श्रीशारीरकमीमांसाभाष्ये शरीरेभावाधिकरणम्॥२१॥
अधिकरणार्थः
उपासककर्तृकं प्रत्यगात्मभूतस्य स्वात्मनोऽनुसन्धानम् आविर्भूयमानगुणाष्टकवत्वेन
४०५. एक आत्मनश्शरीरे भावात् ॥ ३–३–५१ ॥
विचारणीयविषयोपस्थापनम्
सर्वासु परविद्यासूपास्योपासनस्वरूपवदुपासकस्वरूपस्यापि ज्ञातव्यत्वमुक्तं – त्रयाणामेव चैवमुपन्यासः प्रश्नश्च (ब्र.सू.१.४.३) इति। वक्ष्यति चास्य प्रत्यगात्मनः परमात्मात्मकत्वेन अनुसन्धानम् आत्मेति तूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति च (ब्र.सू.४.१.३) इति ।
विचारौपयिकः संशयः
किमयं प्रत्यगात्मा ज्ञाता कर्ता भोक्तेहामुत्र सञ्चारक्षमोऽनुसन्धेयः, उत प्रजापतिवाक्योदितापहतपाप्मत्वादिस्वरूपः? ॥
सहेतुकः पूर्वः पक्षः
किं युक्तम्? ज्ञातृत्वाद्याकारमात्र इत्येके मन्यन्ते ॥
कुतः? अस्योपासकस्यात्मनः शरीरे भावात्; शरीरे वर्तमानस्य तादृशमेव रूपम्; तावतैवानुसन्धानेन तत्फलसिद्ध्युपपत्तेश्च ॥
उक्तार्थे काम्यकर्मानुष्ठातृदृष्टान्तीकरणम्
न हि कर्मस्वधिकृतानां स्वर्गादिफलार्थिनां ज्ञातृत्वाद्यतिरेकेण फलानुभवदशायां यादृशं रूपम्, तादृशं रूपं साधनानुष्ठानदशायामनुसन्धातव्यम्, तावतैव साधनानुष्ठानतत्फलयोस्सिद्धेः अतिरिक्तानुसन्धाने प्रयोजनाभावात्; तदविशेषादिहापि तथैव।
फलसिद्धेः अनुपपत्तिशङ्कापरिहारौ
ननु चात्र यथाक्रतुरस्मिन्लोके पुरुषो भवति तथेतः प्रेत्य भवति (छां.३.१४.१) इति विशेषवचनादपहतपाप्मत्वाद्याकार एवानुसन्धातव्य इत्यवगम्यते; नैवम्, तं यथायथोपासते (मुद्गल.उप.३) इत्युपास्यविषयत्वात्तस्य॥
सिद्धान्तपरं सूत्रं तद्विवरणं च
विश्वास-प्रस्तुतिः
एवं प्राप्ते प्रचक्ष्महे -
४०६. +++(ध्येयः संसारावस्था-)+++व्यतिरेकस् तद् भाव-भावित्वान्, न तु +++(संसारावस्था)+++, +++(यथावस्थित-ब्रह्म-)+++उपलब्धिवत् ॥ ३–३–५२ ॥
मूलम्
एवं प्राप्ते प्रचक्ष्महे -
४०६. व्यतिरेकस्तद्भावभावित्वान्न तूपलब्धिवत् ॥ ३–३–५२ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
न त्व् एतद् अस्ति –
यज् ज्ञातृत्वाद्य्-आकार एवानुसन्धेय इति;
मूलम्
न त्वेतदस्ति – यत् ज्ञातृत्वाद्याकार एवानुसन्धेय इति;
विश्वास-प्रस्तुतिः
अस्यात्मनस् संसार-दशायाः मोक्ष-दशायां यो व्यतिरेकः,
सोऽपहत-पाप्मत्वादिको ऽनुसन्धेयः;
मूलम्
अस्यात्मनस्संसारदशायाः मोक्षदशायां यो व्यतिरेकः, सोऽपहतपाप्मत्वादिकोऽनुसन्धेयः;
विश्वास-प्रस्तुतिः
अस्य मोक्ष-दशायां यादृशं रूपं,
तादृग्-रूप एवोपासन-वेलायाम् आत्मा ऽनुसन्धेय इत्यर्थः।
मूलम्
अस्य मोक्षदशायां यादृशं रूपं, तादृग्रूप एवोपासनवेलायामात्माऽनुसन्धेय इत्यर्थः।
विश्वास-प्रस्तुतिः
कुतः? तद्-भाव-भावित्वात् = तद्-रूपापत्तेः;
मूलम्
कुतः? तद्भावभावित्वात् तद्रूपापत्तेः;
विश्वास-प्रस्तुतिः
यथाक्रतुरस्मिन् लोके पुरुषो भवति तथेतः प्रेत्य भवति (छा.३.१४.१)
मूलम्
यथाक्रतुरस्मिन् लोके पुरुषो भवति तथेतः प्रेत्य भवति (छा.३.१४.१)
विश्वास-प्रस्तुतिः
तं यथा-यथोपासते तथैव भवति (मुद्गल.उप.३.१)
मूलम्
तं यथायथोपासते तथैव भवति (मुद्गल.उप.३.१)
विश्वास-प्रस्तुतिः
इति यथोपासनम् एव हि प्राप्तिः श्रूयते।
मूलम्
इति यथोपासनमेव हि प्राप्तिः श्रूयते।
विश्वास-प्रस्तुतिः
न च “पर–स्व-रूप-मात्र-विषयम् एवेदम्”
इति वक्तुं शक्यते,
प्रत्यग्-आत्मनो ऽप्य् उपास्य-भूत–पर-ब्रह्म-शरीरतयोपास्यकोटि-निक्षिप्तत्वात् ।
मूलम्
न च परस्वरूपमात्रविषयमेवेदमिति वक्तुं शक्यते, प्रत्यगात्मनोऽप्युपास्यभूतपरब्रह्मशरीरतयोपास्यकोटिनिक्षिप्तत्वात् ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
अतः प्रजा-पति-वाक्योदित- -+अपहत-पाप्मत्वादि-गुणक- प्रत्यग्-आत्म-शरीर-परमात्मोपासनस्य
तथा-रूपम् एव प्राप्यम्
इत्य् उस्क्तं भवति।
मूलम्
अतः प्रजापतिवाक्योदित-अपहतपाप्मत्वादिगुणकप्रत्यगात्मशरीरपरमात्मोपासनस्य तथारूपमेव प्राप्यमित्युक्तं भवति।
प्राप्याकारस्यैवाऽनुसन्धेयता
विश्वास-प्रस्तुतिः
अत एव
एवं-क्रतुर् हामुं लोकं प्रेत्याभिसम्भवितास्मि (अग्निरहस्यं)
इत्य् उच्यते।
मूलम्
अत एव एवं क्रतुर्हामुं लोकं प्रेत्याभिसम्भवितास्मि (अग्निरहस्यं) इत्युच्यते।
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्मात् प्रत्यग्-आत्मा प्राप्याकार एवानुसन्धेयः।
मूलम्
तस्मात्प्रत्यगात्मा प्राप्याकार एवानुसन्धेयः।
विश्वास-प्रस्तुतिः
उपलब्धिवत् –
यथा ब्रह्मोपलब्धिर् विहिता
यथावस्थित-ब्रह्म–स्व-रूप-विषया,
तथाऽऽत्मोपलब्धिर् अपि
यथाऽवस्थितात्म-स्वरूप-विषया
इत्य् अर्थः ।
मूलम्
उपलब्धिवत् – यथा ब्रह्मोपलब्धिर्विहिता यथावस्थितब्रह्म-स्वरूपविषया, तथाऽऽत्मोपलब्धिरपि यथावस्थितात्मस्वरूपविषयेत्यर्थः ।
काम्यानुष्ठातुः दृष्टान्तत्वस्य वैषम्यम्
कर्मस्वात्मस्वरूपानुसन्धानं कर्माङ्गम्; यजेत स्वर्गकामः (यजु.२.५.५) इति कर्मानुष्ठानमेव हि फलाय चोपद्यते। देहातिरिक्तज्ञातृत्वाद्याकारात्मावगतिः कालान्तरभाविफलसाधन-कर्माधिकारार्थेति तावन्मात्रमेव तत्रापेक्षितमिति न किञ्चिदपहीनम् ॥ ५२॥
इति श्रीशारीरकमीमांसाभाष्ये शरीरेभावाधिकरणम्॥२१॥