०४ भेदाभेद-विमर्शः

अन्य-पद-भिन्न-पदयोर् अर्थ-विचारः

अन्य-पद-भिन्न-पदयोर् अर्थे विचार्यमाणे
अन्य-पदार्थे भासमान-भेदस्य,
भिन्न-पदार्थे भासमान-भेदस्य च महद् अन्तरं प्रतीयते ।
एतावता कालेन +अयम् अर्थः,
न केनाऽपि विचारित इव भाति ।

यद्य् अपि महाभाष्ये

“अस्य गोर् द्वितीयो ऽन्वेष्टव्यः इत्युक्ते,
गौर् एवान्विष्यते नाश्वो, न गर्दभ”

इत्य्-अत्र “द्वितीय”-पदं प्रयुक्तम्,

तथाऽपि तत्-स्थाने अन्य-पदम् एव प्रयोक्तुं शक्यते
इति लोक-प्रसिद्धम् ।
यथा लोके शकट-वाहकयोर् द्वयोर् मध्ये
ऽन्यतरो ऽकस्माद् यदि मृतः,
तदा ऽवशिष्टो गौर्
अभ्यास-वशाद् अन्यं गां निरीक्षत
इति तदनुभविनः वदन्ति ।
नो चेत् शिष्टोऽपि गौः शीघ्रं म्रियेत ।

तादृश-स्थले “द्वितीय”-पदस्य “अन्य”-पदस्य वा
तत्-सदृशस् तद्-अन्य एव कश्चन विवक्षितः,
न तु तद्-अत्यन्त-विलक्षणो ऽन्यो गौः ।

अतश् च अन्य-पदार्थ-घटित-भेदापेक्षया,
भिन्न-पदार्थ-घटित-भेदस्य च महद् अन्तरं वर्तते ।

एतत् कथम् अवगन्तुं शक्यत

इति चेत्,

भेदो नाम अन्योऽन्याभाव एव ।
यथा “घटो न पटः" इति प्रयोगे
घटे पट-भेदो ज्ञायते एव ।
“पटो न घट” इति प्रयोगेऽपि
पटे घट-भेदोऽपि ज्ञायते ।
द्वौ अपि पदार्थाव् अत्यन्तं भिन्नाव्
इति लोकानुभवः ।

अन्य-पद-व्यवहार-स्थाले तु
न तथा अत्यन्तं भेदो दृश्यते ।
सागर-पदार्थस्य तरङ्ग-पदार्थस्य च
यथा लोक-दृष्ट्या भेद-सत्त्वेऽपि,
तरङ्गस्य सागर-परिणाम-विशेष-रूपत्वात्
तरङ्गः यथा सामुद्रो भवति
समुद्रस्यांशो भवति,
न च तथैव तुल्य-न्यायेन
समुद्रस् तारङ्गः तरङ्गस्यांशो भवति ।
यथा तरङ्गस्य समुद्र-परिणाम-रूपत्वेन
समुद्रानन्यत्वं तरङ्गे वर्तते,
न च तथा तरङ्गानन्यत्वं
समुद्रे प्रतीयते ।
अत एव शङ्गकराचार्यैर् उक्तं

सत्य् अपि भेदापगमे नाथ तवाहं, न मामकीनस्त्वम् ।
सामुद्रो हि तरङ्गः, क्वचन समुद्रो न तारङ्गः ॥
( षट्पदीस्तो. ३) ।

[[51]]

अत्र विवादोऽपि न कर्तुं शक्यते ।
सामुद्र-पदं हि समुद्र-विकाराणां फेन-बुद्-बुदादीनां समानम् ।
तारङ्गः समुद्र इत्युच्यते चेत् तु
बुद्-बुद्-आदयस् तस्य विकारा न स्युः,
किन् तु समुद्र एव तरङ्गस्य विकारः स्यात्,
परन्तु न तत् सत्यम्,
तरङ्ग एव समुद्रस्य विकारो भवति ।

कार्य-कारणयोर् अन्यत्वम्

एवम् एव मृत्-परिणाम-रूपस्य घटस्य मृदश् च +अभेदेऽपि,
यथा मृद्-अन्-अन्यत्वं घटे सम्भवति
न तु तथा घटानन्यत्वं मृदि वक्तुं शक्यते +++(5)+++-
यतः शराव-मणिकादीनाम् अपि मृत्त्वेन
तेषाम् अपि घटानन्यत्व प्रसङ्गात्,
यथा वा मृज्जन्यः घटः मृदं नातिक्रामति
न तथा मृत् ।
मृत् तु घटम् अतिक्रामत्य् एव,
ततः +++(=मृत्तः)+++ घटस्येव शरावादीनामपि जननात् ।

एवम् एव तद्-अन्-अन्यत्वम् इत्य्-अत्र
तच्-छब्देन उपादान-कारणस्य ग्रहणे,
कार्यं तद्-अन्यन् न भवति,
कारणं तु मृत्,
कार्याद् अन्यद् भवत्य् एवेत्य् अर्थः ।

अत इदं ज्ञायते -
यत्र द्वयोर् वस्तुनोर् उपादानोपादेय-भावो भवति
तत्र उपादान-वस्त्व्-अभेद उपादेये वक्तुं शक्यते,
न तु +उपादेय-वस्त्व्–अ-भेदः उपादाने ।
यदि मृदो घटस्य चात्यत्यन्तम् अ-भेदः स्यात्
तर्हि तत्र मृदा शरावादिकं कर्तुं न शक्येत ।
अतः उपादानोपादेय-भाव-स्थले
सर्वत्र अ-भिन्न-पद-प्रयोगापेक्षया
अन्-अन्य-पद-प्रयोग एव समुचितः ।

जीव-ब्रह्मणोर् अन्यत्वम्

अयम् एव न्यायः
जीवब्रह्मणोः, अ-चेतन–ब्रह्मणोश् च विषये ज्ञातव्यः।
चेतनाचेतनयोर् उभयोर् अपि ब्रह्मोपादानम्,
उभयञ्च ब्रह्मण उपादेयम् ।
एवञ् च ब्रह्म-जीवयोर् अ-भेदे सत्य् अपि
ब्रह्मानन्यत्वं जीवस्य,
न तु जीवानन्यत्वं ब्रह्मणः ।+++(5)+++

अतः प्रामाणिकतया वक्तव्यं चेद्
उपादानोपादेय-स्थले अ-भिन्न-पद-प्रयोगापेक्षया
अनन्य-पदम् एव प्रयोक्तव्यम् ।
भिन्न-पदार्थो ऽन्य-पदार्थश् च न समानः ।

… सारतो वक्तव्यं चेद्
अन्यपदार्थ-भिन्न-पदार्थयोः हार्दं भावं
यावत् पर्यन्तं कश्चिन्न जानाति,
तावत् पर्यन्तं शब्दः वर्धेतैव ।

लक्ष्ये भिन्नान्य-भेदः

एतत्-सूक्ष्म-तत्त्वम् अवगन्तव्यं चेद्
उपनिषदस् तद्-विचार-रूप-सूत्राणि च परिशीलनीयानि ।
भिन्नान्य-पदयोर् अर्थे समाने तु
कथम् एकस्य हेतुत्वेन, +अन्यस्य साध्यत्वेन
“भेद-व्यपदेशाच् चान्यः" ( ब्र.सू. १.१.२२),
इति सूत्रे उल्लेख भवेत् ।+++(5)+++

सूक्ष्ममन्तरं द्वयोर् एतद् एव -
भेदो व्यापकः, अन्यत्वं च व्याप्यम् ।
अत एव जगद्-ब्रह्मणोः भेदो वा ऽभेदो वेति सन्देहे
“तद्–अन्-अन्यत्वम् आरम्भण-शब्दादिभ्यः" (ब्र.सू. २.१.१५ )
इत्य् एव सूत्रम् आगतम्,
न तु “तद्–अ-भिन्नत्वम्” इति सूत्रितम् ।+++(5)+++

एवम् एव आत्मत्वोपासनाधिकरणे

जीव-ब्रह्मणोः परस्-परं भिन्नतयोपासना कर्तव्या
उताभिन्नत्वेन वा?

इति संशये
स्वात्मत्वेनोपासना कर्तव्या,
न तु भिन्नत्वेन,
अथवा “ऽभिन्नत्वे(न??)” वा +इत्य् उक्तम् ।
अस्याधिकरणस्य विषय-वाक्ये

“अथ योऽन्यां देवताम् उपास्ते
अन्योऽसाव् अन्यो ऽहम् अस्मीति
न स वेद,
अकृत्स्नो ह्येषः”
( बृह. उ. १.४.१०)

इत्यत्र अन्य-पदम् एव प्रयुक्तं वर्तते ।

[[52]]

अनन्यत्वेनैव उपासना कर्तव्या
न तु अभिन्नत्वेन
इत्य् अभिप्रायः ।

" अत एव च अनन्याधिपतिः” (ब्र.सू. ४.४.९)

इत्य् एव सूत्रितं
न तु अनधिपतिर् इति ।

“स स्वराड् भवति” (छा.उ. ७.२५.२ )

इति मन्त्रमादाय लिखितं सूत्रं चेद्
अन्-अधिपतिः इत्येव लेखनीयं स्यात्,
न तु “अनन्याधिपतिः” ।

एवं सति
ब्रह्म-जीवयोर् लेशतो भेदस्य
अन्-अन्य-शब्देन ज्ञाते सति

अ-भेदम् आशङ्क्य
तन्-निरसितुम् आरब्धम् इतर-व्यपदेशाधिकरणं
कथं सङ्गच्छते?

इति न च मन्तव्यम् -
जगद्-ब्रह्मणोः सूत्र-कारेणोक्तम् अन्-अन्यत्वम्
अ-भिन्नत्व-रूपं भ्रान्त्या जानतो जनस्य कृते
समाधानार्थं तद्-अधिकरणस्य प्रवृत्तत्वात् ।

तद्-अधिकरणे समाधानार्थं प्रवृत्ते सूत्रे

“अधिकं तु भेद-निर्देशात्” (ब्र.सू. २.१. २२)

इत्य्-अत्र जीवापेक्षया ब्रह्मणो भेदः स्वीकृतः,
किन्तु स भेदः नान्योन्याभाव-रूपः किन्तु अन्यत्व-रूपः ।+++(4)+++

एतत्-सूचनार्थम् एव

‘भेद-व्यपदेशाच् चान्यः’ (ब्र.सू. १.१.२२)

इति सूत्र-निर्देशवद्
अत्राऽपि “अधिकं तु भेद-निर्देशात् " ( ब्र.सू. २.१.२२ ) इति सूत्रितम् ।
अधिक-पदेन जीव-प्रकाशापेक्षया ब्रह्म-प्रकाशस्य वैपुल्यं ज्ञायते।

अतः, जीव-ब्रह्मणोः सम्पूर्णाभेदाभावाद्
अ-हित-करण–हिताकरणादि–दोषम् आदाय
आक्षेपस्य नावकाशः । +++(4)+++

एतद् एव विचार्य
‘अश्मादिवच् च तद्-अनुपपत्तिः" (ब्र.सू. २.१.२३), इति सूत्रं प्रवृतम् +++(वक्ष्यमाणरीत्या)+++।

जीवापेक्षया ब्रह्म-प्रकाशस्य कियद् आधिक्यम्?

इति चेत्,

मनसाऽपि तद् आलोचयितुं न शक्यते ।
यथा वज्र-लोष्टयोः पार्थिवत्वेन साम्येऽपि
स्व-रूप-परिशीलने तु
तत् साम्यम् अर्थ-रहितम् एवेति स्वयं निर्णीयेत

इति शाङ्करभाष्ये व्याख्यातम् ।
रामानुजभाष्ये तु

यथा वा ब्रह्मणो अश्मनां च तारतम्यं वर्णयितुम् एव न शक्यते,
तद्वद् जीव-ब्रह्मणोर् एक-जातीयत्वम् अपि न सम्भवति,
तावन् महद्-अन्तरं वर्तते

इत्य् अभिप्रायः उक्तः ।
एतन्-निर्णयस् तु
विस्तरेण ब्रह्मणः जगन्-निरूपितोपादानत्व-विचार-प्रकरणे क्रियते ।
उपादानोपादेययोर् अ-भेदो लोक-सिद्धः ।

तथा सति जीव-ब्रह्मणोर् अपि +अभेदे सिद्धे
तयोर् भेदः कथम् उच्यते ?

इत्य्-अस्य उत्तरम् अपि
तत्रैव परिशील्यते ।

भेदाभेद-वादः

निर्विशेषाद्वैतिनः -

उपनिषद्वाक्यानि प्राधान्येन अद्वैततत्त्वम् एव वदन्ति
इति शब्दस्वारस्याद् अवगम्यते ।
अत्यन्त-प्रधान-भूतायां सद्-विद्यायाम्
" एकमेव अद्वितीयम्" (छा.उ. ६. २),
इति कारणभूतस्य वस्तुनः
“एकम्", “एव”, “अद्वितीयम्”
इति पदत्रयेण सम्पूर्णो भेदो निराक्रियते ।
अतः भेद-प्रतिपादक-वाक्यानि स्वार्थे न प्रामाणानि,
लोकानुभवाविरुद्धार्थानुवादकत्वाद्

इति अभेदवादिनाम् आशयः ।+++(5)+++

आहत्य एतादृश-स्थले
विधि-वाक्यापेक्षया निषेधस्यैव प्राधान्यं लोकानुभवसिद्धम् ।

एको महान् नीलो घटः

इत्यत्र चत्वारि पदानि प्रत्येकं स्वार्थं बोधयन्त्य् एव ।
“सः नासीद्” इति निषेधे
एकेन नञा सर्व-निषेधस्य +अनुभवसिद्धत्वाद्
विध्य्-अपेक्षया निषेधस्यैव प्राधान्यं लोकानुभव-सिद्धम् ।+++(5)+++

निषेधस्य
नियमेन प्रतियोगि-सापेक्षत्वात्
प्रतियोगिसमर्पक-वाक्यस्य बहुदीर्घत्वेऽपि
एकेन नञा तत्सर्वं निरस्यते
इति सर्वानुभवसिद्धम् ।

स निषेधोऽपि यदा लोकानुभवसिद्धः
“न इत्यनेन सर्वनिषेध” इत्यत्र
“सर्वम् अवगम्यते” इत्यत्र किं प्रमाणम् +++(=??)+++?

पदानां तु लौकिकार्थ-मात्र-बोधन-परत्वात्,
न तेषां परमं प्रामाण्यम् ।
भेद-पर-वाक्यानि तु लोक-सिद्धम् अर्थम् अनुवदन्ति ।
अतः स्वार्थे न प्रमाणानीति वदन्ति ।

भेदवादिनस्तु –

यद्यपि भेदः लोकानुभवसिद्धः,
स पुनः निषिध्यते चेन् निषिध्यताम् ।
पर-लोक-विषये तु –

‘तद् विष्णोः परमं पदं
सदा पश्यन्ति सूरयः " ( विष्णुसू.५),

इत्य्-आदि-वाक्ये “पश्यन्ती"ति सकर्मक-धातुर् वर्तते ।
तेन दर्शन-कर्तृ–दर्शन-कर्म–दर्शनानीति त्रयम् आवश्यकम् ।
“पश्यन्ति सूरयः” इति बहुवचनेन बहून् उक्त्वा
“सदा” इति सार्वकालिक-दर्शनस्यापि प्रतिपादनेन
एतेषां स्वार्थे प्रामाण्यम् आवश्यकम् ।

[[62]]

अतः लोक-प्रसिद्ध-भेदापेक्षया
अन्यादृशभेदोऽप्यस्तीति
अङ्गीकार्यम् एव ।+++(4)+++

तर्हि अभेद-वाक्यानां का गतिः

इति चेत् “सम्पन्नो व्रीहिः”,
“पुरोहितोऽयं राजा संवृत्तः”
इत्यादिषु वाक्येषु
सादृश्यादि-परतया ऐक्य-निर्वाहस्य
सर्वैर् अङ्गी-कृतत्वाद्
अभेद-वाक्यानाम् अपि
तथैव निर्वाह-सम्प्रपन्नत्वे कथम् अन्यतर-त्यागः?

अभेदवादिनः -

“सम्पन्नो व्रीहिर्” इत्यत्र व्रीहीणाम् एकत्वस्य प्रत्यक्ष-सिद्धत्वाद्
अपोहितुं न शक्यम् ।
अतः जाति-दृष्ट्या व्रीहीणाम् एकत्वं लौकिकम् ।
एवं “पुरोहितोऽयं राजा संवृत्तः” इत्य् अपि प्रयोगः
पुरोहितस्य राजवत् सम्पद्-आधिक्ये लोक-सिद्धः ।
एवम् उभयोः प्रत्यक्ष-सिद्धत्वेन
तादृश-प्रयोगाणाम् अन्यथा-नयनम् अनिवार्यम् ।

श्रुतयस् तु लोकातीतार्थम् एव बोधयितुं प्रवृत्ताः,
तत्र एवम् औपचारिकादि-निर्वाहः केन प्रमाणेन कर्तव्यः ?+++(5)+++

भेदवादिनः -

भेदस्याप्य् अलौकिकत्वात्
“सूरयः” इत्य्-आदीनां बहुवचनान्ततया
तेषाम् औपचारिकत्वे किं प्रमाणम् ?+++(5)+++

अभेदवादिनां समाधानम्

पश्यन्तीत्य्-अत्र
दर्शनस्य श्रवणात् त्रिपुट्या आवश्यकत्वेन
कर्ता, कर्म, करणमिति त्रयम् अनिवार्यम्,
फलतो भेदः अनिवार्यः ।
यावत् पर्यन्तं त्रिपुटी वर्तते
तावत्पर्यन्तं भेदः अनिवार्यश् चेद् अपि

" यत्र तु द्वैतम् इव भवति
तद् इतर इतरं पश्यति,
यत्र तु सर्वम् आत्मैवाभूत्
तत् केन कं पश्येत्
केन कं विजानीयाद्” (बृह. उ. २.४.१४ )

इति त्रिपुटी यत्र निषिध्यते
तत्र अ-भेदस्यावश्यकत्वाद्
अद्वैतम् एवान्तिमं तत्त्वं स्वीकर्तव्यम् ।
अतः दिव्येष्व् अपि +अनुभवेषु
त्रिपुट्याः वर्तमानत्वात् तारतम्यम् अनिवार्यम् ।
किन्तु यत्र तारतम्यं वर्तते,
तस्य समाप्तिः कुत्रचिद् भेदवादिभिर् अपि वक्तव्यैव ।
अन्तिमावस्था-पर्यन्तं कुत्रापि भेद-समाप्तिर् नास्ति चेत्,
कदापि भेदः नापगच्छेच् चेद्
भवताम् परम-पुरुषार्थो दुर्-निरूपो जातः ।
यावत् पर्यन्तं लोक-पदम्,
“पश्यन्ति”-पदं वा वर्तते
तत्र भेद-सत्त्वेऽपि

“यत्र तु सर्वम् आत्मैवाभूत्
तत् केन कं पश्येत्
केन कं विजानीयात्”

इत्य्-आदि-श्रुत्य्-उक्त–सर्व-भेद-शून्य–शुद्ध-चैतन्य-स्वरूपे
सर्व-भेद-निषेधो ऽनिवार्यः ।
अतश्च अद्वैतम् एव अन्तिमं तत्त्वम् ।
नो चेत् तारतम्यावधिर् एव न स्यात् ।

तारतम्यम् एव पुरुषार्थश् चेत्
“स ह्य् अ-विशुद्धि-क्षयातिशय-युक्तः”
इति साङ्ख्य-न्यायस्य अ-निवार्यता-प्रसङ्गः ।
तस्योत्तरं भेद-वादिभिः किं वक्तुं शक्यम् ?

[[63]]

भेदवादिनाम् उत्तरम्-

साङ्ख्य-मते कैवल्यस्याङ्गी-कारात्
सर्वेषाम् आत्मनां शुद्धौ
परस्-परं दर्शनाद्य्-अ-भावाद्
एतादृशी समस्या नास्त्य् एव ।
सर्व-सङ्गान् निवृत्तः
पुष्कर-पलाशवन् निर्लिप्त आत्मा
तथैव तिष्ठतीति +अङ्गीकार्यम् ।
+++(परस्-पर-विषये??)+++ त्रिपुटी-लयः समग्रतया अङ्गीक्रियते चेन्
न काप्य् अ-पुरुषार्थशङ्का ।

इति।

अभेदवादी-

एवं तर्हि माण्डूक्योपनिषदि

" नान्तः प्रज्ञं न बहिः प्रज्ञ……. ऐकात्म्यप्रत्ययसारं शान्तं शिवमद्वैतम् " माण्डु. उ. ७)

इत्यादिश्रुत्या अद्वैत-तत्त्वस्य प्रतिपादनात्
सर्व-द्वैत-निषेधस्य प्रामाणिकत्वाद्
द्वैतं तु अप्रामाणिकम् एव ।

सविशेषाद्वैति-परिहारः

सविशेषाद्वैत-वादिनस् तु -

मुक्तौ तारतम्यादीनां सर्वथा अनङ्गीकाराद्
ऐक्यं नाम ब्रह्म-भावापत्तिर् एवेति उपपद्यते ।
तत्र च “अयम् आत्मा सर्वानुभूः” (बृह. उ. २।५।१९),
इति सर्व-विधानुभवानाम् आत्म-स्वरूप-रूपत्वात्
तस्य चात्मनः अनन्तत्वाद्
एतद्-उपरि विचारादीनां नावकाशः ।
एतद्-दृष्ट्यैव माण्डूक्योपनिषदि “ऐकात्म्य-प्रत्यय-सारम्” इति प्रवृत्तम् ।
अत एव “पश्यन्ति” इत्यादीनां सम्पूर्ण-त्रिपुटी-लयाभावाद् अनुभवः
तारतम्यापन्न एव ।

" कालं स पचते तत्र
न कालस् तत्र वै प्रभुः"

इत्य्-उक्तत्वात्
“सदा” इति काल-निर्देश औपचारिक एव ।

वस्तुतस् तु
अस्योत्तरम् एव दातुं प्रवृत्ताः श्रीमद्-रामानुजाचार्याः

“भेदो वा अभेदो वा
द्व्य्-आत्मकता वा
कोऽयम् अर्थः समर्थितः " ?

इति प्रश्नम् उत्थाप्य

“सर्वस्यापि वेदवेद्यत्वात्
सर्वं समर्थितम्”

इति वदन्ति ।+++(4)+++

रामानुजः

इदानीन्तन-पण्डित-लोक-दृष्ट्या
रामानुजाचार्याः शुद्ध भेदवादिन एव
इति तदीयैः परकीयैर् अपि निर्णीतं वर्तते ।
अतः अस्योत्तरं चिन्तनीयम्।

… रामानुज-मतम् इदानीन्तन पण्डितैः भेदवादित्वेनैव यद्यपि परिगणितं,
परन्तु अ-भेद-श्रुतीनाम् अपि प्रधान्याङ्गीकाराद्
रामानुजो न केवलं भेदवादी ।
अयं भेदाभेद-समन्वय-वादीत्येव प्रतिभाति ।

अत एव वेदार्थसङ्ग्रहे

“भेदो वा अभेदो वा द्वयात्मकता वा
वेदान्तवेद्यः कोऽयमर्थः समर्थितः”

इति प्रश्नं स्वयमुत्थाप्यापि

“सर्वस्यापि वेदवेद्यत्वात् सर्वं समर्थितम्”

इति वदति ।

अत आचार्यस्य तस्य
केवलभेदवादित्वं निर्णेतुं न शक्यते एव ।
तर्हि अभेदस्यापि प्रामाण्याङ्गीकारे
भेदाभेदवादी इत्यपि वक्तव्यं भवेद्
आधुनिक पण्डित-संस्कार-दृष्ट्या ।
प्रत्युत समन्वयाधिकरणे,
भेदाभेदवादस्य बहुविस्तरेण अनेन दूषितत्वाद्
अयं न भेदाभेदवादी इत्य् अवश्यम् अङ्गीकर्तव्यम् ।
तर्हि कः पक्षः तस्येति प्रश्ने
तस्योत्तरं वासनाग्रस्तैः पण्डितैर् ग्रहीतुम् अशक्यत्वात्
क्लेशोऽनिवार्यः ।

यतः इदानीन्तन-पण्डितानां मनसि,
रामानुजस्य भेदवाद इति चेत्,
नैय्यायिक-मतम् इव, आनन्दतीर्थमतम् इव वा भवेद् रामानुजमतम् अपि ।

[[67]] यतः

• नैय्यायिकास् तु
  सर्वत्र सम्पूर्ण-भेदम् अङ्गीकुर्वन्ति ।
• वेदान्तिषु +आनन्दतीर्थीया अपि
  यावद्-द्रव्य-भावि-गुणानां गुणिनश् च अत्यन्तम् अभेदः,
  अ-यावद्-द्रव्य-भावि-गुणानां गुणिनश् च भेदाभेदौ,
  अन्यत्र घट-पटादिषु तु भेद एवेति स्वीकुर्वन्ति ।

इतरे सर्वेऽपि कुत्रचिद् भेदं, कत्रचिद् अभेदं, कुत्रचिद्भेदाभेद
इति विलक्षणतया वादं कुर्वन्ति ।
यथा अद्वैतीति प्रसिद्धः शङ्कराचार्यः,
ब्रह्मणः शशशृङ्गस्य च,
एवं मायायाः ब्रह्मणश् च +अभेदम् अङ्गीकुर्याद्वा ?
सुस्पष्टतया उत्तरं वक्तुं शक्यते वा ?
एवम् एव सर्वेष्व् अपि सिद्धान्तेषु
यत्र कुत्रचिद् भेदो वा, अभेदो वा +अङ्गीकार्य एव ।

भेदाभेदयोर् अविरोध इति वादस् तु
श्रीभाष्ये समन्वयाधिकरणे विस्तरेण निरस्तः।+++(4)+++

तथा च अ-भेदवादः, भेदवादः, भेदाभेदवादश् चेत्येते वादा बह्वनन्तरकालिकाः।
अतो वस्तुतो दर्शनेषु
एवं विभाग एवाप्रामाणिकः ।

अत एव श्रीमद्भाष्यकारैः वेदार्थसङ्ग्रहे -

सर्वस्यापि वेदवेद्यत्वात् सर्वं समर्थितम्

इत्युक्तम् ।

आम्रः

एकम् आम्र-बीजमङ्कुर-काण्ड-शाखा -
पत्र-पुष्प-फलादि-भेदेन विवृध्य
महान् आम्र-वृक्षो भवति ।
तत्-तादृश-स्थले

“आम्रे भेदो वा अभेदो वा”

इति पृच्छ्यते चेद्
उत्तरं किम् ?

बीजेऽभेदः
शाखादौ भेद

इति तत्-तद्-अवस्था-भेदेन भेदः, अभेदश्च सङ्गच्छते

इत्येव वक्तव्यम् । +++(5)+++

यद्यपि ब्रह्मविषये

एकत्वे सति नानात्वं
नानात्वे सति चैकता । अचिन्त्यं ब्रह्मणो रूपं
कस्तद् वेदितुमर्हति ॥

इत्युक्तं
वेदार्थसङ्ग्रहय् एक-कालावच्छेदेनैव
एतादृशे एकत्व-नानात्वे ब्रह्मणः वर्ण्यते ।
अत एव ब्रह्मणो रूपम् अचिन्त्यम्
इत्यपि +आश्चर्यं प्रकटितम् ।
एवं सति पूर्वकालावच्छेदेनैक्यम्,
अनन्तरकालावच्छेदेन नानात्वं च दृश्यते ।
अतः “कथम् अयं दृष्टान्तः प्रकृते युज्यते?”
इति शङ्का स्यादेव ।

परन्तु बीजम् एव वृक्ष-रूपेणापि परिणतं हि वर्तते ।
किञ्च आम्रत्व-रूपैक्यं वृक्षे सर्वत्र वर्तत एव ।

[[64]]
अतः एकत्व-नानात्वादिकं परस्-पर-विरुद्धम् अपि
एक-कालावच्छेदेनापि दृश्यत एव ।

शङ्कराङ्गीकारः

एकेन मृत्-पिण्डेन
जातेषु घट-शराव-मणिकादिषु मृत्त्वम् अनुवृत्तम् एव ।
अत उपादानोपादेय-स्थलय् एकत्व-नानात्वयोर् विरोधो नास्ति ।

अत एव शाङ्कर-भाष्येऽपि

" यथा च कारणं ब्रह्म
त्रिषु कालेषु सत्त्वं न व्यभिचरति,
तथैव कार्यम् अपि जगत्
त्रिषु कालेषु सत्त्वं न व्यभिचरति ।
एकञ्च पुनः सत्त्वम्,
अतोऽप्य् अनन्यत्वं कारणात् कार्यस्य” +++(5)+++
(ब्र.सू. २.१.१७)

इत्यादयः पङ्क्तयोऽपि पूर्वोक्तार्थे अनुसन्धेयाः ।

[[44]]

… सर्वं जानन्तोऽपि श्रीशङ्कराचार्याः
केवलं बौद्धानां सन्तृप्त्य्-अर्थम् एव
बहून् विषयान् आच्छादयन्तीति ज्ञायते ।+++(5)+++

अत्र तावत्

“हृदा मनीषा मनसा ऽभिक्लृप्तः
य एनं विदुस् तेऽमृता भवन्ति"
(कठ. २. ५.१०),

इत्य् अयं मन्त्रः प्रथमं स्मरणीयः ॥