संगृह्य कथ्यन्ते—

पाञ्चरात्रप्रामाण्यम्

पाञ्चरात्रं तावत् भगवतः परमकारुणिकस्य मुखारविन्दान्निःसृतम् अत एव परमप्रमाणभूतम् इति विदितचरम् एव समेषामपि विदुषाम् । श्रीमन्नारायणस्य श्रियः पत्युः महिमातिशयवर्णनपूर्वकं तदर्चनादेः विस्तरेण वर्णनम् एव पाञ्चरात्रस्य प्रधानं प्रतिपाद्यम् । धर्मशास्त्रेषु इतिहासपुराणेषु च अनधिगताः प्रतिमा-प्रतिष्ठापन-पद्धतयः तदर्चनप्रकाराश्च पाञ्चरात्रे सम्यक् प्रपञ्च्यन्ते ।

अग्न्यादिदेवानां विग्रहम् अनङ्गीकुर्वद्भिः मीमांसकाग्रगण्यैः कुमारिलभट्टैः श्रुतिविरुद्धानां स्मृतीनाम् अप्रामाण्यपरिगणनावसरे पाञ्चरात्रम् अप्रमाणस्मृतिष्वन्यतमत्वेन निर्दिश्यते । अग्न्यादिदेवानां रूपं विशिष्य श्रुतिषु घुष्यमाणम् एवापलपन्तः कुमारिलभट्टा हन्त ! कथम् इव पाञ्चरात्रप्रतिपादितं प्रतिमारूपं सहेरन् ? ब्रह्ममीमांसायां देवताधिकरणे देवानां विग्रहादिकम् अभ्युपगतम् इति श्रुत्यन्तनिष्णाताः प्रामाणिकाः कुमारिलमतं नाद्रियन्ते ।

श्रीशङ्करभगवत्पादैः सूत्रभाष्ये संपूर्णतया पाञ्चरात्रं न निरस्तम् इति स्पष्टं पाञ्चरात्राधिकरणविदाम् । पाञ्चरात्रोक्तप्रधानभूततत्त्वांशे पाञ्चरात्रोक्ताभिगमनोपादानेज्यादिवासुदेवाराधनप्रक्रियासु च श्रीशङ्कराचार्याणां भूयानादरः । विपुलेषु तत्त्वेषु पाञ्चरात्रं वेदानुसारीति तस्य प्रतिक्षेपे भगवत्पादानां न दृश्यते तात्पर्यम् । श्रुतिविसंवादिन्यां जीवोत्पत्तौ अप्रामाण्यम्, इतरेष्वंशेषु तत्प्रामाण्यम् इष्टम् एव तेषाम् । भामतीकाराणामपि स एव आशयः । विरुद्धांशे गौणार्थता नेया नाप्रामाण्यम् इति कल्पतरुकाराः । इत्थं शङ्करभाष्यस्य भामती-कल्पतर्वोश्च पाञ्चरात्राप्रामाण्यं न संमतम् ।

पाञ्चरात्रे वेदविरुद्धत्वाशङ्काप्रकाशने जागरूकाणां श्रीशङ्कराचार्याणाम् आशयः संगृह्यते— [[Piii]] ‘न जायते म्रियते वा कदाचित्’ इत्यादिवाक्यैः जीवस्य नित्यत्वे बोध्यमाने ‘नात्मा श्रुतेः नित्यत्वाच्च ताभ्यः’ इत्यादिसूत्रैः जीवस्योत्पत्तौ निषिध्यमानायां च वासुदेवसंज्ञकात् परमात्मनः संकर्षणसंज्ञको जीवो जायत इति जीवोत्पत्तिं प्रतिपादयत् पाञ्चरात्रं श्रुतिविरुद्धम् । पाञ्चरात्रानुरोधेन वासुदेवसंज्ञकात् ब्रह्मणः संकर्षणसंज्ञकस्य जीवस्योत्पत्तौ अभ्युपगतायां, जीवस्य कार्यता, अनित्यता, स्वकारणे ब्रह्मणि प्रविलयः, मोक्षेऽनधिकारश्च प्रसज्येत । किं च संकर्षणसंज्ञकात् जीवात् प्रद्युम्नसंज्ञकं मन उत्पद्यत इति पञ्चरात्रसिद्धान्तो लोकविरुद्धः, लोके क्वापि कर्तुः करणस्योत्पत्तेरदर्शनात् । यदि संकर्षणादयः जीवादिरूपेण न परिगणनीयाः किं तु ईश्वरत्वेनैवेत्युक्त्वा जीवोत्पत्तिनिमित्तिकः श्रुतिविरोधदोषः कर्तुः करणोत्पत्तिप्रयुक्तः लोकविरोधदोषश्च निरवकाश इत्युच्यते, तथापि वासुदेवादीनां चतुर्णाम् ईश्वराणाम् अङ्गीकारेण ईश्वराणाम् अनेकत्वं संपद्यते । तेन च भगवान् वासुदेवः एक एव परमार्थतत्त्वम् इति पाञ्चरात्रसिद्धान्तस्यैव विरोधो भवति । अपि च पाञ्चरात्रे ‘चतुर्षु वेदेषु परं श्रेयोऽलब्ध्वा शाण्डिल्य इदं शास्त्रम् अधीतवान्’ इति वाक्ये वेदनिन्दा प्रतीयते । एवं द्वित्रदोषारोपाः शङ्कराचार्यैरुद्भाविताः ।

शङ्कराचार्याणाम् एतम् अधिक्षेपं यामुनाचार्यपादा निराकुर्वन्ति । तेषाम् अयम् अभिप्रायः—जीवोत्पत्तिप्रतिपादके वाक्ये प्रयुक्ताः जीवादयः शब्दाः न तन्मात्रं वदन्ति अपि तु तदधिष्ठातारं विलक्षणं विग्रहरूपिणं भगवन्तम् एवाभिदधति । वाक्यस्यास्य वासुदेव-संकर्षण-प्रद्युम्न-अनिरुद्धसंज्ञकव्यूहरूपेण भगवान् अभिव्यक्तो भवति इत्यत्रैव तात्पर्यम्, न पुनः जीवाद्युत्पत्तौ । तथा च जीवस्योत्पत्तौ कार्यत्वस्य, अनित्यत्वस्य, स्वकारणे प्रविलयस्य, मोक्षे अनधिकारस्य च नास्त्यवकाशः । कर्तुः करणस्यासंभव इत्ययम् आक्षेपस्तु श्रुतिसिद्धान्तेऽपि समान एव । अपगतसकलकरणकलापस्वमहिमप्रतिष्ठब्रह्मणः प्राणमनःप्रभृतिनिखिलकरणानि उत्पद्यन्त इति हि ‘एतस्माज्जायते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च’ इत्यनेन श्रुतिवाक्येन प्रतिपाद्यते । तस्मात् कर्तुः करणस्य नोत्पत्तिः इत्याक्षेपः श्रुतावपि समानः सन् पाञ्चरात्रम् इव श्रुतिम् अपि अप्रमाणं कल्पयेत् ।

[[Piv]]
संकर्षणादीनां जीवाद्यधिष्ठातृदेवत्वेन परिगणयति पाञ्चरात्रे आपादितोऽनेकेश्वरवाददोषो न संगच्छते । पाञ्चरात्रे वासुदेव एक एव परा प्रकृतिरिति घुष्यते । संकर्षणादयः पुनः वासुदेवस्यैव लीलया विरचितानि रूपान्तराणि इति परिगण्यन्ते । अतः पाञ्चरात्रे अनेकेश्वरवादस्य तन्निमित्तिकाप्रामाण्यस्य च नास्त्यवकाशः । वेदनिन्दायां पर्यवस्यत् पाञ्चरात्रं न प्रमाणम् इति यद् उक्तं तदपि न समीचीनम् । ‘न निन्दा’ न्यायेन वेदनिन्दायां वाक्यस्यास्य न तात्पर्यम्, किंतु प्रकृतस्य पाञ्चरात्रस्य स्तुताव् एव ।

इत्थं पाञ्चरात्रे शङ्कराचार्यैः आपाद्यमानम् अप्रामाण्यं सोपपत्तिं निराकृत्य पाञ्चरात्रं परमं प्रमाणम् इति यामुनाचार्यपादाः प्रतिष्ठापयन्ति । यामुनाचार्याणां मतम् एव श्रीरामानुजाचार्यैः अनूद्यते श्रीभाष्ये ।

ततश्च नारायण एव जगतः निमित्तकारणम् उपादानकारणं च इति पाञ्चरात्रे उक्तत्वात् तत्त्वविषये न तस्याप्रामाण्यम् । किं च स्मृतीनां प्रक्रियायां मिथो विरोधसद्भावेऽपि अभिगमनादिपञ्चकालप्रक्रियायां पाञ्चरात्रस्य इतरस्मृत्युक्तप्रक्रियाविलक्षणत्वेऽपि वेदाविरोधाद् एव स्मृत्यन्तरवद् अस्यापि ग्राह्यत्वम् उक्त्वा क्रियांशेऽपि प्रामाण्यं शङ्कराचार्याः स्थापयन्ति । इत्थं बह्वंशेषु पाञ्चरात्रस्य श्रुतेः संनिकृष्टत्वम् अधिकरणारम्भे प्रदर्शितवतां श्रीशङ्करभगवत्पादानां पाशुपतादिवत् पाञ्चरात्रं नैव दूषणीयम् इति हृदयम् ।

पाञ्चरात्रस्य प्रामाण्यम् उत्कर्षश्च भृशं प्राशंसि सूत्रकर्त्रा बादरायणेन महाभारते । तत्र च पाञ्चरात्रस्य प्रमाणतमत्वेन वेदाविरुद्धत्वेन, मन्वादिस्मृतीनां मूलत्वेन, उपनिषत्तुल्यत्वेन, प्रसिद्धमहर्षिभिर् अधीतत्वेन भागवतोत्तमैः उपरिचरवस्वादिभिर् अनुष्ठितत्वेन च भूयसी श्लाघा कृता । इत्थं महाभारतकर्ता पाञ्चरात्रप्रामाण्यम् उपन्यस्तम् इति शारीरके तेनैव कथं तत्प्रामाण्यं प्रत्याख्यायेत ? अनेन सूत्रकारस्यापि पाञ्चरात्रप्रामाण्यम् अभिमतम् एव । अत्र ‘प्रत्यक्षितसमस्तवेदार्थतत्त्वस्थितिभिः पाराशर्यप्रभृतिभिः महाभारतादिषु भगवच्छास्त्रस्य सार्वभौमं प्रामाण्यं प्रत्यपादि’ इति निगमान्तगुरुभिः श्रीपाञ्चरात्ररक्षायां निर्दिष्टं वचनम् अप्युपोद्बलकम् आस्ते ।
[[Pv]]

पाञ्चरात्रस्य श्रुतिमूलत्वम्

‘श्रुतिमूलम् इदं शास्त्रं प्रमाणं कल्पसूत्रवत्’ (विष्व. ८. ६) इत्यादिना पाञ्चरात्रं श्रुतिमूलम् इति,

वेदार्थसारसर्वस्वं मम प्रीतिकरं शुभम् ।
पञ्चरात्राख्यम् अमृतं कथयामि शृणुष्व मे ॥ (विश्वा १.७७)

इत्यादिना पञ्चरात्रं वेदार्थोपबृंहकम् इति च पाञ्चरात्रसंहिताः निर्दिशन्ति । श्रुतिमूलम् इत्यादिवचनं तु त्रय्यन्तमूलतया एकायनश्रुतिमूलतया च योज्यम् इति न्यायपरिशुद्धौ श्रीवेदान्तदेशिका अभिप्रयन्ति । ऋगादिभेदेन वेदानां विभजनात् प्राक् विद्यमाना एकायनश्रुतिर् एव मूलवेद इति स एव पाञ्चरात्रस्य मूलम् इति पाञ्चरात्रसंहितासु निर्दिश्यते । मूलस्य जगन्मूलस्य भगवतो वासुदेवस्य वेदः मूलवेद इति, एकायनम् एको मार्गः मोक्षस्य एकायनम् इति च मूलवेद-एकायनपदयोर् अर्थः पाञ्चरात्रसंहितासू उपपाद्यते ।

ऋग्वेदं भगवोऽध्येमि यजुर्वेदं सामवेदम् आथर्वणं चतुर्थम्, इतिहासपुराणं पञ्चमं वेदानां वेदं पित्र्यं राशिं दैवं निधिं वाकोवाक्यम् एकायनम् … (छा. ७. १-२; ७. १-४)

इत्यस्मिन् छान्दोग्यवाक्ये श्रूयमाणम् एकायनपदं श्रीशङ्कराचार्याः नीतिशास्त्रम् इति व्याख्यान्ति । एकायनं नीतिशास्त्रम् इत्येतत् प्रसिद्धिविरुद्धम् इत्याहुः सुदर्शनाचार्याः । छान्दोग्यवाक्ये ऋग्वेदादेः पृथक्तया पठितम् एकायनपदं ब्राह्मण-परिव्राजकन्यायेन श्रेष्ठतां द्योतयति इति श्रुतप्रकाशिकायां प्रतिपाद्यते । एकायनस्य श्रुतित्वे युक्तिं श्रीसुदर्शनाचार्याः श्रुतप्रकाशिकायाम् इत्थं प्रदर्शयन्ति—‘इतिहासपुराणेषु श्रुतिवचनान्येव उपबृंह्यन्ते । इतिहासपुराणेषु उपबृंहितानाम् एकायनशाखावचनानां च श्रुतित्वं दुर्वारम्’ इति ।
[[Pvi]]

काश्मीरागमप्रामाण्ये एकायनवेदस्यापौरुषेयत्वं प्रमाणितम् इति यामुनाचार्यैर् आगमप्रामाण्ये प्रत्यपादि । उत्पलाचार्यैः स्पन्दप्रदीपिकायाम्—

पाञ्चरात्रश्रुतावपि यद्वत् सोपानेन प्रासादम् आरुहेत् प्लवेन वा नदीं तरेत् तद्वच्छास्त्रेण हि भगवान् शास्ता अवगन्तव्यः

इति,

पाञ्चरात्रोपनिषदि च ज्ञाता च ज्ञेयं च वक्ता च वाच्यं च भोक्ता च भोज्यं च

इति च पाञ्चरात्रश्रुतिवचनं पाञ्चरात्रोपनिषद्वचनं च उदाह्रियते । उत्पलाचार्यैः निर्दिष्टानि पाञ्चरात्रश्रुतिवचनानि पाञ्चरात्रोपनिषद्वचनानि च एकायनाख्यं वेदं निर्दिशन्ति इति विमर्शका अभिप्रयन्ति । तैर् उदाहृतानि पाञ्चरात्रश्रुतिपाञ्चरात्रोपनिषद्वचनानि अधुना उपलभ्यमानासु जयाख्यादिपाञ्चरात्रसंहितासु नोपलभ्यन्ते । क्रिस्तोः दशमशताब्द्यां स्थितस्य उत्पलाचार्यस्य कालेऽपि पञ्चरात्रागमः श्रुतिरूपेण प्राप्तप्रचारः समभवद् इति एष एव एकायनत्वेन प्राक्तनैः निर्दिश्यत इति च आधुनिकैर् विमर्शकैः संभाव्यते ।

पाञ्चरात्रशब्दनिर्वचनम्

भागवत-सात्त्वत-एकायन-भगवच्छास्त्रशब्दैः व्यवह्रियमाणस्य पाञ्चरात्रस्य नैकविधानि निर्वचनानि दृश्यन्ते । ‘पञ्चविधानि रात्राणि ज्ञानानि यस्मिंस्तत् पाञ्चरात्रम्’ इति नारदपाञ्चरात्रे पाञ्चरात्रशब्दस्य व्युत्पत्तिर् उपदृश्यते । ‘वेद-आरण्यक-साङ्ख्य-योगाख्यानि चत्वारि शास्त्राणि परस्पराङ्गतया यस्मिन् शास्त्रे प्रवर्तन्ते तच्छास्त्रं पञ्चविधज्ञानसमाहारात् पञ्चरात्रम्’ इति महाभारतं विवृणोति । ‘वेद-वेदान्त-पुराण-साङ्ख्य-योगसंज्ञकानि पञ्च शास्त्राणि यत्र रात्रीयन्ते तत् पाञ्चरात्रम्’ इति पौष्करसंहिता पाञ्चरात्रशब्दार्थं निर्वक्ति । ‘साङ्ख्य-योग-वैशेषिक-न्याय-मीमांसाख्यानि पञ्च शास्त्रान्तराणि यत्र रात्रीयन्ते तत् पाञ्चरात्रम्’ इति [[Pvii]] पाद्म-अनिरुद्ध-विश्वामित्रसंहिताः वदन्ति । ‘रात्रिशब्दः अज्ञानार्थकः तन्नाशवाचकः पञ्चशब्दः । तस्मात् अज्ञाननाशकं शास्त्रं पाञ्चरात्रम्’ इति श्रीप्रश्नसंहिता निर्दिशति । ‘ब्रह्मणा सार्धकोटिप्रमाणेन पञ्चसु रात्रिषु केशवाच्छ्रुतं शास्त्रं पाञ्चरात्रम्’ इति मार्कण्डेयसंहिता कथयति । ‘पञ्चायुधानाम् अंशत्वेन परिगण्यमानेभ्यः पञ्चभ्यः शाण्डिल्यौपगायनमौञ्जायनकौशिकभारद्वाजेभ्यः मुनिश्रेष्ठेभ्यः पञ्चभिर् अहोरात्रैः जगत्प्रभुणा प्रोक्तं शास्त्रं पाञ्चरात्रम्’ इति ईश्वरसंहिता उपपादयति । ‘इन्द्रियाणि विषयाः, भूतानि तद्गुणाः पञ्चशब्देन कीर्त्यन्ते । रा धातुर् आदानार्थकः । विषयेन्द्रियभूतानाम् आदातारः पञ्चराः (मनुष्याः) तेषां त्रातृ शास्त्रं पञ्चरात्रम्’ इति विश्वामित्रसंहिता विलक्षणतया पञ्चरात्रशब्दं निर्वक्ति ।

एतेषु मतेषु परिशीलितेषु इदम् एव वक्तव्यं भवति, यत् पाञ्चरात्रसंप्रदायस्य कालमहिम्ना विच्छेदे सति कुशलमतिभिः पाञ्चरात्रशब्दस्य विभिन्ना व्युत्पत्तयः संहितासु प्रकाशिताः स्युर् इति ।

पाञ्चरात्रस्य चातुर्विध्यम्

प्रतिबुद्धविषयभगवदनन्यभजनोपदेशप्रवृत्तं पाञ्चरात्रम् आगमसिद्धान्त-मन्त्रसिद्धान्त-तन्त्रसिद्धान्त-तन्त्रान्तरसिद्धान्तभेदेन चतुर्विधं भवति । एते सिद्धान्ताः ‘सिद्धान्त’ पदेन, ‘पञ्चरात्र’ संज्ञया च प्रथन्ते । मीमांसादिषु शास्त्रेषु सिद्धार्थैर् मनीषिभिः अन्ते पाञ्चरात्रं सेव्यत इत्यतः पाञ्चरात्रस्य सिद्धान्तसंज्ञा प्रचलतीति पाद्मसंहिता सिद्धान्तपदं निर्वक्ति ।

पाञ्चरात्रप्रभेदानाम् आगमसिद्धान्तादीनां चतुर्णां लक्षणानि परिशीलयतां विमर्शकानां वासुदेव-संकर्षण-प्रद्युम्न-अनिरुद्धानां समस्तानां व्यस्तानां वा केशवादिमूर्त्यन्तराणां वा श्रियादिभिः परिवृतानां विरहितानां वा आराधनक्रमोपदेशकं शास्त्रं पाञ्चरात्रम् इत्यतिरोहितम् एव भवति ।
[[Pviii]]

पाञ्चरात्रग्रन्थाः

सिद्धान्तचतुष्टयोपेते पाञ्चरात्रे ग्रन्थाः बहवो वर्तन्ते । शर्मण्यविदुषा श्रेडर्महाशयेन आङ्ग्लभाषायां विरचिते पाञ्चरात्राहिर्बुध्न्यसंहितोपोद्धाताख्ये (Introduction to the Pancaratra and Ahirbudhnya Samhita) विमर्शग्रन्थे दशाधिकद्विशतसंख्याकाः पाञ्चरात्रसंहिताः परिगणिताः । विद्वद्वरैः वि. कृष्णमाचार्यमहाशयैः लक्ष्मीतन्त्रप्रस्तावनायां पञ्चविंशत्यधिकशतद्वयपरिमिताः पञ्चरात्रग्रन्थाः निर्दिश्यन्ते । पाञ्चरात्रसंहितानां सङ्ख्यानिर्णयः क्लेशसाध्य इति कथयन्तो डा. उ. शङ्करभट्टमहोदयाः ‘विश्वामित्रसंहितायाः तुलनात्मकमध्ययनम्’ इति स्वकीये शोधप्रबन्धे अष्टचत्वारिंशदधिकद्विशतसङ्ख्याकाः पाञ्चरात्रसंहिता इति समुल्लिखन्ति । इत्थम् अनेकासु पाञ्चरात्रसंहितासु स्थितास्वपि कतिचन एव संहिताः अद्यावधि मुद्रापिताः । बह्वयः परं तालपत्रगताः हस्तलिखिताश्च वर्तन्ते ।

पाञ्चरात्रशोधनपरैः DANIAL SMITH महाभागैः अद्यावधि मुद्रापिताः पञ्चरात्रसंहिताः अधोनिर्दिष्टाः परिगण्यन्ते—

  1. अगस्त्यसंहिता
  2. अनिरुद्धसंहिता
  3. अहिर्बुध्न्यसंहिता
  4. ईश्वरसंहिता
  5. कपिञ्जलसंहिता
  6. काश्यपसंहिता
  7. जयाख्यसंहिता
  8. ज्ञानामृतसारसंहिता
  9. नारदीयसंहिता
  10. परमसंहिता
  11. परमपुरुषसंहिता
  12. पराशरसंहिता
  13. पाद्मसंहिता
  14. पारमेश्वरसंहिता
  15. पुरुषोत्तमसंहिता
  16. पौष्करसंहिता
  17. बृहद्ब्रह्मसंहिता
  18. भारद्वाजसंहिता
  19. मार्कण्डेयसंहिता
  20. लक्ष्मीतन्त्रम्
  21. विश्वामित्रसंहिता
  22. विष्णुतिलकसंहिता
  23. विष्णुसंहिता
  24. विष्वक्सेनसंहिता
  25. शाण्डिल्यसंहिता
  26. शेषसंहिता
  27. श्रीप्रश्नसंहिता
  28. सनत्कुमारसंहिता
  29. सात्वतसंहिता
  30. हयशीर्षसंहिता

[[Pix]]
उपरिनिर्दिष्टासु पाञ्चरात्रसंहितासु बृहदक्षरैः मुद्रिताः त्रयोदशसंहिताः शोधपद्धत्यनुरोधेन संशोध्य प्रकाशिताः सन्ति । एतदतिरिक्ततया डा. राववप्रसाद चौधरीमहाभागैः ‘भार्गवतन्त्रम्’ इत्यभिख्या पञ्चरात्रसंहिता विमर्शपद्धतिम् अनुसृत्य संशोध्य प्रकाशिता । अन्यासां मुद्रितानां संहितानां शोधपद्धत्यनुरोधेन संस्कृत्य मुद्रापणम् अपेक्षणीयम् आस्ते । पाञ्चरात्रसंहितानां प्रकाशनेन प्राचां भारतीयानाम् आस्तिक्यबुद्धिर् इदानींतनैः सर्वैः सुस्पष्टम् अवगन्तुं शक्येत ।

पाञ्चरात्रसंहिताविभागः

पाञ्चरात्रसंहितान्तर्गता विषयाः ज्ञानपादः-योगपादः-क्रियापादः-चर्यापादश्चेति चतुर्धा विभक्ता वर्तन्ते । तत्र ज्ञानपादे परब्रह्मणः लक्षणम्, जीवस्वरूपम्, जगत्सृष्ट्यादिविवेचनं, मोक्षप्रभृतयः प्रस्तूयन्ते । योगपादे यमनियमादीनां योगाङ्गानां विचारः क्रियते । क्रियापादे आलयनिर्माणप्रकारः, भगवद्विम्बनिर्माण-तत्प्रतिष्ठाप्रकारादयः उपवर्ण्यन्ते । चर्यापादे भगवदाराधन-उत्सव-मण्डलयाग-स्नपन-प्रायश्चित्तप्रभृतीनां संबन्धिनो विषया वर्ण्यन्ते ।

पाञ्चरात्रे ज्ञानपादः

पाञ्चरात्रागमे परब्रह्मणः स्वरूपं निर्गुणसगुणोभयरूपतयोपवर्ण्यते । आदिमध्यान्तरहितं वृद्धिक्षयरहितम्, अच्युतं निरुपमं, ज्योतिः, नित्यतृप्तं, अव्ययम्, अमूर्तम्, सच्चिदानन्दात्मकम् इत्यादिभिः निर्गुणतया, शुद्धस्फटिकसंकाशः, सर्वव्यापकः, ओंकारः, चिन्त्यः, दीप्तिमान्, वासुदेवाह्वयः, द्विहस्तः, एकवक्त्रः, मायारूपः इत्यादिभिः सगुणतया च परं ब्रह्म निर्दिश्यते ।

पाद्मसंहितायाम्—

आदिमध्यान्तरहितम् अवृद्धिक्षयम् अव्ययम् ।
सर्वाकारं निराकारं तमसः परम् अव्ययम् ॥

इत्युक्त्वा ‘तस्माद् आविरासीत् सनातनात्’ ‘स वासुदेवो विज्ञेयः’ इति वासुदेवस्य उत्पत्तिः कथिता । सा च ‘सदा पश्यन्ति सूरयः’ इति सार्वकालिक- [[Px]] नित्यसूर्यनुभवविषयस्य परस्य उत्पत्त्यसंभवेन न समीचीना । अतः नित्यानाम् अपि वस्तूनां नित्येच्छासिद्धत्वम् इति संप्रदायम् अवलम्ब्य इयम् उत्पत्तिः निर्वोढव्या ।

ननु निर्गुणम्, निष्कलम् इत्यादिश्रुत्या शङ्करसंमतं निर्गुणब्रह्मैव पाञ्चरात्रेऽपि प्रतिपादितम् इति तद् एव उपास्यम् इति चेन्न । तत्र निर्गुणशब्दस्य सत्त्वरजस्तमोरूपहेयगुणरहिततया निष्कलम् इत्यस्य अवयवरहिततया च अर्थवर्णनेन कल्याणगुणाकरविष्णोर् एव उपास्यत्वाभ्युपगमात् । न च ‘सद् एव सौम्येदम् अग्र आसीत्’, ‘एकम् एवाद्वितीयम्’ इत्यादि कारणवाक्येषु सजातीय-विजातीय-स्वगतभेदरहितस्य ब्रह्मण एव निर्देशोऽस्तीति निर्विशेषपरब्रह्मण एव कारणत्वम् अत एव ‘कारणं तु ध्येयः’ इत्यनेन तस्यैव उपास्यत्वं प्रतीयत इति वाच्यम् । तत्र अभिन्ननिमित्तोपादान-सकलकल्याणगुणविशिष्टब्रह्मैव ‘सदेव’ इति वाक्यप्रतिपाद्यम् इत्यर्थाभिधानात् न दोषः । किं च स्थूलतया परिदृश्यमानं चेतनाचेतनात्मकं जगत् प्रलयकाले सूक्ष्मचिदचिच्छरीरकं ब्रह्म आसीद् इति अस्माद् वाक्यात् प्रतीतेः कथं निर्विशेषवादस्यात्रावकाशः ?

पाञ्चरात्रागमः पर-व्यूह-विभव-हार्दार्वाप्रतिपादकः । परब्रह्मणः परं रूपम् एकम् एव पर-व्यूह-विभवान्तर्याम्यर्चारूपैः पञ्चभिः प्रकारैर् अवतिष्ठत इति पाञ्चरात्रागमो विबोधयति । तत्र षाड्गुण्यपरिपूर्णा अनन्तगरुडविष्वक्सेनादिभिः परिसेविता श्रीमति वैकुण्ठे विराजमाना मूर्तिः परशब्देन कीर्त्यते ।

भगवता जगत्सृष्ट्याद्यर्थं वासुदेव-संकर्षण-प्रद्युम्न-अनिरुद्धरूपेण चतुर्धा विभज्य स्वीकृता मूर्तयो व्यूहपदेनाभिधीयन्ते । पारमेश्वरेषु वासुदेवादिचतुर्षु रूपेषु षाड्गुण्यं क्वचिद् अभिव्यक्तं क्वचिद् अनभिव्यक्तं क्वचिद् उज्ज्वलं च भवति । ज्ञानादिषण्णां गुणानां साम्यरूपो वासुदेवः, ज्ञानबलयोर् विशेषेण भास्वरः संकर्षणः, ऐश्वर्यवीर्याभ्यां विशेषेण भास्वरः प्रद्युम्नः, शक्तितेजःप्रचुरः अनिरुद्धः । एभ्यो वासुदेवादिव्यूहेभ्यः प्रत्येकं त्रयस्त्रयः केशवादयो द्वादश देवा अवतीर्णाः । ते च व्यूहान्तरपदेनाभिधीयन्ते ।

पद्मनाभादयोऽष्टात्रिंशद् देवाः विभवपदेनोच्यन्ते । इमे साधुपरित्राणार्थं समयविशेषेषु इह लोके अवतीर्णाः ।

[[Pxi]]
उपासकानां हृदयेष्वङ्गुष्ठप्रमितदृश्यतया अवतिष्ठमानः अन्तर्यामी कथ्यते ।

शिलादिप्राकृतबिम्बेषु विशिष्टप्रतिष्ठानन्तरं परब्रह्माद्यप्राकृतविग्रहविशिष्टवेषेणानुप्रविश्य भक्तैः समर्च्यमाना प्रतिमा अर्चा इत्युच्यते । इत्थं परव्यूहादयः पञ्चरात्रसंहितासूपवर्णिताः ।

भगवतो नारायणस्येव लक्ष्म्या अपि नियमेन अवतारः लक्ष्मीतन्त्रादिषु सम्यक् न्यरूपि । षड्विधः श्रीशब्दार्थः लक्ष्मीतन्त्रादिष्वेव विशदीकृतः ।

नित्यविभूतिः मुक्तिस्थानभूता, शुद्धसत्त्वमयी, प्रकृतिविलक्षणा इति पाञ्चरात्रागमे दृश्यते । भगवतः दिव्यमङ्गलविग्रहोऽपि तन्मय एव । किं च ज्ञानानन्दस्वरूपत्वम् अपि तस्य प्रतिपादितम् । ज्ञानशब्दः सविषयः लोके व्यवह्रियते । तस्मिन्न् अर्थे एव ज्ञानशब्दस्य मुख्यत्वम् । आत्मनि ज्ञानशब्दप्रयोगः यथा औपचारिकः तथा नित्यविभूतेर् अपि ज्ञानात्मकत्वम् औपचारिकम् ।

जगत्सृष्टौ भगवान् नारायणः उपादानकारणम् इति पञ्चरात्रसंहितासु निर्दिश्यते । भगवता बादरायणेनापि ‘प्रकृतिश्च प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधात्’ इति सूत्रे ब्रह्मण उपादानत्वं सम्यङ् निरूप्यते ।

प्रकृतेर् महदादीनि तत्त्वानि जायन्ते । एतेभ्यः तत्त्वेभ्यः अण्डस्योत्पत्तिः, अण्डात् प्रजापतेः, तस्माच्चराचरजगतः सृष्टिर् इति पाञ्चरात्रसंहितासु प्रतिपाद्यते ।

ननु सृष्टिक्रमे अहंकाराद् एव सर्वतन्मात्रोत्पत्तिः कुत्रचिद् उच्यते क्वचित्तु केषांचित् व्यवधानेन, तत् कथं संगच्छत इति चेन्न । नानाश्रुतिविमर्शकाले सर्वश्रुतिवाक्यानाम् ऐककण्ठ्यसंपादनवद् अत्रापि एकतात्पर्यवर्णनेनादोषात् । इमम् अर्थं श्रुतप्रकाशिकाचार्याः श्रीमन्निगमान्तदेशिकाश्च स्वस्वग्रन्थेषु सुविस्तरम् उपपादयन्ति । लक्ष्मीतन्त्रे प्रकृतेर् एव अव्यक्त-अक्षराद्यवस्थास्तिस्रः कण्ठरवेणोक्ताः । अस्याः प्रक्रियायाः सुबालोपनिषद् एव मूलम् । तत्र हि ‘अव्यक्तम् अक्षरे लीयते, अक्षरं तमसि लीयते, तमः परे देव एकीभवति’ इति वाक्यं प्रमाणतया गृहीतम् ।

[[Pxii]]
ननु ‘अहम् एव भवन्त्येते न भेदस् तत्र कश्चन’ इति पाद्मवचनम् अवलम्ब्य मुक्तब्रह्मणोर् ऐक्यं केचिद् वदन्ति । तथा सति कथं मुक्तब्रह्मणोः भेदः ? तथा च अद्वैतमतप्रवेशः स्याद् इति चेन्न । अनादिभेदवतोः मुक्तब्रह्मणोर् ऐक्यासंभवात् । अत एव तच्छ्लोकस्य उत्तरार्धं ‘यथाहं विहराम्येवं तथा मुक्ताश्च देहिनः’ इति, ‘स एकधा भवति, त्रिधा भवति’ ‘कामान्नी कामरूप्य् अनुसंचरन्’ इत्यादयः श्रुतयश्च संगच्छन्ते ।

अपि च, पाद्मे प्राकृतलोकनिरूपणानन्तरं अनिरुद्ध-प्रद्युम्न-संकर्षण-व्यूहवासुदेवानां पृथक् पृथक् उपर्युपरि लोकान् उक्त्वा परस्य वासुदेवस्य श्रीभूसमेतस्य सेनेशादिपरिवृतस्य शेषभोगे आसीनस्य लोकः उच्यते । तत्प्राप्तिर् एव परममुक्तिः इति च । अनेन अप्राकृता अनेके लोकाः सन्तीति विज्ञायते ।

सर्वेषां जीवानां परमप्राप्यो मोक्षः, स च योगेन साध्यः । स च योगः ज्ञानयोग-कर्मयोगभेदेन द्विधा । परं तु कर्माङ्गकयोगसाध्यो मोक्ष इति विशिष्टाद्वैतिनः ।

‘अहं ब्रह्मास्मि’ इति वाक्ये जीवब्रह्मणोर् ऐक्यानुसंधानम् एव मुक्त्युपायः, तयोर् ऐक्यम् एव मोक्ष इति अद्वैतिनो वदन्ति । तत्र एवं समाधेयम् - श्रीभाष्योक्तरीत्या इदम् अनुसंधानं शरीरात्मभावगर्भितम् । ‘यस्यात्मा शरीरम्’ इत्यादयः श्रुतयोऽपि इमम् एव शरीरशरीरिभावम् उपोद्बलयन्ति । ननु ‘देवो भूत्वा देवं यजेत’ इति पाञ्चरात्रे जीवब्रह्मणोर् ऐक्यस्य प्रतिपादनम् अस्तीति अद्वैतमतम् एव युक्तम् इति चेन्न । तत्रापि शरीरात्मभावप्रतिपादन एव तात्पर्यात् । भूतशुद्धिप्रकरणे पृथिव्यादिप्रकृतिपर्यन्ततत्त्वं विलाप्य जीवं भगवत्पादारविन्दे संयोज्य पूर्वस्थितदेहात् विलक्षणदेहम् उत्पाद्य भगवत्पादपद्मनिःसृततीर्थेन तं स्नापयित्वा भगवद्दासभातं स्वं भावयन् ‘देवो भूत्वा देवो यजेत’ इत्यस्य तात्पर्यवर्णनेन शरीरशरीरिभावरूपार्थस्य लाभात् शरीरशरीरिभावो निश्चीयते । न ह्यत्र भगवतो जीवस्य च ऐक्यम् अस्माद् वाक्यात् प्रतीयते ।

अत्रेदम् अवधेयम् - लोके प्रमाणानि चक्षुरादीनि वस्तु यत्प्रकारकं वर्तते तत्तथैव दर्शयन्ति । अयं प्रमाणानां स्वभावः । आधाराधेययोः द्वयोर् ग्रहणम् एव संपूर्णग्रहणम् इति लोके व्यवहारो दृश्यते । लोके कश्चन चक्षुषा शुक्लं विप्रं [[Pxiii]] पश्यति, तदा विप्रत्वशुक्लत्वादिजातिगुणादीनि तस्मिन् विप्रे प्रकारतया भासन्ते । अतः तद्विप्राख्यं द्रव्यं जातिगुणादिविशिष्टम् एव चक्षुर् गृह्णातीति प्रतीयते । एवं विप्रादिशब्दोऽपि जात्यादिविशिष्टधर्मिवाचक इत्यवगम्यते । यथा तत्र जातिव्यक्त्योः गुणगुणिनोः आधाराधेयभावः तथा शरीरात्मनोर् अपि सः अवश्यम् आस्थेयः । यथा लोके देवो युवा जातः इत्यादिषु देवत्वादयः शरीरधर्मादयः स च देवशब्दः तद्विशिष्टं जीवात्मानं बोधयति तथैव ‘अहं ब्रह्मास्मि’ इत्यत्रापि अहंशब्दवाच्यजीवस्य परं ब्रह्म आत्मा इत्येव प्रतीतेः जीवब्रह्मणोः शरीरात्मभावः सिध्यति । इदं विशिष्टग्रहणं ऐन्द्रियकप्रत्यक्षायोग्यम् अपि योगजप्रत्यक्षेण जायते ।

पाञ्चरात्रे योगपादः

पाञ्चरात्रागमे योगस्य प्राधान्यम् उक्तम् । स च योगः शिरस्त्वेन च निर्दिष्टः । कलेवरत्यागदशायां वागादिषु इन्द्रियेषु उपरतेषु यं भावं मनसा स्मरति तम् एव प्राप्नोतीति गीतायाम् अप्युक्तम् । तादृशयोगः ज्ञानरूप एव । तस्य च कर्माणि अङ्गभूतानि । ननु—

अशक्तम् अपि च स्मर्तुम् अन्ते पूर्वकृतं स्मरन् ।
स्वयम् एव परं धाम स्वयं नयति माधवः ॥

इति श्लोकोक्तरीत्या भगवान् एव अस्मान् नयति इति उक्तत्वात् कथं वा ज्ञानरूपस्य योगस्य मोक्षसाधनत्वम् इति चेन्न । तस्य योगासमर्थप्रपन्नविषयत्वात् । यो योगानुष्ठाने शक्तः सः तदनुष्ठानेनैव मुक्तिं प्राप्नोतीत्येव निर्गलितार्थः । न च वैखानसाः भगवदाराधनरूपकर्मणैव भगवन्तं प्राप्नुवन्ति इति तदागमवचनेन प्रतीयते । तथा सति कथं वा योगस्य मोक्षसाधनत्वम् इति वाच्यम् । तत्रापि तद्वचनानां योगाशक्तविषयत्वेन अर्थवर्णनात् न दोषलेशोऽपि । अत एव मरीचिर् अपि ‘सर्ववैदिकाचाराः’ इत्यादि वैखानससूत्रम् आश्रित्य यो विष्णोर् आराधनं करोति तेन सर्वम् अनुष्ठितं भवति इत्युक्त्वा अष्टाङ्गयोगम् अपि उपदिदेश । अनेन योगम् अन्तरा मुक्तिर् न लभ्यत इति प्रतीयते ।
[[Pxiv]]

विग्रहाराधनम्

भगवतः पर-व्यूह-विभव-अन्तर्यामि-अर्चासंज्ञकेषु पञ्चसु रूपेषु सर्वसुलभं भक्तानां क्षिप्रसिद्धिप्रदम् अर्चारूपम् एवेति वेदान्तदेशिका अभिप्रयन्ति । शिलादिभिः निर्मितासु प्रतिमासु आगमशास्त्रज्ञः अनुष्ठानबलेन प्राणं प्रतिष्ठापयति । शास्त्रसंमतः क्रियाकलापः प्रतिष्ठितास्ता मूर्तयो देवालये समाराध्यमानाः भक्तानाम् अभीप्सितार्थम् उपकल्पयन्ति इति आगमपारदृश्वानः आमनन्ति । शिलादिभिः निर्मितासु प्रतिमासु भगवत्सांनिध्यं कथं भवति इति केचन शङ्कन्ते । अत्र आगमग्रन्थाः ‘सर्वगतोऽपि वायुः यथा व्यजनेन व्यक्तो भवति तथा आवाहनविधानेनाहृतः सर्वगतोऽपि भगवान् बिम्बाकारेण बिम्बे समागत्य व्यक्तो भवति’ इति समादधति ।

आगमोक्तक्रमेण निर्मितासु प्रतिष्ठापितासु च प्रतिमासु परब्रह्मणोऽर्चनं श्रुतिसंमतम् इति आगमिकाः कथयन्ति ।

प्रवः पान्तम् अन्धसो धियायते
महे शूराय विष्णवे चार्चत ।

इति ऋग्वेदवाक्यं समूर्तार्चनं विधत्ते इति स्वीकृत्य प्रतिमासु भगवदर्चनं वेदसंमतम् इति आगमिकाः प्रतिपादयन्ति ।

अनादिसंप्रदायसिद्धं विग्रहार्चनं पाञ्चरात्रसंहितासु विस्तरेणोपवर्ण्यते ।

पाञ्चरात्रे क्रियापादः

भगवदालयं निर्माय तत्र लक्षणयुक्ताया विष्णोः प्रतिमायाः प्रतिष्ठाक्रमः क्रियापादस्य प्रतिपाद्यः । पञ्चकालपरायणस्य पावनचरितस्य भागवतादिपदाभिधेयस्य आलयार्चामूर्त्यादिप्रतिष्ठापनयोग्यस्य चाचार्यस्य वरणं, देवालयनिर्माणयोग्याया भूमेः परीक्षणं, भूकर्षणं, गर्भन्यासः, प्रासादनिर्माणं, बिम्बनिर्माणं, प्रतिष्ठाविधिः—इत्येते विषयाः पञ्चरात्रसंहितासु क्रियापादे वर्ण्यन्ते । प्रतिमायां हरेः प्रकर्षेण संनिधानम् एव प्रतिष्ठाशब्दस्यार्थः । अत्र प्रकर्षश्च [[Pxv]] दिव्यमङ्गलविग्रहसंबन्धः, अङ्गप्रत्यङ्गपूर्तिः इत्यादिः । ईदृशबिम्ब एव अभिषेक-अलंकरण-नानाविधभूमिकापरिष्करणादिकं च कर्तव्यम् इति संहितासु विशिष्य उच्यते ।

पाञ्चरात्रे चर्यापादः

आलयार्चनपरे चर्यापादे उत्सव-स्नपन-प्रायश्चित्तसंबन्धिनो विषयाः विवेच्यन्ते । वैष्णवदीक्षा-पञ्चकालकृत्य-नित्योत्सव-अग्निकार्य-मण्डलयाग-नैमित्तिकार्चन-जीर्णोद्धारादयोऽप्यत्रैव पादेऽन्तर्भवन्ति । बिम्बपूजाविषये दीक्षारहितेन पूजा नैवानुष्ठातव्या । बहुविधमण्डलानां सत्त्वेऽपि चक्राब्जमण्डलं निर्माय तदाराधनपूर्वकं दीक्षाग्रहणं प्रतिपाद्यते । पौष्करप्रभृतिषु ग्रन्थेषु वेदाध्ययनरतैर् द्विजैर् दीक्षितैर् एव आलयेषु भगवदाराधनं कर्तव्यम् इति च सम्यग् अभिधीयते । चक्राब्जमण्डलदीक्षायां पञ्चसंस्कारविधयो बहवो विस्तरेणोपवर्ण्यन्ते । अभिगमन-उपादान-इज्या-स्वाध्याय-योगाख्यानि पञ्चसु कालेष्वनुष्ठेयानि सुविशदं निरूप्यन्ते । मानसयाग-बाह्ययागभेदेन द्विविधं भगवदाराधनं चर्यापादेऽस्मिन् संलक्ष्यते । पाञ्चरात्रे कुम्भ-मण्डल-वह्नि-बिम्बेषु चतुर्षु स्थानेषु क्रियमाणं भगवतः पूजनं, विष्ण्वालयेषु प्रतिवर्षं कस्मिंश्चिन्नियते काले क्रियमाणो महोत्सवः, चन्द्रोपरागादिनिमित्तेषु विधीयमानं भगवतः स्नपनं, भगवत्प्रासादनाशादिदोषविशेषेभ्यः संभाव्यमानानां दोषाणां दूरीकरणाय क्रियमाणाः प्रायश्चित्तविशेषाश्चात्र चर्यापादे सविस्तरं प्रस्तूयन्ते ।

तदेवं तत्त्वशास्त्र-योगाभ्यास-आलयनिर्माण-बिम्बकल्पन-बिम्बप्रतिष्ठा-भगवदाराधन-महोत्सवाचरणविषयकं पञ्चरात्रम् इति वक्तुं पार्यते ।

परब्रह्मस्वरूपादिनिरूपकस्य विष्ण्वाराधनपरस्य मोक्षैकफललक्षणस्य च पाञ्चरात्रस्य महिमानम् अधिकृत्य विद्वद्वरैः उत्तमूरु वीरराघवाचार्यैः सविमर्शं संप्रणीते श्रीपञ्चरात्रपारम्याख्येऽस्मिन् ग्रन्थे पाञ्चरात्रस्य अप्रामाण्यशङ्कानिरसनपूर्वकं प्रामाण्यस्थापनम्, पाञ्चरात्रस्य श्रुतिमूलत्वम्, पाञ्चरात्रशब्दार्थः, आगमसिद्धान्तादिभेदेन पाञ्चरात्रस्य चातुर्विध्यम्, तत्तत्सिद्धान्तानुरोधेन [[Pxvi]] संहिताविभागः, त्रयीपाञ्चरात्रयोर् वैलक्षण्यम्, पाञ्चरात्राध्यात्मविमर्शः, पाञ्चरात्रे योगः, प्रपत्तेर् उपायत्वम्, विग्रहाराधनम्, पञ्चकालप्रक्रिया इत्यादयो विषयाः निपुणं निरूपिताः ।

ग्रन्थेऽस्मिन् भूरिशः उदाहृतेषु प्रमाणवचनेषु उपलब्धानां बहूनां वचनानाम् आकरग्रन्थाः टिप्पण्यां संसूचिताः । परिमितसङ्ख्यकानाम् आकरग्रन्थाः नैवोपलब्धाः । ते च ‘आकरो मृग्यः’ इत्यनेन सूचिताः ।

ग्रन्थकर्तृपरिचयः

प्रकृतग्रन्थकर्तॄणाम् अभिनवदेशिकेत्यादिबिरुदभाजां श्रीमतां वीरराघवाचार्याणां संक्षिप्तं जीवनवृत्तं प्रकटयितुम् अभिलषामः—

अस्ति अद्यतनतमिलनाडुराज्ये चेङ्गलपट्टुमण्डले प्रथितः उत्तमूरग्रहारः । तत्र विरलस्य खलु कालस्य निवसति श्रीवत्स-तिरुमलै-नल्लान्-चक्रवर्तिकुलम् । कुलेऽस्मिन् किङ्कृशाधीशकृपया श्रीनिवासराघवचक्रवर्तिस्वामिनाम् आत्मजत्वेन दुर्मुखिसंवत्सरे मकरमासे स्वातीनक्षत्रे (26-1-1897) वीरराघवाचार्याः जनिमलभन्त । निजतातपादेभ्यः श्रव्यकाव्यानि, श्रीनिवासदेशिकेभ्यः चम्पूनाटकप्रभृतीनि, श्रीस्वच्छन्दस्वामिभ्यः न्यायविद्याम्, श्रीचिन्नस्वामिशास्त्रिभ्यः पूर्वमीमांसाशास्त्रं, श्रीकोलियालं स्वामिभ्यः उत्तरमीमांसाशास्त्रं चाधीत्य तत्तच्छास्त्रेषु परं प्रावीण्यं चाधिजग्मुः । अध्ययनकाले एव तिरुचानूरुदिव्यक्षेत्रप्रभृतिषु प्रचालितासु विद्वत्परिषत्सु भागं गृहीत्वा सुश्लाघं पाण्डित्यं प्रकटय्य अखिलविद्वज्जनबहुमतिपात्रं बभूवुः । न्याय-मीमांसा-वेदान्तादिशास्त्राणि प्रसिद्धेभ्यः पण्डितधौरेयेभ्यः अधीत्य सर्वश्लाघनीयं सर्वाभिलषणीयं च बुद्धिवैशद्यं संपाद्य तिरुवैयारुकलाशालायाम् अध्यापकत्वेन वीरराघवाचार्याः नियुक्ताः । वैशेषिकदर्शनविमर्शरूपं ग्रन्थं मीमांसासुधास्वादसंज्ञकं च ग्रन्थं तत्रैव ते प्रणिन्युः । कलकत्ताविश्वविद्यालयेऽध्यापकस्थानम् अलं कर्तुं भृशं प्रार्थिता अपि आचारवैकल्यभिया तत्र वासं निराचक्रुः । तथापि राजस्थानदेशीयैः पुष्करक्षेत्रवासिभिः वणिग्वरैः असकृत् संप्रार्थितास्ते तत्र प्रवचनादिकर्म कर्तुम् अङ्गयकार्षुः । परं तत्र स्फोटकविषज्वरादिभिः असकृद् बाध्यमानास्ते [[Pxvii]] स्वग्रामं प्रतिनिवृत्ताः । कलकत्ता-मैसूरुप्रभृतिषु प्रचालितासु विद्वद्गोष्ठीषु वीरराघवाचार्याणां सर्वतोमुखं वैदग्ध्यं साक्षात्कृत्य विदुषां वदनकमलेभ्यः साधुवादाः निर्गच्छन्ति स्म । विद्वदग्रेसराणां तेषां महीयसीं कीर्तिं श्रुत्वा तिरुपतिश्रीवेङ्कटेश्वरप्राच्यकलाशालाधिकारिणः तेभ्योऽध्यक्षपदवीं प्रदित्सवः तान् अभ्यर्थयन्त । श्रीवेङ्कटेश्वरकलाशालाध्यक्षपदवीम् आरूढानाम् आचार्याणाम् अनितरसाधारणीं निर्वहणचातुरीं दृष्ट्वा अधिकारिणः सर्वेऽपि व्यस्मयन्त । सर्वशास्त्रेषु उद्ग्रन्थान् स्वयम् अध्यापयन्तः तदितरसमय एव अध्यक्षकार्याणि कुर्वाणाः सर्वैर् अपि श्लाघ्यमानं निर्वाहकर्म अकुर्वन् । परं लौकिकेषु कार्येषु बहुषु कालयापनम् असहमानाः सदाचारनिधयः इमे विद्वन्मणयः कलाशालाध्यक्षपदवीं स्वयम् एव परित्यज्य तत्रैव कलाशालायां प्राध्यापका भूत्वा शतशः छात्रान् अध्यापयामासुः । तत्र तेऽसाधारणवैदुष्येण तलस्पर्शपाण्डित्येन च न केवलं छात्राणाम् अपि प्राध्यापकानाम् अपि प्राध्यापका इति सादरं सबहुमानं च सममन्यन्त । विद्वद्वराणां वीरराघवाचार्याणां छात्रेषु Dr. N. S. रामानुजताताचार्याः (तिरुपतिराष्ट्रियसंस्कृतविद्यापीठस्य कुलपतयः), पं. K. शठगोपाचार्याः, पं. विल्लिवलं नारायणाचार्याः, पं. V. श्रीवत्साङ्काचार्याः, पं. T. A. कृष्णमाचार्याः, पं. श्रीधराचार्याः, पं. अनिरुद्धाचार्याः प्रधानाः ।

तिरुपतिश्रीवेङ्कटेश्वरप्राच्यकलाशालातः निवृत्तास्ते पण्डितवर्याः मद्रपुरवास्तव्यानां प्रार्थनाम् अङ्गीकृत्य तत्र प्रवचनादिकं प्राक्रमन्त ।

विद्वत्तल्लजानाम् अमीषां महीयसी छात्रसंपत्तिर् इव विविधशास्त्रग्रन्थसंपद् अपि प्रमोदयति सचेतसां विदुषां चेतांसि । न्याये, वैशेषिके, साङ्ख्ये, योगे, मीमांसायाम्, वेदान्ते, काव्ये, स्तोत्रे, द्राविडवेदान्ते, वैखानसागमे, पाञ्चरात्रागमप्रभृतिषु च वीरराघवाचार्यैः संस्कृतभाषायां विरचितानि अष्टोत्तरशतं ग्रन्थरत्नानि मुद्रितानि विराजन्ते । तेषु ग्रन्थेषु केचन विमर्शात्मकाः, केचन व्याख्यारूपाः, केचन स्वतन्त्ररूपाश्च भवन्ति । तत्र कतिचन उल्लिख्यन्ते—

  1. मीमांसासुधास्वादः (न्यायप्रकाशव्याख्या)
  2. वैशेषिकविमर्शः
  3. प्राच्यप्रतीच्यदर्शनविमर्शः
  4. न्यासाधिकारसर्वस्वम्
  5. न्यासतत्त्वम्
    [[Pxviii]]
  6. वैशेषिकरसायनम् (वैशेषिकदर्शनव्याख्या)
  7. सुखप्रवेशिनी (तर्कसंग्रहव्याख्या)
  8. कुसुमाञ्जलिविस्तरः (न्यायकुसुमाञ्जलिव्याख्या)
  9. परमार्थप्रकाशिका (अद्वैतामोदविमर्शः)
  10. सारार्थरत्नप्रभा (अधिकरणसारावलीव्याख्या)
  11. अलभ्यलाभः (सर्वार्थसिद्धिव्याख्या)
  12. सर्वसाक्षात्कारः (सङ्कल्पसूर्योदयव्याख्या)
  13. नानार्थदर्शिनी (सुभाषितनीवीव्याख्या)
  14. यादवाभ्युदयटिप्पणी
  15. पादुकासहस्रटीका-पादुकापरिचर्या
  16. हंससंदेशसंजीवनम्
  17. सूक्ष्मार्थटीका (सेश्वरमीमांसाव्याख्या)
  18. सत्पथसंचारः (मीमांसापादुकाव्याख्या)
  19. मीमांसाप्रमेयसंग्रहः
  20. गूढार्थप्रकाशिका (सिद्धित्रयव्याख्या)
  21. वैखानसविजयः
  22. माध्वप्रमेयपरिशीलनम्
  23. तत्त्वटीकाटिप्पणी
  24. शतदूषणीटिप्पणी
  25. गीताभाष्यतात्पर्यचन्द्रिकाटिप्पणी
  26. गीतापाठविमर्शः
  27. न्यायसिद्धाञ्जनटिप्पणी
  28. प्रपन्नपारिजातव्याख्या
  29. भाष्यार्थदर्पणः (श्रीभाष्यव्याख्या)
  30. श्रीवेङ्कटेशकल्याणचरितकाव्यम्
  31. दयाशतकव्याख्या
  32. पूर्णत्वविचारः
    [[Pxix]]
  33. परमार्थभूषणम् (अद्वैतशतभूषणीविमर्शः)
  34. श्रीपञ्चरात्रपारम्यम्
  35. रहस्यत्रयसारसंग्रहः
  36. दशोपनिषद्भाष्यव्याख्या इत्यादयः ।

तमिलभाषायाम् एतैः विद्वन्मणिभिः विरचिताः 52 ग्रन्थाः मुद्रिताः उपलभ्यन्ते ।

श्रीवीरराघवाचार्याणां सर्वतोमुखं पाण्डित्यम् अभिलक्ष्य तदानींतनभारतराष्ट्रपतिभिः डा. राजेन्द्रप्रसादमहाभागैः पारितोषिकवितरणेन अमी विद्वत्तल्लजाः सभाजिताः । भारतराष्ट्रपतिसंमाननस्य प्रथमभाजनं श्रीमन्तः वीरराघवाचार्या एव ।

सर्वतन्त्रस्वतन्त्राणां श्रीवीरराघवाचार्याणां विविधशास्त्रवैदुष्यं, प्रत्युत्पन्नमतित्वं विशदतरप्रतिपादनवैदग्ध्यं नैकशास्त्रप्रबन्धरत्नप्रणयनं चावलोक्य कोलियालं जगद्गुरुचरणैः ‘उभयमीमांसावल्लभ’ इति, श्रीदेशिकसभास्तारैः ‘पूर्वोत्तरमीमांसावल्लभ’ इति, श्रीपरकालमठाधीशैः ‘पण्डितमार्तण्ड’ इति, काञ्चीश्रीरामानुजदयापात्रमहोत्सवसदस्यैः ‘देशिकदर्शनधुरंधर’ इति, तिरुपतिश्रीवेदान्तदेशिकसंप्रदायसुधास्वादिनीसभा सदस्यैः ‘अभिनवदेशिक’ इति, अयोध्यागतसंस्कृतपरिषदा ‘तर्कार्णव’ इति, उत्तरप्रदेशस्थसंस्कृतपरिषदा ‘पण्डितरत्नम्’ इति, मन्त्रालयराघवेन्द्रमठाधीशैः ‘पण्डितभूषणम्’ इति च बिरुदवितरणेन पण्डितप्रवरा इमे संमानिताः ।

निखिलेष्वपि शास्त्रेषु ग्रन्थरत्नान्यनुगृहीतवन्तो वाग्देव्या अवताराः वीरराघवाचार्याः 1984 तमे क्रिस्तुवत्सरे कीर्तिशेषं गताः ।

कृतज्ञतानिवेदनम्

उभयवेदान्तप्रवर्तकैः श्रीमद्भिः उत्तमूरुवीरराघवाचार्यैः प्रणीतस्य श्रीपञ्चरात्रपारम्यसंज्ञकस्य प्रबन्धरत्नस्य संपादने मां नियोज्य तिरुपतिकेन्द्रीयसंस्कृतविद्यापीठस्य प्रकाशनमालायां मुद्राप्य प्रकाशयितुम् अनुमतिं दत्तवद्भ्यः [[Pxx]] भूतपूर्व-एतद्विद्यापीठप्राचार्येभ्यः सांप्रतं तिरुपतिराष्ट्रियसंस्कृतविद्यापीठस्य कुलपतिपदम् अलं कुर्वद्भ्यः डा. एन्. एस्. रामानुजताताचार्येभ्यः, तिरुपतिकेन्द्रीयसंस्कृतविद्यापीठस्य प्राचार्येभ्यः डा. आर्. महादेवन्महोदयेभ्यः, एतद्ग्रन्थमुद्रणम् अनुमत्य उपकृतवद्भ्यः देहलीराष्ट्रियसंस्कृतसंस्थानाधिकारिभ्यश्च सकार्तज्ञ्यं धन्यवादान् प्रकाशयामः ।

ग्रन्थस्यास्यामुखम् आङ्ग्लभाषायां विलिख्य अनुगृहीतवद्भ्यः आगमशास्त्रे कृतभूरिपरिश्रमेभ्यः प्राच्यप्रतीच्यविद्यासंपन्नेभ्यः न्यायवेदान्तादिशास्त्रेषु नानाग्रन्थकर्तृभ्यः पाण्डिचेरीस्थफ्रेञ्चशोधसंस्थायां प्रोफेसर्पदम् अधितिष्ठद्भ्यः डा. वि. वरदाचार्यमहोदयेभ्यः भूयांसि नमांसि तनवामहे ।

आकरग्रन्थान्वेषणकर्मणि साहाय्यम् आचरितवद्भ्यः पं. वी. आर्. वेङ्कटदीक्षितमहोदयेभ्यः, सुहृद्वरेभ्यः विद्वान् एम्. एल्. नरसिंहमूर्ति महाशयेभ्यश्च हार्दान् धन्यवादान् प्रकटयामः ।

ग्रन्थस्यास्य सुष्ठु मुद्रणं कृतवद्भ्यः मैसूरुनगरस्थउदयरविमुद्रणालयनिर्वाहकेभ्यः, उपोद्घातभागं (संस्कृत-आङ्ग्ल) समीचीनया रीत्या मुद्रणं कृतवद्भ्यः तिरुपतिकीर्तिमुद्रणालयाध्यक्षेभ्यः हार्दं धन्यवादं वितरामः । ग्रन्थस्यास्य प्रूफ्शोधनं कृतवद्भ्यः मैसूरुप्राच्यपरिशोधनसंस्थानिवृत्तप्राध्यापकेभ्यः पं. एन्. एस्. वेङ्कटनाथाचार्यमहाशयेभ्यः नमोवाकं प्रयुञ्ज्महे ।

भगवतो श्रीनिवासस्यानुग्रहेण श्रीपञ्चरात्रपारम्याभिख्योऽयं प्रबन्धः आगमतत्त्वजिज्ञासूनां प्रमोदाय कल्पताम् इत्याशास्महे ।

केन्द्रीयसंस्कृतविद्यापीठम् तिरुपतिः
3-8-1990
— लक्ष्मीनरसिंहभट्टः

[[P1]]
|| श्रीः ||

श्रीपद्मावतीसमेतश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः ।

श्रीपञ्चरात्रपारम्यम्

पञ्चरात्रकृतश्रौतपरमार्थप्रपञ्चनम् ।
प्रपञ्चहेतुं सेतुं च श्रीशं पञ्चात्मकं भजे ॥ १ ॥

सर्वज्ञः सर्वशक्तो निरवधिकदयः सर्वरक्षैकदीक्षः
सृष्ट्वा धातारम् अध्यापितनिगमगणः स्वीकृताश्वास्यरूपः ।
तत्सारं पञ्चरात्रैः सनकमुखमुनिप्रीणनोऽब्रूत यः साक्षाद्
यो ऽसौ वैखानसार्च्यो जयति वृषगिरौ पञ्चरात्रार्च्यपद्मः ॥ २ ॥

नानावैष्णवसंप्रदायरुचिभिर् यो द्राविडैर् दाक्षिणैः
सर्वाङ्गीकृतदेवसद्मसु गृहेष्वप्यादृतार्थस्थितिः ।
श्रीमद्यामुनयोगिलक्ष्मणमुनिश्रुत्यन्तगुर्वादिभिः
सोऽयं स्थापितवैभवो विजयते श्रीपाञ्चरात्रागमः ॥ ३ ॥

श्रीपाञ्चरात्रस्य प्रवाहानादिता

अत्र पञ्चरात्रसामान्याधिकारोऽस्माकं प्रकृतः । वेदा इव पाञ्चरात्राण्यद्यत्वे अनन्तानि [[P2]] शब्दतोऽर्थतश्चाशेषेणाधिगन्तुम् अशक्यानि च परिगण्यन्त इति निश्चप्रचम् । प्राचीनकाल इव साम्प्रतं तदप्रामाण्यवादकोलाहलाः नातीव लक्ष्यन्ते ।

ध्यायन् कृते यजन् यज्ञैस् त्रेतायां द्वापरे ऽर्चयन् ।
यद् आप्नोति तद् आप्नोति कलौ संकीर्त्य केशवम् ॥47

इति सर्वदेवसेव्यस्य विष्णोर् नामसंकीर्तनमात्रस्यापि कलौ विशिष्टकार्यकरत्वेऽपि महाफलप्राप्तये सर्वलोकहिताय स्वार्चाप्रचारविधित्सया प्रतिचतुर्युगं कलिद्वापरसन्धौ श्रीपञ्चरात्रं प्रणयति भगवान् इति व्यक्तम् आह वेदव्यासः । तदिदं भगवदर्चनं कृतयुगधर्म इति चेह व्यक्तीकरिष्यते । प्रतिमासु देवानाम् अर्चनं च धर्मशास्त्रेषु श्रीमद्रामायणादिषु चेतिहासपुराणेषु प्रसिद्धम् । प्रतिमाप्रतिष्ठापनपद्धतयः तदर्चनप्रकाराश्च तत्र तत्र न प्रपञ्च्यन्त इति तदधिगमने प्रवृत्तं पञ्चरात्रं किंकर्तव्यतामूढानाम् अकूपारपतितानां कर्णधार इव पारप्रापणाय कल्पत इति तत्र विद्वेषो नोत्तितीर्षूणां भवितुम् अर्हति ।

अवाचीनमीमांसकवाक्यस्यानादरणीयता

पूर्वमीमांसायां श्रुतिविरुद्धानां स्मृतीनाम् अप्रमाणतया परिगणनावसरे कुमारिलः अप्रमाणस्मृतिष्वन्यतमत्वेन पञ्चरात्रं गणयांचकारेति गतानुगतिकोऽयम् अप्रामाण्यप्रचारो न सेश्वरमीमांसकानाम् आदरणीयो भवेत् । अग्निवायून्द्रादीनां विग्रहादिकं विशिष्य वेदेषु घुष्यमाणम् एव यो न संमन्यते,

विग्रहो हविरादानं युगपत् कर्मसंनिधिः ।
प्रीतिः फलप्रदानं च देवतानां न विद्यते ॥48

इति च मुक्तकण्ठम् आह, तस्य मिथोविरुद्धनानार्थवादतत्त्वार्थाविरोधनिर्वाहपरिश्रमभीतस्य प्राथमिकं देवतारूपम् एवापलपतः प्रतिमारूपेषु कथम् आस्थास्पदं दधीत? वस्तुतो विग्रहादिकम् इच्छताऽपि तेन मीमांसकमते नास्तित्वम् इति मन्यमानेन अकामेनाप्यप्रमाणत्वम् एव पञ्चरात्राणाम् अवश्यं वक्तव्यम् आसीत् । तस्यान्तरं हृदयं तु स एव वेद ।

[[P3]]

देवताविग्रहादौ व्यासादिसंमतिः

एवं स्थिते तस्य गतिम् अविज्ञाय तद् आपातोक्तिविस्रम्भेण देवविग्रहतदर्चनादिपरपाञ्चरात्राप्रामाण्यवादिनः शारीरकदेवताधिकरणे देवताविग्रहस्थापकवेदव्यासविरोधपरिहाराय तं वादं त्यक्तुम् अर्हन्ति । अतो देवताविग्रहाद्यनङ्गीकारिनिरीश्वरमीमांसकमते स्थित्वा पाञ्चरात्रपाशुपताद्यप्रामाण्यवर्णनम् अस्थाने । अत एवाह न्यायकुसुमाञ्जलाव् उदयनः—“मीमांसकस्तु तोषयितव्यो भीषयितव्यश्च” इति ।49 स्मृतीतिहासपुराणादिषु च तत्र तत्र देवतानां गायत्रीगजाननकुमारदिक्पालग्रहनक्षत्रादीनां विग्रहवर्णभूषणायुधादि विवेचितं द्रष्टव्यम् । तत्र त्रिमूर्त्यन्तर्गतयोर् विष्णुशिवयोः प्राधान्यात् तद्भजनविस्तरभूतं पाञ्चरात्रं पाशुपतं च प्रवृत्तम् इति न सर्वथा तदप्रामाण्यप्रसक्तिः । किं च, मीमांसायां पाशुपतादेर् अप्रामाण्यं वर्णयितुम् इष्टं चेन् वेदविरोधं प्रदर्श्यैव तद् वर्णनीयम् । तदसंभवे मन्वादिस्मृतिवत् प्रामाण्यम् एव भवेत् । न हि केनापि मीमांसकेन कुत्राप्यंशे वेदविरोधः पाञ्चरात्रे प्रदर्शितोऽस्ति ।

पाञ्चरात्राप्रामाण्यं व्यासासंमतम्

ननु किम् अनेन पूर्वमीमांसाव्याख्यातृवाक्यकदम्बविचारेण? साक्षाद् वेदव्यास एव बादरायणो द्वितीयद्वितीये पाशुपतं पाञ्चरात्रं चाप्रमाणम् आतिष्ठतेति चेद् अत्रेदं वक्तव्यम् । पूर्वमीमांसायां प्रामाण्याप्रामाण्यविचारः तत्तत्प्रतिपाद्यक्रियाविषयम् अधिकृत्य, शारीरके तु तत्त्वविषयम् । तत्र तर्कपादे साङ्ख्यादिमतम् आरभ्य सर्वत्र तत्त्वविषय एवासामञ्जस्यम् उपपादयामास । बौद्धादिमते सत्यपि क्रियाकलापे वैदिकाद् भेदे, तदंशानौचित्यं स्थितम् अपि नोद्घाटयामास । किं च तत्र पादे तत्तन्निरूपितप्रक्रियायाः वेदविरोधाद् अनादरणीयत्वं नोच्यते । तर्कमूलकप्रक्रियासु तर्कविरोधान्निराकरणस्यैव चिकीर्षितत्वात् । न ह्यनुष्ठेयांशानां फलाधायकत्वानाधायकत्वान्यतरनिर्णयस् तर्केण भवितुम् अर्हति । तत्तदिष्टशास्त्रप्रामाण्यतदभावान्यतराधीनत्वात् तन्निर्णयस्य । तदप्रामाण्यं च विविधदोषास्पदपुरुषनिर्मिते बौद्धादिग्रन्थे वेदविरुद्धक्रियाकलापवर्णनं पूर्वमीमांसयैव चिकीर्षितं मन्तव्यम् । एवं पाशुपतेऽपि पशुपतेर् निमित्तकारणत्वमात्रं तद् इष्टं वेदविरोधाद् अयुक्तम् इति अभिप्रेतम् अपि [[P4]] कण्ठतो नोक्तम् । किं त्वनुमानत एव तैः पशुपतेर् निमित्तकारणतया स्वीकारात् आनुमानिकेश्वरकल्पनायाम् अनुपपत्तय एवाविष्कृताः । बौद्धादिमतेष्विव पाशुपते क्रियाकलापे स्थितो विरोधः पूर्वमीमांसादर्शित एवेति तत्रोदास्त । तदपि क्रोडीकृत्य भाष्यादिषु दूषणवर्णनम् इत्यन्यद् एतत् ।

शाङ्करस्यानुकूलता

अत एव (शाङ्कर) सूत्रभाष्ये पशुपत्यधिकरणपर्यन्तं सर्वथैवाप्रामाण्यम् आशङ्क्य पाञ्चरात्राधिकरणे तदप्रामाण्यस्थापनं चिकीर्षुः पूर्वनिरूपितपाशुपतान्तमतापेक्षया पाञ्चरात्रस्य वैलक्षण्यात् तत्त्वविषये च दुर्धर्षतां स्वेष्टाम् आविर्भाव्य स्वल्पांशाप्रामाण्यविषयकतया तदधिकरणं निरवहत् । वेदाविरुद्धस्य वेदवत् नारायणस्यैव निमित्तत्वम् उपादानत्वं च वर्णयतः पाञ्चरात्रस्य न तत्त्वविषये भवत्यप्रामाण्यम् । अभिगमनादिपाञ्चकालिकप्रक्रियया भगवदाराधनस्य च स्मृत्यन्तरोक्तप्रक्रियाविलक्षणत्वेऽपि सर्वासाम् एव स्मृतीनां मिथोविरुद्धप्रक्रियाप्रदर्शकत्वदर्शनात् तद्वद् एव वेदाविरोधाद् एव ग्राह्यत्वविचारितम् इति न क्रियांशेऽप्यप्रामाण्यम् इति चाभाषिष्ट । तेन पाशुपतान्तमतग्रन्थेष्विव पाञ्चरात्रे यदि कश्चिन्मीमांसकः क्रियाकलापेष्वप्रामाण्यं वर्णयितुं प्रयतेत; मोघ एव तस्योद्योग इति शाङ्करभाष्यतो विशदम् ।

शाङ्करकृताप्रामाण्यवर्णनरीतिः

तर्हि कस्मिन्न् अंशे स्याद् अप्रामाण्यम् इति चेत्—ज्ञान-योग-प्रतिष्ठा-पूजनरूपार्थचतुष्टयप्रपञ्चनपरे पञ्चरात्रे उत्तरत्रिकपरेषु भागेषु न कस्यचिद् अयथार्थता । यदि प्रतिष्ठां विनैव पूजनम् अन्वमंस्यत, तर्हि तदंशाप्रामाण्यम् अस्थास्यत । प्रतिमादौ देवताबुद्धिर् आहार्यज्ञानम्, न तु तत्र वस्तुतो देवतेति वादो लौकिकानाम्, न तु शास्त्रेष्वधीतिनाम् । न्यायकुसुमाञ्जलाव् उदयनाचार्यश्च देवतासंनिधानपक्षम् आदर्शयत् । पञ्चरात्रव्यतिरिक्तेषु भागवत-धर्मशास्त्र-वैखानस-विष्णुधर्मादिग्रन्थेषु अप्रतिष्ठितपूजननिषेधेन प्रतिष्ठां प्रतिष्ठापयत्सु तत्प्रतिवादो न भवितुम् अर्हतीति तत्प्रपञ्चकस्य [[P5]] पञ्चरात्रस्य न तदंशे प्रामाण्यसंदेहः । तद्विषये पञ्चरात्रप्रतिपादितानाम् अंशानाम् अतीवोचितत्वं हृद्यत्वं चोपरि विषयनिरूपणावसरे व्यक्तीभविष्यति । अतः शाङ्करभाष्ये सर्वम् अन्यत् परित्यज्य जीवस्योत्पत्तिः जीवान्मनस उत्पत्तिश्च युक्तिविरुद्धा तत्रोच्यत इति तर्कविरोधात् तदंश एवाप्रामाण्यं सूत्रदिदर्शयिषितम् इति आदाव् अदर्शयत् । अथ जीवाद्युत्पत्तिप्रतिपादकत्वाभिमतवाक्यजातस्यार्थान्तरपरत्वम् आशङ्क्य तत्पक्षेऽपि दोषं तृतीयसूत्रेणोद्घाट्य, चतुर्थसूत्रेण गुणगुण्यभेदादिकम् अपि पञ्चरात्रे उच्यमानं युक्तिविरुद्धम् इति दर्शितम् इत्याह ।

शाङ्करव्याख्यायाः अत्यन्तानुकूलत्वम्

एवं पाञ्चरात्रग्रन्थेषु प्रमाणभूतांशा एवाधिकाः, अल्पांश एवाप्रामाण्यम् इति इतरतन्त्रवैलक्षण्यं शाङ्करेष्टम् । तद्भाष्यव्याख्यायाः भामत्याः व्याख्यायां कल्पतरौ तु सर्वेश्वरवचसाम् अप्रामाण्यायोगाद् अर्थान्तरं वर्णनीयम् इति तदंशेऽपि प्रामाण्यम् एव बादरायणाभिमतम् इत्याविष्कृतम् । यथा—सिद्धान्तस्तु—

बुद्धिपूर्वकृतिः पञ्चरात्रं निःश्वसितं श्रुतिः ।
तेन जीवजनिस् तत्र सिद्धा गौणी नियम्यते ॥50

“अतः प्रमाणापहृतविषये गौणं तद्वाक्यं (तद्वचनं?) न तु भ्रान्तं पूर्वपक्षयुक्तेः”51 इति । विष्णुस्मृति-पञ्चरात्रयोर् मध्ये विष्णुस्मृतेः स्मृतित्वेन निर्देशात् वेदमूलकतया प्रामाण्यं वक्तव्यम् । पञ्चरात्रस्य भगवदीयप्रत्यक्षमूलकतया वेदानुपजीवनेनैव प्रामाण्येऽपि भगवतस् तादृशसर्वविषयप्रत्यक्षवत्तायाः वेदाद् एवावगन्तव्यतया वेदमूलकम् एव प्रामाण्यावधारणम् इति सर्वथा वेदाविरोधेन गौणार्थस्वीकारेण जीवादिजनिवाक्यनिर्वाहः, न त्वप्रामाण्यम् इति कल्पतरोर् अर्थः परिमले विशदः ।

कल्पतरुवाक्यार्थः

“न तु भ्रान्तं पूर्वपक्षयुक्तेः”—इति कल्पतरुवाक्यस्य अधिकरणपूर्वपक्षाभिमतयुक्त्यनुसारेण [[P6]] जीवोत्पत्त्यादिविषयकभ्रमजनकं पाञ्चरात्रवचनं न भवति इत्यर्थः । पूर्वपक्षी हि तम् अर्थम् आदाय तेन वचनेन वेदं विरोद्धुं यतते; तर्कपादेऽत्र तथैव सर्वत्र पूर्वपक्ष्यते । सिद्धान्ती पूर्वपक्ष्याभिमतार्थस्य युक्तिविरुद्धत्वोपपादनेन तद्वाक्यस्य वेदविरोधकत्वायोगम् आह । तत्राप्रमाणत्वात् साङ्ख्यादेर् इवाविरोधित्वं प्राप्तं भाष्योक्तं च । कल्पतरुकारस्तु यम् अर्थं वाक्यस्यावधार्य विरोधो दिदर्शयिषितः, तस्यार्थस्य युक्तिविरुद्धत्वाद् असंभावात् तदर्थस्वीकारे सर्वेश्वरस्य भ्रान्तत्वादिदोषापत्तेर् गौणार्थस्यैव स्वीकार्यतया न विरोधित्वप्रसक्तिः । एवं च पाञ्चरात्रस्य विरोधकत्वपूर्वपक्षः युक्तिविरोधात् दुर्बलत्वाद् अविरोधित्वसिद्धान्तश्च जीवोत्पत्तिरूपयथाश्रुतार्थकत्वं वाक्यस्य कृत्वाचिन्तयेत्युक्तं भवति । इदम् इत्थम् अभिप्रेत्यैव श्रीमद्यामुनमुनिभिर् आगमप्रामाण्ये पाञ्चरात्रे विरुद्धांशाप्रामाण्याभिधानं भाष्ये कथम् इत्याशङ्क्य “विरोधः कृत्वाचिन्तया परिहृतः”52 इत्युक्तम् । पाञ्चरात्रे वेदविरोधकत्वं यम् अर्थम् आदाय पूर्वपक्ष्युक्तम्, तदर्थकत्वकृत्वाचिन्तया अप्रामाण्यस्वीकारेण परिहारः कृतः । कृत्वाचिन्तोद्घाटने तु नाप्रामाण्यप्रसक्तिर् इति । वस्तुतः कृत्वाचिन्तां विनैवाधिकरणार्थवर्णनं संभवतीति च विस्तरेण तत्रैवागमप्रामाण्ये प्रादर्शि ।

पाञ्चरात्रप्रामाण्येऽपि पादार्थसंगतिः

एवं तर्हि पाञ्चरात्रप्रामाण्यस्थापनस्याधिकरणकृत्यत्वे पादसंगतिर् न भवेत् । वेदान्तातिरिक्ततन्त्राप्रामाण्यस्थापनस्यैव पादार्थत्वाद् इति चेत्, तन्न । तन्त्रान्तराणां वेदान्तविरोधकत्वाभावस्थापनस्यैव पादार्थत्वात् । विरोधकत्वाभावश्च साङ्ख्यादीनां युक्तिविरुद्धार्थकत्वात्, पाञ्चरात्रस्याविरुद्धार्थकत्वाद् इति परं विशेषः । गौणार्थवर्णककल्पतर्वाशयोऽप्येवम् एवेति वक्तुं शक्यते । तत् सिद्धं शाङ्करभाष्यतद्व्याख्यानयोः साङ्ख्यादिवत् पाञ्चरात्राप्रामाण्यं न संमतम् इति ।

शाङ्करयुक्तीनां [[prarabvaṁ|prārabdhaṁ]]बल्बजत्वम्

अपि च शाङ्करभाष्याहृता पाञ्चरात्रनिराकरणनिरूपणसरणिरतीव बल्बजप्राया वाचकानां मनसि नूनम् इदं दूषणम् अहृदयम् इत्याविष्करोति । तथा हि— [[P7]]

संकर्षणादीनां जीवत्व-मनस्त्वादिकम् अनङ्गीकृत्य
ईश्वरा वासुदेवा एवैते सर्वे
ज्ञानैश्वर्यादिधर्मान्विता

इत्यभ्युपगमे दूषणम् उच्यते,

सर्वेषाम् ईश्वरत्वाविशेषे कुतः एकस्माद् अन्यस्योत्पत्तिः? कार्यकारणभावः कारणात् कार्ये कस्मिंश्चिद्विशेषे सत्येव घटते ।
सर्वेषां ज्ञानादौ तारतम्याभावाद् अयुक्तः कार्यकारणभावः ।
किं च ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तस्य सर्वस्यैव जगतस् तद्व्यूहत्वात् किम् इति तेषाम् एव व्यूहत्वम्

इति । एवं हि दूषयन्तो रामकृष्णादीनाम् अवतारत्वं कथम् इच्छन्ति?
न च तदपि नेष्यत
इति कश्चिद् आस्तिकोऽद्वैती व्याहर्तुम् ईहेत ।
विलक्षणविग्रह-परिग्रहाद् अवतारत्वम् इति चेत्
तत् संकर्षणादिष्व् अप्य् अक्षतम् ।
संकर्षणादीनां ज्ञानादिगुणेषु कतिपयाविष्कारानाविष्काररूपभेदे सृष्टिस्थितिसंहाररूपव्यापारभेदे च
पञ्चरात्रे स्पष्टदर्शिते सति
कथं तत्र कारणात् कार्ये वैषम्याभावोऽपि ।

ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तजीवजातात् ईश्वरावतारेषु विशेषाभावं वदतां
“चतुरात्मा चतुर्व्यूहः”53 इति सहस्रनामभाष्ये
संकर्षणादिव्यूहपरतया किम् इति व्याख्यातम्?
तत्र तदुत्पत्तिप्रयोजको ऽतिशयो न स्वीकृतश्चेत्
तदर्थवर्णनं न युज्यते ।
स्वीकृतश्चेत् सूत्रभाष्यदूषणं न युज्यते ।+++(4)+++

भेदाभेददूषणविमर्शः

अथ “विप्रतिषेधाच्च”[^p7_8] इति सूत्रे ज्ञानेश्वर्यादयो गुणा इति, आत्मान एवैते भगवन्तो वासुदेवा इति गुणगुणित्वकल्पनारूपं व्याहतभाषणम् इत्युक्तम् । कस्तावद् इह दूषणाशयः? किं गुणगुणिनोस् तादात्म्यात् गुणत्वव्यवहारो न युक्त इति? उत भेदस्य तात्त्विकत्वात् आत्मान एवैते इति तादात्म्यकथनम् अयुक्तम् इति? नाद्यः, गुणगुण्यभेदस्यैवेष्टत्वे गुणयुक्त्यैव गुणानां सिद्धत्वे च “विवक्षितगुणोपपत्तेश्च”,[^p7_9] “अदृश्यत्वादिगुणको धर्मोक्तेः”[^p7_10] इत्यादिभिः सूत्रैः किम् उपदेष्टव्यम् अस्ति? गुणोपसंहारपादो वा पृथक् कथम्? सर्वत्र ब्रह्मणि धर्माणां साधनं तत्साधकधर्मान्तरवचनं च कथम्? अथ भेद एवेष्टः तादात्म्यकथनम् अयुक्तम् इति पक्षः, तर्हि “अपरिग्रहाच्चात्यन्तम् अनपेक्षा”[^p7_11] इति सूत्रभाष्यावसाने विस्तरेण तार्किकमतनिरसने [[P8]] बद्धपरिकरैः गुणगुणितादात्म्यं न, द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायेति द्रव्याद् भेदेन गुणादिनिरूपणं तार्किककृतम् अयुक्तम् इति दूषणं कथं घटते? व्याख्यातारश्च तत्र ‘पटः शुक्लः’ इत्यभेदेनैव व्यवहारः न तु पटस्य शुक्ल इति, पटस्य शुक्लत्वम् इति तु भवत्येवेति वदन्ति । कथम् एतत्?

“गुणे शुक्लादयः पुंसि गुणिलिङ्गास्तु तद्वति”54 इति शुक्लशब्दार्थद्वये कोशरूढे कथं पटस्य शुक्ल इति व्यवहारदूषणम्? अङ्गीकृतश्चारुणाधिकरणे पटस्य शुक्लरूपम् इव पटस्य शुक्ल इति व्यवहारोऽपि मीमांसकैः । यदि धर्मधर्मिणोर् अभेदात् स व्यवहारोऽनुपपन्नः, घटस्य शुक्लत्वम् इत्यनुपपन्नम् एव, पटाभिन्नशुक्लाभिन्नस्य शुक्लत्वस्य पटाभिन्नतया षष्ठ्यनुपपत्तेः । कथं च सत्त्वं चित्त्वम् आनन्दत्वम् इत्यादयो धर्माः वस्तुतो ब्रह्मणोऽभिन्ना एव सन्तोऽपि पृथग् इवावभासन्त इति भेदकल्पना भवन्मते? तद्वत् ज्ञानादिगुणानां गुण्यात्मनाम् एव भेदकल्पना पञ्चरात्रकृतेति स्वपक्षरीत्यैव व्याख्याय संतोष्टव्यम् अत्रभवद्भिः । भवदुपवर्णितेयं युक्तिर् न सर्वहृदयसमावर्जिकेत्यपि चिन्त्यताम् । ये हि भेदाभेदवादिनो मीमांसकाः भास्कराद्वैतिनश्च ते गुण्यभेदस्य भेदस्य च गुणेषु स्वागतभाषिणः अनया युक्त्या पञ्चरात्रदूषणं न संमन्येरन् ।

अभेदारोपपक्षरहस्यशैली

वेदवाक्येष्वत्यर्थम् अवगाढमनसाम् ईदृशि वाक्यानि प्रदर्श्य दूषणवर्णनं सर्वथा न युज्यते । यत्र द्विविधव्यवहारदर्शनात् भेदाभेदप्रसक्तिर् अस्ति जातिगुणादौ, तत्रैव व्यवहारः स्यान्नाम । अभेदप्रसक्तिसंभावनागन्धविधुरान् अप्यर्थान् गृहीत्वा अभेदकल्पनयैव व्यवहारः श्रुतिशैलीति पश्यत । यथा “अन्नं वै प्राणाः”55 “अकारो वै सर्वा वाक्”,56 “ओंकार एवेदं सर्वम्”,57 “गायत्री वा इदं सर्वम्”,58 “इन्द्रस्त्वं प्राण ! तेजसा रुद्रोऽसि [[P9]] परिरक्षिता । त्वम् अन्तरिक्षे चरसि सूर्यस्त्वं ज्योतिषां पतिः”59 इत्यादि । “प्राणस्येदं वशे सर्वम्”60 इति रीत्या कम् अपि संबन्धम् आदायात्यन्तभिन्नेष्वत्यभेदव्यवहारभूयस्ताम् आम्नायेषु सर्वत्र पश्यन्तस् तार्किकाः द्वैतिनश्च ‘तत्त्वमसि’ ‘सर्वं खल्विदं ब्रह्म’ इत्यादीन्यद्वैतपराणि वाक्यानि विलोक्य न चित्रायमाणचेतसो भवन्ति, रूपण-गौणार्थव्यवहरणपरिपाट्याः श्रुतौ सहजत्वाद् इति । एवं स्थिते भेदाभेदस्य यत्र दोलायमानता, तत्र गुणगुणिस्थले पञ्चरात्रं द्विविधव्यवहारं करोतीत्येतावता तदप्रामाण्यं न कश्चिद् उत्प्रेक्षेत । गुणगुणिभेद एव तद् इष्ट इति तत्त्वं त्वन्यत्र द्रष्टव्यम् ।

ईश्वरत्वम् एव च संकर्षणादीनां तद् इष्टम् । जीवमनोऽहंकारशब्दैः संकर्षणप्रद्युम्नानिरुद्धव्यवहारस्तु ‘तं पृथिव्यब्रवीत्’ इत्यादिवत् तत्तदभिमानित्वप्रयुक्तः । न तु जीवस्योत्पत्तिर् वा जीवान्मनस उत्पत्तिर् वा तत्रोक्ता । किं तु जीवाभिमानी संकर्षणो वासुदेवात्; मनोभिमानी च प्रद्युम्नः संकर्षणात् ।

अत्र सूत्रकारेण, ‘मनसोऽहंकारोत्पत्तिः पञ्चरात्रोक्ता न युज्यते’ इत्यंशः पूर्वपक्षे न स्पष्टम् उक्तः “न च कर्तुः करणम्”61 इति मनउत्पत्तिमात्रायागोक्तेः । श्रुतिप्रतिपादितरीत्या अहंकारतत्त्वाद् एवेन्द्रियान्तरवद् एव मनसोऽप्युत्पत्त्या मनसोऽहंकारोत्पत्तिवचनस्यायुक्तत्वेऽपि अत्र तर्कपादे तर्कमूलकस्य विरोधस्यैवोद्भावनीयत्वात् । अहंकारमनसोर् हेतुहेतुमद्भावस्य तर्कमूलकत्वायोगात् । युक्त्या तु मनसोऽहंकारस्योत्पत्तिर् युज्यत एव । अहंकारशब्दस्य गर्व एव लोकप्रसिद्धेः । गर्वो मनोजन्य इत्यस्य निर्विवादत्वाद् इत्यन्यद् एतत् ॥ लक्ष्मीतन्त्रे च संकर्षणादिव्यूहविषये प्रयुक्तानां जीवमनोहंकारशब्दानां भाव एवं वर्णितः—

संकर्षणादयो देवास् त्रय एते पुरातनाः ॥
जीवो बुद्धिर् अहंकार इति नाम्ना प्रकीर्तितः ।
नैवेते प्राकृता देवाः किं तु शुद्धचिदात्मकाः ॥
आदिव्यूहस्य देवस्य वासुदेवस्य दीव्यतः ।
तत्तत्कार्यकरत्वेन तत्तन्नाम्ना निरूपिताः ॥62

इति ।

[[P10]]
जीव-मन-आदिशब्दानाम् अभिमानिपरदेवतापरत्वम् अभिप्रेत्यैव महाभारतेऽपि शान्तिपर्वणि वासुदेवमूर्तितः संकर्षणस्य जन्म कथयित्वा

स हि संकर्षणः प्रोक्तः प्रद्युम्नं सोऽप्यजीजनत् ॥
प्रद्युम्नाद् अनिरुद्धोऽहं सर्गो मम पुनः पुनः ।63

इति भगवदवतारत्वेनैते दर्शिताः । दर्शितम् इदम् अस्माभिः परमार्थभूषणे । अहिर्बुध्न्यसंहिता च शुद्धसृष्टिनिरूपणावसरे

निर्दोषा निरनिष्टाश्च निरवद्याः सनातनाः ॥64

इति व्यूहानाम् ईश्वरत्वम् एव प्रदर्शयन्ती,

सर्वशक्तिमयो देवो वासुदेवः सिसृक्षया ॥
विभजत्यात्मनाऽऽत्मानं …..॥65

इत्यारभ्य तत्तद्गुणकार्यवैलक्षण्यं प्रदर्श्य, संकर्षणप्रद्युम्नानिरुद्धानां

शास्त्रशास्त्रार्थतत्साध्यफलनिर्वाहका इमे ॥66

इति ज्ञापनानुष्ठापनफलप्रापणरूपकार्यभेदमपि संगृह्य व्यूहानां व्यूहान्तरभूतानां केशवादीनां द्वादशानां विभवानां च नवत्रिंशतः पद्मनाभादीनां निर्देशं विधाय, एतद्विस्तरः साक्षाद्भगवदुक्तायां सात्वतसंहितायां द्रष्टव्य इति स्पष्टम् आह—

यतश्चैषां समुत्पत्तिर् यो व्यापारो यद् आयुधम् ॥
या मूर्तिर् यादृशी चैव यत्र चैते व्यवस्थिताः ।
सात्वते शासने सर्वं तत्तद् उक्तं महामुने ॥67

इति ।

प्रत्यहं सन्ध्योपासने केशवादींस् तर्पयामः । के ते केशवादय इत्यत्र यदि तत् पञ्चरात्रं विशदयति कथं तद् अस्माकं सर्वेषाम् उपजीव्यं न भवेत्? तथा च परवासुदेवात् व्यूहवासुदेवस्य गुणसाम्येऽपि [[P11]] विग्रहविशेषपरिग्रहजगद्व्यापारौन्मुख्यादिना अतिशयः संकर्षणप्रद्युम्नानिरुद्धानां गुणविशेषानविष्कारक्रियाभेदादितोऽपि व्यूहचतुष्टयेऽपि चातुर्विध्यं प्रदर्श्य जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितुरीयावस्थारूपजीवसाम्येन तत्रापि भूषणायुधपरिस्थितिवैषम्यतोऽप्यतिशयः इत्येवं कारणात् कार्येऽतिशयं पञ्चरात्रग्रन्थेषु घोषयत्सु उत्प्रेक्षामात्रेण विकल्प्य दूषणं नूनं यथावद् दूषणम् अशक्यम् इत्यावेदनाय पर्याप्तम् इति निश्चिनुमः । अतोऽवतारत्वायोगगुणगुणिविवेकादिदूषणम् अतिस्थूलम् ।

अथापरं दूषणं, पञ्चरात्रेण वेदनिन्दनात् तस्याप्रमाणतेति । तदुपपादनं चैवम्—‘चतुर्षु वेदेषु परं श्रेयोऽलब्ध्वा शाण्डिल्य इदं शास्त्रम् अधिगतवान्’68 इत्युक्तम् इति । अत्र वक्तव्यं सर्वम् आगमप्रामाण्य एव श्रीभगवद्यामुनमुनिभिर् उक्तम्, अनूदितं च श्रीभाष्ये । श्रेयोऽलब्ध्वेति शङ्करोक्तं, ‘पुरुषार्थम् अलभमान’ इति आगमप्रामाण्ये,69 ‘साङ्गेषु वेदेषु निष्ठाम् अलभमानः’70 इति श्रीभाष्ये च । निष्ठापदं च विष्णुतिलके प्रयुक्तम् अस्ति—

अधीताः सकला वेदाः सप्रतीका न संशयः ॥
निष्ठाम् अलभमानास् ते त्वाम् एव शरणं गताः ।71

इति । श्रीभाष्ये ‘परं श्रेय’ आदिपदप्रयोगेऽपि तदलाभो नाम तदनिर्धारणम् एव । तथा चोदाहृतं

अधीता भगवन् वेदाः साङ्गोपाङ्गाः सविस्तराः ।
श्रुतानि च मयाऽङ्गानि वाकोवाक्ययुतानि च ॥
न चैतेषु समस्तेषु संशयेन विना क्वचित् ।
श्रेयोमार्गं प्रपश्यामि येन सिद्धिर् भविष्यति ॥72

इति । न हि वेदज्ञैर् एव वेदतदङ्गानाम् उपेक्षितत्वम् उपेक्षणीयत्वं वोच्यते । किं तु सश्रद्धम् अधीताद् अधीयमानाच्चापि तद्वर्गात् निःसंशयनिष्कृष्टनिखिलार्थज्ञानलाभाराहित्यम् एव । यदि कश्चिद् [[P12]] एकैकम् उपनिषदंशं पठन् अयं निष्कृष्टार्थ इति स्वयमेव निश्चिनोति तदा तदपेक्षया सर्ववेदाध्यायिनो बहुतरविरुद्धार्थवादश्रवणेन जायमानः संशयोऽधिक एव स्यादिति सुगमम् एतत् । तन्निरासाय भगवच्छास्त्रग्रहणम् इति न तेन वेददूषणम् । अपि तु तन्मूलभूतभगवत्प्रणीतपञ्चरात्रसाहाय्येनैव वेदार्थनिष्कृष्टिरिति प्रत्युत वेदप्रौढिरेव प्रपञ्चिता भवति ।

पिष्टपशुयजनं च यद् उपरिचरवसुकृतम्, तत् तेनैव पिष्टपशुविधानस्य वेदार्थतायाः वेदव्यासमहर्षिप्रदर्शित श्वेतद्वीपवासिपरमैकान्तिप्रक्रिययाऽवगतत्वात् । तद्विरुद्धपशुहिंसारतविप्रप्रतिकूल्येन तदनुष्ठानं कृतम् ।

एष मे निश्चयो राजन् वेदेषु परिनिश्चितः ।
धर्मं हिंसामयं नेच्छेद् ऋषिभिः सोऽनुवर्णितः ॥73

इत्युक्तं तेन ।

अहिंसा परमो धर्मः74

इति च सर्वधर्मशास्त्रप्रथितम् । तद्विरुद्धपशुहिंसापरश्रुतिवाक्यानाम् अपि तदनुसार्येवार्थो वर्णनीयः । “स्वर्गकामो यजेत”75 इति श्रुतिवाक्यानां हिंसायाज्यत्वरूपार्थवर्णनं यावच्छक्यं परित्यज्य पिष्टपश्वादिग्रहणेन निर्वाह एव युक्तः । यत्र तु स्पष्टहिंसाविधानम्, तत् त्रय्याधिकारिणाम् अनर्थायैव पर्यवस्यति । यथा छान्दोग्ये “अथ यत् तपोदानमार्जवम् अहिंसा सत्यवचनम् इति ता अस्य दक्षिणाः”76 इति पञ्चविद्यायां यज्ञत्वेन रूपितायां दक्षिणात्वेन अहिंसादीनां निर्देशः । तत्र दक्षिणात्वेन रूपणं नाहिंसादिरूपं विना यज्ञसमाप्तिर् भवतीत्यभिप्रायकम् । यथा ‘अन्नपानं वस्त्रदानं दक्षिणा परिकीर्तिता’ इत्युक्तौ एतदभावे न यज्ञपूर्तिस् तथाऽत्रापीति यज्ञस्य अहिंसात्मकत्वेनैव निर्वाह आदरणीयः ।

अत एव भगवता श्रीकृष्णेन गीतायां त्रेतायुगधर्मयज्ञप्रस्तावे

एवं बहुविधा यज्ञा वितता ब्रह्मणो मुखे ।77

इति बहुयज्ञप्रस्तावेऽपि न कश्चिद् हिंसात्मको यज्ञः प्रदर्शितः । “एवं बहुविधाः”78 इत्युक्त्वा “श्रेयान् द्रव्यमयाद् यज्ञाज् ज्ञानयज्ञः परंतप”79 इति हिंसात्मकेभ्योऽहिंसात्मकस्य श्रेष्ठ्यं प्रतिपादयन् सर्वान् अहिंसात्मकानेव प्रदर्शयामास ।

[[Pxiii]]
चतुर्विधा भजन्ते माम्80 इत्याद्युक्तरीत्या चतुर्विधस्यापि भक्तस्य पाञ्चरात्रिकाधिकारित्वं निर्विवादम् । आर्तादीनां भगवदाराधनं फलप्राप्त्यनन्तरं भगवत्प्राप्तिपर्यन्तम् अनुवर्तत इति तेषां पाञ्चरात्रप्रक्रियाऽनुष्ठानं सुतरां युक्तम् । अत एव श्रीविष्णुतिलके—

त्रैविद्याः पाञ्चरात्राश्च परस्परविरोधिनः ।81

इति विरोधं प्रदर्श्य

त्रैविद्याः पाञ्चरात्राश्च परस्परविरोधिनः ।82

इति तद्विषयं पृथक् पृथक् निरूप्य तदेकीकरणे पाञ्चरात्रस्यैव प्रामाण्यम् इत्युक्तम् । एवं च पाञ्चरात्रस्य प्रामाण्यं मतत्रयसाधारणं प्रत्यक्षम् । शङ्कराचार्या एव पाञ्चरात्राप्रामाण्यं वर्णयामासुर् इति हि पूर्वपक्षिण आशयः । तन्मतस्य यथावस्थितस्वरूपं पूर्वम् एव प्रादर्शि । तत्पश्चाद्भवाः भामतीकाराः कल्पतरुकाराः परिमलकाराश्च पाञ्चरात्रस्य प्रामाण्यम् एव साधयामासुर् इत्यपि प्रादर्शि ।

मूलम् अस्मिन् गन्थे प्रतिपाद्यमानान् विषयान् ग्रन्थस्योपयोगं महिमानं च अधिकृत्य ग्रन्थसंपादकाः श्रीलक्ष्मीनरसिंह भट्टमहोदयाः संस्कृतभूमिकायां, डा. वि. वरदाचार्यमहाशयाः आङ्ग्लभाषा भूमिकायां च विस्तरेणावर्णयन्निति न तत्रास्ति वक्तव्यमधिकम् ।

ये पुनश् चान्ते जीवब्रह्मैक्यं मन्यन्ते, तेऽपि यावद्देहधारणं तदैक्यभावनामात्रं कुर्वन्ति, न तु तदैक्यं साक्षात् पश्यन्ति । तेषाम् अपि भगवदाराधनेऽधिकारः । परं तु तेषां भगवदाराधनं तदैक्यभावनायैवापेक्ष्यते । यदाहुः—

ममैव प्रतिमां पूज्य ममैव स्मरणं तथा ।
ममैव गुणसंकीर्तिं कुर्वतां नास्ति पातकम् ॥

इति ।
यथाहुः पाञ्चरात्रिकाः—

आ मुक्तेर् भेद एव स्याज् जीवस्य च परस्य च ।
मुक्तस्य तु न भेदोऽस्ति भेदहेतोर् अभावतः ॥

इति ।

इत्थं भामतीकारेणैक्यपरतया पञ्चरात्रवचनम् उदाहृतम् । परिमले च कल्पतरुव्याख्यावसरे

एवम् उदाहृतवचनेषु जीवस्योत्पत्त्यादि न प्रतिपाद्यते, किं तु जीवब्रह्माभेद इति शङ्कायां जीवब्रह्माभेदस्यापि श्रुतिविरुद्धत्वात् तत्रापि गौणार्थवर्णनं कर्तव्यम् इति ।

इत्युक्तम् । तेन जीवब्रह्मैक्यं पाञ्चरात्रप्रसिद्धम् इत्येषां निश्चयः । यद् वा ‘आ मुक्तेः’ इति वचनं भामतीकारेणोदाहृतम् । तस्य च वचनस्य पञ्चरात्रप्रसिद्धत्वे न किंचित् प्रमाणम् । अत एव परमतभङ्गे श्रीदेशिकचरणैः परकीयवचनोदाहरणप्रसङ्गे इदं वचनम् अनुदाहृतम् । अत एवम्भूतानि [[Pxiv]] वचांसि व्याहृतानि न प्राज्ञैः प्राचीनाद्वैतसरणिम् अनुसरद्भिर् आस्तिकैर् हरिभक्तैर् आदरणीयानि स्युः ।

दर्शितं शाङ्कराद्वैतिहृदयं, यावद् यादवप्रकाशाख्यस्य जगत्सत्यत्वपरस्याद्वैतिनो महोपनिषदादिप्रामाण्येन नारायणपारम्याभिसन्धिम् इव, पाञ्चरात्रे प्रकृष्टम् अभिमानं च श्रीमद्वेदान्तदेशिकविरचितात् तात्पर्यचन्द्रिकान्यायान् निश्चिनुमः । तत्र हि (गी 11.53,4) एवम् अलेखि

एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यद् ईदृशम् ।83

इत्यस्य व्याख्याने यादवप्रकाशैश्चोक्तम्—इदम् अल्पीयसीं योगसिद्धिं गतस्य मृतस्य फलम् । यदि प्रथमां योगसिद्धिं गतो म्रियते त्यजति वा योगम्, श्वेतद्वीपे जायते, भगवत्सालोक्यं वा याति । यदि ततोऽप्यधिकां योगसिद्धिं गतो म्रियते विष्णुपार्षदो भवति । यदि ततोऽप्यधिकां पार्षदेश्वरो भवति । यदि ततोऽप्यधिकां द्वारपालो भवति । यदि ततोऽप्यधिकां भगवतोऽङ्गसंवाहको भवति । यदि ततोऽप्यधिकां मन्त्रिस्थानीयः पृथगैश्वर्ययुक्तो भवति, यदि पूर्णां योगसिद्धिं गतो म्रियते, भगवत्सायुज्यं गतो मुक्तः परमैश्वर्ययुक्तो भवति—इति वैष्णवेषु योगशास्त्रेषु मर्यादा इति ।84 भास्कराद्वैतिनस्तु त्रिदण्डिनो वैष्णवा इति मनुस्मृतिव्याख्यानात् कुल्लूकभट्टीयादितोऽवगम्यते ।85 अथवा किम् अनेनाप्रसिद्धमतप्रस्तावेन । द्वैतिनः सुदर्शनपाञ्चजन्यमात्रधारणम् उपेक्ष्य तप्तपञ्चायुधीधारणप्रतिष्ठापकाः पाञ्चरात्रे प्रामाण्यातिशयं वदन्ति इति प्रत्यक्षम् एतत् । तदेवं मतत्रयाभिमते प्रामाण्ये किम् अत्र विचारणीयम् अस्ति? इतरेषु मतान्तरेष्वप्येवं द्रष्टव्यम् ।

अस्तु कामं प्रमाणं पञ्चरात्रम् । तदधिकारिणोऽन्ये । अस्माकं तु न ततः किंचिद् इति केचित् प्रत्यवतिष्ठेरन् । तत्रोच्यते—उक्तं भारते प्रदर्श्य । एवम् अप्रकम्प्यस्य पाञ्चरात्रप्रामाण्यस्य प्रथमग्राहकं हि प्रथते महा-भारतम् । अत एव भगवान् बादरायणस् तदप्रामाण्यं नैव स्थापयेद् इति निश्चित्य तदप्रामाण्यस्थापनपरतयैव उत्पत्त्यसम्भव-अधिकरणं योजितं विशिष्टाद्वैतिभिः, द्वैतिभिश् च शाक्तमताप्रामाण्यपरतया । तत्र आदिपर्वणि उपरिचर-वसुं प्रस्तुत्य—राजा उपरिचरो नाम वसुः पौरवनन्दनो [[धर्मनित्यो|धर्मनित्यः]] [[मृगयाशीलो|मृगयाशीलः]] यदा न्यस्तशस्त्रस् तपश् चचार तदा देवैः सहेन्द्रः, इन्द्रत्वार्हो राजा ऽयं तपसेत्यनुचिन्त्य सान्त्वेन तं निवारयन् तस्मै देवोपभोग्यं स्फाटिकम् आकाशगं विमानं संग्रामे संरक्षिकां वैजयन्तीम् इन्द्रमालां शिष्टपरिपालिनीं वैष्णवीं यष्टिं च प्रदाय उर्वरादिशालि-चेदि-राज्यरक्षणव्यापृतं चकार । राजा ततः प्रभृति उपरिचर इति ख्यातः प्रतिवत्सरम् इन्द्रतृप्तये इन्द्रध्वज-महोत्सवम् अपि कुर्वन् आस । तस्य भार्यायां गिरिकायाम् ऋतुस्नातायां प्रतीक्षमाणायाम् अपि पितॄणां नियोगात् मृगयार्थं वनं गतः तत्र ताम् अभिरूपां चिन्तयन्न् एव स्कन्नरेताः स्वप्रभावबलात् श्येनद्वारा तद्रेतो भार्यायै अमोघत्वाय प्रेषयामास । मध्येपथं पाथसि पतितं रेतो मत्स्यया कयाचिद् गृहीतं तत् पुत्रस्य दुहितुश् च हेतुर् बभूव । अद्भुते शिशुद्वये प्रजाभिर् वसवे राज्ञे अर्पिते सति स पुरुषशिशुं प्रतिगृह्य स्त्रीशिशुं दाशायैकस्मै ददौ । सा मत्स्यगन्धा सत्यवती पराशर-परमर्षि-परिग्रहीता कृष्ण-द्वैपायनं जनयामासेति वृत्तम् ।

एवं स्व-मातामह-पद-स्थितं माननीयम् उपरिचर-वसुम् एवाधिकृत्य तत्र पर्वान्तरे व्यासो बभाण—पिष्ट-पशु-यजन-पराणां विप्राणां पशु-मांस-लोलुपानां च दिवौकसां विवादे मध्यस्थीकृतो वसुः देवपक्षः क इति तन्मुखेन विज्ञाय तदनुकूलं कथयामास । शास्त्रविरुद्धवादितया पतेति विप्रर्षिभिर् उक्तः । उपरिचरत्वाद् ऊर्ध्वतः पातालं प्रविष्टः क्रमेण भगवद्-अनुग्रहात् लब्धोच्छ्राय इति । तदिदं सर्वं वसोः पौरवनन्दनस्य त्रयीधर्मनिरतत्वं सर्वदेवभक्तत्वं स्पष्टम् आवेदयति । क्रमेण [[पञ्चकालपरायणो|पञ्च-काल-परायणो]] भूतः—

पञ्च-काल-विदो विप्रास् तस्य गेहे महात्मनः ।
प्राश्नन् भगवद्भक्ता भुञ्जते चाग्रभोजनम् ॥86

इति पञ्चरात्रोक्तपञ्चकालक्रियापरः प्रत्यक्षित-भगवद्-रूप-पिष्ट-[[यगानुष्ठितवान्|यज्ञानुष्ठितवान्]] बृहस्पतिं पुरोहितं पुरस्कृत्य भगवते हविर् अदायामास । तदा भगवता प्रत्यक्षीभूय हविर् अग्राहि । परं तु बृहस्पतिः— [[P15]]

कथम् अयं विष्णुर् न मे प्रत्यक्षः ?
त्वया पशुर् वारितश्च कृतः पिष्ट-मयः पशुः ।
त्वं देवं पश्यसे नित्यं न पश्येयम् अहं कथम् ?87

इति चुक्रोध । वसुश्च—

पशुहिंसा वारिता च यजुर्वेदादिमन्त्रतः ।
अहं न वारये हिंस्रान् द्रक्ष्याम्य् एकान्तिको हरिम् ॥88

इति प्रतिवदन् सान्त्वयामास ।

अथ च सदस्यैः एकत-द्वित-त्रितादिभिर् उक्तम्—वयं हि ब्रह्मणः पुत्रा मानसाः तप्त्वा वर्षसहस्राणि काष्ठभूताः मेरोर् उत्तरभागे क्षीरोदस्यान्-उकूलतः, तद् उत्तरतः श्वेतद्वीपे सन्ति महान्तः—गच्छतेत्य् अशरीरवाक्प्रेरिताः, मानसजपारतान् कृताञ्जलिपुटान् ‘जितं ते पुण्डरीकाक्ष’ इत्यादि वदतः पञ्चकालज्ञान् परमैकान्तिनः श्वेतान् अनन्यान् अद्राक्ष्म । तत्र शब्द आसीत्—‘यथा गतं निवर्तध्वं तत्र भवद्भिर् न द्रष्टुं शक्यो भगवान् । प्राप्ते त्रेतायुगे वैवस्वतेऽन्तरे सहाया भविष्यथ’ इति । ‘एवं सुतपसा हव्यकव्यैश्च देवोऽस्माभिर् न दृष्टः, सः कथं त्वया द्रष्टुम् अर्हसि’ इति ।

अनेन च वस्वादेः पञ्चकालिक-श्वेतद्वीप-वासि-साम्यम्, त्रयी-धर्म-निष्ठ-बृहस्पति-प्रभृतिभिर् अपि पाञ्चकालिकप्रक्रियाया आदरणीयत्वं पञ्चकालपरायणैर् अपि वैदिकयज्ञादियथावदनुष्ठानपरत्वं च सिद्धम् । इमे एकतादयश्च पश्चात् पञ्चरात्रप्रवर्तकाः ।

आश्वमेधिके च वैष्णव-धर्म-शास्त्र-पर्वणि त्रयी-निष्ठ-धर्म-प्रतिपादके युधिष्ठिरेण भगवान्—

कथं त्वम् अर्चनीयोऽसि मूर्तयः कीदृशास् तु ते ।
वैखानसाः कथं ब्रूयुः कथं वा पाञ्चरात्रिकाः ॥89

इति पृष्टः अष्टाक्षर-द्वादशाक्षरादिवैदिक-मन्त्रैः पाञ्चरात्रिकोक्त-वासुदेव-संकर्षण-प्रद्युम्नानिरुद्ध-संज्ञैर् वा वैखानसोक्त-पुरुष-सत्याच्युतानिरुद्ध-संज्ञैर् वा आराधयेत् । संज्ञा-भेद-मात्रं न मूर्ति-भेद इति उपवर्ण्य—

अनन्य-देवता-भक्ता ये मद्-भक्त-जन-प्रियाः ।
माम् एव शरणं प्राप्तास् ते मद्-भक्ताः प्रकीर्तिताः ॥90

इत्यादिना यथार्थभक्तलक्षणानुष्ठानादिकम् अप्य् अदर्शि ।

वेदैश् चतुर्भिः समितं कृते मेरौ महागिरौ ॥
आस्यैः सप्तभिर् उद्गीर्णं लोकधर्मम् अनुत्तमम् ।91
इदं महोपनिषदं चतुर्-वेद-समन्वितम् ।
साङ्ख्य-योग-कृतान्तेन पञ्चरात्रानुशब्दितम् ॥
नारायण-मुखोद्गतं नारदोऽश्रावयत् पुनः ।
ब्रह्मणः सदने तात यथादृष्टं यथाश्रुतम् ॥92

अत्र धर्मार्थ-कामा हि मोक्षः पश्चाच्च कीर्तितः ।93

अस्मात् प्रवक्ष्यते धर्मान् मनुः स्वायम्भुवः स्वयम् ॥
उशना बृहस्पतिश् चैव यदोत्पन्नौ भविष्यतः ।
तदा प्रवक्ष्यतः शास्त्रम्…94

इति पद्येषु एकैकं पदम् अप्यवधानम् अर्हति । देश-काल-प्रवर्तक-वक्तृ-श्रोतृ-प्रबन्ध-तदुक्तधर्म-तदनुष्ठातृ-तत्फल-तत्प्रदायिदेवतादिवैलक्षण्यं विविच्य महा-भारतं पञ्चरात्रप्रामाण्यं परमादरेण प्रतिष्ठापयतीति स्थापितं श्रुतप्रकाशिकायाम् । भारते एव शान्तिपर्वणि ३३६ अध्याये—

[[P17]]

अहो ह्य् एकान्तिनः सर्वान् प्रीणाति भगवान् हरिः ।
विधिप्रयुक्तां पूजां च गृह्णाति शिरसा स्वयम् ॥95

इत्यारभ्य चतुर्मुखस्य मानसे जन्मनि ततः फेनपद्वारा वैखानसैः, चाक्षुषे जन्मनि च ततः सोमरुद्रद्वारा वालखिल्यैः, वाचिके च जन्मनि सुपर्णर्षिप्रभृतिभिः एकान्तिधर्मः प्राप्तः । पुनः श्रौत्रे जन्मनि नारायणः—

धर्मं च मत्तो गृह्णीष्व सात्वतं नाम नामतः ।
तेन सृष्टं कृत-युगं स्थापयस्व यथाविधि ॥96

इत्युक्त्वा उपदिदेश ।

ततो हि सात्वतो धर्मो व्याप्य लोकान् अवस्थितः ॥97

स्वारोचिषमनुसनत्कुमारादिभिर् अधीतः । एष एव धर्मः अण्डजे तस्मिन् बर्हिषद्द्वारा प्राप्तप्रचारः ॥ अस्मिंश्च पद्माज् जन्मनि पितामहेन दक्ष-तद्दौहित्र-विवस्वत्-मनु-इक्ष्वाकुप्रभृतिभिर् अधीत इति सात्वतधर्मः सर्वसाधारणत्वेन दर्शितः । अष्टमश्लोके ‘अर्जुने विमनस्के च गीता भगवता स्वयम्’ इति अस्य च गीतार्थस्य चैक्यम् उक्तम् । एवं,

ब्राह्मणैः क्षत्रियैर् वैश्यैः शूद्रैश् च कृत-लक्षणैः ।
अर्चनीयश्च सेव्यश्च नित्ययुक्तैः स्वकर्मसु ॥98
द्वापरस्य युगस्यान्ते आदौ कलियुगस्य च ।
सात्वतं विधिम् आस्थाय गीतं संकर्षणेन यत् ॥99
गृहस्थो ब्रह्मचारी च वानप्रस्थो ऽथ भिक्षुकः ।
य इच्छेत् सिद्धिम् आस्थातुं देवतां कां यजेत सः ॥100

इत्यादिना सर्ववर्णसर्वाश्रमसाधारण्यं स्वस्वशाखासूत्रादिनियतधर्माचरणपरायणैर् एव सर्वैर् अविशेषेण पाञ्चरात्रिकभगवदाराधनप्रक्रियायाः पाञ्चकालिकपद्धतिभासुरायाः परिग्राह्यत्वं च दर्शितम् एव ।

[[P18]]
एवं वैखानस-मार्गस्य परमैकान्ति-धर्मस्य वैदिकत्वाविशेषे ऽपि विखनःसूत्रानुसारिमहाजनव्यतिरिक्तवैष्णवानुष्ठेयतायां विस्पष्टगमकादर्शनात् अस्यैव ‘लोकधर्मम् अनुत्तमम्’101 इति अत्युत्कृष्टलोकधर्मत्वकीर्तनात् व्यासादिभिस् तस्य सर्वानुष्ठेयत्वेनाप्रदर्शितत्वाच्च अवैखानसाः तां पद्धतिं पुरस्कुर्वन्तोऽपि न स्वयम् अनुतिष्ठन्ति ।

पाञ्चरात्रग्रन्थेष्वपि च पाञ्चरात्रिकत्वेन ये केचित् प्रसिद्धाः तदन्यैर् अपि तत्प्रक्रियायाः अनुष्ठेयत्वम् अधिगम्यते । यथा पाद्मे—

आद्यम् एकायनं वेदं सद्-ब्रह्म-प्रतिपादकम् ॥
तेनैव संस्कृता विप्रा मुख्यकल्पाधिकारिणः ।
अन्येषां ब्राह्मण-आदीनां वर्णानां दीक्षया क्रमात् ॥102

इति सर्वेषां पाञ्चरात्रसंबन्धः प्रत्यपादि । अयम् अर्थः—एकायनशाखाख्यवेदमूलकपाञ्चरात्रसिद्धान्तेषु चतुर्षु स्थिताः तद्रीत्यैव निषेकादिसंस्कारभाजः आलयेषु भगवन्तम् अर्चितुम् अर्हन्ति । ये त्वन्ये वेदवृक्षोपरितननानाशाखाध्यायिनः तत्तत्सूत्रोक्तरीत्या निषेकादिसंस्कारभाजः, तेऽपि पाञ्चरात्रोक्तां दीक्षां प्राप्य तदर्चने अधिक्रियन्त इति । अन्येषां पाञ्चरात्रसंबन्धस्यानुचितत्वे एवम् आदेश्वनुमतिर् नैव स्यात् । श्रीविष्णुतिलके च—

सर्वास्वपि च दीक्षासु पञ्च-संस्कार-संज्ञिता ।
दीक्षा श्रेष्ठतरा प्रोक्ता सैव प्रीतिकरी हरेः ॥
तापः पुण्ड्रस् तथा नाम मन्त्रो यागश्च पञ्चमः ।
पञ्च-संस्कार-दीक्षैषा देव-देव-प्रियंकरी ॥
अनया दीक्षितो यस् तु स सर्वत्राचरेत् क्रियाम् ॥103

इति अगस्त्यायोपदिष्टं चतुर्मुखेन । प्रायः श्रीविष्णुतिलकाख्यः पाञ्चरात्रग्रन्थः साम्प्रतिकश्रीवैष्णवसर्वसमयाचारमूलम् इत्यपि सुवचम् ।

[[P19]]

याज्ञवल्क्यादृतत्वम्

अत्रिग्रन्थे च वैखानसे,

आपत्काले च संप्राप्ते याज्ञवल्क्यादिभिः क्रमात् ।
एकायनगतैर् मन्त्रैः संमिश्रं तान्त्रिकं स्मृतम् ॥104

इति पाञ्चरात्रस्य नियतपाञ्चरात्रचतुर्वेदाधिकारिभिर् न्नैयाज्ञवल्क्यादिभिर् आदृतम् इति प्रशंसनात् अन्येषाम् अपि पाञ्चरात्राधिकारो वैखानसैर् अप्यभिमत इति ज्ञायते । अत्र याज्ञवल्क्यप्रस्तावाद् इदम् अपि वक्तव्यं भवति । अधुना पाञ्चरात्रालयेषु पारम्पर्येणाधिकृतास् तावत् शुक्लयजुर्वेदशाखाम् अधीयानाः कात्यायनसूत्रनिष्ठाः । तच्छाखाप्रवर्तकश्च भगवान् याज्ञवल्क्यः । अडैयारमुद्रितलक्ष्मीतन्त्रग्रन्थोपोद्घाते काण्वशाखामहिमसंग्रहाख्यात् नागेशनिर्मितात् ग्रन्थाद् इमे श्लोका उदाह्रियन्ते—

इयं शुक्लयजुः शाखा प्रथमेत्यभिधीयते ।
मूलशाखेति चाप्युक्ता तथा चैकायनीति च ॥
अयातयामयजुषा तथा मोक्षैकसाधिका ।
इत्याद्यनेकनामानि सन्त्यस्यास् तत्र तत्र वै ॥
तत्तन्नामनिमित्तानि युक्तियुक्तानि भूरिशः ।
कथितानि च माहात्म्ये तत्तदाख्यासु शोभते ॥105

इति । विष्णुपुराणादिषु योगयाज्ञवल्क्यचरितं प्रसिद्धम् । वैशम्पायनाद् वेदम् अधीतवान् याज्ञवल्क्यो गुरावत्यन्तभक्तोऽपि गुर्वानुकूल्यपरोऽपि सब्रह्मचारिजनावधीरणभावनया गुरुणा ‘अधीतं विसृज्य गच्छ’ इत्याज्ञप्तः योगबलात् मांसास्थिरूपेण मुखान् निष्कास्य आदित्यम् उपास्य गुर्वज्ञातं वेदभागं दातुम् अभ्यर्थ्य अयातयामां शुक्लयजुःशाखां लेभे इति । तद्वान्तं मांसास्थिरूपं च वेदं सहाध्यायिनः तित्तिरिपक्षिणो भूत्वा जगृहुर् इत्युक्तं तत्र । तेन तैत्तिरीयाध्येता याज्ञवल्क्यः आदित्याद् [[P20]] अन्यां यजुःशाखां लेभे इति स्थिते विचार्यम् इदं कथं शाखान्तरम् उपदिष्टम् आदित्येनेति? नूनं तस्याः शाखायाः एकायनैकदेशत्वात् एकायने च मूलभूते सर्वेषाम् अधिकारात् तदुपदेशो नायुक्तः । अनुवर्ततां चायं कात्यायनसूत्रम् एव इत्यादित्यो मेने । अयातयामत्वविशेषणं च एकायनान्तर्भावम् अवगमयति । एकायनस्यैव भगवदेकान्तधर्मत्वात् नानाजन्मकालविलम्बेनापि सर्वग्राह्यत्वाद् अयातयामत्वम् । देवतान्तराराधनपरभागरूपश्च वेदः कदाचिद् ग्राह्यः अन्यदोपेक्ष्यश्चेति यातयामः । अस्ति च कश्चित् शुक्लयजुर्वेदस्य विशेषः, यद् ईशावास्योपनिषत् तदीया कर्मकाण्डे संहिताभाग एव जागर्ति । एवं परब्रह्मपरोपनिषद्भागस्य वेदान्तरे कर्मकाण्डेऽनुपलम्भात् शुक्लयजुष एकायनान्तर्गतत्वस्योपष्टम्भकम् इदम् । कर्मणां परब्रह्माराधनरूपत्वेनैवोपदेश एकायने । तदर्थम् एव चेयम् उपनिषद् इति । ततश्चाविशेषात् याज्ञवल्क्यादिवत् सर्वे पाञ्चरात्रविहितभगवदाराधनाधिकारिण इति सिध्यति । तैत्तिरीयाद्यनुसारिणो वैखानसस्यापि मूलभूततदन्यवेदस्यानुरोधाद् एव भगवत्परत्वम् इति तद्वचनत एव दर्शितं वैखानसविजये ॥

श्रीभागवतादपि साधारण्यसिद्धिः

श्रीभागवते चैकादशे उद्धवेन पृष्टः श्रीकृष्णः वैखानसपाञ्चरात्रप्रक्रियाः प्रब्रुवन् “वैदिकस् तान्त्रिको मिश्रः”106 इति त्रेधा विभज्य प्रतिष्ठितप्रतिमाद्यर्चनपद्धतिं प्रपञ्चयन्,

उभाभ्यां वेदतन्त्राभ्यां मह्यं तूभयसिद्धये ।107

इति वैदिकानाम् एवापेक्षितांशम् आदरणं तन्त्रतः समुचितम् इत्यावेदयति ।

वैखानसैर् अप्युपजीव्यत्वम्

किं बहुना, वैखानसैर् अपि पाञ्चरात्रम् उपजीव्यं मन्त्रकल्पादौ इति श्रीदेशिकैर् अदर्शि । अष्टाक्षरादयो भगवन्मन्त्रा अन्ये च वैदिकाः वैखानसाहृताः ये तेषां सिद्धिप्रकारः मन्त्रोद्धारप्रकारः [[P21]] इत्यादिकं पाञ्चरात्र एव बहुषु ग्रन्थेषु विशदम् । तत्तन्मन्त्राणां स्थूल-पर-सूक्ष्मरूपेणार्थभेदाः अहिर्बुध्न्यसंहितादौ वर्ण्यन्ते । यथा च याज्ञवल्क्यादिषु प्रतिमार्चनप्रणमनादिविधायकेषु स्मृतिग्रन्थेषु जागरूकेष्वपि प्रतिमानिर्माणप्रकारः, प्रतिष्ठापनप्रकारः, पूजनपद्धतिविस्तरः इत्यादि विषये सवैखानसं पाञ्चरात्रं चोपजीव्यम्, अन्यत्र सर्वस्यासमग्रत्वात् सिद्धवत्कथनप्रायत्वाच्च तेषाम्—तथा मन्त्रविषयन्यासजपसाधनादिविषये वैखानसेनापि पाञ्चरात्रम् उपजीव्यं भवति ।

बहुभ्यश्च महद्भ्यश्च शास्त्रेभ्यो मतिमान् नरः ।
सर्वतः सारम् आदद्यात् पुष्पेभ्य इव षट्पदः ॥108

इति न्यायात् सर्वतः सर्वापेक्षितग्रहणं युज्यते । यद्यपि वैखानसाः पाञ्चरात्रोक्तां पञ्चसंस्कारदीक्षां प्रायः स्वयं नाद्रियन्ते । श्रीकृष्णेन द्वारकायां,

नामुद्रिताः प्रवेष्टव्याः यावद् आगमनं मम ।109

इति शङ्खचक्रलाञ्छनरहितजनप्रवेशनिषेधात् वैखानसे वैदिकतान्त्रिकसर्ववर्णसाधारण्यम् एवेति ज्ञायते । अथापि वैखानसैस् तप्तशङ्खचक्रधरणाभावेऽपि लाञ्छनस्यान्यादृशस्य संगत्या तावद् एवालम् इति तेषाम् आशयः । नारदीयसंहितायां—

निषेकादींश्च संस्कारान् स्वस्वसूत्रविधानतः ।
पाञ्चरात्राध्वना वाऽपि ये स्ववंश्यैर् अनुष्ठिताः ॥110

यथापूर्वम् आचरन् भगवन्तम् आराधयेद् इति सर्वसाधारण्यम् एव स्पष्टम् अदर्शि । परमेश्वरादौ सर्वत्र संहिताग्रन्थे सन्ध्योपासनाद्याह्निककृत्यानां तत्तत्सूत्रोक्तप्रक्रियया अनुष्ठानं प्रतिबोध्य भगवदाराधनविधानात् सर्वं पाञ्चरात्रं सर्वार्थम् इति निर्विवादम् । किं बहुना, आगमसिद्धान्ताभिहितशुद्धयजनदौष्कर्यचिन्तया त्रय्यध्यायिशाण्डिल्यादिसर्वव्यामिश्राधिकारिविषयतयैव भगवतैव रत्नत्रयम् उपदिष्टम् इति स्पष्टं पारमेश्वरे (१. ८१-९) प्रत्यपादीति कथं साधारण्यविषये संदेहः? अत एव वैखानसा अपि सर्वसाधारणपाञ्चरात्रप्रक्रियावलम्बनेनापि यदि भगवन्तम् आरिराधयिषन्ति स्वेच्छया वा पाञ्चरात्रप्रतिष्ठापितालयेषु प्रजाप्रार्थनया वा तदा पञ्चसंस्कारदीक्षाकरणं सुतरां [[P22]] तेषां युक्तम् । नैतावता वैखानसपथेन स्वगृहादौ समाराधनस्य कश्चिद् भङ्गोऽस्ति । अदीक्षितवैखानसक्रियमाणं वैखानसाध्वना समाराधनम् एव पाञ्चरात्रिकालयेषु प्रतिषिद्धं भवितुम् अर्हति ।

अस्तु तावद् इदं यथाकथम् अपि । एवम् अपि मन्त्रादिविषये तेषां पाञ्चरात्रापेक्षा लक्ष्यते । पाञ्चरात्रवत् वैखानसग्रन्थानाम् अपि प्राग् अनन्तत्वेपि उपदिष्टानाम् अद्य स्थितानां चाल्पत्वात् ततः सर्वमन्त्रविषयावधारणं दुष्करम् ।

तथा वैखानसैर् अपि प्रपत्त्यनुष्ठानम् इष्टम् इति तदीयविरचितवेदान्तग्रन्थादितो विज्ञायत एव । प्रपत्तिः शरणागतिर् इति पदं तावत् प्रसिद्धं सर्वत्र, तथापि पञ्चरात्रत एव विशेषानिश्चयः । न हि

इदं पुण्यम् इदं पापम् इत्येतस्मिन् पदद्वये ।
आचण्डालं मनुष्याणाम् अल्पं शस्त्रप्रयोजनम् ॥111

इति शास्त्रविचार उपेक्ष्यते । पुण्यपापद्वयसद्भावज्ञानेऽपि तत्तल्लक्षणस्य किं किं पुण्यं किं किं पापम् इति विशेषाणां च विना शास्त्रम् अनवगमात् । तथा सामान्यतः शरणागतौ अवगतायाम् अपि,

अनन्यसाध्ये स्वाभीष्टे महाविश्वासपूर्वकम् ।
तदेकोपायतायाच्ञा प्रपत्तिः शरणागतिः ॥112

इति भरतमुनिवाक्याद् एव तदर्थाधिगमेऽपि साङ्गतदनुष्ठानप्रकारः पञ्चरात्रं विना दुरधिगम एव । अतः सर्वोपजीव्यम् एव यथायथं पाञ्चरात्रम् इति ।

पाशुपतादिवैलक्षण्यम्

नन्व् एवं पाशुपतम् इति पशुपत्याराधनजिज्ञासुभिर् आदर्तव्यं स्याद् इति चेत्, स्याद् एव । कस्तत्र द्वेषः? अत एवोक्तं न्यायपरिशुद्धौ श्रीदेशिकचरणैः साङ्ख्यादीनां चतुर्दशविद्यास्थानान्तर्भावं प्रस्तुत्य—“यानि पुनः साङ्ख्य-योग-पाशुपत-पञ्चरात्राणि तान्यपि धर्मशास्त्रभेदा एव । परिशुद्धात्मचिन्तनरूपज्ञानयोगप्रदर्शनाधिकृतं शास्त्रं साङ्ख्यम् । समाधिपर्यन्तकर्मयोगनिष्ठं शास्त्रं योगः । प्रतिबुद्धेतरविषयपशुपतिभजनप्रतिपादकं पाशुपतम् । प्रतिबुद्धविषयभगवदनन्य-[[P23]]भजनोपदेशप्रवृत्तं तु शास्त्रं पञ्चरात्रम् । एतानि च क्वचित्क्वचिदंशे परस्परोपजीवीनि । परस्परविरोधे तु वेदानुसारणे बलाबलव्यवस्था । वेदविरुद्धे त्वंशे बाधः ॥”113 इत्यादि । तर्हि कथं भगवता बादरायणेन ब्रह्मसूत्रे साङ्ख्यादिनिरास इति चेत्, तत् वेदविरोधेन तर्कबलसाधितांशाविषयम् इति प्राग् एव प्रत्यपादि । पाञ्चरात्रे तु पाशुपत ईश्वरस्यानुमानेन साधनवत् तर्कबलेन कस्यचिदर्थस्य साधनाभावात् वेदार्थव्यवस्थीकरणनैर्भर्यदर्शनात् अज्ञानप्रमादाशक्तिवैदेशिकभगवन्मुखोद्गतत्वस्योक्तस्यासंभवशङ्कास्पदादर्शनाच्च कार्त्स्न्येन प्रामाण्यम् इति विशेषः ।

उभयथा प्रामाण्यम्

एवं च पर्यालोचने पञ्चरात्रस्योभयथा प्रामाण्यं भवति । स्वतः सर्वज्ञभगवदनुकम्पामूलकत्वात् वेदानुरोधित्वाच्च । आद्यम् अंशं वेदव्यास एव भारते विशदम् अदर्शयत् ।

साङ्ख्यं योगः पाञ्चरात्रं वेदाः पाशुपतं तथा ।
किम् एतान्येकनिष्ठानि पृथङ्निष्ठानि वा मुने ॥114

इति विचारं प्रापय्य साङ्ख्य-योग-पाशुपतानां कपिल-हिरण्यगर्भ-पशुपतिकर्तृत्वात्, अपान्तरतप-आख्यस्य भगवदंशस्य महर्षेर् एव वेदाचार्यत्वात् वेदस्यापौरुषेयत्वात् प्रवक्तुश्च भ्रमप्रमादादिसंभावनारहितमहर्षित्वात् वेदानुपूर्वीस्वरादिषु केषाम् अपि पुंसां विवादाभावात्, पाञ्चरात्रस्य कृत्स्नस्य तु नारायणस्यैव स्वयं स्वमुखेन कर्तृत्वात् वक्तृ-प्रवक्तृ-वैलक्षण्यविवेकेनैवैतन्निधारणीयम् इति दर्शितम् । अपान्तरतपसः कथं वेदाधिगम इति चेत्,

यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्वं यो वै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै ।
तं ह देवम् आत्मबुद्धिप्रकाशं मुमुक्षुर् वै शरणम् अहं प्रपद्ये ॥115

इति स्वोत्पादकभगवत्प्रोक्तसर्ववेदग्राहिचतुर्मुखकृताद् अनुग्रहाद् वा भगवत एव (अ)पान्तरतपरत्वे साक्षाद् वा प्रवचनप्रावीण्यम् इति वक्तव्यम् ।

[[P24]]

श्वेताश्वतरश्रुतितात्पर्यम्

प्रसङ्गाद् इदं किंचिद् उच्यते—‘यो ब्रह्माणम्’116 इति मन्त्रोऽयं श्वेताश्वतरोपनिषद्गतः । तेनेदं ज्ञाप्यते, भगवता ब्रह्माणम् आरभ्य क्रियामाणा सृष्टिर् वेदप्रचाराय । प्रचारश् चात्मविषयकबुद्धिप्रकाशाय । तत्फलं च मुमुक्षुत्वं मोक्षार्थोपायानुष्ठानं च । उपायश्च शरणागतिः प्रपत्तिर् इति । एवं च भूमौ शरणागतिसस्यसंवर्धनार्थं प्रवृत्तोऽयं परमपुरुषाख्यः कृषीवल इति शरणागतिस्वरूपाङ्गोपङ्गादिविस्तरभूतपञ्चरात्रप्रवर्तनम् अपि तत्कृतम् अभिप्रेतम् अत्र मन्त्रे इति । तदेवं तत्प्रवचनपरपरमपुरुषप्रणीतत्वात् पञ्चरात्रम् अपि तद् अविशेषं प्रमाणम् । साङ्ख्यादीनां तु ईदृशोत्कृष्टकर्तृकत्वाभावाद् एतद्विरुद्धं तत्रोच्यमानं न ग्राह्यम्, वेदो निर्बाधं प्रमाणम्,

मन्वर्थविपरीता तु या स्मृतिः सा न शस्यते ।117

इति मनुविरोधे महर्षीणाम् अन्येषाम् अविश्वसनीयत्वम् इति स्थिते सर्वज्ञसर्वेश्वरवचनविरोधे साङ्ख्यपाशुपतादीनाम् अग्राह्यत्वम् इत्यत्र कः संदेहः? वेदानुक्ता अप्यंशाः सन्ति पञ्चरात्रे इति चेत्, अत्र समाधिर् नास्माभिः कर्तव्यः । शाङ्करभाष्योक्तस्मरणे स्वयम् एव समाधिसंभवात् । तत्र हि शास्त्रयोनित्वाधिकरणे प्रथमवर्णके भगवतः सर्वज्ञत्वोपपादनायोक्तम् एवम्—‘लोके ये प्रबन्धारः सन्ति, तेषां तत्प्रबन्धमूलं यावज्ज्ञानम् अनुमीयते, ततोऽधिकज्ञानशालिन एव ते भवन्ति । केनापि स्वज्ञातस्य सर्वस्य स्वप्रबन्धे कथयितुम् अशक्यत्वात् । अतः प्रबन्धलम्भितज्ञानाधिकज्ञानः प्रबन्धेति न्यायेन सर्ववेदप्रवक्तुः सर्वेश्वरस्य सर्ववेदानवगमितानेकार्थज्ञानम् अप्यस्तीत्यवसातव्यम्’ इति । एवं शाङ्करोक्तरीत्या वेदानुक्तानाम् अपि स्वप्रत्यक्षसिद्धानां सर्वलोकहिताय स्वयं समयानुगुणम् आलोचितानां चानेकेषाम् अर्थानां सर्वनियन्ता स्वयम् एव कृपया पञ्चरात्रमुखेन प्रकाशनं करोति इति सिद्धम् एव सर्वस्य प्रामाणिकत्वम् । अत एव सत्यपि विरोधे श्रुत्योर् इव मिथः श्रुतिपञ्चरात्रयोः क्रियाविकल्प एव । न तु वेदेन पञ्चरात्रबाध इत्यपि वदन्ति । वस्तुतो विरोध एव न लक्ष्यते । तत् सिद्धं सर्वज्ञमूलकत्वात् प्रामाण्यम् ।

[[P25]]

विप्रलम्भकत्वशङ्का

ननु सर्वज्ञत्वात् भ्रमप्रमादाशक्तिरूपदोषाणाम् अप्रसक्ताव् अपि विप्रलम्भरूपो दोषः स्यात् । न च लोके ज्ञानिनां परवञ्चकत्वसंभवेऽपि सर्वेश्वरे तन्न भवतीति शक्यम्, बुद्धादिरूपेणावतीर्य अनेकान् मोहयतीत्यस्य शास्त्रैः संप्रतिपन्नत्वात् ।

त्वं हि रुद्र महाबाहो मोहशास्त्राणि कारय ।
अहं मोहं करिष्यामि यो जनं मोहयिष्यति ॥118

इति परद्वारापि लोकमोहनव्यापृतस्य स्वयं मोहकत्वे कः संदेहः? अतो रुद्रद्वारा शैवागमकरणप्रचारणवत् स्वयं पाञ्चरात्रागमकरणप्रचारणे मोहनार्थे एव । तथा च कौर्मे—

कापालं पाञ्चरात्रं च यामलं वामम् आर्हतम् ।
एवंविधानि चान्यानि मोहनार्थानि तानि तु ॥119

इत्युक्तम् । किं च कौर्मे—

निर्मितं हि मया पूर्वं मतं पाशुपतं शुभम् ।
गुह्याद्गुह्यतमं सूक्ष्मं वेदसारं विमुक्तये ॥120
एष पाशुपतो योगः सेवनीयो मुमुक्षुभिः ।
भस्मच्छन्नैर् हि सततं निष्कामैर् इति हि श्रुतिः ॥121

इति प्रमाणभूतं पाशुपतम् एकम् । तत्रैव—

[[P26]]

वामं पाशुपतं सोमं लाङ्गुलं चैव भैरवम् ।
न सेव्यम् एतत् कथितं वेदबाह्यं तथेतरत् ॥122

इति मोहशास्त्ररूपं पाशुपतम् अन्यद् इति श्रौतशैवागमो ग्राह्यः, कामिकादिर् अश्रौतो न ग्राह्य इति वायुसंहितोक्तरीत्या च द्वैविध्यवत् पाञ्चरात्रे वैदिकावैदिकभेदादर्शनात् सर्वम् एव पञ्चरात्रं विप्रलिप्सामूलकम् इति निश्चीयते ।

एवं संचोदितो रुद्रो माधवेन मुरारिणा ।
चकार मोहशास्त्राणि केशवोऽपि शिवेरितः ॥123

इति मुरारेर् अविशेषेण मोहकत्वं स्मृतम् । वासुदेवार्चने निरतः, अथांशुः सात्वतो नाम विष्णुभक्तो नारदवचनात् शास्त्रं प्रवर्तयामास कुण्डगोलादिभिः श्रितम् । तस्य नाम्ना तु विख्यातं सात्वतं नाम शोभनम्, यत्र स्त्रीशूद्रदासानाम् अधिकारः परः स्मृतः । इति च स्मर्यत इति चेद् उच्यते—

विप्रलम्भपरिहारः

नूनं श्रीकण्ठभाष्यव्याख्याम् अप्यय्यदीक्षितकृतां शिवार्कमणिदीपिकाम् अवलम्ब्यायम् आक्षेपः । अत्रेदं वक्तव्यम् । पाञ्चरात्रपाशुपतयोः स्तुतिपराणि निन्दापराणि च वचनानि तत्र तत्र साम्प्रतम् उपलभ्यन्ते । गौतमेन शप्ताः वेदबाह्याः विष्णुद्वेषिणः शिवभक्ताः दक्षयज्ञध्वंसार्थशिवप्रेरणप्रवृत्तदधीचिशप्ताश्चान्ये शिवद्वेषिणो विष्णुभक्ताः कलौ युगे भविष्यन्तीति स्मृतम् । साम्प्रतिकाः वैष्णवा यद्यपि शिवं नाराधयन्ति तावता, शिवद्वेषिण इति न कथम् अपि वक्तुं शक्यन्ते । शिवप्रशंसापराणि परःशतानि संप्रदायधुरंधरप्रणीतानि दुराभिप्रायम् इमं दूरे निरस्यन्ति । शैवाः साम्प्रतिका अपि विष्णुद्वेषिणो न भवन्ति इति यदि निरूपयितुं शक्यते, तर्हि तावान् कलिर् भेदाय नानीम् अभवद् इति प्रीतैर् भाव्यम् । अथ बुद्धिपूर्वात् वेदप्रसिद्धविष्णुवैभवगूहननैर्भर्यात् शैवानां विष्णुद्वेषोऽस्त्येवेत्यभिसंधीयते, तावता वैदिकशिवमहिमा नपलापिभिर् वैष्णवैर् नैवापराध्यते । सात्वतादिसंकरजातानां स्त्रीशूद्राणां पञ्चरात्रे पूजनाधिकारो विभिन्नरूपः प्रादर्शीत्येतावता ब्राह्मणादीनां तद् वर्ज्यम् इति कथम्? न हि सत्यास्तेयाहिंसादीनां तैर् अधिक्रियमाणत्वम् अस्तीति ब्राह्मणादिभिः स्तेयासत्यादिपरैर् भाव्यम् ।

[[P27]]

मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः ।
स्त्रियो वैश्यास् तथा शूद्रास् तेऽपि यान्ति परां गतिम् ॥
किं पुनर् ब्राह्मणाः पुण्या भक्ता राजर्षयस् तथा ॥124

इति न्याय एव ह्यत्रोचितः । पाद्मे च प्रतिष्ठापकाचार्यविवेचनावसरे संन्यासि-क्षत्रिय-वैश्य-कुण्डगोलादीनाम् अनधिकार एवोक्तः । वाराहे च—

ब्राह्मणक्षत्रियविशां पञ्चरात्रं विधीयते ।
शूद्रादीनां न तच्छ्रोत्रपदवीम् उपयास्यति ॥125

इति शूद्रादीनां पञ्चरात्रेऽनधिकार एवोक्तः । अतो विषयव्यवस्थयैव सर्वनिर्वाहः । अप्रतिष्ठितप्रतिमाभजनपूजनादिकं शूद्रादेर् अनुमतम् अपि न ब्राह्मणादीनाम् आराधनादिपूर्तये भवति । महा-भारतवचनं च ब्राह्मणाद्यधिकारप्रदर्शि प्राग् एव प्रादर्शि । प्रक्षेपशङ्कानास्पदसर्वशिष्टपरिगृहीतभारतवचनजातविरोधे सति पुराणान्तरवचनानि प्रक्षेपादिशङ्कया त्याज्यानि वा तात्पर्यान्तरेण योज्यानि वा भवन्ति । शैवागमेषु वैदिकावैदिकविभागवत् कालक्रमेण पञ्चरात्रेऽपि नवीनाः प्रबन्धाः प्रादुर्भूताः सन्ति, ये पूर्वाविरोधाद् उपेक्ष्यांशबहुला इत्यपि संभाव्यते, तावता न पञ्चरात्रस्य प्राच्यस्याप्रामाण्यम् । वक्ष्यते चोपरि पाञ्चरात्रवचनानि तामसपाञ्चरात्रम् अपि प्रदर्श्य प्रामाण्याप्रामाण्यविवेकरीतिः । रुद्रप्रेरितेन विष्णुनाऽपि मोहनार्थं बहु कृतम् इति यद् उक्तं—तेन मोहकरुद्रसाहाय्यम् आचरितम् इत्येवाध्यवसातव्यम् । सा च रीतिः विप्रादिसर्ववर्णसमादरणीये पञ्चरात्रे क्षुद्रकतिपयमात्रग्राह्यत्वोपन्यसनेन रुद्रभक्तिद्रढिमसंपादनायेति तादृशविप्रलम्भकवाक्यग्रहणेन परमास्तिकैः पाञ्चरात्रोपेक्षा न कार्या । बुद्धादिरूपभगवदुपन्यस्तवेददूषणश्रवणेन वैदिकैर् वेदोपेक्षा वेत्येव सिध्यति । अत एवंरीत्या प्रवर्तितानि सर्वाणि पञ्चरात्रदूषणवचांसि ॥

दीक्षितवाक्यविमर्शः

अपि च श्रीकण्ठभाष्याख्याविमर्शे किंचिद् विवक्षामः—श्रीकण्ठभाष्ये पशुपत्यधिकरणं पाशुपतनिरसनपरतयैव पूर्वं व्याख्यातम् । अतः स्वसिद्धान्तैकरस्यं तत्र सुसंपादम् इति कृत्वा ईश्वरस्य केवलनिमित्तत्ववादियोगस्मृतिरूपहिरण्यगर्भागमनिराकरणपरम् इति निगमितम् । व्याख्याने च—पाशुपतं प्रमाणभूतम् एकम्, अप्रमाणभूतं त्वन्यत् । तदपि वामाचारयुक्तं शौचवर्जितं लाङ्गुलपाशुपतकापालिककालामुखादिरौद्रागमरूपम् अवैदिकम् । तस्यापि त्ववैदिकाधिकारिविषये प्रामाण्यम् इति विस्तृतम् । अत्रोच्यते—प्रकृतिर् उपादानम्, निमित्तकारणम् ईश्वर इति पाशुपतमतनिष्कर्षः शाङ्करभाष्याद्यारूढः । पाश्चात्यं श्रीकण्ठभाष्यं तु शिवपारम्यस्य वैदिकत्वस्थापनाय प्रवृत्तं वेदान्तानाम् अभिन्ननिमित्तोपादानत्वपरत्वस्याविचाल्यताम् आलक्ष्य पशुपतेर् एव तद् इष्ट्वा पाशुपतागमेष्वपि तदुपादानत्वस्फोरकवाक्यान्वेषणेन तद् एव स्वीकृत्य तद्विरुद्धपाशुपतवचनानाम् अप्रामाण्यं वा अन्यतात्पर्यकत्वं वा वाञ्छति । अस्माभिः पाशुपत-पाञ्चरात्राधिकरणेषु सूत्राक्षरेष्ववधानम् आदौ कार्यम् । “पत्युर् असामञ्जस्यात्”126 इति सूत्रस्य पशुपतेर् इदं न भवति ग्राह्यम् असामञ्जस्याद् इत्यर्थः । किं तद् इति चेत् यत् पाशुपतागमसंमतं तत् । यदि केवलनिमित्तत्वं तत्रोक्तम्, तद् अत्र निरसनीयम्, तत्रोपादानत्वनिमित्तत्वयोर् उभयस्वीकारे कार्ये निमित्तत्वमात्रस्वीकारो [[P29]] न भवति इत्यर्थो वा, निमित्तत्वम् अपि न भवति इत्यर्थो वेति विचार्यम् । यदि वेदान्ताः विष्णुं न्यक्कृत्य रुद्रस्य पारम्यपरतया निर्धारिता भवेयुः, तदा रुद्रे उभयस्वीकारपरतया व्याख्यानं स्यात् । नारायणपारम्यस्य शङ्कर-यादव-द्वैत-तदितरसर्ववैष्णवसमादृतस्य भूयसा न्यायेनाऽऽश्रयणे तु रुद्रस्य नारायणपौत्रस्य सर्वसमष्ट्यनन्तरकतिपयव्यष्टिसृष्टिपश्चाद्भाविनः सर्वजगन्निमित्तकारणत्वस्याप्यसंभवात् पाशुपतोक्तं निमित्तत्वम् अपि निरसितुम् इष्टम् एव सूत्रे । उपादानत्वस्यापशुपतौ पाशुपतेष्टत्वे तदप्यत्र निरस्यम् एव वेदान्तविरोधात् ।

अयम् आशयः—पाशुपतागमम् आदाय रुद्रस्य केवलनिमित्तत्वं वा, उपादानत्वविशिष्टनिमित्तत्वं वा स्वीकृत्य तेन वेदान्ता निरोध्या न भवन्ति । तद्-असामञ्जस्यात् । असामञ्जस्यं च उक्तस्य विकल्प-असहत्वात् । किं युक्त्या एतदर्थ-स्थापनम् आगमेन वा? लोके उपादानत्व-निमित्तत्वयोः पृथङ्-निष्ठतया एव भूयो ऽनुभवात् न युक्तिर् अस्ति । आगमश् च वेदो वा पाशुपतादिर् वा? वेदस्य पशुपति-अतिरिक्त-परत्वं प्राग् एव स्थापितम् । किं च स वेदो ऽपि ईश्वर-कृत इति भवद्-इष्टम् । ईश्वरे सिद्धे किल तद्-उक्ततया तत्प्रामाण्यसिद्धिः, तद्-असिद्धिश् च अनन्तरैः सूत्रैर् अपि व्यक्तीभविष्यति । अत एव न पाशुपतागमो ऽपि । हेय-अनेक-अर्थ-परत्वाच् च । शैवागमानां संमोहन-अर्थ-प्रवृत्ततायाः प्रसिद्धत्वाच् च । अतः पाशुपतोक्तं रुद्रस्य सर्व-जगन्-निमित्तत्वं वा उपादानत्व-विशिष्ट-निमित्तत्वं वा मुक्त-प्राप्यत्वं नित्य-कैलास-वासित्वं विष्णु-ब्रह्म-अतिशायित्वं नित्य-सार्वज्ञ्यम् इत्यादिकं च न भवति असामञ्जस्याद् इति सूत्रार्थः । पाञ्चरात्र-अधिकरणे विष्णोर् इदं सर्वं न भवति असामञ्जस्याद् इत्य् अनुक्त्वा जीव-उत्पत्ति-आदि-अंश-मात्र-दूषणात् अन्यत्र सर्वत्र वेद-ऐकरस्यं पाञ्चरात्रस्य तद्-इष्टम् इति सूत्रशैल्यैव ज्ञायते । अत एव स्वारस्यम् अनुभूय शांकरे इतर-अंशे पाञ्चरात्रस्य प्रामाण्यम् अवर्णि, न तथा पाशुपतस्य, तर्कपादे च युक्ति-साधित-अंशानां युक्ति-विरुद्धानां च खण्डने प्राधान्यात् पशुपति-मतवत् तार्किक-आदि-मतम् अप्यत्र निमित्त-ईश्वर-परं खण्डितम् इति शङ्करोक्तम् । न कश्चिद् वैष्णवो विष्णोस् तर्केण सद्भावं पारम्य-आदिकं च साधयति । नापि पाञ्चरात्रं युक्तिं पुरस्करोति । वेद-प्रमाण-मूलं निर्दोष-सर्वज्ञतया सिद्धेन श्रीविष्णुना प्रणीततया पञ्चरात्रस्य पूर्णं प्रामाण्यम् इत्य् एव तत्र घुष्यते । विप्रलम्भश्च भगवता क्रियमाण आसुरान् प्रत्य् एव दृष्टः, न तु प्रतिपन्नान् प्रति । यदि नारद-शाण्डिल्य-एक-द्वित-चतुर्मुख-आदीन् अपि स विप्रलभत इत्य् उच्यते, गीता अप्य् अर्जुनं युद्ध-प्रवर्तनाय [[विप्रलब्धमेव|विप्रलम्भेनैव]] प्रवर्तिता । वेदो ऽप्य् आदौ विप्रलम्भाय एव उपदिष्टः । त्रैविद्य-तपस्विनो धूर्त-बका एव । जगत्-सृष्टिर् एव विप्रलम्भ-रस-आस्वादाय एव इति कथं लोक-उत्तर-प्रज्ञेन भवता न निर्धार्यते? अतो यावत् पाशुपतं [[P30]] विष्णु-पारम्य-तिरस्कारेण पशुपति-प्राधान्य-परम् इष्यते तावद् वेद-विरोधाद् अप्रमाणम् एवेति द्वैत-अद्वैत-विशिष्टाद्वैत-मत-निष्णात-तदितर-मध्यस्थ-सर्व-वैदिक-लोक-विदितम् इति न नवीनस्य श्रीकण्ठभाष्यस्य नाना-व्याख्या-साहाय्येऽपि स्वाभिमत-निर्धारण-धुरीणतेत्यलम् अनेन विप्रलम्भक-पुरुष-प्रणीत-प्रबन्ध-विमर्शेन । नैतावता शिवद्वेषः, पारमैकान्त्य-प्रतिष्ठापके पाञ्चरात्र एव ग्रामादिषु शिव-गणेश-स्कन्द-दुर्गा-ब्रह्मादि-स्थापन-तद्-उचित-पूजक-व्यवस्थापनादेर् दर्शितत्वात् । प्राग्-उक्तरीत्या महा-भारतादि-प्रसिद्ध-वैभवं पाञ्चरात्रं परम-पुरुष-करुणा-परिणाम-रूपत्वात् पूर्णम् एव प्रमाणम् ।

यथैवं निर्दोष-धौरेय-प्रणीततया, तथा वेद-मूलकतया च प्रामाण्यं प्रतिष्ठितं भवति । यथा ह्य् अधीत-साङ्ग-वेदेन मैत्रेयादिना इतिहास-पुराण-साहाय्यं विना विदित-अर्थ-वैशद्याभावात् पराशराद्याश्रयणेन

विष्णोः सकाशाद् उद्भूतं जगत् तत्रैव च स्थितम् ।127

इत्यादि-विशेषार्थ-श्रवणेन वैशद्यम् अधिगम्यते । तद्वत् साङ्गोपाङ्ग-सविस्तर-सर्व-वेदाध्ययनेऽपि भगवद्-उपासनोपयुक्त-भगवद्-आसेवनादि-प्रकार-निर्धारण-वैधुर्येण महदाश्रयणं पूर्वैः कृतम्, तेन पाञ्चरात्र-प्रादुर्भव इति सु-उपपन्नम् एतत् ।

गीता-पाञ्चरात्र-ऐकरस्यम्

गीताचार्यश्च भक्ति-योगम् अनुतिष्ठेत्युपदिश्य,

अथ चित्तं समाधातुं न शक्नोषि मयि स्थिरम् ।
अभ्यास-योगेन ततो माम् इच्छाप्तुं धनञ्जय ॥
अभ्यासे ऽप्य् असमर्थो ऽसि मत्-कर्म-परमो भव ।
मद्-अर्थम् अपि कर्माणि कुर्वन् सिद्धिम् अवाप्स्यसि ॥128

इति भक्ति-योगोपयोगितया आलम्बन-संशीलन-रूपम् अभ्यासं विधाय आलम्बन-भूत-दिव्य- [[P31]] मङ्गल-विग्रह-संशीलन-समृद्धये तद्-आराधन-रूपं कर्म यथावद् उपदिशति । अत्र भाष्यम्—“मत्-कर्म-परमो भव—मदीयानि कर्माणि आलय-निर्माणोद्यान-करण-प्रदीपारोपण-मार्जनाभ्युक्षणोपलेपन-पुष्पाहरण-पूजा-प्रवर्तन-नाम-संकीर्तन-प्रदक्षिण-स्तुति-नमस्कारादीनि । तान्य् अत्यर्थ-प्रियत्वेनाचर”129 इति । यानि तु वेदानुवचन-यज्ञ-दान-तपःप्रभृतीनि सर्वत्र कथ्यमानानि तानि कर्म-योग-प्रथम-प्रवृत्ततयाऽपि स्थितानि समनन्तरश्लोके—

सर्व-कर्म-फल-त्यागं ततः कुरु यतात्मवान् ॥130

इति वक्ष्यन्त इति न तेषाम् अत्र ग्रहण-प्रसक्तिः । ऋग्वेदाद्युदाहरणेन शौनकादि-प्रशंसितया च अर्चावतारस्यात्यन्तम् इष्टत्वाद् एव कर्म-योग-प्रभेद-परिगणन-प्रवृत्तो भगवान् प्रथमतया देवाराधनाम् एव निर्दिशति—

दैवम् एवापरे यज्ञं योगिनः पर्युपासते ।131

इति ।

देवान् देवयजो यान्ति ।132

इति मूर्त्य्-अमूर्त्य्-उभय-साधारण-प्रस्तावे देवतान्तराणां मूर्तिषु क्रियमाणं घोर-बलि-दानादिकं श्री-भागवते जड-भरतोपाख्यान-प्रस्तुत-चेष्टादि-रूपं मनसि-कृत्य स्वकीय-मूर्ति-पूजायाम् ईदृशं घोरं नास्तीति विवक्षुः स्वकीयं गुण-अतिशयम् आविष्कुर्वन् अर्चामूर्तिम् एव कलयतीति श्लोक-स्वारस्याद् एव सुज्ञानम्, य एषः,

पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति ।
तद् अहं भक्त्युपहृतम् अश्नामि प्रयतात्मनः ॥133

इति । न हि वेद-विहित-यज्ञाद्यनुष्ठानावसरे विहितं चरु-पुरोडाशादि परित्यज्य पत्र- [[P32]] पुष्पादिकम् अर्पयितुं शक्यते । अतः श्लोको मूर्ति-विषयकः । अतो भगवद्-एकान्तान्तरङ्ग-कैङ्कर्याण्यत्राभिप्रेयन्ते । अयम् अर्थः स्मृत्यन्तर-संवादाद् अपि स्वीकार्यः । द्वादशाध्याय-दर्शितस्यास्यैव क्रमस्य तत्राप्यभिधानाद् इति तात्पर्यचन्द्रिका घोषयति, यथा—

तत्र चित्तं समावेष्टुं न शक्नोति भवान् यदि ।
तद् अभ्यासरतस् तस्मिन् कुरु योगं दिवानिशम् ॥
तत्राप्य् असामर्थ्यवतोः क्रियायोगो महात्मनः ।
ब्रह्मणा यः समाख्यातः तत्परः सततं भव ॥
प्रधानकारणं योगो विमुक्तेर् दितिजेश्वर ।
क्रियायोगश्च योगस्य परमं तस्य साधनम् ॥134

इति । क्रियायोग-शब्दश्च आलय-निर्माण-प्रतिष्ठापन-आचार्याराधनादौ पञ्चरात्रे सुप्रसिद्धः । श्रीभागवते च,

क्रियायोगं समाचक्ष्व भवद्-आराधनं प्रभो ।
यस्मात् त्वां ये यथार्चन्ति सात्वताः सात्वतर्षभ ॥
एतद् वदन्ति मुनयो मुहुर् निःश्रेयसं नृणाम् ।
नारदो भगवान् व्यास आचार्यो ऽङ्गिरसः सुतः ॥
निःसृतं ते मुखाम्भोजाद् यद् आह भगवान् अजः ।
पुत्रेभ्यो भृगुमुख्येभ्यो देव्यै च भगवान् भवः ॥
एतद् वै सर्ववर्णानाम् आश्रमाणां च संमतम् ।
श्रेयसाम् उत्तमं मन्ये स्त्री-शूद्राणां च मानद ॥
एतत् कमल-पत्राक्ष कर्म-बन्ध-विमोचनम् ।
भक्ताय चानुरक्ताय ब्रूहि विश्वेश्वरेश्वर ॥135

इत्युद्धवः श्रीकृष्णम् अर्थयते । कश्चित्तु,

[[P33]]

अलाभे वेद-मन्त्राणां पञ्चरात्रोदितेन वा ।136

इति वाक्यम् उपादाय वेदानधिकारिणाम् अन्तरजातानां पञ्चरात्रोदित-प्रक्रिया इत्यर्थम् आह । अलाभ-शब्दं तत्र सप्तमीं, वा-शब्दं च स्वार्थात् प्रच्यावयन्न् एव कथं स्वपक्षं स्थापयितुम् अर्हति? पाञ्चरात्र एव,

वैदिकं तान्त्रिकं चैव तथा वैदिक-तान्त्रिकम् ।137

इति विधात्रयम् उक्तम् । तत्र वैदिक-ग्रहणं वेदाधिकारिणां प्रथमः कल्पः । तद्-अलाभे पञ्चरात्र-मात्र-सिद्ध-मन्त्र-ग्रहणम् इति तद्वास्तवार्थः । केचित् पृच्छन्ति—सत्सु शौनक-बोधायनादिषु प्रतिमा-प्रतिष्ठा-पद्धति-दर्शिषु, किं पाञ्चरात्रेणेति? तत्र वक्तव्यम्—स्वसूत्रतः कर्तव्य-परिज्ञानाभावे परकीय-ग्रहणे प्रसक्ते सुविशद-तत्क्रिया-प्रतिपादक-पाञ्चरात्र-पद्धत्य्-उपदेशकेषु च जाग्रत्सु किम् इति अपूर्णोपदेश-मूलम् अर्थ-ग्रहणम्? तत्-स्वीकारिणोऽपि “अनुक्तम् अन्यतो ग्राह्यम्” इति हेतुना इति-कर्तव्यता-वैशद्याय पाञ्चरात्रम् एवादरिष्यन्ते । अतो ‘न हि भिक्षुको भिक्षुकान्तरं याचते’ इति न्यायेन भगवद्-उपदिष्ट-व्यासादि-महर्षि-मानित-पाञ्चरात्र-पद्धति-परिग्रह एव स्थाने । अत्रैवं वैखानस-पाञ्चरात्रान्यतर-क्रियायोगानुष्ठानस्य विप्रादि-सर्व-वर्ण-साधारण्ये मुक्तकण्ठं वर्ण्यमाने तत्तुल्य-योगक्षेमतां च सर्वम् उपेक्ष्य सात्वताख्य-संकर-जाति-प्रायजन-मात्र-आदरणीयतां पाञ्चरात्रस्य वैखानसस्य च

पाञ्चरात्रं भागवतं तन्त्रं वैखानसाभिधम् ।
वेद-भ्रष्टान् समुद्दिश्य कमलापतिर् उक्तवान् ॥138

इति वचन-प्रक्षेपेण वर्णयतो धृष्टस्य विष्ण्वाराधन-विद्वेषोद्गारं सहृदयतादशायां स्वात्माऽपि न सहेत । सात्वत-शब्दार्थं च निर्दिष्ट-श्रीभागवताद्यभिमतम् आगम-प्रामाण्य-ग्रन्थतः सुगमं सच्चरित्र-रक्षा-व्याख्यानाच्च । वैखानस-पाञ्चरात्र-पाशुपत-निष्ठैः स्व-मत-श्रद्धया पर-दूषण-प्रणाल्यः प्रपञ्चिताः । निर्गुण-त्रयी-कपराश्च केचिन् मूर्त्यर्चाधिकृतान् मन्दान् मन्यमानाः उक्त-त्रिधागम-दूषण-प्रक्रियाः मनसा मानयन्तः परोक्षं पोषयन्ति । तदेवम् अभिवर्धितान् विरुद्धवादान् सर्वान् उपेक्ष्य यथायथं तत्तद् आस्थेयम् । महा-भारते—

[[P34]]

साङ्ख्यं योगः पञ्चरात्रं वेदाः पाशुपतं तथा ।
आत्मप्रमाणान्य् एतानि न हन्तव्यानि हेतुभिः ॥139

इति सर्वेषां बौद्धार्हतादिवैलक्षण्येन परिग्राह्यत्वेऽभिमतेऽपि,

ज्ञानान्य् एतानि राजर्षे विद्धि नाना-मतानि वै ।140

इति सर्वेषां मिथो-विरुद्ध-मत-परत्वम् एवोक्तम् । अतोऽन्याविरुद्ध-तच्छास्त्र-परम-लक्ष्य-भूतार्थ-मात्रे तेषां प्रामाण्यम् । न चैवं वेद-पाञ्चरात्रयोर् अपि नाना-मतत्वापत्तिर् इति शङ्क्यम् । एतदर्थम् एव,

अपान्तरतपा नाम वेदाचार्यः स उच्यते ।141
पाञ्चरात्रस्य कृत्स्नस्य वक्ता नारायणः स्वयम् ॥142

इति आचार्य-शब्द-स्वयं-शब्दादेः प्रयोगात् । अयम् आशयः—वेद-प्रवर्तकस्य केवलम् आचार्यत्वात् रचयितृत्वाभावात् न तन्-मतम् आदाय विरोधः सुवचः । अतो वेदे ईश्वर-तात्पर्यम् एव वक्तव्यम् । यो वेद-तात्पर्यवत्त्वेन भाव्यमानः स स्वयम् एव पाञ्चरात्र-प्रणेतेति न तयोर् भेदस्यावसरोऽस्ति । कथंचिद् एषाम् ऐकरस्ये प्रयत्ने क्रियमाणे साङ्ख्याद्यैकरस्यं सुवचम् । न तु पाशुपत-पाञ्चरात्रैक्यम् इत्यपि व्यासो मन्यते, यतः,

इदं महोपनिषदं चतुर्वेद-समन्वितम् ।
साङ्ख्य-योग-कृतान्तेन पाञ्चरात्रानुशब्दितम् ॥143

इति पाञ्चरात्रे वेद-साङ्ख्य-योग-समन्वयम् एव वक्ति, न पाशुपत-समन्वयम् । जीवात्म-ज्ञान-योगाभ्यास-वेद्य-परतत्त्व-मोक्षाद्यंशानां पाञ्चरात्रोपजीव्यत्वात् । पशुपत्युपजीवनस्य चानपेक्षितत्वात् । साङ्ख्यादिषु न विरुद्धाचाराः सन्ति; पाशुपते तु सन्तीत्याशयः । अत एव,

एवम् एकं साङ्ख्य-योगं वेद-अरण्यकम् एव च ।
परस्पराङ्गान्य् एतानि पञ्चरात्रं तु कथ्यते ॥144

इत्यप्य् एषाम् एकीकरणम् ।

सर्वेषु च नृपश्रेष्ठ ज्ञानेष्वेतेषु दृश्यते ।
यथागमं यथा-न्यायं निष्ठा नारायणः प्रभुः ॥145

इति नारायण-निष्ठता सर्वत्रोक्ता यदि पाशुपतेऽपि संपाद्यते तदा न तत्-त्यागः । श्रीविष्णु-सहस्र-नाम-भाष्ये च शाङ्करे हरिवंश-कैलास-यात्रा-घट्टस्थं वचनम् एवम् उदाहारि—

ओम् इत्येवं सदा विप्राः पठध्वं ध्यात केशवम् ।
उपास्योऽयं सदा विप्राः उपायोऽस्मि हरेः स्मृतौ ॥146

इति रुद्र आह इति । तेन रुद्रः सेवितो हरि-स्मरणोपायो भवति । तन्मूलं हरिम् अवगत्य हरिम् एवोपासीत मुमुक्षुर् इति । प्रसिद्धं च वाराणस्यां रुद्रेण क्रियते राम-तारक-मन्त्रोपदेश इति । तदेवं पाशुपत-मार्ग-मूलम् आराधनम् अप्यभिनिवेश-विदूरैः यथावस्थितार्थ-लिप्सया रुद्रं प्रति क्रियमाणं घण्टाकर्ण-मार्कण्डेयादीनाम् इव विष्णु-भजनोपायलाभायैव भवति इति शिव-भक्तैर् अपि शिवं विहायान्ते विष्णुर् आराध्य इति तत्त्वस्थितिः । अत एवाद्वैत-परमहंसैर् नारायण एव निरन्तरं स्मर्यते । प्रबोध-चन्द्रोदय-दर्शिनां चैतत्-प्रबोधः सुलभः । एवं पाशुपतापेक्षया पाञ्चरात्रस्य श्रेष्ठ्यम् आकलय्यैव व्यासः पाशुपतं प्रस्तुवानोऽपि तत्-प्रशंसां विधाय पाञ्चरात्रं प्रकर्षेण प्रशशंस । भगवद्-एकान्ताराधन-पर-पाञ्चरात्र-प्रक्रियायां विशेषतो गौरवाद् एव गीतायां कर्म-योग-प्रकरणेऽपि, [[P36]] “दैवम् एवापरे यज्ञम्”147 इति याग-प्राणायाम-प्रत्याहार-वेदाध्ययन-प्रवचनादि-सर्व-कर्मापेक्षया प्राथम्येन देवाराधन-रूप-कर्म-योगो निरदेशि । सर्वेषाम् अपि “यत् करोषि यद् अश्नासि”148 इत्युक्तरीत्या देवार्पण-रूपत्वेऽपि विशिष्य कस्यचिद् ‘दैवम्’ इति निर्देशो मूर्ति-पूजां मनस्याकलय्य, यस्याः प्रपञ्चनं पाञ्चरात्रे ।

मूर्ति-पूजायाः श्रेष्ठ्यम्

एतद्-अर्थम् एव च पौष्कर-अर्थ-प्रधान-पाञ्चरात्र-प्रादुर्भाव इति पारमेश्वर-संहितायां प्रत्यपादि । उक्तं हि तत्र दशमे अध्याये स्रष्टुम् आदिष्टेन ब्रह्मणा आनन्दाश्रु-समाविष्टेन प्राञ्जलिना प्रार्थितः

वेदं च त्वं गृह्णीष्व सात्वतं नाम नामतः ॥149

‘स्वयंव्यक्तेन दिव्येनाकारेण अनन्त-भोग-शयने शयानो भगवान् प्रादुर् भविष्यति । तम् आराधय विमानान्तर-वस्थितं महोपनिषदाख्येन शास्त्रेण यत् पौष्कराय तुभ्यम् उपदिष्टत्वात् पौष्कराख्यया लोके प्रथिमानं प्रयास्यति’ इति । अथ चोक्तम् ‘ततो मन्वन्तरे प्राप्ते वैवस्वताभिधे इक्ष्वाकुर् नाम नृपतिः वासुदेव-प्रेप्सया ब्रह्माणम् आराध्य तेनानुगृहीतः,
‘विमानं प्रेषयिष्यामि दिवः सिद्धं…’150
‘वासुदेवम् अनन्ताहौ शयानम्’ (आराधय)151
‘पञ्च-कालज्ञैः सहानिरतैर् द्विजैः ॥’152
‘क्रतुभिर् विविधैश् चैव…’153

[[P37]]
एतत्-पाञ्चरात्रिकाराधन-क्रमश्च श्रीमद्रामायणे अयोध्याकाण्डे श्रीरामकृतोपचरण-प्रकरणे प्रत्यभिज्ञायते,

गते पुरोहिते रामः स्नात्वा नियत-मानसः ।
सह पत्न्या विशालाक्ष्या नारायणम् उपागमत् ॥
प्रगृह्य शिरसा पात्रं हविषो विधिवत् ततः ।
महते दैवतायाज्यं जुहाव ज्वलितेऽनले ॥
शेषं च हविषस् तस्य प्राश्याशास्यात्मनः प्रियम् ।
ध्यायन् नारायणं देवं स्वास्तीर्णे कुश-संस्तरे ॥
वाग्यतः सह वैदेह्या भूत्वा नियत-मानसः ।
श्रीमत्यायतने विष्णोः शिश्ये नर-वरात्मजः ॥154

इत्यत्रेति सच्चरित्र-रक्षायां श्रीदेशिक-चरणैर् उपपादि । तत्र ‘महते दैवताय’ इति श्रीमद्रामायण-प्रयोगः श्रीरङ्गनाथे ‘पेरियपेरुमाळ्’ इति व्यवहारस्य प्राचीनतां दर्शयतीति तट्टिप्पणेऽस्माभिर् अभ्यधायि । श्रीराम-पर्यन्त-सर्व-सूर्यवंश-राज-समाराधितत्वं चैतस्य पारमेश्वरे दशमे प्रत्यबोधि । एवं देवाराधन-रूपस्य कर्म-योगस्य भगवद्-उपदेश-मूलं परम्परया प्राप्तत्वम् आकलय्य कृष्णेन गीतम्—

इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवान् अहम् अव्ययम् ।
विवस्वान् मनवे प्राह मनुर् इक्ष्वाकवेऽब्रवीत् ॥155

इत्यादि । भारते च पाञ्चरात्रम् अनुस्मृत्य मनुर् धर्मान् प्रवक्ष्यतीति कथितम्—

अस्मात् प्रवक्ष्यते धर्मान् मनुः स्वायम्भुवस् तथा ।156

इति । पञ्च-काल-प्रक्रियया वा प्रकारान्तरेण वा सर्वस्याह्निक-कृत्यस्य भगवद्-आराधनत्वेनोपयोग एव महर्षीणाम् अपीष्टः ।

[[P38]]

स्वकर्मणा तम् अभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः ।157

इति गीताचार्यगीतम् एव

वर्णाश्रमाचारवता पुरुषेण परः पुमान् ।
विष्णुर् आराध्यते पन्था नान्यस् तत्रोपकारकः ॥158

इति पराशरेण स्मृतम् । नित्य-कर्तव्य-देव-देवार्चन-रूप-भगवद्-आराधन-शेष-भूत-नित्य-नैमित्तिक-धर्म-प्रतिपादकत्वात् सर्वम् अपि धर्मशास्त्रं पाञ्चरात्र-पोषकम् । अतः सर्व-वेद-मूलकत्वम् एव तस्य, विशिष्य च भगवद्-एकान्त-धर्माधिक्यात् अन्यो वेद एकायन-नामा तत्र मूलम् इति सर्वत्र पाञ्चरात्रे प्रख्याप्यते ।

एकायन-वेदः

एकायन-आख्य-वेद-सत्त्वे किं प्रमाणम् इति चेत्—याज्ञवल्क्याध्यापितस्यापूर्वस्य शुक्लयजुषो वेदत्वे किं प्रमाणम्?

युगान्तेऽन्तर्हितान् वेदान् सेतिहासान् महर्षयः ।
लेभिरे तपसा पूर्वम् अनुज्ञाताः स्वयंभुवा ॥159

इति महर्षि-दृष्टाध्यापितानां वेदत्वे किं प्रमाणम्? विश्वामित्र-दृष्टस्य गायत्री-मन्त्रस्य वेदत्वे किं प्रमाणम्? अथ वेदत्व-संदेहास्पदे विचार्य निर्धारणं प्राचीनैः कृतम् इत्यस्य ऋग्वेद-भाष्य-भूमिकादौ दर्शनात् निर्विवादाधीते निष्कारण-संदेहो न युज्यते । अन्यथा हि—

अज्ञश् च अश्रद्दधानश् च संशयात्मा विनश्यति ।
नायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः ॥160

इत्युक्तम् अनिष्टम् एव स्याद् इति मन्यसे—तद् इदं महा-भारतादि-मानिते महाजन-परिगृहितेऽस्मिन् एकायनेऽपि तुल्यम् । पाञ्चरात्र-ग्रन्थाः सर्वे ऐककण्ठ्येन एकायन-शाखा-मूलकत्वं विस्तरेण वदन्ति । पाञ्चरात्र-प्रामाण्यम् आतिष्ठमानेन वेदव्यासेन तदंशे परं प्रामाण्यं न स्वीकृतम् इति को नु ब्रूयात्? अतः एकायन-मूलकत्वं तद्-उक्तम् अपि तथैव स्वीकार्यम् । शान्तिपर्वणि नारायणीयोपाख्याने—

ये हि ते ऋषयः ख्याताः सप्त चित्र-शिखण्डिनः ।
मरीचिर् अत्र्य्-अङ्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः ॥
वसिष्ठश्च महातेजास् ते हि चित्र-शिखण्डिनः ।
सप्त प्रकृतयो ह्येतास् तथा स्वायंभुवोऽष्टमः ॥
एताभिर् धार्यते लोकस् ताभ्यः शास्त्रं विनिःसृतम् ।161
नारायणानुशिष्टा हि तदा देवी सरस्वती ।
विवेश तान् ऋषीन् सर्वान् लोकानां हित-काम्यया ॥162

इत्यादि । प्रशांसिताश्चेमे गीतायाम् अपि—

महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस् तथा ।163

इति । भूम-विद्यायाम्, ऋग्वेदादिभिः सह एकायनाख्यं शास्त्रम् अपि परिगणितम् ।

महतो वेद-वृक्षस्य मूलभूतो महान् अयम् ।164

इति च एकायन-शास्त्रं प्रशस्यते । महा-भारते,

यं वाकेष्व् अनुवाकेषु निषत्सूपनिषत्सु च ।165

इत्यत्र वाक-निषदादि-शब्दाश्च एकायन-शास्त्र-विषयाः ।

[[P40]]
उक्तं च श्रीपाञ्चरात्ररक्षायाम् “इमं च वेदभागं भोज-राज-बलदेवाचार्यादयश्च विविञ्चते—

यो वेद-वृक्षं बहु-मूल-शाखं नाना-फलार्थि-द्विज-सङ्घ-सेव्यम् ।
पूर्व-श्रुतानुश्रव-भेद-भिन्नम् आरोपयत्तं पुरुषं प्रपद्ये ॥166

इत्यादिभिः” इति । यथा चैकायन-शाखाया अपौरुषेयत्वं तथा काश्मीरागम-प्रामाण्य एव समर्थितम् इति नेह प्रस्तूयत इति श्रीमद्यामुनमुनय आगम-प्रामाण्ये ।167 इदं च काश्मीरागम-प्रामाण्यं पूर्वोक्त-भोज-राज-कृतम् इति केचिल् लिखन्ति । किं तत्र काश्मीरागम-प्रामाण्यम् इत्येव नाम? किं वा कश्मीर-देश-भवं कश्मीर-पुरुष-कृतम् आगम-प्रामाण्यम् इत्यर्थे तथा प्रयोग इति विचार्यम् । स्वयम् एकम् आगम-प्रामाण्यं लिखन्तः इमे यामुनमुनयः पूर्वस्थितम् आगम-प्रामाण्यं कश्मीर-शब्द-विशेषितं निर्दिशन्तीति युज्यते । आगम-शब्दे कश्मीर-पदान्वये तु, कश्मीर-देश-प्रसिद्धा ये आगमाः तेषां प्रामाण्यं स्थापयन् स ग्रन्थः तत्स्थापन-हेतुतयैव एकायनानाम् अपि स्थापयामासेति वक्तव्यम् । आस्ताम् एतत् । सर्वास्वपि पाञ्चरात्र-संहितासु अविशेषम् अत्यादरेण प्रमाणतयोपन्यस्तस्यैकायनस्याप्रामाण्यम् एवेति प्रत्यवस्थानं विष्णु-पारम्य-विषय-प्रत्यवस्थानस्य निगूढाविर्भाव-मात्रम् इति ।

एकायन-शब्दार्थं मनसि-कृत्यैव पुरुषसूक्ते ‘तम् एवं विद्वान् अमृत इह भवति नान्यः पन्था अयनाय विद्यते’ इति । उभयम् इदं नारायण-घटकायन-पद-प्रत्यभिज्ञापकं सत् नारायणैकनिष्ठां सर्वेषाम् अपेक्षणीयां दर्शयति । अस्यैकायनस्य सर्व-वेद-मूलत्वं चोच्यमानम् उपपत्ति-परामर्शिनाम् अनुमोदनीयम् अवतिष्ठते । तथा हि—अचिद्-अविशिष्टान् जन्तून् अवलोक्य जातनिर्वेदेन भगवता क्रियमाणा सृष्टिस् तावत् सर्वेषां परमानन्द-परम-पद-प्रापणायेति संप्रतिपन्नम् । तस्य मोक्षस्य प्रतिलम्भश्च न तद्विषयक-पारमैकान्त्यम् अन्तरेण घटते । अतो ‘यो ब्रह्माणम्’168 इति मन्त्रोक्तरीत्या सनकादिसदृशान् सर्वान् सिसृक्षुः प्रथमं पारमैकान्त्योपयोगितम् उपदेशं विधाय, पश्चात् प्रजानां परःशत-पुण्य-पाप-पारवश्यात् कामैः स्वैः स्वैर् हृतज्ञानताम् अवेक्ष्य श्रीनारायणीयोक्तरीत्या देवानां चाधिकार-लिप्सां च आलक्ष्य स्वाराधन-भूतानाम् एव कर्मणां देवतान्तराराधन-रूपतां सूत्र-भूतेन्द्रादि-शब्द-घटनेन संपाद्य [[P41]] स्वेतरोद्देशेन कर्मानुष्ठानम् अन्वमन्यत । आद्यः पन्था एकायने । द्वितीयः शाखाभूतेषु वेदेषु । क्रमेण त्रयी-प्रवृत्तानाम् एव क्षुद्र-पुरुषार्थ-जिहासां क्षुद्र-प्रावण्य-हेतु-देवतान्तरोपसर्पण-वैमुख्यं च विलोक्य वेदान्तैर् वास्तवार्थम् उपदिदेश । सर्वान्तर्यामिणं नारायणं वचसां वाच्यम् उत्तमम्, तम् एवं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसानाशकेन । अतो

मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्म-चेतसा ।169
निराशिषो निर्ममाश्च यथावद् आचरत सावधानाः ।170

इति । देवतान्तर-वाचि-पदानि प्रयुज्य तद्-उस्थापित-देवतान्तर-रूपार्थेऽनुपरम्य अन्तर्यामि-पर्यन्त-चिन्तनम् इति श्रमम् इमं विना,

प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूराद् अस्पर्शनं वरम् ।171

इति न्यायेन भगवद्-एकान्त-विष्णु-वासुदेव-नारायण-केशव-माधवादि-शब्द-पुरःसर-भगवद्-आराधन-प्रक्रिया-निरताः शुद्ध-याजिनः श्वेतद्वीप-वासिनः एकायन-शाखा-निष्ठ-परमैकान्त्युदाहारण-भूताः ।

अत एव तेष्वत्यर्थम् आदरो भगवत इति भारते प्रपञ्चितम् ।

समोऽहं सर्व-भूतेषु न मे द्वेष्योऽस्ति न प्रियः ।172

इति वदन्न् एव,

ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्य् अहम् ।173

इति । एवं,

चतुर्विधा भजन्ते माम् ।174

इत्युक्त्वा,

[[P42]]

उदाराः सर्व एवैते ।175

इति सर्वान् प्रशंसन्न् एवोपरि प्रस्तौति,

ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम् ।176

इत्यादि । अनेकान्तिभिः क्रियमाणं यत् तत् सर्वं देव-देवस्य चरणाव् उपतिष्ठते,

सर्व-देव-नमस्कारः केशवं प्रति गच्छति ।177

इति न्यायेनेत्युक्त्वा भारत एवेदम् अप्य् अदर्शि—

याः क्रियाः संप्रयुक्ताः स्युर् एकान्त-गत-बुद्धिभिः ।
ताः सर्वाः शिरसा देवः प्रतिगृह्णाति वै स्वयम् ॥178

इति । तथा गौरवं वहति पारमैकान्त्रिषु यथा तत्क्रियाः शिरसा गृह्णातीति । विश्वतो विरज्य जीवात्मानम् अपि शुद्धं निर्धार्य तदनन्तरं परमात्मानम् उपासितुं प्रवृत्ताः तद्-अभ्यसन-पराश्च ये, तेषां स्वाराधन-प्रक्रियाः प्रतिपादयितुं प्रवृत्तो भगवान्, आराध्यानां विग्रहाणाम् अवतार-मूर्तित्वात् शुद्ध-यजन-सरणिम् एवोपदिशेत् । अतो वासुदेव-तद्-व्यूह-विभवाराधन-प्रतिपादकम् एकायनम् एव परमादरास्पदं भगवतः । तद्-अनधिकारि-विषये च व्यामिश्र-यजन-पर-वेद-प्रचारः, एषाम् अप्यन्तत उद्धरणीयत्वात् । तद् आह—

अनन्य-देवता-भक्ता ये मद्-भक्त-जन-प्रियाः ।179
माम् एव शरणं प्राप्तास् तेऽतीव दयिता मम ।180

इति । तर्हि प्रथमोपदिष्ट-देवतान्तर्यामि-भगवद्-रूप-बोधक-मन्त्र-मूलक-कर्मानुष्ठानं परित्यज्य शुद्ध-यजन एव सर्वैः प्रयतितव्यम् इति मतिर् मा भूत् । नित्य-नैमित्तिकेषु कर्मसु तेषाम् अनुप्रवेशो न [[P43]] दोषाय, तेषां कर्मणां फलोद्देशेन करणात्, अकरणे प्रत्यवाय इत्येवानुष्ठानात् । अस्माभिर् अनुद्देशेऽपि अवर्जनीयतया देवतान्तराण्यपि तत्र निमन्त्रित-ब्राह्मण-न्यायेन तृप्ता भवन्ति चेत्, न तत्रास्माभिर् विद्वेषः कार्यः । काम्यं तु किम् अपि न कार्यम्, नतरां देवतान्तरोद्देशेन । यद् उच्यते,

दुर्निमित्ते भये पापे ग्रहादीनां विपर्यये ।
विष्णु-तद्-भक्त-पूजाभिः शान्तिं कुर्वीत नान्यथा ॥181
आरम्भे कर्मणां पुष्ट्यै विघ्नानां प्रशमाय च ।
कुर्यात् स-परिवारस्य विष्वक्सेनस्य पूजनम् ॥182

इत्यादि । यथा हि विषय-संनिधिर् अत्यन्त-निःस्पृहेणापि यथाशक्ति वर्जनीयः तथा परमैकान्तिनां देवतान्तर-संनिधिः । तेषां बाधक-विषय-संनिधायकत्वात् । श्रूयते च बृहदारण्यके ‘यथा पशुर् एवं स देवानाम् । यथा ह वै बहवः पशवो मनुष्यं भुञ्ज्युः, एवम् एकैकः पुरुषो देवान् भुनक्ति । एकस्मिन्न् एव पशाव् आदीयमानेऽप्रियं भवति, किमु बहुषु । तस्माद् एषां तन्न प्रियम्, यद् एतन् मनुष्या विद्युः’ इति । एवं ब्रह्मवेदनस्य देवानिष्टत्वाद् एव स्मृतिर् अपि,

परमात्मनि गोविन्दे भक्तिम् उद्वहतः नृणाम् ।
संसार-न्यूनता-भीतास् त्रिदशाः परिपन्थिनः ॥183

इति । उपरिचर-वसुर् अप्यधः पपात देवेषु दाक्षिण्यं वहन् किं पुनर् अन्ये! तस्मात् देवतान्तरवर्जनेन एक-वासुदेवार्चन-प्रतिपादकम् एकायनं मुख्यं मूलभूतं च । न तन्निष्ठाश्चैव मुच्यन्ते, [[P44]]

ये वाक-निषन्-निष्ठास् तत्तत्-संस्कार-संस्कृताः ।
ते वै भागवताः शुद्धाः वासुदेवैक-याजिनः ॥184

इति । तत् सिद्धं सर्वज्ञ-परम-पुरुष-कृपा-परीवाहत्वात्, सर्व-वेदानुरोधित्वात्, एकायनाख्य-मूल-वेदोपजीवित्वाच्च पाञ्चरात्रं कार्त्स्न्येन प्रमाणम् इति । अर्वाचीन-कतिपय-भागाप्रामाण्यं च वर्जनीयमिति विभागावसरे वक्ष्यते ।

पाञ्चरात्र-आदि-शब्दाः

अथ पञ्चरात्र-शब्दार्थः । अस्यैव नामान्तराण्यपि सन्ति । यथोक्तम् अस्माभिः श्रीपाञ्चरात्र-रक्षा-भूमिकायाम्—भगवच्छास्त्रं, तन्त्रं, सिद्धान्तः, आगम इति बहुधा व्यवह्रियमाणस्यास्य शास्त्रस्य पञ्चरात्रम् इति प्रसिद्धं नाम । तदर्थस्तु पदस्याविस्पष्टार्थकतया बहुधा तन्त्रग्रन्थैर् अप्युत्प्रेक्षणीय एवासीत् ।

प्रवक्ता छन्दसां वक्ता पञ्चरात्रस्य यः स्वयम् ।185

इत्युक्तरीत्या वेदानां प्रवचनं पञ्चरात्रकरणं च प्रथमतया भगवत्-कर्तृकम् इति,

पाञ्चरात्रस्य कृत्स्नस्य वक्ता नारायणः स्वयम् ।186

इति भारत-प्रशंसिततयाऽप्यवधृतम् इति भगवच्छास्त्रम् इति नाम । विष्णुतन्त्रे—

अष्टोत्तरसहस्राणि अष्टोत्तरशतानि च ॥
पाञ्चरात्राणि तन्त्राणि सन्ति मे कमलोद्भव ॥187

इति वदता विष्णुना,

[[P45]]

एतानि पाञ्चरात्राणि नामानि कथितानि वै ।
शतम् अष्टोत्तराणां च तन्त्राणां च यथागमम् ॥188

इति अष्टोत्तरशतं नाम्नापि निरदिश्यत । पञ्चरात्रसिद्धान्तमार्गेषु बहुषु मन्त्रसिद्धान्तं गृहीत्वा,

मन्त्रसिद्धान्तमार्गेषु नवरत्नं प्रसिद्धकम् ।189

इत्यारभ्य पाद्म-विष्णुतन्त्र-कपिञ्जल-ब्रह्मसंहिता-मार्कण्डेय-श्रीधरसंहिता-परमसंहिता-भारद्वाज (पराशर)-नारायणतन्त्रभेदेन नवरत्नम् इति कश्चिन् निर्देशः (वि. त. ब्रह्मोत्सवाध्याये) । पाद्मे चर्यापादे,

पाद्मं सनत्कुमारं च तथा परमसंहिता ।
पद्मोद्भवं च माहेन्द्रम्…190

इति पञ्चरत्नानि भवन्तीति चाहुः । सनत्कुमारसंहिता-विष्वक्सेनसंहिता-सात्यकितन्त्र-अहिर्बुध्न्यसंहितादयः श्रीवात्स्यवरदाचार्यविरचितप्रपन्नपारिजातादौ प्रकृतनिक्षेपरक्षायां च बहुलम् उदाह्रियन्ते, यथा परमसंहिता, श्रीभाष्य एव पाञ्चरात्राधिकरणे । रक्षान्तरेषु चान्यान्यपि बहूनि । एवम् अपि,

सात्वतं पौष्करं चैव जयाख्यं तन्त्रम् उच्यते ।
रत्नत्रयम् इति ख्यातम्…॥191

इति जयाख्यसंहितावचनम् अनुरुद्ध्य साक्षाद् भगवन्मुखोद्गतम् इदं त्रयम् एव मुख्यं रत्नत्रयम् इतीयते सर्वैर् आचार्यैः । एतद्-विवरण-भूता अन्ये ग्रन्थाः । एवं च साक्षात् भगवन्मुखोद्गतत्वस्य सर्वत्र वक्तुम् अशक्यत्वेऽपि तद्-व्याख्यान-रूपत्वात् सर्वं तथा व्यपदिश्यत इति वक्तव्यम् । भगवदर्चा-प्रतिपादनैकान्त्यात् तु भगवच्छास्त्रत्वं सर्वेषां सुस्पष्टम् अविशिष्टं, परं तत् वैखानसस्यापि ।

[[P46]]
एवम् एषां तन्त्रम् इति नाम,

तन्त्रेण तेन मार्गेण यो मां नित्यं समर्चयेत् ।
तं त्रायतीति संसारात् तन्त्रम् इत्यभिधीयते ॥
ततो विपुलसंज्ञानं मत्प्रतिष्ठादिगोचरम् ।
त्राणं च कुरुते यस्मात् तस्मात् तन्त्रम् इतीरितम् ॥192

इति निरुक्तं विष्णुतन्त्रे । सिद्धान्तसंज्ञार्थोऽपि—सिद्धान्त इति पञ्चरात्रम् इति च नामद्वयम् अस्तीति, पौष्करे

एवं नानागमानां च सामान्यं विद्धि सर्वदा ।
नामद्वयं वा सिद्धान्तं पाञ्चरात्रेति पौष्कर ॥193

इत्युक्त्वा,

ये जन्मकोटिभिः सिद्धास् तेषाम् अन्तेऽत्र संस्थितिः (वै स्मृतः?)194 ॥

इत्य् अदर्शि पौष्करे । पाद्मे,

मीमांसादिषु शास्त्रेषु ये सिद्धार्थ-मनीषिणः ।
तेषाम् अन्तेऽधिकारोऽस्मिन्न् इति सिद्धान्त-संज्ञितम् ॥195

इति । परमेश्वरे च,

ये जन्म-कोटिभिः सिद्धास् तेषाम् अन्तेऽत्र जन्मनः ।
यस्मात् तस्माद् विवेदेष सिद्धान्ताख्यो यथार्थतः ॥196

इति । एतदनुसारात् पौष्करेऽपि अन्तोऽत्र संस्थितिर् इति पाठः स्यात् । अन्तशब्दस्य संस्थितिर् इत्यर्थः । तथा ह्युक्तं न्यायदर्शने सिद्धान्तशब्दार्थवर्णनावसरे—“तन्त्राधिकरणाभ्युपगमसंस्थितिः सिद्धान्तः”197 इति । अत्रैव श्लोके—

तेषाम् अन्तोऽत्र जन्मनः (वै स्मृतः?)198 ॥

इति पौष्करपाठः ।

आगम इति नाम पञ्चरात्रसिद्धान्तेषु चतुष्वेकतमस्य असाधारणम् । अथापि सर्वस्याप्यागमाख्या प्रसिद्धा । श्रुतीनाम् अप्यागमशब्दव्यपदेश्यत्वेऽपि तन्त्रसिद्धान्तविशेषासाधारण्यम् अपि विवक्षाभेदात् भवितुम् अर्हति । श्रुतीनां पारम्पर्येणाधीत्यैव संपाद्यत्वात् परम्परयाऽऽगच्छतीत्यागम इति नाम ।

सृष्टिश्च प्रलयश्चैव देवतानां समर्चनम् ।
साधनं चैव सर्वेषां पुरश्चरणम् एव च ॥
षट्कर्मसाधनं चैव ध्यानयोगश्चतुर्विधः ।
सप्तभिर् लक्षणैर् युक्तं त्वागमं तद्विदुर् बुधाः ॥199

इति तन्त्रेष्वागमशब्दं निर्वहन्ति । स-ब्रह्म-वासुदेव-याजिभिर् मुख्य-कल्पाधिकारिभिर् वंश-क्रमागतैर् आहृतः सिद्धान्तः सिद्धान्तेषु प्रधानभूतः कृतयुगे धर्मान्तरं विना स्थित आगमसिद्धान्त इति तत्र कस्यचिद् विशेषम् आहुः । व्याकरणे मध्य-निविष्टस्य वर्ण-राशेर् आगम इति नाम । पञ्चरात्रं श्रुति-स्मृति-मध्य-निवेशाद् आगमो भवति । वेदवद् अपौरुषेयत्वाभावात् सर्वज्ञकर्तृकतया भेदापेक्षणावश्यकत्वाभावाच्च । रुद्र-बुद्धादि-सर्व-ग्रन्थानुस्यूततया आगम-व्यवहारस्तु त्रयी-मूलकत्वापौरुषेयत्वान्यतरं विना मुखान्तरेणागतत्वात् । मानत्वामानत्वे तु यथार्हम् इति । एवं सात्वतादीनाम् अपि ग्राह्यम् । सन्तः ज्ञानिनः, सत्त्वान् भगवान्, तदीयं सात्वतम् इति आगम-प्रामाण्ये निरवाचि ।200

[[P48]]

पञ्चरात्र-शब्दार्थः

अथ पञ्चरात्रम् इति नाम विचार्यते । ‘स एतं पुरुष-मेधं पञ्च-रात्रं यज्ञ-क्रतुम् अपश्यत् तद् आहरत्’201 इति शतपथ-ब्राह्मणे अस्तीति वदन्ति । यद्यपि शब्दमात्रेण न नः किंचित् । द्विरात्र-त्रिरात्र-चतुरात्रादिवत् पञ्चरात्रोऽपि कश्चित् यज्ञ इत्येतावता पञ्चरात्र-संहितायां तन्नाम्नः किम् आयातम् । यदि पुनर् अर्चार्चन-क्रमस्य वैखानसाद्युक्तस्य वैदिक-याग-होम-प्रक्रिया-साजात्यं बहुधास्तीति वैखानस-विजयेऽस्माभिर् अपि दर्शितेन पथा द्विरात्रादि-वैलक्षण्येन पञ्चरात्र-यज्ञ-सादृश्यं पञ्चरात्रोक्त-प्रतिष्ठाचन-आदि-पद्धतौ वर्णयितुं पार्येत, तदा पञ्चरात्रम् इति गौणं नामेति निरूप्येत । तद् इतस् तद्-यज्ञ-विमर्शित एव निर्धारणीयम् इति मन्येत—अथापि तस्य तत्र नारायण-संबन्धित्वावगमात् तावता स व्यवहार इति । “पुरुषो ह वै नारायणोऽकामयत, अतितिष्ठेयं सर्वाणि भूतानि अहम् एवेदं सर्वं स्याम् इति । स एतं पुरुष-मेधं पञ्च-रात्रं यज्ञ-क्रतुम् अपश्यत् । तम् आहरत् । तेनेष्ट्वाऽत्यतिष्ठत् सर्वाणि भूतानि । इदं सर्वम् अभवत् । अतितिष्ठति सर्वाणि भूतानि, इदं सर्वं भवति य एवं विद्वान् पुरुष-मेधेन यजते, यो वा एतद् एवं वेद”202 इति श्रुत्यानुपूर्वी । नूनम् इह बृहदारण्यके सर्वात्मक-ब्रह्म-भाव-कामनया मनुष्यादिभिर् यद् उपासना क्रियते, तस्य ब्रह्मणोऽपि तथात्वम् उपासना-बलाद् एव संपन्नम् इति उपासन-प्रशंसनेन तत्र प्रेरणवत् पञ्चरात्राख्य-पुरुष-मेध-यज्ञ-क्रतौ पुरुष-प्रेरणार्थं नारायणेनापि तस्य कृतत्व-प्रशंसनं कृतम् । ऋतु-फलं सर्व-भावः । तच्च सर्वातिशयितत्वम् । तच्च मोक्ष एव वा तत्तुल्यं वा फलम् अस्तु । सर्वथा द्विरात्रादौ ईदृश-फलम् अनुक्त्वा पञ्चरात्रे एतद्-वर्णनात् पञ्चरात्रागमानाम् अपि भगवद्-यज्ञ-पराणाम् इतर-वैराग्य-पूर्वक-मोक्ष-फल-लम्भकत्वम् अस्तीति प्रमेय-सूचनं स्यात् । अन्यत् पञ्चरात्रयज्ञानुष्ठान-रीति-विचारतो विवेचनीयं भवेत् । ग्रन्थारूढास् तावद् अर्था एवम्—

शब्दादयो विषया एव पञ्च महाभूतानि । तद्-गोचराज्ञान-विनाशक-तेजो-रूपत्वात् पञ्चरात्रम् इति विष्णु-संहितायां परमसंहिता-प्रभृतौ च ।

[[P49]]

पञ्चेतराणि शास्त्राणि रात्रीयन्ते महान्त्य् अपि ।
तत्संनिधौ समाख्याऽसौ तेन लोके प्रवर्तते ॥203

इति पञ्चत्वम् ऋच्छन्तीति पञ्चीभूता रात्रयः यथावद् अर्थाप्रतिपादकानि शास्त्रान्तराणि येनेति च पाद्म-संहिता । षट्-समया इत्येवम् आदिना प्रसिद्धानां शास्त्राणां पञ्चान्तर्गतत्वायोगात् निषिद्ध-शास्त्राणि विहाय शिष्ट-परिगृहीतानि शास्त्राण्य् एव पञ्चेति निर्दिश्य तेषां रात्रित्वम् अत्राभिप्रेतम् इति विमर्शे विधीयमाने ‘साङ्गेषु वेदेषु निष्ठाम् अलभमानः शाण्डिल्यः पञ्चरात्रम् अधीतवान्’,204 भारतस्य पञ्चम-वेदत्वात् तस्योपलक्षणत्वान् इतिहास-पुराणादिकं वेदार्थ-व्याख्यान-रूपं सर्वं पञ्चमत्वेन परिगणयितुं शक्यम् इति हेतुना,

अधीता भगवन् वेदाः साङ्गोपाङ्गाः सविस्तराः ।205

इत्युक्त्या, इति परमसंहितोक्तं चानुसृत्य वेद-चतुष्क-तद्-उपजीवि-ग्रन्थ-जातयोः रात्रि-पञ्चकत्वं युक्तम् । इमानि शास्त्राणि वस्तुतो महान्त्य् अपि न पञ्चरात्रम् इव वक्तव्यम् अर्थं विशदं वदन्ति । अत एव प्रजानां भगवद्-धर्म-वैलक्षण्यापरिज्ञानात् यथावन् मुमुक्षुत्वं न निष्पद्यत इति सर्वापेक्षया पञ्चरात्र-श्रेष्ठ्यं च सम्यग् उपपादितं भवति । वेदेष्व् इतिहासेषु परतत्त्व-हितादि-ग्रहणं रात्रिषु वस्तु-ग्रहण-तुल्यम् । पञ्चरात्रे तद्-दर्शनं च मध्याह्न इवेति प्रशंसा-तात्पर्यात् । पञ्चरात्राण्यप्यन्यानि विनिन्द्य परमसंहिता प्रशस्यते, तत्र,

आगमेषु न चैकस्मिन् पश्यामि परमं हितम् ।206

इत्युक्तेः । अतो नैतावता वेदा दूषिता भवन्ति, न-हि-निन्दा-न्यायात् । अत एव भाष्यकारः परमसंहिता-वाक्यम् एवोपात्तम्, यथा तस्य पञ्चरात्र-दूषणे तात्पर्यं दुर्वचम्, तद्वत् वेद-दूषणेऽपि न तात्पर्यम् इति सहृदय-संमन्तव्यम् एतद् इति ज्ञापयितुम् ।

[[P50]]
लोके अहोरात्र-विवक्षया द्व्यहं त्र्यहम् इत्येवम् अहः-शब्दस्येव द्विरात्रं त्रिरात्रम् इति रात्रिशब्दस्य प्रयोगात् अहोरात्र-पञ्चक-परत्व-स्वारस्यं पश्यन्तः शास्त्रम् इदं पञ्चभिर् दिनैः पञ्चभिः पुरुषैर् गृहीतम् इति हेतोः पञ्चरात्रम् इत्यप्याहुः । तत्रेश्वर-संहितायाम्,

पञ्चायुधांशास् ते पञ्च शाण्डिल्यश्चौपगायनः ।
मौञ्जायनः कौशिकश्च भारद्वाजश्च योगिनः ॥207
पञ्चापि पृथग् एकैकं दिवारात्रं जगत्प्रभुः ।
अध्यापयन्मास यतः…॥208
पञ्चरात्रम् इतीयते ।209

इति भगवद्-अध्यापितत्वं शाण्डिल्यादीनाम् उक्तम् । प्रकारान्तरम् अध्यध्यापन-विषये तत्र लक्ष्यते,

पुरा तोताद्रि-शिखरे शाण्डिल्योऽपि महामुनिः ॥210
द्वापरस्य युगस्यान्ते आदौ कलियुगस्य च ।
साक्षात् संकर्षणाल् लब्ध्वा वेदम् एकायनाभिधम् ॥
सुमन्तुं जैमिनिं चैव भृगुं चैवोपगायनम् ।
मौञ्जायनं च तं वेदं सम्यग् अध्यापयत् पुरा ॥211

इति । तद् इदं वेद-विषयम्, पूर्वोक्तं तु तन्त्र-विषयम् इति विवेक्तव्यम् । तथा अहोरात्रस्येव अहोरात्रांशानाम् अपि रात्रि-शब्द-ग्राह्यताम् इष्ट्वा पञ्च-काल-विभाग-परत्वाद् एव पञ्चरात्रम् इत्यपि वदन्ति । अहोरात्रे अङ्गानां पञ्चधा-विभागस्य प्रातः-संगव-मध्याह्नापराह्ण-सायाह्न-रूपेण प्रसिद्धतया तद्-व्यावर्तनेन रात्रिम् अपि घटयित्वा पञ्चधा-विभजनम् इति ज्ञप्तये, रात्रि-कार्य-योग-प्राधान्य-ज्ञप्तये च पञ्चरात्रम् इति प्रयोग इति तदा भाव्यम् । पञ्च-काल-कर्तव्य-नित्य-कृत्य-पञ्चक-परत्वं पाञ्चरात्र-शब्दस्य स्याद् इति आचार्यैर् अत्र पञ्च-काल-विभाग-तत्-कृत्य-निरूपण-दर्शनेन कामं वदन्तु । आचार्याभिमतः पाञ्चरात्र-शब्दार्थोऽयम् इति तु तावता न सेत्स्यति । अह्न इव रात्र्या अपि पञ्चधा-विभागः प्रदोष, अनुयोगान्तराचनम्, पूर्व-रात्र-योगः, निद्रा, अपर-रात्र-योगः, ब्राह्म-मुहूर्त-काल इति योग-तात्पर्येण विभागः पञ्चरात्रेष्ट इत्यपि स्यात् । नारद-पञ्चरात्रे तु,

[[P51]]

रात्रं च ज्ञान-वचनं ज्ञानं पञ्च-विधं स्मृतम् ।
तेनेदं पञ्चरात्रं हि प्रवदन्ति मनीषिणः ॥212

इति विष्णु-संहितादि-वचनेन प्राक् शब्दादि-पञ्च-विषय-ज्ञान-रूपाज्ञान-निवर्तकत्वेन पञ्चरात्रत्वम् उक्तम् । पर-व्यूह-विभव-हार्दार्वा-रूप-पञ्च-रूप-विषयक-ज्ञान-हेतुतयाऽपि पञ्चरात्रत्वं भवितुम् अर्हति । ‘रा’ शब्दो धन-वाची । पञ्च-रूपाण्य् एव धनं तद्-रक्षकं तत्-स्थापकम् इति च । पाद्मे ज्ञान-पादो योग-पादः क्रिया-पादश् चर्या-पाद इति पादात्मना विभागवत्, पारमेश्वरे काण्डात्मना विभागवच्च नारद-पञ्चरात्रे रात्रि-शब्द-घटनेन पञ्चधा-विभागेन पञ्चरात्रत्वं दर्शितम् । एवं सनत्कुमार-संहितायाम् अपि ब्रह्म-रात्रेन्द्र-रात्रेत्येवं विभागोऽस्ति । अत्र सर्वत्र रात्रीयन्त इत्यर्थो न भवितुम् अर्हति ।

अहिर्बुध्न्य-संहितायां वैष्णव-सुदर्शनाख्य-संकल्प-बलेन तदा शास्त्र-प्रचारम् अचिन्तयत्, यदा संकर्षणोदितस्य प्राच्यस्यातिविस्तृतस्य शास्त्रस्य लोपेन सर्वो लोको मोहाकुल आसीत् । तदा च हरेर् वाक्-संभवः । अत एव वाचायन-नामा अपान्तर-तपा वेदान् आविरभावयत्, कपिलः साङ्ख्यं हिरण्यगर्भो योगं पशुपतिः पाशुपतम् । ततो विष्णुः सदागमात् सारम् उद्धृत्य

तत् पर-व्यूह-विभव-स्वभावादि-निरूपणम् ॥
पञ्चरात्राह्वयं तन्त्रं मोक्षैक-फल-लक्षणम् ।213

निर्मम इत्युक्तम् । तत्-परिशीलने एकायनाख्यस्य सदागमस्यापि पञ्चरात्र-तन्त्र-रूप-विवरण-सापेक्षत्वात् एतद्-अभावेऽस्पष्टार्थकत्वम् एवेति हेतोर् अस्य पञ्चरात्रस्य संनिधौ वेदः साङ्ख्यं [[P52]] योगः पाशुपतम् एकायनं च रात्रीयन्ते, न विशदम् अर्थं दर्शयन्ति इत्यभिमतं स्याद् इति मन्येत । एवं पर-व्यूह-विभव-हार्दार्वा-निरूपणाद् एव पञ्चरात्रस्य वैशद्यावहत्वम् इति पञ्च-रूप-ज्ञान-परत्वम् अपि अनेकार्थकस्य पञ्चरात्र-शब्दस्य तत्-संहितायां तत्-पञ्चका-निर्देशेऽपि कथम् अप्यानीयतां नाम । सर्वथा इतर-प्रमाणापेक्षयाऽस्य वैलक्षण्यं यादृशार्थ-परत्व-वर्णने पुष्कलम् उपपादितं स्यात्, स पञ्चरात्र-शब्दार्थ इति निगदयितव्यम् । एवं पञ्च-काल-प्रक्रियां पर-व्यूहादि-रूप-पञ्चकं च यथा, तथा आगम-मन्त्र-तन्त्र-तन्त्रान्तर-आख्यान् प्रतिनियतान् चतुरः सिद्धान्तान् त्रयी-धर्म-निष्ठानाम् अपि दीक्षा-पूर्व-भगवद्-आराधन-पद्धतिं च पञ्च प्रतिपादयतीत्य् अपि पञ्च-विध-ज्ञान-हेतुत्वं पञ्चरात्रस्य बोभवीति ।

आगमानाम् अपरिमेतत्वम्

आगमानाम् इयत्ता न लक्ष्यते । वैखानसागमा अपि प्रथमतया मरीच्यादिभिर् यावद्-आकारेण गृहीताः, तावद्-आकारेण साम्प्रतं न लक्ष्यन्ते । अधिकारिणाम् आयुरारोग्यादि-ह्रासम् आलोक्य सारोद्धारेण तैर् आश्रितेभ्य उपदिष्टा इति इदं विमानार्चना-कलान्ते ग्रन्थ-विभागादिकं विहतम् एव ईक्ष्य निश्चिनुमः । प्रायेण पञ्चरात्र-ग्रन्थेषु उपक्रमे तेन तेनोपदेष्ट्रा अपरिमितात् भगवन्मुख-श्रुतात् कालानुसारेण संगृह्योपदेशः क्रियत इति निर्दिश्यते । यथा परमसंहितायां मार्कण्डेयेन,

पूर्वे मन्वन्तरे लब्धं मया तन्त्रं च देवल ॥
तन् मया चिर-कालेन न कस्मैचिद् उदाहृतम् ।
तन्त्रम् एतद् अशेषेण ग्रन्थ-बाहुल्य-कारणात् ॥
एकदेशम् उपाश्रित्य बहवस् तापसा गताः ।
ततस्तु बहुधा भिन्नम् इदं तन्त्रं जगत्त्य् अभूत् ॥
अकृतार्थम् असारं च विरुद्धं च परस्परम् ।

[[P53]]

पञ्चरात्रम् इदं प्रोक्तं योग-तन्त्रम् इदं परम् ॥
निर्मितं परमेणैव पुरुषेण तपोधन ।214
ये तु जानन्त्यशेषेण तन्त्रम् एतन् मनीषिणः ॥
न तेषां पुण्य-मार्गेषु संशयो जायते क्वचित् ।215
अध्याय-लक्षम् एतत् तु सृष्टि-संहार-संयुतम् ॥216
न त्व् एतद् अखिलं तन्त्रं श्रोतुं देवल शक्यते ॥217
मन्त्र-सारम् उपोद्धृत्य तव वक्ष्यामि देवल ॥218

इति । अत्र श्वेतद्वीपे मार्कण्डेयं प्रति उपदेष्टृत्वेन सनकः कथितः । सनकं प्रति उपदेष्टृत्वे शाण्डिल्यः कथितः पारमेश्वरे । तत्र च,

एतस्मिन् पर्वतश्रेष्ठे पुराऽनेन महात्मना ।
साक्षाद् भागवतोऽव्यक्ताद् अच्युताद् अच्युताभिधात् ॥219

[[P54]]

श्रुत्वैवं प्रथमं शास्त्रं रहस्याम्नाय-संज्ञितम् ॥
दिव्य-मन्त्र-क्रमोपेतं मोक्षैक-फल-लक्षणम् ।
भूयः संचोदितात् तस्मात् तेन लोक-हितैषिणा ॥
श्रुतं विस्तरतः शास्त्रं भोग-मोक्ष-प्रदं हि यत् ।
अनुष्टुप्छन्दो-बन्धेन प्रोक्तं भगवता स्वयम् ॥
सात्वतं पौष्करं चैव जयाख्येत्येवमादिकम् ।
तत् सर्वं विदितं सर्वं शाण्डिल्यस्य महात्मनः ॥220

आद्यं भागवतं धर्मम् आदिभूते कृते युगे ।
मानवा योग्य-भूतास् तु अनुतिष्ठन्ति नित्यशः ॥221
अन्तर्दधाति सर्वोऽयं वासुदेव-समाहृतः ।
ततो योग्याय भगवान् प्रादुर्भावयति स्वयम् ॥222
सारभूतं विशेषेण पौष्करार्थोपपादकम् ॥
मूलवेदानुसारेण छन्दसाऽनुष्टुभेन च ।
लक्ष-ग्रन्थेन सर्वार्थ-क्रिया-ज्ञानोपलब्धये ॥223

[[P55]]

तस्मात् तु सारम् उद्धृत्य224 …
संप्रवक्ष्यामि ते शास्त्रम्225 …

इत्यादि । अत्रैव पारमेश्वरे १९ अध्याये,

आद्यं नित्योदित-व्यूह-स्थापनादि-प्रकाशकम् ।
अपौरुषेयं सद्-ब्रह्म वासुदेवाख्य-याजिनाम् ॥
लक्ष्यभूतं द्विजेन्द्राणां हृदिस्थम् अधिकारिणाम् ।
ब्रह्मोपनिषदाख्यं च दिव्य-मन्त्र-क्रियान्वितम् ॥
विवेकदं परं शास्त्रम् अनिच्छातोऽपवर्गदम् ।
एवं नित्योदिताख्यस्य नित्याकारस्य च प्रभोः ॥
वासुदेवाभिधानस्य षाड्गुण्यादि-महोदधेः ।[^p55_3]
… एतद् आगम-सिद्धान्तं श्रुति-रूपं तु विद्धि तत् ।
एष कार्तयुगो धर्मः सर्व-धर्मोत्तमः स्मृतः ॥[^p55_4]

इत्युक्त्वा तस्माद् आगम-सिद्धान्तात् जाग्रद्-व्यूहादि-मूर्ति-संकर्षण-प्रद्युम्नानिरुद्ध-वागीश्वर-रुद्रादित्येन्द्रादि-देव-नारदादि-देवर्षि-मुखेन पञ्चरात्र-प्रपञ्चनं मन्त्र-तन्त्र-तन्त्रान्तर-रूप-भेद-विवेचनं च विहितम् अस्ति । पौष्करे च ३९ अध्याये आगमानां प्रमाणं (इयत्तां) संज्ञां च वक्ष्यामीत्यारभ्य संक्षिप्य कनिष्ठ-मध्यमोत्तम-रूपेण विभज्य अनुष्टुप्-छन्दो-बद्धतां सर्वत्र्येष्ट्वा श्लोक-शताद् अर्ध- [[P56]] पाद-संज्ञकम्, द्विगुणं तन् मूल-संज्ञम्, सार्धं तस्य नाम स्याद् उद्धार इति, सार्धं शत-द्वयम् उत्तरम् इति, तद्-द्विगुणं बृहदुत्तरम् इति, सार्धं सहस्रं कल्पम् इति—एवं-संज्ञा आगमाः सन्त्य् अनेकश इत्युक्त्वा अथ, द्विषट्सहस्र-पर्यन्तं संहिता, ततः कला-स्कन्धः, तन्त्रम् इत्यादिनिनासंज्ञा निर्दिश्य, कालेन सह निर्यातम् असंख्यं परमेश्वरात्,

आद्यं सर्वागमानां च पारमेश्वरम् आगमम् ॥226

इत्युक्त्वा संकर्षण-प्रद्युम्नानिरुद्ध-मुखेन प्रकाश-वृद्धिं प्रकाश्य,

वागीश्वराच्च सिद्धानां तैर् उद्धृत्य यथोदितम् ॥
सम्यक् समुच्चयीकृत्य नवनीतं यथोदधेः ।
विभोर् विद्याधिदेवस्य ब्रह्मणोऽस्य प्रकाशितम् ॥227

रुद्रादित्येन्द्रपूर्वाणां ब्रह्मणा, नारदादीनाम्, तेभ्यो लोकत्रयान्तस्थर्षीणाम्, नाना-देश-वशाच्चैव नाना-जाति-वशाद् अप्येनम् इत्यसंख्यता एव दर्शिता । अत्रैवं शङ्का स्यात्—भगवत्-प्रोक्ते पौष्करेऽस्मिन् भाविनाम् अनन्तानां भेदानां कथं निर्देश इति? तत्र संक्षेप-विस्तर-रूपेण बहुधा भगवता तदा तदोपदेशो वर्तित इति ज्ञायमानतया कृतयुग-प्रवर्तितस्य धर्मस्य मध्ये मध्ये विच्छेदे परःसहस्र-कृत्व उद्भवोत्पादौ संभाव्येते इति प्रतिचतुर्युगम् एवं प्रवर्त्यत इति च पूर्व-वृत्त-प्रतिपादनं पश्चात्तने पौष्कर इति समाधेयम् । भविष्यत्-प्रभेद-प्रदर्शनम् इति वा वक्तव्यम् । किम् अयं पौष्कर-प्रबन्धो भगवन्मुखत एव साक्षान् निर्गतः, उत तद्-अर्थ-संग्रहोऽन्येन कृत इति चेत्—यथा श्रीकृष्णेनोपदिष्टो गीतार्थो वेदव्यासेन श्लोकात्मना ग्रथितः, एवम् इति स्यात् । तदा कर्तुर् अन्यस्य नाम निर्ज्ञातव्यं भवति । उक्तरीत्या अनुष्टुप्छन्दोबद्धम् एवोपदिष्टं भगवतेत्यङ्गीकारेऽपि पौष्कर उवाचेत्यारभ्योक्तानां श्लोकानां को ग्रथिता? नवमाध्याये ‘ऋषय ऊचुः’ ‘पौष्करः प्रत्युवाचेत्य् अपि केचन श्लोका निर्दिश्यन्ते तेषां भगवन्मुखोद्गतत्वं कथम् इति शङ्का स्यात् । भारते वैशम्पायन उवाचेत्यादीनाम् अपि पश्चात् व्यास-कर्तृकत्ववत् श्रीमद्रामायणे (सर्ग-चतुष्टयस्यापि) वाल्मीकि-कर्तृकत्ववत् मन्वादि-स्मृतिषु उपक्रम-भागादीनाम् अपि मन्वादि-कृतत्ववत् सर्वं भगवत्-कर्तृकम् इत्येव स्थापनीयम् । अथ वा तद्-उपदिष्टांशानां यथावद् अनुवाद्यस्य पौष्कर-सात्वत-जयाख्येषु वर्तमानत्वात् तावता सर्वं भगवद्-उक्तम् एवेत्युच्यते । इयम् एव [[P57]] शब्दानुपूर्वी तन्मुख-निःसृतेति किमाग्रहेण? सर्वथा

पाञ्चरात्रस्य कृत्स्नस्य वक्ता नारायणः स्वयम् ।[^p57_1]

इति महा-भारतेऽप्युक्तत्वात् नात्राविश्वसनीयता । कृत्स्नस्येति पदं च एकैकाक्षरम् अपि तदीयम् इति न स्थापयेत् । यावन्तः सिद्धान्त-भेदाः ज्ञान-योग-क्रिया-चर्या-भेदा वा, ते सर्वे भगवद्-उक्ता एव तैस् तैः स्व-वाक्यैर् विशदीक्रियन्त इति नात्रानुक्तम् अननुमतं वाऽस्तीत्येतत्परं भवितुम् अर्हति । अतोऽद्योपलभ्यमानानां पौष्करादीनाम् अर्वाचीन-महाजन-वाग्विलास-रूपत्वेऽपि नाप्रामाण्यस्यावकाशः, व्यास-निबद्ध-गीता-वाक्यानाम् इव । अत्रैव पौष्करे, ३६ अध्याये क्षेत्रेश्वराधिष्ठितानि क्षेत्राणि पृष्टो भगवान् पौष्कराय परःशतान्य् आह क्षेत्र-तद्-वास-माहात्म्य-वर्णन-पूर्वकम्—

पुष्करं क्षेत्रम् आश्रित्य पुण्डरीकाक्ष-संज्ञया ।
वासुदेवस् तु भगवान् नित्य-संनिहितः स्थितः ॥[^p57_2]

इत्यारभ्य,

सौकरीयेण रूपेण क्षेत्रे तत्-संज्ञके तु वै ॥[^p57_3]
उत्पलावर्तके क्षेत्रे शौरि-संज्ञोऽच्युतः स च ॥[^p57_4]

इत्येवम् ।

देवदेवेश-नाम्ना च हरित-पर्वत-मस्तके ॥
एकदेशं समासाद्य सर्वस्य वरदः स्थितः ।[^p57_5]

[[P58]]
उक्तं चान्ते—

कालान्तरेण व्यक्तीनां मज्जनं जायते यदि ।
संनिधिं शक्ति-भावेन नित्यं कुर्वन्ति तत्र च ॥228

इति । सर्वम् इदं स्रष्टुर् भगवतो भूत-भावि-सर्व-परिस्थिति-साक्षात्कार-निबन्धनम् इति स्वीकर्तव्यम् ।

पाञ्चरात्र-ग्रन्थानां प्रामाण्यं तेषां भगवद्-आराधन-प्रतिपादनैदम्पर्यं भगवद्-आराधकानां देवलकत्वाभावः, भगवन्-निवेदितानां निर्माल्यत्वाभावः, विष्वक्सेन-निवेदितेन पितृ-श्राद्धादि-कर्तव्यता, निर्माल्यस्य दोषत्व-वचनानां विषये व्यवस्थेत्यादिकम् आगम-प्रामाण्ये श्री-भगवद्-यामुन-मुनिभिर् न्यरूपि । तद्-अभिमताः सिद्धान्त-भेदाः, तेषाम् असंकरस्यावश्यकता, वैखानसैर् अपि मन्त्र-कल्पादौ पाञ्चरात्रस्योपजीव्यता, सर्व-सूत्र-निष्ठानाम् अपि पाञ्चरात्र-पद्धतेर् ग्राह्यता, तद्-उक्त-निषेकादि-संस्कार-प्रभेदानां परं तन्-मात्र-निष्ठ-अधिकारि-विशेष-विषयता, आलय-निर्माण-प्रतिष्ठापन-पूजनाद्यंशे सर्वोपजीव्यत्वम् इत्यादिकं श्रीदेशिक-चरणैः श्रीपाञ्चरात्र-रक्षादिष्वनेकेषु ग्रन्थेषु विशदम् अदर्शि ।

पञ्चरात्र-चातुर्विध्यम्

तद् इदं पञ्चरात्रम् आगम-मन्त्र-तन्त्र-तन्त्रान्तर-भेदेन चतुर्विधान् सिद्धान्तान् दर्शयति । पारमेश्वरे

चतुर्धा भेद-भिन्नस् तु पाञ्चरात्राह्वय आगमः ।229

इत्यारभ्यैतत्-प्रपञ्चः कृतः । अत्र प्रथमस्य आगम-सिद्धान्तस्य अपौरुषेयत्व-ब्रह्मोपनिषत्त्व-दिव्य-मन्त्र-क्रियान्वितत्व-मोक्षैक-फलकत्व-सद्-ब्रह्म-वासुदेवाराधन-रूपत्व-आदीनां प्रशंसनात् साक्षाद् एकायन-भागस्य तथैव वासुदेव-प्रकाशितत्वात् आगम-संज्ञा सम्यग् उपपद्यत इति निश्चितम् । अस्य कार्तयुग-धर्मस्य युगान्तरे अधिकारि-दौर्लभ्यम् आलक्ष्य सिद्धान्तरान्तर-प्रादुर्भाव उक्तः—

[[P59]]

त्रेतायुगस्यादौ भोग-मोक्ष-प्रसिद्धये ।230
तस्माद् आगम-सिद्धान्तान् निःसृतं बहु-भेदकम् ॥231

इत्यादिना ।

व्यामिश्र-यजन-दोषाभावः

एवं तर्हि व्यामिश्र-यजनं दोष इत्याशङ्काम् उद्भाव्य पौष्करे तत्परिहारः कृतः । तेनातत्त्वज्ञानां त्रय्याम् अधिकारेऽपि पाञ्चरात्रे नाधिकारः । पौष्कर उवाच—

देव ! व्यामिश्र-याजित्वं प्रतिषिद्धं पुनः पुनः ।
प्राग्-उक्तानां च यागानां द्रष्टुम् अङ्गीकृतं च तत् ॥
तन् मात्र-संशयं जातं क्षेप्तुम् अर्हसि साम्प्रतम् ॥

श्री-भगवान् उवाच—

सत्यम् एतन् महा-बुद्धे ! यथा संचोदितं त्वया ।
किं तु क्रियान्तरे प्राप्ते न दोषस् त्वधिकारिणम् ॥
यस्मात् सर्व-परत्वं हि तेषाम् अस्त्य् अच्युतं प्रति ।
तद्-आश्रितत्वाद् देवानाम् अन्येषां पूजनात् तु वै ॥
न दोषो हि यथा लोके भ्रातृ-भृत्य-गणस्य च ।
मानना धर्म-पत्नीनां समक्षाद् वा परोक्षतः ॥232
ये पुनर् लोक-धर्म-स्थाः सम-बुद्धि-पदोज्झिताः ।
भगवत्य् अविशेषज्ञा नित्यं कार्य-वशेन तु ॥
व्यामिश्र-याजिनस् ते वै पातित्य-पद-संस्थिताः ॥233

इति । भगवत्-संनिधौ तद्-आश्रितत्वेन देवतान्तर-यजनं न दोषाय, पतिव्रतानां भर्तोर् इव, तद्-भ्रातृ-भृत्यादीनां परिवेषणादिवद् इत्येवम् उक्त्या देवतान्तराणां प्रीतिर् अपि पौष्काराद्यनुमतेति ज्ञायते । [[P60]] भ्रातृभृत्येत्येवमाकारं विना भर्तृभृत्येति श्रीमद्रहस्यत्रयसारपाठः । आगमसिद्धान्तिन एवं देवतान्तर-प्रीतिं नोद्दिशेयुर् इति यदि वक्तव्यं, तर्हि तद्-आदृता शुद्ध-याजि-प्रणाली कीदृशीति आलोचनीयम् । रत्नत्रयोक्तरीत्या कर्षणादिप्रतिष्ठान्ताचरण-पराणां ग्राम-देवालय-मण्डप-गोपुर-चक्रादिषु सर्वत्र देव-गणावाहनादिकम् अतीव स्पष्टम् । आलय-निर्माण-रूप-निमित्त-वशाधीनतया सर्वस्य नैमित्तिकत्वान् न दोषः । विवाहादौ देवतान्तर-पर-मन्त्र-प्रयोग इति निष्कामान् अपि संगच्छते । समत्व-बुद्ध्या व्यामिश्र-याजिनां त्रय्यधिकार-च्युतिर् अत एव पौष्कराद् अवगम्यते ।

विभाजकाकारः

संकर्षण-प्रद्युम्नानिरुद्ध-वागीश्वर-नाना-देव-देवर्ष्यादि-प्रपञ्चितत्वं मन्त्र-सिद्धान्तस्य पारमेश्वरे दर्शितम् । आगम-सिद्धान्तेऽपि,

कर्तव्यत्वेन वै यत्र चातुरात्म्यम् उपास्यते ॥
क्रमागतैः स्व-संज्ञाभिर् ब्राह्मणैर् आगमं तु तत् ॥234

इति वचनात् चतुर्-व्यूहाराधन-सद्भावेऽपि मन्त्र-सिद्धान्ते जाग्रत्-स्वप्न-सुषुप्ति-तुरीय-रूपेण चातुर्व्यूहस्य चतुर्धा विभाग-तद्-उपासन-प्रक्रिया-वैशद्यम् अस्तीति ज्ञायते । एतद्-आशयेनैव पौष्करे ‘नाना-व्यूह-समेतं च’ इत्येवम् एतदारम्भः । चतुर्व्यूह-चातुर्विध्यं चैवं न्यरूपि—

व्यूहे जाग्रद्-आदि-चातुर्विध्यम्

श्रीमद्रहस्यत्रयसारे तत्त्वत्रयाधिकारे व्याख्यायां सारास्वादिन्यां साक्षात्स्वामिभिः—‘परमे व्योम्नि विशाखयूपाख्यः कश्चिद् भगवतो रूप-विशेषः । तत्रोर्ध्वाधः प्रदेशेषु जाग्रत्-स्वप्न-[[P61]]सुषुप्ति-तुरीय-संज्ञकानि चत्वारि स्थानानि । एकैक-स्थानेऽपि वासुदेवादि-मूर्ति-चतुष्टयं विशाख-यूपस्य शाखा-चतुष्टयवत् प्रागादि-दिक्षु परितो विराजते । तत्र जाग्रत्-स्थान-स्थितासु मूर्तिषु सृष्ट्यादि-जगद्-व्यापार-सितादि-वर्णायुधादि-पौष्कल्यम् । तद्-उपरितने स्वप्न-स्थान-मूर्ति-चतुष्टये जगद्-व्यापारेच्छा-मात्रम् । पूर्व-मूर्ति-कारणावस्थेयम् । तत्र वर्णानाम् अनुत्कटत्वं ध्वजाद्युपकरण-राहित्यं च । सुषुप्ति-स्थान-स्थ-मूर्तिषु आयुधादेर् अपि रेखा-रूपेण सद्भावः, जगद्-व्यापार-इच्छया अप्य् अनाविष्कारः, वासुदेव-मूर्तिम् एकां विनान्यत्रैव कर-चरण-आद्य्-अवयव-विभागोऽपि । तद्-उपरितने तत्-कारण-भूते तु मूर्ति-चतुष्टये तुरीयस्थे सर्वत्र कर-चरण-आद्य्-अवयव-विभागाभावः, निर्व्यापारतया षाड्गुण्यवत्तया च स्थिति-मात्रम् इति । उपासितृ-पुरुष-गत-जाग्रद्-आदि-दशा-साम्यम् आकल्य्य तत्र जाग्रद्-आदि-व्यवहारः । लक्ष्मीतन्त्रे चैतद्-विस्तरः’ इति ।235

ईदृश-व्यूह-भेदानां व्यूहान्तराणां केशवादि-विभवाख्यानां प्रादुर्भाव-भेदानां यथायथम् आराधनादिकम् अत्र मन्त्र-सिद्धान्ते संकर्षणादिभिर् देवर्षि-पर्यन्तैः प्रपञ्चितम् । पाद्मे तु, एक-मूर्ति-प्रधानकाराधन-परो मन्त्र-सिद्धान्तः । चतुर्-आराधनम् आगम-सिद्धान्त इत्युक्तम् । आगमापेक्षया मन्त्रस्य प्रथमतया निर्देशस्तु स्वस्य (पाद्मस्य) मन्त्र-सिद्धान्तानुसारिताया उपरि तत्रैव वर्णनात् [[P62]] स्वकीयत्वाभिमानात् । भोग-मोक्षोभय-परतया गौरवातिशयाच्च । पारमेश्वरोक्तरीत्या (१९. ५३०) चतुर्विध-चतुर्व्यूह-केशवादि-व्यूहान्तर-पद्मनाभादि-प्रादुर्भाव-तत्तद्-देवी-परिवारादि-निरूपणेन तत्तदर्थ-मन्त्र-कलापस्य ‘मन्त्र-मण्डल-मुद्राणां कुण्डादीनां च लक्षणम्’236 इत्युक्तरीत्या व्युत्पादनान् मन्त्रसिद्धान्त इति नामेति मन्यते । पर-व्यूहादि-भेदं विना मूलाराधन-वर्णनं तन्त्रे, नृसिंह-वराह-हंस-हयग्रीवाद्य्-अन्यादृश-मूर्त्य्-आराधन-प्रपञ्चनं तन्त्रान्तरे,

कर्मणाम् अपि संन्यासः कथ्यते यत्र चागमे ।237

इत्युक्त्या आगम-सिद्धान्ताधिकारिणः सर्वथा काम्य-कर्म-त्यागिनः । तादृशाधिकारि-दौर्लभ्याद् अन्य-सिद्धान्त-प्रवृत्तिः । भारते श्वेतद्वीपं प्रति गतान् एकत-द्वित-त्रितादीन् प्रति

गच्छध्वं मुनयः सर्वे यथागतम् इतोऽचिरात् ॥
कामं कालेन महता एकान्तित्वम् उपागतैः ।
शक्यो द्रष्टुं स भगवान् …॥238
वैवस्वतेऽन्तरे विप्राः प्राप्ते त्रेतायुगे पुनः ।
सुराणां कार्य-सिद्ध्यर्थं सहाया वै भविष्यथ ॥239

इति वचनम् अपि व्यामिश्राधिकारिक-मन्त्रादि-सिद्धान्त-प्रकाशने एषाम् ऋषीणां साहाय्यम् इत्याशयेनेति ज्ञायते । आगम-सिद्धान्तस्य मोक्षैक-फलकस्य श्रवणानन्तरं भोग-मोक्ष-फल-प्रदम् अन्यत् श्रुतम् इत्यारभ्य तत्र,

[[P63]]

सात्वतं पौष्करं चैव जयाख्येत्येवमादिकम् ।240

इति रत्नत्रयस्यापि मन्त्रादि-सिद्धान्त-परत्वेन परिगणनात् अस्य रत्नत्रयस्यैव सर्व-मूलत्वात् आगम-सिद्धान्त-संप्रदायः कार्तयुगः संप्रति सर्वथा नष्ट इति वक्तव्यं भवति । तावता एकैकं रत्नम् एकैक-सिद्धान्त-प्रतिपादकम् इति न व्यवस्था । पारमेश्वरे एव शब्द-संदर्भतोऽर्थ-निरूपण-रीतितश्च सर्वथा पौष्करानुसारिणि,

पितृणां च विभागम् अथाचरेत् ।
पौष्कराख्ये विशेषेण देव-देवेन विस्मृतम् ॥
विधानम् एतद् विप्रेन्द्र प्रोक्तं पुष्कर-जन्मने ।
सात्वतोक्त-विधानेन तद् विधानं वदामि ते ॥241

इत्यारभ्य सात्वतोक्त-रीत्या पितृ-क्रिया-निरूपणात् सात्वत-पौष्करोभय-रीत्यादरणस्यैक-सिद्धान्त-निष्ठ-अग्राह्यत्वावगत्या सिद्धान्त-भेदेन ग्रन्थ-भेद इत्यस्यासिद्धेः । जयाख्य-संहितोक्त-रीतिर् अप्यन्यत्र स्थले पारमेश्वरादृता । अतः सर्वत्र सर्वम् उच्यते । तत्तत्-सिद्धान्तानुसारेण तद्-उक्तार्थ-पृथक्करण-रीतिस् तु तद्-अनुभव-संप्रदाय-क्रमेणैव प्रतिष्ठा-पूजनादि-प्रयोग-पद्धति-निरूपणतः भवितुम् अर्हति ।

तत्तत्-सिद्धान्तानुसारि-संहिता-विभजनम्

व्यवस्था पुनरर्वाचीनेषु ग्रन्थेषु दृश्यते । यथोक्तं श्रीपाञ्चरात्ररक्षायाम् “कालोत्तरे—

अनेक-भेद-भिन्नं च पञ्चरात्राह्वयम् आगमम् ।
पूर्वम् आगम-सिद्धान्तं मन्त्राह्वयं तद्-अनन्तरम् ॥
तन्त्रं तन्त्रान्तरं चेति चतुर्धा परिकीर्तितम् ।

इति चतुर्धा विभागं सामान्येन प्रतिपाद्य, ‘नारदीयम् औद्ध्यम् (अच्युतम्) अग्निकाश्यपसंज्ञितम्’ इत्यादि । ‘शास्त्राण्य् एतानि सुव्रत’ इत्यन्तेन आगमादि-सिद्धान्तेषु चतुर्षु कतिपय-संहितानां [[P64]] निवेशनम्, अनुक्तनाम् अपि संहितानाम् उपलक्षणतयोदाहृत्य”242 इति । एतेन पौष्कराद्युपदेश-पूर्व-भाव्यागमोपदेशानुसारिण्योऽपि संहिताः काश्चन सन्तीति सम्यग् अवगम्यते । तत्-संहितानां पठनेनैवागम-सिद्धान्तस्याव्यामिश्र-याजित्वं कीदृशम् इति निर्धार्यम् । पारमेश्वरे दिव्याद्यायतननिर्णयाध्याये

शास्त्रं दिव्यादि-भेदेन श्रोतुम् इच्छामि तत्त्वतः ।243

इति सनक-पृष्टेन शाण्डिल्येन, ‘वासुदेवेन यत् प्रोक्तं तत् दिव्यम् । तद् एव ब्रह्म-रुद्रादि-प्रवर्तितम् अपि । अथ ब्रह्म-रुद्रादि-देवैः ऋषिभिश् च प्रणीतं मुनि-भाषितम् । तत् त्रिविधं सात्विक-राजस-तामस-भेदात् ।

केवलं मनुजैर् यत् तु कृतं तत् पौरुषं भवेत् ॥244

इदं च संभवद्-अप्रामाण्यं केवल-मानुषत्वात्’ इति त्रेधा विभज्य तुर्यादि-जाग्रद्-अन्त-चतुर्-व्यूह-विधा-चतुष्टयं बीज-पिण्ड-पद-संज्ञ-रूपेण मन्त्राणां चातुर्विध्यं मूल-मूर्ताव् एव सर्वाराधनं तत्र कर्तुम् अशक्यस्य स्नानादेर् एव मूर्त्यन्तरेषु कर्तव्यत्वं भूशुद्धिर् इत्यादिकं दिव्ये भगवता प्रतिपाद्यते । तद्-उक्तार्थस्य सर्व-रञ्जकतया व्युत्पादनं सात्विके । मूल-मूर्तिम् अनादृत्य कर्मार्चायां तु पुष्कलम् । नित्य-संपूजनं ब्रह्म-रुद्र-आदि-बिम्ब-प्रमाण-लक्षणादि च राजसे । भगवन्तं प्रति अङ्ग-भावं विना स्वातन्त्र्येण ब्रह्म-रुद्र-दुर्गादि-स्थापन-पूजन-प्रधानं तामसम् । अनर्थक-अंसंबद्ध-साडम्बर-वाग्जालं पौरुषम् इति विस्तरेण न्यरूपि । कौर्मे,

कापालं पाञ्चरात्रं च यामलं वामम् आर्हतम् ।
एवंविधानि चान्यानि मोहनार्थानि तानि तु ॥245

इति वाक्यं संदंश-वशात् पाञ्चरात्र-पदेन पारमेश्वर-दर्शितं रुद्रादि-प्रधानक-पूजन-विधायि-तामस-पाञ्चरात्रं [[P65]] गृह्णातीति स्पष्टम् अतोऽवगतुं शक्यम् । तत्तद्-देवतायाः तद्-आराधन-क्रमस्य च वस्तुतः सत्त्वेऽपि पञ्चरात्र-प्रवर्तक-भगवद्-अभिप्रायाननुरोधित्वात् तामस-प्रकृतिक-जनाधिकारिकत्वाच्च तद्-उपेक्षा, पौरुषं त्व् ईषदंशे प्रमाणम् अपि असंभावितार्थ-प्रतिपादनांशेऽप्रमाणम् । नन्व् एवं पाञ्चरात्रस्यापि क्वचिद्-अप्रामाण्यम् अङ्गीकृतं स्याद् इति चेत्, किं तेन? भगवत्-प्रोक्त-पाञ्चरात्र-प्रामाण्यं पूर्वपक्षाशङ्कितं तु यथावस्थितार्थ-बोधनेन कार्त्स्न्येन परिहृतम् । पाञ्चरात्रम् अधिकृत्य ये ये व्यवहरन्ति ते सर्वे प्रामाणिकार्थ-मात्र-प्रतिपादका इति न वयं नियन्तुं प्रभवामः । वस्तुतः तादृश-भागस्य पाञ्चरात्रत्वम् एव नास्ति, यथा वेदेतिहास-पुराणादिषु प्रक्षिप्तानां भागानाम् । इतर-शास्त्र-रात्रित्वापादक-अबाधितार्थ-बोधक-वाक्य-राशेर् एव पाञ्चरात्रत्वात् । अप्रामाणिकार्थक-वाग्-जाले तत्-अयोगात् ।

सात्विक-आदि-भेद-भिन्न-संहिता-गणनम्

एवं पारमेश्वरे विभज्य विशिष्य संहिता-विभागोऽपि तद्-अनुरोधेनैवम् अकारि,

सात्वतं पौष्करं चैव जयाख्यं च तथैव च ॥
एवम्-आदीनि शास्त्राणि दिव्यानीत्यवधारय ।
संहिता चेश्वरस्यापि भारद्वाजस्य संहिता ॥
सौमन्तवी तथा ह्य् एतत् पारमेश्वर-संज्ञितम् ।
वैहायसी संहिता च शास्त्रं चित्र-शिखण्डिजम् ॥
तथा जयोत्तरं तत्र एवम्-आदीनि तत्त्वतः ।
सात्विकानि विजानीहि मुनि-वाक्यानि सत्तम ॥
तन्त्रं सनत्कुमाराख्यं तथा पद्मोद्भवाभिधम् ।
शातातपं तेजोद्रविणं मायावैभविकं तथा ॥
इत्याद्य्-अवगच्छ त्वं राजसान्य् एव तत्त्वतः ।
पञ्चप्रश्नं शुकप्रश्नं तत्त्वसागर-संहिता ॥
इत्यादीन्य् अवबुद्ध्यस्व तामसानि विशेषतः ।

[[P66]]

पूर्वोक्त-लक्षणेनैव ज्ञातव्यं तत्र पौरुषम् ॥246

इति । तामसत्वेऽपि बाधितार्थकत्वाभावात् सनत्कुमार-संहिता-तत्त्व-सागर-संहितादिकं संप्रदाय-ग्रन्थेषु प्रमाणतयोदाह्रियते । सात्विक-राजस-तामस-शब्दाः नागर-द्राविड-वेसर-भेद-भिन्नेषु उत्तम-मध्यमाधमत्व-विवक्षया सात्विक-राजस-तामस-शब्द-प्रयोग-दर्शनात् तथैवेति ज्ञेयम् इति अधिकारि-वैलक्षण्य-प्रयुक्तं च ग्रन्थ-नामेति च दर्शितं श्रीपाञ्चरात्ररक्षायाम् । पारमेश्वरे एवं संहिता-नाम-निर्देशात् एतद्-अपेक्षया पश्चात्तनत्वं पारमेश्वरस्य । पाद्मे अष्टोत्तरशतं तन्त्र-ग्रन्थाः नाम्ना निर्दिष्टाः । तत्र श्रीप्रश्न-विश्वामित्रादीनाम् अपि निर्देशोऽस्ति । एवं च पाद्मं तावद्-ग्रन्थानन्तर-ग्रथितत्वेनाङ्गीकार्यम् । एवम् अपि श्रीपाञ्चरात्ररक्षादौ तद्-उदाहरणान् श्रीदेशिकादि-महनीयाचार्य-प्राक्कालिकत्वं तस्य दुर्निवारम् । बलवत्तर-प्रमाणोपलम्भे तु पाद्मे वानन्यत्र वा यथायथं कतिपय-भागानां प्रक्षिप्तत्वं शङ्क्येत; न तु निष्कारण-शङ्का युज्यते, सर्वानाश्वास-प्रसङ्गात् । परं तत्र सात्विकादि-विभागो नादर्शि । अत्र आगमादि-सिद्धान्तानां नामान्तरतोऽपि निर्देशः पारमेश्वर-गतत्वेन श्रीपाञ्चरात्ररक्षायाम् एवम् अदर्शि—

चतुर्धा भेद-भिन्नं च स्वयंव्यक्तादि-भेदतः ।
स्वयंव्यक्तं हि सिद्धान्तम् आगमाख्यं पुरोदितम् ॥
मन्त्र-सिद्धान्त-संज्ञं च यत् तद् दिव्यं प्रकीर्तितम् ॥
तन्त्र-संज्ञं हि यच्छास्त्रं तत् सैद्धं समुदाहृतम् ।
तन्त्रान्तरं तु यत् प्रोक्तम् आर्षं तु तद् उदाहृतम् ॥247

इति । एकायनांशस्यागमत्वेन गणनात् तस्य चापौरुषेयत्वात् स्वयंव्यक्त-पद-प्रयोगः । भगवद्-उपदिष्टत्वाच्च पौष्कारादिकं दिव्यम् । तत एव ततो निकृष्टाधिकारि-प्रणीतत्वात् तन्त्र-तन्त्रान्तरयोः सैद्धार्ष-पद-व्यवहार्यता । देव-देवर्षि-प्रणीतस्य तन्त्रस्य सैद्धत्वं हि तेषां मन्त्र-सिद्धत्वेन अणिमाद्यष्टैश्वर्य-सिद्ध्यादिना च भवितुम् अर्हति । मुनि-भाषिताख्यया प्राग्-उक्ते एकदेशस्य आर्ष-पदेन निर्देशोऽपि युज्यत एव । शास्त्रस्य स्वयंव्यक्तादि-भेदवत् स्थानानां स्वयंव्यक्तादि-भेदोऽप्यस्ति । स [[P67]] पारमेश्वरे नवमे विस्तृतः । शास्त्रस्यैवं नाम्ना निर्देशात् उत्कर्ष-निकर्ष-ज्ञानम् अपि भवति । अत एव निकृष्ट-शास्त्रानुसारेण कृते स्थाने उत्कृष्ट-शास्त्रेणान्यथाकरणे प्रजानां कलहः स्याद् इति यथोपक्रमं तत्तद्-व्यवस्था रक्षणीयेति असंकर उद्दिष्टः । सात्विक-राजस-तामस-रूप-विभागे च विभाव्यमाने एकान्तित्व-अनेकान्तित्व-रूपाधिकार-भेदस्याप्यवगमात् न पूजक-व्यत्यासो युज्यत इति ज्ञायते । स्थानेषु स्वयंव्यक्तादिषु तत्तद्-विषय-नियतरीत्यैव पूजनम् । निकृष्ट-पूजा-क्रम-त्यागेन उत्कृष्ट-पूजा-क्रमावलम्बनं युक्तम् इत्यर्थ-प्रतिपादकानां वचसां, स्वयंव्यक्त-स्थानस्य

वैदिकैस् तान्त्रिकैर् वापि श्रौतैर् वा द्विजसत्तम ।
स्वयंव्यक्ते तु भवने मिश्रैर् वा देवम् अर्चयेत् ॥248

इति कालोत्तर-वचनेन सर्वविध-पूजा-अनुज्ञेयत्वेनोक्तत्वात् यत्र काल-वशात् उत्कृष्ट-रीतिं विना निकृष्ट-रीतिश् चिरात् प्राप्ता, तत्रापि तत्-त्यागेन युज्यते उत्कृष्ट-रीति-ग्रहणम् इत्येव-परत्वं दर्शितं श्रीपाञ्चरात्ररक्षायाम् । अधिकारि-तारतम्यात् तत्र निकृष्टेनान्यथा पूजायाम् अपि उत्कृष्टेनोत्कृष्ट-मार्गेण पूजनं युक्तम् इति च । अत्र वैदिक-श्रौत-मिश्र-भेदेन चातुर्विध्ये कथिते श्रौत-वैदिकयोः को भेद इति विचार्यम् । मूल-श्रुति-दिव्य-मन्त्र-प्रवृत्त-श्रुति-तत्-संभेद-निमित्तानि नामधेयानीमानीति श्रीपाञ्चरात्ररक्षायाम् । मन्त्र-सिद्धान्तस्य दिव्यम् इति नाम प्राक् दर्शितम् । अनुपलभ्यमान-मूल-श्रुति-अधीयमान-श्रुति-भाग-द्वैविध्येन वैदिक-श्रौतम् इति च विभाग इति ज्ञायते । यदि कश्चित् एकायन-मार्गं विहाय त्रयी-मार्गम् एव शौनक-बोधायनादि-दर्शितम् अवलम्ब्य स्वयंव्यक्ते पूजां कुर्याद् अधिकारि-दौर्लभ्यात्, तद् अपि युक्तम् इत्यप्यर्थः स्यात् । वैखानसस्यास्वीचिकीर्षितत्वेऽपि अन्यादृश-वैदिक-ग्रहण-तत्-आगतयां बाधकाभावात् । वैखानस-विजये एवम् अवोचाम—‘चतुर्षु परम्पराऽधीत-वेद-मूलक एकः, उपदेश-काले सिद्धान्तेषु द्वयोः, श्रौत-वैदिक-विभागस्तु तन्निष्ठैः भगवदादि-मुख-श्रुत-वेद-मूलक-एकः, खिल-श्रुति-मूलकोऽन्य इति आशयेन । तान्त्रिकं मिश्रं च इति विशेषः’249 इत्यादि । स्वयंव्यक्तेषु [[P68]] कार्तयुग-धर्म-प्रवण-निष्काम-पुरुषाधिकारिकागमाख्य-सिद्धान्ताधिकार-पर्यालोचनयेति मन्यते । न हि जगत्-सृष्टि-व्यापृतस्य चतुर्मुखस्य मुमुक्षुत्वेऽपि सनकादि-साम्यं सुवचम् । पाद्मे सिद्धान्त-विभागावसरे मन्त्र-सिद्धान्तस्य प्रथमत्वेन आगमस्य द्वितीयत्वेन परिगणनं भोग-मोक्षोभयोपयोगित्वेन प्रकृत-कालानुकूलत्वेन चादरातिशयात् । न पुरागमस्य सर्व-संमतं श्रेष्ठ्यम् उपेक्ष्येत्युक्तम् एव ।

त्रयी-पाञ्चरात्र-वैलक्षण्यम्

एवं स्थिते पाञ्चरात्रस्यापि शुद्ध-भगवद्-वाचक-पद-मात्र-प्रयोक्तृत्वाभावात् देवतर्-आवाहन-पूजनादेर् अपि स्वीकार-दर्शनात् त्रय्यपेक्षया कोऽतिशय इति चेत्, त्रयी-मार्ग-विहित-विषयेऽन्तर्यामि-परमात्मज्ञानेऽपि तत्तद्-देव-पितृद्देशेन हव्य-कव्यार्पणाधिकारोऽस्ति । पाञ्चरात्रे तु उपनिषत्-तुल्य-भगवद्-आराधकान् प्रत्य् एव तत्तद्-विधानाद् अन्तर्याम्य्-उद्देशेनैव तदर्पणेन क्रिया निष्पाद्येति ज्ञायते । यथा कर्मणां केवल-तत्तद्-देवोद्देशेन तत्तदन्तर्याम्य्-उद्देशेन चानुष्ठानम् इति भेद-संभवेऽपि मुक्त्यर्थ-विद्यासु इन्द्रादि-मन्त्र-विषयकतयाऽनुष्ठानो योगः, तद्वत् । तथा च, पाञ्चरात्रम्—

सद्-ब्रह्म-वासुदेवाद्यैर् विविक्तैर् यत्र नामभिः ।
प्रोच्यते भगवान् विष्णुस् तद् विशुद्धम् उदाहृतम् ॥
यत्राविविक्तैः शब्दैस् तु प्रोच्यते पुरुषोत्तमः ।
देवादीनाम् अशुद्धानां व्यामिश्रं तत् प्रचक्षते ॥250

इति द्विविध-कर्मानुष्ठान-समम् । तत्र आगम-रूपो विभागः प्रथम-श्लोक-विषयः, देवान्तराणां तत्र विशेषणतया प्रवेशाभावात् । देवतान्तर-वाचकानाम् अपि शब्दानां यदि, ‘साक्षाद् अप्यविरोधं जैमिनिः’251 इत्युक्तरीत्या योग-व्युत्पत्त्या देवतान्तराघटनेन परमात्म-परत्वम् इष्यते, तदा प्रथम-श्लोकोक्त-सद्-आदि-शब्दवत् सामान्येन विशेषेण वा परमात्मन एव वचनाद् अव्यामिश्रत्वम् एव । [[P69]]

परविद्यासु जीवोक्तिर् निरुक्त्यादेः पराश्रया ।
तल्-लिङ्गानन्यथासिद्धौ तद्-विशिष्टावलम्बिनी ॥252

इति न्यायसिद्धाञ्जने मोक्षोपाय-विद्या-विषये दर्शिता रीतिः । एवं चैकान्तिनो यत्र यत्र देवतान्तर-प्रवेशनम् अवर्जनीयम्, तत्रैव तद् इच्छेयुः नान्यत्रेति औपनिषद-सिद्धान्तः पञ्चरात्रेऽपि समानः । नित्य-नैमित्तिकेषु तद्-अन्वयो न दोषायेति प्राग् एवोक्तम् । तत्र मूर्तीनां परोक्षत्वे देवतान्तर-वाचि-शब्दोच्चारणेन कर्मानुष्ठाने परमैकान्तिभिर् देवतान्तरान्तर्यामि-परमात्मोद्देशेनैव निष्कामं विहितानुष्ठानात् देवतान्तरस्य विशेषणतयेवोपलक्षणतया भानम् अपि संभाव्यते । सन्ध्योपासनादौ सूर्यान्तर्यामि-भगवद्-उद्देशेन प्रदीयमानस्यार्घ्यस्य देवालय-समीपे पुष्करिण्यादौ अनुष्ठान-परैर् आलयाभिमुख्येनैव प्रदानं शास्त्र-विहितम् । तेन सूर्यस्योपलक्षणतयैव भानम् एष्टव्यम् । तथा, ‘सुरूपां प्रतिमां विष्णोः’253 इति वाक्ये, ‘ताम् अर्चयेत् तां प्रणमेत् तां यजेत्’254 इत्युक्त्या स्वानुष्ठीयमान-सर्व-वागाराध्यत्वेन स्वाचभावनम् अपि युज्यत एव । एवम् उपलक्षणत्वे संभवत्यपि यत्र देवतान्तर-मूर्तिम् एवावाहितां प्रत्यक्षाम् उद्दिश्य आलयेषु बल्यर्पणादि, तत्र गो-ग्रास-प्रदान, भूत-बल्यर्पण, वायस-बलिदान, निमन्त्रित-ब्राह्मण-भोजनादि-न्यायेन देवतान्तर-प्रीतिः परमैकान्ति-धर्मतो भवन्ती न तस्यैकान्त्य-भङ्गाय । उपलभ्यमानेषु पाञ्चरात्र-ग्रन्थेषु आलय-निर्माण-प्रतिष्ठा-पूजादिषु देवतान्तर-संसर्ग-विना-भूत-उपदेश-परं मृग्यम् ।

उक्त-वक्ष्यमाण-रीतौ पाञ्चरात्रे सर्व-साधारण्य-सिद्धिः

एवं मन्त्रादि-सिद्धान्त-निष्ठेषु देवतान्तर-विशिष्ट-भगवद्-उद्देशक-कर्म-संबन्धावगमात् तुल्य-नयेन त्रयी-मार्ग-निष्ठानां पाञ्चरात्र-प्रक्रिया-भगवद्-आराधनम् अनुमतम् इति न केवलम् ऊहः, [[P70]] किं तु बहु-ग्रन्थानुगुण्याद् अपीति प्राग् एवोक्तम् । अत एव विष्णुतिलक-ग्रन्थस् त्रयी-मार्ग-निष्ठानुष्ठेय-पद्धति-प्रदर्शन एव विशेषतो व्यावृत्तो दृश्यते । अन्यत्र पञ्चरात्र-ग्रन्थेषु भगवद्-आराधनादनन्तरं वह्नि-संतर्पणाख्यं विलक्षणं कर्म विदधत्सु विष्णुतिलके त्रयी-मार्ग-गान् मनसिकृत्य वैश्वदेवम् एव विदधाति,

पक्त्वा वन्यं समभ्यर्च्य देवेशं विनिवेद्य च ।
वैश्वदेवाधिकं सर्वं समाप्य कमलासन ॥255

इति । एवं स्व-स्व-सूत्रोक्त-वेधया पाञ्चरात्रिकाध्वनापि वा तत्तद्-अनुष्ठान-विधानाद् अपि सर्वेषां पाञ्चरात्राधिकारः सुग्रहः । एवं भारद्वाज-संहितादिकम् अपि त्रयी-मार्ग-गामि-ग्राहि द्रष्टव्यम् । लक्ष्मीतन्त्रे क्वचित् कोशेषु आन्ध्र-लिपि-मुद्रितेषु आलय-पूजा-करणे सर्वेषां विप्राणां नाधिकारः, किं तु,

काण्व-माध्यंदिन-विदः पञ्चरात्र-परायणाः ॥
कात्यायन-मुनि-प्रोक्त-सूत्र-कर्म-क्रियाश्रिताः ॥
काश्यपो गौतमश्चाथ भृगुर् आश्वलायनोऽङ्गिराः ।
इत्यादयो मुनि-श्रेष्ठाः परार्थ-यजने हरेः ॥
साधिकार-आ भवन्त्यन्ये यजने नाधिकारिणः ।
कश्यपादि-मुनि-श्रेष्ठ-गोत्रजैर् हि परार्चना ॥
कार्या भागवतैर् अन्यैः कृता यदि परार्चना ।
मोहेन राज-राष्ट्राणां बलाद् दोषो भविष्यति ॥256

इत्यादीनि यानि वचनानि तानि पारम्पर्य-प्राप्ताराधन-पद्धति-पुरुष-लाभे तद्-ग्रहणे आदर-प्रदर्शकानि, [[P71]] आलयोपयुक्त-मन्त्रादि-दर्शित-चक्राब्ज-दीक्षा-हीनानां केवलं पञ्चभिः संस्कारैर् मोक्षार्थ-दीक्षितानां श्रीवैष्णवानां तत्-परिगृहीत-उत्कृष्ट-दिव्यालयेष्वनधिकार-दर्शकानि इति रीत्या नेयानि । सत्यलोकात् भगवदर्चा-मूर्त्यवतार-काले तेषां सहागतत्वात् तेषाम् एव प्रकर्षेति च वदन्ति । आस्तां तावद् एतत् । वचनानि त्वेतानि परार्थ-यजने सर्वेषां नाधिकार इति वदन्ति सन्ति स्वार्थ-यजने सर्वेषां पाञ्चरात्रिकाराधन-पद्धतिः परिग्राह्येति ज्ञापयन्तीतीदं नः प्रकृतम् । अतः सर्वेऽपि दिव्यादिषु मार्गेषु केनचिद् अर्चां प्रतिष्ठाप्य आराधयितुम् अर्हन्ति विना संकरम् ।

वैखानसे अवान्तर-संकराविरोधः

अयम् एव वैखानस-पाञ्चरात्रयोर् विशेषः, यत् तत्रापि अत्रिणा—

वैखानस-विधिश् चैवं चतुर्धा भवति द्विजाः ॥
आत्रेयः काश्यपीयाश्च मारीचो भार्गवस् तथा ।257

इति भेदं दर्शयताऽपि,

एषां चतुर्विधानां तु मूलं तत्-सूत्रम् एव यत् ।258
अन्योन्य-संकरे तस्माद् दोषो नास्त्य् एक एव सः ।259

इति साङ्कर्ये दोषाभाव उक्तः । पाञ्चरात्रे तु आगम-मन्त्र-तन्त्र-तन्त्रान्तर-सिद्धान्तानां चतुर्णां साङ्कर्यं नेष्टम् इति । शास्त्रे स्वयंव्यक्तादि-भेदवत् आलयेष्वपि स्वयंव्यक्तं, दैवं, सैद्धम्, आर्षं, मानुषम् इत्येवं भेदाः सन्ति । विप्र-क्षत्र-वैश्य-शूद्रादि-प्रतिष्ठापितेष्व् आलयेषु पूजा-काल-नियमादिकम् अपि पारमेश्वरे नवमे प्रपञ्चितम् ।

[[P72]]

उपलभ्यमान-ग्रन्थानां साधारण्यम्

चतुर्धा भिन्नेषु निषेकादि-श्मशानान्ताः संस्काराः त्रयी-धर्म-निष्ठ-वैलक्षण्येन विहिताः तत्तत्-सिद्धान्त-निष्ठानाम् एव, एवम् अन्येऽपि केचित् तत्तद्-असाधारण-धर्माः सन्तीति पूर्वोक्त-नारदीयादि-वाक्य-विमर्शे व्यक्तं ज्ञायन्ते । परं तु कीदृशस् तत्तत्-संस्कार-प्रयोगः कश् च स सोऽसाधारणो धर्म इति बहु परिश्रम्यैव निर्धार्यम् । उपलभ्यमानेषु ग्रन्थेषु त्रयी-धर्म-निष्ठ-साधारण-कर्षणादि-प्रतिष्ठान्त-क्रिया-पूजाचर्याणाम् एव न्यूनाधिक-भावेनोपलम्भात् । तत्तद्-असाधारण-धर्मास् तत्-पर-पुरुषोद्देशेनोपदेश्या नात्रावकाशं लभन्त इव । क्वचित् ज्ञान-योग-निरूपणम् अपि सर्व-साधारणम् एव । अर्चन-विशेषात् विभव-व्यूह-क्रमेण परम-प्राप्तिर् इत्येतद् अपि कीदृशार्चनेनेत्य् अन्विष्य निर्णेयम् । अतस् त्रयी-निष्ठ-साधारण्यम् एवोपलभ्यमानानां पाञ्चरात्र-ग्रन्थानाम् ।

पञ्चरात्राध्यात्म-विमर्शः

अथ पाञ्चरात्र-प्रमेयं विचार्यते—

यं वेदाः पर इत्य् अनन्य-विषयाः यं व्यूह इत्यागमाः
यं प्राहुर् विभवं पुराण-वचनान्यर्चा-प्रबन्धश्च यम् ।
यं योगाद्य्-अनुशासनैक-निरता हार्दं हृदि ध्यानतो
दृश्यं तं प्रणमामि पञ्च-वपुषं पञ्चात्म-लक्ष्मी-युतम् ॥260

इत्यस्मद्-उक्तरीत्या प्रथमत आगमानां व्यूह-निरूपणैदम्पर्येऽपि पर-व्यूह-विभव-हार्दार्वा-प्रतिपादकत्वं, वैशेष्यात् तु सर्व-प्रकारार्चा-मूर्ति-प्रतिष्ठापनार्चनैदम्पर्यम् इति सर्व-विदितम् । श्रीभाष्ये पाञ्चरात्राधिकरणे पर-व्यूह-विभव-मात्र-निर्देशः तेषाम् एव आराधक-महाजन-प्रार्थना-वशाद् अर्चा-रूपेणाविर्भावात् ध्यान-काले हार्दतया संनिधानाच्चेति भाव्यम् । विभवान्तर्गतानाम् एव गो-बलीवर्द-न्यायेन अर्चा-हार्द-रूपतः पृथङ्-निर्देश इति च । पर-वासुदेव-रूपात् विभज्योद्यमानत्वात् व्यूह इत्य् अवयवार्थे सत्यपि क्वचित् लक्ष्मीतन्त्रादौ पर-वासुदेवेऽपि संकर्षणादिष्वेव सा परिभाषा । मत्स्य-कूर्म-मनुष्यादि-स्व-विभूति-तुल्य-रूप-ग्रहणात् विभव-नाम्ना व्यपदेश इति च सहस्रनाम-मध्ये प्रत्यबोधि ।

[[P73]]
इमे च विभवाः विशाख-धूप-रूप-चातुर्व्यूह-प्रभवाः विशाख्ये मन्दिरे लब्ध-विहारा इति लक्ष्मीतन्त्रे । सात्वत-संहितायाम् एतद्-विस्तरः ।

अहिर्बुध्न्य-दर्शित-पञ्चरात्रार्थः

अहिर्बुध्न्य-संहितायां शब्द-प्रमाण-व्यूह-वर्णनाध्याये—

त्रयी साङ्ख्यं तथा योगशास्त्रं पाशुपतं तथा ।
सात्वतं चेति तद्रूपं…॥261

इति विभज्य चतुरो वेदान्, कल्पादीनि षडङ्गानि, मीमांसा-न्याय-विस्तर-रूपम् उपाङ्गद्वयं, सेतिहास-पुराणं, वास्तु-वेदो धनुर्वेदो गान्धर्वम् आयुर्वेद इति पञ्चोपवेदान् वार्ता-दण्ड-नीति-रूप-विद्याद्वयं च त्रय्यन्तर्भावेन प्रदर्श्य, साङ्ख्यं सामान्यतः प्राकृत-वैकृत-मण्डल-द्वयात्मकम्, अत्रान्तर्-विभागे च षष्टि-भेदं तन्त्रम्, योगानुशासनं हैरण्यगर्भं निरोध-योग-कर्म-योग-भेद-भिन्नम्, पाशुपतं पशुपति-कृतं पति-पशु-पाश-शुद्ध-मिश्र-चर्या-देव-दीक्षा-सायुज्य-रूपतोऽष्ट-काण्डम्, पञ्चरात्रं च भगवत्-कर्म-विद्या-काल-कर्तव्य-वैशेषिक-क्रिया-संयम-अधिकृत-मार्ग-मोक्ष-रूपार्थ-दशक-विषयक-संहिता-भेदात् दश-विधम् इति प्रदर्श्य, एतानि पञ्च-शास्त्राणि मूलभूतानि युगे युगे प्रादुर्भवन्तीति निरूपयन् पञ्चरात्रस्य दशधा कंचिद् विभागं मन्यते । इदं च पाशुपतं पशुपत्यन्तर्यामि-भगवद्-आराधन-परं मन्तव्यम् । रुद्र-पारम्य-पराश्चान्ये आगमा उपेक्ष्याः । अनेन पञ्चरात्रं साङ्ख्य-योग-सात्वत-एकायन-पाशुपत-रूप-शास्त्र-पञ्चक-प्रतिपाद्यार्थ-त्राण-करम् इति ज्ञायते । अतोऽपि पञ्चरात्रत्वम्,

साङ्ख्यं योगः पञ्चरात्रं वेदाः पाशुपतं तथा ।
परस्पराङ्गान्य् एतानि पञ्चरात्रं तु कथ्यते ॥262

इति भारत-वचनम् अप्यत्र समन्वितम् । एष कश्चिद् विभागः ।

[[P74]]

तत्त्व-निरूपणस्य आवश्यकता

अर्वार्चन-रूप-चर्या-प्रधानस्यापि पाञ्चरात्रस्य तदर्थतया तत्त्व-बोधकत्वम् अप्य् अस्ति । अन्यथा हि पर-देवतायाः श्रीपतेर् एवार्च्यत्वम् अविद्वांसः पूजकाः

भगवत्य् अविशेषज्ञाः…263
प्रेरिता देवतार्चने ॥264
व्यामिश्र-याजिनस् ते वै पातित्य-पद-संस्थिताः ॥265

इत्युक्तरीत्या देवतान्तरेषु भगवद्-भृत्यत्व-बुद्धिं विना साम्यादि-बुद्धि-कलुषा भवेयुः । अत एव वैखानसैर् अपि ज्ञानं क्रिया च स्व-ग्रन्थेषु विषयतया स्वीक्रियेते । निरूपणे पौर्वापर्यं तु तत्तद्-इच्छायत्तम् । तद्वद् इहापि,

ज्ञान-काण्ड-क्रिया-काण्ड-भेदेनैतद् द्विधा कृतम् ।266

इति पारमेश्वरोक्तरीत्या द्वैधैव । सामान्यतो विभागेऽपि पाद्मादिषु चतुर्धा विभाग आहतः—ज्ञान-योग-क्रिया-चर्या-भेदेन । ज्ञानम् एव हि—

द्वे विद्ये वेदितव्ये इति ह स्म यद् ब्रह्म-विदो वदन्ति परा चैवापरा च267

इति मुण्डकोपनिषद्-व्याख्या-रूप-श्रीविष्णुपुराण-वचनतः—

आगमोत्थं विवेकाच्च द्विधा ज्ञानं प्रकीर्तितम् ।268

इत्यस्मात् शास्त्रार्थ-श्रवणात्मक-ज्ञानं योग-रूपं ज्ञानं चेति द्वेधा विवक्षितम् इति तदर्थम् अर्चा-संपादनस्यावश्यकत्वे स्थिते तन्-निरूपणं कर्षणादि-प्रतिष्ठान्त-क्रिया-कलाप-विवेचनेन कर्तव्यं भवतीति तदर्थं क्रिया-पाद इति कश्चिद् भागो विशिष्याकल्प्यत । अथ तद्-आराधन-रूप-चर्या-विषयः पादः । ज्ञानं विना धर्मानुष्ठानस्य निष्प्रयोजनत्वाद् एव मनुर् अपि धर्मशास्त्रम् आरभमाणो धर्म-व्यूह-समाराध्यस्य भगवतः सर्व-मूलत्वं प्रथमतः प्रथयामास “आसीद् इदं तमोभूतम्”269 इत्यादिना । एतद्-विधा-चतुष्टय-विवेचने च संग्रहेण क्रियमाणे पाञ्चरात्र-प्रतिपाद्यार्थः सर्वः संगृहीतो भवति ।

[[P75]]

पाद्म-गतिः

आदौ तत्त्व-ज्ञानं पाञ्चरात्रतो निष्पद्यमानं व्युत्पाद्यते । तत्र पाद्मे—

आदि-मध्यान्तरहितम् अवृद्धि-क्षयम् अच्युतम् ॥270
सर्वाकारं निराकारं तमसः परम् अव्ययम् ॥271

इत्येवं निर्दिश्य ‘तस्माद् आविरासीत् सनातनात् ।’272 ‘द्विहस्तम् एकवक्त्रम्’273 इत्यादिकम् उक्त्वा ‘स वासुदेवो विज्ञेयः’274 इति तन्नामाभिधाय ‘वासुदेवात् ततो जातो वासुदेवाह्वयोऽपरः’275 इति व्यूह-वासुदेवस्य पश्चाद् उत्पत्त्युक्तेः पर-वासुदेवोऽपि कदाचिज् जात एवेति मन्येत । नैवम् । व्यूहानां सृष्टि-स्थिति-संहार-हेतुत्वात् प्राकृत-सृष्टि-कालोत्पन्न-समष्टि-भूत-मनो-ऽहंकाराद्य्-अभिमानित्व-कल्पनाच्च प्रति-प्राकृत-सृष्टि-प्रादुर्भाव-वर्णन-संभवेऽपि ‘सदा पश्यन्ति सूरयः’276 ‘शश्वत् पश्यन्ति सूरयस् तद् विष्णोः परमं पदम्’277 इति सार्वकालिक-नित्य-सूर्य्-अनुभव-विषयस्य परस्योत्पत्त्य्-असंभवात् । इदं तु पाद्म-वाक्यं नित्यानाम् अपि वस्तूनां नित्येच्छा-सिद्धत्वम् इति संप्रदाय-रीत्या परमात्म-स्वरूप-नित्येच्छा-सिद्धत्वस्य तदीयानादि-पर-वासुदेव-विग्रहेऽपि सद्भावाभिप्रायम् । एतेन विष्णु-तिलक-संहिताद्युक्तम् अपि निर्व्यूढम् । सा हि ‘अव्यक्तम् अच्युतं ब्रह्म… निराकारं परं तत्त्वम्’278 ‘सर्वत्र व्याप्य वर्तते’279 इति परमात्म-स्वरूपम् उक्त्वा, ‘तत् कारण-वशाद् आसीत् चिद्-घनं स्फटिक-प्रभम्’280 ‘द्विहस्तं चक्र-धृत् परम्’281 ‘किरीट-हार-केयूर…’282 ‘वासुदेवाह्वयं महः ।’ ‘चत्वारो जज्ञिरे तस्मात्’283 इत्येवं पर-वासुदेवम् अप्य् उत्पन्नम् इवाह । अत एव पारमेश्वरे ‘दिव्यम् आत्म-स्वरूपं च नित्या ज्ञानादयो गुणाः… आकृतिश्च परात् परा । नित्यैका वासुदेवाख्या ततः सृष्ट्यादिहेतुना… व्यूहाः’284 इति स्पष्टम् उच्यते । पौष्करे च—

नित्य-सिद्धे तदाकारे तत्-परत्वे च पौष्कर ।
यस्यास्ति सक्तिर् हृदये तस्यासौ संनिधिं व्रजेत् ॥285

इति । सक्तिर् इति तत्र पाठः । न तु सत्तेति (पा. १५) ।

[[P77]]

शाङ्कर-हृदयम्

संगृह्यैतत् भाषितुं प्रवृत्ते च शाङ्कर-भाष्ये पञ्चरात्राधिकरणे यथा-वेदान्तं पञ्चरात्रेऽपि नारायणस्यैव जगत्प्रति निमित्तत्वम् उपादानत्वं च यथावत् प्रतिपाद्यत इति नास्यात्राप्रामाण्य-प्रसक्तिर् इति मुक्तकण्ठम् अवेदि । नात्र निर्गुण-ब्रह्म-निरूपणम् उभयत्रेति वा जीव-ब्रह्मैक्यम् उभयत्रेति वा ऐकरस्यम् अदर्शि, किं तु नारायणस्य कारणत्व-प्रयुक्तं पारम्येण । एवं च निमित्तोपादानाद्वैतं, तथाविध-कारणत्व-तद्-आक्षिप्त-सर्वज्ञत्व-सर्व-शक्तित्वादि-विशिष्ट-वस्त्वद्वैतं वा कथ्यतां, न निर्विशेषाद्वैत-जीव-ब्रह्माद्वैतादिकम् ।

निर्गुणादि-शब्दार्थः

निर्गुणं निष्कलम् इत्यादिशब्द-दर्शन-मात्रेण शाङ्कर-निर्गुण-ब्रह्म पाञ्चरात्रेष्टम् इति न शक्यते वक्तुम् ।

पुरुषं निर्गुणं साङ्ख्यम् अथर्वशिरसो विदुः ।286
निष्कलं निष्क्रियं शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम् ।287

इत्यादि-श्रुति-वाक्यानां यादृशो निर्वाहस् तादृश एवात्रापि । तत्र श्रुतौ साङ्ख्यम् इति साङ्ख्यमत-गुण-स्मरणेन तद्-राहिल्यम् उपस्थापयति । सुगमश्च गीताम् आवर्तयतां सर्वत्र प्रकृति-गुण-ग्रहणेन तद्-अभावश्चेतने बोध्यत इति निर्वाहः ।

प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः…288
गुणा गुणेषु वर्तन्ते…289
निर्गुणं गुण-भोक्तृ च…290

[[P78]]
इत्यादौ सत्त्व-रजस्-तमसाम् एव हि परामर्शः । किं बहुना, अहिर्बुध्न्येनैव

कथं च गुण-हीनं तत् षाड्गुण्यं परिगीयते ॥
शृणु नारद षाड्गुण्यं कथ्यमानं मयाऽनघ ॥291

इति । प्रकृतिवत् त्रैगुण्याभावात् बद्ध-जीववत् त्रैगुण्याधीन-विकाराभावाच्च नैर्गुण्यं परमात्मनः । गुण्याधीन-ज्ञानादि-गुण-विलक्षणाश्च स्वाभाविकाः ज्ञान-शक्त्यादयः षड्गुणा उपरि उपापाद्यन्त । षण्णां निर्वचनम् अपि तत्र विशदम् ।

तस्योपादान-भावेऽपि विकार-विरहो यतः ।
वीर्यं नाम गुणः सोऽयम् अच्युतत्वापराह्वयम् ॥292

इति श्रीभाष्यकार-सिद्धान्तं स्वोपज्ञं दर्शयतीव ।

एते शक्त्यादयः पञ्च गुणा ज्ञानस्य कीर्तिताः ॥293

इत्युपरितन-वाक्यात् न ज्ञानांशे गुण-गुण्यैक्यं मन्तव्यम् । ज्ञान-पदवत् शक्ति-बलादि-पदं धर्मि-वाचि न भवतीत्यत्रैव तात्पर्यात् । एवं निष्कल-पदम् अपि परमात्म-स्वरूपस्य वासुदेवादि-विग्रहवत् सावयवत्वाभाव-परम् इति न ततः किंचित् । अन्ततः शोधने तु ब्रह्मणः सृष्टि-काले प्रपञ्च-विशिष्टत्वं, प्रलय-काले च भविष्यत्-सृष्ट्यौपयिक-विचित्र-जीव-विविध-कर्म-वासनादि-भरिताविद्या-विशिष्टत्वम् इति न कदाचिद् अविशिष्टाद्वैत-प्रसक्तिः । अतो भास्कराद्य्-अद्वैति-मत इव शाङ्कर-मतेऽपि सृष्टि-प्रलययोर् ब्रह्मणो न निर्विशेषतेति ‘सद् एव सौम्येदम् अग्र आसीद् एकम् एवाद्वितीयम्’294 इत्यादिव्याख्यानां न निर्विशेष-परत्व-संभवः कथंचित् । तत्त्वज्ञानानन्तर-भावि-मुक्ताव् एव तद् वाच्यम् । तद् अपि अनेक-जीव-वादे दुर्घटम् । कतिपय-जीवीयाविद्याक्रान्तताया असार्वत्रिकत्वात् । [[P79]] तादृश-मुक्ति-रूप-प्रमेयस्य शाङ्कराभिमतस्य पाञ्चरात्रे भगवद्-अर्वनार्थ-प्रवृत्तेऽप्रसक्त्या वा अभावत एव वा प्रतिपादनम् असिद्धम् इत्येव विशिष्ट-ब्रह्म-रूप-सगुण-ब्रह्मांशे सामरस्यं तत्राभाषि । विशिष्टस्योपादानत्वं च नारायणे चिदचिद्-वैशिष्ट्योपपादनेनैव वक्तव्यम् । माया-विशिष्टत्वादेर् मनागपि पाञ्चरात्र-ग्रन्थे स्पर्शाभावात् ।

तत्त्वत्रयम्

एवं शाङ्कर-निष्कर्ष-वाक्यत एवास्य निःसंदेहत्वेऽपि पाञ्चरात्र-वचांसि कानिचिद् उदाहृत्यापि तत् प्रदर्श्यते दृढ-प्रत्यय-सिद्धये । अत्र जीवानादित्वे प्रमाणतया श्रीभाष्यकृद्-उपन्यस्तं परमसंहिता-वचनम् एवाचिद्-वैशिष्ट्येऽपि प्रमाणं भवितुम् अर्हति—

अचेतना परार्था च नित्या सतत-विक्रिया ।
त्रिगुणा कर्मिणां क्षेत्रं प्रकृते रूपम् उच्यते ॥
व्याप्ति-रूपेण संबन्धस् तस्याश्च पुरुषस्य च ।295

इति । पुरुषस्य जीवस्य प्रकृतौ व्याप्तिर् इत्यनेन जीव-विभुत्वम् अभिमतं न मन्तव्यम् । प्रकृतौ सर्वत्र यत्किंचिज्-जीव-संबन्धो वर्तत एवेत्यत्र तात्पर्यात् । तद् एवोपरि दृष्टान्ताद् अप्यवसीयते—

यथाकाशम् इदं सर्वं व्याप्य शब्दो व्यवस्थितः ।
तथैवाव्याकृतं व्याप्य परमात्मा व्यवस्थितः ॥296

इति । अत्र परम् इति च आत्मा इति च पदच्छेदः । अयम् एव विषय-भोक्तृत्वात् विषयीत्य् उपरि उच्यते । अथ कथम् एतद्-उभयस्मात् सृष्टिर् इति प्रश्ने परम् आह—ब्रह्मणः

परस्य पुरुषस्यैव नियोगात्…297
अचेतना तु प्रकृतिर् नान्यथा संप्रसूयते ॥298

इत्यादि । अथ प्रकृतेर् महदादि-सृष्टि-क्रमोऽपि किंचिद्-रूपेणादर्शि । पाद्म-संहितायाम् इव विश्वामित्र-संहितायां च—

नारायणस्य द्वे रूपे पुरुषः प्रकृतिश्च ते ।299

इत्यारभ्य यथा श्रीविष्णुपुराणं यथा-विशिष्टाद्वैत-सिद्धान्तं सृष्टि-क्रमो न्यरूपि । तत्र रूपे इति पदेन प्रकृति-पुरुषयोर् नारायण-शरीरत्वस्यापि कथनात् चिदचिद्-विशिष्टे कार्यकारण-भावः सिद्धः । अहिर्बुध्न्य-संहितायाम् अपि प्राकृत-सृष्टि-प्रकरणे (७) विष्णु-प्रकृति-पुरुष-रूप-तत्त्वत्रय-ग्रहणेनैव सृष्टिर् उपपाद्यते । उपादानत्वं क्वचित् स्पष्टम् क्वचिद् अस्पष्टम् । अहिर्बुध्न्येन शंकरेण स्व-संहितायां भगवति परमात्माद्य्-अनेक-शब्द-वाच्यत्व-वर्णनावसरे—

सर्वोपादानता-साम्यात् समः संपरिकीर्तितः ।300

इत्युक्तम् एव शांकरे मनसिकृत्य पाञ्चरात्रं नारायणस्योपादानत्वम् अप्य् उपनिषद् इवोद्घोषयतीति भाषितम् । एवं सम-शब्दार्थ-निरूपण-क्रमे निरूप्यमाणे समष्टि-व्यष्टि-सर्व-प्रपञ्च-निविष्टतया यत्र यत्र कस्यचित् चेतनस्याचेतनस्योपादानत्वम् उच्यते, तत्र तत्रायम् अविशेषाद् उपादानीभवतीति विशदम् अवगम्यत इति विशिष्टाद्वैत-सिद्धान्त-प्रतिष्ठापितो विशिष्ट-रूपेण कार्यकारण-भाव एव सर्व-पाञ्चरात्र-प्रचिख्यापयिषित इति सुग्रहम् । अयम् एव षाड्गुण्याख्ये शक्त्याख्यो गुणः, सर्व-प्रकृति-भावस्यैव शक्तित्वाद् इति व्यक्तम् अत्रैवोपरि । पाञ्चरात्रेऽपि प्रसिद्धं प्रकृति-पदम् एव सूत्रकारोऽप्याद्रियत,

प्रकृतिश्च प्रतिज्ञा-दृष्टान्तानुपरोधात् ।301

उपनिषदि परमात्मनि प्रकृति-पदं मृग्यम् ।

[[P81]]
अहंकाराद् एव सर्व-तन्मात्रोत्पत्तिः क्वचिद् उच्यते क्वचिद् एकैक-भूत-व्यवधानेन । एवं सृष्टिक्रमे तत्र तत्रेषद्-वैषम्यं नानाश्रुति-विमर्शावसरे सर्वैककण्ठ्य-संपादनवत् पाञ्चरात्रेऽपि एक-तात्पर्य-वर्णनेन परिहार्यम् । ‘अष्टौ प्रकृतयः षोडश विकाराः’302 इत्यादि-वाक्यम् उपादाय सुबालोपनिषद्-भाष्ये श्रुतप्रकाशिकाचार्यैः, तत्त्व-मुक्ता-कलाप-सर्वार्थ-सिद्धौ च श्रीदेशिक-चरणैर् ऐकरस्यम् उपापादि । तथा पाञ्चरात्र-ग्रन्थेष्वपि भाव्यम् । उक्तम् एवाहिर्बुध्न्य-संहितायाम् (८)—

एवम् उच्चावचां सङ्ख्यां तत्त्व-प्रकृति-गोचराम् ।
वदन्ति मुनयः सिद्धा देवा वेदास् तथैव च ॥303

इति । तत्रैव लक्ष्म्या अपि कारणत्व-विवक्षया,

परमात्मा परो देव एकः षाड्गुण्यम् उज्ज्वलम् ॥304
… एवं विष्णोः प्रिया भाः सा शक्तिः षाड्गुण्य-विग्रहा ॥
नाना-नामभिर् एकाऽपि तत्त्व-विद्भिर् उपास्यते ।
तस्यां प्रवर्तमानायां स्व-संकल्पेन सर्जने ॥305

इति ।

या सा शक्तिर् जगद्-धातुः कथिता समवायिनी ॥
लक्ष्मीर् नाम द्विधा सा तु क्रिया-भूति-विभेदिनी ।
या क्रिया नाम संकल्पः स सुदर्शन-नामवान् ॥
भूतिर् नाम जगद्-रूपा कलाव्यक्त-पुमात्मिका ॥306

अत्र लक्ष्म्याः काल-प्रकृति-पुरुषा-रूप-विभूत्यात्मकत्वं व्यक्तम् । एवं व्यूह-विभवाद्य- [[P82]] प्राकृत-शुद्ध-सृष्ट्यंशोऽपि पञ्चरात्र-ग्रन्थेषु वर्ण्यते । उपनिषत्सु जगत्-कारणत्वेन परमात्म-निरूपण-प्रवृत्तासु चतुर्विंशति-तत्त्व-रूप-प्रकृति-पञ्चविंश-पुरुष-षड्-विंश-परमात्म-गणनम् एव प्रायः क्रियते । काल-तत्त्व-नित्य-विभूत्यादि-विषये वचनेषु बहुषु सत्स्वपि सर्व-परिगणनम् एकत्र न शक्यं द्रष्टुम् । पाद्मे—

चत्वारिंशद् दशैकं च तत्त्वानि परमात्मनः ।
रूपाणि…307

इत्यारभ्य, ब्रह्म-शिव-संकर्षणादि-पृथक्कारेण परिगणनम् एकं कृतम् । लक्ष्मीतन्त्रं तु

स्थूल-सूक्ष्म-विभेदेन भूतानि दश खानि च ॥
ज्ञान-कर्म-विभेदेन त्रीण्यन्तःकरणानि च ।
प्रकृतिश्च प्रसूतिश्च माया सत्त्वं रजस् तमः ॥
कालश्च नियतिः शक्तिः पुरुषः परमं नभः ।
भगवान् इति तत्त्वानि सात्वताः समधीयते ॥308

इति गणयति । अत्र नम इत्यन्तेन एकस्यैव प्रकृति-तत्त्वस्य कार्यकारण-विभागेन एकोनत्रिंशत्तया गणनम् । एवं कालादि-विषयेऽपि यथायथं भाव्यम् । परमं नभो नित्य-विभूतिः । सप्तमाध्याये एतद्-विवरणम् ।

परमत-भङ्गे भगवच्छास्त्र-विरोध-भङ्गाधिकारे श्रीदेशिक-चरणैर् यादवप्रकाशोद्धृत-भगवच्छास्त्र-वचनानि एवं दर्शितानि—“आकाशेनावृतो वायुः” इत्यारभ्य आकाश-मनो-ऽहंकार-बुद्धि-तत्त्वाव्यक्तानि उपर्युपरि व्यापकतया निर्दिश्य,

अव्यक्तं तमसा व्याप्तं रजसा तत् तमस् तथा ॥
रजः सत्त्व-गुण-व्याप्तं सत्त्वं कालात्मना पुनः ।
कालो नियत्या व्याप्तो हि सा च शक्त्यावृता पुनः ॥
पुरुषेणावृतम् इदम् आन्तरं च बहिस् तथा ।309

इति लक्ष्मीतन्त्र-च्छायां किंचिल् लभमानानि । अत्र श्रुत्युक्त-क्रिया-विलक्षणां कारण-परम्पराम् आलक्ष्यैतद् उक्तम्, मूल-प्रकृत्यवस्था-विशेष-गताति-सूक्ष्म-वैषम्य-मूलम् इदं वचन-जातम् इति । सुबालोपनिषदि

[[P83]]
अव्यक्तम् अक्षरे लीयते, अक्षरं तमसि लीयते, तमः परे देव एकीभवति310 इति । अत्र प्रकृताव् एव महतः पूर्वस्थितायाम् अव्यक्ताक्षरतमो-रूपावस्थात्रयम् उच्यते । तथा ततोऽधिका अवस्थाः मनसिकृत्यानेकोक्तिः । संभाव्यन्ते हि गर्भे मास-दशक-पर्यन्तं प्रतिदिनम् अवस्था-भेदवत् सृष्ट्युन्मुख-प्रकृतौ महत्-तत्त्वोत्पत्तेश् चिर-कालानन्तर-भाविन्य् अन्याः पूर्वम् अनेका अवस्थाः प्रकृत्याः सम-विषमान्यतर-रूप-सतत-परिणाम-शीलत्वात् ।

वैखानसोक्त-देहोत्पत्ति-क्रमः

एवं किल देहोत्पत्ति-प्रकारो वैखानसे विमानार्चना-कल्पे विस्तरेणावर्णि । अन्नं त्रिविधं भवति—एकं मूत्रम्, एकं पुरीषम्, एकं पुरुषाणां शुक्लं स्त्रीणां शोणितम् । शुक्ल-शोणितयोः क्षीरे सर्पिर् इव सर्व-व्यापिनी माया-शक्तिर् भवति । पुरुष-बीज-मूल-संचितं शुक्लं स्त्री-कुच-मूल-संचितं शोणितं च संयोग-काले दैव-योगेन वायुना गर्भाशयं प्रविशति । तत्र एक-रात्रोषितं कलिलं, द्वि-रात्रोषितं बुद्बुदम्, त्रि-रात्रोषितं मांसलम्, चतुर्-रात्रोषितं पेशलम्, पञ्च-रात्रोषितं घनम्, षड्-रात्रोषितं व्यूहम्, सप्त-रात्रोषितं बद्धम्, अष्ट-रात्रोषितं सुकुमारम्, नव-रात्रोषितं यावनम्, दश-रात्रोषितं वयसम्, अर्ध-मासे अण्डाकृतिः, मासे शरीराकृतिः, मास-द्वये शिरो-बाहु-प्रदेशाः, त्रिमासे जठर-कटि-देशाः, चतुर्थे मासे पाणि-पाद-द्वयम्, पञ्चमे मासेऽस्थि-संघातम्, सप्तमे मासे जीव-प्रकाशो, अष्टमे मासे देहेऽहंकरोति, नवमे मासे प्रचलनं करोति, तत ऊर्ध्वं जायते । स्नायु-मज्जास्थीनि रेतोमयानि, त्वग्-रक्त-मांसानि शोणितमयानि, एवं षट्-कोश-विकृत्येत्यादि ।

जीवतत्त्वम्

एवं प्रकृति-रूपाचेतन-वैशिष्ट्यं परमात्मनः सिद्धम् । एवं जीव-वैशिष्ट्यम् अपि । पूर्वम् एव प्रकृत्या इवास्यापि तच्छरीरत्वस्य दर्शितत्वात् । यादवप्रकाशोद्धृततया परमत-भङ्गोदाहृत-वचनम् अध्येव,

तत् पदं प्राप्य तत्त्वज्ञा मुच्यन्ते च शुभाशुभात् ॥
त्रस-रेणु-प्रमाणास् ते रश्मि-कोटि-विभूषिताः ।
भूयस् तेनैव जायन्ते न लीयन्ते च ते क्वचित् ॥
मद्-रूप-धृग् द्युतिमान् सायुज्यं हि स गच्छति ।311

इति मुक्तानां जीवानाम् अणु-परिमाणत्वम् अवगम्यते । श्रीभाष्यकारैश् चोपनिषद्-अनुसारेणाणुत्वं स्वाभाविकं परिमाणं, ‘स चानन्त्याय कल्पते’312 इति श्रुतिस् तु धर्म-भूत-ज्ञान-व्याप्ति-कृतम् आनन्त्यं ब्रवीति । अन्यथा परिमाण-द्वय-स्वीकारे निर्विकारत्व-भङ्गापत्तेर् इति अणुत्व-महत्त्वयोर् जीवेश्वर-नियत-परिमाणत्व-निर्धारक-बादरायण-सूत्रानुरोधेन स्थापितस्य वचनम् इदं पोषकम् ।

[[P85]]

तत्रानन्द-मया भोगा लोकाश्चानन्द-लक्षणाः ॥313
सदा पश्यन्ति तं देवाः पुरुषं पुष्करेक्षणम् ॥314
…
त्रस-रेणु-प्रमाणास् ते रश्मि-कोटि-विभूषिताः ।315

इति अहिर्बुध्न्येऽपि । एवं मुक्ताव् अपि जीव-परमात्म-भेदे सुस्पष्टे सिद्धे मुक्ताव् अभेदः पाञ्चरात्रेष्ट इति वादस्य नैवावसर इति न्यरूपि परमत-भङ्गे । एकान्ति-धर्म-निष्ठैः कैश्चिज् जीव-ब्रह्मैक्य-वादस्य भेदाभेद-वादस्य च पाञ्चरात्रानुसारेणोत्थापनं तदनुरोधि-श्रुत्युदाहरणं च तत्तच्छ्रुति-वाक्यानाम् उपेन्द्र-हस्ति-बलदेवाचार्य-वरदराज-पण्डितादि-कृत-व्याख्या-विरोधाद् अप्य् अनास्थेयम् इति च परमत-भङ्गे । एवं च ‘उत्क्रमिष्यत एवं भावाद् इत्यौडुलोमिः’316 इति सूत्र-व्याख्याने औडुलोमि-मते मुक्त-जीव-ब्रह्माभेदः पाञ्चरात्रेष्ट इत्याशयेन यद् उक्तं भामत्याम्—“यथाहुः पाञ्चरात्रिकाः—

आ मुक्तेर् भेद एवेष्टो जीवस्य च परस्य च ।
मुक्तस्य तु न भेदोऽस्ति भेद-हेतोर् अभावतः ॥317

इति” इति । तत् यथावत् पाञ्चरात्र-ग्रन्थार्थाविमर्शेनेति मन्तव्यम् । तथा सति शाङ्कर-भाष्ये पाञ्चरात्राधिकरणे अयम् अपि कश्चिद् दोषः प्रदर्शितः स्यात् । शाङ्कर-मते हि सर्वदैव जीव-ब्रह्मैक्यम् इष्टम् । न तु मोक्ष-दशायां परम् । खण्डितं चेदं मतं श्रीविष्णुपुराणे—

परमात्मात्मनोर् योगः परमार्थ इतीष्यते ।
मिथ्यैतद् अन्यद् द्रव्यं हि नैति तद्-द्रव्यतां यतः ॥318

[[P86]]

पाद्म-वाक्यार्थः

एवं च पाद्मे संसार-विमुक्तयोः स्वरूप-भेदं प्रतिपाद्य,

मुक्तात्मनश्च भवतो भेदः कः पुरुषोत्तम? ॥319

इति ब्रह्मणा पृष्टो भगवान्,

अहम् एव भवन्त्य् एते न भेदस् तत्र कश्चन ।320

इति मुक्तैक्यम् एवावोचत् इति तद्-ऐक्यं न शङ्कनीयम् । अनादि-भेदवतोर् ऐक्यासंभवात् । अत एवोत्तरार्धे—

यथा हं विहराम्येवं तथा मुक्ताश्च देहिनः ।321

इति स्वस्य काम-रूप-ग्रहणेन सर्वत्र विहारो यथा, तथा तेषाम् अपि, ‘स एकधा भवति त्रिधा भवति’,322 ‘कामान्नी काम-रूप्य् अनुसंचरन्’,323 ‘तस्य सर्वेषु लोकेषु कामचारो विहारो भवति’324 इत्युक्तं संगच्छते । अन्यथा यथा-तथेति दृष्टान्त-दान्तिक-द्वयासिद्धेः । एवं च पूर्वोपात्त-सूत्रे शाङ्कर-भाष्ये दर्शितया ‘यथा नद्यः’325 इति श्रुत्या तुल्यम्,

वर्ष-धाराः पृथग्-भूताः पतन्त्यो दिवि मेघतः ।
भूमाव् ऐक्यं यथा यान्ति तद्वद् ब्रह्मणि योगिनः ॥
अर्णो-नदीनां बहुधा तत्-स्वरूपादि-भेदवत् ।
प्रविष्टं वारिधेर् वारि नोदकाद् व्यतिरिच्यते ॥
तथैव ब्रह्मणि परे मुक्तात्मानश् चतुर्मुख ।
एकीभावेन तिष्ठन्ति तत्-सालोक्यं यथा भवेत् ॥326

इति पाद्म-वचनम् अपि निर्व्यूढम् । प्रथमं मेघात् पततां तोय-बिन्दूनां भूमाव् एकीभाववत् ब्रह्मणि मुक्तात्मनाम् एकीभाव इत्युक्त्या तोय-भूम्योर् इव मुक्त-ब्रह्मणोर् भेदः सिद्धः । द्वितीये वारिधि-प्रविष्टानां वारीणां पूर्व-स्थित-वारिधि-वारित इव मुक्तानां ब्रह्मतो भेदः सिद्धः । तत्र पृथग्-विभागासह-संश्लेष-मात्रम्, न तु ऐक्यम् । अन्यथा स्थूल-परिमाणानापत्तेः । अत एव कठोपनिषदि ‘यथोदकं शुद्धे शुद्धम् आसिक्तं तादृग् एव भवति’327 इति आधार-जलस्य सिकता-जलस्य च तादृक्त्वम् एवोक्तम्, [[P87]] न तु तद्-ऐक्यम् । लवणोदक-प्रविष्टानां गङ्गादि-नाना-वर्ण-प्रवाहानां नाम-रूप-प्रहाणेन तत्-संश्लेषे लावण्यादि-भाव एव न तु तत्त्वम् एवेत्यानुभविकम् एतत् । नित्य-निरवद्य-निःसंकोच-ज्ञानानन्दादीनां नित्य-सूरीणाम् अपि भगवत्-परिवारतां प्रतिपादयत् पञ्चरात्रं पश्चात् प्रयासं परं पदं प्रविशत्सु परमात्मैक्यम् एव प्रतिपादयतीति महद् इदं साहसम् ।

मुक्ति-त्रैविध्य-विमर्शः

एवम् अप्य् अवशिष्यत एकं निरूपणीयम् । पाद्म एव मुक्ति-त्रैविध्यम् उच्यते,

भेदेन चाप्य् अभेदेन मिश्रेण च चतुर्मुख ॥
त्रिधैव मुक्तिर् उदिता भेदे कैङ्कर्य-लक्षणा ।
मूर्तिर् यथेह लोकेषु परिचर्या-परा नराः ॥
देवस्य तद्वद् एवैते वैकुण्ठे परमात्मनः ।
लोके तस्य समीप-स्था मुक्तात्मानः समाहिताः ॥
वसन्ति किङ्कराः सन्तः तत्-प्रसाद-पराः सदा ।
अभेद-मुक्तिर् अत्यन्तम् ऐक्यं स्यात् पर-जीवयोः ॥
आत्मनो भावना चैक्ये सोऽहम् इत्येवमात्मिका ।
यस्य तस्यैकतापत्तिर् मुक्तिर् जीव-परात्मनोः ॥
सिद्धान्ते मिश्र-रूपे तु भेदे स्थित्वार्चनादिभिः ।
तोषयित्वा परं देवं ततो युक्तः समाहितः ॥
विज्ञानेनैकतानेन परमात्मनि चित्तने ।
ऐक्यं प्राप्नोति सा मुक्तिर् उक्ता सायुज्य-लक्षणा ॥328

इति । भेदेन नित्य-कैङ्कर्यैकरतत्वम् एका मुक्तिः । ‘अहं ब्रह्मास्मि’ इति भावना-मूलैक्यापत्तिर् अन्या । प्रथमतः कैङ्कर्यं प्राप्य तोषित-तद्-ऐक्य-भावनया तद्-ऐक्य-प्राप्तिर् मिश्र-रूपा तृतीयेति एतद्-वचनार्थः । इदं च ‘अहं ब्रह्मास्मि’ इति भक्ति-रूपोपासनेन परम-साम्यापत्ति-रूप-सायुज्य-प्राप्तिर् एव मोक्ष इति [[P88]] प्रतिपादयन्तीभिः श्रुतिभिः तथा तद्-अर्थ-स्थापकैः ‘आत्मेति तूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति च’,329 ‘भोग-मात्र-साम्य-लिङ्गाच्च’330 इत्यादि-सूत्रैश्च विरुद्धयते । भेदम् इच्छतो भेद एव मुक्तौ, अभेदम् इच्छतोऽभेद एव, प्रथमं भेदं पश्चाद् अभेदं चेच्छतः तथाभावश्च मुक्तिर् इत्युक्तौ वस्तुतोऽभेद ऐक्यं वा भेदो वेति न निर्धार्यते । तत्त्वेन चैक-रूपेण भवितव्यम् । यथावस्थित-स्वरूप-लाभ एव मुक्तिः । अत इदं वचन-जातं मुक्ति-त्रैविध्य-वास्तवत्व-परं न भवति । अत्रैव मध्ये ‘सिद्धान्ते मिश्र-रूपे तु’331 इति सिद्धान्त-पदेऽवधानं कार्यम् । तथा चात्रेदम् उच्यते, लोके त्रयः सिद्धान्ताः सन्ति, कैङ्कर्यम् एव मोक्ष इत्येकः, ऐक्यम् एवेत्यन्यः, तद्-उभयं क्रमेणेति तृतीयः । तत्तत्-सिद्धान्तानुसारिणस् तथा तथा मोक्षं ब्रूयुः । प्रथमे सालोक्य-पद-स्वारस्यम् । द्वितीये ब्रह्मैव भवतीत्य्-अन्त-स्वारस्यम् । तृतीये सायुज्य-पदस्येति । एवं सिद्धान्त-त्रय-सद्भाव-मात्रम् अत्रोक्तम्, स्वाभिमतं त्रयम् अपीति तु अत्र न सिद्ध्यति । मुक्ति-त्रैविध्यस्याप्यङ्गीकारे चतुर्थोऽयं सिद्धान्त इति स्यात् । एवम् उक्तेर् अभिप्रायस् तु—सन्ति महर्षयः, ‘प्रतिज्ञा-सिद्धेर् लिङ्गम् आश्मरथ्यः’,332 ‘उत्क्रमिष्यत एवं भावाद् इत्यौडुलोमिः’333 इति भेदाभेद-वादिनः । तेषाम् अपि विष्णु-पारम्य-वादित्वात् पाञ्चरात्रेणानुपेक्ष्यत्वम् इति । तर्हि कः स्वपक्ष इति चेत्, एतन्-मुक्ति-निरूपणात् प्राग् अणिमाद्यैश्वर्यं प्राप्नुवतां पुनर्-आवृत्तिर् वर्णिता । तत् फलं मुक्तिं च स्वाभिमतां संगृह्य निगमयति अनन्तर-श्लोकेन,

[[P89]]

ऐश्वर्यम् अणिमाद्य्-अष्ट-गुणावाप्तिः सुदुर्लभा ।
मुक्तिर् वा परमानन्द-प्राप्ति-रूपा यद् ईप्सितम् ॥
पुंसां तद् उभयं भक्तिः प्रसूते परमात्मनि ।332

इति । मुक्तिर् इत्यत्र भक्तिर् इति शोधनीयम्, अन्यथाऽनन्वयात्, ‘भक्तिमान् पुमान्’333 इत्युपक्रमाच्च । तथा च भगवतो यावान् आनन्दः, तावतः परमस्याऽऽनन्दस्य प्राप्तिर् एव मुक्तिः । “परमं साम्यम् उपैति”,334 “भोग-मात्र-साम्य-लिङ्गाच्च”335 इति श्रुति-सूत्रानुकूलम् उक्तम् । एवं परमानन्द-मात्र-कथनेन जगद्-व्यापाराभावस्य मुक्तौ व्यञ्जनाज् जीव-ब्रह्म-भेद एव पाद्मेष्टः । एवं च ‘अहं ब्रह्मास्मि’ इत्य् उपासनस्य विशिष्टाद्वैति-निरूपित-प्रकारतैव तद्-अभिमता वेदितव्या । समान-युज्यमानकत्वं सायुज्यम् । तच्च समान-गुणकत्वम् । अथवा समानानुभावकत्वम् । अनुभाग्यैक्यं ततः सिद्ध्येत्, नानुभवित्रैक्यम् । न च सायुज्य-कैङ्कर्ययोर् विरोधः । अत एव परमसंहितायाम् (३०.९४)—

सायुज्यं प्रतिपन्ना ये तीव्र-भक्तास् तपस्विनः ।
किङ्करा नित्यं भवन्ति निरुपद्रवाः ॥336
वेदान्तेष्व् इदम् एवोक्तं वैष्णवं परमं पदम् ॥337
एतद् एव परा-सिद्धेर् गतीनां परमा गतिः ॥338

इत्यादि ।

यो हि माण्डूक्योपनिषदि, ‘शान्तं शिवम् अद्वैतम्’339 इति खण्डं श्रुत्वा शैवा द्वैतम् उपनिषदर्थ इति ब्रूयात्, तादृग् एवयम् इति । न हि तत्रत्यं शिव-पदं पुंलिङ्गांतं रुद्र-परं भवितुम् अर्हति । नो खलु अद्वैत-पदं पराभिमतार्थकम् । पूर्वं व्यूह-रूपाणां विवक्षितत्वात् तेषाम् उत्पत्ति-विलय-सद्भावात् चतुर्-व्यूह-चातुर्विध्य-आदिना च व्यूह-वासुदेवादेर् एकैकस्यापि अनेकत्ववत् पर-वासुदेव-मूर्तेर् अनादेर् नित्याया अनेकत्वं नास्तीत्यभिप्रायकम् इत्यादिकं प्रकरणानुगुणं चिन्तनीयम् । तथैव मुक्त-परमात्मैक्यस्याप्य् अर्थो ग्राह्यः । राम-सुग्रीवयोर् ऐक्यम् ‘अविभागेन दृष्टत्वात्’340 इत्यादिकम् अपि भाव्यम् ।

[[P90]]

अप्राकृतानेक-लोक-स्थितिः

अत एव पाद्मे प्राकृत-लोकानां निरूपणानन्तरं,

महतस् तमसो बाह्ये लोकाः सुबहु-योजनाः ॥341

इत्यारभ्य अनिरुद्ध-प्रद्युम्न-संकर्षण-व्यूह-वासुदेवानां पृथक् पृथक् उपर्युपरि लोकान् कोटि-योजनान् अतिमनोहरान् उक्त्वा अनादेः परस्य वासुदेवस्य श्री-भू-समेतस्य सेनेशादि-परिवृतस्य शेष-भोगे आसीनस्य मुक्त-पञ्च-काल-ज्ञ-सिद्ध-सेव्यमानस्य लोकः कथ्यते । तत्-प्राप्तिर् एव परम-मुक्तिर् इति । अर्चिरादिना प्राप्तानां भगवल्-लोकानाम् अप्य् अनेकत्वं बृहदारण्यके श्रूयते—‘तान् वैद्युतः पुरुषो मानस एत्य ब्रह्म-लोकान् गमयति । तेषु ब्रह्म-लोकेषु पराः परावन्तो वसन्ति’ इति ।342 परावन्तः परवन्तः पराधीनाः । यद् वा परा इति दूर-देश-परम् । परावन्तः पुनरावृत्ति-स्थानाद् दूरे स्थिता इत्यर्थः । परावत इति पाठे तेनैवार्थेन ब्रह्म-लोक-विशेषणम् । व्यूह-लोकेष्वपि कामचारो मुक्तानाम् । श्रीभाष्येऽपि

परस्य ब्रह्मणः स्वेच्छा-परिकल्पिताः स्वासाधारणा अप्राकृताश्च लोका नात्यन्ताय न सन्ति343

[[P91]]
इत्य् अभाषि । पारमेश्वरे च स्वकीय-ज्ञान-काण्ड-विषय-परिगणने, महिषी-भूषणायुध-गरुडादि-प्रस्तावानन्तरम्—

एतेषां मूर्तयो नित्या अनित्याश्च पृथग्-विधाः ॥
विभोर् वै वासुदेवस्य स्थानं नित्यं परात्परम् ।
अन्येषां व्यूह-रूपाणां विभवानां तथैव च ॥
तेषां विस्तार-मानं च यथा स्वं स्वं व्यवस्थितम् ॥344

इत्युक्तम् । अत्र विरजांसीति विशेषणात् अप्राकृतत्वं ज्ञायते ।

ब्रह्म-विष्णु-रुद्र-मूर्तिषु भेदो नास्तीति क्वचित् कथनात् त्रयाणां साम्यम् एव सर्वात्मनेष्टम् इति वादोऽप्येवं निरसनीयः । तथा विष्णु-प्रतिमावत् ब्रह्म-रुद्र-प्रतिमा-निर्माण-प्रतिष्ठापन-पूजनादिकम् अप्यत्र वक्तव्यं भवेत् । पाशुपत-पञ्चरात्रयोर् एकागमत्वम् एव स्यात् । अतः साम्य-वर्णनं यावत् प्रजा-विषये ब्रह्मणः स्रष्टृत्वेन संबन्धः तावद्-विषये पालकत्वेन विष्णोः संहारकत्वेन च रुद्रस्येत्येतावन्-मात्र-परम् । तद्-अधीनं गौरवं तु त्रयाणां समम् एव । विष्णुतिलके, भगवत्-सृष्टेन ब्रह्मणा सृष्टोऽर्ध-नारीश्वरः प्रजा असङ्ख्या उदपादयत् । तद्-भारश्चासह्य आसीत् । ततो भार-हरणोपाये चिन्त्यमाने भगवता रुद्रोदरे क्षुद् वर्धिता । तत्-पीडितश्च स सर्वम् अभक्षयत् । अथ रुद्रः कथं मे महतीयं क्षुद् इत्य् अचिन्तयत् । ततो भगवता रुद्र आज्ञप्तः—संहार-सामर्थ्य-संपन्नत्वात् त्वं हरो भवेति इति वर्णितम् । परमसंहितायां च,

त्रयस् तत्र प्रधानास् तु सर्व-लोकेषु विश्रुताः ॥
पुरुषाः कीर्तिताः पूर्वं ब्रह्म-ईशो विष्णुर् इत्यपि ।
तत्रापि तत्-सत्त्व-वृत्त्या जगतां च परिरक्षणात् ॥
अपवर्गरतत्वाच्च विष्णुर् एव विशिष्यते ।
सर्व-कल्याण-हेतुत्वात् तेनासौ पुरुषोत्तमः ॥345

[[P92]]
इत्यादि-विस्तरेण । ब्रह्मादिषु मूर्तित्रयम् इति व्यवहारश्च भगवतो वासुदेवस्यैव विष्णु-रूपेणावतारात् तत्रात्म-भेदाभावात् विष्णु-मूर्तिर् इति मूर्ति-व्यवहारे प्राप्ते, तत्-साम्य-चिन्तया ब्रह्म-रुद्रयोर् अपि मूर्ति-व्यपदेश आपतितः । अथ च तत्र जीव-सद्भावेऽपि सर्व-सृष्टि-संहृति-निर्वाहोपयोगितया भगवतो विशेषाविर्भाव-सत्त्वात् तद्-भावनया स मूर्ति-व्यपदेशः कथंचिद् अनुमोदित आसीद् इति निर्वहणीयः ।

संकर्षणात्मको रुद्रो निष्क्रम्यात्ति जगत्त्रयम् ।346

इति च श्रीविष्णुपुराणे ।

सृष्टिं ततः करिष्यामि त्वाम् आविश्य प्रजापते ।347

इति च ब्रह्म-विषये कथ्यते । तद् अनयोः प्राकृतत्वं संकर्षणादीनां तु साक्षाद् भगवत्त्वम् इति विशेषः । एतच्च चातुर्व्यूहं चतुर्धेति विशाखयूपाख्य-रूप-निरूपण-मुखेन प्राग् एवाद्वार्शि । अत एव चातुरात्म्यं वैकुण्ठ-निलयम् इति व्यक्तम् । तत्रान्तिमस्यानिरुद्धस्यांशात् पद्मनाभाद् एव ब्रह्माण्डस्य ब्रह्मणश्च जन्मेति तत्-पश्चाद्-भाविनां विभवानां प्राकृत-लोक-स्थानकत्वेऽपि व्यूहानां पूर्वेषां परमं पदम् एव स्थानं भवितुम् अर्हति । अत एव लक्ष्मीतन्त्रे—

तृतीयं विभवाख्यं तु विश्व-मन्दिरम् अव्ययम् ।
नानाकार-क्रिया-कर्तृ-रूपं विष्णोर् निशामय ॥348

इति विभवानाम् एव विश्व-शब्द-वाच्य-प्रपञ्च-स्थानकत्वम् उक्तम् । एवं विशाख-यूपान्तर्गततया चतुर्धावस्थितानाम् एषां व्यूहानां प्रत्येकम् एकैक-लोकाधिपत्यम् अपि तत्रास्तीति ज्ञायते । अत एव वैखानसे विमानार्चना-कल्पे, ‘अथातः परमात्मनः सकाशाद् धिरण्य-मण्डम् अभवत् । तद्-अन्तर्गतानां सर्वेषाम् अण्डानाम् उपरि सनातनम् अचिन्त्यं देवैर् अप्य् अनभिलक्ष्यं नित्य-शुद्ध-मुक्त-स्वभाव-पुरुषैर् अनुभूयमानं वैष्णवम् अण्डम् । तत्र विष्णु-लोकाश् चत्वारः—आमोदः, प्रमोदः, संमोदो, वैकुण्ठम् इति । [[P93]] एकैकस्योपरि यथाक्रमेण भवति । तस्मिन् व्योम्निलये परमात्मा स्व-संकल्पेन देवी-भूषणायुधैः सहामोदे विष्णुः, प्रमोदे महा-विष्णुः, संमोदे सदा-विष्णुः, वैकुण्ठे सर्व-व्यापि-नारायण आसीनो भवति’349 इति लोक-चतुष्टयम् उक्तम् ।

अत्र हिरण्मयाण्ड-पदेन प्राकृत-ब्रह्माण्ड-ग्रहणे, उपरि ‘सनातनम् अचिन्त्यम्’ इत्यादिना सनातनत्वादि-विशेषण-विशिष्टतया वर्ण्यमाना लोकास् तद्-विलक्षणा एव विभाव्याः । यदि तु उपरि प्राकृत-प्रपञ्चोत्पत्तेः पृथग्-वर्णनात् हिरण्मयाण्ड-पदं ‘हिरण्मये परे कोशे विरजं ब्रह्म निष्कलम्’350 इत्युपनिषद्-उक्तम् अप्राकृतम् अण्डम् एव, तत्र लोक-चतुष्टयस्याधस्ताद् अनेकाण्ड-सद्भावोऽपि संभाव्यत इति मन्यते, तस्याप्राकृतस्योत्पत्ति-कथनं न सादित्वाभिप्रायेण, किं तु “इच्छात एव तव विश्व-पदार्थ-सत्ता”,351 “नित्यं नित्येच्छा-सिद्धम्”352 इत्यादिसंप्रदायानुरोधेन भगवद्-इच्छा-विरहे नित्यस्यापि स्थित्यसंभवाभिप्रायेणेति ध्येयम् । एते चत्वारो लोका अनिरुद्धादीनाम् एव । त एव विश्वादि-शब्दान्तराभिलषिता इति भाव्यम् । एषां पुरुष-सत्याच्युतादि-नामधेय-भाक्त्वम् अपि भारतोक्तं प्राग् एवावोचि । एवम् ऐकरस्याशयेनैव प्रवृत्तं श्रीवात्स्य-वरदाचार्य-पद्यम्,

आमोदे भुवने प्रमोद-उत संमोदेऽपि संकर्षणं
प्रद्युम्नं च तथानिरुद्धम् अपि तान् संहार-सृष्टि-स्थितीः ।
कुर्वाणान् मति-मुख्य-षड्-गुण-भिदायुक्तान् त्रियुग्मात्यकान्
व्यूहाधिष्ठित-वासुदेवम् अपि तं वैकुण्ठ-नाथं भजे ॥353

इति वैखानस-विजये दर्शितम् अस्माभिः । श्रीभाष्ये—“विभवार्चनाद् व्यूहं प्राप्य व्यूहार्चनात् परं ब्रह्म वासुदेवाख्यं सूक्ष्मं प्राप्यत इति वदन्ति”354 इति श्रीपाञ्चरात्राधिकरणे उक्तः क्रम-मुक्ति-पक्षः अप्राकृत-तत्तल्-लोक-स्थ-विषयकोऽपि भवेत् ।

[[P94]]

व्यूहानां प्राकृत-लोका अपि

परं तु भारते,

सर्व-लोक-तमोऽहन्ता आदित्य-द्वारम् उच्यते ॥
ज्वाला-माली महा-तेजा येनेदं धार्यते जगत् ।
आदित्य-दग्ध-सर्वाङ्गा अदृश्याः केनचित् क्वचित् ॥
परमाणु-आत्म-भूताश्च तं देवं प्रविशन्त्य् उत ।
तस्माद् अपि विनिर्मुक्ता अनिरुद्ध-तनौ स्थिताः ॥
मनोभूतास् ततो भूयः प्रद्युम्नं प्रविशन्त्य् उत ।
प्रद्युम्नाच्च विनिर्मुक्ता जीवं संकर्षणं ततः ॥
विशन्ति विप्रप्रवराः साङ्ख्य-योगाश्च तैः सह ।
ततस् त्रैगुण्य-हीनास् ते परमात्मानम् अञ्जसा ॥
प्रविशन्ति द्विजश्रेष्ठ क्षेत्रज्ञं निर्गुणात्मकम् ।
सर्वावासं वासुदेवं क्षेत्रज्ञं विद्धि तत्त्वतः ॥
समाहित-मनस्कास् तु नियताः संयतेन्द्रियाः ।
एकान्त-भावोपगता वासुदेवं विशन्ति ते ॥355

इति वचनस्य श्रीमद्रहस्यत्रयसारोदाहृतस्य (गतिविशेष-) दर्शने संकर्षणादीनां प्राकृत-लोक-स्थितिरवगम्यते । सूर्य-मण्डलाद् उपरि तेषां स्थितिं प्रदर्श्य वासुदेवार्थ-गमन-पर्यन्तं तेषां त्रैगुण्य-वशत्वस्य ‘ततस् त्रैगुण्य-हीनास् ते’ इत्यनेन ज्ञापनात् । तत्र ‘साङ्ख्य-योगाश्च तैः सह’ इति जीव-प्राप्ति-रूप-कैवल्यार्थ-ज्ञान-योग-निष्ठानाम् अपि तत्र सह-स्थिति-कथनात्, कैवल्य-भाजां च “योगिनाम् अमृतं स्थानं स्वात्म-संतोष-कारिणीम्”356 इति श्रीविष्णुपुराणे परम-पदातिरिक्त-लोक-प्राप्ति-प्रतीतेश्च । संकर्षणस्य जीवाभिमानितया कैवल्य-भाजां संकर्षण-लोक-प्राप्तिर् युज्यते ।

[[P95]]
एवं च मनो-ऽहंकाराभिमानि-प्रद्युम्नानिरुद्ध-लोकयोस् तद्-अधरत्वम् । अनिरुद्धस्य क्षीर-समुद्र-स्थत्व-कथनात् तद्वद् अन्ययोर् अपि प्राकृतोऽपि लोक एषितुम् अर्हः । ब्रह्मादिवत् विष्णोर् अपि प्राकृत-लोक-स्थितिवत् चतुर्णाम् इह स्थितिः संभाव्यत एव । एषां संहृति-सृष्टि-स्थिति-रूप-कार्यवत्तया जैव-जागर-स्वप्न-सुष्वापावस्थाभिमानित्वस्य तदा विश्व-तैजस-प्राज्ञ-रूप-संज्ञावत्त्वस्य च माण्डूक्य-भाष्ये प्रदर्शितत्वाच्चैषाम् एतल्-लोक-स्थितिर् अप्यपेक्ष्यते । संकर्षणे सुषुप्त्यभिमानिनि प्राज्ञ इति नाम-सत्त्वाद् एव उपनिषदि सुषुप्ति-दशायां जीव-स्थिति-वर्णने ‘प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तो न बाह्यं किंचन वेद नान्तरम्’357 इति प्राज्ञ-शब्द-प्रयोगः । स्व-स्व-लोक-स्थितानां ब्रह्मादीनां देवानां मेरु-शिखरेऽपि स्थान-परिकल्पनवत् एषां प्रकृति-कार्य-व्यापृतानां प्रकृतावपि स्थानं त्रिमूर्त्यन्तर्गतस्य विष्णोर् इव स्थाने श्रीविष्णुपुराण-व्याख्याने श्रीविष्णुचित्तीये वायुपुराणं प्रमाणीकृत्य सत्य-लोक एव विष्णोर् वैकुण्ठः शिवस्य कैलासश्च प्राकृतो वर्तत इत्यभ्यधायि ।

नारायण-लोकोऽपि

पाद्म-संहितायां च—

उत्तरेण ब्रह्म-लोकाद् विष्णु-लोकं विदुर् बुधाः ।
अन्तरं लोकयोर् उक्तं लक्ष-योजन-संमितम् ॥
तावत्य् एवान्तरालेऽस्य दक्षिणस्यां दिशि स्थितः ।
शिव-लोकश्चतुर्वक्त्र तस्मिन्न् आस्ते शिवः स्वयम् ॥358

इति विष्णु-शिव-लोकाव् उक्त्वा, अथ भगवतः पञ्च लोकाः प्रतिबोध्यन्ते—

योजनानां कोटिम् ऊर्ध्वम् उल्लङ्घ्य पुरतः स्थितः ।
सर्वात्मा भगवान् ऊर्ध्वं तस्मात् कोटि-त्रयाय ते ॥
निवृत्त्यात्मा निवसति भगवान् अव्ययः स्वयम् ।
तावत्य् एव स्थितो माने विश्वात्मा विश्वधृग् हरिः ॥

[[P96]]

पुरुषात्मा पुरस्तात् तु चतुष्कोटि-प्रमाणके ।
स्थितः कोटि-द्वयोर्ध्वं पञ्च-पत्राद् अवस्थितः ॥
परमेष्ठी च भगवान् पञ्चकं विष्णु-विष्टरम् ।359

इति पञ्चोपनिषन्-मन्त्र-प्रतिपाद्य-पञ्च-शक्ति-मय-मूर्ति-लोका दर्शिताः । एषाम् एव वा एतत्-तुल्यानां वा व्यूह-लोकत्वम् अपि संभाव्यते । एतद्-अनन्तरम् एव अण्ड-भित्तिम् आवरण-सप्तकम् अण्डानन्त्यं नारायणस्य सर्वत्रान्तर्-बहिर्-व्याप्तिं चाभिधाय तमसः परस्ताच् चत्वारो व्यूह-लोकाः पाद्मेऽपि प्रतिपादिताः—

महतस् तमसो बाह्ये लोकाः सुबहु-योजनाः ॥
चत्वारः क्रमशः सन्ति चतुर्भिः समधिष्ठिताः ।
व्यूहैः क्रमेण वक्ष्ये तान् अनिरुद्धः परः स्मृतः ॥
प्रद्युम्नोऽनन्तरं तेषां संकर्षण-समाह्वयः ।
वासुदेवस् ततः पश्चात् व्यूहाख्यः कमलासन ॥360

अनादिर् वासुदेवश्च तयोर् लोकाव् अनुक्रमात् ॥
ततो नारायणस्यापि लोकस् तन्-निकटे स्थितः ।361

इत्यादि ।

तेभ्यो बहिः स्थितो लोको यत्रास्ति भगवान् अजः ॥
अनादिर् वासुदेवाख्यः शोभिते मणि-मण्डपे ।362

अत्र नारायण-मूर्ति-लोकोऽपि कश्चिद् इष्यते ।

[[P97]]

लक्ष्मीतन्त्रे व्यूहचतुष्टयं निरूप्योक्तम्—

विभवोऽनन्तरूपस् तु पद्मनाभ-मुखो विभोः ॥
अनिरुद्धस्य विस्तारो दर्शितस् तस्य सात्वते ।
अर्चापि लौकिकी या सा भगवद्-भावितात्मनाम् ॥
मन्त्र-मन्त्रेश्वर-न्यासात् सापि षाड्गुण्य-विग्रहा ।
अर्वावसानेऽस्मिन् मम रूप-चतुष्टये ॥
तुर्याद्यवस्था विज्ञेया इतीयं शुद्ध-पद्धतिः ।363

इति । अत्रानुक्ताव् अपि व्यूहान्तर-रूपाणां केशवादीनां हार्दावतारस्य च शुद्ध-सृष्ट्यन्तर्भावो भाव्यः । केशवादि-मूर्तीनाम् इव तत्-क्रमेणावतीर्णानां लक्ष्मी-मूर्तीनाम् अपि नाम-निर्देशोऽप्यत्र लक्ष्मीतन्त्रे व्यक्तः । तेषां वर्ण-भुज-भूषणायुधादिकम् अपि बहुषु प्रत्यपादि । पाद्मे च वर्ण-निरूपणावसरे—(क्रियापादे १४)

कृते शुक्ले त्रेतायाम् अरुणो द्वापरे पुनः ॥
पीतः कलौ घन-श्यामो वासुदेवः परः पुमान् ।
रक्तः संकर्षणो देवः प्रद्युम्नः कनक-प्रभः ॥
श्यामोऽनिरुद्धः कथितः कृतादिषु चतुर्ष्व् अपि ।
केशवः कनक-प्रख्यः स्याद् अर्जुन-समाकृतिः ॥
नारायणः श्याम-वर्णो माधवः स्फटिक-प्रभः ।364

इत्यादि । अनेन वासुदेव-मूर्ति-मात्रे युग-भेदेन वर्ण-भेद इति ज्ञायते । अत्र ब्रह्म-शिव-वसु-रुद्रादित्याप्सरः-प्रभृतीनाम् अपि वर्ण-विशेषा व्युत्पादिताः । पर-व्यूह-विभवानाम् एवार्चा-रूपेण विर्भाव इति तत्-त्रयम् अपि पञ्चरात्राधिकरणे भाष्ये गणितम् । ‘बिम्बाकृत्यात्मना बिम्बे समागत्यावतिष्ठते’365 इति, [[P98]] सात्वतेऽपि मन्त्र-मन्त्रेश्वर-न्यासात् षाड्गुण्य-मूर्त्याविर्भावोऽर्चायाम् अदर्शि । हार्द-रूपो दिव्य-मङ्गल-विग्रहः प्रति-पुरुषं हृदये आविर्भूतोऽन्यः । तस्य संस्थानं तु योग-कलया हृदयाब्ज-कोशम् उद्घाट्य यदि स स पुरुषो ध्यायेत्, तदैव द्रष्टुं शक्यम् । अत एवोच्यते—

अष्टाङ्ग-योग-सिद्धानां हृद्-याग-निरतात्मनाम् ॥
योगिनाम् अधिकारः स्याद् एकस्मिन् हृदयेशये ।366

इति तत्तद्-योग्येक-दृश्यत्वम् । अतो बहु-साधारण्याभावाद् अत्र तद्-उपेक्षा । शौनकोऽपि विष्णुधर्मे (१०३)—

सुरूपां प्रतिमां विष्णोः प्रसन्न-वदनेक्षणाम् ।
कृत्वात्मनः प्रीति-करीं सुवर्ण-रजतादिभिः ॥367

इति यथेच्छं काञ्चन-मूर्तिम् उत्पाद्य प्रतिष्ठाप्य,

ताम् अर्चयेत् तां प्रणमेत् तां यजेत् तां विचिन्तयेत् ॥
विशत्यपास्त-दोषस् तु ताम् एव ब्रह्म-रूपिणीम् ।368

इति पर-व्यूह-विभव-तद्-अर्चाया अर्च्यत्व-यष्टव्यत्वोपास्यत्वादिकम् आह । नैवं हार्दस्य सर्व-साधारण्यम् । यद्यपि,

मानसी होम-पूजा च बेर-पूजेति सा त्रिधा ।369

इति पूजा-त्रैविध्य-वचनात् हृद्-यागम् अपि सर्वे कुर्वन्ति, अथापि नैषां हार्द-रूपम् अभिलक्ष्यम् । अतः स्वाभीष्ट-रूपम् एकं समयानुगुणम् अनुचिन्त्य तद्-अर्चन-भावनया मानस-पूजां निर्वर्तयन्ति । योगी परं योग-शक्त्या साक्षात्कृत्य हार्द-रूपं तद्-अर्चनं यथावद् विदधते । एवं-भूत-हार्द-रूपाणाम् अर्चानां विभवानां च प्राकृत-लोक-स्थानकत्वेऽपि व्यूहानां प्राकृत-लोकेऽपि स्थितानां परम-पद-स्थानकत्वम् अप्रकम्प्यम् । परस्य तु वासुदेव-रूपस्य परम-पदम् एव स्थानम् । तद् एव मनसिकृत्य तैत्तिरीयेऽपि [[P99]] “ब्रह्म-विद् आप्नोति परम्”370 इत्यभिधीयते । ब्रह्म-वित्, नाना-रूपं ब्रह्म येन केनापि रूपेणोपासीनः परम् एव वासुदेवं मुक्तौ प्रतिपद्यत इति तदर्थः । विव्रियते च तत्र, ‘यो वेद निहितं गुहायां परमे व्योमन् सोऽश्नुते’371 इति ।

श्री-तत्त्वम्

एवं भगवतः पञ्च-रूपत्वे लक्ष्म्या अपि पञ्च-रूपत्वं तत्तत्-स्थानकत्वं च सिद्धम् । लक्ष्म्या अपि यथायथं नियमेन अवतारो न केवलं लक्ष्मीतन्त्रे अहिर्बुध्न्यादि-संहितान्तरेष्वपि जोघुष्यते । प्रपन्न-पारिजाते, श्रीवात्स्य-वरद-गुरुभिर् दर्शितानि पञ्चरात्र-वचनान्यपि हृद्यानि । व्यास-वत् पञ्चरात्रे विशिष्टम् आदरं वहता श्रुतप्रकाशिकोक्तरीत्या एकायन-वाक्योपबृंहण-रूपान् ग्रन्थान् प्रणीतवता पञ्चरात्र-प्रशंसित-द्वादशाक्षर-घटक-भगवद्-वासुदेव-पद-व्याख्या-तत्-पर-पूर्वम्,

क्व नाक-पृष्ठ-गमनं पुनर्-आवृत्ति-लक्षणम् ।
क्व जपो वासुदेवेति मुक्ति-बीजम् अनुत्तमम् ॥372

इति दर्शन-परमर्षिणा पराशरेणापि श्रियो भूमा सम्यग् उपदिश्यते—‘विष्णोर् देहानुरूपां करोत्येवात्मनस् तनुम्’373 इति । श्री-शब्दार्थश्च षड्विधः संप्रदाय-ग्रन्थेषु प्रसिद्धः । यत्संग्रह-रूपोऽयम् आस्माकः श्लोकः—

श्रीस् त्वं श्रिता शरणम् ईप्सुभिर् आर्त-रावं
श्रुत्वा श्रिता सपदि शङ्गि-भुजान्तरालम् ।
तं श्रावयस्यथ शृणासि समस्तम् एनः
श्रीणासि शेष-विधये सकलैर् गुणैर् नः ॥374

इति । इतः अधिकम् अपि श्री-शब्द-घटक-स्वर-व्यञ्जनाभिधित्सितार्थ-विशेष-प्रकाशनेनोपकरोति लक्ष्मीतन्त्रम्,

श्रयन्ती श्रयणीयास्मि शृणामि दुरितं सताम् ॥
शृणोमि करुणां वाचं श्रीणामि च गुणैर् जगत् ।
शयेऽन्तः सर्व-भूतानां रमेऽहं पुण्य-कर्मणाम् ॥
ईडिता च सदा देवैः शरीरं चास्मि वैष्णवम् ।
एतान् मयि गुणान् दृष्ट्वा वेद-वेदान्त-पारगाः ॥
गुण-योग-विधानज्ञाः श्रियं मां संप्रचक्षते ।
साऽहम् एवंविधा नित्या सर्वाकारा सनातनी ॥375

इति । अस्या उपेयत्ववद् उपायत्व-विभुत्वादि मुक्तकण्ठं विस्तरेण संहितासु दर्शयन्तीषु सर्वत्र दर्शनानुसारि-यथा-कथं-चन-रूप-धाष्टर्यात् बिभ्यतः प्रमाण-शरणाः लक्ष्म्यां निकर्ष-कलन-रूपम् अपचारं विहाय उपदिष्टम् उत्कर्षम् एवाद्रियमाणाः दिव्य-दम्पति-सानुग्रह-कटाक्ष-संपत्त्या समृध्यन्ति । लक्ष्मी-नारायणयोः सर्वांशे साम्य-प्रतिपादकानां लक्ष्मीतन्त्रादि-वचनानां विमर्शोऽन्यत्र द्रष्टव्यः ।

नित्य-विभूतेर् ज्ञानानन्द-रूपता

इयं च मुख्य-मुक्ति-स्थान-भूता नित्य-विभूतिः शुद्ध-सत्त्व-मयी । अत एव प्रकृति-विलक्षणा ज्ञानानन्द-स्वरूपत्वाद् अपि तद्-विलक्षणेति पाञ्चरात्राद्यनुसारी सिद्धान्तः । रहस्याम्नाये ‘क्रियात्मिका भगवतो व्यक्तिः’376 इति प्रश्न-पूर्वकं ‘यदात्मको भगवान् तदात्मिका’377 इत्युक्ततया [[P101]] परमात्म-स्वरूपस्येव तद्-दिव्य-मङ्गल-विग्रहस्यापि ज्ञानानन्द-स्वरूपत्वम् अवगम्यते । तद्वत् षाड्गुण्यात्मकत्वस्याप्यवगमेऽपि ज्ञान-शक्त्यादि-गुणानां चेतन-निष्ठानाम् अचेतने दौर्बल्यात् षाड्गुण्यात्मकत्वं विग्रहे परमात्म-गत-षाड्गुण्य-प्रकाशकत्व-रूपम् इष्यते । ज्ञानानन्द-स्वरूपता तु अविरोधाद् यथावद् एव । एवं च तुल्य-नयात् तस्यैकदेशस्येव तस्या अपि नित्य-विभूतेस् तथात्वं युक्तम् । स्पष्टं च वचनम् अस्ति ‘स्वसत्ता-भासकं सत्त्वं गुण-सत्त्वादि-लक्षणम्’378 इति । ‘ज्ञानानन्दमया लोकाः’379 इति च । अत्र स्वसत्ता-भासकम् इतीदं ज्ञान-स्वरूपम् इत्येतद्-विवरणम् । यथा ज्ञानस्य ज्ञानत्वं स्व-सत्ता-मात्रेण प्रकाशमानत्वात्, आत्मनां ज्ञान-स्वरूपत्वं स्वयं-प्रकाशत्वात्, तथैव परम-पदस्यापीति । नन्व् एवं शास्त्र-निरपेक्षम् अस्मान् प्रति किं न प्रकाशत इति चेत्—एकात्म-निष्ठं ज्ञानम् अन्यस्मै कस्मान् न प्रकाशते? एकैकोऽप्यात्मा स्वं स्वं प्रतीव कुतो नान्यस्मै प्रकाशते? तथा परम-पदम् अपि तत्रत्यान् प्रत्य् एव स्वयं प्रकाशते, नान्येषाम् इत्यस्तु । ननु तेषां धर्म-भूत-ज्ञान-विकासस्य यथावत् स्थिरं जातत्वात् तत एव परम-पद-नित्य-प्रकाशे संभवति किम् अर्थं तस्य ज्ञान-स्वरूपत्वोक्तिर् इति चेत्, न हि प्रयोजनम् उद्दिश्य प्रमाण-प्रवृत्तिः, प्रयोजनस्य सत्त्वेऽन्येऽपि तत्त्व-मात्र-दर्शित्वात् प्रमाणस्य । अतस् तेन ज्ञान-स्वरूपत्वे कथ्यमाने कथं तद् अपह्नोतुम् ईश्महे? अत्रेदं वक्तव्यम्—ज्ञान-शब्दः सविषयकं सकर्तृकं च कंचिद् अर्थं जानातीत्यादि-पद-गम्यम् आह । तथाभूत एवार्थस् तस्य मुख्यः । आत्मसु ज्ञान-शब्द-प्रयोग औपचारिकः तद्वत् स्वयं-प्रकाशमानत्वाद् इति आत्म-सिद्धि-टीकादौ व्यक्तम् । एवं च परम-पदेऽपि स-कर्तृक-स-विषयक-ज्ञान-क्रिया-रूपत्वस्य दुर्वचतया औपचारिकम् एव तद् वाच्यम् । तच्च यथा धर्म-भूत-ज्ञानं स्वाश्रय-मात्रं प्रति स्वयं प्रकाशते, तद्वत् एकैकोऽप्यात्मा स्वं स्वं प्रति स्वयं प्रकाशत इति आत्मनां ज्ञानता, तथा परम-पदं तस्मिन् स्थित-संबद्धान् पुंसः प्रति सर्वदा भासत इत्ययम् अर्थः स्व-सत्ता-भासकम् इति च पदेन विवक्ष्यते । प्रकृत्यादीनां स्व-संबद्धान् प्रति सर्वथा प्रकाशमानता नास्तीति जडत्वम् एव । तद् इदं परम-पदस्य सर्वदा प्रकाशमानत्वं विकसित-धर्म-भूत-ज्ञानायत्तं वा स्वायत्तं वेति विचारे उभय-रूपं वा स्याद् एक-रूपं वा । सर्वथा सर्वदा तान् प्रति प्रकाशमानत्व-रूप औपचारिको ज्ञान-शब्दार्थो न क्षतः । परं तु मुक्तान् प्रति काल-प्रकृति-प्राकृतिकानाम् अपि सर्वदा प्रकाशमानतया तेष्वपि ज्ञानानन्द-मयत्वं [[P102]] कस्मान् नोच्यत इति प्रत्यवस्थाप्येत इति तद्-वैलक्षण्याय स्वयं-प्रकाशत्व-स्वभावोऽप्यप्राकृते इष्यते । अथ स्व-दर्शि-सर्व-पुरुषं प्रति सर्वदा प्रकाशमानत्व-रूपौपचारिकार्थम् आदाय तत्र वैलक्षण्य-वर्णने कथंचित् यत्येत । एवं तर्ह्य् एक-शब्देऽनेकोपचारिकार्थ-संभव-रूपो दोषोऽवश्यं जागर्ति इति । एवं भासमानस्य परम-पदस्यानुकूलतयैव सर्वदा भानाद् आनन्द-रूपताऽपि । तथा च परम-पदे कोऽपीदं सम्यग् अजाननो वा प्रतिकूलता-ग्राही वा न वर्तत इति ज्ञानानन्द-मयत्वं निर्विवादम् । श्रीकृष्णेन वरुण-गृहात् पितरं नन्द-गोपम् आनीतवता गोपान् संकुचित-ज्ञानान् वैकुण्ठ-दर्शन-काङ्क्षिणः प्रति स लोको दर्शित इति श्रीभागवते । तत्रेदं परम-पद-स्वयं-प्रकाशत्वम् उपयुज्यते । एवं परम-पदं प्रविष्टान् गुणाष्टकाविर्भाव-प्रागवस्था-शालिनः प्रति व्यूह-लोकेषु क्रम-मुक्तये तद्-अधीनानन्द-परम-साम्याय च तेषां प्रयत्न इत्यादिकम् अपि यथार्हम् ऊह्यताम् । अतः

ज्ञानं नाम गुणं प्राहुः प्रथमं तत्त्व-चिन्तकाः ॥
स्वरूपं ब्रह्मणस् तच्च गुणश्च परिगीयते ।380
ज्ञानानन्द-मयो ह्यात्मा शेषो हि परमात्मनः ।381

इति सर्वात्म-विषय इव ‘ज्ञानानन्द-मया लोकाः’ इत्यादौ नित्य-विभूति-विषयेऽप्यर्थैक्यम् उचितम् इति प्राचाम् आशयः । नैतावता नित्य-विभूतेः प्रत्यक्त्व-प्रसङ्गः । स्वस्मै प्रकाशमानत्वाभावात् । प्रकाश-फलि-स्वरूपं व्यवहर्तृत्वं हि चेतनस्यैव । नित्य-विभूतेश्च ज्ञानत्वेऽपि न ज्ञान-गुणकत्वम् इत्यलम् ।

काल-तत्त्वम्

एवं शुद्ध-सत्त्वेन परम-पद-स्थितिर् वर्णिता । उपनिषत्सु कारण-वाक्येष्वनन्तेषु अशुद्ध-प्राकृत-सृष्टिर् एव विस्मृता । ‘अजायमानो बहुधा विजायते ।382 तस्य धीराः परिजानन्ति योनिम्’383 इत्येवम् अवतार-रूप-शुद्ध-सृष्टेर् ईषत् प्रस्तावेऽपि न [[P103]] तत्र वैशद्यं लभ्यम् । अतः पाञ्चरात्रेष्वेव तद्-वैशद्यम् इति तद्-अत्र समक्षेपि । प्राकृत-महद्-आदि-सृष्टि-क्रमस् तु यथा-वेदान्तम् एव प्राय इति चतुर्दश-भुवन-तद्-गत-विशेषादिकम् अपि तथैवेति अलं तत्र यावद् उक्तम् । परमात्मनि स्वाधीन-त्रिविध-चेतनाचेतन-स्वरूप-स्थिति-प्रवृत्ति-भेदवत्त्व-रूप-विशेषं वर्णयति सिद्धान्ते बद्ध-मुक्त-नित्य-भेदेन जीव-त्रैविध्यवत् अचेतन-द्रव्य-त्रैविध्यम् एव स्वरसम् इत्यभिप्रयन्तः पूर्वोक्त-प्रकृति-नित्य-विभूत्यतिरिक्ततया कालम् अप्य् एकं पृथग् गणयन्ति । प्रकृत्य्-अकार्यत्व-वाद एकदेशि-मत इति न तम् आद्रियन्ते । प्राकृतत्वेऽपि तद्-उत्पत्तेः प्राक् स नासीद् इति ‘अग्र आसीद् एकम् एव’384 इत्यादि-वाक्यार्थ-वर्णनम् अशक्यम् । नित्य-विभूतौ कालाधीन-परिणामास्वीकारेऽपि भूत-भविष्यद्-वर्तमान-काल-व्यवहारस्यानिवार्यतया कालस्य प्राकृतत्वे तत्र तद्-अयोगश्च । अत एव परमसंहितायाम्,

कालश्च तैजसाद् एव जातस् तु यति-लक्षणः ।
कालाद् दिशश्च संभूताः पूर्वाद्याः क्रमशः स्थिताः ॥385

इति वचनम् अन्यथा नेयम् । तैजस-शब्द-वाच्यस्य राजसाहंकारस्य कालः कार्यं चेत्, महदाद्युत्पत्तिः कालाधीना न भवेत् । अतो रजो-गुणस्य क्रिया-विषये मुख्यत्वात् अहंकार एव । राजसादि-विभागारम्भात् क्रिया-बाहुल्य-प्रारम्भस् तत्-प्रभृति । तार्किकोक्त-रीत्या च क्रिया-हेतुत्वम् एव काल-हेतुत्वम् इत्याशयः । विभूति-द्वय-व्यापी कालः पृथग् द्रव्यम् इति सिद्धान्तः । ‘अनादिर् भगवान् कालो नान्तोऽस्य द्विज विद्यते’386 इति विष्णुपुराण इव पञ्चरात्रेऽपि लक्ष्मीतन्त्रे कथ्यते—‘अचित् त्रैगुण्यम् इत्युक्तं कीदृक् कालोऽपरः स्मृतः’387 इति शक्रेण पृष्टा हि श्रीर् आह—‘अचिद्-अंशोऽपरः कालस् त्रैगुण्यम् अपरं स्मृतम्’388 इति ।

एवं चिद्-अचिद्-ईश्वर-रूप-तत्त्व-स्थितिः श्रीमतो नारायणस्यैवेश्वरत्वं चिदचिद्-विशिष्टस्य तस्यैव जगत्प्रति अभिन्न-निमित्तोपादानत्वं च पाञ्चरात्राभिमतं प्रत्यपादि ।

[[P104]]

परम-हितम्

अथ हितम् । पाद्मादौ ज्ञान-पादे तत्त्व-ज्ञानम् उत्पादितवति योग-पादो द्वितीयः कृतः । तत्र चित्तस्य विषये वैयाकुली-राहित्येन बन्धनं योग इति सामान्येन लक्षणम् उक्त्वा ज्ञान-योग-कर्म-योग-भेदेन द्वेधा विभज्य श्रेयसि ध्येयेऽर्थे चित्त-बन्धनं प्रथमं विहितेषु कर्मसु चित्त-बन्धनं कर्म-योग इति व्युत्पाद्य—

यस्योत्त-लक्षणे योगे द्विविधेऽवस्थितं मनः ।
स याति परमं श्रेयो मोक्ष-लक्षणम् अञ्जसा ॥389

इत्युभय-साध्यो मोक्ष इत्युक्तम् । एवं द्विविधस्यावश्यकत्व-कथनात् मुख्य्-अमुख्य-रूपेणान्यतर-साध्यत्वं मोक्षस्य नेष्टम् इति सिद्धम् । अत्राविशेषात् सम-प्राधान्यम् इति केचित् । अर्चार्चन-प्राधान्यात् पञ्चरात्रस्य वैखानसस्य च क्रियांश-प्राधान्यं केचित् रोचयन्ते । औपनिषद-सिद्धान्त-विरोधे मानाभावात् कर्माङ्गक-योग-साध्यो मोक्ष इति विशिष्टाद्वैतिनः । उपरि यम-नियमासन-प्राणायाम-प्रत्याहार-धारणा-ध्यान-समाधयो विशदं वेदिताः । देहान्तर्गतावयवानां विवेचनं प्राणायामो नाडी-शुद्धिर् इत्यादिकं योग-शास्त्रतोऽधिकम् अत्र वेद्यते ।

अहं ब्रह्मास्मीत्य् एतद्-अर्थः

यत् तु अन्ते समाधौ,

अहम् एव परं ब्रह्म तद् इति ध्यानम् आस्थितः ।
स्थाणु-भूतो दृढः शश्वत् विषयान् नावबुध्यते ॥390

इति यज् जीव-ब्रह्मैक्यानुसंधानम् उक्तम्, तद् इदं श्रीभाष्य-दर्शित-रीत्या शरीरात्म-भावेनैवोपपाद्यम् । जीव-ब्रह्म-भेदे सति ऐक्यस्यारोप-पक्षे मोक्षासंभवात् । अतस् तत्त्वज्ञानं हि तत् । न केवलम् अत्र, इज्या-घट्टेऽपि पाञ्चरात्रे ‘देवो भूत्वा देवं यजेत’ इत्युच्यते । भूत-शुद्धि-रूप-संस्कारे प्रवृत्तो [[P105]] देहादिकं विलाप्य जीवं भगवत्-पादारविन्दे संयोज्य सात्विक-देहम् उत्पाद्य तत्र प्रवेश्य भगवत्-पादारविन्द-निष्यन्दिना दिव्य-तीर्थेन स्नापयित्वा भगवद्-दास्य-लक्षिततया देहं भावयन् ‘देवो भूत्वा देवं यजेत’ इत्युक्तौ तत्र पूर्वोत्तरांश-द्वय-विरुद्धं देवैक्यं कथं घटताम् । न हि तावता स देवो भवति । भूत-शुद्धेः प्राग् इव पश्चाद् अप्य् अविशेषात् कोऽयम् इदानीं देह-भावः? न चैक्यापन्नस्य भेद-गर्भ आराध्याराधक-भावः । अतो देवाराधनार्हत्वापादक-शुद्ध-देहवत्त्वादि-रूप-देह-भावो विवक्षणीयः । यद् वा ‘देवो भूत्वा’ देवान्तर्यामिको भूत्वेत्यर्थः । देवाधीन-स्वरूप-स्थिति-प्रवृत्तिको भूत्वेति यावत् । स्व-शेष-भूतेन मया स्वस्मै स्व-प्रीतये स्वयम् एव कारयतीति सात्विक-त्याग-रूपानुसंधान-युक्तो भूत्वेत्युक्तं भवति । अतस् तद्-रीत्या ‘अहं ब्रह्मास्मि’ इत्य् अनुसंधानं ब्रह्म-सूत्र-निर्धारितापृथक्-सिद्धि-रूप-विभाग-विषयकम् एव युक्तम् । ‘अविभागेन दृष्टत्वात्’391 इति च ब्रह्म-सूत्रम् । अन्यादृशानुसंधानं च श्रुत्यैव निषिद्धम् । ‘योऽन्यां देवताम् उपास्तेऽन्योऽसावन्योऽहम् इति, न स वेद’392 इति । क्षणम् अपि स्वात्मानं स्वतन्त्रं ग्रहीतुम् अनिच्छतां तत्त्व-निष्ठानां पृथग्-अनुसंधानम् असह्यम् एव भवेत् । ध्यानातिरिक्त-कालेऽपि प्राहुः ‘न देहं न प्राणान्’393 इत्यादि ।

विशिष्ट-ग्रहण-प्रवृत्त्यौचित्यम्

अत्रेदम् आकृतम् । यथा वस्तु वर्तते तथा तद्-दर्शकत्वं प्रमाणानां स्वभावः । आधाराधेययोर् द्वयोर् ग्रहणे आधाराधेय-भावेन सह ग्रहणम् एव संपूर्ण-ग्रहणम् । यत् तु मानम् आधेय-मात्रम् आधार-मात्रं वा गृह्णाति, नोभयम्, तत्रैकस्यैव ग्रहणं भवति, यथा घ्राणेन गन्धः, रसनया रसः, तत्र तयोर् द्रव्य-ग्रहण-सामर्थ्याभावात् । यथा चक्षुषा रूप-विशिष्ट-वस्तु-ग्राहिणाऽपि न गन्धादेर् ग्रहणम्, तत्र तस्यायोग्यत्वात् । उभय-ग्राहकं प्रमाणं तु सह आधाराधेय-भावेनोभयम् एव गृह्णाति । यथा चक्षुषा विप्रः शुक्ल-वस्त्र इति विप्रत्व-शुक्लत्व-वक्तृत्व-रूप-जाति-गुण-क्रिया-विशिष्टम् एव द्रव्यम् । एवं प्रत्यक्षानुभूत-विशिष्ट-पदार्थ-वाचको विप्रादि-शब्दोऽपि जात्यादि-विशिष्ट-धर्म-वाचीति शब्द-प्रमाणम् अपि विशिष्ट-ग्राहि । जाति-व्यक्त्योर् गुण-गुणिनोः क्रिया-क्रियावतोर् इव [[P106]] शरीरात्मनोर् अप्य् आधाराधेय-भावोऽस्ति । अथापि तद्-उभयं प्रत्यक्षेण न गृह्यते, आत्मनोऽप्रत्यक्षत्वात् । ऐन्द्रियक-प्रत्यक्षायोगेऽपि योगज-प्रत्यक्षं मुक्ति-कालिक-प्रत्यक्षं चोभय-ग्रहण-सामर्थ्यात् विशिष्टम् एव गृह्णीयात् । उभय-ग्रहण-योग्यतायां सत्यम् एक-मात्र-ग्रहणं असंभावितम् । तद् एवं जीवात्म-परमात्मनोर् मुक्ति-काल-भावि-प्रत्यक्षं विशिष्ट-रूपेणोभय-ग्राहकं लिप्सुर् मुमुक्षुः वैदिक-शब्दानां विशिष्ट-रूपेणैव वस्तु-बोधकत्वात् तथैव बुद्ध्वा तथैव योगेन ग्रहीतुम् अभ्यस्यतीति ‘अहं ब्रह्मास्मि’ इति विशिष्ट-ग्रहणम् एव तेनेष्यत इति । योग-बलात् सर्व-ग्राहिणश्च सर्व-विशिष्टम् एव परमात्मानम् एवं गृह्णीयुः पश्चाच्च तथैव पश्येयुर् इति ।

कर्मणोऽङ्गित्वायोगः

द्वितीयः कर्म-योगश्च नात्र पादे निरूपि । नूनं चर्या-पादे यद् वक्ष्यमाणं तद् एव तद् इति ज्ञास्यत इति । एवं च यावद्-आयुषं भगवन्तम् आराधयन् मुच्यत इति चर्या-पादतो ज्ञानेऽपि न केवल-चर्यया किं तु समाधि-समुच्चितयेति अवश्यम् अङ्गीकर्तव्यम् । तत्र सम-प्रधान-भावोऽपि कैश्चिद् वेदान्तिभिर् इष्टः । अथापि ज्ञानात् मोक्षस्यैव भूयो-वाक्य-सिद्धत्वात् “नान्यः पन्था अयनाय विद्यते”394 इत्य् उपायान्तर-निषेधाच्च ज्ञानात् पार्थक्येन वा ज्ञान-सम-समुच्चयेन वा कस्यचिद् उपायत्वं न युक्तम् । यद्यपि श्वेताश्वतरे ‘नान्यः पन्थाः’ इति वाक्यं ‘तम् एव विदित्वाति-मृत्युम् एति’395 इति वाक्य-पूर्वकं विदितात् महापुरुषाद् एव मृत्यु-तरणम्, नान्यस्माद् इति महापुरुषातिरिक्त-सिद्धोपाय-निषेध-परम् इति स्यात् । अथापि ‘विदित्वा’ इति वेदनस्याप्य् उक्तेः वेदन-विषयत्व-विशिष्ट-तद्-अधीनो मोक्षो नान्य-अधीन इति वदत् भगवद्-अतिरिक्तं साध्योपायं च प्रतिषेधतीति युक्तम् । अत एव ‘तम् एवं विद्वान् अमृत इह भवति, नान्यः पन्थाः’396 इति पुरुष-सूक्तैकरस्यम् । अतो न सम-समुच्चयः । अत एव वेदनस्याङ्गत्वं कर्म प्रति इत्यपि न भवति । अङ्गित्वे च कर्मण इष्यमाणे कस्य कर्मण इति विवेचनीयम् । नित्य-नैमित्तिक-यज्ञ-दान-तप-आदेर् इति चेत्, तस्य वेदानुवचनाङ्गकतया ‘तम् एतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसानाशकेन’397 इत्यादिवचनैर् विधानम् इति तद्-विरोधः । किं च कस्यचिद् अङ्गत्वे वक्तव्ये कतरस्याङ्गत्वम् इति विचारे यदि वेदनम् अङ्गं स्यात्, तर्हि तस्य प्रधान-भूतं कर्म प्रति कथम् उपकारकतेति विचार्यम् । न च कर्म-योगे घटकस्य ज्ञानांशस्य यथा तत्रोपयोगः तथेति शङ्क्यम् । तस्य हि ज्ञानस्य ध्यान-रूपत्वाभावात् देहात्म-विवेकादि-रूपतया वैराग्य-सात्विक-त्यागादि-हेतुतयोपयोगः, न ह्यत्र ध्यानात्मक-ज्ञानस्योपयोगः संभवतीति । अथादृष्ट-विधयोपयोग इति सिद्धं गौरवम् । कर्मणाम् अङ्गत्वे भास्करादि-पक्ष-त्यागेन न संनिपत्योपकारकतयाऽङ्गत्वम्, किं तु भक्ति-निष्पादन-रूप-द्वारैवाङ्गतम् इति सु-उपपन्नता । अत एवोच्यते, ‘तपसा कल्मषं हन्ति, विद्ययाऽमृतम् अश्नुते’398 इति । अथालय-प्रतिष्ठापन-आचार्याराधनादि-कैङ्कर्याख्यं कर्मैवाङ्गि भवतु इति चेन्न, तत्रापि ध्यानस्याङ्गितं संभवत् किम् इत्युपेक्ष्यम् । गीतं हि (१२) “अभ्यासेऽप्य् असमर्थोऽसि मत्-कर्म-परमो भव”,399 “अथैतद् अप्य् अशक्तोऽसि… सर्व-कर्म-फल-त्यागं ततः कुरुः”400 इत्यादाव् इव मुख्योपायानुष्ठापन-मुखेनैव फल-हेतुर् इति विवादे, द्वितीयः पक्ष एव गृह्यते, “नान्यः पन्थाः”401 इत्याद्यविरोधाय । यज्ञादान-रूप-कार्यं, कर्मादिवत् अर्चार्चनम् अपि भगवत्-प्रीतये क्रियमाणं पापापनोद-द्वारा चित्त-शुद्धये योग-निष्पत्तये च भवति । निष्पन्न-ध्यानस्यात्यर्थ-प्रिय-भगवद्-अनुभव-परीवाह-रूपतया संकीर्तन-नमस्कारादिवत् भजन-रूपाभ्यन्तर्गतम् अपि भवति । तद् उक्तं गीताभाष्ये “मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी”402 इत्यत्र । तत्र प्रायः समाराधनस्याभ्यासाद्यापादकत्वम् एवानुभविकम् इति ध्यानस्य दृष्ट-द्वारा अर्चन-कर्माङ्गत्वाभावात्, कर्मणो ऽदृष्ट-द्वारा ध्यानाङ्गत्वस्योपपादितत्वात् अङ्गम् आराधनम्, अङ्गी ध्यान-योग इत्येव ज्यायः । एवं च वेदान्तैकरस्यं पाञ्चरात्रस्य ।

योग-प्राधान्ये पञ्चरात्रम्

योगस्य प्राधान्यं मनसि निधायैव पाञ्चकालिक-धर्मानुष्ठानोपदेशे योगस्य शिरस्तया [[P108]] निर्देशः । चरम-दशायां वागादिष्विन्द्रियेषु उपशान्तेषु मनो-मात्रं व्याप्रियमाणं यं भावं स्मरति, तम् एति पुरुष इति गीयते,

यं यं वाऽपि स्मरन् भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् ।
तं तमेवैति कौन्तेय ! सदा तद्-भाव-भावितः ॥403

इति । अतोऽन्तिमत्वं प्रत्ययस्यैव न तु बाह्य-व्यापारस्येति तदनुरोधित्वात् फलस्य प्रत्ययस्यैव प्राधान्यं कर्मणाम् अङ्गत्वं च युक्तम् । अत एव

अथ वृत्तिम् इमां शश्वत् कुर्वाणो विगत-व्ययः ।
विसृज्य देहं प्राप्नोति तद् विष्णोः परमं पदम् ॥404

इति वचनात् वृत्तेश् चर्याया विष्णु-पद-प्राप्ति-हेतुत्वम् इति न मन्तव्यम् । तस्यापि “माम् अनुस्मर युध्य च”405 इत्युक्त-न्यायेन भगवद्-ध्यान-गर्भ-वृत्ति-परत्वात् अन्ते भगवद्-विषय-प्रत्यय-संभवाभिप्रायकत्वात् ।

अशक्तम् अपि च स्मर्तुम् अन्ते पूर्व-कृतं स्मरन् ।
स्वयम् एव परं धाम स्वयं नयति माधवः ॥406

इति माधवः स्वयम् एव स्मरन् स्वयंम् एव नयतीत्युक्तम् इति चेत्, तद् एतत् योगासमर्थ-प्रपन्न-विषयम् । तत्रापि “मदीययैव दययाऽति-प्रबुद्धो माम् एवावलोकयन्”407 इति भगवत्-कृपा-बलाद् अप्रयत्न-साध्यो भगवद्-विषयकोऽन्तिम-प्रत्ययो भवत्येवेति ‘यं यं वाऽपि’ इति गीतानुरोधी सिद्धान्तः । योगाशक्तास् तु प्रपत्ति-निष्ठाः पञ्च-काल-परायणाः पञ्चमे योगानुष्ठान-समये क्षेत्रज्ञं ब्रह्मणि यथाशक्ति न्यस्यन्तीत्यन्यद् एतत् । तावता मुख्य-योगस्योत्तमाधिकारिक्रियमाणस्य प्राधान्यं न हीयते । वैखानसा यावद्-आयुषं भगवद्-आराधन-चर्ययैव भगवत्-प्राप्तिं मन्यन्ते । तद् ध्यान-योगाशक्तानाम् अनुकल्प- [[P109]] विधयेति स्यान्नाम । अत एव मरीचिना (विमानार्चनाकल्पे) “सर्व-वैदिकाचारास् तपो-यज्ञाश्च विष्णु-पूजा-विधेर् भेदाः” इति वैखानस-सूत्रं प्रमाणीकृत्य विष्ण्वाराधनत्वेन सर्वानुष्ठानं प्रपञ्च्य (प. ८९) अष्टाङ्ग-योगम् उपदिश्य (प. १००), अथ चान्त्य-काले ‘सर्व-द्वाराणि संयम्य’ इत्यादिना योगेन प्राण-त्यागः प्रतिपादितः ।

एवं सदा ध्यातुम् अशक्तत्वात् प्रतिमादिषु पञ्च-मूर्ति-नाम-भेदैः समावाह्य (गृहे देवायतने वा) अभ्यर्चयेत् ।408

इत्युक्तम् । पाञ्चरात्रे तु योग-शास्त्र-विषये प्रपत्ति-रूपस्योपायस्य प्रपञ्चितत्वात् इतर-निरपेक्षया प्रपत्त्यैव मोक्ष इति यावद्-आयुषं भगवद्-आराधनं मध्यम-वृत्ति-परिपालनेन कैङ्कर्यैकीभूय भगवत्-तोषण-मात्रम् इति न समाराधनस्य साक्षान् मोक्षोपायत्व-प्रसक्तिः । उक्तं च लक्ष्मीतन्त्रे “उपायापाय-संत्यागी मध्यमां वृत्तिम् आस्थितः”409 इति । वैखानसानाम् अपि पञ्च-संस्कार-रूप-दीक्षा-ग्रहणे विवादे सत्यपि श्रुति-स्मृतीतिहास-पुराणादि-प्रसिद्धायां प्रपत्तौ विवाद-विरहात् योगानधिकारिभिः यावद्-आयुषं निर्विघ्न-निरवद्य-पुष्कल-भगवद्-आराधनानुष्ठानासामर्थ्यं चिन्तयद्भिः प्रपत्तिर् एवादर्तव्या भवति इति समाराधन-प्रधान-कर्मानुष्ठानं फलात्मकं कैङ्कर्य-रूपम् एव भवितुम् अर्हति । अन्यथा—

भक्त्या परमया वाऽपि प्रपत्त्या वा महामते ।
प्राप्योऽहं नान्यथा प्राप्यो मम कैङ्कर्य-लिप्सुभिः ॥410

इति वचन-विरोधश्च । अनेन भक्त्यतिरिक्त-मोक्षोपायस्य प्रपत्त्यतिरिक्त-मोक्षोपायस्य च निषेधात् । वैखानस-विजयेऽपि तैः प्रपत्तेः स्वीकृतत्व-पक्षोऽस्माभिर् उपन्यासि ।

प्रपत्तेर् उपायत्वम्

का नाम प्रपत्तिः? तद्-अङ्गानि कति? कतिविधा सा? किम् असकृत् कर्तव्याः? उत सकृत्? सः किं मुख्यः? आहोऽमुख्यः? किं भक्तिवत् संचित-मात्रस्य निवर्तिका? उत प्रारब्धस्यापि? किं मोक्षार्थम् एव? अथ वाऽन्यार्थम् अपि? किं त्रैवर्णिक-मात्रस्याधिकारः? किं वा सर्वस्य? किं स्वयं-कृतैव फलं दिशेत्? परेण कृतापि वा? केऽस्या मन्त्राः? किं मुख्योपायाधिकार्य् अपि प्रपत्ताव् अधिक्रियते? आहो न? अपेक्षित-काल एव फल-लम्भकत्वे उत्तराघ-निवृत्तिः कथम्? वर्णाश्रम-धर्माणाम् अनुष्ठानम् अपेक्षितं न वेत्यादिर् अत्र विचारः पाञ्चरात्र-ग्रन्थेषु लक्ष्मीतन्त्रे अहिर्बुध्न्य-भारद्वाजादि-संहितासु अतीव विस्तरेण प्रत्यपादीति विशदम् एव विशिष्टाद्वैत-संप्रदाय-ग्रन्थेषु ।

पाद्म-वचनार्थः

पाद्मे क्रिया-पादोपक्रमे—

अज्ञानिनां च भक्तानां गतिं चापीच्छतां नृणाम् ॥
येनोपायेन निर्वाण-फलं स्वर्गादि चेतरत् ।
भवत्य् उपायं तम् ऋजुम् उपदेष्टुं त्वम् अर्हसि ॥411

इति प्रश्न-दर्शनात् समाधानोक्तम् अर्चनं मोक्षादि-साधनम् एवेत्यवगम्यत इति चेन्—किम् इदं वारुण-स्नानाशक्तस्य मन्त्र-स्नानादिवत् साक्षात् फल-दायकम्? उत ‘अभ्यासेऽप्य् असमर्थोऽसि मत्-कर्म-परमो भव’,412 ‘अथैतद् अप्य् अशक्तोऽसि… सर्व-कर्म-फल-त्यागं ततः कुरु’413 [[P111]] इत्यादिकम् अङ्ग-प्रपत्य्-अर्थतां मन्त्रस्य त्यक्त्वा स्वतन्त्र-प्रपत्य्-अर्थताम् एव स्वीकुर्वते । एवं च वैखानसास् ताप-संस्कारम् अनिच्छन्तोऽपि मन्त्र-संस्कारं प्रपत्त्यपेक्षितं लभेरन् । विशेष-वचन-बलात् तेषां विकल-भागवतत्व-रूप-दोषो नास्तीति वक्तव्यम् । “केचिच् चतुर्णां पूर्वेषां क्रमं नेच्छन्ति कर्मणाम्”414 इति ताप-पुण्ड्र-नाम-मन्त्र-संस्काराणां पाठ-क्रमेणैवानुष्ठेयत्वम् इति न यथायथं विपरिवर्तोऽपीत्युक्त्या तापे तापाभावेऽपि मन्त्र-संस्कारोऽवगम्यते । अथापि यागस्य पञ्चमस्य तत्-चतुष्टयानन्तर-भावित्वम् एवेति चेत्, तद् इदं पाञ्चरात्रिय-याग-विषये, न तु वैखानसेऽपि । अथ तद्वद् एव ज्ञान-योगयोर् अशक्ता यावद्-आयुषम् अनुष्ठितार्चन-मार्गेणैव मोक्षं सिसाधयिषन्तः तद्-अङ्गतया प्रपत्तिं स्वीकुर्वन्तु इति चेत्—यदि अर्चनस्याद्यन्तम् अनुष्ठितस्य योगासंवलितस्य साक्षान् मोक्षोपायत्वे बलवत् प्रमाणम्, न वयं निषेद्धुं प्रभवामः । परं तु,

भक्त्या परमया वाऽपि प्रपत्त्या वा महामते ।
प्राप्योऽहं नान्यथा प्राप्यो मम कैङ्कर्य-लिप्सुभिः ॥415

इति वचन-विरोधात् तृतीय उपायो न युज्यते । इदं वचनं भक्ति-प्रपत्ति-विधायक-वचन-बलाद् एव मोक्ष-सिद्धौ किम् अर्थं प्रवृत्तम् इति विचार्यम् । न हि अनेनानेन कर्मणानुष्ठितेन स्वर्गो भवतीति यथा शास्त्रेण बोध्यते, तथा अन्यथा तन्न भवतीत्यपि बोधनीयम्, प्रकारानुक्त्यैव तद्-अभाव-सिद्धेः । अतः “नान्यः पन्था अयनाय विद्यते”,416 “नान्यथा प्राप्यः”417 इत्यादिकं वाक्यं शास्त्रेषु तत्र तत्र मोक्षोपायतया निर्दिष्टानां काशी-मरण-क्षेत्र-वास-पुरुषोत्तमत्व-ज्ञान-नामोच्चारण-मन्त्रोच्चारण-ग्रन्थ-पारायण-भगवद्-आराधन-आदीनां भक्ति-प्रपत्त्य्-अन्यतर-पुरस्कारेणैव मोक्ष-हेतुता, न साक्षाद् इति तत्तद्-वाक्यस्य व्यवहितोपाय-परत्व-प्रतिपादनार्थम् इत्यवधेयम् । अत एव प्रपन्नम् अधिकृत्य वक्तव्यं सर्वं विस्तरेण वर्ण्यते । एकायनास् त्रैविद्याश्चाधिकारिणो दीक्षायां भगवद्-अर्वाचने चेति विस्पष्ट-घुष्टम् एवेदम् एतदादि-पञ्चरात्र-ग्रन्थेषु ।

पञ्च-काल-प्रक्रिया

तत्र पञ्च-संस्कार-दीक्षैव पञ्च-काल-प्रक्रियापि व्युत्पाद्यते पञ्चात्मक-भगवद्-रूपाराधन-प्रधाने [[P112]] पाञ्चरात्रे । धर्म-शास्त्र-रीत्या आह्निकम् अनुतिष्ठताम् अनुष्ठान-प्रक्रिया विशीर्णा । “व्यवसायात्मिका बुद्धिर् एकेह कुरु-नन्दन”[^p112_1] इति गीतोक्तैक-बुद्धि-गर्भा न भवति । तस्य तस्य कर्मणो दृष्टम् अदृष्टं वा यत् फलम् इष्टम्, तत्तद्-अर्थं तद् इति भावनैव । सुतरां तु लौकिक-कर्मसु न वैदिकता संपाद्यते ।

पाञ्चरात्रे तु सर्वं कर्म भगवद्-आराधन-रूपं करोति पञ्च-काल-प्रक्रियोपदेशेन । शास्त्रार्थ-ज्ञानेऽपि तथाऽनुष्ठान-प्रक्रियोपदेशाभावे तथाविधानुसंधानानुवृत्तिर् न खलु विदुषाम् अपि भवितुम् अर्हति ।

आत्मा राज्यं धनं चैव कलत्रं वाहनानि च ।
एतत् भगवते सर्वम् इति तत्-प्रेक्षितं सदा ॥418

इति जनकस्य राज्ञोऽनुष्ठानं वर्ण्यते । तथा भावनं पाञ्चरात्र-रीत्या प्राज्ञ-कृत-शिक्षणाधीनम् इति वक्तुम् उचितम् । तद् अत्र अहोरात्रस्य पञ्चधा विभागः अभिगमनोपादानेज्यास्वाध्याययोगभेदेन । यथायथं सर्वस्यापि कर्मण एतद्-विभागान्तर्भाव-पूर्वम् अनुष्ठानं कार्यम् । एतद्-अनुष्ठानं च शृङ्खला-बद्धम् । सर्वस्याप्यनुष्ठानस्य संकल्प-सात्त्विक-त्याग-पूर्वकत्वात्, ‘अभिगमनाख्येन कर्मणा भगवन्तं वासुदेवम् अर्चयिष्यामि’ इति, ‘भगवान् एवाभिगमनाख्यं कर्म कारयति’ इति संकल्प्य अहोरात्र-विभागान्तर्गत-प्रथम-विभागरूपे तत्र काले कर्तव्यानि कृत्वा, ‘भगवान् एवाभिगमनाख्यं कर्म कारितवान्’ इति समाप्य, तद् एव । ‘उपादानाख्येन कर्मणार्चयिष्यामि’ इति संकल्प्य सात्त्विक-त्यागम् अपि कृत्वा उपादान-कार्यम् अनुतिष्ठेत् । एवम् एक-समापनान्यारम्भयोर् अविच्छेदेन करणाद् अस्याः पद्धतेः शृङ्खला-बद्धता ।

अभिगमनादि-पञ्चकम्

कुत्र विभागे केषां घटनम् इत्येतच्चैवं विशदम् अदर्शि पारमेश्वरे,

ब्राह्मात् मुहूर्ताद् आरभ्य प्राग् अंशं विप्र ! वासरे ।
जप-ध्यानार्चन-स्तोत्रैः कर्म-वाक्-चित्त-संयुतैः ॥
अभिगच्छेज् जगद्योनिं तच्चाभिगमनं स्मृतम् ।419

इति स्नान-सन्ध्योपासन-जप-होम-देवार्चनादिकम् अभिगमन-काल-कर्तव्यम् । ततोऽभिगमन-सात्त्विक-त्यागं विधाय उपादानं संकल्प्य भगवद्-आराधनोपकरणाजिनं कुर्यात् । तदाह—

ततः पुष्प-फलादीनाम् उत्थायार्जनम् आचरेत् ।
भगवद्-याग-निष्पत्ति-कारणं प्रहरं परम् ॥
तद् उपादान-संज्ञं वै कर्म-काल-पदाश्रितम् ।420

इति । अत्र बाह्योपकरणाजिनवद् आन्तरोपकरण-शम-दमाद्यर्थ-वेदान्तादि-ग्रन्थाध्ययनाध्यापन-पारायणादिकं नैवेद्य-पचन-संभरणादिकम् अपि निविशते । तथा ‘यत् करोषि यद् अश्नासि’421 इति लौकिक-कार्याणाम् अप्य् आराधन-शेषत्वात् उपादान-काले स्वाध्याय-काले च सर्व-लौकिक-कार्याण्यपि घटनीयानि । उपादान-सात्त्विक-त्यागं विधाय इज्यां संकल्प्य माध्याह्निक-स्नान-जप-भगवद्-आराधन-वैश्वदेव-भागवताराधन-श्राद्ध-तर्पण-भोजनादिकं कुर्यात् । भोजनस्याप्यनुयागत्वेनेज्यान्तर्भावो वक्ष्यते । तावति इज्या-पूर्तिः । तद् आह—

ततो ऽष्टाङ्गेन योगेन पूजयेत् परमेश्वरम् ।
साधकः प्रहरं विप्र ! इज्या-कालस् तु स स्मृतः ॥422

इति । अत्र यागेनेति वक्तव्ये योगेनेति पाठोऽशुद्धः । अष्टाङ्गत्व-विशेषण-प्रसिद्ध्या योगेनेति कृतम् ।

योगस्येव यागस्याप्य् अष्टाङ्गत्वम्

प्रकृतस्य यागस्याष्टाङ्गत्वम् अत्रैव प्रश्नपूर्वकम् उपक्षिप्यते, योगस्याष्टाङ्गानि यम-नियमासन-प्राणायाम-प्रत्याहार-धारणा-ध्यान-समाधि-रूपाणि प्रसिद्धानि ।

अन्तः-करण-यागादि यावद् आत्म-निवेदनम् ॥
तद् आद्यम् अङ्गं यागस्य नाम्नाभिगमनं महत् ।
पूजनं चार्घ्य-पुष्पाद्यैर् भोगैर् यद् अखिलं मुने ॥
बाह्योपचारैस् तद् विद्धि भोग-संज्ञं तु नारद ! ।
मध्व्-आज्याक्तेन दध्ना च पूजा च पशुना च या ॥
तत् तृतीयं हि यागाङ्गं तुर्यम् अन्नेन पूजनम् ।
निवेदितस्य यद् दानं पूर्वोक्त-विधिना मुने ! ॥
संप्रदानं तु तत् नाम यागाङ्गं पञ्चमं स्मृतम् ।
वह्नि-संतर्पणं षष्ठं पितृ-यागस् तु सप्तमः ॥
प्राणाग्नि-हवनं नाम्ना त्व् अनुयागस् तद् अष्टमम् ।423

इति । तथा च इज्या-काल-कर्तव्याराधने अष्टौ भागाः—अभिगमन-भोग-मधुपर्कार्पण-नैवेद्यार्पण-संप्रदान-वह्नि-संतर्पण-पितृ-यागानुयाग-रूपाः । तत्र हृद्-यागं विधाय आत्म-निवेदन-पर्यन्तः प्रथमः । ततो बाह्याराधनम् आरभ्य मन्त्रासन-नानास्नानालङ्कारासन-कर्तव्य-सर्व-क्रियानुष्ठानं स्तोत्रार्चन-पर्यन्तं स द्वितीयो भोगाख्यः । मधुपर्क-दानं तृतीयो भागः । संप्रदानं नाम अतिथि-भागवत-विष्वक्सेनादि-परिवार-स्व-परिजनाद्यर्थो निवेदित-विभागः । वह्नि-संतर्पणम् अग्नौ होमः । पितृ-यागः श्राद्धादिः । अनुयागश्च स्वयं प्राणाग्नि-होत्र-रूपं भोजनम् अन्तर्याम्य्-आराधनात्मकम् । इदम् अष्टाङ्ग-यजनम् उपवासादि-हेतुना स्वयं भोजनस्य परिहार्यत्वे सप्ताङ्गेनावतिष्ठत इति रक्षा-ग्रन्थे श्रीदेशिक-दर्शितम् अनुसंधेयम् । तदेवम् अष्टाङ्गो याग इज्या-काले ।

[[P130]]

षडासन-प्रक्रिया

अन्योऽपि क्वचिद् विशेषः षडासन-प्रक्रियया समाराधनम् इति । धर्म-शास्त्र-कारा अपि सन्ध्योपासनादिवत् देवाराधनम् अपि स्व-ग्रन्थेषु निबध्नन्ति । तथापि तत्-प्रक्रियां न विशदं दर्शयन्ति । क्वचित् तु पुरुष-सूक्तस्य भगवद्-आराधने उपयोग-व्युत्पादन-व्याजेन षोडशोपचारात्मकम् आराधनम् उच्यते । तावता आवाहन-स्नापनालंकरणार्चन-नैवेद्यार्पण-मात्र-लाभेऽपि पाञ्चरात्रोक्त-रीत्या मन्त्रासन-स्नानासन-अलंकारासन-भोज्यासन-पुनर्-मन्त्रासन-पर्यङ्कासन-रूपासन-षट्क-कल्पनया कर्तव्य-कलाप-प्रदर्शनेन एकैकासनेऽपि औपचारिक-सांस्पर्शिकाभ्यवहारिक-सांदृष्टिक-रूपोपचारार्पण-निरूपणेन वैशद्यं लम्भयति पञ्चरात्रम् एव । धर्म-शास्त्रोक्त-रीत्यनुष्ठानतो धर्म-लोप-परिहारेऽपि आस्था-पूर्वं समाराधन-प्रवृत्तानां प्रक्रिया-वैशद्याभावे मनस्-तृप्तिर् अपि न भवेत् । ततः स्वाध्याय-कालः ।

श्रवणं चिन्तनं व्याख्या ततः पाठ-समन्वितः ।
स्वाध्याय-संज्ञं तं विद्धि कालांशं मुनि-सत्तम ॥424

इत्युक्तः । एतद्-अनन्तरम्

दिनावसाने संप्राप्ते पूजां कृत्वा समभ्यसेत् ।
योगं निशावसाने च विश्रान्तैर् अन्तरीकृतम् ॥425

इति निद्रा-व्यवहितौ पूर्वोत्तर-कालिकौ ध्यान-रूपौ योगाव् उक्तौ । तत्र सायं-सन्ध्योपासन-भगवत्-सेवन-भोजनादेः किं स्वाध्यायेऽन्तर्भावः उत योगे इति विमर्शे, रात्रौ भोजनानन्तरम् अपि कथा-प्रवचन-चिन्तनाद्यनुवृत्त्या स्वाध्यायान्तर्भाव एवेटः । एवं पञ्च-कालिक-प्रक्रियां विधायोच्यते, ‘पञ्च-काल-विभागं तु द्वयोर् अप्य् अधिकारिणोः’426 इति । अतः केवल-पाञ्चरात्रिकाणां त्रैविद्यानां च सर्वम् इदं साधारणं दीक्षा-पूर्वक-पाञ्च-कालिक-धर्मानुष्ठानम् । तथैव भारतेऽप्यवगतम् इत्युपक्रम एव न्यवेदि । पञ्चधा काल-विभाग-मात्रेण श्रौत-स्मार्त-धर्म-त्यागस्य न प्रसक्तिः । परमेश्वरे (९) द्वादश-कालार्चनादि-क्रमः स्थल-भेदेनानेक-रूपः प्रदर्शित इत्येतावता न पञ्च-कालिक-विभागे यथा न हानिः तथैव दक्षादि-कृताष्ट-विधादि-विभागे प्रातः-सङ्गवादि-विभागे सत्यपि न धर्म-लोपः । पञ्च-काल-प्रक्रियायां यत्-काल-कर्तव्य-कर्म-कलापस्य कदाचिद् आधिक्यम्, तद्-अनुसारेणान्य-काल-कार्य-संग्रहेणाभिमत-कार्यार्थं कालाधिक्य-संपादनम् अपीष्टम् इति देव-पितृ-यागादि-विस्तार-समयेऽनुचितम् अन्यत् संकोचनीयम् । तदेव प्रपन्नस्यावन्ध्यः कालः ।

प्रपन्नस्य नित्य-कर्मावश्यकता

भक्ति-योगम् अनुतिष्ठत इव प्रपन्नस्य नित्य-कर्मानुष्ठानम् इदं न प्रपत्त्य्-अङ्गतया । कर्मणां हि [[P132]] ‘धर्मेण पापम् अपनुदति’427 इत्यादिवचन-बलात् पापापनोदकत्वात् पाप-मूलक-रजस्-तमो-हानौ सत्त्व-वृद्ध्या भक्त्युत्पत्ति-हेतुत्वम् । न चैवं प्रपत्तिर् इतोऽपरम् उत्पाद्यास्ति । न च महा-विश्वासानुवृत्तेर् आन्तम् अपेक्षितत्वात् महा-विश्वासानुवृत्ति-प्रतिबन्धक-पापापनोदकतया कर्मोपयोग इति शङ्क्यम् । मध्ये मन्द-विश्वासेऽपि अन्ते महा-विश्वासे प्रपत्तेः कार्य-करत्वेन विश्वासानुवृत्तेर् अनपेक्षितत्वात् । नित्य-कर्म-त्यागिनाम् अपि केषांचिन् महा-विश्वासानुवृत्ति-दर्शनाच्च । ‘विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन’428 इति भक्त्य्-अङ्गतयेव प्रपत्त्य्-अङ्गतया विधानाभावाच्च । ‘प्रपत्तेः क्वचिद् द्रव्येष्व् एवं परापेक्षा न विद्यते’ इति वचनाच्च । भगवत एव भक्ति-स्थानापन्नतया प्रपत्तेस् तत्-स्थानापत्त्यभावे स्थानापत्ति-प्रमाणकातिदेशेन कर्म-रूपाङ्ग-प्राप्तेर् दुर्वचत्वाच्च । अत एवोक्तं लक्ष्मीतन्त्रे—

अविप्लवाय धर्माणां पालनाय कुलस्य च ॥
प्रियाय मम विष्णोश्च देव-देवस्य शार्ङ्गिणः ॥
मनीषी वैदिकाचारं मनसापि न लङ्घयेत् ॥429

इति । अकरणे प्रत्यवायात् तस्य चोत्तराघतया विविध-दुःख-हेतुत्वात् दिव्य-दम्पत्य्-अप्रीति-हेतुत्वाच्च नित्य-कर्माकरणं त्याज्यम् । दिव्य-दम्पत्योश् चेतन-विषये स्थिताम् अकृत्य-करण-कृत्याकरण-मूलाम् अप्रीतिं प्रपत्तिर् निवारयति प्रीतिम् एवापादयतीति तन्-मूलोऽस्य मोक्ष इति ।

आलयाराधनस्यानुज्ञा-रूपत्वम्

तत्राज्ञा-अनुज्ञा-रूपेण कैङ्कर्यस्य विभक्तत्वात् आलये भगवद्-आराधनस्यात्यन्त-भोग्यत्वाच्च महा-कैङ्कर्य-चिकीर्षया तत्र केचित् प्रवर्तन्ते । अनुज्ञा-कैङ्कर्ये प्रवृत्तानां तत्र यथाशक्ति तस्यानुष्ठेयतया त्यागे प्रत्यवायाच्च साङ्गोपाङ्गं तद्-अनुष्ठेयं भवति इति तद्-अन्तर्गततया नाना-विध-देवतान्तराराधनम् अपि नान्तरीयकम् अविशङ्कम् अनुष्ठेयम् । अप्रपन्ना अपि लब्ध-पञ्च-संस्कारा निष्काम-कुटुम्बिनां देह-धारणाद्यर्थतया [[P133]] कर्मानुष्ठान एवाधिकारिण इति देवतान्तर-सङ्गस् तुल्यः । कादाचित्क-फलान्तर-सङ्ग-देवतान्तर-सङ्गादिकं प्रकृति-स्वभावाद् आपतितं विवेकेन पश्चात् तदा तदा परिहार्यम् इति च तुल्यम् । तादृशानुज्ञा-कैङ्कर्य-स्वीकारेऽपि न देवलकत्व-दोष-गन्ध इति श्रीमद्-यामुन-मुनिभिर् आगम-प्रामाण्ये प्रपञ्चितम् । प्रतिक्षण-भगवद्-दिव्य-मङ्गल-विग्रहानुभव-पोषकत्वात् वृत्त्यन्तर-वैलक्षण्यात् न केवल-दोषाभावः, अनुग्रह-हेतुत्वम् अपि ।

आपीठात् मौलि-पर्यन्तं पश्यतः पुरुषोत्तमम् ।
पातकान्य् आशु नश्यन्ति किं पुनस् तूपपातकम् ॥430

इत्य् अनिष्ट-निवृत्तिर् इवेष्ट-प्राप्तिश् च ।

अस्य सर्व-ग्रन्थस्योपसंहारः

तद् एवं भारत-भागवतादि-कण्ठोक्त्या पञ्चरात्र-प्रामाण्यस्य प्रतिष्ठितत्वात् आगम-सिद्धान्तानुवर्ति-कतिपय-संहिता-मात्र एव अस्मत्-संबन्धि-प्रतिनियत-मन्त्र-विशेषोक्तेः श्रीमद्रहस्यत्रयसारोक्तत्वात्, पारमेश्वरे

परित्यज्य परं धर्मं मिश्र-धर्मम् उपेयुषाम् ।
भूयस् तत्-पद-काङ्क्षाणां श्रद्धा-भक्ती उपेयुषाम् ॥
अनुग्रहार्थं वर्णानां योग्यतापादनाय च ।
तथा जनानां सर्वेषाम् अभीष्ट-फल-सिद्धये ॥
सात्वतादीनि शास्त्राणि भोग-मोक्ष-प्रदानि च ।
उपदिश्य तु शास्त्राणि दिव्यानि तद्-अनन्तरम् ॥431

इत्युक्त-रीत्या पौष्करादीनां व्यामिश्र-याज्यनुग्रहार्थत्वावसायाच्च चतुर्धा-विभक्त-पञ्चरात्र-प्रतिनियताधिकारि-भूतागमादि-सिद्धान्त्य-साधारण-धर्म-विशेषापेक्षया मिश्र-याजि-त्रयी-रत-पुरुष-ग्राह्य-प्रपत्ति-[[P134]]पञ्च-संस्कार-पञ्च-काल-प्रक्रिया-गृह-देवालय-प्रतिष्ठा-पूजनादि-विषयकस्य भागस्यैवाधिक्यात् कर्षणादि-प्रतिष्ठान्त-कर्मसु नित्याराधन-नाना-विधोत्सव-प्रायश्चित्तादि-पद्धतिषु च सर्वत्र तद्-उच्चावच-सर्व-देवतावाहन-पूजनादेः पदे पदे उपलम्भात् ब्राह्मण-क्षत्रियाद्यधिकारि-कण्ठोक्तेश्च पाञ्चरात्रस्य सर्व-स्माद् आदर्तव्यत्वाच्च अद्यतन-श्रीवैष्णवादृत-संप्रदाय-क्रियाया विष्णुतिलक-भारद्वाज-संहितादिषु कार्त्स्न्येनोपलम्भाच्च ग्राम-नगर-सर्व-प्रजा-योग-क्षेम-संपत्त्यर्थ-सर्वालय-धर्म-स्थापकत्वाच्च पाञ्चरात्रस्य श्रैष्ठ्यं सर्व-संप्रतिपत्तव्यम् ।

ग्रन्थ-निगमनम्

कोटि-लक्षाधिक-ग्रन्थ-सङ्ख्यया भगवन्-मुखात् ।
वाचो विनिःसृताः प्राच्याः पञ्चरात्र-समाह्वयाः ॥
शक्ति-ज्ञानादिक-ह्रासं प्रेक्ष्य संग्रहम् आपिताः ।
तास्वप्य् अद्य यथालाभं प्राकाश्यं प्रापिता बुधैः ॥
संहितादि-स्वरूपेण लक्ष्यन्ते सूक्तयोऽद्भुताः ।
ज्ञान-सामर्थ्यं यथावत् के वेदितुं प्रभविष्णवः ॥
श्वेत-द्वीप-स्थितैकान्ति-सदृशैः शुद्ध-याजिभिः ।
प्राज्ञैर् आगम-सिद्धान्त-निष्ठैर् अद्य सुदुर्लभैः ॥
आदृताः संहिताः कामं सन्तु काश्चित् ततः पराः ।
मिश्र-याज्युपयुक्ता याः श्रीपत्यर्चन-तत्पराः ॥
लक्ष्मी-पौष्कर-शाण्डिल्य-नारदादि-प्रवर्तिताः ।
तत्-संघातात्मकं सर्व-भोग-मोक्ष-फल-प्रदम् ॥
चिद्-अचित्-तत्त्व-भेदात् न मुक्तौ श्री-विष्णु-तत्त्वयोः ।
वैभवोक्तौ पर-व्यूहाद्य्-अशेषांश-विशोधने ॥
देवीनां नित्य-सूरीणां गुरूणां मोक्षम् एयुषाम् ।
शुद्धानां परिवाराणाम् अन्येषां च प्रपञ्चने ॥

[[P135]]

देवान्तराणां रूपादेर् लोकानाम् अपि वर्णने ।
भूत-भौतिक-वस्तूनां गुण-दोष-विवेचने ॥
ग्राम-पत्तन-निर्माण-विधौ शिल्प-कलासु च ।
कुम्भ-स्थण्डिलाग्नि-प्रतिमा-पूजन-क्रमे ॥
मृद्-दारु-लोह-मूर्तीनां निर्माणे बेर-कल्पने ।
विमान-शाला-प्राकार-ध्वज-गोपुर-निर्मितौ ॥
वैदिक-अवैदिक-सर्व-मन्त्र-तद्-वाच्य-शोधने ।
साङ्गोपाङ्ग-प्रतिष्ठाध्व-भगवद्-रूप-लम्भने ॥
अन्न-शाकापूप-मुख्य-पाक-रीति-प्रदर्शने ।
विप्र-क्षत्रिय-वैश्यानां वेदादेः पार-दृश्वनाम् ॥
स्त्री-शूद्रादेर् अपि स्वानुरूप-पूज्याध्व-दर्शने ।
कुण्ड-मुद्रा-मण्डलादि-विविधाद्भुत-कल्पने ॥
दीक्षा-प्रपत्ति-प्रभृति-हित-सर्वस्व-वर्णने ।
पारमैकान्त्य-रक्षायां योगाङ्गानां प्रदर्शने ॥
भक्त्या यथा प्रपत्त्यापि मोक्षैश्वर्य-प्रबोधने ।
नित्य-ब्रह्म-पवित्रादि-नानोत्सव-समीरणे ॥
वर्णाश्रम-व्यवस्थाने सद्म-शुद्धेश्च पालने ।
सर्व-लोकानुग्रहार्थ-सेवा-पद्धति-शिक्षणे ॥
अमार्गाद् विनिवृत्तेश्च विधाने व्यापृतं भृशम् ।
परमर्षि-मतं पञ्चरात्रं पारम्यम् अश्नुते ॥

सूर्यैक-सेव्य-चरणात् पर-वासुदेवात्
श्रेयान् अयं निखिल-सूरि-सुरर्षि-सङ्घैः ।
आवाहितैर् अपि नरैः सुख-दृश्य-भूमा
श्रीमान् स्वयं विलसतीह वृषाचलादौ ॥

अभिनव-देशिक इत्थं वात्स्यः श्रीवीरराघवः सुकृती ।
प्राज्ञ-सुप्रीणन-धीः प्राणैषीत् पञ्चरात्र-पारम्यम् ॥

॥ इति श्री-पञ्चरात्र-पारम्यं संपूर्णम् ॥

॥ ॐ नमो भगवते वासुदेवाय ॥

[[P137]]

श्रीपञ्चरात्रपारम्यम्

CORRIGENDA

Page Line For Read
v 14 माथर्वणं मथर्वणं
x 25 दयोष्टा दयोऽष्टा
xi 4 बिशिष्ट विशिष्ट
xii 1 वचनव वचनम् अव
2 12 श्रति श्रुति
2 20 नास्तित्व नास्तिक्य
6 3 युक्तिनवि युक्तिवि
6 21 बल्व बल्ब
7 3 ज्ञामादौ ज्ञानादौ
7 4 द्वयह व्यूह
7 9 ईश्ववरा ईश्वरा
7 12 षणं दूषणं
7 18 धर्मोक्तः इत्यादिभि " धर्मोक्तेः" इत्यादिभिः
7 24 ब्र. सू. Ibid
8 4 ममुक्त अयुक्त
8 8 पट पटा
8 14 श्रुनि श्रुति
8 22 चित्री चित्रा
9 4 वय त्रयी
9 19 तितः रतः
9 24 Ibib Ibid
9 25 प्रश्न Ibid
10 11 तद्गुण तत्तद्गुण
10 13 कालप्रमाण फलप्रापण
10 19 ष्वत्य श्वेत
10 25 134 13
11 4 दषण दूषण
11 7 इत्युक्त ह्य्-उक्त
11 8,9 तर्पयामः तर्पयामः ।
11 9 शङ्क शाङ्कर
11 15 भगवान् भगवन्
12 1 निष्कष्टुं निष्क्रष्टुं
12 2 बाहयता स्यात् बाह्यता स्यात्
12 18 मन्यन्त अत्यन्त
12 21 कार्त्स्न्येन कार्त्स्न्येन
13 4 देशिका देशिक
13 20 ऐव एव
14 1 चचार चचार ।
14 3 संरक्षिलां संरक्षिकां
14 4 शालिचेदि शालि-चेदि
14 6 पितॄणां पितॄणां
14 7 श्चेन श्येन
14 9 प्रतिग्रह्य प्रतिगृह्य
14 10 ग्रहीता गृहीता
14 16 भगग भगवद्-
14 18 यणो भूतः यणोभूतः
14 20 द्भक्त द्भक्ता
14 21 यगा याग-
15 4 ति इति
15 8 अ च सदस्य : अथ च सदस्यैः
15 8 ब्राह्मणः ब्रह्मणः
15 12 नत्र तत्र
[[P138]]
Page Line For Read
— — — —
15 12 " द्रष्टुं द्रष्टुं
15 15 आद तदा
15 18 धम धर्म
16 5 द्भक्तः द्भक्ताः
16 7 " तुभिः तुभिः
16 14 वीय पश्च
16 23 Add 12 before 335
17 4 वलि बालि
17 10 पद्यात् जन्मनि जन्मनि पद्मात्
17 13 3336 62
17 26 भा. श्रीभा.
18 5 तस्प्र तत्-प्र
18 13 संबन्धस्या संबन्धस्यानु
19 1 2786 2785
19 6 इति इति ।
19 7 अना अधुना
19 7 परम्प पारंपर्य
19 9 उवा उदा
19 11 तथाच याज्ञवल्पयो तथा च याज्ञवल्क्यो
19 16 नेनि नेति
20 1 कमणां कर्मणां
20 8 सधा साधा
20 12 वेदा वेदत
20 15 षट्र षट्
21 7 रातोक्तां रात्रोक्तां
21 8 शङ्क शङ्ख-
21 11 लभिति लम् इति
21 13 पर पार-
21 16 याच्छा याच्ञा
21 21 पतमिति पतम् अपि
22 4 सांङ्क्षय साङ्ख्य
22 6 भी. मी.
22 19 पाश पाशु-
22 23 नाश्व नाच्च
23 2 प्रामाण्यम् प्रामाण्यम् ।
23 4 कर्तृत्वात् कथनात्
23 6 Add मुने after वा
23 12 पर परस्परा
23 16 पा. प. न्या. प. p.
23 21 प्रर्व प्रवृत्त
24 15 कथयितुं शक्यत्पात् तुमशक्यत्वात्
24 17 मिति एवं । मिति । एवं
24 22 66. श्वे. 6. 18
24 23 आकरो मृग्यः द्र. प. भ. p. 203
25 4 शास्त्रं शास्त्र
25 9 करन करण
26 14 स्मृतः स्मृतः ।
26 17 तन तत्र तत्र
27 5 मभ मभ
27 11 वैश्याथा वैश्यास् तथा
27 17 रात्रो रात्रे
28 6 ग्राह ग्रह
30 10 साकाशा सकाशात्
[[P139]]
Page Line For Read
— — — —
30 13 भंव भवद्
31 8 गणन गणन-
32 21 बूहि ब्रूहि
33 23 म. म.
34 10 पेक्षित्वात् पेक्षितत्वात्
34 15 साङ्ख्य साङ्ख्य-
35 2 वेद्य वेद-
35 2 अपान्तरतरतपा अपान्तरतपा
35 4 सांयख्य साङ्ख्य
35 7 दृष्यते दृश्यते
35 14 णास्यां णस्यां
35 15 धनप्य धनम् अपि
35 15 लित्सया लिप्सया
35 19 प्रकर्षण प्रकर्षेण
35 23 शां. आ. शां. भा.
36 11 लौके लोके
36 11 अथ- अथ
36 15 रुपपादि रूपापादि
37 11 विवरस्वते विवस्वते
37 15 त य, तस्य,
38 6 सद्बह्म सद्ब्रह्म
38 16 दर्शनानात् दर्शनात्
38 18 11 114
39 9 ह्यता: ह्येताः
39 14 इत्यादि इत्यादि ।
39 18 भारते; भारते
40 7 समर्थ समर्थितं
40 8 रात्र राज-
40 10 इमेयामुन मुनयः इमे यामुनमुनयः
40 11 स्थित मा स्थितम् आ
40 17 Add शब्द after नारायण
40 19 भगमता भगवता
40 22 न्योपघी न्योपयो-
41 1 Add ऋग्यजुःसामरूपेषु after शाखाभूतेषु
41 3 समा सर्वा
42 4 किय क्रिया
42 6 प्यदशि प्यदर्शि
42 8 गृह्णाति गृह्णाति ।
42 24 Add Ibid. before 14
43 2 शेन शेना-
43 3 निमन्त्रि निमन्त्रित-
43 11 द्देशेना द्देशेन
43 21 Add 3 after बृ.
44 5 कान कार्त्स्न्येन
44 21 शब्दाः शब्दार्थः
44 22 63 ab 63
45 2 त्तारणां त्तराणां
45 7 निदश: निर्देशः
45 8 ररूपं राख्यं
45 9 पाद्मी पद्मो
45 17 एता- एतद्-
45 18 सर्व सर्वं
45 19 छास्रत्वं च्छास्त्रत्वं
45 21 अकारो आकरो
46 8 गमानं गमानां
46 15 पर पार.
46 16 मन्ते अन्तो
47 2 संस्थितिः’ संस्थितिः
47 11 चैन चैव
47 18 णागत्वात् णागतत्वात्
47 21 न्याद. न्या. द.
48 4 चतु च
48 9 पुरुषौ पुरुषो
48 20 Add पञ्चरात्रयः before पञ्च
49 6 साङ्ग साङ्गेषु
49 13 ग्राहणं ग्रहणं
50 18 पञ्चधावि पञ्चधा वि
50 21 21 21.
50 22 22 22
51 1 1. 38 cd 1. 38cd
51 16 विस्तृतस्ये विस्तृतस्य
51 22 मेमेति मेवेति
52 7 हे त्वं हेतुत्वं
52 13 विहतमे विहतम् ए
53 12 देष्टृरुत्वेन देष्टृत्वेन
53 13 देष्टृत्वे देष्टृत्वे
53 17 30 cd 30cd
55 15 जाग्रद्वयूहादि जाग्रद्व्यूहादि-
[[P140]]
Page Line For Read
— — — —
56 5 पर पार.
56 16 कर्तृक कर्तृक
57 17 हस्ति हस्ति
57 18 cd cd
58 2 रूपत्वदीनां रूपत्वादीनां
58 4 तत् यत्
59 8 यजिन याजिन
59 20 मानामपि मानामपि
60 8 जाग्रात् जाग्रत्-
60 15 र्धावि र्धा वि-
60 16 चतुव्यूहय चतुर्व्यूह-
60 17 परमे व्यो परमे व्योम्नि
60 20 स्थेम् ।
61 8 रहित्यं राहित्यं
61 9 द्वितादिन् द्वितादीन्
62 4 वैर वैव
62 7 3. 23. 12. 323.
62 14 विस्मृ विस्तृतं
62 20 पुकर पुष्कर-
63 4 निष्ठा’ निष्ठ-
65 5 Add प्रामाण्यवर्णनेन before परिहृतम्
65 23 तापसानि तामसानि
66 4 सत्विक सात्विक-
66 6 Add तु after पाद्मे
66 10 भागानांप्र भागानां प्र-
66 10 शङ्कायुज्यते शङ्का युज्यते
66 19 तन्त्रान् रयोः तन्त्रान्तरयोः
66 20 त्वेनअ त्वेन अ
66 23 92 92
67 11 निकृष्ट निकृष्टे
67 12 Add तान्त्रिक after वैदिक before श्रौत
67 12 चातु चातुर्विध्ये
67 15 वैदिक वैदिकं
67 23 गणि गणिते
68 1 धर्मयुगधर्मं प्रवण धर्मप्रवण-
69 1 विद्यासुजी विद्यासु जी-
69 3 Add कर्मानुष्ठानेऽप्यवतरति । after रीतिः
69 3 मोश्रो मोक्षो-
69 14 तान्त तान्तर-
69 19 अ. न. वि. ध. १०३. १६
69 22 दृश्यते दृश्यते ।
70 16 धाराधन दाराधन
70 19 ab 18ab
71 7 भिन्तेषु भिन्नेषु
71 22 Add आगमादिसिद्धान्तेषु before निषेकादि
72 4 निष्ठ निष्ठ-
72 7 पूर्वक्त पूर्वोक्त-
72 8 साधाण साधारण्य
72 16 निर्णेयम् निर्णेयम् ।
72 23 विभषार्चाहर्द विभवार्चाहार्द-
73 2 विषयता विषयतया
73 12 वेदो विदो
73 21 Add व्यूहशब्दप्रयोगेऽपि before संकर्षणादिष्वेव
74 15 1. 1. 4 1. 1. 4
74 23 Add विभज्यते । क्रिया च कर्मानुष्ठानं प्रकृते आराधन-रूपमेव after द्वेधा
75 1 Add पदं after सांख्यमिति
76 2 6. 2. 1 6. 2. 1
76 20 76 abc 76abc
77 15 काये काले
78 23 स्पर्शा स्पर्शा-
79 4 2. 26 2. 26
79 21 13 13
81 12 सजने सर्जने
81 17 जगद्रपा जगद्रूपा
81 17 त्मिका त्मिका ।
81 23 31 31
82 15 एक एकम् एतत्
82 16 याद यादव-
82 21 शक्क्त्या शक्त्या
82 24 72-74 72cd-74cd
83 5 Delete 277 before af
83 7 Add 277 after मुच्यते
83 12 नकल्पे नाकल्पे
83 15 इति इति ।
83 19 प्रदेश : प्रदेशाः
83 19 Add त्रिमासे जठरकटिदेशाः before चतुर्थे
83 21 कोशशवि कोशवि
83 22 ऊर्ध्वं अर्ध्वं
84 3 प्रशो प्रकाशो
84 18 प. प. भ.
86 5 Add भवति" इत्यादि श्रुत्युक्तरीत्या विविधाप्राकृतविग्रहपरिग्रहेण after कामचारी
86 18 Add सिकता जलस्य after आधारजलस्य
87 1 संश्ले संश्लेषे
87 2 नित्यति नित्यनि-
87 5 नन्दानषे नन्दानां
87 12 तैविध्य त्रैविध्य
87 20 296 296
88 1 ये करत कैङ्कर्यम् एव
88 2 यन्ति च यन्ति च ।
88 6 दमुच्यते दम् उच्यते
88 8 प्रथेम प्रथमे
88 15 अनन्त अनन्तर-
88 25 8. 20b 8. 20b
89 1 304 304
89 9 Delete 94
90 13 वातुवि चातुर्वि
90 29 श्रयते श्रूयते
90 32 4. 3. 4 4. 3. 4
91 5 Add नानाविधानि स्थानानि विरजांसि बहूनि च । after तथैव च ।। before तेषां
91 15 पूव पूर्व-
92 8 तत ततः
92 10 प्र गेव प्राग् एव
92 13 तन्त्र तन्त्रे
92 16 र्गतया र्गतया
92 18 हिरण्य हिरण्मय
93 14 ब्रह्मनि ब्रह्मणि
93 23 त्यकान् त्मकान्
94 3 4. 2. 21 2. 8. 96
94 23 एव एव ।
95 16 230 330
96 5 Delete बा
96 6 चभिधाय चाभिधाय
96 23 Add 334. Ibid 12. 54cd, 55ab
97 11 व‍ वर्ण
97 17 कृति कृतिः
98 13 विभवतत् विभववत्
99 8 श्रुता का श्रुतप्रका-
99 14 यत्तग्रह यत्संग्रह-
99 15 मीत्सु मीप्सु-
99 21 2. 2. 44 2. 6. 44
100 19 क्रियात्मिका
100 20 भगवस्त भगवान् त
100 21 त. ल. ल. त.
[[P141]]
Page Line For Read
— — — —
100 22 उद्घृतम् उद्धृतम्
101 2 दुच दुर्वच-
101 19 स्थित स्थिर
101 20 Add ज्ञानमयमिति before च
102 3 चारिकार्थं चारिका
102 5 Delete न
102 8 कविर्भाव काविर्भाव
102 22 Add 62 after परीक्षायां
102 23 आ. तै. आ.
103 3 लिध त्रिविध
103 8 Add क्रियामा कालोपाधिः । अतः after च
103 20 निमित्तापादनत्वं निमित्तोपादानत्वं
103 23 6. 2. 1 6. 2. 1
105 2 Add लक्षण before लक्षित
105 3 Add कथं before घटताम्
105 6 द्गय द्वय
105 17 ग्रहण ग्रहणा-
105 18 भवेनो भावेन
105 19 शुक्लत्व वक्तृत्व शुक्लत्व-वक्तृत्व-
105 20 प्रादि विप्रादि-
106 1 नोरत्या नोऽप्याधे
106 2 क्षयेोगेऽपि क्षायोगेऽपि
106 2 योगज योगज-
106 5 साभ साम
106 14 स्वातीति स्यतीति
106 17 Add सिद्धोपायं वेदनातिरिक्तं before साध्योपायं
106 20 पन्थाः ' पन्थाः”
107 8 ङ्गतमिति ङ्गत्वमिति
107 9 Add अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्ययाऽमृतमश्नुते’ 1372 before इति ।
107 9 कर्मवाङ्गि कर्मैवाङ्गि
107 22 Add मृग्यम् after मूलं
107 24 भगी भ. गी.
108 8 परम् पदम्
108 9 स्मर स्मरन्
108 9 परतत्वात् परत्वात्
108 10 मन्नव्यम् मन्तव्यम्
108 10 भगत भगवद्
108 12 स्मरत् स्मरन्
109 9 Add 381 before इति
109 12 प्रदत्ति प्रपत्ति
109 23 तय तया
110 9 अज्ञानिनः अज्ञानिनां
110 12 वरुण वारुण-
110 19 म. गी. भ. गी.
111 8 Add निष्कलत्वम्, विष्णुशब्दज्ञाप्यविग्रहविशिष्टत्वात् after विषयकत्वात्
111 9 निर्गुणत्वम्, तस्मात् । निर्गुणम् इत्येवम् । तस्मात्
111 10 रैकरस्यं रैकरस्यं
111 15 Add
[[P142]]
Page Line For Read
— — — —
112 5 Add ब्रह्माण्डं after नाभ्यां
112 7 Add 392 after दिव्यम्
112 13 तादृशयङ्ग तादृशाङ्ग-
112 20 3. 28 3. 2. 8
113 5 भगवद्घायं भगवद्धार्य-
114 5 वाड सु वाऽप्सु
114 12 412 413
114 13 Add … after पूजयेत्
114 14 वाहनम् वाहनं
114 18 3. 33ab, 337-840 3. 337ab, 337cd-340
114 23 भी भा.
115 2 यन्मायाः यन्मयाः
117 14 योभावे योरभावे
117 16 युधानम् युधानाम्
117 20 प्रकार प्राकार-
117 23 15 18
118 3 ग्रामादि ग्रामादिषु
118 4 निर्दिश्यये निर्दिश्यते
118 7 विक्रया विक्रयका-
118 7 Add सर्वदेवतासंयुक्तं नगरम् । द्वीपान्तरगतद्रव्यक्रयविक्रयाधिष्ठितं before पत्तनम् ।
118 18 प्राजापत्या प्रजापत्या
118 18 पशाची पैशाची
118 20 आसुरा असुरा-
[[P143]]
Page Line For Read
— — — —
119 2 कामा-धि कामाधि-
119 3 घाटत घटित-
119 5 श्रस्मदीय श्वास्मदीय
119 7 वैनतेया वैनतेय-
119 7 मित्यत्र मत्र
119 8 व्यव्यस्था नि व्यवस्था-नि
119 9 विवेचन होम विवेचन-होम-
119 9 बालगृ बालगृह-
119 17 प्युत्पादिताः व्युत्पादिताः
119 18 न्तरेष्वि न्तरेष्विव
119 20 तमवा तमस्त्वा
120 1 बहिष्ठाया बहिष्ठतया
120 10 लक्षण रक्षण
120 22 निखशेषं निरवशेषं
121 2 द्रवणम् द्रवाणाम्
121 9 वा वा ।
121 12 पूजनीया पूजनीया ।
122 2 प्रतिबन्ध : प्रतिसरबन्धः
122 13 हदि हृदि
122 18 कुम्भागतां कुम्भगतां
123 5 विभेगेन विभेदेन
123 7 सर्वः सर्वाः
123 22 14 ab 13cd
124 16 भाट्टचार्य भट्टाचार्य-
124 16 व्यपदिश्यन व्यपदिश्यन्ते
125 4 ससुदाचर समुदाचार-
125 8 अम्नायाः आम्नायाः
125 8 436 437
125 11 निक्षेपभृति निक्षेप-प्रभृति
126 3 परित्रतो परित्रस्तो
126 6 [ सार्थ सार्थम्
126 12 पपि ताप-
126 19 लित्सुभिः लिप्सुभिः
126 20 भा. सं. 3. 98cd भा. सं. 2. 3. 98cd
126 22 विष्णुतत्त्वः विष्णुतत्त्वतः
127 1 वधाय विधाय
127 6 राधानीनां राधनादीनां
127 12 व्यसाया व्यवसाया-
128 7 तदेव । उपा तदेवोपा-
128 14 मिगमनं भिगमनं
128 16 तदाट- तदाह—
129 5 तर्यण तर्पण
130 17 Add अलंकार सन after स्नानासन
130 20 वैशाद्या वैशद्या-
130 21 180 180cd
131 10 रख्याधि रप्याधि-
131 17 प्रदन्न प्रपन्न-
132 1 बु 53
132 1 पापमनुदति पापमपनुदति ।
132 7 स्थाना ति स्थानापत्ति-
132 11 457 458
132 12 दम्पत्य दाम्पत्य-
133 1 देवतान्तर देवतान्तरा-
133 9 ग्रह्मोत्वो ग्राह्यत्वो
133 15 यो यता योग्यता-
133 16 अभाष्ट अभीष्ट-
133 19 नुग्राह नुग्रहार्थं
133 21 शा. स्मृ. 16 शा. स्मृ. 2. 16
134 4 क्रियाया: प्रक्रियायाः
134 14 सुद्ध शुद्ध-
135 14 योगासङ्गानां योगाङ्गानां
135 18 सर्वालोक सर्वलोक-

  1. PS.31. 106b - 107b ↩︎

  2. LT. 36.38; Ahs. 26.75 ↩︎

  3. Ibid. 13.8; Ibid. 14 28b-30 ↩︎

  4. The five divisions are Abhigamana, Upādāna, Ijyā, Svādhyāya and Yoga. These names refer to the acts that are to be done during the parts of the day marked by them. The explanation of the name Pañcarātra is supported by the second concluding śloka in the Pañcarātrarakṣā. ↩︎

  5. Īśvarasaṁhitā. 21.519-533 ↩︎

  6. Brahmasūtras Utpattyasaṁbhavādhikaraṇa 2.2.39-42 ↩︎

  7. Pās. 1.3,4 ↩︎

  8. Samūrtārcanādhikaraṇa - prāyaścitta chapter. ↩︎

  9. Pās (caryāpāda) has more than 100 Vedic mantras. Kriyakairavacandrikā has 180 Vedic mantras. ↩︎

  10. Fourteen kinds are mentioned in Śrīpraśna saṁhitā. 18. ↩︎

  11. Nyāyapariśuddhi (Annangaracharya’s edn). P. 169. ↩︎

  12. Mahābhārata Śāntiparvan - Nārāyaṇīya section. ↩︎

  13. Jayantabhaṭṭa’s Āgamaḍambara 4.62. ↩︎

  14. Spandapradīpikā of Utpala P. 2 ↩︎

  15. Cf. LT. 2.11a ↩︎

  16. Ahs. 6.25a ↩︎

  17. LT. 11.19-25 ↩︎

  18. Ahs. 5.50 - 56 ↩︎

  19. SS. 2.91 ↩︎

  20. LT. 15-17 ↩︎

  21. Ibid. 17, Abs. 37 ↩︎

  22. Saccaritarakṣā. 1 ↩︎

  23. Ratnatraya, LT and Ahs. ↩︎

  24. Pās.1.1.1. ↩︎

  25. Introduction to LT. PP. 10-13, Adyar edn. ↩︎

  26. The Sāttvata, Pauṣkara and Jāyākhya are held to constitute Ratnatraya. Pās. 4.30.203 ↩︎

  27. SKS. Brahmarātra. 6.50b - 52b ↩︎

  28. Ibid. 6.138 - 139 ↩︎

  29. Paramaikāntin is one who is exclusively devoted to Viṣṇu and for whom God Viṣṇu is everything. ↩︎

  30. Vide: Śaṅkara’s on the names Caturātman and Caturvyūha in the Viṣṇusahasranāma. ↩︎

  31. Aitareya Upaniṣad 3.6.1 ↩︎

  32. Bhg. 12.10 ↩︎

  33. Rāmānuja on Ibid. ↩︎

  34. Bhg. 4.25 ↩︎

  35. Varāhapurāṇa 66.11 ↩︎

  36. Bhg 4.1 ↩︎

  37. Viṣṇutilaka 3.445 ↩︎

  38. Pās.2.5.18 ↩︎

  39. Human body is impure made up of matter as it is and so is unfit to make use of it for worshipping God. The worshipper must therefore make the effect merge into its cause. This is a mental process. For instance, odour is to merge in earth which shall get dissolved within taste. Taste shall merge into water and water into colour and so on until, the physical body is felt to have been completely destroyed. The worshipper should then feel receiving the flow of nectar from Viṣṇu’s foot on the destroyed body. Then there is produced pure matter which evolves into effects finally bringing a fresh body which shall be made use for worship. This process is called Bhūtaśuddhi. ↩︎

  40. Āgamaprāmāṇya P. 170 GOS. Baroda. ↩︎

  41. Nānyaḥ panthā vidyate’yanāya - Taittirīya āraṇyaka 3.12.7. ↩︎

  42. Pās. 1.5.29 Cf. JS. 4.60 ↩︎

  43. Ahs. 6.25a ↩︎

  44. Pās. 1.8. 28b - 36a ↩︎

  45. Ibid. 1.8. 35b ↩︎

  46. Ahs. 52 ↩︎

  47. वि. पु. 6.2.17 ↩︎

  48. तत्त्वमुक्ताकलापे नायकसरे ‘देहादि देवतानाम्’ (श्लो. 68) इत्यादिश्लोकस्य व्याख्यायां श्री उत्तमूरु वीरराघवाचार्यैः अयं श्लोकः उद्धृतः । ↩︎

  49. न्या. कु. 3. 6 ↩︎

  50. ब्र. सू. 2. 2. 42 कल्पतरुः ↩︎

  51. Ibid ↩︎

  52. आ. प्रा. p. 62 ↩︎

  53. वि. स. 95 ↩︎

  54. अ. 1. 5. 18 ↩︎

  55. आकरो मृग्यः । ↩︎

  56. ऐत. 3. 6. 7. ↩︎

  57. छा. 2. 23. 4 ↩︎

  58. Ibid. 3. 12. 1. ↩︎

  59. प्रश्न. 2.9 ↩︎

  60. प्रश्न. 2.13 ↩︎

  61. ब्र. सू 2.2.43 ↩︎

  62. ल. त. 6.12-4 ↩︎

  63. म. भा. 12. 326. 68, 9 ↩︎

  64. अहि. 5.41 ↩︎

  65. Ibid 5.29, 30 ↩︎

  66. Ibid 5.24 ↩︎

  67. Ibid 5.57, 8, 9 ↩︎

  68. ब्र. सू. शा. भा. 2.2.45. ↩︎

  69. आ. प्रा. p. 47 ↩︎

  70. श्रीभा. 2.2. 42 ↩︎

  71. वि. ति 1.10, 11 ↩︎

  72. श्रीभा. 2.2. 42 ↩︎

  73. म. भा. 12.324.7 ↩︎

  74. Ibid 1.11.13 ↩︎

  75. आकरो मृग्यः । ↩︎

  76. छा. 3.17.4 ↩︎

  77. भ. गी. 4.32ab ↩︎

  78. Ibid. 4.32 ↩︎

  79. Ibid. 4.33ab ↩︎

  80. भ. गी. 7. 16a ↩︎

  81. वि. ति. 8.125cd ↩︎

  82. Ibid. 8.125cd ↩︎

  83. भ.गी. 6. 42 ↩︎

  84. भ.गी. 11-53,4 ता. च. ↩︎

  85. आकरो मृग्यः । ↩︎

  86. म. भा. 12. 335. 25 ↩︎

  87. Ibid 12. 336. 5, 6 ↩︎

  88. Ibid 12. 336. 7 ↩︎

  89. Ibid 14. App. 4. 1652 pr. ↩︎

  90. Ibid 14. App. 4. 1668 pr. ↩︎

  91. Ibid 12. 335. 28cd, 29ab ↩︎

  92. Ibid 12. 326. 100, 101 ↩︎

  93. Ibid. 335. 33ab ↩︎

  94. Ibid 12. 335. 44cd, 45ab ↩︎

  95. Ibid 12. 336. 1 ↩︎

  96. Ibid. 12. 336. 27 ↩︎

  97. Ibid. 12. 336. 31cd ↩︎

  98. Ibid. 6. 62. 38 ↩︎

  99. Ibid. 6. 62. 39 ↩︎

  100. श्रीभा. 2.2. 42 ↩︎

  101. म. भा. 12. 334. 28 post ↩︎

  102. पा. च. 1. 5, 6 ↩︎

  103. वि. ति. 1. 164-166ab ↩︎

  104. स. 78. 4, 5 ↩︎

  105. ल. त. उ. p. 6 ↩︎

  106. भा. 11.27.7 ↩︎

  107. Ibid. 11.27.26 ↩︎

  108. रहस्यत्रयसारे सारनिष्कर्षाधिकारे उद्धृतम् p. 27. ↩︎

  109. सच्चरित्ररक्षायां प्रथमे अधिकारे उद्धृतम् p. 172 ↩︎

  110. नार. 11. 81 ↩︎

  111. द्र. ल. त. 17. 65, 66 ↩︎

  112. ग. श. भा. p. 20 ↩︎

  113. न्या. प. p. 287, 8 ↩︎

  114. म. भा. 12. 337. 1cd, 2cd ↩︎

  115. श्वे. 6. 18 ↩︎

  116. श्वे. 6. 18 ↩︎

  117. द्र. प. भ. p. 203 ↩︎

  118. न्यायपरिशुद्धौ शब्दाध्याये उद्धृतम्, p. 288. ↩︎

  119. कू. पु. 1. 11. 273 ↩︎

  120. Ibid 2. 37. 141 ↩︎

  121. Ibid 2. 37. 143 ↩︎

  122. Ibid 2. 37. 146 ↩︎

  123. Ibid 1. 15. 112 ↩︎

  124. भ. गी. 9. 32, 33ab ↩︎

  125. व. पु. 66. 12 ↩︎

  126. ब्र. सू. 2. 2. 37 ↩︎

  127. वि. पु. 1. 1. 31 ↩︎

  128. भ. गी. 12. 9, 10 ↩︎

  129. भ. गी. 12. 10 रा. भा. ↩︎

  130. भ. गी. 12. 11 ↩︎

  131. Ibid. 4. 25 ↩︎

  132. Ibid. 7. 23 ↩︎

  133. Ibid. 9. 26 ↩︎

  134. भ. गी. 12. 11 ता. च. ↩︎

  135. भा. 11. 27. 1-5 ↩︎

  136. व. पु. 66. 11 ↩︎

  137. द्र. प. म. p. 241. ↩︎

  138. द्र. वाचस्पत्य - p. 618 ↩︎

  139. म. भा. 12. 337. 59ab ↩︎

  140. Ibid. 14. App. 4. 393 post ↩︎

  141. Ibid. 12. 337. 61ab ↩︎

  142. Ibid. 12. 337. 63ab ↩︎

  143. Ibid. 12. 326. 100 ↩︎

  144. Ibid. 12. 336. 76 ↩︎

  145. Ibid. 12. 337. 63cd, 64ab ↩︎

  146. वि. स. शां. भा. p. 134 ↩︎

  147. भ. गी. 4. 25 ↩︎

  148. Ibid. 9. 27 ↩︎

  149. पार. 10. 134cd ↩︎

  150. Ibid. 10. 252ab ↩︎

  151. Ibid. 10. 253cd ↩︎

  152. Ibid. 10. 252cd ↩︎

  153. Ibid. 10. 254c ↩︎

  154. रा. II. 6. 1-4 ↩︎

  155. भ. गी. 4. 1 ↩︎

  156. म. भा. 12. 335. 44cd ↩︎

  157. भ. गी. 18. 46 ↩︎

  158. वि. पु. 3. 8. 9. ↩︎

  159. म. भा. 12. 203. 17 ↩︎

  160. भ. गी. 4. 40 ↩︎

  161. म. भा. 12. 322. 26-28ab ↩︎

  162. Ibid. 12. 322. 32 ↩︎

  163. भ. गी. 10. 6ab ↩︎

  164. पार. 1. 76 ↩︎

  165. म. भा. 12. 47. 16ab ↩︎

  166. पा. र. p. 5 ↩︎

  167. आ. प्रा. p. 79 ↩︎

  168. श्वे. 6. 18 ↩︎

  169. भ. गी. 3. 30 ↩︎

  170. म. भा. 13. 105. 28 ↩︎

  171. द्र. समयोचितपद्यमालिका. p. 46 ↩︎

  172. भ. गी. 9. 29ab ↩︎

  173. Ibid. 9. 29cd ↩︎

  174. Ibid. 7. 16a ↩︎

  175. Ibid. 7. 18a ↩︎

  176. Ibid. 7. 18b ↩︎

  177. म. भा. 13. App. 14. 6394 pr. ↩︎

  178. Ibid. 12. 331. 50 ↩︎

  179. Ibid. 14. App. 4. 1668 pr. ↩︎

  180. Ibid. 14. App. 4. 1669 pr. ↩︎

  181. भा. सं. 1. 80 ↩︎

  182. Ibid. 1. 84 ↩︎

  183. मूलं मृग्यम् । ↩︎

  184. भा. सं. 5. 12 ↩︎

  185. द्र. श्रीदेशिकस्तोत्राणि p. 172. ↩︎

  186. म. भा. 12. 337. 63ab ↩︎

  187. वि. त. 1. 36cd, 37ab ↩︎

  188. Ibid. 1. 75cd, 76ab ↩︎

  189. आकरो मृग्यः । ↩︎

  190. पा. च. 33. 204abc ↩︎

  191. ज. 1. 2 (अ. पा.) ↩︎

  192. वि. त. 1. 84, 85 ↩︎

  193. पौ. 38. 302cd, 303ab ↩︎

  194. Ibid. 38. 305cd ↩︎

  195. पा. ज्ञा. 1. 79 ↩︎

  196. पार. 19. 544 ↩︎

  197. न्या. द. 1. 1. 26 ↩︎

  198. पौ. 38. 305d ↩︎

  199. द्र. वाचस्पत्य. p. 618 ↩︎

  200. आ. प्रा. p. 71 ↩︎

  201. श. ब्रा. 13. 6. 1 ↩︎

  202. Ibid. ↩︎

  203. पा. ज्ञा. 1. 72 ↩︎

  204. श्रीभा. 2. 2. 42 ↩︎

  205. प. 1. 3ab ↩︎

  206. Ibid. 1. 5ab ↩︎

  207. ई. 21. 519 ↩︎

  208. Ibid. 21. 532abc ↩︎

  209. Ibid. 21. 533b ↩︎

  210. ई. 1. 38cd ↩︎

  211. Ibid. 1. 40, 41 ↩︎

  212. ना. प. ज्ञा. प्र. 1. 44 ↩︎

  213. अहि. 11. 63cd, 64ab ↩︎

  214. प. 1. 30cd, 31, 32, 33ab ↩︎

  215. Ibid. 1. 36cd, 37ab ↩︎

  216. Ibid. 1. 45cd ↩︎

  217. Ibid. 1. 46cd ↩︎

  218. Ibid. 1. 47cd ↩︎

  219. पार. 1. 13 ↩︎

  220. Ibid. 1. 16cd-19 ↩︎

  221. Ibid. 1. 78 ↩︎

  222. Ibid. 1. 80 ↩︎

  223. Ibid. 1. 90cd-91 ↩︎

  224. पौ. 39. 18ab ↩︎

  225. Ibid. 39. 33cd, 34 ↩︎

  226. म. भा. 12. 337. 63ab ↩︎

  227. पौ. 36. 303 ↩︎

  228. Ibid. 36. 389cd, 390ab ↩︎

  229. पार. 19. 522ab ↩︎

  230. Ibid. 19. 529 ↩︎

  231. Ibid. 19. 530ab ↩︎

  232. पौ. 38. 47-51 ↩︎

  233. Ibid. 38. 53cd, 54ab ↩︎

  234. Ibid. 38. 293cd, 294ab ↩︎

  235. द्र. रहस्यत्रयसार-तत्त्वत्रयाधिकार-सारास्वादिनी-p. 276 ↩︎

  236. पा. क्रि. 19. 117cd ↩︎

  237. पार. 19. 538ab ↩︎

  238. म. भा. 12. 323. 48ab, 49acd ↩︎

  239. Ibid. 12. 323. 51 ↩︎

  240. ज. 1. 19 (अ. पा.) ↩︎

  241. पार. 7. 256, 257 ↩︎

  242. पा. र. पृ. 31, 32 ↩︎

  243. पार. 10. 335ab ↩︎

  244. Ibid. 10. 345cd ↩︎

  245. कू. पु. 1. 11. 273 ↩︎

  246. पार. 10. 376cd-392 ↩︎

  247. पा. र. पृ. 32 ↩︎

  248. द्र. पा. र. p. 19 ↩︎

  249. वै. वि. पृ. 21 ↩︎

  250. भा. सं. 1. 78, 79 ↩︎

  251. ब्र. सू. 1. 2. 29 ↩︎

  252. न्या. सि. p. 369 ↩︎

  253. द्र. वि. ध. 103. 16 ↩︎

  254. Ibid. p. 4 ↩︎

  255. वि. ति. 3. 445 ↩︎

  256. ल. त. p. 165 ↩︎

  257. स. 80. 17cd, 18ab ↩︎

  258. Ibid. 80. 19ab ↩︎

  259. Ibid. 80. 20ab ↩︎

  260. प्रकृतग्रन्थकर्तुः अयं श्लोकः । ↩︎

  261. अहि. 12. 3abc ↩︎

  262. म. भा. 12. 336. 76abc ↩︎

  263. पौ. 38. 51c ↩︎

  264. Ibid. 38. 52d ↩︎

  265. Ibid. 38. 53cd ↩︎

  266. पार. 1. 95ab ↩︎

  267. मु. 1. 1. 4 ↩︎

  268. वि. पु. 6. 5. 61ab ↩︎

  269. म. स्मृ. 1. 5 ↩︎

  270. पा. ज्ञा. 2. 6cd ↩︎

  271. Ibid. 2. 7cd ↩︎

  272. Ibid. 2. 8ab ↩︎

  273. Ibid. 2. 8c ↩︎

  274. Ibid. 2. 11c ↩︎

  275. Ibid. 2. 13ab ↩︎

  276. ऋ. 1. 22. 20 ↩︎

  277. पा. ज्ञा. 2. 12cd ↩︎

  278. वि. ति. 2. 5a ↩︎

  279. Ibid. 2. 7a ↩︎

  280. Ibid. 2. 7d ↩︎

  281. Ibid. 2. 8ab ↩︎

  282. Ibid. 2. 9b ↩︎

  283. Ibid. 2. 9c, 10d, 11a ↩︎

  284. पार. 1. 96ab, 97bcd, 100d ↩︎

  285. पौ. 38. 388 ↩︎

  286. मन्त्रि. 14 ↩︎

  287. श्वे. 6. 19 ↩︎

  288. भ. गी. 3. 27ab ↩︎

  289. Ibid. 3. 28c ↩︎

  290. Ibid. 13. 15a ↩︎

  291. अहि. 2. 54cd, 55ab ↩︎

  292. Ibid. 2. 60 ↩︎

  293. Ibid. 2. 61cd ↩︎

  294. छा. 6. 2. 1 ↩︎

  295. प. 2. 18, 19ab ↩︎

  296. Ibid. 2. 26 ↩︎

  297. Ibid. 2. 26ab ↩︎

  298. Ibid. 2. 27ab ↩︎

  299. विश्वा. 5. 27ab ↩︎

  300. अहि. 2. 34ab ↩︎

  301. ब्र. सू. 1. 4. 23 ↩︎

  302. माण्डू. 3. ↩︎

  303. अहि. 8. 5 ↩︎

  304. Ibid. 8. 10cd ↩︎

  305. Ibid. 8. 14cd, 15 ↩︎

  306. Ibid. 8. 29cd-31ab ↩︎

  307. पा. ज्ञा. 8. 37abc ↩︎

  308. ल. त. 6. 72cd-74cd ↩︎

  309. प. भ. p. 237, 238 ↩︎

  310. सु. 2. 2 ↩︎

  311. प. भ. p. 238 ↩︎

  312. श्वे. 5. 9 ↩︎

  313. अहि. 6. 23cd ↩︎

  314. Ibid. 6. 24cd ↩︎

  315. Ibid. 6. 27cd ↩︎

  316. ब्र. सू. 1. 4. 21 ↩︎

  317. Ibid. भामती ↩︎

  318. वि. पु. 2. 14. 27 ↩︎

  319. पा. ज्ञा. 4. 16ab ↩︎

  320. Ibid. 4. 17ab ↩︎

  321. Ibid. 4. 17cd ↩︎

  322. छा. 7. 26. 2 ↩︎

  323. तै. उ. 3. 10. 5 ↩︎

  324. छा. 7. 25. 2 ↩︎

  325. मु. 3. 2. 8 ↩︎

  326. पा. ज्ञा. 6. 50-52 ↩︎

  327. क. 4. 15 ↩︎

  328. पा. ज्ञा. 8. 27-33 ↩︎

  329. ब्र. सू. 4. 1. 3 ↩︎

  330. Ibid. 4. 4. 21 ↩︎

  331. पा. ज्ञा. 8. 32a ↩︎

  332. ब्र. सू. 1. 4. 20 ↩︎ ↩︎

  333. Ibid. 1. 4. 21 ↩︎ ↩︎

  334. मु. 3. 1. 3 ↩︎

  335. ब्र. सू. 4. 4. 21 ↩︎

  336. प. 30. 94 ↩︎

  337. Ibid. 30. 97cd ↩︎

  338. Ibid. 30. 98cd ↩︎

  339. मा. 7 ↩︎

  340. रा. सु. 35. 52 ↩︎

  341. पा. ज्ञा. 12. 49 ↩︎

  342. बृ. 6. 2. 15 ↩︎

  343. श्रीभा. 4. 3. 11 ↩︎

  344. पार. 1. 104cd-106 ↩︎

  345. प. 2. 93cd-95 ↩︎

  346. वि. पु. 2. 5. 19cd ↩︎

  347. परमतभङ्गे चतुर्थे परतत्त्वाधिकारे अयं श्लोकार्थः दृश्यते । ↩︎

  348. ल. त. 10. 44 ↩︎

  349. वि. क. प. 87. p. 494, 5 ↩︎

  350. मु. 2. 2. 9 ↩︎

  351. वैकुण्ठस्तवः, śl. 37 ↩︎

  352. रहस्यत्रयसारे प्रधानप्रतितन्त्राधिकारे उद्धृतम् । ↩︎

  353. वै. वि. p. 32 ↩︎

  354. ब्र. सू. 2. 2. 41 श्री. भा. ↩︎

  355. म. भा. 12. 332. 13cd-18 ↩︎

  356. वि. पु. 2. 8. 96 ↩︎

  357. बृ. 4. 3. 21 ↩︎

  358. पा. ज्ञा. 12. 34, 35 ↩︎

  359. Ibid. 12. 36-39ab ↩︎

  360. Ibid. 12. 49cd-51 ↩︎

  361. Ibid. 12. 52cd, 53ab ↩︎

  362. Ibid. 12. 54cd, 55ab ↩︎

  363. ल. त. 2. 58cd-61ab ↩︎

  364. पा. क्रि. 14. 68-71ab ↩︎

  365. सा. 6. 22ab ↩︎

  366. Ibid. 2. 7cd, 8ab ↩︎

  367. वि. ध. 103. 16 ↩︎

  368. Ibid. 103. 29cd, 30ab ↩︎

  369. खि. अ. 1. 16ab ↩︎

  370. तै. उ. 2. 1 ↩︎

  371. Ibid. ↩︎

  372. वि. पु. 2. 6. 44 ↩︎

  373. Ibid. 1. 9. 145 ↩︎

  374. प्रकृतग्रन्थकर्तुः अयं श्लोकः । ↩︎

  375. ल. त. 4. 51-54 ↩︎

  376. न्यायसिद्धाञ्जने नित्यविभूतिपरिच्छेदात् उद्धृतम् । ↩︎

  377. Ibid. ↩︎

  378. पौ. 24. 42a ↩︎

  379. तत्त्वमुक्ताकलापे नायकसरे नित्यविभूतिपरीक्षायां ६२ श्लोकव्याख्यातः उद्धृतम् । ↩︎

  380. पौ. 2. 56cd, 57ab ↩︎

  381. तत्त्वमुक्ताकलापे नायकसरे जीवपरीक्षायां ६२ श्लोकव्याख्यातः उद्धृतम् । ↩︎

  382. तै. आ. 3. 12. 16 ↩︎

  383. Ibid. ↩︎

  384. छा. 6. 2. 1 ↩︎

  385. प. 2. 19 ↩︎

  386. वि. पु. 1. 2. 26ab ↩︎

  387. ल. त. 5. 24cd ↩︎

  388. Ibid. 5. 25ab ↩︎

  389. पा. यो. 1. 6 ↩︎

  390. Ibid. 5. 18 ↩︎

  391. ब्र. सू. 4. 4. 4 ↩︎

  392. बृ. 1. 4. 10 ↩︎

  393. यामुनमुनिभिः विरचिते स्तोत्ररत्ने, śl. 57 ↩︎

  394. श्वे. 3. 8 ↩︎

  395. Ibid. ↩︎

  396. तै. आ. 3. 12. 17 ↩︎

  397. बृ. 4. 4. 22 ↩︎

  398. ईशा. 11 ↩︎

  399. भ. गी. 12. 10 ↩︎

  400. Ibid. 12. 11 ↩︎

  401. श्वे. 3. 8 ↩︎

  402. भ. गी. 9. 34 ↩︎

  403. भ. गी. 8. 6 ↩︎

  404. भा. सं. 4. 78 ↩︎

  405. भ. गी. 8. 7 ↩︎

  406. भा. सं. 4. 80 ↩︎

  407. शरणागतिगद्यम् ↩︎

  408. वि. क. 100, p. 520 ↩︎

  409. ल. त. 17. 58cd ↩︎

  410. रहस्यत्रयसारे चरमश्लोकाधिकारे विष्णुतत्त्वतः उद्धृतम् । ↩︎

  411. पा. क्रि. 1. 2cd, 3ab ↩︎

  412. भ. गी. 12. 10ab ↩︎

  413. Ibid. 12. 11 ↩︎

  414. आकरो मृग्यः । ↩︎

  415. रहस्यत्रयसारे चरमश्लोकाधिकारे विष्णुतत्त्वतः उद्धृतम् । ↩︎

  416. श्वे. 3. 8 ↩︎

  417. आकरो मृग्यः । ↩︎

  418. आकरो मृग्यः । ↩︎

  419. पार. 9. 173, 174ab ↩︎

  420. Ibid. 9. 174cd, 175 ↩︎

  421. भ. गी. 9. 27a ↩︎

  422. पार. 9. 176 ↩︎

  423. Ibid. 9. 180-185ab ↩︎

  424. Ibid. 9. 177 ↩︎

  425. Ibid. 9. 178 ↩︎

  426. Ibid. 9. 187ab ↩︎

  427. तै. ना. 22 ↩︎

  428. बृ. 4. 4. 22 ↩︎

  429. रहस्यत्रयसारे साध्योपायशोधनाधिकारे सनत्कुमारसंहितातः उद्धृतम् । ल. त. 17. 94cd, 96cd, 97ab ↩︎

  430. शा. स्मृ. 2. 16 ↩︎

  431. पार. 1. 87-89 ↩︎