०८ आकाशाधिकरणम्

आकाशत्वेनोपास्यः परमात्मैव, न भौतिकाकाशः

आकाशविद्या – (छा.उ. 1-9)

यतो वा इमानि भूतानि जान्यन्ते (तै.भृ.१.२)

इति जगत्कारणं ब्रह्मेत्य् अवगम्यते।

The text, ‘That from which these beings are born,’ teaches that Brahman is the cause of the world;

यतो वा इमानि भूतानि जान्यन्ते (तै.भृ.१.२)

इति जगत्कारणं ब्रह्मेत्य् अवगम्यते।

किं तज् जगत्-कारणम् इत्य् अपेक्षायां

to the question thence arising of what nature that cause of the world is,

किं तज् जगत्-कारणम् इत्य् अपेक्षायां

सदेव सोम्येदमग्र आसीत् (छा.६.२.१)

’ Being only this was in the beginning’;

सदेव सोम्येदमग्र आसीत् (छा.६.२.१)

तत्तेजोऽसृजत (छा.६.२.३)

‘It sent forth fire’;

तत्तेजोऽसृजत (छा.६.२.३)

आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत् (ऐत.१.१.१)

‘The Self only this was in the beginning,’ &c.

आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत् (ऐत.१.१.१)

स इमाल्लोकानसृजत (ऐतरेय.१.१.२)

स इमाल्लोकानसृजत (ऐतरेय.१.१.२)

तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशस्सम्भूतः (तै.आन.१)

तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशस्सम्भूतः (तै.आन.१)

इति साधारणैश् शब्दैर् जगत्कारणे निर्दिष्टे

(thus) certain other texts give a reply in general terms

इति साधारणैश्शब्दैर्जगत्कारणे निर्दिष्टे

ईक्षण-विशेष–आनन्द-विशेष–रूप–विशेषार्थ-स्वभावात्
प्रधान–क्षेत्र-ज्ञादि–व्यतिरिक्तं ब्रह्मेत्य् उक्तम्।

and thereupon it is shown on the basis of the special nature of that cause
as proved by the attributes of ’thought’ and ‘bliss,’
that Brahman is different from the pradhāna and the individual souls.

ईक्षणविशेष-आनन्दविशेषरूपविशेषार्थस्वभावात्प्रधानक्षेत्रज्ञादिव्यतिरिक्तं ब्रह्मेत्युक्तम्।

इदानीं आकाशादि-विशेषशब्दैर् निर्दिश्य
जगत्-कारणत्व–जगद्-ऐश्वर्यादि-वादे ऽप्य्
आकाशादि-शब्दाभिधेयतया

where such special terms as Ether and the like are used
in sections setting forth the creation and government of the world,

इदानीं आकाशादि-विशेषशब्दैः निर्दिश्य
जगत्कारणत्वजगदैश्वर्यादिवादे ऽप्य् आकाशादिशब्दाभिधेयतया

प्रसिद्ध–चिद्–अ-चिद्–वस्तुनो ऽर्थान्तरम्
उक्त-लक्षणम् एव ब्रह्मेति प्रतिपाद्यते –

they designate not the thing- sentient or non-sentient–
which is known from ordinary experience,
but Brahman as proved so far.

प्रसिद्धचिदचिद्-वस्तुनः अर्थान्तरं-उक्तलक्षणमेव ब्रह्मेति प्रतिपाद्यते –

आकाशस्तल्लिङ्गात् इत्यादिना पादशेषेण-

The remaining part of this Pāda now is devoted to the task of proving that.

आकाशस्तल्लिङ्गात् इत्यादिना पादशेषेण-

२३. आकाशस्तिल्लङ्गात् ॥ १-१-२३॥

23. Ether (is Brahman), on account of the characteristic marks.

२३. आकाशस्तिल्लङ्गात् ॥ १-१-२३॥

इदम् आम्नायते छान्दोग्ये –

“अस्य लोकस्य का गतिर्” इति

We read in the Cḥāndogya (I, 9),

‘What is the origin of this world?’

इदमाम्नायते छान्दोग्ये – अस्य लोकस्य का गतिरिति

“आकाश” इति होवाच

‘Ether,’ he replied.

आकाश इति होवाच

सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्य् आकाशाद् एव समुत्पद्यन्ते

‘For all these beings spring from the ether only,

सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते

आकाशं प्रत्यस्तं यन्ति

and return into the ether.

आकाशं प्रत्यस्तं यन्ति

आकाशो ह्य् एवैभ्यो ज्यायान्

Ether is greater than these;

आकाशो ह्येवैभ्यो ज्यायान्

आकाशः परायणम् (छा.१.९.१)

इति ॥

ether is their rest.’

आकाशः परायणम् (छा.१.९.१) इति ॥

तत्र सन्देहः –

किं प्रसिद्धाकाश एवात्राकाश-शब्देनाभिधीयते?
उतोक्त-लक्षणम् एव ब्रह्म

\– इति ॥

Here there arises the doubt whether the word ’ether’ denotes the well-known element or Brahman.

तत्र सन्देहः – किं प्रसिद्धाकाश एवात्राकाशशब्देनाभिधीयते उतोक्तलक्षणमेव ब्रह्म – इति ॥

किं प्राप्तम्? “प्रसिद्धाकाश” इति।

The Pūrvapakshin maintains the former alternative.

किं प्राप्तम्? प्रसिद्धाकाश इति।

कुतः?

शब्दैक-समधिगम्ये वस्तुनि
य एवार्थो व्युत्पत्ति-सिद्धश् शब्देन प्रतीयते
स एव ग्रहीतव्यः।

For, he says, in the case of things to be apprehended through words
we must accept that sense of the word
which, proved by etymology, is immediately suggested by the word.

कुतः?
शब्दैकसमधिगम्ये वस्तुनि
य एवार्थो व्युत्पत्तिसिद्धश्शब्देन प्रतीयते
स एव ग्रहीतव्यः।

अतः प्रसिद्धाकाश एव चराचरभूतस्य कृत्स्नस्य कारणम्।

We therefore conclude from the passage that the well-known Ether is the cause of the entire aggregate of things, moving or non-moving,

अतः प्रसिद्धाकाश एव चराचरभूतस्य कृत्स्नस्य कारणम्।

अतस् तस्माद् अनतिरिक्तं ब्रह्म।

and that

hence Brahman is the same as Ether.

अतस्तस्मादनतिरिक्तं ब्रह्म।

नन्व् ईक्षा-पूर्वक-सृष्ट्य्-आदिभिर्
अचेतनाज् जीवाच् च व्यतिरिक्तं ब्रह्मेत्य् उक्तम्?।्-।

But has it not been shown that Brahman is something different from non-sentient things
because its creative activity is preceded by thought?

नन्वीक्षापूर्वकसृष्ट्यादिभिरचेतनाज्जीवाच्च व्यतिरिक्तं ब्रह्मेत्युक्तम्।

सत्यम्, उक्तम्। अयुक्तं तु तत्।

This has been asserted indeed,
but by no means proved.

सत्यमुक्तम्, अयुक्तं तु तत्।

तथा हि

यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते तद्ब्रह्म (तै.भृ.१.अनु.)

इत्य् उक्ते

For the proper way to combine the different texts is as follows.
Having been told that

’that from which these beings are born is Brahman’,

तथा हि यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते तद्ब्रह्म (तै.भृ.१.अनु.) इत्युक्ते

कुत इमानि भूतानि जायन्त

इत्य्-आदि-विशेषापेक्षायां

we desire to know more especially
what that source of all beings is,

कुत इमानि भूतानि जायन्त

इत्यादिविशेषापेक्षायां

सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्य् आकाशाद् एव समुत्पद्यन्ते (छा.१.९.१)

इत्य्-आदिना विशेष-प्रतीतेः –

and this desire is satisfied by the special information given by the text,

‘All these things spring from the ether.’

सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते (छा.१.९.१) इत्यादिना विशेषप्रतीतेः –

“जगज्-जन्मादि-कारणम् आकाश एवे"ति निश्चिते सति

It thus being ascertained that the ether only is the cause of the origin, and so on, of the world,

जगज्जन्मादिकारणमाकाश एवेति निश्चिते सति

सदेव सोम्येदमग्र आसीत् (छा.६.२.१)

इत्य्-आदिष्व् अपि

((in) ‘Being only was this in the beginning’)

सदेव सोम्येदमग्र आसीत् (छा.६.२.१) इत्यादिष्वपि

सद्-आदि-शब्दास् साधारणाकारास्
तम् एव विशेषम् आकाशम् अभिदधति।

we conclude that also such general terms as ‘Being’
denote the particular substance called ’ether.’

सदादिशब्दास्साधारणाकारास्तमेव विशेषमाकाशमभिदधति।

आत्मा वा इदम् एक एवाग्र आसीत् (ऐत.१.१.१)

इत्य्-आदिष्व् आत्मशब्दोऽपि तत्रैव वर्तते।

And we further conclude that in passages such as

’the Self only was all this in the beginning’,

the word ‘Self’ (ātman) also denotes the ether;

आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत् (ऐत.१.१.१) इत्यादिष्वात्मशब्दोऽपि तत्रैव वर्तते।

तस्यापि +++(आत्म-शब्दस्य)+++ हि चेतनैकान्तत्वं न सम्भवति;
यथा “मृद्-आत्मको घटः” इति।

for that word is by no means limited to non-sentient things– cp., e.g., the phrase,

‘Clay constitutes the Self of the jar’–,

तस्यापि हि चेतनैकान्तत्वं न सम्भवति; यथा मृदात्मको घटः इति।

“आप्नोतीत्य् आत्मे"ति व्युत्पत्त्या
सुतराम् आकाशे ऽप्य् आत्म-शब्दो वर्तते ॥

and its etymology also (ātman from āp, to reach) shows that
it may very well be applied to the ether.

आप्नोतीत्यात्मेति व्युत्पत्त्या सुतरामाकाशेऽप्यात्मशब्दो वर्तते ॥

अत एवम् “आकाश एव कारणं ब्रह्मे"ति निश्चिते सति
+ईक्षणादयस् तद्-अनुगुणा गौणा वर्णनीयाः।

It having thus been ascertained that the ether is the general cause or Brahman,
we must interpret such words as ’thinking’ (which we meet with in connexion with the creative activity of the general cause)
in a suitable, i.e. secondary, or metaphorical sense.

अत एवमाकाश एव कारणं ब्रह्मेति निश्चिते सतीक्षणादयस्तदनुगुणा गौणा वर्णनीयाः।

यदि हि साधारण-शब्दैर् एव सद्-आदिभिः
कारणम् अभ्यधायिष्यत,
ईक्षणाद्य्-अर्थानुरोधेन
“चेतन-विशेष एव कारणम्” इति निरचेष्यत।

If the texts denoted the general cause by general terms only, such as ‘Being’,
we should, in agreement with the primary sense of ’thinking’, and similar terms, decide that that cause is an intelligent being;

यदि हि साधारणशब्दैरेव सदादिभिः कारणमभ्यधायिष्यत, ईक्षणाद्यर्थानुरोधेन चेतनविशेष एव कारणमिति निरचेष्यत।

आकाश-शब्देन तु विशेष एव निश्चित
इति नार्थ-स्वाभाव्यान् निर्णेतव्यम् अस्ति।

but since, as a matter of fact,
we ascertain a particular cause on the basis of the word ’ether’,
our decision cannot be formed on general considerations of what would suit the sense.

आकाशशब्देन तु विशेष एव निश्चित इति नार्थस्वाभाव्यान्निर्णेतव्यमस्ति।

ननु “आत्मन आकाशसम्भूतः” (तै.आन.१.२) इत्य्
आकाशस्यापि कार्यत्वं प्रतीयते।

–But what then about the passage,
‘From the Self there sprang the ether’ (Taitt. Up. II, 1, 1),
from which it appears that the ether itself is something created?

ननु आत्मन आकाशसम्भूतः (तै.आन.१.२) इत्याकाशस्यापि कार्यत्वं प्रतीयते।

सत्यम्, सर्वेषाम् एवाकाश-वाय्व्-आदीनां सूक्ष्मावस्था स्थूलावस्था चेत्य् अवस्था-द्वयम् अस्ति।

All elementary substances, we reply, such as ether, air, and so on, have two different states,
a gross material one, and a subtle one.

सत्यम्, सर्वेषामेवाकाशवाय्वादीनां सूक्ष्मावस्था स्थूलावस्था चेत्यवस्थाद्वयमस्ति।

तत्राकाशस्य सूक्ष्मावस्था कारणम्
स्थूलावस्था तु कार्यम् ।

The ether, in its subtle state, is the universal cause;
in its gross state it is an effect of the primal cause;

तत्राकाशस्य सूक्ष्मावस्था कारणम् स्थूलावस्था तु कार्यम् ।

“आत्मन आकाशस् सम्भूतः” (तै.आन.१.२)

इति

स्वस्माद् एव सूक्ष्म-रूपात्
स्वयं स्थूल-रूपस् सम्भूत

इत्य् अर्थः।

in its gross state it thus springs from itself, i.e. ether in the subtle state.

“आत्मन आकाशस्सम्भूतः” (तै.आन.१.२)
इति स्वस्मादेव सूक्ष्मरूपात्स्वयं स्थूलरूपस्सम्भूत इत्यर्थः।

सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्य् आकाशादेव समुत्पद्यन्ते (छा.१.९.१)

इति सर्वस्य जगत
आकाशाद् एव प्रभवाप्ययादि-श्रवणात्
तद् एव हि कारणं ब्रह्मेति निश्चितम्।

The text, ‘All these beings spring from ether only’ (Cḥ. Up. I, 9, 1), declares that
the whole world originates from ether only,
and from this it follows that ether is none other than the general cause of the world, i.e. Brahman.

सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते (छा.१.९.१)

इति सर्वस्य जगत आकाशादेव प्रभवाप्ययादिश्रवणात्तदेव हि कारणं ब्रह्मेति निश्चितम्।

यत एवं प्रसिद्धाकाशाद् अनतिरिक्तं ब्रह्म,
अत एव च

यद् एष आकाश आनन्दो न स्यात् (तै.आन.७.)

This non-difference of Brahman from the empirically known ether
also gives a satisfactory sense to texts such as the following:

‘If this ether were not bliss’ (Taitt. Up. II, 7, 1);

यत एवं प्रसिद्धाकाशादनतिरिक्तं ब्रह्म,
अत एव च
यदेष आकाश आनन्दो न स्यात् (तै.आन.७.)

आकाशो ह वै नामरूपयोर् निर्वहिता (छा.८.१४.१)

इत्य् एवम्-आदि-निर्देशो ऽप्य् उपपन्नतरः।

‘Ether, indeed, is the evolver of names and forms’ (Cḥ. Up. VIII, 14, 1, and so on).

आकाशो ह वै नामरूपयोर्निर्वहिता (छा.८.१४.१)

इत्येवमादिनिर्देशोऽप्युपपन्नतरः।

अतः “प्रसिद्धाकाशाद् अनतिरिक्तं ब्रह्म” +इति॥

It thus appears that Brahman is none other than the well-known elemental ether.

अतः प्रसिद्धाकाशादनतिरिक्तं ब्रह्मेति॥

एवं प्राप्ते ब्रूमः –
आकाशस् तल्-लिङ्गात् –

This primā facie view is set aside by the Sūtra.

एवं प्राप्ते ब्रूमः –
आकाशस्तल्लिङ्गात् –

आकाश-शब्दाभिधेयः
प्रसिद्धाकाशाद् अचेतनाद् अर्थान्तरभूतो
यथोक्त-लक्षणः परमात्मैव।

The word ’ether’ in the text under discussion denotes the highest Self
with its previously established characteristics–
which is something quite different from the non-sentient elemental ether.

आकाशशब्दाभिधेयः प्रसिद्धाकाशादचेतनात् अर्थान्तरभूतो यथोक्तलक्षणः परमात्मैव।

कुतः? तल्-लिङ्गात् -
+++(चित्-सहित-)+++निखिल-जगद्-एक-कारणत्वम्, +++(चित्-सहित-)+++सर्वस्माज्-ज्यायस्त्वम्, परायणत्वम्
इत्य्-आदीनि परमात्म-लिङ्गान्य् उपलभ्यन्ते।

For the qualities which the passage attributes to ether, viz. its being the one cause of the entire world, its being greater than all, and the rest of all, clearly indicate the highest Self.

कुतः? तल्लिङ्गात् -
निखिलजगदेककारणत्वम्, सर्वस्माज्ज्यायस्त्वम् परायणत्वम् इत्यादीनि परमात्मलिङ्गान्युपलभ्यन्ते।

निखिलकारणत्वं हि
अ-चिद्-वस्तुनः प्रसिद्धाकाश-शब्दाभिधेयस्य नोपपद्यते,
चेतन-वस्तुनस् तत्-कार्यत्वासम्भवात्।

The non-intelligent elemental ether cannot be called the cause of all,
since intelligent beings clearly cannot be its effects;

निखिलकारणत्वं हि अचिद्वस्तुनः प्रसिद्धाकाशशब्दाभिधेयस्य नोपपद्यते, चेतनवस्तुनस्तत्कार्यत्वासम्भवात्।

परायणत्वं च चेतनानां परम-प्राप्यत्वम्।

परायणत्वं च चेतनानां परमप्राप्यत्वम्।

तच् चाचेतनस्य हेयस्य सकल-पुरुषार्थ-विरोधिनो न सम्भवति।

nor can it be called the ‘rest’ of intelligent beings,
for non-sentient things are evil and antagonistic to the true aim of man;

तच्चाचेतनस्य हेयस्य सकलपुरुषार्थविरोधिनो न सम्भवति।

सर्वस्माज् ज्यायस्त्वं च निरुपाधिकं,
सर्वैः कल्याण-गुणैस् सर्वेभ्यो निरतिशयोत्कर्षः।

सर्वस्माज्ज्यायस्त्वं च निरुपाधिकं सर्वैः कल्याणगुणैस्सर्वेभ्यो निरतिशयोत्कर्षः।

तद् अप्य् अचितो नोपपद्यते॥

nor can it be called ‘greater’ than all,
for it is impossible that a non-sentient element should possess all excellent qualities whatever
and thus be absolutely superior to everything else.

तदप्यचितो नोपपद्यते॥

यद् उक्तं

जगत्-कारण-विशेषाकाङ्क्षायाम्
आकाश-शब्देन विशेष-समर्पणाद्
अन्यत् सर्वं तद्-अनुरूपम् एव वर्णनीयम्

इति, तद् अयुक्तम्,

Nor is the Pūrvapakshin right when maintaining that,

as the word ’ether’ satisfies the demand for a special cause of the world,
all other texts are to be interpreted in accordance herewith.

यदुक्तं जगत्कारणविशेषाकांक्षायामाकाशशब्देन विशेषसमर्पणादन्यत्सर्वं तदनुरूपमेव वर्णनीयमिति, तदयुक्तम्,

सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्य्
आकाशादेव समुत्पद्यन्ते (छा.१.९.१)

इति +++(“ह वै”→)+++ प्रसिद्धवन् निर्देशात्।

The words,

‘All these beings indeed spring from the ether only,’

merely give expression to something generally known,

सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते (छा.१.९.१) इति प्रसिद्धवन्निर्देशात्।

प्रसिद्धवन्-निर्देशो हि
प्रमाणान्तर-प्राप्तिम् अपेक्षते।

and statements of this nature presuppose other means of knowledge to prove them.

प्रसिद्धवन्निर्देशो हि प्रमाणान्तरप्राप्तिमपेक्षते।

प्रमाणान्तराणि च

सद् एव सोम्येदम् अग्र आसीत् (छा.६.२.३)

इत्य् एवम्-आदीन्य् एव वाक्यानि।

Now these other means required are, in our case,
supplied by such texts as

‘Being only was this in the beginning,’

प्रमाणान्तराणि च सदेव सोम्येदमग्र आसीत् (छा.६.२.३) इत्येवमादीन्येव वाक्यानि।

तानि च
यथोदित-प्रकारेणैव ब्रह्म प्रतिपादयन्तीति
तत्-प्रतिपादितं ब्रह्माकाश-शब्देन प्रसिद्धवन् निर्दिश्यते।

and these, as we have shown, establish the existence of Brahman.
To Brahman thus established, the text mentioning the ether
merely refers as to something well known.

तानि च यथोदितप्रकारेणैव ब्रह्म प्रतिपादयन्तीति तत्प्रतिपादितं ब्रह्माकाशशब्देन प्रसिद्धवन्निर्दिश्यते।

सम्भवति च परस्य ब्रह्मणः प्रकाशकत्वाद् आकाश-शब्दाभिधेयत्वम् –
आकाशते, आकाशयति च इति ॥

Brahman may suitably be called ’ether’ (ākāśa),
because being of the nature of light it shines (ākāśate) itself,
and makes other things shine forth (ākāśayati).

सम्भवति च परस्य ब्रह्मणः प्रकाशकत्वादाकाशशब्दाभिधेयत्वम् – आकाशते, आकाशयति च इति ॥

किञ्च अनेनाकाश-शब्देन विशेष+++(-अर्थ)+++-समर्पण-क्षमेणापि
+++(कार्ये जगति)+++ चेतनांशं प्रत्य् अ-सम्भावित-कारण-भावं अ-चेतन-विशेषम् +++(खाख्यम्)+++ अभिदधानेन

Moreover, the word ’ether’ is indeed capable of conveying the idea of a special being (as cause),
but as it denotes a special non-intelligent thing which cannot be admitted as the cause of the intelligent part of the world

किञ्च अनेनाकाशशब्देन विशेषसमर्पणक्षमेणापि चेतनांशं प्रत्यसम्भावितकारणभावं अचेतनविशेषमभिदधानेन

तदैक्षत - बहु स्यां प्रजायेय (छा.६.२.३)

‘it thought, may I be many, may I grow forth,’

तदैक्षत बहु स्यां प्रजायेय (छा.६.२.३)

सोऽकामयत। बहुस्यां प्रजायेय (तै.आन.६)

and

‘it desired, may I be many, may I grow forth.’

सोऽकामयत। बहुस्यां प्रजायेय (तै.आन.६)

इत्यादि वाक्य-शेषावधारित-सार्वज्ञ्य–सत्य-सङ्कल्पत्वादि-
विशिष्टापूर्वार्थ-प्रतिपादन-समर्थ–वाक्यार्थान्यथा-करणं
न प्रमाण-पदवीम् अधिरोहति।

we must deny all authoritativeness to the attempt to tamper,
in the interest of that one word,
with the sense of other texts
which have the power of giving instruction as to an entirely new thing (viz. Brahman),
distinguished by the possession of omniscience,
the power of realising its purposes and similar attributes,
which we ascertain from certain complementary texts-such as (the above).

इत्यादि वाक्यशेषावधारितसार्वज्ञ्यसत्यसङ्कल्पत्वादि- विशिष्टापूर्वार्थप्रतिपादन-समर्थवाक्यार्थान्यथाकरणं न प्रमाणपदवीमधिरोहति।

एवम् अपूर्वानन्त-विशेषण-विशिष्ट– +अपूर्वार्थ-प्रतिपादन-समर्थ-
+अनेक-वाक्य–गति-सामान्यं च
+एकेनानुवाद–स्व-रूपेण +++(न त्व्-अपूर्वार्थ-ज्ञापकेन)+++
+अन्यथा कर्त्तुं न शक्यते।

We also point out that the agreement in purport of a number of texts capable of establishing the existence of a wonderful being possessing infinite wonderful attributes
is not lightly to be disregarded
in favour of one single text
which moreover (has not the power of intimating something not known before, but)
only makes a reference to what is already established by other texts.

एवमपूर्वानन्तविशेषणविशिष्टापूर्वार्थप्रतिपादन-समर्थानेकवाक्यगतिसामान्यं चैकेनानुवादस्वरूपेणान्यथा कर्त्तुं न शक्यते।

यत् तु

आत्म-शब्दश् चेतनैकान्तो न भवति,
मृद्-आत्मको घटः इत्य्-आदि-दर्शनाद्

इत्य् उक्तम्; तत्रोच्यते –

As to the averment that

the word ‘Self’ is not exclusively limited to sentient beings,

we remark that

यत्तु आत्मशब्दश्चेतनैकान्तो न भवति, मृदात्मको घटः इत्यादिदर्शनादित्युक्तम्; तत्रोच्यते –

यद्य् अपि चेतनाद् अन्यत्रापि क्वचिद् आत्म-शब्दः प्रयुज्यते;

that word is indeed applied occasionally to non-sentient things,

यद्यपि चेतनादन्यत्रापि क्वचिदात्मशब्दः प्रयुज्यते;

तथापि शरीर-प्रतिसम्बन्धिन्य् आत्म-शब्दस्य प्रयोग-प्राचुर्यात् +++(4)+++

but prevailingly to that which is the correlative of a body, i.e. the soul or spirit;

तथापि शरीरप्रतिसम्बन्धिन्यात्मशब्दस्य प्रयोगप्राचुर्यात्

आत्मा वा इदम् एक एवाग्र आसीत् (ऐत.१.१.१)

in texts such as

’the Self only was this in the beginning,’

आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत् (ऐत.१.१.१)

आत्मन आकाशस् सम्भूतः (तै.आन.१.२)

इत्य्-आदिषु

‘from the Self there sprang the ether,’

आत्मन आकाशस्सम्भूतः (तै.आन.१.२) इत्यादिषु

शरीर-प्रतिसम्बन्धि-चेतन एव प्रतीयते।

we must therefore understand by the ‘Self,’ the universal spirit.

शरीरप्रतिसम्बन्धिचेतन एव प्रतीयते।

यथा गो-शब्दस्यानेकार्थ-वाचित्वेऽपि
प्रयोग-प्राचुर्यात् सास्नादिमान् एव स्वतः प्रतीयते;

यथा गोशब्दस्यानेकार्थवाचित्वेऽपि प्रयोगप्राचुर्यात्सास्नादिमानेव स्वतः प्रतीयते;

अर्थान्तर-प्रतीतिस् तु तत्-तद्–अ-साधारण-निर्देशापेक्षा;

अर्थान्तरप्रतीतिस्तु तत्तदसाधारणनिर्देशापेक्षा;

तथा स्वतः प्राप्तं शरीर-प्रतिसम्बन्धि-चेतनाभिधानम् एव

The denotative power of the term ‘atman,’
which is thus proved by itself,

तथा स्वतः प्राप्तं शरीरप्रतिसम्बन्धिचेतनाभिधानमेव

स ईक्षत - लोकान्नु सृजा इति (ऐ.१.१.१),

‘it desired, may I send forth the worlds’,

स ईक्षत लोकान्नु सृजा इति (ऐ.१.१.१),

सोऽकामयत, बहु स्यां प्रजायेय (छा.१.९.१)

‘it desired, may I be many, may I grow forth.’

सोऽकामयत, बहु स्यां प्रजायेय (छा.१.९.१)

इत्य्-आदि–तत्-तद्-वाक्य-विशेषा एव स्थिरीकुर्वन्ति।

is moreover confirmed by the(se) complementary passages

इत्यादितत्तद्वाक्यविशेषा एव स्थिरीकुर्वन्ति।

एवं वाक्य-शेषावधारित–अनन्य-साधारणानेकापूर्वार्थ-विशिष्टं

We thus arrive at the following conclusion:

Brahman, possessing all those manifold wonderful attributes
which are ascertained from the complementary passages,

एवं वाक्यशेषावधारित- अनन्यसाधारणानेकापूर्वार्थविशिष्टं

निखिल-जगद्-एक-कारणं

सद् एव सोम्य (छां.६.२.१)

इत्यादि-वाक्य-सिद्धं ब्रह्मैव

which – by the passage

‘Being only this was in the beginning’–

is established as the sole cause of the world,

निखिलजगदेककारणं सदेव सोम्य (छां.६.२.१) इत्यादिवाक्यसिद्धं ब्रह्मैव

अकाशशब्देन प्रसिद्धवत्

सर्वाणि ह वा इमानि भूतानि (छां.१.९.१)

इत्य्-आदि-वाक्येन निर्दिश्यत
इति सिद्धम् ॥ २३॥

is, in the text under discussion,
referred to as something already known,
by means of the term ’ether.’

अकाशशब्देन प्रसिद्धवत् सर्वाणि ह वा इमानि भूतानि (छां.१.९.१) इत्यादिवाक्येन निर्दिश्यत इति सिद्धम् ॥ २३॥

इति श्रीशारीरकमीमांसाभाष्ये आकाशाधिकरणम् ॥ ८ ॥

–Here terminates the adhikaraṇa of’ ether.’

इति श्रीशारीरकमीमांसाभाष्ये आकाशाधिकरणम् ॥ ८ ॥