सू ४ - तनुसमन्वयात् १ १ ४

श्रुतप्रकाशिका

सू. ४ - तनुसमन्वयात् १, १,४ तस्मात्प्रयोजनपर्यवसायित्वाभावेन बुभुत्साख्यपरिकराभावात् सिद्धे शास्त्र नप्रमिति जनयतीत्यर्थः । एवंशङ्कायो सूत्रमु दाहरति तत्तुसमन्वयादिति । इहापि साधारणविचारद्वयमर्थसिद्ध ब्रह्मणशास्त्र प्रमाणकत्व सभवति नेति, द्वितीयवि ·

चार: तदर्थे प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपप्रयोजनशून्याना वेदान्तवाक्याना ब्रह्मपरतयाऽन्वयस्सम्भवति नेति, तदर्थं किशब्दस्य प्रा

राण्य प्रवृत्तिनिवृत्तिपरतया, उत पुरुषार्थपरतयेति ? शब्दस्य प्रवृत्तिनिवृत्तिपरतयैव प्रामाण्ये ब्रहह्मणरिसद्ध रूपयशास्त्र प्रमाणकत्वा मावात्तद्विचारानारम्भः शब्दस्य पुरुषार्थपरतयैव प्रामाण्ये पुरुषार्थभूतब्रह्मणशास्त्र प्रमाणकत्वात्सद्विचारस्यार रमणीयत्व फलितम् ॥

एवमर्थसिद्धौ विषयसायावभिप्रेत्य सूत्र व्याचिख्यासुस्तन वाक्यार्थयोजनायामेव पदयोजनामन्तर्भावयिष्यन् पृथ

ग्व्याख्येय तुशन्द व्याचष्टे प्रसक्तेति । सर्वेषा सूत्राणा तत्तच्छायामवतरणेऽस्मि सूत्रे • तुशब्दःप्रदशनार्थ: तदिति 4

व्याख्पेय पदम् | तव्याचष्टे शास्त्रप्रमाणकत्वं ब्रह्मण इति । संभवत्येवेत्येतत् तुशब्दफलितम् हेतुपदस्याका दर्शयति

कुतइति । समन्वयश-दस्योत्तरत्र विस्तरेण व्याख्यायमानत्वादिदानी सक्षेपेण व्याचष्टे परमपुरुषार्थतयेति । एवेन कीदृशोऽन्त्यपेक्षायामाह-परमेति । शास्त्रेण परमपुरुषार्थभूतस्य ब्रह्मणोऽभिधेयतयाऽन्वयादित्यर्थः । शास्त्रस्य धीस्थ त्याच्छास्त्रेति कण्ठोत्तयमानः ब्रह्म शास्त्र प्रमाणक मिति प्रतिशतिराति पक्षनिष्ठतया हेतोर्वस्तुमुचितत्यात् समन्ययो ब्रहा कर्तृ कतया व्याख्यातः नतु शास्त्रकर्तृतया ||

कथ तथाविधान्वयइत्यपेक्षायामतदुपपादयति । एवमिति । इषशन्दएवार्थः, एवमेयेत्यर्थ. औपनिषदः पदश गूढार्थसंग्रह:

विघटविलम् । प्रातिरूपफल उपासनसापेश स्थानाम सत्र विधिवाक्यानामुपयोगेडापे सिद्धपराने

सिवाक्यविनारस्यारम्भणीयत्व सिद्धपति ॥ एतत्सर्वमभिप्रेत्याह-तुशब्दः इत्यादिना समग्ययात्

इत्यतेन । अत्र ‘मानन्दादर इति वास्यस्य

त्यानपादयत् आनन्दम्यप्रतिपादन येडाये

विशेषनिर्णयोनसमातीत्यमित्य ‘सोवा’ इत्यम पच्छन्दनिर्देशन प्रापक प्रमाणान्तरांपेक्षासन्न सामान्यविशेषमा

मेनरोधकवाक्यांशदानपूर्वकं कारणपत्ति निर्णय सदानन्द न्यनिर्णय ए राजकुमार पुत्र विशनेन प रिने पदम्सम्यतीप्रितम साधार्यमुमुत्रम - एयमियत्यादिना ॥

समन्वय ११४ ]

श्रुतिभिः जगत्कारणव्यक्ति विशेषनिर्णयः

५७

श्रीभाष्यम्

‘यतो या इमानि भूतानिजायन्ते ’ (ते. भृगु. १. अनु) ‘सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वि तीयं, तक्षत यदुस्यां प्रजायेयेति, तत्तेजोऽसृजत’ (छां ६.२.१) ‘ब्रह्म या इदमेकमेवाग्र आसीव’ (बृ. ३.४.११) ’ आत्मावा इदमेकरवाग्र आसीत् “ब्रह्मवा इदमेकपयाग्र आसीत् (ऐतरेय. १.१.१) ‘तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशस्सम्भूतः ’ (तै आन. १. अनु) ‘एकोहब श्रुतप्रकाशिका

मुदाय: परमपुरुषार्थभूते प्रह्मणि प्रतिपादकत्वेन समन्वितएवहीत्यर्थः । पदसमुदायः वाक्यमित्यर्थः । आपैनिपदवाक्य.

बहुत्वेऽपि तेषा वाक्यैकवाक्यभावेनैकार्थपरत यैकरा शित्वव्यञ्जनायैकवचनम् समन्वयइति वाक्यकर्तृकत्वेनोक्तिः परिता यभिप्राया नतु सूनयोजनाभिप्राया ब्रह्मणि समन्वितानामित्युत्तरत्राप्येवमेव प्रतिपत्तिक्रमानुरोधेन प्रथम रक्षणवाक्य मुपादत्ते यतोवाइति । अथ प्रापक कारणवाक्यमाह - सदेवेत्यादि । सच्छन्दस्य बृहदबृहत्साधारणत्वाद्विशेषवाक्य मुपादत्ते ब्रह्माइति । यत्कारण तद्ब्रहोति लक्षणवाक्येनोक्ते सतः कारण वे च कथिते तस्य सतो ब्रह ्म व सिद्धयतीति न बृहत्वनिश्चयो ‘ब्रह्मवाइति’ वाक्याधीन इतिचेत्, न; रक्षणवाक्यस्य कारणानुवादित्वेन प्रापकवाक्योपजीविस्वादुपजी प्रायकवाक्येध्येव ● विशेषनिर्धारणशापनार्थहि ‘ब्रह्मचा’ इति वाक्यमुपात्तम् ||

सङ्क्रह्मशब्दयोरीक्षणान्वयलिङ्गादाचव्यावृत्तवस्तुपरत्वेऽपि तयोश्शब्दयोसाधारणतया शब्दसामर्थ्यादचिव्यावृत्ति

निश्चयस्तन नास्तीति शब्दशक्त्यैव विशेषशापनार्थ आत्मावा इति वाक्योपादानम् । * ब्रह्मशब्दस्य साधारणत्वनाम

बहुवर्येषु प्रयुज्यमानत्व नतु प्रष्टत्तिनिमित्तसाधारण्य प्रवृत्तिनिमित्तभूतस्य निरतिशयवृहत्वस्य भगवद्व्यतिरिस गामित्व

सदेहसहत्ववा • नहिस्त्रारसिकात्मशब्दै कार्ये प्रतिपन्नेसति निरतिशयवृहत्त्वस्याचिद्वामित्वसदेहः सद्विद्याया ‘स आत्मा’

इत्य मशब्दउपसहारस्य इत्युपक्रमस्थेनै यात्मशब्देन विशेषनिश्चयायें आत्मावा इति वाक्यमुपात्तम् । यतोवा इमानि

इत्यादिप्रकरण एव ‘आनन्दाद्धयेव सल्विमानि भूतानि जायन्ते’ इत्यानन्दश-देन कारणे निर्दिष्टेऽपि यदेप आकाश आनन्दो नस्यात्’ इत्याकाशशब्दसामानाधिकरण्यादानन्दश-देनाचिव्यावृत्तिनिश्चयः प्रतिबद्ध इत्यभिप्रायेणा चिख्या वृत्तेस्मुसेन प्रतिपयर्थ आत्मावा इात वाक्योपादानम्। सर्वशासाप्रत्यय न्यायेन विनाऽपि प्रकरणादेव ब्रह्मशब्द

आत्मपरइति ज्ञापनार्थं एतदधिकरणापेक्षितानन्दरूपताप्रतिपादक प्रकरणस्यतया तज्शापनार्थचोपादत्ते । तस्माद्वा एतस्मा दात्मनइति । ’ सत्य ज्ञानमनन्त ब्रह्म ’ इतिहि तत्र प्रकृतम्। ‘अन्योऽन्तर आत्माऽऽनन्दमय:, आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्’ इति च तत्र वश्यते ॥

अथ ‘छागो वा मन्त्रवर्णात्’ इति न्यायात् सामान्यशब्दाना देवताविशेष पर्यवसानं दर्शयति । एकोहवा

इति । ‘सेयं देवतेक्षत’ • योब्रह्माणं निद्धाति पूर्व योघे वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै । संह देवम् ’ सईशोऽस्य जगतो नित्यमेव नान्यो हेतुर्विद्यत ईशनाय’ ‘ईशानो भूतभव्यस्य ’ ‘तमीश्वराणां परमं महेश्वरम ’ इत्या दिषु श्रुताना देवतादिशब्दाना पूर्वपूर्वीपेक्षया विशेषशब्दानामपि * साक्षा कारणयावयस्थव्वाभावात् । तेषु च रूढिमता मपि देवतादिशब्दाना व्यक्तिविशेष रूढत्वाभावादीशादिशब्दाना च जगत ईशो नान्यो हेतुर्विद्यत ईशनायति सम

मिथ्याहृतपठन्तपदनिर्देशादिभिरवयवार्थविषक्षायाः स्फुटत्वेन निमग्ररूद्वितया साधारणत्वाच चरमविशेषशब्दप्रदर्शनेन

तेषामपि त पर्यवसानमर्थसिद्ध स्यादित्याभप्रायेण ‘सेय देवता ’ इत्यादिवाक्यान्यनादृत्य ’ एकोहवै नारायणः’ इत्या दिवाक्यमुदाहृतम् || 8

( शु. प्र) ब्रह्मादीनां सृज्यत्वेन कारणत्वासम्भवः

[ समन्वय १-१-४

श्रुतप्रकाशिका हिरण्यगर्भादयशब्दा आकाशप्राणादिशब्दवदयोग्यार्थाः, शिवादिशब्दाश्च बहर्थेषु प्रयोगात् साधारणाइति सदा

दिशब्दवन्नविशेषोपस्थापनक्षमा इत्यभिप्रायः । * ‘वचनानित्वपूर्यत्वात् " विधिस्तु धारणेऽपूर्वत्यात्’ इति न्यायेन 2

‘यदा मेयोऽष्टाकपालः ’ ‘उपसिंह देवेभ्यो धारयति’ इति वाक्यवदिदंमहोपनिषद्वावयमप्यप्राप्तायपिस्थापकत्वादा. काशप्राणादिवाक्यवदयोग्यार्थोपस्थापकत्वाभावाच्चानन्यापक्षं स्वार्थे प्रतिपादयति ‘नसन्नचाराच्छिवएव केवल: ’ इति

वाक्यविरोधादिदं वाक्यमयोग्यार्थमितिचेन्न ‘सदेव सोम्येदमप्र इति बाक्यावरोधेन ‘नसन्नचासत्’ इत्यादिवा 7

क्यस्यायोगार्थत्वपसङ्गात् ॥ साधारणस्य सच्छब्दस्य शिवपर्यवसानाविरोधात् नात्रायोग्यार्थत्वमितिचेत् तर्हि शिवशब्दस्य च बर्थेषु प्रयोगात्

साधारणस्य नाराय गपर्यवसानाविरोधात नात्रायोग्यार्थत्व, ब्रह्मशिवादीनाहि कार्यत्वमिन्द्रादीनामिय बहीमिश्रुतिभिःप्र

तिपाद्यते । यजुषे ‘अजस्य नाभावध्येकमर्पितं यस्मिन्निदं विश्व भुवनमधिश्रितं, विश्वकर्माह्यजनिष्ट देव: “सप्र जापतिरेकः पुष्करपर्णे समभवत् ’ ’ तस्माद्विराडजायत, विराजो अधिपुरुष: ’ महोपनिषदि ‘तत्र ब्रह्मा चतु मुखोऽजायत’ मुबालोपनिषदि -’ अद्भयःष्टथिवी तदण्डमभवत् तत्सवत्सरमानमुषिया द्विधाक्रोदधस्ताद्भूमिभुरि 2

८

ष्टादाकाश मध्ये पुरुषो दिव्यस्सहस्रशीपुरुष इत्यारभ्य ’ सोमे भूतानां मृत्युमसृजत् तस्य ब्रह्माऽविभेत् सोब्रह्मा }

णमेव विवेश’ इति, अन परमपुरुषात्मनः पुरुषो ब्रह्मा समुत्पन्न इति श्रुतः पुरुषशब्दद्वयश्रणात् मृत्युभयवच्वश्रव

णाच, श्वेताश्वतरे ‘वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम्’ ‘महान्प्रभुर्वे पुरुपरसत्त्वस्यैप प्रवर्तक : ’ ‘योब्रह्माणं विदधाति पूर्वम्’ इति च हिरण्यगर्मोत्पत्तिरवगम्यते । तथा महोपनिपदि ‘प्रपक्षश्शूलपाणिः पुरुपोऽजायत’ मुबालोपनिषदि ’ ललाटात्क्रोधजो रुद्रोऽजायत ’ बृहदारण्यके ‘ब्रह्मवा इदमेकमेवाम आसीत् # तदेकं सन्नव्यभवत् तच्छ्रेयो

रूपमत्यसृजत क्षत्रं यान्येतानि देवक्षत्राणि # इन्द्रो वरुणस्सोमो रुद्रः पर्जन्यो यमो मृत्युरीशानः’ इति । तथा शतपये-‘अभूद्वा इदंप्रतिष्ठा’ इत्यारम्य ‘भूतानां च प्रजापतिः संवत्सरायादीक्षिपत भूतानांपतिः गृहपति रासीदुपाः पत्नी इत्यादिकमुक्त्या ‘भूतानां पतिस्संवत्सरउपास रेतोऽसिव्वत् संवत्सरे कुमारोऽजायत सोरो दीत् तं प्रजापतिरवीत् कुमार किरोदिपि यच्छ्रमात्तपसोधि जातोऽसीति सोऽब्रवीत् अनपह्तपाप्माया अह मस्मि अविहितनामा नाम मे धेहि पाप्मनोपहत्या इति तमब्रवीत् रुद्रोऽसीति तदस्य तन्नामाकरोत् अस्ति प्रमभवत्’ इत्यारम्य शर्वपशुपतिप्रभृतिनामकरण पृथिवीस लियादि मूर्तिप्रदानचोक्तम् रुद्रवाक्यादेवानपहतपाप्मन्य

तस्य श्रुतम् । तत्रैव शतरुद्रीय ब्राह्मणे ‘प्रजापतेर्विस्रस्ता देवता उदक्रामन् तमेकएव देवो नजहान्महामन्युरेवसो ऽस्मिन्नन्तर्हितोऽतिष्ठत् सोऽरोदोत् तस्य यान्यभूणि प्रास्कन्दन् तान्यस्मिन्मन्यौ प्रातिष्ठन् स एपशतशीर्पा रुद्र रसमभवत्’ इति ॥

अत्र प्रजापतेः क्रुद्धपोषजाभवत्व मयुरूपस्य रुद्रस्याभिहितम् । श्रोधस्यचाश्रुहेतु व प्रसिद्धम् -

तस्य क्रुद्धस्य नेत्राभ्या प्रापतन्नास्त्रविन्दवः । दीप्ताभ्यामिय दीपाभ्यां साघिपरस्नेहविन्दवः || इति । तथा शैलालिब्राह्मणे- ‘प्रजापतिर्ये प्रजाफामस्तपोऽतप्यत’ इत्यारम्य अभिवाय्वादित्यचन्द्राणामुत्पतिं तेषां रते.

स्कन्दनंनोत्तवा ‘सप्रजापतिर्हिरण्मयं चमसमकरोदिषुमात्रमूर्ध्वमेव तिर्यश्शं तस्मिन् रेतस्समसियत् ततउदतिष्ठत् सहस्राक्षसहस्रपात् सत्सहस्त्रेण प्रतिहिताभिरसप्रजापतिं पितरमभ्यायच्छत्तमप्रवीत् कथमभ्यायच्छसीति नाम

मे कुर्वित्यग्रवीत् नवा इदमविहितेन नाम्ना अनमत्स्यामीति शर्वोचे त्यमित्यमयीत् भवएवेति यद्भवः’ इला

समन्वय १ १ ४ ]

त्रिमूर्तीन कार्य अस्य कारणास्तवणारे पर उम्

५९

श्रुतप्रकाशिका

रम्प भवशर्वादिनामकरण सगिदिमूर्तिप्रदानचीतचा ‘सएपोऽष्टनामाष्टधा विहितो महादेवः’ इति नामाष्टक मूर्त्य प्रजापतिनानिहितमिति स्पष्टतरमुत्तम् । तलरकारिणा कमरम्मे-‘इदंफर्म करिष्यामि तन्मे समृध्यतां तन्म

उपपतां विरुपाक्षाय दन्ताञ्जये ब्रह्मण पुजाय ज्येष्ठाय श्रेष्ठायामोघाय कर्माधिपतये नमः’ इति तथा छन्दो 2

गानान कमरम्मे ’ तस्मै विरुपाक्षाय दन्ताअये तुदाय विश्वरेदाय सहस्राक्षाय ब्रह्मण पुत्राय नमः’ इतिच मन्त्र इथेनद्रा ब्रह्मपुत्र उमभिहितम् । घुतसूते च ‘यो ब्रह्मा ब्रह्मण उज्जहार प्राणेश्वर वृत्तिनासा पिनाकी’ इति

ब्रह्मण उद्भुत द्रस्योत्तम् उनहार उद्भूनेसर्थ । अतो हिरण्यगभांदीना कार्यानगमेन तदानिश दानामयोग्यार्थ ·

लानारायण

सदादिशब्दा पर्यनस्थान्त || ननु ’ हिरण्यगर्भस्समवर्तताप्रे’ ‘नसन्नचासन्डिव एन केल. ’ ‘एकोहयै नारायण आसीत् ’ ‘ब्रहा

निष्णुरुद्वेन्द्रास्तेस संप्रसूयन्ते’ इति नयाणामापे देवाना कारण वकार्य वयोरनिशेषेण श्ररणादयोग्यत्यशङ्कायास्त्रिध्वपि तुल्यत्वाजन्मन ऐच्उिक्त्वना योग्यपरिहारस्य निष्वपि सुवचत्वात् । कारणैकत्वावधारणस्यानुरोद्धप्य वाढेरपरित्यागस्य स्वतः

प्रात नाच, त्रयाणामध्यैक्याश्रयणे परमकारणत्यमभ्युपगन्तव्यम् । नैवम् त्रयाणामविशेषेण कार्यव्यश्रवणामावादेव विष्वप्ययो

शायास्तुल्यवाभावात् तस्यहि प्रकरणोपत्रमे ‘कश्च ध्येय. ’ इति ध्येयविधिपतमिति कार्यव्यमनूयते अनुगदश्च प्रापकानुरोधेन स्यात् । लक्ष्मीपतिविषय उत्तरनारायणानुवाके भगवदुत्पत्तिरवताररूपा श्रूयत इत्यस्मिन्वाक्ये मगरदरतारानुवादः ब्रह्मशिवयोववतार श्रुत्यभावादिन्द्रवरुणादितुस्यो पत्तिरनूद्यत इति नाविशेण कार्यव्यश्रवणम् ||

किंच उत्पत्तिश्चेत्कर्माघीनदेहसङ्गतिरित्यु सर्गसिद्धम् । तब ब्रदाशिवयोरन पोदित नारायणत्ववारश्रुत्याऽपोदित

‘प्रजापतिर्देवानसृजत ते पाप्मना सन्दिता अजायन्त इति प्रजापतिसृष्टदेवाना सामान्येन पाप्मसब-धश्रुतः विशेषतौ रुद्रस्यानपहतपाप्मत्व शतपथे स्ववाक्यादेव दर्शितम् । ‘एपसर्वभूतान्तरात्मा अपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायण ’ तस्य यथा कप्यासं पुण्डरीकमेवमक्षिणी तस्योदिति नाम एपाई सर्वेभ्य. पाप्मभ्य उदित ' 9

अपह्तपाप्मा निजरो विमृत्यु ’’ सउत्तम पृरुप ’ इति पुण्डरीकाक्षस्याकर्मकृतविग्रहवत्त्वचोत्तम् । एव वैषम्येन

स्फुट चेनोत्पत्तिसाम्यशङ्काया दूरविध्वस्ततया योग्यार्थनारयणादिशब्दानामिवायोग्यार्थब्रह्मशिवादिशब्दाना रूढिपरित्यागा भानोऽनुम्पन्न ॥

यदि रुद्रस्य परमवारुण र तदुत्तररूपत्वच आस्तिक्तमभवद्भिरुच्यते तर्हि भवतामिन्द्रे क प्रद्वेष ‘इन्द्रो

मायाभि पुरुरूपईयते ’ ’ ब्रह्मविष्णुरुद्रेन्द्रास्ते सर्वे सप्रसूयन्ते’ इति कारण यकार्यवेहि ब्रह्म शिवयोरिवेन्द्रस्यापिश्रेयेत चैत इन्द्रस्य परमकारणन तदु पत्तेः परमकारणभूतेन्द्रावताररूपल चाश्रित्ये-द्रशब्दस्य योग्यार्थव किमिति नाभ्युपगम्यते । ‘प्रजापतिरिन्द्रमसृजत ’ इति तस्य सृज्पत्यश्रवणात् वाष्ट्रवधरूपब्रह्महत्यामिभूतत्व श्रवणाप्त प्रायश्चित्तादिश्रवणाचेति }

चेत् इन्द्रस्य जन्मवृत्तापयोग वसुदेवगृहजन्म वाल्यवननिमित्तपलायनवडीला किं नस्यात् । इन्द्रस्य परम कारणनसत्वेकत्त्रे स युत्तरनारायणप्रतिपाद्य व तस्मिन् सति जन्मवृत्तापवर्षसवोगस्य लोलाव तस्मिन्सतीन्द्रशब्दस्य परमका रणवस्वैक्यमिति चक्रकाश्रयप्रसादेकस्मिक्षेत्र वाक्ये सोमवरुणयमादिवत् सुज्वप्रतीतेश्च नैवमितिचेत् । वर्हि रुद्रस्य परमकारणवस वैक्येसति उत्तरनारायणप्रतिपात्रान्तर्भाव तेन जन्मकर्मापवर्षस्य लीराव तेन शिवादिशब्दानां योग्यार्थत्व

तेन परमकारणवत्यैक्यमिति चक्रप्रसङ्गत् । सोमवरुणादिवत्तास्मन्नेव वाक्ये सृज्य व सहार्य वश्रयणाच, शिवादिशब्दा नामयोग्यार्थत्व दुष्परिहरम् । भगनजन्मनोऽवताररूपवेतु न चक्रप्रसङ्ग ॥

जगत्कारणव्यत्तिविशेषस्य श्रुतावानन्दत्वेनोपसंहारेण सूरे तस्यैव विवक्षा

६०

[ समन्वय ११४

श्रीभाष्यम्

नारायण आसीत्’ (महोपनि. १. अ.१.वा) ‘सत्यंज्ञानमनन्तंब्रह्म’ (ते. आन. १. अनु )’ आनन्दो ब्रह्म’ (भृगु.६) इत्येवमादिः । श्रुतप्रकाशिका ’ तस्माद्विराडजायत’ इति कारणतयोक्तस्य परमपुरुषस्य महापुरुषशब्देनोत्तरनारायणे प्रत्यभिज्ञातस्य लक्ष्मी

पते: ‘अजायमानः ’ इत्यादिवाक्येनावतारस्य प्रतिपादितत्वात् * कार्यकारणविषयशिवादिशब्दानां भिन्नार्थत्वान्नायो •यार्थत्वमितिचेत् ; किं कार्यविषयशिवादिशब्दाना प्रसिद्धरुद्रपरत्व उत कारणविषयाणा प्रथमे प्रसिद्धरुद्रस्थाकाशादिवस ज्यत्वात्तव्यतिरिक्त विषयशिवादिशब्दाना योग्यार्थनारायणपदोपस्थापित विशेषपरत्वमवर्जनीयम् । कारणाविषयशिवादि

शब्दाः प्रसिद्धरुद्रपराः कार्यविषयास्तु तदतिरित्त विषयाइति चेत् कारणेन्द्रशब्द: प्रसिद्धेन्द्रपर: वार्यविषयेन्द्रश●दस्तदतिरिक्त परइति किं नस्यात् ? धादिवतरीन्द्रशब्दव्युत्पत्तैरितिचेत् त्र्यक्षदशूलपाण्यादिपर्यायत्वेन शिवादिशब्दव्यु पत्तेः त्र्यक्षः

शूलपाणिःपुरुषोऽजायत उमापति पशुपतिः श्रीकण्ठो ब्रह्मणस्सुत । उक्तवानिदमव्यम्रो ज्ञानं पाशुपतं शिवः ॥ इति शूलपाण्यादिशब्दाना कार्यविषयतया प्रयोगाच्च कारणविषयशिवादिशब्दाना प्रसिद्धरुद्रपरत्वमयुक्तम् । षारणविष

याणां नारायणादिशब्दाना प्रसिद्धविष्णुपरत्वतु युक्तम् । अवतीर्णस्य कारणस्य च धम्यैक्ये प्रमाणस्य दर्शितत्वादर्थभेदा

भावात् । अर्थभेदेसति कार्यकारणविषयनारायणादिपदेषु कस्य प्रसिद्धार्थता कस्य तदतिरिक्तविषयतेति विचारसंभवः । कार्यकारणभूतरुद्रधर्म्येक्येविन्द्रघक्य इव चक्रकापत्तिरवर्जनीये युक्तम् । अतः कार्यकारणविषयशिवादिशब्दानामर्थमे दाङ्गीकारेण कारणविषयशिवादिशब्दाः प्रसिद्धेतरार्थविषया इति नारायणमेवामिदघति नारायणादिशब्दाना प्रसिद्धार्थस्य योग्यतयाऽर्थभेदाभावाद्धयैक्यस्य प्रमाणप्रतिपन्नत्वाभावाच्च ।

अतो महोपनिषत्प्रतिपादिते नारायणएव सद्ब्रह्मादिशब्दाः

पर्यवस्यन्तीतिभावः ॥

अथ कारणतया निर्दिष्टस्य ब्रह्मणश्शङ्कितदोषव्यावर्तकं शोधकवाक्यमाह - सत्यमिति । उत्तगुणविभूत्यादिवि

शिष्टस्य ब्रह्मणः पुरुषार्थत्वज्ञापनायाह -आनन्दो ब्रह्मेति । आनन्दत्वंधनुकूलत्व अनुकूलत्व च स्वतइष्टत्वम् । तद पीष्टसाघनत्व निवर्त्यप्रातिकूल्याभ्या विनापीष्टलम् | तश्च विषयगतं तद्विषयज्ञानस्याप्यनुकूलत्वादानन्दत्वम् । भगवतो मुत्ताना निरतिशय भोग्यत्वेनानुकूलतया स्वरूपतो घर्मतश्चानन्दत्वम्, स्वविषयज्ञानस्य स्वरूपस्य च स्वात्मानप्रत्यनुकूलत्वा श्चानन्दत्यम् इत्येवमादिरौपानेपदः पदसमुदाय इति पूणान्वयः ||

एवमन्वितेषु वाक्येषु प्रस्तुत पुरुषार्थत्योपयोगित्वेन कोऽर्थः प्रतिपन्नः सच किमापातप्रतिपन्न ! उत तात्पर्यभूमिः न प्रथमः तस्य तात्रिकत्वनिश्चयायोगात् । नद्वितीयः प्रवृत्तिनिवृत्त्यभानेन तदयोगादिति शङ्कायां प्रवृत्तिनिवृत्स्यन्वय प्रामाण्यव्यापकः अतस्तव्याप्य प्रामाण्य तद्विरहे नसिद्धयतीति किमुच्यते ? किं वा प्रवृत्तिनिवृत्यन्वयः प्रयोजनध्यापकः

प्रयोजन च प्रामाण्यव्यापकमिति प्रवृत्तिनिवृत्यन्यहि तस्याप्य प्रयोजनाभावात्तव्याप्यं प्रामाण्य नसिद्धयती युज्यत इति गूढार्थसंग्रह:

एवमादिरिति । ‘आनन्दाद्धयेव मस्विमानि भूतानि जायन्ते’ इति तदनन्तरथुनिः आदिपदार्थः ॥

समन्वय १-१-४ ]

नारायणस्यापि भगतं, (वे.सं) ब्रहाण: पपादनम्

६१

श्रीमाध्यम्

नच व्युत्पत्तिमिद्धपरिनिष्पन्नवस्तुप्रतिपादनसमर्थानां गूढार्थसङ्ग्रहः प्रथमसूत्रे ’ तंत्रौपनिषदं पुरुषम् " विज्ञानमानन्दवदा” येनाशरपुरुषं वच्चती ब्रह्मविद्याम् “एतद्वै सत्यपरं

नान ब्रह्म परपुरुषमाभिध्यायीत’ ‘परात्पर पुरिशय पुरुषमीक्षते’ इत्यादौ पुरुषपदार्थवासुदेवस्यै बालप्रति पादनेन सामुदेव एवं जिजायचेन प्रतिपिपादयिषित इति पूर्वमेव निरूपितम् | ब्राचिन्दूपनिषदि ‘स्वरेण सघयद्योगम’

इत्युपत्रमे योगसाधन नोत प्रणवघटकनादार्थः उपसंहार ’ तदस्म्यह वासुदेवः ’ इत्यत्र वासुदेव इति पुट प्रतीयते । नारायणाय विद्महे वासुदेवाय धीमहि तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्’ इत्यत्र नारायणादिशब्दानामेकार्थत्वं व्यक्तम् । ‘सांव नःपारमाप्नोति तद्विष्णोः परमंपदम्’ इत्येतद्भाणे व्यापनशीलस्य ब्राण परमात्मनः वासुदेवायस्य विष्णोः ’ इति शङ्कराचार्यः विवरण कृतम् । अन्तयामिब्राह्मणभाध्ये ’ ईश्वरो नारायणाख्यः’ इत्यपि तैरेवोत्तम् । एतेन पुरुषशब्दार्थ शरीरी सर्वान्तर्यामी नारायण इति शङ्कराचार्याणामपि समतमिति प्रतीयते ॥

तच्छिष्याः सुरेश्वराचार्यांः– ‘कृष्णद्वैपायना व्यासः वेदामा ध्वान्तहानिवृत् । प्राहेममेव बहुश: प्राणिनां हित काम्या || नारायणःपरोऽव्यक्ता दण्डमव्यन सम्भवम् । अण्डस्यान्तरिमे लोकाः सप्तद्वीपाच मेदिनी ॥ तस्मै नमोऽस्तु देवाय निर्गुणाय गुणात्मने । नारायणाय विश्वाय देवाना परमात्मने ॥ एतमेव समुद्दिश्य मन्त्री नारायणस्तथा । वेदवि

द्भिर्महाप्राज्ञैः पुरुषैर्विनियुज्यते ॥’ इति वार्तिके प्राहुः । अत्रानन्दगिरिविवरणम् - ’ न केवल पुराणागमाभ्यामेव सो ।

अधिगम्यते, किंतु श्रुत्यक्षरैरेंवेत्याह-एवमेवेति

‘सहस्रशीप देव विश्वास विश्वशम्भुवम् विश्व नारायणदेयमक्षर परम

त्रिभुम्’ इत्यादिमंन्त्रः वेदार्थविद्भिरन्तयमिणमुद्दिश्य विनियुक्तः अतस्सवैदिकइत्यर्थः ’ इति ‘आद्य पुरुषमीशानम् ' 1

मङ्गल्यं मङ्गल विष्णु नास्ति नारायणसम नभूत न भविष्यति भगवान् वासुदेवश्च की सनातनः " इत्या

दिपर्वोचक्रमवचनेषु प्रागुतार्थःस्फुटः | वेदार्थसग्रहे ‘समुद्रशायित्व लक्ष्मीपतित्वादि लिङ्गेः’ व्यक्तिविशेषानेर्णयउत्त: । एवं

‘वेदविप्ररप्रोक्तवाक्यन्यायोपहिताः | वेदास्साङ्गा:हरिं प्राहुर्जगजन्मादिकारणम् ॥ ’ इत्यपि साधितम् | स्तोत्रभाध्यादावा चार्यपादः अयमर्थः प्रतिष्ठापितः। विस्तरस्तु वेदान्तकौस्तुभादो अस्मदीय हयशिरोरत्नभूपणतद्दीधित्योश्चायसेयः ॥ ‘एवविध मुखरूपञ्चानस्य विशेषकत्वम् ब्रह्मव्यतिरित्तस्य वस्तुनस्सातिशयमस्थिर, ब्रह्मणस्त्वनवधिकातिशय स्थिर इति: ‘आन

न्दोबद्दा’ इत्युच्यते विषयायत्तलाशानस्य सुसरूपतया ब्रौनसम्| ताददमाह- ‘रसोवैसः रसगँहोनायब्ध्वानन्दीभवति इति ; ‘ब्रह्मैव सुग्नम्’ इति ब्रह्म लब्धा सुसीभवतीत्यर्थ: । परमपुरुष: स्वनैव स्वयमनवधिकातिरन् परस्प

सुप भवति, सुसरूपत्वाविशेषात् ; ब्रह्म यस्य ज्ञानविषयो भवति समुसीभवतीत्यर्थः । तदेव परस्य ब्रह्मण. ऊनवधि.

कातिशयासङ्ख्येयकल्याणगुणाकरस्य निरवग्रस्य अनन्तमहाविभूते: अनवधिकातिशयसौशील्यवात्सल्य सौन्दर्य जलधेः सर्वश यित्वात् आत्मनः शेषत्वात्प्रति समन्धितथा अनुसन्घीयमान मनवधिकातिशयप्रीतिविषय सत् परब्रह्मचैनमान्मान प्रापयति

इति’ इति अत. कर्मतमेन परमपुरुषव्यतिरित्तविषयाणा सुसत्वम्, अतएव तेषामत्पत्वमस्थिरत्व च । परमपुरुषस्यैव स्वत एव मुसवम् अतः तदेव स्थिरमनवधिकातिशय च, ‘ब्रह्म सब्रह्म आनन्दो ब्रह्म ’ ’ सत्यज्ञानमनन्तं ब्रह्म इति

श्रुतेः इति वेदार्थसग्रहोत्तार्थ: अनोपात्त ‘आनन्दो ब्रह्म’ इति श्रुतावनुसधेयः । अयमेपार्थः ‘समन्वयात्’ इत्यत्र वितित्यभिप्रेत्य तमर्थं निरूपयति-नच व्युत्पत्तिसिद्धे इत्यादिना उत्तरमन्थेन ॥

जगत्कारणानन्दरूपव्यक्तिबोधन शास्त्र फोन सूत्रार्थोपसंहार:

દૂર

[ समन्वय १-१४

श्रीभाष्यम्

पदसमुदायानामखिलजगदुत्पत्तिस्थितिविनाशहेतुभूताशेपदोप प्रत्यनीकापरिमितोदारगुण सागरानवधिकातियानन्दस्वरूपे ब्रह्मणि समन्वितानां प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपप्रयोजन विरहाद

न्यपरत्वं स्वविषयावबोधपर्यवसायित्वात्सर्वप्रमाणानाम् । नच प्रयोजनानुगुणा प्रमाणप्र. वृत्तिः प्रयोजनंहि प्रमाणानुगुणम् । नच प्रवृत्तिनिवृत्त्यन्वयविरहिणः प्रयोजनशून्यत्वं पुरु

पार्थान्वयप्रतीतेः । तथा स्वरूपपरेप्चपि पुत्रस्ते जातो नायं सर्पइत्यादिषु हर्षभयनिवृत्ति रूपप्रयोजनवत्वं दृष्टम् । श्रुतप्रकाशिका

विकल्पमभिप्रेत्य प्रवृत्तिनिवृत्यन्वयस्य प्रामाण्यव्यापकत्वं नास्तीत्याह-नचेति ।

व्युत्पत्तिसिद्धेति प्रथमसूत्रार्थानुवाद: ।

सिद्धवस्तुनोऽपुरुषार्थत्वान्नशास्त्रं प्रतिपादयितुं शक्नोति प्रतिपन्नेऽपि न तन तात्पर्य सिद्धे व्युत्पत्त्यभावादिति नवाच्यम् ; सिद्धे वस्तुनि व्युत्पत्युपपादनादितिभावः । प्रमाणान्तरगोचरत्वप्रयुत्ताऽन्यपरत्वशङ्काव्युदासायोदाहृतकारणवाक्यप्रतिपन

मर्थमाह - अखिलेति । शोधक्याक्यप्रतिपन्न कारणवाक्यैश्च सिद्धमर्थमाह-अशेपेति । सायद्यभिमतप्रकृति पुरुषप

रत्वं दुर्वन मितिभावः ॥

पुरुरार्थपरत्वाभावादन्यपरत्वव्युदासायाह – आनन्दस्वरूपइति । अन्यपरत्व तात्पर्यीभावः ब्रह्मणि प्रामाण्याभाव इत्यर्थः प्रवृत्तिनिवृत्त्यन्वयविरहे कथं प्रामाण्यमित्याह - स्वविषयेति । प्रमाणानिहि स्वविषयावबोध पर्यवस्यन्ति नतु प्रवृत्तिनिवृश्योरित्यर्थः । अथ प्रवृत्तिनिवृत्यन्वयस्य प्रयोजनव्यापकत्वमभ्युपगम्य प्रयोजनस्य प्रामाण्यव्यापकत्वाभाव माह ~ नच प्रयोजनेति । तदुपपादयति प्रयोजनंहीति | हिशब्दो हेतौ । यद्वा प्रयोजनस्य प्रामाण्यव्यापकत्वामाय प्रसिद्धिर्हि शब्दाभिप्रेता, यथा तन्त्रटीकायां ’ नहि लोष्टं पश्यतस्तदर्शनं निष्प्रयोजनम्’ इति सुवर्णदर्शनता कल्प्ये तेति तदा हेतुत्वमर्थसिद्धम् । प्रयोजनव्यापकत्व प्रवृत्तिनिवृत्यन्वयस्यास्तु तेन तन्निवृत्तौ प्रयोजनमेव निवर्तते नवप्रा

माण्यं प्रयोजनुस्य प्रामाण्यव्यापकत्वाभावादित्यर्थः, नचेत्यत्र * ऋशब्दो व्यापकद्वयनिषेधसमुच्चये | यथा प्रवृत्तिनिवृत्य न्वयस्य प्रामाण्यव्यापकत्वमयुक्तम् तथा प्रयोजनस्य च प्रामाण्यव्यापकत्वमयुक्तमित्यर्थः ॥ प्रत्यक्षादिषु प्रयोजनस्थ प्रामाण्यव्यापकत्वा नावेऽपि शास्त्रे प्रयोजना प्रामाण्यव्यापकत्वमस्तीति शङ्काया प्रयोजन

व्याप्यत्वं शास्त्रप्रामाण्यस्यास्तु तथाऽपि प्रयोजना प्रवृत्तिनिवृत्यन्वयव्याप्यत्वं नास्तीत्याह – नच प्रवृत्तीति । वाक्य

स्पेत्यव्याहारः | कुतइत्यत्राह- पुरुषार्थान्वयप्रतीतेरिति । इदं पक्षविषय प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपत्वाभावेऽपि पुरुषार्थभूत स्थैव ब्रह्मणोऽमिधेयतयाऽन्वय प्रतीते रिन्यर्थः । नत्यत्र चशब्दो व्याप्यन्वनिषेधद्वयसमुच्चये यथा प्रामाण्यस्य प्रवृत्ति 1

नियन्वयव्याप्यत्वं नास्ति तथा प्रयोजनस्थापि प्रवृत्तिनिवृस्यन्ययव्याप्यन्य नास्तीत्यर्थः ॥ प्रामाण्यस्य प्रवृत्तिनिवृत्य

न्वयाप्य वामावरस्वविषयावत्यादिना सिद्धः J सपत्यामि के सिद्धपरवाक्ये पुरुषार्थान्त्रयं दर्शयति तथेति । यथा प्रवृत्तिपरत्वं निवृत्तिपरत्व वा न प्रयोजन पर्यवसायित्व किंतु पुरुषार्थपरत्वमेव तथा प्रवृत्तिनिवृत्तिपरत्वं

सिद्धवस्तुपरस् वा न प्रयोजन पर्यवसायित्वम् अपित साध्येन वा सिद्धेन या पुरुषार्थेनान्वितत्वमेव वाक्यस्य प्रयोजनप र्यवसायित्यमियुक्तं भवति पुरुषार्थान्यय प्रतीतेरिन्युक्त यात् ॥

१-१४ ३

पूर्वपश्याशयांवशदीकरणेन पूर्वपक्षोप-यासः श्रीभाष्यम

अत्राह-नवेदान्तवाक्यानि ब्रह्म प्रतिपादयन्ति प्रवृत्तिनिवृत्त्यन्वय विरहिणशास्त्रस्या

नर्थस्यात् । यद्यपि प्रत्यक्षादीनि वस्तुयाथात्म्यावयोघे पर्यवस्यन्ति तथापि शास्त्रं प्रयोज

नपर्यवसाय्येव नहि लोकवेदयोः प्रयोजनरहितस्य कस्यचिदपि वाक्यस्य प्रयोग उपलब्ध -

चरः । न किंचित् प्रयोजनमनुद्दिश्य वाक्यप्रयोगः थवर्णवा सम्भवति । तथ प्रयोजनं प्रघृ

त्तिनिवृत्तिसाध्येष्टशनिष्टप्राप्ति परिहारात्मकमुपलब्धं अर्थार्थी राजकुलं गच्छेत्, मन्दग्झि

र्नाम् पिबेत्, स्वर्गकामो यजेत, न फळअं भक्षयेत् इत्येवमादिषु यत्पुनस्सिद्धवस्तुपरे ध्वपि पुत्रस्ते जातः नायंसर्पो रजरेपेत्यादिपु हर्षभयनिवृत्तिरूपपुरपार्थान्वयो दृष्टइत्युक्तम् ,

तत्र किं पुत्रजन्माद्यर्थात्पुरुषार्थावाप्तिः ? उत तज्ज्ञानादिति विवेचनीयम् सतोऽप्यज्ञात स्यार्थस्यापुरुषार्थत्वेन तज्ज्ञानादितिचेत् तांसत्य न्यर्थे ज्ञानादेव पुरुषार्धेरिसद्धयतीत्यर्थपर

त्याभावेन प्रयोनपर्यवसायिनोऽपि शास्त्रस्य नार्थसद्भावे प्रामाण्यम् । तस्मात्सर्वत्र प्रवृत्ति निवृत्तिपरत्वेन ज्ञानपरत्वेन वा प्रयोजनपर्यवसानमिति श्रुतप्रकाशिका

एव सूनाक्षरयोजनायें संक्षेपेणार्थ उक्तः – अथ तात्पर्यार्थ वक्तु पूर्वपक्ष विस्तरेणावतारयति अत्राहेति । एता

वन्यधिकरणार्थं उक्ते लब्धस्वदूष्यप्रसङ्गः पूर्वपदयात्यर्थः । ब्रह्मणशास्त्र प्रतिपाद्यत्वाभाव प्रतिजानीते | नवेदान्तेति ।

सौनतच्छन्देन शास्त्रयोनित्वस्य परामृष्टत्वात् पूर्वपक्षिणा तदभावोऽपि प्रतिज्ञात इतिहि ज्ञायते । प्रतिज्ञा (त) मुपपादयति प्रवृत्तिनिवृत्त्यन्वयविरहिणइति । तदन्वयामाचे प्रतिपादनमेव नपूर्येततिभावः । तथा च वार्तिकम् यावत्सल प्रमाणां प्रवर्तननिवर्तने । शब्दा नकुर्वते तावन्न निराकाङ्क्षबोधनम् || इति । शास्त्रस्येति 1। शासनाद्धि शास्त्र, शासन च प्रवर्तन निवर्तनात्मक तत्र वार्तिक

प्रवृत्तिर्वा निवृत्तिर्वा नित्येन कृतकेनवा । पुसां येनोपदिश्येत तच्छास्त्रंतूपपद्यते ॥ इति ।

पूर्वोक्त प्रमाणाना स्वविषयावबोधित्वमाशङ्कय तत्प्रमाणविशेष व्यवस्थापयन् शास्त्रस्य प्रयोजनपर्यवनावश्यम्भव माह - यद्यपीति । तदुपपादयति नहीति । न केवलमनुपलब्धिरेव अनुपपत्तिरप्यस्तीत्याह - नकिंचिदिति । किंचित् स्वसबन्धि परसनन्धि वा अल्प प्रभूत वा, वाक्यप्रयोगादेर्यक्षसाध्यात्वात् यस्य प्रयोजनेन विनाऽनुपपन्नत्वादित्यर्थः ;

वाक्याना प्रयोजनपर्यवसायियादेवी पुनरुतेः प्रयोजनाभावाद्दूषणम्य निष्प्रयोजन वाक्यप्रयोग स्तरवणानुपपन्नंस्यात् ततः किं प्रस्तुतस्य प्रयोजनपर्यवसायनां वाक्याना प्रवृत्तिनिवृत्तिपरत्वस्य सिद्धपरत्वेऽपिहि प्रयोजनपर्यवसायिन्यमुपपद्यत इत्यनाह- तश्चेति । प्रवृत्तिनिवृत्तिपरत्वन लोक्वेदयोः प्रयोग दर्शयति अर्थार्थीत्यादिना | प्रवृत्तिनिवृत्तिपरत्वाभावेऽपि प्रयोजनपर वाक्य दृष्टमिति शङ्काया सिद्धपरत्वेनोक वाक्य दूपयितुमनुवति यत्पुनरिति । विक्स्पयति तत्रेति । प्रथ मोट्यनुपपस्या द्वितीयशिरोऽभ्युपगते सतोर्पीति । दूषयति तर्हति । तस्मादिति पूर्वपक्षोपसहारः || गूढार्थसंग्रह:

पूर्वपक्षिात्पर्यनिरूपणपूर्वक सिद्धपरयाक्यानो प्रयोजनाभावे नामाण्यमिति पूर्यपक्ष विशदयति-अत्राहेत्यादिना। तथाऽपि शास्त्रं प्रयोजनपर्यवसाय्येनेति | ‘समन्वयात्’ इत्यत्र शक्यार्थस्यैव ता पर्याविषयत्वस्य विवक्षितत्वेन

फ्लस्य तात्पर्यनिर्णायकलिङ्गत्वम् परानुत्तनिष्प्रपञ्चीकरणनियोगवादोत्तौ बीजम् [ समन्वय १-१४

६४

श्रीभाष्यम्

कस्यापि वाक्यस्य परिनिष्पन्ने वस्तुनि तात्पर्यासम्भवान्न वेदान्ताः परिनिष्पन्न ब्रह्म प्रति पादयन्ति || अत्र कश्चिदाह-वेदान्तवाक्यान्यपि कार्यपरतयैव ब्रह्मणि प्रमाणभावमनुभ वन्ति । कथम् ? निष्प्रपञ्चमद्वितीयं ज्ञानैकरसम् ब्रह्मानाद्यविद्यया सप्रपञ्चतया प्रतीयमानं निष्प्रपञ्च कुर्यादिति ब्रह्मणः प्रपञ्चप्रविलयद्वारेण विधिविषयत्वमिति । कोऽसौ द्रष्टृदृश्य रूपप्रपञ्चविलयद्वारेण साध्यज्ञानैकरसब्रह्मविषयो विधिः ‘नहटेईप्रारं पश्येः नमतेर्मन्तारं मन्चीथाः ’ (वृ.५.४.२) इत्यादिः । द्रष्टृदृश्यरूपमेदशून्यं दृशिमात्रं ब्रह्म कुर्यादित्यर्थः । श्रुतप्रकाशिका

जर मायावादिपक्षौ द्वौ विद्येत । तत्रैको निष्प्रपञ्जीकरणनियोगवादः अभ्यो ध्याननियोगवादः । एतन्मतद्वय ध्यान

नियोगादिमुन शाहरवादिमत च दूषितयन्तमधिकरणपूर्वपक्षिणप्रति सिद्धान्तं वक्ष्यन्निदानी निष्प्रपञ्चीकरणनियोगवाद प्रस्तौति अत्र कश्चिदाहेति । तप्रतिजानीत वेदान्तेति । कार्यपरस्य वाक्यस्य सिद्धवस्तृनि प्रमाणभावः कथमित्यभिप्र यन्नाह — कथमिति । उत्तरमाह- निष्प्रपश्चमिति । कुर्यादित्यनेतिशब्दः प्रकारपर: निष्प्रपञ्चीकरणविधिना ब्रह्मणःको

ऽन्वय इत्यपेक्षायाभन्वयमाह - ब्रह्मणइति | विषयत्वेनान्वयइत्यर्थः । सिद्धस्वरूपस्य ब्रहह्मणो विधिविषयवानुपपत्तिशङ्काप

रिहारार्थ प्रपञ्चप्रविलयद्वारेणेत्युक्तम् । अन सिद्धस्य साधनत्वमाकारभेदाद विरुद्धमिति गर्भितम् । इहत्वितिशब्दस्समाप्तौँ । कथमित्यस्योत्तरत्वेन इत्थमितिवार्थः ॥

विधि दर्शयितुमाकाङ्क्षामुत्थापयति । कोऽसाविति । कतिपयनाशेऽग्यशतस्य विश्वप्रपञ्चनाशन विधिरशक्य इत्यभि

प्रायः, विधिः विधिवाक्यम् । आविद्यकस्य प्रपञ्चस्य बुद्धिनिवृत्तिमात्ररूपो विल्यश्शक्य इत्यभिप्रायेण वाक्यमुपादत्ते

नदृष्टेरिति । दृष्टिव्यतिरिक्तत्वाविशेषात् ज्ञेयनिषेषोऽपि फलितः । आदिशब्दोपात्तश्रुत्यन्तरैः कण्ठोस | आत्यन्तिक निवृत्तेः असिद्धन्वाद्विधेयत्वं च युक्त मितिभावः । शून्यशब्देन आत्यन्तिऋनिवृत्तिर्विवक्षिता । मात्रशब्देन द्रष्टृदृश्य कल्पकाविद्या

निवृत्तिः ततQवह्यान्तिकत्वसिद्धिः, सिद्धस्य ब्रह्मणो विधेयत्व क्यमितिशङ्काया प्रपञ्चमनिलयद्वारेणेति पूर्व विवक्षितम गूढार्थसङ्ग्रहः

● उपक्रमोपसहारानभ्यासोऽपूर्वता फलम् | अर्थवादोपपत्ती च लिङ्ग तात्पर्यनिर्णये ॥’ इति अपूर्वन्याचाधित वरूपोपपत्त्यो रिव फलस्यापि तात्पर्यनिर्णायकत्वेन फलाभावे ता पर्ये न सभवतीति ब्रहाण. आनन्दरूपत्वेन तात्पर्यविषयत्व दुरुपपाद मित्याशयः । तमेतमर्थमाह- कस्यापि वाक्यस्य परिनिष्पन्ने वस्तुनि तात्पर्यासम्भवादिति ॥

परैः ध्याननियोगवाद एकएवान उपन्यस्य दूषितः । उभयलिङ्गाधिकरण ’ यदप्याहु. आकारवादिन्योऽपि श्रुतयः

प्रपञ्चमविलयमुसेन आकारप्रतिपस्यर्था एव, न पृथगर्था इति। तदपि न समीचीनमिष लक्ष्यते’ इत्यादिना निष्प्रपक्षी

करणबाद दूषयित्वा ‘ वस्तुमात्रपर्यवसायीनिहि ब्रह्मवाक्यानि ननियोगोपदेशीनि ’ इत्येतद्विस्तरण प्रतिष्ठापित ‘तत्तु सम न्वयात्’ इत्यत्र इत्युक्तम् । अतः नियोगवाददूषण ‘तत्तुसमन्वयात्’ इत्यत्र विवचितमिति परेषामपि समनम् । एवं मध्याननियोगवादस्येव निष्प्रवीकरणनि योगवादस्यापि अनैनोपन्यस्य दूषण युक्तमित्यभिप्रेत्याह- अत्र कश्चिदाहेत्या दिना। परे: ‘युवाह्यस्य हरयः’ इत्यायुत्तमपवाना ‘तदेतद्ब्रह्मापूर्वम्’ इत्यादी प्रविल्योत्तया प्रजिलयार्थस्यम्’ (बू)

‘मनोमय:प्राणशरीर: ’ (छां) इत्यायुत्तानातु ‘सक्रतुत्योपासनार्थत्वमेव नतु प्रविलयार्थन्यम् इति पार्थ

समन्वय १.४ }

(श) भाग्योत्तदूषणेभ्य: अधिक दूषणैरुत्त नियोगवाद निरासः

६५

श्रीभाष्यम्

स्वतस्सिद्धस्थापि ब्रह्मणो निष्प्रपञ्चतारूपेण कार्यत्यमविरुद्धमिति । तदयुक्तम् नियोगवाक्यार्थ वादिना हि नियोगो नियोज्यविशेषणं, विषयः करणम् इतिकर्तव्यता प्रयोक्का च वक्तव्याः तनहि नियोज्यविशेषणमनुपात्रेयम् । तच निमित्तं फलमिति द्विधा, अत्र कि नियोज्यवि

डोपणं तच किं निमित्तं फलंवेति विवेचनीयम् ? ब्रह्मस्वरूपयाथात्म्यानुभवश्चेन्नियोज्य चि शेषणं तर्हि नतन्निमित्तं जीवनादिवत्तस्यासिद्धत्वात् । निमित्तत्वे च तस्य नित्यत्वेनापवर्गों

त्तरकालमपि जीवननिमित्ताग्निहोत्रादिवत् नियतद्विषयानुष्टानप्रसङ्गः | नापिफलम् श्रुतप्रका ।

विस्तरेगाह-स्वतरिसद्धस्यापीति || यद्वा पूर्व भावार्थ पतिरित्तस्य निधिनिय वानुपपत्ति परिता इहतु स्वतारसदस्येत्यादिना प्रपञ्चविल्यद्वारेण सिद्ध

यानिनिधिविषयत्यानुपपत्तिः परिहतेतिमिदा # भावार्थदन्यत्व स्वर्गादेरप्यास्त नतन सिद्धत्व साध्यहितत्-अधिक पूर्वरजी मीमासमा दूधयति तदयुक्तमिति । कथमित्याह-नियोगेति । विशिषन् विषयइति व्युत्पत्त्या विषयाया गादिः। * कृतिसाध्यापूर्वप्रतिपत्तिवेलाया कृत्यवच्उदक्त्वेन सविषय सएव कार्यनिष्पत्ती करणं वक्तव्याः, नत्वयावस्तु शक्यनितिभावः। प्रथमनियोग्य शेषण दूपयितुमाह - तत्रेति । तत्र तेषु वत्तव्येषु नियोज्यविशेषणमनुपादेयम् उपादेय विधेयम् तद्व्यतित्तमित्यर्थ । विकल्प्य दूपयितु विशेषणद्वैविध्यमाह - तच्चेति । ततः किमित्यत्राहअत्रेति अन निष्प्रप —

वीरनिगेनिनस्वरूप शकते ब्रह्मस्वरूपेति । निमित्तता दूषयनि तहति । कुतइत्याह - जीवनादि यदिति । ‘यावज्जीयमग्निहोत्रं जुहोति’ इत्यन जीवनस्य सिद्धत्वाद्ययानिमित्तल न तथेत्यर्थः । * पुत्रजन्मादिवद्य दासिद्धयत् तदा निमित्त(+) भविष्यतीत्यनाह -निमित्तत्वेचेति । अपवर्गोत्तरकालमपि नानुष्ठानप्रसङ्गः यावन्निमित्त ।

मनुष्ठाननियमामात्रात् परिकरशून्येषु तनियमाभावी दृष्ट तस्मात्करणकळेररविरहेण न तदानीमनुष्ठान मितिचेत् हन्त म्वद्रूपणमय स्वयमानिष्करोपि । तथाहि सप्रपञ्चतयाऽनुभवस्य यथार्थानुभवरूपत्वामाबादपवर्गोत्तरमाव्यव याथार्थ्यानु भा. | नदानी करणकळेवरामानेऽपि विषयानुष्ठान शक्य नवा अशक्यत्वे विधेयत्वमेव नस्यात् । अतश्शक्यमिति वक्त व्यम् । अतो निमित्तस्य नित्य वानमित्तिक्स्य नित्य शक्यत्वाच्च नित्य तदनुशनप्रसङ्ग इतिभावः ||

फया विशेषणत्व दूषणमाह - नापीति | नियागानुपपति वक्तुमाह-कश्चेति । शकते ब्रह्मेषेति । दूश्यति ।

गूढार्थसंग्रह:

गर्थ्यमत्र क्याना नत्यक्रवाक्य वमित्यादिदूषणमुक्तम् । एवविभागस्य श्रुतिता पर्याविषय वमालोच्य अन्यथा स्वयदृश्यति तद्युक्तमित्यादिना ||

नापि फलमिति । ननु द्वैतप्रपञ्चविल्या नियोगविषया भविष्यति अप्रविलापितहि द्वैतप्रपञ्चे ब्रह्मत वावबोधोन

भवति । अना ब्रह्मतत्त्वावबोधप्रत्यनीभूतो द्वैतप्रपञ्च प्रचिलाध्य | यथा स्वर्गकामस्य यागोऽनुष्ठातव्य उपदिश्यते एवम पर्गकामस्य प्रपञ्चविल्य, यथा च तमसि व्यवस्थित घटादितत्वमवबुभु समानन त प्रत्यनीकभूत तम प्रथिाप्यते एव ब्रह्मतत्वमवत्रुभु समानेन तत्वत्पनीक भूत प्रपञ्च प्रविलापवितव्य | ब्रह्मस्वभावोह प्रपञ्चो न प्रपञ्चस्वभाव ब्रह्म तेन नाम

रूपपश्चर्यानित्यपनेन ब्रहात नाचौधो भवतीति’ इति पूर्वपश्याशय परैरुत्तः । अन प्रपञ्चमविलयनिक्ल्येन परैर्दूषणमु 9

निष्प्रपञ्चीकरणनियोगवाद पर्यालचनम्

[ समन्वय ११.४

श्रीभाष्यम

नैयोगिकफलत्वेन स्वर्गादिवदनित्यत्वप्रसङ्गात् । कश्चाप नियोगविषय ? ब्रह्मैवेति चेत् नतस्य नित्यत्वेनाभ (भा) व्यरूपत्वात् अभावार्थत्वाच्च निष्प्रपञ्च ब्रह्म साध्यमिति चेत् - साध्यत्वेऽपि फलत्वमेव, अभावार्थत्वान्नविधिविषयत्वम् | साध्यत्वं च क्स्य ?किं ब्रह्मणः, उत प्रपञ्चनि

वृत्तेः ? न तावडह्मण. सिद्धत्वात् अनित्यत्वप्रसक्तेश्च । अथ प्रपञ्चनिवृत्ते न तर्हि ब्रह्मण स्साध्यत्वम् प्रपञ्चनिवृत्तिरेव विधिविषय इतिचेत् न । तस्याः फलत्वेन विधिविषयत्वायो गात् । प्रपञ्चनिवृत्तिरेवहि मोक्ष. सच फलम् । अस्य च नियोगविषयत्वे नियोगात्प्रपश्च निवृत्तिः प्रपञ्चनिवृत्त्या नियोगइतीतरेतराश्रयत्वम् | अपि च किं निवर्तनीय प्रपञ्चः मिथ्यारूप सत्यांचा ? मिथ्यारूपत्वे ज्ञाननिवर्त्यत्वादेव नियोगेन नकिंचित्प्रयोजनम्, नि योगस्तु निवर्तकज्ञानमुत्पाद्य तद्वारेण प्रपञ्चस्य निवर्तक इतिचेत् तत्स्ववास्यादेव जात श्रुतप्रकाशिका

नति । हेतुमाह - तस्येति अ (भा) भ) व्यरूपत्वात् असाव्यत्वात् अभावार्थ |च्च । * भावार्था. वर्मशब्दा नियारूप वाभावादित्यर्थ. साध्य फलस्याप्यस्तीति तद्ध्यावर्तक भावार्थम्। तदुभयभानादिति यावत् निष्प्रपञ्चाकारेण साध्यत्व शङ्कन निष्प्रपञ्चमिति । प्रतिवदति साध्यत्वेऽपीति । फलत्वमेवेति । नियन्वचत् फलव्यतिरिक्त स्यात् फलव्यतिरिक्त त्वामावाद्विषय वमयुक्त मिति तात्पर्यम् ॥

• हेत्तन्तर कण्ठोत्तया दर्शयन्विषय व दृपयति अभावार्थत्वान्नविविधिपयत्वमिति । * विशिष्ट विषय वा ।

नुपपत्तिरुता

अथ विशेष्याशस्य विशेषणाशस्य च विषयवानुपपत्ति वयन्त्यिति साध्यत्वचेति । यद्वा विशि

ष्ट साध्यवाभ्युपगमेन विषयत्व दूषितम् । अथ विशिष्टस्य साव्यवं दूषयितु निक्ल्पयति साध्यत्वचेति । विदिष्टस्य साध्यच्चानुपपत्तिहि विशेषणस्य विशेष्यस्योभयस्य च साध्य वानुपपत्त्या स्यात् नोतिनुत्ति दिशरोद्वयन तुल्यदूषणत्वात् । प्रथम दुपयति नतावदिति । कुतइत्यत्राह मिद्धत्वादनित्यत्वप्रसत्तेश्चेति । सिद्ध वानसाध्य वाय

त्वामकारंतु मात्ररूपत्वेसति साध्य वाद नित्यत्वप्रसत्तेश्वेत्यर्थ. द्वितीय शङ्को अथेति । दूषयति नतीति । प्रपञ्चनिवृ त्तेस्साध्य वे ब्रह्मणस्साध्यत्या भावान्न विधिविषयत्वामित्यर्थ । प्रपञ्चनिवृत्तेर्वि धविषय वमाशङ्कय दृपयति प्रपञ्चेत्यादिना तस्या.पर यमुपपादयति प्रपश्यनिवृत्तिरेवहीति | प्रपञ्चनिवृत्तिर्मोनोऽस्तु | तत किं विषयवानुपपत्तरित्याह-नचेति ।

प्रपञ्चनिषृत्तेर्मोक्षरुपला•मोक्षस्य च फ्लात् फल्भूताया न विषय चमित्य । दूषण स्तरमाह - अस्यचति । अस्या इति वक्तव्येऽपि फल विवक्षया अस्यत्युक्ति पर व विषय बचेत्याकारद्वयाभ्युपगम प्रपञ्चनिवृत्ति पत्यानियोगसाध्या विषयत्वात् प्रपञ्चनिवृत्या नियोगसिद्धिरित्यन्योन्याश्रयइत्यर्थ ॥ 2

:

.

निष्पीकरणरक्षे मुगान्तरेण दूषणमाह - अपिचेति । * यदा नियागविषयदूषणेना-योन्याश्रयण निगोगा दूषिता भवति । मुगान्तरेणानि नियाग दूषयति अपिचेति । दूषयितु वित्पर्यंत किमिति । प्रथम दूषयति मिध्येति 1

साफल्य शक नियोगस्त्यिति । दूश्यान तदिति । स्वाक्षात् प्रचमिथ्या ब्रह्मनिर्विशेष वपश्वास्यादित्यर्थ । नियो {

गूढार्थसह

सम् | तन्मतमरमयैव तदुन्दूषणार

अधिकपणानि अनुमारभ।-नयोगिर फलम्येयादिना ॥

t

समन्वय १-१-४ ]

उत्तानोदर्यालोचनम्

६७

श्रीभाध्यम

मिति नियोगेन न प्रयोजनम् वाक्यार्थशानादेव ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य कृत्स्नम्य मिथ्याभूतस्य

प्रपञ्चस्य बाधितत्वात् सपरिकरस्य नियोगस्यासिद्धिश्च । प्रपञ्चस्य निवर्त्यत्वे प्रपञ्चनिवर्तको नियोगः किंब्रह्मस्वरूपमेय उत तद्व्यतिरिक्तः ? यदि ब्रह्मस्वरूपमेव निवर्तकस्यनित्यतया निय प्रपञ्चसद्भाव एव नसम्भवति । नित्यत्वेन नियोगस्य विषयानुष्ठानसाध्यत्वं च नघटते । अथ ब्रह्मम्वरूपव्यतिरिक्तः तस्य कृत्स्नप्रपञ्च निवृत्तिरूपविषयानुष्ठानमाध्यत्वेन प्रयोका च

नष्टइत्याश्रयाभावादसिद्धिः । प्रपञ्चनिवृत्तिरूपविषयानुष्ठानेनैव ब्रह्मस्वरूपव्यतिरिक्तस्य कृत्स्य निवृत्तत्वात्न नियोगनिष्पाद्यं मोक्षारयं फलम् ॥

किंच प्रपञ्चनियुत्तेर्नियोगकरणस्य इतिकर्तव्यताऽभावात् । अनुपकृतम्यच करणत्वा

योगान्नकरणत्वम् । कथमितिकर्तव्यताऽभाव इतिचेत् इत्थम् अस्येतिकर्तव्यता भावरूपा,

अभावरूपा वा ? भावरूपा च करणशरीरनिष्पत्तितदनुग्राहकार्य मेदभिन्ना उभयविधा च न सम्भवति, नहि मुद्राभिधातादिवत् कृत्स्त्रस्य प्रपश्चस्य निवर्तकः कोऽपि दृश्यत इति

दृष्टार्था न सम्भवति । नापि निष्पन्नस्य करणस्य कार्योत्पत्तावनुग्रहस्सम्भवति अनुग्रा

हकांगसद्भावे कृत्ाप्रपञ्चनिवृत्तिरूपकरणस्वरूपासिद्धेः । ब्रह्मणोऽद्वितीयत्वज्ञानं प्रपञ्च निवृत्तिम्पकरणशरीरं निष्पादयती तिचेत् तेनैव प्रपञ्चनिवृत्तिरूपो मोक्षरिसद्ध इति न

करणादिनिष्पाद्यमवशिष्यत इति पूर्वमेवोकम् । अभावरूपत्वेचामा (त्या)वा )देव न करण श्रुतप्रकाशिका

गस्य निष्पलत्वदूषणोक्त्या नियोज्यविशेषणच दूषित भवति नियोगसाध्यपलस्यैव फ्ल्तया नियोज्यविशेषणत्वादिह तट योगाच, दूषशान्तरमाह-वाक्यार्थज्ञानादेवेत्यादिना ॥

पूर्वशिरोद्वये द्वितीय शिरो दूषयितुमाह - प्रपञ्स्येति । प्रपञ्चस्य सत्यत्वे नियोगनिवर्यत्वइत्यर्थः । —

किमित्यादिना विकल्प्य प्रथम दूषयति यदीत्यादिना । द्वितीय दूषयितु तदभ्युपगम शकते अथेति । दूषयति तस्येति तयेत्यादिना नष्टइत्यन्तैन प्रयोक्तृदूषण कृनभवति । प्ररञ्चनिवृत्तीत्यादि प्रपञ्चसत्यपि फ्लाभावोत्तिमुखेन नियोगो दूषितः । करणमितिकर्तव्यता च दूग्यति किंचेति । इतिकर्तव्यताया अभाव निवरीतुमाह-कथमिति । प्रतिवति– इत्यमिति । भावरूपत्वपक्षे दाध्यमाह-भानरूपाचेति । करणशरीरनिष्पत्तिरवघालवत् प्रोक्षणवच दृष्टादृष्टार्थतया

दिघेनिनाभित्रनम् । तन किमित्यत्राह - उभयविधेति । उभयनिधा निष्पादिका अनुप्राहिका च निष्पादकपक्षे प्रथमदृष्टा यंत्रे दूरनाह नहीति । वृ स्पश्चानवृत्ति रूपकरण शरीरनिष्पादिकाभावरूप दृष्टार्था न समवतीत्यर्थः । अदृष्टार्थाऽस्ति चेत् प्राञ्चसय सङ्गः । अप्रामाणिकत्व चेति स्फुटमिति न कण्ठोकम् !!

अथानुग्रह दूषयात नापीति । तदसम्भवमुपपादयति अनुप्राहकति । * अनुग्राहकाहि करणानन्तरभावी कस्न

प्रपञ्चनिष्टत्तिरूपकरणानन्तरमग्राहक स्तितिचे वरणमेव न सिद्धंगत् । यदा करणासद्धिः न तदानीमनुग्राहको विद्यत

वन्यनुप्राहकासम्भवइत्यर्थः । इतिकर्नयासद्भायमुसेन करणसिद्धिं शहते ब्रह्मणइति । दूषयति तेनैवेति । करणादिनि काय करणनिष्यायो नियोगः नियोगानेयाय १लमित्यादिशब्दार्थः । करणचेत् स्वकार्यक्रस्यात् सदभावात् करणत्वमयुक्त नियर्थ । अथामा रूपतिका अभावरूपत्वइति अभायादेव - अभावरूपेतिकर्तव्यताया अप्रामाणिक ।

एतदधिकरणे (शं) भाप्योक्तध्यान नियोगवादिमतोपन्यास:

६८

[ समन्वय १-१-४

श्रीभाष्यम्

शरीरं निष्पादयति । नाप्यनुग्राहकः, अतो निष्प्रपञ्चब्रह्मविषयो विधिर्नसंभवति ॥ अन्योऽप्याह यद्यपि वेदान्तवाक्यानां नपरिनिष्पन्नब्रह्मस्वरूप परतथा प्रामाण्यम् । तथा ऽपि ब्रह्मस्वरूपं सिद्धयत्येव । कुतः ? ध्यानविधिसामर्थ्यात् । एवमेव हि समामनन्ति ‘आत्मावा अरे द्रष्टव्यः निदिध्यासितव्यः ’ (वृ.४.४.५) ‘य आत्मा अपहतपाप्मा सोऽन्वेष्टव्यस्सवि

जिशासितव्यः’ (छा.८.७.१) ‘आत्मेत्येवोपासीत, आत्मानमेव लोकमुपासीत ’ (बृ. ३.४.७: ,

१५) इति । अत्र ध्यानविषयोहि नियोगस्स्वविययभूतध्यानं ध्येयेकनपणीयमिति ध्येय माक्षिपति | सच ध्येयम्म्वचाक्यनिर्दिष्ट आत्मा सर्किरूपइत्यपेक्षायां तस्वरूपविशेषसमर्प श्रुतप्रकाशिका

वादेनेत्यर्थः | निवृत्तिरूपशमादीना नामावरूपेतिकर्तव्यतास तेषा ज्ञाननिष्पादकलेन प्रपञ्चनिवृत्तिरूपकरणांनष्पादक

।

त्यायोगादितिभावः अत्रामावादे वेत्येप्रकारेण पूर्वमदृष्टार्थभावस्पेतिकर्तव्यताया अप्रामाणित्वाभिप्रेत व गभ्यते | दूषणमु पसहरति अतइति । विधि नियोगः निष्प्रपञ्चीकरणविषयो नियोगइत्यर्थः । अतः प्रवर्तक्वानयेनैव ब्रहाम्वरूपसिद्धिरिति वक्तु न शक्यमिति फालतम् || अथ ध्यान नियोगवादिपक्षमुपक्षिपति अन्योऽप्याहेति । ब्रह्माणि वेदान्तवाक्याना स्वातन्त्र्येण प्रामाण्याभावमङ्गी

कृत्याह-यद्यपीति । तर्हि कथ तात्सद्धिरित्यत्राहतथापीति | व्याघाताभिप्रायेणाह-पुतइति | हेतुमाह-ध्यानविधीति ध्यानविधिः कः तस्य सामर्थ्य कथमित्यत्राह - एवमेवहीति । यथा वाक्याना ध्यानपरत्वेऽपि परिनिष्पन्न सिध्यति तथै

वेत्यर्थः । ध्यानविधिवाक्यागाह - आत्मावाइति । निदिध्यासितव्य इत्युपासनमुक्तम् द्रष्टव्य इति तस्य दर्शनरूपवम् विजिशासितव्यइति सामान्यशब्दः आत्मेत्यैक्योपासनमुक्तम् आत्मानमिति स्वस्य जगत्तादात्म्योपास्नम् | सामर्थ्यदर्शयति

अत्रेति । ध्ययमाक्षिप्तमस्तु *रतिवथ शायतइत्यत्राह- सघध्येयइति । आकाङ्क्षा सन्निहित योग्यत परित्यक्तु न युक्तम् । गामानयेत्यादिषुह तथा दृष्टमितिभावः ॥ गूढार्थसंग्रह.

अतोनपापा

श्रीधरपक्षण वेदसामान्यस्य । तने ब्रह्मास निर्माणा

काण्डे नियोग दूषयत्वा ‘सर्वप्रत्ययवेद्यवा ब्रह्मस्वरूप व्यवस्थिते । प्रपञ्चस्य प्रविलयश्शन्न प्रतिपाद्यत || प्रविलेन प्रदञ्चन

तद्रूपेण नगोचरः | मानान्तरस्येति मतमाम्नायैकनियन्धनम् ॥’ आम्नायैकनिबन्धनत्वद् तस्योच्यते । प्रत्यक्षादीनामविद्या समिन्नत्वात् प्रत्यस्त मिताने सिलभेदेन रूपेणाविषयीकरणाद्वेद प्रत्यय स्याम्नायैव गभ्यन्वादिति ’ इति सिद्धिकाण्डे मण्डनमि श्रेण सिद्धान्तकरणमपि निरखकाशमितिबोध्यम् । जिज्ञासाऽधिकरणे सुनीना प्रपञ्चविल्यार्थत्वासम्मदस्य स्थापित वात् ।

एतेन परे: (दश) ‘युत्ताह्यस्य हरयः’ इत्यादीना प्रविल्यार्थत्वोत्तिरापे निरवकाशा |

‘तदेता ’ इत्यादरम्यार्थव

प्रथमाधिकरणएव साघितच्वात् ||

समन्वयाधिकरणमाध्ये (दश) परै: ‘अत्रापरे प्रत्यवतिष्ठन्ते’ इत्यादि ध्याननियोगवादिमत यदुपन्यत तदैव निरू पयति – अन्योऽप्याद्देत्यादिना | तोरात्ताः श्रुतीरुदाहरति आत्मावाअरे द्रष्टव्य इत्यादिना शहरप्या विशि

ध्य तन्मयोपस्पति अत्र ध्यानविपयोहि नियोग इत्यादिना - श्रवणादिविधानमनर्धपस्यादित्यन्तेन ||

समय १-१-४ ]

ध्याननियोगवादिगा (ग) भाग्योदूषणानुसदारम्भः

६९

श्रीभाध्यम

णद्वारेण ‘सत्यंज्ञान मनन्तं ब्रह्म ’ (ते. आनन्द. १. अनु) ‘मदेव सोम्येदमन आसीत् ’ (छां ६२.१९) इत्येवमादीनां वाक्यानां ध्याननिधिशेषतया प्रामाण्य मिति निधिवषयभूतध्यान शरीरानुप्रनिष्ब्रह्मस्वरूपेऽपि तात्पर्यमत्येव ॥ अतः एक्मेवाद्वितीयम्’ (छा.६.२.१) ‘तत्सत्यं सआत्मा तत्त्वमसि श्वेतरेनो’ (छा.६.८.७) ‘नेहनानाऽस्ति किंचन ( 6

L

"

११) इत्यादिमिर्ब्रह्मस्वरूपमेकमेव सत्यम् तद्व्यतिरिक्तं सर्वे मिथ्येत्यवगम्यते । प्रत्यक्षादि

मिर्भेदावलम्विना च कर्मशास्त्रण भेद प्रतीयते, मेदाभेदयो. परस्परनिशेधेमत्यनाद्यविद्या मूलत्वेनापि मेदप्रतीत्युपपत्तेरमेद एव परमार्थ इति निश्चीयते तत्र ब्रह्मध्यान नियोगेन तत्माक्षात्कार फलेन निरस्तसमस्तावितविनिधमेदाहिती यशानैत्रमब्रहभादपमोक्ष. मान्यते । नच वाक्याटाक्यार्थज्ञानमात्रेण ब्रह्मभानसिद्धिः अनुपलब्धे विविधभेददर्शना

नुपपत्तेश्च । तथा च सति श्रवणादिविधानमनर्थकं स्यात् ॥ अयोध्येत रज्जुरेपा श्रुतप्रकाशिना

स्वरूपमा प्रतिपादकाना कारणशोधकाक्यानामपि विध्यपेक्षित समर्पक वेनैव प्रामाण्यमित्याह- सर्विरूपइति ।

शोधितस्वरूपस्य ध्वेयत्वात् सत्यादिवाक्य प्रथममुपान्तम् । तदनुगुणार्थतया संदेशति कारण्यालय पादुदाहृतम ध्यान गरीरानुप्रनिष्टेति । ‘अर्थेनेव निशेपोहि निराकारतया घियाम्’ इतिभाग अस्त्येति । स्वाक्यप्रतिमनस्वर्गादि

फविषयस्य ’ यस्मिन्नोष्णम्’ इत्यादिनाक्यस्यय विधिशेषतया प्रामाण्य मितिभान | ध्येय ब्रह्मस्वरूह ध्यानशेरॉशनु प्रविष्ट प्रपञ्चमिथ्यायस्य ध्यानशरीरानुप्रवेशात् क्थ मेदनिषेधे ता पर्यमित्याह – अतइति । अ, विधिशेषभू स्य सिद्धार्थे तात्पर्यसद्भावात् । अद्वितीय ब्रह्म ध्येय मेदनिषेधश्रुतयश्च ब्रह्मणोऽद्वितीयत्यपरा ब्रह्मणाऽद्वितीयत्वमेव स्टमि ध्यानमिति ध्यानशरीरानुप्रविष्टे मेदनिषेधे तात्पर्यमस्तीत्यर्थ ||

।

मेदग्राहिममाणविरोघानशाम्पमद्वितीय ब्रह्मप्रतिपादयति ‘आदित्योयूप’ इत्यादिवदितिशङ्का परितु प्रत्यक्षादिमि विरुद्ध प्रतीतिमभ्युपगच्छति प्रत्यक्षादिभिरिति । शङ्का परिहति भेदाभेदयोरिति । मेदप्रतीतेर यथासिद्धन्वादन यथा सिद्धशास्त्रावगतमैक्य तात्त्विकमित्यर्थ । तर्हि विषय करण, प्रयोत्ता फलमित्यादिवत्तव्यम् । नियोगनिव के प्रपश्चर सङ्ग । नित्यप्राप्तत्वाद्रझमायो न पत्रमित्याह - तनेति ध्याननियोगनति ध्यानस्य विषय यमुत्तम । नियागा -मोक्षवेनशाना-मोक्षइति शङ्का व्युदस्यनि तत्साक्षात्कारफलेनेति । नियागस्योपायत्व ज्ञानद्वारकम्यिथ । निरस्तेत्या दिना । अविद्यानिवृत्ति फलमि युक्तम् । तदव पल्तया नियोग्यनिशपणम् उपासक प्रयोत्ता | शमादिरितिवर्तव्यतरा स्मक सिद्धमितिभार वाक्यार्थशानमाना-मोकवादिन दूश्यति नचेति । प्रत्यक्षविरोधमाह अनुपलन्धविविध भेद ।

दर्शनानुवृत्तेश्चेति । शास्त्रविरोधमाह -तथा चसतीति ॥

अथ साक्षान्मायावादिना स्वमत पश्चाद्विवक्षता प्रथम ध्याननियोगवादिपक्ष (स्य) प्रतिक्षेपमा अथो येतेति ।

बन्धस्य ज्ञानमाननिवर्त्यत्व सोपपत्तिमाह - रजरेपेति । निवर्त्यमिथ्यात्व ह्युभयसम्मतम् । अतएव नियोगनैरपेश्यम ह गूढार्थसङ्ग्रह

‘अत्रामिघीयत’ इत्यादिना परमाप्योत्तदूरणा यनुनदति- अथोच्येत इत्यादिना - तत्परेन पदसमुदायेन सिष्यतीत्यन्तेन । ’ तद्विषयेश्यमाणा अध्यानयोग्यवि यत्वा कुष्ठीभव-युवादिषु प्रयुन सुरतक्ष्ण्यादिवत,

७०

शङ्करभाष्योत्तदूपणानुपाद

[ समन्वय १-१४

श्रीभाष्यम्

न: सर्प इत्युपदेशेन सर्पभयनिवृत्तिदर्शनात् । रज्जुसर्पयत बन्धस्य च मिश्यारूपत्वेन ज्ञान वाध्यतया तस्य वाक्यजन्यज्ञानेनैव निवृत्तिर्युक्ता न नियोगेन नियोगसाध्यत्वे मोक्षस्थानि त्यत्वं स्यात् स्वर्गादिवत् मोक्षस्य नित्यत्वंहि सर्ववादिसंप्रतिपन्नम्। किंच धर्माधर्मयो फल हेतुत्वं स्वफलानुभवानुगुणशरीरोत्पादनद्वारेणेति ब्रह्मादिस्थावरान्तन्त्रतुर्विधशरीरसंबन्ध रूपसंमारफलत्वमवर्जनीयम् । तस्मान्नधर्मसाध्यो मोक्षः । तथा च श्रुति. -‘न हवै सशरी रस्यसन प्रियाप्रिययोग्पहतिरस्ति । अशरीरं घावसन्तं न प्रियाप्रिये स्शत ’ (छा.८.१०. १) इति अशरीरत्वमपे मोक्षे धर्माधर्मसाध्यप्रियाप्रियविरहश्रवणात् न धर्मसाध्यमशरी

रत्वमिति विज्ञायते । नच नियोगविशेषसाध्यफलविशेषवत् ध्यान नियोगमाध्यमशरी रत्वम् | अशरीग्त्यम्य स्वरूपत्वेनासाध्यत्वात् । यथाऽऽहुश्रुतयः-‘अशरीरं शरीरेध्वनव स्थेष्ववस्थितम् । महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति । ’ (क्ट.२,२२.१४) ‘अप्रा

णोह्यमनाशुभ्रोऽसहोद्ययं पुरुष.’ (मुण्डकं. २.१.२) इत्याद्याः अतोऽशरीरत्वरूपो मोक्षो नित्य इति न धर्मसाध्यः तथा च श्रुतिः -‘अन्यत्र धर्मादन्यत्राधर्मादन्यत्रारूत्तावृतात् ।

अन्यत्र भृताद्भव्याच्च यत्तत्पश्यसि तद्वद ’ ( क.२२२.१४) इति ॥ अपि च उत्पत्तिप्राप्तिवि कृतिसंस्कृतिरूपेण चतुर्विधंहि साध्यत्वं मोक्षस्य न सम्भवति । न तावदुत्पाद्यः मोक्षस्य ब्रह्मस्वरूपत्वेन नित्यत्वात् नापि प्राप्यः आत्मस्वरूपत्वेन ब्रह्मणोनित्यप्राप्तत्वात् । नामिवि कार्य. दध्याढिवदनित्यत्वप्रसङ्गादेव नापि संस्कार्य: संस्कारोहि दोपापनयनेन वा श्रुतप्रकाशिका

नेति । अन्यथाऽनिष्टमाह -नियोगेति। मोक्षानित्यत्वस्य तदनिष्टतामाह - मोक्षस्येति । नियोगो विपरीत प्रत्याह

किंचेति । द्वारेणेन्यन्तेन प्रसञ्जनीयप्रसञ्जक्योर्व्याप्तिर्दर्शिता । अवर्जनीयमित्यन्तन प्रसङ्ग । तत विमित्यत्राह-तस्मा दिति । तस्मात् ससारपत्वप्रसङ्गात् वाक्यस्य ससारफलत्वस्य निवृत्या व्याप्य धर्मसंध्यत्रच निवृत्तीर्थ क्ष 2

शरीराच नियोगासाध्य वमाह -तथा चेति । अशरीरत्वरूपे मोशे धर्माधर्मफलपप्रियाप्रियसन घविरहवन

जात् मोक्षस्य धर्मसाध्य वामान: फलितइत्याह - इत्यशरीरत्यरुपइति ॥ एवं नियागसाव्याचे मोक्षस्य धर्माधर्मपल्सम्बन्धराहित्यश्रवणानुपपत्तिरिति श्रुयर्थापत्तिा भवति । यथा नियो गविशेषस्य पापनिवृत्तिः पलमुच्यते तद्वन्नियोगविशेषस्य बन्धनिवृति व समतत्य - नचेति ॥ नियोगविशेष

विशेषशब्दाम्या प्रायश्चित्तपापक्षपणे वियक्षिते; कुतइत्यत्र ह-अशरीरत्वस्येति । अस्य स्वरूपाचे श्रुतिम ह

यथाऽहुरिति । अप्राणइति । अप्राणमनससम्बन्धामावादशरीरत्व सिद्ध मरस्य प्रागमनसम्बन्धइतिभाव अत अशरीरत्वस्थामस्वरूपलावगमादित्यर्थः । नकल कर्मपरसम्बन्धविरहादशनामचिनियागराध्य व

वस्सिद्धः अपितु कष्टात्त चेत्याह-तथा च श्रुतिरिति । * अन्यत्र धर्मात् धर्नादन्यत्र विना अनन धर्मसन धग

हित्यमुत्तम् । सबन्धश्च साध्यसाधनभाव इतिभाव | मंत्र कृताकृतशब्देन त्रियमाणमुच्यते भूतभव्यग्दाभ्यां भूतभ नयी |1 मुग्नान्तरेश मोउस्य नियागसाव्य व दूषयति अपिचेति | साध्ययस्य वैविध्यवस्तदसम्माह-उत्पीति

माझशब्देन कि निवृत्ताविस्वरूपम् विद्या नेवृत्तिति विषस्पे स्वरूप दियेहर्दिधसाध्या ● नुपरतिमाह-नतावदित्यादिना निशिसभा दिन श्यो सस्मारोहीत्यादि । ₹

समन्वय १-१४ ]

शङ्करभाष्यदूषणानुवादः

७५

श्रीभाष्यम्

गुणाधानेन या साधयति न तावद्दोपापनयनेन नित्यशुद्धत्वाद्ब्रह्मणः माध्यतिशयाधानेन अनाघेयातिशयस्वरूपत्वात् । नित्यनिर्विकारत्वेन स्वाश्रयाया पराधयायाश्च क्रियायाअवि पयतया न निर्धर्पणनादर्शादियदपि संस्वार्थत्वम् नय देहस्थया नानादिक्रियया अत्मा

संस्क्रियते किंत्यविद्यागृहीतस्तत्सङ्गतोऽहंर्ता तत्फलानुभवोऽपि तस्यैव । नचाहँक्र्तेयात्मा तत्साक्षित्वात् तथा च मन्त्रवर्णः ‘तयोरन्यःपिप्पलं स्वाइत्ति अनश्नन्नयो अभिचाकशीति [मुण्डक. ३.१.१) इति ‘आत्मेन्द्रियमनोयुक्तं भोफ्तेत्यादुर्मनीविणः ’ [पठ. ३.४] ‘पकोटे

यस्सर्वभूतेषु गूढस्सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा कर्माध्यक्षस्सर्वभूताधिवासरसाक्षी चेता

केवलो निर्गुणश्च’ (श्वे. ६,११)‘सपर्यगाच्छुकुमकाय मत्रणम[स्त्रा) स्था)विरं शुद्धमपापवि

इ’मितिच अविद्यागृहीतादहङ्कर्तुरात्मस्वरूपमनाघेयातिशयं नित्यशुद्धं निर्विकारं निष्कृप्यते तस्मादात्मस्वरूपत्वेन नसाध्यो मोक्ष। यद्येवं किंवाफ्यार्थशानेन क्रियतइति चेत् मोक्षप्रतिय श्रुतप्रकाशिका

अत्र नित्यशुद्धशब्दन परमार्थदीपान वयोऽभिप्रेतः । नित्यशुद्धस्य निविंशस्य वस्तुनी दापापनयन गुणाघानरूपार यिनित्यशुद्धन्यानाधेयातिशयत्याग्या नास्ती युक्तम् ॥ अथ नियाविषयन्यामावात् सस्कारयित्वाभावउच्यते । नित्येत्यादिना । * निर्विकारत्वेन क्रियाविषय वाभावः

कथम् ? इत्थं यत्रलियाविषयभूत तद्धि सरिकारं दृष्टम् । यदा दर्पणो हस्ततले निर्घृष्यते # त्दा दर्पणाश्रया त्रिया । यदा दर्पण पाणिनिर्घृभ्यते तदा पाण्याश्रया क्रियेति स्वाश्रयपराश्रयत्रिययार्दर्पणोदाहरणम् त्रियाविषयत्वाभावेऽपि सरका

र्यन्त्र दृष्टमित्यत्राह–नचेति । सक्रियतइत्याह - किंत्यिाते | अविद्यागृहीतः अविद्याकल्पितः तेनातिशयाधानानुगुण विकारित्व सूचितम् | यद्वा अविश्रागृहीतइति शुद्धयशुद्धयाटिभ्रमवत्तया शुद्धिसापेक्षवं दर्शितम् | अहङ्करपि देहाद्वि लक्षणत्वात् ||

कथ देहगतस्नानादिभिस्तस्यातिशय इत्यत्राह-तत्सद्गतइति । * तत्सङ्गत. देहसङ्गन, आत्मनः फलभोक्तृत्वात्

सव कार्य इत्याह

तत्फलेति । फलभोत्ताऽहमर्थचे सरथात्मेत्यत्राह-नचाहमिति | हेतुमाह - तदिति । यो यस्यसाक्षी

सहि नतद्भवतीतिमाय | साक्षिले मानमाह तथाचेति । तयोरन्य इत्यादेश्यमर्थः कार्यथा मनोरंक पोसा अन्योऽनभन्निति अहर्तन भोचेति स्पष्ट दर्शयति । आत्मेन्द्रियेति । आत्मा देहः देहादिसबन्धस्य मोक्तृ वादात्मनो शरीरत्याप्राणत्यामनस्कत्यादिश्रवणादनमन्नित्यभोक्तृ वश्रवणाच, भोवतुर्विलक्षण आमेत्यभिप्राय | यद्वा आमशन्दरसहि दात्मपर: ततश्च तयुक्तस्य भोक्तृत्वातस्य भोक्तृत्व नास्तीत्यहङ्कारस्यैव भोक्तृत्वमित्यभिप्राय: । ’ एकोदेव ’ इत्यत्र केवल

शब्देन पणन्वयराहित्य निक्षितमिति तस्यानोपयोग निर्गुण: गुणवश्यत्वादमोत्तेत्यर्थः साक्षी अहङ्कार व्याप्रि *

यमाणे स्वय साक्षिमाश्रतयाऽस्थानान्नमत्तितिभावः । सपर्यगादिति । शुक्ल, अविद्यारहित वासनारहित वा शुद्धमपाप सिद्ध कर्मफन्टरहित कर्मरहित च पर्यगात् गत्यर्थायुद्धयर्था: * अमन्यतेत्यर्थः ॥ उदाहृतश्रुतिप्रतिपन्नाकारोपेतमात्मस्वरूप बदति अविद्येति । अहर्निष्कृयताम्चय | मुत्तेरसाध्य व निग मयति तस्मादिति । ज्ञानवैयध्ये शङ्कत यहोवमिति । परिहरति मोक्षेति । प्रतिबन्धनिवृत्तसाव्यन्य श्रुतिसिद्धमाह

शङ्करभाष्योक्तदूग्णानुवादः

[ समन्वय १ १ ४

श्रीभाष्यम

न्धनिवृत्तिमात्रमिति ब्रूमः । तथा च श्रुतयः –’ त्वंहि नःपिता योऽस्माकमविद्यायाः परंपारं तारयसि ’ प्रश्न. ६.८ ‘श्रुतं नमेव भगवद्भ्यस्तरति शोक्मात्मविदिति सोऽहं भगव इशोचामि तंमा भगवान् शोकस्य पारं तारयतु ‘.छा.७.१.३ ‘तस्मै मृतिक पायाय तमसः

पारं दर्शयति भगवान् सनत्कुमार ’ इत्याद्या । तस्मान्नित्यस्यैव मोक्षस्य प्रतिबन्धनिवृत्ति

वयार्थज्ञानेन क्रियते | निवृत्तिस्तु साध्याऽपि प्रध्वंसाभावरूपा न विनश्यति । ‘ब्रह्मवेद ब्रह्मैव भवति ’ मुण्डक ३.२.१ ‘तमेवं विदित्वातिमृत्युमेति ‘१वे. ३८. इत्यादियचनं मोक्षस्य वेदनानन्तरभावितां प्रतिपादयन्नियोगव्यवधानं प्रतिरुणद्धि । नच विदिक्रियाकर्मत्वेन वा ध्यानक्रियाकर्मत्वेन या कार्यानुप्रवेशः उभयविधकर्मत्वप्रतिषेधात् ‘अन्यदेवतद्विदिताथो अविदितादपि ’ केन १.३.५. ‘येनेदं सर्व विजानाति (तत्के) तं)केन विजानीयात् ’ वृ.४.४१४ ‘तदेवं ब्रह्मत्थं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ’ (केन. १.३.५]इतिच नचैतावता शास्त्रस्य निर्वि

पयत्वमविद्याकल्पित भेद निवृत्तिपरत्वाच्छास्त्रस्य | नहीदन्तया ब्रह्मविषयीकरोति शास्त्रम्

अपितु अधिषयं प्रत्यगात्मस्वरूपं प्रतिपादयदविद्याकल्पितज्ञानशातृज्ञेयविभाग निवर्तयति । तथा च शास्त्रम्-’ नहटेरं पश्ये: ’ (बृ. ६.४.२) इत्येवमादि । नच ज्ञानादेव यन्धनि त्तिरिति श्रवणादिविद्ध्यानर्थक्यम् | श्रुतप्रकाशिका

तथाचेति । प्रतिबन्धनि वृत्तेस्साव्यत्व निगमयति तस्मादिति । प्रतिबन्धनिवृत्तस्साव्य वनानित्य व स्थादित्यत्राह-नियु त्तिस्त्विति । अयपरिहारो नियोगसाध्यन्वपमेऽपि तुल्यइतिचेत् नियोगसाध्यन्वे प्रपञ्चसत्य व स्यादित्यभिप्रेतमि युक्त यात् नियोगसाध्यत्वपक्षे श्रुतिस्वारस्यहानिमाह - प्रह्मेति । श्रुतिस्वारस्यमेव विलम्ब न सहत इतिभावः । कथ नियोगव्यव धानप्रतिरोधः विधिशेषतयाहि ब्रहाणसिद्धि सिद्धयर्थं नियोगरस्वीकार्यइति शङ्काया नियागशेष व विधिवर्म चेन ध्यान कर्मत्वेन चोभयथाऽपि न सभवतीत्याह-नच विदीति | वेदन शान, उपासन शानविशषः । अत्र वेदनश-दो निष्प्र पीकरणज्ञान विशेषे विश्राम्यति विवक्षावशात् । अतो निष्प्रपक्षीकरणनियोगनादस्यापि दूषण पलितम् । विध्युपासिकर्म त्यामाने श्रुतिमाह - अन्यादति । विदितात् ज्ञेयात् अनिंदितात् ज्ञातुरित्यर्थः । अन्यदेवेति विदिकर्म वनिषेधः संदेबेति

।

ध्यानकर्मत्यनिषेधः विदिकर्मत्याभावे शास्त्रेयन्यासिद्धया शास्त्रस्य निर्विषयमा परिहरति नचेति । ‘अह्मद’

‘ब्रह्मवित्’ इत्यादिमिर्ब्रह्मणो चेद्यन्य प्रतीयत इत्याह- नहीं दन्तयेति । इदन्तया प्रमयतया अपित्पिति । प्रन्य गात्मस्वरूप निर्विशेषमविषयतया प्रतिपादयतीत्यर्थः || शास्त्रस्य भेदनिवृत्तिपर व दर्शयति । तथाचेति । शनांदघ बन्ध निवृत्ति छात्र प्रत्यक्षविरोधस्यादित्याशय शास्त्रविरोध अत्यहिरति नच ज्ञानादिति । श्रवणादिविद्वधानर्थय गूढार्थसङ्ग्रहः

अयानुवादेय वस्तुविषयस्यात् मिनि वर्हि आत्मा या अरे द्रष्टव्यश्रोतव्य.’ इत्यादीनि विभिन्न प नानि । स्वामाविकप्रवृत्तिविषययिमुरीकरणानीति भूमः योहि बहिर्मुश्यः प्रयतैते पुरुषः इष्टमे भूयादनिष्ट माभूदिति, नव (

सत्रात्यन्तिकं पुरुषालमते रामान्यन्तिपुरर्थानि स्वाभाविककार्यकरणत्तिगीनगद्विमुत्य प्रत्यमा मो

या प्रान्त ‘आत्मावा अरे द्रष्टव्य.’ इत्यादीनि ’ इति (1) माध्यमामा-नच ज्ञानादेत्यादिना |

सॅमन्वय ११४ ]

अर्थस्यानिधेयत्वेऽपि श्रूयमाणनिधिवाक्योपपत्तिः

७३

श्रीभाप्यम

स्वभावप्रवृत्तसकलेतर विकल्पनिमुखीकरणद्वारेण वाक्यार्थाचगतिहेतुत्वात्तेषाम् | नचशा नमात्रात् बन्धनिवृत्तिर्नदृष्टेति वाच्यम् । बन्धस्य मिथ्यारूपत्वेन ज्ञानोत्तरकालं स्थित्यनु

पपत्तेः । अतएव न शरीरपातादूर्ध्वमेव बन्धनिवृत्तिरिति वक्तुं युक्तम् । नहि मिथ्यारूप सर्पभयनिवृत्तिः रजयाथात्म्यशाना तिरेकेण सर्पविनाशमपेक्षते । यदि शरीरसम्बन्ध पा रमार्थिकः तदाहि तद्विनाशापेक्षा सतु ब्रह्मण्यतिरिक्ततया न पारमार्थिकः । यस्यतु बन्धो न निवृत्तः तस्य ज्ञानमेव नजातमित्यवगम्यते ज्ञानकार्यादर्शनात् । तस्मात् शरीर स्थिति र्भवतुवा मावा वाक्यार्थज्ञान समनन्तरं मुक्तप्रवासो । अतो नध्याननियोगसाध्यो मोक्ष इति न ध्यान विधिशेषतया ब्रह्मणस्सिद्धिः अपितु ‘सत्यंशानमनन्त ब्रह्म ’ (तै आन. १अ) ‘तत्त्वमसि’ (छा.६.८.७) ‘अयमात्मा ब्रह्म’ (मांडू. १. २) इति तत्परेणैव पदसमुदायेन श्रुतप्रकाशिका

मिति | श्रवणमननयोरपि विधेयत्व पूर्वपक्षिणोत्तमिति नविरोध | कुतइत्यनाह -स्वभावेति । स्वभावप्रवृत्तश देना नादिप्रवृत्तम्|

अथ प्रत्यक्षविरोध परिहरात नच ज्ञानमानादिति । कथमित्याह – चन्धस्येति । कथ स्थित्यनुपपत्ति बन्धो धनुवर्ततइति शङ्का वस्तु बन्धइत्यादिना परिहरिष्यते । उत्तादेव हेतोश्शरीरपातानपेक्षत्वमाह -अतएवेति । दृष्टान्तेना पपादयति नहीति । दृष्टान्ते दर्शितमर्थ व्यतिरेकमुसेन दार्शन्तिके विवृणोति यदीति पारमार्थिकव विपर्ययमाह-स ।

—

त्विति । प्रितिपन्नमपारमार्थिक ब्रह्मव्यतिरिक्त वात् शुक्तिरूप्यवदितिभाव | ज्ञानोत्तरकालस्थितिरनुपपन्नाचेत् कथ बन्ध स्यानुष्ट | चरित्यत्राह– यस्यलिति । यस्यत्वनिवृत्त अनिवृत्तइति प्रतीति तस्य ज्ञानमेव नजात तत्वार्यादर्शनादिति । कार्याभावस्य कारणाभावमात्रव्याप्यत्वाभावेऽपि सामग्रयभावव्याप्यत्वात् भ्रमनिवृत्ति प्रतितत्त्वज्ञानस्य सामग्री वासभा वेन शानामाव, कल्प्यतइति न प्रत्यक्षविरोधइत्यर्थ ॥

ज्ञानोत्पयनन्तर बन्धानेवृत्तिं निगमयति तस्मादिति । शरीरस्थितिर्भवतुवा मावेति । दग्धपेर परप्रतिभासव. च्छरीरप्रतिभासोऽनुवर्तेत वा निवर्तेतनेत्यर्थ । मुत्तएवासाविति । बन्धस्य छिन्नमूलतया दग्धपटनदकार्यकरइतिभावः । चन्धनिवृत्तेर्नियोगनै रपेश्य साधकहेतुभिर्विधिशेषतया न ब्रह्मणसिद्धरित्याह- अतइति । अत वाक्यार्थज्ञानमात्रसाध्य

स्वात् । तर्हि ब्रह्मण. कथ सिद्धिरित्यत्राह-अपित्विति । तत्परेणैनेति । मेदानिषेधपरैर्वान यैर्निर्विशेषतया सिद्धथतीत्यर्थ । गूढार्थसमह

अत्र पञ्चपादिका–‘ अतः श्रूयमाणाअपि विघय कवलप्रमाणवस्तुपरत ने जाने किंचित्करत्वा कुण्ठीभवन्ति ।

अतोऽर्थवादतयेव आ मशानस्तावक वेन तदु-मुसीकरणात् सामर्थ्यसिद्धबहिर्मुग्नतानिरोधाच, विधिकार्यलेशस्य विद्यमान स्वाद्विषयव लक्ष्यन्ते ’ ’ द्रष्टव्यस्श्रोतव्य ’ इत्येषोऽर्थवाद. 1 एतच्च सर्वे प्रथमसूनशैव सूत्रित विवृत व भाप्ये आँपच नेवायविधी कृत्य किंतर्हि ?‘अत्यतृच’ इति अर्हेकृत्य । एतन ‘आ मत्येवोपासीत " आत्मानमेव लोकमुपासीत’ "

इत्येवमादीनि विधिच्छायानि वाक्यानि व्याख्यातानि वेदितव्यानि । अता हानोपादानशू या माडवगमादव कृतकृत्यता

प्रतीयते श्रुतिस्मृतिवादाना च तथाप्रस्थितत्वात्’ इति ॥ }

10

[ समन्वय १ १४

समन्वयाधिकरणशङ्करभाष्योस दूधणपर्यालोचनोपक्रम: श्रीभाष्यम्

सिद्ध्यतीति तद्युक्तम् चाक्यार्थज्ञानमात्रात् बन्धनिवृत्त्यनुपपत्तेः । यद्यपि मिथ्यारूपो बन्धो

ज्ञानवाध्यः तथाऽपि बन्धस्या परोक्षत्वात् नपरोक्षरूपेणवाक्यार्थज्ञानेन सवाध्यते । रज्ज्यादा श्रुतप्रकाशिका

यद्वा सिद्धरूपार्थपरणवेत्यर्थ. | सिद्धपतीति। ब्रहोत्यर्थलब्धम् । एतदथाननियोगवादी दूषयति तदयुक्तमित्यादिना । कुत 1

इत्पनाह – वाक्यार्थेति । प्रपञ्चमिथ्यालयादिना ज्ञानाद्वन्धानइत्यनुपपत्तिः वयमुच्यत इत्यत्राह- यद्यपीति | ज्ञान निवर्त्यव्योपगमेऽपि वैषम्यमाह - तथापीति । परोक्षज्ञानस्यापरोक्षभ्रमानाधकत्वे दृष्टान्तमाह- रज्ज्यादाविति । आदि

गूढार्थसग्रह

ननु सम्यग्दर्शनस्य फररूपत्वात् प्रमाणाधीन वाञ्चाविधेयतेति युत्ता तस्यार्थवादता, श्रवणादयस्तु क्रियारूप वा सम्यग्दर्शन दृष्टादृष्टोपकारितया विधेयाएवेति, तदाह - एतच्च सर्व प्रथमसूत्रेणैवति । मनननिदिध्यासनोपहितस्य 6

श्रवणस्य सम्यग्दर्शनाय विधेयस्मङ्गीकृत्य प्रथमसून प्रवृत्तमित्यर्थः । विधीनामपि सता स्टावकत्वमुक्तम् इदानी शब्द

स्यार्थान्तरमाह- अपच नैत्रायमिति । ननु माभूषन् ज्ञानविघय, उपासनविधिस्तु अपतइति नेत्याह-एतेना मेत्येवोपासी

तेत्यादि । सर्वत्रैवकारावशेषणश्रवणात् अहमिति स्वभावप्राप्तप्रत्ययावृत्त्यनुवादेन विषयविशेष प्रतिपाद्यतइति । अतोहानो पादानशून्येत्युपसहरति ’ इति विवरणम् ||

शङ्करमाध्ये-‘ननु श्रुतब्रह्मणोऽपि यथापूर्व ससारित्वदर्शनात् न रजस्वरूपक यनवदर्थवत्वमि उत्तम | अच्यते

नानगतब्रह्मा मभावस्य यथापूर्व ससारित्व शक्य दर्शयितु वेदप्रमाणजनितब्रह्मा मभावविरोधात् । नहि शरीराद्या माभि

मानिनो दु.समयादिमच दृष्टमिति तस्यैव वेदप्रमाणजनितब्रह्मात्मावगमे तदानेमाननिवृत्तौ देव मिथ्याशननिमित्तंदुस भयादिमच्न भवतीति शक्यं कल्पयितुम् ’ इत्यारम्य ’ तस्मान्नान गतब्रह्मात्मभावस्य यथापून ससाशिव, यस्यतु यथापूर्वे ससारित्व नासावयगतब्रह्मात्मभावइत्यनवद्यम् । य पुनरुक्त श्रवणापराचीन योर्मनननिदि याएनयोईनाधिशेष व ब्रह न स्वरूपपर्यवसायित्यमिति – न; अगत्यर्थत्वान्मन ननिदिध्यासनयोः । यदिहावगत ब्रह्मान्यत्र विनियुज्येत भवेत्तदाविधि C

शेषत्व, नतु तदस्ति । मनन निदिध्यासन योरपि भरणादवगत्यर्थत्वात् ’ इति (४.अधिकरणे) उत्त: ध्याननियोग्य दे

नघटनइति ध्यानाने योगवादि मुखेनैव निरूपयति — तयुक्तमित्यादिना ॥ उदाहृन(श) माध्ये अयगतिश-दस्य साक्षाकारार्थक्तायाः सर्याद्वात् समतत्वेन ‘श्रवणबदब गदर्थ याममननिदि

दूपणनरिहारJ इत्यत्र मननानदिध्यासन योरापे नविधिः इत्यर्थ एव विवक्षित, 1 पूर्वपक्षिणा तन विधेरेव शङ्केत वात् । ध्यासनयोः

श्रवणात्पराचीनत्व मनननिदिध्यासनयोः शङ्कराचार्याणामपि समतम् । एव श्रयणमेष साक्षात्कारे अङ्गिभूत प्रधानकारण

मनननिदिध्यासने फले पकाने वाक्यादेव शान्दापरोक्षशान जायतइति विवरणकारसिद्धान्तः शङ्कराचार्याणामसम्मत इति

स्फुटम् । ’ क्रमिकैः श्ररणमनननिदिध्यासनै अपरोक्षशानमेय शङ्कराचार्यसमतमिति लघुपूर्वपक्षे (५२.पु) उदाहृत (स.. सि. सा. स. ८१०-८१८) लोकरेन सिद्धयति । निवरणएव धाक्या प्रथमतः परोवज्ञान मनननिदिध्यासनानन्तरमपरी• क्षशानमिति अन्यमत प्रदर्शितम् । तदेव युक्तमित्यभिप्रेत्य विवरणानुसारेण ध्याननियोगवादिमनदूषण नघटतइन्युपपाद ॥ पति –वाक्यार्थज्ञानमानाइित्यादिना

बन्धस्यापरोक्षरुपत्यादित्यादि । अयमर्थ भामन्यो व्यक्तः1 तस्माभिर्विचिकित्सशाब्दशान सन्ततियोगसना

समन्वय ११४ ]

विवरणसम्मतान्दप्रत्यक्षस्य भागन्युत्तदिशा दूषणम् श्रीभाष्यम्

वपरोक्षसर्पप्रतीतौ वर्तमानायां नायं सर्पो रजरेपेत्याप्तोपदेशजनितपरोक्षसर्पविपरीतज्ञान मात्रेण भयानिवृत्तिदर्शनात् । आप्तोपदेशस्यतु भयनिवृत्तिहेतुत्वं वस्तुयाथात्म्यापरोक्ष निमित्तप्रवृत्तिहेतुत्वेन । तथाहि रज्जुसर्पदर्शनभयात् परावृत्तः पुरुषो नायं सर्पों रज़रेषे त्याप्तोपदेशेन तद्वस्तुयाथाम्यदर्शने प्रवृत्तस्तदेव प्रत्यक्षेण दृष्ट्या भयान्निवर्तते । नच शब्दपव प्रत्यक्षज्ञानं जनयतीति वक्तुं युक्तम् । तस्यानिन्द्रियत्वात् ज्ञानसामग्रीष्विन्द्रि

याण्येवह्यपरोक्षसाधनानि । नचास्यानभिसंहित फलकर्मानुष्ठान मृढितकपायस्य श्रुतप्रकाशिका

शब्देन भूदळनादिगृह्यते । सर्पविरीतशान रजुज्ञान तेन भयानिवृत्तिश्वेदातोपदशानर्थक्य स्वादित्यतआह-आप्तोपदे शस्येति । अनेन प्रथमसूने प्रवलप्रमाणाधितत्वेन भयादिकायतु निवर्तते इतिभाप्यार्थीज्ञायते आप्तोपदेशस्य भयादि कार्यनिवृत्सिंहतुव वस्तुयाथात्म्यापरोक्ष्यनिमित्तप्रवृत्तिद्वारका मतिर्हित्स्य माध्यस्यार्थः । इममर्थ दृष्टान्तेदर्शयति तथाहीति

अवपरीश्रृज्ञानमेव तादृशभ्रमविरोधि शब्दएवापरोक्षमान जनयतीत्याशङ्कयाह – नचेति | हेतुमाह -तस्येति । ब्यामिं दर्शयति ज्ञानेति । नचानिन्द्रियत्वेऽप्यालोकादेरपरोक्षशानजनकत्व दृष्टमिति हेतो व्यभिचार: इन्द्रियप्रधानक्साम प्रथननुप्रविष्टत्वस्य विवक्षितत्वात् । एतच्च ज्ञानसामग्री ध्वित्यनेन सूचितम् ज्ञानसामग्रीषु सपरिकरास्विन्द्रियलिङ्गशब्दस

(माय) ह) ज्ञानुपपश्यनुल घिस्वित्यर्थः । इन्द्रियाण्येवेति । आलोकादिसहवृतानीतिशेष | इद्रियमेव योगिनोऽव्यवहिता ।

दिक् शापयति । तथा विवक्षितपुरुषविशेषस्य वाक्यमपरोक्षज्ञान जनयतीत्याशय परिहरति नचेति । अस्य पुरुषस्य हेतु गूढार्थसंग्रह:

कर्मसहकारिण्याविद्याद्वयोच्छेदहेतुः । नन्चासावनु पादितब्रह्मानुभवा तदुच्छेदाय पर्याप्ता; साक्षात्काररूपोहि विपर्यास साक्षा

स्वाररूपेणैव तत्रज्ञानेनोच्छिद्यते, नतु परोक्षावभासेन, दिमोहालात चक्रचलवृक्षमरुमरीचि सल्लिादिविभ्रमेवपरोक्षावभा सिषु अपरोश्चात्रभासिभिरेव दिगादितत्त्व प्रत्ययैर्निवृत्तिदर्शनात् । नोसल्याप्तवचनरिङ्गादिनिश्चित देगादितत्त्वना दियौहा दयो निवर्तन्ते । तस्मात् त्वंपदार्थस्य तत्पदार्थवेन साक्षात्कार एपितव्य | एतावताहि सदा दुःशा के वाटिसा क्षात्कारनिवृत्तिः नान्यथा ’ इति ||

नच शब्दएव प्रत्यक्षज्ञानं जनयतीत्यादि । उक्त्त न वाचस्पतिना भामत्या - ‘नचैष साक्षात्कारो मीमासा

सहितस्यापि शब्दस्य प्रमाणस्य फ्लम् अपितु प्रत्यक्षस्य; तस्यैव तत्त्वनियमात् । अन्यथा कुटजभौजादपि बटाङ्कु रोन्पत्तिप्रसङ्गात् ’ तस्मानिर्विचिकि सवावयार्थ भावनापरिपाक सार्हतमन्त.करण न्यपदार्थस्या परोक्षस्य तत्तदुपाध्याकागने तत्पश्रीमनुभावयतीतियुक्तमिति मनसइन्द्रियत्वमेवेति भामत्या स्फुटम् | मनस इन्द्रिय व भावप्र काशे स्थापितम् । विवरणकारपक्षमालय दूश्यते नचेत्यादिना । मृदितकपायस्येति । ‘स्मै मृादतकायाय तमस पार दर्शयति भगवान् सनत्कुमार इन थुनेरञाभिप्रेता | तस्मात् ’ तत्त्वमसि इत्याद: सुनमयन ज्ञानन जीवा मन परमात्ममाय गृहीत्वा तन्मूल्यानोपपत्त्या व्यवस्थाप्य तदुपासनाया भावनापराभिधानाया दीर्घकालनैरन्तर्यवयां ब्रह्म 2

}

साचा कारफ्लाया यशादीनामुपयोग | यथाऽऽहु –‘सतु दीर्घकालनै रन्त सत्कारसेवित दृढभूमि इति । ब्रह्मचर्यतप

7

इधद्धायशादयश्च सत्कार, अतएव श्रुति. ‘तमत्र धीरोविज्ञाय प्रशाकुवत ब्राह्मण: ’ इति विज्ञाय तकपकरणेन शब्देन

भामतीकल्पत नुवादः

[ समन्वय १-१-४

श्रीभाष्यम्

श्रवणमनन निदिध्यासनविमुसीकृतवाह्यविषयस्य पुरुषस्य वाक्यमेवापरोक्षशानं जनयति निवृत्तप्रतिबन्धे तत्परेऽपि पुरुषे ज्ञानसामग्रीविशेषाणामिन्द्रियादीनां श्रुतप्रकाशिका

माह - निवृत्तेति । अनभिसहितेत्यादिपदद्वय हृदि निधाय विशेषणद्वयमाह - निवृत्त प्रतिवन्धे तत्परेपीति |1 स्वविषय नियमातिक्रमादर्शनेनेत्यत्र विषय शब्दस्साध्यपरः स्वसाध्यज्ञानानतिक्रमदर्शनेनेत्यर्थः | शब्दसाध्यज्ञान पर क्षमेव शब्दस्तु

स्वसाध्य परोक्षज्ञान नातिक्रामतीति यावत् मनसः परोक्षापरोक्षज्ञानसाधारणहेतु वात् । शब्दस्तु लिङ्गस्येव परोक्षज्ञा

नभानहेतुत्वानयोगिमनस्साम्यमिति भावः ॥ ननु शब्देन।प्यपरोक्षज्ञान जायते ‘दशमस्वमसीति’ वाक्येन दशमोऽहमित्यपरोक्षज्ञानोत्पत्तिदर्शनादिति । त्न्न,

उपदेशानन्तर शीघ्रभाविप्रत्यक्षसामग्रीजन्येन ज्ञानेन पूर्वज्ञानस्य भेदाग्रहेण प्रत्यक्षत्वारोपत् तदाह्युपदेशात् पूर्वभाविनव कपरिसङ्ख्यान जानेतसस्कारवशेनाविलचिताह्यपेक्षाबुद्धिजयते । यथा घटोऽयामे युक्ते घट पश्यतोऽपरोक्षमतद्रियजन्या नतु घटोऽयमिति वाक्यजन्या वाक्यत्वापरोक्ष्यनिमित्तचक्षुर्व्यापार हेतु तथा दशमस्त्यमसीति वाक्य दशमोऽहमिति बुद्धि •

निमित्तस्य पूर्ववासितापेक्षणीयवस्तुप्रतिसन्धानस्य हेतुः नत्वपरोक्षावभासहेतु, तत्तत्प्रतीतिसामग्रीव्यवहितस्य तत्त सामग्री वाभावात् । विमत प्रत्यक्षज्ञान न वाक्यजन्य प्रत्यक्षज्ञानत्वात् अनुपदिष्टवाक्यस्य दशमोऽहमिति प्रत्ययवत् । विमत वाक्य

न प्रत्यक्षज्ञानजनक वाक्यत्वात् सप्रतिपन्नवदिति । एवं सामग्रीशैघ्रघेणान्यथासिद्धयापरिहारः वस्तुयाथात्म्यापरोक्ष्यनि मैत्तप्रवृत्तिहेतुत्वेनेति माध्येणाभिप्रेतः ||

• नच वाक्यजन्येऽपि ज्ञाने विशेष्यभूताहमर्थप्रत्यक्षतामात्रेण विशिष्टानुप्रविष्टविशेषणार स्थापि प्रत्यक्षततिवा

च्यम्, अह समानाधिकरणशब्दोल्लिसित प्रतीतेरपरोक्षत्वनियमश्च नास्ति सुखदुसाद्यनुमित पुण्यपापस्य पुरुषस्य पुष्यवृदह पपॠदहामेत्यादिप्रतीतेः पुण्यपापयोरापरोक्ष्यादर्शनात् । घर्मिप्रत्यक्षतामात्रेण धर्मप्रत्यक्षम्चे लैंडिके पर्वतोऽनितिज्ञाने गूढार्थसग्रह.

प्रज्ञा भत्रना कुत्रनेत्यर्थ | अन च यशाना सेकणारेगोपयोग इति केचित् पुरु रसम्कारद्वारेणे त्यन्ये ’ इत्यन भामल्या कर्मणामुपयोग उत्तः ॥

अन कमायमर्दने कर्मणा हेतुत्व ’ कषायपत्ति कर्माणि ज्ञानतु परभागतिः । कपाये कर्मभि.पक्के ततोज्ञान प्रवर्तते '

इति (प.) उदाहृनरचनसिद्धमित्यामेत्य अनामे संहितफलक मनुष्ठानत्युक्तम् । पुरुषार्थाधिकरण ’ अविद्यया मृत्यु ती इत्यन शङ्करभाष्यानुसारेण उत्तार्थ एवाभिप्रेतइति प्रमाणमालायामानन्द बोधयतिभिः सिद्धान्तितमिति प्रथमाधि ?

करणे (९९. पु) निरूपिनम् ॥ ‘तनस्तु तपश्यति निष्कळ ध्यायमानः’ इतिधुने: प्राक् (८५ - १. १) उदाहृतवि उरण वायमेवाह-श्रवणमननेत्यादिना । अत्र ‘ननैष साक्षात्कार :’ इत्यादि (७५) पुटोदाहृतमामतीव्याख्याभूत: कल्प तरु: ‘अत्रममिताधेः | स्वरोऽपराक्षस्थापि ब्रह्मणः पारोश्य भ्रमगृहीतम् तत्रापरोक्षप्रमाकरणादेव तःसाक्षात्कारः अन्त

करण च सोपाधिक आमान जनयत्यहवृत्तिमिति मिद्धमस्यात्मन्य रोक्षधीहेतु नम् तत्तु शब्दजनितब्रह्मात्मैक्यधी

सन्ततित्रासित त दलक्ष्यमन्त्रात्मता जीवे साक्षात्कारयति । अश्रमित्र पूर्वानुभवसस्कारयासित | तत्तलक्षितैय

समन्वय १-१-४ ]

परिमलानुवाद:

श्रीभाष्यम

स्वविषय नियमातिमादर्शनेन नंदयोगात् । श्रुतप्रकाशिका

ऽग्नेरावै प्रत्यक्षत्वप्रसङ्गः । तदेतदपिल स्वविषयनियमातिक्रमादर्शनेन तद्योगादित्यत्राभिप्रेतम् । एवं शब्दस्यापरीक्ष गूढार्थसंग्रह:

पयप्रत्यभिज्ञाहेतुः, शब्दस्तु नापरोक्षप्रमाहेतुः क्लप्तः । प्रमेयापरोक्ष्ययोग्यत्वेन प्रमायास्साक्षात्कार व देहाविदयानमि

तेरापे तदापत्तिः । दशमत्वमसीत्यत्रापि तत्सचिवादक्षादेव साक्षात्कारः अन्धादेस्तु परोक्षधीरेव अपिच ‘यज

ज्ञानभावनाजापरोक्षधीः । मूलप्रमाणदान न भ्रमत्वं प्रपद्यते ॥’ नच प्रामाण्यपरतत्वापातः अपवादनिरासाय मूशुद्धय नुरोधात् ‘दृश्यतेत्वथप्रया बुद्धया ’ इत्यादेः नयवृहितवचनादित्यमुररीकार: ‘साक्षादपरोक्षात्’ इत्येवमावि धीश दादुदेति नतु परोक्ष ब्रह्मेति, सातु करणस्वभावात् परीक्षाऽवतिने न भ्रमनि सर्वमवदातम्’ इति ॥

अत्र परिमल:-‘तत्तु शब्दजनितेनेति ।’ उक्त च गीताविवरणे भाष्यकारेः ‘शास्त्राचार्योपदेशशमदमादि संस्कृतं मन आ-मदर्शने करणमिति नन्वपरोक्षब्रह्मविषयस्य शब्दस्यापरोक्षप्रमाहेतु-वं न शक्यं प्रत्याख्यातुम् श्रवणजन्यापरोक्ष

ज्ञानेसत्यपि पारोक्ष्यभ्रमानुवृत्तित्वसम्भावनादिदोषप्रतिबद्धस्य भ्रमनिवर्तनकार्याक्षमतया भवेदित्याशङ्कयाह -शब्दरिवति । अभिव्यक्त चैतन्याभिन्नत्वमर्थापरोक्ष्यमिति तावन्नयुक्तम्’, इत्यारम्य ‘तस्मास्वाविषयकशान।ज-यशानत्व ज्ञानापरोक्ष्य मति निर्व तव्यम् । तच्चाक्षुषादिवृत्याभिव्यक्तः चैतन्येषु नित्याभिव्यक्त साक्षिचतन्येषुचानुगतम्। अनुमितिशाब्दज्ञानादिभ्यश्च तऋदि पयालेनशब्दादिशानजन्येभ्यो व्यावृत्तम्’ इति ।’ एवं च शब्दप्रमाणं स्वाविषयविषयकज्ञानजन्यं परोक्षप्रमामेव जन

यनीति नापरोक्षप्रमाहेतुरितिभावः । ननु दशमस्वमसीत्यादौ शब्दस्याप्यपरोक्षशानजनकत्व सिद्धमस्तीत्याशाह-दश महति । एवमनुमितेरपि पर्वताद्यंशे नापरोक्ष्य तत्रापरोक्ष्यभ्रमस्तु तदानीन्तनापरोक्षशान भेदाग्रहादिति द्रष्टव्यम् । अन्धादे हित्रत्पभ्युपेत्याय परिहार: दशमोऽहमस्मीत्यपरोक्षशानं अन्तःकरणे न सभवति । शरीरविषय॑चत् स्पनेन्द्रियेणवा ज्ञाना

न्तरोपनयसहितान्तःकरणेन वा संभवति । ननु भावनाजन्यसाक्षात्कार: कामिनीसाक्षात्कारवत् भ्रमस्स्यात् नचान्तःकरण 1

साहित्येन विशेषः तत्रापि तत्सत्वादित्यत आह- अपिचेति । ननु ब्रह्मसाक्षात्कारस्य मनःकरणकत्वाभ्युपगमे ’ यन्मनसा न

मनुने ’ इति श्रुतिविरुद्ध इत्यत्राह – ‘दृश्यत’ इति प्रागुपन्यस्तन्यायोपवृहिताया ‘दृश्यते’ इति श्रुताबपि ‘अप्रथया सूक्ष्मया’ इति विशेषणात् ’ यन्मनसा’ इति श्रुतिरनवहितमनोविषया यथा ’ तत्वोपनिषदम्’ इति श्रुतौ औपनिपट

मिति विशेषणात् ‘यद्वाचाऽनम्युदितम् ’ इति विशिष्टशक्तिकविषयेतिभावः साक्षाद परीक्षादिति । यथा प्रत्यक्षस्पर्शाश्रय सादिलिङ्गजन्या वायोःप्रत्यक्षतानुमितिः स्वयंप्रत्यक्षम्वरहितेत्येतावदेव । नतु वायौ प्रत्यक्षत्वाभावमवगाहते इति भ्रम वं प्रतिष एवमिहापि योजनीयम् ’ इति च ||

।

स्वविषयनियमातिक्रमादर्शनेनेत्यादि । शब्दस्परोक्षज्ञानजनकत्व यत्र क या सर्वदार्शनिवसमतं यदि स्यात् तदेव्थमुक्तिः घटेत । नच तथा क्वनिच्छन्दस्य अपरोक्षशानजनकत्वं सप्रतिपन्नम् । मण्डनमिथः वाचस्पतिश्च ध्यानान-त रमानसापरोक्षशानमेव अविद्यानिवृत्तिहेतुःन शाब्दसाक्षात्कारइति सिद्धान्तयतः । एतम्मतव्येऽपि श्रवणादौ नक्कापि विधिः ध्याननियोगवादिमतेतु विधिरिति विशेष: ‘स्मै मृदितक्यायाय’ इति श्रुतिरपि शान्दशास्त्रापरोक्षत्वं साध

यितुं नाल्म् । तत्पूर्वे ‘ श्मृतिलम्भे सर्वप्रथीनांप्रमोक्षः’ इति श्रुतौ समाधमुत्तिहेतुत्वं विवक्षितमिति प्रथमाधिकरणे

७८

‘मनसैत्रानुद्रष्टव्यम्’ ‘तद्धास्य विजज्ञा’ ‘वेदान्तविज्ञान’ इत्यादी समाभिर्निवतिः

[ समन्वय ११४

गूढार्थसंग्रहः

एव निरूपितम् । अतः समाधितापर्येणैव दर्शयती युतिः । अतएव ‘मनसैवानुद्रष्टव्यम् ’ (बृ) इति श्रुतिरापे सङ्गच्छते ।

अत्र ‘तमेय धीरो विशाय प्रशा कुर्वीत ब्राह्मण: ’ इत्युत्तरश्रुतिः प्रज्ञां कुर्वीतत्यत्र ध्यान विवक्षितमिति मण्डनवाचस्पती व्यवस्थापयतः (च) बार्तिके अन्यथाकरणेऽपि (शं) भाग्ये प्रज्ञास्मृतिरित्येवार्थो वर्णितइति प्रथमाधिकरणेऽभिहितम् ॥ एवं ‘मनसेवानुद्रष्टव्यम्’ इत्यत्र ध्यानममुद्रष्टव्यमित्यर्थः । एतत्तात्पर्येणापि ‘वास्मृतिः’ इति छान्दोग्य 6

।

धुनौ अनुगन्दा भावेऽत्यनुब्दघटनेन ‘उपासन स्यावानुस्मृतिः’ इति वाक्यकारोक्तिः । ध्यानानन्तरकालसमाधेः भु. तिषु मोक्षसाघनत्व वित्रक्षितं शङ्कराचार्याणामपि एतत्सम्मतमिति जिज्ञासाधिकरणे निरूपित्म | ऊनयोग्समाधिपरन ● आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः’ इत्यत्रापि (२.३.३९. सूत्रे) भामन्युक्त्त दिशा दर्शन समाधिरूपमेव विवक्षितम् । एतेन ‘ज्ञान प्रसादन विशुद्धसत्व ततस्तुन पश्यति निष्कळ ध्यायमानः ’ इति श्रुतिराप समाधिप तद्धास्य विजज्ञौ ’ इत्यपि ध्यानस्य विपूर्वकधातुन। ‘विज्ञानेने ‘त्यत्र ’ निदिध्यासितव्यः’ (वृ) इत्यत्रोत्तध्यानस्वामिघनेन श्रुत्यन्त्रोत दि समा विपर्यवसितध्यानपरैव ‘वेदान्तविज्ञान सुनिश्चितार्था’ इत्यत्रापि विज्ञान प्यानमेव । तस्य मननानन्तरकालिकात प्रम

यासम्भावनाविपरीतभावना निवृत्त्यनन्तर श्रुतार्थनिश्चयपरम् इति नैतच्छ्रुतिरपि शाब्दज्ञानस्यापरो व रुाघयमल्म् । शाब्दज्ञानस्य यत्र छवा अपरोक्षत्वस्याविप्रतिपनत्वे वेदान्तजन्यज्ञानेऽपि अपरोक्ष यक्स्पन युक्तम | वाक्यजन्यज्ञानस्य कापि सप्रतिपविरहादपरोक्षस्यकल्पनं नसभवति । ज्ञानाकरणकं ज्ञानं प्रत्यक्षमिति ईश्वरप्रत्यक्ष्क्षसाधारण्य मिति नैयायिकाः

’ शातकारजज्ञानस्मृति-वरहितागतिः । अपरोक्षेति निष्कर्षे नाव्याप्त्यादिप्रसञ्जनम् ॥’ इत्याचार्यपादै न्यायपरिशुद्धौ नि णींतम् । अपरोक्षार्थविषयकत्वेनापरोक्ष वमित्यायुक्तिः नैव विचारसहेति जिशासधिकरणयुक्तभिरेव निर्णीतप्रायम 1| अद्वै

तविद्याचार्यैरप्यय पक्षः नाभ्युपगतइति सिद्धान्तलेशसहे व्यक्तम् । एतेन (अ.सि.ल.) चन्द्रिका: ‘तम्स:पार दर्श यतीत्यनुसारेण ‘तद्धास्य विजज्ञौ ’ इत्यत्रापि अपरोक्षमेव विज्ञानम्। ’ वेदान्तविज्ञान सुनिश्चितार्थाः’ इत्यत्र ‘वि’ इत्यनेन विशेषविषय व ‘मु’ इत्यनेनापरोक्षत्वं न चोध्यते अर्थपद मुख्यतस्तापर्यविषयमहापर शब्दे ज्ञानक्रणत्वक्लप्स शानेऽपगे

क्षत्वमेकनेत्र कल्पनीयम्, मनसि करणत्र तजन्यज्ञाने साक्षात्कार व चेन्युभय कल्पनीयमिति गौरयम | बहुल्तमे तमसि लोचन हीनस्य दशमस्त्वमसीति वाक्यात् अपरोक्षभ्रमनिवर्तक अपरोक्षज्ञान वलतम् । प्रमात्रभिन्नार्थविषयक्त्व प्रत्यक्षत्वमित्या

द्युतिः अभिनिवेशमूलैव । ‘तमसःपारदर्शयति’ इतिश्रुतौ ध्यानानन्तरकालीनदर्शन समाधिरूपं विवक्षितमिति ‘विजज्ञ इत्यत्रापि तस्यैत्र विवक्षासिद्धेः । प्रमाणासम्भावना प्रमेयासभावना विपरीतभावनानिवृत्तिः श्रवणमनननिदिध्यासनैरिति

परनाम्युपगतम् । एवं च मननेन प्रमेयासम्भावनानिवृत्या निश्चयसपादनेऽपि विपरीतभवननितिपर्यन्त निश्चय

स्याकार्यकरत्वेन ध्यानेन विपरीतभावनानिवृत्तिनिश्चये समाधिरूपयमेव सुशब्देवितम् इति प्राचार्थएव पर्यवसा नम् | हमृ यनन्तग्ज्ञानस्यैवात्र चिरक्षितत्वेन मनसः इंद्रिय वस्थापनेन योगिप्रत्यक्ष म्नस, करण वैन समाधावॅव त कण कत्वंसिदम् । यत्रापरोक्षत्व व्यवहारः तत्र साक्षात्कारिन्यव्यशकविषयताविशेषतः ध्यानानन्तरकालिक ज्ञाने पी. धमे

घोषपातेरिति नाधिक किञ्चि कल्पनीयम्। बहुल्तमे तमसि अन्धस्य वाचप्रत्यक्ष वर्त प्रति रुतएव ‘दशमस्वमसि’ इत्या निर्वाहइति शब्दस्य नापरोक्षधीजनकत्वं बोनेतन्यामिनार्थविषय कस्त्रमपरीक्ष वमितिनु जिशासाऽधिकरण एवं निरस्त

प्रायम् । मनननिदिध्यासनयोः फलोपकार्यवेन विधिरिन्युक्तया निदिध्यासनेन विपरीतभायनानिवृत्यनतमेय श्रवणजन्य ज्ञानमभ्युपगत भवति | तत्र प्रथमं परोक्षशान समनन्तरमपरोक्षशानमिति मत दूर्गायित्वा प्रथम्त एवापरीक्षशानमिति कथ! प्रथमतएकं शानमनन्तरमन्यज्ञान वा अपरोक्षशनद्वय वा १ अपक्षशानद्वयाभ्युपगमे तमतापेक्षया नावेषः इत्यभिप्रे

समन्वय १-१-४ ]

(अ.सि.ल.न) उवैधज्ञानाशीघ्रत्युपपत्तिः

७५

श्रीभाध्यम

नच ध्यानस्य वाक्यार्थज्ञानोपायता इतरेतराश्रयत्वात् वाक्यार्थज्ञाने जाते तद्विषयध्यानं

ध्याने निर्वृत्त वाक्यार्थज्ञानमिति । नच ध्यान वाक्यार्थज्ञानयोर्मिंन्नविषयत्वम् । तथासति ध्यानस्य वाक्यार्थशानोपायता न स्यात् । नान्यध्यानमन्योन्मुख्यमुत्पादयति । ज्ञातार्थस्मृ तिसन्ततिरूपस्य ध्यानस्य चाक्यार्थशान पूर्वकत्वमवर्जनीयम् । श्रुतप्रकाशिका

।

ज्ञानहेतु व दूषितम् अथ ध्यानस्य वाक्यार्थज्ञानोगयतामन्यो याश्रयणेन दूषयति नचेत्यादिना । अन्योन्याश्रयणप रिहाराय ध्यानपूर्वभाविज्ञानमर्थान्तरविषय पाश्चात्यशान मर्थान्तरविषयमिति मिन्नवियताऽश्रयणमयुक्तमित्य ह-नघध्या

नेति । याह-तथासतीति । कथमुपायत्वहानिरित्याह - नान्यध्यानमिति ॥

एकविषयत्वेऽपि निर्तकस्य वाक्यार्थज्ञानस्य ध्यानापेक्षा स्यात् ध्यानस्य यावयार्थशनापेक्षा कथमित्याह ज्ञाता

थैति । ध्यानहेतुभूत ज्ञान हेन्वन्तरजन्य नतु ध्यान पश्चाद्भाविवावयज यशान मूलमित्येव ध्यानवावयार्थशान यारसाम्प्रोटे गूढार्थसङ्ग्रह

त्याह-नच ध्यानस्य वाक्यार्थज्ञानोपायतेति । शातार्थस्मृतिसतिरूपस्यैव ध्यानस्य पञ्चपादिकायामुः। ॐ श्रवण नाम आत्मायगतये वेदान्तवाक्यविचारः शारीरकश्रवण च निदिध्यासन मननोपहितवाक्यार्थविषये स्थिरीभावः’ इति प्राक् (५२.५) उदाहृत (प.पा) वाक्ये उत्तार्थस्य वाक्यार्थज्ञानमन्तराऽसभवात् । ध्यान चिन्तन यद्यपि मानस थाऽपि

पुरुषेण कर्तुमकर्तुमन्यथावा कर्तुं शक्य पुरुषतन्त्रत्वात्’ इति (श) भाष्यम् (१.१.४) अनोत्तध्यानस्य ‘निदिध्यासि तब्य : ’ इत्यत्र विरक्षा या उत शातार्थस्मृतिसन्ततिरूपस्य वेति विकल्प्य क्रमेण दूषयति-नच ध्यानवाक्यार्थज्ञानयो

रित्यादिना | वाक्यभेदेन विरोधपरिहारमा ध्यानमित्यादिना | मण्डनवाचस्पतिभ्या विध्यभव एवाहत |

मण्डनेन ब्रहासिदो दृष्टार्थत्वेनोपयोगो नास्तीत्युक्तम् विवरणकृतातु विधिपक्ष: अभ्युपगम्यते । तथाऽपि भाग्यात पुरष तन्त्र मायातम् ॥ 7

एव च दृष्टाद्वारेणोपयागानीकारे विधिवैयर्थ्यमित्याह - ध्यानस्य ध्येयध्यात्रादीत्यादिना | बाचस्पर नाइध्य यनारघेरर्थशानार्थं वमभ्युपगभ्य पूर्वोत्तरविचारद्वयस्थापि अध्ययन विधिमूलक बेनैवोपपतो विधिरनपेदिभि करणभाथ्योत्तविभ्यभावपक्ष एव इति स्थापपति पद्मपादाचार्यास्तु वृत्तिकारसम्मतमध्ययनविधेः अक्षरराशिग्रहणमात्र पर्यवसायित्व भाष्यानुत्त वृत्तिकारसम्मतरीत्यैव सिद्धान्तयन्त | अक्षरराशिग्रहणमात्र पर्यवसायित्वेऽपि अध्ययनबिघेः निय

मविधित्वेनेयोपपात्तेस्वभवतीति सिद्धान्तले शसङ्ग्रहहीक्योर्व्यत्तम् । वैधत्वसिद्धयर्थे विधिमूल दमव्याश्रयणीयमिति, सिद्धि निवरणे ‘ननु वैधत्वसिद्धेः किंफ्लमितिचेत् शीघ्रक्र्तव्यतादिशाने प्रामाण्यस्य निश्चयादिना शीघ्र विचारे प्रवृत्यादिकमेव इति चन्द्रिकोचंतु नादर्तव्यम् । विवचितपल उ कटेच्छासत्वे व साधने शीमप्रवृत्तेरसम्भवेन साधनशानविषयविचार विधिमन्तरेय रागत प्रवृत्ति सभवत्येवेति सिद्धान्तेऽपि नानुपपत्ति श्रवणमनन निदिध्यासनाना दृष्टार्थ वेन आवृत्ति

राष्ट्रपधिकरण (श.भा) परेस्सिद्धान्तिता एव च श्रवणादिविधिमन्तरेव शीघ्रप्रकृत्यादिसम्भवेन दोषविग्हे श्रवणस्यवि धेयत्य मनननिदिध्यासनयो फ्लोपत्वमिति विवरणसिद्धान्तः निरवकाशः | शान्दापरोक्षार भवादय जीवन्मुक्ति पे नभश्ते नरमवृतेरेयावियानिवर्तत्वसम्भात् अविद्यालशेन सरकारेण जीव-युपपादन नसभवति । एव प

चतुर्थाधिकरण(र्श) भाष्योत्त जीवन्मुक्ति पर्यायाननम्

८०

[ समन्वय ११-४

श्रीभाष्यम

ध्येय ब्रह्मविषयज्ञानस्य हेत्वन्तरासम्भवात् । नच ध्यानमूलं ज्ञानं वाक्यान्तरजन्यं निवर्तक ज्ञानं ‘तत्त्वमसि’ (छा.६.८.७) इत्यादिवाक्यजन्यमिति युक्तम् । ध्यानमूलमिदं वाक्यान्तर जन्यंज्ञानं ‘तत्त्वमसि’ (६.८.७) इत्यादिवाक्यजन्यज्ञानेनैकविषयं भिन्नविषयं वा एकविष यत्वे तदेवेतरेतराश्रयत्यम् । भिन्नविषयत्वे ध्यानेन तदौन्मुरयापादनासम्भवः ॥ किंच ध्यानस्य ध्येयध्यात्राद्यनेकप्रपञ्चापेक्षत्वान्निष्प्रपञ्चब्रह्मात्मैकत्व विषयवाक्यार्थ

ज्ञानोत्पत्तौ दृष्टद्वारेण नोपयोगइति वाक्यार्थज्ञानमात्रादविद्यानिवृत्ति वदतः श्रवणमनन निदिध्यासनविधीनामानर्थक्यमेव । यतोवाक्यादापरोक्ष्यज्ञानासम्भवाद्वाफ्यार्थज्ञाने नावि

द्यानिवर्तते ततएव जीवन्मुक्तिरंपि दूरोत्सारिता | काचेयं जीवन्मुक्तिः सशरीरस्यैव मोक्ष इतिचेत् माता मे बन्ध्येतिवदसङ्गतार्थयचः यतस्सशरीरत्वं यन्धः अशरीरत्वमेव मोक्षइति “त्वयैव श्रुतिमिरुपपादितम् । अथ सशरीरत्वप्रतिभासे वर्तमाने यस्यायं प्रतिभासो श्रुतप्रकाशिका

नान्योन्याश्रयणरिहारमाशङ्कय सामग्रीभेदो नसंभवतीत्याह-ध्येयेति । हे वन्तरासम्भवात् ब्रहाण: प्रत्यक्षाद्यगोचरत्वा

दितिभावः । तत्परिहाराय वाक्यमेदमाशङ्कय तथा वक्तुमयुत्तमित्याह-नचेति । विकल्प्य दूषयति ध्यानमूलमिति । एकविषयत्वे तदेवेतरेतराश्रयत्वमिति | वाक्यान्तरेण ज्ञानोत्पत्तौ तस्य ‘तत्वमसि’ वाक्यजन्यशान तुल्यविषय-वात्त

स्यापि ज्ञानस्य निदिध्यासनापेक्षा स्यात् ध्यानस्य च वाक्यार्थज्ञानापेक्षास्त्रादित्यन्योन्याश्रयणमित्यर्थः ॥

वाक्ययोर्भिन्नविषयत्वे दूषणमाह - भिन्नेति । ध्यानस्य च वाक्यार्थज्ञानविरोधिन्वमेवेत्याह-किंचेति । ध्यात्रादी

त्यादिशब्देन शमादिर्गृह्यते दृष्टद्वारेणेति । अष्टद्वारेणोपयोगस्त्वत्तान्तभी रुभिः परैर्निरसनीयद्वतवासनायासत्यत्वप्रसङ्गमयात् परित्यक्तइति ध्याननियोगवादिनोऽभिप्रायः । वाक्यार्थज्ञानमात्रादविद्यानिवृत्तिनिरासेन जीव-मुत्तिनिराससिद्ध यतत्याह

यतइति । दूरोत्सारिता वाक्यादपरोक्षज्ञानसम्मवेऽपि व्याघातादिना जीव मुक्ति रु सारिता, वाक्यादापरोक्ष्यासम्भवाहूगे सारिततिभावः । काचेयमिति । किंशब्द: क्षेपे विक्स्पामिप्रायेण प्रभपसे वा ! तत्स्वरूप शकते - सशरीरस्येति । By

ब्याहातमाह-मातेति । व्याहतिमुपपादयति यतइति । व्याहतिपरिहारार्थे तन्मत राहते अथेति । सशरीरत्वनिष्त्ति गूढार्थसंग्रहः

नाया श्रुत्यादिप्रमाणविरहात् ‘भूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिः । इति श्रुतिः सविशेषध्यानानन्तरख लिव स्माधिना परमा

माऽभिप्रायेण प्रकृतिमण्डलान्ते मुक्तिपरेति पूर्वार्धपर्यालोचनया निर्णीयते । (अयमर्थः भावप्रकाश व्यक्तः) चरमवृत्तेनिं वर्तकत्वे जीवन्मुक्तिनैव घटतइत्यभिप्रेत्याह – यतो वाक्यादेवेत्यादिना ॥

अशरीरत्वमेव मोक्षदति त्वयैव श्रुतिभिरुपपादितमिति । ‘नहवे सशरीरस्यप्रियाप्रिययोरपतिरति’ इति श्रुतिस्तदुपभ्यस्ता अस्या श्रुतो ‘सशरिरस्ये’ति शरीरसाहित्य स्फुट प्रतीयते । ’ एप संप्रसादोऽस्माच्छरीरान्समुत्थाय ’ इति

अनन्तरभुतिः तत्रापि शरीरादुस्थानानन्तरमेव मुत्ति प्रतिपाद्यतइति सशरीरस्य मुक्तिः तच्छ्रुतिविरुद्धेतिभावः ॥ 4

सशरीरत्वमाविद्यक तेन शरीरात्समुत्थानमापे शरीरा-माभिमाननिवृत्तिरेय धर्माधर्मनिमित्तकत्वे शरीरसंघ. घस्याना

दिग्वेनैव अन्योन्याश्रयपरिहार: कार्य: । अन्धपम्पवैश अनादिकल्पना’ इति परमाप्योत्तार्गे मनसि निधायाह अथ सशरीरत्वेत्यादिना ॥

समन्वय १.१४ ] अशरीर व शरीरा समुन्यान च कर्मक्षयमूलकं, नतु परशैया । द्विचन्द्रशानवैषम्य च

८१

श्रीमाध्यम

मिथ्येति प्रत्ययः तस्य सशरीरत्व निवृत्तिरिति । न । मिथ्येति प्रत्ययेन नशरीरत्वं निवृत्तं चेत् कथं सशरीरस्य मुक्तिः अजीवतोऽपि मुक्तिस्सशरीरत्वमिथ्याप्रतिभास निवृत्तिरेवेति कोऽयं जीवन्मुकिरितिविशेषः । अथ सशरीरत्वप्रतिभासो बाधितोऽपि यस्य द्विचन्द्रज्ञान वदनुवर्तते स जीवन्मुक्त इतिचेत् न: ब्रह्मव्यतिरिक्तसकलविषयत्वाद्वाधयज्ञानस्य । कारण

भूताविद्याकर्मादिदोपस्सशरीरत्वप्रतिभासेनसह तेनैव याघितइति बाधितानुवृत्तिर्नश क्यते वस्तुम् । द्विचन्द्रादौतु तत्प्रतिभासहेतुभूतदोषस्य बाधकशानभूत चन्द्रैक्त्वज्ञाना विषयत्वेनाबाधितत्वात् द्विचन्द्रप्रतिभासानुवृत्तिर्युका ॥ श्रुतप्रकाशि

रिति निर्देशेन सशरीरस्य उिन्नमूल्ता जीवन्मुत्तिवादिनाऽभिप्रेता | दूषयति नेति । सशरीरस्य सत्यत्वानभ्युपगमात् तस्य प्ररूपा स्वरूपनिवृत्तिरनभिमता, * अतः प्रतिभासनिवृत्तिर्वा प्रतिभासतात्त्विक ताभिमान निवृत्तिर्वा विवक्षिता स्यादित्यभिप्रायेण प्रथम क्ल्पमन्याभिमनासिद्धया दूषयति - मिध्येति । सशरीर व सशरीरत्वप्रतिभास, अन तरप्रन्थे प्रतिभासनिर्देशात् कथं सशरीरस्य मुक्तिरिति । सशरीरस्यमुत्तिदत्ता स्यादित्यर्थ । तदेवोपपादयति अर्जावतोपीति । मिथ्याप्रतिभासशब्देन भ्रान्तिज्ञान विवक्षितम् जीवदशाजीव मुक्तयोर्विशेषाभावात् नरूशरीरस्य मुत्तियक्त | एदित्यर्थः द्वितीयशिरशङ्कने अत्रेति । अत्र पूर्व सशरीरत्वप्रतिभा से वर्तमानइत्यादिप्रथामिप्रेताथों विष्वृतो भवति । दूप यति नेति । कथमित्याह - ब्रह्मेति । अविद्याकर्मादीत्यादिशब्देन वासना गृह्यते । तनैव बाधित बाधक्ज्ञानेन बाघिनइत्यर्थः । द्विचन्द्रज्ञानादौहि बाधिताऽनुवृत्तिर्दृष्टेत्यनाह - द्विचन्द्रादाविति । नहि रहुयाथात्म्यशानेन शुक्रज .

3

तभ्रमो निवर्तततिभानः | प्रथमसूत्रे बाधितानुवृत्तिनिराकरणे दोषस्य पारमार्थिक वेन ज्ञानबाध्यत्वाभावात् भ्रमानुवृत्ति

रुचा । अत्रतु चन्द्रैकत्वज्ञानाविषयत्वेन दोपस्याचाधित वात् द्वि (नन्द्र) त्वज्ञानानुवृत्तिरतिाि जर मायावादिनो पि समिथ्यालयाभ्युपगतत्या०देव वैषम्यमुक्तम् ।

गूढार्थसंग्रह:

कोऽयं जीवन्मुक्तिरितिविशेषइति । इदमुपलक्षण ‘न क्र्माविभागादिति चेन्नानादित्वात् इति सूनवृताइनादि

त्याभ्युपगमेनैव परिहार उत्त। ‘तथेह रमणीयचरणा अभ्याशोहयत्त रमणीयायोनिम पद्येरन् ’ (छा.५.१०.७) प्रणा घिपस्सञ्चरति स्वर्ममि, १ “नैव स्त्री – यद्य उरीरमादत्ते तेनतेन सयुज्यते’ ( श्वे. ५. अ) इति श्रुती सशरीर व कर्म (

मूलकामति स्फुटम् । ‘क्षीय ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे पराउरे’ इति श्रुतिरप्यत्रानुकूल | एव च सशरीर वाशरीर वे कर्मतदभावनिच-घने, शरीरात्समुत्थानमपि प्रार-घकर्मणोऽपि क्षयानन्तरवालिकम् इति जीयम्मुत्ति श्रुतिविरुदेति ॥ द्विचन्द्रज्ञानादौतु इति । चन्द्रवज्ञानेन द्विचन्द्रज्ञानहेतुतिमिरादिक नैव नश्यति मनतु चरमवृत्ते प्रथम शा नस्य एक विषयलेनैकेन न नाशः अपितु चरमवृत्त्यैवेति अविद्यालेशसस्कारविक्षेपे रुशरीरत्वप्रतिभासः उपपादयितु न शक्यते उभयोर्ज्ञानयोरैकवित्वात् । प्रारब्धकर्मणोऽपि ब्रह्मन्य वन अवश्य निवर्तनीय वारस्य प्रतिनन्धक वक्स्पनमपि न

समवति । एतेन दोषे यात्र प्रतिवन्धकच ज्ञानानिवर्त्यत्व दृष्टान्तदान्तिक योग्सममित्यद्वैतसिद्ध व्यक्त्तिनुपादेया। द्विचन्द्रज्ञा नहेतुभूतदोषस्य कदापि एकश्चन्द्र इतिशनेन निवृत्त्यभावात् प्रार•धकर्मणोऽपि ब्रह्मान्यत्वेन अधिष्ठान ज्ञान स्वाध्यतान 11

८२

ल.चं.‘अन्ते विश्वमायानिवृत्ति’ रित्ययार्थपर्याोचनम् ‘अन्तर्गुणा’मित्यादिवाक्याशयः | समन्वय १-१-४ गूढार्थसङ्ग्रहः

वृत्तिप्रति कारणत्वेन भवता प्रतिरन्धयत्वकल्पनवासम्भवात् ।

‘भूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिः’ इतिश्रुतौ तस्

तावदेव निरम्’ इति श्रुत्यैकार्थ्यात् अन्तपदं भोगान्तपरं चशब्दोऽवधारणार्थकः | अन्ते तत्त्वावादेव विश्वमायानिवृत्ति नत्वन्यापेक्षा अन्ते निष्वृत्तिर्भवत्येव, नतु मायावस्थितीति । अतएव

इतरस्याप्येवमपातु ‘सून ज्ञानाधीन

त्सर्वकर्मासम्बन्धात् शानिनो देहातेमुक्तिः तुशब्देनावधारितास्मा सौर्येण तुश-देन समानाव: श्रौददः पाशब्दे

समानार्थक: अन्तशब्दः इति जीवन्मुक्तयुपपत्ती लघुचन्द्रिकोतिरप्यनादरणीया ‘तदधिगम उत्तरपूर्वाधयोश्श्लेषवि ।

नाशौ तद्व्यपदेशात् ’ ’ इतरस्याप्यत्रमसलेपःपातेतु’ इत्यादी कर्मणामेवोपस्थित्या ‘भोगेनावितरे क्षपयित्वाऽथ रूप एते इत्यत्र सपत्तिप्रतिबन्धक्स्वेन वर्मद्वासनयांरेव ‘तस्य तावदेव चिरम्’ इतिश्रुतौ विवक्षानिणयेन परसमताविद्योपस्था

पकशब्द एव नास्तीत्युभयोरैकाथ्यॅन अन्तइत्यस्य भोगान्त इत्यर्थो नसंभवति, विश्वमायानिवृत्तिः’ इत्यत्र विश्वशब्देन •

प्राक्सर्वमायानामनिवृत्तिः अपितु अन्तएवेति स्वरसतोऽर्थः प्रतीयते । अत्र कर्मत द्भोगवाचिपदाभावेन अन्तइत्यस्य भोगान्त

इत्यर्थकल्पनासम्भवेन मायाया अन्तएवावसान एव मायानिवृत्तिः, नतु ततःपूर्व चरमशरीरवियोगकाले इत्येव श्रुत्यर्थः । छान्दोग्ये–‘तस्य तावदेव चिरम्’ इति श्रुत्युक्त सम्पत्ते: ‘अस्माच्छरीरात्समुत्थाय’ इत्यत्र दहरप्रजापतिविद्याद्वयेऽपि

वैशयस्कुटम्, ‘समुत्थाय’ इत्यस्य तात्पर्यमेव ‘अस्य सोम्य पुरुषस्य इति सद्विद्या या उत्क्रान्त्युत्तरकालिन्चप्रतीला दहरविद्याया गनेरपि प्रतिपादनेन उत्पान्तिगत्यनन्तरकालिकत्व सपत्ते: निश्चीयते । एवन्त्र ‘तस्य तापदेव चिरम् ‘इत्यन अथब्दार्थानन्तयें वासनानिवृत्यानन्तर्ये पर्यवसितम् । अयमर्थ: चतुर्थाध्यायपादत्रमेणैव व्यासेन निर्धारितः । अतः

परसंमताऽविद्यानिवृत्तिः जीव मुक्ति विदेह केवस्वरूपमुक्तिद्वयमङ्गीकृत्य उक्रान्त्यादिव विहाय अत्रैव मुत्तयुपपत्तिा श्रुति सूत्रावरुद्धेतिबोध्यम् ||

सद्विद्या उपासनरूपैवेति ’ युक्तं तद्गुणकोपासनात्’ इति वाक्यकारसिद्धान्त इति प्रथमाधिकरणे (७८४.पु ) एवं निरूपितम् । यद्यपि ‘सच्चित्त’ इत्यादि तत्रत्यद्रमिड भाष्यं वेदार्थसग्रहे सम्यग्व्याख्यात्म् । ‘अन्तर्गुणा भगवती परदेव तेति प्रत्यगुणेति भगवानपि भाष्यकार: | आहस्म यत्तदिह निर्गुणवस्तुवादे सङ्गच्छते नतु पुनस्सगुणान्मवादे ॥ ’ (स.

शा.३.२२१) इत्यन गुणशब्द: स्वरूपपर: अन्या देवता पराग्रूपाः परदेवताव प्रत्यगात्मरूपा अपरोक्षचिदेवरस्त्यर्थः ' इति मधुसूदनविवरणम् ‘यद्यापे सचित्तः न निभुमदैयत गुणगण मनसाऽनुधावेत् तथाऽप्यन्तर्गुणामेव देवता भजते’ इति

। : : : त्वादिकल्याणगुणगण दैवताद्विभक्तं यद्यपि दहरविद्यानिष्ठव सचित्तो न स्मरेत् ताऽप्यन्तर्गुणमेव देवता भजते, देवता 1

}

स्वरूपानुचन्धिन्वात् सक्लक्ल्याणगुणगणस्य केनचित्परदेवतासाधारणेन निसिल्जगत्कारणत्वादिना गुणेनोपास्ट मानि देवता वस्तुतस्वरूपानुचन्धि सर्वकल्याणगुणगणावेशिष्टयोपास्यते अतः सगुणमेव ब्रह्म सत्रापि प्राप्यमिति सिद्धया सद्विद्या दहरविद्ययोर्विकल्पः’ इति (वे. स ) विवरणेनैव भगवता प्रकाशितः । अयमाशय:- ‘दहरोऽस्मिन्नन्तर आकाशस्तस्मिन् यदन्तस्तदन्वेष्टव्यम्’’ ‘अस्मिन्कामास्समाहिताः’ ‘यहात्मानमनुविद्य प्रजन्त्येतांश्च सत्या-वामान्’ इति दहरविद्यार्या घर्मिन: वृषगुणानी निर्देशों वर्तते । सद्वियायातु धर्मिवाचकपदादेव प्रवृत्तिनिमित्तभूता गुणाः विशेषणतयोपस्याप्यन्ते । अवमर्थ: ’ अन्तर्गुणामेव देवता भजते’ इत्यत्र देवतशब्द विहाय देवतादादप्रयोगणेय द्रमिटाचार्येणैव सूचितः |। सेय देवता’ इति छान्दोग्यस्थदेवताशन्दतात्पर्येणायशब्दः तत्र ‘सा’ इत्यनेन ‘उततमादेशमप्राश्य’ इत्यय आदेशशब्दार्थ:

परामूश्यते । ‘इयम्’ इत्यनेन ‘सदेव सोम्येदममभामौत्’ इत्यनन्तर ’ सदैक्षत बहुस्या मजायेय ’ इति प्रतियोटिभूतन

समन्वय ११-४]

उत्तरास्यस्य स. शा. उन्नाथायोगः, ‘तस्यतात्’ इति न जीव मुक्तिः

८३

•

श्रीभाष्यम

किंच ‘तस्य तायदेवति यायनविमोदये अथ सम्पत्म्ये’ (छा.५.२४. ३) इति सद्विद्या

निष्टम्प शरीरातमात्रमपेक्षने मोक्षइति वदन्तीयं श्रुतिः जीवन्मुक्ति वारयति । सपा जीव न्मुक्तिरापस्तम्वेनापि निरस्ता ‘वेदानिमं लोक्ममुंच परित्यज्यात्मानमन्विच्छेत् ’ (आ.ध. सू.२.प्र.९. पट. २१.ग्..१३) युद्धे क्षेमप्रापणम् ’ (१४) श्रुतप्रकाशिका

बी.मुश्रुतिविरोधमाह- किंचेति । स्मृतिविरोधम ह- सेपेति । वेदशब्देन त्रिवर्गसाधन मण्युच्यन्ते । तत्पलमु.

स्यते इमंलोकममुंचेति । बुद्धे याक्यार्थज्ञान जासत क्षेमप्रागं मोक्ष. तच्छास्त्रीयप्रतिषिद्धम शास्त्रे त बहुवच नसायमान वाक्यार्थज्ञानोत्तरभाव्युपासनविधिपरैः ’ एवं वर्तयन्यावदायुपम’ आप्रयागादवृत्तिपरमोक्षस्य शरीरपात मात्रसारेशमै ‘तयोर्ध्वमायन्नमृतत्वमेति’ इति नाहीविशेषनिष्मणपरैर्वराटिमार्गेण देशविशेषत्रासिपरैश्वाने के गूढार्थसंप्रहः

हुमननेक्षितृपविशिष्ट परामृश्यते । एतेन नामरूप पाकरण स्वपर्यन्तमेव विवक्षित मिति निश्चीयते एव ’ तत्वमसि’

इत्यन नपुंसक्तच्छन्दनिर्देशेन ‘तदैक्षत बहुस्या प्रजायेय ’ इत्यात्मनो बहुमत्रनमीक्षितृ तच्छन्देन परामृश्यते इति बहु मानं नामरूपव्याकरणश्रुत्या यद्विशदीकृतं तदनुसार्यभेद व ‘तत्त्वमसि’ इत्यत्र विचितइत्यपि निर्णयते । पूर्वे तच्छ

यत्रदर्मविशिष्ट प्रतिपादित तत्तदर्भगुणवतएव तच्छन्देन परामर्शन ‘सेय देवतैक्षत’ इत्यन गुणवती देवता या सेव तच्छन्दार्थ इति सद्विद्या सगुणविद्या ‘अथ सपत्स्य इत्यन पनिवक्षितमित्यर्थद्वय सगुणोपासनस्यैव अन्तर्गुणा |

1

(

मेव देवता मजते ’ इत्यत्र विवक्षिनमिति निर्मस्सराणां विदुषा स्फुटम् || ‘न सव्यवहारमात्रत्वात् ’ इति वाक्यकारवाक्य ‘वाचाऽऽरम्भण विकारो नामधेयम्’ इत्यत्र वाचाऽऽरम्भणपद

नमिय्यार्थम् अपितु ‘प्रत्यानर्धक्यतु सत्त्वाविशेषात्’ इति एतत्पूर्वपक्षाक्योत दूपणपरिहारपरम् वाचाऽऽभणशब्देन अनाधित व्यवहारार्थनामरूपता पर्येण प्रवृत्तम् । तेन ‘परिणामस्तु स्वाध्यार्टिवत्’ इति भास्वरोदाहृतवाक्यप्रतिज्ञाताई रस्थापितःतः । अतः ‘मपि सत्यवहारमात्रम् ’ ’ अद्वैतमेव परिरक्षति याक्यकार.’ इति सक्षेपशारीरक्तदनु.

सारिकल्पतरू प्रेमिनार्थस्य वाक्ये न कथचिदष्यवकाशः । अयमर्थः ‘वाचाऽऽरम्भ ‘मियन ‘वाचा-यापूर्वक व्यवहारेण ' (२.१५) इत्यादि अभिप्रेत । अनार्थद्वयमपि प्राक् (६१८.पु) निरूपितम | ‘आप्रयाणात्तत्रापिहि दृष्टम् इतिसूत्र }

‘आवृत्ति’ इतिस्नातविया सामान्यपरम् । ‘आवृत्तिरि’ तिसूने नवकृत्य अभ्यासेनावृत्तशानमेव विवेशित मिति शङ्कर

माध्योत्तया ’ आप्रयाणात्’ इत्यासिद्विद्या विवक्षा नैत्र प्रत्याख्यानमर्हति । तस्य तायदेव चिरम्’ इतिश्रुतौ घर

पु

मशरीराबेयोगात्पू ‘ तत्वमसि’ इत्या ज्ञानस्य चित्रक्षितत्वे अन्यरिद्यानामपि जनावृत्तज्ञानरूपता नैव सिद्धयति । ‘अहनी स्मि’ इतिसक्यस्थलेऽपि ’ आग्नानमेव लाक्मुपासीत ’ ’ आत्मेत्येवोपासी।’ इन्युपासनमभ्यस्त इति माक्ष साघन ज्ञान सामान्य काप्यनावृत्तज्ञान न भवति, किंतु आवृत्तज्ञानमुपासना मक्मेवेत्येत सर्वमभिप्रेत्याह-किंच तस्य ताय देव चिरमित्यादिना ॥ अथशब्दय परमते निरर्थकत्व भगवन्निग्रहनिवृत्यनन्तरमेव स्पतिश्चेत्यादिक भावप्रकाशऽपि निरूचितम् । वेदानिममित्यादि । ‘सत्य नृते मुखदु से’ इतिसूत्रामागः । अत्र सन्न्यासो नक्षितइति प्रागेन (११९ ) निरूरितम् । बुद्धे क्षेमप्रापणमित्यादि । अत्र हरदत्तव्याख्या-‘बुद्ध क्षेमप्रापणमित्येतच्च प्रत्यक्षविरुद्धमित्याह-बुद्ध चेत् सेमप्रपाणमिहैत्र नदु समुपलमेन आ मनाघमात्रेण चेत्क्षेमप्राप्यत इहेय शरीर दुम नापलमेत शनी, नचेतदस्ति नहि शामिना .

[ समन्वय ११-४

आपस्तम्वधर्मसूत्रतव्याख्याविरोधात् जीवन्मुक्तयसम्भवः श्रीभाष्यम

तच्छास्त्रैर्विप्रतिषिद्धम् ’ (१५) ‘बुद्धेचेत् क्षेमप्रापणमिहैच न दुःखमुपलभेत’ (१६).’ एतेन

परंव्याख्यातम्’ (१७) इति । अनेन ज्ञानमात्रान्मोक्षश्च निरस्तः अतस्सकलभेदनिवृत्तिरूपा मुक्तिर्जीवतोन संभवति । तस्माद्ध्याननियोगेन ब्रह्मापरोक्षशानफलेनैव बन्धनिवृत्तिः । नच नियोगसाध्यत्वे मोक्षस्यानित्यत्वप्रसक्तिः प्रतिबन्धनिवृत्तिमात्रस्यैव साध्यत्वात् ॥

किंचन नियोगेन साक्षाद्वन्धनिवृत्तिः क्रियते । किंतु निष्प्रपञ्चज्ञानेनैकर सब्रह्मापरो. क्ष्यज्ञानेन । नियोगस्तु तदाऽपरोक्ष्यज्ञानं जनयति । कथं नियोगस्य ज्ञानोत्पत्ति हेतुत्वमिति चेत् – कथंवा भवतोऽनभिसंहितफालानां कर्मणां वेदनोत्पत्तिहेतुत्वम् ? मनोनैर्मल्यद्वारे पणेतिवेत् ममापि तथैव । ममतु निर्मले मनसि शास्त्रेण ज्ञानमुत्पाद्यते, तव तु नियोगेन मनसि निर्मले ज्ञानसामग्रो वक्तव्येतिचेत् ध्याननियोगनिर्मलं मनपव साधन मितिब्रूमः। केन श्रुतप्रकाशिका

श्शास्त्रे विरोधइति । विप्रतिपिद्धमिति | निशेषेण प्रतिषिद्ध न तुल्यबलैःप्रतिरुद्धम् अपितु प्रश्ले:पराहतम । प्राचल्य न

।

भूयसा स्याद्बलीयस्त्वमिति न्यायादितिभावः

प्रत्यक्षविरोधमपि स्मृतिरेवाह - बुद्धेचदिति । एतेनपरं व्याख्यतम्

एतेन शास्त्र प्रत्यक्षविरोधेन # औडुलोमिमतानुसारेणोक्त मन्यदपि व्याख्यातं सर्वमध्यपास्तमित्यर्थः ॥

यद्वा यथेदानीं दुःखोपलब्धिः तथा प्रेत्यापीत्यर्थः । यद्वा यथा दुःखानिवृत्तिनोंपलभ्यते तथा सुसनिवृत्तिरपि ने त्यर्थः । जीवन्मुक्तिनेिरासार्थमुदाहृतेन वचनेन वाक्यार्थज्ञानमात्रान्मोक्षचार्यान्निरस्त इत्याह - अनेनेति । जीवनमुक्ति

4

निरासमुपसंहरति अतइति । जीवन्मुक्तिनिरासेन स्वमतस्यैयसिद्धिमाह - तस्मादिति । वाक्यार्थज्ञानमत्रान्मोक्षवादिन

श्रोद्यपरिहारो ममापि तुल्यइत्याह-नच नियोगेति । नियोगनिवर्त्यत्वे प्रपञ्चसत्यन्व स्वादित्याशङ्कयाह-किंचेति । ध्यान

नियोगपक्षानुपपत्तिपरिहारस्य विवक्षित यातिंच शब्दप्रयोगः । नियोगस्य निवर्तदन्यं ज्ञानद्वारकमिति न निवयंसय व मित्यर्थः ; नियोगस्य ज्ञानोपत्तौ किंचित्कारभु सया पृच्छति ध्यानेति । नल ज्ञानेहए: किंचिका नियोगेन रूभ यति अतरसवक्तव्य इति भावः ॥

प्रतिबन्धा परिहरति कथंवेति । वेदनोत्पत्तिहेतुत्यमिति । इच्छाद्वारा वेदनोत्पत्तिहतुत्वमप्रितम् ‘विविदि

पन्ति’ इति हरिष्यते । परिहार मनइति । तत्साम्यमाह-ममापीति | पुनराश-ममत्विति | मनोहि साधारणकारण तस्मिन् सन्यध्यसाधारणकारणमपेक्षित सन्ममास्ति त्वयातु वक्तव्यमिनिटित्यर्थः । वैशेषिकायभितम्

नसप्रत्यक्षइव, प्रकृष्टाहट महकृतमनोमात्र कारण के ‘तत्सयं धर्मवीर्येण यथावरसम्प्रपश्यसि इत्यादिसिडे योगप्रत्य १

इव न मनण्यासाधारणकारणमिति परिहरांत घ्यानेति | मनोमात्रस्य साधारणकारण वैपि निमस्तस्य मनोविशेष

स्यासाधारणकारणत्वं युक्तमिनिभावः | तज्ज्जानमनं शकते केनेति । शापकस्वारस्वरक्षण स्वपक्ष वैश्य दर्शयितु पृच्छति

गूढार्थसंग्रहः

मूर्याभिकिम्मम्योऽपि क्षुधा मेव तावत् क्षणमात्रं सोडु प्रभवति इति । एतेन परं व्याग्न्यातम् । परलोकभवमरि

दुःनेमन सैरचारिका नियति । तस्मास्वमभिः परिपक्षपाय: श्रवणमनमनिदिध्यासनैः साक्षा तः प्रतिषिदेषु कामयनिशिष्टायोगनिरतः मुख्यतशी ’ इति ॥

समन्वय १-१-४ ] ‘‘प.श.नि. नार्थपर्याोचने न ‘मनसातु विशुन’ इत्यस्यार्थः श्रीभाष्यम

अवगम्यतइतिचेत् भवतोवा कर्मभिर्मनो निर्मलंभवति निर्मले मनसि श्रवणमनननिदि

ध्यासनैस्सक्लेतरनियनिमुसस्यैव शास्त्रं निवर्तयज्ञानमुत्पादयतीति येनावगभ्यते । ‘दि विदिपन्ति यज्ञेन दानेन तपमाऽनाशनेन ’ (वृ.६४.२२) ‘श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासि

तव्यः ’ (६.५.६) ‘ब्रह्म वेदग्रसैन भगति’ (ते.आनन्द) इत्यादि मिश्शास्त्रैरितिचेत् ममापि

‘श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्य ’ (वृ. ६-५.६) ‘ब्रह्मविदामोतिपरम् ’ (तै आन. १ अनु) ‘न चक्षुषा गृह्यते नापि वाचा ’ (मु ३.१.८) ’ मनमातु विशुद्धेन

,

श्रुतप्रकाशिका

भरतोवेति निदिध्यासनन विश्वमुखीकृतमनस्वस्थ शास्त्रण निवर्तक्शनोत्पत्तौ प्रमाणतया पराभ्मता न थुयाक्यानि निनिदिपन्तीति । ‘ब्रह्म वेद ब्रह्मेन भवति इति वेदनशब्देन वाक्यार्थज्ञान विवक्षितमिति पराभप्रायः । मनसो ज्ञानसाधनत्वे प्रमाण दर्शयति ममापीति । नचक्षुषा’ इत्यादिवाक्य मनसएव साधनत्व स्वरसम् ‘ब्रह्म वेद’ इत्यन वेदशब्दस्य वाक्यार्थज्ञानपरत्व न स्वरसत प्रतीयते । नच श्रुत्यन्तरैकार्येन तत्पर वावगम वावयाशा C

नस्योपाय`पकण्ठोत्तिमच्छ्रत्यन्तरामावादित्यभिप्रेतम्। *मिथ्या निबन्धनास्सर्वे चोद्यपरिहारारसमाना परोशनस्या परोक्षभ्रमनिवर्तकत्य शास्त्रप्रत्यक्षविरोधौ श्रुतिस्वार व्यहानिश्च भवतापक्षेऽधिक दूषण मेति वैषम्यशापनाथ कथालादिना प्रतिनन्दीमुसेन तत्तच्छापरिहार कृन । इतिशब्दो नानन्तरवाक्यशेष अपितु प्रकरणशेष || गूढार्थसङ्ग्रह

(विवरणे ननु ततस्तृत पश्यति निष्कळ ध्यायमान इति ध्यानमपरोक्षफल श्रूयते | सत्यम | एक्त्रचित्तस्य

समरधानता तदैकाप्रथनिमित्त मनति । तदेकाप्रचेतसा सहकारिण। शब्द एवौपनिषद मिति तद्धित प्रत्ययसाप्रोक्ष ज्ञानमुपादयात ‘ध्यायमाना ज्ञानप्रसादेन पश्यति’ इति वाक्यस्यान्वयात् चित्तकाप्रथस्य सूक्ष्मवस्तुदर्शनानिमित्त बात दृष्टे

नेत्रोपकारासेद्धौ अदृष्टक्ल्पनायोगात् ’ इ युत्तदिशा शाब्दापरोक्षसिद्धिरिति शङ्कायामाह-नचक्षुषा गृह्यते नापियाचेति। ‘नचक्षुरागृह्यते नावाचा नायैस्तपसा कर्मणा या । ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसव, ततस्तुत पश्यति निष्कळ ध्याय

।

मान ’ (मु.३.१.८) इति श्रुत्यानुपू ‘औपनिषदम्’ इत्यन तद्धितप्रत्यय नापरोक्षविषय चेोधयति । अण्प्रत्ययस्य तादृशार्थेऽनुशासनविरहात् किंतु ज्ञाननियत्वरूपसन्धयुक्तम्, भामत्यामपत्यमेवाभ्युपगतम् । ‘नापि बाना’ इत्यत्र

शानसामान्ये वाच करण व निषध्यतइति प्रतीयते । अयमर्थ श्रुतिविरुद्ध ‘नचक्षुषा’ इति चक्षुरिद्रयस्य पूर्वे 3

स्तुनतयः॑’ तस्य प्रत्यक्षकरणतनेोपस्थतिरिति ‘गृह्यते’ इतिसामा यशब्दस्वपि प्रत्यक्षमेवार्थ, ‘‘तस्तृतपश्यती’ ‘युत्तर श्रव

।

णाच्च । एवच ‘नापि वाचा’ इत्यत्र शब्दस्यापरोभज्ञानक्रत्व निषिध्यत एतेन ‘औपनिषदम्’ इति तार्द्धत प्रत्येन ब्रह्मण शान्दापरोक्षविषय वसिद्धिरिति भ्रमो व्यस्त

ध्यायमान तपश्यति’ इत्यत्र दर्शन ध्यानहेतुक्मेवेति प्रती 6

|

यते । अत्र दर्शन सम्पधिरूवमेव ध्यानानन्तरसमाधे प्रमाणतस्सिद्ध वात् । समाधिश्च शङ्कराचार्येरप्यभ्युपगत इत्यादिव प्रथमाधिकरण(६६.पु) एवं निरून्तिम ) ‘विशुद्धसव’ इत्यनेनात्र मनसि सत्वशुद्धिरेव विवक्षिता। ‘आहारशुद्धो शुद्धि सौगस्मृति ’ इति छान्दाग्येऽपि मनसशुद्धिरेवाभिप्रेता स्मृती करणभूतस्यैव मनस ध्यानस हकारणापरोक्षज्ञानजनक वम् इदमर योगिप्रत्यक्ष यागिप्रत्यक्ष व सर्वदार्शनिक्सम्मतम् । ‘मनसातु विशुद्धन’ इत्यत्रापि ॥

[१]

अपराक्षज़ाने मनस करण उमेत्याशयन पादत्ते - मनसातु विशुद्धेनेति ॥

ब्र.वि.उ) शुद्धमनसैव योगः, ‘नेद याददमुपासते’ इत्यस्यायन वर्ष.

८६

[ समन्वय १ १४

श्रीभाष्यम्

‘हृदा मनीषा मनसाऽभिक्लृप्तः’ (ध्ये.४.१.७) इत्यादिभिशास्त्रेयननियोगेन मनोनिर्मल भवति, निर्मलं च मनोब्रह्मापरोक्षशानं जनयतीत्यवगम्यत इति निरवद्यम् । ‘नेदं यदिद मुपासते ’ (केन. १. ४) इत्युपास्यत्वं प्रतिषिद्धमितिचेत् नैवम् । नात्र ब्रह्मण उपास्यत्वं प्रति विध्यते, अपितु ब्रह्मणो जगरूप्यं प्रतिपाद्यते । यदिदं जगदुपासते प्राणिनः, नेदंब्रह्म तदेव ब्रह्मत्वं विद्धि, याचानभ्युदितं येन वागभ्युद्यत इति वाफ्यार्थः । श्रुतप्रकाशिका

उपास्य वप्रतिषेधं शङ्कते नेदमिति परिहरति । नैवमिति । तस्य वाक्यसँच निर्वाहो नयुक्त इत्यर्थः । उपास्य त्वनिषेध प्रतीयत इत्यत्रह - नाघेति । वस्तयेर्थ इत्यनाह-अपिविति । कथ वैरूण्यप्रतिपादन मित्यत्राह- यदिदमिति ‘यदिदमुपासते’ इत्यत्रेदमग निषेधस्य तात्पर्यमितिभावः ’ मनो ब्रह्मेत्युपासीत’ इत्यादिना विहितप्रतीकोपासनो

पास्यानिहि परिच्छिन्नानि | नेटं ब्रह्म विपरिच्छिन्नं तदेव परब्रहोत्यर्थ, अनेन ‘अन्यदेव तद्विदितात्’ इत्यादिष 7

गूढार्थसंग्रह प्रदाभिन्दूपनिषदि शुद्धमनसव मुत्तिहेतुशान साधन वमुक्तम्– यथा ’ मनाहि द्विविध प्रोक्त शुद्धनाढय

अशुद्ध कामसङ्कल्प शुद्धषामविवर्जितम् || मन एव मनुष्याणा कारण बन्धमो यो: । अन्धाय विषयास्स मुत्तयै निर्वि षय स्मृतम् || अतो निर्विषयस्यास्य मनसा मुक्तिरिष्यते । तस्मानिर्विषय नित्य मनःकायें मुमुक्षुणा || निरस्तविषया सद्धि मनोहदि । यदा यात्युग्मनीभाव तदा तत्परम पदम् ॥ तावदेव निरोद्धव्य याटिगत क्षम । एत

ज्ज्ञान च ध्यान न अनोऽन्यो मन्थनिस्तरः || स्वरण सन्धयेद्योगम्’ इत्यादिना । अत्र ‘निरस्तविया इत्युत्तया ,

|

निर्विषयबाह्यविषयशून्यत्वमेध एतदुपॠहणवचनानि भावप्रकाशे ( ३. स. २१२.) उदाता

मरोशन ‘हृदामनी’ इत्यादिनी विवाशनात्याशयेना-हदा मनपेत्यादि

नसर

‘नम्हशे तिष्ठति रुप

नचक्षुण पश्यति कश्चनम्’ इति पूर्धम् । पूर्वाधं दर्शनस्योतया ‘इदामनीषा मनसाऽम्लिसो पतद्विदुश्मृतास्ते’

इत्यत्र वेदन मानसापरोक्षशानभेत्र विचितम् ‘मनसा’मनश्शुद्धमे विवक्षि-म् । एतदुत्तर ‘नेयवाना नमनशा अरवि इति ‘मामे स्थिते उपहारे नचिकेतोऽथ विद्यामेता योगरिधिंच पृत ब्रटनप्राप्ती पिरजादभूईमुत: इन योगविष्यनुसार मुख्या मानसारो ध्यानानन्तराल योगसूत्रादिनिर्णत मुनिहतुरिति कोगनेदन्त प्रतिपादनादिहे भयः ||

नाव अक्षण उपराम्पत्य प्रतिषिध्यते इत्यादि अ - ‘यन ब्रह्मणा सा यामभ्युपश्यतेद मित्वमुन्या-‘वयामभूत प्रमातृत्यादिस्यमा हेदिप्य पाधिविशिष्ट देवनादिइदमि-युसते बनाः इदक्षनपद इति’ इति ।(१.१.४)नतिः इत्यत्रोध: मममहतो उपनामापा: 1

"

शनामिकाया: मानूनगर मानसाशन नियोग्यत मनायोः ध्याननियमादिगिनियो विश्व । ॐ 1

नोमनः न.१.३ 1

★

ने मधुमंत नामछति अन्तर’(५) "

मॅमन्वय १ १४ |

‘यद्वानाइनभ्युदंतम्’ ‘नदिध्यामितव्यः’ इत्र परीतार्थायोगः

८७

श्रीभाध्यम

अन्यथा ‘तदेव ब्रह्मत्वं विक्रीति निय, ध्यान विधिययथ्यं च स्यात् । यतो ब्रह्मसाक्षार

फलेन ध्याननियोगेनैवापरमार्थंभूतम्य कृत्स्नम्यष्यादिपञ्चरुपन्धस्य निवृत्तिः ॥ श्रुतप्रकाशिका

मपि जगरूप्यपरमित व्याख्यातं भवति याचा अपम अयथेतिस्वय ध्यानवियर्थ्यमिति वाक्यान्तरनिरोधनः । स्वमुपसंहरति अतइति ॥ गूढार्थसंप्रह:

‘कम्मनसा नमनुने’’(६) ‘पश्यति’ (७) इति मन्यत्रयेऽपि ‘नटं यदिदमुपास्ते’ इतिथूयते । ‘यद्राधान म्युदितम्’ इत्यन.पू.’ अन्यदेव तहिदितात्’ इति भूत अत्र विदिताविदितभेद: पुः | शानविषय ज्ञानाविषय वयोर्निषेध ब्रह्मएवाभावः । अतः तद्वारणाय याचाऽनम्युदितम्’ इत्यत्र अभी दुपसर्गः, अभी युपसर्गेण स्वरू $

पत: गुगतः विभूतितश्च कायॆन बोधयितुनशक्यत्यं नम्र नियतिमिति स्फुटम् अयमर्थः ‘यदिमन्यसे मुवेदेति ' ‘नाह मन्येमुवेद’ इति अनन्तरसण्डमध्ये मुशब्देन दृढीकृतः । ‘यांदमन्यसे मुवेदेति दय्रवेवाऽपि नूनम् '

संवेत्थ ब्रह्मरूपम् इत्यत्र दशब्दप्रयोगेण दवेदनस्य पूर्व प्रस्तुततया तदुरत्तधुतो ‘मुवेद’ इस पूर्णवेदनमेव विव

निमिति स्फुटम् । एतेन ’ तदेव ब्रह्मय विद्धि नेद यदिदमुपासते ’ इत्यत्र दभ्ररूपजगदेव ‘इदम्’ इत्यत्र विवक्षितम् । अय जगद्वैरूप्यमेव विवक्षितम् भूमविद्याया भूमशब्दप्रतिकोटितया अल्पशब्द प्रयोगेणापि इन्थमेवार्थः । तेन नामादिप्रा णान्तप्रतीकोपासनेषु यदल्यवेदनेनास्पोपासन मुक्तीतरपलक तद्विषयनामादिवैल्क्षप्यमप्यत्र विवक्षित मिति भावः ॥ अन्यथा तदेव प्रात्वं विद्धीति विरुध्यते इति । विद्धि इत्यत्र विधिप्रत्ययः ‘नेद यदिदमुपासते इतिया

क्यसहा ठित वेन वेदनमुपासन रूपमेवेति विधिरसम्भवति । अतएव ‘भूतेषु भूतेषु विचि (चि)त्यधीश: प्रत्यास्माइलोवादमृता मन्नि’ इत्यत्र लोकान्तरानुभाव्यमुक्तिफल वश्यमान सङ्गच्छत ‘आत्मना विन्दते वीर्य विद्यया विन्दतेऽमृतम्’ इत्यत्र विद्या उपासनरूविवक्षिता । ’ तदेव ब्रह्मत्व विद्धि ’ सन ब्रह्मणः उपास्यत्वनिषेधएव विवक्षित इति साधयद्भिः ८

मुरेश्वराचार्येः ‘निदिध्यासनशब्देन सभ्यशान विवक्षितम् | उत्तानुरचने तस्य विज्ञानेनेति निर्णयात्’ इत्युत्तया ‘तदेव

ब्रह्म’ इत्यत्रापि वेदनमव विवक्षितं नतु ध्यान, अविद्यानिवृत्तय तदपेक्षायाअमावादित्याशङ्कयाह- ध्यानविधिवैयर्थ्य

च स्यादिति । ‘निदिध्यासितव्य ’ इत्यनन्तर ’ मैत्रय्या मनोवा अरदर्शनेन मत्या विज्ञानन ’ इतिश्रुतौ विज्ञानशब्देन निदिध्यासनानुवादात् ध्यानमिन शानमेय विवक्षितमिति चार्तिकोत्तार्थः श्रुतौविवक्षितः । ‘आमा वारं द्रष्टन्यश्रो

तथ्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः’ इत्यत्र ध्यातव्यशब्दविहाय ’ निदिध्यासितव्य’ शब्दप्रयोगः ‘ध्यचिन्तायाम् इति $

घात्वर्थविशेषबोधनार्थः । ‘घातोरेकाचोहलादेः क्रियासममिहारे यहू’ (पा.सू. ३.१.२२) इति सूत्रविहितपढन्तात्तव्य प्रन्यये निदिध्यासितव्यइति रूपम् ||

अत्र महाभाष्यम् —’ सममिहारइति कोऽयशब्दः सममिपूर्वाद्धरते भारसाधनो घत्र सममिहरणं सममिहार: इति । तत्रथा पुष्पामिहारः मालामिहारः उत्पलामिहार: पामिहारः इति । विषम उपन्यास | बह्वयेहीमारसुम्नरस्त युक्तास्समभिहारः, इह पुनरेकाक्रिया यद्यध्येका सामान्यक्रिया अवयवक्रियास्तु ब्रहयः । अधिश्रयणोदकासेचन तण्डु लावपनैघोऽपकर्षणक्रियाः ता.कन करोति कश्चिदान य. कास्यंन करोति उच्यते ‘पापच्यत }

दूरणार्थमंत्र भास्कर माध्यातर्थस्यानुवाद

८८

[ समन्वय १-१४

श्रीभाष्यम्

यदपि कैश्चिदुक्तम् मेदाभेदयोर्विरोधोन विरुध्यत इति । तदयुक्तम् । नहि शीतोष्ण तमः प्रकाशादियद्भेदाभेदावेकस्मिभ्यस्तुनि सहच्छेने ।अथोच्येत सर्वेहि वस्तुजातं प्रती

तिव्यवस्थाप्यम् । सर्वे च भिन्नाभिन्नं प्रतीयते कारणात्मना जात्यात्मनाचामिनम् कार्या

त्मना व्यक्त्यात्मना च भिन्नम् । छायाऽऽतपादिषु विरोधस्सहान वस्थानलक्षणो भिनाधा रत्वरूपश्च । कार्यकारणयोर्जातिव्यक्त्योश्च तदुभयमपि नोपलभ्यते । प्रत्युत एकमेववस्तु द्विरूपं प्रतीयते यथा मृदयंघट सण्डोगौः मुण्डो गौरिति । नचैकरूपं किंचिदपि वस्तु श्रुतप्रकाशिका

अथायमेव ध्यान नियोगवादी भास्करमत दूषयितु तदमित भेदाभेदविरोधम्नुवति । यदपीत्यादिना | प्रथम

सक्षेपेण दूषयति तयुक्तमिति नियमेन मिन्नाधा रत्व लक्षणस्सहानव स्थानरक्षणश्चेति विरोधो द्विधा आदिशब्देन तृगदहनादवि नाश्यनाशक वो विवक्षितः तद्वद्भेदाभेद मोरा विरोधास्तात्य है- नहीति । अयादत दस्त रेण प्रस्तांति अयोध्येतेति । वक्ष्यमाणौपायकमर्थ शिक्षयति सर्वहीति । शीतोष्णादिष्वपि विरोधः प्रतीत्यधीनइतिभाव. ततःक्रिमित्यत्राह-सर्वचेति । कथ भिनामिन्नत्यमित्य नाह- कारणात्मनेति । पूर्वोत्तद्विविधविरोधोपसम्भस्थलवरूप्य यवतु

माह - छायेति । तत. किमित्यत्राह- कार्येति । अविरोधेनोवन्धमाह-प्रत्युतेति । उपलब्धमनियेन दर्शयति यथेति ।

अनुपलब्धिमाह-नचेति ॥

गूढार्थसप्रह

पुनःपुनर्वा पचति पापव्यतइति’ इति । अत्र उद्योत. ‘पुन:पुनर्वा’ इतिभाप्य समूहरूपाया क्रियाया कालभेदावेदऽपि

साजात्यात् सैव पुनःपुनग्नुप्रीयतइति बुद्धया पौन पुन्यमिति ता पर्यम्’ इति । एवच ‘विज्ञानन’ इत्यत्र ‘वि’ इत्युपसर्गेण पौनःपुन्य बोध्यते । स्मृतेर्ज्ञानत्व सर्वदार्शनिक समतामत्यादिक प्रथमाधिकरण एवं निरूपितः । अतश्च ‘ध्यैचिन्तायाम्’ इति धात्वर्थस्य शीघ्रोपस्थितिकस्य त्यागेनार्थवर्णनमनादरणीयम् । ‘निर्वर्णन तु निध्यान दर्शनाललेक्नेक्षणे ’ इत्यमरकोशात् ‘नी’युपसर्गेण ’ निदिध्यासितव्य ’ इत्यन दर्शनविवक्षेति नैव शङ्कथम् । ‘द्रष्टव्य’ इत्यन दर्शनोत्तया अत्र दर्शनविवक्षाया असम्भनात् । ‘ तमॆत्रैक जानथात्मानम् ’ इत्यनन्तरम् ’ ओमित्येवात्मान ध्यायथ स्वस्तिव पाराय तमस परस्तात् ‘इत्यत्र अत्रैद्यानिवृत्तिव्यतिरिक्तफलस्य प्रतिपादनेन अविद्यानिवृत्तेः भावनापेक्षाविरहस्य सुरेश्वरोत्तस्य नावकाशः । तदनन्तर

दर्शनं समाधिरेव प्रतिपायतइति पूर्वमेव निरूपितम् । अत. ‘समाध्यमावाच्च ’ इति सूर(श ) भाध्य, भामन्यु दिशा योग सूत्रोत्तमेव ध्यान, दर्शन च समाधिरित्येव युक्तम् ॥

अत्राधिकरणे निष्प्रपञ्चीकरणनियोगवाद उद्भूप्य भेदाभेदसिद्धान्त स्थापयित्वा विवर्तवादोऽपि भास्करेण दूषितः ।

तेनच ध्याननियोगवादोऽपि निरस्तप्राय इत्यभिप्रेत्य ध्यान नियोगवादिमुखेनैव भास्करसम्मत मेदाम्दपक्ष दूषयतु त मत मुपन्यस्यति-यदपिकेश्चिदुत्तमित्यादिना । प्रतीतिव्यवस्थाप्य मिति । (भास्कभाष्ये ) ’ प्रतीयते तदुभय विरोध. कोऽयमुच्यत | विरोघेचाविरोधे च प्रमाण कारण मतम् ॥ ’ सत्तानयत्वद्रव्यत्यादि सामान्या मना सर्वमभिन्नम् | व्यत्तया

‘मनातु परस्परवैलश्चण्यमिति भिन्नम् ’ इत्यायुत्तेः । कारणात्मनेत्यादि । ’ कार्यरूपेण नानाध्यमभद: कारणात्मना’ इति स्करमाग्योक्तरितिभाव

॥

समन्वय १-१-४]

भास्करमत विवरणोत्तदोषशङ्का

८९

श्रीभाध्यम्

लोके दृष्टचरम् | नच तृणादेर्ज्वलनादियद मेदो भेदोपमर्दी दृश्यतइति न वस्तुविरोधः,

मृत्सुवर्णगवाभ्याद्यात्मनाऽवस्थितस्यैव घटमकुटसण्डयडयाद्यात्मनाचावस्थानात् । नचा मिन्नस्य मिन्नस्य च वस्तुनोऽमेदो मेदश्य एकपयाका रहतीश्वराशा? प्रतीतत्वादै रुप्यं चेत् प्रतीत्वादेव मिन्नाभिन्नत्वमिति द्वैरूप्यमप्यभ्युपगम्यताम् । नहि विष्फारिताक्षः पुरुषो घट शरारसण्डमुण्डादिषु वस्तुप्पलभ्यमानेषु इयंमृदयं घटः इदंगोत्वमियं व्यक्तिरिति विधेषतुं शक्नोति, अपितु मृदयंघटः खण्डो गौरित्येव प्रत्येति । अनुवृत्तिबुद्धियोध्यं कारणमाकृतिश्च

व्यावृत्तिबुद्धियोध्यं कार्ये व्यक्तिश्चेति विविनक्कीतिचेत् नैवम् ; विविकाकारानुपलब्धे । नहि सुसूक्ष्ममपि निरीक्षमाणैरिदमनुवर्तमानमिदं च व्यावर्तमानमिति पुरोऽवस्थिते वस्तु न्याकारमेद उपलभ्यते । यथा संप्रतिपन्न कार्ये विशेषेचैत्वबुद्धिरुपजायते तथैव स कारणे ससामान्येचैकत्वबुद्धिरविशिष्टोपजायते । एवमेव देशतःफालतश्चाकारतश्चात्यन्त विलक्षणेष्वपि वस्तुपु तदेवेदमिति प्रत्यमिक्षा जायते । अतो ध्यात्मकमेव वस्तु प्रतीयत

इति कार्यकारणयोजतिव्यपत्योश्चात्यन्त मेदोपपादनं प्रतीतिपराहतम् ॥ अथोच्येत मृदयंघट सण्डो गौरितिवद्देवोऽहं मनुष्योऽहमिति सामानाधिकरण्येनै श्रुतप्रकाशिका

नाश्यनाशकवलक्षणस्तृतीयोऽपि विरोधो नास्तीत्याह – नच तृणाढेरिति । वस्तुनिरोधशब्देन नाश्यनाश कलक्ष पत्रिरोधो विवक्षितः । तादृशविरोधाभामुपपादयति । मृत्सुवर्णेति । जातिगतोऽभेद: व्यक्तिगतश्च भेदइति कथमेक्स्य मंदामेदावितिशङ्काया जातिव्यत्तयो. परस्पर भेदाभेदमुपपादयति । नचाभिन्नस्येति । अभिन्नस्य जातेः भिन्नस्य व्यक्त्तेरि त्यर्थः । जातेरभेदएवाकारः व्यत्ते मैदएवाकारइति किमीश्वराज्ञया स्वीयते ? नहि प्रमाणतर्कांनादरेण हठात्कश्चिदर्थस्स्वी.

।

कार्य इतिभानः | प्रतीतिबलादभ्युपगतिं शङ्कते प्रतीतत्वादिति । तथा स्वमतस्याभ्युपगन्तव्यतामाह - प्रतीतत्वादेवेति । |

‘त्रदुतादेवेत्येनकारामिप्रायः । द्वेरुप्यमपीति अनिष्टमपीत्यापशब्दस्याभिप्राय | प्रतीतन्वमेवोपपादयति नहीति | इय जातिः इय व्यक्तिरिति विवित्तेहि अत्राभेदः अनच भेदइति वक्तु युक्त न तथा विविच्यतइत्यर्थः । तर्हि कथ प्रतीति

रियनाह - अपित्विति । एकमेव वस्तु जात्यात्मना व्यक्त्यात्मना च भिनमभिन च प्रतीयतइत्यर्थ: । मृदय घटइत्यनेन मन्त्रर्थीयप्रत्ययनिरपेक्षसामानाधिकरण्यप्रत्ययो भेदाभेदसाघकयुत्तियत्ता भवति ॥

अनुवृत्तिव्यावृत्तिभ्या विवेक शङ्कते- अनुवृत्तीति । परिहरति नैयमिति | निविताकारानुपलब्धि विवृणोति नहिसुसूक्ष्ममपीति | विवित्त कारोवलम्भेसति हास्मिन्नशे अनुवृत्तिबुद्धिबोध्यय अस्मिन्नशे व्यावृत्तिबुद्धियोध्यत्वमिति

अत्र श्रोत्रमशकतेअथोच्येत ि । देहात्मनोस् द रव्यात्मनै

शातुशक्यमित्यर्थः । आकारमेदः अशभेदः तर्हि कथमुपलम्मइत्याह-यथा सप्रतिपन्नेति । विशेष: व्यत्ति, यथा कार्येक्त्व व्यक्तयैकत्व च सप्रतिपन्नम् तथा कार्यकारणयोश्च जातिव्यक्तयोश्च एकत्वबुद्धिजयत इत्यर्थः । एकत्वबुद्धिरित्यनेनैकशब्दा नुविद्धप्रत्ययउत्तो भवति । सहोपलभ्भनियमः प्रथमपिण्डग्रहणड(श)मेदेन(ना) ग्रहण चार्थादुक्त भवति न विवेक्शन ती युक्तेः । एव जातिव्यक्तयोरन्योन्यभेदाभेदउत्तः । अथ पिण्डाना परस्परभेदाभेद उच्यते । एवमेवेति | देशवाल्वेंल

क्षण्य स्पष्टम् | नीलत्वसण्डत्वादिराकारवैल्क्षण्यम् अत्यन्तभेदः अभेदासहो भेदइत्यर्थ ॥ कत्वेऽभिमतेऽपि देहरूपेणात्मरूपेण वा तयोरैक्यस्या I

गूढार्थसप्रह.

।

रिक्तदोषमाशङ्कते- अथोच्येतेत्यादिना 12

उक्तदोषपरिहार: (भा.भाध्ये) शक्तिविक्षेपलक्षणपरिणामान रूपणम्

९०

[ समन्वय १ १४

श्रीभाष्यम्

क्यप्रतीतेरात्मशरीरयोरपि भिन्नाभिन्नत्वंस्यात् । अतइदं मेदामेदोषपादनं निजसदननिहि तहुतवहज्वालायत इति । तदिदमनाकलित मेदाभेद साधनसामानाधिकरण्यतदर्थयाथा त्म्यावबोधविलसितम् । तथाहि अवाधित एच प्रत्ययः सर्वत्रार्थ व्यवस्थापयति । देवाद्या

त्माभिमानस्तु आत्मयाथात्म्यगोचरैः सर्वैःप्रमाणैर्याध्यमानो रजसर्पादिबुद्धिवन्नात्मशरी रयोरमेदं साधयति खण्डोगौमुण्डोगौरिति सामानाधिकरण्यस्य न केनचित्छ चिद्वाधो दृश्यते तस्मान्नातिप्रमङ्गः । अतएव जीवोऽपि ब्रह्मणो नात्यन्तभिन्नः अपितु ब्रह्मांशवेन

भिन्नाभिन्न तत्राभेदएव स्वाभाविकः मेदस्त्वौपाधिकः । कथमचगम्यत इतिचेत्? ‘तत्त्वमसि’ (छा. ६.८.७) ‘नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा’ (वृ.५.७.२३) ‘अयमात्मा ब्रह्म’ (६.४.५) इत्यादिभि श्रुतिभिः ‘ब्रह्मेमे द्यावापृथिवी’ इति प्रकृत्य ‘ब्रह्म दाशा ब्रह्म दासा ब्रह्मे मे कितवा उत | स्त्रीपुंसौ ब्रह्मणो जातौ स्त्रियो ब्रह्मोतवा पुमान्’ (श्वे. ६.१३-१६) इत्याथर्वणिकानां संहितोप निपदि ब्रह्मसूक्ते अभेदश्रवणाञ्च, ‘नित्योनित्यानां चेतनश्चेतनाना मेको यहूनां योविदधाति कामान् ‘(कउ २.५.१३,श्वे. १.१३) ‘ज्ञाशो द्वावजावीशनीशौ’ (१.९) ’ क्रियागुणैरात्मगुणैश्च श्रुतप्रकाशिका

प्रामाणिकत्वासयोमिन्नाभिन्नत्वमनिष्टमितिभावः ।

परिहरति - तदिदमिति । अधित सामानाधिकरण्यं भेदाभेदसाघ

कम् । अराधितश्च मेदाभेदस्त त्रमिन्य जान तोक्तमित्यर्थः । तदुपपादयति तथाहीति परिहारौपयिकमर्थ शिक्षयति अया

धिताते । तत. किमित्याह - देवादीति । जातिव्यक्त्तपोपे तथास्यादित्यत्राह- सण्डइति । एव लौकिकार्थाना भेदा भेद्उक्तः । तदुपजीव्य वैदिकेष्वप्यर्थेषु जीवब्रह्मणो मैदाभेदमाह- अतएयेति । अत: भेदाभेदयौरविरुद्ध वादित्यर्थः । ●

ब्रह्माशवेनेत्यन ‘अंशो नानाव्यपदेशात् ’ इतिसून स्मारितम् | अचिद्रह्मणोर्मेंदामेद: स्वाभाविकइति भास्करयादवयो रुम योरप्यभिमतम् । चिद्ब्रह्मणोस्तु भेदाभेदौ स्वाभाविकाविति यादवमतव्यावच्यर्थमाह - तत्रेति । कथमिति । भेदाभेद A

सद्भावे तनाभेदस्यैव स्वाभाविकत्वे च किं प्रमाणमित्यर्थ: । अभेदस्य स्वाभाविकत्वेन प्राधान्यात् प्रथममन्यथाचेति सू शविश्यवाक्यमाह- तत्त्वमसीति । दाशक्तिवेत्याद्यशविषयमाह - ब्रह्मेमे इति । ‘नानाव्यपदेशात् ’ इत्यस्य वि

यमाह - नित्यानित्यानामिति । क्रियागुणैरात्मगुणैश्चेति क्रियागुणा: सारहेतुगुणा, कामगुणाः मोहंटगुणः, ते संयोगहेतुरित्यर्थः ||

गूढार्थसंग्रह.

परिहरति तदिदमनाकलिवेत्यादिना । अतएव जीवोऽपि ब्रह्मणो नात्यन्तभिन्नइत्यादि । ‘तदनन्य चमिपत्र भोक्तू भोग्यशक्तयोरन व्यत्वं सृष्टिवाक्यानो परिणामपत्यमप्रच्युतस्वरूपस्य शक्तिविशेषलक्षण; परिणाम: ’ इति । ‘सुश्र शब्द मूलत्यात्’ इत्यन ईश्वरस्य द्वेशची भवतः । भोग्या शक्तिरेका भोक्तृशक्ति व्यापरा भोग्यशक्ति सा आकाशादिरूपेणावेतन

परिणामापत्तिः । भोस्तृशतिवसा चेतना जीवरूपेणाषतिष्ठते । तत्र यथा सूर्य: स्वरक्ष्मीन् विक्षिप्य उपसहरति, एय अपने अनन्तभेदांशत्तिमुपसशिष्य परमेश्वरः उपसंहरति’ इति व मास्करमाप्योच मत्रानुस-धेयम्। भास्करमाथ्योस दिशेष सुतिभिः मेदाभेद साधयति-तत्त्वमसीत्यादिना । भामत्यां भास्करमाध्य मच भाषाभायोरापेरोधः महायस्थानासम्भवात् '

समन्त्रय ९-१४ ] श्रुतिभिः जीवनदाणोरमेदस्य स्वाभाविंदस्यपाधिकमति प्रतिपादनम् श्रीभाष्यम्

तेषां संयोगहेतुरपरोऽपि : ’ (५.१२) ‘प्रधानक्षेत्रशपतिर्गुणेशः संसाग्मोक्षस्थितिबन्ध हेतु: ’ (६.१३ - १६) ‘सकारणं करणाधिपाधिपः ’ (६.९) ’ तयोरन्यः पिप्पलं स्वाइयन अन्योअभिचाकशीति’ (४.६) ’ य आत्मनि तिष्ठन् ’ (वृ. ५.७.२२) ’ प्राधेनात्मना संपरिष्व '

फ्तो न वाहां किंचन वेद ’ (६.३.२१) ‘प्राशेनात्मनाऽन्वारूढ उत्सर्जन्याति ’ (३३) ‘तमेयं ,

विदित्याऽतिमृत्युमेति’ (श्वे.३.८) इत्यादिभिर्भेदश्रवणाञ्च, जीवपरयोर्भेदाभेदावश्याश्रय णीयौ तत ‘ब्रह्मवेद ब्रह्मैव भवति’ (मु.३.२.९) इत्यादिभिर्मोक्षदशायां जीवस्य ब्रह्मस्वरूपा पत्तिव्यपदेशात् ‘यत्रत्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्तत्लेन कंपश्येत्’ (वृ. ४.४.१४) इति तादन भेदेनेश्वरदर्शननिषेधाथा मेदस्स्याभाविक इत्यवगम्यते । ननु च ‘सोऽते सर्वान्कामान् सहब्रह्मणा विपश्चिता’ (ते. आन. १. अनु) इति महश्रुत्या तदानीमपि मेदः प्रतीयते । वक्ष्य तिच ‘जगद्व्यापारवर्ज प्रकरणादसन्निहितत्वाच’ (शारी. ४.४.१७) ‘भोगमात्रसाम्यलि साथ ’ (२१) इति नैतदेवम् । ‘नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा ’ (वृ. ५.७.२३) इति श्रुतिशतैरात्म मेप्रतिषेधात् ‘सोऽश्रुते सर्वान्कामान् सहब्रह्मणा विपश्चिता ’ (ते. आन. १ अ) इति सर्वे. कामैः सह प्रानुते सर्वगुणान्वितं ब्रह्माश्रुत इत्युक्तं भवति । अन्यथा ब्रह्मणासहेत्यप्राधान्यं ब्रह्मण प्रसज्येत । ‘जगद्व्यापारवर्जम्’ (शारी. ४.४.१७) इत्यन मुक्तस्य मेदेनावस्थानेस

त्यैश्वर्यस्य न्यूनताप्रसद्गो वक्ष्यते । अन्यथा ‘सम्पद्याविर्भावस्स्वेन शब्दात्’ (४.४.१७)

इत्यादिभिर्विरोधात् । तस्मादमेद एव स्वाभाविकः मेदस्तु जीवानां परस्मात् ब्रह्मणः पर स्परं च युद्धीन्द्रियदेहोपाधिकृतः । यद्यपि ब्रह्म निरवयवं सर्वगतं च तथाऽप्याकाश इय घटादिनाबुद्धयाधुपाघिना ब्रह्मण्यपि मेदस्सम्भवत्येव । नच भिन्ने ब्रह्मणि बुद्धयाधुपाधि संयोगः । युद्धघायुपाधिसंयोगाद्रह्माणि मेद इतीतरेतराश्रयत्वम् श्रुतप्रकाशिका

अत्र भेदस्यौपाधिकत्व कथमवगम्यतइत्यत्राह – तत्रेति । तत्स्वरूपापात्तव्यपदेशो मेदनिषेघश्चाभेदस्यानौपाधिकत्व

शापकाविन्यर्थः । मुक्तौ भेद निषेधादेव भेदस्यौपाधिकत्वमप्यर्थसिद्धम् मुत्तो भेदं दर्शयश्वोदयति ननुचेति । सहशब्दो भोक्तृसाहित्यपरइति चोदायतुरभिप्राय । भोभ्यसाहित्यबुद्ध्या परिहरति नैतदिति । भेदप्रतीतिं परिहरिष्यन् भुत्तो मैदस्य श्रुतिविरुद्धता दर्शयति - नान्यइति । भेदप्रतीति परिहरति सोऽश्रुतइति । ‘सोऽश्रुत’ इति वाक्येनोक भवती त्यन्वयार्थः, ब्रह्मणा सहगुणान श्रुते गुणाश्च ब्रह्मचानुभवतीति किं ब्रह्म पृथग्भूतोऽश्रुत? उ पृथग्भूतत्यपेक्षायां तद्वानया न्तरानगम्यम्। अतो नात्र भेदप्रतीतिरितियात्, एतदुपपादयति - अन्यथेति । अप्राधान्य भोन्तरापेक्षया दोष, भोग्य भूतस्वगुगापेक्षया न दोष इतिभावः । परादाहृतसूत्रस्य स्वाभिमतमर्थमाह- जगदिति । ब्रह्मणा मुत्तस्यच मेदेसति जग 3

व्यापरवर्जवसामेट इति सूत्रार्थइत्यर्थ, तदुपपादयति-अन्यथेति । अभेदस्य स्वाभाविकत्व निगमयति तस्मादिति मुत्तो भेदनिषेधादर्थसिद्ध भेदस्यौपाधिक्यमेवकारेणाभिप्रेतम् । उपाधि कहत्यपेक्षायामाह-भेदस्त्विति । औपाधिकरव रूवैषम्यपरस्तुशब्दः शङ्कायोतको वा ॥

ब्रह्मणो विभु वनिश्वयवाभ्यां जीवगत उपाधिब्रह्मण्येवेति तदस्सृष्टप्रदेशागबाजीवेश्वरभेदो न सम्भवतीत्यवाद

यद्यपीति । अन्योन्याश्रमाशङ्कयाह-नचेति । ईश्वराशे वर्मकृतबुद्धपाधुपाधिसबन्धाभावात् उपाधिसयोगस्य मेदपूर्व

९१

भास्करमते परोक्त (शं.४अ.भा) दोपेभ्यः अधिकदोषकथनारम्भः

९२

[ समन्वय १-१-४

श्रीभाध्यम्

उपाघेस्तत्संयोगस्यच कर्मकृतत्वात् तत्प्रवाहस्यचानादित्यात्। एतदुक्तंभवति, पूर्वकर्मस

म्वद्धाजीवात् स्वसम्बद्ध एवोपधिरुत्पद्यते तद्युतात्कर्म एवंबीजाकरन्यायेन कर्मोपाधिसम्बन्ध स्यानादित्वान्नदोष इति । अतो जीवानां परस्परं ब्रह्मणाचा मेद एव स्वाभाविकः भेदस्त्वौ

पधिकः उपाधीनां पुनः परस्परं ब्रह्मणाचाभेदवत् भेदोऽपि स्वाभाविक. उपाधीनामुपाध्य

न्तराभावात्, तदभ्युपगमेऽनवस्थानाञ्चातो जीवकर्मानुरूप ब्रह्मणो भिन्नाभिन्नस्वभावाएवो पाधयउत्पद्यन्त इति ॥

अत्रोच्यते-अद्वितीयसञ्चिदानन्दब्रह्मध्यानविषयविधिपरं वेदान्तवाक्यजात मिति वेदा न्तवाक्यैरभेदः प्रतीयते । भेदावलम्बिभिः कर्मशास्त्रैः प्रत्यक्षादिमिश्च भेद प्रतीयते मेदा भेदयोः परस्परविरोधात् अनाद्यविद्यामूलतयाऽपि भेदप्रतीत्युपपत्तेरभेदपव परमार्थइत्यु क्तम् । तत्र यदुक्तं भेदाभेदयोरुभयोरपि प्रतीतिसिद्धत्वाम्नविरोध इति । तदयुतम् । कस्मा चित्कस्यचिद्विलक्षणत्वंहि तस्मात्तस्य मेदः तद्विपरीतत्वंचाभेदः । तयोस्तथाभावातथाभाव रूपयोरेकत्र सम्भवमनुन्मत्तः कोब्रवीति । कारणात्मना जात्यात्मनाचाभेदः कार्यात्मना

व्यक्त्यात्मना च भेद इत्याकार मेदादविरोध इतिचेत्-नः विकल्पासहत्वात् । आकारभे .

दादविरोधं वदतः किमेकस्मिनाकारे भेदः आकारान्तरेचाभेद इत्यभिप्रायः उताकारद्वय ,

योगिवस्तुगतानुभावपीति । पूर्वस्मिन्कल्पे व्यक्तिगतो भेद्ः जातिगतश्चाभेदइति नै कस्य ध्यात्म श्रुतप्रकाशिका

कत्वं प्रवाहा॑नादितया परिहरति उपाघेरिति । कथमुपाघितःसंयोगकर्मणां प्रवाहानादित्वं तेनचान्योन्याश्रयपरिहारःकथ

मितिशङ्काया तद्विवृणोति । एतदुक्तमिति । तद्युक्तात्कर्मेति । कर्मवश्यत्वहि जीवत्वम् उपाधिना जीवत्वं जीवभावा दुपाध्यन्तरामेत्यनादिरित्यर्थः, पलितमर्थमाह - अतइति । अचिदशे वैषम्यमाह-उपाधीनांपुनरिति । पुनस्वर्थः वैषभ्य हेतुद्रयमाह - उपाधीनामिति । भिन्नाभिन्नत्वपक्षमुपसंहरति अतो जीवकर्मेति ॥

अथ भेदाभेदपक्ष ध्याननियोगवादी दूषयति अन्नोच्यतइत्यादिना पूर्व यदपि कैश्चिदुत्तमिति प्रक्रान्तस्य पक्षस्यो स्थापक सङ्गतिस्थलं दर्शयितुमाह-अद्वितीयेति । तत्सङ्गतिस्थल दर्शयति तत्र यदुक्तमिति । भेदाभेदविषयप्रतीति दूष तियोर्विरोधमुदयितु तत्स्वरूपमाह- कस्माञ्चिदिति । विलक्षणभ्वमन्यत्व इदमिदं न भवति इदमिदंभवती तिहि भेदाभेदविषयप्रनीति: ततःकिमित्यत्राह-तयोरिति । भेदाभेदइति नक्स्यचिद्धर्मस्य सज्ञा लोकप्रसिध्यदुराणोऽर्थो भेदाभेदशन्दस्य स्वीकृतश्चेत् भावाभावयोर्विरोधोऽवर्जनीयइत्यर्थः, किंच अनेन क्वचिदपि विरोधी नास्तीति वक्तु न शक्य विशेषोपब्धः यदि भावाभावोर्न विरोधः तर्हि मिनभवं भवति नमवतीति स्वपश्व सोग विरोधा े

मावस्यात् परोक्कं पिण्डद्वय भेदाभेदस्याकारभेदादविरोधमनुवदति। कारणात्मनेति विकल्प्य दूपर्यंत नेत्यादिना । }

एकस्मिन्नाकारइति । आकारशब्द: पदार्थपर: पूर्वस्मिन्कल्पइति । तत्र जातिव्यत्तयोः किं परस्परं भेदः उपमेदः ! गूढार्थसंग्रहः

इत्यादिना दूषितम् । ततोऽधिक दोषान् वक्तुमारमने - तत्र यदुक्तमित्यादिना । भामत्यां’तस्माद्भेदाभेद योरन्यतर स्मिन् अवये अमेदोपादानैव मेदवल्यमा इत्यारम्य : नायमयमिति च मेदमध्य प्रतियोगिग्रह सापेक्षत्यात्

समन्वय १ १ ४ ]

इदामेत्यमिति प्रकारकारिणोः भेदेनैव प्रतीतिः नाभेदेन

९

श्रीभाप्यम

कता | जातिव्र्व्यक्तिरित चैकमेव यम्वितिचेत् ताकारमेदादविरोधः परित्यकस्म्यात् । एकस्मिंश्च विलक्षणत्वतद्विपर्ययौ विरुद्धावित्युक्तम्। द्वितीयेतु कल्पे अन्योन्यविलक्षणमाकार द्वयमप्रतिपनं च तदाश्रयभूतं वस्तिवात तृतीयाभ्युपगमेपि प्रयाणामन्योन्यवैलक्षण्यमेवोप पादितं स्यात् नपुनरभेदः । आकाग्द्वयनिरामाणाविरोधं तदाश्रयभृते वस्तुनि भिन्नाभिन्न त्वमितिचेन् स्वस्माद्विलक्षणं स्वाश्रयमाकारद्वयं स्वस्मिन्विरुद्धधर्मद्वयसमावेशनिर्वाहककथं भवेत् ? अविलक्षणंतु कथंतराम्? आकारद्वयतद्वतोश्च ध्यात्मक्त्वाभ्युपगमे निर्वाहकान्तरापे क्षयाऽनवस्था स्यात् । नच सम्प्रतिपन्नक्यव्यक्तिप्रतीतिवत् ससामान्येऽपि वस्तुन्येकरूपा प्रतीतिरुपजायते? यतइदमित्थमिति सर्वत्र प्रकारप्रकारितयैव सर्वाप्रतीतिः तत्र प्रकारांशो ६

श्रुतप्रकाशिका

उन मेदामेदइति विकल्पनयमभिप्रेत्य प्रथम शिरो दूषयति व्यक्तिगतइति । द्वितीयमनुवदति जातिरिति । दूषयति

तर्हीति । विरोधास्तउत्येवेन्यर्थः, तृतीय दूषयति एकस्मिंश्चेति । जातिव्यक्तिर्भवति नभवतीति भावामावविरोधः स्थित एवेत्यर्थः । कण्ठोत्तपूर्वविक्से द्वितीय शिरो दूपयति द्वितीयेतु कल्पेइति । अत्र तृतीयस्य जातिव्यक्त्तिव्यतिरिक्त य

वस्तुनोऽप्रतिपन्नत्वं नामैकं दूरणमधिक, तदिदमप्रतिपन्नचेत्यनेनाभिप्रेतम् । प्रतिपन्न याभ्युपगमेऽपि दूपणामाह- तृती याभ्युपगमेपीति । नपुनार्रति । अन्यथा विवाभावादित्यर्थः ॥

अथ तृतीये वस्तुन्याकारद्वय मेदाभेदयोर्निर्वाह्यत्वेनाविरोधित्व शङ्क- आकारद्वयेति । इयं कि स्व

येण मिन्न उनाभिन्न उत मिन्नाभित्रमिति विक्त्पत्रयमभिप्रेत्य प्रथम शिरोदूपयति स्वस्नादिति । स्वशब्दश्रयमप्याश्रयपरं मेदामदयोरेषाश्रयत्वेनहि विरोधः अविरोधकाकारद्वयहि न भेदाभेद योराश्रय भूतम् । अतो नतदविरोधनिर्वाहक्म | अमि गतं पैस्यमोज्ल्याकारद्वय अभो शीतोष्णत्वरूपविरुद्ध धर्मद्र यसमावेशनिर्वाहक नभवतीत्यर्थः । द्वितीयशिरोदय ते

अविलक्षणमिति । पूर्वमाकारद्वय समयति तस्य विरुद्धधर्मद्वयनिर्वाहक न्यायोग उक्त अनत्वाकारद्वयमेव नास्तीति नितरा विरुद्वधर्मसमावेशायोगद्दत्यमिप्रायेण कथंतरामि युक्तम | तृतीयांशंगे दूपयति आकारद्वयतद्वतोरिति । आकारद्वयस तदाश्रवस्य च मित्रामिनध्वान वहिक माकारद्वयानरमपेक्षितम् । तस्यापि स्वाश्रयेण मिन्नामिन्नत्वमस्तिचेत् तदविरोधनिर्वा हकाकारद्वयान्तरमपेक्षितमित्यनवस्था स्यादित्यर्थः ॥

अथ किं दृप्टेऽनुपपन्ननामेति शङ्काया मैदाभेदविषयप्रतीति दूषयति नचेति । हेतुमाह - यतइति । तस्याप्रतीतो प्रकारप्रकारिणी विविच्य दर्शयति तत्रेति । अनेनेदमपि परिहृत मत्वर्थीय प्रत्ययानरपेक्षसामानाधिकरण्यम् | हेल्म्भ नियमः एकशब्दानुविद्धप्रत्ययः प्रथमपिण्डग्रहणे जातिभ्यत्तयोरभेदप्रतीतिश्चेति हेतुचतुष्टयम् | अपृथसिद्धविशेषणव मध्यर्थीय प्रत्ययनिरपेचसामानाधिकरण्यहेतुः अपृथसिद्धिश्च प्रकारप्रकारिणोत्सब धनियमादेबोपन्ना अतः प्रकार प्रकारिभाव

प्रतिपन्नभेदविरुद्धाभेदकत्यनाया नायकाशः सचन्धनियम एव सहोपरम्भनियमहेतुश्च । एकोऽय गौरिति प्रत्ययोऽध्येको

दण्डीविवाद्वेशेभ्यै क्यविषयः मतु विशेषणावशेध्यैक्यविषयः प्रथमपिण्डग्रहणेऽपि प्रकारप्रकारिभावाद्भेदेनैव प्रतीतिः । किंच. सहत्त्रमपि भेदसाधकं द्वयोरेवहि साहित्यम् । सहापलम्भनियमश्च संप्रतिपन्न भिन्नेऽभिन्ने च नदृष्ट इत्यसाधारणानै कान्तिक

त्वानोभयसाधकः । भिन्नेष्वाभेन्नेषुचादृष्टस्य भेदाभेदसाघक्त्वेऽभ्युपगम्यमाने नित्येभ्योऽनियेभ्यश्च व्यावृत्तं गन्धवच पृथि व्या नित्यत्वानित्यत्वसाधकं स्यात् । विच साधननियमस्साध्यनियमहेतृत्ति रहत्यनियमो मेदनियमहतुरेव | ॐत्र जाति

९४

[ समन्वय १ १४

अविद्यामूलक्एव भेदः, अभेदस्तात्त्विक भिन्नामिन्नन्तै दोषाः श्रीभाष्यम्

जातिः प्रकार्यशो व्यक्तिरिति नैकाकारप्रनीतिः अतएव जीवस्यापि ब्रह्मणो भिन्नाभिन्नत्वं न सम्भवति । तस्मादभेदस्यानन्यथासिद्धशास्त्रमूलत्वादनाद्य विद्यामूल एव भेदप्रत्ययः । नन्वेवं

ब्रह्मण एवाशत्वं तन्मूलाच जन्मजरामरणादयो दोपाःप्रादुप्प्युः । ततश्च ‘यस्सर्वशस्सर्वत्ि (मु.२.२.७) ’ एप आत्माऽपहतपप्मा ’ (छा.८.१.५) इत्यादीनि शास्त्राणि वाध्येरन, नैवम् अज्ञानादिदोषाणामपरमार्थत्वात् । भवतस्तृपाघिब्रह्मव्यतिरिक्तं वस्त्वन्तरमनभ्युपगच्छतो ब्रह्मण्येवोपाघिसंसर्गस्तत्कृताच जीवत्वाशत्वादयो दोषा. परमार्थतएव भवेयुः । नहिब्रह्मणि निरवयवे अच्छेद्ये सम्वध्यमाना उपाधयस्तच्छित्वा भित्वावा सम्वध्यन्ते, अपितु ब्रह्म स्वरूपे संयुज्य तस्मिन्नेव स्वकार्याणि कुर्वन्ति । यदि भन्वीत उपाध्युपहितं ब्रह्मजीवः सचाणु परिमाण । अणुत्वंचावच्छेदकस्य मनसोऽणुत्वात् । मचाच्छेद्योऽनादिः । एवमुपाध्युपहि

तेशे सम्वध्यमाना दोपा अनुपहिते परे ब्रह्मणि न सम्वध्यन्त इति – अयंप्रष्टव्यः किमुपा घिना छिन्नो ब्रह्मखण्डोऽणुरूपो जीवः उताच्छिन्न एवाणुरुपोपाघिसंयुक्तो ब्रह्मप्रदेशविशेष,

उतोपाधिसंयुक्तं ब्रह्मस्वरूपम् अथोपाधिसंयुक्तं चेतनान्तरं, अथोऽपाधिरेवेति । अच्छे द्यत्वाद्ब्रह्मणः प्रथमः कल्पो न कल्पते आदिमत्वं च जीवस्य स्यात एक्स्यसतो द्वैधीकरणंहि छेदनम् । द्वितीयेतु कल्पे ब्रह्मणएव प्रदेशविशेषे उपाधिसंवन्धादौपाधिकास्सर्वे दोस्त }

स्यैव स्युः । उपाधौ गच्छत्युपाधिना स्वसंयुक्तब्रह्म प्रदेशाकर्षणायोगावनुक्षणमुपाधिसंयुक्त ब्रह्मप्रदेश मेदात् क्षणेक्षणे वन्धमोक्षौ च स्याताम् आकर्षणेचाच्छिन्नत्वात् कृत्स्रस्य ब्रह्मण श्रुतप्रकाशिका

रत्र व्यतिरिति प्रदेशभेदाग्रहण जातेः पिण्डे व्याप्यवृत्तित्वात् तच सहोपरम्भनियमान्तर्गतम | देत. काल्तश्श्रोपरम्भ. नियमोहि सहोपलम्मनियमः । अतो देशन कास्तच सबन्धनियमवृत्तस्सहोपरम्भ नेयम| विंच रुहे पलग्भनियमे ऽसिद्धः इद रजतमित्यत्र शुचित्वजातिव्यतिरेकेणाधिष्ठान भूतयत्त प्रतीतः, अतो नैक्यसाधकन्वमिति || लौकिकवस्तुनि भेदाभेदयोर्विरुद्धत्वमुपजीव्य वैदिकेऽपि तम्म्चमाह - अतएवेति । दाभेद योर्विरोधक एन्

घस्तुनि तयोरनुपपन्नत्वादित्यर्थः । भेदानेदनिरासमुपजीव्याभेदस्यैव तात्विकतामाह तस्मादिति । दोषसम्बन्धमुखेन चोदयति नन्विति । अपरमार्थतया परिहरति नैयमिति । परोत्तदोपरयैत्य - भवतस्त्यिति । सदुपपादयति

नहीति | अङ्गुल्यादेखि छेदो नसंभवतीत्यद्धेयत्व ब्रहाणः तस्य हेतुर्निश्वयन व मिया अच्छिन्नपि पानपाटा देवत् बाईत्यर्थः । यदमन्चीतेति । उपा

प्रतिनियत प्रदेशभेदेनेत्यर्थः । प्रदेशभेदेन छेदनेन या प्राणि सब धमाधयो न ईन्ति निरवचन्या

नियनत्वेऽप्यच्छेयत्वेऽपि गगनवदुपहितानुपाहिनाशमेदेन सदोष निर्दोष ध्यवच्छेदाखविमानः जीवभावादुपाध्यच्छेदः कर्मणा जीवभावः तस्म कर्मे चान्योन्याश्रयपरिहारायानादिरित्युत्तम् ॥ दूरयितुमाह-अयंप्रष्टव्यइति । नियति किमिति श्रुताद सूक्ष्मपर वाभिप्रायस भवात्तृतीयकल्पो दयः । चतुर्थपञ्चमौ कला विभागातनांस्तात्यभिप्रायणकृती नतु पराभ्युपगला ब्रह्मशब्दस्यजपचरवृत्ते चतुर्थ.कल्पः | उपाधिग्रहह्मणोर्मिन्नाभिनन्याभ्युपगमा पक्षमः। प्रथम शिरोदूषी अच्छेयत्यादिति । दूरणान्तरमाह–प्रादिमन मिति । तदुपपादयति एकस्य सतइति । द्वितीय दूषयति द्वितीयेत्विति दूरान्तरमाहउपाधाविति प्रकरणेनविना तत्परिहारास भवात्तदाए- आयर्पणेचेति । अनुपपया हनम्युवमाशय पूर्वोत्तदूषणेन

समन्यय १ १ ४ ]

पूर्वपक्षिणा सर्वदानिरूपणम् श्रीभाध्यम्

आकर्षणं स्यात् । निरंशस्य व्यापिन आकर्षण नसम्भवतीतिचेत् तर्हि उपाधिरेय गच्छ तीति पूर्वोक एव दोपस्स्यात् । अच्छिन्नन्ब्रह्मप्रदेशेषु सर्वोपाधिसंसर्गे सर्वेषां च जीवानां ब्रह्मणपव प्रदेशत्वेनैकत्वेन प्रतिसन्धानं स्यात् । प्रदेशभेदादप्रतिसन्धाने चैकस्यापि स्वोपा धौ गच्छति प्रतिसन्धानं न स्यात् । तृतीयेतु कल्पे ब्रह्मस्वरूपस्यैवोपाधिसंवन्धेन जीवत्वा पातात् तदतिरिक्तानु पहितम्रत्मासिद्धिस्स्यात् । सर्वेषु च देहेष्वेक एव जीवस्स्यात् तुरीयेतु कल्पे ब्रह्मणोऽन्यएव जीवइति जीवभेदस्यौपाधिकत्वं परित्यक्तंस्यात् । चरमे चार्वाक पक्ष

एव परिगृहीतस्स्यात् । तस्मादभेदशास्त्रवलेन कृत्स्नस्य भेदस्याविद्यामूलत्व मेचाभ्युपगन्त

व्यम् । अतःप्रवृत्तिनिवृत्तिप्रयोजनपरतयैव शास्त्रस्य प्रामाण्येऽपि ध्यानविशेषतया वेदा न्तवाक्यानां ब्रह्मस्वरूपे प्रामाण्यमुपपन्नमिति ॥ तदप्ययुक्तम् ध्यानविधिशेषत्वेऽपि वेदान्तवाक्यानामर्थसत्यत्वे प्रामाण्यायोगात् ।

एतदुक्तंभवति ब्रह्मस्वरूपगोचराणि वाक्यानि किं ध्यान विधिनैकवाक्यतामापघ्नानि ब्रह्मस्व

रूपे प्रामाण्यं प्रतिपद्यन्ते उत स्वतन्त्राण्येव । एकवाक्यत्वे ध्यानविधिपरत्वेन ब्रह्मस्वरूपेता रुपये नसम्भवति । भिन्नवाक्यत्वे प्रवृत्तिनिवृत्तिप्रयोजनविरहादनववोधकत्वमेव श्रुतप्रकाशिका

व्युदस्यति । निरंशस्येति । दूपणान्तरमाह-अच्छिन्नेति । तत्परिहारमाशङ्कयाह - प्रदेशभेदादिति । तृतीय शिरोदूषयति तृतीयेत्विति । अनुपहितन्ब्रह्मासिद्धिस्स्यादिति । निर्दोषमङ्गळगुणकत्वश्रुतीनामनुपहित ब्रह्मविषयत्वहि पराभ्युपेतम् । जीवेश्वरभेदाभावप्रसङ्गो जीवाना परस्परनेदाभावप्रसश्चेत्यर्थः । चतुर्थपञ्चमौ दूषयति तुरीयेत्वित्यादिना । चरमइति ●तस्मादिति अचि॒िद्रव्यस्यैत्र चेतनत्ववचनात्तस्य चेतनब्रह्मनादात्म्यानुपपत्तिश्चेत्यभिप्रायः । मेदाभेददूषणमुपसंहरन् स्वमतसिद्धमाह । ध्यानविधिशेषतया ब्रह्मणसिद्धिमुपसहरति अतइति ॥

ध्याननियोगवादिपक्ष मीमासको दूषयति तदप्ययुक्तमिति । न केवल निष्पपश्चीकरणविवादश्यानुपपन्नः इद

मपि मतमनुपपन्नमित्यपिशब्दस्य भावः । वृतइत्याह -ध्यानेति । ध्यानविधिशेषत्वे क्थमर्थसत्यत्वे तात्पर्यायोगः विधि

शेषत्वं हिन्वा स्वातन्त्र्येण वा ब्रह्मणि प्रामाण्य स्यादित्यत्राह-एतदुक्तमिति । दूषयितु विक्स्पयति ब्रह्मस्वरूपेति । प्रथमं

शिरोदूषयति एफेति । एक्याक्यत्य महावाक्यैकत्वम् । द्वितीयदूपयति भिन्नेति । अनवबोधकत्वं ● दुःसाध्यश्रवणादौ गूढार्थसंग्रहः

एकत्यग्रहस्यचान्यानपेञ्चत्वात् । अमेदोपादानैवानिर्वचनीय भेदकल्पनेति साम्प्रतम् । तथा च श्रुतिः ‘मृत्तिकेत्येवसत्यम्’ इति ‘तस्मात्कूटस्थनित्यतैव पारमार्थिकी न परिणामिनित्यता’ इति सिद्धम् इति । यदुक्त तदनुसारेणैव उपसहरति— तस्मादभेदशास्त्रनलेनेत्यादिना । तद्प्ययुक्तमिति | वेदान्तवाक्याना विधिवाक्यशेषत्व नास्तीति मतषत् विधिशेष त्यवादिमतमध्ययुक्तमित्यर्थः। विधिशेप त्वेऽर्थसत्यत्वे प्रामाण्य नसभवतीति ध्याननियोगयादिमतं दूषयता शङ्कराचार्या दीनामभिप्रेतं दोषं दर्शयति चेदान्तवाक्यानामअसत्यत्वे प्रामाण्यायोगादिति । विधिवानयशेषत्वस्वातन्त्र्यविकल्पेन

औपनिषद सर्वमतेषु दोष निरूपयति एतदुक्तं भवतीत्यादिना | स्वातन्न्येऽपि मूलप्रमाणदा ट्र्येण ध्येयार्थसत्यत्वस्य विवक्षा

९५

पूर्वपक्षोपसंहारः

[ समन्वय १-१-४

श्रीभाष्यम

नचवाच्यं ध्यानंनाम स्मृतिसन्ततिरूपं, तच्च स्मर्तव्यैकनिरूपणीयमिति ध्यानविधेस्स्मर्तव्य विशेषाकांक्षायाम् ‘इदंसर्वे यदयमात्मा ‘(वृ.६.५.७) ‘ब्रह्मसर्वानुभूः’ (४.५.१९) ‘सत्यज्ञा नमनन्तंब्रह्म ‘(ते. आन.अ. १) इत्यादीनि स्वरूपतद्विशेषादीनि समर्पयन्ति तेनैकवाक्यतामा

पन्नान्यर्थसद्भावे प्रमाणमिति ध्यानविधेस्स्मर्तव्या वेशेषापेक्षत्वेऽपि ’ नामब्रह्म ’ (छा. ७.१.५) इत्यादि दृष्टिविधिवदसत्येनाप्यर्थविशेषेण ध्याननिर्वृत्युपपेत्तः ध्येय सत्यत्वानपेक्षणात् । अतो वेदान्तवाक्यानां प्रवृत्तिनिवृत्तिप्रयोजन विधुरत्वाद्ध्यान विधिशेपत्वेऽपि ध्येयविशेष स्वरूपसमर्पणमात्र पर्यवसानात्, स्वातन्त्र्येऽपि वालातुराग्रुपच्छन्द्रनवाक्यवत् ज्ञानमात्रे व पुरुषार्थपर्यन्ततासिद्धेश्च परिनिप्पन्नवस्तुसत्यतागोचरत्वाभावात् ग्रह्मणदशास्त्रप्रमाण कत्वं न सम्भवतीति प्राप्तम् ॥ तत्र प्रतिपाद्यते (तत्तुसमन्वयादिति) श्रुतप्रकाशिका

प्रवृत्ययोगात् । एकवाक्यत्वपक्ष विधिशेषतया ब्रह्मणास्वद्धिमाशङ्कयाह – नचवाच्यमिति | युतइत्यत्राह -ध्यानविधे

रिति । ‘नामब्रह्मेत्युपासीत’ इत्यादिषु हविधिषु विशेष्यसत्य वेऽपि विशेषणासत्यत्वेन विशिष्टाय बमवर्जनीयम् इह न्च तथैवेत्यर्थः । सार्थसग्रह पूर्वपक्षमुपसंहरति अतइति । ननु * प्रथसूने निधिशेषतया ब्रह्मणि प्रामाण्य समर्थन मेतदधि करणपूर्वपक्षे विधिशेषतया तत्सिद्धिप्रतिक्षेपश्च क्थं घटते । इत्य तन्तु पलत्वेन सिद्धिरुत्ता पल्तया सिद्धयतः पारमार्थ्या भावे स्वर्गादेरप्यसत्यत्वप्रसङ्गात् तत्परमार्थ्य सिद्धयतीति या तसिद्धिसमर्थन साधीय., अऋतु ध्यानविधिकर्मत्वेन तत्सिद्धेियु॑दस्ता नतु फलतया तां सद्धिरित्यविरोध ॥

एवमुपन्यस्त पूर्वपक्षमभिप्रेत्य सूत्रकारेणैतत्सून प्रणीतमित्याह – तत्रेति । प्रतिपद्यते सिद्धान्त प्राप्नोति ज्ञायत इति

गूढार्थसङ्ग्रहः

वेदान्तवाक्येषु सम्भवतीत्याशङ्कते-नचवाच्यमित्यादिना | ध्येयसत्यत्वानपेक्षणादिति । वेदान्तवाक्यविहितोपासनस्य कचिद सत्यार्थविषय कत्वाङ्गीकारे तन्न्यायनान्यत्राप्यसत्यार्थविषयक्त्यमेव स्यात् । ‘सिंहोदेवदत्त ’ इत्यत्र आरोपानराकरण

पूर्वक वेदे न क्वापि रूपकमिति व्यवस्थापयता मट्टपादाना वेदप्रामाण्यभङ्कप्रसङ्गएव तथाऽङ्गीकारे बीजमिति पूर्वमेवोपपा दनेन निर्विशेषवादिमते सगुण विद्याया अपि भ्रमत्याङ्गीकारेण मण्डनेन ससर्गानव गाहिवेदवाक्य जन्यबोधानीकारेड पे शङ्क राचार्यादिभिः धर्मससर्गाविषयक्बोधवाद्रियत इति तस्य न कापि दार्शनिकासमतत्वेन त साधनासम्भवात् । सर्वसम

तबोधस्तु भ्रमात्मकएव । अतश्च मूलप्रमाणदार्ढ्यनापि प्रमात्व नसभवति मण्डनमते ’ तत्वमसि’ इत्यन ससर्गावगाहिबो धाङ्गीकारण ताद्वरोधेन मानसापरोक्ष नसभवतीति सुरेश्वराचार्यैः वार्तिके तन्मत दूषितम् । अतः ध्यान विधिशेषत्वाङ्गीकारे निर्विशेषवादिमते ध्यानस्य प्रमात्मकत्व न सभतीतिभावः ॥

ब्रह्मणशस्त्र प्रमाणकत्वं नसभतीति । सर्वमतेषुन समततीत्यर्थः । नियग्गवादिमतद्वये, मोक्षोपायविधिर्नास्तीति

शङ्कराचार्य, मण्डन, वाचस्पतिमतेषु शान्दा परोक्षरादिविवरणकारमते ध्यानविधिमकीकृत्य वेदान्ताना नोपासनविधिशेषत्वं किंतु सिद्धार्थएव प्रामाण्यमिति सिद्धान्तिमतेऽपि सिद्धपरवाक्याना प्रवृत्तिनिवृतिद्वारक प्रयोजनविरहेण तात्पर्यनिर्णा यकलियतर्गतफलरूपसियामाचे तत्र बोधतात्पर्यकत्यनमेव नसभवतीति वेदान्तविचारारम्भ एवं विफलइतिभावः ॥

वेदान्तवाक्याना विधिशेषत्वमनङ्गीकृत्य प्रयोजनपर्यवसायित्व प्रागुपपादितमेव सूत्रार्थवर्णनमुखेन विशदयितुमारभते

4

भमन्वय १ १४]

भाग्यो ४ सूत्रायै युक्त वात् १ आधकरणस्य शास्त्रारमार्थ पक्षः

९७

श्रीभाष्यम्

समन्वयः सम्यगन्चयः पुरुषार्थतयाऽन्वय इत्यर्थ । परमपुरपार्थभूतस्यानवधिकातिशया नन्दवरूपस्य ब्रह्मणोऽमिधेयतयाऽन्वयात्

श्रुतप्रकाशिका

वाऽर्थः । समन्नयशब्द ● विसरणव्याचष्ट समन्वयइत्यादिना क्स्स कनालय इत्यपेक्षायां पूरयन्नाक्याथै योज यो । परमेति । परमपुरुषार्थ वोपनादकमनवाधिकेति पदम् । पुरुषेणार्थ्यवाह पुरुषार्थ वम् आनन्दरूपतया पुरुषार्थ यं गूढार्थसंग्रहः

समन्ययइत्यादिना | अन्ययः सबन्धः सचन्धश्च ब्राण. शास्त्रेण वेद्यःवरूपः । अन तच्छन्दस्य शास्त्रयोनि वसूत्रार्थ. पर तत्र ‘यतो या, आनन्दाद्धयेनस’ इति श्रुतेर्विवतित्वेन तत्र आनन्दवरूपप्रवृत्तिनिमित्तधर्म पुरस्कारेण बाग. नेत्रसम्मन्धएर सम्यक्सवन्ध धर्मपरित्याग न सम्पत्तनम् एवमझीकार एव ‘अथातो ब्रह्मजिज्ञासा’ इति प्रथमसूने ब्रह्मण सनर्येच्यतिपन तनिर्यहतीनि भावः ||

अभिधेयनयानयादिति । लउणया ब्रह्मणा वैद्यलसन्ध. न समीचीनः | शक्यार्थे तात्पर्यनाघसच एव

लक्ष्यार्थसनन्धस्य सम्यक्त्वम् शक्यार्थेन बाध इति प्रागेवोपपादितम् । अतः शक्यार्थस्य तात्पर्याविषयत्वेन वेद्यस्वरूपसत्र धः सम्यक्सम्मन्चदति भारः। प्रथमसूने शब्दसामान्यस्य सिद्धेव्यु पत्तिसमर्थनमुन औपनिषदब्रह्मणः प्राभाकरशानिरसनम्

द्वितीयसूत्रे ब्रह्मशब्दस्य व्युत्पत्तिसमर्थनम् | ब्रहाश• दार्थसिद्धयनन्तर तस्य त्वनिर्धारणम् नतु तत. पूर्वम् । पुरुषशब्दार्थ स्योपनियतात्पर्यत्रिय धेन तत्र जगत्कारणत्वस्यान्तर्भूततया तस्य परिणामिकारणरूपत्यासम्भवेन निमित्तकारणत्यरूपत्व

तथानुमानिकलेन ‘अर्थेऽनुपलब्धे तत्प्रमाण बादरायणस्यानपेक्षत्वात् ’ (जे. सू. १.१.५) इति सिद्धान्तो नघटते, किंतु ‘तप्रामाण्यमासप्राण्यात्’ (गो. सू.२.२.६८) इति गौतमसिद्धान्त एव युक्त इत्याक्षेपस्य जन्मायधिकरणानन्तर प्राप्तस्य निरसनमन्तरा ब्रदाशब्दव्यु पत्तिसमर्थन नसम्भरतीति ब्रह्मण परत्वानरूपणात्पूर्व शास्त्रयोनित्याधिकरण प्रवृत्तम् । अन तर फलवन समजनीति प्राभाकरशङ्कानिरसन एवं कर्मविचारानन्तर ब्रह्मविचारस्य कर्तव्यत्व सिद्धयति नवन्यथेत्य

मित्य चतुर्थनिर्धारितम् । अतश्च चतुरधिकरणी शास्त्रारम्भसमर्थनार्थेति सिद्धान्तः मुस्य । यथोत्तम् ’ व्यु-पच्यमात्र प्रतिपत्तिदौस्थयमन्येन सिमथालवम् । एतानिवै सूनचतुष्टयेनानारममूलनि निराकृतानि ॥’ इति । अत्र व्युत्पत्त्यमाञः शब्दसामान्यस्य विवक्षितः ब्रह्मशब्दार्थस प्रतिपत्तिदोस्थय ब्रह्मशब्दव्युत्पत्य सम्भवमूलमभिप्रेतमिति मागुत्तार्थ एव एत पये विवक्षितः । यथोत्तमाचार्यपादे. —

‘द्राम्यामादो प्रतीतिप्रजननमुचित सिद्धरूपे परस्मिन् द्वाभ्यां वैषस्यशङ्का तदनुपरिहता शास्त्रतजन्यबुद्धयो ।

औचित्याने कमाध्यस्वरसगतिमती प्रात्तनी वर्तनीय शास्त्रारभार्थमेक त्रितयमिहपर शास्त्रमित्याहुरेके | अ.सा.२४

यत्तत्सेनेश्वरार्येरगणि वकुलरियार व्यासायें यसि च द्विश्रुतमिति विशद विष्णुचितैर्वियदे | अोष शेषकल्पादहमापे विदुषो यादिहानुयाहात् अद्धा निर्धार्यतेऽतः चतुरधिकरणी ब्रह्मचिन्तोत्रमार्था ॥ २५इति अशचित्य द्वाग्यामादाविति पूर्वार्धे व्यत्तम् । शास्त्रारभार्थमेकमिति नयप्रकाशिकायां मेघनादाचार्येरुत्तम् । ‘सर्वन प्रसिद्धोपदेशात् ’ इयन भाष्ये जिशासाधिकरणार्थानुवादान्ते शास्त्रारमसिद्धये इन्युक्तम् । जिशासाधिकरणान्ते माध्ये महाविचारारम्भो युक्तइति स्थितमिति च इतराधिकरणार्थपरभाध्ये इत्थ बापि नो मिति मेघनादाचार्याणां सिद्धान्त । 13

चतुरधिकरण्या शास्त्रारम्भापसिद्धान्तस्य युक्तम्भ्

५८

[ समन्यय १.१४

श्रीभाष्यम्

तत् शास्त्रमाणकन्चे सिपत्येवेत्यर्थः । निरस्तनिसिलदो पनिरतिशयानन्दस्वरूपतया पर

मप्राप्यं ब्रह्म योधयन्वेदान्तवाफ्यगण. प्रवृत्तिनिवृत्तिपरताविरहान प्रयोजन पर्यवसायीति घुवाणो राजकुलवासिनः पुरुषस्य फलियफफुलाननुम श्रुतप्रकाशिका

तस्थान अधिकातिशयत्वात् परमपुरुषार्थत्वमितिभावः । स्वयमननुकूलय मुगसाधनस्यानि पुरुषार्थत्वमस्तीति तयार स्थानवधिकेत्यादिपदेन सिद्धा । तच्छन्दं य्यानष्टे | शास्त्रप्रमाणकत्वमिति । पूर्वपश्चव्यावर्तक तुशब्दलघमर्थमाह सिद्धपत्येवेति ॥

‘तत्त्वमसि’ इत्यादिस्वरूपोपदेशपरत्रास्यार्थज्ञान मात्रेणाविद्यानिवृत्ति सम्मुमेन वाक्यस्य प्रयोजन पर्यवसानं च

बदतो मृषायादिनो ध्यानविद्धयानर्थक्ये स्पात् धाक्यार्थशानोपयोगिलस्य दूषितत्वात् मोमांसषपक्षे ब्रदागोऽसिद्धिरि युमयविदोपाष्टेनरेश वेदान्तवास्याना मदाणि प्रामाण्यमुपपिपादयिषुस्त प्रथमं ब्रह्मणरस्वतस्सयमा सर्वप्रकारभो ग्यत्वेन पुरुषार्थत्वाधिस्यं प्रवृत्तिनिवृत्योर्दु:सामन्येन पुरुषार्थत्यत्यंचाभिप्रयन् प्रवृत्तिनिवृत्तिविरहवतः पुरुषार्थ

3

पर्यवसानाभावाने बन्धनामप्रामाण्यशङ्कां परिहरति । निरस्तेति । राजकुलवासी राजकुस्तः राजकुलान्तरङ्गो था| फोले यका: श्वानः, श्वोपजीविनो म्लेच्छावा लक्ष्यन्ते। यद्यपि वाक्यगणस्थाने राजकुलवासी पुरुषः प्रतीयते । तथाoऽप्यर्थवशा

द्वाक्यार्थप्रतिपत्तृपुरुषस्थाने तानर्देश फलितः स्वतो निरवधिक पुरुषार्थपरवाक्यस्य प्रयोजनशून्यत्ववेदन मनुपपन्नमित्यर्थः। गूढार्थसंग्रह:

आधिकरणचतुष्टयस्य अधिकारिविषय सम्बन्धप्रयोजनोपपादनपरत्व प्रागेवोपपादितम् |। तनेय चतुर्णामधिकरणाना शास्त्रा रंमार्थत्वं सिद्धम् । समन्वयाधिकरणे च वेदान्तडापे उपासनविधिवाक्याधीनमोक्षार्थप्रवृत्तेः सिद्धान्तेऽङ्गीकारेण तथैव

प्रवृत्तरकामेनापि स्वीकार्यतया सिद्धे व्युत्पत्तिसमर्थन निष्फलमेव जातमिति शङ्कानिरासमुसेन ब्रह्मविचारे प्राथमिकप्र

वृत्तेःसफलत्व समन्वयाधिकरण एव निर्णीतमिति चतुरधिकरण्याः शास्त्रारम्भार्थत्यमकामनापि स्वीकरणीयम् । इत्थमर्थम भिप्रेत्यैव ईक्षत्यधिकरणारभे ‘यतोवा इमानि’ इत्यादिजगत्कारणवादिवाक्यप्रतिपाद्य सर्वशे सर्वशक्ति समस्त हेयप्रत्यनी तालब्रह्मानिश इति उत्तम् अत्राधिकरणानन्तरविचाचानुवाद: भग

वता कृतः । एतःस्वारस्यतु अधिकरणचतुष्टयस्य शास्त्रारंभार्थत्व एव ।

एव वेदान्तसारे -’ पुरुषार्थतया अन्वयस्समन्वयः शास्त्राख्यप्रमाणस्य पुरुषार्थपर्यवसायित्वेऽपि स्वस्य परस्यचानु

मवितुः अविशेषेण स्वरूपेण गुणैः विभूत्या व अनुभूयमानं अनवधिकातिशयानन्दरूपमिति पुरुषार्थत्वेनाभिधेयतयाऽ

न्वयात् ब्रह्मणश्शास्त्रप्रमाणकत्वमुपपन्नतरमिति निरवद्य निखिलजगदेककारणं ब्रह्म वेदान्ताः प्रतिपादयन्तन्युतम्। तस्यैकस्यै कदैव कुस्नजगन्निमित्तत्वं तस्यैवोपादानतया जगदात्मकत्व च नानुमानाधिगम्यमिति शास्त्रैकप्रमाणकत्वात्तस्यैव चानव’

धिकातिशयानन्दरूपतया परमपुरुषार्थत्वाद्वेदान्ताः प्रतिपादन्त्येवेति स्थिरीकृतम् ।

अतःपरं पादशेषेण जगत्कारणतया

प्रधानपुरुषप्रतिपादनानर्हतया सर्वज्ञ सत्यसङ्कल्प निरस्ताविद्यादिसमस्तदोषगन्धमपरिमितोदारगुणसागर ब्रह्मैव वेदान्ता: प्रतिपादयन्तीत्युच्यते ’ इति प्रोक्तम् । अधिकरणचतुष्टयस्य शास्त्रारंभार्थवे एव एतःसूचिस्वारस्यम् | भाप्यसूक्तिध्वप्य

यमर्थः अभिप्रेतइति विदुषा स्फुटम्। शास्त्रयोनि-वाधिकरणे भाष्ये परिणामिकारणत्वासम्भवानुपपत्तिमन्वारा न्यायप्रन्योक्त

समन्वय १-१-४ ] सिद्धपरवाक्यानां, विधिवाक्यानां न प्राथमिकनरमफल मेदेन सफ्टवोपपादनम्

९९

श्रीभाष्यम

वेशेन प्रयोजनशून्यतां घृते । एतदुक्तं भवति अनादिकर्मरूपाविद्यावेष्टनतिरोहितपरापर तत्त्वयाथात्म्य स्वस्वरूपायवोधानां देवासुरगन्धर्व सिद्धविद्याधर किन्नर विम्पुरुपयक्षराक्षस

पिशाचमनुजपशुशकुनिसरीसृपेवृक्षगुल्मलतादूर्वादीनां स्त्रीपुंनपुंसकमेदमिन्नानां क्षेत्रज्ञानां व्यवस्थितधारकपोषकभोग्यविशेषाणां मुकानां स्वस्यचाविशेषेणानुभवसम्भवे स्वरूप रूप गुणविभवचेष्टितैरनवधिकातिशयानन्दजनकं परं ब्रह्मास्तीति योधयदेव वाफ्यं प्रयोजनपर्य

वसायि प्रवृत्तिनिवृत्तिनिष्ठतु यावत्पुरुषार्थान्वयवोधं न प्रयोजन पर्यवसायि, एवंभूतं परं ब्रह्म कथंप्राप्यत इत्यपेक्षायां ‘ब्रह्मविदाप्रोति ‘(ते. आ. १. अ) ‘आत्मानमेव लोकमुपासीत ' श्रुतप्रकाशिका

ब्रह्मणः कथमनवधिकानन्दरूपतया पुरुषार्थत्वाधिस्य कथ च प्रवृत्तिनिवृत्योः पुरुषार्थत्ववैकल्य स्वरूपपरवाक्यस्य

पुरुषार्थपर्यवसान कुत्र दृष्टम् तथासनि कथ ध्यान विधिसाफ्ल्यमित्याकांक्षायामाह-एतदुक्तमिति । ब्रह्मणः पुरुषार्थ ताधिक्यमाह - अनादीत्यादिना । कर्मभिरनुमयप्रतिबन्धात् क्षेत्रशाना तस्य पुरुषार्थत्वज्ञानाभायः | नतु तत्र तद्वैकल्या

|

दिल्यभिप्रायेणोत्तमनादिकर्मेति, देवामुरादिपरिगणन तेषा व्यवस्थितभोग्यत्व प्रदर्शनार्थम् योग्यानुपलब्धिशङ्काव्युदा सायानुमरसम्भव इत्युक्तम् । तद्वेिषयज्ञानानुकूलत्वहि तदनुकूलत्वेन विना नसभवति अतोऽनवधिकातिशयानन्दजन

नत्योत्तया ब्रह्मगोऽनवधिकातिशयानुकूल सिद्धयतीत्यानन्दत्वमुपपादित भवति, स्वरूपेत्यादिना सर्वप्रकारभोग्य वमुक्त तेन पुरुषार्थत्वाधिक्य सिद्धम् । प्रवृत्तीत्यादिना प्रवृत्तिनिवृत्योः पुरुषार्थत्ववैकल्यमुत्तम् । इष्टमुखलवसाघनतयोपादे यस्वात् । दुःखात्मकतया स्वतो भोग्यत्वाभावाच ॥

ध्यानादिविद्धयानर्थक्य परिहरति । एवंभूतमिति । परोक्षज्ञानस्यापि सुखरूपत्वात् स्वरूपपराणि वाक्यानि –

पुरुषार्थपर्यवसायीन्येव तदापरोक्ष्या काक्षिणस्तत्साधनशापकत्वात् ध्यानविधायीनि वाक्यान्यपि न निष्फलानीत्यर्थः । इम गूढार्थसङ्ग्रहः

निमित्तकारणत्वानुमान दूषणेन तस्य शास्त्रतात्पर्यविषयत्व साधितम् । सारेतु ‘यतोवा’ इति श्रुतौ उभयविकारणत्व स्याभिप्रेतत्वेन तस्य शास्त्रतात्पर्यविषयत्वोत्तिर्नघटत इत्युत्तमिति माध्यसारयोर्विशेषः । बह्वाचार्यसमतत्वादपि अधिकरण चतुष्टयम्य शास्त्रारमार्थत्व युक्तमिति ‘यत्तत्सेनेश्वरायें: ’ इतिश्लोके सप्रदायोऽपि प्रदर्शितः ॥

प्रवृत्तिनिष्वृत्तिपरवाक्याना तदितरासेद्धपरवाक्यानां च वैलक्षण्यमुपपादयति- एतदुक्तंभवतीत्यादिना | परब्रह्मा

स्वीति योधयदेव वाक्यं प्रयोजनपर्यवसायोति । बाक्यात् बोघदशायामेव पल्साभः एव तदनुसन्धानदशासु । प्रवृत्तिनिवृत्तिपरवाक्यानातु स्वस्य श्रोधातिरिक्तमावि पुरुषार्थसबन्धेनैव सप्रयोजनत्यमिति महान् विशेष इतिभावः । पर मते मोञ्चसाघनविध्यनङ्गीकारेण भूतब्रह्मज्ञानमात्रात् पुरुषार्थ इत्युक्तिघंटते । वृत्तिकारमते विधिवाक्याघीनोपासनप्रष्ट

ध्यनन्तरमेव मुक्तिफलमिति सिद्धान्तेन विधिवाक्याचीनप्रवृत्तिरवर्जनीयैवेति उत्तदिशा सफलत्वमकिंचित्करमिति कार्या

प्रथमचरमफल्मेदेन वाक्याना सिद्धसाध्यपराणा सपलव्य सदृष्टान्तमुपपादयति एवंभूतंपरब्रह्म कथं प्राप्यत इत्यपे

क्षायामित्यादिना । ज्ञानमात्रेण कृतकृत्यतेति परमत न श्रुत्यनुगुणमिति मत्वा ‘ब्रह्मविदाप्नोति’ इत्यादिश्रुत्युपादानम् । अत्र निधिप्रत्ययो न श्रूयत इति शङ्काया ‘आत्मानमेवलोकमुपासीत’ इति श्रुतिरुपात्ता। ‘आ’मेयेयोपासीत’ इति प्रथमवाक्य

२०० ‘निधिमापिभूभाग इति (शाना) वाक्यस्यापिसमिटाचार्यसगाराजकुमारनयश्च [ समन्वय ११४ 1

श्रीभाष्यम्

(र ३४१५) इति वेदनादिशब्दरुपासनं ग्रह्मप्राप्तयुपायतया विधीयते । यथा स्ववेश्मनि निधिरस्तीति वाक्येन निधिसद्भान शात्या तृप्तस्मन् पश्चात्तदुपादाने च प्रयतते यथा च

कश्चिद्राजकुमारो गलभीडासत्तो नरेन्द्रभवनाशिष्मान्तो मर्गाष्टो नइति राक्षा निशा तस्स्वयचाशातपितृप वेनचिद्धिजवर्येण वर्धितोऽधिगत वेदशास्त्रप्पोडशवर्षस्सर्वपल्या श्रुतप्रकाशिका

मर्थ दृष्टान्तेन दर्शयति यथेति । एत्र पराक्षशानजनकस्यैव वाक्यस्य पुरुषार्थपर्यवसायि वेऽपि फ्लशिपापेक्षया ध्यान

प्रवृत्तिर्युक्त्वा यथा ‘दर्शपूर्णमासाभ्या स्वर्गामो यजेत’ ‘ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत’ ‘अग्निहोन जुटु वेऽपि परविशपाया वर्मान्तरारम्भएकस्यैव कर्मण यात्स्वर्गकाम इत्यादिषु दर्शपूर्णमासादीनामे कैकस्य स्वर्गसाधन

आवृत्तिचोपपद्यते । यथा पुत्रज मश्रवणसञ्जातपस्यापि पश्चात्तभुगापरोयसुसाशयाप्रवृत्तिरुपपद्यते । तथात्रापीत्यभिप्राय अत्र निधिराजकुमारदृष्टान्तद्वय चिदचिद्विभागादत्तम् । उभयगत भोग्यव ब्रह्मण्यस्तीति ज्ञापनाय ‘तद्यथा हिरण्यनिधिं निहितमक्षेत्रज्ञा उपर्युपार सञ्चरन्तो न विन्देयु ’ इतिहि श्रुति । निधिरतीति वाक्यस्य पुरुषार्थप

रव दर्शयति तृप्तस्सन्निति । ‘आवेज्ञाता कुमारका ‘‘भगवतोऽह पुत्र प्रेप्यरिशष्यश्च ’ ‘मातापिता भ्राता’ भूताना योऽव्यय पिता ’ एकइन्द्रो जगतो बभूव ’ ’ राजाधिराजस्सर्वेपाम्’ इत्यादिश्रुतिस्मृत्यनुसारेण सर्ववि (

घभोग्य’ प्रदर्शनाय राजकुमार इति भगवति राजत्व चेतनेषु पुनवचोपवर्णितम् । अत्र कुशल्वसमाधिर्द्रष्टव्य । वाल क्रीडासक्त इत्यनन चेतनाना बाह्यविषयप्रावण्य सूचितम् । नरेन्द्रभवनान्निष्प्रान्त इत्यनेन भगव सकाश बद्दिष्ट व गूढार्थसप्रह परित्यज्य ‘आमानमेव लकमुपासीत ’ इति वाक्योपादानेन

‘तद्यथेह कर्मचितो लोक क्षीयते एवमेसमुत्र पुण्यचिता

कक्षीयत’ इतिश्रुपिरोत्तदिशा उपासनफलस्यानित्यता नैव बोधायेतुमीष्ट । आमन एव लेक्शब्दार्थ फलवन तस्य नित्यतया ’ एवमवामुत्र पुण्यचित’ इत्यत्र पुण्यशब्द नापासनपर तदतिरित्त कर्मण्येव पुण्यशब्दप्रास रित्यर्थ सूचित । अत्र उपनिषद्रय परमते निर्गुणविद्यैव विवक्षिता | अनोपासनाविध स्फुरतया आवृत्त्यधिकरणोच दिशा ’ यदाह्यत्र ’ इति श्रुत्यनुसारेण ब्रह्मावेदित्यादानपि आसनमव विवक्षितम् । अयमर्थं वेदार्थसग्रहादौ स्फुट ॥

स्ववेश्मनि निधिरस्तीति । एतन ’ निधिमानष भूभाग ’ इति शालिकाना थोपात्तवाक्यस्यानुभवानुगुण फूल ,

प्रदर्शितम् । द्रमिडाचार्यसिद्धा तेन त समतराजकुमारनयविवरणेन वाक्यद्वयस्य सप्रयोजन वमुपपादयति- कश्चिद्वान कुमारइत्यादिना | नरन्द्रभवनान्निष्कान्त इति । कश्चिक राजपुत्र जातमान एव मातापितृभ्यामपविद्ध व्याघा सवर्धिनाऽसावमुष्य वश्यतामजानन् व्याघजातिप्रत्यय व्याघजातिकमण्येवानुवर्तत, न राजाऽस्मीति राजजातीयकर्माण्य

नुवर्तते ’ इति (बृ श ४ १) भाष्य उत्तम् | स्वयचाज्ञातपितृकइति । एतन राजाऽस्माति ज्ञानसूयता नात्र विवक्षित १

अनन्तरमपि राजपुत्रवनैव ज्ञानसभवादिति सूचितम् । यदर्दा कश्चिपरमकारुणिक राजपुनस्य राजश्रीप्राप्तियाग्यताजान अमुष्य पुत्रता बोधयति नत्र व्याच अमुष्य राज्ञ पुत्र कथचिद्व्याघगृहमनुप्रविष्ट इति सएवबाधित त्यत्तवा व्याघजाति

प्रत्ययकर्माणि पितृपैतामहीमा मन पदवीमनुवतत ‘राजाऽहमस्मीति’ इति शङ्कराचार्यैरुत्तमर्थमव परिष्कृत्य दर्शयति –केनचिद्विजवर्येणवर्धितइति । अन ‘राजाचेति । राजस्थानीयो भगवान् पुनस्थानाय उपासक ’ इति यासार्येस्सय

समन्वय ११४ ]

‘तापुमौ सच्छेते’ इसकौतीवादाणमूलकनम्

RAVHE 48566 BOMBAY

LIKE

श्रीभाष्यम्

णगुणाकरस्तिष्टन् पिता ते सर्वलोकाधिपतिः गाम्भीर्योदार्य वात्सल्य, सौशील्य, शौर्य,वीर्य पक्रमादिगुणसम्पन्नस्त्यामेव नष्टं पुत्रं दिक्षुः पुरवरे तिष्ठतीति केनचिदमियुक्ततमेन प्रयुक्तं वाक्यं शृणोतिचेत् तदानीमेवाहंतायत जीवतः पुत्रो भत्पिता च सर्वसम्पत्समृद्ध इति निरतिशयहर्षसमन्वितो भवति । राजा च स्वपुत्रं जीवन्तमरोग मतिमनोहरदर्शनं विदितसकलवेद्यं श्रुत्वाऽवाप्तसमस्तपुरुषार्थो भवति पश्चात्तदुपादाने च प्रयतते पश्चात्ता घुभौ सहच्छेते,चेति । 1

4

श्रुतप्रकाशिका

दर्शित परमव्योमालभश्च मार्गाष्ट इत्यनेन कर्मशानायुपायानन्ययः ख्यापित, द्विजवर्येण वर्धित इत्यनेन भगव ज्ज्ञाननिष्पत्तियोग्यतासिद्धिहेतुभूताध्ययनादिनिष्पादकानार्यसंचन्धोऽभिप्रेत । पोडशवर्षः भोक्तृत्वावस्थो भोग्यताऽवस्थ श्वेतिभावः । सर्वकल्याणगुणाकर: ‘निर्वाणमयएवायमात्मा ज्ञानमयोऽमलः’ इत्यायुक्तैर्मंगवदभिमतैर्गुणै. पूर्णता सूचिता पिता ते इत्यादिना भगवद्रणगणास्तू चिता ॥ गाम्भीर्यादय उपासक्प्रति सौरभ्योपयुक्ता गुणा• शौर्यादय परवान्तर्गता गाम्भीर्य* सप्रदानलाघवदीयमानगो रवानपेक्षत्वम् औदार्य दातृप्रतिग्रहीतृविभागबुद्धिीवरहेण प्राप्तकृतमिति प्रतिपत्तिमम् 1। आत्मामीय दत्वाऽपि ‘ऋण

प्रवृद्धमियमे ’ इति स्थितिर्वा । वात्सल्य दोषेष्वपि गुणत्वबुद्धिः यथा मातुर्वत्से | सुशीलहि नाम महतो मन्देस्सह नीर •प्रेण सलपस्वभावत्य तद्वत्ता सौशल्यम् । शौर्ये शत्रुमध्ये स्वगृहइव प्रवेशसामर्थ्यम् । ‘शूभीरु कविजडम्’ इति गूढार्थसङ्ग्रह.

पश्चात्चदुपादानेच प्रयतते इत्यत्र उपासनप्रयत्न एव विवश्चितः । पश्चात्तावुभौ सङ्गच्छेते इत्यत्र उपासना फ्लमेव दार्शन्तिके विवक्षितम् । दृष्टान्ते च राजसमीपगमनपूर्व व्याघगृहवासादेः प्रायश्चित्तप्रवृत्तिः प्रयत्न राजसमृपिगमनानुगु णवेषप्रयत्न विनश्चितः । कौषीतकोब्राह्मणे चतुर्थे बालाक्यजातशनुसवादे ‘तमेतमात्मानमेत आत्मानः अन्ववस्यन्ति तद्यथा श्रेष्ठीस्तैर्मुले यथावा स्वा: श्रेष्ठन भुजन्ति एवमेवैध प्रज्ञात्मा एतैरात्मभिर्भुङ्गे एवमेवैतआत्मानएन भुञ्जन्ति । स यारद्वारा इन्द्र एतमात्मान नविजज्ञौ तानदेनमसुरा अभियभूवु | सयदा विजज्ञावथ हत्वा असुरान् विजित्य सर्वेषा

भूताना त्रैठ्य स्वाराज्यमाधिपत्य पर्येति तथो वैध विद्वान् सर्वान्याम्मन अपहत्य सर्वेषा भूताना भैठ्य स्वाराज्यमाधिपत्य पर्येति यएव वेद’ इत्यन सुषुतिप्रकरणे जीवपरमात्मस्वरूपनपणावसरे उभ्योर्जीवपरयोभोंग यउत्त सब्रह्मज्ञानानन्तरमेव त्रिवाक्षेतः । सरृपापापद्दते॰ तत्रैव ब्रह्मज्ञानोत्तरकालिकत्वप्रतिपादनात् सुषुतौ तथा सर्वपापापतिविरहात् सुषुप्तौ जीवा मनः

परमात्मज्ञान विरहस्य सकलश्रुतिसिवाच । एवच एतच्छ्रुतिवाक्यपर्याोचने तादाविकफल यत् ब्रह्मज्ञानस्य यच्च परम फल तदुभयमत्र विवक्षितमिति राजपुत्रनयानुसारेण पुत्रस्य पितुश्च उभयो फ्लद्वयवत् जीवपरयो फल श्रुतिता पर्यविषयतय! एषितव्यम् । उभयोर्ज्ञानानन्तर परस्परसलेपाकाहाया आनुमारिकत्वात् अतश्योपासक्स्य परमफल यत्तत् कोपांतकीया

झणएव पर्यकविद्योत्तदिशा गतिद्वारा देशविशेषत्यत्रापि विवक्षितम् । जीवब्रह्मणोर्भेदस्य एतद्वाक्यतस्सिद्धौ परमफ्लस्य गतिद्वारा देशविशेष एव सिद्धिः नैव प्रत्याख्यानमर्हति ||

सूत्रकारब्ध ’ जीवमुख्यप्राणलिङ्गान्नेति चेत्तद्व्याख्यातम्’ इत्यत्र कौषीतकी वाक्येऽपि ‘ब्रह्मते प्रवाणि ’ इत्याद्यनन्तर 1

‘योरै बालके एतेषा पुरुषाणा कर्ता सवै वेदितव्य इत्युपक्रमे ‘यएव विद्वान् सर्वेषा भूताना श्रेष्ठ्य स्वाराज्यमाधि

१०२

की

कौपीतकी ब्राह्मणे उपासनमेव सूत्रकृत्सम्मतम्

[ समन्वय ११४

श्रीभाष्यम्

(

“यत्पुनः परिनिष्पन्नवस्तुगोचरस्य वाक्यस्य तज्ज्ञानमात्रेणापि पुरुषार्थपर्यवसानात् बालातु राघुपच्छन्दनवाक्यवन्नार्थसद्भावे प्रामाण्यमिति, तदसत् । अर्थसद्भावाभावे निश्चिते : श्रुतप्रकाशिका •

मीरुत्वप्रतियोगिहि शौर्ये वीर्य अश्रान्तिः पराक्रमः विक्रमणम् अत्रानुक्तमपि धैर्यमनुसंधेयम् । तच्च शत्रुभि(धं(घं)र्षण तृण वन्मन्यमानत्वम्। दिक्षुरिति ‘स महात्मा सुदुर्लभः’ इति भगवदभिप्रायस्सू चितः पुरवर इत्यनेन ब्रह्मपुराख्यशरीरा न्तस्थितिरभिप्रेता | त्रिपाद्विभूतिसबन्धो वा अभियुक्ततमशब्देन भगवज्ज्ञानप्रदो गुरुर्विवक्षितः | तस्येतरवैलक्षण्यं केनचि दित्यभिप्रेतम् यदा अन्ययनादिकारयिता गुरुरेव ब्रह्मोपदेष्टा संभवति तदाऽयमभियुक्ततमशब्दः पूर्वनिर्दिष्टद्विजवर्यमेवा मिघत्ते # तदसम्भवे ब्रह्मोपदेष्टृपुरुषमात्राभिप्रायः । अत्र केनचिदित्यनेन पूर्वेणैव वा अन्येनैववेति तात्पर्य ग्राह्यम् । शृणो तिचेदित्यनेन भगवज्ज्ञानस्य निरतिशय हर्षसमन्वितो भवतीत्यनेन वाक्यस्य पुरुषार्थपरत्व दर्शि तम् । राजाचेति राजस्थानीयो भगवान् पुत्रस्थानीयोऽप्युपासको विवक्षितः अनेन सर्वविधभोग्यत्वस्य भगवति पुष्कर स्वात् गुणवर पुत्रगतभोग्यत्वमपि तत्र विद्यतइति शापितम् । नहि भगवतो ज्ञान परोक्षरूपम् । अवाप्तसमस्तपुरुषार्थो भवतीत्यनेन च वाक्यस्य प्रयोजन पर्यवसायित्व दर्शितम् । राजाचेत्यादिप्रन्थस्यापातप्रतिपन्नार्थोऽप्यविरुद्धः ॥

ध्यानविधेरवैयर्थ्य दृष्टान्तद्वयेनापि सिद्धमिति शापयितुमुक्तं पश्चात्तदुपादाने च प्रयतते इति पश्चात्तावुभौ सङ्गच्छेतेचेति च अत्र * पूर्वमेव अर्थार्थी राजकुल गच्छेत् मन्दाग्निर्नाम्बु पिचेदिति वाक्योदाहरणादिह निधिदृष्टान्तो. पन्यासाच्चायमप्यर्थोऽर्थसिद्धः किं क्रियोत्तीर्णकार्यपरतयैव वाक्यस्य प्रयोजन पर्यवसायित्वं उत क्रियाका वा तदुत्तीर्ण वा प्रवर्तकमर्थममिदघत एव तत्पर्यवसायित्वमिति मतम् । नप्रथमः अर्थार्थी राजानं सेवतेत्यादीनां सप्रयोजनत्वात् । न

द्वितीयः निधिमभागलक्षणरत्नपरीक्षणपरणां शास्त्राणां प्रयोजन(पर्यवसायि)शालि) त्वात् । नच तत्रापि सननधारणादि

विधिपरत्वं वाक्यानां कल्प्यम् तयोः रागप्राप्तत्वात् सननादिप्रकारस्य लोक सिद्धत्वाच, अप्राप्तेहि शास्त्रमर्थवत्, दुष्ट रनवर्जनमप्यन थंजिहासाप्राप्तम् । वाक्यानितु निधिमत्त्वगुणदोषज्ञापन मात्रपर्यवसायीनि । अतः प्रवर्तकार्थपरतयैव प्रयो जन पर्यवसान मिति नियमो भग

11

अथ पूर्वपश्चिणोकमनुमापते- यत्पुनारति । वेदान्तवाक्याना नार्थसद्भावे प्रामाण्यमस्तीति प्रतिज्ञा |। तदर्थमयं.

सद्भावाभावेऽपि पुरुषार्थपर्यवसानादिति हेतुर्विवक्षितः । दूरयति तदसदिति । कुतइत्यत्राह—–अर्थसद्भावाभावइति । गूढार्थसंग्रहः

पत्यं पति’ इत्युपसंहारे व वेदनमुपासनरूपमेवेति निर्धारयति । ‘जीवमुख्यप्राणलिङ्गामेति चेनोपासात्रैविध्यात्’ इति सूत्रे ’ अपने ‘त्यादिना वृत्तिकारसंमतयोजनेव (श.मा) उक्ता युक्ता, नतु उपासनात्रैविध्यप्रसङ्गादिति इति प्रय्यन्तसा रामृते निरूपितम् । एवंचात्र ‘उपासनात्रैविध्यप्रसङ्गात् ’ इति योजनामेका विलिख्य परेः जीवलिङ्गमप्युपत्र मोपसंहा

रयोक्षात् अभेदाभिप्रायेण योजयितव्यम् । (शं) इस्युत्तिरप्यनुपादेया, जीवनदाभेदस्यात्रान भिधानात् ‘सबैभ भूतानाम्’ इत्यत्रोतफलस्य परसंमतविद्याया असंभवाघ ||

’ अन्यायेंद्र जैमिनिः प्रभव्याख्यानाम्यामपिचयमेक इतिसूत्रे ‘अपिचेयमेके शासिनः वाजसनेयिन: अस्मिय जनसंवादे स्पष्ट विज्ञानमयशन्देन जीवमातयतिरिक्तं परमात्मानमामनन्ति ‘पदपविज्ञानमयः पुरुषः

समन्वय १-१-४ ]

कौतिकीवाजसेनयकयोः परोक्तरीत्यैव जीवब्रह्मभेदपरत्वम्

१०३

श्रीभाष्यम्

छातोऽप्यर्थः पुरुषार्थाय न भवति । वालातुरादीनामप्यर्थसद्भावभ्रान्त्या हद्युत्पत्तिः

तेषामेव तस्मिन्नेव ज्ञाने विद्यमाने यद्यर्थाभावनिश्चयो जायेत ततस्तदानीमेव हर्षादयो निव

तरन् औपनिषदेष्वपि वाफ्येषु ब्रह्मास्तित्वतात्पर्याभावनिश्चये ब्रह्मज्ञाने सत्यपि पुरुषार्थप र्यवसानं न स्यात्।

श्रुतप्रकाशिका

इद वाक्य पक्षविषयम् । पक्षदृष्टान्तसाधारण वा हेतुत्व गर्मितम् || अर्थसद्भावाभावनिश्चयेसति पुरुषार्थपर्यवसानाभावादि

त्यर्थः । अर्थासद्धानेऽपि पुरुषार्थो दृश्यत इति शङ्काया तत्रार्थासद्भावनिश्चयाभावमुपाघिमाह - बालातुरादीनामिति । तदेवोपपादयति तेषामिति । ततःकिमित्यपेक्षाया सपक्षे दर्शितमर्थ पक्षे स्फुटीकरोति । औपनिषदेष्वपीति ॥ बालातुराद्युपछन्दनवाक्येष्विवात्राप्यर्थसद्भावभ्रान्त्या पुरुषार्थपर्यवसान स्यादिति चेत् -पयःपिच कषायपिच शिरसाव धिंध्यते, पासुपु लुठसिचेत्तव दन्ता उद्भियन्ते इत्यादीना प्रवृत्तिनिवृत्तिपरवाक्यानामित्र ‘स्वर्गकामो यजेत’ ‘नक

व्यञ्जभक्षयेत्’ इत्यादिवाक्यानामप्यर्थसद्भावभ्रान्त्या पुरुषार्थपर्यवसान किं नस्यात् । अपौरुषेयत्वाद्वेदवाक्यस्य विप्र लिप्सामूलवाक्यस्येव भ्रामकतया पुरुषार्थपर्यवसानमयुतम् । तथासति शास्त्रस्य निरूपकाधिगन्तव्यत्वात् स्वपुनशिष्या दीनामध्यापनादौ प्रवृत्तिर्नोपपद्यत इतिचेत् अपौरुषेयत्वमध्यापन।दिमवृत्तिवेयथ्यं च वेदान्तवाक्येष्वापे तुल्यम् । कर्म विघांना देहातिरिक्तात्मज्ञान सापेक्षत्वात् वेदान्तवाक्याना कर्मविधिशेषत्वेनाध्यापनादिप्रवृत्त्युपपत्तिरितिचेत् न असत्यपि देहामभेदे तत्सद्भावभ्रान्तिहेतुत्वशङ्काया सत्या तन्मुखेन प्ररोचनानुपपत्त्या विधिशेषतयाऽध्यापनाद्यनुपपत्तेः । तर्कानुगृही तानेदॊषश्रुतिसिद्धदेहात्मभेदस्तात्त्विक इतिचेत् तत् पुरुषार्थभूतस्य परमात्मनः प्रतिपाद्यत्वेऽपि तुल्यम् | देहात्मभेदसाधक हेत्वन्तरख्वादान्नम्भ्रान्तिहेतुत्वानेश्वयइतिचेत्, तर्हि तेनैव हेत्वन्तरेण देहात्ममेदस्सिद्ध इति तज्ज्ञापनाय वेदान्तवाक्याना

मनपेक्षितत्वाद्विधिशेषतया तदध्यापनादिकं नोपपद्यते । एत्र निरूपकाधिकारस्य शास्त्रस्यार्थसद्भावभ्रान्त्या पुरुषार्थपर्यव सामानुपपत्तो प्रवर्तकवाक्याना प्रतिबन्दीत्वमभिप्रेत्य औपनिषद्वेष्वपीत्यादि माध्य प्रवृत्तम् ॥ गूढार्थसंग्रहः

बैष तदाभूकुत एतदागात् ’ इति प्रश्ने । प्रतिवचनेऽपि ’ यएषोऽन्तर्हृदय आकाशस्तस्मिंश्ते’ इति । आकाशशब्दश्च परमा मनि प्रयुक्त: ‘दहरोऽस्मिन्नन्तर आकाश’ इत्यन इति (श) माध्ये जीवनझभेदस्य स्वष्टमभिधानाच्च । व्युच्चरणक्षु यु पनिषद्भाध्ये (श) एव द्रमिडाचार्य समतराजकुमारनयः परैः प्रदर्शितः । अतश्च राजकुमारनयेन कौषीतकीवाजसनेयिकवा क्यद्वये अपे जीवब्रह्मभेदस्य श्रुतितात्पर्यविषयतया परस्परसलेषावाक्षया मुखावपि ’ तावुभौ सद्गन्छेते’ इत्युक्त फ्ल नैव प्रत्याख्यानार्हमिति भगवत आशयः । ब्रह्मास्तित्वतात्पर्याभावनिश्चयइति । ‘अस्तिब्रह्मेतिचेद्वेद सन्तमेमन्ततो विदुः’ इति श्रुतिरत्राभिप्रेता।’ अस्तिब्रह्म’ इत्यत्र लकारस्य साघुत्वार्थकत्व परोक्त प्रागेव (२६८.पु) पर्यालोचितम् ।

‘असन्नेवसमवति ’ इत्यादिश्रुत्यर्थ. प्रागेव (६७६.पु) अभिहितः । तन पुरुषार्थपर्यवसानाभाव स्फुटः । ‘जन्माद्यस्य यतः ’ इतिसूत्रे राजकुमारनयः विवाक्षेतः । ‘अथातो ब्रह्माजज्ञासा ’ इत्यत्र ब्रह्मशब्दस्य ननिर्विशेषपरत्वमिति एत सूत्रद्वयेन सिद्धम् | एत्र कारणवाक्यानामेव उचदिशा तादात्विक पार्यन्तिकपुषार्थपर्यवसायित्वेन प्राधान्य एतद्वाक्यसिद्धो पादानोपादेय भावनि बन्धनाभेदपरत्वेन ‘तत्वमसि’ ‘अहब्रह्मास्मि’ इत्यादिवाक्यानामप्राधान्य मित्याद्यर्थीस्सिद्धयन्तीत्य भिप्रेत्य तत्सूत्रात्रेयवाक्य ‘यतोवा’ इत्यादि समन्वयाधिकरणान्ते उपात्तम् ||

राजकुमारनय. कारणवाक्यानामैत्र प्राधान्यम्, महाराक्यानामप्राधान्यं च [ समन्वेय ११-४

१०४

श्रीभाष्यम्

अतः ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते’ (भृगु वल्ली. ) इत्यादिवाक्यं निखिलजगदेकका रणं निरस्तनिखिलदोपगन्धं सार्वश्यसत्यसङ्कल्पत्याद्यनन्त कल्याणगुणाकरमनवधिका तिश यानन्दं ब्रह्मास्तीति बोधयतीति सिद्धम् ॥

१

1

|| समाप्तं समन्वयाधिकरणम् ॥

श्रुतप्रकाशिका

उत्तस्य हेतोर्विपर्यये पर्यवसान दर्शयन्नधिकरणार्थमुपसहरति असइति । कारणवाक्यानामर्थमाह - निखिलेति ।

निखिल्शब्द

परैर्नित्यतयाऽभिमतानामाकाशादीनामपि कार्यव्यज्ञापनार्थ एक्शब्दो निमित्तोपादानै क्यद्योतक ‘यतो

वा इमानि ’ इत्यादिवाक्ये शोधकवाक्यार्थश्च गर्मितइत्यभिप्रायणाह–निरस्तेति । अन निखिलशब्दने चिदचिद्वता

क्लेशकर्मादयो जन्मादयश्च विवक्षिता | कदाचिद्दोपसत्र धार्हत्वव्यावर्तन ग घशब्देन रुदा त प्रत्यनीक वमुक्त भवति ।

कारणत्वौपायकान्गुणानाह- सार्वज्ञ्येति । एतदधिकरणार्थमाह – अनवाधिकेति । बोधयतीति । अध्यापनाद्युपपत्तये

पुरुशर्थपर्यवसानस्यापेक्षितत्वात् । प्रेक्षावदधिकार्यस्य शास्त्रस्यार्थसद्भावामावनिश्चयेसति पुरुषार्थपर्यवसानानुपपत्ते, स्तदुप पत्त्यर्थे प्रवर्तकवाक्यानामियार्थ सद्भावे प्रामाण्यमङ्गीकार्यमिति यथोत लक्षण ब्रह्म ‘यतो वा इमानि ’ इत्यादिवाक्य प्रतिपादयतीत्यर्थ

||

शास्त्रारभसिद्धयर्थैषा चतुरसूत्री मृषावादिना पक्षे न सङ्गच्छते तत्पक्षे विषयप्रयोजनानुपपच्या शास्त्रस्यानारम्भणी यत्वात् । तथाहि विषय. किंब्रह्म, उत भेदमिथ्यात्व, उत जीवब्रह्मणोरैक्य १ नप्रथम, ब्रह्मणो वेद्यत्वानभ्युपगमात् । वैद्य वे घयदोश्वाननुभूतित्वप्रसङ्कस्योत्तत्वाच्च । व्यावहारिक वेद्यत्वमस्तीति चेत् घटस्यापि वेद्यत्व व्यावहारिक मिति तद्वदेवाननुभू तित्यप्रसङ्गो दुर्बार । वास्तववेद्यत्वाभावस्य ब्रह्मणि साध्यत्वे घन्स्य व्यतिरेकदृष्टान्तत्व नघटते, घटस्य वास्तववेयत्वामा वावरहाभावात् अनुभूति परमार्थतो नवेद्या, अनुभूतित्वात् यत्पमार्थतो वेद्य तन्नानुभूति । यथा घटइत्युक्ते व्यतिरेव दृष्टान्तस्साघ्याव्यावृत्तोहि स्यात् । नहि घट परमार्थतो वेत्र वेद्यत्वेऽननुभूति वप्रसङ्गमनादृत्य ब्रह्मणो वेद्यत्वाङ्गीकारेऽपि ब्रह्मणदशास्त्रविषयत्वमयुक्तम् । प्रत्यक्षस्य सन्मानप्राहित्यमभ्युपगच्छतस्तवमते शास्त्रानर्थक्यप्रसङ्गात् अप्राप्तेहि शास्त्रमर्थवत् नद्वितीय । दृश्यत्वादिना लिङ्गेन भेदमिथ्या वमभिमन्यमानस्य तव शास्त्रानर्थक्यप्रसङ्गात् । तत्तद्धर्मिप्राहकप्रत्य क्षादिप्रमाणविरुद्धस्य प्रपञ्चमिथ्यात्वस्य यूपादित्यैक्यस्येव शास्त्रेण प्रतिपादनायोगात् शास्त्रस्य निर्विषय व स्यात् अप्राप्तेहि ३

}

गूढार्थसमह

!

निसिलजगदेककारणमिति । अत्र वेदान्तसारोत्तरीत्या कारणत्वस्यानुमानतासार्न समवतीत्यपि विवक्षितम् । अयमर्थ त्रय्यन्तसारामृते उपवादित । जगदेककारणमित्यत्र निमित्तोपादान कारणत्वयोरभिप्रेत येनोपादानोपादेयभावेन परस उमतमहावाक्यानामुपपत्तिस्सुचिता । निरस्तनिखिलइत्यादिक ब्रह्मशब्दार्थनिर्दोषत्वगुणभूषिष्ठवाभ्यां निरवग्रहमह वचो घनाय । कारणत्वौपायेकत्वेनोभयाति । अनवधिकातिशयानन्दम् इत्यत्र ‘आनन्दाद्धयेय खल्लिमानि’ इत्यादि ‘यतोवा’

त्यादिवाक्यार्थनिर्णायकवाक्यमभिप्रे योत्तम् । अत्र ‘तत्तु समन्यात्’ इति सूत्रार्थ सिद्धयतीति पूर्वमुपपादितम् ॥

समन्वय १-१४ ]

(प्र) परोक्त प्रथमसूत्रार्थपर्याोचनम्

१०५

श्रुतप्रकाशिका

शास्त्रमर्थवत् साधकस्यैव बाघकस्याप्यगोचरव ह्यप्राप्त वम् ज्जालमेदानुमानवैषम्य च त्रिविध प्रागेव प्रपश्चितम् । प्रमा

णान्तरविरोघश्च ता पर्याङ्गिमिति तद्विरुद्धऽर्थे तात्पर्यासभवश्च प्रागेयोत । अतो भेदमिथ्या वस्त्र विषय वमयुक्तम् ||

तृतीयश्च क्ल्पोऽनुपपन ब्रह्मणोऽपि वैद्य प्रसङ्गात् । नहि घटपश्योरेकत्वमुच्यते शास्त्रेण अपितु जीवब्रहाणोरे कत्व तदानीं ब्रह्मशब्देन ब्रह्मण्यनवबोधित कथ तस्य जीवस्यचैक्य वक्तु शक्यते १ नहि जीव एक इत्युत्ते जीवब्राणो

रैक्य सिद्धयति । घर एक युत्ते घटपटेक्यवत् यसैक्योपदशवाक्यपु ‘अयमात्माब्रह्म’ इत्यादिषु ब्रह्मणदशब्दबोध्यव सोद्रव्य वर्हि प्राधा येन ब्रह्मणश्व शास्त्रप्रतिपाद्य व किमिति नाभ्युपगम्भ्यते ‘सर्वे वेदा यत्पदमामनान्त’ इत्यारभ्य ‘तद्विष्णो परमम्’ इत्यादिश्रुत्यस्वारस्यमेव तदनभ्युपगमपलम् । किंच उपदिश्यमानमैक्य किं स्वरूपानतिरिक्त उता J

तिरिक्तम् ! अनतिरिक्त व स्वरूपवेद्य वपक्ष एवस्यात् । तथा चोपदशवैयर्थ्यादिदोपप्रसङ्ग | स्वरूपमारस्य प्रतिपन्न यात्,

अतिरिक्त ने तकि परमार्थभूत उतापरमार्थभूतम् प्रथमे निर्विशेषवभङ्ग । द्वितीय ज्यालैक्यदेहा मैक्यापारमायें वाल

मेददेहा मभेदपारमार्थ्यवजीवनाभेदपारमायै स्यात् ॥

किंच जीवब्रह्मणोरैक्य नाम किमन्त करणस्य सविदश्चैवय, उत सविदवाच्छिन्ना त करणस्य सविदश्च, उतात कर

णावच्छिन्नसविद कवल्सविदश्व, न प्रथम जडाजडयारैक्यानुपपत्ते । नापि द्वितीयतृतीयौ, विशिष्टैक्यऽभ्युपगम्यमान

विशेषणन विशेष्य वेन या, तदन्तर्भूतस्यान्त करणस्यापि सविदेक्यप्रसङ्गात् । तयोश्च अजडत्वजड वाग्या सत्य यानृत वा

ग्याचैक्यमयुक्तमि युक्तम् । अन्त करणोपलक्षितशतथैक्य विषयइतिचेत् तदुपरक्षितशते केनस्यमुपदिश्यते । किंवा म

नैव उत शप्तयन्तरेण ! नप्रथम उपदेशवैयर्थ्यात् । नहि कस्यचिद्वस्तुन स्वस्मादभिन्न यमुपदष्टव्व स्वस्माद्भेदप्रसङ्गामानात् शप्तयन्तरेण नेत् किं परमार्थतोऽभिन्नेन उतामिनेन ? नप्रथम अनभ्युपगमादनुपपन्नवाच्च अभिनेन चेत् मेदप्रतीतिरस्ति J

।

वानातूनयाशास्त्रस्य १ नचेदैक्योपदशवैयर्थ्यम् । अस्तिचन्द्भेदमिथ्या यापदशएवैक्योपद शस्स्यात् भेद मिथ्यावस्थानुमानसिद्ध वाभिमा निर्विषय व स्यात् ॥

भेदपारमार्थ्ये दृश्य वानुपपत्तिरित्या दितर्षानुगृहीत शास्त्र भदमिथ्या व प्रमाणमिति न शास्त्रस्य निर्विषय वमिति चेत्

न धर्मश्चेद्धिंसा नस्यादिति तर्कानुगृहीतन ’ नहिंस्यात्’ इति शास्त्रण वैधपन्वालम्भस्याधर्मप्रतिपादनानुपपत्तिवच्छास्त्र विद्मदस्य नास्त्रेण मिथ्या प्रतिपादनानुपपत्त, सर्वा घमेदमिन्नाना सयोगेच्छ दीनामिव शसीनामाप परस्परभेदस्य प्रत्य श्रादिसिदलात्तद्विरुद्ध वादयोग्यस्य शतिभदमिथ्यावस्य शास्त्रेण प्रतिपादअनुपपत्तश्च । ‘नाह खल्वयमेव सप्रत्या रमान जानात्ययमहमस्मि’ इति ’ यदा सुप्त स्वप्न नकश्चन पश्यति’ ‘प्राणेभ्यो देवा देवेभ्यो लोका ।

देवा इन्द्रियाणि लोका आलोकनानि सविद ’ एवमादिशास्त्रसिद्ध प्रत्यक्षादिसिद्धश्च काल्तो विषयत्आश्रयतश्च शतीनां परस्परमद् ॥

अन्त करणवृत्तिभेदविषया सा श्रुतिरितिचेन्न स्वामभुतेर्वृत्तिगाचर वसति सविदेक्य सविदेक्यसति शप्तिभेदभुत त्तिगाचर वमित्यन्यो याश्रयणप्रसङ्गात् शातृशयावच्छिनतया प्रतीयमानस्य ज्ञानस्या त करणक्रिया व त्रितयोतीर्णज्ञानस्य शशरियाणायमान वाच तद्भेदमिथ्यायप्रतिपादन शशविषाणभेद मिथ्या प्रतिपादन तुल्यमिति न शास्त्रस्य सविषयवसिद्धि सप्रतिपन्नशानानामेव मिथो सदस्य मिथ्या व शास्त्रविरोधात् प्रत्यक्षविराघाघ । पश्वालम्भनाधर्म ववत् यूपादित्यैक्यवच्च न शास्त्र प्रतिपादयितु शनाति । अतश्शास्त्रस्य विषयाभावादनारम्मणीयम् । तथा प्रयोजन च नघटत, तथााह प्रयोजन द्विवित्रशास्त्रस्य उपायभूतमवा तरप्रयाजन तत्साभ्य परमप्रयोजनचा । तत्र बन्धनिवर्तक शासिद्धिरवान्तर मोक्षस्तु 14

२०६

(सु. प्र) प्रथमसूत्रार्थपर्यालोचनम्

[समन्वय ११

४

श्रुतप्रकाशिका

परमं प्रयोजनम् । तनेदानीमुपजायमानं वाक्यजन्यज्ञानमनिवर्तक मित्यविगीत वसिष्ठपराशरकृष्णद्वैपायनादीनामनुत्पन्न

ज्ञान मन्येषामुत्पत्स्यतइत्यत्यन्तासम्भावितम् । तेषामुत्पन्नचेदप्रतिभासी नस्यात् निवर्तिध्यत इतिचेत् ततएव तदमि नानामन्येषामपि निवर्तिष्यत इति न शास्त्रमारम्भणीय स्यात् । प्रपञ्चस्य सत्यत्वादेव ज्ञाननिवर्त्यत्वाभावाद निवर्तक ज्ञान नावान्तरफलमिति नतदर्थं शास्त्रमारम्भणीयम् । परमप्रयोजनं च सिद्धयति ज्ञातृज्ञेयभेदस्य सत्यस्य निवृत्तेरसभावितत्वात् T

2

किच शास्त्रश्रवणाधिकारो शप्तिमात्रस्य वा शातुर्वा । नप्रथमः शतिमात्रस्य श्रोतृत्वायोगात् । नद्वितीयः शातुस्व

नाशस्यापुरुषार्थत्वेन श्रवणादौ प्रवृत्त्यनुपपत्तेः । यत्सम्बान्धसुख दुःसनिवृत्तिश्च पुरुषार्थ : ससल्वहमर्थः अह निर्दु खः सुवीस्यामितिहि प्रतीति तस्य पुरुषार्थवतो नाशः कथ पुरुषार्थः पुरुषार्थान्तर वा कथमर्थयितुस्तस्याभावे पुरुषार्थोभवेत् अयोध्येत- भवत् पक्षे बद्धस्य वा मुक्तस्य वा शास्त्राधिकारः । प्रथमे खनाशस्यापुरुषार्थत्वादमवृत्तिः उपाधिवि शिष्टस्य बद्धस्य तद्रूपनाशोहि स्वनाशः। द्वितीयेतु मुत्तस्य शास्त्रानपेक्षत्यादनधिकार: औपाधिकाकारविनाशो नापुरु I

पार्थः दुःसविनिर्मुक्तस्वाभाविकरूपावस्थानादिति चेत् । तर्हि शातृत्वस्योपाधिकत्वात्तन्निवृत्तौ स्वरूप तिष्ठतीति नापुरुषार्थ इति । संविदि वास्तषज्ञातृत्वानभ्युपगमात् तदारोपेत्वन्यत्र तासिद्धेरवश्यम्भावात्, अन्यस्य च ज्ञातुर्हतिधर्मःवाभावात् ।

यदि शप्ति: स्वरूप ज्ञाता तद्धर्मः तदानीमिय प्रतिबन्दीस्यात् । अह सुखीदुःखीति सुखदु. सवदहं जानामीति ज्ञानस्याह मर्थघर्मतया प्रतीतेरहमर्थस्य घर्मितया प्रतीतेश्चाविगीतत्वात् सुखदुःखानिवृत्च्योराश्रयस्य तस्य नाशोऽपुरुषार्थ एव । घर्मिणि नष्टे कस्य दु. सनिवृत्तिः पुमर्थस्स्यात् । अचेतनप्रकृतिबद्धत्वमौपाधिकदुःखावहमिति मलिनोऽहमिति प्रत्ययवतः पुरु ››

षस्य मालॆिन्यनिष्वृत्तिवत्तन्निवृत्तिर्नापुमर्थः, अत्यन्ताभिमतस्य घर्मिस्वरूपस्य स्थितत्वादनिष्टबन्धनिवृत्तरिष्टत्वाच्च ॥

ननु लौकिकप्रतीत्या निरूपकमतीत्या वाऽहमर्थस्य स्वरूपत्व १ प्रथमे स्थूलोऽह कृशोऽहमिति लोकदृष्ट्या प्रतिपन्न स्वात् स्थूलत्वादिविशिष्टदेहनिवृत्तिरप्यपुमर्थस्स्यात् ।

द्वितीये स्थौल्यादिवदध्यस्तोऽहमर्थो शाताऽपि न स्वरूपमिति न

तनाशोऽपुरुषार्थः, नैवम् । ममहस्तो मम पाइति लोकदृष्ट्याऽप्यहमर्थस्य देहव्यतिरेकप्रतीते: अहमर्थस्यैवात्मत्वे श्रुति

मृतिसूत्राणा प्रागेन दर्शिततया निरूपकप्रतीतावप्यहमर्थस्यैव स्वरूपताप्रतीतेश्श्राहम धनिष्वृ त्तेदहनिवृत्तितुल्यवाभावेनापुरु पार्थस्य दुर्निवारत्वात् अतो विषयप्रयोजनाभावाच्छास्त्रस्यानारम्भणीयत्व मुवावादिना पक्षे स्थितम् ॥

पश्चाद्भाविनो नित्यानित्यविवेकादेः पूर्ववृत्तत्वायोगाद यशब्दार्थः पोतोऽनुपपन्न इति पूर्वमेवोत्तम् । शास्त्रान्तर जन्यस्य नित्यानित्यविवेकस्य वेदान्तविरुद्धत्वात्तेष्वेय मोक्षोपायोपदशेन निराकाशवाय महाविचारहेतुत्यामायानित्यानित्य

विषयापातप्रतीतेस्तु उभयभागसाधारणत्वादेकान्ततो ब्रह्मविचारहेतुत्वाभावात् इतिहास पुराणयोस्सशयविपर्ययग्रस्ततया तत्र न्याने त्यानित्यादिप्रतीतेत्रिवर्गजिहासाजनकत्वाभावेन ब्रह्मविचारप्रति हेतुत्यामावाच्यातशब्दार्थोऽनुपपन्न: । यन्नित्य तदु पादेय यदनिय तद्वेयमिति विवेको नित्यानित्यविवेक इत्युत्प्रेक्षणमप्ययुक्तम् । वेदान्तेषु नित्यपुरुषार्थत्वप्रतिपादनावगमात्त

दारम्भः सदारम्भात्तेषु नित्यपुरुषार्थप्रतिपादनावगम इत्य-योन्याश्रयमसात् शास्त्रान्तरेष्वपि नित्यपुरुशर्थसम्भावनया ब्रह्मविचारप्रत्येकान्ततो हेतुत्वाभावात् शास्त्रान्तरेषु तदभावस्य वेदान्तेषु तद्भावनिश्रयस्य च तर्कपादाधीनत्वेन पूर्वद न्योन्याश्रयप्रसङ्गात् । वेदान्ततदितरशास्त्रेषु नित्यपुरुषार्थ सद्भावासद्भायर्गुरुवचनादवगम्य वे मझोपासनस्यापि गुरुबच ||दवगम्यत्वेन शारीरकभीमासानेरपेश्येण सदनारम्भणीयस्वप्रसाथ ||

समन्वय १-१-४]

(बु. प्र)परीव द्वितीय सूत्रार्थपर्याोजनम्

१०७

श्रुतप्रकाशिका

जीवब्रह्मणोरक्यस्य शास्त्रविषयलारे ब्राजिशासापद च न सङ्गच्छते । ब्रदाणो जिशास्यवहि शब्दाद वग 1

ग्यते । न जीवनदाणोरक्यस्य यथा धर्मजिज्ञासापदं धर्ममात्रस्य जिशास्यता यक्ति नतु धर्माधर्मयोरक्यस्य जिशास्यत्वम् ।

तद्वदेवाह मदाजिशासापदम् । निर्विशेषस्य वस्तुनो लक्षणोत्तिश्च नघटते विशेषणतया लक्षणत्वे सविशेषत्वप्रसङ्गात् उपल

क्षणतया लक्षण पूर्वप्रतिपन्नाकारातिरित्तस्योपलक्षणशाप्यर आकारान्तरस्याभावनोपलक्षणवैयर्थ्यात् । तदभ्युपगमे सवि शेष वप्रसङ्गाच्च स्वरूपमेवोपलक्षणशाप्यमितिचेत् तत्स्वरूप प्राक्प्रतिपन्नम् नवा प्रतिपन्नचेदुपलक्षणवैयर्थ्यम् अप्रतिपन्न वे स्वप्रकाशता नस्यात् उपलक्षयितुमशक्यता च केदात्याकारणानगतस्य देवदत्तसम्वन्धितया सारसेन शाप्यत्व ह्युपलक्ष्य त्वम् । प्रागनत्रगता प्रपञ्चव्यावृत्तिाकार इति चेत् प्राचावृत्ते: स्वरूपातिरिक्तत्वे सविशेषत्वप्रसङ्गात् । अनति रिचले तत्स्वरूपं प्रागेव मातमि-युपलक्षणवैयर्थ्यम् ॥

किंन कथं कारणले लक्षणेसति प्रपञ्चव्यावृत्तिः कारणत्वनाम कार्यजगदध्यासाइघिष्टनत्वम् । अतोऽध्यस्तादनृ तात् प्रपञ्चादधिष्ठानस्य ब्रह्मणस्यत्या व्यावृत्तिरितिचेत् न घटाद्यधिष्ठानस्य मृदइव ब्रह्मणोऽप्यनृतत्वेन व्यावृत्तिप्रस द्वात् घटादिकारणस्थापि मृदादेः कारणान्तरेऽध्यस्तत्वादसत्यत्व कालजयवर्तिकृत्रकार्याधिष्ठानस्य ब्रह्मणोऽन्यनाध्यस्तत्वा मात्रान्नासत्यत्वमितिचेत् । न ‘इदमप्रआसीत्’ इतीदशब्दवाच्यं कार्यमानप्रत्यधिष्ठानत्यश्रवणेन ब्रह्मणोऽपि कारणा

तराध्यस्तत्वाविरोधात् बीजाङ्करन्यायेन प्रवाहानादित्वोपपत्तेश्च वृत्तकार्यकारणस्य ब्रह्मणः कारणान्तरप्रतिघेघेनाकार्यत्वा

त्सत्यत्वमिति प्रपञ्चव्यावृत्तिरैितिचेत् तर्ह्यकार्यव्यमात्रेण जगद्व्यावृत्तिसिद्धेः कारणत्वोक्तिवैयर्थ्यादकार्यत्वश्रुतिरेव लक्षणवा क्येनोदाहर्तव्या स्यात् नतु ‘यतो वा इमानि’ इत्यादिश्रुतिः । अकार्यन्वश्रुतिरेय विवक्षितेतिचेत् तर्हि ‘सकारणं करणाधिपाधिपो नचास्य कश्चिज्जानता नचाधिपः’ इत्यकार्यत्वश्रुतेः करणाघिपाघिपशब्दवाच्येश्वरविषयत्वाल्लक्ष्यव स्तुनो निर्विशेषत्व नसिध्येत् ॥

किंच जगत्कारणत्वरूपलक्षणविशेषो लक्ष्यस्य निर्विशेषत्वावरोधी सार्वइयादिगुणाक्षेपकत्वात्तस्य आक्षिसमापे सार्व

श्यादिक वस्तुमात्रोपलश्चणमितिचेत् ; न सार्वज्ञ्येन वस्तुन्युपलक्षितसति सर्वशक्ति वायुपक्षणान्तरवैयर्थ्यात् । नहि शा खया चन्द्र उपलक्षिते प्रासादाप्रेण प्रयोजनम् । सार्वइयेन निर्विशेषवस्तूपलक्षण व्याहतच स्वेन सविशेषस्याश्रयस्य निर्वि

शेषत्यशापन।योगात् सर्वशक्तित्वादि विशेषान्तरराहित्यशापनासामर्थ्याच्च, अतो लक्षणसूत्र निर्विशेषपक्षविरुद्धम् | तृतीय सूत्रमपि नघटते निर्विशेषरस्तुनि तात्पर्यविषयेसति कारणत्वाक्षिस सार्वज्यादिसमर्थन क्कोपयुज्यते । प्रसङ्गा दपि न तत्समर्थन न्याय्य निर्विशेषत्वविरोधात् । किंच ऋग्वेदादिशास्त्र स्वविषयादधिक विषयज्ञानवदुपादानक वाक्य

स्वादित्यनुमानमध्यसङ्गतम् । तथाहि किमधिकविषयज्ञानवदुपादानकत्व साध्यम उत तद्वक्तृकत्वम् उत तदुच्चारितत्वम् । प्रथम दृष्टान्तरसाध्यविकल: आकाशगुणस्य शब्दस्य काळिदासाधुपादानस्वाभावात् । नद्वितीयः वेदस्य पौरुषेयत्यप्रस नात् । न तृतीयः अनैकान्तिकत्वात् । नहि वैदिकमन्यद्वा वाक्यमुच्चारयता चालाना तद्विषयादधिक विषयज्ञानमस्ति । शास्त्रप्रमाणकत्व सूत्रार्थ इति च व्याख्याब्रह्मणोऽनुभाव्यत्त्वमनभ्युपगच्छता नघटते ||

चतुर्थे च सूत्रे ब्रह्मणः प्राधान्येन शास्त्रयोनि सूत्रनिर्दिष्टत्वाभावात्तच्छन्दस्य ब्रह्मपरत्व न स्वारसिकम् | वेदान्त वाक्यानां भ्रमनिवर्तकवाक्यार्थशानजनक्तया प्रयोजन पर्यवसायित्वं वाक्यार्थज्ञानमात्रेण बन्धानेवृत्तेश्शास्त्रप्रत्यक्षविरोधवि ।

ध्वस्तत्वादनुपपन्नम् । तदन्यथासिद्धप्रतिविधानं च पूर्वमेव वृत्तम् किं कस्य भ्रमनिवृत्तिः किं ते उत चेतनस्य न

तावञ्शतेः तस्या अचेतनत्वेन भ्रमाश्रयत्वाभावात् । चेतनीहि भ्रान्त्याश्रयः | जडत्व भ्रमानाश्रयत्वे प्रयोजषमिति चेत् -

२०८

(पं.पा.वि. न्या.र) प्रथमसूत्रार्थः तत्र्याोचनं च

[ समन्वय ११४

गूदार्थसंग्रह:

एतेन परसम्मतसूत्रचतुष्टयार्थः श्रुतिसूत्राननुगुणइति सूचितम् । परैः ‘अथातो ब्रह्मजिज्ञासा’ इति प्रथमसूत्रे जीवब्रह्माभेदो न सभवति । कर्तृत्वभोक्तृत्वादिना अनुभवसिद्धजीवस्य अहमर्थस्य ब्रह्माभेदासमवात् इतिशङ्का कर्तृत्वमो

क्तृत्वादिध्यास एव ’ स्थूलोऽहम्’ इत्यादिवत् कर्तृत्वमोक्तृत्वादेराध्यासिकत्वे शुद्धचिति ‘अन्त.वरणतादात्म्याध्यासस्य प्राथमिकस्य सिद्धौ जीवचितः ब्रह्माभेदस्सम्भवत्येवेति ‘अहब्रह्मास्मि’ इत्युपसहारएव तात्पर्यमिति सिद्धान्त । अथशब्द:

ब्रह्मविचारे पुष्कलकारणानन्तर्यपर इति साधनचतुष्टयसम्पयनन्तमित्यथशब्दार्थः । अतःशब्दस्य साधन सम्पत्तेरेवेत्यर्थ साधनचतुष्टयस्य हेतुत्वम्याथशब्देन लमेऽपि ‘अक्षय्यहने’ इत्यादिना नित्यानित्यविवेको नसभवतीति शङ्कानिरासक त्वेन ‘यत्वतक तदनित्य’ मिति व्याप्त युपोद्वलित ’ तद्यथेह’ इत्यादिश्रुतिसिद्धनित्यानित्यवस्तुविवेकादिस भवप्रदर्शनेन साधनसम्पत्तेः हेतु वडद्रीकरणार्थ, अतरशब्द इति पञ्चपादिकाविवरणप्रक्रिया व्यायरक्षामणावाश्रिता । भामयातु-अञ्च ब्रहापदेन तत्प्रमाण वेद उपस्थापितः सच योग्यत्वात् ‘तद्यथेह कर्मचित ’ इत्यादिः । अत इति सर्वनाम्ना परामृश्य J

हेतुपञ्चम्या निर्दिश्यते। तेनायमर्थ, अतः स्वर्गादीना क्षयिष्णुत्वप्रतिपादकात् ब्रह्मज्ञानस्य च परमपुरुषार्थताप्रतिपादका

दागमात् यथोक्त साधनसपत् ततश्च जिज्ञासेति सिद्धमिति ॥ अन वूटस्थभिन्नमनित्यमिति न सिद्धयतीति प्रागुत्तम् । तत्र यत्कृतक तटनित्यमिति व्यासपोद्वस्तिश्रुत्या एत. ५

दर्थसिद्धि.कथम् १ अविद्यानिवृत्तः चरमवृत्तिरूपतायाः तस्या एव मोक्षरूपतायाश्च ब्रह्मसिद्धिवार्तिक्यो मण्डन सुरेश्वराभ्या ३

प्रतिपादनेन मुत्ते रनित्यत्वस्यैवैतत्पक्षे प्रसञ्जिकाहि सा व्यातिरिति कथ परपक्ष साधयति ? ’ तद्यथेह’’ इत्यादिश्रुतिः दहर ‘विद्यान्तर्गता सा उपासनफलस्य गतिसाध्यस्यानित्यत्वन प्रतिपादयितुमलम्| उपक्रमे ‘ब्रह्मावदाप्नोतिपरम्’ इत्यत्रोच ब्रह्मप्राप्तिः

‘सोऽश्नुते सर्वान्कामान्ंसह ब्रह्मणा विपश्चिता’ इतिमन्त्रवणे विशदीता। ‘अस्मानका प्रेत्य एतमानन्दमयमात्मानमुपस कम्य इमान्लोकान्कामान्नी कामरूप्यनुसञ्चरन् एतत्सामगायन्नास्ते’ इत्युपसहारे प्रकीकृत इति ‘मान्त्रवर्णिमेच गीयते’ इतिसूत्रे व्यासो निर्धारयति । नाह स्थूल इति बाघकविरहेण कर्तृवभोक्तृत्वादेराध्यासिकत्वोत्तिर्न घटने विष्णुपुराणे

जडभरतोपाख्याने ‘नाहपीया’ इत्युपऋभ्य ’ आत्मन्येष नदोपाय शब्दोऽहमिति योद्विज’ इत्यादिना अहमित्यस्याध्या

सित्त्व निरस्तमिति अहमर्थस्थानाध्यासिकच्चे जीवब्रह्मा मेदोऽपि नघते | यदापुनः प्रयोगसामर्थ्यमनपेक्ष्य शब्दादवयव L

सामर्थ्यादेवार्थोऽनुगम्यते तदा प्रमाणान्तरोपपदप्रकरणाना सोचहेतूनामभावात् यथासामध्ये मुख्यएवार्थ प्रतिपत्त व्यइति भाव ’ इति ’ अहब्रह्मैव ’ इति विशेष उपसंहार इति च(प.पा.वि) उत्ते• अनुसारेण ब्रह्मपदस्य प्रकरणोपपदको नादिराहित्येन निर्विशेषपरत्व (न्या.२) यदुत तदपि नघटते । ‘अभयवै ब्रह्म’ इति (वृ.श) माध्योत्तनिरवग्रहमहत्वस्य ब्रह्मशब्दार्थस्य (प.पा) विवरणे दोषशून्यत्वगुणभूयिष्ठ चाभ्यामुपपादन करणेन ब्रह्मशब्दार्थासकोच निर्दोष वर्गुणभूषिष्ठ कार एवं घटते नान्यथेति अकम्मेनाप्यीकर्तव्यम् । ‘एवमसो वृहहत्ययान्वयात् महाश दाभिधानीयतो लभते । इतरथा तद्रूपविकलस्य न निरङ्कुश प्रमुन्नम् इति नत्रझशब्दामिधेय ’ इति पञ्चपादिका । ‘ननु जोबेम्पो मेदेऽपि बृहत्यर्थ लाम: देशकालव्यापित्वादिति- सदाह - तद्रूपविषयस्यति’ इति विवरणम् । अत्र जीवब्रह्मभेदे देशकाल्परिछेदशून्यत्वसम्भ 6

१

चेऽपि वस्तुपरिच्छेद शून्यस्व नसभवति अतोऽब्रह्मास्मीति विशेषोपसहारपव याच्यइति भाव प्रतीयते। अयमर्थ कथ

ते यथा देशकाएपरिच्छेदशून्यत्व देशकालाभाव नसाधयति तथा वस्तुपरिच्छेदश्यत्यमपिन आममिन्नवस्यमाय साध

वितुमलम् । देशकाल्परिन्डेदशून्यत्व सर्वदेशसर्वकारसम्बन्धित्य देशकालव्यापियरूमम्युपगच्छद्भिः वस्तुपरिच्छेदशून्यत्व त्रियत इति अवश्यमेषितव्यम् । एवमशरय अनिववरवरूप

समन्वय १-१-४]

वेदान्तेषु पाठव्यत्यासेन (पं.पा.वि) उक्तद्वितीय सूत्रार्थस्यानुवादः गूढार्थसङ्ग्रहः

संभवति । परमते अचितो मिथ्यात्वं जीवस्य ब्रह्माभिन्नत्वमिति बैलचण्येन नैकरूपमित्यस्खारयम् । ‘तत्वोपनिषदं पुरु पम्

अतः गुणानावस्तुपरिच्छेदशून्यलयोः पृथक्तनपक्षेऽपि न परसंगतनिर्विशेषसिद्धि: । प्रतेऽर्था:

अनेच प्राकू (जिशासाधिकरण) भावप्रकाशे त्रस्यन्तसारामृते न सभ्यनिरूपिताः । एवं ‘तत्त्वमसि’ ‘अहंत्राास्मि’ इत्यनयोः न परसंमतासण्डार्थबोधत्वमित्यापे॥ एतेन ’ जन्माद्यस्य यत’ इत्यत्र न धर्मजिज्ञासायावि प्रमाणं ब्रह्मजिज्ञासायां किंतु श्रुन्यादयः अनुभवादयश्च यथा संभरमिह प्रमाणं अनुभवावसानत्वात् भूतवस्तुविषयन्याच ब्रह्मशानस्य ’ इति(शं) माध्येोक्ति: निरवकाशा। अनुभवस्य साक्षा काररूपत्वेन विवरणमने श्रुतावेव विश्राग्या भामती मते शुद्ध वृत्यविषयत्वेनैतदर्थस्यास्मिन्नधिकरणेऽयोगाच कारणत्वस्य परमते माध्यमिकमतंवत् साइतम्वस्थ गौडपाद कारिका स्टतया श्रुतिसूत्रयोः परमतानुगुणत्वासम्भवात् ॥ किंपुनस्तद्वेदान्तवाक्यं यत्सूत्रेणेह लिलक्षयिषितम् । ‘भृगुर्वे वायणिः - तद्ब्रहोति’ | तस्यच निर्णयवाक्यं ‘आनन्दादथे १

येति’ इति (श) भाष्यम् । अत्र पञ्चरादिका- ‘येषा वेदान्तवाक्याना येन सन्निवेशक्रमेण ब्रह्मप्रतिपादने समन्वयः स्वाध्यायपाठे

स्थितः, तहसणार्थ सूत्रद्रयमिति । तथैवोदाहरणमाइ-‘भृगुवँवारुणिः’ इति । अथशब्दोपात्तन्यायेन प्रथमसूनस्योदाहरणम् | (तद्विजिशासस्व) ‘यतोवा’ इति जन्मादिसूत्रस्य । कथम् ? पूर्वोक्तन्यायेन पृथिव्यादर्दाना जन्मादिदर्शनात् तत्कारणैकत्वनाना त्वान्यतरावगमे प्रमाणाभावात् बुद्धिमत्कारणपूर्वतामाने प्रतिपन्ने ‘यतोवा इमानि ’ इति कारणस्यैव वचननिर्देशात् तदर्थ मात्रस्यैव विधित्सितत्वात् अर्थात्सर्वशं सर्वशक्तिजगत्कारणमिति कारणविशेषो वाक्यादवगम्यते । ‘पुनस्तद्विजिज्ञासस्व ' इत्यन्च ‘तद्ब्रह्म ’ इति तत्र ब्रह्मशब्दप्रयोगात् बृहत्यर्थान्वयेन सर्वतोऽनवच्छिन्नस्वभाव जगत्कारण ब्रह्मपदार्थ इतिगभ्यते इति । अत्र विवरणम् –‘येषां वेदान्तवाक्यानमित्यादेः परिहारस्यायमर्थः । सत्यज्ञानानन्द प्रत्यगा माद्वितीयब्रह्मपदार्थेऽप्र

सिद्धेऽपि बृहत्यमात्रस्य प्रसिद्धत्वात्तदनुवादेन सन्निहितपदार्थससर्गसामर्थ्यात् विशिष्ट प्रतिपत्तुंशक्यत इति ब्रह्मप्रतिपादन परं सत्यादिवाक्यम् अर्थात् तदेव लक्षणमिति न सत्यज्ञानानन्दब्रहास्वरूपलक्षणस्य सिद्धानुवादप्रसद्ध इति । ननु स्वाध्या

पाठक्रमेण नार्थप्रतिपत्तिः, किंतु वैपरीत्येन ‘प्रसिद्धानुवादे नाप्रसिद्धम्’ इति न्यायात् तथा च कारणस्य प्रसिद्धत्वात्

‘यस्मादाकाशस्सम्भूतः स आत्मा सत्यज्ञानमनन्त ब्रह्म’ इति वाक्यप्रवृत्तिः । तथा ‘यस्मादेतत् ब्रह्म नामरूपमन्न चजा यते ससर्वशस्सर्वविदिति । तथा यस्मा प्राणादिजायते सदिव्योह्यमूर्तः पुरुष इत्यादि’ तथा योभूतयोनिः ‘तद्वेश्यममाझम्’ इत्यादि, यस्मात्तेज बन्नानि जायन्ते तत्सदद्वितीयमणिमा ‘तस्वमसि’ इत्यादिकारणमात्रानुवादेन तद्विशेषः प्रतिपाद्यत इति सत्यम् । अधिकारिज्ञानकर्तव्यतामझात्मप्रतिपादनाना क्रममभिप्रेत्येदमुक्तम् तदाह तथैवोदाहरणमिति इति । ननु एक वे ब्रझलक्षणे प्रमीयमाणे वाक्यमेदस्स्यात्, न एकत्वस्य ब्रह्मप्रतिपत्तिगुणभूततयेकवाक्यत्वात् । अथवा एकत्वमा लक्ष्यात

गंतमेत्र भवति न लक्षणान्तर्गतम् । तथाहि जगत्कारणानुवादेन एक्ब्रह्म विधीयत इति । तत.किमायातमिति | तदाह

अर्थासर्वशमिति न सशासशिसंबन्धिपर वाक्यम् यिर्थप्रतिपादन परम् । आर्थिकस्तु संशासशिरुबन्ध इत्याह- पुन तद्वि

जिशासस्येत्यादि । एकं सर्वशं सर्वशक्ति सर्वतोऽनवच्छिन्न च जगत्कारणं तच्च ब्रह्मशब्दाभिधेयमित्यर्थः । इति च ॥

ननु ’ निरुपाधि के’त्यादिविवरणग्रन्थः प्रागेव (१४. पु)) उदाहृतः, पर्याोचितर्थ | अन सूनध्यतात्पर्य तद्विजि शासस्वे’ त्यत्र विप्चारणविधिरिति विवरणोत्या प्रथमसूत्रं तद्विषयक द्वितीयसूत्रं ‘यतोवे’ति वाक्यविषयकमिति विभागः परेर्पा विवक्षितमिति प्रतीयते । अत्र ब्रह्मलक्षणावविभागे विचारविधेचाङ्गीकारे वाक्यभेदःन परिहर्तुं शक्यत इति जगत्का 4

(

रणमन्च ब्रदात्वविधिरिति सिद्धान्त एव युक्तः एकवंतु वारणगत एक्स्यैव निमित्तत्वोपादानन्वाभ्या सिद्धान्तेऽप्युप

उत्तार्थपर्यालेननम् (प.पा.नि) उत्तपरिणामिकारणत्वदूषण तत्पयोननन [ समन्वय ११४

११०

गूढार्थसमहः पद्यते । निमित्तत्वोपादन योरुभयोः श्रुतिमन्तरा कथ प्राणि प्रतिपत्तिसंभवः ’ तत्वोपनिषद् पुरुषम्’ इत्यनत्यपुरुष

शब्दस्य ’ सय पूर्वोऽस्मात्सर्वस्मात् ’ इति बृहदराण्यकएर निर्वचनेन तस्योपनिपत्तात्पर्यविषयत्वस्य स्फुटत्वात् । ‘यस्मा दाकाशस्सम्भूतः स आमा’ इति वाक्यप्रवृत्यङ्गीकारमात्रेण परसमताद्वितीय ब्रहह्मणः कथसिद्धिः | सत्यादिवाक्यघटकपद 6

प्रवृत्तिनिमित्तधर्मांणा निर्विशेषेऽनङ्गीकारात् उपलक्षणपरवनियामकाभावात् सर्वेषां पदानाममावप्रवृत्तिनिमित्तत्वमङ्गीकृत्य

अभावस्याधिकरणरूपत्वेन धनीऽपि अभावत्वप्रकारकत्रोधानीकारे तद्वाक्यस्य भ्रमसशयनिवर्तकस्वेन त प्र कारकबोघरवासीकार्य इति अद्वितीयब्रह्मणः नैर सिद्धिः ||

किन ‘ब्रह्मविदाप्नोति’ इत्युपक्रमे प्राप्यत्वेनोत्तब्रह्मणः उत्तरत्र निरूपणमिति सर्वेरप्यङ्गीकार्यतया तस्य परमतेऽयो गइत्यादिक जन्मायऽधिकरण एवं निरूपितम् । एतेन मुण्डक्यर्थोऽपि विवरणोतः नघटते । ‘अथपरा यया तदक्षर

मधिगम्यते ‘परात्पर पुरुषमुपैति इत्युपक्रमोपसहारयोः प्राध्यब्रह्मण एव तत्र तिवेन ‘अद्वेश्यम्’ इत्यादेर्नि '

1

विशेषासाधकत्वस्य त्रय्यन्तसारामृत एवोपपादनेन तत्र परमतनिाया असम्भवात् । ‘ऐतदात्म्यमिदसर्वम्’ इति पूर्व वाक्यसहभावॆन ’ तत्वमसि ’ इति नवकृत्वः अभ्यस्तम् | तस्य न विशेषशेषसहाररूपता त्रय्यन्तसारामृत एवोत्ता ।

महावाक्याना न प्राधान्यमितिच तत्रैवोकम् | ‘सम आत्मेति विद्यात्’(को) ‘एवम आत्माऽन्तर्हदये (छा.३) सत आत्मा न्तर्याभ्यमृत: (२४) एषत आत्माऽन्तर्याम्यमृतः’ (२२) ( बृ) इत्यादीनामेकार्थक्त्वं श्रुतिसूतात्पर्यानुसारेण जिज्ञासाधिकर

णएवोपपादितम् । शङ्कराचार्याअपि ’ उभयव्यपदेशात्त्वहि कुण्डलवत् ’ ‘मात्मेतितूपगच्छन्ति माहयन्ति च ’ इतिसूत्रयोः उपदेशसाहस्रया च ‘सत आत्माऽन्तर्यामृतः एषत अन्तर्याम्यमृतः ’ ’ अन्त प्रविष्टश्शास्खा जनानाम्’ इत्यादिवा 9

८

क्याना तत्त्वमस्यादिवाक्यसमानार्थक्त्व व्यत्त प्रदर्शयन्ति । एव च ‘शास्त्रदृष्ट्यातूपदेशो वामदेववत्’ इत्यत्र आत्मत्वमा

हकमेव शास्त्र विवक्षितम् । आत्मत्व च न स्वरूपेण किंतु शरीरात्मभावेने युदाहृतश्रुतिसूत्रानुसारेण भगवता वेदार्थसग्रह

सभ्यनिरूपितम् । एव च ’ तत्त्वमसि ’ इत्यादौ पारतन्त्र्यप्रतिपत्तिः सिद्धयति । तेन प्राप्य ब्रह्मणः जगत्कारणत्वरक्षण कथनेन राजकुमारनय सिद्ध कुमारस्य राजप्राप्तिः पारतन्त्र्येण यथा तथा ब्रह्मप्राप्तिपि पारतन्त्र्येणेत्यर्थः श्रुतिसूत्रतात्पर्य विषयः सिद्धयति इति सूत्रद्वयतात्पर्य निर्मत्सराणा स्फुट भवति । ‘तत्वोपनिषद् पुरुषम्’ इतिश्रुतौ ‘सवा अय सर्वासु पूर्षुपुरिशयः ’ इति (ड) तत्रैव निर्वचनानुसारेण सर्वान्तर्यामित्वरूप सर्वशरीरित्वस्योपनिषत्तात्पर्यविषयत्व सिद्धम् || ४

एतेन (प. पा) विवरणे ब्रह्मणः परिणामिकारणत्वदूषणावसरे ‘श्रुतिश्च ’ निष्कळ निष्क्रिय शान्तम्’ इति त्रिया वयवशू-यत्वमाह | नियन्तृत्वादिक्रियाऽपि श्रूयतइतिश्चेत् - तर्हि परस्परविरोधेसति मायया तत्त्वातत्त्वव्यवस्था कल्पनीया |

।

‘मायामि पुरुरूप ईयते’ इति प्रवृत्तेः मायानिबन्धनत्वश्रवणात् चेतनस्य सुघुसे: पुरुषार्थव्वावगमात् । ब्रह्मणः स्वतः प्रवृत्तिप्रयोजनाभावाच | विपरीतस्वरूपापरित्यागन विपरीतकार्यापत्तेश्च विवर्तएवेति सिद्धम् ’ इत्युत्तिर्निरवकाशा | जन्मा .द्यधिकरण एवं ‘मायेति प्रज्ञाऽभिधीयत’ इति विवरणएवोचेः । मायाशब्दस्य यथा नमिथ्यार्थकत्व तथा प्रागेव (जि.

६९८.पु) निरूपितम् । सुषुप्ते ’ सति सपग्र नविदु. ’ इत्यादिश्रुतिमि ब्रह्मशानाभावेन पुरुषार्थविरह स्फुटः । ब्रह्मणः

प्रवृत्तिप्रयोजनद्वयादिक ‘औपनिपदपरमपुरुष ’ इत्यादिभाष्यविवरणे स्फुटमुपपादितम् । अतः नियन्तृतथा पार्रणामस्य श्रुतितात्पर्यविषयत्व एव ‘तत्वोपनिषद पुरुषम्’ इति श्रुतिग्सङ्गच्छते; नतु एक य तत्त्वादप्रच्युतस्य पूर्वविपरीतासत्या नेकरूपावभासविवतीङ्गीकारे ‘मायामिः पुरुरूप ईयते’ इत्यनन्तर अयमात्मा ब्रहासर्वानुभूः’ इत्यत्र मायाशब्दस्य सत्यार्थीकार एव सर्वानुभवोत्तिसङ्गच्छत इत्यपि पूर्वमेव(जि. २४०.पु)निरूपेतम् । एव कुतः पुनस्सल्यमिभ्यासा

समन्वय १-१-४ ] जीवभिन्नब्रह्मणः नियन्तू-वपरिणामः वृत्तिकारोचो युक्तः, मिथ्यासष्टौ भट्टासम्मतिश्च

१११

गूढार्थसंप्रहः

धारभ्यां सृष्टी मिथ्यात्रे पञ्चपानः ।’ नासदासीत् ’ इत्यादिना विवरणे न्यादिममाणोपदर्शनमपिन घटत इति जिज्ञासा अधिकरण एवं निरूपितम् | अनः नियन्तृत्वपरिणामेन परिणामिकारणत्वमेव मुतिसूत्रयोर्विवक्षितम् । ‘परिणामात् ’ इति सूत्रे परिणामिकारणत्वस्यैव सूत्रकृता स्कुट श्यमानत्वात् । प्राप्यमाण: लक्षणस्थनेन सृष्टिश्रुतेः प्राप्तिरूपचरमफलपर्य न्तताया अनि सूचनात् । ‘तदनन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यः’ इत्यत्रारम्मणशब्देन परिणामिकारणत्वमेव सूचितम् । परमते

आरम्भणशन्दप्रयोगः न घटतइति त्रय्यन्तसारामृतादौ सम्यनिरूपितम् । अतः नियन्तृतथा परिणाम्युपादानत्वं यदौ पनिषदं तद्विशिष्टस्य निरवग्रह महत्वपक्षवं सूत्रद्येन निरूपितं भवतीयेव युक्तम् ॥

अन्तर्यामिब्राह्मणे-‘ नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा’ इति परमात्ममिन्नजीवनिषेधपरम् इतिपररासिद्धान्तः नियन्तुर्नियन्त्रान्तरं निविध्यत इति वृत्तिकारसिद्धान्तः । अयमेव युक्तइति जिशासाधिकरणे निरूपितम् । नान्योऽतोऽस्ति द्रष्ट। ’ इत्यस्य नियन्तुनियन्त्रन्तर निषेधपरत्वेन अन्तर्यामिब्राह्मणस्य जीवभिन्न परमात्मपरत्व वृत्तिकारणम्मतमिति सिद्धम् । एवं च सृष्टि "

समालिकनियन्तृत्वस्य अचिजीवयोरविशेषेण अन्तर्यामित्व प्रतिपादनपरान्तर्यामिब्राह्मणे विवक्षितत्वेन ‘सत आत्माऽन्त यांभ्यमृतः ’ ’ एषत आत्माऽन्तर्याभ्यमृतः’ इत्यत्र आत्मत्वमन्तर्यामित्वेनैव विवक्षितमिति वृत्तिकारसिद्धान्ते निष्पन्ने ‘तत्त्वमसि ’ ’ अहं ब्रह्मास्मि’ इत्यत्राप्यन्तर्यामित्वेनैव सामानाधिकरज्य विवचितमिति नय्यन्तसारामृतेऽप्युपपादितो. ऽर्थस्सर्वोऽपि वृत्तिकारसम्मतो युक्तइति सिद्धम् । एतेन वस्तुपरिच्छेदशून्यत्व सर्ववस्तुव्यापकत्व सर्वशरीरित्यरूपमे वेत्यपि वृतिकारसिद्धान्त इति निर्णीयते ॥ '

विवरणे- ‘ननु मिथ्यासृष्टिविषयत्वे वाक्यस्याप्रामाण्यं स्यात् । नतत्, प्रमाणध्यपारानाभशो देवानां प्रियः प्रमाणहि

प्रमेयाभावं नसहते, नाप्रमेयामावम् । नच सृष्टिश्रुतिः परमार्थसत्यता प्रमिमीते । तदभिधानाभावात् नहि स्वप्नविषया ।

सृष्टि श्रुतिस्तत्सत्यता प्रतिपादयति इत्युपक्रम्य किन्तर्हि सृष्टि श्रुतेः प्रयोजनम् ? प्रत्यक्षादिसिद्धप्रपञ्चस्य ब्रह्मण्येवोत्पत्तिवि नाशवत्तया अन्यत्राभावमुपवर्ण्य तत्रापि प्रतिषिध्य मिथ्यात्वापादनेन प्रमाणान्तराविरुद्धतया अद्वितीब्रहास्वरूप सिद्धिः प्रयो बनम् । तेनैकवाश्यत्वात् अन्यथाशेधिविरोधात्’ इत्यायुक्तम् ||

अयमर्थः नघटते । सिंहो देवदत्त इत्यत्रारोपाङ्गीकारे वेदाप्रामाण्यम् । बौद्धसंमत सत्यद्वयकल्पना वेदप्रामाण्यवा

दिभिनांङ्गीकर्नव्या । स्वप्नोपभोगतुल्यता वैदिक कर्मफलेोपभोगस्य विरुद्धा इत्यार्थाना भट्टपादैस्साघनात् । सूत्रकारभ ‘वैघर्म्याच्च न स्वप्नादिवत्’ इति योगाचारमतं दूषयन् परमतमपि दुष्टमिति सूचयति । सबन्धाक्षेपपरिहारे अविद्यादून गावखरे ‘निरस्तश्चायंपक्षः निरालम्ननवादेन’ इति पार्थसारथिः एकात्माऽभ्युपगमपक्षः निरालबनवादेन निरस्त इति स्पष्ट. माझ्-‘ प्रतियोगिनि दृष्टे च प्रशाने मृषाभवेत् ॥ ८८ | स्वप्नादिबुद्धिरस्माक तथ भेदोऽपि किंकृतः । मन्नान्यत्प्र तियोग्यस्ति जाग्रद्शानस्य शोभनम् ॥ ८९ ॥ यद्दर्शनेन मिथ्यात्वं स्तम्मादिप्रत्ययो प्रजेत् । स्वप्नादिप्रतियोगित्वं सर्वो कप्रसिद्धितः ॥ ९० ॥ तदीयधर्मवैधर्म्याद्वाघकप्रत्ययो यथा । (श्लो. वा.नि. वा) इत्यत्र वैघर्त्स्यपदं प्रयुञ्जाना भट्टपादाः ‘वैधम्र्म्याच न स्वप्नादिवत्’ इति सूत्रमण्यभिप्रयन्तीति प्रतीयते । अधिकसत्ताकत्वेनापेक्षिकसत्ताकत्वेन अन्यूनसत्तावत्वेन या वैषम्यपरिहारः माविशघोदारे मधुसूदनोक्तः नघटते । ‘न सत्यद्वयकल्पना’ इति भट्टपादोतया बौद्धमात्रसंमतायाः सत्यद्वयकल्पनाया: अप्रामाणिकत्वात् । गुरुचन्द्रिकोत्तरीत्या सत्यद्वयकल्पनेऽपि भट्टपादोत्तयविरोधः जिशासाऽधिकरणएव

पर्यालोचित: । दृष्टिसृष्टिपचे आत्माइन्यसामान्यस्यापि प्रातीतिक त्वेन वैषम्यकल्पनायास्सर्वथाऽसम्भवात् । एतेन भव स्याऽष्ठान(तूल)पञ्चत्र) मूलाशान कार्यव्याभ्या वैषम्य प्रातीतिकव्यावहारिकषैषम्य एवं पर्ययस्यतीति भट्टपाटोस….

(अ.प्र) यादवप्रकाशोत्तार्थपयालोचनम्

११३

[ समन्वय ११४

।

श्रुतप्रकाशिका

त्वया जडत्वेनाभिमते शातरि भ्रमानाश्रयत्वाभावेन साध्यसमव्याप्त्यसिद्धेः ; चेतनस्य भ्रमनिवृत्तिरपि भवत्पक्षे न पुरु पार्थस्स्यात् । ज्ञातुरपि निवर्त्यकोटिनिविष्टत्वात्तप्रति स्वनाशस्यापुरुषार्थत्वाच्च || राशश्शनुनिष्वृत्तिरिव ज्ञान रूपस्यात्मनो ज्ञातृनिवृत्ति पुरुषार्थ इतिचेत् । न ज्ञातुरेवात्मत्वात् शातृघर्मतयाऽवगतस्य ज्ञानस्येच्छाद्वेषादेरिवात्मत्वाभावा, दात्मत्वाभ्युपगमेऽपि तस्य पुरुषार्थार्थयितृत्वाभावेन पुरुषार्थप्रतिसवन्धित्वानुपपच्या ज्ञान ८

प्रति ज्ञातृनिष्टत्तेः पुरुषार्थत्वायोगात् पुरुषेणार्थनीयस्यहि पुरुषार्थःव ज्ञानस्यात्मत्वपुरुषार्थप्रतिसंवन्धित्याभ्युपगैमऽपि तद

पेक्ष्य ज्ञातृनिवृत्ते. पुरुषार्थत्वमयुक्तम् । ज्ञानप्रति ज्ञातुर्दु खतद्वैतुष्वन्यतमत्वाभावात् । सुखदु समोचारप्रति सुसत दे तूना

दु.सतद्धेतुनिवृत्तेरपिहि पुरुषार्थत्वम् । नहि शाता शप्तेर्दुसरूप नच दु सजनयिता ज्ञानस्य दुःखानुभवितृत्वायोगात् प्रवृत्तिनिवृत्तिपरत्वेन प्रयोजनपर्यवसान त्वयैवापास्त ध्याननियोगवादप्रतिक्षेपे । अतोऽनुपपनं शास्त्रस्य त्वदुत प्रयोजन 4

पर्यवसायित्वम् ||

5

यादवप्रकाशीयास्तु – दु. सत्रयाभिघातज्ञानानन्तर तदुपशमोपाये पुरुषप्रष्वृत्तेरेव हेतोर्ब्रह्मैव जिशास्य नतु प्रधा नादीनीति प्रथमसूत्रार्थ वर्णयन्ति । अस्तुब्रह्मणो जिज्ञास्यत्व नैतावता प्रघानादीनामजिशास्यत्व तेष्वन्यतमस्यैव ब्रह्मश •दार्थत्वात् । शास्त्रेणहि ब्रह्मानूय तज्ज्ञान विधीयते एकेन वाक्येनैकस्यार्थस्य विधानानुवादा योगात् अनुवाद प्रमाणान्त अतस्ते 1

रसापेक्षः प्रमाणान्तरैश्च वादिभिस्सभावितास्तत्त्वप्रकारविशेषास्सवें परिकल्पिता इति तच्चान्तरा प्रेक्षा न शवया |

ध्वन्यतमस्यैव ज्ञातव्यत्वावधानाय शास्त्रेणानुवाद क्रियतइति शङ्कापरिहारार्थे जन्मादिसूत्रम् । सन्मानवपुषोऽनेकशक्ति

शालिनएकस्मादद्वितीयात् ब्रह्मणः कृत्स्नस्य चिदचित्प्रपञ्चस्य जन्मस्थितिस्य प्रतिपाद्यम्, अतईदृश तत्व वाद्यन्तरै परि कल्पितमिति न तत्परिकल्पितार्थेष्वन्यतमस्य ब्रह्मशब्दार्थत्वमिति सूत्रार्थमाहु । एवतर्हि प्रमाणान्तरासिद्धत्वाच्छास्त्रेणानु

बादासभत्र इति शङ्काया शास्त्रयोनित्वादित्युच्यते । वेदान्तेष्वपि केनापि वाक्येन प्रतिपादितस्य वाक्यान्तरेणानुवादउपपन्न प्रमाणान्तरानात्रातचरवस्तुप्रतिपादनक्षमत्व शब्दमहिमेति सूत्रतात्पर्ये वदन्ति । तथाऽपि सिद्धेव्युत्पत्यभावात् प्र त्तिनिवृत्तिविरहे वाक्यस्य प्रयोजनामावाच्च ब्रह्मणश्शास्त्रप्रतिपाद्यत्यायोगशङ्कापरिहारपर समन्वयसूत्र व्याचक्षते ॥

सत्र तावप्रथमसूत्रे दु. सत्रयाभिघातशानस्य पूर्ववृत्तत्व प्रागेव प्रतिक्षितम् प्रत्यक्षादिना तज्ज्ञाने विवक्षिते तत्प रिहारस्यायुर्वेदादिसिद्धत्वात् स्वर्गादेसपे तापत्रयान्तर्भावज्ञानस्यच साङ्मयादिशास्त्रान्तराधीनत्वे मोक्षोपायध्यापि तत्रैव मुल भतया वेदान्तनैरपेक्ष्याद्वेदेन तज्ज्ञानस्य कर्मविचारसापेक्षतया तत्पूर्ववृत्तत्वापाताच्चेति, प्रधानादीनामजिशास्यतापरव पूर्वमेव निरस्तम् | श्रुत्यविरुद्धारो ठाझ्यादिशास्त्रस्य भवद्भिरङ्गीकृतत्वाद्विरुद्धाशे चाप्रामाण्यस्य विरोधाधिकरणन्यायस "

दत्वात्प्रमेयदौस्थ्यस्य तर्कपादे दर्शयिप्यमानत्वात् वेदान्तवाक्याना अतत्परत्वस्य ईक्षत्यधिकरणादिषु वक्ष्यमाणत्वाध सूत्रस्य १

ऊतकरत्वप्रसङ्गादिति ||

जन्मादिसूत्रस्य वाद्यन्तरापरिकल्पितप्रकारेणौपनिषदत्त ववैलक्षण्यात् ब्रह्मशब्दस्य तत्परिकल्पितप्रधानाद्यन्यतमवि

भगवानरासपरत्वचायुक्तम् विशेषणभेदायसविशेष्यपहुस्त्वपरिहाराभाव सत्यद्वितीयवस्तुनस्समस्तजगत्कारणत्वप्रतिपादनानु ।

पपत्तेः । चिदनिप्रपञ्चस्थाद्वितीय कारणतयाहि वाद्यन्तरवलसत बेभ्य औपनिषद तस्ववैरक्षण्य भवद्भिरुत्तम् वेदान्तवेद्य सत्यस्य यदुक्तप्रकारेण प्रधानादियेलक्षण्यनेक्षत्यधिकरणादिन्यायनरपेक्ष्यण नसियति । इह वश्यमाणव्यतिरिक्चन्यायान्त बानुते वक्ष्यमाणानुपपत्तीनां वश्यमाणन्यायविना परिहारायोगाघ, यश्यमानोपजीयने न ततएव तत्ववैलक्षण्य प्रधा

"

मादेरजिशास्थ सिद्धयतीति वृतत् स्यात् । यास्यान्तरेण प्रतिपादितस्य यास्यान्तरेणानुवादसमवपरत्व घ-

समन्वय १-१ ४ ] ‘वैधर्म्याच’ इतिसूत्रस्य सिद्धान्तेऽर्थः जन्मादिसूत्रस्य परिणाम्युपादानपरत्वमेव युक्तम्

११३

गूढार्थसंग्रहः

, एतेन ‘वैघर्म्याच न स्वप्नादिवत्’ इतिसूने वैधर्म्यादिति हेतु: मीमासकादिसम्मत: सूत्रकृतो विवक्षित । ‘नशब्देन स्वप्नज्ञानानामपि याथाये विवक्षितमिति दृष्टान्तासम्भवः’ हेतुर्वियाक्षेतः । इममर्थमभिप्रेत्यैत्र भगवता भाध्ये चारार्थानुवापि वेदान्तदीपे ‘चकारात्तान्यपि यथार्थानीत्यभिप्रायः’ इत्युक्तम् । स्वाप्मार्थाना सत्यत्व जिज्ञासाऽधिकरणे ।

भगवतेव साघितम् । सन्ध्याधिकरणे स्वाप्नार्थाना मत्यत्व सूत्रकारसम्मतमिति निर्धारयिष्यते । परमते स्वामशानार्थयोरु मयो अवस्थाऽज्ञान परिणाम वेन ज्ञानस्यात्राघः अर्थस्य बाघश्य नघटत इति प्रागेव निरूपितम् सृष्टिथुतेरसप्रयोजन तथा तात्पर्यवध्यपूर्वमेयोपपादनात् । सृष्टिश्रुतेः मुत्तियास्यैकरस्येन प्राधान्येन तदनुसारेण नियन्तृत्वनिबन्धनोपादानोपादेय भावप्रतिपन्नपारतन्त्र्यप्रतिपत्तिफलकत्वेन ‘नत्त्वमसि’ इत्यादिवाक्याना शेषिविरोधाभावन स्वतः प्रामाण्यस्य वैदिकैरसर्वे रीन स्वरत परमार्थसत्यनचे सिद्धे अवैदिक बौद्धसमतव्यावहारिकसत्यनिषय त्राभ्युपगमे सृष्टिस्थितेः दीर्घ भ्रमसपादनार्थत्यमेव स्यात् परसमत श्रुत्यादीना नाघकत्व न संभवतीति जिशासाऽधिकरण एव निरूपितम्। अयमर्थः

सर्वोऽपि प्रागेÑपपादित: । अतः जन्मायधिकरणसूत्रस्य यथोक्त एवार्थ. ब्रह्मणः परिणाभ्युपादानस्वविक्षितमिति पूर्वमेव निरूपितम् | नियन्तृत्वेन तस्यैव निमित्तत्व च, निमित्तलेन परिणामित्वीकारे जहदु ससावयवपरिच्छिन्नकार्या {

पत्तेर्ब्रह्मणो नारकाश । तत्कार्यान्तर्यामि यस्यैव ब्रह्मण्यङ्गीकारात्। ‘अज आत्मा महान्ध्रुनः ’ ’ न जायते ’’ इत्यादि

तिविरोघोडी न भवति सूक्ष्मावस्थचेतनाचेतनान्तर्यामित्व कारणताऽवच्छेदकम् | स्थूलावस्थचेतनाचेतनान्तर्यामित्व कार्यावच्छेदकम् । ‘गोऽकामयत बहुस्याम्’ ’ सञ्चत्यच्चाभवत् ’ इति श्रुत्या ‘सदेव सोम्येदमग्र आसीदकमेव’‘बहु

स्या प्रजायेय’ इत्यादिश्रुतिभिः परिणामिकारणत्वम् उक्तान्तर्यामित्वव्यतिरिक्तरूपेण जन्मनोऽभावन ‘अज आत्मा’ इत्यादि थुनेरविरोधश्च मृत्यावस्थापरित्यागेन घटशरावाद्यवस्थावत् मृदन्तर्यामित्यापरित्यागेन घटशरावाद्यन्तर्यामित्वम् । नामिकारणतावादे उपदानोपादेययोरमेदस्य सर्वसमतत्वात् । एतेन ‘कश्चाय परिणामः’ इति परिणामदूषणमपि निरव

काशम्। निरशस्य सयोगो न सभवतीति बौद्धोत्त|क्षेपस्य परमाणुव्यणुकयोरनङ्गीकारेण नसरेणोरेव प्रत्यक्षसिद्धस्याभ्युपगमेन त्रसरेणुद्र्यसयोगस्य प्रत्यक्षसिद्धतया त्रसरेणो: नैयायिकमतव्यतिरित्त मते निरशत्वन प्रत्यक्षसिद्धतया प्रत्याख्यानासभ वादिति भारप्रकाशे (१.सपु) निरूपितम् ॥

‘वृ स्नप्रसतिर्निरवयवत्वशब्दकोषोत्रा’ इत्याक्षपस्य परिहाररूपे ‘श्रुतेस्तु शब्दमूल्यात्’ इतिसूत्रे श्रुतिलादेव निश्व यत्रपारैणाम: अभ्युपगत: सूत्रकृना | नचान परसमतनिवर्तबोधक किञ्चिद्वर्तते येन वियतत्प्रेक्षण युक्तस्यात् । एतेन पूर्वरु पापरित्यागेन परिणामाङ्गीकारे ’ एवतर्हि विर्त प्रतिपादयति शुक्तिकारजतमायाव्याघ्रादिषु विवर्तस्य तलक्षणत्वात् इस्यु तिर्नरवकाश|| स्वमतसिद्धार्थमङ्गोकृत्य विषयकल्पनाया अन्याय्य वात् शुत्ति कारजत स्थले विवतोपादानत्वस्य परव्यतिरिक्त स्थ बस्यापि वैदिकदार्शनिकस्यासंमतत्वात् । परसमतविवर्तीपादानत्वतु प्रातीतिययन ङ्गीकर्तृवैदिक दार्शनिकेषु कश्चिदपि नाभ्युपैति । एतेन ‘किच नहि व्यवहाराभायमानेण वस्तुव्यतिरेक वृक्षादिषु पृथिवीति व्यवहाराभावेऽपि पृथिवी वस

च्यात् ’ इति (अ.सि) मधुसूदनोत्तमप्यनुपादेयम् । पृथिनीशब्दस्य भूमावेव प्रसिद्धतया वृक्षस्य भूमिःवेन व्यवहाराभा यात् तथा व्यवहाराभानः पञ्चभूतान्यतमपरत्वेन पृथिवीशब्दस्य पृथिवीविवारवृक्षे पृथिवीति व्यवहारः गुत्तएव, वृक्षस्य बीजविकारत्व नतु भूविकारत्वम् बीजे पञ्चभूतान्यतमपृथिवील वर्तत एव ||

एतेन आत्मनि कार्यजनि हेतु वस्यैोपादानलक्षणत्वात् तस्यच परिणाम्यपरिणाम्युभयसाधारण वात्’ इत्यद्वैतसिद्धि

स्वतादात्म्यपति कार्येहेतु यस्य विवक्षणादिति लघुचन्द्रिका | स्वाभिन्नकार्यजनकत्वमुपादान वम् अस्ति च प्रपञ्चस्य सद् 1

15

११४

विवर्तोपादानत्वस्य परोत्तस्यायोगः (पं.पा. वि) वैविध्य पर्यालेधनं च

[ समन्वय १-१-४

गूढार्थसंग्रहः

पेण ब्रह्मणा विवर्तमानेन जडेनाशानेन परिणामिनाचामेद: ’ सन्घट: जडे घट ’ इति सामानाधिकरण्येनानुभवात् । ‘नच ‘ तदन-यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यः’ इति सूने अनन्यत्व व्यतिरेकेणाभाव, ‘नसल्यन न्यत्वमित्यभेदं ग्रूमः किंतु भेदव्यास

घामः’ इति भाग्यमामतीनिचन्धनाभ्या प्राश्वस्य ब्रह्माभेदनिषेधाद भेदाभ्युपगमे अपसिद्धान्त इति वाच्यम् ; तयोर्ब्रह्मरूप

धर्मेिसमानसत्ताकाभेदनिषेधे तात्पर्येण शुत्तिरजतयोरिव प्रातीतिकाभेदाभ्युपगमेऽपि विरोधाभावादिति ’ सिद्धान्तलेशस प्रहे इति केषाचित्पक्षोक्तिः निरवकाशा | प्रातांतिकतादात्म्यस्यैव ब्रह्मणश्श्रुतिसूत्रादितः असिद्धेः । ‘जहोघट ’ इतिप्रतीत्या घंटे जडत्व यथा तथा सन्घट’ इतिप्रतीत्या घंटे सत्वमेव सिद्धयति । अस्तिघट : सन्घट इत्यनयोर्विशेषाभावात् । अस्ति घट इत्यत्र कर्तरि लकार: सन्घट इत्यन लटएव शतृप्रत्ययः । ‘अस्तिब्रह्म’ इत्यत्रापि ब्रह्मण्य सघात्वर्थकर्तृत्वमेव वि वक्षितमिति प्रागेव निरूपितम् । अस्तिघट इत्यन सद्रूपे ब्रह्मणि घटो भासते नास्ति घटइत्यत्र सद्रूपे ब्रह्मणि घटस्य निषेध इत्यादि विवरणप्रक्रिया व्याकरणविरुद्धा सर्वलोकविरुद्धाचेत्यपि जिशासाऽधिकरणे निरूपितम् । एतेन ‘सोऽकामयतबहु स्यां प्रजायेय ’ इत्यादौ सृज्याभेदस्य प्रतिपादनात् उपादानत्वम् इत्यद्वैतसिद्धिः विवर्तोपादानता न साधयितुमरम् ।

‘ परिणामात् ’ इतिसूत्रे शङ्करमाध्ये एतच्छ्रुत्युदाहरणेन ब्रह्मणः परिणाभ्युपादानत्वस्यैव ततस्सिद्धेः विवर्तीपादान वसाधका मावात् प्रवेशनिबन्धनबहुभवनस्यैव तन प्रतिपादनेन नियन्तृत्वनिबन्धनबहुभवनस्यैव तत्र विवक्षितत्वात् ||

‘अतो यदवष्टम्भो विश्वो विवर्तते प्रपञ्चः तदेव मूलकारण ब्रह्मेति सूत्रार्थ: ’ इति पञ्चपादिका - अत्र विवरणम् ‘त्रैविध्यमत्र सभवति रज्ज्वाः सयुक्तसूत्रद्वयवन्मायाविशिष्ट ब्रहाकारणमिति वा ‘देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्निगूढाम्’ इतिश्रुते मायाशक्तिमत्कारणमिति वा जगदुपादानमायाऽऽश्रयतथा ब्रह्मकारणमिति वेति । तत्र विशिष्टपक्षे तथैव ब्रह्मत्वेनोपल क्षितस्य ज्ञानानन्दादिस्वरूपलक्षणेन मायानिष्कर्षांलक्षणदयेन विशुद्धब्रह्मासिद्धिः ।

उत्तरपक्षयोस्तु मायायाः ब्रह्मपरत त्र

स्वात्तत्कार्यमपि ब्रह्मपरतन्त्र भवति । यथाऽनुतन्त्रतत्वाधे।ऽपि पर्टोऽशुतन्त्रः प्रतीयते । ततश्चोत्पद्यमान कार्यस्य यदाभ

योपाधिज्ञानानन्दलक्षण च तत् ब्रह्मेति शुद्धब्रह्मलाभ इति तदाह यदवष्टम्भ इति इति । सयुक्तसूत्रद्वय रज्ज्वा यथोपा दान तथा मायाविशिष्ट ब्रह्मकारणामित्येक पक्ष । पक्षान्तरमाह - देवात्मेति । स्वगुणैः सत्त्वरजस्तमोरक्षणैरित्यर्थः । पूर्वत्र मायाब्रह्मणोः समप्राधान्यम् । अत्रतु ब्रह्मणः प्राधान्य मायायाश्चोपसर्जन वमित्यर्थः । सकलजगदाकारेण विवर्तमानमाया "

अधिष्ठातृत्व ब्रह्मलक्षणमिति पश्चान्तरमाह- जगदुपादानेति । एव मतभेदमभिधायातिव्याति निरस्यति तत्रेति । भवतु पर तन्त्रव्यम् ततःकिमिति १ अतआह ततश्चेति । आश्रयोपाधीति | आश्रयस्याज्ञानस्य सत्ताहतुरित्यर्थ.’ इति तच्चदीपनम् || अत्र संयुचसूत्रद्वयं रज्ज्वाः परिणाभ्युपादानमेव । तत्र सूत्रद्वयसयोगः नैयायिकैरसमवार्यिकारण वेन य:परिकल्पितः

सएव रज्जत्वावस्था इति परिणाम्युपादानत्व सर्वार्थसिद्धौ स्थापितमाचार्यपादैः । सूत्रद्वयदृष्टान्तेन मायाब्रह्मणोस्समप्राधा न्येन मायाविशिष्टब्रह्मणः विवर्तोपादानव कथ सिद्धयति । परिणामिविवर्तीपादानयोः दृष्टान्ते समप्राधान्याभावात् । –

‘देवात्मशक्ति स्वगुणैर्निगूढाम्’ इत्यन सत्वरजस्तमोगुणाश्रयशक्तिमत कारणत्वेऽपि शक्तिमत्त्व ‘क्षरप्रधानममृता क्षर हरः क्षरात्मान!वीशते देवएकः’ इति तत्रैवोत्तरत्र ईश्येशितव्यभावेन सन्नद्धत्वरूपमिति स्फुटम् । एव ‘अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत्तरिंगश्चान्यो मायया सनिरुद्ध.’ ‘मायात प्रकृति विद्यान्मायिन्तु महेश्वरम् (श्व)इति चतुर्थे प्रकृतेः मायाश ब्दार्थत्वेन मायाशब्दस्य नामेथ्यार्थंकत्वम् मायास्वामीत्वीश्वरः अन्यः ईश्वरेण स्वाभाविकभेदवान् जीवः इत्यर्थनिष्कर्षणेन परसमताववतोपादानत्वस्य न प्रसङ्गः i। तृतीयपक्षे जगदाकोरण विवर्तमानमायाऽधिष्ठातृत्व केन प्रमाणेन सिद्धम् । अत्र

प्रथमपक्षे ब्रह्म वैनोपलक्षितस्य ज्ञानानन्दादिस्वरूपलक्षणेन मायानिष्कपलक्षणद्वयेन विशुद्धमझसिद्धिः’ इति (प.पा) विवरण

समन्वय ११४ ] (प.पा. वि) उत्तिपयलोचनम् ‘शास्त्रयोनित्यात्’ इत्यन परीतार्थद्वयम्

११५

श्रुतप्रकाशिका

शास्त्र योन्यधिकरणस्यायुक्तं कृतकरत्वादेव ‘अग्निहोत्रं जुहोति’ इतिवाक्यान्तरेण विहितस्य होमस्य ( दध्ना जुहोति’ इश्ते वावक्यान्तरेणानुबादः पूर्वकाण्डे प्रसिद्धः (अग्निहोना) आम्) यादिषट्कं तदुत्पत्तिवाक्यविहितम् । ‘यएवंविद्वान्पोर्ण मासीं यजते ’ ’ यएवंविद्वानमावास्यां यजते’ इति वाक्याभ्यामन्यत इति तत्रतत्र प्रसिद्धम् । अतो वाक्यभेदेन विधानानुवादसंभवो नात्र व्युपायः ||

समन्वयसूत्रस्य च प्रवृत्तिनिवृत्तिपरत्वाभावेऽपि शास्त्रस्य प्रयोजनवत्ताप्रतिपादन पत्रमिष्टम् सिद्धेप्रतिपादन पर

लन्त्वयुक्त प्रथमसूत्रमैत्र सिद्धार्थव्युत्पत्तेरसमर्थितत्वात् तत्रच तत्समर्थनामावेन त्वदुत्तार्थपरत्वे तसूत्रवैयर्थ्यस्योपपादित तत्वाच | सिद्धवस्तुमाने शब्दशक्ति समर्थनामावेसति सिद्धयस्तुवैलनुष्यतद्विघानानुवादतत्प्रयोजनादि निरूपणस्थानपेक्षितत्वेन

जन्मादिसूत्रनयोथानस्य तत्पूर्वकताऽवश्यम्भावात् वक्ष्यमाणोपजीव नेनो थाने प्रतिपत्तिश्रमसामञ्जस्यामावादाद्यसूत्रस्थान (;

पेश्विनावधानपरत्वायोगाच, अतो भाग्यकारोत्तार्थपरत्वमेव चतुस्सूत्रथा उपपनम | ॥ समाप्तं समन्वयाधिकरणम् ॥

गूढार्थसंग्रह

पर्याचना ईश्वरस्यैव जगत्कारणत्व विवरणकारसम्मतमिति प्रतीयते । एतत्तात्पर्येणैव ईश्वरगतमपि कारणत्व तदनुगतम सण्डचैतन्य शासाचन्द्रमसमिव तटस्थतया उपलक्षयितुं शमोतीति तस्य शेयब्रह्मलक्षणत्वोक्तिरिति विवरणानुसारिमत निरू तिम्(सि.ले.स) अप्पयदीक्षितैः । शेयत्रदा ध्येयब्रह्मद्वैविध्य श्रुत्यादिप्रमाणतः नैवसिद्धयतीति भावप्रकाशे (३.स) निरू पितम्। सूनकारश्च प्रतर्दनविद्याया निर्गुणविद्यात्वेन परसम्मतायामुपासा नैविध्य श्रुतितात्पर्यविषय इति साघयतीति प्रागत्रैव त्रय्यन्तसारामृते च निरूपितम् । अतश्च ईश्वरगतमेव जगत्कारणत्व ताद ब्रह्मणस्सविशेषस्यैव लक्षण नतु पररीत्या ब्रह्म वोपलञ्चितस्य विवर्तीपादानम्वतु न युतित: कापि साधित परैः नापि श्रुतितइति जिशासाऽधिकरण निरूपितम् । अतश्च ब्रह्मशब्दस्य परसमतनिर्विशेषपरत्वासम्भवात् ‘जन्माद्यस्ययत’ इतिसूत्रे विवतपादानन्यस्थापि अप्रामाणिकतया ताद्वैवक्षाया

असमवेन जन्मायधिकरणान्ते तस्मात्सर्वेषु वेदान्तवाक्येषु पाठव्यत्यासेन जग कारणमानानुवादेन तस्य ब्रह्मत्व प्रति पादयतीति विवरणोक्तिर्निरवकाशा । प्रसिद्धानुवादेनाप्रसिद्ध विधीयतइति न्यायोऽपि नघटते । अतः जगत्कारणस्यैव

प्राघान्य मुक्तप्राप्यत्वात् कारणवाक्याना प्राप्तिप्रतिपादकवाक्यानामैकरस्यात् राजकुमारणनयसूचनात् परसमतमहावाक्याना

चाप्राधान्यमिति जन्माद्यधिकरणे व्यासतात्पर्य एव युक्तः ॥

‘ शास्त्रयोनित्वात् ’ इतिसूत्र द्वेधा वर्णित परैः तन वेदादिस्रष्टृत्व ब्रह्मणो नसमवति वेदस्य नित्यत्वात् (प.पा. वि) इति शङ्का | ‘अस्य महतो निश्वसितमेतद्यहग्वेदः’ (वृ) इतिश्रुत्या वेदसष्टृत्वप्रतिपादनात् वेदस्य नित्यत्व सुज्यत्वा

विरोध्येव वाच्यम् ; एतेन जन्मायधिकरणोचं सर्वशत्व दृढीकृतभवति । शास्त्रस्य योनि वाद-पादकत्वादित्यर्थः । अथव योनिशब्दः शापकहेतुपरः शास्त्र प्रमाणकत्यादित्यर्थः । पूर्वाधिकरणोत्तजगत्कारणत्वस्थानुमानगम्यत्व निरसन पूर्वक शास्त्रम माणकत्वसाघनेन सर्वशत्वादिदृढीकरणम् | जन्माद्यस्य यत इत्यत्र न स्फुट शास्त्रप्रमाणकत्वमुक्तम् | अन ‘तत्वौपनि पद पुरुषम् इति श्रुतितात्पर्ये निर्धारित भवति इति ॥

[ समन्वय ११४

तत्र परोत्तस्य सर्वशत्यस्य पर्याोचनम्

११६

६

गूढार्थसङ्ग्रह अत्र प्रथमवर्णके निवरणोत्तदिशा वेदनित्यत्व यदि पूर्वपाचीजस्यात् तदा विय पादएव एतदर्थो वक्तव्यस्स्यात् ।

जन्माद्यस्य यत इत्यत्र परब्रह्मातिरिक्त सामान्यस्याप्यस्येत्यन नियक्षित वेन ब्रह्मान्यसामान्यस्यापि कार्यत्वस्य पूर्वाधिकरणे ऽभिप्रेतत्वेन सर्वंश नस्य ततएव सिद्धस्य ततोऽसिद्धयभावेन तृतीयसूत्रे दृढीकरणार्थ प्रयनोऽपि विपल । विंच सर्वेशव

( द्रष्टुश्व शानशक्ति न कारणतया, किंतु दीपप्रभावत् सयुक्तद्योतनैवेति ‘परमिहपुनस्साध्यते सर्ववियम्’ इति तृतीयसूत्र रम्भे (१.१.३. अ) ‘ननु सोपाधिकधर्मयात् न स्वरूपलक्षणत्वाम युक्तम्। न । अनेन सर्वज्ञशब्देन सर्वावभासक्षम विज्ञप्तिमान आदित्यादिप्रकाशवत् अनिषयोपाधिक विज्ञानमेव ग्रहास्वरूपलक्षण विवक्षितमित्यविरोध’ इति जमाद्यधिकरणच विव ·

।

रणोत्तरीत्यङ्गीकारे ‘यस्सर्वज्ञ’ इतिश्रुतौ सर्वशशब्देन तादृशार्यालभ क्र्तर्येव कप्रत्ययस्य विधान नतु भावे इत्यस्य पूर्वमेव निरूपणात् ‘ निष्कल निष्क्रियम्’ इत्यत पूर्व ‘ज्ञ कालकाले गुणी सर्वविय ’ इति निर्गुणश्रुते पूर्वे परत्रच श्रूयते । तत्रच शाघात्वर्थक्रियाकर्तृव गुणिव च प्रतिपादितम् । ‘निष्कल निधिय ज्ञान्त निश्वद्य निरञ्जनम् | अमृतस्य परसेतु दग्धे-घनमियानलम् ’ इति श्रुतिक्रम । अनामृतसेतु व क्रियामन्तरा नघन्ते । धारकत्वरूपस्योपाय वरूपस्य वा सेतु वस्य

क्रियाविरहेऽसभवात् । ‘दग्घेन्धनमिवानलम्’ इत्यत्र ‘सर्यान्पाप्मन औषत् ’ (वृ) इति पुरुषशब्दार्थस्य ‘मुमुक्षुर्वे शरणमह प्रपद्ये’ इति पूर्वश्रुतौ शरणशब्दविवक्षितस्य सर्वपापदाहकत्वस्यापि त्रियाऽनङ्गीकारेऽसभवश्व । एतच्छ्रुते पूर्व परन च बहुधाऽभ्यस्तस्य देवशब्दस्य सृष्ट्यादिक्रीडाकर्नाद्यर्थस्य क्रियाविरहे सर्वथाऽसभव एव | सृष्ट्यादिक्रीडा कर्तृत्वा ङ्गीकारे नियन्तृयमकामेनापि स्वीकार्यम् । ‘निष्कलनिष्क्रियम्’ इति श्रुत्यानुपूर्वीपर्याोचनायामययवपार्रणामरूपत्रिया विरह एव तत्र विवक्षित इति प्रतीयते । तेन कूटस्थत्व स्वरूप सङ्कोचविकासराहित्यरूपम् इत्यपि सिद्धयति । क्रियासा मान्यविरह उसर्गापवादनयविरोधानात्र विवक्षित । नापि घर्मंसामान्यविरह उत्तन्यायाविरोधादेव । एव च ज्ञान क्रि यावर्तृत्वाङ्गीकारे ‘निष्कल निष्क्रियम्’ इति श्रुतिविरोधोऽपि न सभवति । ‘निरवद्यम्’ इत्यनेन क्रियादेराविद्यकव परसमत निरस्तम् । अत ब्रह्मण परिणामिकारण वपक्ष एव सर्वज्ञत्वायुपपद्यते नतु विवर्तवादपक्ष ||

कौमुदीकारास्तु–स्वरूपज्ञानॆनैव सर्वज्ञत्व, नतु मायावृत्या । ’ तमेव भान्तमनुभाति सर्वम् ’ इति श्रुतिविरोधात् ।

‘ एकमेवाद्वितीयम्’ इति श्रुत्या स्त्र प्राक् वृत्तिज्ञानानामपि प्रळयस्य वाच्यतया ब्रह्मणस्तदा सर्वश वाभावापच्या ‘दै क्षत’ इति श्रुयुतेक्षणायोग ’ इति विवरणकारमतमेव साधयन्ति । विवरणे उत्तस्य सर्वज्ञप्राशादिशब्दार्थासाङ्गत्यस्यै तन्मतेऽप्यपरिहार एव । मायावृत्तिव्यतिरिक्तस्यैव प्रळय व्याकृतविरहवत् सर्वशश्रुतिविरोधादनियत इति (सि ले स)

अच्युतकृष्णानन्दनी यत्तिरप्यनुपादेया | ‘तद्धद तर्हाव्यातमासीत्तन्नामरूपाम्या व्याक्रियत’ इति श्रुतिय मायावृत्ति साघकश्रुत्यभावात् ‘कामस्सङ्गकल्प ’ इत्यादिश्रुतिवत् ज्ञाधा वर्धस्य मायावृत्ति वसाधक श्रुत्य नावाच्च । सर्वज्ञ वादिश्रुतिवि ·

रोधानिर्विशेषस्य जगत्कारण व नसभवति किंतु सविशेषस्यैवेत्याक्षपे एत समाधानायोगात् । ब्रह्मण स्वरूपचैतन्यन स्वस सृष्टसर्वावभासक सर्वशवासीकारेऽपि दृश्यावनिरूपेण ब्रह्मकार्य वात् ’ यस्सर्वज्ञ’ इत्यादिज्ञानजनिकर्तृ वधुतरापे न

विरोध इति (सिलेस) आचार्यवाचस्पतिमिश्रसिद्धान्तोऽप्यनुपादेय । तथासति सर्वज्ञ वस्य स्वरूपलक्षण वासम्भवेन जग कारणत्यसर्वज्ञ बादीना सविशेष एव वृत्तिकारात्तरीत्योपपत्तिसभवात् निर्विशेषवादस्यैव श्रुतिता पर्याविषय वप्रसङ्गात्

‘सदेव अमआसीत्’ ‘बहुम्या ‘तत्त्वमसि ‘आमा वा अप्रआसीत्’ ‘तद्धेद - अव्यावृत्तमासीत् ’ ‘ब्रह्म-अग्रआसीत् । तदा मानमेवावेदह ब्रह्मास्मि’ इत्यत्र असधावाद कर्तरि लकारस्य परमतेऽयागेन महावाक्याना निर्विशषपर वमव पर समत नघते | अन असघाता कर्तरि लकारप्रयोगेण ‘प्रातिपदिकार्थमाने प्रथमा

,

इत्यस्य न पञ्चादिकासक्षेपशारी

समन्वय १-१-४ ]

३. सूत्रार्थस्य पर्याोचनम् समन्वयसूत्रार्थस्य परोक्तानुवादः

११७

गूढार्थसद्ग्रहः

रकोतार्थो युक्तः । अयमर्थः जिशासाऽधिकरण ‘प्रकृतिप्रत्यययोगेनहि पदव्यम्’ इत्यादिभाष्यविवरणे(२६६.पु)निरूपितः एतेन सर्वशक्तिमपि सविशेषवाद एवं घटतइति सिद्धम् ||

६

विरतपादानत्वस्य अनुमानगम्यत्वाभावेन आक्षेपासम्भवात् उपादान वस्य शास्त्रप्रमाणक वहढीकरणार्थ ‘शास्त्र

योनित्वात् ’ इति सूत्रमिति परोत्तिराप निरवकाशा। नैयायिकैः निमित्तकारणत्वमात्रस्य शस्त्रगम्य वाङ्गीकारात् कार णानुनादेनाद्वितीयमासिद्धिरेव विरक्षितेति (प.पा) विवरणकारसिद्धान्त अनुमानगम्यत्वाभावेन शास्त्रयोनित्वादित्य

द्वितीय वर्ण के वैयर्थ्यमेव । अत: प्रागुचदिशा ‘तत्वोपनिषद पुरुषम्’ इत्यन जगत्कारणवस्य उपनिषत पर्यविषय वा मिधानेन अनुमानगम्यत्रे ‘तप्रमाण बादरायणस्थानपेक्षत्वात् ‘अप्राप्त तुशास्त्रमत्’ इत्युक्त दिशा शास्त्रतात्पर्यवि पयत्वासम्भवेन तत्सभवोपपादनपर शास्त्रयोनित्यादिति सूत्रमिलेव युत्तम् । तत्र परिणामवादानुपपत्तिभभ्युपेत्य निमित्त '

।

कारणमा पूर्वपक्ष: सच माध्ये स्वरससिद्धः उपपादितः । वेदान्तसारेतु ‘येन जातानि ’ इत्यनैक्चचनेन कारणगतैकत्व प्रतिपादनात् अमेिनानिमित्तोगदानत्वं जन्माद्यधिकरण एव विवक्षितम् तस्यतु मानान्तरागम्यत्वेन शास्त्रतात्पर्यविष यत्व सभवतीति भगवतेवोक्तम् । कारणव्य ‘तत्वोपनिषद पुरुषम्’ इति श्रुत्या उपनिषत्तात्पर्यविषयति पक्षद्वयेऽपि

समाने जगत्कारणत्व मिथ्याभूतमुपलक्षणलक्षणमेव तत्र न शास्त्रतात्पर्य तदनुवादेना द्वितीयब्रहरप्रतिपादन एव शास्त्रतात्पर्य मिति परमतं नघटत इति पूर्वमेयोक्तम् ॥ एतेन तत्तु समन्वयात् इति सूत्रार्थ: परसमतः निरवकाशः। तुशब्द: पूर्वक्षव्यावृत्यर्थ । तदा सर्वज्ञ सर्वशक्ति

जगदुत्पत्ति स्थितिलयकारण वेदान्नशास्त्रादेवावगम्यते । कथ समन्वयात् सर्वेपुहि वेदान्तेषु वाक्यानि तात्पर्येण स्य

प्रतिपादकत्वेन समनुगतानि ‘सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमवाद्वितीयम्’ (छा) ‘आत्मा वा इदमेक एनाम आसीत्। (ऐत) ‘ तदेतद्ब्रझापूर्वमनपरमनन्तरमाह्यम् अयमात्मा ब्रह्मसर्वानुभूः’ (ट) ‘ब्रह्मैवेदममृत पुरस्तात् ’ (मुण्ड) इत्यादीनि । नच तद्गताना पदाना ब्रह्मस्वरूपविषये निश्चिते समन्वयेऽवगम्यमाने अर्था• तरकल्पना युक्ता श्रुतहान्यश्रुतकल्पनाप्रस नात् । नच तेषां कर्तृस्वरूपप्रतिपादनपरताऽवसीयते । ‘तत्केन वपश्येत्’ इत्यादिक्रिया कारकफ्लनिराकरणश्रुतेः’ इन्युक्त (श) अत्र वेदचतुष्टयवाझ्यान्युदाहृतानि ||

अत्र पञ्चपादिका – समन्वयात् इति । तन तात्पर्येण वेदान्तवाक्याना समन्वयादित्यर्थ, सभ्यग-वयः समन्वय | अथ केय सम्यक्ता अन्वयस्य पदाना परस्परानवाच्छन्नार्थानामनन्याकाहाणा अव्यतिरित्तैकरसप्रादिषार्थमात्रान्वयः । ‘सोऽयम्’ इत्यादिवास्यस्थपदानामिव प्रकृष्टप्रकाशशब्दयोरिव चन्द्रपदाभिधेयार्थंकथनेन । तथा च व्यक्तिविशेष: मश्चित्

चन्द्रप्रतिपादिकाभिधेयः केनचित्पृष्ट अस्मिन् ज्योतिर्मण्डले कश्चन्द्रो नामेति ? तस्य प्रतिवचन प्रकृष्टप्रकाशश्चद्र इति तदेवप्र निवचन भवतियदि यथा चन्द्रपदेनोचं तथा आभ्यामपि पदाभ्यामुच्येत । एवचसति नीलोपतसिद्धपरस्परायाछ

।

नविशेष्यविषणभावेनाप्यन्वयो दुर्लभ, कुतः पृथक्सिद्धः क्रियाकारक्लक्षणसम्न घः ’ इति अन विवरणम्-‘तार ये नाम तदर्थप्रमितिशेषता शब्दघर्म । कथम् १ विवश्चातात्पर्यमिति चेत् - अर्थप्रमिति वियक्षित्वा तादथ्येन प्रयुज्यमानत्वंशब्द घर्म एव । तत्रापेि तात्पर्ये नविवक्षामात्र तत्र तात्पर्ये यस्मिन्नर्थे वाक्यस्योपक्रमापसहाररूपैक्रूप्य यस्यचार्थस्य पुन.पुनर भ्यासः यस्मिन्नर्थे फ्लविशेषकर्तनम् अपूर्वार्थप्रमेयता च यत्रचार्थवादोपादानमुपपत्तिमिरुपपादन चेत्यादीनि नि भवन्ति तस्य वाक्यस्य तस्मिनर्थे तात्पर्यमिति गभ्यते ॥

तथाहि ’ सदेव सोग्येदमम आसीदेवमेवाद्वितीयम् । ‘ऐतदाय भेद सर्वे त सत्य स आत्मा तत्त्वमसि’ इति

११८

परोतमार्थपर्याोचनोपनमः

[ समन्वय ११४

गूढार्थसंप्रहः

नवकृत्वोऽभ्यस्यते | प्रमाणान्तरेणचान घिगतमद्वितीय ब्रह्मात्मन्व प्रतिपाद्यते । ‘आचार्यवान् पुरुषो वेद “तस्य तावदेव चिरंया वन्नावमोश्ये ’ इति च निरतिशयपुरुषार्थावासिर्बदा निशानफलमवगम्यते । ‘अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य ’ ’ येनाश्श्रुतं

श्रुतम्’ इत्यादिनाण्यर्थवादश्योपादीयते । महलोहततपरशुग्रहणादिदृष्टान्तेः स्वपितिनामनिर्वचनेन च सृष्टिस्थितिसहा }

रैव ब्रह्मामैक्स प्रतिपायते इति’ तथा तैत्तरीयके–’ सत्यशानमनन्त ब्रा ’ ’ सयथाय पुरुष यथासावादिये-सएकः इत्युपक्रमोपसहारयोः प्रत्यगाद्वैतीय ब्रह्मावगम्यते तथा ‘सघयधाभवत्’ ‘यदिदंकिंच’ ‘तदात्मान स्वयमस्त"यतोवाचो निवर्तन्ते ’ इति च प्रत्यगद्वितीय ब्रह्माभ्यस्यते । प्रमाणान्तरेणचान घिगत न प्रतिपाद्यते । ‘ससर्वान्कामान्समञ्जते ‘इत्या दिच फ्ल ब्रद्दाविशानेऽवगम्यते । सृष्टिश्रुतयश्चाद्वितीयव्राप्रतिपत्त्यर्थवादभूता दृश्यन्ते । एव सर्वेषु वेदान्तेषु ब्रह्मात्मैकत्व प्रमितौ ता पर्यलिङ्गानि द्रष्टव्यानि । एव तात्पर्येण समन्वयात् ब्रह्मैव वेदान्तप्रमेयमिति

जगत्कारणसामान्यानुवादेन तत्र

ज्ञानानन्दशब्दारानन्दविशेष गमयत: एकसत्यानन्तशब्दा भेदमिथ्यात्यद्वैतामावामिघानद्वारेण तन्त्र लक्षणया वर्तन्ते ‘सर्व शस्सर्वशक्ति: ’ इत्यादिशब्दाश्चानिर्वचनीय प्रपञ्चोपाधितया तत्र वर्तन्ते । ‘अयमात्मा तत्त्वमसि’ इत्यादिशब्दाश्च मुख्य लक्षणाभ्या ब्रह्मण्येव वर्तन्तइति ’ इति ।

अत्र ’ यनत्वस्य सर्वमात्मैवाभूत् तत्केन पश्येत्’ इतिश्रुतिः न परसमतार्थं साघयतीति जिज्ञासाऽधिकरणे –(६८७॰पु) विशेषत: त्रय्यन्तसारामृते च निरूपितम् । ‘अस्तिब्रह्मेति चेद्वेद सन्तमेनन्ततो विदुः’ इतिश्रुतिः ब्रह्मणः असधात्वर्थकर्तृत्व जानत एव सत्त्वप्रतिपादयति । ‘तत्यमसि’ इत्यत्र असघात्वर्थकर्तव विवक्षितः । एवं ‘अहब्रह्मास्मि’

इत्यत्रापि तथैत्र ! ‘ सदेव सोम्यदमप्र आसीत् इतिश्रुतेः ‘आत्मा वा इदमेक एवाप्रआसीत्’ इति श्रुत्यानुगुण्येनै 9

वार्थो निर्णेयः । तेन ‘ अग्रे एकमेवासीत् ’ इत्येव योजना तन विवक्षितेति सिद्धयति । ‘आत्मैवेदममआसीत्पुरुषविधः ( व .३. ) इत्युपक्रमे व्याकृतपदार्थविरह एव विवक्षितइति ‘तदेदं तर्ह्यव्याकृतमासीत्तन्नामरूपाम्या व्याक्रियत’ इत्यु तरत्या सिद्धयति । एव च ’ एकमेवासीत् ’ इत्यन नामरूपविभागशून्यमासीदित्येवार्थः । ‘अद्वितीयम्’ इत्यत्र पर

समतार्थो न त्रिवश्चितइति जिशासाऽधिकरण (६२०.पु) एव निरूपितम् । जगत्कारणत्वप्रतिपादक श्रुत्युत्तरमेव ‘तत्त्वमसि ‘अइब्रह्मास्मि’ इति वाक्य सद्भावेन उपादानोपादेयमावनिबन्धनमेव सामानाधिकरण्यमिति सिद्धयतीति पूर्वमेव जन्मा यधिकरणे निरूपितम् । ‘परिणामात्’ इतिसूत्रे (श. मा) ‘सच्चत्यच्चाभवत्’ इति श्रुतेरुपादानेन परिणामनिबन्धनमेव

सामानाधिकरण्य सूत्रहृदभिमतमिति अक्ामेनापि परस्स्वीकार्यम् । ‘अयमा मा ब्रह्मसर्वानुभूः ’ (बृ) इत्यत्र ‘सवा अय मात्मा सर्वेषा भूतानामधिपतिस्सर्वेषा भूताना राजा’ इति पूर्वश्रुत्युक्तजगत्कारणभूतएव अयमात्मा विवक्षित इति तत्र जीवब्रह्मामेदशङ्कायाअपि नावकाशः । ‘सर्वानुभूः’ इत्यस्य वृत्तिकारसम्मतार्थ एव युक्त इति ‘औपनिषदपरमपुरुष ' ग्रन्थनिवरणे जिज्ञासाऽधिकरण निरूपितम् ॥

’ यस्सर्वंशस्सर्ववित्’ (मु. १.१.९) इति प्रामुक्तार्थ: ’ यस्सर्वशः सर्वविद्यस्यैष महिमा भुवि | दिव्ये ब्रहपुरेद्वेष व्योमन्यात्मा प्रतिष्ठितः ॥’ (मु.२.२.७) इत्यन विशदीकृतः । अत्र सर्वविषयक ज्ञानकर्तृत्व निर्विशेष नघटत इति

निर्विशेषविवक्षा नघटत इति पूर्वमेवोत्तम् | अन महिमशब्देन प्रपञ्चस्य विभूतित्वबोधनेन तद्बाघासम्भवस्सिद्धः । ‘येना क्षरंपुरुष वेद ’ (मु.१.२.१३) दिव्योह्यमूर्तः पुरुषः अक्षरात्परतःपरः (२.१.२) इति श्रुत्युत्तर ‘पुरुषएवेद विश्वम्’ 9

इत्युकम् । तेन पुरुषशब्दार्थनिर्वचनानुसारेण ‘ब्रह्मैवेदममृतं ब्रह्मैवेद विश्वमिद वरिष्ठम्’ (२.११) इत्यत्रापि बृहदार

कोक्तपुरुषपदनिर्वचनानुसारेण परसंमतसामानाधिकरण्य न विवक्षितमापेतु वृत्तिकारसम्मतमेव । ‘अथ परायया तद

समन्वय १-१-४]

(पं. वा.नि) उतार्थ पर्याोचनम् गूढार्थसंग्रहः

घरमधिगम्यते ‘नामरूपादिमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्’ इत्युमोपसंहारयोःप्राप्तयभिघानेन ‘प्रावेद महोव '

भवति ’ इत्यत्र भूघातुः प्रात्यर्थकएव निधीयत इति मागेनाभिहितम् ||

एतेन समन्ययात् इत्यत्र परम्मतार्थो न विवक्षित इत्यपि सिद्धयति । ’ तात्पर्येण अन्वयः समन्वयः इत्यत्र कस्यानि नविवादः | उपक्रमादिषद्विघतात्पर्य लिङ्गैस्समन्वयोऽपि रायसंमतः । तायता निर्विशेषस्य श्रुतिषु तात्पर्यनिर्णयो

नघते । सोऽयमित्यत्रापि परसंमतः न निर्धर्मकनिष्प्रकारकबोध इति जिशासाधिकरण एवं निर्धारितम् | तात्पर्यानि

बोदयस्य सर्वसमध्ये एकतरबोधानणांयकानि नतु बोधस्यैवाप्रामाणिकत्य इत्यपि पूर्व निरूपितम् । ‘सदेव सोम्यंदम प्रआसीत् ’ ‘ऐतदात्म्यमिदं सर्वम्’ इत्युपक्रमोपसंहारा परसम्मतो नवियश्चिती । किंतु ’ येनाश्रुतंयुतंभवत्यमतमतम् । ‘यथा सोम्पैकेन मृत्पिण्डेन सर्वे मृण्मयं विशातस्यात् इति परमोपक्रमे दृष्टान्ते परिणामनिवन्धनश्यैव सामानाधिकर प्पस्य निर्वाचितत्वेन दार्शन्तिके नामरूपविभागवतः नामरूपविभागशू-यावस्थायाः प्रळयकाले निरूपणेन ‘सदेव’ इत्यादि वाक्यं परिणाम निबन्धनसामानाधिकरण्यपरमेव ‘बहुस्याम्’ इत्युत्तार्थस्य ‘अनेन जीवनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि इत्यत्र विशदीकरणेन ‘ऐतदात्म्यमिद सर्वम् इति नवत्वः अभ्यस्तवाक्येष्टिकालिकानुप्रवेशनिबन्ध नमेवामत्वं निश्चितमिति ’ अन्तःप्रविष्टश्शास्ता जनाना सर्वात्मा’ इति श्रुत्यन्तरेणापि निर्णयेन ‘तत्वमसि’ इत्यत्र तदिति नपुंसकनिमनिर्देशन ’ तदैक्षत बहुस्याम्’ इति श्रुत्यनुसारेण परिणामनिबन्धनमेव सामानाधिकरण्यं विवक्षित मिति निर्णयेन उपक्रमोपसंहारयोः परिणामवाद एवासाङ्गत्यम् | नतु विवर्तवादे । अयमर्थः अप्रैर पूर्व प्रय्यन्तसारामृते 6

च सभ्यनिर्धारितः ॥ एतेन पञ्चपादिकोकसभ्यतापरिष्करणं ‘सोडय’मित्यादिदृष्टान्ताभिधान च न वेष्ट साधयितुमलम् ; जिज्ञासाऽधि करण एवं एतत्पर्यालोचनकरणात् । सपशारीरके-‘तदुद्धिमाफलतैव च तत्परत्व वेदान्तवादिसमये नतु शेषमावः ।

।

शेषत्वमश्चरकलापगनासिमानं प्रत्येक नाध्ययनमर्थंधियोऽपेि शेषः ॥ १ – ४६६ ॥ तच्छेषभावमनपेश्य च तत्फलंस्यादा घानवन्नहि तदनामह मतूनाम् । अथङ्गमेवहि तदिष्टमथापि तस्य सर्वऋतुष्वधिकृति: फ्लमभ्युपेतम् ॥ ४६७ ॥ सप्रयो जनकबुद्धिकारण वाक्यमाहुरिह तत्परं बुधाः । सप्रयोजनक बुद्धिशेष धीहेतुमन्यपरमाश्रयन्ति च ॥ ४७९ ॥’ इति, अद्वै तपरिमापाया-‘तप्रतीतिजननयोग्यत्व तात्पर्यम्’ इत्येव युक्त, नतु शेषत्वम् । इत्युक्तम् | यथातथावा भवतु ता पर्यलिङ्गः निर्विशेषासिद्धिः प्रागेवोक्ता अपूर्वतातु सत्यादिवाक्यात्तत्पदाघ प्रतिपन्नाथपेक्षयाऽतिरिसार्थस्य महावाक्यजन्यबोधाविषय वेन नास्त्येव मेदभ्रमनिवर्तकत्वेन ‘सिद्धद्ध निवर्तकस्यात्’ इति न्यायेनापूर्व-वोपपादनमपि नघटते । भ्रममूलाशनविशेषस्य ब्रह्मानन्दोक्तस्य निर्विशेषसियनन्तरमेव सिद्धिः नतु ततः पूर्वम् | स्वप्रकाशत्वस्यापि निर्विशेषेऽनङ्गीकारेण स्वप्रकाशतया र ननिर्विशेषसिद्धिः ॥

ब्रे

‘सिद्ध निवर्तकत्वात्’ इत्यस्यार्थः जिशासाऽधिकारण एव (३४२- ३४३. पु)निर्णतः । ‘महाविदामोतिपरम्’ इत्या फल परमते सर्वथा नसभवति । जग कारणत्वस्य परिणाभ्युपादानध्वस्य श्रुतितात्पर्यविषयकारे एव तत्सम्भवती त्यादिक प्रांगेत्रात्रान्यत्रच निर्धारितम् । एतेन ’ द्विविधचेष्टप्रेप्सति किञ्चित्प्राप्य यथा मामादि । किंचिःप्राप्तमपि यथा भ्रान्त्या हस्तगनमैत्र विस्मृतमुवर्णादि’ इति(प. पा) ‘करमुष्टिनिविष्टमुत्तम कनकं प्रस्मरणादलब्धवत् । प्रतिभाति तदाप्तवा षयतः प्रतिपच्या लमते यथा जनः ॥ १ (स.शा.१.३०४) इति सर्वशात्ममुनिः । ‘द्विविधीप्सित पुरुषस्य किचिम्प्राप्यं प्रामादि । किंचि·पुनः प्राप्तमपि भ्रमवशाद प्राप्तमित्यवगतम् | यथा स्वप्रीयाषनद्धं ग्रैवेयकम्’ इत्यादौन (भामती) प्राप्त.

१२०

’ शास्त्रयोनित्वात् ’ इति सूनस्थशास्त्रपदस्य जन्मादिस्नोत्तशास्त्रमानपरत्वम् [ समन्वय ११४ गूढार्थसंग्रहः

प्राप्तिरेव ब्रह्मप्रातिः इति समाधानमपि उत्क्रान्तिगतिनिरूपणानन्तर ‘अथ सपत्स्ये’ इति सद्विद्योत्तसपत्तेः ‘अस्माच्छरीरा

त्समुत्थाय परज्योतिरुपसपद्य ’ इति दहविद्याक्तसपत्ता पर्यत्रसिताया: ’ सपद्याविर्भाव. ’ इतिसूत्रे निर्धारणेन नघटते | प्राप्तप्रातिदृष्टान्ने तदनन्तरकालिकसानुमत्रस्यैव फलत्व नतु प्राप्रे । परमतेऽनुभवितुरभावेन तथाफ्ल दृष्टान्तोन दिशा

नैव निरूपयितु शक्यमिति परमने ब्रह्मप्राप्त्युपपादनासम्भव. अपरिहार्य: । ‘ऐतदात्म्यमिद सर्वम्’ इत्यादेर्नवकृत्वो इभ्यास: सिद्धान्त एव सङ्गच्छते ॥

‘आचार्यवान्पुरुषो वेद ’ ’ अथ सपत्ये’ इत्युक्तफल्माप सिद्धान्त एव सङ्गच्छत इति प्रागेव निरूपितम् । ,

‘येनाश्रुतश्रुतम्’ ‘अनेन जीवनात्मनाऽनुप्रविश्य’ इत्यर्थवाद: मुल्लोहादिदृष्टान्तश्च ‘परिणामात्’ इति सूत्रयिः

व्यासस्याशयानुसारेण परिणाम्युपादानवएव सङ्गच्छत इत्यपि पूर्व निरूपितम् । स्वपितिनाम निर्धचन “सुपुतयु क्रान्त्यो

भेदेन ’ ‘ तदभावो नाडीषु तच्छ्रुतेशत्मनि च’ इति सूनयो. जीयमाणो. भेदाङ्गीकारे एव सङ्ग उत इति व्यासनैव निर्धारितम् | सृष्टिस्थित्यादय सृज्याभावेन सङ्गच्छन्ते । स्वामिकार्थाना परमते बाघस्यासम्भः | सिद्धान्तेतु अल्पकाल्व

र्तिव्येन तत्समत्रश्योपपादितः । एतेन स्वाप्निकार्थाना सत्यत्वेन स्वप्नसृष्टि श्रुतिरप्युपपद्यते । एवच पडूविधतात्पर्यलिङ्गानि सविशेषपरिणाभ्युपादानवस्य ब्रह्मण्यङ्गीकारपक्ष एव वृत्तिकारमते उपपद्यन्ते, नतु निर्विशेषादिमत इति तत्तु समन्व

यात् इतिसून वृत्तिकारमत एव सङ्गतम् ॥ , एतेन इहतु कार्यकारणद्रव्य व्यतिरिक्त त्यसति द्रव्याभिधायिपदयोस्सामानाधिकरण्य ‘सोऽय’ मितिवत् इत्यत्र अध्या

समाष्येच विवरणम् | ‘एव च सति नीलोत्पलवत् अयुतसिद्धपरस्परावच्छिन्नविशेषणविशेष्यभावेनाप्यन्वयो दुर्लभ इति तत्तु समन्वयात् इति विशेषणविशेष्यात्मकमपि गौणमपि सामानाधिकरण्य विहाय एकस्मिन्निरशे ‘तत्वमसि’ इति समन्वय मुख्य प्रतिपादित: ’ इत्यादिपञ्चपादिकाचेत्युभय निरयकाशम् । एवच सति नीलोत्पलमिति (प.पा) विवरणे ’ एकमेवा द्वितीयम्’ (छा) ‘एकघैयानुद्रष्टव्यम् ’ (7 ) ‘नेहनानाऽस्ति किंचन ’ (ट.क्ट) ’ उदरमन्दार कुरुते अथ तस्य भय

भवति ’ (तै) इत्यादिप्रांतषेघादित्यर्थ. इन्युत्तदूषणस्य एतच्छूतीना पूर्वमेव १३२.अ परसमतार्थायोगस्य निरूपणेनानुपा देयत्वात् । विशेषर्णावशेष्यमान सामानाधिकरण्यमकमेव सर्वत्र वेदान्तेष्वपि । नतु ततोऽतिरिक्त परसमत सामानाधिकर

व्यमिति जिशासाधिकरणे सभ्यनिर्धारणात् । जन्मन्द्यस्य यत. इति सूत्रयितुर्व्यासस्य उपादानोपादेयभावाने बन्धनमेव

सामानाधिकरण्य विवक्षितमिति पूर्वमेवावेदनाच्च । अत अन्माद्यधिकरणोत्सार्थ एव तत्तु समन्वयात् इत्यत्र सफलयो पपादनेन निर्धारित इत्येव युतम् ॥ ननु जन्मादिसूनोदाहरणेष्वेय प्रामाण्य दर्शनीयम् । किमुदाहणान्तरेण बाढम् । अत्यत्राभिप्रायो भाध्यक तत्र ब्रह्मणो लक्षण चकव्यमिति तटस्यस्यैव ब्रह्मणो निरूपकाणि वाक्यान्युदाहृतानि | हतु ‘तस्वमसि’ इति जीवस्य ब्रह्मा

स्मताऽरगतिपर्यन्तानि वेदान्तवाक्यानि न तस्यमेव जगत्कारण प्रतिपाद्य पर्यवस्यन्तीत्यत सथाभूतान्येव वाकान्मुदाहृतानि ‘सदव सोम्येदममआसीत्’ इत्येवमादीनि इति (प.पा) उत्तम् । अयमर्थ कथ घटते । अतो जन्माद्यस्य यतः शास्त्रप्रमाण कमित्येतावदिद सत् असन्दिग्धमनुमानशङ्कशनिवृत्त पृथकरणम्’ इति शास्त्रयोगवाधिकरणे (प.पा) उत्तया शास्त्रपद

·

जग कारणशास्त्रपमिति अस्य पश्यामपि समतपेन अत्र शास्त्रयोनिपदानुहाभ्युपगमेडापे जीवद्राभेद बोधपरश हृ॥ध शास्त्रपदस्य नैष निर्धेतु शक्यम् | प्रथमसूत्रद्वयन वेदान्तेषु पाउव्यत्यासेन जग कारणानुवादेन अद्वितीय प्रत्यागमन शारीद्धिः विवरणोधा नैव घटाइति पूर्वगवोपपादितम् । तथासीकारे अनुमानाशङ्कानिवृत्तिरप्यनपेक्षितैय । तन्वो

समन्वय १-१४ ] परोक्त (४) सूनार्थपर्याोचनम् । (१, २) सूनयोः नयीनोत्तार्थानुवाद

२२१

गूढार्थसंग्रहः

निषद पुरुषम् ’ (वृ) इतिश्रुतिः परेषां नघटते । यस्यामुपनिषदि इयं श्रुतिः पठिता तस्या निर्वचनत्रयांसद्धार्थत्रयस्य अययः पुरुषः’ ‘वैकुण्ठः पुरुषः’ इति नामध्ये(श) परसमतस्य निर्विशेषवादिमतेऽयोग एवेति असदावेदितम् । ‘येन जानाति’ इत्यत्र कारणगतमेकत्व कारणद्वयव्यावर्तकम् नत्वात्मान्यसामान्यव्यावतम् । तथा व्युत्पत्तिविरहात् || अनन्तत्व घटकर परिच्छेदराहित्यं ब्रह्मशब्दार्थे परेषा विवक्षितम् । वस्तुव्यापिध्वरूपमेव वृत्तिकारसमनम् तेनायुतसि

द्वविशेषणविशेष्यमाने सामानाधिकरण्यमेकमेव मुख्य वेदान्तेषु विवक्षितमिति सिद्धया उत्तसामानाधिकरण्यस्य गौणत्व शङ्का न भवति । अन्यविधसामानाधिकरण्यवर वैदिकदार्शनिकासमतत्वात् । वर्णकद्वये प्रवृत्तिनिवृत्तिद्वारकफ्लाभा बात् सिद्धे व्युत्पत्त्यसम्भवाच्छास्त्रप्रमाणकत्व ब्रह्मणो न संभवति । कार्यार्थ एव व्युत्पत्या सिद्धेव्युत्पत्यमावेन च उत्तार्थो न समवतीति शका | अप्राप्तस्य प्राप्तावेन प्रवृत्तिनिवृत्तिद्वारक फ्ल्म् । नतु प्रातस्य विस्मृतस्य ज्ञानेन प्राप्तौ, अत:जीवा

वभिनब्रह्मणः प्रातिरूपप्रयोजनस्य प्रवृत्तिनिवृत्तिद्वारविरहेऽपि सभवात् सप्रयोजनलमिति सिद्धान्तः । प्रथमसूत्रे ब्रह्मप दस अद्वितीय प्रत्यगमिनमदापरत्वेन सप्रयोजनत्यम् । अनतु तात्पर्यलिङ्गाधीनता पर्यनिर्णयन वेदान्ताना अद्वितीयब्राप रत्वेन सफलस्वमिति परेषा प्रक्रिया || अत्र सिद्धे व्युत्पत्तिसमर्थनमन्तरा प्रथमसूने कथ सपलवसम्भवः व्युत्पत्तिनिरूपण सलु प्रथमतःकार्यम् । अन्यथा

शब्दतः बोषसोवासभनात् । अनन्तर स्वस्वाभिमतपलस्य तात्पर्यलिङ्गाघनतात्पर्येण सप्रयोजन त्वीसद्धिःकाम भवतु | वस्तु परिच्छेदराहित्यस्य वृत्तिकारसमतस्य पूर्वमेव निर्णयेन ब्रह्मपदस्य अद्वितीय प्रत्यगभिन्नद्रापरत्यासम्भवात् पूर्वपक्ष. सिद्धान्तश्च न घटतइति पूर्वमेयोत्तम् । अत्रापि तात्पर्यलिङ्गाना सर्विशेषपरत्वोपपादनेन जीवामिन्नब्रह्मणः परत्व न साधयितुमरम् | (प.पा) दूषितस्य ’ अथ यदतःपरोदिवो ज्योतिप्यते’ इत्यादिश्रुतिविवक्षितस्य जीवब्रह्मणोर्भेदमङ्गीकृत्य ब्रह्मणश्च -

प्रदेशान्तरवर्तित्व सर्वगतल चाभ्युपगम्य विधीयमाना दुपासनाद्यागादिव स्वर्गे मोक्ष: परिष्यतीति (विवरणे) उत्तस्थ पर्याोचन मत्रैवोत्तरत्र भविष्यति। अतः परोत्तसूनचतुष्टयार्थ न श्रुतिसूत्रतात्पर्यानुगुण इति सिद्धम् ॥

नवीनास्तु –’ तद्विजिशासस्व तद्ब्रह्मेति ’ श्रुत्युक्त ब्रह्मजिशास्यमित्युक्तम् । तच्छ्रत्युत्त ब्रह्मान विषयः । किं विष्णु स्त जीव इतिसन्देहः । उभयत्रापि ब्रह्मपदप्रयोग एव सन्देहनीजम् । यद्यपि पूर्वाधिकरण विष्णावेव ब्रह्मशब्दो मुख्यइत्यु

तम् तथाऽपि स्वकृतव्याख्यानस्थापनाय भाष्यकारैरेवोत्तत्याद्भवति सन्देहः | जीएवेदब्रह्मेति पूर्व: पक्ष ‘बृहजातीय ' इति ब्रह्मशब्दस्य जीने रूढत्वात् । यद्यपि ब्रह्मशब्दो विष्णौ प्रवर्तते तथाऽपि तस्य तत्र योगेनैय प्रवृत्त: रूढियोगयोश्च

स्टेरेव जयत्त्वात् जीवबाचित्वमेव ’ इति (त. प्र) ‘ब्रह्मणो रक्षणमाह- औं जन्माद्यस्य यत ओम्’ सृष्टिस्थित सहार

नियमनशानाशानन्धमोक्षा. ‘यत. उत्पत्तिस्थितिसंहारा नियतिनमावृतिः । बन्धमोक्षौ च पुरुषाद्यस्मात् सहरिरेक्राट्

इनिस्कन्दे (आ.मा) इति । बाघकविना मुख्यार्थत्यागायोगात् । तस्य च स्वप्रकाशनासन्दिग्धत्वादजिशास्यतेति । अथ

सिद्धान्तयःसूनमवतारयति–ब्रह्मणइति । निर्वाघरूढिवलाजीवएवेद ब्रह्मेति प्राप्ते तन्निराक्र्ते जीवग्रहणे बाघक श्रुयुत्त जि शास्त्रानो लक्षणमाह-सूत्रकारइत्यर्थ: ’ इति (त.प्र) च वदन्ति ||

प्रथमाधिकरण एवं ‘नतावत् महाविषय असन्दिग्धत्वात् । प्रमाणामावेन जीवव्यतिरिक्त ब्रह्मणोऽभावात् जीवस्य च स्वप्रकाशत्वात् ’ इति (त.प्र) पूर्वपक्षस्य ’ भवेदेतदसन्दिग्धत्व जिहास्यस्य, यदितत् स्वप्रकाशजीनाभिन्नस्यात् नचैतदस्ति । जिशास्ये ब्रह्मपदश्रनणात् ’ तद्विजिशासस्त्र तद्ब्रहोति ब्रह्मशब्दश्च पूर्णगुणता वत्ति । अथ कस्मादुच्यते ब्रह्मेति ‘ गृ॒हन्तोहास्मिन्गुणा. इतिश्रुते । तथा च कथ तस्य जीनामेद: १ जीवस्याल्पगुणत्वेनानुभवात् इति सिद्धान्तस्य

१

16

[ समन्वय ११४

नवीन संमतार्थपर्यालोचनम्

१२२

गूढार्थसंग्रह: च प्रतिपादनेन पुनः तथा पूर्वपने बीजमेव नास्ति । जीवब्रह्माभेदवादिमते शुद्धचितएव स्वप्रकाशतया जीवस्य स्वप्रक

शत्वविरहेण पूर्वपक्षानुत्थितिश्च । योगात् रूढेलीयसव द्वितीयाधिकरणे पूर्वपक्षहेतुतयां यदुक्त तत्प्रथमसूत्रेऽपि सभव परै: (प.पा) ‘वृहजाति ’ इत्यादिना जीवे रूढिमाशङ्कय निरुक्तिसिद्धार्थस्य ग्राह्यत्वं प्रथमसूत्र एव सिद्धान्तितम् |

नबीनमतेऽपेि सभवति । प्रथमसूत्रे ब्रहह्मशब्दस्य विष्णौ विद्वद्रूढिरुत्ते वेति पूर्वपक्षानुस्थितिश्च । ‘यद्यपि ब्रह्मशब्दो विष्णुं विद्वद्रुढियुक्तः तथाऽपि अभ्युपगम्येयमुक्तिरिति ज्ञातव्यम्’ इति (त. प्र) द्वितीयाधिकरणस्याभ्युपेत्य वादत्वमेवोत्तम् सिद्धे व्युत्पत्ते: अभावशङ्काया तत्समर्थनपरत्वं प्रथमसूत्रस्य यत्सुधायामुक्तं तदेव युक्तमिति ब्रह्मशब्दव्यु पत्तिसमर्थनार्थ द्वितीय सूत्रस्येत्येवाभ्युपगन्तुमुचितम् । प्रथमसूत्रस्य सिद्धे व्युत्पत्तिसमर्थन परत्वे अथातरशब्दयोगी वृत्तिकारभतार्थ एक युक्तः । ’ विधिनात्वेकवाक्यत्वात्’ इत्यादिना सिद्धपरवाक्यभिन्नवाक्यानामेव प्रामाण्यस्य प्रतिपादनेन कर्मविचारानन्त सिद्धेव्युत्पत्तिसमर्थनस्य कर्तव्यतायाः आवश्यकत्वात्। ‘अत’ इत्यस्य ’ अथ’ शब्दार्थघटकतया विवक्षितमोक्षफलक त्वस्य अकारस्य विष्णुनाचकतया विष्णोः विष्णुप्रसादादित्यर्थंकत्वस्य व पूर्वपक्षनरासकत्वेन एतत्पक्षे उपयोगाभावात् । विष्णुप्रसादमन्तरा जिज्ञासाया: पूर्वपक्षसभवे सतीत्य वक्तव्यम् । ‘ईश्वरानुग्रहादेव पुसामद्वैतवासना ’ इति परैरप्युत्तया

तथा शङ्काया असंभवात् । ‘अत’ इत्यस्य अभ्यसूत्रेषु बहुषु एतच्छन्द प्रकृतिक्त सिलन्तन्यस्य नवीनानामपि संभव न तत्रैव प्रसिद्धथा प्रसिद्धार्थपरित्यागायोगाच्च । मुमुक्षानन्तर ब्रह्मजिज्ञासाकर्तव्ये युक्ती मोक्षस्य पलत्व शातु शक्यत एवेवि ‘अत’ इत्यस्य मोक्षाख्यफलसद्भावात् इत्ययोंक्तिपि निरवकाशा ||

‘ताद्वीजेज्ञासस्व तद्ब्रह्म इत्यत्र ब्रह्मशब्दस्य श्रौतनिर्वचनेन योगेन विद्वद्रुढ्या वा जीवभिन्नब्रह्मपरत्व नसंभवते लोकेऽप्रसिद्धत्वात् प्रसिद्धार्थस्यैव ग्राह्यत्वात् । जीवस्यादृष्टद्वारा सृष्टयादिकमुपपद्यते इति शङ्काया ‘यन्नदुःसेन ’ इति श्रुत्या स्वर्गशब्दस्यार्थनिर्णयवत् ब्रहह्मशब्दस्यापि ‘यतोवा’ इत्यादिश्रुत्या अर्थनिर्णयइति सिद्धान्तइति सुधायोजना चन्द्रिकायातु-मोक्षदत्वाद्विष्णुर्जिज्ञास्य इत्युतम् । तर्हि बन्धकत्वादाजेशस्येऽपि स्यादित्यादिशङ्कायामप्रसन्नस्य चन्घषत्वं प्रसादहेतोः जिशासाया: कर्तव्यतनुकूलमेव ।

नतु प्रतिकूलमित्यादि समाधान द्वितीयसूत्रे विवचितमिति अनुव्याख्यान

संमत योजनान्तरमुक्तम् । तत्र सुधोकयोजनाया जन्मादिकारणत्वेन ब्रह्मशब्दस्य विद्वद्वेदिः क्रोगो वा कथ साधितः तत्ता

स्वर्यग्राहकशब्दाभावात् । ‘ यन्नदुःपन ’ इतिश्रुतिः स्वर्गशब्दास्यायें ताद्रूप्येण निर्धारयति । ‘यतो वा’ इतिश्रुतिस्तु न ब्रह्मशब्दार्थनिर्णायिका | प्रथमसूने ब्रह्मशब्दस्य विद्वद्विबोधकं श्रौतार्थबोधक वा नकिंचित्पश्यामः अत: प्रथमसूत्रे तादृशार्थनिर्णय इति कथम् ॥

सिद्धान्तेतु ब्रह्मशब्दार्थव्यक्ति विशेषनिर्णयः न प्रथमसूत्रे, द्वितीयसूत्रे न ‘यतो वा - जायन्ते येन जातानि —

इत्यादौ एक्वचनानेर्देशेन ब्रहाशब्दार्थस्य एकत्व निश्चित भवतीति ब्रह्मशब्दस्य सिद्धेव्युत्पत्तिसमर्थन सङ्कतं भवति ।

चन्द्रिकोकयोजना च कथ घटते ! प्रथमसूत्रे विष्णप्रसादाजेशासा इत्येवोक्तम् नतु निष्णुप्रसाद मोक्षइति । मुघायमच

प्रयोजनलाजिशासाक्र्तयेत्यतश्शन्देनोदितेऽपि पुनराशङ्का भवत्येव तत्र ‘प्रमाणस्यानुत्तत्वात् ’ इत्येवानुष्याख्यानसंमतः पूर्वपक्ष उक्तः (३.३.१) नतु चन्द्रिकोत्तरीत्या | ‘ताद्वैजिशासस्व तद्रदा’ इति श्रुत्युक्तब्रह्मैव जन्मादिसूत्रे विषयः’ इति (त. प्र) उत्तया ‘यतो वा’ इतिश्रुतेरेव तंत्र विवश्वायाः अन्यनुतेरविवक्षायाश्च सिद्धया स्वान्दोच नियतिशनादरस्या मुताष

प्रतिपादनेन जम्मादीत्यत्रादिपदे नियत्यादीना व्यासाभिप्रेतत्य कथं सिद्धयति । अन्यथा चैतनस्थमुपदुःखादेः अनेतन स्पङ्कद्धयादेः आदिपदार्थवव्यावृत्तिःकथम् विनाराजधायकनानावाक्यपरामर्शेन सूत्र स्वान्दोताष्टकर्तृन्यमेव विषशिव

।मन्वय १-१-४ ] ‘सर्वेखलिदम्’ ‘सर्वत्रप्रसिद्ध’ इति श्रुतिसूनयोः नगीनोचार्यः मृत्युत्तार्थस्यैव युक्त न

१२३

गूढार्थमंग्रहः

मेति चन्द्रिकोत्तिर्न घटने का एतसूनार्थत्वेन अष्टकर्तृत्वस्यानुत्तेः । प्रकाशे यद्यप्यन्वेषणादियाश्यपु अपहृतपाप्मवस्य कामवादिनः श्रुनाः तथाऽपि ब्रह्मपदोच गुणग्रहणेन गृहीने: तदुपपादकत्वमष्टानामेत्युचिरिति ध्येयम्’ इत्युत्तिरप्यनु ।

गदेया। नियत्यादिहेतुत्यस्यापि ग्रह्मगुणान्तर्भावस्यैव सभवेनाष्टसयायाः अयोगात् अतः नानाविधविचारवाक्यानि रित्यज्य एकमेत्र ‘तद्विजिशासव ’ इति वाक्यमादर्तव्यम् । तदादरच ‘यतोवा’ इति वाक्यप्रतिपाद्यसृष्ट्यादिहेतुत्व नेगन विवाश्चनमिति युक्तम् । त्रितयोक्तिः परिणाभ्युपादानन्यबोधनार्था सृष्टिल्याभ्यामेच परिणाग्युपादानत्व नतु स्थिया समरतीति न भ्रमितव्यम् । अन्तयामित्वकृतसत्ताऽनुवृत्तिलक्षणस्थित्या उपादानन्यस्य निष्कर्षणात्। ‘आत्मकृतेः, परि शामात्’ इति सूतयोः ब्राणः अन्तर्यामित्यपरिणामः वक्ष्यत इति स्थिन्याऽप्युपादानत्वस्य सूतो निश्चितत्य निर्णयात् । अतएव ‘सद्’ इति श्रुतिवाक्यमुपपद्यते । अत्र नवीनै: ‘तद्गुणसारलात्’ इति सूनभाध्ये यथा सर्वगुणात्मकत्वात् समय ब्राण उच्यते ‘सल्विदंब्रा’ इति छान्दोग्यमाध्ये ‘इद ब्रह्मातिसामीप्यात् सर्वे पूर्णगुणत्वतः । तच्चब्रह्म d

जगत् योऽसौ विष्णुर्जानिति ||’ इतिचोचम् । तथाऽपि तद्गुणसदृशगुणवत्वेन अभेदनिर्देशे गौणत्वमेवामीकृतं स्यात्

‘प’ इति श्रुनानेव ‘तान्’ इत्यस्य समेहेतुत्यसभने अहेनुभूतार्थान्तरक्ल्पनस्य श्रुतितात्पर्याविषय

त्याच | अतिसामीप्येन ‘स’ इत्यन मुख्यवृत्तेरसिद्धेश्च । प्रळयकाले प्राणनस्य ‘आनी’ दिव्युचिमात्रेण प्रागुदाहृत मैत्रायणीयादिश्रुत्यनुसारेण अन्तर्यामितयैवानन निक्षितम् अन्तर्यामिकृत सत्ताऽनुवृत्तिश्चणस्थितिः तेन सिद्धयति एतेन दयामूलकत्वमपि सूचित भवति । तेन ‘यतोवा’ इत्युपकमोत्तसृष्टयादे: ‘यत्प्रयन्ति’ इत्युक्तमुक्तयैकरस्यम् ||

‘सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशात्’ ’ विवक्षितगुणोपपत्तेश्च ’ ’ अर्भकौकस्त्यात्’ इति सूत्रयेण सूत्रकृता उत्तार्थ निष्कर्ष:कृत: | अन ‘सर्वेसल्विदब्रह्म ’ ’ एपम आत्माऽन्तर्हृदये (३) एतमित. प्रेत्याभिसमविताऽस्मि’ इत्याद्यर्थनिर्णयः

ठकःयते । अत्र सर्वमित्यनभिधाय सर्वत्रेयुत्तिः सामानाधिकरण्ये श्रुत्याद्युत्त हेतु प्रदर्शनार्था । सर्वत्रेयुत्तो जगति विद्यमानमित्यर्थः स्वतएव लभ्यते । ‘यद्भूतेषु यसत्यपि सर्वानुग्राहकत्वेन तदस्म्यह बामुदेवः’ इति (ब्र.चिं) उपनिषद्यपि 1

सनुप्रायै भूतेषु वासउचः । ‘अन्तर्बहिश्च तत्सर्ने व्याप्य नारायणास्स्थतः’ इति श्रुत्यनुसारेण वासोऽन्तर्यामिब्राह्मणोक्त

व्यातिपर्यवसितः ।’ एपम आत्माऽन्तर्हृदय’ इत्यत्र आत्मन्शब्दः आप्नोतीति व्युत्पच्या ‘अन्तःप्रविष्टश्शास्ताजनानाम् ' इति श्रुत्यनुरोधादन्तः प्रविश्य नियन्तृपरः | ‘सर्वेसलिदब्रह्म’ इत्यन उनब्रह्मैनात्मा अर सर्वशब्दसामानाधिकरण्य ब्रह्म

शब्दस्य सर्वंशब्दवाच्ये जगत्यामतया स्थितिनिनन्धनम् । सर्वगतत्वादनन्तस्य सरवाहमवस्थितः ॥ ’ (वि.पु.२१.८५) 9

‘सबै समाप्नोषि ततोऽसि स: ’ (सर्वात्मकोऽसि) सर्वस्यात्माऽसि सर्वेश सर्वभूतस्थितो यतः ॥ ’ (वि.पु. १.१२.७२) इनिचोपणाच । एतेन अन्तर्यामित्वकृत सत्ताऽनुवृत्तलक्षणस्थिति: ‘तजान्’ इत्यत्र अनधात्वर्थइति सूचितम् एतच्च दयामूक्म् | ‘ अर्भकौकस्त्वात् इतिसूत्रे अल्पशब्द विहाय अर्भकशब्दप्रयोगेण अर्भवस्य यदोकः तदेचोकः यस्य सः 1

अपि विग्रहः विक्षितः । एतेन सृष्टिवाक्याना राजकुमारन यचोधनार्थ वेन कुमारषु दययाऽन्तर्यामित्वेन स्थितिरित्यापे व्यञ्जितम् । ’ एपम आत्माऽन्तर्हदवे’ इति त्रिवारमभ्यासः आत्मत्यतात्पर्यलिङ्गम् । ‘सबैखल्विदमदा तज लानिति शान्त उपासीत ’ इत्युपक्रमः ’ एतमितःप्रेत्याभिसविताऽस्मि’ इन्युपसहारे फ्लवाक्यम् । एतलितयपर्यांलोचनायां

सट्यादिवाक्याना उपादानोपादेयभावपरत्वेन राजकुमारनयः तेन पुत्रस्यैव जीवस्य परमा भपारत-न्यप्रतिपत्तिः नायमुपा दानोपादेयभावः, स्वरूपपरिणामनिबन्धनः किम्वन्तर्यामिस्वनिबन्धन इति ‘एश्म आत्मा’ इत्यम्यस्तान्तर्यामियाक्येन योचितम् | स्वरूपपरिणामनिवन्धनोपादानोपायमानः नान विवक्षितः, किंतु सर्वान्तयामि वनिचन्धन एवेति तात्पर्ये सर्वत्र

[ समन्वय १११

३, ४, सूत्रयोः पूर्वोत्तसिद्धान्तार्थः, नवीनोत्तार्थानुवादश्र

१२४

गूढार्थसङ्ग्रहः 1

इति पद सूत्रे प्रयुञ्जानेन व्यासेन सूचितम् । ‘एतमितः प्रत्याभिसभविनास्मि’ इति वाक्येन सृष्टियाक्यानामुत्तरीत्य दयामूलकत्वेन ब्रह्मप्राप्तिफ्लकत्वम् उपासनस्यापि पुत्रस्य दायघनवदविशेषेण तरतमभावानापन्न फ्लम् एतच्च दयाइदिगु णानुसन्धानवत एवेति निष्कम्पप्रवृत्तेः फलमिति ’ इति यस्यस्यादद्धानविचिकित्सा ’ इत्यन विवक्षितम् । एव च सामा नाधिकरण्यस्य सृष्ट्यादित्रयहेतुकत्वोत्तिपूर्वक सृटे: मुत्तिपत्पर्यवसायित्वप्रतिपादनेन

‘यतोवा’ इति श्रुतावपि त्रयाणा

मुपन्यासन उपादानोपादेय नावप्रतीत्या सृष्ट्यादिवाक्यानां ना मैकत्वप्रतिपयर्थत्व प्रासिफलकत्व च निर्णीयतइति सृष्टि वाक्याना प्राधान्यं समानाधिकरणवाक्यानामप्राधान्य च निश्चितं भवति ॥

‘शास्त्रयोनित्वात्’ इत्यत्र शास्त्रपद, जन्माद्यधिकरण ईशस्यैव कारणतायाः निश्चयेनानुमानेनेशसिद्धि बेदपौरु पेयत्व च वदता नैयायिकाना निरासार्थमिति पूर्वमेवोत्तम् । शास्त्रपदेन ‘अप्राप्तेतु शास्त्रमर्थात् ’ इति जैमिनिसूत्रोक्त नयस्सूचित । एव महावाक्यानामेव प्राधान्येन शास्त्रत्व तत्रैष पविधतात्पर्यलिङ्गसद्भावात् इत्यर्थस्य श्रुतावविवक्षि

तत्व शास्त्रपदेन सूचितम् | शास्त्रपदेन ‘यतोवा इमानि भूतानि ’ इति श्रुतिप्रतिपन्नजगत्कारणत्वबोधनद्वारा अपूर्वता बोघनमुसेन फ्लपर्यवसायितयाच इतरतात्पर्यलिङ्गानामपि सत्त्वसूचनेन कारणवाक्यस्य प्रधानशास्त्रत्व व्यञ्जित भवति । एतेन सिद्धपरक्याना व्युत्पत्तिसमर्थनमुसेन शास्त्रत्व प्रामाण्य च साधित भवति । एव साधनानन्तर ‘प्रवृत्तिर्वा निवृ

त्तिर्वा नित्येन कृतकेन वा। ‘पुसा येनोपदिश्येत तच्छास्त्रमभिधीयते’ (श्लो. वा. श.प. ४) इत्युक्त्त दिशा आक्षेपे प्रवृत्तिनि वृत्तिविरहेऽपि सिद्धपरवाक्याना सफलत्वेन प्रामाण्य समन्वयाधिकरण निरूप्यते ||

नवीनास्तु ‘शास्त्रयोनित्वात्’ इत्सन पाशुपताद्यागमावष्टम्भेनानुमानेन रुद्रादेर्जगत्कारणत्वेन जग कारणत्वरक्षण

स्यातिव्याप्तिशङ्काया ’ नावेदविन्मनुते तबृहन्तम् ’ ’ तत्वोपनिषद् पुरुषम्’ इति शास्त्राप्रमाणकत्व विष्णोरेव । पाशुपता

द्यागमस्यायथार्थत्व पञ्चरात्रस्यैव यथार्थत्वमित्यागमेन न रुद्रस्य जगत्कारणत्वमिति सिद्धान्तः । ‘तत्तु समन्वयात्’ इत्यत्र रुद्रादिर्जगत्कारणत्वेन ‘वेदादिवेद्य’ इत्युक्तत्वात् रुद्रे जगत्कारण त्वमतिव्याप्तमिति आक्षेपे तत्तु ब्रह्म विष्णुरेव जग

कारणम् समन्वयात् उपपत्यादिपविधतापर्यः विष्णुरेव जगत्कारणमिति निश्चयात् । उत्त व बृहत्सहिताया- ‘उप क्रमोपसहारावभ्यासोपूर्वता फ्लम् । अर्थवादोपपत्ती च लिङ्ग तात्पर्यनिर्णये ॥’ इति उपक्रमादितात्पर्यलिङ्गः सम्यनि रूप्यमाणे तदेव शास्त्रगम्यम् । इति (आ. भा),

अप तत्त्वप्रकाशिका-’ कानि तान्युपपस्यादिलिङ्गानि कुन च लिङ्गानि इत्यतमाह ‘उत्तचे’ति । एकप्रकाराठ दुक्तिरभ्यासः प्रमाणान्तरासिद्धनाऽपूर्वता । फलवत्व फ्लम् । स्तुतिर्निन्दापरवृतिः पुरावस्पोऽर्थवादः युत्तिरुपपत्ति: उपक्र

मादीनामुपपत्तित्वेऽपि ब्राह्मण पार्रव्राजकन्यायेन पृथगुत्ति उपक्रमादीनामुपपत्त्यादिग्वेन भाग्य तेषामुत्तरोत्तरप्राबल्याभि प्रायम् । ’ उपक्रमादिलिङ्गाना बलीयोह्युत्तरोत्तरम्’ इत्युक्तेः । उपसहारस्य व्याख्यानरूपत्वेन ताद्वेशेध्युपक्रमाप्रामाण्यापत्ते. तस्य ततोऽपि प्राबल्यम् । एकनोत्तादपि बहुक्केः प्राचल्यादभ्यासस्योपक्रमोपसहाराम्या प्राचल्यम् । एवञ बहुवारोचा .

दपि मुख्यस्य प्राचल्यादपूर्तताया. उपत्रमोपसंहाराम्यासेभ्य: प्राबल्यम् । फलस्योद्दश्यत्वात् उपक्रमादिभ्यः प्रायल्यम् कर करणाकरणयोरिष्टानिकथनादिरूपार्थवादस्य फ्लमात्राधिक्यादुपक्रमादिभ्यः प्रावल्यम् । उपपत्तेस्सर्वमूलत्वेन सर्वतःप्राबल्य

मिति एतत्र वाक्यता पयार्थनिर्णय लिन भवति । विरोध दुर्धनबाघकतया प्रचल निर्णायकम् साम्ये निराशेन काश बाध्यते । स्वभावदुर्धरेनापि निश्वकाशेन स्वभावतः प्रवलस्यापि सावकाशस्य बाघो भवति । एवमेकेनाक्यांव

बाघः । ननु सावकाशत्वानेश्वकाशत्याभ्यामेव निर्णय न स्वभावप्रावल्यदौर्रल्यंना मास्ति । दुर्बल प्रचलयो सावकाश बनिरख• ●

श्रीमते रामानुजाय नमः अथ वेदान्तसारः

जन्माद्यस्य यतः (१.१.२]

अस्य विचित्रचिदचिन्मिश्रस्य व्यवस्थितमुसदुःखोपभोगस्य जगतः, जन्मस्थितियाः यतः तोति प्रतिपादयति

श्रुनिरित्यर्थः । ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते तदा’ इति । सूत्रे ‘यत’ इति हेतो पञ्चमी, जनिस्थितिलयानां

साधारणत्वात् । जनिहेतुत्वं च निमित्तोपादानरूपं विवचितम् ‘यत’ इतिहि श्रुतिः । इहोमयविषया स्थमितिचेत् ‘यतो

।

वा इमानि ’ इति प्रसिद्धवन्निर्देशात् प्रसिदेश्च उभययित्वात्

‘संदेव सोभ्येदममआसीत् एकमेवाद्वितीयम् तदै

धन बहुस्या प्रजायेयेति तत्तेजोऽसृजत ’ (छा.६.२.१) इत्यत्र ‘सदेव इदम् अग्रे एक्मेव आसीत् ’ इत्युपादन्नतां प्रतिपाद्य ‘अद्वितीयम्’ इति अधिष्टान्तरनिवारणात् सच्छन्दवाच्यं ब्रह्मैव निमित्तमुपादानश्चेति विज्ञायते । यथा ‘तदै क्षत बहुस्या प्रजायेय ’ (छा.६.२.३) इत्यात्मन एवं विचित्रस्थिरत्र सरूपेण चहुमवन सङ्कल्प्य तथैव सृष्टियचनाघ ।

अश्रुतावपि ‘यत’ इति हेती पञ्चमी । अत्रैव ब्रह्मणो जगन्निमित्तत्वमुपादानत्वञ्च प्रतिपादितम् । अर्थविरोधात् ‘अस्मा

न्मायी सृजते विश्वमेतत् ’ (वे. ४.९) इत्यादिविशेषथुन्या चाक्षिप्य ‘प्रकृतिश्च प्रतिशादृष्टान्तानुपरोधात् ’ (शारी. १.४. २३) ‘अमिध्योपदेशाच्च ’ (२४) ‘साक्षाचोमयाम्नानात् ’ (२५) ‘आत्मकृते: ’ (२६) इत्यादिभिरसूत्रैः परिहरिष्यते ।

ननु च सर्वशं सर्वशक्ति सत्यसलं निरवयतया निरस्त मस्तापुरुषार्थगन्ध ब्रक्षेत्रात्मानं विचित्रचिदचिन्मिधं जगद्रूप मिद सर्वमसृजतेति कथमुपपद्यते । तदेतत् सूत्रकारस्स्वयमेव परिचोद्य परिहारष्यति । ‘अपीतौ तद्वत्प्रसङ्गादसमझसम्’ (शारी. २.१.८) ’ इतरव्यपदेशादिताकरणादेिदोत्रप्रसक्तिः ’ (२.१.२१) इति चौयम् ; परिहारम्तु ‘नतु दृष्टान्तभावात्’ (२.१.९) ’ अधिकंतु मेदनिर्देशात्’ (२.१.२२) इति च । ‘क्षरन्त्वविद्या ह्यमृतन्तु विद्या विद्या विद्ये ईशत यस्तु

सोऽन्यः ’ (श्वे.५.१) — स कारणं करणाधिपाधिप: नन्नास्य कश्चिजनिता नचाधिपः’ (श्व.६.९) ‘क्षर प्रधानममृताक्षरं हरः चरात्मानावीशते देव एक्: ’ (१.१०) अचिद्वर्गे स्वात्मनो भोग्यत्वेन हरतीति मोक्ता हरइन्युच्यते । ’ द्वाविमो

पुरुषौ लोके क्षरश्वाञ्चर एव च । क्षरस्सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षरउच्यते || उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः । यो लोकत्रयमाविश्य त्रिभर्त्यव्यय ईश्वरः । यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः ॥ अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुष समः । १ (गी.१५.,१६.,१७,१८) इत्यादिश्रुतिस्मृतिगणैः प्रत्यगात्मनो ब्रह्मणो भेदेन निर्देशात् परमपुरुषार्थमागिनः प्रत्यगात्मनोऽधिकमर्थान्तरभूतं ब्रह्म । तच्च प्रत्यगात्मशरीरतया तदात्मभूतम् । प्रत्यगात्मनस्तच्छरीरत्वं ब्रह्म॑णस्तानमन्वं

च ‘य आत्माने तिष्ठन् यस्यात्मा शरीरम् ’ (माध्यन्दिनपाउ:) ‘एष सर्वभूतान्तरात्माऽपहत पाप्मा दिव्यो देव एकोना रायणः ’ (मुचालोप.७.ख) इत्यादिश्रुतिशतसमधिगतम् । सशरीरस्यात्मनः कार्यावस्याप्रासावापे गुणदोषव्यवस्थितर्दृष्टा

न्तमावात् ब्रह्मणि न ददॊषप्रसचिः इति नासामञ्जस्यं वेदान्तवाक्यस्येति ‘नतु दृष्टान्तभावात् ’ (शारी.२.१.९) इत्युक्तम् दृष्टान्तश्च देवमनुष्यादिशब्दवाच्यस्य सशरीरस्यात्मनः ’ मनुष्यो बालो युवा स्थविरः’ इति नानाऽवस्था प्राप्तावपि बालव युत्रत्वस्यविरत्वादयः शरीरगता दोषाः नात्मानं स्पृशन्ति, आत्मगताश्च ज्ञानमुखादयः न शरीरमिति | अतः कार्या कारणावस्यं च ब्रह्म प्रत्यगात्मशरीरतया तदा मभूतमिति प्रत्यगात्मवाचिना शब्देन ब्रह्माभिधाने तच्छन्दसामानाधिकरप्य

L

[ जन्माद्य १९२

वेदान्तसार:

१२६

च हेतु वक्तु निरसनीय मतद्वयम् प्रतिशासिद्धेर्लिङ्गमाश्मरथ्यः ‘(शारी. १.४.२० ) ’ उत्क्रमिष्यत एवमानादित्यौडुलोमि. '

(२१) इत्युपन्यस्य ‘ अवस्थतेरिति काशकृत्स्स: ’ (२२), इति हेतुरुक्तः । ‘तत्सृष्ट्वा तदवानुप्राविशत् । तदनुप्रविश्य ,

सच्चत्यच्चाभत्’ (तै. आ.६.२.३) इत्यादिना प्रत्यगात्मन आत्मतयाऽवस्थानात् ब्रह्मणस्तच्छन्दे नाभिधानम् तत्सामाना

धिकरण्येन व्यपदेशश्चे युक्त्तम् । तथा ‘वैषम्यनैर्घृण्येन सापेक्षत्वात् ’ (शारी. २.१.३४) ‘न कर्माविभागादिति चेन्नाना

दित्वादुपपद्यते चाप्युपलभ्यते च ’ (३५) इति देवमप्यादिविषमसृष्टेजवक्र्मनिमित्तत्वम् जीयाना तत्तत्कर्मप्रवाहाणा 9

ञ्चानादित्व प्रतिपाद्य, तदनादित्व च ’ नित्यो नित्याना चेतनश्चेतनानाम् ’ (वे. ६.१३) ’ ज्ञाज्ञौ द्वौ ’ (श्वे. १.९) इत्या दिश्रुतिपूपलभ्यत इत्युक्त्वा तदनादित्वेऽपि प्रलयकाले चिदचिद्वस्तुनोर्मोक्तुमोग्ययोर्नामरूपविभागाभावात् ’ आत्मा वा }

इदमेक एवाग्र आसीत् नान्यत् किञ्चन मिषत् ’ (ऐतरेय. १.१.१) इत्यादावेकवावधारणमुपपद्यत इति सूत्रकारेण स्वय

मेनरोत्तम् । तथा च –’ नात्मा श्रुतेर्नित्यत्वाच्च ताभ्य: १ ( शारी. २.२.१८) इति प्रत्यगात्मनो नित्यत्वादनुत्पत्तिमुत्तत्वा ‘ज्ञोत एन ’ (१९) इति तस्य ज्ञातृत्वमेव स्वरूपमिदुत्तम् । ‘उक्रान्तिगत्यागतीनाम् ’ (शशि.२.३.२०) इत्यादिना ऽणुत्वञ्चोत्तम् । ‘तद्गुणसारत्वात्तु तद्व्यपदेशः प्राज्ञपत्’ (शारी. २.३.२९) ’ यावदात्मभावित्याच्च न दोषस्तदर्शनात् ' (३०) इति ज्ञातुरेवात्मनो ज्ञानशब्देन व्यपदेशो ज्ञान गुणसारख्वात् ज्ञानैकनिरूपणोयत्याच्चे युक्तम् । ’ नित्योपल्ब्ध्यनुप

लब्रिप्रसङ्गोऽन्यतरनियमो वाऽन्यथा ’ (शारी. २.३.३२) इति ज्ञानमात्रस्वरूपात्मवादे हेत्वन्तररायत्तज्ञानवादे सर्वगता त्मवादे च दोष उत्तः । ‘ कर्ता शास्त्रार्थवत्वात् ’ ( शारी. २. ३.३३) ’ उपादानाद्विहारोपदेशाच’ (३४) ‘व्यपदेशाच्च C

८

त्रियाया नन्चेन्निर्देशविपर्यय: ’ (३५) ‘उपलब्धिवदनियम : ’ (१६) ‘शक्तिविपर्ययात्’ (३७) ’ समाध्यभावाच्च १३८ ’ यथा च तक्षोभयथा ’ (६९) इत्यात्मन एव शुभाशुभेषु कर्मसु कर्तृत्वम् प्रकृतेश्च कर्तृत्वे तस्यास्साधारणत्वेन सर्वेषां 6

3

·

फ्ल्ानुभवप्रसङ्गादिति च प्रतिपादितम् । ‘परात्तु तच्छ्रुतेः ’ ( शारी. २. ३.४०) ‘कृतप्रयत्नाक्षेपस्तु विहितप्रतिषिद्धायै यर्थ्यादिभ्यः ’ (४१) इत्यात्मन एव कर्तृत्व परमपुरुषानुमतिसहवृत्तमित्युक्तम् । ‘अशो नानाव्यपदेशांदन्यथा चापि दाशक्तिवादित्वमघीयत एके’ (४२) ‘मन्नवर्णात् ’ (४३) ‘अस्मिते’ ४४’ प्रकाशादिवत्त नैवपर: ’ (४५) "

‘ स्मरन्ति च ’ (४६) इति ‘अनीशया शोचति मुह्यमानः | जुष्ट यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य महिमानमिति वीतशोक’

(मुण्डक.३.१.२) ‘क्षरन्त्वविद्या ह्यमृतन्तु विद्या विद्या विद्ये ईशते यस्तुसोऽन्यः ’ (श्वे.५.१) प्राशेना मना सपरि तो बाह्य किञ्चन वेद नान्तरम्’ (बृ.६.३.२१) ’ तयोरन्यः पिप्पल स्वाद्वत्ति अनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति ‘(मु ३.१.१) ‘शाशौ द्वावजावीशनीशौ’ (श्वे. १.९) ‘पृथगात्मानं प्रेरितार च मत्वा जुष्टस्ततस्तैनामृतत्वमेति’ (श्व. १. 9

६) ’ यदा पश्य:पश्यते रुक्मवगै कर्तारमीश पुरुष ब्रह्मयोनिम् । तदा विद्वान्पुण्यपापे विधूय निरञ्जनः परम साभ्य

मुपैति ’ (मु.३.१.३) ‘ सकारण करणाधिपाघिपो नचास्य वृश्चिज्ञनिता नचाधिप.’’ (श्वे. ६.९) ’ यस्सर्बशस्सर्वंषित् ' (मु.१,१.९) ‘पराऽस्य शतिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी शानबलक्रिया च (श्वे. ६.८)’ ‘निष्कले निष्क्रिय शान्तनिर

.

व निरञ्जनम् ’ (६.१९) ‘नित्यो नित्याना वेतनश्ननानामेको बहूना योविदधाति कामान् (श्वे. ६.१३) [नि ,

त्यान। चेतनाना यः एकः नित्यश्चेतनस्स कामान्निधातीत्यर्थः] ‘पतिं विश्वस्पात्मेश्वरम् (तै. नारायणे. ६.११.३) इत्यादिषु प्रत्यगा मुनः परमात्मनश्च कर्मवश्य वैन शोचितृ वेनासर्वशत्वेन उपासनायत्तमुत्ति वेन निश्वद्यत्वेन सर्वशवेन सत्यल्पवेन सर्वेश्वरत्वेन समस्तकल्याणगुणाकरत्यादिनाच स्वरूपस्य स्वभावस्य नाना वव्यपदेशात् तयोरेव ‘तत्त्वमसि’

(छो.६.८.७) ’ अयमा मा ब्रह्म’ (वृ. ६.४.५) ‘योऽसौ सोऽह योऽह सोऽसौ ’ ( एतरेविणइति शङ्करीये., ३३. ,

३६) ‘ अथ योऽन्यां देवतामुपास्ते अन्योऽसायन्योऽहमस्मीति नरावेद ’ (पृ. ३.४.१०) ( अकृत्साह्मण आमेश्यो

जन्माद्य १-१४]

वैदानसारः

१२७

पासीन ’ (पृ. ३. ४.७) ‘प्रदा दाया ब्रह्म दासा ब्रोमेकितवाः (अर्थासहितोप) इति च सर्वजीयात्मव्यापिन्चेना

भेदग्यपदेशाथ, उमयव्यपदेशाविरोधेन परमामांशो जीनत्यम्युपगन्तव्यम् । न केवल न्यायसिद्धमिद, श्रुतिस्मृतिभ्यां बांधत्वमुक्त जीवा मनः ‘पादोऽस्य विश्वा भूतानि ’ (यनुरारण्य. १२.१३. पुरुषसू. ३) ‘मभैयाशो जीवलोके जीवभू तरसनापन: ’ (गी. १५.७) इति । अशल नाम एकनेकदेशत्वम् | तथा सत्युमयोरेकवस्तुत्वेन विरोधो न स्यादित्या

शप ‘प्रकाशादिवत्त नैवपर: ’ (शारी. २.३.४५) इति परिहरति । अन्यविशेषणतैवस्वभावप्रकाश जातिगुणशरीरवि शिष्टानमि पत्तिगुण्यात्मनः प्रति प्रकाशजातिगुणशरीराणा यथा अशत्वम् एव परम्ण मान प्रत्यगात्मशरीरक प्रति प्रत्य

गमनम् एवम् अत्रे यत्स्वभाऽशभूतो जीवः नैवमशी परमात्मा सर्वत्र विशेषणविशेष्ययोस्स्वरूपस्वभाव

मेदात् | एय च ’ कर्ता शास्त्रार्थनच्यात्’ (शारी. २.३.३३) ‘परातु तच्छ्रुतेः’ (२.३.४०) इत्यनन्तरोच च न विरुध्यते । एव प्रकाशशरीरयजीवात्मनामशत्व पराशरादयस्स्मरन्ति च ’ एकदेशस्थितस्या ज्योत्सा विस्तारिणी यथा। परस्य ब्रह्मगतिथेदमसिल जगत् ॥’ (वि.पु. १.२२.५६) चित् सृज्यते येन सत्यजतन वैद्विज | तस्य 6

सभ्यस्य सभूतौ तत्सर्वे हरेस्खनु ॥ (१.२२.३८ ) ’ ते सर्वे सर्वभूतस्य विष्णोरशसमुद्भवाः’ इति । अन्यथा पार

मार्थिकापारमार्थिकोपाघिसमाश्रयणे प्रत्यगात्मनोऽशवे ब्रह्मण एव वेदान्तनिवर्त्याचे दोषा भवेयुरिति ‘आमासा एव

च’ (शारी.२.३.४९) इत्यादिसूत्रैरुतम् | अतरसर्वदा निदचिद्वस्तुशरीरतया तदात्मभूतमेव ब्रह्म, कदाचिदविभक्त. नामरूपचिदचिद्रस्तुशरीर तत्कारणावस्यम् कदाचिद्य विभत्तनामरूपचिचद्रस्तुशरीर तत्वार्यावस्थ ब्रह्म सर्वदा चिटचि

द्वस्तुशरीरतया तद्विशिष्टत्वेऽपि ब्रह्मणः परिणामित्वापुरुषार्थाश्रयत्वे शरीरभूत चेतनाचेतनवस्तुगते । आत्मभूत ब्रह्मसर्वदा ‘निरस्तनिखिल्दो पगन्धानवधिकातिशयासइयेयशानानन्दायपरिमितोदारगुणसागरमवतिष्ठत इति ब्रहीय जगनिमित्तमु

पादानचेति ‘यतोवा इमानि ’ (तै. भृ.१.१) इत्यादिवाक्य प्रतिपादयत्येवेति ’ जन्मायस्य यत तत् ब्रह्म ’ इति मुष्ठ चम् | ‘ सदेव सोम्बेदमप्र आसीत् एकमेवाद्वितीयम्’ (अ.६.२.१) ’ तदैक्षत बहुस्या प्रजायेय ’ (६.२.३) इति । अस्यत्रायमर्थ.–‘ यस्यात्मा शरीरम्’ (माध्यन्दिनपाठे) यस्याक्षर शरीग्म् यस्य पृथिवी शरीर यस्याव्यत्त शरीरम् | ८

एप सर्वभूतान्तरात्मा त्महतारमा दिव्यो देव एको नारायण ’ (सुबालोप . ७.स) इत्यादिश्रुतेः ब्रह्मणः सर्वदा चिद चिद्रस्तुशरीरकस्यात् सदेवेदमिदानी स्थूलचिदचिद्वस्तुशरीरक वेन विमत्त नामरूपम् अप्रै प्रलयकाले सूक्ष्मदशापन्नचिदचि. द्वस्तुशरीरतया नामरूपविभागानहेमे मेवासीत् । स्वयमव ब्रह्म सवंश सर्वशक्ति निमित्तान्तरान पेक्षमद्वितीय चातिदृत् । ’ तदैक्षत बहुस्या प्रजायेय ’ (छा.६.२.३) इति तनामरूपविभागानहंसूक्ष्मचिदचिद्रस्तुशरीरक्तया एकमेवास्थित नाम रूपविभागार्हस्थूलदशापया बहुप्रकार स्यामिति ऐक्षत । ‘सा, प्रजायेय’ इति व्यष्टिसमष्टिव्यपदेशः । चिदचितो. परस्य

च प्रळयकालेऽवे व्यवहारानहंसूक्ष्मभेदः सर्ववेदान्तिभिरभ्युपगत, अविद्याकृतभेदस्य उपाधिकृतभेदस्य च अनादिव्याभ्यु

पगमात् । इयास्तु विशेषः ब्रह्मैराशम् उपाधिसबद्धचेति सर्वश्रुतिस्मृतिन्यायविरोधोऽन्येपाम्, तदभावाविरोधश्चास्माकम् इति ॥

इति वेजान्तसारे जन्माद्यधिकरणम्

श्रीमते रामानुजाय नमः अथ वेदान्तदीपः

1

जन्माद्यस्य यतः (१.१.२)

तैत्तिरीयो-‘यतोवा इमानि भूतानि जायन्ते । यन जातानि जीवन्ति । य प्रयन्त्यभिसविशन्ति तद्विजिज्ञासस्व ।

तद्रा ’ (तै.भ.१) इत्येतद्वाक्य विषय | क्मेितजिशास्यतया प्रतिज्ञात ब्रह्म जगजन्मादिकारणतया लक्षणत प्रतिपादयितु शक्नोति नवेति सशय । शन्नोतीति पूर्व पक्ष | कुत. १ जगज्जन्मादीनामुपलक्षणतया विशेषणतया वा ब्रह्मलक्षणत्वास १

म्भवात् उपलक्षणत्वेधुपलक्ष्यस्याकारान्तरयोगोऽपेक्षित ? नचेह तदस्ति । अत उपलक्षणत्व न सभवति । विशेषण वेड प्यनेकविशेषणविशिष्टतया_अपूर्वस्यैकस्य प्रतिपादकत्व नसभवति । विशेषणाना व्यावर्तकत्वे विशषणबहु वे ब्रह्मबहुत्व प्रसक्ते । राद्धान्तस्तु– एकस्मिन्नविरुद्धाना विशेषणानामनेकत्वेऽपि श्यामत्व युवत्वादिविशिष्टदेवदत्तवजगजन्मादिविशिष्ट

ब्रह्मैकमेन विशेष्य भवति । उपलक्षणत्वेजन्मादिभिरुपलक्ष्यस्य ब्रह्मशब्दावगतबृहत्वाद्याकाराश्च सन्तीति जगजन्मादिका-

रण ब्रह्मेति लक्षणत प्रतिपादयितु शन्नोति इति । सूत्रार्थ | अत्र विविधावचिनमोक्तृभोग्यपूर्णस्य जगत. यत जन्मादि तोति प्रतिपादयितु शत्येतद्वाक्यम् इति । इति वेदान्तदीपे जन्माद्यधिकरणम्

अथ वेदान्तसार (

शास्त्रयोनित्वात् (१.१.३) एवं चिदचिद्वस्तुशरीरतया तद्विशिष्टस्य ब्रह्मण एव जगदुपादानव निमित्तत्व च नानुमानगम्यमिति शास्त्रैकम माणकत्वातस्य ‘यतो वा इमानि ’ इत्यादिवाक्यम्, निखिलजगदेककारण ब्रहीय बोधयत्येवेति सिद्धम् ॥ इति वेदान्तसारे शास्त्रयोनित्वा धिकरणम्

अथ वेदान्तदीप

शास्त्रयोनित्वात् [१.१, ३] ‘यतोवा इमानि ’ इत्यादिवाक्यमेव विषय |। तर्कि जगत्कारणे महाणि प्रमाणम् १ उत नेति सशय । नैत प्र

माणमिति पूर्व पक्ष । अनुमानासेद्धमदाविषयत्वात् । प्रमाणान्तरविषयेहि शास्त्र प्रमाणम् । जगतस्सावयवत्वेन कार्य

स्वात्, कार्यस्य स्खोपादानोपकरणसम्प्रदान प्रयोजना प्रशिकर्तृत्वात् जगन्निर्माणकार्यचतुर, कर्मपरवशपरिमितशतयादि ·}

क्षेत्रशविलक्षणस्सर्वशस्सर्वशत्त सर्वेश्वरोऽनुमान सिद्ध इति तस्मिन् ‘यतो वा इमानि भूतानि ’ (ते.म १. अनु) इत्यादि वाक्य न प्रमाणमिति ॥ 1

समन्वय ११४]

वेदान्तदीपः

१२९

राद्धान्तस्तु – जगतः कार्यलेऽपि एकदेवेनैव वृत्त जगन्निर्मितमित्यत्र प्रमाणाभावात् क्षेत्रज्ञानामेव विलक्षण पु

याना शानशक्तिवैचित्रय सम्भावनया कदाचित् कस्यचिजगदेष देशनिर्माणसामर्थ्य सम्भवात् तदतिरित्त पुरुषानुमान न स भवतीति शास्त्रेकप्रमाणकत्वात् ब्रह्मणस्त प्रतिपादकत्वेन तस्मिन् ‘यतो वा इमानि भूतानि ’ (ते. भ. १.अ) इत्यादिवाक्यं रमाणमिति । शास्त्र योनिः यस्य कारण प्रमाणं तद्रा शास्त्रयोनि, प्रमाणान्तराविषयत्वेन शास्त्रक प्रमाणक वाइझणः । स्मिन् ‘यतो वा इमानि ’ इत्यादिवाक्यं प्रमाणमिति सूत्रार्थः ॥ इति वेदान्तदीपे शास्त्रयोनित्वाधिकरणम् अथ वेदान्तसारः

सू. ४ - तचुसमन्वयात् १.१.४

पुरुषार्थतयाऽन्वयः समन्वयः शास्त्राख्यप्रमाणस्य पुरुषार्थपर्यवसायित्वेऽपि ब्रह्म स्वस्य परस्य चानुभवितुः अव

शेषेण स्वरूपेण गुणैः विभूत्या च अनुभूयमानं अनवधिकातिशयानन्दरूपमिति पुरुषार्थत्वेनामिघयतयाऽन्वयात् ब्रहाण शास्त्र प्रमाणकस्वमुपपन्नतरमिति निरक्य निखिलजगदेवकारण मा वेदान्ताः प्रतिपादयन्तीत्युत्तम् | तस्यैव सदैव देव वृन बगन्निमित्तन्य तस्येवोपादानतया जगदात्मकत्वञ्च नानुमानादिगम्यमिति शास्त्रक्प्रमाणक वात, तस्यचानवधिकातिशया

नन्दरूपतया परमपुरुषार्थवाद्वेदान्ताः प्रतिपादयन्त्येवेति स्थिरीकृतम् । अतःपर पादशेषेण जगत्कारणतया प्रधान पुरुषप्र तिपादनान तथा सर्वश सत्यनिरस्ताविद्यादि समस्त दोषगन्धम् अपरिमितोदारगुणसागर ब्रह्मैव प्रतिपादयन्तीत्युच्यते इति वेदान्तसारे समन्वयाधिकरणम् अथ वेदान्तदीपः

सू. ४-तनुसमन्वयात् १.१.४

ब्रह्मणश्शास्त्रप्रमाणकत्व सभवति नेति विचार्यते । न भवतीति पूर्व:पक्षः | कृतः ! प्रवृत्तिनिवृत्त्यन्वयविरहिणो

ब्रह्मणः स्वरूपेणापुरुषार्थत्वात् पुरुषार्थावबोधकत्वेनच शास्त्रस्य प्रामाण्यान्मोक्षसाधन ब्रह्मध्यान विधिपरत्वे असत्यपि ब्राणि

तद्धथानविधानसम्मवात् न ब्रह्मसद्भावे तात्पर्यमिति ब्रह्मणशास्त्र प्रमाणकत्व न सभवति इति | राद्धान्तस्तु-अतिशयि तगुणपितृपुत्रादिजीवनशानवत् अनवधिवातिशयानन्दरूपब्रहाज्ञानस्य निरतिशयपुरुषार्थव्वात्तस्य शास्त्रप्रमाणकत्व सभ 1

यति ‘ आनन्दोब्रह्म, यदेष आकाश आनन्दो न स्यात् ।’ यतो वाचो निवर्तन्ते । अप्राप्य मनसा सह । आनन्दं ब्रह्मणो

विद्वान्’ इत्यादिमिरनवधिकातिशयानन्दस्वरूप ब्रह्मेतिहि प्रतिपाद्यते । अतो ब्रह्म स्वेन परेण वाऽप्यनुभूयमानं निरति शयानन्दस्वरूप मेवेति तत्प्रतिपादन परस्यैव साक्षात्पुरुषार्थान्वयः । प्रवृत्तिनिवृत्तिपरस्यतु तत्साध्यपलसम्ब- घारपुरुषार्थी न्वयः - इति ॥

सूत्रार्थः-~~~-तुशब्दः प्रसत्ताशङ्कानिवृस्यर्थः । तत् पूर्वसूत्रोदित ब्रह्मणश्शास्त्रयोनित्व सिद्धयति । समन्वयात्

सम्यक् पुरुषार्थतयाऽन्वयः समन्वयः वेदितुर्निरतिशयानन्दस्वरूपत्वेन परमपुरुषार्थरूपे परे ब्रहाणि वेदक्तया शास्त्रस्या न्वयाद्ब्रह्मणशास्त्र प्रमाणकन्य सिद्धयत्येव इति ॥ इति वेदान्तदीपे समन्वयाधिकरणम्

17

श्री लक्ष्मीहयवदनलक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः श्रीमते रामानुजाय नमः श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः

अधिकरण सा रा वळी 20

जन्माद्यैश्चेद्विशेष्यं भवति बहुलताऽथोपलक्ष्यं ब्रवीपि ज्ञाताज्ञातादिदौःस्थ्यं व्यतिपजति न चालक्षिते स्यात्परीक्षा |

उद्दिष्टब्रह्मचिन्ता तत इह कथमित्यत्र हेतुत्वलक्ष्य.

पुंसूतादिप्रसिद्धो गुणनिधिरघजिद्ब्रह्मशब्दार्थ उक्तः ॥ १ ॥ नानाचेलक्षणानि स्वरनभिदुरता ब्रह्मणि स्याद्विशेष्ये खण्डो मुण्डश्च गौरित्यभिलपनसमा धर्मिशब्दकताऽन्न | तेष्वेकं चेद्यथाऽन्यत्समुदितमफलं स्याद्व्यवच्छेद्यहानेः

खण्डत्वादिक्रमाच्चेत्यसविहतित. खण्डतादेर्विशेषात् || २ || तत्तत्स्वप्रत्यनीकव्युदसननियतं भेदकं नान्यवाधि व्याघातः कालभेदान्नभवति जननस्थापनध्वंसनानाम् | प्रत्येकं लक्षणत्वं सुवचमिह वहदाहतिर्धीमहिम्ने

सम्भूयाप्याहुरेके फलमपि च तदा शङ्कितार्थव्युदासः ॥ ३ ॥ ज्ञातंचेन्नोपलक्ष्यन्न च यदि नतरां लक्ष्मयोगाप्रतीतेः ज्ञाताज्ञातांशभेदस्त्विह दुरभिलपो लक्षणेनैव वेद्ये ।

ब्रह्मत्वं ब्रशब्दान्वितिरापे विदितेऽन्यत्र नोचेन्नशा

मैव नानागमोद्यद्विशयशमनतः श्रीमतिब्रह्मतोतेः ॥ ४ ॥ यावलक्ष्याचबोधं यदवगतिरतो लक्षणात्तद्विशेष्यम्

यस्यावोधेऽपि पश्चाद्यदचगतिरिदं स्यात्कुतो नोपलक्ष्यम् । तस्माद्द्द्वेधाऽपि भाप्येऽनुमतिरनु चितेत्याशयाऽशस्य चोद्यं

C

मोक्षार्थीपास्य भेदाभयमपि समन्वेति विद्याविकल्पात् ॥ ५ ॥ चन्द्रे शालेय शान्ते महसि तटगतं लक्षणं कारणत्वं

J

सत्यज्ञानादियात्र्यैरपमृदितगुणन्तद्विभातीति डिम्भाः ।

एकत्रार्थी विशेष्ये प्रतिपनियतावर्ज्यतत्तन्निमित्त द्वारावृत्ति पदानामिह विदुररणायुक्तियन्न्यायवृद्धाः ॥ ६ ॥

इति जन्माद्यधिकरणम् 7

५

अथ गायोनियाधिकरणम्

बीताजीतप्रयोगमनियतिमती वार्यता वित् सर्वशेन प्रपत गमयति निपलस्त्यन शास्त्रैविचार |

इत्युनीतौ लघुत्याउनुमितियशत वर्मजैश्वर्ययुत्तो

विश्वामित्रादिनीत्या स्परति विभुमिदात्रयच्छात्रवेधम् ॥ ७ ॥ क्षित्याच पार्यतायें पूर्व पत सिद्धयेदनाण्यप्रभृतिजनदृप् सर्वशत्तिश्च मैयम् । श्रोत्राग्रहणचिरियन्त यातयभावात् सर्वे हेतु नपश्येत घट दिन चाकर्तृना तानताऽभ्य ॥ ८ ॥ कार्यस्यातम्याद्विवादास्पदमिम सर्वत्पिपूर्व

तद्धि नै पुरिति नानन्यथासिद्धयभायात् । हेतावेतादृशा मन्यविदुरभिदुर व्याप्तिसिद्धग्रादिदास्थ्य तरक्षणानामगणि गमनिका तत्समुत्तालाप | | यद्यप्यात्मान्तरादेरनुमितिरनधा लिङ्गभेदैस्तथाऽपि

प्रत्यक्ष याप्तिशैली नसलु शिघिलिता कुणचित्पक्षभेदे | आम्नाये त्वद्भतोत्तिर्न भवति वितथा तादृशाप्तोतनीत्या

बाधाभावादिसाम्याद्विहतिमति भवेलोकवत् गौणतादि ॥ १० ॥ नन्वाम्नायप्रधाना पचिदनुक्थयन्त्यरमदादेरशक्य कार्य कर्ताऽनुमेय पर इति तदभिप्रैतु जन्मादिचाफ्यम् ।

तस्मादीशानुमानत्यजन मनुनित वैदिवस्येति चेन्न छाप्यौचित्योपदशाद्यत इति च सदाधुति सिद्धानात् ॥ ११ ॥ इति शास्त्रयोनिलाधिकरणम

अथ समयाधिकरणम

पर्त ये हा उप निशमयितृफल सिद्धरूप तु न भ्यात् प्रीत्या साफल्यक्ती वितथमपि यन्त्र किन दृष्ट तदर्थम् । विद्यार्थत्वेऽन्यदृप्रेर्विषयवस्मृत तत् परीक्ष्यप्रभावी

त्याचपन-यशेपे निरवधिय मुरो शास्त्रतात्पर्य माह ॥ १२ ॥ तात्पर्य ग्रहातत्वेऽग्यविहतविधिनाऽप्ये त्याफ्यत्वपो

मेsपि स्यानि भवति वलिशुग्दन्तमयोति साम्यम् ।

[ समम्यय १.१.४

ग्यात्यक्षममिति न स्कूदने प्रीययोगा.

दादिष्यति पिवयसभामाषपुस्य दर्पः ॥ १३ ॥ यीत्व पचनतिमिरमायायम् सयोकमानविदिशावतो पा सेनानन्यार्थमिदत्यनुमतिशङ्खननम्मनेन वय्यतात्यानित्यनिष्ठाःप्रमाणम् ॥ १४ ॥

के निष्पीकरणविधिप ध्यानपिपर्थमन्ये

निर्माताषयोषसिमित मिद्धपतीति सुयन्ति | मेरामेननपिछतिप्याकुलानेकजल्पाः

कल्पकल्पः परम ॥ १५ ॥ भन्यायौहार्थवादम्मुतिमुसमुसतः स्थापितः भागिदान स्यायेण प्रमाणीमियत इति ततः काण्डोस्स्याठिरोधः । न म्यान्मामान्यतो हि प्रथमममि मानतास्थापनायें

यांनिस्वार्थतीका स्थत इद्द सुभगे पोधमात्रात्पुमर्थ ॥ १६ ॥ त्रेधा सर्पन येदे नियतविभजने घोदनार्धशमेद अन्यारोऽप्यर्थयादा मुनिभिगमदिता प्राह्मणांशम्य शेषाः |

भत्रातच्छेपतोको स्मृतिघनिरिति घेद्विद्धि दत्तोसरं तत् सामान्योति सेयं तत उपरि यथा मन्त्रयिष्यन्यतोत्तिः ॥ १७ ॥ आझातैरधिकार्यरविगुणमफलदशाकुनज्योतिपायैः पारविक्या प्रवृत्याऽप्यति निपुणघियामागमाभ्याससिद्धौ । .

शब्द तस्माच योघे सतिपरविषये दोषयाधध्यपेते

मानं तत्र स्वतोऽसौ न कथमितरथा नैगमाध्यापलापः ॥ १८ ॥

शाखारम्भोपपत्ये चतुरधिकरणीपैटिपेयं प्रवृत्ता लक्ष्यम्पोक्तं विशेषयमिह घटते यक्ष्यमाणोपजीयि । मद्रलाधुतियेद्यः पर रति हि यदेत्कारणत्याधिकारे

वक्ष्ययस्याधिकृतिषु पुनस्तादृशानन्दतादीन् ॥ १९ ॥

आत्मन्येवं परस्मिनकृत इति मिते विश्वहेतुत्वलक्ष्ये शास्त्रकस्थापनीये निपधि परमप्रेमयोग्ये प्रसक्ते ।

ईडत्त्यं स्याद्यथाएँ प्रकृतिपुरुपयोर्नानुमानाद्ययोग्यो दु.सास्पृष्टौ च तावित्यथ परकथनं दोधवीति क्रमेण ॥ २० ॥ ॥ समाप्तं समन्वयाधिकरणम् ॥

समन्वय १-१-४]

नवीनोकार्थपर्यालोचनम्

१३३

गूढार्थसंप्रहः

शवनियमात् । अन्यथा वास्याप्रामाण्यापत्तेः । मैवं स्वभावप्रबलेन दुर्बलबाधने तत्प्रामाण्यायार्थान्तरकपनम साव

काशवं पुनः स्वयमर्थान्तरवाचित्यमिति भेदात् अत्र मुन्यादिषट्कं च प्रायम्’ इति (वदन्ति ) || अत्र पूर्वाधिकरणद्वये विष्णुशब्द एवं नास्ति ॥ नवीनरीन्या ब्रह्मशब्दस्य गुणपूर्णवाचकत्वेऽपि गुणपूर्णत्वेनैव वस्तु. नत्सिदिः । जन्मादिकारणत्वेन गुणपूर्णवस्तुनिव्वय इत्येतावदेव तत्र सिद्धयतीति स्फुटं प्रतीयते । उत्तराधिकरणद्वये रुद्र पूर्वपक्षसूकदमेव नास्ति । ‘वैदयोनियात्’ इत्युक्तो वेदव्यतिरिक्तपोनिस्वं नास्तीत्यर्थस्य सिदया तथा इयं शङ्का स माविता स्यात् तदाऽप्येषेनवाधिकरणेनालम् | नापि तथा निर्देशस्सूत्रे, अधिकरणद्वयस्य रुद्रव्यावृत्तिः प्रयोजनमित्यपि

न घटते | एकेनैव गतार्थत्यसम्भवात् । नवीनमते स्मृतिपादत्रायमर्थो वक्तव्यः नत्वत्र तत्रापीत्थमेव शङ्का संभवत्येव | माध्ये पञ्चरात्रप्रमाणमत्राप्युपन्यस्तम् । अतः प्रागुत्तदिशा शास्त्रशब्देन जैमिनिसूत्रप्रत्यभिशाबलन पूर्वपक्षस्य सूचनं युतम् । प्रमाणान्तर( अनुमानं)सिदत्यं नैयायिकेदच्यते तथानुमान वेदस्य पौरुषेयत्वसाधकम् । इदमेव वेश्वरसाधक मिति

मागेत्रोपन्यस्तम् शास्त्रपदेन उक्तदिशा समन्वयाधिकरणे यः पूर्वपक्षः सूचित: स: ’ तत्तु समन्वयात्’ इत्यत्र निरस्यते मीमासकशानिरास शास्त्रशब्दस्य संभवति । भगवन्डासनरूपावेदयर्थबोधक्त्वेन वेदस्यापि शास्त्रग्वं स्वशासना बबोधिशास्त्रं प्रदश्यं ’ इति भगवता रचनानुपपत्यधिकरणे वश्यते । ‘शास्त्रदृष्ट्यातूपदेशो वामदेववत्’ इत्यत्र अनन्तर सूत्रे उपासानैविध्यस्य वक्ष्यमाणतया प्रतर्दनविद्यार्या तमामायुरमृतमित्युपास्व’ इत्यत्रोपासनतात्पर्य स्फुटमिति तत्रापि परमात्मशासनबोधकत्वेन शास्तीति शास्त्रमिति व्युत्पत्तिसिद्धाथों विवक्षितः ।1 ‘वामदेववत् ’ इति दृष्टान्त विवक्षित मु तावपि ’ तदात्मानमेवावेदह ब्रह्मास्मि’ इत्यतः प्राक् ’ आत्मेत्येवोपासीत ’ इति वाक्यस्यानन्तरम् ‘आत्मानमेव लोक मुपासीत ’ इति वाक्यस्य च सत्त्वेन उपासनवाक्यप्रतिपत्तिस्सुलभा । एतेन ’ तदात्मानमेवावदह ब्रह्मास्मि’ तत्यत्र ‘स एप इह प्रविष्ट आनसाप्रेभ्यः’ इति तत्पूर्वोत्तस्यान्तः प्रविश्य नियन्तुः आत्मशब्देन विवक्षा ‘आत्मेत्येवोपासीत ’ इत्यत्र सिद्धेति तेन ’ तद्वैतत्पश्यन् ऋषिर्वामदेवः प्रतिपेदे’ इत्यत्रान्तर्यामिब्रह्म पश्यन् स्वान्तर्यामिणः मन्वायन्तर्यामित्व साक्षा कृतवानित्यर्थः । ‘योयो देयाना प्रत्यबुध्यत सएव तत्समभवत्’ इति तत्पूर्ववाक्ये प्रतिबोधामावेऽपि सर्वभवनस्य सिद्धत्यात् साक्षात्कारनिबन्धनमेव सर्वमवन सर्वान्तर्यामित्वेन साक्षात्कृतवानित्यर्थः । अय च साक्षात्कारः ध्यानरूपोपा सनानन्तरकालिक्समाधिरूपः । अतः शास्त्रशब्दस्य ‘शास्त्रदृष्टया’ इत्यत्र परमात्मशासनपरत्वाङ्गीकारे नानुपपत्तिः | <

’ कर्ता शास्त्रार्थवच्चात् ’ इति सूत्रेऽपि ‘परात्तु तच्छ्रुतेः’ इत्यनन्तरसूत्रेण मीमासकमतवैलक्षण्य सूचितम् । अयं च द्रमिडाचार्यसिद्धान्त इत्युत्तरत्र स्फुटीभविष्यति । तेनापि पूर्वमीमासकमतपर्यालोचन कृतं भवति । ब्रह्मणः आनन्दरू पत्वेन फलव्यं नसंभवतीति प्राभाकरोत्तिः पूर्वमेवोदाहृता प्रथमसूत्रे ब्रह्माजशासा इत्यत्र ब्रह्मणः फलव्व सिद्धत्व च

प्रतिपन्नम् । सिदे व्युत्पत्तिसमर्थन प्रथमसूत्रे फलस्वसमर्थन च चतुर्थसूत्रे इत्येव विवेकः | अधिकरणसङ्गतिक्रम: प्रागेव

प्रदर्शित: अतो वृत्तिकारसिद्धान्त एत्र युक्तः । उपक्रमादितात्पर्यलिङ्गेषु प्राबल्यदौर्बल्यप्रक्रियामापे पूर्वमीमासका नसहन्ते,

नवीनोक्कोपक्रमादिप्राचल्यविचारस्तु श्रीनिवामाचार्यकृते तयमार्ताण्डे द्रष्टव्यः । चन्द्रिकातर्कताण्डवम ययोः व्याख्यान प्राशे च उपक्रमादिविचारः अन्यत्र पर्याोचयिष्यते ॥

नन्वेवमपि सृष्टियाक्याना ब्राप्रातिपलवाक्यैकरस्येन सृष्टेरात्मेकत्वप्रतिपस्यर्थत्वविरहेण उपादानोपादेयभावस्य

एतद्वाक्येनिर्णयेन तेनैव महानाक्येषु सामानाधिकरण्यस्योपपत्च्या सृष्टिवाक्याना प्राधान्य न महावाक्यानामित्युक्तियुक्ता | .

(शं.मा.१.१.४) पञ्चपादिका भामत्यादौनायमर्थः विस्तरेण निरूपितः । तत्र कार्यायें व्युत्पत्ति सविशेषजीवामिन्नाप

१३४

मोक्षस्य उपासनारूपधर्मसाध्य () भाग्योदूशेचनम्

[समन्वय ११४

गूढार्थसंप्रहः

रिणामवादंचायुपगच्वृत्तिारानुनमा मनमुरम्यस्य दूषणावसरे मंदाद्यिपयोक्षण्यात्’ इत्युर. ऋग्य धर्मतारतम्यादधिकारितारतम्यम् । प्रसिद्धनागि सामर्थ्यादिकृतमधिकारितारतभ्यम् । तथा च मागाद्यनुष्ठापिना मेय विद्यासमाधिविशेषात् उत्तरेण पथागमनम केलेरिष्टापूर्तदत्त साधने धूमादिश्रमेण दक्षिणेन पथागमनम्, तत्रापि मुख ६

तारतम्य तत्साघनतारतम्यं न ’ यात्र सम्पातमुरिया इत्यस्मादम्यते । एवमविद्यादिदोपवतां धर्माांघर्मतारतम्यनिबन्धन

शरीरोपादानपूर्वक सुमदु. सतारतम्यमनितां संसाररूपं भुतिस्मृतिन्यायप्रसिद्धम् । तथा प श्रुतिः ‘नहये शरीरस्य प्रिया प्रिययोरपइतिरस्तीति यथावर्णित ससाररूपमनुदति अशरीरं वाव सन्त न प्रियाप्रिये स्पृशत’ इति प्रियाप्रियस्पर्शन प्रतिषेधात् चोदनालक्षणधर्मकार्यलं अशरीरस्य मोचाव्यस्य प्रतिषिष्यत इति गम्यते ।’ ‘अत एवानुष्टेयकर्मफलविलक्षण मोशाख्यमशरीरत्वं नित्यमिति सिद्धम् तरिणामिनियम्, यस्मिन्विप्रियमाणेऽपि सदेवेदमिति बुद्धिर्नविहन्यव यथा पृथिव्यादिनगन्नित्यत्ववादिनां यथा व सायानां गुणाः इदंतु पारमार्थिक्कूटस्थनित्य नित्यतृप्त निरवयव परज्यो ति:स्वभावम्’ ’ अनस्तद्ब्रह्म यस्येय जिज्ञासा प्रस्तुता तद्यदि पर्तव्यशेषत्वेनोपदिश्येत, तेन च साध्यश्चेमोक्षोऽभ्युपगभ्येत भनित्यएव स्यात् ।’ ‘नित्यश्च मोक्षः सर्वैर्मोक्षवादिमिरभ्युपगम्यते । अपच ‘ब्रह्मवेद ब्रसेव भवति ’ इत्याद्याश्श्रुतय ब्रह्मविद्यानन्तरं मोक्ष दर्शयन्त्यः मध्ये कार्यान्तर वारयन्ति । ब्रादर्शनसर्वात्मभावयोमध्ये कर्तव्यान्तरवारणाय ‘तद्वैतत्पश्यन्’

इत्युदाहार्यम् । ‘वहिनःपिता इत्यायाश्रुनयः मोक्षप्रतिव-घनिवृत्तिमात्रमेव आत्मशानस्य फल दर्शयन्ति । अतो न

पुरुषव्यापारतन्त्रा ब्रह्मविद्या इतिचेदत्रोच्यते ॥ ‘ अयतु परमो भर्मः यद्योगेनात्मदर्शनम् ।’ (याश.श्मृ.

) इति,‘क्षेत्रशस्पेश्वरज्ञान द्विशुद्धिः परमा मता’ इतिच

याज्ञवल्क्येनोचम् | आमदर्शनं च योगेन समाधिरूपमेय समाधि परेरप्यङ्गीकृत (स.वे. सि.सा.सं) । एव च परस मतात्मज्ञानस्य धर्मभिनत्व कथम् ! अशरीरत्व मोसो वा आमस्वरूपं मोक्षो वा अविद्यानिवृत्ति चरमवृत्तिर्वा मोक्ष. ! | अत्र एकोऽपि पक्षः नघटते । शरीरहेद्रय कर्मणा ’ प्राणाधिपरसञ्चरति स्वर्ममि.’ ‘तद्य इह रमणीयचरणा: ’ इत्यादि.

तिमिरेव सिद्धयतीत्यत्रान्यत्र च बहुत्र निरूपितम् । बीजाङ्करन्यायेन कर्मणामनादिस्वं ’ नक्मविभागादितिचेन्नानादि

त्वात् ’ इति सूत्रकारैरेव वक्ष्यते । ‘एवमस्मिन्शरीरे प्राणो युक्त, अस्माच्छरीरात्समुत्थाय ’ इति वाक्यद्वयपर्याशेच नायो शरीरजीवयोग. तद्विरहश्र जीनस्य श्रुतौ स्पष्टं प्रतीयते । एवचोत्तरवाक्यानुसारेण ‘नहवे सशरीरस्य ’ इत्यत्रापि सशरीरस्य कर्ममूलकशरीरयोगित्वम् । अशरीरत्व कर्मक्षयमूलक्शरीरवियोगित्व इव श्रुतिता पये निर्मसराणा स्फुटम् ।

शरीरविश्लेशनन्तर परज्योतिरूपसम्पत्ते पश्चात् ‘स तत्र पर्येति जक्षन् क्रीडन् रममाण ’ इत्यादिश्रौतलिङ्गेन ‘सएक्धा भवति विघा भवति’ इत्यादिश्रुत्या च मुक्त। स्वेच्छामूल्कशरीरसबन्धोऽप्यङ्गीकरणीयः इति ‘अशरीर चाव सन्तम् इत्यत्र सुखदु:खहेतुकर्मक्षयेण वर्ममूल्कशरीरक्षय एव विवक्षित’ | ’ सउत्तम पुरुष इत्यन उत्तमस्य सर्वपानदाहकत्वाचे: ?

C

य आलाडरहनपामा सोऽन्जेष्टव्य इति प्रजापतिविशेषनमे चोदनाल्भणधर्मस्योत्तया एष सप्रसादोऽस्माच्छरी 9

रात्समुत्थाय ’ इत्यन प्रागुत्त चोदनाल्क्षणविद्यानिष्ठस्य शरीरात्समुत्थान उत्ताशरीरवमेवेति प्रतीत्या अशरीरत्वरूपमोक्षस्य चोदनाचणधर्मकार्यत्व प्रतिषिध्यत इति कथ घटते । ’ शरीरात्समुत्थाय ’ इत्यस्य शरीरविवेकज्ञानपरत्वोत्तिः अमिनि.

देशमूलैत्र । सद्विद्यायामेवोत्क्रान्तिनिरूपणात् उपासनापल्स्य तरतमभानापनत्व नैयापादयितु शक्यमिति प्रागत्रान्यत्रचौकम् ।

कुस्थानत्य परिणामिनित्यमिति विभाग. योगमाध्य एव प्रसिद्ध तद्भाष्यकाराश्च पारमार्थिक नित्यविभाग नामांकुर्वन्ति।

गीतायाउभयत्र (६,. १५) अक्षरस्यैव कूटस्थत्वोत्तया पढ़े कूटस्थत्व मुख्य, पञ्चदशे कूस्थत्वतु नमुख्यम् स्वमतविरोधात्

समन्वय ११२ ]

वस्थयन निर्धर्मकरूपमिति योगसूत्रादितस्साघम्

१३५

गूढार्थसप्रह

इत्यभिप्रेन्य (श) माध्ये अर्थभेदोति: कथ गीतातात्पर्यानुगुणा भवति । दूरस्थविरचणवस्य जीवभिनपरमा मनि पञ्चदशे प्रतिपादनेन वरस्थय निर्धर्मक समिति परसम्मतार्थ गीताना पर्यविरुद्ध । ’ द्रष्टृदृश्ययोस्सयोगो द्रष्टृहदय योस्सयोगे। हेयहेतुः’ (यो.सू. २. १७) ‘स्वम्वामिशत्तयोः स्वरूपोपलब्धिंतुस्सयोग. १ (२.२३) इत्यत्र सयोग स्पष्टमुत्त | पञ्चशिसेनापि धर्मिणामना दिसयोगात् धर्ममात्राणामप्यनादिस्सयोग त सयोगहेतुनिवर्जनात् स्यादयमात्यन्तिको दु.सप्रतीकारः ’ (७.८) इत्यत्र ,

·

सयाग अङ्गीकृत ||

t

अन ‘वृत्तिसारूप्यमितरत्र’ (१.४) इति सूत्रतच्ववैशारद्या- ‘नपुरुषसयुक्त चित्तम् अपितु तत्सन्निहित सन्नि घिश्च पुरुषस्य न देशत. कालतो वा त सयोगात् । किंतु योग्यतालक्षण अस्ति च पुरुषस्य भक्तृिशति: चित्तस्य भोग्य

शक्ति· भोगश्च यद्यपि शब्दाद्याकारा वृत्तिः चित्तस्य धर्मः । तथाऽपि चित्तचेत्ययोरमेद समारोपात् वृत्तिसारूप्यात्पुरुषप । स्पयुवमित्युत्तम् । अयमर्थः सूत्रस्वारस्यविरुद्ध विज्ञान भिक्षुस्तु वार्तिके ‘सामान्यगुणातिरित घर्मोत्पत्तेरेव व्यवहारश

•दानुरोधेन परिणामञ्चब्दार्थत्वावधारणात् । घटादिसयोगाद्यैराकाशस्य द्वित्वादिभिश्च पुरुषस्य परिणाम व्यवहाराभावात् पद्मपत्रस्य तोयन पद्मरत्रस्यापरिणामासयोगादिश्रवणाच’ इत्यादिना दृग्दृश्यसयोगमङ्गीचकार । एतेन कूटस्थ व ननि घर्मक नमि युक्त भवनि स्वरूपोचविकासा मक्परिणाम एवं नित्यत्वविरोधी, सच आत्मनि नाङ्गीफियत | धर्मघ र्निणोर्भेदेन धर्मस्यागमापायित्वेऽपि धर्मिणोनाशामायात्। बौद्धोच सरन्धानुपपत्तिस्तु न्यायवार्तिकता पर्यटीकायामेव वाच स्पतिनेच परिहृतेति जिज्ञासाऽधिकरण एव ( ) उत्तम् | सेन वाचस्पतिना अत्र भामत्या परिणामिनित्यस्यापार ।

मार्थिकयोतिर्निरवकाशा | कस्य पारमार्थिकनित्यत्व परेषां समनमिति नियेचनीयम् | सत्यज्ञानानन्तस्य ब्रह्मण इतिचेत् तत्र सत्यानानन्त आनन्दत्वब्रह्म वादीना निर्विशेष कल्पितध्न तद्विशिष्टस्य मिथ्या वेन तस्य पारमार्थिकनित्य व न

सभवति । सत्य वादीनामभावरूपत्वेऽपि यथा नोपपत्ति तथा प्रागेव (नरूपितम्। पारमार्थिकनित्य व कालत्रयाबाध्यत्वरूप

तदारे शुद्धनिति घर्मानङ्गीकारानघते । ज्ञानत्वोपलक्षितस्य अविद्योपलक्षितस्य च नविशेष ज्ञान वस्याविद्यासत्तादशा

यामेर सद्भावात् । अज्ञानासामान्यावरोद्ध युपहिता मन मुखरूपस्य परमपुरुषार्थस्य अस्थिर व ब्रह्मानन्द सरस्वतीभिरभ्युपगतम् एतन अनिद्योपलचितात्मन आवेयोपलक्षितस्य ज्ञान बोपलक्षितस्यचाविशेषेण ज्ञान व स्थानित्यमितियत् अविद्यावत् कूट स्यनित्यमिति व्यवहाराभावे शेजाभावश्च । एतेन आमन माउ व वृत्तमोक्ष व च नसभवतीति सिद्धम् ॥

उपदेशसाहस्रया—‘धात्वर्थवक्रियाया उपलब्ध्युपचारात् नित्योपलब्धिमात्र एवाई उपलब्धा नतु तार्षिसमय इवान्या

उपलब्धि अन्य उपलब्धा च’ इति । अवगति कूटस्था स्वयं सिद्धा मज्योति स्वरूपति च कथ तयैवगते फ्लत्व १ तत्वो पचारात् । कूटस्था नित्यापि सती प्रत्यक्षादिप्रत्ययान्ते लश्यते तादर्थ्यात् प्रत्यक्षादिप्रत्ययस्य अनित्यत्वे अनित्येव भवति । तेन प्रमाणाना फलमित्युपचर्यते इति । नीलनीतादिप्रत्ययभेदा. तामेवानगर्ति व्यभिचरन्त असत्यरूपा भवितुमर्हन्ति । तस्याश्चावगतैरन्य, अवगन्ता नास्ति नस्वेन रूपेण स्वयमुपादातु हातुवा शक्यते इति । अवगतिर्हि प्रमा इतिच प्रमाया

व्स्यनित्यत्वोपपादनप्रक्रिया ’ अथाविकृतिरवासौ प्रमातेति नयुज्यते ’ इति निर्गुणामवादे बौद्धदिङ्नागोत्तदूषण नाति वर्तते ‘ब्रह्मवेद ब्रह्मैन भवति’ इत्यत्र परसमतार्थो नघटत इति प्रागेव निरूपितम् ।

C

आनन्द ब्रह्मणो विद्वान्’ इत्यत्र

।

सगुणज्ञानमेव वित्रक्षितम् अभयवै जाकप्राप्तोऽसि इत्यत्र प्राप्तिरेचोत्ता, नतु जीवब्रह्माभेद । ‘तस्मात्त सर्वमभ

बत्’ इत्यत्र सर्वभावज्ञानमेव विवक्षितम्, नतु सर्वभाव तस्य नित्यसिद्धत्वात् । सर्वभावप्रकार प्रागेवोक्त तत्र को मोह. ’ इति श्रुतो एक व प्रध्यन्तसारामृते सभ्यनिरूपितम् ॥

मोशस्य उपासनारूपधर्मसाध्ये दोषनिरूपणपदिका धनुषादः

१३६

समन्वय १-१४

गूढार्थः

’ वंहिनः पिता योऽस्माकमविद्यायाः परं पारं सारयसि ’ (प्र. ६.८) श्रुतपयमे भगवद्द्दशेभ्यः तरति शोष. मात्मविदिति सोऽहं भगयश्शाचामि तमा भगवान् शोष परंपार तारयत’ (छो. ७.१.३) तौ मुदितायाय तमसः $

पारंदर्शयति भगवान् सनत्कुमारः’ (डॉ. ७.१६.२) इत्यत्र ‘तास्यति’ ‘तारयत’ ‘तरति’ इति तृधातुरेव प्रयुकः | तरवि ,

अतिक्रामति | ‘तारयतु आत्मशानोदुपेन अनिवामदोद घेर्विद्यालवेन परमपुनरावृत्तिलक्षण मोक्षाख्यं महोदधेरिय पारवार यसि ’ इति (श) भाप्ये विचरणकरणेन प्रकृतिमण्डल्तारणमेव वियश्चितम् । तेन गतिद्वारकफरमेयाश्रामिप्रेतमिति प्रती यते । अतएव ‘ओमित्येवात्मान ध्यायथ स्वस्तियःपाराय तमसः परखात्’ इति मुण्डकभुतिरसते । अचिरादि .

गतिद्वारकपलं धर्मफल्मेवेति याज्ञवल्क्येन निर्धारितम् | बृहदारण्यकभाष्यावतरणे देवयानमार्गेण गतिद्वारकफलस्य वेदपू

र्बभागार्थत्वप्रतिपादन याशवयस्मृतिविरुद्धमिति प्रय्यन्तसारामृते निरूपितम् । तेनापि अत्र देवयानमार्गेण गतिसा ध्यफलं आत्मशानफल न भवतीत्युक्ति निरयकाशा || ‘न कर्ममहाविद्यालयोवलक्षण्यात्’ इत्यत्र पचपादिका -’ अथापि ‘अथ यदतःपरो दियो ज्योतिः’ इति प्रस्थातिरिकत्रह्मभ्युपगमे देवताविप्रहबच्चन्यायसम्भवात् मोक्षकामस्य ब्रह्मोपासनं विधीयते । तथा च श्रुतिः ‘विद्यया ६

—

तदारोहन्ति ’ इति । नच साध्यत्वेऽप्यन्तवत्वम् शब्दगम्पत्वादनावृत्तेः ‘नच पुनरावर्तते ’ इति । नश्लेषतकंगम्यः येन तर्फेणास्य तत्त्व व्यवस्थाप्येत, शन्दगम्यस्तु शब्दादेव तत्यव्यवस्थेति मन्यानस्योत्तरमाह भगवान् माध्यकार: ’ इति विवरणम् । अत्र ‘इदानीं जीवब्रह्मणभेदमङ्गीकूप ब्रह्मणब्ध प्रदेशान्तरवर्तित्व सर्वंगतत्वचाभ्युपगम्य ‘अहं ब्रह्मास्मि’ इत्यारो

पितरूपेण विधीयमानानुपासनात् यागादिव स्वर्गो मोक्षः फलिप्यतीति येमन्यन्ते तन्निराजयोत्तर माध्यमित्याह अथापीति’

इति । ‘नन्चाप्यत्वेनापि कार्यापेक्षा स्वात्मस्वरूपत्वे सत्यनाप्यत्वात् । स्वरूपव्यतिरिक्तत्वेऽपि ब्रह्मणोऽनाप्ययतु सर्व गतत्वेन

नित्यात्मस्वरूपत्वात्सर्वेण | ब्राण आकाशस्येव ’ इत्यादि (श ) भाग्यस्य पशवादिका’ अथानित्यायपरिहाराय स्वितस्यै वायत्वमुच्यते तदपि न आत्मस्वरूपस्य क्रियापूर्वकाव्यानुपपत्तेः । व्यतिरेकेऽपि सर्वगतत्येन नित्यप्राप्तत्वादाकाशेने व

नक्रियाइरेक्षा प्राप्तिः । अथ विकारवर्तिनोऽपि ’ अथ यदत.परो दिवो ज्योतिप्यते’ इति भूयमाणस्य प्राप्त किया पेक्षेति, न; विकारदेशेऽपि ब्रह्मणो विकारसस्पर्शीभावाद विशेषात् । अथ विकारवत्यैव ब्रह्म न विकारदेशेऽस्ति, तेन तत्प्रासये क्रियाऽपेक्षेति सातर्हि तत्प्राप्तिरात्मनस्तादात्म्यापत्तिः १ उत स्वेनैव रूपेण सत्रावस्थानम् ? यदि पूर्वकल्प तदा स्वरूपनाशः । अथ द्वितीयः, सयोगस्य विप्रयोगावसानत्वात् पुनरावृत्तिः । नचापुनरावृत्तिश्रुतिर्वर्तमानापदेशिनी तथा भावे प्रमान्तरमपेक्षमाणा स्वय प्रमाणीमपति’ इति ॥

अत्र विवरणम् –’ तर्हि तृतीय फल क्रिया साध्यमिष्यतामिति शकते अथानित्यत्वपरिहारायेति । तत्रेद् वनव्यम्

कि ब्रह्म प्रत्यगात्मभूत व्यतिरिक्त वा ! व्यतिरेकेऽपि सर्वंगत वा प्रदेशान्तरवर्ति वा ब्रह्मेति । तादात्म्ये दूषणमाह - तदापे नेति । व्यतिरेके सर्वगतचे सयोग व्यतिरिक्त प्राप्सयमा वात्सयोगो नित्यसिद्ध इत्याह-व्यतिरेकेऽपीति । प्रदेशवर्तित्व शङ्कते

अथ विकारावर्तिन इति । तत्र यत्तव्यम् किं विकारसस्पर्शपरिहाराय प्रदेशवर्तित्वमुच्यते किंवा शास्त्रसामध्यदिति । शास्त्र पुनस्सर्वगतत्वमेव दर्शयति । मघ सर्वगतत्वेऽपि विकारसस्पर्श इत्याह न विकारदेशेऽपीति । अथ सर्वगतत्वस्यौपचा रिकत्वात्प्रदेशविशेषवत्यैव ब्रह्मेति शङ्कते अथ विकारावत्यैवेति । न । मध्यमपरिमाणस्य वस्तुनः पृथिव्यादिवसावयवत्वात्

दूषणविभागज्ञानाय विकल्पयति सा तर्हि तत्प्राप्तिरिति । प्रथमे कल्पे दूषणमाह तदा स्वरूपनाश इति | कथ तच्च ताव जीवस्य ब्रह्ममावः ? बह्मैव वा जीवो वा न समवति असाध्यत्वात् । नापि जीवब्रह्मभ्यामारभ्यमाण द्रव्यान्तरम् । विना

समन्वय १-१-४ ]

देशान्तरपतिंब्राप्राभौ दोषनिरूपणपर.प.पा. विवरणग्रन्थानुवादः

१३७

गूढार्थसंग्रह:

शिवप्रसङ्गात्सर्वंगत श्य ब्रह्मणोऽवयवत्वायोगात् । नापि जीवब्रह्मणोस्तादात्म्य नाम कश्चि सबन्ध: । मिन्नद्रव्ययोस्सयोगा तिरिक्तसचन्धामानात् । नापि जीवेऽणुपारमाणेऽवस्थिते; महास्वरूपापत्तिविरोधात् । अनवस्थितेच परिमाणे द्रव्यस्वरूप नाइति । द्वितीयेऽपि कल्पे दूपणमाह सयोगस्येति । ननु शास्त्रसामर्थ्यादपुनरावृत्तौ कथ तर्केण पुनरावृत्तिस्वध्यते । तनाह नच पुनरावृत्तिश्रुतिरिति । यथाश्रुतार्थेऽप्राप्तप्रतिषेधात् । नावर्तिप्यत इति कल्पनायाः कृतकत्वानुमानविरोधात्

तस्यैव च स्वरूपेणावस्याने ‘स स्वराड्भवतीति श्रुतेरनेकेश्वरप्रसङ्गात् । तस्मान्न देशान्तरवर्तिब्रह्मप्रातिरिति || ननु ‘तयोर्धमायनमृतत्यमेति’ इति श्रूयते । वर्हि प्रतीकालमनानामपि मूर्द्धन्यनाड्यैना मानवपुरुषाद् छताम तत्व स्यात् अविशेषधरणात् । ननु ‘स एनान्त्रझगमयतीति अर्चिरादिना गच्छता ब्राप्रासि श्रूयते । न । कार्यब्रह्मवि +

पयत्वात् । ननु ब्रह्मशब्दार्थस्य मुख्यत्यात्परमेव ब्रह्म गम्यते । न । यदि तावद्धव्यवहारे प्रयोगा-मुख्यताऽभिधीयते । तर्हि

कार्यब्रह्मण्यपि रूढ एवायशब्दो भवति । अथावयवार्थानुगमेनार्थमुख्यताऽभिधीयते । नैवम् । एकस्य शब्दस्य युगप द्रोदयोगात्तद्वयोगदानायोगा प्रयोगमुख्यत्वे कार्यब्रह्मैव गम्यते । किंच ‘सएनान् ब्रह्मलोकान् गमयती’ति ब्रह्मलोकशब्दा हुवचनान्तेषु ‘परापरवतो वसन्ती’त्यधिकरणाधिकर्तव्यताश्रवणात् ।’ तस्मिन्वसन्ति शाश्वतीः समा’ इति काल्परिच्छेदश्रव

णात् ‘तृतीयस्यामितो दिवि ’ इति संख्याशब्दयो. श्रवणात् तथैरमदीयस्य सरस अश्वत्थस्य सोमसवन स्यापराजिता याश्च पुरो हिरण्मयस्य चवेश्मनो हिरण्मयस्य चार्णवस्य पर्यह्लादेश्य भोग्यवस्तुमेदस्य श्रवणात् ‘प्रजापनेस्सभा वेश्म प्रपद्ये इति प्रजापतिसमावेश्मना श्रवणाञ्च कार्यब्रोवाचिरादिना गम्यत इति प्रतीयते । नच ब्रह्मैव लोक इति समास: ब्रहालो. कशब्दस्य सत्यलोके रूदत्वात् । यौगिकत्वेऽपि तन प्रथमतरबुद्धिहेतुत्वाद्ब्रहाणि लोकशब्दविरोधात् । न चैतेपा कार्यब्रह्म

लिङ्गानामपबाघया ब्रह्मशब्दस्यैकस्य प्रयोगमुख्यत्वातिरित्त मर्थमुख्यत्वमप्युपादातु युत्तम् । प्रजापतिशब्दस्य कार्यब्रह्मणि रूढत्यालोकशब्दस्य च भोगभूमिविशेषणवाचित्यात् ||

किंच पञ्चाग्निविदामपि परब्रह्मप्रातिरस्मिन्पक्षे स्यात् । नच ‘सएनान्ब्रह’गमयती’ येतच्छन्द पञ्चामिविद तिरितान् परामृशतीति युक्तम् । पञ्चाग्निविदामेव प्राधान्यन प्रकृतत्वात्तेषामनिर्दिष्टफलप्रसङ्गात् । किंच गायत्रीशाण्डिल्यषोडशक्लो

पकोसलवैश्वानरभूमदहरपर्यङ्कविद्यानामेकरूपैच ब्रह्मप्राप्तिः फलम् आहोखिदुपचयापचयरूपमिति वक्तव्यम् । एकरूप फलवे गुणोपचयापनयादुपासनोपचयापचयौ व्यर्थौ स्याताम् । नाग्निहोनाद्यनुष्ठानोपचयात् फ्लोपचयो न जायते । अथ फलोपच यापचयावपीध्येयाताम् 1। तर्हि न विकारासस्पर्शब्रह्मप्राप्ति तन तदभावात् । किंच वैश्वानरोपासनाफल त्रैलोक्यापत्तिरिष्यते

वा नवेति वक्तव्यम्। इष्यते चेद्विकाराससृष्टे ब्रह्मणि कथ नैलोक्या मतापलप्राप्तिः । नचेदिष्यते ‘त यथायथोपासत’ इति भुतिविरोधस्स्यात् । किंच पित्रादिसङ्कल्पैर्विकाराससृष्टे ब्रह्मण्युपभोगस्थान बेति वत्तव्यम् । नचेपिनादि सङ्कल्पश्रुति विरोधः । स्याचेद्विकारावर्ति ब्रह्म पित्रादियुक्त स्यात् । किंच निकारावर्ति ब्रह्मप्राप्तोऽपि ब्रह्मेवेति ‘मनसेतान् कामा पश्यन्

रमते’ ‘तेन पितृलाकेन सपन्नो महीयत’ इति ब्रह्मणएव साघनैमोंगो दर्शित, स्यात् । ततश्चातकामता विरोध स्वार्थप्रयुक्ता च सुष्टि: स्यात् ॥

किंच विकारावर्तिब्रह्मप्राप्तस्य शिरीरमस्ति या नवेति यत्त यम् | अस्तिचे कलाप्रलय श्रुतिर्बाध्येत नचेोलिङ्गशरिर ‘मनसैतान्कामान्’ इतिश्रुतिध्येत किंच तत्र लिङ्गशरीरविल्ये निमित्त वक्तव्यम् । विद्यैश्चेदु क्रान्तिकाले स्यात् तदार ग्भककर्मक्षयात् अमानवकरस्पर्शचेत् विद्युस्थान स्यात् । नापरिशकलाविलयननिमित्त श्रूयते । किंच औपाधिकजी

वरशे न जीवस्य विकारावर्तिब्रह्मगमन सभवति । निरवयवारच्छेदस्य घगवाशस्यैवोद्धृत्य नयनायोगात् उद्धरणे च 18

[ समन्वय ११४

पचपादिकायुक्तार्थपर्यालोचनम्

१३८

गूढार्थसंग्रह: ब्राशून्योऽयं प्रदेशस्स्यात् उपरिष्टाच ब्रह्मोपचयं प्राप्नुयात् । तस्मादुपाधिगमेनादात्मनि गमनविभ्रमः। ननूपाघेरापि गम

न सभवति तदुपादानस्य ब्रह्मणश्चलनशून्यत्वात् । नहि मृदि निचलायां घटस्य गमनमस्तीति । एवं तर्हि स्वमगमनः

‘न्मायाविजृम्मितो गमनादिप्रतिभासः । ननु न पित्रादिसङ्कल्यैर्ब्रहाणि भोगोऽभिधीयते किंतु यायास्तत्र भोगः तस्य निय नन्दप्राप्तावन्त मवादैश्वर्यभेदः कथ्यत इति न एकस्य ब्रदाशब्दस्य यौगिकार्यमनमयादहीनां श्रुतीनामुपचारकल्पना गाच्छास्त्रान्त्यपद बफेल्यप्रसङ्ग च | तस्मात्प्रदेशान्तरवर्तिब्रह्मप्राप्तये क्रियाविधानमित्यनुपपन्नम् ॥

अत्र पञ्चपादिकाया - प्रासिदो मण्डनोक्तरीत्यैव पूर्वपक्ष: । एतच भावप्रकाशे३.संपु. १०६.पु. पर्यालोचितम् । ‘आन न्दाध्येव सल्विमानि भूतानि जायन्ते’ इत्यादिश्रुतो ‘महाविदामोति परम्’ इत्युपक्रमे यामातिरमिहिता सा ‘अस्माइलोका

प्रेत्य- एतमानन्दमयमात्मानमुपसभ्य इमान्लोकान्कामाली कामरूप्यनुसञ्चरन् एतत्सामगायन्नास्ते’ इत्युपसंहारे विश कृता । अयमर्थ: ‘मान्त्रवर्णिकमेव च गीयते’ इतिसूत्रे ‘गीयत’ इत्यनेन सूत्रकृता सूचयिष्यते । एतेन ’ योवेद निहि गुहायां परमे व्योमन् सोऽअते सर्वान्कामान्सह’ इत्यस्य परसंमतार्थोऽपि सूत्रकृदसम्मत इति सिद्धम् । आनन्दानन्दम यशब्दयोरर्थमेदः परमत इव न विवक्षित इति ‘आनन्द ब्रह्मणो विद्वान् नविभति’ इत्यभ्यस्तवाक्येनैव सिद्धयति

अयमर्थः आनन्दमयाधिकरणे प्रथमसूत्रद्वयेन सुकृता बोधितः । ‘तस्य तावदेव चिर यावन्नविमोध्ये, अथ संपत्स्ये इत्यत्रोक्तसपत्तिः ’ अस्माच्छरीसत्समुत्थाय परंज्योतिरूपसपद्य ’ इति तो सद्वियोतोकान्तेः गतेश्चोत्तरमेवेति ‘सपद्यावि र्भावस्स्वेन शब्दात् ’ इति सूनेणैव निर्धारितम् । ‘अथ यदतःपरो दिवो ज्योतिप्यते’ इति श्रुतौ लोकविशेषष्वृत्तित्व ज्योतिषः प्रतिपाद्यते शरीरात्समुत्थानेन प्रकृतिमण्डलात् बहिः स्थानविशेष एव ज्योतिषः उपसम्पत्तिः ‘अस्माच्छरीरा त्समुत्थाय परॅज्योतिरूपसंपद्य ’ इत्यत्र विवक्षिता । ‘मुत्तोपसृप्यव्यपदेशाच’ इति सूत्रमध्येतत्तापर्यम् । ओमित्ये

बात्मानं ध्यायथ स्वस्तिव:पाराय तमसःपरस्तात् ’ इत्यत्र देशविशेषस्य प्रतीत्या ‘नामरूपाद्विमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्’ इत्यन प्राप्तिः तद्देशविशेषएवेति श्रुत्यभिप्रायः प्रतीयते ॥

उपासनस्य ज्ञानत्यम् उपासनसाध्यत्व च मुक्तेः प्रागेवोपपादितम् । स्वस्वरूपाभिव्यक्ते: अपहतपाप्मावादीना पार

मार्थिकजीव रूपत्षवादिवृत्तिकारमते ब्रह्मप्राप्तेश्वकतया एतत्पक्षएव ‘विज्ञानान्तर आनन्दान्तरंवाऽभिव्यज्यत’ इति (श) उप

निषद्भाध्ये उक्तार्थस्याङ्गीकारेण विद्यमानरूपस्यैवाभिव्यक्तिः नापूर्वीकारस्येति साध्यत्वेनानित्यत्वप्रसङ्गस्यापि नावसरः | परमते चरमष्टत्तेरविद्यानिवृत्तिरूपत्वेन मुक्तिरूपत्वाङ्गीकारात् मुक्तेर स्थिरत्वमवर्जनीयमित्यादिक जिज्ञासाऽधिकरणएव निरू पितम् । ‘अनावृत्तिश्शब्दात्’ इति सूत्रकृता श्रुत्वापुनरावृत्त्या नित्यत्व साधितम् । अत्र ‘शब्द’ शब्दः श्रुतिपरः ।

धूमादिमार्गे ’ आकाशाच्चन्द्रसम्’ ‘तस्मिन्यावत्सम्पातमुषित्वा अथैतमेवाध्वान पुनर्निवर्तन्ते’ (छा. ५.१०.५) इति पुनः रावृत्तिश्रुता । ‘चन्द्रमसो विद्यन तत्पुरुषोऽमानवः सपनान्ब्रह्म गमयति १ (४.१५.६) इत्यनन्तर ’ इमं मानवमावर्ते नावर्तन्ते’ इति श्रूयते । धूमादिमागें चन्द्रप्राप्तयनन्तर यः पुनरावृत्तिकालः स अर्चिरादिमागे चन्द्रप्राप्तथनन्तर ब्रह्म प्राप्तिकालश्चैकः ।

एव च चन्द्रप्राप्तयनन्तर प्रसत्ता

पुनरावृत्तिः अर्चिगदिमार्गनिष्ठाना

ब्रह्मप्राप्तिकथनेन प्रतिषिद्ध

इति नाप्राप्तप्रतिषेधः । सूचितश्चायमर्थ: तत्र चान्द्रमस ज्योतियोंगी प्राप्य निवर्तते ’ इति गतिायाम् । इममर्थ मभिप्रेत्यैव एतत्सूत्र (श) भाष्ये ‘न चन्द्रलोकादिव भुक्तभोगा आवर्तन्ते । इति परैरुत्तम् । एतेन विवरणोताप्राप्तप्रति ‘

षेषस्य नावसरः । यत्कृतक तदनित्यमिति व्याप्तिविरोधः परमतेऽप्यपरिहार्यः । ’ तद्यथेह कर्मचितः ’ इतिश्रुतिः उपा सनास अभ्यस्य नानित्यत्व प्रतिपादायतुमलम् | ‘इम मानवमावर्ते नावर्तन्ते, तेषामिह नपुनरावृत्ति: ’ इति श्रुतिभवलम्म्य J

ईक्षत्य १-१५ ] (४.अ) सिद्धान्तार्थस्यैव युक्त्तव्यम्, छान्दोग्ययाक्यार्थीपमोपसंहार योयपादाने बीजम् (५.अ) १३९ गूढार्थसंग्रहः

(घ) उपनिषद्भाध्ये दूषणमपि नघटते । इत्यादिकमत्रैव पूर्व भावप्रकाशे ३. सपु. त्रय्यन्तसारामृते च निरूपितम् || ‘अप्रतीकालम्चनालयति इति सूता प्रतीकालम्बनाना मूर्धन्यनाड्या गमन नैव वर्तत इति सूचितम् । ‘स एनान् ब्रह्मगमयति इत्यय ब्रह्मशब्दस्य मुख्यत्वेन परमदोवार्थ: । ‘प्रजापतेरसभा वेश्मम’ इत्यत्र प्रजापतिशब्दः यौगिकः असङ्कोचेन परमात्मपरः । पञ्चामिनिदां परत्राप्राप्सिर्तत एव तत्क्रतुन्यायेन पञ्चामिनियाऽपि परनदाविषयि १

व्येव लिङ्गशरीरसंपन्धवियोगः गातेमध्यएव तदात्वएव वासनाक्षयः ।’ इत्यादिक ‘विद्याः पञ्चामि’ (त.मु. जी सर:) इति नोकविवरण‘भावप्रकाशे निरूपितम् । ‘कार्य चारिः’ इत्यादी बादारजैमिनिचादरायण नाझा प्रमेण प्रयोगस्थले एक

मेराधिकरण तत्र बादरायणसिद्धान्त एव सिद्धान्तः न बादरिसिद्धान्तः । ‘सएनान् ब्रह्मगमयति’ इत्यत्र ‘तद्यइत्थं विदुः येचेमैऽरण्ये श्रद्धातप इत्युपासते ’ इत्यायुक्ताधिकारिण एक विवक्षितत्वेन कार्यमुपासीनान्नयति’ इत्यादिश्रमेणैव सूत्रार्थो वियश्चित इत्यादिकमपि तत्रैव निरूपितम् । अतश्च ब्रह्मविदः देवयानगतिसाध्यफलस्यैव श्रुतिसूत्रविवचित वेनोत्त दिशा सविशेषमेव परब्रह्म, सविशेषविद्यैव परविद्या सविशेषस्य जगत्कारणस्यानन्दरूपस्य देशविशेषावच्छेदेन प्राप्तिरेव | अदा विद्यानिष्टस्य राजकुमारनयेन फलमिति श्रुतिसूत्रतात्पर्यविपर्याभूतार्थः वृत्तिकारसम्मत एव युत्तइति दिकू || समाप्तं समन्वयाधिकरणम्

अथ ईक्षत्यधिकरणम् श्रीभाष्यम्

सू -ईक्षतेर्नाशब्दम् [१.१.५] गूढार्थसङ्ग्रहः

आद्याधिकरणचतुष्टयेन अधिकारिविषयसचन्घप्रयोजननिर्धारणेन वेदान्तवाक्यविचाररूपशारीरक मीमासाशास्त्रस्या रमणीयत्वमुक्तम् । अथ वेदान्तवाक्यविचारः क्रियते । अन पुरुषसूक्त छान्दोग्य मुण्डकोपनिष सु ऋग्वेदस्य प्राथभ्यमुक्तम्

यजुषः कर्मविधायकत्वन अनिनिरूपणरूपता ऋक्सामयोस्तु शस्त्रस्तोत्रप्रतिपादकता। तत्र अप्रगीतमन्त्रसाध्यगुणिनिष्टगुणा मिघान शस्त्रम् | प्रगीतमन्त्र साध्यगुणिनिष्ठगुणाभिधानं स्तोत्रमिति विवेकः । पूर्वमीमांसाया कर्मणा प्राधान्येऽपि अत्र तेषा ब्रह्मविद्याऽङ्गत्व ब्रह्मणश्च प्राधान्यम् । पूर्वत्र शब्दातिरिचदेवताऽनङ्गीकारेऽपि अत्रार्थवादवाक्याना प्रामाण्यमङ्गीहत्य

देवताविप्रहाद्यङ्गीकारेण देवतागुणाभिघानरूपत्वमेव स्तोत्रशस्त्रयोः । तत्र ‘एकएव देव’ इति ऋग्वेदाध्योपोद्घातादौ व्यतम् । अत्रापि ब्रह्मणः सर्वदेवतान्तर्यामिस्वेन तन्निष्ठगुणाभिधान एव तयोः पर्यवसानम् | तन शस्त्रापेक्षया स्तोत्रस्य सामवेदोक्तस्य गानविशेषसद्भावादुत्कर्षः । अतएव ‘वेदाना सामवेदोऽस्मी’ति गीता संगच्छते । अत्र तात्पर्य चन्द्रिका याम्-(गी.१०.२२) आचार्यपादोत्त श्रुतिद्वयमूलकोत्कर्षोऽप्यनुस घेय. ‘ब्रह्मविदामोति’ ‘सोऽश्रुते’ ’ आनन्दादथेव ‘आनन्द प्रयन्ति’ इत्युत्त प्राप्त. अस्मालोका प्रेत्य एतमानन्दमयमात्मानमुपसङ्कम्य इमान्लोकान्कामान्नी कामरूप्यन 1

(

१४०

त्यधिकरणपूर्वपापप्रागुतार्थानुनाद:

[ ईक्षत्य १-१५

श्रीभाष्यम् यतो घा इमानीत्यादिजगत्कारणवाढिवाक्यप्रतिपाद्यं सर्वेक्षं सर्वशक्तिसमस्तद्देय

श्रुतप्रकाशिका

इक्षतेर्नाशब्दम् (१.१.५) 1

• प्रथमे सून उद्देशःकृतः । द्वितीये लक्षणमुक्तम् । तृतीयचतुर्थाय ब्राणः परीश्यत्वसिद्धयर्थं लक्षण स्वभावात् सिद्धरूपलक्ष्यस्वभावाघोत्थिते शातत्याप्रयोजन अथ लक्ष्य वस्तु किं चिदचिद्विलक्षणम् उतावि

लक्षणमिति परीश्यते । यद्वा पूर्व कारणत्वमन्य तस्य लक्षणत्यमुत्तम् । रक्षणलक्ष्यस्वभावनिबन्धन शङ्कादय व परि तम् । अथ लक्षणभूतकारणत्यप्रापक्वाक्यानि निरूप्यन्ते, यद्रा चतुरसूच्या वेदान्तवाक्यान महाणि प्रामाण्य रूपपरीक्ष्यता परिकरस्थापनं कृतम् । अथ प्रमेयविशेषपरीक्षा क्रियत इति पेटिकासङ्गतिः ॥

ननु ईशत्यधिकरणमनारम्भणीय समन्वयाधिकरणे पुरुषार्थभूतस्यैव ब्राणः प्रतिपाद्य वनिश्चयेन हेयास्पदस्य प्र धानस्य प्रसङ्गाभावादिति । नेयम् । पुरुषार्थभूतस्य ब्रहाण प्रतिपाद्यत्व न सभवति अपुरुषार्थभूतस्य प्रधानादेः प्रति .

पादनादिति समन्वयाधिकरणोत्तार्थस्याक्षेपेणोत्थानादिति । इयमयान्तरसङ्गतिः । इत्येतदभिप्रायेण पेटिकाभेदत सङ्कत्यया न्तरसङ्गतीराह-यतो वा इमानीत्यादि । उद्दिष्टस्य ब्रह्मणो लक्षणमुक्त लक्षवस्य परीक्षणं वर्तिप्यत इत्यभिप्रायेण लक्षण

वाक्यमुपात्तम् । कारणत्वानुवादेन तस्य लक्षणत्यविधानात् । कारणस्य चिदचिद्वैलक्षण्यनिर्णयस्य कारणत्यप्रापकवावयनि पणसापेःवादास्मन्नधिकरणे कारणवाक्यानि निरूप्यन्त इति च शापनायें रक्षणवाक्योपादानम् । आदिशब्देन कारणव गूढार्थसंग्रह.

सञ्चरन् एतत्सामगायनास्ते’ इति श्रुतौ विवरणतात्पर्येण ‘मान्नवार्णिकमेव च गीयते’ मति सूत्रकृता वक्ष्यते । एव वदता

सूत्रकृता सामवेदप्राशस्त्य सूचितम् । एव कारणवाक्यान । गतसाध्यमुक्त्तिवाक्यैकरस्यमपि । एतदेवाभिप्रेत्य सामवेद छान्दो ग्यवाक्यानेचारः शास्त्रोपत्रमोपसहारयो क्रियते । तत्र ‘ईक्षतेना॑शब्दम्’ इत्यन सद्विद्यावाक्यविचारे मूल्तु प्राधान्य मेय । तच्च प्रसिद्धार्थकानुवादरूपताचोधकश●दा घटितत्वम् । उपसहारे ‘सखल्वेव वर्तयन्यावदायुपम्’ इत्यादौ गृहस्थस्य ब्रह्मप्राप्त पुनरावृत्यमिघानन तस्य परविद्यायामधिकारः तदङ्गता पूर्वकाण्डोत्त कर्मणा सभवतीति बोधनम् । पित्रा गृह स्थेन पुत्रप्रत्युपदेशेन सन्न्यासिन एवाधिकार इत्यर्थ श्रुतिविरुद्ध इत्यस्यावेदनम् । अत्र कार्यकारणभावोपक्रमेण अभ्या

सेनोपक्रमे तस्यैवामेदोपपादकत्वाभिधानेन ‘तत्वमसि’ इति नवकृत्व: अभ्यस्तवाक्येषु उपादानोपादेयभावेनैबाभेदः विवक्षित इति बोधनेन कारणवाक्यानामेव प्राधान्य नेतु परसमतमहावाक्यानामिति निर्णयादिकचाह्यम् ॥ ८

सू – ईक्षतेर्नाशब्दम् .१.१.५. ।

}

"

४

17

1

यतो वा इत्यादि । आदिपदेन ‘सदेव’ इत्यादिवाक्यपरिग्रहः । यच्छब्दस्य ‘सदेव’ इत्यायुक्त कारणबोधकत्वेन औपनिषदःव कारणस्य तृतीये उपपादितम् । ‘औपत्तिकस्तुशब्दस्यार्थेन संत्र- घः - अर्थेऽनुपलब्धे तत्प्रमाण बादरायण ।

सूत्रे अशब्दशब्देन साङ्खवपूर्वपक्षी इति सूचनम्,

ईक्षत्य १-१.५ ]

१४१

श्रीभाष्यम्

प्रत्यनीककल्याणगुणैकतानं ब्रह्म जिज्ञास्यमित्युक्तम् । इदानीं जगत्कारणवाढिवाक्यानामा नुमानिकप्रधानादिप्रतिपादनानर्हतोच्यते ईक्षतेर्नाशब्दमित्यादिना । इदमाम्नायते छान्दोग्ये सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयम् । तदैक्षत यहुस्यां प्रजायेयेति तत्तेजोऽसृजत ' इत्यादि । तत्र सन्देह किं सच्छन्दवाच्यं जगत्कारणं परोकमानुमानिकं प्रधानम ? उतोक लक्षणं ब्रह्म इति ॥

श्रुतप्रकाशिका

प्रापकवाक्यानि गृह्यन्ते। अतएव ह्यनुवादपुरोवादसाधारण्येन जग कारणवादी-युक्तम् । समन्वयाधिकरणार्थीक्षेव्हे तृषा वान्तरसङ्ग युपयोगीनि सर्वशत्यादि विशेषणानि 1। जिज्ञास्यमित्युक्तमिति | प्रामाणिक्तया परीक्ष्यमि युत्त मित्यर्थः । तदन स्तर परीक्षाहि सङ्गतत्यभिप्रायेणाह- इदानीमिति ॥

अनेन चतुस्सूत्र्यानन्तयें ब्रह्मणः पुरुषार्थता प्रतिपादन परसमन्वयाधिकरणानन्तर्यमप्युक्तम् । आनुमानिकप्रधानादी. त्यनन्तरोक्तसमन्वयश्क्षेपेणोत्थानादबान्तरसङ्गतिरिति सूच्यते प्रधानादीत्यादिशब्देन * क्षेत्रशमान चिद्विशेषा, अद्विशे पाश्च गृह्यन्ते । ईक्षतेना॑शब्दमित्यादिनेति । पादशेषेणाध्यायशेषेणेति वार्थः । विषयमुदाहरति इदमिति | प्रतिज्ञाह ष्टान्तोपेतं सङ्कल्पप्रतिपादकं सामान्यशब्दवत् कारणवाक्य विषयः, तन सद्विद्यावाक्यमेवास्याधिकरणस्य साक्षाद्विषय. सद्वि द्याद्वारेणेदृशकारणवाक्याना विषयत्वं नतु साक्षादेव, विषयवाक्योपादानसमये वाक्यान्तराणामनुपादानात | दीपसाग्योच

तेषामनुपात्तत्वात् । प्रतिज्ञाविरोधस्वाप्यययोरत्रत्ययोरेव सूत्रितत्वात्तदनुग्राहकत्वेनोपनिषदन्तरगति सामान्यस्य अस्यामुप

निषदि विद्यान्तरेषु श्रुवत्वस्यापि सूत्रितत्वात् बुद्धयरतरणक्रमेण प्रथम मुगदानवोचिताचेतनत्वशङ्काया प्रतिक्षेप्यत्वात • सङ्क्रझात्मादिपदचिह्नितेषु वाक्येषु सामान्य शब्दचिह्नितवाक्यस्य प्रथमनिरूपणीयत्वाच्च । सामान्यद्वाराहि विशेणे बुद्धि मघिरोहति, सामान्यपरिग्रहे प्रतिक्षेपे च विशेषविषय सशयोऽनकाशवान् # विशेषेतु प्रतिपन्नेहि सामान्याकाङ्क्षा न स्वरस वाहिनी । सन्दिग्घेहि न्यायप्रवृत्तिः * अतस्सशयसद्भावनमाह - तत्रेति ॥ कारणस्येदंशब्दवाच्य कार्यसाचण्यावश्यंभावेश्चितृत्वाम्या सशयः । सशयशरीर दर्शयति । विमिति | सच्छन्दवा व्यमिति घर्मिवाचिपदस्य साधारणतया संशयसह व दर्शितम | जगत्कारणमिति उपादानत्वात् कार्यसालचण्य दुस्त्यजम्

निमित्तत्वा॰मुख्येक्षितृत्वचेति सशयहेतुस्थिरीकरणम् । परोक्तमिति । प्रतिपत्ति सशय वोरनुप्राहिकेति मात्रः’, गूढार्थसंग्रहः

1

स्यानपेक्षत्वात् ’ इत्यन शब्दस्य प्रमाणान्तराप्राप्तार्थबोधक र जैमिनि व्याससम्मतम् । तत्र ‘सामान्यतस्तु दृष्टादतीन्द्रियाणा प्रतीनिरनुमानात्।तस्मादपिचासिद्ध पराश्रमासागमा सद्धम्’सा.का.६इति साङ्ख्थेन ईश्वरकृष्णेन तत्त्वसृष्टित्रमएवागमवाक्य

तात्पर्ये नतु कारणे इत्युत्तम् | एतत्तात्पर्य सूचनायैव ‘ईक्षतेर्नाशब्दम्’ इत्यत्र आनुमानशब्द विहाय अंशब्दशब्दप्रयोग इत्यभिप्रेन्याह—आनुमानिकेत्यादि ।

वत्तेजोऽसृनतेत्यादि । आदिपदेन ‘तत्तेज ऐक्षन तदपोऽसृजन, ता आप ऐक्षन्त ता अनमसृजन्त’ इत्यादि

वाक्यस्य सङ्ग्रहः । एतद्वाक्योपादानेन जगत्कारणे तत्वसृष्टिक्रमे च आगमतापर्येण शास्त्रतापयें वर्तत इति सूचितम् ।

एतेन साङ्क्षयमतरीत्या तसृष्टिमेऽपि न शास्त्रता पर्य, किंतु ‘अध्यारोपापवादाय निष्प्रपशं प्रपञ्जयते । शिष्याणा

बोघसिद्धयर्थं कृतशे.कल्ति क्रमः इति (ब्र बिं) परोत्तिर्निश्वकाशेत्यप्यावेदितम् ॥ ,

[ ईक्षत्य ११५

अधिकरणपूर्वपक्ष्याशयः

१४२

श्रीभाष्यम्

किं प्राप्तम् ? प्रधानमिति । कुतः ? ‘सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेच’ (छा.६.२१)

इतीदंशब्दवाच्यस्य चेतनभोग्यभूतस्य सत्वरजस्तमोमयस्य वियदादिनानारूपविकाराव स्थस्य वस्तुनः कारणावस्थां वदति । श्रुतप्रकाशिका

पूर्वपक्षत्रीजस्मारणपरसौत्रपद द्योतनार्थमानुमानिकमिति पदम् | उत्तलक्षण सर्वज्ञत्वादिलक्षणम् आनुमानिकोत्तलक्षणपदाम्यो संशय हेतुद्वयसूचनम् । किं जगत्कारणवादिवेदान्तवाक्यानि प्रधानादिप्रतिपादनपराणि उत तद्विलक्षणब्रह्मपराणीति #पाद शेषसाधारणो विचारः । अतु तदर्थ सद्विद्यावाक्यानि कि प्रधानप्रतिपादनपराणि उतोत्तलक्षणब्रह्मपराणीति विचारः ।

तदर्थे किमत्रेक्षण गौणम् उत मुख्यमिति, तदर्थ किमनुमानाकारता, गौणेक्षणसाहचर्येच विद्यते, नेति । तदर्थे प्रतिशदृष्टान्तो किं हेतोराक्षेपकौ नेति तेज॰प्रभृति शब्दाः किं तेज प्रभृतिमात्रवाचिन ! उत परमात्मपरा इति च तदर्थमात्मशब्दस्तेजः प्रभृतिशब्दाना * अब्रह्मपरत्वस्याविरोधी उत विरोधीति तदर्थमात्मशब्दस्वारस्य भङ्गहेतवोऽनुरोद्धव्याः उत तदनुग्राहक हेतवइति विचारः, तत्स्वारस्यभहेतवोऽनुरोद्धव्या इति पूर्वःपक्षः ॥ तदनुग्राहका एवानुरोद्धव्या इति सिद्धान्तः । यदा स्वारस्यभङ्गहेतोरनुरोद्धव्यत्वेनात्मशब्दस्य तेज:प्रभृति शब्दानाम

श्रझपरत्वाविरोधितया तेजःप्रभृतिशब्दास्तेजःप्रभृतिवाचिनः प्रतिज्ञादृष्टान्तौ च यदा हेत्वाक्षेपको तदा हेत्वाक्षेपो गौणेक्षण साहचर्ये चास्तीति प्रथमथुतेक्षणस्य गौणत्वेन सद्विद्यावाक्याना प्रधानपरत्वात्तदेकार्थतया सर्वाणि कारणवाक्यानि प्रधान पराणीति पूर्वपक्षे फलफलिभावः । यदा आत्मशब्दस्वारस्योत्तम्मकहैतोरनुरोद्धव्यत्वेन आत्मशब्दस्य तेज:प्रभृतिशब्दाना

अब्रह्मपरत्वविरोधित्वेन तेजःप्रभृतिशब्दाः परमात्मपराः प्रतिज्ञादृष्टान्तौ च यदा न हेत्वाक्षेपको तदाऽनुमानाकारत्वगौणे क्षणसाहचर्ययोरसिद्धया प्राथमिकेक्षणस्यागौणत्वात् सद्विद्यावाक्यानि परब्रह्मपराणि अतस्तदैकार्थ्या सर्वाणि कारणवाक्यानि परब्रह्मपराणीति सिद्धान्ते फलफलिभावः ॥

तत्र पूर्वपच वक्तु*मन्यतरारीरसो युक्तिमत्वेन निर्धारणाकाङ्क्षा दर्शयति । किंप्राप्तमिति । प्राप्त युक्त युक्तिमदि त्यर्थः । पूर्वपक्षी स्वपक्ष युक्तिमत्त्वेन प्रतिजानीते । प्रधानामतीति | सरायक्रोडीकृते शिरोद्वये प्रधान मितिशिरो युतिम

दिव्यर्थः । युक्तिविशेषाकाङ्क्षा दर्शयति कुतइति । तदुपपादयति सदेवेति । कारणस्य प्रधानत्वसिद्धषौपयिकानि तद्वि लक्षणपुरुषविशेषत्वविरोधीनि च विशेषणान्याह- इदंशब्देत्यादिना । इदंशब्दवाच्यस्येति । परागर्थेही दशब्दस्वारस्य नतु प्रत्यग्रूपे वेतनइति भावः जगतश्चिदचिदात्मकतया चेतनस्यापीदशब्दवाच्यान्तर्भावव्युदासायाह –चेतनभोग्यभू

तस्येति । चिदशस्य कार्यन्वकारणन्यायोगात् न तस्य कार्यान्तर्भाव इति भोक्तृतयाऽयस्थानमेव, तस्य भोग्यस्यैव कार्य त्वमिति भावः | चेतनस्य शेयतकस्वभावजगद्रूपत्वमयुक्त मिति चाभिप्राय । कार्यस्य भोग्यत्वोपथिक कारणस्य प्रधान स्वापादकं च विशेषणमाह - सत्त्वरजस्तमोमयस्येति । सस्वादिकार्यसुग्वदु. समोहान्वयहेतुत्वदर्शन जगतस्सत्त्वादिम यत्वम् । निर्गुणः कथ गुणमयस्य कारणमितिचामिप्रायः | भोग्यत्वोपपादनमाह - वियदादीति || **

यद्वा इदशब्दवा-यद्रव्यस्य वारणत्वे कार्यत्यकारणत्वयोः कोमेद इत्यत्राह -वियदादीति । एकत्वावस्य कारण

बहुत्यावस्य कार्यमिति मिदेत्यर्थः। एकरूपस्य पुरुषस्य नानारूपकार्यभावोऽनुपपत्रतिभावः; कारण कार्यसालक्षण्या वश्यंभाषेहि चैतनस्य इदशब्दवाच्यप्रति कारणत्वानुपपत्तिः । कारणावस्था कार्योपादान भूतद्रव्यान्तरनिष्ठेति कथ यात्क्षप्या

ईसत्य १-१.५]

पूर्वपश्य[यैः परोक्त सूनार्थपर्यालोचनं च

१४३

श्रीमाध्यम्

कारणभूतद्रव्यस्यावस्थान्तरापत्तिरेवहि कार्यता । अतो यद्वव्यं यत्स्वभावं च कार्यावस्थ तत्स्वभाव तदेव द्रव्यं कारणावस्यम् । सत्त्वादिमयं च कार्यमिति गुणसाम्यावस्थ प्रधान मेव हि कारणम् । तदेवोपसंहृतसकलविशेष सन्मात्रमिति ‘सदेव सोम्येदमन आसीदे

कमेवाद्वितीयम्’ (छा. ६.२.१) इत्यभिधीयते । तत एव च कार्यकारणयोरनन्यत्वम् । तथा सत्येवैकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञोपपत्तिः । अन्यथा ‘यथासोम्यैकेन मृत्पिण्डेन ‘इत्या दिमृत्पिण्डतत्कार्यदृष्टान्तदन्तिकयोर्वरूप्यं चेति जगत्कारणवादिवाक्येन महर्पिणा कपि श्रुतप्रकाशिका

वश्यमावइति शङ्काया कार्यकारणयोरेकद्रव्य यमाह-कारणभूतद्रव्यस्येति । ततःकिमित्यपेचायां कार्यकारणसालक्षण्यनि

यमं फलितमाह-अतइति । ततोऽपि किमित्याशङ्काया कार्यस्य प्रधानसालक्षण्यमाह - - सत्त्वादिमयंचेति । प्रधानस्य कार्यसारूप्यमाह-गुणसाम्यावस्थमिति । कार्ये गुणवैषम्यदर्शनात् कारणमपि तथाविधं स्यादिति शङ्काऽपाकरणार्थे गुण साम्यावस्थमित्युक्तम् नतु गुणमयमिति | विषमावस्थस्य सर्वस्य कार्यव्वदर्शनात्, कारणस्यापि तथावे कारणान्तरापेक्षया इनवस्थाप्रसङ्गाच्च प्रधानस्य गुणसाम्यावस्थःवसिद्धिरिति भावः अनेकगुणसाभ्यावस्थस्य प्रधानस्य कारणत्वे एकत्वावधार

णमनुपपन्नं एकस्यैव ब्रह्मण: कारण वेतूपपन्न मित्यत्राह — तदेवोपसंहृतेति । एकमेवेति नामरूपविभागव्युदासः अद्विती यमिति गुणवैषम्यव्युदासइत्यभिप्रायेण उपसहृत सकलविशेषभियुक्तम् । सन्मात्रमिति | सदेवेति कदाचि कासच्वव्युदास इतिभावः । सन्मात्रमितीत्यत्रेतिशब्दोहेतौ ॥

प्रधान कारणत्वमेव युक्तयन्तरेणोपपादयितुमाह - ततएवेति । इदशब्दवाच्यंप्रति कारणस्य त्रिगुणात्मकस्य प्रधा

नस्य सच्छन्दवाच्यत्वादेवहि कार्यकारणयोरनन्यत्यसिद्धिः | नहि विजातीययोरनन्यत्वमितिभावः । अनम्यत्व माभूदित्य त्रा तथा सतीति । अनन्यत्वेसीत कविज्ञानेन सर्वविज्ञानसिद्धिः तचिद चिद्विलक्षणकारणत्वपक्षे नसभवतीति भावः ।

एवं प्रतिशासिद्धिरूपयुक्ति रुक्ता भवति, यद्वा • इदममे सदिति सामानाधिकरण्यात् ‘तद्वैक आहुः’ इत्यसत्कार्यवाद

प्रतिक्षेपाच्चानन्यस्वसिद्धिः पूर्वग्रन्थेऽभिप्रेता हेत्वन्तरवाह तथासतीति । तथासति प्रधान कारण वे सतीत्यर्थः, कार्य कारणयोरनन्यत्वे प्रतिज्ञावाक्यतात्पर्यात्तत्रैकशब्दोऽपि गुणसमुदायैक्यायुक्त इतिभावः ॥

युक्तयन्तरमाह-अन्यथेति । अचेतन मृत्पिण्डलोहमण्यादिदृष्टान्तश्चेतनकारणस्य दार्शन्तिकत्वे न सङ्गच्छतइत्यभि

प्रायः, यद्वा सरूपमृत्पिण्डघटादिकार्यकारणदृष्टान्तो न विरूपकार्यकारणयोर्दान्तिक वे घटतइतिभावः | कपिलस्मृत्यैक गूढार्थसंग्रहः +

वैरूप्यंचेति । दृष्टान्ते स्वरूपपरिणामाभिधानेन दार्शन्तिके कारणे स्वरूपपरिणामाङ्गीकार एवं श्रुतिस्ता भवति

अन्तर्यामित्वपरिणामाङ्गीकारस्तु श्रुतिविरुद्ध इतिभावः ॥

परैः अशब्दमिति हेतुबोधकमेव पदम् | अशब्दत्वे ईक्षतेरिति हेतुः इत्युत्तम् । अत्र प्रधानम् इति पक्षवाचकप दाध्याहारः । पूर्बसूत्रे ‘तत्’ इत्यस्य जन्माद्यस्य यत इति सूत्रोक्तजगत्कारणनिर्विशेषपरत्वेन जगत्कारणतापरत्वमपि वर्तत इति ‘तत्’ इत्यनेन जगत्कारणमित्यर्थो लभ्यत इति साध्यवाचकपदस्य नाध्याहारइति ब्रह्मविद्याऽऽभरणे उक्तम् । लम्मादिसूत्रे निर्विशेषाववक्षेत्र नधरत इति प्रागेव निरूपितम् । तत्र निर्विशेषपरत्वेन तच्छन्दस्यात्र जगत्कारणपरत्वमपि न

१४६‘ ईक्षतेः’ इत्यत्र घात्वर्थविवक्षा मीमासकवैयाकरणसम्मता ‘तदैक्षत’ इत्यायुक्तेक्षणसामान्यपरत्व च [ईक्षत्य १-१५ श्रीभाष्यम्

कुत. ? ईक्षतेः- सच्छन्दवाच्य सम्बन्धिव्यापारविशेषाभिधायिन ईक्षतेर्धातोश्श्रवणात् । तदैक्षत बहुस्यां प्रजायेय ’ (छा.६.२.३) इति ईक्षणक्रियायोगश्चाचेतने प्रधाने नसंभवति । श्रुतप्रकाशिका

प्ट्यसद्भावाच्च, बाघितत्वप्रतिपन्नत्वासम्भवः । अन्यपरत्व पूर्वपक्षयुक्तिभिरेव निरस्तम् । अतो हेतुर्न सभवतीत्यभिप्राये..

हे वाकाक्षा दर्शयति कुतइति । हेतोरसिद्धिमन्यथासिद्धिं च व्युदसितु व्याचष्टे | सच्छन्दवाच्येति | सच्छन्दवाच्यस बन्धीति * व्यधिक्रणासिद्धिव्युदासः | प्रकृत सदेवहि ‘तदैक्षत’ इति तच्छब्देन परामृश्यत इतिभावः । व्यापारवि शेषशब्देनाभिधायिशब्देन चान्यथासिद्धिव्युदासः । नहि चेतनाचेतनसाधारण कार्यों मुख्यमानमीक्षतिघा वभिधेय अपितु चेतन रूपकर्त्रसाधारणो व्यापारविशेष: । नच मुख्ये सभवति उपचारो युक्तइतिभावः ● ‘इक्शितपौ धातुनिर्देशे वक्तव्यौ ’ इति प्रक्रिया ईक्षतिशब्देन घातूपादानं नार्थोपादानं, * तथासतीक्षितरितिहि वक्तव्य स्यात् । अनेन •चशब्दस्य विवक्षितायें स्वारस्य सूचितमित्यभिप्रायेणाह- धातोरिति । श्रवणादित्यज्ञानासिद्धिपरिहारः । श्रयमाणादी क्षतेरिति * सूत्रविवक्षितम् ; तत्पलिततु षष्ठ्या निष्कृष्य व्याख्यातम् । ईक्षतिशब्देनेक्षण लक्षितमिति वेदान्तदीपे व्या ख्यातमर्थस्वारस्याय । अत्रतु शब्दस्वारस्थेन व्यख्यातम् ॥

ļ

ननु ‘तत्तेज ऐक्षत ’ ’ ता आप ऐक्षन्त’ इति वाक्यद्वयगतमीक्षणमचित्सबन्धितया प्रतीयते । ‘सेयं देव तैक्षत’ इत्यत्रापरीक्षणमचिद्रतमुचित देवताशब्दस्य ‘हन्ताहमिमास्तिस्त्रो देवताः’ इत्यासन्नवाक्यस्यदेवताशब्द विरु

पार्थत्वायोगात् प्रथमेक्षण च सेयमिति सच्छन्दपरामृष्ट सत्सबन्धि वादचिद्वतमेवेत्याकाङ्क्षायामाह- तदैक्षतेति । चरमवाक्या

नुरोधेनोपक्रमस्वारस्यभङ्गो न युक्त इतीद तायदीक्षण मुख्यमिति भावः । धात्वर्थाना क्रियान्वाद चेतनस्य च क्रियायोगस म्भवान्नात्रानुपपत्तिरित्यत्राह - ईक्षणक्रियेति । अय क्रियाविशेषो नसंभवतीत्यर्थः । ततः किमित्यत्राह-अत इति। अतः

गूढार्थसंग्रहः

तेरिति घानिर्देशे बीजं सूचयनर्थमाह - सच्छब्दवाच्येत्यादिना । ’ तदैक्षत’ इत्यादौ तच्छन्दस्य ‘सदेव ६

इत्यत्रोक्त सच्छब्दार्थ एवार्थः । तत्रोक्तैकत्वप्रतिकोटिरूपत्वाद्वहुभवनस्य | ‘वाच्ये’त्यनेन ’ सदेवे’त्यत्र वाच्यार्थः यः सवि शेषपदार्थ: सएव ‘तदैक्षत’ इत्यत्र तच्छन्दे विवक्षितइति बोधनाय । तेन निर्विशेषस्य नात्र प्रतीतिसंभवः एक अद्विती यशब्दयोः यथा न निर्विशेषतात्पर्यग्राहक्ता तथा पूर्वमवोपपादितम् (६२० - ६३७.पु) ॥ ● इतिकर्तव्यताविधेः यजतेःपूर्ववयम्’ (जै.स्. ७.४.१) इत्यत्र यजतेरिति यागविवक्षावत् अत्रापीक्षितधात्वर्थो

विवक्षितः । ‘रोगाख्याया ण्वुल्बहुलम्’ (पा.सू. ३.३.१०८) इतिसूने ‘इकिश्तपा धातुनिर्देशे ’ इति वार्तिकस्यार्थविद क्षायामपि प्रवृत्तिः । घान्यर्थनिर्देशेऽप्येतो बाहुल्कात् । अतएव ईक्षतेर्नाशब्दम् ’ आहो प्रभूतादिभ्यः’ ‘गच्छतोपरदारा

दिभ्यः’ (पा.सू.७.३.७.सूत्रार्तिकम् ।) इति प्रयोगास्सङ्गच्छन्ते’ इत्यत्र उद्योते नागेशेनामिहिता। अत: भाष्यदीपयो: ईक्ष तिधातुतदर्थयोरनाविवक्षितत्वप्रतिपादनं नानुपपन्नम् । ‘तदैक्षत बहुस्याम्’ ‘सेय देवतैक्षत’ इत्यादौ ‘ऐक्षत’ इति तिङन्त धातुः प्रयुक्तः तिङन्तघातुतात्पर्येणैव ईक्षणादित्यनमिघाय ईक्षतेरित्युत्तम् । ईक्षणादित्युत्तौ कृदन्तस्थले सिद्धावस्थापनघा स्वर्थस्यैव प्रतीतिरस्यात् नतु साध्यावस्थापन्नस्य | ज्ञानादिशब्दवत् नात्र सिद्धधर्मिबोधकता अपितु साध्यावस्थापन्नबोधक त्वमेव वित्राक्षेतम् | साध्यत्व च मोवदिशा निष्पाद्यत्वमेवेत्यभिप्रेत्य व्यापारविशेषेत्युक्तम् । सच्छन्दवाच्यकर्तृतः

ईक्षत्य १-१-५ ] ‘विकार:, नामरूपे’ इयन शब्दभेदः ‘ईक्षतेः’ इसनेक्षणक्तृत्व चेत्येतदुभयं साख्यपरयोर्नघटते १४७ श्रीभाष्यम्

अत ईदृशेक्षणक्षमश्चेतनविशेषस्सर्वशस्सर्वशक्तिः पुरुषोत्तमस्सच्छन्दाभिधेयः । तथा च

सर्वेष्वेव सृष्टिप्रकरणेप्वीक्षापूर्विव सृष्टि प्रतीयते । स ईक्षत लोकान्नु सृजा इति’ (पे.१.१ २) ‘सइमान्लोकानसृजत’ ’ स ईक्षाञ्चके सप्राणमसृजत ‘(प्र.६.३.४)इत्यादिषु । ननु च श्रुतप्रकाशिका

अचेतनस्थासम्भावितत्वेनेक्षणस्य त्वत्पश्चविरुद्धत्यादित्यर्थः । ईदृशेक्षणक्षमइति । अनेनाचिव्यावृत्तियक्ता ईदृशशब्देन चेतनविशेषशब्देन चेक्षणस्व मायफलिताश्चेतनमात्रादापे व्यावृत्तियत्ता यथेतनमानेऽपि नसभवति तत्कथमचैतने संभवती तिमात्र: । ‘तदक्षत’ इति सिद्धं गुणमाह - सर्वज्ञइति । ‘बहुस्याम्’ इति फलितमर्थमाह - सर्वशक्तिरिति । चिद

चिद्व्यावर्तकलिङ्गनलसिद्धं सदिति सामान्य श्रुतेः पर्यवसानस्थल दर्शयति । पुरुषोत्तमइति । ‘सेयं देवता ’ इति देव ताशब्दोऽपीक्षणविशेषसामर्थ्याच्छागपचन्यायेन चानुगृहीतः प्रकरणान्तरोत्तदेवताविशेषविषयइति भावः । सद्विद्यावाक्य.

स्योत्ता परत्वमने श्रुत्यन्त रस्वारस्येनोपपादयति । तथाचेति । नात्र विषयवाक्यतया श्रुत्यन्तरोपादानम्। सर्वेष्वेव सर्वे क

प्वपि अनेन प्राचुर्यममिप्रेतम् । ईक्षणस्य गौणत्याश्रयणे अनेक्श्रुतिस्वारस्यमङ्गप्रसङ्ग इतिभावः । प्रतीयतइति । प्रतीति स्तावद्विगीतेतिमावः ॥

स्वपक्षसाधक्मुत्तवा पूर्वपक्षयुक्तिं परिहर्तुं चोद्यमुपक्षिपति | ननुचेति । कार्यकारणयोस्सालक्षण्यं तावदङ्गीकाये मृत

कार्यादिषु दर्शनात् । तच्चसालक्षण्य ब्रह्मणस्त्रिगुणात्मकत्वादियोगेन या जगतस्तद्विधुरत्वेन वा निर्वाह्यम् । आये शब्दान्तरेण गूढार्थसंग्रह:

व्यापारः ज्ञानतद्विशेषवाचिपदसममिव्याहारे वैयाकरणमतवत् नैयायिकमतेऽपि कर्तृत्वमाश्रयत्वरूपमेव । अभिधायिन इत्य

नेन ईक्षतिधातुयाच्यायश्रियत्व प्रधानस्य न सभवतीति सूचितम् ||

अत्र ईक्षतेरिति सामान्यनिर्देशन ‘सेयदेवतेक्षत’ इत्यादि ईक्षणसामान्यस्यापि सङ्ग्रहः । ‘नामरूपे व्याकरवाणि इत्यत्र ’ विकारो नाघेयम्’ इति पूर्वप्रयुक्त विकारशब्दस्याने रूपशब्दः प्रयुक्तः । विकार: स्वरूपसङ्कोचविकासात्मकप

रिणामः । रूपशब्दस्तु तदतिरिच परिणामस्यापि सग्राहकः । तेन दाष्टांन्तिके अन्तर्यामित्वपरिणामेन ब्रह्मणः उपादानव संभवस्तु चितः अयमर्थः प्रागेव निरूपितः । ईदृशेक्षणक्षम: चेतनविशेषस्सर्वज्ञइत्यादि । सर्वशत्व सिद्धान्तएव सङ्ग

उते नतु परमत इति पूर्वमेवोपपादितम् । एव त्रय्यन्तसारामृतेऽपि । एवमीक्षणकर्तृत्वमपि निर्विशेषे नघटते । यद्यापे

‘तदेखत’ इत्येनदपि ब्रह्मण्युपपद्यते । सष्टव्यालोचनरूपतया वृत्तिप्रतिबिंबितचित्प्रकाशरूपेक्षणे ब्रह्मणः तदवच्छेदकमायावृ

त्तिर्तृत्वस्योपचारसंभवाच्च । यद्यप्येव धात्वर्थाश्रयत्व तत्क्र्तृत्ववेत्युमयमप्यौपचारिकमेव । तथाऽपि प्रधानपक्षे निरपेक्ष

मकृत्यर्थस्यामुख्यत्वं स्यात् । ततोवरं सापेक्षप्रत्ययार्थस्य अमुख्यत्यप्रकल्पन मिति’ इति न्यायरक्षामणावुत्तम् । तथाऽपि कामादीनामन्तःकरणधर्म साख्याना परेशश च समम् । प्रमातृत्व च चितः वृत्तिप्रतिचिंचदशायामौपचारिकमित्यापे । एवंस्थिते मायावृत्तिप्रतिबिंबितत्वेन चिनि औपचारिक प्रयोगस्साङ्कथमते परमते चौपचारिक: मायाच्याश्रयत्वेन ईक्षितृवं साङ्ख्यमते संभवत्येव । अन्यन वृत्तिप्रतिबिंबितत्वेनौपचारिकत्वेऽपि अत्र इत्थमुपपत्तिस्सम्भवत्येवेति निरपेक्षप्रकृत्यर्थस्य मायावृत्तिरूपस्यौपचारिकत्व कथम् १ सर्वेषु सृष्टिप्रकरणेषु निर्विशेषाववक्षाचाघवस्य ईक्षितृ वादेस्सत्वे निर्विशेषमत्र विव

चितमित्युक्तिरापं नघटते । एतत्तात्पर्येणैव ईक्षतिधातुघारतानेक्श्रुत्युपादान माध्ये । ननुचेति । स्वरूपपरिणामाभिप्रायेण

अशब्दशब्दार्थः तस्य सारूपासूत्वोपपादन] च

१४४

[ ईक्षय १-१.५

श्रीभाष्यम्

लेनोक्तं प्रधानमेव प्रतिपाद्यते । प्रतिज्ञादृष्टान्त रूपेणानु मानवेषमेवचेदं वाक्यमिति सच्छ ब्दवाच्यमानुमानिकमेव इत्येवंप्राप्तेऽभिधीयते ‘ईक्षतेना॑शब्दम्’ इति । यस्मिन्शब्द एव प्रमाण नभवति, तदशब्दम् आनुमानिकं प्रधान मित्यर्थः । श्रुतप्रकाशिका

1

े

हेतुत्वेनाभिप्रयन्नाह-जगत्कारणेति । उत्त न्यायेन श्रुत्यविरोधात् स्मृतिनिरासो नयुक्तइतिभावः, महर्षिणतिपदेन ‘ऋषि प्रसूतं कपिलं महान्तम्’ इति श्रुतिस्मारिता। हेत्वन्तरमाह- प्रतिज्ञेति । प्रतिशादृष्टान्तयोर्हे लाक्षेपकत्वाभिप्रायेणोत्तमनु

मानवेषमेवेति ॥

ननु नकारणविषया प्रतिशा अपत्येक विज्ञानेन सर्वविज्ञान विषया अतोऽनुमान बेपत्वेऽपि न प्रधानकारणत्वसिद्धि रिति न वाग्यम् एकविज्ञानन सर्वविज्ञान प्रतिशायास्सर्वस्यैवस्य चानन्यत्वेन निर्वाह्यत्वादनन्यत्वस्य कार्यकारणभावनि बन्घनत्याच्च । प्रधानकारणत्वप्रतिज्ञान पस्तित्वात् अत्राय प्रयोगोऽम्मितो वेदितव्यः जगत् खानन्योपादानकं कार्यवा घटवत् । यद्वा इदजगत् स्वकारणैकज्ञानेन ज्ञात भवितुमर्हति कार्यत्वात् एक्मृविण्डाद्यार॰घघटादिवदिति पूर्वपक्ष निंग मयति इतीति । इतिर्हेतौ सुखदु. समोहोन्नेयसत्त्वरजस्तमोमयस्सेदशब्दवाच्यस्य कारण यमेषः पूर्वपक्षहेतुः । कार्यकारणा नन्यत्वफलभूतमेकाविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञानं सदुत्तम्भकम् | अनुमानाकारप्रतीतिश्चान्यो हेतुः ॥ '

अस्मिन्पूर्वपक्षे सिद्धान्तस्थापनाय सूत्रातीर्णत्व दर्शयति । इत्येवंप्राप्तइति । उच्यमानाः विषयसंशयपूर्वपक्षा अस्थाधिकरणस्येति ज्ञापनाय पूर्वे सूत्रोपादानम् । अस्य राद्धान्तसूत्रःवज्ञापनार्थमक्षरव्याख्यानार्थं चेदानी तदुपादानमिति

वैषम्यम्’। शब्दवैद्यनय।ऽभिमतस्य कथमशब्दत्वमिति शंकायामाह- यस्मिन्निति । अब्यक्षो वायुभज्ञ इतिवदवघारण

गर्भितमितिभाधः । शब्दैकप्रमाणकत्व नचेत्तन किमन्यत् प्रमाणमित्याह – आनुमानिकमिति । तर्हि प्रमाणान्तरप्राप्त ।

शास्त्र न प्रतिपादयतीतिचेन्न सामान्यतो दृष्टानुमानन कारणमाने प्रतिपन्नेऽपि तद्विशेषाणामप्रतिपन्नतया सद्विशिष्टेन रूपेण शास्त्रप्रतिपाद्यत्वात् । अप्राप्तेहि शास्त्रमर्थवत् इति मीमांसकाना मत नतु साङ्ख्यानामिति पूर्वपक्षिणोऽभिप्राय |

• तस्यानुपपन्नता च शापयितुमशब्दशब्दप्रयोगः आनुमानिकत्वमिन्द्रियाणां परमाणुनामप्यविशिष्टमिति तयुदासार्थं सौत्र मेकवचनमित्यभिप्रायेणाह~-प्रधानमिति | प्रधानंोकसद नेकेषा कारण परमाणवस्त्वनेके सन्तएकैक्स्य कार्यस्य कारण इन्द्रि याणितु बहूनि ज्ञानकारणानि नवर्यकारणानीति तद्व्यवच्छेदसिद्धिः ॥ गूढार्थसप्रहः 3

स्वरसम्। एतत्तात्पर्येणैव न्यायरक्षामणौ, वेदान्तसूत्रमुत्तावल्याच पक्षसाध्यवाचकयोरुभयोरप्यध्याहार उक्तः । अध्याहारा मावेऽप्युपपत्तिसम्भवे अध्याहारकस्पन मनुचितम् । ‘अशब्द ’ शब्देन पूर्वपक्षसूचनेन तस्य पक्षसमर्पकत्वमेवोचितम् । यतः जगज्जन्मादि तत् इत्यस्यानुष्वृत्ते. उत्तरत्राङ्गीकारेण जगत्कारणमित्यर्थो लभ्यते इत्यभिप्रेत्य ‘अशब्द’ शब्द विवृणोति यस्मिशब्दएवेति । अत्र एवकारः अशब्दार्थस्फुटीकरणाय प्रयुक्तः । नतु तदर्थस्याप्यत्र घटकचेन, अतएव वेदान्तदीपे शब्दःप्रमाण यस्य नभवति तदश दमित्येव विवृतम् | प्रमाणमित्यपि यच्छन्दोत्तरविभक्तयर्थप्रकटीकरणार्थम् ।’ अर्थेऽनु पल्वे तत्प्रमाण बादरायणस्थान पक्षत्वात्’ इत्युक्त दिशा ‘अतीन्द्रियाणा प्रतीतिरनुमानात् ’ इति अख्यसम्मतप्रधानप रत्वमशब्दशब्दस्य | शास्त्रयोनित्वात् इतिसूत्रे शास्त्रयदः अर्थविशेषबोधनायेति प्रागुत्तम् । अत्र च शब्दशब्दएवा

ईसय १-१५ ] सद्वियायाःप्राधान्यं ‘सदीक्षतेः’ इत्यनुत्तौ बीजम्, ‘नाशब्दम्’ इत्यत्र अर्थद्वयम्

१४५

श्रीभाष्यम्

न तजगत्कारणवादियाफ्यप्रतिपाद्यं ६ भुतप्रकाशिका

नेति पदस्य प्रधान स्वरूपप्रतिक्षेपार्थव्यशङ्कां व्युदस्यन् वाक्यार्थे योजयति । नतदिति । घर्मिनिषेधपरत्वेऽपि

शास्त्रस्य वाक्यनिरूपणपरत्वाद्धेतुपदेन धातुम्वरूपोपादानाच, प्रतिपाद्यतावेषेण निषेध्यत्व विवक्षितमितिभावः । वाक्यप्र विपाद्यत्यामावः प्रमाणान्तरप्रतिपन्नत्वबाधितत्वाभ्यां वाक्यस्यान्यपरत्वाद्वा स्यात् योग्यानुपलम्माद्यभावादप्रतिपन्नाकारवैशि गूढार्थसङ्ग्रहः

रमित्यचन्दशन्दमिति पक्षनिर्देशः । तत्र नैयायिकेन ब्रह्मण: अङ्गीकारेण वेदपौरुपयत्वानुमानमेव ब्रहाणो जगत्कारणत्वा नुमानमपि भवतीति ’ जन्मादिसूत्रस्य अनुमानसिद्धजगत्कारणानुवादेन ब्रह्मत्यविधायकत्वेन ब्रह्मलक्षणपरस्य ‘यतो वा

,

इत्यादिवाक्यार्थस्य प्रतिपादकत्वशङ्कानिरसनार्थजगत्कारणस्य औपनिषद पुरुषरूपतासमर्थन ‘शास्त्रयोनित्यात्’ इत्यत्र । तेन

कारणवाक्यानां प्राघान्य न परसम्मतमहावाक्यानाम् इत्यर्थी बोषितो मवति । अत्रतु नैयायिक विवक्षाया असभवः उपादानो

पादेयभावस्य तन्मतेऽनङ्गीकारात् । जगत्कारणस्य शास्त्रयोनि वसिद्धान्तानन्तर नैयायिकमतशङ्काया एवासम्भवात् । इंक्ष तेरिति हेतुना तन्मतनिरसनालामाच्च | साख्यैः (मा.प्र.१.सपु.१००-१०१.पु) जगत्कारणस्यानुमानिकत्व तवसृष्टि श्रमादेरागमार्थत्व वेदापौरुयेयत्वच अभ्युपगम्यते । ‘सदेव’ इत्यादी अनुवादताऽऽदिबोधकपदाभावेन प्राधान्यात् अस्य स्वरुपपरिणाभ्युपादान भूतप्रधान कारणपरत्वे ‘यतो वा’ इत्यादेरपि तत्परतया अचिद्विलक्षणब्रह्मणि कारणत्वस्यासम्भवन समन्ययोन सभवतीति शङ्कानिरासक्त्वेन ‘ईक्षतेनाशव्दम्’ इति शास्त्रोपक्रमे विचारो युक्तः। पादार्थभेदेनान्ययोगव्यव

च्छेदपादे प्रधानकारयुपगमेनात्र तान्नेरसनासम्मन इति शङ्काया (च) नावसरः ॥ यद्यपि ' नाशब्दम्’ इति समभिव्याहारेण अशब्दशब्दार्थस्य नञर्थेऽन्वयः प्रतीयते । तत् जगत्कारणमशब्दमि नम् इति तदर्थोऽपि । तथाऽप्येवमङ्गीकारे नञ. सामान्यधर्मावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावबोधकतया विशेषधर्मावच्छिन्नम 6

तियोगिताकचोपस्य विवाश्चतस्यासम्भवेन अशब्दशब्दार्थस्यैव पक्षत्व प्रतीयते । एवसति ईक्षतेरित्यस्य वैयधिकरण्यस्यात् अतः वाक्यपक्षकानुमानमेनात्र विवक्षित मिति भाप्ये ‘इदानीं जगत्कारणवादिवाक्यानामानुमानिकप्रधानप्रतिपादनान र्हतोच्यते’

इत्युपक्रमे ‘अन सृष्टिवाक्यानि न प्रधानप्रतिपादनयोग्यानी युच्यते’ इत्युपसहारे च एत सूत्रे उत्तम् । ‘ईक्षतेर्धातोश्र वणात्’ इति वाफ्येन ईक्षनेरिति शब्देन सूनकृतः इत्थमाशयस्सूचित: । दीपेतु ‘ईक्षतेरितीक्षणधात्वर्थ ईक्षणम् | ‘सदेव सोम्येदम् ’ इति जगत्कारणतया प्रतिपादितान्वयिनः ईक्षणव्यापारान्नाचेतनमशब्द तत् अपितु सर्वज्ञ सत्यसङ्कल्प ब्रोव

जगत्कारणमिति निश्चीयते’ इत्युक्त्या तत् जगत्कारण अशब्द मिन्नमीक्षणवत्वादित्यनुमान सूत्रकारामिप्रतमिति बोधितम् ।

पक्षेचान व्अशब्दशब्दे शब्दशून्य शब्दावाच्य शब्दतात्पर्यविषय इति बहुर्थप्रतीतावापे ‘शास्त्रयोनित्वात्’ ‘तत्तुसम न्वयात्’ इति सूनद्वये तात्पर्यविषयार्थप्रतीत्या अशब्दशब्देऽपेि शब्दतात्पर्याविषयरूपार्थ एव ग्राह्य इति निर्णयेन। सद्विद्यावाक्यस्य प्राधान्येऽपेि ‘नाशब्दम्’ इत्यत्र नञः विशेषधर्मावच्छिन्नामावबोधपरत्वमादरणीयम्। ’ सदीक्षते: '

इत्यनुत्तौ मूलतु श.माध्ये श्रीभाध्येच सद्विद्यावाक्यव्यतिरित्ते क्षतिघातुघटितवाक्यानामुपादानेन सर्वत्र सच्छन्दाभाव प्रधान व्यावृत्तिबोधकेश्चतिशब्दसत्र ’ उनसत्वेनतमादेशमप्रायः येनाश्रुत शचोग्यम् ्रुतम्’ || इत्यादिपूर्ववाक्य एव दृष्टान्तानुसारेण साङ्ख्य सम्मतपरिणाम्युरादानपूर्वपक्षयुक्ति तत्सूचनाभावश्चेत्यादिक 19

१४६’ ईक्षतेः’ इत्यत्र घात्वर्यविवक्षा मीमासकवैयाकरणसम्मता ‘तदैक्षत’ इत्याद्युक्तेक्षणसामान्यपरत्वं च [ ईक्षत्य १ १५ श्रीभाष्यम्

कुतः ? ईक्षतेः- सच्छन्दवाच्य सम्बन्धिव्यापारविशेषाभिधायिन ईक्षतेर्धातोश्श्रवणात् । तदैक्षत बहुस्यां प्रजायेय ’ (छा.६.२.३) इति ईक्षणक्रियायोगश्चाचेतने प्रधाने नसंभवति । श्रुतप्रकाशिका

प्ट्य सद्भावाच बाधितत्वप्रतिपन्नत्यासम्भवः । अभ्यपरत्वं पूर्वपक्षयुत्तिभिरेव निरस्तम् । अतो हेतुर्न सभवतीत्यभिप्रायेण हेत्वाकाक्षा दर्शयति कुतइति । हेतोरसिद्धिमन्यथासिद्धिं च व्युदसितुं व्याचष्टे | सच्छन्दवाच्येति | सच्छन्दवाच्य बन्धीति # व्यधिकरणासिद्धिव्युदासः | प्रकृतं सदेवहि ‘तदक्षत ’ इति तच्छन्देन परामृश्यत इतिभावः । व्यापारवि *

शेषशब्देनाभिधायिशब्देन चान्यथासिद्धिव्युदास नहि चेतनाचेतनसाधारण कार्यो मुख्य मात्रमीक्षतिघा वभिधेयं अपितु चेतनरूपकर्त्रसाधारणो व्यापारविशेषः । नच मुख्ये संभवति उपचारो युक्तइतिभावः * ’ इक्श्तिपौ धातुनिर्देशे वक्तव्यौ’ इति प्रक्रिया ईक्षतिशब्देन घातूपादानं नाथपादानं, * तथासतीक्षितरितिहि वक्तव्य स्यात् । अनेन

*चशब्दस्य विवक्षितायें स्वारस्यं सूचितमित्यभिप्रायेणाह— धातोरिति । श्रवणादित्यज्ञानासिद्धिपरिहारः । श्रयमाणादी क्षतेरिति # सूत्रधिवाक्षतम् ; तत्फलिततु पठ्या निष्कृष्य व्याख्यातम् । ईक्षतिशब्देनेक्षणं लक्षितमिति वेदान्तदीपे व्या ख्यातमर्थस्वारस्याय | अऋतु शब्दस्वारस्थेन व्यख्यातम् ||

ननु ‘तत्तेज ऐक्षत ’ ‘ता आप ऐक्षन्त’ इति वाक्यद्वयगतमीक्षणमचित्संबन्धितया प्रतीयते । ‘सेयं देव तैक्षत’ इत्यत्रापीक्षणमचिद्रतमुचित देवताशब्दस्य ‘हन्ताहमिमास्तिखो देवताः’ इत्यासन्नवाक्यस्यदेवताशब्दविरु

पार्थव्वायोगात् प्रथमेक्षण च सेयमिति सच्छन्दपरामृष्ट सत्सबन्धित्वाद चिद्वतमेवैत्याकाङ्क्षायामाह- तदैक्षतेति । चरमवाक्या

नुरोधेनोपक्रमस्वारस्यभङ्गो न युक्त इतीद तावदीक्षण मुख्यमितिभावः | धात्वर्थाना क्रिया यादचेतनस्य च त्रियायोगस म्भवान्नात्रानुपपत्तिरित्यत्राह –ईक्षणक्रियेति । अय क्रियाविशेषो नसंभवतीत्यर्थः । ततः किमित्यत्राह-अतइति । अतः म्च

J

गूढार्थसंग्रह: ईक्षतेरिति घातुनिर्देशे बीजं सूचयन्नर्थमाह - सच्छन्दवाच्येत्यादिना । ’ तर्देवत’ इत्यादौ तच्छन्दस्य ‘सदेव ६

इत्यत्रोत्त सच्छन्दार्थ एवार्थः । तनोत्तैकत्व प्रतिकोटिरूप वाहुभवनस्य | ‘वाच्ये’त्यनेन ’ सदेवे’त्यत्र वाच्यार्थः यः सवि s

te

शेषपदार्थ: सएव ‘तदक्षत’ इत्यत्र तच्छन्दे विवक्षितइति बोघनाय |, तेन निर्विशेषस्य नात्र प्रतीतिसंभवः एक अद्विती

यशब्दयोः यथा न निर्विशेषतात्पर्यग्राहकता तथा पूर्वमेवोपपादितम् (६२० - ६३७.पु) ॥

‘ इतिकर्तव्यताविधेः यजतेःपूर्ववत्वम् ’ (जै.स्. ७.४.१) इत्यत्र यजतेरिति यागविवक्षावत् अत्रापीक्षितधात्वर्थो विवक्षितः । ‘रोगाख्याया बुल्बहुलम् ’ (पा.सू. ३.३.१०८) इतिसूत्रे ‘इकिश्तपो धातुनिर्देशे’ इति वार्तिकस्यार्थविव

क्षायामपि प्रवृत्तिः | घात्यर्थनिर्देशेऽप्येतो बाहुलकात् । अतएव ईक्षतेर्नाशब्दम् ’ आहौ प्रभूतादिभ्यः’ ‘गच्छतौपरदारा दिभ्यः’ (पा.सू. ७.३.७. सूत्रवार्तिकम् ।) इति प्रयोगात्सङ्गच्छन्ते’ इत्यत्र उद्योते नागेशेनाभिहिता । अतः भाष्यदीपयो: ईक्ष. 6

तिधातुतदर्थयोरत्राविवक्षितत्यप्रतिपादनं नानुपपन्नम्। ‘तदैक्षत बहुस्याम्’ ‘सेयं देवतेक्षत’ इत्यादी ‘ऐक्षत’ इति तिडन्त धातुः प्रयुक्तः तिङन्तधातुतात्पर्येणैव ईक्षणादित्यनभिधाय ईक्षतेरित्युक्तम् । ईक्षणादिव्युतौ कृदन्तस्थले सिद्धावस्थापनघा स्वर्थस्यैव प्रतीतिरस्यात् नतु साध्यावस्थापन्नस्य | ज्ञानादिशब्दवत् नान सिद्धघर्मिबोधक्ता अपितु साध्यावस्थापनबोधक त्वमेव विनाक्षतम् । साध्यन्वं च मञ्जूषोत्तदिशा निष्पाद्यत्वमेवेत्यभिप्रेत्य व्यापारविशेषेत्युक्तम् । सच्छन्दवाच्यकर्तृः

ईक्षत्य १-१-५ ] ‘विकार:, नामरूपे’ इत्यत्र शब्दभेद: ‘ईक्षतेः’ इत्यत्रेक्षणकर्तृत्व चेत्येतदुभयं सांख्यपस्योर्नघटते १४७ श्रीभाष्यम्

अत ईडशेक्षणक्षमश्चेतनविशेषस्सर्वशस्सर्वशक्तिः पुरुषोत्तमस्सच्छन्दाभिघेयः । तथा च सर्वेष्वेव सृष्टिप्रकरणेष्वीक्षापूर्विव सृष्टि प्रतीयते । ‘स ईक्षत लोकान्नु सृजा इति’ (ऐ.१.१ २) ‘सइमान्लोकानसृजत’ ’ स ईक्षाञ्चक्रे सप्राणमसृजत ‘(प्र.६.३.४) इत्यादिषु । ननु च श्रुतप्रकाशिका

अचेतनस्यासम्मावितत्वेनेक्षणस्य त्वत्पश्चविरुद्धत्वादित्यर्थः । ईदृशेक्षणक्षमइति । अनेनाचिद्व्यावृत्तियक्ता ईदृशशब्देन चेतनविशेषशब्देन चेक्षणस्वभावफलिताश्चेननमात्रादापे व्यावृत्तियत्ता यच्चेतनमात्रेऽपेि नसंभवति तत्कथमचैतने संभवती

तिभावः । ‘तदक्षत ’ इति सिद्धं गुणमाह - सर्वज्ञइति । ‘बहुस्याम्’ इति फलितमर्थमाह - सर्वशक्तिरिति । चिद चिद्ध्यावर्तकलिङ्गबलसिद्धं सदिति सामान्यश्रुतेः पर्यवसानस्थल दर्शयति । पुरुषोत्तमइति । ‘सेयं देवता ’ इति देव

ताशब्दोऽपीचणविशेषसामर्थ्याच्छागपशुन्यायेन चानुगृहीतः प्रकरणान्तरोक्तदेवताविशेषविषयइति भावः । सद्विद्यावाक्य.

स्योक्तार्थपरत्वमने श्रुत्यन्तरस्वारस्यैनोपपादयति । तथाचेति । नात्र विषयवाक्यतया श्रुत्यन्त रोपादानम् । सर्वेष्वेव सर्वे ‘ध्वपि अनेन प्राचुर्यमभिप्रेतम् । ईक्षणस्य गौणत्वाश्रयणे अनेक्श्रुतिस्वारस्यमङ्गप्रसङ्ग इतिभावः । प्रतीयतइति । प्रतीति स्वावदविगीततिमानः ॥

स्वरक्षसाधक्मुक्तवा पूर्वपक्षयुक्ति परिहर्तु चोद्यमुपक्षिपति । ननुचेति । कार्यकारणयोस्सालक्षण्यं तावदङ्गीकार्य मृत

कार्यादिषु दर्शनात् । तच्चसालक्षण्यं ब्रह्मणस्त्रिगुणात्मकन्वादियोगेन या जगतस्तद्विधुरत्वेन वा निर्वाह्यम् । आये शब्दान्तरेण गूढार्थसंग्रहः

व्यापारः ज्ञानतद्विशेषवाचिपदसमभिव्याहारे वैयाक्रणमतवत् नैयायिक्मतेऽपि कर्तृत्वमाश्रयत्वरूपमेव । अभिधायिन इत्य

नेन ईक्षतिघातृवाच्यार्थाश्रयत्व प्रधानस्य न सभवतीति सूचितम् ॥ अत्र ईक्षतेरिति सामान्यनिर्देशन ‘सेयंदेवतैक्षत ’ इत्यादि ईक्षणसामान्यस्यापि सङ्ग्रहः । ‘नामरूपे व्याकरवाणि

इत्यत्र ‘निकारो नांधेयम्’ इति पूर्वप्रयुक्त विकारशब्दस्याने रूपशब्दः प्रयुक्तः । विकार: स्वरूपसङ्कोचविकासात्मक प रिणामः | रूपशब्दस्तु तदतिरिक्तपरिणामस्यापि संग्राहकः । तेन दाष्टांन्तिके अन्तर्यामित्व परिणामेन ब्रह्मणः उपादानस्व

संभवस्तु चितः अयमर्थः प्रागेव निरूपितः । ईदृशेक्षणक्षम: चेतनविशेषस्सर्वज्ञइत्यादि । सर्वशत्व सिद्धान्तश्व सङ्ग 1

उते नतु परमत इति पूर्वमेवोपपादितम् । एवं त्रय्यन्तसारामृतेऽपि । एवमीक्षणकर्तृत्वमपि निर्विशेषे नघटते । यद्यापे

‘तदेक्षत’ इत्येतदपि ब्रह्मण्युपपद्यते । सष्टध्यालोचन रूपतया वृत्तिप्रतिबिंत्रितचित्प्रकाशरूपेक्षणे ब्रह्मणः तदवच्छेदक्मायाट चितृत्वस्योपचारसंभवाच्च । यद्यप्येवं धात्वर्थाश्रयत्व तत्कर्तृत्व चे युभयमप्यौपचारिकमेव तथाऽपि प्रधानपक्षे निरपेक्ष

प्रत्यर्थस्यामुख्यत्वं स्यात् । ततोवरं सापेक्षप्रत्ययार्थस्य अमुख्यत्वप्रक्रूपनमिति’ इति न्यायरक्षामणावुत्तम् । तथाऽपि कामादीनामन्तःकरणघर्मल साख्याना परेषा च समम् । प्रमातृत्व च चितः वृत्तिप्रतिविंचदशायामौपचारिकमित्याप । एवंस्थिते मायावृत्तिप्रतिबिंधितत्वेन चिनि औपचारिक प्रयोगस्साह्वयमते परमतेचौपचारिक: मायावृत्याश्रयत्वेन ईक्षितृत्वं साङ्गपनते संभवत्येव । अन्यत्र वृत्तिप्रतिबिंत्रितत्वेनौपचारिकत्वेऽपि अत्र इत्यमुपपत्तिस्सम्भवत्येवेति निरपेक्षप्रवृत्यर्थस्य मायावृत्तिरूपस्यौपचारिकत्व कथम् १ सर्वेषु सृष्टिप्रकरणेषु निर्विशेषावैवचाबाधकस्य

निर्विशेषमन विव

श्चितमिन्युक्तिराप नघटते । एतत्तात्पर्येणैव ईक्षतिघाघटितानेक्श्रुत्युपादानं माध्ये । ननुचेति । स्वरूपपरिणामामिप्रायेण

१४८

अनिजीययोरुभयोकरूग्णैव कार्यत्वम् अभेदव्यपदेशोऽपि नव्यसूत्रार्थानुवादः

[ ईचत्य १.१५

श्रीभाष्यम्

कार्यानुगुणेनैव कारणेन भवितव्यम् । सत्यम् सर्वकार्यानुगुण एव सर्वशस्सर्वशक्तिस्स ६

त्यसङ्कल्पः पुरुषोत्तमस्सूक्ष्मचिदचिद्वस्तुशरीरकः । यथाऽऽह-‘परास्य शक्तिर्विविधैव

धूयते स्वाभाविवी ज्ञानवलकिया च ’ (श्वे. ६.८) ‘यस्सर्वशस्सर्वविद्यस्य ज्ञानमयं तप. ' (मु. १.१.९) ‘यस्याव्यक्तं शरीरं यस्याक्षरं शरीरं यस्य मृत्युश्शरीरम् एप सर्वभूतान्त रात्मा’ (सु. ७.ख.च.१) इति । तदेतत् ‘न विलक्षणत्वात्’ (शारी. २.अ.१.पा.४.स्) इत्यादिषु

प्रतिपादयिष्यते । अत्र सृष्टिवाक्यानि न प्रधानप्रतिपादनयोग्यानीत्युच्यते । वस्तुविरो श्रुतप्रकाशिका

प्रधानाङ्गीकारः, द्वितीये सुखदुःसमोहान्वयाद्युपलम्भारोध इतिभावः । परिहरति सत्यमिति ॥ अर्घाङ्गीकारे सत्यशब्द. ।

कार्यांनुगुण्यमङ्गीकृतम् नतु प्रधानत्वमिति । सर्वेति

प्रधानस्यैवहि सर्वकार्याननुगुणत्व कार्यानुप्रावेष्टचिदपेक्षया तस्य

कारणत्वौषयिकाकारविरहादिति भावः । कार्यानुगुणनिमित्तोपादान भावसिद्धयर्थं सर्वज्ञसर्वशक्तिपदद्वयम् । तदुभयपलि माह - सत्यसङ्कल्पइति । सर्वशत्तित्वासकोचानतस्य सङ्कल्पप्रतिबन्धसम्भावनेति भावः । विकारादीना सद्वारक्त्वसि द्वयर्थे सूक्ष्मेत्यादिपदम् उत्ताकारविरहे कारणत्वायोगात् । तद्वत्त्वे श्रुतिवाक्यानि दर्शयति पराऽस्येति । चिदचितोश्शरी रत्व कथम् १ शरीरत्वे च तद्वतः कर्मवश्यत्वादिदोषस्स्यादित्यत्राह- तदेतदिति ॥

‘न विलक्षणत्वात्’ इत्यादिसूत्रैरेषा सूत्राणा पौनरुत्तयमाशङ्कयाह – अत्र सृष्टीति । वस्तुविरोधः अर्थसाम र्ध्यविरोघः । अत्र वाक्यतर्केणार्थनिष्कर्षः तत्रत्याभिमानिकव्याप्तया भाननिबन्धन बाह्यतर्कविमर्शतान्नेरासमुसेनार्थनिष्कर्षइति भिदेत्यर्थः, एव सत्त्वादिगुणमयस्येदशब्दवाच्यस्य कारणत्व तदुत्तम्भकमेकविज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञानच परिहृत भवति गूढार्थसग्रह

शङ्का–सूक्ष्मचिदचिद्वस्तुशरीरकइति । सूक्ष्मेति कारणावस्थाऽभिप्रायकम् । यादृशावस्थाया साख्यैः प्रधान कारणमि त्युच्यते तदा प्रधानान्तर्यामित्वास्या ब्रह्मणि वर्तते । यस्यामवस्थाया महदादेः कार्यत्व नदा तदवस्थाऽन्तर्यामित्व ब्रह्मणि। एवं जीवस्य ज्ञानविकासाऽवस्थायां कार्यत्वे सङ्कुचितज्ञानावस्थजीवान्तर्यामिणः ब्रह्मण विकसितज्ञानर्जीवान्तर्यामित्वेन परिणामेनोपादान त्वमिति सर्वकार्यानुगुण्य ब्रह्मणि सभवत्येव । ‘सन्मूलास्सोम्येमास्सर्वा: प्रजाः ‘ऐतदात्म्यमिद सर्वम् ' इत्यत्र जीवस्यापि विरक्षायाः स्फुटतया ’ सदेव सोम्थेदमम आसीत् ’ ‘तदैक्षत बहुस्याम्’ इत्यत्रापि जीवविवक्षा निधी

यते । एव च प्रधानस्य जीवकार्यानुगुण्य न कथञ्चिदव्युत्प्रेक्षितु शक्यमिति भावः ॥

नवीनास्तु ‘तत् ब्रह्म अशब्द न शब्दावाच्य न ईक्षतेः ‘परात्पर पुरिशय पुरुषमीक्षते’ इत्यादिश्रुतिप्रतिपाद्येक्षण कर्मत्वात् इति सूनार्थ: ’ यतो वाचो निवर्तन्त’ इत्यादिश्रुतिमि परब्रह्म जवाच्यमिति निर्विशेषवादिमतनिगसोऽत्राभि प्रेतः इति वदन्ति ॥ अत्र ‘सकल्जगजन्मादिकारणत्वेन ब्रह्मैव शास्त्रस्य मुख्यार्थ इत्यमिहितम् | उपक्रमादिभिर्निणीतस्य मुख्यार्थत्वात्

तञ्च वाच्यत्व एव समवतीति । तन्मुख्यतःशास्त्रयोनित्व विधयः । ब्रह्मणो युक्तमयुक्त वेति सन्देह, वादिविप्रतिपत्तिस्सन्दे

हृधीजम् ’ इति तत्त्वप्रकाशिकायामुक्तम् | जन्माद्यस्य यतः इति सूत्रोचजगत्कारण एवं ‘तदि’त्यनेन परामर्श: । ‘यतो वा इमानि भूतानि ’ इत्यादिवाक्य वाच्यसमपर्कम् । सत्य ज्ञानमनन्तम्’ इतितु लक्ष्यसमर्पकम् । ‘तत्वमसि ’ इत्यत्र

ईक्षय १-१.५]

नयनांचा पयालोचनम्

१४९

श्रीभाध्यम्

धस्तु तत्रैव परिहरिप्यते । यत्तूक्तं प्रतिज्ञादृष्टान्तयोगादनुमानरूपमेवेदं वाक्यम्-इति । तद सत्; हेत्वनुपादानात् । ’ येनाश्रुतं श्रुतम्’ (छां.६ १.३) इत्येकविज्ञानेन सर्वविज्ञाने प्रतिपि पादयिषिते सर्वात्मना तदसम्भव मन्वानस्य तत्सम्भवमात्रप्रदर्शनाय हि दृप्रान्तोपादानम् श्रुतप्रकाशिका

अथ परोक्त हेत्वन्तरमनुवदति । यत्तृत्तमिति । तस्यानुपपन्नत्वमाह - तदसद्विति । कथमित्यत्राहहेत्वनुपा दानादिति । वक्तुरनुमानविवक्षाऽस्तिचेत्तत्र प्रधानावयवो हेतुरवश्योपादेयः #तदभावान्नताद्वेवक्षेति भावः । प्रतिज्ञादृष्टा —

ताम्या हेलपोप्ययुक्त इत्याह - येनाश्रुतमिति । अनन्यथासिद्धह्याक्षेपक सर्वप्रमाणसाधारणत्या प्रतिज्ञाऽन्यथासिद्धेति

सिद्धकृया दृष्टान्तस्य हेयापकत्यायोग उच्यते । न केवलं व्याप्तिप्रदर्शनायैव दृष्टान्तोपन्यासः अपित्वसभवव्यावृत्तिप्र

दर्शन।यापि संभवतीत्यन्यथासिद्धत्वात् स नाश्चेपकइत्यर्थः । सर्वात्मना तदसम्भवमिति । एक्रज्ञानेन ● सर्वविज्ञानं गूढार्थसंग्रहः

तदादिशब्दाना लक्ष्यार्थविषयकएव मुख्यार्थबोध इति परेषा सिद्धान्तः एयस्थिते जगत्कारणावाच्यत्व यदि परसमते स्यात् तदानीमित्थ शङ्का सम्भावितास्यात् नच तथा पररुच्यते इति कथमिय शङ्का घटते । शवयार्थस्यैव मुख्यत्व नतु

श्यार्थस्येत्यर्थः समन्वयपद एव विवक्षितः । विवरणकारमते परब्रह्मणः वेदान्तवाक्यजन्यवृत्तिविषयत्वाङ्गीकारेण ‘तत्व मसि’ इति याक्यजन्य साक्षात्कारविषयत्व संभवत्येवेति ‘पुरुषमीक्षते’ इत्युचेक्षणकर्मत्वस्य सभन ईक्षतरिति हेतुना अवाच्यत्वनिराकरणं कथम् ? ’ अथ कस्मादुच्यते ब्रह्मेति । बृहन्तोसस्मिन्गुणा’ इति श्रुतेः (त. प्र) इति प्रथमसूत्र एवो दाहरणेन तन शक्यार्थं एवं गुणवतो ब्रह्मपदशक्यत्वस्योत्तया तेनावाच्यत्वार्नरासरसम्भवति । ‘एव बृहति बृहयति तस्मादुच्यते परब्रह्म ’ ’ नेतिनेति’ इत्यनन्तर अथ नामधय सत्यस्य सत्यम्’ इति श्रुत्याऽध्यवाच्यत्वानरसन संभवति

इघायत्यत्र ‘ईक्षतेः’ ‘सशब्दार्थसइति्य वावदतःच्यत्वस्सूत्रकृतःय नवीनसमतार्थोऽनभिप्रेतः ८ । एतेन मुघाऽनुसारेण चन्द्रिकाया–’ समन्वयात्

‘ तत्वौपनिषद पुरुषम् ’ इति श्रुतिः उपनिषजन्यसाक्षात्कारविषयाचे प्रमाणमिति विवरणएबोचम् । एतच्छुत्यर्थमनम्-ि कार्यस्य च इहाशिष्य समाधानादनन्तरसङ्गतिः’ इत्युक्तिर्निश्वकाशा ||

यद्यपि चन्द्रिकाया–‘ सर्वे बदा. ’ इत्यादिश्रुत्यादिकमुदाहृत्य ‘तथाऽप्यवाच्यत्वेऽपि श्रुतेरसत्वात् वाच्य यश्रुतिर्वि शिष्टविषया नतु शुद्धविषयेति शङ्कोदयाच्च न धुन्यादिमात्रेण वाच्यत्वनिश्चय इति सूने प्रसिद्धश्रुत्यनुग्राहक यायएवोत्तः ।

अतएव वाव्यत्यस्य श्रुतावादित्यर्थस्यैक्षतिसूरएव विवक्षितस्यात् ’ श्रुतत्वाच्च ’ इति सूत्र तत्परतया भाध्ये नव्याख्यातम् इत्युक्तम् | अन प्रकाश:– ’ यायएवेति । तथा च न्यायानुगृहीतथा प्रनलया वाच्यत्वश्रुत्या अवाच्यत्वश्रुतेर्बाध इतिभावः तथा च ईक्षतेः इत्यस्यैक्षतिरूपन्यानुगृहीतया श्रुत्या वाच्यत्वादियुक्त भवति’ इति । श्रुतिं साक्षादभिधाय तदनुग्राह कत्वेन ‘च’ शब्देन न्यायो वक्तव्यः । अत्र चशब्दाभावेऽपि वाच्यत्वबोधकपदाभावेऽपि एवमर्थस्य सूत्रवृदभिप्रेतन्यंकये १ वाय्यत्वश्रुतिः विशिष्टविषया नतु शुद्धविषयेति चन्द्रिकायामेव शङ्कितुराशयाभिघानेन विशिष्ट शक्तिः शुद्धे रक्षणा शुद्धे कल्पित सम्बन्धमादाय लक्षणाऽप्युपपद्यते । लक्षणाया अभावऽपि मुप्तोत्थापक्वाक्यवत् साक्षात्कारउपपद्यते । शवयसभ्च न्धविनाऽपि प्रतिबन्धक्क्षये अन्तःकरणशुद्धथा तच्नसाक्षात्कारः । शक्यसन-धो न लक्षणा अपितु अर्थोपस्थितिरेव लक्षणा

इत्याधिदुच्यते । सा रीतिवां आश्रिीयते इति परैः बहुप्रकारक्यनेन तन्निरसन युत्तिरस्मिन्सूने उत्तरसत्रादौ च नका.

’ गौणश्वेन्नात्मशव्दात् ’ इति सूत्रावतरणाशयः

१५०

[ ईक्षत्य १-१-५

श्रीभाष्यम्

ईक्षत्यादिश्रवणादेवानुमानगन्धाभावोऽवगतः ॥

अधस्यात्-नचेतनगतं मुख्यमीक्षणमिहोच्यते, अपितु प्रधानगतं गौणमीक्षणम्, ‘तत्तेज पेक्षतता आप ऐक्षन्त ’ (छा.६.२.३, ४) इति गौणेक्षणसाहचर्यात् । भवति चाचेतने प्याप चेतनधर्मोपचारः । यथा ‘वृष्टिप्रतीक्षारशालयः’ ’ वर्पेण वीजं प्रतिसञ्जहर्प ’ (रामा यणे सुन्दर. २९.सर्ग.६) इति । अतो गौणमीक्षणमितीमामाशङ्कामनुभाप्य परिहरति ६.सू — गौणश्चेन्नात्मशब्दात् (१.१.५) श्रुतप्रकाशिका

घयँक्यादेकाकारान्वयाद्वा वस्त्वन्तरव्यतिरेकाद्वा संभवति, घटपर्यादिषु त्रेधाऽपि तन्नसम्भवति, घटपर्यादषु धर्म्येक्यस्यान्व येनान्यस्माद्व्यतिरेकेण वा समानाकारयोगस्य चामावादिभावः । अस्तु दृष्टान्तस्यानुमानाङ्गत्वे संभवप्रदर्शनार्थत्वे च सा धारण्यं तथा सत्यस्तन्मतेऽपि संभवः पाक्षिकस्यादित्यत्राह — ईक्षत्यादीति । आदिशब्देन वक्ष्यमाणहेतवो विवक्षिताः प्रतिज्ञादृष्टान्तयोस्साघारण्येनानुमानत्वं शङ्कितं ईक्षणाद्यसाधारणहेतुसद्भावाच्छाऽपि निरस्तेत्यभिप्रायेणोच मनुमान गन्धा भाव इति ॥

उत्तरसूत्रमवतारयितुमीक्षणस्य गौणत्वं शङ्कते-अथ स्यादिति चेतनगत चेतनत्वानुगुणम् । इहेति । प्रकरण मालोचनीयमिति भावः । प्रधानगतं * अचेतनत्यानुगुणमित्यर्थः । प्रथमेक्षणस्य तेजःप्रभृतिकार्याचिद्गतत्वायोगात् प्रधा 1

नशब्दः | हेतुमाह -तत्तेजइति । प्रायदर्शनाय वाक्यद्वयमुपातं अग्रयप्रायभ्यायोऽपि बाघकाभावे जीवतीति भावः । ‘सेयं देवता’ इति देवताशब्दोऽपि अनेनैव न्यायेन ‘इमास्तिस्रो देवता’ इतिवत् अचिद्विषयत्वौचित्यानगौणत्व

बाघकइति भावः ; गौणप्रयोगं दर्शयति भवतिचेति । ईक्षणतुल्ययोगक्षेमहर्षादिधर्मान्तररुग्रहाय चेतनधर्मशब्द: । लोके शास्त्रे व प्रयोगद्वय दर्शितम् । गौणत्वं निगमयपुतशङ्कापरिहाराय सूत्रस्यावतीर्ण वमाह - अतइति । शङ्काया उत्सूत्रा ‘भावात् अनुमाध्येत्युक्तम्

१.१.५) गूढार्थसंग्रहः

ऽपि वर्तते । एवस्थिते न्यायेन स्वाभिप्रेतार्थस्य साधन सूनकृदभिप्रेतमित्युक्ति: न विदुषा हृदयङ्गमा । अशन्दशन्दस्य

शब्दावाव्यमित्यर्थोऽपि नैव निर्णे शक्यः | शब्दस्पर्शविहीनं तत् रूगदिभिरसंयुतम् । त्रिगुणं तथगयोनि’ इत्युक्त दिशा शब्दशून्यम् ’ शास्त्रयोनित्वात्’ इत्यादिसूनानुसारेण शब्दतार्याविषय इत्यर्थभवात् । लक्षणया शब्दगम्यस्य ई

शब्दतात्पर्यविषयावं परम्युपगम्यत एव । ईक्षरित्यत्र कर्मतासम्त्र घेनेक्षण विवक्षितमित्यत्रापि ननियामकं । ईक्षणकर्तु

रेव ततो झाटे युपितेः । अतः प्रागुकदिशा जगन्नारविचारपरत्वमेव ‘ईक्षतेर्नाशब्दम्’ इति सूत्रस्य युक्तम् ॥ उत्तेज पेक्षन इत्यादि । अत्र ‘ऐशव’ इति गोगनिर्देशइति सिद्धान्तिभिरङ्गीकरणीयम् । ‘सदैशन बहुप्रजा येय’ इतिश्रुतिः । अत्र बहुपदेन तेजोऽयन्नानि विवश्चितानीति श्रुतिश्रमपर्यालोचनयैव सिद्धयति । एवं न ‘तदेक्षत’ इत्यत्र तच्छदार्थस्य तेजआयभिन्नत्वनियंपेन ईशनिधातुर्गोगरवासीकरणीयइति शङ्कितुराशयः ||

ईक्षत्य १-१-५ ]

‘आत्मशब्दात् ’ इत्यत्र परसम्मतार्थद्वयं तत्पर्यालोचनं च

१५१

श्रीभाष्यम्

यदुक्तं गौणेक्षणसाहचर्यात्सतोऽपीक्षणव्यपदेशस्सर्गनियतपूर्वावस्था भिप्रायो गाण इति, तन्न; ‘ऐतदात्म्यमिदं सर्व तत्सत्यं स आत्मा ’ (छा.६.८.७) इति सच्छन्दप्रतिपा

दितस्य आत्मशब्देन व्यपदेशात् । एतदुक्तं भवति ‘ऐतदात्म्यमिदं सर्वम् स आत्मा ' (छा.६.८.७) इति चेतनाचेतनप्रपञ्चोद्देशेन सत आत्मत्वोपदेशोऽयं नाचेतने प्रधाने सङ्ग च्छते इति । अतस्तेजोवन्नानामपि परमात्मैवात्मेति श्रुतप्रकाशिका

केन गुणयोगेन गौणत्वमिति शङ्कां परिहरन् सूत्रं योजयति यदुक्तमिति । पुलिङ्गगौणशब्दावशेष्यः प्रकृत ईक्षतिरि.

त्यमिप्रायेणोक्तमीक्षणव्यपदेशइति । गौण ईक्षतिर्ने युक्ते विशेष्यप्रतिक्षेपशङ्काव्युदासाय यत्तच्छन्दाग्या विशेषणनिषेधप रत्यॆन व्याख्यातम् । यद्गौणत्वमुक्तं तन्नेत्यर्थः । सर्गेति । गौणोऽर्थस्सर्गप्रागवस्था तत्र नियतपूर्व वलक्षण कार्यानुरूप्यं गुणयोगइत्यर्थः । आत्मशन्दादिति सौत्रेण पदेनाविशेषेण ‘ऐतदात्म्यम्’ ’ स आत्मा’ इति वाक्यद्वय गतात्मशब्दो विरक्षित इत्यभिप्रायेण वाक्यद्वयमुपात्तम् । सच्छब्दप्रतिपादितस्येति । ऐतदात्म्यामित्यत्र एतच्छन्दस्य आत्मेत्यत्र स इति पदस्य च प्रकृतपरामर्शित्वादिति भावः । आत्मशब्दोऽपि मृदात्मकोघट घटस्य मृदात्मेतिषत् स्वरूपानतिरिक्तार्थस्त्या

दित्यनाह-—एतदुक्तमिति । चेतनाचेतनप्रपञ्चोद्देशेनेति । ‘इदंसर्वम्’ इति सर्वश• दासङ्कोचस्य स्वतःप्राप्त वात्

’ सन्मूलारसर्वाः प्रजाः’ इति पूर्ववाक्यैकार्थ्यात् ‘इदं सर्वम सृजत’ ‘सच्चत्यचाभवत् ’ ’ विज्ञानंचाविज्ञानं च ' इति श्रुत्यन्तरेकार्थ्याच्च, सर्वशब्दः चिदचिदात्मक जगद्गोचरइतिभावः । नाचेतनइति । नहि चेतनस्या चेतनस्वरूपैक्यं संभवतीत्यर्थः ॥ एवं गौणेक्षणसाहचर्यमभ्युपगम्य दूषणमुक्तम् । अथ तदेव नास्तीत्याह – अतइति । अतः चिदचिदात्मकप्रप

चस्यात्मत्वादित्यर्थः । किमर्थमीक्षणोपदेशरहितस्यान्नस्योपादानम्, उच्यते - ईक्षणोपदेशविरहनिच घनाब्रह्मात्मकत्वशङ्कानि शकरणार्थम् । अन्यथा सर्वस्य कार्यस्य ब्रह्मात्मकत्वानबगमादिद सदिति सामानाधिकरण्यायोग्यत्वेनैकविज्ञानेन सर्वधि गूढार्थसंग्रहः

ईक्षणव्यपदेशइति । ईक्षणचोधक: ईक्षतिधातुरित्यर्थ: । दीपसारयोः ‘ईक्षतिःगौण’ इत्येवोक्के: । घात्यर्थपरिशीलने

नैवस्वरूपवचनः मुख्यत्व गौणत्वविभागनिर्णय। भवतीत्यभिप्रेत्य ईक्षणव्यपदेश इत्युत्तम् । परैः ‘आत्मशब्दात् ’ इत्यत्र आत्मशब्दः धर्मपर: स्वरूपत्वप्रतिपादकशब्दात् ’ इत्येषोऽर्थः ।

● सेय देवतैक्षत अनेन जीवनात्मना’ इत्यत्र ‘तत्त्व मसि’ इत्यत्र च जीवस्य सत्स्वरूपत्व प्रतिपादितत् । ‘ऐतदात्म्यमिद सर्वे तत्सत्य स आत्मा’ इत्यन आत्मनः चेत नत्यं प्रतिपादितमिति ‘ आत्मशन्दात्’ इत्यस्य चेतनत्यप्रतिपादकशब्दात् इत्यन्योऽप्यर्थ इत्यमिहितम् । तत्र ‘तदैक्षव

बहुस्या प्रजायेय ’ इत्यत्रेक्षते: गौणत्वशङ्काया निरासः तद्वाक्यार्थानुरोघेनैव ‘आत्मशब्दात् ’ इत्यत्र विवक्षितइति व्यासा शयः स्फुटं प्रतीयते । ‘ ऐतदात्म्यमिद सर्वे तत्सत्यं स आत्मा’ इत्युपसहारे सर्वशब्दः ‘बहुस्याम्’ इत्यत्र बहुशन्दश् कार्यकः । तत्र सर्वस्य एतदात्मकत्वमुक्तम् । ‘ऐतदात्म्यम्’ इत्यत्र ‘एषः आत्मा यस्य तत् एतदात्म एतदात्मैवैतदात्म्यं स्वायें ध्यञ् विवाभ्रेत’ इत्यर्थः जिशासाऽधिकरण एव निरूपितः । अत्र ब्रह्मविद्याऽऽभरणपर्यालोचनं तत्रैव ऋ॒तम् । –

‘ऐतदात्म्यम् इत्येतदटकात्मशब्दः ‘आत्मा’ इत्यत्रात्मशब्दकार्यकः । ‘उदेक्षत’ इत्यत्र नपुसकलित उद्

तेजआदिवत् जीयस्य ब्रह्मकार्यत्वेनैक्रीतिरेव युक्ता नतु परसम्मतार्थद्वयम्

१५३

[ ईक्षत्य १-१-५

श्रीभाष्यम्

तेज प्रभृतयोऽपि शब्दाः श्रुतप्रकाशिका

ज्ञानप्रतिज्ञान नघटेत । अतस्तदुपादानेन प्रतिज्ञासिद्धयौपथिक्मनुप्रवेशश्रुतिसिद्धमन्नस्य ब्रह्मात्मकत्वामेहानुषङ्गिक दर्शि तम् | नहि किंचिदप्यतदा मकमिति अपिशब्दाभिप्रायः * अतदात्मकत्वेनत्वदमिमतानामपीति वा । यदाश्रयतया प्रथ

ममीक्षण मुख्य सएवेत्येवकाराभिप्रायः । तेजःप्रभृतयोऽपीति | सच्छन्दवदित्यपिशब्दस्य भावः । लोके तेजःप्रभृतिमात्र गूढार्थसंग्रह:

निर्दिष्टार्य: ’ तत्त्वमसि’ इत्यत्र नपुसकतच्छन्देनोवः । ‘बहुस्याम्’ इत्यत्र तेजआदिवत् जीवोऽपि विवाक्षेतः । ’ तेषा खल्वेषा भूताना त्रीण्येय बीजानि भवन्ति आण्डज जीवजमुन्द्भिखचेति’ इत्यत्र इतराविशेषेण जीवजमित्युत्तेः । ‘ऐतदा रम्यमिदं सर्वम्’ इत्यत्र सर्वशब्दे तेजोजीवादि सर्वे विवक्षितम् ।

तत्पूर्वे ’ सन्मूलास्सोम्येमास्सर्वा.प्रजाः ’ (छा.६.८.

४) इति द्विवारमभ्यस्तवाक्ये ‘एवमेव सलु सोम्येमास्सवी प्रजास्सति संपद्य नविदुः १ (६.९.२) ’ एवमेव खद् सोम्ये

मास्सर्वाःप्रजास्त आगत्य नविदुः’ (६.१०.२) इत्येव प्रजाशब्दस्य जीवपरत्वात् । एवच ‘तत्वमसि’ इत्यत्रोपमो पसहारानुरोधेन श्वेतकेतुरपि सर्जशब्दान्तःपात्येव । तेन श्वेतकेतोः परमात्मा मकत्वेनैवाभेदव्यपदेश इति उपसहारे निर्णी यते । तेन ’ बहुस्याम्’ इत्युपक्रमेऽपि तदात्मकत्वेनैव बहुभेदः ।

‘अनेन जीवनात्मना’ इत्यनापि उपसहारे जीवस्य

परमात्मात्मक वाभिघानेन तदनुसारेणात्मशब्दार्थो निर्णयः । ’ तत्तेज ऐक्षत ’ इत्यत्र तेजश्शब्दे परमात्मविवक्षायास्स रापे सिद्धान्तिमिरेषितव्यत्वात् । तत्र परै : ‘तेजोरूपसस्थित सदैक्षतेत्यर्थ: ’ (श.उ.मा) ‘तेज:पदेन तदधिष्ठान सहक्ष्यते’

(रत्नप्रभा ) ‘तेजमाद्यवाच्छन्न ब्रह्मैव प्रतिपाद्यमिति’ (ब्रह्मविद्याऽऽभरणे) इतिचोत्तम् । ‘तेषा सल्वेपा भूतानाम्’ इति प्राक् (जि.अ.९२४.पु ) उदाहृत (श.उ.मा, आ.गी.टी) वाक्यानुसारेण शरीरसंबद्धजीवाना ब्रह्मकार्यव्यस्य विवक्षि ततया ‘अनेन जीवेन’ इत्यत्र ‘अनेन ’ इत्यनेन तेजआदिवत् ब्रह्मकार्यत्वस्य जीवेऽपि प्रतीत्या जीवस्यापि तेजआदि तुल्यत्वमेव ||

एवं च तेजोवत् जीवस्य ब्रह्मकार्यताया. परेषामपि समनतया तेजआदिशब्दाना जीवशन्दस्य चैकरीत्यैव ब्रह्मशेष कयौचित्ये तत्परित्यज्य भिन्नरूपेण आत्मश-दतात्पर्यकल्पन परेधामनादरणीयम् ।

परमतेऽपि ’ जीवेनात्मना ’ इतिशब्द

द्वपस्य लक्ष्यार्थपरत्वरचाभेदसङ्गतिः । परसमलयार्थपरत्वे गमक नास्ति । ‘पा वल्वेषाभूतानाम्’ इति पूर्वाभ्ये जीवशन्दप्रयोगः ‘ अनॆन जीवेन ’ इत्यत्र जीवशब्दतात्पर्यनिर्णयार्थ इति ‘अनेन इत्यनेन सूचितम् । तदपि नघटते । J

’ विकारो नामधेयम्’ इत्यत्र प्रयुक्तविकारशब्द परित्यज्य रूपचन्दोपादान परमते विफलम् |

ऐतदात्म्यम्’ इत्य .

श्रा मन्शब्दः उमयोरकरुरेणाभेदनिर्णायकः । ‘यतो वा इमानि भूतानि इति श्रुतावपि ब्रह्मादिजीवाना पत्रझकार्यत्व "

परेपनिषद्भाष्य एवं व्यवमुक्तम् । एव च अस्यामपितो अचिजीवये।: एकरीन्याऽमेदस्यैव विवक्षित वेन ‘तत्वमसि’ इत्यत्रापि अचिद्वदेवामेदव्यपदेश t| श्वेतकेतोरापै सर्वान्तःपाति धात् । ‘ऐतदात्म्यम्’ इत्येतद्वाक्य सहभावेनैव ‘तत्वमसे’ इति वाक्यस्य नवकृत्वोऽभ्यासात् ’ आन्मशब्दात्’ इत्यस्य एवमाशयनिर्णयो युक्तः | जीवमनु परमा मप्रवेशस्वाभिधा नेन ‘सेय देव॥’ इत्यत्र तच्छन्दस्य ‘तमादेशम्’ इत्यनो देशशब्दार्यप्रशाठितृपरत्वेन ’ अन्त प्रविष्टदशास्ता जनाः '

नागूसर्या मा’ इति भुत्यन्तरानुसारेण च ‘सिंहेन भूत्वा बहने मवाऽत्ताः’ इत्यादिवत् जीवन इति जारीर र्थकम् । आ मनूशब्दार्थः पूर्वमेव निरूपितः ॥ तेजःप्रभृतयोऽपि शब्दाइति । ‘यद्यपि शामूर्तिधरणे तेज

त्य १-१.५ ]

’ ईधनेरि नसूनस्य नव्यसम्मतार्थस्तत्यर्यालोचनं च

१५३

गूढार्थसङ्ग्रहः

आदिसृष्टिः त्रिकरणामत्यादिक च अण्डोत्पत्तेः प्राकालिकम् । तदावे जीवस्य शरीरसनन्धो नास्ति । नामरूपय्याकरणमपि त्रिकरणानन्तरकारिक मित्येव प्रतीयते । अयमर्थ: सशामूर्तिबलतयधिकरणमाप्ये स्फुट वक्ष्यते । तथापि अत ब्राह्मणावार्थ एव नामरूपव्याकरणश्रुतौ विवक्षितः । त्रिवृत्तसेजोऽन्नानां नामरूपव्याकरणश्रुतौ विवक्षा संभवति । ‘तपा सत्येश भूतानाम्’ त्यइत्र वृत्तान। विवचा स्फुटा इत्पत्रिष्टत्कृताना त्रिष्टत्कृतानीच भूतानामेक्तया अन्तर्यामिब्राह्म

णायामसंघानेन च इत्यमुक्ति: । चि सारे समान प्रकरणस्थायाः ‘सोऽकामयत बहुस्यां प्रजायेय’ इत्यादितैत्तरीय श्रुतेरुदा हरणेन तत्र सृष्टवस्तु सामान्ये ऽनुप्रवेशस्याभेद प्रयोजक्स्य स्फुटतथा तेजआदिशब्दानामपि परमा मपरस्य सिद्धयतीति ध्येयम् नवीनारंतु ‘नच गौण आत्मा दृश्यो वाच्यश्च । न निर्गुणइति युक्तम् ; आत्मशब्दात् ‘योगुणैरसर्यता होन: यश्च दोषविवर्जितः । हेयोपादेयरहितः सआत्मेत्यभिधीयते ॥’ ‘नच मुख्ये संभवति अमुख्यं युज्यते’ इतिभाध्ये ‘यत ईक्षति मुतौ जीराख्यो गौण आत्मा दृदय उच्यते’ इत्यादि तत्त्वप्रकाशिकाया, द्वितीयसूने ‘आत्मन्येवात्मानं पश्येत्’ इत्यादौ $

आत्मा न गौणः आत्मशब्दात् ’ इति आत्मशब्दसामानाधिषरण्याय ‘गौणश्चेत् ’ इति पुलिङ्गानिर्देशः । ईक्षतेरिति न

घानिर्देशः किंतु तदर्थस्येति वदतः गौणश्चेति पुलिङ्ग लिएम् ईक्षणस्य पुलिङ्गनिर्देशात् । ईक्षतरित्यय शब्द 1 त्रासाघ कतया शान कर्मत्वस्यैव विक्षणीयत्वात् । तस्य ‘आत्मन्येव’ इति वाक्येष्वपि सस्वेन तपामपि भाप्ये ‘ईक्षति’सून उदा इतत्वात् (चन्द्रिकाया) इत्यादिक्रमेण द्वितीयसूत्रार्थं वदन्ति । अत्र ‘बृहन्तोझस्मिन्गुणाः’ इति श्रुत्या गुणपूर्ण ब्रह्मैव ब्रह्मशब्दमुख्यार्थः नतु जीवादिरिति नवीनैः पूर्वमुत्तम् । नच मुख्य संभवत्यमुख्य युज्यते ’ इति भाध्यवाक्येन गौण शब्द: अमुख्यपर, इति प्रतीयते। गौणशब्दस्य निर्गुणशन्दप्रतिकोटितया लेके न प्रसिद्धिः । ‘योगुणैस्सर्वतो हीनः '

इति वचने गुणदोषसामान्यशून्यत्वमेव प्रतिपाद्यते । नतु सच्वादिगुणशून्यत्यम् तच परमते प्रसिद्धम् । पूर्व विशि ष्टस्य वाच्यत्व शुद्धस्य लक्ष्यत्वमिति शङ्किस्तात्पर्यस्य नवीनैरुत्तया ईशस्य गुणवत्व वाच्यत्वंचेति परसिद्धान्तेन जीवस्य

गुणयच नशङ्कितुमर्हम् । गौणशब्दस्य गुणिवाचकत्वमाप लोके न प्रसिद्धम् । ‘गुणी’ इत्यनिर्देशेन गौण इत्यत्र गुण वच नविवाश्चतम् । तदर्थस्य विवक्षितत्वे ‘श्रुतत्याच ’ इति सूत्रे ‘एको देवः - साक्षी चेता केवलो निर्गुणका’ (श्वे. ६) इति श्रुतेः भाष्ये उदाहरिष्यमाणतया तस्या. पूर्व परत्र च गुणिशदस्य सत्त्वेन सूत्रे तन्निर्देश एवर्तव्यरस्यात् निर्गु

णशब्दे गुणसामान्यशून्यबोधके ‘आत्म’ शब्दमात्रेण सत्वादिगुणशू-यइत्यर्थः कथसिद्धयति ? आत्मश ढप्रवृत्तिनिमित्तभू ताना गुणाना नवीनैरापे त्यागायोगेन गुणवानवाच्यः अपितु निर्गुण इत्यर्थः कथ घटते ! अतः गौणमुख्यश•दयो.सर्व दर्शनेषु कोटिप्रतिकोटिभावाङ्गीकारेण ’ ईक्षतिः ’ न गौणः किंतु मुख्यइत्येवाथ युक्तः । ’ ईक्षते: ’ इति निर्देश बीज I

मागेव प्रदर्शितम् | ईक्षतिघटितवाक्योत्तर उपक्रमोपसहारयोरात्मशब्दो वर्तत इति न नवीनमतवदुपनिषदन्तरगवेषणकृत ।

मस्वारस्यमपि वर्तते ॥

अत्र ‘ सच्छब्दामिहिते ईक्षितरि’ ‘ऐतदात्म्यमिद सर्वे तत्सत्य स आत्मा’ इति श्रयमाणात् चेतनवाचेिनः आमश दात् ’ इति दीपसूक्तिः । अयमाशय: ‘तदक्षत बहुस्या प्रजायेय ’ इत्यत्र बभेदकर्मवेक्षणक्र्ता यउचः स एव ‘ऐतदात्म्यमिद सर्वम्’ इत्यत्र सर्वस्यात्मत्वेनाभिहितः । आत्मशब्दश्चान्तर्यामिब्राह्मण ‘सत आत्माऽन्तर्यामी१ ‘एप

तआत्माऽन्तर्यामी’ ‘ अन्तः प्रविष्टश्शास्ता जनानासर्वात्मा’ इत्यत्र चेतनाचेतनोभयान्त.प्रवेशपूर्वकनियमन कर्तरि प्र सिद्धः । प्रधानस्य एतदात्मत्व न सभवतीति || (

स्तब्धोऽस्युनतमादेशमप्राश्यः’ इत्युपक्रमे प्रष्टव्यत्त्वेनोपदेशयोग्यत्वममिघाय श्वेतकेतुप्रति स्वयमुपदिशता पित्रा 20

१५४

तेजआदिशब्दाना परमात्मपर्यन्तत्वम् ‘तनिष्ठस्ये’ति सूत्रावतरणं च

[ ईक्षत्य ११५

श्रीभाष्यम्

परमात्मनएव वाचका । तथा हि ‘हन्ताहमिमास्तित्रो दे॒वर्ता अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्र

विश्य नामरूपे व्याकरवाणि’ (छा.६.३.२) इति परमात्मानुप्रवेशादेव तेजःप्रभृतीनां

वस्तुत्वं तत्तन्नामभाफ्त्वञ्चेति ‘तत्तेज ऐक्षत ‘‘ताआप पेक्षन्त’ (छा.६.२.३–४) इत्यपि मुख्य एवेक्षणव्यपदेश । अतस्साहचर्यादपि ’ तदैक्षत’ इत्यत्र गौणत्वाशङ्का दूरोत्सा

3

J

रितेति सूत्रामिप्रायः ॥

इतश्च नप्रधानं सच्छन्दप्रतिपाद्यम् श्रुतप्रकाशिका

परत्वे व्युत्पन्ना अपीति वा । परमात्मनएवेति । विशेष्यतया प्राधान्येन प्रतिपाद्यः परमात्मैव तेजःप्रभृतयस्तु द्वारमात्रमिति भावः । परमात्मवाचिःयमुपपादयनि तथाहीति । वस्तुत्य तद्रूपवत्व तेजसो वस्तुत्वं तेजस्व अपा वस्तुत्वमन्व पृथिव्या वस्तुत्व पृथिवीत्व देवमनुष्यादीना वस्तुत्व देवत्वमनुष्यत्यादिक तत्तदवस्थाभाक्त्वमित्यर्थः । नामभाक्त्वं नामवाच्यत्यम् ||

ननु कथ परस्य नामव्यावर्तृत्वश्रवणान्नामयाच्यत्वसिद्धिः ! उच्यते ‘तन्नामरूपाभ्यां व्याक्रियते’ इति समान वाक्ये व्याकृतत्वश्रवणात् । नाम्ना विशेषितत्वहि नामरूपव्याकृतत्वम् । नामावेशेषितत्व च नामवाच्यत्वरूपमिति प्रसि द्धम् नतु तदुत्पादकत्वमात्र, नह्याकाशस्य वा मातापित्रादेव देवदत्तादिनामविशेषितत्वप्रसिद्धिः । अतो नामव्याकृतत्व नामवाच्यत्वम् । अतस्तदैकार्थ्यादिहापि नामवाच्यत्व विवक्षितम् । ‘वचसां वाच्यमुत्तमम् ’ इति चायमर्थ उच्यते, एवं तेजः प्रभृतिशब्दाना परमात्मवाचित्वोपपादनफलमाह - इतितत्तेज ऐक्षतेवि | इतिशब्दो हेतुपरः । मुख्यत्वफलमाह अतइति । अशिग्दो गौणत्वशङ्काहेतुसमुच्चयपरः । इदशब्दवाच्यजगत्कारणत्वादिना गौणत्वशङ्का परिहता गौणेक्षणसा

हचर्याच गौणत्यशङ्का निरस्तेत्यर्थः । यद्वा स्वन्मतसाघकादपि त्वन्मतं निरस्तमिति भावः । दूरोत्सारिवेति । गोसाह चर्ये सत्याप सर्वशब्द तत्प्रतिसवन्धिवाचकात्मश दस्वारस्येन ‘सदेक्षत’ इत्यत्र गौणत्वाशकोत्सारिता गौणसाहचर्यासिद्धपा

दूरोत्सारितेत्यर्थः । गौणेक्षणसाहचर्ये सत्यपि आत्मशब्दात् प्रथमेक्षणमगौण, आत्मशब्दादेव गौणेचणसाहचर्यमसिद्धं वेत्यर्थ

द्वय कथमेकेन वाक्येनोच्यत इत्यत्राह-~-इतिसूत्राभिप्रायइति । प्रतिशादृष्टान्तयोर्हेत्वनाक्षेपक मुख्यामुख्यार्थानुमाह केषु मुख्यानुप्राहकस्यानुरोद्धव्यत्व चास्मिनधिकरणे व्युपाद्यमिति सूत्रद्वये स्पष्टम् ॥

अवान्तरसाध्यविषयत्वशङ्को व्युदस्यनुत्तरसूत्रमवतारयति इतश्चेति । कारणत्वौपायवेक्षण घर्मनिरूपणेन परमा

त्मत्वं सतस्समर्थितम् अथ ‘कारणंतु ध्येयः’ इति कारणवस्त्वसाधारणमोक्षप्रदत्वधर्मेण परमात्मत्वं साध्यतइतिसङ्गतिः गूढार्थसंग्रहः

’ आचार्यवान्पुरुषो वेद ’ इत्युपसहारे आचार्योपदेशेनैव शेषत्वं प्रतिपादितम् । सच प्रशासिता बहुभवनमीक्षिता च

आत्मा पूर्वप्रस्तुतः सर्यान्तर्यामी ’ आचार्यवान् पुरुषो वेद ’ इत्यत्र वैद्यत्वेन विवक्षितः । ‘आचार्यादैव विदिता विद्या साघिउ प्रापत् ‘इति (छां.४.९.३) ‘आचार्यस्तुने गतिंवत्ता’ (४.१४.१) इत्यत्र आचार्यस्य प्राक् यन्महत्वमुक्कं तदत्राप्य नुसन्धेयम् । ‘आमस्य प्रभु कारयितारं नापश्यत् गुणैौघैरुह्यमानः इति (जि.अ.७७२.) उदात्तदिशा ?

अन्तर्यामिब्राह्मणे ‘नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा’ इत्यत्र नियन्तुर्नियन्त्रन्तर निषिध्यत इति वृत्तिकारसमतार्थ परित्यज्य काम

पचव संमत इति वदतां एत सण्डार्थपरिशीलने शुद्धचितः शेयत्वमपि नघटते । एवमुपमे स्वरूपपरिणामस्यैव दृष्टान्

ईक्षत्य १-१-५ ] · आचार्यवान् वेद ’ इत्युत्तेचिनात्मशानवान् तन्निष्ठः एवमुक्तया ज्ञानस्योपासनरूपत्वम्

१५५

श्रीभाष्यम्

सू-७ तन्निष्ठस्य मोक्षोपदेशात् (१.१.५) श्रुतप्रकाशिका

सू–७ तन्निष्ठस्य मोक्षोपदेशात् (१.१.५) तस्य तावत्’ इति श्रुतौ तस्येति पदस्य व्याख्यानं सूत्रे तन्निष्ठस्येति पदमिति दर्शयंस्तच्छन्दनिष्ठाशब्दयोरथै विष्ट गूढार्थसंग्रह:

दिनेदान्तिक स्वरूपपरिणामवतः ज्ञानमेबोपसहारे विवक्षितमित्यपि नसभवतीत्याह-तन्निष्ठस्य मोक्षोपदे

दिति । उपक्रमे दृष्टान्तोकास्य ’ सदेव सोम्पेदमग्र आसीत्’ इत्यन दाष्टन्तिके निरूपणमिति प्रागेव निरूपितम् पत्र ‘यथा सोम्पैकेन सर्वे मृण्मयं विशातस्यात्’ इत्यादिवाक्ये सर्वकार्याभेदः कारणे प्रदर्शितः । ’ तदैक्षत बहुस्याप्र

जायेय ’ इत्यादावपि दाष्र्ष्टान्तिके सर्वकार्याभेदः तदीक्षणमुसेन निरूप्यत इति स्फुटम् । एवस्थिते ‘तमादेशम् ’ ‘सदेव’

‘

तदैक्षन’ ‘ऐतदात्म्यमिद सर्वम्’ ‘सआत्मा’ इत्यत्र आदेष्टा बहुमबनेक्षणकर्ता आत्मा यः तस्य शानमेव ’ आचार्य

वात्पुरुषो वेद ’ इत्यन विवक्षितम् । एवं च पूर्वसूत्रोचदिशा बहुभवनेक्षणकर्तृ आत्मत्वस्य प्रधाने यदाऽसभवः तदा ‘आचार्यवान्पुरुषो वेद ’ इत्यत्र तस्य शेयत्वेऽपि तात्पर्ये न सभवति । अय च श्रुतिक्रमः-‘यथा सोम्य पुरुष गन्धा रेम्पोऽमिनद्वाञ्चमानीय त ततोऽतिजने विसृजेत् स यथा तत्र प्राङ्बोदड्वाऽघराड्वा प्रत्यङ्वा प्रध्मायीताभिनद्धाक्ष

आनीतोऽभिनद्धाचो विसृष्टः ॥ १ ॥ तस्य यथाऽभिनहन प्रमुच्य प्रब्रूयादेतादिश गन्धाराएता दिश व्रजेति स प्रामा ग्राम पृच्छन् पण्डितो मेघावी गन्धारानेवोपसद्येत एवमेवाहानार्यवान्पुरुषो वेद तस्य तावदेव चिरंयावन्नविमोक्ष्ये अथसंपत्स्ये इति ’ (छां.६.१४.१,२) इति ॥

अत्र सूत्रे वन्निष्ठस्य इति तस्य तावदेव चिरम्’ इति श्रुतौ तच्छन्दतात्पर्येण प्रयुक्तम् । अत्र सूत्रे ‘सन्निष्ठस्य’

इत्यनभिधाय तन्निष्ठस्य इत्युक्तिः उक्तदिशा ‘उत तमादेशमप्रादयः ’ इत्यत्र स्वरूपपरिणामिकारणचौघनमुसेन पूर्वपक्ष सूचनार्थं ‘तमादेशमप्राक्ष्य: ’ ‘ तदैक्षत बहुस्याम्’ ‘सेय देवतैक्षत’ इत्यत्र छम्दानामेवार्थकत्वबोधनमुखेन सिद्धान्तस्

चुनार्थं च । ‘तमादेशम्’ इत्युपक्रमोके दार्शन्तिके ’ तदैक्षत बहुस्याम्’ ‘सेय देवतैक्षत ’ इति वाक्यद्वयनैव कार्य

कारणयोरमेदाने र्धारणेन स्वरूपपरिणामिकारण नात्र विवक्षितम् । ‘तत्वमसि’ इत्यत्र उपप्रमोत्तबह दवदेवादो विवक्षितः उपक्रमोपसहारयोःसर्वश्रावस्थाभेदेऽपि घम्ये॑क्येनैवा मेदव्यपदेश: एकरूप इति सिद्धान्तस्यैव युक्त्तत्वात् । परमते दृष्टान्ते कारणव्यतिरेकेण कार्ये नास्ति । ‘ऐतदात्म्यमिद सर्वम् ’ इत्यत्र बाघायां सामानाधिकरण्य ’ तत्वमसि’ इत्यत्रासण्डा सामानाधिकरण्यामित्यने कप्रकारकल्पन श्रुतितात्पर्याननुगुणमित्येतेन बोधितम् । श्रुतौ पूर्वतग्छन्दसामान्यविवक्षितार्थशानितात्प

यैक तस्येति । सूत्रे तच्छन्दः बहुभवनेक्षित्रात्मशब्दार्थं परामृशति । तस्यैव पूर्वसूत्रप्रस्तुतत्वात् । ’ आचार्ययान्पुरुषोवेद’ इत्पत्र वेदनवतः मोक्षोत्तया तन्निष्ठस्य इत्यत्र ईक्षितृपुरुष आत्मशानवानेव विवक्षित | तज्ज्ञस्येत्यन मिघाय तन्निष्टस्ये. मुक्ति: ’ आचार्यवान्पुरुषो वेद’इत्यत्र वेदन उपासनरूपमेवेति व्यञ्जनाय ’ यावन्त्रविमोक्ष्ये’ इत्यनेन प्रारब्धकर्ममोक्ष कात्पर्यन्त ज्ञानसत्ताप्रतीत्या वेदनमुपासनरूपमेव विवक्षितमिति सूत्रकाराशयः । अयमर्थ; ’ भोगेनवितरे क्षपयिन्वाइथ 1

जगत्कारणस्योक्षतुः उपासकस्य राजकुमारनयेन उपास्यस्यैव प्राप्यत्व सूत्रे विवक्षितम् । ईक्षय १-१-५

१५६

श्रीमाष्यम्

मुमुक्षोइश्वेतकेतोः ’ तत्त्वमसि’ (छां.६.८.७) इति सदात्मकत्वानुसन्धानमुपढिश्य तन्नि श्रुतप्रकाशिका

दृष्टिविधिरिय ण्वन्सूत्रार्थमाह – मुमुक्षोरिति । अर्वाचीनपलकदृष्टिविधिसंभवात् चेतने कृत्स्नजगदुपादानतयोत्कृष्टप्रधान मिति शङ्का मुमुक्षोरितिपदेन व्युदस्ता | तत्त्वमसीति सदात्मकत्वानुसन्धानमुपदिश्येति । सदात्मकत्वोपदेशवाक्य

गतस्तच्छब्दः प्रकृतसद्विषय इति ज्ञानपरस्सूने तच्छन्द इत्यमिप्रायेण सदात्मक्त्वेत्युक्तम् । अनुसन्धान शब्देन निष्ठाश. ब्दार्थ उक्तः ॥ गूढार्थसंग्रह: संपत्स्यते’ इति सूत्रेऽपि स्फुटीकरिष्यते ॥

तत्सूत्रे वेदान्तदीपे–’ यावन्नविमोक्ष्य’ इत्यत्र संपत्ति प्रतिबन्धक पुण्यपापकर्मसामान्यक्षयः विवक्षित इति स्फुटम् ।

अत्र श्रुती ज्ञानवतः बन्धविमोचनान्तर देशाद्देशान्तरगमनस्य दृष्टान्ते प्रतिपादनेनानन्तरसण्डे ‘वाङ्मनस संपर्यंत इत्यायुक्त्या अत्रापि देशाद्देशान्तरगमनं विवक्षितमिति तात्पर्येण ‘अथ’ शब्दः । आनन्तर्ये च व्यवधानसहमिति उपा

न्तिगतिपादाम्या सूनकार: स्थापयिष्यति । सपत्तिप्रतिबन्धक सामान्यक्षयस्य गतिमंन्तरा असम्भवात् इत्यादिक चतुर्था ध्याये व्यक्तीभविष्यनि । ‘पुरुष सोम्योत हस्तगृहातमानयन्त्यपहार्षी स्तेयमकार्थीपरशुमस्मै तपतेति सयदि तस्य कर्ताम वति ततएवानृतमात्मानं कुरुते सोऽनृताभिसन्धोऽनृतेनात्मानमन्तर्धाय परशुत प्रतिगृह्णाति स दह्यतेऽथ हन्यते ॥ १ ॥

अथ यदि तस्याः अकर्ता भवति ततएव सत्यमात्मानं कुरुते ससत्याभिसन्धः सत्येनात्मानमन्तर्घाय परशुं तप्तं प्रतिगृह्णाति

स’ नदह्यतेऽथ मुच्यते । सयथा तत्र नदह्येतेतदात्म्यमिदं सर्वम्’ (छां.१६.१,२,३) इत्यादिवाक्यं जीवान्तर्यामिस्तेयानृा भिसन्धिविषयम् । बहुभवनमीक्षितुः जीवस्याप्यन्तर्यामिण: ’ आचार्यवान्पुरुषो वेद’ इत्यत्र विवक्षितत्वेन ‘तत्वमसि श्वेतकेतो’ इत्यत्रापि श्वेतकेतो: ‘ऐतदात्म्यमिद सर्वम्’ इत्यत्रोक्त सर्वान्तर्याम्यात्मकत्वमेव विवक्षितमिति निर्णीयते । ‘हन्ता

हमिमाः’ इत्यत्र सृष्टेर्दयामूलकत्वं विवक्षितमिति मैत्रायणीयश्रुत्युत्तार्थस्य अत्रापि विवाशेतत्वेन उभयोरक्यज्ञानवान्दोः अनृतामिसान्धः’ इति निश्चय सम्भवात् । एतेनात्र परसम्मतार्थः (शं. मा) नघटत इति सिद्धम् । राजकुमारनयोपि सि द्धान्त एवानुकूल इति प्रागेर निरूपितम् ॥

नवीनैरापे ‘उक्त च विष्णुतत्वनिर्णये ’ घातयन्तिीह राजानो राजाऽहमिति बदन्तम्, दर्दात न सर्वमभिप्रेत गुणो

करै वदतः ’ इत्यायुक्तम्। ‘तत्त्वमसि ’ इत्यत्राप्यन्तर्यामिणः विवक्षितत्वस्य प्रागेव बहुषु स्थलेषु निर्णयेन ’ द्वासुपर्णा ' इति ऋग्वेदत्यनन्तरं ’ तन्नोन्नशयः पितरं नवेद ’ इत्यत्र पितुः ज्ञानाभावे पितृमान्य मायबोधनेन ’ तत्त्वमसि’ इत्य

श्रापि पितृप्राप्तिहेतुभूतस्य पितुनस्य विवक्षितत्वेन ‘आचार्यवान्पुरुषो वेद’ इत्यत्रोनशान स्यैयाभिप्रेत वेन ‘अथ संप’ इत्यत्र उक्रांन्तिगतिद्वारा तत्सम्पत्तेरेव प्रतिपादनेन जगत्कारणस्यैवान्तयमितया तस्यैव प्राप्यत्वेन ’ आनन्दाद्ध’

’ आनन्दं प्रयन्ति ’ इति श्रुत्युत्तानन्दप्राप्तिरीप तनिष्ठस्य इति पदेन सूचिता कारणस्य पत्त्य एव तत्र नितरांस्थितिः

नवन्यथा | अन्यस्य पत्वे तदपेक्षया प्रवृत्या कारणे नितरी स्थित्ययोगात् अयमर्थः अझ सम्पत्तिलक्षणो मोक्ष

इत्पत्र रियतिः ब्रह्मणः आनन्दरूपत्वस्य पूर्वमुपपादनात् 1। एतेन उपादान कारणस्य ब्राणः फलतयोपादेयत्यमेत सू प्रतिपादित भवति । प्रधानस्यात्र प्रतिपाद्यले प्रधाननिष्ठस्थाय मोक्षोपदेशो नसमवतीति भावः । ततःसर्वमभिवेत्याह

मुमुलोइश्वेतकेतोः इत्यादि ।

इंजल्य १-१-५ ] ‘यावन्नविमोश्ये’ इत्यत्र मोक्षः कमंशयः सदात्मकन्यानुसन्धान शब्दतात्पर्यम् प्रधानस्य मोक्षेऽयोगः १५७ श्रीमाध्यम्

टम्य’ तस्य तायदेय चिरं यायनविमोदये अथ संपत्म्ये ’ (छा ६.१४.२) इति शरीरपातमा त्रान्तरायो ब्रह्मसंपत्तिलक्षणणो मोक्ष इत्युपदिशति । १

7

श्रुतप्रकाशिका

इहोपदेशस्यानुसन्धानार्थव्यं कथमवगतम् | उच्यते - उपक्रमे ‘येनाश्रुतं श्रुतं भवति अमतं मतमाशात विशतम इति अत्रणमननसमनन्तरमानिविज्ञानशब्द उपासनपरः ‘श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः’ इत्यनेनैकार्थ्यात् । उरसंहारेच ‘तद्धास्य विजज्ञो’ इति तत्तुस्वार्थ ●विजिशापिति पदमावर्तितम् | मध्येऽपि ’ आचार्यवान्पुरुषो वेद ' +

इत्याचार्यवत्ताफलत्वेन प्रतिपादितार्थविशेषवेदन वचनमाचार्योपदिष्टार्थस्या नुसंधेयत्वे लिङ्गम् । एवमेमिःवारणैरस्टारम कन्वोरदेशस्योपासनार्थत्वावगमः । शरीरपातमात्रान्तरायइति । अन्तरायशब्देन विलम्बश लक्ष्यते | शरीरपाठावधिवि इत्यर्थः । ‘यायनविमोक्ष्य’ इत्युक्ते कथं शरीरामोश्चसिद्धिः, उच्यते । मोक्ष इत्युक्ते क्स्मान्मोक्ष इति बन्धकं &

किंचिटाकाङ्क्षितम् तच किमित्य पञ्चायाम त्यामेव विद्यायां ’ अथ यदाऽस्य वाङ्मनसि सम्पद्यते’ इत्यादिना देहां मगधवशात् अन्यत्र च, ‘अस्माच्छरीरात्समुत्थाय परंज्योतिरूपसंपद्य ’ ‘धूत्वा शरीरम् ‘अशरीरयाव सन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशवः’ इति भवणान् ‘त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्मनेति’ इत्यादिश्रवणाघ, #शरीरमित्यवगम्यते ब्रह्म

सम्पत्तिलक्षणइति । ‘अथ सम्पत्स्य’ इति संपत्तेः ’ सता सोम्य तदा संपन्नो भवति’ मति याक्यान्तरप्रतिपन्नं ब्रह्मैव कर्मेति भावः ॥ गूढार्थसंग्रह:

श्वेतो: ‘तस्य तावदेव चिरं यावन्नविमोये’ इत्यत्र वश्यमाणमोशेच्छाभाचे उपदेश एव नसंभवतीति मोक्षेन या ‘आचार्यवान्पुरुषो वेद ’ इत्यत्रोक्तमोक्षसाधने प्रवृत्तिरवश्यमशीकरणीया श्रुतौचास्यां प्रारब्धकर्मक्षयो विवक्षि दुति ससंमतम् । तेन कर्मक्षय एव मोक्षः नतु परसंमताविद्याक्षयः । परमते आत्माऽन्यत्वेन तस्य कर्मणः अपरोक्ष शानानन्तरमविद्यानाचे प्रारब्धकर्मण: स्थिविरेव न संभवति । अविद्यानिवृत्ते: चरमवृत्तिरूपत्वे मोशेच्छया तःसाधने प्रात्चेनं संभवतीत्यादिकं प्रागुक्तं सर्वमभिप्रेत्य मुमुक्षोरित्यायुक्तम् ||

अत्र माध्य, दीप, सारेषु सदात्मकत्वानुसन्धानशब्द एवं प्रयुक्तः । नतु तदात्मकत्वानुसन्धान यतः’ इति ।

सूत्रे तन्छन्दप्रयोगपर्यांलोचने तदात्मकल्यानुसन्धानमिति वक्तव्यं भवति । तत्रचार्थविशेषः प्रागेवाभिहितः । ‘तदेक्षत’

इत्यतःपूर्व ’ सदेव सोम्पैदमप्र आसीत्’ इति वाक्यसत्वेन तस्यैव ‘मृत्तिषेत्येव सत्यम्’ इत्यत्र दृष्टान्ते ’ इदं घटशरा

वादिकं पूर्वाह्णे मृत्तिकैवासीत्’इन अभेदप्रतीतितुल्पप्रतीतेः विवक्षितत्येन तदनन्तरवाक्यानामेतद योपपादक चेन दाहों न्तिके अमेदोपपादकवाक्येषु प्राथम्यतात्पर्येश ’ सदात्मकत्वानुसन्धान’ इत्युक्तम् । एवं ’ तच्चम्मसि ’ इत्यत्र ‘ तत् तस्मात् सर्वस्य एतदात्मकत्वात् त्वं असि सत्ताऽऽश्रयः’ इति श्रुतावर्थान्तराभिप्रायेणापि सदात्मक्त्वानुसन्धान इत्युक्तम् ||३

‘ प्राप्त शरीरभेदे चरितार्थत्यान्प्रधान विनिवृत्ती । ऐकान्तिषमात्यन्ति मुमयं कैवल्यमाप्नोति’ (सा.बा.६८) इत्यत्र

ईश्वरकृष्न ‘तस्य तावदेव चिरम्’ इति श्रुत्यर्थोऽपि स्वमतेन दर्शित इति प्रतीयते । उत्तराधे ‘अथ संपत्स्य’ इति '

भागाधं उके: । ‘ अथ संपन्स्य ’ इत्यस्यार्थः ‘अस्माच्छरीरात्समुत्याय परज्योतिरुपसंपद्य ’ इत्यत्र निर्णीतः । अंत्रापि वाक्ये ‘आचार्यवान्पुरुषो वेद’ इत्यत्र वेदनकर्म यत् तदेव संपत्तिकर्मेति विवंश्चितम् । इत्थमर्थमभिप्रेत्यैव ब्रह्मसम्पत्तिल ।

★

भ्रूणो मोक्षइति इति माध्ये उत्तम् । मुत्तौ प्रधानसम्पत्तेरसम्भवेन प्रधानस्यानुपादेयत्वं पूर्वसूत्रे विवक्षितम् । अथमुक्ति

[ ईधत्य १.१५

साङ्ख्यप्रवचनसूत्रे : प्रधानस्य मुक्तौ विनिवृत्या हेयत्व निरूपणम्

१५८

श्रीभाष्यम्

यदि च प्रधानम चेतनं कारणमुपदिश्येत तदा तदात्मकत्वानुसन्धानस्य मोक्षसाधनत्वो ;

पदेशो नोपपद्यते ।’ यथाकतुरस्मिन्लोके पुरुषो भवति तथेतःप्रेत्य भवति ’ (छा.३.१४.१) इति तन्निष्ठस्याचेतनसंपत्तिरेवस्यात् नव मातापितृसहस्त्रेभ्योऽपि वत्सलतरं शास्त्रमेवंवि धतापत्रयामिह तिहेतुभूतामचित्सम्पत्तिमुपदिशति । प्रधानकारणवादिनोऽपि हि प्रधान निष्टस्य मोक्षं नाभ्युपगच्छन्ति ||

इतन्त्र न प्रधानम्

सू-८ हेयत्वावचनाञ्च (१.१.५) श्रुतप्रकाशिका

मोक्षइति । सौत्रस्य मोक्षशब्दस्य शरीरपातपूर्विका ब्रह्मसंपत्तिरवार्थ: नतु शरीरपातमात्रमित्यभिप्रायः । ततः किं प्रधानवैलक्षण्यस्येत्यपेक्षाया मुमुक्षोरिति पदेनाभिमतं विवृणोति । यदिचेति । कथमनुपपत्तिः तीर्थक्षेत्र सेवादिवदचिदुपादा.

नस्य मोक्षोपयोगित्वं शास्त्रबलात् किंनस्यादिति शङ्कायामाह - यथाऋतुरिति । उपासनानुरूपपल्भाक्तवं श्रुत्यर्थः । तत fo

हेयोपासनाद्वेयग्रहाणानुपपत्तिः, अचेतनसम्पत्तिः अचि प्राप्तिः ससारित्वं | वर्तृताऽचि संबन्धोहि संसार: * संपत्तिशब्दस्य प्राप्तथर्थत्वं तापत्रयामितिहेतुभूतामचित्संपत्तिमित्यनन्तरमाध्येण व्यक्तम् । अचेतनसंपत्तिरतु ततः किमित्याह-नवेति अत्र ’ शाहि वत्सलतरं मातापितृसहस्रत’ इति पुराणवचन सारितम् मातापितृसहस्त्रेभ्यइति । मातापित रावेकास्मन्जन्मन्यैहिकपोषणमात्रपरौ शास्त्रन्त्वनेकेषु जन्मसु ऐहिकामुष्मिक सर्वविघलक्षणपरमिति भावः । तापत्रयेति । शास्त्रस्य प्रयोजनपर्यवसानं नस्यादित्यभिप्रायः । एवं श्रुतिसिद्धन्यायाविरोधप्रयोजनपर्यवसानाभावाभ्यां मोक्षोपयोगित्वं

निरस्तम् । अस्मिन्नर्थे परमतसंवादं दर्शयति प्रधानकारणेति । प्रधाननिष्ठस्येति । ‘व्यक्ताव्यक्तविज्ञानात्’ इति, वदताऽपि साख्न प्रधानस्य व्याघेरिव परिज्ञानमात्र विवक्षितं नतूपासनमिति भावः ||

ननु ’ तत्त्वमसि’ इति सदात्मकत्यानुसन्धानोपदेशः किंतु ‘स्थूलोऽह’मित्यादिदेहात्मभ्रमानुवादः । अतस्त॒च्छ

ब्दघाच्याचतनस्य मुमुक्षुणा ज्ञातव्यत्वं हानार्थमिति शङ्काया अनन्तरसूत्रसङ्क्षतिमभिप्रयन्नाह -~~ इतश्चेति ।

—

T

सू-८ हेयत्वावचनाच [१.१.५]

1

गूढार्थसंग्रहः C

काले प्रधानस्य विनिवृत्तेः ईश्वरकृष्णेनाभिधानेन हेयत्वमुक्तप्रायम्। ’ द्रष्टृदृश्ययोस्संयोगो हेयहेतुः ’ (यो.सू.२.१७)‘द्रष्टा दृशिमात्रश्शुदोऽपि प्रत्ययानुपश्य: (१७) तदर्थंएव दृश्यस्स्वात्मा (२०) स्वस्वामियत्तयोः स्वरूपोपलब्धिहेतुस्संयोगः (२३ 6

तस्य हेतुरविद्या’ (२४) ’ तदमावासंयोगाभाषी हानम् तद्हशे: कैवल्यम्’ (२५) ’ ततःकृतार्थाना परिणामत्रमसम

हिर्गुणानाम् (४.३२) ‘पुरुषार्थशून्यानां गुणानां प्रतिप्रसवः कैवल्यम् स्वरूपप्रतिष्ठाषाचिति शक्तिरिति (४.३४) इति

योग (सौख्यप्रवचन) सूत्रेषु प्रकृतेः हेयत्वं

मुक्तिकाल तदसम्बन्धध स्फुटः ।

सद्विद्यायामुपादानस्य ब्रह्मणः उपादेयत्वस्य

कथंनादेयत्वाकनाच्च प्रधानमिनं ब्रह्मैव सद्विद्यायां विवक्षित न प्रधानमित्याशयेनाह - इता नप्रधानमित्यादि । अत्र सारे * हेयत्वाद ध्येयत्प्रमुच्येत’ इति सूती अस्मिन्सूत्रे प्रधानस्या ध्येयत्वापादनमपि विवक्षितमित्युतम् । ‘पशब्दः’ / पूर्वोचहेतु समुदायकः ॥ 1

ईसत्य १.१-५]

परसम्मतार्थायोगः परमते प्रतिशविरोधभ

१५९

श्रीभाष्यम्

यदि प्रधानमेव कारणं सच्छन्दामिहितं भवेत् तदा मुमुक्षोश्श्वेतकेतोस्तदात्मकत्वं मोक्षविरोधित्वाद्धेयत्वेनैवोपदेश्यं स्यात् । नच तत्क्रियते, प्रत्युतोपादेयत्वेनैव ’ तत्त्वमसि’ (छा ६.८.७) ’ तस्य तावदेव चिरम् ’ (७.१४.२) इत्युपदिश्यते ॥ इतब्ध न प्रधानम्

सू. ९ - प्रतिज्ञाविरोधात् [१.१.५] ▬▬▬▬▬

प्रधानकारणत्वे प्रतिशाविरोधश्च भवति । घाफ्योपक्रमेोकविज्ञानेन सर्वविज्ञानं श्रुतप्रकाशिका

न परंप्रत्यानुकूल्याभावमात्रं किंतु प्रातिकूल्यं चास्तीत्याह- प्रत्युतेति । स्थूलोऽहमित्यायनुसन्धानस्येव न सदात्मकत्वानु

सन्धानस्य हैयत्वं प्रतिपाद्यते अपितूपादेयत्वमेवोच्यते तच्च प्रधानपरत्वेऽनुपपन्नम्। ‘अनादिमायया सुप्तः ’ मायया *

सन्निरुद्धः ’ ’ अनीशया शोचति मुह्यमानः ’ ‘जहात्येनां भुक्तभोगामजोऽन्यः’ इत्यादिषु प्रधानप्रस्तावेषु तस्य

हेयत्वेनैव प्रतिपादनादित्यर्थः ।’ एवं ’ तदैक्षत’ इत्यादिवाक्यप्रभृतितदुपरितनवाक्यायगतहेतव उक्ताः तेषां समाप्तौ च शब्दःप्रयुक्तः। * उपादेयतोक्तयनुपोदयतानुत्तयोस्सूत्रद्वय प्रतिपादित योरन्वयव्यतिरेकात्मना परस्परसतियोरेकीकारार्थ इह चशब्द: अनएवाह प्रत्युतेत्यादिना पूर्वसूत्रार्थनिगमनं कृतम् ॥

अयोपक्रमविरोधेसत्युत्तरवाक्यगत हेतूनां दौर्बल्यात् प्रधानमेव प्रतिपाद्यमिति शङ्का परिहरति J

सू = ९ प्रतिज्ञाविरोधात् [१.१.५] गूदार्थसंग्रहः

हेयत्वेनैवोपदेश्यामिति । प्रकृतेः हेयत्व सारख्यसम्मतमिति प्रागुपपादनेन तदात्मकत्वमपि हेयमेवेति भावः । जगत्कारणतायाः परमतेऽपि, हेयत्वेन कारणत्वेन सच्छन्दायुक्तब्रह्मणोऽपि हेयत्वेन उपादेयत्वं नसंभवतीति इदमपि सूत्रं

परमते प्रतिकूलमेव ॥ प्रतिज्ञाविरोधात् । पूर्वपक्षिण: दृष्टान्तः स्वरूपपरिणामप्रतिपादनेन प्रधान कारणत्वानुकूलः | प्रतिशाऽनन्तरं दृष्टान्तवि ↓

चारः प्रतिज्ञाया: प्रघानकारणत्वविरुदत्वे ब्रह्मकारणत्वानुकूल्ये दृष्टान्तोऽप्यवस्थामेदेऽपि धम्पैक्येनान्तर्यामित्व परिणामेन

अनुकूला भवति । एवमत्र प्रतिशादृष्टान्तयोः ब्रह्मकारण यानुकूल्यमभिप्रेतम् । अत्र प्रतिशाविरोधमात्रमुतम् । प्रकृत्यधि

करणे प्रतिशादृष्टान्तानुपरोधः यश्यते । तत्र नैयायिक मतेन विशेषतः पूर्वपक्षे तन्निरसनेनैतत्सूत्रार्थविशदीकरणम् । परिणा मात् इत्यादी परिणामिकारणत्वस्थापनच अन परैः हेयत्वावचनाच इतिचशब्देन प्रतिष्ठाविरोषस्समुच्चीयत इत्युक्तम् । मातेशावेिचारस्य पूर्वप्रस्तुततया अस्य चशब्दार्थत्व कथम् ? उपादेयत्वहेयत्वामावयोः क्रमेणोक्तो ब्रहण: उपादेयत्वोपदेशस्य .चशब्देन समुच्चयो युक्तः । उपक्रमे प्रतिज्ञाया योऽर्थ उक्तः सएव ’ तत्वमसि’ इत्यत्र वक्तव्यः । परमते प्रतिष्ठायाम भेदः ‘तत्त्वमसि’ इत्यत्राभेदय नैकरूप इत्युपक्रमोपसंहारयोरैक रूप्यावरहेण प्रतिशाविरोधो दुबर: । सिद्धान्ते तु

[ ईक्षत्य १- १५

है’स्वाप्ययात्’ इति सूत्रावतरणम्

१६०

श्रीभाष्यम्

प्रतिष्ठातम् । तच्च कार्यकारणयोरनन्यत्वेन कारणभूतसद्विशान। त्तत्कार्यभूतचेतनाचेतनप्र पञ्चस्य ज्ञाततयैवोपपादनीयम् । तत्तु प्रधान कारणत्वे चेतनवर्गस्य प्रधान कार्यत्वाभावात् प्रधान विज्ञानेन चेतनवर्ग विज्ञानासिद्धेर्विरुध्यते ॥

}

• श्रुतप्रकाशिका

कस्मिन्नर्थे विरोध इत्यपेक्षा पूरयन्व्याचष्टे । प्रधानकारणत्वइति । त्वमतानुगुणत्वेन यदुक्त तदेव वन्मत प्रतिकूल मिति

सूत्रकारहृदयमिति भावः । कथमित्याह – वाक्योपक्रमेहीति । प्रतिज्ञावाक्ये सर्वश•दाभावेऽपि ’ कस्मिन्नु भगवो विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवति ’ ’ आत्मनि खल्वरे दृष्टे श्रुते मते विज्ञात इद सर्वविज्ञातम्’ इति समान प्रकरणवाक्यैकार्थ्यात्, ‘सर्वा.प्रजा. ’ इति वक्ष्यमाणस्वारस्याच्च सर्वविज्ञान प्रतिज्ञातमित्युत्तम् । नच सर्वे मृण्मयमिति

वत् कार्यभूतसर्वाचिद्विशानमेव सर्वविज्ञान मितिवाच्यम् ; ’ सन्मूलास्सोम्येमात्सर्वाःप्रजाः ’ इति सर्वशब्दसमानाधि करणप्रजाश दस्वारस्यायगवाना सन्मूलतया ज्ञातव्य सर्वकार्यान्तर्भावादिति भावः । ततःकिमित्यत्राह - कार्यकारणयोरन 6

●

न्यत्वेनेति । नहि निदचितोरन यत्वमितिभाव ॥

1 &

नन्यन्यत्वेप्येक विज्ञानात् सर्वविज्ञान घटते, पृथिव्यादीना कार्यतया चिदशस्याकार्यतया च शानसम्भवादित्याह

तत्कार्यभूतचेतनाचेतनप्रपञ्चस्येति । मृत्पिण्डतः कार्यादिदृष्टान्तबलात् ’ सन्मूलास्सर्वा.प्रजाः’ इति वाक्ये प्रजाशब्द स्वारस्याच्च चेतनस्यापि कार्यतयैव शातत्वं वक्तव्यमितिभावः । ज्ञाततयैवोपपादनीयमिति | देवदत्तज्ञानेन ग्रामविज्ञान चन्नात्र सर्वविज्ञानमौपचारिक औपचारिकत्वे सर्वविज्ञानस्य लोकदृष्टेन कथनु भगवइति प्रश्नायोगात् अनन्यभूतमृत्त कार्या दिदृष्टान्तमुखेन मुख्यतयैव सर्वविज्ञानोपपादनदर्शनाचेति भावः । उत्त विपर्ययेण प्रतिशाविरोध दर्शयति-तत्त्विति || गूढार्थसंग्रह.

प्रतिशादृष्टान्नानुरूप जिज्ञासाऽधिकरणादावेव सभ्य निरूपितम् । चेतनवर्गस्येति । अत्राचिजीवयोरुभयोः ब्रह्मकार्य तथा प्रतिरन्नयो एकलोणाभेदानुत्तेः परमनेऽपि प्रतिज्ञाविरोधोऽभिप्रेतः ॥ .

प्रथमसूत्रे–चह्नभेदादेरीक्षतृवेन प्रधानव्यावृत्तिः ।

द्वितीय सूत्रेण अन्त.प्रविश्य नियन्तृबोधका मशब्देन

नामरूपव्याकरणस्येक्षितृत्वमपि बहुमेदेक्षितृत्वस्य स्थापक दृढीकृतम्। अनन्तर दार्शन्तिक प्रशासितरि सर्वाभेदः यः

‘ सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयम्’ इत्यन प्रळयकाले दृष्टान्तानुसारेण (’ इद घटशरावादिक पूर्वाह मृत्तिक यासीत्’ इत्याक,रकेन) तस्य नामरूपानबन्धनबहुत्वप्रतिकोटिभूतैकत्वप्रतिपादनमुखेन निर्धारणेन प्रधाने अचिठीवोभ याभेदास भवेन प्रधानव्यावृत्ति प्रदर्शिता सिद्धान्ते प्रतिज्ञाऽऽनुकूल्यप्रदर्शनेन ‘प्रतिशासिद्धेर्लिङ्गमाश्मरथ्यः’ इति 1

सूत्रे स्वरूपपरिणामपरप्रतिशेति वश्यमाणाश्मरथ्यमतमेव व्याससम्मतमिति भ्रमस्स्यात्, तन्निरसनाथे स्वाप्ययात् इक्जिम्

न्यथा ’ सुदीतात्पावकात् विष्फुल्ािस्सहस्रशः प्रभवन्ते सरूपा । तथाऽक्षराद्विविधारसौम्यमावा. प्रजायन्ते तत्रचैवापि

यन्ति’ (मु.द्वितीयमुण्धके १. मन्त्रः) इति श्रुतिः सृष्टिप्रळयप्रतिपादनपरा अत्र भाषाः जीवाः इत्युपनिषद्भाध्ये परेशपे सरूपा. ’ इत्यनेन कार्यकारणयोनें क्यमपितु एकरूपमतम् । ‘मुदीसात्यायकात्’ इतिका J

ध्याख्यातम् । अत्र

रणे प्रकाशाधिक्य कार्यप्रकाशशून्यस्य च दृष्टान्ते उत्तम् । ‘यथा तथे’ त्यनेन दार्शन्तिकेऽपि प्रमास्थानापप्रचर्मभूत ज्ञान निकासाऽधिय महागि विकासन्यूनव जीमे विवक्षितमिति प्रतीयते । प्रवेशप्रशासनयो अन्तर्यामित्यो कम्नान्तर्या ·

• भय ११५ ]

‘स्वाप्ययात्’ इत्यनान्तर्यामिण्यप्ययएव निक्षितः नतु परसमनजीब्रह्माभेद:

१६१

श्रीभाष्यम् इतब्ध न प्रधानम्

सु. १० - स्त्राप्ययात् (१.१.५) तदेव मच्छन्द्रवाच्यं प्रकृत्याऽह-’ स्वप्नान्तंमे सोम्य विजानीहीति यषैतत्पुरपस्स्वपितिनाम श्रुतप्रकाशिका

एकविज्ञाने सर्वविज्ञान प्रतिज्ञान कार्यकारणभावनिन-धन सुपुसौ परमात्मनि चेतनस्य प्रळयश्च तनिरन्धन इति

कार्यकारण मात्रनिनन्धनःनसाम्यात् सङ्गत सुपुप्तौ ल्य हेतुत्वेनाहेत्यभिप्रयन्नाह - इतञ्चेति । – सू. १०- खाप्ययात् (१.१.५) गूढार्थसङ्ग्रह

मित्वस्य जीवनविकासार्थत्वेन दयामूलकत्व ‘हन्ताहमिमा.’ इतिश्रुतौ ‘हन्त’त्यन निश्चितम् । एतच ‘औपनिषदपरम पुरुष’ इति श्रीसूचित्रिरणावसरे जिज्ञासाऽधिकरणे (२३२. पु) निरूपितम्। ‘यथा सुदीसापावात् मु)) इति श्रुत्युक्त प्रकार: ‘ यथाऽग्न. क्षुद्रा विष्फुलिङ्गा व्युचरन्ति एवमेतस्मादात्मनः’ इति वाजसनैयिकश्रुतापप्रतिपादित । तत्र पूर्व मुरतिनिरूपणावसरे इन्द्रियव्यापार/परमेण जीवान। ज्ञानसङ्कोच प्रतिपादित | प्रबोधकाल जीवाना ज्ञानविकासः सर्वानु मरसिद्धः । एष कोषीतकामपि ‘सयदा प्रतिबुध्यते यथाऽग्नर्ज्वलतो विष्फुलिङ्गा विप्रतिष्टेरन् एवमेत स्मादा मनः प्राशा यथाऽयतन विप्रतिष्ठन्ते ’ (कौ.उ.४.१९) इत्यनायमर्थ स्फुट: । ‘अन्यायेंतु जैमिनि’ प्रश्नव्याख्यनाभ्यामपिचैव मेक’ इतिसूत्रे श्रुतिद्वय रिवश्चितम् । अत्र ‘अपिचैवमक’ इत्यत्र जीवब्रह्मभेदएव विवक्षित इति पररप्युक्तम् | ‘तदभावो

नाहीषु तच्छ्रुतैरात्मनिच ’ इत्यन जीवस्य मुषुप्तिस्यानत्व परमा मनएव वक्ष्यत एतलूत्र परैरप्यवमेव व्याख्यातम् एतद्दु निस्वार्थः त्रय्यन्तसारामृते विस्तरेण निरूपित। एव च जीवब्रह्मणोदएन सुपुती विवक्षित । एव प्रळयेऽपि मुपुतौ ‘तीर्णोहि तदा सर्वांन्शोवान् हृदयस्य भवति’ (वृ) इति शोक्सामान्पविरहस्य सुषुता प्रतिपादनेन पुत्रपितृसश्लेषद शाया पितुरशानेऽपि स्वभावात् दु सविरहवदन्तर्यामिण• पितुस्सुपुसौ जीवाना सश्लेषण दुसविरहबोधनेन दया स्वल्पा प्रतिपना धर्मभूतज्ञानस्यातिसङ्कोचेन विकासाभावेन सुसादेरलाभ पर्यालोच्य सुषुप्तयनन्तरप्रनोधवत् ज्ञानविकासाथै परमा मनसृष्टिरित्यर्थंयोपनिषत्तात्पर्यविषयत्व सिध्यति । छान्दोग्येऽपि ‘सदेच साम्येदमग्र आसीत् ’ इ युपमे प्रलयि

घामिघाय अष्टमसण्डे ‘ यत्रैत· पुरुषस्वपिति नाम ’ इत्यादिना सुषुप्तिं प्रक्रभ्य ’ सन्मूलास्सोम्येमा प्रजास्सदायतनास्सप्र तिष्ठा, ’ इति द्विरम्पस्तवाक्ये सृष्टिपि कथिता । एवच मुषुप्तिप्रळययोरेकरूपता प्रतिपन्ना | ‘मुघुमय फ्रान्त्योर्भेदन ’ इति

सूत्रे स्फुट जीउब्रह्मणोर्भेद सूत्रकारोऽमिघास्यति । एवम्चात्मशब्दार्थान्तर्यामिणि अध्ययस्यैव ‘स्वाप्ययात्’ इत्यत्र कथनन आश्नरथ्यमत न श्रुत्यनुगुगमिति ‘स्वाप्ययात्’ इतिसूत्रेणापि निर्धारित भवति । अतश्च नामरूपव्याकरणश्रुत्या अन्तर्या मियगरेगामनिबन्धन मेवोपादान त्वमित्यर्थ ‘गौणश्चेन्नात्मशब्दात्’ इत्यत्रा मन्शब्द योनिक्षत तदनिरोघेन अन्तर्या मिभ्यव्यय एत्र स्वाध्ययात् इत्यत्र निवाक्षत ! तदेत सर्वममिप्रेत्याह–इतञ्च नप्रधानमिति । प्रळयमुलुप्तयोरेकरूपताश्चत्यभप्रतेत्याह-तदेव सम्छन्दवाच्यमिति 21

छान्दोग्ये प्रळयसुपुतयोः प्रतिपादनेन प्रळयव सुषुप्तिशप स्वकारण ल्यः

१६२

[ ईक्षत्य १-१५

श्रीभाष्यम्

सतासोम्य ता सम्पन्नो भवति स्वमपीतो भवति तस्मादेनं स्वपितीत्याचक्षते स्वह्यपीतो

भवति’ (च.६.९.?) इति सुपुतं जीवें सता सम्पन्न स्वमपीतः स्वस्मिन्मलीन इति व्यप दिशति । मळयश्च स्वकारणे लयः । नचाचेतनं प्रधानं चेतनस्य जीवस्य कारण भवितुम

र्हति ’ स्वमपीतो भवति ’ आत्मानमेव जीवोऽपीतो भवतीत्यर्थः । चिद्रस्तुशरीरकं तदात्म भूतं ब्रह्मैव जीवशब्देनाभिधीयत इति नामरूपव्याकरणश्रुत्योक्तम् । तज्जीवशब्दाभिधेयंब्रह्म

सुपुतिकालेऽपि मळयकाल इव नामरूपपरिवगाभावात् केवल सच्छन्दाभिधेयमिति ‘सता श्रुतप्रकाशिका

सच्छब्दस्य जीवोपस्थापकस्वशब्द समान विषयत्वानेच घना #मर्थान्तरत्वशङ्का व्युदस्यति । तदेव सच्छन्दवाच्यमिति ।

जगत्कारणवस्तुविषयएवात्रापि सच्छन्द इत्यभिप्रायः । यत्र यदत्यर्थ । ननु सता सपत्तिः प्रकृतिससर्गोऽस्तु स्वाप्ययो इपिजीवस्य स्वरूपेऽस्थानमिति स्वस॰ब्दयोर्भिन्नार्थस्स्यादिति नैतद्वाक्य प्रधानकारणताविरोधीति । तदेतत्परिहरन्ध्या

ऋष्टे सुपुप्तमिति | स्वमपीत इतीद विवृणोति । स्वस्मिन्मलीनइति । स्वमिति द्वितीया सतेति तृतीया च फ्लतस्वति सपद्येति सम्बनुगुणायें। व्यपदेशभेदस्तु धातुस्वभावभदादित्यभिप्रायः । अपीतेः प्राप्तिरूपत्वात् द्वितीयानिर्देशः ब्रह्मैव

सन्त्राप्येति’ ‘यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति’ इति हि श्रुत्यन्तर साहित्यसद्भावात् तृतीयानिर्देश | सम्पन्न इति कर्मणि नि वा तदानीं सम्पत्तेः प्राप्तिरूप वात् सतः कर्तृत्वविवक्षयाऽत्र तृतीया ‘प्राज्ञेनात्मना संपरिध्वक्त. ’ इतिवत् अध्ययस्य स्थानसापेक्षत्वात् सप्तमीनिर्देश । व्युत्पत्तिवशेन प्रळयवाचिना शब्दानां स्थानापेक्षया उत्क्ट वात् सप्तभ्यनुरोधेन व्या ख्यातम् । एव सम्पत्यप्ययशब्दयो. प्रळयपरत यैकार्थ्यमुचम् | स्वसच्छन्दयोश्च प्रळयस्थानपरतया ऐकायेमुत्तम् ॥ .

अयमभिप्रायः ‘सतासोम्य तदा सम्पन्न. ‘सति सम्पद्य ’ इतिज्ञानिगमनवाक्यमध्यगतस्य स्वाध्ययवा क्यस्यानपेक्षितार्थान्तरपरत्वेऽन्वयवैधट्य स्फुटम् । ‘अथैतदपियन्त्यन्तत. ’ ‘ब्रह्मैव ’ ब्रह्मैव सन्मझाप्येति सन्ब्रह्माप्येति ’ “’ तदा सपद्यते

ब्रह्म’ इत्यादिप्रयोगप्राचुर्यादप्ययसम्पत्तिशब्द स्वारस्योपस्थापितस्य प्रळयस्य स्थान प्रतिपादकत्वात् स्वस छन्दयोरेकार्य वसाय सूचिनम् । ‘जीवेनात्मना ’ ’ तत्त्वमसि’ इन जीवात्मशब्दयोः व तच्छन्दयोरिख च स्वसन्छन्दयोरांप

• जीवरूपेण स्वेन रूपेणचावस्थित कारणवस्तुविषयतयैकार्थपरत्व प्रकरणवशादप्युचितम् । # जीवाद र्थान्तरेसति तस्य ल्यानुपपत्तिशङ्कापरिहारार्थ स्वशब्दाभिधेयस्य तस्य सपर्यन्तताप्रतिपादनस्यापेक्षितत्वाच्च तयोरेकार्थत्व युक्तमिति । अस्तु रूयस्थानोपस्थापक्यो स्वस उदयोरैवाध्ये तत्तु स्वशब्दस्य स्वीयपरत्वेन स्वसच्छन्दयोरुभयोरपि प्रधानपरत्वेऽप्युपपद्यत इत्यनाह – प्रळयश्चेति । कार्यतारूपविसदृशावस्थाप्रहाणेन कारणान्तर्भावोहि लयः । तत किमित्यत्राह-नचेति । अचे

गूढार्थसमह

अपिपूर्वक इण्धाळपर इति प्राह - स्वस्मिन्नित्यादि । ‘स्वमरीत’ इत्यत्र स्वशब्दे जीवनझामेदो विवक्षित इति भ्रम

निरस्पति प्रव्यश्चेति । ‘सदव’ इत्यत्र नामरूपहु प्रतिभूतै मुसेन यथा प्रलय, स्वकारणे तद्वत् सुषुप्तावापे स्खोपादान कारणे लप इत्यर्थ | गदाधरनागेशाम्या स्वशब्दस्य पूर्नवाक्यसमभिव्याहृतपदोपस्थाप्ये शक्तयङ्गीकारेण सच्छ ●दार्थस्यैव आमपदार्थ वन पूर्वाक्ये उपस्थापितएवात्र आमन्शब्दार्थ इत्यभिप्रेत्याह-आत्मानमेवेति । अथापि जव 1

ब्रह्माभेदभ्रमोन निवृत्त इति शङ्खायामाह-चिद्वस्तुशरीरवमित्यादि ||

त्य १-१५ ] श्रुत्यन्नानुमाराव सुपुमौ प्राने संपग्थ्यिमय नमुहाप्रबुद्धयोंरक्य नाप्यहमस्य व्यः

१६३

श्रीभाष्यम्

सोम्य तदा सम्पनो भवति स्वमपीतो भवति’ (छा.६.८.१) इत्युच्यते । तथा समानप्रकरणे नामरूपपरियाभावेन प्राशेनैव परिष्यात् । प्रानेनात्मना सम्परिष्यको न बाह्यं पिञ्च

न बेद् नान्तरम् ’ (वृ.६.३.२१) इत्युच्यते आमोक्षाजीवस्य नामरूपपरियादेवहि स्वव्यति रिक्तविषयक्षानोदयः । सुषुप्तिकाले हि नामरूपे विहाय मता सम्परिष्वतः पुनरपि जाग रदशायां नामरूपे परिष्वज्य तत्तन्नामयो भवतीति श्रुत्यन्तरे स्पष्टमभिधीयते ‘यदा सुतस्स्वनं न कञ्चन पश्यति अथहात्मिन्प्राण एवेकधा भवति एवमेतस्मादात्मनःप्राणा

यथायथं विप्रतिष्ठन्ते’ (कौपीतकी. ४.१९) तथा ’ तरह व्याघ्रो वा सिंहोवा वृको वा वराहो वा दंशो या मशको वा यद्यद्भवन्ति तथा भवन्ति ’ (छा.६.९.३) इतिच तथा सुपुप्तं जीव

‘प्राधेनात्मना संपरिष्यक्तः ’ (वृ.६.३.२१) इति च वदति । श्रुतप्रकाशिका

तनम् अनित्त्वादित्यर्थः | स्थूलावस्थस्थ जीनस्य सूक्ष्मारस्थ स्वकारणीभूते सत्तायोगिनि स्वात्मनि लयोपपत्तेस्सच्छन्दस्य उपरत्वं संभवतीति शङ्का व्युदसितुमाह तथा सुपुप्तमिति । सृज्यदेहेन्द्रियानपेक्षेक्षणादिगुणक्परमकारणविषयत्वात् तसं त्रादिश्रुत्यन्तरानुगुण्याच नात्र सच्छन्दोऽतिसकचित शानसूक्ष्मावस्यजीवमानविषय इत्यभिप्रायः ||

ननु नित्यस्य जीवस्य लयोऽनुपपन्नः कार्यकारणयोरनन्यन्वात् जीवनिरक्षणस्य परस्य तत्कारणत्वायोगात्, तस्मिन्

जीवस्य लयश्चानुपपन्नः | नैवम् | सर्वदा जीवविशिष्टस्य परमात्मनोऽवस्थाविशेषरूपकार्यकारणभावोपपत्तेः । तथाहि— ‘खमपीत’ इत्यत्र स्वशन्दस्तायन्नजीवमात्र पर: ‘सता सोम्य तदा सम्पन्नो भवति स्वमपीतो भवति’ इति स्वश देस्य सउदयमान विषयत्वात्, सच्छन्दस्यचास्मिन्प्रकरणे परमात्मविषयत्वात् ● नापि निष्कृष्टब्रह्मपरः नित्यनिर्विका रस्य तस्योपादात्यायोगेनाप्ययस्थान वायोगात् । कार्यस्यहि प्रळय उपादान एव । अतो जीवरूपेणाव स्थित् परमरमात्मप ।

.;

•

गूढार्थसङ्ग्रहः प्राज्ञेनात्मना सम्परिध्वक्तइति । अत्र बाह्यान्तरविषयज्ञानविरहस्य सपरिष्वङ्गस्य च प्रतिपादनन नामरूपपरि

! वङ्गाभावःपरमात्मना नीर-प्रसलपच जीवस्य प्रतिपादित । अत्र सपरिष्वङ्गप्रतिपादनेन जीवब्रह्माभ्दव्यावृत्तिसिद्धया अत्र स्वशन्दमात्रेण न जीत्रमझाभेद सिद्धिरितिभाः । यदासुप्त इत्यादि । एतदादि कौषीतकिवाक्यानाम थनिर्णयन जोष ब्रझामेदः तत्र सर्या मना न श्रुतिता पर्यविषय इति प्रय्यन्तसारामृते निरूपितम् ||

तइह व्याघ्रो या इत्यादि । सुपुतेः पूर्वमेव व्याघ्रादिनामरूपशान नतु गुपुतौ । मुपुतेः पूर्वकाले योऽय नामरू पारिषद्भः सुषुप्तघनन्तरप्रबोध एव परिषइति पुतिपूर्वकालिमहमर्थस्य सुषुप्तयुत्तरकालिवाहमर्थस्य च ऐक्यप्रत्य मिशया मुसुप्तावप्यहमर्थांम्मसिद्धिः ‘सरवतु कर्मानुस्मृति सूत्रे अनया श्रुत्या निर्णयते । अत्र सुषुप्तौ व्याघ्रादिनामरूप शानाशत्रः एतच्छ्रुत्याऽपि सिद्धयनीति एतच्छ्रुत्युपादानम् । प्रबोधकाले देवादिनामरूपन नदशायामेव स्वध्यतिरिक्त विषय ज्ञानम् । प्रबॊोध धर्मभूतज्ञान विकासेन देवादिनामरूपसम्बन्धेन तरज्ञान वर्तते । सुपुतौ इन्द्रियध्यापारोपरमेण धर्मभूशान ,

I

। सङ्कोचेन धर्मभूतज्ञानस्य देवादिरूपसम्बन्धाभायन आत्मव्यतिरिक्त विषयशानविरह । एतेन सुपुसायपि तद्दृष्ट्या नामरूप त्रिभागाभावेन प्रळपेऽपि नामरूपावभागाभावात् उभ्योरैकरूप्यम् ॥

हे

[ ईक्षत्य ११५

(थुप्र) सुपुतौ ल्याक्षपपरिहार

१६४

श्रुतप्रकाशिका

I

रत्र उत्तव्यम् । तत्रापि न झुत्तौ रजतस्यव ल्य तस्येव जीवस्य स्वरूपनिवृत्तिप्रसङ्गात् । नापि महाकाशे घगकाशस्यव लय देहायुपानस्थित नात् । नापि नितितले घग्स्य ल्य घra जीववस्य प्रहाण जीवनित्य वश्रुतिविरोधात् उपाघरस्थितन जीव प्रहाणायागादामोक्षावस्थायितयाऽभिमतस्य जीवभावस्य स्वापमानण निवृत्ती मोक्षोपायवैयर्थ्यप्र सात् । अनुताभ्यागमादिप्रसङ्गात् । प्रत्यभिज्ञानरोधात् ‘प्राज्ञेनात्मना सम्परिष्वत्तो नवाह्य किंचन वेदनान्तरम् इति तदानीमज वसर्वज्ञ वाभ्य। भेदव्यपदशाच्च जीन वे स्थितएव स्वाप्ययस्य सर्वैरभ्युपगन्तव्य वात् । अता भेदादव स्व

शब्दा जानावशिप्रपरमा मपर । अतएव ह्युत्त सार ‘आत्मानमेव जीवोऽपीतो भवति’ इत्यर्थ । जीवस्वरूपाहिपरव नामरूपव्यात | तस्य सपत्तिर्नाम बहिर्मुसज्ञान प्रसरविरहित जीव रूपेणावस्थानम् । निगमानामर हमखर नमसर ननु कथ दहरिशिष्टस्यसतो जावस्थ स्थित दह विशेष्याशल्य, नैवम् विशेष्याशे रागद्वेषाद्यन्वयत् तत्रैव प्रन्य रूपावस्थान्वयापपत्त । ननु स्वाप ज्ञानन देहधारणाभावात् * स्वरूपण धारणस्य महाप्रल्यडाप तुल्याहस्य जाव यप्रथसिद्धिदेहल्भण च नघग्ने | न * जायस्य दहापरित्यागात् देहस्य त सङ्कल्पन * धारणयाग्य वच्चापृथकूसिद्ध देहलपणोपपत्ते । अता मनुष्यादिनामरूपाभिमान रागलाभाद्यनुगुणचहिर्मुसज्ञान प्रसर जागरितावस्थनीवविशिष्ट परमामा देवमनुष्यादिनामरूपरागद्वषोभमाहाद्यौपाधिक्बाह्माभ्य तराकारामिभान का उष्यविरहितजीवशरीरकरसन्ना मयतर्भूत रति त्यर्थ अव्ययस्य प्रतिरूपवात् सार आ मानमिति द्वितीयानिर्देश । अध्ययस्य स्थानसापेक्ष वात् स्वस्मिन्प्रलीन भाध्य | एक्स्य परमा मनस्स्थान स्थानि भावव्यपदशश्चाशभेदाभिप्राय घगदेल्यस्थानस्य घटानुपयुत्तस्यापि पृथिव्यशस्य है ५

कारणजाताय वात् कारण व ब्रह्मणित जीवविशेषविशिष्टतदितरागस स्थानस्थानिभावो घर्येक्यात् कारणवम्, कारणा

वस्था चयिनि घर्मिण्यन्तर्भावस्सर्वन समान औपाधिकाकाराभिमानानुगुणज्ञानविकासजीवविशिष्टता कार्यावस्था अत मानजीवविशिष्टता कारणावस्था तत्र लयस्थानभूतस्य परमामन कारणावस्थापक्षया लीयमानाशस्य विसदृशावस्या है नाम

रूपाद्यौपाधिका काराभिमानानुगुणज्ञानप्रसरबजवावशिष्टता तस्मादौपाधिकाकारानम्मिानजीवविशिष्टतारूप कारणावस्य श्रये स्वा मन्यवस्थान स्वाप्यय इयुपपन्नम् । अतएव जीवस्य नित्य वाविरोधश्च | ज्ञान सङ्कोच विकासविशेषव्यनिरक्ण जयव

महागाभागत् आमोभाजावभास्य स्थिर वहि पररभ्युपयम् । अतस्तदविरोधेन स्वाप्ययो बर्णनीय । तदानीं ‘प्राझेना ●मना सपरिष्वक्त ’ इति भदप्रतिपादना|नरोधश्चैनसति भवति । एवविध एव प्रल्या महाप्रल्योपीयभ्युपग नयम,

जीवनहुचानादि वर्भवासनाविशपसिद्धयुपगमन वैभ्यर्घुण्यादे परिहर्तव्य वात् ॥ नच ‘न विज्ञातुर्विज्ञातेर्विपरिलोपो विद्यते’ इति ज्ञाननित्य वधुतिविरोध तस्य सङ्काचमात्रवतस्तुच्छ वा भावात् नच प्रससरलम्भयारभावात् ज्ञानद्रव्यस्य तुच्छल शङ्खनीयम् |

नानुलसितरत्नप्रभाया प्रमावलम्भावी

स्तिनम् |

यथा ननिय ज्योत्स्ना मरप्रक्षालनान्मणे । दोपप्रहाणान्नज्ञानमात्मन क्रियते तथा ॥ इनिहि स्मृति | नात्यन्तिक प्रलयपि यथात प्रकार उपपद्यत तदानी नामरूपाद्यपाधिका काराभिमानरूपविर

मेन कारणास्त्रे परमाम परवानात् । औपाधिकाकाराभिमानाई वरूपकार्यावस्थाविरहित जीवविशिष्ट वि णावस्यत्व विकृतिविरहित

यावत् | तमहावय मुक्तौ न समानम् ||

ननु ‘प्राज्ञेनात्मना मपरित्तो नवाह्य विंचन वेद नान्तरमा मुसो प्राश वाशरूपय

न्माषेचेश्वर वागतव्य वेभ्यस्थित्यभ्युपगमात् । करदभिमतप्रयाऽनुपपति | नेयम् । कारण य

ईअन्य १-१.५ ]

उत्तानावृत्तिकारवाक्यस्यार्थ:

१६५

श्रीमाध्यम

तम्मात् मच्छवाच्यः परं ब्रह्म सर्यक्षः परमेश्वरः पुरुषोत्तम एव । तदाह वृत्तिकारः

‘मना सोग्य तदा सम्पनोभवति’ इति सम्पत्यसम्पत्तिभ्यामेतद्ध्यवसीयते ‘प्राधेनात्मना सम्परिष्वत ’ इति चाहोते ॥ इतध न प्रधानम् । श्रुतप्रकाशिका

त्रिसदृशाम्याया विवक्षितत्वात् । नामपाधिराभिमानविरहित जीवविशिष्टता कारणावस्था तदपेक्षया विसदृ शाइस्थान तादृगमिमानवजीवविशिष्टता | तन्महागम्यनात्र विद्यमानन्नात् मुलुप्तौ लग उपपन्न: मोझेनेशितव्य नाकारण नेश्म्य नान्यन्तित प्रयविरोध इंशितव्यताया अयायवाभावात् । मादानिकधम्या तिव्य-दित निम्

1

'

स ईगोऽस्य जगतो नित्यमेव नान्यो हेतुर्विद्यत ईशनाय ‘यस्यात्माशरीरं यआत्मानमन्तरी ग्रमयति । ,

इत्यादिश्रुतः | अनो नेशिनव्यन्वादिकमवस्येति बेघरूपस्यापि तस्याप्रहाण नदीप: अनोत्तपत्र स्वाप्ययः ||

सौर्य हेतु परमसाध्येन समयति तस्मादिति । अध्ययस्थान परमकारणत्वमाह-परंह्मेति । जीवस्यवस्थे

सर्वशशब्दः । ‘प्राप्नेनात्मना’ इतिहि श्रुतिः ‘तदक्षत’ इत्येत संवादिनी । अध्ययेऽपि जीवनियन्तृत्वशांपनार्थमीश्वरो तीगं तत्त्वव्युदासार्थं च परमेश्वरशन्दः । मुपुमपुरुषवेलक्षण्यपरो देवताविशेषपरश्च पुणेत्तमशब्दः व्याख्यानान्तर

व्यावृत्यर्थमाइ – तदाहेति । सम्पत्त्यसम्पत्तिभ्यामिति । ‘सतिसंपद्य नविदुरसति संपत्स्यामहे ’ इति संतआ गम्य नविदुरसत आगच्छामहे इत्युक्ताम्या सपत्तिनिर्गमाम्यामित्यर्थः । * यद्वा परमात्मांन सपच्या अन्यत्रासम्पच्या चेन्यर्थः । स्वाप्ययशब्देनासत्तरप्यभिप्रेतति वृत्तिकारस्य भावः । एतत् परब्रह्मकारणत्वमित्यर्थः ॥

• पूर्वसूत्रे ‘प्राज्ञेनात्मना’ इत्यादेस्मुषुप्तिविषयस्य| श्रुत्यन्तरस्य प्रकृतार्थोपपादक्तया बुद्धिस्थ वात् कारण परमामन्यमपि कारणविषयैश्श्रुन्तरैरुपपाद्यते गूढार्थसंग्रहः

तदाह वृत्तिकार इत्यादि । ‘समा सोम्य तदा सपनो भवति ’ इतिश्रुतौ ‘तदेत्य’ नेन सपत्तिः न सायंदकीति बोघितम् । नयमदशमगण्डयो: ’ सति संपनविदु’ ’ ‘सत आगत्यनविदुः’ इति वाक्यद्वयेन सत्ते: जीवगमनपूर्व कर जीननिर्गमानन्तरमसम्भात्तेश्चेन्युमय प्रतिपन्नम् । ‘गतिशब्दाभ्यां तथाहि दृष्टं लिङ्ग प’ (१.३.५.१५) इति सूत्रे ‘यस्मादहरवाक्यशेषे परमेश्वरस्यैव प्रतिपादको गतिशब्दौ भवतः ‘इमास्सर्वा:प्रजा अहहर्गच्छन्त्यः एतं ब्रह्मलोक न जिन्दन्ति’ इति । तन प्रकृतं दहर ब्रहालोकशब्देनाभिधाय तांद्वेषया गतिः प्रजाशब्दवाच्याना जीवानामनिर्धीयमाना दहरस्य ब्रह्मनां गमयति । तथाह्यहरजीयाना सुषुतयवस्थाया ब्रह्मविषय गमनदृष्टं श्रुत्यन्तरे ‘रना सोभ्य तदासंपन्नोभवति’

इत्येनमादौ’ इति (श) माध्ये उक्तम् । अन छान्दोग्यश्रुयोरन योरेकार्थत्वं सूत्रकृत्सम्मतमिति स्पष्ट वक्तव्यम् । परमते दहरनिया सगुणविद्या, सदिया निर्गुणविद्या अयमर्थस्सूत्रकृतः नैव समतः । ‘भुसालदेन ‘इटिसूत्राणि जीवभेदस्य स्वष्टमभिधानात् । न तिमय श्रुतिमुदाहरति - प्राज्ञेनात्मना सम्परिष्वक्तइतिचाहेति । ‘प्राशेना मनासंपरितः’ इति श्रुति: अस्मिन्सूपरेरप्युदाहृता । एवस्थिते सूत्रकारसिद्धान्ते स्वमपीता भवति’ इति श्रुतो "

‘स्वाप्ययात्’ इतिसूत्रे च जाग्राभेद: विवक्षित इति कथ वक्तु शक्यते । ‘मुलुप्तयु क्रान्त्योः ’ इति सूत्र तद्विषयवाक्य

विरोधात् । ‘मम’ इति नत्यः अभ्यासमात्रेण नपरसमनः जीवब्रह्माभेदसिद्धिः । छान्दोग्यएव पूर्व ‘सर्वेखस्विदं ना

१६६

अनेक्श्रुतिषु परीयोभोरे स्थितिः परपितृत्वं दयान पुजीयम् [ ईक्षय १-१.५ श्रीभाष्यम्

सू १९ = गतिसामान्यात् (१.१.५) गूढार्थममहः

तज्जानिति शान्त उपासीत इतिश्रुतौ अनिविशेषजीय ब्रह्माभेदस्य स्फुटमभिधानात् । उपादानोपादेयभावनि

बन्धनएवोभयत्राभेदः सोऽप्या मत्येनैव । ‘यस्मिन्मयाणि भूतान्यात्मैवाभूद्विजानतः । तत्र को मोहःकश्शोकः एकम्यमनु पश्यतः’ इत्यत्र ईशावास्योपदिएक, ‘यतु सर्वाणि भूतान्यान्मन्येवानुपश्यति सर्वभूतेषुचा मानम् ’ ’ ईशाऽऽवा स्यमिद सर्वम् ’ ‘तदन्तरस्य सर्वस्य’ इत्यायत्तरीया अन्त प्रविश्य नियन्तृत्वाचनमिति प्रतिपादितमिति प्रागेवोत्तम् । अयमर्थः वन्यन्तसारामृते निरूपितः । इममर्थमभिनय गहसा प्रतिकारः- सर्वसविति सर्वात्मा ब्रह्मेशइति ॥ एतेन सर्वत्राभेदवाक्येषु ईशाभेदपत्र जीवस्य रित्रक्षिनः नतु पररामतनिर्विशेषविभेदः इति सूचितम् । शाण्डि व्यविद्यायामैत्र ‘एयम आमाऽन्नदय’ इति त्रिवारमभ्यस्तवाक्ये जीवमेदनय ब्रह्मण्यात्मन्न प्रतिपादितम् ॥ ‘दशब्दाव

शेषात् ’ इतिसूत्रे भेदः परयमितिः, एवं ‘स्मृतेश्च’ इति सूत्रे ‘ईश्वरस्सर्वभूतानाम् ’ इने तद्विषयुगीता श्लोकेच जीव

ब्रह्मभेदो विवक्षित इति परैरप्युक्तम् । एतेन ‘सत आत्माऽन्तर्याम्यमृतः’ ‘एत आत्माऽन्तर्याभ्यमृतः ’ इति द्वाविं शतिवारं चतुर्विंशतिवारमभ्यस्तयोः काण्व माध्यन्दिन अन्तर्यामिब्राह्मणवाक्ययो: जीवनभेद एव विवक्षित इति निर्म सरैरवश्यमभ्युपेयम् । एवं ’ उभयेऽपिहि भेदनेनमधीयते इति सूत्रेऽपि । अवश्व ’ गुहा प्रविष्टायामानाहि दर्श नात्’ इत्यत्र ‘आत्मानौ ’ इन द्विवचनेन हृदयासंबन्ध: जीवपरयोः प्रतिपादितः ।1 एतद्विषयवाक्ये ‘ऋतपिन्ती’ इति कर्मफलभोक्तृत्वं ’ द्वासुपर्णी ’ इति श्रुत्यनुसारेण परमात्मनि प्रयोजककर्तृत्वेनोपपादनीयम् । ‘द्वासुप’ इति श्रुतिः

मुण्डकश्वेताश्वतरोपनिषदोरिव ऋक्संहितायामपि पठिता तत्र एतच्छ्रत्युत्तर परमात्मनः पितृत्वं जीवस्य पुत्रत्व जीवस्य

पितृशानाभात्रे पितृप्रातिशून्यत्वमपि प्रतिपादितमित्ययमर्थः जिशासाधिकरण ( ७६५.पु) निरूपितः । एतच्छ्रतितात्पर्येच ● अर्मको कस्त्वात्तव्यपदेशाथ ’ इतिसूत्रे सूत्रकारस्सूचयति । ‘अल्पोकस्यात् ’ इत्यनभिधाय ’ अर्मकोकस्वात्’ इत्युक्त या

अर्भकस्य ओकः तदेव ओकः यस्य तत् अर्भकोकः ब्रह्म ‘ओकस्सझे ‘त्यमरकोशन ( नानार्थवर्ग) औक्रशब्दस्य गृहार्थ. कत्यम् । एतेन परजीवयोः पितृपुत्रमाव: बोधितः । ‘विवक्षितगुणोपपत्तेश्च’ इति तत्पूर्वसूत्रे दयारूपगुणस्यापि विव श्चितत्वेन परस्य हृदयस्थितेः दयामूलकत्वादिसिद्धयनीत्यपि जिज्ञासाऽधिकरण निरूपितम् । एव च एषम कात्माऽन्त

हृदय’ इत्यादिश्रुतिविरोधेन ‘सर्वसटि ब्रह्म’ इत्यत्रोत्सा मेदनियामकव्यतिरिक्त नियामक कल्पनासम्भवेनन्च ‘तत्वमसि’

’ अनेन जीवेनात्मना’ इत्यत्र परसमतजीवब्रह्माभेद: नैव विवतिः । सुषुप्तावन्तःकरणलयांदरसभवस्य पूर्वमेवोपरादनेन 6 b

सता सोम्य तदा संपन्नो भवति’ इत्यादी अनौपाधिक्गमनस्य प्रतिपादनेन च स्वाप्ययात् इत्यत्र जीवब्रह्माभेदो नैव

विवक्षित इति सिद्धयति ‘सम्पत्त्यसम्पत्तिभ्यामेतद्ध्यवसीयते’ इति वृत्तिवाक्ये जीवकर्तृकसपत्यसम्पत्ति सदन्धिजीव मिन्न सच्छन्दवाच्यं ब्रह्मनिवीयत इत्यर्थः || →

इयद्भिस्सूत्रैः सद्विद्यावाक्यगतहेतुमिः प्रधानवैलक्षण्यं जगत्कारणस्य ब्रह्मणः प्रतिपादितम् । ‘गौणचेन्नात्मशब्दात्’

इत्यत्रात्मशब्देन वेतनवाचिना ईक्षणाश्रयस्य प्रधानबैलक्षण्य निरूपितम् । सद्वियायामात्मशब्द निर्दिदय तदर्थस्य कार

णस्वप्रतिपादनं नास्ति । आत्मशब्दानिर्देशेन तदर्थस्य कारण प्रतिपादकोपनिषदन्तरवाक्यैरपि जग कारणस्य प्रधानवैर क्षण्यं प्रतिपादयति गतिसामान्यादिति ||

इक्षत्य १ - १ ५ ]

पूर्वसूत्रे ‘श्रुतत्वाध’ इत्यत्र विषयवाक्यविभागः

१६७

श्रीभाष्यम्

आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीन्नान्यत्किञ्चन मिपत् सईक्षत लोकानु सृजा’ इति ‘स

इमान्लोकानसृजत (ऐत. १.१) ‘तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशस्सम्भूतः । आकाशाद्वायुः चायोरग्निः । अग्नेरापः | अद्भयः पृथिवी’ (ते.आनन्दवल्लि. १) ‘तस्यह वा एतस्य महतो भूनस्य निश्वसितमेतद्यदृग्वेदः’ (सुवा. २) इत्यादिसृष्टिवाक्यानां या गतिः प्रवृत्तिः, तत्सा मान्यान् तत्समानार्थत्वादस्य : तेषु च सर्वेश्वरः कारणमवगम्यते । तस्मादत्रापि सर्वेश्वर पत्र कारणमिति निश्चीयते ॥

इतश्च न प्रधानम्

सू १२ - श्रुतत्वाच (१.१.५) श्रुतप्रकाशिका

सू १९ - गतिसामान्यात् (१.१.५) पूर्व गौणश्चेन्नात्मशब्दात् इत्युक्तवादात्मशब्दवती श्रुतीरुदाहरति आत्मावा इत्यादिना | तस्यहवा एतस्य

इत्यत्राप्यात्मशब्दश्श्रूयते ’ आत्मावा अरे द्रष्टव्यः ’’ आत्मनि खल्वरे दृष्टे ’ ’ योऽन्यत्रात्मनस्सव वेद ’ इति च । गतिशब्द व्याचष्टे-प्रवृत्तिरिति । बोधनव्यापारपरः प्रवृत्तिशब्दः ’ भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तानाम ’ इत्यत्र प्रवृत्ति

शब्दवत् । समानत्वमर्थद्वारकमित्याह – तत्समानेति । ततःकिमित्यत्राह-तेपुचेति । ततोऽपि किमित्यत्राह- तस्मादिति न केवलमुपनिषदन्तरेषु अत्रैव सर्वेश्वरकारणत्व स्फुटमित्याह

सू १२- श्रुतत्वाच [१.१.५] गूढार्थसमह

सईक्षत लोकानु इत्यादि । प्रथमसूत्रे ईक्षणानन्तरमेव सृष्टि प्रतिपादिता इत्यशोपपादनाय एतद्वाक्यापादानम् |

अॠतु आत्मशब्देन निर्दिश्य तस्य कारणत्वप्रतिपादकत्वेन एतद्वाक्योपादानम् । अतएव पूर्व ‘आत्मा वा इदम्’ इति वाक्यस्यानुपादानम् । तस्य हवा एतस्य महतो भूतस्येत्यादि । एतत्पूर्व ’ आत्मा वा अरेद्रष्टव्यः’ इति वाक्यसवेन

( इ. ६,५६) आ मशब्दार्थस्यैवात्र कारणत्व विरक्षितम् । कारणत्वान्वय्यर्थक आत्मशब्दघटितोपनिषद्वाक्यप्रष्ठत्तिसामा न्यात् इति सूनार्थ । सद्विद्याया च कारणत्वान्वय्यर्थकात्मशब्दो नास्ति । गतिसामान्यात् इत्यत्र सामान्यशब्दप्रयोगेण उपनिषदन्तरवाक्यानि विवाउतानीति सूचितम् । एतन एतदुपनिषद्विषयकत्व श्रुतत्वाच इति सूत्रस्थापि व्यजित भवति

मुतत्वास इतिसूत्रे दीपसारयो’ ‘आ मत प्राण (छां. ७. ) इत्यादिछान्दोग्योपनिषद्वाक्योपादानेन आ मशब्दनिर्दे

शपूर्वक तदर्थस्य कारणत्वस्य श्रुतत्वमेतत्सूत्रे विवक्षितम् । षष्ठे सद्विद्याया कारणत्वान्वय्यर्थकात्मशब्दाभावेऽपि छान्दोग्य एव सप्तने भूमविद्यायां कारणत्वान्वय्यर्थकात्मशब्दस्य श्रुतत्वाच्चेति दीपसारनेऽर्थ माध्यपक्षेतु पूर्वसूत्रे एक ‘आमतः प्राण ’ इत्यादिकारण त्रान्वय्यर्थकात्मशब्दघरि वाक्यस्य पूर्वसून एव विवक्षित वम् । श्रुतत्वाश्च इत्यत्रात्मशब्द व्यतिरिक्त प्रधानब्यावर्तकधर्माणा श्रुतत्व वियज्ञितम् । तच धर्मा अस्यामुपनिषदि प्रतिपादिता एवमुपनिषदन्तरेऽपि ॥

‘भुतस्याघ’ इत्यत्र नशब्दविवक्षिततमेशदानम्

१६८

[ ईचत्य ११-५

भीभाष्यम

}

श्रुतमेव धम्यामुपनिषदि अस्स सच्छन्दवाच्यस्य आत्मत्येन नामरूपयोयत्वं स

पेशत्यं,सर्वंशतित्यं, सर्वाधारत्यं, अपहतपाप्मत्यादिकं, सत्यकामत्यं सत्यसङ्कल्पत्यं च

अनेन जीवनात्मनाउनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि ’ (छां.६.३.२) ’ सन्मूलाम्सोम्येमा स्सर्याः प्रजास्सदायतनास्सत्प्रतिष्ठाः’ (छां.६.८.६) ‘ऐतदात्म्यमिदं सर्व तत्सत्यं आत्मा (७) यथास्येदास्ति यच नास्ति सयं तदस्मिन्समाहितम् । तस्मिन्यामास्समाहिताः’ (छां

6

4

८.१.३,५) ’ एप आत्माऽपहतपाप्मा विजरो निमृत्युर्विशोको विजिघत्सोऽपिपासस्सत्यका

मस्सत्यसङ्कल्पः ’ (८.१.५) इति ॥ तथाच श्रुत्यन्तराणि ‘नतम्य कश्चित्पतिरस्ति लोकेनचे

♥

शिता नैव च तस्यलिङ्गम् । सफारणं करणाधिपाधियो नचास्य कश्बिजनिता नचाधिपः ' श्रुतप्रकाशिका

आत्मध्येन नामरूपव्याकर्तृत्वं दर्शयति अनेन जीवेनेति । सर्वशव सर्वशक्तित्वे ‘तदॆक्षत बहुस्याम् ’ इत्यादिवाक्येन पूर्वमेव दर्शिते सन्मूला इतिसूचितेच आधारत्वं दर्शयति सदायतनाइति यथास्येति च । धारकत्वंचा मत्वेनेति दर्श यति ऐतहात्म्यमिति मात्र कारणाया कर्याधार मात्र विवक्षित मितिभावः । यथेन्यादिक सत्यकामत्वप्रतिपादनोप युक्कं न । अरहनपाप्मन्वादिगुणान् दर्शयति एपआत्मेति । उत्तगुणवेशद्यार्थ अनुक्त गुणदर्शनार्थं तद्वत ईश्वरत्वदेवता ३

विशेषत्वरफुटीकरणार्थे न पूर्वसूत्राभिप्रेतान्यनुदाहृतानि | श्रुत्यन्तराप्युदाहरति तथाचेति । नत्वेतःसूत्रवाक्यविषयत्वेन अस्य सूत्रस्य छान्दोग्योपनिष मात्रविषयन्य दीपसारयोरपि युक्तं ‘श्रुतमेव झस्या मेवोपनिषदि ’ इति । नात्र क्रमवि यक्षा लिङ्गं शरीरं ’ नाशब्दम्’ इत्युपक्रमसूत्रानुरोधेन प्रधानस्याप्रतिपाद्यन्य निगमयति गूढार्थसंग्रह:

अत्र सूत्रद्वयस्य विषयभेद उत्तरीत्या सिद्धेऽपि गतिसामान्यात् इत्यत्रोपनिषदन्तरस्य विवक्षायाः स्फुरस्बेन श्रुत

त्याच इतिसूने एतदुपनिषदि श्रुतत्वस्य विवक्षायाः प्रतीतावपि उपनिषदन्तरे पूर्वोत्तार्थातिरितार्थान्तरस्य श्रुतत्व विव

क्षितमिति (ब.बि.आ,न्यायरक्षामणिः) परोक्तिरभिनिवेशमूलैव ॥ चशब्देन उत्तानामर्थानामुपनिषदन्तरेऽपि श्रुतस्य विव क्षितमित्यभिप्रेत्याह-तथा च श्रुत्यन्तराणीति ॥

नतस्य कश्चित्पतिरस्ति इत्यादि । ‘तमीश्वराणा परममहेश्वरम्’ इति पूर्वश्रुतिः । तत्र सर्वेषामीश्वरत्व सर्वेश तित्वं च प्रतिपादितम् । अस्यापि ईशिता कधि स्पादिति शङ्कायाः निरास: पूर्वार्धे, उत्तरार्धे च कारणत्वमभिधाय अस्य कारणान्तरं नास्ती युक्तया एकस्यैव सर्वकारणत्व सिद्धम् । एतेन उपनिषदुपक्रमे ‘क्षरप्रधानममृताक्षर हर : क्षरात्मानावी ते देव एकः ’ इत्यत्र प्रधानविशेषेण जीवस्यापि नियामक्त्व देवस्य यदुक्त तत्प्रतिष्ठापित भवति । एतेन ‘नान्योऽ स्तिष्टा इतिश्रुतौ ‘नियन्तुर्नियन्त्रन्तरं निषिध्यते’ इति वृत्तिकारमते ’ प्रसक्तयभावात् ’ इत्यन्तयांभ्याघकरणे (श ) प्राप्योतिर्निश्वकाशा । अत्र सामान्यनिषेधो नविवक्षित इत्यादिक अप्रैव पूर्व भावप्रकाशेच निरूपितम्। ‘यईशेऽस्य

जगतो नित्यमेव नान्यो हतुर्विद्यत ईशनाय’ इत्युत्तरश्रुत्यादिक परसमतार्थप्रतिकूल मिति बहुत्र प्रतिपादितम् । श्वेताश्वतरो निषादे ईशादिशब्दयौगिकार्थस्योपक्रम प्रभृत्यभ्यासेन तत्र ता पर्यनिश्चयेन ‘स्वामी विश्वर. पतिरीशिता’ इत्यादिकोशोत्तार्थेन

’ प्रोक्षणीष्षर्थसयोगात् ’ (जै. सू. १.४.९.११) इतिनयेन सर्वप्रयोगोपपत्तो पृथयूटिकल्पन केषाचिदमिनिवेशमूलकमेव

इत्य १.१५ ] परोक्तयैव ईश्वरो नारायणः रद्रनारायणयोर्नस्यम् ’ अन्तःप्रविष्ट’ इति श्रुत्यर्थ

१६९

श्रीभाष्यम्

‘सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीरः नामानि कृत्वाऽभिवदन् यदास्ते ‘(ते. आ. पुरुष.३.१२.१३) अन्त प्रविष्टदशास्ता जनानासर्यात्मा’ (तं. आर. ३.२१.२१) विश्वात्मानं परायणम् ।’

(

S

गूढार्थसंप्रहः

।

अतएव गीतादावीश्वरशब्दानां ’ ईशनशीलो नारायणः’ इति गीता (शं) माध्ये, विवरण अन्यमिब्राह्मणमाध्ये (शं) नारायण इत्युत्तिः, सुरेश्वरवार्तिके-’ कृष्णद्वैपायनो व्यासः चेदात्मा ध्वान्तहानिवृत् प्राहेममेव बहुशः प्राणिना हित

काम्यया ॥ नारायण: रोव्यक्ता दण्डमव्यत्तसम्भवम् । अण्डस्यान्तसिवमे लोकाः सप्तद्वीपाच मेदिनी ॥’ (वृ.बा.५.७.३९, ४०) इत्यायुत्तिः, ’ आरोग्य सर्वशास्त्राणि विचार्य व पुनःपुनः ।

इदमेष सुनिष्पन्न ध्येयो नारायणस्सदा ॥ ’ इति

महाभारतान्ते भगवता श्रीवेदव्यासेनोपसंहारः ‘हरिरेक्स्सदा ध्येयः भवद्भित्सत्यस स्थितैः । ओमिलेव सदा विप्राः पठनध्यात केशनम् ॥ (३.८९.८) इति हरि कैलासयात्रायां हरिरको ध्यातव्य इत्युक्त श्रीमहेश्वरेणापि । एतत्सर्व 9

ममिप्रेत्य ‘एपमे सर्वधर्माणा घर्मोऽधिक्तमो मतः ।’ इत्याधिक्यमुत्तम्’ (श.वि.स.) इत्मुक्तिश्च सङ्गग्छते || हरित्रशे-‘अहन्व सर्वगोदेव स्वमेवाह जनार्दन । आवयोरन्तर नास्ति || यश्चत्वा द्वेष्टि देवेश समाद्वेष्टि नसशयः?

(३.८८) इति पूर्वाध्याये रुद्रोत्तया हरिहराद्वैत नसिध्यति । ‘पठत ध्यात केशवम्’ इत्यत्र प्रयुक्त केशवशब्दस्य ‘क इति ब्रह्मणोनाम ईशोऽहं सर्वदेहिनाम् | आया तवा सभूतौ तस्मात्केशवनामवान्’ इत्यत्र कृष्णस्य ब्रह्मरुद्रजनकत्वस्य ‘ह त्वम्’ इत्यतःपूर्वै ‘ आदिस्त्वं सर्वभूताना मध्यमन्तस्तथा भवान् । स्वतस्समभवद्विश्वं त्वयिसर्वे प्रलीयते || ’ ३.८८.५५ इत्यत्र कृष्णस्यैव सर्वोपत्तिलयहेतुत्वस्य प्रतिपादनेन तद्विरोधात् । अन्यथा ‘ममैवत्व तवैवाहं ये मदीयास्तवैयते || यस्त्वां

द्वेष्टि समाद्वेष्टि यस्त्यामनु समामनु | अनन्यःपार्थ मत्तत्व त्वत्तश्चाह तथैवच || नात्रयोरन्तर शक्य वेदितु भरतर्षभ । इत्यरण्यपणि] १२.४६ अर्जुनप्रति कृष्णोत्तया रुद्रार्जुन योरविशेषापत्तिः । परमते अद्वैताऽपि स्ट्रेऽधिकाभिव्यत्तिः अर्जुनेतु न्यूना इत्येोच्यते । सिद्धान्तेतु ‘याते घामानि परमाणि’ इत्यादिश्रुत्युत्त दिशा रुद्रस्य गौणप्रादुर्भावत्व शक्तयाऽऽ ऽधिक्यम् अर्जुनस्यतु ततोन्यूनता इति जीवब्रह्माभेदेऽपि सर्वमुपपद्यते । विस्तरस्तु हयशिरोरत्नभूषणदीघितौ द्रष्टव्यः ॥ सर्ववेदपठिनस्य पुरुषसूक्तस्य नारायणपरत्व नारायणाख्याने व्यास एव निर्धारयति । तत्रत्या श्रुतिमुदाहरति—

सर्वाणि रूपाणीति । इय च श्रुतिः ’ अवस्थितेरिति काशक : ’ (१.४.६) इतिसूत्र (श ) माध्ये परैरप्युदाहृता । अत्र ‘अभिवदन्’ इत्यस्य स्वाभिमुख्पेन बदन् इत्यर्थेन स्वपर्यन्तता नामरूपयोस्सिद्धयति || ‘स्वर्णधर्मानुनकेन तथा पुरुषविद्यया । पौरुषेण च सूक्तेन सामभीराजनादिभिः ॥’ (श्रीभाग.११.२७.३०) इति पुरुषसूक्तसहभावेन वासुदेवार्चने विनियुत्ता श्रुतिमुदाहरति-अन्त.प्रविष्टइशास्ता जनानामिति । इय च श्रुतिः उपदेशसहस्रथा परैरप्युदाहृता। अत्र सर्वात्मत्यप्रयोजकत्व अन्तः प्रविश्य शासनमभिहितम् सद्विद्याया आदेशशब्दार्थस्य शासितुरेव प्रवेशहेतुकन।मरूपव्याकरणमुत्तम् । ‘अन्तःप्रविष्टश्यास्ता जनानागूँसर्या मा’ इत्यत्र प्रविश्य शास्तृि वेन सर्व ·

स्पास्मस्वप्रतिपादनेन ‘ जीवेनामना’ इत्यत्रापि जीवस्यात्मत्वमित्यमेवाङ्गीकरणीयमिति भावः । अनैव ’ सर्वे बेदायत्रैक भवन्ति ’ इति श्रूयतॆ । ‘ सर्वस्यचाहं हृदि सन्निविष्ठो मत्तस्स्मृतिनमपोहन च । वेदैश्च सर्वैग्हमेव वेद्य.’ इतिगीता एतदुपरहणरूपा । प्रवेशस्य शासनार्थत्वस्य भौतत्वेन परेषामन्यार्थः निश्वकाशः । विश्वात्मानमिति । विश्वस्यात्मत्व

पूर्वश्रुत्युत्तदिशेव विवक्षितम् ॥ 22

J

{ पंक्षा १

नारायविताः

१७०

श्रीभाध्यम .

पाते विश्वम्यामेश्वरम्’ ‘यथगितेधूपतेऽपि या अन्तरंटिय तत्सर्प ।

व्याप्यनारायण रिश्वतः ’ (मै नागण, ११ अनु) भूतान्तरमापदतपाप्मा दिव्यो देय पको नारायणः’ (सुपा.. ७) इत्यादीनि । गाजाकारणादियाफ्यं न प्रधानादिन तिपादनयोग्यम् । अतम्मर्पतम्मवंशतिस्पेभ्यश्रो निरननिरिधोऽनधिया तिज्ञयामंपेकस्पानगुनगणीमहापः पुरुषोत्तमो नारायणमय निमिठजगईफकारणं श्रुतप्रवा

1

1 अतइति । सायदया गुणाः शोष तस्मादितिपनि । तेन

गुणा निरनिखिलेय दिनांष: अनधिदिनासिदो नेत् गानामन्यादर्शपति । महार्ण गुभेम्पोऽपि सदाभ्यस्य मद्द ये दर्शयन ; पुम्फेोत्तमनारायण छन् शब्दरुनानुसान दर्शयतः निखिलजगदेकफारणमिति1 निमिदनगगनादिकमरितम् | एकशब्देन निर्मितोगदा 7

नध्येऽमिनेे ॥

गूढार्थमंमदः $

पतीनाम्’ इतितेः नारायणपाद-पति विश्वस्येति ॥ नमेदिता ‘इन्दुसार्थ

एक आमेश्वरम्’ इत्यविवक्षितः | ‘उतन’ इति पूरंगाप्युः । आमेषेश्वरी या आमेश्वरः इति विग्रहः । यथकिंचिजगदित्यादि । इस मुनिः परेसनाममाप्ये उदाता तथा व भाष्यम् -’ नर आत्मा ततो जातान्याकाशादीनि नारानि कार्यागि तानि मार्याणि अयं कारणामा यति; तान्यनमस्येति नारायण: ‘य किंचिजगन्सयं दृश्यते भूयतेऽरिया अन्तथि तन्स व्याप्य नारायणस्थितः इति मन्त्रवर्णात् । नराम्रा तस्वानि नाराणीनि ततो विदुः | तान्येयचायन तस्य सेन नारायणस्मृतः’ इति महाभारते । नराणा जीवानामयन त्वात् प्रळये इति वा, ‘मय.त्यमिविशन्ति’ इतिश्रुतेः । नाराणामयन यस्मात्तस्मानारायणस्मृतः’ इति प्रदाने पर्तात्, ‘आगे नाग इति प्रात: आपाने नरसूनवः । ता पदस्थापन पूर्वे तस्म द्वारा स्मृतः’ इति मनुवचनावा नारायशः। ‘नारायणाय नम इत्ययमेव सत्यः ससारघोविनिर्हरणायमन्त्रः । शृण्वन्द्व भय्यमतयो यतयोऽस्तरागा: अर्ध {

१

स्तरामुरदिशाम्यहमूर्ख बाहु ॥ इति नारसिंहपुराण ‘नयतीति नरोत्तः परमामा सनातनः इतिव्यासवचनम् इति || ’ अनेन सर्वगतत्वमायामशब्दादिभ्यः’ इतिसूत्रे ‘आयाम’ शब्दस्य ध्यातिवचनतायाः परेषामपि समस्या तथा ,

"

नया श्रुत्या नारायणस्य सर्वस्माापरत्व व्याससम्मतमिति भाध्ये यश्यते । ‘कथितः’ इति नाम (श) माध्ये वेदादिभि रयमेव परत्वेन कथितः ’ सर्वे वेदा य पदमाननन्ति ’ ’ वैदैश्च सर्वैरहमेव वैद्यः ’ ’ वेदे रामायणे पुण्ये भारते भरतर्षभ आदौ मध्ये तथाचान्तेच विष्णुस्त्र गीयते ॥ इति श्रुतिस्मृत्यादिवचनेग्य.’ इति । ’ सोऽध्वनःपारमाप्नोति तद्विष्णोप

रमपदम् ’ इति षठरलीमाध्ये ‘विष्णोः व्यापनशील्सर बासुदेवस्य पद स्थानम्’ इतियोत्सया ‘अमान पुरुष: ' ‘ईशानो भूतमव्यस्य’ इत्यत्र ईशानशब्दथुत्या शिवस्य परस्य व्याससम्मतमिति (ब्र.वि. आ,न्यायरक्षामणिः) उत्ति:षधं घटते उदाहृतवाक्यविरोधात् । परै: सुबालोपनिषदः अनुदाहृत बेऽपि अन्तर्यामित्र कट्वेन तदुपनिषद्वावयमपि प्र माण भवितुमर्हनीत्यभिप्रेत्य तदुपनिषद्वाक्यमुपादत्ते - एप सर्वभूतान्तरात्मा इति ||

4

= इत्य ११५]

निर्विशेषवादस्य श्रुतितात्पर्याविषय ये सूत्रसम्मतिः

१७१

श्रीभाध्यम्

जिठास्यं ब्रह्मेति स्थितम् ॥ अत एव निर्विशेषचिन्मात्रब्रह्मवादोऽपि सूनकारेण आभिश्श्रुतिभिः निरस्तो वेदि

तन्य पारमार्थिकमुरयेक्षणादिगुणयोगि जिज्ञास्य ग्रह्मेति स्थापनात् । निर्विशेषवादे हि

साक्षित्यमप्यपारमार्थिकम् |

श्रुतप्रकाशिका

एषां सूत्राणा * ब्रह्माज्ञानवादिनोऽननुगुण व पूर्वमुत्त विस्तरेणाह- अतएवेति । सूत्रकारेणेति । न्यायनिव

।

न्धनकृतेत्यभिप्राय | आमिरित्यर्थप्रत्यायकत्व विवक्षितम् यानुगृहीताभिर्विशदार्थाभिश्रुतिभिरितिभाव | चि प्रामाणिक यात्रामाणिकपाभिमान तापसिद्धान्तना, सिद्धान्तस्य भ्रान्तिमूलत्यादप्रामाणिकता च लपके दृष्टेति तदुभयव्यवच्छे

दार्थकारयोर्निर्देश. । निरस्तो चेदितव्यइति । निशस परितइत्यर्थ । अतएवे युक्त्त विवृणाति । पारमार्थि केति । ईक्षगन्यावारमार्थिक ने सामित प्रधानमेव ब्रहास्यात् शुत्तित्वापारमायेहि रजतमेव परमार्थस्यादिति साङ्ख्य निरासोऽनुपपनस्स्यादिति पारमार्थिक शब्दामिप्रायः । सच्छ दोत्तस्वरूपस्य सशयह वात्तदतिरित्तन व्यावर्तन मध्य मिति गुणशब्दस्य भाव । अतस्सदादिशब्दाना साङ्ख्याभिमतप्रधानपर वव्यवच्छेदसिद्धयर्थमीक्षणादिगुणत पारमार्थि कवविवक्षायद्भिस्सूत्रैर्निर्विशेषनिरास फलितइत्यर्थ ॥ .

‘वदेशव’ इत्यादिवाक्यानि साक्षित्वमा पराणि नतु गुणविशेषपराणि साक्षित्वमानेणापि सूनाकाराभिमता प्रधा

नव्यावृत्चिस्सिद्घतीत्यत्राह - निर्विशेषेति । स उब्दोपस्यापितबिमतिपद स्वरूपातिरेकेण साक्षित्वमप्यपारमार्थिक वन्मत गूढार्थसङ्ग्रह "

‘कस्यनित्य परिणामि नित्यम्’ इति विभाग दूरस्थ व परिणामसामान्यशून्य वं धर्म सामान्यशू-यत्व एव पर्यव

स्पति ।| सायाचा परिणाम्युवादानत्वस्यैत्र दृष्टान्तानुसारेण प्रतीत्या परिणाभ्युपादानत्व प्रधानसँय सभवति नत्वा मन.

इनि साङ्ख्यनतनिरास: ‘तदैक्षन’ इतीक्षितृ वश्रवणन एतरेयोपनिषदि अमन्शब्दार्थस्यैव ईक्षितृ वस्य स्फुटमुक्तया आमन इंञ्चितुरेत्र बह्नभेदोश्पादनेनच तस्यैव परिणामकारणय सद्विद्याया विवक्षितम् । एतत्ता पर्यंक ‘गौणश्वेन्नात्मशब्दात्’ इति सूत्रम् | कूत्रस्थ न च दृष्टान्ते योग्य विकार. तद्भिन्नरूपता पर्येण नामरूप व्याकरवाणि ’ इति स्वपर्यन्तनामरूपव्याकर्तृव

प्रतिपादनेन दृष्टान्ते यादृश. स्वरूपसोनिकासा मक परिणाम सएव नित्यविरोधी, नतु त्दतिरित्ता तर्यामि वपरिणाम इति सगुण एवा मा परिणाम्युपादानमिति ‘गतिसामान्यात् ’ ’ श्रुतत्याच ’ इति सूत्रनियक्षित श्रुतिभि निर्धारित ति आननः निर्धर्मक्नकूरस्थवमित्यभिप्रेय जग कारण न न तात्त्विकम् ईक्षितृ वर्मापि नतात्विकम्, किंतु विवर्तीपा 1

दान यमेवात्रविनितमिति वदता मतमपि सूनकारानभिप्रेतमिति दर्शयति - अतएवेत्यादिना | जिज्ञास्यब्रह्मेति । ’ तद्विजिशासस्व तद्ब्रह्म ’ इत्यत्र विचारनिधिरिति विवरण उत्तया जगत्कारणब्रहाण एव ’ ब्रह्मजिज्ञासा’ इत्यत्र विचार विषय सूत्रकृदभिमतमिति परैरप्यङ्गीकरणीयम् । जग कारण वस्थापनावसरे ईक्षितृ व यदुक्त तस्यापारमार्थिक वे कार

णत्रस्यापि माध्यमिकचत् तन्मते सात वन ’ ताद्वेजिज्ञासस्व तद्ब्रद्दा’ इतिश्रुति कथ घन्ते १ अहमथस्य नात्म व सुषुप्तौ •

नाज्ञात् किंतु मुगुप्तौ सत्यात्तत्सामिण एवात्वमिति परैरभ्युपगमेऽपि साक्षिणो नाशाङ्गीकारण नेष्टसिद्धिरित्याशयेनाह—

साक्षित्वमप्यपारमार्थिकमिति । प्राक् (०४७-५४८-५४९.पु) अविद्यावृत्तिप्रतिबिंधितचित्रसाक्षि वे अविद्यावृत्तेर्नाश

१७२

निर्विशेषस्य प्रकाशस्यानुपपत्तिः

[ ईभव्य १.१.५

श्रीभाध्यम

वेदान्तवेद्यं ब्रह्म जिज्ञास्पतया प्रतिघातम् । तच्च चेतनमिति ‘ईक्षतेर्नाशन्दम्’ इत्यादि मिस्सूत्रैः प्रतिपाद्यते । चेतनत्वंनाम चेतन्यगुणयोगः । अतईक्षणगुणविरहिणः प्रधान तुल्यत्यमेव । किंच निर्विशेषप्रकाशमाश्रममयादे तस्य प्रकाशत्वमपि दुरुपपादम् | प्रकाशो सुतप्रकाशिका

इत्यर्थः । शातृत्वाभावे सामन सिद्धतीत प्रागेवोत्कमित्यपिशन्दाभिप्रायः अपारमार्थिकत्व किस्यादित्यत्राह

घेदान्तेति । नह्यारोपिताकारस्तवावेदक प्रमाणविषयः । नार्वाचीनं महाजिशास्यतया प्रतिशत मितिभावः । ततः

त्यत्राह - तश्चेति । ततोऽपि कि नास्माभिरचेतनमुच्यत इत्यवाह-चेतनत्यं नाम चैतन्यगुणयोगइति । ईंक्षित व नचिद्रूपतामात्रमित्यभिप्रायः । निर्विशेषनिरासस्य पलितायें निगमयति । अतइति । मात्र चिद्रूपतामात्रेण प्रधानग्याष्ट्रा रसूत्रिता अपित्वीक्षणगुणयोगेन तदनभ्युपगच्छतो व्यावर्तकाभावे व्यावृत्तिरेव नस्पादित्यर्थः । पारमार्थित्यादिना एतर धिकरणविरोघउक्त: । वेदान्तेत्यादिना पूर्वाधिकरणैर्विरोध उक्तः ॥

• यदा स्वरूपमेव साक्षित्व न घर्मः । अतो नापारमार्थिक मित्यत्राह - घेदान्तेति | स्वरूपमेयश्चेत्तत्पूर्वसूत्रेरि निति प्रतिपाद्याधिक्याभावात् ‘ईक्षतेः’ इत्यादिसूत्रवैयर्थ्यमित्यभिप्रायः स्वरूपविशेषोऽप्रतिपन्न इतित् किं स्वरूप मे विशेषः, उत स्वरूपस्य विशेषः १ प्रथमे प्रागुत्तदोषः द्वितीये सविशेषवं पूर्वसूत्रे अझ कारणात्मना सिद्ध नतु चेतन‍ पेण अतः ‘ ईक्षते: ’ इत्यादिसूत्राणामारम्भणीयत्वमिति शङ्कायां चेतनरूपेण प्रतिपाद्यत्वमभ्युपगच्छन्नाह-तचेति । चेत तथा प्रधानन्यावृत्तिश्चैतन्यगुणविरहे नसिद्धयतीति वक्तुं घेतनत्वं शोषयति चेतनत्वंनामेति । गुणशब्दो धर्मपर: ततःकिमित्यत्राह - अतइति । व्यावर्तकाभावाच्या वृत्य सिद्धिरित्यर्थः ॥

चेतनशब्दस्य स्वरूपमात्रपरत्वे अधिकरणारम्भवैयर्थ्यमर्थसिद्धम् । नप्रधानतुल्यत्वं प्रकाशन्वाभ्युपगमात् यथ आत्मघर्मभूतज्ञानस्य शनान्तरायोगेऽप्यांचव्यावृत्तिवन्मते तद्वदित्यत्राह-किंचेति । क्थ दुरुपपाद वमित्याह - प्रकाशे हीति ।, व्यवहारयोग्यता व्यवहारप्रतिसवन्धिता तदुभयरूपत्वाभावात् स्वव्यवहारहेतुत्व परव्यवहारहेतुन्वाभावादित्यर्थः । गूढार्थसंग्रहः दशाया तनाशेनानियोहितचितस्याक्षित्वेऽपि अविद्यानाशदशायां नाशः । शुद्धचिति साक्षित्व नास्त्येवेति परमतस्य सभ्य

निरूणेन, साक्षित्वस्यापारमार्थिकत्वं तैरेवाभ्युपगतमिति भावः । निर्गुणात्मवादिसाख्यसम्मतप्रधाननिशसव युक्तिभिः

निर्विशेषमपि निरस्त भवतीत्याशयेनाह–अतईक्षणगुणविरहिण इत्यादि । “सत्य ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ’ इति श्रुतिप्र तिपन्नस्य ब्रह्मणः ’ आनन्दाद्ध्येव खलु’ इति जगत्कारणत्वं प्रतिपाद्यते । तत्र ‘अर्थप्रकाशो शप्तिस्सवेदनम्’ इतीविवरणे उक्तम् । एतच्च ‘केवलैत्र सविदात्मानुभव इतिचेत् सान्च साश्रयेत्युपपादयिष्यत । अहमर्थवियोगेतु शतिरेव नसिद्धयति । छेतुः

छेद्यस्यचाभावे छेदनादेरासद्धिवत् ॥ ’ इत्यादिना जिशासाऽधिकरण पर्याोचितम् । ‘अर्थप्रकाश’ इति विवरणपक्षोऽपि

नघटतइत्याह – तस्य प्रकाशत्वमपि दुरुपपादमिति । शानन्यायुपपत्ती अर्थप्रकाशस्त्रमेव ज्ञानत्वं मुक्तावर्थाभावेऽपि तत्ससृष्टार्थप्रकाशस्य कदाचिद र्थसबन्धनाप्यनपायात् (अ.सि) इत्युक्तम् ॥

अत्र लघुचन्द्रिका–’ अर्थप्रकाशत्वमिति । अर्थव्यवहारजनकताइवच्छेदकवन्व अर्थेच्छाजनकताऽवच्छेदकवाव

मिति यावत् । उत्तावच्छेदकं च ज्ञानवजातिरिति । यद्यप्युक्त जाति; विशिष्टचिनिष्ठा शाघावाच्यताऽवच्छे दिवा तथाऽपि

1

ईसय १-१-५]

निर्मक मुकाप्रकाशायोगः

१७३

श्रीभाष्यम्

द्दि नाम स्यस्य परम्य च व्ययहाग्योग्यतामापादयन्नन्तुविशेषः । निर्विशेषम्य वस्तुनस्त दुभयरूपत्याभावात् घटाढियवचित्यमेव । तदुभयरूपत्वामानेऽपि तत्क्षमत्यमस्तीतिचेत् । तन्न, तत्क्षमत्वंदि तत्मामर्थ्यमेव सामर्थ्यगुणयोगेहि निर्विशेषवादः परित्यकस्म्यात् । अथ श्रुतिप्रामाण्यादयमेको विशेषोऽभ्युपगम्यत इति चेत् हन्त तर्हि ततपय समता, सर्वश तित्वं, सर्वेभ्यरेश्वरत्वं, मवैकल्याणगुणाकरत्यं, सक्लद्देयमत्यनीषनेत्यादयस्सर्वेऽभ्युप

गन्तन्याः । शक्तिमत्वं च कार्यविशेषानुगुणत्वं तच कार्यनिशेषष निरूपणीयम् । कार्यवि शेषस्य निष्प्रमाणकत्ये तटेकनिरूपणीय शक्तिमत्त्वमपि निष्प्रमाणां स्यात | पिंच निर्वि

शेषवस्तुवादिनो वस्तुत्वमपि निष्प्रमाणम् । प्रत्यक्षानुमानागमस्यानुभवाः सविशेषगो चरा इति पूर्वमेवोक्तम् । तस्माद्विचित्रचेतनाचेतनात्मकजगपेण ‘यहम्याम् ’ (छां.६.२.३) इतीक्षणक्षमः पुरुषोत्तम एव जिहास्य इति सिद्धम् ॥

ईक्षत्यधिकरणं ममाप्तम्

1

श्रुतप्रकाशिका

अय तदुमयक्षमवं शङ्कतं तदुभयेति । त समत्वमभ्युपगम्य दूरणमाह तन्नेति । परस्यागति दर्शयिमाह- अथेति ।

।

परिहरति इन्त वति । त क्षमत्वमेव नास्तान्याह- शक्तिमत्त्वचेति ॥ कार्यविशेषस्य निष्प्रमाणक के स्वपश्व्हायो ग्यतागदनामांवे निरूपकामाने निरूप्याभावइत्यर्थ. वस्तु व सभवत्यपि प्रधानतुल्य वमुत्तम् ॥

अथ वस्तुन्त्रमेव नसियनीत्याह-किंचेति । वस्तु व तृच्छव्यावृत्त वम् । कुन

प्रत्यक्षैति । प्रत्यक्षान्त

भूतस्यानि स्वानुमवस्य पृथकप्रमाणन परमताम्युपगमोत्तम् । सविशयगोचगः वस्त्रविशत्रभु धिंगोप्चराइल र्थ वस्तुल्य चिदचि साधारणम् तच्च तुच्छव्यावृत्तत्वम् तन्नसिद्धथनार्थ | परपक्षदूषणानन्तर स्वपक्षं नगमयति तस्मादिति ॥ गूढार्थसप्रह

1

I

ताहीशष्टामिनायाः शनपदव्यत्तेः मुत्तो सत्त्वेन ज्ञानस्वरूपमविनाशीत्याद्याशयेनाह-मुत्ताविति | इति च । एमी कारे अविद्यावतोपी थमरिनाशि सभवत्येवेति भुपु ज्ञानानन्दा मन एव नित्यनि व्यवहार | अविद्यावतस्तु नित्य व

स्वेन नव्यवहारः इत्यत्र गमक नैन वर्तनइति परैरभ्युपगन्तव्यम् । व्यवहाराभावेऽपि व्यवहारजननयोग्यतास वेन व्यवहा

रञ्जनक्ताऽवच्छेदक्य वमिति ब्रह्मानन्दपरिष्कार | जनकताऽच्छेदकस्याप्यमावे तद्धर्मिणाऽप्यन र सर्वदार्शनिवसम्मतः अतः तदर्भ: मुक्तावपि परैरपितव्य । तथासति स्वसिद्धा तहानिरित्याह- सामर्थ्यगुणयोगेहीति । सर्वदार्शनिक्सम समर्थमाह-शक्तिमत्त्वचेत्यादिना ॥ कार्यवशेषस्य निष्प्रमाणस्ले इति । ईक्षणादे प्रकाशस्यच कार्यत्रिशेषभूनयो. जगद्व्यवहारयोर्मिथ्यात्वे तज्जन कताऽवच्छेदकधर्मोऽपि नघटने । कदाचित् कस्मिंश्चित् असत्त्वेऽपि जनकनाऽवच्छद धर्मवत्वेन स्वरूपयोग्यत्व सर्वसम तम् ] तदमाने शनानन्दा मनः परसमतप्रक्रिया कस्यापि दार्शनिक्स्यासम्मता | मुत्तौ निष्प्रमाणात तदर्थ,

१७४

श्रुतिगीतास्य- पुरुषपुरुषोत्तमशब्दाभ्यां माणः अविशी वेलक्षण्यम्

[ ईक्षय १.१५

श्रुतप्रकाशिका

परेवेवं सूत्रयोजना कृता प्रधानं न प्रतिपायें अशब्दह तत् शब्देन प्रतिपादयितुमशनयंहितत् । अशक्यत्वं च

ईक्षतिभवणादिति । नैपोचिता प्रतिज्ञायाक्ये घर्ग्युपस्थापकशब्दस्याध्याहार्यत्वात् अशब्दहि तदि-युक्तेऽपि हेवन्तरसाका

हत्याच, ‘नानुमानमतच्छव्दात् ’ ‘आनुमानिकमप्येकेपाम्’ इत्यादिसूत्रेषु आनुमानिषादिशब्दवदशब्द स्पाप्य वयवार्थमुसेन घर्ग्युपस्थापनक्षमतयाऽध्याहारनिरपेक्षवाट वयवदात्तयैवानुमानाकारावगमरूपपूर्वपक्षत्रीजस्य सूत्रेणैव द्योतमा गूढार्थसंग्रह:

‘टा सुप्ते चेतनस्य निष्पापुरुषार्थः । अद्वितीय ब्रह्मप्रतिपयर्थ सर्वजगदुपादानत्वप्रतिपादन सामर्थ्यादेव प्रातस्य प्राणि प्रशस्य अद्वितीय पुरुशर्थसिद्धयर्थमनूय निषेधो युज्यते । जाम्र-स्वप्नकालो अहंममाध्यासपुरस्सरप्रमातृल्याटिव्यवहारवन्तौ

तस्यैव सुषुप्तिकालादन्यकालत्वात् व्यवहारत्रितय वा दर्शिताध्यासोपादानमन्तरेणानुपपत्र अध्यासाभावे व्यहागदर्शनात | सुषुप्ते’ इति विवरण उत्तया व्यवहाराभावकाल एवं अद्वितीय पुरुषार्थ: सुपुती इत्यसकारण परैः जगत्कारणानन्दरूपत्व मुपवादनीयम् । करणत्वमानन्दत्वचो भयमपि निर्विशेषेकरितमेव एवं च ईचितृ वेन प्रधानविलक्षणत्वं जगत्कारणस्य ।

समर्थयता व्यासेन प्रधानोपादानताबादिसाङ्ख्ययत् कूटस्थनित्यान्माऽभ्युपगन्तृनिर्विशेषात्मवादिमतमप्यप्रामाणिक मिति निर्धारितम् | सुपुसावविद्यायाः अन्तःकरणस्य च परमतेऽङ्गीकारेण तदान्वेऽद्वितीपुरुषार्थस्य क्थ सिद्धिः १ एमसीव मते अविद्यादिविरहदशायां पुरुषार्थनिरूपणमेव नसंभवतीति मुत्तौ पुरुषार्थसभावनाया एवं नावकाशः । ‘यनाक्षरपु

रुपवेद सत्यम् ’ ’ तत्वोपनिषदं पुरुषम् इत्युक्तःपुरुष एव असंकुचितार्थपुरुषशब्दवाच्यः छान्दोग्ये ‘आचार्यवान्पु रुपो वेद अथ सपत्स्ये’ इति श्रुत्यर्थस्य ‘परंज्योतिरुपपद्य - सउत्तमःपुरुषः’ इत्यत्र निर्धारणेन उत्तमपुरुषएव प्राप्य I

तथा पुरुषार्थरूप इति तस्यैव जिज्ञास्यता ||

अत्र पुरुषोत्तमशब्दोपादानेन अयमर्थस्सूचितः । ’ द्वाविमौ पुरुषौ लोके, उत्तमः पुरुषस्त्वयः, अतोऽस्मि लोके

वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः’ इति गीताय । पञ्चदशे अचिजीवविलक्षणस्यैवोत्तमपुरुषत्व प्रतिपादितम् । तस्यैव ब्रह्मध्वन जगत्कारणलक्षणलक्ष्यत्व युक्तम् । एव ससमे गीताया- ’ भूमिरापोऽनले वायु मे भिन्ना प्रकृतिरष्टचा ’ ’ मे परा जीव

भूताम्’ ‘मत्तःपरतरं नान्यत् ’ इत्पनाचिदपेक्षया जीवस्योत्कर्षः उभयस्वामित्वं परमात्मनः, तत उत्कृष्टस्तुनिषेधेन अत्रि

जीवस्वामिन एव निरवधिकोत्कर्ष इत्यादिकस्फुट प्रतिपादितम् । एतेनापि ब्रह्मशब्दार्थनिरवग्रहमहत्वमचिजीवविलक्षणस्यैव

प्रतिपादितं भवति । अयमर्थ: ‘ब्रह्मशब्देन - पुरुषोत्तमोऽमिघीयते’ इति प्रथमसून विवरणभाध्ये विवक्षितः । तेन अचिजीव वैलक्षण्य ब्रहालक्षण लक्ष्यताऽवच्छेदक सिद्धम् । अदैव प्राध्यत्व ‘पुरुषसपर:पार्थ भत्तया लभ्य. ’ इत्यादौ गतिद्वारकं प्रतिपादितम् । तेन ‘परात्पर पुरुषमुपैति दिव्यम् ’ ’ अस्माच्छरीरासमुत्थाय परज्योतिरुपपद्य ’ इति श्रुत्यऽपि नि '

घारितः । एतेनाचिज्जीवविलक्षणस्यैव प्राप्य व सिद्धम् । ‘ब्रह्मविदामांति परम्’ इति प्राप्यत्वेन ब्रह्मप्रस्तुत्य तद्विशदी

करणं ’ सत्यज्ञानम्’ इत्यादौ एतत्सर्वमभिप्रेत्य ‘सत्यंज्ञानमनन्त ब्रह्म’ इति श्रुतिरपि अधिज्जीवविरक्षणस्वरूपपरेतिप्राक्

निरूपितम् । तत्राचिज्जीववैलक्षण्य रूपलक्ष्यताऽवच्छेदवैक्देश: ईक्षत्यधिक्रणेन साधितो भवतीति भावः ॥ ईक्षत्यधिकरणं समाप्तम्

इक्षत्य १-१५]

(ध्रु.प्र) अन्यदीय सूत्रव्याख्यानासम्

नवसिद्धेश्च

श्रुतप्रकाशिका

भाष्यकाराभिमना योजना साधीयसी । ‘गौणश्चेन्नात्मशब्दात् ’ इत्यनात्मशब्दस्य स्वरूपपरव्यमाश्रित्य जीव निर्दिदय सच्छब्दवाच्यस्वरूपत्वेन व्यपदेशाद गोणमीक्षणमित्यप्ययुत्तम् । तस्यामोघेक्षणत्वायोगात् सूत्रास्वारस्याच नहि गौणश्चनजी शब्दादित्युत्तम स्वरूपपरआ मशब्दस्सापक्ष: जीववाचिपदसमभिव्याहारेणविना तस्याधिव्यावर्तनासा मइतीरर्थ्यात्निराकाक्षः चेतनपरस्त्वा। मशब्द: ‘ऐतदात्म्यमिदं सर्वम्’ इति चिदचिदा मक्समस्त प ् र प ञ ् च प ् र त ् य ा त ् म त ् व द र ् श य न ् न चिव्यावर्तने अतस्साकासहनुनिर्देशादनि निराकाङ्क्षहेतुनिर्देशोवरमिति तस्यापि सूत्रस्य यथोक्त एवार्थ: । चिद्धि दात्मक समस्तजगदन्तरात्मवाचिन आ मशब्दस्य ममामा भद्रसेन इतिवन्मुख्यार्थानुपपत्यभवेन गौण यशङ्कानुयात वटा मशब्दो नगीण इति प्रतिज्ञावाक्यान्तरनिरपेक्षत्याच तृतीय सूत्रमपि परमसाध्यहेतुवाचीति युक्तम् । सर्ववेदान्तानामै ककण्ट्य दर्शयता गतिसामान्यसूत्रेणेव श्वेताश्वतरयाक्यस्यापि क्रोडीवृतत्वाछ्वेताश्वतरवाक्यस्य ‘श्रुत ्वात्’ इति सूत्र 1

|

यत्तूत

विषय वाश्रयणमयुक्तम् ॥

यादवप्रकाशीयैः-‘सता सपन्न’ इति सत्प्राप्तिमानमुक्त नत्वैक्य सच्छन्दस्य प्रधानपरत्वेऽपि सतिसपत्ति

घंटते । स्वाप्ययश्च सर्वेपा जीवाना पृथक्पृथवस्वस्मिन्नप्ययो भवन्विति शङ्कापरिहाराय सुषुतौ सर्वजीवाना गन्तव्यस्य वस्तुन एकत्व तनसति तेषामैक्यापत्तिश्च गतिसामान्यसूत्रणोच्यते विषयश्च *’ यथा सोम्य मधुमधुकृतोनिस्तिष्ठन्ति

नानात्ययानां व ृ क ् ष ा ण ा ं रसान् समवहारमेकतां सङ्गमयन्ति ते यथा तत्र न विवेकं लभन्ते अमुष्याहं व ृ क ् ष स ् य रसोऽस्मि अमुष्याहं व ृ क ् ष स ् य रसोऽस्मीति एवमेव सलु सोम्येमारसर्वा.प्रजास्सति सम्पद्य नविदुरिति ' वाक्य मिति तदप्ययुक्तम् ; तथाहि दृष्टान्तानुगृहीतमेक्तामवगम्यत् ‘सति सम्पद्य ' इत्यादिवाक्य क ि ं कारणत्वमुपजीव्यसत: प्रधानत्वव्युदासक उत कारण वमनुपजीव्य १ प्रथमे गतिसामान्यसूनवैयर्थ्य स्यात्, स्वाध्ययस्य कारणत्वापत्तिरूपतया सवतामवयवाना ्वाप्य सूत्रेणैन मधुप्रधानवरूपेणवब्युदसमानरसत्वापत्तिरेवहि ास िद्धे: । दृष्टान्तवैघट्यच; बहूना रसानामेकस्मिन्कारणे लयस्य निदर्शितत्वाभावात् । रस तन द ृ श ् य त े । द ् व ि त ी य े च जीवाना कीदृशमेषत्व सतः प ् र ध ा न त ् व ब ् य ु द ा सकम् | नतावज्जीय वप्रहाणेन सतैकत्व, जीवत्यप्रहाणस्य भवताइनभ्युपगमात् जीवनित्यत्वश्रुतिविरोधात् ‘प्राज्ञेनात्मना सम्परिष्क्तो नयाह्यं किंचन वेद नान्तरम्’ इ त ् य श स ् य जीवस्य तदा प्राशाऽधिष्ठितत्वावरोधात् पुनरपि व्यव स्थित कर्मफल्मोगाउनुपपत्तेश्च । नच स द ् र ू प े ण ै क त ् व त ज ् ज ा ग ् र द ् द श ा य ा म ध ् य स ् त ी त ि तदानीमिव जीवाना स ् व ा प े स्वस्वरूपावस्थानमधा नससर्गयोनिरोघादभिमगसिद्धे । नच देवत्व, मनुष्यत्व, रागद्वेषादि बाह्याभ्यन्तर ाविक स्पाभिमानबिरहक व तस्यापि स्वस्ट रूपावस्थानप्रधानससर्गयोरबिरोधित्वेन सम्पत्यम्ययाधिकरणस्य स ् व स ् व र ू प ् र ध ा न ध ् य ा त े र े व ा र ी द ् ध े । अतरसूत्रवैयर्थ्यशङ्कारि इारासिद्धयोरन्यतरावश्यम्भावात् परोक्तार्थपरत्व सूत्रस्यायुक्तम् । यच्च ‘श्रुत ्वात् ’ इति सूत्रस्य प्रतिशावाक्यप्रभृति "

इ‘सयएपोऽणिभैतदात्म्यम्’ त्यादिभ स् ौत्रप स्य पुनरुतिप्रइत्यादिवाक्यजात सङ्गात् । अतस् ूत्राविषयसयोपान्त ण तदप्य ुक्त ‘प्रतिज्ञाविरोधात्’ ‘नात्मशब्दात्

यथाक्त एवार्थः ॥

ईक्षत्यधिकरणं समाप्तम्

'

श्रीमते रामानुजाय नमः अथ वेदान्तसार: तत्र तारप्रधानं वेदान्तप्रतिपादनान ईमित्याह

सू.५ - ईक्षतेर्नाशब्दम् (१.१.५) अशब्दम् - आनुमानिक प्रधानम् । तत् वेदान्तवेद्य न ; श्रुतः १ ईक्षते: ’ सदेव सोम्येदमम आसीदेवमेवाद्विती.

यमूंं’ (छौ.६.२.१) इति प्रस्तुतजगत्कारणव्यापारवाचिन ईक्षतर्घातोश्थवणात् ‘तदक्षत बहुस्याम्’ (छा.६.२.३) इति T

L

सू ६ - गौणश्चन्नात्मशब्दात् [१.१.५] ‘तत्तेज ऐक्षत’ इत्यादिष्पचेतनेऽपि वस्तुनि ईक्षतिश्श्रूयते तत्र गौणइति चेन्नैतदुपपद्यते, प्रस्तुते सच्छन्दवाच्ये श्रयमाणाचेतनवाचिन: आत्मशब्दात् । ‘सआत्मा तच्चमसि श्वेतकेत्तो ’ (छा.६.८.७) इति हुत्तरत्र श्रूयते | तेज:प्र भृतिष्वपि नगौणुमीक्षणम् । तेज प्रभृतिशब्दैपि तत्चच्छरीरक ब्रक्षैवामिधीयते ‘अनेन जीवनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे

व्याकरवाणि (६.३.२) इति ब्रह्मात्मकजीवानुप्रवेशादेव सर्वस्य वस्तुनो नामरूपभाक्तयात् । ‘तत्सृष्ट्वा । तदेवानुप्रावि शत् । तदनुमनिश्य | सच्चत्यघाभवत् । निरुच्चानिरुक्त च । निलयनचानिलयन च ।

विज्ञानश्शाविज्ञान व सत्यचा

नृत च सत्यमभवत् ’ इति चेतनमनेतनं च दृषङ्‌निर्दिश्य सद्भयमनुप्रविश्य सत्यच्छन्दवाच्योऽभवत्- इति समानप्र

करणे स्पष्टमभिहितम् ॥

▼

सृ ७ तन्निष्ठस्य मोक्षोपदेशात् (१.१.५)

इस प्रधानादयन्तरभूत सच्उन्दामिहित जगत्कारणम् । सच्छन्दाभिहिततत्त्वनिष्टस्य मोक्षउपदेशात् तस्य ताव

देव चिर यानन्नावेमध्ये अथ सपत्स्ये ’ (छा.६.१४.२) इतिहि तनिष्ठस्य मोक्षउपदिश्यते । प्रधान कारणवादिनामपिहि प्रधाननिष्ठस्य मोनो नाभिमतः ॥

सू ८ = हेयत्वा वचनाच [१.१.५]

~

यदि प्रधानमात्र विवक्षितम्· तदा तस्य हेयत्वात् अध्येयत्वमुच्येत । नतदुच्यते । मोक्षसाधनतया ध्येयत्वमे

वात्रोच्यते ; ‘तत्त्वमसि श्वेतकेतो’ इत्यादिना ||

इतश्च न प्रधानमू

सू.९~ प्रतिज्ञाविरोधात् [१.१.५] एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिशाविरोधात् । सच्छन्दवाच्यतत्त्वज्ञानेन त कार्यतया चेतनाचेतन सर्ववस्तुज्ञानम् ‘येना

श्रुत श्रुत भवति’ इत्यादिना प्रतिज्ञातम् । तद्धि प्रधान कारणवादे विरुध्यते, चेतनस्य प्रधानकार्यत्वाभावात् । प्रधाना दर्शान्तरभूतमहाकारणवादे चिदचिद्वस्तु शरीर ब्रह्मैव नामरूपविभागाऽविभागाम्या कार्य कारणचेति ब्रह्मशानेन कृत्स्य ज्ञाततोपपद्यते ||

इतथ न प्रधानम्-

ईसय ११५]

वेदान्तदीपः १७७

सू. १० - खाप्ययात् (१.१.५)

‘स्वप्नान्तमे सौम्य विजानीहिति यरस्वपिति नाम सता सोग्य तदा पो भवति । स्वमपीतो भवति । तस्मादेन स्वपितीत्याचक्षते । स्वतो भवति’ (छां.६.८.१) इन जीनस्य चेतनस्य मुगुमय सता सपन्नस्य स्वाध्यय वचनात् प्रधानादर्थान्तरभूत सच्छन्दवाच्यमिति विज्ञायते । स्वमरीतो भवति आत्मानमेन जीवोऽपीतीभवतीत्यर्थः । चिद्रस्तुशरीरकं तदात्मभूतं ब्रौन जीवशब्देनाभिधीयत इति नामरूपव्याकरणश्रुत्युक्तम् । तचीवशब्देनाभिधेय परब्रदीय सुषुतिकालेऽपि प्रळयकालय नामरूपपरियामावात् केवलच्छन्दाभिधेयमिति सता सांभ्य तटा स्पो भवति स्वम पीनोमति’ (छा.६.८.१) इत्युच्यते । तथा समानप्रकरणे नामरूपपरियाभावन प्राशय परिष्वज्ञात् ’ प्राशेना-मना सरित्तो नबाह्य किंचन वेद नान्तरम्’ (वृ.६.३.२१) इत्युच्यते । आमोक्षाजीवस्य नामरूपपरियादेवह स्वथ्य 4

तिरिक्कविषयशानोदयः । सुषुप्तिकालहि नामरूपे विहाय सता सपरिष्यत्तः पुनरपि जागरटशाय नामरूपे परिश्वदय तत्त नामरूषो मत्रतीति श ् र ु त ् य न ् त ै र ् स्पष्टमनिघीयते । यथा ‘म ु प ् त ः खप्न न कञ्चन पश्यति ' (व ृ . ६.३.१९) ' अथाऽस्मि प ् र ा ण एवैक्या भवति एतस्माद्वा आत्मनःप्राणा वाहना-यद्यद्भवन्ति तथा भवान्त’यथायथ इति ॥ विप्रतिष्ठ(कोषी. ४.१९) तथा व्याप्रोवा सिंहावा वृषो सू १९ = गतिसामान्यात् (१.१.२)

सकोपनिषद्भतिसामान्यादस्यामप्युपनिषदि न प्रधान कारणमिति शायते । ‘आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत् नान्यांकञ्चन मिगत् स ईक्षत लोकानु सृजा इति सइमान्लोकानसृजत’ (ऐत. १.१.१) ‘तस्माद्वा एतस्मादा मन॑ आकाशस्सम्भूतः ’ (ते.आन.प्रतिपाद्यते १) ‘सकारण|| करणाधिपाधिपो नचास्य कश्चिमनिता नचाधिपः इत्यादिक्लोपनि प सर्वेश्वरप्रवाहे जगत्कारणमिति "

सू १२ - श्रुतत्वाच्च (१.१.५)

तस्यामुपनिषदि – ‘आत्मतःप्राणः- आत्मत आकाशः’ (छा७.२६.१) इत्यादी आत्मनएव सर्वोत्पत्तिः : भुतमेव प्रधानादचतनादर्थान्तरभूतस्सर्वंशः पुरुषोत्तम एव जगत्कारण ब्रह्मेति स्थितम् ॥

अतः

;

इति वेदान्तसारः

श्रीमते रामानुजाय नमः अथ वेदान्तदीपः

सू. ५ – ईक्षतेर्नाशब्दम् (१.१.५)

’ येनाश्रुत श्रुत भवति’ (छा.६.१.३) इत्यादिजगत्कारणवादिवेदान्तवेद्य विषय | तप्रधानम्

उनानवधिकातिशयानन्द ब्रह्मेति सशयः । प्रधानमिति पूर्वपक्षः। कुन १ प्रतिशादृष्टान्तान्वयनानुमानाकारवायवेद्यत्वात् 23

[ ईसत्य ११५

वेदान्तदीपः

१७८

‘येनाश्रुतं श्रुतभवति ’ (६.१.३) इत्यादिना एकविशानेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञाय ‘यथा सोध्यैकेन मुपिण्डेन’ (छां.

६.१.४) इति । एमानुपाक्यद्यमिति निश्रीयते । ‘सदेय सोयेदम् ’ (छा.६.२.१ ) इति सच्छन्द: प्रधानविषयः । ‘तर्दशन हुस्याम्’ (छा.६.२.३) इति च गौणमीक्षत्र भवितुमर्हति, ‘तत्तेज ऐक्षत’ (६.२.३) इत्यादिगोणेक्षण साहच पांच रादान्तस्मु-तदैक्षा बहुस्याम् (६.२.३) इति बहुभयङ्कल्परूपेक्षणान्य यात्, ‘सदैव सोग्य ’ (६.२.१) इति कारणानिसच्छवियनाचेतन प्रधानम् ; अपितु सार्वजय सत्य सङ्कल्प वा १

दियुक्त परद्रहोवेति निक्षीयते । नचानुमानाकारमेतद्वास्यम् | हेवनुगदानात् । अन्यज्ञानेमान्यज्ञानासम्भवपरिजिहीर्षया

तु दृष्टान्तोशदानम् नन मुख्येक्षणसम्भये गौणपरिग्रहसम्भवः । तेज प्रभृतिष्वपिन गौणधीक्षणम्, तेजआदिशन्दाना तेजःप्रभृतिशरीरकस्यान्तर्यामिणो याचकत्वादिति परमेर ब्रहा जगत्कारणवादिवेदान्तवेद्यम् इति ॥ सूत्रार्थ ईक्षतेः इति ईक्षतिधान्यर्थ: ईक्षणम् । शब्दः प्रमाण यस्य नमति तत् अशब्द पराकमानुमानिक

प्रधानम् । ‘सदेव सोभ्येदम् (छा.६.२.१) इति जगत्कारणतया प्रतिपादितान्वयिनः ईक्षणव्यापारान्नाचेतन मशब्द तत् अपितु सर्वश सत्यल्प ब्रह्मैव जगत्कारणमिति निधीयो || १

सू ६ - गौणचेन्नात्मशब्दात् [१.१.५] ‘तत्तेज ऐक्षत’ (छा.६.२.३) इत्यचेतनगौणेक्षण साहचर्यात् ’ तदैक्षत (६.२.३) इत्यन ईक्षतिर्गौण इतिश्चेन, आत्मशग्दात् सच्छन्दाभिहिते ईक्षितरि ‘ऐतदात्म्यमिद सर्वे तत्सत्य सआत्मा ’ (छ।.६.८.७) इति श्रयमाणाच्चैतनवा चिनः आत्मशब्दाद यमीक्षतिर्मुख्य एवेति प्रतीयते । ‘ऐतदात्म्यमिद सर्वम ’ ६.८.७ इति तेज प्रभृतानामपि तदा मक

त्वावगमात् तेजःप्रभृतीक्षणमपि मुख्यमेवेत्यभिप्राय ॥

सू ७ तन्निष्ठस्य मोक्षोपदेशात् (१.१.५) t

इतश्च सच्छब्दाभिहित नप्रधानम् | अपितु परमेव ब्रह्म । ‘तत्वमसि’ (छा. ६.८.७) इति सदात्मकतया प्रत्य गारमाऽनुसन्धाननिष्टस्य ‘तस्य तावदेव चिर यावन्नविमोक्ष्ये अथ संपत्ये’ (छां.६.१४.२) इति मांझोपदेशाच कारण परमेव ब्रह्म ||

सू ८ = हेयत्वावचनाच [१.१.५] यदि प्रधानमिह कारणतया विवश्चितम् तदा तस्य मोक्षविरोधित्वाद्धेयध्वमुच्यते | नचोच्यते । अतश्च न प्रधानम्

सू. ९ – प्रतिज्ञाविरोधात् [१.१.५] प्रधानवादे प्रतिज्ञ। न विरुध्यते । ‘येनाश्रुत श्रुतम् ) (छा.६.१.३) इति वक्ष्यमाणकारणविज्ञानेन वेतनाचेत नमिश्रकृ स्त्रप्रपञ्चज्ञानीह प्रति ज्ञातम् | चेतनशि प्रतिप्रधानाकारणत्वात् तज्ज्ञानेन घतनाशो न ज्ञायत इति न प्रधान कारणम् ॥

स्वाप्ययात् १.१.५

ईशल्य १-१.५]

अधिकरणमारावी

१७९

‘स्वमवतो मरति-मता सोग्य तदा सम्पन्नो भवति’ इति जीव सस्य स्वाध्यतेः स्वमरणप्ययः स्वाप्ययः । जीय प्रतिप्रधानास्वाप्ययनिर्विध्यते । आश्व न प्रधानम् | अपितु ब्रह्मैव ॥ 1

गतिसामान्यात् १.१.५

इतरोपनिषतिसामान्यादयां नोपनिषद न प्रधान कारण स्विक्षितम् इतमुपनिषत्सु यररुवंशम्स वं

वित् तस्मादेतद्रा नामरूपमजायते (मु.१.१.९) ‘परास्य शक्तिर्विविधैव भूयते स्वाभाविकी शानबलहिया प (६.६.८) ‘सकारण करणाधिपाधिप: ’ (६.९) ‘असिमिद त्रिशतं भवति’ (वृ. ६.५.६) ‘तस्य इन। एतस्य महतो भूत निश्वसितमेतद्यदृग्वेदः’(.६.५.११) ‘पुरुष एवेद सर्वेन्द्भुतं यश्चमव्यम, तस्मा द्विराडजायत’ (पुरुषसू. २) ‘आत्मा वा इदमेक प्रयाघ्र आसीत् स इमान्लोकानसृजत (ऐत. १.१.१) ‘तस्माद्वा

एतस्मादा मन आकाशस्सम्भूत.’ (ते.आन. १) ‘एकोहरे नारायण आसीत्-सएकाकी नरमेत’ (महोपनिषदि. १. १) इति सर्वशः पुरुषोत्तम एव कारणतया प्रतिपाद्यते । अस्याध तद्वतिसामान्यादत्रानि एव कारणतया प्रतिपादनमहंतीति चन प्रधानम् ॥ मुतत्वाच १.१.५

श्रुतमेव ह्यस्यामुपनि दि–’ आमत एवेद सर्वम् ’ (छा.७.२६.१) इति । अतश्च ’ सदेव सोम्य १ (६.२.१)

इत्यादिजगत्कारणबादिवेदान्तवेद्य न प्रधानम् ; सर्वंश सत्यल्प परमेव ब्रह्मेति स्थितम् ॥ वेदान्तदीपे ईक्षत्यधिकरणं समाप्तम् ॥ अथ अधिकरणमारावळी

गौणेक्षासाहचर्यान्न तु बहुभवनप्रेक्षणं नैव मुख्यं

दृष्टान्ताद्यैरिहाभात्यनुमितिरचितस्तादृशाजन्म युक्तम् ।

सच्छन्दस्तेन मूलप्रकृतिमविकृतिं व्याहरे दित्ययुक्तं श्रुत्याऽन्येषां निरोधास्त्रदभिमततिरस्कारलिङ्गादिभिश्च ॥ १ ॥ छाते क सर्वे विदिनमिति भवत्यैस्यसिद्धये प्रतिक्षा मृत्तत्कार्यादयश्च त्रय इह कथितास्तस्य दृष्टान्तभेदाः । तेनाव्यक्तानुमानं कथितमिति वृथोत्कण्ठितं हेत्वनुफ्ते स्सारूप्यादेश्य हेतोपरि परिहृतेरत्र संभावनोषतेः ॥ २ ॥ आदेशात्मस्वशब्देरनितरशरणैस्त्यन्तदैक्योपदेशा

जीयेन स्वेन साइंकरणमनहमोचिद्गणस्य प्रवेशात् ।

एक्शानेन सर्वे विदितमिति गिरा सर्वतादात्म्यवाचा

शाखाविद्यान्तरादेरपि बद्दुभविता विश्वविविश्वमूर्तिः ॥ ३ ॥ ईक्षत्यधिकरणं समाप्तम्

श्रीभाष्यम्

अथ आनन्दमयाधिकरणम्

एवं जिशासितस्य ब्रह्मणश्चतनभोग्यभूत जडरूपसत्त्वरजस्तमोमयप्रधानाव्यावृत्तिरुक्ता इदानीं कर्मवश्यात् त्रिगुणात्मक प्रकृतिसंसर्गनिमित्तनानाविधानन्तदु.खसागर निमज्जनेना

शुद्धाच्छुद्धाच प्रत्यगात्मनोऽन्यन्निखिलहेयप्रत्यनीक निरतिशयानन्दं ब्रह्मेति प्रतिपाद्यते अथ आनन्दमयाधिकरणम् श्रुतप्रकाशिका

अथोत्तराधिकरण पूर्वाधिकरणेन सङ्गतिमाह-एवं जिशासितस्येति । जगत्कारणस्य निरूपणीयत्वे चतुरभ्या सिद्धे प्रत्यक्षसिद्धनया प्रसिद्धयतिशयाद चेतने प्रथममवत्रन्ती बुद्धिरीक्षणादिमिस्ततो व्या वेतन अथ आनन्दमयाधिकरणम्

गूढार्थसग्रहः ईक्षत्यधिकरणे आमशब्देन अचिद्वैलक्षण्य साधितम् ।

अथ आन्मशब्दस्य जीवपरत्वसम्भवेन जीववैरक्षण्य न

समवतीति शङ्कानिरासकलेमानन्दमयाधिकरण प्रवृत्तम् । जीववैलक्षण्यरूपलश्यतावच्छेदकैकदेश: आनन्दमयाधिकरणे साध्यते । ‘गौणश्चेन्नात्मशब्दात्’ इत्यादिभिः आत्मन्शब्दायर्थनिर्धारणेन तस्येय जग कारणतया प्रधान वैलक्षण्यमीक्ष त्यधिकरण निरूपितम् ।’ तन्निष्ठस्य मोक्षोपदेशात्’ इत्यत्र न तस्य जीवभेदोऽपि सिद्धयतीति तस्यैव जगत्कारणत्यम

भिप्रेतम् । जगत्कारणत्व ‘यतोवा’ इतिश्रुतो जन्माद्यधिकरण विवक्षितम् । तद्वाक्यैकवाक्यतया प्रतीत्याक्यार्थनिर्णया नन्तरमेव जगत्कारणनिर्णयः । तत्रनोपक्रमे ‘तस्माद्वा एतस्मादामन आषाशरसम्भूतः’ इति धारये आग्मन्शब्दश्रुतः ।

आत्मन्शन्दश्च सुतिषु जीवपरतयाऽपि प्रयुक्तः । जीवेनेक्षण मुख्य संभवति इतरवावयेषु शारीरशब्द निर्देशन ‘सया एप पुरुशेनरसमयः ’ इत्यादिना शरीरप्रागमनसामे सबन्धस्य प्रतिपादनन म शरीरसबन्धी जीबरामैय विवक्षितः । ’ अन्योतर आत्माइनन्दमयः’ इत्यत्रापि सएव विवक्षितः तस्यैव परिशुदयानन्दरूपत्येन आनन्दादव सन्चिमानि

भूतानि जायन्ते’ इत्यादिकमध्युपपद्यते | जीवा कार्य शरीरसन्धिरय पार्ययम् तस्यैव प्रय

मिति जीयरेण्य ब्रह्मणो नसमयतीति अचिजीवांभमन्यस्य लक्षणक्ष्यताइप-छेद वं नघते । सत्य ज्ञानमन वाक्य जीवविलक्षण प्रक्षण एवं प्राप्य गं सहेग मान्’ इनमुनेः प्राग्माध्योकार्थोऽपि नसभवतीति रविवामित अनिवारण्य महालक्षयतादत्त सिद्धान्तयति आनन्दमयोऽभ्या. S

सादिति ॥ चेतनभोग्यभूतेति। एतेन प्रधानस्यपुरवतेय समन्ययाधिक प्रतिपादित समन्यवः प्रधानस्य समीति निदपनुसार प्रथमतः अांच प्यपानमिति सूचिम् ॥

कर्मवश्यादित्यादि- अशुद्धात् इत्यन्तेनजीवस्यcिere’

पर परमात्मानन्म: दार्शनिक इत्यादिगिटारने

नितम् । निमियत्यनपिति । तो बाघो निर्तन’ इति वितानन्दमय

आनन्द- ११६ ] माध्ये ‘सवा एवं पुरुषोन्नरसमय. ’ इति श्रुत्युपाटाने बीजनिरूपणम्

१८१

श्रीभाष्यम्

सू १३ आनन्दमयोऽभ्यासा [१.१.६]

तैत्तिरीया अधीयते -’ सवा एप पुरुषोन्नरममयः ’ (ते. आन. १) इति प्रकृत्य ’ तस्मा द्वा पतस्माद्विज्ञानमयात् । अन्योन्तर आत्माऽऽनन्दमयः’ (५२) इति । तत्र सन्देहः किमय मानन्दमयो वन्धमोक्षभागिनः प्रत्यगात्मनो जीवशब्दामिलपनीयादन्यः परमात्मा; उन स एव इति । किं युक्तम् ? प्रत्यगात्मेति । कुतः ? ’ तस्यैष एव शारीर आत्मा’ (ते.आ. ५. अनु) इत्यानन्दमयस्य शारीरत्यश्रवणात् ; शारीरोहि शरीरसम्बन्धी जीवात्मा ॥ श्रुतप्रकाशिका

इदानीमचेतनापेक्षया प्रसिद्धिमान्द्येऽपि परमात्माऽपेक्षया प्रसिद्धतरेऽहंप्रत्ययासंद्धे #प्रत्यगात्म यवतरन्ती बुद्धि व्यावस्त इत्यर्थः ॥ सू १३ आनन्दमयोऽभ्यासात् [१.१.६]

• कारणविषयस्य ’ तस्माद्वा एतस्मादात्मनः’ इति वाक्यस्योत्तरन चौद्यपरिहारमुरेनोद हरियाणात प्रथ

मात्मशब्दव्याख्यानोपक्रमभूत ‘सवा एप पुरुष’ इत्यादिकमुपात्तम् । अतएवहि प्रबन्धान्तरे ‘तस्माद्वा ’ इत्यादिक मुदाहृतम् । तत्रेति । शारीरत्वानन्द प्राचुर्याम्पा सशय इत्यभिप्रायः । सद्विद्याया ‘जीवेनात्मना’ इति सामानाधिकरण्य. भन पूर्वपक्षोत्थानश्री जमिति सुननार्थ जीवशब्दाभिलपनीयादिति पदम्। कि कारणवादिनस्सवें बदान्ताः परिशुद्धप्रत्यगा त्मस्वरूपपरा: १ उत तद्विलक्षणपरा इति प्रथमविचार: तदर्थमानन्दमय: कि परिशुद्धावस्थ. प्रलगमा रत परमामेति ? तदर्थमिह प्रतिपन्नवशरीरसवन्धः किं जीवात्मासाधारण: उत न तदर्थं मयट् कि स्वार्थिकत्वविकारार्थक वयोग्य स्वान्? उन प्राचुर्यार्थः | तदर्थे किं विकाराद्यर्थानुगुणहेतवोऽनुरोद्धव्या: १ उत प्राचुर्यार्थान्गुणहेतवः विज्ञानमयशब्दः किं विश

।

नमात्रपर: १ उत जीवपर: तदर्थ तत्र मयट् कि स्वार्थिक: १ उतन | तदर्थ ’ विज्ञानं यज्ञं तनुते’ इति विज्ञानशब्दः किं ज्ञानमाने वर्तते १ उत ज्ञानगुणके प्रत्यगात्मनीति पूर्वे क्ल्पा पूर्वपक्षाः इतरतु राद्धान्ताः | यदा विकारार्थव्वाद नुगुणहेतोरनुरोद्धव्यत्वेन मयर स्वार्थिक विकारार्थो वा भवति । तदा निरतिशयप्राचुर्याप्रतिपत्तेरानन्द मात्रस्य जीवसं भवात् स्वतो जीवानुगुणतया प्रतिपन्नस्य शरीरसबन्धस्य जीवासाधारण वे विरोधाभावादानन्दमयो जीवः यदाच श्लोक्स्थ विज्ञान शब्दो विज्ञानमात्रपरः तदा विज्ञानमयशब्दस्यापि स्वार्थिकमयडन्तत्वेन विज्ञान मात्रपर वाद्विशानशब्दस्य बुद्धिपर गूढार्थसङ्ग्रहः

शब्दार्थः । दीपसारयोः ‘तस्मादा एतस्मादात्मनः’ इति वाक्यांपादानेन पूर्वोत्तपूर्वपक्षबीज सुन्तिम् । भाप्येतु ‘सवा

एपपुरुषोन्नरसमय: ’ इति वाक्योदानेन जीवा मन एवं ‘तस्माद्वा एतस्मादात्मनः ’ इत्यत्र कारणतयत्तस्य शरीर सत्र-घप्रतिपादनॆन पूर्वपश्चत्रीज सूकम् | आमशब्दार्थपरिसमा तदशाया आनन्दमये शारीरन्वमुपपादितम् । तेनानन्द मयो जीव: इत्यानन्दमयस्य शारीश्रवणादित्यनेन बोधितम् । अत्र ‘मवा एप पुरुषोऽन्नरसमयः’ इत्यु मोत शरीर सबन्धस्य आनन्दमये परिसमाप्तया उपक्रमोपसंहारयोरैरन शरीग्सब धीजीया के विवक्षितइति पूर्वपक्षमुचिरसूचिता ॥

पूर्वपक्षसमर्थन परासिद्धान्तयुक्ति विवरणम्

१८२

[ आनन्द- ११-६

श्रीभाष्यम

ननु च जगत्कारणतया प्रतिपादितस्य ब्रह्मणः सुखप्रतिपत्त्यर्थमन्नमयादीननुक्रम्य तदेव जगत्कारण मानन्दमय इत्युपदिशति; जगत्कारणं च ’ तदैक्षत ’ (छां.६.२.३) इती क्षणश्रवणात्सर्वशस्सर्वेश्वरइत्युक्तम् ॥ सत्यमुक्तम् ; स तु जीवानातिरिच्यते श्रुतप्रकाशिका

त्वसम्भवात् तदन्तर आनन्दमयः प्रत्यगात्मेति पूर्वपक्षेपपलिभावः || राद्धान्तेतु यदा प्राचुर्यायानुगुणहेतोमुरोद्धव्यत्वेनानन्दमय इत्यन मयटू प्राचुर्यार्थ: । तदानीमानन्दमयप्राचु यस्य निरवधिकतयाऽवगतस्य श्रुनविरुद्धातोपाधिकल्पनायोगेन स्वतो निरतिशयस्य जीवात्मन्यसम्भवात् तद्विरोधेन शरीरसबन्धस्य जीवासाधारणकर्ममूलत्वाभावाच्च नानन्दमयः प्रत्यगात्मा । यदाच श्लोकस्थविज्ञानशब्दो विज्ञानगुण के प्रत्य गात्मनि वर्तत तदा विज्ञानशब्दस्याति प्राचुर्यार्थमयडन्नतया प्रत्यगात्मवाचित्वाच्च तदन्तरआनन्दमयः परमात्मेति फ्ल फलिभावः ॥

पूर्वपक्षोत्थान माक्षिपनि ननुचेति । सुखप्रतिपत्त्यर्थमन्नमयादीननुक्रम्येति । अनेन जगत्कारणप्रकरणस्यावि च्छित्तियाँतिता तदेव जगत्कारणमिति। वक्ष्यमाणपर्यालोचनया विभूतिप्रकर्षाघीनातिशयिताऽनन्दस्याश्रयत्वोपपाद कं सकलजगत्कारणत्वामेति भावः । ततः किमित्यत्राह- जगत्कारणचेति । ज्ञानशक्तयुपयोगज्ञापनाय जगत्कारणमिति पुनरु पादानम् । परिहरति-सत्यमिति । * चेतनत्वादावभ्युपगमः जीवादतिरेके विवाद: सामानाधिकरण्यनिर्देशोस्तु । ततः

गूढार्थसंग्रहः (

सत्य शानमनन्त ब्रह्म ’ इत्यत्रोपक्रमे उत्तब्रह्मणएव ’ तस्माद्वा एतस्मादात्मनः’ इति श्रुतावभिप्रेतत्वेन सद्वि

द्यायामा मशब्दमात्र सत्त्वेऽपि अन ब्रह्मशब्दस्यापि सद्भावेन तस्यैव मुख्यमचिजीवबहुभवनेक्षण नतु जीवस्येति पूर्वाधिक

रण एवं सिद्धान्तितत्वेन अत्र जीवपूर्वपक्ष एव नघटत इति शकते- ननुचेत्यादिना । सतु जीवान्नाप्तिरिच्यते इति । ईक्षत्यधिकरणे प्रधानवैल्क्षण्यप्रतिपादनेऽपि ’ अनेन जीवनात्मना’ इत्यत्र आत्मनि जीवाभेदस्यामिधानेन जीवस्य ब्रह्मा भेदतात्पर्येण ‘तस्माद्वा एतस्मादात्मनः इत्पन ब्रह्मणो विवक्षेति भावः । पूर्वपक्षसमर्थनार्थं सिद्धान्तयुत्तिमाशङ्कते,

ननुचेत्यादिना । यस्सर्वशस्सर्वेश्वर इत्युक्तमिति । एतदुभय परेषामपि समतम् | सर्वशत्व निर्विशेषवाद न स्वरस

मिति मागेवोपपादितम् । मुलुप्तस्थानएषीभूतः प्रशनधन एवानन्दमयो ह्यानन्दभुक्चतोमुसः प्राश्स्तृतीयपाट: एपसर्वे श्वरः एप सर्वशः एषोऽन्तर्याम्येष यानिः सर्वस्य प्रभवाप्ययोहि भूनानाम्’ (माण्डूक्य. ५.६) इति श्रुतिराभिप्रेता| अन ।

सर्वेश्वरत्व सर्वशत्वे प्राशे प्रतिपादिते

प्राशनात्मना सपरिष्वत्तः इति बृहदारण्यकश्रुतौ जीवब्राभेदो विवक्षित इति (

‘सुषुप्तयु क्रान्त्योमे॑देन’ इतिसूत्रे परेडप्पभ्युपच्छन्ति । एतद्भाप्यो (श)चप्र शशब्दश: नस्वरस इति त्रय्यन्तसारामृते उप पादितम्। एतेन सर्वशत्यसर्धेश्वरत्वे नहाणि जीभेदपक्ष एवं अन्तर्यामिणि इति श्रुतिनसिद्धान्तो निष्पन्नः एतच्छ्रुतेः जीवपरवासम्भवेना-दमयशब्दार्थ: जीव इति नषिद्धान्तयितु शक्यत इत्यनेन बोधितम् ||

सत्यमुक्तं सतु जीयाम्नातिरिच्यतइति । माण्डूक्योपनिषदि सर्वशश्वरादिपदरावेऽपि ‘सया एप महान ज आत्मा योऽय विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्यन्तज्योतिः’ इत्यत्र जीवादकथनपूर्वक ‘एफसर्वेश्वरः’ इत्यादिनिर्देशन जीये.

ऽपि सर्वेश्वरादिशब्दा न विरुद्धयन्ते | तम्माद्वा एतस्मादात्मनः’ इयुमोत्तमनूशब्दाविरणपरे ‘ अन्योन्तर आम

आनन्द- १-१-५] जगन्नब्रह्मामानात् आवेदमिश्रितजीयप्राप्तिरेव मोक्ष इति निगमनम् श्रीभाष्यम्

‘अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य ’ (छां. ६.३.२) ’ तत्वमसि श्वेतकेतो’ (६.८.७) इति फार णतया निर्दिष्टस्य जीवसामानाधिकरण्यनिर्देशात्। सामानाधिकरण्यं ह्येषत्वप्रतिपादन परम्; यथा ‘सोऽयं देवदत्तः’ इत्यादौ । ईक्षापूर्विका च सृष्टिश्चेतनस्य जीवस्योपपद्यत एव । अतः ‘ब्रह्मविदामोति परम्’ (तं. आ.१) इति जीवस्याचित्संसर्गवियुक्तं स्वरूपं प्राप्यतयोपदिश्यते । अचिद्वियुक्तस्वरूपस्य लक्षणमिदमुच्यते । ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ (ते आन. १) इति तद्पप्राप्तिरेव हि मोक्षः। ‘नह व सशरीरस्य सतः प्रियाप्रिययोरपहतिरस्ति अशरीरं बाब सन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशतः’ (छां. ८.१२.१) इति । अतो जीवस्याविद्यावियुक्तं

t

स्वरूपं प्राप्यतया प्रकान्तमानन्दमय इत्युपदिश्यते । तथाहि शाखाचन्द्रन्यायेनात्मस्वरूपं श्रुतप्रकाशिका

किं जीनादवैलश्चण्यस्यैत्यनाह — सामानाधिकरण्यमिति |ईक्षतिश्रवणाजीवविलक्षण यमुत्तमिल त्राह-ईक्षेति । उपपद्य तएवेत्येनकार: ● अस्वारस्यसूचकः ● साक्षित्वमक्षितृत्वमिति मावः | ● ‘मेदव्यपदेशाच’ इति भेटव्यपदेश सिद्धा न्तहेतु वदता सूनकारणैक्यव्यपदेशस्य पूर्वपञ्चहेतुत्व विरक्षितमित्यवगम्यते । एवमुत्थानोपपत्तेरसौत्रहेतुषशाच्चैक्यव्यपदेशः पूर्वपञ्चहेतुतयोप-यस्तः । एवं पूर्वाधिकरणेन *जीवव्यतिरेकासिद्धेरधिकरणान्तरमारम्भणीयमिति भावः ॥

ननु ’ ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इत्यत्र ब्रह्म प्राप्य श्रूयते, अनन्तर लक्षण कथ्यते तन्त्र सत्य वमानन्त्यच्चान्तर्भूतम् । जीवस्त्र नित्यप्राप्तत्वात् प्राप्यत्तमनुपपन्न, शातत्यालक्षण च न वाच्य, सत्यत्वानन्तःवरूपलक्षणविशेषश्च * नैकरूपज्ञानस्य

परिच्छिन्नस्य नोपपद्यते । अतःपरमात्मैव प्रतिपाद्यत इति शङ्का परिहरपूर्वपक्षमाह- अतोन्ब्रह्मविदिति । अतः शारीरत्व. अत्रणात्सामानाघिकरण्यबलेनैक्यस्य प्रतिपन्नत्याच्चाचिद्वियुक्तस्वरूपप्राप्यतापरत्व क्ल्प्यमित्यर्थः । लक्षणकथन त प्रतिप स्यर्थं तांद्प्राध्यत्व, वेशेषोत्तिश्किंतुचाचिद्वकण्ठोत ियुक्त स्वरूपे सभवतीत्याहअचिद्वियुक्तेति । नकेवल॥शारीरस्यसामानावरण्यचलादचिद्वियुच स्वरूपस्य चेत्याहतद्रपेति । हिशब्दः श्रुतिप्रसिद्धिद्योतकः यद्वा स्वरूपस्यैवौपाधिकाकारनिवृत्तिमान परमोक्षशब्दस्वारस्वसूचकः श्रुतिमेव दर्शयति नहवाइति । इतिश्रवणा दितिशेषः । * प्राप्यत्वानुगुण पुरुषार्थता दर्शयन्निगमयति । अतइति । ननु नात्राचिद्वियुक्त जीवस्वरूपमुपदिश्यते ‘सवा एपपुरुषोन्नरसमयः’ इति शरीरसत्रन्घश्रवणादपरिच्छिन्नानन्दःवश्श्रवणाच्चैत्यत्राह- तथाहीति । शरीरमुपलक्षणमात्र गूढार्थसग्रह.

ऽनन्दमयः’ इति वाक्येऽपि आत्मन्शब्द: ब्रह्माभिन्नजीवपर इति ‘अनेन जीवनात्मना ’ इति श्रुत्यन्तरेण द्रढयति अनेन जीनेनेति । ‘ सआत्मा’ इत्यनन्तर ‘तस्वमसि श्वेतकेतो’ इति श्रुतौ उपक्रमानुसारेण जीवपरमात्मनोरभेद एव वित्रक्षित इत्यभिप्रेत्याह-तत्त्वमसि श्वेतकेतो इति । ‘ब्रह्मविदामोति परम्’ इत्युपक्रमे ब्रह्मशब्दोऽपि जीवे न विरुध्य तइन्यत्राह-ब्रह्मविदाप्नोतिपरमिति । तद्रूपप्राप्तिरेवहि मोक्षः इत्यन एवकारेण जीवभिन्नप्राप्तिर्व्यवच्छिते अयम श्रुध्न सिद्धपति श्रुतिमेषोदाहरीत– नहवे सशरीरस्य सतइति । ‘अस्मान्छरीरात्समुत्थाय परप्योतिरुपपद्य श्वेन सउत्तम॥ पुरुष’ इति श्रुती जीरामिन्नब्रह्मण एवं प्राप्यन्वोक्त्या अनिद्वियुक्तजीनस्वरूप ्राप्तिरेव मोक्षइतिरूपेगामिनिष्पयो सिद्धयतीति भाव

विज्ञानमयशब्दं विहाय विज्ञानशब्देनोपक्रमे हेतुकथनम्

१८४

[ आनन्द- १

श्रीभाष्यम्

दर्शयितुम्’अन्नमयः पुरुषः’ इति शरीरं प्रथमं निर्दिश्य तदन्तरभूतं तस्य धारकं पञ्चवृत्ति

प्राणम् तस्याप्यन्तरभूतं मनः तदन्तरभूतां च बुद्धिं, ‘प्राणमयो ‘(तै. आन.२.अ) ‘मनोमयो’ (३) ‘विज्ञानमयः’ (४) इति तत्र तत्र बुद्ध्यवतरणक्रमेण निर्दिश्य सर्वान्तरभूतं जीवात्मानं ‘अन्योऽन्तर आत्माऽऽनन्दमयः ’ (तं. आन. अ. ५, २) इत्युपदिश्यान्तरात्मपरम्परां समाप

यति । अतो जीवात्मस्वरूपमेव ‘ब्रह्मविदामोति परम्’ (तै आन. १. अ) इति प्रक्रान्तं ब्रह्म तदेवानन्दमय इति निश्चीयते ||

ननु च ’ ब्रह्मपुच्छे प्रतिष्ठा’ (तै. आन. १ अनु) इत्यानन्दमयादन्यद्ब्रह्मेति प्रतीयते ।

नैवम् ब्रह्मैव स्वस्वभावविशेषेण पुरुषविधत्वरूपितं शिरःपक्षपुच्छरूपेण व्यपदिश्यते । श्रुतप्रकाशिका

नतु तद्विशेषणमिति तद्वियोगेनापरिच्छिन्नानन्दत्वादिमुपदश्यत इत्यर्थः । तदन्तरभूतां च बुद्धिमिति । प्राणमय मनोमययोर्मयट्प्रत्ययस्य स्वार्थिकत्वाद्विज्ञानमय इत्यनापि मयट् स्वार्थिकः ‘विज्ञानं यज्ञंतनुते ’ इति मयडन्तत्वं विना वक्ष्यमाणत्वात् ‘विज्ञानसारथिर्यस्तु’ ‘बुद्धिंतु सारथिं विद्धि’ इति बुद्धिविज्ञानशब्दयोरेवार्थत्वेन प्रयोगाश्च *

विज्ञायतेऽनेनेति व्युत्पत्या विज्ञान बुद्धिरितिभावः । किमर्थमन्नमयादिनिर्देश इत्यत्राह-तत्रतत्र बुद्धयवतरणेति । अप रिच्छिन्नानन्दत्वमपि परिशुद्धात्मस्वरूपस्य सभवतीत्यर्थसिद्धम् ।

शारीरत्वश्रवणाजीवसामानाधिकरण्याद्विज्ञानमयशब्दस्या

ग्तःकरणपरत्वात् प्राप्यत्वादेः परिशुद्धस्वरूपेऽप्युपपन्नत्वाच्छरीरस्योपलक्षणत्वेन तद्वियुक्तस्वरूपेण प्राप्यत्वादिसभवात् मयट्

प्रत्ययस्य स्वार्थिकत्वेन * विकारपर याभावाच्च परिशुद्ध प्रत्यगात्मस्वरूपविषयमिद वाक्यमिति पूर्वपक्षसङ्ग्रहः । तत्र द्वौहेतू

साघको अन्येतु शतिदूषणाम्य थासिद्धिरूपाः ॥

एवमानन्दमयशब्दस्य प्रत्यगात्मपरत्ववादिन पूर्वपक्षिण साख्य मृषावादिपक्षस्थश्रोदयति ननुचेति । तस्य पुच्छ मितिषष्ट्यायविसंघप्रतीतेः समन्धस्य द्विनिष्ठतथा * प्रतिष्ठा तद्भावेन च व्यतिरेकावगमादन्यत्वमित्यर्थः 1। परिहरति नैवमिति । ‘अन्त्रयं # पुरुषविधः’ इति श्रुतिवाक्यस्मरणार्थे पुरुषविधन्वरूपितमि युक्तम् पुरुषविधत्वेन रूपितम् । गूढार्थसंग्रह

तद्न्तरभूवां च बुद्धिमिति | विज्ञानमयशब्दार्थः । अन विज्ञानशब्दोपादानेन ‘विज्ञानसारथिर्यस्तु’‘बुद्धिं तु सारथिं विद्धि’ इति श्रुत्यन्तरेकार्थ्यचौघनेन तद्नुसारेणैच विज्ञानमयशब्दार्थो विवक्षितः । अतएव अन्नमयप्राणमय

मनोमय शब्दाना पूर्वपर्यायेपूपक्रमवत् अन विज्ञानमयशब्दमनुपक्रम्य विज्ञानशब्दप्रयोगेणायमेवार्थः श्रुतावभिप्रेत इति निश्चीयते । अन्यथा विज्ञानशब्दप्रयोगवैयर्थ्यादित भावः ॥

अपि च ’ ब्रह्मपुच्छं प्रतिष्ठा इत्युक्त्तवा इदमुच्यते तदप्येष श्लोको भवति असन्नेवसभवति असह्मेतिवेद वेत् अस्ति ब्रह्मेतिषेद्वद सन्तमेनन्ततोविदुरित’ अस्सिं लोके अननुकृत्यानन्दमय ब्रह्मवेदनस्यैव मावाभावयोर्गुणदेः घाभिधानाद्वभ्यते ब्रह्मपुच्छ प्रतिष्ठा ’ इत्यत्र ब्रह्मण एवं स्वप्रधानन्वमिति’ इति शङ्करमायसिद्धान्तानुसारेण पूर्वप

पर्यालोजपाते नमुच ब्रह्मपुच्छंप्रतिष्ठेति । पूर्व रक्षिणः आशय विवृणोति मैवमित्यादिना शङ्करभाष्योक रीत्यनुसा UTT

रेण तासिद्धान्तस्यैन युक्तत्व शकते -ननुचेत्यादिना । ‘अझविदामाति परम्’ इन्युपमे वेद्य वन ब्रह्म प्रस्तुतम् ।

आनन्द १-१-५]

परसम्मतपुच्छवाद साधनम्

१८५

गूढार्थसंग्रह

‘वदाभ्युत्ता, ‘सन्य’ निन्या ‘ना’ इत्यन्ते ब्रह्मस्वरूपउंदनत फलानि प्रतिपादितानि ‘स्मा उत्तवामिनामा निमित इनि मतम तथ श्रम आनन्दमयपदशेष्य जीव

म्यादा मन’ इत्यम स्यात् जीवनयाप

मनपर सुनिता आनन्दमयशनाशानयोरेव पलस्य श्रुतौ प्रतिपादन स्यात्, नम तथावर्तते ब्रह्मशाशनपासुनौदित्वात् ‘ब्रह्मपुच्छप्रतिश’इपुनरान दम यस्पति शायने । यद्याने तुरंपर्यायेषुपुत् अपमति पुग्छशब्दः रुपणात पाती। ’ प्रियाशिरसायप्रासिक पनयाग्नवोद्दिमेट’ (ब्र सू.३.३ १२) ने सूने आदिपटेन ब्रह्मपुच्छकस्यापि प्रतिपादन व सूत्रकागे नियति । तथापि उत्तरराय ब्रह्मशब्दद्वयसवेन ब्राण तर विवाया आवश्यकता पूवारयस्थ महाश स्स्य गाँग रकल्पनमन्याय्यम् । पुच्छशब्दस ‘पुच्छोऽस्त्री रोमगलम्’ इति पश्चादिपुच्छे प्रसिद्धयोगीतार्था समान प्रतियोगवनीयम् || ,

अत्र पुच्छशब्दस्य शरमाये इत्यमथ उत्त, ‘पुस्डवत् पु-उपनिदा-परायण एक नीड लौकिकस्थानन्दजा

नस्य ब्रह्मानन्द इत्येतदनेन

;

इनि। अन ग्रह्मविद्याभरणम् – ‘पुच्छपदमाघार गुण्यागादुप

पते | नन नथासति पुच्छाधारस्यता प्रतिष्ठापद व्यर्थमेन स्यादिति अध्यम् हितुव प्रातप्राप दार्थ, नच वितिनैत्राधार ब्यमिति पुन पुच्छपत्रिम तलक्षणति वाच्यम्, ‘कस्मिन्यहमु का ते उप्रान्तो 9

भविष्यामि कस्मिन् वा प्रतिदिन प्रतिमि ’ इति जीनरूपेण प्रविष्टस्य ब्राण. सितितु वेनापि प्राण ब्रताधार मात्रात् एउमाघारभूतानामवि पीठादीनामजादिवजीवनहेतु बादर्शनात् पुग्उपदेनाधारे प्रतिपादितेऽपि प्रतिष्ठापन ‘कोन्या प्रश्नात्यदेव नाम जानन्दा न स्यात्’ इति वाक्यावगतस्थितिहेतु प्रतिपादने न काचिदनुपपत्ति इनि। तन नास्वारस्यम् । कानन्दमयस्य ब्रहालप्रतीनिगमकं न किंचि पश्याम प्रायपाठानुसारेण अन्नमयादितुल्यतया प्रति पत्रस्थानन्दमयस्यानरसमयादिबदबा नमः । सर्वत्रा युपाध्यवानजीवविक्षयात् उसका अन्यत्रेश विशेषण सर्वन प्रतिपादन जानन्दमयस्य ऋथ ब्रह्मन सभवति । अत उपक्रमे शयब्रहाण एवं प्रस्तुतिया ब्रहशनाशा नया फलस्थान निरूपणेन " ब्रह्मपुच्उप्रतिष्ठा’ इति प्रस्तुतबहाशनभानामानयारेव ‘असन्नेव समयति’ इति याक्य

क्षिा स्फुगत ‘ब्रह्मपु-उप्रतिष्ठा’ इति शक्यता पर्थविषयीभूत जीगमिन्नति निणायते । शहराध्यदूष शेतु प्रघाउ नृतैकद्रूषणस्य शक्तित्वेऽपि अन्यान्यपि दूरगानि अन तुरभिप्रतानि । तथाहि एप पुरुषोऽन्नर 6

समय.’ इत्युपत्रम्य विज्ञानमयपर्यन्त निकारार्थे मयट्माहेरुति जानन्दमयएवावस्मादर्घबरतीय यायन कथमिव मयट

मात्र प्राविषयवचाश्रीयत इति । मान्नवर्णिष ब्रह्माधिकारादिति केन्द्र अनमयादीनामापे तर्हे ब्रह्म यमरङ्ग । अनमयादिषु ‘अन्योऽन्तर आमा इति श्रूयमाण यादब्रह्मत्व आनन्दमयेतु तस्याभूयमाण यात्ब्रह्म यमितितु नशङ्कथम् ↑

{

सत्य शानमनन्तम्’ इत्यन या प्रस्तुत तद्विजिशापाययैव अनमयादय आनन्दमयपर्यन्त पञ्चाशा कल्प्यन्ते

इति । अपिचानन्दमयस्य ब्रह्मप्रियान सविशेष ब्रह्माभ्युपगन्तव्यम् । निर्विशेष

श्रुते । वाम

नसयोरगोन्चर वाभिधानात् ‘ यो वाचा निवर्तन्ते । अप्राप्य मासा सह । नन्द ब्रह्मणा विद्वान् । ननिभति उतश्च नेति’ इति प्राचुर्योधक वे दु खाल्प वप्रतीतिरखर्जनीया स्यात् । नवानन्दमयाभ्यासश्श्रूयते । प्रातिपदिकार्थमा मवहि सर्वत्राभ्यस्यते । ‘ रसो रेस.’ इत्यारम्य ‘यदेष आकाश आनन्दा न स्यात् ’ ’ संवान दस्य मीमागूँया भवति आनन्द ब्रह्मणा विद्वान् | नबिभेति कुतभनान इति ‘आनन्दो ब्रह्मेतियानात्’ इति न | नचान दमयस्यमा व &

24

१८६

(श. उ. मा) आनन्दमयस्याग्रहात्व, वाक्यानां पुच्छवद्विषयकत्वं नभु पुच्छविषयकत्वमिति [ आनन्द १-१-५ श्रीभाष्यम्

यथाऽन्नमयो देहोऽवयवीस्वस्मादन तिरिक्तैः स्वावयवैरेव तस्येदमेवशिर: ’ (तै आन. १) इत्यादिना शिरःपक्षपुच्छवत्तया निदर्शितः । तथा आनन्दमयं ब्रह्मापि: स्वस्मादन तिरिषतैः प्रियाऽदिभिर्निदर्शितम् । तत्रावयवत्वेन रूपितानां प्रियमोदप्रमोदानन्दानामाश्रयतयाः "

श्रुतप्रकाशिका

अननिरिक्तत्वमुपपादयति । यथति । प्रकरणे स्वस्मादनतिरिक्तैस्स्यावयवैः पुच्छप्रतिष्ठात्रूपणदर्शनात् अत्रापि पुच्छप्र तिष्ठात्वेन रूपित ब्रह्म आनन्दमयादनतिरिक्तमित्यर्थः । पञ्जीनिर्देशस्समुदायत दे क देश॥ वनिधन्धनतयोपपन्न इति भावः गूढार्थसंग्रह

।

प्रियाशिरस्त्यादिमिर्हेतुभिस्तदसम्मवात् । तस्माच्छ्रत्यन्तरे ’ विज्ञानमानन्द ब्रह्म’ इत्यानन्दप्रतिपादिस्य ब्रह्मणि प्रयोग दर्शनात् ’ यदेप आकाश आनन्दो न स्यात् ’ इत्यादिनाविषयप्रयोगः नत्वानन्दमयाभ्यास इत्यवगन्तव्यम् । (सू. भा) आनन्दमय इति कार्यात्मप्रनीतिः अधिकारान्मयट्छन्दाच अन्नादिमयाहि कार्यात्मनो भौतिका इहाधिकृताः तदधिकारपर्तितश्चायमानन्दमयः सङ्क्रमणाच्च । ‘आनन्दमयमात्मानमुपसङ्कामति इति वक्ष्यति । कार्यात्मना च सत्र

मण अनात्मना दृष्टम् सङ्क्रमणकर्मन्वेन चानन्दमय: परमात्मा श्रूयते । यथा अन्नमयमा मानमुपसङ्क्रामति’ इति । C

नचात्मन एवोपसङ्क्रमणमाघकारविरोधादसम्भवाच्च । नह्यात्मनैयात्मनो सङ्क्रमण संभवति स्वात्मनि भेटाभावात् आत्म भूतच ब्रह्म सङ्क्रमितुः, शिरआदिकल्पनानुपपत्तेश्च । नहि यथोक्तलक्षणे आकाशादिकारणे अकार्यपतिते शिरआद्यवयवरू "

पकल्पनोपपद्यते । ‘अदृश्येऽनात्म्य’ ‘नेतिनेति’ इत्यादिविशेषापोह श्रुतिभ्यश्च ’ इति ( उ. भा) । विकारार्थमयद्शयपाठानुशे घेन आनन्दमयः न प्रधानः अपितु पुच्छ ब्रह्मैव प्रधानम् इति वदतामते अन्नाई प्रजा: प्रजायन्ते’ इत्यादिवाक्याना 4

चतुर्णो यथा न पुच्छविषयकत्व, किंतु अन्नरसमयविषयक्त्वमेव तत्प्रायपाठानुरोधेन ’ असंन्नवसभवति’ इति वाक्य स्थापि न पुच्छविषयकत्वम् अपितु, आनन्द विषयकत्वमेवेति समाधत्ते - मैयमिलादि । ‘यतो बाच’ इति श्रुतिरापे मनोविषयिष्येव नतु ब्रह्मविषयिणी, ‘न चक्षुषा गृह्यते नापि वाचा नान्यैर्देवैस्तपसा कर्मणा वा | ज्ञानप्रस दन विशुद्ध '

सरसः ततस्तु त पश्यति निष्कळ ध्यायमानः ’ (मु. ३.१.८) इतिश्रुतौ ‘ओमित्येवान्मान ध्यायथ, तद्विशानेन परिप श्यन्ति धीरा. आनन्दरूपममृत यद्विमाति’ इति तत्रेयोपनिषदि पूर्वोत्तस्य विशुद्ध मनोज यशानानन्तरकालिक समाध: प्रतिपादनेन ’ आनन्द ब्राणो विद्वान्’ इत्यत्रापि तदर्थस्य विवक्षितत्वेन मनोविषयत्वस्य सूपपादन्यात् ।

ध्यानानन्तर

कालिकसमाधिरेव मोक्षसाधनशानप्रतिपादषवाक्येषु विवक्षित इति श्रुतिसूत्रादिसिद्धान्तइति प्रागेव निरूपितम् | अनएष

‘मनसैवानुद्रष्टव्यम्’ इति (वृ) तिरुपपद्य अत्र तृतीयया ध्यानानन्तरकालिक समाधौ मनसःकारण वं प्रतिपादितम् / योगसूत्रेषु अयमर्थः स्फुटः | शङ्कराचार्यादिसंमतश्चेत्यपि पूर्वमेव निरूपितम् । एतेन ‘ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसत्वः ततस्तु

त पश्यति इतिश्रुप ‘ततः - श्रवणात्’ इत्यद्वैतसिद्धिव्याख्यानमभिनिवेशमूल्वमिति सिद्धम्। ‘न तत्र चक्षुर्गच्छतिन 1

वाग्गच्छति नोमनः’ इत्यादी त्रयाणा ब्रह्मण्यप्रवृत्तिबध्यते ।

मनराःप्रवृत्तिरङ्गीत्रियत

नत्र विवरणकारमते वाचःप्रवृत्तिः, मण्डनघाघस्पतिमत

कार्येन वेदननिषेध एव तत्प्रकरणलोचनाय प्रतीयत इत्यपि पूर्वमेव

निरूपिनम् । शिष्ट सिद्धान्तकथनावसंरनिरूपयिष्यते । अतः मनोमयपपि मानसशानस्य त्रिवति वैन पुग्छस्था

आनन्दमास्येप प्रापपाठानुरोधेन आनन्दमयनरवाये विवक्षा युक्तानपुस । एतेन

आनन्द- १-१५ ]

आनन्दमयस्य ब्रह्मलसाघनं, तत्रानुपपत्तिज्ञा न

à

१८७

श्रीभाष्यम

खण्डरूपमानन्दमयं ब्रह्मपुच्छं प्रतिष्ठा ’ (ते.आ. ५.अनु) इत्युच्यते । यदिचानन्दमयादन्य ब्रह्माभविष्यत् ‘तस्माद्वा एतस्मादानन्दमयादन्योऽन्तरआत्मा प्रत्यपि निग्देक्ष्यत; नचैवं निर्दिश्यते । एतदुक्तंभयति ’ ब्रह्मविदाप्रोतिपरम् ’ (तै. आ.१) इति प्रक्रान्तं ब्रह्म ’ सत्यंझा नमनन्तं ब्रह्म’ (तं. आन.२) इति लक्षणतस्मफलेतग्व्यावृत्ताकारं प्रतिपाद्य तदेव ‘तस्माद्वा एतस्मादात्मनः ’ (तं. आ.१) इत्यात्मशब्देन निर्दिश्य तस्य सर्वान्तत्वेनाऽत्मत्यं व्यञ्जयद्वा ●

क्यमन्नमयादिषु तत्तदन्तरतया आत्मत्वेन निर्दिष्टान् प्राणमयादीनतिक्रम्य ‘अन्योन्तर

आत्माऽऽनन्दमयः’ (ते. आ. ५.२) इत्यात्मशब्देन निर्देशमानन्दमये समापयति । अत आत्म

शब्देन प्रकान्तं ब्रह्मानन्दमय इति निश्चीयते ||

ननु च ‘ब्रह्मपुच्छेप्रतिष्ठा ’ (ते.आं. ५.३) इत्युक्त्या ‘असम्न्नेवसभवति । असह्मेति

वेदचेत् अम्तिव्रह्मेति चेद्वेद सन्त मेनन्ततो विदुः’ (ते. आ.६.१) इति ब्रह्मशानाशानाभ्यामा मनसावासद्भावी दर्शयति: नानन्दमयज्ञानाशानाभ्याम् | नचानन्दमयस्य प्रियमो श्रुतप्रकाशिका

ननु ’ आनन्द आत्मा ’ इत्यानन्दोऽवययित्वेन रूपितः नत्ववयवत्वेन, तत्कथमुच्यते अवयवत्वेन रूपितान

विमोदप्रमोदानन्दानामिति । नैष दोषः आत्मशब्दस्य स्वयाचिःवाभावात् कायस्य मध्यभागोयात्मशब्दवाग्यः दश हस्त्या अद्गुलयो दशपद्याद्वारू द्वौचाहू पञ्चविंश आत्मा’ इत्यादी प्रयोगदर्शनात् । अतएव तस्यानन्दआत्मति पट्या व्यतिरेकनिर्देशस्वारस्य सिध्यति, तस्मादानन्दो मध्यभागत्वेन रूपितः । नन्वेवमपि पुच्छतया निर्दिष्टं ब्रहो यङ्गीकृतं स्यात् । * ततःकिं तर्हि किं निरसनीयम् ! आनन्दमयस्याब्रह्मस्वम् अतस्तन्निरासमुखन पुच्छस्य तदन्तर्भावो C

ऽभिधीयते ॥ हेम्वन्तरमाह - यदिचेति । ननु तस्माद्वाएतस्मादानन्दमयाद न्योन्तरआमा ब्रह्मेत्यन्तरा·मतयैव दोवतव्य इति नास्ति नियम. ‘पृथगात्मानं प्रेरितारम्’ ‘पति विश्वस्य ’ इत्यादिवढ्यावर्तकाकारान्तरेणाप्यन्यत्वप्रतिपादन समादित्याशङ्कयाह——एतदुक्तमिति | प्रकरणस्य तत्तदन्तरतयैवान्यत्वप्रतिपादन परत्यात्तत्प्रकरणस्थेन याक्येन तादृशेन भवितव्यमित्यर्थः । आत्मशब्दस्य श्रुत्यैव व्याख्यान वृत्तमिति स्थमवगम्यत इति शङ्काया स्वोत्तस्त्र स्वयमेव व्याख्यान प्रकरणसिद्धमिति दर्शयितुमात्मशब्द निर्दिष्टस्यैव ब्रह्मत्वोपपादनोपयोगितया च ’ ब्रह्मविदाप्नोति’ इत्यायुक्तम् । तत्र ब्रह्मशब्दव्याख्यानं सत्यज्ञानादिवाक्यम् आ मशब्दव्याख्यानमानन्दमये समासमस्तु तत: विमानन्दमयसँच ब्रह्म यति

शङ्काया ब्रह्मशब्देन प्रकृतस्यैवात्मशब्देन निर्दिष्टव्वं दर्शयति । तदेवेति । ‘तस्माद्वा एतस्मात् ’ इति तदेतच्छन्दौ

प्रकृतपरामर्शिनावित्यभिप्रायः ॥

पुनश्चोदयति ननुचेति । पूर्व प्राधान्येनोक्तानामन्नमयादीना श्लोकेषु तत्तच्छन्देरेव निर्देशो दृष्टः एवमत्राप्यान न्दमयः प्रधानश्चेत्तद्विषयश्लोकेऽपि तच्छन्देनैव निर्देष्टव्यम् । यद्वा यद्यानन्दमये आत्मशब्दव्याख्यान परिसमाप्तिः–तर्ह्यात्मशब्देन निर्देष्टव्यम् । तथा च नकृतम् अपितु ब्रह्मदेन निर्दिष्टम् । तस्मादानन्दमयस्य न प्राधान्य अतः पुच्छ. ब्रक्षैत्र प्रधानप्रतिशद्यमित्यर्थः । ब्रहह्मशब्दसानन्दमयविषयत्वे सिद्धे ब्रह्मशब्देन निर्देशो नदोष इति शङ्कामर्थात्परिहरन् युक्त पन्तरमाह-नचानन्दमयस्येति । आशङ्काशब्देनौदाहृत श्रुतिया क्यद्वयस्यश्चेदर्थो व्याख्यातः । सर्वोकप्रसिद्ध दर

१८८

अादिवास्यानां यथा पुत्’प्रतिश’ इत्यस्यापि [ आनन्द १-१५ श्रीमाध्यम

दादिरूपेण सर्पलोक विदितम्य सायामद्वावशानाशङ्का युका । अतो नानन्दमयमधिष्ट त्यायें श्लोक उदाहृतः । तस्मादानन्दमयादन्यद्ब्रह्म । नेयम् । ‘इदंपुच्छेप्रतिष्ठा ’ (तं. आ.१) ‘पृथिनीपुच्छंप्रतिष्ठा’ (२.३) ‘अथर्वाहिरसः पुच्छेप्रतिष्ठा (३.३) ‘महःपुच्छेप्रष्टा (४ २) इत्युक्त्वा तत्रतत्रोदाहृताः । अझाडे प्रजाःप्रजायन्ते (तं.२.१) इत्यादिश्लोका यथा न पुच्छमाश्रम तिपादनपराः अपित्यन्नमयादिपुरुषप्रतिपादनपगः पचममाप्यानन्दमयस्या ,

यम् ’ असनेय’ (ते. आन.६.१) इति लोकः; नानन्दमयव्यतिरिक्तस्य पुच्छस्य | आनन्दम यस्यैव महात्वेऽपि प्रियमोदादिरूपेण रूपितस्यापरिच्छिन्नानन्दस्य सद्भावासद्वावशाना ,

शङ्का युफ्तैन । पुच्छब्रह्मणोऽप्यपरिच्छिम्मानन्दतयैव ह्यमसिडता | शिरःप्रभृत्यवय वित्वा भावाद्ब्रह्मणो नानन्दमयो ब्रह्मेतिचेत् ब्रह्मणः पुच्छत्वप्रतिष्ठात्वाभायात् पुच्छमपि ब्रह्म न भवेत् । अथा विद्यापरिकल्पितस्य वस्तुनस्तस्याश्रयभूतत्वात् ग्रह्मणः पुच्छप्रतिष्ठेति रूपण मात्रमिन्युच्येत हन्त तर्हि तस्यासुसाध्यावृत्तस्यानन्दमयस्य ब्रह्मणः प्रियशिरस्त्यादिरू i

पण भविष्यति । एवंच ’ सत्यंज्ञानमनन्तंग्रह्म’(ते. आन.१) इतिथिकारास्पदजड़परिच्छिन्नव

स्वन्तरव्यावृत्तस्यासुसाध्यावृत्तिरानन्दमय इत्युपदिश्यते । ततश्चाखण्डेकरसानन्दरूपे श्रुतप्रकाशित ।

पढ़कत्वेनासद्भावइव * सद्भाऽप्याशङ्कावादो नयुक्त इत्यर्थः । परिहरति नैवमिति

ब्रह्मा मानन्दमयशब्दानामैकार्थ्ये

निश्चिते आनन्दमयशब्दनिर्देशसमो ब्रह्मशब्दानिर्देश इति स्फुटमिति बुद्ध्वा आनन्दमयप्राधान्ये युत्तिमाह - इदंपुच्छ

मिति । प्रकरणस्थपूर्वलाकाना पुच्छमात्रप्रतिपादनपरत्वाभावादयमलोको न पुच्छमात्रप्रतिपादनपर इत्यर्थ ||

।

प्रसिद्धानन्दस्य सद्भावासद्भावशङ्काऽनुपपत्ति परिहरति । आनन्दमयस्येति प्रतिवन्दीमभिप्रेत्याह- पुच्छब्रह्मणो पीति । ‘विज्ञानमानन्दं ब्रह्म ’ ‘आनन्दो ब्रह्म ’ इत्यादिनाक्येन ब्रह्मण आनन्दरूप वस्योत वादानन्दस्य च प्रसि

द्धत्वान्ननस्य सद्भावासद्भावशानाशङ्का युत्तेति चोदिते नस्यानन्दरूपस्य ब्रहणोऽविदितत्वमपरिच्छिन्नान दत्वादेवहि त्वयो पपादनीय तदत्रापि तुल्यमित्यर्थः । शङ्क-शिरःप्रभृतीति । परिहरति- ब्रह्मणइति । फुच्छ व अवयविशेषम् । प्रति जान आधारस्तम् ब्रह्मणोऽवयवेवमनुपपन्नमिति चेत् अवयवत्वमप्यनुपपन्नमित्यर्थ अवयव वरूपणमामि शहने ।

अथेति । परिहरति इन्वति । असुसादिति । असुखव्यावृत्तिविशेषाः शिरः प्रभृति वेन रूपिता इत्यर्थः । साना दिवाक्येन सकलेतरव्यावृत्त सिद्धे किमन्त्र क्रियत इत्यना- एवंचेति । सत्यशब्दनिर्दिष्टस्य ब्रह्मण. क्स्यचिद्विकारत्वा

भागदानन्दमय शब्दवाच्यत्यमध्ययुनमित्यवाह-ततश्चेति । ततः उत्चानुपपत्तीना परिहतत्वादुपपच्यन्तरसद्भावाचेव्यर्थ|| गूढार्थसंग्रह: ‘तस्य यजुरेच शिर:‘अथरांङ्गिरसः पुच्छप्रतिष्ठा इत्यत्र स्वस्मादनतिरिकैः स्वाष यवैश्शिर पुच्छादिकंल्पन नास्तीति न्या..

उत्तिरावे समाहिता । ‘विद्ये वेदितव्ये पराचैवापराच तत्रापरा ऋग्वेदः’ इत्यादिना उपनिषदन्तरे अपरविद्यावेन ये दाटीना प्रतिपादनेन अत्रापि मनोवृत्तिरेव विवक्षितेति मागुत्तार्थे चामकाभावात् ।

‘सना एवं पुरुषोऽन्नरसमय:’ इत्यत्र

रसशब्दापादान ’ अन्नमशित त्रेधाविधीयते’ इत्यायुक्तार्थवाघनाय तेन जीवनवा न रिद्धयति । ‘नित्रयथाऽऽश्रय मृते ’ (सा.का.४१) इनि कारिकाविवरणकौमुद्या स्मृत्यधिकरण(श) माध्यविवरणद्वये पुम्पपदस्य शरीपरम

आनन्द- १-१६ ]

आनन्दमय इत्यत्र स्वार्थिको मयट्

१८९

श्रीभाष्यम्

ब्रह्मण्यानन्दमय इति भयद्माणमय इव स्वार्थिको द्रष्टव्यः तस्मादविद्यापरिष ल्पित विविध

देवादि भेदमिनस्य जीवात्मनस्स्वाभाविक रूपमखण्डफरसं सुसतानमानन्दमय इत्युच्यत इत्यानन्दमयः प्रत्यगात्मा || ध्रुवप्रकाशिका

किंच ‘सोऽकामयत’ इति नाक्येस इति तिच्छन्न कारणवस्तृनिर्देशाधानन्दमयः परब्रझ " तस्मा

द्वा एतस्मादात्मनः ’ इत्यात्मशब्दनिर्दिष्टा मानिशयोऽय निर्देशइन व्यवनितादव्य ;

महात्वना

नन्दमयस्य ग्राह्यत्वात् ’ ब्रह्मपुच्छं प्रतिष्ठा’ इति वाक्यात् पश्चा पाटेतस्य ‘तस्यैप एव शारीर आत्मा’ इतिवादय म्यस्यात्मशब्दस्य व्यवधानामावात्तदभिप्राय इति निर्देश: आनन्दमयस्त्वतद्वाक्यापक्ष्या व्यवहित इति न स पश मश्यत इतिचेन्न; ‘तस्यैष एव शारीर आत्मा ’ इति वाक्यस्यस्या-मनस्सर्वपर्यायसाधारण चनेतपर्याय प्रधानप्रति ;

पायाभावात् सर्वनामशब्दय प्रधान परामर्शत्वस्वारस्याच्च सइत्यानन्दमयएवाच्यते ’ विज्ञान ब्रह्मेति व्यजानात् (

‘आनन्दो ब्रह्मेतिव्यजानात्’ इयन ‘विज्ञानमयमात्मानमुपसकम्य, आनन्दमयमात्मानमुपसङ्क्रम्य इत्यन

न स्थानप्रमाणेनानन्दमयशब्दयोरेकार्थ वायगमादानन्दशब्दस्य परब्रदाविषय वस्डेवानन्दमय परब्रह्म ||

नच ‘आनन्दो ब्रह्म ’ इत्यनानन्दशब्दोऽप्यानन्दमयशब्दवत् बाह्यकोशपरइति वाच्यम् ; ‘अन्नब्रहा, प्राणो

ब्रह्म’ इत्यादिनिशानानन्तरमिव ’ आनन्दो ब्रह्म’ इति विज्ञानानत्तर भृगोवरुणोपसत्यभावात् । नहि ’ तद्विज्ञाय

पुनरेव वरुणं पितरमुपससार’ इति पुनश्श्रूयते । एतदुचभवति ‘अन्न ब्रह्मेति व्यजानात् ’ इत्यन किमनायु

परिह्मवेदनमुत्तम् उतानमयादौ ब्रह्ममुद्धथवतरणम् । आयनब्रह्मेति ज्ञानानन्तर वरुणावसत्तिन स्थत उपक्षण भूतेन तन ब्रह्मणः प्रतिपन्नत्वात् । द्वितीयद्यान टावश्यब्रह्मबुद्धेर्यथात् स्यात् पुनवरुणोपसत्यभावादिति । विश्व ‘आन न्दोब्रह्म ’ इत्यनानन्दशब्दस्य ब्रह्मपरत्व युष्माभिरर व्याख्यातम् उत्तहि यातु भार्गवी वारणी विद्या आनन्दोन f

क्षेति व्यजानात् ’ इति तस्य मयोऽश्रणात् प्रियाशेरत्वाद्यश्रवणाच्च युक्त मानन्दस्य ब्रह्म वमिति | अश्व — आनन्दो ब्रह्म’ इत्यस्य वाक्यस्य परमात्मपरत्वात् स्थानप्रमाणन ‘अनन्दमयमात्मानम्’ इत्यनानन्दमयशब्दोऽपि परमात्म C

पर | आनन्दमयस्य शोध्यत्य च तदनुगुणससारनिर्हरणादिरूपमिति चानुस धेयम् ॥

प्रत्यगात्मस्वरूपमेवापरिच्छिन्नानन्दरूपचेत् कथ जीवाना दु सिन्बमुसि वतारतभ्य चोपलभ्यत इति दहा पहि रन् पूर्वपञ्चमुपसहरति तस्मादिति । ‘तस्य प्रियम्’ इति सबन्धवाचिन्या षष्ठ्या व्यतिरेक्प्रती ब्रह्मविषयोपरिन श्लोकस्य आनन्दमयविषयलाभावेन पुच्छतयात्त ब्रह्मण एव प्रधानत्वावगमात् । प्रियकोदादिरूपेण लोकविदितानन्द मयस्य सद्भावासद्भायशानशङ्काऽनुपपत्ते, निश्वयवस्य परमा मनोऽवयव वानुपपत्तेः अधिकारयः विवारि वानुपःप्ते.

गूढार्थसंग्रह

श्रीकृतम्। स्थूलगरुन्धतीन्यायेन अर्थानरूपणप्रकरणे पुरुषशब्दोऽपि न विरुध्यते । अतः अन्नप्राणमनोमयपर्यायेषु उपाध्यव

भिन्नजीवविवशासाघक नैव वर्तत इति सिद्धम् ॥

आनन्दमयइति मयडित्यादे । एतेनात्र विकारार्थमयडसम्भवः परोक्तमयमायपाठनिर्णयायोग्य सूचित

आनन्दशब्दस्य वृद्धत्वेापे ‘नित्य वृद्धशरादिभ्य’ इतिसूत्रेऽपि ‘भाषामा ‘मित्यस्यानुवृत्या व्यचकत्वानाने

}

भाषायाम् इत्यस्यानुवृत्या विकास सम्भा अतस्सग म्यार्थियन [ आनन्द १-१६ श्रीमाध्यम्

एवं प्राप्ते प्रचक्ष्मद्दे-’ आनन्दमयोऽभ्यासात् ’ आनन्दमयः परमात्मा | श्रुतप्रकाशिका तस्यैव एवं शारीरआत्मा’ इत्यानन्दमयस्यान्तरस्य परमात्मतया आनन्दमयस्त्र परमात्मवानु.

परते: ’ अन्नमयप्राणगय मनोमयविज्ञान मयानन्दमयामे शुभ्यन्ताम इति शो नित्यशुद्ध परमाम यनुत्ते नानन्दमय परमामा अपितु पुच्छतया निर्दिष्टमेव महा परमामेति पुच्छब्रहावाहतुग्रहः ॥ ,

प्रकरणस्य स्वरमादनतिरित्त स्वायनेश्शिर.पक्षादातदन्तरतया आत्मशब्दव्याख्यानस्यानन्दमये पर्यव सिन्मादिगा प्रकरणस्यश्लोकाना पुत्कारणत्वप्रतिपादके ‘सोऽकामयत इत्यनन्तरवाक्ये

सहाने पुलिन्त प्रधान परामर्शनातदेनाव्य हितस्यानन्दमयस्यैव वक्तवत् ‘आनन्दो प्र

इन्य नन्दशब्दस्य नश्शार अभ्युरानात आनन्दी ब्रह्मेति व्यज्ञानात् ’ ’ आनन्दमयमात्मानमुपसङ्क्रम्य इत्यान न्दानन्दमयश•डयोरेकार्यवनानन्दम्यशब्दस्यापि परब्रापात् आनन्दमयशब्दतुल्यार्थानन्दशब्दवाच्यब्रह्मशानान न्तर वरुणो रसपथग्गात सूनस्वारस्थात् स्वस्मादन तिरित्त स्वानयवेव शिरःपक्षपु-उादिरूपणपरप्रकरणानुगुण्येन पष्ठीनि }

देशस्य समुदायसमुदायिभावनिवन्धनवोपपत्ते, रानन्दमयात्मब्रह्मशब्दानामैकाथ्यँन तेभ्यतमेन तद्विषयश्लोके निर्देशस्य युक्त यादपरिब्जिानन्दस्याप्रसिदत्वेन ‘आनन्दो ब्रह्म ’ इत्युत्तत्तयाऽभ्युपेतपुच्छब्रह्मण व सद्भावासद्भावशङ्ख सम्भवा

दवय त्रयवित्वेन रूग्णसम्वादानन्दमय इत्पथ मयप्रन्ययस्य स्वार्थिक ध्वेन प्राचुर्यार्थत्वेन वा विकारपरन्याभावेन ब्रोनिविरोधात् ‘तस्यैष एव शारीर आत्मा ’ इति वाक्यस्यानन्यात्मत्वप्रतिपादनत्वात् ’ अन्नमय

प्राणमयमनोमय विज्ञानमयानन्दमयामे शुध्यन्ताम्’ इत्यत्र शोधन तत्तद्वत्वनुगुण कार्यमिति प्रत्यगा म वपक्षे स सारनिर्हणेन शोध्य वात्तदनिरिक्तपत्रे भगवतः काध्यशान्तिरूपशोध्यत्वप प्रपदन साध्यस्योपपन्न वाचान• मयान तिरिस

अत्राद्य हेतुपट्रक सिद्धान्तसाधक इतरहेतुग

।

पुच्छब्रह्मत्यानन्दमय एव परमात्मेति पुच्छब्रह्मनादनिराकरणयुक्तः कि विपत्तिपरिहारपरः तस्मादित्यधिकरणपूर्वपक्षोपसहार: ||

आस्मन् पूर्वपक्षे प्राप्त सिद्धान्तसूनमवतारयाने एवंप्राप्तइति । तत्र प्रतिज्ञाश साध्य समर्पक पदेन पूग्यव्याचष्टे –

आनन्दमयइति । उत्तराधिकरण ‘भेदव्यपदेशाधान्य. ’ इत्यन्यशब्दःप्रयुक्तः इह तदावर्षणलब्धोऽर्थ उत्त. परमा मेति या पूधिकरणसूत्रस्थपान | शब्दमिति पदयोङ्गलघार्थमाह-परमात्मेति । यस्मिन्शब्द एवं प्रमाण नभवति स गूढार्थसग्रह '

{

1

४

न्दास ’ इति सूत्राप्रवृत्या च निकारार्थे मयट असम्भवात् तत आगत इतिसूत्र ’ मयच ’ इतिसूत्रेण मयट: प्रवृ

तिकल्पनापेक्षया स्वार्थे मयट्कल्पनमेवोचितम् । तत्प्रकृतवचने मयट्’ (पा.सू. ५.४.२१) इत्यस्य स्वार्थिक प्रकरणे t

पाटेन स्वार्थिक प्रत्ययस्यैव युक्त वात् । अयमर्थ: प्राकू ( ७४२.पु ) जिज्ञासाऽधिकरणादाहृत काशिकाऽदिग्रन्थेषु स्कुटः किंच शब्दे दुसरे नागेशेन तद्ब्रहण वाक्यभेदेन प्राचुर्याभावेऽपि अत्यन्तस्वार्थिक मयडये तेन चिन्मय ब्रह्मेत्यादिसि दम ‘इत्युक्त्या प्राचुर्यांविवक्षायामपि उनसूत्रण मयट्सम्भवति । एतेन ‘यदेव आकाश आनन्दो नस्यात् आनन्दा "

क्षेत्र पन्त्रिमानि ’ इति मयडू हेतवावधानामेव जीत्राभिन्नब्रह्मपरत्य ननु मयडयुक्ताक्यस्येति परोत्तिर्निरवकाशा, स्वार्थे

,

अभ्यासदान्दार्थ:

१९२

[आनन्द- १-१-६

श्रीभाध्यम्

‘यतो वाचोनिवर्तन्ते ’ (तं. मान.९.१) इत्येतेन चापयेन शतगुणितोप्तरघ मेण निति शयदशाशिरस्कोऽभ्यस्यमान आनन्दः श

इत्यस्यार्थमभिप्रेत्य निरतिशयदशाशिरस्क इत्युक्तम् ‘सएको ब्रह्मण.’ इति वाक्यस्यार्थमभिप्रेत्याग्यस्थमान इत्युत्तम् | शतगुणितोत्तरक्रमेण गुगिनादित्यर्थः । ‘सएको ब्रह्मण आनन्दः’ इति वास्यस्य चतुर्मुसानन्दविषयत्वेन ‘यतो वाच’ इत्यादिवाक्यस्यैव ब्रह्मानन्दविषत्रेऽभ्यासादिति हेतोयंधिकरणता स्यात् ॥

किंच अप ब्रह्मशब्दः परमात्मवाचकः ब्रह्मशब्दस्य भगवत्येव मुख्यत्वात् ’ ब्रह्मविदाप्नोति, अस्तिब्रह्मेति इत्यादिपु वाक्येषु परग्रहापरतयैव प्रदाशब्दस्य प्रयोगप्रकरणात् ’ यतो वाचो निवर्तन्त ’ इति पूर्वोत्तरयोर्वाक्ययोरान

3

न्दप्रतिसत्रन्धि अचिषष्ट्यन्तब्रह्मश-दस्य परग्रहापरत्यदर्शनात् ’ सैपानन्दस्य मीमागूँसा ’ इति प्रकृतमझानन्दनिगमन स्यापेक्षितत्वात् ’ स यचाय पुरुष इति प्रकृतपरामर्शिनाऽनन्तरवाक्यस्थेन कारणपरतच्छन्देन पूर्ववाक्यस्थस्यास्य ब्रहा शब्दस्य परजापनिश्चयात् अन्यथा नर्मुसस सर्वान्तरात्मत्वपरमारणत्व प्रसङ्गात् । ’ वदप्येप लोकोभवति’ इति

भगवदानन्दविषयश्लोकोत्थानस्य भगवानन्दप्रसङ्ग सापेक्षव्यात् निरुपपद प्रजापतिशब्दस्य चतुमुसे स्वरस वक्षादिपरत्वे

एकञ्चनस्वारस्याभावात् ’ देवानाम् देवगन्वर्याणाम्’ ‘इन्द्रस्य’ ‘वृहसते : ’ इति बहुषु व्यत्तिषु बहुवचनस्य एकेक्व्यतिषु चैकवचनस्य प्रकरणे प्रयुज्यमानत्वाच्च । तथा ‘सएक प्रजापतिलांकआनन्दो यश्च श्रोत्रियोऽवृजिनो डका महतोथ तेयेशत प्रजापतिलो कआनन्दास्सिएकोब्रह्मलोकआनन्दो यश्च श्रोत्रियोऽवृजिनोकामहतोथ एप एव परआनन्दएप ब्रहालोकरसम्राडितिहोचाच ’ इति बृहदारण्यकचाक्यैकार्थ्याच्च, ‘सएको ब्रह्मण आनन्द ’ इति वाक्यस्य परमात्मानन्दपरत्व सिद्धम् ॥

नच ‘सएक’ इति निर्देशाद्ब्रह्मानन्दस्य परिच्छिन्नत्य आधिक्यमात्रे वाक्यतात्पर्यात् । यथा ‘क्षिप्तेपुरिव सपेति’ इति वाक्यं सूर्यगतिमान्द्यानिवृत्तिपर नत्विपुसाम्यवर सूर्यस्य विशेषमात्रेण बहुयोजनातिल मनस्य प्रमाणसिद्ध

वात् तथाऽश्राणि पूर्नापरवाक्यादिमिरपरिच्छिन्नानन्दव्या: ‘सएक ’ इति वाक्यस्य चतुर्मुसान दादाधिवये तात्पर्य मित्यवगभ्यते । यद्वा रोमकूपेष्वनन्तानि ब्रह्माण्डराने भ्रमन्ति वे अण्डानां तु सहस्राणां सहस्रण्ययुतानि च । ईदृशानां तथा तत्र कोटिकोटिशतानि च ॥

गङ्गायां सिकता धारा यथा वर्षतिवासवे । शक्या गणयितुं लोके नव्यतीत. पितामहाः ॥ इत्यादिभिरण्डाना तनतन चतुर्मुखानाचासइयेयत्वारगमान्नियाम्यानिय दृश्शतगुणानन्द चेक येते चतुर्मुसेभ्योऽसख्यातेभ्यः

शतगुगानन्दतयाऽगतस्य भगवतः अपरिच्छिन्नान-दत्वमर्थसिद्धमिति कतो यथोत्तएवार्थः ॥ अभ्यस्यमानइति । अभ्यासशब्दः वर्मार्थघञन्तइत्यभिप्रायः । यद्वा भावार्थत्वेऽम्यानन्दस्याभ्यस्ताव पलितमिति

तथाक्तम् । तच्च हेतोर्वैयधिकरण्यशङ्काव्युदासार्थम् । ननु गुणनं वर्धनम् प्रजापत्यानन्दोहि शतगुण वेन वर्धते नतु–गूढार्थसङ्ग्रह.

शतगुणितोत्तरकमेणेति । अत्र शतगुणनस्य श्रुतौ प्रतिपादनेन आनन्दशब्दस्य धर्मभूवशनावस्थावानेवार्थ इनि भ्रमो व्युदस्त विषयानुकूल्य निवन्धनलात् ज्ञानानुकूल्यस्य विषयानुभवजन्यः आनन्दइति नैयायिक मतमनुभवविरुद्धम् ।

आनन्द ११६] आनन्दयलया कठोपनिषदि च निर्विशेष नविवक्षितं किंतु सावशेषमैत्र गूढार्थसङ्ग्रह

विषयेष्वनुकूलत्वानुभन एवानन्दः [ शतगुणितोत्तरकमे एक्स्यानुकूलत्वेन शातविषयापेक्षया अन्यस्य अनुकूल वन ज्ञात विषयाधिक्य एव पर्यवसानम् । अन पष्ठ्यभ्यासन मनुष्यगन्धर्वादीनामानन्दस्य च भद स्फु प्रतीयत इति ‘आनन्द ब्रह्मण इत्येतदुत्तस्वाक्येऽपि ब्रह्मभिन्नानन्द एव विवक्षित । एव प्रकरणबासौ ब्रहासन ध्यानन्दोऽपि ब्रहासन्धि गुगविभूत्यादिरेन | वेदार्थसग्रहाने ब्रह्मण एवानन्दरूपता ’ रसो वैस.’ इत्यादिश्रुतिभिः । तत्सम्बन्धादेवा मान्यसामा न्य आनन्दरूप व इति सिद्धान्तितम् । अतश्च निरतिशयदशाशिरस्क ब्रहासचन्धिगुणनिभूत्यादिरेस ‘आनन्दब्रह्मणानि द्वान्’ इसन विवक्षित | गुणविभूत्यादेस्सर्वस्य वाङ्मन सापरिच्छेद्यत्वमत्र विवक्षितम् । एतेन जानन्त्य प्रागुत्त द्विविध .

f

सम्यक्प्रकाशित भवनि, उपक्रमे आनन्त्य पुरस्कारेण ब्रह्मणो ज्ञान ब्रह्मविदित्यनापि विवक्षितम् । ‘अस्तिब्रहाति चेद्वेद ' इत्यन तदेव विरक्षितम् नतु निर्विशेषज्ञानम् ‘ब्रह्मास्ति’ इत्यत्र असघा वर्थकर्तृत्वेनैव ब्रह्मणो ज्ञानस्य विवाचत नात् । तेन शेषब्रह्मज्ञानमव तत्र विवक्षितम् । अन गुणाना प्राधान्यामिप्रायेण तद्विशेष्यक ज्ञानममिहितम् तस्यैधायहेतु वच कटापनपे-‘यदि किच जगत्सर्वम्’ इत्युपक्रम्य ‘भयादस्यामिस्तपात’ इत्यादी भीषारमाद्वात पवत’ इत्यादि

क्रमणैवार्थोऽमिहित । ‘नाहमन्ये मुनेदेति’ इत्यादौ मुश-दादे प्रयागेण कार्येन वेदनस्यैव निषधइति सिद्धया वामन सापरि च्छेद्य वमपि सूचित भवति । अनन्तर-‘अव्यक्तात पर पुरुषा व्यापकोडलिङ्ग एवच | यावा मुच्यते जन्तुरमृतत्व गच्छति ।’ ‘नमदृशे तिष्ठति रूपमस्य न चक्षुषापश्यति कश्च नैनम्, हृदा मनीषा मनसाऽभिक्ल तो यएनविदुरमृतास्ते भवन्ति’ इन्यन मानसज्ञानस्यैव मुत्तिहेतुत्वम् | ‘ता योगमिति मन्यन्ते’ ’ विद्यामेतायोगविधिंच कृ स्नम् ’ इ युत्तरन योगस्य प्रति

पादनात् । नैव वाचा न मनसा प्राप्तु शक्यो नचक्षुषा । अस्तीति ब्रुवतोऽन्यत्र कथ तदुपलभ्यते’ (क्ठ २.६.१२) इसन वाच. मनसश्च प्राप्तिहेतु व निषिध्य ‘अस्ति’ इति ज्ञेयत्व ब्रह्मण प्रतिपादितम् । अत्राप्यसधात्वर्थकर्तृ वेन ज्ञान

सविशेषज्ञानमेव । ‘उभयोस्तत्वभावेन ’ इत्यत्र व्यापकपरपुरुषज्ञानस्य मुक्ति हेतु वप्रतिपादनेन व्याप्यव्यापकवस्तुनोरेक वि

घपरमार्थ बेन अस्तीतिज्ञानमेन विवक्षितम् । पुरुपश-दस्य ब्रहदारण्यकनिर्वचन नयानुसारणच सर्विशेषपर वमेव विवक्षितम् मानन्दवल्लयामपि ‘साडकामयत बहुस्या प्रजायय तस्माद्वा एतस्माटा मनआकाशसम्भूत.’ इति पूर्वोत्तस्ट विशदीकरणात् । अनन्तरानुवाक ‘रसो वै स रसगृह्येवाय लब्ध्वानन्दी भवात’ ‘एषह्यवानन्दयति’ इत्यत्र जीवनह्मणोरुभयोस्सविशष वस्यैव प्रतिपादनात् ' }

इति सविशेषमभिधाय

6

।

6

आनन्द ब्रह्मणो विद्वान्’ इति वाक्यन

यदष आकाश

आनन्दो न स्यात् ’ इत्यत्र स्वयमान दशून्यस्य अन्यानन्दयितृव न सभवतीति बोषितम् | ब्रह्मण आन दरूपत्वनैव नासबन्धिगुणविभूत्यादेरानन्दरूपतेति बोधनायैवानन्दशब्देन धर्मिणो निर्देश | अनन्तर ’ यदायनेष एतस्मिन् ’ अथ

सोऽभयङ्गतो भवति’ इत्यत्र प्रागुत्तदिशा ध्यानेन अभयप्राप्तिरेव विवक्षितेति मनोमयपर्याय पाउन निर्धारित भवति । ‘भीषा स्माद्वात पवते ’ इत्यादिना ब्रह्मणो भयहेतु वप्रतिपादनेन अभयहेतु वमापे सूचितम् । आनन्दयितृ वप्रतिपादननापित सू चितम् | अतश्च ‘॥यतो वाचो निवर्तन्त ’ इति श्रुते. प्रागुनएवार्थ | श्रुतौ का न्यवेदन प्रतिषध एवं विवक्षित इति प्रागेव निरूपितम् अतश्च श्रुतौ (शङ्करभाष्यदूषित) सविशेषपरत्वमव विवक्षितम् । प्रियशिरस्त्वाद्यप्राप्तिरुपचयापचयौहि भद ’ इति

सूत्रेण सर्विशेषब्रह्मैव वित्रक्षितमिति साधनेन आनन्दमयस्य ब्रह्मत्वे प्रियाद्यवयवत्वन सविशेष ग्रहा।भ्युपगन्तव्यम् । निर्वि

शेषतु वाक्पशरे श्रूयते ’ इत्युक्त दूषण न घग्त । एतन्यून(श) भाष्ये ’ ब्रह्मघर्मोस्त्वेतान् कृत्वा न्यायमानमिदमाचायण 25

जीव अभ्यासशब्दतारपर्यविषयार्थस्थासम्भवः

१९४

[ आनन्द ११६

श्रीभाध्यम

अनन्त दुःखमिश्रपरिमितसुसलवभागिनि

जीवात्मन्यसम्भवन्निखिलहेयमनीकं कल्याण

कतानं मकलेतरविलक्षणं परमात्मानमेव स्वाश्रयमावेदयति ॥ यथाऽऽह श्रुतप्रकाशिका

ब्रानन्दः सत्यम् - तथाऽपि गुणितःप्रजापत्यानन्द एव घेतानन्द इत्युपचारणोत्ति: श्रीहिचदृश्य गुञ्जतिवत् गुणिततत्तदा नन्दसदृशस्वैक्दशतया प्रतिपाद्यमानो ब्रह्मानन्द इत्यर्थः ॥

यद्वा मुहुर्मुहुरुत्तिरभ्यासः । तेन ता. पर्यविस्य सूचितम् । अस्त्वानन्दस्यापरिच्छिन्नन्वं ततः किमित्याह ->

अनन्तदु खेति । अनेन निरतिशयानन्दविरुद्धधर्मयोग उत्त: परिमितति निरतिशयान-दामायउक्त विरुद्धर्मोपलम्भा च्छादिसम्भव इत्यर्थः । कथमसम्भवः मुक्तस्यापरिच्छिन्नानन्दग्व श्रुतमित्याह- निखियेति । प्रत्यनीकत्वमत्र निवर्त काय विवक्षितम् । मुक्तस्यापि परमात्मप्रसादादयहि हेयर्वनिरतिशयनन्दप्राप्तिः इह च स्वतएवापरिच्छिन्नानन्द त्वमवगम्यते हेत्वश्रवणान्निरतिशयत्वश्रवणविरोधन हतुकल्पनायोगाच्च । नच मुत्तथ स्वतोऽनवच्छिन्द वं ‘अथसोभयं गतो भवति ’ ’ एपह्येवानन्याति " रसगृह्येवायं लब्ध्वानन्दीभवति’ इति परमात्मायत्तःवश्रुतेः नव परमा रमानन्दस्यान्याधीनत्व श्रुतम् । ’ श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य ’ इति मुक्तः पृथनिर्दिश्यते । श्रोत्रियः श्रुतवेढातः अ कामह्त: उपायनानिवृत्तसमस्तक्लेश: ‘यत्र श्रोत्रियोवृजिनोऽकामहत ’ इति श्रुत्यन्तरम् मुक्तस्य जगन्यापारामाबाच परस्यैव स्वतो निरतिशयानन्दयोगः । एवं निरतिशयानन्दस्य जीवामन्ययोग्यतारूपतर्कानुगृहीत आनन्दमयशब्दःपरमा त्मविषयइत्युक्त

भवति । न केवल निरतिशयानन्दरूपवस्तुसामर्थ्यानुगृहीत वाद्वैल्क्षण्यमवगत कण्टोत्तश्चेत्याह

यथाऽहेति ॥ ननु ‘भेदव्यपदेशात्’ इति सूत्रस्य विषयवाक्यहीद तत्र व्याख्यास्यमानस्यास्य कथमिहोपादानमयपपादन

व उच्यते निरतिशयानन्दस्य जीवात्मन्ययोग्यता रूपस्त को ह्यानन्दमयशब्दस्य परमात्मविषयत्व व्यवस्थापक उत्तः । अस्य तर्कस्यानेन वाक्येन गर्मिनत्वात्तत्सूचकत्वेनेद वाक्यमत्रोपन्यस्तम् अत्र ह्येतस्मादितिपदेन ’ विज्ञानं यज्ञतनुते कर्माणि

तनुतेऽपि च ’ इति पूर्ववाक्यप्रकृतकर्मत्वादिवशेष्ट्य जीवस्याभिप्रेत धर्मियाचिनाऽपि मयहन्तेन विज्ञानमयशब्देन 7

सर्वोपाधिविनिर्मुक्त स्वाभाविक रूपमसङ्कुचितज्ञानमित्यत्रयवशत्तया दर्शितम् ।

अनेन वाक्येन स्वभावपरिशुद्ध स्थापि

गूढार्थसंग्रह

प्रदाशेत प्रिय शिरस्त्वाचप्रातिरिति । सन्च न्यायोऽन्येषु निश्चितेषु ब्रह्मधर्मेपासनायोपदिश्यमानेषु नेतव्यः सयद्वामादिषु १

सत्यकामादिषु च ’ (३.३.१२) इत्युत्तिनुपादेया । निर्विशेषस्यैवाप्रामाणिकत्वात् ‘आनन्दब्रह्मणो विद्वान्’ इत्यत्र

सविशेषब्रह्मणः वाढानसापरिच्छेद्यानन्दो विवक्षितइति प्रागेवोत्तेश्च । मयटःप्राचुर्यर्थकत्वसम्भवः द्वितीयसूत्रविवरणे उप पादयिष्यते । घर्म्यानन्दस्य धर्मभूतान-दस्यचाभ्यासस्य पूर्वमभिधानेन आनन्दमयाभ्यासस्यानुक्त्या ‘नचानन्दमयाभ्यास इश्रूयते ’ इत्याद्युत्तेपि नावकाशः ॥

कठोपनिषदै ककण्ट्यन ‘मनसैानुद्रष्टव्यम्’ इति श्रुत्यन्तरानुसारेण न आनन्द बहाणो विद्वान्’ इत्यत्र मान {

ससमाधिरूपज्ञानमेव त्रिवश्चिनम् । एतत्तात्पर्येणेव मनोमयपर्याये ‘यतो वानो निवर्तन्त इति वाक्यप्रवृत्तिति पूर्वोस

युक्रम आनन्दमय पूर्वोत्तजीव वरत्वा सस्भवेन जीवनपरमा मपरस्वमित्याह - अनन्तदु खमिश्रेत्यादिना ||

आनन्द - १-१६ ]

विज्ञानशब्दस्य बहुधा जीवपरोपपादनम्

१९५

श्रीमाध्यम 6

तस्माद्वा पतस्माविज्ञानमयादन्योऽन्तर आत्माऽऽनन्दमयः (तं. आनन्द ) इति विज्ञा नमयोहि जीवः न बुद्धिमात्रम् मयट्प्रत्ययेन व्यतिरेकप्रतीतेः । प्राणमयेत्वगत्या स्वार्थिक ताऽऽश्रीयते । इहतु तद्वतो जीवस्य सम्भवान्नानर्थपयं न्याय्यम्। बद्धो मुक्तश्च प्रत्यगात्मा शातैवेत्यभ्यधिष्महि । प्राणमयादी मयडर्थसम्भवोऽनन्तरमेव यक्ष्यते । कथं तर्हि विज्ञान मयविषयश्लोके ’ विज्ञानं यज्ञं तनुते ’ इति केवलविज्ञानशब्दोपादानमुपपद्यते । ज्ञातुरेया 9

रमनस्स्वरूपमपि स्वप्रकाशतया विज्ञानमित्युच्यतइति न दोष । झानैकनिरुपणीयत्वाच झातुःस्वरूपम्य | स्वरूपनिरूपणधर्मशब्दाहि धर्ममुखेन धर्मिस्वरूपमपि प्रतिपादयन्ति ।

गवादिशब्दवत् । ‘कृत्यल्युटो यहुळम् ’ इतिया कर्तरि ल्युडाथीयते । नन्द्यादित्वंवाऽश्रित्य ‘नन्दिग्रही’त्यादिना कर्तरि ल्युः । अतएव च ’ विज्ञानं यज्ञंतनुते कर्माणि तनुतेऽपि च ‘इति

यनादिकर्तृत्वं विधानम्य ध्रुयते, बुद्धिमात्रस्यहि न कर्तृत्वं सम्भवति । सुतप्रकाशिका

जीवस्य कर्मकृतानन्तदुःखभाजनस्य निरनिशयानन्दासम्भवात्ततः परमात्मनो विलक्षण प्रतिपादित मित्यत्रेदमुपात्तम् । अस्मिनाक्ये विज्ञानमयशब्दस्य बुद्धिमात्रपरत्वं व्युदस्यति विज्ञानमयोहीति । ‘योऽयं विज्ञानमयःप्राणेषु हृद्य न्वर्ज्योतिः पुरुषः ’ इति श्रुतिप्रसिद्धियोतकोहिशब्दः । शब्दस्वारस्यानुप्राहक प्रत्यक्षप्रसिद्धिद्योतको वा ? अह जानामीति ज्ञातृवंह्यात्मनःप्रतीयते । लप्तिमात्रवाचिनो विज्ञानमयशब्दस्य ज्ञायतेऽनेनेति व्युत्पत्याऽन्तःकारणपरत्वमध्यस्वरसमित्यभिप्रयग्राह-नबुद्धि

मात्रमिति | मानचामिप्रेतं प्रत्ययवैयध्ये विशदयति । मयप्रत्ययेनेति । प्रकरणवशान्स्वार्थिकत्वमाशङ्कयाह – प्राणम

येत्विति । अगत्या विकारप्राचुर्याद्यर्थान्तरासम्मवात् । पक्षे वैषम्यमाह -इहत्विति । तद्वतइति । प्राचुर्यार्थव संभवती

त्यर्थः नान मयडर्थस्सम्भवति शतिमात्रस्वरूपोह्यात्मा छातृत्वहि काल्पनिकम् । मुक्तावस्थाया तदपि नास्तीत्यत्राह-चद्ध

इति । प्राणमयादी स्वार्थिकत्वमभ्युपगम्य परिहार उक्तः । अथ तदेव नास्तीत्याह- प्राणमयादाविति | विज्ञानमय शब्दस्य तद्विषयश्लोक्स्थविज्ञानशब्द समानार्थत्वान्मयट्स्वार्थिकइत्यभिप्रायेण पृच्छति कथंतति । उपपद्यते नहि विज्ञा

नस्य विज्ञानान्तराश्रयत्वं संभवतीति मावः । विशानशब्दस्य शातरि प्रवृत्ती निमित्त दर्शयति ज्ञातुरेवेति । एवकारदश कितावेरोघामावद्योतकः । अपिशब्द: स्वरूपधर्मयोर्निमित्तसाधारण्यपरः । ज्ञातृशब्द तुल्यार्थतयाऽपि निर्वाहं दर्शयति ज्ञानकेति । ततःकिमित्यत्राह –स्वरूपेति । स्वरूपनिरूपणधर्मशब्दाः अयुतसिद्धधर्मवाचिशब्दाः आकृतिनयविषयतया समतिपन्न शब्द निदर्शयति गवादीति || एवं सौन्यायाभ्यां द्विधा निर्वाह उत्तः । अथ शाग्दमर्यादया द्विधा निर्वाहमाह- कृत्येति । प्रथमे पक्षे कर्तृ

परत्वं कल्पनीयम् । द्वितीये गणान्तर्भावः कल्पनीय इत्युमयत्राश्रयणशब्दप्रयोगः । प्रत्यक्षानुगुण्यात् श्रुत्यन्तरप्रत्यभिज्ञा.

नात् प्रथमश्रुतत्वात्प्रकृतिस्वारस्यात् प्रत्ययानर्थक्यानुपपत्तेच, प्रत्रलविज्ञानमयशब्दानुरोधेन विज्ञानशब्दो निर्वाह्य इति

मात्रः । स्ववाकपस्थ युक्तपन्तरमाह-अतएवेति । अतएव विज्ञानशब्दस्य चेतनपरत्वादेवेत्यर्थः । यशादिकर्तृत्वे श्रुतेःकथं

निशानशब्दवाच्यस्य चेतनत्वामेत्यत्राह - बुद्धिमान्त्रस्येति । बोरवाह वर्तृत्व प्रत्यक्षश्रुतिमिस्सूत्रैश्च सिद्धमिति भावः ।

ननु सर्वेषा स्वव्यापारकर्तृत्वमस्ति, सत्यं ; नात्र तावन्मात्र विवक्षित, किंतु चेतनासाधारणः कर्तृत्वविशेषः प्रयत्नाभारत्वल क्षण; यशादिकर्तृत्वमितियुक्तम् । अत्र निशानशब्दस्वारस्यमुभयोरप्यविशिष्टं यज्ञादिकर्तृत्वास्वार पर धिम ॥

विज्ञानमयशब्दे शांते जीव विवक्षित

१९६

[ आनन्द १९६

श्रीभाष्यम्

अचेतनेषु हि चेतनोपकरणभूतेषु विज्ञानमयात्प्राचीने वन्नमयादिषु न चेतनधर्मभूत कर्तृत्वं श्रूयते । अत एव चेतनमचेतनं च स्वासाधारणैर्निलयनत्वानिलयनत्यादि भिधर्म विशेषैर्वि

भज्य निर्दिश्य, वाक्यम् ’ विज्ञानचाविज्ञानं च ’ (तै आ.५.२) इति विज्ञानशब्देन तद्गुण

चेतन वदति । तथाऽन्तर्यामिब्राह्मणे ‘यो विज्ञाने तिष्ठन्’ (वृ ६७.२२) इत्यस्य काण्वपा ठगतस्य पर्यायस्य स्थाने ‘य आत्मनि तिन्’ इति पर्यायमधीयाना माध्यन्दिना काण्व

पाठगतं विज्ञानशब्द निर्दिष्ट जीवात्मेति स्फुटीकुर्वन्ति | विज्ञानमिति च नपुंसकलिङ्ग वस्तु त्वाभिप्रायम् । तदेवं विज्ञानमयाज्जीवादन्यस्तदन्तर परमात्मा आनन्दमय । यद्यपि ‘चि ज्ञानं यज्ञ तनुते’ (ते आन ५ अनु) इति लोके ज्ञानमात्रमेवोपाटीयते न ज्ञाता तथाऽपि

’ अन्योऽन्तर आत्मा विज्ञानमय’ (तै आन. ४.१) इति तद्वान् ज्ञातैवोपदिश्यते । यथाश्रुतप्रकाशिका

ननु ‘अद्यतेऽत्ति च भूतानि इत्यन्नमय इव प्राकणिक मौपचारिक कर्तृत्वमुपकरण वाविशेषाद्बुद्धेरपि स्यादि त्यत्राह-अचेतनेषुहीति । बाघकाभावेसत्युपचारएव दोष सच प्रकरणानुवृत्तश्चे सोढव्यग्स्यात् । नच तदनुवृत्ति प्राण मये मनोमय च तस्य विच्छिन्नत्वादित्यभिप्राय | विज्ञानशब्दस्य चेतनपरवे प्रयोगान्तर दर्शयति । अतएव चेतन

मिति । अतएव विज्ञानशब्दस्य चैतनपर वादेवेत्यर्थ । चेतनमचेतनश्चेति । नहान्त करणानन्त करणविभागोऽत्र क्रियते

किंतु चिदचिद्विभाग एवेतिभाव, कुतइत्यनाह-निलयनत्वेति अचिद्विकारविशेषस्यान्त वरणस्य ’ जीवभूता महा ?

बाहो ययेद धार्यते जगत् ’ इति प्रकारेण चेतनघायस्य विश्वनिलयन वायोगात्, परण रस्य सत्यवानभ्युपगमाचे ते भाव | विज्ञानशब्दस्य सवित्परत्वमध्ययुक्तम् । ‘अनुप्रविश्य ’ इत्यनेनानुप्रवेशश्रवणात् नहि सविद्रूप आ मा आत्माड न्तरव्याप्यतयाऽभिमत । परस्य विज्ञानशब्दस्य चेतनत्वेन प्रयोगातर दर्शयति । तथेति | विज्ञानशब्दस्यामश द स्थाने

वादन करणपरत्वमनुपपन्नम् । नचात्मशब्दोऽप्यन्त करणपर विज्ञानशब्द वत्तस्यापि तत्रास्वरस वात् । यथा ‘ज्ञायत ऽनने ति व्युपच्याऽश्रयण विज्ञानशब्दस्य क्लिष्टम् । तद्वञ्चेतनव्यतिरिक्त वा मश-दोऽपि ह्यस्वरस अन्त करणवर र विज्ञा नामशब्द योद्वयारण्यस्वारस्य चेतनपर वेतु विज्ञान शब्दमात्रास्वारस्य नव द्वयोरिति विशप । अत्रा मशब्दस्य परमामतया

भ्वाभिमतसवित्पर न ‘य आत्मनि तिष्ठन् ’ इत्यत्रामा तरस्थितिश्रवणात्, आमाऽन्तरच्याप्यस्य परमाम वा (नुषप ते) सिद्धे ॥

सर्वत्र प्रयुक्तस्य विज्ञान शब्दस्य ल्युट्प्रत्ययान्तत्वे विशेष्यानुगुणलिङ्गत्वादामविषयस्य तस्य कथ नपुंसक यमि

त्यत्राह–विज्ञानमितिचेति । उपपादितमर्थ परमसाध्येन पयति । तदेवमिति । तत् उत्तोपपत्तिमित्रज्ञाना • इस नेतनपरत्रसिरित्यर्थ | लोकस्यविज्ञानशब्दस्य ज्ञातृपर वोपपादनेन विज्ञानमयशब्दस्य ज्ञानुपर मुत्तम | अथ

कशातृपर वामावपि विज्ञानमयशब्दस्य शातृपर वमाह - यद्यपीति । मयइहितवाक्ये तदर्थ परित्यक्त इति इत्यर्थ । तर्हि ब्राह्मणस्य लोकस्य न कथमैकार्यमित्यत्राह- यथेति । पूत्रवाक्योतविण

गूढार्थसह

अन्योऽन्तर आत्मा विज्ञानमय इति तद्वान्‌ज्ञातैवोपदिश्यतइति । ‘ब्रह्मात्रेत् " याउद निहितगुहायाम्

सोऽ सर्वान्कामान्सहइ युपमे वेदितु यत् सर्वकामाशनमुक्त तदेव ’ विज्ञान यश्तनुते’ इत्यादी ‘शरीरमनी

आनन्द १-१६ ]

विज्ञानमयवाक्यानां जीवपरव्योपपादनम्

१९७

श्रीभाष्यम्

’ भन्नाटे प्रजा. प्रजायन्ते’ (ते. आ २.१) इत्यत्र लोके केवलानोपादानेऽपि ‘मया एपपुर पोऽन्नरसमय.’ इत्यत्र नान्नमात्रं निर्दिएम्-अपितु तन्मय तढिकार एतत्सर्वे हृदि निधाय सूत्रकारस्स्वयमेव ’ मेव्यपदेशात् ’ (शारी. १.१.१८) इत्यनन्तरमेय वदति । यदुफ्त जगत्कारणतया निर्दिष्ट्रस्य अनेन जीवेनात्मनाइनुप्रविश्य ’ (छां ५३२ ) तत्वमसि’ (६.८,७) इति च जीवसामानाधिकरण्यनिर्देशाजगत्कारणमपि जीवस्वरूपा

नातिरिच्यत इति कृत्वा जीवस्यैव स्वरूप ’ ब्रह्मविदामोति परम्’ (तै आन ६) इति प्रभा न्तमसुखायावृचलेनानन्दमय इत्युपदिश्यत इति तद्युक्त जीवस्य चेतनत्वे सत्यपि ‘तंदे क्षत यदुस्यां प्रजायेयेति तत्तेजोऽसृजत’ इति स्वसङ्कल्पपूर्वकानन्तविचिनसृष्टियोगानुप श्रुतप्रकाशिका

विषयचाकस्य तदेवाये गथाइन्नमर्याविषयश्लोकस्येत्यर्थ तन्मय इति श्रुतियगतमयानुवाद तद्विकार इति वख्याख्यानम् | उत्चार्थजातस्य उसूत्र वशका परिहरन् व्याख्यास्यमानसूनोपयोगिचच दर्शयितुमाह-एतत्सर्वमिति ।

‘तस्माद्वा एतस्मात् ’ इति वाक्य जीवपरयोर्भेद प्रतिपादक वदन् सूत्रकारी विज्ञानशब्दस्य शातृपर व दुपपत्तीश्च हृदि

निघदेव वदतीत्यर्थ ॥ पूर्वपक्षे जीवसामानाधिकरण्य शारीरत्वश्रवण व हृवद्रयमुचम् तन सामानाधिकरण्यस्य मेदानहवमुपपादयितु यदुक्तमित्यादिनोपदिश्यत इत्पनेनानृदित पूर्वपक्षहेतु दूषयति तद्युक्तमिति ॥ प्राकरणिकवावयैस्समाना धिकरणदप्रांति

पदिकाशेन विरुद्धधर्माध्यासप्रतिपच्या मेदसिद्धे कालात्ययापदिष्टहतुरिव परोतहतुन साध्यसाधक इति दूषण वस्तुप

दोपस्याप्य विशेषसमर्पक प्राकणिकवाक्ये परामिमतैक्यविरुद्धभेदसिद्धिं दर्शयति । जीवस्येति । प्रन्यदशायामुपसद्भुत करणकळेवरस्य कर्मनश्यस्य समाने विचित्रजग सगायोगाद्वद्धस्य स्रष्टृत्वमनुपपन्नमित्यर्थ ॥ गूढार्थसमह

हिवा सर्वान्कामा समभुत’ इत्यत्र सर्वपापविमोकानन्तरकालिकत्वेन विशदीकृतम् । तेनापक्रमोक्तशातैवात्र प्रतिपिपाद यिमितइति निश्चीयत इति भाव ॥ मैनेयीब्राह्मणे-’ विज्ञानघनएवैतेभ्यो भूतेभ्यस्सम थाय’ इत्यनन्तर ‘नवा अरे मोह ब्रवीमि अल वा अरे इदवि

शानाय ’ इत्यत्र निशानयोग्यतोवा | तत्र विज्ञानशब्देन ज्ञानविशेषएव विवक्षित | तेनासङ्कुचितज्ञानयोग्यता बन्धद शायामपि वर्तत इत्युक्त् भवति । अत्र ‘विज्ञान’ ‘विज्ञानमय’ शब्दाम्या निर्देशपूर्वक ‘शरीरे पाम्मना हि वा सर्वा कामान्

समञ्जने ’ दस्युपत्रमोत्तमुत्तेरमिधानेन कामनाविषयीभूतसर्वानुभवोपयिक ज्ञानविशेषवान् जीवो 19 मित इति निश्रीयत, अत्र कामनाविषयीभूता

{

आनन्द ब्रह्मणो विद्वान्’ इत्यन आन-दशन्देन निर्दिष्टा ।

यता व त्रो निवर्तन्ते ‘इत्यत्र

कार्म्यवेदननिषेघस्य विवक्षित वेन अपारीच्छिन्नगुणविभूत्यादिशानमेव ‘विद्वान्’ इत्यत्र विवक्षितम् | तादृशज्ञान स्वरूप योग्यताया बन्धदशाया सत्वेन पापनिटत्यनन्तर उत्तगुणविभूत्याद्यनुभव एव ’ सर्वा कामान् समझत’ इत्यत्र विव क्षित । उपासनाफल गुणविभूत्यादिशान मुक्तस्य परब्रह्मसमान मिति विज्ञानमयपर्याय ब्रह्मशब्दस्योभयन्त्र निर्देश साध्य त्यायनुसारेण ब्रह्मसाभ्यतात्पर्यंक | एतदर्थमेव मनोमयपर्यायानन्तर विज्ञानमय पर्याये इथमुक्ति आनन्दमयोपसङ्घात्य

असन्तापयें (शं) माध्योत्तपयलोनन न

[ आनन्द- १-१६

श्रीभाष्यम्

पत्तेः । शुद्धावस्थस्थापिदि तम्य मर्गादिजगद्यापागसम्भवो ‘जगद्व्यापारवर्जम् ’ [शारी, श्रुतप्रकाशिका

शुद्धरम्य सभवनीन्यत्राह-शुद्धेति । उक्त विपरीतु शङ्कते – गूढार्थसंप्रह:

नन्तर ‘यतो वाचो निवर्तन्त’ इत्यायानन्दवल्पसहारः उत्तार्थतापयें द्रढयति । एवं भृगुवल्ल्युपसहारे ‘अस्मालो काग्रेन्य एतमानन्दमयमात्मानमुपसङ्घभ्य । इमान्लोकान्कामाळी कामरूप्यनुसञ्चरन् ’ इत्यनोपत्रमोत्तमुत्ति: विशदीकृता

’ सोऽश्रुते सर्वान्कामान्’ इत्युपक्रमोत्तार्थः विज्ञानमयपये पकानन्तरमिति भृगुवल्ल्युपसहारे देशविशेषावच्छे

देनेति च प्रतिपादनेन उपक्रममध्योपसहाररूपवाक्य त्रयैकरस्यम् अयमर्थ: ‘मान्त्रवर्णिकमेव च गीयत ‘इतिसूत्रे ‘गीयत’ इत्यत्र विवक्षित इति सूत्रता निम्पयिष्यते । अन्नन्तः पूर्वे परत्रच प्रतिपादिता । अन्तएव मुक्तिफल्मुत्तम् । अनायमाशय तस्माद्वा एतस्मादात्मन. ’ इत्यत्रोपक्रमोचब्रह्मशब्दार्थजगत्कारणात्मत्व प्रागानन्दमयादन्यत्वेन आत्मनः अप्रतिपादनेन आनन्दमयएव पर्यवस्यति । ‘अधीहि भगवो ब्रह्म इति ’ ब्रह्मशब्दार्थनिर्धारणयैव पितरप्रति भृगुवलया

प्रश्नः, अनन्तर एकैककोटिनिरसनपूर्वक आनन्दे परिसमाप्तयभिषानेन आनन्दानन्दमययोरैक्यानर्णयेन आनन्दस्य जगत्कार णब्रह्मप्रतिपादने जगत्कारणब्रह्मण एव ८ तस्माद्वा एतस्मादामन इत्यादिविवक्षानिर्णयेन आनन्दमयस्य जगकारणत्वसर्वा न्तर्यामित्व निष्कर्षानन्तरमानन्दमयस्यैव सर्वान्तर्यामित्व निश्चयेन अन्नमयाद्य-तर्यामित्वानश्चये तस्यैवेति निर्धारण सभवतीति

भृगुवलयुपसहारे मुक्तिविंशदीकृता || वृत्तिकारमते (श) माध्योत्तदूषणेषु विकारार्थमयमायपाठ ‘विकारशम्दान्नेतिचेन्न प्राचुर्यात् ’ इति सूत्रेणैव निरस्तः । ’ प्रियशिरस्त्वाद्यप्राप्तिः’ इत्यत्र शङ्काऽनुसारेण सविशेषब्रह्मणएव सूत्रवृतो विवक्षेति सिद्धयति । वेदार्थस

महान्ते ’ आनन्दो ब्रझ’ इत्यादी आन-दशब्दस्य धर्मिपत्नस्यैवाभ्युपगमेन ’ तत्प्रकृतवचने मयद्’ इति सूत्रस्य विषय

मेदेन द्विवार प्रवृत्यम्युगमेन प्रकृतिप्रत्ययार्थयोः प्रकृत्यर्थस्यचाग्यासः वृतिकृतः विवक्षित आनन्दमयादन्यस्थानन्द रालयामप्रतिपादनेन आनन्दानन्तर चरुणोपसम्पत्तेः भृगुवलयामप्रतिपादनेन आनन्दानन्दमयशन्दयोरेकार्थ वन तस्यैव

‘उपक्रमोच ब्रह्मशब्दार्थत्वनिर्णयः समवति । आनन्दानन्दमयशब्दयोरेकार्थं चेनाम्यासोऽप्युपपद्यते । सङ्क्रमणविषयःप्रागे वाभिहितः | उत्तरप्र विशदीकरिष्यते । विशेषापोह श्रुतीनामर्थः प्रागेवामिहितः । वाक्यशेष निर्विशेषश्रवणेन निर्विशेष मेत्र वाक्यतात्पर्यविषय इति प्रधान दूषण परमाध्ये उत्तम् । पूर्वपक्षिणोऽपि तत्सम्मतम् । अतः विस्तरेण जिज्ञासाऽधिक रो निर्विशेषस्याप्रामाणिकत्व यदुच तदेव साधयितु शङ्कते- यदापचेति । जिशासाऽधिकरणे ’ तत्वमसि’ इति वाक्य

विचारकरणेन पौनकत्तय प्रतिभाति । तथापि ब्रह्मणवाक्यैषवाक्ये ब्रह्मण जीरवैल्क्षण्यासाघने जीवाघ्रिमेव

ब्रोति भ्रमस्स्यात् । अत्र सूत्रेषु जोवभेदः स्फुट प्रतिपाद्यत इत्यमिप्रेत्य तत्रानुत्तविषयागा पूरणेन पुनरापे’तमसी’ ति वास्पार्थविचारोपमः | जिशासाऽधिकरणे कर्मविचारानन्तर्यमथशन्दार्थ इति वृत्तिकारमत दूषयद्भिः परैः आनन्दमयाधि

करणेऽपि जीषामन्नानन्दस्यैव ब्रह्मत्व तस्यैवानन्दरूपत्व, नेतु पुच्छरक्षण इति वृत्तिकारमत दूषितम् । एवं च उभयन ‘तत्वमसि’ इत्यादिवाक्यघलेनैव वृत्तिकारमदूषण संपन्नम् 1| जन्माधिकरणादौ कारणवाक्यानामेव प्राधान्य नतु पर

संमतमहावाक्यानामित्यर्थस्य निर्णीतत्वेन लक्षणवाक्यैकवाक्यारे तसाधनएव सिद्धान्त दृढीकरण मक्तीत्यमित्य-

। ‘तत्वमसि’ इति वाक्यविचार: अन्नति इति बोध्यम् ॥ शुद्धावस्थस्यापिहीति - उपपादयिष्यंत इत्यतन्म । अत्र

आनन्द- १-१-६]

बीजसन्चेन ‘तत्त्वमसि’ इति वाक्यस्य पुनरत्र विचारः

१९९

श्रीभाष्यम

४.४.१७) ‘भोगमात्र साम्यलिङ्गात्’ इत्यत्रोपपादयिष्यते कारणभृतस्य ब्रह्मणो जीवस्वरू त्यानभ्युपगमे । अनेन जीवेनात्मना’ (छां.६.३.२) ’ तत्त्वमसि’ (६.८.७) इति सामाना धिकरण्यनिर्देशः कथमुपपद्यत इति चेत् कथं वा निरस्त निखिलदोपगन्धस्य सत्यसङ्क स्पस्य सर्वस्य सर्वशक्तेरनवधिकातिशयासगयेयकल्याणगुणगणस्य सकलकारणभृ तस्य ब्रह्मणः नानाविधानन्तदुखाकरकर्माधीनचिन्तित निमिपितादिसकलप्रवृत्तिजीवस्य ✦

·

रूपत्वम् ? अन्यतरस्य मिथ्यात्वेनोपपद्यत इतिचेत् कस्य भोः ? किं हेयसम्बन्धस्य ? किं या हेयप्रत्यनीककल्याणकतानस्वभावस्य ? हेयप्रत्यनीककल्याणकतानस्य ब्रह्मणोऽनाधवि

द्याथ्रयत्वेन हेयसम्बन्धमिथ्याप्रतिभासो मिथ्यारूप इति चेत् विप्रतिषिद्धमिदम भिधीयते, ब्रह्मणो हेयप्रत्यनीककल्याणैकतानत्वमनाद्यविद्याश्रयत्वेनानन्तदु.सविषयमिथ्याप्रतिभासा श्रयत्वंचेति । अविद्याश्रयत्वं तत्कार्यदुःखप्रतिभामाऽथयत्वं चैवहि हेयसम्बन्ध | तत्स श्रुतप्रकाशिका

कारणेति । समानविभत्तयउगतैवयोपपत्तिः कथमित्यर्थः । कथंयेति । प्रातिपदिकविगतविशेषणान्वयः कथमित्यर्थः ।

निरस्तेयादिपर्देस्तपदप्रातिपदिकावगतविशेणान्वयो दर्शित: । ‘तदैक्षत, असृजत ’ इति यथासङ्कल्प जगत्सृष्टि श्रव

णेन सत्यसङ्क(स्पत्वा)ल्पा)दिगुणानामतिरोहितन्वावगमात्तिरोधायकहेय सम्बन्धानर्हत्वमर्थसिद्धमित्यभिप्रायेण निरस्तनिर्सिट पगन्घत्वमुत्तम्। जगद्व्यापारीपयिकगुणान्तराणामन्यत्र कण्ठोक्काना सद्वियाया गतिसामान्यन याद र्थसिद्धन्वमभिप्रेत्योः

अनवधिकेति । त्वम्पदप्रातिपदिकाबगतविशेषणान्वयो दर्शित । नानाविधेति । जीवस्वरूपत्य जीवेन सहस्वरूपैक्य जीवत्वमित्युक्ते जीवशरीरकन्वप्रातपत्तिय सभवतीति तद्व्यावृत्य जीवस्वरूपत्वामित्युत्तम साक्षात्पराभिमत पद. द्वयावगतात्रैशेषणपरित्यागपच दूपयिष्यन् सभावित पक्षद्वय शङ्कते अन्यतरस्येति । तच्च पदप्रतिपन्नविशेषणयोरयतर स्पेत्यर्थः । निक्ल्ययति कस्येति । प्रत्यक्षसिद्धागमसिद्धत्वन्तत्पदावगतविशेषणजात दुस्त्यजमिति भावः ॥

सहेतुकमविरुद्ध परेण प्रथमशिरः परिग्रह शकते-हेयप्रत्यनीकेति । हेय दुःख मिथ्याप्रतिभासः भ्रान्तिज्ञानम् । स्वतश्शुद्धस्य पटस्योपाधिकमायित्परमार्थतो निर्मल्स रटिक्स्याव्यासाद रुणिमवच्च ब्रह्मणो निर्दोषकल्याणैकतानत्वं हेयसम्बन्घश्च स्वाभाविककॊपाधिकविभागेन परमार्थापरमार्थविभागेन वाऽविरुद्धः उभयोरपि स्वाभाविकत्वसत्यत्वाभ्युपगमेह निरोध इति शङ्काऽभिप्रेता, दूषयतिबिप्रतिषिद्धमिति । निप्रतिषेधमुपपादयति । अविद्याश्रयत्वमिति । नकेवलं दुस मेत्र हेय अपितु तद्धेतुतप्रतिभासावपि हेयावित्यर्थः । ततःकिमित्याह- तत्सम्वन्धित्वमिति । अविद्यात कार्यदु स तत्यतिमास रूपहेयानामाश्रयत्व तत्प्रत्यनीकत्व च विरुद्धमित्यर्थः ||

गूढार्थसंग्रहः

परेरपि भाप्य मुत्तानामनि जगद्व्यापारासम्भव एवं प्रतिपादितः । अनावृत्तिश्शदात् इत्यन्तिमसूत्रे पूर्वोत्तमुतस्यैवा. नावृत्तिप्रतिपादनेन अर्चिरादिगतिद्वारकफ्लप्रतिपादक श्रुतेरेव तर निवक्षितत्वेन सविशेष प्राप्तिरूपमुत्तेरेव सूत्रता निर्धा

रणेन निर्विशेषस्य राप्रामाणिकता चोधितेन गुत्तिदैविध्यपरिकल्पनेन सगुणोपासपरतया जगद्व्यापारमित्यादेरर्थवर्णनम: पादेयम् ||

निर्विशेषस्याप्रामाणिकत्वम्, अर्थापत्या अविद्यासिद्धेः पर्यालोचनम्

२००

[आनन्द १-१-६

श्रीमाध्यम्

म्वन्धित्यं तत्प्रत्यनीकत्वं च विरुद्धमेव तथाऽपि तस्य मिथ्यात्वाम्नविरोध इति मावोचः ।

मिथ्याभूतमप्यपुरुषार्थ एव; यन्निरसनाय सर्वे वेदान्ता आरभ्यन्त इति ब्रूपे । निरसनोया पुरुपयोग हेयप्रत्यनीककल्याणैकतानतया विरुध्यते । किं कुर्मः ? ‘येनाश्रुतं श्रुतंभवति’ (छां.६.१.३) इत्येकविज्ञानेन सर्वविज्ञानं प्रतिज्ञाय ‘सदेव सोम्येदमग्र आसीत् ’ (छां. ६.२. १) इत्यादिना निखिलजगदेककारणतां ’ तदैक्षत बहुस्याम् ’ (६.२.३) इति सत्यसङ्कल्पतां च ब्रह्मणः प्रतिपाद्य तस्यैव ब्रह्मणः ‘तत्त्वमसि ’ (छां६.८.७) इति सामानाधिकरण्येनान

न्तदुःखाश्रयजीवैक्यं प्रतिपादितम् तदन्यथाऽनुपपत्त्या ब्रह्मण एवाविद्याऽश्रयत्वाढिपरि कल्पल्पनीयमिति चेत् - श्रुतोषपत्तयेऽप्यनुपपत्र विरुद्धं च न कल्पनीयम् । अथ हेयसम्ब न्धएच पारमार्थिकः कल्याणैकस्वभावता तु मिथ्याभूता; हन्तैवं तापत्रयामिहतचेतनोजि जीवयिपया प्रवृत्तं शास्त्रं तापत्रयामिहतिरेव तस्यपारमार्थिकी कल्याणैकतानस्वभावस्तु भ्रान्तिपरिकल्पित इति बोधयत्सम्यगुज्जीवयति । अथैतद्दोपपरिजिहीर्पया ब्रह्मणो निर्विशेष श्रुतप्रकाशिका

सम्बन्धमिथ्यात्वादविरोध शकते तथाऽपीति । तथाऽपि अविद्यादीनां हेयत्वेऽपि तस्य आश्रयत्वस्वरूपसम्बन्ध. स्येत्यर्थः । दूषयति मिथ्याभूतमपीति | आश्रयत्वं मेथ्याभूतमध्यपुरुषार्थ इत्यर्थः । अपुरुषार्थत्वमुपपादयति यन्निर •

सनायेपि । ततःकिमित्यत्राह-निरसनीयेति । एतदुक्त भवति मिथ्यात्व किमत्यन्ताभावः ? उत ज्ञानचाध्यत्वम् । प्रथमे

निरसनीयाभावात्तन्निरासाय शास्त्रारम्भो न स्यात्, द्वितीये च मिथ्याभूतस्यापुरुषार्थत्वमस्ति नवा नचेन्निरसनीयत्वाभा वाच्छास्त्रारम्भवैयथ्यै, अपुरुषार्थत्वमस्तिचेयप्रत्यनीकव्याघातो दुष्परिहरति । ताद्वेरोघेऽपि हेयसम्बन्धस्य श्रुतिबलादभ्यु

पगन्तव्यस्त्व शङ्कते किंकुर्मइति । परिहरति श्रुतोपपत्तयइति । अनुपपन्ने तर्कपराहतं विरुद्ध प्रमाणविरुद्धम् ‘अपहृत “पाप्मा विशोको विजिघत्सः ’ ‘एपहिसर्वेभ्यः पाप्मभ्य उदित: ’ ‘अनअन्नन्यः ’ ’ अनीशया शोधति -6

मुह्यमानः । जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशम ‘अस्मान्मायी सृजते ’ ’ तस्मिंश्चान्यो मायया सन्निरुद्धः ‘‘तम ’ ऋतुं पश्यति ’ ’ अनात देवतांप्रपद्ये ’ इत्यादि श्रुतिविरोध: । एकस्मिन् हेयप्रत्यनीक वहेयास्पदत्वादिविरुद्धधर्मान्व ‘यानुपपत्तिस्तर्कविरोधः । शिरोऽन्तर शङ्कते अथेति । दूषयति हन्तैवमिति । शास्त्रस्य प्रयोजन पर्यवसायि यत्वाभावादप्रा

,गूढार्थसंग्रह:

सर्वे वेदान्ता आरभ्यन्त इतिग्रूपइति । ‘क्षरात्मानाबीशते देव एकः’ (श्वे) इन्युपक्रमोकेशनस्य निर्गु णश्रुत्युत्तर ’ य ईशेऽस्य जगतो नित्यमेव नान्यो हेतुर्विद्यतईशनाथ (६) इत्यत्राविद्याद्यहेतुकत्वेन नित्यत्वं ’ निष्कलं

निष्क्रिय शान्त नित्र निरञ्जनम्’ इत्यत्राविद्यारूपाविद्यासंबन्धित्वमपि निरस्तमिति वेदान्ताना अविद्यासंबन्धिजीवा.

।

मिन्नग्रहापरत्व न सभवतीति भावः अर्थापच्या विद्या सिद्धयतीति शकते किंकुर्मइत्यादिना । ‘येनाश्रुत श्रुत भवती त्यादी कारणव्यतिरिक्त कार्यस्यासत्यत्व विवक्षितम् । दृष्टान्ते परिणामिकारणकथनमपि तदभिप्रायकमेवेति कल्याणैक्तान

स्वभावताया अविद्याहतु नेन मिथ्यात्वमेवति शङ्कते-अथ हेयसम्बन्धएवेति । परारीद्धान्ताभिप्रायेण शकते अथैतदोष पारजिहीर्पयेति ॥

आनन्द १.१.६]

एकावेज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिशायाः परोक्तार्थपर्यालोचन

TIY DOik BAY-7

| श्रीभाष्यम्

CC

LIBY 1RV

चिन्मात्रस्वरूपातिरिकजीवत्यदुःखित्यादिकं सत्यसङ्कल्पत्वकल्याणगुणाकरत्वेजगत्कारण

त्याद्यपि मिथ्याभूतमिति कल्पनीयमिति चेत् अहो भवतां वाफ्यार्थपर्यालोचनकुशलता एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञानं सर्वस्य मिथ्यात्वे सर्वस्य ज्ञातव्यत्वाभावान सेत्स्यति । यथेकविज्ञानं परमार्थविषयं तथैवं सर्वविज्ञानमपि यदि परमार्थविषयं तदन्तर्गतं च तदा तज्ज्ञानेन सर्वविज्ञानमिति शक्यते वक्तुम्। नहिपरमार्थयुक्तिशानेन तदाश्रयमपरमार्थरजतं

शातं भवति । अथोच्येत एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिशाया अयमर्थः निर्विशेषवस्तुमात्र मेघ सत्यमन्यदसत्यमिति नतर्हि ‘येनाश्रुतं श्रुतं भवत्यमतं मनमविज्ञातं विशातम्’ (छां ६.१.३) इति ध्येत । येन श्रुतेनाश्रुतमपि श्रुतं भवतीति ह्यस्य वाक्यस्यार्थः । कारणतयोप लक्षित निर्विशेषयस्तुमात्रस्यैव सद्भावश्चेत्प्रतिशातः ‘यथा सोम्यैकेन मृत्पिण्डेन सर्वे मृ T

श्रुतप्रकाशिका

माण्य प्रसजेदित्यर्थः । परस्य सिद्धान्तभूतमुमयप्रहाणं शकते अथैदिति । परिहरति अहो भवतामिति । अर्थनिष्क

पॉपयुक्तपदद्वय, वाक्यैत प्रकरण प्रकरणान्तरोपनिषदन्तरप्रमाणान्तरतर्क सामानाधिकरण्यनिरूपण पर्याोचनम् । प्रथममे तत्प्रकरणविरोध दर्शयति एकेति । सर्वसत्यत्वेऽपि कथ सेत्स्यतीत्यनाह- यथैकेति । परमार्थविषयामध्यविषयत्वे ज्ञानयो वैरूप्प स्यादितिभावः । तदन्तर्गतंचेति । परिषज्ज्ञानेन तद्वताः पुरुषाहि शाता भवन्ति, नतु तर्द्वाहिश इति भावः । शानस्य तदन्तर्गनत्व तद्विषयान्तर्गतत्वम् ॥ ।

यद्वा तदन्तर्गत सर्वमिति शेषः परमार्थविषय तदन्तर्गत मिः युक्तमयै व्यतिरेकेणोपपादयति–नहिपरमार्थेति । 1

नहि शुचिरजतयोरेकधीविषयत्वमित्यर्थः । एकत्व सर्वत्वावस्थाभेदेसत्यपि धर्मेक्यादेकविशानेन सर्वविज्ञानमुपपद्यते ज्ञात स्वसर्वत्बह्येकाश्रयवर्तिनी। नहि शतत्वविशिष्टाकारेण सर्वत्य सर्वत्वविशिष्टाकारेण शातत्व वार्ड प्रागेवाय मया ज्ञातइत्यपिहि

घर्मिमानस्यैव ज्ञातत्व नत्वेतदवस्थाविशेषावैशिष्टस्य देशकालादिभेदात् । नहि पूर्वमेत कादि विशिष्टतया शातत्व, बो कमेव सत्यमिति शाते अन्यन्मिथ्यात्वेन शात स्यादिति शङ्कते अथोच्येतेति । परिहरति नतति । सबै मिथ्यात्वेन शतं भवनीति वा श्रयेतेत्यर्थः । एवचार्थे सति मिथ्यात्वेनेति पदस्याध्याहारः घर्म्यन्तरविषयतया ज्ञानशब्दयोर्वे रूप्य स्वरसतः प्राप्तहि शानैकरूप्य तच मज्यते । शात भवतीति शातृशेयतदवच्छिन्नशानाभावान्निवृत्तिलक्षणाचेति दोषत्रयमभिप्रेत म् श्रूयमाणान्ययप्रकारस्य परविरुद्धतामाह -येनेति । एव प्रतिज्ञावाक्यस्वारस्यमुत्तमम् । अथ दृष्टान्तवाक्याननुगुण वमाह गूढार्थसमह.

छान्दोग्यमुण्डकयोः प्रथम ‘एकविशानेन सर्वविशनप्रतिज्ञा’ अन्ते ‘तत्वमसि’ ’ ब्रह्म वेद ब्रह्मैत्र मवति’ इत्यादि

समानाधिकरणानर्देशः, तत्र ‘तत्त्वमसि इत्यादी एक विज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिशाऽनुसार्यर्थः भवन्मते नघट इति प्रागेवोत्तम्

(१५९.पु.ई.अ) ॥ भञतु प्रतिशायाः परसम्मतार्थोऽपि नघटतइत्याह - एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञानमित्यादिना । शुचिरजतस्यले शुक्तिव्यीतरेकेण रजताभाववत् एक्व्यतिरिक्त सर्वामावः भवद्भिरुच्यते साच प्रक्रिया अत्र नघटत इत्याह यथैकविज्ञानमित्यादिना । ’ मृत्तिकेत्येव सत्यम्’ इत्यत्र मृत्तिकैव सत्यम् अन्यन्मिभ्या इतिदृष्टान्तार्थ प्रकल्प्य अर्थ वर्णनमपि नघटन इत्याद - नवत्यादिना । ‘बाचाऽऽरम्भगम्’ इत्यादिश्रुत्या मिथ्यात्व सिद्धनीति भ्रम निरस्पति 26

२०२

सद्रियाया विकारजातस्यासत्यत्वं परोक न चियश्चितम्

[ आनन्द- १-१-५

श्रीभाष्यम्

न्मयं विज्ञातमिति दृष्टान्तोऽपि न घटते । मृत्पिण्डविज्ञानेन हि सद्विकारस्य शातता निद

र्शिता । तत्रापि विकारस्यासत्यताऽभिप्रेतेतिचेत् मृद्विफारस्य रज्जसर्पादिधदसत्यत्वं शुश्रूषो रसिद्धमिति प्रतिशातार्थ सम्भावनाप्रदर्शनाय / ‘यथा सोम्य ’ (छां.६.१) इति प्रसिद्धव ३

दुपन्यासो न युज्यते । नच ‘तत्त्वमसि :- इत्यादिवाफ्यजन्यज्ञानोत्पत्तेः माग्विकारजा

तस्यासत्यतामापादयत्तर्कानुगृहीतमननुहीतं या.. प्रमाणमुपलभामह इति । अयमर्थः तदनन्यत्वमारम्भणशन्ददिभ्यः’ (शारी. १.१.१५) इत्यत्र वक्ष्यते । तथा ‘सदेव सोम्ये

दमन आसीदेकमेवाद्वितीयम्’ (छां.६.२.१) ‘तवैक्षत बहुस्यां प्रजायेयेति तत्तेजोऽ सृजत ’ (६.२.३) ‘हन्ताहमिमास्तिस्रो देवता अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्या

करवाणि ’ (६.३.२) ’ सन्मूलास्सोम्येमास्सर्वाः प्रजास्सदायतनास्सत्प्रतिष्ठाः ऐतदात्म्य मिदं सर्वम् ’ (६.८ ६) इत्यादिनाऽस्य जगतस्सदात्मकता, सृष्टे. पूर्वकाले नामरूपविभागप्र

हाणं जगदुत्पत्तौ सच्छन्दवाच्यस्य ब्रह्मणस्स्वव्यतिरिक्तनिमित्तान्तरानपेक्षत्यं, सृष्टिकालेऽ

हमेवानन्तस्थिरत्रसरूपेण ‘बहुस्याम्’ इत्यनन्यसाधारणसङ्कल्पविशेषो, यथा सङ्कल्पम नन्तविचित्रतत्यानां विलक्षणक्रमविशेषविशिष्टासृष्टिस्समस्ते प्वचेतनेषु वस्तुपु स्वात्मकजी

बानुप्रवेशेनैवानन्तनामरूपव्याकरणं स्वन्यतिरिक्तस्य समस्तस्य स्वमूलत्वं स्वायतनत्वं स्वप्र- ' वर्त्यत्वं स्वेनैव जीवनं स्वप्रतिष्ठतत्वमित्याद्यनन्तविशेषादशास्त्रैकसमधिगम्या प्रतिपादिताः

तत्सम्बन्धितया प्रकरणान्तरे प्वप्यपहतमाप्मत्यादि निरस्तनिखिलदोपता सर्वशता सर्वेभ्य

रत्वसत्यकामत्व सत्यसङ्कल्पत्वसर्वानन्दकरणनिरतिशयानन्दयोगादयस्सकलेतरप्रमाणा विषयास्सहस्रशः प्रतिपादिताः ।

श्रुतप्रकाशिका तिनिंदर्शितेति भावः । दृष्टान्ताविरोध शकते तत्रापीति । प्रसिद्धवदुपन्यासानुपपच्या दूषयति मृद्विकारस्येति । मृद्वि

।

कारासत्यत्वमनुमानादिनानगतमित्यनाह-नचेति अनुगृहीत मिति ज्वालैक्यबुद्धिवदापात प्रतीतिमात्र जनकत्व विवक्षितम् उपरितन वाक्यापर्यालोचना दर्शयति । तथेति । सदायतनत्वफलिन स्वप्रवर्त्यत्व स्वेनैव जीवन च प्रशासनेनहि धारणं धृत्याच तज्जीवन निषेधाय गुणानुवादइति शङ्काभ्युदासायाह - शास्त्रैकेति । नहि विधेरनुवादित्वमिति भावः ॥

श्रुत्यन्तरापर्याचना दर्शयति तत्सम्बन्धितया प्रकरणान्तरेष्वपीति । अपहृतपाप्म वादिरूपो निरस्तनिखिल

दोषतेत्यर्थ. । अपूर्वतालक्षण गुणेषु तात्पर्यलिङ्ग दर्शयितु सकलेतरप्रमाणाविषयाइत्युक्तम् । ततः किमित्याकाङ्क्षा पूरयन् कारणतयेति । अघटित वमुपपादयाते मृत्पिण्डेति । नहि शुक्ति ज्ञानाद्रजत निवृत्तिवत् मृत्पिण्डशानाद्धादि(विकार)निट गूढार्थसंग्रह.

तदनन्यत्वमित्यादिना । सूत्रे आरम्मणशब्दप्रयोगेश ‘वाचाऽऽरम्मणम्’ इत्यत्र परसम्मतवागालम्बन मित्यर्थक समासः श्रुतौ न विवश्चित इति परसम्मतार्थस्य सूत्रकृत्तात्पर्यविषयत्व नघटते

’ तदनन्यत्वम् ’ इति निर्देशासङ्गतरित मूल्य

व्यक्तीभविष्यति । एवं ‘वाचा’ इति शब्दप्रयोगाभावोऽपि परसम्मतार्थस्य सूत्रकृतात्पर्यविषयावाभावसूचक, आरम्भणशब्दप्रयोगः सिद्धान्ति सम्मतार्थसूचक नतु परसम्मतार्थस्येति प्रागेषोपंपादितम् (६१८पु.जि.) ॥

आनन्द - १-१.६ ]

परसम्मत सामानाधिकरण्यरीत्यनुवादः

२०३

श्रीभाष्यम्

एवमनन्यगोचरानन्तविशेषविशिष्टप्रकृतब्रह्मपरामर्शितच्छन्दस्य निर्विशेषमात्रोपदेशपरत्व मसङ्गतत्वेनोन्मप्तमलपितायेत | त्वंपदंच संसारित्वविशिष्टजींववाचि तस्यापि निर्विशेषस्य रूपोऽपस्थापनपरत्वे स्वार्थः परित्यक्तस्स्यात् । निर्विशेषप्रकोशस्वरूपस्य च वस्तुनोहावि घया तिरोधानं स्वरूपनाशप्रसङ्गादिमिर्न सम्भवतीति पूर्वमेवोकम् । एवं च सति समा नाधिकरणवृत्तयोस्तत्वमिति द्वयोरपि पदयोर्मुरयार्थपरित्यागेन लक्षणा च समाश्रयणीया अयोध्येत समानाधिकरणवृत्तानामे कार्थप्रतिपादनपरतया विशेषणांशे तात्पर्यासम्भ चादेव विशेषणनिवृत्तेर्वस्तुमात्रैफत्वप्रतिपादनावलक्षणाप्रसङ्गः । यथा नीलमुत्पलमिति पदद्वयस्य विशेष्यैकत्वप्रतिपादनपरत्वेनं नीलत्वोत्पलत्वरूपविशेषणद्वयं न विवक्ष्यते ।

तद्विवक्षायां हि नीलत्वविशिष्टाकारेणोत्पलत्यनिशिणकारस्यैकत्वप्रतिपादनं प्रसज्येत तत्तु न सम्भवति नहि नैल्यविशिष्टाकारेण तद्वस्तूत्पलपदेन विशेष्यते जातिगुणयोरन्योन्यस

मचायमसङ्गात् । अतो नीलत्वोत्पलत्त्वोपलक्षितवस्त्वेकत्वमात्रं प्रकाशिका

पदद्वयपर्यालोचनामाव दर्शयति एवमिति । एवमनन्यगोन्दरानन्त विशेषविशिष्टप्रकृतेत्यनेन प्राकरणिकवाक्यविरोधो विध क्षित: प्रकृतब्रह्मपरामर्शितच्छन्द येत्यनेन यत्र क्यापि प्रकृताकारविशिष्टपरामर्शितया तच्छन्दव्युत्पत्तिविरोध उत्तः । त्वपद स्यापि वस्तुमानपरत्वे मुख्यार्थप्रहाणमाह - त्वंपदश्चेति । स्वाभिमुखश्चेतनत्वशब्दार्थ: ॥ आगिमुख्य च स्ववाक्यचेाध्य त्वम् बोध्यवंचाशस्य ससारिणः स्वतःप्राप्तमिति भावः तस्माद्बोधनार्हतोपयोग्याकार विशिष्टस्त्वमर्थः अनस्सपरित्यत्तोभ

वति । प्रमाणत कपर्यालोचन पूर्वोत्तन्याह-निर्विशेषेति Jपदद्वयनिमित्तप्रहाणे निर्विशेषत्वस्य बुद्धिस्य वात्तदनुपपत्तिरूप तपयलोचनदर्शितम् । सामानाधिकरण्यबलान्निर्विशेषवत्वभ्युपगम इति शङ्कायां पदद्वयलक्षणालक्षण दूषणम ह-एवं चेति । एवं सति निर्विशेषस्वरूपोऽपस्थापन परत्वे मुख्यार्थसबन्धितया वस्तुमानावबोधनेऽभ्युपगते लक्षणास्वीकारइत्यर्थः अथ परमतमुपन्यस्यति अथोच्येतेति । समानाधिकरणवत्तानामित्यादिग्रन्थः पक्षविषयसङ्ग्रहरूपः । विशेषणांशे

तात्पर्यासम्भवादिति । अन्यथा विशेषणबहुत्वादेकार्थत्वासिद्धेरीत भावः, पूर्वमप्युक्तादेवत्येवकारामिप्रायः प्रथम सूत्रे हि बहुरा उक्त: । यदा अन्यनेरपेक्ष्यपरएवकारः । न लक्षणाप्रसङ्गइति । वाच्याबहिर्भूतप्रतिपादनादिति भावः । एव पक्ष त्रित्रये सङ्क्षेपणोक्तमर्थमुपपादयति यथेत्यादिना | तत्र महामाप्योक्तेऽप्युदाहरणे विशेषणाशे तात्पर्यसभव सिद्धकृत्वा उदा हत. | कथ तन्त्र विशेषणाशाविवक्षेत्यत्राह तद्विवक्षायांहीति । प्रसक्तस्यानिष्टता दर्शयति तस्विति । युगपदभिधाने

उद्देश्योपादेयविभागहानिप्रसङ्गात्पदद्वयप्रकृत्युपस्थापित विशिष्टक्ये समानविभक्तया प्रतिपाद्यमाने विशेष्यादास्यैव विशेषण

भूतजानिगुणशयोरप्यैक्यप्रसङ्गाच । क्रमणाभिधानपञ्चाऽभ्युपगन्तव्य इति इदि निधायाह नहीति / क्रमपक्षेऽपि पूर्व

पदप्रतिपन्नाकार विशिष्टस्य पदान्तरप्रतिपन्नावारविशिष्टवस्तुतादात्म्य किं समान भितया बोध्यम् ! उत पूर्वपदप्रतिपन्ने विशिष्टे विशेषणान्तरान्वय इति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथमे विशेषणभूतजातिगुणयोरप्यैक्यप्रसङ्ग सिद्ध बुद्ध्वा द्वितीये शिर

स्य योन्य समवायप्रसङ्गमाह-जातिगुणयोरिति । तात्पर्यचहिष्ठस्या विशेषणस्योपयोगं दर्शयन्तिमाह-अतइति । ३

←

गूढार्थसङ्ग्रहः

अतो नीलत्योत्पलत्वोपळक्षिवेति । यद्यपि परैः आधुनिके: ‘नीलमुत्पल’ मित्यादी गौणसामानाधिकरण्यवादिभिः

परोक्तार्थपर्यालोचनोपक्रमः

२०४

[ आनन्द- १-१६

श्रीभाष्यम्

सामानाधिकरण्येन प्रतिपाद्यते । तथा सोऽयं देवदत्त इत्यतीतकालविप्रकृष्टदेशविशिष्टस्य तेनैव रूपेण सन्निहितदेशवर्तमानकालविशिष्टतया प्रतिपादनानुपपत्तेरुमयदेशकालोपल क्षितस्वरूपमात्रैक्यं सामानाधिकरण्येन प्रतिपाद्यते । यद्यपि नीलमित्याघेकपदवणेप्रती

यमानं विशेषणं सामानाधिकरण्यवेलायां विरोधानप्रतिपाद्यते तथाऽपि वाच्येऽर्ये प्रघा नांशस्य प्रतिपादनान्नलक्षणा अपितु विशेषणांशस्याविवक्षामात्रम् | सर्वत्र सामानाघि

करुण्यस्यैष एव स्वभावइति नकश्चिद्दोष इति । तदिदमसारं सर्वेष्वेव वाक्येषु पदानां ध्यु ,

7

श्रुतप्रकाशिका

नीलोत्पलमित्यन विशेषणान्वये स्फुटेऽपि तात्पर्याभाव उत्त । तत्र विशेषणानन्वयस्यास्फुटत्वाद्विशेषणान्वये स्पष्टता पर्याभावमुद्दाहरणान्तर दर्शयति तथेति ॥ विशिष्टवाचिनश्शब्दस्य विशिष्टपरित्यागेन विशिष्टकदेशतया

तत्सम्बन्धिान विशेष्यस्वरूपमात्रे वृत्तिर्लक्षणैव स्या

दित्यत्राह-यद्यपीति । परिहरति तथापीति वाच्येऽर्थे नहि शक्तिविषयाद्विशिष्टाद्वहिर्भूत विशष्यमितिभाव । प्रधा

नाशस्येति । तात्पयविषयतया घर्मितया च प्रधानस्य विशेष्याशस्यावर्जनादप्रधानावशेषणत्यागेऽङ्गुल्यादिविकले पुरुषश ब्दस्येव न लक्षणेति भाव | मुख्यार्थत्वे तुल्येऽपि विशिष्टप्रतिपादनदशातो वैल्क्षण्य दर्शयति अपित्विति । अवि

बक्षामात्रमिति | अशक्ये क्वचिद्व्यापाराभावात् व्यापारविषयाशेऽपि महाशक्तिरिति भाव, पूर्व पक्षे लक्षणाभावउत्तः इदानीं सपक्षे विशदीकृतो भवति । विशेषणाविवक्षायामस्वारस्य स्यादित्यत्राह - सर्वत्रेति । सामानाधिकरण्यव्युत्पत्तेरी

दृशत्वानास्वारस्य, व्युपत्यननुरोधेसति स्वारस्यम् । अतऐकार्थव्युपत्तिविरोधिविशेषणविवक्षायामेवास्वारस्य मितिभावः इम पूर्वपक्ष प्रतिक्षिपति तदिदमसारमिति । प्रथम चरमोत्ततया बुद्धिस्य व्युपत्यन्तराश्रयण निरस्यति सर्वेष्वेवेति । सर्वेषु समानाधिकरणेषु व्यधिकरणेषु च वाक्येष्वित्यर्थ

गूढार्थसमह

। 1

गामानय गां बघानेत्यादिन्यधिकरणवाक्येषु i

विशेष्यविशेषणभावे सामानाधिकरण्यस्थले उपहितान्वयबाघएवाङ्गीक्रियते नतूपलक्षितान्वयबोध 1तथाऽपि विशेषणोप

लक्षणव्यतिरित्तोपाधेः केनापि दार्शनिकेनानङ्गीकारेण अप्रामाणिकतया इत्थमुत्तिः । विशेष्यविशेषणभावे गौणसामाना. धिकरण्य विहाय ’ तत्त्वमसि’ इति समन्ययो मुख्य प्रदर्शितः । सोऽयमित्यादिवाक्यस्थपदानामिव इति पञ्चपादिका प्रत्यमिशायामधिगत मेक्स्व परस्म प्रतिपादयति सोऽयमिति । ‘स्यादेतत् क्षणिकत्वपरिहाराय तंप्रत्यभिशाप्रामाण्य ताबद्रस व्यम् । एव तर्हि ‘साइय’मित्यादिवाक्यस्याप्येवमेव प्रामाण्य भविष्यतीति विवरणम् । सर्वसमतप्रकारेण एतसिद्धान्तो नघते। ‘सोऽय देवदत्त’ इत्यत्र सर्वसमति उपलक्षितान्वयबोधमात्रे नतु परोक्तरीतावित्याह सोऽयं देवदत्तइत्यादिना | उपलक्षणस्याप्रकारत्वमिति परसम्मतार्थ. जिशासाऽधिकरणे प्रागेव (३२९.पु.जि.अ) पर्याोचित | धर्मस्याप्रकारत्वे ससर्गों

ऽपि न विषयइति तदाशय । सर्वत्र समानाधिकरणव्यभिकरणवास्येषु ससर्गविशेषावगाहिवेनैव वाक्यार्थ अन्विताभि घानवादिनस्सम्मत | धर्मस्याप्रकार के ससर्गस्य भानमेव नसभवति । ‘नीलमुम्पल मित्पत्र नीरवोत्पलत्वयोः उपलक्षणत्व

उपलक्षणस्य प्रकारत्वमेव ’ नीलमुपलमानय ’ इत्यत्र आनयनाये एव नैस्योत्पलत्वयो विशेषणत्वेनान्वयेन विशिष्टान्व

येबाघ इत्याह - सर्वेष्वेव वाक्येध्वित्यादिना ||

आनन्द- १-१-६]

समानाधिकरणवाक्येषु विशेषणविवक्षासाधनम्

२०५

श्रीभाष्यम्

त्पत्तिसिद्धार्थसंसर्गविशेषमात्रं प्रत्याय्यम् । तत्र समानाधिकरणवृत्तानामपि नीलादिप दानां नेल्यादिविशिष्टपवार्थो व्युत्पत्तिसिद्धः पदान्तरार्धसंसृष्टोऽभिधीयते । यथा नील मुत्पलमानयेत्युक्ते नीलिमादिविशिष्टमेवानीयते, यथा च विन्ध्याटव्यां मदमुदितो मात ङ्गगणस्तिष्ठतीति पदद्वयावगतविशेषणविशिष्टपवार्थः प्रतीयते । एवं वेदान्तवाक्येष्वपि

समानाधिकरणनिर्देशेषु तत्तद्विशेषणविशिष्टमेव ब्रह्म प्रतिपत्तव्यम् । नच विशेषणविव क्षायामितरविशिष्टाकारं वस्त्वन्येन विशेष्टव्यम् । अपितु सर्वैर्विशेषणैस्स्वरूपमेव विशेष्यम् तथा हि ’ मिन्नप्रवृत्तिनिमित्तानां शब्दानामेकस्मिन्नर्थे वृत्तिस्सामानाधिकरण्यम्’ (कैयटे श्रुतप्रकाशिका

नहि प्रतिवाक्यं पदानामर्थमेदव्युत्पत्तिक्ल्पनं ‘क्लप्तकल्प्यावरोधेतु युक्तःक्लप्तपरिग्रहः’ इति न्यायेन वलसय्युत्प

त्यैव स्वार्थनोधनसम्भवे व्युत्पत्यन्तरकल्पनानुपपत्तेः । तथा समानाधिकरणवाक्येष्वपि न पदाना व्युत्पत्यन्तर प्रवृत्ति निमित्ताविशिष्टार्थविषयं कल्पनीयमिति मावः । व्युत्पत्त्यन्त रामावेऽपि वाक्याना परस्परवैपग्यसम्भवोपपादनपर व्यु पत्ति सिद्धार्थसंसर्गविशेषमानमितिपदम् । व्युत्पत्तिसिद्धार्थसंसर्गविशेषाद्वाक्ययैषम्य नतु प्रकृत्यश्स्य व्युत्पत्यनयगतार्थान्तर कल्पनादित्यभिप्रायः । एव सर्ववाक्यसाधारण रूपमुक्तम् । अनेन समानाधिकरणवाक्येषु पलितमर्थमाह - तत्रेति ॥ तत्र तेषु वाक्येषु समानाधिकरणपदाना विशिष्टैकार्थप्रतीतिहेतुत्वमुदाहरणेन दर्शयति यथेति । प्रत्यक्षविषय परोक्ष विषयंचोदाहरणद्वयम् । अतएव ह्यानीयते प्रतीयत इत्युक्तम् । कारकविभक्तयन्तत्व न सामानाधिकरण्यविरोधीत्यभिप्रायेण

नीलमुत्पलमान येत्युक्तम् । नीलिमादिविशिष्टमेवानी यतइति । समानाधिकरणपदसमुदायो वस्तुमानप्रत्यायक्श्वद्वस्तुमा त्वाविशेषादनीलमप्यानीयेतेन्यभिप्रायः । किंच समानाधिकरणपदाना विशेषणपरित्यागे कोहेतुः समानविभक्त्यवगत मैक्यमितिचेन्न प्रातिपदिकावगतविशेषणान्वयबलात्समानविभक्तिरेक्य न प्रतिपादयेत् तदेव युक्त विभक्तयर्थादपि प्राति पदिकार्थप्राधान्यात् ’ अदितिःपाशान् ’ ’ गृहं समार्टि’ इत्यादिपुहि विभत्तय थऽनादृतः ऐक्यविषयप्रयोगदर्शन दे क्यमितिचेत् विशेषणान्वयेऽपि प्रयोगदर्शनाद्विशेषणान्वयमपि प्रतिपादयति शाब्दप्रतीतिर्वस्तुमात्रस्यैव विशेषणान्वयस्तु

पबलादीक्रियत ्रत्यञ्चत्रला स्वीक्रिवते प्रत्यक्षागोचरेतु यथाशब्दं नविशेषणप्रतीतिरितिचैन्न विशेषणान्वयश्शान्द प्रतीतिविषयः ऐक्यतु प्रत्यक्ष इति किं न स्यात् || प्रत्यक्षागोचरेऽपि ‘देवदत्तः श्यामो युवे’त्यादिप्रयोगध्वैक्यघीदर्शनादेक्य शाब्दप्रतीतिविषय इतिश्चेत् तत्रैव परो. क्षविषयप्रयोगे विशेषणान्वयस्यापि प्रतीतेर्विशेषणान्वयश्शान्द एव न प्रत्यक्षसिद्ध इति । इत्य प्रत्यञ्चपरोक्षविभागरहितं समान॥घेकरणपदानामनेकावेशेषणविशिष्टैकार्थबोधकत्वं दृश्यत इति चरमपर्वामिप्रायेणोदाहरणद्वय दर्शितम् । तस्मात् यव लौकिकास्त एव वैदिकाः’ इति लोकवेदाधिकरणन्यायेन वेदान्तवाक्येष्वपि पदद्वयावगतविशेषणापरित्यागेनै वार्थ: प्रतिपत्तव्य इत्याह – एवं वेदान्तेति ॥ '

अन्योन्यसमवायप्रसङ्गं परिहरति नचेति । अरुणाधिकरणे विस्तरेण परिहारो वक्ष्यत इत्यत्र संक्षिप्तः, नहियथा अनुपपत्तिस्यात्तथा वतव्यमिति भावः । युगपदमिधान इदि निभाय सर्वेर्विशेषणैः स्वरूपमेव विशेष्यमित्युक्त सर्वविशे पणैः स्वरूपस्यैव विशेष्ययेऽनुगुणं सामानाधिकरण्यरक्षणमित्याह तथाहीति । नहि विशेषाष्टिकारे विशेष

विरोधएव त्याग:

२०६

[ आनन्द- १-१६

श्रीभाष्यम्

वृद्धवाहिके) इत्यन्वयेन निवृत्याचा पदान्तरप्रतिपाद्यादाकारादाकारान्तरयुक्ततया तस्यैव वस्तुनः पदान्तरप्रतिपाद्यत्वं सामानाधिकरण्यकार्यम् । यथा देवदत्तश्श्यामो युवा लोहि ताक्षोऽटीनोऽकृपणोऽनवद्य इति । यत्रत्वेकस्मिन्वस्तुनि समन्वयायोग्यं विशेषणद्वयं समा नाधिकरण पदनिर्दिएं तत्राप्यन्यतरत्पदममुरयवृत्तमाथीयते; न द्वयम् | यथा ‘गौर्याहीक’ श्रुतप्रकाशिका

णान्तरान्वयप्रतिपादन सामानाधिकरण्यमित्युक्तमित्यर्थ । सामानाधिकरण्यलक्षणग्रन्थं विवृणोति अन्ययेन निवृत्त्या वेति । अन्वयरूपार्थस्य व्यावृत्तिरूपार्थत्व न कल्व्यम् यथा व्युत्पच्यन्वयमुसेन व्यावृत्तिमुसेन या वस्तुनः पदान्तरम तिपाद्याकारादाकारान्तरयुक्तता प्रतिपादन समानाधिकरणपद समुदायकार्यमत्यर्थः । तत्रोदाहरति यथेति । अन्वयमु

सेनाने क प्रवृत्ति निमित्त वैशिष्ट्यौदाहरण श्यामो युवेति । व्यतिरेकमुखेना नेकाकारान्वयाँदाहरणमदीन इत्यादि । दीनत्व अभास्वरमनस्कत्व कृपणत्व निर्धनत्यम् ||

अनायमर्थ: क्रमेणाभिधाने व्यधिकरणवाक्येऽपि करणकारकविशिष्टेऽधिकरणकारकान्वयरस्यात् । तद्विशिष्टे इतर कारकान्वयो वा प्रसजेदित्यन्योन्यविशेषणविशेष्यभावन्चोय व्यधिकरणवाक्येऽपि समानम् । तत्र य परिहारः स एवात्रापि तथाहि –

पद्जातं श्रुतं सर्व स्मारितानन्वितार्थकम् । न्यायसम्पादितव्यक्ति पञ्चाद्वाक्यार्थयोधकम् ॥ इत्युत्त प्रकारेण स्मरणदशाया सर्वे पदैः पृथक्पृथक्स्वार्थस्मरणानविशेषणानामन्योन्यसमवायप्रसङ्ग | परामर्शदशाया यथा

चोपपन्नं भवति तथा परामशोनाय प्रसङ्गः | पश्चायुगप-सर्वे परर्वाक्यार्थबोधनान्नमिथस्समवायप्रसङ्गः । तस्मात्समानाधि. करणपदैर्युगपत्तत्तत्पदप्रवृत्तिनिमित्त विशिष्ट कविशेष्यप्रतिपादनेन क्रमामावान्नान्योन्यसमवाय इति सर्वैर्विशेषणैरस्वरूप मेव विशेष्यमिति ग्रन्थे अयमर्थोऽभिप्रेतः । अत्र सामानाधिकरण्यलक्षणग्रन्थोपादानेन अन्यदीप चोद्य परिहतभवति युगपद भिघाने विशिष्टयोरैक्य समानविभक्तिः प्रतिपादयतीति विशिष्टैक्यवद्विशेषणैक्यमपि स्यादितिचोद्यम् । अन परिहार -

एकस्मिन्नर्थे वृत्तिस्सामानाधिकरण्यमिति समान विभत्तौ विशेष्यध्यैवैक्यप्रतिपादनान्नविशेषणैक्यमिति || ननु विशेषणे विशेष्येचाविशेषण प्रातिपदिकेनावगतसति समानविभत्तिर्विशेध्यैक्यपरा नतु विशेषणैक्यपरेति किं नियामकामेति चेत् ? समानविमतिरेक्यबोधिका नतु मेदबोधिकेति किं नियामकम् ? व्युत्पत्तिरिति चेत् साइनापि तुल्या

किंच पदान्तरासमानाधिकृते घटइति पदे प्रयुक्ते तररस्या विभक्ति प्रातिपदिकावगताना विशेषणविशेष्यतत्सम्बन्धानामैक्य न प्रतिपादयति विशेष्यमात्रैक्यमेव प्रतिपादयतीनि किं नियामकम् ।

प्रत्यक्षमूलाहि व्यु पत्तिः प्रत्यक्ष च विशेष्यमात्रैवय

दर्शयति नतु विशेष्यतत्सम्बन्धानामैक्यम् अतः प्रत्यक्षमूला व्युत्पत्तिर्नियामिकेतिचेत् सेवात्रापि नियामिकेत तुल्यमिति || एन सर्वत्र व्यु पत्तिसिद्धार्थ एवं स्वीकार्यश्चेन्नकांचदपि वृश्यन्तरकल्पन व्युपश्यन्तरक्स्पन वा स्यादित्यवाह-

यनत्विति । विशेषणद्वयमिति त्रित्वादेरप्युपलक्षणम् । व्युत्पत्तिसिद्धार्थस्वीकार एवीह सर्वने स्वतः प्रातः तस्य प्रमाणदि रोघादन्वयायोग्यत्वेसति वृत्यन्तरकल्पनं प्राप्त तदसम्भवे व्युत्पत्यन्तरकल्पनम् । गोशब्दस्य किरणवाचिन्वे वृत्यन्तरा

भावाद्धि शक्तिकल्पनम् यदा वृत्यन्तरकल्पन तदानीमण्यन्यतरपदस्या मुख्य व्यकपन तावनैव विरोधशमनात् । न पुनःस

वे पदाना तात्पर्यनिश्वायवाभावप्रसङ्गात् गोर्चादीकइति प्रयोग गोपदस्यैवमुख्यत्व नतु बाहीक् पदस्थापि । अन्यतरपदस् बृत्यन्तरक्ल्यनेऽपि न निर्विशेषवस्तुपरत्व मुख्यवृत्त्युपनीतविशेषणान्वयेऽपि वृत्त्यन्तरोपनीतविशेणान्वयादि त्यभिप्रायः ॥

आनन्द १-१६]

अविरुद्धविशेषणेति सचेपेशारीरकपर्याालोचनम्

२०७

श्रीसायम्

इति । नीलोत्पलादिपुतु विशेषणद्वयान्वयाविरोधादेकमेयोभयविशिष्टं प्रतिपाद्यते | अथ मनुपे एकविशेषणप्रतिसम्बन्धित्वेन निरूप्यमाणं विशेषणान्तरप्रति सम्बन्धि

त्याद्विलक्षणमिति घटपटयोरिवैकविभक्ति निर्देोऽप्यैषयप्रतिपादनासम्भवात्समानाधिक रणशब्दस्य न विशिष्टप्रतिपादनपरत्वम् । अपितु विशेषणमुखेन स्वरूपमुपस्थाप्य तदै क्यप्रतिपादनपरत्यमेवेति । स्यादेतदेवम् ; यदि विशेषणद्वयप्रतिसंवन्धित्वमात्रमेवैषयं निरन्ध्यात् नचैतदस्ति । एकस्मिन्धर्मिण्युपसंहर्तुमयोग्यधर्मद्वया वैशिष्टत्वमेव ह्येत्वं निर पद्धि | अयोग्यता च प्रमाणान्तरसिद्धा घटत्वपटत्वयोः । नीलमुत्पलमित्यादिपुतु दण्डित्व कुण्डलित्यवद्रूपवत्वरसवत्त्वगन्धयत्त्वादियश्च विरोधो नोपलभ्यते न केवलमविरोध एव प्रवृत्तिनिवृत्ति मेदेनैकार्थनिष्टत्वरूपं सामानाधिकरण्यमुपपादयत्येव धर्मद्वयविशिष्टतां श्रुतप्रकाशिका

नीलोत्पादिवाक्येषु वृत्त्यन्तकल्पनहेतुरेव नास्तीत्याह-नीलेति । विशेषणभेदेन विशेष्यभेद शङ्कते- अथमनुप

इति । विशेषणप्रतिसनन्धित विशेषणविशिष्टता एकविशेषणप्रतिसन्धित्वेन निरूप्यमाणमिति भावप्रधान निर्देशः निरु प्यमाणत्व विवक्षितम् । एकविशेषणप्रतिसबन्धित्व विशेषणान्तरप्रतिसचन्धि वाद्विलक्षणमित्यर्थः । यद्वा एकविशेषणप्रतिस .न्धवेन निरूप्यमाण वस्तु विशेषान्तरप्रतिसवन्धित्वाद्धेतोस्त स्माद्विशेषणान्तरविशेष्यात्पदार्थाद्विलक्षणमित्यर्थः । विशेषणप्र तिसमन्धित्वभेदाद्विशेष्यस्वरूपभेद निदर्शयति । घटपटयोरिवेति । यथा घटत्वविशिष्टताया पट वविशिष्टतायाश्च मेदेन तद्विशिष्टयोर्घटपटयोर्विशेष्ययोर्भेदः तथा विशेषणान्तरान्वयस्यान्यावेशेषणान्वयस्यच भेदेन तद्विशेष्ययोश्च भेद. समान विभ तिनिर्देशे सत्यप्यवर्जनीय इति सामानाधिकरण्य न विशिष्टैक्यप्रतिपादनक्षममित्यर्थः । नविशिष्टप्रतिपादनपरत्वमिति विशेषणान्ययप्रतीतेरवर्जनीयत्वेऽपि न तत्र तात्पर्यमिति मानः । विशेषणत्यागे तत्प्रतिसबन्धिविशेष्योपस्थापनायोगात्तदै क्यमपि दुष्प्रतिपादमित्यनाह अपिविति। परिहरति । तात्पर्याविषयस्यापि सिक्यप्रतिपादन सभवतीत्यर्थः स्यादेतदिति ॥विशेषणस्य परामर्शदशाप्रतीतिमात्रेण ताद्वेशेष्यप्रतीति यनायोग्यत्वमभ्युपगत तत्रापि विशेषणत्यमेवह्ययोग्यत्वे प्रयोजक्म् । अतो नील यादिविशेषणमापे विरुद्धस्थादि त्यनाह-अयोग्यताचेति । प्रमाणान्तरसिद्धेति । नपुनर्विशेषणत्वप्रयुक्तमयोग्यत्यमिति भावः । प्रमाणान्तरमपि घटत्वप

टत्वयोर्मिनाधिकरणत्वलक्षण विरोधमवगमयति नीलोत्पल बयोरापे सविरोधस्तुल्यः, षट्पदे कुमुदे च पृथग्दर्शनादित्य त्राह-नीलमुत्पलमित्यादिपुत्विति । नकेबल भिन्नाश्रयःवमान निरोधः अपितु तन्नियमः | नवनवयस्ता दृयावरोध, कचित्सहप्रतीतत्वादिति भावः । दण्डित्वेति । दण्डादिकं युनसिद्ध, रूपादिकमयुतसिद्धम् । युवसिद्धा (दिविभाग)युनसिद्धत्वादि)वाद्वेशेषणत्वमपि विरोधाप्रयोजक मिति भावः यद्वा दण्डिस्वादिक परस्परपरिहारेण वर्तते । रूपतु रसतथापरिहून्य वर्तते रसस्तु रूप परित्य नवर्तते त ् र रूपापरिहारिणो रसस्य रूपस्याविरोधो दुरहव. क्वचि सहोपरम्भात् परस्परपरिहारिणोरपि नीलोपवयो. क्वचित्सहोपलम्भादाबेरोध इत्यभिप्रायेणोदाहरणद्वय दर्शितम् || अविरोधे निवक्षितैक्यानुपयोगाद्विशेषणाविषक्षेत्यनाह-नफेवलमिति । अपर्याययो. पदयोरेकार्यवृत्ती निमित्त 1

गूढार्थसमह.

अथ मनुषे इत्यादिना –सङ्क्षेपशारीरिक विवरणादिपर्याोचन सूचितम् ||

सोऽयं देवदत्त इत्यत्र प्रकारविवक्षा सम्भवत्येवेति न लक्षणा

२०८

[ आनन्द १-१-६

श्रीभाष्यम्

अन्यथा स्वरूपमात्रैफ्ये अनेकपदप्रवृत्ती निमिसाभावात्सामानाधिकरण्यमेव न स्यात् । विशेषणानां स्वसम्वद्धानादरेण वस्तुस्वरूपोपलक्षणपरत्वे सत्येफेनैव वस्तूपलक्षितमि त्युपलक्षणान्तरमनर्थकमेव उपलक्षणान्तरोपलक्ष्याकारमेदाभ्युपगमे तेनाकारेण सविशे पत्वप्रसङ्गः ॥

सोऽयं देवदत्त इत्यत्रापि लक्षणागन्धो न विद्यते विरोधाभावात् । देशान्तरसम्य न्धितयाऽतीतस्य सन्निहितदेशसम्बन्धितया वर्तमानत्वाविरोधात् । अतएव हि सोऽयमिति प्रत्यभिशया कालद्वय सम्बन्धिनो वस्तुन ऐक्यमुपपाद्यते वस्तुनस्स्यि रत्ववादिमिः अन्यथा श्रुतप्रकाशिका

सापेक्षत्वात्तेनविना तत्र प्रवृश्ययोगाच्चात्यन्तोपयोगाद्विशेषणस्य विवक्षितत्वामेत्यर्थः । उपपादकत्वमेव विपक्षे बाघकदर्श नेन द्रदयति अन्यथेति । अन्यथा विशेषणत्यागे उपलक्षणतया निमित्तत्वं स्यादित्यत्राह-विशेषणानामिति । अना

दर: तात्पर्याभावः यथोपलचणभूतायां शासाया न तात्पर्यम् अपितु चन्द्र एव तात्पर्ये तद्वदित्यर्थः, ननूपलक्षणान्तरवै यध्ये तवापि प्रसजेत् एकस्मिन्नुपलक्ष्ये जन्मायनेकोपलक्षणाभ्युपगमादित्यत्राह-उपलक्षणान्तरेति । अस्माभिस्तु जन्मा ·

दिमिरुपलक्षणै रुपलक्ष्यास्तदनुगुणज्ञानशक्तयाद्या कारभेदाः स्वीकृता इति ननैरर्थक्यामेतिभावः तेनाकारणेति 1। अन्ततोग त्वाऽध्यवर्जनीयं सविशेषत्वम् । एव च सत्युपलक्ष्याकारान्तराभ्युपगमेन तस्योपलक्षणस्वामीकारादप्युपलक्षणतयाऽमिमता नामेव विशेषणत्वाङ्गीकारोवरमिति भावः ||

पूर्व लक्षणाङ्गीकारपक्षेऽन्यतरपदामुख्यत्वादिदूषणान्युक्तानि । यत्तु वाच्ये प्रधानांशस्य प्रतिपादनान्नलक्षणेति तत्रापि

लक्षणा स्यादेव द्वारभूतप्रवृत्तिनिमित्ताभावेन तद्द्वारकस्यामिधानस्यानुपपत्तेरिति । इदं च दूषणं प्रवृत्ती निमित्ताभावा दिति भाध्येण फलितम् ।

अथोभयपदविशेषणाविवक्षायामपि सामानाधिकरण्य सोऽयं देवदत्त इत्यादिषु दृश्यत इति

यदुक्तं तत्प्रतिवक्ति सोऽयमित्यादिना । विरोधाभावात् मुख्यार्थभूतविशेषणद्वयसम्बन्धे विरोधाभावात्, प्रथमं काल द्वयसम्बन्धविरोधाभानमुपपादयति देशान्तरेति । वस्तुविशेषणतया निर्दिष्टायपि देशान्तरसम्बन्धसन्निहित देशसम्बन्धावती तवर्तमानकालोपाघितया विवक्षितौ इद च कालोपाध्यन्तराणामुपलणक्षम् । अतीतवर्तमानशब्दावतीतवर्तमानकालसम्ब न्धिपरौ देशान्तरसम्बन्धितयाऽतीतस्य देशान्तरसम्बन्धाधुपाध्यवच्छिन्नातीत काल संबन्धिनः सन्निहितदेशसम्ब घायुपाधिम }

द्वर्तमानकालसम्म धाविरोधादित्यर्थः । अतीतत्वं चान्यापेक्षया विवक्षितम् । नतूमयकालानुगतवरत्वपेक्षया ॥

एतदुक्तभवति एकस्य कालद्वयासम्बन्धं वदतोऽतीतत्ववर्तमान त्वविरोधो विवक्षितः । स किं प्रध्वस्तस्य वर्तमान वरोध विवक्षितः सनास्ति प्रध्वसानभ्युपगमात् । यद्यतीतोपाधिमत्कालसम्बन्धनो वर्तमानत्वावरोध उच्यते तन्निरूप्यं कि स्वापेक्षयातीतोपाधिमत्कालसम्बन्धित्वम् उतान्यापेक्षयाऽतीतोपाधिमत्कालसम्बन्धित्वम् ! नप्रथमः स्वापेक्षयाऽतीतोपा घिमत्कालसम्बन्धित्वाभावाद्वादेः ।

नद्वितीयः एकक्षणसम्बन्धस्यापि विरोधप्रसङ्गात् । एकस्य वस्तुनः एकोऽपिहिक्षणः

स्वपाश्चात्ययत्किचिदुपाध्यपेक्षयाऽतीतो भवति । अतोऽन्यापेक्षयातीतोपाधिमत्कालसम्बन्धिनो वर्तमान वमविरुद्धम् । एवमेकस्य स्वप्रागभावस्वोपहितकालसम्बन्ध स्यैव विरुद्धत्वादन्यापेक्षयाऽतीतागाम्युपाघिमत्कालसम्बन्धे तदभावाच ।

स्वाभावानुवहित कालद्वय सम्बन्ध एकस्य वस्तुन उपपन्नइति ||

युत्तयन्तर चाह-अतएवेति । अतश्व कालद्वयसम्बन्घाविरोधादेव |। उपपाद्यते सौगतान् प्रतीतिशेष: सौगहमत निरासकस्य कालद्वयसम्बन्धविरोधाभ्युपगमो विरुद्धरत्यर्थः । तदेवोपपादयति अन्यथेति । अन्यथा कालद्वयसम्बन्ध.

आनन्द २-१६ ]

अरुणाधिकरणाकृत्यधिकरणानुरोधेन महावाक्यान। सविशेषपरत्वम्

२०९

भीभाष्यम्

प्रतीतिविरोधे सति सर्वेषां क्षणिकत्वमेव स्यात् | देशद्वयसम्बन्धविरोधस्तु कालमेदेन परिद्वियते । यतस्समानाधिकरणपदानामनेकविशेषणविशिष्टेषार्थयाचित्यम् अतएव अरुणयेकहायन्या पिकाक्ष्या मोमं क्रीणाति ’ (यजु.६.१.६] इत्यारुण्याढिविशिष्टैकहायन्या क्रयस्साध्यतया विधीयते । ‘अर्थकत्ये द्रव्यगुणयोरककर्म्याग्नियमस्या ‘दिति । तत्रैव पूर्व युतप्रकाशिका

विरोधेन प्रतीतिविरोधे वस्तुस्मिनीतिविरोधे । सर्वेषां क्षणिकत्वमेव स्यादिति । एक्स्य देशद्वयकालद्वयाम्य यारोघे देशकाणन्तरसायनविधानमात्मनित्यत्वोपदेशधाप्रमाण स्वादित्यभिप्रायः | देशद्वय सम्बन्धविरोध परि हरति देशद्वयेति । पारस्य वस्तुनः स्वानपच्छिदेशसभ्य घो योगपद्य एव विरुध्यते नतु प्रभावित्व इत्यर्थः । एवं लोकसिद्धस्य नौ पदिसमानाधिकरणपदप्रयोगस्य विशेषणनियक्षा स्थापिता एव प्रवृत्ति निमित्तमे देनेकार्थपर्य वसायित्व समानाधिकरणपदाना वैदिकप्रयोगसिद्धचेत्याह-यतइति । अनेन वस्तुमानपरत्वे अरुणाधिकरणसिद्धान्तन्याय

विरोधश्रोत्तम्स्यात् । यतः अतएवेति किक्प्रयागसिद्धनत्कारोत्तया पूर्वोत्तस्वपक्षपरपक्ष साधनदूषणान्यरुणाधिकरणविव चितानीति भारः || ‘अरगयेकदायन्या’ इत्यादिवाक्ये पदाना न सामानाधिकरण्यमित्यत्राह – तदुत्तमिति । ‘अर्थक्त्व ' इत्यादिनस्यान्यथा व्याख्यातनान सामानाधिकरण्यपर वमिन्याह- तनैवामेति । एवमिति | अस्मदु। वेव पूर्वपक्ष सिद्धान्तौ सूत्रकाराभिप्रेतानिति मानः । किमनायणयेति पदोचमारुण्यमवहायनीमानान्ययि १ उत प्राकरणिसर्यद्रव्यान्व यीति प्रथमविचारः | तनारुणयेतिरद किमेकहाय-येत्यादिपदैरेकवाक्यतयाऽन्वेति उत भिनवाक्यतया स्थितमिति तदर्थ विचारः | इद विचारद्वय पूर्यमामासाय्याख्यातृमिरभ्युपेतम्। अधिक्स्तदर्थविचार उच्यते विमरुणयेत्यादिपदानि व्यघि करणानि उत समानाधिकरणानीति पुनस्तदर्थविचारः वारकविभक्तयन्तत्व कि सामानाधिकरण्यविरोधि ? उताविरो

घीति ; निरोघीति पूर्वपञ्चः अविरोधीति सिद्धान्त। यदा पिरोधि तदा सामानाधिकरण्याभावनेषवाक्यत्वाभावात्प्रावर

शिकसर्वद्रव्यान्ययीति पूर्वपचे फलिभावः अविरोधे सामानाधिकरण्येन वाक्य भेदाभावादेवहायन्यन्वयानेयम इति सिद्धान्ते पल्पलिभावः ॥ गूढार्थसंग्रहः

क्षणिकत्वमेय स्यादिति । एतन पञ्चपादिकाविवरणपर्याोचन सूचितम् । प्रत्यभिशाया धर्मभासवसामग्रीसत्वेन धर्म मानवत् महावाक्येष्वपि धर्मभासकपदसत्त्वे धर्माभान नघरत इति भावः ॥ जिशासाऽधिकरणे आकृत्यधिकरणार्थवर्णनेन तन्न्यायेन महावाक्यानामर्थ उक्तः । ’ प्रयोगचोदनाभावादकत्व

मविभागात् ’ इत्याकृत्यधिकरणसूत्रम् | अधिकरणसूत्राणामर्थः पूर्वमेव (९१९..जि.अ) निरूपितः ।’ अविरुद्धविशेषणद्वय प्रभवत्वेऽपि ’ इति संक्षेपशारीरकोत्तार्थः अरुणाधिकरण जैमिनिनव निरस्त इत्यमिप्रेत्य तत्सूत्रार्थमेव दर्शयति- अत एवेत्यादिना । अरुणये कहायन्या इत्यादि । अरुणाधिकरणसरणिविवरिण्या तत्त्वमार्ताण्डादि बहुप्रन्थकृद्भिः श्रीनिवा साचार्यैः, वादनक्षत्रमालायां अप्पय्यदीक्षितेन, भाट्टकौस्तुमे सण्डदेवेन च उत्तार्थपर्याोचन पूर्वक एतदधिकरणार्थ,

सम्पप्रतिष्ठापितः तत्रैव द्रष्टव्यः ॥ एतेन विशेष्यविशेषणमावे सामानाधिकरण्य गौणम् असण्डार्थसामानाधिकरण्यमेव 27

अरुणादिपदानां द्रव्यपर्यन्तयाचित्वमिति पूर्वपक्षः

२१०

[ आनेन्द्र ११-६

● श्रीमाप्यम्

पक्षी मन्यते यद्यप्यरुणयेति पदमाकृतेरिव गुणस्यापि द्रव्यप्रकारकस्वभाव॑त्याद्वयंप 1

र्यन्तमेवारुणिमानमभिद्धाति तथाऽप्येकहायन्यन्वयनियमोऽरुणिनो न सम्भवति ‘एंक

हायन्या क्रीणाति तच्चारणये ’ त्यर्थद्वयविधानासम्भवात् । ततश्चारुणयेति वाक्यं भित्वा प्रकरणविहितसर्वद्रव्यपर्यन्तमेवारुणिमानमविशेषेणाभिदधाति । श्रुतप्रकाशिका

अस्माकतु पूर्वपक्षे सिद्धान्तेचारुणयेति पदस्य द्रव्यपर्यन्तत्वमनुयायि परेषातु गुणमात्रपर्यन्तत्वमुभयत्रानुयायि । आकृत्यधिकरणे गुणवाचिचक्लादिपदाना जातिवाचिगवादिशब्दवद्रव्यपर्यन्तत्त्व निर्णीतम् । आक्षिप्तद्रव्ये गुणजाती ' इतिहि टीकाकारः | तनचान च कोविशेष इतिचेत् । एकैकप्रातिपदिकार्थनिरूपणमाकृत्याधिकरणे अत्रत्वनेकप्रातिपदिक स्थ

समानविभक्त्यर्थनिरूपणमिति भेदः । ननु गुणवाचिपदस्य द्रव्यपर्यन्तत्वे एतदधिकरणपूर्वपक्षोत्थान न स्यात् गुणमान पर्यन्तत्वेहि गुणस्य कारणतया निर्दिष्टस्य क्रयान्वयस्य द्रव्यान्वयस्य चैकवाक्येन बोधयितुमशक्यत्वेन वाक्यभेदाप्रक्रि णिकस द्रव्यान्वयीति पूर्वपक्षोत्थान स्यात् । द्रव्यपर्यन्त त्वत्वेकहायनीपद सामानाधिकरण्येन विशिष्टकरणैकत्वात्तस्य प्रयान्नय

मानस्य एकवाक्येन बोधयितु शक्यत्वेन वाक्यभेदामावादे व हायनीमात्रान्वयीति वाक्यभेदायत्तपूर्वपक्षानुदय इत्याश

ट्र्याह – यद्यपीति ।| आकृतेरिव गुणस्यापि द्रव्यप्रकारतै कस्वभावत्वात्तद्वाचिशब्दो यद्यपि द्रव्यमात्रपर्यन्तः तथाऽप्येक —

हायनीत्वाश्रयद्रव्यावशेषपर्यन्तत्य न सिद्धयतीत्यर्थः । कुतइत्यत्राह - एकहायन्या क्रीणाति तच्चारुणयेत्यर्थद्वयावधानास म्भवादिति || नच वाच्यमरणयेति पदं कीणातीत्यत्र नान्वेति द्रव्यविशेषाकाक्षायां सविशेष. स्ववाक्यस्थैकहायनीपदोपस्थापित द्रव्य

भवतीति क्रयस्यैकहायन्यवरुद्धतयाऽरुणापदविभागे साकाङ्क्षत्वाभावादाका होत्थापकचश दद्वन्द्वाद्यभावाच्च । अत आदण्यस्य क्रयान्वयद्वारा नैकहायन्यन्वयः स किं पदयोस्सामानाधिकरण्येन उत चैयधिकरण्येन स्वाक्यस्थतया १ न तावत्पवयसा. मानाधिकरण्येनै कहायन्यन्वयनियम आरुण्यस्य संभवति कारकविभत्तयन्तत्वप्रयुक्तानुपपच्या विशेषणविवक्षाऽनुपपच्या च

सामानाधिकरण्यायोगात् । तत्र यद्यपि विशेषणविवक्षाया विशेषणभेदेन विशेष्यमेदो जमाद्यधिकरण यान पारतः । विशेषणैक्यान्योन्यसमवायादयश्च पूर्वमेव परिहृताः, तथाऽपि वारक विमत्तय तत्वयुक्तानुपपत्तिः स्थिता कारक विभत्तिर्हि ।

क्रियान्वयचौधोपक्षीणत्वाल परस्परान्वयबोध जनयितुं शक्नोति

परस्परान्वयेोहि विशेध्यैन्य एवं विशेषणविवाक्षाकारण

विभक्तयन्तत्वयुक्तानुपपत्तिभिर्न सामानाधिकरण्यम् अतोऽरुणयेक हायन्येति पदद्वय पृथकरणवाचीत्येतावासद्ध कृत्वा य धिकरण्येसति स्वाक्यस्थतया आरुण्यस्यैषहायन्यन्वयनियमेऽनुपपत्तिरुच्यते । एकहायन्या क्रीणाति इति वाक्येन एक

हायन्याः कस्य च सबन्धःप्रतिपन्नः | तच्च क्रयणमरुणया कर्तव्यमिति वाक्येनैक्हायनीसाध्यत्वविशिष्टरूपेण त्र्यणमरूण द्रव्यसाध्यमिति प्रतिपन तत्पदोक्हायनीसाव्यत्वावशिष्टयपस्थापकम् । तत्र द्रव्याशस्य तत्साध्यक्रयणस्य च पूर्वप्र.

लिपसत्वेन अनूदिसत्वादेव हायनीद्रव्यस्यारुणिमसम्बन्धएव विधेयः । एवचैषहायन्या क्रयरसाध्यः तयाचारुणया भवि तम्यमित्युक्त भवति । ततश्रेहाय-याः श्रयसम्पन्धोऽरुणिमसम्बन्धमेत्य धंद्रयस्यैकवाक्येन विधानासम्मयादित्यर्थः । ततः

▼

किमित्याह ततश्चेति । वास्यभेदेखीत स्ववाक्यस्य वामाबाद वान्तरप्रकरणेन या महाप्रकरणेन या द्रव्यविशेषनिधये वासे यजमानादि सचंद्रव्याणां प्रकरणान्वयाविशेषा कीणातीति याक्यं भिषाऽरुणयेतिपद मामराणिक सयंद्रव्यपर्यन्तं स्वार्थमणि

आनन्द- ११-६, ]

आकृत्यधिकरणायणाधिकरणयोः अर्थमेद

२११

श्रीभाष्यम्

अरुणयेति स्त्रीलिङ्गनिर्देशः प्रकरणविहितसर्वलिङ्गकद्रव्याणां प्रदर्शनार्थः । तस्मादेकहा यन्यन्वयनियमोरुणिनो न स्यादिति ॥ अत्राभिधीयते – (अर्थेकत्ये द्रव्यगुणयोरैफकर्म्यान्नियमस्स्यात् ) अरणयैकहायन्या’ इत्यारुण्यविशिष्टद्रव्यैकहानीद्रव्यवाचिपदयोस्सामानाधिकण्येनार्थंकत्वे सिद्धे सत्येकहाय

नीद्रव्यगुणयोररुणयेतिपदेनैव विशेषणविशेष्यभावेन सम्बन्धितयाऽभिहितयोः प्रयायै..

करुर्मान्वयाविरोधादरुणिम्नः क्रयसाधनभूतैक्हायन्यन्वयनियमस्स्यात् । यधेकहायन्याः

ऋयसम्बन्धबदरुणिमसम्बन्धोऽपि वाक्यावसेयस्स्यात् तदा वाक्यस्यार्धद्वयविधानं स्यात्. नचैतदस्ति । अरुणयेति पदेनैवारुणिमविशिष्टद्रव्यमभिहितम् । एकहायनीपदसामानाधि करण्येन तस्यैकहायनीत्वमाश्रमवगम्यते न गुणसम्बन्धः श्रुतप्रकाशिका

।

मानममिदघानीत्यर्थः । अरुणयेति स्त्रीलिङ्गनिर्देशः कथमित्याह - अरुणयीत । पूर्वपक्षमुपसंहरति तस्मादिति ॥ अत्राभिघीयतइति अस्मिन्पूर्वपक्षे प्राप्त सूत्रकारः स्वसिद्धान्तमाहेत्यर्थः। सूत्रमुपादत्ते अर्थकत्वइति । सूत्रस्था क्षरार्थमाह - अरुणयेत्यादिना । कयोरर्थेकत्व इत्याकाङ्क्षाया शब्दस्यार्थप्रतिसंचन्धित्वात्पदविशेषयोस्सन्निहितविषयवाक्य

स्यत्वच्चारण्यारिशिष्टद्रव्यैव हायनीद्रव्यपदयोरित्यध्याहृतम् । पदद्वयसन्निधिज्ञापनार्थं अरुणयैक्हाय-येतीत्युक्तम् | आरुण्य. विशिष्ट मेक्हायनीत्या विशिष्ट च द्रव्यम् तद्वाचिपदयोस्सामानाधिकरण्येन तत्ताद्वेशेषणद्वारैकविशेष्यवृत्तित्वादर्येक्त्व सिद्ध

इत्यर्थः । द्रव्यगुणयोरैककर्म्यादित्येतद्व्याचष्टे एकहायनीद्रव्यारुण्यगुणयोरित्यादिना गुणान्वयस्य श्यान्वयस्यच वाक्य

योध्यत्वे वाक्यभेदप्रसङ्को विरोध उत्तः, गुणान्वयस्य प्रातिपदिकारीद्धत्वान्न वाक्यबोध्यत्व नार्थसिद्धत्व छ अतः क्रयान्व यत्रोधनमेव वाक्यत्यमित्यमिप्रायेणारुणयेति पदेनैवेत्युत्तम् । क्रयास्यैककर्मान्ययाविरोधादिति । वाक्यभेदप्रसङ्ग रूपविरोधाभानादित्यर्थः । नियमस्स्यादित्येतद्व्याचष्टे अरुणिन्नइत्यादि । सर्वद्रव्यसाधारणप्रकरणानपेक्षत्वाद्वाक्यस्थतयैव

नियमसिद्धइत्यर्थः । अत्र गुणद्रव्ययोर्विशेषणविशेष्यभावः प्रातिपदिकाबसेयः विशेध्यैक्य सामानाधिकरण्यायसेय क्रया यो वाक्यावसय इति वाक्यस्य क्रयान्वयबोधनमेव कृत्य तस्मादेकस्मिन्वास्येऽर्थद्वयविधानप्रसङ्ग्राभावाद्वाक्यभेदाभावेन आरुण्य न प्राकराणिकसचंद्रव्यान्वयि अपित्वक्हायनामात्रान्वयीति सूत्रार्थः ॥ वैयधिकरण्येन पदयोरर्थभेद इति पूर्वपक्षे प्राप्त अर्थेकस्य इत्युत्तम् । द्रव्यगुणयोः कयान्वये द्वारद्वारिंभावेनविना तदयोगाद्वारान्वयार्यन्वयरूपायैयो भिन्नत्वाद्वाक्यमेद प्रसङ्गरूपविरोधप्रसङ्गादिति शङ्कायामैक्कम्र्म्यादित्युक्तम् एक्हायन्यन्व

यानियम इति पूर्वपक्ष नियमस्स्यात् इत्युक्तमिति । अन गुणसम्बन्ध: प्रातिपदिकावसेयोस्तु ततः किं १ वाक्यमेदायत्ता नि यमपरिहारस्येतिशङ्काया सूत्राक्षरयोजनाया सग्रहेणोत्तमयै विवृणोति यदीत्यादिना । किमारुण्यस्य द्रव्यमानान्वये वा द्रव्यांनशेषान्वये वा वाक्यबोध्ये तद्भेद उच्यत इति विकल्पे द्रव्यमात्रान्वयस्य प्रातिपदिकावयेयत्वमाह - अरणयेति । र्याद गुणगुणिसम्बन्धः प्रातिपदिकावडेयः तर्हि सामानाधिकरण्यस्य किंवृत्यमित्यपेक्षा शमयन् द्वितीय शिरःप्रतिवाचे एकदायनीपदेति । तस्यैक्हायनीत्वमात्रं अरुणिमविशिष्टद्रव्यस्यैषहायनीत्वाश्रयत्वम् विशेध्यैक्यमित्यर्थः । अनेन आकृ त्यधिकरणारुणाधिकरणयोः प्रतिपाद्यभेदोक्तो भवति । प्रातिपदिकस्य धर्मिपर्यन्तवमात्यधिकरणार्थ: अनेकप्रादिकस्य

समानविमत्तेर्विशेष्यै क्यपरत्वप्रतिपादकमरुणाधिकरणमिति ||

२१२

सामानाधिकरण्यलक्षणपर्यालोचनेन सिद्धान्तानुकूल्यकथनम्

[ आनन्द १-१६०

श्रीभाष्यम्

विशिष्टद्रव्यैक्यमेव हि सामानाधिकरण्यस्यार्थः; ’ भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तानां शब्दानामेक स्मिन्नर्थे वृत्तिस्सामानाधिकण्यम्’ (पू.मी. ३.१.१२) इति हि सामानाधिकरण्यलक्षणम् ॥ अत एव हि ‘रक्तः पटो भवति’ इत्यादिष्वैरुर्ध्यादेकवाक्यत्वम् । पटस्य भवनक्रिया सम्बन्धे हि वास्यव्यापारः; रागपदस्तु रक्तसम्बन्धेनैवाभिहितः । रागसम्वन्धिद्रव्यं पट इश्येतावन्मात्रं सामनाधिकरण्यावसेयम् । एवमेकेन गुणेनद्वाभ्यां बहुभिर्वा तेनतेन पदेन समस्तेन व्यस्तेन वा विशिष्टमुपस्थाप्य सामानाधिकरण्येन सर्वविशेषण विशिष्टोऽर्थ एक

इति ज्ञापयित्वा तस्य क्रियासम्बन्धाभिधानमविरुद्धम् । देवदत्तश्श्यामोयुवा लोहिताक्षो दण्डी कुण्डली तिष्ठति । शुक्लेन वाससा यवनिकां सम्पादयेत् नीलमुत्पलमानय नीलो त्पलमानय ; गामानय शुक्लां शोभनक्षीम्,

अझये पधिकृते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपेत्’

श्रुतप्रकाशिका

कथं गुणसबन्धो न सामानाधिकरण्यावसेय इत्यत्राह - विशिष्टद्रव्यैक्यमेवहि सामानाधिकरण्यस्यार्थइति । विशिष्टक्यमित्युत्ते विशेषणाशस्यैक्य माभूदिति विशिष्टद्रव्यैक्यमित्युत्तम् | द्रव्यशब्देन विशेष्याशी विवक्षित । एतदु पपादकत्वेन सामानाधिकरण्यलक्षणग्रन्थमाह-भिन्नेति । नहि विशेषणविशेष्यवाचिनोः पदयोः विशेषणविशेष्यभावस बन्धे वृत्तिस्सामानाधिकरण्यमित्युक्तमित्यर्थः । एव प्रातिपदिकेन गुणान्वय. समान विभक्त्या परस्परा वयो वाक्येन प्रया न्वयश्व बोध्यत इति कृत्यत्रयमुत्तम् ॥

एतत्परैरम्युपेतमित्याह - अतएवेति । किंच द्रव्यपर्यन्ताभिधानेऽप्येक्हायनीपदेन वाक्यस्य निराकाङ्क्षत्वादरुणयेति पद न तत्रान्वेतीति शङ्का च परिहता भवति । अर्थवादाधिकरणे अर्थवादनैरपेश्येण विधेरेय प्रवर्तकत्वाद्विधिवाक्येनार्थ

वादस्य नैकवाक्यत्वमिति शङ्काय अर्थवादस्य श्रयमाणत्यासत्रापि विधेराकाङ्क्षाऽस्तीति क्स्प्यम् । तस्मादुच्यापिताकाङ्क्षो ह्यर्थवादो विधिनैवाक्यतयाऽन्वित इति निश्चितः ।

तत्र तैरेवोत्तमुदाहरणमिद रक्त पो भवतीति । तनह पटो भवती

त्येतायता निराकाश्चत्वेऽपि वाक्यस्य प्रयुक्त रक्तपद कीदृशः पट इत्युत्थापिताकाचवमन्वेति एवमन्त्राप्यरुणयेतिपद श्रूय माणमुन्यापिताकाचवादेकराक्यतयाऽन्वितमिति भावः । अतएव कृन्यत्रयस्यापि यथोकप्रकार वादेव | रस पटोभवतीति वाक्ये यथोकप्रकारेण कृत्यत्रय दर्शयति । पटस्थेवि ||

रक्त.पट इत्यादिवाक्ये विशेषणस्यैकत्वादुत्यापिताकाक्षामन्वेति बहूनि विशेषणानि समस्तपदोत्तानिवेदन्वितानि स्युः नतु व्यस्तपदोक्तानि । अनतु पदानि व्यस्तानि तत्र प्रथमान्तत्वात्सामानाधिकरण्य अत्रतु पदार्शने कारक विभत्तय नानि । तस्मानात्र सामानाधिकरण्यामेति शङ्कात्रयमभिप्रेत्याह- एवमेकेनेवि । पदेन समस्तेन व्यस्तेनयेति । कारक विमत्तयन्तेन प्रथमानेन वैतिचात्रामिप्रेतम् । तत्र प्रथमान्तबहुविशेषणान्वये उदाहरणमाह - देवदत्तइति । देवदत्तदश्याम इत्यादिकमुदाहरतोऽयभावः रतःपट इति पदयमचिद्राचकं अरुणयेतिपदं चेतनवाचकमिति वैषग्य यथा न प्रयोजक

तथा प्रथमान्तत्व कारकविमत्तयन्तत्ववैषम्य मप्यप्रयोजकमिति अन्तरङ्ग बहिरहावेशेषणे अध्यनमित्यमिप्रायेण दण्डीक ण्डलीयुतम् । कारकविभत्तयन्तैकपदान्वयोदाहरणमाह - शुद्धेन घाससेति । कर्मकारकमुदाहरति नीलमुत्पटमिति ।

समस्तोदाहरणमाह -नीलोत्पलमिति कारकविमक्तपन्तानेकपदाम्बमोदाहरणमाह- गामिति । संप्रदान कारणविषय बेदिकं चोदाहरणमाहअप्रयति ।

आनन्द- १-१-६]

अमिहितान्वयपश्चानुसारेण विशेषणानां परस्परान्वयवारणम्

२१३

श्रीमाध्यम्

(यजुपि.२२) इति । एवं ‘अरुणयैकहायन्या पिङ्गाक्ष्या सोमं फ्रीणाति’(यजुपि.६.१.६) इति

एतदुकंभवति यथा ‘काष्टैस्स्याल्यामोदनं पचेत्’ इत्यनेकफारकावेशिष्टैका किया युगपत्प्रतीयते; तथा समानाधिकरणपदसङ्घाता मिहितमेकैरुं फारकं तत्तत्कारकप्रतिपत्ति वेलायामेवानेकविशेषणनिशिष्टं युगपत्प्रतिपन्नं क्रियायामन्वेतीति नक्श्चिद्विरोधः। साहिरैः

शुष्कैः काष्ठैस्समपरिमाणे भाण्डे पायसं शाल्योदनं समर्थःपाचक पचेत् इत्यादिपु इति । श्रुतप्रकाशिका

पुरोडाशमष्टाकपालमिति कर्मकारकमपि सिद्धम् । एव ‘अरुण ‘येत्यादिवाक्येऽपि तुल्यमित्याह एवमिति ॥ ननु कारकविमतेः क्रियान्वयनोघोपक्षीणत्यान्नपरस्परान्वयबोधकत्व ? उच्यते – कारकविभक्तिः क्रियान्वयबोधिका

स्यात् किमत्रायोगव्यवच्छेद एव उनान्ययोगस्य व्यवच्छेदश्च १ अयोगव्यवच्छेदमान न विरुद्धम् । अन्ययोगव्यवच्छे

दश्चेत्तर्हि त्रियान्वयबोधोपक्षीणा कारकविभक्तिः ‘पशुना यजेत’ इत्यादिषु सयान्वयमपि नबोधयेत् कारकविभक्ति त्वाकारात् क्रियान्वयबोधन एक्वचनलद्विवचनलाकारा सङ्ख्यान्वयनोधन मिलाकारभेटादानरोध इतिचेत् समानविभक्ति त्वाकारविशेषेण तद्वत्परस्परान्वयमपि चोधयेत् । नत्वेक्पदस्या कारकविभक्तियुगपत्सङ्ख्यान्वय च बोधयतीति तुल्यचन्त्वा नान्योन्यासहत्व परस्परान्चयस्तु पदान्तरपरामर्गसापेक्ष इति विलम्बितस्वान्स बाधितइतिचेत् किं लिमितत्वाविलम्बित व

मात्रमेव प्रानल्यदौर्बल्यहेतुः तर्हि प्रत्यक्षमेकमेव प्रमाणमन्यदुर्बल स्यात् तत्सापेक्षत्वेन विलम्बितस्यात् तस्माद्विजयीलौका यतिकः । किंच श्रुतिरेय न स्मृतिः निलम्मात् श्रुतिलिङ्गादिष्वपि श्रुतिरेर प्रमाण न लिङ्गादि विल्बादेव प्रथमाविभ

।

तयन्तेषु चैक्पदस्यैकवचनादिना प्रागेव सङ्ख्यान्नयप्रतीते पदान्तरस्थसमानविभत्तिपरामर्शसापेक्षसामानाधिकरण्यासि दिस्स्यात् । इहापि द्रव्यगुणयो पराभिमत आर्थ परस्परान्ययो नसिद्धयेत् शब्दतः प्रथमावगतत्रियान्वयापेक्षया तस्य आर्थत्वेन चरमायगतत्वाभ्युपगमात् । नेव विरोधसतिहि बिलम्बितविलम्बियोध्यबाधकमावइतिचेत् । तर्ह्यत्रापि क्रियान्वयसङ्ख्यान्ययवत् परस्परान्वयस्यापि विरोधाभावात् विलवाविलगवकिञ्चिकरी अनाविरोध परैरभ्युपेतः पश्चादा र्यान्वयस्सिद्भयतीति सिद्धान्तोत्तेः न केल्मविरोधमानात्परस्परान्वयसिद्धिः प्रयोगस्य नियामकत्वात् कारकविभक्तयन्त पदाना सख्यान्वयेन सहक्रियान्वयनोधनेहि प्रयोगो दृश्यत इतिश्चेत् तथा परस्परान्वयबोधनमपि प्रयोगसिद्धमिति चरम युक्तयभिप्रायेण प्रथमान्तकारकविभक्तयन्तनहूदाहरणमुदाहृत देवदत्तश्श्याम इत्यादिकम् । यथैक्वचनादीनामेक्त्वादिस ख्यान्वयबोधकत्व प्रथमान्तेषु कारकविभत्तयन्तेषु धाविशिष्टमङ्गीत्रियत उभयनाविशेषेण प्रयोगदर्शनात् समानबिभत्तेर प्यविरुद्धार्थेक्यत्रोधकत्वमुभयत्राविषण प्रयोगदर्शनादकीकरणीयमित्यर्थः । एव कारकविभत्तिप्रयुत्ताऽनुपपत्ति परिहा तथा विशेषणविवञ्चाया यदनुपपत्तिनयम् । तत्र विशेषणभेद विशेष्यभेदो जन्मायधिकरण यायेन परिहतइति नात्र विव क्षितः विशेषणैक्यरिहार: प्रागुतोऽत्रानुसन्धेयः । व्यथान्योन्यसमवायः परिहर्तव्यः विशिष्टत्वमुपस्थाप्य विशिष्टोऽर्थ एक इति शापयित्वेति स्यबन्तत्वान्त तिर्देशन कृत्यत्रयस्य क्रममावित्व प्रतीयते ततश्चान्योन्यसमवायप्रसङ्ग इति तदपनोयम् । करणकारकवि भक्त्यन्त सामानाधिकरण्य वदतः सूत्रकारस्य तावन्मात्राभिप्रायत्वशङ्का च निवायां अतस्तदर्थमाह- एत दुकंभवतीति । ’ पदजातं श्रुत सर्व स्मारितानन्वितार्थकम्’ इति न्यायेन युगपद्बोधनात्मभावित्वामायान्नविशे पणान्तरविशिष्ट विशेषणान्तरान्वयविधानेन विशेषणानामन्योन्यसमवायप्रसङ्ग इत्यर्थः । योगपद्यकथनेन पूर्व ल्यमन्त

निर्देशःकृत्यत्रयभेदनिर्वाहकरपरामर्शक्रमप्रकटनार्थमित्युत् भवति । तत्तत्कारकप्रतिपत्तिवेलायामित्यनेन 1 इद सूत्र सर्व

२१४

उपात्तद्रव्यकवाक्यस्यगुणपदस्य केवलगुणामिधानासम्भवः

[ आनन्द- १-१-५

श्रीभाष्यम्

यत्तूपान्तद्रव्यकवाक्यस्थगुणशब्द: केवलगुणामिधायीत्यरुणयेति पदेन केवलगुण स्यैवाभिधानमिति; तन्नोपपद्यते, लोकवेदयोद्रव्यवाचिपदसमानाधिकरणस्य गुणवाचितः कचिदपि केवलगुणाभिधानादर्शनात् । उपात्तद्रव्यकवाक्यस्थं गुणपदं केवलगुणामिधा यीत्यव्यसङ्गतम् ‘पटश्शुक्लः’ इत्यादिपूपात्तद्रव्यकेऽपि गुणावेशिष्टस्यैवाभिधानात् । पटस्य

शुक्लः’ इत्यत्र शौक्लयविशिष्टपटाप्रतिपत्तिरस मानविभक्तिनिर्देशकृता; न पुनरुपात्तद्रव्य श्रुतप्रकाशिका कारकविभक्त्यन्तपदप्रदर्शनार्थमिति दर्शितम् । इत्यादिषु न कश्चिद्विरोध इत्यन्वयः विरोधोऽन्योन्यसमवायादिर्विवक्षितः युगपःप्रतिपन्नमित्यनेन तत्र परिहारो विवक्षितः । यथा काष्ठैरित्यादिक वदता समानाधिकरणपदविषयचोद्यपरिहाराः व्यषि करणवाक्येऽपि समाना इति प्रतिवन्धभिप्रेता || अयमर्थः व्यधिकरणानि पदा.ने तत्तत्कारकविशिष्टां क्रियां कि युगपत्क्रमेण वा प्रतिपादयन्ति । यौगपद्ये उद्देश्यो

पादेयविभागाभावप्रसङ्गः | अनेककारक विशिष्टात्र यैकत्ये विशेष्यक्रियैक्यवद्विशेषणभूतकारकैक्यमपि स्यात् । क्रमेणचेत्का

रकान्तविशिष्ट कियाया कारकान्तरान्वयविधानं स्यात् । तदा काष्ठत्याल्यादेरन्योन्यसमवायप्रसङ्गेन काष्ठस्य स्थास्यधिक रणं स्थायाः काठमधिकरणं वा स्यात् । नतदस्ति विशेष्यभूतक्रियाया एवैकत्वं वाक्यप्रतिपाद्य नतु विशिष्टस्य अतो न विशेषणभूतकारकैक्यप्रसङ्गः । सर्वकारकैः क्रियाया एवं विशेष्यत्वेन नान्योन्य समयायमसङ्ग इतिचेत् तथा समानविभ तिर्विशेष्यांशमात्रैक्यपरत्यान्नविशेषणैक्यं प्रत्यक्षमूला व्युत्पत्तिरत्र नियामिका यथा पट इत्येवपदप्रयोग तत्स्यमेकवचनं न

विशेषणविशेष्यैक्य प्रतिपादयति, किंतु विशेष्यैक्यमेव तत्र नियामिका व्युत्पत्तिः इहापि तद्वत् युगपत् सर्वेर्विशेषणैरेकस्यै- . वार्थस्य विशेष्टव्यत्वेन न विशेषणानामन्योन्यसमवायप्रसङ्गश्चेति, एवं सूनकाराभिप्रेतपूर्वपक्षराद्धान्तावामहितौ ॥ अथ परोक्तपूर्वपक्षराद्धान्तयोरनुयायिनमये तत्तदसाधारणायें व व्युदस्यति । यत्त्चित्यादिना | कृष्णो गच्छति

‘श्वेतमालभेत’ इत्यादिपु गुणवाचिपदाना गुणिपर्यन्तत्व तैरम्युपेतमाकृत्यधिकरणनयात् तत्रोपात्तद्रव्य क्याक्यस्थत्वं

गुणवाचिपदानां गुणमात्रपर्यन्तत्वे प्रयोजकमभ्युपेतं पटस्य शुकुइत्यादिषु तथादर्शनात् पटइशुक्लइत्यादिपूपात्तद्रव्यक वाक्यस्य वेऽपि तदपवादकसामानाधिकरण्यात् गुणिपर्यन्ताभिधान मितिचाभ्युपेतम् । तत्र गुणमात्रपर्यन्तत्वे यन्प्रयोजकमुक्तं तदभ्युपगम्य प्रकृते गुणमात्र पर्यन्तत्व दूषयति तन्नोपपद्यत इति । कुतइत्यत्राह-लोकवेदयोरिति । कारकविभक्तय

न्तत्वस्य सामानाधिकरण्याविरोधि वे पपादनमुपजीव्येद दूषितम् । गुणिपर्यन्तत्वापयादव मुपात्तद्रव्य व चावय स्वगुणवाचि पदस्यं यत् तस्यापवादरूपसामानाधिकरण्यस्य अरुणयेत्यादिवाक्ये

विद्यमानत्वोपपाद ना केवलगुणाभिधायिन्यमयुक्त मि

त्यर्थः, एवं परोक्तप्रयोजकाभ्युपगमेन तत्साध्यप्रयोज्यं गुणमात्र पर्यन्तन्व दूषितम् ॥ अथ तदुक्तं प्रयोजकं दूषयति उपासद्रव्यकेति । तन हेतुमाह-पटश्शुष्ठइत्यादिष्विति । गुणमात्रपर्यन्तत्वे

गुणिपर्यंन्तत्वेऽपि साधारणमुपान्तद्रव्यकवाक्यस्यगुणवाचित्वं गुणमात्र पर्यन्ततायाः प्रयोजक न भवतीत्यर्थः । ननु न तस्य प्रयोजकत्वहानिः अपवादेनहि कचिद्रुप्या मेघानमित्याह-पटस्येति । असमान विभत्तिनिर्देशः प्रयोजकइत्यर्थः । अस मानविभकिनिर्देशः असमानायाविमचे निर्देशः न समान विमचिनिर्देशामावः श्वेतो यातीत्यादिष्वपि गुणमात्रपर्यम्तन्यप्र सङ्गात् । व्याभेचारिणः प्रयोजकत्वकल्पनं व्यभिचारस्यले सद्यवादकल्पनं चायुम् अव्यभिचारिप्रयोजक सद्भावादित्य मि प्रायः गुणमात्रपर्यन्तम्वे नेदमपि प्रयोजकमसाभारणं पस्यशुको मागइत्यसमान विमत्तिनिर्देशेऽपि गुणिपर्यन्तत्यादिविचे.

आनन्द १-१६]

पूर्वपञ्चासाघरणार्थस्य स्वसिद्धान्तयुक्त्या परिहृतत्यम्

२१५

श्रीमाष्यम्

कत्वकृता । तत्रैव ‘पटस्य शुक्लोभागः’ इत्यादिपु समानविभक्तिनिर्देशे शौक्लयविशिष्ट द्वन्यं प्रतीयते । यत्पुनः ऋयस्यैकहायन्यवरुद्धतयाऽरुणिनः क्रयान्वयो न सम्भवतीति तदपि विरोधिगुणरहितद्रव्ययाचि पदसमानाधिकरणगुणपदस्य तदाश्रयगुणाभिधानेन क्रियापदान्वयाविरोधादसङ्गतम् । राद्धान्ते चोक्कन्यायेनारुणिनदशाब्दे द्रव्यान्वये सिद्धे द्रव्यगुणयोः क्रयसाधनत्वानुपपत्त्या अर्थात्परस्परान्वयस्सिद्धयतीत्यप्यसद्भुतम् । अतो यथोक्तएवार्थः ॥ ·

श्रुतंप्रकाशिका

त्राह - नैन पटस्येति । अयमर्थः पशब्देनासमानविभत्तिनिर्देशेऽपि शुलशब्दस्य विशेष्यवाचिभागशब्देनासमान निभत्तिनिर्देशाभावान तस्य गुणमानपर्यन्त प्रयोजकत्वमङ्गः । यथा त्वराक्षे गुणमानपरत्वापवादकाभिमतभागशब्द सामानाधिकरण्यान्नतस्य धर्मिपर्यन्तत्वात्प्रयोजकत्वहानिरिति । किं न केवलमुपात्तद्रव्यकवाक्यस्थताया व्यभिचार एव कल्पनागौरवमप्यस्ति, परमने श्वेतमालमेत इत्यादिषु गुणवाचिपदस्य गुणिपर्यन्तत्वमुक्तम् । पटस्य शक्लइत्यादिषु तदप बादकत्वेनोशत्तद्रव्यकवाक्यस्थत्वमभ्युपेत तस्याप्यपनादकत्वेन पटश्शुल इत्यादिषु सामानाधिकरण्यमुत्तमिति प्रयोजकत्रय कल्पनाऽस्ति अस्मत्पश्चेतु श्वेतमालमेन पटश्शुल इत्यादिप्रयोगप्वपृथक्सिद्धधर्मवाचित्वादेव गुणिपर्यन्तत्व सिद्ध पटस्य शुक्ल इत्यन असमान विभत्तिनिर्देशकृत गुणपर्यन्तव्यमिति प्रयोजकद्वयमेवेति इदमर्थसिद्धमिति न कल्पनागौरव कण्ठोचम् | एव परस्य पूर्वपञ्चसिद्धन्तानुगतमरुणयेतिपदस्य गुणमानपरत्व निरस्तम् ||

अथ पूर्वपक्षासाघरणार्थस्य स्वसिद्धान्तयुक्त्या परिहृतत्व वक्तुमाह यत्पुनार्रति । एक्हायिन्यवरुद्धतया एक्हा यन्या निराकाचत्वात् । विभागे साकाक्षत्वे सत्येव ह्येकवाक्यत्वमिह तदभावान्नक्रयान्वयइत्यर्थः । तस्य परिहृतत्व दर्श यति तद्पीति । नील झुलमित्यादिव्यावृध्यर्थे विरोधिगुणराहतशब्दप्रयोग, गुणपदस्थैय गुणिपर्यन्तत्वेन गुणविशिष्ट क करणमिति अरुणिम्नो द्रव्यद्वारा क्रयान्वयासम्भवोऽनुपपन्न इत्यर्थः । राद्धान्तासाघारणमर्थे दूषयति राद्धान्तेचेति । ‘‘ सम्भवत्येकवाक्यत्वे वाक्यभेदश्च नेष्यते । ' इति न्यायन वाक्यैकत्वे कथञ्चित्सम्भयति वाक्यभेदाश्रयणायोगात् । गुणे द्रव्यव्यपेक्षे च द्रव्ये च गुणकांक्षिणि ।’ इति न्यायेन द्रव्यगुणयोःपरस्परापेक्षत्वान्नष्टाश्वदग्धरथन्यायेनार्था दन्वयइति तद्राद्धान्त:, तदयुक्त शान्दान्वयसिद्धेरित्यर्थः । स्वोक्ताधिकरणार्थमुपसहरति अतो यथोक्तएवार्थ इति ॥

किंच गुणे शुक्लादय.पुंसि इति गुणपर्यतत्वे पुङ्गिताया. प ् र ा प ् त ् व ा द र ु ण य े त ि स्त्रयन्तपदस्य गुणमानपर्यन्तत्वदुर्व चम् । किंच प ू र ् व प ञ ् च श ् च ा त ् य नाभासः भिन वाक्यमितिहि प ू र ् व पश्चः तथासत्यरुणयेतिपद नोपात्तद्रव्यकवाक्यस्य भवति । उपात्तद्रव्यकवाक्यस्थत्वे सिद्धेहि गुणमानपर्यन्तत्वसिद्धिरिति । वाक्यमेदेऽपि अरुणयैक्हायन्या इति प्रत्यासत्यतिशया

देकबाक्यद्वयतयोपात्तद्रव्यकवाक्यस्यत्वमितिचेत् सन्निधिविशेषादेकवाक्यस्थत्वपलभूतगुणमात्रपर्यंतवसिद्धियेत् ततएक

बाक्य(स्य)ताफलभूतैक्हायन्यन्वयनियमोऽपि स्यादिति वाक्यभेदहेद्वक्स्य पूर्वपक्षस्यानुदयण्वस्यादिति । राद्धान्तोऽपि दुरुस्यः एक्हायन्या आरुण्येन च क्रयस्साध्यइत्येकक्रियायाः करणद्वय साकाङ्क्षवकल्पकस्य चशब्दस्य द्वन्द्वसमासस्यचाश्रवणात् । अतद्दमौ पूर्वपञ्चराद्धान्तावतिदुरस्यतया सूत्रकाराभिमताविति वक्तुमयुक्तम् । अतोऽस्याधिकरणस्य यथोक्तावेव पूर्वपक्षरा दान्तौ सूत्रकाराभिमतौ ॥

विशेष्यविशेषणमावे सामानाधिकरण्यमेव मुख्यं सामानाधिकरण्यम्

२१६

[ आनन्द -१-१-६

श्रीमाध्यम्

तस्मात्तत्त्वमस्यादिसामानाधिरण्ये पदद्धयामिहितविशेषणापरित्यागेनैवैक्यप्रतिपादनं

वर्णनीयम् । तत्यनाद्यविद्योपहितानवधिकदुःखभागिनश्शुद्धयशुद्धयुभयावस्थाश्चेतनादर्था न्तरभूतमशेषहेयप्रत्यनीकानवधिककल्याणैकतानं परमात्मानमनभ्युपगच्छतो न सम्भवति अभ्युपगच्छतोऽपि समाधिकरणपदानां यथाऽवस्थितविशेषणविशिष्टैक्यप्रतिपादनपर

त्वाश्रयणे त्वम्पदप्रतिपन्नसकलदोपभागित्वं परस्य प्रसज्ये तेतिचेत् नैतदेवम् | त्वम्पदेनापि जीवान्तर्यामिणः परस्यैवाभिधानात् ॥ एतदुक्तं भवति सच्छदाभिहितं निरस्तनिखिलदो

पगन्धं सत्यसङ्कल्पमिश्रानवधिकातिशया सद्येयकल्याणगुणगणं समस्तकारणभूतं परं ब्रह्म बहुस्यामिति सङ्कल्प्य

श्रुतप्रकाशिका

एवमस्तु ततःकिं प्रस्तुत सामानाधिकरण्यस्यैत्यत्राह-तस्मादिति । तस्मात् सामानाधिकरण्यस्याने विशेषणविशि

कार्यस्य लोकवेदसिद्धत्वात् ईदृश सामानाधिकरण्यं परपक्षे न संभवति पट्ट्यावगतगुणहानादित्याह-तविति । जीव ब्रह्मभेद मनभ्युपगच्छतो न सभवतीति प्रतिज्ञाया उपपादनार्थमना द्यावेद्येत्यादिवशेषहे प्रत्यक्त्यादिक च विशेषणमु भयत्र प्रवृत्तिनिमित्तफ्लतयोक्तम् । कर्मवश्यो निग्राह्योऽनुद्राह्यश्च जीवो निग्राहकोऽनुग्राहक्श्व परमात्मा भवितुं नाहती

त्येषां वैशेषणानामभिप्राय: । मुक्तिदशायामैक्यशङ्काव्युदासाथै शुद्धवशुद्ध घुमावस्यादिव्युतम् । नहि निग्रहदशाया निग्रहकर्तुर्नरपतेरन्यः पुरुषोऽनुग्रहदशायामनुग्राह्योयमनुप्रहकृता तेन नृपेणाभिन्नो भवतीति भावः । स्वेतरवैलक्षण्यं तृणा देरप्यस्तीति तद्ध्यावृत्यर्थं उमयलिङ्गत्वेन वैषम्यमुक्तम् । अशेषहेयेत्यादिना निर्विशेषवादिन इत्येतावता पर्यातत्वेऽपि स्त

पञ्चमनभ्युपगच्छतो दूषणवचन कुदृष्टिपञ्चत्रयेऽपि दूषणसाम्यशपनायें तच्छन्दावगतविशेषणाभ्युपगमयत् त्वंशब्दावगत

विशेषणमभ्युपगन्तव्य तथासति ब्रह्मणो दुःखित्वादिप्रसङ्ग इति शङ्कते- अभ्युपगच्छतोपीत्यादिना | परिहरति नैव

।

दिति वृत्तइत्यत्राह- त्वमिति । एवेति । तत्पदमतिपन्नस्य जीवविलक्षणस्यैवेति भावः । जीववाचिग्वेन व्युत्पद्यस्य पदस्य तदन्तर्यामिपरत्व लाक्षणिक तत्कथ परस्यैवाभिधानादि युक्तमित्यत्राह-एतदुक्तमिति द्वारद्वारिमावविपर्ययशङ्का ब्युदासार्थोऽयमारम्भः । वेदव्युत्पत्तिसिद्ध सर्वशब्दाना परमात्मयाचित्वमप्युपपादयति सच्छच्देत्यादिना | सामानाधि

करण्यबलात्तत्वपदावगतविशेपारस्वीकार्याः, ब्रह्मणो निर्दोषत्वमङ्गळास्पदत्यादिश्रुत्यन्तरसिद्ध च अतस्तद विरोधायान्तर्यामि

परत्व युक्तमिति तस्वैपदसामानाधिकरण्यमुख्यत्वनि दोपत्त्यन्यथाऽनुपपत्यभिप्रायेण निरस्तनिखिलेत्यादि विशेषणमुक्तम् । सच्छन्दाभिहितमिति । कारणवस्तुयाचिसच्छन्दः कारणत्वानुगुणगुणान्वितवस्तुपर इतिभावः । बहुस्यामिति । यथा

’ दर्शपूर्णमासाभ्यां स्वर्गकामो यजेत ’ इत्यत्र लिड्वाच्येन ग्राहकेण परमापूर्वेण सन्निधिसमाम्म्रातेषु पदार्थेष्वविशेषेण स्वशेषतया गृहीतेषु तन प्रोक्षणावघातगोत्यादेः परमापूर्व प्रतिशेषत्वं मीहिगवादिद्वारकं यागादेतु तछेपत्वमदारक व गूढार्थसंग्रहः

मुख्यामिति पञ्चपादिवासंक्षेपशारीरकोकार्थः आकृत्यधिक रणारणाधिकरणोतार्थनिष्क देणेन अखण्डार्थसामानाधिकरण्यस्य परसम्मतस्य केनापि दार्शनिषेनानझीकृततया प्रमाणविरुद्धतया च पूर्वमेवायोगस्थेोपपादनेन विशेष्यविशेषणमावे सामा नाधिकरण्यस्यैव मुख्यत्वं स्थापितं भवति । अतः उपनिषद्याप सध्यार्थी मुख्य इत्याह सामानाधिकरण्यं मुख्यमेवेत्यन्तेन ॥

तस्मात्तत्त्वमसि इत्यादिना

आनन्द १-१६]

ब्रह्मणः सर्ववस्यनुप्रवेशेनैव वस्तुवं, विशिस्य शब्दवाच्यत्व च

३१७

श्रीभाष्यम्

तेजोऽयन्न प्रमुख कृत्स्नं जगत्सृष्ट्वा तस्मिन् देवाढिविचित्र संस्थानसंस्थिते जगति चेतनं

जीववर्ग स्वकर्मानुगुणेषु शरीरेध्यात्मतया प्रवेश्य स्वयं च स्वेच्छयेव जीवान्तरात्मतया अनुप्रविश्य एवम्भूतेषु स्वपर्यन्तेषु देवाद्याकारेषु सङ्घातेषु नामरूपे व्याकरोत् । एवंरूप सङ्घातस्यैव वस्तुत्वं शब्दवाच्यत्वं चाकरोदित्यर्थः । अनेन जीवेनात्मना जीवेन मयेति निर्देशो जीवस्य ब्रह्मात्मकत्वं दर्शयति । ब्रह्मात्मकत्वं च जीवस्य जीवान्तरात्मतया ब्रह्मणो

ऽनुप्रवेशादित्यवगम्यते ‘इदगूँसर्वमसृजन यदिदं किञ्च तत्सृष्ट्वा तदैवानुप्राविशत् तदनु श्रुतप्रकाशिका

मंर्निश्रीयते तथा ‘बहुस्याम्’ इति ग्राहकग्रहणेन तेजःप्रभृतिसर्वनामरूपेषु सामान्येन परमात्मीयतयाऽवगतेषु तत्रानु प्रवेशपूर्वकनामरूपव्याकरणश्रुत्यादिभिस्सद्वारकम (ध्य) उसीयत इत्यनुसन्धेयम् । यथोपबृहणेषु – ‘गुणवान्’ ‘तमेयं गुणसम्पन्नम्’ इत्यविशेषोतेषु भगवद्गुणेषु ‘समस्समविभक्ताङ्गः स्निग्धवर्णः’ इत्युत्ताना स्निग्धवर्णत्वादीना ‘धर्मज्ञ रसत्यसन्धञ्च’ इत्युचाना सत्यसन्धत्वादीना च गुणाना दिव्यविग्रहद्वारकत्वमद्वारकत्व च दृश्यते, तथेहापीश्वरशरीर भूतचिद्वारकोऽद्वारकश्च गुणान्वयो यथाश्रुतिस्वीकार्य इतिभाव | बहुस्यामिति । बहुनामरूपभाग्भवेयमित्यर्थः ॥

तेजोऽवन्नप्रमुखमिति । प्रमुखशब्देन तत्त्यान्तरसृष्टिर्विवक्षिता | देवादिविचित्रसंस्थान सस्थित इति च वक्ष्यमाण चिदचिदशीवभागार्थे जगदाकारकथन नतु जीवानुप्रवेशपूर्वावस्थाकथन, परमात्मनएव कृसजगच्छरीरित्वचे कथं जीवा मनश्शरीरित्यमिति नोद्यते चेतनमिति शब्देन चेतनत्व शरीरित्वे प्रयोजकमित्यर्थः । चेतनमित्यनेन ‘विज्ञानं

चाविज्ञानं घ’ इत्यन विज्ञानशब्दस्य शातृवाचित्वं दर्शितम् । जीववर्गशब्देन ‘विज्ञानम् ’ जीबेन ’ इतिचेकव

चन ’ नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानामेको बहूनां यो विद्धाति कामान्’ इत्यादिभिरैकार्थ्याज्जाताविति व्याख्यात भवति । ‘अनेन जीवेन’ इत्यत्रानेनेति निर्देशस्याभिप्रायविवरण स्वकर्मानुगुणेष्यति जीयविशिष्टपराममविशेषणदंश

न्दस्य बीवदारक वैचित्र्यस्य च कर्मवैचिग्याधीनत्वात् जीवकर्तृकप्रवेशव्यावच्य स्वेच्छयैवेत्युक्तम् पारतन्त्र्य स्वातन्त्र्य च अनुप्रवेशहेतुत्रैषम्यमित्यर्थः । एवभूतेषु द्वारद्वारिभावेन व्यवस्थितेषु चिदचिदात्मकेन्वित्यर्थः स्वपर्यन्तेषु देवाद्याकारेषु स. घातेषु तत्तद्देवाद्यवस्थास्तत्तदानिशन्दाधाकरोदित्यर्थः । ‘नामरूपे व्याकरोत्’ इत्युत्ते नामरूपव्याकरणस्य परमात्मपर्य ।

न्तत्वस्यास्फुटत्वात्तद्विशदयति एवमिति

पूर्व ल्यबन्तनिर्दिष्टानां क्रियाणा श्रमविवक्षाराहित्यं चानेन प्रदर्श्यते ॥

एवं रूपसङ्घातस्य चिदचिदीश्वरात्मकस्य सद्धातस्येत्यर्थः । एव स्वरूपसङ्घातस्येति पाठेऽयमर्थः स्वरूप च स्वरूपं

तस्य सङ्घात: स्वशब्देन शरीरी ईअर उच्यते । रूपशब्देन चिदचिद्वस्तुनी शरीरिशरीरसङ्घातस्येत्यर्थः । वस्तुत्यं देवादि

वस्तुत्व, जीवेनात्मना इत्यत्र जीववैलक्षण्यस्यास्पष्ट वादात्मशब्दसानेवार्थसाधारण्याच, तद्विवृण्वन् स्वपरपक्षसाधारणम न्ययार्थं तावदाह — अनेनेति । मयेत्यात्मशब्दव्याख्यान अमशब्दस्यास्मद्राचिन्वेसतिहि ब्रह्मात्मकत्व दर्शित भवति ।

स्वरूपैक्यशङ्कां व्युदस्यति ब्रह्मात्मकत्वचेति’’। इदसर्वमिति निर्दिष्ट चेतनाचेतनवस्तुद्वयामेत्यत्र सर्वशब्दस्यासकोचोऽ भिप्रेत: ’ तदनुप्रावश्य, सघत्यचाभवत् विज्ञानचाविज्ञानं च ’ इत्यनन्तरवाक्येन सर्वेशन्दस्य स्वतः प्राप्तमस मुचितत्व स्थापितमित्याह – इदसर्वमिति । ‘अनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि ’ इत्यत्र नामरूपव्याकरणस्यानुम वेशपूर्यकत्व गम्यते ‘तत्सृष्ट्या तदेषानुप्राविशत्’ इत्यनुप्रवेशस्य सृष्टिपूर्वक गभ्यते तस्मामात्र पौर्वापर्यविवक्षा समा मकर्तृकत्वमेवात्र त्रिवाक्षतम् । तस्य त्वष्टाविदधद्वपमेति’ इति वाक्ये सृष्ट्यनुप्रवेशयास्समान कालीनत्वावगमात् । ★

28

२१८

देवादिशब्दस्य जीववाचिस्ववत् परब्रह्मणः सर्वशन्दवाच्यत्वम्

[ आनन्द - १-१६

श्रीभाष्यम्

प्रविश्य सञ्चत्ययाभवत्’ (ते. आन. ६.२) इत्यत्रेदंसर्वमिति निर्दिष्ट चेतनाचेतनवस्तुद्वयं सत्यच्छन्दाभ्यां विज्ञानाविज्ञानशब्दाभ्यां च विभज्य निर्दिश्य चिद्वस्तुन्यपि ब्रह्मणोऽनुम वेशाभिधानात् । अत एवं नामरूपव्याकरणात्सर्वे वाचकादशब्दा अचिजीवविशिष्टपरमा त्मवाचिन इत्यचगतमिति ॥

किंच ’ ऐतदात्म्यमिदं सर्वम् ’ (छां.६.८.७) इति चेतनमिथं प्रपञ्चम् इदं सर्वमिति निर्दिश्य ‘तस्यैष आत्मा’ (तै आन. ५) इति प्रतिपादितम् । एवं च सर्वेचेतनाचेतनप्रति ब्रह्मण आत्मत्वेन सर्वे सचेतनं जगत् तस्य शरीरं भवति । तथा च श्रुत्यन्तराणि ‘अन्तः विष्टश्शास्ता जनानासर्वात्मा’ (यजुपि.आरण्यके. ३.११) ’ यः पृथिव्यां तिष्ठन् पृथिव्या अन्तरोयं पृथिवी नवेद । यस्य पृथिवी शरीरम् | यः पृथिवीमन्सरोयमयति । सत आत्माऽ न्तर्याम्यमृतः ’ (बृ. ५.७.३) इति प्रारभ्य ‘य आत्मनि तिष्ठन्नात्मनोऽन्तरोऽयमात्मा न वेद यस्यात्मा शरीरम। य आत्मानमन्तरोयमयति । सत आत्माऽन्तर्याम्यत (चु. ५. ७.२२ ) ‘इत्यादि ’ य पृथिवीमन्तरे सञ्चरन् यस्य पृथिवीशरीरम् । योऽपामन्तरे सञ्चरन् यस्यापश्श

रीरम् ’ (सुवाल. ७) इत्यारभ्य ‘योऽक्षरमन्तरे सञ्चन्यस्याक्षरं शरीरम् | यमक्षरं न वेद |

1।

एप सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायण: ’ (सुबाल. ७) इत्यादीनि स चेतनं जगत् तस्य शरीरत्वेन निर्दिश्य तस्यात्मत्वेन परमात्मानमुपदिशन्ति । अतश्चेतनया चिनोऽपि शब्दाश्चेतनस्याप्यात्मभूतं चेतनशरीरकं परमात्मानमेवाभिदधति । यथा अचे तनदेवादिसस्थानपिण्डवाचिनश्शब्दाः तच्छरीरकजीवात्मन एव वाचका ’ चत्वार पञ्च दशरात्रादेवत्यं गच्छन्ति ’ इत्यादिपु | देवा भवन्तीत्यर्थः । 1

श्रुतप्रकाशिका

तस्माद्भाध्येऽप्यनुप्रविश्येति ल्यबन्त निर्देशोऽनुप्रवेशसृष्ट्योर्विनिच्य ज्ञापनार्थ इत्यवगन्तव्यम् सृष्ट्वानुप्राविशदिति स्थित्यर्थानुप्रवेशो वा । एव नामरूपव्याकरणप्रकारउक्त ॥ ततः किं प्रस्तुतस्येत्यत्राह-अतएवमिति । अतः उदाहृतश्रुतिवाक्यात् एव परमात्मपर्यन्तनामरूपव्याकरणप्रति

पादनात् स्वश दाना परमात्मपर्यन्त वे मान दर्शितम् । देहवाचिश देष्याकृतिन यसञ्चारणेन परमात्मपर्य-तत्वमुपपादयि ध्यन् शरीरत्वाक्षेपक वाक्य दर्शयति किंचति । तत किमित्याह - एवंचेति । न केरलमात्मश-देन शरीरत्व गभ्यम्,

अपितु शरीरत्व शरीरलक्षणेन सह कण्ठोत्तचेत्याह-तथाच श्रुत्यन्तराणीति । ‘अन्त प्रविष्टश्शास्ता’ इति सर्वा स्मशब्दविवरण विशेषणद्वयेन नूपनभोव्यावृत्तिः भगवतो नियन्तृत्वकथनात्तदेकनियाम्यत्व शरीरलक्षणमुक्त भवति ।

जग परमात्मशरीरमस्तु तत किं प्रस्तुतसामानाधिकरण्यस्य शरीरात्ममावोहि भेदरूपतया सामानाधिकरण्यस्य विरोधीत्यत्राह

अवश्चेतनयाचिनइति । अतः चिदचिदात्मकजगत परमात्मशरीरत्वात् शरीरभूत चेतनवाचिपदानांतरीरिषरमाम याचित्व कथमितिशङ्कायो शरीरयाचिपदाना शरीरिपर्य ताभिधायित्वदर्शनादित्याह-यथेति । शरीरिपर्यन्त वैदिक प्रयोग

दर्शयति घत्यारइति । तत्र देवशब्दस्य शरीरिपर्यन्त त्वं स्पष्टयति देवा भवन्तीति । देवय गच्छन्तीत्युसम् | नतु देखें गच्छन्तीति देवशब्दस्य शरीरमापरत्वे शरीरत्व गच्छन्तीत्यु स्यात् ततश्च देहात्मैक्यमुक्त स्यात् । अतश्शरीर गच्छ

न्तीत्यम्युपगन्तव्यम् अतो भाषप्रत्ययान्तन्य प्रतिभूतदेवशम्दप शरीरिपर्यतत्वमित्यर्थ । शरीरयाषिपदानां शरी

आनन्द १-१ ६ ]

प्रकारवाचिनो प्रकारिपर्यन्तत्वेन सामानाधिकरण्यम्

२१९

श्रीभाष्यम्

शरीरस्य शरीरिणप्रति प्रकारत्वात् प्रकारयोचिनां च शब्दानां प्रकारिण्येव पर्यवसानात् शरीरवाचिनां शब्दानां शरीरिपर्यवसानं न्याय्यम् । प्रकारोहि नाम इदमित्यमिति प्रतीय माने वस्तुनि इत्यमिति प्रतीयमानोऽशः तस्य तदस्त्यपेक्षत्वेन तत्प्रतीतेस्तदपेक्षावात् तस्मि व पर्यवसानं युक्तमिति तस्य प्रतिपादकोऽपि शब्दस्तस्मिन्नेव पर्यवस्यति । अतएव गौर श्वोमनुष्यः’ इत्यादिप्रकारभूताकृतिवाचिनश्शब्दाः प्रकारिणिपिण्डे पर्यवस्यन्तः पिण्डस्यापि चेतनशरीरत्वेन तत्प्रकारत्वात् पिण्डशरीरकचेतनस्यापि परमात्मप्रकारत्याच परमात्म न्येव पर्यवस्यन्तीति सर्वशब्दानां परमात्मैव वाच्य इति परमात्मयाचिशब्देन सामानाघि करण्यं मुख्यमेव ||

f

श्रुतप्रकाशिका

रिपर्यन्तनरोधकत्वमापे लाक्षणिकमित्यत्राह-शरीरस्येति । शरीरवाचिना प्रकारिपर्यन्तत्वं जातिगुणवाचिपदानामिव आकृ

त्यधिकरणन्यायसिद्धमित्यर्थः ॥

जातिगुणवाचिना द्रव्यपर्यन्तवाचित्वं कथमित्यपेक्षायामाकृत्यधिकरणन्यायं विवक्षुस्तदर्थ प्रकारप्रकारिणो विविन्य

दर्शयति प्रकारोहिनामेति । तद्वाचिशब्दस्य प्रकारिपर्यन्तत्वमुपपादयति तस्येति । तस्य तद्वत्यपेक्षत्वेन प्रकारस्य पेश्क्षस्वरूपस्थितित्वेन । तत्प्रतीतेः प्रकारय यथाऽवस्थितस्वरूपप्रतीतेः तदपेक्षत्वात् प्रकारिखोपक्षत्यात् तस्मिन्नेव पर्यव सानं युक्तमिति । प्रकारप्रतीतेः प्रकारिण्येव पर्यवसान युक्तमिति प्रकारवाचिशब्दः प्रकारिणि पर्ययस्यतीत्यर्थः । शब्द शक्तंर्विशेषणमात्रविषयत्वेऽप्यर्थसामर्थ्याद्विशेध्याशचे।धनम् । अतोऽर्थसामर्थ्य सचिवा शब्दशक्तिर्विशिष्टार्थबोधनसामग्री तथ बोधनं मुख्यकोटिनिविष्टं यथा संस्कारसचिवेन्द्रियजन्यमपि प्रत्यमिशानमिन्द्रियप्रसूतत्वात्प्रत्यक्षमेव न स्मृतिर्भवति । तथाऽत्र मुख्यत्वं व्मतश्शब्दशत्तिः प्रवृत्तिनिमित्तमात्रे पर्यवस्पति विशेध्यबोधनमर्थसामर्थ्यादिति केचिदाहुः । तदयुक्तम्

शब्दशक्तेर्विशेष्यपर्यन्तत्वाभावे निष्कर्षकशब्देऽप्यर्थ सामर्थ्याद्विशेष्यपर्यन्तबोधनप्रसङ्गात् । रूपग्रहणे नयनशक्ति: रूपिशा

नमर्थसामर्थ्यजयं स्यात् तदभ्युपगमे गन्धशब्दादिग्रहणे सत्यर्थसामर्थ्यात्पृथिवीगगनादिप्रतिपत्तिश्च स्यात् नच तथाप्रती

तिरस्ति । जात्यादिशब्दशक्तिर्जात्यादिस्वरूपमात्रविषया गवादिशब्दशक्तिद्रव्यपरतन्त्र जात्यादिविषयेति निष्कर्षकानिष्कर्षक शब्दविभाग इतिचेत् तर्हि शब्दशक्तेः प्रकारिविषयत्वमभ्युपगतं स्यात् धर्मिपरतन्त्ररूपताव गते र्धर्मिप्रतिपत्तिसापेचस्वाच्छ ब्दशक्तेस्तत्प्रतिपत्तिहेतुत्वाच ॥ किंच ‘वघसां वाच्यमुत्तमम्’ नतास्स्म सर्ववचसां प्रतिष्ठा यत्र शाश्वती इत्यादिवचनस्वारस्यं च

शब्दशक्तेरेव विशेष्यपर्यन्तत्व सिध्यति । अतो विशेष्यपर्यन्ता शब्दशक्तिरित्यत्र तात्पर्यम् । एवं न्यायशिक्षाकृता इत्थं प्रमाणोपपात्तसिद्धत्वात्सर्वंशब्दानां परमात्मैव वाच्यइति परमात्मवाचित पदेन स्वंपदसामानाधिकरण्य मुख्यवृत्तमित्याह अतएवेति । पर्यवस्यन्तः पूर्वपलं कनिव्यामृतस्य तत्रानुपरम्य तदन्वयिन्यन्यत्र व्यापारः पर्यवसानमिह विवाश्चतम् नतु ब्यापारोपरमः व्यापारोपरमवादित्वे सत्यपर्यवस्यन्त इति पदच्छेदः । यद्वा पर्यवस्यन्तः पर्यवसातुं प्रवृत्ता इत्यर्थः । परमा स्मप्रकारत्वाश्चत्यन्तेन पूर्वोक्चन्यायस्सञ्चारितः । नामरूपव्याकरणश्रुतिः प्रमाणत्वेन पूर्वोदाहृताऽत्राभिप्रेता विशेषणवाचि

शब्दो विशेष्यपर्यन्तोऽस्तु नतु विशेषणवाधिशब्दस्य परमविशेष्यषाचिशब्देन सामानाधिकरण्यं दृष्टमितिचेत्, उच्यते यथा नैस्यगुणगतावान्तरजातिवाचिनीलशन्दो ‘नैस्यगुणद्वारा तद्विशिष्ट पर्यवसितः उत्पलशन्देन समानाधिकरणो दृश्यते यथा

मत्वर्थीय प्रत्ययनिरपेपक्ष, सापेक्षसामानाधिकरण्यव्यवस्था

२२०

[ आनन्द- १-१-६

श्रीभाष्यम्

ननु ‘खण्डो गौःखण्डश्युक्लः’ इति जातिगुणवाचिनामेव पदानां द्रव्यवाचिपदस्सह

सामानाधिकरण्यं एम् द्रव्याणां तु द्रव्यान्तरप्रकारत्वे मत्वर्थीयप्रत्ययो एः, यथा दण्डी कुण्डली’ इति; नैयम् जातिर्वा गुणो वा द्रव्यं वा नैतेष्वेकमेव सामानाधिकरण्ये प्रयोजकम् अन्योन्यस्मिन्व्यभिचारात्, यस्य पदार्थस्य कस्यचित्प्रकारतयैव सद्भावः तस्य तदपृथक्सिद्धिस्थितिप्रतीतिभिस्तद्वाचिनां शब्दानां स्वाभिधेयविशिष्टद्रव्यवाचित्वाद्धर्मा न्तरविशिष्टतद्रव्यवाचिना शब्देन सामानाधिकरण्यं युक्तमेव । यत्र पुनः पृथसिद्धस्य स्वनिष्ठस्यैव द्रव्यस्य कदाचित्क्वचिद्रव्यान्तरत्यमिप्यते तत्र मत्यर्थीयप्रत्यय इति निरव ;

धम् । तदेवं परमात्मनश्शरीरतया तत्प्रकारत्वाद चिद्विशिष्टजीवस्यापि जीवविशिष्ट निर्दे शरूपा अहंत्यमित्यादिशब्दाः परमात्मानमेवाचक्षत इति ‘तत्वमसि’ (छां.६.८.७) इति सामानाधिकरण्येनोपसंहृतम् एवंच सति परमात्मानंप्रति जीवस्य शरीरतयाऽन्वया i

श्रुतप्रकाशिका

गवादिशब्दा गोत्वादिजातिवाचिनस्तद्विशेष्यपिण्डद्वारा तद्विशिष्टचतने पर्यवासिता, खण्डादिशब्द समानाधिकरणा दृश्यन्ते तद्वत् ||

।

उक्तं प्रयोजकमतिभ्याप्त्या दूषयंवोदयति नन्विति । परिहरति नैयमिति प्रयोगदर्शनमविशिष्टमित्यभिप्रायेण द्रव्यंवेर युक्तं सामानाधिकरण्ये मत्वर्थीय प्रत्ययामपेक्षे इतिभावः | हेतुमाह - अन्योन्यस्मिन्निति । व्यभिचारात् साध्यस्य सामानाधिकरण्यस्य जातिवाचिमात्रं गुणवाचिमात्रंचातिल्ड्थ वृत्तेरित्यर्थः । जातिर्वा गुणो वा मत्वर्थीयप्रत्ययनिरपेक्ष सामानाधिकरण्यस्य जातिगुणवाचिशब्दयोरविशेषेण प्रयोगदर्शनादितिचेत् तर्हि शरीरवाचिशब्दानामपि मत्वर्थीयप्रत्ययनि ।

रपेक्षसामानाधिकरण्येन प्रयोगदर्शनात्सर्वप्रयोगविषयानुयायिप्रयोजक वाच्यमिति भावः जातिगुणयोरन्यतरत्वंचाव्याप्त मित्यर्थः । इदमव्यासं, प्रकारत्वंचातिव्यासं तत्किं प्रयोजकमित्याह-यस्येति । तदपृथक्सिद्धिस्थितिप्रतीतिभिरिति ।

सिद्धिः सत्ता प्रमाणसम्बन्धयोग्यत्वरूपा स्थितिः तदनुवृत्तिः अपृथक्शब्दस्सिद्वयादिसाघारण: प्रतीतिशब्देनापृथक्प्रतीते

स्वतः प्राप्तत्वं विवक्षितम् प्रकारतकस्वभाववस्वाचिशब्दस्य मत्वर्थीय प्रत्ययनिरपेक्षसामानाधिकरण्ये प्रयोजकमित्यर्थः । निष्कर्षक शब्दान्यस्वे सतीति विशेष्य मत्वर्थीयप्रत्ययसापेक्षसामानाधिकरण्ये हेतुं पक्ष तदभावशापनाथ दर्शयति यत्रपुन

रिति । इतिनिरवद्यमिति । मत्वर्थीय प्रत्यय सापेक्षदण्डकुण्डलादिव्यावृत्तं मत्वर्थीय प्रत्ययनिरपेक्षसर्वप्रयोगविषयानुयायि प्रयोजकं सिद्धमिति नाव्यातयादिदोष इत्यर्थः ।

इति निरवद्यमित्यनेन सहोपलम्भनियमादेः प्रयोजकत्वशङ्कापरिहारादिः

प्रथमसूत्रोक्तोऽभिप्रेतः । परचोद्येन शिक्षितेन न्यायेन परमसाध्य सिद्धिमाह - तदेवमिति । तत् चोद्यस्य परतत्वात्

एवं पूर्व शिक्षितप्रकारेण ‘ऐतदात्म्यमिदंसर्वम्’ इति पूर्वमेव वैयधिकरण्येन ब्रह्मात्मकत्वं सर्वस्य विह्नितं तस्य सामा

नाघिकरण्येन जीवविशेषे उपसहारः यथा ’ सत आत्माऽन्तर्याम्यमृतः ’ इति जीवविशेष कृष्णस्य ब्रह्मशरीरत्वं वैय धिकरण्येनोपसंहृतं तद्वदित्यर्थः । अनेनोद्देश्योपादेयविमागनिबन्धन चौद्यपरिहारोऽभिप्रेतः स्वपदप्रतिपन्नदोष भाक्तवप्रसङ्गस्य परिहतत्वं दर्शयति ||

यद्रा अपुरुषार्थस्य ब्रह्मण्यस्पर्शायहि शरीरशारिरिभाव उत्तः, तथाऽपि तत्संसर्गात्तत्प्रसङ्ग इत्यवाह- एवंघस तीति । जीवशरीरगतघर्मा जीवमिव जीवधर्माः परमात्मानं न स्पृशन्तीत्यर्थः । पूर्व यानि दूषणानि परमते खोचानि तानि

आनन्दु- १-१.६ ]

‘ तत्वमसि’ इति सामानाधिकरण्यनिगमनम्

२९१

श्रीमाध्यम्

जीवगताधर्माः परमात्मानं न स्पृशन्ति यथा स्वशरीरगता घालत्वयुयत्वस्थविरत्वादयो धर्माः जीयं न स्पृशन्ति । अतः ‘तत्त्वमसि’ (छां.६.८.७) इति सामानाधिकरण्येतत्पदं जगत्कारणभूतं सत्यसङ्कल्पं सर्वकल्याणगुणाकरं निरस्तसमस्तहेयगन्धं परमात्मानमाचष्टे

त्वमिति च तमेव सशरीरजीवशरीकमाचष्ट इति सामनाधिकरण्यं मुख्यवृत्तम् प्रकरणा

विरोधस्सर्वश्रुत्यविरोघो ब्रह्मणि निरवद्ये कल्याणैकताने अविद्यादिदोषगन्धाभावश्च । अतो जीवसामानाधिकरण्यमपि विशेषणभूताजीवादन्यत्वमेवापादयतीति विज्ञानमयाज्जीया दन्य एवानन्दमयः परमात्मा ॥ यदुक्तम् ‘तस्यैष एव शारीर आत्मा ’ (ते. आन. ५) इत्या नन्दमयस्य शारीरत्वध्रुवणाजीवादन्यत्वं न सम्भवतीति तद्युक्तम् । अस्मिन्प्रकरणे स ,

चैत्र ‘तस्यैष एव शारीर आत्मा यः पूर्वस्य ’ (ते.आ. ५) इति परमात्मन एव शारीरात्मत्वा मिघानात् । कथं ‘तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशस्सम्भूतः’ (ते.आन. १) इत्याकाशादिस्र ज्यवर्गस्य परमकारणत्वेन प्रज्ञातजीवव्यतिरेकस्य परस्य ग्रह्मण आत्मत्वेन व्यपदेशात्तव्य.

तिरिकाकाशादीनामन्नमयपर्यन्तानां तच्छरीरत्वमवगम्यते ‘यस्य पृथिवीशरीरं यस्या पइशरीरं यस्य तेजइशरीरं यस्याकाशइशरीरं यसयक्षरंशरीरं यस्य

रम् । एप सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायणः

मृत्युइशरी

"

(सुबाल. ७)

इति सुवालश्रुत्या सर्वतत्त्वानां परमात्मशरीरत्वं स्पष्टमभिधीयते । अतः तस्माद्वा एत 6

श्रुतप्रकाशिका

स्वपचैनायान्तीत्याह–अतइत्यादिना । अतः सामानाधिकरण्यस्य शरीरशरीरिभावनिमन्घनत्वोपपादानात् अहेतुः प्रकरणाविरोधादीनामपि साधारण: पदद्वयावगतविशेषणापरित्यागेन विशेष्यैक्यात्सामानाधिकरप्यस्य मुख्य वसिद्धिः प्रव रणाविरोधइति । ‘सदैक्षत ’ ‘ऐतदात्म्यमिदं सर्वम् ’ ’ अनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि इत्यादिवानया 7

विरोध इत्यर्थः सर्वश्रुत्यावरोध इति मेदश्रुतिघटकश्रुत्यविरोध उत्तः । अविद्यादिदोघा भ्यतेस्ि

दार्थविरोधामावउक्तः । पूर्वोकजीवगत घर्मास्पर्शस्य फ्लमविद्याद्यभावइति नपौनरत्तयम, पूर्वपक्षिणा जीवानतिरंग साधक सयोक्तस्य जीवसामानाधिकरण्यस्य राद्धान्तानुगुणत्वमाह - अतइति । अतः तत्त्वंपदयोः प्रवृतिनमियादीय स्त्रास्त्रंशब्दावगतधर्माणां ब्रह्मणि साक्षादन्वयविरोधेन जीवद्वाराऽन्वयात् द्वारभूतजीवावारिणो ब्रह्मणो बैलक्षण्यसाधकं

सामानाधिकरण्यमित्यर्थः । उक्तमर्थं परमप्रकृतेन सङ्गमयति इविविज्ञानमयादिति । इतिशब्दो हतौ पूर्वपक्षे जीवान. तिरेकसाघकतयोक्तस्य जीवसामानाधिकरण्यस्य मैदावहत्यादेतदधिकरण साध्यमानन्दमयस्य जीवादन्यत्वं सुस्वमित्यर्थः ॥ अथ शारीरत्वभवणं पूर्वपक्षहेतुमनुवदति यदुक्तमिति । परिहरति तदयुक्तमिति । ननु प्राणमयपर्यायस्थशारी रामशब्दो मनोमयपरः मनोमयपर्यायस्यस्तु विज्ञानमयपरः तत्तदन्तरसद्भावशपना र्यत्वाग्छारीरात्मशब्दस्य अतरसर्वत्र शारीरात्मस्व परमात्मनएवेति कथमवगतमिति पृच्छति कथमिति । प्रतिबक्ति तस्माद्वा इत्यादिना । अन्नमये शारी

रात्मत्वकण्ठोक्त्यभावात्माणमये ‘तस्यैष एव शारीरआत्मा यःपूर्वस्य ’ इत्युक्तत्वाथ तस्य वाक्यस्यायें विवक्षुस्त सह

टनायाइ तस्माद्वाइति । आकाशादिसष्टेः पश्चाद्धि जीवस्य करणकलेबरसृष्टिः अतस्ततःपूर्व जीवस्य सृष्टयक्षमत्वादाका शादिष्टत्वं जीववैलक्षण्यसाघम् । तस्य जीबविलक्षणस्यात्मशन्देनाभिधानादात्मशब्दस्य पुत्रादिवत्सप्रतियोगिकत्वादम मयादीनां परमात्मशरीरत्वमर्थादवगतमित्यर्थः । शरीरत्वं कण्ठोकचेत्याह- यस्य पृथिवीति । अतइति । अत्यन्तरेषु

‘तस्यैष एव शारीर आत्मा’ इति अन्त्यवाक्यस्य पूर्वविलक्षणोऽथः

२२२

[ आनन्द- १-१-६

श्रीमाध्यम्

स्मादात्मनः’ (तै. आन. १) इत्यत्रैवान्नमयस्य परमात्मैव शारीरआत्मेत्यवगतः । प्राणमयंप्रकृ त्याह-’ तस्यैष एव शारीर आत्मा य पूर्वस्य ’ (ते. आन. ५) इति पूर्वस्यान्नमयस्य यश्शरीर

आत्मा श्रुत्यन्तरसिद्धः परमकारणभूतःपरमात्मा सपच तस्य प्राणमयस्यापि शारीरआत्मे

त्यर्थः । एवं मनोमयविज्ञानमययोर्द्रष्टव्यम् । आनन्दमयेतु “।’ एपण्य’ (तै आए. ५) इति निर्देशस्तस्यानन्यात्मत्वं दर्शयितुम् । तत्कथम् ? विज्ञानमयस्थापि पूर्वोक्तया नीत्या पर मात्मैव शारीर आत्मेत्यवगतः । एवंसति विज्ञानमयस्य यश्शारीर आत्मा सएवानन्दमय स्यापि शारीरआत्मेत्युक्ते आनन्दमयस्य अभ्यासावगतपरमात्मभावस्य परमात्मनस्स्वय मेवात्मेत्यवगम्यते । एवं च स्वव्यतिरिक्तं चेतनाचेतनवस्तुजातं स्वशरीरमिति स एव +

श्रुतप्रकाशिका

शरीरत्वस्य कण्ठोक्तस्यात् ‘तस्माद्वा’ इत्यादिवाक्ये आत्मशब्दनिर्देशादन्नमयादीना शरीरत्वस्यार्थसिद्धत्वाच | परमात्मै वान्नमयस्यात्मेत्यवगतइत्यर्थः एवमात्मशब्दनिर्दिष्टःपरमात्मैवान्नमयस्यात्मेति ’ यः पूर्वस्य ’ इत्युत्तरत्र अनुवादस्य पुरोवा ९

दनिर्वाहः कृतः उपादित्सितस्य ‘तस्यैष एव’ इति वाक्यस्य प्राणमयपरत्वज्ञापनायाह - प्राणमयं प्रकृत्येति । तव्या

चष्टे पूर्वस्येति । यइति प्रसिद्धवन्निर्देशः श्रुत्यन्तरसिद्धमेत प्रकरणसिद्ध च ज्ञापयतीत्यभिप्रायेण श्रुत्यन्तरसिद्धः परमका रणभूतइति विशेषणद्वयमुक्तम् | उक्तमथै मनोमयादावविदिशति एवमिति । आनन्दमयस्त्र परमात्मत्वमयुक्तम् । तस्या मान्तरश्रवणादित्यत्राह-आनन्दमयेत्विति । अनन्यात्मत्व दर्शयितु ‘पतिविश्वस्यात्मेश्वरम् ’ ‘नवस्येशे कञ्चन ' ‘नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा इत्यादिवदय निर्देश इत्यर्थः ॥ "

अत्रोपपत्तिजिज्ञासया पृच्छति तत्कथमिति । अनन्यात्मत्व प्रदर्शनार्थत्व कथमित्यर्थः परिहरति विज्ञानमयस्या

पीति । आनन्दमयप्रति श्रयमाणे ‘य पूर्वस्य ’ इति वाक्ये पूर्वशब्दविवरणार्थ विज्ञानमयस्येत्युत्तम् विज्ञानमयशारीश मनः परमात्मत्वेसिद्धे ह्यानन्दमयशारीरात्मनः परमात्मत्वासिद्धिरिति शङ्काब्युदासाय विज्ञानमयस्याप युक्तम् । पूर्वोक्तया

प्राणमयादायुक्तया | ततः किमित्याह एवंसतीति । अभ्यासावगतपरमात्मभावस्येति । ‘आनन्दं ब्रह्मणो वि

द्वान् ’ इति पूर्वमम्यस्तस्यानन्दस्य ब्रह्मसबन्धिनिर्देशाद्ब्रह्मणश्च ‘आनन्दो ब्रह्म’ इत्यानन्दशब्दवाच्यत्वात् ‘आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात्’ इत्यानन्दशब्दवाच्यस्थाने ‘एतमानन्दमयमात्मानमुपसङ्क्रम्य ’ इत्यानन्दमयशब्दनिर्देशेना नन्दानन्दमयशब्दयो: पर्यायत्वाच्चानन्दमयस्य परमात्मभावोऽवगतइत्यभिप्रायः अभ्यासावगतपरमात्मभावत्व पुच्छब्रह्म वादनिरासपुतीनामुपलक्षणतयोत्तम् ’ ब्रह्मपुच्छंप्रतिष्ठा ’ इति पुच्छब्रह्मप्राधान्येन निर्दिष्टश्चेत् ‘सोऽकामयत इत्य

नन्तरवाक्येऽपि तच्छन्देन पुच्छब्रह्मपरामर्शनीय तदयुक्त सइति पुलिनिर्देशात् ‘आत्मन आकाशरसम्भूतः’ इत्या स्मशब्दाभिप्रायः ‘पुल्लिङ्गनिर्देश इतिचेन्न व्यवहितादद्व्यवहितस्यानन्दमयस्यैव परामर्शनीयत्वात् ‘तस्यैष एवं शारीर

आत्मा’ इत्यनन्तरपूर्वोस्थात्मनः पुलिङ्गनिर्देशेन परामर्श इतिचेन तस्यान्नमयादिसर्वपर्यायसाधारणत्वेन एतत्पर्याय(स्था) प्रधानप्रतिपाद्यत्वामाषात् । अतःप्रधान प्रतिपाद्याव्यवहितानन्दमयएव सइति परामृश्यते । अत. कारणभूतस्सएवपरमा मेति एवं विज्ञानमयस्य जीवस्यान्तरात्मतया व्यपदेशाद्भ्यासावंगतपरमात्मभावात्तदन्तरत्येनात्मशब्दव्याख्यानपर्यवसा नभूमित्वादात्म चन्दवाव्यस्यादावेव जगत्कारणत्वेनोवत्वादनन्तरकारणवाक्ये ‘सोऽकामयत ’ इति पुल्लिमानदेशात्पु 1

छतथा निर्दिष्टब्रह्मणोऽप्यानन्द मयानतिरिक्च व्वाद्वक्ष्यमाणसूत्र स्वाभिमानन्दमयः परमात्मेत्ययगत तस्य परमात्मन ,

८

आनन्द १-१-६ ]

आनन्त्यविरोधाभावेन जीवनझभेदः

२२

श्रीभाष्यम्

निरुपाधिकश्शारीर आत्मा । अतएवेदं परंब्रह्माधिकृत्य प्रवृत्तं शास्त्रं शरीरकमित्यमियुक्तै रभिधीयते । अतो विज्ञानमयाजीवादन्य एव परमात्मा आनन्दमय ॥ श्रुतप्रकाशिका

आत्मान्तरवच्च ‘आत्मेश्वरम् ’ ’ नतस्येशे कश्चन’ ‘नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा ’ इत्येवमादिश्रुतिविरुद्धमुपपत्तिविरुद्ध

च आकाशादिसृज्यवर्गपरमकारणत्वादिना शारीरा मनः परमामध्यमवगतम् । एवमानन्दमयस्य शारीरात्मनश्च परमात्म लेखति परमा भद्वित्वासम्मवात्परमात्मन आत्माऽन्तरववव्याघाताच, ‘तस्यैप एव शारीर आत्मा इन्युत्ति: ‘आत्म श्वरम् ’ इत्यादिवत्तस्यानन्यात्म व ज्ञापनार्थेत्यर्थसामर्थ्यादवगम्यत इत्यर्थः । शारीरात्मत्व परमात्मन एव मुख्यमित्याह एनचेति । निरुपाधिकइति । कचि कदाचिकिञ्चि प्रतिकर्मानुगुणहि कश्चिदात्मा भवति, अयतु सर्वेषां सर्वदा सर्वश्रा मकर्मवश्य. स्वत आमेति निरुपाधिक इतिभावः । तदेवोपपादयति अतएवेति । अभियुक्तैः, भगवद्बोधायनादिभिः ‘सहितमेतच्छारीरकम्’ इतिहि वृत्तिकारवचः । सूनार्थमुपसहरति अतइति ॥

गूढार्थसंग्रह.

८

६

अतो विज्ञानमयाजीवादन्यएव परमात्मा आनन्दमयइति । यद्यपि ब्रह्मविद्याऽऽभरणे-शङ्करभाष्यासेदान्त

स्सम्यक्प्रतिष्ठापितः अथापेि निर्विशेषस्याप्रामाणिक्तायाः जिशासाऽधिकरण एव निरूपणेन जीवभिन्नपरमात्मनिरूपणपर मेवेद प्रकरणम्। ‘उपक्रमेचानन्त्यप्रतिपादितम्’ इत्यन नविवादः । देशकाल्परिच्छेदशून्यत्वस्य देशकालव्यापितत्वरूपताया स्सर्वसम्मततया वस्तुपारच्छेदेशून्यत्वमपि वस्तुव्यापितस्वरूपमेव ’ अनेन सर्वगतत्वमायामशब्दादिष्य: १ (३.२.३८) इति सूत्रे आयामशब्दस्य व्याप्तिवाचित्व पररप्यभ्युपगतम् । तथोदाहृतश्रुतिषु आकाशस्य स्वसमानसत्ताकसम्बन्धेनेव ब्यातिस्विद्धयति । ‘ व्याप्यव्यापकतामिथ्या ’ इति वदता परेपामते निविधपरिच्छेदशू यत्व नघटते । ‘तथाऽन्यप्रतिषे घात्’ इति पूर्वसूत्रे तथेत्यस्य वैययन्यथाऽनुपपत्त्या ‘परत्वेनवान्यस्य प्रतिषेध’ इति जिशासाऽधिकरण एवादी निरू पितम् । (जि.अ.५स) ‘नान्त गुणानाम् ’ इति (श) सहस्रनाममाध्योपात्त. वि. पु वचनानुसारेण गुणैरानन्त्यच नकथचि’

दपि निर्विशेषे समयतीति पूर्वमेव निरूपितम् । ‘घटस्य स्वरूपम्’ इत्यादौ स्वरूपशब्दसमभिव्याहारे अभेदप्रतिपयक्की.. कारेऽपि ’ आनन्द ब्रह्मण ’ इति द्विरभ्यस्तवाक्ये अभ्यासरूपतात्पर्यलिङ्गेन ’ शब्दविशेषात् ’ (ब.सू.३७) इति सूत्रो न्यायेन ब्रह्मण: आनन्दस्य च भेद एव विवक्षित इत्यास्थयम् । श्रुतौ ‘आनन्दमय’ शब्दनिर्देशनापि अत्र भेदविषक्षा निर्णीयते । ‘ यद्वाचाऽनम्युदितम् ’ इति प्रवृत्त्यभावतापर्येण तलवकारश्रुतौ ‘अमि’निवर्तन्त इत्यनेनइत्युक्तिः बाचा कास्ये॑न प्राप्तेरेव निषेधेन ब्रह्मानन्देक देशे प्रवृत्तिसत्त्वेऽपि ब्रह्मानन्दे कार्येन ॥ 2

ब्रद्दासम्बन्ध्यानन्दबहिर्भूतविषयाभावेन वाक् सामान्यस्यापि निवृत्तिसिद्धान्तेऽपि युक्तैव । ‘आनन्दमयवाक्यान न्तर ‘तस्यैष एव शारीर आत्मा’ इत्यनामन्यन्दस्य स्वरूपपरताया: लोके प्रसिद्धत्वेन सिद्धान्ते उपपत्तिः एवमुपपत्ता यपि तत्र तत्परित्यज्य ब्रह्मविद्याऽऽभरणे ‘आनन्दमय’शब्दार्थविवरणपरे ’ आनन्द ब्रह्मणो विद्वान्’ इति वाक्ये षष्ठ्याः अभेदोक्तिरतीय विचित्रा । ' ‘वेशानमय ‘शब्दनिर्देशापूर्वे मनोमयपर्याये ‘मानन्द ब्रह्मणो विद्वान्’ इ त ् य ु क ् त ् य ा ’ विज्ञानमय ’ इत्यत्र मयडर्थस्य ‘आनन्दमय ’ इत्यत्र मयडर्थस्य च वैलक्षण्य सूचितम् । वाक्यस्य पुनरुपादानेनाम्यासेन अयमेवार्थो दृढीकृत । कठवलयाम् ‘भुद्धिंद्र सारथिं विद्धि ‘आनन्दवाडयन्ते अस्यैव’ ’ विज्ञान सारथिर्यस्तु 4

महाविद्याऽऽभरणपर्यालोचनम्

२२४

[ आनन्द १-१-६

गूढार्थसङ्ग्रहः इत्युक्त्या ‘बुद्धि’ ‘विज्ञान’ शब्दयोः एकार्थकत्व काममास्ताम् । बुद्धिशन्दस्य ज्ञानार्थकत्वं कोशेष्वेव प्रसिद्धम् । ‘विज्ञा U

नमानन्दं ब्रह्म’ इत्यादयः वैदिकाःप्रयोगाः विशन्दापरित्यागेन प्रयुक्ताः ज्ञानार्थकत्वमुत्तम्मयन्ति । विज्ञानमयपर्याये ’ विज्ञानं यशंतनुते’ इत्युक्त्या ज्ञानस्वरूपत्वमपि जीवस्य प्रदर्शितम् । ‘आनन्दाद्धयेव खलु’ इति वाक्यानन्तरं वरु गोपसम्पत्यकथनेन अत्रानन्दमयादन्यस्याकथनेन च शब्दद्वयार्थः एकएवेति प्रतीयते ।

‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इत्यत्र

प्राप्तिमुक्त्वा ‘तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशस्सस्भूतः’ इति सृष्टिमुपक्रम्य अनन्तरं ‘यतोवा इमानि यत्प्रयन्त्यभि

संविशन्ति ’ ’ आनन्दाद्वयेव खत्विमानि ’ ’ आनन्दं प्रयन्ति’ इत्यत्र कारणस्य प्राप्यत्वकथनेन राजकुमारनय सूचनेन अभ्यासरूपतापर्यलिङ्गेन प्राप्तिर्दृढीकृता ‘आठ’ घातोः भवत्यर्थकत्वं नक्कापि प्रसिद्धम् ] ‘भू’ धातोः प्राप्तयर्यकत्व वैया करणैरेवाङ्गीकृतम्। ‘परात्पर पुरुषमुपति दिव्यम्’ इति पूर्व प्रस्तुताप्राप्तिरेव ‘ब्रह्मवेद ब्रह्मैव भवति’ इत्यत्र भवतिनोच्यत इत्युक्तौ न कोऽपि विरोधः । श्रुतिश्चय परेषा नानुकूलेति जिशासाऽधिकरणे भावप्रकाशे च निरूपितम् ॥ ’ असतोमा सद्गमय तमसोमा ज्योतिर्गमय मृत्योर्माऽमृतं गमयेति । सयदाह असतोमा सद्गमयेति मृत्युवऽसत्

सद्मृतं मृत्योर्मामृत गमय अमृत माकुर्वित्यैवैतदाह - तमसोमा ज्योतिर्गमयति मृत्युर्वै तमः ज्योतिरमृतम् मृत्योर्माऽमृतं गमय अमृतं माकुर्वित्येवैतदाह-मृत्योर्माऽमृतगमयेति नात्र तिरोहित मियास्ति’ (वृ. ३.३.२८) इति वाक्ये मृत्योर्मा मूतं गमयेति नात्र तिरोहितम्’ इत्यन्ते उत्तया ‘अमृत माकुरु’ इत्यर्थेऽपि अमृतगमन वर्तत एवेति निर्धारितं भवति ।

अमृतशब्दः मुत्तयर्थकः मुक्तार्थकश्च मा मुक्तकुरु इत्येतदर्थे मुक्तिगमनमप्यनिरोहितमेवेत्यर्थ एव विवक्षितः एतत्तापयें जैव ‘मृत्योर्माऽमृतं गमयेति’ नात्र तिरोहितमिवास्त्रि इत्यन्ते उक्त्या प्राप्तिर्वर्तत एवेति निष्कर्षस्सम्भवत्येव । अतः ‘ब्रह्म विदाप्नोतिपरम्’ इत्यत्रोक्तायाः प्राप्तेरम्यासेन हढीकरणेन सविशेषपरमेवेद प्रकरणम् | ब्रह्मशब्दादिस्सविशेषपर एवीत

पूर्वमेव साधितम् । ‘तदेषाऽम्युक्ता’ इति तदनन्तरवाक्येन पूर्ववाक्यार्थस्य पादचमुष्टयात्मकऋचा विशदकिरणस्य परे बामपि सम्मतत्वेन ’ सत्यंज्ञानम्’ इत्यादिवाक्यचतुष्टयस्यापि वाक्यार्थबोध एव विवक्षित इति निश्चयेन एकवाक्यतया

घास्यार्थबोधस्य विवक्षितत्वे ‘सह’ इत्यत्र विरामेण साहित्यार्थकत्व नाभिप्रेत, किंतु युगपदित्यर्थकत्वमेवेत्युक्तिरनुपादेयैव '

तदेषाभ्युक्ता’ इति वाक्यमेव परसम्मतनिर्विशेष विघटयति । ‘सोऽञ्जते सर्वान्यामान्’ इत्यर्थः विज्ञानमयपर्याये 4.

’ शरीरे पाप्मनो हित्वा सर्वान्कामान्समञ्जते’ इत्यन ‘अस्मालोकाप्रेत्य एतमानन्दमयमात्मानमुपसङ्क्रम्य इमान्लोका न्कामानी कामरूपप्यनुसञ्चरन् एतत्सामगायन्नास्ते ’ इत्यत्र च विशदीकरणेन अत्र निर्विशेष न विवक्ष्यत इति सूत्रकृतैव

• मान्त्रवर्णिकमेव च गीयत’ इत्यत्र ‘गीयत’ इत्यनेनैव निर्धारयिष्यते । अन्यत्सर्वे प्रागेव पर्यालोचितम् ||

ब्रह्मविद्याऽऽभरणे पश्चालम्बमानावयवस्य प्रथमपर्याये पुच्छत्वोत्तया चरमपर्यायेऽपि पुच्छत्व तादृशमेवाङ्गीकरणीयं

"

नत्वाधारत्वरूपम् | उपक्रमप्रभृतिषु चतुर्षु पर्यायेषु रूपणमीकृत्य पञ्चमपर्याये रूपणानीकारस्यानुचितत्वात् । ‘प्रिय शिस्वाद्यप्राप्तिरुपचयापचयोहि भेद’ इति सूत्रेणापि सूत्रकारः प्रकरणस्य सविशेषविषयत्वमेव नव निर्विशेषविषयत्वमिति

बोधयति । तत्रादिपदेन ‘ब्रह्मपुच्छंप्रतिष्ठा’ इति वाक्यार्थस्यापि प्रतिपादनेन परसम्मतार्थस्य सूत्रकृदनभिमतन्तं स्फुट

प्रतीयते । सूत्रस्य कृत्वाघिन्तापरत्वोक्तिरमिनिवेशमूलैव एव च सूत्रद्वयेन सूत्रकार चितसविशेषपरत्यमेव प्रकरणस्य

मुक्तम् । पुच्छशब्दस्य परसम्मतार्थकत्वमनुचित प्रायपाठानुसारेण रूपणमात्रस्यैव न्याय्यत्वात् इति सूत्रकाराशयस्य तत्रैव व्यक्तीकरणात् । रूपणस्थले सहशाभेदएव विवाक्षेतइति जैमिनिकुमारिलसिद्धान्तः भावप्रकाशे तृतीयसम्पुटव निरूपितः ॥ J

नन्वथापि विज्ञानमयाजीवादन्यः परमात्मेति न घटत इति यद्यपि चन्द्रिकादी आनन्दतीर्थानुयायिभिः व्यास

आनन्द १-९६ ]

नवीनोचेः ब्रदाविद्याऽऽभरणीचेश्च पर्यालोचनम्

२२५

गूढार्थसंग्रहः

तीर्थादिमिस्त्वम् । अथापि सिद्धान्ते स्थूलरुन्घतीन्यायेन तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशरसम्भूतः’ इत्यत्रोचमान्मध्य (

आनन्दमये प्रदर्शितम् इत्यमीकारेण विज्ञान देवास्सर्वे ’ इत्यनोसार्थस्य जीवेऽसमवेऽपि नानुपपत्ति: ॥ एतेन पञ्चतु पर्यायेषु ब्रह्मशब्दाभ्यास: ‘येऽन्नब्रह्म’ इत्यादिरूपादभ्यासात्तैत्तिरीय ‘आनन्दमय ’ इत्या शब्द (

र्वाच्यो हरिस्स्वयम् । उपलक्षणत्व शब्दानामानन्दमयपूर्विणाम् । सूनस्यात्याक्षरत्वेन सर्वशाखाविनिर्णय ’ (आती.अनु ,

व्याख्यान) इत्याधुत्तिरपि नाधिका | स्थूलारुन्धतीन्यायेन प्रथमतोऽन्नमयादीनां ब्रह्मत्वमभिधाय विज्ञानमयादन्यत्वे

नानन्दमयस्त्राभिधाने स्थूलनक्षत्रसमीपवर्त्यरुन्धतीनक्षत्रनिर्णययत् विज्ञानमयस्याप्यात्मनः आनन्दमयस्य प्रदर्शन स्यैव युतत्वात् । विशनामयादन्यःवस्यानन्दमयेऽमिधानेन विज्ञानमयस्य ब्रह्मत्यासिद्धे: । आनन्दमयादनन्तर अन्यस्यात्मनो

ऽकथनेन आनन्दमयएव उपक्रमोत्तात्मत्वपारेसमाप्तर्निश्चयात् ||

एवमुत्तरानुवाके अनमाणमनोविज्ञान वाक्यानन्तर ‘तद्विज्ञाय पुनरेव वरुण पितरमुपससार’ इति वरुणोपसम्पत्तिवत्

‘आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात्’ इत्यनन्तर पुनरुपसम्पत्तेरकथनेन आनन्दस्य ब्रह्मत्वात् स्थानप्रमाणेनाभेदात् आनन्द

मयस्यैन ब्रह्मत्वानंश्चयात् । अन्नादांना मुशानत्वेन ब्रह्मत्वबोधन सम्भवात् स्थूलारुन्धतीन्यायेनोक्साना द्वारत्वज्ञानस येन पुनरुपसम्भात्तस्सम्भवलेन । आत्मन्शब्दार्थरोधनायान्नमयानादीना उक्तिः, तत्र शरीराद्यन्तर्वर्तित्व प्राणादीना वेषां

चिायत इति आन्तरपदार्थस्य द्वारत्वोत्तिर्युत्तेव । ‘यथा सोम्य मधुमधुकृतोनिस्तिष्ठान्त’ इत्यादेरनन्तर ‘भूयएवमया भग वान्विज्ञापयतु ’ इत्याद्युत्तिस्तु (छा ) ’ ऐतदा म्यीमदम्’ इत्यादिप्रतिपर्यायमनुवृच्या अनेकदृष्टान्तैः उतार्थदृढीकरणतात्प र्येणोपपद्यते इति न तनाब्रह्मवशङ्का अन्यत्वस्यायुतत्वात् । तत्र ‘ऐतदात्म्यमिदसर्वम्’ ‘तत्त्वमसि’ इति वाक्यस्यैव नवकृत्वो डम्यासः । अन्तु ब्रह्मशब्दाभ्यास सत्वेऽपि अनप्राणादीना भिन्नतया अन्यत्वोत्तिबाघक्सत्त्वेनच अभ्यासो नघटते इत्यन्यत्व

मनमयादेब्रायनोधकमेन एन पुनरुपसपत्तिश्च । अत्रतु अन्यत्व स्पष्टमेवानमिति पञ्चाना ब्रह्मत्व नविवक्षितम् । सूत्रे अभ्यासशब्दोचाभ्यास. धर्मधर्मिणोरुभयारानन्दमयोरिति पूर्वमेवो(१९१.पु) तम् | तेनानन्दमयस्यैव ब्रह्मत्व सिद्धयति || परमते ‘आनन्दमयोऽभ्यासात्’ इत्यनानन्दमयपद ‘ब्रह्मपुच्छप्रतिष्ठा’ इतिवाक्य लक्षयति प्राधान्येन ब्रह्मप्रतिपा

दक्मिति साध्याध्याहार: इदच साध्य ‘अभ्यासादिति’ हेतुबलादेव लभ्यते तात्पर्यालिङ्गान्तर्गतस्याभ्यासस्य प्राधान्यसाधनएवं स्वारस्यात् । आनन्दम्यस्य ब्रह्मत्वसाघनपरतया सूत्रव्याख्यानेचाभ्यासादितिहेतो. स्वारस्य न लभ्यते जैवानन्दविलक्षण

वस्थापि ब्रदालिङ्गत्वेन तल्लिङ्गादित्येव निर्देशे तत्सग्रहोपपत्तेः तदभ्यासपर्यन्त घावनस्य निप्पल वात् । प्राधान्यरूपेच साध्ये आनन्दमयस्यानन्वयात् तेन पदेन ‘ब्रह्मपुच्छप्रतिष्ठा ’ इति वाक्यलक्षणाया नकाचिदनुपपत्ति. ’ इति । ‘आनन्दमयः न

निगमनश्लोकप्रतिपाद्यः इति साध्याभ्याहारेण सूनयोजना तत्रचाम्यसादित्यनेन निगमन श्लोके ब्रह्मपदाम्यासात्तत्रैव स

इत्येनामनिपदेनानन्दमयस्य ब्रह्मपदार्थगोचरसद सत्त्याधीन सदसत्त्वाश्रयतथा अभ्यासाच्च नैकमुपक्रमस्थपुच्छपदमनुसत्याने कथाघनेन निगमनश्लोकस्यान दमयविषयत्व कल्पनीयमिति च ब्रह्मविद्याभरण यद्यप्युतम्; तथाऽपि नायमर्थः श्रुतौ विध चितः । अयमशः निरतिशयदशाशिरस्क्तयाऽभ्यस्यमानः आनन्द इति भगवदुक्त्या घर्म्यान दबोधक्याक्याना धर्मानन्दबो घकवाक्याना चैकार्थकत्यस्य प्रतिपादनेन च परोत्तार्थस्य श्रुत्पनभिप्रेत व भगवतेव प्रदर्शितम् । लिङ्गादिव्युत्तौ एकएव G

हेतुर्भरेत् ‘ता पर्यविशेषसूचनायाभ्यासादित्युक्त मिति निरतिशयदशाशिरस्कः अभ्यस्यमान आनन्दः’ इत्यनेनैव बोधितम् । किंच ‘आनन्द ब्रह्मणो विद्वान्’ इत्यभ्यासस्य विवश्चितत्वेन तत्र पष्ठ्याः परोत्प्रेक्षितरीत्या अभेदार्थकत्व न

संभवतीति बोधनायापि अभ्यासादित्युचिः | पुच्छपद समभिव्याहृतब्रह्मशब्द वैलक्षण्यमप्यत्र विवक्षितम | पुच्छशन्दा 29

•

(म.वि. न्या. र.म) उत्तिकारमतदूषणपरिहारः, नयीन मतानुवादद्ध

२२६

[ आनन्द १-१-६

गूढार्थसंग्रह अनेके अभ्यस्ताः, तत्रच पूर्वपुच्छपदार्थीरक्षणार्थक यमत्र पुन्छपदस्य पदच्यते । सिद्धान्तेव आनन्दशन्दस्य एषार्थन

मेव निर्विशेषस्या विवक्षा नास्तीति सूचनायाऽप्यम्यादित्युत्तम् । षष्टयाम्यासेनापि ’ शब्दविशेषात्’ इतिसूत्रो ऋदिशा सविशेषत्व बोध्यते ।1 अशमन यगोचरान दयस्य यता याची निवर्तन्त इत्यम्यस्तवाक्ये विवक्षितम् । तेन *

सावशेषस्यैवात्र प्रतिपाद्यता बोधिता भवति । ‘अभ्यायात्’ इत्यत्र एवमर्थस्य वियाक्षेतत्वादेव आनन्दमयस्य सनिशे पस्य परमात्मत्व सिद्धयति । प्रकृत्यर्थस्येथाम्यासेन

आनन्दमयस्य परमामय न संभवतीति परोचशङ्काऽपि निरव

काशा धर्मधर्म्यानन्दबोधकस्याग्यासस्यैव सूत्रे विवक्षितत्वेन सोने मानाभावात् । धर्मिण आनन्द वेन तद्धर्मस्थान न्दत्वबोधनाय प्रथम तद्धर्मिण: आनन्दत्वोत्तिः । श्रुतिलिदिसूत्रोच प्रक्रिया किना, उपमोपसंहारादिता पर्यलिशक्रि याचान्या । ’ आनन्द ब्रह्मणो विद्वान्’ इत्यभ्यासस्येव विवक्षितत्वेन पुच्छपदाम्यासेोऽपि ’ प्रियशिरत्स्वाद्यप्राप्तिरुपन्चया पचयहि भेदे ’ इति सूत्रोवदिशा सविशेषस्थानन्दमयस्यैय ता पर्यविषयत्व द्यातयति । तत्र रूपणमात्रतायाः सर्वैरप्यकी कर्तेभ्यत्वात् । धर्मघम्यानन्दाभ्यासस्य आनन्दमयस्यपरमात्मसाधकन्यमुत्तम्भवति पुच्छपदाम्यासोऽपि । तत्र ‘ब्रह्मवि दाप्नोति परम्’ इति वल्ल्युपक्रम आनन्द ब्रह्मगे। विद्वान्’ इति वल्ल्युपसहार. अभ्यासश्च । उपरहारवाक्यसेना म्यासेन उपक्रमे सविशेषत्राविवचितमिति निर्धारित भयति । एतेन ‘सत्यशानमनन्तम्’ इत्यत्र गुणानन्त्यमय विव क्षितमिति च निर्धारितम्। एय तात्पर्यसूचनायैवाभ्यासादिति हेतु प्रयुक्त, अनेन हेतुना आनन्दमयस्य परमात्मत्व निर्धा '

{

रित भवति ||

माण्डूक्योपनिषदि ‘सुपुति स्थान एकीभूतः प्रशानघनएच ह्यानन्दमयोह्यानन्दमुक् चतोमुखः प्राशस्तृतीय पाद: एप

सर्वेश्वरः एप सर्वशः एषोन्तर्यामी एपयोनिस्सर्वस प्रभवाप्ययौहि भूतानां (मा.का. २.स. ५.६) इत्यत्र प्रशानधनस्यैव ,

आनन्दमयत्वाभिघानेन सुपुतो परमात्मनि जीवाना शयनस्य श्रुत्यन्तरे प्रतिपादनेन आनन्दमयो न जीव. किंतु परमा मैयुक्तिरेव युक्ता । आनन्दमयस्य सर्वान्तरत्वोपपादनार्थमेवैतत्प्रकरणमवृत्या माण्डूक्योत्तान्तर्यामि वैकार्थ्यम् । एतेन ’ असन्नवसभवति’ इत्यादावपि आनन्दमयस्यैव ब्रह्म वनिश्चयेन ब्रह्मसदसत्वज्ञानाधीनान्दमयसदसत्त्व विषयवन्य परोत

निरवकाशम् ।’ घटमय ’ इत्याद्ययोगेन ’ आनन्दमय’ इत्यत्र विकारार्थे मयट् न भवतीत्युत्तरत्र रफुटी भविष्यति ।

माण्डूक्ये सर्वशत्य यदुक्त ‘ब्रह्मणा विपश्चिता’ इत्युपमे विपश्चिच्छन्द विवक्षितमानन्दमये सङ्कतमिति ‘नेतरोऽनु पपत्ते. ’ इत्यत्र भाष्ये वक्ष्यते । आनन्दमयस्य माण्डूक्ये ‘एपयोनिस्सर्वस्य प्रमवाप्ययौहि भूतानाम् ’ इति सर्वकारणत्वो ,

तथा ’ याददकिंच’ इत्युत्तरत्र आनन्दमयस्यापि सुज्यत्वमुच्यत’ इति

न्यायरक्षामण्युत्तिरापे न घटते । अत्र माण्डूक्य

बाक्ये प्रतिपन्ने आनन्दमये प्राशे सुषुप्तो जीवानां शयनस्य श्रुत्यन्तरतरिसद्धया ’ सुषुप्त युत्क्रान्त्योर्भेदेन ’’ तदभावोना

डीषु तच्छ्रुतेराःमनि च’ इति सूत्रद्वयानुसारेण आनन्दमये जीवमेदोऽपि सिद्धयतीति अत्र विज्ञानमयाजीवादन्यत्वमान •दमयस्य यदुक्त तदप्रकम्प्यम् । ’ अभ्यासादिति हेतुना आनन्दमयस्य ब्रह्मत्व सूत्रकृत्तापर्यविषय इति साघनेन ब्रह्म विद्याऽऽभरणे यः सूत्रार्थ स. अभिनिवेशनिवन्धनस्वोत्प्रेक्षामूलक एवेति सिद्धम् ॥ नवीनास्तु –‘येऽन्न ब्रह्मोपासते ’ ’ अन्न ब्रह्मेतिव्यजानात्’ इत्याद्यभ्यासेनान-दानन्दमययो स्थानप्रमाणेनैकत्वेन

अन्नमयादीनां पञ्चानां ब्रहत्व ब्रह्मश दाभ्यासस्याविशेषात् । श्रुतावन्नमयस्यादित्वेऽपि सूत्रे आनन्दमयस्येतरोपल्क्षकत्वम्।

सूत्रस्याल्पाक्षरत्वात् । अनमय इत्युक्तौ ततोऽप्यल्पाक्षरत्व सभवतीति अन्नमय इत्येव किमिते नोत्तमितिश्चेत् ‘आनन्दमय रूपेतु ब्रह्मणः पुच्छतोक्ति 1 समस्तानाता प्राप्ते आनन्दमयनामाहे ॥’ (अनु) इयुत्तदिशा पूर्वपक्षयुति सच्चनान ·

आनन्द १-१६ ]

नवीनोचिपर्याोचनम्

२२७

श्रीभाष्यम्

आह-भायमानन्दमयो जीवादन्यः, विकारशब्दस्य मयप्रत्ययस्य श्रवणात् ‘भयद्वै तयोः ’ (अप्राध्याय्यां.४.३.१४३) इति प्रकृत्य ’ नित्यं वृसशरादिभ्यः ’ (अष्टाध्ययी. ४.३– १४३) इति निकारार्थे मयस्मर्यते । वृद्धश्चायमानन्दशब्दः । ननु प्राचुर्येऽपि भयडस्ति श्रुतप्रकाशिका

मुरेणानन्दमयशब्दस्य परमामपरतामाक्षिप्य प्रतियत्ति विकारेत्यादिना सूत्रेण, तत पूर्वपक्षमुप यस्यति—

आहेत्यादिना | मयटो विकारयाचित्यमुपपादयति मयड्वैतयोरित्यादिना । विकारार्थत्वस्य शारनाथ मयद्वैतयोः

इत्युक्तम् । एतयोः तस्य विकारः अवयवे च प्राण्योपधिवृक्षेभ्यः इति प्रकृतयोर्विकारावयवयोरितिहि तस्यार्थः ।

अगमर्थ. प्राग्दीव्यतोणियधिकारसूतम् अस्मिनर्थद्वयेऽपि वृद्धसज्ञाना शरादिगणान्तर्गतानां च मयडेव नाणू प्रत्यय ·3

इत्यपवदाने ‘नित्यं वृद्धशरादिभ्यः’ इति सूत्र ‘वृद्धिर्यस्याचामादिस्तवृद्धम् ’ इति सूत्रेणानन्दशब्दस्य वृद्धसश त्याद्विकारार्थे मयत्ययो निहित इति ।

गूढार्थसङ्ग्रहः

न्दमयशब्द निर्देशः’ इति वदन्ति । ‘अभ्यासादिति सूनार्यतुः ‘येऽन्नब्रह्म ’ ’ अन्न ब्रोतिव्यजानात्’ इति ब्रह्मशब्दा भ्यासस्यैव नवीनसम्मतत्वेन सूनस्याल्पाक्षरत्वेनेतरोपलक्षकत्व वदतामते तसोऽप्यल्पाक्षरत्वेन अन्नादिशब्द निर्देश विहाय आनन्दमयशब्द निर्देशन सूत्रकृतो नायमर्थोऽभिप्रेतः । ब्रानिष्ठगुणक्रियाऽवयवादीना ब्रह्माभेदयादिमते ‘आनन्द ब्रह्मणे विद्वान्’ इति पष्टयम्यासेऽपि अभेदएव विवक्षित इति सिद्धान्तेन अवयवावयविनोरभेदः निश्चितप्रवेति समस्ता

ब्रह्मता प्राप्तिर्न घटते | अनैावयवावयविनोरमेदः सूत्रकृतो विवक्षित इत्यन न किंचिन्नियामक पश्यामः । सूत्रे तद्वाच कपदामावात् । किंच विकारशब्दान्नेतिचेदिति शङ्कायाः अन्नमय एवं सभवेन पञ्चाना ब्रह्मत्व सूत्रकृतो विवक्षित

मिति सूनार्थमणिमर्यामुतत्वेन लघवादन्नादिशब्दानामेव निर्देश उचित: नवीनमत इति आनन्दमयशब्दानिर्देशन श्रुतापन्नमयायन्यत्वप्रतिपादनेन च आनन्दमयस्यैकस्यैव ब्रह्मत्व सूत्रकृतो विवक्षितमिति निश्चीयते । सूत्रस्याल्पाक्षरत्वेने तरोपलक्षॠत्ववादिमने आनन्दमयपदस्य बहुक्षरत्वात् । विज्ञानमयपर्यायेऽपि ब्रह्मशब्दाभ्याससत्त्वाच्च | आनन्दमयवाक्ये ब्रह्मणः पुच्छत्वोत्तया समस्ता ब्रहाता कथं साध्यते १ पुच्छशब्दस्य गौणार्थकत्वमङ्गीकृत्य ब्रह्मशब्दस्य मुख्यार्थकत्यस्खलु

वाच्यम् ; प्रतिपर्याय ब्रह्मशब्दवत् पुच्छशब्दोऽपि पठित. आनन्दमयपर्याये ब्रह्मणः पुच्छतोको इतरत्राशब्दानामभ्या

सेनानादेः ब्रह्मत्व प्रागेव निश्चित

मिति सर्वेषामब्रह्मत्वस्य प्रसङ्गाभावात् अतः अन्नादिशब्द परित्यज्य आनन्दमयशब्द प्रयोक्तुस्सूतकृतः आनन्दमयमात्रस्य ब्रह्मत्व समतम् । अन्यन ब्रह्मशब्दः द्वारतया उपयुज्यते । श्रुतावन्तरशब्दप्रयोगेण

तत्पूर्वमात्मशब्दसद्भाबाच अन्नायन्तरत्वेनानन्दमयस्य बोधनार्थमन्नादेद्वात्य सभवत्येव । एवं बोधनंतु स्थूलारुन्धतीनयेन युवमेन । ‘यतोवाचो निवर्तन्त’ इत्यत्र अवायन सगोचरानन्दवस्वस्य नवीनानामपि समतत्त्वेन निरतिशयत्वविशिष्टस्य अभ्यासो नैवेति चन्द्रिकेत्तिनिरवकाशा | भृगुर्वरुणोपदिष्टाना द्वारत्वं वत्येव तावन्मात्रेण नान्नब्रह्मेति व्यजनादित्येव वक्तव्यनिति नियमः | पुनरुपसम्पस्यैवान्नस्य ब्रह्मताशानं नास्तीति निश्चयसम्भवात् । नोकयैव रीत्या सर्वत्र वाच्य

मिति नियम. । अतोनादीना द्वारत्वोत्तिर्युत्तैव अतश्च विज्ञानमयाजीवादन्यत्वमानन्दमयस्याप्रकम्प्यमित्यभिप्रेत्योक्तम्

अतो विज्ञानमयादित्यादि |

निलं वृद्धशरादिभ्यः’ इतिसूत्रे ‘मयडवतयोः’ इतिमा

[ आनन्द १ १६

आनन्दमय इत्यत्र विकारार्थे मयड्डुपपत्तिप्रकार:

२२८

श्रीभाष्यम्

‘तत्प्रकृतवचने मयद्’ इति स्मृतेः । यथा ‘अन्नमयो यशः ’ इति । सपवायं भविष्यति

नैवम् अन्नमय इत्युपक्रमे विकारार्थत्यं दृष्टम् अत औचित्यादस्यापि विकारार्थत्वमेव युक्तम् । प्राचुर्यार्थत्वेऽपि जीवादन्यत्वं न सिद्धयति । तथाहि आनन्दमचुर इत्युक्ते दुःस

मिश्रत्यमवर्जनीयम् । आनन्दस्यहि प्राचुर्ये दुःरास्याल्पत्वमवगमयति । दुःसमिश्रमेवहि जीवत्वम् । अत औचित्यप्राप्त विकारार्थत्वमेव युक्तम् ॥ किञ्च लोके मृन्मयं हिरण्मयं दारुमयमित्यादिषु, वेदे च ’ पर्णमयी जुहः ’ (यजुपि. ३. कां. ५.प्र.७ अनु) ‘शमीमय्यस्स्रुचः ’ ( ) ‘दर्भमयीरशना ’ (यजुपि. ३.अष्टके.२.प्र ८- अनु) इत्यादिषु भयटो विकारार्थे प्रयोगवाहुल्यात्सपव प्रथमतरं घियमधिरोहति जीवस्य ,

चानन्दविकारत्वमस्त्येव तस्य स्वत आनन्दरूपस्य सतस्संसारित्वावस्था तद्विकारएवेति

अतो विकारवाचिनो मयप्रत्ययस्य श्रवणादानन्दमयो जीवादनतिरिक्त इति । तदेतदनु भाष्य परिहरतिश्रुतप्रकाशिका सिद्धान्तच्छायया चोदयति नन्विति । सएवायंभविष्यतीति ।

विकारार्थत्वेऽपि जीवात्मनि विकारासम्भवा

द्विकारपरत्व चन्मतेऽ’ पनुपपन्नमिति भावः । अप्रयप्रायन्यायेन परिहरति नैवमिति । अत उपक्रमदर्शनात् औचित्यात्

उपक्रमप्रतिपन्नस्वीकारौचित्यात् । प्राचुर्यार्थत्वेऽप्यभिमतासिद्धिमाह - प्राचुर्येति । जीवादन यत्वे हेतुमाह तथाहीति ।

दुःखमिश्रत्वे हेतुमाह-आनन्दस्येति । प्राचुर्यार्थत्वस्वभावात्प्रतियोगिन्यपेक्षिते सुसप्रतिसनन्धितया साहचर्यप्रसिद्धदु सग

ताल्पत्वस्य प्रतियोगित्वमिति भावः । ततः किमित्यत्राह-दुःखेति । उभयथाऽपि जीवत्वसिद्धौ किमिति विकारार्थत्व माद्रियत इत्यनाह - अतइति । अतः प्राचुर्येऽपि जीवान्यत्वासिद्धेरौचिन्याधिकत्वाच्च विकारार्थ चमेव प्रायमित्यर्थ, प्रयो गप्राचुर्यमाह -किश्चेति । अवयवार्थादपि प्राचुर्यायें प्रयोगबाहुल्यात्तव्यावृत्यर्थ प्रथमतरमिति तरपः प्रयोग ॥ प्रसिद्ध मध्ययोग्य न ग्राह्यमिति शङ्काया जीवस्य विकारत्वमुपपादयति जीवस्यचेति । तर्ह्यजत्यनित्यत्वादिविरोध इत्यत्राह तस्येति । स्वत आनन्दरूपस्य तस्य दु. खित्वाद्यवस्थायोगो जीवत्व अत आनन्दविकारो जीव, आनन्दा मक्स्वरूपापेक्षया नित्यःयादिवाद इत्यर्थः । शङ्कायास्सूत्रत्वात्तदनुभाष्येत्युक्तम् ॥

गूढार्थसंग्रह विहाय सर्वस्थानुवृत्तिरितिकाशिकोत्तया वेदे आनन्दमयशब्दे विकारार्थे मयट् न सभवति । विकारार्थमयट्यायपाठात् 5

आनन्दमय इत्यत्र विकारार्थे मयडिति परोत्ति (श) पि नघटते । तथाऽपि ‘नित्यं वृद्ध’ इत्यत्र भाषाग्रहण नानुवर्तते ।

अनुवृत्तावपि भाषाया नित्यमन्यत्र क्वाचित्कः इत्याश्रित्य मयटू सुसाघः । अथना हेतुमनुष्येभ्यः’ इत्यनुवर्तमाने f

‘मयट्च’ इति सूत्रेण आगतायें मयविकारइतितु आर्थिकार्थकथन मेवेत्यभिप्रेत्यव्यमुक्ति एतेनानन्दमयशब्दे विकारार्थे मयट: असम्भवेन सूत्रे आनन्दमयमात्रस्य विवक्षाया अयोगेन आनन्दमयशब्दस्य अन्नमयाद्युपलक्षव वाङ्गीकारे अन्नप्राणमन

शब्दाना द्व्यच्त्वेन ‘व्यचः छन्दसि’ इतिसूत्रेण विकारार्थे मयट् सभवतीति पञ्चाना ब्रह्मत्व सूनकाराभिमतमिति सूत्रार्थ

मणिमञ्जयुति र्निश्वकाशा। आनन्दमयो जीवादनतिरिक्तइति । उपाध्यवच्छिन्नजीव एवानन्दमयइति परमन्थेऽपिस्फुटम

आनन्द १-१-६ ] अनरसाय, आनन्दमयः इत्युमयत्र विकारे मयशङ्काया• वैषम्येन पार्रहार

२२९

श्रीमाध्यम्

सू. १४ – विकारशब्दान्नेतिचेन्नप्राचुर्यात् (१.१.६)

नेतधुक्तम् ; पुत. ? (प्राचुर्यात्) परस्मिन्ब्रहाण्यानन्दप्राचुर्यात् प्राचुर्याध च मयट्

सम्भवात् । पतदुक्तं भवति शतगुणितोत्तरम मेणाभ्यस्यमान स्थानन्दस्य जीवाश्रयत्वास भ्भवाद्नह्माथयोऽयमानन्द इति निश्चितेसति तस्मिन्ब्रह्मणि विकारासम्भवात् प्राचुर्येऽपि

मयविधिसम्भयाच्यानन्दमय पर ग्रहह्म इति । औचित्यात्प्रयोगप्रौटया च मयटो श्रुतप्रकाशिका

सृ १४ – विकारशब्दान्नेतिचेन्नप्राचुर्यात् [१-१-६]

सूनमुपादत्ते निकारशदान्नेतिचेन्नप्राचुर्यादिति । द्वितीयस्य नमा निषेध्य पूर्वपक्षिमतस्यापपन वमित्यभिप्रायेण नैवयुक्तमित्युवम् । प्रतिज्ञा हेतुरदन घरयितुमाकाक्षा दर्शयति इति । कस्मिन्कय प्राचुर्यमित्यपेक्षायामाह-परेंस्मि

न्निति । नकेवल प्राचुर्यरूपार्थसद्भानेनाल शब्दशक्ति चापेश्चितति शङ्काया सूनाभिप्रतार्थमाह - प्राचुर्यार्थेचेति । मयट्

प्रत्ययस्य प्राचुर्याार्थवमपि समस्तु तथाऽपि विकारार्थवपरित्यागे कोहेतुरित्याह- एतदुत्तमिति । अभ्यस्यमानानन्दयोग

उत्तरसूनगतानामन्येषामपि हेतूना प्रदर्शनार्थ अयोग्य त्यागहतुरित्यर्थ बाघकसानाद्विकारार्थ त्यज्यतनेत् पूर्वोच

बाधकसद्भावात् तत् स्वोक्रियतामिति शङ्काया परेश निकारार्थ नस्वीकारसाधकतयोत्तमम्रयप्राययाय प्रयागप्राचुर्य च परि हरति औचित्यादिति । औचित्य प्रकरणोचिन्य ताहेत्राध्य प्रयागप्रसिद्धिरपि गङ्गापदादिष्वर्थनिरोधेन बाधिता। अत

उमयमपि प्रमाणा तरानाधित वेसलेवार्थसाधक अन वर्थविरोघालसाघव मित्यर्थ अर्थविरोधात् आन दमय जीव वविका गूढार्थसमह

आनन्दस्य जीवाश्रयत्यासम्भवादिति । अयमर्थ प्रागन निरूपित | आँधियादित्यादि । एतेन ‘सवा एप पुरुषोऽनरसमय इस नान्नमान निर्दिष्टम्। किंतुत मय तद्विषारएव’ इति प्रागुत्त्यनुसारण ‘अनरसमय’ इत्पन विकारार्थ मयडिति भगवदाशय प्रतीयत । प्रयागप्रसिद्धेरर्याविरोधाभावात् । यद्यपि अनरसशब्दस्य व्यच्च नास्ति तथाऽपि ‘अन्ना पुरुष, सना एष पुरुषोऽन्नरसमय ’ इत्यन ‘अना पुरुष’ इति पुरुषस्य अननिकार वकथनान तर ‘अनरसमय ’ इति 1

पदप्रयोगेण ‘ बहुल्छदखि ’ इति सूत्रेण मयट् । ‘तत आगत’ इत्यधिकार ‘मयट् च ’ इति सूत्रण वा ‘अन्ना पुरुष

इति पुरुषस्थानविकारस्यस्य पूर्वमेनामिघानन अनविकार व पर्यवसानम् । यद्यपि पुच्छनावालिम आनन्दमयशन्दे

ऽपि आनन्दमयस्य कोश वामीकारेण अविकार वरूपार्थविरोधो नास्ताति दूषण परिहियत । { अन्नरसमय , इत्यत्र

विकारार्थे मयडुपपत्तिर्यथा तथैवानन्दमय इत्यत्रापीयुच्यत तथाऽप्युभयन्त्र श्रुतिवाक्यवैषम्येन तदुत्त नघटते । अन्ना

त्पुरुष’ इत्यन्नविकारचमभिधाय अन्नरसमयश-दप्रयोगेण तत्र ययावयाचनविघया विकारार्थे मयट उपपत्तिर्वाच्या, आनन्दमयशब्देतु ने थम् आन दात् आन दमय इति श्रौतानर्देशो वर्तते इति ’ अन्नरसमय ’ शब्दतुल्यन्याय व नान न्दमयशब्दस्य । अत्र प्रकरणे आनन्दमयपर्यन्तमेव अनमयादिपूर्वपूर्वी य वप्रतीति भृगुवलया अन्नप्राणमनोवि

ज्ञानानन्तर वरुणोपसपत्ति, नतु आनन्दानन्तरम् इति प्रकरणद्वयमेकार्थक प्रतीयते । तेनानन्दहेतुक वमानन्दमयस्य

1

सिद्धान्ते विज्ञानमये ब्रह्मशब्द प्रयोगोपपत्तिः

२३०

[ आनन्द १-६

श्रीभाष्यम्

विकारार्थत्यमर्थविरोधान्न सम्भवति । किंच औचित्यं प्राणमय एवं परित्यक्तम् तत्र विका रार्थत्वासम्भवात् । अतस्तत्र पञ्चवृत्तेवायोः प्राणवृत्तिमत्तामात्रेण प्राणमयत्वम् । प्राणापा नादिपु पञ्चसु वृत्तिषु प्राणवृत्तेः प्राचुर्यादा । नच प्राचुर्ये मयप्रत्ययस्य प्रौदिर्नास्ति -

अन्नमयो यज्ञः शक्टमयी यात्रेत्यादिषु दर्शनात् । यदुक्तमानन्दप्राचुर्यमल्पदुःखसद्भावमव गमयतीति तदसत् तत्प्रचुरत्यंहि तत्प्रभूतत्वम् | तश्चेतरस्य सत्तां नावगमयति, अपितु तस्यास्पत्वं निवर्तयति इतरसद्भावासद्भावीतु प्रमाणान्तरावसेयौ । इह च प्रमाणान्तरेण तदभावोऽवगम्यते ’ अपहतपाप्मा ’ (छां.८.१.५) इत्यादिना । तत्रैतावदेव वक्तव्यम् श्रुतप्रकाशिका

रत्वयोः पूर्वोक्कादसम्मनादित्यर्थः । प्रकरणरूपमौचित्यमेव नास्तीत्याह किंञ्चेति । अर्थात्मयप्रत्ययस्य विकारवाचित्वं प्रकरणविवश्चितमिति शङ्कामपि शमयन्प्राणमयशब्दस्यार्थमाह – अतइति । प्राणशब्दोऽनन रूपष्वृत्तिमात्रपरः | मयट्प्र त्ययः प्राचुर्येण सह संबन्धमभिदधाति । तत्र सबन्धमानपरत्वेन प्रथमयोजनायां प्राणनवृत्तिमानित्यर्थः । कृत्स्नमुख्यार्थ त्यागादपि मुख्यार्थेकदेशाङ्गीकारो न्याय्य इतिभावः ||

यद्वा प्राणाख्यवृत्तिविशेष सम्बन्धित्वमात्रेण प्रत्ययस्यान र्थक्यादमुख्यार्थत्व वरमितिभावः । उश्चिततम योजना न्तरमाह-प्राणापानादिष्विति । पूर्वपक्षयुक्तयन्तरमनुवदति यदुक्तमिति । आनन्दप्राचुर्यप्रतियोगितत्समानाश्रय दुःसा

ल्पत्यमेव, आश्रयान्तरगतस्यानन्दप्राचुर्यस्याश्रयान्तरगतमानन्दाल्पत्व न प्रतियोगितामर्हति स्वाश्रयगतदुःखाल्पत्वस्यैवान्त रङ्गत्वेन ग्राह्यत्वादिति पराभिप्राय: । दूपयति तदसदिति । प्रमाणान्तरविरुद्धप्रतियोग्यपेक्षन न युक्तम्, अपितु प्रमा.

णान्तरसिद्धप्रमाणान्तराविरुद्ध प्रतियोग्यपेक्षत्वमेव युक्त मिति परिहर्ते प्रचुरशब्दस्यार्थान्तरसद्भावच्यावृत्त्यर्थमाह-तत्प्रचुरत्वं हीति । ततःकिमित्यत्राह-तञ्चेति । तर्हि व्यवच्छेद्याभाव प्रत्ययवैयर्थ्यमित्याह अपित्विति । यदि प्राचुर्यवाचिमय

प्रत्ययः नार्थान्तरसद्भावे प्रमाणं, तर्हि तत्सद्भानः केनावगम्यत इत्यत्राह- इतरेति । ततः किमित्यपेक्षाया पराभिमत प्रतियोग्यभावो ब्रह्मणि प्रमाणसिद्ध इत्याह - इहघेति ॥ तर्हि ब्रह्मणि प्रमाणविरुद्धप्रतियोगिदुःखान्वयद्योतको मयडर्थस्त्यज्यताम् इतरथा तस्यानन्दप्राचुर्यस्य प्रतियोगि

किमित्यवाह- तत्रैतावदिति । प्रमाणान्तसिद्धार्थान्तरप्रतियोगिक प्राचुर्यममिदघतो मयप्रत्ययस्य स्वयमर्थान्तरसाधक व्वाभावात् प्राणि च दुःससम्बन्धस्य प्रमाणबाधितस्यात् । जीवानन्दाल्पत्वस्य लोकसिद्धत्वाच, ह्मानन्दप्राचुर्यप्रतियो गिजीवानन्दात्यत्वमित्यर्थात् सिद्धमित्यर्थः जीवानन्दात्त्वस्य प्रतियोगित्व न केवलमर्थसिद्धम् अपितु कण्ठोकंचेत्याह

गूढार्थसङ्ग्रहः नैव सभवति । अतश्वार्थविरोधात्प्राचुर्यार्थ एव मयट् । एवं विज्ञानमयशब्देऽपि प्राचुयार्थ एव नयट् | विज्ञानमयपर्याये

ब्रह्मशब्दप्रयोगेण मुक्तौ ब्रह्मसाम्यस्य सूचनेन मयटः प्राचुर्यार्थत्व सभवति । जीवस्याप्यविकारित्वेन विकारार्थे मयडर्थ विरोधान सभवत्येव ||

प्राणमय एवं परित्यक्तामति । अन्नप्राणमनश्शब्दान। व्यचूकत्वेन ‘व्यचश्छन्दसीति सूनेण विकारार्थे मय

टरसम्भवः | अन्नप्राणमनःपर्यायेषु जीवस्य नविवक्षा स्यूलाहन्घतीन येन द्वारतयैवात्मन् शब्दः उपपद्यत इति पूर्वमेवोत्तम्

आनन्द- ११.६]

सिद्धान्ते मयडर्थप्राचुर्ये बांधकामावः

२३१

श्रीभाष्यम्

ब्रह्मानन्दस्य प्रभूतत्यमन्यानन्दस्याल्पत्वमपेक्षत इति । उच्यते च तत् ‘सएको मानुपया

नन्द ’ (ते. आन. ८. अ) इत्यादिना जीवानन्दापेक्षया ब्रह्मानन्दो निरतिशयदशापनः प्रभूत इति । यच्चोकम् जीवस्यानन्दविकारत्वं सम्भवतीति, तदपि नोपपद्यते श्रुतप्रकाशिका

उच्यतेचेति । अयमर्थः यदि सजातीयाल्पत्व समानाश्रय प्रतियोगि, तख्याहत यदि विजातीय समानाश्रयं त प्रमाणान्त राधीनस वासद्भावं अन्याश्रयमापे सजातीय विजातीय वा प्रतियोगि, मानान्तरावसेय तत्रच यथा तेज प्रचुरो गभस्ति मानित्युक्ते: तेज:प्राचुर्यस्य चन्द्रादिगत सजातीयतेजोमान्द्य प्रतियोगिन गभस्तिमगततिमिराल्पवादिता प्रमाणबाधितम् इतरत्प्रमाणसिद्ध तारतम्यवाचिनश्शदस्य सजातीयप्रतियोगिज्ञापनपरत्व स्वारसिकं बलवत्तर इत्युक्ते पुरुषान्तरबलहि

प्रतियोगितया प्रतीयते, नतु स्वगत विजातीय शान अतोऽन्तरङ्गत्व विपलम् ||

एवं ब्रह्मणि समानाश्रयमानन्दविजातीय दुःसाल्पत्वरूप प्रतियोगिश्रुतिनिषिद्धमन्याश्रय सजातीयाल्पलक्षण प्रति

योगिश्रुत्यैष सिद्धमिति । जीनस्यानन्दविकारत्वमनुवदति यञ्चोक्तमिति | आनन्दविकारत्व मयड्वाच्यत्वमित्यर्थः, दूष

यति तद्पीति | स्वरूपान्यथामावलक्षणविकारार्थत्वमेव मयटो व्युत्पत्तिसिद्ध तच्चान नास्तीत्यर्थः । ज्ञानानन्दौ जीवस्त्र गूढार्थसंग्रहः

अतः प्राण अचेतनएव विवक्षितः अथापि विकारार्थत्व न सभवतीत्याशयः । अन्यानन्दस्याल्पत्यमपेक्षतइति । प्रचुर प्रकाशस्सत्रिता प्रकाशप्रचुरस्सविता इत्युभयनापि नक्षत्रादिगतप्रकाशाल्पत्वापेक्षमेव प्राचुर्य प्रतीयत इत्यनुभवस्थापलापास म्भवात् ‘प्रकाशमयो रविः’ इतिवत् ‘आनन्दमय’ इत्यत्राप्यानन्दाल्पत्यसापेक्षमेव प्राचुर्यम् । ‘घनतुहिन सैहिकेया •उादनारोपिततमोऽल्यत्वमपेक्ष्य धनाद्यपसारणसमये तथा प्रयोगो वर्तत इत्यनापि तथा स्यादिति शङ्कायमेत प्रवणता त्पर्यानुरोधेन ‘अभ्यासात्’ इत्यत्र विवक्षितार्थमेवाह – उच्यते च तदित्यादिना । नक्षत्रादिगतप्रकाशाल्पत्यापेक्षया ‘प्रकाशमयो रविः’ इत्यादिप्रयोगा नापहोतु शक्या. अत्रतु जीवानन्दापेक्षया ब्रह्मानन्दस्योत्कर्षः श्रुत्यैव प्रतिपादित •

इति श्रुतिता पर्यविषयीभूतएवार्थ: अभ्यासात् इतिसूत्रे विवक्षितइति नदोष इत्याशयः || तदपि नोपपद्यते इति ।

सोचविकासात्मक परिणाम एव विकारशब्दार्थः नव परिणामसामान्यम् इति जीवस्य

विकारः यः परोच, स नघटत इत्याशय । यद्यपि ‘तत आगत’ इत्यधिकारे ’ मयटूच ’ इत्यनेन मयडप्युक्तः । तथाऽ ध्यानन्दमयशब्दे विकारार्थे मयद्विति नसभाति । आनन्दमये आनन्दविकारत्वानुक्त्या ‘तत आगत’ इत्यस्याधिकारतया म५-मानासाघारण्यावरहेणच असाधारणार्थबोधकसूनविहितमयडेवात्र विवक्षितइति युक्त्वात् । किंव स्वार्थेऽपिमयटः ‘तव्प्रकृतवचने मयट्’ इति सूत्रेण सिद्धया अर्थद्वयस्य आनन्दमय इत्यन विवक्षितत्वे आनन्दभृगुवल्लीवाक्यैकाथ्ये सम वतीति प्रांगेगेपशदनेन $ तत आगत’ इत्यर्थ: अत्र नविवक्षित इति सूत्रकाराशयः । सूने विकारशब्दस्य प्राचुर्यश ब्दस्यच प्रयोगेणानन्दमय इत्यत्र मयट. पूर्व प्रस्तुतस्यैव अर्थविषये शङ्कासमाघाने अत्र विवक्षितेति स्फुट प्रतस्येतेति विकार शब्दप्राचुर्यशब्दयोः मयट्राब्दघटितसूत्रस्य च वृत्तिकाराणां मत एवं स्वारस्य निर्मात्सराणां स्फुटम् । यद्यपि मनोरमायां ‘मयेतयोमपायाम्’ इतिसूने भाषायामितित्याज्य मिति ‘नित्यंवृद्धे ‘तिसूने भाषायामित्यस्यानुवृत्तावपि भाषाया नित्यमन्यत्र वाचिक इत्याश्रित्य मयट्ठाघ । यद्वा ‘हेतुमनुध्येभ्य’ इत्यनुवर्तमाने मयट्चेतिसूत्रेण भगतार्थे

Fup,

मनोरमोचवृत्तिकारमतदूषणपार्रहार: तत्र (ल.मं) नागेशोचेरानुकूल्यं च

२३२

[ आनन्द १-१-६

श्रीभाष्यम्

जीवस्य ज्ञानानन्दैकस्वरूपस्य केनचिदाकारेण मृदइव घटाद्याकारेण परिणामस्सकलथु

तिस्मृतिन्यायविरुद्धः । संसारदशायांतु कर्मणा ज्ञानानन्दौ सङ्कुचितावित्युपपादयिष्यते । अतश्चानन्दमयो जीवादन्यः परब्रह्म ||

इतच जीवादन्य आनन्दमय. परंब्रह्म श्रुतप्रकाशिका

रूपचेत् कथ दु.साज्ञान सम्भन इत्यत्राह-संसारदशायांत्विति । सूनार्थे प्रकृतार्थेन सङ्गमयति अतइति । प्रसिद्धतर मुख्यार्थासम्भवे तदनुग्राहकहेत्वनुरोधेन सभवदनतिप्रसिद्धमुख्यार्थानुप्राहकहेतूनामनुरोद्धव्यत्त्वमस्मिन्प्रकरणे व्युत्पाद्यमिति स्फुटम् ॥

हेत्वन्तरचाह सूत्रकारः ।

गूढार्थसंग्रह.

मयड्विकार इतितु आर्थिकार्यकथनमेव इति वृत्तिकारमतेन पूर्वपञ्चदूषणपरशङ्कराचार्योकिस्साधिता ॥ तथाऽपि ‘भाषायाम्’ इत्यस्य त्याज्यता भाष्यकाशिक्योनोंचा ।

‘नित्यवृद्धे’त्यन भाषाग्रहण नानुवर्तत इत्यत्र न

किंचिद्गमकम् | भाषाया नेत्यमन्यन वाचिक इति कल्पनमपि स्खोत्प्रेक्षामूलकमेव । अन्यन्नगमक किञ्चित् । ‘ततआगत’

इत्यधिकारे ‘मयट्चे’तिसूत्रेण मयडङ्गीकारे आगतार्थस्यैव सिद्धिर्न विकारार्थस्यति प्रयासनैष्पत्यमेव स्यात् । तत्र आन

न्दादागतः आनन्दमयशब्दार्थ: विज्ञानादागतः विज्ञानमयशब्दार्थ इति पर्यवस्यति विज्ञानमयानन्दमय शब्दयोरेकैव रीतिर्वाच्या, ‘विज्ञानयज्ञ तनुते’ इति विज्ञानविज्ञानमयशब्दयोरकार्थक्त्व तत्र स्पुरमुक्तम् तत्रापि मनोरमोचरीतेरसम्भवः इतिप्राचीन वृत्तिकारमतदूषणमामनिवेशमूल्मेव । वृत्तिकारमतमेव निर्दुष्टमिति घुमकुपाया नागेशेन साधितम् | यथा ‘तत्प्रवृतरचने मयट्’ प्रकृतशब्देनान प्रचुरभावे ल्युट्टू तेन प्रचुरार्थनरोधकात् प्रथमान्तात् स्वार्थे मयद् यथा घृतमय

वर्तते प्रचुरघृतमित्यर्थ. | या अधिकरण ल्युट् प्राचुर्यवदन्नादिबोधवादधिकरणेऽयें मयट् यथा ‘अन्नमयो यशः प्रचुरान्न बानित्यर्थ. 1 ’ आनन्दमयो ब्रह्म चिन्मय ब्रह्म ’ इत्यादावयमेव मयट् प्राचुर्येतु तनारच्छेद्य व अनन्तत्व प्रतिपादव श्रुते

नच प्राचुर्यस्य स्वसमानाधिकरणविरोध्यल्पतासापेश्च बेन दु. सानुष्वृत्तेरपि प्रतीत्यापत्तौ तस्य ब्रह्महानिरिति वाच्यम् । वैपुल्य रूपप्राचुर्यस्य तदपेशत्वेऽप्य परिच्छेद्यत्वरूप तस्य तदनपेक्ष वात् ‘सत्यज्ञानमनन्त ब्रह्म’ इति तैत्तरीयतौ अनन्तत्वोते: प्राणमयादावप्ययमेव मय विकाररूपार्थस्या अस्येनोपपत्यभावात् । तदवच्छत्वेन तद्विकारत्वस्यादृष्टत्वात् नहि घटमया: Ĵ

आकाश इति भवति | विज्ञानन्दमये न ब्रह्मानन्दविकारत्व तस्याविकारित्यात्, नापि वृत्यानन्दविवारत्व तद्विषयविश नस्य तत्रान्तरत्वेन तस्य विज्ञानमयान्तरत्वानुस्त्तेः । प्रवज्याहोमे ‘अन्नमयप्राणमय मनोमय विज्ञानमयानन्दमयामे शुद्धय

ताम्’ इति मन्ने शुद्धिस्तद्वेषयावरणनाशरूपेति नविरोध इति व्यासूत्रवृत्तिकृतः हादेकमयामिति मकाशप्रयोगेऽव्यय मेन मयडेकपदप्रयोगात् सनिरूपणोचरीत्या च तत्राप्यपरिच्छेद्य वरूपप्राचुर्यस्यैव भानात् । ब्रह्मशः आनन्दरूपत्य ‘आन दोस’ इति श्रुतिबलात्’ इति । एतेन प्रझविद्याऽऽभरणाद्युत्तिः अभिनिवेशमूलेति सिद्धम् ॥ f

आनन्दमयः निकारदात् ’ ‘प्राचुर्यात्’ इति पदत्रयस्वारस्य वृत्तिकारमतरवेति निर्मन्सराणा विदुषी

C

स्फुटम् | तेन ब्रह्मविद्याऽऽभरणन्यायरक्षामण्याः स्वारस्यविरुद्धामसिद्धार्थकल्पनमभिनिवेशमूलकमेव । ‘प्राचुर्यात्’ इत्यत्र

आनन्द- १-१-६ ]

‘तद्वैतुव्यपदेशाच’ इतिसूत्रे ‘एपोवानन्दयाति’ इति मुतेरर्थ:

२३३

श्रीभाष्यम्

स् १५ तद्वेतुव्यपदेशाच (१-१-६) $

कोह्यवान्यात्कःप्राण्यात् । यदेष आकाश आनन्दो न स्यात् । एपह्येवानन्दयाति ’ ( तै.

आन. १) इति एपएव जीवानानन्दयतीति जीवानामानन्दहेतुरयं व्यपदिश्यते । अतश्चानन्द यितञ्याज्जीवादानन्दयिताऽयमन्य आनन्दमयः परमात्मेति विज्ञायते । आनन्दमय एवात्र आनन्दशब्देनोच्यत इति चानन्तरमेव वक्ष्यते ॥ इतथ्य जीवादन्य भानन्दमयः श्रुतप्रकाशिका

उ

सू. १५ – तद्वेतु०यपदेशाच (१.१.६)

पूर्वोकमानन्द प्राचुर्यमप्यनेनोपपादितभवति अनितरसुकरमोक्षप्रदानक्षम वहि नितरामानन्दहेतुर्भवति । चि धन प्रचुरोहि पुरुषोऽन्यस्मै तदमिप्रेत घन ददातीति सूत्रानन्तर्यम् । अस्यसूत्रस्य विषयवाक्यमाह–कोहावीत । श्रुते ‘>

रर्थमाइ - एपएवेति । अन्याध्याण्यादिति भोगापवर्गमुखहेतुत्यमुत्तम् । यद्वा सत्ताहेतुत्व सुखहेतु वञ्चोत्तम् । पूर्वोत्तएव

सभ्यगर्थ, फलितहेतुमाह-अतश्चेति । कर्मकर्चेक्य न सभवतीति हेतुः, आनन्दशब्दवाच्यस्य झानन्दयितृत्वमुत्तम्,

नस्वानन्दमयस्येत्याह– आनन्दमय एवेति ॥

एवमानन्दमयप्रकृतिप्रत्ययार्थविषय सूत्रत्रय प्रवृत्तम् । अथानन्दवल्लीमादिमध्यान्ततोऽनुसन्धायार्थ निष्फष्टुकामः

प्रथममुपक्रमस्यहेतुमवतारयति- इतश्चेति ।

गूढार्थसंग्रह

प्राचुर्य स्वव्यधिकरणस जातीयालय वप्रतियोगिकम् इति ’ स एको मानुष आनन्द’ इत्यादिश्रुतिवाक्यपर्याोचनया निर्णयम जोवानन्दस्य प्राचुर्यपदार्थघटकत्वन बुद्धिस्थतया तद्धेतुत्वस्य श्रुताबुत्तयाऽपि प्राचुर्य पूर्वोत्तमेव विवक्षितमिति सिद्धयति । प्रथमसूत्रे ‘अभ्यासात् ’ इत्यत्र घर्म्यानन्दस्याभ्यास विवाक्षेत इत्यर्थस्थापि दृढीकरणमुखेन हेत्यन्तरेणान दमयस्य जीवा

व्यवं साधयति–तद्धेतुत्र्यपदेशाश्चेति । ‘इदगँसर्वभखजत यदिद किंच’ इति सानन्दमय विकारजातप्रति ब्रह्मणः सष्टृत्वोपदेशादपि ब्रह्म स्वप्राधान्यनैव प्रतिपाद्य पुच्छरूपमिति (न्यायरक्षामणि ) परेषामत निरस्पति - आनन्दमयए यात्रानन्दशब्देनोच्यत इति । ‘आनन्दाद्धयेव खल्विमानि भूतानि ’ इति वाक्ये आनन्दश•दार्थ आनन्दमयश •दार्थश्चैकएतेति पूर्वमुपपादितम् । जग कारणव यस्यानन्दस्य तस्यैव जीवान-दहेतुत्वमत्र प्रतिपाद्यते इति ’ आनन्द

प्रयन्त्यमिठविशन्ति’ इत्यत्रोत्तप्राप्तिरापे आनन्दमयहेतु वेत्यर्थ एतेन सिद्ध । आनन्दमयस्य हतुव जगत्कारणव मुतिहेतुःवचेति द्विविधम् । ‘तस्माद्वा एतस्मादा मन आकाशरसम्भूत इयुपक्रमोचार्थस्य ‘अन्योऽन्तर आत्माऽनन्द मयः’ इत्यत्रै परिसमापनेनानन्दमयस्य जग कारणत्व सिद्धम् । आनन्दानन्दमययोरैक्यनिरूपणेन ‘एषोयानन्दयाति 2

इत्यत्र आनन्दमयस्य मुत्तिहेतुत्वमपि सिद्धयति । एतेन सृष्टिवाक्याना मुत्तिवाश्याना च सामरस्य सिद्धयति । म्व "

शब्देन आनन्दमयप्रति इनरस्य हतु वानुत्ति समधीयते तेन (न्या र) परोत्ति आभनिवेशमूलैव । ’ याददकिंच’इत्यत्र ·

आनन्दमयो विवक्षित इत्यत्र नियामकाभावात् || 30

२३४

सर्वकामावाप्तिः उर्ध्वलोक एवेति ‘मान्यवर्णिकमेवच’ इतिसूत्रे विवक्षिता

[ आनन्द ११६

श्रीभाष्यम्

सू. १६ = मान्त्रवर्णिकमेव च गीयते (१.१.६) • सत्यंज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ (तै.आन. १) इति मन्त्रवर्णोदितं ब्रह्मचानन्दमय इति गीयने ।

तत्तु जीवस्वरूपादन्यत् परं ब्रह्म । तथाहि ‘ब्रह्मविदाप्रोति परम्’ (ते. आ. १) इति जीवस्य

प्राप्यतया ब्रह्मनिर्दिष्टम् ।’ तदेषाऽभ्युक्ता’ (तै. आन.१) इति तत् ब्रह्म अभिमुखीकृत्य प्रति ●पाद्यतयापरिगृह्य ऋगेपा अध्येतृभिरुक्का | ब्राह्मणोक्तस्यार्थस्य वैशधमनेन मन्त्रेण क्रियत

इत्यर्थः । जीवस्योपासकस्य प्राप्यं ब्रह्म तस्माद्विलक्षणमेव | अनन्तरं च ’ तस्माद्वा एतस्मा ★

दात्मन आकाशस्सम्भूतः ’ (तै. आन. १ अनु) इत्यारभ्योत्तरोत्तरैर्ब्राह्मणैर्मन्त्रैश्च तदेव विशदी क्रियते । अतो जीवादन्य आनन्दमयः || श्रुतप्रकाशिका

सू. १६ –मान्त्रवर्णिकमेव च गीयते [१.१.६] अक्षरार्थमाह - सत्यमिति । शान्दएवार्थ: नतूच्छन्द: फलित इति ज्ञापयितु वर्णशब्दः । ततःकिमित्य नाह- तस्विति ।

ब्राह्मणस्थपरशब्दप्रत्यभिशानाय परब्रह्मेत्युक्तम् । मान्त्रवार्णिकस्य जीवादन्यत्व कथमित्यवाह तथाहीति । प्राध्यत्वमस्तु

ततः किं मान्त्रवार्णिकब्रह्मणो जीवादन्यत्वइत्यपेक्षाया ब्राह्मणमन्त्रयोर्घटक वाक्यमाह - तदेषाभ्युक्तेति । तव्याचष्टे तदिति । तत्पदं ब्रह्मवाचि | अभिमुखीकरण चेतन धर्म इति तद्व्यावृत्यर्थमाह- प्रतिपाद्यतयेति । एषेति पदस्य विशेष्यमाइ -

ऋगिति 1। उत्तेति कथिते पौरुषेयत्वशङ्का स्यादिति तद्द्व्युदासार्थमाह - अध्येतृभिरिति । किमुत्त भवतीत्यत्राह-ब्राह्म ।

णेति । श्रुतिषु मन्त्राणा प्राबल्य केचिद्वदन्ति तद्व्युदासार्थमाह-ब्राह्मणोक्तस्येति । ब्राह्मणोतार्थविशदीकरणरूपो मन्त्र इति प्रयोजकम् । सङ्ग्रहेणोत्तस्य विस्तरेण कथन, विस्तृतस्य प्रतिपत्तिसौकर्याय सङ्ग्रहेण कथनमपि वैशद्यावह नित्यनिर्दो पत्वाविशेषान्मन्त्रब्राह्मणयोः प्रावल्यदौर्ऋत्यविभागोऽनुपपन्नइति भावः ॥

एत्र मन्त्रवर्णन जीवब्रह्ममेदसिद्धि पलिता दर्शयति जीवस्येति । प्रासुरस्योपासकान्मस्वरूपस्यप्राप्तव्यस्य परब्रह्म णश्च कथमैक्यमित्यर्थः मान्नवर्णिक ब्रह्म जीवादग्यदस्तु अस्यैवानन्दमयत्वं कथमित्यत्राह- अनन्तरंचेति । पूर्वस्मिन्नस्मि नापे सूत्रे चशब्दो हेतुसमुच्चये विकारशब्दात् इतिसूत्रे स्वतन्महेन्वन्तराभवात् न चशब्दः द्धि आनन्दमयोऽभ्या सात् इति सूत्रशेषम् ॥ 4

गूढार्थसप्रह:

‘ब्रह्मविदाप्नोतिपरम्’ इ‘युपक्रमे उत्ता ब्रह्मनासिरूपा मुक्ति: ’ सोऽश्रुते सर्वान्कामा•सह ब्रह्मणा विपश्चिता’ इत्य नेन त्रिशदीकृता। सैत्र ‘शरीरे पाम्पनो हित्वा सर्वान्कामान्समअने’ इति विज्ञानमयपर्यांये प्रतिपादिता ।| ब्रह्मप्राप्तिः सर्वकामावाति ‘रसोवैस. रमोनाय लब्ध्वानन्दी भवति एषह्येवानन्दयाति’ इत्यन प्राप्तेरानन्दरूपत्वं तद्धेतु व पर

मात्मनः इति पूर्वसूत्रे उत्त भवति । सर्वकामावातिः एतावता नैव विशदीकृता भवति, अतः ब्रह्मप्राप्तिः आनन्दमय प्राप्तिरेव । प्रातिश्च नेताम्मन्ाके, अपिलोक एवं तत्र सर्वकामावमिरित्यर्थ साधयति मात्रयणिकमेय घ गीयते इति । (जि.अ.७७६.पु) ‘ब्रदाविदाप्नोति परम्, सोऽश्रुते’ इति मन्त्रवर्णोत्सार्थ एवं अस्मालीका प्रेत्य एस

4

आनम्ड -१-१ ६ ] ‘यतोवाच ’ इतिमुतौ निर्विशेषमभिप्रेतमिति (ब्र.नि.आ) मतानुषादः

२३५

श्रीमाध्यम्

अत्राह-यद्यप्युपासकात्प्राप्यम्य भेटेन भवितव्यम: तथाऽपि न यस्त्वन्तरं जीवा.

न्मान्त्रवर्णिकं ब्रह्म; किंतु तस्यैवोपासकस्य निरस्तसमस्तायिद्यागन्ध निर्विशेपचिन्मत्रिकरसं शुद्ध स्वरूपम् तदेव ’ सत्यंशानमनन्तं ग्रह्म ’ (ते. आन.९.अनु) इति निशोध्यते । तदेव च

‘यतों घाचो निवर्तन्ते । अप्राप्य मनमा सह’ (ते. आन.९) इति वायनमागोचरतया निर्विशेषमिति गम्यते । अतस्तदेव मान्यवर्णिकमिति तस्मादनतिरिक्त आनन्दमयइति । अत उत्तरं पठति

सृ. १७ नेतरोऽनुपपत्तेः (१.१.६)

}

श्रुतप्रकाशिका

उत्तरसूत्रस्य शङ्कामाह- अनादेति । अत्र उपगसकप्राप्य मेदांमहिनसतीत्यर्थ तस्यैवेति । कारणाविद्या भण्डा दिकाऽरिया कार्याविद्या विशाषकाऽविद्या न विवक्षिता समस्तशब्देन गन्धश-देनापारमाध्यं पालतम् । अपुनस्स म्वन्धोयाऽभिप्रेतः शुद्ध कर्म तन्नयरहितम् । निर्विशेष वमेवोपपादयति तदेयेति । ज्ञानपंदन निर्विशेषत्वमर्थसिद्ध ज्ञानस्य शानान्तराश्रयत्वाद्ययोगात् । याक्प्रनसनिवृत्तिवचनाच निर्विशेष वसिद्धिमाह -तदेवघेति । तदेव शुद्धस्वरूपमेष

उपासकप्राप्य मेदोऽवस्था मेदनाप्युपपन्न इति न जीवविलक्षणत्वसिद्धिरित्यर्थः ॥

नेतरोऽनुपपक्ष: (१.१.६) गूढार्थसङ्ग्रहः

मानन्दमयमात्मानमुपसङ्घग्य इमान्लामा कामानी कामरूप्यनुसञ्चरन् एतत्सामगायन्नास्ते’ इत्यत्र विशदीक्रियत इति जिशासाऽधिकरण एवं भगवता निरूपणन सूत्रे गीयत इत्यनन तदर्थो विवक्षित इति निश्चयस्सम्भवति । भगवताऽत्र अन्तिम वाक्यानुपादानतु पूर्वमेव वाक्यत्रयोपादानेन बोधस्सम्भवतीत्यभिप्रावेण । एतेन ‘सोऽअत’ इत्यत्र मुक्ति विव शिता ‘एतमानन्दमयमा मानमुपसभ्य इत्यादितु अविद्यावद्विषयमेव इति ( श) परोक्ति: ’ गीयत ’ इति वदतः ।

सूत्रकृतोऽनमिमत इति सिद्धम् ॥

वाङ्मनसागोचरतया निर्विशेषमिति गम्यतइति । अयमर्थ ब्रह्मविद्याऽऽमरणे साचित | वाच इति ब्रह्मा नन्देयताप्रतिपादकांवषयसत् सङ्कचितार्थं स्यात् । निवर्तन्त इति पदस्वारस्येन प्रवृत्तिरप्यवगम्यते, प्रवृत्तस्यीह नि वृत्तिः । इयत्तापरिच्छांदकाना व वाचा प्रवृत्तिर्नास्तीति तदपि पदमसतमव स्यात् । ततश्च वाच इत्यसकोचेन सर्व.

वाग्विषयम् नच तवापि सगुणाना वाचा शनलितरस्वरूपपर्यन्त प्रवृत्ताना विशुद्धस्वरूपपर्यन्तमप्राप्य निवृत्तिर्मनसा सगुण वस्त्रगाहिज्ञानाश्रयण संहति वक्तु शक्यत्वऽपि निर्गुणप्रतिपादक्याचा तादृशमनसा सहप्रवृत्ताना निवृत्तिर्नास्तीति सगुण वाग्विषयतया याच इति सहुचितार्थं वक्तव्यमेवेति वाच्यम्; निर्गुणप्रतिपादकवचनजातस्य गुणानप्रतिपाय विशुद्धख रूपमाग्रप्रतिपादकस्वसत्यपि निर्गुणवाक्यार्थंगोचरसाक्षात्कारपर्यन्त औपाधिक्गुणजातस्य विद्यमानतया तस्त्रां दशायामधि ठानमात्र पारशेषेण विशुद्ध स्वरूपामावात् तासामपि याचां मुत्तिदशाऽभिव्य यादृश विशुद्धस्वरूप ततो निवृत्तिरस्त्येवेति न वाच इत्यस्य सोन | नवा निवृत्तिपदस्वारस्यपरित्याग ||

‘ब्रहाणा विपश्चिता’ इत्यत्र विपश्चिन्छन्दार्थ:

२३६

[ आनन्द- १-१.६

श्रीभाष्यम्

4

परमात्मन इतरो जीवशब्दाभिलप्यो मुक्तावस्थोऽपि न भवति मान्त्रवर्णिकः कुतः? (अनुपपत्तेः) तथाविधस्यात्मनो निरुपाधिकं विपश्चित्वं नोपपद्यते । इदमेवहि निरुपाधिकं

विपश्चित्वं ‘सोऽकामयत बहुस्यां प्रजायेय’ (ते. आन. ६) इति सत्यसङ्कल्पत्यप्रदर्शनेन विवरिष्यते । विविधपश्यश्चित्त्वंहि विपश्चित्वम् | पृषोदरादित्वात्पश्यच्छन्दावयवस्य श्रुतप्रकाशिका

●इतरशब्दस्य सप्रतियोगित्वात् परमात्मन इत्युक्तम् । अनुपपत्तेरित्यस्मिन्पदे पञ्चभ्यर्थ पश्चाद्वक्ष्यन्ननुपपत्तिस्व रूपमाह — तथेति । निरुपाधिक विपश्चित्त्वामेति । कर्मविशेषन्द्रियाद्यनपेक्षत्वं निरुपाधिकत्वमिह चोपाधिरस्तिचेत् स वक्तव्यः तदमावादेव तदनुक्तिरिति केवलविपश्चिच्छन्दो निरुपाधिकविपश्चिमाहेत्यर्थः । नकेवलं निरुपपदत्वाद्विप

वित्वस्य निरुपाधिकत्वमर्थसिद्धं श्रुतिसिद्धमपीत्याह-इमेवेति । मुक्तस्य निरुपाधिकविपश्चित्वं संभवतीति शङ्कायां किं

भवदभिमतमुक्तस्य विपाश्रत्वोपपत्तिः १ उतास्मदभिमतमुक्तस्येति विकल्पमभिप्रेत्य स्वाभिमतस्य मुत्तस्य तदनुपपत्तिरिद मेवेत्यादिभाष्येणोच्यते । विपच्छिन्दायें शातेहि जीवे तदनुपपत्तिर्वाच्येत्यत्राह - विविघमिति । तर्हि विपश्यचिदिति —

वक्तव्यमित्यत्राह- पृषोदरादित्वादिति ।

‘पृषोदरादीनि यथोपदिष्टम् ’ इति पाणिनिः । पृषच्छन्दावयवतकारलो गूढार्थसंग्रह:

नच प्रकरणाघीताने कसगुणवाक्यानुसारेण ’ यतो वाच इत्यस्य एकस्य यथाकथीचत् व्याख्याने नदोष इति वाच्यम्; तात्पर्यग्राहकालेङ्गवतै फेनैवानेकबाघोपपत्तेः । इदं वाक्यमस्मिन् प्रकरणे दिरम्यस्यते मनोमयपर्याये ब्रह्मवश्यन्ते च । तत्र कथमेकरूपेण द्विरम्यस्यमानस्य वाक्यस्यान्यथानयनम् | उपक्रमेचानन्त्यं प्रतिज्ञातम् तदुपपादकतया सृष्टिवा क्यप्रवृत्तिः तत्र सृष्टितदुपयोगिगुणमात्रप्रतिपादने वस्तुपरिच्छेदस्य प्रसक्तेः आनन्त्यमप्रतिपादितमेव भवेदिति अस्मिन्प्र I

रणे सृष्टिवाक्यजातमपवादमपेक्षमाणमेव भवतीति ‘यतो वाच ’ इति वाक्य तदनुगुणमेव । नतु तत्प्रतिकूलम् । तदु द्देश्यसिद्धथुपयोगित्वात् । ’ सोऽश्रुते सर्वान्कामासह ’ इत्यत्र पाठविच्छेदेन ‘संह’त्यस्य युगपदित्येवार्थ: । नतु ब्रह्मसा हित्यम् । तथाचोपक्रमोपसंहारकरूप्यमपि तात्पर्यग्राहक लिङ्गे ‘यतो वाच’ इत्यस्य मध्ये च ‘अदृश्येऽनात्म्ये’ इत्यादि

रपवाद उपलभ्यते । ’ उदरमन्तर कुरुत’ इति च भेदनिन्दा । अतो निर्गुणप्रकरणेऽस्मिन् आनन्दमये सगुणे उपकान्त पर्यवसान कर्तुमशक्यम् । ‘आनन्दं ब्रह्मण’ इति षष्ठीच निर्गुणप्रकरणानुरोधात् ’ यदेष आकाश आनन्दो न स्यात् मानन्दो श्रोति व्यजानात्’ इति च पूर्वोत्तरवाक्यपर्याोचनया अमेदसम्बन्धपरैव व्याख्येया ‘आनन्दमय ’ इत्यत्र

‘मयट्च’ इतिसूत्रेण मयट् । विकार एवागतत्वोपचाराश्रयणात् । अतः विकारप्रायपाठेन आनन्दमयो नब्रह्म अतः ‘सत्यं ज्ञानमनन्त ब्रह्म ’ इति मान्त्रवर्णकं ब्रह्म ‘यतो वाच ’ इति वाक्यपर्यालोचनया निर्विशेषमेवेति निर्णयः । तेनानन्दमयः जीव एव नब्रह्मेति – आनन्दमयः मान्यवर्णिकम् इति पूर्वसूनपदद्वयेन मान्त्रवर्णिकन्यमानन्दमयस्यैवेति स्फुटप्रतीयते तस्मादितर:

‘एतस्माद्विज्ञानमयात् अन्योऽन्तर आत्माऽऽनन्दमयः इति वाक्ये जीवभेदस्यानन्दमये प्रतिपादनात्

जीवएवेन्यमिप्रेत्याह– परमात्मन इतरः इत्यादिना ॥ परैः विपश्चिता सहेत्यन्वयमनी कृत्य ‘ब्रह्मणाविपश्चिता’ इत्यत्र जीवस्य ब्रह्माभेद: विवक्षित इति प्रतिपाद्यते । ‘सहे’ त्यस्य ‘ब्रह्मणा’ इत्यनेन योगानपि विपभिच्छन्दस्यैव बाघकत्वेन परोको जीवब्रझाभेद: नाम विवक्षामर्हति

विपच्छिन्दार्थस्य निर्विशेषे असम्भवात् । अनुपपत्तेः इत्यत्र विपत्विाद्यनुपपत्तिर्विवक्षिता इति “विपच्छिन्दार्थमेष दर्शयति-विविधं पश्यचित्यहि विपमित्वमिति ।

‘विपमिता मेचामिना सर्वशति’ (शं. उ. माध्यम्) । विशम्दम

आनन्छु· १-१-६ ]

परभने ‘यताघाच’ इति श्रुत्यर्थस्यायोगः 1

२३७

श्रीभाष्यम्

यच्छब्दस्य लोपं कृत्वा व्युत्पादितो विपश्चिच्छन्दः । यद्यपि मुक्तस विपश्चित्त्वं सम्भवति

तथाऽपि तस्यैवात्मनस्संसारदशायामविपश्चित्त्वमप्यस्तीति निरूपाधिकं विपश्चित्वं नोपप यते । निर्विोपचिन्मात्रतापन्नस्य मुक्तस्य विविधदर्शनाभावात्सुतरां विपश्चित्वं न सम्भ घर्तीति न केनापि प्रमाणेन निर्विशेषं वस्तु प्रतिपाद्यत इति पूर्वमेवोक्तम् । ‘यतो वाचो निवर्तन्त ’ (तंआन.९) इति च वाक्यं यदि वाट्यनसयोर्ब्रह्मणो निवृत्तिमभिदधीत न

.

ततो निर्विशेषतां यस्तुनोऽवगमयितुं शक्नुयात् अपितु वाङ्मनसयोस्तत्राप्रमाणतां यदेत् तथा च सति तस्य तुच्छत्वमेवापद्यते श्रुतप्रकाशिका

पवद्यच्छन्दलोपः । पाणिनियाप्ततममुनिभिः कृतनिर्वाह-वादीहशशब्दानां साधुत्वस्य पाणि-यमित वमनेन शातंभवति ।

अतो त्रिविधं पश्यश्चेतनत्वं विपश्यमित्यर्थः । चिच्छन्दस्य शानवाचि ये विविध पश्यचित्वमिति बहुमीहि स्वपक्षेमुक्तस्य निष्पाधिकविपश्चित्वायोग उक्त: ॥ अथ पराभिमतमुत्तस्य विपश्चित्वायोगमाह-निर्विशेषेति । विपश्चित्वमात्रमेव न सभवतीत्यभिप्रायेण सुतरामि म्युक्तम् । न संभवतीत्यनेतिशब्दः सूत्रस्थपञ्चमीव्याख्यान नकेवल विपश्चिच्छन्दमानासद्गतिः । सर्वप्रमाणविरोघ खेत्याह न केनापीति । आर्थगुणनिषेधपरस्य सत्यशानादिवाक्यस्य परिहारः प्रथमसूत्रोक्तोऽनुसन्धेय: ’ यतो वाघ’ इत्यस्य वाक्यस्य निर्विशेषपरवं व्युदस्यति यतोवाचइत्यादिना । यदीत्यनुशानप्रदर्शनार्थं तर्हिगमयेदित्यपेक्षाया नषेवर मिष्टाबोषकत्वं किंत्वनिष्टबोषकत्व चेत्यभिप्रयन्नाह - अपिरिवति । स्थमस्थानिष्ट मित्यत्राह तथाध सतीति । मनसो न

ऽप्यगोचरत्वेन सर्वप्रमाणगोचरत्वं सिद्धं कृत्वा प्रमाणान्तरागोचरत्वमप्युपजीव्य तुच्छत्वमापादितम् । कि सर्वथा वाय.

।

नसानेष्वृत्तिरुच्यते उतेयत्तागोचरवाड्यन सनिवृत्ति द्वितीयशिरसोऽभ्युपगतो वक्ष्यतइति प्रथमशिरसि तुच्छत्वमुत्तम् । गूढार्थसङ्ग्रह.

विविधेत्यर्थः । इशिधातोः ’ प्राधाथ्मास्यामादाण् दृश्यर्तिसर्तिशद सदापिच जिमघमतिष्ठ मनयच्छ पश्यर्छ भौशीयसीदा: १ (७.३.७८) इति सूत्रेण पश्यादेश: । ‘पशू’ इत्यनेन पश्यादेशः सूच्यते | पृषोदरत्वादि वाच्छन्दसाधुत्वम् अत्र ब्रह्मणा चिता’ इति वाक्यसवे चिदभेदविवक्षासम्भावनाया. अवकाशः । जीवेश्वरयो: चिनेक वत्ति सम्भवात् । चिन्छन्द.

मात्रस्य श्रुतावनभिधानेन सर्वद्रष्टृचितः अत्र प्रतिपादनेन ‘ब्रह्मणा विपश्चिता’ इत्यन निर्विशेष न विवक्षितम् । किंतु सविशेषमेवेत्याशयः । तदेत प्रकाशयत - निर्विशेषचिन्मात्रतापन्नस्य इत्यादिना ॥ न ततो निर्विशेषतां वस्तुनोऽवगमयितुं शक्नुयादित | विपरणकारमते शब्दजन्यसाक्षाकार एव मुक्तिहतुः ।

वाचस्पतिमते मानससाक्षात्कारस्तथा । एतन्मतद्वय वाचो मनसश्चान निवृत्यभिधानेन श्रुतौ न विवक्षितमिति स्फुटम् । ’ तत्त्वमसि ’ इति वाक्यस्यापि ‘वाच’ इत्यत्र सग्रहण आनन्द ब्रह्मणो विद्वान्’ इत्यत्र मुत्तिहेशानस्य परेषामपि

विवश्चितत्वेन मुखिहेतुशानविषयात् ‘तत्वमसि’ इति वाक्यस्यापि निवृत्तौ निर्विशेषस्यासिद्धेच स्वत । एव मनसो ऽपि निवृत्तौ मानससाक्षात्कारोऽपि मुक्तिहेतुर्नस्यात् अतश्च तुच्छत्व एव पर्यवसान स्यादित्याह– तथाच तुच्छत्व

।

मेषापद्यत इति । शक्तया पोषकत्वरूपस्टयभावस्यैष निवर्तन्त इत्येतदर्थवात् । न तुच्छत्वम्

‘कस्मादुच्यते परं

न्यावरक्षामण्युक्तार्थानुवादः

२३८

श्रीभाष्यम्

[ आनन्द- १-१-६ 24

ब्रह्मविदाप्रोति’ (तै.आन. १) इत्यारभ्य ब्रह्मणो विपश्चित्वं जगत्कारणत्यं ज्ञानानन्दैक तानतामितरान्प्रत्यानन्दयितत्वं कामादेव चिदचिदात्मकस्य कृत्स्नस्य स्रष्टुत्वं, सृज्यवर्गानु प्रवेशकृततदात्मकत्वं भयाभयहेतुत्वं वाय्वादित्यादीनां प्रशासितृत्वं शतगुणितोत्तर मेण '

निरतिशयानन्दत्वमन्यच्चानेकं प्रतिपाद्य वाङ्मनसयोर्ब्रह्माणे प्रवृत्त्यभावेन निष्प्रमाणकं

ब्रह्मेत्युच्यत इति भ्रान्त जल्पितं ‘यतो वाचो निवर्तन्त’ (ते.आ.१) इति यच्छन्दनिर्दिष्टमर्थ आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् ’ ( तै. आ. १) इत्यानन्दशब्देन प्रतिनिर्दिश्य तस्य ब्रह्मसम्वन्धित्वं श्रुतप्रकाशिका ४

ब्रह्मविदामोतिपरम्’ इति पूर्वापरवाक्याविरोधात् ब्रह्मणस्तुच्छत्व व्याहतमित्यत्राह - ब्रह्मविदिति । व्याहतायें श्रुतिर्न

प्रतिपादयतीतिनेत्तनिर्विशेषपरत्वेऽपि तुल्यमित्यभिप्रायेण तत्तद्वाक्यप्रतिपन्नान् गुणानाह –विपश्चित्त्वमित्यादिना | ‘ब्रह्मणा विपश्चिता’ ’ आकाशस्सम्भूतः रसोवैसः ’ ’ एपह्येवानन्दयाति’ ‘सोऽकामयत बहुस्यां प्रजा येय’ ‘तनुप्रविश्य ’ ’ अथसोऽभयङ्गतो भवति ’ ’ भीपास्माद्वातःपवते ’ ‘सएको मानुप आनन्द: ‘इत्येषा वाक्यानामर्थो विपश्चित्त्वमित्यादिनोत्तः । शतगुणितोत्तरक्रमेणति ॥ निर्विशेषत्व विवक्षितचेत् गुणापर्षो वाच्यः गुण प्रकर्षमुक्त्वा वाट्यनसनिवृत्यभिधान मानन्त्यविवक्षावृत्तमित्यभिप्रायः । अन्यचेति ।

आदित्यमण्डल-वर्तित्वादिक विव

क्षितम् । एवं पूर्वापरवाक्यव्याहतिपरिहारार्थे स्वरूपमङ्गीक्रियतेचत् तद्वद्दुणाच स्वीकार्या इत्युक्तंभवति एवं प्रकरणविरोध उक्तः ॥

अथ स्खवाक्यविरोधमाह - यतोवाचइति । यच्छन्दनिर्दिष्टमानन्दमित्यत्र ‘कश्चैप मौन : ’ ‘यतोनवेदाः ' इति सनत्सुजातोक्त श्लोकद्वयैकार्थ्यमनुसधेयम् व्यतिरेकनिर्देशन मेदनिर्देशेन वैयधिकरण्येनेत्यर्थः । यच्छ• देनानन्दनि देश: आनन्दशब्देन प्रतिनिर्देशो ब्रह्मसम्बन्धित्वनिर्देशश्च वागविषयत्वे व्याहतारस्युः, विद्वानिति तद्वेदनाभिधानं मनोगो गूढार्थसंग्रह: ब्रह्म १ , " अथ नामधेय सत्यस्य सत्यम्’

इत्यादेः बोधकत्वमात्रपरत्वेन न तुच्छ्त्वम् (अ.सि.ल.घं) इत्यसीकार निय

त॑न्ते’ इत्यत्र सङ्कुचितार्थत्वमपरित्याज्यम् । शुद्धे ब्रह्मणि शक्तयभावस्य परसम्मतस्य एतच्छ्रतिविरुद्धन्यात् । एव सङ्कोचे नियामकाभावाच्च ॥

किच आनन्दवल्लीप्रकरणस्य निर्विशेषतच्छ्रुतिबलात् साधित अझविद्याऽऽभरणादौ । श्रुतिश्चयं न पराभीष्टं साधयितुमलम् कापि शब्दावाच्ये प्रमाणशानस्य केनापि प्रवृत्त्यनङ्गीकारेण तस्य तुच्छत्वमपरित्याज्यमेव | उपक्रमोपसंहारेक

रूप्यं परमते न समजते, किंतु सर्विशेशत्मवाद एव सभवतीत्याह- ब्रह्मविदाप्नोति परमित्यारभ्येत्यादिना । द्विर

म्यासेन ‘ यतो वाचो निवर्तन्त’ इतिवाक्य सविशेषपरमेवेत्याह-यतो चाचो निवर्तन्त इत्यादिना || यद्यपि न्यायरक्षामणौ-’ ततश्च ब्रह्मणो लक्षणे आनन्त्यान्तर्गत वस्तुपरिच्छेदराहित्य प्रपद्व्यस्य प्रतिपस्रोपाधिगतनि

बेघप्रतियोगित्वलक्षणमिथ्यात्वेनोपपादयितुं ‘आत्मन आकाश’ इत्यादिना ब्रह्मणो जगदुपादानत्वप्रतिपादनेन तत्र प्रप

व्याघ्यारोपःकृतः । ब्रहाण उपादानत्वेऽपि सृष्टिनियमनादिषु निमित्तान्तरसद्भाव घस्तुपारच्छेदरस्यादिति शङ्कानियसाथ ’ सोऽकामयत ’ इति सृष्टी ’ भीपास्माद्वातः पवते’ इति नियमनेऽपि निमित्तत्व दर्शितम् । एवमारोपितस्य प्रपस्य

आनन्द १-२-६ ]

उपयलोननम्

२३९

श्रीभाष्यम्

ब्रह्मण इति व्यतिरेकनिर्देशन प्रतिपाद्य तदेव यानसागोचरं विद्वानिति तठेदनममिद्रध श्रुतप्रकाशिका

चरख्यामाने व्याहत स्यादित्यर्थः । अनर्थकं वाच्यनन्तर्गतं च स्यादिति । अनर्थक व्याहनार्थं स्यात् । व्याहतिपरिहारी इमिमनश्चेत् रक्ष न शब्दवाच्यमितीद समुद्रघोषादिवद्वापयमेव न स्यादित्यर्थः, वाक्याचे व्याहनिवरिभवः । ब्रह्मणोऽशब्दगोनरत्वं ब्रह्म न शब्दगोचरइत्यनेनापि शब्देन व्याहत स्यादितिचामिप्राय | ‘सज्ञानम् इति स्वरू पस्य सत्यत्वं मण्डोक्त न गुगानाम् अस्तनिषेध इतिश्चेत्, न तत्र सत्यपदेनपावकारित्वमुक्तम् । नतू मिथ्यात्वव्यावृत्तिः निष्पायव्यावृत्तिवास्तु तथाऽपि गुणानाच सत्यत्वं दुख प्रमाणसिद्धत्वात् । प्रामाणिकत्वहि सत्यत्व किंच गुणानी ?

गूढार्थसंग्रह:

’ यतो वाचो नियतन्त’ इत्यत्रापवादउपदिश्यते । अस्यहि मन्त्रस्यायमर्थः यथा तायामध्यस्तरजततादात्म्योले विनया प्रवृत्तेन मनसासह ’ रजतमिदम्’ इति व्यवहारः शक्त्तिवपर्यतममाप्य ‘नेद रजस्म्’ इति बाघेसति निवर्तते एवं ब्रह्मण्यव्यस्तप्रपञ्चतादात्म्योल्लेखितया ‘सन्घटस्सन्पट : ’ इत्यादि प्रकारेण प्रवृत्तेनान्त. करणनसह तत्र प्रवृत्ता घटव. यदिशन्दा अप्यखण्डाकारपर्यन्तममाप्य ‘अथात आदेशो नेतिनेति’ इत्यादिश्रोतबाघेसीत निवर्तन्ते’ इन्दुत्तम् !! अयमर्थः स्वमतामिनिवेशन भुतावारोपितः । अन्यारोपस्थले शुत्तेः रजत सभूतमिति लोके न व्यवहारः शक्ति रजतदृष्टान्तश्च सृष्टिप्रकरणे कानि नोकः | सृष्टिवाक्याना ता पये पूर्वमेवोत्तम् । अतः सृष्टिवाक्येषु अध्यारोपो न विव शितः | ‘अथात आदेशा नेतिनेति’ इत्यादिपरमत साघयितु नालमिति जिज्ञासाऽधिकरण एव (२४३.पु) निरूपितम् । झुक्तिरजतस्थले भवदुक्त प्रकारेणार्थ: लोके न कापि व्यवहियते । ‘आनन्दबहाण’ इत्यत्रानन्दरूपनासम्बन्धित्वेन आन न्दतया प्रतिपन्नगुणविभूत्यादौ एकदेश एव वाय्मनसयोः प्रवृत्तिः नतु काव्यैन । इयत्तायारसवे बायेंन प्रवृत्तिः स्यात् कार्येन प्रत्यभावेन निवृत्तिकथनेन इयत्ताग्रहित्य पर्यवस्थति ‘नान्तगुणाना-नान. तोऽयमुच्यते’ इति परा शरवचनानुसारी ’ सत्यज्ञान मनन्तम् ’ इत्यत्र अनन्तशब्दार्थ. ’ यतो वाच ’ इति श्रुत्या दीक्रियत इत्यसकृदावेदितम् ब्रह्मण इति व्यतिरेकनिर्देशेन प्रतिपाद्यतइति । एतेन पाट्याः द्विरभ्यासेन ‘सएको मनुष्यमन्धर्वाणामा. नन्दः’ इत्याद्यपत्रमेऽपि पष्ठ्यम्यासेन च ‘आनन्द ब्रह्मण: ’ इतिवाक्य ब्रह्मभिन्नान-दमेव बोधयति । ‘यदेष आकाश आनन्दो नस्यादि’ति घर्मिण: आनन्दोघषवाक्यस्य धर्मानन्दचौघकवाक्यबोधकत्व नस्भवत्यैव । आनन्दरूपे धर्मिणि धर्मानन्दसच्चे विरोधाभायात् । घर्मानन्दस्यापारीच्छन्नत्वेन वाङ्मनसयास्तत्रैकदेशेन प्रवृत्तादपि सर्वत्र प्रत्यभावेन ,

·

‘निवर्तन्ते’ इत्यस्योपपत्तिः । अतः उपक्रमोपसहारैकरूप्य द्विरभ्यासश्वेयुत्भय सिद्धान्त एवानुकूलम् । अत्राध्यारोदस्य प्रस् तिरेव एतस्मिन्नदृश्येऽनात्म्ये एवार्थी नास्ति युक्तः तद्बोधकशब्दाभावात् न परसम्मतार्थ इति ।’ प्रागेवयदाक्षैवैष (६९४,६९५. पु) निरूपितम् । उदरमन्तर कुस्ते’ इत्यन सिद्धान्तिसम्मत

पपादित: । अतो निर्गुणप्रकरणमसिद्धमेव ||

आनन्दमय ’ इत्यत्र मयडर्थः पूर्वमेवो

' नैतरोऽनुपपत्तेः’ इत्यन आनन्दमयः इह पर्याये उपास्यो न भवति । उपक्रमोपसहारायभृतज्ञेय ब ् र ह ा त ा त ् प र ् य के प्रकरणे उपासनावित्रक्षाऽनुपपत्ते: ’ इत्यर्थवर्णनमप्यनुपाटेयम् । परसम्मत्शेयब्रह्मप्रकरणसेवास्डि | आनन्दस्य द्विवि

घस्य सिद्धान्तसिद्धस्यैव युवतायाः प्रागेव निरूपणात् । मनोमयपर्याये ‘आनन्दब्रह्मणो विद्वान् ’ इति बायन न समवेदन ध्यानपर्यवसित विपश्चितमिति पूर्वमेयोत्तम । ‘यतावाची निवर्त ते, आनन्दब्राणी विद्वान्’ इत्यत्र अन

‘मेदव्यपदेशाच्च ’ इति सूत्राथानुबादः

३४०

[आनन्द १-१-६

श्रीभाष्यम्

द्वाक्यं जरद्ववादिवाक्यवदनर्थकं वाच्यनन्तर्गतं च स्यात् । अतश्शतगुणितोत्तरक्रमेण ब्रह्मानन्दस्यातिशयेयत्तां वक्तुमुद्यम्य तस्येयत्ताया अभावादेव वाङ्मनसयोस्ततो निवृत्तिः ’ यतो वाचो निवर्तन्त’ (ते.आन. ) इत्युच्यते- एवमियत्तार हितं ब्रह्मण आनन्दं विद्वान् कुतश्चन न यिमेतीत्युच्यते । किंच अस्य मान्त्रवर्णिकस्य विपश्चित ‘सोऽकामयत ’ (ते. भृ ) इत्यारभ्य वक्ष्यमाण(स्य)स्वसङ्कल्पाचवलत जग जन्मस्थितिजगदन्तरात्मत्वादेर्भुकात्म स्वरूपाइन्यत्वं सुस्पष्टमेव ।

इतश्चोभयावस्थात्प्रत्यगात्मनोऽन्य आनन्दमयः |

1

स्. १८ = भेदव्यदेशाच १.१.६ "

C तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाश:

(तै आन) इत्यारभ्य मान्त्रवर्णिकं ब्रह्म व्यञ्जय

द्वाफ्यमन्नमाणमनोभ्य इव जीवादपि तस्य भेदं व्यपदिशति ‘तस्माद्वा एतस्माद्विशानमयात्

अन्योन्तरमात्माऽऽनन्दमयः ’ (तै. आन) इति । अतो जीवाद्भेदस्य व्यपदेशाचायं मान्त्र वर्णिक आनन्दमयोऽन्य एवेति विज्ञायते ।

श्रुतप्रकाशिका

सत्यत्व कण्ठोत्तम् ‘सत्यकामरसत्य सङ्कल्प.

2

’ तइमे सत्याःकामा. ’ एतांश्च सत्यान्कामान् ’ इत्यादिभिः अत

रस्वरूपवद्गुणाअपि स्वीकार्य : प्रमाणोपपत्तिसाम्यात् । अतो नवाङ्मनसनिवृत्तिर्निर्विशेषत्वनिवन्धनः । ननु न शब्देन

मुख्यवृत्या प्रतिपाद्यते ब्रह्म अपितु लक्षणया अतो ‘यतोवाच’ इति मुख्यवृत्तिविधयो निषेधइति विषयविभागान व्याहतिरितिचेन्न । निवर्तन इत्येय वाक्यस्य मुख्यःवायाने कवाक्यलक्षणाश्रयणायोगात् । भूयसा स्याद्वलीयत्वमितिन्या यादेकवाक्यस्वारस्य भङ्गेना ने कवाक्यस्वारस्यानुवर्तनीयम् || किंच अत्र ‘नहिंस्यात्सर्वभूताति’ अनीपोमीय पशुमालभेत ’ हतियांद्वषयविभागेनोभयमुख्यत्व सिध्य तिचेत्तदेवहि युत्तम् लोके च ‘गामानय बलीयविन’ति विषयविभागो मुख्य बानुरोधी दृश्यते । अविरुद्धार्थ: कइत्यपे क्षाया विषयविभाग दर्शयति अतइति । वाङ्मन सीनवृत्तिरस्तिचेत् क्थ वेदनवचनमित्यनाह- एवमिति | इयत्तार हितत्वेन वेदनमुच्यत इत्यर्थः । ‘अनुपपत्ते ’ इति सौनपदस्य विपश्चिन्छन्दो सर्वशत्वानुपपत्तिरर्थ उत्त: । अय सर्वशक्तित्वानुपपत्तिमर्थान्तरमाह -किंचेति । इदसूत्र मान्नवर्णिष सूनोत्तहे वन्यथासिद्धि परिहारपरत्या सच्चेषमिति स्वतः

स्त्रहतुपर वामावात् चशदाप्रयोगः । एवमनेन सूत्रद्वयेनोपक्रमस्थहेतुरनुसहितः । अथ मध्यगत स्फुटतर हेतुमनुसन्धत्ते गूढार्थसंग्रह

ब्दमयशब्दार्थशनस्यैव फलनिर्देश | तेनाय फ्लनिर्देशाभावात् उपासनाविवक्षा नघटत इति ’ भेदव्यपदेशाच ’ इति 1

सूत्रे (मझविद्याऽऽभरणे) परोत्तिनिरवकाशा ||

आनन्दमयोऽभ्यासात् इति सूत्रात्तानन्दमयस्यैव भेदव्यपदेशाथ इत्यत्रानुयोगितापस्थित्या तत्र जीवमेदएष

विवक्षित इत्याह - इतचोभयावस्थादित्यादिना भेदविरोधी अपदेशः भेदव्यपदेशः भेदप्रपञ्चमिथ्यात्वपर्यवसायी ८

Ac

अनिन्द २३.६

(क्र.वि. अ) उत्तालोचनम्, ‘कामांब’ इति सूत्रार्थ:

२४१

श्रीभाष्यम

इता जीवादन्यः

1

सू.१९–कामाच नानुमानापेक्षा [१-१-६]

जीवस्याविद्यापरयशस्य जगत्कारणत्वेहावर्जनीया आनुमानिकप्रधानादिशब्दामिधे

याचिद्वस्तुसंसर्गापेक्षा । तथैव हि चतुर्मुखादीनां कारणत्वम्।इहच ‘सोऽकामयत यहुस्यां प्रजायेय ’ (तं.आ.) इत्यचित्संसर्गरहितस्य स्वकामादेव विचित्रचिदचिद्वस्तुनस्सृष्टिः ‘इद गूँसयंमसृजत यदिदं किंच’ (तं. आन) इत्याम्नायते । अतोऽस्यानन्दमयस्य जगत्स्जतो नानु श्रुतप्रकाशिका

ऽनन्तरसूत्रेण आनन्दमयस्य जीवादन्यत्व स्ववास्यैकदेशमयन्तपदवाच्यनिरतिशयानन्दयोगेन -प्रथ॑मसूत्रेणोपपादितम्

अनोऽय स्ववाक्यस्यहेतुश्रीको भवति ||

सू. १८ = भेदत्र्यदेशाच १.१.६

यदे जीवात्मस्वरूपं शुद्धावस्यं ब्रह्म तन्नमयादेविवेकावस्थायां मेदव्यपदेशो न सम्भवति तस्मादम्याटि

रिव जीवनैक्य ब्रह्मणो न संभवतीत्यर्थः । विज्ञानशब्दस्यान्तःकरणपरत्यानुपपच्यादिकं पूर्वोत्त मिहानुसन्धेयम् । अयोपसंहारार्थहेतुमाह -

सु. १९. कामाच नानुमानापेक्षा [१.१.६]

केञ्चित्प्रधान व्यावृत्तिपमिद सूत्र व्याख्यात तत्पश्चोऽतिदुस्स्यत्वान्नान्य दूषितः, पूर्वाधिकरण अचिव्यावृत्तिःकृता

प्रधानत्वशङ्काहेतुशास्मिन्ननुवाके नास्ति, अपेश्चाशब्दवैयर्थ्य च स्यादिति जीवस्येति । अत्यन्तमचिदनपेक्ष-वे स्वरूपपरी गूढार्थसङ्ग्रहः

’ यतोत्राचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसासह आनन्दब्रह्मणो विद्वान् नबिभेति कुतश्चन ’ इत्युपदेश: । तद्विरोधात् प्रियाय वयत्रयुक्तस्याविशेष आनन्दभयउपास्यो नप्रतिपाद्यः’ इति न्यायरक्षामव्युत्तरमिनिवेशमूलैव । व्यपदेशशब्दस्य अप्रसि दोऽर्थं इत्यस्य स्फुटत्वात्। ‘ यतोवाचो निवर्तन्त ’ इत्यस्य मेदमिथ्यात्वबोधकन्वासम्भवाच्च । मेदो वैल्क्षण्यं पूर्वेषु पर्या येषु पलनिर्देशः । इहंतु नास्तीति वैलक्षण्यम् । ततश्च फलनिर्देशान्य थाऽनुपपस्या तत्रोपासनाविवक्षायामपि आनन्दम यस्य फर्गेनर्देशं विनैव ब्यपदेशान्नेहोपासनाविवक्षा’ इति (ब्रह्मविद्याइभरणे) परोतिरनुपादेया ।’ ‘आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् नविमेति’ इत्यत्र आनन्दमयशम्दार्थशानेन परस्यापि प्रतिपादनात् । ‘सोऽभुते स्वां कामान् इत्युपश्रमो कार्थः ’ अस्माल्लाका प्रेत्य एतमानन्दमयमात्मानमुपसङ्क्रम्य इमान्लोकान्कामान्नी कामरूप्यनुसञ्चन्’ इति वल्ल्युपस हारे विशदीकरणन उपक्रमोपसहाराभ्यामानन्दमयब्रह्मशानस्य फलस्य दृढीकरणाश्च ॥ Y

"

कामाथ नानुमानापेक्षा ’ ‘सोऽकामयत’ इति वाक्ये पुल्लिङ्गतच्छन्दनिर्देशेन आनन्दबलथा: सविशेषपर.वा. सम्भवेन पुच्छब्रह्मवादायोगन” सन्तमेन तैतोर्विदुः’ इत्यनन्तर ‘तस्यैष एव शारीर आत्मा’ इत्यस्य परोक्तनिर्विशेष (

31

ग्या.र.म अर्थपर्यालोचनम्त्यादिसूत्राणां सिद्धान्ते अर्थानुगुण्यम्

२४६

[ आनन्द १-२-६

श्रीभाष्यम्

मानिकाचिद्वस्तुसंसर्गापेक्षा प्रतीयते । इतम्घ जीवादन्य आनन्दमय 17

सु.२०~ अस्मिन्नस्य च तद्योग शास्ति (१-१-६] १

2

F

‘श्रुतप्रकाशिका 1

नामप्रसङ्ग. दहातिरिकाचिदनपक्षत्व देवादिसृष्टी चतुर्मुसाटीनामप्यस्ति अतस्व परिहारार्थमाइवेष रूप भूतकरणकळेबरावस्थाचित्सर्गापेक्षा नास्तीत्यर्थः ॥

देहानपेक्ष(त्व)सत्यसङ्कल्पत्वकार्य सत्वमाविर्भूत गुणाष्टकस्य मुक्तस्यापि श्रूयतइति शङ्कां परिहरन् ‘सोऽकामयत’ इति वाक्यादुपरितन हेत्वन्तरमाह -

सू २० - अस्मिन्नस्य च तद्योगं शास्ति (१.१.६) (

गूढार्थसप्रह 7

परत्वासम्भवन आनन्दमयस्यैष अनन्यात्मत्वपरत्यावश्यम्भावेन ‘सोऽकामयत’ इत्यत्र आनन्दमयविवक्षाया प्रघावश्य कत्वात् । परमते ‘कामसङ्कल्प इन्यादिश्रुत्या कामादीनामन्तःकरणधर्म व प्रतिपादनेन मायापरिणाम वग्राहक मुत्यभावेन ’ सोऽकामयत’ इत्यम निर्विशेषविवक्षाया असम्भवाच्च । ‘तस्माद्वा एतस्मादा मनः अन्योऽन्तर आमाऽ.

नन्दमय.’ इतिपूर्व जीवभिन्न प्रतिपादित स्यात्मनः आनन्दमयस्य कामसँवनि प्रधानापेक्षा नास्ति जीव विवश्चायां प्रधानापेक्षा स्यादितिभाव. । अत्र न्यायरक्षामन्यादौ ‘काम्यत इति कामः भृगुल्लथ न त आन दः । तदृदृष्टा • तमवलयानन्दमयस्य प्राधान्यानुमानेऽपि प्रत्याशा न कार्या । तत्र सेवानन्दस्य उन ब्रह्मरूपताया अ नन्दो होति व्यजानात् ’ इति साक्षात् ’ आनन्दादयेव खस्विमानिभूतानि ’ इति लक्षण मुख्न व पर्यवसान तैपादनात् 1

इत्युक्ताऽर्थ शब्दत्रये स्खोत्प्रेक्षामूलक एवेति स्फुट विदुषाम् || ‘कामात्’ इत्यत्र ‘सोऽकामयत’ इतिश्रुतामधा

वर्य. ‘नानुमानमतच्छन्दात्’ इति सुनोएवात्रापि नानुमानत्य स्वार्थ ‘अपेक्षा ‘इदार्थ(या..म)ति अर्थश्रय परित्यागस्य अभिनिवेशमूलकताया. स्फुटत्यात् ॥

‘वद्वेतुव्यपदेशाच’ इत्यत्र जगत्कारणस्यानन्दमयस्य मुहेतृत्वाभिधानेन सृष्टिवाक्याना मुत्तियागयानां व सामरस्यमामहिनम् । ‘मान्नवर्णिकमेवच गोयत’ इत्यन ’ मझविदाप्नोति ’ इत्याद्युपक्रमवाक्यस्य ’ अस्माष्लोषात्प्रेत्य

एतमानन्दमयमा मानमुपसङ्क्रम्य इति वाक्यस्यचैकार्यकवम् । ‘नेतरोऽनुपपत्तेः’ इत्यत्र उपक्रमप्रभू युपसहारपर्यन्त

प्रतिपादितघर्माणां आनन्दमयएव सभव नतु जीवइति निरूपितम् । तेन विज्ञानमयपर्याय ‘करीरे पाफ्नो हि या सूर्या

कामान् समझते इयुपत्र मोपसहारयोरुत्तार्थस्य मुन्तिरूपस्य प्रतिपादनन जीवएथेति निर्धारितम् एषमुमोपहार. 9

}

वाक्योक्तार्थस्यैव सर्वकामावाप्तिरूपस्य मध्ये प्रतिपादनन विज्ञानमयस्य जीव घनिर्णयानन्तरमानन्दमय परमा मनि बीघ

भेद एतस्मादा एतस्माद्विज्ञानमयात् ’ इति भुयुक्तः भेदव्यपदेशात इत्यत्र निरूपित दनु तरानुवाशेवार्थ:

कामाच नानुमानापेक्षा इयत। तदनसमुसार्थ अस्मिथ तद्योग शास्ति इति मूत्रमिय

धामन्य १.१६]

(रा.ड) माध्यतार्थांचनम्

1

२४३

श्रीभाष्यम

अस्मिन् – आनन्दमये अस्य - जीवस्य तद्योग- आनन्द योगंशास्ति, शास्त्रम् ।’ रसोवै सः

रसोयायं लब्ध्वाऽऽनन्दीभवति’ (तै. आन. ७.१) इति सशब्दामि घेयादानन्दमयला

मादयं जीयशब्दामिलपनीय आनन्दीभवतीत्युच्यमाने यल्लाभांद्य आनन्दी भवति ससप वेत्यनुम्मत्तः कोमयीतीत्यर्थः । एवमानन्दमयः परंम्रोति निश्चितेसति यदेष आकाश श्रुतप्रकाशिका

कस्मिन्कस्य केन योग कि शासीत्यपेक्षायामश्चरार्थमाइ अस्मिन्नानन्दमयइति । अस्मिन्निति विषयमतमी ब्रह्मानुभव

।

स्नानदस्य अत्रच्छेदक ब्रह्म शास्तिशब्दार्थ:क. शास्त्रवि एतस्त्रार्थस्य हेतुत्व कथमित्यवाह- रसोबैसइति । ‘रसो

बैसः’ इति शास्त्रमुउपयमाने इति शासिशब्दार्थउक्तः | हेतुत्यमुपंपादयति यहाभादिति हेतुत्यस्य स्फुटतरत्वात् J

सूत्रे हेतु यानिर्देशइत्यभिप्रायण अनुत्मप्त फोमयीतीत्युक्तं, मान्त्रवर्णिकसूत्रपि हेतु वानिर्देश सायमेवाम्प्रिायो थमा नन्दमये जीवस्यानन्द योग बदति शास्त्रम् आनन्देमानन्दयोग वदतीति शङ्कयामानन्दानन्दः यशदोरकविषयमा एवमिति । कथमानन्दशब्दस्यानन्दमयवाचित्यमित्यर्पश्चार्या विशीनशग्दनिर्वाह पूर्वोतन्यायमिहातिदिति यथाविज्ञा 7

गूढार्थसङ्ग्रहः

●

5 (

आनन्दमय इति प्रथमसूत्रे प्राधान्मनोक्तार्थएव अस्मिन् इत्यत्र मियश्चितः । आनन्दमये / बीयमेदस्य पूर्वम मिघानेन ‘तस्मादा एतस्मादा मनआकाश’ इति उपक्रमोक्ता मत्वमानन्दमये यनिरूपितम् तेनानन्दमयस्य जग

कारणवेन राजकुमारनयन जीवस्य राजप्रासथानन्दः प्रिय अस्य जीवस्यानन्द योगमित्यायुभिः ।

यल्लाभाथआनन्दीभवति ससपयेत्यनुन्मत्त कोषवीतीत्यर्थइति । एतेन ‘रसोवायं सन्ध्याऽनदीमयति’ इत्य नन्तरं ’ एषदेवानन्दयाति यदायवेष एतस्मनश्येऽना भ्येऽनिरुते ऽनिल्यनेऽभय प्रतिष्ठा विन्दते । अथसोऽमयमो मवति बदामवैष एतास्मनुदरमरकुस्ते अथ तस्य मयभवति इत्यनन्तरवाश्ये जीवनभेदनिन्दया जी

विवक्षितति परे वदन्ति । सोथी मात्र विवश्चित तिषितम् आनन्दयितु वं पूर्वमभिधाय अनन्तरवाक्यरत प्रयोगे एतच्छन्दस्यानन्दायतैवार्थ: । ‘रसवाय एकध्वाइन दीमयति’ इत्यत्र जीवानांमानन्दप्रतिपादनेन ‘ए वानन्दयाति’ इत्यत्र जीवानानन्दयितेत्येवार्थः । पूर्वयाक्ये जीवब्रह्मभेदस्य स्फुटमभिषानेन उत्तरथ जीवद्रझा दोघान न्यथासिद्धपदामावेऽपि ‘आमनि चैतस्मिन्नहाणि उत् अपि अय अल्प अन्तर छिद्र मेदं अस्पमध्यन्तरं भेददर्शनकुरुते । 7

मेददर्शनमेवहि भयकारणं, भेद पश्यतीत्यर्थः । अथ तस्माद्भेददर्शन देतोः तस्य भेददर्शिनः आत्मनः भयभवति इति परोक्तविवरण (श.उ.भा) निरवकाशम् | अन्तरशब्दस्य छिद्रार्थकन्यमास्ताम् | तावता भेदसिद्धिःकथम् १ अन्तरशब्दस्य नानार्थंकर न मेदेकान्त वाभावात् भेददर्शनमित्यर्थेऽपि तद्बोधषपदामविनामुपाय | पूर्वधारये ‘अध्येऽनग्ये निरुक्केऽनि “.>मय प्रतिष्ठो विन्दत’ इत्यत्र प्राणि सर्वेषा सर्वदा प्रतिष्ठितत्वेन ज्ञाननिष-मन प्रतिष्ठेष विषवितेत्यष श्यमीकरणीयम् । तेनचाविच्छिाशन सिद्धम् । तदुत्तरवाये अन्तर छिद्र अधाशोधा भवतु पक्षयेऽपि अमेि

नामा मयमित्येव विवश्चितम् । ‘यमुहूर्तक्षण वाऽपि-सा विक्रिया’ इति प्रागुदाहृत्यम्चनानुसारात इत्येष पुचम । आनन्दमयस्य ब्रहत्य निश्चित भवतीत्य मिप्रेत्याह- एषमानन्दमय परंद्रतिनिश्चितीति । आनन्दान ममशब्दयोः मिनार्थ परोपर्याोधयति पदेष आकाश आमन्द ईत्यादिना पिदामेति म्युमे d

(शं. 3) मा वार्तिक शमिम मनुवाद:

२४४

आनन्द १९९०६

श्रीभाष्यम्

मानन्द ’ (से. आन. ७) विज्ञानमानन्दं प्रल ’ (१.९.१७) इत्यादिप्यानन्दशग्नानन्दमय 1

एय परामृदयते, यथा विज्ञानशब्देन विज्ञानमयः शतपय ‘आनन्दं ग्रहणो विद्वान ’ (ते.

भान… १) इति व्यतिरेकनिर्देशः । अतपय घ आनन्दमयमात्मानमुपमहामति’ (ते. आन ८१) इति फलनिर्देश | उत्तरेवानुयाण पूर्वानुयाफोक्तानामन्नमयाहीनी अति ध्यजानात् । प्रायोप्रोतिष्यजानात् । मनोप्रोपतिथ्यज्ञानात | विज्ञानं प्रोप्रेतिय्यजानात् ' 4

भुवप्रकाशिका

नेवि । भत्र पूर्योलहान|ऽनुसम्पेयाः स्वरूपस्यानुनीमायादानन्दग्दो घर्मिपरः, धर्मप हातभावः । म्यानरेशनिदेश हनुमाह-अवययेति । अव आनन्दान दम्याग्दोरे विषय वैनत्यर्थ हेन्वन्तरमह .

अतएयेवि |1 स्थान प्रमाणमाह-उत्तरेचेति । पूर्वानुवाके एतदनुषाको चमडन्तपट निर्दिष्टानामश्र महरपद निर्देशप्रकरणे आनन्दशब्देन प्रतिपादनादानन्दमयपघानन्दशन्दयाध्य इत्यर्थः । आनन्दशन्दवाव्यस्य परमान्म वहि

पराङ्गीकृतम् तद्धेतुव्यपदेशाच, अस्मिन्नस्य प सद्योगं शास्ति इति सूत्रपोरियमदा पूर्वत्र सामान्येन समृस्टमुसंध सुन्व उत्तरत्र मोक्षसुलहेतु वनोत्तमिति तदा ’ कोहोयान्यात्क प्राण्यात्’ इत्यवान्यात् प्राण्यादिति पदाम्या सत्ताहतुवं मुखहेतृत्वबोक भवति ॥

यद्वा पूर्वसूत्रमुदायपरंपतत्तूपेयपरनिति मिदा आनन्दयादि रसो पैसः’ इति सायप्रतीतेः सदा अण्या प्रा. व्यादिति पदाभ्यां सांसारित्ववोध भवति । अथवा अन्यादिति रुताव प्राध्यादिवश ;

गूढार्थसंग्रहः

कप्रातिरेव आनन्दमयमा मानमुपसमिति’ इत्यत्र विवक्षिता, नतूपसत्रमण परमतवत् अतिक्रमणीय भ अतएवघेति । ’ ननु मुख्यमेव संक्रमण भूयते उपसभामतीतिन अम्रमये अदर्शनात न मुख्य स्त्रमणम नयन मयमुरसामनो बाह्यादमलोकात् जलूकाव सङ्क्रमण दृश्यते । अन्यथा वा मनोमयस्य हर्नित्स्यदिश नम्वर पुनः प्रत्यःवृत्या मसङ्क्रनगमितिचे स्वात्मनि क्रियाविरोधात् । अन्योऽन्नमयमुपसलामतीत कृत्य मने भयो देशयो '

O

$

स्वा मानमेवोपामतीति विरोधरस्यात् । तथा नानन्दमयस्या समणमुपपद्यते । तस्मानामि नाप्यन् मयादीनामन्यतम कर्तृकम् । पारिशेष्यादत्रमयाद्यानन्दमयान्ता मव्यतिरिक्त कर्तृक शनमात्र स्वस्थमुपदर ! शनमा त्वे च आनन्दमयान्तस्यैव सर्वान्तरस्याकाशाय समयान्तकार्य सृष्ट्वा अनुप्रविष्टस्य हृदयगुहाभिसन्धादनम् या अना •मस्वा मविभ्रमः सक्रमणात्मक विवेकज्ञानोत्पच्या विनश्यत । तदेतस्मिन्नविद्याविभ्रम्ना मद उपयंत् (श. V

उ.भा) इनि परे सङ्क्रमण न प्राप्तिरिति दूषितम् ॥

‘ अपिचानन्दरूपस्य ब्रह्मत्व बहुशवश्रुतम् । तथाचानन्दवल्लीति व्यपदेशोऽपि युज्यते || आनन्दच्छ्या ब्रह्म॑तं तदुपायविधिन्सया | अघीधि भगवो अत्यवोचत् वरुण भृगुः ॥ व्याख्यातत्यादुपयस्य छुपायाऽत्राय शय्यत J. उभ्या कोणाश्चापि यस्मात्तैः तमपद्यते ॥ तस्मात् जानक्रियाकार्य प्रियाचारबुग्म आनन्दमयमा मान तिम्सापाधिक जगा ||’ इत्यादिना यार्तिकेऽपि तत्साषितम् । अथापिपरोत्तार्थ न श्रुतितात्पयनुगुण। किंतु सक्रमण मा तरूपमेव नात्यामा फलानदेशश्चेति ॥rs 1

I

·

३

244

आनन्द- १५१-६ ]

भ्यासायदया वत्पर्यालोचनम्

२४५

श्रीभाष्यम् -

(तै भ्र २, ३, ४,४५. अनुवाका ) इति प्रतिपादनात् ’ आनन्दोब्रह्म ’ (तै भ्र ६ १) इत्यप्यानन्द

मयस्यैत्र प्रतिपादनमिति विज्ञायते । अतएव च तत्रापि ‘आनन्दमयमात्मानमुपसव म्य’

(तै आन १०.५) इत्युपसहृतम् । अत प्रधानशब्दाभिलप्यादर्थान्तरभूतस्य परस्यो जीवशब्दामिलपनीयादपि वस्तुनोऽर्थान्तरत्व सिद्धम् ॥

ई

॥ आनन्दमयाधिकरण समाप्तम् ॥ युतप्रकाशिका

वापासुग्वहेतुवम् । अधिकरणार्थमुपसहरति अतइति । जीवसामाधिकरण्य शरीरसघ शोध्य व विषा रश्रवगम् प्राप्यवानन्यादीनामवस्थामदेनोपपत्ति शानस्वरूपानसनिवृत्यामधानरूपायगुणानपेघश्वास्यान दमयस्य गूढार्थसप्रह

अत्र इन्द्रप्राणाधिकरण व्यासायें आनन्दम्यप्रतिपादनानन्दर ‘ब्रह्मविट प्राति युमिहिमादी करणायें ‘अथातोऽनुप्रभा । इति प्रभा उपराक्षप्ता । पूत्रप्रतिपादनस्य बुभु साह वमता देनाच्यत इति उनाविद्वा 4

नमु लाक्प्रेत्य’ इत्यादि प्रश्नवाक्यार्थमाभघाय ‘सयएव वित् अस्मालोका प्रत्य एतमन्नम्यमा मानमुपसङ्क्रामति - एत

मानन्दमयमा मानमुपसक्रामति ’ इत्यत्तवाक्यर विद्वान् सवाल कव्यवहे यई भृत्य २३ श्या नद परमा मान भोग्यभूत भोत्तासन्ननुभवतीति प्रभस्योत्तरमुत्तम् । अन निरतिशयानन्दम्त्यान दशब्दार्थ । अमु लाक परमात्मानम् ’ इति (श उ.मा) परै व्यारयातम् | प्रकरणादव वदन परमा मवैषयक स्थिति लामख स्मोन कार्य | ऐतरेयोपनिषदि स एवाबद्वान् अस्मा छरीर दादूपउ क्रम्य स्व मानावा ’ इत्यत्र अदश्श दसमभिव्याहृतलोकशब्दस्य दशपर बनिण्यन ऊत्राcreeny ay वेद निहित गुहाया परम व्यामन्’ इत्यत्र व्याम्म्र परम वात्रशपशन स्वयंप्रकार विशेष एवविक्षित । एवी

कारे ऐतरयश्रुन्यानुगुण्यम् ।

८

गुहायाम् ’ इति हृदयगुइपरम् देशद्वयसम्व घ ए नाम हता भवति ।

गुद्दाप्रवि

ष्टावात्मानौहि तदशनात् इतिसूत्रम्’हार्दानुगृहीतश्शताधिकया’इतिसूत्र दशावशषगमन प्रतिपाद्यत । हत्यगुह बघन अनुग्रहणं शताघिकया गमनपूर्वक दर्शविशषप्राप्त सूता प्रतिपादनन अयमर्थ श्रुतौ विवत इत्पते॥

परे ‘गुहाया ब्यामन्निति सामानाधिकरण्यात् अव्यावृताक शम्व गुहाइ दमवतु परमव्योमेति मन्

हादें ●याम्न या देर्गुहा तस्या निहित ब्रह्म तद्वच्या विवित्तयोपलभ्यत इति । नहीं यथा विशेष्टदशकाला स्त ब्रह्मण । सर्वंगत वान्निर्विशेष वाच्च’ इति व्यारयाताऽर्थ अनुपादय । अत्र निर्विशेषप्रतिपादनास प्रग्ब बदन तु अत्र ‘परमव्यामन्’ इति विशिष्टदेशसभ्ब घएव विवाक्षत । एव च ‘अमु लोक्प्रत्य इत्यत्र दश वैशव श ●दार्थ । अत्र प्रश्नानुरोधन ‘अस्मल्लाका प्रत्य एतमन्नमयमा मानम्’ इत्यादी स्क्रमण प्रासर उताबिद्व न्’ इत्य ।

T

विद्वान् इत्यत्र छेद निर्धारित व्यासायें । तेन ’ कब्ध नगच्छती’ इत्यत्र दर्शाविशषगम्नम् श्च सम्भुता’ इत्यत्र ।

८

मांग इत्यर्थद्रय प्रश्नोपश्चिप्तम् । पूर्वानुवाके ‘उपसक्रामति’ इत्यत्र एकाऽर्थ उत्त । उत्तरचानुवाक ‘सयश्ववित्” अमालोका मेन्य’ इत्यादिना ’ एतमानन्दमयमा मानमुपसक्रम्य इमान् लकान् कामाली कामरुप्यनुसरन्’ इत्यत्र }

२४६

सिद्धान्ते आमन्दवाशीमगुवलयो रुपममोपसंहारस्वारस्यम्

[ भानद- २-१६

सुतप्रकाशिका

प्रत्यगात्मा व्यतिरिक्तन्वे हेतुः । स्वतरिसद्धनिरतिशयदशाशिरस्कानन्दभ्यिास, आनन्दयितृत्वं, भयाममहेतुय समस्वप्रथा सितृत्व प्राध्यत्व निरुपाधिकविपश्चित्वम्

।

बद्धमुक्तयोरसम्भावितमाकाशादिसमस्तजग कारणाव बद्धदशयामेव विज्ञान

मयाजीवात् भेदव्यपदेशः करणकळेचराद्यनपेक्षसत्य सङ्कल्पत्य मुक्ताना निरतिशयभोग्यत्वं वद्धिान्त शरीरशरीरि 1 भावः तस्य निरुपाधिकरव प्रसाद्यत्व प्राधुर्यसभवः बद्धदशायामेव भेदव्यपदेशस्थावस्थामेदेन निर्याहानुपपत्तिः प्रभाप्रभा

बन्न्यायेन स्वरूपतो धर्मतत्र ज्ञानस्वोपपत्तिः बामन सनिवृत्तरियत्ताराहित्यनिबन्धनत्य च पूर्वपक्षयुक्ति परिहाराहेतच. षष्ठ्यान्यत्वमवेदि नैनमदच्छलोको नचालावता •

ज्ञावस्यास्य तथाऽपि नाषयावेता तस्यान्य आत्मा सुतः ।

शोध्यत्वं च विकारवाचकवचस्तद्ब्रह्मपुच्छं भवेत् नत्वानन्दमयस्सचानमयवत्कोशो यहि कथ्यते ॥

t

पुलिकान्तप्रधानप्रकृतवचो रूपणंचाप्यनन्यैः

लोका पुच्छ नघाहुस्स्वरसमापहि नस्सूत्रमन्योऽन्तरो न ।

षष्ठ्यादिश्यांशभावान्निरविशयतया रूपणादानुरूप्यास् पर्यायत्यादनन्यात्मकवचनवया पुच्छहेतु पराखे ॥ इति पुच्छमझवाद तन्निराससङ्ग्रहः ॥ भास्करीये अभ्यासादिति पदस्यानन्दशब्दाभ्यासादित्यर्थ उक्तः स्थमानन्दशब्दाभ्यास परमात्म वसाधर्ष व

मित्यपेक्षायामानन्दशन्दस्य कारणविषयन्यान्निरतिशयानन्दविषयायावत षतव्य तत्र त्यन्तस्य हेतु षोधेरपि निराकांक्षस्य हेतु वपरवं युक्तम् । ‘नेतरो नुपपत्ते. ’ इत्यत्र व ससारिजीवादम्यन्वोपपादनमम निरतिशयानन्थ्यो गिनो मान्त्रवर्णिकस्य ब्रह्मणसंसारित्या अभावात ‘भेदव्यपदेशा’ इति सूत्रस्थापि ’ रसझेषायं लबाड

नन्दीभवति’ इति लघुलब्धव्यमावन मेदोपपादक यमुक्तम ततोऽपि विज्ञानमयादम्य इत्यन्यत्यव्यपदेश व स्वोकिपरवमत्यन्तोनित भेदव्यपदेशशब्दस्वारस्यात् ’ कामाब’ इत्यादिसूत्रं च न प्रधानभ्युदासपरम् अपेक्षाहन्दवे गूढार्थसंमदः,

T

प्राप्तिः उपक्रमोच सर्वकामाशनचे युभय प्रतिपादित भवति । अन्नम्यप्रभृति विज्ञानमयपर्यन्तमुतानाम द्वारस्य

पूर्वममिधानेन द्वारभूतसमष्टिव्यष्टिविभूतिकः अनन्दम्य परमाव अम्बर्मन तो वियत इति व्यसा णामाशयः । प्राप्तः अनुभवरूपतया विभूतेरप्यनुभाव्यत्व वर्तत इत्यन्नमयाचपसङ्क्रमणस्य नविरोधः । ’ उपस क्रम्यंत्य’ म

समानकर्तृकत्वमात्र विवक्षित नव पौर्वापर्यम् । ‘तत्वा तदेवानुप्राविशत् इतियदितिभावः । ‘सोऽभते सर्वान्का }

मान्’ : ‘आनन्दमयमात्मानमुपसभ्य इमान्लोमा कामरूप्यनुस्’ इ.यु. बावेश्यकत्वमेकार्थक यन्चेति जिशासाधिकरण (७७६.पु) भगवतैष स्थापितम् ॥

एतेनानन्दमयविद्या सगुणविथैव । आनन्दवलीति व्यवहार धर्मानन्द विशिष्टस्य चर्मिणः आनन्दरूप बेन सकते भवति । ‘यतोषाचो निवर्तम्’ इत्यत्र परोचरीत्या निर्विशेषपत्य स्वायोगेनानस्य सविशेष पथ संभयेन ई

आनन्द ब्रह्मण’ इति निर्देशन प्राप्ति वर्ष कामाशनपटप्रतिपादनेन च मानवी विशेषपरेवेति सिद्धम् ॥ 1

॥ आनन्दमयाधिकरण समाप्तम् ||

आनन्द १-१-६ ]

(मु.प्र) पाद उपकामतानुवादः

२४७

भुवप्रकाशिका

यत् निरतिज्ञयानन्दयोगिनः प्रधानस्यशङ्काया मायात् तृतीसुमत्योदयोगनन्ददरता एकरूपायें बायुक्तम् ’ यदावेष’ इत्यादिवास्यविषयतथा निर्वाह सम्रसिद्धयति । यश्यमाणमपि दूषणमिहानुस धेयम् || यादवप्रकाशीय अभ्यासांस्” इति पदस्य ब्रह्मशब्दाभ्यासपरत्वमदुतम् विज्ञानमयपर्यायपि’ज्येष्ठ ,

मुपासते, विज्ञानं द्वेद’ इति ब्रह्मशग्दस्याभ्यस्ततया हेत्वनैकान्त्यात् ‘सतुव्यपदेशाइस्य प्रानुस्य

हेतृग्यपदेशादित्यर्थो न युक्तः तद्विषयस्य ‘एवमेयानन्दयाति’ इति वाक्यस्यानन्द हेतु.यप्रतिपादनस्य प्राचुर्यहृदयानि स्मात् प्रथममकास्य साध्यय हेलन्तरखाचित्यामावेन चशब्दानन्ययश्च नेतरः, भेदव्यपदेशाम् इत्यनयोरनुपपत्तः पूर्ववत् | कामास इत्यादि सूत्रे च ‘अधीहि भगवो इति ब्रह्मविषयायःविद्यायाः ‘सेवाभार्गवी घारणीषिद्या परमे व्योमन्त्रविष्ठिता’ इति परमय्योमयिषयत्वावगमात् परमाकाशस्यचाचेत्नस्य स्वकार्यविठया कारणयसम्मवाच ·

ब्रह्मशब्दवाच्यं प्रमानमित्याशय निगक्रियतइति यदुक्त तदयुतम् परमध्योमप्रतिष्ठित मात्रेण तद्विषय-यार दे, हि

ब्रह्म भूयिष्ठदेशे वेदविद्याप्रतिष्ठित्युक्ते तस्यास्तद्देशप्रतिपादकत्वम् ‘परमेव्योमन् सोऽते सर्वान्कामाम् सहम झगा विपश्चितः’ इति परमाकाशस्य ब्रह्माघारत्वावगमात्तस्य ब्रह्म वशङ्कानिराकरणमस्मिन् सूत्रे क्रियत इत्यप्ययुतम् मान्यवर्णिकमेष च गीयत इति मन्त्र्यणे वियतायाःप्रतिहतोदयन्यत् | नापि सत्यत्वज्ञान विविधपरिच्छेदविविषादयः परमाकाशस्य सामस्त्येन समयन्ति । अपेकाशब्द वैयध्ये व पूर्ववत् घरमसूत्रमध्येचं व्याख्या तम्’ । अस्मिन्मझणि प्रांतस्यास्य जीव दद्योग परमात्मप्रसिदई यति सोऽभुते सर्वान्कामान्स ग्रहाणा घिप बिवा’ इति । तथा ‘यदाह्येषेप’ इत्यादिवास्यैश्वास्मिनिष्ठां गतस्यास्य ’ अथसाऽभयङ्गवो भवति’ इति मझप्रासिरु व्यतइति तद्नुपपन्न मन्त्रवदितायाः परमात्मविदस्तप्राप्तेः ‘मान्त्रवार्णिकमेवच गीयत’ इतिसूत्रेणैव दर्शितन्यादिह 6

●

तदुक्तपनपेञ्चणात् । यदाह्येवैप इत्यादिवाक्योक्कामयप्राप्तिहेतु वं च ‘तद्धेतुव्यपदेशाच’ इति सूत्रेणैव दर्शितमितीइ तदुक्तिरनपेचिना तद्विषयभूतवाक्योत्तमानन्दयितृ वंहि मोक्षानन्दहेतुत्व मोक्षानन्दब्ध संसारभ्य नेतपूर्वकः तस्मादानन्द वितृत्वयायसन्नतरवायोत्तमभ्यप्राप्तिहेतु व मोक्षप्रदत्यान्तर्भूतमिति न पृथग्धेतुः, ‘आनन्दयासि ’ इति वाक्ये आन न्दहेतुत्यमुक्त ब्रह्मप्राप्तस्यैवानन्दः अतोऽस्मिन्यानये अभ्यशब्दवाच्य ब्रहप्रारुच्या इतिचा ब्रह्मन्दसामानाधि करण्यामावात् ‘अर्थतस्य भयं भवति’ इत्युक्तभयामाचप्राप्तरेव ‘अथसोऽभयङ्गतो भवति’ इत्युग्यमानत्वाच 4

अतो भयनिष्वृत्तिपूर्वकनिरतिशयानन्दहेतुत्वं ‘तद्वेतुव्यपदेशात्’ इत्यन्तर्भूतमिति न पृथत्तव्यम् अतो मोक्षप्रदत्वेऽ मिहिते मुक्तप्राप्यत्वकथनं प्राप्तर्निरतिशयानन्दन्यरूपविशेष धनं चात्य तापवितमिति तदेव वक्तव्यम् | अतरसूत्राण

यथोक एवार्थः ॥

समाप्तमानन्दमयाधिकरणम्

श्रीमते रामानुजाय नमः

अथ वेदान्वसारः

सू ३३ आनन्दमयोऽभ्यासात् [१.१.६] →

यद्यपि प्रधानादर्थान्तरभूतस्य प्रत्यगा मनश्चेतनस्य ईक्षणगुणयोगरसम्भवति, तथाऽपि प्रत्यगात्मा बद्धो मुत्तम्भ न जगत्कारणम्, “मस्मद्वा एतस्मादात्मन आकाशसम्भूतः’ (तै आन. १. अ) इत्यारम्य ‘स्माद्वा एक्स्मा द्वज्ञानम यात् अन्योऽन्तर आमाऽऽनन्दमयः’ (ते. आन. ५.) इत्यस्य आनन्दमयत्वप्रतिपादनात् कारणतया व्यपदेष्टोऽयमान ग्दमय. प्रत्यगात्मनोऽथान्तम्भूनस्सर्वंश परमात्मैव | कुत. १ अभ्यासात् आनन्दमयस्य निरतिशयदेशाशिरस्कानन्दम यत्वेनाभ्यासात् । ‘ तेयेशत प्रजापनेरानन्दाः । सएको ब्रह्मण आनन्द: ’ (ते. आन.८ ४) ‘यतो वाचो निवर्तन्ते अप्रा }

▾

.

प्यमनसा सह | आनन्द ब्रह्मणो विद्वान् | नविमेति कुनभन । इतिहि वेद्यत्वेनायमानन्दमयोऽनवधिकातिर योऽभ्यस्य ते

सू. १४ — विकारशब्दान्नेतिचेन्नप्राचुर्यात् (१.१.६)

ST J

’ सत्रा एष पुरुषाऽन्नरसमय.’ (तै. आन. १ ) इति विकारार्थमयट्प्रकरणात् ‘आनन्दमय: ’ (तै आन.५.२) इत्यस्यापि विकारार्थ व प्रतीयते । अतोऽयमान्दमय नाविकाररूप परमात्मा इतिचेन्न अर्थविरोधात् प्रचुर्यार्थ एवाय मयडिति विज्ञायते, ‘ तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशरसम्भूत. ’ (तै. आन. १) इति ह्यविकार आत्मा प्रकृतः । प्रकरणे च विकारार्थत्व प्राणमय एव परित्यत्तम् | उत्तेन न्यायेन आनन्दप्राचुर्यात् परमपुरुष एवानन्दमयः ॥ [

सू. १५तद्वेतु०यपदेशाच [१-१-६]

7

’ एषह्येवानन्दयाति ’ (तै आन. ७.१) इति जीवान्प्रत्यानन्द हेतुभ्यमानन्दमयो ध्यपदिश्यते); अतश्च य न प्रत्य गामा ॥

ं

सू. १६ = मान्त्रवर्णिकमेव च गीयते (१.१.६) 6

सत्यज्ञानमनमा ब्रह्म’ (तै आन. १) इति मन्त्रवर्णोदितमेष ‘तस्माद्वा एतस्यात्’ (ते. आन. १) इत्यादिना

आनन्दमय इति गीयते; अतब्ध न प्रत्यगात्मा ॥

1

सू.१७–नेतरोऽनुपपत्तेः (११,६) इतरः प्रत्यगात्मा मन्त्रत्रदित इति नाशङ्कनीयम्, ‘सोऽअने सर्वान् कामान् सह ब्रह्मणा विपश्चिता’ इति

प्रत्यगा मनो चद्धस्य मुत्तस्य न ईदृशविपश्चित्त्वानुपपत्ते । ‘सोऽकामयत बहुझ्या प्रजायेय ’ (ते. आन. ६) इति विचित्र '

स्थिरत्रस रूपबहुभउनसङ्कल्परूपमिद विविमिति हात्तरत्र व्यज्यते वित्वासम्भव ॥

मुखएक सर्वश्स्थापि जग् व्यापाराभाय दीड विप

m

भनन्हें- १.१-६ ]

वेदन्तिसरि:

३४५

सं. १८ = भेदव्यदेशाच १.१.६ "

तस्माद्वा एतस्माद्विशनमयात् अन्योऽन्तरआत्माऽऽनन्दमयः’ (तै आन. ५) इविहि विज्ञानमयात प्रत्यारो ६

मैदैनयमानन्दमयो व्यपदिश्यते । नच विज्ञानमयविषयतया उदाह श्लोके ‘किशन यश्नुते (ते. आम. ५) इस "

उपपदेशात् विज्ञानमयो बुद्धिमात्रमित्याशङ्कनीयम् यतरसूत्रकार एवं इमामाश परिहरिष्यति ध्यपदेशाथ त्रियाय नचेन्निर्देशविपर्ययः ’ (शारी. २.३.२५) इति । ’ विज्ञानं यशतनुत’ (तै आन. ५) इति यशादिक्रियायां जीवस्य गर्नु त्व॒व्यपदेशाच्च जीवः कर्ता । विशनशन्देन जीवस्याप्युपदेश बुद्धिमात्रय्यपदेश विज्ञानेनेति निर्देशविपर्यस्त् बुद्धेःकरणत्वादिति || '

•

इतब्ध

सू.१९.कामाच नानुमानापेक्षा [१.१.६]

‘. सोऽकामयत बहुस्याम्’ (तै आन. ६) इति स्वकामादेवास्य जगसंगवश्रूयते । प्रत्यायच

सगै अनुमानापेक्षा दृश्यते । अनुमानगम्यं प्रधानम् आनुमानम् ॥

।

सू. २० – अस्मिन्नस्य च तद्योगं शास्ति (१-१-६] अस्मिन्नानन्दमये अस्य- प्रत्यगात्मनः, आनन्दयोग शास्ति’ रोम | रोयाय सध्यान दी मति B

(ते. आन. ७.१) इति ॥ अतः प्रत्यगात्मनोऽथांन्तरभूतः सर्वशः पुरुषोत्तमः जगत्कारणभूतः आनन्दमयः ॥ इति वेदान्तसारः

श्रीमते रामानुजाय नमः

अथ वेदान्तदीपः

सू ३३ आनन्दमयोऽभ्यासात् [१.१.६] तैत्तिरीयो– ‘तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशरसम्भूत: ’ इति प्रकृत्य (ते.ऊन. १) 6 स्माटा एतस्माद्विज्ञान

मयात् । अन्योऽन्तर आत्माऽऽनन्दमयः’ (तै आन. ५) इत्यत्र जगत्कारणतयाऽवगत अन दमयः किं प्रत्यगामा रत

परमात्मेति संशयः | प्रत्यंगा-मेति पूर्वःपचः | नुतः ? ’ तस्यैष एव शारीर आत्मा’, (तै. आन.२) इति आनन्दमवस्य शारौरग्वश्रवणात् शारीरोहि शरीरसम्बन्धी | सच प्रत्यगात्मैव । त्स्व चेतन बेनेक्षापूर्विका च सृष्टिरुपपद्यत इति । शद्धा ,

न्तस्तु –’ सैषाऽनन्दस्य मीमागूँसा भवति’ (तै. आन.८) इत्यारम्य ‘यतो बाचो निवर्तन्त । अप्राप्य मनसारूह आनन्द ब्रह्मणो विद्वान्’ (तै.आन.९) इतिनिरतिशयदशाशिरस्कोऽभ्यस्यमान आनन्दः प्रलगारभूतस्य परस्यैव ब्रह्मण

इति निश्चीयते । शरीरात्मत्वं परमात्मन एव, ‘तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशरसम्भूतः ’ (ते. आन. १) इत्यादि अगत्कारणतयाऽवगत एषानमयस्थ शरीरआत्मेति प्रतीयेत, आत्मान्तरानिर्देशात् । श्रुत्यन्तरेषु पृथिध्यक्षरानो शरीरुव ,

32

वेदा-सदीप,

२५०

[ आनन्द- १-१६

परमा मन आत्मत्वं च श्रूयते ‘यस्य पृथिवी शरीरम्’ इत्यारभ्य ’ एप सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपाप्मा दिव्योदेव एको नारायणः ’ (सुबाल. ७) इति अन्नमयस्यात्मैव प्राणमयादिषु ‘तस्यैष एव शारीर आत्मा । य. पूर्वस्य ’ (ते. आन.५) इत्य ,

,

•

नुकृष्यते इति प्रत्यगात्मनो विज्ञानमयस्य च स एव शारीर आत्मा’ ।” आनन्दमयेतु “““हस्प एवं शोरीर आमा य.पू वंस्य’ (है, आन. ५) इति निर्देश: आनन्दमयस्यानन्या मत्वप्रदर्शनार्थ । अतो जगत्कारणतया निर्दिष्ट आनन्दम्यः परमात्मैवेति ॥

सूत्रार्थ- आनन्दमय शब्दनिर्दिष्ट: आकाशादिज्य कारणभूतः प्रत्यगोत्मनोऽय! परमामा’। बुत १

F

सस्यानन्दस्य निरतिशयत्वप्रतीतिबलत् । ‘सएको मानुष आनन्द | तैयेशतम् ’ (ते. आन.८) इत्याद्यभ्यासात् तस्यच ,

प्रत्यगात्मन्यसम्भावितस्य तदतिरित्ते परमा मन्येव सम्भवात् ||

स्. १४ — विकारशब्दान्नेतिचेन्नप्राचुर्यात् (२.१.३) । ‘आनन्दमयः ’ (लै. आन. ५) इति विकाराथन्मयच्छन्दान्नायमविकृत प्ररमात्मा च विकारार्थत्वमेव युकम्, ‘अन्न…मय.’ (तै. आन. १) इति विकारोपत्रमादित्चेिन प्रत्यगात्मन्यपि ‘नजायते म्रियतेवाट ,

१.२.१८) इत्यादिविकारप्रतिषेधात्प्राचुर्यार्थ एवाय मर्याडति निश्चयात् । अस्मि॒श्वानन्दे ‘यतो बाचोनिवर्तन्ते ’ (तै. आन. १) इति बश्यमाणात्प्राचुर्योदयमानन्दप्रचुर परमात्मैव । नानवधिकातिशयरूप प्रभूहानन्द प्रत्यगा मनि सभवति

..१५ तद्वेतु०यपदेशाच-[१-१-६]

f

1

’ एषयेवानन्दयाति ’ इति जीवान्प्रत्यानन्दयितृत्व यपदेशाचाय परमा मैत्र

सू. १६ = मान्त्रवर्णिकमेव च गीयते (१.१.६) सत्य शानमनन्त ब्रह्म ’ (ते. आन. १) इति मत्रवर्णोदित ब्रह्मैव १९ स्माद्वा एतस्मादालन.’ (तं. आन. १३ इत्यारण्य ’ आनन्दमय: ’ (तै आन. ५) इति च गीयते; ततश्चान-दमयो ब्रह्म | प्रत्यगात्मनः परिशुद्ध स्वरूप मन्त्रवणोंदितमित्याशङ्कयाह

सू. १७-नेतरोऽनुपपत्तेः (१.१६)

परस्माद्ब्रह्मणः इतरः प्रत्यगात्मा न मन्त्रवणोदित तस्य ‘‘विपश्चिता ब्रह्मण’ (ते. आ.) मुपपत्ते ; विविध पचव विश्वम् | तपसोऽकामयत बहुए मनायें (न. ६) इत्यादियानयो-” दितानेरुप।चिकबहुभवनसङ्कल्परूप सर्वंशवम् । तत्तु प्रत्यगात्मन परिशुद्धस्यापि नसर्भयतेनं प्रकरणा दखानेहितत्वाच’ (शारी. ४.४.१७) इति श्मणत्वर्णिम् ॥ 1

भेदव्यपदेशाच्च [१-१-६] ‘मीषास्मादातः पवत’ इत्यादिना अभिवायुसूर्यादिआनन्दमा प्रशासित प्रदान मेदोप दिव्यते ॥ अवमानन्दमयः परमात्मेति योजनान्तरम् तस्मए स्माद्विज्ञानमयात् कमोऽन्तरन्या माऽऽनन्दमय 1

7

f

आनन्द- १-१-६ ]

अधिकरणसारावळी

३५१

(तै आन. ५.१) इति विज्ञानमयाजीपादानन्दमयस्य भेदो व्यपदिश्यते । विज्ञानमयोहि जीव एव नभुदेमात्रं, मयट् बहुतेः अवमानन्दमय: परमात्मा ॥ सू. १९ - कामाच नानुमानापेक्षा [१-१-६] .

"”

;

खोऽकामयत), (तै,आनः१) डम्यारम्य इदं सयंमसृजत’ (ते.आन.६.२) इति कामादेव बगुम्यगंभषणात् अस्यानन्दमयस्य जगत्सर्गे नानुमानगम्यमकृत्यरेक्षा प्रतीयते । प्रत्यगात्मनो यस्यम्स्यचिदपि सर्गे प्रकृत्यपेषाऽस्ति ।

अवधारं प्रत्यगा-मनोऽन्यः परमात्मा ॥

सू २० –अस्मिन्नस्य च तद्योगं शास्ति (१.१.६) ’ रसोवै सः । रसोरायं लब्ध्याऽऽनन्दीभवति’ (ते. आन. ७.१) इति अस्मिन् - आनन्दमये रसशब्दनि र्दिष्टे, अस्य अयंशग्दनिर्दिष्टस्य जीवस्य तल्हाभादानन्दयोगं शास्ति शास्त्रम् । प्रत्यगात्मनो यज्ञामादानन्दयोगः सत

स्मादच्यः परमात्मैवेत्यानन्दमयः परं ब्रह्मना

1

॥ इति_वेदान्तढीपे आनन्दमथाधिकरणं समाप्तम् ॥ अथ अधिकरणसारावळी

मुख्येक्षा यद्यभीष्टा भवतु तदुचिते ‘सा पुनर्जीवतत्वे सद्विद्यायांहि शब्दौस्त्रभिरपरि सततस्य जीवैक्यमुक्तम् । इत्यूहादुजिदानं प्रशमयितुमथ प्रस्तुतो विश्वकर्ता जीवस्याप्यन्तरात्मा निरुपधिकमहानन्दधुरस्थाप्यतेऽन्त्र ॥ १ ॥ दृष्टः पूर्व विकारे मयडिति चरमेऽप्येवमस्वित्ययुक्तम् मध्ये तद्भङ्गदृष्टेः प्रचुरमिह वदेत् प्रत्ययोऽन्यस्य बाधात् । 3

●

आनन्दमाधुरी च. प्रकृतपरसुसाल्पत्य लब्धावधित्वा r

दुःसाल्पत्यानपेक्षा परदुरितभिदरशासितुस्तद्विरोधात् ॥ २ ॥

आत्मा तस्यैष भूवेत्युदितमनितरात्मत्वमस्यैव वक्तुं शारीरोक्ति तस्मिन्नसिलतनुतया स्वादसङ्कोचवृत्तिः । शोध्यत्वन्तत्तदर्थानुगुणमिति विभोस्तत्म साद्यत्व मात्रं

प्राप्येऽस्मिन्प्राप्तिरूपा परविद् उपसङ्क्रान्तिरानन्दसिन्धौ ॥ ३ ॥

निर्देहेऽस्मिभिरंशे नाहे भवति शिर पक्षपुच्छादिकिश्चि

1

तस्मापुच्छ प्रतिष्ठेत्युदितमिह पर ब्रह्म भातांति चैन । सौंढापुच्छत्वक्लप्तियदिह कथमितरन्नानुमन्येत कल्पम् ब्रह्मण्यात्मप्रतिष्ठा वचनमनिंतराघा॒ारताख्यापनाय॥ ४ ॥ i ..

समाप्तमानन्दमयाधिकरणम्

1

अंन्तर- ११७

(छां.१.६.७) अन्तदशब्दघाटेनवाक्यद्वये पूर्वत्र हिरण्मयशब्दार्थः

२५३

श्रीसाष्यम्

इदमानायते छान्दोग्ये ’ य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषो दृश्यते हिरण्यक्ष्मथु

हिरण्यकेश आप्रणखात्सर्व एव

श्रुतप्रकाशिका

निरस्ता । अत्र

वानन्दमयस्यैवादित्यान्त वर्तिनः करचरणादिमत्व ते ते अत. पूर्वाधिकरण शरीरमात्रेण संबन्धमात्र षशादुस्थिताया जीव वशङ्काया निरस्ताया पुनः करचरणादिसस्थानक देहविशेषणोपकरणविलक्षण सम्बन्धविधा

जीत्वस्यादिति तन्निरासार्थमानन्दगयाधिकरणशेपवनैतद धिकरणारम्भ इति । अयमथों यद्यपीत्यादिन्ये

इनिप्रेतः ॥

सू. २१ - अन्तद्धर्मोपदेशात् (१-१-७) त्वात्

वि’ षयं दर्शयति- इमितियदाम्मेयोऽष्टाकपाल : ' । ‘यएप’इतिवत् इतिप्रसिदआदित्यशब्दः ्धवा’ प्रमाणान्तराप्राप्त न्नर्देशानानुवादरूपताशहृया अस्यार्दितथय स्ा’पि्तय ुत्रपदाणयःइति ण्यप्रत्य ान्तो :

.

गूढार्थसमह

छान्दोग्ये प्रथमे पष्ठसप्तमखण्डयोः ‘अन्तरादित्ये अन्तरक्षिणि ’ इति अन्तरशन्द घटितवानयद्वयमभिप्रेत्य सूत्रे अन्तश्शब्दप्रयोग इतिभावेन वाक्यद्वय विवक्षितमित्याशयेनाह-यएषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुस्पो दृश्यतइत्यादिना तैतरीये-’ आदित्यो वा एष एतन्मण्डल तपति त ्र ताऋचस्तरचा मण्डल सऋचा लोकोऽथ यएष एतस्मि-मण्डलेड निप्यते तानि सामानि उसाम्ना मण्डल ससाम्रा लोकोऽथ यएप एतस्मिन्नण्डले चैंषि पुरुषस्तानि यषि सयजु मण्डग् सयजुरा लोक्स्सयजुषा त ् र य ् य े क व ि द ् य ा तपति य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मय पुरुष: ' इति भूयते । अ त ् र प ू र ् व नारा यण एव परब्रह्मेति कथनानन्तर ‘अन्तर्यामी नारायण’ इति व्याससिद्धान्तमभिधाय कोशमतीकाम्’ इत्याभ्य 8

नारायणस्यैवासनस्थानमुच्यते इति विद्यारण्यमाध्ये उत्तम् । एतच्छ्रुतिथ्याख्यानेऽपि नारायणशब्दबान्यो य

परमेश्वरः पूर्बानुनाकऽभिहितः ‘सएष ’ इत्युपक्रय ‘अन्तरादित्य - आदिलमण्डलमध्य हिरमय घरते । हिरण्यव वजरोशुभुवनस्य न्यन्नरे प्रतिपादितम् । ' अथ यएषोऽन्तरादित्य हिरण्मय पुरुषो हृदयत’ इति छान्दोग्यश्रुतिस्दाहता। रातोह गोपा. हिरण्मयशकुनिर्ब्रह्म नाम । येन सूर्यस्तपति तेजसेद्ध: । पिता पुत्रेण पितृमान् योनि योनी । नाव दवामा त्रि-मनुतेपदचित्ततबृहन्तम् । सर्वानुभुमा मानगूँ सपराय । एप नित्योमहिमा ब ् र ा ह ् म ण स ् य | नकर्मणा व र ् ध त े नोषनीय न् । त स ् य ै . विदित्वा । नर्मणा लिप्यत पापकेन । ’ इति तैत्तरीयम हाणान्ते बाट श्रूयते ॥ 6

-हिरण्मयो ज्योतिर्मय ब्रह्मति यस्यनाम परवक्षेत्र विश्वसृजामनुशन पारयितु हिरण्ययनिरूप

स्वीचकारेति’ इ त ् य ु त ् त म ् । हितरमणीयरूप. हिरण्यवर्णो शकुनिः शत: प ् र प ञ ् च ा पादने ' इति महमारकरीयम | इयुनिश बपस्यैव ्दस्य शब्रह्मणः क्तइत्येत्विवक्षाया रार्थो युक्तःटवात् । येन सूर’्ययेनइत्यहिरण्मया ुत्तरवाक्येमनासर्वानुभुमात्मानम्’ इत्यत्रोत्सादिस्यमण्डला तवर्ति हरामपुर तेजसा इद्ध सूर्यस्तपति’ इत्यनेन सूर्यस्य तापयितु व नस्वात येण अपित्वगर्यानिहिरण्यपुत्राधीनतया इतिचैतन बोधितम् । ‘योनियोनो प ु त ् र े ण पितृमान्’ भगवील दशरथ यमुदेवादेः परब्रह्मसृष्टत्वेन पुत्रवम् । तेन दशरथयमुदवाना पितृमाना भवति, पितर $

८

रोचयामास ९८१ दशरथे

अथ अन्तरधिकरणम् श्रीभाष्यम्

यद्यपि मन्दपुण्यानां जीवानां कामालगत्सुटिरतिशयितानन्दयोगो भयाभयहेतुत्व

मित्यादि नसम्भवति, तथापि विलक्षणपुण्यानामादित्येन्द्रप्रजापतिप्रभृतीनां सम्भवत्येदे

तीमामाशङ्कां निराकरोति

सू.२१ - अन्तस्तद्धर्मोपदेशात् [१.१.७] अथ अन्तरधिकरणम् भुतप्रकाशिका

अथावान्तरसनिमाह-यद्यपीति 1 कारणवादिवास्यानां परमात्मपर घंहि निरूप्यते तत्र कारणवाक्य वामावेऽपि कथमन्तरादित्य विद्याऽत्र निरूप्यत इतिचेत् 1| उच्यते-आनन्दमयाधिकरणशेषतयेति । कथमुपनिषदे सत्यपि तच्छेष

निरूपणम् । इत्थं आनन्दमन्दवाडया-‘सयश्चायं पुरुषे यश्वासावादित्ये सएकः’ इत्यानन्दमयस्यैवादित्यमण्डलव तित्वमुक्तम् छान्दोग्यप्रतिपादितस्यादित्यान्तर्वर्तिनो देहसम्बन्धेन जीवानतिरंके सत्यानन्दवल्लयामपि जीवानतिरिष्क आदि त्यान्तर्षती पुरुष उत्तरस्यादित्यानन्दमयो जीव एवेतिशङ्कायां तच्छेपत्वेनोत्तराधिकरणारम्भ इति । अधिकरणभेद: उत्त

मायाविषयभूतोपनिषद्भेदः || ननु ‘वस्यैष एव शांरीर आत्मा ’ इति वाक्यप्रतिपक्षशरीरमम्बन्धस्य परिहतत्वात् शरीरस्वभवणहेतु वजीष च

शङ्का नोपपद्यत इतिचेत् - उभ्यते तत्रान्नमयादीनां शरीरवमुक्त नहि ते प्रत्येकं करचरणादिसंस्थानवन्तः तैरसम्बन्धम्बा

मिठात्रधिष्ठेयभावलक्षणः शेषशेषिभावलक्षणो वा येन केनापि प्रकारेणोप्रपद्यते । अतु ‘हिरण्यश्मर्हिरण्यवेशः

,

इत्यादिना करचरणादिसस्थानक शरीरं श्रूयते, तस्य च कर्तृत्व लोकप्रसिद्धम् । अत उपकरणोपकरणित्वलक्षणसम्बन्ध

वार्थसिद्धः । ननु नत्राप्यनस्यात्मत्वादानमनिसंवन्धनश्शरीरस्य करचरणादिमस्त्रात्कृतजीयत्वशङ्काऽपि तत्रैव तिरस्तेतिचेल 1| प्राणमयादीनां करचरणादिमध्वाभावात् अन्नमयस्यतु तथाविधत्वेसत्यपि तंप्रतिषिशान मयस्यैव शरीरख्वात् विज्ञानमयंप्रति शरीरिण आनन्दमयस्य करचरणादिमच्छरीरकन्वाभावात् शरीरमात्रेण सचन्धमार्शनिव अथ अन्तरधिकरणम्

गूढार्थ सङ्ग्रहः ।

आ नजल्ला: सविशेषपरत्वेन ब्रह्मलक्षणैकवाक्यतात्पर्यमपि गुण एवेति साधितम्

सदश्यायं पुरुषे यश्चास ↑

बार्दित्य’ इत्यत्रादित्यान्तर्बर्तिनः आनन्दमयस्यापि ऐक्यप्रतिपादनेन जगत्कारणद्रह्मणो गुणवश्ववत् विग्रहवत्वमपि वता

इति अन्तरधिकरणे निरूप मेष्यन् जीव विशेषभेदासिद्धौ आनन्दमयाधिकरणोक: जीवसामान्यभेदोऽपि न सिद्धपतीत्यत. क्षेपेजवावे साधनेन पूर्वाधिकरणकायें दीकरोति -‘अन्तरित्यादिना’ इत्याशयेनावतारयति यद्यपीत्यादिना ॥ छ

{

अन्त. १.१ ७ ]

{

‘अन्तगुमा’ शब्द पटिनद्राममाप्यस्य वे.सं. उतार्थस्यैव साधुन्यम्

१५५

श्रुतप्रकाशिका

किंच दृश्यत इति व्यपदेशाच उपासनायामागोपतत्वमयुतम् । आत्मन्यारोप्यमाणहि गरडत्वं न तत: पूर्व केना

1

व्यवगम्यते इहतूरासनविधानात्प्रागेव विद्यमानताऽनेन वर्तमानव्यपदेशेन प्रतीयते, अतो दास्तवन, दृश्यत इत्यनेन

पूर्वपूर्वीपासप्रवाहे रारोजानुस घीयमान्यमुच्यतइति अशन्दन्यात् नयारोप्य यं दृश्यत इति श्रयते। हृदयन्यमेवारो

पिनच्यनितिचैन्न व्युत्पत्तिविरोधात् ‘दृश्यतेवप्रथया युद्धधा’ इति दृश्यतयोत्तपरमात्मस्वरूपस्याप्ययास्तवत्वप्राथ मिथ्या प्रमाणविरुद्धमितिचेत् तुल्यम् ‘आदित्यवर्ण तमस परस्तात् इति तमसः परस्तात् स्थितस्य विग्रहस्य स्वरूपस्येव मिथ्यात्वंहि प्रमाणविरुदं अतो वास्तववसिद्धिः । अशरीरत्वश्रुतेरवाशी यक्ष्यते तस्य यथेति । अस्य }

वाक्यस्य वाक्यकारेण पडथी: पूर्वपक्षत्वेन सिद्धान्तादेन चोत्साः तत्रार्थत्रयस्य पूर्वपक्षत्व त स्वमायादेवायगतम् | कपिः आदित्यः ‘कपिचलन ’ इति घातोर्निष्पन्नः कपिशब्द क पिचतीति च ‘कपिर्विभर्ति तेजनम् ’ इति च वैदिक

प्रयोगः तस्य आसं मण्डल कप्यास यथा दित्यमण्डल हृदयपुण्डरीकं च परमात्मन उपास्नस्थानं तथा पाए, क्षिणी अप्युपासन स्थानमित्येकोऽर्थः । अय नोपपद्यते || तथाहि ‘आश्वेन्द्र’ इतिवदपवादकचशब्दायभावेऽपि समानविभत्तयन्तयोः पदये रस्वत:प्राप्तामानाधि

वरण्यस्वारस्यमङ्गः पुण्डरीकसदृशे हृदये पुण्डरीकशब्दो गौणरस्यात् । हृदय पुण्डरीक मिति प्रयोगस्तुपुरुषव्य मइतियत्

‘उपमित व्याघ्रादिभिस्सामाग्याप्रयोग’ इति सूत्रविहितसमास वादुषमानोपयवाद शब्दरद्वादश मुख्य एष

Ta

अत्रतु तदभावात् गौणत्वमवर्जनीयम् उपासनस्थानमिति प्रथमान्तपदाध्याहार उपासकस्येति ६ठवन्तपदाध्याहारथ तत्प रिहाराय तस्येत्युरासकर सत्यप्रकृतपरामर्शमनन्तरवाक्य स्वषष्ट्यन्तशब्द विरूपार्थता च स्यात् । दिव्यामवर्णनप्रक J

रणानौचित्य न नामविधिवाक्यापूर्वरूपकथन ह्युदितम् ‘यएप एतस्मिन्मण्टले पुरुषो यश्चार्य दक्षिणक्षिन्’ इति दक्षिण या उपासनस्यानत्वश्रवणादक्षिणी इति द्विवचनविरोधश्च । उर्ध्वमक्षिविद्याया उत्तन्वादिह उत्तयनपेक्षाणदस्यू J

वाक्यस्य पुनरुक्तिश्च । अन्तरादित्यविद्याया ‘यएपोऽन्तरादित्य ’ इति स्थानरस्यात वादक्षिविद्यायाच यएपोन्तरक्षण’ गूढार्थसंग्रहः

7+

न अरहनराम्मन्यादयः ब्रहमम्बन्धितया जीनसबन्धितया श्रुताः । एव च अत्र टहराधिकरण ( श) माध्ये ‘अपरेतु वादिनः पारमार्थिकमें जैत्ररूपमन्यन्तेऽस्मदीया केचित् । इत्युत्तिव्याख्यानमामत्या मतान्तरमाह-‘ऊपरंतु वार्टिन इति’ वाक्यस्य कल्पतरौ – ‘अस्यचौपाधिको जीवो अवाच्छन्ने च अपहृतपाप्मत्वादिसभवइति मतम् । पारमार्थिकजीव

त्रिभागमतमाह - मतान्तरमिति’ इत्युक्त्या जीवपरोभ्यवृत्ति अपहरूपाप्मत्वादिगुणजातामति पारमार्थिक जीवनावि मागवादिमनस्य प्राचीन सिद्धमिति प्रत्यग्गुणेति पदेन तस्यैवार्थस्य सूचनेन ततएव सद्वियादहरनिधयोथिंकल्परिस.

इत्यर्थः सूचितो, भवति । एतेनान आधुनिका मेक्षितदोषस्य नावकाशः | जीवसम्बन्धि अपहतवाग्मत्यादि गुणतुल्यगुणवती

देवता ’ अथ सरस्प 1 इत्यत्र सपत्तव्यत्वेन विवक्षिता इति श्रुतिसूत्रतात्पर्यानुसारेण निर्णयः । अतक्ष सद्विद्यायामपि —

अग्हताष्मन्त्रागृत्रिशिष्टदेवताया एत्र सपत्तव्य व सिद्धम् । उभयत्र एकपले सिद्धे विकल्प पर्यवसानम् । एतेन सादया निर्गुगवा दहविद्या सगुणांवद्येति परमत भाष्यकृता निराकृत भवति । निर्गुणस्यै वाप्रामाणिक वेन संदिया

यारसुनगमस•भवात् ॥

J

ण्य गुणवस्वस्य पारमार्थिक वे विश्वमपि पारमार्थिक असा गुणवत्वस्य विवक्षितत्येन तस्य विग्रहः अन्तरधिकरण प्रतिपाद्यते ।

सऽऽन दयवियोः $

हिरण्मयः’ इत्यस हिरव्यवण वा इति

I

२५४

(सं.शा) नसंव्यवहारमात्रयात् इति यावयवत् अन्तर्गुणा इत्यादरवि वरपक्षासाघमत्वम् [ अन्तर १०९०७ श्रुतप्रकाशिका

मण्डलवाची ‘यएतस्मिन् मण्डले पुरुषो यश्चायदक्षिणेऽक्षिमिति ’ वृहदारण्यके ‘यशष एतस्मिनमण्डले चिपि पुरुषः इति तैत्तरीयकेच पुरुषस्य मण्डर्तिव्यश्रवणात् हिरण्मयशब्दो रमणीय वपरः ’ हिण्मयः’ इति रूपसामान्यात् चन्द्र

मुपवदितिहि वाक्यकार: । दृश्योगिभिरित्यर्थः दृश्यते त्वमधया बुद्धया सूक्ष्मया सूक्ष्मदर्शिभिः ’ इति भुत्यै 4

कार्थ्यात् ’ यएवंवेद’इन्युरोपासनविधाना दुपास्नार्थमारोपितरूपमिदं पारयमिति माशङ्खनीयम् ‘नसन्दशे

‘तिष्ठति रूपमस्य’इन्युक्या हृदा मनीषा मनसाःभिक्लप्तो यएवंविदुरमृतास्ते भवन्ति ’ इति ‘यदा पश्य: पश्यते रुक्मवर्णम्’ इति प्रकरणे ‘मनसातु विशुद्धेन ’ इति च विशुद्धमनसो प्रायः नोक्तेः आरोपिताका रोहि दुष्ट. &

मेनो प्राः, नच ‘रुपमस्य’ इति स्वरूपमुच्यते पष्टीस्वारस्यभङ्गप्रसङ्गात् । अतो निमहविशिष्टस्य विशुद्ध मनोमाह्यत्वा द्विग्रहपारमार्थ्यम् || गूढार्थसंग्रह:

नृपम्’ (रा- प्रा.) इत्यादिकमन भाग्यम् । एतेन पर चमात्रप्रकाशने सर्वेषा स्वानुभवो नसभवति आश्रयणासम्भवात। अवतारेषु सौलभ्य वात्सल्यादीना प्रकाशने सर्वेषामप्याश्रयणसम्भवेन अनुभवो घरते इत्याश्य. प्रकाशितो भवति । तस्यैव ब्रहश ब्दार्थबृहत्व न परव्यमानेण । ‘सपराये -’ परलोकगमनबेलाया इति सायर्णयम् | ८२०कले सारे वा इति भट्टा स्करीयम् ।’ सर्वानुभुम्’ इत्यन सर्वस्यानुभवितार अनुभाववितारकेत्यर्थ | ब्रह्मरुप यो महिमा इति सायणीयम् । तस्यैव ब्रह्मण: पदवित् व्यवसायवित् प्राणचदविदिति वाऽर्थः । तविदिया हिरयाहविशिष्ट रो 1

भ्यसोशील्यवात्सल्यादिगुणवन्त विदित्वा इत्यर्थः ।

सुरेश्वरवार्तिके-’ एतमेव समुद्दिश्य मन्त्री नारायणस्तथा । वेदविद्भिर्महाप्राशेः पुरुषैर्विनियुज्यते ॥ इत्युचम् | 9

एतमेवेति ‘सहस्रशीर्ष देव विश्वास विश्वशम्भुवम् । विश्व नारायण देवमक्षर परम प्रभुम्’ इत्यादिर्मन्त्र: वेदार्थविद्भिः

अन्तर्यामिणमुद्दिश्य विनियुक्तः । अतस्सवैदिक इत्यर्थः’ इत्यानन्द गिरिः । एतेन आनन्दमयाधिकरण अन्तर्यामि वेन

उप्रतिपादितस्य नारायणस्य आदित्यमण्डलान्तवर्तिव स यश्चाय पुरुष यश्वासावादित्य’ इति श्रुतिरिद्वम् अन्तरधि करण विवक्षितमितिसिद्धम् । अत्र ‘निर्विशेष परब्रह्म साक्षात्कर्तुमनीश्वराः। येमन्दास्तेऽनुक्म्पन्ते सविशेष निरूपणैः । बशी 6

कृतेमनस्येपा सगुणब्रहाशीलनात् । तदेवाविर्भवेत्साक्षाद पेतोपाधिक्स्पनम्’ इति वस्पतरायुक्तम् । प्रकृत्यधिकरणे आत्रेयवा क्यमपि सब्यवहारमानम्’ इत्यादिसक्षेपशारीवाभिप्रेतवावयचनानि स्वपक्षसाभक्तयोप-यस्तानि एतानि वान परपसाघकानि अपितु परिणामसाघव नीति भावप्रकाशे २.स. ३४८,अत्रैव जिज्ञासाधिकरणेच उच्चम्। सरशारीरक एव ‘अन्तर्गुणा भगवती परदेवतति प्रत्यग्गुणति ’ ( स. शा) इत्यादियावये गुणश-दोपादानेन मधुसूदनव्याख्येवरे त्या अर्थान विपश्चित इति (७८३, ७८४ पु) गूदार्थसद्महे मागेव निरूपितम् । अत्र ‘प्रत्यग्गुणा’ इत्यत्र प्रत्यक्शब्द: जीवपरः । 2

जब्रस्य गुणाएव गुगा॰पस्यास्सा दवतेत्यर्थ.। अयमाशय अत्र अन्तर्गुणेयुक्तया बहिर्गुणस्त्वमपि क्वचिन्प्रतिपाद्यतइतिसूच तम् । अन्तर्गुण वमुपासनस्य गुणिविशेष्यकर वैन, बहेर्गुणत्वत गुणविशेष्यक वेनापि गुणविशेष्यकोपासन-अथ यदिदमसि न्ब्रह्मपुरे–1स्मिन् यदन्तस्तदन्वेष्टव्यम्’ इति दहरविद्यायाम्। सद्विद्याया-‘स्य तावदेव चिर यादन्नावमोक्ष्ये’ इति 7T

फवाक्यम् । सद्विश्रायमियोकान्तेः द्विवारमभिधानेन उक्रान्तिरवजनीयति अस्य उक्रान्त्यमरमित्यर्थ अवश्य ’ सपत्स्य ’ इत्यत्र सपत्ते. ‘अस्माच्छरीरात्सम थाय परज्यो ६व्यः । उलान्यङ्गीकार गतिरपि स्वन एव सिद्धयति ।

तिनसम्पय इति-दहनिर्णय इति सूत्रकारएव स्थास्यदिहरवियायां प्रजापतिविद्यामां

बैन्डर १-३७ १

‘कंप्यास’मित्यत्र सिदान्ते ब्रह्मविद्याऽऽभरणाद्युक्तंदूषणासंभवः

३५७

गूढार्थसङ्ग्रहः एवमस्य देवस्य

उपमितोमत्वान्नर्ह नोपमा’ इति (श.उ.भा) परोस वाक्यप्रतिपाद्यार्थोऽपि परित्यक्तार्थातःपाती । अत्र श्रुतौ यथा इत्येकमेव पदम् तेन केवोपमा ‘कप्यासम्’ इन्यस्य पुण्डरीकविशेषणतया तत्रोपमाविवक्षागमकाभावात्रोमा

कप्यासशब्दस्य लक्षणाङ्गीकारे गौणता स्यादिति व्यासार्येरुक्तम् । अत्र प्रोद्गातृनयन रूढिपूर्वक्लक्षणासम्भवे योगानौचित्यम् ’ यउदगात्-लोहिताक्ष’ इति मन्त्रे मण्डलान्तर्वर्तिनो लोहिताक्षत्ववर्णनदर्शनन अत्रापि श्रुत्यन्तरप्रतिपादितार्थवर्णनसभवे अर्थान्तररर्णनानौचित्य परैरुक्तम् । (प्र.नि.आ, शि.म.दी) ॥ प्रौद्भातृनये उद्भातृशब्दस्य यौगिकत्वमेव मादीपिकायाँ खण्डदेवेन स्थापितम् । पुण्डरीक्शब्दस्य शव स्वा

मिना नवमे ’ पौण्डरीकानं बर्हिषि भवान्त’ इति स्तरणार्थत्वेन विहितेषु पुण्डरीके ध्वतिंदशप्राप्तस्य ‘दर्मेतृणीत हरित. इतिमन्त्रस्य दर्भपदस्थाने पुण्डरीकपदमिव हरितपदस्थाने रक्तपदमूहितव्यम् इत्युत्तया पुण्डरीक्पदस्य रक्तपुण्डरीक्पर व सिद्धमिति ततएन लोहितामपि सिद्धयतीति पुथक् ’ कप्यास ’ पदे तदर्थविवक्षायाः नावश्यक्त्वम् । पुण्डरीकाक्ष शब्दः भगवति सर्वप्रथेषु प्रयुक्ततया प्रसिद्ध । तेन अक्षिशब्दसमभिव्याहृतपुण्डरीक्शब्देन रस पुण्डरीक्केय शप्रमुप स्थाप्यते । तत्र सूर्य एवं लोहिताक्षत्यमुत्तम् । तस्मिन्मन्त्र पुण्डरीकशब्दो नारत्येय | पुण्डरीकशब्दसऽ लग्न सोह त्यप्रतीत्यर्थ रक्त बोधरूपदप्रयोगस्य पररप्रदर्शनेन तदमावेन च ‘लोहिताक्षरसूर्य इत्युक्त्तया नपरेष्ट सिद्धयति । रत्तबो घकरदसस्वेऽपि शोमातिशयप्रतीत्यमावे नित्रक्षितार्थाबोधनेन न्यूनता। अतः शोभाऽतिशय प्रतीत्यनुरोधेन अर्थवर्णनमुकि तम् । एवंचैतदर्थापकारवाक्यानामेव सिद्धान्तवाक्यव्यम् । तत्र-‘आदित्याक्षित वा श्रीमत्वात् ’ इति वाक्यानु सारेण कशब्दोपपदात् ‘पापान इति धातोः ओणादिकारप्रत्यये आतो लोपे च सति निष्पन्नः कपिशब्दः । ‘असुक्षे "

पगे’ इतिघातो: आस्यते विकासन इति कर्मणि धमन्नः । ततश्च क्पेशसं विकास्यमिति कृयोगलक्षणपसमा ‘प्या

सम्’ इत्यस्य रविकरविकसितमित्यर्थः । तात्पर्यदीपिकाया व्यासायें: ‘कपिर्मभस्ति तेजनम्’ इति वैदिक्प्रयोगः (ते. आ.४.२३.३) अन भाट्टमास्करीयम् –‘तेजन तेजः, कपिः आदित्यः, क उदक भूयिष्ठ पिनति रश्मिमिरादत्त इति

पुनः वीष्ठायालोपो द्रष्टव्य | चमस्ति भक्षयति रात्रौ प्रवेशित तेज प्रातरुपादत्ते । ‘अभिवावाऽऽदित्यस्साय प्रविशति उनन्तंभाचाऽऽदित्यमग्निरनुसमारोहति’ (ते. ब्रा. ०.२.१ ) इति । अत्रादित्यस्य तेजोऽतिशयः विवक्षित | ‘पिप्रेरणे इति

घातुः | प्रेरणं च आदित्यप्रेरण विकास एव । परैरपि सहस्रनाममाप्ये – ’ क जलं रश्मिभिःपिन् सूर्य इयुत्तम् ॥ अत्र पौ: –‘रात्रौ मुकुलता दिवा विकासः पद्मानामिति नियमोपगमेऽपि वालकृतोऽसौ न सूर्यकृतः । अतएव रामायणे कविप्रौदोत्तिसिद्धं दिवा गाढा धकार प्रस्तुत्य ‘निलीयमानैर्विहंगे: निर्मलद्भश्च जैः । दिवर त्याच मालत्या गनोऽस्तं ज्ञायते रविः ॥’ इति कालकृताचेव पद्मसकोचविकासौ प्रतिपादिताविति तथा विकसित माप ।

}

भासशस्दतः क्लेशेन लम्मनीयम्’ इति (ब.वि.आ) उक्तम् ॥

‘निलीयमानैः’ इतिश्लोके पहजानेमीलन पङ्कजानी सूर्यसंबन्धामावबोधनम् । तेन कारणामावाद्विकासाभाव यंः

प्रतीयते । ’ सप्तर्षिहस्तापचितायशेषाण्यघोविवस्वान् परिवर्तमानः । ६वानि यस्यामसरोरहाणि प्रबोधयत्यूर्ध्वमुसयूवः (कु. सं. सर्ग. १९) अतिवितत गगनसरणिप्रसरणपरिमुक्तविधमानन्दः । मरुदुल्लासित सौरभकमलाकरहासवृद्रविजयति ॥ T

(काव्यप्रकाश सप्तमोलासे अपृष्टोदाहरणम्.लो. २५५) आगत्य सप्रति वियोगविसलामीमम्मोजिनी कचिदपि क्षप्ति

त्रियामः । एतां प्रसादयति पश्य शनैःप्रभाते तन्षङ्गि पादपतनेन सहसरश्मिः ॥ इदं ध्वनिमर्यादासर्वास्त का.प्रकारे,

पु.२४४.प.उल्लासे.श्लो॰१२७ । मित्रे कार्पिगते सरोरुहवने बद्धानने ताम्यति श्रन्दमु भ्रमेषु वीक्ष्यदयिताऽऽसन्न पुरस्सा 33

कप्यासमित्यस्य शं भाथ्योक्कार्थः

३५६

[ अन्तर- १-१-७

श्रीभाष्यम्

सुवर्णस्तस्य यथा कप्यास पुण्डरीकमेवमक्षिणी तस्योदिति नाम स एप सर्वेभ्यः पाप्मभ्य

उदितः उदेतिहवै सर्वेभ्यः पाप्मभ्यो यएवंवेद् तस्यऋकूच सामच गेष्णौ इत्यधिदैवतमथा ध्यात्ममध्य थयएपोन्तरक्षिणि पुरुषोदृश्यते सबक्रक्साम तदुत्तथ्यं तद्यजुस्तब्रह्म तस्येतस्य सदेव रूपं यदमुप्य रूपं यावमुष्य गेष्णो तो गेष्णी यन्नाम तन्नाम’ (छां.८.१२.१) इति श्रुतप्रकाशिका

इति स्थानस्योक्तव्यादुमय स्थानविध्यपेक्षा नास्तीत्यनातिवादिदं वाक्यम्नन्वित | ‘अन्तरादित्य इत्या दिव्यमण्डलस्य स्थानतया विहितत्वात् ‘एवमक्षिणी’ इत्यक्ष्णः स्थान वे विहितैसति स्थानभेदाद्रपदेन विद्याभ्द देव वाक्ये विद्याद्वयस्य विधातुमशक्यत्याच, वाक्यमेदात् सचैकवाक्यत्वे सभवति नोपपद्यते कप्यास पुण्डरीकं च दृष्टान्त तथा अनून ‘एवमक्षिणी इत्याः स्थानत्वस्य विधेयत्वं गम्यत इतिचत् तथा च ‘अन्तरादित्य’ इत्युपक्रमविरोधः उपक्रमेऽपि आदित्यमण्डलस्यानुवाद इतिचत् तथा सतीयमक्षिविद्यैव स्यात् । तथाचान्तरादित्यविद्येत्याख्याविरोधः, अश्विविद्यायामतीद्वधोक्तरूगद्यतिदेशानुपपत्तिश्च नक्वल क्यासवाक्यमात्रस्य अपितु कृ खाया अन्तरादित्यविद्यायाः पुन रुक्केिच स्यात्, उभयोरव्यक्षिविद्या त्याविशेषात् रूपादिवैषभ्याभावाच्च स्मादस्य वामयस्टोपारस्थान विनुष् 1

कपिः मर्कट: तस्य आस जघनप्रदेशः मर्कटपृष्ठसाम्यमुच्यत इति यावत् । तदप्ययुक्तम् मर्कटष्पृष्ठं पुण्डरीकं च विभुपमान

द्वयम् ? उतैकोपमा तत्रोपमाद्वित्वमयुक्तम् स्वतःप्राप्तयामानाधिकरण्यपरित्यागप्रसङ्गात् स्याथ्यार्थेन निर्वाह समस्याप होनोपमाश्रयणायोगाच्च यद्यकोपमा तथासतिमसदृशपुण्डरीवरुदृशे युक्त स्यात् तदा कप्यासपदस्य गौणताय दिति । कप्यास, ईषद्विकसितमित्यपरोऽर्थः सत्रात्यन्तार्थानौचित्यं नास्त्येव तथाऽप्यवयवदातथा वा स्ट्यावे. रत्वं नास्तीति षोऽप्ययुक्त एवं शब्दार्थस्वभावपर्यालोचनावामिदमर्थत्रयं पूर्वपक्षतया वाक्यकारामिप्रतमित्यवगतम् ॥ अर्थान्तरप्रयंत्पन्नम् कपिवतीति कपिः आदित्यः तेन अस्यते-क्षिप्यते विकास्यत इति कस्यायं तथाऽऽह वाक्य कार: ’ आदित्यक्षिप्तं वा श्रीमत्त्वात्’ इति क पियतीति कपिः नाळं तस्मिन्नास्त इति प्यासम् | अपचितादापे पड़

मान्नाळस्थ पुण्डरीक्स्य शोभाऽतिशयोऽस्तीति सोऽत्र विषक्षितः । क जलं ‘आस उपवेशन’ इति धातुरापै पूर्वकः ‘वष्टियागुरिरल्लोपमवाप्योरुपसर्गयोः’ इति वचनादपरकारलोपः । कप्यास सलिलस्थामन्युक्तं भवति ॥ एवमस्यायंत्रयस्थे । पपन्नतया वाक्यकारेण सिद्धान्ततयोक्तव्यमभिप्रेत्यहि भगवता भाष्यकारेण वेदारहेऽभिहितम्

‘गम्भीराम्भर समुहूत सुमृष्ठनाळरविकर विकसितपुण्डरीकदळामलायतेक्षणः’ इति । गेष्णौ गानविशेषौ अधिदेवत देवसायामुपासनम् | अध्यात्म, आत्मन्युपासनम् । आत्मशब्दो देहवचन: अमुध्य आदित्यस्यस्य आदित्येतद्धर्मोपदेशा दिति वा अक्षणि तद्धर्मोपदेशादिति वा नसूत्रितम् अपिन्वन्तदशब्द रसूत्रकारेण प्रयुक्त : अन्तरशब्दस्य ‘अन्तरादित्ये ' गूढार्थसंग्रह:

भट्टम स्करव्याख्याऽनुसार्यर्थः । ’ हिरण्मय ’ इति रूपसामान्यात् ‘चन्द्रमुसवत्’ इति वाक्यमपि अमुमेवार्थी प्रतिपाद यति-कप्यासमिति । अस्थार्थ: ’ गम्भीराम्मरसमुद्रत सुसमृष्टनालरविकरविकसितपुण्डरीक्दलामलायटेक्षण: ’ इतिवे दार्थसङ्ग्रहे उक्तः । अत्र वाक्यकारोकार्थषट्के अर्थत्रय भगवता परिगृहीतम् । अर्थत्रयं च परित्यतम् । ‘यथा क्पेः

मर्कटस्य क्प्यासः-आसिरुपवेशनार्थस्य करणे घञ् । कपिष्वृष्टान्तः येनोपविञ्चति । कप्यास इव पुण्डरीकम त्यन्त तेजस्वि ।

अन्तर १-१७ ]

‘कप्पास’मित्यत्र सिदान्तं ब्रह्मविद्याऽऽभरणाद्युक्तंदूषणास॑भय

३५७

गूढार्थसङ्ग्रहः

एवमस्य देवस्य आक्षिणी उपमितोपमम्याग्रह नोपमा’ इति (श.उ.मा) परोक्तवाक्यप्रतिपाद्यार्थोऽपि परित्यार्थान्तःपाती। अत्र श्रुतौ यथा इत्येकमेव पदम् तेनकैयोपमा ‘कप्यासम्’ इत्यस्य पुण्डरीकविशेषणतया तत्रोपमाविवक्षागमकाभावःनोपमा कृप्यासशब्दस्य लक्षणाङ्गीकार गौणता स्यादिति व्यासार्येरुक्तम् । अत्र प्रोद्गातृनयेन रूढिपूर्वक्लक्षणासम्भवे योगानौचित्यम् ‘यउद्गात्-लोहिताक्ष’ इति मन्त्रे मण्डलान्तर्वर्तिनो लोहिताक्षन्ववर्णनदर्शनन अत्रापि सन्तरप्रतिपादितार्थवर्णन रुभवे S

अर्थान्तरवर्णनानौचित्यं पौरुक्तम् । (प्र.वि.आ, शि.म.दी) ! प्रौद्रातृनये उद्गातृशब्दस्य यौगिकत्वमेव भाट्टदीपिकायां सण्डदेवेन स्थापितम् | पुण्डरीक्शब्दस्य शब· स्वा मिना नवमे ’ पौण्डरीकानि बर्हिषि भवान्त’ इति स्तरणार्थत्वेन विहितेषु पुण्डरीके प्वतिदेशप्रातस्य ‘दतृणीत हरितैः’

इति मन्त्रस्य दर्भपदस्थाने पुण्डरीकपदमिय हरितपदस्थाने रक्तपदमूहितव्यम् इत्युक्त्या पुण्डरीक्पदस्य रत्त पुण्डरीक्पर व सिद्धमिति ततएव लोहिताशयमापे सिद्धयतीति पुथक् ’ कप्यास ’ पदे तदर्थविवक्षायाः नावश्यक्त्वम् । पुण्डरीकाक्ष शब्द: मगवति सर्वप्रथेषु प्रयुक्ततया प्रसिद्धः । तेन अक्षिशब्दसमभिव्याहृतपुण्डरीक शब्देन रत्त पुण्डरीवमेव र्श प्रमुप साप्यते । तत्र सूर्य एच लोहिताक्षत्वमुक्तम् । तस्मिन्मन्त्रे पुण्डरीक्शब्दो नारत्येव | पुण्डरीक्शन्दसडवेलम्न लोह त्यप्रतीत्यर्थं रक्त बोधकपदप्रयोगस्य परैरप्रदर्शनेन तदभावेन च ‘लोहिताक्षरसूर्य इत्युत्तया नपरेष्ट सिद्धयति । रक्तबो घरदसत्वेऽपि शोभातिशय प्रतीत्यमावे विवक्षितार्थाबोधनेन न्यूनता। अतः शोभाऽतिशयप्रतीत्यनुरोधेन अर्थवर्णनमुचि तम् । एवंचैवदर्यक्रवाक्पकारवाक्यानामेव सिद्धान्तवाक्यत्वम् । तत्र-‘आदित्याक्षित वा श्रीमत्वात् इति वाक्यानु सारेण कशब्दोपपदात् ‘पापाने’ इति घातोः ओणादिकेकारप्रत्यये आतो लोपे च सति निष्पन्नः कपिशब्द: । ‘अमुक्षे }

पगे’ इतिघातो: आस्यते विकासयन इति कर्मणि घञन्नः । ततश्च कपेरासं विकास्यमिति कृयोगलक्षणपठीसमासे ‘कप्या

सम्’ इत्यस्य रविकरविकसितमित्यर्थः । तात्पर्यदीपिकायां व्यासायैः कपिर्मभस्ति तेजनम्’ इति वैदिक प्रयोगः (ते. आ. ४.२३.३) अत्र माट्टमास्करीयम् -‘तेजनं तेज, कपिः आदित्यः क उदक भूयिष्ठं पित्रति रश्मिभिरादत्त इति 1

पुनः बौछायालोपो द्रष्टव्यः | बस्ति भक्षयति रात्री प्रवेशित तेज प्रातरुपादत्ते । ‘अभिवावाऽऽदित्यस्सायं प्रविशति +

उत्रन्तंबाबाऽऽदित्यमग्निरनुसमारोहति’ (ते.बा.१.२.१ ) इति । अत्रादित्यस्य तेजोऽतिशयः विवक्षितः । ‘क्षिपप्रेरणे ‘इति धातुः | प्रेरणं च आदित्यप्रेरणं विकास एव । परैरपि सहस्रनाममाध्ये – ’ क जलं रश्मिभिःपिन् सूर्यः’ इत्युक्तम् || 1

अत्र परै: – ‘रात्रौ मुकुलता दिवा विकास: पद्मानामिति नियमोपगमेऽपि कालवृतोऽसौ न सूर्यकृतः । अतएव

रामायणे कविप्रौदोक्तिसिद्धं दिवा गाढान्धकार प्रस्तुत्य ‘निलीयमानै विहंगैः निर्मालद्भश्च जैः । दिवस त्याच मालत्या गनोऽस्तं ज्ञायते रविः ॥ इति कालकृनावेव पद्मसकोचविकासौ प्रतिपादिताविति । तथा विकसितत्वमपि c

आसशब्दत: क्लेशेन लम्मनीयम्’ इति (ब्र.वि.आ) उक्तम् ॥

‘निलीयमानैः’ इतिश्लोके जानेमीलनं पङ्कजानी सूर्यसंबन्धाभावबाधकम् | तेन कारणामावाद्विवासाभावइल थे

प्रतीयते । सप्तर्षिहस्तापचितावशेषाण्यघोविवस्वान् परिवर्तमानः | पद्मानियासरोरहाणि प्रोघयत्यूर्ध्वमुस यूः (कु.सं.सर्ग. १९) अतिविततगगन सरणिप्रसरणपरिमुक्त विश्रमानन्दः । मदुलासित सौरमकमलाकर हासवृद्रविजयनि ॥ 6

(काभ्यप्रकाश सप्तमोलास अट्टष्टोदाहरणम.लो. २५५) आगत्य संप्रति वियोगविसंष्ठुलासीमम्मोजिनी कचिदपि क्षपित

त्रियामः । एतां प्रसादयति पश्य शनैः प्रभाते तम्यति पादपतनेन सहस्ररश्मिः ॥ इदं ध्वनिमर्यादासंबलत का. प्रकाश, पु.२४४.पं.उल्लासे.श्लो.१२७ । मित्रे कापिगत सरोरुहवने बद्धानने ताम्यति मन्द मु भ्रमेषु वीक्ष्यदयिताऽऽसन्न पुरस्सा 33

सिद्धान्ते वाक्योत्तार्थसतिः, हिरण्मयः पुरुषः-नारायणः इति विद्यारण्यः [ अन्तरं- ११

३५८

गूढार्थसंग्रहः रसम् | चक्र द्वेन श्रियोगिनाबिसलताना स्वादितानोरिशता कण्ठे केवमर्गय निहिताजीवस्य निर्गन्छः ॥ वा.प्रकाशे

अमोलासे लो. ३४४. उदयव सविता पद्मध्यर्पयति श्रियम् । विभावयन् मृदीन पल मुद्ददनुग्रहम् || चन्द्रालेकि निदर्शनालङ्कारप्रकरणे । ’ भास्वानुदेष्यति हसिष्यति पङ्कजश्री: ’ (कुवलयानन्दः) इत्यादी बहुत्र सूर्यस्य पद्मविकासहेतुत्व स्फुटम् | अन एत्र शिवार्क मणिदीपिकाया- अप्पयदीक्षितैः महाविद्याऽऽभरणोत्तेतरदोषाणामभिघानेऽपि अय दोष परि व्यक्तः । ‘नकर्माविभागात्’ इतिसूने यथा सवितृविरणसन्देहि सममेव सन्ततेऽपि पक्कान्येव पानि विकसितानि नाप

धानि’ इति श्रीकण्ठभाध्ये सवितृषिरणाना पद्मविकासहेतुल स्पष्टम् । एतेन श्रीमत्वमपि सिद्धयति । श्रीशब्दस्य शोभार्थ

कत्वात् पुण्डरीकशब्दमात्र प्रयोगे मुनिग्लान व्यावृत्तिन भवति । अतः कप्यासपदप्रयोगः । एतेन अक्ष्णोः निमीलना वस्था व्यावृत्तिः । तेन सर्वदा अक्षणोरु-मील्नमेवेत्यर्थरसूचितः । कं पिचताति व्यु पत्या सपूर्णशोषण सूच्यते । तेन जल सम्वन्घदशायामेव पुण्डरीक्स्य विकास विकासप्रयोजक जलसामान्यशोषक: यः स एव जलमय वा विकास हेरपि

भक्तीति आदित्यस्य विरुद्ध धर्मसनन्धः सूयते । एतेन अक्ष्णोरपि आदित्यमण्डलगन्तवर्ति पुरुषसंबन्धिनो पातेन पापिना

दु.स पुण्यता भक्ताना सुखमित्यर्थेऽपि सूक्ष्यते । एतदेवाभिप्रेत्य आदित्यमण्डलान्तवर्तिपुरुष दणोः आदित्यविकसित पुण्डरीकसादृश्यममिहिनम् । उपमानोपमेययोः आदित्यसंघामिघानेन विशेषरसूचितः । (श) सहसनामभाध्ये ‘कपिः बराहो वा । ‘करिर्वराहश्श्रे2श्च’ इति वचनात् इत्यत्र कपिशब्दस्य श्रेष्ठार्यकत्वकथनेन तद्विवक्षायामुक्त विशेषलाभेन स भवति । आदित्यसनन्धेन त्रिकासबोधनेन दलानामपि गुणातिशय: प्रतीयते । व्यासार्योदाहृतप्रमाणेषु दलानामेवोपानता ।

स्फुटा । मर्कटाससाम्यावेमक्षाया त सम्बन्धिनः मल्स्य झटिति सूचनेन सएव दोषः

उत्तायेंतु मल्सम्बन्धप्रतीभाव

स्सूचकः ‘अमल’शब्दः पुण्डरीकेषु रविकरविकसितत्वप्रतिपादनेन साक्षाद्दलानामप्यायत्तत्व, तैनाक्ष्णोरप्यायत व रुिद्धपति परोत्तार्येतु नायमर्थस्सिद्धयति ॥ 6

क पिचतीति को:- नालम् | तस्मिन्नास्त इति कप्यासम् | अपचितादपि पद्मात् नालस्वपुण्डरीकस्य शोभाऽति

शयोऽस्तीति अत्रापि श्रीमस्वम् । तेन ‘सुमृष्टनाळ’ इत्यर्थवर्णने अपचितपद्मव्यावृत्तिः । षदिशब्दस्य मटपरत्वेत न

व्यावृत्तिः । ’ क जल्-असभुवि तस्मात् अपिपूर्वकात् के जले अप्यास्ते इति कप्यासम् | अपिपूर्वकघातुप्रयोगेण जल स्थापि विशेषरसूच्यत इति तात्पर्येण ‘गम्भीराम्भस्समुद्भुत इन्युतम् । अस्यामपि योजनाया पद्मशोभाऽतिशयेन दणे '

इशोभाऽतिशयहिंसद्धधीत | वाक्यकारोत्तार्थत्रयेऽपि श्रीमच्च सिद्धम् । श्रीमत्त्वस्य यथा प्रतीति तथा योजनात्रयमेव वाक्यकारतात्पर्यविषय इत्येतेन निष्पन्नम् । अत्र निहतार्थादिदोषोद्भावन ब्रह्मविद्याऽऽभरणादो

‘वस्त्राद्यौचित्यवशात्

दोषोऽपि गुण. ’ इति काव्यप्रकाशे (७.५९) मम्मोत्तया निरवकाशम् ॥ अत्र ‘हिरण्मय पुरुषो दृश्यत’ इत्यत्र पुरुषशब्दस ’ सवा अय सर्वासु पूर्षु पुरिशय: ’ (बृ.भ) इत्योपनिषद

निषेचनानुसारेण सर्वशरीरी इत्यर्थ । अन्तर्यामिब्राह्मण च नारायणपरमिति शङ्कराचार्यतच्छिष्याभ्यां व्यवस्थापितमिति अत्रैव पूर्वमुत्तम् २५३.। हयशिरोरत्नभूषणदीघितौ तद्विस्तरः । ‘यआदित्ये तिष्ठन्’ इत्यादिना आदित्ये स्थितिरपि तत्रैत्रोत्सा ‘आदित्यो वा एष’ इति मन्नस्य नारायणपर विद्यारण्येनैवोत्तमिति पूर्वमेव निरूपितम् । ‘नारायणपर तत्वम् ' इत्यत्र नारायणएव परतत्चमित्यर्थ. विद्यारण्येनैवोत्तः । तत्र तैत्तरीये रुद्रादिपदसत्वेऽपि दुर्गाऽऽदिपदयत् तदुपासक विषयव वन्मन्त्रणा ॠवसहिताया ‘कद्रुद्राय’ (१.४२. सूत १. मन्त्र) इति रुद्रसूक्त सर्वरुद्रमन्त्रेषु दिशामुपस्थानमिति आश्वलायन (सू. ४.९.२२) उत्तया रुद्ररम् । तत्र ‘यशुक्र हव सूर्योहिरण्यमिव रोचते श्रेष्ठोदेवानां वसुः (ऋ. १० ४

}

अम्वर १-१-७ ] ’ ध्येयस्सदा’ इति पुराणवचनस्य प्रमाणत्वं, जा.के शतरुद्रीयमुपदराचार्यपरम्

२५९

गूढार्थसंग्रहः (

४३.५) इत्यत्र रुद्रस्य सूर्यसाम्यमेवोत्तम् नतु सूर्यान्ततित्वम् । सूर्य दीप्तिमान् इति भाग्यम् । देवानां श्रेष्ठ वं द्रोपासनोपयोगितयोत्तम् । एवमन्यत्रापि द्रष्टव्यम् अतः ध्येयस्सदा सवितृमण्डमध्यवर्ती नारायणः’ इत्यादिपुराणव (

चनोत्त ।र्थः श्रुत्यनुगुणएवं । ’ एतेन तन्मण्डलस्यं मा ध्यायेत्तेजो मूर्ति चतुर्भुजम् ।| उदयं तपेन्मन्त्र चित्रं रचक्षुरित्यापे गायत्रीं च यथाशक्ति जपवा सूक्तं च मामकम् ॥ इति कृष्णवचनेन विष्णोरादित्यान्तर्वर्तिव्य गायत्र्युपास्यव्यव सिद्धम् । एतेषां वचनाना विष्णुभक्तमात्रविषयकत्व ‘भर्ग’ इत्यस्य नसान्तत्व किंतु अकारान्तत्वेन स्ट्रपरत्वमेव नंतज पर

समिति अप्पय्यदीक्षितैत्तम् (शि.दी) । एवं ’ ध्येयस्सदा’ इत्यपि आमेयपुराणे विष्णुपूजाप्रकरणे पातत्वेन न विष्णोः आदित्यमण्डलान्तस्थय सांघवम् "

अथापि देवस्य द्योनमानस्य सवितुरादित्यस्य सबंधिभूत तद्रह भर्गः तेजोरूप वरेण्य धीमहि ध्यायेमहीति सबन्धः । तच्छन्दस्य ब्रह्मवाचकत्वात् तदुक्तं भगवद्गीतासु- ‘ॐ त सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधस्मृतः इति यएवविधःपर मात्मा स नोऽस्माक बुदी: दृष्टादृष्टार्थफ्लेषु कर्मसु प्रचोदयात् प्रेरयेत् इति । एव च सवितृमण्डललन्तस्थ हिरण्मय पुरुष

घ्यायन् जरेदियुक्तं भवतीति स्मृतिचन्द्रिकायामुक्तम् । वैद्यनाथीयेऽपि अगस्त्यः – ‘योदेवरसावताऽस्माक धियोबुद्धी. धर्मा दिगोचराः। प्रेरयेत्तस्य यद्भर्गस्तद्वरेण्यमुपास्महे || ’ इत्युपक्रम्य देवस्य सवितुरेण्य यद्भर्गस्तद्धथायामि । तच्छन्दे| ब्रह्म बाचकत्वेन च प्रसिद्धः । ‘ॐ तत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधस्मृतः’ इति गीतास्मसरणात् आदित्यमण्डलगन्तवर्तिन पुरुषमनुचिन्तयामि । ‘यएषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुष ‘यएष एतस्मि-मण्डलेऽचिपि पुरुषः’ इत्यादिश्रुतः यरस विता अस्माक घियः शानादिप्रचोदयात् प्रचोदयति प्रवर्तयति तत्सवितुः तद्भर्ग: चिन्तयामीति । ‘ध्येयरस्दा सवितृम ण्डलमध्यवर्ती नारायणस्सरसिजासनसन्निविष्टः केयूरयान् मकरकुण्डलवान् किरीटी हारी हिरण्मयवपुतशङ्खम इति ,

9

चोकम् ||

भगवद्गीतायां तत्रतत्र ईश्वरशब्द ‘ईशनशीले नारायण’ इति शङ्कराचार्यादिभिर्विवरणेन गीता नारायणपरवेति ★

सिद्धम् । गीताया ’ बेदेश्व सर्वेरहमेय वेद्यः’ ‘पुरुषस्सपर.पार्थ भक्तया लभ्यस्वनन्यया ’ इत्यादे: मूलभूता ‘यथाऽचि रात् सर्वपापं व्यपोह्य परात्पर पुरुष याति विद्वान्’ (कै.उ) ‘वेदैरनेवैरहमेव वेद्यः वेदान्तकृद्वेदविदेवचाहम्’ इति वैवल्य 1

श्रुतिः । केवल्योपनिषदि अन्ते ‘यश्शतरुद्रीयमधीयते’ इत्युपक्रम्य ‘अत्याश्रमी सर्वदा सकृद्वा जपेत् । अनेन शान

माप्नोति ससारार्णैवनाशनम् ॥ तस्मादेव विदित्वैन केवल्य पल्मनते’ इत्यत्र रुद्रस्याचार्यवदुपकारकत्व विवक्षितम् । ‘रुद्रस्तारक ब्रह्मोपदिदेश’ इत्यत्र रुद्रस्याचार्यकत्व स्पष्टम् | काश्या मणिकर्णिकाघ मुमूर्तॄणा दक्षिणश्रवसि रुद्रेण रामता

रकोदेश. (गमतापनीयोपनिषत् ) स्पष्टमुत्त: । एतेन ’ किं जप्यनामृतत्व ब्रूहीति होवाच बाश्वव्यय शतरट्रीय ये.

तानि हवा अमृतनामघैयानि एहवा अमृतो भवतीत्येवमेवैतद्याशवस्वयः (जा.मु. स. ३) इति जाबालोपनिषटुक्तिपि रुद्रस्थाचार्य याभिप्राया | अप्रैव प्रथमसण्डे ‘अत्राह जन्नोप्राणेषु उत्रममाणेषु रुद्रस्तारक ब्रह्मव्याचष्ट येमासादमृदोभू वा मोशी भवति तस्मादविमुतमेव निषेचेत’ (जा.उ. १. ख) इति स्पष्ट मुक्तम् । तेन ‘मयैवैते निहताः पूर्वमेव ’ इति गीतोत्तया अन्यत्र रुद्रस्य एवमेव हननसाघनत्वोक्ति द्वारत्वविवक्षमा निर्वाह्या सहस्रनाममाप्ये विष्णुशग्दविवरणे आले सर्यशास्त्राणि विचार्य न पुनःपुनः । इदमेक सुनिष्पन्न ध्येयो नारायणरसदा ॥ ’ इति महाभारतान्त भगवता श्रीवेद व्यासनोपसहनम् । ‘हरिरेकस्सदा ध्येयो भवद्भस्सस्यसस्थितैः । ओमित्येव सदा विप्राः पटत ध्यात केशवम् ।’ इति हारेन। केलासयात्राय। ‘हरिरेको ध्यातव्यः’ इत्युक्त श्रीमहेश्वरेणापि । एतत्सर्वमभिप्रेत्य एमे सर्वधर्मणा धिवरमा (

आपपुराणे मैत्रायणोपनिषदि विष्णोः गायीप्रतिपाद्यम्

२६०

[ अन्ता- १-१-७

श्रीमाध्यम्

सत्र मन्दिा-फिमयमक्ष्यादित्यमण्डलान्तर्पत पुरायः पुण्योपचयनिमित्तश्वयं भुतप्रकाशिका ‘अन्तरक्षिणी भावानियमापे संप्रइनिमित्यभिप्रायेणाशिविद्यावामध्युदाहृतम् स्यदर्शयति ,

सत्रेति । शरीरसब-घापदनशप्मस्यादियोगासंशयः –

गूढार्थसदः मतः ‘इम्युक्तम् इति शङ्कराचाम् ‘हरिरेको

‘उपयोऽह सदा विप्राः उपायो स्मृती’

इत्युक्तद्वार शिवाकथयदिति स्पष्ट विदुषाम् ॥

पुराणे (२१६. अ) ’ एवं सन्ध्यावधिकृत्या गायत्री च जंपे सरंतू । गायन शिष्यन् यतस्त्रायेत् काय

●

(यं)प्राणांस्तथैमच। ततस्मृतेय गायत्री सवित्रीय ततो यतः || प्रकाशनान्सविदः वामपन्यासरस्वती | तज्ज्योतिः परमं मझ मर्गशेनो यतस्मृतम् । भादीताविति रूपदि भ्रस्जतमृतम्यादिक पति भ्राज़दीसो तथा भवेत् भर्गराजनइति बहुलं छन्द ईरितम् घरेण्यं सर्वः परमं पदम् । स्वर्गापवर्गावरणीय देवहि५ बृणोते रणार्थत्यात् जामस्वप्नादिवर्जितम् । नित्य घद्धं त्यश्वग्म ६ हपयोतिष्य विभु कये | तज्ज्योतिभंगवान् विष्णुः जगञ्जम्मादिकारणम् ७ शिव चिन्टसशतिरूप ६६२८६च 3

दमिं वेदगा अग्निहोत्रिगः ८ अमयादिरूपी विष्णु वेदाद मागीयते । तदम

रविरमृरम ९

महदाशं सूक्तेहि स्वयंज्योतिर्हरिप्रभुः ’ इति ’ विमोत्लिरमं पदम् । देवस्य सर्गः परेण्यं तुरीयम्यवा

दिये पुरुषः सोऽसाहननन्त अम्’ इस गायत्रीप्रतिपाद्यत्व आदित्यमण्डन्तर्वलिषन ११ष्टमुख विष्णोः | अत्र ’ एवं सन्ध्यावधि कृत्वा गायत्री च जंप स्मरेत् इयुपप्रभोसया सध्यासिकाए गयर्थ: विवक्षित ,

इति वैष्णवमानविषयकत्वमेतत्प्रघट्टकस्य न घस्तु शक्यम् । ‘अष्टोत्तरशत जवा तीर्णरससारसागगत् | स्द्रकुण्ड • जप्येभ्यो गायत्रीतु विशिष्यते ॥ (२१५. अध्याय. श्लो. ७) इति प्रागभिधाय ‘३ मयादिरूपी विष्णुह बेदाटौ ब्रहमायते’

इत्युत्ता रुद्रस्य गायत्रीप्रतिपाद्य यं न विवक्षितमिति स्फुटम् ॥ एतेन ‘तत्सवितुर्वरेण्य’ मित्युपक्रम्य मामिर्गतिरस्येति भगः भर्जयतीति वा एप भर्ग इति रुद्रो ब्रह्मवादिनः ' इत्यत्र रुद्रः (मैत्रायणीये. ६. प्रपा) ओमित्येतदक्षर यदस्य तग्छन्तमश दमभ्यमशोषमानन्दम (७) स्थिरमनन्तमम् .

तमस्त ध्रुव विष्णुसंशितम् तदेता उपासनेत्येवह्या (मै.६.२२) र चणवघटनादार्थभूत विष्णुरेव अप्रपदेन बोधि: तत्र ओमिन्याम नाशये पर | नादावादारभूरुद सहयपि तय || रन रुद्रद्वारा संहर्तृत्व विष्णोरवेति उद्रस्य

द्वात्तापर्येण ‘द्रो ब्रह्मवादिन ’ इति पूर्वमुचम् । अतः आदित्यान्तर्वत हिरण्मयः पुरुषः गायत्रीप्रतिपाद्यः नादार्थ

भूतो वासुदेवः विष्ण्वभिन्न नौ त्रिवति इति सिद्धम् । अत्र पुरुषशब्देन नादाय वासुदेवः बोध्यते । तत्व हयशिरोरलभूषणदीघितौ व्यतम् । ‘पुनश्च पद्मसम्भूना आदित्योऽभूयदा हरिः । ’ (वि.पु) ‘विद्यासहायवन्तमा आदि त्यस्थं सनातनम् ॥ ’ (मा.मोक्षघ) ’ विवस्वतेऽश्वशिरसे चमूर्तिधृते नमः’ (शा. मो. घ) इत्यत्र वासुदेव एवादित्य त वर्तीति स्पष्टम् || ‘ आत्मैवेदमग्रआसी पुरुषविघः’ (वृ. ३.३) इत्यत्र पुरुषशब्दस्य ‘सयपूर्वोऽस्मात्सर्वस्मात्सर्वान् पाप्मन औषत् '

इत्यत्र सर्वपापदाहकत्वार्थकत्वन सर्वपापसम्बन्धानहंता सिद्धयति ।

अस्यार्थस्य दृढीकरणेनादित्यान्तवर्तिन जीव

विशेषमान भतीति अन्तस्तद्धर्मोपदेशादित्यत्र स्थाप्यते पुण्योपचयनिमित्तैश्वर्यइति । ‘त विद्यामंणी सम

अन्तर- १-१-७] ‘यएषोऽन्तरादित्ये’ इति श्रुतो शरीरसबद्धस्य श्रुत्यन्तरोक्कदिशा जीवविशेषत्वज्ञा

२६१

श्रीभाष्यम्

मादित्यामिलप्योपजीव एव आहोवित्तदतिरिक्तः परमात्मेति किं युक्तम् ? उपचितपुण्यो

जीवएवेति । कुतः ? सशरीरत्वश्रवणात् शरीरसंवन्धोहि जीवानामेव सम्भवति । वर्मा नुगुणप्रियाप्रिययोगायहि शरीरसम्बन्धः अतएव हि वर्मसम्बन्धरहितस्य मोक्षस्य प्राप्यत्व मशरीरत्वेनोच्यते ’ न हवै सशरीरस्य प्रिया प्रिययोरपहतिरस्ति । अशरीरं बाघ सन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशतः ॥ ’ इति, (छां.८.१२.१)

श्रुतप्रकाशिका

आदित्यादिशब्दाभिलप्योपजीवएवेति । यत्रयत्र प्रकरणेषु करणवळेनरावस्यशरीरसम्बन्धेन जीव वशङ्का त्या प्रकर पान। सर्वेषा परमात्मपरत्वस्य प्रदर्शनार्थमयमधिकरणारम्भ इत्यभिप्रायेणादिशब्द प्रत ३ एव हिरद गर्मदिजी

बेग्योऽन्य इत्यधिकरणोपसहारे, मध्येऽप्यादित्यादिजीवव्यतिरिक्त इति

वेदान्तवेद्य कारण झ के प्रष्टप्प्योजीवः

उन नेति विचारः १ तदर्थमानन्दमयः किं जीव: उत परमा मेति ! तदर्थमन्तरादित्येऽन्तरक्षणि च वर्तमानः किं जीव: उन परमात्मा १ तदर्थं सशरीरव किं जीवस्यैव उत परमात्मनोऽपि सभवतीति तदर्थे शरीरसबन्धसै छ व समवति नेति तदर्थ पाग्मोदित वादिश्रुतिः ‘अजायमान’ इत्यादिश्रुतिरादित्यवर्णवादिश्रुतिश्च विच्छत्व शापयति नेति तदर्थ १

मिह पाप्मशब्दः किं पापमानपरः उत पुण्यपापरूपकर्मपर. १ अपहृतशब्द किं मध्वसपरः उत्सन्ताम्भवपर अमन्वादि श्रुतिः किं कर्मकृतजन्मविषयतया व्यवस्थापयितु शक्यते नेति आदित्यवर्णावादिश्रुतिर्विग्रहस्य प्रकृतिप्राकृविलक्षण व शापिका नवेति चतुर्धा सशयः ॥

अत्र पूर्वे कल्पा पूर्वपश्चा: अपरेतु सिद्धान्ताः । यदा पाप्फशब्द पापमात्रपर, अपहत्श्वि प्रध्दस : ज.मनिषेषश्च .

न कर्ममूलजन्मविषय, विग्रहश्च न प्राकृतविलक्षण तदानीं विग्रहसम्म घस्येच्छामात्र मूल वारुभवेन वर्मनिब घनत्या पर स्मिन्नसम्भवेन जीवसाधारण्यादादि (स्थान)वर्ती पुरुषो जीवइत्यन्तरादिलवावयैकार्थ्यादान दयामयेऽपि जीवस्य प्रति पाद्यत्वात् सर्वाणि कारणवाक्यानि प्रकृष्टपुण्योपचयजीवपराणीति पूर्व पक्ष | यदा पाप्फरन्दः कर्ममात्रपरः अपहतशब्दो ऽत्यन्ताभावपर• जन्मनिषेषश्च कर्ममूलजन्मविषय, विग्रहश्च प्राकृतविरक्षण. तदानी विग्रहस्यैच्छत्या त्स्य जीवा पर

स्मिन् सभवाच्च।क्ष्यादित्यान्तर्वती पुरुषः परइति तदैवायदानन्दवल्लीप्रतिपादस्य परामवम् विमिति त्ववाट्या सर्वाणि कारणवाक्यानि परमात्मपराणीति राद्धान्त फल्पलिभाग ||

पूर्वपञ्चमाह – उपचितेति। जीवानामेव शरीरसच घमुपपादयति कर्मानुगुणेति । कर्मकृतप्रियाप्रिययोगार्थत्वं

व्यतिरेकेणोपपादयति अतएवहीति । अतएव शरीरसचन्घस्य कर्ममूलप्रियाप्रिययोगार्थ वादेवहि वसच घरहितो मोक्षा गूढार्थसमहः

x

न्वारमेते पूर्वप्रशाच’ (बृ.६.४.२) इत्यादौ ‘अन्यन्नवतर वस्याणतर रूप कुरुते पियवा गान्धवे वा दैव वा प्राजापत्यंवा

ब्रह्मत्रा अ येषात्रा भूतानाम्’ इति४’ पुण्य पुण्येन कर्मणा मत्रती तिच(बृ.६.४.५) उत्तया शरीरसबन्ध पुण्यवशेषनिबन्धन इति प्रतीयते । अक्षिविद्याया ‘सएप येचैतस्मादर्वाञ्चो लोकास्तेषाचेष्टेमनुष्यकामानाच’ (छा. १.८) इति । अन्तरादित्यवि

द्यापरा ‘सएप येचामुष्मानराम्रो लोकास्तेषाचेष्टे देयकामानां च (छां. ६ ८) इत्यश्वं प्रतिपाद्यते। ताई ऐश्वये पुण्यविशेष निबन्धनमेथ| आदित्य; देवगणे पाठन, अन पुण्याविशेषानिमित्तैश्वर्यत्रत्व युक्तमेव | नहवैसशरीरस्येति । प्रियाप्रिययोर

‘नैतर: ’ इति सूत्रमागानुपण ‘अन्तस्तदमोपदेशात्’ इति सूत्रार्थ: [ अन्तर १.१.७

२६२

श्रीमाध्यम्

सम्मपति च पुण्यातिशयाज्ज्ञानाधिक्यं शक्तयाधिषयं च अतव्यं लोफामेशत्यदि तस्यै घोपपद्यते, ततश्वचोपास्यत्वं, फलदायित्वं पापक्षपणकरत्वेन मोक्षोपयोगित्वं च मनुध्ये

ध्यप्युपचितपुण्याः फेचिज्ज्ञानशक्त्यादिमिरधिकतरा दृश्यन्ते । तत्थ्य सिद्धगांधर्वादय ततःध देयाः ततस्येन्द्रादयः । अतो ब्रह्मादिष्यन्यतमपचकैकस्मिन् कल्पे पुण्यविशेषेणैयम्भू सभैश्वर्य प्राप्तोजगत्सृष्ट्याद्यपि करोतीति जगत्कारणत्यजगदन्तरात्मत्यादिवयियमति संयो पचितपुण्यविशेपे सर्वशे सर्वशक्ती वर्तते । अतो नजीवादतिरिक्तः परमात्मा नाम कश्चि दस्ति । एवं च सति ‘अस्थूलमनण्यस्वम्’ (पृ.५.८.८) इत्यादयो जीवात्मनस्स्वरूपाभि .. प्राया भवन्ति । मोक्षशास्त्राण्यपि तत्स्वरूपतत्प्राप्युपायोपदेशपराणीति ॥ एवंप्राप्तेऽभिधीयते (अन्तस्तरमपदेशात्) अन्तरादित्येऽन्तरक्षणि च यः पुरुषः

-F

प्रतीयते 1

श्रुतप्रकाशिका

इशरीरता प्राप्यत्वेनोच्यत इत्यर्थः । ज्ञानशक्तयादिकं लोक कामेशित यादिकं च कथं जीवस्य स्यादित्यत्राह - संभवति

चेति । तथा दर्शयति मनुष्येष्यपीति । अत्र ‘सएको मानुपआनन्दः’ इत्याद्यमिप्रेतम् । आदित्येन्द्रप्रजापतिमं

शीनां सर्वेष कारणत्वशत्रणाव्याहतिस्स्यात् पुण्यहेतुत्वात् क्षयित्व च स्यादित्यत्राह- अतो प्रमादिष्विति । सर्वविध वाक्यानो जीवपरत्वमाह - जगदित्यादिना । अपहृतपाप्मत्वादिश्रुतयो नाचश्यतां वदन्ति, अपितु केवलपुण्य हेतु श रीरवतः पापशहित्यं पापहेतुषम्, पुण्यहेतुक, मिश्रहहुक्म् चेति त्रिविध शरीरशम् त्यम्प्रायेणेप ६र पुण्यपिई उत्तम | मोक्षाराणि उपापपराण्युपेयपराणिचत्यर्थः ।

• रादान्ते सौत्रं प्रतिश परमन्तःशब्दं व्याचष्टे अन्तरादित्यइति । द्वितीयसुनस्थान्य शब्दान्ययत्व्य साध्यधर्ममाह संजीवादन्यइति 1। तेन फलनमाह-परमात्मेति | हेत्वशमचतार्य व्याचष्टे कुतइत्यादिना ॥ ‘तद्धर्मोपदेशात् ’ इति तच्छन्दः परमात्मपरः परमात्माने सिद्ध तद्धर्मोपदेशः तद्धर्मोपदेशात्परमा-मसिद्धिरिति परस्पर यशङ्कायम ह १

P

गूढार्थसंप्रदः ।

पहत्यभावे शरीरसंबन्धः प्रयोजक इत्युक्तम्

शरीरसंबन्धवतः प्रियाप्रिययोरपहत्यभावे रस्य परमाम व न सभवति ।

अयोगव्यवच्छेदपाद जगत्कारणलक्षणलक्ष्यत्व अधिजीवविलक्षणस्य उपपादनीयम् | जगत्कारणत्वव्याहस्वशवि

शिष्टस्य जयविवक्षितत्वे उत्तयासिद्धिः ॥ C

अस्थूत्रमनण्वत्यादी ना कागतिरिति शङ्कायामाह-अस्थूलमनण्वित्यादीति । अन्तरादित्ये अन्तरक्षणिचेति ।

एतेन ~‘यएषोऽक्षिणि

पुरुषो दृश्य” इत्यन्तराधिकरणविषयवाक्ये अन्तश्शब्दो नास्तीति वाक्यद्वयमभिप्रत्यव सूत्रे

अन्तश्शब्दःप्रयुक्तः । अत्रान्तदशब्दप्रयोगेण वाक्यद्वयं विवक्षितमिति भावः । आनन्दमयाधिकरण ‘आमनशब्द व्यापक चेतनार्थकतया ‘आनन्दमयस्य सर्वशरीरव शारीरशब्दकार्थ्येन च सिद्धयतीत्युत्तम् । अत्र ‘हिरण्मवः पुरुषो’

दृश्यते इति पुरुषशन्दःप्रयुक्त: । पुरुषशब्दश्व जगत्कारण सर्वशरीरिवाचकः । एवचान्तरादित्ये जग कारणत्वेन दर्वशरों रत्न’मा तपादितंब्रह्म ‘नतरोऽनुपपत्तेः ’ इति पूर्बाधिकरणसूने जीवभिन्न साधितमिति ‘नेतर’ इत्यस्यानुषङ्गेव जीव ,

अन्तर- १-१७ ] ‘उरदेशा’दित्यनेन ‘एपोइन्तरित्याः सदादि यो य

१६३

श्रीभाष्यम

सजीराइन्यः परमात्मैव कुतः? तद्धर्मोपदेशात् जीनेष्वसम्भयंस्तदतिरिक्तस्यैव परमात्मनो

धर्मोऽयमपहतपाप्मत्यादिः ‘सएप सर्वेभ्यः पाप्मभ्य उदितः ’ (छां.१.६.७) इत्यादिनोपदि श्यते । अपहृतपाप्मत्वंहापह्तकर्मत्वं कर्मवश्यतागन्धरहितत्वमित्यर्थः श्रुतप्रकाशिका

जीवेष्यसम्भवन्निति । जीवेश्यसम्ममय धमाँ जीवातिरिक्त स्वाभयप्रतिपादक सुवेर्निधाययति । योग्यतापरामर्श सह कृय श्रुतिः परमात्मानममित्तइत्यर्थः अपहृतपाप्मत्व पापहेतुक शरीरयायव्यावर्तक मित्याह - अपहतेति । ॥ .: यद्यपि ‘सर्वेभ्य पाप्मभ्यउदितः’ इति विश्यवाक्य तथाऽपहपाप्मशब्दप्रयोगः इत्यन्तर स्मरणार्थ: । अपहस फर्मत्यमिति । पाप्मभ्यइति पाप्मशब्दः पुण्यपाररूपोभयविधर्मपर इत्यर्थःहिट परामप्रकरणेषु पादाब्दस्य AF

•

पुण्यपावरत्वप्रसिद्धिं सूचयति ‘नैतं सेतुमहोरात्रे तरतो नजरा नमृत्युर्नशोको नसुकृत नदुष्कृतं सर्वे पाप्मानो ऽतो निवर्तन्ते’ इति ’ स नसाधुना कर्मणा भूयान्नो एवासाधुना कनीयान् ‘नकर्मणा वर्धते नोक्नीयाम् इत्यादिश्रुतयोमर्थेप्रमाणं स्युः ‘पाप्मान. कालजरा मृत्युशोकादयस्सद्ध पातव्यात्’ इति याक्यकारवचः अलो किल्ल्यावरूवृत्तिनिमित्त योगा दुपनपुण्यस्यापि पापशब्दभिधेय सहि कुमुक्षया स्वर्गादीना

मनिष्टफलव अमूनि यानि स्थानानि देवानां परमात्मनः’ इत्यारम्य ‘एतेचे निरयास्तात स्थानस्य परमा त्मनः ’ इति C

धनाकपृष्ठगमनं पुनरावृत्तिलक्षणम् । कजपो वासुदेवेति मुक्तिबीजमनुत्तमम् ॥ i इतिच पारमशब्दव्याख्यानमुसेन बद्धव्यावृत्तियत्ता । अथापहृतशब्दव्याख्याममुसेन मुक्तव्यावृत्तिमाह- कर्मेति । जीव

व्यावृत्ति स्फुटयान फर्माघीनेवि अरहनपाप्मशब्दोऽसङ्कोचात् स्वस्मिन्परन व पाप्मनामघातक व स्वतस्सिद्वदतीति प्रत्यक्त्वसिद्धिः ||

गूढार्थसंग्रहः

सामान्यभिन्नब्रामॆदस्यान्तरादित्यपुरुष साध्यताविवश्चामभिप्रत्याह- सजीवादन्य परमात्मेति । पूर्वाधवरण नैसरो,

अनुपपत्ते: ’ इत्यत्र आनन्दमयेजी सामान्य मैदे साघिते जीवसामान्यभिन्नद्राणः पूर्वमुपस्थिततया तच्छन्दस्य सूत्ररूप जयसामान्यमिन्न ब्रझेवार्थः । तेन पर्यवखितार्थमाह- जीयेध्यसम्भवन्नित्यादिना । ‘आवृत्तिरसदुपदेशात् ’ इत्यादौ सद्विद्यावाक्यमेव विवक्षितमिति परमाध्ये व्यतम् । सद्विद्या निर्गुणविद्या प्रजापतिविद्यापि तथैवेति परेषदन्ति | अन्तः रादित्यविधातु सगुणविद्या, अयं न विषयविभागः ओ·मेक्षिषः उभ्यत्र उपदेशशब्दप्रयोगा देत्यभिप्रेत्य प्रजापतिविद्यायाः मपि प्रतिपादित महतपाप्मवादितद्धर्मत्वेन विवक्षितमित्याशयेनाह- अपहसपाप्मत्वादि इति । तस्योंदिरनाम सपथ सर्वेभ्य: पाप्मभ्यउदितः । उदेति हवै सर्वेभ्यः पाप्मभ्यः’ (छां. १.६. ) इत्यत्र उ पूर्वधातो: गत्यर्थक्तया पूर्व सत्रुत्थः अनन्तर तृन्निवृत्तिः प्रतीयत इति पूर्वपक्षिणोऽभिप्रायः । ‘नहव देवान् पापं गच्छति’ इति श्रुतिरपि तदर्भि प्रेता । तथापि ’ एप आत्मा अपहतपाप्मा’ इति दहरविद्यायामपहतपाप्मवं परमा मनिष्ठतथा प्रतिपादितमिति तदैवान विवक्षितम् । ‘ यॅ आत्मा अपहतपाप्मा’ इत्यादी जीवस्याप्यपद्दत पाप्मत्वश्रवणात् राज्यानि भवतीत्याशङ्कामपि 4

निरस्यन्नपहृतपाप्मत्वस्वरूप निरूपयति अपहतपाप्मत्यहीति | वर्मषदयस्य पापानामपहतिः विद्यामहिमा कदापि पाव

[ं अन्तर- १-१ ७

पापापतिः स्वागविक्यैव विचिता

દેશ

श्रीभाष्यम्

कर्माधीनसुखदुःखभागित्वेन कर्मवश्याहि जीवा अतोऽपहत पाप्मत्वं जीवादन्यस्य परमा रमन एव धर्म । तत्पूर्वकं स्वरूपोपाधिकं लोककामेशत्वम् । श्रुतप्रकाशिका

न वपहनशब्दः प्रध्वसपरः । उत्पन्नस्यैव प्रध्वसः अतः प्रध्वस्त पाप्मत्वश्रवणात्परमात्मनः षर्मसबन्धस्य प्राग्विद्य

मानत्वमनगम्यते ततस्य प्रध्वस्तपाप्मनः परमात्मनो मुत्तादवलक्षण्य स्यात् । यदि निन्यास्सृष्टपाप्मत्व विवक्षितं तदस्य

न्तमशाब्द परस्य कुर्वतोऽकुर्वतो वा पाप्मसस्पृष्टत्वम् । प्रथमे व्याघातः कर्तृसमवेतवयियाः द्वितीय स्मदादेरवैलक्षण्यं नयकृतेन कर्मणा कश्चिलिप्यत इति । उच्यते-परस्य तावत्पाप्माभावपराणि वाक्यानि विविधानि भूयन्ते ‘ससर्वेभ्यः

पाप्मभ्यउदितः’ इति पाप्मम्यउदयश्श्रूयते । ‘अपहतपाप्मा’ इति पाप्मनामपहतिश्रुता ‘नैतं सेतुमहोरात्रे

तरतो नजरा नमृत्यु. नशोको नसुकृतं नदुष्कृतं सर्वे पाप्मनोऽतो निवर्तन्ते’ इति तरतेःप्राप्तिवात्रित्वदप्राप्तिर्नि वृत्तिश्च भूयते, ‘स नसाधुना कर्मणा भूयान्नो एवासाधुना कनीयान्’ इति कर्मपलास्पर्श उच्यते तत्र प्रथममु दितशब्दस्य मुख्यार्थोऽनुपपन्नः । विभोः परस्य पाप्मान्वितदेशादूर्ध्वगमनायोगात् । त्स्मदलेषलक्षणा युत्ता तत्राकृत कर्मालेषस्य सर्वसाधारणस्य प्रतिपादनवैयर्थ्य स्यात् अतः कृतानामपि कर्मणाम श्लेषपरत्वं तस्य वाक्यस्याभ्युपगन्तव्यम्। क्रियायाःकर्तृसमवेतन स्वरूपासश्लेषस्य व्याघातादेव फ्लासश्लेयपरत्वमाश्रयणीयम् । तत्र हेत्वकथनात्तिरोधानाविर्भा वयोः निष्प्रमाणकत्वाच तस्य स्वाभाविकत्व नित्याविर्भूतत्व व सिद्धम् ॥

अपहतशब्दश्च हिंसारूपधात्वर्थासमवाद्विनाश लक्षयन् क्रियास्वरूपस्य नश्वरतया स्वरूपनाशप्रतिपादन वैयर्थ्यात् पलजननशक्ति विशिष्टरूपेण नाशं प्रतिपादयति यथा ‘सर्वमेकपदे नष्टं दामश्रोत्रिये यथा’ इति नाशशब्दो दानस्य फलजननशतिहानि प्रतिपादयति तद्वत् ; अतईश्वरेण कृतानि पुण्यपापसजातीयानि कर्माणि न शुभाशुमफलजननश

फोनि स्युः । ईदृशमपहत पाप्मत्व च पूर्वोत्तन्यायान्निरुपाधिक नित्याविर्भूतचाभ्युपगन्तव्यम् । स नसाधुना कर्मणा f

इत्यत्राप्य साधुकर्मफलास्पर्शास्त प्रायश्चित्तरूपसाधुर्मनिबन्धन इति शङ्का च साधुर्मप्रतिषेधेनैव निरस्ता । नच साधु कर्महतिस्तस्यापि निवर्तकविद्याबलादिति शङ्खनीयम् ध्यानकर्तृत्वानुत्तेः ‘उदेतिहवै सर्वेभ्यः पाप्मभ्यो यएवंवेद’

इति तस्य ध्येयत्वश्रवणाच्च, साधुकर्मनिषेधादय ध्यान कर्तृत्वमपि निषिद्ध भवति यादिवमुपासना मक च कर्महिसाधु 1

गूढार्थसंग्रहः

सबन्धामावरष स्वाभाविकी पापानामपहतिः, सैषात्र स्वाभाविको पापहतिर्विवक्षिता तस्या एव मुख्यत्वात् जीवस्य न

स्वाभाविकीसा इतिभावः । तमेव प्रकाशयति- कर्माधीनसुखदु खभागित्वेनेत्यादिना ॥

एतेन ’ सर्वेभ्यः पाप्मभ्यउदितः’ इत्यत्र पूर्व पापसम्बन्धवतः उद्गमन न विषक्षितम् । अपहृतपाप्म वश्रुत्यनु

सारेण स्वाभाविकपापापहतिरेष विवक्षिता | तस्यैवात्र विवक्षितत्व स्थापयति- सत्पूर्वकमित्यादिना ॥

यद्यपि ‘ उदेतिहवै ’ इति वाक्यानन्तर-‘सएप येचामुष्मात्पराञ्चो लेकास्तेषाचेष्टे देवकामानां च इत्यन्तरा

दित्यावेद्याया पराग्लोककामशितृत्वमुखम् । अथापि पराग्लेषकामेशत्वेन इतरलोककामेशत्यमाप सिद्धयति । अक्षिवि

द्यायां तदेव रूपं यदमुध्य रूपम् इत्यतिदेशप्रतिपादनेन अर्वाग्लोकका मेशितृत्वमपि सिद्धयति । फलस्यातिदेशाभावेन कथं सिद्धयतीतिचेत् फल पृथगेव निर्दिष्ट तेन सर्वलोककामेशस्य विवक्षितम् । ‘अन्तरादित्य ’ इत्युत्तया ऊर्ध्वदेशवृति 1

अंन्तर ११७ ] तू तच्छद उपदेशशब्दाप धर्मागो वाममारण्यं च घिउम् श्रीभाष्यम

सत्यमङ्कल्पत्यादिकं सर्वभूतान्तरात्मत्वं च तस्यैव धर्म यथाऽऽह एप आत्माऽपछत

पाप्मा जिरो विमृत्युर्विशोको विजिघित्सोऽपिपासरसत्यकामर सत्यसङ्घल्पः ‘(छां.८.१.५ इति । तथा ’ एप मर्यभूतान्तरात्माऽपहत पाप्पा दिव्यो देव एको नारायण: ’ (मुवार. ७) इति । सोऽकामयत । बहुस्यां प्रजायेय ’ (तं. आन.६) इत्यादिसत्यसङ्कपत्यसमस्त 4

चिदचिद्वस्तुसृष्टियोगो पिभियाभयहेतुत्यं पानसपरिमितित परिच्छेदरहिता नवधिकातिशयानन्दयोग इत्यादयोऽयमसम्पाद्यास्स्वाभाविया धर्मा जीवस्य नसंभवन्ति, श्रुतप्रकाशिका

वर्मशब्दाभिगवाईम् । अतः प्रायश्चित्तादिभिर्विनैव कर्मफल्मलेय इत्यपहतपाप्मचन्दस्य हन्निधातुश्व हानिपर: न मध्यसवरः । ‘नैन॑सेतुम्’ इत्यत्रापि तानामेव कर्मणी फ्रजननशक्तिमत्त्ववेषेण प्रासयभष उच्यते । अतो निरपाधि कमपतमत्व नाम कर्मयश्यनागन्धरहित ये नच परमात्मनि परजननासमर्थकृतवर्मप्रति न पाप्म मिति त्रिशस्थानशब्दस्यामुख्य वमिति वाच्यम्; अनन्तरातिनिर्वीर्य जरयामास तद्विपम् । जपन्विषधरोहरः इत्यादिषु निगीर्णजीर्णविनीश्वरादीन् प्रतिनिशब्दस्यैव मुख्यत्वोपपत्तेः क्षेत्रशेषु मत्यवायकरपाएसजातीयाना कर्मण स्वीकृतजननशक्तिप्रतिभट वनाम वश्विदयमश्वरस्य स्वभावविशेषः परिशुद्धा मस्वरूपविषयस्याहतपाप्म

शब्दस्यायमेवार्थः सतु तस्य निरोधानाई: प्रतिवन्धनवृत्ताबावियति ईश्वरस्य तिरोधानानहीं नित्याविर्भूत इति विशेषः । अतोऽपहनपाप्म वरिषयश्रुतीनां यथोक्त एवार्थ इति तेन धर्मेणान्तरादित्येऽवस्थित्स्य भगवतो जीयवेल्थव्य सिद्धिः | गुगान्तराणामपि। जीवेष्यसम्भय दर्शयति तत्पूर्वकं स्वरूपोपाधिकमिति । अपहतपामध्यपूर्वषवा स्वरूपोपधिकं स्वामानिमित्यर्थः एव प्रसिद्धप्रसिद्धयोरर्थयोरेनिमिएभत्र प्रसिद्धवाचिनैनैव शब्देनोपादानार्ह वमेिहम्युम्।ि आदिला. म्तवर्तिनोऽहतशप्मत्वगुणयोगेनानन्दवलीदहरविद्या मुबालोपनिष प्रतिपाद्य प्रत्यमिहानात् । गुणकध्य हिरन धर्मा इत्याप्रायेण सन्यसङ्कल्पत्यादिकं सर्वभूतान्तरात्मध्यचे युक्तम् । अपहनपाप्मत्वपूर्वक सत्यस गूढार्थसंग्रह.

सप्रतीत्यानुगुष्यन पराग्लोकदेवामेशत्य त ्र प्रतिपादितम्| अश्विविद्यागहु अग्लोष मनुष्यका मेशितृ व मनुष्याणामही के सध्धाननुसत्योत्तम् । देवकामेशत्वं देवस्य न भवतीत्युपचितपुण्यविशेष स्यापि तदसम्भवः । पराग्लेषदेव कामेशत्वप्रतिपादनेन ततो यूनावांग्लोकमनुष्यकामेशव्य स्वत एव सिद्धयतीत्यभिप्राय, इद च सरूपोषाधिवमेव । ‘न सुतं दुष्कृतम्’ इत्युत्तया ‘सर्वे पा’मानोऽतो निवर्तन्ते’ इति छान्दोग्यएवोत्तया ‘सर्नेभ्यः पाप्मभ्य.’ इत्यत्र पाप्मशब्दस्य पुण्यपापोभयपरत्वं विवचितमिति सर्वलोक्कामेशवस्य पुण्यविशेषानिमित्तत्व न भवतीति भावः । अत्र ‘एवेंग्य.पा. मम्यउदितः इति तेषांचेष्टे देवकामानां च ’ इयुक्तया ’ अपहृतपाप्मा सत्यकाम.’ इति पदद्वयघटितछान्दोग्योच श्रुत्य ों रिक्षितः अनेनेतरऽपि धर्मा आष्टा भवन्तीत्यभिप्रेत्य सत्यसङ्कल्पत्यादिकमियाद्युत्तिः । इममेवार्थव्यनति

अकर्मसम्पाद्यारम्वाभाविया धर्मा इति । कर्मनाभायात्र प्रतिपादने कतिपयधमत्तया इतरेऽपि धर्मास्सिदघन्तीत्यभिप्राय.। ‘तद्धर्मोपदेशात्’ इत्यत्र तच्उद, उपदेशशब्द प्रयोगेण घर्माणा स्वाभाविषय सिद्धपतीत्याशयः

-7

.

84

वर्मसत्र-घरिरहस्य स्वाभानिय वेन विग्रहस्य फर्मामूलकवर्मा उकलमप्रानृतत्व च [ अन्तैर्र- १-१ ७

३६६

श्रीभाष्यम्

यत्तु शरीरसम्बन्धान जीवातिरिक्त इत्युक्तम् तदसत्, नहि सशरीरस्यं कर्मवश्यतां साधयति, सत्यसङ्कल्पस्येच्छयाऽपि शरीरसम्बन्धसम्भवात् । अयोध्येत-शरीरं नाम निगुणात्मकप्रकुतिपरिणामरूपभूतसङ्घातः तत्सम्वन्धश्चापतपा मनस्सत्यसङ्कल्पस्य पुरुषस्येच्छया न सम्भवति, अपुरषार्थत्वात् । कर्मवश्यस्य तु स्वस्वरूपानभिशस्य कर्मा नुगुणफलोपभोगायानिच्छतोऽपि तत्सम्वन्धोऽवर्जनीयः इति । स्यादेवम् ; यदि गुणत्रय मयः प्राकृतोऽस्य देहस्स्यात्; सतु स्वाभिमतरस्यानुरूपोऽमात एवेति सर्धमुपपन्नम् | ;

श्रुतप्रकाशिका

वादनंदर्शपति एपआत्मेति । तत्पूर्वक सर्वभूतान्तरामध्ये श्रुतिमुदाहरीत एपसर्वभूतान्तरात्मेति । तत्तद न्तरत्वेनाःमत्त्रव्याख्यानपरस्यानदवछीशक्यस्य नारायणपरत्वज्ञापनाच एप सर्वभूतान्तरात्मा - इति वाम्योपादानम् केषुचिद्वाक्येष्वपहतपाप्म वपूर्वगुगविधानात् सर्वशासाप्रत्ययन्यायेन वाक्यान्तरेष्वपि तत्पूर्वक्त्व विवक्षितमित्यभिप्राये नाह - सोऽकामयतेति । जग कारणत्वमेन वदान्तवेद्यस्य नागो लक्षण कारणचे सत्य सत्यसङ्कल्पत्वचेदपहतपाप्म

पूर्वक तय नारायणप्रत्यभिज्ञापक च सुबालोपनिषदै कार्थ्यादिनिभावः ॥

याङ्मनसेति परिच्छेदकासिद्धिमाह पूर्वपक्षमनुवति यत्त्विति । परिहरति तद्सदिति । शास्त्रकप्रमाणे वस्तुनि लोकदृष्टव्याप्तिमूसस्तको न कर्मवश्यत्वसाधक इत्यभिप्रायेणाह- नहीति । क्ल्दवस्या यथासिद्धिमाह- सत्यसङ्कल्पस्येति । सत्यसङ्कल्पस्य कर्मनैरपेक्ष्यमहतप.प्म वपूर्वक सत्यवश्रुत्युपपादनेन समर्थितम् । अतएव ‘सएप येचामुष्माल

.

राखो लोकास्तेषाचेष्टे देवकामाना च’ ‘सएप येचैतस्मादर्वाश्वो लोकास्तेषांचेष्टे मनुष्यकामानां च’ इत्या दित्याक्षिपुरुषविषयवाक्यद्वयेन प्रतिपन्नमैश्वर्यमनवच्छिन्न तदयच्छेदे शङ्कमानेऽपि सोऽवच्छेदोऽप्यैउतयाऽन्यथासिद्ध इति फलितत्वान कण्ठोत्तम् । विग्रहविषयाया इच्छाया असभय शकते अयोध्येतेति । हेयत्वसूचकत्रिगुणा शब्द. ’ सत्त्वं लघुप्रकाशकामेष्टमुपष्टम्भक चलं च रज | गुरुवरणकमेव तम’ इत्युक्ते इच्छाया अभावेऽपै कर्मपारव श्यात् जीवस्य तत्सम्बन्ध सम्भनमभिप्रेन्याह- कर्मेति । कर्मानरणहतु स्वस्वरूपानभिज्ञस्येति विशेषणम् । परिहरति स्यादिति । स्वाभिमेव्युत्तेऽभिमत त्रमयोग्येऽपि न रामतीति व्यावृत्यर्थमाह - अनुरूपेति । कुतइत्यत्राह अप्राकृत इति । परमात्मस्वरूपहि निरतिशयानन्दरूप सर्वज्ञ वात्तच जानालेवति स्वखरूपाद यत्र भोग्यत्वज्ञ न न वक्त युक्तम्, अतस्सर्वंशस्य तस्य निग्रहे स्पृहणीये स्वरूपस्य भोग्यतात्रैकल्य स्यादित्यत्राह - सर्वमुपपन्नमिति । कथमुपपत्नमित्यत्राह गूढार्थसमह

इच्छयाऽपि शरीरसबन्धसम्भनादिति । उत्त व शङ्करमाध्येऽपि ‘स्या परमेश्वरस्थापी छ। शत् मायामय रूप साधकानुग्रहार्थम् इति अत्र ‘मतानुग्रहविग्रह(नेप्रख ७८८) इति वचनम्’ विनक्षितम् । सर्वकारण वात्तु विकार

धर्मेराप कैश्चिद्विशिष्ट परमेश्वर उपालन निर्दिश्यते ‘समेर्वकर्मा सर्वकाम सर्वगन्ध सर्वरस’ इत्यादिना | तथा हिरण्यक्षमञ्जु ' पश्य पार्थ रूपाणि’ इति गातीशङ्करभाष्ये दिविभवानि दिव्या वादिनिर्देशाऽपि भविष्यति इति च । मिथ्यार्थविषयक मित्यर्थ न्यप्राकृतानि इयुत्तम् । आसनमपरब्रह्मविषयक अपरमुत्तिक विशेषस्य मिथ्या वेन

लघुसिद्धान्त एवं पर्याोचितः । विशेषस्थापिथ्य सभवति, निर्विशेरस्याप्रामाणिकत्वमिति व महासिद्धान्ते निरू

अन्तर- १-१७ ]

परब्रह्मणः गुणवत् विग्रहस्यापि स्वाभाविकत्वामायिकत्ये

२६७

श्रीमाध्यम्

एतदुक्तं भवति - परस्यैव ब्राह्मणो निविलहेयप्रायनी कानन्तज्ञानानन्देयस्वरूपतया गूढाधसङ्ग्रहः

वेतम् | परब्राणः गुण वसिद्धौ ततएव विग्रहमपि सिद्धपति ‘इच्छायशात् ’ इति (श) भाप्योती इच्छा 6

यहीनाभिमतोय्देहः’ इति विष्णुपुराणोत्तय विवक्षितः । ‘साधकानुप्रदार्थम्’ इत्युक्त्या ‘ससाधिताशेषजगतो. ऽसौ इन्युत्तार्थताय एवं ‘तेजोबलैश्वर्य’ इत्युत्पाहूगुण्य च ‘सन्त्र भगवान् शानैश्वर्य शक्ति चल गये तेजोभिः’ (घ) इति गीतमाशङ्कराचार्य रङ्गीनमेव ‘मायाह्येपा’ इयत. पूर्व ‘सच्च रजस्तमश्चैव नगुणास्तं भजन्ति । द्वि दशैम्पस्तत्त्रेभ्यः ख्यातोऽ य पञ्चविंशः । य प्रविश्य भजन्तीह मुक्तानै द्विजसत्तमाः । सनासुदेयो विज्ञेयः परमात्मा

छनातनः ॥ ’ इत्युपमभ्य वामुस्य व्यष्टिसमष्टिमळयकारणत्व सर्वभूता-मभूतोहि वासुदेवो महाबलः । पृथिवीवायुरा हाशमा ज्योतिश्च पञ्चमम् । तदा विशति योब्रह्मन् अदृश्यो लघुवित्रम’ इत्यादी सङ्कर्षणप्रद्युमानिरुद्धाना जीवमनो हारपदसामानाधिकरण्यमुसेन तत्य निरूप्य ‘माया मया सुष्टा इत्यादिश्लोक पठितः अनन्तर ‘मयंत कथित सम्यक् तत्र मूर्तिचतुष्टयम् | अद्द सर्वनगो ब्रान् भूतग्राभशरीरक । भूतमामशरीरेषु नश्य मु ननशाम्यहम्’ इत्यायुक्तम् सर्वभूता मभूतः स : प्रधुम्न. अनिरुद्धः सोऽहकार इत्यादी पूर्व प्राकृत पदार्थाभेद वासुदेवस्य प्रतीयत इति भ्रम हृयुदस्यति माषेति यत् जगडून मा पश्यसि एषा जगद्रूपा मया सृष्टा माया मूलप्रकृतिरित्यर्थः । मायाशब्देन जगतो न ध्यान्यसिद्धिरिति अन्यत्र स्पष्टम् प्राकृतजगन्नियामकत्वमायमेव नतु प्राकृतवर वभेदः अत. स्वस्य सत्वरजस्तमो गुणवत्वं तकदापीत्याह- सर्वभूतगुणैर्युक्त मिति । एतेन पूर्वोक्तनिर्गुण नं प्राकृतगुणशू य नमेव नतु गुणसामान्यश्शून्यत्वमिति सिद्धम्।

▸

ति अपमर्थः हपशिरोरलभूषणदीघिनौ उपसदितः । प्रकरणपर्यालोचनायामयमेार्थो युनः ॥ (

भारून इत्यन निग्रहोपाधिकरूपत्यमेव विनक्षितम् । अन्यथा साधकानुग्रहासम्भवात् अतएव (न्या.र) उपा

सकानुग्रहार्थवारिंगृहीतविग्रहोपाधि दीप्तिमय वा’ इति भारूप मभिहितम् | तन्निच घनमेव सर्वगन्धव सर्वरसत्य च ।

आसानुग्रहार्थमेते गुणा विवक्षिता इति निबक्षितगुणोपपत्ते’ इति सूत्रेव्यम् । सूर्यस्य ऋग्यजुरसामसम्बन्धः '

वेदश्शून्गस्त्रमितिसूर्यः ‘(काठक) ‘आदित्यो वा सर्वसमतम् एप एनमण्डल जुश्सामगैः सन्याय दनादौ अस्य रूपस्योपास्यत्व । तेन तपात त ्र ता ऋचः ‘(ते. उ) इत्यादौ प्रसिद्धः । चच 1

साधकानुग्रहार्थ रूपगुणवस्य मिथ्यात्ये सर्वस्थापि बेद

स्याप्रामाण्यमेरस्यात् अनः गुणाना विवात्स्यापि विवक्षावररमेषितव्या । शाण्डिल्यविद्याया जीवब्राभेदो विव

क्षेतहाने सूनकाराभिप्राय: परसप निरूपितः शाण्डिविद्याया शेविषय बदन्तरादित्यविद्या या अपीति परे वदन्ति । या ‘सर्वेसविदब्रह्म तज्जलनिति शान्त उससीत’ इति प्रथमवाक्यम् इदच समानाधिकरणावयम् । अत्र जन्म ऐपतिलपैस्टर्नस्य ब्रह्माभेदःप्रतिपादित तेनोपादानोपादेया घनश्व सामानाधिकरण्यनिर्देश इति स्थापित भवति । अन्तर्यामिनसत्ताऽनुवृत्तिलक्षणस्थितेरपि सामानाधिकरण्यनियामकन्दम् । परसम्मतम्हायानयेष्वपि पूर्वमुपादानोपादेयभा | प्रतिपादनेन तत्रिचन्धनमेव सामानाधिकरण्यमिति पूर्वम एव च निर्विशेषस्याप्रामाणिकत्या निर्वि शिर्वद्यैर दशशशृङ्गतुल्या । अतस्सर्वाऽपि विद्या सविशेषविद्यैव अतश्च गुणाना विनासत्वे विग्रहस्य विवक्षा वा 9

निपि स्वीकर्तव्या । ‘ भारूप इत्यत्र देव्यमङ्गविग्रहः तद्वदेय ‘हिरण्मयो’ ‘हिरण्य’ इत्यादावण्यप्राकृत बेग्रहो वित्रचितइति श्रुतिसूत्रासद्धान्तः | अनुमेय सिद्धान्त व्यनत्ति - परस्यैव ब्रह्मण इत्यादिना ||

२६८

विग्रहस्य साधकानुग्रहार्थत्वस्य तेनामिथ्या वस्य च साधनम्

[ अन्तर- ११-७

श्रीभाष्यम्

सकलेतरजिलक्षणस्य स्वाभाविकानवधिकातिशयासङ्घयेयकल्याणगुणाब्ध सन्ति । तद्वदेव स्वाभिमतानुरूपैकरूपाचिन्त्यदिव्याद्भुत नित्यनिरयद्यनिरतिशयोज्ज्वल्य, सौन्दर्य, सौगाय सोकुमार्यलावण्ययौवनाद्यनन्तगुणनिधिदिव्यरूपमपि स्वाभाविकमस्ति । तदेवोपासवा श्रुतप्रकाशिका

।

एतदुक्तमिति । स्वतस्सशस्य सर्वशत्तेनायें प्रवृत्यर्थं च करणानपेक्षत्वात् न देहापेक्षा, रूपादिमध्ये च प्रकृत मं

स्यात् नित्य वैचानित्य नहवतारासम्भव: तिर्यगादिरूपपरि’ याचिकै पक्षिमृगताम्’ इत्यादिप्रकारेण तन्मूलक सम्ब न्स्म्यादिति शङ्कानरिहारायचतदुत्तनित्यारम्भः यथा परस्य ब्रह्मणो घर्मिस्वरूप स्वाभाविका गुणाथ प्रमाणिक वादही क्रियन्ते, तथा जिलक्षण दशरीरमभ्युपगन्तव्यमित्यभिप्रायेणाह-परस्यैवेति | स्वाभिमसेति |} करणानपं ज्ञानविय पि

परस्य भोगार्थो विग्रहः निरतिशयानन्दस्यापि तस्य प्रातिविशेषापेक्षा घटते प्रभूतानग्दानामप्यानन्दान्तरापेक्षादर्शनादिति ।

भावः । एकरुपेति । हेयप्रति मत्वमङ्गळाकारत्वाद्याकारकरूप्यम् । शरीरस्वादस्मदादि शरीरखदु ख वहां त्याद. गोचरत्नमभिप्रयत्न ह-अचिन्त्येति अचि सत्वे हेतुमाह - दिव्येति । अनेन दिव्यशब्देन विलक्षणद्रव्यत्वमुत्तम् रूपादिमच्या प्रकृतत्व धार्मिग्राहकमानचाघितमिति भावः । द्वितीयेन दिव्यश्ब्देन विलक्षणसनिवेश व यथ’-’ तद्विश्व

रूपवैरूप्यं रूपमन्यद्धरमेहत् ।’ इति । अद्भुतत्वम् प्रतिक्षगममिनवन्ध नित्येति । सावयवत्वाद नित्यमित्यानुमानं धर्मिग्राहकप्रमाणचाघितमितिभाव. | कल्याणाकरत्वेऽपि मिश्राव्युद, सार्यो निश्वरदः रित्या वक्ष्यमाणस र्वगुणा: । आदिशब्देन पराक्रमादयो विवक्षिता, नित्यत्वे कथमनित्यबवतारसम्भवः, क्थ च निवृष्टद वादि साज त्य मित्यत्राह- तदेवेति । तदेव अप्रच्युतसन्निवेशमेनेत्यर्थः । सस्थानाचैथिल्येऽपि देवाद्यने देहो पादक व फतुर्मुरुदेहे दृष्ट गूढार्थसंग्रहः

तदेव उपासकानुग्रहेणेति । ‘साधकानुप्रार्थ’ मिति पूर्वमुदाभाध्य व्यत्तम् । तत्तत्प्रतिपयनुरूपसं स्थानमिति । अत्र ‘जन्म कर्म च मे दिव्य एवं योवेत्तितश्वतःमामेति से जुन (गी. ४.९)च मे ज्ञानउपसा पूना मद्भाव मागता: (४.१०) ये यथा मा प्रपद्यन्ते तास्तथैव भजाम्यहम् । मम वर्मानुर्तन्ते मनुष्या पार्थ सर्वशः ’ (४.११)

इति गीता ‘अमर्रायुरादित्यः – रुद्रो विष्णुरित्येषेऽन्यमभिध्याय-लेय बोयरसोइस्मक ब्रूहीति शान्हं या घेति, (गैा. ४.५) ब्रह्मणेो वावेता अमथास्तनचः परस्यामृतस्याशरीर रस्य एके तिमोतको दस इत्येवं ह्याह’ (४.६) महा सलिदवाव सर्वम् | यावा अयामधास्तनवःता अभियावेदनयेलहनुमाघ अतस्ताभिस्सहैव उप युपरि लोकेषु चराने अथ वृन्सक्षय एक्त्वमेति पुरुषस्य पुरुषस्येति । अत्र वृक्षये पुरुषस्य एक यमेति इयुतया मळरकाले सर्वशरीराणां नाश.प्रतीयत इति ताय पर्यन्तस्याम्नि मिथ्या विवरित मिति नै निमे

शक्यम् | वृक्षपोऽरिन पर समतनिर्विशपशान निबन्धनः तथा नियाम्बामाषात् । सहारायः दि व्ययेन पात्रेण सत्यस्यापिहित मुलम् | सत्यं पूषण्णसणु विष्णवे (६.३७) योऽसावादित्य पुरुपे सोऽसायद ति (४१.) एतत् संगधर्म: नमसोऽन्नगतस्य तेजसोडशमात्रमेतत् ‘अमेय यजमानः पत्रवा अहि ‘रामामारसमाहिता’ इत्यत्रोदाइगन्त अनुधारय इव अनुयतिरितः सरकावन्दरामाम् पवित्

छवि स खांव स द्वैतरि क्षेत्र घामेतरस्यात रादा मकब्ध (६०४३.४८) इत्ययेन परम्पर

अन्तर १-१-७]

गुणेषु कादयस्य प्राधान्यम् कारुण्यवान्सस्यशब्दार्थनिष्क

२६९

श्रीभाष्यम्

नुग्रहेण तत्तत्प्रतिपस्यनुरूपसंस्थानं करोत्यपारकारण्य सौशल्यवात्मल्यांदार्थजलनिधिः श्रुतप्रकाशिका ३

परनामविग्रहो युज्यत इति ‘नित्यालिङ्गघास्वभाव संमिद्धिरिन्द्रियाकाराङ्गप्रसङ्गव्यानवती’ ‘उद्दारात्मन केशो

सितृष्णो ’ ‘अंशांशेनायवतीययम समस्तरतिस्पाणि तत्परोति जनश्वर’ ‘वल्पेयल्पे जायमानस्य मूर्त्या’ ‘सोंडशो विष्णुमयं स्थानम्’ इत्यायत्रानुसन्धेयम् उपसानुहोपयुवा गुणा उच्यते अपारेति । यारण्यं परदुः स्वःसहि’णुबम् । सौशीरयं-महतो मदरसह नीरम्भवम् । चारूल्यपनयथा मतुःपुत्रे S

औदायें, दातृप्रतिप्रद्दीतृवित्रुटिरहितं दाम्पते संयंत गुणाः ॥ गूढार्थसंग्रह:

नीरन्ध्रसंश्लेषय | रूपविश्येऽपि तथा सहेलपरसम्मपति एतस्य वामदेवशमात्र यमेष | पुरुषशब्दस्य यामुदेवपरख्यात्।

अत्र विष्णो: इतराविशेषेश क्षयः प्रतीयते । अवापि ‘आमित्यैतदश्चर-विष्णुसंशिनम्’.६.२३ इतिप्रामुक्तं तदुपनिषच्छ्रुति

बाये अच्युतशब्दे’नोपत्तियुकेषु ब्रोन्द्रयरुणादिषु । यस्मान्न व्यवसे स्थानात् तस्मात्सङ्कीर्त्यतेऽच्युतः ’ किंच ब्रा च रुद्र-मळयं नानानान्त’ (मा.मी. ३५९ - २६१) इत्यत्राच्युतिराहित्य प्रतिपादनेन ध्रुवत्वप्रतिपादनेन च स्वे

। विष्णुग मुदेवयो. असण्डप्रणयार्थयारैवयम्(ह. शि.र. दीघितौ)व्यत्तम्

अपारकारुण्येत्यादिना | विग्रहस्य मिथ्यात्व न विवक्षितमिति सूचितम् । एतेन प्रागुत्तगुणेषु उपाश्रयणस्या त्यन्नानुगुणाः कारुण्यादय इति बोषितम् । इन्द्रोमायाभिः पुरुरुपयत तदेतद्रा - अयमात्मा ब्रह्म सर्वानुभूः’ ‘ येन इत्पत्र सूर्यस्तपति- सर्वानुभुमात्मानम् सपराये’ इत्यत्र यस्सर्वानुभवउक्तः एतेष। गुणाना सवएव स निर्वहति नदव्यथा | ‘सर्वानुग्राहकत्वेने’ति प्रागुदाहृतब्रदविन्दूरनिद्वाक्ये अन्तर्यामरूपस्य उपासकानुग्रहार्थत्व स्पष्टम्। ‘मायामिः’ मायाशब्दस्य न मिथ्याबोधयत्वमिति जिज्ञासाऽधिष र ८७५.पु. स्पष्टम् | अन कारुण्यवात्सल्यस्वरूपनिष्कर्षः भावप्रकाशे (३. सं)द्रष्टव्यः॥ वात्सल्य दोषानादरहेतुः स्नेह इत्येव सासार्याणा सिद्धान्तः | बहुदोषु णः इति व्यास यचषु गुणवं गुणो ज्यासूत्रनन्तुषुः रजी सत्त्वादिसध्यादौ शौर्यादी भीमइन्द्रिये ॥ रुपादायप्रघानेच दोषान्यस्मिविशेषणे ’ इति ( अमर क्षत्रि ८५) अमरसुघोदाहृतहैमवचनेन दोपरान्य वरूप विवक्षितम् । दोषत्वचा उद्देश्यप्रतीतिमहिन्धकममिति परि करणेन दोषान्यन्य उद्देश्यप्रतीत्यप्रतिबन्धक्त्वम् । सन्धविशेषान्वितेषु प्रीतिः स्नेहः यस्य विपाषा अस्थानमयशवं दोषानवमासः दोषेषु गुणन्य मुदरित्यादयइति जिशासाऽधिकरण न्ते व्यासार्येत्तम् असिन्दकरणे सर्वसाधारणार्थ एव निरूपितः, अन प्रीतिकारितार्थत्र्य सर्वसाधारणम् । व्यासाय: भगवद्विदये प्रयुक्त वा सम्यशब्दहुदोषु गुण्यस्व बुद्धिरियेवोनम् नवर्थद्वयम् । अतः अर्थद्वय न भगवद्विषयक दीपेषु गुणवद्धव भगवद्विषयभवति । अत्रप्रीतिः इति दोषेषु गुणबच्चबुद्धिहेतुः प. [संहउत्त: सरव व सशब्द प्रवृत्तिनिमित्त भूतार्थ: ‘बरसायांवाले’ ५.३.९८ इतिसूत्रात्’ इति दोपानदरहेतुस्नेह इत्यनेन व्यासायेंरेव निर्णीतंभवति । अनेन स्नेहन दोष भगव परिताप्रतिधक वं नास्ति ’ जीशनुप्रवेशेषु शोकादयो जीवांशगताः । साक्षादवतारेषु अभिनयमाश्रम्’ इत्युक्त्या ‘व्यमनेषु मनुष्याणा भृशं ·

मवति दुःखितः’ ‘संजातचाप्पः परवीरहता’ इत्यादेरभिनयमाश्रन्यमुत्तम् । ‘दयाहि स्वार्थनिरपेक्षा पदुखा साहष्णुना । अत्र अनुकूलेतरजनः परइतिविवश्चितः(रामायणम्) अर्थादिषामनया 1 परदुःस्वं शिशमयिषोः तद्दु.खानुष्वृत्तिरिष्टा स्यादिति

३७०

[ अन्तर- १-१ ७

उक्तदयास्वरूपस्य प्रामाणिकत्वम् श्रीभाष्यम्

निरस्तानेखिलहेयगन्धोऽपहतपाप्मा परमात्मा परं ब्रह्म पुरषोत्तमो नारायणः इति ॥

’ यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते ’ (तै. भृ. १) ‘सदेव सोम्येदमग्र आसीत् ’ (छां.६ २. १ ) ’ आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत् ’ (ऐतरेय १.१.१) ‘एकोहवै नारायण आसीन्न ब्रह्मा नेशानः’ (महोप. १. अ. १) इत्यादिपु निखिलजगदेक कारणतयाऽवगतस्य परस्यब्रह्मणः ’ सत्यज्ञानमनन्तं ब्रह्म ’ (तै.आन. १) ’ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म ( . ५.९,२८) इत्यादि प्वेवंभूतं स्वरूपमित्यवगम्यते ।’ निर्गुणम्’ (आत्मोप.) ’ निरसनम् ’ (श्वेता, ६.१९) ’ अपहतपाप्मा विजरो विमृत्युर्विशोको विजिघत्सोऽपिपासस्सत्यकामस्सत्यसङ्कल्पः’ (चं. ८.५.१) न तस्य कार्य करणं च विद्यते न तत्समचाभ्यधिकच दृश्यते । पराऽस्य शक्तिर्विविधैवधूयते स्वाभाविकी ज्ञानवलक्रिया च (श्व.६.८) ‘तमीश्वराणां परमं महेश्वरं तं दैवतानां परमं

1

1

"

श्रुतप्रकाशिका

अथ पररवमुच्यते निरस्तेति । परत्वसौलभ्ये अप्युपास वोपयोगिनी मनुष्यादिस जात्येऽपि त प्रयुत्त शेब मोहा ।

यस्पृष्टत्वमभिप्रयन्नाह -निरस्तेति । जीवानुप्रवेशेषु शोकादयो जीवाशगताः साक्ष दवतारेवभिनयमात्रम् | निसिलशब्देन चिदचिद्रता दोषा विवक्षिता । शोकायस्पर्शहंतुमाह - अपहतेति । अर्वाचीनात्मव्यावृत्यर्थः परमा मशब्द. प्रधान व्याधू

स्पर्थस्त समानाधिकृत परब्रह्मशब्दः पुरुषोत्तमशब्दो बैलक्षण्यपर नारायणशब्दो घटक | यथा परमा मपरब्रह्मशब्द। सामान्य शब्दावेकरियौ यथा पुरुषोत्तमनारायणशब्दौ विशेषशब्दावेकविषयौ तथा सामान्यविशेषशब्दा एकविषया इति भावः | अन स्वरूपस्य मोम्यत्वयैक्ल्यशङ्काच परिहृता भवति स्वसबन्धियोग्यत्वं स्वस्य नभोग्यताविरोधि, अपितु स्वभोग्यत्वातिशयावह यथा स्वसत्र न्धगुणगणभोग्य वम् नहि स्वरुवन्धिनामप्यामोदकस्तूरे देशोदरम | अपितु तत्पोकल्यमेव तथा स्वसबन्धाद्विग्रहभोग्यत्वमपि स्वभोग्य वातिशयावहमिति ॥

अथोड़ा प्रमाणान्याह - यतो वा इमानीत्यादि । जग कारण वधर्मेिस्वरूपप्रमाणपन्यासो दृष्टान्नार्थः

गुगविभागकथन वादिविवादशमनार्थं दृष्टान्तार्थे च विद्युत विद्युद्वर्णात् ‘आदित्यवर्णम् ’ ‘स्क्मवर्णम्’ इतिवाक्य 1

सरूपार्थस्वीकारस्योचितत्वात् । आदित्ययण विग्रहश्च न प्राकृतः ‘तमस परस्तात्’ इति श्रुतेः अतिसूक्ष्मप्रकृतिर्हितमः गूढार्थसंग्रहः

तद्दासाथ स्वार्थानरक्षशम्। ‘दयाभूतेषु’(गी. १६.२) इति गीतामध्ये सर्वभूतेषु दु सावहिष्णु नमिति भगवतोत्तम् । सहनं अनिष्टतामावः सहनमनिटवा निराकृञ् ’ इति सूनाव हेतेरणुप्रन्ययस्य ‘आबस्त छर्मित साधुषा विधु’ इति सूत्तदिशा त साधुरी इत्यर्थ | अनित्यत्वसाधुकारित अनिष्टकार्यकारिन एप सनिष्टतम "

,

योज्यताच्छशमविषा परंतु सास हेणुनाश दार्थ | इतरायेंष्णुचचिवक्षण शिशमविपापर्यन्त गमय्याररहेर इति दया दुखासहिष्णु उमिति प्रमाणानुसारिणि ‘दया षु भूतेषु’ (गो. स्) ‘मैत्री करणा’ (यो. गू) इत्येतद्विवरणमा

माणिकोत्तपनुसारिण्यये दया दुगासहिष्णुवमिति अहिर्बु यसहितानुसारिण भाप्यवृरस्ता पर्यमिति व्यासायण मादयः अस्मिान्वये आचार्यपादाना व्यासायांणा देवरवाश्य । कारुण्यसोशीस्यया रत्यानि रामवृष्णायवतास्यो विशेषेण मकाशितानि -निखिलजगदेककारणतयाऽवगतस्येति ॥

अन्तर १-२७ ]

आदित्यरूपविषयेशाकरीता प्योचपय लेचनम्

६७३

श्रीभाष्यम्

च दैवतम् ’ (श्वे. ६. ७) ‘सकारण करणाघिपाधिपो नचास्य कश्चिजनिता नचाधिपः । (६.९) ’ सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीर | नामानि कृत्वाऽभिवदन यदास्ते, चेदाहस्तंपु

स्पं महान्तम् । आदित्यनण तमस परस्तात् ’ (यजु. आरण ३१२.पुरपसूक्त) सर्वे निमेषा

जक्षिरे विद्युत पुरुादधि ’ (त.नाराणीये. १. अनु ८) इत्यादिषु परस्य ब्रह्मण प्राकृत हेयगुणान् भारुतदेहसम्बन्ध तन्मूलफर्मवश्यतासम्बन्ध च प्रतिपिध्य पल्याणगुणान् कल्याणरूपं च वदन्ति । तदिदं स्वाभाविकमेच रूपमुपासकानुग्रहेण तत्प्रतिपयनुगुणाकारं देवमनुष्यादि संस्थान करोति स्वेच्छयैव परमकारुणिको भगवान् । तदिदमाह श्रुतिः—’ अजायमानो श्रुतप्रकाशिका

अस्तायसिद्धिः अन्यथा स्वरूपस्य तमसोऽन्यत्वथम स्यात् दान पस्ता दस्ता प्रत्ययसदिन्यवणों से भ

वैयध्ये स्यात् । अतो निग्रहविशिष्टस्यैव तमस्पर्शाभायोतिरिति विग्रहवेक्षण्यीसीद्धः । प्राकृतहेयेति । पचिस्तोहि क्वांचेन्निषेधः अतो निषेध्ययगुणाना प्रकृतित सश्लिष्टजीरेषु विद्यमानत्व प्रकृतत्यादिना शब्देन दर्शितम् । विग्रहवि शेत्रविघानदर्शनाद्विग्रहसामान्यनिषेधस्तद्व्यतिरिक्त विषय. ‘न हिंस्यात्’ इत्वित् ‘निर्गुणम्’ इतिवच्च, विशेषनिषेध दर्शनाद्देहसामान्यनिषेधो विशेषे पर्यवस्यति । ‘पशुना यजेत’ इति पशुशन्दवन्निर्गुणशब्दवच्चेति तात्पर्यम् । पूर्वोत

मये वश्यमाणवचनस्यैतदर्थविषयताशपनार्थमनुवदन् पूर्वोत्तसस्थानचन्द विवृणीति तदिमिति । परमकारुणिक इति दवा दिसाजात्यं न कर्मनिबन्धनम् | उपसानुग्रहार्थ वादित्यर्थ ॥ गूढार्थसङ्ग्रह

एतेन सृष्टिदशाया मूलभूता या दया सा अन्तर्याम्यवतारमात्रैण प्रवाशयितुमशता विभवायहादेव स्वयमम

काशितेवि सूचितम् । ‘ न तस्य कार्य करण च विद्यते’ इत्यत्र न शरीरसनन्धसामान्यनिषेधः । ‘आदित्यवर्ण’ ‘विद्युतः पुरुषात्’ इत्याद्यनुरोधात् ‘निर्गुण’ इत्यत्र न गुणसामान्यनिषेध. ‘पराऽस्य शक्ति’ इत्यादिना गुणतद्विपत्पदन त् । ‘सर्वाणि रूगणि’ इतिसर्यरूपनामकारकबन श्रुतस्य पुरुषस्य पुरुष ते नाम आदित्यवर्ण वस्यच प्रतिपादनेन नामरूपसम्बन्धो वर्तनइति विवाशेतम् तद्रिद स्वाभाविकमेव रूपमिति । ‘स्वज्ञानाच’ इत्यत्र गुणेषु स्वाभाविकत्वक थनेन रूपस्यापि स्वामाविकत्व सिद्धयति || ननु ‘आदित्यनर्णम् भारूप ’ इत्याकारवत्वमा मन श्रूयते । न । तमोरूपवप्रतिषेधार्थत्वात् तद्वाक्यानो | द्रव्यगु णायाकारप्रतिषेधे आ मनः तमोरूप ये प्राप्ते त प्रतिषेधार्थानि ‘आदित्यवर्णन्’ इत्यादीनि यावयानि । ‘अरूपम्’ इति चविशेषत रूपप्रतिषेधात् अविषयत्वाश्च | न स हो निष्ठति रूपमस्य न चक्षुषा पश्यति षध नैनम् ’ ’ अशब्दम अर्शम् ’ इत्यादे. (श.मा) इति गीतामाध्ये (अ.१८. श्लो. ५०) परोक्तमनादरणीयम् । शुद्धाशुद्धभेदेन मनोदैषि ध्यस्य उपनिषमु तदुपबृहणेषु च व्यत्तमुत्तया शुद्धमनसा रूपदर्शनसभवात् । अन्यथा ‘यद्वाचाऽनम्युदितम्’ इत्यादेः •

’ नैव वाचा न मनसा प्राप्तु शक्यो न चक्षुषा’ ‘न चक्षुषा गृह्यते नापि वाचा नान्यैर्देवैस्तपसा कर्मणा वा ज्ञानप्रसादेन विशुद्धस ततस्तुन पश्यति निष्फळ ध्यायमान.’ (मु. ) इत्यादेख शब्दजन्यसाक्षातकारस्य शब्दजन्यज्ञानविषय स्वस्य च निर्विशषे निषेधेन निर्विशेषस्य गगनकुसुमतौस्यापत्ते. ‘अशन्दमस्पर्शमरूपम्’ इत्यत्र स्पर्शादिसहपठित |

‘अरूपम् ’ इति श्रुत्यर्थस्य परिशीलनम्

ફ્

[ अन्तर- १३

श्रीभाष्यम्

बहुधा विजायते ’ (पुरुषस्) इति | रमृतिश्च ‘अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन् । प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया । परित्राणाय साधूनां विनाशाय च

दुष्कृताम्’ (गी. ४. ६) इति । साधवोह्युपासकाः तत्परित्राणमेवोद्देश्यम्, आनुपडिकस्तु दुष्कृत विनाश सङ्कल्पमात्रेणापि तदुपपत्तेः । ‘प्रकृति स्वाम् ’ इति प्रकृतिः - स्वभावः । ‘स्वमेव स्वभावमास्थाय’ न संसारिणां स्वभावमित्यर्थः । आत्ममाययेति स्वसङ्कल्प

रूपेण ज्ञानेनेत्यर्थः । ‘मायावयुनं ज्ञानम् ’ (वेदनिघण्टौ. धर्मवर्ग. लो. २२) इति ज्ञानपर्या यमपि मायाशब्द नैघण्टुका अधीयते । श्रुतप्रकाशिका

श्रुतिं दर्शयति तदिदमिति । अजायमान इति सहेतुक सुखाद्यर्थप्राकृतदेहसङ्गतिरुपजन्मनिषेधः बहुधा विजा यत इतिथेच्छाहेतुक जगद्रक्षणार्था प्राकृतविग्रहाधिशनरूपनविधिः । ननु अजायमान इति परमात्मजन्मनिषेधः—

बहुधा विजायत इत्यररमार्थजन्म विधिस्यात् । न कुरुमिग्यात्ववादिपक्षे प्रयोजनाभावात् प्रपञ्चमिथ्या ववचनेनेवेश्वर रूपमिथ्यात्वपिहि सिद्धम्। किं विशेषतोऽभिधानेन विहितस्य निषेधायोगाचायुक्त मानान्तरगोचर जन्माभिधाय देव

कथं सिषिध्यते । स्वरूपस्याज दशरीरद्वारा बहुभवन, चोयतइतिचेन शरिरनित्यत्वदेहद्वारक जन्मनोः जीयानामपि समा. नतया ‘तस्य धीगाःपरिजानन्ति योनिम्’ इति अन्तरवाक्यप्रतिपन्नवैलक्षण्यानुपपत्तेः सर्वसाधारणलोक विदितजन्मप्र कारवेजात्सत्येवयेवं वक्तुं युक्तम् ।

नहि देवदतस्य जन्मघारेरेव परिशयत इति वक्तव्यं यशदत्तजन्मनो बैलक्षण्यमा.

घात् स्वरूपेशाजस्य विचित्र समस्तजगदूवेश बहुभवमुच्यते ताद्वे जीरेंषु संभवतीतिचेन्न ‘सर्वाणि रूपाणि विचित्यधीरो नामानि कृत्वाऽभिवदन् यदास्त’ इति पूर्वानुवाकेऽमिघाय ’ तस्य त्वष्टा विदधद्रूपमेति’ इत्यस्मिन्नप्यनुवाके बहु भवनोक्तार्थत्वात् । एवमर्थान्तरपर वे सत्यानर्थवयमसात्त परिहारायास्याः श्रुतेः अवतारपरत्वमभ्युपगन्तव्यम् । तथा इस्याश्रुनेरचतारविषयत्वेसत्येव ‘अजोऽपिसन्’ इत्यापथ्ये सिद्धयेत् अतोऽस्य वाक्यस्य यथोक्तः एवार्थः ॥

उपबृंहणेकाध्ये दर्शयति स्मृतिश्चेति । अजोऽपिसन् समयामीति विधिनिषेधयोरपि यथोक्त एवार्थः, उपास्की

नुषार्थत्वं कथमत्रात्रगम्यतइत्यत्राह-साधयइति । आनुपद्भिकइति । ‘विनाशाय च दुष्कृताम्’ इति घशब्दोऽ व्वाचयपर इति भावः, समुचयन्समधानयोः अन्याचय: प्रधानानुसक्योः दुष्कृविनाशस्यानुषविमुपपादयति सङ्कल्पेति । प्रकृतिसंबन्धभ्रमनिवृत्त्यर्थं ध्याचष्टे प्रकृतिं स्वामितीति । स्वभावः निरुपाधि धर्मः अनेन विग्रहश्य स्वाभाविक इस्युक्तं भवति । अवशरमार्थिकत्वभ्रमनिवृत्य व्याच आत्ममाययेति । नैघण्टुः वेदनिघण्टुकाराः T

गूढार्थाः

तया रूपं पचभूतगुणएव नतु विग्रह इति स्फुटम् । अन्यथा शब्दामा पनिषेध शब्दजन्यशान सामान्यस्यापि निषेधन परक्षण एवासिद्धिप्रसङ्गात् । ‘ततो यदुचतरतर तदरूपमनामयम्’ इत्यापि रूपसामान्यनिषेधो न विवक्षितः ‘विश्व

सष्टारमनेकरूपम्’ इति श्र एवं अनेक रूपस्वप्रतिपादनात् । ‘यत्त रूप महानतम रुते पश्यामि’ इति (इं.

था)

अव्यापप्रतिवन्धस्यैवव्ययात् । अतः ‘आदित्यवर्णम्’ ‘दक्मणम्’ इत्यत्र शब्द.

वा पार्थस्य विधायनमिशिद्वादनम् || सन्ध्यायां गायत्रीय त्रैवाशन सामान्य वर्तव्यन्येन पहूपानुसन्धान सं

अन्तर ११ ७

(ग. उमा) हिरण्नयशदानुनाद:, (ने.सा) याक्यद्रमिडभाप्यानुवादेः

૨૦૨

श्रीभाष्यम्

समस्तारशक्तयश्चता नृप यत्र प्रतिष्ठिताः । तद्विश्वरूपवैरूप्यं रूपमन्यद्धरेमंहत् ॥ समस्त शक्तिरूपाणि तत्करोति जनेश्वर | देवतिर्यमनुष्याच्या चेप्रावन्ति स्वलीलया ॥ जगता मुपकाराय न सा कर्मनिमित्तजा’ (वि.पु.६.७.७०) इति; महाभारतेचावताररूपस्याप्यप्रा कृतत्वमुच्यते ‘न भूतसङ्घसंस्थानो देहोऽस्य परमात्मनः’ (महाभारते.उद्योगपर्वणि ) इति । अतः परस्यैव ब्रह्मण एवंरूपवत्त्वादयमपि तस्यैव धर्म । अत आदित्यमण्डलायधिक 6

रण. आदित्यादिजीवव्यतिरिक्त परमात्मैव ॥ 7

श्रुतप्रकाशिका

‘ग्नूलभूतप्रयोगश्च’ ‘‘यायन्त पार्गॆसचो भूमेः सातादेवमायया’ इति स्वोत्तार्ययम ह आह्चेति । अयमर्पि वर्म: एनरूपमपि “जोगदग्य वसाघकमित्यर्थः । ‘तद्धर्मोपदेशात्’ इति सौत्रधर्मशदेनेवरूपवयमपि विवक्षित M

मेति भावः । सूत्रार्थमुसहरति अतइति ॥ - हवन्तरमाह ६

गूढार्थसमह.

वैश वैदिकानामनुभवसिद्धम् । तेन विद्महस्य न मिथ्यात्वमित्याशयेन व्यासस्यान्तरादित्यविद्यावावयनिरूपणम् ॥ एतेन श.उपनिषद्भाध्ये ‘हिरण्मयश्व हिरण्मयः, नहि मुनर्णविकार देवस्य राभवति ऋवसामगेष्णत्वापहत पाप्म सत्। अतो तपम एव हिरण्मयशब्द: ज्योतिर्मय इत्यर्थ इत्यभिधाय ‘हिरण्यश्मथुः, हिरण्यकेश’ इत्यादिक

ज्योतिर्मयार्यक्र्तयैव व्याख्यान तदनुपादेयमिति सिद्धयति । हिरण्मय यस्य सोमव कामं स्यात् अथानि दिव्यमङ्गल निमहस्यैव हिरण्नेय इत्यन मन ग्रहणम् | या इति ध्यानानन्तरवालिक दर्शनपरम् । नचक्षुषा गृह्यते’नापि बाचा नान्येदेवस्तपसा कर्मणा वॉ ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसत्वः ततस्तुन पश्यनि निष्कळ ध्यायमानः’ मु. इत्यत्र दर्शनस्य ध्यानानन्तरकालिकत्वप्रेतिपादनात् । ध्यान च परब्रह्मविषयकमिति जिस धिकरण एवं निरूपितम् । एतेन ‘भारूप: सत्यकामः’ इत्यादिशाण्डिल्यविद्यावाक्यमपि परब्रह्मविषयक मेव । शाण्डिल्यविद्यैव ‘सर्वेसल्विटद्रह्म ’ इत्यभेदमुपनभ्य

गुणानेमहविशिष्टस्योपास्यत्वप्रतिपादनेन ‘तत्त्वमसि’’ हम्रह्मास्मि’ इति समानाधिकरणवाक्यानां गुणावग्रहवाक्याना चनम्अपश्यतिनिर्विया अप्रामाणिकत्व स्थापयति । अथ सारे ‘तदेतद्वाक्यकारवाह

’ हिरण्मयें पुरुषो दृश्यते’ इति प्राशस्न्तरस्स्यात् लोक्कामेशोपदेशात् तथोदयात्याप्मानम् इत्युक्त्तवा तस्य ?

कार्य व मायामयत्यैवेति विचार्य ‘स्याद्रकृतकमनुग्रहार्ये तश्चेतसाश्वत्’ इति निरसनीयमतमुपन्यस्य ‘रूपवातीन्द्रिय मन्तःक्रणेप्रत्यश्चनर्देशात् ’ इति व्याख्यात च द्रमिडाचार्ये. ‘नवा मायामात्रमझसैष विसृजो रूपम् । तत्तु चक्षुषा माह्यम् मनसात्वकरण साधनान्तरवता गृह्यने । ‘नचक्षुषा गृह्यते नापि वाचा मनसातु विशुद्धेन ‘इतिश्रुते नह रूराया देवनाया रूमुपदिश्यते

यथा भूतवादिहि शास्त्रम् " यथा माहारजतवासः , ‘वेदाहमेत पुरुष म्हान्तम् । आदित्यवर्णम्’ इति प्रकरणान्तरनिर्देशात् इति ‘साक्षिण :’ इति ‘हिरण्मयः’ इति ‘रूपसामान्यायद्वयत्’ इतिच वावयम् । (

तथ ध्याख्यात तैरेव ‘न मयत्र विकारमादाय प्रयुज्यते अनारभ्यत्वादात्मनः’ इत्यादिना वेदार्थग्रहेऽप्ययमर्थ उच

अत्र कृतकश इप्रयोगेण तस्य पूर्वपश्नाक्यत्वं सूच्यते । कृति स्वरूप कृत्रिमस्य स्वरूपाच्छादवन्यात्तथात्वम् । .

t

कृत्रिम इति उगादिकोश.’ इति दशब्दवस्पद्रुमः | कृत्रिम योक्तया चक्षुरिन्द्रिज-यप्रत्यक्षाविषयत्वेनाविद्यमान यं प्रतीयते । 36

वाक्यद्रमि उमाध्यता पर्यवर्णनम् तेन परमते तदानुगुण्यम्

३७४

[ अन्तर- ११७

गूढार्थसंग्रहः अविद्यमान रूपोपासनस्यापि सफलत्व ’ अनुग्रहार्थं तच्चेतसामैश्वर्यात् ’ इत्यत्र विवक्षितम् । ‘अन्तःकरणप्रत्यक्षनिशात् ' इत्युत्तरवाक्येन पूर्व वाक्यस्य चक्षुरिन्द्रियजन्यप्रत्यक्षाविषयत्वेनाविद्यमान रूपपरत्व सूचितम् । मुण्डकोपनिषद ’ नचक्षुषा गृह्यते नापि वाचा नान्यैर्देवैस्तपसा कर्मणा वा ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसत्वः, ततस्तु तपश्यति निष्कळ ध्यायमानः’ इति भाध्ये व्यक्तः । ‘अझसव विश्वसजो रूपम्’ इति भाध्ये

‘तत्वद्धाञ्जसाद्वयम्’ इति कोशेन परमार्थभूतत्व स्फुट

मुक्तं भवति । ‘मनसातु विशुद्धेन’ इति भाष्योत्तया मुण्डकोपनिषदुत्तराघीर्थः प्रकाशितो भवति । सच ‘अन्तःकरणप्रत्यक्ष

निर्देशात् ’ इति वाक्ये व्यक्तः । एवमुत्तरवाक्यायें पूर्रवाक्यस्य मिथ्यारूपविषयक पूर्वपक्षपरत्वं स्फुटमिति भगवतआ शयः । अत्र ‘लोककामोपदेशात्तथोदयात्पाप्मनाम्’ इति हेतुद्वयानन्तर ‘रूपवा अतीन्द्रियमि ग्युक्त्तया हेतुत्रयमत्र वि बक्षितमिति प्रतीयते इत्यभिप्रायेण परस्यैव ब्रह्मण इत्यादि तस्यैव धर्म इत्यन्तं भाष्यम् ॥

अत्र वाक्यक्रमपर्याच

नाया लोककामेशत्व प्रथमत उपात्तमिति तस्यैव भाध्ये प्रथमत अभिधान युक्तमिति सर्वपाप्मोदित वस्य प्रथममभिधाने

किंची जमितिश्चेत्-उच्यते । लोककामेशितृ व आदित्यादिवाक्यद्वये श्रयमाणम् - एकमेव पलनवत्र अर्वादपराक्श-दप्रये गेण

फलमेदशते वाक्यद्वयप्रतिपाद्यैकफलाने रूपणेन एकविद्यात्वोपपादनार्थमस्य प्रथमत उपादानम् । अक्षिपुरुषविषये अतिदेशेन ऐक्यासद्धि. । सर्वपाप्मोदितत्वतु प्रथमत उपात्त ‘उदेतिहवे-यएववेद’ इति तद्वेदनफ्लस्य अत्रणेन तस्यैवप्रा.

व्यम् | उत्पूर्वकः ‘इण्गनौ’ इतिधातुः तेन सर्वपापापादानकोद्गमन मेवात्र विवक्षितम् । तेन सर्वपापविरहः परस्य ब्रह्मण

एव धर्म: तद्वेदितुः सर्वपापविरहप्रतिपादने मुत्ति पलकत्व विद्यायारिषद्धभवति इत्यामप्रेत्य सर्वपाप्मोदित वसँव भर वतःप्रथममुपन्यास; । तेन लोककामेशत्व वाक्यद्वये अभिप्रेत सिद्धयति एकत्र मनुष्यकामेशत्व अन्यत्र देवकामेशव प्रतिपाद्य

भेदेन वाक्यद्वये प्रतिपादनात् निरङ्कुशैश्वर्ये नान विवक्षितमिति प्रतीतिरस्यात् एतद्धमनिवृत्तिरपि सर्वपाप्म विरहवनेन

सिद्धयति । ‘नशोको न मुक्त नदुष्कृत सर्वे पाप्मानोऽतो निवर्तन्ते’ इति श्रुत्यनुसारेण ‘रुवॅम्य पाप्मभ्य इत्य पाप्मशब्दस्यापि सुकृतदुष्कृतोभयपरतया पुण्यपापसामान्यविरहस्य परमात्मासाधारणस्य उपाध्यनिर्देशन स्वाभाविषय

सिद्धया पुण्यपापसम्बन्धनित्र घनमक साङ्कुशमैश्वर्य पुण्यपापविरहे स्वाभाविकेसति प्रतिपादितस्य ले कामेश्वरत्वस्य निर {

शस्यात्र विवक्षा सिद्धयति ॥ एव श्रु युक्तरूपस्य पारमार्थिक व वाक्यमाध्यसिद्ध तो पापसम्बन्ध सामान्यविरहप्रतिपादनेन सिद्धयति । शरीरस

बन्ध, कर्ममूलकः श्रुतिषु प्रतिपन्नः कर्मसत्रघामावे स्वेच्छानिब घन इति स्थिति वर्मसबन्धसत्वे मिथ्यात्यप्रत्याशा कर्म सबन्धाभावेन

स्वेच्छाकृढावे न कदाऽपि मिथ्यात्व शङ्कितुमपि शक्यम् ।

तेन पारमार्थिकत्वमपि रूपस्य सिद्धपति |

एव च वाक्यतात्पर्यविषयीभूने घमंत्रय सर्वपापोमन लोक्कामेशत्वस्य निरङ्कुशताया. रूपस्थानियवापारमार्थिक य मनिवृत्तिमुखेन पारमार्थिकत्वस्य च निदान भवतीति तस्यैष प्रथमतः भाध्ये उपादानमिति बोध्यम् । एतेम ‘अज

सेव विश्वसृजो रूम्’ इति द्रमिडभाष्य मुस्यम् । अत्र ‘विश्वसृज’ इत्यनेन ‘सर्वेलस्जिद ब्रह्म तजरानिति शान्त पासीत इति श्रुत्यनुसारेणाभेद निर्वाहकत्वमुपादानोपादयमावस्येति कारणवाक्यानामेय प्राधान्येन परसम्मतमतहावा

क्याना परसम्मतार्थासाधक बेन स्प्रेर्दयामूलकत्येन च रूपस्यापि परानुग्रहार्थस्य तात्विकस्य सिद्धिरितिरूपस्य अझसेवि पदेन तात्विकत्वबोधनयुक्तम् । रूपस्य दयामूलकत्व ‘अपारकारुण्यसोशीय वा सस्यौदायंजलनिधिः’ इत्यनेन भगवता सम्म.

कप्रकाशितम् । एतेन ’ विश्वराज ’ इति पदतात्पर्यमेव भगवता प्रदर्शित भवति ॥

● सयक्षाय पुरुष यथासाषादित्य इति याक्यानुसारेण आनन्दमयाधिकरणशेदभूते अन्तरधिकरणे प्रासाद के

तर १-१७ ]

‘ सयश्वायं पुरुषे ’ इति श्रुतेः शं. उ. माध्य, वार्तिकानाथांनुवादः श्रीभाष्यम्

सू. २२ = भेदत्र्यपदेशांचान्यः (१.१.७) श्रुतप्रकाशिका

सू. २२ - भेदव्यपदेशाचान्यः (१.१.७) गूढार्थसङ्ग्रहः करण जीवसामान्यभेदसाधकः ‘भेदव्यपदेशाच’ इति योहेतुरुत्त: तद्वत् जीवविशेषभेदसाधिवां श्रुतिमम्प्रेि

ग्रह – मेव्यपदेशाच्चान्यइति ॥ ‘सयश्च यम्’ इत्यत्र शारोपनिषद्भाप्यम् –‘अद्वैतत्वादानन्दानन्दिनोश्चाविभागोऽत्र | तदैतन्मीमांसाफ्लमुपसं इयते, ‘सयक्षायं पुरुषे’ इति । गुहाया निहितः परमव्योम्नयाक शादिकार्य सृष्ट्वा अन्नमयान्त तदेवानुप्रविष्टः स य इति निर्दिश्य कोऽसौ ‘अयपुरुषे यश्वासावादित्ये ’ यः परम आनन्दः श्रोत्रियप्रत्यक्षनिर्दिष्टः यस्यैकदेश ब्रह्मादीनि भूतानि

।

सुम्वाण्युपजीवन्ति, स ‘यश्चासावादित्ये’ इति निर्दिश्यते एक मित्र प्रदेशस्थघटकाशाकशिकन्यवत् । ननु तन्निर्देशे ‘सयमयं पुरुषे’ इत्यविशेषतोऽध्यात्म नयुक्तो निर्देशः ‘यश्चायंदक्षिणेऽक्षिन्’ इतितु निर्देशो युक्तः प्रसिद्धत्वात् न-पराधिकारात् परोह्यात्माऽत्राधिकृतः ‘अदृश्ये अनारम्ये भीपास्माद्वात पवते’ ‘सैपानन्दस्य मीमागूँसा’ इति, नाक स्माद प्रकृतो युक्तः निर्देष्टुं परमात्मविज्ञानं च विवक्षितम् । तस्मात्पर एव निर्दिश्यते ‘सएक ’ इति | नभ्यानन्दस्य मीमांसा प्रसका तस्या अपि फलमुपसंहर्तव्यम् । अभिन्नः स्वाभाविक आनन्दःपरमात्मैव । न विषयविषयिसम्बन्घजनित इति । ननु तदनुरूप एवायं निर्देश: ’ सयवायं पुरुषे यथासावादित्य सएक: ’ इति भिन्नाधिकरणस्थविशेषोपकर्दनेन ।| नम्वेवम

प्यादित्यविशेषग्रहणमनर्थक! नानर्थकं उत्कर्षापकषापोहार्यत्वात् द्वैतहि यो मूर्तीमूर्तलक्ष्णस्य परउवर्षः सवित्र-तर्गतः

www

सचे-पुरुषगनविशेषोपमर्देन परमानन्दमपेक्ष्य समो भवति नकश्चिदुवर्षे ऽपर्थ्यो वा तागतिं गतस्येति अभय प्रतिष्ठां

विन्दत इत्युग्पन्नम् इति ‘अदृश्ये अनाध्ये ’ इत्यत्र शाङ्करमाप्योक्कार्थः जिज्ञासाऽधिकरण (१५१.पु) निरूपितः ॥

अत्र वार्निकम् -’ आनन्दानन्दिनोश्चात्र नभेदरस्यान्मनागपि । थुन्यैवापोदितो यस्मात् छिद्र कुर्वन्मनागपि ||अरं छिद्रं भिदाऽन्यत्वं वेद्यत्रेतृत्वरक्षणम् । यस्मादु कुरुते मोहादात्मनो ब्रह्मणस्सतः ॥ अन्योऽसावीश्वरो मत्तः तस्माचाह मनीश्वरः । इति छिद्रयनोऽछिद्र छिद्रेऽनयों भवेन्द्रयम् ॥ अनूप सप इत्येवमकृष्ट नृबुद्धिगम् | उ कृष्टेनेश्वरेणाथ विशिनष्ट्य

हिरवत् ||’ इत्यादि । अत्र ‘तत्त्वपदार्थयोरेकत्वबे घन प्रकारं प्रक्टयति अन्येति । यथा यः सर्पः सा ररित्युच्यते । तथा बुद्धिस्यमपटत्वेन कल्पित वंपदार्थमनून आदित्यमण्डलस्थेन प्रकृष्टतया कल्पितेन तत्पदार्थेनैक्यमन्त्र चोध्यते । तथाचोत्कर्यापपहीनं सच्चिदानन्दात्मकं वस्तु परिशिष्ट भवतीत्यर्थ: ’ इत्यान-दगिरिः ||

’ सय एवंवित् अस्म’ल्लोका प्रेत्य’ इत्यादेः अस्मालोका प्रेत्य प्रत्यावृत्य निरपेचो भूत्वा यथा व्याख्यातं ‘अन्नमय मात्मानमुपसङ्क्रामति ’ विषयजातमन्नमयात् पिण्डात्मनो व्यतिरिक्त नपश्यति । सबै स्थूलभूतमलमयमा मानं पश्यतीत्यर्थः

विश नमात्रं सङ्क्रमणश्रुतेरर्थः। शानमानस्येच आनन्दमयान्तरस्थस्यैव सर्वान्तरस्याकाशादन मयान्तं कार्यसष्ट्वा अनुप्रविष्टस्य

हृदयगुहाभिसम्बन्धात् अन्नमयादिष्वनात्ममु आत्मविभ्रमस्सह्मणात्मकविवेकशानोत्पच्या दिनदयति । तदेतस्मिन्नविद्यावि

भ्रमनाशे सङ्कमणशब्द उपचयंते । नान्यथा सर्वंगतस्यात्मनस्संक्रमणमुपपद्यते वस् यन्तराभवाच्च । नच खान्मनएव क

परोक्षार्थानुनाद:

२७६

[ अन्तर- १-१-७

श्रीभाष्यम

1

आदित्यादिजीवेभ्यो मेदो व्यपदिश्यतेऽस्य परमात्मनः- ’ य आदित्ये तिष्ठनात्या गूढार्थसंग्रहः

मग नहि जलूका स्वात्मानमेव सत्रामति । र स्मात् सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ’ इति यथोत्तलक्षणात्मप्रतिपयर्थमेव बहु भान सर्वप्ररेशर भयाभयमणादिमिव प्राणि संध्यवहारवये नतु परमार्थतो निर्वित्र प्राणि कश्चिदपि विकल्प उपपद्यते । तमेत निर्विमात्मानमेव अमेणोपराम्य विदिया ’ नरिमेति वृतश्चन अभयप्रतिष्ठा

विन्दते ’ इत्येतस्मिन्नर्थे विशेष लोको भगति सर्वस्यैयास्य प्रकरणस्य आनन्दवादस्य संक्षपत प्रकाशनाय प्रपत्र–[

भनि ’ इति (श.उ.मा) ॥ 31

’ सत्यज्ञानमनन्त ब्रह्म ’ इत्यत्र आनत्यदहित्यमपि देशवाल्परिच्छेदश्यत्वस्य देशकालव्यापि (

व्यरूपया वस्तु यापक वरूप यच किंचिजगत्यस्मन्- पाप्य नारायणास्स्थतः ’ इति श्रुतिद्वय राम नाधिषग्यनिया. +

r

मकमेन भवति । ‘नान्तगुणाना गच्छन्ति इति पराशरवचनानुसारेण अन्तशू यगुणवत्वरूप (अनन्त बम ) रसवश "

न त्रेऽपि तदुपपादके इति प्रागेयोपपादितम् । ’ त्स्मद्वा एतस्मादात्मनः’ इत्यत्र पूर्वश्रुतिप्रस्तुत प्रयात्मा तस्य निर्विशे 1

पत्व न कथञ्चिदपि शङ्कितुमर्हम्। ‘यद वैष एतस्मिन् ’ इति याक्याव्यवहित पूर्ववाक्ये ‘एक होयानन्दयाति’ इन् आनन्दयितुः प्रस्तुततया आनन्दयितैव एतच्छब्दार्थः । पूर्वमानन्दरूपब्रह्मण प्रस्तुतत्यानन्दरूप एव आनन्दयिता ~t

इत्यर्थ. स्फुटमुत्तः । एवं पूर्ववाक्यार्थे सपने आनन्दरूपस्य ब्रह्मणः अनन्दवत्वस्य पूर्वममिधानेन अस्पार्थस्य उपभो ज्ञानन्त बानुगुणतया ‘आनन्द ब्रह्मणो विद्वान् इत्यन उत्तान्तशून्यगुणवत्वज्ञानस्यैव भयनिवृतिहेतु व श्रुतो

वित्रक्षितम् । एन गुणवत्रज्ञान एवं गुणवदाश्रयेण भयनिवृत्ति | तज्ज्ञानाभावे तदाश्रयणामार्बन भयानिवृत्तिरेव । तच ज्ञान ध्यानरूपमेवेति — यदाहोवैष’ इत्यादिप्रघट्टा । अयमर्थ : प्राकू जिशासाइधिकरण (६५४.पु) परम्पर्योले ८

चनपूर्वक श्रुतौ विवश्चित इति साघितम् | महुषष्ट्यम्पारस्थले आनन्दानन्दिनोरविभगतिरमिनिकेश मूव ॥ एवन निर्विशत्रस्य परमम्मनस्यात्राप्रामाणिवस्य शशशृङ्गवद्विवक्षाया एवासम्भवे ‘सयश्वायम्’ इति वाक्य

'

स्यार्थी सरकल्पनेन जीवब्रहामेिद पर वोत्ति रमिनिवेशमूलैव । ‘अस्मालोका प्रेत्य’ इत्यत्र प्रपत्य इत्यर्थवर्णनमपि विचित्रमेव । प्रेत्यइत्या: तादृशार्थस्य का पीते | सक्रमण विज्ञानमात्रमित्युक्तिराप तथैव पर्वत्र मेणानन्दमयपदार्थस्य सर्वा न्तरत्वस्य पूर्व बोधिततया उपसङ्कणमपि तथैव वर्णितम् । ‘इमान्लोका कामानी कामरूप्यनुसञ्चरन्’ इतियाये ‘सोऽभव’

इत्युक्रनवाक्यानुरूपम् । एवीकार एव उपक्रमोपसहारयोरेकार्थ व युक्त्तत्व च । एतदप्रिप्रेत्यैव च मान्त्रवाणकमेव च गयित इतिसूत्रम् अतः परीतार्थ: सूत्रे नविवक्षितः । ‘एत सामगायन्’ इति वाक्यस्य ‘साम’ सम वाइव साम सर्वान यरूप गायन् छ दयन्नात्मैक्य प्रख्यापयन्लोकानुग्रहार्थम्’ इति शङ्करोपनिषद्भाध्यप्रदर्शितार्थोऽपि अतीव विधिवः ।

शब्दाना तादृशार्थस्य लोके कुनाप्यप्रसिद्धेः । आनन्दवलया उपक्रमापसहारकरूप्येन उत्तार्थस्यैव युक्ततया ‘रायचाय पुरुष’ इत्यस्य परसम्भतार्थस्यायुत्तत्वेन च आनन्दमयाधिकरणशेषत्वमेव अन्तरधिकरणस्येति आन दम्यावरणे जसमाय

भेदसाधन नसभवति जीवविशेषस्यैव छान्दोग्ये ‘यएषोऽन्तरादित्ये’ इत्यत्र प्रतिपादनेन तद्विरोधं शङ्काया: अन्तरधि करणे परिहार उत्त: अतः जीवसामान्यभेदः जीवविशेषभेदश्च जगत्कारणे प्रतिपादितो भवति ॥ 7

अन्तरधिकरणं समाप्तम्

।

अन्तर’ ११७ ]

अनधिकरणसिद्ध नार्थनिगमनम् ·

२७७

श्रीभाष्यम

गेयमादित्यो न वेद यम्यादित्यइशरीरं य साहित्यमन्तगे यमयति’ (पृ. ४.७९) ’’ य " श्रीमनं तिष्टनात्मनोऽन्तरो यमात्मा न वेद यस्यामा शरीर यआत्मनोऽन्तरो यमयति । (वृ ५.७.२२) ‘योऽक्षरगन्तरे सञ्चरन् यम्याक्षरं शरीर यमक्षरं न वेद यो मृत्युमन्तरे सञ्च ।

रस्यमय मृत्युदशरीरं यं मृत्युर्न वेद एप सर्वभूतान्तरात्माऽपह्तपाप्मा दिव्यो देव एको नारायणः ’ (सुरल.७) इति चाम्यापहतपा’मनः परमात्मनस्सर्वान् जीवान् शरीरस्येन व्यपदिश्य तेषामन्तरात्मलेनैनं व्यपदिशति अहरसर्वेभ्यो हिरण्यरदिजीभ्योऽम्य एव परमात्मेति सिद्धम् ॥ अन्तरधिकरण समाप्तम् श्रुतप्रका

‘अयमभ्यशब्द पूर्वापसूनेष्वप्यन्वेतव्य | आदिन्यारयजीगत्दव्यपदे

आदित्यइति । आदि

त्यययोपादान प्रकरणस्यजीवा तरपियर्याणा प्रदर्शनाथम् आदित्यादीलप्रादिशब्दापाताविशेषग्यो दव्यपदेश श्वानएकदर्शितो भवति । अत्रहि प्रकरणे ‘यस्सर्वेषु देवेषु तिष्ठन्’ इतिपयये सर्वदवताभ्या भेदो व्यपदिश्यते । आसा

देवताना मुक्तास्थायामपि ताम्य, परमा मनो भेदज्ञानार्थं निष्टष्टा मन परमा मनियाभ्य यादिप्रतिपादक पर्याय मुदा हरति । यञ्जात्मनीति । कारणानस्यायामनि मेदशापनार्थमाह- यस्याक्षरमिति | अक्षरम् अ च समष्टिससृष्टा (जीव) पुरुषसमष्टिः मृत्यु चि समष्टर सृाऽचि समष्टि ‘देवकामानाचेष्ट’ इति वावयमस्य सूनस्य विषयत्योपात्त यादवप्रकाश: तला त्यग्नोचितम् । इन्द्रादीनामपि स्वावरदेव कामनिष्पादन सम्भवनक्षेत्र व्यसाधक वाभावाद्दवानस्य आदित्य पुरस्कारेणोत्थित पूर्वपक्षे तमादित्य कण्ठोत्तया निर्दिश्य तदितरदेवताना त्स्य च नियाग्य व व्याप्यत्यमश बचोत्तवा नि. यन्तु यसवंशे परमा मनस्तेम्य तरभेदव्यपदेशपरमकरस्य विषयोद हरण ह्ययन्तोचितम् । शरीरसंबन्धा

वच्छिन्श्वयंत्रणसिद्ध लोकाशवादीना मुक्त प्रकर्षेण पपत्त । पाप्मोदयश्रवणस्य पापसाच घनिवर्तक वेन पुण्य सरन्धनित्रर्तक वमित्राच पूर्व पक्ष मोक्षप्रकरणपूभयकर्मविषयपाप्मशब्दप्रयोगश्रुत्यन्तरैकार्थ्यप्रवृत्तिनिमित्तयोग पोष्फश ब्दयोग्यवर वेन कर्म वानवेधात्त पूर्वक गुणान्तराणामपि जीवेप्दसम्भव देव परता द्रव्यरस्थ दिलक्षणहयोग

जीरपैलवण्यछाचकत्वादादित्यादि जीरेभ्यो भेदव्यपदेशाच परमा मेति रद्धान्त । अधिकरण मुप्सहरत अतइति ॥ f

अन्तरधिकरणं समाप्तम् श्रीमते रामानुजाय नम अथ वेदान्तसार

अन्तस्तद्धर्मोपदेशात् १- अय जग कारणभूनः विपश्चिदानन्दमय कश्चिदुपचितपुष्पविशेषो जीवविशेष देहयोगाद्विज्ञायते $

ain

[ अन्तर १-१७

वेदान्तसार:

स्मेति नाशङ्कनीयम् ; ‘ यएषोऽन्नरादिये हिरण्मयः पुरुषः १(छ.१.६.६) इत्यादी भूयमाणः पुरुषाकारः परमात्मैव [वतः ‘तद्धमोपदेशात् ’ ‘सएप सर्वेपो लोकानामीश: सर्वेषां कामानाम् तस्योदिति नाम से एक सर्वेभ्यः पाप्मभ्यवदितः ' (छां.१.६.७) इति निष्पाधिक सर्वलोक सर्वकामेशव्यं स्वत एवाकर्मवश्यावं च प्रत्यगा-मनोऽर्याप्तरभूरस्यहि परमपुरुष. सैव धर्मः, ‘वेदाहमेत पुरुषं महानम्। आदित्यवणे तमसःपरस्तात् १ (यजु. आर. ३.१ ३. पुरुषस्) इत्यादिषु त्रिगुणा मकप्रकृत्यन्तर्गताप्राकृत स्वा साधारणरूपचन्च च ज्ञानादिगुणरत्तवहि श्रूयते; ज्ञानादयोऽपि सत्यंज्ञानमनन्तं ब्रह्म (ते.आन. १) ‘यस्सर्वशस्सर्वचित् ’ (मु. १.१.९) ’ पराय शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वामाविषी शानबहकिया च’ (श्वे.

,

६.८) इत्यादिषु श्रुतत्वात् तस्य गुणा विज्ञायन्ते । तथा ’ आदित्यवर्ण तमसः परस्तात् ’ (यजु.आर.३.१३. पुरुष )

इत्यादिषु अप्राकृतस्वासाधारणरूपश्रवणात् तद्वत्ता व विज्ञायते । तदेतद्वाक्यकारवाह’ हिरण्मयःपुरुषो दृश्यते इति

’ प्राशस्सर्वानरस्स्यात् लोककामेशोपदेशात् तथोदया पाप्मन’म्’ इन्युसवा तपस्य कार्य व मायामयत्व वा इति विश्वार्य ’ स्याद्रूपं वृतक मनुग्रहार्थं तच्चतसामैश्वर्यात्’ इति निरसनीय मतमुपन्यस्य रूप वातीद्रियम् अन्तःकरणप्रत्यक्षनिदें शात्’ इति व्याख्यात च द्रमिडानायैः– ‘नवा मायामात्रमञ्जसैव विश्वसृजो रूपम्, तत्तु न चक्षुषा मझम, मनसा व. (

केण साधनान्तरवता गृह्यते, ‘न चक्षुश गृह्यते नापि वाचा मनसातु विशुद्धेन ’ इति श्रुतेः ; नरूपाया देवतायाः

रूपमुपदिश्यने; यथाभूतवादिहि शास्त्रम्; यथा ‘म्हारजत वास: ’ ’ वेदाहमेत पुरुष म्हान्तम् । आदित्यवर्णम् ‘इति प्रकरणान्तरनिर्देशात् ’ इति साक्षिण, इति ‘हिरण्मय’ इति रूपसामान्याचन्द्रमुसवत् इति च वाक्यम् | तब व्याख्यात

तैरेव ‘नमयडत्र विकारमादाय प्रयुज्यते अनारभ्यत्वादात्मनः ’ इत्यादिना | अतः प्रधानात् प्रत्यगा मनभायांतरभूतो निरुपाधिकविपश्चिदनवधिकातिशयानन्दोऽप्रावृत्तस्वाताधारणदिव्यरूपः पुरुषोत्तमः परं ब्रह्म जगकारणमिति वेदान्तैःप्रति पायन इति निरवद्यम् ||

भेदव्यपदेशाच्चान्यः १-१-२२ (

य आदित्ये तिन् आदित्यादन्तरी यमादित्यो नवेद यस्यादित्यश्शरीरं य आदित्यमन्तरी यमयति सत आमा

इन्तर्षाग्यमृत इत्यधिदैवतम् | यश्चक्षुषि तिष्टन् इत्यध्यान्मम् । यस्सर्वेषु लोकेषु तिष्टन्नित्यधिलोकम् | यत्सर्वेषु भूतेषुरिष्ठ

नियधिभूतम् | यस्सर्वेषु वेदेषु तिष्ठन्नित्यधिवेदम् । यस्सर्वेषु यज्ञेषु तिष्ठन्नित्यधियशम्’ (वृ. ७. ख. ९) इत्यन्तयमिब्राह्मणे ं

मुबालोपनिषदि च ’ यः पृथिवीमन्तरे सञ्चरन् ’ इत्यारभ्य ‘योऽव्यत्तमन्तरे सञ्चरन् योऽक्षरमन्तर सञ्चरन् यो मृत्युम न्तरे सञ्चरन् यस्य मृत्युश्शरीरम् य मृयुर्न वेद एष सर्वभूतान्तरात्मा अपहृतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायणः’ (सुबा ७. ब) इति सदव सर्वलोफसर्वभूत सर्ववेद सवैयञ्च सर्वात्मोपरिवर्तमानतया तच्छरीरतया तत्तदन्तरास्मतया तत्तदवेद्यतया तत्तन्नियन्तृतया वैभ्यस्सर्वेभ्यः भेदव्यपदेशाच्च अयमपहतपाप्मा नारायण: प्रधानात् प्रत्यगात्मनश्च अर्थान्तरभूतो निखिल जगदेककारणमिति सिद्धम् ॥ इति वेदान्तसार:

अथ वेदान्तदीपः

अन्तस्तद्धर्मोपदेशात् १-१-२१ छान्दोग्ये ‘पएषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषो हृदयते’ (छां. १.६.६) ‘एषोऽन्तराणिपुरुषो दृश्यते’ (छ|

अंन्सर- १-१ ७ ]

वेदान्तदीप:

३७९

१.७.५) इत्यादित्याघारतया श्रयमाणः पुरुषः किं जीनविशेष उत परमपुरुष इति सत्य जीवविशेष इति पूर्व पक्षः । कुतः १ सशरीरत्वात् । शरीरसयोगोहि वर्मनदयस्य जीवस्य स्वमंपलभोगायेति । रादा पसभ्यः

$

पाप्मम्य उदितः १ (छा.१.६.७) इत्यादिना अपहृतपाप्म धपूर्वक सर्वशेषबायोप्टेशत् । तथा च जीवेध्वसम्भवात्, अयमक्ष्यादित्याघारः पुरुषोत्तम एव । स्वासाधारणविच शाश्वर्यादिस्याणगुणवत्रस्य भवति । श्रूयते च तद्रूपस्याप्राकृतत्वम् ‘आदित्यवर्ण मरुस्तु पारे ( पुरस्) इत्यादौ । सूत्रार्थस्तु -आदित्यायन्वश्रयमाणः पुरुषः परत्रा | तदसाघ रणादह पाप्मत्व दिमे दे त || भेदव्यपदेशाच्चान्यः १-१-२२

’ यआदित्ये तिष्टमादित्याद तर.’ (बृ.५.७.९) यमन मिनीतर: ’ (बृ.५.७.१२.विश न स्थाने

माध्यान्दनपाठ) इत्यादिमिर्जव्यय परमादेव ॥

॥ इति वेदान्तदीपे अन्तरधिकरणं समाप्तम् ॥ अथ अधिकरणसारावळी

भूयिष्ठानन्तपुण्योपचय वलसमुद्बुद्धपूर्वोचभूम्ना

शक्रादिन्यायतस्यात् निगुणतनुभृतामीश्वराणा प्रवाह । तन्नाकर्मोत्थदिव्याकृतिजनिमहिमा शासिता सर्वपुसा

नित्यश्री श्रुतइति स य इत्युक्त एवैष एक ॥ ॥

सर्वेभ्य कल्मषेभ्योदित इति वदन्त्यन्तरादित्यविद्या

तस्माच्छेपाभ्यनुज्ञानयत इति जिभो पुण्ययोगोऽस्तु मैवम ।

आम्नातोऽनन्यश।स्यरस्ववशपरफलस्साधुना नैव भूयान्

स्यात्पुण्ये लक्ष्मयोगादपि न सुकृतमित्यादिना पाप्मशब्द. ॥ २ ॥ प्रख्यातं शुद्धसत्त्वं किमपितद्नघ द्रव्यमव्यक्ततोऽन्य तद्रूप रूपमैशं दिवि फनति तथा शेषशेषाशनाद्ये । नित्य तत्सूरिसेव्यं परतरमजहत्स्वस्वभावत्स देव पुंसां ससारशान्त्यै विपरिणमयति व्यूहपूर्वैर्विभगे ॥ ३ ॥ देहत्वात् सप्तधातुनिमलमघभवन्दु सटन्नार युक्त सांशत्यादेश्य हेतोरिति यदि तदसद्धर्मिमानेन धाधात् ।

पाघश्शास्त्रेकवेथे कचिदपि न भवेदन्यथाऽतिप्रसङ्गात्

यत्तु स्वेच्छाषतारेवभिनयति तदप्यासुरोपप्लवार्थम् ॥ ४ ॥

आंधकरणसामवी

२८०

इत्थ विद्यात्रयेण स्थिरचरचिदचिद्देहि नस्स हेतो व्यत्ताज्जीयतत्त्वादपि समधिगता यद्यपि स्यात्तथापि ।

उत्थानद्वारभेदात् क्रमत इद्द मुदूपक्रमान ॠनिष्ठान् अद्धपायस्मिन्निस्म्धन्नधिकरणगणैस्तहुणानुगृणाति ॥ ५ ॥ शब्दर सद्ब्रामुख्यैश्श्रुतिशिरासे मितं कारण किश्चिदे

सङ्कल्पाभ्यासरूपैरतदननुगुणश्चिन्तितश्चिद्विशेप । भूताकाशादिशङ्काज ननसमुचितैनामभि. कारणस्यै क्षिप्त्वा तत्पादशेषभुतिसमुदयना सम्भवोत्या भुनकि ॥ ६ ॥ आकाशप्राणशब्दावनितरगतिकौ रूढिभन्नेन नेयो ज्योतिश्शब्दस्तु रूच्या प्रथयति पुरुष दिव्यतेजोविशिष्टम |

प्रख्यातेन्द्रादिशब्दस्तदनु नियमितस्तद्वित्रिप्रवृत्त्ये

त्येनस्यात्मेटिकैपा द्विनयुगलवती शब्दवृत्तिक्रमेण ॥ ७ ॥ ॥ इत्यन्त र धिरणं समाप्तम् ॥

7

[ अन्तर- १-१७

२८२

सूत्रे’’ पूर्वनाशयेन माध्येऽधिकारम् [ आकाश ११८ श्रीभाध्यम्

कारणे निर्दिष्टे ईक्षणी शेषानन्दविशेषरूपविशेषार्थी स्वभावात्प्रधान क्षेत्र शाढिव्यतिरिप ब्रह्मेत्युक्तम् । इदानीमाकाशादिविशेषशध्दै र्निर्दिश्य जगत्कारणत्वजगदैश्वर्याढिवादेऽप्या काशदिशब्दामिधेयतया प्रसिद्धचिदचिद्वस्तुनोऽर्थान्तरमुक्तलक्षणमेव ब्रह्मेति प्रतिपाद्यमे आकाशस्तल्लिगाव-इत्यादिना पादहशेपेण

२३ - आकाशस्तलिंगात् (१.१.८) इदमाम्नायते छान्दोग्ये ’ अस्य लोक्स्य का गतिरिति आकाश इति होवाच सर्वाणि है या इमनि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते आकाशे प्रत्यरतं यन्ति आकाशो ह्येवैभ्यो ज्या श्रुतप्रकाशिका

सू. २३ – आकाशस्तलिंगात् (१.१.८] Pa

सिद्धान्ते कारणत्वानुनादस्य वक्ष्यमाणत्वाद्विधेयं विमित्यपेक्षाय विधेयार्थज्ञापनायें कागतिः ‘अस्य लोकस्य

गूढार्थसंग्रहः दाभेप्रेत्याह- साधारणैश्शब्दे जगत्कारणे निर्दिष्टे इति । इदानमाकाशादिविशेषशब्दरितच | परैः ‘यदेष क् श आनन्दो न स्यात् ’ ’ आकाशाहने नामरूपयोः’ इत्यादी प्रदाणि आकाशशब्दप्रयोगात् द्वावयाना ब्रह्मपरत्वनिर्णयन तत्राकाशशब्दस्य गौणत्वम् अपतु आकाशशब्द स्त्रोदमस्थस्य अभ्यासरूपतात्पर्य श्रुतिरुवात् गौणत्यस .

भवतीति पूर्वपक्षिण आशय उनः | सच न युक्तः । सर्वत्रापि आकाशशब्दस्य प्रसिद्धाकाशे रुदन्वेन ब्रहशब्दार्थस्य

निरवमहमहत्वस्य तदर्थएन विधान्तिरिति पूर्ववक्षिण आशय: । ब्रह्मशब्दस्य ‘बृहजातिजीन’ इत्यादिरूदिग्राहक प्रमाणमुपन्दस्य रूदिमाशङ्कय निरुत्ति बल्लभ्योऽर्थः निरवग्रहमह व तेन रूटिर्न विशिष्यत इति पञ्चपादिका विवरणयोव्यंत्तम् । निति

बलउभ्यार्थमङ्गीकृत्य अन्यार्येषु रूट्यैव प्रयोग इति विवरणप्रमेयसग्रह स्पष्टम् । इत्थ च आवाशपदस्परुटिलब्धार्थप रिग्रहे श्रुतित्वमेचायतमिति ब्रह्मशब्दापेक्षया निष्कर्षः नेवापादयित शक्य इति सदावार शब्दार्थ एव ब्रह्म दूत सीम रणयिमित्येत्राशयो युक्त इति भावः ॥ अन्तरधिकरणविषयवाक्य(छ। १.७) खण्ड उत्तएण्ड (छा. ९) ‘अस्य लेवरू वागतरित्यादिवाक्य वर्तते । एत

●पूर्वखण्ड शालावत्यदात्म्यजैबलीना कथाया शाल वयं दाल्भ्य ‘कास नोगतिरिति पप्रन्छ । त्रैव प्रश्नपरम्पराया ‘अमुध्य लोकस्य कागतिः’ इत्यन्न दात्म्पेनोक्ते ‘अय लोक’ इति तेनोत्तरित ‘अस्य लोकस्य कागतिः’ इति तदनन्तरं जैवलिना

‘ अन्नवत्किल ते शालाबत्यसाम ’ इत्यारम्य ‘अस्य लोक्य कागति.’ इत्याद्युत्तरवाक्यम् । अत्र ‘अस्पोक्स्ये’ युक्त्या एनलोकवियत्र वाक्यस्य प्रतीयते ।

अन्नरधिकरणस्य आनन्दमयाधिकरणशेषतया आनन्दमयाधिकरणविषयवाक्यभू

।

तानन्दवलया ‘तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशरसम्भूतः ’ इत्यत्राकाशस्य वाय्वादिक्रमेणो पादक व स्पष्टम् अत्राका

|

शशब्द: अभ्यस्त इति अभ्यासरूपता पर्येलिङ्ग श्रुटिश्वान पूर्वपक्षमूल्म् अन यथास्थिलिङ्ग शुलपेक्षया प्रलमिनिसमा धत्त-’ आकाशस्तलिङ्गादित्यादिना || अन्तरधिकरणे अपहृतपाप्मन्यस्य सदाऽभिव्यक्तिस्वाभाविकव उपदेशात् इति सौत्रशब्देन सूच्यते । अस्तु लिङ्गशब्दस्यान्यदेव तात्पर्यम् ||

आकाश १९०८ ]

( धु. प्र) सामान्यावशेषम्यायं, रूडिप्राग्रस्य, धानुसत्य पूर्वपक्षनरूपणम्

२८३

श्रीमाध्यम

यानाकाशः परायणम् ’ (छां. १.९.१) इति । तत्र सन्देहः किं प्रसिद्धाषाश यात्राकाश

शब्देनाभिधीयते, उतोक्कलक्षणमेव ब्रह्म इति । किं प्राप्तम् । प्रसिद्धावान इति पुतः ? शब्दकसमधिगम्ये वस्तुनि य एवार्थो व्युत्पत्तिसिद्धदशध्देन प्रतीयते स पय ग्रहीतव्यः । 7

अतः प्रसिद्धाकाश एव चराचरभूतजातस्य कृत्स्नम्य कारणम् । अतस्तस्मादनतिरिक्तं

ब्रह्म । नन्वीक्षापूर्वकस्यादिमिरचेतना जीवाच व्यतिरिक्तं ब्रह्मेत्युक्तम् । सत्यमुक्तम्,

अयुक्तं तु तत् । तथाहि ‘यतो या इमानि भूनानि जायन्ते तद्ब्रह्म ’ (ते. भृ.१. अनु) इत्युक्ते कुत इमानि भूतानि जायन्त इत्यादि विशेषापेक्षायां ‘सर्वाणि हया इमानि भृतान्याका शादेव समुत्पद्यन्ते’ (छां.१.९.१) इत्यादिना विशेषप्रतीतेः जगजन्मादियारणापाश &

श्रुतप्रकाशिका

इत्यादिमुत्तम् । गतिः प्राप्य, संशयमाह - तत्रेति । भूताकाशे प्रसिद्धपतिशयपरायणत्वादनुपपत्तिभ्यां संशयः–

भूता परमा मनिचाकाशशब्दप्रयोगात्सय इत्युक्त परैः । तदयुत्तम् अश्रुनवेदान्तस्य ‘सर्वाणिहवा इमानिभू तानि ’ इति वाक्यस्याकाशशकवत् ‘आकाशोहवे नामरूपयोर्निर्वहिते’ इत्यादिवावयस्थाकाशशब्दस्य च परमाम विषय प्रतिपत्तेः श्रुहरेदान्तस्थ राशयामावाच | चिचिद्विलक्षणकारणास्तित्यायोगव्यवच्छदोहि प्रथमपाद साध्य: नत्वन्ययो गव्यवच्छेदः स:निपार्दास|ध्य एय, इतः पूर्वेरधिषरणैरेवायोगव्यवच्छेदासिद्ध इति ‘सदेव’ ‘ब्रह्मविदाप्नोति "

‘आत्मन आकाशस्सम्भूत ’ इत्यादिषु कारणविषयाणा सद्रह्मादिशब्दाना साधारणानामाकाशमाणे द्रादिविशेषपर्यव es

सानेसति चिदाचेद्विलक्षणकारणास्ति वासिद्धेगकाशादिपदानामीक्षणान. दहिशेष योगानुगुणत्या नेय वेस्त्येव तात्स्य | t

अनी यथोच हेतुनिच घनस्सशयः ॥

जगत्कारणवादिवाक्यप्रतिपाद्य वस्तु किमाकाशः उत परमा मेति विचारः तदर्थ ‘अस्य लोकस्य कागतिः इत्याकाश इत्यनाकाशः प्रिसिद्ध ? उत पर तदर्थं विमाकाशशब्दो रुट्या वर्तत उनावयवशक्तया । तदये ज्याय

स्वादिगुणाः किं मुख्यतया नेया. उान | तदर्थ ‘आत्मन आकाशरसम्भूतः " इत्यात्मशब्दः किं कारणाकाशपर: उन परमा मपर: १ तदर्थं किमयमा मशब्दः स्वरूपपरः उत देहप्रतिसबन्धिपर इतिविचारः यदा स्वरूपपरः तदा आत्मन आकाश इत्यनात्मशब्दस्य कारगावाशपरनया ज्यायस्वादिगुणानामपि क्यचन्नेयत्वेन रूढिशः स्थितन्वाद्विषयवाक्य स्याकाग्रशब्दः प्रसिद्धाकाशवरत वेदान्तवेद्य वस्तु प्रसिद्धाका इति पूर्वपक्ष परपलिभावः । यदा आम्शब्द, शरीर प्रतिसचन्त्रिपर तदा आत्मन आकाश इत्यनात्मशब्दस्य परमात्मपरतया ज्यायर वादिगुणानामा मुख्य वाद्यौगिष वृत्या विषयवाक्यस्याकाशशब्द: परम्पर इति कारणवाक्यप्रतिपाद्यः परमा मेति राद्धान्ते पल्पलिभावः ॥

पूर्वपक्षसमर्थनौयिक प्रयोजक शिक्षयति शब्देति । प्रमाणातरसिद्धार्थानुवादेदिनुघायष्टिगत्या

स्य वर्गनीय स्यात् ’ आदित्यो यूप’ इत्यादिषु यूपादेः प्रमाणान्तरगोचरत्याहि तदनुरोधादै क्यानम् मानान्तरागो वरे वस्तुनि प्रतिपाद्ये न तथा व्यु पत्तिासद्धार्थस्त्याज्य | आनुरोद्धव्यान्तराभानेन शब्दस्वान- यस्य अकुण्ठितवादिति भावः | तत:किमित्यनाइ–अतइति । प्रसिद्धाकाशएवेति । अर्थान्तरपर वेहि यौगिव वृतिगश्रयणीया नतयुक्त रूढिहि योगात्मरतिभावः । अर्थान्तर) ६)निरोधपत्तिषिद्धार्थलयत इति वदति नन्विति पहिरति सत्यमिति । इत्यादीत्यादिशब्देन प्रियन्ति कन जीवन्ति इत्यपेक्षा विवक्षिता विशेषण प्रतीतेरिति एतद्वाक्यविशेषण विशेष.

प्रतीतिर्हेतुतयोचा जगजन्मादिकारणमाकाशएवेति निश्चितइति । सद्वियादिप्रतिपत्रकारणानुवादित इणयानयोक्त

रुद्व्यन्यास: आकाशस्यनस्थाद्वयन कार्यन्वकारण वो भयोपपत्तिः

२८४

1 [ आकाश- १-१.८

“श्रीभाष्यम्

पवेति निश्चितसति ‘संदेव सोम्वेदमग्र आसीत् ’ (छां.६.२.१) इत्यादिष्यपि सदादिश व्दास्माधारणाकारास्तमेव विशेषमाकाशमभिदधति । आत्मा वा इदमेक पवान आसीत् "

(ऐतरेय. १.१.१) इत्यादिग्यात्मशःदोऽपि तत्रैव वर्तते । तस्यापि हि तनैषन्तत्वं न संभ

यति; यथा ’ मृदात्मको घट ’ इति । आहोतीत्यात्मेति व्युत्पत्या सुतरामाकाशेऽप्यात्म शब्दो वर्तते । अत एवमाकाश एवं कारणं ब्रहोति निश्चिते सतीक्षणादयस्तदनुगुणा गौणा वर्णनीयाः | यदि हि साधारणैश्शन्दैरेव सदादिमि ‘कारणमभ्यधायिष्यत; ईक्षणाद्य र्थानुरोधेन चेतनविशेष एव कारणमिति निरचेष्यत । आकाशशब्देन तु विशेष एव नि

श्चित इति नार्थस्वाभाव्यान्निर्णेतव्यमस्ति । ननु ‘आत्मन आकाशस्सरभूतः ’ (ते. आन. १. २) इत्याकाशस्यापि कार्यत्वं प्रतीयते । सत्यम्, सर्वेषामेवाकाशवाय्यादीनां सूक्ष्मावस्था स्थूलावस्था चेत्ययस्थाद्वयमस्ति । तत्राशस्य सूक्ष्मावस्या कारणम् । स्थूलावस्था तु कार्यम् । ‘आत्मन आकाशस्सम्भूत.’ (तै आन. १.९) इति स्वस्मादेव सूक्ष्मरूपात्स्वयं

स्थूलरूपरसम्भूत इत्यर्थः ।’ सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्यद्यन्ते’ (छां.

7

१.९१ ) इति सर्वस्य जगत आकाशादेव प्रभवाप्ययादिश्रवणात्तदेव हि कारणं ब्रह्मेति श्रुतप्रकाशिका

ब्रह्म आकाश एवेति निश्चितइत्यर्थः । यद्वा आशतप्रतीतिः पूर्वमुक्का निश्चित इति घुक्तितो निर्णय उक्तः ॥

ननु ‘यतो वा इमानी त्यादि वाक्यप्रकरण एव आनन्दो ब्रह्म ’ इत्यानन्दशब्देन निशेषनिर्णयोऽस्ति । C

नैवम्

‘यदेप

आकाश

आनन्दो

नस्यात्’

इत्याकाशशब्दसामानाधिकरण्यादानन्दशब्दः

विमाकाशपर:

आकाशशब्दः किमानन्दपरइति सशयस्स्यात् तस्मादानन्दशब्द सामानाधिवरप्यर हतात ‘आकाशादेव समुत्पद्यन्ते ' इति वाक्यादेव विशेषनिर्णय इत्यभिप्रायेणाकाश एवेति निश्चितइत्युक्त साधारणाकाय: साधारणरूपाः ‘छागोवा मन्त्रवर्णात्’ इति न्यायोऽभिनेतः आत्मशब्दन विशेषनर्णयशङ्का निरस्यति । आत्मावा इत्यादिना । त्रैव आकाशे आकाशशब्दा

पेक्षया आत्मशब्दोऽपि साधारण इत्यर्थः आत्मशब्दस्यावयवशक्तयाप्याक इपर व दर्शयति आमोतीति । व्यवस्थित रूटि

शक्तेराकाशशब्दस्य रूढिमादपि नानार्थसाधारणरूदिशक्ते रामशब्दस रुटेभङ्गउचित इतिभावः । ईक्षणादीनाम.ण

।

स्वेन निर्वाह्य वमाह - अतएवमिति श्रुतिप्राय तदनुगुण नैयमित्यर्थ: । क्षणादि मुख्यत्वानुरोधी सदादिशग्दै रेत्र विशेषनिर्णय इति शङ्काया सदादिशब्दग्य आकाशादिपदश्रुतेः मानल्यमुपपादयति यदिहीति । साधारणशब्देरे चेति । नतु विशेषचन्दान्तरे सतीतिभाव। यदीत्यभिप्रेतं विपर्ययण विशेषनिथायवरद्भाव दर्शयति आकाशशब्दे नत्विति । रूदिर्हि योगमपहरतीति व्यायाद्विलचितप्रतिपन्नाद्यौगिकादपि शीघ्रधीविषय रूट्यर्थ एवाकाशशब्दस्य परिग्राह्य

सदादिशब्दानामीक्षणादिलिपरामर्शसापेक्षत्वेन विनितप्रवृत्तिया अतिशप्रप्रवृत्ति वात् प्रबलतर व शपद श्रुत्याऽपेक्षिते विशेषेलब्धे अर्थवमाननिर्णेतव्यनिशाम्भवादीक्षगादयस्तदनुरोधेन वर्णनीयाः । अतो नचेतनविशेषवारणत्वसिद्धिरि

पर्यः कार्यतयाऽत्रगतस्य परमकारणत्वानुपपत्तिमुसेन चौदयति नन्विति | परिहरति सत्यमिति । कार्यत्वेऽभिमतिः तस्य कारणवमत्वेऽनङ्गीकारः बास्वायुपादानं निदर्शनतया सूक्ष्मावस्थाशब्देन तन्मात्रावस्या कथ्यते ‘आत्मनआकाश’

इति वाक्ये आत्मशब्दः स्ववाचीत्यर्थः । कुत इत्थमस्वारस्येनाथ व वाह- सर्वाणीति । प्रभवाप्ययादीत्यादि नारकाशप्रदानेन स्थितिहेतुत्वमुच्यते परायणम् इति पत्रोक्तम् ||

आकाश ११.८]

एवारेण जगदेवकारणवलामः

२८५

श्रीभाप्यम्

निश्चिनम् । यतः प्रसिद्धाकाशाइनतिरिक्तं ब्रह्म, अत एव च ‘यदेष आकाश आनन्दो न स्यात् ’ (ते. आ.७) ‘आकाशोहवं नामरूपयोनिहिता’ (छां.८.१४.१) इत्येवमाविनिर्देशो

ऽप्युपपन्नतरः । अतः प्रसिद्धाकाशादनतिरिक्त प्रह्मेति ॥

एवं धूमः’आसशस्तलिङ्गात् ’ आकाशशब्दाभिधेयः मरि द्धाफाशाद चेतनाद

र्थान्तरभूतो यथोकलक्षणः परमात्मैव पुतः ? तलिङ्गाव-निरिलजगदेव यारणत्वम्, सधै स्माज्ज्यायस्त्वम्, परायणत्यम् इत्यादीनि परमात्मलिहायुपलभ्यते । निखिलपारायं

हाचिद्रस्तुनः प्रसिद्धाकाशश-दाभिधेयम्य नोपपद्यते, चेतनवस्तुनस्तत्वार्यत्वासम्भवात् । परायणत्वं च चेतनानां परमप्राप्यत्यम् । तद्याचेतनस्य टेयस्य सलपुर पार्थविरोधनो न सम्भवति । सर्वस्माज्ज्यस्त्वं च निरुपाधिकं सर्वैः पल्याणगुणसभ्यो निरतिशयोत्यर्पः तदष्यचितो नोपपद्यते ॥ यदुक्तं जगत्कारणविशेषाकांक्षायामा काशशब्देन विशेषसमर्पणादम्यत्मवै तदनुरूप श्रुतप्रका

नामरूपयोर्निर्यहिता इत्येवमादीत्यादिशब्देन ‘कं ब्रहा सस ब्रह्म’ ‘‘प्राणंचास्मै तदाकारांचोचुः ‘परमे

व्योमन्प्रतिष्ठिता’ इति वाक्यान्यमिप्रेतानि । पूर्वपक्षमुपसहरति अतइति । राद्वान्नमारभते एवमिति । पूर्वाधिकरण इवनात्र तद्धर्मोपदेशात् इत्युक्त वाक्यान्तरप्रसिद्धार्थस्यानू देतस्य हेतुतया विवक्षितत्वात् । सिन्धान प्रमाणान्त

रोवलब्ध’ लिङ्ग मयति | निमित्याह -निखिलजगदिति । ‘सर्वाणि हवा इमानि ’ इत्यस्मिन्विषयवाक्ये सर्वेशदस्याङ्कोचमभिप्रेत्य निखिल युक्त भूतशब्दस्य वाय्यादि चतुष्टयमात्रपरस्त्वयुदासाय जगच्छन्दः । महच्छन्दपञ्चशब्द पृथिव्यादिशब्दसममिव्याहारामान भूतशब्दस्याचि ससृष्टचेतनपरत्व स्वनःप्राप्तम् यतो वा इमानि भूतानिजायन्ते 1

।

येन जातानि जीवन्ति, यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति ’ ’ नहिंस्यात्मर्वा भूतानि ’ ‘भूतानां प्राणिनश्श्रेष्ठाः’ इत्यादि प्रयोगस्वारस्यात् । अतस्मभूतकारण योक्त्या चिचिदात्मक समस्त प्रपञ्चकारणत्यमुच भवतीत्यभिप्रायण निसिलजगदि च्युतम् । तत्र निमित्तान्तराश्रयणाद्वावयान्तरैकार्थ्याच्च निमित्तोपादानादिरूप सर्वविघकारण वाभिप्रायेणकारण वमिन्यु तम् आकाशस्य तलिङ्गानुपपत्तिमाह-निसिलकारणत्वमिति । अनेनैकारणत्वानुपपत्तियामिप्रेता मह्याकाशो निमित्त कारण मनितुमर्हति, पुरुषार्थनिरोधित्वाच्च प्राप्यत्व च न सभपतीत्याह-परायणत्वंचेति । अचेतनस्य चेतनत्वेन स्वरू पानन्तर्भूतत्वादेयत्वमित्यर्थः सवलपुरुषार्थविरोधिनः सकलाना पुरषाणा साक्षा-पुरुषार्थो मोक्ष: महेतृत्यारस्य दिशे

धिनइत्यर्थः । यद्वा मोचविरोधितया हेयस्य शब्दादिनिषिद्धविषयमावण्यजननाद्धर्माटिसकलपुरविरोधिनः स्व मुवस्य मोक्षान्नमात् पुरुषार्थरूपो मोक्ष तद्विरोधिन इनि वाऽर्थः !! यद्वा कारणावस्यायामत्यन्तज्ञानसोचहेतुतया चतुणमपि पुरुषार्थाना विरोधिन इत्यर्थः । व्यायर व पीर ह सर्वस्मादिति । अत्र पूर्वपचयुत्तेः नः परिहारउत्तो भवतीत्यपेक्षाया सूत्राभिप्रेतार्थं वक्ष्यन् परोत्तमनुवदति यदुक्त मिति | गूढार्थसंग्रहः

निखिलजगदेककारणत्वमिति । ‘आकाशादेव समुपद्यन्त’ इत्यन एवकारेण कारणान्तरनिषेधेन उपादान

कारणत्न निमित्तकारणत्वंचैकस्यैवेति ता.पर्येण निसिलजगदेककारणत्वमित्युक्तम्। पूर्वाधिकरण ‘तद्धर्मोपदेशात्’इत्यत्र

२८६

अनन्तत्वत्यांगन कारणत्यस्य प्रथममुतौ बीजम्, लिमारस्ये जैमिनिसम्मतिब्ध [ आकाश १-१८ श्रीभाष्यम्

मेव वर्णनीयमिति, तद्युक्तम ’ सर्वाणि हवा दमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते’ (छां १.९.१) इति प्रसिद्ध निर्देशात् । प्रसिद्धवनिर्देशो हि प्रमाणान्तरप्राप्तिमपेक्षते । प्रमाणा न्तराणि च ‘सदेव सोम्येदमग्र आसीत् ’ (छा.६.२.१) इत्येवमादीन्येव वाक्यानि | तानि च यथोदितप्रकारेणैव ग्रहा प्रतिपादयन्तीति तत्प्रतिपादितं ब्रह्मापाशशब्देन प्रसिद्धवनिर्दि

इयते । सम्भवति च परस्य ब्रह्मण प्रकाशकत्वादाकाशशब्दामिधेयत्वम् - आकाशते, आ श्रुतप्रकाशिका

परिहरति तद्युक्तमिति । प्रथमं पुरानादसापेक्षणानुवादेन पुरोनादिवाक्यविरुद्धार्थप्रतिपादनायोगं वक्तु अनुवाद लिङ्ग वत्त्वमाह-सवाणीति । प्रसिद्धयन्निर्देशोऽस्तु तत्व किमित्यत्राह- प्रसिद्धव दिति । सापेक्षवस्तुतविमित्र है

प्रमाणान्तराणिचेति। कथमाकाशब्दः परह्मवादित्याग्रह - सम्भवतिचेति । प्रकाशक्त्वात्पपासर्वार्थ गूढार्थसमह तच्छब्दोपपादनेन अनन्यथासिद्धत्व यथातथाऽत्रापि तच्छब्द निर्देशन लिङ्गस्यानन्यथासिद्धत्वं बोध्यते । अनन्यथासिद्धले

ब्रस्य श्रुन्यपेक्षया प्राचल्य सूत्रे विवक्षितम् । अन श्रुतिक्रमे ‘भावाशादेव समुत्पद्यन्न इत्यादिना वारण व प्रथमत, नेन्तरं

ज्यास्त्वम् अनन्तर परायणत्वम् अनन्नन्वचान्तेऽभिहितम् । यद्यपि जैवलिना ’ अन्तर्वाक्लि शालवल्यसाम ’ इति पूत्र मेव शालारत्यप्रतिसाम्न अयत्व प्रतिपादितम् । तप्रतिकोटिभूतमनन्तव, त्स्यैव प्रथममभिधान युक्तमिति (या…म) वैश्विदुतम् । तथाऽप्याताशशब्दघटिनविषयनाक्ये तक्रमोचनाया कारणत्वमेव प्रथमतः अन्तएवानन्य मुक्तम् । एतदनुसारण परैरपि कारणत्वाटिकमभिधाय अनन्त वमन्तएवामिद्दितम् । युत्तचैतत् अभ्यासरूपता पर्यलिनुगृही ताकाशशब्दश्रुतिः पूर्वपक्षनिमिति (ब्र.वि.आ) पूर्वपक्षिण आशय: परेवोत सिद्धान्तेऽपि एत प्रतिषरत्या बार ण व प्रथममभिहितम् । एवमुक्तावेवानन्यथासिद्ध लिङ्ग पूर्वपक्षप्रतिकोतिया यद्वाक्यचलादुपयस्त तस्मिन्नेव वाक्येऽन यथा

सिद्धलिङ्गदर्तने प्रकाशन एवं पूर्वपश्चानुगुण्य सिद्धानस्य एवमुत्तविव ‘आकाशस्तलिङ्गात् इतिसूत्रयितु व्यस्साशय. सभ्यक्प्रकाशितो भवति । अभ्यस्तश्रुति पूर्वपक्षबीजमिति परेशमपि समनम्, तन्कोटिभूतार्थस्य सिद्धान्ते वर्णनदशा यामपि तद्वाक्योच कारणवस्थानन्यथासिद्धस्य प्रथमोत्तस्य पूर्वपक्षनिशसक्त्वकथन एवानुरूप्यम् । एवमाशयर्नव शङ्खरा चार्यैरपि थ्रु युत्त प्रमेणव ािन्यमिहिनानि । तद्रीतिरेय भगवद्भाध्यकाररप्यादृत | इत्यादीनि इत्यत्रादिपदेन अनन्त

गृह मध्ये | तलिङ्गादित्यत्रैकमन्चनेन एक्स्यैव लिङ्गस्य श्रुतिबाघकत्व सभवतीत्यर्थी बोधित अथापि श्रुतौ

बहून। सिङ्गानामथिधानेन बहूनियन्यस्तानि । एतेनाम्याटरूपता पर्यलिसिस पूर्वपक्षराघव उप सूचितो भवति । पूर्वमन्त्रे ‘अर्थाद्वा कनैक्शयात्’ (१.४.३०) इत्यत्र ‘हस्तेनात्रयत्ति स्वधितिनाइवयति “अञ्ज लिना सक्तप्रदाव्ये जुति’ इत्यादौ सामर्थ्यानुराधेनानदानस्य द्रवद्रव्यपुरोडाशाद्यवदानपरत्वेन अञ्जल्शि व्याके चात्मकाञ्जलिरया चकोच । एव कृष्णौ ‘स्याद्वा प्रत्यक्षाशष्टत्वा प्रदानवत् ’ (१०.२.१) इत्यत्र ‘घृतेश्र पयति’ इत्यादी विक्लत्यनुकूलव्यापार सामान्यवाचवस्य श्राघातो

अनिसयोगमात्रपरत्वेन सङ्कोचः स्वीकृत नन्यथा

सिद्धलिङ्गस्य प्राय पूर्वमीमासकानामपि समतमिति सिद्धम् ||

आकाशाधिकरणं समाप्तम्

आकाशा १-१८.] आकाशस्य चैतनकारणत्यायोगः ‘आ मन आकाश’ इति श्रुत्ययोगश्च

३८

श्रीमाध्यम

कादायति च - इति । किंच अनेनाकाशशब्देन विशेषसमर्पणक्षमेणापि चेतनांश प्रयम. स्मावितरणमायमचेतनविशेषममिधानेन ‘तदक्षत बहुस्यां मजायेय’ (सं.६.२.३) ‘सोकामयत । बहुम्यां प्रजायेय ’ (तं. आन. ६) इत्यादियामयशेषावधारितसाध्यमत्यकाम सत्यमरूपत्वादिविशिष्टा पूर्वार्धप्रतिपादनसमर्थानेषवापयति सामान्यं दनानुवाद रूपेणान्यातुन शक्यते । यत्त्यात्मशब्दचतनकान्तो नभवति ’ मृदात्मको घटः इत्यादि

दर्शनादित्युक्तम् तत्रोच्यते – यद्यपि चेतनादन्यत्रापि कचिदात्मशब्दः प्रयुज्यते तथा ऽपि शरीरप्रति संवन्धिन्यात्मशब्दस प्रयोगप्राचुर्यात् ’ आत्मा वा इदक दवाग्रआर्सत ' 3

१

(ऐनरेय. १.१.१) ‘आत्मन आकाशरसम्भूतः ’ (ते. आन.१.२) इत्यादिषु शरीरप्रतिसभ्य व्धिचेतन एव प्रतीयते । यथा गोशब्दस्यानेकार्थवाचित्वेऽपि प्रयोगप्राचुर्यात्सास्त्राठिमानेव स्वतः प्रतीयते ; अर्थान्तरमती तिस्तु तत्तद् साधारण निर्देशापेक्षा; यथा स्वत प्राप्तं शरीर

प्रतिसंवन्धि त्रेतनाभिधानमेव ’ स ईक्षत लोकानुजा इति (ऐतरेय. १.१.१)‘सोऽका

श्रुतप्रकाशिका

प्रकाशकत्वात् आकाशते खम्मे प्रकाशने । आकाशयति अन्य प्रकाशयीन, स्वा मने इत्यर्थ. या प्रकाशकत्यादिति णि

जन्त नेमाणिजन्तत्वेन च व्युत्पत्तिद्वयस्य तत्रोतिः | तस्यैव विवरणम् आकाशते इत्यादि रुदिप्रामध्यमर्थाविरोधिसती त्यद्राधिकरणनयोपजीननेनानावयवशक्त्या निर्वाहः कृतः । रूट्यपरित्यागेनापर्यवसानवृत्या आकाशशब्दयाकाशशरी परमात्मपरतथा निर्वाहोप्यतः । वैश्वानराधिकरण वैश्वानरशब्द सोमय परम्परयमाण वात, आकाशादिशब्दानां तत्तच्छरीरकपरमात्मवाचित्वस्यानम्तरपाढे ऽनुवदियमान्यच आमादब्द समव्याकृतदरी परमा •मरत्वतु यादवप्रकाशोक्त बिलम्बद्रययस्यादुपेक्षितम् | नवेल प्रसिद्ध निर्देशमः यम् नुवादबत्वसाधक ‘यदानेयोs. टाकपाल. उपारहि देवेभ्यो धारयति’ इत्यादानदर्शनादितिशङ्कायाम योग्यत्वे निश्चित प्रदेशेऽनुवा दक्त्यसावक इत्यमित्रायेणा- किचेति । विशेषसमर्पणक्षमेणापीति । एक्पदशवणवेलाया विशेषसमर्पणक्षणापि परा मर्शदायाम योग्यतया निश्चितोऽयों न प्रतिपादयितुं शक्य इलभिप्रेत्यासम्भावित कारणभावमि युत्तम । ‘सदक्षत’ इति सद्वेियाशक्यशेषः ‘ सोऽकामयत’ इति ‘ब्रह्मविदाप्नोति’ इत्यनुनाकनाक्यशेषः ब्रहाणो योग्यार्थत्वशावनाय सार्वश

दिवमुक्तम् । नप्रमाणपदयीमधिरोहतीति । अयोग्यानानुवादरूपेण वाक्येन योग्यापूर्वार्थवावयानामन्यथावरणम युक्तनित्यर्थः । उक्तवैषम्यद्वयानुनादेनाने क्या क्यान्येकवावयेन बाघयिम्शवयानीत्याह-एवमिति । गतिसामान्यं प्रत्रु ।

तिसामान्य ‘अस्य लोकस्य कागतिः’ इत्युक्रमशात् अन्यपर व स्फुटम् ||

एत्रमाकाशवारणपक्षे अन्यपरत्व, मेवयावयत्व, मयोग्यार्थत्व,मनुवादस्पत्यम् स्वपक्षे अभ्यवरयं वाक्यबहुत्वं योग्या यंत्रमपूर, चेति वैषम्यचतुष्टयमुत्तम् । एवमयोग्यार्थश्रुतिमूल लिङ्गमयोग्यार्थश्रुतितः प्रचलमिति सिद्धान्त याय उतो भगति यथा गाशब्दस्वार्थसमर्पणक्षमो भूतल घर्मतया प्रत्यक्षसिद्धघोपाधिकरणारविरोधना. य. यो यः स्वार्थप्रतिपा

दनक्षम नामाबाच्छुत्यामासः, एवं योग्यार्थश्रुतिमूहिङ्गापेक्षया आषाशश्रुतिः श्रुत्या भासत इति । आत्मशब्दानेदान्त्य ययित्यादिनानून परिहरति तत्रेति । स्वतःप्रातथा आत्मशब्दो विशेषत्राचीत्यर्थः । प्रकृत्ब्रह्मवाचितच्छन्द सामानाघि करण्याश्च न वापरत्वमित्यर्थसिद्धम् | नकेवलमर्थीन्तरसाधक निर्देशामावः स्वतःप्राप्तार्थसाधकनिर्देशोऽप्यस्तीलाह-स

ईश्तेति । अधिकरणार्थमुपसहरति एवमिति | योगाद्दूदे: प्राचस्यात् प्रसिद्धार्थपरत्वेत श्रुतिपिरोघाहर्बलं लिङ्गादि

[ं आकाशा १-१८

वेदान्तदीयः

૨૮૮

श्रीभाष्यम्

मयत वहुस्यां प्रजायेय ’ (तैं. आन. ६) इत्यादितत्तद्वानयविशेषा एव स्थिरीकुर्वन्ति । एवंवा फ्यशेषावधारितानन्यसाधारणानेका पूर्वार्थविशिष्ट निसिलजगदेक. कारण ‘सदैव सोम्य ' (छां.६.२.१) इत्यादिवास्यसिद्धं ब्रहौवाकाशशब्देन प्रसिद्धवत् ‘सर्वाणि हवा इमानिभू तानि ’ (छां. १,९.१) इत्यादिवास्येन निर्दिश्यत इति सिद्धम् ॥ आकाशाधिकरणं समाप्तम्

श्रुतप्रकाशिका

तदनुरोधेन नेयमिति पूर्वपक्षयुक्ति: योग्यार्थश्रुतिमूललिङ्कायोग्यास्याभासत्वाद्योग्यारस्वीकारइति राद्धान्त युक्तिः ॥

आकाशाधिकरणं समाप्तम् अथ वेदान्तदीपः

आकाशस्तलिंगात १-१-२३ t

‘ अस्य लोकस्य कागतिरित्याकाश इति होवाच सर्वाणि हवा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते आकाशप्र

त्यस्वं यन्ति ’ (छ।.१.९.१) इत्यत्र आकाशशब्दनिर्दिष्ट जगत्कारण कि प्रसिद्धाकाशः उत सम्स्तचिदचिद्वस्तुविल्क्षणं ब्रह्मेति संशय: । प्रसिद्ध।काश इनि पूर्व:पक्षः कुतः १ आकाशशब्दस्य ढोके तत्रैव व्युत्पत्तेः ‘यतो था इमानिभू तानि ’ (तै भू. १. अनु) इत्यादिसामान्यलक्षणस्य सदादिशब्दानामपि साधारण वेन ‘आकाशादेव समुत्पद्यन्ते’ इति विशेष पर्यवसानात्, ईक्षणादयोऽग्याबाश एवं जगत्कारणमिति निश्चितसति गौणा वर्णनीया इति । राद्धान्तस्तु ‘ सर्वाणि हवा इमानि भूतानि ’ (छा.१.९.१) इति प्रसिद्धवन्निर्देशात्, प्रसिद्धेश्शक्षापूर्वकत्वात् चिदचिद्रस्तुत्रिरक्षणं .

१

१

सर्वशं ब्रह्माकाशशब्द निर्दिष्टमिति । सूत्रार्थस्तु – आकाशशब्दनिर्दिष्ट परमेव ब्रह्म, प्रसिद्धयन्निर्दिश्यमानात् जगत्कारण त्वादिलिङ्गात् ||

॥ इति वेदान्तदीपे आकाशाधिकरणं समाप्तम् ॥ अथ अधिकरणसारावळी

अन्नाकाशस्त्वशेष प्रभवविलयभूरसान्नि दृष्टरस्वनाम्ना

निर्दिष्टस्तैत्तिरीयेऽप्यनितंरजनितस्वात्मनस्सम्भयोक्तया ।

मैवं सिद्धानुवादाह्ययमथ च परमाप्यतादिर्न तस्मि स्तत्कर्ताऽऽत्मा विपश्चिच्छूत इवि विहता स्वात्मनस्तत्प्रसूतिः ॥ समाप्तमाकाशाधिकरणम्

अथ प्राणाधिकरणम् श्रीभाष्यम्

सृ. २४ - अत एव प्राणः (१.१.९) इदमाम्नायते छान्दोग्ये- प्रस्तोतर्या देवता प्रस्तावमन्वायत्ता ’ (छां.१.९.१) इति प्र स्तुय ‘यतमा सा देवतेति प्राण इति होगच सर्वाणि ह या इमानि भूतानि प्राणमेवामि संनिशन्ति प्राणमभ्युजिहते सैषा देवता प्रस्ताव मन्वायत्ता तां चेदविद्वान्मास्तोप्यो मूर्धा ते व्यपतिष्यत् ’ (१.११.५) इति ॥

अन प्राणशब्दोऽप्याकाशशन्दवत्प्रसिद्धप्राणन्यतिरिके परस्मिन्नेव ब्रह्मणि वर्तते, तदसा

धारण निखिलजगत्प्रवेशनिष्त्रमणादिलिद्वात्प्रसिद्धयनिर्दिष्टात् । अधिकाशङ्का तु

स्य

भूतजातम्य प्राणाधीन स्थितिप्रवृत्त्यादिदर्शनात् प्रसिद्ध एव प्राणो जगत्कारणतया निर्देश महंतिइति ॥

अथ प्राणाधिकरणम् श्रुतप्रकाशिका

उताधिकरणायमनुवदति—-

सू. २४ = अत एव प्राणः (१.१.९)

विषयमाइ–इदमिति । मूर्धाते व्यपतिष्यत् आमसत्ता न सभ्येतेत्यर्थ । किं वेदान्तवेद्य प्रसिद्ध प्राणः उत पर मामा, तदर्थ ‘प्राणइतिहोनाच’ ‘प्रणमेवाभिसविशन्ति’ इत्युत्त प्राण प्रिसिद्ध उनपर तदर्थे किं प्राणशब्दो

रूद, उन यौगिक तदर्थं भूतजातस्य प्रसिद्धप्राणायत्तस्थितिप्रवृत्तिमस्ति उन नतिविचारः । यदाऽस्ति तदा रूढत्वा दिपयवाक्यप्राणशब्द प्रसिद्धप्राणवर इति सर्ववेदान्तवेद्य प्रसिद्धप्राण इति पूर्वपक्ष पल्तिम् । राद्धान्तेतु यदा प्राणा .

यत्तस्थितिप्रवृत्ति न नास्ति तदाऽवयवशक्तया विषयवाक्यस्यप्राणशब्द परमा मपरइति सर्ववेदा तवेद्य परमा मेति पर

फलिमार | अक्षरार्थमाह - अनेति । आकाशशन्ददित्यत्र रूढिप्राय त परिहारादिक पूर्वोत सर्वमनुरन्धेयम् ॥

नाहम युदाहरण म्याये।ऽतिदेष्टव्य अतिदशस्यहि प्रयोजन अधिकाशङ्कापरिहार ऊत सूद्रारामितामधिका शादर्शयतिकृस्येति । अविरोध प्रत्यवस्थान विरोधस्टीकरणचानुस-चेयम् । स्थितिप्रवृत्त्यादीत्यादि अथ प्राणाधिकरणम् गूढार्थसप्रद

धृत्स्नस्य भूतजातस्येति । स्वापका प्राणवृत्तिलापे इतरोन्द्रयवृत्तीनां लोप प्रशोधकालच प्राणवृत्तिसत्त्वेऽलाप "

इति लोके प्रसिद्धि | शपथमाझऽपि यदावै पुरुष स्वागत प्राणतर्हि वागध्येति प्राण चक्षु माणगूँथोत्र प्राणमन (

सयदा मनुध्यते प्राणादेवाधिपुनर्जाय ते (श.मा १०.३ ३ ६)इत्यत्र अयमथ व्यक्त | अ । ‘कतमासादेवता प्राणइतिहो 37

प्रोणाधिकरण अधिकाशका पूर्वपक्ष सिद्धान्तोभययुत्तिनिरूपणम्

३९०

[ आण १-१-९

श्रीभाष्यम्

परिहारस्तु - शिलाकाष्ठादिषु चेतनस्वरूपे च तद्भावात् ’ सर्वाणि हवा इमानि प्रा. णमेचाभिसंविशन्ति प्राणमभ्युजिहते ’ [छां.१.११.५) इति नोपपद्यत इति । अतः प्राणयति

सर्वाणि भूतानीति कृत्वा परं ब्रह्मैव प्राणशब्देनाभिधीयते । अतः प्रसिद्धाकाशप्राणादेरन्य देव निखिलजगदेककारणमपहतपाप्मत्वसाधेशसत्यसङ्कल्पत्वाद्यनन्तकल्याणगुणगण परं ब्रह्मैचाकाशप्राणादिशब्दाभिधेयमिति सिद्धम् ॥ |

1

प्राणाधिकरणं समाप्तम् श्रुतप्रकाशिका

1

शब्देनं निवृत्तिरुच्यते प्रवृत्तिहेतुभूतज्ञानचिकीर्ष च j स्थितिप्रवृत्तिहेतुत्वेनो पत्तिकारणत्वमर्थसिद्धमिति भावः ॥

‘यहा ’ यदावै पुरुषरस्वपिति प्राणं तर्हि वागण्येति प्राणंचक्षुः प्राणंश्रोत्रं प्राणंमनः यदाप्रबुध्यते प्राणा देवाधिपुनर्जीयन्ते’ इति प्रसिद्धवन्निर्देशरहितया श्रुत्या प्राणस्याप्ययोद्गमन हेतुत्वावगमश्चदिशब्देन विवक्षितः, अस्मि न्प्रकरणे उद्गीथप्रतिहारयोर्देवतात्वेनानादित्यावुत्तौ तयोश्चाब्रह्मत्वात् प्राणोऽपि ब्रह्मध्यतिरिक्त प्रसिद्धएव माइतीद भाष्येऽनादृतम् प्रकरणोत्तानामन्नमयादीनामब्रह्मत्वेऽपि

कारणस्य परब्रह्मत्वमानन्दवडया समर्थितमिति प्रकरणमात्रस्य

पूर्वपक्षावलम्चनत्वेन बुद्धावनारोहात् । जगत्कारणतयेति । संसृष्टप्रति कारणत्व संभवतीति भाव || अधिकं परिहार दर्शयति परिहारस्त्विति । आदिशब्दोक्त आकाशादिः ‘प्राणंतर्हि वागप्येति’ इत्यादिश्रु तिरिन्द्रियव्यापारविषया, प्राणशब्दस्य परब्रह्मनाचित्वं कथमिति शङ्का परिहरनधिकरणार्थसुपसहरति अतइति । वृत्ता

धिकरणद्वयस्थावान्तरपेटिकाव्य दर्शयति अतः प्रसिद्धेति ॥

प्राणाधिकरणं समाप्तम् गूढार्थसंग्रहः याच’ति प्रश्नप्रतिवचने (१.११.४.५) एतद्वाक्यानन्तर ’ उद्गातयाँ देवता ’ ’ प्रतिहर्तर्या देवता’ इत्युपग्य ‘आदित्य

इतेहोवाच ’ ’ अन्नमितिहोराच’ इत्यादिप्राणक्रमेणैव वाक्य श्रूयते तत्रोभयोर्ब्रह्मत्वाभावात् अत्रापि ब्रह्मत्वाभवः । एवं यदापुनः स्वप्न न कञ्चनपश्यति’ इत्यादिकौषीतकी वाक्ये ’ अथास्मिन्प्राण एवैक्या भवति’ इत्यत्र पूर्वोत्तश्रुत्यर्थंएव 6

स्फुटः इत्यधिका शङ्का | स्वरोधः इन्द्रियमात्रस्य सबैशनोद्गमनदर्शनेऽपि सर्वेषा भूतानामन्त्री पत्तियश्रवणन मुख्य

प्राणस्योत्पादक बासंभवः ब्रह्मादिस्त चान्तस्य भूतश दार्थतया चेतनेषु प्राणाधीनत्व न सभवति । ’ वाचिक: पाक्षिमृगता मानसैरन्त्यजातिताम् । शरीरजे कर्मदोषैर्याति स्थावरता नरः’ इति स्थावरशिलायाः प्राणाधीनस्थित दर्शनात् अत्र ‘सर्वाणि

भूतानि ’ इति वाक्य न गौग नेतु शक्यम् | ‘प्राणबन्धनंहि सोम्यमन.’ इत्यादौ माणशब्दः ब्रह्मणि प्रसिद्धः । ‘अथा स्मिन्प्राण एवैकधा भवति’ इत्यादौ प्राणशब्द: ब्रह्मपर एक, ‘कोह्येवान्यात्क. प्राण्यात् । यदेष आकाश आनन्दो न स्यात्’ इत्यादौ प्राणस्य परा माधीनमपि श्रूयते एक प्राणजन्दस्य परमात्मपरत्वे सभवति अन्नादित्यवाक्ययोरिव प्राण वाक्यस्य गौणार्थंकल्पन नयुत्तम् | तंत्र गत्यन्तरविरहात्तथाऽऽश्रयणम् अॠतु नवथा, अतः सर्वभूतोत्पादकस्यादि लिङ्गस्य अनन्यथासिद्धस्य मुख्यप्राणपरिग्रह बाधकस्य सत्वात् यौगिक एवाय प्राणशब्दः इत्यभिप्रेत्याह-प्राणयति इत्यादि ।

प्राणाधिकरणं समाप्तम्

प्राणा- १-१९ ]

वेदान्तसारः वेदान्तदीपः अधिकरणारा

२९१

अय वेदान्तसारे आकाशाधिकरणं, प्राणाधिकरणं घ,

सू.२३ - आकाशस्तलिंगात् (१.१.८]

सू.२४- अत एव प्राणः (१.१.९) ‘सर्वाणि हा इसनि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते आकाश प्रत्यक्ष यन्ति’ (छा. १.९.१) सर्वाणि हवाइमानि भूतानि प्राणनेवामिठविशन्ति प्राणमेषाम्युजिते ’ (१.११.५) इत्यादी ’ सदेव सोभ्येदमम आसीत्’ इत्यादिना सा मान्येन निर्दिष्टस्य जगत्कारण भूताकाशमाणसहचारिजीववाचिश दाम्या विशेषनिर्णयशदायां सर्वाणि हवा इमानि भूतानि ’ (छो.१.११.५) इति प्रसिद्धवनिदेश्यमानात् जगत्कारणत्वादिरिद्वात् भूताकाशादिजीवाभ्या अर्थान्तरभूतः "

परमपुरुष एवात्र आकाशवाणशन्दनिर्दिष्ट इति निधीयते । तत्प्रसिद्धिस्तु - बहुभयन रूपेणानवधिकातिशयानन्द जीवा नन्दहेतुत्वविज्ञानमयावलक्षणत्वानेखिल मुवनभ्यामयहेतु व सर्वलोष सर्वेषामेश व सर्वपाप्मोदय प्राकृत स्वासाधारणरूपविशिष्टस्य विकरविकसित पुण्डरीकनयनस्य सर्वशस्य सत्यल्पस्य करणाधिपधिप परमपुरुषस्यैव निखिल्जगदे कारणत्वादिति सव आकाशप्रागशब्दाभ्यां जगत्कारणत्वेनाभिघीयत इति निर्णयो युक्त एव |

इति वेदान्तसार:

अथ वेदान्तदीपः अत एव प्राणः १-१-९

छान्दोग्ये –’ प्रस्तोतर्या देवता प्रस्तारमन्यायत्ता’ इति प्रस्तुत्य ‘क्तमासा देवतेति प्राण इति होवाच सर्वाणि

हवा इमानि भूतानि प्राणमेत्राभिसविशन्ति प्राणमम्युजिहते सेवा देवता प्रस्तावमन्वायत्ता’ (छा.१.११.४, ७) इत्यत्र

निखिलजगत्कारणतया प्राणशब्दनिर्दिष्टः किं प्रसिद्धः प्राणः ! उतोतलक्षण ब्रह्मति स्शयः | प्रसिद्धप्राण इति पूर्वपक्षः । कुतः १ सर्वस्य जगतः प्राणायत्त स्थितिदर्शनात् एव निखिल्जगदेवकारणतया निर्देशमर्हतीति । राद्धान्तद्-शिलाका

छादिध्वचेतनेषु चेतनस्वरूपेषु च प्राणायत्तस्थित्यभावात्, ‘सर्वाणि हवा इमानि भूतानि ’ (छा.१.११.४) इति प्रसि द्ववनिर्देशादेव हेतोः प्रागशन्दनिर्दिष्ट परमेव ब्रह्म सूत्रमा व्याख्यातम् ||

है (

॥ इति वेदान्तदीपे प्राणाधिकरणं समाप्तम् ॥ अथ अधिकरणसारावळी

प्राणायत्तं हि देहादिकमिह विदितं तेन तत्कारणत्वं

श्रुत्युक्तं रूढिशक्त्या सुदृढमिति न तद्धथोमवद्वाधनीयम् । तन प्राणस्य काष्ठादिषु महिमहते. पूर्ववश्चानुवादात् आकाशोचेरियो के भगवति निखिलप्राणनस्यापि दृष्टेः ॥

7t

[ ज्योतिर- ११-९

(.प्र) अधिरावानरूपणम्

२९२

नोक्ति व्याइन्ति लिङ्ग किमपि भवति तु ख्याततत्त्वानुकूलं शब्दधानन्यनिष्ठत इति न परो ज्योतिरायुक्तिवेद्य । विश्वोत्पत्त्युत्त पभावेऽप्यवगतमिह तलिङ्गमित्याक्षिपन्त " A

स्न्धेऽथाधिक्रियाभ्या तदुचितीचदीचद्वर्गवैशिष्टययुक्तथा ॥ ॥ माणा धिक र णं ममा तम् ॥

अथ ज्योतिरधिकरणम् श्रीभाष्यम्

अतः परं जगत्कारणस्वव्याप्तेन येनकेनापि निरतिशयोत्ष्टगुणेन जुष्टं ज्योतिरि

दिशब्देरर्थान्तरमसिद्धैरप्यघीयमानं परं ब्रह्मवेत्यभिधीयते-‘ज्योतिश्चरणाभिधानात्’ इत्यादिना

सू. २५ – ज्योतिश्चरणाभिधानात् (१.१.१०) इदमानायते छान्दोग्ये-‘अथ यदत. परो दियो ज्योतिर्दीप्यते विश्वत.पृष्टेषु सर्वत

पृष्ठेष्वनुत्तमेषूत्तमेषु लोकेग्विदं वाव तद्यदिदमस्मिन्नन्त पुरपे ज्योति ’ (छां.३ १३७) इति ♦

अथ ज्योतिरधिकरणम् श्रुतप्रकाशिका ३

वर्तिव्यमाणाधिकरणद्यस्य पेटिकान्तरस्यमाह- अत परमिति | वन्तरासाधारण शब्द जगत्कारण, निर्दिश्यमा -

नेऽपि कारण वाभिधायिना वाक्यानां विशेषपर्यवान वृ” म् । अथ कारण वाक्षेपकलिङ्क (विशेष) वाचिना वावना अभि मतविशेषपर्यवसानमुच्यत इत्यवान्तरपेटिकामेदस्त सङ्गतिश्चेत्यर्थ ज्योति देनावा रसङ्गतिश्च द्यात्तिा प्राणो वायु विशेष·, आदित्यादिज्योतिस्तजा विशेष अतआकाशप्राणज्योतिषा त्रमा युक्त इति । नन्वाकाशादिशब्दत्रय परमात्मपर ·

c

,

मिति सिद्धान्नितम् | सत्य तथाऽपे प्रसिद्धधनुसारिण्या पूर्वपदृष्ट्या रुङ्ग युपपत्ति येनवनापीति विविव क्षितम्, किंतुदाहृतविषयवाक्यप्रतिपन्नोऽयमेव गुण कारणत्वाक्षेपक इति गुणविशेषानियम इति भाव । उभ्या पोट

कयो अनुयायिनमाकार दर्शयति अर्थान्तरप्रसिद्धैरपीति ॥

सू. २५ – ज्योतिश्चरणाभिधानात् [१.१.१०], इदमित्यादि । पृष्ठेषु उपरितनेषु ’ त्रिपादूर्ध्व. ‘तमसोपरिष्टात्’ इत्यादिश्रुतिभ्य व्यष्टिसमष्टिविवक्षया विश्वत • वॅव इत्युक्तम् । अनुत्तमेषु स्वस्मादन्य उत्तमो नास्तीत्यनुतम | विश्वत सभूमिप्रदेशात् सर्वत सन्तरिक्ष

१११० ] आन दमयायाधिकरण सतियोविन्द नागराचार्यसचि

२९१८

श्रीभाष्यम्

तत्र संशय -किमयं ज्योतिदशब्देन निर्दिणे निरतिशयदीमियुक्तोऽर्थ प्रसिद्धमादित्यादि ज्योतिरेव कारणभूत प्रल, उत समस्तचिदचिद्रस्तुजातविसजातीय परमवारणभूतोऽमित भारसशस्मत्यसङ्घल्प पुरषोत्तम इति । यि युवम् प्रसिद्ध ज्योतिरिति । पुत ? प्रसिद्धवनिदेशेऽत्याकाशप्राणादिवत्

श्रुतप्रकाशिका

प्रदेशात् ; पृष्ठेषु बहिषु इति योजनासम्भवात् पूर्वथान आदियो दयप द्वारा दीप्यते तत्रेति । प्रासद्धि भूतचरण नभ्वा सशय निराशयी संयुनाऽर्थ इति पत्रपक्षद्धा साधारण नैर्देश, नितिशयदीप्सिरेम

रनवन सूर्यो भाति तम्य भासा सर्वमिद विभाति इति प्रकरण तथाऽक्षरात्सम्भवतीहविश्वम् इति निरतिशयदीप्तियुक्तस्य वस्तुन कारणवशरणात् । त प्रकरणस्य कारणविषयगत परमा मविषयव हि वि मति | निरतिशयदीप्तियागात् कारणभूत ब्रह्म मान्दनिर्देष्टा कि प्रसिद्ध मादित्यादि ज्योतिरवत्य वयार्थः सवारसमष्टिव्ययादिविक्षया समस्तनिदानद्वस्तृजात | व्याग्रिह स्थानोपनिष प्रासद विशेषणमाह- सर्प क्षरसत्यसपइति । ‘यस्सर्वशस्सर्पवित्’ ‘यस्य ज्ञानमय तप ’ शतहि भूपत । अस्यामुपनिषदि पुरुषसूकप्र अथ त्योतिरधिकरणम्

}

P

गूढाथसमह

आन दवछ्यां–’ माह्यत्रान्या व प्राण्यात्, यदेष

२

र

अन दो नस्यात् ’ इति श्रुतिमूस्य अधिकरण

श्र

द्वयन छान्दोग्यप्रथमाध्याय प्रथमशदस्यकारणवाक्यविचारेण परिहार कृत | तपृधिकरण सयश्चाय पुरुषेयश्वासा वादिये’ इत्यान दवलीवाक्यमूलानिरास कृत ● दिसा विशिवानरस आदित्यस्य बुद्धिस्थतथा तत्र जग हारणचे धक्वाक्याम व कारणवाक्षेपकसि वन द्वाक्यस्य तजस पर वे जयकार इचिलञ्चय न सिद्धपतीति ज्यातिशब्दप्रतिछा दोग्यतृतायाध्यायस्वाक्य ज्यातिरधिकरण विद्यार्यत । असाधान $

•

शब्दनित्र घनाशङ्खा सवत्र | आनन्दवन्द्रय ‘अस्मालोका प्रत्य एतमानन्दमयमा मानमुपसभ्य इमाडोका कामाली

πTJ

च प्रसिद्धपुग्यातम (गा १७) इति गातावचन शङ्कराचार्येध्दाहृतम् । गीताश्रामश्विरशद ईशनशीलनारायण

कामरूप्यपुसञ्चरन् ’ इति पवाक्य टाकविशष नैव निर्धारित । अतराधकरण परवाक्य ‘येचामुष्मा पराचा लेका. तेषाचष्ट दवकामाना च । यत्रामुष्मादर्वाञ्चा रोषास्तेषाचष्ट मनुष्यकामाना च ’ इत्यत्र लोका प्रतिपादिता । तत्र लोके मा प्रतिपादितम् इति तान दमयस्य लोषविषस्य यमापे ज्यातिर धकरण स्ते उतइत्यादि पुरुषोत्तम इत्यन्तम् । पुरुषात्तमनामानर्बचन (वि सभा) ‘यस्मा ञ्चरमतातोऽहमक्षरादविचात्तम, अताडाम ललक वैदे

इतति । ‘निहायसगातज्योति इति सहस्रनाममाप्ये शङ्कराचार्ये स्वत एव द्योतत इति ज्याति ‘नारायण पर

ज्याति इति मत्रवर्णात् इति ‘नम आमा यता जाना याकाशादीनि नारााणे कायाणि अय कारणात्मना व्याप्मति अतश्च त ययनमस्येतिनारायण । ’ यच्चविंचिजग सर्वे दृश्यत श्रूयताप वा, अतर्महि तत्सर्व व्याय नारायणास्स्यन ’ इति मन्त्रचणीत् ‘नरजातानि तच्चानि नाराणति तता बिंदु ता येरचायन तस्य तन नाराय णसमृत ॥ इनि महाभारते ‘नाराणा जीवानमयन वात् मळय’ इति वा ।

Y

य प्रत्याभसविशक्ति इति ते

२९४ -

(शं.स. भा) ‘नारायणाय नमः’ इति मन्त्रः उपक्रमानुरोधेनाष्टाक्षरमन्त्रः

[ ज्योतिर १-११०

श्रीभाष्यम्

स्ववाफ्योपात्तपरमात्मव्याप्तलिङ्गविशेषादर्शनात्, परमपुरुषप्रत्यभिशानासम्भवात्, श्रुतप्रकाशिका

त्यभिशानात् पुरुषोत्तम इत्युक्तम्, ‘अथ यदतःपरोदियो ज्योतिप्यते’ इत्यत्र ज्योतिश्शन्दः कि प्रसिद्धादित्या दिज्योतिर्विषयः १ उत परमात्मपर इति । तदर्थे पूर्वचाक्ये सुसम्बन्धितया निर्दिष्टस्य परमात्मनः किमत्र प्रत्यभिशन

नास्ति, उतास्ति तदर्थे कौक्षैयज्योतिपैक्योपदेशः उपदेशभेदश्च किं प्रत्यभिशाविरोघिनौ, उठाविरोधिनौ, पूर्वस्मिन्ब्रा झणवाक्ये गायत्रीशब्दः किं प्रसिद्धगायत्रीक्रः, १ उन नेति विचारः, यदा विरोधिनौ, गायत्रीशब्दार्थच प्ररिद्धः तदा

तस्मिम्वाक्ये परमात्मप्रत्यभिशामावात् युसची धज्योतिः प्रसिद्धादित्यादिज्योतिरत्रेति पूर्वपक्ष पलपलिभावः । यदा कौ

क्षेम॑न्पोतिषैक्यपदेशो निभक्तिभेदश्च न परप्रत्यभिशाविरोधिनी; गायत्रीशब्दध ब्रह्मपरः, तदा पूर्वयाक्योत्तद्युसबन्धि परमात्मन इह प्रत्यमिशानादिवः परत्वेनैवोस ज्योतिः परमात्मैवति फलफलिभावः ॥ ननु कथं स्वाक्ये परमात्मलिङ्गाभावः निरतिशयदीप्तियोगाक्षित कारणत्वंहि परमा मलिङ्गम्, नैवम् नहि जग कारणत्वमात्रं परमात्मलिङ्ग अपितु कारण वावशेष एव ताल्लुङ्ग, कृ सचेतनाचेतनप्रति सर्वविधकारणहि परमात्मा पूर्वा .

धिकरणद्वयाविषयवास्येपे’ सर्वाणि हवा इमानि भूतानि’ इति समस्तचेतनाचेतनप्रति कारणस्वरूप परमात्मलिङ्गं स्ववास्यत्यम् । न तथाऽत्र परमात्मलिङ्गभूत कारण त्वविशेषः

स्ववाक्ये दृश्यत इत्यभिप्रायेणोचं परमात्मव्याप्तवि

शेषादर्शनादिति । ततःकिमित्याह - परमपुरुषेति । हेत्वन्तरमाह-कौक्षेयेति । प्राकृततेजस्तच्चकार्यतया आदित्या देःकौक्षेयज्येतिषश्चैकजातीयतया सामानाधिकरण्यनिर्दे (शेनै ) शऐ ) क्योपटेशः कौक्षेयज्योतिषश्च मौतिक्त्वं उष्णत्वघोषगुण कामननासिद्धम् ‘तस्यैपा दृष्टिर्यत्रैतदस्मिन्शरीरे संस्पर्शेनोष्णिमानं विजानाति तस्यैपा श्रुतिर्यत्रैतत्कर्णावपि

गृझ निनदमिव नदथुमिवामेरिव ज्वलतः उपशृणोति’ इतिहि धूयते, प्रसिद्धमेव ज्योतिरिति । आदित्यादौ ज्योतिदशब्दस्य प्रसिद्धवादिति भावः । एव स्ववाक्येत्यादिना कौक्षेयेत्यादिनाच स्ववाक्ये निरोधाभावास्पानुकूल

सद्भावौ दर्शितौ मत्रतः ‘ दोप्यत’ इति श्रयमाणा दीप्तिश्च रूपवत्पदार्थनिष्ठा भवतीन्यभिप्रतम् अस्यापि हेतो.परिहरि

घ्यमाणत्वात् - सर्वगतस्य ब्रह्मणो द्युमर्यादन्बासभवस्तु परे: पूर्वपक्षहेतुत्योत्तो भाग्येऽनादृतः भौतिष ज्योतिषोऽपि द्युमय दत्वावाद सर्वत्र भौतिकानि विद्यन्ते उपशमनार्थप्रदेशविशेष प्रस्तुणोऽप्युपते7 के

करणबहुवप्रतीतिश्व सर्वत्र सतो ब्रहाण उपपक्षा, तदेतद्द्द्ष्टं च श्रुतं च इत्युपासीत चक्षुष्यश्रुतो भवति यएववेदैत्य गूढार्थसङ्ग्रहः

‘नायभाममनं यस्मात्तस्मान्नारायणस्मृतः’ इति ब्रह्मवैवर्तात् । नारायणाय नम इत्ययमेव सत्यः ससारघोरविषसहरणाय मन्त्रः |

शृण्वन्तु भव्यमतयो यतवोऽस्तरागाउच्चस्तरामुपदेशाम्यहमूर्ध्वबाहुः ||

इति नारसिंहपुराणे (१८. अध्याय. ३०. लंक) ‘नयतीति नरःमोक्तः परमात्मा सनातनः ’ इति व्यासवचनम्, इति च उच्छम् । अन ‘नारायणाय नम इत्ययमेव मन्त्रः’ इत्यत्र मन्नः ‘अष्टाक्षरं प्रवक्ष्यामि मन्त्राणा मन्त्रमुत्तमम् । य जप.

न्मुच्यते मर्त्यो जन्मससारबन्धनात् || जो नमो नारायणायेति मन्त्रस्सर्वार्थसाधकः । इत्युपक्रमे तत्रैवोत्तम् । ‘यत्प्रयत्य

ज्योतिर १-१-१० ] ज्योतिप्रशन्दस्य नारायण वेरसम्मतिः ‘दिय’, दिवी’ति निर्देशभेदता पर्यं

२५५

श्रीभाष्यम

कीयज्योतिपैक्योपदेशाथ प्रसिद्धमेव व्योतिः पारणत्यव्याप्तार्निरतिशय दीप्तियोगाजग… कारणं ब्रह्मेति ॥

एवं प्राप्ते प्रचदमहे- ‘ज्योतिश्चरणाभिधानात’ धुसंवन्धितया निर्दिष्टं निरातिशयदीप्ति

युकं ज्योति परमपुरुष एव । कुतः ? ‘पादोऽस्य सर्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि ' (छां ३.१२.६) इत्यस्यैव सम्बन्धिनश्धरणत्वेन सर्वभूतानामभिधानात् ॥

१

युतप्रकाशिका

सफलत्वश्रवणंतु ब्रह्मविदामपि विद्यानुकूलस्कल्पलप्रदत्वात् परमन उपपद्यते एवमेहतूनामकरन्दरपरिहार्य

स्वादमी पूर्वरऽनादृता ॥

एवं प्राप्तइति । चरण वेन सर्वभूताभिधान कारणस्य जीव वेलक्षण्यानव्यायक जीनमानस्य सर्वभूतपादयस्यानुपपत्तेः

तन एव पुयकप्रत्यभिशापकतया देवताविशेषनिश्चयः । उद्वारा दीतियोगस्य भौतिकज्योति हेतुतापरिहारथ्य भवति गूढार्थसङ्ग्रहः

मिसत्रिशान्त ’ इति श्रुतेः नारायणनामनिर्वचन साघनतयोपन्यासन ‘यतो वा’ इतिश्रुतेः जगत्कारणीभूतनारायणपरत्व.

मैत्रेति शङ्कराचार्येस्सू चितम्

नारायणपरा ज्योतिः’ इत्यन विद्यारण्यभाष्यम् ‘नारायण. पर-नारायणपर: ’ इति पुराणेषु नारायणशब्देन व्यवह्नियमाणः य.परमेश्वरः सएव परमुऋष्ट सत्यज्ञानानन्दादिवाक्ये प्रतिपाद्यस्य ब्रह्मणस्तत्व |

6

अतो नारायणःपर एवा मा नव्यपसे मूर्तिविशेष तथा परो ज्योति यदेतद् दृष्ट ज्योतिः । छान्दोग्ये ‘परप्योतिरुप द्यते ’ इत्याम्नातम् तदपि नारायण एव तस्मानारायणः परमात्मा इति । आरम्भमाध्ये ‘अमितभा’ इत्यनेन ‘नतत्र सूर्यो

माति-उमेत्र मान्तमनुमाति सर्वम्’ (क्ठ.श्वे.) इति श्रुतिर्विग्रहरति व्यञ्जितम् । ’ दिवि सूर्यसहसय भनेयुगपस्थिता यदिमास्सदृशी स्यात्सा भासस्तस्य महात्मनः ॥’ इति गीतावचनमेतद्पगृहणम् | ‘भासस्तस्ये’ति गीताया ‘तस्य भासा’

इति श्रुतिर्नित्रश्चिता हृद च गीतायचन विग्रहपरमिति सर्वसमतम् । अनेन गीतायचनॆन ’ तस्य भासा’ इति॑ श्रुतो॒ विग्रहमा एव चित्रक्षितेति गोतावचनेन निर्धारित मवर्ति’ ‘भान्त, तस्य भासा’ इति निर्विशेषादे नसभयतीति पूर्वमेषो पपादितम् ॥ यदिदमस्मिन्नन्त पुरुषे इति वाक्याशयेनाह – कौक्षेयज्योतिपेत्यादि । प्रसिद्धमेव ज्योतिरिति ।

‘ उपोतिरमौ दिनाकरे’ इत्यादि मेदिनीकोशेन आदित्ये प्रसिद्धो ज्योतिशब्दः । एवं प्राप्तइति । पूर्वोत्तरसण्डयोरेकार्थ

कस्म न सभवतीति उत्तरन सूनद्वयेन सूक्ष्यते । ‘गायत्रीया’ इति पूर्वखण्डोपक्रमः । ‘पादोऽस्य विश्वा भूतानि ’ इति श्रुतौ ’ त्रिशदस्यामृत दिनि’ इत्यन दिवि वर्तमानत्य प्रतिपादितम् । तत्रतु ’ परोदिवः’ इति निर्देशन सम्बन्धशून्य मेर प्रतीयत इति सण्डयोरेकार्थकवासम्भव पूर्वपश्यभिमतः स्विक्षित । अस्मिन्सण्डे जगत्कारण यमपि नप्रतिपादितम् । कारणत्यव्यासलिङ्गमपि नास्ति | खण्डेचास्मिन्परमात्मावसाघल्लिाभावेऽपि (छा.१२.१३) सण्डयोयोरेकार्थत्वेन पूर्व, सण्डोत्त[सर्वभूतचरणत्व प्रसिद्धादित्यादिव्यावर्तषमित्याह - ज्योतिश्चरणाभिधानादिति ॥

निरतिशयदीप्तियुक्तंज्योतिरिति । ‘अथ यदत परोदियो ज्योतिर्दीप्यत’ इत्यत्र निरतिशयज्योतिर्विवश्चित मिर्ति भाव। ‘अथ यहत परोदियो ज्योति’ इत्यन दिव पर इति निर्देशन ‘पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामतदिवि इत्यत्र युसम्बन्धित्वेन पूर्वखण्डोत्त एवार्थ: अत्र विवक्षित इति श्रुतौ प्रतीयते । तत्र च ‘पादोऽस्य सर्वा भूतानि’ इत्यम

[ ज्योतिर- १११०

सूत्रे चरणशब्दनिर्देशता पर्यम् थुनो युधातोः महव्योऽर्थः

.३९६

भुतप्रकाशिका

पुरुषसूक्तं कस्मात्सूत्रकारेण ननिरूपितम् । सशयहेश्वभावादिति ब्रूमः सन्दिग्घेहि न्याय प्रवर्तते पुरुषसूतच ज्योति ●

एशब्दश्उन्दोऽभिधानादिक प्रधानक्षेत्रशासाधारणलिङ्गान्तर वा कचिन्नदृदयते सर्वभूतपादनवाटिघर्माश्च तयोरसम्मा विता: । तर्हि चिदचिद्विलक्षणकारणास्तित्वविषयस्य प्रथमपादयानारम्भस्यादिनिचैन बहूना वेदान्तवाक्याना-प्रकृतिपु }

र

कारण मात्र

1

तद्विरोधेना त्रापि संशयप्रसङ्गात् तेा भूसां महीयस्तया विपरीत नश्वयमद्भाश्य, दासायार

उभणीयत्वात् तेषु च प्रकृतिपुरुषविलक्षणविषयतया न्यायतो निश्चितेषु सदयविपर्ययाभावात् पुरुषसूत्स्य चिदचिद्वित्क्षणे

परमझणि प्रामाण्यमप्रतिभयमवतिष्ठते । अतो न तत्र निरूपणीयत्स्य तत्पर व वनापि महापुरुपरशदेवतानिशेषविषय स्वमप्यविगीतम् अनेकोपपत्तिसिद्ध च

तथाहि इदतावत् ‘अमिमीळे पुरोहितम् ’ ’ अभित्या शूरनोनुम. ’ ’ स्तौमीन्द्रनाधितो जोहवीमि स्तो म्याÛनाथितो जोहवीभि’ इत्यादिवदन्यस्ववाक्य न स्तुतिपरत्यमवगमयति ‘अर्हनविभर्पि सायकानि धन्वेत्याह,

स्तौम्येयैनमेतत् ’ ’ ततो देवा ऊर्ध्ववाहयो रुद्रमस्तुबत्’ इत्यादेवि वाक्यारेणास्य स्तुतिपरत्व नावगम्यते नापि स्तुनिपरत्वे लिङ्गमुपलभ्यते नहि ‘नमस्ते अस्तु मामाहिग्सी: ’ ’ देहिमे ददामिते ’ इतिवन्नमस्कारोऽनिष्टनिवृत्ती

ष्टलामप्रार्थना या दृश्यते ’ विश्वस्मादिन्द्र उत्तर ’ ’ तस्य वज्रमादाय शीर्पाण्याच्छनत्, तं भूतान्यभ्यक्रोशन्द्र झहन्निति’ ‘अमिस्सर्वादेवताः ’ ’ अमिं जातं पाप्मा जग्राह इत्यादिमिरमी·द्वादीनामिव प्रतिपन्नस्य प्रवर्षस्य बाघकच नदृश्यते नहि, परमपुरुषस्य कार्य वकर्मवश्यत्यादिक क्वचिदनन्यपरवावयेनावगम्यते ‘आकाशोहयै नामरू

पयोर्निवहिता’‘‘यतो वा इमानि ’ इत्यादिवा त्यानामियानुवादरूपतया नास्य साकाङ्क्षत्व प्रतीयते ‘उदेपाभ्युक्ता’ गूढार्थसंप्रहः सर्वभूतानां पादत्व सम्बन्धिनः प्रतिपादितम् । सर्वभूतपादत्वमादित्यादि ज्योतिष न भवति । श्रुतिघटक पाद शब्द

विहाय चरणशब्दनिर्देशन आदित्यादिव्यावृत्तिरिति सूत्रकारेण अयमर्थ सूचितः । ‘चरगतिभक्षणयो’ इति धावः

पदलगतौ ’ इति पाद इत्यत्र धातु । अत्र दिवि इति दुसम्बन्धिनः गमन भक्षण चरणशब्दे विवक्षितम् । ‘दिवि’

इति निर्देशन

‘अस्माच्छरीरान्समुत्थाय परज्योति

इत्यन परत्वेन वक्ष्यमाण ज्योतिरेवात्र विवक्षितमिति प्रतीयते ।

चरणशब्दयोगेन सर्वभूताना गमन सम्बन्धित्व भक्षणसम्बन्धित्व विवक्षितमिति ज्ञायते । तेन दिवि विद्यमान मुतप्राप्य

ज्योतिः “प्रकृतिमण्डलादूर्ध्वस्थान वर्त्येव विवक्षितम् । युशब्दस्य ‘तदीप्तो’ ‘अभिगमने’ ‘दिवुत्रीडाविजिगीषा’ इतिधातु येण निष्पत्तिः (अ.सु) प्रदर्शिता । तन ‘चुआभगमने ’ इतिधातुना मुक्तप्राप्यत्व परज्योतिरूपसम्पद्य ’ इत्यादिना वर्षत्रमाणं ’ युतदीप्तौ’ ‘दिवुकीडा-द्युति’ इति घावद्वयेन दीप्तिमन च बोधितम् । ‘दिवि’ इत्यत्र दीप्तेर्विवक्षि

वस्त्रे ‘दीप्यत’ इति धातुना ‘अत पर ’ इत्यनेन च प्रसिद्धज्योतिब्धवर्तकनिरतिशयदीप्तिर्बोधिता | बुधातोः क्रीडार्थ

कल्वेन फ्रंडयां सर्वभूतचरणमित्याप सूचितम् । सूत्रे चरधातुयोगेन ‘तसृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्’ इत्यादिश्रु युत्तान्तर्या मितयाऽवस्थान ‘यस्य ब्रह्म च क्षत्र चोभे भरत मोदनः’ इति श्रुयुक्त भक्षण सहाररूप ‘पादोऽस्य सर्वा भूतानि '

इति सूचयति सूत्रकार, सृष्टिकालिकातर्यामिप्रतिणदनेन सृष्टिसिद्धयति । तेन सर्वभूताना सृष्टिसहारविषयव तो विवक्षितमित्यपि सिद्धयति । श्रुनौ विभागेन दिवः सृष्टिसह रविषयत्व नास्तीति सूचित भवति । एतेन सृष्टिस हाराविषयत्व ‘दिची’त्यत्र विवक्षितम् । तेनोत्तोमयाविषयविषयदेशद्वय श्रुतो विवक्षितमित्यपि बोध्यम् ॥ P

११-१०] परमते गायत्रीशब्दार्थस्य सार्या भ्यानुपपत्तिः सिद्धान्ते तदुपपत्तैिश्च

३०१

श्रीभाष्यम्

इत्यस्या ऋचोऽपि छन्दोविषयत्वान्नात्र परमपुरुषाभिधान मितिश्चेत्-तन | तथा (चेतोऽर्पण निगमात् ) न गायत्रीशन्देन छन्दोमात्रमिहाभिधीयते, छन्दोमात्रस्य सर्वात्मकत्वानुप पत्तेः । अपितु ब्रह्मण एव गायनीचेतोर्पणमिह निगम्यते ब्रह्णणि गायत्रीसादृश्यानुसन्धानं फलायोपदिश्यत इत्यर्थः । सम्भवति च ‘पादोऽस्य सर्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि ' श्रुतप्रकाशिका

तन्नेति । उन्दोऽभिधान नेत्यर्थः । तथाचेतोऽर्पणनिगमात् इति स्वाभिमननिर्वाह वदता सूत्रकारेणाभिप्रेता छन्दोमात्र परन्बानुपत्तिमाहे-गायत्रीति । द्रुतइत्यनाह-छन्दोमात्रस्येति । सूने ‘चरणाभिधानात् ’ इति स्वपक्षसाघक्तया

कण्टोत्तस्य हेतोः पूर्वपक्षेऽनुपपत्तिरिति सूनकाराभिप्रति भावः । ननु गायन्या ब्रह्महरित दृष्टिविशेषणभूत ब्रह्मणश्च रणाभिधानोपपत्तिरितिचैन ‘मनोब्रह्म ’ इतिवद्हष्टिविशषण भूत ब्रह्मवादिपद सामानाधिकरण्याभवत । दृष्टिविधानाभ्यु

पगमेऽपि ‘तावान्’ इनि मन्त्रस्य दृष्टिविशेषणब्रह्मपरत्वेनोत्तरवाक्ये ब्रदाप्रत्यभिज्ञानोपत्तस्तदभ्युपगमवैयर्थ्यात् अतो गायत्र्या ब्रह्मदृष्टिश्रोदयितुरन भिमता || यादवप्रकाशैस्तु – ’ गायत्रीवा ’ इत्यादिन ह्मणांत सर्वभूतवावपृथिवीशरी] हृदयप्रणा म्वत्वाधिन नच्छ दोमात्र मिति व्याख्यातम् ततोपीदमुचित अश्रुन हेतु कन्यायला तदनुपपच्या छन्दःपर वप्रतिपादपि पूर्वसूत्रत हेतावनुपपत्या

तत्प्रतिक्षेपोपत्तेः । स्वनाक्यस्यहेतुविवक्षा न्याय्येनचेत् स्त्य सद् हतुरनन्तरसूत्रे विवक्षित, मन्नवर्णोत्तपादव व तत्र निश्चित मितिचैन्न, स्वपक्षसाधनायतकण्ठोत्तया छाप हाराय त्यत्र सेवाभितत्वाश्रयणोपपत्ते कांच दुतस्य ह्यन्यनोपजीव्यत्व न्याय्यम् अन्यत्रानुत्तस्य च कांच दुत्तिरपेक्षित सान्चेत्सिगुणो निर्वहो ग्याय्य: T

एव छन्द.परत्वेऽनुपपन्नेसति तस्य वाक्यस्य कोऽर्थ इत्यनाह - अपत्विति । चेतोऽर्पणशब्द निगमश्ब्द च विष्टण्वन् कस्मिन्किमर्थमित्यकाङ्क्षा न पूरयति ब्रह्मणीति । अनुसन्धानोपदेशशब्दभ्या चतोऽर्पण निगमशब्दौ विधृतौ | वनाकारण सादृश्यमित्यनाइ–सम्भवतिचेति । गायत्रीसादृश्य चद्वष्यावलक्षणम् | चतुष्पा त्वमेवानुरन्धयम् नन्विह नानुसन्धेय व पल चनन्तस्थिरा श्रूयते । चन श्रीः‘पूर्णामप्रवर्तिनीं श्रिय लभते यएवंवेद’ इति श्रवणात् प ू र ् ण यम् अपरिच्छिन्न व अचल व स्थिर कम मुतैश्वर्यम् || गूढार्थसमह

नुपपचीति | ‘तापानस्य’ इत्यत. पूर्वमव ‘गायत्रीाइद’ इन्युपत्रमवाक्यम् । अत: उपप्रमोस वेन सर्वा म यानुसारेणेवार्थ निर्णय इति भाग, उक्रमएव सर्वात्मकत्वमुत्तम् | अजहलक्षणया गाय वच्छिन्नब्रह्मपर बाङ्गीकारे सर्वात्मक व नघटते

उपलचितरूपेणैव सर्वात्मकत्व वाच्यम्; उपलक्षितेऽपि जहह क्षणैव वाच्या नत्वजह्ह्ह्णा | ‘गायत्रीचा इदसर्वम् ’ इत्यत्र सर्वात्मक व गायश्रीशब्दादुपस्यः रूपेणैव वाच्यम् गायनशब्दस्य मुख्यार्थक व पूर्वपक्षहतु ‘छन्दोभिधानात्’ इति सूत्रे छन्दशान्दनिर्देश: कुत्तइति विमर्शनीयम् गायत्री छन्दस छन्ददा से प्रसिद्ध गायनीश-देन ग्रहणमित १

सर्वात्मकत्वमनुपपन्नमिति समाधानम् । एव च चरणाभिघान पूर्वसूत्रे घरणमिघान हतुरत्तः पृ सूत्रोत करणविशिष्ट ऐव श्रुत्युत्तस्य (पादोऽस्येति) ब्रह्मण्युपादानानुगुण एव हेतुर्वाच्य ब्रह्मण्युपपादान व गायत्रास हृदयनैव कार्यम् | गायत्रीसा

दृश्य च ‘छन्दोनिचिति ’ सूत्रेषु ‘अय चतुष्पात्ऋतुभिः’ इति पिङ्गल्नागेन सूत्रकृत गायत्र्याख्यछन्दसः चतुष्पाव

गायनोशब्दस्य सदृशार्थकत्वमेव श्रुत्यभिप्रेतम्

३०२

[ ज्योतिर १-१.१०

गूढार्थसंग्रह स्योक्त्या ‘ आयं छन्दोगायत्रचतुष्पाद्भवति ऋतुभिरक्षरै पादैः तद्यथा इन्द्रश्शचीपति.’ इत्यादिभाष्योत्तरीत्यैवोपपादनी यम् । अत्र शौनकादिस्मरणमपि वर्तते इति भास्करमाध्ये व्यत्तम् । ‘तावानस्य महिमा’ इत्यस्य विष्णुधर्मोत्तरब्रह्मवैवर्त वचनानुसारेण अमिथ्याभूतरूपस्य मामतीपञ्चपादिकाऽदिशङ्कितस्य वृत्तिकारसमवस्यार्थस्य पूर्वमेवाभिधानेन मिथ्याभूतार्थ विषयत्व चरणाभिधानादिति हेतु बदतो सूतो नसमतम् । अतः एतत्तात्पर्य (श ) भाध्ये ‘अपरआह’इति यत्प्रदर्शित तदेव युक्तम् | यथा ’ अपरआह’

साक्षादेव गायत्रीशब्देन ब्रह्म प्रतिपाद्यते सरयासामान्यात् यथा गायत्री चतुष्पदा

पडक्षरैः पादै. तथा ब्रह्म चतुष्पात् तथाऽन्यत्रापि छन्दो भिघायी शब्दोऽर्थान्तर सख्यासामान्यात् मयुष्यमानो दृश्यते तयथा ‘तेवा एते पञ्चान्ये पञ्च न्य दशसन्तस्तकृतम्’ इत्युपक्रम्य ‘सैघा निराडनादि’ (छा. ४.३.८) इत्यस्मिन्पक्षे ब्रह्मैवामिहितमिति न छन्दोऽभिधानम् इति । ‘साक्षादेव’ इत्यत्र साक्षाच्छन्दस्य गायत्रथवान्छन् ब्रह्मपर ये उपरक्षित ६

४

ब्रह्मणि विशेषणारा विहाय ब्रह्मण्यन्वय इति गायत्रीशब्दार्थस्वारस्यम् ।

सहमरत्वे द्यापि विशेषण अन्वद्विशे

प्यारो अन्वयो युक्तइत्यर्थःसूचिनः । अन पुरुषसूकार्ये स्पष्टम् । पुरुषसूतस्य मोक्षधर्मे नारायणाख्याने ब्रह्मरुद्रसवादे

जीवभिन्नब्रह्मपरत्व स्पष्ट सूत्रकृतोत्त नारायणाख्याने वासुदेवादि मूर्तिचतुष्टयं उपक्रमे निरूप्य गीतायाः सग्रहरूपत्वपञ्च रावस्य विस्तरवमभिषाय ‘चतुर्विभक्त. पुरुष: ’ इत्युपसहारेण तन्मध्यगतपुरुषसूक्तवाक्येऽपि चतुर्विभत्तएव पुरुषो विव

श्चित इति निर्मत्सराणा विदुपा स्फुटम् । एतहस्तर हयशिशेरलभूषण दीधितादवसेयः | वेदस्य मिथ्या भूतार्थक वर्षद

नमनुचितमित्यर्थत्रादाधिकरणतासिद्धेिपोटेक योर्निरूपणेन वेदे परसमताभ्यासासम्मयः इति महपादैर्ध्यवस्थापन पूर्वष सिंहो देवदत्त’ इत्यस्यापि सिंहसदृशार्थकत्व निरूपितमिति अन गायत्री सदृशार्थक व समजसमेव | ‘वर ह गावोऽनुधावन्ति’ इत्यत्र औत्पत्तिकगवि द्विपात्वमिति वायसशक्का नैतनिर्णयविरोधिनी औपत्तिवगवि द्विपाव तति का अत्र गायत्रथा: चतु ध्याच्वमनौलत्तिकालतप्रमाणीसद्धवैः तात्त्विक मेवेति ब्रह्मविद्याऽऽभरणन्यायरक्षामण्युक्त्तदोषस्य नावसर | ‘सर्वेखल्विद ♥

ब्रह्मतजलन्’ इत्यत्र कार्यानुगतब्रह्म (श )माध्योत्तरीत्या नैव विवक्षितम् । ‘तजगन्’ इति हैतुना उगदानोशदेयभावनि

चन्घनमेव सामानाधिकरण्य समानाधिकरणराग येषु सर्वन विचारतामेत्येवपर ‘सर्वेखदु’ इतिवाक्यमिति पूर्वमेव निरूपितम् उत्ताराध्याय एव ’ सेवा निराडू’

इति वाक्ये सादृश्यानेबन्धन सामानाधिकरण्यमिति स्फुटम् ।

‘गायत्री वा

इद सर्वम्’ इति तत्पूर्वाध्यायवाक्येऽपि ‘पादोऽस्य विश्वा भूतानि निषादयामृत दिवि ’ इति चतुरसङ्ख्या प्रतिपादनेन सादृश्यनिचन्धनमेव श्रुतौ विवक्षितमिति निश्रीयते । अतः (श) माध्ये ‘अपर आह’ इत्युक्त्तवृत्तिकारमतमेव युक्तम | अपर आह’ इतिपक्षे (श) माध्ये वर्गविद्यावाक्य यदुक्त ‘ते वा’ इत्यादि तदेव दर्शयति । तेन ‘अपरआह’ इति 6

पत्रवृत्तिकारसम्मतस्समीचीन इति सूचयति ॥ एन. पूर्वश्रुतिः ‘सेवा चतुपा पविधा गायत्री सदरहनाऽभ्यनूतम्’ इति । तत्र चतुष्पदन्य गायत्रया: वर्णपट्क क्रमेण स्रष्टममिहिनम् । ‘महिमा अतो ज्यायाश्च पृथ्ष: ’ इत्यत्र अतः महिमवन व्यायस्वर्थपूर

वाक्य गावस्या, नतुष्पदपादनन

तानस्य इयुत्तरवायेऽपि चतुष्पद व तात्विषमेव मना

गायत्रीसाहश्यमेन द प्रतीयते ।

‘पाटोऽस्य सर्वा भूतानि ’ इति मन्ये ‘गायत्री वा इदम्’ इम्युधशावांग्य

गायत्री सदृशब्राणः सभ्यनिरूपित भवति । गायत्र्याध नेद सर्वामान सभवति । सर्वभूतानामेत्य

भयो

पपादकस्मयम्भवात् । दिवि इत्यस्य अमृस्य त्रिपालस्य च सर्वथासमतात् । ‘अतो ज्यायाध पुरुष: इ सूत्रोच र प्रतिपादितम् गुहेतु ज्योतिषः एवस्थिडे ‘ज्योतिश्चरणाभिघानात् ’ इति सूत्रातः उयोति

वन्दपुरुशब्दमाराध्ये विश्चितनिधिसूयम् ||

ज्योविर १-११० ] ‘अस्मा उरीरात्रंनिः- उत्तमः पुरुषः शीव्यय निद्धान्तिसमास्येवयुक्तंन्वम् ३०३ श्रुतप्रकाशिका

ननु शौक कोलिटबलः नोहलयनले ते इयतोऽयं पुरुशदाकाशः यो सहकाशोऽयंगसः योऽयमन्त. पुरुष आकाशो योपैमोऽन्तपुरप आराशोऽयंयायसः यो

ऽयमन्तर्हृदय आकाशस्तदेतत्पूर्णममर्ती इलेदि भू अनगासाहदानुसन्धानपमिदमिति - उत्ते; ,

तोपरब्रक्षपदार्थअनुयायोपदेशस्य आसनार्थत्याम्प वैयभ्यत् । प्रकरणे

पा

धारिवाना गयत्री, सन्तप्रती त भूतथिवी शरीहृदयेअनुभवेऽमिदिते ब्रोसिक्कचाउन विधीयत इति ‘त्रिपदागायत्री’ इहि थुनिः उधार समित्याह - चतुष्पदाचेति | गायत्रीयदस्य मुख्यार्थावि कथमिति शङ्काय तथा गूढार्थसहः

एतेन ’ अस्माच्उरीरा समुन्याय परज्योतिरुवसम्पद्य धन रूपेणामिनिष्पदंते उत्तमपुरुष: ’ इति श्रुती ज्योति वाव्दपुरुषशब्दयोरध्यैकाथ्ये बोघिनं भवति । ज्योतिश्च उपसम्पत्तव्यम् उपसरत्तव्यज्योतिषः पूर्वमुक्तया ’ सतत्त. पुरुष ' इत्यत्र पुरे जीनामेदो नेवित्पिनियते। तेन जीवभिन्न ज्योतिरंवोपपत्तव्य दिवरिया याये विश्चितम् । तेन अनो व्यायागंश्च पुरुषः’ इत्यत्र महिमपुरुषेयायस्व विवक्षितम् । इद चवावयं एक

पादविवादयत्वाभ्यामुत्तरवाक्ये वश्यमाणाभ्यां महिमवत्परम् | त्रिपादस्यामृत दिवि’ इत्यत्र अमृाशब्देन पुरुषस्योपस पत्तव्यत्वमपि बोधिनम् । अयमर्थः निर्म सराणां स्फुटः । एवं च ‘अत. विकारजाता पुरुषस्य परमार्थवेन ज्यायस्वम् ,

इति (शं.उ) माध्योक्त नैय युक्त्तमिति सिद्धयति । पुरुषशब्दार्थस्य तैवान्यत्र निरसएग्भवात्, सर्वेशरीरित्वं बहु प्रदत्वं, सर्नपाउदाहकस्य सर्जकारण वंचेयेते पुरुषपदार्थाः प्रागेव निरूपिताः । अयमस्वशेषाद एवं सङ्ग छते । छान्दोग्य त्योहमयोरा सूनसिद्धतया उपसपत्तव्यपुरुषस्यैव ‘अतो ज्यायाश्च पुरुष: ’ इत्यत्रोपपत्तव्यन्वसिद्धया उमयोमिनार्थकव्य(सगुण निर्गुणरूप) वादिमते ’ सर्वाणि भूतानि अझैक्देश: यथा चतुष्पदात्तात् पदार्थात् देवपा ८

"

c

दपरिमित वस्तु तस्मादल्पभवति तद्वत् प्रपञ्चोऽप्यरूप इति द्योतनाथ पादश्यकस्पनम् अस्य परमात्मनो दिवि सत्यलो

कोपरिभागे त्रिशत् ब्रह्मविष्णुशियात्मनाऽभिध्यत्त स्वरूप अमृतात्कषमस्तीति मन्त्रार्थ: ’ इति (ब्र.वि.आ) उत्तिः अभि

निवेशमूलैन । ‘ अस्माच्छरीराःसमुत्थाय ' इति श्रुतौ समुन्याय, उपसपद्य, इत्यादेः परमतेऽस्वारए मयजनीयमेवेति पूर्व मेत्र निरूपितम् || अत्र सगुणनिया’ अस्मा उरीरात्’ इत्यत्र निर्गुणविद्या इति विभागोडापे परसमतः नघटते । ‘अस्माष्टरी

रात्समुत्थाय इत्यत्रो क्रान्तेः स्फुटतयो क्रान्तस्यगतैरवर्जनीयतया गत्यनन्तरमेवोपसपत्तिरिति निर्णयस्त्राप्रषग्यतया अप्राप्यु सपत्तव्यपुरुषस्यैक्स्यैव वियाक्षेतत्वेन सत्यलोकोपरि महाविष्णुशिवरूपेण त्रिपात्वकल्पन श्रुतिपीडनमेव । सत्यलोकायुपरि ब्रह्मणस्स्यितेः छाप्यप्रसिद्धतया एवं विष्णुशिवयोरापे तत्र स्थितेः प्रमाणासिद्धतया सत्यलोकादुपारी महाविष्णुशिवात्मना निपास्चेन स्थितिः इति कल्पनाऽभिनिवेशभूलैन । उभयत्राप्येषस्यैव पुरुषस्य उपसपत्तव्यत्वात् । अथर्वशिखाया नादार्थस् पुरुषस्य प्रणवघटक्पूर्वाश्चरार्थाष्‍वभेदस्योभयत्र विद्युमतीति प्रयोगेण सिद्धया पुरुषपदार्थवासुदेवस्यैवोपसपत्तव्यत्व ज्योति दशब्दार्थत्व च निष्कष्टक सिद्धयतीति परसमतार्थी प्रेक्षाया असम्भवात् । पुरुषपदार्थो घामुमति पूर्वमेव निरूपितम् त्य च वृत्तिकारसिद्धान्तो निष्कण्टकः ||

’ भूगदपाद-~-’ सूश्रुतितात्पर्यम्

३०४

[ं ज्योतिर- १११०

श्रीभाष्यम्

[छां.३.१२.६) इति चतुष्पदो ब्रह्मणश्चतुष्पदया गायत्रयाच सादृश्यम् । चतुष्पदाच गायत्री क्वचिद्दश्यते । तद्यथा ’ इन्द्रश्शचीपति | चलेन पीडितः । दुश्च्यवनो वृपा । समित्सु सासहि: ’ इति । तथाान्यत्रापि सादृश्याच्छन्दोऽभिधायी शब्दोऽर्थान्तरे प्रयुज्यमानो दृश्यते । यथा संवर्गविद्यायाम्-’ ते वा पते पञ्चान्ये पञ्चान्ये दश सम्पद्यन्ने ’ (छां. ४.३.८)

इत्यारभ्य ‘सैपा विराडनात् ’ (४.३.८) इत्युच्यते ॥ 6

इतच गायत्रीशब्देन ब्रह्मैवाभिधीयते—

सू.२७ – भूतादिपादव्यपदेशोपपत्तेश्चैवम् (१.१.१०) श्रुतप्रकाशिका

हिदर्शनम् ’ इति सूत्रसण्ड व्याचष्टे तथाह्यन्यत्रापीत्यादिना | वाय्वनिसर्यचन्द्रसलिलानि प्राणवावचक्षुश्रोत्रमनासिव

दशसङ्ख्यत्वाद्विराट् सदृशे सदृशान्तरवाचिशब्दप्रयोगश्श्रुतिसमाधिरित्यर्थः ॐ नात् अन्नच तदात्तेचैत्यन्नात् । ननु ज्योति वाक्ये परमात्मलिङ्गाभावात् आद्यसून परमात्मपरत्व समर्थनार्थमिति स्प्रयोजनम् । द्वितीयतु किमर्थे? छन्दोमात्रप्रसिद्ध स्थापि गायत्रीशब्दस्य परमात्मासाधारणसर्वा मकववित् परमात्मविषयत्व ह्याकाशाधिकरणनयेन सिद्धम् १ उच्यते गायत्रीशब्दस्य स्वार्थप्रहाणेन ब्रह्मपरत्वे चतुष्पात्वमविवक्षितं स्यात् चोपदिश्यते । गायत्र्यवच्छिन्नरवे सर्वात्मकत्व र

मनुपपन्नम् गायनथवच्छिन्नब्रहाणखत्मकत्वोक्तिः स्तुतिरितित्ततोऽपि गायत्र्या एव स्तुतिस्सर्वा ममत्वोत्तिरिति वर मित्यधिकाशङ्कापरिहारपर सूत्र | गायत्रीशब्दस्य तत्सद्दब्रह्मपर वाचतुष्पाच्य सर्वात्मकत्वोपपत्तिरिति परिहारः || उपक्रमस्थगायत्रीशब्दानुरोधन मन्त्रगत सर्वात्मक स्वारस्येन निर्वाह्य नतु सर्वोत्तम चानुरोधेनोदमस्थगायत्री ९

पदास्वारस्य न्याय्यमिति शङ्कायामुपक्रम एवं गायत्रीपरत्वेऽस्वारस्यहानिरुच्यते गूढार्थसंग्रह: आदित्यादिज्योतिषः भूतादिपादव्यपदेशस्सम्भवतीति अयमादित्यादिव्यावर्तको न भवतीति चरणाभिधान मितिहेतुः प्रथमममिहितः। तत्रादित्यादिज्योतिपि एक्पादश्व न सभवतीति त्रिपादसम्भवस्य का Fथा १ इत्यादित्यादि ज्योतिर्थ्यावृत्तिः | पूर्ववाक्ये उच्हेतुना आदित्यादिव्यावृत्ती ततोऽपि प्रथमवाक्ये गायत्रीशब्दनिर्देशन गायत्रीशब्द मुल्या मचलया गायत्रीछन्दस एव ग्रहणमिति शङ्काया ‘यजमानःप्रस्तरः, आदित्यो यूपः ● इत्यादौ यथा महशार्थकत्व तद्वत् अत्रैव गायत्री सादृश्यस्य सुतियाक्येरेव बोधनेन रावर्गविद्याया स्फुटोत्तया च गायत्रीशब्दोषत्रमः नविरुध्यतइति छन्दो

ऽभिधानात् इतिसूत्रे निर्धारितम् || अथ ’ उन्दोऽभिधानात्’ इतिथे पूर्वपश्चिणः ‘तायानस्थ ’ इत्यत.पूर्व भूतपृथिवीशरीरयान्यभिधाय ‘सेपा

चतुष्पदा पविधा गायत्री इपादचतुष्टयमपि पूर्वोचप्रकारेण गायन प्राण्येवोपपद्यते न तु छसि । भूतादिपाव्यपदेशस्य गायनयासमग्भवे का क्या सर्वभूतादिपाद चतुष्टय सम्मवध्यपदेशयेत्यभिप्रायेणाह- भूतादिपाद व्यपदेशोपपत्तेचैवमिति । प्रथमसूत्रे आदित्यादिज्योतिष्यवृत्तिनं सभवतीति अपहेतुनपन्यस्तः गायत्री छन्दो व्याह त्तिष्ठभवतीत्यत्राय हेतुय्क्तः । एयमित्यस्य गायत्रीसादृश्येनैव भूतादिपादव्यपदेशः ब्रह्मण्येय नवरात्रभामिति,

.

ज्योतिर २-११० ]

( श्रु. प्र) पुरुषशब्दार्थविचारः

३९७

श्रुतप्रकाशिका

‘तदेतदृचाभ्यनूक्तम्’ इतिवत् स्पोन्दृष्टार्थसाक्षि न प्रमाणान्तरानुपस्थापनाघ नै पेक्ष्यमम्म्यते ‘तदेतदृचाभ्य

नूकं सावानस्य महिमा’ इत्यादिमिः साभित्दात व स्वयमन्यानपैदस्य प्रमाणान्तरोपर्ज व्य वं प्रतीयते ।

इदंपुरपसूक्तंदि सर्ववेदेषु पठ्यते । ऋत सत्यंच विरयातं ऋपिसिंहन चिन्तितम || इति मोघमें तनिष्कर्षकतया व्यासैनम् अत्रच सर्वदेव पतितया सन्निहितत्यात्तत्तच्छार [गतानां तत्चपरवा

क्यानामाश्चितयोग्यविपसमयानुरे द्वन्यामित्यवगम्यते । एव सूतस्य दवताविशेषपर व दुर पद्धनम् ‘पुरुषोध्यै नारायणोऽकामयत’ इति बृहदारण्यके पुरुषशब्दस्य नारायणपरत्वदर्शनात् । किंच छन्दोग्ये 1

‘एषा वैष्णीनामसंमिता एतां प्रयुञ्जन्ावणुं प्रीणाति ’ इ युक्तम् ॥

आर्याणे अष्टादशमहाशान्तिप्रकरणे तत्तद्दैनत्यशान्तिषु तत्तद्देवत्यमग्नविनियोगावसरे ‘वैष्णव्यां पुरुषसूक्तम् '

इति वैष्णव्या शान्तौ पुरुषसूक्त विनियुज्यते । तथा ‘आद्ययाऽवाह येद्देवमृचातु पुरुषोत्तमम्’ इत्यादिना शौनषेन भगा समाराघने ’ जितन्त’ इत्यादिमन्नतुल्य विनियुज्यते । महापुरुषशब्दश्च कल्पसून कारदेवताविशेष एव प्रयुत्तः ।

‘महादेवं या महापुरुषं वाऽर्चयेत्’ इति । इह ‘वेदाइमेतं पुरुपमहान्तम्’ इत्युच्यते । अतश्च भगरदसाघा

रण्य तथा पुरुषस्य हरेस्सूकं स्वयं धन्य यशस्करम् । इति च स्मर्पते

यो नूचानं द्विजं मर्त्यो हतार्थलोभत | सपठेत्परुपसूक्तं स्मरन् विष्णुं जले सकृत् ॥

इति यमस्मृतो रहस्यप्रायश्रितम् । तथा योगनासिष्टे

आसोन. प्रासश्शुद्धश्चिन्तयन्मनसा हरिम् । पौरुपेणैव सूक्तेन जुहुयाद्धव्यवाहनम् ||

इत्युक्तम् । लक्ष्मीरतिप्रतिपादकत्त· नारायणमानणद ‘सहस्रशीर्पा पुरुष, पुस्पएवेदगॅसर्वम्’ इति नाराय 1

नुवाकाथ्य च प्रतीयते ‘पुरुषएवेदगॅसर्वम ‘इत्युश्सहृतम् | तथा पाद्मे पुराणे

ब्रह्महत्यादिपापानां सर्वेषामपनुत्तये । पठेत्तु पौरुपं सूक्तमेकान्ते संस्मरन्हरिम् ॥ इत्युच्यते । तथा स्वान्दे

यथा भास्करशब्दोऽयमाहित्ये प्रतितिष्ठति । यथा वाऽनौ बृहद्भानुः यथा यायौ सदागतिः ॥ यथा पुरुषशब्दोऽयं वासुदेवे प्रतिष्ठते । तथा शङ्करशब्दोऽयं महादेचे प्रतिष्ठते ॥

इति शङ्करशब्ददृष्टान्तत्वेन पुरुषशब्दस्य भगवदसाधारणत्वकथनाच्च पुरुषसूत्तस्य तदसाधारण्य प्रतीयते | पाद्मे पुराणे

नामनिवेचानाध्याये

पूरसंज्ञेतु शरीरेऽस्मिन् शयनात्पुरुषो हरि. । शकारम्य पकारोऽयं व्यत्यासेन प्रयुज्यते ॥ यद्वा पुरे शरीरेऽस्मिन्नास्ते सपुरुषो हरि । यदिवा पुरवासीति पुरुष प्रोच्यते हरिः ॥

यादवा पूर्वमेवासमिति पुरुषविदु । यदिवा बहुदानाद्वै विष्णु पुरुष उच्यते || पूर्णत्वात्पुरुपो विष्णु पुराणत्वाच्च शाहिण | पुराणभजनाचापि विष्णु पुरुष ईर्यते ॥ यद्वा पुरुपशब्दोऽयं रूट्या यक्ति जनार्दनम् ।

इति च योगरूदत्यमनगभ्यते । अतः पुरुषप्रतिपादक सूक्त भगवदसाधारणमिति ‘घरणाभिधानात्’ इति वदता सूत्र

कारेण देवताविशेषनिध्वपं.कृतः | सारेचैत्र निशदतममुक्त भगवता भाष्यकारेण । अतो यथोक्तार्थ उपपन्न. - अन पादो ऽस्य’ इति मन्त्रे ’ त्रिपादस्यामृत दियि ’ इति युशन्देन द्योतमान संविदात्मस्वरूपमुच्यते इति केचिदाहुः । तदानीमस्य 38

(सु.प्र) ‘अथ यदतःपस्’ इति श्रुत्यर्थविचार:

३९८

[ ज्योतिर- १-१-१०

श्रीभाष्यम्

एतदुक्तं भवति यद्यपि ‘अथ यदतः परो दियो ज्योतिः’ (छां.३.१३.७) इत्यस्मि न्याफ्ये परमपुरुषासाधारणलिङ्गं नोपलभ्यते; तथाऽपि पूर्ववाक्ये द्युसम्बन्धितया परम श्रुतप्रकाशिका

दिवीति व्यतिरेक निर्देशस्य क्लिष्टता स्पष्टा किच दुसन्धमत्यभिशापक्तया तदेवार्थत्वेन सूनकारोटाइते ’ अथयदतः परो दिवो ज्योतिप्यत’ इति वाक्ये पम्य ततया श्रयमाणेन युशब्देन विरोधश्च स्यात् । नहि द्योतमानमा मस्वरूपं स्वस्वरूपात्पर भवति । ‘दिविहृदयावाशे स्थित’मिति भास्करः तदयुक्तम्; ‘अथयदतः परोदिवो ज्योतिर्दोप्यते विश्वतः पृष्ठेपुसर्वतः पृष्ठेष्वनुत्तमेपूत्तमेपु लोकेपु’ इति श्रुतिविरोधात् । नहि हृदयावाशो दिव उपरितनेषु लोकेषु वर्तते । परमात्मन आदित्यमण्डलेऽप्यवस्थानात्तद्विषय तद्वाक्यमितिचेन्न रविमण्डलस्य भूमेयोजन लक्षेऽवस्थितस्य विश्वप्रपञ्चरहिर्मा 6

.

वाभावात् विश्वसर्वशब्दयोर्भूभ्यन्तरिक्षमात्रपरत्वे स्वारए भनाच ||

किंच सप्तम्यन्तपञ्चम्यन्तयोः शब्दयोः अविरोधनार्थकत्व चतुर्थसूत्रे समर्थितम् तच तयोर्हृदयाकाशरविमण्ड

लपर वेऽनुपपन्न विश्वसर्वशन्दस्वारस्यप्रसादेव युशब्दस्य प्रसिद्धपरत्व चायुक्तम् | जाग्र स्वप्नसुषुप्त श्रवस्थासु जीवस चारभूमितया त्रेघा विभत्ताः कार्याकाशप्रदेशविशेषास्त्रय. पादाः दुपलक्षण कारणब्रह्मस्वरूप त्रिपादमृतमुच्यत इति वायु क्तम् ; अस्य त्रिपणदिति व्यक्तिरेक निर्देशस्य मुख्यत्वात् । जीवस्य जाप्रदवस्थाया बाह्याकाशरसञ्चारभूमिरिति चायुत्तम् तदा नीमपि शरीरान्तर्बर्तिनात् स्वप्ने शरीराकाशवर्तित्वमप्ययुत्तम् ईश्वरसृष्टशरीरैर्बहिरप्यवस्थानात् । तदनभ्युपगमेऽपि पूर्वस

स्कारसहकृतमनोव्यापारमात्रेण हृदयावस्थानेऽपि जीवस्य स्वानभ्रमोपपत्तेः स्वप्ने जीवस्य हृदयान्निष्क्रमणस्य निष्प्रमाण कत्वाच्च ‘हृदि ह्ययमात्मा ’ इति जीवस्य स्वतो हृद्यवस्थान श्रूयमाण स्वप्नावस्थाया क्थ बचनेन विनाऽपोद्यतेस्मा

चोऽयमर्थस्सर्वभूतानीति कार्यजगदन्तर्गताचि ससृष्टचेतना उच्यते । शब्दस्तु समस्तव्यष्टिसमष्टितत्व बहिर्भूत स्थान विशेषपर ‘विश्वत पृष्ठेषु सर्वत पृष्ठेपु’ इति श्रवणात् । विश्वशब्दविवरण सर्वशब्दगतिगत्यमावलिङ्ग ‘तथाऽक्षरा

त्संभवतीह विश्वम्’ इति जगदन्तर्वर्तिव्यष्टिजाते विश्वशब्दप्रयोगात् विश्वशब्दो व्यष्टिपरः । सर्वद परिगत् सम ✔

ष्टितत्त्वपरः । अतएवहि गद्येऽपि गदित भाष्यकारैः समस्तकार्यकारणजातमतीत्य वर्तमानः इति, पुरुषसूक्ते ‘तेह्

नाकं महिमानस्सचन्ते ’ इति मुक्तप्राप्यदेशस्य नाक्श देनोत्तत्वात् । मुत्तस्य च दुःखमिश्रकार्य लोकाना हेयत्वान्नास्मा अकभवतीत्यवयवार्थपौष्कल्येोपपत्त, तत्रैव ‘तमस परस्तात् ’ इति विशेषितत्वात् ’ क्षयं तमस्य रजस पराक’ इति निवासशब्दात् ‘तदक्षरे परमे व्योमन् ’ ’ विश्व पुराण तमसः परस्तात् ’ इति तमस परस्य स्थानस्य स्थानिनो ब्रह्मणश्च व्यतिकनिर्देशात् तस्य तमसः परत्वविशेषणेन पुरुषसूत्त प्रत्यभिज्ञानाच, दिवीत्यप्राकृत स्थ नमुच्यते त्रिपाच्वचा ..

प्राकृतैर्भोग्यमोगौपकरणभोगस्थानविशेषेवी भूषणास्त्रादिरूपेण

जगदन्तर्गंतवस्त्वभिमानिभिर्नित्यैः भगवदनुभवमात्रपरैश्च

नित्यसिद्धेर्मुत्तै श्वात्मभिर्वा सभवति । एवं चास्य दिवोति व्यतिरेकनिर्देशोऽमृतत्वं च मुख्य भवतीति ॥

एव पूर्ववाक्ये युसम्बाघनश्चरणामघोनसीत कथमस्य वाक्यस्य परमात्मपरत्वम् एकावेपयत्वादिति चेत् कथमे कविषय वमित्याह-एतदुक्तमिति । ज्योतिरशब्दश्रुत्यपेक्षया स्ववाक्यस्य पूर्ववाक्यप्रत्यभिशापक घुसम्बन्धित्वालिङ्ग प्रकरण

व दुर्बलमितिचेच अनुवादलक्षणयच्छन्दसमभिव्याहारणान्यसापेक्ष ताज्ञापन प्योतिदशब्दस्य दुर्बल बाघगमात प्रथमप्र

तिपन्नयच्छन्दश्रुत्या सहकृतस्य सम्बन्धियालय प्रबलत्वाध | इद ज्योतिदशब्दस्यादित्याद्यसाघारण्याभ्युपगमेनोकं तच

ज्योतिर- १-१-१० ] ‘तानानस्यमहिमा’ इतिश्रुतेपणस्य दिषुधातुप्योतिश्शब्दार्थयोश्च निरूपणम्

२९९

गूढार्थसंग्रहः

अनुत्तमेत्तमेषु लोकेषु’ इत्यपि एतदर्थोत्तम्भकम् । ‘दिषुश्रीडा विजिगीषा’ इत्यादौ युधातोमदार्थ प्रतिपाइनेन निरनिशयानन्दवतः प्रकृतिमण्डले सृष्टिः मिथैतिशङ्काइपिदिषुधात्वीया परिता भवति । धातुयो (

गेनान्तयामित्वप्रतिपादनेनान्तर्यामित्वस्य दयामूलकत्वेन ‘चअभिगमने’ इति घातुना मुक्त प्राप्यत्वप्रतिपादनेन दयया सृष्टिकर्मभूताना जीवानां निरतिशयदीतियुक्त प्रकृतिमण्डलादूर्ध्वदेशे विद्यमानस्य प्राप्य वविवक्षाऽपि सूचिता । अमृ तमित्यनेन मोग्यत्वसूचनेनानि मुक्तप्राप्यत्व बोधितम् | अमृतमित्यस्य नित्यरूपार्थविवक्षाया ‘नियहि नास्ति जगति भूतं स्वानरजङ्गमम् | ॠतेतमेकं पुरुष वासुदेवं सनातनम् ॥ ’ (मोक्षधर्म) इत्युपवृहणानुरोधेन ‘परज्योतिरूपसंपद्य स्वेनरूपे

णामिनिष्पद्यते सउत्तमःपुरुषः इति श्रुत्युक्तःपुरुषो वासुदेव एवान नित्यो विवक्षितः ’ नित्यत्वं वासुदेवाइयवपुषि नगौ मोऽधर्मे मुनीन्द्रः । ’ इत्यनाचार्यपादेः निग्रहो निवाक्षत इत्युत्तम् । अन विष्णुधर्मोत्तरपञ्चकालविधिनिरूपणानन्तर वचनमपि मूलम् । तत्र च ‘भगवान् वासुदेवस्तु देवरस इर्पणस्ततः । प्रद्युम्नधानिस्द्धश्र प्रभावोऽयमुदाहृतः ॥ (वि.प.६३.३४) ‘चार एते धर्मश वासुदेवाः प्रकीर्तिताः भगवच्छन्दवाच्याश्च सर्वभूतभवोद्भवाः ॥ तदेतत्पश्यते सुकेपद्विजसत्तम 1। पादोऽस्त्र विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि ’ (४०) इत्यत्र विष्णुधर्मोत्तरे शङ्करगीताया दिवि विद्यमान वासुदेवस्य निपाव सङ्कर्षणप्रद्युम्नानिरुद्ध रूपेणेति स्फुटमुक्तम् । अयमर्थः ‘सचादिपुरुषो विष्णुरसर्व ,

१

व्यारी सनातनः | शरीरात्स्वान्जगत्त्रातु सङ्कर्षणमभावयत् ॥ सच सङ्कर्षणो देवः प्रद्युम्न समभावयत् । सघ प्रद्युम्नसंज्ञ रसन् अनिरुद्धमभावयत् । तस्माद्ब्रह्मासमुत्पन्नः जगत्स्रष्टु चराचरम् || एवचतुर्धा सव्यूह्य स्वात्मान पुरुषोत्तमः । अण्डेभ्यः

परतो नित्य निपादेन विराजते जग सृष्ट्यादिवर्माणि वर्तु. कामरस्वलीलया ॥’ इति वैकुण्ठसहिताया व्यक्तः । ब्रह्म चैवतें ब्रह्मलण्डे ‘मङ्गल्यं मङ्गलाभच मङ्गल मङ्गलप्रदम् । प्रकृते. परमीशान निर्गुण नित्यविग्रहम् ॥’ (२.३४) इतिप्रकृ तिखण्डे ‘ततऊर्ध्वच बैकुण्ठो ब्रह्माण्डाद्वाहरेवसः | सच सत्यस्वरूपश्च शश्वनारायणो यथा ॥ ३.९ ब्रह्मादितृणपर्यन्त शेषं

→

प्राकृतिकभनेत् । यद्यत्प्राकृतिक दृष्ट सर्वे नश्वरमेवच ॥ ७-८ विद्धयेकं सृष्टिमूल तत्सत्य नित्य सनातनम् | स्वेच्छामय

परब्रह्म निर्लिस निर्गुण परम् ॥ ७-८७ निरुपाधिं निराकार मसानुग्रहविग्रहम् । अतीय कमनीयं च नवीनघनसचि मम् ॥’ ७-८८ इनिचोचम् अन ‘भक्तानुग्रहविग्रहम्’ इत्यनेन ‘सर्वभूताधिनासच यहूतेषु वसत्यापे । सर्वानुग्राहकत्वेन तदस्म्यह यामुदेवस्तदस्म्यहवासुदेव: ’ इति श्रुतितात्पर्यमाविष्कृतम् कृष्णजन्मसण्डे भगवत्सन कुमारसवाते-‘योयो विग्रह इत्युक्तस्सच प्राकृतिकस्मृतः । देहो नविद्यते विप्र नित्यस्ता प्रकृतिं विना || ८७-२४ सनकुमारः रक्त विन्दुद्भवादेहास्ते च प्राकृतिकारस्मृताः । कथ प्रकृतिनाथस्य श्रीजस्य प्राकृत वपुः ॥ ८७ - २५ श्रीकृष्णः– साम्प्रतं वासुदेवोऽहं रक्तवीर्याश्रित वपुः । कथ नप्राकृतो विप्र.. ८७-२९ सनत्कुमारः – वासुस्सर्वनिवास …

विश्वानि यस्य लोमसु । तस्य देहःपरब्रहा वासुदेव इतीरितः | ८७ – ३० वासुदेवेति तन्नाम वैदेषु च चतुर्मुख ।

इत्यादि तत्रैव पूत्रं ‘ शरीर द्विविध शम्भों नित्य प्राकृतमेव च । नित्य विनाशरहित नश्वरप्राकृत सदा ||’ इति, तृतीय

खण्डेऽपि—‘ देहाःप्राकृतिकास्सवें नश्वराः पाञ्चमतिका | अनित्यशरीरी च मानुविग्रहविग्रहः | ’ इतिचोत्रम् ॥

समन्वयाधिकरण कार्यवाक्यार्थवादिवृत्तिकाराशयःपञ्चपादिका यामिन्यमुपदर्शितः ‘अथ यदत.परो दिवो ज्योतिः ' इति प्रपञ्चातिरिच ब्रह्माभ्युपगमे देवताविग्रहवत्वन्यायसम्भवा-मोक्षकामस्य ब्रह्मोपासन विधीयते । तथा च श्रुतिः ’ विद्यया तदारोहन्ती ’ इति । नच साध्यत्वेऽप्यन्तवचम् | शब्दगम्यत्वादनावृत्ते : ‘नव पुनरावर्तत ’ इति । नहोष तर्कगभ्य: येन तर्हेणास्य तत्व व्यवस्थाप्येत शब्दगम्यस्यतु शब्दादेव व्यवस्थेति मन्वानस्योत्तरमाह माष्यकारः इति ॥ भामत्यामापे ’ अथ यदत.परो दिवोज्योतिदीप्यते’ इविश्रुतेः ब्रह्मणो विकृतावितदेशभेदावगमात् अविश्वदे

शब्राप्रासिरुपासनादिविधिकार्या भविष्यतीति प्राध्यकमैता ब्रह्मण इत्यतआह-नचाप्याप्यत्वेनेति । अन्यदन्येन विकृत

अविकृतदेशे प्राप्ते वृत्तिकारसम्मत वम्

३००

[ ज्योतिर १११०

श्रीभाष्यम्

पुरपस्य निर्देशादिदमपि सम्वन्धिज्योतिस्स एवेति प्रत्यभिज्ञायत इति । पौक्षेयज्योति पैक्योपदेशश्च फलाय तदात्मकत्वानुसन्धानविधिरिति न कश्चिद्दोष | कायज्योतिषश्च तदात्मकत्व भगवता स्वयमेवोक्तम् ’ अ वैश्वानरो भूत्वा प्राणिना देहमाश्रित (गी १५

१) इति ॥

सू.२६—उन्दोऽभिधानान्नेतिचेन्न तथा चेतोर्पणनिगमात्तथाहि दर्शनम् (१.१.१०) पूर्वस्मिन्या+ये ‘गायत्री वा इद सर्वम्’ (छा ३१२ १) इति गायत्र्यास्य छन्दोऽभि धाय ’ तदेतद्दचाभ्यनूकम् ’ (छा ३१२५) इत्युदाहृताया ‘तावानस्य महिमा १ (३१२६ ,

प्र

न, अवभासक वानिमित्तक वात् ज्योतिश्शन्दस्य ‘नारायणपरोज्योति इत्यादम ने गाय, उत्त पूर्वपक्षहतु पारहरति कौक्षेयेति । फलायेति । चक्षुष्यश्रुतोभवति इयुक्तयेत्यर्थ । तदात्मकत्वेति । तदेतद्द्दष्ट च श्रुत चेत्यु

पासीत’ इत्यन तदत उब्दौ तदा मकज्योतिर्विषयौ तदा मक वन प्रकृत र देतभाव | ‘अन्नादो वसुदान “चतु विधा भजन्ते माम् ’ ’ सकलफलप्रदोहि विष्णु ’ इत्यादिश्रुतिस्मृतिवशात् सफलफ्स्प्रदश्च परमा मनश्चक्षुष्यादि

विद्यानुगुणफलहेतु वमत्र युक्तमित्यभिप्रायणाह-नकश्चिद्दोप इति । दामक्ल प्रमाण दर्शयति कौक्षेयज्योतिपश्चति । वदस्य यथार्थविषय वे सभवत्यस्मिन्हाष्टरू पताश्रवण पराक्तमयुक्तमि भाव ॥ सर्वाधिविषयस्य पूर्ववाक्यस्य परमा मपरवमा क्षेप्य समाधत्ते—

१.१.१०) सूत्र शङ्कापन्यासपरमश व्याचष्टे पूर्वस्मिन्निति | परिहारखण्डस्थ नेतिपद सपूरक्माद गूढार्थसग्रह

देशपरिद्दयाविकृतर्देश प्राप्यत् । तद्यथोपवल जलराघरतिरहुलचपालमा पनि समास १7पुस्तषयावि

कृत मध्यतु प्रशान्तसकलकञ्खालापसग स्वस्थास्स्थरतयाऽविकृत तस्य मध्यमविप्राप्नोतिजयति कि केन प्राप्यता भेदहाश्रय वा प्राप्तरित्यर्थ ’ इति । एन सर्वेक्षण क्षण समाधकरण (श) माध्याम भिप्रेत्य वृत्तिकारमतदूषणम् सच कार्यायें व्युपात्तवादी | दहशाधकरण अपहृतपाप्म परमार्जसम्व वादिप्राचीनवृत्तिकारमतोष यासन तर वृत्तिकारस्य तात्विक जावब्राभ्द [दि व व २३८ ६न्यस्त म त ९ झत इदद्दू’ण

नसम्भवति । श्रुतौचात्रांबहूनामुक्तया भामतीकारो विवक्षिता उपवृहणानुरोधेन ‘त्रिपादात दिवि ’ इत्यस्याथ एवं युवा ग्राह्य इति सिद्धान्त निगमयति- इदमपि सम्बधिज्योतिस्तदेयेति ||

‘चरणाभिधानात्’ इति पूत्रसूत्र याहवरच स गायर दस एन सभवतीगि ‘छन्दोऽभिधानात् '

इति सूत्रपूर्वपलतात्पर्य माह- पूर्वस्मिन्याक्ये इत्यादिना । नति निषेधस्य ता पय हि-दोगानस्य सवात्मकृत्या

ज्योतिर १-५-१० ]

48566

(श्रु.प्र) भूतादिपादचतुष्टयनरूपणम्

MUY

श्रीभाष्यम्

भूतपृथिरीशरीरयानि निर्दिश्य ‘सपा चतुष्पदा’ [छां.३.१२.५) इति व्यपदेशो

ग्रहह्मण्येव गायत्रीशमिधेय उपपद्यते ॥

श्रुतप्रकाशिका

सू.१७– भूनादिपादव्यपदेशोपपत्तश्चैवम् (१.१.१०) पूर्वस्मिन्याय ‘पादोऽस्य इति म

मकवानुपपत्ता | अमृतु ’ गायत्रया’ इत्यादिब्राणत न

तुप्याच्चानुपात्तिरुच्यते । भून सर्गः पृथिवी अर्जनभोगम्यानम् । तदुपहरण शरीरम | हृदयं आत्मनः ।

सिन्यनुगुगः प्रदेशविशेष

परमपर व दर्शितम् यादवप्रकाश इटसूप ‘पादोः स्य’ इति मन्त्र वक्तभूतादियादानुषपदापाटनपर व्यायम गायत्री याद सर्वम इत्याणि न चतु प्पाचपरम् किंतु सर्वभूतरा हृदयविधा दूर सैपा चतुष्पदा पविधा इति याच पाहू विध्यानुवादन विधानम चतुष्पावन ‘पादोऽस्य ’ इति प्रतिपाद्यम् नत्नानेटनरूपान —

9

.

वारामा प्रथमः पादः, ‘त्रिपादस्यामृतं दिवि इति वाङ्मयप्राणमयमनोमयात्मानस्त्रयःपादा उपन्तइति प्रति

पादितम् । तदनुपपन्न कथ उच्यते तत्र मन्त्र च चतुष्पा पर वादपि ब्राह्मणोत्तार्थविषयत्वोपपत्तिः पूर्वमेव दर्शिता || J

किंच प्राथमिकगायत्रीवाक्यानुन तमन्नतिशकतावदयतरति सानमन्त्रणवार्थस्य

हेतुतयोऽप्यतिते । उममम्यगायधीदाय एर परमात्मसाघवहे प्रदर्शनेतु निवर्तते । रतु हेतुरचनेत्यनेनाभि प्रेत इनिचेत्न; शङ्कायापरिहारसूत्र वादपि शङ्कामास्या सूत्र (च) स्य शब्दादेय परिहारसिद्धयनुगु निर्धाहस्य

व्याय्यत्वात् । -’ गायत्री वा इदंसर्वम् इत्यादिभ्यस्य पाडूवियपरत्वमप्ययुक्तम् सेपा चतुष्पदा पडूविधा 1

•

}

इति निगमनयाक्यस्य स्वरसतश्चतुष्पा पापियनगमनपर यप्रतीते । ननु सर्वभूतयाववृ येवशरीरहृदयप्राणाख्यपदार्थ षट्कप्रतिपादनात् स्वा. स्वभापि पारियनिगमनपरत्वमायेयमितिचेन वाक्प्राणयार्गान श्राणादियद- यार्थमुचतया भूतपृथिव्यादिवत् प्राधान्यतः प्रतिपाद्य वामायन पदार्थषद्कासिद्ध ब्रह्मणो गानत्राणाग्या गायधीशब्दवाच्घच्योपपाद "

नाय प्रागप्रसङ्ग ॥

तथाहि गायनी वा इदसवभू-मिति गायत्रीशब्दधतुष्पाइदापर: सवशंद आत्मपर: आमवर्गस्य तन्वादव्यं

सामानाधिकरण्येनोच तस्यैव ब्रह्मणे गानशाणार्टिभिःषाविध्य च विवक्षुः श्रुतिनप्राणोपपादनाय वाग्रूपत्वमाह-वाग्वे गायत्रीति गायत्रीशब्दवाच्या वापविशिष्टमित्यर्थः। रसोऽहमप्सु कौन्तेय’ इत्यारम्योच्यते ‘शब्दःसे .

पौरुपनृपु’ इति तथा भगवत्पराशरवचनं ‘शब्दमूर्तिधर स्यैतद्रूपविष्णोर्महात्मनः । इति । ततः किं विवक्षितपा

विध्यस्येत्यत्राह-वाया इदं सर्वभूत गायति च त्रायतेनेति विशिष्ट परब्रह्म सर्वभूत गायति अभिधत्तेहिताहितवि धिनिषेधमुखेन श्रायतेचैत्यर्थः । एवमेकः पादो गानत्राणरूपविधानद्वय चोत्तम् । तदनुशदपूर्वक द्वितीय पद सामाना

घिकरण्येनाइ – यात्रैगायत्री इयंत्राव सायंपृथिवीति उक्काकार विशिष्टवऊनधर्मियरो यत्त उन्दौ यो सर्वभूतरूपेकपाट. गायत्री गायत्र्याख्य ब्रह्म तदेव पृथिनीत्यर्थः कथ पृथिव्या ब्रह्मात्मकत्वामित्यत्राह अस्याहीति ब्रह्मात्मकन्वादेवहि सर्वभूत प्रतिष्ठात्वं नहि केवलथिव्याः सर्वभूतघारणे शक्तिरियर्थः प्रतिष्ठान्च नियतमित्याह एतामेव नातिशीयतइति पृथियों भूतजात नातिवर्तते कर्मवश्यात्मनां नियमेन प्रतिष्ठा बादश क्यातिप्रमणेत्यर्थः पृथिवीमयब्रझा डोदरे हे वर्तुभ बद:१२ 39

h

(श्रु. प्र) ब्रह्मणः चतुष्पाच्यासम्भवशङ्का समाधान

[ ज्योतिर- ११ २०

श्रुतप्रकाशिका

वर्तते । एव द्वितीयपादो भूतप्रतिष्ठाश्वतदनतिवर्त्य वरूपं विधाद्वयंचोत्तम् || अथ तृतीय पादमाह - ’ यावे सा पृथिवी इय वाव सा यदिदमस्मि पुरुषे शरीरम्’ इति पुरुषशब्दः शरीरवि शिष्टजीवपरः पृथिवीरूपपाद विशिष्टा का गायत्री गायत्र्याख्यं ब्रह्म सा शरीरं शरीराख्यपाद विशिष्टेत्यर्थः । भूपृथिव्योः गायत्रीसामानाधिकरण्येन निर्दिष्टतया पृथिवीशब्दस्य ब्रह्मपर्यन्तत्वेन दुपस्थापनक्षमत्याद प्रथप्राय-यारेन पिटा मनरस्य तत्सामानाधिकरण्येन निर्देष्ट युक्तत्वाच्च, शरीरब्रह्मात्मक व प्राणप्रतिष्ठा वतदनतिर ये वाभ्य मुपपदय के अस्मिन्ही मे प्राणाः प्रतिष्ठिताः एतदेव नातिशीयन्त इति । चतुर्थ पादमाह-यद्वैतत्पुरुपे शरीरमिदवाव तद्यदिदमन्त पुरुषे हृदयमिति शरीराख्यपादविशिष्ट यद्गायत्र्याख्य तदेव हृदयीमत्यर्थः । पूर्ववहह्मात्मवत्वमुपपादयति माह में प्राप प्रतिष्ठिताः एतदेव नातिशीयन्त इति । प्राणाः प्राणापानादयः इन्द्रियाणि वा, तेषा हृदयसम्बन्धिनाडीद्वारा हृदयम ते

ष्ठितव्यम् । प्राणशब्दस्य जीवपरत्व केचिदाहुः तदयुक्त भूतप्राणशब्दयोरर्थवैषम्याभावेन तदभिमतषाविध्यासिद्धेः । भूतशरीरहृदयवाक्प्राणैर्हि ते षाडूविध्य वदन्ति । एव तृतीय चतुर्थपादौ प्राणप्रतिष्ठात्वतदनतिवर्त्य वरूपं विधाद्वयंवोत्तम् एवमुक्त चतुष्पाव्य पाविध्य च निगमयति ‘सैपा चतुष्पदा घडूविधा गायत्री’ इति ॥ नन्वेवंतर्हि ब्रह्मणः परिच्छिन्नत्व स्यादिति शङ्कायामुक्तस्य

महिम्नएतावत्वप्रतिक्षैपिकामृहमद हति तदेतदिति

ब्रह्मामिप्रायेण नपुसकत्वं तदेतत् चतुष्पात् षड्विध च ब्रह्मेत्यर्थः ‘सभूमिं विश्वतो वृत्या’ इत्युक्त्तवा ‘एतावानस्य महिमा अतो ज्यायागूच पुरुष: ’ इतिहि पुरुषसूके श्रूयते, इहच पृथिव्या भूतशरीरहृदयान्यान्तर्गतानि अतः’ताया तस्य महिमा’ इत्यनेन पृथिवीतदन्तर्गतपदार्येश्चतुष्पास्वरूपमहिमानुवाद: । तावन्यं प्रतिषति तो ज्ययानि

पादोऽस्येति इहोक्तं पादचतुष्टयमेवपादस्थानीय अतोऽतिरिक्त त्रिपाद्विभूतिः, तस्माटतो ज्यायानि युपपन्नत्यं । ध्व मस्या ऋचः परिच्छिन्नशङ्काव्युदासार्थव्व युक्तम् अनन्तरमपि ’ तदेतत्पूर्णमप्रवर्तिपूर्णामप्रवर्तिनीं श्रिय लभते यएवं वेद ’ इति पूर्णस्यादिगुणकतयोपासनविधानात् ||

नन्वेवसति ब्राह्मणोक्तचतुष्पावविषय वामावेन ब्राह्मणस्य ऋतश्चैका नसिध्येत् - नः उमयोर्ब्रह्मविषय वात् यदी यमृगुक्तचतुष्पावविश्या नभवति तर्हि किमर्थं तदुदाहरणम् ।

परिच्छिन्नत्वशङ्काव्युदासार्थमि युक्तम् तथास्लेवार्थ६ध्वं

नसुकमात्रशापने प्रयोजन नचेयमृक्पूर्वोत्त विवरणरूपण दृश्यते । किंघ ऋचश्चतुष्पात्यान्तरपरस्य परेषामध्यवर्जनीयं नाम

दायरखायोतिबाह्यशारीरहार्दरूपेण त्रेधातिं वा काशियार

जना | तत्र कथ सर्वभूतैर्जामदाद्यवस्थात्रयत्रिविधाकाशोपलक्षितरूपेण चतुष्पाग्य भूतपृथिवी शरीर हृदयैश्चतुप्पात्वचेषरूपं भवति चतुष्ास्वहि बहुविध क्ष्यते ‘चतुष्पद्ब्रह्मवाक्पादः प्राणः पादश्चक्षुष्पाद श्रोत्रं पाद.’ इति तथा ‘अमिः 6

पादो वायु पाद आदित्य पादो दिशः पादः’ इति च । एव शातमात्रशापने प्रयोजनाभावात् पुरुषसूक्त प्रक्रियानु }

गुण्या (त्त)दनन्तरवाक्यानुगुण्यात् ब्रहागो विविधचतुप्पास्वसभराचतुष्पास्त्रभेदस्य परपक्षेऽप्यवर्मनीय बाद यथोक्ष एवा स्यानोऽर्थः ॥ अथ चतुर्थशदस्खेनोव हृदयस्थामाशय महत्व बाह्याबाधा मातुरूप यं सामानाधिकरण्येन ह

हृदयायतद्योऽय बहिर्घा पुरुषादाबाश इति आषाशः स्वमार्यव्यापित्यामूर्त वाघ यादिभिः ब्रह्ममुल्य इत्यर्थः; ‘अर्यवावसी

योऽयमन्तः पुरुष आकाशः अयवावसः योऽयमन्तहृदयआकाश’ इति निर्देशो ग्यैयामिप्रायः एव हार्दाबामा

इम्पेन हृदय वनं भवति । एवं चतुष्पदः पबिधस्य ब्राणः प्रपञ्चान्तभवन परियशपये पूर्ण

क्योविर १-१-१० ]

(मु.प्र) ‘सेवा’ इत्यादिवाक्यविचारः

३०७

श्रुतप्रकाशिका

न्यामावगुणकवयोपासनं मोक्षफलकं विदधाति तदेतदिति; तदेत् चतुष्पात पविषमित्यर्थः नाम हृदयमाने हो

पासनविधिः सतम्यश्रवणात् अथ ब्रह्मोपासनाङ्गत्वेन द्वारपोपासन विधीयत ‘तहबा एत्स्य हृदयस्ये’त्यादिना; तंत्रच प्रागवृत्तिविशेशप्यायितचक्षुरायनुप्राहका आदित्यादय उपाय: नच हृदयस्य युक्त यात् द्वारपोपासनं हृदयोपासनाममिति बाग्यम्; किंतु प्रकृतनतुपापासना हृदयस्येति निर्देशस्तु चतुर्थपदव्येन हृदयस्याव्ययाहतप्रकृतत्यानाडीद्वारा }

मक्षुरादीनां तत्सम्बन्धिन्याश्च कृतः एवं गायत्रीविद्याप्रकृत्स्य क्ल्पप्रदस्य सम्बन्धिनः परस्य व्योतिष आभ्रुप्य कीर्तिमत्वरूपफलविशेषायें कौश्चयज्योतिरूपत्वेन उपासनावधानाय अथ यदतःपरो दिवोज्योतिरित्याद्यारभ्यते | पवंधा

प्राण पोरग्यार्थमुदाहृतत्वालिगमनवाक्यस्वारस्याच भूतपृथिवीरहृदयाव्यय पादाः गानाणभूतप्रतिष्ठशन्वतदनतिशयप्राण

प्रतिष्ठात्वतदनतिशयाः पविघाः ॥ ननु ‘सेपा’ इत्यादिवाक्यस्य पाइविध्यानुवादेन चतुष्पास्वविधानपरत्वेसति त्राचश्चतुष्पाध्यापदेशपर वं सिद्धयति

ततच ‘तदेवहचाभ्यनूतम्’ इति घटकवाक्यस्वारस्य भवेदितिचेत् तद्युतम् प्रथमश्रुतस्य ब्राह्मणवाक्यानगमन प स्वारस्यमनेन पाश्चात्य संदेशकवाक्यानुरोधानुपपत्तेः अन्यार्थतया वस्तुभूतयोर्वाकप्राणयोर्भूत पृथिव्यादितुल्यतापरिवरूपस्यो पक्रम स्वारस्यविरुद्धत्वाश्च । ऋगुप-यासस्य प्रयोजन तत्रोपपत्तयम्य दर्शिता: नहोकरूपमेव ब्रह्मणश्चतुष्पास्वमिति नियन्तुं शस्यम् चतुष्पाच्ववैविध्यस्यन्यत्रापि श्रुतत्वात् किंच त्रिपाच्छन्दनिर्वाहश्च निरूपणीयः ॥

तथाहि मनोमवाप्रयप्राणमयास्त्रय ईश्वरव्यूहाः तस्त्रिप्रकारभवस्थितं ब्रह्मत्रिपादमृतं विवक्षितमिन्युच्यते । तत्र ताव प्रसिद्धमनोवाक्प्राणानामांचंद्रिकार वानेश्वरव्यूहत्वममृतत्वं च सभवति । ससान्नब्राह्मणोचानां मनोवाक्प्राणानु ग्राहाकाणाममयादित्यचन्द्राणा च कर्मवश्यत्वात् सृज्यत्वाच्च नेश्वरव्यूहममृतत्वं च युज्यते ‘चन्द्रमा मनसो जातः

चक्षोरसूर्यो अजायत, मुसादिन्द्रश्यामिश्च’ ‘भीपास्माद्वातःपवते, भीषोदेति सूर्यः, भीपास्मादमिश्चन्द्रश्च । ‘असौ योऽपक्षीयति असौ य आपूयंति’ इति तेषा सुज्यत्वकर्मवश्यत्वेहि श्रूयेते | मनोवाक्प्राणशब्दवाच्यतयाऽभि मनानां सत्वतमोरजसो शक्तिरूपाणां प्रशाशक्तिवाक्शक्ति क्रियाशत्ति शब्दवाच्याना सुपृथिव्यप्शन्दवाच्यतयाऽम्मितानां

स्थूलानां सावकाराणां सवतमोरजसांचाधिष्ठातार ईश्वरांशास्त्रयईश्वरव्यूहा इतिचेत् तैराप त्रिपास्य दुर्वचम् वढ्यप्राण मययोर्मनोमयादुत्पत्त्यभ्युपगमेन त्रयाणा नित्यत्वायोगेन त्रिपादमृतमिति निर्देशानुपपत्तेः तेषा शक्तिरूपेणामृतत्वमितिचेत् शक्तिरूपेणामृतस्वं ‘पादोऽस्य सर्वा भूतानि ’ इति पादत्वेनोचाना सर्वभूताना सप्रकृतिकानमध्यस्तीति त्रिपाद स्यामृतं दिवि ’ इति वचनवैयक्षं स्यात् ||

किंध ’ ईश्वरः परआत्माऽस्य तपोब्रा मनोमयः’ इत्यारम्प ‘तस्य द्वौव्यूहावाकाशशरीरः प्राणशरीर तयोरन्ये प्रत्येकमसङ्ख्याता प्रतिजीवमवस्थिताव्यूहाः’ इत्युपनिषत्वरूप भवद्भिरुभ्यते, किमसङ्ख्ययानामीश्वरव्यूहानी बीवानामित्र स्वतएव स्वरूपगतो मेद: आधिष्ठेयगत भेद एवेश्वरयूहद इत्युपचारादुच्यते, प्रथमे जीवबहुत्वेश्वरै स्वश्रुतीनां वैयर्षं समष्ट्यैक्षस्य व्यष्टिमेदस्य च जीवेश्वरयोस्तुल्यन्वात् । श्रूयतेहि ’ त्वमेकोऽसि बहूननुप्रविष्टः ' ‘अन्तः प्रविष्ट शास्त्राजनानाम् । एकस्सन्यहुधा विचार: ’ ‘एको देवस्सर्वभूतेषु गूढः ‘एको वशी निष्कि

याणां बहूनां एकं वाजं बहुधा यःकरोति, एकोबहूनां योविद्धाति कामान् ‘य पृथिवीमन्तरे सञ्चरन्’इत्या

रम्य बहुध्ववस्थानमुक्तबा ’ एप सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायण.’ इत्यादि । द्वितीये न

पञ्चे किमीश्वरव्यूहाधिषेया गुणाः उतः गुणशक्तयः। प्रथमे सत्त्वतारजसामुत्पत्तेः पूर्व निर्गुणाना तेषामवस्थान वादोन पढ़ते

[ ज्योतर- ११-१०

‘श्रीण्यात्मनेऽकुरुत’ इत्यादिश्रुतिविचार:

३०८

श्रुतप्रकाशिका

उकेहि तत्वविचारगाय। ‘भवद्भिः ‘यस्मादेषां प्रयकालेऽप्यवस्थानमाम्नायते तस्माद्गुणोत्पत्तेः प्रागप्येषामष स्थानान्निर्गुणा एते’ इति । द्वितीय च गुणमळयात्पश्चाद्गुणशक्तीनामीश्वराधिष्ठेयन्यं नोपपद्यते तासमष्टिहि वाय भिभुवीकरणलक्षणं प्रेरण तत्तदानीमस्तिनेदासर्गकालाद्गुणानुत्पत्तिनुपपन्ना कार्यानुत्पादनपराधियाना तर्हि परमानस्खापे गुणशक्तीना तदधिष्ठितत्वामावात्कार्योपात्तप्रसङ्ग स्वापप्रबोधेहि ईश्वरस्य त्वदभ्युपगतौ अतःकार्या *

नु पादनस्यैश्वराधिष्ठानानपेक्षत्वेन गुणशक्तीनामधिष्ठातृत्वाभावेन व्यूहम्दामावाद्गुणो पत्तेः प्राकू निर्गुणावेन त्रयाणा

व्यूहाना कांच काल अवस्थ’नमयुक्तम् । अधिष्ठेयभेदमनपेक्ष्य स्वतएव मदश्वेत् त्रित्वस्यानादित्यान्मनोमयादितस्योरुत्वं त रनुपपन्ना

||

3

किंच तिसृष्वगेश्वरीष्टषुप्रिमाणम् ’ एतन्मयो वा अरेऽयमात्मा वाड्यो मनोमय प्राणमयः’ इति श्रुतिरितिश्चेत् न जीवस्य मनोवाक्प्राणकराणत्वप्रतिपादनपरत्वात्तस्याः तथाहि यत्सप्तान्नानिमेधया तपसा जनय F

त्सिता ’ इति परमात्मनस्सङ्कल्लादेहिनामुपजीव्यत्वादन्नशब्दवाच्याना रप्तानामु पत्तिमुक्ता तत्र प्रसिद्धान दर्शपूर्णमासो पयश्चेत्यन्नचतुष्टयस्य मानुषदेवतिर्यक्षु विनियोगमुक्त्वा ‘त्रीण्यात्मने कुरुत’ इत्यवाशिष्टान्नत्रयस्य सर्वविधप्रवृत्तिहेतुत्वात्। सामान्यन सर्वभोक्तृवर्गमकरोदि-युक्तत्रा ‘अन्यत्र मना अभूवं नादर्शमन्यत्रमनाअभूवं नाश्रौपं कामस्सङ्कल्व’

विचिकित्साश्रद्धाऽश्रद्धाधृतिर धृतिर्धीभरित्येतत्सर्व मनएव ’ इति प्रसिद्ध मनएव प्रतिपादितम् । वामादीन मन:कार्यत्वा सामानाधिकरण्य’ य. कश्चन शब्दो वागेव’ इति सामानाधिकरण्यमपि शब्दस्य वागिन्द्रियाधीनोधारण त्वनिचन्घनम् अतश्शब्दोच्चारणकारण प्रसिद्धवागिन्द्रियमेवेत्युक्तम् ‘प्राणोऽपानो व्यानउदानस्समानइत्येतत्सर्वप्राण एव ’ इति पञ्चवृत्तिमाण एवं स्पष्टममिहितः । एतन्मन इत्येत उन्द प्रकृतमनोवाक्प्राणपरः ‘अयमात्मा (

इत्ययशब्दविशेषित आत्मा न्च प्रसिद्धो जीनः नव परमप्रकृतः परमात्मा स्यजीव त्रिविधोकणवच्चभ्र॰मय इति प्रतिपादितम् । पश्चात् ‘त्रयो लोका एतएव ’ इत्यादिना तेषा प्रशसा कृता ‘यक्ति विज्ञात वाचस्तद्रूपं वागू 1

विज्ञाता बागेवैनं तद्भूत्वावतीति ’ यद्वाग्यवहाराद्विज्ञात तरुचे वाचारूपच छेदकम् वाग्निशाता विशायमान वं वागधीनम् उपचारात्सामानाधिकरण्यम् वागवेन वायति यद्वाचा दिशात वस्तुपुरस्करोति हत्वा त स्व रूपेण बागेबोषकरोतीत्यर्थः ‘विजिज्ञास्यम्’ इति चिन्तनीय पूर्वरद्योजना यघिन्तित देवतादिषमुपकरोति मन

पूरोहिन्या प्राणउपशेतीत्यर्थ एवोपक्शेतीत्यर्थः ‘अविज्ञातम्’ इति पूर्वयोजना एवं प्राय प्राणामधिनानि अधिष्ठातृ दर्शयति तस्यैवाच इत्यादिना वाचः वागिन्द्रियस्य पृथिवी ज्योतीरूपमयमभि ज्योतिर्मयमधि शरीरम् आयतन जिह्वागोळस्य पार्थिवावमाश्रित्य वागिन्द्रिय छातृदेवतास्वरूपममि. ’ इत्यर्थ. ‘यावतीवाक्तावती पृथिवी तावानयमग्नि.’ इति यत्र वागिन्द्रिय सत्रतत्र "

"

तद्धिष्ठानतया पृथिव्यस्त, अधिष्ठातृतयारयस्तीत्यर्थः ‘अर्थतस्य मनसो द्यौइशरीरम् इति रह शमान्नुपरः नतु लोकविशेष: (कुत.) अनुपपत्तेः । नहि स्वर्गलोकन मनसोऽधिष्टान मनुष्य, शामनरत्यङ्गात् । ?

शुशब्दोहि लोकविशेषे नमोमात्रे व वर्तने ‘सुरलोको थोदियौद्वे स्त्रियाम्’ ‘घोदिवोद्वे स्त्रियामधं व्योमपुष्करम. म्वरम्’ इतिहि नामानुशासनम् | अन अकाशमात्रविवडा तत्रापे सामर्थ्यात् हृदयाकाशे पर्यस्थति हृदच्छद्ररूपा काशआयननमित्यर्थः । ‘ज्योतीरूपम्’ इत्यादेःपूर्वत्तो अग्न्यादित्य मिथुन मोमिथुनीभाषमनिष्ठम्: प्रागोडजायन अपमय मित्रायः आदित्याधिटेयमनःपूर्वका अपपिपाणाधीन

शरीरप्रवृत्तिरित प्राणस्यासपक्ष व नक्षुरादिषु स्वसदृशप्रतिस्पर्धिनित्य ‘अर्थतस्य प्राणस्यापदशरीरम् इति ‘माणा

ज्योति १-११० ]

‘नासदासीत्’ इत्यादिश्रुतिविचार

KY ०

श्रुतप्रकाशिका

वा आप ’ इति श्रुति ‘पानीयं प्राणिना प्राणा विश्वमैवच तन्मयम् ’ इत्यायुर्वेदावेद अत प्राणस्य आपकाय तन ‘ज्योतीरूपम्’ इत्यादिपूर्वपत् मन प्राणिनोरामेमानिदेवतान्तरणेऽपि श्रुति अविशपादेवमपि स्मीत द्‌ध्व ग्यम् । आनन्त्य प्रतिशरीर माआदि व्यष्टिभेदात् ‘सएप सवत्सर’ इत्यादिना चन्द्रमा पहूढोता सॠतू स्प

(

याति इति प्रकारेण यसव सरसशस्य रात्र्यधीनोपचयापचयान्वितलामस्य प्राणाधिदेवस्य

प्रनारक्षक्व ’ सौम्योवै देवतना पुरुष इति मया पुरुषस्यन्द्राधीनत्य नपचे त्तम, श्वानोव ६मा c

जाना व्यापारस्य परोधिवक्तु अथ यो लोका इत्यादिना लेक्त्रय प्रस्तुत्य पुत्र वियस्तः स्य तन्मुग्मेनैह ौकिकार्थप्राप्ति केला कायद्याविण दवप्रास, चाभ्घय प्रैप्यतो मनुष्य य यनयशादक श्रेय पुत्रेण सपाद्यमित स्मन्नतिर त्या ‘अययदैवविदस्मालोमात्यथैभिरेव प्राणैररूह पुत्र माविशति ’ इत्युक्तम् पुत्रो भूपा यशादिकम्यमन कतिपुत्रकृतग एपिस्वीष्टिकृत्वदुषारक

$

भरतीत्यर्थ ‘अथैनमेते देवा प्राणा अमृता आविशन्ति’ इति एव पुने निधिसभर परलोकगत पुण्यकमण पुरुष

देवा प्राणशब्दवाच्या मनआदय आशीर्थ प्रपञ्चयति पृथिव्यैचैनमित्यादिना शशपाग्रहरुमर्शवादेवी याक् । अमोघसङ्कल्पमानन्देक्कारण मनोदैन मन

अप्रतिहतगगनमनादिव्यापारहतु प्राणोदेव प्राण

पृथ्वी

सल्लिरूपाधिष्ठानेभ्योऽमयादित्यच द्ररूपाधिमातृवताभ्यश्वस्य समयन्ति दाद देह मनोवा १०

भत्र तीत्यर्थ । एव जीजोपकरणांना या परोक्ततिशयमुक्तवा ‘सएववित्सर्वेपा भूतानामात्मा भवति’ इति वागिन्द्रियादिदेवताविज्ञान शास्त्र भूतान् ज्ञान म्दुएईमहायोदरहम ॥ म

r

अन युष्पृथिव्यप्शब्दाना मनात्रा प्राणशब्दाना चस्चतमोरजोवाचि वाभाव त प्रशशक्तिवावशत्तिक्रिय शत्तिया चित्वामावाच्च सदधिष्ठानीश्वरव्यूहमतिपादनमनुपपद्यम् [शब्दस्वारस्याऽप्यनुपपयातार्थपरकीय भरि ,

चेत् का पुनरनानुपपत्ति ’ यावती वाक् तानता पृथिया’ इत्यादिवाय

पृथिव्यादीना व्याप्तयवगमात् प्रस

ब्यादिपरमनुपपन्नमितिन्न्न नागिद्रियादभिस्तद ६४ नभून ना पृथिव्यादाना पानात् I इद्रास ऐरपछि नव्याप्सिम कार्यानच्या द‍गुणकारणपा छन बनेद्रियात् ॥

ननु तत्रकारणाश्रुनौनासदासीनोसदासीत्तदानीम् । नासीद्वजो नोव्योमापरोयत् । किमावरीव कुहकस्य शर्मन् । अम्भ किमासीद्गहन गभीरम्’ शीनामसतिसान ‘नवश्विन सॠाज्यातिष्मदुदत सय x

ज्यातिष्मदुदप्लवत तद्यदृर्तामनि बाक्साय सत्यमिति प्राणस्सयन्त इति मनस्तत्तषः जम्य यात्रा यस्ताव भूवान्नेन ज्योतिपाडव्यायत तद्यथामध्यष्टील वास्खा सत वृति तदैक्षत हन्तप्राण करना इत्यादिना पामृतसत्य तपश्श॰दवाच्याना वाक्प्राण

प्य स्थन त् ।

आद्यघेष्ठातारईश्वरव्यूह एव मनादिदवाच्या न

अंन्याश्रुतौ प्रळयाना है | उप्लवन च न स्थिति, किंतुगमनम् । तेनो पत्तिरेवा५ग म्यते यथाब्धेस्तरङ्गाद्गम इति, कारणा कार्यादय इति मनादिशबाट व्यवस्थान प्रतीयमद्वा गायु पत्तौ प्रतिपाद्यमानायामाख्यायदाना कारवपदानां च खररत त् । इतस्था खास ‘तेपामन्नमेव ज्योति रासीत् ’ इत्यन ज्यातिश्शब्द आज शब्दवत् प्रवृत्तिसार 1निविधकारणानाम् [८४मेव प्रवृत्तिसामध्य

‘तान्येरुमभवन्’ इति एक्वायपत्ति प्रत्येक सान्ग्री व जनित्यर्थ करणनया दशादिवनिपत्ति क 2

न्तर ‘तदक्षत’ इति तच्छन्द स् एप्रतिपादनाक्षितकारणनदापर एव मळयदशायामध्यस्य श्रवणरूपापवादनाम

८

३१०

इन्घोहवै ’ इत्यादिश्रुतिविचारः

ज्योतिर- १-११०

श्रुतप्रकाशिका

वात् मनआदिशब्दो नेश्वरव्यूहपरः । यत एवं तस्मात् सप्तानसृष्टौ ’ तौ मिथुनं समेतां ततः प्राणोऽजायत सइन्द्रः

सएपो सपत्नः ’ इति वाड्ययव्यूहपत्नीकान्मनोमयादीश्वरात् प्राणम्यव्यूहो पत्तिस्यत इति चानुपपन्नम् ॥ ननु बृहदारण्यक एव पष्ठेऽध्याये ‘इन्धोहवै नामैप योऽयं दक्षिणेक्षन् पुरुषस्तं वा एतामद्धं सन्तमिन्द्र इत्याचक्षते परोक्षेण परोक्षप्रियाइवाहे देवाः प्रत्यक्षद्विप. अथैतद्वामेक्षाण पुरुषस्य रूपमेयायास्य पत्नीविराट्तयो शेपसंस्तावो यएपोऽन्तर्हृदय आकाश: ’ इत्यत्र दक्षिणाक्षिप्रतिष्ठिास्य पुरुषस्य वामाक्षिगत पुरुषरूपं दीनोग्यते

अतोऽत्र वामपनीको मनोमयः प्रतिपादित इति न ‘ततःप्राणोऽजायत सइन्द्रः’ इति मिथुनोत्पन्नस्येन्द्रशन्दवाच्य त्वावगमात् । इह च पक्षीवतः पुरुषस्येन्द्रशन्दवाच्यः वावगमाच्च, ततश्चेन्द्रशब्दवाच्यप्राणमयस्य वाङ्मयः प्लीमरुत्

नतु मनोमयस्य, मनोमयस्य वायत्तीकःवं प्राणमयस्य तदुत्पन्नत्वमपिहि भवदभिमतम् । तस्मादत्रायमर्थः दक्षिणा क्षिस्पः पुरुषोत्तमः ‘यएप एतदस्मिन्मण्डले पुरुषो यश्चार्य दक्षिणेऽक्षिन्’ इति दक्षिणाक्षिस्थस्यादित्यान्तरवस्थित स्वश्रवणात्तस्य च पुण्डरीकाक्षत्वात् ’ इन्द्रं निचिक्युः परमे व्योमन् इन्द्रोमायाभिः पुरुरुपः’ इत्यादिषु परमपुरुष श्येन्द्रशब्दवाच्यत्वं च सिद्धम् । वामाक्षिस्थातत्पत्ती साक्षालक्ष्मीरेव इन्द्रशब्दवाच्यस्य पनी वेन प्रतीतेः, तरीय व

● राडासे बृहती श्रीरसीन्द्रपत्नी धर्मपत्नी इतीन्द्रपन्याः श्रीशब्दवाच्यत्वावगमात् किं हृदयगृहायामवस्थानमनयो रिह श्रूयते ‘ तयोरेप संस्तायो य एषोऽन्तर्हृदयआकाशः’ इति, सस्तावः अधिकरणे घञ् संस्तावः, स्थानं संस्तवः "

परिचयः सहत्रासः ‘पद्मकोशप्रतीकाशम्’ इत्यारभ्य ‘तस्याशिखाया मध्ये परमात्मा व्यवस्थितः ’ इति नारा मणस्य हृदयस्थितिथवणादत्रापि श्रियः पतिर्नारायण एवं प्रतिपादित इति वापत्नीक पुरुषप्रतिपादनमस्ङ्गतम् | तल

वकारितावपीश्वरव्यूहत्रयप्रतिपादनाभावात् अघमर्षणसूतेऽपि नतत्प्रतिपादन मिति वाङ्मयपानकि पुरुषप्रतिपादनमसङ्ग

तम् अपितु तपश्शब्दःपरमात्मपरः ‘यस्य ज्ञानमयं तपः’ इति तपश्शन्दस्य ज्ञानवाचित्वात् परस्य ज्ञान गुण साधेन ज्ञानशब्दस्येव धर्मिपर्यन्ताभिधानोपपत्तेः तस्मादृतशब्दसत्यशब्द वाच्ययोर्यशादिक मतद्भोक्तृचेत नवर्गयोत्पत्तिः धावप्राणयोः वा ‘वद्यतमिति वाक्सायरसत्यमिति प्राणस्स: ’ इति श्रुतेः यद्वा ऋत यथार्थशब्दः सत्यं अबाध्योऽर्थः, नामरूपे उत्पन्ने इत्यर्थः तो मिथःकार्यकारणभावनावीस्थत वा

यादिव्यूहत्रय निष्प्रमाणक, विंच वाङ्मयपत्नीकान्मनोमयात् प्राणमयोपातं किं प्रळयदशाया महदादिसर्गात् पूर्वभा

विनी उत महदादिसर्गांनन्तरभाविनी तत्र प्रथम शिरो निष्प्रमाणकत्वान्निरस्तम् । द्वितीयेव ब्रूमः ‘ वाङ्मयःपृथिवी शरीरो लयपरिणामशक्तिमधिष्टति तम पृथिवीत्युच्यते लयपरिणामशक्तिर्वा गतिमोक्षस्थानमिति च ’ इस्युक्तमु पनि कल्पे | तत्रैव ’ प्राणमयोऽप्यारीरः क्रियाशक्तिमधितिष्ठति रजआइत्युच्यन्ते क्रियाशक्तिःप्राणः’ इतिषोत्तम् 6

यदि तमोरजश्चत्तयधिष्ठातारी वाङ्मयप्राणमयां तदा वामपनीकान्मनोमया प्राणमयोपत्तिं बदला घर्मुसो पत्तेःपूर्वमेय

रुद्रोत्पत्ति६क्ता स्यात् । तच्छ्रुतिविरुद्ध महोपनिषदि ’ तत्र ब्रह्माचतुर्मुखोऽजायत’ इति ब्रह्मसृष्टिमुक्ता ‘अथ पुन रेव नारायण सोऽन्यं कामं मनसा ध्यायीत तस्य ध्यानान्तस्थस्य ललाटात्त्रपक्षशूलपाणिः पुरुषोऽजायत '

इति रुद्रस्टेः पश्चात्तनत्वश्रवणात् सुचालोपनिषदि ‘ललाटाक्रोधरुद्रोऽजायत’ इति रुद्रस्य चतुर्मुसललाटो पद्म व .}

भवणात् शैलालिब्राह्मणे रुद्रस्य चतुर्मुस प्रयादिजी नवदुपत्तश्रवणात् शतपंचेचाष्टमूर्ति ब्राह्मण सव-सम्झट याप्न प्रजापतिना रुद्रस्तात्तद्रोदय तेन तस्य नाममूर्त्यष्टप्रदान प्रतिपादनाच ||

ननु श्वताश्वतरे -’ विश्वाघिको रुद्रो महीपः हिरण्यगर्भ जैनयामास पूर्वम् इति यत इतिचेत् तदपि

ज्योतिर १-११० ]

व

इत्यादि श्रांतांग्चार:

३११

श्रुतप्रकाशिका

माली विरुद्धम् अनशरमेव ‘येदाइमेतं पुरुषंमहान्तं आदित्यवणं तमस परस्तात् ’ ‘महान्प्रभुर्वे पुरुपरसत्त्व स्यैष प्रवर्तकः ’ ‘ अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषोऽन्तरात्मा’ ‘सहस्रशीपपुरुप. ’ इत्यादिषु वाक्येषु ’’ एवं महान्तंपुरुषम् '

‘एप महान्(महान्प्रमुर्वेपुरुषः) इतिपर्शतच्छन्दन महापुरुषशब्दसामानाधिकरण्यात् ‘यदेपंआकाश आनन्दो नस्यात्’ इत्यानन्द शब्द समानाधिकरणाकाशः ब्दस्य प्ररद्धाका प्रहाणेन परमात्मपर दयद्रग्यापि प्रसिद्धार्थ महागन महापुरुषपरतायाः न्याय्यत्वात् सस्वप्रवकवियस्य वाक्यस्य मोऽधिष्ठातृवात्सायपरत्वाभावात पुरदसूच वा क्योपादानेन पुरुषोत्तमविन्यपुट, परमपुरषदेवहि हिम्प्यदिनायि प्रसङ्गाभावात् यथा ‘मृत्युनेमावृतमासीत् अशनायया अशनयाई मृत्युस्तन्मनो कुरुतात्मन्बी स्यामिति सोच्चर. }

नचरत् तस्यार्चत आपोऽजायन्त’ इत्यारम्य अशनायालक्षण त् मृत्योरपृथिव्यमीन सृष्टिप्रतीतावपि प्रस्ि

मृत्योः क्षुधोया पृथि-यादि प्रपञ्चकारणत्वमम्युपगम्यते. ‘भीपास्माद मिश्चेन्द्रश्च मृत्युर्घावति पश्चमः मृत्युर्यस्यो पसेचनम् ’ ‘वच्छ्रेयो रूपमत्यसृजत क्षत्रं यान्येतानि देवक्षत्राणीन्द्रो वरुणः सोमोरुद्रः पर्जन्यो यमो मृत्युरी

'

शानः’ इति परमात्मसृज्यत्वसंहाय व नियान्यन्वश्रयणात् । एवं ब्रहस्ट्रय रुद्रस्य न ब्रह्माणप्रति रुष्ट योग्य भ्युपगन्तव्यम् । शैलिय शतपथसुनालोपनिषदा नैवमर्थान्तरपर व बवतु शक्यम् ||

नन्येवमपि कल्यभेदेन सृष्टिकारत्यास्वयम्-नैवम् त्वदमिटिकारस्य स्फुटश्रवणाभावात आकाशाद नामापे

कल्पमेदेन परमकारणत्वनाप्रसङ्गात् श्रुतिविरोधेन वल्पनाऽनुपपत्ते, ती रयत

हिरण्यगर्भो पत्तिः विरुदा नि ‘वाट्यलयपरिणामशक्तिमधितिष्ठति लयपरिणामशक्तिञ्च वाक्’ इतिष ध्यते, मोक्षस्थानमिति च मोक्षस्थान परमाकाश: सत्र प्रवृतेस्तमश्शब्दवाच्या या आद्याऽवस्थति च भवद्भिस्यंत तथा तच्च विचारणायामुक्तम् ‘परमाकाशो नाम प्रकृतेराद्यत्वावस्था ’ इत्युपक्रम्य ’ साच तमोऽवस्थापना प्रकृतिः परस्तादा. मनो विभागरूपं विकारं प्रतिपद्यते एव परमाकाश. सएव मुक्तानामीश्वरस्य च स्थानं शब्दपरिणामशक्ति युक्त्याद्वाक्’ इतिचोच्यते अक्षरमितिचीत यद्यव्यत्ततमसोर्मध्यपकरं परमाणः सतावहाथो विभगः ‘सम "

एकीभवति मृत्यु परेदेव एकीभवति’ ‘तस्मात्तमस्सञ्जायते’ इति तमस एव विभागश्रवणात् । विभवात मसौहाञ्चरविभागः तमस्तस्मादक्षररूपेण जायत इति योजनान्यस्वरसा अक्षरं तमसि लीयते’ इति ल्यश्रवणांवरु 1

द्धाच] तच्चाचर समुक्तानामीश्वरस्य च स्थान तस्यो-यक्ताद्यपेक्षया अश्वरत्वेऽपि तमसि ल्यभवणेण क्षत्वात् । ‘ तदक्षरे

परमे व्योमन् ’ इति परमब्योम्नः क्षरणाभावाश्च तत्राप्यापेक्षिक मचर यमिति चेन्न तत्र स्वारस्य भञ्जष प्रळय श्रवणाभावात् तमसो विभकमक्षरमेव तत्राक्षरशब्देन प्रत्यभिशाप्यत इतिचेन ! वर्णानुपूर्वीसादृश्येऽप्यन्यविशेषणहया प्रयुक्तेनाक्षरशन्देन विशेष्यसमर्पकाक्षरशब्दार्थस्य प्रत्यभिज्ञानाभावात् नवरुण: पटर्तियावयस्थोऽरुणशब्दो गंदेरशस्थ र प्रत्यभिज्ञायतति

किंच स्वप्रकरणे ‘विश्वं पुराणं तमसःपरस्तात्’ इति समान प्रकरणेच ‘आदित्यवर्णतमस परस्तात्’ ‘तेहनाक

महिमानस्सचन्ते’ ‘आदित्यवर्ण तमसस्तुपारे’ इति मुक्तात्मेश्वरस्थानस्य तमसः परत्वश्रयणात्तम सोडवांधीनस्यायन तत्र प्रत्यमिशा ‘तमस परस्तात् ’ इतिपरस्वरूपएर तमोवैलक्षण्यमुच्यत इतिचेत् न दिग्देशकाले यस्तातिप्रत्ययस्य विहि सत्येन वैलक्षण्य मात्र परश्वस्य लिष्टत्वात् स्थानविशेषस्य सन्निहित वाथ तमस पर देशविशेषवर्तिपरमात्मविशेषण वो. पपत्तेः ‘ तमसस्तुपार’ इति पारशन्दश्यावधिवाचकः । अतस्तमसः परस्य स्थान थेह प्रत्यभिज्ञानभाषात् त्मौविभागरूप

मञ्चर न मुक्तात्मपरमात्मस्थानं तमोविभागरूपचाक्षरं न वाय्मयाधिष्ठेयम् तस्याक्षरस्त्र प्रहारुद्रसृष्टेः पूर्वभाविध्वात् , ’ यः

↓

गायनीशब्दस्य प्रसिद्धार्थपरित्यागवत् ज्योतिशब्दस्यापि प्रसिद्धार्थपरित्याग [ ज्योतिर १-११०

३१२

श्रीभाष्यम् 1

सू. २८- उपदेशभेदान्नेतिचेन्नोभयस्मिन्न प्यविरोधात् (१.१.१०) श्रुतप्रकाशिका

पृथिवीमन्तरे सञ्चरन्’ इत्यारम्य ‘योऽक्षरमन्तरे सञ्चन्यस्याक्षर गरीरम् यस्यमृत्युइशरीरम् ’ इयुक्तवा ‘एप

सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायण ’ इति तस्याक्षरत कारणभू मृयुशरीरस्य नारायण प्रति पादनाञ्च तस्यैवातरा मत्वश्रवणाद्वाङ्मयोऽतरा मतिचानुपपन्नम् अत्एव हिरण्यगए प्राणम्यस्या तयामि वच निरस्त नारायणस्यैव ह्यन्तर्यामि व श्रुतम् हिरण्यगर्भस्य महत्तत्यामाने तु ब्रह्माण्ड छचिदुत्तमिते मन्तव्य परमकारण वाभावात् अनंन्द्रादीना वाक्पाण्याद्यकिमानि ववत् ‘सर्वभूतान्तरात्मा’ इल्या सवभूतशब्दन ब्रह्म रुद्रयोजीषान्तमव तस्माद्विराढजायत विराजो अधिपूरुप यक्षरशूलपाणि पुस्पोजायत, इन्द्रोवरण रसोमो रुद्र ’’ सब्रह्मा सशिनस्सेन्द्रस्सोक्षर इतीद्वय कायनादिश्रवणत् । एवमेहत भगवता व्यासेन C

"

}

ब्रह्मरुद्रसवादे

ममान्तरात्मा तर च येचान्ये देहिसज्ञिता । सर्वेषा साक्षिभूतोऽसौ नग्राह्य केनचित्कचित् || अह ब्रह्मा आद्य ईश प्रजाना तस्माज्जातस्य च मत्त प्रसूत । मत्तो जगत्स्थावरजङ्गम च सर्वेवेदारसरहस्याच पुत्र | इति । अतएव मानवे धर्मशास्त्रऽपे ’ योऽस्यात्मन कारयिता’ इत्यादिवन्नानि च नभवदभिमतवाङ्मयप्रा णमयविषयाणि श्रुत्यनुसारित्वात् स्मृतिवचनानाम् । अतएव ‘मनोमयप्राणशरीरो भास्प तस्य सङ्कल्पाकाशात्मा’

‘प्राणोब्रह्म कब्रह्म सब्रह्म ’ इयादिश्रुत्यश्व नमदभिमतीप्रतिदिक स्वाक्यस्वारस्यात् श्रुत्यन्तरविराघा

दनुपपन्नत्वाच्च । यत ईश्वरस्य नमळयकाल व्यूहनय प्रामाणिक ऊतएव ब्रह्मरद्रये व ङ्मयप्राण्म्य यूद व च दूरो सारितम् स्मृतयश्च श्रुत्यनुरोधेन वर्णनीया अशक्यवर्णनश्चेिदनादरणीया एवं वाव्हापादि यूहत्रयस्य निर्मूल बात् ‘निपा दस्यामृतदिवि ’ इति वाक्यस्य यादवप्रकाशेरभिहितार्थोऽनुपपन्न, स्मात् ‘भूलाटपादेयादिस् य माप्याराभिम C

एवार्थ उपपन्न इति स्थितम् ||

सू. २८ - उपदेशभेदान्नेतिचन्नोभयस्मिन्नप्यविरोधात् (१.१.१०] गूढार्थसप्रह

● सेशचतु’ इति वाक्यस्य तापर्यनिर्णये ’ तदेतदृचाऽग्यनूच म् तासनस्य महिमा’ इन्दनतरतावा ‘अय यदत परोदिया ज्योति’ इत्यत्र ज्योतिषशब्दार्थ न प्रसिद्धादित्यादित्यादिज्यानी विदागायत्रीसहशतया निर्णीतम 3

बेति भूतादिपादव्यपदेश यथा प्रसिद्धार्थपरस्यव्यानर्तक साहदयनिय धन

न उदेस्थनदायिक एवं नव }

मुख्यगायत्रीविषयक तहदेव ज्योनिश्ान्दार्थोऽपीति एवमित्यत्र विवक्षितम् ॥

‘अथ यदत परोदियो ज्योतिर्दीध्यत’ इत्यत्र इयुक्तया उभयारकाव्येन अधिक घमेय एवं चरणाभिध नहतुरारे ते ज्योतिर्वाक्ये वरणाम्घिामावात | मध्यतिमात्रयआदि त्यादिज्योति वाक्यप्रतिपादित ये नाइप्यनुरूप से इति पूरन काय प्रयन् रिद्ध न्य -उपदेश मेदा

नेतिचेत् इत्यादिना । ‘अनुत्तमेपूत्तमेषु’ इत्यत्र अनुत्तमशब्देन न विकत 4भ्यो उत्तमा से अनुमानि

ज्योविर १-११० ]

‘‘दवि’ ‘दिवःपरः’ इत्युभयानदेशे तात्पर्यम्

३१३

श्रीभाष्यम्

पूर्ववाफ्ये ‘त्रिपादस्यामृतं दिवि ’ (छां.६.१२.६) इति दियोऽधिकरणत्वेन निर्देशा दिहच ‘दिवः पर’ इत्यवधित्वेन निर्देशादुपदेशस्य मिन्नरूपत्वेन पूर्वघाफ्योपतं ब्रह्म परस्मि

नप्रत्यभिज्ञायत इति चेत्- तन्न, उभयस्मिन्नपि उपदेशे अर्थस्वभावैश्येन प्रत्यमिक्षायामवि रोधात्; यथा ‘वृक्षाप्रे श्येनो वृक्षाग्रात्परतश्श्येनः’ इति । तस्मात्परमपुरष एव निरतिशय

तेजस्को ‘दिवःपरो ज्योतिप्यत’ इतिप्रतिपाद्यते । ‘एतावानस्य महिमा । अतो ज्यायाग् पुरुषः । पादोऽस्य विभ्या भूतानि त्रिपादस्यामृतंदिवि’ (तै. यजुरण्य. प्र.१२. अनु )इति प्रति पादितस्य चतुष्पदः परमपुरुषस्य ’ वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम् । आदित्यवर्ण तमस्तु पारे’ (पुरुषसूकम्) इत्यभिहिताप्राकृतरूपस्य तेजोऽप्यप्राकृत मिति तद्वत्तया स एव ज्योतिश्श ब्दामिधेय इति निरवद्यम् ॥

ज्योतिरधिकरणं समाप्तम् श्रुतप्रकाशिका

यथा वृक्षाप्रे श्येनइति । सप्तमी अन्त[हिरघरोर्ध्यभागस्थितिसाघारणी पञ्चमीतूपरिस्थित्य साधारणी अथ उमा भ्या स्थान विशेषादुपरिस्थितिरेव विवक्षितेति भावः । सूत्रार्थे परमसाध्येन घटयति तस्मादिति । न खत्व मस्वरूपे दीसि

रस्ति तकथ ज्योतिर्दीप्यते इत्युत्तज्योतिदश दामिघयत्वमितिका परिहरन्नधिकरणाये निगमयति एतावानिति | पुरु

पसूक्तवाक्योपादान विग्रहविशेषशापनार्थम् ॥

ज्योतिरधिकरणं समाप्तम् गूढार्थसंग्रहः

उत्तमत्वं न आपेक्षिकम् किंतु निरवधिकमेवेति सिद्धयति । ‘पादोऽस्य सर्वाभूतानि ’ इत्यत्र सर्वभूताना पादत्वमभि घाय ’ त्रिपादस्यामृतदिवि’ इत्युक्त्ता सर्वभूनसम्बन्धविरह: ‘दिवि’ इत्यत्र विवक्षित देशस्य प्रतीयते तेन प्राकृतदेशस्य

सर्वस्य’ सर्वभूतसम्बघितया प्राकृतदेशभिन्न एव देश. ’ दिवि’ इत्यत्र विवक्षितः । ’ दिव. पर ’ इत्यत्र इन्द्रियजन्य

मत्यञ्चविषयलोकादूर्ध्वज्योतिरेव विवक्षितम् । ‘निपादस्यामृत दिवि ’ इत्यनामृतशब्देन अनश्वरत्व तत्स्थान वर्तिनःप्रती. यते । नाशश्च सृष्टिप्रळयसम्बन्धेनेव, सेन ’ दिवि ’ इत्यत्र तद्देशस्यापि सृष्टिप्रळयसम्बन्धाभावो विवक्षितइत्यपि प्रतीयत इत्यच प्राकृतदेशासम्बन्ध्यप्राकृतदेशासम्बन्धिज्योतिषः उभयत्रापि प्रतीतिः । अतश्च वृक्षामात्परत श्येन इत्यत्र वृक्षाम

संबन्धविगमः प्रतीयते वृक्षाप्रे इत्यत्र तत्सम्बघ. इत्युमयत्र पिवृक्षामासम्बन्धेऽपि विञ्चिव्यवधानेऽपि वृक्षा

प्रस्य अधिकरणःच प्रतीयते तद्रदत्रापि इत्यप्राकृतदेशसम्पन्धस्योभयत्र प्रतीत्या व्यवहारस्य नविरोधः इति दृष्टान्तोपेक्षया

व्अय विशेषः अत इत्यनेन सूज्यते इति सूत्रकाराशयो निरूपयितु शक्यते तथाऽध्युभयत्र युशन्दयोरेकार्थकत्वमभ्युपेत्य I

‘अनुत्तमेपूत्तमेषु लोकेषु’ इति लोकाना बहुवमभिप्रेत्य परोचरीतिमनुसत्यैवाह वृक्षाप्रे श्येनइति । अयमर्थः पुरुष सूक्तोऽपि प्रतीयत इत्याह - एतायानस्य महिमा इत्यादिना भुयोरनयोर्विशेषाभावात् तत्र कथमप्राकृत स्थान सिद्धि रिति शङ्कापनोदनाय ’ बेदाइमेतम्’ इत्युत्तरवाक्यमुपादत्ते । ‘अतो ज्यायाश्च पूरुष.’ ‘वेदाइमेत पुरुषम्’ इतिषा 40

![ ज्योतिर- १-१-१०

वेदान्तसार:

गूढार्थसङ्ग्रहः

क्यद्वय॑पया॑ये॒चनाया पूर्वोत्तण्यायानेव पुरुषः अत्रापि प्रतीयत इत्युमयोरैर्ध्वम्। ‘तमस परस्तोत्’ इत्यन्यत्र तमुश्शब्दस्य अत पर ‘‘इत्यत्र अतशब्द॑स्य चैकाथ्र्ये॑न ‘अथ यदते पर, इत्यंत्र प्रकृतिमण्डलादू सर्वभूतासंबन्धिन: ज्योतिश्शब्दा भिषेयस्य पुरुषस्यैव विवक्षेति निर्णोयते । ‘आदित्यवर्ण’ शब्दप्रयोगात् दिव्यमङ्गलविग्रहस्यापि विवक्षा सिद्धयति एव ·

(

1

म्च अप्राकृतदेशे अप्राकृतदिव्यमङ्गलविग्रहयुक्तः नारायणः परज्योतिः ‘परॅज्योतिरूपसम्पय’ (छा.८.प्र) इत्यनज्योतिश्शन्द समानार्थक. उत्तम्.पुरुषः ‘ प्ररज्योतिरुपसम्पद्य ’ इत्यत्र विवक्षित इतिसिद्धम् । 4

2 ज्योतिरधिकरणं समाप्तम्

.

अथ वेदान्तसारः

H

ज्योतिश्चरणाभिधानात्[१.१.१०]

‘ अथ यदतःपरो दिवो ज्योतिप्यते विश्वत.पृष्ठेषु सर्वत. पृष्ठेषु अनुत्तमेषूत्तमेषु लोकेषु इद वाव तद्येदिदमस्मि

नन्तःपुरुषे ज्योतिः ’ (छा.३.१३.७) इत्यत्र सर्वस्मात्परत्वेन निर्दिश्यमानतया रावलकारणभूतप्योतिषः कोक्ष्यज्योति प्र

यद्यपि

चैक्यामिघानात, स्ववाक्ये विरोधादर्शनाच, प्रसिद्धमेव ज्योतिर्जगत्कारणत्वेन प्रतिपाद्यत इति शङ्कायाम्, स्ववाक्ये विरोधिलिङ्ग न हृदयते; तथाऽपि पूर्वस्मिन्वाक्ये ‘पादोऽस्य विश्वा भूतानि | त्रिपादस्यामृत दिवि ’ (छारै.

१२.६) इति प्रतिपादितस्य सर्वभूतचरणस्य परमपुरुषस्यैव युसमन्धितयाऽत्रापि प्रत्यभिज्ञानात् स एव ज्योतिददग्दैन सर्वस्मात् परत्वेन सक्लकारणतयाऽभिधीयते । अस्य च कोक्षयज्योतिषैमयाभिधान पलायोपदिश्यत इति नकमिद्विरोधः अखिल्जगदेककारणभूतः परमपुरुषोऽप्राकृतस्वासाधारणदिव्ययणों दिव्यरूपस्तामसः परस्तादर्तत इति तस्यैव निरतिशय दीतियोगात् ज्योतिश्शब्दाभिधेयत्यम् विश्वत पृष्ठेषु सर्वतः पृष्ठेषु अनुत्तमत्तषु लोकेषु (३.१३.७) वारा मुख्यतएव||

छन्दोभिधानान्नेतिचेन्न तथा चेतोऽर्पणनिंगमात्तथाहि दर्शनम् (१.१.१०) पूर्वत्र ‘गायत्री या इद सर्वम्’ (छां. २.१२.१) इति गायत्र्याच्छन्द प्रस्तुतमिति मात्र परमपुरुषाभिधान मिति चेत् नेतत् परमपुरपस्थ गायत्रीसाहृदयस्प अनुसन्धानोपदेशयात् तस्य छन्दोमाय सर्वभूता मयानुपर तेरेवेति निगम्यते । अन्यत्रापि सन्या छन्दस्सादृश्यात् छन्दोनिर्देशः दयते ते या ते पञ्चान्ये (छो.४.२.८) ,

▸

इत्यारम्य ‘सेपाविराहू’ इत्यादी ||

सू.२७- भूतादिपादव्यपदेशोपपत्रोंश्चवम् (१.१.१०) भूपृथिवीरीदनुपपदेति स्यपदेशम पर गायत्रीशम्दनिर्दिष्ट सुपरवि उमझस. ॥

L

ज्योतिर- :१-१-१० ]

वेदान्तदीपः

सू. २८ - उपदेशभेदान्नेतिचेन्नोभयस्मिन्नप्यविरोधात् (१०१.१०) पूर्वत्र ’ त्रिपादस्यामृतंदवि ’ (छां. ३.१२.६) इति परमपुरुषो व्यपदिश्यते । अत्र ‘अंथ यदतःपरोदियः (छां

६.१३.७) इति पञ्चभ्या निर्दिष्टः सम्बन्धिज्योतिरिति न प्रत्यमिशेति चेत् – नैतत् उभयस्मिन्नपि व्यपदेशे विरोधा-’ मात्रात्; यथा ‘वृक्षाप्रैश्येनः वृक्षाप्रात्परतःयेनः’ इति व्यपदेशः । अत्र दिवःपरत्वमेव उभयन’ विवक्षितमित्यर्थः ॥

1

इति वेदान्तसार: itiv

‘अथ वेदान्तदीपः’

ज्योतिश्चरणाभिधानात् "

छान्दोग्ये–‘ अथ यदतःपरो दिवो ज्योतिप्यते विश्वतःपृष्ठेषु सर्वतः पृष्ठेषु अनुत्तमेषूत्तमेषु लोकेषु इदं वायतद्य

दिदमस्मिन्नन्तःपुरुषे ज्योतिः १ (छां.६.१३.७) इत्यत्र जगत्कारणत्वव्याप्त निरतिशयदीप्तियुक्ततया ज्योतिश्शब्द निर्दिष्ट किं प्रसिद्धादित्यादिज्योतिः, उत परमेव ब्रह्मेति सशयः, प्रसिद्धज्योतिरिति पूर्वःपक्षः । श्रुतः १ ‘इदं वाव तद्यदि मस्मि नन्तःपुरुषे ज्योतिः ’ (६.१३.७) इति कौक्षयज्योतिषा, प्रसिद्धेन क्यायगमात स्ववाक्ये तुदतिरित्त परब्रह्मासाधारणलि नादर्शनाच । राद्धान्तस्तु - प्रसिद्धज्योतिषोऽन्यदेव पर ब्रह्म इह निरतिशयदीप्तियुक्तं ज्योतिश्शन्दनिर्दिष्टं। कुतः ‘पादोऽस्य सवभूतानि | त्रिपादस्यामृत दिवि १,,(३.१२.६) इति पूर्ववाक्ये सुरुमेन्धितया निर्दिष्टस्यैवं चतुष्पदो ब्रह्मणः ‘अथय दतःपरो दिवोज्योतिः ’ (३.१३.७) इत्यत्र प्रत्यभिज्ञानात् । तच परमेष प्रति विज्ञातम् सर्वेषां भूताना तस्य पादवेन व्यपदेशात् । एवं परंब्रह्मत्वे निश्तेि कौक्षयज्योतिषः तदात्मकत्वानुसन्धानं फ्लायोपदिश्यत इति शायते । सूत्रार्थस्तु ज्योतिश्शब्दनिर्दिष्टं परब्रहा ; अस्य ज्योतिषः पूर्वयाक्य सर्वभूत चरण त्वा मिधानात् । सर्वभूतपादत्वञ्च परस्यैव ब्रह्मण उपपद्यते ॥

सू.२६––छन्दोऽभिधानान्नेतिचेन्न तथा चेतोऽर्पणनिगमात्तथाहि दर्शनम् (१.१.१०) 6

गायत्री वा इदं सर्वम्’ (छां. ३.१२.१) इति गायत्र्याख्यच्छन्दसः प्रकृतत्वात् सर्वभूतपादत्वेन गायत्रया एव

ममेिघानान्नन्नोतिचॆत्–नैतत् तथा चेतोऽर्पणनिगमात् गायत्री यथा भवति, तथा चेतोर्पणोपदेशात् । गायत्रीसादृश्य

चतुष्पास्वं ब्रह्मण्यनुसन्धेयमिदुपदिश्यते, गायत्र्यास्सर्वात्मकत्वनुपपत्ते रित्यर्थः । तथाहि दर्शनात् तथा ह्यन्यत्रापि अच्छन्द खएव सादृश्याच्छन्दश्शब्देनाभिधान दृश्यते ’ ते वा एते पश्चान्ये पश्चान्ये दश सम्पद्यन्ते (छा. ४.३.८) इत्यारम्य ‘सेश विराटनात् ’ (४.३.८) इति ॥

सू. २७ – भूतादिपादव्यपदेशोपपत्तेश्चैवम् (१.१.१०) भूतपृथिवीशरीरहृदयानि निर्दिश्य ’ सैषा चतुष्पदा’ (छां. ३.१२.५) इति भूतादीना पादत्वव्यपदेशश्च ब्रह्म ण्येवोपपद्यत इति ब्रह्मैव गायत्रीशब्दनिर्दिष्टमिति गम्यते ॥

1

[ ज्योतिर १-१-१०

अधिकरणसारावळी

३१६

सू. २८ – उपदेशभेदान्नेतिचेन्नोभयस्मिन्नप्यविरोधात् (१.१.१०] ‘पादोऽस्य सर्वा भूतानि | त्रिपादस्यामृतंदिवि ’ (छा.३.१२.६) इति पूर्ववाक्योदित परब्रह्मैवास्तु; तथाऽपि ‘ अथं यदतःपरो दिवो ज्योतिः १ (३.१३.७) इति घुसबन्धमात्रेण नेह प्रत्यभिज्ञायते; तत्र चात्र च उपदेशप्रकार -

दात् । तत्रहि ‘दिवि’ इति चौस्सप्तम्या निर्दिश्यते । इह च ’ दिवःपरो ज्योतिः’ इति पञ्चम्या | ततो न प्रतिसन्धान मितिचेन्न: उभयस्मिन्नपि व्यपदेश उपरिस्थितिरूपार्थेक्येन प्रतिसन्धान विरोधात्

यथा ’ वृक्षाप्रे श्येनः वृक्षामात्परत

इश्येन: ’ इति ॥

॥ इति वेदान्तदीपे ज्योतिरधिकरणं समाप्तम् || अथ अधिकरणसारावळी कौक्षयज्योतिपैक्यं कथितमिह परज्योतिपस्तस्य विश्वो

पादानत्वं च विद्यान्तरविदितमत कारणंहरस्तु ।

मैवं पुंसूक्तवाक्योदितपरपुरुषप्रत्यभिज्ञप्तयवाधात् गायत्र्युक्तिस्तु साम्यादपि च निगदितास्तस्य भूतादिपादाः ॥ उत्थानं ज्योतिरादावधिकरणयुगे कारणव्याप्तलिङ्गा

दित्याभाध्यान्यालेनं स्ववचसि विहित नेति भाष्यं कथं स्यात् । इत्थं विश्वादिलिङ्गं सदिह न तु पराभीष्टालेङ्गं समस्ती

व्युत्पश्यन् पूर्वपक्षी व्यवहरति तथा व्याहतिस्तन्नशया ॥ *}

॥ ज्योतिं रधिकरणं समाप्तम् ॥

अथ इन्द्रमाणाधिकरणम् श्रीभाष्यम्

निरतिशयदीप्तियुक्तं ज्योतिश्शब्दाभिधेयं प्रसिद्धवनिर्दिष्टं परमपुरुष एवेत्युक्तम् ।

इदानीं कारणत्वव्याप्तामृतत्व प्राप्त्युपायतयोपास्यत्वेन श्रुत इन्द्रप्राणादिशब्दामिघेयोऽपि परमपुरुष एवेत्याह अथ इन्द्रमाणाधिकरणम् तप्रकाशिका

अवान्तरसङ्गतिमाह - निरतिशयेति । ज्योतिश्शव्दाभिधेयमिति। आकाशप्राणतेजसा क्रमोपपत्ते ‘अतएव प्राण. ’ इत्यस्यानन्तर ‘ज्योतिश्चरणाभिधानात्’ इत्यधिकरण सङ्गतमिति भावः । प्रसिद्धवन्निर्दिष्टमिति । भने नाधिकरणयो.पौर्वापर्यनियम उत्तः । ‘सर्वाणि हवा इमानि भूतानि इति पूर्वस्मात् पूर्वाधिकरणद्वय विषयवाक्ययोः प्रसिद्धवन्निर्देशो दृश्यते । अत्रापि ‘अथ यदत पर’ इति यच्छन्देन प्रसिद्धवन्निर्देशो दृश्यते, तस्मात् ज्योतिरधिकरण पूर्वाधिकरणद्वयेन सङ्गतम् । एवंसत्युत्तराधिकरणस्य ज्योतिरधिकरणानन्तरभावि व प्राप्तमिति भावः । अवान्तरपेटिका

7

नुगतमर्थमाह-कारणत्वव्याप्तेति । पूर्वाधिकरणे परमपुरुषस्य ज्योतिश्शब्दाभिधेयत्वमुत्तम् तदयुत्तम् परमपुरुषादन्यस्ये न्द्रादिशब्दवाच्यस्य वेदान्तप्रतिपाद्यत्वादिति शङ्कया सङ्घतिरित्यर्थः । तत्र कारणत्वक्षिपकलिङ्गभूयस्त्वमनुसन्धेयम् ॥ अथ इन्द्रमाणाधिकरणम् गूढार्थसमह

एतात्रता प्रकृति, प्राकृततद्विशेष, जीवतद्विशेषव्यतिरेकः निरूपितः । एतत्सर्व समानाधिकरणवानपयांचनाया न घटते प्रतर्दनविद्यायामिन्द्रादि जीवविशेषाभेद समानाधिकरणवाक्ये: तस्यैव परत्वमुपास्यत्व च प्रतिपाद्यते सत्पयांोचना याममदेव वेदान्तसिद्धान्तइति भ्रमरस्यात् । तदपनोदनाय जीवभिन्नपरमा मनएव तत्रापि विवक्षा। तदुपासनभेव प्रतर्दन विद्यायां विवश्चितम् । उपासन ज्ञानचैकमेव नतु तयोर्भेद: ज्ञान निविंशषविषयकम् उपासन सविशेषविषयकमित्यपि नोप

निषसिद्धान्त इत्यभिप्रेत्य झलक्षणलक्ष्यत्व जीवविलक्षणस्यैवेति पादा-त्याधिकरण निरूपयति । विशेषसमर्पक शब्दघाटेत वाक्यविचाररूपत्व आकाशायधिकरणचतुष्टयस्य तत्राद्याधिकरणद्वयस्य कारणवाक्यविचाररूपता, अन्त्याधिकरणद्वयस्य कार णत्वाक्षेपकघर्मबोधकवाक्यविचाररूपतेति विभाग | कारणस्यानन्दरूपस्यैव प्राप्यत्व जन्मायधिकरणविषयवारयएव स्फुटम् ।

प्रकृतिमण्डलाद्बहिः निरतिशयदीप्तियुक्तज्योतिश्शन्दाभिधेय पुरुषस्यैव कारणस्य प्राप्यता पूर्वाधिकरण स्थापिता। पूर्वाधिकरण

वाक्यस्यपुरुषशब्दता पर्यंविषयीभूतार्थः आनन्दरूप. चेतनाचेतनशरीग जीवविशेषविलक्षण ज्ञानामिनोपासन विषय इति स्थापनमुखेन ’ तत्त्वौपनिषद पुरुषम्, विज्ञानमानन्द ब्रह्म ’ इति प्रथमसूत्रविवक्षित श्रुत्यर्थनिरूपणमुखेन निर्विशे पस्यानन्दरूपता नकथचिदपि सभवति, किंतु सविशेषस्यैवेति च स्थापयति अन्नधरणे । अत्र कारणत्वव्यासलिन ममृतत्यप्राप्युशयत्वरूपमेव ‘यो मामायुरमृतमि युपास्ते सर्वमायुरासम्लोके एति आप्नोत्यमृतस्य इत्यत्रामृतत्वहेतुत्वम् ·

पासनस्य स्फुटम् । ‘अमुष्मि लोके अमृतत्वमाप्नोति’ इति पूर्ववाक्येऽप्यम्यस्तम् । तत्पूर्व ‘सयोमा विजानीयात् नास्य

केनचित्कर्मणा लोको मीयते’ इति सर्वकर्मक्षयोऽप्यमिहितः । तेनामुष्मिन्लोके सर्वकर्मक्षयानन्तरममृत प्राप्तिरिसद्ध॥ उपक्रमे

विषयवाक्ये पाठभेदशोधनम् । उपासनस्य ज्ञानामिन्नता

३१८

[ इन्द्रप्राणा १-१-११

श्रीभाष्यम्

सु. २९= प्राणस्तथानुंगमात् (१.१.११) कौपीत की ब्राह्मणे प्रतर्दनविद्यायां-’ प्रतर्दनो हवै दैवोदासिरिन्द्रस्य प्रियं धामोपजंगाम

युद्धेन चपौरदेण च ’ (कौपीतयां. ३.१) इत्यारभ्य ’ वरं वृणीष्व’ (३.१] इति वकार मिन्द्रप्रति ’ त्वमेव मे दरं वृणीष्व यं त्वं मनुष्याय हिततमं मन्यसे (३.१) इति प्रतर्दने

नोक्ते ‘सहोवाच प्राणोऽस्मि प्रशात्मा तं मामाथुरमृतमित्युपास्व’ (३.१) इतिथ्यते । तत्र .

श्रुतप्रकाशिका

सू-२९ प्राणस्तथानुगमात् [१-१-११)’,

तत्रेति । ‘इन्द्र॑स्य प्रियं धामोपजगाम ‘इत्युपत्रमे इन्द्रशन्दनि॒र्दिष्टत्वात् ‘प्राणोऽस्मि’ प्रज्ञात्मा

"

एवं प्राण एव प्रज्ञात्माऽनन्दोऽजरो मृतः । इनेि प्राणशब्देन निर्दिष्टत्वाञ्चेन्द्रप्राणशब्दनिर्दिष्ट इत्युत्तम् । प्राणेश

ब्दस्य परमात्मलिङ्गप्रतिपादकवाक्यस्थावेन सिद्धान्तहेतुद्योतक्त्वात् सून प्राणशन्देन धर्मी निर्दिष्टः नविन्द्रशब्देन इन्द्र शब्दनिर्दिष्टस्य विचारविषयत्वमार्थमिति सूत्रकाराभिप्राय इति भावः | जीवमात्रलिपि विशेष कक्षाया जीव धर्मस्येन्द्रशब्दवाच्यप्रकृतजीवविशेषनिष्ठ वप्रतीते जीवोवेति शिरोन्तर परोचमयुक्तमिति भावः । प्राणहित्य पे प्राणो

ऽस्मि इति सामानाधिकरण्येन प्राणस्य जीवविशेषणत्वप्रतीतेः प्राधान्येन प्रतिपाद्यत्वशङ्काया असम्भवात् प्राणोवेति चानुपन्यस्तम् । कारणवाक्यप्रतिपाद्य ब्रह्म किं प्रसिद्धजीवभावदन्द्र ? उत परमात्मेति विचारः । तदर्थे हिततमोपासन

7

कर्मतयेन्द्रप्राणशब्द निर्दिष्ट कि प्रसिद्धइन्द्र ? उत परमा मेति । तदर्थमानन्दादिगुणा: कि गौणाः उत मुख्या १ रदये A

गूढार्थसंग्रहः,

व ६

“ये त्व मनुष्याय हिततम मन्यसे’ इत्यत्र हिनतमशब्द: इष्टसाधनपरः । मुग्धबोघटीकाया दुर्गादासोत्तेः । अत्रोपासन

स्यामृतत्वप्राप्ति साघनत्वोत्तेश्च । शानाभिन्नोपासनस्य मुक्तिसघनत्यय स्युड प्रतीत्या उपासनमेवामृतत्वोपायभूतमत्र विव

चितम् ॥ एवं च प्रश्न अमृतत्वोपायविषयकएव सिद्धयनीति भावः । हिततमोपासनविषयकएव प्रश्न इत्यावशदाकर पार्थे विषयवाक्यमुपादत्ते- प्रतर्दनो हवै इत्यादि || वरवृणध्वेति । अत्र मुद्रितकोशेषु ‘प्रतर्दनौहवे दैवोदासिरिन्द्रस्य प्रियघामोपजगाम युद्धेन च पौरपेण स्वतं हेन्द्र उवाच प्रतर्दन चरते ददामीति | सहोवाच प्रतर्दनः स्वमेव मे वरवृणीष्व यंग्वं मनुष्याय हिततम मन्यसे

इत्यानुपूर्वी दृश्यते । अत्र पूर्व ‘यरवृणीष्वे’ति याक्यामावे ‘वरददानी ‘ति वाक्यमंत्रसत्वे ’ वरदेही’त्येव ब्रूयात्प्रतर्दनः t

नतु स्वमेव घरवृणीध्वे’ति । वर्ततेतु ’ त्वमेव वरवृणीध्वेति । अत पूर्व ‘ववृणीष्वेति इन्द्रव क्यसत्व एव सङ्गतार्थकत्वं

नापन्यथा अतःषुतदा उपलब्धः ‘घरवृणीध्वे’ ति पाठएव माध्यादृतो युक्त इति प्रतिभाति । इन्द्र

प्राणशब्दनिर्दिष्टइति । यदपि ‘प्राणलथाऽनुममात्’ इति सूत्रे इन्द्रेशग्दो नास्ति । तथाऽभि ‘नरक्तुरात्मोप देशात्’ इतिसूत्रे ‘वचारत इनितद्विषयवादये च पूर्वपक्षे बचा इन्द्र एव चिवचितइति स्पष्टम् । ‘प्राणे डीस प्रशाला तँमाम्’ इत्यत्र असाच्छन्द प्रयुतः उचारपिताऽमच्छन्दार्थ इति सर्वसमनम् | उघारयिता चात्र बचा

इन्द्रमाणा- ११

११]

‘देवता’ जीव इति श. मध्ये पर्याचम्

३१९

श्रीभाष्यम्

संशय - किमयं हिततमोपासनकर्मतयेन्द्रप्राणशब्द निर्दिणे जीव एव; उत तदतिरिक्त प

रमात्मा-इति । किं युक्त जीव एवेति । युत ? इन्द्रशब्दस्य जीवविशेष एव प्रसिद्धे, तत्स मानाधिकरणस्य गाणशब्दस्यापि तत्रैन वृत्ते । अयमिन्द्रामिधानो जीव मर्दनेन त्वमेव मे वर वृणीष्व यं त्व मनुष्याय हिततमें मन्यसे’ (३१) इत्युत्त ‘मामुपास्य’ (३१) इति

स्वात्मोपासन हिततममुदिदेश | हितंतमध्चामृतत्वमाप्युपाय एव । जगत्कारणोपासनश्यै श्रुतप्रकाशिका

नादि लिङ्गानुरोधेनानन्दादिवर्णनम् । उतान दादानुगुण्या वाहनादिवर्ष म त्द

‘मामुपास्य ’ इति किं स्वोपासनमुच्यते । उत स्वावस्थपरमामोपासनमिति विचार | यदाँ स्वोपासनाति तथा त्याष्ट्र वघाद्यनुगुणमानन्दादेवनीय वैनान दादिगुणानाममुख्य वादिततोपासनकर्मतयोत इन्द्रइति जग कारण प्रसिद्धजीवभाव इन्द्रदति पूर्वरचे पल्पलिभाव । यदा स्वावस्थपरमा मोपासनोपदेश तदा आन दादिगुणानुगुण वाष्टुवघादेवर्णनीय वात् आनन्दादिगुणानां मुख्य वादिततमोपासनकर्मीभूते द्रमाणशब्द निर्दिष्ट परमा मेति सर्ववेदान्तवेद्य ज्ग पर माहेति सदान्ने पल्पलिभाव । जीवविशेष एव प्रसिद्धेरिति । अनेन जीवमानपक्षस्यानुदयारसू चेत प्राणशब्दस्य कथ जीपर व मित्यत्राह–तत्समानाधिकरणस्येति । अनेन प्राधा यैन प्राणपर वशकाऽनु थानमप्यर्थो सूचितम् इद्रस्य

जीरकथकारणस्य जीवानतिरित्त वमित्याह - अयमिति | स्वा मोपासन हिततममुपदेष्टमस्तुत विमिन्द्रस्य जग कारण इत्यनाह- हिततमइति । तत किमिस्यपेक्ष या मुमुक्षूपास्य वस्य कारण वव्याप्ति दर्शयति जगदिति । अत इति पूर्वपञ्चोपसहार ! J

गूढार्थसमह

इन्द्रव, अत ‘प्राणोऽस्मि’ इति वाक्येऽपि इ द्रव प्राणशब्दार्थ पर्ययसित | इदमसदधिकरणविषययक्याम् | प्राणशब्द स्याम्यासेोऽपि वर्तत तद्वदि द्रस्यापि उत्तरन वक्ष्यमाणापासात्रैविध्यवाक्यमपीदमय | एतचा पर्येण सूने प्रणशब्ददें शेऽपि प्राणशब्दः नेन्द्रव्यावृत्त्यर्थ सूत्रे उपात्त उत्तरसूनविरोधात् । अत इद्रप्राणश दद्वयनिर्दिष्ट एवान विचारविषय इति भाव । (श) भाग्ये देवता मा जीव इति पृथनिर्देशा नघश्त । थुनौ सूत्रेच दवताशब्दस्यामायात् ‘नवक्तु रात्मोपदेशात् ‘‘ ।उपासात्रैविध्यात्’ इ युत्तरसूनद्वयऽपेि जावस्यैव वस्तुर्निर्देशात् । ‘चक्तुरात्मे’लस्योत्तरस् स्वस्य ‘समें आ मति विद्यात् ’ (कौषीतकी) इत्पन्तिमश्रुतिस्यस्य अत्रानुषङ्गण वक्त्रभिन्न पुरुष एव प्रथमसूने प्राणशब्दबाध्य इत्यर्थ सिद्धयतीति इन्द्रो जीवएष परमा मविलक्षण पूर्वपक्षे विवक्षितइति सूत्रकाराशयस्य निर्म सराणा विदुषा स्फुट वात् इथच जीवातिरिच देवता मा मात्र विवक्षितइति निगमयति, जीवएवेति ‘जीवमुख्यप्राणे त्यत्र प्राणशब्दात् पूर्व जी शब्द

निर्देशन प्राणशब्दस्य जीवार्थकत्वैन व यत्ता इद्र जीव प्रथमसून विवक्षित इत्यय निर्धारण सभवति । प्राणशब्दस्या भ्यासबाहुल्यात् सूत्रे इद्रशन्द विहाय प्राणशब्द प्रयुक्त्त । ‘नवक्तुरात्मा’ ‘जीवमुरयप्राण’ इति सूत्रद्वये जीवस्य पूर्वपश्चहतु वेषय व स्पष्टमिति प्रथमसूने से पूर्वपश्चगमक विश्चिदपि नास्ति प्राणचन्दस्य जीववाचक व पुसि भूम्नयसव 6

माणामेव जानोऽसुधारणम्’ (ना अक्षय ११९) इति काशा प्रसिद्धमेव ॥

‘जीवमुरयप्राणलिङ्गात्’ इति सूत्रे लिहेतुरन्तु श्रुतिरेवेति प्रथमसूत्रे यायुर्विशपपूर्वपक्षो नयुक्त | प्राणशब्दस्या

पीति प्राणशब्दस्य कोशाजीवर व पूर्वमेयोपपादितम् ॥ हिततमश्चामृतत्व प्राप्त्युपायएवेति । अथमर्थ तो विष

‘तथेति’ निर्देशन निर्विशेषस्य नविवक्षा

३२०

[ इन्द्रप्राण- ११ ११

श्रीभाष्यम्

चामृतत्वप्राप्तिहेतुता ‘तस्य तावदेव चिरं यावन्नविमोक्ष्ये अथ सम्पत्स्ये’ (छां.६.१४.२) इत्यवगता । अतः प्रसिद्धजीवभाव इन्द्र एव कारणं ब्रह्म ॥ इत्याशङ्कायामभिधीयते

‘प्राणस्तथाऽनुगमात् ’ इति; अयमिन्द्रमाणशब्द निर्दिष्टशे न जीवमात्रम् अपि तु जीवादर्थान्तरभूतं परंब्रह्म । ’ स एप प्राण पच प्रशात्मा आनन्दोऽजरोऽमृतः ’ (कौ. ३.९)

इतीन्द्रप्राणशब्दाभ्यां प्रस्तुतस्याऽनन्दाजरामृतशब्द सामानाधिकरण्येनानुगमो हि तथा सत्येवोपपद्यते ॥

सू -३० न वक्तुरात्मोपदेशादिति चेदध्यात्मसम्बन्धभूमाह्यस्मिन् [१-१-११ श्रुतप्रकाशिका

राद्धान्तं प्रतिजानीत अयमिति । उपपादयति सएपइति । अनुगमः पूर्ववाक्यप्रकृतस्योत्तरवाक्यसम्बन्धः । स्ववाक्या नभिव्यक्तस्य सिद्धान्तहेतोत्तरवाक्याभिव्यत्ततथा अनुगमादित्युत्तम् | आकाशाधिकरणे ज्योतिरधिकरणे च सिद्धान्तहेतोर्हि

स्ववाक्यपूर्वयाक्याभिव्यक्ततया अनुगमादित्युत्ति: । सौत्र तथापद साधकाकारपरामर्शत्वेन व्याचष्टे आनन्दाजरेति । प्राणः परमात्मा तथाऽनुगमात् परमात्मत्वानुगुण्येनानुगमादिति सूत्रयोजना तथाशब्दस्य साध्याकारपरामर्शित्वमप्यभिप्र यन्नाह-तथासत्येवेति । तथासति इन्द्रप्राणशब्दनिर्दिष्टे परस्मि ब्रहाणि सत्येवेत्यर्थः । प्राण. परमात्मा तथाऽनुगमात् परमात्मतयाऽनुगमादिति योजना । अनुगमक्रियाविशेषण तथाशब्दः | बुद्धिस्यसाध्यसाघकघर्मवत्तयाऽनुगमो विवक्षित इत्यभिप्रायः । आद्यसून ‘सएपप्राणएव’ इत्यादिवाक्यमात्रविषयक व्याख्यातम् नतु परिव वाक्यान्तरस्यहेतवो प्रत्य क्षविवक्षितत्वेनोकाः ‘अध्यात्मसम्बन्धभूमा’ इति द्वितीयसूत्र एव बहुवाक्यस्यहेतु बाहुल्यस्य विवक्षितत्वावगमात् आन

न्दादिगुणप्रतिपादकवाक्यस्य प्राणशब्दचिह्नितत्वात् सद्गतहेतुपर वेन हि प्राणश दाचे हितसूत्र व्याख्यान युक्तम् । प्राणश न्दचिह्नितस्यापि ’ प्राणोऽस्मि’ इत्यादेरत्रानुदाहरणमन्यविशेषणभूतपरमात्मलिङ्गत्वात् ‘प्रातेऽर्पिता ’ इत्यस्यानुदाह c

र सूत्रान्तरेकार्थ्यात् ॥

‘सू-३० न वफ्तुरात्मोपदेशादिति चेदध्यात्मसम्बन्धभूमायस्मिन् [१-१-११] गूढार्थसंग्रहः

क्षित इति पूर्वमेय निरूपितम् । आनन्दोऽजरेत्यादि - अनुगमोहि तथासत्येवोपपद्यते इति ‘इन्द्रमाणशन्दनिर्दिष्ट स्यैव मानन्दव्याजरत्वामृतस्यादिश्रवणात्’ इति ’ तथेति प्रकारवचन :’ इति च दोपे उत्तम् । अतः ‘तथाऽनुगमात्’

इत्यस्यानन्दस्याजरत्यामृतत्वाद्यनुगमादित्येवार्थ: । ‘अध्यात्मम्वन्धभूमाझस्मिन्’ इत्यत्रोषमप्रभू युपसंहारपर्यन्तोष सर्वे .

धर्मसचन्धभूमा वक्ष्यते । अत्र ‘प्राणोऽस्मि मशात्मा मामुपाख, मामेव’ इत्यत्र समानाधिकरणशब्देन अस्मन्छ-देन

च वस्तुरिन्द्रस्यैव विवक्षा प्रतीयते । तत्रच ‘सममात्मा इत्युपसहारः आ मशब्दमुख्यार्थः इन्द्रान्तर्याम्येय विवक्षित इति निर्णयरसम्भवति । एवच सामानाधिकरण्योपपादकस्योपसहार एषसच्चैन उरसहारस्य धर्मानुगम. पूर्वपक्षव्यावर्तकः }

इंन्द्रमाण १-१११ ] ‘तथा’ ‘अध्या-मसम्बन्धभूमा’ इतिशब्दद्वयस्वारस्य सिद्धान्त एव सङ्गच्छते नतु परभते

३२१

श्रीभाष्यम्

यदुक्तमिन्द्रप्राणशब्द निर्दिष्टस्य ‘आनन्दोऽजरोऽमृतः ’ (पा. ३.९) इत्यनैयार्थ्यादयं

परं ब्रह्मेति । तन्नोपपद्यते, ‘मामेव विजानीहि ’ ‘प्राणोऽस्मि प्रशात्मा तं मामायुरमृतमि

त्युपास्व’ (कौ. ३.१) इति वक्ताहीन्द्रः ‘त्रिशीपण त्वाष्टमहनम् ’ ( ३.९) इत्येवमादिना

त्याष्टहननादिमिः प्रज्ञातजीवभावस्य स्वात्मन एवोपास्यतां प्रतर्दनायोपदिशति । अत उप कमे जीवविशेष इत्यवगते सति ’ आनन्दोऽजगेऽमृतः । (३.९) इत्यादिभिर पसंहारस्तदनु. गुण एव वर्णनीय इतिचेत्

परिहरति (अध्यात्मसंबन्धभूम। ह्यस्मिन्) आत्मनि यससम्बन्धस्सोऽध्यात्मसम्बन्धः |

तस्य भूमा भूयस्त्वम्, बहुत्वमित्यर्थः । आत्मन्याधेयतया सम्बध्यमानानां बहुत्वेन सभ्य न्धबहुत्वम् । तथास्मैिन्यकरि परमात्मन्येव हि सम्भवति । तद्यथा रथस्यारेषु नेमिरर्पिता श्रुतप्रकाशिका

निषेध्याध्याहारण नअर्थमाह - यदुक्तमिति वाष्ट्रवादीत्यत्रादिशब्देन सालावृक्यतिप्रदानदै त्यादिसन्धान पौ लोमनिरासेन्द्रशब्दा त्रिवक्षिताः, ततःकिमित्यत्राह-अतइति । उपमो बलीयानित्यर्थः ‘विकारशब्दान्नेतिचेन्ने’तिवत् सूत्रे सिद्धान्तखण्डे निषेधवाचिशब्दाभावात् खण्डान्तरस्य सिद्धान्तपरत्वद्योतनाय परिहरतीत्युत्तम् । भूमशब्दो भूयस्व

शब्देन व्याख्यातः । भूमशब्दप्रकृति दर्शयितु बहुत्वमि युक्तम् आपेक्षिकहि बहुत्व पूर्वपक्षयुत्तिबहु वादपि बहुत मिति भावः । सबन्धबहुत्वनिबन्धनमाह - संबध्यमानानामिति । सबन्धः कीदृश इत्यनाह-आधेयमिति | अस्मिन्नितिपद ब्यान्रष्टे तच्चेति । अधेियतया सबन्धे श्रुतिमाह -तद्यथेति । न केवलमुपसहारवचनमात्र किंतु पूर्वमध्यस्तीति बहुत्वाभि

प्रायेग ‘सएपप्राण एव’ इत्यादिकमुपात्तम् । पूर्वोत्तश्रुत्यर्थमाह - भूतमात्रेति | गूढार्थसंग्रह.

प्रबलइत्यभिप्रेत्य भाष्यादी धर्मानुगम उत्तः | ‘तथाऽनुगमः’ इत्यत्र तथाशब्दप्रयोगण निर्विशेषस्य नात्र विवक्षेति सूत्रकाराशयस्स्फुट प्रतीयते ॥

’ उपासात्रैविध्यात्’ इत्यत्र श्रुतो ज्ञानोपासनवाचिशब्दयोरेकार्थावस्पुटीकरणेण ज्ञान परब्रह्मविषयम् उपा नमपरब्रह्मविषयकमिति मत श्रुत्यननुगुणमित्युत्तरत्र स्फुटीभविष्यति इत्येवमादिनेति । ‘अम्खायतीस वृकेभ्यः प्रायच्छम्’ इत्यत्र सालानुकप्रदान ‘ब्रहस्सिन्धाऽतिक्रम्य दिवि प्रह्लादीन तृणहमन्द रिक्षे पौलोमन् पृथिव्या कालव झान्’ इत्यत्रोक्त बहुसन्धातिक्रमपूर्वक प्रह्लादपुत्रहनन अन्तरिक्षे पुलोमसुतहनन पृथिव्या कालकअहिंसन चादिशब्दन विवाक्षेतम् । ‘सम आत्मेति विद्यात्’ इत्यत्र इन्द्रान्तर्यामी विवक्षित इत्यभिप्रेत्य ह– आत्मनि सम्बन्ध ।

तथेति सूत्रस्य शम्दानुरोधेन आत्मनि विद्यमानप्रकारसम्बन्धरथ अध्या मसम्बन्ध इत्यभिप्रेत्याह-आत्मन्याधेयतयेत्यादि अभ्यात्मसम्वन्धभूमेत्यनेन प्रथमसूत्रस्य तथेतिशब्दार्थः सम्यग्विीकृतः । आमन्याध्यतया विद्यमाना प्रकाराः ’ तयथा रथस्येति श्रुत्यैव प्रदर्शिता इत्यभिप्रेत्याह- तद्यथारथस्येत्यादि पूर्वसूत्रविवक्षित श्रुतिपूर्वबावयमा विवक्षितमिति विशिष्टवाक्योपादानम् । तेन ‘सरपप्राणएव प्रशात्मा आनन्दोऽजरोऽमरः’ इति निर्विशेष परवावयम् ’ व्यथास्थ त्यादितु कल्पितार्थविषयकं ‘विषयेन्द्रियव्यवहाराश्नाभिभूत ‘मिति परेषा भाष्यम् (रक्षप्रमा) । ‘प्रशामात्रामुइति वागायव छिन्नमशात्मकजीयोशेषु’ इति ब्रह्मविद्याऽभरणम् || $1

‘तद्यथा रथस्य ’ इत्यादिश्रुयर्थः परोत्तययोगश्च

३२२

[ इन्द्रमाण १-१११

श्रीभाष्यम्

नाभावरा अर्पिता एवमेवैता भूतमात्राः प्रज्ञामात्रास्वर्पिताः प्रशामात्राः प्राणेऽपितास्स एप

प्राण एव प्रशात्माऽनन्दोऽजरोऽमृतः ’ (कौ. ३.९) इति भूतमात्रशब्देनाचेतनवस्तुजातमाभ श्रुतप्रकाशिका

ननु कथं प्रज्ञामानाशब्देन चेतनवराभिधानम् | बाग्घाणचक्षुःश्रोत्रजिह्वा पाणिपाद स्वइ रीमना स च प्रतिपाद्य ▸

तावा एतादशैव भूतमात्राअधिप्रशं दशप्रज्ञामात्रा अधिभूतं यदुहवैदश भूतमात्रा नस्युः न प्रज्ञामात्र स्यु यदुवै नप्रज्ञामात्रास्स्यु नभूतमात्रास्स्यु ’ इति भूतमात्राः प्रज्ञामानाश्च प्रत्येक दशरुङ्ख्याः परस्पर स काक्षा उत्ता: तत्र प्रशामात्राशब्दो गन्घादिचतुष्टयवागाद व्यापार चतुष्टयशारीरसुखदु. खम्तव्यविशतिर या भोग्या र.६ दयः शरीरानुप्रविष्टभूताशाश्च भूतमात्राः | दशेन्द्रियाणि प्रज्ञामानाः प्रत्येक दशसख्या श्रवणकलादनुत्ता पदार्थाश्च जहल्क्षणया विवक्षिता इन्यम्युपेत्य प्रज्ञामात्राशब्दस्य जीवपरत्वे दशसख्याविरोधात् । एव ‘ताश्च ताश्च दशदशोता. नान्यत

रतो रूपं किंचन सिध्येत् नोएवैतन्नाना ’ इत्यासामुभ्यविध नामपि परस्पराविनामावमुक्त्तवा तत्र दृष्टान्तद्य थारथस्य १ इति वाक्येन । नच वाच्य ’ योवै प्राण. साप्रज्ञा याप्रज्ञा न प्राणस्सह ह्येवावस्मिन् शरीरे वसत सहोत्क्रामत: ’ इति प्रकृतजीवविषयोऽय प्रज्ञामानाशद इति मात्रान्तेन प्रज्ञाश-देन व्यवहितवाक्यस्थकेवलप्रशाशद "

गूढार्थसङ्ग्रहः

तदेतत् ’ अध्यात्मसम्बन्धभूमा’ इत्यत्रात्मन्येव सब बहुवमा मन बहुधर्मकथन एवोपपद्यते । आत्मनशब्दः ’ सम आत्मेति विद्यात्’ इति श्रुतिघटकात्मन् शब्दसमानार्थकः तत्रात्मशब्दस्य निर्विशेषत्व नसंभवति | संबन्धबहुत्वेन बक्द्वरिन्द्रस्य व्याङ्कत्तेरत्रोत्तेः ’ वक्तुरात्मे त्यत्र वक्रमिन्नात्मैव विवक्षितइति सर्वसमतम् । त-चेयमेव श्रुतिर्मूलम् श्रुतौ षष्ट्यर्थसंत्र-घः इन्द्रभिन्न परमात्मा विवक्षितइति निर्णयरसूत्रकारसम्मतः | तो पूर्व प्रकारचे वनेन रुमआ मे तिविद्यात्’ इत्पन षष्ट्यर्थस्सनन्धः विवश्चित इति सूत्रकृदाशयो निर्मःसाराणा विदुषा स्पुटः । सबन्धशब्दस्य लिङ्गपर तथा व्याख्यान न्यारक्षामण्युक्तममिनिवेशमूलक्मेन । लिङ्गशब्दविहाय सबन्धशब्दनिर्देशे प्रयोजनामावादित्यभिप्रेत्य

आनन्दरूपसविशेषपरब्रह्मणि बहुप्रकारसम्बन्ध श्रुथमाह - भूतमात्रशब्देनेति । शरीरे जीवसत्ररधदक्षायां शरीरस्य पञ्च भूतविकारत्वेन पञ्चभूतजीवपरमात्मनां शरीरे सबन्धोऽस्तीत्यविप्रतिपसोऽर्थः । वन शरीरस्य नेमिस्थानरपल वेन पञ्चभू ताना नेमिस्थानापन्नत्वम् | जीवसत्वएव शरीरस्य सत्वम् । नेमेः अरसम्बन्धमन्तरा चक्रे स्थितिः न संभवति, जीवस्य

परमात्मसबन्धमन्तरा स्थितिर्न सभवतीति नाभिस्थानापन्ने परमा माने जीवाना स्थितिः । एवं च भूताना जीवानां च परमात्माघनित्वमुक्त भूतानां जीवद्वारा जीवस्य च साक्षात्परमा मान स्थितिः ।

इत्थ च सर्वसत्तानियामकत्व परमा मनः

अत्र प्रतिपादित भवतीति भूतमात्रशब्दः अचेतनपरः, प्रशामानशब्दः जीवपरः, प्रशाशब्दस्य ज्ञानवान्चित्वात् सएप

प्राणएव प्रक्षात्मा इत्यन प्रशाशब्दस्य शानपरत्वेन प्रशा मशब्दस्य परमात्मपरत्वम् । पूर्व ‘यस्परस स्वप्न न कंचन पश्यति अथास्मिन्माण एनेक्चा भवति इस प्राणशब्दःपरमा मपरः । तदनन्तर ‘यथार्जस्ती विष्फुलिङ्गा विप्रतिष्ठेरन् एवमेतस्मादात्मनस्सवें प्राणा यथायतन विप्रतिष्ठन्ते’ इत्यायुतम् । तत्रामिविपुरिदृष्टान्तेन अभिविष्फु }

लियरेकजातीयत्वात् जीनपरमेरिकजातीय व चोधितम् । इद च याक्य द्विघाऽभ्यस्तम् । एतदुत्तर गार्ग्य (भजा

(शत्रुमाणे) यदा मुमस्स्वप्न न कञ्चनपश्यति अथास्मिन्माण एवैक्या भवति सयदा प्रतिमुध्यते यथाइमेजस्तो 4

इन्द्रमाण १-१११] एतदुत्तर (वृ) अजातशत्रु बृहदारण्यक ब्राह्मणद्वयैकाध्यैन अर्थनिष्कर्षः

३२३

ध्रुवप्रकाशिका

निर्दिष्टजीवप्रत्यभिज्ञानामानात् अनन्तरपूर्ववास्यप्रवृतदश सङ्खचप्रशामाणामेव स्वतः शयमानत्वाश्चेति; तद युवम् अर्थवरोधात् दृष्टान्नदाष्टांन्तिकमायानुषतेच प्रत्यभिज्ञानस्य भग्न वात् । नहि बागादीन्द्रियाणि भूतमात्राणाम श्रयः भूतसद्धानरूपशरीरमेषही न्द्रयाभयइत्यर्थविरोघरस्पुर | तथा दशैव भूतमात्रा अधिप्रश दशप्रशमात्रा अधिभूतम् इति परस्परसाकाङ्क्षत्व पूर्वयाक्योकं अरनामिदृष्टान्तवावयेतुन परस्परस|६|3 व प्रददर्यते भूतमात्रा: प्रज्ञामान्त्रास्य गूढार्थसंग्रह

विस्फुलिङ्गा विप्रतिवेरन् एवमेवैतस्मादाग्मन प्राणा यथायतन तिष्ठते द्यथा क्षुरः क्षरधाने निश्सिः तस्मादि वम्भरी वा विश्वम्भरपये तमेव प्राश भामा इद शरीरमनुप्रविष्ट आलभ्य अनवाप्रम्यः तमेतमात्मानमेतआ मानोऽन्यवस्यन्ति यथा श्रेष्टन स्वा. तद्यथा श्रेष्ठी भुते यथवा अॅटन स्वाभुयन्ते एवमेष प्राश आत्मा एतैरान्ममिर्मुश यथा श्रेठी स्वैरेववेतमामान एतआत्मानोऽन्ववस्यन्ति गथा श्रेष्ठ स्वाः सयानद्धवा इन्द्र एतमा मान नविजशे ताव

देनमसुरा अमेवभूयु । सयदों विजशावथ ह वाऽसुरान् विजित्य सर्वेषा भूताना श्रेष्ट्य स्वाराज्यमाधिपत्य पर्येति तथो एवं विद्वान्स भूताना श्रेष्ट्य स्वाराज्यमाधिपत्य पर्येति यश्ववेद यएववेद ’ इति बृहदाण्य के अजातशत्रुब्राह्मणान्त

‘यत्रेत्र एत सुप्तोऽभूद्यएषोऽन्तर्हृदय आकाशसरिंगश्ते ’ (वृ. ४. १. ) ’ अथ यदा सुषुप्तो भवति एवमेवैष एतच्छते -यथाऽम क्षुद्र: निफुला व्युथरन्ति । एवमेतस्मादात्मनस्सवें प्राणा:- सर्वाणि भूतानि व्युचरन्ति (का. पा) सर्व एत 1 आमनोव्युचरन्ति’ (वृ. १. ब्रा) ‘सवा अयमात्मा सर्वेषा भूतानामधिपतिस्सवेंधा राजा’ (६. ब्रा) ‘तद्यथानाभौ च रथनमा चारास्ने समर्पिता एवमेवेतस्मिनात्मनि सर्वाणि भूतानि सर्वे देवा. सर्वेोकास्स प्राणाः सर्वएत आत्मान

रस्सम पैना. (४.५) इति तदं तर्ह्यव्याकृतमासीत्तन्नामरूपाभ्यां व्याक्रियत असौ नामेदरूपमिति । स एष इहप्रविष्टआ 1

J

नसामेम्यः यथा क्षुरः क्षरघाने निहितस्स्यात् विश्वमरो वा विश्वभरकुलाये तन्नपश्यन्ति (वृ १.४) इतिहासम् । अत्र बृहदारण्यकोशीतकवाक्ययोराध्ये स्फुट प्रतीयते ॥

‘यथाम्मे क्षुद्रा विष्फुलिङ्गा व्युचरान्त इति बृहदाण्यक्वाक्यविवरणे राजकुमारनय द्रमिटाचार्यसंमत (श. 3) ?

भाध्ये प्रदर्शितः | अन ध्युचरणोत्ताना सर्वेदा ‘सवा अय सर्वेषां भूतानामधिपतिरसर्वेषां राजा’ इत्यादी राशि भूतानि सामना समर्पित व प्रतिपादितम् । अत्र राजपदस वन राजकुमारनयः अनव विवक्षित इति स्पष्ट प्रतीयते । च

एक इद्राजा जगतो चभूव ’ इति हिरण्यधर्मसूत ‘चन्द्रो राजा’ इति स्वर्णधर्मानुवाक (तै. आ) च राजशब्द प्रयुक्तः

अत्रारनामिदृष्टान्त रहदारण्यकोत्तः कौषीतकोब्राह्मणेऽपि प्रदर्शित इथच बृहदारण्यकेवायस्य कोपरणे स्पष्ट तथा राजकुमारनयोऽत्रापि विवक्षित | ‘तमेतमात्मानमतमामान अन्ववस्यन्ति’ इत्यत्र कुमारभूतजीयाना राजभूत पितृश्य वितित्वेन उभयोभोंगो विवक्षित समझनानन्तरवारिक नहुनुषु सेवालिष: इन्द्रस्य ज्ञानान त्रम्व सुरवि जोते जीवानां ज्ञानानन्तरमेव सर्वपापप्रहाणोत्तेश्च | पराशरमुनिश्च व माता सर्वलोकाना देवदेवो हरि पिता इत्यादि

श्रीस्तने इन्द्रवाक्यमभिघायएतस्तुतिमूलशानेन ‘त्रैलोक्यलक्ष्मी बुभुजे विनिर्जित्य मृधेऽसुरान्’ इत्येतदुपनिषत्ता पर्ये स्पष्टी नकार एतदुपनिषद्वयपयलोचनाया परोक्तरीत्या नाद्वैतपर कुमारस्य पितुश्च सर्वथैवयासम्भवात् । किंतु जीवब्रहणा पर मुक्ती समानभोगवश्वपरश्चेति उपनिषतात्पर्य मकामेनापि स्वीवर्तव्यमिति निर्म सराणा विदुषा स्पुटम् । जिशासा

धिकरण (७६४.पु) ऋक्सम्मितायामस्य वामसत्ते राजकुमारनयो विवक्षित इति सम्यक्सूचितम् । एवमुपनिषदर्थे श्रुति

तात्पर्यंविषयभूतेसिद्धे अरनाभि दृष्टान्तमूलक भेदोत्तेः परै, काल्पनि कार्यकत्व यदुत्त तदभिनिवेशमूलकमिति स्ट्रिम ॥

( . प्र) ‘तद्यथा’ इति श्रुतिपूर्ववाक्यजातार्थ:

३२४

[ इन्द्रप्रणो १-१-११

श्रुतप्रकाशिका

पिता इत्युक्त्वा प्रज्ञामात्रा भूतमात्रास्वर्पिता इति नात्तम् तथासतिहि परस्परसात्वे(न) विवक्षिता स्यात् ।

अपितु ’ प्राणे अर्पिता ’ इत्येवोत्तम् । प्राणश्च परमात्मा अनन्तरमेव ‘सएप प्राणएप प्रज्ञात्माऽनन्दोऽजरोऽमृतः इत्युक्ते: अतो दृष्टान्तदान्तिकभावानुपपत्तिः अतःप्रत्यभिज्ञान मञ्जक हेतुरुद्भावात् ‘तपसा चीयते ब्रह्म तस्मादेतद्वा इति वाक्यद्वयस्थब्रहाशब्दयोरिव पूर्वापरवाक्ययोः प्रशामात्रशब्द यौन कार्थ्यम् ||

किंच द्वयोर्वाक्य योर्मिथस्सन्निकृष्टत्वेऽप्यन्यतरस्य सभवन्मुख्यार्थस्तयोरैयार्थ्यश्रद्धया नत्याज्य: स्योरेव ब्रह्मशब्दयो स्तथा दर्शनात् ; प्रज्ञाशब्दश्चेन्द्रियेष्वमुख्यः जीवेषुतु मुख्यः तेषा ज्ञानस्वरूपत्वात् । प्रज्ञाशब्दोऽपि तत्तदर्थविषयश न परइतिचेत्तर्हि दृष्टान्तविरोधः शरीरगताना भूतमात्राणा वैषयिकज्ञानै धर्यत्वाभावात् एवमर्थविरोधादि मिनर्थविसति (हि) मानाशब्दः सघातैकदेशाभिप्राय: । विशिष्टस्य ब्रह्मण एकदेशभूतानिहि चिदचित्तत्वानि | विच अस्मिन्प्रकरणे प्राणश

ब्दस्यैव प्रशाशब्दस्यापि बाह्यर्थविषयप्रयोगदर्शनाक र्यनियतत्वम् अतश्च जीवविषय वंयुत्तमाय विशेषतो जीवे प्रयुक्तत्याच प्राणशब्दस्तावन्मुख्यप्राण प्रयुक्तः ’ यावदस्मिन्शरीरे प्राणी वसति तावदायुः । इति तथेन्द्रियेषु ‘प्राणं प्राणतं सर्वेप्राणा अनुप्राणन्ति इति तथा परमात्माने ‘यत्रैतरपुरुषस्स्वप्नं नकथञ्चन पश्यति अथास्मिन्प्राण ·>

एवैकघा भवति ’ इति । तथा जीवेंषु ‘एतस्मादात्मन प्राणा यथायतन विप्रतिष्ठन्ते प्राणेभ्यो देवा देवेभ्यो लोकाः ’ इति नचान बहुवचनान्त: प्राणशब्द पंञ्चवृत्तिवायुपर ः तस्य सुषुप्तावुपरत्यभावान्निष्त्रमाणानुपपत्तेः । नापीन्द्रि यपर: देवशब्देन पृथगुक्तत्वात् ॥

नच देवशब्दः प्रकाशरूपज्ञानवाची लोकशब्देन तदुत्तेः अस्वारस्याच्च । नच लोकशब्दो वनीयविषयपर: देवे

भयोलोका इत्यत्र विषयाणा ज्ञानतो निष्क्रमणाभावात् । ज्ञानैमा इत्यर्थ चेन्नचयथैव व्याख पदाध्याहारप्रसङ्गाच्च अतोऽस्मिन्वाक्ये बहुवचनान्त: प्राणशब्दो जीवपर, 50 हृदयं जीवे प्रयेगः परमा मने प्रण

शरीरकत्वात् तथा प्रशाशब्दश्च जीवे तावत्प्रयुक्त: ‘प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मा’ इति प्रश रूपभामा प्रशान्मा तथा योवे प्राणस्साप्रज्ञाया प्रज्ञासप्राणः नोतावस्मिन्शरीरे वसतस्सहोत्क्रामतस्तस्यैपैव सिद्धिरेताद्वजानं यत्रतत्पुरुपरस्वप्नं नकथश्चन पश्यति अथास्मिन्प्राण एवैकधा भवति ’ इति । नचाय प्रज्ञ शब्द उपस्तिन खण्डगत प्रशाशब्दव मनोवि प्रय. ‘ सहोत्क्रामते ’ इति श्रवणात् ‘तमुलामन्तं प्राणोऽनूलामति’ इति कथ्य च, तथोत्तरत्र वागादी न्द्रियाणा जीवोपकरणत्वप्रपञ्चनेन पृथनिर्देशाच्चाय प्रशाशब्दो जीवनर : ‘अस्यै प्रज्ञायै सर्वाणि भूतान्येकं भवन्ति’ इत्युकम्प ‘यागेवास्या एकमङ्गमदूदुहत् घाण एवास्या एकमङ्गमदूहत्’ इत्येवमादिषयीय पादपर्यन्तानां कर जाना कृत्यमुक्ता ‘प्रज्ञेवास्या एकमङ्गमदूहत्’ इत्युक्तम् । अत्रह्मस्या इति चतुर्थ्यन्त पद प्रशाशब्दनिर्दिष्टजीवपरम्

प्रथमान्तप्रज्ञाशब्दोहि मनोनाची ’ (नेत्यां, नीतिन, विजिज्ञासी तैतने तारानेद्यात् ‘नमनो विजिज्ञासीत मंदारं 9

विद्यात् ’ इति स्थानप्रमाणात् तस्माच्चतुर्थ्यन्त:प्रशाशब्दः प्रथमान्तप्रज्ञ शब्दवाच्यमनःकरण व जीवविषयः अतस्सहो क्र मगपृथगुपदेशाम्या ‘योवैप्राणस्सा प्रज्ञा’ इति प्रशाशब्दो जीवविषयः । उत्रमणश्रुतिप्रत्यभिशापक वात् वागादीनामु परवाच बुद्धिपरत्वमप्यनुपपन्नम् अतो जीवविषयत्व दृष्टम् । तथा मनसि प्रशाशब्द प्रयुज्यते ’ नहि प्रज्ञापेतावाड्

नामाकंचन प्रज्ञ पदन्यत्र मेमनोऽभूदिति नाहमेतन्नाम प्राज्ञासिपम’ इति तथन्द्रियेषु च । ‘दशप्रशामात्राः’ इति । अतःपूर्व प्रशाशब्दनिर्दिष्टशे जीवदह प्रशामात्रशब्दोक्तः जान्यमिप्र येणेक्यचननर्दिस्य व्यक्त्तयभिप्रदेण हुन्न

निर्देशउपपद्यते, यथा ‘सता सोम्य तदा सम्पन्नो भवति, सार्वसम्पद्य नषिदुस्सतिसम्पत्स्यामद्दे ’ इति च ||

इन्द्रप्राण १९९९ ]

‘अप्पामसम्ब-घभूमा’ इत्यत्र योजनान्तर विशेष:

३२५

श्रीभाष्यम्

घाय प्रज्ञागावशष्देन तदाधारतया चेतनवगैचाभिधाय तस्याप्याधारतया प्रकृतद्विाण

शब्दामिधेयं निर्दिश्य तमेव ’ आनदोऽजरोऽमृत. (३.१) इत्युपदिशति तदेत शेतनाचे तनात्मकरस्नवस्त्वाधारत्वं जीवादर्थातर भूतेऽसिन परमाव्येषोपपद्यत इत्यर्थः ॥ अथवा (अध्यात्मसम्बन्धभूमाहालिन) परमात्मासाधारणधर्मसम्बन्धोऽध्यात्मस स्वन्धः | तस्य भूमा बद्दुत्वं हि अस्मिन्प्रकरणे विद्यते । तथाहि प्रथमं ‘त्यमेव में घरं वृणीष्व ।

,

श्रुतप्रकाशिका

या माभूत् प्रशामात्र शब्दस्यार्थवैरूप्यश्रयण अरनाभिदृष्टान्तयाब ये प्रशामात्रशब्दस्य भूनेद्रियाम्मिानिंदवता रुपदशनिघतनपरस्यं स्यात् । तदानीमपि तदाधारत्या धावपाएनहुलमु परचिजात सर्व माध्य एव व्यक्तीभविष्यति ।1 प्रक्षामात्राशब्देन तदाधारतयेति । नहीन्द्रियाणा पृथिव्यादिभूताघार वं युक्तमितिभावः । चैतनवर्गमिति । प्राकरणिकप्रशशब्देषन जात्यभिप्रायतिभावः । तस्याप्याधारतया प्रकृतमि

न्द्रप्राणशब्दाभिधेयं निर्दिश्येति । ’ तावा एता. ’ इत्यादि पूर्ववायोत्ते परस्पराक्ष वे दृष्टान्नघटते, प्रशामा

श्रागामाधारान्तरकथनादिति भावः | तस्य च परमा मन्य कथमित्याह – तमेवानन्दोऽजरइति । एवमर्थविशेषदृष्टा.

दाष्र्ष्टान्तिषभात्रवैघट्यमुख्य वप्राकरणिक प्रयोगसाघारप्यैरनुगृहीत्पतिवाक्य स्वार्थमुपसूत्रार्थमुपसंहरति तदेतदिति एवं प्रथम योजनाया तद्यथा रथस्यारेषु इत्यादिवाक्यमेवमेव विषयात् ‘सएपप्राणएव’ इत्येतद्वाक्यौदाह

रणं वाक्यान्तराण्यपि परब्रह्मपराणि सन्तीति प्रदर्शनार्थम रेनोपक्रमवार पिटायस्वारस्य प्रति परिम एवमयंत्रिम्वारस्यप्राचल्यस्वार्थसिद्ध यादपि कण्ठ तन्व युक्तमिति मुखान्तरण योज्यात अथवेति । पूर्वयोजनाथमध्या

मचन्दस्था मनीयर्थः । अस्या वा मान वर्तमानपरे ऽध्यात्मशब्दः उपसहारवाक्यमुपबाधितमिति पूर्वपक्षिणोत्तं तत्रेदमु त्तरमुत्तंभत्रति उपक्रमोपसहारी वाक्यावयत्री तयारवयवभूतयो. परस्पर वध उपक्रमप्रावय विविरोधे । अत्रत्व नेकावान्ताक्वैः पर्यालोचितैः प्रतिपन्नस्य महावाक्यार्थस्यावयविनो विराध अवयवभूतोपत्रमो दुर्चः । यथा गङ्गायाघोषः

प्रतिनसतीन्यादिषु घोष.प्रतिवसतीति पदाभ्या प्रतिपन्न क्यार्थमुपत्रम स्थगङ्गापद नबाघते अपितु स्वयं तदनुगुणार्थेभ्यति

तद्वदिति तदेतदभित्रयन् परमा मासाधारणधर्मभूयस्य दर्शयत तथाहीति । ’ हिततमं मन्यसे ’ इति याक्य न्याष्ट्र गूढार्थसङ्ग्रह

‘ मामेत्र विजानोहि’ इति बत्ता यः इन्द्रः सकैतकी एतदुत्तराजातानुब्राह्मणे स्वस्थ परमात्माधीन व सम्यग्जा नातीत्यर्थस्य स्फुटतया अनचतुर्विवक्षा नसभवनीति ता पर्यम् - तदेतत्सर्वमभिप्रेत्याह – जीवादर्थान्तर भूतेःस्मिन्परमा रमन्येवोपपद्यत इत्यर्थइति । योजनायाचास्या अजातशत्रुब्राह्मणैकण्ट्यन सर्वेषामा मनां परमा माघन वस्य उत्तया इन्द्रोऽपि तदन्तर्गत इत्यर्थसिद्धयनीति अध्यात्म सम्बन्धभूमेत्यत्र सर्वजीवानामात्मसम्बन्धः प्रतिपिपादयिर्षितः | सच

निधनामचिजोवाना बहु वैन सबन्धनहुन्वमिति सूत्रतात्पर्ये प्रकटीकृतम् ||

उपक्क्रनप्रभृ युपसहारपर्यन्त बहूनां धर्माणा सन घस्य प्रतिपादनॆन उपत्रम् मात्रप्राइस्यपयोध्नया पूर्वपक्षी नोंदेति उस्मारसहारप्रानल्यस्य ततोऽपि ज्यायसहरद्भावादिय अथवेत्या देना यं जनारमाह-‘माय दिजनीहि । इत्यादि पूर्ववाक्षोत्तोघर्न. इन्द्रे नसभवतीत्यभिप्रत्याह-प्रथम मित्यादिना | हित्तमशब्दस्य भगवदुत्तार्थ एव युक्तः ।

आनन्दोऽजर: ’ इत्यादिश्रुत्युत्तरश्रुत्यर्थविचार:

[ इन्द्रमाण ११११

श्रीभाष्यम्

यं त्वं मनुष्याय हिततम मन्यसे ’ (३.९) इति, ‘मामुपास्य ’ (३.९) इति च परमात्मासा

धारणमोक्षसाधनोपासनकर्मत्यं प्राणशब्द निर्दिप्रस्येन्द्रस्य प्रतीयते । तथा ’ एप एच साधु कर्म कारयति तं यमेभ्यो लोकेभ्य उन्निनीपति एप एवासाधुकर्म कारयति तं यमघोनिनी पति ’ (को.३.९) इति सर्वस्य कर्मणः कारयितृत्वं चं परमात्मधर्मः । तथा तद्यथा रथ

स्यारेषु नेमिरर्पिता नाभावरा अर्पिताः एवमेवैतां भूतमात्राः प्रशामात्रास्वर्पिता, प्रशामात्राः प्राणोऽर्पिता’ (३.९) इनि सर्वाधारत्वं च तस्यैव धर्मः । तथा ‘सएप प्राणपत्र प्रज्ञा त्माऽनन्दोऽजरोऽमृतः । (३.९) इत्येतेऽपि परमात्मन एव धर्माः । ‘एप लोकाधिपतिरेप ,

सर्वेश: ’ (३.९) इति च परमात्मन्येव सम्भवति । तदेवमध्यात्मसम्वन्धभृम्रोऽत्र विद्यमा नत्वात्परमात्मैवात्रेन्द्रप्राणशब्द निर्दिष्टः ||

श्रुतप्रकाशिका

बघादेरप्युपक्रम(भू )नमुपक्क्रमस्यापि महावाक्यान्तर्भावात्तदुक्तिः नतु तावन्मात्रस्य साधक वाभिप्रायेण लोकाधिपतिः लोक स्वामी सर्वेश्वरः सर्वनियन्ता,

ननु ‘पा रक्षण’ इति घात: पतिशब्दः तत्कथमत्र शेषिवाचित्वमुच्यते, नहि सर्वत्रावयवशतिरेव रूदिशक्तिर पियस्ति । अन्यथा ‘गमेर्डो’ इति व्युत्पच्या गोशब्दस्य सर्वजङ्गमवाचित्वप्रसङ्गात् स्थिताया गोरवानवत्वप्रसद्भाच | अतश्शेषिणि पतिशब्दो रूढः अन्यथा वृद्धौ च मातापितरौ साध्वी भार्या सुताश्शशु अप्यकार्यशतं कृत्वा भर्तव्या मनुरवीत् ||॥

।

?

इतियायेन पितुरसरक्षके पुत्रेऽपि पितरप्रति पतिशब्द प्रयोग प्रसङ्गादिति । सूत्रार्थनिगमयति तदेवमिति । ‘अध्यात्म सम्बन्धभूमाह्यस्मिन्’ इति सूत्राश: परैरेवव्याख्यातः अध्यात्मसम्बन्घः प्रत्यगा मसम्बन्धः तस्य भूमा बाहुल्यमुपलभ्यते अस्मिन्नध्याये आयुषःप्रभुत्वमिन्द्रियाश्रयत्व शरीरोग्थापक व विषयेन्द्रियादिविश नप्रतिक्षेपेण उत्सग मदनचे पदश्यत

इति । अपरैश्च प्रज्ञादेहन्द्रियमन: प्राणात्मना सबन्धोऽध्या मसबन्ध: स्भूयानिति व्यख्यात्मत्तम् आरधिपति ग्वादीना मनःप्राणसचन्घत्वादीना च परमा मसाधकत्वाभावात् । इन्द्रसज्ञदेवताविशेष तात्पर्यनिषघपर सूत्रमिति चेन

इन्द्रस्य शरीरऽपि प्राणेन्द्रियमन प्रभृतीना विद्यमानतया त प्रतिक्षेपासामध्यत् ‘अस्मिन्शरीर ’ इति निर्देशोही. शरीर '

इपिहि समवति ‘सदेव सोम्येदम्’ इतीदशब्दवत् सर्वनामपदस्य साधारण वात् प्रत्यगर्थविषयीन देवताविषयत्वमयुक्त मितिचेन्न इन्द्रस्यापि स्वामान प्रत्यहमिति प्रत्यत्तयाऽवभासात् । ‘प्राणोस्मि’ ’ मामुपास्व ' इतिहि तद्वाक्यम् | इन्द्रमानस्य प्राधान्यतः प्रतिपाद्य प्रतिक्षित इतिचन्न प्राणेद्रयम्नादिस्बन्धानो तरिक्षा

सामर्थ्यात् । सौनवचनव्यत्तयनुगुणता च नस्गत् प्राण:परमा मेति प्रतिज्ञातमाचे सूत्रे द्वितीय स्थेन नजा परमाम व गूढार्थसंग्रह:

‘उपासात्रैविध्यात्’ इतोपासनस्य प्रतिपिपादयिधिनायाः स्फुटमुक्तेः तेनोपासिंघादः ज्ञाने त्याक्षणिम इति परो किरभिनिवेशमूलैवेति पूर्वमेयं तम् । इन्द्रद्वारा साधुकर्मकारयितृत्वमपि परमात्मनश्त्या-तथेत्यादिना | इद्रले स्य

सर्वलोकान्तर्गततया सर्वलोकाधिपतेरेपेन्द्रलोक धिपत्य इन्द्रस्तु द्वारभूत एवेत्या शयन।ह- एपलोकाधिपतिरिति । शब्देन

’ समआत्म विद्यात्’ इति वाक्यमपि इन्द्रान्तर्यामित्वेन परमात्मन्येव भवतीत्यबोधितः । ‘समभामेतिविद्यात्’

इंन्द्रप्राण १-१११ ] ’ शास्त्रदृष्ट्या’ इत्यन शास्त्रशब्दनिक्षततार्थ्यनिरूपणम्

३२७

श्रीभाध्यम्

कथं तर्हि प्रज्ञातजीयमावस्येन्द्रस्य स्वात्मन उपास्यत्वोपदेशस्सद्वच्छते; तत्राह|

सू. ३१ - शास्त्रदृष्ट्यातूपदेशो वामदेवचत् (१.१.११)

प्रज्ञातजीयभानेनेन्द्रेण ‘मामेव विजानीहि “मामुपास्व’ (को. ३.१) इत्युपास्यस्य ब्रह्मण स्स्वात्मत्वेनोपदेशोऽयं न प्रमाणान्तर प्राप्तस्वात्मावलोकनष्टतः, अपितु शास्त्रेण स्वात्मदृष्टि कृतः । एतदुक्तं भवति–’ अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविय नामरूपे व्याकरवाणि ’ (छां.६.

३.२] ‘ऐतदात्म्यमिदं सर्वम् ’ [६.८.७] ‘अन्त प्रविष्टश्शास्ताजनानासर्वात्मा’ (यजुरा रण्यक] ’ य आत्मनि तिष्ठन्नात्मनोऽन्तरो यमत्मा न वेद यस्याऽत्मा शरीरं य आत्मान तप्रकाशिका

मेव निषेध्य न परमा मेति पूर्वपक्षिते तत्प्रतिसमाधानपरेण परमाव प्राण इति प्रतिशय रमर्थनीयम् नपरमानं ९६० दन्तप्रति नेन्द्रइन्युत्ते क:प्रनिक्षेपः नघटोऽस्ती युचेनपटइतित् त्याविरोधाभावात्मप्रतिशते मन प्रान्स ग्धादयस्तु न परमात्वसाधन (ना) समर्थाः || ननु नाय परमात्मा वित्तिय इति प्रतिशतेसति ने द्र इति प्रतिबिंध न युतमितिचेन्न त्वदुत्त युक्तेरिन्द्रप्रतिक्षेपकत्वाभावात् । अस्तुवा त प्रतिक्षप स्त.किं स्तुपरसदस्य परमा मपरस्ट पयोगीतिचेन्न परमसाध्यस्याव्यवहितसाधव हेतूपस्थापक वे सभवति परम्परया साधकार्थपरत्वेम निर्वाहानुपपत्तेः ॥

उत्तरसूत्र शङ्कयाऽवतारयति कथंतीति । प्रज्ञातजीवभावस्येति । इदिपरमैश्वर्य इत्यादिप्रकृतिप्रत्ययविभागन

परमात्मपरत्यामेन्द्रादिश दानामयुक्त त्याष्ट्रवघादिमिनिर्वाहानुपपत्त । तत्कथमेिन्द्रशध्देन परमात्मनिर्देश इतिभावः । पूर्व परमात्मपरत्वसाधकहेतुरुत्त पूर्वपक्षयुक्तेः क परिहारहत्यपेक्षायां सूत्रावतार इत्यर्थः ॥ .

सू. ३१ = शास्त्रदृष्ट्यातूपदेशो वामदेववत् (१.१.११) को दृशउपदेशइत्यत्राह- प्रज्ञातेति । शास्त्रदृष्टिशब्दस्य व्यवच्छेद्यमाह - सप्रमाणान्तरेति । शास्त्रस्य दृष्टिः शास्त्र

रूपा दृष्टिरिति वा प्रनीतिस्स्यादिति तव्यावृत्यर्थमाह- शास्त्रेणेति । वस्य दृष्टिरित्यपेक्षाया स्वामशब्दः स्वानुभवप्रत्यक्षेणा मावलोकने जीवमानप्रकाशः शास्त्रण तन्मूल्योगेनचा मानुभषे परमा मपर्यन्ततथा प्रकाश इतिभावः । नहि प्रमाणावशे पेणान्यत् प्रमेयमम्यद्भवति तच शास्त्र किमित्यत्राह-एतदुत्तमिति | जीनवाचिपदाना परमात्मसामानाधिकरण्यापा

दिकाः श्रुतीरुदाजिहीर्षन्नामरूपव्याकरणश्रुतिमाह- अनेनेति । जीवेऽप्यनुप्रवेश दर्शयितमाह - ऐतदात्म्यमिति । तदेव गूढार्थसङ्ग्रहः

इति वाक्यतात्पर्यम् एतदितरोपनिषद्वाक्यैरेव सिद्धयन। त्यभिप्रेत्य ‘मामेव विजानीहि’ इति वाक्यतात्पर्यनिर्णयार्थ शास्त्र दृष्ट्यातूपदेशो वामदेववत्’ इति सूनम् । अत्रात्मशब्दघटितोपनिषद्रपशास्त्रमेव विवक्षितमिति शेयम् ||

अनेन जीवेनात्मनाइनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणीत्यादि । पूर्व जिशासाऽधिकरण (८८०,९०४-५) एतच्छ्रुत्यर्थ. निरूपितः । अन्त.प्रविष्टश्शास्ताजनानामिति । इद वाक्य शङ्कराचार्ये. उपदेशसाहस्त्रयो ‘तत्त्वमसि’ इत्यादिवाक्यसमशीलतयोपात्तम् । यआत्मनि तिष्ठम्निति | यमयतीन्त भेटपरीमति शाnिin

३२८

(

तद्वैतत्पश्यन् ’ इत्यादिश्रुत्यर्थः

[ इन्द्रप्राण ११११

श्रीभाष्यम्

मन्तरोयमयति ’ [वृ. ५.७.२२) ’ एप सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपाप्मा दिव्यो देव एकोनारा यणः’ (सुवाल. ७. ख] इत्येवमादिना शास्त्रेण जीवात्मशरिरकं परमात्मानमवगम्य जीवात्म वाचिनामहंत्वमादिशब्दानामपि परमात्मन्येव पर्यवसान ज्ञात्वा ‘मामेव विजार्न हि, मामु पाव ’ (कौ. ३.१) इति स्वात्मशरीरकं परमात्मानमेवोपास्यत्वेनोपदिदेश इति । चामदेववत् यथा वामदेवः परस्य ब्रह्मणस्सर्वान्तरात्मत्वं सर्वस्य च तच्छरीरत्वं शरीरवाचिनां च श

शरीरिणि पर्यवसानं पश्यन् ‘अहम्’ इति स्वात्मशरीरकं परब्रह्म निर्दिश्य तत्सामानाधि

करण्येन मनुसूर्यादीन् व्यपदिशति ‘तद्वैतत्यन् ऋषिर्वामदेवः प्रतिपेदे अहंमनुरभवं सूर्य चाहं कक्षीवानृपिरस्मि विप्र’ (पृ.३.४.१०) इत्यादिना । यथा च प्रह्लादः । श्रुतप्रकाशिका स्पष्टयति अन्तः प्रविष्टइति । शरीरत्व लक्षण दर्शयति यआत्मनीति । पर्यवसान शावति नामरूपव्याकरणश्रुतिल ब्धार्थ उक्त: उपदिदेशत्यन्तेन ‘शास्त्रदृष्ट्यातूपदेश’ इत्यंशो व्याख्यातः ‘वामदेववत्’ इत्यश व्याचष्टे -यथेति ।

शरीरिणे पर्यवसान पश्यन्नित्यन्तेन ‘तद्वैतत्पश्यन्’ इत्येत व्याख्यातम् | उत्तार्थविशदीकरणायाह - यथाच प्रह्लादइति || गूढार्थसंग्रह

’ एषत आत्माऽन्तयग्यमृतः’ इति ‘तत्वमसि’ इत्यादिसमशीलमिति अहिकुण्डलाधिकरण (श.भा) उत्तम् | काप्चमाध्य न्दिनपाठभेदेन द्वाविंशति(का) चतुर्विंशति (मा)नार षष्ठ्यभ्यासेन ‘एषम आत्माऽन्तहृदय’ (छा) इति शाण्डिन्यविद्यायानय इव भेदएव विवक्षितः । सूत्रवारथ ‘शब्द विशेषात् ’ इयत्र शाण्डिल्यविद्यावावयस्य मेदपत्वमप्रितीति परेषामपि संमतम् । तद्वदेवात्रापीति ‘उभयेऽपिहि मेदेनेनमधीयते’ इति वदतरस्कृतो विवक्षितम् । इत्येवमादिनेत्यत्रादिपदेन

‘सतआत्मेति’ माध्यन्दिनवाक्यं ‘योविज्ञाने तिष्ठन् - एघतआत्मा’ इति काण्ययावयम् ’ आत्मैवेदमग्र आसी पुरुष —

विधः, सएप इहप्रविष्टः, तदात्मानमेवावेद हब्रह्मास्मि’ इति ‘एषम आन्मान्तहृदये’ (छा. शा) ‘समआत्मति’ (को) इत्यादिवाक्यानि विक्षितानि ||

स्वात्मशरीरक परमात्मानमेवेति

‘तत्वमसि’ इत्यत्र ‘ऐतदात्म्यम्’ इत्यस्य ‘श्वेतकेतो’ इत्यस्य च नव

कृत्वः अभ्यासेन ’ अनेन जीवनात्मना’ द्वायुषमानुसारेण व श्वेतकेतुशरीरकपरमात्मैव विवक्षितः । ‘तदात्मानमेवा देहब्रह्मास्मि’

इत्यत्रापि कौषीतकवाक्यैषाध्यैन ‘ब्रह्मवा इदमप्र आसीत्’

इत्यस्यात्मनशब्दस्य च वैयर्थ्यप्रसङ्गेन च

अन्तर्वाग्यमेद एवं विनक्षित इतिप्रागेव साधितम् । एवच ’ समआत्मेतिविद्यात्’ इत्यत्रापि श्रुत्यन्तैरकाध्यैनन्द्र शरीरकपर मान्मैव विवक्षितइति निधीयत इतिभावः ।

श्रुतिदृष्ट्या इत्याघनमिधाय

‘शास्त्रदृष्ट्या ’ इत्युतया विधिवाक्यघटित

शास्त्रमेत्र विवक्षितम् । विधिप्रत्ययस्य शासनमर्थ इति रचनानुपपत्यधिकरणे ‘स्वशासनावचोधिशास्त्रम् ’ इति सूमयनुरो.

घेन आचार्यपादैनिर्णीतम् । एव च मामुपास्व ’ ’ आत्मेत्येवोपासीत ’ ’ आ मानमेवोपासीत’ इत्यादी विधिमत्ययस्य "

शासनमेवार्थः । एव च ‘शास्त्रदृष्ट्या’ ‘उपासाप्रेषिध्यात्’ इति पदद्वयेन विधेयार्थतात्पर्य श्रुतिरेय शास्त्रपदेन वित्रशिता ||

द्वैतत्पश्यन्ऋपर्या मदेवइत्यादि ॥ बृहदारण्यके तृतीये सूर्य ‘मैदासत्’ इत्युपम, सत्र

पुरुषशग्दस्या धंद्यमभिहितम् | तुरीयेऽध्याये मधुसूदनमाणे सवा अय समु पुरिय इति सर्वशरीरकपुर

इन्द्रमणि ११११ ] अह ब्रह्मास्मीति सुत सिद्धान्निसम्मतार्थ एव युक्तः, वामदेषोऽप्युपासानिष्ठएवं

३२९

गूढार्थसंग्रह:

शब्दार्थ यश्यते । ‘सएप इह प्रविष्ट आनशाप्रेभ्य इत्यनन्तर ‘सयोत एकैकमुपास्ते नसवेद आकृत हो अतए केरून भवाने ‘आ मेत्येवोपासीत’ इति वाक्ये आ मन्शन्दस्यापि ध्यापक चैतनवाचिन सर्वशरीय इति सूनितम् ।

एतदुत्तर अत्रोने सर्वं एक भवति इतिवाक्य श्रूयते । तदुत्तर अन्तरतर यदयमा मा सयोऽन्यमानः नियब्रुवाण }

ब्रूयात् त्रिय सम्पतीन्यात्मानमे प्रियमुरासीन ’ (८) इत्यत्र ’ अन्तरतरं यदयमात्मा’ इत्यनेन ‘सएप इह प्रविष्ट: ' इत्यर्थरस्मारित । एतेन सर्वव्यापक चेतनसय मियत्व सर्वव्यापक चेतनस्यैकत्वेन ’ अह्यते सर्वएक भवन्ति’ इत्येतेन व्यापाना व्यापक एव एकीमान कथितः । अनन्तर ‘प्रझविद्यया सर्वे भविष्यन्तो मनुष्या मन्यन्ते किमुत तझानेत् यस्मात्त समभवत् ’ (९) इत्यत्र ब्रागरसर्वभाव मूलभूतशानमनः एतदनन्तर ‘ब्रझया इदमम आसीतटा मानमेवावे. दह ब्रह्मास्मि इति तस्मात्तत्सर्वमभवत् ’ (१०) इतिवाक्यम् । अत्र ‘ब्रह्मवा इदमप्रआसीत् ’ इति वाक्यामावेऽपि

अवशित्रमागेन प्रतिवचने प्रष्टु जिशासानिवृत्तिभवति इति । तद्वाक्य किमर्थमिति विवेचनीयम् । इदश्चवाक्य ‘तद्धद तर्ह्यव्याङ्कतमासीत् ’ इति पूर्ववाक्यसमशीलम् । तत्र नामरूपव्याकरण प्रवेशनिब-घनमिति व्यवमुत्तम् । ‘सएप इह ·

प्रष्टि’ इति आत्मम्शब्दार्थविवरणमेव, प्रवेशश्च प्रळयानन्तरसृष्टिसमकालिक, एवच प्रळयानन्तरसृष्टिसले सर्वा न्त प्रविष्टचेतन एव आ मनुशब्दार्थ. पर्यवसन ||

एवं च ‘ब्रझना इदमग्रआसीत्’ इत्यनेन प्रळयस्यामन्शन्देन तदनन्तरसृष्टिसमकालिकान्त प्रविष्टचेतनस्य बोध

नपूर्वक तस्यामन एव ’ अहब्रह्मास्मि’ इति सर्वभावहतुभूतज्ञानविषयत्वाभिधानेन ब्रह्मण सर्वभावे स्टस कालिकान्तः प्रवेशव मूल्यमे युक्त भरति । अन्यथा ’ आमानमेवावत्’ इत्यत्र आमन्शब्दस्य वैयर्थ्यमेव स्यात् । अनन्तर ‘तथे

योदेवाना प्रत्यनुध्यत सएव तदभवत् ’ इत्यत्र तच्छन्देन पूर्वोत्तसर्वभावहेतुभूतशान विषयीभूतार्थस्य परान सर्वो प्रागुतज्ञानमेव हतुरिति भाव । एवमेव तथगंणा तथा मनुष्याणा तद्वैतत्पश्यऋषिर्षामदेव प्रतिपेदे अह मनुरभव (

सूर्यश्च’ इति तदिदमध्येतर्हि यरवदाह ब्रह्मास्मीति सइद सर्वेभवति तस्यहनदेवाश्थ नाभूत्या ईशते काम लेवास भवति अथ योऽन्या देवतामुपास्त अन्योऽसावन्योऽहमस्मीति नसवेद यथा ६झुरेव संदेवाना यथाह हव पश्यो मनुष्यभुज्यु एवमेक्क पुरुषो देवान् भुनक्तयेकस्मिनेव पशौ आदीयमानेऽप्रियभवति किमु बहुषु तस्मादेषा तन्नप्रिय यदेत मनुष्या:

विद्यु ’ इत्यत्र वामदेवादीनामभेदशानेऽपि सर्वा तर्याम्या मशानमेक मूल्म् | इथ च एवन्द यग्यभेद एव विवक्षित. ‘अथ योन्याम्’ इति निन्दावाक्येऽपि सर्वान्तर्याम्यन्यदेवतैव विवक्षिता । इत्ययमर्थ एत-उतिविषय ‘आमैवेदमम’ ।

इयुपक्रमप्रभृतिवाक्यपर्यालोचनेन प्रतीयते । इममर्थममिप्रेत्यैव स्वात्मशरीरकपरमात्मानमेवोपदिदेशेति पूर्यभाष्यवाक्यम् ।

वामदेवस्य सगुणब्रह्मविद्यानिट वेन ‘आत्मेत्येवोपासीत’ इति अत्रत्यवाक्यानुरोधन व ‘अहमनुरमम्’ इत्यादी तत्तन्छ रीरकपरमात्मैव विवक्षितइति निश्चीयते ॥

‘वामदेववत् ’ इत्यभिधाय ’ उपासात्रैविध्यात्’ इति वदत. सूत्रकृत ‘आमेत्येवोपासीत’ इत्यनन्तर ‘तद्वै तत्पश्यन्ऋऋपिर्यामदेव.’ इत्यत्रापि स्वामशरीरकपरमात्मोपासनमेषाभिमतम् । अतएव ‘गर्भेऽनुसन्न वैशम्वेदमह देवानां जनिमानि विश्वा’ (ऐ. ४. ४) इत्युपक्रम्य ‘गर्भे एव एतच्छयान: वामदेव एवमुवाच । स एवविद्वानस्माच्छ रीरमेदादूर्ध्वमुपक्रम्य अमुष्मिन् वर्गे लोके सर्वाकामना अमृतरसमभवत्समभवत् ’ (ए ४.४) इ युक्तार्थ उपनि पदन्ते ‘सहतेन प्राज्ञेता मना-अमृतस्सममवत्समभवत्’ इत्यम्यासेन दृढीकृत । अत उक्रान्तिपूर्वक मुति प्रतिपादनन बृहदारण्यके उपासननिष्ठ वस्य प्रतीत्या परसमतनिर्विशेषविद्यानिष्ठ व घामदेवस्य नास्तीति निर्म सराणां स्फुटम् । गर्भ एव 42

सर्वगत्वादनम्नस्येति वि. पु. वचनार्थ:

३३०

[ ईन्द्रप्राणा- १-१११

श्रीभाष्यम्

सर्वगत्वादनन्तस्य स एवाहमवस्थितः । मत्तस्सर्वमहं सर्व मयि सर्वे सनातने ’ इत्यादि

वदिति । अस्मिन्प्रकरणे जीववाचिभिश्शब्दैरचिद्विशेषाभिधायिभिश्चोपास्यभूतस्य परस्य ब्रह्मणोऽभिधाने कारणं चोद्यपूर्वक माह

सू. ३२ - जीवमुख्यप्राणलिंगान्नेतिचेन्नोपासात्रैविध्यादाश्रितत्वादिहतद्योगात्(१.१.११) श्रुतप्रकाशिका

।

उत्तरसूत्रमवतारयति अस्मिन्निति । जीववाचिभिरित्यादि । त्वाष्ट्रवादिलिप्रतिपादनकारणमपि कथनीय मित्यभिप्रेतम् उपरितनग्रन्थानुगुण्यात् कारणं प्रयोजनरूपम् | उपदेष्टुमितिहि वक्ष्यते, चोधपूर्वकमाह नत्कार्यप्रतिक्षे पार्थक चौद्य विशेषणाशे तात्पर्ये प्रतीयत इति तस्य प्रयोजनमेव प्रष्टव्यं तथ्वोद्यरूपेण पृष्टवानित्यर्थः ॥

सू. ३२ जीवमुख्यप्राणलिंगान्नेतिन्नोपासात्रैविध्यादाश्रितत्वादिहतयोगात् (१.१.११) गूढार्थसंग्रहः वामदेवस्य देवानां जने: ज्ञानस्य प्रतिपादनेनच वामदेवस्य कार्यकारणभाव: अकल्पित इत्येवामिप्रेतं तु पररीत्या सांत

तत्वमिति च निर्मत्सराणा स्फुटम् ||

सर्वगत्वादनन्तस्येति । अनन्तशब्दः त्रिविधपरिच्छेदरहितपर इति परेषामपि संप्रतिपन्नम् । देशकाल. रिच्छे

दशून्यत्व देशवालव्यापकत्वरूप यथातथैव वस्तुपरिच्छेद शून्य वमपि वस्तुव्यापकत्वस्यमेव । ‘अन्तर्बाहश्च तत्सर्वं व्याप्य नारायणरिस्थत : ’ इति श्रुत्यर्थ: ‘सर्वगत्वादनन्तस्येत्यत्र विवक्षितः । इत्थं च सर्वगतत्वादनन्तस्येत्यनेन ‘सरवाह मत्रस्थित’ इत्यमेदे हेतुकथनेन ‘अन्तरतर यदयमात्मा’ इति प्रागुदाहृतश्रुत्यर्थप्रकाशनेन वामदेवप्रहादयोरेक एवामिप्रायो

विवक्षितः । परमते अनन्तस्य सर्वगत्वादित्यभेदहतीत्त नै घटते । ‘अनन्तत्वात्सए वाहम् ’ इत्युको तन्मतसूचनं यथा कथचिरस्यात् । ‘मत्तस्सर्वमहसर्वम्’ इत्यत्र कार्यकारणभावेनैवाद उपपादितः सोऽपि परमते कार्यकारणभावस्य सि तत्वेन नघटते इति भगवत आशय: ‘मयिसर्वम्’ इत्याघाराधेयभावोचिरपि परमतेऽनपेक्षिता || एतावता इन्द्ररूपजीवएव श्रुतिप्रावस्येनोपक्रमप्राबल्येन च प्रतर्दनविद्यविद्य इति शङ्का उपक्रमोपसंहारयोरुभयोः

परमात्मनः विद्यावेद्य वेन परिहना। मनुष्यहिततमोपासनकर्मन्य सन्द्रिऽसभवात् । इन्द्रस्योत्तराध्याये परमारमाघीनशा

नस्य स्पष्ट वश्यमाणत्वेन मामुपास्व ’ इत्यत्र स्वा मशरीरकपरमा मैव विवक्षित इति ’ अध्यास्मसम्वन्धभूमा’ इति सूत्रसण्डेन व्यासेन निर्धारिततया ‘मामुपास्व’ ‘मामेव विजानीहि’ इति ज्ञानोपासनवाचिघातृदयप्रयोगेण उपास्य ब्रह्मभिन्नशेयब्रह्मनापर्येक वस्य परोत्तस्यायोगेन सगुणब्रहोवात्र विवक्षितमिति इन्द्रशब्दश्रुतिनं घटत इति निरूपितप्रायम् ।

अथ लिङ्ग पूर्वपक्षिणो विवक्षितं तदाशक समाधत्ते- जीवमुख्यप्राणलिङ्गादित्यादिना | परमाध्ये (प) अथवा ‘नोपासानाविध्यादाश्रितत्यादिहतयोगात्’ इत्यस्यायम. योऽर्थः न झवाक्येऽपि जीवमुख्यप्राणतिक विरुध्यते, इथं ‘उपासात्रैविध्यात्’ त्रिविघमिह ब्रह्मोपासन विवक्षितं प्राणघर्मेण प्रशाधर्मेण, स्वधर्मेणघ इतिवृत्तिकारसम्मतो

इन्द्रमाण १-१-११]

‘उपासाविष्यादित्यत्र निविधोशसन स्थापनम्

३३१

श्रीमाध्यम् 6

जिस वकारं विधात्’ (कौ. १.८) ‘त्रिशीर्पाणं त्वामहनम् । अरु

म्मुखान्यतीन सालावृकेभ्यः प्रायच्छम्’ (क).३.१) इत्यादिजीलिङ्गास्, ‘यायदस्मिश रीरे प्राणो वसति तावदायुः ’ (३.१) ’ अथ सलु प्राण एवं प्रशात्मेदं शरीरं परिगृह्योत्था ,

पयति’ (३.१) इति मुख्यप्राणलिङ्गाष्य नाध्यात्मसम्यन्धभूमेतिचेत् - न ‘उपासाप्रवि

ध्यात्’ हेतोः उपासनायिध्यमुपदेष्टुं तत्तच्छन्नामिधानं निसिल कारणभूतस्य ग्रह्मणस्व

रूपेणानुसन्धानम् भोक्तृवर्ग शरीरकत्वानुसन्धानम् भोग्यभोगोपकरणशरीरकावानुम न्यानंचेति त्रिविधमनुसन्धानमुपदेष्टुमित्यर्थः । तदिदं त्रिविधं ब्रह्मानुसन्धान प्रकरणान्तरे

प्यप्याधितम् ’ सत्यज्ञानमनन्तं ग्रह्म’ (तं. आन. १. अनु) आनन्दो ब्रह्म ’ [ते. भृ.६] इत्या 6

दिपु स्वरूपानुसन्धानं ‘तत्सृष्टा । तदानुप्राविशत् । तदनुप्रविश्य सघत्यचाभवत् । नि

दक्तंचानियक्तं च । निलयनंचानिलयमंच | विशानंचाविज्ञानं च | सत्यंचानृतंच सत्यमभवत् ' श्रुतप्रकाशिका (

नवाचं विजिशासीत वचार विद्यात्’ इति केवल मद्वचनमेन विजानीहि, वत्तार मां च विजानीहीत्यर्थः ।

मुख्यप्राणः पञ्चवृत्तिः, मुख्यशब्द इन्द्रियादिव्यावृत्त्यर्थः नमो निषेध्याकाङ्क्षायमनतिविप्रष्ट सौत्र पदमध्याहृतम अध्या त्मेति | हेतुत्वं विवृणोति उपासनेति । उपदेष्टु मेत्यनेन प्रयोजनतया हेतुत्वं स्पष्टम् त्रैविध्य विवृणोति निखिलेति । स्वरूपेणानुसन्धानं अद्वारकगुणविशिष्टानुसन्धानम्। निविधानुसन्धानस्य प्रमाणमूल्य सिद्धेय निर्वाह उपपन्नरस्यादिति शङ्कायामाश्रितत्वादित्येतव्याचष्टे । तदिदमिति । कुत्रेत्यपेक्षायां प्रकरणान्तरध्वी युक्तम् | आश्रितं प्रतिपन्न मित्यर्थः । तत्सष्ट्येत्यादि । ‘सत्यं शानमनन्तम् ’ इति देशकालवस्तुपरिच्छेदरहितस्य ब्रह्मणः ‘ब्रह्मविदाप्नोति’ इति वेद्य त्वविधानात् प्रकरणस्य वैद्यब्रह्मप्रतिपादनपरत्वात् ‘सयएवंवित्’ इति निगमनवाक्येऽपि पूर्वोत्तसमस्तप्रकार विशिष्ट वेदनप्रतीतेब्ब, चिचिच्छरीरकत्वानुसन्धानमत्र विवक्षितमिति माध्यामिप्रायः ॥ t

गूढार्थसङ्ग्रहः

योऽयमर्थो निरूपितः सएव युक्त इत्यभिप्रेत्य विवृणोति - उपासात्रैविध्यमुपदेष्टुमित्यादि । ‘त मामायु मृत मिन्युपास्व’ इति बाक्यमेव त्रिविधोपासनप्रतिपादकम् । आयुरिति प्राणघर्मेण अमृतमिति स्वधर्मेण मामिनिति प्रज्ञाघर्मेण ब्रह्मणः

त्रिविधोपापासनस्योते: इति व्यासायें: श्रुतो त्रिविधोपासनस्य या विवक्षा उत्ता सेव युक्ता । ‘प्राणोवा आयु. प्राणो वा अमृतः’ इत्युत्तरवाक्ये प्राणशरीरिकस्वरूपे पासनस्य पूर्वत्राक्यनिर्धारणेन प्राणशब्दार्थामृतशब्दार्थयोरेकत्वता पर्येण प्र.

तेरसम्मवात् । अतः अमृतमिति स्वरूपविबचाया न किंचिद्वाधकम् ‘तस्मादेतदेवोक्थ्यमुपासीत’ इत्यनन्तस्व वयमिति कर्तव्यताविधिपरम् यक्ष्यमाणत सद्गुणविशिष्टविविधोपासनविधि: ‘‘मणोऽस्मि’ इत्यत्र अतः बावर्येषवाक्यताऽत्र सम्भवति । तेन न्यायरक्षामण्युत्तदोषस्य नावसरः ||

॥ इन्द्र प्राणाधिकरणं समाप्तम् ॥

(सु.म) उपासामे विध्योपपादनम्

३३२

[ इन्द्रप्रांण- ११११

श्रीभाष्यम् 3

इत्यादिषु भोफ्टशरीरतया भोग्यभोगोषफरणशरीरतया धानुसन्धानम् । इहापि प्रकरणे तत्त्रिविधमनुसन्धानं युज्यत एवेत्यर्थः ॥

एतदुक्तं भवति यत्र हिरण्यगर्भादिजीवविशेषाणां प्रकृत्याद्यचेतनविशेषाणां च परगात्मासाधारणधर्मयोगः तदभिघायिनां शब्दानां परमात्मवाचिशग्देर सामानाधिकरण्य या दृश्यते तत्र परमात्मनस्तत्तच्चिदचिद्विशेषान्तरात्मत्वानुसन्धानं प्रतिपिपाद विपितं इति । अतोऽनेन्द्रप्राणशब्द निर्दिष्टो जीवादर्थान्तरभूत परमात्मैवेति सिद्धम् ॥ भगवद्रामानुजमुनि निरचिते शारीरकमीमांसाभाप्ये प्रथमाध्यायस्य प्रथम.पादः

श्रुतप्रकाशिका

ननु ’ सयचायं पुरुपे यश्चासायादित्ये सएक’ इत्युक्त्वा अनगर ‘सयएवंवित्’ इति वाक्येन जीवा

नर्यामिण आदित्यान्तर्वर्तिनश्चोपासन मुच्यत इतिचेन्न स्थानभेदेन विद्याभेदप्रसङ्गात् । सचानुपपन्न “एतमानन्दमयमा त्मानमुपसङ्कामति इत्यानन्दमयप्राप्तिफ्लथवणेन ‘अलविदाप्रोतिपरम् । तस्माद्वा एतस्मादात्मन इत्यादिन प्रतिपादितानन्दमयविषयविद्यैक वावगमात् प्रकरणस्य सभवत्येक्यामय वे याक्यभेदानुपपत्तेच, ‘सयश्चायम्’ इत्यादि

वाक्ये किमुच्यत इतिचेत् विविधानुसधान रूपैक विद्याया मोक्षफलकत्वेन विवक्षितत्वेसति तत्र स्वरूंपणावस्थितस्य नुसघ ने

शान।दिगुणवद्दि॰यविग्रहृयोगस्याप्यनुसन्घेयतासिद्धयर्थं पुण्डरीकाक्षमप्रावृतयपु॒र्गत दिश्यये । त्न * सायं सयश्चायं पुरुष इत विज्ञानमयादन्तरस्यान दमयस्यानुवाद ‘यश्वासावादित्य’ इति विग्रहातिदेश ||

किंच आनन्दमयप्रतिपादनानन्तरम् ‘अझविदामोति’ इ युवक्रमाभिहितप्रातिविशदीकरणायें ‘अथातोऽनु.

प्रश्ना.’ इति प्रश्ना उपशिक्षा पूर्वप्रतिपादनस्य बुभुत्साहतुवमतश्श देनोच्यते ‘उताविद्वान्’ इति । उत विद्वान् इति

पद ‘निपातस्य’ इति छान्दसो दीर्घ: ‘अथासपत्नान्’ इतिवत् अवद्वान् इतिपदेसादात्तत्तत्पुर ४

तुल्यार्थे ’ इत्यादिस्मरणात् ‘अविद्वान्प्रतिगृह्णाति’ इतिवत् अन्तोदात्तचेदपद तस्माद्विद्वानितिपद कश्चनाविप्रवृष्टद्द

दयादिस्थानस्थमनर्वाच्छन्न च ब्रह्मोपार्सनो विद्वान् किमत प्रेत्य अमुलोक ‘परमेव्योमन् ’ इम्युक्त लोकग छतीत्येक

प्रश्न । उन गत्यनपेक्षमिर्हेत्र ब्रह्मामोतीत्यर्थसिद्ध प्रभ. ‘आहोविद्वान्’ इति | समता’ इति भोवतृ व विवतम् कश्वत् अहग्रहेणोपासीनोऽपि विद्वानमुलोक गत्वा किं समझते मोग्यभूत ब्रह्मभवतीत्येक प्रश्न उत ब्रह्मस्वरूपणैकीम नीत्यर्थसिद्ध प्रश्न ॥

एव शास्त्रविष्यमूला गतिविशेषस्वरूपभेदभावावविषयाः प्रभा बहुवचनविवक्षिा नरिवार नत्वौषयिक गुणविशिष्टस्यैव विलक्षणस्य ब्राण. प्राप्यत्वादिशापनाय ‘सोऽकामयत ’ इत्यादिना जग कारण यादेक निर तश्यानन्दपर्यन महिमानमुक्तचा ‘सयञ्चायम्’ इत्यादिवाक्य बदति सकृष्टहृदयस्थ वा विप्रष्टर विमण्डलदस्था

नस्थ वा पूर्वोत सत्य वादिलक्षणमानन्दादिगुणक वा ब्रह्मोपासीन सर्वोपविद्वानमा ष्टिविभूतिक निरतिशयानन्द परमा मान भोग्यभूत भोत्तासअनुभवतीति प्रश्नोत्तम

प्रत्यानयादरमव्य रसद विद्याविशेष,

इन्द्रप्राण १-१११ ]

‘मौका भोग्यम्’ इत्यत्र उपासाविध्यापपादनम्

३३३

श्रुतप्रकाशिका

निशनामचिरादिगतिमय भोक्तृमोग्यभावेनावस्थानं च प्रतिपादयितुं सन्निवृष्टविप्रय स्थानविशेषोषलक्षणार्थ ‘सयश्यायम इत्युक्तं तस्मादादिन्यान्तर्यर्तितयोपासन मानन्दवह्रया न विधिसितम् । अत उत्तलक्षणत्रिविधं पास्नमेवात्र विवक्षितम् ॥

एवं ‘भोक्ता भोप्यं प्रेरितारं च मत्या सर्व प्रोक्तं त्रिविधं प्रझमेतत् ’ इत्यादीनि सहशानि श्रुत्यन्तराणिव वियचिरानि निरिघोपासनस्य स्फुटतरख्वात् भोक्तृभोग्ययारीश्वर विद्या वं व थरिस्पेक्षाया दि

तरप्रकारिन्यमिति त्रिविघोशसन शुलन्तराविशद हेतु बाद नन्दवटीयावयाहृत अन्य इद्दतद्योगान्’ इत्येव्याचष्टे इहापीति | आनन्दोऽजरोऽमृत इति स्वेन रूपेणानुन्धानम् ’ प्राणोऽस्मि’ इत्यचिद्विशिष्टशनुसन्धानम ‘मामुपास्त्र’ इति निद्विशिष्टानुसन्धान मिनि त्रिविधानुस-धानमहोपपद्यत इत्यर्थ, विविधानुसन्धाने वर्तव्येऽप्यन्त्र

चिद्विशेषाचिद्विशेषविशिष्टयोतिः मयं सामान्येन चिचिद्विशिष्टानुसन्धान प्रकरणान्तरोतलिपेक्षा प्रम न्यायस्य प्रतर्दनविद्यामात्र निवारयान्वशिष्टपासनपरवाह दर्शयति एतदुक्तमिति । यनेति । अय न्यायो न प्रतर्दनविद्यामानविषयः अपिवीदृशसवैप्रकरणविषय इतिभावः । सामान्येन चिट

ि

वासीक्रियते निघेरवैयर्थ्यांय तथा चिचिद्विशपविशिष्टोपासन विहित चिदचिहिणधनुरुध्य मिन्यभिप्रायेणाह– हिरण्यगर्भादीति । हिरण्यगर्भादिजीवविशेषाणामिति पदेन परमा इच्छेन च ‘परमात्माव्यव स्थितः समझा सशियः’ इतिश्रुति: स्मायंते, अनन्यपरेण नारायणानुबान सर्वविद्यास्पास्या नारायणश्येति निर्णीत स्वादिन्द्रायुपासनैऽपि तत्तदन्तर्यामी नारायणएवोपास्य इतिभावः । पाशुपताधिकरण स्थाऽनुवदिष्यमाणपरा पर्यन्तावविवक्षाशापक द्विविध प्रदर्शयति परमात्मासाधारणेति । परमामासाधारण घर्मयोगात्राधि करण्याच्च विशिष्टोपासन पर चमवगम्यत इत्यर्थः । अधिकरणार्थमुपसहरति अतइति ॥ अत्र वैश्विदेव वर्णित प्राणव्यापारस्यापि परमात्मायत्तत्वात् तसङ्कीर्तन जीवन की स्यौपाधिकरण

परब्रह्मरूपताशापनार्थं अन्यथा निविधमुपासन प्रसज्येत ततश्च वावय दस्स्ादिति, तदयुत्तम् । ‘नित्योपलव्ध्यनुपल व्धिप्रसङ्ग. ’ ’ अपीतौ तद्वत्प्रसङ्गात् ’ इतिवत् प्रसङ्गशब्दस्यायुतत्वात् घावयभेदाभावाचा | एकवाक्येनैवहि विधी

यते ’ तं मामायुरमृतामेत्युपास्त्र’ इत्यत्र मामिति जीवविशिष्टताता आयुरिति प्राणविशिष्टता ‘आयु’प्राण’ इत्य नन्तरवाक्यम् | अमृतमिति स्त्रेन रूपेशावस्थितिः अतएवविध परमात्मानमुपाखेलेक वाक्यन्यम् । उपासात्रैविध्यविधा

नस्य वृत्तिकाराभिमसत्यात्तदनतिक्रनाय परेरेव त्रिविधोपासनपरत्वेन योजनान्तर वृत्तम् । तत्र ज्ञान क्रियाशक्ति द्वयाऽश्रय बुद्धिप्राणरूपोपाधिधर्मेण स्वधर्मेण च विविध ब्रह्मोपास्त्रमिति | १दयुत्तम् जीयेश्वर दगन्त र रूपोपाध्यय छेद कहिए! त गभावात् ‘ यस्यात्मा शरीरम् ’ ’ मनोमयःप्राणशरीर: ’ इति जीवप्राणयो. परमात्मानप्रति शरीरतया प्रकारत्वस्य श्रुतत्वेन प्रकारान्तरेण क्षैनिध्यकल्पनायोगाच्च, अन्येत्वेवमुणसात्रैविध्येन वाक्यैक चमाहु. प्रशाशरीरो जीवशरीर: प्राणश रीरश्च परमामोपास्यः । तत्र प्रज्ञाशरीरो मनोमयः | जीवशरीरो वाङ्मयः वाक्शन्दः शब्दपरिणामशक्तियोगात् परमा "

काशविषय: अतो वाङ्मय आकाशशरीरः, आकाशशरीर व च जीवशरीरस्य पर्यन्त ’ तस्यान्ते सुपिरगूँमूक्ष्मम् तस्य मध्ये मद्दाननि.’ इति हृदयाकाशमध्ये अग्निशब्देन जाठराग्रिपरमा मज्जाल्या ससृष्ट जीवममिघाय ‘तस्याशिखा यामध्ये परमात्मा व्यवस्थितः’ इति आम्नानादिति । तदध्यनुपपन्नम् मनोमयादिव्यूहानामप्रामाणिकत्वस्य पूर्वमेय 8

दर्शितत्वात् ||

(अ.प्र) उपासाविध्योपपादनम्

३३२

[ इन्द्रमाण ११ ११

श्रीभाष्यम्

इत्यादिषु भोक्तशरीरतया भोग्यभोगोपफरणशरीरतया चानुसन्धानम् । इहापि प्रकरणे तत्त्रिविधमनुसन्धानं युज्यत पवेत्यर्थः ॥

एतदुक्तं भवति यत्र हिरण्यगर्भादिजीवविशेषाणां प्रवृत्याद्यचेतनविशेषाणां च पर मात्मासाधारणधर्मयोगः तदभिधायिनां शब्दानां परमात्मयादिशग्देर सामानाधियरण्यं वा हृदयते+ तत्र परमात्मनस्त त्तच्चिदचिद्विशेषान्तरात्मत्यानुसन्धानं प्रतिपिपादयिपित्तं इति । अतोऽमेन्द्रमाणशब्द निर्दिशे जीवादर्थान्तरभूत परमात्मैवेति सिद्धम् ॥ T

भगवद्रामानुजमुनिविरचिते शारीरकमीमांसाभाप्ये प्रथमाध्यायस्य प्रथमः पादः *}

श्रुतप्रकाशिका

ननु ’ सयचायं पुरपे यश्चासावादिये सएक. इत्युक्त्वा अनभर ‘सयएवंनित्’ इति वाक्यन जीवा 3

"

नयमिण आदित्यान्तर्वर्तिनश्योपासन मुच्यतइतिश्चन्न स्थानभेदेन विद्याभेदप्रसङ्गात् । रुचानुपाः एतमानन्दमयमा त्मानमुपसङ्क्रामति’ इत्यानन्दमयप्रातिपलथवणेन ‘अलविदाप्नोतिपरम् । तस्माद्वा एतस्मादात्मन · “इत्यादिना प्रतिपादितानन्दमयविषयविद्यैकत्वावगमात् प्रकरणस्य सभवत्येक्याक्य वे वाक्यभेदानुपपत्तेच, ‘सयञ्चायम्’ इत्यादि T

वाक्ये किमुच्यत इतिचेत् त्रिविधानुसधान रूपकविद्याया मोक्षफलकत्वेन विवक्षितत्वे सति तत्र स्वरूपणावस्थित नुसघ ने

शान।दिगुणवद्दि॰यविग्रहयोगस्याप्यनुसन्धेयतासिद्धयर्थे पुण्डरीकाक्षमप्राकृतयपुगत दिश्यये । ०थ ‘सयश्चायं पुरुष इत {

विज्ञानमयादन्तरस्यान दमयस्यानुवादः ‘यम्घासावादित्य’ इति विग्रहातिदेश ॥

किंच आनन्दमयप्रतिपादनानन्तरम् ‘ब्रह्मविदामोति’ इ युपक्रमाभिहितप्राप्तिशिदीकरणायें ‘अथातोऽनु प्रश्ना.’ इति प्रश्ना उपशिता पूर्वप्रतिपादनस्य बुभुत्साहतुवमतश्श देनोच्यते ‘उताविद्वान्’ इति । उत विद्वान् इति पद ‘निपातस्य ’ इति छान्दसो दीर्घ: ’ अथासपत्नान्’ इतिवत् अवद्वान् इतिपदेसरा युदात्तस्यस्यात् ‘तरपुस्पे तुल्यार्थे ’ इत्यादिस्मरणात् ‘अविद्वान्प्रतिगृह्णाति’ इतिवत् अन्तोदात्तचेदपद तस्माद्विद्वानितिपद कश्चन/विप्रवृद्

दयादि स्थानस्थमनर्वाच्छिन्न व ब्रह्मोपासनो विद्वान् किमत प्रेत्य अमुलोक ‘परमेव्योमन्’ इयुत्त लोक गछतीत्येक

प्रश्न । उन गत्यनपेक्षामहैव ब्रह्मप्राप्नोतीत्यर्थसिद्ध प्रभ. ’ आहोविद्वान्’ इति । समता’ इति भोक्तृव विव ६ जम् कश्चत् अहग्रहेणोपासीनोऽपि विद्वानमुलोक गत्वा किं समझते मोग्यभूत ब्रह्मभवतीत्येकप्रश्न | उत ब्रह्मस्वरूपणैकी भ नीत्यर्थसिद्ध प्रश्न ॥

एव शास्त्रवैविध्यमूल गतिविशेषस्वरूप भेद भावावविषयाः प्रभा• बहुदनविवरिवार

त्वौपायक गुणविशिष्टस्यैव विलक्षणस्य ब्रह्मण प्राप्यत्वादिशापनाय ‘सोऽकामयत ’ इत्यादिना जग कारण वादक निर तत्यानन्दमयना महिमानमुत्तवा ‘सयश्चायम्’ इत्यादिवाक्य वदति सन्टिहृदयस्थ वा विप्रकृष्टविमण्डादि स्था नस्य वा पूर्वोत सत्य वादिलक्षण मानन्दादिगुणक वा ब्रह्मापासीन सर्वोपे विद्वानमालोषात प्रत्यान्नमयाटस्महेव्य विभूतिक निरतिशयानन्द परमा मान भोग्यभूत भोतासन्ननुभवतीति प्रश्नोत्तरमुत्तक । अतरसवें विद्याविशेष

इन्द्रप्राण १-१११ ]

‘मौका भोग्यम्’ इत्यत्र उपपादनम्

३३३

प्रकाशिका

निदानामचिरादिगतिमत्व भोवतृमोग्यमावेनावस्थानं च प्रतिपादयितुं सन्निकृष्टविप्रस्थान विशेषोपक्षणार्थ ‘सयश्चायम इत्युचं तस्मादादित्यान्तर्यर्तित योपासनमानन्दवया न विधिसितम् । अत उत्तरक्षणत्रिविध पाएनमेवा विवक्षितम् ॥

एवं ‘भोचा भोप्यं प्रेरितारं च मत्वा मर्च प्रोक्तं त्रिविधं ब्रह्ममेतत् ’ इत्यादीनि सहयानि श्रुत्यन्तराणिव विवभिनानि निषिघोरासनस्य स्फुटतरत्वात् भोवतृभोग्ययारीश्वविद्य व वरिस्पेक्षाया दिनुस्

तम्यारिवमिति त्रिवियोशन श्रुत्यन्तविवाद नन्दवा हृत अयम् इद्दउद्योगाम्’ {

इत्येव्याचष्टे इहापीति | आनन्दोऽजरोऽमृत इति स्वेन रूपेणानुसन्धानम् ’ प्राणोऽस्मि’ इत्यचिद्विशिष्टानुसन्धानम ‘मामुपास्य’ इति चिद्विशिष्टशनुसन्धासमिति त्रिविधानुसन्धानविपद्यत इत्यर्थः, विविधानुसन्धाने पतंव्येऽप्य चिद्विशेषाचिद्विशेषविशिष्टयोतिः क्थ सामान्येन चिचिद्विशिष्टानुसन्धानहि प्रकरणतरोतलिपेक्षा न्यायस्य प्रतर्दनविद्यामानविषयत्व निवारयान्वष्टपासनदर्शयति एतदुक्तमिति । यत्रेति । अय न्यायो न प्रतर्दनविद्यामाश्रयः अपिसवैप्रकरणविषय इतिभाव साम्येन टिचर है foite स्वास्वीक्रियते विधरचयर्थ्याय तथा चिचिद्विशविशिष्टोपासन विहिरू चिडिय मित्यभिप्रायेजाह – हिरण्यगर्भादीति । हिरण्यगर्भादिजीव विशेषणामिति पदेन परमानच ‘परमात्माव्यव स्थितः समझा सशिन ’ इतिश्रुतिः स्मायंते, अनन्यपरेण नारायणानुकाषेन सर्वविद्यासुदास्या नागयण एवेति निर्णीत त्यादिन्द्रायुपासनेऽपि तत्तदन्तयांमी नारायणयोपास्य इतिभावः । पाशुपताधिकरण तथाऽनुवदिष्यमाण पर

,

पर्यन्त विवाशापक द्विविध प्रदर्शयति परमात्मासाधारणेति । परमा मासाधारण घर्मयोग तू द्वारिधि करण्याच विशिष्टोपासन पर बमवगम्यत इत्यर्थः । अधिकरणार्थमुपसहरति अतइति ॥ अत्र वैश्विदेव वर्णित प्राणव्यापारस्थापि परमामायत्तत्वात् तत्कीर्तन जीवन की स्स्यपाधिको प्रण

परब्रह्मरूपताशापनार्थे अन्यथा त्रिविधमुपासन प्रसज्येत ततश्च वाक्यमेदस्यादिति, सद्युतम् । ‘नित्योपलव्ध्यनुपल व्धिप्रसङ्ग ’ ’ अपीतौ तद्वत्प्रसङ्गात् ’ इतिवत् प्रसङ्गशब्दस्याश्रुतत्वात् वाक्यभेदाभावाच्च । एक्वाक्येनैवहि विधी

यते ’ तं मामायुरमृतमित्युपास्व’ इत्यत्र मामिति जीवविशिष्टतोता आयुरिति प्राणविशिष्टता ‘आयु प्राण’ इत्य नन्तरवाक्यम् । अमृतमिति स्त्रेन रूपेणावस्थितिः अतएवविध परमात्मानमुपास्वत्यैषवाक्य वम् । उपासात्रैविध्यविद्या नस्य वृत्तिकाराभिमसत्यात्तदनतिक्रमाय परेरेन त्रिविषोपासनपरत्वेन याजना तर कृतम् । तत्र ज्ञानत्रियाशतिद्वयाऽश्रय

बुद्धेप्राणरूपोपाधिधर्मेण स्वधर्मेण च त्रिविध ब्रह्मोपास्यमिति । १दयुतम् जीवेश्वर मेदान्त करण्स्पोपा त सभावात् ‘यस्यात्मा शरीरम् ’ ’ मनोमय प्राणशरीर ’ इति जीवप्राणयो. परमात्मानप्रति शरीरतया प्रकारत्वस्य

नत्वेन प्रकारान्तरेण विध्यकल्पनायोगाश्च अन्येत्वेवमुपासात्रैविध्येन वाक्यैक वमाहु प्रशाशरीरो जीवशरीर, प्राण रीरश्च परमामोपास्यः । तत्र प्रशशरीरो मनोमयः । जीवशरीरो वाङ्मयः वाक्शब्द: शब्दपरिणामदातियोगात् परमा 3

काशरिषय: अतो वाङ्मय आकाशशरीरः आकाशशरीरव च जीवशरीरत्वपर्यन्त ‘तस्यान्ते सुपिरग्मूक्ष्मम् तस्य मध्ये महानग्नि ’ इति हृदयाकाशमध्ये अभिशब्देन जाठराग्रिपरमा मज्वाल्या रुस्ट जीवमभिघाय ‘तस्याशिशखा यामध्ये परमात्मा व्यवस्थित इति आम्नानादिति । तदध्यनुपपन्नम् मनोमयादिब्यूहानामप्रामाणिकत्वस्य पूर्वमेय दर्शितत्वात् ||

वेदान्तसार:

३३४

इन्द्रप्राण ११-११

श्रुतप्रकाशिया किंघ अस्मि प्रकरणे प्रशाशब्दस्य सहोत्क्रमणपृथग्यवहाराभ्या स्थानप्रमाणेन च जीवप्रसिद्धमनोविषय वोपपादने

नेश्वरप्रशाशाक्चैवाचित्याभावात् प्राणशब्दस्य घटशब्दस्योदाहरणशक्ति वानियाभावात् त्रियाशत्तियाधिवाभ याश्च ३तः

प्रशाप्राणशब्दौ न मनोमयप्राणमयवाचकौ । यदि प्रसिद्ध मनोवाक्प्राणा एत कार्यभूता विवक्षिताः तस्मिन्प्रकरणे चक्षुः श्रोत्रादीनामपि प्रकृतत्वात्तपा च परमा ममयत्वादुपासाथैविध्य विरुध्यते । आकाशशरीर व जीवशरीरत्वपर्य• तत्वमित्यप्य

'

युक्तम् । ‘सस्य मध्ये महानमि.’ इत्यशिशब्दस्य जीवाभावात् ‘तन यस्सश्रितो नित्य स्थाल्याममिरिया र्पितः । आत्मानं संविजानीयात् - इति स्मृतिवचन न जीनस्य श्रुतावनिशब्दवाच्यत्वे प्रमाण, किंतु स्थान स्था निनोर्षलश्चव्य दृष्टान्तमाघसमर्पषम् |

वाङ्मयस्य जीशरीरकत्व भवत्प्रक्रिया विरुद्ध च प्राणमयस्यान्तर्यामित्वाभ्युपग

मात् अन्तर्यामिणो जीवशरीरकत्वभवणाच्च, ‘यस्यात्मा शरीरम् ’ ‘सत आत्माऽन्तर्याम्यमृत ’ इतिहि श्रूयते तमो धिष्ठातृतथाऽभ्युपगमस्य वाद्ययस्य जीवशरीरक श्रुतिविरुद्ध च ‘य पृथिवीमन्तरे सरन्यस्य पृथिवीशरीरम्’

इत्यारभ्य ’ एप सर्वभूतान्तरात्माऽपद्दतपाप्मा दिव्योदेव एको नारायण ’ इति समान प्रकरणे नारयस्यैवान्तया मिग्वश्रवणात् धर्येक्यात्सर्वमुपपन्नमितिचेन सर्वेषा व्यूहाना सर्वधर्मसभवेन व्यूहत्रय तव्यापारविभागव्यवस्थोपन्यासानुप

पत्तेः यथोक्तमेवोपासात्रैविध्यमिति सिद्धम् || इति इन्द्रप्राणाधिकरणम्

॥ श्रुतप्रकाशिकायां प्रथमाध्यायस्य प्रथम पादम्समाप्त ॥

अथ वेदान्तसारः

सू. २९ = प्राणस्तथानुगमात् (१.१.११) आत्मान हिनतमरूपमोक्षसाधनोपासनकर्मतया प्रज्ञातजीवभावस्येन्द्रस्य ’ प्राणोऽस्मि प्रज्ञा मा तमामायुश्मृतांम यु

पास्व’ (को. ३. १) इति विधानात् सएव जगत्कारणम् । कारणोपासनहि मोक्षसाधनम् ‘स्य तावदेव घिर यावन्न बिमोदये अथ समस्ये’ (छो. ६.१४.७) इतिश्रुतरिति नाशङ्खनीयम्; प्राणशब्दसमानाधिकरणे द्रशब्दनिर्दिष्टशे जीवा

दर्यान्नरभूतउम्रलक्षण, परमात्मैव । कुतः १ तथानुगमात् परमा मासाघारणाना दाजरामृतादिध्वस्येन्द्रप्राणशब्दनिष्टि स्थानुगमोहि हृदयते - ‘सएष प्राण एव प्रशात्माऽनन्दाऽजरोऽमृत (ौ. १.३) इति ॥ ,

सू-३० न वक्तुरात्मोपदेशादिति चेदध्यात्मसम्पन्धभूमायस्मिन् [१-१-११] उपक्रमेहि — मामेव विजानीहि ’ (की ३.१) इति वाष्ट्रवघादिना प्रशातजीचभावस्य इ द्रस्योपदेशात्, तपसहार 4

स्वदनुगुणो वर्णनीय इतिश्चेत् - नेतत् ‘अध्या मसम्बन्धभूमाह्यस्मन् अध्यात्म परमात्मधर्म | परमात्मसम्बन्धबहु मस्मि

निन्द्रशन्दाभिधेये वाक्योपत्रमप्रभु युम्ह राश्यते । ‘यत्वमनुष्याय हिततम मन्यसे ’ (को. ३.१) इति हिततमोपासन ,

इंन्द्रमाण- १-१-११ ]

वेदान्तसारः

ury

प्रारब्धम् | तच्च परमात्मधर्म: । ‘तमेव विद्वानमृत इह भवति । नान्यः पन्थाः’ (पुरुष) इत्यादिश्रुतेः तथा ‘एम एव साधुकर्मा कारयति’ (कौ. ३.९) इत्यादिना सर्वन कारयितृत्वम् ’ एवमेवैता भूतमात्राः ’ (३.९) इत्यारम्य प्रशा

मात्राः प्राणेष्वर्षिताः १(३.९ )इति सर्वाधार तथा आनन्दादयश्च, ‘एपोषाधिपतिः’ (३.९) इत्यादिना स्वेंश्वरव सू. ३१= शास्त्रदृष्ट्यातूपदेशो वामदेववत् (१.१.११) नामरूपव्याकरणादिशास्त्रात् सवंश-दे: परमामैवाभिधीयत इति दृष्ट्या स्वपनायायम

शास्त्रस्पाईि वामदेवादयः तथैव वदन्ति -‘तद्वैतत्पश्यन् ऋषिर्वामदेवः प्रतिपेदे अहमनुस्भव सूर्यश्च’ (इ.३.४.१०)इति जीवमुख्यप्राणलिंगान्नेतित्रन्नोपासात्रैविध्यादाश्रितत्वादिहतद्योगात १-१-३२ ‘ त्रिशीर्षाणं त्वाष्टमहनम्, यावद्ध्यस्मिन् शरीरे प्राणो वसति तावदायुः ’ (कौ. ३.१) इत्यादिजीवलिङ्गं, मम्

प्यप्राणरिङ्ग चास्मिन् दृश्यत इति नैवमितिचेन्न; उपासात्रैविध्यात् हेतोजींवशब्देन प्रा०शब्देन च परमानोऽभिधा नम् | अन्यत्रापि परमात्मनः स्वरूपेणोपासन भोक्तृशरीरकत्वेन भोग्यभोगोपकरण शरीरक वेन इति त्रिविध परमारोपास नमाश्रितम् | ‘सत्यं ज्ञानमनन्त ब्रह्म’ (तै आन. १) इति स्वरूपेण तदनुप्रविश्य सञ्चत्यत्याभवत् ’ (६) इत्यादि ’ सत्यं ।

'

चान्त च सत्यममवत् ’ (६) इति भोक्तृशरीरकत्वेन भोग्यमोगोपकरणशरीरवत्वेन च; सहापित सभवादेयमुपदेशः ।

‘ जन्माद्यस्य यतः’ (शारी.१.१.२) इत्यादिषु सद्ब्रह्मा मेति सामान्यश-देहि जगकारण प्रकृतिपुरषाभ्याम भू

मिति साधितम् । ‘ ज्योतिश्चरणाभिधानात् ’ (शारी. १.१.२६) इत्यस्मिसूत्रे पुरुषसूचोदितो महापुरुषो जगत्कारणमिति शब्दविशेषतो निर्णीतम् । सरव प्रज्ञातजीववाचिमिरिन्द्रादिश-देशप क्वचि कचिच्छास्त्रदृष्ट्या तत्तहरीरकतया घोषास्य वायोपदिश्यत इति ‘शास्त्रदृष्ट्यातूपदेशो वामदेववत् ’ (शारी. १.१.३१) इति उपासात्रैविध्यात् इति साधितम् ॥ इति वेदान्तसारः अथ वेदान्तदीपः

सू - २९ प्राणस्तथानुगमात् [१-१)

कोषीतकीब्राझणे प्रतर्दनविद्यायां ’ त्वमेषमे वरं वृणीष्व यत्व मनुष्याय हिततम मन्यसे (का. ३.१) इतिप्रत दंनोक इन्द्रः ‘प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मा तमामायुरमृतमित्युपास्त्र ’ ३.१. इत्याह । अत्र हिततमोपासनकर्मतया निर्दिष्ट इन्द्र

प्राणशब्दामिघैयः, किंजाँव १ उत परमात्मेति सशयः । जतिपूर्व:पक्ष: । कुतः इन्द्र॑शब्दस्य जीवविशेष प्रस प्राणशब्दस्यापि तत्समानाधिकरणस्य सएवार्थ इति ‘तमामायुमृतमि युपास्व ’ इति तस्यैवोपास्यत्वोपदेशात् इति । रादा – न्तस्तु – इन्द्रप्राणशब्दनिर्दिष्ट जीवादथीन्तरभूतं पर ‘सएप प्राणरय प्रशात्माऽनन्दोऽजरोमृतः १ ३.१ इवीन्द्रमाण शब्दनिर्दिष्टस्यैव जीवेष्वसम्भावितानन्द बाजरत्यादिश्रवणत् । सुनार्यस्तु उपायोपदिष्ट इन्द्रशन्दरिं अझ ; तथेति प्रकारवचनः परमझमकारभूतेष्वानन्दादिष्वस्यानुगमात् || “>

[ इन्द्रमाण १५-११

वेदान्तदीपः

३३६

[११–१] चेदध्यात्मसम्बन्धभूमायस्मिन् सु-३० न वक्तुरात्मोपदेशादिति

नायमुपास्यःपरमात्मा ‘मामेय विजानीहि तमामाथुरमृतमिन्युपास्व’ को. ३.१. इति प्रशात

जीवभावस्ये द्रस्य

वक्तुस्स्वात्मन उपास्यत्वोपदेशात् उपप्रमे जीवभावनिमयेसति उपसंहारस्य तदनुगुणतया नेयत्वादितिचे; आध्या मसं बन्धभूमाह्यस्मिन्- आत्मनि संबन्ध: अध्यात्मसम्बन्धः तस्य, भूमा बहु यम् । जीवादर्थान्तरभृतामाधारणधर्मध्व हुत्वमस्मिन्यकरणे उपक्रमप्रभृत्युपसंहारादुपलभ्यते । उत्क्रमेतावत् ’ यंत्वं मनुष्याय हिततमं मन्यसे । ३.१ इतिहा

नोच्यमानमुपासनं परमात्मोपासनमेव, तस्यैव हिवतमत्वात् । तथा ‘एश्व साधुकर्मकारयति ३.९ इत्यादिसाध्व साधुकर्मणोः कारपितृत्वं परमात्मन एव धर्मः । तथा ’ तद्यथा रथस्यारेषु नेमिरर्पिता नामावरा अर्पिता एयमेवता भूत मात्राः प्रशामात्रास्वर्पिताः, प्रशामात्राः प्राणोऽर्विताः १.३.९ इति सर्वाधार र स्यैव धर्म: । आनन्दादयश्च, ‘एप ·

लोकाधिपतिरेप सर्वेश्वरः ३.९ इति च । हीतितौ । अतः परवायमित्यर्थः ॥

·

परमात्मैवोपास्यश्चेत् –कथम द्र. ‘मामुपाख ‘.३.१. इत्युपदिदेश इत्याह

सू. ३१- शास्त्रदृष्ट्वातूपदेशो वामदेववत् (१.१.११) तःप्रविष्टदशास्ता जनानाग

इ सर्वात्मा न ' ् द ् र ( स ् य ज ी व आरुण . स ् य ३. ै व सतः प्रअनु . २१ स ) ् व ' ा त ् म त ् व े न ' तत्वमसि ो प ' ा स ् य भ .छा ू त प र म ा त ् म .६.८.७ ो . प द े ' श ो ऽ य श ा स ् यआत्मनि त ् र द ृ ष ् ट ् य ा | त ि ष ् ठ न ् ा त ् म न ो ऽ न ् त र ो ऽ य म ा मा नवेद य स ् य ा न ् म ा शरीरं यआत्मनोऽन्तरो यमयति सतआत्माऽन्तर्याभ्यमृतः १ (वृ.५.७.२२) ’ एप सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपामा दिव्यो

देव एको नारायण: ’ सुचाल ख. ७. इत्यादीनिहि शास्त्राणि परमात्मानं जीवा मनआत्मतयोपदिदिश: ; अतो जीवाम याचिनश्शन्दा: जीवात्मशरीर परमात्मानमेव यदन्तीति शास्त्रदृष्टार्थस्य तस्य ‘मामेव विजानीहि, माम् - उपास्व १.३. १. इति स्वात्मशब्देन परमात्मोपदेशो नविरुध्यते । यथा वामदेवश्शास्त्रदृष्ट्या स्वात्मशरीरकं परमात्मान पश्यन् अहं मिति परमात्मानमवोचत् ‘तद्वैतत्पश्यन् ऋषिवमदेवः प्रतिपेदे अहमनुरभव सूर्यवाह पक्षीवानृषिररिम विभबृ.३. 1

. इति ॥

जीवमुख्यप्राणलिंगान्नेतिचेन्नोपासात्रैविध्यादाश्रितत्वादिहतयोगात्[.१.१०]

• त्रिशीर्षाण वाष्टमनमरुन्मुखान्यती सालावृकेभ्यः प्रायच्छम्’ ’ यावदस्मिन्शरीरे प्राणो वसति ताबदायुः ' .३.१. इति जीवमुख्यप्राणलिङ्गात् न ा ध ् य ा त ् म स म ् ब न ् ध भ ू म ् म ् र ा परमात्मध्वनिश्चयइतिचेन्न; परमा मनएव स्वकारेण जीवश रीरकत्वेन प्राणशरीरकत्वेन चोपासात्रैविद्धयाद्धेतोः तत्तच्छन्देनाभिघानमिति निश्चीयते । अन्यत्रापि ब्रह्मोपासनात्रैवि ध्यस्याश्रितत्वात् ’ सत्य ज्ञानमनन्त ब्रह्म’ते.आन. १. ’ आनन्दो ब्रह्म ’ .६. इति स्वाकारेणोपास्यत्वम् ’ सच्चत्यच्चा भवत् ’ .६. इत्यादिना भोक्तूशरीरकत्वेन भोग्यशरीरकत्वेन च । इह प्रतर्दनविद्यायामपि तस्य त्रैविध्यस्य र '

इन्द्रप्राणशब्दनिर्दिष्टः परमात्मा ||

अतः ॥ इति वेदान्तदीपे इन्द्रप्राणाधिकरणं समाप्तम् ॥ "

प्रथम पादश्च समाप्तः

अथ अधिकरणसारावळी

विद्या प्रातर्दनी सा वदति हिततमोपास्तिकर्मेन्द्रमेव ख्यातमाणेन्द्रचिहान्चितमपि तदसौ विश्वकर्मेतिचेन्न ।

व्रात्रेधा छुपास्यं बहुविधचिदचित्कझुकं स्वात्मना च प्राणेन्द्रप्रक्रमोऽपि प्रचलतरमहावाक्यवैघट्यभनः ॥ १ ॥

यानं कारणैकस्थितमिति कथितं ज्योतिषीन्द्रे च तत्तु प्रख्यातान्यैकनिष्ठं प्रथममितमतस्तन्मुखोत्थित्ययोगः । अप्राप्ते तद्विमर्शे प्रकृतशिथिलता नेतिचेत्सत्यमेतत्

विष्णुत्पत्त्यादिनीतिभ्रमत इह पुरोवादमुत्प्रेक्ष्य शङ्का ॥ २ ॥ ज्योतिप्राणेन्द्रशब्दाः परतरविपयाः कारणव्याप्तघर्मा

इत्येतत्साध्वमीपां बहुविहतिमती ख्यातमात्रेतु वृत्तिः । तत्कौश्चयानिलात्मा कथित इह तथा ध्यानतस्तत्फलाप्त्यै मुख्यप्राणादर्लिङ्गं तदुपहितपरोपासनान्मोक्षणाय ॥ ३ ॥

कार्य यत्कर्मवश्यं यदपि दृढमितं तन्निरूढैस्तु शब्दः निर्दिष्टे ब्रह्माण स्यात्काचिद्गातहता रूढिरैन्द्रीनयेन ।

तलिङ्गानन्यथासिद्धयधिगमनबलात्तद्विशिष्टे विवक्षा

स्यादीशे ज्योतिरिन्द्राद्यभिलपनपदेऽहंत्यमादीरिते च ॥ ४ ॥ स्वेच्छातरसर्चहेतुश्शुभगुणविभवानन्तनिस्सीमहर्षः

शुद्धाकर्मोत्थनित्याकृतिरनुपधिका काशनादिस्वभावः । सप्राणाप्राणभेदव्यतिभिदुरजगत्प्राणनो दिव्यदीप्तिः

प्राणेन्द्राद्यन्तरात्मा प्रभुरधिकरणगणैरसप्तभिः प्रत्यपादि ॥ ५ ॥ इति इन्द्रप्राणाधिकरणम् प्रथमः पादस्समाप्तः

43

श्रीलक्ष्मीहयवदनलक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः ॥ श्रीमते रामानुजाय नमः ॥

॥ अथ प्रथमाध्याये द्वितीयपादे सर्वत्रप्रसिद्धघधिकरणम् ॥ श्रीभाष्यम्

प्रथमपादे अधीतवेदः पुरुषः फर्ममीमांसाश्रयणाधिगतवर्मयाथात्म्यनिशानः केवल कर्मणामल्पास्थिरफलत्वमवगम्य वेदान्तवापयेपुचापातप्रतीतानन्त स्थिर फल ब्रह्मस्वरुपत

दुपासनसमुपजातपरमपुरुषार्थलक्षणमोक्षापेक्षोऽयधारितपरिनिष्प नयस्तुयोधनशव्यशक्ति

र्वेदान्तवाफ्यानां परस्मिन् ब्रह्मणि निश्चितप्रमाणभावस्तदितिष संव्यतारूपनारीश्वमीमांसा श्रवणमारमेतेत्युक्तं शास्त्रारम्भसिद्धये । अनन्तविचित्रस्थिरप्रवरूपभोक्तृभोग्यभोगोषकर अथ सर्वत्रप्रसिद्धयधिकरणम् श्रुतप्रकाशिका

प्रथमे पादे इत्यादि । किमर्थमत्र प्रथमपादाधिवरणार्थानुमणम् । अत्यते- पादानुयायिनोऽध्य प्रत्यधिक

रणमनुयायित्वस्फुटीकरणाय । किमर्थमनुयायित्वकथनम् त्रिपादप रुतिः कुतः १ सूत्रकाराभिप्रेतत्वात् पाद भेदोह्यर्थ मेदात् । त प्रश्न गतिविशेषात् तपकि प्रमाणम् १ सम्प्रदायत्रमः | चित्राधिकरणार्थानुषमणेन त्रिपाद्या अनारम्भणीयत्वशङ्काचार्थात् परिता भवति । त्रिपाद्यामुदाहरिष्यमाणाना थुनीना प्रथमपादाधिकरणोन्यायाविषयत्व ज्ञापनार्थत्वादनुक्रमस्य ; अतएव प्रथमपादे वेदान्तवाक्याना परमात्मपर वे दर्शनिवाद्या आरमत्व सिद्धम् ॥ 1

प्रथमे पादेऽपीक्षन्यानन्दमयाधिकरणयो. कारणस्य चिदचिद्वेक्षण्ये सिद्धेऽपि पूर्वाधिकरण न्यायाविषयश्रुतियाक्यार्थ निर्णयार्थोत्तरोत्तराधिकरणारम्भः तद्वदनापीति शास्त्रारम्भप्रयोजनाय श्रद्स्सूनधा: कथ प्रथमपादे सङ्गतिः । उच्यते ।

तस्याः शास्त्रारम्भार्थत्वेन शास्त्रोपाद्घातरूपत्वाद्र्धनः प्रथमपादान्त व नतु प्रथनपादस्य प्रथमाध्यायस वा असाधारण

त्वात्सङ्गतिः । प्रथमे पादे इति। अधीतवेद कृतसागसशिरस्वाध्ययन | तावत्यपर्यवसान माह-वर्मेति | प्यपर्यं वसानहेबुमाह – केवलेति तथाऽपि ब्रह्मविचारप्रवर्तनक्षमापातप्रतीतिरेव न जायते सिद्धवस्तुनि व्युत्पत्त्यभावादिति ।

।

शङ्काया प्रथमसूत्रस्य तात्पर्यमाह - अवधारितेति । तर्हि वेदान्तवाक्यैरेवाल्म् किमर्थो ब्रह्मविचार इत्यत्राह तदतिकर्त व्यवेति ॥

ननु चतुस्सूत्रीहि शास्त्रारम्भार्थी त कथ प्रथमाधिकरणार्थानु मे शास्त्राम्भसिद्धय इत्युत्तम् । जन्मार्दिसूत्रत्रय

स्थापि प्रथमाधिकरणाधीनारम्भ वात्तथोचि न((चे) तु)तथा सूगणा शास्त्रारम्भार्थं वाभावात् यद्वा जन्मादित्रिसूनथाः शास्त्रारम्भार्थ के सत्यपि प्रथमपादे सङ्गतिर यस्ति चिदचिद्विलक्ष्‍कारण से वदिष्य वात्स्या | प्रथमपादोहि रामस्त चिदचिद्विलञ्चणकारणास्ति बनिरूपणपर; जन्मादिसूने जन्मादिकारण 7 ६ णमुत्तम् कारस्य प्रमाणन्तरासिद्धिः प्रयो "

जनरूरताचान तरसूत्रद्वयेनाचे अन प्रथमाधिकरणाथांनुक्रमे शास्त्रारम्भसिद्धय इत्युत्तमिति । यद्वा शास्त्रारम्भसिद्धयइति पदमुत्तराधिकरणत्रये अनुषयन इति चतुरसूत्रया शास्त्रारम्भसिद्धयर्थं नमुक्त भवति । जन्मादि सूत्रार्थमनुकामति अन न्वेति । सौत्रस्यास्येति पदस्यविमर्थमाह - अनन्तविचनादिवि प । अन-विचित्रशब्दो भोक्तृमोग्यसाधारणौ ।

संत्रम १-२१]

दुगदानुवाद उत्तरपदार्थावतरणोपमः

^३३९

श्रीमाध्यम

रणभोगस्थाननिनिल जगदुदय विभयलयमहानग्दैयारण परं ब्रह्म ‘यतोषा इमानि भूतानि (तं. भृगु.) इत्यापियं योधयतीति व प्रत्यपादि। अगडेषकारणं परं ब्रहल सक्से तरप्रमाणाविपतमा शासप्रमाणवमित्यभ्यधाम शास्त्राप्रमाणपत्वं च महण प्रवृत्तिति वृत्त्यन्ऽपिपेर्णय परमपुरुषार्थभूते पर रिंगन महाणि वेदान्तपापयानां समन्य याति इत्यत्रम | निमिलजगदेष कारणतया वेदान्तवेद्यं ग्रहाचेक्षणाधन्वयादानुमानिक

प्रधानार्थान्तरभूतश्चेतनविशेष एवेत्युपापीपदाम | सच स्वाभाविकानवधिकातिशया नन्द विपत्रिवेतनमयाभयहेतुत्यसत्यसङ्घल्पत्यममस्तचेतनाचेतनान्तरात्मत्यादि

गिद्धमुक्तोभयानम्यादाभिलपनीयाध्यार्थान्तरभूत इति च समार्तिथामहि ॥१ साप्राफर्मनिमित्तम्यासाधारणदिव्यरूप इत्युदरिरामं ।’ आकाशप्राणाद्यचेतन विशेषाधिमित्कारणतया प्रसिद्धवनिर्दिश्यमानम्सकलेतरचेतनाचेतनविलक्षणस्स P

पवेति समरिष्यादि । परतवासाधारणनिरतिशयदीप्तियुक्तज्योति शब्दामिधेयो घुस स्वन्धितया प्रत्यमिशानात्स एवेत्यातिष्टामहि । परमवारणासाधारणामृतत्यप्राप्तिहेतुभृतः परमपुरुष एवं शास्त्रदृष्ट्येन्द्रादिशदेरभिधीयत इत्यमहि । तदेयमतिपतितसप लेतरप्र माणसम्भावनाभृमिस्सावधसत्य सङ्कल्पत्याद्यपरिमितोदारगुणसागरतया स्वेतरसमस्त वस्तुविलक्षणः परं ब्रह्म पुरुषोत्तमो नारायण एव वेदान्तवेध इत्युक्तम् B॥ अतः परं द्वितीय तृतीयचतुर्थेषु पाहेषु यद्यपि वेदान्तवेद्यं प्रह्मैव, तथाऽपि कानिचि श्रुतमका का

महानन्देक कारणय : तद्विजिशासस्य ’ इति वाक्याभिप्रेत तापत्रयाद्वरजिशास्यन्वदि लक्षण निरूपितम् अती महानन्दे फकारणाम युतम् ॥ यहा ’ यत्प्रयन्ति’ इत्यस्यात्यन्तिपर्यन्तत्वामिप्रायेणोक्त महानन्देति ‘येऽयं प्रेते’ ‘नप्रेत्य ’ इति चात्य यद्वा

न्तिक्लयोहि प्रायण श्रुतः । अवरुद्धविशेषणदान विशेष्यभेदावह इत्यभिप्रायणक शब्दप्रयोगः । निमित्तोपाट नेक सामिप्रायेण वा शास्त्रेति। समन्वयात् परमपुरुषार्थभूतस्यैव ब्रह्मणः प्रतिपादक्तया शास्त्र तेनान्वयात् सचेत्यादि । स्वाभाविकानवधिकातिशयशब्दो प्रतिनिशरणसमन्वितो। आकाशप्राणाधिकरणार्थयोः पृथगनुक्तिन्ययस्थानतिभिन्न वात् । परमेति । परमकारणस्या साधारम-तस्य प्रदेयत्वेनामाघारण मृतत्व त प्राप्तिहेतुरिसर्थ या परमकारणस्यासाधारण

चिह्नभूतमित्यर्थः । उपमस्यामा परमकारणत्वमावेदयतीति । यहा परमकारणासाधारण तद्धर्मभूतमम् तत्वं तन्प्राप्ति: परमसाम्या पदार्थमाह तदेवमिति । पुरुष बादस्मदादि’ यदित्यादि कुतर्ष परिहारार्थमाह–अतिपतितेति । तेया घर्मिग्राहा इति भाव । ज्योतिराधिकरणार्थाभिप्रायः पुरुषोत्तमशब्दः । प्रतर्दनविद्याभि प्रायो नारायणशब्द: ‘ मामुपास्व’ इत्यस्यापि नारायणानुषाक्क्येन सर्वविद्योपासपतयोत नारायणोपास्नपरन्त्रात् । घि

दचिद्विढचणकारणास्तित्व पाढानुगतार्थ इत्यर्थः । नारायण एवेत्यवधारणाक्षेपेण द्वितीया दिपादोत्थानमित्यभिप्रायेणा अतः परमिति | द्वितीयतृतीयचतुर्थेविति । प्रथमपादस्य न केवलमनन्तरपादेन सङ्गतिः ॥ अपितु निपाद्यैवतिभावः । यथा चोदनालक्षणोऽथों धर्म इत्यत्र घोदनैव प्रमाणम् प्रमाणमेव चोदनेत्यवधारणद्वयं । तत्र प्रमाणमेव बोदनेल्सनचारणमौन्पत्तिकसूत्र साधित चोदनेव प्रमाणमित्यदधारण प्रत्यक्षसूत्रे स्थापितम् । तथ

[ सयंत्रम १-२-१

अधिकरणविषयवायोपादानम्

.३४०

श्रीभाष्यम

छेदान्तपाफ्यानि प्रधानक्षेत्रान्तर्भूत पस्तुविशेष रूपप्रतिपादन पराप्येत्याशहप तन्नि रसनमुरसेन तत्तवाफ्योदितकल्याणगुणाकरस्यं प्राणः प्रतिपाद्यते । तत्रास्पष्टजीवादिलिङ्ग कानि याक्यानि द्वितीये पाये विचार्य 1स्पानिये; तत्तत्प्रतिपादनच्छाया नुसारीणि चतुर्थे ।

सू- १ सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशात् [१-२-२) इवमानायसे छान्दोग्ये ‘अथरा ऋतुमयः पुरुषो यथातुर स्मिलोके पुरुषोभवति तथेतः प्रेत्य भवति स ऋतु पुर्वीत मनोमय. प्राणशरीरो भारुपः ’ (छ.३.१४.१) इत्यादि मतप्रकाशिका

जन्मादिसूत्रेऽपि ब्रहा कारणमेव ब्रो कारणमित्ययधारणद्वयमपि विवक्षितम् । जम्मादिकारणत्यस्य बालभुणत्वात् लक्ष 3

मस्याव्यातयतिव्याप्तियसम्भवपरिहारायदयम्भावात् तत्र व्यक्त्यैक्यापाव्यातिः असम्भवपरिहाररूपायोगव्यवच्छेदः प्रथम पाद उक्त: । व्यतिग्यातिपरिहाररूपान्ययोगध्ययच्छेद त्रिपाया मियत इति विभागाभिप्रायेण कानिचिद्वेदान्तवाक्यानीत्या

शुरुम् । तत्तद्वाक्योदितकल्याणगुणाकरत्यं प्राणः प्रतिपाद्यत इति । चिदनिस्विरूप चितम् । अथ तस्य गुणविशेषप्रतिपादनं त्रिपात प्रथमपादशिरायोविभाग इति मारः || पादपस्यावान्तरमदामाह-तत्रेति । अस्पष्टेत्यादिवैषम्य हालिङ्गगतमिति परेषतम् अत्र तु जीवादिरिङ्गगत

मिति मिदा । द्वितीयतृतयपादाद्यार्धिकरण यो जीवस्य पूर्वपश्चितत्वात् जीवादियुक्तम् । तत्तत्प्रतिपादनच्छायानुसा रीणि चतुर्थइति । तत्तत्प्रतिपादन जीवादिलिङ्गिप्रतिपादन, न ताहिमप्रतिपादनम् अस्पष्टस्पष्टस्पष्टतरपूर्वपक्षीन्थानहेतु भेदेन मिन्नास्त्रयः पाढ़ाइत्यर्थः । प्रथमपादनग्माधिकरणे अवयवभूतोपममगतजीवतिसमविभूतयावयार्थ स्वारस्येन

बाघितमित्युत्तम् । सर्वतादात्म्यमनःप्राणसम्बधार्मको वाणीर यव्यपदेशरूपल्सिान वयदिनाचाप्य वमिति प्रत्य. वस्थानं परिहियते द्वितीयपादप्रथमाधिकरण इत्यवान्तरसति ॥

सू. १ - सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशात् (१.२.१) ‘सर्वसलु’ इत्यादेद्वितीय योजना यामुदाहरिष्यमाणत्वात् प्रथम योजनापेक्षित ‘अथ सलु ’ इत्यादिवमुपात्तम् ।

द्वितीयसूत्रे • भारूपः’ इत्यस्योपरितनवाक्यस्योपादास्यमानत्वात् अत्र ‘भारूप’ इत्यन्तभुपात्तम् आदिशब्दनान्यद्गृहीत अन रात्रिसत्रन्यायेन मनोमय उपास्यतया सचध्यते, आर्थवादिकस्यापि विध्यपेक्षिरस्य स्वीकार्यव्यात्, ननु ’ स प्रतु

कुर्वीत’ इत्यादिकमुपादयतो किमर्थे ’ यथाऋतुरस्मिन्’ इत्यादिवाक्योपादानम् | उच्य फलवत्सन्निधावफल उदगम्’ इति न्यायेन ’ सऋतुं कुर्वीत’ इति विधेः फ्लाश्रवणानिमित्तं पूर्वहितोपासाङ्गत्वं माभूदिति पल्सम्बन्ध प्रदर्शनार्थं तदुपादानम् ’ शान्त उपासीत’ इति विहितोपासनाधिकृतस्यैवोपासनानविधान मनुषपसमिति शङ्काव्याष्ट स्थर्थम् ’ अथ सलु ऋतुमय पुरुष इति वानयं घटत्वेनोपात्त | जीरस्य बहुविधोपसन प्रचुर वादने कोपासनविधान {

3

क्तमिति भावः, अत्र व्याख्यात्रन्तरैः ’ सर्वखलु ’ इति वाक्यस्य ब्रह्मपरत्व स्पष्टमिति वृद्ध्वा ’ सत्रतुम ’ इत्यादि

● सर्वत्रन १-२१ ]

प्रथमयोजनाया पूर्वपक्षारम्भः

३४१

श्रीमाप्यम्

तत्र ‘स ऋतुं कुर्वीत’ (छां.३.१४.१) इति प्रतिपादितस्योपासनस्योपास्यः ‘मनोमयः

प्राणशरीः ’ (१.१४.१) इति निर्दिश्यत इति प्रतीयते । नत्र संशय. कि मनोमयत्वादिगु णकः क्षेत्रः; उत परमात्मा इति । किं युक्तम् ? क्षेनश इति । कुत ? मन.प्राणयो क्षेत्र

शोपर्केरणत्वात् ‘अप्राणोधमना (ऋ. १.२.१) इति तत्प्रतिषेधाय । न च ’ सर्वे सल्विदं ?

"

ब्रह्म ’ (छां.३.१४.१) इति पूर्वनिर्दिष्ट ब्रह्मानोपास्यतया सम्बद्ध शक्यते, ‘शान्त उपासीत

9

इत्युपासनोपकरणशान्तिनिर्वृत्युपायभृतप्रक्षात्मवत्वोपदेशायोपाचावात् । न च ’ स तुं पुर्वीत (३.१४.१) इत्युपासनस्योपास्यसाक्षत्वाद्वाक्यान्तरस्थमपि ब्रह्म सभ्वभ्यत इति श्रुतप्रकाशिका

वाक्ययोजयविषयत्वेन पूर्वपक्ष कृ या ब्रह्मविषयत्वेन सिद्धान्त उत्त इह तु विषयेक्ये स्थित एवं पूर्वपक्षसिद्धान्तो चा दमिघास्पेते । प्रथम व्याख्यनन्तरोत्तदिशा पूर्वपक्षसिद्धान्ता चुपवये॑ते ।

नन्वत्रोपासनान्तर न विधिसितम् पूर्वविहितापासनङ्गभूतक्रतुविधिपरत्वादस्य वाक्यस्य | तत्व मनोमयादिपदान्यु पास्यान्तराभावात् प्रकृतनापराणीति निश्चयान्नविचारविषय इति वा व्युदस्यति । अत्रेति | मनोमयादिपदाना प्रकृ

तोपास्यविषयत्वे प्रमाणामाबात् ब्रह्मपरयानिश्चयात् ‘सन्तुम्’ इति निर्दिष्टोपासक विशेषणत्वाश्रयणे तस्यानाविभूतगु णाष्टकम्य सत्यसङ्कव्यत्वादेरघटमानत्वाच्च, पाश्चात्यविद्यान्तरापास्यपरत्वनिश्चयेसति साद्वैशेषनिश्चयामायाद्विचारस्यारम्भणीय

समित्यर्थ । उपासनस्येति पदेन ’ त यथायथोपासते तथैव भवति ‘‘यथा ऋतुरलोके पुरुषो भवति तथे त प्रेत्य भवति ’ इत्यनयोजीक्योरैकार्थ्यात् ‘ऋतु कुत’ इन्यन ऋतुशब्दश्योपासनपर इति तदुपास्य मनोमय वा दिगुण के सशय इति भाव । तत्रेति । ‘सॠतु कुत’ इत्यनापास्यतया निर्दिष्टा मनामय वादिगुणक किजीव १ उन परमात्मनि विचार: तदर्थ कर्मकर्तृव्यपदेशशब्दविशेष|पसहारगतब्रहाशब्दादय कि मुख्या उतामुख्या. तदर्थ किं १ •

मनोमयत्यादिक जीनस्यैव सभवति उत परमात्मनोऽपि घन्त इति । तदर्थ ‘अप्राणोह्यमना ’ इति किं मन आदिस बन्धमात्रनिषेधः उत सबन्धविशेषनिषध इति । यदा सन-घमात्रनिषध तदा ममोमय वादे जीवासाधारणतया कर्मव उपपदेशादौनाममुख्य वेन ‘स तु कुर्वीत ‘इति विहितोपासनस्योपास्योपजीव ते पूर्वपस्थिति यदा सचन्घविशेषनि पेघ तदा मनोमयत्वादे परस्मि सभवन कर्मकर्तृव्यपदेशादांना मुख्य वात्तो सत्याविहरते रिद्धा ते फलफलिभाव । पूर्वपक्षमुपपादयति कुनइत्यादिना ||

ननु कथमस्य पादस्यास्पष्टजीवलिङ्गवाक्यविषयमय वादिवहि स्पष्ट जीवङ्गमितच नस्पष्टय मनस्सम्बन्ध

मानस्य जीवलियाभावात् जीवलिङ्गभूतस्योपकरणोपकराण वलक्षणसम्ब घविशेषष्टबायप्रियेण मन प्राणयो क्षेत्रोत्रकरणत्वादिस्युवम् | ननु ’ सर्व सलु’ इति व क्ये प्रकृत ब्रह्मैन ‘ सन्तु कुर्वीत : इत्यनापास्यतया सनध्य

मनोमयत्वादिगुणाना विशेष्य स्यादितिशङ्काया कि ब्रहाशब्दस्य विधिपदावा यात्रा ऋतु सुर्वीत इति रत

●

विघिपदस्योपास्यसाकांक्षयात् सन्निहिताना मनोमयादिपदाना विशेष्यसाकासवाच्च, ब्रह्मशब्दस्योत्तरना वय इतिविकल्पम

मित्रेत्य प्रथम शिरो दूषयति नच सर्वमिति | अन्यार्थतया निराकासबादित्यर्थ । द्वितीय दूश्यति नच समतुमीत

स्वनाक्योपात्तेनेति विच्छेदकामाना महायावयेत्त्य विश्म्एिप आत्मा’ इति स्वन क्यस्थनना यान

समानलिनात्मश-देन विशेषाकाङ्क्षाशमनात् वाक्यान्तरस्यान्यार्थमिनलिङ्गब्रह्मशब्दापों न युक्त इति भाव | प्रथमा

तंत्र विद्वानः

३४२

[ सर्वप्र- १२-१

श्रीभाप्यम

गुफ्तं यस्तुम् म्ययापयोपात्तेन मनोमयस्यादिनिक्षत्यात ‘मनोमय. प्राण 7

शरीर: (३शं१४,१) इत्यनभ्यार्थतया निर्दिष्पकमानेणोगयापांक्षानिवृत्ति सिद्धेः। एवं निधिमे जी ‘ए’ (३.१४.१) इत्युपसंहारस्वग्रमपदमपि जीव एय पूजा प्रयुक्त मित्यध्ययमीयत इति ॥

पत्र प्रतियोपदेशान’ नोमयत्याणियः परमात्मा पुतः १ सर्वत्र वैदषु परस्मय प्रमणि प्रसिद्ध मनोमयत्यामेरुपदेशात् । मनोमय त्यादि प्रहाणः । यथा-मनोमयः प्राणशरीरनेता’ (मु.२.२.७) स य एषोऽदय था ★

फाश. । तस्मिन्नयं पुरुषो मनोमयः । अमृतो हिरण्मयः’ (नं. शिक्षायवल्ल्यां.६.३) ‘ष्टा मनीषा मनसामिफलमो य एनं विदुरमृता भवन्ति (नारायण. ३) ‘न चक्षुषा गृ "

पीना चाचा ’ (मु.३.१.८) ‘मनमा तु विशुमेन (३.१.८) तथा ’ प्राणस्य माणः ’ (बेनो प.१.२) ’ अथ प्राण पय प्रशात्मेदं शरीरं परिगृपोत्थापयति (३२) सर्वाणि हया६ S

मुतप्रकाशिया नानां मनोमयादिपदानामुपासन वार्निपर्दनाव्ययायोगात मदापदमन्येतस्यमिला- मनोमयति । द्विती

समसदस्याप्यनम्वयात् षष्ट्यन्ततया विभक्तिविपरिणाम कार्ये सन्निहितस्य साकांक्षस्थेत पदय विभक्ति विपरिणामो नाय्यः । नतु वाक्यान्नस्य निराकक्षिस्येत्यर्थः उभयमा मनोमयादिपदस्प ‘अतु पुर्वीत’ इत्यस्यचाषाङ्का । न वक्तु युक्तमिति पञ्चम्यन्वयः | मनोमय यादि च यत् पूर्वमेव प्रतिदसम् अणीय च व्यायात पूर्व थुन

व्यतिरेकनिर्देशश्च मनोमयत्यदः पाश्रात्यः अतो मनोमयस्वादिस्वारस्यानुगुणमितीत मनोम

यादिमुणकेनेति जीवपरत्वे ब्राशस्दः कथमित्याह - एषमिति || एच प्राप्तांत | प्रतिशावाक्यमध्याहति मनोमयत्वादीति सत्यादिविशेषमादानु रोघेन परमात्मे युक्तम्। सर्वत्रेति व्याख्येय पदम् । तव्याचष्टे वेदान्तेष्विति । सामान्य शब्दसुविशेषशब्द सुचेति

भावः | हतुपद व्याचष्टे प्रसिद्धस्येति । ननु वेदान्तंषु परतरत्रपरतया प्रसिद्ध महाशब्दशरणादिति परख्यात उन्म तन व्याख्यान सत्यपि विहाय कथ युक्तयन्तरीतिः उत्ते- पूर्ववाक्यस्य ब्रहशब्दान.वयस्योपहार स्थग्रह शब्द दौत्य स्पच पूर्वपक्षिणात वाळतथोत्तर वक्तु युक्तमिति भावः मनरसामान्यन सामान्यपर वावयमा मनोमय.प्राण शरीरनेतोत । अमृतो हिरण्मय इति परमात्मपरत्ववैशंद्यायोपात्तम् | मनस्सामान्यन अनन्धविशेषपर वाक्यमाह हृदेति भक्तिरुयते मनीषति धृतिः ‘न सन्दृशे तिष्ठति रूपमस्य न चक्षुपा पश्यति कश्च नैनम्’ पूर्वाधरूप पठित्वा ’ भत्तथा घ धृत्या च समाहितात्मा ज्ञानस्वरूपं परिपश्यतीह’ इति महाभारत उत्त

नात् । अभिक्लप्तः ग्राह्यः मनोविशेषेण सबन्धविशेषवा चिवाक्यमाह-न चक्षुषेति । प्राणशरीर वे श्रुति‍मह-तथेति । प्राण प्राण: आधार: ’ सर्वाणि ’ इत्यादिवाक्य प्राणशब्दस्य यौगिक्वृत्या परमा मपर व प्रागुचम् । इदानीमपर्यंच

मानवृत्त्यापि परमात्मपरत्वेन तद्वाक्यमुपान्तम् वश्व करणग्यायेनोभयथाऽपि परमात्मपरत्व युत्तमिति भवः ॥

जाते प्रतिपन्न मन मयत्वा देशब्दार्थमाह- मनोमयत्वमिति । मायग्राहवलक्षणसभ्य घदिशा- प्रायेण

मनोमय इत्युक्तमित्यर्थः प्रणशरीरशब्दार्थमाह - प्राणेति । मनोविकारो मनोमयः सर्वविकाराणा ब्रह्माधिष्ठानत्वात् मा

सर्वरप्र- १-२-१ ] द्वितीययोजनाया बीजम् समानाधिकरणयावर्येषु जीवभिन्नब्रह्मानमुपाटन छ

३४३

श्रीभाष्यम्

मानि भूतानि प्राणनेनाभिसंजिशन्ति प्राणमभ्युजिहते’ (छां.१.११.५) इत्यादिपु | मनोम यह विशुद्धेन मनसा ग्राह्यत्वं प्राणशरीरत्वं प्राणस्याप्याधारत्वं नियन्तृत्वं च ॥ एवं च सति ‘एपम आत्मान्तर्हदय एतद्ब्रह्म ’ (छां. ३. ४.१४) इति ब्रह्मशब्दोऽपि मुख्य एव भवति । ‘अप्राणोह्यमनाः ’ (मु. १.१.२) इति मन आयतं ज्ञानं प्राणायत्तां स्थिति च ब्रह्मणो निपेयति ॥ अथवा ‘सर्व सल्विदं ब्रह्म तज्जलानिति शान्त उपासीत ’ [छा. ३.

१४.१) इत्यत्रैवोपासनं विधीयते सर्वात्मकं ब्रह्म शान्तरसन्नपासीति । ‘सतुंघुवत’ इति तस्यैव गुणोपादानार्थोऽनुवादः | उपादेयाश्च गुणा मनोमयत्यादय यतस्सर्वात्मक

श्रुतप्रकाशिका

सामानाधिकरण्यमिति वैश्चिदुत्तम् तदाहि मनोविकारसदु.सेच्छाद्वेपाटये। ब्रह्मे युक्त स्यात् तदत्तम् ररुङ्कल्प वा

दिक्रयाणगुणप्रक् रणनिरोधात् । हेयगुणविशेषाणामुास्यत्वानुपपत्तेश्च । उत्तहि ’ यथा प्रतुरस्मिन्लोके पुरुषो भवति •

वथेत प्रेय भगति ’ इति भनो हेयगुणापत्तिरेव फल पत् । प्राणप्रेये शरीरमस्येत्यर्थश्चत् प्राणशब्देन प्रान्स व्यभि घान लिष्टस्यात् मा शरीर चास्येति समासो नघटते | प्राणदशरीरे यस्येति व्यघि २० हु

एवार्थंइत्यभिप्रायः – उनसहारस्वारस्यमाह-एवचेति । मनःप्रभृतिनिषेधवाक्यार्थमुतार्थाविरुद्धम ह– श्रप्राण इति । ग्राह्यग्राहक भावनियन्तृनियाम्य यादिरूपसन्धविशेषो विधेय. उपकरणोपकरणिवलक्षणसत्र घविशेषो निषेध्य इत्यभिप्राय ॥ अथ स्वामिमनार्थयोजना र्तुमारभते अथवेति । पूर्वस्या योजना या सूत्रे प्रतिज्ञावाक्यस्याध्याहार्य वाटुपभोप सहारगतननशब्दैकविषयत्वप्रतीतिस्वारस्यन भिन्नविषयत्व प्रतीति पूर्वव पूर्व पक्षानुदयेनाधिकरणारात श्रवणम्न नभ्याम्व नि घ्यायायाः शान्तेरुवासननिष्पादनस्य ’ एवविच्छान्त. ’ इति श्रुतिसिद्ध वादन्यत्रापि शान्युपायत्वेनोपासनविधानादर्श नात् शान्तशब्दस्य शान्ति कामपरत्या स्वारस्यात् वृत्त्यनुरोधावयमेव योजना समुचित भाव: । अप्रैवोपासनविधीयत

इति । अन शान्युपायोपासन उत्तरत्र मोक्षोपायोपासन मिति नायमर्थः, अपित्वनैव मोक्षार्थो० नविथ। शान्तश दार्थं स्वरसतो वदन्वाक्यार्थमाह - सर्वात्मकत्वमिति | नव्वाशसाया तइह विहितोऽयमिति भाव ॥

तर्हि ‘ सक्र्तुं कुर्वीत ’ इति विमुच्यत इत्यत्राह- समतुमित के पुनर्विधेया गुणा इत्यत्रह- उपादेयाश्चेति । ।

अथ सर्वत्र प्रसिद्धयधिकरणम्

गूढार्थसङ्ग्रह.

पूर्वाधिकरणे (पूर्वपादान्त्यधिकरणे) आपातत. जीवब्रह्माभेदप्रतीतिषप्रतर्दन विद्यावाक्य वैदार जीन्द्रह्मादो नापे

वश्चित । ’ अध्यात्मसम्बन्धभूमाह्यास्मन्नि’ति इत्यत्र तथा निर्णयात् ’ विजानीहि ’ ‘उपास्व’ इति धातुद्वयर्घान्तश्रुतिस॰टर्भे ज्ञानाभिनमेवोपासन वियशितमिति स्फुट प्रतीत्या सायेंरे पजीवब्रह्मैव जीयामेन श्रुतितात्पर्यविषय इति निर्धारितम् ॥ अथ समानाधिकरणोपत्रमवाक्य घटित शाण्डिस्यविद्याया जीववियोपास्य विवक्षितम्, ‘अध्या मस..धे

त्यत्र ’ सम आस्मेति विद्यात्’ इति वाक्ये तात्विक भेद घटितसबन्धी परभा मैव विवक्षित इति निरूपितोऽयं निघा भ्यस्त एत्र’ म आत्मा ’ इति वाक्य एव विवक्षित इति साधनेन स्थापयिष्यन् निर्विशषसविश्वविद्याभेद • प्रतर्दना

छेडस्यविवर्धि त इति पक्षमपि व्युदशन् शाण्डित्यविद्यामतिपाद्यायें निश्चिनौति सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशादित्यादिना । सर्वन

३४४

सर्व राजकुमारनयः विध्यन्तराप्रासेऽप्यनेकविधानम् [ सर्वत्रम १ २ १ गूढार्थसंग्रहः

प्रसिद्धोपदेशात् इत्यत्र सर्वत्रेति न वेदान्तपरं सर्वेखालय’ति विषयवाक्यविवरणरूपत्वादस्य सू त्र श्रुतिघटक शब्दा 6

स्य बुद्धिस्थस्य परित्यागानौचित्यात् । एतेन सर्वशब्दार्थभूतंति निष्पन्नम्। ‘सत्विति प्रसिद्धार्थकम्’ इति सूत्र काराशयः । अन्ययानामनेकार्थयात् । सामानाधिकरण्येन निर्दिष्ट ब्रहोब ‘प्रसिद्धोपदेशात् ’ रजलान् इति हेतुतः सर्वाम कत्वोपदेशादित्यर्थः । प्रसिद्धहि हेतुतया व्यपदिश्यते सोपनिषत्सु नौव जगज मलयस्थितिहेतृतया प्रसिद्धम् । ‘यतो

वा’ इति श्रुतेः इति सारे, दीपेऽप्येवमेव | विवरणद्वयस्यायमाशयः । ‘जलान्’ इति हेतुना ब्रह्मणः सर्वात्मकत्वं श्रुती

विवक्षितमिति स्पष्टम् | ब्रह्मणः जगजन्मादिकारण व तेन सर्वात्मतत्वचेव्युभयं प्रसिद्धम् | रेन जीवव्यावृत्तिः ‘यआ मनि

तिष्ठन् ’ यस्सषु भूषु तिष्ठन्’ इत्यादिश्रुत्यनुसारेण सर्वत्रति समन्वयोक्तिः तत्रान्तयमितया विद्यमानस्यैव सर्वा कत्वमिति बोधनाय | तत्र ‘एष त आत्माऽन्तर्यामी’ ‘सत आमा अन्तर्यामी ’ इत्यभ्यासवत् अनापि ‘एयम आत्मा इन्तर्हृदय’ इति त्रिवारमभ्यासेनापि अयमर्थः क्रियते ||

पूर्वयोजनाया मनोमयत्वादे: सर्वन प्रसिद्धिः या उत्ता सान घटन इति ‘अथवा’ इति योजनान्तरम् | ‘जन्मा द्यस्य यतः ’ इति सूत्रयितुः जगत्कारणनाक्यानामेव प्राधान्य तदर्थस्यैव मसिद्धिरिति च समनमिति स्फुटम् | उपादानो पादेयभावनिधन्घनाभेदोषपादकत्व कारणवाक्यानामेवेति पूर्वमेवोपपादितम् । अत्र श्रुतिरेय ‘जलान्’ इति हेतुतः तन्पष्टं ब्रवीतीति उपपादन निरपेक्षमेव । भाष्येऽप्ययमर्थो विवक्षितः अतः व्याख्यात्रयेऽध्ययमेवार्थः ॥ एतेन उपासनाविधायपि

बीजे प्रदर्शित भवति शान्तिस्तु न प्रधानभूता उपासनाङ्गभूताहि सा |

‘शान्तोदान्तः’ इत्यादिश्रुत्य तरैवरस्याच | &

उपादानोपादेयभावनिबन्धन/भेदप्रतिपत्तौ सर्वत्र पारतन्त्र्यप्रतीतिरपि भवति । ‘एषम आत्मा’ इत्यभ्यासात् । एतेन राज कुमारनयोऽपि सूचिनो भवति । शरीरे जीवपरयोः स्थिरत्र विवक्षित बेन ’ द्वासुपर्णी ’ इति श्रुत्यन्तरार्थस्याप्यत्राभि प्रेतत्वात् तस्याश्रुतेः उपनिषद्रयइव ऋक्संहिताया ‘अस्य वामस्य’ इतिसूक्तेऽपि पाठन तत्र ‘इनोविश्वस्य ’ ’ पाकन '

‘तन्नोन्नशद्यः पितरं न वेद’ इत्यादौ स्पष्ट राजकुमारनयोऽभिहितः । अयमर्थः पूर्वमेव (जि. अ.७६४.पु ) अभिहितः । इम चाये ‘अभककत्वात् ’ इति सूने सूचविष्यति सूत्रकारः । तन ‘अौकरत्या’दिल्यन भिधाय ‘अर्मकीकत्वात् ‘इत्यभिधा नेन ‘पाक न’ इति श्रुतिस्थपाकशब्दार्थः सूत्रकाराभिप्रेतः । ‘पोतःपाकोऽर्भकः’ इति कोशानुसागत् पाषशब्दोऽभ्याची |

अतः ‘सबैखलिदा’ इत्यत्रोपादानोपादेयभावविवक्षायाः सूचनेन राजकुमारन यस्य स्पष्टतया सर्वस्य ब्रह्मात्मक वोपा सनविधावेव श्रुतितात्पर्य॑म् । इदं ‘सर्वत्र’ इति सप्तभ्यन्त निर्देशन ‘अर्मकौकस्त्वात् ’ इत्यत्रार्भकशब्देन च सूचितम् । सर्वत्रान्तर्यामितया स्थितिरेव ’ सर्वे खछु ’ इत्यत्र विवक्षिता । उपादानोपादेयमावस्यान्तर्यामित्वगर्भवात् । ‘एषम आत्मा’

इति त्रिवारमभ्यासनान्तर्यामिब्राह्मणे (२२) वार(२४) वारमभ्यासेस (का.पा.मा.पा) ‘सत आत्माऽन्तर्यामी, एषत आश्मा अन्तर्यामी’ इति सर्वत्रान्तर्यामितया स्थितेकरणात् । अतः ‘सर्वत्रे’ति पद न वेदान्तपरम् अपितु श्रुतिघटक्सर्वपदार्थपर इं

मेव । ‘तेनच उपासीत’ इत्यत्रैव विधिर्विवक्षित इति निश्चीयते । अनोपासनाविध्यारेऽपि एतद्विहितोपासनानुवादेन मनो 6

यत्वादीनां गुणाना बहूनां विधानेऽपि नानुपपत्तिः । स ऋतु कुर्वीत’ इत्यत्र विधिप्रत्ययान्तरश्रवणेन रेवत्यधिकरणा युदयेष्ट्यांधकरणन्यायाभ्या (१.२.१२.६.६.१) भावनान्तरविधानाङ्गीकारण दोष व त् । तथाहि यथा अप्रिष्टद्याग करणे थुने ‘एतस्यैव रेवतीषु सरन्तीयमग्निष्टामसामकृ वापशुकमायेत नयजेत’ इत्यस्मिन्यावये प्राप्तामिष्टुद्यागानुवादन उगमिष्टोमसामतदुत्तरकालादीनामनेकविधोनऽपि भावनान्तरविधानामीकाराद्यथा न वाक्यभेदः,

यथा वा दर्शपूर्ण

रासयो: ‘यस्य हविर्निरुत पुरस्ताचन्द्रमा अभ्युदयात् सत्रेघा तण्डुलान् विभजेद्यमध्यमास्तानमये दात्रे पुरोडाशमष्टारूपाल

सर्वत्रन- ११११ ]

नकाराशयानुरोधियोजनान्तरम्

३४५

श्रीभाष्यम्

ब्रह्म मनोमयत्वादिगुणकमुपासीतेति वाक्यार्थः । तत्र सन्देहः किमिह ब्रह्मशब्देन प्रत्यगात्मा निर्दिश्यते उत परमात्मा-इति किं युक्तम् ? प्रत्यगात्मेति । कुतः ? तस्यैव सर्वपदसा

मानाधिकरण्य निर्देशोपपत्तेः । सर्वशब्दनिर्दिष्टं हि ब्रह्मास्तम्चपर्यन्तं कृत्स्नं जगत् । ब्रह्मा दिभावश्च प्रत्यगात्मनोऽनाद्यविद्यामूलव मैविशेषोपाधिको विद्यत एव: परस्य तु ब्रहण }

स्सर्वेशस्य सर्वशक्तेरपहतपाप्मनो निरस्त समस्ताविधादिदोषगन्धस्य सम्स्तहेयाषरसर्प भावोनोपपद्यते । प्रत्यगात्मन्यपि क्वचित्कचिदूब्रह्मशब्दः प्रयुज्यते । अत एव परमात्मा परं ब्रह्मेति परमेश्वरस्य छचित्सविशेषणो निर्देशः । प्रत्यगात्मनश्च निर्मुक्तोपाधेरृहत्त्वं च विद्यते सचानन्त्याय कल्पते ’ (श्वे. ५.९) इति श्रुतेः । अविदुषस्तस्यैव वर्मनिमित्तत्वा जन्मस्थि तिलयानां तञ्जलानिति हेतुनिर्देशोऽप्युपपद्यते । तदयमर्थः- अयं जीवात्मा स्वतोऽपरिच्छि प्रस्वरूपत्वेन ब्रह्मभूतस्सन्ननाद्यविद्यया देवतिर्यमनुष्य स्थावरात्मनाऽवतिष्ठते इति ॥

6

J

श्रुतप्रकाशिका

¡

उपादेयाः विधेया । यथा ‘अग्निहोत्रं जुहोति’ इति हामे विहिते ‘दघ्ना जुहोति । इति दध्ने । होमसाघनत्यमात्र विधेय जुहोतीन्यनुवादः तद्वदिति ॥

ननू गसनविधेरुत्पत्तिशिष्ट सर्वात्मक वगुणावराघान्मनोमय बादना नोपास्याका वमितिचेन्न सर्वात्मक वस्योपासन

विधिवास्यात् तज्जत्वतल तदन वैस्समद ब्रह्मखत्वनि प्रसिद्धवान्नर्देशउपासनविध्येषवाक्यत्व निवारयति नधुपासीत सल्विति प्रसिद्धनन्निर्देशवचन व्यक्ति घंटते । वाक्यार्थमाह - अतइति । एवमेक विषयत्वमङ्गीकृत्यैव पूर्वपक्ष

सिद्धान्तो दर्शयितु सशयमाह — उत्रेति । तत्र एकविषयत्वे सिद्धे किमत्रोपास्यतया निर्दिष्टो जीव. उत परमामेति

विशयः, तदर्थे कि ब्रह्मशब्दो जीवपर: १ उत परमात्मपर तदये कि ब्रह्मशब्दकर्तृव्यपदेशदयो मुख्या, उठने ति तदर्थमणीयस् वव्यपदेशः किं मुख्य वविरोधी उतन तदर्थमणीयस् वज्यायस् क्या विस्वाभाविक विमोपाधिक मिति । यदा

ऽणीयत्व स्वाभाविक ज्यायस्त्वमन्यथासिद्ध तदाऽणीयर वस्य ब्रह्मशब्दादिमुख्याविरोधि वेन ब्रहशब्दस्य जीवपर वाद पास्यतया निर्दिष्टो जीत्र इति पूर्वपक्षस्थिति यदाऽणीय मौन धक ज्यायत्व स्वाभाविक, तदाऽणीयस्वव्यपदेशस्य

↑

ब्रह्मशब्दादिमुख्यताविरोधित्वाभावेन ब्रह्मशब्दस्य परमा मपर नानोपास्यतया निर्दिष्टः परमा मेति सिद्धान्ते पल्पलि

मान* | हेतु विवृणोति सर्वशब्देति । तत, किमित्यपक्षाया जीवस्य सामानाधिकरण्योपपत्तिम-ह्माति । ब्रह्मा

दिमात्र: चतुर्मुसादिभाव. । अनाद्वीति । अहितकम पादनहतुविद्या, द्वेतु कर्मेति बीजाङ्कुरार्टिमयादनादि । तस्यै

येत्यत्रधारणनूदिता परस्य सर्वेभावानुपपत्ति विवृणोति परस्येति । सर्वज्ञ वाद्धय जानाति सर्वशक्ति बानिवारयितुं शक्नोति,

नच ज्ञानशक्तयोस्सङ्काचः अविद्यामूल्र्मनिरहात् अतो न सर्वभानरसम्भवतीति भावः । अझशब्दः कथमित्याह — प्रत्यागेति । तदुपपादयनि अतएवेति । परमा मति दृष्टान्ततयोत्त यथा का मशब्दो जीव साधारण तू ब्रहमद इति भावः । प्रतिषाचा. परब्रह्माभ्युपगमेन वाक्यनिशेषविचारपाटन पू.६० परमेश्वराभ्युप्मा ५८ ३८५६ अम c

3

शब्दस्य साधारण्य युवम् प्रवृत्तिनिवृत्तिसाघारण्यात् आप्नोतिहि रद्द्व्यु पत्तिजन्ह व्यामेतीति एवमुभ्यासाधारण

ब्रह्मश•द प्रवृत्तिनिमित्त व्यक्त मिल्पनाह - प्रत्यगात्मनश्चेति । वथ जन्मादिकारणय हेतुनयोग्यते हेतुनिर्देशोहि पूर्वम सिद्धयरेच’ प्रसिद्धिश्च परमा मनिषय युक्तमित्याह - अविदुपइति । जन्मादिहेतु व बद्धस्य, ब्रह्मत्वन्तु शुद्धस्य तस्य सर्वश•दसामानाधिकरण्य कथ घटत इत्यवाह- तद्यमर्थइति ॥

A

३४६

श्रुतावभेदं निर्दिंश्योपासनविधानेन सर्वत्रैव जावीमन्नब्रह्मोपासनसिद्धिः

[ सर्वत्रप्र. १-२१

श्रीभाष्यम्

अत्र प्रतिविधीयते -’ सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशात् ‘- सर्वत्र ‘सर्वेखल्विदम्’ (छां.३.१४. १) इति निर्दिष्टे सर्वस्मिन् जगति ब्रह्मशब्देन तदात्मतया विधीयमानं परं ब्रह्मैव नव्य गात्मा । कुतः ? प्रसिद्धोपदेशात्, ‘तजलान्’ (३.१४.१) इति हेतुतः ‘सर्वे खल्विदंब्रह्म’ (३.१४.१) इति प्रसिद्धवदुपदेशात् । ब्रह्मणो जातत्वाद्ब्रह्मणि लीनत्वाद्ब्रह्माधीन जीवनत्वाच हेतोर्ब्रह्मात्मकत्वं सर्वे खल्विदं जगदित्युक्ते यस्माज्जगज्जन्मस्थितिलया वेदान्तेषु प्रसिद्धास्त देवात्र ब्रह्मेति प्रतीयते | तश्च परमे ब्रह्म ; तथा हि ’ यतो वाइमानि भूतानि जायन्ते । येन जातानि जीवन्ति । यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति । तद्विजिशासव | तद्ब्रह्म’ (तै मृ.१) इत्युपक्रम्य ‘आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात् । आनन्दाद्धयेव खल्विमानि भूतानि जायन्ते’ (ते. भृ. ६) इत्या

दिना पूर्वानुवाकप्रतिपादितानवधिकातिशयानन्दयोगिनो विपश्चितः परस्माइह्मण एव जगदु त्पत्तिस्थितिलया निर्दिश्यन्ते; तथा ‘सकारणं करणाधिपाधिपो नचास्य कवि जनिता नः चाघिपः’ (इवे.६.९) इतिकरणाधिपस्य जीवस्याधिपः परं ब्रह्मैव कारणं व्यपदिश्यते । एवं सर्वत्र परस्यैव ब्रह्मणः कारणत्वं प्रसिद्धम् । अतः परब्रह्मणो जातत्वातलिन् मलीनत्वा

तेन प्राणनात्तदात्मकतया तादात्म्यमुपपन्नम् । अतस्सर्वप्रकारं सर्वशरीरं सर्वात्मभूतं

परं ब्रह्म शान्तो भूत्वोपासीतेति श्रुतिरेव परस्य झणस्सर्वात्मकत्वमुपपाद्य तस्योपासनमु पदिशति । परं ब्रह्म हि कारणावस्थं कार्यावस्थं सूक्ष्मस्थूलचिदचिद्वस्तुशरीरतया सर्वदा श्रुतप्रकाशिका

सिद्धान्तमाइ अत्रेति । यथा ‘अन्तस्तद्धर्मोपदेशात्’ इत्यन्तशब्दः प्रतिज्ञापरः, एवं सर्वधति सूत्रपदं प्रतिशापमित्याह - सर्वत्रोत । तदेव पदं व्याचष्टे सर्वमिति सर्वत्रेति पद न बावेदान्तपरम् अपितु वाध्यजगत्प रमित्यर्थः नाशन्द मिति वा नेतर इति वा अन्य इति वा पूर्वपादादनुवर्तते अतः पर्यवसानलब्ध प्रतिशापद पर क्षैति ।

न शारीरः’ इत्यत्र वक्ष्यमाणमनुसन्धायाह - न प्रत्यगात्मेति । प्रसिद्धोपदेशात् इति पदं व्या तजेवि | नग जन्मस्थितिलयाना तत्कृततादात्म्यस्य च प्रतिद्धत्वेनोपदेशादित्यर्थः इतिश देन हेतुतयोचवाजमादांना प्रसिद्ध वम् | प्रमाणसिद्धस्यैवहि हेतुना तत्कृततादान्भ्यस्य प्रसिद्ध वम् सलुनासिद्धम् । तत्स्पष्टयति ब्रह्मणइति । कारणत्वनिबन्धनता दात्म्यस्यचात्र प्रसिद्धत्वेनोपदेशः पतिः। प्रसिद्ध वमंस्तु ततः किमित्याह - तश्चेति । मसिद्धं दर्शयति तथाीति । ’ यतो वा इमानि ’ इति वाक्यस्य जीवविषयत्वव्यावृध्यर्थमाह - आनन्दो ब्रह्मेति । आनन्दशब्दसानन्दमयपरष

व्यक्तीकरणायाह - पूर्वानुवाकेति वाक्यान्तरमाह-तथेति वाक्यान्तराणामप्युक्तापरत्वात्तप्वीप तमसिद्धिमाह-एय मिति | श्रुत्यन्तरेष्वपि जन्मादिहेतुत्वकृततादात्म्यमप्यर्थसिद्धमित्याह- अतइति । तदात्मपत्या तादात्म्याम ते । तदात्मकतयेति घुयन्तरविषय तज व तदनत्व तलवेः श्रुत्यन्तरेषु तदात्मक वनोपपादनादिह प्रतिपन्नमापे तादात्म्यमुपपन्न मित्यर्थ: । चिमिद्विलक्षणस्य कथ तादात्म्योपपातरित्याह-अतरसर्येति । सर्वानशब्दवैशयाय रुवंशरीरमित्युक्तम् आकृत्यधिकरणस्यायेन प्रकारिपर्यन्तामिधानसिद्धयर्थमाह – सर्वप्रकारमिति । श्रुतिरेय ’ सर्व सलु’ इत्यादिमुतिरेष उपपद्य ‘तजलान्’ इत्यंशेन कार्यकारणभावेन शरीरालमावेनोरपाद्येत्यर्थः । तत्रान्तमिरूपेण कृतस्य प्राणनस्य शरी रात्मभावापेक्ष वात्तेन च तथोपादित भवति । सितिदशाय हि शरीरा नभावः, प्रळयावस्थायात ‘एकमेवाद्वितायम्’

इसमेन्यत्वाशेरारमात्र सिद्धिरित्याह- परंद्रहीति स्थितो शरीरममावोपवादनाद्यस्यमाणः

सर्वत्रम- १-२-१ ]

‘विवातिगुणोपपत्तथ ’ इत्यत्र विषश्चितशब्दार्थः

३४७

श्रीभाष्यम

सर्वात्मभूतम् । एवंभूततादात्म्यस्य प्रतिपादने परस्य ग्रह्मणस्सकलदेयप्रस्यनीक कल्याण

णाकरत्वं न विध्यते, प्रफारभूतशरीरगतानां दोषाणां प्रकारिण्यात्मन्यप्रसङ्गात प्रत्युत निरतिशयैश्वर्यापादनेन गुणायच भवतीति पूर्वमेयोक्तम् ॥ यदुक्तं जीवस्य सर्वतादात्म्यमुपपद्यत इति । तदसत् जीयानां प्रतिशरीरं भिधाना ,

मन्योन्यनादात्म्यासम्भवात्। मुक्तस्पाप्यनवच्छिन्नस्वरूपस्यापि जगतादात्म्यं जगजन्मास्थ

तिप्रलयकारणत्वनिमित्तं न सम्भवतीति ‘जगद्व्यापारवर्ज्यम्’ (शारी. ४.४.१७) इत्यत्र

यक्ष्यते । जीवकर्मेनिमित्चत्याजगञ्जन्मस्थितिलयानां स एय कारणमित्यपि न साधीयः तत्कर्मनिमित्वेऽपश्यरस्यैव जगत्कारणत्यात् । अतः परमात्मैवान ब्रह्मशब्दामिघेयः । इममेव स्यार्थममियुक्ता बहुमन्यते । यथाऽऽह वृत्तिकारः ‘सर्वे खल्यिति सर्यात्मा प्रक्षेश.’ इति ।

"

सु-२ विवक्षितगुणोपपत्तेश्च [१-२-२] श्रुतप्रकाशिका

कारणावस्यायामपि विशिष्टन्यमयीसद युत्यन्तरैः कण्ठोक्त चेत्यभिप्राय, सवंदा विशिष्टचेत् कार्यकारणावस्थयो को मेद इति शक्कापरिहाराय सूक्ष्मरथूनाचदचिद्वस्तूशरीरतंय युक्तम् । ततः [षमुभर्याङ्गक वस्यैत्यत्राह – एवं भूतेति ॥ जीवश्यैव सर्वनादात्म्य पूर्वपक्षिणोत्तमनूय दूषयति । यदुक्तमित्या देना । मुत्तस्य तन्सभवतीत्यत्राह - मुक्त स्येति । जगजन्मस्थितिप्रळयकारण वनिमित्तमिति बहुमीहिः कारणवप्रयुक्तमित्यर्थ जीवस्य कर्मद्वारा जगत्कारणत्वम नूप दूपयात जीवकर्मेति । तत्कर्मनिमित्तत्वेऽपीति । नहि कर्म जगतः कर्तृरूपनिमित्तमुपादान व उभयमीश्वर एव । कर्म

तू केवल वैषम्यहेतुः यथा घटादिनिर्माणस्य भोक्तृकर्मनिमित्तविपि मोक्तृकर्मणा न कर्तृत्वमुपादानव वा कुलमुसि पडयारेह तदुभय। नच ‘तज्जलान् ’ इत्यत्र तच्छन्दस्य कर्मवाचित्यम् अतो न जीवस्य जगत्कारणत्वकृत तादात्म्य मस्तं यमिप्रायः। सूत्रार्थंमुपसहरति अतइति । द्वितीययोजनोक्तार्थस्यैव साम्प्रदायिकत्वमाह – इममेषेति । ‘सर्वखलु’ इत्यादिनाक्येन सर्वात्मतयोक्त ब्रह्म ईश: परमात्मेत्यर्थः ॥ सू = विवक्षित गुणोपपत्तेश्च [१-२.२] गूढार्थसंग्रहः

निरंपेत् ये स्परिटशस्तानिन्द्राय प्रदात्रे दधगूँथक येऽणिदास्तान् विष्णवे शिपिविष्टाय शृते रुम् इति श्रुते वाक्ये वाक्यभेदापादकगुणात् ’ श्रीणि कर्माणि विधीयन्ते’ इति पूर्वपक्षीकृत्य द्रव्यदेवताविशिष्टभावनान्तरविधिपक्षस्वीकारेण

वाक्यमेदपरिहारः तद्वत् अत्रापि ‘सबैसलु’ इति वाक्यविहितोपासनानुवादन मनोमयत्वादिगुणविधायमवाक्ये गुण विधानेऽपि भावनान्तरविधानाङ्ग कारेणैव वाक्यमेदपरिहारोपपत्ति ‘विवक्षितगुणोपपत्तेश्च’ इति सूत्रे विवचित पद् तात्पर्यंविषयीभूतार्थपरम् । तदुक्त शाङ्करमाध्ये-‘बद्रमिष्टाः विवक्षिता; यद्यप्यपौरुषेये वेदे यबसरमावानेच्छा

’ मनोमयःप्राणशरीरः’ इति श्रुत्यर्थः

३४८

[ सर्वप्रप्र- १-२१

श्रीभाष्यम्

यक्ष्यमाणाध गुणा. परमात्मन्येवोपपद्यन्ते ‘मनोमयः प्राणशरीरो भारुपस्सत्यस

इल्प आकाशात्मा सर्वकर्मा सर्वकाम सर्वगन्धरसर्वग्सस्सरमध्यात्तोऽवापयना दरः’ (छां. ३.१४.२) इति । मनोमयः- परिशुद्धेन मनसेक्रेन ग्राह्मः विवेकविमोकादिसा धनसप्तफानुगृहीत परमात्मोपासननिर्मलीए.तेन हि मन्मा गृहाते । अनेन हेयप्रत्यनीकक

व्याकतानतया सकलेतरविलक्षणस्यरूपतोच्यते। मलिन मनो भिमंलिनानामेव ग्राह्यत्वात् । प्राणशरीरः जगति सर्वेषां प्राणानां धारकः प्राणो यम्य शरीरम् आधेयं विधेयं शेषभूतं च

सप्राणगरीरः । आधेयत्वावधेयत्वशेषत्वानि शरीरशब्दप्रवृत्तिनि मिसानीत्युपपात्र यिष्यते । भारूपः भास्वरूपः अप्राकृतवासाधारणनिरतिशयफल्याणदिव्यरूपत्वेन निरतिष्यदीप्ति

युक्तइत्यर्थः । सत्यसङ्कल्प. अप्रतिहतसङ्कल्प। आकाशात्मा आफादावत्सूक्ष्म स्वच्छस्वरूपः धुतप्रकाशिका

विवक्षितत्व मच्छाविषय अपौरुपयवाक्यप्रतिपायगुणानां पुरुषेछापूदग्यायोगगत् षथ विवक्षितत्वमिति शङ्काया विवक्षितपद व्याचष्ट वक्ष्यमाणाइति । विवक्षितानामेन वक्ष्यमाणत्याद्विवक्षितशब्देन वक्ष्यमाण व लक्ष्यतर त्यर्थः । ‘सर्वखलु’ इति प्रथमवाक्यापेश्चया वक्ष्यमाण हानन्तस्त्राक्यगतगुणजातम् । निषेघनाक्यविरोधपरिहाराय

सामान्य मनोमयशब्द विशेषवाक्यानुगुण व्याचेष्ट’मनोमयइति । परिशुद्धेन मनसेकेनेति । ‘अव्वक्षो वायुभक्षः '

इतियदवघारणगर्भ इत्येक शब्दस्य भावः, तथ्य ’ न चक्षुपा गृह्यते नापि याचा, मनसातु विशुद्धेन ’ इति श्रुत्यानु गुण्यात् विष्वृणोति विवेकेति । फलितार्थमाह - अनेनेति । कुतइत्याह - मलिनेति । मलिन मन ग्राह्मव हैयाहं वय्या पकं अतो व्यापकनिवृत्या व्याव्यनिवृत्तिरित्युभयविसिद्धिरिति भावः । मुक्तस्यापि विशुदमनोम ह्यत्व नसभवति

मुक्तं स्वातन्त्र्येण गृह्णातिचेत् मनोऽशुद्ध ब्रह्मपर्यन्तत्वेन चेद्विशिएसय ब्राण: विशुद्ध मनोमायमिति । प्राणशरीरशब्द ब्याचष्टे जगतीति । प्राणशरीरशब्देन प्राणधारक व कथमवगम्यत इत्यत्राह- प्राणो यस्येति । शरीरत्वेसति कथमाधेय

वादिकमित्यवाह-आधेयत्वति । भारूपइति । ज्ञानस्वरूप इत्यर्थःस्वतिलिष्ट रूपन्दोघद की भाशब्दोहि दीप्ति

पर: दीप्तिधर्मकत्व निमहद्वारक आदित्यनणं तमस परस्तात् ’ ’ रुक्मवर्णम्’ इत्यादिश्रुत्यैकार्थ्यात् इत्याभप्राये शाह-भास्वररूपइति । तादेवृणोति अप्राकृतेति । सूक्ष्मस्वच्छस्वरूपइति । सूक्ष्म व व्याप्तथर्हत्य, स्वच्छत्व निर्मलत्व, {

गूढार्थसंग्रह सभवति तथाप्युपादानेन

यच्छन्दामिहितमुपादेय भवति तद्विवक्षितमि ते । यदनुपदिय तद

च।

वित्रक्षिनमित्युच्यते तद्वद्वेऽपि उगदान महत तद्विवक्षित भवति, इतरद विवक्षितम् । उपादानानुपादानेतु वेदवा क्यतात्पर्याता पर्याभ्यामवगम्यते इति ||

मनोमयत्व जीवधर्मः ब्रह्मणः सर्वसचान्धध्वात् ब्रह्मसन्बन्ध्यपि भवतीत्यादि परयोजनाया मनसि निषायाह

परिशुद्वेन मनसैकेन ग्राह्य इत्यादि । ‘ययावे ‘मन एव मनुष्याणां कारण बन्धमोपयोः | चन्धाय विषयासक्त मुक्तय निर्विषयं मनः " ( मै. उ) इत्यादिपर्याोचने मनोग्राह्य व ब्रह्मणः कथमिति शङ्का सभवति । तथाऽपि मैत्रायणी योपनिषदे ’ मनोहि द्विविध प्रोत शुद्ध घाइदम्’ s समासक्त यथाचित्त जन्तोर्विषयगोचरे । यद्येव ब्रह्मणि स्यात्त को

नमुच्येत बन्धनात् ॥’ इत्यन्तेन इत्युपक्रम्य समाघिनिर्धूनमलस्य चेतसा निशतस्यात्मनि य सुख भवेत् । नशक्यंत "

संयंत्रप्र. १-२-१]

‘कर्मा’ इत्याद्यर्थः

३४९

-श्रीमाध्यम्

सकलेतरफारणमूतम्याऽकाशस्याप्यात्मभूत इति वा आषाशात्मा स्वयं व प्रवाशते ८

म्यानपि प्रकाशयतीति या आकाशात्मा सर्पकर्मा-क्रियत इति कर्म सबै अगद्यस्य धर्म }

असा सर्वकर्मा सर्वा पा क्रिया यस्यासी सर्वकर्मा । सर्वकामः- वाम्यन्त इति फामा.. मोग्यभोगोपकरणादयः ते परिशुद्धाः सर्वविधास्तस्य सन्तीत्यर्थः । सर्वगन्धः सर्वरसः ‘अशब्दमस्पर्शम्’ (कठ.१.३.१५) इत्यादिना प्राकृत गम्घरसादिनिषेधादमाटताः स्वासघा

रणा निरवद्या निरतिशयाः कल्याणाः स्वमोग्यभूतास्सर्यविधा गन्घरसास्तस्यसर्न्त त्यर्थ । सर्वमिदमभ्यात्तः उपतं रसपर्यन्तं सर्पमिदं फल्याणगुणजातं स्वीकृतवान् । ‘अभ्याप्तः ' A

इति’ भुक्ता ग्राह्मणाः’ इतियत्तरि कः प्रतिपत्तव्यः । भयाकी याकः उड़ेिः सोऽस्य ना

स्तीत्यवाकी । कुत इत्याह - अनादर इति अयाप्तस मस्तकामध्येनादर्तव्यामापादादररहितः मत पव अबाकी असल्पाकः

प्रकाशिका

सकने तरकारणभूततस्याकाशस्येत्यनेन ’ आपाश एव वदोतं च प्रोसं घ इति वाक्य स्मारितम् ’ अक्षरमग्यरान्त ,

घृतेः’ इत्यधिकरणन्यायादाकाशशब्दः प्रकृतिषाचीति भाषः । अन्यानीप प्रकाशयति स्वस्मै प्रकाशयतीत्यर्थः सर्वा घा क्रियेति । किवैदिकसकलाक्रयाणां सदारककर्तासो यदा सर्वदिक्रिया आराधन यस्य सर्वप्रियइत्यर्थः ।

इच्छानाहुल्यव्यानृत्यर्थं सर्वकामपद व्याचष्टे काम्यन्तइति । भोग्यभोगोपकरणादीनां प्राकृतत्वव्यावृयथमाह

ते परिशुद्धाति । अप्राकृता इत्यर्थ: सत्यकामपदेकार्थ्यादित्यभिप्रायः । सर्वगन्धइत्यादि । रूपस्पर्शाटनिषेघपरवाक्या.

न्तराणामपि तुल्यन्यायद्योतनायें आदिशन्दः । गन्धरसादीनामव्यवधानेन स्वरूपान्वयित्याभावात् द्वारकन्दसति प्रा.

कृतानां पृथिव्यादिगतगन्धरसादीना हंयत्वेन क्ल्याणगुणप्रकरणविरोधात् । ‘भारूप. ’ इति दिव्यावह प्रवृत्त्वा घाप्राकृतदद्दद्दारक गन्धरसादिविधिरित्यर्थः तं ब्रह्मगन्धः प्रविशति मझरसः प्रविशति । इति मुत्ता मान साम्यान (

ब्रह्मगन्धरसप्रवेशव्यपदेशश्चास्यार्थस्योत्तम्भकः सर्वमिदमिति । जगतोऽपि सर्वकर्मादिगुणान्तर्भावात् गुणपरं तद्व्याख्यातम् ’ अभ्यात ’ इत्यत्रं स्वीकरणरूपगुणविधिः ||

ननु नायमादिकमंणिक: गुणगणादानस्य नित्यत्वात् नचाम्याद दाविर्गत्यर्थः स्वीकारणार्थत्वात् । नाध्यक्ष

सर्वमिदमिति श्रवणात् । नच शिष्टादिध्वन्यतमः अपठितत्वात्, त कथ वर्तरिच: ‘तयोरेव त्यतफलताः’ इति भवाकर्मणोरेवहि तत्स्मरणमित्यत्राह-भुषा ताव । प्रयुक्तानुशासनत्वात् व्याकरणशास्त्रस्य यथाप्रयागमनुशासन कार्य नतु यथाऽनुशासन प्रयोगान्यथाकरणमिति भावः येतु मुक्ता ब्राह्मणा इत्यत्र मत्वर्थीयाकारप्रश्लेषमिच्छन्ति तेषा भुक्त

शब्दस्यार्श आदिगणान्तमवरूपन, आकारप्रश्लेषणमिति तत्र गौरव पश्यतोस कर्तरीति कर्यर्थतया प्रयोग एवहि भुक्ता दीनामाकृतिगणान्तर्भावकल्पनानिमित्त तेनैव कर्त्रयत्व प्रत्ययस्थकरुप्यता किमश्रयमाणाकारमश्लेषेणैतिभाव, यद्वा कर्तरि

प्रतीति: प्रतिपत्तिः सा यथा भुक्ता ब्राह्मणा इत्यत्र प्रतिपाद्यते निरूप्यते एषमत्रापि निर्वोदयेत्यर्थ । सो स्य नास्ती

त्यगफीति । फलितार्थकथनमतत् बाकः उत्तिः अवाकः तदभाव : अवाकोऽस्यास्तीत्यवाद शब्दात्तद्वितप्रत्ययः । यद्वा J

चाकी न भवतीत्यनाकी कुतइत्याह कुतइत्यत्रात्यर्थः । अयाकत्व वाक्सामर्थ्यांमावादिति शङ्काव्यावृत्यर्थमनादर इति

पदमितिभावः । तदुपपादयति अयाप्तेति । अवस्य तत्फलतामाह- अतएवेति । निषेभ्योऽवाको हेयरूप इविदर्श

यति अजल्लाकइति । सापेशवानन्धनबहुलापो निषेभ्यः न घावसामध्यविरूपत्यर्थः । पदद्वयमप्रतिपाद्योऽयमेष

‘अनुपपत्तेस्तु ’ इत्यादिसूत्राः

३५०

[ सर्वत्रप्र- १-२१

श्रीभाष्यम्

परिपूर्णभ्यर्यत्याद्रह्मादिस्तम्चपर्यन्तं निखिलं जगत्तणीकृत्य जोपमासीन इस्पर्थः । त पवे विष क्षिता गुणा परमात्मन्येवोपपद्यते ||

सू - अनुपपत्तेस्तु न शारीर: (१.२.३)

तमिमं गुणसागरं पर्यालोचयतां खद्योतकरूपस्य शरीरसम्बन्धनिबन्धनापरिमित दुःखसभ्य

न्धयोग्यस्य वद्धमुकावस्थस्य जीवस्य प्रस्तुतगुणलेशसम्बन्धगन्धोऽपि नोपपद्यत इति ना स्मिन्प्रकरणे शरीरपरिग्रहशङ्का जायत इत्यर्थः ॥ ध्रुतप्रकाशिका

गुणइत्याह - परिपूर्णति | सूत्रार्थमुपसंहरात लपवति । एवमन्वय उक्तः कथं परमारमन्मेवेत्यपधारणासद्धिः मुक्तेऽपि ते गुणाश्शनीया इत्यपेक्षामा पूर्वसूत्रोक्काग्वय मेन व्यतिरेकमाह -

सू. ३ - अनुपपत्तेस्तु न शारीरः (१.१.३) शारीरश देन मुक्तावस्थापि कोडीकारोपपादको योग्यशब्दः । अनुपपद्धेस्तु नेतर इति वक्तब्येऽपि मुकावस्यस्वी प्रतिपाद्यत्वानुपपत्तिस्फोरणार्थ शारीरशग्दनिर्देश इति भावः । द्रोपादान दृष्टान्ततथा यथा निमकस्य निमाह स्वरूप

क्यानुश्पत्तिः तथानुग्राह्यस्याप्यनुमाहकस्वम्पैक्यानुपपत्तिरित्यभिप्रायः प्रस्तुतगुणानुपपत्तिः प्रतिगुणम्नुसन्धैया पर्यालोच यता शङ्का न जायन इत्यन्वयःन मुफपरिग्रहशङ्काहे बन्यथासिद्धिः किंतु हे वसिद्धिति। शन्दाभिप्राय इत्याशयवतोकं शारीरपरिग्रहशङ्का न जायत इति ॥

‘अनुपपत्तेस्तु न शारीर.’ इत्यत्र यदुक्त परैः जीवपरथरिक्यानवधर्मेः परस्य विशिष्टत्वानुसन्धानोपपतित् तदनन्यत्वादेव परमात्मघमास्सत्यसङ्कल्पत्वादयोऽपि जीव उपपद्यन्त इति शङ्कानिरासार्थमिद सूत्रम् | आरोग्यगतवर्मेर

विष्ठान विशेष्यते यथा सर्पगतमीषण वादिना तदधिष्ठान नचाविष्ठानधर्मरारोप्य विशेष्यते यथा रखवेन सर्पः अतोजीष धर्मेनोनयस्वादिभिः परमात्मनो विशेष्यत्व युक्तम् नतु परमात्मधर्मेस्सत्यसत्त्वादिमिर्जीवस्य विशेष्यत्वमिति स्त्रार्थ

इति तददुक्त सर्वादिव्यावर्तकरज्नु वादिप्रतीतो सर्पादिधर्मं भूत भीषणत्वादिभिरधिष्टानस्य विशेषणायोगात् इह च जीवध्या वर्तकारसत्यमकल्यत्वादयः प्रतीयन्ते, अतोऽध्यस्तजीवधर्मे: परमाम्मनो विशेष्यत्वमयुक्तम् | मनोमयावादिभिः सत्यसक

सत्वादिभिश्च पदैस्तुमात्र लक्ष्यत इति चेत्तर्हि ‘विवक्षितगुणोपपत्तेश्च’ इति पूर्वसूत्र विरुध्यते । उभयविधगुणानामथि याशेतत्व सूत्रकाराभिमतचेत् ‘अनुपपत्तेस्तु न शारीरः’ इति वदनुपपत्तेस्तु नेश्वर इति व सूत्रं ववव्यम् वस्तुमाव वक्षायां जीवघर्माणामिवेश्वरघर्माणामप्यनुपपस्याविशेषात् अथ ईश्वरधषु सात्पर्य मयगभ्यते, अस्तेषु प्रतीयमानेषु मंत्रण वादिनेव मनीमत्वादिना परमात्मनो विशेष्यत्वमनुपपन्नम् | मनोमयत्याटिक न जीवसाधारणमितिवेत मिनी

-मयादिपदे मैनः प्राणाद्यधीनशान प्रत्यत्व विवक्षितम् उत विशुद्धमनोमापत्यप्राणशरीरकत्वादिकम् प्रथमे श्रीषासाभारण.

रेमिः परमानी विशेष्यत्यानुवरात, द्वितीये मनोमयत्यादीनामारोपित धर्ममामाया आरोग

स्मूर्तम’ इति सूत्रार्थ

३५२

[ सर्वन सर्वनप्र १,२१

श्रीमाष्यम्

सू–६ स्मृतेश्च १.२.६)

सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो मत्तस्स्मृतिशीन मपोहन च ’ (गी १५१५) ‘यो मा मेवमसम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम् (१५१९) ‘ईश्वरस्सर्वभूताना हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति । $

भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया | समेव शरण गच्छ’ (गी १८६१) इति शरीर

मुपासक, परमात्मान चोपास्य स्मृतिदर्शयति ॥

श्रुतप्रकाशिका T

। एवं स्वप्रकरण घडीमथमा याच ‘आत्मन्पश्यन् सर्वभूतानि इतिवत् इससप्तमीकोऽय निर्देश इतिभाव मक समानप्रकरणे सप्तमीप्रथमा मक्श्व शब्दविशेषो विवक्षित ||

हृदयस्यस्येश्वरचमुपद्हणेन विशदयितुमाह

सू - ६ स्मृतेश्च [१.२.६. ’ एप म आत्माऽन्तर्हदय ’ इति हृदयशन्दप्रत्यभिशापनार्थमाह- सर्वस्येति । उपास्य वशानाथ तदनन्तरवाक्यमाह योमामिति । हृत्स्यस्यश्वर वकण्ठाति दर्शयति इश्वरइति । तमेव शरण गच्छ ’ इ युपादान हृदयस्था भजनप्र दर्शनार्थम् । सर्वस्येति सर्वशब्दो जीवविषय, पराधीनस्मत्याद्याश्रयभूतवस्तुविषयवात् पुरुषोत्तमशब्दवाच्यप्य जीव वैलक्षण्य तत्रैवचम् सर्वभूतश-दोऽपि जीवविषय भ्रान्त्याभयत्वादहारयय त्रारुदत्वाश्च व्यत्र पशब्दोऽवा तरशङ्कापार

दारहेतुद्रय समुच्चयार्थ |। अन्वाचयो वा

अत्र केचित् कर्मकर्तृव्यपदेशादये घटकरकादिकृतगगन भेदाश्रयणेन बालिशवृतास्प वमहयादिव्यहार इव काल्पनिक भेदमाश्रित्य ’ तत्त्वमसि ’ इत्या मैक’वोदेशग्रहणात् प्रावप्रवर्तन्त । ऐक्यापदेशमहणान तर सर्वव्यवहारपरि

समाप्तिरित्याहु । अत्र ब्रूम यस्य भ्रम एव आतिसिद्धमर्थ व्यपदिशति तस्यैवोपदेशप्रहणात्तन्त्रिवृत्ति । एवं सति Ĵ

जीवेश्वरभेदना त्या तयो कर्मकर्तृभावादिक का ब्यपदिशति । कि जीव उतेश्वर उत बदएव तत्र शास्त्रस्य जीवस्य

देहातिरित्त जीवमध्यजानत सत्यसङ्कल्प वादिलक्षणेश्वरप्रतीत्यसभवानतद्वातिमूल व वर्मवर्तृव्यपदेश्स्य सभवति नापि शास्त्रस्य जीवस्य तस्य जीवेश्वरभेदभ्रातौ श्रुतिरेव परमनिश्रय सार्थिभिवेदान्तानामनुपादय प्रसङ्ग स्वनमित्ता मपि भ्रान्ति श्रुतिरस्वयमवैक्योपदशन निवर्तयतीतिचेत् तथाऽपि ‘प्रक्षालणाद्धि पकस्य, दूरादस्पर्शन पयर’ मिति न्यायाद नुगदेय वमेव स्यात् कर्मकर्तृभावादिव्यपदेशस्येश्वर अन्तिमूल वमपि नघटत, व्यपदेशवैषट्यात् तथासतिहि ‘एतमित प्रेत्याभिसम्भवितास्मि’ इति व्यपदेशो न स्यात् । अपिचित प्रतैरभिसभाव्योऽहमित्येव स्यात् । किंचभ्रमनिवृत्यर्थ मीश्वर म युपदश्यम् ना यस्य भ्रमेसत्यय प्र युपदेष्टव्यम्, तथा च ’ तत्त्वमसि’ इयुपदेशो नघटते, किंतु व जीवो

इसीत्येव वचव्य अत मुतिषु कर्मकर्तृध्यपदेशो नेश्वरभ्रममूल । यदि वेदएव भ्रा तो व्यपदिशति, तर्हि बदस्य तत्त्वोप

देष्व व न स्यात् भ्राप्तस्वात् । पश्चा प्रतिबुद्ध उपदिशतीतिचत्, तदयुतम् । स्वस्य भ्रमनिष्वृत्तेरन्यथा जीवश्वरश्नमाभाषा यापदेशवैयर्थ्यात् । व्यन्येषा जीवेश्वरभदम्रा त्यमावेऽपि जीवबहु वभ्रमनिवृत्यर्थमुपदश कार्य इतिश्चेत् न उपदेशवैध,

सयंत्र १२१ ]

(

अर्भकौकस्त्वात् ’ इत्यादिसूत्रार्थः

३५३

श्रीभाष्यम्

सू–७ अर्भकौकस्त्वात्तद्द्व्यपदेशाच्चनेतिचेन्न निचाय्यत्वादेवं व्योमवच्च १२७. अल्पायतनत्वमर्भकौकस्त्वम् । तद्व्यपदेश - अल्पत्यव्यपदेशः । एष म आत्मऽन्तर्ह दये’ (छां.३.१४.३) इत्यणीयसि हृदयायतने स्थितत्वात् ‘अणीयान् श्रीहेर्या यवाद्वा’ (३. १४.३) इत्यादिनाऽणीयस्त्वस्य स्वरूपेण व्यपदेशाच नायं परमात्मा अपि तु जीव एव । ‘सर्वगतं सुसूक्ष्मं तदव्ययं यद्भूतयोनिं परिपश्यन्ति धीराः ’ (मुण्डक. १.१.६) इत्यादिभिः परमात्मनोऽपरिच्छिन्नत्वावगमात् जीवस्य चाराममात्रत्वव्यपदेशादिति चेत्

नैतदेवम् परमात्मैव हाणीयानित्येवं निचाय्यत्वेन व्यपदिश्यते; एवं निचाय्यत्वेन "

एवं द्रष्टव्यत्वेन एवमुपास्यत्वेनेति यावत्। नपुनरणीयस्त्वमेवास्य स्वरूपमिति । व्योमच्चाय प्रकाशिका

स्यादेव। नहि तदानी ‘तत्त्वमसि’ इत्युपदेशो घटते किंतु सर्वजीअत्यमित्युपदेष्टव्यम् | मन्चैवमुपदेशो वेदान्तेषु

कचिदपि दृश्यते । नच ‘अहं मनुरभवं सूर्यश्वाहं कक्षीवानृपिरास्मि वित्र’ इत्यायनुसन्धान दर्शनात मूलभूत उपदेश सजीवैक्यवियोऽस्तीत्यभ्युपगन्तव्यम् एक्स्य जीवस्य ‘सिंहेन भूत्या बहवो मयाऽत्ता: व्याघ्रेण भूत्वावहयो .

मयाऽत्ताः’ इतिवत् कन्मेदेनातीतस्वीयमनुसूर्यादिजन्मस्मरणपर वसम्भवात्तस्य वाक्यस्य | यतश्शास्त्रेण विना शरीरिणा जीवेश्वरविभागप्रतीतिर्न सभवति अतएव लोकसिद्धभेदो निषेधार्थ श्रुलाऽन्यतइत्येतन्निरस्तम् ||

नचेश्वरस्यानुमेयत्वसम्भवाजीवेश्वरभेदप्रत्ययस्य लोकसिद्ध वसभव इति वाच्यम् । तवश्य पुरुषानुमानस्य दूषित अनुमानसम्मवेऽपि त्यसमुत्प्राप्यत्वादीनामनुभानुमशक्यत्वाच्च, कर्मकर्तृव्यपदेशोऽपि छुपास्यत्वा दिनिबन्धनः । तत्तत्फऋविशेषार्थिना कर्मकर्तृसापेक्षोपासनसिद्धयर्थं जीवेश्वरभेद श्रुति कल्य्यतीतिचत् तथासति तत्व निरूपणदशाया ’ अत्ता चराचरमहणात्’ ‘अनुपपत्तेस्तु न शारीर ’ इति जीवविलक्षण वस्तु प्रतिज्ञाय वर्मर्तृ

व्यप्रदेशस्य हेतुतयोपन्यासायोगात् । कथमुपासनार्थमपरमार्थभेदव्यपदेश विजानन् सूनकारार्थहेतुतया तब्रूयात् । नातात्यिक मेदः प्रतिशातः ‘ब्रह्मजिज्ञासा ‘इन्युक्रमविराघात् ‘सपत्तरिति जैमिीन ‘प्रियशिरस्त्वाद्यप्राप्ति T

‘आध्यानाय प्रयोजनाभावात् ’ इति जीवेश्वरदापारमार्थ्यविषयप्रतेिशान्तराभानाच गडनेरन्द्रयोरिव भेदस्य काल्प निकत्वाश्रयणमयुक्तम् अतश्रुतिसूत्राणां काल्पनिक मेद विषय वमनुपपन्नम् ||

सू–७ अर्भकौकस्त्वात्तव्यपदेशाच नेतिचेन्ननिचाय्यत्वादेवं व्योमवच्च १.२,७, अल्पायतनत्यमित्यादि । अर्णायस्त्वाक्षेपकार्थव्यपदेशात् साक्षादणीयर बव्यपदशाश्चेत्यर्थ. | परमा मनस्तु वैध

म्यंमाह - सर्वगतमिति | निचाग्यशब्दार्थमाह - द्रष्टव्यत्वेनेति । ‘घाय्यूदर्शने’ इतिहिधातु । फलरूपदर्शनव्या वृत्यर्थमाह-उपास्यत्येनेति । तव्यावर्यमाह - नपुनरिति । तदुपपादक सूखण्डव्याचष्टे व्योमवदिति । व्योम द्रष्ट व्यमित्युक्ते प्रतिज्ञामात्ररूपत्वात् प्रमाणाकाङ्क्षा भवति व्यपदिश्यत इत्युत्ते प्रमाणमेन दर्शित भवति अतोऽध्याहारस्य L

मुल्यत्वेऽति नियोजनावरमित्यभिप्रायेण व्यपादश्यत इतिपद पूरक्तयाऽध्याहृत्य व्याख्यातम् । व्योमव दफ 45

उत्पत्तिलययोरिव अन्तर्यामित्वकृतसत्ताऽनुष्टच्या जीवनाप्य भेटहेतृत्वम् [ सर्वत्रप्र- १२

३५४

श्रीभाष्यम्

व्यपदिश्यते स्वाभाविकं महत्वं चात्रेव व्यपदिश्यते ’ ज्यायान् पृथिव्या ज्यायानन्तरिक्षा ज्ज्यायान् दिवो ज्यायानेभ्यो लोकेभ्यः ’ (छां.३.१४.१) इति । अत उपासनार्थमेवाल्पत्य

व्यपदेशः । तथा हि ‘सर्व सल्विदं ब्रह्म सजलानिति शान्त उपासीत (३.१४.१) इति सर्वोत्पत्तिप्रलयकारणत्वेन सर्वस्यात्मतथाऽनुप्रवेश कृतजीवयितृत्वेन सर्वात्मकं ब्रह्मो पासीतेत्युपासनं विधाय अथ खलु ऋतुमयः पुरुषो यथाऋतुरस्मिलोके पुरुषो भवति त थेतःप्रेत्य भवति । (३.१४.१) इति यथोपासनं प्राप्य सिद्धिमभिधाय ’ स तु युर्वीत ‘(३. g

1

१४.१) इति गुणविधानार्थमुपासनमन्द्य ‘मनोमयः प्राणशरीरो भारूपरसत्यसङ्कल्प आकाशात्मा सर्वकर्मा सर्वकामस्सर्वगन्धस्सर्वर सरसर्पमिदमग्यात्तोऽवापदनादरः (३. १४.९) इति जगदैश्वर्यविशिप्रस्य स्वरूपगुणांश्योपादेयान् प्रतिपाद्य ’ एप म आत्माऽरुहुंद

येऽणीयान बीहेर्चा यवाद्वा सर्पपाद्वा श्यामाकाद्वा दयामाक्तण्डुलाद्वा’ (३.१४.१) इत्युपा सकस्य हृदयेऽणीयस्त्वेन तदात्मतयोपास्यस्य परमपुर पस्योपासनार्थ म६ स्थानकुत्तथा एप म आत्माऽन्तर्हदयायान् पृथिव्या ज्यायनन्तरिक्षाज्ज्यायान् दिवो ज्यायानेभ्यो लोके

भ्यस्सर्वकर्मा सर्वकामस्सर्वगन्धस्सर्वर सस्सर्वमिदमभ्यात्तोऽवास्यनादर: ’ (३.१४१) श्रुतप्रकाशिका

लिन स्वाभाविकमिति ज्यायानिति । वृद्धशब्दस्य ज्यादेश व्यायःशब्दनिष्पत्ति. ‘ज्यच वृद्धस्य च ’ इति सूत्र नेतु "

प्रशस्यश्र ’ इति तन्निष्पत्ति । वृद्धिश्च परिमाणाधिक्यमिह विवक्षित्म् नतु कालाधिक्यम् अत्राणीयर वप्रतिसबन्ध्या

कारपरत्वाज्ज्यायश्शब्दस्य । अत उपासनार्थमेवेति । अतः पृथिव्यादिभ्याऽपि ज्यायस्वश्रवर्णादिसर्थः । महत्तयाऽचग

तस्य वस्तुन उपाद्धयुक्तिपूर्वकमुक्त परिणामौपाधिकं - ऊ सम्भावितोपाधि परिमाण स्वाभाविक मिति न्याय इह शिक्षितो भवति । हृदयमल्पत्यापाधिभूत श्रुत नतु ज्यायस्योपाधि श्रुत । पृथिव्यादयस्तदुपाघय इति नाशङ्कनीय ततोऽपि ज्या यस्त्वश्रवणात् नहि ततोऽधिक्परिमाण व तदुपराधिक मरितुमहीत अणीयस्त्वस्योपासनार्थ वमुपासनप्रकरणाविच्छेदन स्वाभाविकमह उप्रपञ्चनेन चोपपादयति तथाहीति । सर्वात्मक ब्रह्मोपासीति । सर्वाष व नोपायगुणतयोषम् ।

तस्य वाक्यान्तरस्थत्वात् अतो लक्षणतो धर्मिनिर्देश | तप्रयोजन च शान्तिरूपाधिकारिविशेषणसिद्धि, भगवदाम कत्वहि शास्त्रतोऽनगते रागद्वेषायभावरूपा शमादिनिष्पत्तिस्यात् यथोच्यते-

सर्वभूतात्मके तात जगन्नाथे जगन्मये । परमात्मनि गोविन्दे मिनामित्रकथा कुत ॥ इति, शास्त्रजन्यज्ञानपूर्वक शमादिनिप्पाद्यमवोपासन श्रुतम् तस्मादेव विच्छान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुस्समाहितो भूत्वा आत्मन्येवात्मान पश्येत्’ इति तस्मान्नोपासननिष्पायदशम किंतु शमनिष्पाद्यमुपासनम् ब्रह्मा मकत्व सर्वस्य (

शास्त्रादवगम्य रागद्वेषादिरहितस्सन् यक्ष्यमाणगुणक ब्रह्मोपासीत्यर्थ सर्वामक क्षैत्यनेनोपत्र मस्याणीयर वविरोधि व दर्शितम् । प्रकरणाविच्छेद द्योतनाय ‘अथ सलु’ इत्यायुच्यते उपासनमनूद्येति । यथा ‘अमिहोनंजुहोति’ इति विहि गूढार्थसप्रह

वर्णयितु गिरा तदा स्वय तदन्त करणेन गृहाने । (मै.3) इत्युत्ते पर्याोचनेन बाह्यविषयशून्यम्वमेव तत्र विवक्षितम्,

नमन्वा मविष्यत्यव्यवस्छेदः । अतएव ‘मनसैवानुद्रष्टव्यम् ‘(इ) इति श्रुत्युपपत्ति ।

सर्वत्रम- १२ १ ] ब्रढाणः हृदयस्थि: दयामूलत्यम्, साक्षात्कारो मनसैव नमु शब्दादिति निरूपणम् श्रीभाष्यम

इत्यन्तर्हृदयेऽवस्थितम्योपास्यमानस्य प्राध्याकारं निर्दिदय ’ एप म आत्माऽम्हदय एत ब्रह्म’ (छां. ३.१४. १) इत्येवम्भूतं परं ब्रह्म परमका रुण्येना स्मदुजिजीवयिषयाऽरूद्धदये सम्निहित मितीद मनुसन्धानं विधाय ‘एतमितःप्रेयाभिसंभवितास्मि’ (छां.३.१४.४) इति ,

श्रुतप्रकाशिका

तहोम: ‘दध्ना जुद्दोति ’ इत्पत्र दमो होमसाधन वविधानार्थं जुहोतिपदेन नूयते तथैतिभाव 1 जगदैश्वर्य वशिष्टस्येत्य नेन ‘तजलान्’ इत्यस्यानु गदः । सर्वरूपगुणान् अद्वार गुणान् नहि ते प्रकृतिपुरुषद्वारा: | निचाय्यन्यादित स्वार्थ

माह - एवंभूतेति । सर्वकर्मत्यादिगुणाना द्विरुक्तिरुपास्तथा प्राध्यतया च हृदि स्थितः । द्विरुत्तिर्हृदयस्थितिज्ञापनायें

सौलम्यानुसन्धानार्थं चेत्यर्थः । एवमत्र पूर्वत्रोनरत्र व विभु वाभिघानाद कौर वरूपोपाधिकथनाच मध्यगतमस्प वमो पाधिकमिययमर्थ उको भवति ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

उक्तच शङ्कराचार्यैः ‘मनसैवानुद्रष्टव्यम्’ इयन भाध्ये ‘तद्ब्रह्मदर्शन साधनमुच्यते मनसैव परमात्मध्यानसंस्कृतेन

आचार्योपदेशपूर्वकचानुद्रष्टव्य’ मिति । अत्रानन्दगिरिः- ‘मनसो ब्रह्मदर्शन साघनत्वे वथ ब्रह्मणः वाङ्मनसातीतत्वश्रुतिरि त्याशङ्कयाह-परमार्थेति । केवल मनो माविषयी कुर्वदपि श्रवणादिसस्कृत तदाकार जायते । तेन द्रष्टव्य तदुच्यते, अतएव वृत्तिव्याप्यं ब्रह्मेत्युपगच्छन्तीति भावः । अनुशब्दार्थमाह - आचार्येति’ इति । यद्यपि (अ.सि. ३) ‘नच मनसैवानुद्रष्टव्यम्’ इति तृतीय श्रुत्यनुसारेण ‘नमनुते’ इत्यस्यैवापकमानोविषयतयाऽन्यथानयन साम्यमिति वाच्यम् ; एवं साम्येऽपि मनसः

करणत्वे हाधिककल्पना | शब्दस्य करण वेत्यल्पकल्पनेति विशेरादिति’ इति । ‘ननु मनसैयानुद्रष्टव्यमित्यादाविव मनः करणताप्रतिपादकस्य प्रकृतैरमावात् अनौपदेशिक शब्दस्य साक्षात्कारकरणत्वमितिचेन्न । ’ तत्वौपनिदं पुरुष पृच्छामि

इत्यादौ ‘तत्र साधुः’ इति तदन्यासाधुत्वेसति तत्र साधुलरूप साध्वर्थविहिततद्धितश्रुत्याएव मानत्वात्’ इतिचोत्तम् । (अ.सि) तथाऽपि इद विवरणकारमताभिनिवेशमूलकमेव । ‘तत्वोपनिषद’ इत्येतद्विवरण उपनिषद्भाध्ये औपनिषदशब्दस्योप

निषस्खेव विशेष इति शङ्कराचार्यैः विवृतम् | अन ‘तत्रविदित इति च ’ (५.९.४३ ) इति पाणिनि सूत्रेणाण अयमे

.

वार्थः वाचस्पतिनोक्त इति जिशासाधिकरणे उत्तम् । ‘तन साधु ’ इति (४.४.९८) सूत्रं यत्प्रत्ययविषायकम् ’ भत्ता ग: ’ (४.४.१००) इन्यत्र जप्रत्ययोऽपि भक्तशब्दादेव नान्यस्मात् तदुत्तर सूनपटक अनिघानमेव नास्ति’ समा

नतीर्थे वासी’ (१०७) इति सप्तमसूने ‘साधु’ रिति निवृत्तमिति, काशिका तथैव सि.कौमुद्यामपि अनन्तरं टव् टञ् दञ् 4

यः, दः, इति प्रत्ययाना विधानेऽपि तेषां प्रत्यायानामत्रासम्भव एव । अनन्तर साधुरिति शब्दस्य निवृत्तिः अतः

‘अधिगत: ’ ’ विदितः’ स्. ‘विशेष: ’ (उ) इति शङ्कराचार्यवाचस्प युक्तमेव साधु | अत: औपनिषदशब्दश्रुतिः शब्दस्य साक्षात्कारकरणत्वे न कथञ्चिदपि मानम् । एव च यन्मनसा’ इति श्रुतिःपूर्वोदाहृतशुद्धमनः प्रतिपादकलनुरोघेनापक मनः परमेवेति सर्वैरप्यङ्गीकर्तव्यमिति दिक् । एवं च ’ मनोमय ’ इति विशुद्धमनोपाह्य वपरमिति सूक्तिः सर्वथा अन कम्प्येति सिद्धम् ॥

‘अर्भकोकस्त्वात्’ इतिसूत्रे ’ विवाक्षेतगुणोपपत्तेच’ इत्यत्र दयासौलम्यादिगुणा अपि विवञ्चिता इत्यभिप्रे त्याह-एपमआत्मा इत्यादि अस्मद्धृदये सन्निहितमित्यन्तम् । ‘हार्दानुग्रही शताधिक्या’ इति सूने हृदये स्थिति

अथ अत्यधिकरणम् श्रीभाष्यम्

यदि परमात्मा न भोक्ता, एवं तर्हि सर्वत्र भोफ्तृतथा प्रतीयमानो जीव एव स्यादि त्याशङ्कयाह

सू- ९ अत्ता चराचर ग्रहणात् (१.२.९)

फठवल्लीप्याम्नायते -’ यस्य ब्रह्म च क्षमं च उभे भवत ओदन । मृत्युर्यस्योपसेचनं क

इत्या वेद यत्र सः ॥ ’ (कठ.१.२.२५) इति । अनौदनोपसेचनसूचितोऽत्ता किं जीव एव, उत परमात्मेति सन्दियते । किं युक्तम् ? जीव इति । कुत ? भोक्तृत्वस्य कर्म निमित्तत्वा जीवस्यैव तत्सम्भवात् ॥

अथ अनधिकरणम् श्रुतप्रकाशिका

अथोत्तराधिकरणसद्गतिमाह - यदीति । -

सू–९ अत्ता चराचरग्रहणात् (१.२.९)

कठेत्यादि । यत्र स इति, यत्प्रकारविशिष्टः तं प्रकारं को वेत्यर्थः । विषययावये अत्तेत्यश्रवणादस्याः श्रुतेरेत त्सूत्राविषयत्वशङ्का परिहर्तुमाह -अत्रेति । यस्येति ष ्ठीनिर्दिष्टसम्बन्कः ओदनोपसेचनसामर्थ्याददनीया तृभावलक्षणविशे षपर्यवसितः तस्मादत्ता सूचित इत्यर्थ.-’ अनिरन्नादः’ इति श्रुतिप्रसिद्धिमसामुपनिषद्यमेः प्रस्तुतत्वचावलम्ब्याग्रेिजवः परमात्मेति शिरस्त्रय कति परैः । चित्याग्ने प्रस्तुतत्वेन साक्षादग्निप्रस्तावाभादग्निप्रकरणस्य विच्छिन्नत्वाध्यात्मप्रकरणे विद्यानकर्मोपयोगित्वमानविनाऽग्निवैभवप्रतिपादनायोगाच तत्परत्वाशायामदोत्थान वमप्रियता भगवता माप्यकारण शिरोद्वय विचारकोटौ निवेशितम् । अत्ता जीवः उत परमात्मेति विचार: तदर्थमिदमत्तृत्व किं वर्मक्लभेक्तृत्वरूप उत

जगदुपसहर्तृत्वरूप किमन पूर्वप्रस्तृतब्रहामकरण विच्छिन्न ? नेति ' ऋतं पिबन्तौ ' इति क ि ं बुद्धिजीवौ न ि र ् द ि श ् य े त े , उत उजीवपरी पिबन्तौ इति निर्देश: कि छनिवलक्षणया शब्दशक्तयाँ वा प्रयोज्यप्रयोजकवियतयानेयः उतन? ‘तदुर्दर्श’ 3

या प्राणेन ’ इति परजीवयोदर्शनं किं लक्षणमापादयति उतनेति उपत्रमे ‘येऽय प्रेत ’ इति प्रश्नः किं जीवावेषयः उन परविषय इति यदा जीवविषयः तदानीमुक्रमविरोधेन ’ तं दुर्दर्शम्’ इत्यादिना ऋतपाननिर्देशस्य प्रयोग्यप्रयोज कविषयतापादनायोगात् ‘ऋतं पिवन्तौ ’ इति वाक्यस्य बुद्धिजीवपरत्वेन ब्रह्मप्रकरणं विउिन्नमितीह प्रतिपन्नमस्तृत्व कर्मफलमोक्तृत्वरूपमिति अत्ता जीव इति फलितम् । यदा ‘येऽयम्’ इति प्रभः परविषयः तदानीमुपत्रमानुगुण्येन 6

‘वंनावपरमात्मपरत्वेन दुर्दर्शम्’ इत्यादिना ऋतपान निर्देशस्य प्रयोज्यप्रयोजक विषयतापादनोपपत्ते’ , ‘ऋतं पिबन्ती’ इति वाक्यस्य ब्रह्मप्रकरणविच्छेदामावादिह प्रतिपन्नमत्तृत्व जगदुपसहर्तृत्वरूपमेयेत्यत्ता परमात्मेति परितम् भोक्तृ

त्यस्येति ।ओदने।पसेचनसामर्थ्यावगतस्येति भावः । ततः किमित्यत्राह -जीवस्यैवेति । ‘सर्वभूतान्तरात्माऽपद्दत

अनधि १-२१२ ]

‘अत्ता घराचरग्रहणात्’ इत्यत्र सिद्धान्तार्थ:

३६३

श्रीभाष्यम्

अनोच्यते–(अत्ता चराचरग्रहणात्) अत्ता परमात्मैव । फुतः ? (चराचर ग्रहणात्)

चराचरस्य कृत्स्नस्यात्तृत्वं हि तस्यैव सम्भवति । नचेदं वर्मनिमित्तभोपतृत्वम् अपि तु जगजन्मस्थितिलयहेतुभूतस्य परस्य ब्रह्मणो विष्णोस्संहर्तृत्वम्। ‘सोऽध्वनः पारमाप्रोति ;

तद्विष्णोः परमं पदम्’ (क.१.३.९) इत्यत्रैव तदर्शनात् । तथा च ’ मृत्युर्यस्योपसेचनम् ' (१.२.२५) इति वचनात्, ‘ब्रह्म च क्षत्रं च ’ (१.२.२५) इति कृत्स्नं चराचरं जगदिहादनी

यौदनत्वेन गृह्यते | उपसेचनं हि नाम स्वयमद्यमानं सदन्यस्यादनहेतुः । अत उपसेचनत्वेन मृत्योरप्यद्यमानत्वात्तदुपतिच्यमानस्य कृत्स्नस्य ब्रह्मक्षत्रपूर्वषस्य जगतश्चराचरस्थादनमत्र विवक्षितमिति गम्यते । ईडरांचादनमुपसंहार एव । तस्मादीदृशं जगदुपसंहारित्वरूपं भोस्तृन्चे परमात्मन पत्र |

सु-१० प्रकरणाच्च (१.२.१०) भुतप्रकाशिका

पाप्मा ’ न कर्मणा वर्धते नोकनीयान् ’ ’ अनश्नन्नन्य ‘इति परस्य भोक्तृत्वं निषिद्धमितिभावः, तत्सम्भवात् 3

T

कर्मफल मोक्तृत्वगत् ब्रह्मसनशब्दवाच्याना देहिना स्त्रीपुसात्मकत्वात्तद्रूपजीवाना परस्परभोक्तृभोग्य भावरसम्भवति,

जीवाना नित्यत्वादेव मृत्युवश्यन्वाभावात् मृ युजवस्य विधेयइत्यभिप्रायेण मृ यूपसंचनवादोऽपि सभवतीति भावः ॥

राद्धान्तमारभते अत्रेति । चराचरग्रहणादित्येतद्व्याचष्टे चराचरस्येति । कृ लचराचरविषय वा कतिपयविषयं

वाऽस्तु ततः किं जीववलक्षण्यस्य उत्तहि वर्मपलभोक्तृत्वरूपमिदमन्तृ वमित्याह - नचेदमिति । वृस्नचराचर विषय

मतृव जीवस्यानुपपन्नमिति भावः । अतृत्व विष्णुक घरानरसहर्तृव्यमिति कथमवगतमित्यत्र हेतुद्वयमाह - सोऽध्व नइति । प्रकरणे परमात्मत्राचिपदश्रवण प्रथमो हेतु, द्वितीय हेतुमाह तथा च मृत्युरिति । कथ चराचरस्यादनीयत्व -

सिद्धिः मृत्यूग्सेचननिर्देशोहि मृत्युपश्यत्याभावाभिप्रायसम्भवतीत्यत्राह- उपसेचनंहीति । यद्यप्युपसेप्चनश दो गौणएव

निर्वाह्य तथाऽपि साधारणाकारेणोपचारी नघटने, विशेषाकारसम्भवात् नह्यग्निर्माणक इत्युके अग्निशब्दो द्रव्यत्वाभि भिप्रायेण वर्जनीयः | मृत्युरुपसेन्चन अवाधक इत्युक्ते विशेषाकारोपस्थापन न स्थात् अबाघक्त्वस्य रोष्टतृणादिसाधारण स्वात् स्वयमद्यमानसत्यन्यस्पादन हेतुन्वतु विशेषावार इति तेनैवौपचारिकप्रयोगो युक्त इति भावः | साधारणकार वि

हायात्रान्तराकारेण गोणार्थो वर्णनीय इति न्यायोऽन व्युपादित: । परस्य जगत्सहोर मृत्व्यपेक्षाऽपि नास्तीत्यस्मदुत्तए वार्थ इति शङ्का परिहरन् परिमाह-अतइति । कृष्नजग सहारे मृव्यंपेक्षाभावेऽप्यन मृयोमानव व्यष्टिसतारस्य तद्वारक्स्त्रन्चामिप्रेतम् । एवं मृत्यूसेचन वसामर्थ्यात् ब्रह्मक्षत्रशब्दो कृत्स्नचराचरप्रदर्शनार्थाविति भावः । ततोऽपि

किमित्याह –ईदृशमिति । सूत्रार्थमुसहरति तस्मादिति । ’ सोऽध्यन ’ इत्यादिवाक्ये विष्णोधूयमाणत्वमृत्यूपसे

चनत्वसामर्थ्यसिद्धचराचरादनीयत्वाच्च कृत्स्नजगदुपसंहर्तृ वरूप मेवेद भोक्तृत्वमिति नेद कर्मनिमित्त, अतः परमात्मै वात्तत्यर्थः ॥ सू-१० प्रकरणाच्च (१.२.१०)

7

३५४

उत्पत्तिलययोरिय अन्तर्यामिनसत्चानुवृत्या जीवनयभेटहेतुत्वम् [ सर्वत्रप्र. १२१ श्रीभाष्यम्

व्यपदिश्यते स्वाभाविकं महत्यं चात्रैव व्यपदिश्यते ’ ज्यायान् पृथिव्या ज्यायानन्तरिक्षा "

ज्ज्यायान् दिवो ज्यायानेभ्यो लोकेभ्यः ’ (छां.३.१४.९) इति । अत उपासनार्थमेवास्पत्य व्यपदेशः । तथा हि ‘सर्वे सल्विदं ब्रह्म तञ्जलानिति शान्त उपासीत (३.१४.१) इति 1

सर्वोत्पत्तिप्रलयकारणत्वेन सर्वस्यात्मतयाऽनुप्रवेशकृतजीवयितृत्वेन सर्वात्मकं ब्रह्मो पासीतेत्युपासनं विधाय’ अथ सलु ऋतुमयः पुरुषो यथाऋतुरलोके पुरुषो भवति त थेतःप्रेत्य भवति । (३.१४.१) इति यथोपासनं प्राप्य सिद्धिमभिधाय स तु युति ‘(३. १४.१) इति गुणविधानार्थमुपासनमन्ध ‘मनोमयः प्राणशरीरो भारूपरसत्यसङ्कल्प आकाशात्मा सर्वकर्मा सर्वकामम्सर्वगन्धस्सर्वर सरसर्वमिदमभ्यात्तोऽवापयनादरः (३. १४.६) इति जगदैश्वर्यविशिष्म्य स्वरूपगुणांश्योपायान् प्रतिपाद्य ‘ए म आत्माद

येऽणीयान् श्रीहेर्वा यवाद्वा सर्पपाद्वा श्यामाकाडा श्यामाफ्तण्डुलाद्वा (३.१४.१) इत्युपा

सकस्य हृदयेऽणीयस्त्वेन तदात्मतयोपास्यस्य परमपुरुषस्योपासनार्थमस्थानकुत्तचा प म आत्माऽन्तर्हदये ज्यायान् पृथिव्या ज्यायनन्तरिक्षाज्ञ्ज्यायान् दिवो ज्यायानेभ्यो लोके

भ्यस्सर्वकर्मा सर्वका मस्सर्वगन्धस्सघरसस्सर्वमिदमभ्यात्तोऽयाफ्यनादरः १ (३.१४.१) श्रुतप्रकाशिका

लित स्वाभाविकमिति ज्यायानिति । वृद्धशब्दस्य ज्यादेश व्यायशब्दनिष्पत्तिः ‘ज्दच वृद्धस्य च ’ इति सूत्र तु ६

प्रशस्यश्र ’ इति तन्निष्पत्ति: । वृद्धिश्च परिमाणाधिवयमिह

विवक्षित्म् नतु कालाधिक्यम् अत्राणीयस्त्वप्रतिबन्ध्या

कारपरत्याज्ज्यायदशब्दः । अत उपासनार्थमेवेति । अतः पृथिव्यादिभ्योऽपि व्यायस्वश्रवणादित्यर्थः । महत्तयाऽवग तस्य वस्तुन उपाद्धयत्तिपूर्वक्मुक्त परिणामोपाधिषं - ऊ सम्भावितोपाधिक परिमाणं स्वामादिक मिति न्याय इह शिक्षितो भवति । हृदयमल्यत्वापाधिभूत श्रुत नतु ज्यायस्योपाधि श्रुतः पृथिव्यादयस्तदुपाघय इति नाशङ्कनीयं ततोऽपि ज्या यध्वश्रवणात् नहि ततोऽधिवपरिमाणत्य तदुपराधिक मरिमर्हति अणीपरत्वस्योपासनार्थत्वमुपासनप्रकरणाविच्छेदेन स्वाभाविकमहत्त्वप्रपञ्चनेन चोपपादयत तथाहीति । सर्वात्मकं ब्रह्मोपासीतेति । सर्वान्वं नोपास्त्रगुणतयोक्तम् ।

तस्य वाक्यान्तरस्थत्वात् अनो लक्षणतो घर्मिनिर्देशः । तत्प्रयोजन च शान्तिरूपाधिकारिविशेषणसिद्धिः, भगवदान्म कत्वहि शास्त्रतोऽवगते रागद्वेषाद्यभावरूपा शमादिनिष्पत्तिस्स्यात् यथोच्यते

सर्वभूतात्मके तात जगन्नाथे जगन्मये । परमात्मनि गोविन्दे मित्रामित्रकथा कुतः ॥

इति शास्त्रजन्यशान पूर्वक शमादिनिष्पायमेवोपासन श्रुतम् ‘तस्मादेवं विच्छान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुस्समाहितो भूत्वा आत्मन्येवात्मानं पश्येत्’ इति तस्मान्नोपासननिष्पाद्यश्शमः किंतु शमनिष्पाद्यमुपासनम् ब्रह्मात्मक व सर्वस्य शास्त्रादवगम्य रागद्वेषादिरहितस्सन् वक्ष्यमाणगुणक ब्रह्मापासतित्यर्थः सर्वामक ब्रह्मत्यनेनीपत्रमस्याणी वविरोधिन्व दर्शितम् । प्रकरणाविच्छेदद्योतनाय ‘अथ सलु’ इत्यायुच्यते उपासनमनूयेति । यथा ‘अग्निहोत्रंजुहोति’ इति विहि }

गूढार्थसंग्रहः

वर्णयितु गिरा तदा स्वय तदन्तःकरणेन गृहाने । ( में 3) इत्युक्तेश्च पर्यालोचनेन बाह्यविषयश्शून्यत्वमेव तत्र विवक्षितम्

नत्वात्मविषयत्वव्यवच्छेदः । अतएव ‘मनसैवानुद्रष्टव्यम् (इ) इति श्रुत्युपपत्तिः ।

सर्वत्रप्र- १२ १ ] ब्रदाण: हृदयस्थितेः दयामूलत्यम्, साक्षात्कारो मनसैय नमु शब्दादिति निरूपणम्

३५५

श्रीभाष्यम्

इत्यन्तर्हृदयेऽवस्थितम्योपाम्यमानस्य प्राध्याकारं निर्दिश्य ’ एप म आत्माऽन्तर्हृदय एन ब्रह्म’ (छां. ३.१४.१) इत्येवम्भूतं परं ब्रह्म परमकारुण्येनास्मदुजिजीवयिषयामद्धदये

सन्निहितमितीद मनुसन्धान विधाय ‘एतमित प्रेत्याभिसंभवितास्मि’ (छां.३.१४.४) इति श्रुतप्रकाशिका

तहोम: ‘दघ्ना जुहोति’ इन दो होमसाधनत्यविधानायें जुहोतिपदेनानूयते तथैतिभाव | जगदैश्वर्यविशिष्टस्येत्य

नेन ’ तज्जलान् ’ इत्यस्यानुवादः | सरूपगुणान् अद्वारगुणान् नहि ते प्रकृतिपुरुषद्वारका निवाथ्य न्यादित स्यार्थ माह - एवंभूतेति । सकर्मवादिगुणाना द्विरुति रुपास्यतया प्राप्यतया च हृदि स्थितः । द्विरुत्तिर्हृदयस्थितिज्ञापनार्थं

सौलम्यानुसन्धानार्थे चेयर्थः। एवम पूर्वोत्तरत्र च विभु नाभिघानादर्भकम्पोपाधिकथनाच्च मध्यगतमल्प वमौ पाधिकमिययमर्थ उक्त भवति || गूढार्थसङ्ग्रहः

उत्तच शङ्कराचार्ये: ‘मनसेवानुद्रष्टव्यम्’ इत्पन भाष्ये ‘तद्ब्रह्मदर्शन साधनमुच्यते मनसैव परमात्मध्यानतेन

आचार्योपदेशपूर्वकचानुद्रष्टव्य ‘मिति । अनानन्द गिरिः -‘मनसो ब्रह्मदर्शनसाघनत्वे क्थ ब्रह्मणः वाङ्मनसातीतत्वश्रुतिरि त्याशङ्कयाह – परमार्थेति । केवल मनो दाविषयी कुर्वदपि श्रवणादिस्कृत तदाकार जायते । तेन द्रष्टव्य तदुच्यते, अतएव वृत्तिव्याप्य ब्रह्मेत्युपगच्छन्तीति भावः । अनुशव्दार्थमाह - आचार्येति’ इति । यद्यपि (अ.सि. ३) ‘नच मनसैवानुद्रष्टव्यम्’ इति तृतीयान्यनुसारेण ‘नमनुते’ इत्यस्यैवापद्यमानोविषयतयाऽन्यथानयनसाम्यमिति वाच्यम्; एव साम्येऽपि मनसः करणावे हाधिककल्पना | शब्दस्य करणत्वे वल्पकल्पनेति विशेशदिति’ इति । ‘ननु मनसैनानुद्रष्टव्यमिन्यादाविव मनः

करणताप्रतिपादकस्य प्रकृतेरभावात् अनौपदेशिक शब्दस्य साक्षात्कारकरणव्यमितिचेन्न । ‘तत्वौपनिदं पुरुष पृच्छामि इत्यादौ ‘तत्र साधुः’ इति तदन्यासाधुत्वेसति तत्र साधुलरूपसाध्वर्थविहितत द्वितश्रुत्याएव मानत्वात्’ इतिचोत्तम् । (अ.सि) तथाऽपि इद विवरणकारमताभिनिवेशमूलकमेन। ‘तत्वोपनिषद’ इत्येतद्विवरणे उपनिषद्भाध्ये औपनिषदशब्दस्योष

निषस्वेव विशेष इति शङ्कराचार्य: विवृतम् । अत्र ‘तनविदित इति च ’ (५.९.४३) इति पाणिनि सूत्रेण ण् अयमेवार्थ. वाचस्पतिनोक्त इति जिशासाधिकरणे उत्तम् । ‘तत्र साधु ’ इति (४.४.९८) सूत्र यत्प्रत्ययविधायकम् ‘अत्ता. ०ण: ’ (४.४.१००) इन्यत्र णप्रन्ययोऽपि भक्तशब्दादेव नान्यस्मात् तदुत्तर सूनपट्क अश्विधानमेव नास्ति ‘समा

नतीर्थे वासी’ (१०७) इति सप्तमसूने ‘साधु’ रिति निवृत्तमिति, काशिका तथैव सि. कौमुद्यामपि अनन्तर टक्ट दञ् य, दः, इति प्रत्ययाना निघानेऽपि तेषा प्रत्यायानामत्रासम्भव एव | अनन्तर साधुरिति शब्दस्य निवृत्तिः अतः

‘अधिगतः’ ‘ विदित.’ सू.’ विशेष:’ (उ) इति शङ्कराचार्यवाचस्प युत्तमेव साधु । अत: औपनिषदशब्दश्रुतिः शब्दस्य

साक्षात्कारकरणत्वेन कथञ्चिदपि मानम् । एव च यन्मनसा’ इति श्रुति पूर्वोदाहृतशुद्धमनः प्रतिपादक श्रुत्यनुरोधेनापच मनः परमेवेति सर्वैरप्यीकर्तव्यमिति दिक् । एव च ‘मनोमय ’ इति विशुद्धमनोवाह्य परमिति सूचिः सर्वथा अप्र कम्प्येति सिद्धम् ॥

‘अर्भकौरस्त्यात्’ इतिसूत्रे ‘विवक्षितगुणोपपत्तत्र’ इत्र दयासौलम्यादिगुणा अपि विवक्षिता इत्यभिप्रे

त्याह- ऍपमआत्मा इत्यादि अस्मद्धृ सन्निहितमित्यन्तम् । ‘हार्दानुगृहीतरशताधिक्या’ इति सूने हृदये स्थिति

‘सम्भोगप्रातिरितिचेच’ इत्यादि सूत्रार्थ:

३५६

[ सर्वत्रम १-२-१

श्रीभाष्यम

यथोगमनं प्राप्तिनिश्चयानुसन्धानं च विधाय ’ इति यम्य म्यादद्धा न विचिकित्साऽस्ति '

(३.१४.४) इत्येवंविधप्राप्यप्रागिनिधयोपेतम्योपासवस्य प्राप्ती नसंशयोऽस्तीत्युपसंहृतम् | अत उपासनार्थमयस्त्वमणीयस्त्वं च ||

सू- ८ सम्भोगप्राप्तिरितिचेन्न वैशेष्यात् १.२.८ जीवस्येव परस्यापि ब्रह्मणशरीगन्तपतित्वमभ्युपगतं चेत् तहदेव शरीरसम्बन्धन

युक्तसुखदु सोपभोगप्राप्तिरिति चेत् तन; हेतुवैशेप्यात्-नहि शरीगन्तवर्तित्वमेव सुखदु खोपभोगहेतुः; अपि तु पुण्यपापरूपनर्मपरवशत्वम् तत्त्वपहतपाम्मनः परमात्मनो न सम्भवति । तथा च श्रुतिः ‘तयोग्न्यः पिप्पल स्वाहत्यनश्नन्नन्यो अभिचाय शीति’ (मु. ३.१.१) इति ॥

सर्वत्रप्रसिद्धयधिकरण समाप्तम् श्रुतप्रकाशिका

सू~८ सम्भोगप्राप्तिरितिचेन्न वैशेयात् १.२.८ शरीरान्तर्वर्ति व हृदयपर्तिय वैशेष्य विशेष योगप्रसञ्जने मुलग्रहण सासारिक सुखस्यादिमध्यावसानेषु दु खमि श्रत्वेन । पुरुषार्थपक्षनिक्षपनिबन्धनं तथा च श्रुति शरीरान्तर्वर्तित्वेऽपि पलसम्बन्धासम्बन्धावाहेत्यर्थं - अधिवरणार्थ

निगमनमसिद्ध अस्मिन्सने परस्माद या जीवानभ्युपगम परस्य वर्मपलभेवतृवर इति परिपवाभि मानेन कैश्विदेवमुत्तम् आत्माऽन्तराभानो यद्यः तदा तन्निव घनचोद्यानुदय अवगत वे कि शस्त्रादवगम उता स्मद्वाक्यात् प्रथमे शास्त्रसिद्धा मान्नरामवत् परस्य भोक्तृ वामावाऽपि शास्त्रसिद्धता स्वीकार्य: नार्धरतीय .याग्यम् द्वितीयेतु भ्रान्तिसिद्धगगनतलमलिनताविकल्पो गगनमिवापारमार्थिकभोवतृ व परमार्थमंद्वितीय परमान नपुश्तीति । तन प्रथम शिरोऽनभ्युपगमनिरस्त शास्त्र जीवपश्योरमन्यत्व प्रतिपादयतीति प्रतिवादिवाक्यात् आमाऽ सावमवगम्यते तथासति परस्य जीववत् भोक्तृ वप्रसङ्गादयाग्य जीवपरैक्य शास्त्र न प्रतिपादयितु मातीतिहि चोदयितुरभिप्राय, अतो नार्धजरतीय अपरमार्थ वान स्पृशतीति वचनव्यत्तिर्दूपणस्य दुष्परिहरतामयगमयति । जीववदुपभोक्तृ वाहे चौदयित्रा आपादित जीवस्य च भोवतृ वन्मते मिथ्या अना गगन मालिन्यवत् परस्मिन्कल्पितं भवतृ व न त स्पृशतीति वदता

जीववत् भोक्तृ उमभ्युपगत स्यात् नचाशमेदेन मोगव्यवस्था वस्तुनो निरशत्वात् साशत्वेऽप्युपाघीना गत्वरतथा घंटे चलति नभस्यल्पत्यरत् सर्वप्रदेश रौपाधिक दोषान्वयप्रसङ्गात् अत परपक्षे भोक्तृत्वप्रसङ्घपरिहारोऽनुपपन्न - सर्वत्रेति "

—

सूत्र स्वाक्यस्थहेतुपर तदनन्तरवाक्य स्थहेतुपर द्वितीयम् । व्यतिरेक्पर तृतीय उपसहरस्थहेतुपर चतुर्थे तत्र शङ्काविशेष परिहारपमननारसूत्रद्वयम् | सूत्रद्वयोत्तहृदयावस्थान प्रयुक्तचे द्यपरिहारपर तदनन्तरसूयमिति सूसङ्गति ॥ ।

सर्व प्रसिद्धघधिकरणं समाप्तम्

सर्वत्रप्र. १-२ १ ] राजकुमारनयेनोपासकान दायभागवत्तरतमभावानापन्नमेव दयामृहकं परम्

३५७

गूढार्थसंप्रहः

दयामूळेति सूत्रकार एवं स्पष्टीकरिष्यति । अस्मिन्सूत्रे अर्भकपदेन राजकुमारन वसूननेन पुत्रस्य पितृदायभागवत् सर्वेषां पुत्रा. णामुपासकानां तरतममावानापन्नमुत्ति पलं सिद्धमेवेति निश्चयः पूर्ववाक्यतात्पर्यविषय इति ’ एतमतःप्रेत्याभिसंभविता '

ऽस्मि’ इति श्रुतो विवक्षितः । अत्र ‘अभि’ इत्यनेन पूर्वोत्तोपासनाविषयातिरिक्ताः सर्वे गुणाविभूत्यादयः ‘समित्यनेन एतत्फलस्य कदाऽप्यविच्छेद: इयुभय विवक्षितम् । भूघातोः प्राप्त्यर्थक व शङ्कराचार्ये आनन्दतीर्थश्चाई कृतम् । इति ‘यस्य

स्यादद्धा नविचिकित्साऽस्त’ इत्यत्रैव दृढाध्यवसाय: अपेक्षित इति विवक्षितम् उत्तरीत्या दृटाध्यवसायशू-यतया उपास नस्य तरतमभावापललफवादः परेषां नव्यानाच प्रवृत्तः । राजकुमारनयेन पुनस्थातारतम्येन दायघनलाभवत् उपासष नां

मुकिलाम इति श्रीभावगतेऽप्युत्तम् । ‘तत्तेऽनुकपां प्रसमीक्षमाणः भुञ्जान एवात्मकृत विपाकम् | हृद्राग्वपुर्मिबिंदघन्न मस्ते जीत्रेत यो मुक्तिपदे स दायभाक् ॥ १ (१०.१४.८) इति । अत्र शुत्रपक्षीयम्-‘अत्र हृद्वाग्वपुस्तेि नमः विद घत् इत्यनेनाक्प्त्यादिपञ्चपरिक्रोतिः एव प्रकरणेन यो जीवत इति इस वोत्ति मुत्तिपदे अर्निरादिना दायभाग्भ वीति जीवतः पुत्रादेः पितृदायभाक्त्वमिवति भावः’ इति ॥

एतेन ’ उपासात्रैविध्यात्’ इति पूर्वाधिकरण ज्ञानाम्निमुपासन या स्थापित ‘सम आत्मेतिविद्यात्’ इत्याम

विषयकं अस्मिन्नधिकरणे तत्, जीवमिन्नात्मविषयक मेवेति निवारमभ्यासेन जीवपरयोमैद स्थापनेन राजकुमारन येनोपास नय तरतमभावानापन्नलसाघनत्वव्यवस्थापनेन च नितम् । तेन उपासनमपरब्रह्मविषय गतिद्वारा तरतमभावापत्नफ

लसाघक ज्ञान व निर्विशेषपरप्रदाविषयक गतिमन्तराऽत्रैव तरतमभावानापषरुप्मुत्ति साधर्ममिति परेषामपि र्यविषय इति सूनकृता सभ्यनिर्णीत भवति || मण्डनवाचस्पती ब्राण: मानससाक्षात्कारविययत्वमेवाभ्युपगच्छतः अतः त्रिशुद्धमनोप्राह्य’वमव ‘मनोमय’ इत्यत्र विवक्षितमिति सुलूक्तम् | सुषुप्तौ मनसः लयसद्भावेनाहमर्थस्य नाशेऽपि प्राणस्य

सद्भावेन उच्छवासायुपपत्ति परे वदान्ते तदभिसन्धाय थुतिरेव प्राणशरीरइत्याह । ‘मारूप’ इत्यादि भास्वररूपत्व दिव्य

मङ्गलविग्रहत्रस्वरूपम् तेन गुणाना तात्पर्य विषयावं बदनू सूत्रकार : गुणा नोपासनविषयाः निर्विशेषस्यैव श्रुत्यभिप्रेतत्व

मिति परमत श्रुत्यनभिप्रेतमिति स्थापयति । ‘अर्भकौकस्त्वात्’ इतिसूत्रे एक्स्यैवोपासनार्थव्वस्य सूत्रकृता वर्णनेन

इतरेषां तात्पर्यविषयत्व स्पष्टीकृत मवति । ’ एपम आत्मा इत्यत्र यदात्मन्य त्रिवारमभ्यस्त तदपि ‘विवक्षितगुणो

पपत्तेश्य ’ इत्यत्र तात्पर्यविषय एव ||

‘अर्भकौकस्त्वात्’ इतिसूत्रे एपम आत्माऽन्तर्हृदय इत्यादि परंब्रा हृदये सन्निहितमित्यन्तम् । अन्त यमित्व दयामूलकमिति अर्भकोकस्यात् इत्यत्रार्भकशब्दः पुनपर इति ‘द्वासुपर्णा’ इति श्रुत्पनन्तर ऋवसहिताया ‘पाकमत्राविवेश ’ ‘तन्नोन्नशद्यः पितरं न वेद’ (म.१.सू.१६४, म.२१,२२) इति श्रुतिद्वये अन्तर्यामिणः पितृ व जीवस्य पुत्र वंच लष्टमभिहितमिति पूर्वमेव (जि. अ.७६४.पु) निरूपितम् ॥

इति सर्वत्र प्रसिद्ध्यधिकरणम्

अथ वदान्तसारः

.१ - सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशात् (१.२.१) ’ सर्वे खल्विदम्’ (छो. ३.१४.१) इति निर्दिष्टेन सामानाधिकरण्येन निर्दिष्ट ग्रहा परमात्मा; कुतः १ प्रसि द्धोपदेशात् ‘तबलान् ’ (३.१४.१) इति हेतुस्सीकन देशादित्यर्थः । प्रसिद्ध ह हेतुतया व्यपदिश्यते । सो

पनिषत्सु नोवहि जगज्जन्मलयजीवन हेतथा प्रसिद्ध ‘यतो वा इमानि ’ (ते. भृ. १) इत्यादिषु ॥ सृ-२ विवक्षितगुणोपपत्तेश्च [१-२-२] मनोमय सत्यरूपत्वादयो विरक्षितगुणाः ब्राण्ये रोपपद्यन्ते ||

सू – अनुपपत्तेस्तु न शारीर: (१.२.३ ) दुःखामेश्रपारमित सुखलव भागिनि शरीरेतु एषां गुणाना अनुपपत्तेर्न शारीरोऽयम् ॥

सु ~ ४ कर्मकर्तृव्यपदेशाच्च [१.२.४] ‘एतमितः प्रेत्याभिसभविताऽस्मि (छा.३.१४.४) इत्यभिभाव्यामिभवितृत्वेन प्रस्तुतब्रहा जीवयोर्व्यपदेशा दमिसंभाव्य ब्रह्म जीवादर्थान्तरम् ॥ J

सृ=५ शब्दविशेषात् (१.२.५) ‘एषम आत्माऽन्तर्हदये’ (छा.३. ४.३) इति षष्ठ्या प्रथमयाच जीवो ब्रह्मन्च व्यपदिश्यते । ततश्चार्थान्तरम्।

• ६ स्मृतेश्च १.२.६)

अचापि प्रथमया निर्दिष्टः पुरुषोत्तम इति निश्चीयते । ‘सर्वचाह हृदि सन्निविष्टः’ (गी.१५.१५) इति हि स्मृतिः

अर्भकौकस्त्वात्तद्व्यपदेशाच्च नेतिचेन निचाय्यत्वादेवं व्योमवच्च १.२७ एष म आत्माऽन्तर्हृदये अणीयान् नोहे: ’ (छा. ३.१४.३) इत्यादिना अल्पायतन वात् स्वरुपास्पदस्य व्यप

देशाच नाम पर इतिचेन्न, उपास्यत्वातास्तथा व्यपदेश नतु स्वरूपाल्पत्वेनाध्योमवत् - स्वरुपमहत्त्वचानैव व्यपदिश्यते ‘ज्यायान् पृथिव्याः व्यायानन्तरिक्षात् ’ (३.१४.३) इत्यादिना ॥

सम्भोगप्राप्तिरिति चेन्न वैशेष्यात् १.२.८

●

सर्वत्रम १-२-१]

वेदान्तदीपः

परोऽप्यन्तश्शरीरे वसतिचेत् - जीववत् मुखदु सोपभोगप्राप्तिस् दिवि चैन्न, हेतु वैशेप्यात्; परहिछन्दतो जीव

रक्षाये शरीरान्तर्वासः ||

इति वेदान्तसार. १

अथ वेदान्तदीपः

-१

)

छान्दोग्ये श्रूयते -‘सर्वे सल्विदं ब्रह्म तञ्जन्यनिति शान्त उपासीत, अथ खलु ऋतुमयोऽय पुरुष यथा ऋतुर के पुरुषो भवति तथेतःप्रेत्य भवति, सकनु कुर्वीत मनोमयः प्राणशरीर: १ (छा. ३.४४.१) इति । अत्र ‘सर्व सच्चिद ब्रह्म’ (३.१४,१) इति सर्वात्मक्त्वेन निर्दिष्ट ब्रहा, कि प्रत्यागात्मा, उत परमा वेति सशयः । प्रत्यगात्मेति ।

पूर्व:पच, सर्वत्र सादाभ्योपदेशोहि तस्यैनोपपद्यते । परस्य तु ब्रह्मणः सकलदेयप्रत्यनीक कल्याणकतानस्य समस्तहेयाकारं सर्वेतादाम्प विरोधादेव न सभवति प्रत्यागा मनोहि कर्मनिमित्तो ब्रहादिस्तभ्चपर्यः सर्वभाव उपपद्यते । स्ट्यादि हतु अञ्च तत्तत्कर्मनिमित्तत्वेन स् ट्यादेरुपपद्यते । ब्रह्मशब्दोऽपि वृहत्वगुणयोगेन ’ स्माटेतद्ब्रह्म नामरूपमन्न व जयते’ (

।

(मुण्डक. १.१.९) इतित्तत्रैव वर्तते शद्धान्तस्तु –‘जलान्’ इति ‘सर्वेसल्विद ब्रह्म’ (१.१४.१) इति सज्जन्म स्थितिलयहेतुक तदात्मकत्व प्रसिद्धवनिर्दिश्यमान परस्यैव ब्रह्मण उपपद्यते । परस्माद्ब्रह्मण एव हि जगजन्मस्थितिल्याः प्रसिद्धाः ‘सोऽकामयत बहुस्या प्रजायेयेति, इदर्गेसर्वमसृजत ’ (तै आन. ६) इत्यादिषु | तथा सर्वा मक्त्व च जन्मादिह तुक परस्यैव ब्रह्मणः प्रसिद्धम्, ‘सन्मूलास्सोम्येमास्सर्वा प्रजास्सदा यवनारस प्रतिष्ठा: ’ (छा.६.८.६) ‘ऐतदात्म्यमद सर्वम् ’ (६.८.७) इति । हेयप्रत्यनीक कल्याणकतानात्मनश्च परस्य हेयाकरसर्वभूतात्म यमविरुद्धम् । ‘य पृथिव्यातिष्ठन् यस्य पृथित्री शरीरम् (बृ.५.७.३) य आमनितिष्ठन्-यस्था मा शरीर-सत आत्मा तम्यमृतः १ (५.७.२२, मध्य .

न्दिनपाठः) इत्यादिना शरीरात्मभावेन सर्वां मत्वोपपदनात्; शरीरात्मनोश्च स्वभावव्यवस्थानात् । सर्वे ब्रह्मेति सामा

नाधिकरण्य निर्देशश्च सर्वशब्दस्य सर्वशरीरके ब्रह्मण्येव प्रवृत्तरपपद्यते । शरीरवाचीहि शब्दः शरीरिण्यात्मन्येव पर्यव स्थति; देवमनुष्यादिशब्दवत् । सूत्रार्थस्तु - सर्वत्र ‘सर्वसविद ब्रह्म ’ ( छा३.१४.१) इति निर्दिष्टे वस्तुनि सर्वशब्द

वाच्ये सामानाधिकरण्येन तदा मतया निर्दिष्ट परब्रह्मैव | कुत. १ प्रसिद्धेपिदेशात् ‘तज्जलान्’ [३.१४.१) इति सर्व मिद ब्रह्मखलु ’ इति प्रसिद्धरत्तस्योपदेशात् सर्वात्मकत्वस्योपदेशाच। तदेवहि जगज्जन्मास्यतिल्यहेतुत्वेन वेदान्तेषु प्रसिद्धम् ॥

सू = विवक्षितगुणोपपत्तेश्च [१-२.२] मनोमय वादिकारसत्य सङ्कल्पमिश्रा विवक्षिता गुणाः पोपपद्यन्ते ||

सू. ३ - अनुपपत्तेस्तु न शारीरः (१.१.३)

एतेषां गुणानाम् अनन्तदु समिश्रपरिमितमुखल्वभागिनि ऊशे कर्मपरवशे शारीर प्रत्यगा मन्यनुपपक्षाय नशा

रीर., अपितु परमेव ब्रह्म ॥

३६०

[सवै १-२ १

वेदान्तदीप

सू-४ कर्मकर्तृत्र्यपदेशाच्च (१.२.४) ‘एतमिनःप्रत्याभिसंभविता’ इति प्राप्यतयांपाश्री निर्दिश्यते ; प्राप्तृतथा व जीव: । अव जीवाद-यदे वेद पर ब्रह्म ||

सू-५ शब्दविशेषात् (१.२.५)

‘ए म आत्माऽन्तर्हदये’ (छा. ३.१४.३) इति शारीरष्ट्या निर्दिष्टः, उपास्यः प्रथमया । अतब्ध जीवादन्यः सू–६ स्मृतेश्च [१.२.६.

‘सर्वस्यवाह हृदि सन्निविष्टो भत्तस्मृतिर्ज्ञानमपोहन च (गी.१५.१५) इति स्मृते अवश्च जीवादन्य उपा |

}

स्यः परमात्मा ||

1

अर्भकौकस्त्वात्तद्द्व्यपदेशाच्चने तिचेन्न निचाय्यत्वादेवं व्योमवच्च ..२.७. ‘ए म आत्माइन्तहृदये’ (छा.३.१४.१) इति अस्थानत्वात् ’ अशीयात्रीहेर्वा यवाद्वा’ (३.१४.१) इत्य

रूपत्वव्यपदेशाच न पर ब्रह्मेतिचेन्न, निचाम्यत्वादेव, एवमुपास्य वाद्वैतोरल्पायत नवाल्पव्यपदेश : न स्वरूपाल्प वेन ‘ज्या

यापृथिव्याः १ (३.१४.१) इत्यादिना सर्वस्मज्ज्यायस्तोपदेशात् । ज्यायसोऽप्यस्य हृदयायतनाव देनाल्प-ब नुसन्धा नमुपपद्यते । व्योमत् यथा महतोऽपि व्योम्नस्सूचीपथादिध्यस्पत्यानुसन्धानम् कशब्दोऽवधारणे । तद्वदेवत्यर्थः । स्वाभाविकंचास्य महत्वमन्त्राभिधीयत इत्यर्थः । यायावृथिव्याः व्यायानन्तरिक्षाज्यायान्दियो ज्यायामैग्यो लोकभ्य.’

(३.१४. १) इति’ ह्यनन्तरमेषोपदिश्यते || सम्भोगप्राप्तिरितिचेन्नवैशेष्यात् .१.२.८.

यद्यपासकशरीरे हृदयेऽयमपि वर्तते; ततस्तद्वदेवास्यापि शरीरप्रयुक्त सुखदुःखसभोगप्रातिरिति चच हेतुवैशे ध्यात् । नहि शरीरान्तर्वर्तित्वमात्रमेव सुखदुःखोपभोगहेतु; अपितु कर्मपरवशत्वम् तत्वपहत पाप्मनः परमात्मनो न सम्भवति ||

|| इति वेदान्तदीपे सर्वत्र प्रसिद्धयधिकरणं समाप्तम् ॥

1

अथ अधिकरणसारावळी

अनायोगान्ययोगव्यपनयननयेर्नक्षपादनिपादो

भागारूटै मृदूपक्रमकठिनपरः प्राय आाये प्रसाद्धपम् ।

फरनाक्षेपोपशान्ये प्रथम इह ततः पाद उक्तत्रिपादी

काचित्कक्षेपपूर्वासिलनलहसमुन्मूलनाय प्रणीता ||

असष्टस्पष्टरूपरफुटतरचिचिह्निवद्वाक्यचिन्ता भाष्ये

दीपावतारेऽप्यभाण नयगणैरसम्प्रवृत्त्या त्रिपाद्याम् ।

अत्यन्तास्पष्टलिभान्वितीवषयमुशन्त्याद्यपाद तु केचित् तत्रेदं तारतम्यं नियतनिजनले. कर्मतार्तीयमानैः ॥ पूर्वत्रासिद्धरुपैरवमतिविरचित नीतिभि. पूर्वपक्ष. रिसद्धेस्सा घारणैरप्युपधिनियमितैः प्रत्यवस्था द्वितीये । स्पष्टसाधारणत्यैरुपरिपरमतानृतिकल्पैरथेति

न्यायेत्रिंशदन प्रतिचरणावभक्त्यन्वितान्वे पणीया ॥

विश्व पादे द्वितीये वपुरिति कथयश्चिन्त्यते वाक्यवर्गों

विश्वाधारस्स आत्मेत्यभिलपनपर स्तर्कणीयस्तृतीये । तुर्ये साठ्यादिपञ्चोदितपारपठन भ्रान्तिरन्मूलनीये त्ये

केचित्रिपार्दी जगदुरयमीप श्रोतृवुद्वेस्समाधि ॥

यस्य प्राणइशरीर स सलु हिततमोपास्तिकमप्रसक्त.

स्तस्मिञ्जीयलशङ्कां जगदुपजनके सौति शाण्डिल्यविद्या |

पूर्वन्यायाध युक्त्तन्दमनमिह महायाक्यतः प्रक्रमस्ये त्युत्थाने प्रक्रमोक्ताऽनुगुणमिति महावाक्यमेकीकरोति ॥

अन्यास्यात्र भेद प्रथममधिकृतिर्भापिता किंनिमित्तं

विद्यैक्लेऽनुनाद. पर इ६ गुणविद्धयर्थमेवेति युक्तम् ।

सत्य ब्रह्मानुमय फचिदुपनिषदि कापि कल्प्ये विवादे

चिन्तैपोदाहृतिस्स्यात्परमतरचितेत्यर्थसिद्धिस्तु योद्धया ॥

सर्वत्व कर्मभिस्त्वैर्जनिमति घटते ब्रह्मशब्दोऽत्र चैवे त्यल्पस्थानोऽल्पमानस्सुखतदितरमुग्जीवएवेति चेन्न ।

तज्ञत्वादेरनूक्तोर्वविधगुणभिदा दर्शनात्सर्वतादे

रस्वारस्यादप्यणुत्व ह्युपधिष्कृतमिहोपास्यते ज्यायसि स्यात् ॥

३

॥ इति सर्वत्र प्रसिध्ध्य धि क र णं समाप्तम् ॥ 46

अथ अत्यधिकरणम् श्रीभाष्यम्

यदि परमात्मा न भोक्ता, एवं तर्हि सर्वत्र भोफ्तृतथा प्रतीयमानो जीव एव स्यादि त्याशङ्कयाह

सू- ९ अत्ता चराचर ग्रहणात् (१.२.९)

फठवल्लीप्याम्नायते-‘यस्य ब्रह्म च क्षत्रं च उमे भवत ओदन । मृत्युर्यस्योपसेचनं क इत्या वेद यत्र सः ॥ ’ (कठ.१.२.२५) इति । अत्रौदनोपसेचनसूचितोऽत्ता किं जीव एव,

उत परमात्मेति सन्दिह्यते । किं युक्तम् ? जीव इति । कुत ? भोफ्तृत्वस्य कर्मनिमित्तत्वा जीवस्यैव तत्सम्भवात् ॥

अथ अत्यधिकरणम् श्रुतप्रकाशिका

अथोत्तराधिकरणसङ्गतिमाह - यदीति । -

सू–९ अत्ता चराचरग्रहणात् (१.२.९)

कठेत्यादि । यत्र स इति, यत्प्रकारविशिष्टः त प्रकारं को वैदेत्यर्थः । विषयवावये अत्तेत्यश्रवणादस्याधुतैरेत

त्स्नाविषयत्वशङ्का परिहर्तुमाह - अत्रेति । यस्येति ष ्ठीनिर्दिष्टरसम्बन्कः ओदनोपसेचनसामर्थ्याददनीया तृभावलक्षणविशे पपर्यवसितः तस्मादत्ता सूचितइत्यर्थ.-‘अनिरन्नादः’ इति श्रुतिप्रसिद्धिमस्यामुपनिषयः प्रस्तुतत्वचावलम्ब्याग्रेिजींवः

परमात्मेति शिरस्त्रय कल्पित परे । चित्यामः प्रस्तुत ्वेन साक्षादमिप्रस्तावाभादमिप्रकरणस्य विच्छिन्नत्वादध्यात्मप्रकरणे विद्याङ्ककर्मोपयोगित्वमात्रविनाऽग्निवैभवप्रतिपादनायोगाच तत्परत्वाशङ्कायाम-दोत्थानयमम्मियता भगवता भाप्यकारण

शिरोद्वय विचारकोटो निवेशितम् । अत्ता नीव. उत परमात्मेति विचारः तदर्थमिदमत्तृत्व किंवर्मपभेक्तृत्व उत जगदुपसहर्तुं वरूप किमन प ू र ् व प ् र स ् त ु त ब ् र ह ् म प ् र क र ण विच्छिन्न ? नेवि ' ऋतं पियन्तौ ' इति कि बुद्धिजीवी न ि र ् द ि श ् य े त े , उत उरजीवपरौ पिबन्तौ इति निर्देश: किं छत्रिवलक्षणया शब्दशक्तयों वा प्रयोज्यप्रयोजक विषयतया नेयः उतन! ‘तदुर्दर्श’ या प्राणेन ’ इति परजीवयोर्दर्शनं किं लक्षणमापादयति उतनेति उपनमे ‘येऽय प्रेत ’ इति प्रश्नः किं जीवविषयः उत परविषय इति यदा जीवविषयः तदानीमुपक्रमविरोधेन ’ तं दुर्दर्शम्’ इत्यादिना ऋतपाननिर्देशस्य प्रयोज्यप्रयोज कविषयतापादनायोगात् ‘ऋतं पिवन्तौ ’ इति वाक्यस्य बुद्धिजीनपरत्वेन ब्रह्मपकरणं विच्छिनमितीह प्रतिपक्षमतृ वं कर्मफलभोक्तृत्वरूपमिति अन्त्ता जीव इति पल्तिम् । यदा ‘येऽयम्’ इति प्रश्नः परविषयः तदानीमुपक्रमानुगुण्येन ’ तं दुर्दर्शम्’ इत्यादिना ऋतपाननिर्देशस्य प्रयोज्यप्रयोजकविषयतापादनोपपत्तेः ‘ऋतं पिबन्ती’ इति वाक्यस्य जीवपरमात्मपरत्वेन ब्रह्मप्रकरणविच्छेदामायादिह प्रतिपन्नमत्तृत्वं जगदुपसहर्तृत्वरूपमेवेत्यत्ता परमात्मेति परितम् भोक्तृ (

त्वस्येति । ओदने।पखेचनसामर्थ्यावगतस्येति भावः । ततः किमित्यत्राह–जीवस्यैवेति । ’ सर्वभूतान्तरात्माऽपद्दत

अनधि- १-२१२ ]

‘अत्ता चराचरमहणात्’ इत्यत्र सिद्धान्तार्थ:

J

३६३

श्रीभाष्यम्

अनोच्यते – (अत्ता चराचरग्रहणात् ) अत्ता परमात्मैव | कुतः ? (चराचरग्रहणात्) चराचरस्य कृत्स्नस्यातृत्वं हि तस्यैव सम्भवति । मचेदं कर्मनिमित्तभोपतृत्वम् अपि तु जगजन्मस्थितिलयहेतुभूतस्य परस्य ब्रह्मणो विष्णोस्संहर्तृत्वम् ; ‘सोऽध्वनः पारमाप्रोति तद्विष्णोः परमं पदम्’ (कठ.१.३.९) इत्यत्रैव तदर्शनात् । तथा च ’ मृत्युर्यस्योपसेचनम् '

(१.२२५) इति वचनात् ‘ब्रह्म च क्षत्रं च ’ (१.२.२५) इति कृत्स्नं चराचरं जगदिहादनी यौदनत्वेन गृह्यने । उपसेचनं हि नाम स्वयमद्यमानं सदन्यस्यादन हेतु: । अत उपसेचनत्वेन "

मृत्योरप्यद्यमानत्वात्तदुपतिच्यमानस्य कृत्स्नस्य ब्रह्मक्षत्रपूर्वषस्य जगतश्चराचरस्यादनमत्र विवक्षितमिति गम्यते । ईडरांचादनमुपसंहार एव । तस्मादीद्दों जगदुपसंहारित्वरूपं भोक्तृत्वं परमात्मन एव | सु-१० प्रकरणाच्च (१.२.१०) श्रुतप्रकाशिका

पाप्मा ’ ’ न कर्मणा वर्धते नोकनीयान् ’ ’ अनश्नन्नन्यः इति परस्य भोक्तृत्वं निषिद्धमितिभावः तत्सम्मवात् कर्मफ्लमोक्तृन्यसभवात्, ब्रह्मचनशन्दवाच्याना देहिना स्त्रीपुसात्मकत्वात्तद्रूपजीवानां परस्परमोक्तृमोग्य भावस्सम्भवति,

जीवानां नित्यत्यादेव मृत्युवश्यत्वाभावात् मृयुर्जीवस्य विधेयइत्यभिप्रायेण मृ यूपसचनवादोऽपि सभवतीति भावः ॥

राद्धान्तमारभते अनेति । चराचरग्रहणादित्येतद्व्याचष्टे चराचरस्येति । कृ सचराचरविषय वा कतिपयविषयं

बाऽस्तु, ततः किं जीवबेलक्षण्यस्य उत्तहि वर्मपलभोक्तृत्वरूपमिदमातृ वमित्याह - नचेदमिति । कृस्नचराचर विषय

मन्तृव जीवस्यानुपपद्ममिति भावः । अत्तृत्व विष्णुर्तृक घराचरसहर्तृ यमिति कथमवगतमित्यन्त्र हेतुद्वयमाह - सोऽध्व नइति । प्रकरणे परमात्मवाचिपदश्रवण प्रथमो हेतुः, द्वितीय हेतुमाह-तथा च मृत्युरिति । कथ चराचरस्यादनीयत्व "

सिद्धिः मृत्यूग्सेचननिर्देशोहि मृत्युपश्यत्वाभावाभिप्रायस्सम्भवतीत्यत्राह-उपसेघनंहीति । यद्यप्युपसेचनशब्दो गौणएव निर्वाह्म: तथाऽपि साधारणाकारेगोपचारों नघटने, विशेषाकारसम्भवात् नाग्निर्माणवक इत्युक्के अग्निशन्दा द्रव्यत्वामि ' मिप्रायेण वर्जनोयः । मृत्युरुपसेवन अबाधक इन्युक्ते विशेषाकापस्थापन न स्यात् अबाघनत्वस्य रोष्टतृणादिसाधारण

यात् स्वयमश्यमानत्वेसत्यम्यस्यादनहेतु-वंतु विशेषःकार इति तेनैवौपचारिक प्रयोगो युक्त इति भावः । सांधारणाकारं वि

हायात्रान्तराकारेण गौणार्थो वर्णनीय इति न्यायोऽत्र व्युत्पादितः । परस्य जगत्सहोर मृत्त्यपेक्षाऽपि नास्तीत्यस्मदुत्त.ए वार्थ इति शङ्का परिहरन् फलितमाह - अतइति । कृस्नजग सहारे मृत्व्येपेक्षाभावेऽप्यत्र मृत्योरयमानत्व व्यष्टिसंतारस्य उद्दारकन्यामेप्रेतम् । एवं मृ यूरखेचनत्वसामर्थ्यात् ब्रह्मक्षत्रशब्दौ कृत्स्नचराचरप्रदर्शनार्थानिति भावः । ततोऽ

किमित्यनाह—ईदृशमिति । सूत्रार्थमुपसहरति तस्मादिति । ’ सोऽध्यन ’ इत्यादिवाक्ये विष्णोरयमाणत्व मृत्यूपते. चनत्यसामर्थ्यसिद्धचराचरादनीयत्वाच्च कृत्स्नजगदुपसंहतूं यरूपमेवेदं भोक्तृत्वमिति नेद कमेनिमित्त, अतः परमारमे वात्तेत्यर्थः ॥ सू- १० प्रकरणाच्च (१.२.१०)

’ प्रकरणाथ ’ इति सूत्रार्थ: उत्तरसूत्रायतारिका घ

३६४

अवधि १-२-१२

श्रीभाष्यम्

प्रकरणं चेदं परस्यैव घमणः ‘महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीगे न शोचति’ (क्ठ. १.२.२२) ( नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बना श्रुतेन । यमेष घृणुते हेन

लभ्यंस्तस्यैष आत्मा निवृणुते तनूं साम्’ (२३) इति हि प्रकृतम् | ‘क इत्था वेदयत्र सः (कठ.१.२.२५) इति हि तत्प्रसादाढते तस्य दुरपयोधत्वमेव पूर्वप्रस्तुतं प्रत्यभिज्ञायते ॥

अथ स्यात् नायं ब्रह्मक्षत्रोदन सूचितः पुरुषोत्तपात्मा परमात्मा; अनन्तरं ‘ऋतं पियन्ती सुकृतस्य लोके गुहां प्रविष्टो परमे परायें। छायातपो ब्रह्मविदो बदन्ति पञ्चायो

ये च त्रिणाचिकेताः ’ (पञ. १.३.१) इति कर्मफलभोक्तुरेव सद्वितीयस्याभिधानात् । द्विती यश्च प्राणो बुद्धिर्वा स्यात् । ऋतपानं हि कर्मफलभोग एव, सच परमात्मनोन सम्भवति भुतप्रकारका स्ववाक्यस्यहेतुः पूर्वमुत्तः प्राक्राणवहेतुरोच्यते-अस्य सूत्रस्य ’ न जायते म्रियते’ इत्यादिवाक्यं विषयतया

परैरुपात्त, तदयुक्तम् । पित्रादिमरणस्येच परमात्मनो हत्यमान लोकप्रसिद्धयमावन तासेपघायोगात्, एतसरूपेण ‘न जायते म्रियते वा कदाचित्’ इति भगवद्वतावनेनास्य वाक्यस्य जीवपरस्त्यायगमात ‘उभौ तौ नाव 1

जानीतो नायं इन्ति न हन्यते । " इत्यनन्तरमन्त्रोत्सहन्तृहन्यताम्रान्तेः परमात्माश्रयत्वायोगेन जोवपरत्वोपपत्तश्च अतो

नायमात्मा ’ ‘महान्तं निभुम्’ इत्यादि विषयः- एकरणत्व कथामा फरत्येति । तरप्रसादाहते तस्य दुर वबोधत्वस्य पूर्वोकस्य प्रत्यभिज्ञानादित्यर्थः ||

कैश्विदेवमुक्तम्-‘अशरीरं शरीरेध्वनवस्थेष्यवस्थितम’ इति परमा मनः शरोरडवास्थतिश्रवणात् ‘यस्य

ब्रह्म च क्षत्रं च इत्यनेन लोकेन शरीरे हृदयप्रदेश वा परस्य स्थितिरिति जिज्ञास्यते, अतरवाह ’ क इत्या वेद यत्र सः ’ इति वचन नपुनः कस्त वदेतीति तदनेन निरम्त येदितव्य, प्रश्नानुगुणप्रतिवचनादर्शनात् । नम्वनन्तरमव

दृश्यते ‘ऋत पिवन्तौ सुकृतस्य लोके गुहां प्रष्टिौ ’ इतीनिचेत् सत्यं श्रूयते तन स्थानम्वेन विमुक्तम् । किं मुट्ट तस्य लोकः, उन गुहा, तत्र सुकूनस्य लोकः इति शरीर वा अन्यद्धा उभयमाप दशरीरसबन्धिदेशविशेषा न भवतीति तनोत्तर भावतुमर्हति । नच स्थानमात्रमेव सृष्ट ‘अशरीर शरीरेषु’ इत्यनेनैव तत्सद्धेः; व्यथ गुहा स्थानम्वेन नि

र्दिष्टा साऽपि पूर्वमेव ातेति न प्रश्नसम्भवः ’ गुहहितं गहरेष्ठ पुराणम इतिह श्रुत ‘यत्र सः’ इत्येक्वचनेन 1

पृष्ठे ‘पिबन्ती’ इति द्विवचनोत्तरचानुचितम्, अतः ’ क इत्था वेद ’ इति वाक्यस्य यथोक्त एवार्थ: ॥ &

उत्तरसूत्रस्य शङ्कामाह -अथ स्यादिति । प्रकरणनिच्छेद दर्शयति । ॠत विताविति । रिङ्गाद्धि प्रकरण दुर्बलम् ऋनानालेङ्गबलात् प्रकरणनिच्छेदोऽत्र प्रतिपायने, ‘यस्य ब्रह्म ’ इत्यादि वाक्यांपेक्षया ’ महान्तं विभुम् '

इत्यादि परमात्मप्रकरणविच्छेदो माभूत ऋनपानान्वयवाक्यतु विच्छिन्न स्थादिति शङ्कापरिहारार्थम्नन्तरर्गम चम ‘महा न्वम् ● इत्यादिवाक्याना

व्यवाहनस्वादिच्छेदो युक्तः नतु

6

यस्य ब्रह्म च

इत्यादिवाक्येनाव्यवहिनस्य

ऋतपि C

यन्तौ इति वाक्यस्येतिमावः, द्वयोत्समप्राधान्यशङ्कापरिहारायें नद्वितीय स्यै युक्तम् अत्र भॉक्टर्जीवय कथम् द्वितीयस्य

बुद्धिप्राणयोरन्तरत्वं कथा कथन परमात्मत्वमित्या 1

—

ऋतपानहीति । कर्मफलभोगएवेति । नहि सर्व हर्तृत्व

उच्यत इति ऋतपानस्य निर्वाहान्तरं सुत्रचमितिभावः । ततः किमिन्याह- सचेति । भवदभिमनस्य कथं तत्वभवङ्ग

अवधि- १-२-१२ ]

’ गुहां प्रविष्टो’ इति सूत्रार्थ:

३६५

श्रीभाष्यम

बुद्धिप्राणयोस्तु भोक्तुर्जीवस्योपकरणभूतयोर्यथा कथञ्चित्पानेऽन्वयरसम्भवसीति तयोर न्यवरेण सद्वितीयो जीव एव प्रतिपाद्यते, तदेकप्रकरणत्वात्पूर्वप्रस्तुतोऽताऽपि स एव भवितुमर्हति इति । तत्रोच्यते

सु-११ गुहां प्रविष्टावात्मानौहि तदर्शनात् [१.२.११]

न प्राणजीवी बुद्धिजीयौ वा गुहां प्रविष्टावृतं पिवन्तावित्युच्येते; अपि तु जीवपर मात्मानौ हि तथा व्यपदिश्येते । कुतः ? तद्दर्शनात् । अस्मिन्प्रकरणे जीवपरयोरेव गुहाप्रवे

शव्यपदेशो दृश्यते । परमात्मनस्तावत् ’ तं दुर्दर्श गृढमनुप्रविष्टं गुहाहितं गहरेष्ठं पुराणम् । अध्यात्मयोगाधिगमेन देवं मत्वा धीरो हर्पशोकौ जहाति’ (कठ.१.२.१२) इति । जीवस्यापि श्रुतप्रकाशिका

त्यत्राह-बुद्धीति । यथाकथीच दुपकरणत्वेनान्वय इत्यर्थः, करण कर्तृत्वोपचारात् पियन्ताविन्युत्त मिति भावः । तयोरन्य तरेण सद्वितीयो जीवएवेति । अयमभिप्रायः यद्यपि प्रयोजकतरि परमात्मनि उपकरणभूतबुद्धि प्राणयोग्यनरस्मिन्वा पिबन्ताविति निर्देशस्य क्लिष्टत्वं समानम् तथाऽपि बुद्धिप्राणयान्तरपरिग्रहो न्याय्यः प्रथममेव पिवम्तापिति निर्दे शेन भोक्ता जीवः प्रतिपन्न इत्यविगीत, द्वितीयविशेषहि विप्रतिपत्तिः तत्र गुहावच्छिन्नत्व मुवृत्तसाप्य ववव ६ सर्व गतस्य परस्य स्वरसतो न समयति । अप्रकाशप्रकाशरूपार्थपरच्छायातपशब्दाभ्यामचिदन्तःकरण चतोपस्थापन युक्तं तत्र प्रथमतएवान: पदैः स्वरसत: प्रतिपन्नस्य भोक्तु: प्राधान्यन प्रतिपाद्यत्व यथा न विरुद्धयते तथा द्वितीयो वक्तव्यः द्वितियस्य परमात्मध्ये मोक्तुः प्राधान्येन प्रतिपाद्य व विध्यत, उपकरणभूतान्त:करणस्य द्वितीयध्ये भोवतुः प्राधान्येन प्रति पाद्यत्व न विरुध्यत इति । ततः किमत्तुजभान त्याह - तदेकेति ॥

सू = ११ गुहां प्रविष्टावात्मानौहि तदर्शनात् [१.२.११)

ऋतं पिबन्ताविति निर्देष्टव्येऽपि गुहां प्रविष्टाविति सूत्रयनोऽयभावः द्वितीयस्य ऋतपाने पक्षद्वयेऽये लिट

बुद्धिप्राणयोरग्यतरपक्षएव छायानपनिर्देशो लोक्शब्द निर्देशश्च घटना, गुहाप्रवेशस्तु न कथञ्चिदपि घटते

आत्मा

गुहायां निहित ’ ’ यो वेद निहितं गुहायाम् ’ ’ गुहाहितंगहरेष्ठम् ’ ’ विधूयक विरेतदनुतिष्ठेत् गुहाशयम्

‘पूमाणिनः सवैगुहाशयस्य ’ इति परमात्मनो गुहाप्रवेशव्यपदेशप्रसिद्धिप्राचुर्यात् बुद्धिप्राण्योरन्यतस्य तादृश

प्रसिद्धयभावाच्चेति, एमिनाभिप्रहृदि निघाय सूत्रे प्रतिज्ञासण्ड व्याचष्टे नप्राणजीवाविति । जीवपरमात्मानीहीति

सूत्रे शिसोनार्थस्य परमसाध्योपपादकत्वसूचक इतिभावः । सूत्रे प्रतिशोपपादक हेतुण्ड व्याच अस्मिन्निति । परमात्मनस्तावादेति । गुहाप्रवेशव्यपदेशो दृश्यत इत्यन्ययः तं दुर्दर्शमिति | दुर्दश, द्रष्टुमशक्य बुत.! गृदम तिरो घायॠत्रमैरूपाविद्यादिना तिरोहितत्वादित्यर्थः गुहाहितं हृदयवर्तिन गहरेष्ठ आत्माऽन्तयामिण, परमव्योमनिय वा

अध्या सयोगागाधिगमेनेति परोपासनस्थ जीगेशसनमङ्गत्वेन विधीयते जीवपरयोरुभयोरपि प्रकरणप्रतिपाद्यमान यात् जीवस्यापीति । गुहाप्रवेशव्यपदेशो दृश्यत इत्यन्वयः, अदितिशब्दस्य देवमातरि भूमौ च वेदप्रसिद्वेतव्यावृत्यर्थमव.

विशेषणाच’ इतिसूत्रार्थः अत्यधिकरणविदयवाक्यविचारभ ‘[ अनधि- १-२१२

३६६

श्रीभाष्यम्

‘याप्राणेन सम्भत्यदितिर्देवतामयी । गृहां प्रविश्य तिष्ठन्ती या भूतंभिर्व्यजायत ॥ ’ (पठ. २४.७) इति वर्मफलान्यप्तीत्यदितिजाँय उच्यते । प्राणेन सम्भवति प्राणेन सह वर्तते । देय

तामयी इन्द्रियाधीनभोगा| गुदां प्रविश्य तिष्ठन्ती दयपुण्डरीफोदरवर्तिनी भूतेमिर्थ्य-

जायत - पृथिव्यादिभिर्भूतैरसहिता देवादिरूपेण त्रिविधा जायते । एवं च सति ‘ऋतंपि

घन्ती (फठ १.३.१) इति व्यपदेशः ‘छत्रिणो गन्छान्ते’ इतिवत्प्रतिपत्तव्य । यद्वा प्रयोज्य प्रयोजकरूपेण पाने पत्य जीवपरयोरुपपद्यते ॥

सू–१२ विशेषणाच्च [१.२.१२] श्रुतप्रकाशित

यवशक्तया जीवयाचित्व दर्शयति कर्मफलानीति । रुदार्थस्य गुहाप्रवेशासम्भवाद्योगपरिग्रह इतिभावः, कर्मपशब्देन श्रतशब्दार्थोऽपि दर्शितो भवाते, छत्रियो गच्छन्तीति न्यायेन निर्वाह लाक्षणिकयं स्यादिति मुख्यकल्पानेवाहमाह -यद्वेति । मुख्यत्वेऽप्यस्वारस्य मात्रमस्ति लक्षणिक वादपि तद्वरं बुद्धिप्राणयोरन्यतरपरत्वमतीवास्वरसं करण वैनहि तयोर

न्वयः, परमात्मनस्तु ’ तत्प्रयोजको हेतु इत्युक्त प्रक्रिया प्रयोजक्यतायाः कर्तृवविशेष वात्सद्वाचि वे पिवन्ताविति निर्देश:: स्वरस भावः । पिघन्ताविति निर्देशस्वारस्यमयोथेतनत्व एवं घटते उभी गृह प्रविष्टौ इति निर्देशोहि न दड

साद्वैतीयपुरुषविषयः अपितु पुरुषद्वयविषयः, ‘ब्रह्मावदो वदन्ति’ इत्युक्त्तव्याच जीवसद्वितीय परमात्मपरराव युक्त एव निर्वाहद्वयेनापि प्रकरणविच्छेदकाङ्गवेन पराभिमतस्य ॠापानान्वयस्य व्यथासिद्धियत्ता भवति, गत्यभाव यदमुख्यं

तत्र द्वयोः प्रतिपनयोः प्रकरणानुगुणस्य ग्राह्यत्व सजातीयययोरेव द्विवचननिर्देश बचेति न्यायद्वयमत्र शिक्षितम् ॥

सू-१२ विशेषणाच्च [१-२.१२] गूढार्थसंग्रहः अथ अत्यधिकरणम्

‘अत्ता चराचरग्रहणात् पूर्वाधिकरण मोक्तृश दामावेऽपि तद्शापक शब्द सद्भावन जीवत्वाशङ्काया हेन्वन्द }

रेण जीवो व्यावर्तितः । अनतु स्फुट भोक्तू व प्रतिपादयते । ’ यस्य ब्रह्म च क्षत्र च उभे भवत आदनः’ इति । अतो जीव एवात्र मोक्ता न परमात्मा इति शङ्कायामिदमधिकरण प्रवृत्तम् ॥

या प्राणेन सभवत्यदितिर्देवतामयी’ इति वक्ष्यति । सर्वन प्रसिद्धोपदेशात् ’ इतिसूत्रे ’ तज्जलान् ' इत्यत्र सृष्टिलयो प्रतिपादितौ । ‘इद सर्वमसृजत’ इनि ‘स यद्यदेशसृजत तत्तदत्तमप्रियन ’ इति च सृष्टिल्ययोः उक्कि अत्र

C

पूर्वक बृहदारण्यके ‘सर्व वा अतीति तददितेरदितिम्’ (बृ.२.२.५ ) इति निरुत्या भक्षको जीव एव तत्रापि विवक्षितः । इत्थचादितिशब्दस्य योगार्थस्यास्फुटतया यस्य वद्य च न च ’ इति विषयवाक्ये ओदनोपसेचनश t

।

ब्दाभ्यामन्तू व स्फुट प्रतीयते । योगार्थस्तु पूर्वपक्षे विवक्षित एव । तन योगार्थ एवं विवक्षित इत्यन नियामकतु इदमेव ‘यस्य ब्रह्म च क्षेत्र च उमे भगत औदन’ इति पूर्वपक्षिण आशय तद्वाक्यस्य विषयवाक्यतयाs उपन्यासस्तु सिद्धान्ते अतुमात्रयत इति धारणस्यैव प्राघान्य नहु अतृवस्य इति सूत्रे अत्तृत्वमेव प्राधान्येन निर्दि

अवधि १-२१२ ] चराचरान्दार्थः ‘गुद्दा सिमानौ’ इतिसूत्रे जीरोदनिर्धारणम् गूढार्थसंप्रहः

एमिति त ा त ् प र ् य े श ‘यस्य ब ् र ह ् म च ' इनि वाक्यस्य विषयवास्यतया भ ा ष ् य े उशदानम् ' या प ् र ा ण े न समयति-या भूतभिः ध्यजायत’ इति मधे ‘व्यजायत’ इत्यस्यात् जीव एवं निशितः | बृहदारण्यकेतु ‘अनुमभिषत, यद्यदे वासुजन’ इति सामान्यतउत्त्या सर्वसंहाराधंधारणस्य वितित्वेन तस्य परमा मनि संभवः जीनवसम्भवः । सूत्रे घरा म्वरशन्दश्ररशेन पदार्थदयघटनवाक्यस्यैव वनारसम्मतमिति स्पष्टमवगम्यते । ब्रदाक्षत्रश दाम्यां चराचरायुप लक्ष्येते । मृयोस्संहतूं पेन व्यवहारात् स नात्र नियति इति तात्पर्येण मृत्यु ओपसेचनम्’ इत्युत्तम् । भक्षणद शाया उरकारकस्योपसेचनत्येन व्यपदेश: मृत्योरपि सहारोवारक वेन ‘मृत्युस्यो सेचनम्’ इति व्यपदेश: । घराचर.

शब्दयोः गमनयोग्यो जीवः तदितराचेतनश्थार्थ: ‘चरगनिभक्षणयोः’ इति घातोः गत्यर्थकत्वेनेदम् । भक्षणार्थ वे मझगयोग्यत्वमचितः जीवस्य भागयोग्य व नास्ति । अतएच ‘न जायते म्रियतेया’ इग्युत्तरंगीतिर छते । नित्यान जीरानामत्व परस्य कथ संभवतीतिचेत् ‘ब्रह्मजश देवर्माढ्यम्’ इति जीवेशशब्द प्रयोगेण शानद्वारकं भक्षण नेंतु .

स्वरूपद्वारकम् शानसोचैनव घरस्य जगतः। इति माध्यात् || जीवस्य संहारकर्मत्यर्थः प्रतीयते सिद्धान्तेऽविरुद्धः कृत्स्नस्य ब्रह्मक्षत्रपूर्वस्य घरा ’ प्रकरणाच’ प्रकरणनिच्छेदशानिरासार्थमिद सूत्रमित्तानतरणेष्टम् ‘ऋतं पिबन्तो’ इत्यत्र पल भयान्’ोक्तृतइ्तविोमतन््ततय्ारेप’वीतशे।कः ूर्वत्रापि कर्मफलमोचैच विवश्चित इति प ू र ् व प क ् ष ि ण आशय: । ए त ् प ू र ् व ‘नजायते ' इत्यनतर’ अणोरणी घातुःप्रसादान्महिमानमात्मनः, “महान्त विभुमात्मान मत्वा धीरो नशोचति’ इति परमात्मप्रकरण

मेवेति यस्य ब्रह्म च क्॥षत्र इत्यन प्रकरणविच्छेदशङ्का नास्ति । ‘ऋत पिरन्तौ ’ इत्यनापि प्रकरणविच्छेदो नास्तीन्यु तरसूत्रे ‘स्कुटीभविष्यति ' गुहां प्रविष्टावात्मानौहि तदर्शनात् ' ' ऋ 1 मिन्नौ मुकृतस्य लोके’ इ त ् य ु क ् त ् य ा मुक्कतफलभोवतृत्वमेव प ् र त ी यते । अन्यतरस्य भोक्तृत्व सिद्धान्तेऽपि ययाक्याचनविघया उपपादनीयम् । अतो बुद्धेः प्राणस्य वा विवक्षा स्यादिति शङ्का ‘गुहां प्रविष्टौ – तदर्शनात्’ इति सूत्रे उत्तया बुद्धिप्राणयोः गुहाप्रवेशो नास्तीत्येवार्थ: । ‘त दुर्दर्श-गुहा ' ' हिनम् ’ ’ अणोरणीयान्-गुहाया निहितः’ इत्यत्र परस्य गुहाप्रवेश उत्तः । ‘यहद मध्वद वेद आत्मान जीवमन्ति कात् ’ इत्यत्र वर्मफलभोक्तारं जीव निर्दिश्य ‘य:पूर्व तपसा जात- गुहा प्रविश्य तिष्ठन्तम्’ इत्यत्र ’ या प्राणेन सभ यत्यदितिर्देवता मयी। गुहा प ् र व ि श ् य त ि ष ् ठ न ् त ी या भूतेमि[जायत’ इ त ् य त ् र च जीवसामान्यस्य गुहाप्रवेशोऽभिहितः । ‘ व्यजायत’ इत्यश्र भूतैःप्राणिभिस्सह व्यजायत, प्राणिनश्च देहयोगेननानाविधानुत्पादयामास, इति अदितिशब्दार्थ: परमत्मा इत्यर्थः (रा.ती) श्रुतिपीडनमेन | ’ य इद मध्यद वेद आत्मान जीवम्’ इति पूर्वश्रुतिविरोधात् जीवपरयोः गुहाप्रवेशाभिघानेन परमात्मप्रकरणविच्छेदाभायात् परमात्मैव षटवलथा प्रधान्येन विवक्षिततानुपपत्तिः अत्र द्वासुपण’ इति श्रुतौ गुहात्वेन गुहाप्रवेशो न श्रुत इति भाध्ये तयागः । उपनिषद्भाध्ये ‘इयदामननात्’ इति सूत्रे च परैः जीवपरमात्मविषयत्वेनैव एतच्छ्रुतिद्वय विवृतम् । एवमेतदधिकरणेऽपेि ‘ऋत पिबन्ती’ इति मन्त्रः व्या ख्यातः प्रथमम् । अनन्तर ‘ अपरआह’ इत्यनेन ‘द्वानुरण’ इति मन्नस्यान्यथाव्याख्याकरणेऽपि मन्थस्थलत्रये जीव परमात्मररतथैव एतत्सूत्रव्याख्यानेन या श ् र ु त ि ः जीवपरमात्मररैव । अतएव (घ) म ा ध ् य ् य ा ख ् य ा न े ष ु स र ् य े ष ु ‘अपर आह’ इत्यु कजनिलयोमपनि ्तिः ‘ कृत्वा चिन्तया’ इत्येव्यपदेशः वोत्तम् । पूर्वाधिकरणे ’ सर्वन प्रसिद्धोपदेशात्’ बन्धनएवाभेद सचोपादानोपादेयमायनि-धन इत्यर्थ इति ‘तजलान्’ इति विशेषेण श्रुतम् (

३६८ ‘गुहा प्रविष्टौ’ ‘विशेषगाच’ इस ‘हार्दानुगृहीतः’ इत्यनुसारेण मुके: दयामूळेविदचनम्[ अस्त्रीध- १-२ १२ श्रीभाष्यम्

अस्मिन् प्रकरणे जीवपरमात्मानावेवोपास्यत्वोपासऋत्वप्राप्यत्वाप्तृत्वविशिष्टो सर्वत्र प्रतिपाद्येते । तथा हि’ ब्रह्मजशं देवमीडयं विदित्वा निचाय्येमां शान्तिमत्यन्त मेति’ (घठ. १.१.१७) इति । ब्रह्मजशो जीवः, ब्रहह्मणो जातत्वात् शत्याच । तं देवमीडयं विदित्या जीवा

(

त्मानमुपासकं ब्रह्मात्मकत्वेनावगम्येत्यर्थः । तथा ‘यस्सेतुरीजानानामक्षरं ब्रह्म यत्परम् |

अभयं तितीर्पतां पारं नाचिकेतं शकेमहि ’ (कठ.१.२.३) इत्युपास्यः परमात्मोच्यते । नचि गूढार्थसग्रह.

’ विशेषणाच’ इति सूने एघ एवं न्याय: ’ द्वासुवर्णा मयुजा सखाया ’ (मु. ३.१.१) इत्येवमादिष्वपीति परै १

रुतम् । इय च श्रुति. मुण्डकश्वेताश्वनरयोः श्रूयते । ‘वासुपणी

ॠत पिचन्तौ ’ इत्यनयोरेकार्थत्व उभयोरसहोपादा

नेन जिज्ञायाधिकरण भगवता सूचितम् | अन चाय सूनकाराशयः भगरतोऽमिप्रतः । ‘अत्ता चराचरमहणात्’ इति सूने ‘सबै सल्विद ब्रह्म तजानिति शान्त उप सीत’ इत्यनोत्तसृष्टिस्थितिथेषु कारणत्व संहर्तृत्वरूप प्रतिपादितम् । तत्र च ’ प्रजापतिर्वा एकोऽग्रडतिष्ठत् ’ (मै. उ.२.६) इति श्रुतिपि विवक्षिता तेन सहः ल्यकालडभिप्रायः श्रुतिम तिपादितः सूत्रकृतो विरक्षितः । यथोक तनैवोपनिषदि ‘स नारमतेवःता अश्मेवाप्रबुद्धाः प्राणाः स्याणुरिव तिष्ठ मानाः अपश्यत् सनारमत सामन्यतैतासा प्रतिबोधनायाभ्यन्तर विविशामि’ (मै. उ. २.६) इत्येवमभिप्रायेण निष्पन्नमे वार्थ ‘गुहां प्रविष्टौ’ इतिसूत्रे सूचयति सूनकारः ‘द्वासुरणां’ इत्यादिऋक्सहिताश्रुतिप्रकरणे राजकुमारन यस्तू चितइति प्रांगेव (७६४.पु) निरूपितम् । तेन कुमारे दयया ज्ञानसम्पादनाद्यर्थे शरीरे स्थितिरिति सिद्धयति ॥ f

विवक्षितगुणोपपत्तेश्च’ इतिसूत्रे दयादीनामपि विवक्षा पूर्वमुक्ता । अत्र अतृत्वमुपक्रम्य रहाप्रवेशाभिधानपू

र्वक ’ विशेषणाच’ इतिसूत्रे प्राप्यप्रापकभावस्यापि भाध्ये स्फुटमभिधानेन ज्ञानसङ्कोचः प्रळयकाल ज्ञानविकासश्च सृष्टा ६

वित्यर्थस्य ‘ब्रह्मजशम्’ इति श्रुती सूचनेन ज्ञानविकासनिधन्धनदयागुणोपयोगविशदीकरणेन ‘सोऽध्वन:पारमाप्नोति ' इत्यत्र प्राप्ते,

‘शतचैका च’ इति मन्ने अर्चश्व प्रतिपादनेन गतिद्वारा प्राप्तेरेय विवक्षिततया तावत्पर्यन्त दयाया

उपयोगोऽपि सूचित । एवमभिप्रेत्यैव सूरकृता ‘हार्दानुगृहीतः’ इति वक्ष्यते । एतेन जीवपरयोर्भेदः श्रुतसिद्धः अप्रकम्थ्य इति गुहा प्रविष्टौ ’ इति सूत्रे सूचयति । ऋत पिचन्तौ ’ इति श्रुतौ ‘छायातपौ’ इत्यनेनाशत्वस वैज्ञत्वाम्या जीवपरयोः व्यपदेशः | छत्याशब्द: धर्मभूतज्ञानस्यान्तसोचतापकः कश्मेवाप्रबुद्धा’ इति श्रुतौ ‘म’ शब्देन धर्मभूतज्ञाननाशः नास्तीति सून्यते । सङ्काचे वय निमित्तमिति सूचितम् दिन्ती’ इति निर्देश: प्रयोज्यप्रयोजकमावेनेति भगवतेतोचम् | ‘विशेषणाच’ इति सूत्रे ‘विज्ञान सारथिइतिश्रुतौ माध्यमातृवा ।

6

परमात्मजीनयोर्विशेषताव सूत्रवृदभिप्रेत मिति भगवतैव स्पष्टीक्रियते । ‘अङ्गुठमात्र पुरुषोऽन्तरात्मा’ ‘पुरुषान्नर किश्चित्

अव्यत्तात्तु परः पुरुषः’ इत्यादौ पुरुषशब्दे ’ सय पूर्वोऽस्मात् सर्वस्मा सर्वान्पाप्मन औषत्’ इत्यत्र ल्यकारणत्वकर्म क्षयहेतु वया. पुरुपशब्दार्थत्व यदुक्त ’ तत्वोपनिषद पुरुष -विज्ञानमानन्द ब्रह्म रातिदांतुपरायणम्’ इत्यत्र मुक्तिपल 6

दातृत्वमपि पुरुषशब्दार्थ वेन यश्चामिप्रेत तन्सर्वमत्रापि विवक्षितम् । सवा अप समुपू इदी व न्तर्यामित्य }

पुरुषशब्दे विवक्षितमॆव इति ‘ऋत पिचन्तौ ’ इति मन्ने स्पष्टीकृतम् । अस्य सर्वस्य पर्याोचनाया प्रलयकाले दयामू लको योऽयमभिप्रायः ब्रह्मणः स. मुक्तिकाले पूर्णधीविकासदानेन संपूर्णः अभवत् इति श्रुतितापर्यामिशानां निमंड इति अनधिकरणम्

अन्तरावे. १२१२ ]

.‘‘इति यर्थः

३६९

श्रीमाध्यम्

केतम्-नाचिकेतम्य कर्मणः प्राध्यमित्यर्थः । ‘आत्मानं रघिनं विद्धि शरीरं रथमेव च । ' (१.३.३) इत्यादिनोपासको जीव उच्यते । तथा विज्ञानसारथिर्यस्तु मनः प्रग्रहवान्नरः । सोऽध्यनः पारमामोति तद्विष्णोः परमं पदम् (प.१.३.९) इति प्राप्यप्राप्तारायभिधीयते '

जीनपरमात्मानौ । इहापि ‘छायाऽऽतपाँ’ (१.३.१) इत्यशत्वसर्वेशत्वाभ्यां तावेव विशिष्य

व्यपदिश्येते ||

अथ स्यात् ’ येऽयं प्रेते विचिकित्सा मनुष्ये अस्तीत्येके नायमस्तीति चैके’ (पट. १.१. २०) इति जीनस्वरुपयाथात्म्यप्रश्नोपनमत्यारसर्वमिदं प्रकरणं जीवपर मिति मर्तयते इति ।

नैतदेयम्, नहि जीवस्य देहातिरिक्तम्पास्तित्वनास्तित्वशङ्कयाऽयं प्रश्नः, तथासति पूर्ववर द्वयवरणानुपपत्तेः । तथा हि पितुस्सर्ववेदसदक्षिणऋतुसमाप्तिलायां दीयमानदक्षिणायै

गुण्येन ऋतुवैगुण्यं मन्यमानेन कुमारेण नचिकेतसा आस्तिका प्रेसरेण स्वात्मदानेनापिपितुः

ऋतुसाद्गुण्यमिच्छता ’ कस्मै मां दास्ससि ’ (फ्ठ. १.१.४) इत्यसष्टत्पितरं पृष्टवता स्वनिर्बंध राष्ट्रपितृवचनामृत्युमदनं प्रविन स्वसदनात्प्रोपुपि यमे तददर्शनात्तत्र तिम्रो रात्रीरपो पुषा सोपवास भीततत्प्रतिनिधानप्रवृत्तमृत्युप्रदत्ते वरत्रये आस्तिक्यातिरेयात्प्रथमेन वरेण स्वात्मानंप्रति पितुः प्रसादो वृतः एतच सर्वे देहातिरिकमात्मानमजानतो नोपपद्यते ।

द्वितीयेन च वरेणोत्तीर्ण हात्माऽनुभाव्यफलसाधनभूताग्निविधा वृता, तदपि देहात्मानभि शस्यन संभवति । अतस्तृतीयेन वरेण यदि वियते ‘येऽय प्रेते विचिकित्सा मनुष्ये अस्ती त्येके नायमस्तीति च । एतद्विद्यामनुशिष्टस्याह वराणामेष वरतीयः’ (कठ. १.१. २०) इति; अत्र परमपुरुषार्थ रूपब्रह्मप्राप्तिलक्षणमोक्षयाथात्म्य विज्ञानाय नदुपायभूतपर क्षुतप्रकाशिका

तत्तद्वाक्योदितविशेणान्तराणि च प्राध्यत्वप्राप्तृत्वांपास्यत्वोपासक त्वान्तर्भूतानीत्यभिप्रायणोपास्यत्वोपासक यप्राप्य

मातृविशिष्टारित्युत्तम् ‘ब्रह्मजज्ञम् ’ इन्युपासक वदति ‘शकेमहि उपासितु प्राप्तुम् ’ इतिशेषः । आत्मानं रथिनमित्यादि । शरीरापासनपरिकरसहिंतो जीव उच्यत इत्यर्थ: । इहापि ॠत पिरन्तौ इति वाक्येऽपि अश 9

f

‘वसर्वेश वाग्यामित्यनेन ‘ज्ञाज्ञो हो ’ इति वाक्य स्मारितम् | उदाहृतवाक्यैकार्थ्याच्छायातपशब्दयोरयमेवार्थ ‘विशे पणाश्च ’ इतिसूत्रे छायातपत्नविशेषणमपि विवक्षितमिति भावः | उत्तरत्र ‘त्रयाणा मेयचैवम् ’ इत्यादिसूत्रेण वक्ष्य माग वेऽपि घोषस्य बुद्धिस्यात् सुग्रह वाय त पूर्वक परिहारमाह-अथ स्यादिति ॥

अस्मिन्प्रकरण जी परमात्मनोर्विशेष्यत्वमयुत्तम उपनमस्य जीवपरत्यादित्याह- येऽयमिति परिहरति नेद दिति । वरद्वय किं १ तद्वरणानुपात्तिः कथमित्याह तथाहीति | पितृप्रसादवरणस्याविद्यावरणस्य च प्रत्येकानेरपेक्षहे. इचसूचनायें एतच्च सर्वम् । तदपीति द्विरुक्तम् । अग्रपरमेति । अत्र यदिद त्रियते, यद्वरण क्रियते तत्र वरणइत्यर्थः । मोक्षयाथात्म्यविज्ञानाय तदुपायभूतपरमात्मोपासनपरावरात्मतत्त्वजिज्ञासयेति । मोक्षशानाय मोक्षानुबन्धिजि शासयाऽय प्रश्नइत्यर्थः ‘येऽयम्’ इत्यादिप्रभवाक्ये मोक्षस्वरूपप्रश्न षण्ठेोत्त, प्रतिवचनप्रकारेणोपासनादिप्रश्रश्वार्थ. १

सिद्ध इत्यनगभ्यते, एवं विभागशानार्थ विज्ञाय जिशासयेति पृथगुत्ति मोक्षप्रातिप्रश्न प्राप्यमापक प्राप्तृप्रश्नोऽन्तर्गत इति मावो दर्शितो भवति निर्विशषतापत्तिमोक्षश्चेद्वाक्यार्थशानस्योपायता स्यात्, उभयलिङ्गक प्राप्यंचेत्तथावेन।पासनमुपाय 47

३७०

[ अनधि- १२१२ श्रीमाध्यम्

मात्मोपासनपरावरात्मतत्त्वजिशासयाऽयं प्रश्नः क्रियते । एवं च ‘येऽयं प्रेते’ (१.१.२० ) इति न शरीरवियोगमात्राभिप्रायम्; अपितु सर्ववन्धविनिर्मोक्षाभिप्रायम् | यथा ‘न प्रेत्य संज्ञा ऽस्ति’ (वृ. ४.४.१२) इति । अयमर्थः मोक्षाधिकृते मनुष्ये प्रेते सर्वबन्धविनिमुवते तरस्वरूप विपया वादिविप्रतिपत्ति निमित्ताऽस्तिनास्त्यात्मिका येऽयं चिचिकित्सा तदपनोदनाय त त्स्वरूपयाथात्म्यं त्वयाऽनुशिष्टोऽहं विद्यां-जानीयाम् इति । तथा हि बहुधा विप्रतिपद्यन्ते केचिद्वित्तिमात्रस्याऽत्मनस्स्वरूपोच्छित्तिलक्षण मोक्षमाचक्षते । अन्ये वित्तिमात्रस्यैव सतो

ऽविद्यास्तमयम् । अपरे पापाणकल्पस्याऽत्मनो ज्ञानाद्य शेपवैशेषिक गुणोच्छेदलक्षण कैवल्य रूपम् । अपरे तु अपहतपाप्मानं परमात्मानमभ्युपगच्छन्त स्तम्यैवोपाघिसंसर्ग निमित्त जीव भावस्योपाध्यपगमेन तद्भावलक्षणं मोक्षमातिष्ठन्ते । त्रय्यन्तनिष्णातास्तु निखिलजगदेक कारणस्याशेपहेयप्रत्यनी कानन्तज्ञानानन्दै कस्वरूपस्य स्वाभाविकानवधिकातिशयासहधेय कल्याणगुणाकरस्य सकलेतरविलक्षणस्य सर्वात्मभूतस्य परस्य ब्रह्मणदशरीरतया प्रकार

भूतस्यानुकूला परिच्छिन्नज्ञानस्वरूपस्य परमात्मानुभवैकरसस्य जीवस्यानादिकर्मरूपावि द्यातिरोहितस्वरूपस्याविच्छेदपूर्वकस्वाभाविकपरमात्माऽनुभवमेव मोक्षमाचक्षते तत्र मोक्ष स्वरूपं तत्साधनं च त्वत्प्रसादाद्विद्यामिति नचिकेतसा पृष्टो मृत्युस्तस्यार्थस्य दुरवयोधत्वप्रदर्शनेन विविधभोगवितरणप्रलोभनेन चैन परीक्ष्य योग्यतामभिक्षाय परावरात्मतत्त्वविज्ञानं

परमात्मोपासनं तत्पदप्राप्तिलक्षणं मोक्षच ‘तंतुदर्श गूढमनुप्रावेष्टम्’ (कठ. १.३.१२) इत्यारभ्य

’ सोऽध्वनःपारमानोति तद्विष्णोः परमं पदम्’ (कठ. १.३.९) इत्यन्तेनोपदिश्य तदपेक्षि

तांश्च विशेषानुषपदिदेशेति सर्व समञ्जसम् । अतः परमात्मैवात्तेति सिद्धम् ॥ इति अत्यधिरणं समाप्तम् श्रुतप्रकाशिका

अतो मोक्षस्वरूपशान तदनुषशानापेक्षम् । एव प्रश्नएर शातेतरविषयत्वात् प्रतिवचनानुरूप्याध यथोत एवार्थः । प्रेतपदस्योक्तार्थ न्यन्तरवाद दर्शयति यथेति । ‘न प्रेत्य संज्ञाऽस्ति ’ इति श्रुतिः । क:पुनर्वावयार्थः, .”

नहि मनुष्यमानस्य अन्धविनिमोक्षसम्मव इत्यत्राह- अयमर्थइति । अस्तिनास्त्यात्मिया भंस नासीत्वमादिरूपा विद्यामिति पदस्य द्वितीयान्तवारकपदत्वशां निवर्तयन्व्याजानीयामिति । शिप्रतिपत्ति दर्शयति तथाहीति ।

कारणशोधकगुगप्रतिपादक वाक्पार्थविशिष्ट माह-निखिलजगदे कफारणस्येत्यादि । अनुकूलापरिच्छिन्नज्ञानस्वरूपस्येति । स्वरूपशब्दो धर्मधर्मिणोरसाधारण: तनेत्यादि । परावरात्मतस्यविशनं, शात

व्यग्रा मतत्वम् उपदिश्येत्यग्नयः तदपेक्षितांश्च विशेशन् प्रणयामि वैद्यादीन् । अधिकरणार्यमुपसंहरति असइति । ‘अत्ता’ इति स्वास्थहेतुरुसः | प्रातरापूर्यास्यस्पर द्वितीयम् अनन्तरवाक्यापारपरंतृतीयम

अस्त्र शब्दप्रयोगः | उपस्तिनयाक्यस्यहेतुमितृतीय सूत्रार्थोपवाद तुर्थमिति सूत्रसङ्गतिः ॥ ‘गुहां प्रविष्टो’ इत्यादिश्यमधिकरणान्तरंति एकरणस्याविषयाणामधिक करणानगरपादान्त राज्यांदतानामुपजीव्योपजीवनमावेन परस्परान्वितार्थमविपादान या विषयाम

अत्रवि १२२] →

सु.प्र परोतार्थदूषणं श्रीभाष्यतर्थस्थानं च

३७१

श्रुतप्रकाशिका

प्राधिकरणस्यामावात्। ईचत्यानन्दमयाधिकरणादिषु ‘तग्निष्टस्य मोक्षोपदेशात्’ ’ प्रतिशाविरोधात् ‘उद्धेतु 6

व्यपदेशाथ मान्त्रवर्णिकमेव च गीयते’ इत्यादीना सूत्रामा पूर्वापरबहुतास्यविषय वेऽप्यव्यवहितल्यात् परस्परो पजीव्योपजीमानाचिनार्थपरतयाऽनिकाधिषरध्यम् । ‘अदृश्यत्यादिगुणक: " शुभ्वाद्यायतनम् ’ इत्यधि करणयोस्तु एकप्रकरणस्थाने विषय मेद उपाययदि व

भावाघ । नहि ’ यस्मिन्या. पृथिवी इत्यादिवाक्यस्य परमा मपर वह वाटिगुणगत परत परस्य च परमात्मपरत्वापादकम्, परप्रकरणत्वेऽपि तच्छेष वेनापरमात्मप्रधानादिप्रतिपादनोत्तैः । अत उपजीव्योपजी वकमात्रामानादधिकरणभेदः तत्र युवः, दहतु पूर्ववाक्यप्रतिपन्नम तृयं वर्मपलमोक्तृत्वरूपमित्यनन्तरवाययेन प्रतिपनेसति }

तस्यातुः परमात्मानुपपत्तेः अनन्तरस्य परमा मपर बोपपादनमनुः परमा म वोपयुक्त मेव ||

एवं एकाविषयवे सत्यधिकरणान्तरवादात्ये सति परस्परोयुतार्थमपिपादकाना सूत्र णामेकाधिकरण्यमेवाचितम् । अन्यथा त्यांधकरणादिष्वप्येव व ाधिकरणस्यसूत्राणामधिकरणदना प्रसन्तु अतरे काधिकरण्ये स्थित एत्रावान्तरशङ्काविशेष परिहारपर सूत्रद्वय ब्यारयातव्यम् व्याख्यात व भगवता भाष्यकारण | सूत्रमझी.

चैकाधिकरव्य एवोपपद्यते एकान्सूत्रे हिशब्दपञ्चभ्य-तपदये।इभषणात्। गुहा प्रविष्टयोगात्मत्य साधक पञ्चम्यन्तपदम् अतुः परमात्मत्वोपपादक्त सूत्रार्थ दर्शयति हिशब्द | सर्वगतस्य ब्रह्मणो गुहावच्छिन्न वायोगात् गुहागती बुद्धिजीवी न परइति गुहांप्रविष्टानिति सूनसण्डः पूर्वपक्ष इनि योजनाऽनुपपन्ना विकारशब्दान्नेतिचेत् ‘जीवमुख्यप्राणलि ङ्गाम्नेतिचेत् ’ ‘ सम्भोगप्राप्तिारीतचेत् ’ इतिवत् पूर्वपश्चान देशद्योतकाभावात् ‘अर्भकौकस्त्वात् ’ इति पूर्वाधिक.. रणसूत्रेण गुहाबाच्छेदनिनन्घनशङ्कायाः परिनत्याच्च । आ मानाविति प्रसङ्गाया हिशब्दोपपादिताया तदर्शनात् सुस ण्डस्य प्रतिशान्तरमध्याहव्यम् गुहावच्छेदोऽपि परस्योपपत्र इति अनध्याहारेण योजनासम्भवति चेत् सैयवरम् । तस्मा सञ्चभ्यन्तपदोपपादितसौत्रार्थस्य परमसाध्योपपादक यद्योतकोहिशब्दः । अतश्च औचित्यात् कृतवरत्वात् सूत्रशैत्याच युत्त मैकाधिकरण्य सूनचतुष्टयस्य । ’ द्वासुपर्णा’ यिति वाक्ये अश्रत्य न्यायातिदेशश्चानुपपन्नः स्थित्यदनाभ्यां च इति सूत्रेण निरूपयिष्यमाणस्य तस्यैतन्म्पायसापेक्ष याभायात् । नचायाधिकरणस्य तद्वाक्यसापेक्षत्वादिह तन्द्रस्तावः अस्याधि करणस्थानत्यन्यायातिदेशसापेक्षवाक्यान्तरोपपाद्यत्वेऽन्यान्याश्रयप्रसङ्गात् । तस्य च वाक्यस्य बुद्धिजीनपरत्व भवदमिमतं S

?

(

तच्चह न वक्तव्यं प्रवृतानुपयोगात् ‘ऋतपिवन्तौ ’ इति वाक्यस्य जीवसद्वितीयपरमा मविषयत्वे वाक्यान्तरस्य बुद्धि

जीवपरत्व कथमुपपाने | तस्य च वाक्यस्य बुद्धिजीवनि पूर्व निरस्त निरसिप्यते च । अतो भाग्यसन्दर्शिता सर गिरेव साधीयसी || इति अनधिकरणं समाप्तम् अथ वेदान्तसारः

सू- ९ अत्ता चराचर ग्रहणात् (२.२.९)

वेदान्तदीपः

३७२

[ अनधि- १-२१२

‘ यस्य ब्रह्म च क्षत्रं चौमे भवत औदनः । मृत्युर्यस्योपसचन क इत्या वेद यत्र सः ॥ १ ( कठ. १.२.२५) इत्यत्र ओदनोपसेन्चनसूचितोऽत्ता परमपुरुषः ब्रह्मक्षत्रोपलक्षितस्य चराचरस्य कृत्स्नस्य मृत्यूपसेचनत्वेन अदनीयतया ग्रहणात् ||

सू-१० प्रकरणाच्च (१.२.१०) ( महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो नशोचति '

(

नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यः >

(क्ठ. १.२.२२) इत्यादिना

परस्यैव प्रकृतत्वात् स एवायम् ||

सू = ११ गुहां प्रविष्टावात्मानौहि तदर्शनात् [१.२.११ ) अनन्तरम् ‘ ऋतं पित्रन्तौ मुकृतस्य लोके गुहां प्रविष्टौ परमे पराये १ (कठ.१.३.१) इत्यादिना जीवपरमात्मा

नावेव प्रयोज्यप्रयोजकभावेन वर्मफ्लाशनेऽन्वयादुपदिष्टौ, त्योरेवास्मि प्रकरणे गुहाप्रवेशदर्शनात् ‘तं दुर्दशे गूढम्नु .

प्रविष्ट गुहाहितम् ’ (कठ. १.२.१२) इनि परस्य ’ या प्राणेन सम्भवत्यदितिर्देवतामयी । गुहां प्रविश्य तिष्ठन्ती’ (२० ४.७ ) इति जीवस्य । कर्मफलादनाददितिजीयः ॥

सू – १२ विशेषणाच्च [१-२.१२] जीवपरावेवहि सर्वत्रास्मिन् प्रकरणे विशेष्येत ’ न जायते म्रियते वा विपश्चित् ’ (फ्ट. १.२.१८) इत्यादौ जीव: ‘अणोरणीयान्महतो महीयान्’ (१.२.२०) ’ महान्तं विभुमात्मानम् ’ (१.२.२२) ‘नायमान्मा प्रवचनेन ’ (१.२. २३) ’ विज्ञानसारस्तु मनःप्रग्रहवान्नरः । सोऽध्यनः पारमा मोति तद्विष्णोः परम पदम् (१.३.९) इत्यादिषु परः

’ त्रिपादस्यामृत दिवि ’ (पुरुपस्.) ‘अथ यदतः परो दियो ज्योतिप्यते विश्वतः पृष्टेषु सर्वतः पृष्ठेषु अनुत्तमेषु उत्त मेषु लोकेषु’ ( छां. ३.१३.७) इति विश्रतः प्राकृतात् स्यानात् परं विष्णोः परस्थानमेवह संसाराध्वनः पारभूत मुमु क्षुभिः प्राप्यम् ’ परम पदं सदा पश्यन्त सूरयः (पुरुषसू) ‘तदक्षरे परमे व्योमन् ’ (साम. उत्तर. २.२) ‘क्षय तमस्य रजसःपराके ’ (तै. नारा.६.५) ‘विश्व पुराण तमसः परस्तात् ’ (नारा.६.२) ‘तेह नाक महिमानस्सचन्ते | यत्र पूर्वे साध्वास्यान्त देवाः ’ ( पुरुपसू) इत्यादिसकलोपनिषत्प्रसिद्धम् || इति वेदान्तसार: अथ वेदान्तदीपः

सू-९ अत्ता चराचरग्रहणात् (१.२.९)

कटवलीयाम्नायते-‘यस्य ब्रा नक्षत्रं च उने भवत औदनः । मृत्युर्योपचन इत्या वेद यत्र स || १ (ऋ. १.२.२५) इति । अत्रौदनोपसेवन सूचितोऽत्ता कि जीव: १ उत परमा मेति संशयः | जीव इति पूर्व:पक्षः कुतः भोक्तृत्वस्य मर्मनिमित्तत्वात् जीवस्यैव सम्मवात् । शदान्तस्तु सर्वोपसंहारे मृत्युस्योपसेचनमदनीयम् चराचरात्मकं 1

अवधि १-२१२ ]

अधिकरणसारावळी

३७३

रन जगदिति तस्यैवात्ता परमामेव | मवेद वर्मनिमित्त भोवतृ यम् अपितु जग टिस्पस्य परमा मनो बगदुपसहारिरूपभोक्तृतम् सूत्रार्थ दाक्षत्रोदनसत्ता परमामा ब्रह्मक्षत्रशब्देन घराचरस्य कृत्स्नस्य जगतो

महगान् । मृत्यूवमेचनोयोदनो न ब्रहश्चश्रमात्रम्

5 1

राजदेव ||

सु-१० प्रकरणाच्च (१.२.१०)

मचा धीरो नशोचति’ (१.१.२.२२) ‘नायका मा प्रवचनेन लभ्या न मेधया (२३) इति परस्यहीद प्रकरणम् आश्वाय परमा मा || C

महान्त त्रिभुमा मान

1

सु-११ गुदां प्रविष्टावात्मानौहि तद्दर्शनात् [१.२.११] नवनन्तरम् ‘तपती सुतस्य लक गुहा प्रविष्ट परमे परार्ध (कठ.१.३.१) इति द्वयो कर्मफलदन श्रवणात् परमा मनस्य फर्मपादनानन्वयात् अत करणाद्वितीयो जीव एव तत्रात्तति प्रनीयंत; अतोऽत्रापि स एव

जीवोऽत्ता ममितीत्याशा गुहा प्रविष्टी जीवा मपरमा मानो जीनद्वितीय परमा मैव तत्र प्रतीयत इत्यर्थ ,! स्वयमनश्ननोऽरि परमामन प्रयोजक्तया पानऽवयो विद्यते । जीवद्वितीय परमा मेति मग्यते तद्दर्शनात् तयो रेवामिप्रकरणे गुहाप्रवेशव्यपदेशो दृश्यते—-‘त दुर्दशं गूढमनुप्रविष्ट गुहाहित गहरेश पुराणम् अध्यात्मयोगांध गमेन देव मया धीरो हजहाति (क्ट १.२.१२) इति परमा मन ; ‘या प्राणन सभवत्यदितिर्देवतामयी। गुहा प्रविश्य तिष्ठ ती या भूतेभिर्व्यजायत १ (२४७) इति जीवस्य । कर्मपला पत्तीत्यदिति जीव ॥

– १२ विशेषणाचच [१.२.१२]

अस्मि प्रकरणे ह्युपत्रमप्रभृत्योपसहाराजीयपरम्मा मानावेवोपास बोपास्क यप्राप्य प्राप्तृवादिभिर्विध प्येते ‘महान्त विभुला मान मवा धीरो नशाचति’ (१.२.२२) ‘निशानसारथिर्यस्तु मन प्रग्रहवानर | साऽध्वन. पारमाप्नोति तद्विष्ण परम पदम् ’ (१.३ ९) इत्यादिपु अनश्चात्ता परमा मा ॥ ,

इति अनधिकरणम् अथ अधिकरणसारावळी

अत्ता सनोदनादेर्भनभुगिति कठमुलधीतोऽप्यसौ स्या

न स्यान्मृत्यूपसिचास्थरचर निसिल्प्रासवस्तयोक्ते । जीवाव्यावर्तन च प्रकरणविदित भोक्तृतोत्तियोस्तु प्रेर्यत्यप्रेरक्त्वप्रतिनियतरसाच्छनिनीत्याऽथवा स्यात् ||

सत्त्व स्वाद्वत्त्यनश्नन् ज्ञ इति विभजनात्तैमयधीतन्तुसत्त्व

बुद्धि प्राणोऽथवेति स्वत इह पिनतोर्जीव एक्स्तयोश्चेत् । मैव जन्तातु सत्त्वश्रुतिरियमुचिता कर्म भुत्वाऽप्यनश्नन् तत्प्रश्नप्रनमोऽन्याशय इदमपि चाभापि पूर्वापराद्यै ॥

॥ इति अघिकरणं समाप्तम् ॥

अथ अन्तराधिकरणम् श्रीभाष्यम्

सू - १३ अन्तर उपपत्ते : (१.२.१३) अथ अन्तराधिकरणम् श्रुतप्रकाशिका

सू - १३ अन्तर उपपत्ते: (१. .१३)

अत्र सङ्गतिः पूर्वोच्य दिशा सिद्धेति न कण्टोक्का| गूढोऽत्मा न प्रकाशते 1

‘तं दुर्दर्श गूढमनुप्र

विष्टम् ’ ’ क इत्या वेद ’ इति च परमात्मा दुर्दर्शश्चेत् सुदर्शतया प्रसिद्ध वेन निर्दिष्शे न परमात्मा भवितुम्हतीति अथ अन्तराधिकरणम्

गूढार्थसङ्ग्रहः C

अन्तर उपपत्तेः ’ अन्तरधिकरण स्यायोगव्यवच्छेदपादान्तः पातितया जीवभिन्नःपरमा मैव नास्तीति पूर्व पक्ष: ।

अन्तराधिकरणञ्च आनन्दमयाधिकरणशेषभूतम् अॠतु प्राधान्येन अन्तरादित्य विद्यावावयमेव विषयः अन्तःशब्दस्य सूत्रे सत्वात् उत्तरत्र ’ अन्तरिक्षिणि ’ इति वाक्यस्य सच्चात् तस्यापि भाध्ये उपादानात् । अत्रतू जीवपिरमा मा पूर्वपक्षे

वर्तत एव । अथाप्यस्मिन् वाक्ये परमात्मभिन्नएव पूर्वपक्षे विषयः । अन्तरशब्दस्य पात्र प्रयोगेण चक्षुपि स्थितिः अन्त

रशब्दघटितान्तर्यामिविद्यावाक्य एव ‘मश्चक्षुषि तिष्ठन् चक्षुषोऽन्तरः’ इत्यत्र प्रतिपायन इति तद्वाक्य प्रत्याशक्तिम् कठोपनिषदि ’ यस्तु विज्ञानवान् भवति तस्येन्द्रियाणि वश्यानि | यस्त्वविज्ञानवान्-तस्येन्द्रियाण्यवश्यानि’ इत्याद्यभिधाय

योगोऽव्यभिहितः ‘विद्यामेता योगविधिं च वृनम्’ इतिन ज्ञानेन्द्रियेषु बाह्यषु वश्येषु चक्षुषश्व प्राथम्येन यक्षुरादि

वश्यताऽनन्तरमेव योगसिद्धिः। ‘थएषोऽक्षिणि पुरुषो दृदयते’ इत्यत्र दृशिधातोः समाधिविंद क्षत. इति चक्षुषः बुद्धिस्थत या

सिद्धान्ते चक्षुस्थपरमात्माघीनमेव चक्षुषो वश्यन्यमिति सूचनमत्राभिप्रेतमिति अधिकरणम् । षटोपनिषदि ’ शतकाच - इत्यादौ ‘योमा इत्यादयःः विरेने विद्यपोईयो सगुण ब्रह्मविश्यकत्वमेवेति निर्धान भवति | आमच द्रात्रैदादीनां पूर्वमुक्तन्वेन आदित्याममात्रयोरत्र विवक्षेति (आ.ती) उक्तनियमो नघटने ||

‘प्राणो अझ क ब्रह्म खग्रामक ब्रा गतिवावयात् ‘यएपक्षिणि पुरुषोते इनि वाक्यरच

निर्मीतमिति गतिमानपरत्व नाय वाक्यस्य अपितु महामेव एतत्तात्पर्येणैव उपपत्तेः इत्युक्तम् । अत्रतु उपदेष्टारो बहरः । प्रथम अमय बहुधौदिदिशः तदुदेशकाले आचार्यस्ने गति तवा इत्रं वर्तते ‘यरपोऽक्षिणि ,

पुरुषो दृश्यते’ इत्येतद्वाक्यप्रतिपायस प्रागनुगदष्टपमा पर निर्णयदि न संभवति । गतिमायोपदेशात् । य एषोऽक्षिणि इति प्रसिद्धयन्निदेशेन प्रमाणान्तरमरिकार्य एवं प्राय इति प्रतीयते, प्रमाणन श्रुतिरेयेति न नियमः |

अतः प्रनिर्विचस्याप्यत्र पूर्वपक्षे अवसरः प्रतिबिंबदर्शन मलद्रव्याचदम विवक्षितमित्याचार्यपाटरप्युवम् ॥

अन्तराधि १२१२]

अधिशात्पर्यसमाप्तिः सिद्धान्तता पर्योपम

३७५

श्रीमाप्यम्

इदमामनन्तिच्छन्दोगाः-’ य पपोक्षिणि पुरुषो दृश्यते । एप आत्मेति होवाच एतद मृतमभयमेतद्ब्रह्म ’ (घां.४.१५.६) इति । तत्र सन्देहः -किमयमक्ष्याधारतया निर्दिश्यमानः पुरुषः प्रतिविम्यात्मा, उत चक्षुरिन्द्रियाधिष्ठाता देवताविशेषः, उत जीवात्मा, अथ परमा त्मा इति । किं युक्तम् ? प्रतिविम्यात्मेति । कुतः ? प्रसिद्धवनिर्देशात् । ‘दृश्यते’ इत्यपरोक्षा मिधानाथ जीवात्मा या तस्यापि हि चक्षुषि विशेषेण सन्निधानात्मसिद्धिरुपपद्यते ? उन्मीलितं द्वि चक्षुरुद्वीदय जीवात्मनदशरीरे स्थितिगती निश्चिन्यन्ति । ‘रश्मिभिरेषोऽ स्मिन्प्रतिष्ठितः ’ (पृ.७.७.१) इति श्रुतिप्रसिद्धया चक्षुःप्रतिष्ठो देवताविशेषो या एप्वेच १

प्रविनिर्देशोपपत्तेरेपामन्यतमः ॥

इति प्राप्ते प्रचदमद्दे-‘अन्तर उपपत्तेः ‘अयन्तरः परमात्मा । कुत्तः ? ’ एप म आ

स्मेति होवाचैतदमृतमभयमेत ब्रह्मेति पतं संयद्दाम इत्याचक्षते । एतं सर्वाणि चामान्य मिसयन्ति एपड एव वामनि । एप सर्याणि वामानि नयति । एष उ एच भामनिः एप ।

हि सर्वेषु लोकेषु भवति’ (छां.४.१५.३) इत्येषां गुणानां परमात्मन्येवोपपत्तेः ॥ श्रुतप्रकाशिका

शङ्कया सङ्गतिः | विषयादिक दर्शयति इदमित्यादि । कि अश्याधारतया निर्दिश्यमानः प्रतिर्वित्रचक्षुधेिटातृजीवाना मन्यतमः, उन परमात्मेति तदर्थ किमयमृततत्वादयो यथाक्थचिनेयाः, उत मुख्याः १ ’ कं ब्रह्म ’ इति प्रकृतमेव ब्रह्मह किमुपासनस्थानगुणविधानायें निर्दिश्यते उन नेति, कि मध्यस्यामिविद्यया ब्रह्मप्रकरण विच्छिन्नम् उतन, किमनि

विद्या ब्रह्मविया, उतन ? विमग्निविद्यापलं महाविद्याङ्गत्वानुगुणम्, उत नेति विचारः | यदाऽननगुण तदाऽग्निवि

द्यायाः ब्रह्मविद्यान्नत्याभावेन ब्रह्मप्रकरणविच्छेदेन पूर्वप्रकृतप्रदाण इह परमर्शाभावेनामृतत्वादीनाममुख्यतया प्रतिबिम्बादि धन्यतम इति पलितम् | सिद्धान्ते यदात्वनुगुण तदा अचेनामिविद्यायावझविद्याप्रकरणविच्छेदकत्वाभावेन प्रवृत्ब्रह्म णदद्द परामर्शसंभवेनामृतत्वानां च स्वतःप्राप्तमुख्यत्वसिद्धेः परमात्मेति पलितम् । अपरोक्षप्रसिद्धियोगिक प्रसिद्धिः श्रुतिप्रसिद्धिश्चीत यथाकन प्रतिबिंब जीवादित्यानामनुसन्धेया: । यत्र इति पदाम्या प्रसिद्ध निर्देशः दृश्यत इत्यपरोक्षा. मिघानम् । अनेन सनतिरभिप्रेता, सन्निधानात् सन्निधानावगमात् जीवस्य देहसन्निधश्चक्षुष्यचगमादित्यर्थः तदेव विष्ट

णोति उन्मीलितंहीति | आस्मन्कर्मण्यस्य सामर्थ्य दृष्टमि युक्त यथा तर्म तत्सामर्थ्य सूचकमित्युक्त भवति, एवमक्षिणि दृश्यत इत्युक्ते देहे जीवावस्थावं चक्षुरधीन निश्चयमित्युक्त भरतीत्यर्थ: उपश्रमानुगुणमन्यत्रेयं तस्माद मृत बख्यद्वाम वायुरूपा’ एप आत्मीत’ इतीतिकरणचाथीत्तात्पर्ययोतषम् | देवताविशेषः आदित्यः एष्वेव नतु परमात्मनि

राद्धान्ते एषां गुणानामिति । निरुपाधिका अमृतत्यादयो न जीवादिषु समवन्तीत्यर्थः एपामिति । उपम

स्यमेकं लिङ्कमुपरितनानेकगुणविरोधे दुर्बलम् अत एव च नामृत वाद्युत्ति स्तुतिरिति भावः । ‘इतिहोवाघ, इत्यनवीत् गूढार्थसंग्रह:

नचैतद्वाक्ये ’ एप आत्मेति होवाच ’ इत्युत्तधर्माः विरोधिनो भवन्ति । प्रजापतिविद्याया प्रतिबिंत्रविषयेऽपि तद्वाक्यसद्भावात् । प्रतिचिंन मुख्यः किंतु समवाभिप्रायण, वस्तुतस्तु जीवति पूर्वपक्षः मुख्यः एप आमे. ६

तिदोवाच ’ इत्यनेन प्रतिनिध्यावृतावापे जीव तत्सम्भवः । ‘यएषोऽक्षिसि’ इति जीवस्य स्थितिषक्षुषा निर्णीयते ।

अन्तराधिकरणविषयपरिशीलनम्

ફૂંદ્

[ अन्तराधि- १-२१२

श्रीभाष्यम्

सू – १४ स्थानादिव्यपदेशाच [१.२.१४] चक्षुपि स्थितिनियमनादयः परमात्मन एच ‘यश्चक्षुपि तिष्ठन्’ (वृ.५.७.१८) इत्ये

वमादौ व्यपदिश्यन्ते । अतश्च ’ य एपोक्षिणि पुरुष: ’ (छां४.१५.१) इति स एच प्रतीयते अतः प्रसिद्ध निर्देशश्च परमात्मन्युपपद्यते । तत एव ‘दृश्यते’ इति साक्षात्कारव्यपदेशो

ऽपि योगिभिर्डश्यमानत्वादुपपद्यते ||

सू- १५ सुखविशिष्टाभिधानादेव च १.२.१५ श्रुतप्रकाशिका

इत्यादि ध्विति करत्वमर्थपरमेव दृष्टमितिचानुसन्धेयम् उपपत्तेरक्ष्यन्तरः परमात्मेत्यन्वयः यद्यद्ययस्मिन् सर्विरोदक व सिञ्चति वमनीव गच्छति इत्यर्थवादोक्त सहिदकादि निर्लेपत्व हेतुं कृत्वा निवस्य पर निर्लेपषि स्थितिरुपपन्नेति वक्तुमयुक्तम् । काचादिभिस्सलेपे चक्षुषि निर्दोषस्य पन्स्य स्थित्यनुपपत्तेश्च वक्तु शक्यत्वात् ||

स्- १४ स्थानादिव्यपदेशाच्च [१.२.१४] अनत्रस्थितेरिति व्यतिरेकस्य वक्ष्यमाणत्वात् ’ चक्षुपि तिष्ठन्’ इति श्रुत्यनुरोधेन स्थानशब्दः स्थितिपरतया व्याख्यातः, नतु प्रदेशपरतया | सौत्रस्यादिशब्दस्यार्थमाह - नियमनेति । आदिशन्दस्य नामरूपाव्ययपरत्वेन व्याख्या

नमयुक्त, जीवात्मनि सभवतस्तस्य परमात्मसाघक्त्वाभावादिति भावः स्थितिनियमनादय इत्यादिशब्देन धारकत्वादिर भिप्रेतः । अस्य हेतोस्सिद्वान्तसाधकत्व दर्शयति अतश्चेति । अनेन सिद्धान्तसाधकहेतु यदता पूर्वपक्षहेतोरन्यथासिद्धिश्च

फालता तामाह-अतः प्रसिद्धपदिति । श्रुतिप्रसिद्ध वात् प्रसिद्धवनिर्देशः पूर्वपक्षिणोतोऽस्मःपक्षेऽपि सभवतीति पूर्वपक्षहे त्वन्तरस्य चान्यथासिद्धिं सूत्राभिप्रेतां दर्शयति ततएवेति । ततएव श्रुतिप्रसिद्वेरेव शास्त्रप्रतिपनंहि तवं योगिभिरपास्यं च ’ यत्तदद्वेश्यम् ’ इत्युक्तवा ’ परिपश्यन्ति धीराः ’ इत्युक्तेः ‘गूढोऽत्मा न प्रकाशते, दृश्यतेत्यप्रथया

बुद्धया सूक्ष्मया सूक्ष्मदार्शभिः’ इत्युक्तेश्च । अतोऽर्थतःशब्दतश्च श्रुत्यन्तरप्रसिद्धेरिति भावः । यादसां समुद्रादि यत् स्थानिनः परमात्मनोऽक्षिस्थानात् परिच्छिन्नत्वशङ्काव्युदासपरत्वं सूत्रस्यायुक्तम् ‘अकौकरत्यात्’ इति सूत्रेण तस्याःपरिहृततययाऽत्र शङ्काऽनुदयात् । अतस्साघकान्तरप्रदर्शनपरमिदं सूत्रं प्रसिद्धवनिर्देशापरोक्षाभिधान रूपपूर्वपचयु किय चार्थासरितम् ||

गूढार्थसंग्रहः तत्र ‘अक्षिोण’ इत्यत्र अधिनिमित्तकदर्शनविषयो जीव: विवक्षितः । निमित्चमतभ्यपेक्षया अधिकरणससम्याः युक्त.

श्वेन भुत्या तत्र स्थितेः परि एव युक्तः इते तात्पर्येश चक्षुरिन्द्रियाधिष्ठाता देवताविशेष इति तदाऽपि ‘आमे. तिहोवाच ’ इत्यादीनां संभव एव । एव प्राप्ते उच्यते–अन्तर उपपत्तेः ॥

अन्तराधि- १-२-१२ ]

’ अन्तर उपपत्ते: ’ इत्यत्र अन्तरशन्दतात्पर्य निष्कर्षः

३७७

श्रीभाध्यम्

इतश्यायमध्याघार पुरुषोत्तमः-‘कं ब्रह्म से ब्रह्म’ (छां.४.१०.५) इति प्रवृत्तस्य सुख विशिष्टस्य ब्रह्मणः उपासनस्थानविधानार्थं संयद्वामत्यादिगुणविधानार्थे च ’ य एषोऽक्षिणि पुरुषः ’ (छां.४.११.१) इत्यभिधानात् । एवकारो नैरपेक्ष्यं हेतोर्योतयति ॥

नन्वनिविद्यान्यवधानात् ‘कं ब्रह्म ’ (छां. ४.१०. ५) इति प्रकृतं ब्रह्म नेह सन्निधत्ते । तथा हि अग्नयः ‘प्राणो ब्रह्म कं ब्रह्म से ब्रह्म’ (४.१०.५) इति ब्रह्मविद्यामुपदिश्य ’ अथ हैन गार्हपत्योऽनुशशास’ (४.११.१) इत्यारभ्यालीनामुपासनमुपदिविशुः| नचाग्निविद्या ब्रह्मविद्याऽङ्गमिति शक्यं वस्तुम् ब्रह्मविद्याफलानन्तर्गततद्विरोधि सर्वायुः प्राप्तिसन्तस्य श्रुतप्रकाशिका

सू– १५ सुखविशिष्टाभिधानादेव च १.२.१५

।

सुसविशिष्ट मुसव्वविशिष्ट ’ व्येकयो: ’ इतिवत् ‘तद्गुणसारत्वात् ’ इति न्यायेन धर्मभूतसुखविशिष्टमिति ' या ’ क ब्रह्म स ब्रह्म ’ इत्युत्तस्य ब्रह्मणः पुनरभिधान किमर्थमित्यशह-उपासनस्थानेति एतदमृतमेतदुभय

मेतद्रा ’ इति ब्रदाशब्देन ‘कं ब्रह्म ’ इत्युत्तस्य ब्रह्मणः प्रत्यभिज्ञानादित्यर्थः । एवकारप्रयोजनमाह एवेति । पूर्व सूत्रद्वयोक्क हेतुद्रय व्यतिरेकोचिसापेक्ष अनवस्थितेरसम्भवात् ’ इतिहि वक्ष्यते । अयतु हेतुर्व्यतिरेको चि निरपेक्षइति मायः | प्रकरणविच्छेद दर्शयश्वोदयति । नन्विति कथमनिविद्याभ्ययधानमित्याह – तथाहीति । तर्हि अनाङ्गि ।

6

भावेनाविरोध इत्यत्राह–नचेति । ’ फलवत्सन्निधावफल तदसम्’ इति न्यायादिति भावः । अङ्गानामध्यशिफला गूढार्थसंग्रहः

अन्तरउपपत्तेः इतिसूत्रे अन्तरश-दोपादान एतद्विषयवाक्यस्य अन्तरशब्द घटितवाक्यवैलक्षण्यसूचनाय। तत्र विषयवाक्ये अन्तश्शब्दप्रयोगेण विषयवाक्यपर्यालोचनेनैव सूनकारः इत्थ प्राङ्क | तेन चायमर्थरसूच्यते अन्तःशब्द घटितवानये चक्षुपि या स्थितिः प्रतिपाद्यते तस्याः दर्शनमेव यच्छन्दनिर्देशेन विषयवाक्ये विवक्षितमिति तच्चान्तर्यामिब्राह्मणवाक्य ’ यश्च

क्षुपि तिष्ठन् चक्षुषोऽन्तरः ” इत्यादि । अतएव सिद्धान्ते एतत्तात्पर्यानुरोधेन स्थानादिव्यपदेशाच्च इत्युक्तार्थनिर्णयाय। उत्तराधिकरणप्रवृत्तिरिति सङ्गच्छते ॥

‘यएष आदित्ये पुरुवस्सोऽहमस्मि’ इत्यस्यात्र सद्भावेन आदित्यामयोरेक्यात् अभिरिति पूर्व पक्षः नवीनैराहतः आदित्यस्येन विद्युदादीनामपि तद्वाक्ये सद्भावेन तनादित्यस्यैव विवक्षितव्यमिति निर्णयो नसभवति । अत्र सूत्रे अन्तर

शब्दप्रयोगेण ‘यएषोऽन्तरिक्षिणि इत्यस्य विषयवाक्यता नसमवतीति प्रागैवोचम् | नचान्तस्थत्व रमणचेश्युभय विवाश्चतमिति सूत्रे अन्तरशब्दप्रयोग इति शङ्कथम्, एवमप्रसिद्धार्थस्य कल्पनासम्भवात् । तथासा| ‘अन्तः ‘र’ ’ इत्येव कुतो न निर्देश. १ अन उगादिप्रत्ययकल्पनया अन्तरशब्दव्युत्पत्ति प्रदर्शनमपि स्वसिद्धान्ताभिनिवेशमूलकमेव । अत. उत्सु ,

श्रावेय पूर्वपक्षसिद्धान्तौ ॥

अत्र सूत्रे अश्चिशब्दाभावेऽपि अक्ष्यन्तरः इति भाध्यतु ’ श्रुतोपनिषत्कग त्यभिधानाच ’ ’ सुखविशिष्टाभि धानादेवच’ इति सूत्रद्वयपलोचनायाउपकोसलपवेद्याया पूर्वोत्तरवाक्यानि बुद्धिस्थानि भवन्तीति तात्पर्येण ‘स्थानादिष्यप 48

३७८

अपहते पापकृत्यामित्यादिफलानां ब्रह्मविद्यानिष्ठानुगुणन्वम्

[ अन्तराधि- १२१२

श्रीभाष्यम् .

विच्छेदादिफलर्थवणात् । उच्यते ‘प्राणो ब्रह्म ’ (छां. ४.१०.५) ‘एतदमृतमभयमेतद्ब्रह्म’ (४.१५.३) इत्युभयत्र ब्रह्मसंशब्दनात् ‘आचार्यस्तु ते गर्ति वक्ता ’ (४.१४.६) इत्यग्निव चनाञ्च गत्युपदेशात्पूर्व ब्रह्मविद्याया असमातेस्तन्मध्यगताग्निविद्या ब्रह्मविद्याद्गमिति निश्ची यते‡ ‘अथहैनं गार्हपत्योऽनुशशास’ (४.११.१) इति ब्रह्मविद्याऽधिकृतस्यैवाग्रिविद्योष देशाच । किञ्च ‘व्याधिभि परिपूर्णोऽस्मि’ (छां. ४.१०.३) इति ब्रह्मप्राभिव्यतिरिक्तना नाविधकामोपहतिपूर्वकगर्भजन्मजरामरणादिभवभयोषततायोपकोसलाय ‘एपा सोभ्य

तेऽस्मद्विद्याऽऽत्मविद्या च (४.१४.१) इति समुञ्चित्योपदेशान्मोक्षकफलात्मविद्याहस्वमग्नि विद्यायाः प्रतीयते । एवं चाङ्गत्वेऽवगते सति फलानुकीर्तनमर्थवाद इति गम्यते । नचात्र

मोक्षविरोधिफलं किञ्चिच्यते, ‘अपहते पापकृत्यां लोकी भवति सर्वमायुरेति ज्योग्जी वति नास्यावरपुरुषाः क्षीयन्ते उप वयन्तं भुजामोऽसिंध लोकेऽमुमिश्च (छां.४.१३.२) इत्यमीपां फलानां मोक्षाधिकृतस्यानुगुणत्वात् । अपहते पापकृत्याम् ब्रह्मप्रातिविरोधि पापं 7

कर्मापहन्ति । लोकी भवति तद्विरोधिनि पापे निरस्ते ब्रह्मलोकं प्राप्नोति । सर्वमायुरेति ब्रह्मोपासनसमाप्तेर्यावदायुरपेक्षितम् तत्सर्वमेति । ज्योग्जीवति व्याध्यादिभिरनुपहतो याव प्राप्ति जीवति । नास्यावरपुरुषाः क्षीयेन्ते-अस्य शिष्यप्रशिष्यादयः पुत्रपौत्रादयोऽपि ब्रह्मविद एव भवन्ति । ‘नास्याब्रह्मवित्कुले भवति’ (मु.३.२.९) इति च श्रुत्यन्तरे ब्रह्म

विद्याफलत्वेन थ्र्यते । उपचयन्तं भुखामोऽसिंध लोकेऽमुश्चि-घयम् अग्नयस्तमेनमुपभु आम. यावद्मह्मप्राप्ति विघ्नभ्यः परिपालयाम इति । अतोऽग्निविद्याया ब्रह्मविद्याऽङ्गत्वेन तत्वन्निधानविरोधात्सुखविशिष्ट प्रधानमेव ब्रह्मोपासनस्थान विधानाथ गुणविधानार्थं श्रुतप्रकाशिका

विरुदफ्लमुपपद्यत इति शङ्कापरिहारायें तद्विरोषी युक्तम् । प्रकरणाविच्छेदेन परिहरति उच्यत इति । उभयत्रोपक्रमो पसंहारयोर्ब्रासंशब्दनं अग्निविद्यायाः प्राक् ब्रह्मविद्याया असमाप्तिः

ब्रह्मविद्या धकृतस्यामिविद्योपदेश स्तापत्रयातुरस्य

तच्छन्त्यर्थमुभयोत्समुच्चित्योपदेशश्चेति हेतुचवष्टयेनाकामित्वमाह-प्राणो प्रत्यादिना । ’ अथर्हेनं गार्हपत्योऽनुश

शांस’ इत्य एनमित्यन्यादेशेन महाविद्याधिकृतत्वे तात्पर्य सिद्धम् शब्दतः प्रवृत्तस्यैव पुनःपरामर्शोह्यन्यादेशः नव

यथाकथञ्चित् बुद्धिस्थमात्रपरामर्शः । अतएनमिति निर्देशनद्यस्यैवामिविद्याधिकारि यशापकः । समुच्चित्योपदेशा दिति । समुच्चयशब्द उपदेष्टव्यत्वावैशेषविवक्षया समसमुच्चयपरः । यद्वा सब घमात्र पर: सप्प ङ्गाङ्गिभाव पर्यवस्पति । १

विरोधमम्युपगम्य परिहरति एवंचेति । ‘द्रव्यगुणसंस्कारकर्मसु परार्थत्वात् फलश्रुतिरर्थवादरस्यात् ’ इतिहि वर्म ,

मीमांसासूत्रम् | अथ फलविरोध एव नास्तीत्याह-नचेत्यादिना | ज्योक् उज्वलः अनेन व्यध्यायनुपहतत्वं परितम्

सदाह-व्याध्यादिभिरिति । कुले ब्रह्मविदुपत्तेः ब्रह्मविद्याऽनुगुणपत्र्यं दर्शयति नास्येति । मुजामइति । ‘भुज

पालनाभ्यपहारयोः’ इति : ‘भुजोनवरः’ इति ह्यात्मनेपदम् अतः परस्मैपदि-वादय घातुश्वनार्थ इत्यर्थः । परिपालयामइति । सुनायुपशब्दार्थ: परिणोपसर्गेण सूचितः विघनिवारणपर्यन्तः किचिलारो प्राविद्यां प्रत्यभिविद्याय अंनियां इत्यभिप्रायः ||

अन्तराधि १-२-१२] आचार्यस्तुत गतियस्तैति पाक्यस्याभिप्रायथनेन पूर्वपक्षनिशसः

३७९

श्रीमाप्यम्

चोच्यते । ननु ’ आचार्यस्तुते गति यता ’ (छां. ४.५९) इति गतिमात्रपरिशेषणादाचार्येण गतिरेवोपदेश्येति गम्यते; तत्कथं स्थानगुणविध्यर्थतोच्यते ? तदभिधीयते ‘आचार्यस्तु ते गतिं वक्ता ’ [४.५९) इत्यस्यायमभिप्रायः - ब्रह्मविद्यामनुपदिश्य भोपुषि गुरौ तदला भादनाश्वासमुपकोसलमुज्जीवयितुं स्वपरिचरणमीता गार्हपत्यादयो गुरोरयस्तस्मै ब्रह्म

स्वरुपमानं तदभूतां चामिविद्यामुपदिश्य ’ आचार्यद्धव विद्या विदिता साधिष्टं प्रापत् ' (छां. ४.९.३) इति श्रुत्यर्थमालोच्य साधुतमत्यप्राप्त्यर्थमाचार्य एवास्य संयद्धमत्यादिगुणकं ग्रह्म तदुपासनस्थानमचिरादिकां च गतिमुपदिशत्विति मृत्या ‘आचार्यस्तु ते गति वक्ता’ (४.१४.१) इत्यवोचन् । गतिग्रहणमुपदेश्यविद्याशेषप्रदर्शनार्थम् । अत एवाचार्योऽपि ‘अहं तु ते तद्वदयामि यथा पुष्करपलाश आपो नलिप्यन्ते एवमेवं विदि पाप कर्म न लिप्यते [छां.४.१४.३] इत्युपक्रम्य संयद्वामादिकल्याणगुणविशिष्टं ब्रह्माक्षिस्थानोपास्यमर्धिरादियां च गतिमुपद्विदेश ॥ अत ‘कं ब्रह्म सेसे ब्रह्म ’ [४.१०.५) इति सुसविशिष्टस्य प्रकृतस्यैव ब्रह्मणोऽत्राभिधानादयमक्ष्याधारः परमात्मा ॥ ननु च ’ कं ब्रह्म से ब्रह्म ’ (छां.४.१०.५) इति परं ब्रह्माभिहितमिति क्थमवगम्यते

$

यस्येहादयाघारतयाऽभिधानं धूपे; यावता ‘कं ब्रह्म खं ब्रह्म ‘(४.१०.५) इति प्रसिद्धाकाश लौकिकमुखयोरेव ब्रह्मसृष्टिविधीयत इति प्रतिभाति ’ नाम ब्रह्म ’ ७.१.५ ’ मनो ब्रह्म ’ ७. ३.२ इत्यादिवचनसारूप्यात् । तत्राह श्रुतप्रकाशिका

उक्तहेतुभिरेक्प्रकरण वे स्थितेऽपि ब्रह्मणः पुनरवक्तव्यत्यमुखन चोदयति नन्विति । स्थानगुणयोर्विधेयत्वे सति ह

तदर्थं पुनर्बज्ञोऽभिधान, तत्तु नास्ति पूर्व तयोराचार्येण वक्ष्यमाणत्वाकथनात्, अतरस्थानादिपरवाक्य न परमात्मवि पर्यामन्यन्यपरमिद वाक्यमित्यर्थः परिहरति तदभिधीयतइत्यादिना । परिपूर्णापदेशोऽनुपदेशो वा स्यात, क्य विकल पदेश इत्याशङ्का च परिहरन् स्थानगुणविध्यर्थतामुपपादयति आचार्यस्त्वत्यादिना | साधिष्टशब्दः साधुतमत्वशब्देनं व्याख्यातः | साघिउमिात भावप्रधाननिर्देशइत्यर्थः गतिमह्णामिति । उपदेश्यविद्याशेषमाचार्यो वक्तति ’ आचार्य

स्तु ते गतिं वता’ इति वदतामभिप्राय इत्यर्थः । तदेवोपपादयति अतएवेति । सूत्रार्थ निगमयति अतइति । अतः उपकोसल वेषादपरिहारस्यापेक्षितयात् गुरुमुखात् श्रवणेन साधुतमत्वाय पुष्कलमुपदिष्टत्वाच्च गतिग्रहणस्य प्रदर्श नार्थवादित्यर्थः ॥

उत्तरसूत्रशङ्कामाह - ननुचेति । यावता प्र युत वचनसारूप्यादिति । ‘नाम ब्रह्म ’ ’’ मनो ब्रह्म ’ इत्यादि. वत् दृष्टिविशेषणस्य ब्रह्मणः पश्चादुपादान निशेष्यस्य प्रथमोपादान च सारूप्यमप्रितम् ’ प्राणं च हास्मै तमाकाशं

चोचु.’ इति प्राणाकाशशब्दम्या निगमितम् नतु ब्रह्मशब्देन ततोऽपि दृष्टिविधिरिति भावः तस्याप्युत्तरत्र परिहरिष्य मागत्वात् ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः

देशाश’’ अननस्थितेरसम्भवाच्च नेतर.’ इति सूत्रद्वये अन्वयव्यतिरेषाम्या स्थितिरपे बुद्धिस्था एवं च स्थित्यधि करणसप्तन्त घटितवाक्यमेव विषयइति सूत्रसन्दर्भेण सूच्यते । तेन ‘यएषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यत इत्यस्य विषयवाक्यत्व ,

निष्पनम् । ततश्च अक्ष्यन्तर परमात्मा इत्युत्तिः युत्ता ||

(

३८०

अन्तर, स्थानादि, सुगावैशिष्ट, ’ इति सूत्रत्रयस्यार्थः

[ अन्तराधि- १-२१२

गूढार्थसंग्रह:

अन्तरशन्देन अन्तरशब्दघटितवाक्यजन्य श्रौतदर्शनमेव ‘यएषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यते इत्यत्र विवक्षितमिति सूचनमात्रम् । इदानीन्द्र तद्विस्तरेण निरूप्यते ‘स्थानादिव्यपदेशाच’ इत्यादौ । एवच चक्षुरधिष्ठातु. जीवस्य स्थानादि

व्यपदेश: सर्वथा नैव सभवतीति सूच्यते । परैः ‘यः पृथिव्या तिष्ठन् ’ इत्यादिनहुस्थानव्यपदेश उत्त: । आदिशब्दार्थ

नामरूपमिति च । स्थानशब्दे पृथिव्यादिबहुस्थान विवक्षाङ्गीकारे तत्सहभोवन पठितानामर्थाना आदिशब्देनग्रहण युक्तम् नतु नामरूपयोरित्यभिप्रेत्य भगवता चक्षुपि स्थितिनियमनादयः इत्यर्थः वर्णितः । ‘अनरस्थितेरसम्भवाञ्च ’ इति C

व्यतिरेक निर्देशदशाया स्थितिशब्दस्यैव सूत्रे सत्वेन स्थानशब्दस्य भावे ल्युडन्तत्वेन स्थित्यर्थक वामेत्यर्थवर्णन सूत्रकारास म्मतम् । स्थानार्थकत्यागीकारेऽपि सिद्धान्ते न काऽपि क्षतिः । स्थान आदिः येषा ते इतिविग्रह: बहुस्थान सम्बन्धकथ

नेमाम्यासेन स्पिँतिरत्र विवक्षिता । एतेन ‘यआदित्ये’ ‘यश्चन्द्रमसि’ इत्यादीना सर्वेपामुपपत्ति । अन स्थानशतिः आत्मशक्तिश्च विवक्षितति नव्यार्थस्तु स्थानशब्दस्य शक्तिपरत्वासम्भवेन सूत्रे नैव विवक्षितः ||

‘सुखविशिष्टामिधानादेवच’ इति । पूर्वसूत्रद्वयेन ‘यएषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यत इति वाक्याथोनितः अनेन सूत्रेणाझीनामुपदेशवाक्ये योऽर्थः सएवाक्षिवाक्येऽपि प्रतिपाद्यइति बोधितम् । इत्थमभिधानेन प्रकरणविच्छेदो नास्तीति

पूर्वपक्षिसम्मतप्रकरणविच्छेदशानिरासः अनेन सूत्रेण क्रियते, प्रकरणविच्छेदयीजतु गतिमानमेवाचार्येणोपदेश्य मित्याशयेन उपक्रमोक्तार्थस्यचैक्य च न श्रुतम्, अतः एतद्वाक्यं यथाकथञ्चिन्नेतु शक्यमित्याशयः अनन सूच्यते । ‘प्राणोब्रह्म कं ब्रह्म व ब्रह्म ’ इति सुसविशिष्ट यत्पूर्व प्रतिपादित तस्यैवाक्षिवाक्येऽमिधानात् इति सूनार्थः ॥

एतन पूर्वसूत्रोचहेद्रयमन्तराऽपि पूर्वपक्षिशङ्काऽनेनैव हेतुना निरस्ता भवतीत्येवकारार्थ । ‘मुख च तद्विरिष्ट चेति सुखविशिष्टमित्यत्र विग्रहः सुख यद्विशिष्ट तदभिधानादित्यर्थः । अयमाशयः । अत्र विशिष्टशब्दोपादान ’ क अड़ा एव ब्रह्म इति वाक्यतात्पर्यनिर्णयार्थम् । एतेन ‘प्राणो ब्रह्म ’ इतिवत् ’ क ब्रह्म स ब्रह्म ’ इत्यत्र क्खशरीरत्व नविवक्षितम्,

किंतु सुख विशिष्टमेव विवश्चितम् । अयमाशय. ’ प्राणो ब्रह्म ’ इत्याद्युपदेशानन्तर ’ विजानाम्यहं प्राणो ब्रह्म त क चतु

ख व नविजानामि ’ इत्यत्र ‘प्राणो ब्रह्म’ इति वाक्यसमशील ’ क ब्रह्म स ब्रह्म ’ इति वाक्यमिति शङ्खया मुसशरी रकत्वस्य परमात्मन्यसम्भवेन प्रश्न | तत्र प्रतिवचने ‘यद्वाव क तदेव स यदेव स तदेव कम् इत्यम्यासेन द्विरुक्तया

सुखमेदएव खशब्दार्थ विवक्षित इति प्रतीयते । खशब्दस्य नव्यामिमतज्ञानार्थकत्व न प्रसिद्धम् किंतु आकाशार्थकव मेव । अन्ते ‘प्राण चहास्मै तदाकाशचोचु ’ इति प्राणशब्दसहचारेण आकाशशब्दस्य निर्देशात् । प्राणा ऊचु ‘इत्य नन्तरवाक्यपर्यालोचनायां उपकोसलप्रश्न बीजमापसूचितम् । तद्वाक्ये प्राणशब्दाकाशशब्दयो. एकजातीयार्थत्वस्यैव

प्रसिद्धेः । अभ्यासैनोमयोरेक वप्रतीत्या खशब्दस्याकाशार्थकत्वेन प्रसिद्धाकाशाभेदो बाधित इति अपरिच्छिन्नाथ य

खशब्दः रूपकस्थल सदृशामेदव प्रतीयत इति प्राचीनालङ्कारिकसिद्धान्त | इथ चाकाशसदृशामेदन अपरिण्डिनमुस मित्यर्थः । ‘क ब्रह्म ख ब्रह्म ’ इति शब्दस्य प्रथमपाटेन सूत्रेऽपि मुसशब्दस्य प्रथम प्रयाग । मुख च तादेशिष्ट त इत्यथैडापे अपरिच्छिन्नमुग्नमिति तात्पर्येण ‘यदेव स तदेव कम्’ इति वाक्यप्रयोग |

अग्न्युपदेशवाक्ये ‘प्राणो ब्रह्म क ब्रह्म स ब्रह्म’ इत्यत्र प्राणशब्दस्य शब्दयो विजातीयार्थकत्वमुखम् । सुखविशिष्टाभिधानादेवच इति सूत्रे ‘यपाक्षिणि पुरुषो दृश्यत इति प्रागुता एवं स्थानविधान सयदामस्या 6

दिगुणविधान च । दृश्यते इति ध्यानानन्तरकालिक समाध्यभिप्रायेणति गोषम् ॥

अन्तर्राधि- १-२-१२ ] ‘अतएवचे’त्यादिसूने मास्करस्य विप्रतिपत्तिः, सूत्रान्तरेषु परनवीन योर्टिप्रतिपरिश्च

३८१

श्रीभाष्यम्

सू-१६ अत एव च स ब्रह्म (१.२.१६)

यतस्तत्र ’ यदेव कं तदेव सम्’ (छां.४.१०.५) इति सुसविशिष्टस्याकाशस्याभिधा नम् अत एव सशन्दाभिधेयरसः आकाशः परं ब्रह्म । एतदुक्तं भवति - अग्निभिः ’ प्राणो ब्रह्म कं ब्रह्म से ब्रह्म ’’ [४:१०.] इत्युक्ते उपकोसल उवाच ‘विजानाम्यहं यत्प्राणो ब्रह्म

फं च तु सं च विजानामि (४.१०.८) इति ॥

श्रुतप्रकाशिका

सू-१६ अत एव च स ब्रह्म [१-२.१६]

अतश्वेत्येतद्द्वयाचष्टे यतस्तत्रेति । निगमन वाक्यस्यपुलिङ्गाषाशशब्दकटाक्षैण सूत्रे स इति निर्देशः | अता

ब्दस्सुग्नविशिष्टामिघानपरः । नन्वतश्शब्द: प्रकृतवाची ’ प्राणो ब्रह्म कं ब्रह्म ’ इति वाक्योदितस्य सुखविशिष्टय ब्रह्मणः स्थानगुणाबद्धथर्थमभिघानहि प्रकृत पूर्वसूत्र तदेव सुसविशिष्टाभिधानमत्रात इति परामृश्यते, तक्थ ‘यदेव सं तदेव कम्’ इति मुसविशिष्टाकाशाभिधान मतश्शब्दार्थतयोच्यते । उच्यते सामान्यन सुसविशिष्टाभिधान हेतुतया इतरश-देन पराभृश्यते तन मुसविशिष्टाभिधानव्यक्ति विशेषौ वाक्यद्वयस्थाविह सूनद्वयेऽप्यर्थयशादेतृभूतौ | यथा ‘नामा

श्रुतेः’ ‘ज्ञोऽतएव’ इत्यत्र श्रुतिमानस्यातदशब्दपरामृष्टत्येऽप्यर्थसामर्थ्याच्छ्रतिव्यक्ति विशेषासद्धिः, तद्वटिहापीति । भाष

‘ यदेव कं तदेव खम् इति नवाक्योपादान अपित्वर्थोपादान ‘यद्वाय कं तदेव सम्’ इति वाक्य ‘यदेवकं तदेव सम्’ इत्यत्रान्योऽन्यदृष्टिविधिरेवास्तु नान्योऽन्यव्यवच्छेदकत्व व्यवच्छेदकत्वे वा कथ खशब्दामिघदस्याबार ब्रात्यमिति शङ्काद्वय हृदि निघायाह - एतदुक्तमिति । अग्निभिरित्यादि । ‘दृष्टिविधित्वे प्राणो ब्रह्म ‘इत्यस्य गूढार्थसंग्रहः

एवं ‘यएषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यते ’ इति वाक्यार्थनिर्णयो नघटते ’ प्राणी ब्रह्म’ इत्यत्र ’ भनो ब्रह्मे युवामीत’ इतित्रत् दृष्टिविधित्वं कुतो न सभवति ! ’ क ब्रह्म ख ब्रह्म’ इत्यत्रापि तथैव स्यान्नाम एव च ‘यएषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यने ’ इति वाक्येऽपि आरोपितार्थविषयकध्यानमेव विवक्षितमिति नैव पूर्वोत्तो निर्णयः कर्तुं शक्यते । ध्यानसामान्य मममा नतु शुद्धबदाविषयकमित्यपि केषाचित्सिद्वन्तादिति शङ्कानिरासार्थम्-‘अतएव च समझ’ इति ।

‘ प्रतिज्ञाविरोधात् ‘(ब्र.सू. १.१.५) इतिवत् अतएव च समझ इति सूत्र सिद्धातिमात्र सम्मतम् | भास्करा पायें: प्रणीते ब्रह्मसूतभाध्ये सुसविशिष्टाभिधानादेवच इति सूत्रव्याख्यानावसरे अतएव च सब्रह्म’ इति सूत्रमन्ये पठन्ति तत्पुनर्गतार्थंमित्यन्यैर्नाधीयते इयुक्तम् । परमते नव्यमते च सिद्धान्त्यसम्मतानामशीन सूत्राणि उभयव्यामो हात्तत्सिद्धेः’ (४.३.५) ‘ क्षणिकवाघ’ (३.३.११) ‘दर्शनात्’ (२.३.३३) ‘स्वपक्षदीपाश्च’ (२.१.३० (

}

‘दृश्यते च’ (२.१..७) ‘प्रतिशानुपरोधाच’ (२.४.३) ‘सलियच तन्नियमः’ एतानि सूत्राणि मध्वाचार्य मात्र समतानि अतएव विशिष्टरूपब्रह्मण एव क ब्रह्म स ब्रश्च ’ इत्यत्र पुनस्सन्देहेन ’ विजानाम्यह प्राणो ब्रह्मेति क चतु खच नविजानामि ’ (४.१०.५) इति उपकोसलप्रश्नानन्तर ’ यद्भाव क तदेव सम्’ इति प्रतिवचनॆन निर्णये ८

३८२

श्रीमाध्ये ’ अतपय च समझ ’ इति सूत्रस्य प्रयोजनवर्णनम्

[ अन्तराधि- १:२३

श्रीभाष्यम्

अस्यायमभिप्रायः:-न न तावत्प्राणादिप्रतीकोपासनमन्निभिरभिहितम् जन्मजरामरणादि

भवभयभीतस्य मुमुक्षोर्ब्रह्मोपदेशाय प्रवृत्तत्वात् । अतो ब्रह्मयोपास्यमुपदिष्टम् । तत्र प्रसि द्वैःप्राणादिभिस्समानाधिकरणं ब्रह्म निर्दिष्टम्; तेषु च प्राणविशिष्टत्वं जगद्विघरणयोगेन

वा प्राणशरीरतया प्राणस्य नियन्तृत्वेन चा ब्रह्मण उपपद्यत इति ‘विजानाम्यहं यत्प्राणोब्रह्म (४.१०.५) इत्युक्तवान् तथा सुखाकाशयोरपि ब्रह्मणः शरीरतया तन्नियाम्यत्वेन विशेषण 6

त्वम् ; उतान्योन्यव्यवच्छेदकतया निरतिशयानन्दरूप ब्रह्मस्वरूपस मर्पणपरत्वेन वा तत्र

पृथग्भूतयोश्शरीरतया विशेणत्ये वैषयिकसुखभूताकाशयोर्नियामकत्वं ब्रह्मणस्यादिति स्व रूपायगतिर्न स्यात् अन्योन्यव्यवच्छेदकत्वेऽपरिच्छिम्नानन्दैकस्वरूपत्वं ब्रह्मणस्स्यादित्यम्य

तरप्रकार निर्दिधारयिषया ‘कं च तु खं च नविजानामि ’ [४.१०.५] इत्युक्तवान् । उपको सलस्येममाशयं जानन्तोऽग्नयः ‘यद्वाय कं तदेव खं यदेव रां तदेव कम्’ (४.१०-५ ) यू चिरे । ब्रह्मणस्सुखरूपत्वमेवापरिच्छिन्नमित्यर्थः । अतः प्राणशरीरतया प्राणविशिष्ट यद्रा श्रुतप्रकाशिका शातवं ‘कं च खच’ इत्यस्याज्ञातत्व नोपपद्यते दृष्टिविधित्वेन सर्वस्य ज्ञातव्यादिति भावः । ‘प्राणो ब्रह्म’ इत्यस्य

।

ज्ञातत्वे अन्यस्य ज्ञातत्वे च किं वैषम्यम् आकाशस्य मुखविशिष्टत्वं च कथमित्यपेक्षाया ’ विजानाम्यहम्’ इतिवाक्य स्याभिप्रायं विषृणोति आस्यायमिति । नतावदित्यादि । सुमुक्षांरुपदिष्टत्वात् प्रतीकोपासनव्युदास: मुमुक्षोः प्रतीकोपासनं नकर्तव्ममिति ज्ञानं पूर्वमेव संभवति, यथा मुमुक्षूपास्य ब्रह्मेति शान सभवति बद्धत् शरीरवाचिशष्टस्प शरीरिपर्य नताभिधायित्वं च देवमनुष्यादिशब्देषु व्युत्पन्नमेव तथेत्यादि शरीरं च नियाभ्यमिति लोकसिद्धत्वात् ज्ञातमेव ‘यदृष

आकाश आनन्दः’ इत्यादिश्रुतिषु ब्रह्मशब्देन विनाऽप्याकाशशब्दस्यानन्द विशेषणन्वेन प्रयोगदर्शनात्तस्य च महत्त्वो पस्थानेनैवानन्दविशेषणत्वोपपत्तेः ब्रह्मणोऽपरिच्छिन्नमुरूप व प्रतीतिसंभगदेव विचार उपपद्यत इति भावः ॥ उपकोसलेत्यादि । यद्वा कं तदेव खं यदेव खं तदेव कम्’ इत्यन न दृष्टिविधित्व शङ्खनीयम्, तथा (

सति ‘कं चतु खं च नविजानामि ’ इत्यस्योत्तरत्वायोगात् । नार्थान्तरह ष्टविद्धयज्ञानस्य दृष्टिविध्यन्तरमुत्तर भवती त्यभिप्रायः । एव ’ कं चतु सं च न विजानामि ’ इत्यज्ञानवचनामुमुश्वोरुपदिष्टत्वाद थान्तराज्ञान प्रति दृष्टिविध्यन्त रस्योत्तरत्वायोगाच्च । ‘यद्वाव कम्’ इत्यादिवाक्यस्य दृष्टिविधिपरत्वानुपपत्तेरन्योऽन्यव्यवच्छेद पर स्थितम् । ‘अस्म द्विद्याघात्मविद्या च’ इति अमीना वचने पूर्वप्रकृतविद्यायाः आत्मविद्यात्वावगमाच्च ब्रह्मणो दृष्टिविशेषणत्वशङ्का

निरस्ता | तथा सत्यस्य वाक्यार्थमाह - ब्रह्मण इति । निगमनवायामा अतइति । उत्तहेतुष्टिविधि वायो गात् ‘यद्वाव कम्’ इत्यादिवाक्ये कं सम् इति शब्द योरन्योन्यव्यवच्छदव देनापपिपराहर स्योरक्रमानुगुण्यस्य न्याय्यत्वात् ’ प्राणं च ’ इन्युपसहाय्याक्यमुत्तार्थपरमियर्थः । ’ प्राणं च ’ इति ‘प्राणं ब्रह्म इत्युक्तार्थस्य निगमनम् ’ तदाकाशं च ’ इति ‘यद्वाय कम्’ इत्यादिवाक्याथीन गमनम्। ‘तदाफाशम् ’ इत्यत्र प्रकृतपरामर्शिना तच्छन्देन मुरूपत्वमभिप्रेतम् । क्सयोरन्योऽन्यव्यवच्छेद्यव्यवच्छेदकत्वे विशेषणयोर-या यावशेषण 1

वैशेष्यमावस्याप्रामाणिकत्वात्तत्रानिष्टत्वम् अॠतु प्रामाणिकत्वात् नानिष्टत्वमिति भावः, ‘के ब्रह्म से ब्रह्म’ इति वाक्यं

प्रतिपाद्यं न सुपविशिष्ट ब्रोति शङ्काररिहारायँहि ‘अत एव च समझ’ इति सूत्रस्योत्थान तस्याशङ्काया अनेन

अन्तराधि- १२१२ |

युनोपनिषकेत्यादि सर्वानिष्ठविश्यम्

३८३

श्रीभाष्यम्

तदेवापरिच्छिन्नसुखरूपंचेति निगमितम् ‘प्राणं हास्मै तमाकाशं चोचुः ’ इति । अतः ‘कं

घ्रह्म से ब्रह्म ’ [४१०-५] इत्यनापरिच्छिन्नसुस प्रतिपादितमिति परं ब्रह्मैव तत्र प्रकृतम्

तदेव चानांक्ष्याधारतयाऽभिधीयत इत्यक्ष्याधारः परमात्मा ||

सू = १७ श्रुतोपनिषत्कग त्यभिधानाच्च [१.२.१७) श्रुतप्रकाशिका

परेत वं दर्शयति अतःकंह्मेति । ‘यद्वाय क्म्’ इत्यादिवाक्यस्यापारी सुरूपझपर यात्रिगमन वाक्यस्यापि

तदनुगुणार्थ वात् ‘कं ब्रह्म से ब्रह्म’ इति वाक्ये ब्रीय प्रवृतमित्यर्थः । ततः क्मिक्षिपुरुषस्य परमात्मत्वइति शङ्काया सूत्रार्थस्थाधिकरणार्थोपपादकत्व दर्शयति तदेवचेति । अन्यथा वाक्यभेदश्च प्रसजेत् सभवत्येकवाक्यत्वे वाक्यभेदोऽनु पपन्नइति भावः इतीति । ‘कं ब्रह्म ’ इति प्रकृतस्यैवादयाघार वप्रतिपादनादक्षिपुरुषः परमात्मेत्यर्थः ॥

सू- १७ श्रुतोपनिषत्कगत्यभिधानाच्च (१.२.१७) गूढार्थसंग्रहः

इत्यत्र तादृशप्रश्नप्रतिवचनयोरभाउन विजानीयार्थ एक ग्राह्य इति स्थापनांदवेत्यर्थः सः प्राण क स पुरुषशब्दाभिंघयः

‘सरनान् ब्रह्म गनयति’ इति सर्वत्रापि पर ब्रह्मैवेत्यर्थः । अपारीच्छन्नसु खरूपम झणो यदा विवक्षा तदाऽपारेच्छिन्नमुखरूप ब्रह्म शुद्धमेव पर ब्रह्म नापरमिति अपरिच्छिन्नसुखरुषस्य ब्रह्मणः अग्न्यु ब्रह्म पर ब्रह्म ’ प्राणो ब्रह्म के ब्रह्म स ब्रह्म '’

पदेशवाक्ये विद्याशेषाचार्योपदिष्टगतिवाक्येऽपि विवक्षितत्वेन ज्ञानोपासनयोः तत्वातत्वाविषयकत्वेन भेदकल्पन मेतेन सूत्रकृता श्रुत्याशय विरुद्धमिति दर्शित भवति ॥

एतेन ‘सएनान् ब्रह्मगमयति’ इत्यत्र ब्रह्मशब्दार्थधर्तुमुस: गत्या चतुर्मुखसमर्पिगमनम्। गत्युक्तिः क्रममुक्तयति परेषा कल्पना सूनकृता निरस्ता भवति | ब्रहह्मशब्दाना सर्वेषामकार्थत्वस्यैव युक्त वात् । अत्रत्याना ब्रह्मशब्दाना सर्वेषामर्थः सब्रद्दा ’ इत्यत्र विवक्षितः । तेन ‘सएनान् ब्रह्मगमयति’ इत्यत्र ब्रह्मशब्दस्यापि पूर्वोत्त ब्रह्मशब्द समानार्थकम्वमेव । एतद्विद्यायाः अपरिच्छिन्नानन्दरूपन्द्रह्मविषयत्वेन सगुणनिर्गुणविभागस्यानुचिततया आचार्यादेव विद्या विदिता साधिष्ठं प्र पत् ’ (४.९.३) इति श्रुत्यर्थस्य सर्वविद्यासु विवक्षिततया ब्रह्म अपारीच्छिन्नानन्दरूपमेवेति परेपा परापरब्रह्मविद्याविभाग: (

सगुणानेर्गुणविभागपर्यवसितः श्रुतितात्पर्याविषय इत्येतेन निर्धारितं भवति ||

‘श्रुतोपनिषत्फगत्यभिधानाच’ ‘अतएव च सब्रह्म’ इति सूत्रे ध्यानज्ञानयोः तत्वातत्यविषयकत्वासद्धा.

म्तस्य निरासेन ध्यानस्यापि दर्शन रूपतया विषयवाक्ये प्रतिपादनेन इन्द्रप्राधिकरणमारभ्य पूर्वाधिषरणेषु उपासनस्यै वामिघानेन उपनिषत्सु सर्वासु ध्यानमेव विवक्षितमिति सिद्धया तदनुराधेन पल्दैविक्ल्पनमसंमत मित्याशयेन औपनिषद विद्यानिष्ठान सर्वेषामुत्क्रान्त्यनन्तरपल एफरूपमेव विवश्चितमिति प्रदर्शनायेद सूनम् अस्यां विद्यायामुपनिषच्छन्दो नास्ति अथापि ’ आचार्याद्वैव विद्या विदिता साधिष्ठ प्रापत्’ इति वाक्य वर्तते । इद च वाक्य नैतद्विद्यामात्रविषय इतरवि

श्रुतोपनिषत्केति सूत्रार्थः

३८४

[ अन्तराधि १-२१२

श्रीभाष्यम्

श्रुतोपनिपत्कस्य अघिगतपरमपुरुषयाथात्म्यस्यानुसन्धेयतया श्रुत्यन्तरप्रतिपाद्यमाना

अर्चिरादिका गतिर्या तामपुनरावृत्तिलक्षणपरमपुरुषप्राप्तिकरी मुपकोसलायाक्षिपुरुपं श्रुत

वते ‘तेऽर्चिपमभिसम्भवन्त्यर्चिपोहरत आपूर्यमाणपक्षम्’ (छां. ४.१५.५) इत्यारभ्य

‘चन्द्रमसो विद्युतं तत्पुरुषोऽमानवस एनान्ब्रह्म गमयत्येष देवपथो ब्रह्म पथ एतेन प्रति

पाद्यमाना इमं मानवमावर्ते नवर्तन्ते’ (४.१५५) इत्यन्तेनोपदिशति । अतोऽप्ययमक्षि पुरुषःपरमात्मा ॥ श्रुतप्रकाशिका

श्रुतोपनिष्क्स्येति व्याख्येय पदम् । समस्तमपि व्याख्यानार्थे ह्यस्य निर्दिष्टम् । उपनिषत्सु प्रतीकोपासनानाम् चिरादिगतिरहितानामपि विद्यमानत्वात्तव्यावृत्यर्थे व्याचष्टे अधिगतेति । परमपुरुषशब्देन ’ तंत्यौपनिषदं पुरुषं विद्धि’ इति श्रुतिस्मारिता | उपासनफलमर्चिरादिगतिः नतु श्रवणपलं तत्कथं श्रुतोपनिषत्कगतीन्युक्तमित्यत्राह - अनु

सन्धेयतयेति । तर्हि श्रुतण इति वक्तव्ये किमिति साघारणाधिकाक्षरतोपनिषकपदोपादानमित्यत्राह — श्रुत्यन्तर

प्रतिपाद्यमानेऽपीति छान्दोग्य एवं प्रदेशान्तरे ’ तद्य इत्थं विदुर्येचेमेऽरण्ये श्रद्धातपः’ इत्युपासते तेऽर्चिष्मभिस भवन्तीत्यादिः वाजसनेयके-‘यएवमेतद्विदुर्येचामी अरण्ये श्रद्धां सत्यम्’ इत्युपासते तेऽर्चिषमभिसंभमन्तीत्यादिः । कौषितकीनां पर्यभविद्याया ’ सो झिलोकमागच्छति’ तामभिप्रतिपाद्यमानेत्यर्थः । गतिचिन्तनस्य ब्रह्मविद्याइत्वज्ञापक त्यापनातोपनिषत्कव्यपदेश इत्यभिप्रावः । अक्षिपुरुषस्याब्रह्मत्वे तःऋतुनयविरोध इत्यभिप्रायेणाह- अपुनरा

वृत्तीति । ‘अर्चिपमेव ’ इत्यतः पूर्वे ‘अथ यदुचास्मिन् शव्यं कुर्वन्ति यदुच न’ इति वाक्यं तत्रास्मिन् इत्येक वचनं जात्यभिप्रायम् ’ तेऽर्चिपम्’ इति बदुवचनानुरोघात् । पञ्चाग्निविद्योक्का गतिरिहानूदिता अपुनरावृत्तिविधानार्थम् गूढार्थसंग्रहः याविषयेऽपि एतद्वाक्यस्य सर्वैरापे विनियोगात् । आचार्याविदिता इत्यर्थ एव श्रुतशब्देन बोधितः । इत्थं च श्रुतोप. नित्कशब्दः ब्रह्मविद्यासामान्पविषयः || :

वेदान्तवाक्येषु परापरविद्यात्वेन परसम्मतासु सर्वांस्खपि दर्शनं प्रतिपादितम् । ‘यएषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यते ’ ‘य

एषोऽन्तरादिले पुरुषो दृश्यते’ इत्यादिपरसंमतसगुणविद्यावाक्ये ‘दृश्यतेत्वप्रथया बुद्धया आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः '

परात्परं पुरिशय पुरुषमीक्षते’’ ताद्वेशानेन परिपश्यन्ति धीराः ’ ‘क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परायरे’ इति ६

परसम्मत निर्गुणविद्यावाक्येषु ‘पुरुषमीक्षते’ इत्यत्र ‘परं पुरुषममिघ्यायीत ’ इति ध्यानम्,

आत्मा वा अरे द्रष्टव्य

6

इधोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः’ इत्यत्र ‘निदिध्यासितव्यः’ इति ‘तद्विज्ञानेन’ इत्यत्र ‘ओमित्येवा मान ध्यायथ’

इयानं प्रतिपादितमिति सर्वत्र ध्यानोत्तया ध्यानानन्तरसमाधै। दर्शनमेव सयंत्र विवश्चितम् । सगुणानगुणविद्याम गध सर्वथाऽप्रामाणिकः । ‘शतंचेकाच ’ इति श्रुतिः परसम्मतनिर्गुणविद्यायां सगुणविद्यायच वर्तते । ‘हादांनुगृहीतः

इति सूत्रकारोऽपि वक्ष्यति । तत्र क्टवल्ल्युवनिर्गुणविद्यानिष्टस्य गतिनस्त्येवेति स्पनमसम्मतमेव । सद्रियायामेव उ

क्राम्तेः “कथनात् सत्कान्तिपादे तदाक्यस्यैव विषयत्वात् सूत्रकाराभिमतव्यस्य परसंमत वेडापे उद्रियानिटो :

2 न्तिरित कल्पनवत् इदं कल्पनमध्यप्रामाणिकम् |

[

अन्तराधि- १-२-१२ ] ‘युनो’ इति सूत्रे प्राविद्यासामान्यनिष्टस्य गनिर्विवक्षिता

३८५

श्रीभाध्यम्

सु-१८ अनवस्थितेरसम्भवाच्च नेतरः (१.२.१८)

प्रतिविम्यादीनामक्षिणि नियमेनानवस्थानाद मृतत्वादीनां च निरुपाधिकानां तेप्वस ध्रुवप्रकाशिका

सु-१८ अनवस्थितेरसम्भवाच्च नेतरः [१.२.१८]

।

अनवस्थितिरिति पद व्यानष्टे प्रतिनिम्यादीनामिति असम्भादिति पद व्याच अमृतत्यादीनामिति । असम्भवादिन्यनेन अन्तरउपपत्तेरिति सूत्रार्थस्य व्यतिरेक उत्तः । अननस्थितेरियनेन स्थानादिव्यपदेशाय इति गूढार्थसद्ग्रहः

उपनिषच्छन्दः ब्रह्मविवानाच इनेि सर्वसमतम् । ‘आचार्या विदिता विद्या साघिष्ट प्रापत्’(छो.४.९.३) इति ब्रह्मावि

ययात्रिो । वि प्रतिपादकप्रन्थेऽपि छन्द प्रयुज्यत ग्रन्थक्षरण प्रत्यर्थश्ररणमेव | श्रुतोपनिपरकेति .

सामान्यनिर्देशन ब्रह्मविश्रासामान्यनिष्ठ वितितत्योपनिषद पुरुषम् ’ ‘विज्ञानमानन्द ब्रहा’ इति श्रुत्यैकाध्यन

‘कस ब्रह्म’ ‘यरपोऽक्षिणि पुरुषो हृदयत’ ‘एनइदा’ इत्यौपानपटपुरुषधरणमेव विवाज्ञितमिति ब्रह्मविद्यासामान्य. निष्ठ शुद्धोपनित्कशब्दार्थ: । एतेन ब्रहावित्रासामान्यनिष्टस्य त्यभिधानमत्र विवक्षितम् गतेरपुनरावृत्ति पर्यवसितत्येन चशब्देना पुनरावृत्तिपर्यवसानमपि समुच्चीयते । अत्र पुरुषशब्दस्य बृहदारण्यकाक्त निर्वचन पर्योधनाया दयामूलका गतिर्शित पनीयते, एतदर्थना पर्येण श्रुतोपनपत्केल्यत्र ‘अनुकम्पायाम्’ (५.३.७६) इत्यनुक्पायामेव क्न् ‘हार्दानुगृहीतरशताधि कया’ (४.२.१६) इति वश्यमाणसूपर्याोचनाया अनुकम्पायामनन् रातोति निर्णयस्सम्भवति ।

अन्तर्यामिश्राद्दाशोच मन्तर्यामित्व दयामूलक मिटि मे बहुत निरूपितम्। अन्तरउपपत्ते. स्थानादिव्यपदेशाधव युत्तया अन्तर्यामिब्राह्मणार्थोऽत्र नियति इति पुट सूत्रकृदाशय: । अतएव क्टोपनिषदि छान्दोग्ये दहरविद्याया ‘शत चैका च’ इति श्रुतेः पाठः सङ्गच्छो ।

८

क ब्रह्म स ब्रह्म’ इत्यग्न्युपदेशवक्यार्थ: आचार्यादेवाग्निभि. श्रुतः स एव प्रथम

मुरदिष्ट | अनन्तरमाचार्येण सयाम नादिगुणानामुपास स्थानस्य गरिद्वारा ब्रह्मप्राप्तेश्च प्रतिपादनेन गतिद्वारा प्राप्य ब्रह्म पर ब्रह्मैव नव्लपर ब्रह्मेति निर्धारणेन ’ आचार्यादेव विद्या विदिता साधिष्ट प्रापत् ’ इति सम्यक्प्रतिष्ठापितं भवति।

ब्राविया सामान्यनिष्ठस्य गतेरविवञ्चितत्वे पदान्तर विहाय श्रुतोपानपत्कइति निर्देशएव व्यर्थरस्यात् अतो न्य,र उता थोंऽनुपादेयः ॥

अनरस्थितेरसम्भवाच नेतर | ‘अन्तर उपपत्ते ’ । ‘स्थानादिव्यपदेशाच’ । इत्योतार्थ एवं व्यतिरेकेणा

हदीक्रियते । अत्र स्थितरेसम्भवाथ इत्यनाभिधाय अनवस्थित र युक्तया स्थितिविशेषव्यतिरेषएव विषधितः । ‘यब्ध 1

शुषि तिष्ठन्’ इत्यादी नियमनार्थस्थितेरेवाभिघानेन स्थानादीत्यनादिपंदन नियमनस्य विवक्षिततया व तादृशस्थितिरेव

अत्रे युपसगैंग सूत्रकृतो विवक्षिता | स्थानादीति पूर्वनिर्देशात् अत्रानवस्थाशब्दस्याप्रयोगेण अनवस्थितिश•दस्यानवस्था परच नव्यसम्मत सूतो नविवक्षितमिति प्रतीयते ॥ इति अन्तराधिकरणम् 40

३८६

’ अनवस्थिते’ रित्यादिसूनार्थः

[ अन्तराधि- १२३

श्रीभाष्यम् म्भवान्न परमात्मन इतरः छायादिः अक्षिपुरपो भवितुमर्हति । प्रतिविस्वस्य तावत्पुरुषा

न्तरसन्निधानाय त्तत्वान्न नियमेनावस्थानासम्भवः। जीवस्यापि सर्वेन्द्रियव्यापारानुगुणत्वाय सर्वेन्द्रियकन्दभूते स्थानविशेषे वृत्तिरिति चक्षुपि नावस्थानम् । देवतायाश्च ‘रश्मि मिरेपो ऽस्मिन्प्रतिष्ठितः ’ (वृ.७.५.१०) इति रश्मिद्वारेणावस्थानवचनाद्देशान्तरावस्थितस्यापी याधिष्ठानोपपत्तेर्न चक्षुप्वयस्थानम् । सर्वेषामेवैषां निरुपाधिका मृतत्वादयो न सम्भव न्त्येव । तस्मादक्षिपुरुषः परमात्मा ||

1

इति अन्तराधिरणं समाप्तम् श्रुतप्रकाशिका सूत्रार्थस्य व्यतिरेको दर्शितः |। इतरसूनोचहेतूना व्यतिरेकोपपादनानपेक्षत्याद्व्यतिरेक्वार्थसिद्ध इति या व्यतिरेको न प्र.

दर्शितः । अवस्थानासम्भवैौ प्रतिबिम्नादिषु दर्शयति प्रतिविम्वस्येत्यादिना । सर्वेन्द्रियक्न्दभूते स्थानविशेषइति ।

हृदीत्यर्थः । ‘शतचैका च हृदयस्य नाट्य ’ ’ सन्ततं सिरामिः’ इत्युक्तप्रकारेण हृदयसम्पन्धनाडीसम्बन्धानीत्यर्थः एवविधे हृदि जीवस्यावस्थानम् ‘हृदिह्ययमात्मा’ इति श्रुतेरवगम्यते ॥

ननु नेनस्थं जामतं विद्यात् कंठे स्वप्नं विनिर्दिशेत् । सुपुप्तं हृदयस्थं तु तुरीयं मूर्धनि स्थितम् ॥ इति श्रुत्या जीवस्य जागरावस्थाया नेत्रस्थितिरुच्यते नन्चैय श्रुति: परमात्मविषया तस्य जागरस्वग्नमुषुप्तयसम्भवात् । उच्यते नेत्रशब्दः सर्वेन्द्रियप्रदर्शनार्थः जाग्रतमित्युत्तत्वात् तदान सर्वेन्द्रिय व्यापारदर्शनात् अनुपरिभस जीवस नेत्रमावह तित्वेसति शब्दादिज्ञानानुरपत्तेः तत्र च स्थितत्व नाम अधिष्टातृत्वमात्रमुपह्यम् अधिष्टान स्थापि स्थाघान्वन्तर्भूतत्वात् ।

अणोस्तस्य युगपदेव तत्तादेन्द्रियाधिष्ठानानुपपत्ती पश्यतःशृण्वतो वा गमनादानोचितपादपाण्याद्यधिष्ठानानुपपत्या सर्वेन्द्रिय

कन्दभूते हृदि स्थितस्य धर्मभूतज्ञानप्रसरणद्वारेणाघिष्टातृ वमिति ’ नेत्रस्थं जामतं विद्यात्’ इति श्रुतेरर्थ इत्यभिप्रायेण सर्वेन्द्रियकन्दभूत इत्युक्तम् । कण्ठे स्वप्नमिति कण्ठशब्दश्च कण्ठसमीपवर्तिनाडीविशेपपर: ’ आसु तदा नाहीषु सुप्तो भवति ’ इति नाडीना स्वप्नस्थानव त्याविरोधात् । इय च श्रुतिस्स्वप्नविषया ’ या सुप्तस्वप्नं नक्थशन पश्यति अथास्मिन्प्राण एवैकथा भवति ’ इत्यनन्तरवाक्यस्य सुषुप्तिस्थानपरत्वात् । हृदयस्थमिति हृदयश दो हृङ्गतपरमा म

पर: ’ सता सोस्य तदा सम्पन्नो भवति ’ इति परमा मनस्सुषुप्तिस्थानत्वावगमात् तत्र च सच्छब्दो हृदयस्थपरमाम

पर: ’ आभि प्रत्यनसृष्य पुरीततिशेते ’ इति सुषुप्तौ हृदयागमभत्रणात् । मुरीयशब्द उफ्रान्स्यवस्थजीवपरः ’ तासां

सूर्यानमभिनिरस्तैका । तयोर्ध्वमायन्’ इति चरमशरीरो मान्तावेव मूर्धसच्चश्रवणाट ६ स्यान्तरे बणामवाच । अतो जीवस्य चक्षुण्यनवस्यतिरुपपद्यते राईमद्वारेणेति । सवादिद्वारकप्रासादशयनवद्रामद्वारक चक्षुष्यवस्थानमित्यर्थः

चक्षुष्यवस्थानं नाम चक्षुरसम्बन्धित्वम् । यद्वा यथा विद्यानिष्ठदयुते तद्शीवार उत्तरस्यात् तथा चक्षुष्यवस्थानमपि तदशीकरण तन्नियमनं तच राद्वारक अतो नावस्थितरित्यर्थः । असम्भवमाह - सर्वेपामिति । जीवानां परमामोपास नेनालामृतत्वादयाँ भवन्तीति तदुद्द्यावृश्यर्थे निरुपाधिका इत्युतम् ।

अधिकरणार्थं निगमयति तस्मादिति ।

‘अन्तर’ इति सूत्रे स्ववाक्यस्यहेतुरुत्तः श्रुत्यन्तरप्रदर्शनमुखेन स्ववारिहारपर द्वितीयसूत्रम् | स्ववाद्य

अन्तराधि- १-२-१]

(श्रु. प्र) यादवप्रकाशगतानेरसनम्

३८७

श्रुतप्रकाशिका

कायां परिहताया प्राकरणिकपूवाक्येन परमात्मपरस्पपादकं तृतीयम् । पूर्ववाक्यस्य वापरत्योपपादक चतुर्थम् । ततः पाश्चात्यवाक्येन साध्योपपादक पञ्चमम् । षष्ठतु साध्यद्रदिन पूर्वसूनद्वयो हेतु व्यतिरेकप्रदर्शन मिति सूनसङ्गतिः ॥ यादवप्रकाशीयेतु —-’ अन्तरउउपत्तेः’ इत्यादि सूत्रत्रयं छायापुरुषव्युदासपरं योजितम् । ततोऽपि प्रतिबिम्बस्य

जीवन व्युदासपरत्वं युत्तम् | अमृतत्वामयत्वादीना सर्वव्यावर्तनक्षम वात्तथाऽभ्युपगमाच्च । ‘अतएव च सब्रह्म’ इति सूनस्य च वैयर्थ्य प्रसजेत् अतएव छायानिराकरणहेतुभिरेव जीवोऽपि न भवतीतिहि योजितम् । पूर्वोत्त हेतवो जीवव्यानर्तनसमर्थाः नवा नचेत्तरवाक्षिपुरुषस्य परमात्मत्वसाधनमनुपपन्नम् । तद्व्युदाससमर्थाश्चेत् तद्धेतूपादानादेव

जीवव्यावृत्तिः सिद्धयतीति तदनुवादेन परमा मध्वसाघनाय सूत्रान्तरप्रणयन वैयर्म्यमेव स्यात् ‘प्राणो ब्रह्म’ इत्यादिया.

क्यस्य दृष्टिविधिपरत्नव्युदासेन मुग्यविशिष्टमदापरत्य समर्थन चापेक्षितम् । अपेक्षित विघेरनपेक्षितविधान घ दुर्बलम्, किंव यथेचन्यधिकरणादिषु ’ नाशव्दम् ’ ‘आनन्दमय. ’ ’ अन्त ’’ इति च परमात्मत्व साध्य प्रतिज्ञायते तथा तच्छेप

भूतव्यतिरेकप्रतिज्ञान यचित्रिय यथा ‘नानुमानम्’ इति अवान्तरशङ्कांविशेषपरिहारः कचित् प्रतिज्ञायते यथा-

‘विकारशब्दान्नेतिचेन्न’ इति । अतोऽस्मिंश्चाधिकरण ’ अन्तरउपपत्तेः ’ इति सून एव परमात्मत्वसाध्यप्रतिज्ञा यथा ‘अन्तस्तद्धर्मोपदेशात् ’ ’ आकाशस्तहिङ्गात्’ ‘प्राणस्तथाऽनुगमात्’ इत्यादिष्यादित्यान्तयत्याकाशप्राणादीनु

द्दिश्य परमात्मय प्रतिज्ञातम् एवमन्तरशब्दमुद्दिश्य परमात्मत्व प्रतिशातमितिहि स्वरसत प्रतीयते अतो ब्रह्मणः प्रति प्रतिपाद्यत्वं न पुन प्रतिज्ञातव्यम् । इह च परमात्मत्वसाध्योपपादक्तयोदाहृतस्य पूर्ववाक्यस्य परमात्मत्वशैथिल्ये शङ्कित

तत्परिहाराय पूर्ववाक्यप्रतिपाद्यस्य परत्व प्रतिज्ञायते चेयुज्यते प्रयोजनवच्वात् । तदभायात् पुनःप्रतिज्ञान मते विपलम् (

‘अन्तर’ इत्यात्ममात्र प्रतिष्ठातन परमा मेतिम्चेत् त सूत्रशैलीविरुद्ध त्वाद मृतत्वादिधर्माणा जीवव्यावर्तनक्षमत्वाच्यान. पपन सुत्रविशिष्टस्यैह प्रत्यभिज्ञानानुपपत्तिपरिहारपरम् अतएव च इति सूनमिति चैन्न ‘सुखविशिष्टाभिधानादेव घ

इति सूत्रेणैत्र पूर्वत्रचात्र च ब्रह्मसश दनादांना सम्प्रत्यभिशोपपत्तीनां विवक्षित यात् । नहि न्यायनिबघना मकसू

प्रतिज्ञामानपरम् | छायापुरुपाने राक्रणहतुतयोत्तानामृत वामय वादीना अधिपुरुष सुखविशिमहत्यशादक बायो गात् प्रत्यभिज्ञानुपपत्तिपरिहारपरत्वमयुक्तम्, प्रत्यभिज्ञोपपादनप्रकारश्चानुपपन्नः । पूर्वबागय ’ प्राणो ब्रह्म कं ब्रह्म ख ब्रह्म ’ इति प्राणस्य सुसविशिष्ट काशस्यचावात् श्रुत्यन्तरे दक्षिणयामयोरक्ष्णोरि-द्रशब्द वाच्यस्य प्राणस्य तत्प व्या

स्थित्यनगमात् याक्श्यक्तिरूपपरमाकाशपलीक: प्राणोऽयमधि पुरुष: पूर्ववाक्योच प्रत्यभिशायत इतिहुक्तम् | वाङ्मयाचा

तस्य प्राणस्य वाङ्मयपक्षीकत्वायोगादिति श्रुतिव्याकोपस्य ज्योतिराधिकरणे दर्शिततयाऽस्यास्पानुपपन्न व स्फुटम् ॥

किंच इय तावत् सूनकारशैली यत्सर्वेधकरणेषु एकस्मिन्नेव सूत्र परमसाध्योऽर्थः प्रतिज्ञायते ’ स्थानादिव्य पदेशाञ्च’ इतीदमपि ‘यएपोऽन्तारक्षिणि पुरुषो दृश्यत’ इति श्रुती चक्षुष्यवस्थानपरिदृश्यमानावग्यपदेशात् पर मा मत्साघकमिति व्याख्यात ततोऽप्यन्तर्यामिब्राह्मणविषयतया व्याख्यान युक्तम् | उपजीब क् वाव यादप्युपजीव्ययावय प्राबल्यात् ‘ यएपेोऽन्तरिक्षिीण’ इति वाक्य ह्यन्तरादित्यविद्यातुल्ययोगक्षेमम् तत्र च देहविशेषयोगाधीन जीव वशङ्का निरस्ता। अतस्तनापि प्रसिद्धवनिर्देशदृश्यत्वव्यपदेशाभ्या जीवविषयत्वे शङ्किते अन्तर्यामिब्राह्मणादिकमेव शरणम् । अत एवमादित्यान्तर्वर्तिनो जीवादन्य यसिद्धये ‘भेदव्यपदेशाच्चान्य. ’ इति सूत्र तद्विषय प्रणीतम् । तत्र व नियन्तृयादि मि.परमात्म व स्फुटम् | अत उपजीब्यवाक्यविषयतया व्याख्यान युत्तम् | अन्तराधिकरण अन्तर्यामिणः परमात्मा

३८८.

[अन्तराधि १-२१२

वेदान्तसार:

श्रुतप्रकाशिका r

धनं चास्य सूत्रस्थान्तर्यामित्राह्मणविषयतां द्योतयति प्रयुक्तेऽर्थे असिद्धिशङ्कापीरहारोहि यौत्तिक्शैली | नच वाच्यं त्वदुः दाहृतवाक्यमप्युपपाद्यन्वादुर्भलविति । तस्य वाक्यान्तरोपजीव्यव्याभावात् तत्वत्यनुग्राहकन्यायमात्रापेक्षम् । अतो ग्या यानुगृहीतवाक्यान्तरसापेक्षत्राक्यविषयत्वाद्वाक्यान्तरनिरपेक्षवाक्यविषयत्व परम् । ‘श्रुतोपनिषत्कगत्यभिधानाच’ इत्य त्राक्षिपुरुषविद्याया गतिचिन्तनानुवादेन तदङ्गत्वमुच्यत इत्युत्तम् । तदध्ययुतम्, अक्षिपुरुषस्य परमा मत्वनिर्णयात् परमात्मोपासनस्यानुष्ठेयान्तरं प्रत्यङ्गत्वायोगात् गतिचिन्तनस्य सर्वपरविद्याङ्गत्वाच्च । गत्यनुवादस्य प्रयोजनं त्वपुनरावृत्ति विधानमित्युक्तम् | नव्वङ्गान्तरविधानम् अनो यथोक्कार्थपराण्येव सूत्राणि ॥ ।

इति अन्तराधिकरणं समातम्

अथ वेदान्तसार:

सू) ‘यएषोऽन्तरिक्षण पुरुषो दृश्यते एप आत्मेति होवाच एतदमृतमभयमेन्झ (छा. १५.१) इत्यत्र अक्ष्या धारः परमपुरुष: निरुपाधिका मृतत्वाभयत्वसद्वामग्वादीनामस्मिन्नवोपपत्तेः ॥

सू-१४ स्थानादिव्यपदेशाच्च [१.२.१४] 6

’ यचक्षुपि तिन् ’ (बृ. ५.७.१८) इत्यादिना स्थितिनियमनादिव्यपदशाचाये परः ॥

सू– १५ सुखविशिष्टाभिधानादेव च १.२.१५ C

कं ब्रह्म सं ब्रह्म ’ (छा०४.१०.५) इति पूर्वत्रस्यैव सुसविशिष्टतया अभिधानाच्चायं परः ॥

सू-१६ अत एव च स ब्रह्म (१.२.१६) यतस्तत्र भयभीताय उनके सलाय प्राजिज्ञासवे

व मा संक्ष (छा.१.१०.५) इ.पद: ‘यद्वाव क }

तदेव सम्’ (१.१०.५) इति अपशब्दाभिषेक आकाश:परमेव ब्रह्म ||

सू= १७ श्रुतोपनिषत्कगत्यभिधानाच्च [१.२.१७) थुनदास्वरूपरागामधिगन्नव्याया आर्चरादिगतेपुते तेइचिंमेवामिसंभयान्त’ (i.४.१५.५) इत्यादिनाऽमिधानाचार्य परमपुरुषः ||

अन्तराधि. १-२-१२]

वेदान्तदीपः

३८९

अनवस्थितेरसम्भवाच्च नेतरः १.२.१८ परस्मादितरो जीवादिनदयाघार: चक्षुपि नियमेन अनवस्थितेः अमृतत्वायसम्भवाच || इति वेदान्तसार:

अथ वेदान्तदीपः

सू- ९३ अन्तर उपपत्ते: (१२..१३) छान्दोग्ये-‘ थएषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यते एष आत्मर्तिहोवा चैतदमृतमभयमेतद्ब्रह्म (छा.४.१५.१) इत्यक्ष्या घारः पुरुषः किं प्रतिबिंरात्मजीवदेवताविशेषान्यतम १ उत परमात्मेति सशयः । एध्वन्यतम इति पूर्व: पक्ष । कुतः १ ‘याएष हृदयते’ इति प्रसिद्धत्साक्षात्कारनिर्देशात् । राद्धान्तस्तु परमा मैचमदयाघारः पुरुषः अक्षिपुरुषसम्बन्धितया }

श्रूयमाणाहि निरुवाधिकात्मत्वामृतत्वामयत्वब्रह्मत्वसंयामत्वादयः परमात्मन्येवोपपद्यन्ते । प्रसिद्धवनिर्देशश्च ‘यश्चक्षुपि तिष्ठन्’ (वृ.५.७.१८) इत्यादिश्रुत्यन्तरप्रसिद्धेरुपपद्यते | साक्षात्कारश्च तदुपासननिष्ठाया योगिनाम् । सूत्रार्थतु ७.६. नंतर. परमात्मा सयदामत्वादीनां गुणानामत्रैवोपपत्तेः ॥

सू - १४ स्थानादिव्यपदेशाच [१.२.१४] स्थान स्थितिः, परमात्मन एव ‘यश्चक्षुषि तिष्ठन्’ (बृ. ५.७.१८) इत्यादी चक्षुषि स्थितिनियमनाना व्यप

देशाचाय परमात्मा ॥

स्-१५ सुखविशिष्टाभिधानादेव च १.२.१५

’ प्राणो ब्रह्म कब्रह्म सं ब्रह्म १ (अ.४ १०.५) इति सुसविशिष्टतया प्रकृतस्य परस्यैत्र ब्रह्मणोऽक्ष्याघारतयो पास्यत्वामिधानाच्चायं परमामा । एत्रकारोऽस्यैव हेतोरपेक्ष्यावगमाय ॥ " प्राणो ब्रह्म कब्रह्म स ब्रह्म ’ इत्यत्र सुस विशिष्टं परमेव ब्रह्माभिहितमिति कथमिदमवगम्यते १ यात्रता नामादिव प्रतीकोपासन मेवेत्याशङ्कयाह

सू-१६ अत एव च स ब्रह्म [१-२.१६]

यतस्तत्र भरमीतायोपकोसलाय ब्रह्मस्वरूपजिज्ञासवे क च तू स च नविजानामि (छा.४.१०.५ ) इति

पृच्छते ‘यद्वार क तदेव स यदेव स तदेव कम् ’ (छा.४.१०.५) इत्यन्योन्यव्यच्छेदकतया अपरिच्छिन्नमुस्वरूप

ब्रदालमिघाय ’ प्राण च हास्मै तदाकाश वाचु (३.१०.५) इत्युचम् । अतएव सशब्दाभिधेयस्स आकाशोऽपरि

च्छिन्नमुखविशिष्ट ब्रह्मैव ॥

सू - १७ श्रुतोपनिषत्कग त्यभिधानाच्च (१.२.१७) श्रुनोपनिष कैः अधिगत ब्रहायाथात्म्यै. ब्रह्मप्राप्तये या गतिरचिरादिकाऽघिगन्तब्यतयाऽवगता थुत्यन्तरे तस्याभ हाशिपुरुष यतोऽघिगन्तव्यतया ‘तेऽचिपमंत्रगार्मसभवान्त’ (छा.४.१५१५) इन्यादिनाऽभिधानादक्षिपुरुष: परमा मा

३९०

अधिकरणसारावळी

[ अन्तराधि- १-२१२

अनबस्थितेरसम्भवाच्च नेतरः १.२.१८ परमात्मन इतरजीवादिकः तस्याक्षिण नियमेनावस्थितेः, अमृतत्वसयामध्वादीनां चासंभवान्न सोऽक्ष्याघारः ||

॥ इति वेदान्तदीपे अन्तराधिकरणं समाप्तम् || अथ अधिकरणसारावळी

यद्वृत्तादेर्य एपोऽक्षिणि पुरुषइति श्रूयमाणोऽस्तु जीवो यद्वाक्ष्णोदेवताइर्कः प्रतिकृतिरथवा तत्र दृश्येति चेन्न ।

एतद्ब्रह्मैतदेवामृतमभयमिदं कं खमित्याद्यधीते स्यद्वा मत्वमुख्यैरिस्थतिनियतिबलादचिरायुक्तितश्च ॥ स्वातन्त्रोत्तंसितासु श्रुतिषु न फलदस्यैव वेद्यत्ववादः

कल्याणालोनादेवि विधिवलतो वेदनस्यार्थवत्त्वात् ।

तस्मादक्ष्यन्तरस्थ’ प्रतिकृतिपुरुषो युज्यते पूर्वपक्षे सेयं पूर्वापरास्वप्यधिकृतिषु यथासम्भव नीतिरूह्या ॥ पूर्वन्यायेऽग्निविद्या पुरत उपनता मध्यतस्त्मन्त्र तस्मा तद्वन्न ब्रह्मविद्याऽनुगतिरिति भवेदाक्षिविद्या ततोऽन्या | मैयं विच्छित्तिरङ्गैर्न हि भवति मिता चाङ्गताsनेकघाऽस्याः प्रोक्तं च ब्रह्मविद्याऽनुगुणमिह फलं प्राक्तु न ब्रह्मदृष्टिः ॥

॥ इति अन्तराधिकरणं समाप्तम् ॥

अथ अन्तर्याम्यधिकरणम् श्रीभाष्यम्

.५.७.१८)

‘स्थानादिव्यपदेशाथ’ इत्यादिना प्रतिपाद्यमानं चक्षुपि (शारी.१२.१४) पृ इत्यत्रस्थितिनियमनादिकं ‘ययक्षुपिपरमात्मन तिष्ठन्’ एवेति(सिद्धंकृत्याऽक्षिपुग पम्य परमात्मत्वं साधितम् ? इदानीं तदेव समर्थयते अथ अन्तर्याम्यधिकरणम् शा

उत्तराधिकरणसङ्गतिमाह - स्थानादीति |

अन्तर्याम्यधि १-२-४ ]

मास्करीकम्प अधिोकशब्दपतिपाठ युक्तता

३९१

श्रीभाष्यम्

सू- १९ अन्तर्याम्यधिदेवाधिलोकादिषु तद्धर्मव्यपदेशात् (१.२.१९) श्रुतप्रकाशिका

सू–१९ अन्तर्याम्यधिदेवाधिलोकादिपु तद्धर्मव्यपदेशात् [१.२.१९] अथ अन्तर्याम्यधिकरणम् गूढार्थसंग्रह:

एवमधिकरणत्रयेण जीवभिन्नपरमात्मन एव श्रुतितात्पर्यविषयत्व निर्धारितम् । वृहदारण्यके अन्तर्यामिब्राह्मणे’ सत आत्माऽन्तयाम्यमृतः’ मा.पा ‘एत आत्मा’ (का.पा) इति चतुर्विंशतिवारं द्वाविंशतिवार चाग्यस्तवाक्येषु जीवपश्योरमेद एय विवक्षितः नतु भेदः । तथासनि ‘नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा’ इति निषेधानुपपत्तेः । अतोऽन्यदार्तमिति प्रपञ्चमिच्या ●यामिधानाचेत्याञ्चपनि राखेन सर्वप्रसिद्धयाधिकरण ‘शब्दविशेवात्’ इत्यत्र ‘एपम आत्माइन्तहृदय’ इति त्रिर भ्यस्तयाक्यवत् अत्रापि भेदएव वियक्षितः ‘नान्योऽतोडास्त द्रष्टा’ इत्यादिरापे ना.मान्तरनिषेधादिपरमिति साधयति अन्तर्याम्यधिकरणे तेनान्तराधिकरणार्थ: हदीतो भवति ||

अन्तर्याम्यधिंदेवाधिलोकादिषु तद्धर्मव्यपदेशात् । भास्करभाष्ये अघिलोक्शन्दघटित एव पाठो वर्ततइति स एव पाठः आदृतः भगवता । ’ उभयेऽपिहि भेदेनैनमधीयत’ इत्यत्र काण्वमाध्यन्दिनपाठद्वय विवक्षित मिति सर्वस म्मतम् । ‘ अघिलोक, अधिवेद, अघियश ’ शब्दाः माध्यन्दिनपाठ एव वर्तन्ते । अघिदैवादिषु इत्युक्तौ काण्वपाटमा नस्य सग्रहम्रमस्स्यात् । अघिलोक्शब्दघाटेतपाठतु पाठद्वयमपि विवश्चितमिति निश्चयो भवतीत्यशयः ॥

नवीनैः ‘ अधिदैवादिषु’ इत्यस्य ‘तद्धर्मव्यपदेशात्’ इत्यत्रान्वयः आदृतः । ‘अघिदैवादिप्रकरणेषु ’ इति

लक्षणामझाकृत्यार्थ उक्तः । ‘अघिदेवादिषु’ इत्यस्यान्तर्यामीत्यनान्वये लक्षणाविरहेऽपि वैयर्थ्यमेव दोषः तदपेक्षया लक्षणेव युवा । ‘ तद्धर्मव्यपदेशात् ’ इत्यत्रान्वयेन अभ्यासः सिद्धयतीति चन्द्रिकायां स्पष्टम् | अधिदेवादिष्यन्तयाँमी इ.यु. चावपि अभ्यासरस्फुट प्रतीयत एव । अन्तर्यामित्वस्याभ्यास: सर्वत्र यमयितृत्वमेव परमात्मधर्मः तेनाम्यासेन यमपितृ स्वस्थ परमात्मधर्मताकथने अम्बासस्य कथं त्याग. 1 य इम च लोक च पर च लोक सर्वाणि भूतानि यमयति ’ इति "

सलु प्रश्न: १ एतेन वैयर्म्यामायालक्षणाङ्गीकारो विफलः । ‘अदृष्टो द्रष्टा ’ इत्यदौ अन्तर्यामिणव द्रष्टृत्वमुक्तम् । अदृ ष्टत्वं च ’ य पृथिवी नवेद ’ इत्यादिना पूर्वमेवाभ्यस्तमिति सर्वैरदृष्टत्वमेव विवक्षितम् । तत्सहभावेन यइम च लोक’

इत्यादिप्रश्नघटकपदानुपङ्गेन ‘ द्रष्टा’ इत्यत्र सर्वद्रष्टैष विवक्षितः । एव च ’ नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा’ इत्यादावपि द्रष्ट

• शन्देकरीत्येव सर्वनियन्तुः सर्वद्ररन्यस्य सर्वद्रष्टुः निषेध एवं विवक्षित इतीद सिद्धान्ते सङ्गच्छते । एतच ‘उभयेडावे हि मैदेनेनमघीयत’ इत्यन निर्णेप्यते । पूर्वपक्षसिद्धान्तयुक्तय: भाग्य एव स्फुटा: । तद्विस्तरस्तु तत्त्वमार्ताण्डे द्रष्टव्यः ॥ ’ हयरस्ट्’ इति सूत्रमहामाध्ये रेफ परोपदेशे अनुनासिकचनपरसवर्णप्रतिषेधः’ इति वार्तिके अनु नासिकपरसत्रणेयोस्तावप्रतिषेधो नवत्तव्यः रेपोष्मणा सपर्णा नसान्ते’ इति वार्तिकोसानुनासिव परसवर्णप्रतिषेध निरस्य

३९२

य पृथिवी नवेद ’ इति श्रुतौ नव्यमतपरिशीलनम्

[ अन्तर्याम्यधि- १२-४

श्रीभाष्यम्

काण्यामाध्यन्दिनाश्च वाजसने यिनस्समामनन्ति - ‘य. पृथियां तिष्ठन् पृथिव्या अन्तरो यं पृथिवी नं वेद यस्य पृथिवी शरीरं यः पृथिवीमन्तरो यमयत्येष त आत्माऽन्तर्याम्यमृत. ( वृ. ५. ७. ३) इति । एवमम्वग्नयन्तरिक्षवाय्वादित्यदिपचन्द्रतारकाकाशतमस्तेजस्सु देवेषु च तिष्ठन्तं तदन्तरभूतं तत्तदवेधं तत्तच्छरीरकं तत्तद्यमयन्तं कञ्चिनिर्दिश्य }

श्रुतप्रकाशिका

विषय शोधयति काण्वा इत्यादिना । वेदयशशब्दा तदभिमानिदेवताविशेषपरौ गुणत्रियादेरद्रव्यतया शरीर स्वायोगात् । अद्रव्यस्यापि शरीरत्वमनेनैव प्रयोगेण क्ल्प्यमितिचेन्न, अनन्यथासिद्धस्यैव प्रयोगस्य कल्पकत्वात् अि

गूढार्थसङ्ग्रहः

द्विर्वचनेऽपि प्रतिषेधो नवक्तव्य इत्यभिप्रेत्य ‘द्विर्वचनेऽपि । नेमौ रहौ कार्यिण। द्विर्वचनस्य । कि तर्हि निमित्त मिमोहरी द्विवचनस्य’ इति महाभाष्ये उक्तम् । अत्र प्रदीपः ‘हकारवत् रेफोऽपि नकार्य इत्यर्थः’ इति । शब्दकौस्तुभे ‘तत्र हकारम

हण दृष्टान्तार्थम् । तस्य यबहिर्भूततया यथा नहिले कार्यिता तथा यरन्तर्भूतस्यापि रेफ्स्येति’ इति स्पष्टम् । एवंच दृष्टा

?

न्तनया स्मार्तशब्दोपादाने अप्रसत्तप्रतिषेधरूपदोषः न सभवति । एव ‘नष्टथिव्यामग्निश्चेतव्यो नान्तरिक्ष न दिवि इत्यत्राप्रसक्तप्रतिषेध हिरण्योपहितत्वप्रतिपस्यर्थः यथा, तथा ‘य पृथिवी न वेद ’ इति ‘यमात्मा न वेद इत्यस्य दृष्टान्त इत्युक्ती दुर्जेयत्वप्रतिपत्तिः पल वर्ततत्पइनाध्यभाविप्रतिषेधो नदोषः । उभयत्र चशब्दोपादानेन दृष्टान्त वोतिरेव 1

युत्ता अन्यथा ‘नच’ इत्यन वशदवैयर्थ्यात् ‘शारीरथ ’ इत्यन चशब्देन स्मार्तसमुच्चय सम्भवात् || उभयेऽपिहि भेदेनैनमधीयते इति ‘शब्दविशेषात्’ इतिसूने ‘एषम आत्माऽन्तर्हृदये’ इति षष्ट्या भेद. पूर्वमेव निर्धारितः । परैरपि त सूनविवरण तथैव कृतम्। उपनिषद्भाध्येऽपि (श) श्रुतेः मेदाभिप्रायकत्वमेव पररुत्तम् । त्रिवारमभ्यस्त वाक्योत्तरीतिमेव द्वाविंशतिवार (‘एषय आत्माऽन्तर्याम्यमृतः) चतुर्विंशतिवारं (‘सत का मातम्यमृतः १) व षष्ट्यम्यासेन जीवब्रह्मणोर्भेदः व्अन्तर्यामिब्राह्मणे विवक्षित इति निश्चिनोति । ’ उभयेऽपिहि भेदेन ’ इत्यत्र भाष्ये

‘शारीरथ’ इति सूनघटकपदमभिप्रेत्य एन शारीरमित्यर्थो वर्णितः | सारदीपये|स्तु ‘अन्तर्याम्यधिदेय’ इति

प्रथमसूनममिप्रेन्य एनमन्तर्यामिणमिति वितृतम् अत्रैव भाष्यकृतोऽभिप्राय इति प्रतीयते । ‘अघिदैवाघिलेवादिषु ‘इति काण्व माध्यन्दिन पाठद्वयाववक्षायास्सूचनेन अत्र ‘उमयेऽपिहि’ इत्यत्र काण्यमाध्यन्दिनपाउद्वयवियक्षादृढीकरणात् । विश्व सत आत्माऽन्तर्यामी ’ एषत आत्माऽन्तर्यामी’ इत्यादौ पष्टया अन्तर्यामिणि जीवमेदस्यैव स्फुट प्रतिपादनादपि यथोक्त एवार्थ । ‘आत्मानमन्तरी यमयति’ इत्यत्रापि एवमेवार्थः ॥ यद्यपि परे: सूत्राणामये जीवमहामेदपरतयेवा मिघाय ’ नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा इत्यादिश्रुतिश्चन विरुध्येत । अत्राहे ‘प्रकृतादन्तर्यामिणोऽन्य द्रष्टार भोतार मन्तार विशातारं चा मान प्रतिषेधति नियन्त्रन्तरप्रतिषेधार्थमतद्वनन मिति चेत् - न -नियन्त्रन्त राप्रसद्भादविशेषभवणाय इत्युतम् ॥ . तथाऽपि ‘सकारण करणाधिपाधिपो नचास्य कश्रिजनिता नचाधिपः’ इत्ययात्राप्यप्रसनिषेधः नघटते । (

.

‘नान्योऽनोडल द्रष्टा’ इत्यत्र समानान्यनिष पूर्वमीमांसान्यायेन मानीनरेव साघनात् । अत्र प्रापा पदानुष्ण ● सर्व द्रष्टुरेय ‘अटो द्रष्ट। ’ इत्यत्रान्तर्यामिण एवं सद्रत्याभोघानेन ‘अत’ इत्येत सदस्य सर्पनिय तू चंद्रष्टुपया

अन्तर्याम्यधि- १२.४ ]

३९३

श्रीभाध्यम्

’ एप त आत्माऽन्तर्यास्मृतः’ (इ.५.७) इत्युपदिश्यते । माध्यन्दिनपाठे तु ‘यस्सर्येषु

लोकेषु तिष्टन् “यस्वर्येषु वेदेषु यस्सर्वेषु यज्ञेषु’ (पृ ५. ७) इति च पर्यायाः । यो ,

$

विधानेन तिष्ठन् ’ ५७.इत्यम्य पर्यायस्य स्थाने ‘य आत्मनि तिष्ठन् ’ ५७. इति पर्यायः ।

‘स त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः (पृ.५.२३] इति च विशेषः । तत्र संशय्यते – किमयमन्त

यांमी प्रत्यगात्मा, उत परमात्मा ? इति । किं युक्तम् ? प्रत्यगात्मेति । पुतः ? वापयशेपे ‘इष्टा श्रोता’ (५.७.२३) इति करणायत्तज्ञानताश्रुतेः । एवं द्रष्टुरेवान्तर्यामित्योपदेशात, (

नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा (५.७.२३) इति द्वन्तरनिषेधाचेति ॥ पंच प्राप्तेऽभिधीयते-‘अन्तर्याम्यधिदैयाधिलोकादिषु तद्धर्मव्यपदेशात् ’ अघिदैवा श्रुतप्रकाशिका

मानेिदेवतापरत्वेनापि द्रव्यपरत्व मेयोचित मिति । सशयमाह - तत्रेति । प्रत्यगन्मशब्दः ऐश्वर्वयोगविशेष निमितप्रवधीनु ऋष्टजीवपरः | समतचेतनाचेतनान्तर्यामिचेन श्रूयमान स्थापिक्थ जीनत्वशोत्थानम् ! उच्यते- ‘द्रष्टा श्रोता’ इत्या दिशब्देन करणायत्तज्ञानयत्ताप्रतीतिबाद मृतत्वादिल्ङ्गिनाम् । ‘आत्मनि तिष्ठन्’ इत्यादिव्यतिरेष निर्देशस्य नियम

नस्यचामुख्यत्यशङ्कयाऽधिकरणोत्यानमिति । किम तयाँमी जीनः उत परमा मेति प्रथमविचार: ! रार्थम् ’ आत्मनि विष्ठन्’ इत्यादिक किं मुख्य उतामुख्यम् । तदर्थ द्रष्टृत्य कि जीनस्यैव उनान्तर्यामिणोऽपि सभवति । तदर्थं ‘द्रष्टा

श्रोता ’ इति वरणायत्तज्ञानवमुच्यत, उत रूपादिसाक्षात्कारत | तदर्थं स्पादिसाक्षात्वतचेत् द्रष्टृन्तरनिषेधः वि पप उपपद्यत इति विचार: | नोपपद्यत इति पूर्व:पक्ष । उपपद्यत इति सिद्धान्तः । यदा निषेघोऽनुपपन्नः तदा द्रष्टृत्वादिक करणायत्तज्ञानयत्वमिति तस्य जीना मन्येव सभवादा मनि स्थित्यादिक्ममुख्यमित्यन्तर्यामी जीवरस्यात, यदा

निषेध उपपन्नः तदा रूपादिसाक्षात्काररूपद्रष्टवादे परमात्मनि सभवेनात्मनि स्थित्यादीना मुख्यतया नेयत्वादन्तर्यामी परमात्मेति फलितं स्यात् कुतइति । प्रत्यगात्मनोऽप्यन्तर्यामित्वेन श्रुतस्य कथ प्रत्यगात्मत्वमिति भावः || तत्र जीवे हेतुमाह - चाक्यशेष इत्यादिना । ज्ञानस्य करणाधीनत्वोत्तया नियमनस्य च करणाधीनत्वमर्थसि द्धम् | परप्रेरणरूपस्य सङ्कल्पस्य मनःकरणकत्वदर्शनात् । वरणायत्तज्ञानमस्तु, ततः किमतर्यामिणो जीवन्वरेत्यत आह

एउंद्रष्टुरेवेति । तर्हि रूपादिसाक्षा कार एवं द्रष्टृशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमस्तु, न करणायत्त ज्ञानमित्यत्राह- नान्योऽतोऽ स्त्रीति | रूपादिसाक्षात्कारस्य जीवपरयोस्साधारणत्वात् नस निषेषु शक्यते करणायत्तज्ञानवस्वतु जीवस्यैवेति तदन्यस्य

निषेधु शक्यमित्यर्थः । प्रतिपर्याय यच्छन्दावृत्त्या चान्तर्यामि ते ‘आत्मनि तिष्ठन्’ इति व्यपदेश: स्वे महिम्नि स्थित इतिवत् भवति । तदन्तरत्व तन्नियन्तृत्व च ’ आत्मेश्वरम् | इतिवद्व्यापकनियामकवस् वन्तरामावामि प्रायेणोच्यते ‘यमात्मा न वेद ’ इति ससृष्टेन निष्कृष्टस्वरूपाशानमुच्यत इति नेयम् । यत्तु जीवविशेषान्मत्पन्तर्यामि

सत्तदवेद्यन्यादिक, तदष्टमूर्त्यादेवि तत्तद्गणाध्यक्षाणा जीवाना तत्तन्निय तू येन समवति । यद्वाऽदित्यचन्द्रमसौ मण्डल्परो सर्वेषु देवेष्वित्यादिशब्दाश्च शरीरमात्रपराः ’ स आत्मा’ इति निर्देश: शिलपुत्रस्य शरीर मितिन्त् स्यात, सइति पद नात्यभिप्रायम् तज्जातीयत्वमित्यर्थः उपत्रमेच ‘य इमंच लोक परंच लोकम्’ इत्यत्र यच्छन्दो जात्यभिप्रायइतिभाषः एवं प्राप्तइति । सूत्रे अधिदेवाधिले कादि पदचिह्निनेषु वाक्येष्वित्यनेन सर्वस्त्रेषु तत्पदचिह्नित वाक्यप्रतिपा मिति गम्यते । अधिदैवाधिलोकपदद्वयोपादानस्य प्रयोजनमाह 50

[ [अन्तर्याम्या १२४

प्रश्नानुरोधनान्तर्यामी परमात्मैवेति सिद्धान्तः

१९४

श्रीभाष्यम्

धिलोकादिपदचिह्नितेषु धान्येषु श्रयमाणोऽन्तर्याम्यपहत पाप्मा परमात्मा नारायणः । काण्य ।

पाठ सिद्धेभ्योऽधिदेवादिमद्भ्यो वाक्येभ्योऽधिकान्यधिलोकादिमन्ति वाक्यानि माध्यन्दिन पाठे सन्तीति ज्ञापनार्थ मधिदैवाधिलोकाढिप्धित्युभयोरुपादानम् तदेवमुभयेष्वपि वाक्येप्यन्तर्यामी परमात्मेत्यर्थः । कुतः ? तद्धर्मव्यपदेशात् ; परमात्मधर्मोह्ययं यदेक एव सन् सर्वलोकसर्वभूत सर्वदेवादीन्नियमयतीति । तथा उद्दालक - य इमं च लोकं परंच लोकं सर्वाणि च भूतानि योऽन्तरो यमयति’ (वृ.५.७.१) इत्युपक्रम्य ‘तमन्तर्यामिणं ब्रूहि ' [५.७.१] इति । तस्यचोत्तरम् ’ यः पृथिव्यां तिष्ठन् ’ (५७.३) इत्यारभ्योक्तम् । तदेतत्सर्वा न्लोकान् सर्वाणि च भूतानि सर्वान्देवान् सर्वान्वेदान् सर्वोश्च यज्ञानन्तः प्रविश्य सर्वप्रकार नियमनम्। सर्वशरीरतया सर्वस्यात्मत्वं च सर्वशात्सत्यसङ्कल्पात्पुरुपोत्तमादन्यस्य न सम्भवति । तथा हि ‘अन्तः प्रविष्टदशास्ता जनाना सर्वात्मा’ (तै. आरण्यक.११. अनु.२०) 6

तत्सृष्ट्या | तदेवानुप्राविशत् । तद्नुप्रविश्य । सञ्चत्यश्चाभवत् ’ (ते. आनन्दवल्लि ६)इत्या

दीन्यौपनिषदानि वाक्यानि परमात्मन एव सर्वस्य प्रशासितृत्वं सर्वस्यात्मत्वमित्यादीनि

वदन्ति | तथा सुवालोपनिषदि -’ नैवेह किञ्चनाथ आसीदमूलमनाधार मिमाः प्रजाः प्रजा

यन्ते दिव्यो देव एको नारायणः । चक्षुश्च द्रष्टव्यं च नारायणः । थोत्रं च श्रोतव्यं च नारा यणः ’ (सुनाल.६. सण्ड) इत्यारभ्य ‘अन्तश्शरीरे निहितो गुहायामज एको नित्यः यस्य पृथिवी शरीरं यः पृथिवीमन्तरे सञ्चरन् यं पृथिवी नवेद यस्यापश्शरीरम् ’ ( सुवाल. ७.ख)

यस्य मृत्युशरीरं यो मृत्युमन्तरे सञ्चरन् यं मृत्युर्न वेद एप सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायणः ’ [७. ख) इति परस्यैव ब्रह्मणस्सर्वात्मत्वं सर्वशरीरत्वं सर्वनि

यन्तृत्वं च प्रतिपाद्यते । स्वाभाविकं चामृतत्वं परमात्मन एव धर्मः । नच परस्यात्मनःकर मुतप्रकाशिका

काण्वेति । ततः किमित्याह - तदेवमिति । माध्यन्दिनपाठे अघिलोकायचिपर्यायश्रवणेन काण्व माध्यन्दिन यो विषयभेद

शङ्कायामुमयसाधारण हुपर्याय प्रदर्शनाचनाचिदेवशब्देना भयत्रैक विषय-वप्रत्यभिशनायें यूनदययेऽपि पाठे अनुत्त मन्यता प्राथमिति न्यायेनाधिकपर्यायवाटार्थविवक्षाशापना थैचोभयपदोपादानमित्यर्थः ।] एक्स्यैव सतरसर्वानियमन वथमवगत

मित्यत्राह तथाछीति | यः पृथिव्यामित्यादिकं तस्य प्रक्षस्योत्तग्मस्तु ततःविमित्याह - तदेतदिति नियाभ्यापरिशने मोघसङ्कलवे च सर्वनियमनायोगात् सर्वज्ञात्सत्यसकल्पादित्युत्तम् । मुगलोपनिषदि समानमरणे ‘पुस्प एवेदगूँ

सर्वम्’ इत्युक्तत्वादाह- पुरुषोत्तमादिति । पुरुषोत्तमस्यैव सर्वनियमनादिसंभवे यन्तराणि दर्शयति तथाहीवि । परमात्मन एवेति । अत्र सर्वनियन्तृत्वादितरेषा नियाग्यकोटिनिवेशादस्यैवेत्यवघारणं पस्तिमिति भावः । एतद्वेऽद्याय समानप्रकरणोक्ति दर्शयति तथा मुबालोपनिषदीति | सूत्रविवक्षितंहेरचाह स्वाभाविकंचीत J। पूर्वपक्षयुति परि

जिहीहंन् दर्शन श्रवणादिशब्दानां करणायत्तशानवाचिन्य किमार्थे सन शाब्दमिति विमप्रित्य प्रथम शिरः प्रतियति

नच परस्यति ।’ अदृष्टो द्रष्टा अश्रुतश्रोता अमतोमन्ता अविज्ञातो विज्ञाता ’ इति वाक्ये आत्मसाक्षात्कारखदु

पायभूषणमनन निदिध्यासनकर्तृत्वांह प्रतीयते नतु रूपादिसाक्षात्र इतिपरपरामनश्श्युतम् ॥ अनायमभिप्रायः शुन्यन्तेरे नष्टेष्टारं पश्ये: न श्रुतेः श्रोतारं शृणुयाः न मतेर्मन्तारं मन्यथाः नवि

ज्ञातेर्विज्ञातारं विजानीयाः इति आत्मा या अरे द्रष्टव्यश्श्रांतव्यो मन्तव्यो निदिध्य सितव्य इत्यादिव ↓

,

अन्तर्याम्यधि- १-२-१ ]

पूर्वपक्षयुत्तिनिरसनम् श्रीभाष्यम्

णायत्तं द्रष्टृत्यादिकम्।अपितु स्वभावत एव सर्वशत्यात्सत्य सङ्घल्पत्याच स्वत एव ।तथा च श्रुतिः पश्यत्यचक्षुम्स शृणोत्यकर्णः अपाणिपादो जवनो ग्रहीता’ (ध्व.३.१९) इति ।

न च दर्शनश्रवणादिशब्दाश्चक्षुरादिकरणजन्मनो ज्ञानस्य वाचकाः; अपि तु रूपादिसा श्रुतप्रकाशिका

}

क्यैश्थाणमनादिवर्तृत्वं परस्य प्रतिषिद्ध तक्मत्वं श्रुत तस्मादिह द्रष्टा श्रोता मन्ता विज्ञातेति प्रतीयमानं परस्यान्मन शत्रणार्दिकर्तृत्वं तत्प्रतिषेधतिविरुद्धम् रूपादिसाक्षातृवतु ‘पश्यत्यचक्षुस्सशृणोत्यार्ण: ’ इत्यादिश्रुयनराव ·}

गतम् । अतः श्रवणादिकर्तृत्वप्रतिषेधकश्रुतिविरोधाद्वपादिसाक्षात्कारविधायक श्रुत्यन्त रानुरोधा श्रयमाणाष्ट्रादिशंन्दाच रूपादिसाक्षात्कारवाचकाः नतु श्ववणमनन ध्यानतत्साध्यदर्शनपरा इति द्रष्टवादिक नमरणार्यत्तमिति रूपादिभिरपरोक्षव्य वहारानुगुणसम्बन्धो न चक्षुराद्यपेक्ष इत्यर्थ: । आदिशब्दन, श्रोतृत्वादिक कर्मेन्द्रिय कार्य गन्तृत्वग्रहीतृ-वादिक च विव

क्षितम् । करणशब्दश्च ज्ञानकर्मेन्द्रियसाधारण: । किंतहत्याकाङ्क्षायामाह – अपिस्थिति | स्वभावत एवेति । द्रष्टुत्वा

दिकमिन्यन्वयः | स्वभावशब्दो धर्मपरः स्वरूपस्वभावशन्दयोस्समभिव्याहारदर्शनात् एवकारकक्षुरा देवरापेक्षा योगि 1

।

प्रत्यक्षहेतुभूतप्रष्टादृष्टापेक्षा च व्यावर्तयति अदृष्टेन्द्रियनिरपेक्षधर्मभूतज्ञानेनैव भवतीत्यर्थ: । परमात्मेच्छासापेक्षमुक्त

नित्यसिद्धज्ञान व्यावृत्ति दर्शयन्हेतुमाह - सर्वज्ञत्वादिति । स्वतएव सर्वशन्वादित्यन्वयः स्वतएवेति । स्वशन्दरस्वरूपपर: सत्ताप्रयुक्त वादित्यर्थः । एवकास्स्वव्यतिरिक्त चेतनान्तरसङ्कल्पादृष्टचक्षुर्गादिव्युदासपर: ॥

यद्वा न करणायत्त द्रष्ट बादिकमपितु स्वभावत एवेति रूपादिसाक्षाकाराश्रय व न करणापेक्ष, अपितु सत्ताप्रयुक्त

मित्यर्थ: । कुत इत्यनाह स्वत एव सर्वज्ञत्वादिति करणानपेक्षसत्ताप्रयुक्त सार्वंश-वादित्यर्थः । सामान्येनेश्वरज्ञानमात्रस्य

हेतुमाननिरपेक्षत्यात् रूपादिविषयज्ञानविशषाऽप्यदृष्टीन्द्रयरूपहेतुविशेपनिरपेक्ष इति यावत् सर्वस्य ब्रह्मान्मक वात त्वच तदात्मक इतिनद्विवक्षितविदोषसिद्धये सामान्याकारयोगस्य हेतुतयोपन्यासः ग्रहीतृ वगन्तृ वादिषु क्मेंद्रियनैरपेक्ष्यस्मि

र्थमाह-सत्य सङ्कल्पत्वाच्च स्वतएनेति । तन प्रमाणं दर्शयति तथाचेति द्रष्टा श्रोता इत्यत्रोपाध्यनुत्ति पूर्वकदर्शनादि भवणात् स्वतस्व सिद्धम् निरुपाधिक्त्वकष्ठोक्ति वास्तीति चार्थ || यदा न केवल ’ यस्सर्वज्ञः सत्यसकल:’ इनि सामान्य सिद्धिः विशेषविषयश्रुतिश्चास्तीति चर्थिः ।

यदा ’ स्वाभाविको ज्ञाननलकिया च ’ इति श्रुन्या करणनिषेधोऽर्थसिद्धः तस्य स्वाभाविषयोति बसार्द्धशेषभूतदर्श ·

नश्रवणादेः करणनैरपेक्ष्यमपि सामान्यता सद्ध दुभय कण्ठं सत्यर्थ: जवन झटिति दूरस्यसम्बन्धक्षम, अतो विभुया. विरोधः । एव दर्शनश्रवणादेरर्थवशात् करणाधीनत्यवत्पन सुतिविरुद्धमि युत्तम् । अथ चक्षु पश्यतीति व्याहतं दर्शन भत्रणादिशब्दाना करणायत्तज्ञानवाचे यादिति शङ्काया दर्शनश्यणादिवब्दान करणायज्ञानवाचता निषेध इति नच. दर्शनेति । सर्वप्रयोगानुगत प्रवृत्तिनिमित्तमाह - आपत्विति । एव वसति द्रष्टा श्रोता इति रूपशब्दयोस्स्स ते

त्यर्थः, मन्ता ये मानसमननाख्यविचारयिषय स्तथा साक्षावती विज्ञाता बुद्धयाध्यवस्था ये ते एक्षिा करेंत्यर्थः तप्त

दिन्द्रियविषयसाक्षात्कारपरत्वात् प्रकरणस्य चक्षुरादि ब्राह्मकरणमने बुद्धिरूपान्तःकरणष्ट त्यविशेषाः साधारणामाग्रहणवि चाराध्यवसायरूगः तदाश्रयो जीव इति च मोक्षधर्मेऽमिाहतम् यथा -

चक्षुरालोकनायैय सशय कुरुते मनः । बुद्धिरध्यनसायाय साक्षी क्षेत्रज्ञ उच्यते ॥

इति । सखारिचेतनज्ञानाना प्रतिनियतकरणसापेक्षत्य प्रमाणाप्रमाणरूप व परीक्षापरोक्ष रूप भवति, परमा मनस्तु "

‘नान्यो द्रष्टा’ इत्यस्य परसंमतार्थ: नश्रुतिसूत्रसमतइति वृत्तिकारसिद्धान्तः [

३९६

र्याम्यघि १-२४

श्रीभाष्यम्

क्षात्कारस्य | सच रूपादिसाक्षात्कारः कर्मतिरोहितस्वाभाविकज्ञानस्य जीवस्य चक्षुरादिक रणजन्मा; परस्य तु स्वत एव । ‘नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा ’ (वृ.५.७.२२) इत्येदपि पूर्ववा

क्योदिताम्नियन्तुर्द्वष्टुरन्यो द्रष्टा नास्तीति वदति । ‘यं पृथिवी न वेद " यमात्मा न वेद ' (सुवाल. ७. ख) इत्येवमादिभिर्वाक्यैः पृथिव्यात्मादिनियाभ्यैरनुपलभ्यमान एव नियमय तीति यत्पूर्वमुक्तम्, तदेव ‘अटो द्रष्टा अश्रुतश्ता’ (वृ.५७.२३) इति निगमय्य ‘ना न्योऽतोऽस्ति द्रष्टा’ (५.७२३) इत्यादिना तस्य नियन्तुर्नियन्नन्तरं निविध्यते । ‘एप त आत्मा’ (५.७) ’ स त आत्मा (माध्यन्दिनपाठः) इति चत इति व्यतिरेकविभक्तिनिर्दि 9

एस्य जीवस्यात्मतयोपदिश्यमानोऽन्तर्यामी न प्रत्यगात्मा भवितुमर्हति ॥ श्रुतप्रकाशिका

तकरण /दिनिरपेक्षाणि तत्तत्करणतत्तद्विषयादिसर्वपदार्थगोचराणि सम्यनिश्चयरूपाप्यपरोक्षात्मवानि शानानि भव न्तीति वैषम्यम् । करणाधीनत्व शाब्द माभूत् तथाऽपि व्यासिबलत् परमा मनोऽपि दर्शनश्रनणादय करणविना नोप पद्यन्त इति सिंहावलोकित के नाशङ्कय दर्शनादीना करणापेक्षायाः कर्मवश्यत्वेन सोपाधिकत्वान्नध्यातिरित्यभिप्रयन्नाह -

तसचेति । कर्मवश्यस्यैव करणापेक्षा नत्वकर्मवश्य येत्यर्थः । उपाघस्सपक्षानुगतत्व दर्शित कर्मतिरोहितेति परस्यविति ।

तुशब्दोऽकर्मवश्यस्वरूपवेलक्षण्यपरः । तेनापक्षवृत्तित्व दर्शित भवति । तर्हि द्रष्टुन्तरनिषेधः कथमुपपद्यत इत्यत्राहनान्योऽतइति । तदेव विवृणोति यंपृथिवत्यादिना । निगमय्येति । ‘अदृष्टो द्रष्टा पृथिव्यादिनियाम्यादृष्टस्त

‘सन्नियन्तृरूपद्रष्टा ’ इत्युत्तार्थनिगमनमित्यर्थ । ‘य पृथिव्याम्’ इत्यादिपर्यायेषु द्रष्टृत्वमार्थं निगमनवाक्ये नियन्त् त्वमायें गर्मित विशिष्टस्य प्रकृतत्वेसति सामान्यनिर्देशावगतोऽपि इटशनषेधः प्रकृताकारविशिष्टेतरविषयो दृष्ट यथाड स्मिन्ग्रामे देवदत्त एव पुरुषो नान्य इत्युक्ते न पुरुषमात्र निषिध्यते, किंतु नैव विधोऽन्यः पुरुषोऽस्तीति बुद्धि स्थस्वा

सन्च्यादिविशिष्टपुरुषान्तर निषिध्यते अन्यथा प्रमाणविरोधात् । अत: ‘नान्योऽतो स्ति द्रष्टा’ इत्यत्रातश्शन्दस्वारस्यव J

.

शात् प्रकृतयथोत्तलक्षण द्रष्टन्तर निदिध्यते, तत्श्च परमात्मनाऽप्यवेद्यस्तदन्तरस्तनियामक कोपि द्रष्टा नास्तीत्यर्थ स्यात् अपवादाभावात् व्यतिरेकनिर्देशस्वारस्यसिद्धिमाह-एपतइति । एत पादायाधिकरणे ‘शब्दविशेषात्’ इति

व्यतिरेकनिर्देशो हेतुतयोतः तस्य प्रदर्शनार्थत्वात्तदुपञ्जीयमेन व्यतिरेकनिर्देशो हेतुस्त्त: ’ एपत ’ सर्वपर्यायानुवृत्तपढ़ी

निर्देशोऽत्र विवक्षितः पय य विशेषस्य सप्तमीनिर्देशस्तु उभयेऽपीति सूत्रविरक्षित इति विशेष | गूढार्थसंप्रहः ‘नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा’ इत्यत्रापि द्रष्टृशदस्य सर्वद्रष्ट सधैनियन्तृपरतया परमात्मनोऽन्यत्र सर्वनिय व चंद्रष्टुरेष निषे घेन परमात्माऽन्यजीवसामान्यनिषघ स्यात्रा सम्भवात् । अतएव एतदुत्तर एषत आन्यग्यगृत इति वाक्य C

पाठद्वयेऽपि सङ्गच्छते । परमते ‘एषत आत्मान्तर्यामी’ इति पाटनैयर्थ्यमेव | ‘तमन्तयामिण ब्रूहि’ इत्युपक्रमे प्रम. उपसहारेऽपि प्रतिवचनस्यान्तयामिपर्यवसान एव सामञ्जस्यम् । परमतेतु प्रश्नप्रतिवचनयाः उपक्रमोपहारयो वैरुप्य मत्रजनीयम् ’ अन्तर्यामी उभयेऽविहि भेदन इति सूत्रयोः द्वाविंशतिवार चतुर्विंशनिवार माग्यस्तधारयनामिव

’ नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा’ इत्यनन्तरम् ’ एपत आमाइन्तयांग्यमृतः’ इति पादयस्वाक्यया अवयं मेये अन्तर्यामित्राह्मगतापपर्यवसान सम्यम्बाभितम् ॥

अन्तर्याम्यधि- १-२-४ ] ‘नन स्मार्तम्’ इति सूत्रार्थ ‘भेदेनैनम्’ इत्यत्र अप्पय्यदीक्षितमतम्

३९७

श्रीमाप्यम्

सू= २० नच स्मार्तमतद्धर्माभिलापाच्छारीरञ्च [१.२.२०) सातै प्रधानम् । शारीरः जीवः ।

स्मात च शारीरध नान्तर्यामी, अतद्धर्मामिला

पात्-तयोरसम्भावितधर्मामिलापात् । स्वभावत पथ सर्वस्य ऋष्टृत्वम्, सर्वस्य नियन्तृत्वं सर्वस्यात्मत्वम् स्वत एवामृतत्वं च तयोर्नसम्भावनागन्धमर्हति । एतदुक्तं भवति यथा स्वातंमचेतनं सर्वशत्यनियन्तृत्वसर्वात्मत्वादिकं नाईति, तथा जीवोऽपि अतद्धर्मत्यात् इति अमीषां गुणानां परमात्मन्यन्वयः, प्रत्यगात्मनि व्यतिरेक्श्च सूत्रद्वयेन दर्शितः ॥ निरपेक्ष च हेत्वन्तरमाह

सू – २१ उभयेऽपि हि भेदेनैनमधीयते (१.२.२१) श्रुतप्रकाशिका

सू – २० नच स्मार्तमतद्धर्माभिलापाच्छारीरथ (१.२.२०) अञ्चरार्थमाह -स्मार्तमित्यादिना के पुनस्तदसमाविता घमी इत्यनाइ-स्वभानत एवेति । प्रधानस्यान्तर्या

मिवप्रसङ्गामावे किमर्थं सूत्रेण तन्निरसन मित्याह - एतदुक्तमिति । पूर्वसूत्रे तदर्मा उत्ता अस्मसूत्रे प्रवृतिपुरुषा

र्थयोरसमाविता धर्मा उता इति सूत्रस्य पौनरत्तयमाशय परिहरति अमीपामिति । निरपेक्षचेति । पूर्व व्यतिरेक नि देशसापेक्षहेतुरुतः अयतु वक्ष्यमाणो निरपेक्ष इत्यर्थ ||

सु उभयेऽपि हि भेदेनैनमधीयते [१.२.२१] गूढार्थसङ्ग्रह.

नच स्मार्तमतद्धर्माभिलापाच्छारीरच ’ इत्यस्मिन्नभिकरणे सूनम् नानुमानमत च्छब्दात्प्राणभृच’ इति दुम्बायधिकरण । अत्र सूत्रद्वयमप्यधिकरणद्वयऽपि एकरूप सिद्धान्ते, पर्नव्येच अतद्धर्माभिलापात् इत्यन्तमेव सूत्रम् $

‘शारीरय’ इत्यादि ‘उभयेऽपि भेदेन’ इत्यन्त पृथक्सूत्रमिति वर्णितम् । नानुमानमतच्छन्दात् प्राणभृत्व इति 2

पृथक्सूत्रे नद्यांघकरणे इतिचोत्तम् । युम्वाद्यधिकरणबदत्रापि शारीरश्चेति पृथक्सूत्रकरण तन्मतरील्या सभावितम् । एतत्परित्यज्य उत्तरसूत्रे शारीरश्चेन्यस्य योजन मतद्वये नमनोहरम् ||

‘ उभयेऽपिहि भेदेनैनमधीयते ।’ अत्र भेदेनाति ‘इत्यभूपक्षणे’ (२.३.२१) उरलक्षणवाचिपदात्तृतीया इति

मेदस्योपलञ्चगत्व तेन न सार्वदिकत्व मेदस्य मुत्तिदशायामविद्यमानत्वादिति न्यायरक्षामणिकार अवादीत् । नैवनि यस्सम्मश्रति । कदाचेिदावेद्यमानताया एत सून विहित तृतीया अप्रतीते, रक्षणशब्दस्योपलक्षणार्थक यासम्म्बात | महा माप्यादिप्रामाणिकम-येऽप्यनुक्तेश्च । इत्थभूतशब्दन लक्षणशब्देन च उपलक्षणस्यैव महमिति नेर्णयो नसमर्शत

1

‘भूताख्यान’ (१.४.९०) इत्यादिसूत्र इत्यभूतशन्दन विशेषणग्रहणस्य सर्वैरपि वैयारणेमारात् । अत्रापि

दीक्षितोतय संभवोपपादनम्

३९८

[अन्तर्याम्यधि- १- २४

श्रीभाष्यम्

उभये- माध्यन्दिनाः काण्वाश्य, अन्तर्यामिणो नियाभ्यत्वेन वागादिभिरचेतनैस्समम्

एनं शारीरमपि विभंज्याधीयते ‘य आत्मनि तिष्ठनात्मनोऽन्तरो यमात्मा न वेद यस्यात्मा शरीरं य आत्मानमन्तरो यमयति स त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः ’ (पृ. ५.७.२२) इति माध्य न्दिनाः, ‘यो विज्ञाने तिष्ठन् ’ (५.७.२२) इत्यादि च काण्वाः परमात्मनियाम्यतया तस्मा द्विलक्षणत्वेनैनमधीयत इत्यर्थः । अतोऽन्तर्यामी प्रत्यगात्मनो विलक्षणोऽपद्दतपाप्मा पर मात्मा नारायण इति सिद्धम् ॥

इति अन्तर्याम्यधिकरणं समाप्तम् श्रुतप्रकाशिका

अत्रेकेकयस्तुषु परिपूर्णत्वेन नियन्तृतया स्थितिज्ञापनाथै यच्छन्दावृत्तिः ‘सम’ इति व्यतिरेष निर्देशो देवादि शब्दानां शरीरमात्रपरत्वंचा स्वरसम् तच्चापवादाभावेऽनुपपन्नम्। आत्मशब्दस्य स्वयाचित्वे ‘तिष्ठन्’ इत्यादयोऽप्यस्ख रसा: ’ यो विज्ञाने तिष्ठन्’ इति काण्वपाठैकार्थ्यादात्मशब्दस्य स्ववाचित्वमयुक्तम् । प्रश्नवाक्यस्यचास्वारस्यमिति मिदा यच्छब्दावृात्तरेकत्वेऽपि संभवतीति भावोऽनुसन्धेयः । हिहतो, सहि भेदशब्दोऽत्र श्रूयत इत्यत्राह-परमात्मानियाभ्यत

येति । भेदकधर्मश्रवणात् भेदेन व्यपदेशरिषद्धइत्यर्थ: । नकेवलं व्यतिरेकनिर्देशादीनामपवादाभावः, किंतु तदस्वारस्या पवादश्चास्तीति भावः | सुबालोपनिषदुक्तविशेषणैस्तदेक विषयतां स्मारयन्नधिकरणार्थमुपसहरति अतइति ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः सूत्रघटक इत्थंभूतशब्देन विशेषणस्यापि ग्रहणसम्भवात् । भैरवमिश्रेण ‘परतु’ इत्यादिमते बहूनां शब्दानां प्रकृत्यादिगणे

पाठस्यानुचिततया वैशिष्ट्यमात्रं तृतीयार्थ इति विशेषणवाचिपदात् तृतीया उपपाद्यत इति पक्षस्योक्तः, व्युत्पत्तिवादे गदाघरेण विशेषणवाचिपदात्तृतीया । अतएव शायमानत्वेन लिङ्ग करणम इ.युत्तेव, उपलक्षणवाचितृतीया चि स्यान्नाम | तावता विशेषणवाचिपदा तृतीया नेति सिद्धान्तस्य स्थापनासम्भवाश्च ||

शब्दशक्ति प्रकाशिकायां जगदीशेन ’ घटेन शून्यो विधुगे रहित’ इत्यादौ घट-वाद्यवच्छिन्न प्रतियोगि वमेव शून्व वाद्यन्वयि तृतीयाऽर्थः’ इति ‘इत्थंभूतलक्षणे’ इति सूनोदाहरणं प्रदर्श्य अनन्तरं ‘प्रकृत्यादिभ्यश्च’ इति सूगन्याभ्युदाहरणानि

प्रदर्शितानि । एवं भाट्टरहस्येऽपि ‘इत्थंभूतलक्षण ’ इत्यनुशासनात् ‘ज्यामिस्तपसः’ इत्यादौ तृतीया । अत्र लक्षण वापपर्याय ज्ञाध्यत्व तृतीयाऽर्थः जटाशाध्यतापसत्ववानित्यर्थः | लक्षणन्वं च विशेषणोपरक्षणसाधारणम | रेन ‘शमेन

तानस, इत्यापे साधु ’ इति खण्डदेवेनोक्तम् || ‘भिन्नमेनमधीयते’ इत्युक्त रङ्ग रजतं जानाति रजते इति वाक्य समशीलताम्रमस्स्यात् तथा भ्रमनिरासाय ‘भेदनेनम् ‘इन्युतिः । ‘इत्यभूतलक्षण’ इति सूने उपलक्षणवाचिपदांदवतृतीया नतु विशेषणवाचिपददिति वैयाकरणसिद्धान्तसत्वे दीक्षितोच प्रकार:स्तो भवेत् । नचव अतः ‘भेदेनैनम् ’ इत्यत्र भेदस्य विशेषणत्वेऽपि विशेषणवाचिपदा तृतीया उपपद्यतइति दीक्षितोतिरनादरणीया || मित्रमैनमित्यनुत्तवा ‘भेदन’

इत्युक्त्या भेदस्योपलक्षणत्वं बोष्यत इति परे स्वस्वमनीषानुरोधेन वर्णयन्ति । नायम विवक्षितः । ‘नान्योऽतो इस्ति द्रष्टा ’ इत्यादे: परसंमतार्थकत्वं न श्रुतितात्पर्यानुगुणम् । तथासति ‘नान्योऽत’ इत्येतातोपपत्तिसम्भये शेषा वैद्रादिशन्दानां मानुगुण्येन प्रभवाक्यपदाता सूचितत्वेन नान्योऽतोऽसे द्रा

2

अन्तर्याम्यधि- १-२-४ ] श्रुतौ २३.२४. कृत्वः षष्टयम्यासेन जीवनाभेदस्य सूत्रकृत्सम्मतव्यम् श्रुतप्रकाशिका

अस्मिन्नधिकरणे कैश्चिचतुघविचारो दर्शितः पृथिव्याद्यभिमानिदेवताविशेषो वा योगसिद्धो वा परमात्मा वा अर्थान्तरखेति । तत्रार्थान्तमिति पश्चस्त्वसम्मवानरस्तः ऐश्वर्यविशेषयोगस्य प्रकृष्टादृष्टजन्यत्वाविशेषात् देवतास्वव योगसं

मवाघ, शिरोऽन्तरभेदकल्पनं विपलम् । कार्यकरणवत्वं जीवाचे हेद्वतयाँक्कं तदयुक्तम्, पृथिव्यादिध्येय शरीरत्वाव गमाचक्षुरादीनां प्रत्येकं शरीरत्वावगमाच्च। तत्कृतजीयत्वशङ्काया आनन्दमयाधिकरणऽप्युदस्तत्वाश्च तेन जीवत्वशङ्काऽनुद यात् । भूतेन्द्रियादीनां सङ्घातरूपेण शरीरेणोपकरणोपकरणित्वलक्षण सभ्यन्घोहि जीव वसाधकः । अदृष्ट व श्रवणन प्रधान स्वशङ्काव्युदासपरं द्वितीयं सूत्रं व्याख्यातम् । तच्चायुक्तम् ‘अदृष्टो द्रष्टा अश्रुतश्श्रोता’ इत्यादिवाक्ये अदृष्टाश्रुतादि पदानां द्रष्टृश्वोत्रादिपदन्तर्रितानामेव भूयमाणतया प्रधानपरत्वशङ्काऽनुदयात्। नोकपदश्रवणेन वाक्यार्थनिर्धारणं पूर्व. पक्षेपि घटते । प्रधानस्य सर्वविकारकारणत्वेऽपि नियन्तृत्वमुपचारतोऽपि नशक्यम् । नहि घटादीप्रति मृत्तिकाया नियन्तृत्वम् ||

अतः स्मार्तोपन्यासो दृष्टान्ततयैव घटते । अतएव ‘नच स्मार्तमतद्धर्म भिलापाच्छारीरश्च’ इत्येवमन्तमेकंसूत्रम् अन्यथाऽर्थबेघट्यात् बैघट्यच प्रधानशङ्काऽनुदय एव । पृथिव्यानियन्तृणा जीवानामिवेश्वरस्यापि सर्वनिय तुर्निय अन्तरा ▼

पेश्चया अनवस्थायां प्रसक्तायां निय-तृनियाम्ययोरभेदेन तत्परिहारइत्यपि दुरुतम् । अनवस्थाप्रसङ्गाभावात् । युक्त्या कल्प नायां ह्यनवस्थानं नथुन्याऽभ्युपगमे। श्रुतिश्च ‘नतस्समस्याम्यधिकश्च दृश्यत’ इत्यादि नियन्त्रन्तरं प्रतिषेधति | नम्चानवस्थाया मेदप्रयुक्तत्वादभेदेन तरपारहार इतिवाच्यम्; श्रुतभेदनिंबन्धनचोद्यस्य श्रुतविरुद्धाभेदकल्पनया परिहारानुपपत्तेः क्योरमेदः चळवत् पृथिव्यादेः परमात्मनश्च जडाजहयारक्या मावात् । नापि जीवन, पृथिव्यादिवन्नियाम्यतयाऽवगतस्य तेनैव

म्यायेग परमात्मनै क्यासंभवात् पक्षपातस्याहंतुकत्वाच्च । परमात्मसामानाधिकरण्यभेद निषेधौमयत्र समानौ । किं पृथि व्यादेस्स्वव्यतिरिक्तञ्ज्ञान प्रकाश्यत्वे ज्ञानस्यापि स्वव्यतिरिक्तज्ञान प्रकाश्यत्वेनानवस्याप्रसङ्गात् तत्परिहारार्थ जडाजदयोरवयं किं नस्यात् । शानस्य स्वप्रकाशत्वेनानवस्याऽनुदयात् मिथ्यासत्यजडाजडयोस्टयोप्स्वभावविरोधाश्चेतिचेत् तर्हि सर्वनि गूढार्थसंग्रह:

इत्यत्रापि सर्वलोकद्रष्टुरन्तयमिणएव पूर्वमुपस्थितस्य द्रष्टृशब्दविवझाया अवर्जनीयतया तद्व्यतिरिक्तजीवस्य निषेधएव नस. मवति । ‘अत’ इत्यत्र एतच्छन्दस्य अन्तर्यामिपरत्वात् । ‘अतोऽन्यदातम्’ इति वाक्ये मिथ्यात्वविवक्षाऽपि नसं भवति इति प्रांगेय जिज्ञासाऽधिकरणे (२४६.पु) निर्णीतम् । अतः परसंमताथ नात्र विवक्षितः। किंतु शाण्डिल्य

विद्यायां ’ एपम आत्मा’ इति त्रिवारमभ्यस्तवाक्ये षष्ट्या मेदस्य ‘शब्दविशेषात् ’ इति सूत्रोत्तस्य उपनिषद्भाध्ये

परैरमिधानेन ‘यमात्मानमन्तरी यमयति ’ इत्यत्रान्तर्यामयितुरेव ‘सत आमाऽन्तर्यामी’ इति वाक्ये उपस्थितिरवर्जनीया यमयितृ वस्य पूर्वमभावेन तात्पर्यविषयतया तस्यागे कारणामावेन ‘सत आत्मा ’ ’ एषत आत्मा’ इति चतुर्विंशतिवार श्रयोविंशतिवारमभ्यस्तवाक्येन आमासेन प्रष्ट्या अभ्यासेन भेदस्यैव विवचायाः प्रत्याख्यानासम्भवेन तादृशभेदस्यैव ‘ उभयेऽपिहि भेदेनैनम् ’ इत्यत्राभिप्रेतत्वं निर्णीयते । एवं तात्पर्य तु ’ नान्योऽतोऽस्ति ’ इति याक्यानन्तर ’ एपत आत्माऽन्तयाँमी’ इति काण्वमाध्यन्दिनपाठद्वये सद्भावेन युक्तमित्यपि निर्धीयते । अतश्च सगुणनिर्गुणविद्याविभागः शाण्डिल्य अन्तर्यामिविद्याद्वये कल्पयितुं न शक्यते ॥ इति अन्तर्याम्यधिकरणम्

(. प्र) परसम्मत पर्यालोचनंम्

४००

[[अन्तर्याम्यधि- १-२-४

श्रुतप्रकाशिका यन्तुरीश्वरस्याप्यात्मेश्वरतया नियन्त्रन्तरामावेनानवस्थित्यभावार्द्ध याहतदनईयोरस्वभावविरोधाच न जीवेश्वरयारेक त्वं युक्तम्

घारणादावव्ययमनवस्थापरिहारोऽनुसन्धेयः ||

किंच भेदोहि प्रतीयते, कथमभेदेनानवस्थापरिहारः । इत्थं - प्रतीयमानोऽपि भेदो मिथ्या, नच जडाजडयोरैक्य प्रसङ्गः, नियाभ्यपृथिव्यादिमिथ्यात्वादि पृथिव्यादेः परस्य च मेदामध्यात्वं जीवपरयोस्तु स्वरूपैक्यात् भेद मिथ्यावं, अत

एव च नानयस्थेतिचेत् स्यादेवानवस्था जीवपरैक्येऽपि पृथिव्यादिकंप्रति जीवस्यैव तदेकीभूतस्यापि ब्रह्मणो नियन्त्ररा

काङ्क्षाच्या निवारकाभावात् । यथा पृथिव्यादेजीवस्य च नियन्तृनियाभ्यमावमिथ्यात्वेऽपि तस्येश्वरप्रति नियाम्यत्वमपरमा र्थिक संभवति, तथा जीवंप्रति नियन्तुः परमात्मनोऽप्यपरमार्थनियन्तृत्वादेवान्यं प्रत्यपरमार्थभूतनियाभ्यत्वशङ्खां कोवार येत् । नियन्त्रन्तरनिषेधकं प्रमाणं निवारक मितिचेत् - यदि प्रमाण चलादन वस्यापरिहारः, तर्हि नियन्तृनियाभ्यभावपारमा र्थ्यमाश्रित्यैव सा परिहियता प्रमाणान्तराबाधेन निर्वाह संभवति बाघाश्रयणायोगात् । अतएव ‘नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा

इत्यपि परमात्मैवाविद्याकल्पितभेदेन नियन्ता नियाग्यश्च भवतीति न पारमार्थिद्रष्टृन्तरनिषेधपरं किंतु नियन्तृरूपद्रष्टुन्तर निवारणपरं विशिष्टे प्रकृतेसतीतरांनषेधस्य तत्तुल्येतरविषयत्वदर्शनात् । कथं प्रमाणान्तराप्राप्तं नियन्तृनियाग्यभावादि के

विधाय शास्त्रं तदेव प्रतिषेधुमलम् । कथमेकस्मिम्शरीरे प्रत्यगात्मद्वित्वमितिचेत् काऽत्रानुपपत्तिः । बहुत्वे प्रत्यत्तय हीये तेतिचेत् किं प्रत्यगात्मद्वित्त्व मात्रेऽनुपपत्तिः, उतैकस्मिन् शरीर, नप्रथमः सर्वेषामात्मनामहमिति प्रत्यत्तयैव खात्मानुभव दर्शनात् नद्वितीयः, एकस्मिन् शरीरे चक्षुराद्यभिमानिना देवानां प्राणसंवादे ‘अहं श्रेयसे विवदाना इत्यनेकेष }

प्रत्यक्त्वेन स्वात्माऽनुभवदर्शनात् । तत्र प्रत्यत्तवमेव सत्यं, भेदो मिथ्येतिचेत् ;; भेदस्सत्यः, प्रत्यत्तवं मिथ्या कि नस्यात्

उमयोरपि यत्रावस्तुल्यः ‘नेह नानाऽस्ति ’ इत्यादिकं भेदबाघकमितिचेत् तर्हि ’ तत्त्वमसि’’ अयमात्मा’ इत्या

दिकं प्रत्यत्तवबाघक किं नस्यात् परागर्थोहादंबुद्धिगोचर: । अयमिति निर्देशः प्रत्यक्त्वाविरोधी, प्रत्यक्तवस्य प्रमाणसिद्धत्वा दितिचेत् ‘नेह नाना ’ इत्यादिकमपि ततएव प्रमाणवशात् आत्मबहुत्वाविरोधि । अतो बहुत्वस्य परात्तवव्याप्यत्वामा वाज्यातिशून्यस्तकांभासोऽयम् । अतोऽन्तर्यामिविद्याया यथोक्त एवार्थः ॥ इति अन्तर्याम्यधिकरणम्

अथ वेदान्तसारः

सू-१९ अन्तर्याम्यधिदेवाधिलोकादिषु तद्धर्मव्यपदेशात् (१.२.१९) ’ यः पृथिव्या तिष्ठन्’ इत्यादिषु अधिदेवाधिलोकादिपद चिह्नितेषु वाक्येषु भूयमाणोऽन्तर्यामी परमपुरुषसर्वान्तर विदितत्वसरकत्वसनियन्तृत्वादिपरमा मघमेव्यपदेशात् ||

सू~ नच स्मार्तमतद्धर्माभिलापाच्छारीरच १.२.२० नायं प्रधानं जीयम तयोर संभावितसवांविदितत्यादिधमामिलापात् असम्मायनया यथा न स्मार्तम् तथा जायरीत्यर्थः ॥

[अन्तर्यायाध] १-२१२] अ-नयमिण एवं नोनितु परमेनजीवनिय

४०१

गूढार्थसंग्रहः Fi

(अघोनिर्दिष्टप्रन्थः ३९८.पु योजार्यानुसन्थेयः)

१

काशिकार्यान इत्यभूतलक्षण’ इति सूत्रे’कार प्राप्तः इत्यभूतः तस्य रक्षणमिथिंभू रक्षण तरस्तृतीयां विमतिः भवति अपि भवान् कमण्डटना छात्रमद्रासीत् इयुत्तम् अत्र पदमझरी ' क मण्डलुना छ ा त ् र म द ् र ा क ् ष ी त ् इति छोराध्यायोग्यास्य हस्त रति कमण्डहुन छात्रोऽय शातयन् इत्यर्थः एतत्यालोचनाया लोस्त काले विद्यमानत्वेन विशेषणाचपदातृतीया भवतीनि पुट विदुषाम् । ‘ना-योऽतोऽस्तद्रष्टा’ इत्यत्र निय तुर्निय अन्तरं निषिध्यत इति वृनिवारसम्मतार्थः सुत्याद्यानुगुण्यन युक्त इति पूर्व जिशासाधिकरण (२४६.पु) रस्त रइत्याशङ्कयात्रियाकतिमेदशात् ेण निरूरतम् |तेन (३) माध्ये सर’्दवीमुप दद्र्षय्तटेारौ ।यमुने, नान्योऽतोऽस्ति द ् र ष ् ट ा ' इति द्रष्टृन्तरनितिविरोधात् ‘यहि द्वैतमिव भवति इत्यादिश्रुत्यैव तथा हा निर्णयात इत्तम|। 4

8

,

?

'

एतच्छ्रुत्यर्थस्तु पूर्वमेत्र जिज्ञासाऽधिकरंग (४५५-८८६-८८७-८८८.पु) विस्तरेण निरूपितः । एव अय्यन्तसाराम 4

तेऽपि ||

१

एनेन ‘आमेल्येवोपासीत ’ इनि सूत्रिनब्रह्मविनिणरूपया चतुयायां ‘अनेन घेतत्सर्व वेद ’ इति एक

}.

शानेन सर्विज्ञान प्रतिशपूर्वक ‘ब्रह्मवा इदमप्र आसीत् तदात्मानमेवारेदह ब्रह्मास्मि इति तस्मात्तत्सर्वमभवत् १ इत्यभेदेनोपत्रव्य पटाध्यायान्ते मैत्रीयब्राह्मणे निगमनरूपे ‘यत्रत्वस्य सर्वमा मैवाभूत् सकेन पश्येत् इत्यादिन अमेदेनैषोपहारात् अध्यायचय मेटपर वे स्थितपविधतापर्य तदन्तर्गतस्य ब्रहमधुसूदन ्मलोकान्तरसूत्रा प्रतिपादनपरस्य महाप्रकरणानुशे, घेन तद्विरुद्धभेदपर भावात् ’ इति अद्वैर्तास

P

सरस्वत्युत्तनिया ॥

’ यत्रत्वस्य सर्वमात्मेशभून्’ इत्यस्य ईशावास्यानुराधेन परमतप्रतिकूलताया पूर्वमेव मन्थद्वयेऽपेि (गूढार्थह श्र,अ) साधनात् ‘आत्मेल्यॆयोगसीत’ इति वाक्यघाटनब्राह्मणोपक्रमस्थपुरुषशब्दस्य सवा अय सर्वासु पुरिशय इपाम्यात्युत्व्यसनामायमिद तरत्र प्रियमाणनिषेचनानुसाररूपइति सर्वशरीर्यर्थक्तय। सएप इह ‘आत्मत्येवोपासात’ प्रविष्ट आनसाग्रेभ्यःइत्यत पूर्व ‘तद्वेद व्याकृतमासीत्तारू इन्यत्र पुरुषशब्दार्थस्य तदनुगुणा मश दास याप्तः स्ष्टमुपपादनेन ‘सयोत एवेषमुपास्त न सवेद ’ इति व्यापकव्याप्यवस्मृद्वये एकोपासननिन्दान रं आल्येयोपासत’ इति वाक्यम् एतदनुसारेण ’ अनेन नावेद’ इत्यत्र सर्वस्य आमन्शब्दार्था त:पातितया आत्मशब्दार्थप्रटनन सर्ववेदनमेव विवक्षितम् इन्यत्र परमते आमन्दस्य वैयर्थ्यमेव । अतः। एषविज्ञानेन सर्वविज्ञानष थैव नास्त दात्मानमेवावेदाम इत्यत्र जीवान्तर्यामिब्रझाभेद एव विवक्षितः । रुच जीवब्रह्मभेदस्य श्रुतितात्पर्यवित्रय वएव समवति । एवमङ्गीकार एव ’ सएप इह प्रविष्ट आनसामेभ्यः इति वाक्यघ टितकोषीत ब्राह्मणैकरस्यम् इत्यादिक बहुत्रोपणदितम् । अतः उपक्रमस्यामेदपरत्वमेव सिद्धम् | मैत्रीयब्राह्मणमपि नपर मतानुकूलमिति पूर्वमेव बहुत्र निरूपितम् । अतः बृहदारकचतुरध्यायीमदपरैवेति सिद्धम् । एतेन ‘अहं ब्रह्मास्मि इत्यायने कक्षुतिस्मृत्यर्थक धन प्रकरण ‘अनेन ह ् य त स र ् व े र ् व े द ' इति उपत्रमात् जीवनझामेदव वाक्यप्रमयति मधुसूदन सरस्व युक्तिवे पर्षालंचिता । चित्ररणादौ सर्वत्र षड्विधता पर्यलिङ्गानि न परेषामनुकूलनीति उपनिषत्सारे निरूपितम् । भेदरव सूत्रकारता पर्यविषय इति दिक् ॥ 7

&

अह ब्रह्मास्मि

अतः द्वा िंशातेवार चतुर्विंशतिवारचाम्यस्तवाक्यानुरोध6ी

इति अन्तर्याम्यधिकरणशेषः 51

वेदान्तदीप:

४०२

[अन्तर्याम्यधि- १-२-४

सू -२१ उभयेऽपि हि भेदेनैनमधीयते १.२.२१ उभये काण्वा माध्यन्दिनाथ ‘यो विज्ञाने तिष्ठन् ’ (बृ. ५.७.२२) ‘य आमतिष्ठन्नात्मनोऽन्तरी यमात्मा सवेद यस्यात्मा य आत्मानमन्तरो यमयति ’ (५.७.२२) इति प्रत्यगात्मनो भेदेन, एनमन्तर्यामिणमधीयते; अत:परवायम् इति वेदान्तसार: t

अथ वेदान्तदीपः

सू-१९ अन्तर्याम्यधिदेवाधिलोकादिषु तद्धर्मव्यपदेशात् [१.२.१९] बृहदारण्यके’ पृथिव्यां तिष्ठन्पृथिव्या अन्तरों यं पृथिवी न वेद यस्य पृथिवी शरीर यः पृथिवीमन्तरो यमयत्येष

त आमाऽन्तपोम्यमतः ’ (बृ. ५.७.३) इत्यादिषु सर्वेषु पर्यायेंषु धूपमाणोऽन्तयमी कि प्रत्यगात्मा १ उत परमात्मेति संशयः । प्रत्यगात्मेति पूर्वःपक्षः, वाक्यशेषे ‘द्रष्टा… श्रोता… मन्ता’ इति श्रुतः ‘नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा ‘इति

द्रष्टुम्तरानेषेधाथ राद्धान्तस्तु-पृथिव्याद्यात्मपर्यन्त सर्वतस्वानां सर्वे वन निम्न निस्पाधिका मृत वादिषं च परमात्मन एवं धर्म इत्यन्तयामी परमात्मा | द्रष्टृत्वादिश्च रूपादिसाक्षा बार | सच ‘पश्ययक्षुः’ (श्वे. ३.१९) इत्या दिना परमात्मनोऽप्यस्ति । ‘ नान्येोऽतोऽस्ति द्रष्टा’ (बृ. ५.७.२३) इति च जीवनादृष्टान्तर्यामिद्रष्टृवत्, अन्तर्यामिण इप्यदृष्टद्रष्टुन्तरनिषेधपरः । सूत्रार्थ:– अधिदैवाघिलोषादिपर्दाचह्नितेषु वाक्येषु श्रयमाणान्तर्यामी परमत्मा सर्वान्तरख्व Wyd

सर्वाविदितत्व सर्वशरीरक व सर्वानेयमन सर्वात्मक वामृतत्वादिपरमात्मधर्माणा व्यपदेशात् || rc

सू–२० नच स्मार्तमतद्धर्माभिलापाच्छारीरश्च (१.२.२०) स्माते प्रधानम्, शारीरः प्रत्यगात्मा । स्मार्ते च शारीरश्च नान्तर्यामी, तयारसम्भावितोत्तधर्मामिलापात् । यथा स्मार्तस्याचेतनस्यासम्भावनया नान्तर्यामित्वप्रसक्तिः, तथा प्रत्यगात्मनोऽपीत्यर्थः ॥

सु उभयेऽपि हि भेदनेनमधीयते [१.२.२१]

उमये काण्या माध्यन्दिना अपि ‘यो विशाने थिन्, यआत्मनितिष्ठन्’ (बृ. ५.७.२२) इति यतः प्रत्यगात्मनो भेदेन - एनम् अन्तर्यामिणमधीयते; अतोऽय तदतिरिक्तः परमात्मा +

॥ इति वेदान्तदीपे अन्तर्याम्यधिकरणं समाप्तम् ॥

अन्तर्याम्यघि १.२४ ] अश्यादिपिना, सूने यमुनस्यैव ब्रात्यविषक्षा अथ अधिकरणसारायळी

.

नान्यो द्रष्टेतिचोरिति यदि न नियन्त्ररस्य व्युदासात् ।

द्रष्टृलाद्यं च तत्तद्विपयघटितधीरूपमोशेहि मुख्यं तद्धमी. काण्डमाध्यन्दिनपठतिगतास्तस्य चात्मा शरीरम् ॥

स्थानैस्यादव शासाद्वयपरिपठितावात्मविज्ञानशब्दा

बेकार्थायित्यकम्प्यन्तदृषि क्थयतो बुद्धिमेवेत्यपार्थः ।

लोकान्नायप्रासद्धपोरनुगमत इमौ घेतने ह्येकतानो

वाघः केनापि नास्मिन्मरति च सत इत्यादिभिस्सामरस्यम् ||

॥ इति अन्त यी भ्यघि करणं समाप्तम् ॥ अथ अदृश्यत्वादिगुणकाधिकरणम् गूढार्थसमह.

4

(अन्तयाँमित्र हागे – ‘य पृथिवी नवद ' ' यमाला नवद ' ' दृष्टो द ् र ष ् ट ा ' ' नान्योऽतोऽस्त द ् र ष ् ट ा ' इत्येतस्म पटक आत्माऽन्यनिषेधो नविवक्षितः सर्वान्तर्यामिणएव प्रभन तस्यान्तर्याभ्यन्तरानेषेधाव ता पर्यमिति ’ उभयेऽपिहि २

भेदेनेनमघीयते’ इत्यत्र निर्धारितम् | आगर यत्तदद्रश्यम्’ इत्यत्र अदृश्य त्यादि घर्माणामभिषानेन उपत्र मे 6

एकनिशानेन सर्वविज्ञानप्रतिशया ‘पुरुष एसयंम्’ ‘मझ वेद ब्रह्मैव भयति’ इति मध्ये उपसहारे व निर्गुणे वात्म्यमेत्र विवक्षितमिति आक्षेप परिहतु तत्रापि सगुणमेव जीवभिन्न ब्रा विवक्षितमिति निर्धारयति अदृश्यत्वादिगु णको धर्मोत्तेरित्यादिना । अनसून अदृश्यमान् घर्मोत्तेरितिवा ‘अदृश्य वादिक’ इतिवाइनभिधाय ‘गुणक’ इति

निर्देसूत्रोऽयमाशयः यत्सगुणमेवरात्र विवक्षित मिति । अदृश्य धर्मोत्तरित्यनमिघाय आदिपदोपादानेन अभावरूपम

वत् मात्ररूपघर्माणामध्यत्राभिघानन निर्गुणस्य नान विवक्षति पुर्टम | अत्र

{

ॐद्रश्यमप्रायम्’ इत्यत्र नञः धर्मे

यानकपदसममिध्याहृततया भेदयाचक नमन एवमयापनिषद्भाध्ये शङ्कराचार्येत्तया अत्र विभु सवंगतम् ‘इत्यन विध भवतीति विभु सर्वंगत व्यापक्माबादवत् इति (श.उ) माध्य उत्तम् ।’ अनेन सर्वंगतत्वमायाशन्दादिग्यः ' इति सूत्र (श) भाष्य ‘ आयामशब्दो व्याप्तत्रचनः’ इतिचोचम् | इत्थ च ’ सर्वे समाप्नोषि ततोऽांस सर्वः । इति गोताद्यनुसारेण ‘पुरुष एवेदगूँसर्वम् ’ इत्यादावमदव्यपदेशः तत्र पुरुयशब्दार्थपर्यालोचनायामपि अमेदव्यपदेश उपप द्यते रीतिस्तु पूर्वमेवोक्ता | ‘ यया तदक्षरमधिगम्यते ’ इत्यत्र अधिपूर्वक गमिघातो. प्राप्तयर्थंकत्वमेव (शं.3) माध्येउत्तम् परात्पर पुरुषमुपैतिदिव्यम्’ इत्युपमहारस्यत्ययें ‘मुत्तोपसुप्य व्यपदेशाच ’ इति सूत्रकार एव निश्चिनोति । ‘ब्रह्म वेद ब्रह्मैव मनति’ इति न परसमनायें मिलीमीत पूर्वमेव निरूपितम्। ‘कमि भगयो विज्ञाते सर्वमिदम् इत्यत्र सर्वांभेदएव बोध्यते । छान्दोग्ये सर्वाभेदस्सम्यगुस्पादित ' |

सच सिद्धान्

— इति पूर्वमेष निरूपितम् ॥

अथ अदृश्यत्यादिगुणकाधिकरणम् 1

श्रीभाष्यम्

सू — २२’ अदृश्यत्वादिगुणको धर्मोक्तेः (२.२.२२) आथर्वणि अधी-’ अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते । यत्तदद्रेश्यमग्रामगो नमनर्णमचक्षुरथोत्रं तदपाणिपादम् । नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्म तदव्यय यद्भूतयोनिं प रिपश्यन्ति धीराः’ (मुण्डक. १.१.५) इति तथोत्तरत्र ’ अक्षरात्परतःपर: ’ [६] इति तन १

अथ अदृश्यत्वादिगुणकाधिकरणम्

1

श्रुतप्रकाशिका H

सू-२२ अदृश्यत्वादिगुणको धर्मोक्तेः (१.२.२२) अदृश्यत्वादिगुणवशब्देनाक्षर पुल्लिङ्गनिर्देनाक्षरात्परत परश्च द्वयमापे विषयोयित इत्यप्रियेण वाक्यद्वय विष यतयोपाददानस्सशयन्त्र दर्शयति अथेत्यादिना | अद्रेश्यमप्राद्य, इन्द्रियादृश्यमनुमानाद्यवैद्य चक्षुरदृश्यमिन्द्रियान्तराद्दश्य या या अद्रेश्यं ज्ञानेन्द्रियाविषय अग्राह्यं पाण्यादि कार्यहानोपादानाद्यविषय | किमिहति । अदृश्यत्वादिगुण •

काक्षरस्य प्रकृति वमक्षरात् परत परस्य जीव चं न शक्यते नतूमयोरुभयात्मक यम् उभयन्न वाक्यद्वयपि किमदृश्य

त्वादिगुणकमक्षरात्परतः परश्च प्रधानपुरुषो उत परमा मेति विचार तदर्थं पृथिव्यादिसर्वा घत्या दृष्ट दृश्य वार्दिक निषिध्यमान किं पृथिव्यादि सजातीयमचेतन मेवाध्यमुपस्थापयति उत नेति । किमर्णनाभिदृष्टान्तोपादानमवेतन थियोप १

गूढार्थ सद

‘उपासानैविध्यात्’ इति पूर्वपादान्ते योऽयम उक्त्त सरव पूर्वाधिकरणेषु दयाऽदिगुणै पुत्रस्य दायभवत् ●

सष्टयनन्तर शरीर पुत्रवरिपालनायें मिनु स्थिते. जीवभिन्न परइनि साधनमुसेन अ तर्यामि व स्थ पनन तरतमभावापस

पलशङ्काया असम्भवप्रदर्शनन ऊ तराधिकरणे अपारीब्रह्मज्ञानस्येय गरिसाध्य 4 मायाहिरूप ब्रह्मविद्यासाघारणमिति निर्णयेन जीवमिन परशानमुपासना मकमित्यर्थस्य दृढीकरन थुतेषु रुगुणनिर्गुष विद्याविभग

कल्पनाया नावकाश इति अधिकरणत्रयेण साधिम् ॥ अथ पर वेद्या ज्ञानरूपा निभूत निगुण तद्ज्ञानस्यैव परमोक्ष फ्लम् अपरविद्या सगुणविद्यान्सरसम

भ पार पानत्यादिनिभागेषु निर्गुणा मनो विवोट दर्थवर्याले घनम तरा प्रागुता

नघत इति तन्मयो

नमध्यमित्य पूवाधिकरणे इत्यादिघमणमुच यत् अपि दर्माणानुसया प्रकृती स्वधर्मान C

स्पोति. स्वरिकारसामान्यादान घिनै → अनवार

उपादान

एवविज्ञानन सर्वविज्ञानचिन्ते । सदमाक्षर मुह

कभुनौ विशशनम् । प्रकृतिः उपादान तदधिष्ठाता चेतना या उशदान भवतीति साइथा वर्णयन्तीति तदधिष्ठा२१ ज घ

ए’दिपोशानिरासमुलन सिद्धान्तमाह-अदृश्यत्यादिगुणको धर्मो क्वेरिति ॥

अदृश्यत्या १.२५ [ ४०५

श्रीभाष्यम्

सन्द्रिधने-किमिछादृश्यत्यादिगुणकमक्षरमक्षरात्परतः परश्य प्रकृतिपुरषो उतोभयत्र पर १

मात्मैव इति । किं प्राप्तम् ? प्रकृतिपुरुषानिति । कुतः ? अस्पाक्षरस्य ’ अदृष्टो द्रष्टा’ (पृ.४ ७.२३) इत्यादाविय न द्रष्टृत्यादिश्चेतनधर्म इद्द धूयते, ‘अक्षरात्परतःपरः’ [मुण्डय. २.१.

२) इति च सर्वस्माद्विकारात्परभूतादक्षराइस्मात्परः क्षेत्रघरसमष्टिपुरुषः प्रतिपाद्यते । एतदु पतंभवति- रूपादिमत्स्थूलरूपा चेतन पृथिव्यादिभृताश्रयं दृश्यत्वादिष प्रतिदिध्यमानं पृ घिन्यादिमजातीय सूक्ष्मरूपाचेतन मेवोपस्थापयति, तच्च प्रधानमेव । तस्मात्परत्वं च सम ष्टिपुरुषस्यैव प्रसिद्धम् । तद्‌घिष्टितं च प्रधान महदादिविशेषपर्यन्तं विकारजातं प्रसृत इति श्रुतप्रकाशिका

स्यास्यमुरवृयति, उन नैनि। ‘क्मिक्षरात्सम्भवतीह विश्वम्’ इति विशब्दश्विदचिदा मकप्रदमुपस्थापयति उता चेतनमिति । अचेतनोपस्थापकत्वे स यूर्णनादृष्टान्तस्य चाचिद्राथयोदस्थापक स्पोपबृहतया निषिध्यमान दृश्यत्वादिषम चिदुपयापकमित्यदृश्यत्वादिगुणक प्रधानम्, परथ जीवइति स्यात् । यदा विश्वशब्दश्चिदचिदात्मक जगदुपस्थापकः तदो

र्णनामिदृष्टान्तस्य चाचेतन।पम्यानकतदुर्गृहकान्निषिध्यमान दृश्य वादिगुणकमपि नाचेतनोपस्थापकमिश्य्वादिगु पत्र परमा मा, परमा मनश्च परान्तरासम्भवात् अक्षरात्परत. परश्च परमा मेति परिम् | कुतइति । अदृश्द स्याहाँयौयतृजन्तपदविशेषणतया ‘धातुसम्बन्धे प्रत्यया इति स्मृतिवशेनार्थेि विश्रान्तिरवगम्यते अद्रेश्यम्’ इत्यपिचपद कृत्यप्रत्ययान्न वादहथिं तथाचादृश्यन्वादिव पूधिकरणे परमा मधर्मतयाऽत्रगतमिति नाक्षर प्रवृति अतएव अक्षरात्परतः परश्च नसमष्टिपुरुष नहि परमो र विद्यत इति शङ्कायामदृश्यत्यादिगुणवस्य प्रकृति यमुपपादयति अस्याक्षरस्येति । अन्तर्यामिविद्यायामपि नवेबलम् हृदय व परमातदाविष्टदादि चिय, तु तन्साचिव्यामावाददृश्यत्य नाचिद्वयावर्तमित्यर्थः । ‘अदृष्टो द्रष्टा’ इत्यादिना तिता तथाऽप्यक्षराप रत: परो न जीवः, मह्मक्षरात्पर ट्र्युक्तम् ‘परत परइती’ ति शङ्काया तस्य समष्टिपुरुष बमुपपादयति सर्वस्मा

दिति । सर्वस्माद्विकारात् परभूतादक्षरादिति । समानविभत्तिनिर्देश स्वारस्यात् परतोऽक्षगदिति रानाधिकरप्या दिति भावः । चेतनघमावशेषाभत्रणऽभ्यदृश्यत्व साधारणतया ननिर्णायक, अतोऽनुवूल्युक्तिव्सच्या दृndi रण यानुगुण इत्यश्राह-एतदुत्तमिति । तदन्यार्थप ब्राह्मणाटयाइदिये क्षत्रि यादौ वर्तन्ते, नतु श्वरचादौ पश्वादी वा । अचालकृशशब्दादय प्रत्यास्न्नावस्थान्तगश्रये सिकन्द् c

घर्भ्यन्तरे सन्निवृष्टबाघनस्य न्याय्यस्यात् । एवमदृश्य वादिगुणना घर्मिविशेषाषा हाय नियि रत्वेनाचॆतने प्रतिपने तस्यैव सूक्ष्मात्रस्यस्यादृश्यत्वादी च संभवति विजातीयघर्भ्यन्तरकल्पने गौरवप्रात्त पर याश्रय णमयुक्तमिति भावः ॥ दृश्यत्यादिनिषेधाद्रूपादियदचेतनत्वमपि नित

तथेति । न हृदय यादिव्याप्यमकेश्नत्व मन कादौ

व्यभिचारादिति भाव. । अदृश्य वादिगुणकस्य प्रधानत्वसमर्थनमुपजीब्याक्षरा परतः परस्य जीव यमाह तस्मादिति । ‘व्याम्’ यथोर्णनामि ’ इति चेतनदृष्टान्तः कथमित्यत्र हतदधिष्ठितंचेति । अनधिष्ठित वेड पे दृष्टान्त यथा पृथि इति चेतनसनिविमात्रापेक्षय दृष्टान्तः ‘यथासतः’ इीि पूर्वपक्षमुपसहरति अतइति ॥ .

t

‘विशेषण-नतरौ ’ इत्यत्र परसम्मतार्थपर्याोचनेन सिद्धान्तस्थापनम् [ अदृश्यत्वा १२५

४०८

श्रीभाष्यम्

सू-२३ विशेषणभेदव्यपदेशाभ्यां च नेतरौ (१.२.२३) श्रुतप्रकाशिका

सू-२३ विशेषणभेदव्यपदेशाभ्यां च नेतरौ [१-२.२३] मूढार्थसङ्ग्रह

T

तरवाक्यप्रतिपाद्यमानधर्मा विवक्षिता । अन उपक्र तापादान वस्य सर्वज्ञ वादिगुणकएव प्रतिपादनात् रुवंश वाटि गुणक भूतयोन्यक्षर ब्रह्मैव न प्रकृर्तिन जीव निरुपाधिक्सवज्ञवस्य जीव भगत | तस्य सर्वज्ञ व त्श्वन व

सादिकम्, ‘यदा पश्य दिव्यम्’ इत्यनन्धविगमना तरमय विद्वच्छन्दार्थज्ञान साभ्यसमिधानात् । अत्र ‘अद्य

इयत्वादिगुणक’ इत्युक्त्या सूत्रकृता परविद्यासु सर्वासु सगुणमेवोपास्यमित्यर्थं निरणायि || T

इन्द्रप्राणाधिकरण ‘जानीहि, उपास्त्र’ इति शब्दाभ्या उपासन शानरूपमिति निर्णयवत् ’ तमेवैक जानथ

7

● ओमित्या मान ध्यायथ आनन्दरूप परिपत धीरा तस्मि दृष्टे परावर’ इत्यादिना ध्यानान तरकाल्विर

माघौ दर्शनरूपताप्रतिपादनेन ’ यद्भूतयानिं परिपर्थात धीरा ’ इ युपभोक्तार्थस्य निष्कर्षणन पराया ध्यान स्तरकोलिक समाधि

ध्यान

शाभ्या च नेतरौ ॥ अत्र परे

ज्ञानरूपमवेति

चार्थद्वयस्य

अत्रापि

निष्कर्षोऽवसय

1

चिरेपणभेदव्यपदे

‘दिव्ये ह्यमूर्त’ इति दिव्य यादिविशपणन जीवमद तत्रैव ‘अक्षरात्परत पर

इत्यन प्रकृतिमदो विवक्षित इत्यर्थ इ युत्तम् । अत्र ‘परभूताटव्याकृताक्षरापर’ इति सामानाधिकरण्येन पदानामर्थ

मङ्गीत्य मूलप्रकृतिभेद इयुतम् | अक्षरात्पत पर इत्यन पञ्चम्यन्त पदोत्तरपरशब्दस्य पूर्वपञ्चमीकृत्यथतियोगिव मैद चद्बाघक वमेव व्यु पत्तिसिद्धम् । तदर्थस्यैव शीघ्रमुपस्थितरिति ‘अक्षरात्परत पर’ इति श्रुत्यर्थसिद्धो प्रकृतिविलक्षणजाव

वैलण्यमेन तत्र विवक्षितमिति जीवबोधक वमेव युक्तम् । एत्टस ‘परा पर दिव्यम्’ इयुत्तरतावपि परा पर

मिति शब्दप्रयागेण प्रतीत्या सस्य जीवनाप्य दक्यने । ‘नामरूपाद्विमत्त परापरम्’ इति श्रुत्यानुपूर्येव नामरूपादि छात्

परस्यैव प्राप्य व तत्र निर्वामिति सिद्धयाऽनशाप जीवावधिका कप एव विवक्षित | सामानाधिकरण वत्तव्यं

मियामहेतु वेदासाररीत्या अक्षरशब्दो जीवपर एव ] अक्षरभूतमश्चर प्रकृति तद्वद्धजीवश्च परभूतमपर नामरूपविनि

मु परिशुद्धा मस्वरूपम् । कारणा मना सत्रमाण स्वरूपपरिणामो नैव गच्छनि प्रवृते मळयषाले सदृशपरिणामाङ्गो कारात् स्वरूपरिणामय वेन जीवस्तताऽपि पर । बद्धस्य धर्मभूतज्ञानसोचविकास वन रनवेश । धर्म तज्ञानकोश्य मुस्तु] अक्षरशब्दार्थ इति युत्तम् । अयमर्थ ‘क्षररसर्वाणि भूतानि दूरस्थोऽक्षर उच्चत’ इत्यत्र

विवाक्षेत्र अतथ मुत्तजीवर मात्र विवक्षितम् ||

एनन ’ दिव्यायमूर्त ’ इत्यादिक जीवस्य मुक्तिकालिक रामवत्येत जीवपूर्वपस्यानि निगम । एतेन दिय

मित्रजीमेदस्य परमा ननि सिद्धया प्रतिभेदोऽारी सिद्धनीत्यभिप्रय मेदध्यपदशस्योभयसाधक व माध्य उम्

एवं विशेषणेनेकविज्ञानन सर्वविज्ञानमाया तव्यावृत्ति इत्यधरणादयोस प्रवृत्यधिकरणेऽपि यक्ष्यते ॥

}

,

अदृश्यत्वां- १-२५ ] • विशेष,इति सूत्येन प्रकरणे प्रध’नपुरुप॑थ्यावृत्तिः

४०९

श्रीमाध्यम

विशिनटि हि प्रकरणं प्रधानाथ पुरुषाच भूतयोग्यक्षरं व्यावर्तयतीत्यर्थः एव विज्ञा नेन सर्वविज्ञानप्रतिशोपपादनादिभिः । तथा ताभ्यामक्षरस्य मेध व्यपदिश्यते । अक्ष 3

रात्परतः परः ’ (मुण्डक.१.२.१) इत्यादिना तथा हि-‘स महानिद्यां सर्वविद्याप्रतिष्ठा

मय ज्येष्टपुत्राय ग्राह’ (मु.१.१.१) इति सर्वविद्याप्रतिष्ठाभूता ब्रह्मविद्या प्रशान्ता पर विचैव च सर्वविद्याप्रतिष्टाः तामिमां सर्वविद्याप्रतिष्टां विद्यां चतुर्मुखाथर्वाढिगुरुपरम्पर याङ्गिरमा प्राप्तां जिज्ञासुः ‘ज्ञानको ह वै महाशालोऽङ्गिरसं विधिवदुपसनः पप्रच्छ कस्मिन्नु भगवो विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवति’ (मु.१.१.३) इति । ब्रह्मविद्यायास्सर्ववि घाऽश्रयत्वाइलविज्ञानेन सर्वे विज्ञातं भवतीति कृत्वा ब्रह्मस्वरूपमनेन पृएम् ; ‘तस्मै स

होवाच द्वे विद्येवेदितव्ये इति हस्म ब्रह्मविदो वदन्ति परा चैवापरा च’ (मु.१.१.४) इति ने

ये

विषये परोक्षापरोक्षरूपे द्वे विज्ञाने उपादेये इत्यर्थः

तत्र परोक्ष शास्त्रजन्यं ज्ञानम्, अपरोक्ष योगजन्यम् । तयोर्ब्रह्मप्राप्त्युपायभूतमपरोक्ष ज्ञानम् तथ भक्तिरूपापन्नम् ’ यमेष वृणुने तेन लभ्यः ’ (मु. ३.२.३) इत्यत्रैव विशेष्यमाणत्वात् नदुपायश्चागमजन्य विकासाथासप्तकानुगृहीतं ज्ञानम् तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्माणा "

6

विविदिपन्ति यज्ञेन दानेन तपमाऽनाशकेन ’ (पृ. ६.४.२२) इति श्रुतेः । आह च भगवान् पराशरः- तत्प्राप्तिहेतुनच कर्मचोयतं महामुने । आगमोत्थं विवेकाश द्विधा ज्ञानं तथो

च्यते’ (वि.पु.६.५.६०) इति । ‘तनापरा ऋग्वेदो यजुर्वेद. ’ इत्यादिना ‘धर्मशास्त्राणि ' श्रुतप्रकाशिका

विशेषणशब्द व्याचष्टे विशिनष्टिहीति | कस्माकिमित्याह - प्रधानादिति । धर्मेत्य एवेति } मेद व्यपदेशशब्दं अष्टे तथेति हेतुद्वय निरीतुम ह तथाहीति । नवल विशेष्यवाचिना ब्रह्मविद्याशब्देन विशेषण बाचिना सर्यविद्याप्रतिष्ठामिशिदेनापि विपरविद्येषचेति । परमहाविया विद्या परवेश, सर्व ।

विद्याप्रतिष्ठा व सर्ववित्राश्रयत्व ज्ञातव्ये ब्रह्मणि कृत्स्नशाट व्यान्तर्भावात ब्रह्मशाने वृत्स्नवियशनाय भूंनीत्यर्थः । नह्माजशासमानेम ब्रहि प्रष्टव्य ’ कस्मिन्नु भगवः’ इति प्रश्नस्य वथ ब्रदाविषय वामित्यत्राह- ब्रह्मविद्यायाइति ॥ •द्वे विद्ये इति विद्याद्वय निविषयख्यातम् । तत्र वैश्चित् विद्या परमा मविषया अर्थान्तरार्वषयाचा

परविश्वेति के वर्मज्ञानमपसंदेद्या ब्रह्मशन परविद्ये युक्तम् । वैश्विदपरमार शाम मपरविद्या परमा मशान परविद्य व्यावृत्यर्थे व्याचष्टे ब्रह्मप्रेप्सुनेति । ब्रौत्र विषयश्चेत् द्वयोगपै कोमेद इत्यत्रह- परोक्ष परोक्षरूपेति । तस्त्रे त्यादिः J

’ संतपोऽतप्यत, ओदनपाक पचति’ इनिबत् ’ द्वे वियेतव्ये ’ इन्युत्तिः तत्र पल्तिमर्थमाह-उपादेयइत्यर्थइति । किं पसेच क्रिमपरोक्षमित्यत्राह- तत्रेति । ब्रक्षैत्र विषयश्चत् प्रथमनैबालमित्याह — तयोरिति । उपायभूत, अव्यध हितोपायभूत तस्यापि निष्फ्लत्वम प्रत्यवाक्यनायग.यत इत्यत्राह- तच भक्तिरूपेति । तर्हि किं प्रथमेने त्यत्रा-तदुपा 1

यश्चेति । साधनसप्तकं शास्त्रजन्यज्ञानं चोभयमभ्युपासना मक्शानस्य हेरिति यावत् । एतद्वैशयायाह आह चेति ।

अनेन विद्याद्वयस्य भिन्नविषयत्वोत्ति रुपवृहणविरुद्धेति दर्शित भवति, विवेकाध उचितमित्यर्थ । योसणेशम

ट्र्येऽरिकिंवाक्यं किं विषयमित्यपेक्षायामागमोत्थ ज्ञान तत्रेत्यादि वाक्येनोमित्याह-तत्रेति । ६ एर्वाह महशान हेटूः धर्मशास्त्रादिकीर्तन मिथे नचात्रागमोत्यत्वं ज्ञानस्य शाब्द प्रतीयत इत्यत्राह

52

}

[ अदृश्यत्या १२५

अधिकरणसिद्धान्तारम्भ.

४०६

श्रीभाष्यम्

तत्र दृष्टान्ता उपपद्यन्ते ’ यथोर्णेनामिस्सृजते गृहते च यथा पृथिव्यामोषधयरसम्भवन्ति । यथा सतः पुरुषात्केशलोमानि तथाऽक्षरात्सम्भवतीह विश्वम्’ (मुण्डक १.१.७) इति । अतोऽस्मिन्प्रकरणे प्रधानपुरुपायेव प्रतिपाद्यते इति ॥

एवं प्राप्ते धूम-अदृश्यत्वादिगुणो धर्मोक्के अदृश्यत्वादिगुणकोऽक्षरात्परत. परश्च परमपुरुष एव; कुतः ? तद्धम : ’ यस्सवेशस्सर्ववित्’ [मुण्ड.१.१.९) इत्यादिना सर्व

इत्यादिकास्तस्यैव धर्मा उच्यन्ते; तथा हि यथा तदक्षरमधिगम्यते’ [१.१.५] इत्यादिना अदृश्यत्यादिगुणकमक्षरमभिधाय ‘अक्षरात्सम्भवतीह विश्वम्’ (१.१.७) इति तस्माद्वि &

श्वसम्भवं चाभिधाय ’ यस्सर्वशस्सर्वविद्यस्य ज्ञानमयं तपः । तस्मादेतद्ब्रह्म नामरूपमन्नं च

जायते’ (१.१.९) इति भूतयोनेरक्षरस्य सर्वशत्वादिः प्रतिपाद्यते । तस्मात् ‘अक्षरात्परतः पर: ’ (२.१.२) इति च प्रकृतमदृश्यत्वादिगुणकं भूतयोन्यक्षरं सर्वेशमेव परत्वेन व्यपदि श्रुतप्रकाशिका

राद्धान्ते अदृश्यत्वेति । ‘परात्परं पुरुषम्’ इति वाक्य स्मारयति परमपुरपइति । क्स्य धर्मोत्तेरित्यपेक्षाया पूरयति तद्धर्मोक्तेरिति । नन्वक्षर प्रकृति, सर्वशस्तु स्वसन्निधानात् प्रकृयुपकारक प्रवृष्टपुण्यो जीवस्तदवस्थापक्षतो

मुनिति शङ्कायामाह—तथाहीति । तस्मादिति । अक्षरशब्दः प्रवृत्ताक्षरपर इतिभावः । भूतयोनेरक्षरस्येति । सार्व झ्यादेः घर्मिविशेषापेक्षाया प्रकृत एव धर्मी स्वीकार्यः, उपत्रमप्रतिपन्नपरित्यागन अप्रतिपन्नवल्पना योगात् ‘भूतयोनिम् तस्मादेतत् ’ इतिकारत्वप्रत्यभिज्ञानाच्च । अतः ‘यस्सर्वज्ञ. ’ ’ तस्मादेतत् ’ यत्तच्छन्दौ प्रकृताक्षरावेषयौ ततश्चाक्षरस्य

कारणत्वमन्त्र सृष्टिस्थित्युपयोगित्वेन सार्वइयादिविधीयत इत्यर्थः । ननु भूतयोनि वलिङ्गप्रत्यभिज्ञानादपि ’ अक्षरात्परत.’ इति श्रुतिप्रत्यभिज्ञान प्रवल पञ्चभ्यन्ताक्षरपद वाच्याह

प्रधानम् । अतस्तदेव ‘यया तदक्षरम्’ इत्यत्रापि प्रतिपाय व्अतस्तदनुवादेन सार्वश्यादिविधानमयुक्तमित्र द श्रुतिप्रत्यभिज्ञानादपि ’ येनाक्षर पुरुषवेद सत्यम्’ इति पूर्वोत्तभूत् योनि वस्लिीश प्रब $

लवात् । ननु ‘भूग्योनिम्’ ’ अक्षरात्सम्भवति ’ इन्युपादानमुच्यते ’ यस्सर्वज्ञस्सर्ववित्’ इति निमित्त वम् । अनो लिङ्गानुगृहीतत्वमसिद्धम् । नचैतावता अक्षरात्परत अक्षर पुरुषम् इति इति त्यभिज्ञानयोस्तु "

व्यत्वम् ’ अक्षरात्परतः’ इति प्रत्यभिज्ञानस्य ऊर्गनाम्दृष्टान्तानुगृहीत वन प्रावल्यादिति नैवम् । ऊर्णनामिष्टान्त १

स्यानिद्विशिष्टब्रझकारणत्वेऽप्युपपत्तेः, नचैतावता प्रत्यभिज्ञानयास्तुल्य व ‘अक्षर पुरुषम्’ इति प्रत्यभिज्ञानस्य प्रथम भाविनः प्रचलतया पञ्चम्यन्ताक्षरशब्दस्य तदविरोधन वर्णनीयत्वात् अता भूल्यान्यक्षरमव अक्षरं पुरुषम् ’ युच्यत A

पुरुष वात्कारणत्वेन प्रत्यमिशानाच्चाक्षरशब्दयाच्यस्स एव सर्वंश वादिगुणकः तथान्दसति ‘अक्षरात्सम्मवति’ ‘उस्मादे तद्ब्रह्म

इति पञ्चम्योवरूप्य न स्यात् । निमित्तोपादानाम्दे सत्येव ह्येक विज्ञनेन सर्वज्ञानप्रतिश नमुद्यते ॥

अक्षरं न परमात्मा अक्षरादपि परस्य प्रतिपन्न वाटित्यत्रा-पश्चादिति । पर वेन व्यपदश्यते प्रथमानेन पर aatir शब्देन व्यपदिश्यत इत्यर्थः । प्रकृतमदृश्यत्वादिगुणमिति अध्य वाटिगुवन र वाद थे। |

८

न सर्वगत्वेन दवायत्वेन च प्रवाई भूतवान्यक्षरं ऊपाणिपादम्’ ‘नित्य विभु सर्पगसम् '

५

अदृश्यत्या१-२.५ ]

‘पः’ इत्यनेन मिद्धानस्य सम्बनिरूपणम्

४८७

श्रीमाध्यम

क्ष यते

। अतः अक्षरात्परतः परः ’ (२.१.२) इत्यक्षरशब्दः पञ्चम्यन्तःप्रकृतमदृश्यत्यादिगुण

इतव्य न प्रधानपुर

फमक्षरं। अतोऽत्राक्षरशब्दो नामिघत्ते, तम्य भृतसूक्ष्ममचेतनं सर्वसम्यविश्वयोनेस्सर्वस्मात्परत्वेन तस्मादन्यस्य परत्यासम्भ घात् घृते | +

युतप्रकाशिका

‘तरुपुत्रशब्दसामानाधिकरण्यद ेनेदं पूर्ण पुरषेण सर्वम् दमूर्तशस्टेनपाणिपाद ’ ’ येनाक्षरं पुरुपं वेदमिशानात ’ इनिन अक्षरात्परतः प र स ् य ' यिव्यो ह ् य म ू र ् त . पुस्पः इति साह्याभ्यन्तरः इत्यनेन र '

$

1

शानाय भूतयो परमेवाक्षरान्त परयर्थः । सशस्य भूनयोग्यक्षरात्परत्वज्ञायुदासीय भूत्योदया दिगुगलोदन स्मारयति सर्वज्ञमेवेति । नन्यदक्षरशब्दार्थरूप्यपरिहाराय भूतयो-यक्षरात् सवंश व्यटिगुण कः पर तपुरुषम् ्यम्युप’गन्इतिनध्यमपिूरतस््यमािनह्सन–्निअतोऽक्षादिति । प ् र व ृ त ् त म दृश्यत्वादिगुणमिति ययादिगुणमेव ‘य े न ा क ् ष र ं क ृ ष ् ट े व ा क ् य े प ् र क ृ त , तदेव ‘प्रोवाच ' इति वत्तध्यतया प्रतिपादितमिति से प ् र ा ध ा न ् य े न पप्रतिपादनायोगात् ्रतिपाद्यत्यम्यगम्य।तेअतोऽञ्चरपुरुषो । अतोऽक्षरपुरुषन एवाक्षरात्परतः परत्वेनोच्यत इ त ् य भ ् य ु प े त ् य अन्यस्य प्रतिपाय साथ पचभ्यन्ताक्षरशन्दोत्त अपित्यक्षरात्परतः परपवेलभिप्रायः । ऊ हमेन्तनुं विवृणोति तस्येति । स र ् व ज ् ञ स ् य विश्वयोनेरिति । ‘अक्षरात्सम्सयतीह विश्वम तस्मादेतद्वक्ष नामरूप. च जायते’ इन्युभय कारण प ् र त ् य भ ि ज ् ञ ा न ा त ् भूतयो यक्षरमेव सर्वशमिति न सर्वशस्तदपेक्षया परत्यभिप्राय, सकिश्चित् र्वस्मात्’परइतित्वेनसमायाकनिषेधापत्रमागत तस्मादन्यस्य परत्वासम्भवादिति । भूतयोन्यक्षरमभिधायानन्तरमेव ‘यस्मात्परंना परम स्ति वादिय: । भूत्योक्षगदनन्यन्येन सशस्त्र पर क्रमविरोधेनाक्षरादर्थान्तरस्य परयासम्भब युक्त भवति ‘अक्षरादिति विमुच्यत इत्याह - अतोऽप्रेति । अतः यस्य पअकर्मषारतश्बम्धदरय्ोमरो्तभ्िनत्िनसवहििषयपरमात्मा प ् र थ म ा न ् त ा क ् ष र श ब ् द न ि र ् द े ष ् ट स ् य डम्श्रणात् प श ् च भ ् य न ् त ा क ् ष र श ब ् द न ि र ् द ि ष ् ट ् य त द भ ा व ा श ् च ल ् य थ ् ः , त ् व म ु प न ् न म ् आ स ् म न ् न े त ् र प्रकरण तपसा घीयते प ् र द ा ' ‘इतिहस्मयत् ब ् र ह ् म व ि द ो वदन्ति ' ‘तरस्यान्सामानाधिकरण्यमिति स्मादेतद्ब्रह्म नामरूपमन्नतन्न परशब्दस्य च जायते’पञ्चम्यन्नपदापेवात इत्य ब्रहाशब्दयान्निविषयत्वदर्शनात् । य त ् त ु समान विमति न ि र ् द े श स ् ख ा स ् व ा र स ् य ा य े ं न सामानाधिकरण्यम् । विंच परतोऽक्ष रादिति ननिर्दिष्ट ’ अक्षरात्परतःपरः ’ इतिहि क्रमः तत्स्वारस्यच न सामानाधिकरण्यम् | ,

,

।

।

"

गूढार्थसंग्रहः

य द ् व ा क ् य े उ प क ् र ा न ् त तदाक्ये व ि न ा क ् ष ै त ा स ् स व े ं गुणा विवक्षिता इत्यभावरूपगुण म ा त ् र विवक्षान्यात. त्यर्थमादिपदमुत्तम् । तेन नित्यस्त्रविभु वभूतयानि वगुणारसगृहीताः । अत्र विकारगतदृदयत्वादिनिषेधन दृश्यन्याः

अनादिपदेनादृश्यत्व

| धर्मोक् े इत्य र पद्वाक्यो

पप्ूररस्तव्पतकौ्षिनिषेधो वाच्य इति उपादानोपादेययोरमेनोपादाने द ृ श ् य त ् व प ् र स क ् त ी त ् र तनिषेधो य ु क ् त इति प ् र क ृ त ि र े व व ि व क ् ष ि त े त ि ण आशयः । ‘ अ व र ् ण म ि न ् य ु क ् त ् य ा प ् र क ृ त ि क ा र ् य ग त र ू प ा द ि श ू न ् य त ् व प ् र त ि प ा द न े न ‘अब्राक्षणमानय ' इत्यादाविव क ा र ् य . सजातीयस्यैव प्रतीतिरिति च मुख्याना एत ्तात्पर्येप्रकृतावसभवेन च ’ रूपादिमत्विरक्षास्थूलरूपन’ माध्यएव सूचितम् । अतश्च तद्वावये तो आदिपदवाच्यधर्माणी पूर्वपक्षिणइोत्नैययादि समता f

४०८

}

विशेषण नतरौ’ इत्यत्र परसम्मतार्थपर्यालोचनेन सिद्धातस्थापन[[अध्यत्वा १२५

श्रीभाष्यम्

सू-२३ विशेषणभेदव्यपदेशाभ्यां च नेतरौ (१.२.२३) श्रुतप्रकाशिका

सू-२३ विशेषणभेदव्यपदेशाभ्यां च नेतरी [१-२.२३] गूढार्थसङ्ग्रह

तरवाक्यप्रतिपाद्यमानधर्मा विवक्षिता / अन उपक्र तापादान वस्य सवज्ञ वादिगुणकएव प्रतिपादनात वाद गुणक भूतया यक्षर ब्रह्मैव न प्रकृर्तिन जीन निरुपाधिक्सबज्ञ स्प जीवइएभगत | तस्य परीधानम् सर्वंश व रच्चन सार्वदिकम्, ’ यदा पश्य दिव्यम्’ इत्यत्र र घविगमना तरमन विद्वच्छब्दाथज्ञानसाभ्यसमिधानात् । अत्र ‘अदृ इयत्यादिगुणक ’ इ युक्त्या सूत्रकृता परविद्यासु सर्वासु सगुणमेवापास्यमित्यर्थं निरणायि ॥ इन्द्रप्राणाधिकरण ‘जानीहि, उपख’ इति शब्दाभ्या उपासन ज्ञानरूपमिति निर्णयवत् ’ तमेवैक जानथ ’ ओमित्या मान ध्यायथ " आन दरूप परिष यति धीरा तास्म दृष्ट परावर इत्यादिना ध्यानान तरकालिकर "

माघौ दर्शनरूपताप्रतिपादनेन ‘यद्भूतयानि परिवर्यात घीरा ’ इयुपभोत्तावन परविद्याया स्तरकोलिकसमाधि

ध्यान

ज्ञानरूपभवति

चार्यद्वयस्य

अत्रापि

निष्कर्षोऽवसय

।

T

विशेषणभेदव्यपदे

शाभ्या च नेतरौ ||॥ अत्र परे ‘दिव्ये ह्यमूर्त’ इति दिव्य वादविशपणन जीवद तत्रैव ‘अक्षात्परत पर इत्यत्र प्रकृतिभदा विनति इत्यर्थ इ युत्तम् । अत्र ‘परभूताटव्याकृताक्षरा पर ’ इति सामानाधिकरध्येन पदानामर्थ मीत्य मूलप्रकृतिमद् इ युतम् | अक्षरात्पत पर इत्यन पञ्चम्य तपदोत्तरपरशदप पूर्वपत्प्रत्याि ववाधक बमव व्यु पत्तिसिद्धम् । तदर्थस्यैव प्रमुप स्थतरित ‘अक्षरात्परत पर’ इते श्रुत्यर्थसिद्धी प्रकृति वेल्क्षजाव

वैलण्यमेव तत्र वितमिति वाघवमेव युत्तम् । एत्दथस्त्र पथ पर - दिव्यम्’ इ युत्तरताबाप परा पर

मिति शब्दप्रयागण प्रतीत्या तस्य जीवनाप्य कथनेन ’ नाममा परम इति श्रुत्यानुपूर्येव नामम्पादिभु }

4

चात् परस्यैव प्राप्य न तत्र मिति सिद्धयाइनाप जीवावधिका कप एवं विवक्षित

| सामानाधिकरण्य वक्त य

हेतु दाउरदशब्दो जीवपर एव | अक्षरभूतमपर प्रकृति तद्वद्रजीवश्च परभूतमक्षर नामरूप विनि मुत परिशुद्धा मस्वरूपम् । कारणा मना सच्चमाण स्वरूपपरिणामो नैव ग छनि प्रकृत मळयाने सहपरिणामाङ्गी

कारात् स्वरूपपरिणामय वे जावस्तताडाप पर । बद्धस्य धर्मभूतज्ञान विकास वन क्षरकाशवव निदेश | धर्म तज्ञान सङ्काचश्थ

मुतस्तु अक्षरशब्दाथ हशत युत्तम् | अयमथ क्षरस्वाणि भूतानि दूरस्थोऽक्षर उच्यत’ इत्यत्र (

विवक्षेित्र अतश्च मुत्त जीवपरत्वमवात्र विनाश्तम् ॥

एनन ‘दिव्याह्यमूर्त ’ इत्यादिक जावस्य मुक्तिकालिक सभवल्यानि जीरपूर्वपञ्चस्पारि निगम । मत दिव्य वामूर्तीयादे जीत्रेऽसभव | अत विशेषगादित्यननैव जीरभेदसाधन सभवतीत सम् अन प्रथमयाजनायां प्रकृति मिनबीन मेदस्य परमात्माने सिद्धया प्रकृतिमेदाऽपि सिद्धनीत्यभिशल भदध्यपदशमयमदसाधक व भाध्य उत्तम् ।

एशेषणेनेक विज्ञानन सबरिशानमातश्या मत व्यावृत्ति इत्यधिकरणादयोचा प्रत्यधिकरणेऽपि वक्ष्यते ||

अदृश्यत्वां- १-२५ ] • विशेषत, इति सूत्रेत्रित्येक प्रयग्णे प्रघ’नपुरुषव्यावृत्तिः

४८९

श्रीमाप्यम

विशिनटि हि प्रकरणं प्रधानाच पुग्पाच भूतयोग्यहरं व्यावर्तयतीत्यर्थः । एषविज्ञा नेन सर्वविज्ञानप्रतिशोषपादनादिभिः । तथा ताभ्यामक्षरस्य मेध व्यपदिश्यते ‘अक्ष रात्परतः परः ’ (मुण्डक.१.२.१) इत्यादिना । तथा हि - ’ स प्रनिद्यां सर्वविद्याप्रतिष्ठा

मथर्राय ज्येष्टपुत्राय ग्राह’ (मु.१.१.१) इति सर्वविद्याप्रतिष्ठाभूता ब्रह्मविद्या प्रकान्ता पर विय च सर्वविद्याप्रतिष्ठाः तामिमां सर्वविधाप्रतिष्ठां विद्यां चतुर्मुखाथर्यादिगुरुपरम्पर यारिमा प्राप्तां जिलासुः ‘ज्ञानको ह वै महाशालोऽग्निरस विधिवदुपसन्नः पप्रच्छ

यस्मिन्नु भगवो विशाते सर्वमिदं विशातं भवति’ (मु. १.१.३) इति । महाविद्यायास्सर्ववि घाऽश्रयत्वाद्ब्रह्मविज्ञानेन सर्वे विज्ञातं भवतीति कृत्वा ब्रह्मस्वरूपमनेन पृष्टम् ॥ ‘तस्मै स

होगाच द्वे विद्येवेदितव्ये इति हस्म यद्ब्रह्मविदो वदन्ति परा चैवापरा च (मु.१.१.४) इति । ब्रह्मवेना हे ये दिये ग्रह्मविषये परोक्षापरोक्षरूपे द्वे विज्ञाने उपादेये इत्यर्थः तत्र परोक्ष शास्त्रजन्यं ज्ञानम्, अपरोक्षं योगजन्यम्। तयोर्ब्रह्मप्राप्त्युपायभूतमपरोक्ष ज्ञानम् ·

तच भक्तिरूपापन्नम् ’ यमेवैर वृणुने तेन लभ्यः ’ (मु. ३.२.३) इत्यत्रैव विशेष्यमाणत्वात् तदुपायश्चागमजन्यं विकासासानुगृहीतं ज्ञानम्, तमेतं वेदानुवचनेन प्राह्माणा विविद्विषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाडनाशकेन ’ (वृ ६.४.२२) इति श्रुतेः । आह च भगवान् &

•

पराशरः तत्प्राप्तिहेतुनेच कमंचोतं महामुने । आगमोत्थं विवेकाच द्विधा ज्ञानं तथो

च्यते’ (वि.पु.६.५.६०) इति । ‘तत्रापरा ऋग्वेदो यजुर्वेदः’ इत्यादिना ‘धर्मशास्त्राणि ' श्रुतप्रकाशिका

}

विशेषणशब्द व्याचष्टे विशिनष्टिहीति स्माकिमित्याह - प्रधानादिति । वैधरित्या - एफेति । भेद |

,

व्यपदेशशब्दं बाचिना ध्याचष्टे तथेति । हेतुद्रय विपरीतुम सर्यविद्याप्रतिष्ठामितिशब्देनापि हब्रदाविषयत्व तथाहीति विशेषण ।समय नवल पर विशेष्यवाचिना विधवचेति । ब्रह्मविद्याशब्देन परब्रह्मविया विद्यापरविद्या, सर्व विद्याप्रतिष्ठात्व सर्वविद्याश्रयस्य शातव्ये ब्राणि कृत्स्नशार व्यान्तर्भावात ब्रह्मशाने वृनविदयशनान्य. भूतानीलर्थः ।

ब्रह्मजिज्ञासमानेन ब्रहि प्रष्टव्य ’ कस्मिन्नु भगन. ’ इति प्रमस्य वथ ब्रह्मविषय वमित्याह - ब्रह्मविद्यायाइति1

द्वे विद्ये इति विद्याद्वय मिविषयत्नतरैयख्यातम् । तत्र वैश्रित् “विद्या परमा मविषया अर्थान्तराषा

||

परविंषदेति, के श्च वर्मज्ञानमप विद्या ब्रह्मशन परविद्येयुक्तम् । वैश्विदपरमालशानमपरविद्या परमामशान पर वे दुक्कं सद्व्यावृत्यर्थे व्याचष्टे ब्रह्मप्रेप्सुनेति । ब्रह्मैव विषयश्चेत् द्वयोरापै कोमेद इयन ह - परोक्ष परोक्षरूपेशति । तस्टे त्यादिः

‘संतपोऽतप्यत, ओठनपाक पचति’ इनिबत् ‘द्वे विषेतव्ये ’ इन्युक्तिः तत्र परितमर्थमाह-उपादेयइत्यर्थइति । किं परोक्ष क्रिमपरोक्षमित्यत्राह— तत्रेति । ब्रक्षैत्र विषयश्चत् प्रथमनैवालमित्याह -तयोरिति । उपायभूल, अध्यक्ष हितोपायभूत तस्यापि निष्पत्त्यवाक्यनायगायत इत्याह - तश्च भक्तिरूपेत । तर्हि किं प्रथमेन यत्राह-सुपा यश्चेति । साधनसप्तकं शास्त्रजन्यशान घोभयमभ्युपासना मक्शानस्य हेतुरिति यावत् । एतद्वैशयायाह-आह चेति । अनेन विद्याद्वयस्य भिन्नविषयत्वोत्ति रुपबृहणविरुदेति दर्शित भवति, विशेषाय उत्थितमित्यर्थः । यथेतहक्ष्णेशन

द्ववेऽपि किं वाक्यं किं विषयमित्यपेक्षायामागमोत्यं ज्ञान तत्रेत्यादि वाक्येनोसमित्याह-तप्रेति । वेद एयह महशान हेतुः धर्मशास्त्रादिकीर्तनं किमर्थे नचात्रागमोत्थव शानस शाब्द प्रतीयत इत्यनाइ 62

र

(7)

श्रीभाष्यम्

(मुण्च.१.१.५) इत्यन्तेन आगमोत्थं ब्रह्मसाक्षात्कारहेतुभूतं परोक्षज्ञानमुक्तम् । साङ्गस्य $

सेतिहासपुराणस्य सधर्मशास्त्रस्य समीमांसस्य वेदस्य ब्रह्मज्ञानोत्पत्तिहेतुत्वात्। ‘अथपरा यया तक्षरमधिगम्यते’ (१.१.५) इत्युपासनारयं ब्रह्मसाक्षात्कारलक्षणं भक्तिरूपापश्वज्ञानं ‘यत्तदद्वेश्यमग्राह्यम्’ इत्यादिना परोक्षापरोक्षरूपज्ञानद्वयविषयस्य परस्य ब्रह्मणस्वरूप मुच्यते ’ अथोर्णनाभिस्सृजते गृहते च ’ (मु.१.१.७) इत्यादिना । यथोक्त स्वरूपात्परस्माह ह्मणोऽक्षरात्कृत्स्नस्य चेतनाचेतनात्मकप्रपञ्चस्योत्पत्तिरक्ताļ विश्वमिति वचनान्नाचेतन

मात्रस्य ’ तपसा चीयते ब्रह्म ततोऽम्नमभिजापते । अन्नात्प्राणो मनस्सत्यं लोकाः कर्मसु चामृतम् ॥ ’ (१.१८) इति ब्रह्मणो विश्वोत्पत्तिप्रकार उच्यते; तपसा ज्ञानेन ’ यस्य ज्ञान

मयं तपः ’ (१.१.९) इति वक्ष्यमाणत्वात्। चीयते- उपचीयते; ‘बहुस्याम् ’ (छां.६.२.३, तै.आन. ६) इति सङ्कल्परूपेण ज्ञानेन ब्रह्म सृष्ट्युन्मुसं भवतीत्यर्थ। ततोऽन्नम भिजायते अद्यत इत्यन्नम्, विश्वस्य भोक्तृवर्गस्य भोग्यभूतं भूतसूक्ष्ममव्याकृतं परस्माद्ब्रह्मणो जायत इत्यर्थः ; प्राणमनःप्रभृति च स्वर्गापवर्गफलरूपसाधनभृत षर्मपर्यन्तं सर्वे विकारजातं तस्मा

देय जायते । ‘यस्सर्वशस्सर्ववित्’ (मु. १.१.९) इत्यादिना सृष्ट्यु करणभूतं सार्वइयसत्य

सङ्कल्पत्वादिकमुक्तम् । सर्वशात्सत्यसङ्कल्पात्परमाह्मणोऽक्षरादेतत् कार्याकारं ब्रह्म ● नामरूपविभक्तं भोक्तृभोग्यरूपं च जायते । तदेतत्सत्यम् ’ (मु १.०.१) इति परस्य ब्रह्मणो निरुपाधिफसत्यत्वमुच्यते । ‘मन्त्रेषु फर्माणि कवयो यान्यपश्यस्तानि त्रेतायां बहुधा स ,

तानि । तान्याचरत नियतं सत्यकामाः ’ (१.२.१) इनि सार्वइयसत्यसङ्कल्पत्यादिकल्याण

गुणाकरमक्षंरं पुरुपं स्वतस्सत्यं कामयमानास्तत्प्राप्तये फलान्तरेभ्यो विरक्ता ऋग्यजुस्सामा f

श्रुतप्रकाशिका

समस्येति । सपरिकरस्यागमस्य तज्ज्ञानहेतुत्वादपराविद्येयुक्तमित्यर्थ: । ‘तत्रापरा ऋग्वेद इत्यादिघावयमोत्थ ,

ज्ञानविषयत्व पूर्वोतोपबृहणवचनेन ’ द्विधा ज्ञान तथोच्यते’ इत्यनेन स्पष्टीकृतम्। ‘अथ’ इत्यादिवास्यस्य विये जम्पशन विषयत्वमाह - अथेति । उत्तमित्यन्वयः ‘यत्तत् ’ इत्यादिवाक्यस्य विषयमाह- यतदिति । यथोर्णनाभि रिति । भूतयोनित्यविवरणमित्यर्थः । ’ तपसा चीयते’ इत्यादिक व्याचष्टे ब्रह्मण इत्यादिना 1 विश्वस्य भोषट्य. गेस्य इत्यनेनैतद्वाक्य स्पसत्यशब्दो व्याख्यातो भवति, सत्यशब्दवाच्यस्य भोवतृनर्गस्यत्यर्थ फलसाधनभूतफर्मपर्यन्त .

मिति । ’ लोकाः स्वर्गादयः कर्मसुचामृतं कर्मस्वायत्तममृतम् अमृतत्वसाधनभूव कर्म’ इत्यर्थतिमायः । 6

पुनस्र्गाभिधानपौन रत्तयमा यस्सर्वज्ञइति । यथा ’ दना जुहोति ’ इति वाक्ये शांतिपदेन ‘अप्रिोत्र जुहोति’ इति विदितं होममनून दस्तत्साधन व विधीयते तथा कारणानुयादेन सर्यशयादिगुणबिधानमित्यर्थः । भोक्टमोग्यरूपं च जायते इत्यनेनानशब्दो व्याख्याती भवति । ‘अद्यवेत्ति घ भूवा ने शब्द नियंचमम्

द्वितीयखण्डामाह- तदेतत्सत्यमित्यादिना | परत्येति । कारणम्वशतिदोषव्यास्यमुक्तप्रायः मन्त्रेय. }

त्यादि । केचित्सत्यकामपद चतुर्मुखलककामपर व्याचक्षत इति तद्व्युदासार्थमाह-सार्पश्येति । कमनीय याय या नाकर बमुलम् | अक्षरपुरुष स्वतस्सत्यं मामयमाना इति । तदेतत्सत्यम् ’ येनाशर पुरुष पेद सत्यम् । <

पुन ‘वदेवत्सत्यम्’ इति पूर्वाश्याप्रमुखादितिमाय: 1

अइयत्या १२५ ]

४११

श्रीमाप्यम्

थर्यमु कविभिटानि वर्णाश्रमोचितानि नेताग्निषु बहुधा सन्ततानि कर्माण्याचरतेति ‘एपथः पन्थाः ’ (१.२.१) इत्यारम्य ’ एपयःपुण्यस्मुटतो झालोकः’ (मु. १.१.६) इत्यन्तेन कर्मा ,

नुष्ठानप्रकारं, श्रुतिस्मृतिचोदितेषु फर्म स्वेदनरकर्मवैधुर्येऽपीत रे पामष्टितानामपि निष्फल त्यम् अयथाऽनुष्ठितस्य घाननुष्टितसमत्यम् अभिधाय ‘लवाहोते अढा यशरूपा अष्टाद कमयरं येषु कर्म । एतच्छुयो येऽभिनन्दन्ति मूढा जरामृत्यृ ते पुनरेवापि यन्ति ’ (१.२.७) इत्यादिना फलामिसन्धिपूर्वयत्वेन ज्ञान विधुरतयाचावरं षर्माचरतां पुनरावृत्तिमुपवा ‘तप यद्धे ये सुपयमन्ति’ (मुण्डक. १.२.११) इत्यादिना फलाभिसन्धिरहितं झानिनाऽनुष्टितंय में ग्रलप्राप्तये भवतीति प्रशम्य ’ परीक्ष्य लोकान्’ (१.२.१२) इत्यादिना चटर्मफलेषु विर कस्य यथोदितकर्मानुगृहीतं ब्रह्मप्राप्त्युपायभृतं ज्ञानं जिशासमानस्य च थाचायॉपसदनं विधाय’ तदेनत्मत्यं यथा सुदीप्ताम् ’ (२.१.१) इत्यादिना ’ सोऽविद्या प्रन्थि विकिरती ह

सोम्य ’ (२.१.१०) इत्यन्तेन पूर्वोकस्याक्षरस्य भृतयोनेः परस्य ब्रह्मणः परमपुरुपस्थानु श्रुतप्रकाशिका

मैदेन घेता अमेय ’ अनित्रयमिदं त्रेता ’ इति नैघण्टुक: आचरततीति । उच्यत इति पूर्ववाक्यानुषङ्गः एप.

इत्यादि । एकतरक्मवैधुपीतर निष्पमित्यनेन ’ यस्यामहोत्रमदर्श चूर्णमासमनाप्रयणमतिथियर्जितं च अड्डे तमवैश्वदे॒षम् ’ इत्यस्यार्थोऽभिप्रेतः अयथाऽनुष्ठितस्थान नुष्ठिनसमत्यचेत्यनेन ‘अश्रद्धया अविधिना हुतमासप्तमा

‘तस्य लोकान् हिनलि ’ इत्यस्यार्थ उक्तः । इद च निफ्लसाधनकर्मविषयमुत्तम् ‘प्लवाहोते अदृढा’ इति त प्रक

रणत्यात् ’ नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति ’ इति मोक्षसाधनकर्मणा यथास विपरीतत्यप्रतिपादनाथ यातइत्यादि । अष्टा दशक्किम् ’ अष्टादशस्मृयुक्त श्रुतेरापे प्रदर्शनार्थमिद श्रुतिस्मृति चोदित क्त्यर्थः । यद्वा पोटशचित्रपक्षीयजमानरूपा

ष्टादशपुरुषेषु विहितम् । यदा ‘नवप्राम्यान्पशूनालभते नवारण्यान् उभयान्पशूनालभते ’ इति थु युक्ताष्टादशपशु इविष्फ कर्मेति । यशशब्दः कर्मसामान्यवाची यषु पुरुष स्मृतिविद्दितमवरवर्माये नन्दन्ति ते पुरुषा जरामृ यू अपियान्तीत्यन्वयः । ब्रह्मप्राप्तये भवतीत्यनेन ’ सूर्यद्वारेण ते विरजा. प्रयान्ति यत्रा मृतरसपुरषोऽव्ययात्मा’ इत्यस्यार्थ उत्त: । ‘परीक्ष्य लोकान्’ इत्यादिवाक्य गुरूपसत्तिविषय नियमविधिः अभ्य न्यायसिद्धार्थानुवादरूपम् ॥

तृतीखण्डार्थमाह-तदेतत्सत्यंयथेत्यादिना | भूतयन्यक्षरयाक्षरापरतः परस्यवानन्यन्यसिद्धये प्रथमतृतीयस

ण्डयौरक व्यंप्रन्यमिशार विशेषणानि दशयत पूर्वोत्तस्यत्यादिपदः पृत्त वह प्रतिपाद्य वप्पादकानिपटातूराण ‘ तदक्षरमधिगम्यते ’ ’ भूतयोनिं परिपश्यन्ति तथाक्षरा द्वावधारसोभ्यभाया प्रजायन्ते तत्र चैवापियन्ति ' 96

इति वाक्ययोरेविषय वदर्शित अक्षरस्य भूतयोनेरिति ’ तपसा चीयते ब्रह्म " तपो ब्रह्म परामृतम्’ इत्यनयो

रेककण्ट्य दर्शित परस्य ब्रह्मण इति ’ तस्मादेतद्वा ’ इत्यवगतकार्यनन्नव्युदासार्थः परशब्दः । तेनेदंपूर्ण पुरुषेण ' ‘ पुरुष एवेदगूँसर्वम् ’ इत्यनयारेकावयय वाभिप्रायेण परमपुरुषस्येन्युक्तम् । तत्र ’ यस्मात्परं नापरमस्ति इयुक्त

सनाम्पचिकराहित्यसूचनार्गः परमशब्दः | अक्षरपुरुषशब्दाभ्या ’ येनाक्षरं पुरुषम् ’ इति द्वितीयखण्डपाध्ये चदर्शित

मषति अहि ‘अक्षराद्विविधास्सोम्यभाताः प्रजायन्ते तत्रचैयापियन्ति ’ इत्युक्तया ’ दिव्योयमूर्त पुरुषः सथा

सभ्यन्तरः’ इति प्रकृतकारणाक्षरपरामर्शितउब्देनाक्षशन्यरतः परस्य सामानाधिकरण्यात् भूत योन्यक्षरमेवाक्षरा परत }

[ अश्यत्या १२५

प्रकरण स्क्यानामर्थनिरूपणम्

४१२

श्रीसाध्यम

फ्ते स्वरूपगुणसह सर्वभूतान्तरात्मनो विश्वशरीरत्वेन विश्वरूपत्वम् तस्माद्विश्वसृष्टि च विस्पष्टमभिधाय ‘आविस्सन्निहितम् ’ (मु. १.२.१ ) इत्यादिना तस्यैवाक्षरस्याव्याकृतात्प 6

रतोऽपि पुरुषात्परभूतस्य परम्य परव्योति प्रतिष्ठितस्यानवधिकातिशयानन्दस्वरूपस्य

हृदयगुहायामुपासनप्रकारम् उपसनस्य च परभक्तिरूपत्वमुपासीनस्याविद्याविभोक पूर्वकं लसमं ह्मानुभवफलं चोपदिश्योपसंहृतम् | ९

श्रुतप्रकाशिका

पर इत्यवगम्यते नहि तस्मादक्षरात्पर इत्युवम् | अपित्रा पर इति पश्चादपि ‘न तस्माज्ञायते प्राण एप सर्व

भूतान्तरात्मा ’ ’ तस्मादग्निस्समिधश्च सूर्य.’ इति इत्यारम्य ’ अतस्सर्वा ओपधय इत्यन्तेषु वाक्येषु तमेव तदे तच्छब्दैः परामृश्य ’ एतेषु भूतेषु तिष्टते ह्यन्तरात्मा’ इत्युक्त्वा ’ पुरुष एवेदगूँसर्वम् ’ इत्यामेघानात् भूतवान्ज

क्षरब्रह्मशब्दवाच्यः पुरुष प्याक्षरात्परत इति प्रतीयते अनुक्तैरस्वरुप गुणैरित्यनेन ‘दिव्योह्यमूर्त पुरष ’ इत्या युत्ता: दिग्यत्यामूर्तत्वविभु वादयो गुणा विवक्षिताः । विश्वरूपाय विश्वकारत्वम् । तदेव विश्वशरीरशब्दन विशेषितम्, 6

सदुपपादक सर्वभूतान्तरात्मतेयति पदम् । अन्तः प्रविश्य नियन्तृत्वादस्य विश्व शरीरतया प्रकारइत्यर्थ अनन ‘पद्धयां

पृथिवीप ’ अतश्च सर्वा ओपघयो रसाच ’ एतेषु भूतेषु तिष्ठते ह्यन्तरात्मा पुरुष एवेदगूँसर्यम्’ इति श्रुत्यर्थोऽनुसहितः | तस्माद्विश्वसृष्टिचइत्पनेन ‘तस्मादमिरसमिधश्च सूर्यः सोमःपर्जन्य ओषधय इत्याद्यर्थ {

उक्त: । बिस्पष्टमित्यनेन, प्रथमतृतीयसण्डयोः पौनकत्तय परिहार, पूर्वोत्तसृष्टिप्रपञ्चनपरत्वान्नपुनरुत्तरित्यभिप्राय |

चतुर्थखण्डा र्थमाह - आधिरिति । आविस्सन्निहितम् योगिनामपरोक्ष सन्निहितम् | तरुव प्रथमतृतीसण्डमा

पादितस्य अव्याकृतादिति । ‘अक्षरात्परत परस्य ’ इति तृतीयखण्डप्रतिपादितस्येत्यर्थः तदेतदक्षरं ब्रह्म ’ इति

वाक्यमभिप्रयन्नाह – परस्य ब्रह्मण इति । ‘यस्सर्वज्ञस्सर्वविद्यस्यैष महिमा भुवि | दिव्ये ब्रह्मपुरेह्येप व्योमन्या

त्मा प्रतिष्ठितः ॥’ इत्यस्यार्थमाह - परमव्योम्नि प्रतिष्ठितस्येति । ‘यस्यैप महिमा भुवि ’ इति लीलावभूयन्त्रय उक्त: | दिव्ये व्योम्नीति त्रिपाभूितिया| ब्रह्मपुरे इति शब्द: ’ एतत्सत्यं ब्रह्मपुरम् इतिबन्नकमंधारय ब्रह्मपुर आत्मा प्रतिष्ठित इति व्यतिरेषानदेशात् ’ तद्विज्ञानेन परिपश्यन्ति धीरा. आनन्दरूपममृतं यद्विभाति’ इतियाँव 9

हदि निधायाह - अनवधिकातिशयेति । हृदयगुहायामुपासनत्रका रमिति । ‘एतद्योवेद निहित गुहायाम् '

इति पूर्वखण्डावसाने हृदयगुहायामुपासन विहितम् ’ तदेतत्सत्य तदमृत तद्वंद्धव्य सोम्य विद्धि’ इत्यारम्भ ‘प्रणनो धनुश्शरो ह्यात्मा ’ ’ आत्मानमरणं कृत्वा ’ इत्यादिमिरुपासनस्य प्रकार उक्त इत्यर्थ: । हृदयगुहामम्वन्ध्युवासेन स्यैव प्रकारोपदेशोऽय नतूासनान्तरस्येति इदमत्रगतम् । ‘गुहाचरन्नाम महत्पदम् ’ ’ प्रतिष्ठितोन्तर्हृदये सन्नि

धाय ‘‘पद्मकोशप्रतीकाशं सुपिर चाप्यधोमुखम् | हृदय तद्विजानीयाद्विश्वस्यायतनं महत् ’ इति चण्ड एव तस्योपासनस्य हृदयगुहा सम्बन्धित्वावगमात् । पाठक्रमादर्यक्रमस्य मनत्वात् ||

घटखण्डे प्रतिपन्नमर्थमाह - उपासनस्यचेति । ‘यमेवैष घृणुते तेन लभ्य इतिर्हि तमोत्तम् । अक्रमेण तथा विद्वान् पुण्यापे विधूय निरञ्जन परमं साम्यमुपैति ’ इति पञ्चमखण्डस्यवाक्य हृदि निघायाह ब्रह्मसम

।

मिति । भोगमात्रण साध्यमित्याह - नानुमवफलमिति अविद्याविमोकपूर्वक मित्पनन ’ पुण्यपापे विधूय’ इत्य 1

अदृश्येत्वा. १-२५]

परस्य प्रधानपुरुषयोग्य सौत्रभेदव्यपदेशनिरूपणम्

४१३

श्रीभाष्यम्

अत एवं विशेषणाद्मेदव्यपदेशाध नास्मिन्प्रकरणे प्रधानपुरषो प्रतिपाद्येते || मेदव्यपदेशोऽपि हि ताभ्यां परस्य मह्मणोऽत्र विद्यते ‘दिव्योह्यमूर्तपुरपस्सवाह्याभ्य +

न्तरो ह्यजः । अप्राणोह्यमनाश्शुश्रो ह्यक्षरात्परत परः (२.१.२) इत्यादिभिः अक्षराव्या कृतात्परो यस्समष्ट्रिपुरुषः तस्मादपि परभूतोऽदृश्यत्वादिगुणफोऽक्षरशब्दाभिहितः परमा त्मेत्यर्थ । अद्भुत इति वा, न क्षरतीति वोऽक्षरम् । तदव्याकृतेऽपि स्वविकारख्या तथा वा महदादिवन्नामान्तराभिलापयोग्यक्षरणामावाद्वाऽक्षरत्वं पथञ्चिदुपपद्यते ॥ श्रुतप्रकाशिका

ननु पञ्चमखण्ड साम्यापत्तिरूपस्सगुणमोक्ष उतः ’ वेदान्तविज्ञाने ’ इति मन्त्रेण तस्य ममावित्वमुत्तम् ‘परे ऽव्यये सर्वएकमनन्ति’ इति परममोक्षस्यैक्यापत्तिरूपत्वमुक्तम् ’ यथा नद्य ’ इति विशेषप्रहाणमुक्तम् । ‘नय भरति’ इत्यैक्यापत्तिानेगमनमिति | नैवम् । तथाहि ’ सर्वमेवाविशन्ति ’ इति ननिर्गुणप्राप्ति सर्वशन्दस्य निर्गुणया

चिवामावात् किंतु ब्रह्मविभूतिभूत वाव्याप्य समस्तजगदनुभ्योति ते सर्वग सर्वत, प्राप्य धारा स्व t

ब्रह्मणः प्राप्तस्तत्वात् सर्वगशग्दन सर्वशब्दयाच्यस्य ब्रह्मव्याप्यविभूति वावगमाच्च । ‘घेदान्तावेज्ञाने’ इांतनु वाक्य चरमशरीरावसाने ब्रह्मप्राप्तिप्रपादक मितियते ‘गता स्लाः पचदशप्रतिष्ठा, इति मन्त्रश्च मुतपरित्यत्तदेहन्द्रिय

तदभिमानिदेवतादीनामितरचेतनाचेतनवप्रलये परमा मनिल्यपरः नव मोक्षपरः, मुत्ती शब्दांतभूयाणमा मनैक्यापत्त्यभावात् । पृथिव्यादिषु ल्यएव परमात्मनि ल्य इतिचेत् अमुत्तदेहस्यापि पृथिव्यादिषु ल्यादस्य वाक्यस्य मुक्तविषय नश्यात् । एकस्मिन्मुक्तेसत्यग्मयादिदेवताश्च न परमा मनि लीयन्ते अतश्चंद वाक्य नमुत्तस्य परमा मैक्याप

।

तिपरम् ’ यथा नद्य, इनितु वाक्य मुखस्य ब्रह्मप्राप्त कर्मकृतनामरुपमहाणपूर्वक वपरम् पूर्वोत्तसाम्यापत्ति निगमन परम् | ब्रह्मपर्यन्तस्वात्माविर्मावदर चा अतो यथोत एवायें |

ब्रह्मैव भवति’ इति वि

एत्र सौत्रहंतुद्वये विशेषणं प्रपञ्चतम् । उपपादितं हेतु हे वन्तरेण सहानुत्रदन् साध्यायेंन घटपति अतएवमिति |

मैदव्यपदेशस्योपादान तस्य प्रपञ्चनाकाङ्क्षाजननार्थम् । भदव्यपदेश प्रपञ्चयति भदव्यपदेशोऽपिछीति | अक्षरश व्याकृतवाचि व कथमित्यपक्षाया ‘प्रोक्षणीध्वर्यसयोगात्’ इति न्यायमभिप्रेत्यावयवशक्तिं दर्शयति अश्रुतइति । अश्रुत इत्यत्रयवार्थं विमव्यावृते सभवतीत्यत्राह-अव्याकृतेऽपीति । स्व विकारव्याप्त्येति । कार्याकारण विकृतमश विकृता

दन्य कारणांश सूक्ष्मतया व्यतीत्यर्थ । अतवेदमध्यसदद्वय नाश्नीय यदुच्यते, हाय सशस्ट पश्चि द्दवनाविशषे रूद्र नतु यौगिक, अन्यथा सर्ववि-उद पत्तियात् तस्मात् ब्रह्मण उपत्ति ‘स्मादेतद्ब्रह्म नाम रू॒पमन्न च जायते ’ इति, इह ब्रह्म परमपुरुष ‘येमाक्षरं पुरुष वेद सत्यं प्रोवाचतां तत्त्वतो ब्रह्म विद्याम् ’ इति । ‘पुरुष एरेदगँ सर्प तपो ब्रह्म परामृतम् इन ब्रह्मपुरुपशब्दयौरक विषयत्वावगमादिति तन }

पुरुभश्चरशब्दयोस्सामानाधिकरण्या दक्षरस्य भूत्योनिव्वश्रवणात् पुरुष उपादान अक्षरात्परत परश्च सर्वविवादियोगास मिर्त्त, एव च ‘ अक्षरात्सम्भवति । अक्षरात्परत " इति अक्षरशब्दयोर्विरूपाता च नादिति । तत्र तावहि मित्तोपादानभेदोऽनुपपन्नः तथासनि निमित्तान्तरा स्थित वेन ब्रह्मविशानेष सर्वविज्ञानामुपपत्ते । नव कार्यविध्यत्या सॅर्वेशन्दसङ्कोचानिमित्तान्तरस्यि युवपत्ति उपादान भूतसँव ब्रह्मणो निमित्तष वदता निमित्तान्त निषेधा ,

भूयत्वात् । एकविज्ञानन सर्वबिशनप्रतिज्ञान चोपक्रमावत वामकलम् | अक्षरपुरदस्य ’ यस्मात्पर नापरम ’ इति

[ं अदृश्यत्वा १-२५

( भु.प्र) उपनिषद निरूपणम्

४१४

श्रुतप्रकाशिका

समाभ्यधिकनिषेधश्च उपक्रमायगतः तेन तम्प्रेरकं निमित्तान्तरमनु अमियोपनिषदे ’ स्वमवर्ण कर्त रमाशं पुरुषं महायोनिम्’इतिकर्तृ-ययोनित्यधरणाच ननिमित्तोपादान | दिप्रणवत्य

मिशानाच न सत्रंशाक्षरपुरुषयोः: ’ यत्सर्वारसर्वविद्यस्य ज्ञानमयं तपः । तस्मादेतद्वा नामस्मन्नं च जायते इति सर्वशस्य तथा भूपते ’ तपसा धीयते प्रा ततो नमभिजायते इति ब्रह्मणश्च तथान्य थूयते ‘तपसा ची यते मझ

६

यस्य ज्ञानमयं तपः ’ इति तपशब्दवाच्यशानवत्व सर्वंशस्य ब्राणश्यावगम्यते । ब्रह्मपुरुषशब्दयोग्यैक

विषयत्व दर्शितम् । एवं सर्वशगन्दवाव्यस्य ब्रह्मशब्दनिर्दिष्टपुरुषस नानादिकारण वतदुपयोगिठावईयार्टि गुणयोरे नान

.

न्यत्वानिमित्तोपादानभेदो विश्वस्तः । तदभेदे च सति ’ तथाऽक्षरात्संभवति ’ ’ तस्मादेतद्ब्रह्म ’ इति पञ्चभ्यरूप्य

न्च नस्यात् ’ ब्रह्मयनं ब्रह्मस वृक्ष आसीत् । श्रुत्यन्तराविरोधब्ध स्यात् ‘तपसा घीयते’ यस्सर्वज्ञः ’ इति 2

6

मन्त्रयोः प्रतिपत्नस्य सर्वशस्य ब्रहाणश्च कारणतयाऽनन्यत्वात् मिथः कार्यकारणभावशङ्का निरस्ता ॥

किंच अस्यामुपनिषदि अक्षरब्रह्मशब्दो कारणे कार्ये न्न प्रयुतौ ‘अक्षात्सम्भवति ’ ’ अक्षरात्परतः परः

▸

’ तपसा चीयते ब्रह्म ’ ’ तस्मादेतद्ब्रह्म ’ इति । तत्र पुरुषशब्द समानाधिकरणाक्षरब्रह्मशब्दौ कि कारणविषयौ उत कार्यविषयौ इति विशये ’ नास्त्यकृतः कृतेन ’ इ.युत्तवा ‘येनाक्षरं पुरुष वेद सत्य प्रोवाचतां तत्त्वतो ब्रह्मविद्यां इयुक्त वात् कारणविषयायिनि निश्रीयते ततथ कारणपुरुपादन्या परत्वासम्भ्वात् भूतयोग्यक्षरमेवाक्षरात्परतः परः |

किन ’ येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्यं प्रोवाच इत्यक्षरपुरुषस्य वचव्यवमनीतः तस्यैव प्राधान्यात्, स एवाक्षरात्परतः

परश्च भवितुमर्हति अन्यस्य प्रतिपाद्य व प्रतिशायार्थान्तरप्रतिपादनव्याघातात् भूतयोन्यक्षरधर्माणा अक्षरात्परतः परे दर्श नात् तस्य च सहति प्रकृताक्षरनुरुषपरामर्श तच्छन्दसामानाधिकरण्य याद रात्परतः परएवाक्षरपुरुषः । किंव यथा

भूत योन्यक्षरस्य पुरुषत्वं ‘अक्षरं पुरुषम्’ इति पुरुषशब्दसामानाधिकरण्यादयगम्यते, तथा अक्षरात्परतः परस्य व

पुरुषत्वम् ’ दिव्यो ह्यमूर्त पुरुपः’ इति पुरुषशब्दसामान घिवरण्यादवसीयत इति तयोरनन्यत्वसिदिः । ब्रह्मशब्द वाच्याक्षरपुरुषादन्यः सर्वेश र प्रतिपाद्यतेचेत् ‘समहाविद्यां सर्वविद्याप्रतिष्ठाम् इत्युपत्रमविरोध स्यात् अक्षर }

पुरुषादपरस्सर्वज्ञश्चेत् ’ अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते’ इत्यक्षरविद्यायाः परविद्यात्वकथन विरुध्येत | अक्षरपुरुषः

परमकारण नचेत् ’ उपासते पुरुषं येह्यकामाः ‘परात्पर पुरुषमुपैति दिव्यम्’ इति परमपुरुषस्योपास्यत्व प्राप्य ,

स्त्रश्रवणविरोधः, परमकारणस्यैव ह्युपास्यत्वप्राध्य ये वेदान्तप्रसिद्धे, परमकारणचंद्रक्षर पुरष स्तस्मादन्यस्य परत्वमनुपपन्नम् सकारणं करणाधिपाधिपो नचास्य कश्चिज्जनिता नचाधिपः ’ इन कारणान्तराधिपत्यन्तरनिषेधात् । एचव 2

सति सर्वशशब्दरूढ्यनुगुण पुरुषशब्दो नेयः, अपितु पुरुपशब्द रूढ्यनुगुण सर्वज्ञशब्दो नैयः, तर त्स्य पशुपतिपर

मयुतम् ’ दिव्योहामूर्त पुरुष.’ ’ रुक्मवर्ण वर्तारमीशं पुरुषम’ ‘परात्पर पुरुषम्’ इत्यादिवाक्यानी ‘आदि त्यपर्णतमस परस्तात् आदित्यवर्ण तमसस्तुपारे’’ त्रिपादस्यामृत दिवि, पुरुषएवेदगॅसर्वम्’ इति पुरुषना

·

रायणोत्तग्नारायणैकाथ्ये प्रतीतेः ‘नित्य विभु सवंगत सुसूक्ष्मम " इत्यनेन ‘अणोरणायान्महतो महीयान् ’ इति कठयैकार्थ्यावगमात्तत्र च ’ सोऽध्वन. पारमाप्नोति तद्विष्णो परमं पदम्’ इति श्रवणाच ‘पद्मकोशप्रती

काशम् पुरुष एवेदगूँसर्वम्’ इति नारायणानुवाकसुबालोपनिषदैकार्थ्यांवगमाश्च परमपुरुषपरत्वसिद्धिः । ब्रह्मद्रयोः नारायणसृज्यत्ववादिश्रुतिविरोधश्चान्यथा स्यात् अतरसर्वशशब्देन सर्वेश घर्मिनां शातृ वमृतम् सन्दितु तर

द्वस्तुगत सर्वम कारवेदित्वपः धर्मिमात्रशानादपि प्रकारका शाह शाः पाद शवृक्षत्रिशान हि

अदृश्यत्वां- १-२ ५ ]‘अदृश्यत्यादि’’ थ’ इम्युनोपसंहाराभ्यो सूत्रकृता गुणानारूपयचायत वानरूपणम् ४१५ मीभाष्यम्

सू -२४ रूपोपन्यासाच्च [१.२.२४] श्रुतप्रकाशिका

सर्वेश संमवति, सच्चक्षुस्संप्रयोग एवं तद्वतशासापत्रएपल यादिशानं हृक्षहट याम्शिादेव र भवति यहा सबै वि.द. तीनि सर्ववित् सर्वस्वामीन्यर्थः, लब्धघनोहि घनस्वामी भवति । अतरसवंश वादिगुणको निमित्तोपादानभूतः सर्वस्मा स्परः परमपुरुष एवं ॥

सू – २४ रूपोपन्यासाघ [१.२.२४] }

गूढार्थसङ्ग्रहः

● कांस्म मगत्रो विशाते सपिदं विशात भवति’ इति एतदुपनिषदुपक्रमः | अनन्तरम् अथ परा यया तदक्षरम (

घिगम्यते ’ इति । अत्रोपक्रमोत्तप्राप्तरेव ’ नामरूपाद्विमुचः परात्पर पुरुषमुपैति ’ इत्यत्र विशदीकरणेन जीववि

विवश्चाया: सिद्धया एकविज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिशयां सर्वशब्दे जीवोऽपि विवक्षित इत्यीकरणीयम् । अत्यन्तरो कदिश्चैवात्रापि उपत्रमप्रभृति सर्वविशेषणपरिशीलनेन मेदव्यपदेशन व प्रकृतिजीवध्यावृत्ति विवक्षा सिद्धयती युभाभ्या उमयव्यावृत्तिः सङ्गतेति ॥ रूपोपन्यासाश्च’ इति । ‘ अनिर्मूर्धा चक्षुषी चन्द्रसूर्यो दिशश्श्रोत्रे वाग्विवृताश्च देवाः | बायुः प्राणे! हृदय विश्वमस्य पद्धया पृथियोष सर्वभूतान्तरात्मा’ (मु.२.१.४) इत्यत्र सर्वभूतशरीरिणः औपनिषद पुरुषस्यैव रूपं प्रतिपाद्यते त्रैलोक्यशरीरक बेन त्रिषु लोकेषु विद्यमानाना पदार्थाना मूर्धवादिना रूपण कृतम् । एतावन्माण पर पर मार्थविधायेणी नेयं श्रुतिरिति नभ्रमितव्यम् । मह्पादै: ’ सिंहो देवदत्तः’ इत्यत्र आरोपानराकरणपूर्ववहादस्पष व्यवस्थापनया गुणवाद जै सूत्रपयाांचनयाच वेदे न कुत्राप्यारोपः अङ्गीकरणीय तथासांत वेदाप्रामाण्यप्रसङ्गात अर सादृश्यानेबन्धन एव ’ अभिमूंघ’ इत्यादिव्यपदेशः । प्राचीन रालकारिके: रूपक स्थले सहशाद एव प्रतीयत इंडी. कारात् अनन्तर तादृप्यप्रतीत्यङ्गेाकारेण विच्छित्तिविशेषेणाकारीत्वोपपादनेऽपि रूपणेतदपेशामावेन न।नुपपत्तिः। नवीनैः दीश्चितादिमिः रूपत्रस्पले आहार्यभेदशाब्दबोधसिद्धान्त स्थापन मद्वैतिसंमत्स्य वेदे अध्यासे सामानाधिकरण्यस्य साधना भिनिवेशमावेदयति । अख्यातिवादेतु अनुपपत्तिरेव नास्ति । लोकत्रयथ्यापकस्य परमात्मनः विग्रहपरिणानुरोधेन देश विशेषावच्छेदेन शरीरावयवान ! प्रतिपत्तिसौक्यय तत्तद्देशस्थभूतानां मूर्धन्यादिरूपण वृतमिति । अयमर्थः सर्वार्थसिदि (

i

भावप्रकाश तृतीयसंपुढे निरूपितः ॥

‘ अदृश्त्वादिगुणको धर्मोंक्ते. ’ इत्युपत्र मसूनम् । ‘रूपोपन्यासाञ्च’’ इत्यन्तिमसूत्रम् | अश्रचायमाशयः

निर्गुणत्त्रश्रुतिवत् अशरीरत्वश्रुतिरपि वर्तते । निर्गुणचुनौ ’ यत्तदद्वेश्यमग्राह्यमवर्णम्’ इत्युक्त्या येषा गुणानामञ्जीबारे धर्मिणोऽनित्यत्वप्रसतिः नतदृणा अङ्गीकरणीयाः दुणानिषेधपरा निर्गुण श्रुति: ‘नित्य विभु एवंगत सूक्ष्म ‘इयु. ऋगुगानामङ्गीकारे नविरोध: । एवं हेयगुणनिषेधसहपटित ’ अचक्षुरथोत्र’’ अपाणिपाद’ शब्दप्रतिपन्न श्रोत्र पाणिपादनिषेघोऽऽपे कर्ममूलकतन्निधपरः । ’ अमिमूंघां चक्षुषी’ इत्युत्तचक्षुरादिक्तु नकर्ममूल्वमिति नविरोधः। ॐय चार्थ: अधिकरणोपक्रमोपहारसूत्राभ्यां सूत्रकृता पर्यालोचित एत्र ||

अडइयत्वादिगुणकाधिकरणं समाप्तम्

(थु.प्र) परमते सूत्रत्रयासामञ्जस्यम्

४१६

[ अदृश्यत्वा- १-२५

श्रीभाष्यम् (

अग्निर्मूर्धा चक्षुपी चन्द्रसूर्यौ ढिशरथोत्रे वाग्विवृताश्च वेदाः । वायुः प्राणो हृदयं

विश्वमस्य पद्भ्यां पृथिवी ह्येप सर्वभूतान्तरात्मा’ (मु.२ १.४) इतीदृशं रूपं सर्वभूतान्त

रात्मनः परमात्मन एव सम्भवति ; अतश्च परमात्मा ||

अदृश्यत्वादिगुणकाधिकरण समाप्तम् श्रुतप्रकाशिका }

सर्वभूतान्तरात्मन इति । सर्वभूर्तान्तरात्मसम्बन्धितयाच्यमानमीहश रूप परमा मनएव सभवतात्यर्थः ॥

निर्विशेषवाद तायदिद सूत्रत्रय-नुपपन्नम् अभावरूपाणामध्यदृश्यत्वादीना गुण व व्यवहारात् सर्वंशवादिधर्म ध्यनहाच्चि प्रथमसूत्र विरुद्धम् । व्यावर्तक धर्मापारमाध्ये व्यावृच्यपारमार्थ्यात् भूतयोन्यक्षरस्य प्रधान व्यावृत्यासद्धेश्च । मेदमिथ्यात्वे मेदव्यपदशेन परमा मत्वसाधनमध्ययुक्तम् । शारीराद्विशिनष्टि प्रधानाद्भेद व्यपदिशतीत द्वितीय सूनार्थ

वर्णनमध्यनुचितम् विशेषणभेदव्यपदेशयोरेवस्यैव शारीरप्रधान व्यावनिक्षम वात् । दिव्यत्वामूर्तवपुरुषायादयोहि का स्न्ये॑न प्रधानस्यापि नसभवन्ति अक्षरात्परत पर ’ इति जीवव्यावृत्तिरापहि प्रतीयते ‘सकारणवरणाधिपाधिप शतवत् अञ्चरात्परोहि जीव., विशेषणशव्दस ‘दिव्योह्यमूत ’ इति श्लोकोतार्थमात्रविषय वच्चायुक्त सङ्कोचषाभावात् एकबिज्ञानन सर्वविज्ञानाभिघानादीना भूतयोन्यक्षरस्य चिदचिद्व्याष्टत्तिपल्क वाहिशे पशब्देन यश्तु युक्तम, नव धर्म ?

,

.

शब्देन नोकविज्ञानेन सर्वविज्ञानाभिधान नाम परमात्मगतो धर्म । अरस्तादृश विशेषणजात द्वितीयसूत्रेण विवधि त भवितुमर्हति, न प्रथमेन ’ रूपोपन्यासाञ्च ’ इति सूत्रस्य ’ पुरुपएवेदम् ’ इति वाक्यप्रतिपन्न सर्वा मकत्वप्रतिपादन पर त्ववर्णनमनुपपन्नम्, पूर्वसूत्रयोरन्यतरविवक्षितैकविज्ञान निबन्धन सर्व विज्ञानान्तर्गत त्या सर्वा मभावस्य । नच त्रैलोक्यशरीर &

हिरण्यगर्भोत्पत्ति: ‘ अनिर्मूर्धा’ इत्यादिवाक्यप्रतिपाद्या अजायतेत्यध्याहारप्रसङ्गात् ’ एतस्माज्जायते प्राण ‘‘स्मा इमिस्सामेघश्य ’ इति प्रकरणवशादध्याहार इतिचेन्न, भवान्तरप्रकरणस्य भूतयोन्यक्षरविषय महाप्रकरणविरोधे दुर्बल त्वात् सर्वरूपान्तरात्म वाङ्गाधितत्वाच | तार्द्ध परमकारणस्य लिन नतु कार्यस्य नच कारणस्य विग्रहवत्त्वानुपपत्त्या

हिरण्यगर्मपरत्वाश्रयण अनन्तर वैश्वानराधिकरण एवं त्रैलोक्यशरीरक्स्य परमा मताया उपपादयिष्यमा बात् । यस्या

मिरास्यं धौमूर्धा’ इत्यादिस्मृतिप्रसिद्ध च भगवत कैलोक्यारीरस्य यदि कचिद्धिरण्यगर्भस्य नोवयशरीरत्वमवमभ्यते सृष्टिं तत. करिष्यामि त्वामाविश्य प्रजायते ’ तथान्त

रात्मा मम च येचान्ये देहिसज्ञिता ’ इन चतुर्मुसस्य

भगवदनुप्रवेशतदन्तरात्मत्वावगमात्

एव त्रैलोक्यशरीर बम्, ‘अभिमूंर्धा’ इत्यादिना अभिधीयते । अतस्यनाणा यथोक्त एवार्थ ॥ अदइयत्वादिगुणकाधिकरणं समाप्तम्

।

तदानीमपि परमात्मा मकत्वेनैव तस्म तथात्व वर्जनीय

अत परमामन

अश्यावा- १२-६]

सारदीपौ ४१७

अथ वेदान्तसारः

स – २२ अदृश्यत्वा दिगुणको धर्मोक्तेः (१.२.२२)

‘अथ परा यया तदक्षरमघिगम्यते यदद्रेश्यम्’ इत्यारभ्य |मु. २.१.२.) ‘यद्भूतयोनि परिपश्यन्ति घीरा.’ (मु.२.१.४) ‘अक्षरात्परत पर.’ इत्यादौ प्रधानात् प्रत्यगात्मनश्च अर्थान्तरभूतः परमात्मा प्रतिपाद्यते, ‘यस्सर्वज्ञस्सर्पवित्’ (मु. १.१.९) इत्यादिधर्मोक्तेः ॥ सू – २३ विशेषण भेदव्यपदेशाभ्यां च नेवरी ( १.२.२३)

एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानरूपविशेषणयपदेशानप्रधानम् ‘अक्षरात्परत पर ( मु.२.१.२.) इति 7

प्रधानात्परत. प्रत्यगात्मनोऽपि पर इति भेदयपदेशात् न प्रत्यगात्मा च । अथवा सामानाधिकरण्येन परतोऽक्षरात् पञ्चविंशकात्पर इति भेदव्यपदेश || सू- २४ रूपोपन्यासाच (१.२.२४) (

अग्निर्मूर्चा ’ (मु.२.१.४) इत्यादिना त्रैलोक्यशरीरोपन्यासाच्च ॥ इति वेदान्तसार:

अथ

वेदान्तदीपः

सू – २२ अदृश्यत्वादिगुणको धर्मोक्तेः (१.२.२२)

अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते यत्तद्रेश्यम्’ (मु. १.१.५) इत्यारभ्य ‘यद्भूतयोनि परिपश्यन्ति धीरा’ (१.१.६ ) ’ अक्षरात्परत पर ’ ( मु. १.२.१) इत्यादौ कि प्रधानपुरषौ प्रतिपाद्येते ?? उत परमात्मैवेति सशयः । प्रधानपुस्पाविति पूर्व पक्ष । आथर्वणे

प्रधानपुरपाविति पूर्व पक्ष । पृथिव्याद्यचेतनगतदृश्यत्वादीना प्रतिषेधात्तजातीयाचेतनं प्रधानमेन भूतयोन्यक्षरमिति प्रतीयते । तथा ‘अक्षरात्परत परः ’ (मु.२.१.२) इति च तस्याधिष्ठाता पुरुष एनेति । राद्धान्तस्तु – उत्तरत्र ’ यस्सर्वज्ञस्सर्ववित्’ (मु. १.१.९) इति प्रधानपुरपयोरसम्भावित सार्वज्यमभिधाय

‘तम्मादेतद्ब्रह्म नामरूपमन्नं च जायते’ (मु. १.१.९) इति सर्वज्ञात्सत्यसङ्कल्पाजगदुत्पत्तिश्रवणात्पूर्वोक्तमदृश्य

त्वादिगुणकभूतयोन्यक्षरम् ‘अक्षरात्परत परः’ (मु. २.१.२) इति च निर्दिष्टं तदक्षरं परं ब्रत विज्ञायते । सूत्रार्थस्तु - अदृश्यत्वादिगुणक परमात्मा, सर्वज्ञत्वादि तद्धर्मोक्ते ॥

पूर्वोत्तराधिकरणसङ्गतिः

।

४१८

अधिकरणद्वयस्यापि सगुण विषयत्वं

[अदृश्यत्वा- १२५

सू–२३ विशेषणमेदव्यपदेशाभ्यां च नेतरौ (१ २.२३) विशिनष्टिहि प्रकरण प्रधानाद्भूतयोन्यक्षरं एकविज्ञानेन सर्वविजानादिना ?

तथा ‘अक्षरारपरतः पर '

(मु. २.१.२) इति; अक्षरात् अत्र्याकृतात् परतोऽवस्थितात्पुरपात् पर इति पुरुषाच्चास्य भूतयोन्यक्षरस्य भेदो व्यपदिश्यते अतश्च न प्रधानपुरपौ; अपितु परमात्मैवात्र निर्दिष्ठः ॥ सू – २४ रूपोपन्यासाच्च (१ २.२४)

‘अग्निर्मू’ इत्यादिना समस्तस्य चिदचिदात्मकस्य प्रपञ्चस्य भूतयोन्यक्षररूपत्वेनोपन्यासाच्चा यमदृश्या त्वादिगुणक: परमात्मा ॥

॥ इति वेदान्तदीपे अदृश्यत्वादिगुणकाधिकरणं समाप्तम् || अथ अधिकरणसारावळी

दृश्यत्वादेर्निषेधो विकृतिमतिभवत्यक्षरे सन्निकर्पात् पञ्चम्युक्ताक्षरं तत्तदवधिकपरः पञ्चविंशोऽस्तु मा भृत् ।

सर्वज्ञत्वादिष्टेः प्रथमसमुदितं त्वक्षरं ग्रम शुद्धम् पश्चादुक्तं तु जीवादिकमवधितया भेदतस्तत्परोक्तेः ॥

॥ इति अदृश्य त्वादि गुणग्राधिकरणं ॥ समासम्

अथ वंश्वानराधिकरणम्

गूढार्थसंग्रहः

पूर्वाधिकरणान्तिममूत्रे विपयवाक्ये त्रैलोक्यशरीरकत्वं परमात्मनो रूपमित्युक्तम् । त्रैलोक्यशरीरकत्वस्यैव मादेशिकत्वमपि प्रतिपाद्यते । त्रैलोक्यशरीरकत्वं प्रादेशिकत्व च परस्परविरुद्धम् । अत नेदं परमात्मनो रूपम्,

अपितु कल्पितमेव । ‘वैश्वानरस्य को न आत्मा कि जति आत्मानमेव नोब्रूही इत्युपक्रमे प्रश्ने बहर्थसाधारण धनरशब्दप्रयोगेण प्रतिवचनेऽपि तस्यैव निर्देशन इदं परमात्मनो रूपमिति निर्णयो नसमवतीति श्रुतिवाक्येनैव

सूच्यते इति शङ्काया वैश्वानराधिकरणं प्रवृत्तम् । अस्मिन्नधिकरणे द्यूमूर्धत्वादिपरमात्मनो रूपमिति निर्णये ●

अथ वंश्वानराधिकरणम्

४१९

’ रूपोपन्यासाच्च’ इति सूत्रोक्त रूप परमात्मन एवेति सिद्धयति । तेनादृश्यत्वादिगुणकाधिकरणे अदृश्यत्वादि गुणकपरमात्मविषया या विद्या सा निर्गुणविद्या, वैधानरविधातु सगुणनियेति परसमतार्थोऽपि न श्रुतौ विवक्षित इति सूता निर्धारितं भवति ॥

।

‘तदधिगम उत्तरपूर्वाधयोरश्नोपनिनाशी तद्र्व्यपदेशात्’ इत्यादौ वैश्वानरविद्याघटक ‘तयथेपीकातूलम् ' इति श्रुत्यर्थम्य परविद्या सामान्यविषयल व्यवस्थाप्य तदनन्तराधिकरणेप्ययमेनार्थ प्रतिष्ठापितः । इत्थ च परविद्यासामान्यं प्रायश्चितरूपमेव कर्मक्षयफ्टकं च । तन सगुणनिर्गुणविद्याविभाग न सूत्रकृत्सम्मत अत्र सूनेषु प्रथमसूत्रे साधारणशब्दो निर्दिष्ट अतएव न देवताभूतञ्च इति सूत्रे देवताभूतयो पूर्वपक्षे प्राप्तिस्सूचिता ।

शब्दादि

म्योऽन्त प्रतिष्ठानाच्च ने तिचेत्’ इत्यत्रान्त प्रतिष्ठानवत जाठराग्नेरपि पूर्वपक्षे प्राप्तिस्सूच्यते । अत देवताभूत तृतीयपरना मसाधारणत्वाद्वैश्वानरशब्दस्य अर्थनिर्णयो न सभवति । साधारणशब्द प्रयोगानुरोधेनैव ‘शक्यनिर्णयत्वा शक्यनिर्णयत्व कोटिक्सशय भाप्ये प्रतिपादित ॥ अथ वश्याराधिकरणम्

स् – २९ वैश्वानरस्साधारणशब्द विशेषात् ( १.२.२५)

इदमामनन्ति छन्दोगाः – आत्मानमेवेम वैश्वानर सम्प्रत्यध्येपि तमेव नो हि । (मुण्डक. २.१.४) इति प्रक्रम्य ‘यस्त्वेतमेच प्रादेशमात्रमभिविमानमात्मान वैश्वानरेंमुपास्ते (छां ५ १८.१) इति । तत्र सन्देहः -विमय वैश्वानर आत्मा, परमात्मेति शक्यनिर्णयः, उत अय चश्वानराधिकरणम्

श्रुतप्रकाशिका

सू – २५ वैश्वानरस्साधारणशब्दनिशेषात् (१.२.२५) विषयमाह - इदमिति । गत्यर्थाचुष्यर्थाः अनगच्छसीत्यर्थं ।

अध्येपि ‘इक्सारणे’ स्मरसि उपास्स इत्यर्थ ।

यद्वा ‘इगतो

१

यद्यपि ‘कोन आत्मा कि नम’ इत्यात्मनाशब्दाभ्यामुपक्रमादुपसहारस्य

च तद्रानुगुण्येन नेयत्वान्न सन्देहोदय तथाऽपि समानप्रकरणै वाजसनेये अग्निवैश्वानरशब्दाभ्यामुपरमात् सशय गूढार्थसग्रहः

चैश्वानरः परमात्मा साधारणशदस्य निशेषात् ।

विशेषशब्दार्थ इतरव्यावृत्ति व्यावर्तकहेतव

अस्यामेवोपनिपदि वर्तन्त इति तात्पर्येण तदुक्त । कैकयेन यज्ञे ऋत्विग्वरणार्थ प्रार्थने कृतेऽपि धराशाविरह सूचनमुरसेन ब्रह्मज्ञान प्रश्नस्यैव करणेन मुमुक्षुत्व प्रष्टणा मिद्धम् । तेन मुमुक्षुपृच्छ्यमानत्व ’ को न आत्मा कि ब्रह्म’

1

साधारणशब्दानुरोधेन पूर्वपक्षः श्रीभाष्यम्

न इति । किंप्राप्तम्? अशक्यनिर्णय इति । कुतः १ वैश्वानरशब्दस्य चतुर्ष्यर्थेषु प्रयोगदर्श नात् जाठराग्नौ तावत् ‘अयमग्रिर्वैश्वानरो येनेदमन्नं पच्यते यदिदमद्यते तस्यैप घोपोभवति यावदेतत्कर्णावपिधाय शृणोति सयदोत्कमिष्यन्भवति नैनं घोपं शृणोति’ (वृ. ७.९.१.) इति महाभूततृतीये च निश्वमा अग्निं भुवनाय देवा वैश्वानर केतुमन्हामकृण्वन् (ऋ.मं १० ८८.१२) इति; देवतायांच ‘वैश्वानरस्य सुमतौ स्याम राजा हिकं भुवनानामभिश्री: ’ ( यजु का. १.५.११) इति । परमात्मनि च तदात्मन्येव हृदयेऽनौ वैश्वानरे प्रास्यत्’ (अष्टक. ३. प्रश्न ११. अनु.८) इति, ‘स एप वैश्वानरो विश्वरूप प्राणोऽग्निरुदयते (प्रश्न.१ ७) इति च

वाक्योपक्रमादिप्रुपलभ्यमानान्यपि लिङ्गानि सर्वानुगुणतया नेतुं शक्यानीति || श्रुतप्रकाशिका

साधारणशब्दस्य सूत्रस्थत्वनिनन्धनं ।

ननु, प्रयोगसाधारण्यहि वैश्वानरशब्दस्य साधारणत्व अक्षरशब्दोऽपिहि

’ ‘क्षर प्रधानममृताक्षर हर: ’ यया तदक्षरमवि प्रकृतिपुरुपेश्वरसाधारण प्रयुज्यते ‘अक्षरात्परतःपर: ततश्च ‘अक्षरमम्बरान्तभृतेः’ इत्यापि शक्यनिर्णय त्वाशक्यनिर्णयत्वे सदेहविषयतया गम्यते’ इत्यादि । वक्तव्ये तथा च न कृत, किंतु प्रधानं वा जीवो वा परमात्मा वेति विचार कृत इहापि तथैव सशयोअतस्तथावक्तव्यसदेहो इति, "

बम् तनहि प्रयोगसाधाण्यातिरिक्त प्रकृतिपुरपयोरन्यतरविषयत्वनिर्धारक पूर्वपक्षहेतुर्विद्यते ।

उपपद्यते, इहतु प्रयोगसाधाण्यस्यैव पूर्वपक्षहेतुत्वात्तस्य च जाठरभूततृतीयदेवतास्वन्यतम निर्धारकत्वाभावाचस्य परमात्मलिङ्गादर्शने तद्विषयत्वनिर्णयप्रतिबन्धात्वात् त्रेताकल्पनादीनामनिर्धारकन्वस्य वक्ष्यमाणत्याच्च, शक्यनिर्णयत्वा शक्यनिर्णयत्वे सशयविषयतयोक्ते ॥ गूढार्थमग्रहः

इति प्रश्न आत्मब्रह्मणोरैक्यं भेदो वा इत्यर्धनिर्णयोऽपि प्रष्टृणा नास्तीति सूयते ।

‘यस्त्वेतं प्रादेशमानममि (

विमानमात्मानं वैश्वानरमुपास्त’ इति केकय प्रतिवचनें सएवात्मा इत्यर्थब्रह्मशब्दम्याने सिद्ध । वैश्वानरशब्दप्रयोगेण तेन ब्रह्मशब्दोऽपि एकोब्रह्मशब्दसामानाधिकरण्येन हेतु आत्मान्शब्दार्थ निर्देशेनच वैश्वानरशब्दार्थ ब्रह्म । सर्वान्तर्यामित्वस्यैव ’ अग्निर्मूर्धा’ इतिश्रुतौ ’ एप समूतान्तरात्मा’ इति मुण्डके स्पष्टमुक्तम्य आत्मशब्दे

विनक्षिततया य ु म ू र ् ध त ् व ा द ् य ु क ् त स र ् र भ ू त ा न ् त र ् य ा म ि त ् व विशदी क र ण ा र ् थ त ् व स ् य अ त ् र ा त ् म न ् श ब ् द े विवक्षितत्वेन स र ् व ा न ् त र ् य ा म ि त ् व म े फ ो हेतु । एतज्ज्ञानम्य ‘तद्यथेपीकातूलम्’ इत्यादिना सर्वपापदाहकत्वमुचरत्र वक्ष्यत इति एते हेतव । एचैर्हेतुभिः s

वैश्वानरशब्दस्य साधारणम्यापि परमात्मेतरोधकत्वत्र्यावृत्या वैश्वानर परमात्मा इति सूत्रार्हूंथ । Y

÷

विशेषशद विवरणपूर्वक सिद्धान्तः

४२

श्रीभाष्यम्

एवं प्राप्तेऽभिधीयते –- वैज्ञानरस्साधारणश दविशेषात् - वैश्वानरः परमात्मा,

साधारणशन्द विशेषात् ।

विशेष्यत इति विशेषः

माधारणस्य वैवानरशदस

परमात्मामाधारणैर्धर्मविशेष्य माणत्वाढित्यर्थः ।

कृतः

तथा

हि

‘औपमन्यवादयः पञ्चेमे महर्पयस्ममेत्य को न आत्मा कि ब्रह्म’ (छां०५ १११) इतिरिचार्य

‘उद्दालको से भगवन्तोऽयमारुणिस्मम्प्रतीममात्मानं वैश्वानरमध्येति तं इन्ताभ्यागच्छाम

(७ ११. २) इत्युद्दालकस्य वैष्पानरात्मनिज्ञानमवगम्य तमभ्याजग्मुः ।

स चोद्दालक

एतान्त्रैथानरात्मजिज्ञासूनमिलक्ष्यात्मनश्च तत्राकृत्स्नबेदिलं मला ‘तान् होवाचाश्नपति भगवन्तोऽय केकयस्मम्प्रतीममात्मान वैश्यानरमध्येति त इन्ताभ्यागच्छाम’ (छां ५०११४) इति । तेचोद्दालकपष्ठा स्तमश्नपतिमभ्याजग्मु । स च तान्महर्षीन् यथाई पृथगभ्यर्च्य .

न में स्तेनः’ (छां ५.११०५) इत्यादिना यक्ष्यमाणो ह वै भगवन्तोऽहमस्मि १ (५११, ५)

इत्यन्तेनात्मनो व्रतस्थतया प्रतिग्रहयोग्यतां ज्ञापयन्नेव नमविद्भिरपि प्रतिषिद्धपरिहरणीयतां

नितिकर्मर्तव्यतां च प्रज्ञाप्य ‘यावदेकेक्सा विजे धनं दास्यामि तारद्भगवद्भयो दरम्यामि चमन्तु भरन्तः १ (छा. ५११५) इत्यनोचत् । ते च मुमुक्षवो वैश्वानरमात्मान श्रुतप्रकाशिका

नन्वेनमति सशयलक्षणाप्रामाप्य पूर्वपक्षित स्यात् तच्चायुक्त, प्रथमे काण्डे वेदप्रामाण्यस्य समर्थितत्वमुप

।

जीन्यारव्यन्याच्छारीरकम्य अतोऽर्थविशेषपरत्व पूर्वपक्षीकर्तव्यम् नत्यशक्यनिर्णयत्वम् । नैवम् । चतुर्थप्यन्यत मानिर्धारणेऽपि सरृथा कस्मिंश्चिदर्थे प्रमाणमेवेदमिति सामान्यत प्रामाण्यनिश्चयस्यानपोद्यत्वात् । तद्धि नित्य निर्दोपा वाक्यतया स्थापितम्–‘निविशन्दस्य मन्नत्वे स्वभावस्स्यात् ’ इति न्यायेन प्रामाण्यसिद्धि । किमय वैश्वानरात्मा परमात्मेति शक्यनिर्णय ? तदर्थमात्मनामशब्दोपनमो वैश्वानरस्य ब्रह्मभावमनगमयति नेति’ तदर्थममिशब्द सामानाधिकरण्य, नेतारल्सन प्राणाहुत्याधारकन्यानि कि वैश्वानरस्य ब्रह्मभावविरोधानि उत नेति ? एपोऽग्निर्वैश्वानरः’ इत्यग्निशब्दोऽग्निमानपर उतामयवस्थपरमात्मपर इति । अग्निशब्दस्याग्निमात्रपरत्वे अभि शब्दमामानाधिकरण्यादीना ब्रजभावविरोधितया आत्मनसशब्दोपकमस्यापि ब्रह्मभावावगमनत्वाभावेना शक्य निर्णय इति पूर्व पक्ष । अग्निशन्डस्य परमात्मपरले अग्निशब्दसामानाधिकरण्यादीना ब्रह्मभावचा विरोधितया आत्मनहाशब्दोपक्रमस्य कि

.

,

2

नह्मभावागमन्चोपपर्चेर्यैश्वानर परमात्मेति शक्यनिर्णय इति राद्धान्त | वैश्वानरशव्दस्य चतुर्वार्थेविति। जीवपर साधारणात्मशब्दसद्भावेऽप्यात्मशब्दस्य वैश्वानरमात्मानमिति वैश्वानरशळविशेपितत्वावैश्वानरशब्दस्य च जीवमात्रे

साधारणशब्दानुरोधेन पूर्वपक्षः

४२०

श्रीभाष्यम्

न इति । किंप्राप्तम् ? अशक्यनिर्णय इति ।

कृतः ? वैश्वानरशब्दस्य चतुष्र्ष्यर्थेषु प्रयोगदर्श

नातू जाठरामौ तावत् ’ अयमग्निर्वैश्वानरो येनेदमन्नं पच्यते यदिदमद्यते तस्यैप घोपोभवति

यावदेतत्कर्णावपिघाय गृणोति सयदोत्कमिष्यन्भवति नैनं घोषं शृणोति’ (वृ. ७.९.१.) इति महाभृततृतीये च ’ निश्वस्मा अग्निं भुवनाय देवा वैश्वानर केतुमन्हामकृण्वन्’ (ऋ.सं १० ८८.१२) इति ; देवतायांच ‘वैशानरस्य सुमतौ स्याम राजा हिकं भुवनानामभिश्रीः’ (यजु

का. १. ५.११) इति । परमात्मनि च तदात्मन्येव हृदयेऽनोवैज्ञानरे प्रास्यत्’ (अष्टक ३. प्रश्न ११. अनु. ८) इति, ’ स एप वैश्वानरो विश्वरूपः प्राणोऽग्निरुदयते’ (प्रश्न.१ ७) इति च वाक्योपक्रमादिपपलभ्यमानान्यपि लिङ्गानि सर्वानुगुणतया नेतुं शक्यानीति ! $

शुनप्रकाशिका

।

साधारणशब्दस्य सूत्रस्थत्वनिवन्धनं

ननु, प्रयोगसावारण्यहि वैश्वानरशन्दस्य

साधारणत्व अक्षरशब्दोऽपिहि

प्रकृतिपुरुपेश्वरसाधारण प्रयुज्यते ‘अक्षरात्परतः परः ’ ‘क्षर प्रधानममृताक्षर हर: '

यया तदक्षरमधि गम्यते’ इत्यादि । तनश्च ‘अक्षरमम्परान्तधृतेः’ इत्यनापि शक्यनिर्णयत्वाशयनिर्णयत्वे मदेहविपयतया वक्तव्ये तथा च न कृत, कितु प्रधान वा जीवो वा परमात्मा वति विचार कृत इहापि तथैव सगयो यत्तत्र्य इति, बम् तनहि प्रयोगसाधाण्यातिरिक्त प्रकृतिपुरुपयोरन्यतरविषयत्वनिर्धारक पूर्वपक्षहेतुर्विद्यते । अतस्तथा सदेहो उपपद्यते, इह्तु प्रयोगसाधाण्यस्यैव पूर्वपक्षहेतुत्वात्तस्य च जाठरभूततृतीयदेवतास्वभ्यतम निर्धारकत्वाभावात्तस्य 4

परमात्मलिङ्गादर्शने तद्विषयत्वनिर्णयप्रतिवन्धत्वात् त्रेता कल्पनादीनामनिर्धारकन्यम्य वक्ष्यमाणत्वाच्च, शक्यनिर्णयत्वा शक्यनिर्णयले सशय विषयतयोक्ते ॥ गूढार्थमग्रहः

इति प्रश्न आत्मनमणोरैक्य भेदो वा इत्यर्थनिर्णयोऽपि प्रष्टृणा नास्तीति सूच्यते ।

यस्त्वेतं प्रादेशमानममि

विमानमात्मान वैश्वानरमुपास्त’ इति के प्रतिवचनें ब्रह्मशब्दम्थाने वैश्वानरशब्दप्रयोगेण ब्रह्मशब्दसामानाधिकरण्येन च वैश्वानरशब्दार्थ ना | निर्देशे

सएवात्मा इत्यर्प सिद्ध ।

तेन ब्रमशब्दोऽपि एको हेतु, आत्मान्शब्दार्थ

सर्वान्तर्यामित्वस्यैव ‘अग्निर्मूर्धा’ इतिश्रुतौ ‘एष सर्वभूतान्तरात्मा’ इति मुण्डके स्पष्टमुक्तस्य आत्मशब्दे

विवक्षिततया युमूर्धत्वायुक्तमर्वभूतान्तर्यामित्व ‘वादीकरणार्थत्वम्य अनात्मन्शब्दे विवक्षितत्वेन सर्वान्तर्यामित्वमेको हेतु । एतज्ज्ञानम्य ’ तद्यथेपीकातूलम्’ इत्यादिना सर्वपापदाहकत्वमुत्तर वक्ष्यत इति एते हेतव । एतैर्हेतुमि वैश्वानरशब्दस्य साधारणम्यापि परमात्मेतरोधकत्वन्यावृत्त्या वैश्वानर परमात्मा इति सूनार्थ ॥

विशेषश दविवरणपूर्वव सिद्धान्त श्रीभाष्यम्

एव प्राप्तेऽभिधीयते – वैज्ञानरस्साधारणशब्द विशेषात् - वैश्वानरः परमात्मा,

साधारणशन्दविशेषात् ।

विशेष्यत इति विशेषः

माधारणस्य वैवानरशदस परमात्मामाघारणैर्धर्मविशेष्यमाणत्वाढित्यर्थः ।

तथा हि

‘औपमन्यनादयः पञ्चेमे महर्षयरसमेत्य को न आत्मा कि ब्रह्म’ (छां०५ १११) इतिविचार्य

‘उद्दालको से भगवन्तोऽयमारुणिस्मम्प्रती ममात्मान वैश्वानरमध्येति त हन्ताभ्यागच्छाम (५ ११. २) इत्युद्दाल्क्स वैप्पानरात्मनिज्ञानमवगम्य तमभ्याजग्मुः ।

स चोद्दालक

एतान्नैथानरात्मनिज्ञानभिलक्ष्यात्मनच तनाकृत्स्नवेदिल मला ‘तान् होवाचाश्नपतिर्फे

भगवन्तोऽय केकयस्सम्प्रतीममात्मान वैज्ञानरमध्येति त हन्ताभ्यागच्छाम’ (छा ५.११ ४) इति ।

ते चोद्दालरुपष्टा स्तमश्वपतिमभ्याजग्मुः । स च तान्महर्षीन् यथाई पृथगभ्यर्च्य

‘न म स्तेनः’ (छां ५०११०५) इत्यादिना यक्ष्यमाणो ह वै भगवन्तोऽहमस्मि १ (५ ११, ५) .

इत्यन्तैनात्मनो नतस्त्रतया प्रतिग्रहयोग्यतां ज्ञापयन्नेव नमविद्भिरपि प्रतिषिद्धपरिहरणीयतां

विहितकर्मकर्तव्यता च प्रज्ञाप्य ‘यावदेवमा कलिजे धनं दास्यामि तारद्भगवद्भयो

दास्यामि बसन्तु भवन्तः’ (छा. ५११५) इत्यनोचत् । ते च मुमुक्षवो वैश्वानरमात्मानं श्रुतप्रकाशिका

नन्वेवमति सशयलक्षणाप्रामाण्य पूर्वपक्षित स्यात् तचायुक्त, प्रथमे काण्डे वेदप्रामाण्यस्य समर्थितत्वमुप

|

जीन्यारत्वाच्छाररक्म्य जतोऽर्थविशेषपरत्व पूर्वपक्षीस्तयम् नत्वशक्यनिर्णयत्वम् । नैवम् | चतुर्ध्वर्थेष्वन्यत मानिर्धारणेऽपि सर्वथा कस्मिंश्चिदर्थे प्रमाणमेवेदमिति सामान्यत प्रामाण्यनिश्चयस्यानपोद्यत्वात् । तद्धि नित्य निर्दोपा यास्यतया स्थापितम् –’ निविशब्दस्य मन्त्रत्वे स्वभावस्स्यात् ’ इति न्यायेन प्रामाण्य मिद्धि । क्मिय वैश्वानरात्मा परमात्मेति शक्यनिर्णय ? उता, तदर्थमात्मनमशब्दोपरमो वैश्वानरस्य ब्रह्मभावमनगमयति नेति’ तदथममिशब्द सामानाधिकरण्य, नेताक्ल्यन प्राणाहुत्याधारस्यानि, कि वैश्वानरस्य ब्रह्मभावविरोधीनि उत नेति कि

‘एपोऽग्निर’ इत्यग्निशब्दोऽभिमानपर उताझवस्थपरमात्मपर इति । अग्निशब्दस्यामिमात्र परत्ये अग्नि

6

2

शब्दसामानाधिकरण्याढीना भावविरोधिनया आत्मनपशब्दोषमस्यापि ब्रह्मभावावगमरत्वाभावेनाशक्य निर्णय इति पूर्व पक्ष । अभिशन्दस्य परमात्मपरले अग्निशब्दसामानाधिकरण्यादीना ब्रह्मभाववा विरोधितया आत्मनह्मशब्दोपत्रमस्य

नमभावागमन्वोपपत्तेर्वैश्वानर परमात्मेति शक्यनिर्णय इति राद्धान्त । वैश्वानरशब्दस्य चतुर्वार्थेविति। जीवपर साधारणात्मशब्दसद्भावेऽप्यात्मशब्दस्य वैश्वानरमात्मानमिति वैश्वानरशळविशेषितत्वावैश्वानरशब्दस्य च जीवमाने

स्मर्यमाणमिति सूत्रार्थः

४२२

श्रीभाष्यम्

जिज्ञासमानास्तमेवात्मानमसाकं ब्रहीत्यवोचन् तदेवेदं ’ को न आत्मा किं ब्रह्म’ (५.११.२) इति

जीवात्मनामात्मभूतं ब्रह्म जिज्ञासमानैस्तज्ज्ञमन्चिच्छद्भिवैश्वानरात्मज्ञसकाशमागम्य पृछथमानो

वैश्वानरात्मा परमात्मेति विज्ञायते, आत्मननशब्दाभ्यामुपक्रम्य पश्चात्सर्वत्रात्मवैश्वानरशव्दाभ्यां किश्व व्यवहाराच ब्रह्मशब्दस्याने निर्दिश्यमानो वैश्वानरशध्दो ब्रह्मैवाभिधत्त इति विज्ञायते । • स सर्वेषु लोकेषु सर्वेषु भूतेषु सर्वेप्वात्मस्वन्नमत्ति’ (५.१८.१) ’ तद्यथेपीका तूलममौ प्रोतं

प्रदूयेतै हास्य सर्वे पाप्मानः प्रयन्ते (५.१४.३) इति वक्ष्यमाणं वैश्वानरात्मविज्ञानफलं *

वैश्वानरात्मानं परं अमेति ज्ञापयति ||

इतथ वैश्वानरः परमात्मा -

सू २६ - सर्यमाणमनुमानस्यादिति (१-२-२६) सुप्रभृति पृथिव्यन्तमवयवविभागेन वैश्वानरस्य रूपमिहोपदिश्यने । तच्च श्रुतिस्मृतिपु

परमपुरुषरूपतया प्रसिद्धम् । तदिह तदेवेति सर्यमाणं प्रत्यभिज्ञायमानं वैश्वानरस्य परम पुरुषत्वे अनुमान लिङ्गमित्यर्थः इतिशब्दः प्रकारवचनः इत्थं भूतं रूपं प्रत्यभिज्ञायमानं वैश्वानरस्य परमात्मत्वेऽनुमानं स्यात् । श्रुतिस्मृतिषु हि परमपुरुषस्येत्थं रूपंप्रसिद्धम् ! अथर्वण अभिमूर्धा चक्षुषी चन्द्रसूय दिशश्नोत्रे वाग्विवृताथ वेदाः | चायुः प्राणो हृदयं विद्यमस्य पद्यां पृथिवीत्येष सर्वभूतान्तरात्मा’ (मु.१.१४) इति । अग्निरिह धुलांकः, ‘अमौ च लोकोऽणिः’ (पृ.८.२.९) इति श्रुतेः । स्मरन्ति च मुनयः ‘द्यां मूर्धान यस चिना बदन्ति यं वै नाभि चन्द्रपुर्यौ च नेत्रे | दिशश्श्रोत्रे विद्धि पादौ क्षितिं च सोऽचिन्त्यात्मा गर्वभूतप्रणेता’ इति ‘यम्यामिरास्यं द्यौमूर्धा से नाभिवरणौ क्षितिः । सूर्यचक्षुर्दिशरथोत्रं ″

यथा

।

मस्मलोकात्मने नमः’ (भारते शान्तिपर्व राजधर्म) इति च । इह च धु प्रभृतयो वैद्यानरस

पोच्यन्ते | तया हि तैरॉपमन्यवामृतिभिर्महर्षिभिः ‘आत्मानमेवेमं वैश्वानरं श्रुतप्रकाशिका प्रयोगागावादिषयः नर्संभवति,नहि गोगब्द विशेषितस्य चतुष्पाच्छन्दस्याश्रादित् मिश्रा:। विश्वम्मा अतिमितिविभुवनाय विश्वभुवनोपकारार्थ वैधानरं महाभूतनीम्। सम्मनिभायेगा-रात्र मन्दे इति । शक्यनिर्णयाशक्यनिर्णयाचे सन्देह शिरसीहन्ते । अन् अम्मन, इत्य येवानरस्येति । सुमतिः शोभनमतिः मुमतौ स्याम

अमित: श्रीग्य गोऽतिशनात्यु फिलिव्ययम् प्रयोगमा

दियाभाव प्रतीयमानेषु कथं शक्यनिर्णयत्वातदमारमलेरियर

तग

सूत्रार्थविवरणम्

४२३

श्रीभाष्यम्

सम्मत्यव्येन तमेचनो ब्रूहि’ (छां. ५.११ ६) इतिपृष्टः केकयस्तेभ्यो वैश्वानरात्मानमुपदि दिक्षुर्विशेषप्रश्नान्यथाऽनुपपत्त्या वैश्वानरात्मन्येतैः किञ्चित् ज्ञातं किञ्चिदज्ञातमिति विज्ञाय ज्ञाताज्ञातांशत्रुभुत्सया तानेकैकं पप्रच्छ । तत्र ‘औपमन्यवकं त्वमात्मानमुपास्स (५१८.१ ) "

इति पृष्टे ‘दिवमेव भगवो राजन् (५.१२.१) इति तेन चोक्के दिवि तस्य पूर्णवैश्वानरात्मबुद्धि

निवर्तयन्वैश्वानरस्य द्यौमूर्धेति चोपदिशंस्तस्या वैश्वानरांशभृताया दिवः सुतेजा इति गुणनामधेयं प्राचिरूयपत् ।

एवं

सत्ययज्ञादिभिरादित्यवाग्वा काश। पृथिवीना मे कैके नैकैकमुपास्यमान तया

कथितानां विश्वरूपः पृथग्वर्मा बहुलो रविः इत्येकैकगुणनामधेयानि वैश्वानरात्मनश्चक्षुः प्राण सन्देहो मध्यकाय उच्यते

।

।

सन्देहवस्तिपादावयवत्वं चोपदिष्टम्

अत एवंभूतमूर्धवादि

विशिष्टं परमपुरुपस्यैव रूपमिति वैश्वानरः परमपुरुष एव पुनरप्यनिर्णयमेवाशङ्कय परिहरति सू – २७ शन्दादिभ्योऽन्तः प्रतिष्ठानाच्च नेति चेन्नतथादृष्ट्युपदेशादसम्भवात्पुरुषमपि चैनमधीयते (१.२.२७) श्रुतप्रकाशिका

वास्योपक्रमेति ।

काल्पनिकं वारूपचं सर्वत्र समयति ।

ब्रह्माभिशब्दौ मिथ प्रतिबन्धकत्वादनिर्धारकौ । .

अन्नादनरूपं फल च सर्वनोपपन्नमित्यभिप्राय ||

एवं प्राप्तेइति । ‘साधारणशब्दविशेषात् ’ इत्येतद्व्याचष्टे विशेष्यतइति विशेषइति ।

नेदं

विशेषशब्दस्य प्रत्ययार्थत्र्याख्यानम् अपितु ‘साधारणशब्दविशेषात् ’ इति समासान्तर्गतषष्ठीत्र्याख्यानम् | कर्मणि षष्ठी नतु कर्तरीत्यर्थ । विशेष इति कृदन्तं पदं कर्मार्थपष्ठीनिमित्त मित्यमिप्रायेण विशेषपदोपादानम् । यद्वा विशेष्यत

इति विशेष इति घन कर्मार्थतामाह - साधारण शब्द एन विशेष इति कर्मधारयः । कि केन निशेष्यत इत्यत्राह गूढार्थ सङ्ग्रहः

।

‘सर्यमाणमनुमानंस्यादिति ’ अन स्वयंमाणमिति नपुंसकनिर्देशेन ‘रूपोपन्यासाच्च’ इति सूत्रोक्तं रूप मेन विवक्षितं इति मूच्यते । अत्र पूर्वाधिकरणे मुण्डकश्रुतिविनक्षा नीनानामपि सम्मता । अत्र छान्दोग्यस्थवैश्वानर विद्याविवक्षितेति च । एवं स्थिते पूर्वाधिकरणे रूप रुक्मवर्ण विरक्षितम् अन्तु ‘अह्

वैधानरो भूवा’ इत्युक्तवैश्धानरत्वमित्युक्ति नलगति । ‘स्मृतेथ’ इति लघुसाधारणेनैव तदर्थप्राप्तिसभवात् । i

स्वयंम| णशब्देनाधिकरणद्वये रूपस्यैवयम्

४२४

श्रीमाप्यम्

यदुक्तं वैश्वानरः परमात्मेति निधीयत इति तन ‘शब्दादिभ्योऽन्तः प्रतिष्टानाच ।

जाठरस्याप्यमेरिह प्रतीयमानत्वात्

१

शब्दस्तावदाजिनां वैश्वानरविद्याप्रकरणे ’ स एपोऽग्निर्वैश्वा श्रुतप्रकाशिका

सू - २६ स्मर्यमाणमनुमानं स्यादिति ( १.२.२६) ।

साधारणस्येति धर्मशब्दो लिङ्गपरः विशेष्यमाणत्वादिति फलितार्थ उक्तः, नामिधानिकः के पुनरसाधारण। धर्मा इत्यत्राह —तथाहीति । ‘को न आत्मा कि ब्रह्म’ इति किंशब्दद्वयमात्मत्वब्रह्मत्वयोर्द्वयोरपि ज्ञातव्यत्वामि प्रायम् । आत्मन्ब्रह्मशब्दवाच्यधम्र्यैकत्वानेकत्वजिज्ञासया वा किं शब्दद्वयप्रयोगः ।

विषयवाक्ये ‘न मे स्तेनः '

इत्यादेः प्रयोजनमाह–आत्मनइति । फलितानि साधकलिङ्गानि दर्शयति तदेवमिति मुमुक्षुभिः पृछ्यमानत्वमात्मत्वं

ब्रह्मत्वं ब्रह्मशब्दस्थाने वैश्वानरशब्दप्रयोगः फलविशेषनिर्देशश्च वैश्वानरस्य परमात्मत्वसाधकलिङ्गानीत्यर्थः । युमूर्धत्वादि विशिष्टतारूपधर्मस्या स्मिन्सूत्रेऽनुक्तिस्तस्यानन्तरसूत्रोक्तत्वात् ॥ स्मर्यमाणशब्दस्य विशेष्यं दर्शयन् इति । सूत्रं व्याचष्टे घुप्रभृतीति लिङ्गमित्यर्थ ।

अनुमानशब्दः

करणार्थ ल्युडन्तः ‘श्रुतिलगवाक्येत्या दिसूत्रपठिनलिङ्गपरधति भाव । अनुमानशब्देन हेतुत्वसिद्धेरितिशब्दयैयर्थ्य मित्यत्राह - इतिशब्दइति । इतिशव्दार्थेनान्वितं वावयार्थमाह - इत्यमिति । परमपुरुपरूपत्वेन प्रसिद्धिं दर्शयति

।

श्रुतीति । परमात्मपरत्वेन साधितत्वात् ‘अग्निर्मूर्धा’ इत्यादिवाक्यमुदाहृतम् । इह चौर्मूर्धत्वेन श्रूयते उदाहृतवाक्ये ‘अग्निर्मूर्धा’ इति तत्कथमैकार्थ्यमित्यत्राह - अग्निरिहेति । परमात्मनस्तथाविधरूपवत्त्वे स्मृतिमुदाहरति स्मरन्तिचेति । ‘यस्याग्निरास्यम्’ इत्यत्राग्निशब्दः प्रसिद्धाग्निपरः, चौर्मूर्धा इति पृथगुक्तेः श्रुतिस्मृतिप्वभिज्ञातस्य

।

रूपस्य प्रत्यभिज्ञायमानत्वं दर्शयति इहचेति

नन्वत्र अग्निर्मूर्धा’ इत्यादाविव युप्रभृतिपृथिव्यन्तानां

मूर्धादिपादान्तावयवत्वेन संभूयोपदेशो न दृश्यत इति शङ्कायां विप्रकीर्णेप्रतिपादनहेतुमाह - तथाहीति । विशेष प्रश्नान्यथाऽनुपपत्येति । नह्यात्मब्रह्मादिशळैः प्रश्नः कृतः वैश्वानरशब्देनहि प्रश्नः । अनेन द्युप्रभृतीनाम

पूर्वनाम निर्देशहेतुश्चोक्तो भवति अज्ञाताशः सर्वोपदेष्टव्यः ।

गुणनामधेयानीति ।

द्यौनक्षत्राद्वितेजस्विनीति

सुतेजाः प्रकाशकस्यादित्य विश्वं रूपं प्रकाश्यं, तस्मात् आदित्यो विश्वरूपः, वायुर्वि विधगतिस्वभावत्वात् पृथग्वर्त्मा आकाशो भूतान्तरेभ्यो महत्त्वात् बहुळ आपो वेगवत्त्वाद्रयिः रयोहि वेगः इकारान्तत्वं छान्दसं रैरूपघनप्राप्तिहेतु· त्याद्रयिः ।

पृथिवीप्राण्याधारत्वात् प्रतिष्टेति भावः ।

श्रुतिस्थं सन्देहशब्दं व्याचष्टे सन्देहो मध्यकायइति ।

मध्यंहि पूर्वापराशसाधारण्यात् कुन्नानुप्रविष्टमिति सदिक्षते, एतज्ज्ञापयितुं मध्यकाय इति व्याख्यातं न तु नाभिरिति, गुणनामधेयानीत्यनेनान्यदपि प्रयोजनं फलितं, नकेवलं नामधेयानि, अपितु गुणनामधेयानि । तचद्गुणकत्वं मूर्धादित्वेनोपदिष्टानां थुप्रभृतीनामनुसन्धेयमित्यर्थः ॥

विद्याभेदशङ्कापरिहारः

४२४(३)

श्रीभाष्यम्

नरः ’ [प्रश्न १.७] इति चैश्वानरसमानाधिकरणतयाऽग्निरिति श्रूयते; अस्मिन्प्रकरणे च ‘हृदयं

गाईपत्यो मनोऽन्वाहार्यपचन आस्यमाहवनीयः ’ (छां. ५.१८.२) इति वैश्वानरस्य हृदयादिस्य स्याग्नित्रयकल्पनं क्रियते । ‘तद्यद्भक्तं ग्रथममागच्छेत्तद्रोमीयं स यांप्रथम माहुतिं जुहुयात्तां श्रुतप्रकाशिका

।

अत्रायममिप्रायः वाजसनेयके मूर्धभूतायादिवोऽधिष्ठानत्वमुक्तं नतु सुतेजस्त्वम् सुतेजस्त्वमुक्तं नतु विश्वरूपत्वं ।

चक्षुर्भूतस्यादित्यस्य

न चैतावता विद्याभेदः तत्तन्नामधेयोपस्थापितगुणेष्वेव तात्पर्यसंभवात् ।

अतीत्य

गूढार्थ संग्रहः

अतः ‘स्मर्य॑माणम् ’ इत्यत्र मुण्डकश्रुतौ प्रागुक्तं रूपमस्या विद्याया घुमूर्धत्या देहत्या स्मृतिपथमारोहति ।

पूर्व

ज्ञातार्थस्यैवैतच्छ्रतौ बोधनेन सर्यमाणमित्युक्तिः पूर्व मूर्धत्वादेः ज्ञातत्वात् ज्ञातार्थबोधिकेयं श्रुतिरिति तात्पर्येण सर्यमाणमित्युक्तम् । अत्र प्रत्यभिज्ञायमानम् इति भाप्ये उक्तम्, अत्रापि तद्बोधकशब्दप्रमाणसद्भावात् सस्कारमात्रजन्यं ज्ञानं स्मृतिः । अस्यामुपनिषदि थुमूर्धत्वाद्यभावेऽपि ययाकयाचनविधया मागुक्त श्रुत्यर्थस्मृतौ सा स्मृतिमात्रमेव स्यात् नतथाऽत्र वर्तते अपितु मुर्धत्वादिबोधकशब्द एव वर्तते ’ तदेवेदम्’ इति ’ प्रत्यभिज्ञायमानम् ' इति भाष्यम् तत्र तच्छन्दे पूर्वसूत्रोक्तार्थस्मृतिः इदम् इत्यनेन दिवः मूर्धत्वं तच्छ्रतिप्रतिपाद्यं विवक्षितम् । अतः संस्कारशब्द उभयजन्यज्ञानस्यापि संस्कारजन्यत्वानपायात् नानुपपत्तिः ॥

।

सिद्धान्ते प्रत्यभिज्ञा एकं ज्ञानं विभिन्नं वेत्यन्यदेतत् । अतश्च पूर्वश्रुत्युक्तमत्र प्रत्यभिज्ञायत इत्यर्थः । सूत्रद्वयेन श्रिद्धान्तयुक्तिः प्रदर्शिता । पूर्वपक्षोक्तानुपपत्तीना स्कुट परिहार प्रदर्शितः तदुक्तयोऽपि निन्दिताः ।

इदानी पूर्वपक्षिसम्मतश्रुतीना समाधानमाह - ’ शब्दादिभ्योऽन्तः प्रतिष्ठानाच्च नेतिचेन्न तथा दृष्टयुपदेशाद शब्दशब्दः साधारणशब्द पर एव

।

सम्मवात्पुरुपमपिचनमधीयते इति ।

आदिशब्दार्थ: अग्नेस्त्रेधा

परिकल्पनप्राणाहुत्याधारत्वादिः । अन्तः प्रतिष्ठानान्तहेतुत्रयं जाठराग्निपरिग्रहे विशेषहेतुरूप भवतीति तात्पर्येण साधारणशब्दः जाठराग्निसाधारणशब्द एव भाप्यादावुपात्तः ।

तथा दृष्ट्युपदेशात् इति पूर्वपक्षे जाठराग्निरेवात्र

विवक्षितः नतु परमात्मा इत्यर्थस्यैव विवक्षितत्वेन तथा दृष्ट्युपदेशेन प्रागुक्तहेतव उपपद्यन्त इति ’ तथा '

सर्वभूतान्तरात्मन्चविशदीकरणार्थतया दिवं प्रस्तुत्य दिवो मूर्धेत्यायुक्तेः जाठरामधन्तर्यामित्वमपि

इत्यस्य जाठरामिप्रकारेणेत्यर्थः ।

सर्वभूतान्तरात्मत्वे

वर्तत

इत्यमिशब्दस्य

अमयन्तर्यामिपरतया

पूर्वपक्षयुक्तिनि रसनपरतया “शब्दादिभ्यः " इति सूत्रविवरणम्

४२४(b)

श्रीभाष्यम्

जुहुयात्प्राणाय स्वाहा’ (छां. ५.१९.१) इत्यादिना प्राणाहुत्याधारत्वं च वैश्वानरस्यावगम्यते । तथा वैश्वानरस्यास्मिन्पुरुपेऽन्तः प्रतिष्ठानं

वैश्वानरं

पुरुपविध

वाजसने यिनस्समामनन्ति

पुरुषेऽन्तः प्रतिष्ठितं

वेद’

‘स

योऽतमेवमग्नि

(५.१९.१) इति ।

अतोऽग्नि

श्रुतप्रकाशिका स्थतत्वं हि दिवोऽधिष्ठानत्वं तच्च सर्वोत्कृष्टत्वं तच्च नक्षत्रादितेजश्शालित्वरूपमित्येकगुणत्वेन फलितमित्यविरोधः । ।

मादित्यस्य च सुतेजस्त्वफलरूपं विश्वरूपत्वं तद्धि विश्वनिरूपकत्वं विश्वप्रकाशकत्वम्

अतो न विद्याभेद इति, एतदभिप्रायेण गुणनामधेयानीत्युक्तम् ।

अतोऽनर्थान्तरतया फलित

परमात्मनस्त्रैलोक्यशरीरत्वविषयं ‘द्यां मूर्धानम्

}

इत्यादिस्मृतिवचनं स्वमूलत्वेन वैश्वानरविद्यायाः परमात्मविषयत्वं कल्पयतीति व्याख्यानमनुपपन्नम्, स्मृतिवचनंहि मूलत्वेन श्रुतिं कल्पयति नतु वैश्वानर विद्यामेव कल्पयितुं प्रभवति ।

श्रुत्यन्तरसम्भवेन कल्पकस्यान्यथासिद्धत्वात्

अस्तिहि ‘अग्निर्मूर्धा चक्षुषी चन्द्रसूर्यौ ’ इत्यादिश्रुतिस्तन्मूलतया सभाव्यमाना तस्मादाभ्यां श्रुतिस्मृतिभ्यामैकार्थ्य प्रत्यभिज्ञानमेवास्मिन् सूत्रे हेतुतया

विवक्षितम् ।

स्मर्यमाणशब्दश्च

प्रत्यभिज्ञायमानोपस्थापकः

तर्कपादे

अनुस्मृतेश्च’ इत्यत्रानुस्मृतिशब्दस्य प्रत्यभिज्ञापरत्वेन सूत्रकारैः प्रयुक्तत्वात् ।

अर्थचतुष्टये प्रयोगसाधारण्यादनिर्णयः पूर्वमुक्तः

।

उत्तरसूत्रमवतारयति पुनरपीति ।

इदानींतु विशेष

धर्माणा ब्रह्मशव्दादीना तत्तद्नुरूपविशेषकाच्छन्दादेः प्रतिरोधादनिर्णयो विवक्षितः ।

}

सू – २७ शब्दादिभ्योऽन्तः प्रतिष्ठानाच नेति चेन्न तथा दृष्ट्युपदेशादसम्भवात्पुरुषमपि चैनमधीयते ( १.२.२७)

नेतिपदं व्याचष्टे यदुक्तमित्यादिना । श्रुत्यन्तरस्थहेन्वोरुभयोर्दूरस्थत्वाची कण्ठोक्को एतत्प्रकरणस्थमनित्रयकल्पने प्राणाहुत्याधारत्वं चादिशब्दोपाचं सन्निकृष्टत्वात् । एतदभिप्रायेग वाजिनां वैश्वानरविद्याप्रकरणे वाजसनेयिन चोक्त, अस्मिन्प्रकरणे चेति

।

स्समामनन्तीति

चशब्देन वाजिनामप्यस्तीति सूचितम् अभिनयकल्पनं

होमाधारत्वमात्रं अमित्रयकल्पनेन क्रियतइति । प्रतिष्टानं विवक्षितम् ; अभिशब्द निर्देश महिनमन्तः

‘सयोचे

तमेवममिं

वैश्वानरं पुरुषविध

हेनुक्रमेण पूर्वपक्षत्वेन शक्तिमर्थमुपसहरति अतइति ।

फलितं

होमाधारत्वविशेषमाह-तद्यद्भक्तमिति ।

अन्तः प्रतिष्ठत्वम| हि

पुरुपेऽन्तः प्रतिष्ठितंवेद’

परस्यापि

संभवति

:इतिथूियते,

उल

‘शब्दादिभ्यः’ इत्यादिण्डं जाटरशङ्कामात्रपरम् ।

४२६

(

पुरुषमपघीयत इति सूतच’ इति सूत्रस्यचाय | वैश्वानरा १२

श्राभाष्यम

पुरपमपि चेनमधीयते वाजसनेयिन ‘सएपोऽग्निवंश्वानगे यत्पुरष ’ इति नह }

रम्य केजलस्य पुरुषत्व ? परमामन एन हि निरपाधिन पुम्पत्वम् यथा ‘सहस्रशीर्पा

पुरुष पुरुष एवेदर्गे सम्’ (पुरस्) इत्यादौ ॥ T

सू-२८अत एव न देवताभूतं च (१.२.२८) प्रकाशिका

इत्यभिप्रायेणाह–पुरुपमपिचेति । पुरुषत्व पुरुषाच्यम् निरपाधिक मिति जीवस्य पुरुध्दशब्दवाच्य व ‘द्वाविभो पुरुषौ लोके ’’ प्रधानपुरुषायेता ’ इन्यादषु प्रधानादपदा र यहाग र वायुपाघिनाऽश्रीयत । अत पुरुष ,

शब्दवाच्य न परमा मन एव निरपाधिकम् । अाजार पुष व दूरते नरस्त मतिमाव । ‘सएपोऽग्निर्वैश्वानरो यत्पुरुष ’ इति प्रासद्धवन्निर्देशात्तस्य च प्राप्रमाणसापक्ष वान, परमा मन एव निरुणधिक पुरुषवविषया प्रमाणस

प्रसिद्धिं दशयति यथेति । आग्नशब्द नानादिङ्गनय जाटना शङ्कित तत्र पुरुषशब्द स्त्रैले क्यारी र त्रासम्भवरूपाष ।ल्स च परम्मा मनिषय वसाघमुत्तम् । तन तथा द्रष्टनुपदेशात् इत्यनेनाग्निशब्द लिङ्गत्रययोर यथा सिद्धिदर्शिता । असम्भवलिङ्गपुर शब्दयानन्यासिद्धतया प्रा.ल्य रिद्धम् । अतएव पुरुषमपिचैनमधीयते’ इति सूत्रसण्ड नाम्त प्रतिष्ठानमानपरिहारसम्म तथा दृष्टथुपदेशात् एहतराणा कायदेश तत्यादसम्भहेतौ च सति अन्नप्राशन दुन्निम्पाधिसतह बन्नराणामपि दुर्बलवाश्च ॥ अतो यथोकावेन शङ्कारहारी || 1

सू~०८ अत एव न देवयाभूत च (१.२.२८) जाउरप्रमिद्धशङ्का पूर्वसूत्र परिता, उद्यतिरिक्ताथद्वशद इन परिहयत देवताभूत तृतीययाजाठरवत् परि

च्छिन्नमात्ोक्यशशर वोपपत्ति दवाया अघिया शरीव महाभूततृतीयस्य च त्रिवृ कृतस्य कोला क्यरूपण पारणत गत् समुदितस्य द्यावात्राथव्यादयो मूधपादाद्यवयनारस्यु | अतक्रार वल्पनापपत्तरित्यक्षम गूढाथसप्रह

अग्निप्रकार ज्ञानभितामा । | हृष्टान्दप्रयाग त्यानरयण, असम्भवात् इत्यनन प्रासा सर्वस्य जाठरागारसम्भव | सर्वा वयम व ब्रह्म कुन समयति । एव पुरुष वमपि न भवति सय पूर्वोऽस्मान्स स्मात् सर्वानऔषत् इतके (7) व सर्वपापदाहकन्य ’ तद्यथेषीका तूलम् ’ इशी ब्रह्मरियनिष्ठा उत्रम ब्रद दनिर्देशन याजर उसक " रुQामिर्केवानरायपु रूप साहेमरामि वैश्वानरपान (ण १० ६ १ ११) ’ त वौपनिषट पुरुषम् ’ विज्ञानमार द-परायणम् इला477१६८ापटप१० .

"

जान समस्तांति भाव ||

सेर वादिना आमा 6

अतएव न देवताभूतच

,

जाउरामा व्याअभ्यत |

६

४२८

वैश्वानरा २०५६

साश्चात् ’ इत्यस्य विवरणम् श्रीभाष्यम्

मतदुक्तं भवति यथा वैश्वानरशब्दस्साधारणोऽपि परमात्मासांधारणधर्मविशे पितो विश्वेषां नराणां नेतृत्वादिना गुणेन परमात्मानमेवाभिदधार्तति निथीयते; एवम निशब्दोऽप्यग्रनयनादिना येनैव गुणेन योगाज्ज्वलने वर्तते तस्यैव गुणस्य निरुपाधिक्स्य काष्ठागतस्य परमात्मनि सम्भवादस्मिन्प्रकरणे परमात्मामाधारणधर्मवेडोपितः परमात्मान

मेवाभिधत्त इति ॥ 7

²

श्रुतप्रकाशिका

ऋष्यणन्तो वा तयोरपत्यार्थत्वात् परमात्मनश्च विश्वानरसशकम् चियपत्य वाभवात् दिनस्य पुराम

याचकत्वेऽपि तदत्यत्वायॊमात् विदाद्यजन्तव्यऋष्यणत्व चायुक्तम् । अततॊ गुणान्पुयोगो वक्तव्य, वैश्वानःशब्द "

नर्केन गुणेन वृत्तिः तद्वदग्निशब्द: केन वर्तते । तेन तस्य परमात्मन्यव्यवधानेन वृत्तिः

-एतदुत्त मिति.

नेतृत्वादिनेति । आदिशब्देन विश्वनरैयत्व प्राप्यत्वं विवक्षितम् अमनयनादिनेति । आदिशब्देन अप्रवेन प्राप्यत्वं विवक्षित, यथा निराहु: ’ वैश्वानर कस्मात् विश्वान्नरान्नयीत विश्वएनं नरानयन्ति’ इति या विश्वानर एव वैश्वा नरः राक्षसो वायस इतिवत् रक्षएवहि

राक्षसः वयएवहि वायसः यथाचाग्निः

बस्मात् अग्रणीर्भवति अग्र नीयत अ

नयति नमयति सन्नमनोको प्रसन्नो भवतीति स्थूलादृष्टिविधिरिति । अव्यवधानमाह तस्यैवेति । काष्ठागतस्येति । अग्नि

शब्दात्रयवार्श्वस्य ब्रह्मणि पुष्कलत्वात् ब्रह्मशब्दरूदिर्न त्याज्या ब्रह्मशब्दावयवार्थपौष्कत्यसमावसम्भगदेगिरट स्टेरेय

त्याज्येतिभावः । परमात्मासाधारणधर्मविशेपितइति । उपक्रमाद्यानुगुण्याच्च ब्रह्मशब्दः प्रचल: अमिन्दस्तू तदनुगु णार्थो नेय इतिभाव ॥

नन्वग्निशरीरक्तयाऽनुसंधान राक्षादेवापनयनादिगुणकत्वानुस घाने च विद्यादरात | नच याव्यमेश्या

मैत्र विद्यायरामेकरिमन्कर्मणि व्रीहियवयोग्विाभिशरीरकत्वस्याग्रनयन।दिगुणक दस्य च विकत्येन प्राप्ति, विस्पो स्तुत्वादवर्जनीयः, अभिगरीरकन्वपरिग्रहे रूट्यपरित्यागादविलम्बः अर्थानुपपच्या परमापर्यन्त निर्णयप्रति विशे

प्रतिपत्तिचिम्चिता, अभनयनादिगुणकत्वपक्ष रूढार्थानुपपच्या ऽवयवार्थप्रतिपत्तिर्विनि,अपितु

• णस्य विशेष्यप्रतिपत्तित्वविरचिता, गुणस्याद्वारकतयाऽन्वयसम्भवात् । अतः पक्षद्वये विवि घमिति विप इति । एक्ने वाक्येन वैकल्पिकार्थद्वयविधानानुपपत्तेः मीहियथयो है दाक्यभेदेन प्राप्तिः उन्यते, |

व

नात्र विद्याभेदप्रसङ्गः अस्य सूत्रस्य ब्रह्मानिशब्दयोस्तुल्यताप्रतिक्षेपपरत्वेनोपास्वार वाभावात् । तथाहि बाशिन्दयो योराप रूडार्थद्रयाविरोधेन निर्वाहः पूर्वमुत्त: रुदार्थविरोधाभ्युपगमेनान्यतः यौगिक के स्तुरूपत्वादशाक्यनिर्णय व वाग्यम् उपक्रमायानुगुण्यादमिशब्दावयवार्थस्य ब्रहाणि पुष्कलाया च ब्रदायाच रोनोमिन्दी दुर्बवायोगिक इतिहि तात्पर्यम् ॥

|

एवं वा अस्यां विद्यायामग्निशरीयानुसंधानमेव सूत्रकारमतं तथा दृष्टयुपदेशशत् ’ इति दर, जमिनि मां सामान परमात्मपरतया तात्पर्यविगतेषु प्रकरणेष्वर्थान्तररुशध्दाना ८०८८ र या शतया माक्षादेव तत्परत्वर्णरूपनैत प्रकरणविशेषमाधी उस्य चन्मय

पत्र छद्रिक व्यत्वसति अत्र परमा-मन्नवनिर्वाइप्रसादिहाग्यमाथि, नन्वतद्विद्याया असाधारण छन् । अव्व आकाशात सामान्यस्यम्यादाप्रजया

वैश्वानरा १-२६ ]

’ आश्रयामरथ्य इति सूत्रार्थ *

४२९

श्रीभाष्यम्

‘यस्त्वेनमेन प्रादेशमात्रमभिविमानम्’ (छां ५.२४.१) इत्यपरिच्छिन्नस्य परस्य ब्रह्मणो द्युप्रभ्रतिवृधिव्यन्त प्रदेशसम्वन्धिन्या मात्रया परिन्नित्वं कथमुपपद्यते तत्राह

सू - ३० अभिव्यक्तेरित्य (इमरथ्यः (१.२.३०) 7

उपासकाभिव्यरत्यर्थ प्रादेशमत्रत्वं परमात्मन इत्याइमरथ्य आचार्यो मन्यते । ‘धौ

मूर्धा आदित्यश्चक्षुः वायुःप्राणः, आराशो नव्यदाय, आपो वस्तिः पृथिवी पात्रौ ’ इति }

प्रभृतिप्रदेशसम्पन्धिन्या मानया परिच्छिन्नत्वं पुत्स्नमभिव्यातयतो गितमानस्य हाभि व्यक्तेरेय हेतोर्भवति ॥

मूर्धमभृत्यविशेषेः पुरुषनिधत्वं परम प्रह्मणः किमर्थमिति चेत् तार श्रुतप्रकाशिका

साधारगझिक्षुतच्छरी पाश्रयस्व अय •ए न्दग्सदि० २१

अत्र न जाटरलिङ्गान्युन्ने अहि सूतथा देशात् इति वक्तवान् यथानीति यातादीना श्रीहिशेष चिन्तित तद्वजाठराङ्ग भवन ताद्वशिष्ट-सभवपि परमा मपर व सिद्धयतीत्य वारा ईट मनिमम् । अतो विद्यामेदः –उत्तरसूनशङ्कामाह - यस्त्वेतामति ।

सू- ३० अभिव्यक्तेरित्यांश्मरथ्यः (१.२.३०)

|

परिनि व महाभूततृतीयदेवतयोस सभयताति शङ्कारहारार्थमिद सूत्रम् अभिव्यक्त बुद्धेसौदर्यायेत्यर्थ

परिनिहि बुदेसोकस्यत्, उत्तम विष्वृणोति द्यौर्मूर्धेत्यादिना । द्युप्रभृतिप्रदेशेत्यादिना प्रादेशमात्रशब्दो व्यरूशत अभिविमानम् इत्याभिशब्द व्याच कृत्स्नमभिव्याप्तवतइति । विमानशब्द व्याचष्टे विगतमानस्येति। उत्तरसूनस्य शङ्कामाह- मूर्धप्रभृतीति । प्राकृतमूर्धादिद्रव्यावयव वमप्रावृतरूपस्य परमा मनो न सभवति अपि देसया एवं समवतीत्यभिप्रायः ।

गूढार्थसह.

शब्दाना परमा मवर वमत्र सूत्रे उच्यते । वैश्वानरश-दनिर्देश विश्वषा नराणा नेतृत्वेन अतो वैश्वानरविद्याया वैश्र

शब्दप्ररोग निदानमपि सूचितम् । मूर्घत्वादिमि सर्वभूतान्तर्यामिव विशदीकरणेन त्दनुगुणसर्वभूतपल्दातृ कम्प्यन्त्र प्रतिगद्यत इति सभूनफ्ल्दातृत्ववोधनायैव शब्दान्तर विहाय वैश्वानरशब्दप्रयोग. | अन जैमिनिशब्दप्रयोगेण देवता एव सर्व पदातृत्वामेत्येव जैमिनेर ममतमिति चोध्यते ॥

८

अभिव्यक्तेरित्याश्मरथ्य.

एतानता साधारणशब्दस्य परमात्मनि मुख्यता रूढियोगाभ्या प्रतिपादिता ।

परमा मपरत्वे सुमूर्यत्वायुक्त प्रादेशिक विषयत इति पूर्वमुखे समाधान नोचम् अनन्तरस् स्त समाधान मुच्यते ॥

[ वैश्वानरा- १- २-६

’ अभिव्यक्त: ’ इत्यादिसूनाणा आशयवर्णनम्

४३०

श्रीभाष्यम्

सू - ३१ अनुस्मृतेर्वादरिः (१.२.३१) १

तथोपासनार्थमिति वाढरिराचार्यो मन्यते । ‘यस्त्वेवमसिविमानमात्मानं वैश्वानर

मुपास्ते स सर्वेषु लोकेषु सर्वेषु भूतेषु सर्वेप्यात्मस्वन्नमत्ति’ (छां.५.१८.१) इति ब्रह्मप्रा तयेपासनमुपदिश्यते । एनमेव मिति - उक्त प्रकारेण पुरुषाकार मित्यर्थः । सर्वेषु लोकेषु सर्वेषु भृतेषु सर्वेप्वात्मसु वर्तमानं यदन्नं भोग्यं तदत्ति सर्वत्र वर्तमान स्वत एवानवधि कातिशयानन्दं ब्रह्मानुभवति । यत्तु सर्वैः कर्मपश्यैरात्मभिः प्रत्येकमनन्यसाधारणमनं भुज्यते, तन्मुमुक्षुभिस्त्याज्यत्वादिह न गृह्यते ॥

C

यदि परमात्मा वैश्वानरः, कथं तर प्रभृतीनां वैद्यादित्वोपदेश यायता जाठराग्निप रिग्रह पवैतदुपपद्यत इत्यत्राह

सू – ३२ सम्पत्तरिति जैमिनिस्तथा हि दर्शयति [१.२.३२] श्रुतप्रकाशिका

सू–३१ अनुस्मृतेर्वादरिः (१.२.३१) प्राकृतमूर्धाद्यवयवत्वासम्भवपरिहाराय वाभिप्रायेण सून त्याचे तथेत्यादिना अनुस्मृति उपासन, उपास्नार्थं पुरुष विषय-मित्यर्थः । कथमुशर्यत्व बुद्धयारे हार्थत्व किन स्वादिल - यस्त्वेतमिति । उदाहृतवाक्ये पुरुषविधत्व मुगल्याकारतया न प्रतीयन इत्यत्राह- -एतमेवमिति जनमुत्तिनिशब्द: क इयत्राह- सर्वेध्विति । अन्नश स्य प्रसिद्धानपरत्वानुपपत्तिमाह - यत्त्विति । एवं परमात्मनो प्रभृतिप्रदेशसशन्धन्या मात्रया परापुरुविधवन प्रयोजनमुखेन भूततूर्तायदेवताथ्यु प्रत्युत्थे दासःकृन्: । अथोत्तरमानस्य जाठराव्युव दर्शवतारयति यदीति । ●

।

—

गूढार्थसङ्ग्रह

’ अभिव्यक्तेरित्याश्मरथ्यः अनुस्मृतेर्वादार ‘दसूनद्वयपिएनर्णयः । ‘अभिव्यक्ति,’ अनु स्मृति शम्स्य शान नसतगुरुमिमात्रेण सर्वव्यापकत्व नास्तीति नभ्रमितव्यम् । अभिव्यक्त

प्रिय पनि प्राथमिशन सपाटेत दलपुच भक्ते ।

अनुस्मृतेर्वादार ‘इने, अनुवाईमध्यानमुतिस घनीभूतध्यानमित्यम कार्यमिति रमभिमन्धारै उस पत्नुस्मृति: (११) डाब्रोः । 6

1

इति

2

पानवाये

अनु

6

’ शब्दादिभ्यः’ इति सूत्र साधारशमन इसरेश र केंपो प्राप्तिः याम

अनंत सदामात्रानियारिता भवन

सम्पतेरिति जैमिनिला दर्शयति इति सूक्ष्म पुरं

चो

निमोनमत सम्पर्येण

1

वैश्वानरा १२५ |

४३

’ सपत्ते. ’ शी सूरा यंम् श्रीभाष्यम्

अस्य परमात्मन एव वैन्यानरम्य द्युप्रभृतिपृथिव्यन्तशरीरभ्य समाराधनभूतायाः उपासकैरहरहः क्रियमाणायाः प्राणाने ग्निहोनत्यसम्पावनायायमुरःप्रभृतीनां वेदित्याद्यप

देश इति जैमिनिराचार्यो मन्यते । तथा हि परमात्मोपासनोचित मेय फलं प्राणाहुत्या अग्नि

होत्रसम्पत्तिं च दुर्शयतीयं श्रुतिः ।| ‘सग इदमविद्वानग्निहोघं जुहोति यथाऽङ्गारामपोध भस्मनि जुहुयात्ताहकत्स्यात अथ य एतदेवं विद्वानग्निहोत्र जुहोति तस्य सर्वेषु लोकेषु सर्वेषु भूतेषु सर्वेध्यात्मसु हुतं भवति तद्यथेषीकतृलौ प्रोतं प्रदूयेतैव हास्य सर्वे पाप्मानः प्रदूयन्ते’ (छां.५.२४.१) इति ॥

सू-३३ आमनन्ति चैनमस्मिन् [१.२.३३] श्रुतप्रकाशिका

स्—३२ सम्पत्तेरिति जैमिनिस्तथा हि दर्शयति [१-२.३२] कस्य सर्वात सानोशीत्यपक्षायामा अस्येतिपादन अन्तिम तथाहि दर्श यति ’ इति सूत्रखण्ड व्याचष्ट तथेति । परमात्मोपासनांचिमेव फलमिति अमहोत्रसपत्ते परमासाराधना. र्थत्व, ‘तस्य सर्वेषु लोकेषु इत्यात पावशेष एक ज्ञापयतीतिभाव | सयइमिस्यादि । इदमविद्वान् इदमुरः "

I

।

प्रभृतीनामग्रिहोत्रप्रकरणतामजानन्य अग्निहाय प्राणाहुनि जुहाति अनुति त त्यर्थ एतदेवविद्वान्’ इत्याप्यव 1

मर्थ: ’ सर्वेप्वात्मसु हुतंभवति ’ इति सर्ना भक्भगवदा घिनेन रुवमाराधित भवतीति हुतप्रकर्षोत्ति: । अस्याग्निहो त्रस्य परमात्माराघनत्वज्ञापनार्थ सदङ्गकपरोशनदर्शयान तद्यथेपीकेति ॥ परस्यात्मनो ध्रप्रभृतिशरीरकत्या युत्तम उपासक्य मूर्छाद्यवयानामेव युप्रभृति बनोशसनविधानादिति शङ्क

P

यामाह

गृढार्थसग्रह

‘साक्षादयविरोधं जैमिन इत्यन अभिशब्दस्य यागन परमात्मपरत्वमुत्तम् । तत्र अपिशब्देन रुढ्या परम मपर व

सपते. - प्राणाहुतेरग्निहोत्र वसम्पत्य थे 6

।

जैमिनेरभिमतमिति दर्शितम् । सोऽर्थ पूर्वोत्तेजनदर्शनन विशदयिते

‘उरएव बेदिः’ इत्यायुपदश | तेनाने त्रघा परिवत्पन मुफ्यम् । एतन प्राणामिहोत्रे पर मन एवागध्य वम् अतः स्थितिः जाठरामौ वर्तते तच्छरीरकपरमा मनोडपे वर्तते । थए मैन विद्वानन्नमत्ति’ इति । अत्र व्यक्तीना भेटेऽपि (

तत्तदन्तर्यामिण एक बात् पूर्वभूतान्तरा मत्स्य सुमूर्धनादिमि प्रकाशनेन प्राणामिहोत्रसम्पादनस्य यत्पर तदपिपोषित भवति । अतएव चण्डालेय

आमनि हुन भवती युक्ति, सङ्गच्छत | जाठराग्निपरिकल्पने यफ्तदेव

शुमूर्ध वादिकल्पनेऽपि बोधित भरती युत्तरको स्थाप्यते -‘आमनन्ति चैनमस्मिन्’ इति । ’ एनम्’ इत्य-वादेशन पूर्वोत्चार्थस्यैव विवश्चितत्वेन मूर्धत्वादिनिशिष्टपरमा मानक अस्मिन्नुासकशरीरे आमनन्तीति सूत्रार्थः । ‘तस्य हवा एतस्यात्मन, वैश्वानरस्य मूव मुतेजा.’ इति भुत तस्य हवा’ इत्यत्रोपासको विवक्षितः । अस्य मूर्धैव आत्मनो

’ आमनन्ति चैनम्’ इति सूतापम्

४३२

[ वैश्वानरा, १-२ ६

श्रीभाष्यम्

एवं परमपुरुपं घुमूर्धत्वादिविशिष्टं वैश्वानरमस्मिनुपासक्शरीरे प्रणाहुत्याधरस्वाय आमनन्ति च ’ तस्यह वा एतस्यात्मनो वैश्वानस्य मूधैव सुतेजाः ’ (५.१८.२) इत्यादिना ।

अयमर्थः यस्त्रेतमेवं प्रादेशमात्रममिनिमानमात्मानं वैश्वानरमुपास्ते (छां. ५.१८८१) इति लोक्यशरीरस्य परमात्मनो वैश्वानरस्योपासनं विधाय ‘सर्वेषु लोवे (५.१८.१) "

इत्यादिना ग्रहाप्राप्ति च फलमुपदिश्य अस्ययोपारामस्याइभृतं प्राणाग्निहोत्रं तस्य हवा

एतस्य’ (छां. ५.१८. २) इत्यादिनोपदिशति; यः पृर्वमुपास्यतयोपदिष्टो वैश्यानरस्तस्यावयच भूतानमधादित्यादीन सुतेजो विश्वरूपादिनामधेयानुपासकशरीरे मूर्धादिपादान्तेषु संपां दयति । मूधैव सुतेजाः उपासकस्य मूर्धेन परमात्ममूर्धभूता द्योरित्यर्थः । चक्षुर्विश्वरूपः

आदित्य इत्यर्थः । प्राण पृथग्वर्त्मा वायुरित्यर्थः । सन्देहो बहुल उपासकस्य मध्यकाय एच परमात्ममध्यकायभूत आकाश इत्यर्थः । पृथिव्येच पादौ अस्य पादावेव तत्पादभूता

पृथिवीत्यर्थः । एवमुपासकः स्वशरीरे परमात्मानं त्रैलोक्यशरीरं वैश्वानरं सन्निहितमनुस *

श्रुतप्रकाशिका

सू- ३३ आमनन्ति चैनमस्मिन् ( १.२.३३) एवमिनिषद व्याचष्टे सुमूर्धस्वादीति | अन्वादेशविषयोपादेश बादेश अन्वारय नम्र निमिति ,

.

पदमुक्त घर्मोपेत मुत्त धर्मिण परामृशतीतिभाव। उपास्कशरीर सुमूर्ध वाद्यनुसन्धान परमानो मूधं वादेनविरोधि उभ ।

यस्यापि विहिनत्वात् आ उपासकशरीर एन मूर्घ बारावयवमित्यवधाग्णवलपनमयुक्तमिथे।1 एनगिि

तमर्थ विवृण्वन्नुभयस्य विहित यमुपपादयति अयमर्थ इत्यादिना महाप्राप्तिं च फलमुपदिश्येति । फ्लयन्सन्निधाव. फल तदङ्गमिति न्यायात् बदाप्राप्तिक्लकत्वेनोवा वैश्वानरोपासनएस प्राणाग्निहोत्रम समित्यभिप्रायः । कथ प्राणाग्निहो

थालव ? ’ अथ य एतदेवं विद्वान् ’ ‘तत्यथेपीक्तूलम् इत्यादिना तर हि पल भूपत इतिन, प्राणाहुति 1

मात्रस्य सर्वपापानिवृत्तिपूर्वक उन्नपलहेतुत्यायोगात् अङ्गभूतस्यापि प्राणाग्निहोत्रस्याङ्गिद्वारा मुत्तिरेव पलमिति शाप यितु ‘यस्त्वेतमेवम ’ इत्यादिनोत्तवैश्वानरोशनपसन्तर्गत नष्टनित्यंशस्यात तयाऽसिपलविघपलभवन ‘तस्य

हवा इत्यादिवाक्यप्रतिस्थापोदित अत् ।’ तस्य या ’ इत्यादिवाक्यस्यार्थमाह-य पूर्यमिति । अया }

न्तरवाक्यानि प्रत्येक व्याचष्टे मूर्धेत्यादिना | आघकरणार्थप्रतिपात्तसौर्याय पूर्वसूत्रविषयवाक्याचे प्रासमेत् सुत्रस्व "

सङ्गतमुवन्यस्यति एवमित्यादिना । अधिकरणार्थमुसहर्गत अतइति ॥ गूढायंसप्रह

मेवानरय मूत्र इति श्रुत्यर्थेन उस शरीररि मुर्घाटिपादान्यनुरन्जन प्रदर्शित अर्यापन निघाप्यत्या. देवं व्योमय इनिने अत्यनातिनाउमानार्थम् अभियोषनार्थ भगति ततोऽप्यधिक परिमाणमूर्ति मनमिति निष्पनम् ॥

इति वैश्यानराधिकरणं समाप्तम्

वेदान्तसार:

-xx AY

श्रीभाष्यम्

न्याय स्वकीयान्युरोलोमहृदयमन आस्यानि प्राणाहुत्याद्याधारस्य परमात्मनो वैश्वानरस्य वेदियहिर्गार्हपत्यान्याहार्यपचनाहयनीयानग्निहोत्रोपकरणभूतान्परिकल्प्य प्राणाहुतेश्चाग्नि होत्रत्वं परिकल्यैवविधेन प्राणाग्निहोत्रेण परमात्मानं वैश्वानरमाराधयेदिति’ ‘उर एव वे

·

दिलमानि वर्हिर्हदयंगार्हपत्यः ’ (छां.५.१८.२) इत्यादिनोपदिश्यते । अतः परमात्मा पुरुषो. तम एव वैश्वानर इति सिद्धम् ॥

<

इति वैभ्यानराधिकरणम् ध्रुवप्रकाशिका

१

अभिन्याकरनुस्मरणीयत्वं युप्रभृतिषु मूर्घत्यादि सपादनं मस्त चुचुकान्तराळ परस्य स्थिजात्या प्रतिपादन मिति अभिव्यक्फेरित्यादिसूत्रचतुष्टयार्थ इतरैरुत्तः । तन्मते सूत्रःणा परिहरणीयशङ्काया अमावाद्वैयर्थ्यमेव स्यात् । हो यथोक एवार्थः ॥ इति वैश्वानराधिकरणम्

अथ वेदान्तसारः

सू -२५ वैश्वानरस्साधारणशब्दविशेषात् [१.२.२५] ‘ आ·मानमैत्रमं वैश्वानरम् ’ (छा. ५.११.६) इत्यादौ वैश्वानरः परमा मा, जाटरामघाटिषु साधारण नरशब्दस्य अस्मिन्प्रकरणे परमात्मासाधारणैः सर्वात्मकत्वब्रह्मशब्दादिभिर्विशेष्यमाण वात् ||

सू -२६ स्मर्यमाणमनुमानं स्यादिति [१.२.२६] कप्रभृतिपृथिव्यन्तं रूपम् ‘अनिर्मू (मुण्डक. १.२.४) इत्यादिपूतम् अत्र प्राप्तथमि 2

माग्मत्वे अनुमानम् - लिङ्गमित्यर्थः ॥

सू= २७ शब्दादिभ्योऽन्तः प्रतिष्ठानाच्च नेति चेन्नतथा दृष्टयुपदेशाइट म्भवात्पुरुपमपि चैनमधीयते [१.२.२७)

‘ स एषोऽनिर्वैश्वानरः (पुरुषसूकम्) इति अग्निशब्दमामानाधिकरण्यात् प्राणाहुत्या 9

प्रतिष्ठितम् इत्यादेव नाय परमात्मेति चेत् - नेतत् जाठरामिारीरक येनोपायबोपदेशात् ,

55

का सामन

. xu

वैश्वानरा १-२६ ]

[ वैश्वानरा ,१.२६

वेदान्तसारः

४३४

स्वाद्यसम्भवाच । ’ स एषोऽग्निर्वैश्वानरो यत्पुरुषः ‘इन्येनं वैश्वानरं पुरुषमप्यधीयते वाजिनः । निरुपाधिक पुरुषशब्दम परमात्मनि नारायण एव, ‘, सहस्तशीर्षम्’ इत्यारम्य ‘विश्वमेवेद पुरुषम् (पुरुष) इत्यादिषु प्रसिद्धः ||, J

सू-२८ अत एव न देवताभूतं च (१.२.२८), Lik T

7

यतोऽयं वैश्वानरः त्रैलोक्यशरीरः पुरुषशब्दनिर्दिष्टश्च ततोऽय नामयाख्यदेवता तृतीयमहाभूतच. I सू - २९ साक्षादप्यविरोधं जैमिनि: (१, २.२९)

नावश्यमग्निशरीरकत्वेन उपास्यत्वायेदमग्निशब्द सामानाधिकरण्यम्, अग्रनयनादियोगन परमात्मन्येवामिशन्दस्य साक्षाद्वृत्तेस्वामानाधिकरण्याविरोघं जैमिनिराचार्यो मन्यते ||

1

सू - ३० अभिव्यक्तेरित्याइमरथ्यः (१.२.३० )

14

‘ यस्वेतमेवं प्रादेशमात्रम् ’ (छा.५.१८.१) इत्यनवच्छिन्नस्य प्रभृतिपरिवम् उपासकाभिव्यक्तयर्थमिति आश्मरथ्यः ||

सू - ३१ अनुस्मृतेर्वादरिः (१.२.३१) द्युप्रभृतिष्पृथिव्यन्ताना मूर्घादिपादान्तावयवत्वकल्पन तथाऽनुस्मृत्यर्थे ब्रह्म प्रतिषत्तय इति बादरिः ॥

सू–३२ सम्पत्तरिति जैमिनिस्तथा हि दर्शयति [१.२.३२] १

उर एव वेोदेर्लोमानि बर्हिर्हृदय गार्हपत्य: १ (छा.५.१८.२) इत्यादिना उपारवहृदयाटीना बेद्यादि वर्ष पतं विद्याङ्गभूतायाः प्राणाहुतेः अमिहोत्रत्वसम्पादनार्थमिति जैमिनिः । दर्शयति च श्रुतिः’ य एतदेय विद्वान महोत्र '

जुहोति ’ (५.२४.२) इति । एते पक्षास्स्वीकृताः । पूजार्थमाचार्यग्रहणम् ॥

सू – ३३ आमनन्ति चैनमस्मिन् [१.२.३३]

एनं - परमात्मानम् अस्मिन्-उपासितृशरीरे प्राणाहुतिवेलायामनुसन्धाना ये तस्य हवा एतस्य…मूद मु तेजा: ’ (छां.५.१८.२) इत्यादि आमनन्ति च ; उसकस्य मूर्घादिरेवास्य परमात्मनो मीदिरित्यर्थः ॥ (

इति वेदान्तसार:

-१२५]

४३६.

वेदश तदीप

अथ वेदान्तदीप

सू-२५ वैश्वानरस्साधारणशब्दविशेषात् [१.२.२५] ३

यादोग्य –‘आत्मानमेवेम वैश्वानर सम्प्रत्यध्यपि तमय नोब्रूहि (छा ५ ११६) इत्यारम्य ’ यस् चेतमेव

|देशमात्रममिरिमानमामानें वापत १ (५ १८ १) इविय वैश्वानर परमात्मेति शवयनिणय उतनेति शय अशक्यनिर्णय इति पूर्व पश्च, वैश्वानरशब्दस्य जाठरामौ महाभूततृतीये देवताविषे परमा मनिच वैदिकप्रयोग ( धंनात् अस्मिन्प्रकरण सर्वेषांघेच रादा वस्तु कान कारमा कि प्रदा १ (५१११) इति सर्वेषा 9

बीवानामा मभूत ब्रद्दा उकनिति प्रथम त, उत्तरत्र’ आ मान वैश्वानरम् ’ (५११२) इति ब्रह्मशब्दस्याने सर्वत्र श्वानरशब्दप्रयोगाद्य वैश्वानरा मा सर्वेश जीसनामा मभूं। पर ब्रदाति विज्ञायते । सूत्रार्थ –वैश्वानरशब्दनिर्दिष्ट पर आमा वैश्वानरचन्दस्यान कार्यसाधारण प्यम प्रकरण परमाणीम वादिमि विष्णु 1

वैशेष्यत इति विशेष |

सू- २६ स्मर्यमाणसनुमानं स्पादिति ( १.२.२६) स्वयंमाणम्-प्रत्यभिशायमानम्, अनुभपतऽननत्यनुमानम् इतिशब्द प्रकारवचन इ थरूप स्मयंमाण वैश्वान

स्य परमा म वऽनुमान स्यात् सुप्रभृतिपृायव्य तमययवावभागेन वैश्वानरस्य रूपमिहापदिष्टम् अग्निर्मूर्धा चक्षुषी "

,

चन्द्रस्य ’ (मुण्डक २ १ ४) ‘ग्रां मूर्धान यस विप्रा यदा 1 (ठा ५ १७ २) इति श्रुतिस्मृतिप्रसिद्ध परमपुरुषरूपमित् है ए प्रत्यभिशायमान वैश्वानरस्य परमाम व एस एवंदेसर्थ || 1

स्– २७ शब्दादिभ्योऽन्तःप्रतिष्ठानाच्च नैतिचेन्न तथा दृष्टयु पदेशाद सम्भवात्पुरुपमपि चैनमधीयते (१.२.२७) अनिर्णयमाशङ्कय परिहरनि - शब्दादिभ्यो त प्रतिष्ठानाच्घ इति | शब्दस्तावत् वाजिना वैश्वानरविद्या प्रकरणे म एषोऽश्विानर’ (छा ५ १८२) इशत बश्व नरसमानाधिकरणे शब्द | आस्म प्रकरणे च ’ हृदय ग त्य (५१८२) इत्यारम्य वैश्वानरस्य हृदयादिस्थान स्याग्मिनयपरिकल्पन प्राणाहुत्याधार त्या प्रतीयत वाजिन मपि ’ सयाह वै तमेवमग्निं वैश्वानर पुरुषविध पुरुष त प्रतिष्ठित बद ’ इति वैश्वानरस्य शरीरा प्रतिष्टित व प्रतीयत 1

6

"

८५

अतश्विरजाप्रतीत्नाथ परमा मतिश्यनिणय इति वत्-न्द्र 2 या दृष्टयुपदशात् दृष्टि उपा सन तथापाचनोपदशादित्यथ जाठरााग्नशरीरतया वैश्व नरपराउपासनात्रापश्यत अयमनिश्वानर पु 9

रुवऽन्त प्रतिष्ठित इत्यादौ । कथमयगम्यत इतिचेत् असमवात् कबजाठराशस्त्रलाक्य-शरवाद्यसम्मवात्। पुरुषमपि चैनमधीयते ननन्द प्रसिद्धौ वाजिनस्तत्रेय ’ स एवाडामर्वैश्वानरो या पुरुष ( पुरुषसू २) इति एन वैश्वानर पुरुष माप ह्यधीयते । पुरुषश्च परमा मैत्र’ पुरुष एवदगँसर्वम् ‘पुरुषान्न पर विचित् ’ (कठ ३ १ १)इत्यादिषु प्रसिद्धे ॥

सू-२८अत एव न देवताभूत च (१.२.२८)

४३६.

वेदान्तदीप:

[ वैश्वानरा- १-२-६

यतस्त्रैलोक्यशरीरोऽसौ वैश्वानरः यतश्च निरुपाधिक पुरुषशब्दनिर्दिष्ट: ; अतएव नाम्याख्या देवता, भ्ह भूत तृतीयश्च वैश्वानरश्शङ्कनीयः ॥ 1

सू -२९ साक्षादप्यविरोधं जैमिनि: (१.२.२९)

•| अग्निशरारतया वैश्वानरस्योपासनार्थमग्निशब्दसामानाधिकरप्यनिर्देश इत्युत्तम | विश्वेषां नराणां नेतृत्वार्दिन्।

संबन्धेन यथां वैश्वानरशब्दः परमात्माने वर्तते, तथैवाग्निशब्दस्यापि अग्रनयनादिना योगेन साक्षा-परमामनिवृत्तौ न विरोध इति जैमिनिराचार्यो मन्यते || 72

सू, ३० अभिव्यक्तेरित्य (इमरथ्यः (१.२.३०)

{”

‘ यस्त्वेतमेवं प्रदेशमात्रमभिविमानमात्मानं वैश्वानरम् ’ (छां.५.१८.१) इति युप्रभृतिवृथिव्यन्त प्रदेश सम्बन्धि न्या मात्रया परिच्छिन्नव्वमनवच्छिन्नस्य परमात्मनो वैश्वानरस्य कथमुपद्यत इत्यत्राह-अवच्छिन्नस्यैव परमात्मनः उपा

सनाभिव्यक्त्त्यर्थे द्युप्रभृतिपृथिव्यन्त परिच्छिन्नत्वमिति आइमरथ्य आचार्यों मन्यते ॥

सू - ३१ अनुस्मृतेर्बादरिः (१.२.३१) युप्रभृति प्रदेशावच्छेदेनाभिव्यक्तस्य परमात्मना सुम्बादित्यादीना मूर्घाद्यवयवक्त्पनं विमर्थमितिचेत् तत्राह +

अनुस्मृतिः उपासनात् ब्रह्मप्राप्तये तथोपासनायें मूर्धप्रभृतिपादान्तदेहपरिकल्पनमिति बादरिराचार्यो मन्यते || अय वैश्वानरः परमात्मा त्रैलोक्यशरीर उपास्य उपदिश्यते चेत् ’ उर एव बेदिलोमानि बर्हिहृदय नार्हपत्यः

(५.१८.२) इत्यादिना उसकशरीरावयवानां गार्हत्यादिपरिक्शन किमर्थमित्यत्रा -

सू – ३२ सम्पत्तेरिति जैमिनिस्तथा हि दर्शयति [१-२.३२] 34²

वैश्वानरविद्याङ्गभूतायाः उपासधैरहग्हः क्रियमाणायाः प्राण हुतेर महोत्र वसम्५८ हत्यापि जैमिनिराचार्यो मन्यते। तथाझमिहोनसपत्तिमेव दर्शवतीय श्रुतिः प्राणाहुतिं विषाय ’ अथ य एवं विद्वानमिहोणं जुहोति (छां. ५.२४.२) इति । उक्तानामर्थाना पूजितख्यापनायाचार्य महणम् || 4

सु-३३ आमनन्ति चैनमस्मिन् (१.२.३३)

एनं परमपुरुषं वैश्वानरं भ्वादिदेहम्पादेह प्राणा महोणाराभ्यन्याय आमनवा एतस्य वैश्वानर सुतेजा: ’ (छ.५.०८.२) इत्यादिना | मुर्गाददाता प्रभृतयः परमपुरवस्य

मूदय इति प्राणामिहोत्रयेलायामनुसंधेया इत्यर्थः ॥ ॥ इति वेदान्तदीपे वैश्वानराधिकरणं समाप्तम् ॥

बैश्वानरा- १-२६]

अधिकरणसारावळी

अथ अधिकरणसारावळी

स्वर्लोकादियाय्म्बरसलिलमहीरूपमूर्धादिफ्लप्तया

ध्येयो वैभ्यानरात्मा स्थिरबहुविशयदशब्द लिङ्गादिसाम्यात् । मेव ग्रह्मेत्यधीतेर्भुवनतनुतया योगतस्त्वग्निशब्दो वैशिष्ट्याढा त्रियाग स्वयपुषि परधीगदपत्यादिधीच ॥ अन्यस्मिनन्यदृष्टया न भवति विदुषां छापि निश्श्रेयसाप्ति स्तस्माद्वैभ्यानरोऽसी न पर इति फलं त्वन्नसिद्धयादि मेयम् ।

वीय धन्यदृष्टथन्धितघटितमिद्द ब्रह्मशब्दाद्यभावात् सर्वावध्वंस उक्त फलमपि परमं ब्रह्म च व्याप्तमन्नम् ॥

प्पियोपासितॄणां मितहृदयगुहाऽक्ष्यन्तरश्चिन्त्य उत्तो निश्वान्तर्यामितादेविपुलपरिमितश्चिन्तनीय स्त्रयेऽथ ।

पट्सु ब्रह्मात्मशब्दो पुरुषपदमपि पञ्च व्यावृत्ते विश्वहेता प्रकरणनियमानामवृत्या नमन्ति ॥

तज्जत्वादेहिं सर्वे जगढभिगदित ब्रह्मभावेन पूर्वम्

सर्वान्तर्यामिता च प्रभवितुरुदिता सर्वतद्देहता च । तरमाद्विश्रेक्यवादप्रभृतिवडावधापार्थवम्भ्रम्यमाण क्षुद्रक्षीगेत्तिजाल निसिलमिह नयैस्सूत्रकारो निरास ॥ स्वाधीनाशेपसत्तास्थितियतनतया सर्वभावेन तिष्ठन् ग्रस्ताशेषोऽक्षिनित्यस्थितिरसिलतनु कल्पिता नयादिगान. । स्वलफायद्गवैभ्यानरपदनिपयो लक्षणस्यादिमस्य प्रोक्त पादे द्वितीये श्रुतिनिक रशिरदशेखर श्रीनिवास |

|| इति वै श्वान राधिकरणं समाप्तम् ॥

४१८

1

श्रीमते रामानुजाय नमः

। अथ श्रीशारीरकमीमासाभाप्ये प्रथमाध्यायस्य तृतीयः पादः 17 अर्थ द्युभ्वाद्यधिकरणम् I

श्रीभाध्यम

1

↓

·

सू = १ द्यभ्वाद्यायतनं स्वशब्दात् (१ - ३- १ ) अथ भ्वाद्यधिकरणम् श्रुतप्रकाशिका

सू = १ द्यभ्वाद्यायतनं स्वशव्दात् (१-३-१) गूढार्थसंग्रहः 7

नु

अथ भ्वाद्यधिकरणम्

‘सुभ्वाद्यायतनं स्वशब्दात्’ इति । पूर्व अदृश्यत्वादिगुणकाधिकरण परविद्याया: सगुणविषयत्ववत् विग्रहवि शिष्टविषयत्वमपि प्रसाध्य वैश्वानरविद्याया अवयवावयविनोरुभयोरुपास्यवोत्तया तंत्र कंस्पना प्रारूप तत्वे पूर्व परविद्याया अपि कल्पितविषयत्वमिति भ्रान्तिरस्यात् इत्युभयत्रापि रूपमकल्पितमेवेति निर्धारणाय छान्दोग्यस्थवैश्वानर

विद्याविचारःकृतः, इत्थ व परविद्याविषयस्यानुवृत्यावे अदृश्य वाधिकरणसिद्धान्त एव समीचीनो न भवेदित्यभिप्रेत्य तृतीयपादोपत्रम एवं मुण्डकश्रुतिवाक्यविचारपूर्तिः क्रियते ॥) ' तत्र प्रकृतिः जीवश्चेति उभयांसपे पूर्वपक्षी निवेशः । विशेषणभेदव्यपदेशाभ्यां च नेवरौ ’ इति सूत्रे

उमयोस्समप्राधान्येन निर्देशात् ‘अदृश्यत्वादिगुणक’ इत्यनेन उरत्रभवाक्यविचाररूपन्य तदधिकरणस्य स्पष्टम् । तत्रतु

अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते ’ इत्यक्षरशब्ददश्रुतः । तेन ‘अक्षरात्परतःपरः । इति वाक्यविचारोऽपि अव

श्यकर्तव्य आपतितः । अतस्तद्द्वात्रयार्थनिर्णयाय प्रवृति रुयोः पूर्वपक्ष निवेशः तन्निस्तत्र विवक्षित, उप

क्रमस्य परमा मरत्वेऽपि मध्यवाक्याना जीवपरम्व सभवत्येव । ( शुभ्वाद्यायतनम् ’ इत्यनेन ’ यास्मन्यौ: ’ इति

श्रुतिसत्तिहितवाक्ये नाडीसंबन्धबहुधाजायमानत्वयोः प्रतिपादनेन तयोः जीवातायाः पुटव्यात् । अमर्थः परेप नवीनानाच समतः | बायोः नान विवक्षा समवति । वायो. नाडीसबन्धबहुधाजायमान क्योः प्रसिद्धिविरहात् | नवीन

मने ’ प्राणानां प्रन्धिरसि इत्यत्र पञ्चवृत्तिप्राणांववास भवेऽपि सर्वधारकत्व नेन स्ट्रपूर्वक्षोपे नावसरमईति ?

प्रकृतेस्तु शुभ्वाद्यायतनमिति सूत्रपटक्पदेन पूर्वपक्षे विन्यासस्यावकाशो नास्ति || ‘मुक्तोपसप्य व्यपदेशाथ इत्यनन्तर ‘नानुमानमतच्छब्दात्प्राणमृथ’ इति सूत्रनिर्देशन मुतोष सुयत्वस्य त असम्मयादेव प्रवृतेः पूर्वपक्षे प्रातिसूचनं न सभवति । मुतोरसप्यत्वस्यायोगान् । अन्यथा ↑

शुभ्वाद्याध १-३१ ] ‘मेरैक्म् ’ ’ अमृतस्यैप सेतुः’ इत्युपरमनपचनपूर्वक गिद्धान्त स्थापनम् ४३९ गूढार्थसङ्ग्रहः नच स्मार्तम् ’ इत्यादियदेव प्रथममेव ‘नानुमानम्’ इत्याद्यपि स्यात् । अन्तयामिविद्याया ’ य पृथिवी नवेद इत्युक्तेः यथा पृथिव्यादेः आमनो वेदनासम्म दृष्टान्तता हृहत् ‘नानुमानम् ’ इत्यत्र प्रकृतेरपि दृष्टान्त व विद

श्चितम् | तत्र वेदनासम्भत्रै दृष्टान्त, अतु मुक्तप्राप्यत्व विरहे दृष्टान्तः विषयवाक्ये ’ ओतम् ’ इति निर्देशन ‘वायुना

गौतमसन्हन्धानि’ इति वायुना सहन्धत्वप्रनीत्या अश्रापि तद्व्यावृत्तार्थप्रतीत्या वायोः पूर्वपक्ष निवेशइति शङ्खा सभोग्यते। तत्रैव नाडीसम्बन्धबहुघाजायमान वयोः प्रतिपादनेन तयो वायावसभव फुट ओतशब्द निर्देशन आम शब्दार्थ अन्तर्चहिर्व्याप्तेरुत्तम्भनेन ’ यस्मिनास्त देवदत्तस्तमानय’ इत्यादौ यथा आनयनकर्मव देवदत्ते नास्ति तथा ज्ञानक मंत्वं नात्र विवक्षित मिति परोतिर्निश्वकाशेति व्यञ्जितम् ॥

गीताचार्यश्च ’ भूमिरापोऽनले वायु ’ इत्यादिना चतुर्विंशतित वानि पञ्चविंश जीवन्चाभिधाय ‘मत्त. पर ना न्यत्किंचिदस्ति ’ इत्यत्र परमात्मापेक्षया परतत्वस्य निषेधन परतत्वसत्त्वावेदन पूर्वक ’ मयि सर्वमिद प्रोत सूत्रे मणिगण

इव’ इत्युक्त्या तद्दृष्टान्तस्य श्रुतौ विवक्षाया. सिद्धया यस्मिन्सूने मणिगणा ओतास्तदान येत्यादौ मणिगणान् विहाय सूत्रानयन न प्रामाणिकसमतमिति तद्वदेवात्रायें विवक्षित इति प्रतिभाति ॥

तित्राप्यात्मन्शब्दप्रयोगेण अन्तर्बाहश्च व्याप्तत्वस्य परमात्मनि बोघनन परमा माघेयभूतना पदार्थानी त्यागएव न

सभवति । किंच परोदाहृनदृष्टान्ते ‘आपूर्वो नीड्’ धातु | तन विशिष्टनयन सम्भव प्रत्यक्षसिद्ध यस्मिन्नास्त देव दत्तः त पश्येति प्रयोगे देवदत्ता विशिष्ट सन्दर्शन यथा प्रतीयते तद्वदनापि गीतोपबृहणेन ’ यस्मिन् यो पृथिवी’ इति •

भुतो चशब्देन जीवस्य विवक्षया सजीवप्राकृत सर्वाधार व विवक्षितम् एव ‘सन्मूलास्सोम्येमा सर्वाः प्रजाः सदायतनारसप्र तिष्ठाः’ इति छा श्रुत्यानुगुण्यादपि । ‘स्वशब्दात्’ इत्यस्य स्वत्रोषषशब्दादित्यर्थ. | स्वबोधक: आमन्शब्द एकः, ‘अमृ सस्यैष सेतु ’ इति वाक्यप्रतिपायलिङ्गस्य परब्रह्मासाधारणया तद्वाक्य व्यापि परमात्मबोधकत्वम् । सेतुशब्दश्च नधारकार्यकः

अमृतशब्दस्य परमात्मपरत्वे स्वधारकत्वासम्भवात् मुत्तपर वऽपि धारकत्व नस्वरस्म । जीवपरपिरासिया,

इति वाक्य एव सप्तन्या गीताऽनुरोधन जीवधारकत्व स्थापि प्रतीत्या अन घारक बोत्तेवपल्यात् । अतस्सेतुसादृश्यात् एकस्मिन्देश स्थितस्य देशान्तरप्राप्तिहेतु वरूपघर्ममादाय देशान्तरस्थस्वप्राप्तिहद् वरुपघम ढाय देशान्तरस्थमा हेतु केन ‘अमृतस्यैष सेतु ’ इत्यनेन मुक्ति हेतु वमेव प्रतिपाद्यत इति निर्णयस्सम्भवति । ज्ञान इतरवाग्विमोक्योः एतच्छन्देन विवक्षा नसमीचीना 1। ’ यदेतज्ञानथ सदसद्वरण्य पर विज्ञानात् यद्धरिष्ठ प्रजानाम् ’ (मु. २.२) ‘तदेतक्षर ब्रह्म 6

8

तदेतत्सत्यम् ’ ’ तदमृतम्’ इति पूर्व ‘सएषोऽन्तश्चरते, दिव्ये ब्रह्मनुरेषः । इति उत्तरत्र विद्यमानाना बहना

परमा मपरतायाः परेषामपि समतत्वात् । ‘अमृतस्यैष हेतु’ इत्यनभिधाय ‘सेतु’ रित्युत्ते रिदमेव बीजम् । सेतु: नदी कूलान्तरगतस्य पुस: यथा कूलान्तरमापक तद्वत् परमामा प्रकृतिमण्डलस्थजीवस्य प्रकृतिमण्डलादूर्ध्व स्वस्वप्रापक इति सूचनायैव सेतुशब्दप्रयोग, अमृतशब्दश्च परमात्मपर । एतदनन्तरश्रुतौ ’ ओमित्येवात्मान ध्यायथ स्वस्तिव.पाराय

समस परस्तात् ’ इति उपसहारे च ‘तरति शोष-अमृतो भवति ’ इति श्रूयते || श्वेताश्वतरोपनिषदि प्रथमे ’ तस्यामिध्यानाद्योजनात्तत्त्वभावाद्भूयश्वान्ते विश्वमायानिवृत्ति ’ इति द्वितीये योग ↓

निरूपणायसेरे ‘ब्रह्मोडुपेने प्रतरेत विद्वान् स्रोतांसि सर्वाणि भयावहानि ’ इति ‘अमृतस्य परसेतु दग्घे मनमिवानसम् इति षष्ठेच श्रूयते। अस्यामुपनिषदि ’ स्रोतासि सर्वाणि’ इत्युत्ता प्रागुदाहृमणानां सर्वेषामपि स्नोतरच प्रतिपादितम्। तत्र 4

उडुपसादृश्य ब्रह्मोण षष्ठे सेतुसादृश्य च स्पष्टम् । द्वितीयोच दिशा पटेऽपि प्रकृतिस्रोतस्तरणमव सेतुना विषक्षितमिति श्रुति तात्पर्य व्यक्तम् ॥

[ं भ्यायधि] १३-१

इतरत्यनुसारेण गुण्डगतामपि गतिद्वारप्रातिनिर्णयः

i४०

भुतप्रकाशिका

एवं स्पष्टजीवलिङ्गानि ग्रामवानि परमात्मरत्न निशतानि | अथ नेपा

[सङ्गतिः । पूर्वमनधिकरणे टाय्यादिनामयमुक्तम् । सुनृथिव्यादिसंघमं पश्मा मध्यतिर दृश्यत इति शङ्कवानराधिकरणारम्भ इत्ययान्तरसतिया ‘अदृश्यत्यादि गुणक’ इत्यधिरोश $

रीरलेन परमात्मध्ये याघि

परमात्मनोऽपिश्यत इतिशय वैश्वानराधिकरणे प्रासम् । अथास्यमियो

पनिदि कतिपयवाक्यानां परमामध्यतिरियामध्यत्यादिगुण्य चिन्तनस्यासमा समुढचा तृतीयपादायाधिकरणा

इत्ययान्ततिः अत्र निरसनीयजीवानां सष्टावयादिदमधिकरणमदृश्यत्यादिगुणकनिरूपणा व तृतीय पादे निवेशितम् पादभेदस्य स्वष्टास्पष्टजीपलिताने बन्धनस्यात् || १

गूढार्थः एतत्तापर्येणेष गीतायम्’ मामेष ये प्रवचन्ते मायामेता तरन्ति ते इयुतम् । विश्वमायानिवृत्तिगप प्रकृति १

सभागातिक्रमेण पूर्वदेशनिवृत्तिरेव । अन्ते प्रकृतिमासान इत्यर्थः तदनुसारेण मुण्डव श्रुतावपि ‘तरति शोक

तरति पाप्मानम्’ इत्यत्र ‘स्वस्तिवः पाराय तमसः परस्तात ’ इति पूर्वयनुसारेण शोषपाप्मयोः शोजनकपापज नषद्रव्येष्वपि प्रयोगण च शोकपापहेतु सामान्यतरणभेद विवक्षितमित्यपि प्रतीयते । ‘अमृतस्यैप सेतुरिति श्रुत्यनन्तर श्रुतौ ‘स्वस्तिवः पाराय तमसःपरस्तात् ‘इस्युक्त्या इत्यमेव श्रुतितात्पर्य निर्णयते

एवमर्थविवक्षा ‘सुक्तोपसूप्य व्यपदेशात् ’ इत्यत्र उपसुप्यपदेन दीयते समीपप्रातिरेव ‘उपसृप्य’इत्यत्र विवक्षिता | तथच ‘नामरूपाद्विमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्’ इति श्रुतिरेगभिप्रेता । ’ उपेति’ इत्यत्र उपपूर्वक ई

इण्गतौ ’ इति धातुः । अत्रतु उपपूर्वक ‘सपिगती’ इति धातुः एवमर्थविक्षा ‘सुभ्याद्यायतनम् ’ ‘इत्यत्रायतन

शब्देन उत्तम्भिता भवति । सन्मूलास्योभ्येमाः –रादायतनाः , इति सद्विद्यायां सदायत इत्य उतार्थ एव अत्र विवक्षित इति सूचनायात्र आयतनशब्दप्रयोगः । तेन च ‘तस्य तावदेव चिर यावन्नविमोदयेऽथ संपत्स्यते इत्यु C

&

7

कं यत्फलं तदेव ’ भोगेनवितरे पयित्वा अथ संपते त्यत्रोभितम् ॥ 6

›

अथ शब्दार्थव्यवमानसहानन्तर्यस्य स उ प्रान्तियन्तरोगत्योः पादयेन कथनपूर्वक ‘अस्माष्टरों

रात्समुत्थाय परं ज्योतिरुपसम्पय’ इति छान्दोग्यान्तिमाध्यायगत वाक्यार्थनि घरिणरणेन ‘सम्’ इति रूपसम्पत्तिरेव ‘अथ संपरस्ये ’ इत्यत्र विवक्षितेति सूत्रकृता निर्धारित भवति । अतश्च तादृश्येव उपसंपत्तिरत्र विवक्षितेति सूत्रकाराशयः॥ ’ अस्माच्छरीरात्समुत्थय ’ इति श्रुति: ‘यावन्नविमोदय’ इत्यत्र शरीरमोक्षमपि सूचयति ‘सम्’ इति सपत्तिप्रति

बन्धकसामान्यविनिर्मोकस्याभिप्रति इति श्रुत्योर्द्वयोरानुरूप्य स्फुटं प्रतीयते । ’ यावत्रविमोक्ष्ये’ इत्यत्र मुक्तेरुसया मुत्त स्यैवं संपत्तिर्विवक्षितति प्रतीयते । सा च सपत्ति: दहरविद्याया गतिवाक्यानन्तरं ‘अस्माच्छरीरात्समुत्थाय " इति

वाक्येन समानानुपूर्वीकप्रजापतिविद्यागतश्रुती ‘शरीरात्समुत्थाय ’ इत्य उकान्तः ‘सम्’ इत्यनेन पुनः स्मूलशरीरं

प्राप्त्यमावसूचकसूक्ष्म शरीरविगमपर्यवसानस्य च विवक्षितत्वेन ‘उपसपद्य’ इत्यत्र उपेति शब्दविन्यासेन च प्रागुप्त सम्प

सिरेव विवक्षितेति निश्चयः । एवं च ‘सदायतनाः’ इतिवत् ‘शुभ्वाद्यायसनम् ’ इति शब्दप्रयोगेण ‘मुक्तोपसूप्य इति सूत्रविम्यासेन सद्वियायामपि मुक्तोपसूप्यंच विवक्षितमिति सूचितम् । परैः ‘यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि स्थिताः । -समझते’ इति श्रुतिमुपादाय तत्रोक्त प्राप्तिर्विवक्षितेति वर्णितम् । अत्र ‘उप’ इत्युपसर्गचलेन अयमयों न J

विवक्षित इति स्फुटं निर्मसराणाम् ॥

युवाद्यधि- १-३-१ ]

गुम्यायधिकरणपूर्वपक्षयुत्तिनिरूपणम्

४४३

श्रीभाष्यम्

आणि अधीयते’यसिन्धौ पृथिवी चान्तरिक्षमोतं मनस्सह प्राणैश्च सर्वैः । तमे

वरं जानथात्मानमन्या याचो विमुच्चय अमृतस्यैप संतु: ’ (मुण्डफ.२.२.५) इति । तत्र संशयः किमये घुधियादीनामायतनत्वेन थ्र्यमाणो जीवः उत परमात्मा-इति । किं 7

युक्तम् ? जीव इति । कुन: ’ अराइव ग्थनाभौ संहता यत्र नाश्यस्म एपोऽन्तञ्चरते बहुधा जायमानः ’ (२.२.६) इति परलिन लोके पूर्वचाफ्यप्रस्तुतं पृयिव्याद्यायतनं यत्र इति

पुनरपि सतस्यन्तेन परा, श्य तम्य नाट्याधारस्वमुक्त्या पुनरपि स एषोऽन्तरतेवहुधां {

,

जायमान ’ (२२.५) इति तस्य बहुधा जायमानत्वं चोच्यते; नाडीसम्बन्धो देवादिरू पेण बहुधा जायमानत्वं च जीवस्यैव धर्मः | अग्निपि लोके ‘ओतं मनस्सह प्राणश्च

सर्वैः’ (२.२.६) इति प्राणपञ्चकस्य मनसचायतनत्वमुच्यमानं जीवधर्मएय एवं जीवत्थे

निश्चिने सति पृथिव्याद्यायतनत्यादिकं यथाकथञ्चित्सङ्गमयितव्यम् इति ॥ श्रुतप्रकाशिका

र

1

(ख्याध्यायतन मिन्येतानति वक्तव्ये म्यादी युकेरयभाव. ऊर्ध्वा अपराश्चेति षोटिद्वयान्तर्गता लोकाः। प्रदर्श नाथ युभूशब्दाविति | विषयमाह आथर्वणिका इति । तत्रेति । किं दुष्पृथिव्या द्यायतन जीवः उत परमा मेतितिचारः

तदर्थं । यस्मिन्यौ: ’ इत्यादिवाक्यजात किमद्दश्यत्वादिगुणकप्रकरणाद्भिन्न उनाभिन्नम् । तदर्थं, मनःप्राणादिसम्रद्धः कोपकरणित्वलक्षण: उतघारायेयभावलक्षणः तदर्थं छुपृथ्व्यिाद्या यत्नत्वामृतस्तु वादिधर्माः, किं वर्मपत्लज वैस्य समन्ध ? उन अनश्मन इति । यदा कर्मफ्लात्तुर्जीवस्य सभवन्ति तदा मनआादिसबन्धस्य करणतद्वत्तारूपया

तस्य प्रकरणरिच्छेदकत्वेन शुभ्वाचायतन जीवरस्यात् । यदाऽमृतसेतु बादयोऽनश्चतो धर्माः तदा मन आदिसब घस्य

व्याघाराधेयमानरूप न परप्रकरणाविच्छेदानुपृथिव्याद्ययटन परमात्मेति पति स्यात् अराइच ’ इत्यादेन तर सयुभवाद्यायतनविषय दर्शयन् जीलिमा पूर्ववाक्येतिमाह- पुनरपि सएपंइति । रतषि

नित्यनाइ – नार्डासंबन्धइति । नाडीनामिन्द्रियसबन्धिन जीवस्य ज्ञानप्रसरहतुवात ‘ताभि.प्रत्ययसृष्य पुरीतति दशेते’ ‘तयोर्ध्वमायन्नमृवत्यमोत विष्वड्डन्या उत्क्रमणे भवन्ति’ इत्यादिश्रुतिभिर्जीवस्य नाडीसयोगम रोद्रेश् वत्स म्वन्धो जीवलिङ्गमिनिभानः ॥ देनादिरूपेणेति बहुधा शब्दविवरण अन्तरादित्यविद्यायामकर्मकृतस्वच्छाग्रहीत दिव्यांवप्रयागरसमर्थित नतु

देवादि०जातीयरुपैहुघा जायमान बहुधा शब्दार्थ इति सूत्रकारेण निरूपितम् | अस्तस्य जीवत्वशङ्का युत्तेतिभाव

’ यस्मिन्यौः’ इति पूर्वश्लोक जीवपर दर्शयति अस्मिन्नपीति । ननु कथ मनः प्राणसरन्धस्य जीव वसाघक्तयोप

न्यास साई परस्य सभवतीति ‘सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशात्’ इत्यत्रोक्तम् सत्य तथाऽपेि मनःप्राणैरुपकरणोदवरणि लक्षण

मवन्धस्य स्वरसतःप्रतीतैस्तस्य चापनादाभावेसति कार्यकर देन प्रागुत्त निर्वाहायोगच्च युत्ता वा अर्को नाडीसबन्ध

बहुघाजायमानन्धमनःप्राणाधारयजीवलिः पूर्वपक्षोत्थान युक्तम | तत्रैव श्लोके पृथिव्यायानरूपमा म दृश्यत इत्यत्राह-एवं जीवत्वे निश्चितइति । द्वयोरपि जीवपरयोर्लिंगप्रतिमासेन विशेघाट तययभाविनि

पद्धिस्योत्तर श्लोकप्रतिपद्वियानुगुण्य तहिङ्गानुसारिण्य र्थनिणये नर्तव्यसतीत्यर्थः । यथास्थञ्चित्सङ्गमयितव्य मिति । जीवस्य व्र॒पृथिव्याद्याघाख्य स्वरूपेण वा कर्मद्वारा वा मुक्तानस्याया विकसितेन ज्ञानन या संभवतीतिभावः । 56

1

४४३

परमतापनसूनपूर्ण सिद्धान्तार्थनिरूपणम्

[[भ्याध. १.३.१

श्रीभाष्यम्

एवं प्राप्ते प्रचदमद्दे-‘तुभ्वाचायतनं स्वशब्दात् पृधिव्यादीनामायतनं परं ब्रह्म । कुतः ? स्वशब्दात् परग्रह्मासाधारणशब्दात् । ‘अमृतस्यैप सेतुः ’ (मु.२.२५) इति परस्य ब्रह्मणोऽसाधारणशब्दः । तमेवं विज्ञानमृत इस भवति । नान्यः पन्था अयनाय विद्यते (पुरुषसू.) इति सर्वोपनिषत्सु स एवामृतत्वमाप्तिहेतुस्थ्यते । सिनोतेश्च बन्धनार्थत्वात् 9

सेतुः अमृतस्य प्रापक इत्यर्थः । सेतुरिय या सेतुः नधादिषु सेतुर्हि कुलस्य प्रतिलम्भषः संसाराणयपारभूतस्यामृतस्यैपप्रातलम्भक इत्यर्थः । आत्मशब्दच निरंपाधिकः परसिग्म लणि मुख्यवृत्तः, भागोतीति घात्मा; स्वेतरसमस्तस्य नियन्तृत्वेन व्याप्तिस्तस्यैव सम्भ पति । अतस्सोऽपि तस्यैव शब्दः । ’ यस्सर्वशस्सर्पयित् (मु.२.२.७) इत्यादयश्योपरितनाः परस्यैव ब्रह्मणशब्दाः। नाड्याधारत्वं तस्यापि सम्भवति ‘सन्ततं सिरामिस्तुलंय त्याकोश सन्निभम् ’ इत्यारभ्य ‘तस्याशिखाया मध्ये परमात्मा व्यवस्थितः ’ (ते. नाराणे.१३. अनु)

इति श्रवणात् । ‘बहुधा जायमानः’ (मु.२.२.६) इत्यपि परहिन् ब्रह्मणि सङ्गच्छते ‘अ जायमानो बहुधा विजायते । तत्य धीराः परिजानन्ति योनिम्’ (पुरुपस्.] इति देवादीनां समाश्रयणीयत्वायतत्तजातीय रूपसंस्थानगुणफर्मसमन्वितः स्वकीय स्वभावमजहदैव स्के.

च्छया बहुधा विजायते परः पुरुष इत्यभिधानात् । एवं स्मृतिरपि ‘अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीभ्यरोऽपि सन्। प्रकृति स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यान्ममायया ॥ ’ (गी. ४.६) इति । मन प्रवृतिजीयोपकरणाधारत्वं च सर्वाधारस्य परस्यैवोपपद्यते ॥ इतब्ध परमपुरुष:

सू-२ मुक्तोपसृप्य व्यपदेशाच्च [१.२.२] श्रुतप्रकाशिका

सुपृथिव्यादीनामित्यादि । सतुशब्दस्य सहिलानरोधकं मांसद्धत्वनामृतस्य निरोशन स्टार्थानुपौर त्याम स्वारस्य साम्यात्तमुभयथा व्याचष्टे सिनोतरिति, सेतुरिववेति च । प्रथमनिर्वाह रूढिपरित्यागादस्वारस्य द्वितीयत्वगत्य रूढ्यथगत गुणयोगपरत्वादस्वारस्त्रम् | गुणयोगपलितमर्थमाह - संसारेति । श्येनसादृश्याद्यांग श्येनशब्दवत् सेतुसादृ

श्यात्परमात्मनि सेतुशब्दः । विहङ्गयागयोहिं नित्यादानम् ।’ अन्त प्रविष्ठश्शास्ताजनानासर्वात्मा’ इति श्रुत्यनु

सारेणात्मशब्दं ब्यान॒ष्टे आत्मशब्दश्चेति । आत्मशब्दो न व्याप्तमात्रंचाची, किंतु व्याप्मृविशेषवाची योगरूढत्वात् नहि गगनादिष्यात्मशब्दप्रयोगः अतो नियन्तृरूपम्या तृविशेषयाम्चीत्यर्थ: । ‘अमृतस्यैप सेतु. ’ ‘आत्मानम् ’ ‘यरसर्वेश. इसर्ववित्’ इत्यादयः स्खशब्दा इत्यर्थः । परोत्तहेतुनिर्वाहमाह - नाड्याधारत्वमित्यादिना | नाड्याघार व हृदयद्वारा

परमात्मनस्सम्भवतीत्यर्थः । अजायमानइति । जन्मनो हेतुविशेष: फ्लविशेषश्चेतिभाव: । सद्वैशायाह - स्मृतिरपीति । सू - २ मुक्तोपसृप्य व्यपदेशाच्च (१.३.२) नामरूपप्रहाणमान प्रळयदशायामध्यस्तीति तद्द्द्यावृत्यर्थ विधूतपुण्यपापत्वपूर्वकत्वं नामप्रहाणस्य दर्शयितुं श्रुति शाक्यद्वयोपादानम् । उपात्तश्रुतिवाक्ये बन्धात इति शब्दस्यतया मुक्ति प्रतिपादनं दर्शयति

शुभ्वाद्याचे १-३१]

परम द्वितीय सूत्रास्वारस्यं यथा तथा तत्वार्थवर्णनम्

i

४४३

श्रीमाध्यम्

अयं पृथिव्याद्यायतनभूतः पुरुषः संसारयन्धान्मुफ्तैरपि प्राप्यतया व्यपदिश्यते

‘यदा पदयः पश्यते रामयण फर्तारमीशं पुरुषं ग्रह्मयोनिम् । सदा विद्वान् पुण्यपापे विध्य निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति ’ (मु.३.१.३) ‘यथा नद्यस्स्यन्दमानास्समुद्रे अस्तं गच्छन्तिं नामरूपे विहाय तथा विद्वान्नामरूपाठिमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्’ (मु.३.२.८) इति । संसारबन्धनाढिमुक्ता एव हि विधृतपुण्यपापा निरसना नामरूपाभ्यां विनिर्मुक्काथ

पुण्यपापनिधनाचित्संसर्गप्रयुक्तनामरूपभापत्यमेव हि संसारः । अतो विधृतपुण्यपाप र्निरशनैः प्रकृतिसंसर्गरहितैः परेण ब्रह्मणा परमं साम्यमापनैः शप्यतया निर्दिष्टो धुवृधि ध्याद्यायतनभूतः पुरुषः परं ब्रह्मैव || परब्रह्मासाधारणशदादिभिः परमेव ब्रह्मेति प्रसाध्य, प्रत्यगात्मासाधारणशब्दाभा.

वाचायं पर पवेत्याह

सू-३ नानुमानमतच्छदात्माणभृच्च (१,३.३) श्रुतप्रकाशिका

संसारवन्धनादिति वाक्यद्वयोशेषणान्याह-विधूतेति । मुक्त यमुपपादयत पुण्यपापेति । वाक्यद्वयोक्तविशेष शानि विशदीचैन् सूत्रार्थेपरमसाध्यन घटयति अतइति । निरञ्जनशब्दव्याख्यान प्रकृतिसंबन्धरहितैरितिपदम् । परमं सायमीत । येन गुणेन साभ्य रस्यापरिच्छिन्नत्व परमसाभ्य नतु सर्वथा साभ्यम् ॥) उत्तरसूत्रमवतारयति परब्रह्मेति । पूर्वमन्त्रय उत्तः अथ तद्दाढ्यीय व्यतिरेक उच्यत इत्यर्थः

सू- ३ नानुमानमतच्छन्दात्प्राणभृच्च (१.३.३) .

सूत्रसङ्गर्बुद्धिस्थत्वाय प्रथम

मानसून वाक्यार्थमाह- यथेति । मुक्तोपसृप्यत्वेऽभिहिते प्रधानशङ्का

अनुदयेन तस्य उयुदसनीयत्वाभायात्नदुपन्यासो दृष्टान्तभावः । किम प्रधानोपस्थापकं पटमित्याकाङ्काया व्याख्येयं पदं व्यानष्ट अनुमीयतइति । ‘धृत्यल्युटो बहुम्’ इते बहुळग्रहणात् कर्मणि म्युडितिभावः। अनुमानेति । ‘शेष’ इत्यमय आदिवृदोन त्यामानुमान मितिरूप भगी तद्द्यतिरिक्तवाचिशब्दादिति प्रतीतिशङ्कानिवृस्य ये

अतच्छदात्’ इति पदं व्यावष्ट तद्वाचति । अर्थायदव्ययमिति न सूत्रोपादान अपिन्वर्थोपादानं, सूत्रस्य द्वापीयस्यात् । अयमभिप्रायः | ‘अतच्छदात्’ इति बहुमीहिस्तावदनुपपन्नः । तदा तच्छन्दरहितादिति स्त्; ततभ

विशेष्यान्तर हेतुतय।ऽन्वेष्टव्यम् तच्चानुपलम्भहतम् । तत्पुरुषत्वे नअस्तत्पदेन शब्दपदेन वा समानरस्यात् । तत्र प्रथमे अमः इत्यपेक्षत्या प्रकृतात्परमात्मनोऽन्यत्प्रधान जीवो वा यद्यसच्छन्दार्थः तथा प्रधान पुरुषवाचशब्दादितं स्यात् ततश्चासिद्धिः प्रतिशातार्थविरोधश्च स्यात् । असःप्रधानादिव्यतिरिक्तः परमामा चेत् तद्वाचिशब्दादियुत्ते ‘स्वशब्दात्’ इत्पनधिकारार्थत्व स्यात् । तथा च सांत नानुमानमत एव प्राणभृच्च इत्यार्जवेन शक्ये सूत्रप्रणयने कुटिलोक्तिर्विपला

स्यात् । नमस्तच्छन्दपदेन समासपक्षेऽपि तद्वाचिशब्दव्यतिरित्तशब्दादित्तं स्यात् । तदा तच्छन्दः प्रधान जीव पर

परोक्तभेदव्यपदेशपर्यंलोचनम् | सिद्धान्तार्थस्य युक्तत्वं च

४४६

[ भ्वाद्यघि १३१

गूढार्थसङ्ग्रहः

(इय इय च श्रुतिः कठोपनियपि वर्तते । एवं बृहदारण्यकेऽपि कठे ‘शतवैका च ’ इति श्रुतिः या वर्तते सैव दहर

विद्यायामापे उपलभ्यते । मुक्तिरूपफलस्य उपसंपत्तिवाक्यविवक्षितस्य सूनकारेण निर्धारणन ‘हार्दानुगृहीतश्शताधिकया ' इत्युक्तश्रुत्यर्थस्यैव च प्रतिपादनेन उपसंपत्तिः तादृश श्रुत्युक्तगमनानन्तरकालिक्येयेति निर्णय समवति । एव च तादृश्यु पसपत्तिरेव ’ परात्परं पुरुषमुपैति ’ इत्यत्र विवक्षितेत्यभिप्रेत्य ‘भुक्तापसृप्य व्यपदेशाच्च’ इति सूत्रम् | तदनॆन सूनद्वयॆन

मुत्तिहेतुत्वं मुक्तप्राप्यत्वं जीवेऽसभावितमिति प्रतिपादित भवति । ‘तत्वोपनिद पुरुष, विज्ञानमानन्द ब्रह्म रातितु परायण तिष्ठमानस्य तद्विदः’ इत्यत्रैकेनैव परायणशब्देन कर्मविद्याफलहेतुत्वस्य प्रतिपादनेन वर्मपलहेतुत्व यथा प्रीति द्वारक तद्वत् विद्याफल्हेतुत्वमपीत्यर्थः व्यक्तः ॥

1

ट्र

तत्र ‘परायणम्’ इत्यनेन ब्रह्मप्रासिंहेतुत्वस्य परमात्मनि प्रतिपादनेन विद्याया अपि प्रतिद्वारा देत वमम्प्रेि

तम् कर्मक्षयोत्तर ब्रह्मप्राप्तिः सद्विद्यायामेतद धिकरणविवक्षितविद्याया च स्फुटा। उपनिषदि पुरुषशब्दः कर्मदाहकपरः | ब्रह्मशब्दः बृह्यतीति व्युत्पच्या ब्रह्मप्राप्तिहेतुपरः, एतदुभयहेतुत्व परमात्मन: विद्याजन्यप्रीतिद्वारकमेव | इत्यमर्थविव

।

क्षाया औपनिषदत्वमपि पुरुषस्य सङ्गत भवति उपनिषद भो ब्रूहि उत्तात उपनिषत् ब्राह्मी यावत उपनिषदमधूम इति तलत्रकारोपनिषदि धूयते । अत्र ‘पद्लू विशरण इति घात्वर्थविद्याविशरणहेतु व ब्रह्मविद्याया विवक्षितमिति

वाचस्पतिना भामत्यामुक्तम् । प्रागुदाहृतश्रुतिषु कर्मक्षयस्य प्रतिपादनेन कर्मविशरणहेतुत्व पुरुषशब्दार्थहेतुभूत विवक्षि

तमित्येव युक्तम्। एव तत्रैवोपनिषदि ’ उपनिषद भो ब्रूहि ’ इत्यायुत्तर ’ योवा एतामेव वेदापहत्य पाप्मानम्’ इत्यत्र

पापक्षयस्याभिघानेन उपनिषच्छन्दे पापक्षयहेतृत्व प्रतिपादितम् । एव ‘आत्मना विन्दते बीये विद्यया विन्ततेऽमृतम् इति

पूर्वश्रुतौ विद्याया ब्रह्मप्राप्तिहेतु वप्रतिपादनेन ’ ब्राह्मीं ववान उपनिषद अब्रूम’ इत्यत्र ब्रहाविषयिणी महाप्रापिकाच उप

निषदमित्येवार्थी विवक्षित इति । ‘षदल विशरणगत्यवसादनेषु ’ इति घातो. गत्यर्थकत्वेन उपनिष-छन्दे महाप्राप्तिहेतु

भूतस्यमापे विवक्षितमित्यर्थद्वयस्यापि विवक्षणेन ’ औपनिषद् पुरुषम् विज्ञानमानन्द ब्रह्म ’ इत्यादौ ब्रहाप्रासिहेतु वस् विद्याया अप्युक्त्तया कर्मक्षयब्राप्राप्त्येतदुभयहेतुब्रह्मावैद्याविषयवौपानेपद. पुरुष । सएव परविद्यासामान्यविषयइत्यर्थः सूत्रद्वयेन सूत्रकृता व्यञ्जितो भवति ॥

एतत्सूनद्वयानन्तरं ‘नानुमानम्’ इति सूत्रनिर्देशेन सूत्रद्वयोचहेतुद्वयस्यानासम्भव प्रतिपादित | तन प्रथमसूत्रे ’ स्वशब्दात् ’ इत्युक्त्या तव्यतिरेक: ‘अतच्छन्दात्’ इत्यनेनामिहितः । अन्तर्याम्यधिकरणेतु तद्धर्मव्यपदेशात् ' "

इति पूर्वसूत्रे सत्वेन व्यतिरेक: ‘अतद्धर्माभिलापात्’ इत्यनेनो | तावताऽपि पूर्वसूत्रोस मुत्तोपतृप्यत्यामादोऽप्यन विवश्चितः । तद्धर्मप्रतिपादक शब्दामाचस्याप्यतच्छ दात् इति सामान्यतो निर्देशेन शब्दशब्दस्य वाक्यपरत्वस्यापि सम बेन वाक्यप्रतिपाद्यधर्मविववक्षा सभवतीति पूर्वसूनोच हेतुव्यतिरेकोऽपि प्रतिपादितः ॥ ’ नानुमानम्’ इति पूर्वसूत्रेण जीवो नाम विवक्षित इत्युक्तम् । ‘भेदव्यपदेशात् ’ इत्यतु जीवभिन्न स्त्र’ यस्मिन्योः’ इति श्रुतिपण्डानन्तरसण्ड हेतुत्वमुत्तम् इति तेन जीवस्य नाम विवो युच्यते । अत्र ‘भेटव्यप देशात्’ इत्युक्त्या भेदत्येन भेदबोधकशब्दस्य सत्वे स एव सूत्रकृत्तात्पर्यविषय इति शातृशेयभावेन ‘तमेवैक जानथ 9

इत्यत्र भेदव्यपदेशः विवक्षित इति परोक्षार्थो न युक्त | सर्वत्र प्रसिद्धयधिकरणे’ यर्मर्तृव्यपदेशात्’ इत्यनन्तर’भेद् •

व्यपदेशात्’ इति विन्यासन कर्मर्तृग्यपदेशभिन्नभेदव्यपदेशस्य प्रतिपादनेन तत्र शाण्डिल्यविद्यायां रेदलेन भेदबोधक शब्दाभावेन षष्ट्या भेद उपपादितः । यत्रतु विद्याय सर्वथा भेदव्यपदेशः शुन्य नैग दृश्यते, रात्र

शुद्यावे १-३१ ] विद्यायाः प्रायश्चित्तरूप ‘प्रकरणात् ’ ’ स्वित्यदनाम्या च’ इति सूत्रद्यार्थश्च

४४७

गूढार्थसङ्ग्रहः

कर्मकर्तृभापनि चन्धन भेदव्यपदेशः विवक्षित इति स्यान्नाम | नचान तथा वर्तते । एतेन शाण्डिल्यविद्या सगुणविद्या इस निर्गुणनिति कल्पनाऽपि सूनकारासम्मता । अत्र ‘जुष्ट यदा पश्यति’ इति श्रुत्यनुसारेण ‘तमेवैक जान थ’ इत्यत्र सामान्यत: शानमात्रोचावध्येतदुत्तरम् ‘ओमित्येवा मानं ध्यायथ ’ इति तद्विज्ञानेन परिपश्यन्ति धीराः ‘क्षीय ते चास्य 1

कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावेर इतिश्रुतिमनाया ज्ञान ध्यानरूप तत्परिणामसमाधिरपि अपरोक्षशानरूपा तस्य कर्म

क्षप.प.म् इत्युत्तावपि ‘रिने हृदयग्रन्थः’ इति वाक्यमात्र मगसि निधाय अविद्यानिवृत्ति फ्लमिति मण्डनमुरे श्वरादयो वदन्ति। तच दृष्टद्वारक इति च । तन्मते अविद्यानिवृत्तः चरमवृत्तिरूपत्वेन साध्यसाधनभावस्थानीकारात् मुतिस्वारस्य दुर्लभम् ||

कर्मक्षय सहमविन (तस्मिन् दृष्टे इस्युक्तया दर्शनस्य कर्मक्षय एव फ्लमिति स्फुटम् | तेन विद्यायाः प्रायश्चि रूपदर्शित भवति । ‘भेदव्यपदेशात् ’ इति सूत्रे ‘जुयदा पश्यसन्यमीशम् ’ इति श्रुतेर्विवक्षितत्वेन अवि

द्यायहेतुकेशव्यविशिष्टस्य अनवाघेवमहिमवतः ज्ञानस्य प्रीतिद्वारक्शोकनिवृत्तिः प्रतिपाद्यते । एतेन अदृष्टद्वारकं पल

प्रदर्शितम् कर्मञ्चयः पूर्य॑म् तन्निमित्तशोक्क्षयः अत्र इत्थमे श्रुतितापयंस्य ‘तरति शोक तरति पाप्मानम् ’ इति मुण्ड

कोपसहारे प्रतिपादनेन ’ गुहाग्रन्थिम्यो विमुत्तोऽमृतो भवति’ इत्यन ‘मिद्यते हृदयप्रन्थि ’ इति श्रुतौ सर्वसाधारण

सेमैच मन्थनिश्चितेति वर्णनेन ‘ब्रह्मैव भवति’ इत्यन ‘एव’ शब्दः इवार्थक: परमसाभ्यमुपैति’ इत्युक्त साम्य {

।

विपश्चितमिति सूचनेन च निर्णीत भवति | भावप्रकाशे तृतीयसम्पुटे (११३) पुादाययमर्थो विस्तृतः ॥

प्रकरणात् ’ प्रथमसूत्रद्वये उपक्रमोपसहारयोः ‘अथ परा यया तदक्षरमघिगभ्यते ’ परात्पर पुरुषमुँपतिदिव्यम् पश्यत्यन्यमीश-चीतशोष: ’ इति श्रुत्युतार्थस्य च ’ तरति शोक तरति पाप्मानम्’ इत्युपस

मप्रभृति उपसहारपर्यन्त परमात्मप्रकरणमिति निर्धारितम् | मध्ये नाडीसबन्ध बहु धजयान

अनान्तरप्रकरणेन तन जीवविवक्षा शङ्का । तत्रैव सण्डे परमात्मासाधारणधर्मशब्दयोस्सत्त्वेन तदनन्त

डे जीवभिन्नेशशानस्य मुक्तिहेतुत्वप्रतिपादनेन ‘तमेवैक जानथ’ इत्यन पूर्वपक्षसमतजीवशान जीवाभ्नेशशानमेव

निमिति निर्णयेन अत्रान्तरप्रकरण नास्तीति निर्धारितम् ॥

’ स्थित्यदनाभ्या च ’ । स्थित्यदनाभ्यां च इति सूनस्यान्ते विन्यासेन ’ गुहा प्रविष्टावात्मानौहि तदर्शनात् '

इति जीवपरमात्मानायव विवक्षिताविति नितम् । अत्र ‘अदृश्यत्वादिगुणको धर्मोक्केः’ इति मुण्डकोपनिषद

निरूपणमुपलभ्य ‘ विशेषणभेदव्यपदेशाभ्यां च नेतरी ’ इत्यत्र मेदव्यपदेशो यउत्तः तस्यैव मेदव्यपदेशस्त्र ‘भेद

व्यपदेशात् ’ इति सूत्रे अभिघानेन मुण्डकोपनिषदि जीवभिन्नपरमामैव महाप्रकरणे निवक्षितः अवान्तरप्रकरण नास्त्ये

वेति निर्णय कृत्वा ‘स्थित्यदनाभ्यां च इतिसूत्रे कर्मवश्यत्यतदभाव योरुभयोः प्रतिपादनेन जीवभेद: परमात्मानिसाधितः

एवं मुत्तिपर्यन्तमाविद्यको भेदत भ्रमनिरासाय ‘मुत्तोपसृप्य व्यपदेशाच’ इति सूत्रेण परमते मुक्तप्राप्यत्यायोगेन

पविषयकामेति ्राप्यत्यप्राप्तृ वरूपमुत्ति कालिकघर्मद्वेयेन मुतौ जीवपरभेदः तात्विषइति समर्थनेन परविद्यासामान्य जीवभिन्नसगुणपरत्ना सूनवृदाशयः स्फुट निर्मत्सराणाम् ॥ इति युभ्वायधिकरणं समाप्तम्

[ भ्वाद्यधि- १३.१

‘मेदव्यपदेशात् ’ इति सूनव्यापि तथैगर्थवर्णनम्

४४४

.

श्रीभाष्यम्

यथाऽस्मिन्प्रकणे प्रतिपादकशब्दाभावात्प्रधानं न प्रतिपाद्यम् पर्व प्राणभृदपीत्यर्थः अनुमीयत इत्यनुमानं परोक्तं प्रधानमुच्यते, अनुमानप्रमितत्वादानुमान मिति चा; अतच्छ ब्दात् तद्वाचिशन्दाभावादित्यर्थः । ‘अर्थाभावे यदव्ययम्’ इत्यव्ययीभावः ॥ 3

इतथ्यायं न प्रत्यगात्मा 1

सू - ४ भेदव्यपदेशात् (१.३.४) ‘समाने वृक्षे पुरुषो निमग्नोऽनीशया शोचति मुहामानः । जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीश मस्य महिमानमिति वीतशोकः १ [ध्व. ४.७,मु.३.१.२] इत्यादिभिर्जीवाद्विलक्षणत्वेनायं व्यप दिश्यते । अनीशया भोग्यभृतया प्रकृत्या मुह्यमानश्शोचति जीवः; अयं यदा स्वस्मादन्यं सर्वस्येश प्रीयमाणम् अस्य ईश्वरस्य महिमानं च निसिलजगन्नियमनस्पं पश्यति तदा घीतशोको भवति ॥

त

श्रुतप्रकाशिका

हेतुः

||चिशब्दादि युक्तं भवति तत् ’ स्वशब्दात् ’ इत्यनधिका संग्छन्दः परमात्मपरश्चेत् तद्वाचिशब्द व्यतिरिक्त दि प्रतिज्ञातार्थविरुद्धस्स्यात् । अतः पारिशेप्याद थीभावेऽव्ययीभाव इति ॥

… ’ इतञ्चायं नप्रत्यगात्मेति । प्राणभृत्प्रतिषेधक सूत्रानन्तर्यात्तदनन्तरसूत्रस्यापि प्राण प्रतिक्षेपस्साध्य इत्यर्थः

अयंशब्दो भ्वाद्यायतनात्मविषय: मुक्तोपसृप्य सूत्रविषयवाक्ये ‘पश्यते रुक्मवर्णम्’ इत्युक्तं ‘जुष्टं यदापश्यति इति तत्तुल्यार्थतया बुद्धिस्थवाक्यान्तरप्रतिपन हेतुमाह—

सू – ४ भेदव्यपदेशात् (१.३.४)

‘ समाने घृक्षे ’ इति मन्त्रे अस्य शब्दार्थो मेदव्यपदेशशब्देन । अस्य शब्दस तुभ्याद्यायतनविषयव कथमिति शङ्काया मन्त्र व्याचेष्ट अनीशयेति । स्त्रीलिङ्गसामर्थ्यात् प्रकृतेर्विशेष्यत्यम्छम् । अस्य शब्दसामर्थ्य ध प्रतियोगित निर्दिशति स्वस्मादिति । ईशशब्दसामर्थ्यप्राप्तमीशितव्य मानान्तरानुरोधेनाह- सर्वस्येति । सुद उपाचष्टे प्रियमाणइति । आदिवाणित इतिभावः । समुच्चेतव्यसामर्थ्यप्रासक शब्द इत्यभिप्रादेह-महिम मंचात |

इतिशब्दार्थमाह - निखिलजगन्नियमनरूपमिति ।| इतिशब्दो बुद्धिस्थप्रकारपरः ईशशब्दश्रवणानियमनरूपमा बुद्धि स्वइति भावः । यचदोर्नित्य संयन्धादाद- तदेति । इतिशब्दः कालसम्बन्धी रस्तद६सदाशब्द वा स्यात् । द्रष्टृत्वसमानाधिकरण मुद्यमानत्यादिक हृदयस्व समानाधिकरणं पुष्ट यादिव्यमन्तिीय

‘तमेचेकं जानथ ’’ इति शेयतया निर्दिष्ट शुभ्पाचायतनमान्तनमन्यशब्दवाच्यचेन प्रत्यभिज्ञापती जीय चारयतीति वाक्पार्थः ॥

द्विनी चतुर्यसूविषयाभ्या’ यदा पश्य. पदयते ‘‘जुष्ट यदा पश्यति’ इति यायायामहरदायादिगुण विषयस्य ’ यद्भूतयोनिं परिपश्यन्ति इति यायस्य समानार्थयाइद्धिमतरणमेर हेतु स्थित्यमाभ्यां पूर्वमेवार

धुमधाघ १-३-१ ]

’ प्रकरणात् ’ ’ सित्यदनाभ्याश’ इति सूत्रद्वयस्य स्वरसोऽर्थः

४४५

श्रीभाष्यम्

सू-५ प्रकरणात् (१.३.५) प्रकरणं चेदं परस्य ब्रह्मण इति ‘अदृश्यत्वादिगुणको धमकेः’ इत्यत्रैव प्रदर्शितम् । नाडीसम्बन्धबहुधाजायमानत्यमनः प्राणाधारत्वैश्च प्रकरणविच्छेदाशङ्कामात्रमत्र पर्यहार्म ,

सू–६ स्थित्यदनाभ्यां च (१.३.६) S

द्वासुपर्णा सयुजा संसाया समान वृक्षं परिषस्वजाते । तयोरन्य पिप्पलं स्वाद्वय

नश्ननन्यो अभिचाकशीति’ (श्व.४.६,मु.३.१.१) इत्येक पर्मफलादनम्, अन्यस्यच कर्म

फलमनश्नत एव दीप्यमानतया शरीरान्तस्थितिमात्रं प्रतिपाद्यते । तत्र कर्मफलमनश्नन्दीप्य मान एव सर्वशोऽतसेतुस्सर्वात्मा घुभ्वाद्यायतनं भवितुमर्हति, न पुनः कर्मफलमनंदन प्रत्यगात्मा । अतो भ्वायायतनं परात्मेति सिद्धम् ॥ शुभ्वाद्यधिकरणं समाप्तम् श्रुतप्रकाशिका

सू-५ प्रकरणात् (१.३.५) भाध्य अस्य सूत्रस्य साध्यनिर्देशामाव: प्रकरणाख्यस्य हतोः प्राणभृत्प्रतिक्षेपे परमात्मसाधने च सामर्थ्यात् पूर्वो तरत्रनान्वयो भविष्यतीत्यभिप्राय निवन्धनः उत्तरसूनव्याख्यानेयमपि सध्यत्वेन निर्दिश्यते अदृश्यत्वादि स अधिकरणे ’ विशेषणभेद्रव्यपदेशाभ्यां च नेतरी ’ इति सूनव्याख्यानावसरे तथाहीत्यादिनोपसहृतमित्यन्तेन भाध्येण

प्रकरणस्य परब्रहार प्रतिपादितमित्यर्थ, पूर्वमेवास्य प्रकरणस्य परमात्मपरत्व साधितंवत् किमेतदधिकरणारम्भेणेत्यत्राह

नाडीसंन्धेति । प्रकरणय लिन बाघः परित इत्यर्थः, नाट्याधात् तस्यापि संभवतीलादिना भाग्येणास्यधिक रणरिहारवरत्वहि दर्शितम् || अनुत्त प्रधानभूत हेतुमाह

सू-६ स्थित्यदनाभ्यां च (१.३.६)

‘अल्पान्तरम्’ इति स्थितिशब्दस्य पूर्वनिपातः ‘अभ्यर्हितं पूर्व प्रयोक्तव्यम् इति था, अभ्यर्हितत्व पर मा मत्रत्यभिज्ञानेन प्रकरणा-छेहतुवात् स्थिते माध्ये घुमेण व्याख्यातम पुनरसूण समजाय "

"

स्थापि प्रस्तुतःलात् ‘यस्मिन्यौ: ’ शत मन्त्रोऽपि त प्रतिपादकस्यात् अत्रादनशब्द वाच्य मोगोपकरणमन:प्राणसबन्ध

दर्शनादित्याह-तत्र फर्मफलमिति । सर्वज्ञोऽमृत सेतु रित्यादिविशेषणाणि प्रावराणेक्तयोक्तानि । उभयोःप्रस्तुत पि सार्वयादिसमानाश्रयात् स्वययोग्य या मनःप्राणसम्बन्घाटे: परमामन्यमुख्य याभावाच्च युभ्वायायतनयं परमा मघमं ।

इत्यर्थ । जीवाग्वययोग्यत्वमाद्द–नपुनरिति । कर्मफल्मनश्नन्निति, कर्मफलमनदन्निति वसामेहं वनुत्रशदः । ( शोचन् ।

परोक्त मेदव्यपदेशपर्यालोचनम् । सिद्धान्तार्थस्य युक्तवं च

४४६

[] शुभ्वाद्यघि १३-१

गूढार्थः इयं च श्रुतिः कठोपनियपि वर्तते । एवं बृहदारण्यकेऽपि कठे ‘शतंचका च ’ इति श्रुति: या वर्तते सेव दहर ,

विद्यायामाप उपलभ्यते । मुक्तिरूपफलस्य उपसंपत्तियाक्यविवक्षितस्य सूनकारेण निर्धारणेन ‘हादानुगृहीतवशताधिकया '

इत्युक्तश्रुत्यर्थस्यैव च प्रतिपादनेन उपसंपत्तिः तादृशथुत्युक्त गमनानन्तरकालिक्येवेति निर्णयः सभवति । एवं व तादृश्यु पसपत्तिरेव ’ परात्परं पुरुषमुपैति ’ इत्यत्र विवक्षितेत्यभिप्रेत्य ‘मुक्तापसृप्य व्यपदेशाच’ इति सूत्रम् | तदनॆन सूत्रद्वयेन मुत्तिहेतुत्यं मुक्तप्राप्यत्वं जीवेऽसभावितमिति प्रतिपादितं भवति । ‘तत्वोपनिद पुरुष, विज्ञानमानन्द ब्रह्म रातितुः परायण तिष्ठमानस्य तद्विदः’ इत्यत्रैकेनैव परायणशब्देन कर्मविद्यापहेतुत्वस्य प्रतिपादनेन हेतुत्व यथा प्रीति द्वारकं तद्वत् विद्याफलहेतुत्वमपीत्यर्थः व्यक्तः || तत्र ’ परायणम्’ इत्यनेन ब्रह्मप्रासिहेतुत्वस्य परमात्मान प्रतिपादनेन विद्याया अपि प्रतिद्वारा तद्वेत मम्प्रि

तम् कर्मक्षयोत्तरं ब्रह्मप्राप्तिः सद्विद्यायामेतदधिकरण विवक्षितविद्यायां च स्फुटा। उपनिषदि पुरुषशब्द: कर्मदाहक परः ।

ब्रह्मशब्दः बृहयतीति व्युत्पच्या ब्रह्मप्राप्तिहेतुपरः एतदुभयहेतुत्वं परमात्मनः विद्याजन्यप्रीतिद्वारकमेव | इत्यमर्थविव क्षाया औपनिषदत्वमपि पुरुषस्य सङ्गत भवति । ‘उपनिषदं भो ब्रूहि उत्तातउपनिषत् ब्राह्माँ बाबत उपनिषदमब्रूम इति तलवकारोपनिषदि श्रूयते । अत्र ‘पद्लू विशरण इति धात्वर्थविद्याविशरणहेतु व ब्रह्मविद्याया विवक्षितमिति

वाचस्पतिना भामत्यामुक्तम् । प्रागुदाहृतश्रुतिषु कर्मक्षयस्य प्रतिपादनेन कर्मविशरणहेतुत्व पुरुषशब्दार्थहेतुभूत विवक्षि तामित्येव युक्तम्। एव तत्रैवोपनिषदि ’ उपानेषद भो ब्रूहि इत्यायुत्तर ’ योवा एतामेव वेदापल्य पाप्मानम्’ इत्यत्र 2

पापक्षयस्याभिधानेन उपनिषच्छन्दे पापक्षयहेतृत्व प्रतिपादितम् । एव ‘आत्मना विन्दते वीर्ये विद्यया विन्ततेऽमृतम् इति

पूर्वती विद्याया ब्रह्मप्राप्तिहेतुत्यप्रतिपादनेन ’ ब्राह्मी बवान उपनिषद अब्रूम’ इत्यत्र ब्रह्मविषयिणी ब्रह्मप्रापिका व उप निषदमित्येवार्थी विवक्षित इति । ‘घदल विशरणगत्यवसादनेषु ’ इति धातोः गत्यर्थक वेन उपनिषच्छन्दे महाप्राप्तिहेतु

भूतत्वमपि विवक्षितमित्यर्थद्वयस्यापि विवक्षणेन ’ औपनिषद् पुरुषम् विज्ञानमानन्द ब्रह्म ’ इत्यादी ब्रह्मप्राप्तिहेतु वस्य विद्याया अप्युक्ततया कर्मक्षय महाप्राप्त्येतदुभयहेतु महाविद्याविषयएवौपनिषदः पुरुषः । सएव परावेद्यासामान्य विषयइत्यर्थः सूत्रद्वयेन सूत्रकृता व्यञ्जितो भवति ॥ एससूत्रद्वयानन्तरं ‘नानुमानम्’ इति सूनानेदेंशन सूनद्वयोत्तहेतुद्वयस्थात्रासम्भवः प्रतिपादितः । तन प्रथमसूत्रे

स्वशब्दात् ’ इत्युक्त्या तव्यतिरेक: ‘अतच्छन्दात्’ इत्यनेनामिहितः । अन्तर्याम्यधिकरणेतु तद्धर्मव्यपदेशात् ' इति पूर्वसूत्रे सत्वेन व्यतिरेकः ‘अतद्धर्मामिलापात्’ इत्यनेनोत्तः | तावताऽपि पूर्वसूनच मुक्तोपसृप्यत्वाभावोऽप्यत्र K

★

विवश्चितः । तद्धर्मप्रतिपादकशब्दामाचस्याप्यतच्छन्दात् इति सामान्यतो निर्देशन शब्दशब्दस्य वाक्यपरत्वस्यापि सभ

बेन वाक्यप्रतिपाद्यधर्मविववक्षा संभवतीति पूर्वसूत्रोक्त हेतुव्यतिरेकोऽपि प्रतिपादितः ॥ C

नानुमानम् ’ इति पूर्वसूत्रेण लिङ्गेन जीवो नात्र विवक्षित इत्युक्तम् । ‘भेदव्यपदेशात् ’ इत्यनतु जीवभिन्न .

स्पेव ‘ यस्मिन्यौ: ’ इति श्रुतिसण्डानन्तरसण्डे हेतुत्वमुक्तम् इति तेन जीवस्य नाम विवक्षेत्युच्यते । अत्र ‘भेदव्यप

देशात्’ इत्युक्त्या भेदस्वेन भेदबोधकशब्दस्य सत्वे एव सूत्रकृत्तात्पर्यविषय इति शातृज्ञेयभावेन ‘तमेबैक जानथ इत्यत्र भेदव्यपदेशः विवक्षित इति परोक्षार्थो न युक्तः । सर्वत्रप्रसिद्धयधिकरणे ‘वर्मकर्तृव्यपदेशात्’ इत्यमन्तर’भेद व्यपदेशात् ’ इति विन्यासन कर्मकर्तृग्यपदेशभिन्न भेदव्यपदेशस्य प्रतिपादनेन तत्र शाण्डिल्यविद्यायां भेदत्वेन ?

भेदबोधक शब्दाभावेन षष्ट्या भेद उपपादितः । यत्रतु विद्याया सर्वथा मेव्यपदेशः इत्थ नैष दृश्यते तत्र

L

शुद्यावे १-३१ ] रियायाः प्रायश्चित्तरूपत्व ‘प्रकरणात् ’ ’ स्थित्यदनाम्याच’ इति सूयार्थश्च

४४७

गूढार्थसङ्ग्रहः

क्मंक्र्तृभापनिबन्धनभेदव्यपदेशः विवक्षित इति स्यानाम | नचात्र तथा वर्तते । एतेन शाण्डिल्यविद्या सगुणविद्या इयं निर्गुणनिति कल्पनाऽपि सूनकारासम्मता । अत्र ‘जुष्ट यदा पश्यति’ इति श्रुत्यनुसारेण " तमेवक जानथ’ इत्यत्र सामान्यतः ज्ञानमात्रोत्चा व ध्येतदुत्तरम् ‘ओमित्येवात्मानं ध्यायथ’ इति तद्विज्ञानेन परिपश्यन्ति धीराः ‘क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्ट परावेर’ इति श्रुतिपर्याोचनाया ज्ञान ध्यानरूप तपरिणामसमाधिरपेि अपरोक्षज्ञानरूपा तस्य कर्म क्षपः इत्युत्तावपि यिने हृदयमान्यः’ इति वाक्यमात्र मनसि निधाय अविद्यानिवृत्तिरेव पलमिति मण्डनसुरे

श्वरादयो वदन्ति । तच दृष्टद्वारक इति च | तन्मते अविद्यानिवृत्तः चरमवृत्तिरूपत्वेन साध्यसाधनभावस्थानीकारात् श्रुतिखारदुर्लभम् ||

● कर्मक्षय सहभावेन ‘तस्मिन्दृष्टे’ इस्युक्त्या दर्शनस्य कर्मक्षय एवं फलमिति स्फुटम् । तेन विद्या॑याः प्रायश्चि

सम्पदर्शित भवति । ‘मेदव्यपदेशात् ’ इति सूने ‘जुष्टंयदा पश्यत्यन्यमीशम्’ इति श्रुतेर्विवक्षितत्वेन अवि

द्यायलवशिष्टय अनवाघेक्महिमवतः ज्ञानस्य प्रीतिद्वारक्शोकनिवृत्ति प्रतिपाद्यते । एतेन अदृष्टद्वारेक पल

प्रदर्शितम् कर्मक्षयः पूर्वम् तन्निमित्तशोक्श्चय अन इत्थमेन श्रुतितात्पर्यस्य ’ तरति शोक तरति पाप्मानम्’ इति मुण्ड कोपसहारे प्रतिपादनेन ‘गुहाग्रन्थिभ्यो विमुक्तोऽमृतो भवति’ इत्यत्र ‘मियते हृदयग्रन्थि ’ इति श्रुतौ सर्वसाधारण रूपेभेन ग्रन्थिर्विवक्षितेति वर्णनेन ’ ब्रौत्र भवति’ इत्यत्र ‘एव’ शब्दः इवार्थकः । ’ परमसाम्यमुपैति ’ इत्युक्त साम्य मेर विवक्षिमिति सूचनेन च निर्णीत भवति | भावप्रकाशे तृतीयसम्पुढे (११३) पुटादावयमर्थो विस्तृतः ॥ ८

प्रकरणात् ’ प्रथमसूनद्वये उपक्रमोपसहारयोः अथ परा यथा तदक्षरमधिगम्यते ’ परात्पर पुरुषमुपैतिदिव्यम् इत्यस्य ‘जुष्ट यदा पश्यत्यन्यमीश-वीतशोकः’ इति श्रुत्युत्तार्थस्य च ’ तरति शोक तरति पाप्मानम् ' हारेऽपि प्रतिपादनेनोपत्रमप्रभृति उपसहारपर्यन्त परमात्मप्रकरणमिति निर्धारितम् | मध्ये नाडीसबन्धबहु छाडायनि त्वयोरभिघानेन अनान्तरप्रकरणेन तन जीवविवक्षा शङ्का | तत्रैव खण्डे परमात्मासाधारणधर्मशब्दयोस्सत्वेन तदनन्त '

इत्युपस.

रखण्डे जीवभिनेशशानस्य मुतिहेतुत्वप्रतिपादनेन ‘तमेवेक जानथ’ इत्यत्र पूर्वपक्षसमतजीवज्ञशन जीयामिनेशज्ञानमेव विवक्षितमिति निर्णयेन अवान्तरप्रकरण नास्तीति निर्धारितम् || ’ स्थित्यदनाभ्यां च ’ स्थित्यनाभ्यां च इति सूनस्यान्ते विन्यासेन ’ गुहा प्रविष्टावात्मानौहि तद्दर्शनात् ' इति जीवपरमात्मानावय विवक्षिताविति नितम् । अत्र ‘अदृश्यत्यादिगुणको धर्मो केः ’ इति मुण्डकोपनिषदर्श

निरूपणमुक्क्रम्य ’ विशेषणभेदव्यपदेशाभ्यां च नेतरौ ’ इत्यत्र मेदव्यपदेशो यउत्तः तस्यैव भेदव्यपदेशस्य ‘भेद व्यपदेशात् ’ इति सूत्रे अभिघानेन मुण्डकोपनिषदि जीवभिन्नपरमा मैव महाप्रकरणे वियक्षित. अवान्तरप्रकरण नास्त्यै चेति निर्णय कृत्वा ‘स्थियदुनाभ्यां च’ इतिसूत्रे कर्मवश्यत्वतदमावयोरुभयोः प्रतिपादनेन जीवभेदः परमात्मनिसाधितः एवं मुत्तियँन्तमाविद्यको भेददर्शत भ्रमनिरासाय ’ मुक्तोपसृप्य व्यपदेशाश’ इति सूत्रेण परमते मुक्त प्राप्यत्यायोगेन पविषयकमिति ्राप्यत्वप्राप्तृ वरूपमुत्तिकालेिकघर्मद्वैयेन मुक्तौ जीवपरभेदः तात्विकइति समर्थनेन परावेद्यासामान्य जीवभिन्नसगुणपरब्रह्म सुदाशय: स्फुट निर्मत्सराणाम् i

1

इति धुभ्वाद्यधिकरणं समाप्तम्

[१-३-१

• द्वामु’ इति श्रुतो वैश्रुित्युत्त दिशा अर्थशद्वायानिशसः

एंट

धुतप्रकाशिका

इत्यनेन ‘भेद्रव्यपदेशात् ’ इति सौहेसोरिहाम्ययाऽमित्रतः ‘शोपति मुलमानम इतिहि तद्विषयवाक्यम् । तदपि "

प्रत्यगात्मपरायप्रतिशेषद्वारा परमा मपरस्यसाघम् । व्यारेन्षयादिति भावः । अस्मि-सूत्रे परमा मपरत्व त्या

साध्य प्रत्यगात्मपरत्यप्रतिश्पराये इति नवास्यमेद: ‘अभिचापशीति ’ इति पर दीप्यमान चेहि मन्त्रस्यता पर्य 6

मवगम्यते जीवस्यातत्य सदुपयोगिता प्रतीयते || ननु कथ ’ द्वासुपर्णा’ इति मन्यस्य जीवपरमात्मभेदपरत्वं, अन्तःकरणजीवपरोदय मन्त्रः पैसिरहस्यवादाने नास्य मन्त्रस्य तथा व्याख्यातव्यत् । तथाहि ‘तयोरन्य. पिप्पल स्वाद्वत्ति ’ इतिचं ‘अनन्नन्नन्या अभिचाकशीति’

इति अनभन्न-पो अभिरश्यतिश तायेतो सत्यक्षेत्रक्षो इत्यत्र ‘स्वाद्वत्ति’ इत्येतदन्तस्य वाक्यस्य सत्यपरत्व ‘अन अन्’ इत्यादेः क्षेत्रशपरत्यय प्रतीयते । नच सरक्षेशजीवपरमा मपगविति वाच्यम्; तयोःशब्दयोरन्त.करण जावपरतया प्रसिद्धन्यात् ‘तदेतत्सत्त्व येन स्वप्नं पश्यति अथ योऽयं शारीर उपद्रष्टा सक्षेत्रक्ष तावेतो सरुवक्षे

यज्ञो’ इति सस्त्रक्षेत्रश्राब्दयोरन्तःकरणमीवशब्दाभ्यां पेंद्रित्यैव व्याख्यातत्याग, येन पश्यतीति करणस्व प्रतीतरसस्व झन्त. करण स्वमद्रष्टत्वाच क्षेत्रशीहि जीव. अतोऽय मन्त्रोऽन्त. रणजीयपर इति उच्यते नजर

मन्त्रस्यापनदि शक्यते, अनेनतु मन्त्रेण तुल्यार्थतया प्रत्यभिज्ञायमाने ‘समाने वृक्षे पुरषो निमन ’ इत्यनन्तरे मन्त्रे जीवपरयो. प्रतिपत्नत्पादस्य मन्त्रस्य तदैकायच ‘समान वृक्षं परिपस्वजाते ‘समानेवृक्षे पुरुषो निमन.’

इति तयोरेकार्थ्यहि प्रतीयते । ‘समानेवृक्ष ’ इति मन्ये च नुरुयो जीवः अन्तःकरणस्य पुरुषदाग्दवाच्यत्वाभायात् ● शोचवि सुह्यमान. पश्यति वीतशोक. इति पदानामस्वारस्यप्रसङ्गाच, अन्यथ परमात्मा ईशशब्दोत्तवाद, $

9

'

·

स्वविषयज्ञानेन वीतशोकस्यहेतुत्वाध ||

नकेवल मनन्तरमन्त्रैकार्थ्यात् ’ द्वासुपर्णा ’ इति मन्त्रस्य जीवपरमा मपरत्व किंतु ‘स्वाद्वत्ति अनअन्नन्य 6

"

इति भोक्तचाभोक्तृत्वश्रवणाच तदवसीयते, चक्षुश्योनादीनां द्रष्टुत्वश्रोतृत्लादिवदन्त करणस्यापि करणायादेव भोवतृव हि नसभवति, जीवस्य च वृक्षशब्दोत्तदेहपरिष्वङ्गदशायामैवानश्च वमा नोपपद्यते । तर्हि पैथुिते षोऽर्थ, उच्यते

सच बदजीय: ’ द्रव्यासुव्यवसायेषु सत्त्वमस्त्रीतु जन्तुषु’ इति नामानुशासनाज तुपरत्वावगते. जन्तुश्च चेतनः

’ प्राणीषु चेतनो जन्मो जन्तुजन्यशरीरिण ’ इति नामपाठात् ‘चन्यान्विनेष्यन्निव दुष्टसत्त्वान्’ इति प्रयोगात् नतदस्ति पृथिव्यां या दिवि देवेषु वा पुनः । सत्त्वं प्रकृतिजैमुक्त यदभिस्यात्त्रिभिर्गुण ॥ इति दर्शनाच । क्षेत्रशशब्दयात्र परमात्मण्य अर्थान्तरप्रसिद्धाकाशप्राणादिशब्दवदर्थानुपपच्या परमात्मपरत्वोपपत्ते ।

’ विष्णोर्नामहसत्र मे’ इत्युपक्रम्य ‘क्षेत्रज्ञोऽक्षरएव च ’ इति प्रयोगात् क्षेत्र जानातीव्यवयवार्थस्य तस्मिन्नेव

पुष्कलव्वाच्च । मोक्षघमें ततस्त्रैगुण्यहीनास्ते परमात्मानमञ्जसा । प्रविशन्ति द्विजश्रेष्ठ क्षेत्र निर्गुणात्मकम् ॥

सर्वावास वासुदेव क्षेत्रज्ञ विद्धि तत्त्वत | इति । तनवै विश्वमूर्धा विश्वभुजो विश्वपादाक्षिनासिक

एकञ्चरति क्षेत्रेषु स्वैरचारी यथासुखम् । क्षेत्राणिच शरीराणि ज्ञानानि च शुभाशुभे ॥ तानि वेत्ति सयोगात्मा तत क्षेत्रज्ञ उच्यते । इति प्रयोगात, तत्रैव कपिलमुरिसवाद ‘ज्ञानानामासुरे

क्षेत्रे क्षेत्रज्ञो द्रष्टा शुचिरुपेक्षक ज्ञातृको बुध्यमाना प्रतिबुद्धयो परममृतं विदित्वा निरवयधमनामयमस्माः

दुद् खाद्विमुच्यत एव ’ इति बुध्यमाना प्रतिबुद्धशन्दामिहितोपरस्य क्षेत्रशश-देनाभिघानात् तत्रैव

युवावधि १-२६]

अम्मिनधरणे पक्षसिद्धान्त पर्याोचनम्

४४९

युतप्रकाशिका

पञ्चविंशतितत्वानि वर्गशब्दनोत्तवा ’ एतस्माद्वर्गादपवृत्तोऽपवर्गदः क्षेत्रक्षश्शुचिस्पेक्षको बुद्धपमानाप्रतिबुद्धयोः परस्तात् ’ इति तत्रैव ‘अन्यदुदकमन्यत्पुष्करपर्ण तथाऽन्यत् क्षेत्रमन्य पुरष पश्चविंशकः अन्यश्चास्मात्

क्षेत्रज्ञ. ’ इति, पुनश्च तत्रैत्र ‘एनमासुरे अन्यद्रव्यमन्य पुरष पविशतितत्त्वमन्योऽस्मात् क्षेत्रज्ञ. ‘इति 1

परस्मिन् क्षेत्रशब्दप्रयोगात् । सनकुमारनारद संवादे च पश्य पश्यति पश्यन्तमपश्यन्त च पश्यत । पश्यन्तं पश्यपश्यत्वात् पश्यापश्ये न पश्यत ||

इति श्रोता ’ प्रकृति क्षेत्र क्षेत्रांचापरः क्षेत्रज्ञप्पडूनिंशकोऽवपश्यति नतु पचविंशक क्षेत्रज्ञश्च प्रकृ

तिर्ना परक्षेत्रज्ञ पश्यति’ इति प्रयोगाध, अवह्या मशब्दरत् क्षेत्रशस्य जीवपरसाधारणस्य पञ्चविंशतित परमब्दविशेष तस्य जीउपरमात्मविषयत्वदर्शनाच, योऽस्यात्मन. कारीयता तं क्षेत्रज्ञं प्रचक्षते । य करोतितु कर्माणि स भूतात्मेति चोच्यते ॥

इति मानवप्रयोगाद्य ’ येन स्वप्नं पश्यति’ इत्यन येती भावे तृतीया, येन विशिष्ट परमामा एमपी न्य चतश्च ’ काठिन्यवान्यो निमर्ति’ इति पृथिवीद्वारा काठिन्यवत् सप्तद्रष्टृत्व जीवद्वारा परमा मविशषण भरतोतिन विरोध: 1। शारीरशब्दक्ष ‘तस्यैप एव शारीर आत्मा’ इतिवदनैव स्वव्यतिरिक्त समस्तचिदचिन्मयु

पश्यते । ’ उपद्रष्टा’ इति निरुपाघिद्रष्टव च तस्यैवोपपद्यत एन शारीर उपद्रष्टेति पदद्वयेन ५०स्य शशब्दाव मुस्पादित मनति 1। अतो ‘द्वासुपर्णेति’ मन्त्रो जीवपरमात्मपर अधिकरणार्थमुपसहरति अतइति ||

इट् कैश्चिदेव पूर्वपश्चितम्। घुम्बाद्यायतनस्य सेतुन्वश्रवणात् सेतोश्च पास्यत्वेन परयच ‘अनन्तमपारम्’ इत्य पारख्वश्रणात् घुम्वाद्यायतन प्रधान वायुर्वा जीवो वा स्यात् एषा घारक वयोगादिति । हृदयुक्तम् | पारदर्थोपस्थाप कस्य सेतुत्वव्यपदेशस्य पूर्वपञ्चहेतोरास्मसाधरणे परिहतत्वे सत्युत्तरत्र ‘परमतस्सेतून्मानसम्बन्धभेदव्यपदेशेभ्य

इत्यधिकरणे सेतुत्वव्यपदेशस्य पूर्वपक्षहेतुत्वेनोपन्यासायोगात् । नहि परिहत्य हेतो. पुन:परिहारी यायः कृताप अत्र सेतो. गरैच्छिन्नत्व पूर्वपक्षशङ्काभीजम तत्रतु कूलान्तरमापक चमिति मुसभेदोऽस्तीतिन लान्तरमापव यस्तै कुलावधिक निबन्धन मिति परिन्नित्वपरिते तस्यापि परिहतस्यात् । परिहारहेतुसाम्य च विधरणार्थत्यव भ्य परिहारः । अत उत्तरत्र पूर्वपक्षत्रीजतयोपन्यासान्यथाऽनुपपया अस्मिन्नधिवरण सेतु वव्यपदेशरसूवारण न पूर्वपद बीज तथा विवक्षितः प्रधान याच्याशङ्काचानुपपन्ना ‘तमेकं जानथात्मानम्’ इत्या मशब्दश्रवणात् ’ गौणश्चेन्नात्मश व्दात् ’ इत्यत्र आमश-दस्य अचिव्यावर्तकतोपपादनाच्च अचेतनशकोत्थानासम्भवात् । स्वशब्दस्य सदायतनाः सत्प्रतिष्ठाः इति सद्विद्यावाक्यविषयत्व चायुत्तम् अपक्षघभैत्वात् सद्वियावाक्यहि नान श्रूयते । इह सवाध्ये हेतु तया निश्चितमितिचेत् तर्हि विगीतस्य हेतुनयोपन्यासो नघते । युष्पृथिव्यायतन प्रतिपादक्यास्यामप्रतिपाद कवाक्यान्तरैकार्थ्यहि पूर्वपक्षिणो विमतिपदम्। द्वितीयसूनस्य च ‘अन्या वाचो विमुचय’ इति श्रवणाद्वाग्विसेशे }

J

यत्वव्यपदेशपरत्वमयुक्तम् ‘नामरूपाद्विमुक्त परात्पर पुरुषमुपैति’ इति वाक्यस्यविमुक्ति शब्दार्थस्य उपैतिर बटा स्य च स्वरसत. प्रत्यभिशापकत्वान्मुत्तो पसभ्यव्यपदेशस्य ।’ विमुचथ ’ इति तस्य वामस्य मुविधातोः प्रत्ययपरि णामेन अनावकर्मषमुक्तप्रत्यभिज्ञान ह्यस्वरसम् उपसूप्यशब्दस्य शेयवाचिकच स्वारसिकम् । स्वास्षिार्थानुपपस्यभावे Ĵ

व्यस्वरसायचित्यातिशयामाचेवाऽस्वरसार्थस्वीकारोऽनुपपन्न’, ‘प्राणभृच’ इति सूत्रपृथत्तवकल्पन ६ दुत्तम हपभ्या

भावात् उभयग्यावर्तकहेतूपादानवतैकेन सूत्रेणैवोभयग्युदासदर्शनाथ | यथा ‘विशेषणभेदव्यपदेशाभ्यां च नेतरौ ' 57

सूत्राण परसम्मतार्थपर्याोचनम्

४५०

[ शुभ्वावधि १३ १

भुतप्रकाशिका

‘अतएव नदेवताभूतं च ’ इति उस्तनोतून ‘नानुमानम् ’ इति प्रतिशायामनन्ययात् पृथग्योगकरण

।

मितिचेन्न । नानुमानमित्युपादानस्य दृष्टान्तार्थ वात् दृष्टान्तार्थत्यामानेऽपि जीयव्यावर्तकानामुत्तरसूहेतूनां किं पुनर्व्यायेन प्रधानध्यायर्तकस्वाम। ‘भेदव्यपदेशात् ’ इति सूधस्य च ‘तमेवैकं जानथ’ इति याक्यविषयत्वादपि ‘जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमशम्’ इति वाक्यविषयत्यमुचित व्यवदेशशब्दस्वारस्यात् वर्मर्तृभाषोहि मेदगमकः, अन्यशब्द भेदाभिघायकः ||

’ द्वासुपर्णा ’ इति याक्यस्य च बुद्धिजीयपरत्वपक्षोऽनुपपन्नः, ‘प्राणभृश ’ इति जीवव्यावृति प्रतिशाय बुद्धि त्यात् । जीवयोपाधिव्यवच्छेदविरहितः परमात्मा भवतीति नारासतिरितिचेन, वृक्षशन्दविव चितदेहोपाघिपरिष्वघेळायान अतोऽन्यस्य रिपतेर्हेतुतयोपन्यासायोगात् ’ अननन्’ इत्यनेन प्रतीयमान स्याप्युपाधिप रिष्षमस्यापारमाध्ये विषाक्षेतमितिचेत् तांनॆन वाक्येन अपरमायौपाध्यन्वयो न प्रतिषिद्धरस्यात् किंत्वनुमतरस्यात् ।

घुम्वाद्यायतनं न प्राणभृत् स्थित्यदनाभ्यामित्युत्ते परमार्थतोऽनभत्तया स्थितेरपरमार्थतीत त्याचेत्युक्त भवति, अपर मार्थोपाध्यवच्छिन्नात्मत्यमेवहि स्वन्मते जीयत्व ततश्च जीवव्यावृत्ति प्रतिशाय जीवत्याविरुद्धतमुपपाद हेतूपन्यासो नघटते ।

उशघिमिथ्यात्वमेवाधिकरणप्रतिपाद्यमितिचेत् तर्हि स्वशब्दमुत्तोपसृप्यत्वमेदव्यपदेशादिहेतवा नघटन्ते सेषां मिथ्यात्व

साघवाभावात् भवत्पञ्चे विश्वमिष्यात्यस्य प्रथमाधिकरणसिद्धत्वेन इहोपाधि मिथ्यात्ययर्णन वैयर्थ्याच्च । ’ द्वासुपर्णा’ }

इति मन्त्रार्थस्य च हेतु चौक्तिरयुक्ता, अनोपार्धिमिथ्यात्वाप्रतीतः । नश्लेषवृक्षाविरुदयोः पक्षिणोमियो विरुद्धाकारयोदे .

मिहिते वृक्षमिध्यात्वमुक्त भवति ॥

यदपि कैश्चिदुःप्रेक्षितम् ’ भ्वाद्यायतनम्’ इत्यादिसूनद्वयमात्मविषयत्यप्रतिपादक ’ नानुमानमतच्छच्दात्’ इति प्रधानव्युदासपरम् ’ प्राणभृश ’ इति सून जीरव्यावृत्तिपरम् अन्यत्सूद्रत्रय मुक्तव्युदासकमिति, तद्युत्तम् ।

तथाहि आद्यस्य सूत्रेद्वयस्य निरसनीयशङ्कामावात्तत्प्रणयन वैयध्यस्यात् । नच तृतीयसूत्र प्रधानव्यावृत्तिपरम् मुत्तोप्यतया भ्यपदिष्टस्मातएव जीवादपि व्यावृत्तस्य प्रधानत्वशङ्काऽनुयात् । अत अनुमानोपादान दृष्टान्तायें। अतएव पृथग्योगकरणच

चानुपपन्नाम युक्तम् अतस्तृतीयसून व्यतिरेकेण जीवव्यावृत्युपवादनपरम् ‘तद्विज्ञानेन परिपश्यन्ति धीराः, आनन्दरूप

ममृतं यद्विभाति ’ ’ तद्यदात्मविदो विदुः’ इति भेदस्यपदेशेन मुक्तव्यावृत्तिपर चतुर्थसूत्रमित्यप्ययुक्तम् गुमुक्षुभिः

शातय्यत्व मुक्तध्यावर्तक, नवा | प्रथमे ‘तमेवैकं जानथ ’ इति याक्यादेव मुतव्यावृत्तिसिद्धेः । ‘ भेदव्यपदेशात् ' इति वाक्यान्तरविषयसूत्रप्रणयनवेयर्थ्यम् द्वियीये सुतर्ग वैयध्ये ‘तमेवैकं जानथ’ इति वाक्योदितशातूज्ञेयमाव 2

’ परिपश्यन्ति ’ इत्यादिवाक्योद्रष्टृदृश्य मावस्यापि मुक्तव्यावर्तनासामर्थ्यात् अतो यथोत्तएव सूत्राणामर्थः ॥ इति युभ्वाद्यधिकरणम्

शुभद्यवि. १ ३.१ ]

वेदान्तयारः

४५१

अथ वेदान्तसारः

सू= १ शुभ्वाद्यायतनं स्वगात् (१-३-१)

यस्मिन्द्यौःपृथित्रीचान्तरिश्चम् ’ (मु.२.२.५) इत्यादौ थिव्यादीनायतनम् आधार:नरमपुरुषः | ‘तमेवैक

"

जान या मानम् ’ (श्वे. ४.७) इन्या मशब्दात् । निपाधिकात्मत्व परमपुरुषस्यैव ‘अमृतस्यैप से: ’ (मु.२.२.५ ) ,

इति तदेव द्रदयनि ‘बहुधा जायमानः’ (२.२.६) इति परन्थ ननिवारयति; ‘अजायमानो बहुधा विजायते’ (पुरु सूने. २९) इति मंभिरजायमानस्येव आश्रितत्रात्स्यात् छन्दतो जनन तस्यहि श्रूयते ॥

सू–२ मुक्तोपसृप्य व्यपदेशाच्च [१.३.२] ‘तदा विद्वान् पुण्यापे विधूय निरञ्जन परम साम्यमुपैति’ (मु. ३.१.३) ’ तथा विद्वानामरूपाद्विमुतःपरात्पर पुति दिव्यम्’ (३.२.८) इति च पुण्यपारविनिर्मुक्ताना प्राप्यतया व्यपदेशाचाय परः ||

सू- ३ नानुमानमतच्छदात्प्राणभृच्च (१.३.३) यथा न प्रधानमतच्छन्दात् तथा न प्राणभृदपीत्यर्थः ॥

सू – ४ भेदव्यपदेशात् (१.३.४) ‘अनीशया शोचति मुह्यमानः । जुष्ट यदा पश्यत्यन्यमीशम् ’ (मु.३.१.२) इत्यादिना प्रत्यगात्मनो भेदेन व्यप देशाचाय परः || सू-५ प्रकरणात् (१.३.५) (

अथ परा यया तदश्वरमधिगम्यते (मु १.१५) इत्यादिपरस्यहीद प्रकरणम् ॥ J

सु–६ स्थित्यनाभ्यां च (१.३.६)

’ तयोरन्य पिप्पद म्वाद्वात्त अनन-यो आमनाक्शात (३.३.१.१, १.४.६) इति जीवस्य कर्मपादनम

मिघाय अननोदप्यमानस्य स्थित्यभिधानाचाय पर || इति वेदान्तसार:

अथ वेदान्तदीपः

सू = १ भ्वाद्यायतनं स्वशब्दात् (१-३-१)

वेदान्तदीपः

४५२,

[ चुभ्यावधि १.३ १

आगे ’ यस्मिन्यौः पृथिवी चान्तरिक्षमोतं मनस्रूह प्राणेश्च सर्वैस्तमेचेक जानथाइत्मानमन्यायाको विमुञ्चय

अमृतस्यैव सेतुः ’ (मु.२.२.५) इत्यत्र सुष्टुथिव्यादीनामायतनं किं जीयः १ उत परमात संशयः | जीव इति पूर्वः पक्षः, मनःप्रभृतीन्द्रियाघारत्वश्रुतेः उत्तर नाहीसम्बन्धात् जायमानत्वश्रुतश्च | गढान्तस्तु निरपाधियाम बामृतरे तु स्वयोः परमान्यधर्मयोदवणारात्मवायम् । सबै निय-तृतथा अमोतीति ह्यान्मा १ अमृतस्य प्रापकतया सेतुश्च स एव

नाडीसनन्धः बहुधा जायमानत्लश। ‘सन्नतं विरामिस्तुलम्चन्या कोशसलिभम् ’ (ते.नारायणपत्.६.११) २जा "

यमानो बहुचा विजायते’ (पुरुषसूत. २१) इत्यादिषु सर्वसमाश्रयणीयः सयाज स्वभाव परमाननोऽपें दृश्यत इति । सूनार्थस्तु – पृथिव्यादीनामायतनं परमात्मा स्वशब्दात् ॥

तू - २ मुक्तोपसृप्य व्यपदेशाच्च (१.३.२ ) ’ तदा विद्वान् पुण्यसवे विधूय निरञ्जनः परम साम्यमुपैति’ (मु. ३.१.३) ’ तथा विद्वान्नामरूपाद्विमुक्त: पररा स्परं पुरुभुति दिव्यम् (३.२.८) इते न बन्धान्मुकस्य प्राप्यतया व्यरदेशाचयं परममा || सू- ३ नानुमानमतच्छन्दात्प्राणभृच्च (१,३.३)

नानुमानम् अनुमानगम्यं प्रधानम् यथा तद्वाचिशब्दाभावात्तदिह न गृह्यते तथा प्राणभृहपीत्यर्थः | अपश्चाय परमात्मा ||

सू-४ भेदव्यपदेशात् (१.३.४)

‘ अनीशया शोचति मुह्यमानः । जुष्ट यदा पश्यत्यन्यमीशम्’ (मु. ३.१.२, श्वे. ४.७) इत्यादिना जीवाद्भेदेन व्यप्रदेशच यं परमात्मा ॥

सू-५ प्रकरणात् (१.३.५) 6 अथ परा यथा तदक्षरमधिगम्यते ’ (मु. १.१५) इत्यादिना परमात्मन एवं प्रकृत व त्

सू–६ स्थित्यदनाभ्यां च (१.३.६)

‘ तयोरन्यःपिप्पल स्वाद्वयनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति’ (मु. ३.१.१, व.६.४ ) इति वर्मपरमननतः परमाकनो दीप्यमानतया स्थितेः, जीवस्य कर्मपरवशतया तत्फलादनाच, परमात्मनो जीवादावगमात् । अमृतसेवाद्ययत्न

नजीवः । अश्वत्वादिगुणक: ’ (शारी. १.२.२२) इत्यनेन परमात्मन्ये स्थापितऽपि नाहीसबन्धबहुधाजायमान वलि ङ्गात्, याऽवान्तरप्रकरणविच्छेदशङ्का सा निराकृता ’ युभ्वाचायतनम् ’ इति वैश्वानरस्य त्रैलोक्यशरीरत्वाढिना परमा म स्वनिर्णय इनि मध्ये वैश्वानरविया निरूपिता || ॥ इति वेदान्तदीपे धुभ्वाद्यविकरणं समाप्तम् ॥

वैश्वानरा १.२.६]

अधिकरणसारावळी

अथ अधिकरणसारावळी

स्पष्टैर्जीवादिलिङ्गैर्युतमिह हि वचस्साध्यते ब्रह्मनिष्ठं मध्येऽत्राधिकियोक्किस्त्रिषु किमिति न तत्तत्प्रसङ्गाचदुफ्तेः । किञ्चास्यामधलौकायतिकनिरसनं प्रस्तुतार्थोपयुक्तं

ग्रह्मोत्कर्षश्य सिद्धयेद्गलतिदिविषदां कारणैक्यभ्रमश्च ॥ न्यायास्सप्तैव साक्षात् परविषयतया सङ्घटन्तेऽत्र पादे सर्वाधारस्स आत्मा स्वमहिमनिलयस्तत्र तात्पर्यभूमिः ।

तत्सिद्ध्यै शासनाद्यं कथितमिह मिथस्स्यूतमालोचनीयं सर्वेशत्वं च षष्ठप्रमितनयमितं पश्चिमन्यायरक्ष्यम् ॥

सिद्धं प्रागेव मुण्डोपनिषदि परमं ब्रह्म तद्धर्म मेददोक्तेश्यकाण्डे किमिति पुनरिमां पिष्टपेषं पिनष्टि | सत्यं क्षेत्रवः पटुमिरुपनता प्रक्रिया मेदशङ्का

प्रस्याप्य प्रत्य मिशामपुनरुदयमुन्मूल्यते शब्दपूर्वः ॥ यस्मिन्नोतं मनोऽन्यैस्सह करणगणैर्जायते यश्च नाना नाट्याधार योऽन्तश्चरति सकरणी कर्मभोफ्तेति चेन । विभ्याधारात्मभावादमृतवितरणान्मुक्तसृप्यत्ववादात्

प्रागुक्त प्रक्रियैक्यादनशनसहितात् काशनाधान्यसिद्धेः ॥ व्यतामोतं यदि किमिह ततो जन्मचास्येच्छयोक्त. नाडीचक्रस्य नाभिर्भवति च स परो हार्दरूपेण तिष्ठन् ।

निष्कम्पव्यापिनोऽन्तश्चरणमपि शुभवि र स्ति लोके सीवाला नातवद्वा चरणमिदमपि स्यादधिष्ठान मात्रम् ॥

॥ इति शुभवाद्य धिकरणं समाप्तम् ||

४५३

अथ भूमाधिकरणम् श्रीभाष्यम्

सू- ७ भूमासम्प्रसादादद्ध्युपदेशात् [१.३.७] इदमामनन्ति छान्दोगा -‘यत्र नान्यत्पश्यति नान्यच्छृणोति नान्यद्विजानाति स

भूमा । अथ यत्रोन्यत्पश्यत्यन्यच्छृणोत्यन्यद्विजानाति तदल्पम् (छां. ७.२४.१] इति । ,

अत्रायं भूमशडो भावप्रत्ययान्तो व्युत्पाद्यते । तथा हि पृथ्वादिषु बहुशब्दः पथ्यते ततः

पृथ्वादिभ्य इर्मानज्वा (अष्टाध्याय्य. ५.१.२२२) इति इमनिप्रत्यये कृते ‘वहोलाँपो भूच वहो: ’ [६.४.१५८] दति प्रकृतिप्रत्ययोर्विकारे भृमेति भवति । भूमा बहुत्वमित्यर्थः । "

अत्र चायं बहुशब्दो वैपुल्यवाची न सहयावाची; ‘यनान्यत्पश्यति तदल्पम् ’ ( शारी. १.

२.२२] इत्यल्पप्रतियोगित्वश्रवणात् । अल्पशब्दनिर्दिष्टधर्मिप्रतियोगिप्रतिपादनपरत्वादेव अथ भूमाधिकरणम् श्रुतप्रकाशिका

सू–७ भूमासम्प्रसादादध्युपदेशात् (१.३.७] परमात्मप्रकरणावि छेदेन परमात्मपरत्व साधितम् तर्हि जीवप्रकरणाविच्छेदेन जीवपरत्वमिति शङ्कोत्थानात् सति । इय प्रमाणद्वारिकापूर्व ’ ओतं मनस्सहप्राणेश्च सर्वैः’ इति प्राणसंबान्धनः परमात्म वमुक्तम् अत्र प्राण सम्बन्धिन एव हिंसायोग्यन्वत्रणाज्जीवत्व प्रतीयत इत्यर्थद्वारादसङ्गतिः। विषयमाह – इदमिति | भूमशब्दस्य रूढितो र

वा जीवपरमा मोवस्थापकत्वसम्भवेहि प्रत्यगात्मा वा परमात्मा वा भूमशब्दवाच्य इति सशयोदयः, अन्यथा

भूमशब्दस्य कोऽर्थ इतिहि वत्तव्यम् अतो विशेषविषयसशयसभवप्रदर्शनाय भूमशब्दथ्यु पत्तिप्रकारमनुसरन्विचारवि त्रिशयसिद्धि दर्शयति अत्रायंभूमशब्दइति । भावप्रत्ययान्तवमुपपादयति तथाहीति | आकृतिगणत्वव्यावृत्यर्थ पट्यत इत्युत्तम् । बहोरित्यादि । बहुशब्दातू परस्य प्रत्यस्यादेरचो लोपः ‘आदे. परस्य ’ इति सूत्रवशात् बहुशब्दस्य

भूश-दादेशश्चेत्येव प्रकृतिप्रत्यय योर्विकार यह पुरुषा राजन्नुताहो एक एवनु’ द्व्येकयोद्विवचने कवने ।

6

बहुषु बहुवचनम् "

इति सख्यायामापे प्रयोगो दृश्यते ‘अल्पं वा बहु वा यस्य श्रुतस्योपकरातियत् ’ इति

वैपुल्येऽपि प्रयोगोऽस्त, तस्मत्सङ्ख्या• यावृत्यर्थमाह - अत्रचायमिति | कथ वैपुल्यपर त्वमित्यत्राह- यत्रान्यदिति ॥ ननु सङ्ख्यावाचिशब्द प्रतियोगित्वादरूपशब्दोऽपि सङ्ख्यापरस्स्यात् । नैवम् | बहुशब्दस्य संख्याविपुलत्वयोः प्रयोग

दर्शनादल्यशब्दस्य सख्याया प्रयोगादर्शनाच्चानन्यथासिद्धाल्पशब्दानुगुणार्थो बहुशन्द इति । घर्मिपरत्वमुपपादयतिअल्पेति । धर्मवाचिभूमशब्द प्रतियोगित्वादपशब्दोऽपि धर्मपरस्स्यादिति चेन्न, तत्रापि धर्मिवाचिपट्यन्तश दान्तराभा वात् ’ यत्र नात्पश्यति’ इति श्रुतेश्य । नहि धर्ममाने ज्ञाते धर्मिस्वरूप शातं भवतीति । एवं सिद्धमर्थमाह

भूमीप १३२]

Fमः:

४५६

श्रीभाष्यम्

धर्मिपर निधीयते; न धर्ममात्रपरः । तदेवं भूमेति विपुल इत्यर्थः । वैपुल्यविशेष्यश्छेहा त्मेत्यवगतः ‘तरति शोकमात्मवित्’ [डां.७.१.३) इति प्रक्रम्य भूमविज्ञानमुपदिश्य ‘आगे घेदं सर्वम् ’ (७.२५८२) इति तस्यैवोपसंहारात् ||

अत्र संशय्यते किमयं भूमगुणविशिष्टः प्रत्यगात्मा, उत परमात्मा इति । किं युक्तम् ?

प्रत्यगत्मेति । कुतः ? ‘श्रुतं शेयमेव भगवशेभ्यः तरति शोकमात्मवित्’ (७.१.३) इत्यात्मजिज्ञासयोपसेदुपे नारदाय नामाद्विप्राणपर्यन्तेषूपास्यतयोपदिष्टेषु ‘अस्ति भगयो

नाम्रो भूयः ’ (७.१.५) ‘ अस्ति भगवो वाचो भूयः १ (७.२.२] इत्यादयः प्रश्नाः,‘धाग्वाय

नाम्नो भूयसी " मनो वाव चाची भूयः ’ [छां.७.११,७.३.१) इत्यादीनिच प्रतिचचनानि, प्राणात्मीनेषु दृश्यन्ते ; प्राणेतु नयश्याम. अतः प्राणपर्यन्त एवायमात्मोपदेश इति प्रती

यते । तेनेह· प्राणशब्दनिर्दिष्टः प्राणसंहचारी प्रत्यगात्मैव; न वायुविशेषमांत्रम् । प्राणो 4

छ पिता प्राणो ह माता (छां.७.१५.१) इत्यादयश्च प्राणम्य चेतनताययगमयन्ति; ‘पितृहा १

मातृहा ’ [७.१५.२] इत्यादिना सप्राणेषु श्रुतप्रकाशिका

तद्वमिति । वैपुल्यविशेष्यः कहत्याकाङ्क्षायामाह-वैपुल्येति । कथमात्मनो विशेष्यत्वमित्याह-तरतीति | उपक्रमो पसंहारयोरामशब्ददर्शनादित्यर्थः । अत्रेति । कि भूमा प्रत्यगात्मा १ उत परमात्मा सदये कि प्राणशब्दनिर्दिष्टे प्रत्य गात्माने प्रश्नप्रतिवचन समाप्तथा भूमशब्दस्तत्र पर्यवसितः उतातिरित्तविषय: किं । ‘एपतुवा अतियति यस्सत्ये नावियदति’ इति प्राणातिवादिनोऽङ्गतया सत्यवचन विधत्ते उत सत्यशब्दवाच्यपरोपासक गतिवादिग्व वर्दति ? "

किमस्मिन्वाक्ये प्राणातियादिनः प्रत्यभिशाऽस्ति नेनेति ! तुशब्द: कि प्रत्यमिश विरोधी, नेति, यदा तुशब्दः प्रयमिशा विरोधी न भवति तदा प्रागातिनादिनः प्रत्यभिज्ञाऽसभात् ’ एपतुवा ’ इति वाक्य तदङ्गभूतसत्यवचन विधिपरमिति प्राणातिरिक्चयस्त्वमाचात् भूमशब्दः प्राणे पर्यस्त इति भूमाप्रत्यगामेति पूर्वः । यदा दशब्दः प्रशिविरोधी भवति तदा प्राणातिवादिनः प्रत्यभिज्ञानाभावेन ’ सत्येनातिवदति ’ इति वाक्यस्य सत्योपासकातिवदनपर चेन प्राणा तिरिच वस्तुसद्भावेन प्रश्नप्रतिवचन समाप्तायपि भूमशब्दस्य प्रापर्यविभवात् भूमा परमा मेति गद्धान्त: तेनेति ।

तेन आत्मजिशासया प्रश्रान्ते प्रकरणे प्राणपर्यन्तोपास्योपदेशन हेतुनेत्यर्थः । प्राणशब्दः कथमात्मनि वर्तत इत्याह प्राणसहचारीति ॥

इतरव्याख्यातृषु श्वित्पञ्चवृत्तिः प्राणः प्राणशब्दयाच्यइत्युत्तवा तन्प्रकरणाविच्छेदेन भूमा प्राण इति पूर्वपक्षं

कृत्वा प्रकरणविच्छेदेन भूमा परमात्मेन्युत्तम् । वैश्चिपञ्चवृत्तिप्राणस्य प्राणशब्दवाच्दवाच्यत्यमभ्युपगम्य पूर्वपक्ष सि.

द्धान्ते च तत्प्रकरणविच्छेदं वदद्भिः भूमा प्रत्यगात्मेति पूर्वपश्च कृत्या परमात्मेति सिद्धान्तितम् । तदुभयमाशङ्कयाह — न घायुधेिशेषमात्रमिति । उपनान्तस्या मोपदेशस्य प्राणपर्यन्तत्वसिद्धेः प्राणस्य चात्मत्ययोगादितिभावः । हेवन्तरमाइ प्राणोहेति । नहि केवल देहस्य वायुविशेषस्य वा पितृत्वादिक वैदान्तिपु कश्चिदभ्युपगच्छति । हेवन्तरमाह-पितृहेति अत्र प्रकरणे सप्राणेपु हिंसके हिंसानिमित्तोपोशवचन दृश्यते । अप्राणेषु हिंसके हिंसानिमित्तोपत्र शाभावब्ध दृश्यते, च

लोके सजीवनिजयशरीश्योरुपमर्दाकरिपोतदभावी हश्येते, नहि नियमन वस्या अपि

स्यचिद्विशिष्टस्यैष चेतनस्य तस्मात्सप्राणनिष्प्राणविण्यापमदं तदमाययो: सजीव निर्जीवशरीरोपमर्द निमित्तहिंसातदभाबश्रव.

[ भूमाधि- १३३

पूर्वपत्ति प्रदर्शनम्

४५६

श्रीभाष्यम्

पितृप्रभृतिपूपमर्दकारिणि हिंसात्मकरत्व निमित्तोपक्रोशवचनात्तेष्वेव विगतप्राणैप्चत्यन्तोएम

र्दकारिण्यप्युपकोशाभाववचनाच हिंसायोग्यश्थतनपय प्राणशब्द निर्दिष्ट: । अप्राणेषु स्थाच रेष्वपि चेतनेषूपमर्दभावाभावयोहिंसातभावदर्शनादयं हिंसायोग्यतया निर्दिष्टः प्राणः प्रत्य गात्मैवेति निधीयते । अत एव च अरनामिदृष्टान्तायु पन्यासेन प्राणशब्द निर्दिष्ट पर इति न भ्रमितव्यम्, परस्य हिंसाप्रसङ्गाभायात्, जीवादितरस्य तद्भोग्यभोगोपकरणभूतस्य

कृत्स्नस्याचिद्रस्तुनो जीवायत्तस्थितित्वेन प्रत्यगात्मन्येवारनामिदृष्टान्तोपपत्तेश्च । अयमेदच प्राणशब्द निर्दिष्टो भूमा; ‘अस्ति भगवः प्राणाद्भूयः’ इति प्रश्नस्य ‘अदो वाव प्राणाद्भूयः

इति प्रतिवचनस्य चाभावामसंशब्दनात्माफ्प्राणप्रकरणस्याविच्छेदात् । किञ्च प्राणवेदि

नोऽतिवादित्वमुफ्त्या तमेव एष तु वा अतिवदति ’ (छां. ७.१६) इति प्रत्यमिक्षाव्य ’ य स्सत्येनातिवदति ’ (७.१६) इति तस्य सत्यवदनं प्राणोपासाहतयोपदिश्य उपादेयस्य स 4

त्यवदनस्य शेषितया पूर्वनिर्दिष्टप्राणयाथात्म्यविज्ञानं यदा वै विज्ञानत्यथ सत्यं वदति

(७.१७) इत्युपदिश्य तत्सिद्धयर्थं च मननश्रद्धानिष्ठाप्रयत्नानुपदिश्य तदारम्भाय च प्राप्य

भूतप्राणशब्द निर्दिष्टप्रत्यगात्मस्वरूपस्य सुखरूपताज्ञानमुपदिश्य तस्य च सुखस्य विपुलता, ‘भ्रमात्वेव विजिशासितव्यः’ (छां. ७.२३.१) इत्युपदिश्यते । तदेवं प्रत्यगात्मन एवावि.

धावियुक्तं रूपं विपुलसुखमित्युपदिष्टमिति ‘तरति शोकमात्मवित्’ (७.१.३) इत्युपत्र माविरोधश्च । अतो भूमगुणविशिष्टः प्रत्यगात्मा, श्रुतप्रकाशिका

णादिसामंत्वं प्राणशब्दवाग्यस्य जीव वसाघकमित्यर्थः । उपक्रोशतदभावौ पञ्चतिप्राणवस्वतद्रहितत्यनिबन्धनौ स्यात

नतु सजीवत्वाने जीवत्वकृतावित्याह- अप्राणोध्विति । स्थायरष्वापचेतनोध्यति । ‘ओपधिवनस्पतयो यच्चकि

•वित् प्राणभृत् सआत्मानमाविस्तरां वेद ’ ’ शरीरजेः कर्मदोपैः याति स्थावरतां नरः’ इत्यादिश्रुतिस्मृतिभिः स्थावराणा शावकर्मफलभोक्तृत्वावगमत्तिपा चेतनग्ध वेदान्तान् स्मृतिवचनानि न प्रमाणयद्भिरभ्युपेत्यमिति भावः ।

प्रक्रान्तस्यास्मोपदेशस्य प्राणपन्तत्व मातृत्वपितृत्वादिक हिंसायोग्य त्वचीत तृतीय जीवत्वसाधकं पूर्वपक्ष । सिद्धान्तेतु पितृ वादिक हिंसाकर्मत्वं च द्वयमेव जीवन्यसाधक मिति मिदा । अरनामिदृष्टान्त पूर्वक सर्वाधारवाद म्यासेन प्राणशब्दनिर्दि टपरमात्मेति प्रतीयत इत्यत्राह - अतएवेति । दृष्टान्तादीत्यादिशब्देन धारकत्वम् । प्राणशब्द निर्दिस्य मुख्यप्राण व शङ्कानिरासहेतुरेव परमात्मत्वशङ्कायाअप निरामहेतुरिति सूचयत्येवकारः । कुतइत्यत्राह परस्येति । हिंसायाऊ भावो मुक्तस्याप्यस्तीति तयावृत्यये हिंसाप्रसङ्गामावादियुत्तम् | तर्धरनाभिदृष्टान्तः कथमित्याह- जीवादितरस्येति । एवं हिंसायोग्यत्वं पञ्चवृत्तिप्राणात् परमात्मनश्च व्यावर्तकमित्युक्तं भवति । एवं जीवः प्राणशब्दवाच्योऽस्तु ततः किं भूम विशिष्टस्य जीवत्व इत्यत्रा - अयमेवचेति प्रकरणाविच्छेदं हेतुमाह-अस्तिभगवइति । प्रभप्रतिवचनाभावः प्रकरणा विच्छेदहेतुः, तदविच्छेदो भूमविशिष्टस्य जीवत्वहेतुरित्यर्थ: । तुशब्दस्य प्रकरणविच्छेदकत्वमाशाह -किंघेति । एप 1

।

तुवा अभिहोत्री यस्सत्यं वदति’ इत्यत्र अमिहोत्रिवत् प्राणातिवादिनः प्रत्यमिशानात्तस्यैव तदङ्गत्या तस्य क्थन मुक्तमित्यर्थः । कथं जीवस्वरूपस्य विपुलमुखत्वं तद्धेि शोकप्रचुरमित्यत्राह- अविद्यायुक्तं रूपमिति | उपक्रमे ‘तरति

शोकमात्मवित्’ इति शोकाविष्टध्वं जीवस्व प्रतिपन्नम् तत्कथ विपुलसुखमित्यत्राह- उपक्रमाविरोधश्चेति । बन्घोहि

भूमाधि १-३-२ ]

सूनार्थवर्णनम्

४५७

श्रीभाष्यम्

यत एवं भूम गुणविशिष्टः प्रत्यगात्मा अंत एवाहमर्थे प्रत्यगात्मनि ‘अहमेवाधस्तादहमुप रिट्रान्’ (छां.७.२६.२) इत्यारभ्य ‘अहमेवेदं सर्वम्’ (७.२५.१) इति प्रत्यगात्मनो वैभवमुप दिशति । एवं प्रत्यगात्मन्ये निश्चिते सति तदनुगुणतया वाक्यशेषो नेतव्य इति ॥ एवं प्रातेऽभिधीयते- (भ्रमा संत्रसादादपदेशात् ) भूमगुणविशिष्शे न प्रत्यगात्मा अपितु परमात्मा, कुतः ? दादपदेशात् ; संप्रसादः प्रत्यगात्मा, ‘एप संप्रसादो }

सारात्समुन्याय परंप के रूपेणाभिनिष्पद्यते’ (छ.८.१२.२) इत्यु

पनिषत्प्रसिद्धेः । संप्रसादात् प्रत्यगात्मनोऽधिवनया भूमविशिष्टस्य सत्यशब्दाभिधेयरयो पदेशादित्यर्थः । सत्यशब्दाभिधेयं च परं व्रह्म । एतदुक्तं भवति – यथा नामादिषु प्राण

पर्यन्नेषु पूर्वपूर्वाधिवतयोत्तरोत्तराभिधानात्पूर्वभ्य उत्तरेषामर्थान्तरत्वम्, एवं प्राणशग्द निर्दिष्टात्यात्मनोऽघिया निर्दिप्रस्सत्यशब्दाभिधेयस्तस्मादर्थान्तरभूत एव सत्य शन्दनिर्दिष्ट पय भूमेति सत्यारयं परं ब्रह्मैव भूमेत्युपदिश्यते इति । तदाह वृत्तिकारः -6

भूमा वैदेति भूमा ब्रह्म, नामादिपरम्परया आत्मन ऊर्ध्वमस्योपदेशात् ’ [वृात्तैः] इति । श्रुतप्रकाशिका

शोकः, मुक्तस्वरूप त्रिपुलसुममित्यर्थः अहशब्दनिर्देश व हतुमाह – यतएवमिति । कथमहान्दनिर्देशः प्रत्यगाम बसाघकइत्यनाह-अहमर्थे प्रत्यगात्मनीति । अहमर्थस्य प्रत्यगात्मत्वादित्यर्थः तदनुगुणतयेति । स्वमहिमप्रतिष्ठित वादिपराणि वाक्यान्यस्वरस योजनीयानीत्यर्थः ॥

सूत्र व्याचष्टे भूमेति | शुद्धस्वरूपाभिप्रायेण सूत्रे सप्रसादनिर्देशः कृतः । सप्रसादशच्दस्य प्रत्यगात्मपरत्व कथ माह-एपइति । हेतुनाचिदेषु सप्रसादशब्दो व्यख्यात । पदान्तरद्वय व्या चष्टे सम्प्रसादादिति । नहि प्राणक बनानन्तर भूमविशिष्टस्याधिक भूयत इत्याह- सत्यशब्दाभिधेयस्येति । सत्यशब्दात् पश्या प्रकरणविच्छेदमा अयशब्दवाभ्यएव भूमविशिष्ट इति भावः । भूमविशिष्टस्सत्यञ्चब्दाभिषेयोऽस्तु ततः किं तस्य भूम्नः परमात्मत्वसिद्धे.

रेत्यत्राह-सत्यशब्दाभिधेयंचीत - सत्यशब्दामिघयस्य शब्दोपेतातिबादिशब्देन ॥धक्तयोपदेशोऽस्तु, व्आधिक्यस्य च

गणशब्दवाच्यजीवप्रतियोगिध कथम् नहि ‘मनो याव वाचो भूयः’ इत्यादिवत् पञ्चम्यन्तः प्राणशब्दश्रुतः अतो असत्यस्य प्राणशब्दबाच्याजीवाट यन्तरत्व, अपितु पूर्वनिर्दिष्टाया आशाया अधिक्तयोपदिष्टः प्राणएव सत्यशब्दवाच्यः रिद्धप्रत्यगात्मस्वरूपस्यापि ‘सत्यचानृत च सत्यमभवत्’ इत्यादाविव सत्यशब्दवाच्यत्व सम्भवेदिस्यत्राह-एत.

दुक्तभरतीति । पूर्वनिर्दिष्टादूर्ध्वमभिधानहि पूर्वनिर्दिष्टप्रतियोगितयोत्तरोत्तरेशमधिकतयार्थान्तरत्वे हेतु, तस्य हेतोः सपक्षे ध्याप्तिं दर्शयति यथेति । एवशब्देन हेतुरभिप्रेतः । उत्तरोत्तरनिर्दिष्टाना पूर्वपूर्वनिर्दिष्टादधिकतयाऽर्थान्तरप्रतिपादन प्रकरण बात् प्राणशब्दनिर्दिष्टादृवै निर्दिष्टस्सत्य दवाच्यस्तस्मात् प्राणादधिक्तयाऽर्थान्तरभूत एवेत्यर्थः । ततःकिं भूम उच्दवाव्यस्य परमात्मत्वइत्यत्राह- सत्यशब्देति । अनेन पूर्व सूत्राश्चरयोजनायामुतस्य सत्यशब्दामियले ति पदस्या. .

·

मेप्रायो विवृतो भवति तदाहेति पूर्वनिर्दिष्टादघिक्तयेोत्तरात्त निर्देशप्रकणत्वात् प्राणान्दवाच्या जीवादूर्ध्वमुख ?

उत्पशब्दवाच्य उपास्यो भूमा ततोऽधिक परब्रह्मेति वृत्तिकारप्रन्थस्यार्थ: ‘आत्मन उर्ध्वम्’ इत्यनेन प्राणशब्द निर्दि स्य श्रीवाग्मत्व वृत्तिकाराभिमतम् नतु पञ्चवृत्तिप्राणपरत्वमित्यवगत अतः प्राणशब्दवाच्यस्य जीवात्यैष पूर्वपक्षसि 58

पूर्वपक्षामिप्रायेण शङ्का

४५८

[ भूमाधि १-३२

श्रीभाष्यम्

प्राणशब्दनिर्दिष्टादधिकतगा सत्यस्योपदेशः कथमवगम्यत इतिचेत् –‘स या पप एवं पश्यमेव मन्यान एवं विज्ञान प्रतिवादी भवति’ (छां.७.१५.४) इति प्राणविदोऽतियादित्य

मुफ्त्या ’ एप तु वा अतिवदति यस्सत्येनातिवदति ’ (७.१६.१) इति सत्यवेदित्वेनातिवा दिनं तुशब्देन पूर्यस्मादतिवादिनो व्यावर्तयति। अत एव ‘एप तु वा अतिवदति ’ (७.१६ १) इत्यत्र प्राणातिवादिनो न प्रत्यभिक्षा | अतोऽस्यातिवादिनिमित्तं सत्यं पूर्वांतिवादित्व निमित्तात्माणादधिकमिति विज्ञायते ||

ननु च प्राणवेदिन एव सत्यवदन मङ्गत्वेनोपदिष्टम् अतः प्राणप्रकरणाविच्छेदइत्यु .?

तम् । नैवद्युक्तम्-तुशब्देन ह्यतिवाद्यवान्यः प्रतीयते, नतु तस्यैवातिवादिनस्सत्यवदना इविशिष्टतामात्रम् | एप तु वा अग्निहोत्री यरसत्यं वदति’ इत्यादिष्वग्निहोत्रघन्तराम तीतेः, प्रतीतस्यैवाग्निहोत्रिणस्सत्यवदनाह विधानमिति क्लिष्टा गनिराधीयते; अत्रत्वतिया '

श्रुतप्रकाशिका

द्वान्तवर्णन वृत्तिकाराभिमतमिति ज्ञापन वृत्तिकारप्रन्योपादानफ्लम् । एवमधिकतयोपदेशसिद्धयत्कारेण सत्यस्य प्राणाद घिकतयाऽर्थान्तरत्वमुक्तम् ॥ अथ प्राणप्रतियागिकत्वार्थान्तरत्वहेतुत्वेनोत्तोऽधिकतयोपदेश एच कथ | सत्यवचनहि प्राणोपासनाङ्गत्योप३६.

मित्युत्तमिति पराभिप्रायें शङ्कते- प्राणशब्देति । तृशध्देन प्रकरणविच्छेदाब्रान विधिरिति प्रतिवदति सवा एपइति । ।

व्यावर्तयति अधिकतया व्यावर्त्तयतीत्यर्थः

पूर्वनिर्दिष्ट। दुत्तरनिर्दिष्टस्याधिक वोपदेशपरप्रकरण वादिति भावः । उपास

काघिक्यान्तन्निमित्तोपास्याधिक्य वक्तु तुशब्दस्वारस्येनोपासक्वैल्क्षण्यमुत्तम, तुशब्दोह्यसङ्कुचितवृत्तिः घर्मघर्मिणोरवि शेषेण नेदकः ॥

ननु कथं तुशब्दस्वारस्यादतिवाद्यन्तरप्रतिपत्तिः एतच्छन्दसामध्येन पूर्वातिवादीहि प्रत्यभिज्ञायत इलाह-अत एवेति । प्रकृतप्रकरिष्यमाणसाधारण एतच्छन्दः नायमेकान्ततः प्रकृतममिनिविशते, पाश्चात्ययद्द्वृत्त प्रतिनिर्देश रूप वाच

नायें प्रकृतपरः तुशब्दस्वारथ च प्रकरणविच्छेदकम् अतः पूर्वातियादिनः प्रत्यभिज्ञा नास्तीत्यतिवन्तर मतपन्न म त्यर्थः अतिवाद्यन्तरप्रतिपत्तिरस्तु, ततः कि सत्यस्य प्राणशब्दवाच्यादधिकत्वइत्यत्राह - अतोऽस्येति । तुशब्द: पूर्वाति "

S

यादिनोऽतिशयितोपाध्यान्तरविशिष्टमेवातिवाद्यन्तर भिनत्ति स्वोपास्य वस्त्वाधिक्यं ह्यतिवदननिमित्तं अतः प्राणातिवा

दिनोऽतिवदननिमित्तात्तदुपास्यात् प्राणादपि तदुत्तरवाक्यानेर्दिष्टस्य स्त्यातिवादिनोऽतिवदनानिमित्त दुपास्य मषिकमित्यर्थः ॥ ॥ अग्निहोनिवाक्यदृष्टान्ते तुशब्दस्य व्यभिचार हृदि निघायातिवाद्यन्तराप्रतिपत्तिमुखेन वोदयति ननुचेति । परि

हरति नैतयुक्तमिति । आमहोत्रवैषम्य वक्ष्यस्तुशब्दस्वारस्यादतिवाद्यन्तरप्रतिपत्तिमाह - तुशदेनेति । अमिहोत्रिव —

कदृष्टान्ताद्दष्टांन्तिकस्य सत्यातिवादिवाक्यस्य वैषम्य वस्तु दृष्टान्ते स्वारस्यानिमाह-एपत्विति । अग्निहोत्र्यन्तरा प्रतीतेरिति । अतिवादिस्थानीयोऽग्रिहोत्री उपासन स्थानीयममिहीन द्रव्यदेवतास्थानीयमुपास्यम् । अत्र अमिहोभ्यन्तरा

प्रतीतिमिहोत्रान्तराप्रतीतः साच द्रव्यदेवताविशेषाप्रतीतेः साच सत्यवचनशब्दस्य दद्धयादिद्रव्यदेवताविशेषोष स्थाप नासामध्यत् एवमग्निहोत्रयन्तर समर्पक शब्दामावात्तत्र तुशब्दस्वारस्य भन्ममित्यर्थः । इद्दापि सर्पतिवाद्यन्त राप्रतीत मिहो १

त्रिग्यायो भवतीत्यत्राह- अनस्विति । अत्रत्वतिबाद्यन्यरम्वनिमित्तमुपासनान्तर सङ्केतुभूतिमुपास्यान्तर च प्रतीयते,

भूमाधि- १.३२ ]

सिद्धान्ते वाक्यानां स्वरसार्थनिरूपणम्

४५९

श्रीभाष्यम्

धन्तरत्यनिमित्त सत्यशम्दामिधेयं परं ब्रह्म तीयते | सत्यशब्दच ‘सत्यं ज्ञानमनन्तंमल’

(तं. आन. १. अनु) इत्यादिषु परस्मिन्यत्राणि युक्तः अतस्तनिष्टस्यातियादिनः पूर्वसाढधि. कन्यं सम्भवतीति वाक्यस्वरससिद्धमन्यत्वं न याघितव्यम् । अतिवादित्यं हि घस्रयन्तरा पुरुषार्थतयाऽतिक्रान्तस्योपास्यवस्तुयादित्वम् नामाधाशापर्यन्तोपास्ययस्पतित्रान्तस्यो पापणशम्दनिदिएप्रत्यगात्मवादित्वात्प्राणविदोऽतियादित्वम् । तस्थापि साऽतिशय ;

पुरुषार्थत्याग्निरतिशयपुरुषार्थत योपास्य परब्रह्मवादिन एघ साक्षादतियादित्य मिति ‘एषतु या क्षतिपदति यस्सत्येनातियति’ (घां.७.१६.१) इत्युक्तम् । सत्येनेतीत्थंभूतलक्षणे तृतीया सत्येन परेण ब्रह्मणोपाम्येनोपलक्षितो योऽतिवदर्त त्यर्थ । अत पवैयं शिष्यःप्रार्थ $

यते ’ सोऽहं भगवसत्येनातियदानि ’ (०.१६.१) इति ।

‡

श्रुतप्रकाशि।

तत्समर्पण समर्थस्य सत्यशन्दस्य सद्भात्तुशन्दस्वारस्यं नमनीयम् । अतः अतियार सिद्धमित्यर्थः किं नपरं द्रव्य

देवतोपस्यापकञ्चब्दामाबादमिहे।त्रान्तराप्रतीतिः, किंतु मर्मस्वरूपोपस्थापक शब्दामावाच नहि जुहोत्यादिपदान्तरं श्रूयते ।

नच भूयमाणो बदतिशब्दो जुहोत्यर्थः । अतश्यामिहोत्रा तराप्रतीतेर मिहोत्र शब्दरसजातीव्यत्तिकसम्मानः म्यामिहो श्रमवलम्बते इहतु न परमुपास्यान्तरसमर्पणक्षमस्सत्यशब्द एव ‘सत्यंत्येव विजिशासितव्यम्’ इत्युपासानान्तरोपस्थापक.

शब्दश्च श्रूयते, अन उपासनान्तरप्रतीत रुपासकान्तरप्रतीति सद्भानादतियादिशब्दस्तद्विषयो भवितुमर्हतीति तृशब्द स्वार

न भञ्जनीयम् अतः प्रकरणविच्छेद इति चामिप्रायः तुशब्दस्य घर्मिभेदकत्वेसिद्ध सत्यशब्दस्योपास्या तरसमर्पक व

सत्यशब्दस्योपास्यान्तरसमकत्वे शब्दस्य घर्मिमेद त्वमिसम्योऽन्याश्रयमाशङ्कय सत्यशब्दस्योपान्तरपर प्रसिदि दर्शयनि सत्यशब्दश्चेति । ततः नित्यपेक्षाया तुशब्द स्वारस्य हितमर्थमाह - अतइति । नहि तुशब्दस्य धार्मिक

स्वस्वारस्य सत्यशब्दोक्ष सत्यशब्दस्योपास्यान्तर समर्पणक्षमध्य श्रुतिसिद्ध नव शब्दापेक्षम् । सल शब्दस्य न जीवपरसा

घारण्य परस्यैव निपाधिकसत्यत्वात् । साधारण्येऽपि विलक्षणोपास्यवानकत्वमपि सभवति, तथासति न दृशब्दस्यास्य मनः अतोऽन्योऽन्यसापेश्च वा मावाजान्योऽन्याश्रय इत्यभिप्रायेण पूर्वस्मादधित्व सभवतीति वाक्यस्वरससिद्धमन्यन्यन बाघितथ्यमित्युक्तम् । प्राणोपासकस्यासाघार मतिवादिस्य नातियायन्तर सहते, अतोऽतियादिदग्दस्वारस्यार्थं तुशब्दखा रस्य मनदत्यनाह – अतिनादित्वहीति । नहि प्राणातिवादिन्यैवातिवादिशब्दो रूद:

पायययशस्येय लन्धे स्वार्थावबोधने नष्टाऽवयवनामस्वं प्रत्याचष्टेहि सुत्रकृत् ॥ इनि दर्शितात् । ‘प्रोक्षणीष्वर्थसयोगात्’ इति सूनितात् मोक्षणीन यादवयवशक्त्या स्वार्थावबोध सभवति रूकिल्प

।

नायोगात् । अतो न प्राणानिवादिन्ये गतियादिशब्दस्वारस्यमित्यर्थः अतिमान्तस्योपास्य वस्तुवाद-वमतियादिशब्दप्र वृत्तिनिमित्तमिर्तीममर्थं प्राणातिवादिनि दर्शयत नामादीति । अस्य प्रवृत्तिनिमित्तस्य परमात्मोपासक एव पुष्कलत्याप्त स्मिन्नेव अतिवादिशब्द। मुख्य इति ‘यरसत्येनातियदति’ इति यदव आचार्यस्याभिप्रायइत्याह - तस्यापीति । तु शब्दस्यातिनादिशब्दस्योभयस्याप्यस्म पक्ष एव स्वारस्यमितिभावः । सत्यमुपास्थचेत् ’ सवा एप एवं पश्यन्’ इति वत् सत्यं पश्यन्नतित्रदतीति वक्तव्यम् नतु सत्येनेतीति शङ्काया तृतीयाया अर्थमाह-सत्येनेति | सत्यवचनपक्षएव तृती

याऽनुपपत्तिः उपसर्गवैयध्यैवेति भावः । उपास्यान्तरमुपपादयति अतएवेचमिति । अतएव सत्यशब्दस्योपास्यान्तर

पूर्वपयुक्तचाधकपरिहारः

४६०

[ भूमाधि- १३:

श्रीभाष्यम्

आचार्यश्च ‘सत्यं त्वेच विजिशासितव्यम्’ (७.१६.१) इत्याइ । ‘आत्मन प्राणः ’ (७.२६ .१) इति च प्राणशब्दनिर्दिष्टस्यात्मन उत्पत्तिरुच्यते । अतः ‘तरति शोकमात्मवित् ’ (७.१.

३) इति प्रक्रान्त आत्मा प्राणशब्दनिर्दिष्टादन्य इति गम्यते ||

यदुक्तम् –‘अस्ति भगवः प्राणाद्भूयः’ इति प्रश्नस्य ‘अटो वाय प्राणाद्भयः ’ इति

प्रतिवचनस्यचादर्शनात्मकान्त आत्मोपदेशः प्राणोपटेशपर्यवसानो गम्यत इति तद्यु’ कम्; नहि प्रश्नप्रतिवचानाभ्यामेषार्थान्तरत्वं गम्यते; प्रमाणान्तरेणापि तत्सम्भवात् । उक्तञ्च प्रमाणान्तरम् । ‘अस्ति भगवः प्राणाद्भूयः’ इत्यपृच्छतोऽयमभिशायः - नामादि•

प्वाशापर्यन्तेष्वचेतनेषु पुरुषार्थभूयस्तया पूर्वपूर्वमतिक्रान्ते वचेतनेप्वप्युत्तरोत्तरे वृपदिषु तत्तद्वेदिन आचार्येणातिवादित्वं नोकम् ; प्राणशब्दनिर्दिष्टप्रत्यगात्मयाथात्म्यवेदिनस्तुपुरु पार्थभूयस्त्वातिशयं मन्यानेन ‘सवा एप एवं पश्यन्नेव मन्वान एवं विज्ञानम्नतिवादी भवति ’ (छां. ७. १५.४) इति अतिक्रान्तवस्तुवादित्वमुक्तम् । अतोऽत्रैवात्मोपशस्समात इति मत्वा शिष्यो भूयो न पप्रच्छ । आचार्यस्त्विदमपि साऽतिशयं मत्वा निरतिशयपुर पार्थभूतं सत्यशब्दाभिधेयं परं ब्रह्म ’ एप तु वा अतिवदति यस्सत्येनातिवदति (७.१६)

f

इति स्वयमेवोपचिक्षेप । शिष्योऽपि परमपुरुषार्थरूपे परस्मिन्ब्रह्मण्युपक्षिले तत्स्वरूपतदु पासनयाथात्म्यबुभुत्सया ’ सोऽहं भगवस्सत्येनातिवदानि ’ (७.१६) इति प्रार्थयामास ।

ततो ब्रह्मसाक्षात्कारनिमित्तातिवादित्वसिद्धये ब्रह्मसाक्षात्कारोपायभूतं ब्रह्मोपासम् श्रुतप्रकाशिका

9

I

रत्वादेव ’ सोऽहं भगवस्सत्येनातिवदानि ’ इति शिष्यःप्रार्थयते नतु प्राणेनातिवदानीत्यर्थः आचार्यश्चेति । ‘सत्यं #

1

त्वेष विजिज्ञासितव्यम्’ इत्याह-नतु प्राण एवेतीत्यर्थः ॥ यद्वा अतिवादिशब्दस्य यौगिकत्वमुपपादयति अतएवैवामीत । अतिवादिशब्दस्य यौगिकत्वादेवह ‘अतिव

वदानी’त्याख्यातनिर्देश इत्यर्थः । यद्वा अतिक्रान्तस्त्रापास्यवस्तुवादि वस्यवातिवादिशब्दप्रवृत्तिनिमित्त वादे वहि शिष्यप्रार्थ नमित्यर्थः । अयमर्थ: पूर्वोकार्यपले आचार्यश्चेति । अतएवेत्यनुपङ्गः । अन्तस्वीपास्यवस्तुवादित्वस्यैव प्रवृत्ति

निमित्तत्वादेबहि सत्यशब्दाभिधेयं ’ सत्यंत्येव विजिज्ञासितव्यम् ’ इन्युपास्थतयो कमित्यर्थः ॥

किंच सत्यवचनमङ्गतया विहितचेत् सत्य संपाद्यमित्युत्त स्यात् तदानी विजिशासितव्यशब्दास्वारस्यं भवेत ,

सत्यं विजिशासितव्यं वचनायें शातव्यमित्यर्थं इतिचत् अध्यहारप्रसङ्ग इति भावः । सूनावितरणाप्यधिक

तयोपाध्यान्तरत्वमुपपादयन् संप्रसादादध्युपदेशं विवृणोति आत्मनइति । पूर्वियु तिमनुवदति यतिवति । परिहरति

तयुक्तमिति । उक्तचेति ॥ प्रभवतिश्चनेहि तदभावेऽपितुदश्रुतं मनः प्राणोपति मिति प्रमाणा न्तरमुक्तमित्यर्थः । तत्र प्रभानावः किं निबन्धन इयत्राह-अस्तीति | नुस्वार्थभूयर अतिशय मन्नानेन आत्मोपटेशस्य

तत्पयन्तस्त्र मन्त्रानेनेत्यर्थः स्वयमेवोपचिक्षेपेति । भगीतायाम तस्माद्योगी भयार्जुन’ इति जीवा मयोगं परिसमाप्य

योगिनामाप सर्वेषां महतेनान्तरात्मना । श्रद्धावान् भजते यो मां स मे युक्तमो मतः ॥

परमात्मोपासन भगवाने

सदितिभाव तनोति । प्रसाशापारनिमिऐलमैन यदावेवि 4

भूमाघि १.३२]

याक्यार्थविवरणम्

४६१

श्रीमाध्यम्

सत्यत्वेव विजिशासितव्यम्’ (८.१६) इत्युपदिश्य तदुपायभूतं ब्रह्ममननम् ‘मतिस्त्वेष, विजिशासितव्या’ (७.१८] इत्युपदिश्य श्रवणप्रतिष्ठार्थत्वान्मनस्य मननोपदेशेन श्रवणमर्थ

सिद्धं मत्वा श्रवणोपायभूतां ब्रह्मणि श्रद्धाम् ’ श्रद्धात्वेव विजिशासितव्या (६.१९) इत्युप दिश्य तदुपायभतनांच तन्निष्ठां ‘निष्ठात्वेव विजिशासितव्या’[७.२०) इत्युपदिश्य तदुपायभूतां चतदुद्योगप्रयत्नरूपां कृतिमपि ‘कृतिस्त्वेय विजिशासितव्या’ (छां७. २१) इत्युपदिश्य श्रव णाधुपक्रम रूपश्रुतिसिद्धये प्राप्यभूतस्य सत्यशब्दाभिहितस्य ब्रह्मणस्सुसरूपता ज्ञातव्येति "

सुसंवेव विजिशासितव्यम्’ (नं. ७.२२] इत्युपदिश्य निरातिशयविपुलमैव सुसं परमपु

रुपार्थरूपं भवतीति तस्यैव ब्रह्मणस्सुखरूपस्य निरतिशयविपुलता ज्ञातव्येति ‘भूमात्वेव

विजिश|सितव्यः ’ (७i.२३] इत्युपदिश्य निरतिशयविपुलसुखरूपस्य ब्रह्मणो लक्षणमिदमु च्यते ’ यत्र नान्यत्पश्यति नान्यच णोति नान्यद्विजानाति सभृमा’ [छु.७.२४.२] इति ।

अयमर्थ. - अनवधिकातिशय सुसंरूपे ब्रह्मण्यनुभूयमाने ततोऽन्यत्विमपि न पश्यत्यनुभ श्रुतप्रकाशिका

जानात्यथ सत्यं वदति’ इत्यस्य वाक्यस्यार्थ उत्तो भवति, विजानातिशब्दः साक्षात्कारपरः, नतु शास्त्रजन्यज्ञानपर: ‘यदावे मनुतेऽथ विजानाति ’ इति जानात्यर्थस्य मननसाध्यत्वावगमात् ‘सत्यं वदति सत्यमतिवदति’ इत्यर्थः अतिर्वादस्य प्रकृतत्वात् यदा ब्रह्मसाक्षात्करोति तदाऽतिवदति तस्मादतिवादि वनिमित्ततःसाक्षात्काराय तदुपायभूतं

सत्योपासन कुर्यादित्यर्थः । श्रवणोपायभूतां ब्रह्माण श्रद्धामिति । श्रवणमनननिदिध्यासनप्रातिविषयोहि ब्रह्म तद्विषय श्रद्धा च तच्छ्रोतु मन्तु द्रष्टु प्राप्तु च भवति, तन श्रत्रणोपायभूता श्रद्धामित्यनेन श्रोतुं श्रद्धा विवक्षिता । श्रद्धा त्वरो तदुपायभूतां च तन्निष्ठामिति । तस्मिन् ब्रह्मणि निष्ठा तन्निष्ठा ब्रह्मैव श्रोतव्य नान्यदिति व्यवसायो निष्ठा श्रोतव्यत्व

निश्चयेहि श्रोतु त्वरा भवति तदुद्योगप्रयत्नरूपां कृतिमिति उगशब्दगच्यप्रयक्षरूपा कृतिमित्यर्थः, साच श्रोतव्या ।

न्तरेषु हेयत्वानुमन्धानेन मनसो नियमनरूपा अन्यस्मनुपादेयबुध्या प्रवणमनस्कस्यहि ब्रह्मैव श्रोतव्य नान्यदित्यध्यव

Fa

सायो नमति | श्रवणादीति | जिशासितस्य पुरुषार्थ वे तस्य निरतिशय येच शातेसति मनसस्सातिशयपुरुषार्थान्तर बैमुख्यकरणं समयतीत्यभिप्राय । निरतिशयपुरुषार्थत्वावगमश्च शास्त्रादेवापातप्रतीतिदशाया भवति या जनसं बाद।दिना च सिद्धपति । ‘ यदावे श्रद्दधात्यथ मनुते यदावै निस्तिष्ठत्यथ श्रद्दधति करोत्थ निस्त ठति ’ इति मनजादीना श्रद्धायानन्तर्यश्रवणात् भाष्य तेषामुपायोगभाव उत्त ‘यदावै सुसं लभते इति श्रुतो लामशब्दो बुद्धिवाची, लमतः प्राप्त्यर्थत्वादि त्यभिप्रायेण सुसरूपता ज्ञातव्ये युत्तम् । नहि श्रवणदः पूर्वम्व निरतिशयमुम्बप्राप्तिरुपपद्यते । सत्यव्यतिरिक्त विग्याणि जिशासितव्यपदानि सपाद्य बवाचीनि ’ यन्त्र मान्यत्’ इति वावयऽन्यदर्श नश्रवणादिनिषेधात् दृश्यमिथ्यावश्कादिति युवासाय माह-अयमथइति । स्वभावाने ६

भूयमान इत्यध्याहार. वृतः नहि ब्रह्मसद्भावाददुःखरूपस्य तरादर्शन भवति, ततोऽन्यत् मुसरूपात ब्रह्मणोऽन्यत्, न पश्यति दुसरूप तद्व्यतिरिक्त चर्थः यो भूमा तत्सुखम ‘६ युक्तनित्शयमुखरू महलक्षण ‘

पर त्राद्वाक्यस्य तत्र दु सदर्शनाभावहेतुरनर्वाधिकातिशयसुखरूप वम् । अनर्वाधिकातिशय सुखरूपत्वाहु:सं नपश्यतीत्यर्थः

अन्यदर्शनामात्र हेतुमाह-ब्रह्मस्वरूपेति । कृत्स्नस्य वस्तुजातस्येति । स्वरूपान्तर्गताः ज्ञानादिगुणाः विभूत्यन्तर्गत जगदसिलमित्यभिप्रायः । अमेप्रेतहेतुसमुच्चयार्थश्चश दः,

.

सर्वस्य सुखरूपत्वमनुभव विरुद्धमित्याक्षेपः

४६२

[ भूमाधि १३२

श्रीमाध्यम

पिता, ब्रह्मस्वरूपतद्विभृत्यन्तर्गतत्वाच्च कृत्स्नस्य वस्तुजातस्य; अत ऐश्वर्यापरपर्यायविभूति

गुणविशिष्ट निरतिशयसुखरूपं ब्रह्मानुभवन् तद्व्यतिरिक्तस्य वस्तुनोऽभावादेव किमप्यप्य नपश्यति; अनुभाव्यस्य सर्वस्य सुखरूपत्यादेव दु खंचन पश्यति तदेवहि सुख यदनुभू यमानं पुरुषानुकूलं भवति ॥ ननु चेदमेव जगद्ब्रह्मणोऽन्यतयाऽनुभूयमानं दुःखरूपं परिमितसुखरूपं च भवत्कथ

मिव ब्रह्मविभूतित्वेन तदात्मकतयाऽनुभूयमानं सुखरूपमेव भवेत् । उच्यते-कर्मवश्यानां क्षेत्रज्ञानां ब्रह्मणोऽन्यत्वेनानुभूयमानं कृत्स्नं जगत्तत्तत्वर्भानुरूपं दुःखं च परिमितसुखं च

भवति । अतो ब्रह्मणोऽन्यतया परिमितसुखत्वेन दुःखत्वेन चजगदनुभवस्य कर्मनिमित्तत्या श्रुतप्रकाशिका

ननु यत्रेनिपद ब्रह्मपरम् नतु विभूतिपरम् | नन तद्विषय पदान्तरमस्ति अगे ब्रहस्वरूपता भूलतर्गत व्यादित्य

युक्तम् । अस्तुवां तद्वाचिशब्द: ‘नान्यत्पश्यति ’ इत्ययुक्तम् । विभूतिर्हि ब्रह्मणोऽन्येति शङ्कायामुक्तं विवृणोति 6

अतऐश्वर्येति । अतः ब्रह्मणस्मुखरूपनायाः कृत्स्नविभूतेस्तदन्तर्भावस्य च प्रामाणिकत्वात् विभूतिविषयो गुणः विभूतिगुणः

स एव ऐश्वर्यापरपर्याय नियमनं तद्विशिष्टं ब्रह्म नहींशितव्यज्ञान विनश्वर्यविशिष्टानुमदसम्भवः निरूपण विना निरूप्य ज्ञानायोगादिति भावः । यद्वा अत्रेवोपनिषदि ’ स भगवः कस्मिन्प्रतिष्ठितः ’ इति स्वे महिम्नि प्रतिष्ठितइति यदिवा

न महिम्रीति गो अश्वमिह महिमेत्याचक्षते हास्ताहिरण्य दासभायें क्षेत्राण्यायतनानि नाहंब्रवीम्यन्योऽह्यन्यस्मिन्प्रति

ष्टितः इति श्रूयते अत्र ‘स्वे महिनि प्रतिष्ठित ’ इत्युक्ते हस्त्यादीना नियाम्यादीना महिमशब्दवाच्य वात् तन्प्रति ष्ठितत्वशङ्काया ‘यदिवा नमहिनि इति हस्तिहिरण्यादिमाह मनिष्ठ वं निषिद्ध तदेव शङ्काबीजमुपन्यस्य व्युदस्यति ‘गो

अश्वम् ’ इत्यादिना ‘अस्य महिमानमिति वीतशोकः ’ ‘एतां विभूति योगं च ’ इत्यादि श्रुतिस्मृतिषु परमा

मनो महिमवत्त्वावगमादिह न महिमनिषेधः अपितु विभूतिरूपमहिमप्रतिष्ठित वनिषेध इत्यवगभ्यते । अतो महिमविभू

त्यादिशब्दाश्च न स्वरूपमात्रपराः ’ विभूतिभूतिरैश्वर्यम्’ इत्यैश्वर्य पर्याय न्यादिति महिमापवशङ्काव्युदासयैिश्वर्यापपर्योः येत्युक्तम् । इदानी विभूतिरेव गुणः गुणशब्दो विभूतेरपृथसिद्धयभिप्रायः । विभूत्या गुणैधति वाऽर्थः विभूतिगुण विशिष्टेति । यच्छन्द एत्र ब्रह्मविशिष्टपरइति भावः । पूर्वे विभूत्यन्तर्गतत्वादिति अन्वयेहेतुरुक्तः व्यतिरेषरूप हेतुमाह व्यतिरिक्तस्येति । विशिष्ट ब्रह्मणोऽन्यदर्शन निषिध्यते नत्वन्यदर्शनमित्यर्थ: । विभूतिविशिष्ट ब्रह्मानुभाव्यं चेद्विभूते दुःखरूपत्वदर्शनाहुःखादर्शन मनुपपन्नामेत्यत्राह- अनुभाव्यस्येति । सर्वस्य सर्वविभूतिष सेत्यर्थः पूर्वाभिप्रतादेव हेतो रित्यैत्रकारामिप्रायः । सर्वस्य मुखरूपत्वं कथं आत्मगुणविशेषोहि मुसमित्यत्राह तदेयहि सुसमिति । अनुकूल बनाम

स्वनइष्टत्वं तथानिष्टनिवृत्तिरूपतयेष्टसाघनतया विनापीटत्यम् ||

अनुभवावरोधेन चोदयति ननुचेति । नोक्मेकदेव मुग्यदुःसात्मकविदढ स्वभावालिट्रितमिति दुच्यते, नदि

निम्बपत्रकं कस्यचिन्मधुर भवति, नव सर्पः कस्यचिदनुकूलबुद्धिबोध्यो भवति नन जगतरशक्यःमोतुं तस्य सर्वेभ्युपगन्तव्पन्नात् । इतरथा ताजहासया प्राजिशासानुपपत्तेः, अतः परिशेषात् रूपन्चमेव त्यचमित्यभिप्रायः स्वतोऽपरिच्छिमुरूप न्युराधितोऽन्यथाकपसम्भवादविरोध इति परिहरति उच्यतइति । कर्म तत्तिरोघानतमझा मकवशान भोपाधिः । ततः किमित्याह - अतो माणइति । स्वतो मधुरस्यापि दोपसरघाटननु के अनु

1

1

भूमाघि १३-२]

तान्न प्रकार:

४६३

श्रीभाष्यम्

कर्मरूपाविद्याविमुकस्य तदेय जगद्विभूतिगुणविशिष्ट ह्यानुभयान्तर्गतं सुसमेव भवति । यथा पित्तोपहतेन पीयमानं पयः पित्ततारतम्येनाल्पसुख विपरीतं च भवति; तदेव पयः पित्तानुपहतस्य सुतायैव भवति; तथैव राजपुत्रस्य पितुलींलोपकरणमतथात्वेनानुसन्धी यमानं त्रियत्वमनुपगतं तथालानुसन्धाने प्रियतमं भवति; तथा निरतिशयानन्दस्वरूपस्य ह्मणोनवधिकातिशयासहयेयकल्याणगुणाकरस्य लीलोपकरणं तदात्मकं चानुसम्घीय मानं जगन्निरतिशयप्रीतये भवत्येव । अतो जगदैश्वर्यविशिष्टमनवधिकातिशय सुखरूप ला नुभयंस्ततोऽन्यत्किमपि न पश्यति दुःसं च न पश्यति । एतदेयोपपादयति वाफ्यशेष. 6

सवा एप एवं पश्यम्व मन्यान एवं विजाननात्मरतिरात्मक्रीड आत्ममिथुनआत्मानन्द स्सस्वराद्भवति तस्य सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवति अथ येऽन्यथाऽतो विदुरन्यराजा नस्तेक्षय्यलोका भवन्ति तेषां सर्वेषु लोकेष्वकामचारो भवति’ (छां. ७.२५.२) इति । स्वराडकर्मवश्यः । अन्यराजानः कर्मवश्याः । तथा ’ न पश्यो मृत्युं पश्यति न रोगं नोत दु सताम् । सर्वे ह पश्यः पश्यति सर्वमानोति सर्वेश १ [७.२६.२) इति च । निरतिशयसु सपत्वं च ह्मण ‘आनन्दमयोऽभ्यासात्’ (शारी. १.१.१२) इत्यन प्रपञ्चितम् । अतः

प्राणशब्द निर्दिष्टप्रत्यगात्मनोऽर्थान्तरभूतस्य सत्यशब्दाभिधेयस्यह्मणो भूमेत्युपदेशाद्भू मापरं ह्म || सू - ८ धर्मोपपचेश्च (१.३.८) शुतप्रकाशिका

द्वथवषयस्य केनचित्सम्बन्धित्वशानादनुकूलत्वे च दृष्टान्तद्वयमाह - पित्तोपहतेनेति । दान्तिऽपि सावत्यमा तथेति । ’ यत्र नान्यत् ’ इति बाक्यस्यायें निगमयति अतइति । एतत् औपाधिकद् खरूपता यास्तद्विगमेऽनयस्थानं

सवा एपइति । रत्यादिशब्दाना प्रीतिपरत्वे व्यधिकरणबहुव्रीहि अनुकूलवैरत्वे साक्षा बहुमीहिः आम्शब्दो विभू तिगुणविशिष्टब्रझपरः । रति: सक्चन्दनादिजन्या प्रीति श्रीडा, उद्यानादिजन्या मिथुन स्त्रीसभग । आनन्द: विभूते जन्या। एव सर्वविधमुखानुभव उत्त: ’ स्वराड्भवीत ’ ’ अन्यराजान स्तेऽक्षय्य लोकाः’ इति व परमामप्रति क्षेपः प्रतीयत इत्याशङ्कयाह–स्वराडिति । अन्यराजानः स्वराडिति पदद्वयेन उपाधितद्विगमौदर्शितो । दुरूस्पतथा प्रतिपन्नस्यापि स्वतरमुरूपत्वे श्रुतिमाह - नपश्यति । सर्वे पश्वति न तत्र दु खरूपतां पश्यति, सुसरूपतामेव पश्य तीत्यर्थः । उदाहृतवाक्ये विभूत्यादिविशिष्ट स्यानन्दरूपत्वमस्पष्टमिति तद्वैशायाह - निरतिशयति । ( तदात्मान ·

स्वयमकुरुत तस्मात्तत्मुकृतमुच्यत इति यद्वै तत्सुकृतं रसोबे स. रसगुह्येवायं लब्ध्वानन्दी भवति’ ’ आनन्दो प्रोति व्यजानात् आनन्दाद्धषेव सल्विमानि भूतानि जायन्ते’ इति च वाक्येषु कार्यकारणावस्यविभूत्यादि वि शिष्टस्यैव आनन्दवह स्फुटतरम् । सूत्रार्थमुपसहरति अतइति । सू – ८ धर्मोपपत्तेश्च (१.३.८)

अहं ग्रहोपासने तात्पर्य प्रदर्शनम्

४६४

[ भूमाधि १ ३.२

श्रीभाष्यम्

अस्य भूम्नो येन धर्माः आम्नायन्ते; तेऽपि परस्मिन्नेवोपपद्यन्ते । ‘एतमृदतम् ’ (छां.७ २४.१) इति स्वाभाविकममृतत्वम्, ‘स्वे महिम्नि ’ इत्यनन्याधारत्वम्, ’ स एवाधस्तात्’ "

१

(छां. ७.२५ १) इत्यादि ’ स एवेदं सर्वम् ’ (७.२५ १) इति सर्वात्मकत्वम्, ‘आत्मतःप्राणः

[७.२६.१) इत्यादिप्राणप्रभृति सर्वस्योत्पादकत्वमित्यादयो हि धर्माः परमात्मन एव | यत्तु ‘अहमेवाथस्तात् ’ (७. २५.१] इत्यादिना सर्वात्मकत्वमुपदिष्टम् तद्भूमविशिष्टस्य ह्मणो ऽहमहेणोपासनमुपदिश्यते ‘अथातोऽहङ्कारादेशः ’ [७.२५.१) इत्यह ग्रहोपदेशोपत्रमात् । अहंमर्थस्य प्रत्यगात्मनोऽपि ह्यात्मा परमात्मेत्यन्तर्यामिह्मणादिषूक्तम् । अतः प्रत्यगर्थस्य परमार्थपर्यनसानादहंशब्दोऽपि परमात्मपर्यवसायीति प्रत्यगात्मशरीरकत्वेन परमात्मानु 3

सन्धानार्थोऽयमहंग्रहोपदेशः । परमात्मनस्सर्वशरीरतया सर्वात्मत्वात्प्रत्यगात्मनोऽप्यात्मा

परमात्मा | नदेव ’ अधात आदेश: ’ [७.२५.२) इत्यादिना ‘आत्मैवेदं सर्वम् ’ (७.२६.१) इत्यन्तेनोच्यते । एतदेवोपपादयितुं प्रत्यगात्मनोऽप्यात्मभूतात्परमात्मनस्सर्वस्योत्पत्तिरु च्यते ’ तस्य ह वा एतस्यैवं पश्यत एवं मन्वानस्यैव विजानत आत्मतः प्राण आत्मत या

काश: ’ (७.२६.१) इत्यादिना उपासकस्यान्तर्यामितयाऽवस्थितात्परमात्मनस्सर्वस्योत्प त्तिरित्यर्थः । अतः परमात्मन प्रत्यगात्मशरीरकत्वज्ञान प्रतिष्ठार्थमहंग्रहोपासनं कर्तव्यम् । तस्माद्भूमविशिष्टः परमात्मेति सिद्धम् ॥ इति भूमाधिकरणम्

श्रुतप्रकाशिका कस्य धर्मा इत्याकाक्षाया पूरयन्व्याचष्टे अस्येति । पूर्वपत्ति पहिरति यरिवति । अहग्रहणोपासन, अहम थं

शब्दयोः परमात्मपर्यन्तत्वबुद्धयापासनम् स्मिंस्तद्बुद्धिस्स्यादिन्य ग्रह — अमर्थस्येति । नक्वल्म त्यमित्राणा दिषु अस्मिन् प्रकरणेऽपि सर्व मध्यमुत्तामति दर्शयिष्यन् तत्प्रतिपादक्स्य ’ अथात आत्माऽऽदेशः’ इति वाक्यस्यार्थ

माह - परमात्मनइति । उपासकात्मनोऽप्यात्म व परितमि युक्तम्, अथ कष्टोत मिति दर्शयितृ क्ण्टोत्तमद्वविय स्वार्थ माह - एतदेवेति | विजानत इनि पदस्य षष्ट्यन्तत्वज्ञापनाय व्याचष्टे उपासकस्येति । पूर्वपक्षयुक्ति गरिहरनिगमयति अवइति । अधिकरणार्थमुपसहरति तस्मादिति ॥ इति भूमाधिकरणम् r

1

7 J

+++1

अक्षराधि- २-३३]

6

साच प्रशासनात् ’ इति सूत्रार्थः

४७३

श्रीभाष्यम्

मा चाम्रान्तधृतिरस्याक्षरस्य प्रशासनादेव भवतीत्युपदिश्यते ‘एतस्य वा अक्ष

रस्य प्रशासने गार्गि सूर्यासविता तिष्ठतः, एतस्य घा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि द्यावापृधिव्या विधृते तिष्ठतः एतस्य चा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि निमेषा मुहूर्ता अहो

रात्राण्यघमासा मासा ऋतरसंवत्सरा इति विघृतास्तिष्ठन्ति [इ. ५.८.९] इत्यादिना

प्रशासनम्-प्ररुटं शासनम् । नचेदृशं स्वशासनाधीन सर्ववस्तुविधरणं बद्धमुक्तोभयावस्थ स्थापि प्रत्यगात्मनस्सम्भवति । अतः पुरषोत्तम एव प्रशासित्रक्षरम् ||

1

सू–११ अन्यभावव्यावृतेश्च (१.३.११) श्रुतप्रकाशिका

सू– १० सा च प्रशासनात् (१.३.१०) ननु नानाम्बरान्तघृतेः परमा मप्रशासनाधीनत्व साक्षाच्छुतमिति शङ्खां परिजिहीर्षन् कतिपयवस्तुशास्स्य जीव

ऽपि समवात्तद्व्यावृत्तिं च दर्शयन् प्रशासनशब्दव्या प्रकृष्टमिति | वचिदप्यप्रतिहतत्वेन विषयप्रकान्छास नस्य प्रकर्षः प्रकर्षस्य निवारकामाबाच्छासनस्याध्यरात्विमपि सिद्धथतीति हृदयम् । ततः किमित्यपेक्षाया प्रकृतेः

परमा मशासनकर्मत्ये हेत्यन्तरच द्योतयञ्जीवव्या रिद्धि दर्शयति । नचेदृशमिति । स्वशासनाधीनसर्ववस्तुविधर णमिति । अयमभिप्रायः, न केवल शासनप्रदनपोदितान्प्रवृतेः प्रशासन सिद्धि किंतु ‘सर्वस्य वशी सर्व शानः सर्वस्याधिपतिस्सयामद प्रशास्ति’ इत्यादिश्रुत्यन्तरेषु शासनकर्मोपस्थापक सर्वशब्दासोचाच्च तसिद्धिः ॥ किंच सत्यशब्दनिषेचन ’ तानि हया एतानि त्रीण्यक्षराणि सत्यमिति तद्यत्सत्तदमृतं अथ यत्तितन्मयं . अथ यद्य तेनोभौ यच्छति ’ इति मर्त्यशन्दवाच्याचेतन्य तन्नियाभ्यत्व च प्रतीयते । मयंशब्दाह्यवयवशक्तया पूर्व पूर्वावस्या(त्य)मा)ज्यचेतने वर्तते, नशरीरमात्रे ।| द्यानापृथिवीत्यादांना सन्नियाम्यत्वाभावप्रसङ्गात् । चि यस्याव्यक्त शरीरम् यस्याक्षरं शरीरं यस्य मृत्युइशरीरम् ’ इति प्रधानस्य परशरीरत्वश्रवणादत्य-तनियाभ्यसैव शरीर वाश्च निय 6

भ्यस्वसिद्धिः । इह च ‘ कस्मिन्नु सल्वाकाश ओतश्चमोतश्च ’ इति वृष्टे ’ एतद्वै तदक्षरं गार्गि’ इत्यारभ्य ’ एत

स्मिन्नु सत्यक्षरे गागधीकाश ओतप्रोतय ’ इत्यक्षरेणाब्याहृतस्य घारण श्रूयते । अतश्शासनस्त प्रहाच्चाम्बरान्तधृतिरापे प्रशासनाधीनेति सौत्रश दोह्यर्थतया हेतुवाचीत्यभिप्रायेणा- अतइति । अम्वरान्तधृतिः प्रशासनादेय सिद्धयतीति यतः तत एवेलयंः ‘प्रशासितार सर्वेषां’ ‘विद्यात्तु पुरुपंपरम्’ इति ‘उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः 1

1

इत्यादिवचनाभिप्रायेण पुरुषोत्तम एव प्रशासित्रक्षरमित्युतम् ॥

एवं प्रधानपुरुषव्यतिरको सूत्रद्वयन पृथगुपपादितौ । अथैक सूनेण प्राकणिक चरमवाक्यविषयेणोभर्यव्यतिरेक माह सृ- ११ अन्यभावव्यवृत्तेश्च (१, ३.११) व्याउयेते - निचत्यैते । निवर्तकधर्मः प्रतिपात्रतइत्यर्थः । ततश्च सूत्रस्थव्यावृत्तिशब्दो व्यावर्तकधर्मपर इदर्शित स्यात्, तेन विषयवाक्यानुगुण्य सूत्रस्य स्यात् तत्र ह्यन्यनिवर्तकधर्मो द्रष्टृत्वादिरवगम्यते । द्वितीययोजनाया अपेक्षित 60

४७४

भावशब्दस्य सार्थक्यम्, ‘आस्ति’ इति श्रुतिस्वारस्येन योजनान्तर च [ अक्षराधि १३३ श्रीभाष्यम् 1

अन्यभाव. - अन्यत्वम्, प्रधानादिभावः । अस्याक्षरस्य परमपुरादन्यत्व वाचयई पे व्यावर्त्यते ‘तद्वा एतदक्षर गार्ग्यदृष्टं द्वश्रुत श्रोनमतं मन्नविज्ञात विशातृ नान्यदतोऽस्ति हुए नान्यदतोऽस्ति श्रोत, नान्यदतोऽस्ति मन्त, नान्यदतोऽस्ति विज्ञातृ एतस्मिनु सत्व क्षरे गर्ग्याकाश ओतश्च प्रोतश्च (वृ५८११) इति । अन द्रष्टृत्व श्रोतृत्वायुपडे शादस्याक्षर स्याचेनभृतधानभावो व्यावयेते, सर्वैरहस्यैव सतस्सर्वस्य द्रष्टृत्वायुपदेशाच्च प्रत्यगा समभावो व्यावर्त्यते । अन इयमन्यभावव्यावृत्तिरस्याक्षरस्य परमपुरुपता द्रढयति । एव

चाऽन्यभावव्यावृत्ति अन्यस्य सद्भावव्यावृत्तिरन्यभावन्यावृत्ति ; ‘यथैतदक्षरमन्यैदृष्ट सदन्येषां द्रष्टृ च सत्स्वव्यतिरिक्तस्य समस्तस्याधारभूत एवमनेनादृष्टमेतम्य द्रष्टृ च श्रुतप्रकाशिका

स्यात् ’ नान्यदतोऽस्ति’ इत्यादिकमुदाहृतम् । अस्मिन्वये प्रधान व्यावृत्तिसिद्धिं दर्शयति अत्रेति । अत्र ‘अदृष्टम् इति वाक्ये द्रष्टादिशन्दा रूपशब्दप्रभृतिबाह्या विषयाणा मन्नव्याध्यवसैयाद्य त करणविषयाणा च साक्षाकर्तृवाचक

शासनस्य शासितव्यवस्तु॒दर्शन॑साकाङ्क्ष वात् ‘नदृष्टेद्र्ष्टारम् “नश्रुतेश्रतारम् ’ ’ नमतमन्तारम् ’ इत्यादिना परस

श्रवणमननत्वादि कर्तृ वनिषधेन तषामयोग्यत्वात् पश्यत्यचक्षुस्सशृणोत्यवर्ण इति रूपादिसाक्षा कर्तृवश्रवण श्च जीवव्यावृत्ति दर्शयति सर्वैरिति । सर्वे यागिमि सर्वस्येति । रूपतदाश्रयादिवर्गक स्र्यपरस्स्यशब्द, ऊस्यास सुचितवृत्तितया द्रष्टृशब्देन सर्वसाक्षा कारस्याभिहितत्वसत्यादिशब्दापात्तश्रातृ वादांना निर्विषय यमरुङ्गात् । सर्वेशदृष्टवा ८

मात्र प्रधानादीनामपि सभवतीति तद्व्यवृत्यर्थमदृष्टयं सतरसर्वस्य दृष्ट वायुपेदशांश्च युक्तम् । अदृष्टवादिविशेषित द्रष्ट त्यादिक प्रत्यगात्मव्यावर्तकमित्यर्थ । प्रत्यगात्मनस्सवें प्रत्येक स्वस्वाहप्रत्ययवद्या रूपादिविज्ञाताग्ध, परस्तुरूपादिज्ञान

बेलाया यागिभिरपिस्वस्वरूपचद्रूपादिवच्च नज्ञायत । निष्ठन्तै तद्विषयप्रतिया परमा मनोन गतव विवक्षितम्। अश्रुत - शब्दश्ररणदशायामशात अमत स्थाणुपुरुषाद्यर्थविचारदशाया तद्वि’ यपटपम अविज्ञात अध्यय सायदशाया घटादिव स्वस्वरूपवच्चाननगतम्

।

T

अतएवहि विशेषित द्रष्टृत्यादिक परमात्मासाधारणम् । यद्वा रूपशब्दा

अर्थवेदिमिस्सर्वैरवेद्य वन विशेषित तत्तदर्थद्रष्टृत्व समुध चियाकमित्यर्थ ‘अन्यभावव्यावृत्ते इयुत्तहतो स्साध्याविशिष्ट वशङ्का च शमयन्निगमयति अतइति । इय व्यावतैषधर्मान्वयरूपा व्यावृत्ति परपुरुच साघयत अत रसाध्याविशिष्टत्व॰युदासः । अस्या योजनाया प्रधान पुरुषव्यावर्तष धर्मवाचिवाक्यानि विषयीभूतानीति चिदव्यात. "

कण्ठोत्तरस्यात् चशब्दउक्त हेतुसमुच्चय ||

मुसान्तरेण सूत्र याजयति एयवेति |। अक्षरार्थमाह - अन्यस्येति । ’ नान्यत् ’ इत्यादिवाक्यस्य विषयव

हृदि निघाय तस्यार्थमाह - यथैतदिति । यथासिा ग्रामे देवदत्त एव पुरुषो नान्य इत्युक्तेपुषमात्रनिषेध अपितु 1

1

प्रस्तुततुल्य पुरुषान्तरनिषेधरस्यात् । पुरंपान्तगणां प्रमाणसिद्धतया नि घुमशनय वात, परिहापि द्वष्टाय संरा प्रामा निक वात् प्रकृततुल्यद्रष्ट्रादि निषेधपरमिंद वाक्यमिन्याभप्रायण प्रवृत्तगुर्णांवशिष्ट वगुस आधारभूतमिति | समास्य प्रशासनेनाघारभूतमियर्थ निषधविषय दर्शयति एवमिति । एतस्य व्अक्षरस्त्र आधारभूत प्रशासनन धारकम् । एथ परमात्मना नियन्तृतथा आधारभूतद्रप्रन्तराभानादधिनिषेधपरमिंद वाक्य व्याख्यातम् एव वा एतऐतिपद व्यति रिक्तस्य समस्तस्येति पदमा उजग परम् अक्षरादन्यत् समस्तजगत प्रशासनन घारक तनाइष्ट द्रष्टु नास्तीत्यर्थं । तदा समनिषेधपरा याक्यज्ञपस्स्यात् ||

-Vi

अक्षराधि- १३३ ]

‘योरा एतदक्षर गार्गि इत्यादिना चशब्दार्थ उत्त ·

४७५

है

श्रीभाष्यम T

सदेतस्याधारभूतमन्यन्नास्तीति बदन्, ‘नान्यदतोऽस्ति द्रष्ट’ (५८.११) इत्यादियाफ्यशेषोऽ

ifr

न्यस्य सद्भाव व्यावर्तयन्नस्याक्षरस्य प्रधानभाव प्रत्यगात्मभावं च प्रतिषेधति | चि

एतस्य वा अक्षरस्य प्रशाने गार्गि ददतो मनुष्या. प्रशंसन्ति यजमानं देवा दव पितरोड

6

न्वायत्ताः ’ (इ.५.८.९) इति श्रौत स्मार्त च यागदानहोमादिकं सर्वे कर्म यस्याझ्या प्रवर्तते

तदक्षरं परब्रह्मभूतः पुरुषोत्तम एवेति विज्ञायते । अपि च ‘यो वा एतदक्षरं गार्ग्यविदित्वाs ।

स्मिलोके जुहोति यजते तपस्तप्यते वहनि वर्षसहस्त्राण्यन्त वडेवास्य तद्भवति योधा एतदक्षरं गार्ग्यविदित्वाऽस्माल्लोकात्प्रति स कृपण. अथ य एतदक्षरं गार्गि विदित्वाऽस्माल्लोकात्प्रेति

स ब्राह्मणः’ (बृ.९.८.१०) इति यदज्ञानात्संसारप्राप्तिज्ञानाच्या मृतत्यप्राप्तिस्तदक्षरं परं ब्रह्म वेति सिद्धम् ॥

इति अक्षराधिकरणम् श्रुतप्रकाशिका

ननु ’ नान्यदतोऽस्ति द्रष्टृ ’ इति वाक्य द्रष्टॄणा पुरुषाणा ब्रह्मतादात्म्येन अतदात्मकत्वानेषेघपर किं नशत् ।

ऐक्योवधानस्याप्रकृतत्वात ऐक्यविधिशेषोहि भेदनिषेधः व्यतिरेषस्यान्वयशेषत्वात् । यदि क्वचिंदैक्यविधानाभावेऽपि

भेदनिषेघरसम्भवति, तनतु निर्याहान्तरासम्भवादभ्युपगन्तव्यः, रहतु गत्यन्तरसम्भवादैवयविद्वयभावे भेद निषेधपरत्याभ यणमयुत्तम् । किंच ‘ कस्मिन्नु खल्वाकाश ओतश्च प्रोतश्च ’ इत्युपक्रम्य ’ एतस्मिन्नु खल्वक्षरे गार्ग्याकाश ओ तश्च प्रोतश्च ’ इत्युपक्रमोपसंहाराभ्या प्रकरणस्य परमात्मनो विधारकताप्रतिपादन पर त्वमवगम्यते, नव्वैयपर व धाग्य वे अमिहिते तस्यापि धारकान रशङ्का स्यात्, लोके घारकाणामपि घार्यत्वदर्शनात् यथा कारणानामपि कार्यस्वदर्शनेन त्मनोऽपि जगत्कारणत्वेना-यकार्यत्वशङ्काया तव्यावर्तनेन परमकारणत्व सिद्धये ‘सकारणं करणाधिपाधिपो नचास्य कश्चिजनिता नचाधिप. ’ इति कारणान्तरनिषेध परमकारणत्वापेक्षितत्वात् क्रियते, एवमिहापि परमा मनः परमाधा.

रत्वसिद्धये घारकत्वानेषेषोऽपेक्षित | भेदनिषेधस्तु प्रकृतार्थानपेक्षितः अपेक्षितविघेरनपेक्षितविधान दौर्बल्य दिशी । किंच नान्यदतोऽस्ति द्रष्टृ नान्यदतोऽस्ति श्रोतृ ’ इति द्रष्ट थोत्रादीना पृथ्वपृथभेदनिश्च विपल् । द्रष्टुंग्य श्रोतृत्वसभवात् यथा ’ तदेवानिस्तद्वायु ’ ‘ज्योतीपि विष्णुर्भुवनानि विष्णु. ’ इत्यादिघ्नशिया युज्योतिभुवनगिरि "

दिगादीनामन्योऽ· यभिन्नजातीयतया तेष्वन्यतमस्य ब्रह्मा महत्वोपदेशेऽपि तदन्यस्य ब्रह्मा एक वारद्धया प्लेष बाम

कयोपदेशस्सफ्ल’ । एव द्रष्टृश्रोतृमन्त्रादीना भिजातीय वा-यात् पृथग्भेदनिषेधवैयर्थ्यच बान्य मादाशा C

ब्रह्म दासा’ इत्यादी दाशपत्र दासत्वक्तिवस्वादिसभवेऽपि पृथक्तादात्म्योपदेशवादेहाप्युपपद्यत इति । दाशेग्यो भिनजातीयानामपि दासक्तिबाटीना सभवेन धुनिवाक्यस्यपदान। तद्विषय योपपत्ते. अन्यथा त्रापि वैयर्थ्यप्रसङ्ग स्त्र

दुर्निवारत्वात् । अत इद वाक्य प्रकृततुल्यद्रष्टृन्तरनिषेधपरम् । अन्यस्य सद्भायं व्यावर्तयन्निति । सूत्रस्यैरन्यभावव्या वृत्तिशब्दैः श्रुतियाक्यस्या अन्यदस्तिनेतिशब्दा, प्रत्यभिशास्यन्त इति भावः । व्यायर्तयन्नित्यन्तैनाक्षरार्थं उत्त। पल्तिमाइ अस्याक्षरस्येति । अस्या योजनाया सूत्राक्षरानुरूप्य दर्शितम् । नियन्तृरूपधारकान्तरराहित्यमेव कष्टोच भवति चि.

चिद्ध्यावृत्तिरर्थमिद्धा स्यात् । चशब्दः पूर्वबन्नोत्त समुघयपर, अपित्वनुक्त समुच्चयपरत्यभिप्रायण नशब्दार्थमाह-किं

(गूढार्थसमह – ब्रदाणा अण्यत ’ इति ब्राह्मण इत्यर्थमप्रित्य ’ यज्शनाच्चामृतत्वप्राप्ति’ इति भाग्यम ।)

‘अम्बरान्तधूने ’ इत्यन अन्तशब्दस्य अन्स्यपयार्यत्वम्

४७६

[ अक्षराधि- १३३

श्रुतप्रकाशिका

चेति । ‘अन्वायत्ता’ इति पद देवमनुष्यपितृसाधारणम् । अन्यायत्ता अनुवशा इत्यर्थ । द्वितीया तपदान] प्रश

सन्तीत्यनेन॑न्वय याक्यप्रतिपन्नार्थ परमा महिला दर्शयति श्रौत स्मार्तंचेति । शब्दसमश्चेतव्य हे वतरमाह

7

अपिचेति । उदाहृतवाक्यसिद्ध हेतु वदन्नधिकरणार्थमुपसहरति यदज्ञानादिति ॥

’ नान्यदतोऽस्ति द्रष्टृ ’ इति वाक्यस्य ब्रह्मव्यविरितद्रष्टृमात्रनिषेधपर वमयुक्त तथासतहि ब्रह्मैव द्रष्टृ नाव दि युक्त्त स्यात्, त परमत विरुद्ध ब्रह्मणो द्रष्टृ वानभ्युपगमात् । तम्मतनैतदक्षर द्रष्ट्रितिहि वक्तव्यम् । यदि द्रष्टृमिथ्याव

मानपरम् तदा अतोन्यदिति निर्देशवैयये द्रष्ट नास्तायेतावता ता मध्यावसिद्धे । ननु ब्रह्मैव द्राष्ट्रत्यर्थ, ततश्च ब्रह्मणि द्रघृणा कति सिद्धयतीति चन अयमेव पुरुष नायोऽताऽस्ति पुरुष इयुक्त पुरुष वर्मास्म कल्पितमित्यप्रतीत

एतत्तुल्यपुरुषान्तरानेषेधार्हि प्रतीयते, अतो ब्रह्मणोऽन्यो द्रष्टवर्गो मिथ्यत्यये इतिच्न ‘अदृष्ट द्रष्टृ ’ इति पूर्वधानय ब्रह्मण द्रष्टृवप्रतिपादनात् ब्रह्मव्यतिरिक्तस्यैव द्रष्टृत्वमिति वक्तुमयुक्त्तत्वात् द्रष्टमिथ्या व ह्मणोऽपि मिथ्या व प्रसङ्गति, तस्मिन्परिजिहार्षितसति ‘ अदृष्ट द्रष्ट ’ इति पूर्ववाक्यप्रतिपाद्यस्याब्रह्म वप्रसद्भाच्च । ब्रह्मणा द्रष्टृ वऽपि ब्रह्मव्यतिरिक्त वा $

।

भावानामेथ्या वमितिचेत् तर्हि परमार्थतो ज्ञातृ वमभ्युपगत स्यात्, यत्तु भास्करणोत्त प्रधान व्यावृत्तिग्नन सूण प्रियत प्रधानस्य शासितृ वसम्भवऽपि द्रष्टत्वाभावा प्रधान व्यावृत्तिरिति दयुत विप्रशास्त्1ि शिशुपा १३म्भवऽपि वृक्ष वासम्भववत् प्रशासितृ वसम्भवडाप दृष्ट वासम्भव Fथमु यत प्रधानस श्वर वसम्भवेऽपि क्षेत्र व नमवतीत्य ' नुन्मत्त काब्रवीति || इति अक्षराधिकरणम्

गूढार्थसमह अथ अक्षराधिकरणम् (

अक्षरमम्परान्तभृते ‘इति’ सर्वधर्मोपपत्तेच’ इत्यत्र कारण वस्य विघश्चित वेन तन घारक वमप्युक्त भवतीति

पूर्वाधिकरणे स्थापित भवति । अत्र परमा मध्यतिरित्वस्य धारक व भवतीत्याक्षेप | प्रवृत स्वकार्यघारकय गीतायाम् यय घायते जगत् ’ ‘एतथानीने भूतानि ‘मयाऽध्यक्षेण प्रकृति सूयत सन्नराचरम्’ इत्यादावचम् | सभरवन्दम अपरा परत पर इति श्रुतौ प्रकृती प्रयुक्त । ‘नक्षरतीत्यक्षरम्’ इति व्युत्पत्या स्वापादानपरिणामरूपावाय 1

C

9

वस्य महत्त वादारसम्भवन प्रकृतो सभवात् त्तापर्येणारशब्द प्रयुत । क्षण्यमेव प्रतिपाद्यते । अत्रामरशन्दस्य परमा पर न

6

नान्यदताऽास्त द्रष्टृ

'

अस्थूलमनणु ’ इत्यादिन। स्वकायवेर इत्यक मवाद एवं पर्यवसान स्यात् ।

मास्यस्य परमामपर नमस्तु वा मात्रा | उपक्रमस्य प्रकृतिपर वमव स्यात् । अतएन आकाश एव सदोव च प्रोत च ’ इत्यत्राकानय घार वर्मामिघाय दाखवमघायस पृथ्वय स्वविकारधारक यमाका स्थामिप्रेम् आकाशव्यापि प्रकृतिविकार वन प्रवृत मनदारक युमात पूर्वपक्षिण आशय । ‘ओत’ इति शब्दभ ‘धम् &

त इस नान ’ इति नर्निर | प्रात

टोप

उपासिकारणव्याम काप्रति

वति । ‘अक्षरमम्परान्त इति मान्सूत्रमेय सूत्रे ‘अन्त नदारदशन अम्बरघारकत्यमा मनो मनिय आना’ इति वास्यापूर्व आशावावर आकाशेडमिनलाग नितम् ,

देवनामे मयसम्माम् ॥

अझराधि १-३३]

अादेन अन्यनाम्

४७७

गूढार्थसंग्रह:

एवं नामघानेऽपि

धरानमधानेन न्यूनता । नम से विकारा: न

सन्तीनिविदयुतः । मनुवाश्वयादिस्मृती स्पट महत्तवादीना प्रतिपादनात् तायामपि ला यात् । इतरेषाचानुमानः इति वि

F

1

निसर’ या श्रुतिनिदर्शनम्’ इत्युक्त्तया (एशिरीरभूददीत १६७.१) महसन्यादांना श्रोतम्य मवश्याभ्युरेयम् ॥ ११

एवं नवविहारमामाया रूपाण्याने इत्यादि

प्रतिपिपाद विपित अक्षरशस्दा

(I

२१ये ३६

यनस्य पूर्व प्राणि पतम्यादीदमे समर्थनेन ’ यद्ध्य गार्गि दियो’ सतएव मिद्धःप्रपरमा मंदायन ‘माय सर्वति

।

प्रीतम् ’ इति गोतोपानुरोधन न अस्याः अधिभूताकाशपरम्परायां अवधिभूता प्रकृति मियक्षता इति श्रुग्यर्थः निर्णतो भवति । एयनद्वीकार उममोपसहारयोरंकरसमपि भवति ‘नान्यदतोऽस्ति इति अन्यमायव्यावृत्ता’ इत्यत्र विचारयिष्यत ||

।

‘भूमिरापोऽनले वायुः मनोबुरेव च । अहङ्कार इतीयमे मिन्ना प्रकृतिरष्टया | अपश्य मेरु चन्याम इत्यादिगीताया प्रकृत्यवेक्षया जीवस्य पर प्रतिपादनेन ’ एतस्य वा अक्षरस्य प्रशाने गार्गि- तिष्ठतः ’ इति धारकत्वस्य विशदीकरणशक्यच प्रशासनाधीनधारक लक्ष्य प्रवृत्तारसम्भवेऽपि जीवे तत्सम्भयति अक्षरशब्दः प्रकृत्यपेक्षया जीवे मुख्यः | तस्य स्वरूपपरिणामामात्रात् । ‘क्षर प्रधानममृताक्षर हर. ’ इत्यत्र जीयेऽप्यक्षरशन्ट प्रयोगात् । बढजीवापेक्षया मुजीत्रे ततोऽपि मुख्यक्षरशब्द । घर्मभूतशान सोचस्यामायन स्वभावान्यथामावरूपपरिणामस्याप्येभावात । मुत्त स्य स्वशासनाधीनधारक वमपि संभवतीत्याशङ्काया-‘साच प्रशासनाम् ’ इति ॥

।

"

शाङ्केताऽ मशब्दार्थनिष्करं विहाय शशके। सूर्यकार श्रुतिप्रशब्द निर्दिशन् प्रशासनं मुत्त जीबेडपि नभ.

यनीति सिद्धान्तयति । शासन प्रक्यंश्च दिग्ध अभ्यानघनत्वरूप पत्र सच मुत्तस्यापि नसभवति, अन्यश्च सर्वसच धिवरूपः सजगदारणहतुभूतशासनतु मुक्तस्य नसभवति । ‘जगद्व्यापारयज॑म् इतिसूत्रे तथा स्थापयिष्यमाण 1

यात् | एतत्तात्यर्येणैत्र गीताया प्रथमतः प्रकृतिजीनोमयघारक व प्रतिपाद्य परमात्मनपच सर्वधारक व प्रतिपाद्यत । एव व

बद्धमुक्तःश्यावृत्यङ्गीकारे जीरभद• तो भति सच थुनौनिवशितः ‘नान्यदतोऽस्त द्वष्टृ ’ इत्यादिना द्रष्ट

न्तरनिषेधात् यत्रयन्नयमिब्रायणप्रसूता उभयेऽपेिहि भेदनेनमधीयते’ इति ‘नान्योता ि सबेऽपि अन्तर्यामिन ह्मणस्य जीत्रमिनररमात्मयस्त्र प्रतिपादितम् । तन जीनपरमा मभेदस्य प्रतिपादनेऽप्यत्र जींवपरमा) मेदस्याप्रतिपादनेन अश्र एकरैय्यामनश्रुतिरिरक्षितपणेअन्तर्यायधिकरणसूत्रपिपरमे ‘अस्थूलमनणु ’ इत्यादिना निषेमन याक्यप्राच्या निर्विशेषस्यैव विवक्षिततेन ऊषा मवातंत्रप तथैव इन्याक्षेपपरिहारायाह-‘ अन्यभावव्यावृत्तेश्च ’ इति ॥ 4

1

घारकत्वेन शासक वेन न पूर्व ब्राह्मण प्रस्तुतनया ‘अदृष्टो द्रष्टा’ इति पूर्वकर्मवाचिपदाभावेन पूर्व ‘धारा

छान सर्वेया पदार्थाना कर्मल्येन पूवाक्यतार्थस्य अग्रासन उत्तव्यतिरेषेण हविभिप्रेत " घारकस्येन शासकत्वेन चोरस्थितद्रष्यादिवशीषनादन्यस्य सद्भावएव व्यावसंतया विवक्षित’ इति सू शयः सूत्रनमनिर्देशन गारश-दचश दाभ्याच ज्ञायत इति स्फुट निर्म-सराणा विदुषाम् ॥ इति अक्षराधिकरणम्

‘

P

अथ वेदान्तसारः

सू- ९ अक्षरमम्बरान्तघृतेः (१.३.९) ‘एतद्वैतदक्षर गार्गि ब्राह्मणा अभिवन्ति अस्थूलमनणु ’ (वृ. ५.८.८) इत्यादिना अभिहितमक्षर परब्रह्म अध्य गन्तभृतेः ।’ यदूर्ध्व गार्गि दिवः ’ (५.८.७) इत्यारभ्य सर्वविकाराघारतया निर्दिष्ट आकाश: ‘काश्य (५.

८.७) इति पृष्ट ’ एतद्वै तदक्षरम् (५.८.८) इति निर्दिष्टस्याक्षरस्य वायुमदम्ब 3

.

सकाराघार हया शे

वायुमदम्बरान्तकारण प्रधानम् ; तद्धारक परब्रह्म ||

सू – १० सा च प्रशासनात् (१-३-१०)

साच धृतिः ’ एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासते गार्गि (वृ. ५.८ ९) इत्यादिना प्रकृष्टाज्ञया त्रियमाणा श्रूयते । अत इदमवर प्रत्यगात्मा च न भवतीत्यर्थः ॥

सू–११ अन्यभावव्यावृत्तेश्च (१.३.११)

श्चन्यमाव: -अन्यत्वम् ‘अदृष्टं द्रष्टृ’ (५.८.११ इत्यादिना परमात्मनोऽन्यत्व ह्यस्याक्षरस्य व्यावर्तयति वाक्य

शेषः । अतश्च परएव ||

इति वेदान्तसार:

अथ वेदान्तदीप

सू-९ अक्षरमम्बरान्तधृतेः [१.३.९]

वारजना गार्गिप्रश्न ‘सहोवाचैतद्व तदक्षर गार्गि ब्राह्मणा आर्भरद त्यस्थूलमनण्व हस्वदीर्घमोहिम नहमन्छायम् (बृ. ५.८.८) इत्यत्राक्षरशब्दनिर्दिए प्रधानम्, जीवो वा उत परमामा इति सशयः | प्रधानम् जीवोवा नपामा ,

,

इति पूर्व:पक्ष. । ’ कस्मिन्नु सत्वाकाश ओतश्च प्रोतश्च १ (५.८.७) इत्युक्ते आकाशाघारतयोच्यमानमक्षर प्रधानम

जीवो वा ; प्रधानस्य विकाराघारत्वात् जीवस्याचिद्वर वाधारयात् ; न पग्मामा इति । सदान्तस्तु- यदूध्वं गार्गि दिव: १ (५.८.७) इत्यारथ्य, काल्जययर्तिनः कृत्स्नस्याघारतया निर्दिष्ट आकाशोऽव्यावृत्भ्व न वानाबाट | ?

तत रश्चात् ‘ बस्मिन्नु खल्वाकाश ओतश्च प्रांतश्च १ (५.८.७) इति पृष्ट तदाघारतयोग्यमानमेतदक्षरं नमधन भविठु मर्हति; नापि जीव. ’ एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि सूर्याचन्द्रमसो विधृतौ तिष्ठत (५.८.९) इसारभ्य प्रथा सनः सर्वांधारत्वश्रुतेः । सुनार्थ ‘एतद्वै तदक्षर गार्गि (५.८.८) इति निर्दिष्टमक्षरं परम्प मा, अमरान्तधृत अवर वायुमान, काशः, अभ्वरान्त.

-अम्रपारभूतम् अम्बरकारणमिति यावत् ; कारणापत्तिरवाह कार्यस्यान्त | साम्रान्त

भयाकृत प्रधानम् तस्य भृते: धारणात् । अव्याकृतस्यापि धृतैरशर परमा मेवेन्यर्थ ॥

अक्षराधि १३३ ]

४७६

आधकरणारा पळा

सू – १० सा च प्रशासनात् (१.३.१०) सा च अभ्वरान्तधृति

‘एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि सूर्याच द्रमसो’ (वृ. ५.८.९) इति प्रशासनात श्रूयते । प्रशासनम् – प्रवृष्ट शासनम् अप्रतिहताशा | नवाप्रतिहताशया वृ स्नस्य चिदचिदात्मवस्य जगता धृतिजीवे —

उपपद्यते : भनो नजीवः ||

सू–११ अन्यभावव्यावृत्तेश्च (१.३.११]

अन्यभाव -अन्यत्वम् अस्थाक्षरस्य परमपुरुपादन्य व व्यावर्तयति याक्यशेष ‘अदृष्ट द्रष्ट’ इलादिना सर्वे

रदृष्टमनदक्षर सर्वस्य द्रष्ट्रिन्यादिप्रषानजीवासम्भावनीयार्थप्रतिपादनात् || इति वेदान्तदीप

अथ अधिकरणसारावळी

प्रख्याता काशपूर्वस्वविष्टतिवहनादरार प्रधान

तस्याप्याकाशतोस्तो घृतनिसिहजगत् क्षेत्रितत्व तुतत्स्यात्

मैव द्रष्त्वपूर्णैरनितर नियतैरशासनायत्तधृत्या किञ्च द्वन्तरस्य व्युदसन मिह तनुल्यत्तद्रष्टुपोहः ।

॥ इति अक्षराधिकरणं समाप्तम् ॥

i

THE F

अथ ईक्षतिकर्माधिकरणम् श्रीभाष्यम् +

I

सू- १२ ईक्षतिकर्म व्यपदेशात्सः (१.३.१२)

J

"

३१

4

"

आथर्वणिका सत्यकामप्रश्नेऽधीयते’ य पुनरेतं त्रिमात्रेणोमित्यनेनैवाक्षरेण पर पुरुषमभिध्यायीत स तेजसि सूर्य सम्पन्नः । यथा पादोदरस्त्वचा विनिर्मुच्यते एव ह वै स पाप्मना विनिर्मुक्तरससामभिरन्नीयते ब्रह्मलोकं स एतस्मा जीवधनात्परात्परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते (प्रश्न. ५. ५) इति । अत्र ध्यायतीक्षतिशब्दावेविषयौं ध्यानफलत्यादीक्षणस्य ‘यथा ऋतुरस्मिँलोके पुरुष: ’ [छां३.१४.१) इति न्यायेन ध्यानविषयस्यैव प्राप्यत्वात् 9

6

परं पुरुषम् ’ (प्रश्न. ५.१) इत्युभयत्र कर्मभूतस्य र्थस्य प्रत्यभिज्ञानाञ्च ॥ तत्र संशय्यते- किमिह ’ परं पुरुषम् ’ इति: निर्दिष्टो जीवसमप्रिरूपोऽण्डाघिपतिश्च

अथ ईक्षतिकर्माधिकरणम् J{ 11

11

-ATI 1/

श्रुतप्रकाशिका

1

·

?

सू- १२ ईक्षतिकर्म व्यपदेशात्सः (१.३.१२) अन स इत्युत्तिरपिदि सर्वाधिकरणेषु साध्यप्रतिज्ञानुवृत्यर्था । यथा मेथमपदे भेदव्यपदेशाच्चान्य इत्यन्य शब्दोति: | यथा च द्वितीय ‘अतएव च सब्रह्म’ इति ब्रह शब्दत्ति यथा चतुर्थे वदतीति चेन्न प्राज्ञोहि प्रक

रणात्’ इति प्राशशब्दोक्तिश्च | तद्वत् पूर्वे’ अदृष्ट द्रष्टृ’ इति परमानो द्रष्टृत्वमुक्तम् तहक्षतिषर्म वैनोतो न पर मात्मेति शङ्कया सङ्गतिः । यद्वा पूर्वाधिकरणे अर्थविरोधनकार शब्दसरस तथाऽन्तरिक्षशब्दस नए •तरेण निर्वाहस्सुवच इति शङ्कया सङ्गति | यद्वा आकाशशब्दस्य अभ्यगन्तपर ववत् ब्रह्मशेषशब्दस्य नान्यथा निर्वा

होऽस्तीति शङ्कया सङ्गति । ‘ससामभिरनीयते । एतत्सामगायन्नास्त ’ इतिवत् सामगानरत्यर्थ । सान्त्वयादियुक्ते राति वाहिकेतइत्यर्थः । वायव्यवसाव्या pice "

यद्व॥

कृत्वा एकविषयतया सिद्धान्त उत्त । तदनुपपनमित्यभिप्रायेणाह-~अन्न ध्यायतीति । यथोपासनपलासिन्यायात् ध्यायति कमैक्षतिकर्म । एकत्र पर पुरुष अन्यत्र ‘परात्पर पुरुषम् ’ इति च अता नविपर्ययमित्यवाह-परपुरु J

1

पमिति | यत्र पचम्यन्त पद नास्ति तत्राप्यर्थ सामर्थ्यात्तत्प्राप्नोतीति भावः ॥ तदप्यंननायुक्त मिति यादवप्रकाशीयेतु जीयोहि ध्यातव्यः तस्मात्पर ईशितव्यस्तु मुत जीव इति पति दर्शितम् अभिध्यातव्याजीयात् परी मुक्त जीवइन्यु बद्धजीवी ध्यातव्य इस एात् बढा रुजवण्यामा यमाह - उप्रेति । कि प्राप्तिरित्यनुपपद्मम् । तस्माध्यायतीक्षन्योभयोगपूर्वपद तु दुखम् "

यतीक्षतिम चतुर्मुः ! उन परमात्मा तदर्थं शान्त नाजरत्यादयः कि मुख्या. १ उताख्याः

जन

शब्देन चतुर्मुराव्यतिरिक्तस्य ग्रहणं उत तस्यापि ग्रहणमिति 1महालवश अनुरस्थानपर

उतरव्योमर,

किमीक्षांतक मेविषये घास्ये ‘यत्तस्पयो पेदयन्ते’ इति वैष्णव पद प्रत्यभिशाप्यतेनेति या प्रशानासम्म.

ईश्नतिकर्माधि- १३४ ]

ईश्चतिकर्माधिकरणे पूर्वपक्ष. सिदाननपत्रम

४८

श्रीभाप्यम्

चतुर्मुसः, उत सर्वेश्वरः पुरुषोत्तमः इति । किं युक्तम् ममष्टिक्षेत्र इति । पुतः? ‘सयोहवै तद्द्भगवन्मनुष्येषु प्रायणान्तमोङ्कारमभिध्यायीत पतमं चाव सतेन लोकं जयति’ (प्रश्न. ५.

१) इति प्रक्रम्यैकमात्रं प्रणवमुपासीनस्य मनुष्यलोकप्राप्तिमभिधाय द्विमानमुपासीनस्य

अन्तरिक्षलोकप्राप्तिमभिधाय त्रिमात्रमुपासीनस्य प्राप्यतयाऽमिधीयमानो ब्रह्मलोकोऽन्तरि

क्षात्परो जीवसमष्टिरूपस्य चतुर्मुसस्य लोक इति विज्ञायते तद्गतेन चेक्ष्यमाणस्तल्लोका धिपतिधनुर्मुस एव । ‘एतस्माजीयघनात्परात्परम् ’ (प्रश्न. ५-१) इति च देहेन्द्रियादिभ्यः परादेहेन्द्रियादि मिस्सह घनीभूताजीयध्यष्टिपुस्पाइहलोपवासिरसमरस्य चतुर्मु खस्य परत्वेनोपपद्यते । अतोऽत्र निर्दिश्यमानः परः पुरुपरसमष्टिपुरुषश्चतुर्मुस एव । एवं ·

चतुर्मुसत्वे निश्चिते अजरत्वादयो यथाकथचिनेतव्याः ||

इति प्राप्ते प्रचदमहे–‘ईक्षतिफर्मव्यपदेशात्सः ‘ईक्षतिषर्म सः परमात्मा | कृतः ?

व्यपदेशात् व्यपदिश्यते ही क्षतिकर्म परमात्मत्वेन । तथाहि ईक्षतिकर्मविषयतयोदाहृतेलोके

तमोङ्कारेणैवायननान्येति विद्वान् यत्तच्छान्त मजरममृतमभयं परं च ’ (प्रश्न.५.७) इति । परं शान्तमजरममृतमभयमितिहि परमात्मन पर्वतद्रूपम्’एतदमृतमेतद्भयमेतद्रा (छां ४.१५ १) इत्येवमादिश्रुतिभ्यः । ‘एतस्माज्जीवघनात्परात्परम् ’ (प्रश्न. ५.५) इति च परमा ,

त्मनएच व्यपदेशः ; न चतुर्मुसस्य तस्यापि जीवधनशब्द गृहीतत्वात | यस्यहि धर्म निमित्तं

देहित्वं स जीवघनइत्युच्यते; चतुर्मुखस्यापि तच्छ्रयते ’ यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्नम् (श्व श्रुतप्रकाशिका

बात् ब्रह्मले।कशब्दस्य चतुर्मुसोकपरव्य यदाच जीवघनशब्देन चतुर्मुसस्याग्रहण तथा शान्त वादीनाम् मुख्य बाध्यायती क्षतिकर्मचतुर्मुस्यात् । यदा वैष्णयपदप्रत्यकिशानेन ब्रहालाकशब्द परमव्योमवाची, यटा च जीवघनशब्देन तुर्मुस स्थापि ग्रहण तदान शान्तत्वाजर वादीना मुख्यत्वाद्धयायतीक्षतिषर्मपरमा मेति सिद्धान्त | चतुर्मुखस्येति । भूभ्यन्त

रिक्षत्रमप्राप्तश्चतुर्मुखलेलकइत्यर्थ. । ततःकिमित्यत्राह - सद्गतेन चेति ।’ जीवघनात् परात्परम्’ इति निर्देश, क्थमुप

इत्याह - एतस्मादिति। जीवघनपरशब्दयोस्सामानाधिकरण्येनोपपद्यत इत्यर्थ । ब्रह्मणस्समष्टिपुरुषव्य देवतिये.

ग्मायापेक्षया अजरत्यादयो यथाकथचिन्नेतन्याइति । चिरकाल स्थायित्वाभिप्रायेण या चतुर्मुसस्मैव परिशुद्धावस्थ स्वरूपपरत्वेन वा निर्वाह इतिभावः । अतएवोक्रमे ’ परचापरं च ’ इति निर्देशश्च कृतनिर्वाहः ॥ ●

सिद्धान्ते परमात्मन एवैतद्रूपमिति । एतद्रूप नपुसकान्तशब्द निर्दिष्ट स्वरूपम् । चतुमुखपर वैहि पुलिङ्गा

न्तता स्यात् । यद्वा एतद्रूपम् एतद्वाक्यप्रतिपादित रूपम् । एवमर्थद्वयेऽप्यनुगुण श्रुत्य तस्वावयमाह - एतदमृतमिति । अनेन सइति सौत्रपदस्य प्रयोजन दर्शित भवति अधिकारादेव साध्यप्रतिशा सिद्धेस्तस्य प्रयाजनहि वक्तव्यम् ‘शान्त

मजरममृतमभयम्’ इति व्यपदेशस्य कथ परमात्मसाधक त्वमित्यपेक्षाया श्रुत्यन्तरेषु परमान ताक येन प्रसिद्ध रिति वक्तव्यम् | अनस्तथात्वेन श्रुत्यन्तरप्रसिद्धिधातन स इति पदस्य प्रयोजनमिति । व्यपदेशशब्दविवक्षित हे वन्तर

माह-एतस्मादिति । कथ चतुर्मुसस्यैतस्यपदशासभव इत्याह - तस्यापीति कथ तस्य जीवधन शब्द गृहीत व मित्य

श्राह–यस्पहीति । कर्मक्केतदेह दर्शयति चतुर्मुसस्यापीति । सशरीयादव चतुर्मुग्न मितिभाव ॥ 61

विषयवाक्यार्थानेर्णयपूर्वकं सिद्धान्त स्थापनम्

४८३

[ ईक्षतिकर्माधि -१३-४

श्रीभाष्यम्

६.१८] इत्यादौ । यत्पुनरुक्तमन्तरिक्षलोकस्योपरि निर्दिश्यमानो ब्रह्मलोक्श्चतुर्मुखलोव इति

प्रतीयते, अतस्तत्रस्थश्चतुर्मुख इति तदयुक्तम् । ‘यत्तच्छान्तमजरमगृतमभयम्’ (प्र.

५.७) इत्यादिनेक्षतिकर्मणः परमात्मत्वे निश्चितेसति ईक्षितुः स्थानतया निर्दिष्टो ब्रह्मलोको न क्षयिष्णुश्चतुर्मुखलोको भवितुमर्हति । किञ्च ‘यथा पादोदरस्त्वचा विनिर्मुच्यते एवं ह वै स पाप्मना विनिर्मुक्तस्ससामभिरुन्नीयते ब्रह्मलोकम् ’ (५.२) इति सर्वपापविनिर्मुक्तस्य प्राप्यतयोच्यमानं न चतुर्मुखस्थानम् । अत एव चोदाहरणलोके इममेव ब्रह्मलोकमधिकृत्य

श्रूयते यत्तत्कवयो वेदयन्ते’ [सुवाल ६ ख] इति । कवयः सूरयः | सूरिभिर्डश्यं च वै (

ष्णवं पदमेव ‘तद्विष्णोः परमं पदयूँ सदा पश्यन्ति सूरयः’ (प्रश्न. ५.२) इत्येवमादिभ्य ।

नचान्तरिक्षात्परश्चतुर्मुखलोकः मध्ये स्वर्गलोकाटीनां बहूनां सद्भावात् । अत. ‘एतद्वै सत्य काम परं चापरं ब्रह्म यदोंकारस्तस्माद्विद्वानेतेनैवायने नै कतरमन्वेति’ (सुवाल. ६.] इति

प्रतिवचने यदपरं कार्य ब्रह्म निर्दिष्टं तदैहिकामुष्मिकत्वेन द्विधा विभज्यैकमात्र प्रणवमुपा प्रकाशिका

ननु कथ ’ योब्रह्माणम् ’ इति श्रुत्या चतुर्मुसदेहस्यकर्मनिमित्त वादगमः मात्र कर्मबन्ध भूयते । उच्यते कारणवाक्येषु ‘ब्रह्म वा इदमेक एवाग्र आसीत् ’ इत्यारम्य ‘यान्यन्यानि देवक्षत्राणी इन्द्रो चरणस्सोमो रुद्रः ८

पर्जन्यो यमो मृत्युरीशान : ’ इति सृज्यतया श्रुतानामि द्रवरुण सोमपमादीना कर्मवश्य वमवतिष्ठते, एवमेव चतुर्मुस स्याप्यपवादश्रुत्य भावात्सृज्यत्वेन स्वतः प्रप्ताकर्मवश्यन्ववष्टित इति आदिशब्देन ’ योवै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै , इति पादोऽपि विवक्षितः । तेनोपदेशसापेक्षज्ञानप्रसस्तथा समुचित्शानव स्वतःप्राप्त इन्द्रविरोचनादीनामुपदेशासांपेक्ष

तयाहि सङ्कुचितानत्वावगमः | भगवतस्सान्दीपनि प्रमृतिगुरूपदेशसापेक्ष व लीलत्यवचनैरपोत वान ज्ञानसाचसाधक इन्द्रविरोचनादीनामिव चतुर्मुखस्याप्यपवादरहितमुपदेशसापेक्ष वं सङ्कुचितज्ञान वसाधकमिति रेनापि सोचकर्मसब घ सिद्धिः । एव सृज्यत्वादुपदेशसापेशज्ञानप्रसरत्याच्च कर्मवश्यत्वच्चतुर्मुसस्य जीवधनशब्द गृहीत त्वसिद्धिः ||

यत्पुनरित्यनूदित पूर्वपक्षहेतु परिहरति तद्युत्तमिति । परमात्मलोकत्वे हेतुत्रयमाह - यत्तदित्यादिना । कय

यस्सूरयइति । कवयः क्लान्तदर्शिनः अकर्मवश्य वाद सङ्खुचितशानाः । सूरयश्च ज्ञानाधिकाः प्रसिद्धाः अतोऽर्थवशास् रिप्रत्यभिज्ञानमित्यर्थः । ततः किमित्यत्राह - सूरिभिरिति । एवमादिभ्यइति । आदिशब्देन ’ तद्विप्रासा विपन्ययः

3

6

यत्र ऋपयः प्रथमजा येपुराणाः ’ ’ यत्र पूर्वे साध्यास्सन्ति देवाः’ इत्यादिवाक्यानि विवक्षितानि, अजरावा

दिमिर्निश्चितपरमात्मभावस्य स्थानव्यात, सर्वकर्मविनिर्मुक्तस्य प्राप्यस्थानत्वात् सूरिभिद्देश्ययप्रत्यभ्शिानाच नचतुर्मुस

लोक इत्यर्थः । लोकक्रमप्रत्यभिज्ञान भङ्गस्यास्वरसत्वमाशङ्कयाह - नचेति । स्वारस्य नुहयार्थः ॥

ननु नास्माकं व्यवहितत्वादस्वारस्य अन्तरिक्षशब्दस्य झोकादचीनलमा प्रदर्शनार्थत्वात् । ब्रह्मलोक

प्राकृतलोकद्वय साइचयत् प्राकृतलोक एवं स्यादित्य वाह-अत एतद्वैसत्यकामेति । अतः उदाहृतवाक्यस्वारस्यानुगु यत् ’ परं घापरं च ब्रह्म योङ्कारः १ इति सामानाधिकरण्य वाच्यवाचक भावनिक घन ओद्वारघाग्य परापररूपं मझेति या परापररूपब्रह्मवाचकावार्थः अनन्तर एतेन एक्सरमिति पदाभ्यामोदारस्य ब्रहाणध निर्देशात् ।

अपनेन उशयभूतेन एकतर कार्यकारणझणीर-यतरत् यदपरं फार्क प्रोति । चाकस्यापरवाशब्दयाम्यत्यमेव

ईवकर्माधि- १३-४ ]

पूर्वोत्तराधिकरणसतिनिरूपणम्

४८३

श्रीभाष्यम्

सीनानामैहिकं मनुष्यलोकावाप्तिम्पं फलमभिधाय द्विमात्रमुपासीनानामामुष्मिकमन्तरिक्षश दोपलक्षितं फलंचामिधाय त्रिमात्रेण परब्रह्मचाचिना प्रणवेन परं पुरुष ध्यायतां परमेय ग्रह्म प्राप्यतयोपदिशतीति सर्वे समझसम् । अत ईक्षतिक्मे परमात्मा ॥ इति ईक्षतिकर्माधिकरणम्

श्रुतप्रकाशिका

युन ननु परब्रह्मलोक त्रव ‘‘कार्य वादार ‘कार्यात्यये ’ ‘परजैमिनि ’ इति तस्य कार्योक्त्वव्यपदेशात् तत:वृ यगर परब्रह्मव्यपदेशाचति दर्शित कार्यब्रहाश-देन ऐहिकामुध्मिक्त्वेन द्विधा विभज्येति । उपरि पृथ्वपल वेन कीर्त नाविभागाऽभिप्रेत इत्यर्थ परापरशब्दयोः कारणकार्यपरत्वात् कार्यलोक्य प्राकृत व सिद्धमिति कारण ब्रह्मलोकस्याप्राकृ तत्त्रमा वादेव सिद्धम् । अत प्रवृाताप्राकृतरूपेण प्राप्योक विभाग प्राकृतेप्यैहिक |मुष्मिक रूपेण विभागश्च श्रुत्य प्रेत उपरि पृथक्वेन कीर्तनाविशेषात् । अत ऐहिकामुष्मिक बिमाकोत्ति, प्राकृताप्राकृतविभागस्य प्रदर्शनार्थत्व माह - आमुष्मिकमिति । चतुर्मुसोक्स्याप्यन्तरिक्षश दोपलक्ष्य के रुद्राहक्मामुफिक वर्मास्त चतुर्मुखोकव्यतिरितो

पण सग्राहकाकारो नास्तीति वैषम्यमभिप्रेतम् । अन्तरिक्षशब्दोपलक्षितमिति उपलक्षणतया व्यवधानपरिहार. स्तुल्य’, सम्राहक्लाभोह्यधिक इतिभाव | पर पुरुष ध्यायतामिति

’ पर पुरुषमभिध्यायीत ’ इतिवाक्य स्मारित

तेन चतुर्मुखलोकप्राप्तेस्तत्त्रतुन्यायविरोधस्सूचित । परमेव ब्रह्मेति । चतुर्मुखलोयस्य प्राप्यत्व ’ परात्पर पुरिशयपुरु

पर्माक्षते’ इति पलवचनस्थ पुरुषशब्दविरोष एवकाराम्प्रित । एव कार्यब्रह्मान्तर्गतस्य चतुर्मुसले वस्य तत पृथ्करण परब्रह्मशब्दाविषयस्य तस्य परमात्मप्रातु प्राप्यत्वाश्रयण तत्ऋतुन्यायविरोध फलञ्चनविरोधश्चयनेक युत्तिमि प्राकृतलो

कद्वयसाहचर्ये निरस्त आदावेव ’ परचापरं च ’ इति प्राप्यविभागस्यामिहितत्वात् प्राकृत साहचर्ययुक्ति रुपत्रमो मूलि ताच युक्त भवति । सर्वसमञ्जसमिति । परपक्षस्थानुपपत्तयरस्वपक्षे न सन्ति, उपलक्षणत्या व्यवधानपरिहाररसमानः (

‘अजरमभम् '

‘परात्परं पुरिशय पुरुषम

9

‘यथा पाढोदरस्त्वचा विनिर्मुक्त ‘यत्तत्कवयो देयन्ते ' }

इत्यादीनि च वाक्यानि स्वरसानीति वैषम्यमित्यर्थ, अधिकरणार्यमुपसहरति अतइति इति ईक्षतिकर्माधिकरणम् गूढार्थसङ्ग्रह

अथ ईक्षतिकर्माधिकरणम्

ईक्षतिकर्म व्यपदेशात्स ’ अत्र ‘स’ इति निर्देशेन बहवोऽथरसूच्यन्ते । ध्वायतीक्ष तक्मविषय मेषस्य पुरुषस्य श्रूयत इत्युभयोरमेद इति, सङ्गतिराप सूचिना भवति । द्युभ्वाद्यायतनम् ’ इति पादोपक्रम धारकत्वरूप माघारव यदुक्त तपूर्वाधिकरणे प्रशानाधीनमेवति निर्णीतम् । एतेन प्रशासिता धारकश्च एक एवे युक्त भवति शासिता

नियामकश्चेत्यादयः पर्यायशब्दा । अन्तर्याम्यघेवरण एव शरीरिशरीरभावनिर्देशपूर्वक शरीरान्तर्वशिमः नियामकत्व

ध्यानेक्षणयोः तच्यविषयक्त्वं, सूत्रे ‘स’ इत्यस्य तात्पर्यम् [ ईक्षतिकर्माधि- १ ३४

४८४

गूढार्थसङ्ग्रहः प्रतिपादितम् । अक्षराधिकरणऽपि ओतप्रोतभावेन पदार्थानाममुत्तया अविभागस्य ततरिसद्धत्या शरीरशरीरिभावो दृटी कृतो भवति ॥

अत्र पुरुषशब्दस्य ’ पुरिशयम्’ इति विग्रहप्रदर्शनेन सर्वशरीयर्थकतया सर्वनियामक्त्वरूप प्रशासितृ व प्रति पाद्यने । इदं च जीवे न संभवतीति पूर्वाधिकरण निरूपितम् | हिरण्यगर्भेतरजीवाना तदसमवेऽपि हिरण्यगर्भस्य जीव

समष्टिभूतस्य व्यटिसृष्टिकर्तृत्वस्य सिद्धान्तसिद्धतया एवात्र विवक्षित इति पूर्वपक्षः । अयमर्थः ‘समष्टिक्षेत्रशः’ इत्यादि भाष्यसूतया सूच्यते । एतेन ‘स’ इत्यनेन अधिकरणद्वयनिर्णीतः परमात्मैवत्युत्त भवति । एवं स इति निर्देशन निर्वि शेषस्यात्र विवक्षा नास्ति, चतुर्मुखलोके निर्विशेषपरब्रह्मध्यानस्य तरतमभावापन्नमेव पलम् | अपरब्रह्ममातिरेव ब्रह्मप्राप्ति "

विवक्षिता | ध्यानं अतत्वापरब्रह्मविषयक ईक्षगंतु तत्वपरब्रह्मविषयम् ।

तत्र विचारेणैव निर्विशेषपरब्रह्मविद्यया ईक्षणेन

पुरुषमीक्षत इति फलानेर्देश: ब्रह्मलोक प्राप्तस्य क्रममुक्तिरेव विवक्षिता इति परेषां प्रक्रिया ||

नायमर्थः श्रुतिसूत्रयोः विवक्षितः ‘स’ इति पुलिङ्गनिर्देशन ‘परात्पर पुरिशयम्’ इति वाक्ये पुतिवि शेषणविशेष्यशब्दैः निर्दिष्टं विवक्षितम् । तत्रच ध्यानवाक्योत वैल्क्षण्या पेक्षया ईक्षतिवावयवैलक्षण्यं वर्तते । तेन च सामान्यतः

अर्थः ध्याने, अर्थवैशद्यमक्षणे स्फुटम् । तेनानन्तःवस्य सर्वविद्याऽनुयायित्वेन सर्वशरीर वरूपतया सामान्येन सर्वेषा मुपासनाविषयत्वं सभवति ।

उपासनाविषयातिरिक्तविषयानुभवएव नास्तीति सूचनेन

यथाक्रतुन्याय परसम्मतार्थो न

विवक्षित इति सिद्धयति । यथाऋतु-यायार्थश्च सर्वत्र प्रसिद्धयधिकरण सूत्रकारैरेव निर्धारित इति पूर्वमेवोत्तम् ।

।

एवमीश्चणकर्मणि परात्पर वस्य पुरिशयत्वस्य च प्रतिपादनेन ‘सर्वासु पूर्षु पुरिशयः इति वृहदारण्यक श्रुत्यनुसारेण अत्रापि सर्वशरीरिण एवेक्षण औपनिषद पुषस्यैवेदमक्षिणम् अत्र सर्वेऽर्थाः विशेषणतया प्रविष्टाः । अत्र निर्विशेषस्य विशेषणद्वयप्रतिपाद्यधर्माविषयवस्य ईक्षणन भविमर्हति । एतेन पूर्व वं नास्तीति शङ्काऽपि प्रत्युक्ता | ब्रह्मलोकं प्राप्ताना मेतादृशावेशेषणस्यार्थसिद्ध वासम्भवात् । ‘यथा पादोदरस्त्वचा विनिर्मुच्यते- ससामभिरुन्नीयते ब्रह्मलोकम्’ इतिश्रुति क्रमः | अन पापावेमोकानन्तरं ब्रह्मलोकप्राप्तिः श्रूयते । द्विमात्रेणोपासक्स्य पुनरावृत्तिः पूर्वमुक्का तेनैव त्रिमात्रेणोपास

कस्यापुनराइत्ति:सिद्धा । एतेनापुनरावृत्तिलकोपासनकर्मभूतः ईक्षणकर्मभूतस्सएवेति प्रतिदनं सिद्धम् || 6

अश्वइच रोमाणि विधूय पायें - ब्रह्मलोकमभिसंभवानीति ’ छान्दोग्ये अपुनरावृत्तिश्रुतेः पूर्व परिता | तत्र पाप "

विनिमोक: ब्रह्मलोकप्राप्तिश्चेत्युमय प्रतिपादितम् । तत्र ‘अकृतम् " इति विशेषणेन ब्रह्मलोकस्य नित्यत्व सिद्धम् । तेन

ससाममिरुनीयते ब्रह्मलोकम् ’ इत्यत्र प्रकृतिमन्डलादूर्ध्वं ब्रह्मलोक एव विवक्षितः, नमुनस्सत्यलोक इति सिद्धयति । उपक्रमे ‘प्रायणान्तमोकारकामेध्यायीत क्तमं वाव सतेन लॉक जयति इति प्रश्नः । ’ ऋम्भिरतं यजुरन्तरिक्षं सक्षा मामः यत्त कवयो वेदयन्ते तमोङ्कारेणायतनेनान्वेति विद्वान् -परचेति’ इत्युपसंहारे ऋग्मिरेतं यजुर्मिरन्तरिक्षम्

इत्यत्र काशिन्द उपात्तः । ‘ससामभिः ’ इत्यत्र लेकवाचिशब्दो नोपात्तः तत्रचंदमैव बीजम् । ‘हाम् इत्यत्र ब्रह्मसबन्धिलोक्य पूर्वमभिधानेन तद्विषयक ब्रह्मानधरणे ब्रह्मलोकोऽपि निर्धारितो भवति ‘अलोकम्’ इत्यत्र चतुर्मुसको नविवक्षितः । ब्रह्मशब्दस्य तत्रामुख्यत्वात् परब्रह्मणः लोके प्राप्तिः न भवतीति न भ्रमितव्यम् । तल्लोत दनुभवितृपुत्राणां सच्चात् इत्यभिप्रायेण ‘यसत्त्वयो वेदयन्ते इत्युक्तम् अत्र ‘वेषांतत्परमं स्थानं य पश्यन्ति सूरयः इति वचनोरउंहिता ‘तम पद सदा पश्यन्ति सूरयः

इति श्रुतिर्मूलमिति प्राकू (१.१.१.सू, ४.पु.) वचम्।

14 परम्परा ‘तमोकरिणायतने नान्येति विद्वान्’ इत्यत्रोङ्कारस्य परसम्मतरीत्या बालप्रतिसाधनस्य

ईशार्माधि- १३३ ] श्रुती पर ब्रह्मसावेशयमेव | फलदायां साः गानश्रवणमप्येतदुत्तम्भकम्

४८५

गूढार्थसङ्ग्रह

विनश्चितम् । तथा वाक्यस्यात्र विरहात् ‘तमोकारेणायतनेनान्वेति विद्वान् ‘इलेकमेव वावयम | इद च ब्रह्मलो साघवेन पूर्व नापात्तम् ‘सएतस्मात् ’ इत्येव वाक्यसत्वात् । ‘त्रिमात्रण’ इत्यादौ परपुरषामिध्याने करणत्वेन पूर्वं निर्देश: त्रिमात्रेण परमपुरुशमिध्यान शैवेद फ्लम् | ‘एतेनायत्नेनैक्ग्वमन्वेति’ इत्युपत्रमे वर्तते, अथापेि ‘ ऋाग्म 3

रेनम् ’ इत्यत्र जनस्थाकथनेन सामसम्वन्धिवाक्यानन्तरमेव प्रणवस्यकथनात् ’ यत्त क्यया वेदयन्ते’ इत्यत्र यत्कर्म भूत तदेव ‘यत्तच्छान्तमजरमभय पर च इति निर्दिष्टम् अत्र परपुरुषनिर्देशन पर पुरुषमभिध्यायात’ इति ध्यानस्य इद पर्यमति सूक्ष्यत । एव तन करणत्वेन निर्दिष्टस्योङ्कारस्य उपयद्वारा प्राप्ती करणत्वमत्रोक्त भवति । इति मममुत्तेः

न कथचिदाकाश: ॥ ‘मान्त्रवार्णिकमेव च गीयते’ इति सूत्रे ’ सत्य ज्ञानम’ इति मन्त्रवर्णोदितब्रहाण ’ ३ स्माल्लोका प्रेय, एत. सामगायनास्त ’ इति वाक्ये गानकर्म व विश्चितमिति तात्पर्येण ’ गीयत इत्युतम् | तेनच पल्दशाभाविगान वर्तत 1

इति ब्रह्मप्राप्ते ससामभिदनीयते ब्रलोकम् ’ ‘ससामयित्त क्वयो वदयन्ते ’ ’ यत्तच्छान्तेमजरमभय परं चेति ' C

इत्युत्तरन सामभिरुन्नयन स्यात्यन्तानुरूप्य स्फुट निर्म-सराणाम् ॥ अनच निर्विशेषकथा नास्त्येव ‘स’ इति पुलिङ्गनिर्देशन ‘य. पुनरेत त्रिमात्रेणोमित्यनेन – अभिध्यायीत’इसी क्षतिक्रममिनध्यायतिकर्मण उपासन प्रणवस्य करण वमेव विवक्षितमिति एतत्फ्लनिरूपण परे ‘एतेनान्वेति विद्वान् इयु पसहारेऽßि तृतीयानिर्देश: । प्रतियचनोपक्रमे ’ सयद्येकमानम् ’ इत्यत्र द्वितीयानिर्देशः यद्यपि यते । त पूर्ववाक्य ‘एते ' १

नैवायतनेन ’ इति तृतीयानिर्देशन प्रणवस्य करण वप्रतिपादनेन करणभूतप्रणवस्य ध्यानमेव विवक्षितम् । ‘सयाहव

तन्मनुष्येषु प्रायणान्तमोङ्कारमाभैध्यायीत क्तमं याव सतनलोक जयति’ इति प्रश्नवाक्ये वर्मतया निर्देश, प्रणवस्य अथापि ‘एतद्वै सत्यका1 पर चापर च ब्रह्म यदोहार.’ इत्यत्रापि प्रणवब्रह्मणोरभेदो निर्दिश्यते । नैताव मात्रेण मेददृष्टिश्त्र विव क्षिता । अत्र ’ कामं वात्र सतेन लोक जयति ’ इति प्रश्नस्य ’ ससाममिर्तीयते ब्रह्मलोक्म्’ इति यत्पल प्रदर्शित तत् ।

ध्यानस्य परमपमेन । अन्यथा प्रश्नप्रतिवचन योग्नानुरूप्य स्वात्

।

i

परमफल वे निर्णीते अमेददृष्टिरूप वेन यत्रोपासन

त्रित्रश्चितमिति शङ्का नौदेति प्रणयकमुपासन कथमितिविचार प्रणयकर्मक्पारम्परविषयकोपासनस्य उभ्यार्ब्रह्मणो॰ ओ

द्वारा मेदनिर्देशनाच्याचकभावनिनन्घन ओङ्कारवाच्यपरम पल ब्रह्मत्यर्थ | कोशादिषु तच्छन्दवाच्यावतात्पर्येण समा

नाधिकरणनिर्देशा दृश्यते । अयमर्थः मञ्जूषाया नागेशेनाङ्गीकृत वाच्यवाचक्यो समानाधिकरणनिर्देशन प्रणबधा व्य’वेन पुरुषस्योपासने प्रणवस्याप्युपासनकर्मत्व सभवतीत्यनुपपत्तिर्नास्तीति सिद्धान्तित भवति । अत्श्व इय विद्या न निर्विशेषत्रिषायणी, अपितु सविशेषविषयिण्येवेति सूत्रकारसिद्धान्त ॥ अत्रोशसनाविधानेन अमेदोपासन विवक्षैितमिति परेषा प्रक्रिया | ‘परचापर च ब्रह्म योङ्कार.’ इतिवाक्य कोश वाक्यतुल्यमिनि पूर्वमश्रोत्तम् | निर्विशेषस्य शुद्धस्योपासनमिति पश्या प्रक्रिया उपनिष सु नैव विवक्षिता, ’ तत्वमसि’ अहन्नपास्मि’ इत्येतदेव महावाक्य प्रधानभूतम् । त अह ब्रह्मास्मि’ इति ‘तदात्मानमेवावैदह ब्रह्मास्मि’ इति वाक्यघटकम् ‘आ मानमेव लोकमुपासीत ’ इत्युपासिधातुर्तेते | तन पचानमुपासना मक्मेवेति स्फुटम् ।’ तत्त्वमसि (

{

इत्यत्र नवकृत्व, अभ्यासौ वर्तते अभ्यासच तात्पर्यलिङ्गान्तर्भूत, तेनैव जीवब्रह्मणोरैवय विवक्षितमिति परेषा प्रक्रिया । अयमेवाभ्यास ज्ञानावृत्तिात्पर्य इति ‘आवृत्तिरसकृदुपदेशात्’ इत्यत्रोत्तम् । मन्दाधिकार्यभिप्रायेण ज्ञानावृस्यमि

घानमिति तन्मतम् इदमेव विचित्रतरम् | उत्तराधिकारितात्पर्येण जीवब्रह्मणोरैक्य तम्मध्ये मन्दाघिकारितात्पर्येण वृध्यमि 1

घानमिति अतः आवृत्यामेघानेनैव सद्विद्या उपासनमेव विघातीति मुक्तम् । प्रतनावेद्याया शानोपासनवाचिश दद्व

४७६

सूत्रे’’ इति पृथक्पद मेवेति स्थापनम्

[ ईक्षतिकमाधि- १३-५

गूढार्थसंग्रह:

यप्रयोगेण उपासनं ज्ञानमेव विवक्षितमिति उपनिषतात्पर्य पूर्व साधितम् इन्युपासनं ऋममुक्तिफल मिति सिद्धान्तः न श्रुतिसूत्रानुगुणः ||

सूत्रे ‘ईक्षतिकर्मव्यपदेशात् ’ इत्यत्र यद्यपि ‘भेदव्यपदेशात् ’ इति सूत्रान्तर इवेक्षतिकर्मण एव व्यपदेशः इत्यर्थरस्वरसतः प्रतीयते । ‘परमेव ब्रह्म इहाभिध्यातव्यमुपदिश्यते । कस्मात् ईक्षतिकर्मव्यपदेशात्’ इत्यत्र (शं) भाष्यम् अथापि सूत्रघटकरदैरेव पञ्चसाध्यादेःप्रतीतौ ताद्वैहायाध्याहारोनुचितः । अतः ‘ईक्षतिकर्म ’ इत्यत्र सूत्रे ‘ईक्षतिकर्म ★

व्यपदेशात् ’ इत्यत्र समासानङ्गीकारः । ’ भेदव्यपदेशात् ’ इत्यादिवत्तु निर्देशेष्वपि समासानङ्गीकारो नैव घटते । तत्र सर्वत्रापि बाधक वर्तते समासानङ्गीकारे

‘भेदव्यपदेशात् ’ इति विभ्यासासिदेः ।

अत्र नतथा बाघषम् अत:

‘ईक्षतिकर्म’ इति पृथक्पद मेव, परमते ईक्षतिकर्म परमात्मा ईक्षतिकर्मव्यपदेशात् इत्युचरनपेक्षिता क्षत्किर्म परमात्मा व्यवदेशात् इत्येतायतैव तदर्थस्य सिद्धेः । यद्यपि ‘भेदव्यपदेशाच्चान्यः’ इत्यत्रान्यः भेदव्यपदेशादित्युक्तिः व्यथेति शङ्का स्यात् । तत्र ‘अन्य’ इत्युत्तया ’ विज्ञानं… अन्योऽन्तर आत्मा इत्यम श्रुतौ यद्यन्यत्व तत् ‘यआ ‘मनि तिष्ठन्ना मनोऽन्तरः’ इति श्रुतौ साध्यते, अतः शब्दद्वयमावश्यकम् । ‘परात्परं पुरिशयम्’ इत्येवमेव वाक्य. 9

मिति क्षतिपदेशो नात्र विवक्षितः ईक्षतिकर्मण: परमामध्ये ईक्षतिकर्मचव्यतिरिक्त बहुधर्मव्यपदेश एवात्र हेतः

विवक्षितः॥ ‘स’ इति सामान्यतो निर्देशनात्र पुरुषशब्दोनदेशन उपनिष मु प्राधान्येन तात्पर्यविपर्याभूतः ‘तंत्योद निषदं पुरुषम्’ इति श्रुत्या निर्धारितः सर्वान्तर्यामी पुरुषोऽत्र विवक्षितः । सएव परः पुरुष इति तच्छन्दैन सभ्यते । ● विज्ञानमानन्द ब्रह्म गतिर्दाः परायणम्’ इत्यत्र ब्रदाशन्दनिर्दिष्ट : औपनिषद पुरुषस्यैव ब्रदात्वं विद्या सामान्यपलदातू वं घ तत्र विवक्षितम् । तेन एतद्विद्यापलमपि अदृष्टद्वारक मिति सिद्धम् । एतेन ‘ससाममिः – प्रदानम्’ इत्यत्र -

शब्दः ’ यत्तद्धान्तमजरमभयं पर चेति’ इत्यत्र परशब्द मैकार्यकः । अत्र परशब्देन पूर्व श्रुतिवाक्ये पुरुषशन्दसहमा वेन पठित परशब्दार्थस्यैवविक्षितत्वेन तदर्थ. पुरुषशब्दार्थए । पुरुषशब्दपरशब्दयोः परमात्मन्येष मुख्यतया एकत्र

मुख्यार्थहणे करणामावेन पुरुषस्यैव ब्रदालीके प्रासिव्यपदेशादिति ता पर्येण उपायप्रभृतिपलदशापर्यन्यायपा व्यपदेशशब्दः प्रयुक्तः । अतः क्षतिकर्मणः उपनिषत्तात्पर्य विषयपरमात्मत्यमेव राय ओङ्कारवान्यायमपि भुलिउ प्रसि द्धमिति श्रुतिता निर्मात्मराणां स्फुटम् ||

बहुभवनतात्पर्येण शब्दहत्यपि न त्रियाशब्दनिर्देशाविति तदर्थसम्भवात् घाघान्यर्थम्यतोषपदम स्पतदात्वर्धक पोषकद्वतीयादिप्रयोज व्यायसिद्धम्। मिस ईक्षणादिव्यपदेशात् इतिनि देशेन स्वरूतिरिणामयात् ईधगमस्यपदेशो नादिति विशेषमाइति: I दर्शन,योगेणापि तथाऽर्थसिद्धेश्यम्भने शस्दनिर्देशः

हिमर्थेउ 1 ः इति यचस्पम् || ) इति क्षतिकर्माधिकरणम्

अथ वेदान्तसा:

सू - १२ ईक्षतिकर्म व्यपदेशात्सः (१.३.१२) (

यः पुनरेतं श्रिमात्रेगोमित्यनेनेवाक्षरेण पर पुरुषमममध्यायीत (प्रभ. ५.५ ) इत्यारभ्य

(

स एतस्माजीवधन।

परात्पर पुरिशय पुरुषमीशने (५.५) इयत्र ध्यायतिपूर्वकेक्षतिकर्म सः प्रशासिता परमात्मा इत्यर्थ, उत्तरत्र ‘तमां

कारणेवायनेनान्वेति विद्वात् यत्तच्छन्तमजरममृतमभय पर न (५.७) इति परमपुरुषासाघारणाघव्यपदेशात् ‘यत्त

कत्रयो वेदयन्ते ’ (५.७) इति तदीयस्थानस्य सूरिभिदृश्यत्वन्यपदेशाच्च || इति वेदान्तसारः

अथ वेदान्तदीपः

सु -१२ ईक्षतिकर्म व्यपदेशात्सः (१.३.१२)

आथर्वणिकाना सत्यकामप्रने ’ य. पुनस्त निमात्रेणोत्यनेनैवाक्षरेण पर पुरुषममिध्यायीत’ (प्रश्न. ५. ५) इत्या

रम्य ‘ससामभिरुन्नीपते ब्रह्मलोक सप्तस्माजीवधनात्परापर पुरिशय पुरुषमीक्षने’ इत्यत्र ध्यायतीक्षतिकर्मतया व्यप

दिष्ट: पर पुरुष: किं हिरण्यगर्भः ? उन परब्रह्मभूतः पुरुषात्तम इति सशय । हिरण्यनर्भ इति पूर्व पक्षः | पूर्वत्रैकमात्र

प्रणवमुपासीनस्य मनुष्योकप्राप्ति फ्लम् द्विमानमुपासीनस्यान्तरिक्षलोकप्रासिञ्च फ्लममिघाय, अनन्तर य पुनरेत नि मात्रेण ’ (५.५) इति निमान प्रणवमुपासीनस्य फ्लत्वेनोच्यमान ब्रह्मलोष स्थपुरुषक्षेणव मंभूत चतुर्मुख एवेति विज्ञायते । मनुष्यलोकान्तरिक्षलोकसाहचर्य इहालोकोऽपि क्षेत्रशोक इति निश्चयात् । सद्धान्तस्तु ‘परात्पर पुरिशय पुरुषमीक्षते १९५ (

५) इतीश्चतिकर्मतया निर्दिष्टपुरुषविषये श्लोके ‘तमोङ्कारेणैवायनेनान्वेति विद्वान् यत्तच्छान्तमजरम्मृतमभय परं च

(५.७) इति निरुपाधिकशान्तत्वामृतत्वादिव्यपदशा परमा मैत्रायमिति निश्चीयते । एव परमात्मत्वे निश्चिते ब्रह्मलोकश

ब्दश्च तत्स्थानमेवामिदघातीत्यवगम्यत | ताद्वैपयतयोदाहृत द लाके यत्त क्ययो वेदयन्ते ’ (५. ७) तद्विष्णोम्प 1

रम पद सदा पश्यन्ति सूरयः ’ (मुत्राल. ६.स) इत्येवमादिमि सूरिहिंश्यत्ववचन तदेय द्रदयति । सूत्रार्थस्तु-ई क्षति

कर्मसः परमात्मा ध्यायतीत्योरेक विषयत्वेन ध्यायतिकर्माऽपि सQवेत्यर्थः व्यपदेशात् ताद्वेषयतया शान्तमजरममृत 6

ममय पर च’ इति परमात्मधर्माणा व्यपदेशात् ॥

इति ईक्षतिकर्माधिकरणम् अथ अधिकरणसा रावळी

लक्षीभृतोऽयमेकः सलु पुरष इह ध्यायतेरीक्षतेश्च क्षेत्रज्ञस्सोऽयमण्डाधिप इतरपरत्स्वान्यजीवात्परोऽसौ ।

नो चेद्भौगादिभोगप्रकरण विह्नतिर्वोभवी तीत्ययुक्तं

तस्मिन्शान्तामृतत्यप्रभृतिपरगुणस्यात्यनूक्तयोरयोगात् ॥

दहराधिकरणोपक्रम:

४८८

[ देहराधि १३.५

नन्वत्रोङ्कारमात्रात्रयफलगणनारूढभूम्यन्तरिक्ष प्रत्यासत्या निवासस्सरसिजवसतेर्ब्रह्मलोकोऽस्तु मैवम् ।

पापोन्मुक्तेन लभ्यो ह्ययमिह कथितस्सूर्यसम्पत्तिपूर्व

सोढव्यो मध्यलोकैर्व्यवधिरिति समस्तत्समाधानमार्गः ॥

॥ इति ई क्षतिक र्माधिकरणं समाप्तम् ॥

अथ दहराधिकरणम् श्रीभाष्यम्

सू-१३ दहर उत्तरेभ्यः [१.३.१३] इमामनन्तिछान्दोगाः-’ अथ यदिदमस्मिन्ब्रह्मपुरे दहरं पुण्डरीकं वेश्म दहरोऽस्मि न्नन्तर आकाशस्तस्मिन्यदन्तस्तदन्वेष्टव्यं तद्वाव विजिशासितव्यम्’ (छां.८.१.१) इति । तत्र

सन्देहः किमसौ हृदयपुण्डरीकमध्यवर्ती दहराकानो महाभूतविशेषः, उत प्रत्यगात्मा अध परमात्मा इति । किं तावद्युक्तम् ? महाभूतविशेष प्रति । कुतः ? आकाशशब्दस्य भूताकाशे अथ दहराधिकरणम् श्रुतप्रकाशिका

सू =१३ दहर उत्तरेभ्यः [१.३.१३] पूर्वाधिकरण ‘परात्परं पुरिशयं पुरुषम् इयुत्तस्य परमात्मन्य साधितम् अत्र पुरिशयस्याकाशश दयाच्य J

7

स्यापरमात्मत्व निरस्यत इति सङ्गतिः । पूर्व ब्रह्मलोकशब्दस्य परमावस्थानपरत्वमुक्त तद्वदिहापि बालोव शब्दपुर

ब्दयोस्स्थानपरत्व स्यादिति शङ्कया सङ्गतिः । पूर्वमान्तरिक्षशब्दस्य प्रसिद्धान्तरिक्षपरत्व व्यायर्तितम् एवं दहरामाशश ब्दस्य प्रसिद्धाकाशादन्यपरत्वमुच्यत इति सङ्गतिः । तर्हि अक्षरमम्वरान्तधृतेः इत्यस्यानन्तर दहराधिकरण प्राप्त, उभयत्राकाशशब्दस्य वियवाक्येषुश्रुतत्वात् ‘ईक्षतिकर्म’ इत्यधिकरण दहराधिकरणानन्तर्यमहति तत्पन्तरिद शब्दशभू यते, नत्याकाशचन्द इतिचेन्न अक्षरेक्षतिक्माधिकरणयोराकाशान्तरिक्षशब्दवाच्यादर्थ न्तरस्य परमात्मत्यनिर्णन परपस अत्यतिशयात् दहराधिकरणे वाकाशशब्द वा यस्यैव परमात्मय विवक्षितमित्यस्य पूधिकरणद्वयानन्तरत्व युक्तम् | विष यादिक दर्शयति इदमित्यादिना । परम्निष्टया-तरप्रतीत्यनुपपत्तःपक्षान्तरद्वयेऽप्युवमानोपमेयमानुप सशयः । किं दहराका। भूताकाश: ? उन जीर: अथ परमा मेति सदर्थमन्मेष्टम्यान्तनदेशः किदहराकाशस्य परमा

1

मन्यविरोधी, उनन, ‘तस्मिन्यदन्त’ इति निर्देश कि दद्दराकाशस्य गुणजातविया उनार्थी-तरपर: एपआरम I

●

1

देहरााये १३५]

सूत्रार्थवर्णनम्

४८९

श्रीमाध्यम्

ब्रह्मणिच प्रसिद्धत्वेऽपि भूताफाशे प्रसिद्धिप्रकर्षात् ‘तस्मिन्यदन्तस्तदन्वेप्रव्यम् ’ (८.१.१) इत्यन्वेष्ट्रन्यान्तरस्याधारतया प्रतीतेश्च ॥

इत्येवमाप्तेऽभिधीयते -’ दहर उत्तरेभ्यः ‘दहराकाश परं ब्रह्म कुतः ? उत्तरेभ्यो वाक्यगतेभ्यो हेतुभ्यः एष आत्माऽपतपाप्मा विजरो विमृत्युर्विशोको विजिघत्सोऽ पिपासस्सत्यकामस्सत्यसङ्कल्पः ’ (छां.८.१.५) इति निरुपाधिकात्मत्वमपहत पाप्मत्वादिकं सत्यकामत्यं सत्यसङ्कल्पत्वं चेति दहराकाशे धूयमाणा गुणाः दहराकाशं परं ब्रह्मेति झाप यन्ति ।’ अथ य इहात्मानमनुविध प्रजन्त्येतांश्च सत्यान्कामांस्तेषां सर्वेषु लोकेषु काम चारो भवति’ (छां.८.१.६) इत्यादिना ‘यं कामं कामयते सोऽस्य सङ्घल्पादेव समुत्ति छति तेन सम्पन्नो महीयते’ [८.२.१०] इत्यन्तेन दहगकाशवेदिनस्सस्यसङ्घल्पत्वप्राप्ति

।

श्रोच्यमाना दहराकाशं परं ब्रह्मेत्यवगमयति । ’ याचान्या क्षयमाकाशस्तावानेपोऽन्तर्हृदय आकाश: ’ (छां. ८.१.३) इत्युपमानोपमेयभावश्च दहराकाशस्य भूताफाशत्वे नोपपद्यते ।

हृदयायच्छेदनिवन्धन उपमानोपमेयभाव इतिचेत् तथासनि हृदयावच्छिन्नस्य द्यावापृथि व्याटिसर्वाश्रयत्वं नोपपद्यते ॥

श्रुतप्रकाशिका

इति वाक्योचमपतमत्यादिक कि प्रजापतिवाक्योत जीवधर्म: ! उनन ? जीव धर्म वउपहत पाप्मत्वादिश्रुतिस्वारस मस्ति नेति विचारः | यदा ’ तस्मिन्यदन्त ’ इति निर्देशोऽर्थान्तरपर तदाऽन्येव्य गुणविषय यामाहा शस्य भूताकाशत्व स्यात्, ’ एप आत्मा’ इति वाक्योत्तगुणाष्टकस्य प्रजापतिवावयात जीवधर्म वे स्वासमस्त तदानों

‘एपआत्मा’ इति वाक्यस्य जीवविषयतया दहराकाशो जीवस्यादिति पूर्वपक्ष परपरिभाव | यदा तस्मिन्य •

6

दन्त. ’ इति गुणजातविषयोति तदाऽन्वेष्टव्यशब्दस्य गुणजातविषय वाद्दहराकाशो भूतामाशातिचि इति स्यात् यदा

‘एपआत्मा’ इति वाक्यस्य प्रजातियो जीवधर्मविषयत्वे स्वारस्य नास्ति, तदा स्वरसतो गुणाष्टक विशिष्टपरमा म

प्रतिपादकतया दहराकाश: परमात्मा स्यादिति राद्धान्ते फलफलिभावः । आकाशशब्दस्य कचि परमात्मपर व दृष्टमिति तद्द्व्यावृस्यर्थं प्रसिद्धिप्रकर्षादि॰युत्तम् । ‘एपआत्माऽपहतपाप्मा’ इत्यादिमिरस्यावाशस्य परमात्मगुणेषु श्रूयमाणषु सभुकथ प्रसिद्धिप्राचुर्यात् भूनावाशन प्रत्यवस्थानमित्याह - तस्मिन्यदन्तरिति । एतच्चोत्तरमाथस्यादित्या देना

व्यक्तीभविष्यति ||

सदान्तमाह एवप्राप्तइति । नहि परमात्मघमणामुत्तर वा धरत्वादिष मस्ति स्मात्तरतरत्व यावदद्वा.कम. J

c

ल्याइ-घाफ्यगतेभ्यति । उत्तरेभ्य इत्युक्ते चतुर्थ्यन्तत्वशङ्का माभूदिति पञ्चमीरफुटीकरणाय हेतुभ्य इन्दुसम ‘षष्ठी

हेतुप्रयोग ’ इति नियमःप्रयोजनतथा हेतुत्वविषक्षाय न सबंदा यथा ‘अल्पस्य हेतोर्बहुहातुमिच्छन् ’ इनि, उत्तर बाक्यगतहेतून्दर्शयति एपइत्यादिना । निरुपाधिकस्वामिति । जीवस्यापि व्यावर्तनक्षममा मत्वमित्यामप्रायेण निरुपाधि

*शब्दः देवादिकतिपयशरीरविशेषानवच्छिन्नत्व निरुपाधिकाम् | अपहृत्पा’म वादेवि निरुपाधिकत्वमभिप्रेतम, यद्वा

आकाशस्यापि स्वकार्यध्याप्तथा यौगिकआत्मशब्द उपपन्न इतिशङ्काथ्यावृध्ययों निस्पर्धिषशब्दः । यौगिक घाश्रयण चक्लिष्टम्

स्वतश्शरीरप्रतिसत्राधनियन्तृरूपन्यासरि ह्यात्मशब्दप्रयाग इतिभावः । अपहृतपाप्म वादिषमित्यादिश देनरुत्यकामन्या.

दिग्रहणे शक्येऽपि गुणानां विधिनिषेधरूपेण द्वेषिद्धयज्ञापनाय मत्यकाम वाटेः प्रथमव 62

देहराकाशेस्य परमात्मपरत्वे श्रुति

४९०

[दहराधि- २-३५

श्रीभाष्यम्

ननु च दहर काशस्य परमात्मत्वेऽपि वाह्याकाशोपमेयत्वं न सम्भवति ’ ज्यायान्

थिव्याज्यायनन्तरिक्षात्’ (छां. ३.१४.३) इत्यादौ सर्वस्माज्ज्यायस्त्वश्रवणात्-नैवम् दहरा काशस्य हृदयपुण्डरीकमध्यवर्तित्वप्राप्ताल्पत्वनिवृत्तिपरत्वादस्य वाक्यस्य; यथा अधिकज वेऽपि सवितरि ‘इपुवद्गच्छति सविता’ इति वचनं गतिमान्द्यनिवृत्तिपरम् । अथस्यात् 6

एप आत्माऽपहतपाप्मा ’ (छां.८.१.५) इत्यादिना दहराकाशो ननिर्दिश्यते’’ दहरोऽस्मि

घ्नन्तर आकाशस्तस्मिन्यदन्तस्तदन्वेष्टव्यम्’ (८.१.१) इति दहराकाशान्तर्वर्तिस्ततोऽग्य स्यान्वेष्टव्यत्वेन प्रकृतत्वादिह ’ एप आत्माऽपहतपाप्मा’ (८.१.५) इति तस्यैवान्वेष्टव्यस्य

निर्देष्टुं युक्तत्वात् ; स्यादे तदेवम्, यदि श्रुतिरेच दहराकाशं तदन्तर्वर्तिनं च नव्यभान्क्ष्यत् ; व्यभांक्षीत सा तथा हि ‘अथ यदिदमस्मिन्ब्रह्मपुरे दहरं पुण्डरीकं वेश्म दहरोऽस्मिन्नन्तर आकाशस्तस्मिन् यदन्तस्तदन्वेष्टव्यम् ’ (८.१.१) इति ब्रह्मपुरशब्देनोपास्यतया सन्निहित परब्रह्मणः पुरत्वेनोपासकशरीरं निर्दिश्य तन्मध्यवर्ति च तदवयवभृतं पुण्डरीकाकारमल्प परिमाणं हृदयं परस्य ब्रह्मणो वेश्मतयाऽभिधाय सर्वज्ञं सर्वशकिमाश्रितवात्सल्यैकजल धिमुपासकानुग्रहाय तस्मिन् वेश्मनि सन्निहितं सूक्ष्मतया ध्येयं दहराकाशशब्देन निर्दिश्य

तदन्तर्वर्तिचापहतपाप्मत्वस्वभावतो निरस्तनिखिलहेयत्व सत्यकामत्वादि श्रुतप्रकाशिका

नोपमेयमावो नसंघटत इत्यर्थः उपमानोपमेयभावस्य हृदयावच्छेदनिबन्धनत्वमाशङ्कय परिहरति हृदयेत्यादिना ।

अतएवेदमपि नाशङ्गनीयम् ‘रामरायणयोर्युद्धं रामरावणयोरिव ’ इतिबदुपमानशून्यताशापनपर वाक्यमिति । याव

च्छन्दानुपपत्तेः अंशभेदोत्तेश्च । न्यूनपरिमाणस्यैव अधिकपरिमाणस्यापि नमध्यमपरिमाणेन सघग्य युक्त मिति चोदयति ननुचेति । अन्यूनपरिमाणत्वमात्र साधर्म्यमिति परिहरति नैवमिति । अथस्यादिति । यद्यपि ‘यावानवा अयमा काशः’ इति मध्यगतवाक्यस्थाकाश एवं प्रथमतया निर्दिष्टत्वादासन्नत्वाच्च एपइति परामर्शनीयः,तत्रमें ‘तास्म न्यदन्तस्तदन्वेष्टव्यम्’ इत्यन्वेष्टव्यतया प्राधा-येनावगतत्वात् ‘आत्मावा अरे द्रष्टव्यः’ ‘सोऽन्वेष्टव्यः’ इत्या ६

दिष्वाग्मनोऽन्वेष्टव्यवनिश्चयादिहाप्यन्वेष्टव्यस्य तदन्तर्वरिन आत्मत्वावगम्मत् ‘एपआत्मा’ इति तदन्तर्वतिनोऽन्वे व्यस्यात्मनः परामर्शः, अत आत्माऽधिकरणतयाऽवगतत्वेन सद्व्यतिरिक्तत्वाद्युपपत्त्यनुरोधेन भूतावाशएव दहराषाश

इत्यर्थः । पूर्वपक्षेऽम्वेष्टव्यान्तरस्याघारतया प्रतीतेश्चत्यनेन वाक्येनाभिप्रेतोऽर्थ इहायस्यादित्यादिना षण्टं सो भवति । परिहरति स्यादेतदिवि महापुरशब्दार्थमाह –उपास्यतयेति । न केवल ब्राणस्सर्वव्यापि वा डरीरेण साधारण सम्बन्ध.

मात्रं अपितूपासनस्थानभूतहृदयाघार वात् संबन्धविशेषध विद्यते, ब्रह्मशब्द परस्मिन्मुख्यः अतो ब्रह्मपुरं शरीरमित्यर्थः .

अत्रेदमस्यर्थसिद्धं दहराकाशो जीवइति पूर्वपक्षस्य साधक्तया महापुरशब्दनिर्देश: परेरक :— सदयुष मिति । स्थ

उच्यते ब्रह्मणस्सर्वविकारसाधारणत्या, दसाधारणेन व्यपदेशस्य युक्तत्वात् जीवस्य भोगोषणरणतया सम्बन्धविशेषसद्भायाजी यशरीरमेव ब्रह्मपुरमिति साद्वैधेयपुराधिपो जीव इतिशतं, तद्युतम् मुख्यार्थस्य स्वतो प्रात्यात्परमाग्मन उगस्य.

स्वाय घरीशन्तरवस्थानस्य ’ निचाय्यत्वादेवम् इत्यय दर्शितततया संबन्धविशेष सद्भावास जीवानु स्थानादिति । अल्पपरिमाणमित्यनेन ‘दहरं पुण्डरीपम्’ इत्यत्र दहरदो व्याख्यातो मयति । सदस्य े

दहराधि- १-३५] ’ तदन्वेष्टव्यम्’ इत्यन तच्छन्देनोभयपरामर्श पाणिनिसूत्रानुगुण्यवर्णनम्

४९१

श्रीभाष्यम्

स्वाभाविकानवधिकातिशयकल्याणगुणजातं च ध्येयं ‘तदन्वेष्टव्यम् ’ [८.१.१] इत्युपढि श्यते । अत्र ‘तदन्वेष्टन्यम् ’ इति तच्छच्छेन दहराफाशम्, तदन्तर्घर्तिगुणजातं च परामृश्य तदुभयमन्चेष्टन्यमित्युपदिश्यने; ‘यदिदमस्मिन्नापुरे दहरं पुण्डरीकं वेश्म (८.१.१ ) इत्यन्ध तस्मिन्दहरपुण्डरीक वेश्मनि यो दहराकाशः, यथ तदन्तर्वर्तिगुणजातं तदुभयम न्वेष्टन्य मिति विधीयतइत्यर्थः । दहराफाशशब्दनिर्दिष्टस्य परब्रह्मत्वं ’ तस्मिन्यदन्तः ’ इति "

श्रुतप्रकाशिका

त्वसिद्धान्गुणानाह-स्वाभाविकेति । ननु आकाशशब्दवाच्यस्य गुणि वेन तस्य ध्येय व वत्तव्य तेनबिना गुणध्या नायोगात् तच्छब्दस्य तदन्तर्वर्तिपरत्वान्नाषाशाभिधायित्वम | गुणिनो ध्येयत्वे कथिते गुणाना ध्येयन्वमर्थसिद्ध स्यात्, ननु गुणाना ध्येयत्वे कथिते गुणिनोऽन्तर्भावः । अतोन्वेष्टव्यमितिपद गुणिपरम् नतु गुणपत्यत्राह- अनेति । तन्छ ब्दएबोमयपरामर्शीत्यर्थः ॥

ननु यच्उब्दनिर्दिष्टहि तच्ङदेन परामृश्यते । यच्छब्दस्त्वन्तर्वर्तिपर : नावाशपर: तत्कथमुभयपरामर्शित्वं तच्छन्द स्येति शङ्कायामस्य वाक्यस्य परोक्तार्थपरत्व च व्युदस्यन् तच्छन्दस्य उभयपरामर्शित्वमाह- यदिदमस्मिन्निति । तस्मि म्दहरपुण्डरीक्वेश्मन यदन्तर्गत टहराकाशाख्य बस्तु तदन्वेष्टव्यमिति परैरुज्यते, त्रयुदस्यति यदिदमस्मिन्ब्रह्मपुर दहरं पुण्डरीकं घेश्मेन्यनूद्येत्यादिना । अयमर्थः यदिद दहर पुण्डरीक वेश्म तस्मिन्दहराकाशइति दहरामाशस्य पुण्ड रीवेश्माघारत्वस्योत वात् पुनरापे ’ तस्मिन्यदन्त ’ इति आकाशस्य पुण्डरीक वेश्माघार व कथन वैयध्ये स्यादिति, ‘ तस्मिन्यदन्त ’ इति सगुणविषयत्वेतु नवैयर्थ्य पूर्वमनुत्तत्वात् अतोऽपेक्षितविघेरनपेक्षितविधान दुर्बलम् । अत्र दूषणा न्तराण्यप्यमिप्रतानि । अव्यवहितदहरामाश विहाय व्यवहित पुण्डरीकवेश्मपरामर्शेोऽनुपपन्नः । चि पुलिङ्गशब्द नि र्दिष्टस्य दहराकाशस्य यदिति नपुसकलिङ्गान्तपदेन परामर्शीनुपपत्तिश्च । ’ तस्मिन्यदन्तः ’ इति वाक्य दहरामाश् पुण्डरीक्वेश्माघाशक्त्वप्रतिपादन परचेत् अनन्तरवाक्यस्य तदाक्षपपरत्या व्याख्यानामावर्ति तत्कारण सूक्ष्म किमपि नसभवतीति ’ किं तदत्र विद्यते’ इति वाक्येनाक्षिप्यास्य द्यावापृथिव्यादिकार्यस्य तदन्तर्वर्तितया समाघानमितिहि परैवंण्यते दहराकाश: पुण्डरीक्वेश्मवर्तीत्युत्ते किमत्राक्षेप्यम् । तथा ‘अस्मिन्कामास्समाहिता.’ ‘अथ यइद्दात्मानमनुविद्य ब्रजन्त्येतांश्च सत्यान्कामान्’ इति गुणाना तदन्तर्वर्तित्वमुत्तवा गुणगुणिनोरुमयोरप्युपासनत पलप्रनिपाद कोपरितनवाक्यस्वारस्यश्चभवेत् । अत परीक्षार्थोऽनुपपन्न इत्यभिप्राय | ‘दह्ररोऽस्मिन्’ इति वाक्य व्याचष्टे तस्मिन्दहेरीत। पुलिङ्गच्छदाध्याहारेण योजन या यच्छ दद्वयनिर्दिष्टमु भय त उब्देन प्रतिनिर्दिश्यत इत्यभिप्रायेण यो दहराकाश यच तदन्तर्वतिगुणजात दुमय मे युक्तम् । यदा पुहिङ्ग यउन्दानध्याहारण ‘दहरोऽस्मिन् ’ इत्यादेरेकवाक्य व मन्त्रान आह - तस्मिन्दहरेति । श्रुतियाक्येऽन्तःशब्दोऽत. वर्तिपर 1 अस्मिन् वर्तमानो दहराका स्तदन्तर्वर्ति च यत्तदुभ्यमन्वेष्टव्यमिति बाक्यस्याये इत्यर्थः, ‘त्यदादीनि सर्वे नित्यम्’ इति पुहिङ्गन पुसकलिङ्ग योर्यच्छन्दयोरेंक्शेषः ‘नपुंसकमनपुसकेनैवश्चान्यवरस्याम्’ इति नपुंसका ,

सवमेकवचनान्तत्व च । तस्मादाकाशतदन्तर्गतान्वष्टव्यगुणपर पुनपुसका तयच्छ दद्वयार्थविषय तदिति पदमित्य प्राय । एव ’ तदन्वेष्टव्यम् ’ इति तन्पदेनेवा मनोऽप्युक्त’ वादन्वेष्टव्यतया प्राधान्यावर्गतिर बेष्टव्यस्याम प्रसिद्धिवे.

प न्ने इति चोद्यपरिहारसिद्धिः । दहराकाशेति । विवक्षितार्यस्य प्रामाणिकत्वे सिद्धेहि लिष्टनियह उपपद्यते, तस्माद्दहरा.

उभयावेधानं नघटत इति शङ्का

४९२

[ दुहराधि १३५

श्रीभाष्यम्

निर्दिष्टस्य च तद्गुणत्वम्, तच्छच्देनोभयं पराभृश्योभयस्याप्यन्वेष्टव्यतया विधानं च कथ मवगम्यत इतिचेत् - तदवहित मनाइशृणु–‘यावान्चा अयमाकाशस्ताचानेपोऽन्तर्हृदयभा काश: ’ (छां. ८.१.३) इति दहराकाशस्यातिमहत्तामभिधाय ‘उभे अस्मिन्यावापृथिवी 6

अन्तरेव समाहिते उभान्चग्निश्च वायुश्च सूर्याचन्द्रमसावुभौ विद्युनक्षत्राणि ’ (८.१.३) इति प्रकृतमेव दहराकाशंमस्मिन्निति निर्दिश्य तस्य सर्वजगदाधारत्वमभिधाय ’ यच्चास्येहास्ति

यच्च नास्ति सर्वे तदस्मिन्समाहितम्’ (८.१.३) इति पुनरप्यस्मिन्निति तमेव दहराकाश परामृश्य तस्मिन्नस्योपासकस्येह लोके योग्यजातमास्त, यश्च मनोरथमात्रगोचरमिह नास्ति, सर्वे तद्भोग्यजातमस्मिन्दहराकाशे समाहितमिति निरतिशयभोग्यत्वं दहराकाश श्रुतप्रकाशिका

काशस्य परब्रह्मःवे तदन्तर्वर्तिनो गुणजात वे तयोर• वेष्टव्यत्वे च प्रमाणं वत्तव्योमत्यर्थः । प्रतिवक्ति तदवाहितेत्यादिना । 6

तदन्वेष्टव्यम् ’ ’ यावान्चा अयमाकाशः ’ इति वाक्ययोर्मध्ये ‘किं तदन्न विद्यते’ इति वाक्यं भूयते, परमा

मनोऽन्तवर्तिनः कस्यचिदसम्भवात् ‘किं तदन्त्र विद्यते’ इति वाक्यमाक्षेपपशी त्याहु. पर | प्रश्नररमैिदवाक्यामित्युचितम् बुभुत्साख्यापनमात्रं प्रश्नः | अनुपपयुद्घाटनेनाथक्षपपूर्वक परिहारबुभु साख्यापन वोद्यम् ।

अबुभुत्सितपरिहारेण वक्रा

प्रतिषेधः प्रतिक्षपः ’ कुतस्तु खलुसोम्य ’ इवित् । न प्रतिक्षेपपरमिद परिहारस्य वक्ष्यमाणत्वात्, न केवल: प्रश्न: अनु

पपत्तेर्विद्यमानत्वात् । सर्वान्तरस्य परमात्मनोह्यन्तरभूत तत्त्वान्तरमसम्भावितम् अनुपपयुद्घाटन मुखेनाक्षेपस्य कण्ठाय भावान केवल चौद्यमित्यप्युचितम् । अतो विनयं प्रकाशयता शिष्येणानुपपत्तिमभिप्रेत्य सामस्फुट ब्रुवता बुभुत्साख्यापन कितइति प्रभवाक्यतुल्य फलतचोद्यपरमिद वाक्यम् | तच्छन्दनिर्दिष्टयोराकाशतद-तवर्तिनोद वर्तिविशेषानवग्रामदुत्ता

नुपपत्तिगर्भस्तदन्तर्वर्त्यशविषयः प्रभः ‘कि तदत्र ’ इति । ‘सब्रूयात् आचार्यो ब्रूयात्’ इत्यर्थः प्राकरणिकाना मिदमेतच्छच्दानामाकाशपरामर्शपर वायें तस्याव्यवहितस्वशापनायै शब्दतोऽयंतस्थाकारस्य प्राधान्यशापनाये च ‘यावा

न्वाअयम्’ इत्यादिप्रदश्यते । इदं वाक्य दहशकाशस्यास्पन्वनिवृत्तिपरमित्य मिप्रायेणातिमहत्तामिन्युक्तम् । प्रकृतमेवेति । अन्तर्वर्त्य वेष्टव्य आकाशशब्दव्यवहित वान्नेदशब्द विषय इतिभावः । दहराकाशस्यानुगत्यविच्छेदं दर्शयति तमेवेति ।

अस्तव्याख्यम्सकस्येति, व्याख्यानम् इदंशग्दष्षष्ट्यन्तो बुद्धिस्थपरत्यर्थः । अन्वेषणविनिशासयोः कर्तृत्वेन उपासकोहि बुद्धिस्यः । अस्यास्ति नास्तीति अस्तित्व नास्ति व वास्स प्रतियोगिक वावगमानन्तरं चोदायतुरनुभाषणवान ये ‘सर्वेच कामाः’ इत्यनुमाषणाद्यच्छन्दो भोन्यजातपर इत्यभिप्रायः | फलितमर्थमाह-निरतिशयभोग्यत्यमिति । यथा

समुद्र गोपदपत्रलादीनामन्तभत्रिवचनात् समुद्रस्थान वधिक जलौघन्य सिद्धयति, एवं ’ सर्व सदस्मिन्समाहितम् ' इत्यनेन निरतिशयभोग्यत्वांसद्धिरित्यर्थः ||

ननु कथमस्य वाक्यस्यामुख्यार्थत्वमाश्रीयंत जीवभोग्यवस्तूनामाघार वमुक्त किं नस्यात् । उच्यते – अन्येति पदं सावन ब्रापर यच्चास्य नास्ति सर्वमस्मिन्समाहित मिति व्याघातात् । नच जीवमात्रपरं- जीविशेषस्योपासस्य बुद्धि स्वात् | उसकस्य स्वर्गपदक नमोग्यमिति सदाभारत्वकथनमनुपपत्रम् | रस्य च ब्रह्मैव प्राध्यं तस्याप मितरफ शन्तवत्व चेहैवानान्तरमुच्यते अतो निरतिशयभोग्यतापरव्यम् अन्वेष्टम्योपयुक्त न्याय निरतिशय-ग्यपियं

।

1

मुक्तम् । नव्यानन्दाय स्वरूपनिरूपधर्मतया सविनुयायिवाद सिद्धमिति निरोग्यायं ५ |

वहरावि १३५ ]

समाधानम्

·

४९३

श्रीभाष्यम्

ममिधाय तस्य हराकाशस्य देहावययभूतहृदयान्तर्पतित्वेऽपि देहस्य जररामंध्वंसादौ सस्यपि परमकारणतयाऽतिसूक्ष्मत्येन निर्विकारस्यमुक्त्याततएव ‘एतत्सत्यं ब्रह्मपुरम्’ (८.१.५) इति नमेव दहराफाश सत्यभूतं ब्रह्मात्यं पुरं निखिलजगदावासभूतमित्युपपाद्य ‘अस्मिन्कामा रुसमाहिताः ’ (८.१.५) इति दहराकाशमस्मिन्निति निर्दिश्य फाम्यभूतांश्च गुणान्कामाइति

निर्दिश्य तेषां दहराकाशान्तर्वर्तित्यमुक्त्या तदेव दहराशस्य पाभ्यभूतकल्याणगुण विशि त्वं तस्यात्मत्वं च ’ एप आत्मऽपहतपणप्मा’ [८.१.५] इत्यादिना ‘सत्यसङ्कल्पः ' श्रुतप्रकाशिका

नैवं स्वरूपाप सत्यवस्था पृथगुतावात् अपेक्षितेष्वर्येषु अनुत्तस्सह्यभ्यतो प्रादत्वं नतूक परित्यागेनाम्यतोऽप्रा. 1

न्य युतम् |। अतो वथोक दयार्थः, ‘अथ तपेयुः’ इत्यादिनोद्यपरिहास्यास्यानाम्ये हृदि निधायाह– तस्य

दहराकाशस्येति । ‘अरिंगच यदिप ब्रह्मपुर सर्व समाहितं सर्वाणि भूतानि सर्वेध कामाः यदैनं जरायाप्नोति

प्रभ्यंसवेवा किं ततो विशिष्यते’ इति याद्यम् । ‘कि तद्न विद्यते’ इति प्रश्नस्य प्रतिवचनम् ‘अस्मिन्का

मास्समाहिताः’ इति वक्ष्यते; मध्ये चोद्यान्तरामेदमुत्थितं शरीरान्तवर्तिनिदहरावाशे सर्वे द्यायावृथिव्याटिक स्थित चेहमध्वसे तदन्तर्गतस्याकाद्यस्यापि हुन्पुडस्येव प्रध्यससम्मवात् तस्य द्यावापृथ्थ्यिाद्याश्रयम्वानुदास ऽपि यावापृथिव्यावस्यानात् अस्थिरत्वादय निगतशयमोग्यत्यं चानुपपन्नमिति । एव चोथोत्थान बीजं सूचयति देहा वयव भूतहृदयान्तर्वर्तित्पीति । ‘यदेनं जरावाप्नोति’ इत्येतच्छन्दः पूर्वप्रकृतं व्यवहितमपि ब्रह्मपुराख्यं शरीरं परामृशांत जरामिस्पर्शामिधानात्, नतु तदन्तर्वर्तिपरामर्शी, तस्य सत्यत्वस्य वक्ष्यमाणत्वादित्यभिप्रायेण देहावयवेन्दुकं चोपरे निवाक्ये ‘सर्व समाहितम् ’ इति यावापृथिव्यायुपलक्षित भोग्यभोगोपकरणमोगस्थानाधारराव मनूदितं सर्वाणि भूतानीति सूर्याचन्द्रमोनञ्चत्रोपलक्षितभोक्तृवर्गाधारत्मदित ‘सर्वे च कामाः’ इति निरतिशयभोग्य वमनूदितम् । पुरोवादिक्यानुगुणत्वादनुवादिवाक्यस्य ||

ननु सर्वशब्दसङ्कोचेन जीवभोग्बाघारपरमिदंबाक्य मुख्य न्योपपत्तेरिति । नैवम् अमुख्यव्य सोढव्यम्, प्रथमश्रुत सर्वंशब्द सङ्कोचस्यायुक्तस्वात् पुरोवाद्यानुरूप्यसिद्धे, रुपासक पलस्य निरतिशयतया वदयमाणत्यानुगुणवाच । नच गुणाष्ट. कविषयोऽय चोद्ययाक्यस्यः कामशब्द: ‘अस्मिन्कामाः ’ इति तस्य वदयमाणस्य पूर्वमुक्त वायोगासानुभाषणरूपत्या घ।स्य वाक्यस्य, अत: ‘ सर्वे च कामा: ’ इति निरतिशय भोग्यत्वानुवाद: ’ नजीयति नहन्यते’ इत्यनेन प्रतिव

चन नक्येनार्थसिद्धमकारमाह - परमकारणतयाऽतिसूक्ष्मत्वेनेति । कार्याद्वाय्यादेः कारणमाकाशादिक सूक्ष्म, हर श्य बास्त्रादिविकारेऽप्याकाशस्य न तादृशविकारसभव इति तत्तकारणवस्वान्त मनो निरतिशय सूक्ष्म वर्दिा ६३

मावः । ततएवेति । श्रुतिवाक्यस्य सत्यशब्दस्य निर्विकारत्वमर्थ इतिभावः । षष्ठीतपुरुषव्यावृत्यर्थमाह-मझारयमिति सत्यशब्दसामानाधिकरण्यान्नमाकृतशरीरमित्यभिप्राय / पुरविषयवहेतुं गुणमाह-निखिलजगदिति । ‘सत्यंत्र -

पुरम्’ इत्यन्तमयान्तरचौद्यपरिहारपर ‘अस्मित्कामाः’ इतितु प्रथमचोयप्रतिवचनम् । दद्दराकाशमन्निति निर्दि

श्येति । अध्ययहिनेतत्सत्यं ब्रह्मपुरमित्यादिशब्दोपस्थापितत्वादयतिभावः । गुणानां कामशब्दवाच्यत्वमुपपादयत । काम्यभूतानिति । अवयवशक्तयेत्यर्थः । समाहिता इति पदस्वार्थमाह– दद्दराकाशन्तर्यर्तित्वमिति । एव दद्दरका

शस्य कामवैशिष्ट्यमुक्तम् । तदेवेति । वो दहरा |शः सचकैः, षामैर्विशिष्टइत्येपेक्षायां ’ एप आत्मा ’ इतिवालय गुण

उपक्रमोपहार ने रूपणम्

४९४

[ दहराधि १-३५

श्रीभाष्यम

इस्यन्तेन स्फुटीकृत्य ‘यथा येवेह प्रजा अन्चाविशन्ति (८.१.५) इत्यारभ्य तेषां सर्वेषु }

●

लोकेवफामचारो भवति’ (८.१.६) इत्यन्तेन तदिदं गुणाटकं तद्विशिष्टं दहराकाशशब्दनि र्दिष्टमात्मानं चाविदुपा मेतद्व्यतिरिक्तभोग्य सिद्धये च वर्मकुर्वतामन्तवाफलावानिमसत्य सत्वंचामित्राय ‘अथ य इहात्मानमनुविध प्रजन्त्येतांश्च सत्यान्यामांस्तेषां सर्वेषु लोहेषु कामच/रो भवति ’ (८.१६) इत्यादिना दहराकाशशब्द निर्दिष्टमात्मानं तदन्तर्थर्ति नश्च काम्यभूतान पहतपाप्मत्वादिकान्गुणान्विजानतामुदारगुणसागरस्य तस्य परमपुषस्य भुतप्रकाशिका

।

विशेषविशिष्ट घर्मिविशेषप्रतिपादकमित्यर्थः

अपहतपाप्मा ’ इत्यादिवाक्ये सत्यकामशब्दो नकामनायास लखपर: (

अमोघाशावस्य सत्यसकशब्देनापि सिद्धायात् । नापि भोगाना सत्यत्वपरः, इच्छाविशेषवाचक्तया व्युपक्षबामश ब्दस्य भोगवाचित्वाभावात् नापि काभ्यन्त इति व्युत्पत्या गुणमात्रपरः कतिपयगुणान्तरण पृथगुक्त यादरूड चेताव `यवार्थ सम्भवे गोचलीवर्दन्यायेनानुत्त गुणविषयतया सोचायोगाच्च अतो मोग्यभोगोपकरणभोगस्थानरूपा नित्याः काया

अस्य सन्ती युच्यते ‘तदक्षरे परमे व्योमन्इ युक्त नित्यविभूतिविशिष्टत्व सत्यकामशब्दार्थः । स्फुटीकृत्येति । आफा क्षितगुणगुणिविशेषप्रदर्शन स्फुटीकारः । गुणगुणिनोरुभयोरप्युपास्य पवाक्ये दर्शयिष्य मध्यगतवावयाना में वदति, यथाह्येवेति । यथाह्येवेह प्रजा अन्वाविशन्ति यथाऽनुशासनं यंयमन्तममिकामा भवन्ति यं जनपदं यं क्षेत्र *

t

मागं तं तमेपोपजीवन्ति तद्यथेह कर्मचितो लोक. '

इत्यादि प्रथमस्य यथाशब्दस्य तथोपजीवन्तीत्यन्ययः । इह

लोके प्रजाः यथाऽनुशासन, राजशासन यथातथा अन्वाविशन्ति लभन्ते किमित्यत्राह- ययमन्समिति, अन्त: १ल साघ नानुष्ठानावसानमावित्वात् ययमन्त फल क्षेत्रजनपदादिकप्रति अभिकामाः अभ्यर्थिनोमयन्ति तत्तत्पल तथोपजीव तीति

लौकिकराज सेवादिप्रवृच्या लोक्किफ्लभोगावुत्ते । तस्य क्षयित्वमाह तथथेह कर्मचितो लोकः इति । अपिलस्पे तद्वत्वयित्वमाह - ’ एवमेवामुत्र’ इति दहराकाशतद्गुणानुपासवाना मन्तवन्पलमात्तवमाह -‘तद्यइहात्मानमनुविद्य '

।

इत्यादिवाक्येन अननुविद्य अनुपास्य व्रजन्ति परलोक मितिशेषः

भाष्य वर्मकुर्वतामिति । ‘तद्यथेह कर्मचितः '

इत्यादिश्रुत्यर्थोऽभिप्रेतः अकामचारशब्दार्थमाह - असत्य सङ्कल्पत्वचेति । अनाविर्भूतगुणाष्टकम्व विवक्षितम् । अथ ।

'

यइहात्मानमनुषिद्येति । अत्रात्मानमेताच सत्या कामानिति दहराकाशतदन्तर्वर्तिशब्दार्थानुवादः ’ कामचारोभषति इति सत्य सङ्कल्पत्वपर्यन्त गुणाष्टकाविभीवो विवक्षित । ‘एतांश्च सत्यान्कामान् ’ इति वाक्ये काम दोऽहत पाप्फ त्वादिगुणाष्टकपर, नतु सत्यकामपदोक्त कामपर: ‘एतांश्च’ इत्येतच्छन्दस्य प्रकृतगुणविषयतया कामशब्दस्य काम्यन्त इत्यवयवशक्तया वृत्युपपत्तेः अस्मिन्कामास्समाहिताः ’ इति वाक्यस्थकामशब्देकार्थ्याच्च, सत्यशब्द विशेषित व प्रात ननिर्विशेषणकामशब्दार्थप्रत्यभिशाविरोधि, सत्यक म्पदवा-यप्रत्यभिशापक चेतन ततः पूर्व श्रुतस्यै छ प्रवृत ▸

१

गुणपरामर्शक्षमतया पाछूतस्य सशब्दस्य तदनुविधायित्वात् ’ तइमे सत्याःकामाः’’ इति प्रकृताना कामाना सत्य शब्दविशेषितस्वाश्य अनेन श्रुत्ययाँपन्यासन पूर्वप्रस्तुत कायाः परिहतत्व दर्शयति अतो दहराकाशइति ॥

ननु उपक्रमानुगुणमुपसहारो वर्णनीय तकथमुपसहारानुगुणमुपक्रमार्थवर्णन मितिचेन, उपश्रमावगतस्य तदन्तर्व तिनोऽग्वेष्टव्यत्वस्य बाघामावात् उपसहारावगतस्य आमनोऽध्यन्वेष्टव्य दस्य उपमे विवक्षितव्य मात्र हुतम, नतूपक्र तामावगतप्रहाणम् | ननूपक्रनवाक्पमन्तवर्तिन एवान्वेष्टव्यत्वपर स्यात् आत्मनोऽन्वेष्टव्यत्वतु उपसहारवाक्यादेवावगतस्य

1

देह्रराधि- १३-५ ]

उत्तायें वायरमन

४५५

श्रीभाष्यम

प्रसादादेव सर्वकामायाप्तिस्सत्यसङ्कल्पता चोच्यते । अतो दहराकाशः परं प्रम, तदन्त पर्तिचापहृतपाप्मत्वादिकाम्यगुणजातम् तदुभयमन्चेष्टत्र्यं विजिशासितव्यमिति चोच्यत इति निश्चीयते । तदेतद्वाफ्यकारोऽपि स्पष्टयति ‘तस्मिन्यदन्तरिति कामव्यपदेशः ’ ( वाफ्य कारः) इत्यादिना । अत एतेभ्यो हेतुभ्यो दहाफाशः परमेव ह्म |

सू-१४ गतिशब्दाभ्यां तथा हि दृष्टं लिंगं च (१.३.१४)

इतश्च दहराफाशः परं मल ‘तद्यथा हिरण्यनिधि निहितमक्षेत्रज्ञा उपर्युपरि सञ्चर न्तो नविन्देयुरेयमेथेमास्सर्वाःप्रजा अहरहर्गच्छन्त्य पतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्त्यतेन हि प्रत्यृदाः (छां.८.३.२) इति पतमिति दहराकाशं निर्दिश्य तथाहरहस्सर्वेषां क्षेत्रज्ञानां गमनम् गन्त

व्यस्य तस्य दद्दराकाशस्य ब्रह्मलोकशब्दनिर्देशश्च दहराकाशस्य परब्रह्मतां गमयतः । कथ

मनयोरस्य परब्रह्मत्वसाधकत्यमित्यत आह तथा हि दृष्टम् इति । परस्मिन्ब्रह्मणि सर्वेषां क्षेत्रज्ञानामहरहस्सुषुप्तिकाले गमनमन्यत्राभिघीयमानं दृष्टम्-’ एवमेव सलु सोम्येमा स्सर्वाः प्रजास्सति सम्पद्य न विदुस्साते सम्पत्स्यामहे इति [६.९.२] ‘सत आगम्य न ?

विदुस्सत आगच्छाम इति । (६.९.२) इति च तथा ब्रह्मलोकशब्दश्य परस्मिन्ब्रह्मणि दृष्टः

’ एप ब्रह्मलोकः सम्राडिति होवाच ’ (७.१०.२) इति । माभूदन्यत्र सणि गमनदर्शनम् । पतदेव तु दहराकाशे सर्वेषां क्षेत्रज्ञाना मळयकाल इय निरस्तनिखिलदुःखानां सुषुप्तिका श्रुतप्रकाशिका

किंङ्किष्टनिर्वाहेणेतिघेन फळवाक्यगतोपासनानुनादस्य पुरोवादस्यचैकरूपताया अवश्याभ्युपग-तथ्यत्वात् । नाप्राप्त गुप्यु पासनमनुवदितुं शक्यम् | नच ’ अथ यइहात्मानम्’ इति याक्य निशिष्टविधिपर, गुणाशस्य प्राप्त वात् नापि गुणा नुवादेन गुण्युपसिनविधायक उमयानुवादन फलप्रतिपादनपरत्वात् । अतोप्राप्तस्यानुवादायोगात् पवाक्यान दे गुण्युगसनस्य गुणोपासनस्यैत्र ‘तद्न्वेष्टव्यम्’ इति वाक्येनैव Viविहितत्वमवश्याभ्युपगरतय्य मिति टहराकाशगुणाष्टक्यो

रुयोरप्युवासन ’ तद्न्वेष्टव्यम्’ मुपसंहरति अतएतंभ्यइति ॥ इति विहितम् । अथान्तर्वर्तिन. कामत्व सप्रदायतो द्रदयति तदेतदिति । सूत्रार्थ सु - १४ गतिशब्दाभ्यां तथा हि हृष्टं लिगं च (१.३.१४)

‘अहरहर्गच्छन्ति’ इति सुषुप्तौ गमन विवक्षित, तश्च पृथ्वप्रतिपत्तिव्यवहारानहंतया स्थितिः । निर्गमन पृथकप्र निरहंत गत्तः कथमनयोरिति । कथं श्रुतिषु परमात्मघर्मत्वेन अम्बयदर्शनाद्वा जीयादिप्रतिपादकवाक्यैष्वदर्शनेन जीवादिष्वसंमानितवादा गतिशब्दयोः परमात्मसाघकत्वामेत्यर्थः । ‘तथाहि दृष्टम्’ इति सूत्रखण्ड परमात्मपरसपक्ष भूतवाक्षेप्यन्त्रयदर्शनपर व्याचष्टे तथाहीति | गतेदश्रुत्यन्त प्रसिद्धिं दर्शयति परस्मिन्निति । शब्दस्यान्यत्र प्रसिद्धि दर्शयति तथेति । ‘लिङ्ग घ’ इति सूत्रखण्ड जीवादिप्रतिपाद कविपक्षभूतवाक्येष्वदर्शन रूपव्यतिरकाप्रतिशब्द रसा

ध्यसाधकत्यपरं व्याचष्टं माभूदिति । तत्र गतेः श्रुत्यन्तरेऽन्वयदर्शन नैरपेक्ष्येण साघकत्वमाइ - एतद्देषस्विति । श्रूय

गतिशब्द मात्रस्य योजनान्तरम्

४९६

[दहराधि -१३-५

श्रीभाष्यम्

ऽवस्थानं धूयमाणस्य पर सत्वे पर्याप्त लिङ्गम् ; तथा हालोकशब्दश्च समानाधिकरणवृत्त्या ऽस्मिन्दहराकाशे प्रयुज्यमानोऽस्य ह्यत्वे प्रयोगान्तरनिरपेक्ष पर्याप्तं लिङ्गमित्याह-लिङ्गं च इति । निपादस्थपतिन्यायाच्च षष्ठीसमासात्समानाधिकरणसमासो न्याय्यः ॥

अथवा ’ अहरहर्गच्छन्त्यः ’ [छां.८.३.२] इति न सुपुतिविषयं गमनमुच्यते; अपि

त्वन्तरात्मत्वेन सर्वदा वर्तमानस्य दहराकाशस्य परमपुरुषार्थभूतस्योपर्युपर्यहरहर्गच्छन्त्यः

सर्वस्मिन्काले वर्तमानाः तमजानत्यस्तं न विन्दन्ति नलभन्ते; यथा हिरण्यनिधि निहितं

तत्स्थानमजानानास्तदुपरि सर्वदा वर्तमाना अपि न लभन्ते, तद्वदित्यर्थः । सेयमेवमन्तरा त्मत्वेन स्थितस्य दहराकाशस्योपरि तन्नियमितानां सर्वासां प्रजानामजानतीनां सर्वदा गतिरस्य दहराकाशस्य परब्रह्मतां गमयति । तथालन्यत्र परस्य ब्रह्मणोऽन्तरात्मतयाऽव

स्थितस्य स्वनियाम्याभिस्स्वस्मिन्वर्तमानाभिः प्रजाभिरवेदनं दृएम् । यथा अन्तर्यामि श्रुतप्रकाशिका

माणमिति । निधिदृष्टान्तसचिवमिति भावः । तद्यथा’ इत्यादेववयस्योदात वाद नित्य दृष्टान्तावगतपरमपुरुषार्थमावस्येति योजनान्तरेऽनन्तरमेवोच्यमानत्वाच्च । निधिदृष्टान्त परम्पुरुषार्थ शादषः, अतो 4

L

दृष्टान्तानुग्रहीमहरहर्गमन मेक पर्याप्त लिङ्गमित्यर्थः शब्दस्य च न्यायविशेषानुगृहीतस्य श्रुत्यन्तेऽस्यनिरपेक्ष साध्या

कत्वमाह -तदा ब्रह्मलोकेवि || ननु कथं ब्रह्मलोकशब्दस्य समानाधिकरणवृत्तित्वागमः व्यधिकरणवृत्तावीप तदेवहि शब्दरूपमितिकाया दिद

क्षितमनुप्राहकं दर्शयति निषादेति । ‘एतया निपादस्थपतिं याजयेत्’ इत्यत्र कर्मधारयपरिग्रह निषाघजातीय स्वस्थ पतेराग्नेविद्ययोरसम्भवेन स्वतो निरधिकारत्वात् पटीसमासपरिग्रहे च वर्णिकान्त भूत स्थपति कटाक्षेणापि निपादस्थतिश ब्द निर्वाहसम्भवात् षष्ठीसमासपरिग्रहेणापशूद्राधिकरणन्यायानुरोधो युक्त इति प्रासेऽभिहितं

’ स्थपतिर्निपादरस्याच्छ

ब्दसामर्थ्यात् ’ इति । अयमर्थः षष्ठीसामासपक्ष निषादसम्बन्धविशेषोऽभिधेयः कर्मधारयपक्षे नियन्वविशिष्टः, तत्र

षष्ट्या अश्रवणान्निपादप्रातिपदिकेन विभत्तयथ लक्षणीयः | नवेदं युक्तम् श्रौतार्थपरिष विरोधाभावात् नचामिविद्या

शहित्य दोषः, द्रव्यादेत दुपयोग्य निविद्ययोरपि यथाकथञ्चिदार्जनस्य विध्यनुमत्सिंम्भव तु तस्माल मंधारय एवं व्याग्य इति । एतन्नथायानुगृहांतो ब्रह्मलोकशग्दः श्रुत्यन्तरेऽन्वयनिरपेक्षः परमात्मत्वसाघम इत्यर्थः । तर्हि सुसामभिरनी f

यते ब्रह्मलोकम्’ इत्यत्र कथं ब्रह्मलोकशब्दस्य वैयधिकरण्यम् उच्यते नयतिः प्राप्तिवचनः नित्यप्रातस्य ब्रह्मणः प्रा.

हिर्नामानुभवः, सच ‘परात्परं पुरुषमीक्षते’ इत्युक्तः अतो अक्षानुमत्रः पुनर्न बसय्य इसि ’ उन्नीयते इ.यु पूर्व. ·

नयतिरुपरिस्थितप्राप्तिवाची, न बुद्धिवाची प्राप्यच इति वैयधिकरण्यम् अत्रनु सादृशानुपपत्यभावात् सामानाधिक

रण्यमिति — प्रहालोक शब्दस्य चतुर्मुमलोप यशङ्कानियतंकमिहा गंमन, नहि प्रजा:प्रत्यहं होत

दरम्’ लिङ्गं च ’ इति सूत्रखण्ड मन्येयख्यातम् । तदानीं गतिशब्दयोः परस्परोपाचोपदादकभाषेन समुचित्य ११ माग्मत्वसाधका स्यात् नम्वेय ततोऽपि परप्रत्येक पर्याप्तलिसिरियामायण तदनाध्यैष व्याख्यातम् ॥ 1

"

गतिशब्दमात्रस्य योजनान्तरमाह-अययेति । पूर्वयोजनायो दृष्टान्त प्रयोगशब्दान्वयः, अनुदाइवि

दहराफाशस्योपरीति । धामियम् अन्तरा मतया निवा उपरिवनियमितानामिीत । अस्मिन्प्रकरणे सन्दनानि यथारमान 4

दहराघ- १३५ ]

दंहराकाशस्य परमात्मन्येवरनिरूपणम्

४९७

श्रीभाष्यम्

ग्राह्मणे ‘यआत्मनि तिष्ठन्नात्मनोऽत्तरीयमात्मा नवेद यस्यात्मा शरीरं यआत्मानमन्तरोऽय

मयति’ (वृ.५१७.२२.मा, पा] ‘अदृष्टो द्रष्टा अश्रुतश्रोता’ [५.७.२२] इति च । मा भूदग्यत्र दर्शनम् ; स्वयमेव त्वियं निधिदृष्टान्तावगत परमपुरुषार्थभावस्यास्य हृदयस्थस्योपरि तदा धारतयाऽहरहस्सर्वदा सर्वासां प्रजानामजानतीनां गतिरस्य परब्रह्मत्वे पर्याप्तं लिङ्गम् ॥

सू–१५ घृतेश्च महिम्नोऽस्यास्मिन्नुपलब्धेः [१.३.२७]

१

‘अथ य आत्मा’ (छ.८.४.२) इति प्रकृतं दहराकाशं निर्दिश्य ’ स सेतुर्विधृतिरेपां

लोकानामसम्मेदाय [८.४.१] इत्यस्मिअगद्विधरणं धूयमाणं दहराकाशस्य पर तां गमयति; जगद्विधरण हि परस्यह्मणो महिमा, ’ एप सर्वेश्वर एप सर्वभूताधिपतिरेप भूतपाल एप रोतुर्विधरण एपां लोकानामसम्मेदाय’ (वृ ६.४.२२) इति, ‘एतस्य वा अक्ष

रस्य प्रशासने गार्गि सूर्याचन्द्रमसो विधृतौ तिष्ठतः ’ (१.८.९) इत्यादिभ्य | सचायं तस्य परस्य ब्रह्मणो धृत्यारयो महिमाऽस्मिन्दहराकाश उपलभ्यते; अतो दहराकाशः परंब्रह्म | सू-९६ प्रसिद्धेश्च (१-३-१६)

आकाशशन्दश्च परस्मिन णि प्रसिद्धः ‘कोहोबान्यात्कः प्राण्यात् । यदेप आकाशआन

न्दो न स्यात् (तै आन.७) ‘सर्वाणि ह या इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते’ (छां.१.९. १) इत्यादिषु अपहतपाप्मन्यादिगुण सनाथाप्रसिद्धिः भाताकाशप्रसिद्धेवलीय सत्यभिप्राय |

एवं तानद्दहराकाशस्यभूताकाशत्वं प्रतिक्षिप्तम् । अथेदानीं दहराकाशस्य प्रत्यगात्म

त्वमाशङ्कय निराकर्तुमुपक्रमते

श्रुतप्रकाशिका

मन्तरो यमयति’ इत्यादिश्रुत्यन्त प्रसिद्ध चेत्यभिप्रेतम् । अस्य परमहा वे पर्याप्त मिति स्वार्थः ॥ सू– १५ घृतेश्च महिम्नोऽस्यास्मिन्नुपलब्धेः (१.३.१५)

अस्य परमात्मनः महिमा धृतिः - तस्यास्मि-दहगाशे उपल• घरित्यर्थः । धृतिः - विधृतिः, अतो दहशश. परं

ब्रह्मेति । नूतावाशादन्यत्वे तात्पर्यम् भूनाकाश प्रतिक्षिप्तमितिहि यक्ष्यते । सय वस्तुगत्या परमात्मेति परब्रह्म युवम् ॥ सू - १६ प्रसिद्धेश्च (१.३.१६)

प्रसिद्धिमानुषेहि भूताकाश इत्यत्राह – अपहतेति । पूर्वसूत्रचतुष्टयकृत्य वदनुत्तरेषा सूत्रा] वर्तव्यमा एवं सावदिति । पूर्वोचहेतूना स्वरसतो जीवव्यावर्तनक्षम बेऽपि वक्ष्यमाणाङ्काप्रतिक्षेपानन्तरमेव स्वारस्यस्यानपोद्यत्वारुद्धिः।

63

जौनपरत्वशङ्का

४९८

[दहराधि १३५

श्रीभाष्यम्

सू-१७ इतरपरामर्शात्स इति चेन्नासम्भवात् (१,३.१७) यदुक्तं वाक्यशेषवशाद्दहराकाश: पर होति, तदयुक्तम् वाक्यशेषे परस्मादितरस्य जीवस्यैव साक्षात्परामर्शात् ‘अथ य एप संप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय परं ज्योतिरु पसम्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते एप आत्मेति होवाच एतद तमभयमेतद्रा ’ ( ८३.५) इति । यद्यपि ‘दहरोऽस्मिन्नन्तर आकाश: ’ (८.१.१) इति हृदयपुण्डरीकमध्यवर्तितयोप

दिष्टस्याकाशस्योपमानोपमेयभावाद्यसम्भवाद्भूताकाशत्वं नभवति तथाऽपि पाक्यशेपव शात्प्रत्यगात्मत्वं युक्तमाश्रयितुम् ।आकाशशब्दोऽपि प्रकाशादियोगाजीव एव वर्तिध्यतइति

चेत् अत्रोत्तरं नासम्भवात् इति । नायंजीव ;नापहतपाप्मत्वादयो गुणा जीवेसम्भवन्ति, 2

·

सू-१८ उत्तराच्चेदाविर्भूतस्वरूपस्तु (१.३.१८)

• उत्तरात् प्रजापतिवाक्यात् जीवस्यैवापहत पाप्मत्वादिगुणयोगो निश्चीयत इति चेत् एतदुक्तं भवति । प्रजापतिवाक्यं जीवपरमेव, तथा हि ‘य आत्माऽपहतपाप्मा विजरो श्रुतप्रकाशि अतो

भूताकाशलव्युदसने तात्पर्यमितिभावः । तत्परत्वे व्युदस्ते हेत्वन्तरेण जीवपरमाश हेतुमिच तन्निरास.त्रि यतेऽनम्नरसूत्रेण

| उपक्रम इत्यनेन अनन्तरसूत्र नाधिकरणान्तरमिति सूचितम् अवि छेदप्रतीते ॥ 9

}

सूं- १७ इतरपरामर्शात्स इति चेन्नासम्भवात् (१.३.१७) यदपि इतरशब्दस्य प्रतिसबन्धिसापेक्षयादाह - परस्मादिति । जीवस्यैवेति । दहराव| वाक्यस्य जीवपरत्व संप्रतिपन्नमिति एवकाराभिप्रायः साक्षात्परामर्शादिति । नजीवसबाघ द्वारा परंतु तद्वाचकशब्देन परामर्श: तस्मादित्यर्थः ’ अथ यएप ’ इत्येतच्छन्दोहि प्रकृतपरामर्शी। अतः पूर्ववाक्येवोपजीव ।

प्रतिपात इति परामर्शशब्दाभिप्रायः | जीवपरामर्शसहकारिणी सदस्तव्ये ६ष्टव्यास्तीत जीवन्तुग्नुस घेयः ।

अणोर्जीवस्य विपुलतरमसिद्धाकाशोपमेयन्वसर्वाधार वाद्यनुपपत्ते भूत्वाकाशप्रतिपयुतिभिरेव जीम्बरका प्रतिक्षिसेत्य ग्राह - यद्यपीति | उस्मानोपमेयभावाद्यस्वारस्य वाक्य शेपयशात्सोढव्यमितिभावः । नापतेति । परामर्शान्यथारिद्वेष मापनपत्रादिश्रुतिस्वारस्य मनपोदितमिति भावः ॥

सु–१८ उत्तराच्चेदाविर्भूतस्वरूपस्तु (१.३.१८) सूत्रे शङ्कापण्डस्याक्षरार्थमाह-उत्तरादिति । उत्तरवाक्यानुसारेण दहश्याक्येऽपि जीवत्येत विधीयत इत्यर्थ: प्रतीत्यवाह- एतदुचमिति | जीवपरमेषेति किमिद प्रजापतिवाक्य तपादि:

“स उत्तम. पुरुष: ’ इत्यनेन परमात्मपरत्व नशङ्कपम् तद्भुतिः प्रासद्धिकीति भाषः ।

ददराधि १.३५ ]

स्य संक्षेपवर्णनम्

४९९

श्रीमाध्यम्

वित्यावशोको विजिघत्सोऽपिपासस्सत्यकामम्सत्यसङ्कल्परसोऽन्ने प्रत्यरसविजिशासि तव्यस्म मयाँध लोकानानोति सर्वोच्च कामान्यस्तमात्मानमनुविध विजानाति(छां. ८.७.१) इति, प्रजापतिवचनमैतिधरूपेणोपश्रुत्याऽन्वेष्टव्यात्मस्वरूपजिशासया प्रजापतिमुपसेदुपै मध्यने प्रजापतिजीगरितस्वमसुपुतयवस्थं जीवात्मानं सशरीरं क्रमेण नुथूपुयोग्यतापरीचि क्षिपयोपदिश्य तत्रतत्र भोग्यमपश्यते परिशुद्धात्मम्वरूपोपदेशयोग्याय तस्मै मघवते ‘मघ घन्मत्यें वा इदं शरीरमात्तं श्रुत्युना तदम्यामृतम्याशरीरस्यात्मनोऽघिष्ठानम्’ (८.१२.१)

इति शरीरस्याधिष्ठानतामात्मनश्याधिष्टातृतामशरीरस्य च तस्यातत्वस्वरूपतां चोषत्वा 6

न हवै सशरीरस्य सतः प्रियाप्रिययोरपहतिरस्ति । अशरीरं चाय सन्तं न प्रियाप्रिये

स्पृशत. ’ [८.१२.१) इति कर्मारब्धशरीरयोगिनस्तदनुगुणसुखदुःसभागित्वरूपानर्थं तद्वि मोझे च तद्भावमभिधाय ’ एवमेवैध संप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय परं ज्योतिरुपस.

श्रुतप्रकाशिका

मघवतइति । यद्यपि विरोचनोऽपि प्रजापतिमुपारुदत् तथाऽपि छ यापुरपाधिगममाः तृप्तरुया अपातः अतस्तदनुचिः इन्द्र एत्रार्थनत्वबुभु·सया स्थितइति सन्दिप्यन्वात्तन्निर्देश: । खण्डपस्यायें संक्षेपेणाह- जागरितेति । ‘नाहमत्र भोग्यं पश्यामि’ इत्यस्यार्थमाह - तंत्रतत्र भोग्यमपश्यत इति । य आत्मा’ इत्यादिप्रजापतियालय पद्धिजी वस्वम्॥भिप्रायम् । तग्छून्या पश्चादुपसन्नयोरिन्द्रविरोचन यो: प्रजापतिरुपति ‘य’एपोऽक्षणि पुरुषो दृश्यत इतिदिशा नेहाज्ञिपुरुषः परमा·मा ‘ एतं त्वय ते भूयोऽनुव्याख्यास्यामि ’ इत्युपत्रभ्य स्तमाद्यवस्थाऽभिधानात नचेह. जीवस्या क्षिणिस्पतिरुपदिश्यते, किंतु अविषाराम्या जीवस्य स्थितिमती निश्चीयंत अतोऽक्ष्णोः जीव स्पतिगति सूर व वादणि दृश्यत इत्युत्तम् असिन्कर्मण्यस्य सामर्थ्य दृष्टमितिवत् ततब्ध गृहे स्थित्वा निर्गच्छन् पुरुषो यथा गृहादन्यः एवं शगेर स्थिनिगतिमाना·मा टेहातिरिक्त इयुक्त मयति । ‘अमृतम इति निरत्यरूपम् अभयम’ इति दुः सामभित्रत्वम् ‘ब्रह्म’ इत्यसचिज्ञानतया वृह वं ब्रह्मात्मक व वोत्तं, एव प्रजापतिहृदयानभिज्ञानेन छायापुरुष उप दिष्टशी मन्त्रा पुनःपप्रच्छतू: ‘कतम एपः ’ इत्यादिना सर्वेषु नेत्रादिस्थानेषु परियायते कतम एप इत्यर्थः । पुन श्वाक्षुरदेहस्याना-मस्त्रमिदतयाऽवमासनादन्वयथ्यतिरंकाम्याच दर्शयितुमुद शरायब्राह्मणेन केवलदेहस्य यसनाभरण चलङ्कृत देहस्य व छायादर्शने प्रजापतिनियोगस्तयोस्तद्दर्शननोत्तम् । यथा वसनाभरणादिरन्वयभ्यतिरेकाम्यामना मा, एवंचाक्षु पादिदङ्कारगोचरत्वाच्च, देहो नात्मेति प्रजापतेरभिसन्ध "

।

। विरोचनो पक्वक्षायत्वात्तावता तृप्तो जगाम | इन्द्रस्तु प्रजारं मिसन्धिमजानचपि देहस्यामृतत्वाभ्य यानुदपत्ति दृष्ट्वा नाहमत्र भोग्य पश्यामि’ इति पुनरुवस्साद, मजा. पतिस्तु जाप्रदशाया वसनादीनामिय जीवाच्छरीरस्यापगमाम्भव द्व्यतिरेको दुदर्श इति मन्वा स्वानदहाम्मिानिन आत्मन ८

याय नदेहव्यातरेशस्य स्वरगमत्वात् स्वप्नावस्थामुपदिदेश् । तदभिप्रायनमिशा द्रवम उ मृतत्वायत्वानुषपत्ति जनन् नाहमत्र भोग्य पश्यामि ’ इत्युपासदत् बाह्याभ्यन्तरंदवन्मनुष्यवरागद्वेषाचीपाधिका काटा दे.हेण स्वयप्रकाश मागान दर्शयतु सुगुप्तघवस्थामुपादिशत् । तदानीमपीन्द्रस्तदभिप्रायाज्ञान नामृतत्वायत्वाद्यनुपपच्या ’ नाहमन्त्रभोग्यं पश्यामि इयुसनोऽभूत् (

2

एवमनतिस्फुट गहनमुपदिशतः प्रजापतेस्तात्पर्यमुसं शुश्रूयुयोग्यतापरीविक्षि’ यति ‘मघ

वन्मत्यै वा इदं शरीरम्’ इत्यादिना निष्कृष्टामस्वरूप तमुपादिक्षत् । तदुपर्देशमारमाशरीरस्याधिष्ठान तामित्यादिना | अग मुक्तयवस्थोपदेश दर्शयति एवमेवैपसंप्रसाद इति || 1

५००

महोपक्रमपरिशीलनम्

[ दहराधि १३५

श्रीभाष्यम्

पद्यस्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते’(छां.८१२.२) इति जीवात्मनरस्वरूपमेव शरीर विशुक्तमुपविदेश ‘स उत्तम पुरुषः स तत्र पर्येति जक्षन्क्रीडन्रममाणः स्त्रीभिर्वा यानैर्वा शातिभिर्वा नोपजन स्मरन्निदं शरीरम् ’ [८.१२.३] इति, ध्रुवप्रकाशिका

एवमित्यादि कमुपददानस्यायमभिप्रायः ‘अस्माच्छरीरात्’ इत्यादिवाक्यस्य परीतार्थो दान्तिकवाक्याननु गुण वादिदोषविध्वस्त इति तथाहि शरीरा समुत्थान नाम श्रवणम् ननध्याभ्यारुरूपविदेवः । स्वेन रूपेणाभिनिष्प

।

तिनीम प्रपञ्चविलापको वृत्तिरूपसाचा कारः तेन परज्योतिर्भवनि ’ उपसम्पद्य ’ इति निर्देशो मुखं व्यादाय स्वरितीति वदिति केचिद्व्याचक्षते तदयुक्तम् समुत्थानशब्दस्य विवेकयाचित्वाभात् शरीविपयो विवेक इति पञ्चमी नघटते तस्य द्वितीयार्थ वामावात् । शरीरादात्मनो विवेक श्वेदान्म नमित्यभ्वाहारः ’ तयोर्ध्वमायनमृतत्वमेति’ इत्यादिश्रुत्य ८

स्तरैकार्थ्यप्रत्यभिशाविरोधश्च शरीराभिमानादुस्थानचत् शरीरशब्दस्य रक्षणा श्रीरादा मन उनहि क्षेत् सशरीरस्य तत्सम्भवान्मोक्षस्य चाशरीरतालक्षणवादस्य वाक्यस्य मोक्षविषयत्वं स्यात् अदिमार्गगमनस्य सूक्ष्म

देहसावेचन्यात्तेनं। गतबतष्य सवासन सर्वहयग्रहणाच मुख्यार्थपरत्वे रुलेय मुत्तिय: । व्यविवक्षि ।

तक्रमस्वं च क्लिष्ट गत्यम वद्योतक ’ सम्पद्याविर्भावः’ इति सूत्रविरोधश्च नह्याविर्भूय सम्पत्तिारति सूत्रम् | भेदप्रवि

प्व परज्योतिर्भावो नाम लयातिरेकेण परज्योतिर्भावात्मकार्थान्तरासम्भवात् ’ परंज्योतिस्पसम्पद्य ’ इति निर्देशवैयध्ये च

न धर्मान्तर निर्विशेषवस्तुयुत्पद्यते नचाविर्भवति ननु परज्योतिर्भावो नाम अद्वितीयत्वम् । तेन नित्शनसद्वितीय

त्यव्युदास इति चेन्न सपत्तिशब्द स्येत रनि वृत्ति वाचिस्वाभावात् । नहि घंटा भवती युक्त दण्डादिद्विरी २३ । भवति उसम्पत्तेरसकर्मकत्व प्रतीतिस्वारस्य विरोधश्च । अस्य वाक्यस्यैवमर्थपरके दृष्टान्तोस्थापक पूर्वयात्

पूर्वेहि ’ अशरारं वाय सन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशतः’ इत्युक्त्वा ’ अशरीरो वायुरभ्रं विद्युत् स्तनयित्नु, ‘इति वाय्यादीना कर्मकृतशरीराभावेन प्रियाप्रियानन्वय दर्शय वा तद्यथैतान्यमुष्मादाकाशात् समुत्थाय परंज्योतिरप

सम्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यन्ते’ इत्युत्तम् । नहि वाय्यादीनामाकाशात्समुत्थान नाम वियेक्शनरूपं, आपतु स्थितिवेळाया स्वकार्य करणायोर्ध्वदेशेऽभिवृद्धि | परशब्दो वाय्यादीना कारणवस्तुवाची । ज्योतिशब्दस्तु कारणाना कार्यों पादनद्वारेण

तदभिव्यक्तिहेतुतया प्रयुक्तः वाय्वादोनिच स्वकारणद्रव्यमुवगभ्य कार्यावस्था हित्वा कारणस्हई न रूपेण विशिष्टानि भवन्ति घायुबइप्रवहादिरूपेण सप्तविधत्व हिला वायु मात्रेणावले विद्युद्ध विद्यत्व हवा तेजस्येम भ्रस्तयिनूना

भ्रानादिप्रहाणेन स्वकारणभूतरूपेण एवं जीवश्च मार्गविशषेण गत्या परब्रहह्मप्राप्य रसायंवस्थाप्रहाणेन परमादक पे रु

णार्मिंत्रीत्येवमर्धेसतिहि दृष्टान्तदान्तिकवाययसामञ्जस्य भवति ॥

अस्य वाक्यस्य सुपुरंत वेषयन्वेऽप्युक्त दूषणागति वृत्तिनुसन्धया यतः अस्माच्छरीरात्’ इति वाक्यं न परयोस्तो मुतस्य जीवस्य स्वरूपैक्यप्रतिपादकम् अनएव नासम्भवात् ’ इति सूत्रकारेण भेदनिर्देशोन दाभिप्रायः, अपितु व्योम्निमालियादिकमिव पस्मिन्नतिजीयम लक्षण्या दिव (

● निरस्तम् जैवस्वरूपमपाननीपदनिर्देशे किं फलम् याचन्द निर्देशन ईश्वरसारित्वप्रति तावतक्यात्तिः पुरु

पार्थयात् अस्तपापत्तेः पुरुर्याय तस्यासंसारित्वमनित्ये निर्देश इत् नेन तस्य संसारितया तदैवयापत्तैरपुरुषार्थत्व को वारयेत् ।

{

केट

दद्दराधि १३५ ]

उपसंहारानुगुण्यता

५०१

श्रीभाष्यम्

प्राप्यस्य परस्य ज्योतिष पुरुषोत्तमत्वं, निवृत्ततिरोधानस्य परंज्योतिरपसपशस्य प्रलगा

त्मनो ब्रह्मलोके यथेष्टभोगात्राप्तिम् ’ प्रियाप्रियावियुक्तष मंनिमित्तशरीराधपुरुषर्थानुसन्धान चामिघाय ’ स यथा प्रयोग्य आचरणे युक्त एवमम्मिशगैरे प्राणो युक्तः १ (८.१२.३) इति

यथोक्तस्वरूपस्यैव संसारदशायां फर्मतन्त्रं शरीरयोगं युग्यशकटयोगदृप्रान्तेनाभिधाय ’ अथ यंत्र तदाकाशमनुनिषण्णं चक्षुस्मचाक्षुषः पुम्पो दर्शनाय चक्षुरथ यो वेदेदं जिघ्रा णीति स आत्मा गन्धाय घ्राणमथ यो बेटेदमभिव्याहराणीति स आत्माऽभिव्याहागय यागथ यो वेदेदं शृणवानीति स आत्मा श्रवणाय थोत्रम् | अथ यो वेदं मन्यानीति स आत्मा मनोऽस्य दैव चक्षुः ’ (८.१२.४,५) इनि चक्षुरादीनां करणत्वं रूपादीनां शेयत्व

मस्य चज्ञातृत्वं प्रदश्यं तत एव शरीरेन्द्रियेभ्योऽस्य व्यतिरेक्मुमुपपाद्य ‘सवा

एरेन

श्रुतप्रकाशिका

पुरुषार्थमनिषत्तेजींववैलक्षण्यप्रतिपत्ति मूलकत्वाद्वैल्क्षण्यस्याविधानिवृत्त निवृत्तः पुरुषार्थ प्रतिपनि अनभि निवृताया रिंगन् गृहणीयत बुद्धनिवृत्तिवत् तद्भावापत्ति पुरषार्थ एवं स्यात् ॥ किंच एक्यमुपदिदिशोर्भेदबाट मुसेन अससारि व दईयतः प्रतारकत्व स्यात् भ्दवादोऽनुवादरूपः प्रतिधार्थ ।

तिइतीदमत्यन्तमयुत्तम् जीवपश्योर्नियतृ नयाभ्यतादिलक्षणविषयात असूनासा मृषा वादिना स्थितम् –’ सउत्तम पुरुष ’ इति शब्देन परमात्मपर वशङ्क या रुत्वाहागाह प्राप्यस्य परस्य ज्योतिप

पुरुषोत्तमत्वमिति । जीवस्य प्राप्यतया पुरुषात्तमप्रसङ्ग, नतु प्रकरणप्रतिपाद्यत्यतिभावः । ।

"

सउत्तम पुरुष ’ इति

यदुपसपोते स उनसदनीयः पुरुष उत्तम इत्यर्थ ।’ सतत्र पर्येत ‘इति, स. उपसम्पत्ता तत्र परमात्मान व्यतित रेनोऽनुभवति । यदा अनुस।ति ‘कामरूप्यनुसवरन ‘येनयेन धाता गच्छति’ इति श्रुतशत् !! उद्यमनिष्पन उत्तम पुरुषइति प्रमानिर्दिष्टप्रकृतपरामास्वारस्यात्, ( स तत्र पर्येति ’ इत्यनन्तरवाक्यस्यप्रथम नत छन्दै नेकार्थ प्रत्श्च । नैवम् उ सम्पर व्यम्यापिकृत व त । मनिटेतर

विषयत्वे तच्उब्दस्वारस्याभावेऽप्युत्तमपुरुषशब्दयोगभ्यापि स्वारस्याच्च । सुत्तम पुरुषशब्दो जनसाधारण पुरुषव

मपिहि भगवत्येव स्वरससिद्धम् | कवल एक वचनान्त पुरुषशब्दोऽपिहि भगवत्येव स्वास

"

कुतउत्तमः पुरुषशब्दः

’ उत्तम पुरुपुस्त्यन्य: ’ इति स्मृत्यर्थस्य झाडति प्रत्यभिज्ञानाच्च एन चसति ’ सतन्त्र ’ इति र सभ्य तच्छब्दस्याव्य 2

विहितोत्तमपुरुषश्रामार्री व ल स्यात् नतु व्यवहितपरज्योति परामर्शस्वारस्यम | मनु ’ सउत्तम पुर

C

,

1

इति भुत्त

ब्रह्मात्मकत्वपर स्यात् तदा तच्छन्दस्वारस्यच स्यात, प्रवृत्ताप्रहाणात, नैत्र ‘सतन्त्र’ इनन्तर क्ये सही पदस्य बैय [पकरेन जत्रत्ररामशें रोत देनास्वारस्यापातात् । तदप पद नाम पेन नेतं पम्मी व्यि करण्यनोपादानात् । तत्र इतिपत्रस्य स्वस्मन्निपिष्टय सउत्तम पुरषदम् ।

‘नोपजनं स्मरन् इत्यस्पार्थमाह-प्रियाप्रियेति । अनुभूतस्याह स्मरण पूमब्रह्मा मक्तया दुसा मकवेन धनुभृतम्

न तथा स्मरति कृतनस्य भगवदात्मक वेन अनुभव्य वादियर्थः । प्रयोग्य युग्म आचरणशक्ट

"

अथ यत्रतत्

Ĵ

इत्यादिश्रुतेरर्थमाह-चक्षुरादीनामिति । आकाश प्रकाशकम आलेकादि प्रताशमान रूप का प्रवाशयति चाक्षुष शुरूपकारक तत्पनिमर्थमाह - तवएवेति ।

[दहराधि १, ३-५

सिद्धान्तानुसारेण सूनार्थनिरूपणम्

५०६

श्रुतप्रकाशिका

तदन ’ इति वैयधिकरण्येन प्रशस्य ‘एपआत्मा, परमाकाशशरीरक आत्मा’ इति सामानाधिकरण्येने त्तर्मु ततश्च तदन्तर्वर्तित्व पलितमितिवेन वैयधिकरण्येन, प्रभस्य वैयधिकरध्येन प्रविन्ने सभवति, सामानाधिकरण्येन प्रतिवचन 7

कल्पनायोगात् असम्भबेहि तथा निर्वाह उपपद्यते, न केवल परमाकाशशरीरस्य हृदयान्तर्वर्ति व एतप्रकरणपर्यालोचन

विरुद्धम् सत्रादप्रमाणान्तराभावविध्वस्त च ’ यो वेद निहितम् ’ इति वाक्यमन्यथॉसिद्धम्॥परमे व्योमन् सो ऽश्रुते ’ इत्यन्वयसम्भवात् शाण्डिल्यविद्याया च ‘आकाशात्मा’ ’ एपम आत्माऽन्तर्हृदय.” ‘इत्यादिवाक्यैषा

शवःसूक्ष्मस्वच्छव्यापिस्वरूपस्य हृदि वर्तमानत्वमुख्यत इत्यन्यथासिद्धम् अतोऽनुपपन्नमिदम् ॥ 1

}

इति दहराधिकरणम् अथ दहराधिकरणम्

"

.iF MyFly

P

गूढार्थसङ्ग्रह. &

PS+

व

दहर उत्तरेभ्य: ’ सङ्गतिः श्रुतप्रकाशिकायामेवोक्ता । अत्र दहर, उत्तरेभ्य इति पद छेद: सिद्धारम

च समतः । दहरे उत्तरेभ्य इति नवीनाना पदच्छेदः, नव्यमते, हरे भूतावाशे विद्यमान परमामा इतितस्मिन्य

दन्तः । इत्यत्र अन्तशब्दार्थः परमात्मा । अत्र दहरे इति विग्रहकरणमात्रेण श्रुतौ दिवार प्रयुक्त योर्दहरशन्दयोर्मध्ये

प्रथमदहरशन्दार्थ नविवक्षित; द्वितीयदहरशब्दार्थ एव विवक्षित इत्यन किं गमकम, इति विचारे ( तस्मिन्यदन्त,

स्तुदन्वेष्टव्यम्’ इत्यन्तर्विद्यमानस्यान्वे व्यायप्रतिपादनमेव । द्वितीयदहरश- दार्थ एव दहरे इति गमकम् ॥

10/1 अत्र

भोसमिति,

S

सभ्यन्तस्य विवक्षा

FAT

किं तदत्र विद्यने—विजिशासितव्यम् ’ इति प्रश्नस्य अन्चेष्टव्य जिशासितव्यंशन्द घटनेन प्रतिवचनं पूर्व एष आमाइपहतपामा '

इति वाक्य ’ उत्तरेभ्य /

इत्यत्र विवक्षितमिति नवीनानामाशयः प्रतीयते । 7

’ तद॑न्त्रे॑ष्टव्य, तद्वाय विजिशासितव्यम् ’ इत्यत्र विधि । मुक्ति पर्यन्त पलपरम्पराया उत्तरत्र प्रतिपादनेन एतद्विद्याया स्समाप्तिः समजनि — अस्मिन्कामारसमाहिता ‘एष आत्माऽपहत्पाप्मा विजरो दिमृ यु. "” “इत्युत्तरवावयम् । तत्र ‘ अस्मिन् ’ इत्यये’’ ऐप आत्मा’ इति वश्यमाणः आत्मैव विवक्षितः । तत उत्तर - तच इहात्मानमनुविद्य मजन्ति ,

tu

इत्यत्र वेदनाभावे पैलव ‘य’इहा’मानमनुविद्य प्रजन्ति’ इत्यत्रात्मनः कामानांच वैदर्नस्य फरमुक्तम् ।’ आ मतदात्ते

तस्मिन् यदन्तस्तद बटव्यम् तदा विनिशासिन्यम्’

धर्मयो. समुचित्य ज्ञानस्य फ्लाभिधानेन विदि धातुप्रयोगेण

"

इत्यत्र आत्मतवत्तिधर्माणां समुचित्य ज्ञानस्यैव विधिरिति स्पष्ट निर्मत्सराणा विदुषाम् ||

एष व ‘य इहात्मानमनुविद्य - कामचारो भवति इति वाक्ये आ मतद्वृत्तिधर्माणां समुचित्य शानस्य पल मिस्सिाहितो: L८ एवं आत्मा’ निरूपणेन अथापि परमात्मतदुष्टात्तेधर्मयोः समुचित्य वेदनमेष विवक्षितम् ·

(

इति वाक्ये अपहृतपाप्मत्वादीना कामनाविषयत्व घर्तत इति नवीनानामा समम् | अतसत्र सत्यान्कामान्’इत्यत्र 6

एतांफलंत्राक्यगतपित्रादेः न पामशब्दार्थ व परोचरीत्या (ब्र.वि) सुचम् | सिन्कामास्यमाहिताः

पताध संत्या.

कामान् ’ इति याक्ये प्रवृत्तिकामाएव विषरिता।’ एस सत्य महापुरम सन्कामा: ’ इति घर्मिणि सत्यशब्दप्रयोगेण तद्रतधर्मेण्यध्यपहत पाप्मवादिषु राद्रदेव सत्यशब्दप्रयोगेण च धर्मिण सदुइतिधर्माणाचवमेषरूप वर्तत” इति” गोधितम् ||

1

4

·

१

बहराभिः ११३५ ]

समुचिन्योरासनस्थापम् | नवीनमतपयशेनं प

५०७

गूढार्यसहृद

समुचिन्योपासनावार’उमे अलिन्द्यावापृथिवी’ इत्यादिना पूर्वोचा पृथिध्यादय ‘सयदि पितृलोष कामो भरति इत्यादिना वक्ष्यमाणरित्रादयश्र विश्व इति परोक्तिनांदरणीया पृथिव्यादीनां षामनाविषय वैमानुते ।

केचियरमा महामनाविषयमानुसमा विवादिजीवामनाविषयत्वमिति स्पनमपि नसुतियावयानुनुप्यम ‘एतांचे’ इत्यनेम परेषार्थगमस्मरति । ‘प्रतार वामान्’ इति पदद्वययेयध्यमेव | सिद्धा ततु धर्मियत् धर्माणा मनकामना न देत या शब्दप्रयोग ) इत्य वामनाशब्दप्रयोग हसरी सुते सर्वकामासह ब्रदामा विरब्धिति में कामनाभाय धर्मिणि कामना समनतीति धर्माणमय प्राघायबोध वितु ‘सहे’ति प्रदान अप्राधा पनिर्देश | 7

1

1

एवमानन्दमयमाविद्यायां आन द ब्रह्मणो विद्वान्’ इति निर्देशऽपि गुणाणामुक्तप्राधा यावेदयति ध्य एवं व्यतम् । एतन ‘दहरोऽस्मिन्नन्तर व्यमिति थाक्येऽपि उत्तरेतद्वाक्यानुरोधेन समु चत्योपासनविवक्षामा परे ●

मरि समततया समुचित्योपासन विवक्षिते [अन्तस्यपदार्थानामुपासन विधान गुणानामुत प्राधा यविवक्षैव मूल मिति सिद्धान्ते

कामशब्देन सूचित मवति । परमते तस्य वैयध्यमव, अत ‘अस्मि कामास्समाहिता : ‘एतम सत्या कामान् ‘ईयु

मपत्र कामशब्दानेर्देशन ‘आस्मामा " इति सप्तम्य निर्देशन च पत्रमप्राधान्ययिययैव तस्मित इत्यतःशब्दार्थप्रधान निर्देश तास्म यदन्तस्तदष्टव्यम्’ इति वाक्य तच्छब्दस्य तद्वृत्ति यविशिष्ट कवटव्य ,

ताबोधनाचे समृधिन्योशन सिद्धान्त एवति तापयेंणोत्तरवाक्यानुसारण व माध्यतार्थ एव युक्त ||

1

1

‘नवीनमतेऽपि ‘य आमाऽपहतपा’मा’ इति वाक्यस्यात्तरवाक्यतया उपादाननात्र अपहतपाप्म वाटिगुणविशिष्टा 1

पासनस्यैवबोधया ‘तय इहा मानमनुविद्य प्रज त्यताब्ध सत्या कामान इत्यन समुचित्योपासना स्पष्टतया गुणाव ,

गुण्युपासनमेव ’ तस्मि यदन्त तिमिति षा यम् एवस्थित ‘टहरास्तिर आकाशस्तरिम [यद त 3 सदन्वेष्टव्यम्’ इति वाक्येन श्रुत्य तगनुरोधन भूताकाशस्वरमा मोवासनमय विवामियाम्य अ ,

परमा मेति निर्णयाडाव निश्वकाश समुचितापासनपूर्वक अस्मिामारसमाहिता इति वाक्य ‘अन्’ इति सप्तम्य तेन ’ तस्मि यदन्त इत्येतद्वाक्यार्थसमIT एवानापि वाक्यार्थ इति स्फुट प्रतीत्या तथा विपक्षीरा ,

मात्रात् । श्रुत्य तरादस्यात बैलक्षण्यमपि प्रतीयत ’ अथ यदिदममपुर दहर पुण्डराक वमनन गर

प्रतीत्या राजा प्रतीयते । अतएव ‘यथाऽनुशासनम् ’ इयुत्तर राजशासनकीर्तनमपि सर्तम् । ‘एतस्यै वा अक्षरस्य प्रशासने ‘(वृ) इर्ति श्रुत्य तरानुगुण न । दहर पुण्डरीष १’म’ इति वेशमशन्दा राजगृहता पर्येण एवमंथदिव श्चित वेन नवीनौदाहृतश्रुत्य तरेका नव विवतिमिति प्रतीय इति भूताकाशस्य न ‘दहरोऽस्मिन्नतर’ आकाश }

इत्यत्र विवचा। एतन ‘दहेरे’ इति पदच्छेदाऽपि न सूत्रकाराभिमत त्या प्रथम यैहरशब्दस्य वात्

‘अस्पश्रुते ’ इति सूत्र ‘अमकोपर वात्’ इति सूत्रेच ‘निचाय्य वात् ’ इ युक्त्तार्थस्य विवक्षा नवीनान मर्प समात्र ‘अकौकरवात्’ इत्यत्र आकश द गृहवाची । तत्र अर्मक आक अल्पपरिमाण इत्यकाइथ । ● अल्पोक्सवातू

इत्यनेनैव तथाऽर्थसम्भव एव निर्देशयथ्यापथापपच्या अर्भक्स्य यदाक तदव परमा मन आफ इत्यर्थस्य 2

वृतोविवचित वेन शाण्डिल्यविर्याववियत् अत्रापि हृदयरूपाल्पपरिमाणदेशसंम्ब घस्य एतम त्रे परमा मा मातपादन

जीवस्य हृदयसम्दघस्य श्रुतिया तत्रैव परंमा मनाऽपि हृदयसम्म घस्य प्रतिपादनस्या १ इ थ्भव ता ८३८०स्यम

अंतर्म तदनुसाथैवार्थं । एतेन आकाशशब्दार्थस्य परमा मय श्रुतौ विवक्षितमिति सिद्धम् || +

4

7

परमसाम्यापासॅलक्षणानुकाराश्च्च दहशवाय परमात्मा स्थापनम्

६०४

[ दहराधि- १-३-५

श्रीभाष्यम्

अतो दहराकाशोऽनाघाताविद्याद्यपदोषगन्धः स्वाभाविक निरतिशयज्ञानवलैश्वर्यवीर्यश क्ति तेजःप्रभृत्यपरिमितोदारगुणसागरः पुरुषोत्तम एव । प्रजापतिवाक्यनिर्दिष्टस्तु ‘मन्ति त्वेचैनं विच्छादयन्ति (छां. ८.१०.२) इत्येवमादिभिरवर्गतकर्मनिमित्तटेहपरिग्रहः पश्चात्परं ६

ज्योतिरूपसम्पद्याविर्भूतापहलपाप्मत्वादिगुणस्वस्वरूप इति न दहराकाशः ॥ सू- २१ अनुकृतेस्तस्य च (१.३.२१ ) तस्य दहराकास्य परस्य ब्रह्मणः, अनुकारात् अयमपहतपाप्मत्वादिगुणको विमुक्त वन्धः प्रत्यगात्मा न दहराकाशः । तदनुकारः तत्साम्यम् । तथा हि प्रत्यगात्मनो विमुक्तस्य परब्रह्मानुकारश्यते ‘यदा पश्यः पश्यते रुक्मवर्ग कर्तारमीश पुरुषं ब्रह्मयोनिम् । तदा विद्वान् पुण्यपापे विधूय निरञ्जन परमं साम्यमुपैति ’ [मु.३.१.३) इति । अतोऽनुकर्ता प्र जापतिवाक्यनिर्दिष्टः । अनुकार्य ब्रह्म दहराकाशः ||

सू - २२ अपि स्मर्यते (१.२.२२) संसारिणोऽपि मुक्तावस्थायां परमसाम्यापत्तिलक्षण परब्रह्मानुकारः स्मयंते ‘इदंशा नमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः । सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्ययन्ति च ’ (गी. १३.२ इति । केचित् ’ अनुकृतेस्तस्य च " अपि मर्यते’ इति सूनद्वयमधिकरणान्तरं श्रुतप्रकाशिका

दन्यत्व स्फुवस्तुसामध्ये टयविद्याया ति अतोद्हरेति दर्शयत । यदवाक्यशेषराहकृतास्प ्वा दृअनाघ्नातेत्यादिना हवाक्यल्प वश्रुतः । अत्र परिहारः ज्ञा वज्ञानशक्तयादयस्त्यल्प ‘स्वाभाविषमित्यधिक वलि वादुताः प्रक ॥ णरूपवाक्यशेषापशेकङ्षयकाऽपहतप।ा ्पमतरसहि्चयलामदितल्ियङध्गक

.

,

एवमुमोपहारनिर्वाह : प्रमाणान्तरेण परमा मा मनोरहाबादी स्वामायिकस्वार पद्यते अन्यथा ‘अनुक्तमन्यतो माह्यम्’ इति न्यायाहहरवाक्येऽपि मुक्तावस्थस्य गुणाष्टकान्वयो विवक्षितरस्यादिति शङ्कायामाह-

सू-अनुकृतेस्तस्य च (१.३.२१)

तथाभूतस्य तथामा अभिनयशङ्काप्रतिक्षैशर्यमाह-तदनुकारस्तत्साम्यमिति । तद्वद्वृत्तिािनुका विवक्षितः

तेन तन्मूलभूत गुणसाम्यमपि दक्षित भवति | सारेतु ’ स्वच्छन्दवृत्तिरूपसदनुफारश्यते’ इन्युखि मुंगसाम्योपल धमार्ला

सू-२१ अपि स्मर्यते (१.३.२२) ’ सान्यमुपैति केन धर्मिणा साम्पत्यपेक्षापूरणार्थ ‘गम साधर्म्यमागता इति नमुपासम I

परे:बृतमधिकरणभेदमन्यदूपति केचिदित्यादिना | भास्पत्यभवणात् प्रावृतज्योतिषियमधिराम

वंहराधि- १३५]

’ अनुवृतेम्नस्य न ’ इति सूत्रार्थोनसंहार

Toy

श्रीभाष्यम्’ 6

‘तमैव भान्तमनुमाति सबै तस्य भासा सर्वमिर विभाति’ (मु १.२.१०) इत्यस्याश्श्रुतेः

परग्रह्मपरत्यनिर्णयाय प्रवृत्तं यदन्ति । तत्त् ‘अदृश्यत्वादिगुणको धमक्तेः ’ ( शारी. १.१.

6 (२) भ्वायायतनंस्वब्दात् ’ (१.३१] इत्यधिकरणद्वयेन तस्य प्रकरणस्य परब्रह्मविष *

प्रतिपादनात् ’ ज्योतिश्चरणाभिधानात्’ (१९६३२५) इत्यादिषु परस्य ब्रह्मणो भारूप

वागतेच पूर्वपक्षानुत्थानादयुक्तम् सूनाक्षरवैरूप्यं च ॥ 3

1

1

३

3

इति दहरांधिकरणम्

द्भुतप्रकाशिर्वा” । युक्त इत्यत्राह - ज्योतिश्चरणाभिधानादित्याठिषति

कराने काधिकरणनिरूप्य वस्लामुचित

अत्र तदभावादयुक्त मिन्यभिप्राय | ह वन्तरमाह-सूनाक्षरेति । अनुष्टतिरनुमान मितिहि परस्त्तम तयुक्तम् करोति त्यो रेकार्थ नामावात् ’ तस्य च ’ इति श्रुतिप्रतीकोपादानमि युक्तम् तद्युतम् ‘यदेव विद्ययेय ’ इतिवदितिवरणाभायात्

तस्यानुकृतेरित्यन्वये स्वारसिषेऽपि तत्प्रहाणेनार्थवन चलिष्टम् | यादवप्रकाशीयतु ‘अनुकृति अनुशब्दस्य करणम इत्युत्तम् तदयुक्त, यथा ’ स्व रूप शब्दस्याशब्दसज्ञा इति परिमापासिद्ध व्याकरणे शब्दस्वरूपीपाद न एवमस्म

छास्त्रे परिभाषाया अभावाच्छन्दस्वरूपविवक्षायामिति वरणस्य दर्शित वाघ ‘अन्तस्तद्धर्मोपदेशात् ‘‘आयाशस्तलि नात्’ इत्यादिष्विव प्रतिशासण्डाभाव चश दवैयध्यें चेति दूषणद्वय सर्वसाधारणमामिप्रतम् ॥ १

K

दहराकांश भूताकाश तदन्तर्वती जीव इति पूर्वपक्ष कृ वा दहराकाशे परमाकाश तदन्तवत परमात्मेति

सिद्धान्तितम्। तत्र तावत्पूर्वपञ्चस्थितिरनुपपना, भूताकाशान्तवर्ति वस्य जीवासाधारण वाभावात् ‘यस्य वायुश्शरीरम r

‘य आकाशे तिष्ठन् ’ ‘यस्याकाशश्शरीरम् ’ इत्यन्तर्यामिब्राह्मण भूताकाशतर्तन परमा मत्वनिश्चयात् सिद्धान्ते च “किं तद्न विद्यते यदन्वेष्टव्यम् यद्वाव विजिज्ञासितव्यम्’ इात प्रभस्य प्रतित्रचन सामञ्जस्य न भवति । नता t

यत् ’ उभे अस्मिन्द्यावापृथिवी इत्यादिवानयोक्तद्यावापृथिव्यादिक दन्तति प्रतिवम युक्तम् त्स्य विनि

शस्वभावात् नान्ततिमात्रैविषय प्रश्न, किंतु उपास्यभूता तर्थतिविषय अस्मिम्कामारसमाहिता’ इति स् नोत्तरम्, अस्मिन्नितिपद तावत् प्रकृतमहापुरविषयम् एतत्सत्य ब्रह्मपुरमस्मिन्कामारसमाहिता. ’ इतिहि श्रूयते,

}

44

परमाकाय एवं ब्रह्मण पुर शरीरस्य ब्रह्मपुरस्त्र तत्सम्बन्घादौपचारिकमिति षष्ठीत पुरुष बदद्भिर्ब्रह्मपुरश दो दहराकाश

सशकपरमाकाश पर इति व्याख्यात ततश्चास्मिीनीत परमात्राशनिर्देशरस्यात् ॥

एव चसति कामशब्द. किं परमात्मपर, उत तद्गुणपर, उत द्यावापृथिव्यादिपर न प्रथम हुवचनान्तत्वात्

‘” आत्मानमनुविद्य व्रजन्त्येताच सत्यान्कामान्’ इति भेदनिर्देशाच्च । नद्वितीय परमामगुणाघारतया प्रतीयमाः ममवापतो, अस्मदीयपक्षपरिग्रहस्स्यात् नहि परमा मगुणानां धर्मी परमाकाश । नतृतीय, उपास्यरूपतदन्तर्ष

तिममस्योत्तरस्थायोगात् अन्तर्बर्तिप्रभस्योत्तर ’ एप आत्मा’ इति वाक्यमिति एकवचनान्तस्यैतच्छ•दस्य ब्रह्मपुर विषयग्वेन तदन्तर्वर्तिविषयत्वायोगात् । परमाकाशशरीर परमामैवैतच्छब्देन पर मृश्यत इतिश्चेत् । तदप्ययुक्तम् परमा काशामउर्वर्ति विषयप्रश्मप्रतिषचनस्य परमाकाश विशिष्टविषय वायोगात नहि गृहविशिस्य गृहमधिषम् एषइतिपद

नप्रकृतावेषष किंतु बुद्धिस्यांत्रयमिति चेत् प्रकृतपरामर्श वस्वारस्यभङ्ग । सच प्रवृतपरामर्श वसम्भवेऽनुपपन्न ि 64

&

६०६

[ंहराधि १३-५

सिद्धान्तानुसारेण सूत्रार्थनिरूपणम् श्रुतप्रकाशिका

तदन्न ’ इति वैयधिकरण्येन प्रश्नस ‘एपआत्मा, परमाकाशशरीरक आत्मा’ इति सामानाधिकरण्येन।त्त ततःभ तदन्तर्वर्तित्व फलितमितिचेच वैयधिकरण्येन, मनस्य वैयधिक्रम्यन प्रतिवदने समवति सामानाधिकरण्येन प्रतिवचन कल्पन।योगात् असम्भवेहि तथा निर्वाह उपपद्यते, नफेवल परमाकाशशरीरस्य हृदयान्तवर्ति व एतःप्रकरणपर्यालोधन

विरुद्धम् सत्रादप्रमाणान्तराभावविध्वस्त द ’ यो वेद निहितम् ’ इति वाक्यमन्यथासिद्धम् III परमे व्योमन् सो

ऽश्रुते’ इत्यन्वयसम्भवात् शाण्डिल्यविद्याया च ‘आकाशात्मा ’ ’ एपम आत्माऽन्तर्हृदय " इत्यादिवाक्यैराका

दशव सूक्ष्मस्वच्छव्यापिस्वरूपस्य हृदि वर्तमान त्वमुध्यत इत्यन्यथासिद्धम् अतोऽनुपपन्नमिदम् ॥ 1

इति दहराधिकरणम् अथ दहराधिकरणम् ॥

८

TX 10*1 11},

+2 4

1

गूढार्थसङ्ग्रह दहर उत्तरेभ्य सङ्गनिश्रुतप्रकाशिकायामेवोत्ता । अत्र दहर उत्तरेभ्य इति पदच्छेद सिद्धा ते परम, F

1

व समत । दहर उत्तरेभ्य इति नवीनाना पदच्छेद, नव्यमते दहरे भूतावाशे विद्यमान परमा माय 3

दन्त अन्तदशब्दार्थ परमामा । अत्र दहरे इति विग्रहकरणमात्रण श्रुतौ द्विवार प्रयुक्त योर्दहरशन्दयोर्मध्ये प्रथमदहरशब्दार्थ नविचश्चित द्वितीय दहशब्दार्थ एव विवक्षित इत्यन किं गमकम्, इति विचारे ‘तमि यद

स्तुदन्वेष्टव्यम्’ इत्यन्नर्विद्यमानस्यान्वेव्यत्वप्रतिपादनमेव | द्वितीयदहरश-दार्थ एव दहरे इति सप्तम्यन्तस्य वियचा गमकम् ॥ HEL

1

1

अत्र किं तद विद्यत - विजिज्ञासितव्यम्’ इति प्रस्य अवैष्टव्य जिज्ञासितव्यशब्दघटनेन प्रतिषचनपूर्व

TITD.

नोकामेति, ’ एप आत्माऽपहृतपाप्मा’ इति वाक्य ’ उत्तरेग्य’ इत्यत्र विवक्षितमिति नवीनानामाशय प्रतीयते ।

●’ तद॑न्वैष्टव्य, तद्वान विजिशासितव्यम्’ इत्यत्र विधि । मुक्तिपर्यं तपलपरम्पराया उत्तरत्र प्रतिपादनेन एताद्वद्याया *

रसमाप्ति समजान ’ अस्मिन्कामारसमाहिता " एप आत्माडपहत्पाप्मा विजरो विमृ यु ६

11

I

4

इत्युत्तरवाक्यम् । तत्र

S

अस्मिन् ’ इत्यत्र’ एप आमा’ इति वक्ष्यमाण आमैच विवक्षित | तत उत्तर म इत्यत्र वेदनाभावे फ्लाभार्च ‘य’इहा मानमनुविद्य व्रजन्ति’ इत्यत्रामन कामानाच वेदना परमुक्तम् । आ मतद्वानं धर्मयो ‘समुचित्य ज्ञानस्य फ्लाभिघानेन विदि धातुप्रयोगेण ’ तस्मिन् यदन्तस्तद वैष्टव्यम्, तद्राव विनिशसिव्यम् इत्यत्र आ मतद्वत्तिधर्माणा समुचित्य शानदैव विधिरिति स्पष्ट निर्म सराणी विदुषाम् || "

t

एष च

‘य इहामानमनुविद्य - कामचारी भवति इति वाक्ये आ मतद्वृत्तिधर्माण समुचित्य ज्ञानस्य प ,

—

निरूपणेन अत्रापि परमामतात्तिधर्मयो समुचित्य वेदनमेव विवक्षितम् । ‘अस्मिमिस्सिमेहता!‘एपे आमा’ इति वाक्ये अपहतपाप्मत्वादीना कामनाविषयत्व वर्तत इति नवीनानामापे समतम् । अत तत्र सत्यान् कामान् ‘इत्य

एत फलेवाक्यगतपिशादे न कामशब्दार्थ व परोकरीत्या (वि) युतम् ) कलि कामास्यमाहिता एतो सत्या. मामान्’ इति यापय महावृत्तिकामाएव विवक्षिता । एतत्सत्य महापुरम रेम-कामा इति धर्मिणि सत्पशब्दप्रयोगेण ४

3

तद्गतधर्मेध्वध्यपहतपाप्मवादिषु सद्देव सत्यशब्दप्रयोगेण च धर्मिण तद्वृसिधर्माणी च सत्यम्वमेषरूप वर्तत इति .

बोधितम् ||

6

$

}

I

राषि: १:३५]

समुन्योपानम्। नवीन मतपर्याोचनं घ

५०७

गूढार्यसंग्रह।

समुचिन्यौपासनाबाद’उमे अस्मिन्द्यावापृथिवी इत्यादिना पूर्वोक्ताः पृथिव्यादयः संयदि पितृलोष कामो माति” इत्यादिना यंश्यमाणरित्रादयंश्च विवक्षितां’इति परीचिनदरणीया | पृथिव्यादीना कामनाविषयत्वेनानुतेः”। केशंचित्परमम्मकामनाविषयत्यमांनुमपि विवादिजीयकामनाविषयत्वमिति स्पनमवि नभुतियामानुगुप्यम ‘पता इलामरसंभवति । एतान् कामान् इति पदद्वयवैयध्यमेष || सिद्धान्तु धर्मियत् धर्माणा

मात्रै कामनाविषयत्वं यर्तन इति घनायें समधन्दप्रयोगः) इयं कामनाशब्दप्रयोगः हप्तरीयऽपि वर्तते । “ऽमुत ५

सामान्स ब्रापिचिति” स तु मोमनाभाय धर्मिणि कामना संभमतीति धर्मामिव प्राधान्यं बॉ 4

पितुं ‘सहे’ति’ मेझणः’अप्राधान्यनिर्देशः ॥

पषमानन्दमयमाविद्यार्थी आनन्द प्राणो विद्वान्’ इति निर्देशेऽपि गुणाणामुच प्राधान्याववक्षययति माध्य

एवं व्यतम् । एतेनं ‘दहरोऽस्मिन्नध्यमिति वाक्येऽपि उत्तरतद्वाक्यानुरोधेन समुचित्योपासनविक्षया: ५३६/ मरि संगततया समुचित्योपासने विषक्षिते [अन्तस्यपदार्थानामुपासन विधाने गुणानामुक्त प्राधान्य विवक्षैव मूलमिति सिद्धान्ते

कामशब्देन ‘सूचितं भवति । परमते तस्य वैयध्यमेव, अतः ‘अस्मिन्दामारयमाहिताः ऐतम सत्यान्दामान्’ईयु 1

मयत्र कामशब्दनिर्देशन ‘अस्मिन्कामाः इति सप्तम्यन्त निर्देशन व उपत्र में गुणानां प्राधान्य विषक्षयैव ‘सस्मिन्यदन्त

इत्यन्तदशेन्दार्थप्रधानक निर्देशः । ’ तस्मिन्यदन्तस्तदन्वेष्टव्यम् इति याक्ये तब्छन्दस्य तद्वृत्तित्यविशिष्ट उद्वेष्टभ्यं तारोषनार्थंग्वे समुधिन्योरासनं सिद्धान्त एवेति तान्ययेंणोत्तरवाक्यानुसारेण च माध्योक्तार्थं एवं युक्तः ॥’ 111 +

‘नवीनमतेऽपिय आमोपहतपाप्मा’ इति याक्यस्यात्तस्वाक्यतया उपादानेना अपहतपाप्मत्यादिगुणविशिष्ट

पाठनस्यैषोक्तय!’ तथं रहामानमनुविद्य प्रजःत्येतांश्च सत्याकामान,’ इत्यत्र समुचित्योपासना स्पष्टतया गुणविद

गुण्युपांसन मेयं तस्मिंग्यदन्तः’ इत्यत्र विपेक्षितमिति पाध्यम्; एवंस्थिते ‘दहरोऽस्मिन्नन्तर शत ….. द्न्वेष्टव्यम्’ इति वाक्येन श्रुत्यन्तगनुरोधेन भूतावास्यपरमावास्नमेव विवाseel

परमाःमेत निर्णयोऽपि नि॒श्वकोशः । समुश्चितोपासनपूर्वक ‘अस्मिन्कामारसमाहिताः’ इति वाक्ये ’ अस्मि॑िन्’ इति सप्तम्यन्तेन ‘तस्मिन्यदन्तः” इलेतद्वाक्यार्थेसमान एवात्रापि वाक्यार्थं इति स्फुट प्रतीत्या तथा’ विवक्षारोमा भावात् । युत्यन्तरादस्याश्रुतेः बैलक्षण्यमपि प्रतीयते ’ अथ यदिदमस्मिन्ब्रहपुरे दहरं पुण्डमने here नगर

मता राजा प्रतीयते । अतएव यथोऽनुशासनम्"इत्युत्तरत्र’राजशासन कीर्तनमा समसा 4

प्रशासन (इ) इतिं श्रुत्यन्तरानुगुणं च।दहर पुण्डरीक बेदम’ इति बेश्मशब्दानिर्देश: गुजगृहता पर्येण एवम स्टाविय

श्चितत्वेनं नवीनोदाहृतश्रुत्यन्तरैका नव विवक्षितमिति प्रतीयत इति भूतावाशस्य न ‘दहरोऽस्मिन्नन्तर आकाश

त्य’ विवा। तेन ‘दहेरे’ इन पदच्छेदोऽपि नसूत्रकाराभिमतः । तथा श्रुत्यभावात् प्रथमान्ततयैव दहरशन्दसखाते.

‘अस्पश्रुतेः ’ इति सूत्रे ‘अर्मकौवात्” इति सूत्रेचं ‘निचाय्ययात्’ इत्युक्तार्थस्य विवक्षा नवीनानासमता त “अर्मकोकस्यात्” इत्यत्र ओकशब्दः गृहवांची । तत्र अर्मकः ओक: अल्पपरिमाणः इत्येोऽर्थः । अस्पोकस्यात् । ,

इत्यनेनैव तथाऽर्थसम्भवै एवं निर्देशनैश्यान्याच्या अर्धकस्य यदोषः तदेव परमात्मन ओक:“इत्यर्थस्य सूत्र: तोविवक्षितत्वेनशाण्डिल्यविद्यविक्यवत् अत्रापि हृदयरूपाल्पपरिमाणदेश सम्बन्धस्य एतन्मन्त्रै परमा मान प्रतिपादन

श्रीवस्य हृदयसम्बन्धस्यतया तत्रैव परमात्मनोऽपि हृदयसम्बन्धस्य प्रतिपादन स्थापि इमेव ताम 1

अंतम सदनुषायैवार्थः । एतेन आकाशशब्दार्थस्य परमात्मत्यं श्रुतौविवक्षितमिति सिद्धम् ॥ "

{

IFM)

[दहराधि- १३५

विद्यार्थी राजकुमारनयस्यामिप्रेतवसांघनम्.

५०८

गूढार्थसंग्रह

अपामत्वादिगु तत्र सर्वत्र प्रसिद्धयधिकरण ( विवक्षितगुणोपपत्तेश्च इतिसूत्रे गुणानाममिधाने शानां प्राधान्येन, विवक्षा सूत्रकृमिमतेति सियति। एतेन राजकुमारन यस्य द्रमुडाचार्यसंमतस्य श्रुतिसूत्रता पर्यविषयदा 3

सिद्धा । अतएव अपहतपाप्मत्वादिगुणानां - जीयेऽपि संभवः जीवस्य : ज्ञानानन्दाद्याविभवश्वात्र वक्ष्यमाणः राजकुमार

न्यायमुपोद्वलयति । तदेतत्सर्वमभिसन्धायैव ‘उत्तरेभ्यः’ इति बहुवचन निर्देशः । एतमेव सर्वममिप्रेत्याचार्यपादे: हर

कुहरे. देवस्तिष्ठन् निषद्वरदीर्घिका निपतिताने जापत्यादिस्सा वतीर्णपितृक्रमात् । घमनिमिहनस्वस्मिन्काले सव शताधिक

शतंचैकाच इति श्रुतौ मूर्धन्यनांडया गमनं वक्ष्यते । ‘हादांनुगृहीतरशताधिकया ’ इति सूत्रम् । अत्र ‘यदिदमस्मिन्नापुरे दरपुण्डरीक वेश्म दुइरोऽस्मिन्नन्तर आकाश:.’ इति सर्वजन हृदयवर्तित्वमेव प्रतिपादयते तेन सर्वभूताधिवास मां… सर्वा

मकृतकपुरप्रस्थानार्थं प्रवेशयतिप्रभुः ॥ इत्यनुगृहीतम् | हरविद्यायां 1

F

7

·

1

.

1

नुमादकत्वेन’ इति श्रुत्युक्तार्थः अपि विवक्षित इति प्रतीयते । भूतेषु वासस्य सर्वानुग्राहकत्वोत्तया एतच्छुत्यनुसारेणेषु 5

।

1 हार्दानुगृहीत’ इति सूत्रकृदुक्तिश्च ईक्षतिकर्माधिकरणे, ध्यानस्य यत्फलं तदपि सर्वेणं सममेव, नव वरतममावापनं नापि क्रममुक्तिफलकमित्यपि सिद्धयति । एवं सामभिः… ब्रहालोकम् इत्यत्र ब्रह्मलोकोऽपि नचतुर्मुकःप्राध्यम झणि पुरुषशब्दप्रयोगात् ’ एप सप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय परप्योतिरूपसंपद्य ’ इत्यादौ १ सउत्तमःपुरुषः,‘त्यत्र उत्तम पुरुषशब्दप्रयोगेण ’ अस्माल्लोकान्समुत्थाय’ इत्युकान्तिपूर्वकगमानस्वाभिघानेन ! जक्षक्रीडन्माण इषिया

प्रतिपादनेन च प्राप्यब्रह्मलोकः परब्रहालोक एव नापरब्रहालोक इति निश्चयसम्भवात् ॥ 10

}

’ स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यत ? इति स्वरूपाविर्भावस्य शानानन्दादिसाम्यपर्यवसिताया सिद्धानविष्यमाणतया । भूमावद्यायां • सर्वेह पश्यः पश्यति इत्युपक्रमदर्शनं मुक्तिकालिकमेव । प्रश्नोपनिषद्यपि ससर्वशः इतिमुत्तस्य }

x

"

(

.

सर्वशवं द्वेघा प्रतिपाद्यत इति ईक्षतिकर्माधिकरण सोऽयों विवश्चितः । ‘परात्परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते.’ १८.त्र सर्व kir P रीरि पुरुषेचणं सर्वेक्षणमन्तरा नघटन इति तत्रापि सर्वसाक्षात्कारो विवक्षितः ॥ एतेन द्यु॒भ्वाद्यधिकरण परमसाग्यश्रुतेः सर्वविषयज्ञानानन्दवस्वेन साम्यपरत्वमधिकरणचगृध्ये विषययायश्चदि पर्यालोचनायां निर्मत्सरैरवश्यमशीकरणीयमिति सिद्धम् । ततश्च दहविद्या सगुणविद्या, भूमविद्या निर्गुण विधति परेष .

7

1

1

I

कल्पना निरवकाशा !

स्नाय

11

BFJ

‘गतिशब्दाभ्यां तथाहि दृष्टं लिङ्गं च य इहात्मानमन्नुविद्य ब्रजन्त्येतांश्च सर्वारकामान, वेषां सर्वेषु लोके व्यकामचारो भवति ! ’ य इहात्मानमनुविद्य मजदुत्येतांश्चसत्यान्काम तेषां सर्वेषु येवेषु कामचारो मयति इत्यनु धर्म घर्ग्युभयवेदनतदभावयोः फलभेदः प्रतिपादितः । तत्रेोभयवेदनस्य ध्यान पर्यवसितस्य मुक्ति मिति पूर्वम्अत्र

HIND

१

"”

1

वेदनस्य संभावनासत्रेऽपि वेदन प्रतिबंधकसद्भावात वेदनं नसुलममिति मनसि निघाय वेदनस्य भवितस्ययावयाच हेतुनाऽपि परमात्मपरत्वं दहराकाशस्य सिद्धयतीत्याह- गतिशब्दाभ्यामिति ॥

J 4

1

}

‘ एवमेवैमास्सर्वाः प्रजाः–अनुतेनहि प्रत्यूढाः’ इतिश्रुतिः । ‘त इमेस्त्याःषामाः इतिज्ञात दं

च श्रुतिद्वयं धर्मिणां घर्माणां च कर्मणा प्रतिमन्षके ज्ञानाभायपरम् ।’ सर्वा: प्रजा अहरहमच्छ त्यः’ इति नेटनस्य संभा वितत्बप्रदर्शनपरम् | गमनं च नाडीपूर्वक पुरीत देशगमन कालिकम् । तामिःमत्यवसप्य पुरीततिशते, ’ इत्ययंस’दुः भावो नाडीषु तच्छ्रतेरात्मनि च इत्युपपादयिष्यमाणश्वात् । शालीकम्’ इत्यत्र लोकशब्दः लोयूदर्शने रति बावना निष्पन्नः साक्षात्कारयोग्यपरः । योग्यता च.मुमो इन्द्रियाणां विषयान्तगसहनव इन्द्रियाण | विषयालगमार "

lice

६

1

7

1

पाभावमात्र नबह्मसाक्षात्कारसायकं भवति, वर्मरूपप्रतिबंधक सद्भावात् धर्म व भगवनिमहरूपम् भगषच्छासनानुरोधे

वृहराधि-११।३- ५ ]

‘गतिशब्दम्याम् ’ ’ घृते माह ’ इति सूत्रद्यार्थनिरूपणम्

५०९

गूढार्यसमध

नेत्र वर्तत एव भगवदनुग्रह इति पूर्व यथा होवेह मजा अन्वाविशति यथाऽनुशासनम् (छो ८.६५) दुसम १

शासनानुवृत्तिश्च धर्मधयुमयविषयवेदनसत्वएनेति भगवनिमहरूपसद्भावेनैव साक्षा कारामाव । एवमर्थविरोधस्याम उको ‘ एप सप्रसादोऽस्माच्छरोग समुध्याय पर ज्योतिरुपपद्य स्वन रूपणामिनिष्पद्यते इति कर्मबन्धविनिर्मुक्त स्थ अप्राकृतदेशविशष दिव्यमङ्गलविग्रहविशिष्टसम्पत्रिकाले वक्ष्यमाण्य साक्षा कारस्यच बैल्क्षप्य प्रतिपादित भवति एतेन सुप्रतिकालिक गुमनस्य मुतिकालिगमनस्य च विशष थुनो प्रातपादिता भवति 1 तेन यथा मुथुप्तिकाले परमामगमने दु] साभावमाघम् शानानन्तरकालिकगमनकळतु स्थिर मुससाक्षा कारोडाप । एवमानतोकशब्देन प्रतीयते गुनिः ब्रह्मलोकचन्द ब्रह्मश दपर्यवसित इत्युमय ’ गतिशन्दाभ्याम्’ इत्यत्र विवक्षितम् | ‘तथ ही ‘तिपट पूर्वोषायों पपाइएवोचरम य इति बोधकम् । अतएव ‘दृष्ट रिप इति गतिशग्दरूपार्थद्वयमेवामिप्रेति । ‘दृष्ट’मिति पदो 9

पादानव झुन्यन्द्ररोक्त वतात्पर्येण द्दाराघातो श्रुत्यन्तरबोधता पर्येण सूत्रे प्रयोगात् । झुल्य तेर सवा सोम्य तदा सपो मुवृति’ इति ब्रह्मगमनस्यैव प्रतिपादनेन ‘अहरहर्गच्छत्य एत प्रहालोक म्’ इत्यत्रापि ब्रह्मगमनमव विवक्षितम् । ब्रह्मा .

किरणदेशगमनम्। ‘सि च गमन शब्दब्ब युभयमपि दहरस्य परमा म वे लिङ्ग च भवतीत्यर्थं ॥

• घृतेश्च महिम्नोऽस्यास्मिन्नुपलव्धे सूत्र अस्ये युवेरेवमाशय । अस्य पूर्वक्षरयाये प्रतिपस्य परमा मनोवृति महिमरूपा तस्यास्मिन्नुप धरित्यर्थ । एतेन अक्षरवाक्यविषयभूत दहरयाक्यविषयभूत एकत्र सगुणरूपमन्यत्र निर्गुणरूपय नास्तीति सूज्यते । ‘धृतेश्च इत्यनाभिघाय ‘घृतेश्च महिन ’ इत्यमिघानेन धृतिरूपम् $

•

$

हिमा वदतिरिक्त महिमा च इति वशन्देन समुघीयत घृति शासनाघीना अक्षराधिकरणे निर्णीता एव च स्वभाव मक कवया वदनिकाल तथाऽय परिमुह्यमाना | दवस्यैष महिमातु ललक यनद भ्राम्यते ब्रह्मचम्’ इति शुस्युत्ता प्रकाशनेन सृष्ट विकृति वक्ष्यमाणसूत्रात प्रयाजनव्यतिरेकेण स्वभावरूप व न श्रुतौ विवक्षितमित्यर्थोप सुचिता भवति । अथ यसरमा इत्यत्र धारण प्रतिपाद्यत | लोकासम्भेदकर धारण ’ एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासन ’ इत्यक्षर विषाया धारण तदातीरवमहिमाचेति महिमदय प्रतिपादित भवति । एव बृहदारण्यक घष्ट ’ एप भूताधिपतिरेषसेतु 7

तदातारैक्तमद्दिमद्वय प्रतिपादितम् । अत्र महिमशब्दप्रयागण वाक्यत्रयेऽपि महिमवान् राजा प्रतिपादित इति परब्रह्मणः एष सूत्रेदहरशब्दबाय्य व परमा मनस्साषितम् । अथ जीवस्यापि तत्र प्रकरण प्रतिपादन घुतो न भवतीति

राजेष प्रतिपादितम् ॥

१

7

S

यङ्कायामाइनस—इसरेत्यादि। सः इतरएव इतरपरामर्शादितिदेय असम्भवात् अपहृतपाम व योग्य वेऽपि जीवस्य अपहृतपा ष्मयादिक न सभवतीत्यत्र जाग्रस्वनमुप्त्यवस्थावत जीवस्य कर्मपरवशबन ऊपहतपाष्फ वादरुम्भव पूर्वमुक्त अन ‘दहर उत्तरम्य: ’ इति प्रथमसूत्रम् । एतेन दहरविद्यावाक्यमव विषय इति स्पष्ट बाधित भवति । ’ इतरपरमर्शात्स

इतिचेन्नासम्भषात् इतिसूत्रे ’ एप सप्रसाद ऽस्मा छरीरा समुथाय परज्योतिस्परउद्यन रुपणाभि निष्पयते” इति इति सर्वैरभ्युपगतम् । एवमभ्युपगम दहरविद्यावाक्यार्थपूर्तिरिदानीमव स्मजनमत सम्पत भवतिवाक्यळावषय ॥ एतदनन्तरम् ‘ उत्तराश्चेदाविभूतस्वरूपस्तु’ इतिसूत्र उत्तरशब्दन] क्स्योपादानमिति चटनीयम् । तः सूत्र क्रमपर्याचना दहरवाक्यातरवाक्यामेत्येव प्रतीयत, त ्र प्रजापतिविद्यावाक्यमेव भवतीति ‘उत्तरात्’ प्रजापतिवाक्यात् 7

$

‘एमआमा’ इति वाक्य एषान्ते इति प्रजापतिरुवाच इतिखलूपक्रम इति सूत्रस्वारस्य सिद्धाते । ६

[ ददरांधि :१३:५

1 अनुकृतेसास्य इति सूत्रतात्पर्यनिरूपणम् ,

५१०

गूढार्थसंमदा

‘श्वेन रूपेणामिनिष्पद्यते स उत्तमःपुरुष: ’ इति यास्यस्य विषयाचे जीवनमणोरमेद स्यैव प्रतिषिपाद विषितस्येन तदर्थ सूत्रे अकथनं कृतः । स बीजे किं १ प्राथमिकवाक्यपरित्यागेमा कि बीजम्

परमते प्रजापतिविद्यायामुच

**

•

21

▸

• आर्भूितस्वरूपस्तु’ इति सिद्धान्त युक्तिप्रदर्शनमपि जीयब्रांणोरभेदेन स्वरसम् ॥

.

7

नयम जीडरमाणः इति याक्यस्य विषयावस्पनं में सूत्रकाराशयानुगुणम्।दरविद्यावा॑नोत्तर पाक्यसामान्यत्यागस्यनिर्जयत्। नादिकपदमा जणादेः महिमस्यामायाथ। एतेन नव्यमते पाप्मत्यदः साक्षात्प्रतिपादाक्यसायात असम्भवनिराकरणम् । असम्भवनिराकरण नसंभवति । सिद्धान्ते॒तु Con

आमन्दस्य परमात्मनि प्रसिद्धया परमा-मपरमिटे याक्यमिति नीनानामाशयः । ए‘ अथ’यो वेदेदं सूतोऽपि नायमेथरस जिप्राणीति सभामगन्धाय प्राणम्” इत्यादीना बहूना यावयाना गौणार्थपना

1

‘म्मतः । आविर्भूतस्वरूपस्तु’ है ‘अयं यो वेदं जिमाणीति आत्मा इत्यत्रे यक्ष्यमाणानषीने प्य तपाप्मध्वादयः मुक्त जीवऽप्यनीप्रियन्त । एवं अनुकृतस्तस्य च ’ इति सूत्रः नवीनामिमतार्थः परामिमतार्थम · नैव संमतः । छान्दोग्य॑यक॑यो पनि धारणापत्यसम्भव तत्परित्यज्य पृथगधिकरणाविषयवायकल्पनायाः अन्याय्य वात् '

$

यदि विषयथास्यत्वं

सुत्रस्वारस्यविरोधाघ । ‘तमेव मान्तमनुमावि सर्वम्’ इति श्रुतिर्मतद्वयेऽपि वियतयप्रात्ता 1

सूत्रकृतामभिमतममविष्यत् तदा ’ अनुमानात्तस्य च.’ इत्येव सूत्रमकरिष्यत् । अनुकृति: अनुकार इत्यादयः सदृश धर्म वोधकांशदां: 7 देहरविद्यार्या परमात्मनि अपहत पाप्मत्वादि प्रमान मिघायं परंज्योतिरूपसम्पद्य स्वेन रूपेणामिनिष्प यते इति मुक्तस्यापि तेदमविभवकथनेन ‘य आत्माऽपहताष्मा’ इत्यादिना तानेव धर्मान्विशिष्यामेिघाय जामस्वप्नं +

मंतषस्थानिरूपणानन्तरं जीवस्वरूपनिर्धारण पूर्वकं : एष संप्रसादोऽस्माच्छरीरांत्समुत्थाय परं ज्योतिरुपसम्पद स्वेन *

रूपेणामिनिष्पद्यते संउत्तमः पुरुषः’ इत्योद्याभिघांनात् (नित्यं हि नास्तिजगतिभूतं स्यावरजङ्गमम् ऋते तमेकं पुपर्षे वासु देवं सनातनम्’, ‘भगवानिति शब्दोऽयं तथा पुरुष इत्यपि । निरुपाधी च वर्तेते वासुदेवे सनातने " इति स्मृतिद्वयेन

स) एवमभिधानेन पूर्वपरमात्मगतत्वेनोफानांहि जीवेरसम्भवति / स्वगत धर्म सम्बन्धंः परमात्मसम्बन्धः पूर्व दहरवाक्यैरेवःसिद्धः । . समःपुरुष ’ इति वाक्यंत ‘दहरोऽस्मिन्नन्तर आकाश: इमि. प्रांगुकंदहराकाशाभेदबो ▸

9

घनार्थः प्राप्यस्य परत्वोत्तया अनन्तरं तस्यैव उत्तमशन्देन निर्देशौचित्यात् । अविशेषेण सर्वहृदयान्तवर्तिस्यस्य प्रति पांदने पुरुषशब्दार्थस्यापि प्रतिपादनप्रायस्यात् । पुरुषशब्दार्थो वासुदेवः ‘यतेषु वसत्यपि सर्वानुमाइकत्वेन ’ इति “}

ब्रझबिन्द्रनुरोधेन ‘नियहि नास्तिजगतिभूतं स्थावरजङ्गमम् ॥ ऋते तमेकं पुरुषं वासुदेवं सनातनम् “भगवानिति ‘शब्दोः ऽयं तथा पुरुष इत्यापे । निरुपाधी च वर्तते वासुदेव सनातने’ इति स्मृतिद्वयेन च सर्षहृदयपुण्डरीके स्थितेर्नियन 2

1

राजकुमारनमेन, राजपुत्राणामन्तरंगभूतानांस्फुटम् राजसमान भोगवत् अंत्राप्यपहतपाप्माचादिशानानन्दाद्यनात सर्वगुणसभ्यं । इममये गीताचार्योती सवयति-अमेति ॥ समंवतीत्याशय: सूत्रकरिति निर्मत्सरार्णा

11

े

इति दहराधिकरणम

अथ वेदान्तसार

१

! सू-१३ दहर उत्तरेभ्यः [१.३.१३] 1

+; 1

6

अथ यदिदमस्मिन्नापुर दहर पुण्डरीक वैश्म दहरोऽस्मिन्नन्तर आवाश तस्मिन्यदन्तस्तद वेष्टव्यु • द्वाव विभिशासितव्यम्’ इत्यत्र दहराकाशशब्द निर्दिष्ट: पग्मामा, उत्तरेभ्य बाबवगतेभ्यः दसाधारण६भ्य | उत्तरन दहराकाशस्य सर्वाधारतया महत्वमामेधाय, एतत्सत्य ब्रह्माख्या पुरमिति निर्दिश्य तस्मिन् ब्रह्माख्ये दहराषाशे कामा .

सू-१४ गतिशब्दाभ्यां तथा हि .

स्समाहिता इत्युक्ते कोऽय दहराकाश. १ के च कामा ? इत्यपेक्षायाम् ’ एप आत्मा अपहतवाप्मा (छा.८.१.५) इत्यारम्य ’ सत्यकामस्सत्यसंकल्पः) (८.१.५) इत्यन्तैनं दहरौकाश आत्मा कार्माध अपहतपोत्यादयः ताद्वेशेषण }

1

गुणा इतिहि शापयति । ‘दहरोऽस्मिन्नन्तर आकाशस्तस्मिन्यदन्तस्तद•वेष्टव्यम्’ (८.१.१) इत्यत्र हराकाशस्त दन्त वर्ति

न

च यत् तदुमयमन्बेष्टग्यमित्युत्तमिति विज्ञायते,‘अथ यात्मानमनुषिध प्र॒जन्त्येवय॒ सत्यान्वामान्’ इति व्यस्यत दृष्टं लिंगं च (१.३,१४) ,, ’ एवमेवैमास्सयी. प्रजा अहरहगच्छन्त्य एत ब्रह्मलोक नविन्दान्त’ (छा.८.३.२) इत्यहरहस्सर्वासां प्रजानाम: जानतीनां दहराकाशोपरि गति, वर्तनर्मू, दहराकाशसमानाधिकरणो महालकशब्दव्य दहराकाश पर ब्रह्मति शापयति तथा॒ाह्यन्यत्र सर्वास। परमात्मोपरि वर्तमानव दृष्टम्, ‘तमिलोकादिश्रुतास्सचें’ (१ठ.२.६.१), ‘तदक्षरे परमे, प्रजा: ' {”.

(नारायण.६.१.३) । ब्रह्मलोक्शन्दध ’ एप ब्रह्मलोक ’ (वृ ६.३.३३) इत्यादौ }।॥अन्य दर्शनाभावेऽपि इदमेव पर्याप्तम् अस्यइत्यादौ परमात्मध्ये लिङ्गम् यद्दहराकाशोपरि सर्वस्य वर्तमान वम् ब्रह्मलोकशब्दक्ष '

,

स्–१५ धृतेश्च महिम्नोस्यास्मि॑िन्नुपलब्धेः (१.३.१५) हूँ

य आत्मा सतुर्विधति १ (छा ८.४.१) इति जगते परमा मनो महिनोऽस्मिन् दहराकाशे उपलो

स्वायंपरः ; ख़ाहि परमात्ममहिमा, ‘एष सेतुर्विधरण.’ (बृ.६.४.२२) इत्यादिश्रुते ॥ सू – १६ प्रसिद्धेश्च (१-३-१६)

आकाशशब्दस्य ‘यदेष आकाश आन दे. (ते.आनंद ७. १ ) इति परमा मन्यपि प्रसिदेवाय पर

स्वादिगुणचुदोपवृहिता प्रसिद्धिः भूताकाशप्रसिद्धेयसीत्यर्थ || १ $

सत्यस

★

C

सू- १७ इतरपरामर्शात्स इति चेन्नासम्भवात् (१,३३१७)

J

↑

t

१

1

J

अथ यएषसम्प्रसादः (छां ८.३.४), इतीतरस्य जीवस्य परामर्थात् प्रकृतावाशस्स इतिचेत्- नेतृत्वगु

ज्ञानों तत्रासमवात् ॥

प्र

ft

1

५१३

[दहराधि- १३५

यदान्तदीप.

सू-१८ उत्तराच्चेदाविर्भूतस्वरूपस्तु (१.३.१८) उत्तरत्र ‘यआत्मा अपहतपाप्मा’ (छां. ८. ७. १) इति जीवस्य अपहृतपाप्म यादिभवनासम्भव, जागरित

स्वमुताद्यवस्था वर्तमानत्वात् सहि जी इत्-नेतत् आविर्भूत स्वरूपस्तु र वन तिरोहि तापहतपाप्मत्वादिकः पश्चात् पर ज्योतिरूपसपयाविर्भूत स्वरूपः तत्र अपहतपाप्म वादिगुणको जीव प्रतिपादित | दह " "

शकाशस्तु अतिरोहितकल्याणगुणसागर इति नाय जीवः ||

]

सू-१९ अन्यार्थव्य परामर्श: [१-३-१९]

● अस्माच्छरीरा समुत्थाय परज्योतिरूपसपद्य स्त्रेन रूपेणामिनिष्पद्यते (ॉ.८.२.१४) इति जीया मतो दरा

,

काशोपसुपत्त्या स्वरूपाविर्भायापादन रूपमाहाग्यप्रतिपादनार्थोऽत्र जीवपरामर्श |

1

L

j

JPG

T

सू- २० अल्पश्रुतेरितिचेत्तदुक्तम् (१-३-२०

imp

1

अल्पस्थान वस्वरूपारूपत्वश्रुतेन॑य परमां मेतिचत् - प्रोत्तरमुत्तम् ’ निचाय्यायादेव व्योमबच्च’ (शर्गि.१.२७) इति ॥

सू- अनुकृतेस्तस्य च (१.३.२१)

1

x 1

1

तस्य दहराकाशस्य परंज्योतिष, अनुकरणश्रवणाच्च जीवस्य न जीवं दहराकाश:, ‘सं तंत्र पर्येति जक्षकी {

रममाण. १ (छा.८.१२.३) इत्यादिस्तदुपसपच्या स्वच्छन्दवृत्तिरूपस्तदनुकारश्भूवते || सु- २१ अपि स्मर्यते (१.३.२२) ,

13

yu

7

ज्ञानमुपाश्रित्य मम साघर्ग्यमागता । सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रल्ये नव्यर्थान्त च | ’ (गी १४.२) इति ●

,

।

इति वेदान्तसार

1

3FF**

अथ वेदान्तदीप.

सू= १३ दहर उत्तरेभ्यः [१.३.१३] छाग्दोग्वे-’ अथ यदिदमस्मिन् ब्रह्मपुरे दहर पुण्डरीक वक्ष्म दहराऽस्मिन्नन्तर आकाशस्तस्मिन्यदत्तस्तदन्वेष्टव्य तद्दात्र विजिशासितव्यम्’ (छा.८.१.१) इत्यत्र हृदय पुण्डरीक्मध्यवर्ती दद्दराकाशयमाण किं भूताकाश ! उतजवि अथ परमात्मा - इति सशय । प्रथम तावद्भुताकाश इति युक्तमाश्रयितुमिति पूर्व पक्ष आकाशशब्दस्य भूतावाशे प्र सिद्धिप्राचुर्यात् आकाशान्तर्वर्तिनोऽन्यत्रान्वेष्टव्यताप्रतीतेभ । रादान्तस्तु- किं तद विद्यते यद येष्टव्यम्’ इतिवादिते 2

331

1

152

6

यावान्वा अयमाकाश. १ (८.१.२,३) इत्यारम्य ’ एतत्सत्य ब्रह्मपुरम् ’ (८.१.५) इत्यन्तेन दहशस्यातिमहत्ये

दहराधेि- १३.५ ]

वहान्तदीपः

६१३

सरांयत्वाजन्यसत्य याद्यमिघाय, ‘अस्मि कामास्समादिता: ’ (छा.८.१.५) इस कामाइति मनिषा कोऽयं टहराकाशशब्द निर्दिष्ट: के उदाश्रयाः कामाः ? इत्यपेक्षा एप आत्माइन्यारम्य त्य (८.१.५) इत्यन्तेन आकाशशब्द निर्दिष्ट आत्मा, कामाबापत्पाप्म वादयस्वदेश६० भूहाइति प्रति पादयद्वाक्यमतामत्वादिविशिष्टपरमात्मानमाह | उपक्रमेचा वेष्टव्यत्या प्रतिज्ञात आकाश: आम, एतद्विशेषण. भूताः अपहृतपाप्मत्वादयः कामा इनि वाक्य ज्ञानयत् ‘अथ यइहा मानमनुविद्य ब्रजयेतांन

लेषु कामनारो भवति (८.१.६) इत्युपसहरति । अतोऽयं दहरामाशोऽपवादिविशि:

विकी

1

यते, न भूतावाशादिरिति । एतस्मिवाक्ये ’ अथ य एप संप्रसादोऽरमा उरीयसमुदाय (८.३.४) इति प्रत्य गामप्रतीतः तपनोत्तर प्रजापतिवाक्येऽपहत पाप्मत्वादिगुणक वायगमात् प्रत्यगात्मैव दहराकाशति पूर्वपक्षी मन्यते रादान्तीतु प्रत्यगोमा कर्मपरवशनया जागरितस्वमुतास्यामि तिरोहिताहत पाप्मवादिकः परमा मानमुपसदनः तव्यमांदीदाविभूतगुणकः प्रजापतिवाये प्रतिपादितः । टहरानेर ६६८ ३ ६ षः गार्म

न्यसम्माननीयजगाईघरणसमस्त चिट चिद्रस्तुनियमनायनन्तगुणवः प्रतिपन्न इति नाय प्रत्यगा मा दह्रराकाश अपितु परें. मान्मेवेति मन्यते । सूत्रार्थस्तु हराकाश पर ब्रह्म, उत्तरेभ्यः उत्तरनाक्यगतेभ्योऽपतुपाप्मत्यादिपमा मासाधारण घो हेतुभ्यः ||

स्-१४ गतिाव्दाभ्यां तथा हि दृष्टं लिंगं च (१.३.१४)

"

I

r.

12

अस्मिन्दहराकाशे सवसी प्रजानामजानतीनामहरर्या गतिश्रुयते, यश्च दहराकाशावमर्श रूपैतच्छन्दसामांना करणनया प्रोब्रह्मलोकशब्द ताम्या दहरकाश: परब्रोत्ययगभ्य, तद्यथा हिरण्य निधि निहिक्षेत्र उपर्युपार "

सञ्चरन्तो नांवन्देयुरेवमेवैमास्सर्वाः प्रजा अहरहमेच्छन्त्य एतनांव देयुग्मृतेनहि प्रयूढाः’ (छो. ८.३.२) इति,

तथाहि दृष्टम् तथाह्यन्यत्र पस्मिन्त्राण्येवरू गमन दृष्टम् -’ एवमेव सलु सोम्येमास्सर्वाः प्रजारसति सद्य नविदुः

स्सति सम्स्यामह इति ’ (६.८.२) इति ; त आगम्य नविदुसरात आगच्छामदनि ’ (६.१०.२) इति । तथा '

(

1

ब्रह्मलोकशब्दक्ष परस्मिन्ब्रह्मण्यव दृष्ट.

एप ब्रह्मास्साहिति होवाच ’ ( वृ. ६. ३.३३) इति । किञ्च - माभूदग्यत्र दर्शनम् अस्मिन्प्रकरणे सर्वासा प्रजाना श्रूयमान्महरहर्गमन, मदलोक्शब्दथ टहराए परमात्य वे पर्याप्त ि चश-दोऽयधारणे एतदेव पर्याप्तमित्यर्थः ॥ न क

★ सूं–१५ धृतेश्र महिम्नोऽस्यास्मिन्नुपलब्धेः [१.३.१५]

}

।

अस्य र्घृत्याख्यस्य परमात्मनो महिम्र: अस्मिन्दहशाचे उपर परमात्मा धृतिः - जगद्विधरण पर मनी

महिमेत्यन्यत्राचगम्यते । ’ एप सर्वेश्वर एप भूताधिपतिरेप भूतपाल एप सेतुर्विरण एश लोकानामसम्मैटाय ’ (नृ.६.४ 1

२२) इति । साचास्मिन्दहराकाशे उपलभ्यते ’ अथ य आमा ससेर्वितिरेवाबानामसम्भेटाय’ (छा.८.४.१) इति +

सू–१६ प्रसिद्धेश्च (१.३.१६)

t

‘ कोह्येवान्या क:प्र′ण्यात् । यदेव आकाश आनन्दो नस्यात् ’ (ते. आनन्दप.७) ’ सर्वाणि हवा इमानि भृता

न्याकाचादेव समुपद्यन्ते ’ (छां.१.९.१) इत्यादिवशंदेपा । आषाचशब्दशव परम

घमैत्रिशेषितो भूताकाशशङ्का निवर्तयतीत्यर्थः ॥ 65

[ दहराधि- १-३५

बेदान्तदीपः

५१४

सू-१७ इतरपरामर्शात्स इति चेन्नासम्भवात् (१.३.१७) • परमात्मन इतर: जीव: ; ’ अथ यएर सप्रसाटोऽस्माउरीरात्सम थाय (छा.८.३४) इति जीवपरामर्श स एवं दहराकाश इतिचेत् तन्न, पूर्वोचानां गुणान। तस्मिनराम्भात् || १

सू-१८ उत्तराच्चेदाविर्भूतस्वरूपस्तु (१.३.१८)

A

उत्तरात् प्रजापतिवाक्यात्, अपहत पाप्मस्वादिगुणको जीवोऽत्रगम्यत इतिचत् रम्न, जागरिताद्यवस्थाभिरनादि कालप्रवृत्ताभिः पुण्यपापरूपकर्ममूलामि तिरोहितगुणक: परब्रह्मोपासनजनितत दुपसम्पत्याऽऽविर्भूत स्वरूपोऽसौ जीवः तत्र प्रजापतिवाक्येऽपहतपाप्नत्वादिगुणक: कीर्तित | दहराकाशस्वतिरोहितस्वरूपाइपहतपाप्मत्वादिगुणवइत्यस्मिन्दहराशे 3

}

न जीवशङ्का ||

• १९ अन्यार्थच परामर्शः [१.३.१९] 6

व्यस्मा छरीरा समुत्थाय परज्यार्तिरुपपद्य स्थन रूपेणामिनिष्प (८.३.४) इति ज्यातिहरु टहरा

काशोपसपस्याऽस्य जीवस्यानृततिरोहितस्वरूपस्य स्वरूपाविर्भावो भवतीति दहनकाशस्य जगद्विघरणादिव जीवस्वरूपादि

भावापादन रूपसम्पाद्वैशेषप्रतिपादनाथ जीवपरामर्श |

सू - २० अल्प तेरितिचेत्तदुक्तम् [१-३-२०] ‘दहरोऽस्मिन् ’ (छा.८.२.१) इत्यत्नपारमाणतिराराम्रोपमितस्य जीवस्यैवोपपद्यते, नतु सर्व मज्ज्यायसो

ब्रह्मण इतिचेत् तन यदुतरं वसव्य तत्पूर्वयवोत्तम् ’ निचाय्यत्वात् ’ (शारी. ४.२.७) इत्यनेन । •

E

सू - २१ अनुकृतेस्तस्य च (.. २१०३)

अनुकृति, अनुकारः तस्य परमामनोऽनुकाराद्धि जीवस्याविर्भूत स्वरूपस्यापहृत पाप्मत्वादिगुणकत्वम्, अतोनुकर्तुः

जीवादनुक्कार्थः परब्रह्मभूतो दहराकाशोऽर्थान्तरभूत एक | तदनुकारश्च त साम्यापत्ति भूयते यदा पदय पश्यते रुक्म "

वर्ण कर्तारमीश पुरुष ब्रह्मयोनिम् । तदा विद्वान् पुण्यपापे विधूय निरञ्जन परम साभ्यमुपैति ’ (मु. ३.१.३) इति ॥

सू - २२ अपि स्मर्यते (१.३.२२) ।

1

4

स्मयंत च तदुपासनात साम्यापत्तिरूपानुकृतिजीवस्य इद ज्ञानमुपाश्रित्य मम साघमागता | रुर्गेऽपि नोप "

जायन्ते प्रळये न व्यथान्ते च ’ (गी.१४.२) इति ॥ इति वेदान्तदीप

अथ अधिकरणसारायटी दहं हत्पुण्डरीके गगनम मिहितं तैत्तिरीयश्रुती य

घ्छन्दोगेस्तत्र गीतं यदपि च दहराफाश इत्येतदेकम् । भूताचं तत्प्रसिद्धेमेहिमत इति न प्रत्यनीकरके:

श्रीतीच स्यात्प्रसिद्धिर्भगवति वलिनी लियरसनाथा ॥ याह्याफाशय यायानयमपि हि तथेत्येतमलिष्टमीशे सत्यात्मप्राणशंदा नभसि न कथमप्यन्वयं प्राप्नुवन्ति ।

कामाधार योऽसा समगणि दहराकाशवाचाऽत्र नित्य स्तस्यैव द्वेष आत्मेत्यनुवदनमतस्तद्गुणाश्चिन्त्यकामाः ॥ सर्वेशाधारतोकया भवतु च हृदयव्योम तद्वाज्यधीतं छान्दोग्यस्थो निषादस्यपतिनयपदं मह्यलोकादिशब्दः । आपस्तम्वच वैभाजनपुरमदद्ब्रह्म सर्वात्मभूत

पुस्तस्य प्राणिनस्स्युस्तदपि तदपि हि स्यात्पुरं सर्वयासात् ॥ जीवस्तष आत्मा गुणगणघटनात्तत्परामर्शडप्रे

रत्पत्याद्यक्तितश्चद सदनुपधिपात्सत्यसङ्कल्पतादेः ।

विश्वकाधारताटेरपि स सलु परोदाहृतोपाधिकी स्यात् प्राजापत्यात्तु वाफ्यात्परसमदशया तद्गुणोतिर्विमुफ्ते ॥ दहाकाशोऽपयर्गप्रद इति गरितुं सम्प्रसादोक्तिरत्र

प्राजापत्ये तु वाक्ये परपरिपठनं प्राप्य निष्कर्षणार्थम् । आकांक्षाधस्तदेवं परतदितरथोरन्विते वाक्ययुग्मे

युक्तन्नान्योन्यवाधप्रभृतिक मिह तत्सामरस्य हि सौत्रम् ॥ I

॥ इतिदहराधिकरणं समाप्तम् ॥

अथ प्रमिताधिकरण श्रीभाष्यम्

1

शब्दादेव प्रमितः [१.३.२३]

कठवली धूयते- अष्टमात्रः पुरुषो मध्य आत्माने तिष्ठति । ईशानो भूतभव्यम्य न ततो विजुगुप्सते । एतद्वै तत् ’ [फट. २.४.१२] : अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो ज्योतिरिवाधूमकः । ईशानो भूतभव्यस्य स एवाद्य स उ भ्यः । एतद्वैतत् (२.४.१३) अष्टमः अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषोऽन्त .

रात्मा मदा जनानानां हृदये सग्निविष्टः । तं स्वच्छरीरात्प्रवृहेन्मुशादिपीकां धैर्येण | तं

। विद्याक्रममृतम्’ (फट. २३.१७) इति । तत्र सन्दिपने किमयममात्र नमितः प्रत्यगात्मा उत परमात्मा-इति । किं युक्तम् ? प्रत्यगात्मेति । कुतः ? जीवस्यान्यत्राष्टम। प्रत्वश्रुतेः

प्राणाधिपस्सञ्चरति स्वकर्मभि । यद्गुष्टमात्रो वितुल्य रूपः सङ्कल्पाहङ्कारसमन्वितो यः’ •

अंध प्रमिताधिकरणम्

सू -२३ शब्दादेव प्रमितः (१.३.२३) श्रुतप्रकाशिका.

‘अल्पभुतेरिति चेत् ’ इत्यत्राल्पपरिमाणत्यं भगवत इत्युतम्

अथात्पपीरमाणत्यविशेषः परमात्गगतरितस्य

3

दृश्यत इति शङ्कया सङ्गतिः ‘शुक्रममृतम्’ इत्यन्त विषयवाक्यमुपाद दान स्वायंभावः

तत्वमात्र श्रुत, नतु

स्थानविशेष : नन्चौपासनम् अतः परमात्मपरवानादरेण जीवपरत्व शङ्कयत इति पूर्वपक्षंदाहुदाहु सदा जनानां हृदये सन्निविष्टः ’ “तं विद्याच्छुकममृतम् ’ दत्यनन्तरवाक्ये स्थानोपासनावर्गमात् तदनवगमस्य हेतुत्व

p+

1

कथनायोगादिति परमात्मनोऽष्टमितत्वानुपपत्तेजींदस्य सर्वेशान यानुपपश्चशय: । अङ्गुष्ठप्रमितः किं प्रत्यगाम १ उत परमात्मेति । तदर्थमीशानत्व कि देहेन्द्रियाद्यपेक्ष उत सर्वापेक्षमिति | उपक्रमावगत प्रमितत्वं किमीशान वलिङ्ग स्वारस्यविरोधि उत अविरोधोति १ तत्प्रमितत्व कि जीव स्मञ्जसम् उनोभयत्रासमझसमिति । यदा जीवे समझसं

तदानीं स्वसामञ्जस्यसिद्धयर्थमुपक्रमावगत प्रमितत्वमशान वलिङ्ग स्वारस्य विरोधीतीशानत्वस्य देहेन्द्रियाद्यक्ष वाद लृष्ठप्र मितो जीव इति पूर्व:पक्षः । यदोभयत्र प्रमितत्वमसमझस तदा प्रत्यगा मन्यपि स्वारस्यासिद्धेस्तदर्थमीशान वलिङ्गवार

स्यानुपरोधकत्वादीशानत्व सर्वापेक्षमिति अङ्गुष्ठप्रमितः परमात्मेति राद्धान्त फलफलिभावः | कृत्वा चिन्तेय परमात्मनो

ऽन्यत्राङ्गुष्ठप्रमितत्वश्रवणाभावग्यानेनैव वाक्येनागृष्ठप्रमितन्य कि सिद्धयति उत नेति विचारतं ! ३न्यत्रागृष्टप्र मितत्वं भगवतः श्रूयते, श्वेताश्वनर ‘अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषोऽन्तरात्मा सदा जनानां हृदये सन्निविष्टः | हृदामनीपा मनसाऽभिक्लप्तो यएनं विदुरमृतास्ते भवन्ति इति तैत्तिरीय च अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषोऽङ्गुष्ठं च समाश्रितः । .

ईशस्सर्वस्य जगतः प्रभुःप्रीणाति विश्वभुक्’ इति अन्तरात्मत्व मोक्षप्रद व सर्वस्य जगत ईशत्वमपिहि तत्र धु-म् । पदा सर्वजगच्छन्दादिकमपि लिष्टं कृत्वा तावपि मन्त्रौ विवादास्पदत, तदनकृत्वा चिन्तेयम् ॥

नार्माधि- १-३-६ ]

‘शब्दादेय ’ हयपेक्षया’ इति सूत्रद्रयार्थः $

५१७

श्रीभाज्यम

(भ्व. ५.८.७) इति । नचान्यग्रोपासनार्थंतयाऽपि परमात्मनोऽष्टमात्रत्वं थूयते । एवं नि

थिते जीवत्ये ईशानत्वं शरीरन्द्रियभोग्यभोगोषकरणापेक्षयाऽपि भविष्यति ॥

इति प्राप्ते घूमः शब्दादेव प्रमितः अष्टमितः परमात्मा पुतः ? ईशानो भृतम ●

}

1

;

व्यम्य ’ (पठ, २.४.१३) इति शध्दादेय | नच भूतभव्यम्य सर्वस्येशितृत्वं फर्मपग्वशस्य जीनस्योपपद्यते ||

कथं तर्हि परमात्मनोऽष्टमात्रयमित्यवाह

सू – २४ हृद्यपेक्षया तु मनुष्याधिकारत्वात् (१.३.०४)

परमात्मन उपासनार्थमुपासहृदये वर्तमानत्यादुपासहृदयस्याङ्गुष्ठमात्रमाणत्याप्तद

पेक्षयेदमष्टमितत्वमुपपद्यते, जीवस्याप्यंगुष्ठत्रमितत्वं हृदयान्तर्वर्तित्यात्तदपेक्षमेवः तस्या रायमात्यश्रुतेः । मनुष्यणामेनोपासकत्यसम्भाननया शास्त्रस्याधिकारत्यान्मनुष्यहृदस्य श्रुतप्रकाशिका

ननु जीवस्याप्याराममात्रामा मुख्यम् अत उपासनार्थमिति निर्वाह्यम् । तत्परमात्मपरत्वेऽपि सभवति पानामा परस्याविधि श्रुतम् । उक्थ जीनघेति । प्राणाधिवस्य स्वमेवश्य प्रष्ट मात्र वममुरप्रत्यमविहितं नतु परमात्मन अतो जीवस्य बुद्धिस्थ वात्तस्य प्रतिपाद्यर्थ| ईशान व कथमित्य ग्राह एवंनिश्चितइति ॥

राद्धान्ते ननु भूतमव्यस्येशान इति वाक्य तच प्रमितत्वालङ्गादुर्बलम् ईशानशब्दसँव शस्दशन्टेन दिवर्टिस

•वार ईशानशब्दस्य देहेन्द्रियायपास अनुपपत्तिम्पारणार्थमीशाना भूतभव्यसति शब्दादेवेति भूतव्यश ब्दोगदानम् | किमीश्वर किं जीव इति विचारे नेश्वरसम्नावलिङ्गानिर्णय यीश वाशिदाटेवेदेवकाराभिप्रायः ।

या पूर्वमित्रताया ईशानशब्दा-यथासिद्धः प्रतिक्षप एवकाराम्प्रित त दर्शयति नच भूतभव्यस्येति । उत्तरसूनस्य शङ्कामाह- कथतति । .

·

सू – २४ हृद्यपेक्षया तु मनुष्याधिकारत्वात् (१-३-२४)

वर्तमान बादित्यवाहारेण योजना यदा ‘हृदि’ इति विषयससमी हृद्विषयापेक्षयेति सूत्रार्थ ववमर्थसिद्धमर्थम ह

वर्तमानत्वाद्दिति । यदपेक्षया व्यवहार त्स्य हृदयस्य से परिमाण - हृदयस्येति । अङ्गुष्ठ मात्र त्रस्यास्वारस्यमुमयत्रं तुल्य कामेद परमा मपरिग्रह -जीवस्यापति प्रमजीव क्षे अद्भुटम मितेशानदयोग्मयारध्यस्वारस्य परमा मत्वपचेऽद्गुष्टमित श द देवस्यैव स्वारस्यमितिभाय ; सरादीनामन वे

हृदयाना तुत्तदङ्गुष्ठप्रमित माविमननुयायीति शङ्काया ‘मनुष्याधिकारस्यात्’ इति

मनु

प्याणामेवेति । अनामे वस्य जीव वमभ्युपगम्यैच जीवस्य परमात्मैक्योपदेशपरतया प्रकरणस्य परमा मप्रतिपादक व

यत्प्रेरस नदसुनम् जीन वेश्वरन्बयोकभयोगप कल्पित वाभ्युश्गमात् सपॅभूदळनयोरिय माग्पनिक्योरथैयोरैषयोपदेश सुप

’ शब्दादेव ’ इति सूत्रे प्रमितशब्दस्य अर्थविशेषविवक्षया: सूत्रार्थानेष्यर्थः [ प्रमिताधि. १३१६

५१८

श्रीभाष्यम्

चं तत्तदंगुष्टंप्रमितत्वात्खरतुरगंभुजगादीनामंगुष्ठप्रमितत्वेऽपि न कश्चिद्दोषः : स्थितं तावदु त्तरन्न समापयिष्यते ॥

C

इति प्रमिताधिकरणम्

THDCHIT. F

श्रुतप्रकाशिका

पत्तेः, जीव वेशानत्वाद्यनादरेण वस्तुमात्रैवयपरत्वे ईशानादिशदानी लाक्षणिक प्रसंगात् प्रार्थियनिरुपय

ध्यमाणत्वं बुद्ध्वाह - स्थितंतावदिति ॥ —

}

इति प्रमिताधिकरणम्

अथ प्रमिताधिकरणम्’ ape

गूढार्थसंग्रह:

‘शब्दादेव प्रमितः ’ दहराधिकरणे दहरशन्दः अल्पवनः । ‘अल्पभुतोरतिधेत्’ इत्युत्तरसूत्रेऽप्यस्पशब्द एवं प्रयुक्तः तत्रच उत्तरवाक्यानुरोध्यर्थीनुरोधिन परमात्मत्वं साधयितुं शक्यम् । अमात्र इत्यत्र परिमाणवाचि मात्र इत्यत्र जीव एव विषधितः । य इदं दशक एवं वर्तते, अत्र परिमाणविशेषबोधात् द्विशिष्टं संध्या इति }

मध्यदं वेद आत्मानं जीवमन्तिषात ईशानं भूतमध्यस्य ’ इति भूतमध्येशानःवोत्तया अत्रापि एच विवक्षित इति .

युक्तम् 1 अणोजींवस्थामा अप्रसिद्धमिति कथम् । ‘प्राणाधिपरस्चरति स्वभिः अमाश्री विमुल्यरूप: ' इत्यंभाजीयं प्रस्तुत्य ‘अनुठमात्रः पुरुषः’ इति जीवस्यानस्यतात्विकंपरिमाणं प्रस्तुत्य जीवस्य ‘घालाप्रशतमा ,

गस्य’ इत्यादिन। साच्चिकाणुररिमाणनिरूपणात् । सर्वगतस्य परस्य सन्दिपरिमाणम अमात्र: पुरुषोऽन्त शरमा’ इत्यपि जीवपरमैन । तत्र जनशब्दः जनिमदचेतनजीवपरः | हृदयस्परमाणत्वेन तत्र स्थितावनी गुमात्र पम् इति कार्या शब्दादेव प्रमितः’ इति ॥ अप्रमादेन’मात्र इतिश्रुतिः प्रत्यायते सत्र प्रमाणे माझ्याणसुतः परमात्मा शब्दादेव प्रमितव्यं लिम् ईशानी भूत इति यानयं, प. श्यात् लिए प्रस्तमिति पूर्वपक्षिणभरायः MA

विदान्तिन अवमाशयः शब्द वाक्यपरमेश्यत्पूर्वपक्षिणः म्यारामिप्रायः प्रतिशब्द ः चियावार्थ प्रnिrse: ,

आयन प्रमितः बाझ्यादेव प्रण मित इत्यर्थः

1

स्वरूपःगुणवतः प्रदः शतः प्रमः ।

i महान्तं विभुमामलान मन्या धीरो नशोचति । ईशानी भूतदयस्य इति यास्यम् रात्र मह-माययो: मंत् मेरमहरवं गुणनिधन’मध्यम्’ इति

निदिए: अन्तिमयोगमार्थप्रदाय सध्दं जन्मेनिमित्रः मध्यभा I ‘इन्यत्र गारद मध्ये शरीरमध्ये आमनि टोपदेय ‘समानुपन्त श्रीगः इति । माइति 9

व्यायामा |

श्रीमताधि १।३.६ ]

"

1

हयो-इति सूत्रस्य पर्यनिष्कर्ष

५१५

गूढार्थमः

विचित्रक्षितः | जीन उपाध्यक्षअजीरं व्याप्य स्थितोयः सय प्रति भवन, एतेन विभुन्य सभ्य गुरयादित भाति । गुणनिबन्धनप्रमियशान-यात् । अतः पूर्वपक्षिपिया सिद्धान्तसमतल प्रबलमिति तद्बाघक वमस्यायातम् । चिकितयति सधैय श्वेताश्वतरे उवेः। अत्र शब्दशदोपादान कृत इनितिनःस्तीति [ोधमा रम्यान्च कार्यत्रोधानां स्वार्थसबन्धोपस्था ये

तस्यैक्षित प्रायोजक यत् शीमो

पातिकत्वं तदश्रन सनीति श्रुटे प्रावल्योपादान न समयति । एवमीशानशब्दस्य ’ प्राणीप्यर्थसयोगात्’ इति ग्यायेन यौगिकत्वेनैव स्ट्रेसननदुचमिति चघनायैव शदइन्दप्रयोगः |

अत्र अमायरोघकपरिमायबोध कटवलीसनायामान्य इति स्फुट निर्मसराणाम्। मठवडयाप्रा.

यते ‘अञ्जुश्मात्रःपुरुषोऽन्तरात्मा सदा जनानां हृदय सजिपिष्टतस्वारी रात्प्रवृहत मुजाटिवेपोष] धैर्येण’ इतिश्रुति रप्यस्मिन्नधिकरण विवक्षिता । हयपेक्षया अङ्गुदप्रमित वमित्युत्तरसून इद यानय विषयतया पररप्युदाहृतम् । अश्र ‘ज नानां हृदये सनिविष्ट’ इत्युक्त्या उपबृहणनुसारेण ‘अभ्यत्’ इति सूचिरीत्यनुसारेण ‘द्वासुपर्णा इत्यादि मुत्यनुसारेण तत्रैव पुरुषश दार्थासमुचितार्थानुसारेण च जनशब्द जीरानामपि विवक्षिततेन ‘स्वा·छरीय प्रवृहेत् ' इत्यत्र अनेतनवश्चतनश्चेतनविववक्षाया अपि प्रत्याख्यानासम्भवन मेदज्ञानमेव प्रतिपादितमितिद्भुष्टमाश्रुतिः जीव J

ब्रह्माभेद परेति परमायोति श्रुतिसूत्रता पर्यानुगुणा ॥ '

हृद्यपेक्षयातु मनुष्याधिकारत्वात् परमामा अनुमान वमुपपादयितु प्रवृत्तमिद सूत्र जीवस्थापि कुष्ठ ,

मात्र उमेतन्निबन्घनामति स्थापयति परमात्मा हृयपेक्षया प्रमित इति सूधार्थ । सरतुस्गहृदायानामनगुष्ठप्रमितत्वेन ‘अगु टमानःपुरुषः’ इति श्रुत्युपपत्तिः कथमित्या मनुष्याधिकारत्यात्’ इति । अयमादयः-जीदरमा पर माणस्य हृदयमेत्र स्थानम् सर्वंगतोऽपि परमा मा सर्वान्तर्यामी हृदयदेशपिविष्ठति । स्वसमीपवर्तिजीवप्रतिबोधनायें, तत्र मनुष्याणादेव विवेकशानात्स्यशेषला प्रवृत्ति | परमा मन’ सालभ्य वैशेदानुसन्धानेनातन्त्राध्यदसाय. ‘इति स्य स्यादा ननिचिकित्सास्ति’ इति शाण्डिल्यविद्यायामुक्त | शाण्डिल्यविद्यायाम्–‘ अवत’ इति सूत्र हृदयस्थितस्ताप वर्षम् तदव ता पर्ये दहरोंवद्यायामपि अल्पश्रुतेरितिचेत्तदुत्तम्’ इत्यत्र खुटम् तत्सर्वमस्मिन्यते जीवपरयोरुभ्यो. हृदयस्पर विवा

तत्वेन ‘अर्भकैौक्स्यात्’ इत्यर्मकस्य यदोकः कः नतो निर्वाचित इतिनिर्धार्यते । कर्माधीनशरीरवान्जीवः कर्मान

षीनवं•ठासङ्कल्पितदयामूलक शरारसबन्ध परमजावद मूल शरीरसबन्धी रहदशायामेव निरतिशय मुखम् । अङ्गुष्टप्रमितश्रुतौ पुषपशब्ददश्रूयते । पुरुषशब्दश्च सर्वशरीरवाचकः। एव सर्वपापदाहकत्यस्यापि अत्र ’ जनानां हृदये ' इत्यत्र जनशब्द: चेतनपरः चेतनानामानास भूते चेतनोशायने यावर्त इति ‘रम्’ इन्दुसर्गविशिष्ट रुन्निविष्टः इत्यत्र पूर्वार्धतात्पर्यम् त स्वोजीवनाथ स्वस्य शाना सम्पादनार्थं स्वसन्निहित परमा मान परमात्मना व्अन्यभूता स्वस्मात् पृथक्त् एम पृथग्शानेराति स्वस्य सर्वपापनाशो मवति । कर्मनिरपेक्षशरीरसबन्धिनः परकर्माधीनशरीरसम्म घ यतः स्मस्माद्भेदशाने स्वयपापनिवर्तकत्वमन्तर्भवत्येव । एव नियवन्तो मनुष्या एव, एव निश्चयपूर्वक स्वशरीरसम्बन्च प्रयोजककर्मनाशेउया परमात्मोपासनाधिकारिण मनुष्या एव भवन्ति । मनुष्याधिकार वा छात्र हृदय '

स्सङ्गता । अत्राधिकारश-दार्थफ्लायव्यसनाधिवरण सामर्थ्यम् । पार्थिव जीवब्रज्ञाभेदे नघटते । एतच्छ्रुत्या

५१८

’ शब्दादेव ’ इति सूत्रे प्रमितशब्दस्य अर्थविशेष विषक्षया सूत्रार्थनिष्कर्षः [ प्रमिताधि १३,६ श्रीभाष्यम्

च तत्तद्गुष्ठप्रमितत्वात्सरतुरगंभुजगाढी नामगुष्ठप्रमितत्वेऽपि न कश्चिद्दोषः स्थितं तावदु त्तरत्र समापयिष्यते ॥ इति प्रमिताधिकरणम् श्रुतप्रकाशिका

पत्ते:, जोत्रत्वेशान याद्यनादरण वस्तुमानैवयपर वे ईशान दिशब्दानां लक्षणियप्रसङ्गात् ~~ मासहिषार्थस्य निरूपय

ध्यमाण व बुद्ध्वाह—स्थितंवायदिति ॥

I

इति प्रमिताधिकरणम्

अथ प्रमिताधिकरणम् गूढार्थसंग्रह

'

‘शब्दादेव प्रमित. ’ दहराधिकरण दहरशब्द अल्पवचन । ‘अल्पश्रुतोरतिचेत् ’ इयुत्तरसूत्रेऽप्यल्पशब्द

|

एवं प्रयुक्त तत्रच उत्तरवाक्यानुरोध्ययनुरोधेन परमात्मत्व साधयितुं शक्यम्

अङ्गष्टमात्र इत्यत्रत परिमाणवाचि

शब्द एव वर्तते, अन परिमाणविशेषबोधात् वद्विशिष्ट अध्यत इति अष्ठमात्र इत्यत्र जीव एव विवक्षित. | ‘ य इद

मध्नद वेद आमान जीवमन्तिकात् । ईशान भूतभव्यस्य’ इति भूतभव्येशान त्वोत्तया व्यत्रापि सरव विवक्षित इति युक्तम् । अणोजींवस्याम मानव अप्रसिद्धमिति शङ्कथम् । ‘प्राणाधिपरसञ्चरति स्वम अमानो रविरूप: ' इत्यङ्गुष्ठमात्र जीव प्रस्तुत्य ‘अनुष्ठमात्र पुरुष इति जीवस्थानस्य तात्विक परिमाण प्रस्तुत्य जीवस्य ‘बालपमशतभा गस्य’ इत्यादिना ताच्चिकाणुपरिमाणनिरूपणात् । सर्वगतस्य परस्य ताविक परिमाणम् रुसत्म अष्ठमात्र पुरुषोऽन्त

"

रात्मा’ इत्यपि जीनपरमेव । तत्र जनशब्द जनिमदचेतनजीवपर | हृदयस्यागुष्ठपारमाणत्वेन तत्र स्थितत्वेन जीवस्या -

गुठमात्र वम् इति शङ्कायां ’ शब्दादेव प्रमित ’ इति || अन प्रमितश देन ‘अनुष्ठमात्र इति श्रुति प्रत्यभिज्ञायते । तत्र प्रमाणे मात्र प्रत्यय अङ्गठरिमाणव वन भुत परमामा शब्दादेव । प्रमितत्व लिङ्गम् । ‘ईशानो भूतमव्यस्य’ इति वाक्य, वाक्यात् लिङ्ग प्रचलमिति पूर्वपक्षिणआशयः

सिद्धातिनस्तु अयमाशय शब्दपद वाक्यपरमेव श्रुतरेनान विवक्षित ने श्रुतेरवेति ब्रूयात् । “ऐबकारस्तु यत् पूर्वपक्षिण: दुर्बलप्रमाणनाप यस्त तस्मादवेत्यवकारामिप्राय । प्रमितशब्द नैकथंक, सिद्धान्तयुक्ति सूचनायाने कार्य प्रतिशब्दः आवर्तत प्रमित वाक्यादव प्रकषण मित इत्यर्थ, प्रश्च स्वरूपत गुणतश्च स्वरूपत प्रवर्ष गुणतः प्रवर्षसाधन

|

महान्त विभुमात्मान माघीरो नशाचति । ईशाना भूतभव्यस्य ’ इति वाक्यम् तत्र मह वाणु वयो जीवऽसंभवात् तदुमय परमा मगतमर | महत्व गुणनिबन्धनम विभु व स्वरूपनिबन्धनम् । ‘मध्वद जीवम्’ इति पलहनु भ जीवो निर्दिष्ट अतिकशब्दप्रयोगसार्थनयाय मध्द जीनमन्तिषस्थमीशान चेति विवक्षितम् । ‘अङ्गुष्ठमात्र पुरुष मध्य आ मनिति’ इत्यत्र वाक्य मध्य शरीरमध्ये आमनि जीव तिष्ठतीत्यर्थ । एतेन अन्तिकशब्दार्थ प्रकटीकृत ॥

कठोपनिषद्येव तमामस्थ येऽनुपश्यति घीरा इति वर्तत । ‘तमामस्यम्’ इति वाक्यमभ्यस्यते देवताश्वत रे व्याप्य नारायणस्थित ’ इत्यत्र ’ यच किंचिजग सबै दृश्यते थूयतेऽपि वा । अन्तबंदिश्वत सर्वम्’ इस्युषया श्री. A

}

अथ वेदान्तदीप सु २३ शब्दादेव प्रमितः (१.३.२३)

स्टडीयाग्नायते——अमःपुरुषो मध्य आमनि विवि ईशानो भूतमध्यस्य न ततो विनुगुप्सते |

एतद्वै तत्’ (क्उ.१.४.१२) उत्तरत्र ‘अनुष्ठमानःपुरुष ज्योतिरियाधूमक: ’ (२.४.१३) तथोपरिष्टधत् ‘अद्भुष्ट.

मात्र:पुरुषोऽन्वरा मा सदा जनानां हृदये सन्निविष्टः (२.६.१७) इति । अष्टप्रमितो जीवा का, उत परमार्केति

।

संशयः | जीवात्मेति पूर्व:पक्षः, अन्यत्र स्वीकृतसष्टजी भावे पुरुषे अगुठप्रमितत्वश्रुतेः ‘माणाधिपार शरति स्वकर्मभिः, अष्टुष्टमात्र रवितृल्यरूप: ’ (६.५.७.८) इति सदान्तस्तु - तत्र ‘स्वष मंभिः’ इति जीवभावनिक यवदापि नो भूतमव्यस्य’ (ठ.२.४.१२) इति भूनमध्येशितृत्वदर्शनात् माइति । सूत्रार्थस्तु शब्दादेव प्रमितः अङ्गुष्ठप्र मितः परमा मैत्र, ‘ईशानो भूतमव्यय इति परमा मञाचिशब्दात् ॥ ,

सू–२४ हृद्यपेक्षया तु मनुष्याधिकारत्वात् (१-३-२४) कथमनवच्छिन्नस्य परमा-मनोऽगुमितन्यमित्याशङ्कयाह

उपासनार्थमुपासहृदय वर्तमानत्वात् उपासव हृदयस्यगुत्रित्वात् स्टंपेक्षयद मङ्गप्रमित धम् | मनुष्याणाम्वो

पासकन्चसम्भावनया मनुष्यानधिकृत्य प्रवृत्तत्वाच्छास्त्र मनुष्यहृदयापक्षपस्सम | स्थित तब्दुत्तर || c

इति प्रमिताधिकरणम्

अथ अधिकरणसारायळी

प्राणेशोऽङ्गुष्ठमात्रः क्वचिदनुकधितरसञ्चरन् कर्मभिः स्वै रन्यत्राष्टमात्रं पुरुषमपि यमो निश्कर्पति दृष्टम् ।

तस्मादेतत्प्रमाणप्रमितमुपनिपज्जीवमाहेत्ययुपत

वाफ्यस्थेशानतादेर्नरद्रयपरिच्छित्तितस्तद्धि मानम् ॥

नागष्टप्रमाणं हृदयमसिलजन्त्वाश्रयन्तत् परस्मिन्

व्याप्ते तन्मानतोक्तिः कचिदिति मनुजाधिकियोक्तिप्रसङ्गे ।

सूत्रद्वन्द्वछ यान्तरित्रमिरधिकरणश्चिन्त्यते तद्विशेष

स्तात यैस्स्थापनीयात्वयजिगभिपिता सेतियर्तव्यताऽत्र ||

॥ इति प्रमिताधिकरणं समाप्तम् ॥ 66

‘शास्त्रांचे व्यवहारे’ इत्यादिशङ्करभाग्य पर्यालोचनम्

५२०

[ प्रमिताधि १-३६

गूढार्थसग्रह

’ प्राणाधिपस्सञ्चरति स्वकर्मभिमत्रोवरूप इत्युत्तरवावयता पर्यमपि प्रकाशितम् । ‘जैव स्त्री’ नपुमं नेष.’ इत्युत्तरश्रुत्यर्थ एव मनुष्यशब्दे विवक्षितः । कर्ममूलक मनुष्यशरीरसम्बन्धवान् एवज्ञानवतः शरीराद्विवेकः $

वर्तत एव |

यद्यपि परै

FA

}

’ शास्त्रीयतु व्यवहार यद्यापे बादपूर्वकारी नाविदि वाऽऽ मनः परलोक सत्र धर्माधित्रियते तथाऽपि

अशनायायतीतत्वज्ञानमनपेक्षित बाघक इ युक्तम् । सचार्थ. ’ सचान त्याय कल्पते’ इति श्रुतिसन्दर्मेणैव पर्या ,

चित, कर्ममूलकशरीरसनन्घदशाया अशनायाऽऽदिसच्चेऽपि ‘स्चानलायबलपतति माविदोकानाथा

द्यतीतत्वस्य नविरोध, पूर्वोत्तार्थस्य सर्वस्य पर्याोचने ठान्दोग्यवठवलीवाक्यस्मयेरवायता पये स्फुय्म् । ‘आत्मान रथिन विद्धेि’ इत्यादिन। इन्द्रियवशीकरणाथै बुद्धेरापे रारथित्वोक्तावापे बुद्धेपि परमामाधीनत्वस्य पुरषशब्दत पर्या चनया सिद्धया सारथि परमात्मैव भवति । " छ दोग्यतु ’ सयथा प्रयोग्य आचरणे युक्त इसन’जीवस्य कठवलया निषे रथि व निर्दिष्टम् । परमात्मा सारथिनेतितरक्रिया उभयोग्त्रैव तत्पर्यम् || T

छान्दोग्येऽपि — अस्माच्छरींगत्समुत्थाय परज्योतिरुपसम्पद्य स्वेन रूपेणापते रयते तदानुगुण्येन अशन यातीत वास्थाऽपि कर्ममूल्क शरीरसचन्घधिगम काल्वियेव । सूनकारोऽप्युपनिषद्द्यस्य ऐक्रस्यमम्प्रियन् ‘हार्दी नुगृहीतरशताधिकया ’ इति वक्ष्यति । एव परमात्मन हृदयदशे स्थित स्वापकारार्थतया ये निश्चिन्वन्ति मनुष्यधरिया तेषा तरतमभावानापन्न पल्मेवेति शाण्डिल्यविद्यायामेव नितम् || 4

sit”.++

इति प्रमिताधिकरणम्

S

अथ वेदान्तसारः

सू-२३ शब्दादेव प्रमितः (१,३२३ ) C

अङ्गुष्ठमात्र पुरुषो मध्य आत्मनि तिष्ठति । ईशानो भूतभव्यस्य (क्.२.४.१२) इत्यादी अनुष्ठप्रमित पर मात्मा ’ ईशानो भूतभव्यस्य (२.४.१२) इति सर्वेश्वरत्यवाचिशब्दादेव || (

"

}

सू= २४ हृद्यपेक्षया तु मनुष्याधिकारत्वात् [१.३.२४]
अनवच्छिन्नस्थापि उशसहृदि वर्तमान त्यापेक्षमठप्रमित वम मनुष्याना मेवोपासनसम्भावनया सद्विषया }

शास्त्रस्य मनुष्यहृदयापेक्षयेदमुत्तम् । स्थित तावदुत्तरत्र रामापयिष्यते ॥

इति वेदान्तसार.

अथ वेदान्तदीपः सू-२३ शब्दादेव प्रमितः (१.३.२३)

कटयालीवाज्ञायते—— अङ्गुः पुरुषो मध्य आमनि दिति। ईशानो भूतमध्ययन स्वो विशुगुप्सते । एतद्वै तन् ’ (ह्उ.१.४.१२) उतरत्र ‘अनुष्ठमात्रः पुरुषों ज्योतिरियामः’ (२.४.१३) सभोवरात् अद्भुढ मात्र:पुरुषोऽसमा सदा उनादये सन्निविष्टः (२.६.१७) इति । अत्राष्टममितो जीवा का उत परमात्मेति सदायः | जीवात्मेनि पूर्व:पक्षः, अन्यत्र खीवसष्टजीनमाने पुरुष अगुष्ठप्रमित वश्रुतेः ‘प्राणाधिपस्चरति स्वमंभिः, अङ्गुष्टनात्रो गल्परूप: ’ (६.५.७.८) शी। शान्तस्तु - तत्र ‘स्वष मंभिः’ इति जीवभावनिक्यवदथापि ईश नो

6

भूतमा पस्य’ (क्ठ.२.४.१२) इति भूनभव्येशितृत्वदर्शनात् परमात्मैव इति सूत्रार्थस्तु शब्दादेव प्रमितः अद्भुप्र मिनः परमामैत्र, ईशानो भूतमाय इति परमामयाचिशम्दात् || 6

}

सू–२४ हृद्यपेक्षया तु मनुष्याधिकारत्वात् (१-३-२४)

• थमनवच्छिनस्य परमा मनोगुमित कीत्याचाह उपासनार्थमुपासहृदय वर्तमानस्यात् उपासक हृदयात्र-वात् तदपायदममिर म | मनुष्याणको

पासकपसम्भावनया मनुष्यानांघऋत्य प्रवृत्त याच्या मनुष्य हृदयापदायकुत्तम स्थित दुतरम्पदिए । इति प्रमिताधिकरणम्

अथ अधिकरणसारावळी

प्राणेशोऽद्गुष्ठमानः कचिदनुष चितस्सञ्चरन् कर्मभिः स्वै रन्यवाहष्टमानं पुरुषमापे यमो निश्चकंपति दृष्ठम् ।

तस्मादे तत्प्रमाणप्रमितमुपनिपजीन माहेत्ययुपत

धाक्यस्थेशानताटेर्नरहृदयपरिच्छित्तितस्तद्धि मानम् ॥

नाष्ठमणं हृदयमसिलजन्त्याश्रयन्तत् परस्मिन्

व्याप्ते तन्मानतोकि. छचिदिति मनुजाधिकियोक्तिप्रसङ्के ।

सूत्रद्वन्द्वद्वयान्तस्त्रिमिरधिकरणैश्चिन्त्यते तद्विशेष

स्तात यैस्स्थापनीयात्वयजिगमिपिता सेतिकर्तव्यताऽत्र ॥

॥ इति म मिताधिकरणं समाप्तम् ॥ 66

अंथ एतद्गर्भे देवताधिकरणम् ·

श्रीभाष्यम्

सू- २५ तदुपर्यपि बादरायणस्सम्भवात् (१.३.२५) 3

परस्य ब्रह्मणोऽङ्गुष्ट प्रमितत्वोपपत्तये मनुष्याधिकारं ब्रह्मोपासनशास्त्रमित्युक्तम् । तत्प्र सङ्गेनेदानीं ब्रह्मविद्यायां देवादीनामप्यधिकारोऽस्ति नास्तीति विचार्यते । किं तावद्यक्तम् ?

नास्ति देवादीनामधिकार इति । कुतः ? सामर्थ्याभावात्, नहाशरीराणां देवादीनां विवेक विमोकादिसाधनसप्तकानुगृहीतब्रह्मोपासनोपसंहारसामर्थ्यमस्ति । नच देवादीनां सशरी

रत्वे प्रमाणमुपलभामहे । यद्यपि परिनिष्पन्नेऽपि वस्तुनि व्युत्पत्तिसम्भावनया वेदान्तवा क्यानि परे ब्रह्मणि प्रमाणभावमनुभवन्ति तथाऽपि देवादीनां विग्रहत्त्वप्रतिपादनपरं न ,

किंचिदपि वाक्यमुपलभ्यते । मन्त्रार्थवादास्तु कर्मविधिशेषतयाऽन्यपरत्वान्न देवादिविग्रह साधने प्रभवन्ति । कर्मविधयश्च स्वापेक्षितोद्देश्य कारकत्वातिरे कि देवतागतं किमपि न सा अथ पतद्गर्भे देवताधिकरणम् श्रुतप्रकाशिका

सू-२५ तदुपर्यपि बादरायणस्सम्भवात् [१-३-२५] ।

प्रसङ्गात्सङ्गतिमाह -~परस्येति

‘मनुष्याधिकारत्वात् ’ इत्यत्र मनुष्यशब्देन तिर्यङ्मात्र व्यावर्तित, उत

देवादिरपीति बुभुःसया सङ्गतिरित्यर्थः । किं ब्रह्मविद्याया देवादीनामधिकारोऽस्ति ? नेति विचार | तदर्थ किं तेषा साङ्गब्रह्मविद्योपसहारसामर्थ्य मस्ति, नेति तदये कि तेषा विग्रहवत्व सभवति नेति, किं तद्विग्रहप्रतिपादक मन्त्रार्थवादानी तत्परत्वं सभवति नेति, किं मन्त्रार्थवादाना अनुष्ठेयार्थप्रकाशन स्तुतिपर व विमहादिविक्षविरोध, उत नेति कि विम हादिमत्त्वमनुष्ठेयार्थप्रकाशनस्तुयोरुपयोगि नेति यदाऽनुपयामि तदाऽनुष्ठेयार्थप्रकाशन स्तुतिपरस्य विग्रहादिविवक्षा 3

विरोधितया मन्त्रार्थव दानां देवताविग्रहादिपर वाभावेन देवानां विग्रहविरहेण सामयीभावात्तदनधिकार इति फलित म् यदोपयोगि तदाऽनुष्ठेयार्थप्रकाशन स्तुतिपर वस्य विग्रहादिविवक्षाऽनुगुणतया मन्त्रार्थवादानां तत्परत्वेन देवानां विग्रहवत्त्वो तथा साङ्गमहाविथोपसहारसामर्थ्यादस्ति ब्रह्मविद्याऽधिकार इति पलितम् । सामर्थ्याभावादिति । अर्थव्वाभावस्याप्यु

पलचणमेतत् ] सामर्थ्याभावमुपपादयति नहीति । उपसहार, अनुष्ठान अशरीर व कथमित्याह – नघेति । वेदान्ताः प्रमाण स्युरित्यत्राह - यद्यपीति । प्रयोजनपथैवसायितैयवीह शब्दस्य प्रामाण्य तत्र पूर्वभागवचसा प्रवृत्तिनिवृत्तिरूप

प्रयोजन पर्यवसानात् तत्र तात्पर्ये, ब्रह्मणः पुरुषार्थरूपतया सम्र वेदान्ताना तात्पर्य देवादीनां विप्रहेषु तथान्यामाबाचता

स्पमित्यर्थः, पूर्वमागे मन्त्रार्थवादास्त प्रमाणमित्याह - मन्त्रार्थवादास्पति । मन्त्राबार्थवादात्यर्थः । अन्यप रत्वादिति । अनुष्ठेयार्थप्रकाशनत्योरन्यपरन्यादित्यर्थः, मासे सौदन्यपरेण मन्त्रार्थवादेन देवताविहादि कर्मवि घिमिरत्वेन से स्थति, कर्मणो द्रध्यदेवतानिरूप्यत्वात् क्षणध्वसिनः कर्मण:

कालन्तरमाविषरसाधन पनिर्वाहाय देवते.

वर्यस्यापेक्षतावाछूतानामुतापूर्वयोगान्यत आह - पर्मविधयश्चेति ॥

देववाधि १३७]

सिद्धान्तवर्णनम्

५२३

श्रीमाध्यम

घयन्ति । अत एव तासामर्थित्यपि न सम्भवति । अतस्सामर्थ्यार्थित्ययोरभाघाद्देवादीना

मनधिकार इति ॥

एवं प्राप्ते प्रचक्ष्मद्दे-‘तदुपर्यपि यादरायणम्सम्भवात् ’ तदुपर्यपि तत् प्रलोपासनं उपरि देवादिष्वपि, संभवतीति भगवान् बादरायणो मन्यते, तेषामर्थित्यसामर्थ्ययोरस मचात् | अर्थित्वं तावदाध्यात्मिकादि दुर्विषहदु सामितापात्परस्मिन्माणि च निरस्तनि

सिलदोपगंन्धेऽनयधिकातिशयास गयेयकल्याणगुणगणे निरतिशयभोग्यत्यादिशानाथ स. स्मयति । सामर्थ्यमपि पटुतरदेहेन्द्रियादिमत्तया सम्भवति । देहेन्द्रियादिमत्यं च प्रह्मा

दीनां सफलोपनिषत्सु सृष्टिप्रकरणेपासनप्रकरणेषु च धूयते। तथा हि ‘सदेव सोम्येदमश्र आमीत्तदैक्षत वहुस्यां प्रजायेयेति तत्तेजोऽसृजत ’ (छां.६.२.१, ३) इत्यारभ्य सर्वम चेतनं तेजोवनमुखावस्थाविशेषयद्वघाकृत्य ‘अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याक रवाणि ’ (छां. ६.३.२) इति सङ्कल्प्य ग्रह्मादिस्थावरान्तं चतुर्विध भृतजातं तत्तत्कर्मोचित

शरीरं तदुचितनाममाझ्चायमकरोदित्युक्तम् । एवं सर्वत्र सृष्टिवाक्येषु देवतिर्यध्वनुष्य स्थायरात्मना चतुर्विधा सृष्टिराम्नायते । देवादि मेदश्ध तत्तत्कर्मानुगुणब्रह्मलोकप्रभृतिचतु दशलोकस्थफलभोगयोग्यदेहेन्द्रियादियोगायत्तः, आत्मनां स्वतो यावत्याभावात् । तथा ‘तोमये देवासुरा अनुषुयुधिरे ते होचुः इन्द्रो ह वै देवानाममिश्वमाज विरोचनोऽसुश्रुतप्रकाशिका

अयमभिप्रायः यद्यपि देधताव मु यागहोमादिकर्मसु देवतैश्वर्याङ्गीकारेणापि पलप्रदन्यनिर्वाहसम्भवः, तथापि दान

तपःप्रभृतिषु देवतानामभावात् कल्पनीयमेवापूर्व तथा च समानन्यायतया यागहोमादायप्यपूर्वव कल्प्यता विमर्धवे

यसेन | किंच तत्रैव क्ल्ये सर्वकर्मफलभोगनियमामावाद्दवताना सृष्टिप्रळयाभ्युपगमाच्च पलप्रदानुरभावात् तैपारकर्मणां नैष्पण्यमेव स्यात् । अथ तत्तद्देवताशरीरकः परमात्मा तत्तत्वमशितो नित्यैश्वर्यतया परप्रद इति मत, तथारति

प्रतिमाप्रतिमेयन्यायरस्थात्, यथा प्रतिमोद्देशिमिरुपचारैर्देवताप्रीतिः एव देयतोद्देशिभिर्द्रव्यत्यागैः परमात्मप्रीतिरस्यात् ततश्च

प्रतिमाया इव देवताया अप्युद्देश्यकारकत्वमात्र विवक्षित नैश्वर्यमपीत्यनपेक्षितम् देवतैश्वर्य नक्स्प्यमिति | उपजीयने नार्थिं नामायमाह-अवएयेति । यतएव न विग्रहवत्व देवताना, अतएवार्थिव्यमपि नसमवति, दुःसस्य तजिहाठायाच देहसम्बन्धमूलत्वादर्थित्वस्य दुःसजिहासारूपत्वाश्चेत्यर्थः । एवं प्राप्तइति । अक्षरार्थमाह - तदुपर्यपीति । अर्थत्वमुपपा

दाने अर्थित्वमिति। सामर्थ्यमुपपादयति सामर्थ्यमपीति | पटुतरशब्दो मनुष्यदेहादपि पटु वातिशयपरः | प्रमाणाको

च यामाह-देहेति । तच्चोइ॒देशप्रधानमन्त्रम झणरूपवेदभागाउपनिदः ताश्य द्विविधा रत्त्वपश उपासनपराश्चेति, उमयी चपे तासु देवताना विग्रहादिमत्त्वमवगभ्यत इत्यर्थः । बानि तत्त्वप्रतिषाकवचासि कथतैर्विग्रहवत्येप्रतिपादन मित्याह

तथाछीति । सदेवेत्यादि । नामरूपव्याकरणस्य कण्टोत्तया. नामरूपाणा चातुर्विध्यस्य प्रमाणसिद्धत्वान्नामरूपव्याकरण

देवतावित्व सामान्येन सिद्धमित्यर्थः । ’ इन्द्रोवरणरसोमो रद्रः पर्जन्यो यमो मृत्युरीशानः ‘नारा

यणाद्ब्रह्मा जायते ’ इत्यादीनि विशेषोक्किमन्तिच वाक्यान्याभप्रेतानि । चतुर्विषसृष्टिशम्नाता भवतु ततः किमित्यशह देवादीति | उपासनदशायां परमकारणभूतस्योपास्यस्य लक्षण वेन प्राप्यदशायां प्राप्यविशेषण बेन विमहादिस्व सिद्ध [मत्यर्थः । उपासनप्रकरणेषु दर्शयति तथेति । षर्मविधिशेषत्वेनापि सिद्धताह-कर्मविधीत्यादिना । तत्र प्रथम

[ देयताधि- १३७

देगादीन शरीद्रययस्यस्याउनम्

५२४

श्रीमाध्यम

राणां तो हासोयदानायेय समित्याणी प्रजापतिमफाशमाजग्मतुः (छां.८.७.२) तो ह }

4

द्वात्रिंशतं पणि प्रह्मचर्यमूपतुः तौ व प्रजापति (८.७.३) इत्यादिना स्पष्टमेव शरीरे

न्द्रियवस्य देयादीनां प्रतीयते । फर्मविधिशेषभूतमन्त्रार्थवादंग्यपि ‘धग्रहस्तःपुरन्दरः (अष्टक.२.प्र.६.अनु.७.पं.३४) ‘तेन्द्रो वसमुदयच्छन्’ (फाण्ड.२.प्र.४.अनु.१२) इत्यादि मिःप्रतीयमानं विग्रहादिगरयं प्रमाणान्तराविरुद्धं रात्प्रमेयमेध | नचानुष्ठेयार्थप्रकाशनस्तु

तिपरत्याभ्यां प्रतीयमानार्थान्तराविरक्षा शक्यते वक्तुम् स्तुत्यायुपयोगित्यात्तेन विना 9

स्तुत्यायनुपपत्तेध | गुणकथनेन स्तुतित्यम् | गुणानामसद्भाव स्तुतित्यमेव हीयेत । नचा मता गुणेन कथितेन प्ररोचना जायते । अतः परोचयत्तो गुणसा योधयन्त्येएयार्थ यादाः । मन्नाथ फर्मगु विनियुक्तास्तत्र तत्र किचित्त्यायानुष्टेम प्राशयन्ती देयता दिगत विग्रहादिगुणविशेषमभित्रकिञ्चित्कुन्ति, अन्यथेादिमृत्यनुपपत्तेः । नच निर्विशेग देवता धियमधिरोहति । सुतप्रकाशिका

सूत्रे सिद्धवस्तुनितापर्यसभा पलवेन सिद्धिरता, अथ स्तावकत्यप्रकाशक हेतुतया फलमतउपपत्तेः’ इत्यत्र $

फलसाघनत्येनेति विद्या विभाग । ‘आदित्यो यूप. ’ इत्यादिव्याइत्यर्थमाह-प्रमाणान्तराविरुद्धमिति । अन्यपर

स्वमन्य निरस्यति नचेत्यादिना | स्तुत्यानुपयोगिलादिति । आदिशब्देनानुष्ठेयार्थप्रकाशनं मन्नकृत्य गृह्यने मन्त्रार्थ “वदेवि युद्देश अनुष्प्रयार्थप्रकाशन स्तुतिपरत्वाभ्यामित्य नूद्देशे चावगतमोऽत्र परित्यत तत्र कारण मन्त्रैरपि क्वचिद्रात १

दर्शनेन स्तुतैव्या॑पिकत्वम् । दृश्यतेहि म.प्रे. स्तुति ‘ननिरिन्द्रत्वदुत्तरो न ज्यायोऽस्ति वृत्रहन्, ’ तथा ’ अर्हन्वि भर्पि सायकानि धन्वन्नईन्निष्क यजतं विश्वरूपम् । अर्हन्निन्दयसे विश्वमच्भुवं नया ओजीयो रुद्रत्वदस्ति इत्यादिभिः ’ अर्हन्विमर्पि’ इत्यादिमन्त्रस्य स्तुतिपरत्व माहाणेनैवावगम्यते ‘अर्हन्विभर्पि सायकानि धन्वेत्याह । स्तोत्येवेनमेतत् ’ इति । तेनविना, प्रतीयमानार्थेन विना । तत्र स्तुत्यनुपपत्ति विवृणोति गुणक्थनेनेति । व्यतिरे

केणोपपादयति गुणानामिति । स्तुतित्वमेव हीयेतेति । प्ररोचकत्यमेव हीयेतत्यर्थः । शेषभूतस्य शेषिणप्रति किंचि कारोऽपेक्षितः, सनसिद्धयतीति यावत् ॥

ननु यदि गुणकथनेन स्तुतित्व तथासति गुणक्थनामाचे स्तुति हानिस्यात्, न गुणानामरुद्भाव इत्यनाह नचासतेति । अनेन ’ नासता स्तुतिरुपपद्यते ’ इति द्रविडभाष्य स्मायते । अर्थप्रकाशनानुपपत्ति विवृण्वन्मन्त्रण विग्रहादिमध्ये प्रामाण्यमुपपादयति मन्त्राश्चत्यादिना | द्रव्यदेवतेहि कर्मनिरूपिके एतद्देवत्यमिद कति प्रतितो देवता विशिष्ट घेनहि कर्मप्रतिपत्तिः यस्यै देवतायें हविगृहीतं स्यात्तां ध्यायेद्वपट्करिष्यन् ’ इति देवता ध्यातव्येति .

श्रूयते, देवताचेदृशीत्येव प्रतिपच्या निविशेषवस्तुनः प्रतिपत्तमशक्यत्वात् । इन्द्रग्वादिक च न युद्धार स्वरूपस्य वि

यते अतो विग्रहादी विवक्षितत्वम् | प्रतीतेरालम्वनमात्रमपेक्षितम् नार्थसद्भाव इतिचेन्न नहातरिंस्तद्दृष्टि, पाय ,

विधीयते अपितु यथाऽवस्थित कर्मस्वरुपबोधनहि क्रियते तस्मादनुष्टयार्थप्रकाशकत्व सिद्धयर्थ मन्त्राणा विग्रहादिमध्ये व प्रामाण्यमस्त्येवेत्यर्थ । अर्थसद्भावाभावेऽपि प्रशेचनादृश्यत इतिचेन इष्टसाघनत्वाभावेऽपि बालतुरादिषु विप्रलम्भवा

क्याना प्रवृत्तिहेतुत्वं दृश्यत इति विधिवाक्यस्याप्ययथार्थवप्रसङ्गात् । अपौरुषेयतया निर्दोष विधिवाक्य निरुपविषय

देवताघि १३७]

विरुद्ध विरुद्धगुणेषु लक्षणा

.

પરમ

धीमाप्यम्

तत्र प्रमाणान्तरात्रातान्गुणान स्वयमेव घोधयित्या तैः षर्म भरोचयन्ति गुणविशिष्टं घा प्रकाशयन्ति प्रातांधान्य तैः प्ररोचनप्राशने कुर्वन्ति विरुद्धत्वे तु तदाचिभिशब्दर विरुद्धान्गुणान् लक्षविना पुर्यन्ति । धर्मविधेश्च देवताया ऐश्वर्यमपेक्षितमेव | कामिनःकर्त i

६

}

व्यथा वर्म विधीयमानं स्वयं क्षणप्रध्वंसि पालान्तरभाविनः फलस्य स्वर्गादेस्साधषमपे भुतप्रकाशिका

निति याथाध्यमितिचेत् तर्दि मन्त्रार्थगदानामध्यपादपयत्या निरूपकविषयत्वादवस्मिद्रष्टिविधान पर यामावाद्य ,

स्वार्थ प्रामाण्यमस्तीति भारः ॥

मर्थशिक्षाप्रदर्शन प्रयोगारोऽसिद्धः, वित्त इन्द्रादिशब्दाः स्वरूपातिरिक्त पदार्थप्रतीतिर्हेतवः अपारि बोधयान्नियाक्यस्य द्विधिपदयत् । विमता चतुर्थी प्रकृत्यतिरिक्तार्थनष्टस्वार्था अपारिभाषिक शब्द

स्यविभक्ति वात् ‘ना’ इति विभक्तियत् । विमता समदान कारक बुद्धिदशब्दातिरिवविषया कारवयात्वात् दरणका

दियत | त्रिमता मन्त्रार्थवादा प्रतीयमानार्थे प्रमाणानि साघकबाघकागांचरार्थबोधकत्वात् निधिवाक्यवत् विमत

शब्देन ‘आपा वै शान्ता. ‘‘आदित्यो यूप.’ इत्यादि व्यावृत्तिः । विमतानि पदानि मुख्यायंसंसर्गे प्रमाणानि,

साधक राघकागोचरायप्रतिपादक वाक्यस्य वात् विधिपदवत् विमहानि पदानि परमार्थ भूतप्रतीयमानार्थ सर्माण साधक बाघकागोचरार्थप्रतिपादकत्राययस्यत्वात् विधिपटवत् | नवार्थवादाना वाक्य यमदम् प्रवर्तकाथनयबोधनात अ ।

पदशब्दाच्या अर्थवादा इति वाच्यम् ; अर्थवादा: न पदशब्दवाच्या तिङ्कारपटराविधिवावयवत् ।

अयंदा नागभूतापा. साधकबाधक गोचरससर्गप्रत्यायवतिन्तकारक पदात्मकत्वात् विधियावयवत् विमतमन्त्रार्थ

वादाः प्रतीयमानार्थंत्रिवर्धाति साधकाधकागोचरार्थत्वे सतिहि विधिनैकवाक्य वात् प्रयाजादिवावयन्त नच प्रव त्याधिरिति वाच्यम्; सघारविधिवाक्यत्वेन तस्यापि सोपाधिकमात् । प्रयावादिविधीनामविवी

तार्थ रेऽनुठानविरोधात् स।धकार विधियाक्यत्वं नविरक्षितार्थीचे प्रयोजक मितिचेत्,अनुष्ठान प्रामाणिषताहर

लस्थानिष्टता एमादाभानसांत स्वतस्सिद्धयतः प्रमाणभावस्य समर सात प्रवर्तकवावयम्प्रयोज्यम् । स्मानि धोगिताअर्थवादा: परमार्थस्वार्थोपस्थापका निरूपक पुरुषप्ररोधक वात् रसायनायुष्यताप्रतिष दयावय

उत् कारणदोनत्राघॠप्रत्ययविरहितच्चाद्वा स्वर्गयागयोः साध्यसाधन भावप्रतिपादक यावयन्तु । विमता मन्त्रार्थवादा प्रतीय मानायें प्रमाणानि विद्वपक्षितार्थसमर्पक वात् ‘छागस्य चपाया’ इतिमन्त्रयत् रात्रिसत्त्रार्थवादयश्च । विमता प्राश स्यमुदि. प्राशस्त्यद्वभूलथारमार्थ्यांनबन्धना, निरुप पुरुषप्राश बुबा औषवि देव देत १यु ‘आपो ये शान्ताः’ ‘आदित्यो यूप’ इत्यादिषु प्रमाणान्तरसिहए ताहरुद्धार्थ चाष्टुष्यमान प्रामाण्य

मित शङ्कायामाह-तत्र प्रमाणान्तरेति । बाघयित्वा विद्याय प्रशेनयन्ति, अर्थवादा प्ररोचदरक का प्रक्ष इदन्ति,

लक्षयित्या कुन्तीति । प्रसेचनप्रकाशने कुन्तीत्यर्थः || ननु पियरेक्षितार्थेहि ता पर्ये ढवताविग्रहादेविंद्ध थपेक्षितत्वं कथांमत्यवाह-वर्मविधेश्वीत । ‘फलमतउपपत्त

इन्यचित्ररणार्थी नुदसौक्यार्थमत्र सङ्गमथ्य कथ्यते, नचैतदधिकरणासाघारणार्थ या असाधारणतुस्तायक्वान्यप्राइ प्रतीय नार्थे प्रामाण्यम यमर्थ, सच पूर्वमेवोत्तः कृप्यादेविदारक

५२६

[ देवताघि १.३४

अपूर्वनिरसन प्रकार:

.

श्रीभाष्यम् ļ

क्षते । मन्त्रार्थवादयोश्च ‘वायुर्वे क्षेपिष्टा देवता वायुमेव स्वेन भागधेयेनोपधावति सचैनभूति गमयति ’ (यजु. का. १. प्र.अनु. १.पं.१) ’ यदनेन हविषाऽशास्ते तदश्यात्तदृध्यात्तदस्मै देवा राघन्ताम्’ (अष्टक. प्र.२) इत्यादिपु देवतायाः कर्मणाऽऽराधितायाः फलदायित्व तदनुगुणं चैश्वर्य प्रतीयमान मपेक्षितत्वेन याक्यार्थी समन्धीयते । देवपूजामिधायिनो यजिघातोश्च यागाण्यं फर्म स्वाराध्यदेवताप्रधानं प्रतीयते । तदेवं कृत्स्नवाफ्यपर्या लोचनया वाफ्यादेव विध्यपेक्षितं सर्वमवगतमिति नापूर्वादिकं व्युत्पत्तिसमयानयगतं कर्मवि घिष्वभिधेयतया कल्प्यतयायाऽऽथयितव्यम् । तथा सङ्कीर्णब्राह्मणमन्त्रार्थवादमूलेषु धर्मशास्त्रतिहासपुरा

श्रुतप्रकाशिका

दिव्यत्राह – वायुवइति । श्रुतहानमतकल्पन चानुपपन्न रात्रिस त्रादिष्विवेति भाव | वाक्यार्थे समन्वीयतइति ।

आर्थवादिकार्थानां श्रूयमाणत्वात्ताद्वशिष्टे वाक्यता पर्यमिति निश्चितसति रक्त पो भवतीतिवदुस्थापिताका हत्येन विधि कवाक्यतया समन्वयोऽर्थवादाना मितिभावः । यत्र वाक्यशेषवशाद पेक्षिदेवताप्रीति द्वारकत्व नस्थिति स्थापि यजि .

सामयतात्सिद्धयति अर्थवादामावेऽपि विधिसामर्थ्यात् स्तुतिरित्याह- देवपूजामिधायिनइति । नच ‘यजदेव पूजा सङ्गतिकरणदानेषु’ इति शाब्दिकाना स्मरण भ्रान्ति मूल मिति वाच्यम् विध्यपेक्षितार्थं समर्पक्तया स्वार्थे प्रमाणभूत बा न्मन्त्रार्थवादाना अस्य स्मरणस्य तन्मूलत्वोपपत्त, विमतो विधिप्रत्यय चेतनप्रीत्यतिरित्त पलसाधन स्पननिराकार, चेतन प्रीत्यतिरिच फुलसाधनवाचकत्व कल्पननिराकाक्षश्च वृतिसाध्यचेतन प्रीत्यनगमकवाक्यस्थत्वात् राजान सेवतेतिवाक्यस्य विधिप्रत्ययवत् विमतशब्देन जुहुयादित्यादिव्यावृत्तिः । जुहुयादित्यादिषु विधिप्रत्ययेषु विधिप्रत्ययत्वलिन पूर्वोत्तसाध्यद्वय समर्थनीयम् तदेवमिति । कृत्स्नशब्देन मन्त्रार्थवादविधयो विवक्षिता वाच्यापूर्ववाद अश्रुप नास्तीतिघ्र वाव्यत्वस्यापि कल्प्यमानत्वात् कल्प्यापूर्ववाद अपूर्वमेव क्ल्प्य वाच्यपक्षे वाच्य मापे क्ल्यमित्यभिप्रायेण व्युपि मयानवगतीमत्युत्तम् । तथेत्यादि । ब्राह्मणशब्देन विध्युद्रशग्रहण विध्यर्थवादमन्त्ररूपेण विभागवताम्स्मदादिभिग्नश्री

तासु अघीतासु च शापासु तत्राप्यन्यतरप्रकरणेषु प्रसङ्गादनुप्रावेष्टशन | भगवता व्यासेन व्यस्तेष्वव्यस्तेषु च वदभांगषु विप्रकीर्णाना वाक्यानामर्थाः इतिहासादिषु सङ्कल्य्य कथ्यन्त इतिभावः । सङ्कीर्णश-देन नित्यानुमेय श्रुतिमूल वो पन्ना खामूलत्वब्युदासः सदुमयमपि अनुपपन्नम्। तन यस्तावन्नित्यानुमेयतयाऽमिमतो वसमुदायः सवर्णमात्रा; उनुपूर्वी विशेषविशिष्टः प्रथमेकचटतपादिवदर्थावबोधव यामावेन वाक्य वामावाढावयावशेषत्वरूपवेदत्वास्देिः स्मृती नां वेदमूल व नस्यात् । द्वितीये नित्यानुमेय व व्याहत स्वत क्रमरहिताना वर्णानामुथारनविना आनुपूर्वी विज्ञपविशि त्वायोगात् उच्चारणयोग्यताऽस्तीतिचेन्न उच्चारणयोग्यतानामपटुतरदागिद्रियपुस्ते, सच योग्यताकि वर्णमात्र :

गता उतानुपूर्वीविशेषविशिष्टवर्णगता । नम्रथमः वर्णमानस्यार्थानवबोक्तया स्मृतेर्निर्मूल प्रात् सत्यामानुपूष्यों स्मृतिप्रतिषचार्थावबोधनक्षमल वर्णेष्वस्तीतिचेत् तेप्नेव वर्णेष्वानुपूयन्तेरसीत चैत्यवन्दनकर्तव्यताद्यर्थबोधनक्षम हमध्य स्तीति बुदस्मृतेरापे वेदमूलत्वप्रसङ्गः वेदबाह्यतया सप्रतिपन्नत्यानतस्याः वेदमूल वानुमानशङ्कोटद शस्य वेदमूलत्यप्रसङ्गः प्रवर्तकार्थपरत्वामावान वेद मूलत्वानुमान मनिश्चत् ’ कार्या सेफ्ती नहंसमिथुनस्रांतीयामा 6

लिनी’ इति वाक्यस्य वेदमूल वग्रसङ्ग। आनुपूर्वीविशेषविशिष्टयर्णगता योग्यतेत्यप्ययुक्तम् । पूर्व विदुधरितस्वाभावा

दानुपूर्व्यंसिद्धेः, ततखानाद्यानुपूर्वी विशिष्टतारूपवेदन्य दूरोन्सारितम् । आनुवृथविशेषणोधारणयँ।भ्य व वर्णानामनादीति

देववाधि- १-३-६]

स्मृतीना सङ्कीर्णवेदमागमूलवस्यैव युक्तता

५१७

श्रीभाष्यम्

णेषु ब्रह्मादीनां देवासुरमभृतीनां च देहेन्द्रियादयस्स्वभावमेदाः स्थानानि भोगाः कृत्यानि श्रुतप्रकाशिका

चेत् तचैत्यवन्दनप्रतिपादनानुगुणानुपूर्व्या अपितुल्यम् अतस्तत्रापि वेदमूलध्वं स्यात् कर्तुसामान्यामावान्न तत्र वेदमूल स्वानुमानं श्रुतिस्मृत्यर्थयोस्तुल्यतया कर्तृसामान्यात् स्मृतेर्वेद मूलत्वानुमान मितिचेत् माभूर्तृसामान्यं तेन मन्वादिस्मू

तीना वेदमूलत्वेऽनुमिते तुझ्यन्यायतया आपतितं वेदमूलत्वं को वारयेत् स्वावगतार्थप्रतिपादनानुगुणानुपूर्वी विशेषेणा

नादिसंत्र-घयोग्यवर्णास्तित्वज्ञान हि सर्वत्र समान तज्ज्ञाननियमो बुद्धादीना म घनिर्माणदशाया नास्तीतिचेत् तज्ञ्चान पूर्वक मैत्रैदानीं रथ्यातृगानि गणयेत् स्वर्गकाम इयुक्तस्य वाक्यस्य वेदमूलत्वप्रसङ्गः ॥

नन्चनेनैव स्मृत्यवगतार्थविशेषेणायच्छिन्नानुपूर्वीविशिष्टशना वर्णाना वेदव्य मितिन मन्वादिवावयपि तदर्थाव

च्छिन्नानुपूर्वीविशिष्टयर्णसमुदायात्मक्तया वेदव्यमरुङ्गेनानुमेयान्तराभावान्नित्यानुमेय श्रुतिमूल बासिद्धेः । अतो नित्यानु मेयश्रुतिमूत्वमनुपपन्नं उत्सन्नशालामूल वपक्षेऽप्यधीयमानशासास्वेव प्रमादा कतिपयवाक्यानां क्वचिकचिद्रेश प्रलीन वा तन्मूलाः स्मृतयःप्रणीता इत्यप्ययुत्तम् । पदबाक्यसङ्ख्थानियमेन बहुभिरध्ये तृमिररखास्त मधीयमान वात् कतिपयवाक्यानां

प्रचीन वानुपपत्तेः । स्मृतीना मूलभूतशासावास्येंन काचिदुःसन्ना तन्मूला स्मृतय इत्यव्ययुक्तम् । तथाहि शाखाया

उत्सादो नाम किं कतिपयदेशेष्विदानीमध्ये तृविग्हः उत सर्वदेशेष्वप्यध्ये तृविग्रहः । प्रथमःषल्पोऽभ्युपगतः । नद्वितीयः, तपः प्रणवाधिगत सावत्यादीना व्यासादांना तत्तच्छासाविशेषाभिशाना तदध्ययनपरित्यागे कारणामावात् स्वशिष्याध्याप, नसमवाध | नचेदानीं तं शिष्यबुद्धिमान्द्यादिदानीं तदध्यापनासम्भवः, बहुशासाध्ययनासामध्ये ऽप्यस्मदादेखि तत्तदेव शाखाध्ययनसमर्थशिष्यसम्भवात् । अतः प्राचीन एव पक्षः परिशिष्यते अतः स्मृतीना सङ्कीर्णवेदाभागमूलत्वमेव युक्तम्

स्मृतिमूलभूतवेदभागसद्भावे स्मृतिप्रणयनवैयथ्यमितिचेच तच्छासाध्येतृपुरुषविरहितदेशेषु तद्युक्तदेशेष्वीप बहुशाखाध्ययन घारणतदर्थनिरूपणनिर्णयासमर्थपुरुषु च सफलत्वात् अतः स्मृतीना सङ्कीर्णवेद भागमूलत्व युधम् कर्मविधेश्च इत्यादी

माध्ये इदमर्थसिद्धं यदुक्त यागादौ दानादोचार्यवै रूप्याश्रयणाद र्यवैशसमिति तदसत् सर्वश्राप्यपूर्वकल्पनानभ्युपगमात् ।

नच्च फ्लखाघनतानुपपत्तिः कर्मोपजनितप्रीतेः परमात्मन एव तासिद्धेः ’ यासो ददाति । सर्वदेवत्यंयै पासः, सर्वा एव देवता प्रीणाति ’ इत्यादिमिर्दानादीनामपि देवताप्रीति हेतुत्वावगमाश्च । नच परमात्मप्रीत्या फलसम्भवे देवतेश्वर्या नुपयोग: प्रधानायान्तरापूर्वक्ल्पनान्यायस्यात्रापीष्टत्वात् । यथाहि पूर्वापरभूतानामङ्गप्रघानरूपाणामने केषां कर्मणा योग द्यामावादवान्तरापूर्वद्वारा परमापूर्वनिष्पत्तिरङ्गीप्रियते, एवमेष तत्तत्वमैजनितप्रीत्यतिशयाभिर्देवतामिः परमात्मभ्यखण्डे.

कप्रीतिजननमातिष्ठामहे । इदमेव व देवतायाः फलदानानुगुणमैश्वर्य यत्पलप्रदे परमात्मनि स्वप्रोतिद्वारा प्रीतिजनन, उ

हिमगवता ’ यो यो यांयां तनुं भक्तः श्रद्धयाऽर्चितुमिच्छति’ इत्यारम्य ‘लभते च ततःकामान्मयैव विहिता न्हितान् ’ इति । तेन फलोपभोगस्यानियतकालत्वेऽपि नदोषः ॥

नचैवंसति प्रतिमाप्रतिमेयन्यायेन देवतामीतिरनास्थेया ’ यस्यै देवतायै हविगृहीतं स्यात् तां ध्यायेद्वषट्क

रिष्यन् ’ ’ साक्षादेव देवता॰प्रीणाति’ ‘तृप्त एवेनमिन्द्रः प्रजया पशुभिस्तर्पयति’ ‘सएनं तृप्ता आयुषा तेजसा वर्चसा श्रिया यशसा ब्रह्मवर्चसेन अन्नाद्येन च तर्पयान्ति ’ .’ येचैव देवात्सायंयायानो येच प्रातयः माणः तानेयोभयांस्वर्पयति तएनं तृप्ता.प्रजया पशुभिस्तर्पयेयुः’ इति देवतातृतेःभुतत्वासत्प्रहाणानुपपत्तेः । ‘पितरि

५३८

[ देवता १३७

सूत्रार्थोपसहार.

श्रीभाष्यम्

चेत्येवमादयस्सुव्यक्ता प्रतिपाद्यन्ते । अतो विग्रहादिमत्त्वाद्देयानामप्यधिकारोऽस्त्येव || प्रकाशिका

श्रीतिमापन्ने सर्वास्तुष्यन्ति देवता.’ इति न्यायात् भृत्यमीणने भूभृतप्रीणनन्यायाच्च देवताप्रीते. परमात्मप्रीतिहंतु यो पपत्तेश्चेति । सूत्रार्थमुपसहराते अतइति ॥

ननु कथं देवताना ब्रह्मविद्याऽधिकार नहात्रैवर्णिकान। तेषामुपनयनाभावेन अध्ययन सिद्धस्वाध्यायलब्धविद्य व नच तेषा विद्याङ्गभूतकर्मानुष्ठानयोग्यत्व अनिनिष्पश्यनुपपत्तेः । ‘वसन्ते ब्राह्मणोऽमीनादधीत ग्रीष्मे राजन्यक्षा दधीत शरदि वैश्य आदधीत’ इति नैवर्णिकविषयाधानविधिः कथ देवानधिकरोति, अ यायचान धिकारोऽधि करणसिद्ध’, देवाना देवर्षीणा च मूलभूतऋष्यन्तराभावाद ऋथार्पेयतयाचानधिकारः | अमीन्द्रादीनामनीन्द्रादिदेवताभाः ,

वादमश्राद्देशेन हषि प्रक्षेपानुपपत्तिश्चेति

।

●

उच्यते नताषदुपनयनाभावात्साङ्गविद्यान धिकारः | तस्याध्ययनाङ्गवात्,

यज्ञादि कर्मब्रह्मोपासनयोरङ्गत्वामागत् अध्ययनामावेऽपि देवताना सुकृतप्रकर्षेण पूर्वजन्मविशेषाघात स्वाध्यायतदर्थस्म रणोपपत्तेश्च पिशाचादयोऽपिछि पूर्वजाति स्मरन्ति, किं पुनर्देवा देवर्षयश्च ? नवोपनयनदिवाद्विद्यार्मणोरनधिकार -

शूद्रादीनामपि उपनयनविरहप्रयुक्त त्याभावादनधिकारस्य, सखलु तेषा सामर्थ्याभावानुगृहीतशास्त्र निषेधप्रयुक्त्त । देवताना

हिविद्याकर्मणी नक्कचि प्रतिषिद्धे प्रात्तनशानाप्रमोषा सामर्थ्य च स्थितम् नचा नैवर्णिकत्वाद प्रथाघानामावादनयाध्यतया च विद्याङ्गकर्मानधिकार मनुष्यकर्तृकाघानस्यैव त्रैवर्णिकनयायाधिकारियनियमात् विमन नियामवमितिचेत् | देवा J

सत्रमासत ’ विश्वसज प्रथमास्सत्रमासत’ इत्यादिश्रुतिभिर्देवादीना प्रत्यनुष्ठानदर्शनात् विशेषत इन्द्रादीन

वृत्रवधादिजानेतकपाळनाय व वनुष्ठान स्मरणाच्चेति ब्रूमः || यहां ब्राह्मण्यादिक देवतादीनामप्यस्ति, तत्खत्वदृष्टावशेषसम्बन्धरूप नतु जातिरूप ब्राह्माणादिभिर्ब्राह्मण्यापू त्पत्तिमात्रया अन्यथा आदिकाले ब्रह्मणो मुसबाहूरुप्रभवाना पश्चाद्विश्वामिनप्रभृतीना च ब्राह्मण्याद्यभागप्रसङ्गात् । सन्ता

नविशेषप्रसूतत्वंच तादृगदृष्टचत्वसूचक सतानावशेषो पत्ते : प्रकृष्टादृष्ट कार्य चात् अोषिक प्रवर्षविशेष कारण त्याच्च, ईदृश ब्राह्मण्यादिक देवतास्वपि सभवति । अवगम्यते च तत् वाजपेय प्रकृत्य ’ तंबृहस्पतिरुदजयत्तेनाजयव तेनेन्द्रमयाज

यत्’ इति बृहस्पतिनेन्द्रेण च वाजपेय ज्यानुष्ठितस्त्वमुक्त्वा सतएव हेतो: ’ सवा एप ब्राह्मणस्यचैव राजन्यस्यच यज्ञ.’ इति वाजपेयस्य ब्रह्मनाधिकारत्यमुच्यमान बृहस्पतेदाण्यामेन्द्रस्य क्षनत्वमपि ह्यवगमयति ‘ब्रह्मावृहस्पतिः क्षन मिन्द्र, ’ इति च श्रूयते तथा ‘मरुतो वै देवानां विशः’ इति मस्तो विशश्श्रूयन्ते अनो देवताविशेषाणां ब्रह्मा

विडियमागासैद्धेरामेसन्धो युत्तः । विद्यानुग्राहक ब्रह्मचर्यादिक च देवाना श्रूयते ‘एक्शत हये वर्षाणि मघवान्प्रज पती ब्रह्मचर्यमुवास ’ इत्यादिषु । अतो विद्याद्भकर्मगुणव्यासामध्ये सिद्धम् । नच यष्टव्यदेवतान्तराभारायजमा नानुपपत्ति: अमीन्द्रादिशब्दप्रवृत्तिनिमित्ताना ज्ञानशक्तयैश्वर्याविशेषाणां निरपाधिष अयतया तन्छन्दवाच्यस्य परमा मनो इव्यवघानेन देवताभिराराध्यत्वात् अमोन्द्रादीनां तत्तद्यशभागभागि व स्वाराधनप्रीतेन भगवदत्त नतु स्वाभाविक यथाक्क व्यासेन कृष्णद्वैपायनेन मोक्षघमें यशामहाराध्याये11

ततस्ते वियुवारस ब्रह्मा से च महर्षय | वेददृष्टेन विधिना वैष्णरं प्रतुमाइरन् || सस्मिन्सने तथाम्रा स्वयम्भागमकल्पयत् । देना महर्षयश्चेव सर्वे भागानक्ल्पयन् ॥

से कार्तयुगधर्माणो भागाःपरमसत्कृता । मापुरादित्यनर्णत पुरुष वमस. परम् ||

1

देवताधि ११.३५ ]

कनंगि विरोधोद्भारम्

५३९

श्रीभाष्यम्

सूँ –

• २६ विरोधः कर्मणीति चेन्नानेकप्रतिपचेर्दर्शनात् [१.३.२६] सॄ

देवादीनां विद्दादिमत्राभ्युपगमे कर्मणि विरोधः प्रमज्यते, यहुषु यागेषु युगपदे कम्येन्द्रस्य विग्रहवते अग्निशमन ’ (यजु. अष्ट.प्र.३.५) ( इन्द्रागच्छ हरिय अगन्छ’

}

(यजुराण्य.प्र. १. धनु.१२) इत्यादिना आइनस्य तम्य मन्निधानानुपपत्ते । दर्शयतिचा दीनां तथतप्रगम्यम्य वा ह देवा यामागच्छन्ति षम्य या नं वहनां यजमानानां

यो ये देवता पूर्व परिष्ाति सपना भ्यो भृते यजते’ (यज्ञ. पाण्ड’ प्र. ६ अनु ७.पं.२१) इति । अविहार्मणि विरोध प्रसञ्चत इतिचेन्’, नग्न अनेक प्रतिपदर्शनात्

3 17-

दृश्यतेहि सोभरिप्रभृतीनां शक्तिमतां युगपढनेशरीरप्रतिपत्तिः || ,

▶

÷

।

श्रुतप्रकाशिका ।

मियाघानेन भगवती यष्टव्यत्यमुक्तम् । तत्र भगद्वच येन यति भागम्स तथा समुपागत । प्रांतोऽह प्रदिशाम्यद्य फलमावृत्तिलक्षणम् ॥ उ

तत्र यज्ञैर्येचापि यक्ष्यन्ति मोने वैसुरा । कल्पयिष्यन्ति यो भागान् तेनरा वेदक स्पिताम् ||

योमे यथासितवान् भागमस्मिन्महातौ । स तथा यज्ञभागार्हो वेदसूत्रे मयाकृत ॥

{je

इस मंग।यश्मागमात देवाना मिति रम् | अना दाना वर्मान काराभ्युन विद्यामात्राधिर यादोऽनुपपेन [पहारसामथ्य दनादीनामस्तीति सिद्धम् देवाना ब्रह्मविद्याधिकारिन्यम् || T

.

सू-२६ विरोधः कर्मणीति चेन्नानेकप्रतिपत्तदर्शनात् (१.३.२६)

7

p {

न

१

विग्रहायुगमे रददार्थयादिक आहानागमने पाभ्युपेये, तद| युगपदनेषकर्मस्व हाने विरोधः शरीराधीनबाद। tt

गमनयन्यर्थ । आगननमान प्रामाणिकतिहि उद्योगपद्ये विरोध इत्यागने प्रमाणमह’ दर्शयतिथेति । ने

व्यानष्ट निम्नेति । ‘दर्शनात् । इत्येव्याचष्टे दृश्यतेहीति । ८

1

आत्मनोये शरीराणि बहूनि मनुजेश्वर | योगी कुर्याद्वलं प्राप्य तैश्च सर्वा महीं घरेत् ॥

इति भारतत्रचनादिद्रष्टव्यम् । याभ्यानुपरम्भस्तु मन्त्रौषधादिभिर्मनुष्याणामिय दातिविशेषैर्देवानामपि सर्भरतीय में विरोध इति भावः ||

ननु यदि देवा इहागत्य हविरदन्ति, तन्यत्र मन्त्रार्थवादप्रतिपक्षमईव्यवाह व ज्येतं | अगम्यत्तत ‘हय्य वाडमिरजर पितान ’ इति, ‘अनादृव्याणि सुरभीणि कृत्वा । प्रादा.पितृभ्य स्वधयाते अक्षन्’ इति ‘अमेपर्यो ।’ यो ‘तिर आसन् ते देवेभ्यो हव्यं वहन्त प्रामीयन्त इत्यादिषु इह प्रक्षितस्य हवियो लोकान्तरप्रतिम माती प्रकृत्य से या एते आहुती हुते उत्क्रामत ते अन्तरिक्षमाशितः’ ते अन्तरिक्ष T

सर्पयत ते श्वियमावशत; ते दियं तर्पयत ते तत आयु॑ते से इमामाविशत. ’ इति । स्मर्यतेन ‘अनो प्रास्ता हुतिरसम्यगादित्यमुपतिष्ठते । आदित्याज्ञायते घृष्टिर्दृष्टेरभंतप्रजा || 67

T

[ देववाधि] १.३.७

तत्परिहारः

५३०

श्रीभाष्यम्

सू - २७ शब्द इति चेन्नातः प्रभवात् प्रत्यक्षानुमानाभ्याम् (१.३.२७) श्रुतप्रकाशिका

इति । ‘तत आते’ इति इह हविषोराइतिश्रानुपपन्ना, कथ देवेमेक्षितस्यावृत्तिः प्रत्यक्षेण दग्घस्य हविष. कथं देवे.

भैक्ष्यमाणन्वं च युक्तमिति । उच्यते-‘अषाढव्याणि सुरभीणि कृत्वा प्रादाः’ इति श्रयणादमिना परिणाभ्यमाणस्य ।

हविष: सूक्ष्यं रूपं किमप्यकिक विद्यत इत्यभ्युपत्य श्रेयस्साघनन्वयत्

तच देवानामिच्छादशादतीय वर्धते, तथाहि

ब्राह्मग ‘यद्वै देवा हविर्जुषन्ते अल्पमध्येकामाहुतिमपि तद्विरिमात्रं वर्धयन्ते’ इति । अतोऽवरिमितत्वेन किञ्चि दूभुज्यते किञ्चिन्नीयते इति सर्ववास्यानुगुण्येन कल्प्यम् । यद्वा इह सनिघायाऽपि हविगृहीत्या स्वस्थान गत्वा तद्भुखतां

कोमाघः | हविषोरिहावृत्तिनम तत्पलभूतष्पृष्टयादेरिह सभव उपचारादुतः । यद्वा इन्द्र आगच्छ हरिव आगच्छ मेधातिथे. ‘अग्निमम आवह सोममावह ’ इति येष्विष्ट्यादिकमंसु देवताहानतदागमने श्रुते, तेष्वेव कर्मेस्विहा 6

गत्य हविरदन अन्यत्रत्वामेभिर्हविष उन्नयन मिति विभागः तेवा एते आहुती हुते उत्क्रामतः’ इति वाक्यमपिव '

मिहोत्राहुतिविषय, नतत्र देवताहानागमने || ननु तत्रापि साययावप्रातर्यावसज्ञाना देवानामागमन भूयते ’ सायं यावानश्च वै देवा प्रातर्यवाणञ्चामिहो

त्रिणो गृहम गच्छन्ति’ इति सत्य तेव नामिहोत्राहुतिभोत्तारः ‘सजूदेवैरसायं यावभिरिति सायगूँसम्मृशति ।

सजूदेवै प्रातर्यावाभरिति प्रातः । येचैव देवारसायं यावानो ये च प्रातर्यावाण., तानेवोभयागूँस्तर्पयति ’ इति समर्शनमात्रेतृप्तिश्रवणात्तेषाम् । हुतहविभक्तृत्वंतु सूर्यादीनामेव नच तत्र सूर्यादीनामाह्वानम् अतो देवताह्नानव सुर्म

स्विहागन्य हरिरन अन्यत्र विष उन्नयनमिति विभाग उपपन्नः । अतोऽमेहंव्ययान्वश्रुतिराहुत्यक मणश्रुतिः अनौ

प्रास्ता हुतिरसम्यगादित्यमुपतिष्टते’ इति स्मृतिश्च चरितार्था । अतोऽनेक्शरीरप्रतिपच्या देवाना गन्निधानान्नकर्मणि विरोधः । इतरेतु ‘कतिदेवा’ इत्युपक्रम्य ‘त्रयश्च त्रिच शतात्रयश्च त्रिच सहस्रीत ’ इति निरय ‘क्तमेत '

इत्यस्या पृच्छाया ’ महिमान एवैपामेते त्रयस्त्रिगॅशत्वेव देवाः इति निती श्रुतिदेवताया अनेकरूपताय

प्रमाणत्वनोपन्यस्ता । अत्र त्रयस्त्रिंशता दद्वाना प्राधान्यमितरेषा तद्गुणभावश्च प्रतीयते । ‘समिमान एयैपामेते

इतिहि श्रूयते । महिमशब्दस्य शरीखाचित्वेन व्यु पस्यभावात् एत इति च न शरीराच्मात्र निर्देशः अपितु सशरीर वेतन व्यपदेशः ’ कविदेवा’ इत्युपक्रमस्यदेवश दसामानाधिकरण्यादेत इति पदस्य, नहि देवशब्दो देहमात्रपरः । नव देव श-दनिर्दिष्टादेवा जीवान्तराणा शरीरभूता. शरीरलक्षणस्य सर्वथाऽनुपपत्तेः, ‘कतम एको देवः’ इति शृष्ट्वा ‘प्राणः’

इति प्रतिवचनवाक्येापे प्राणश दो नमसिद्धप्राणपर, अपितु परमात्मपरः । अतोऽस्थानदेवत्याउनेकरूपताप्र

तिपादकत्यानुपपत्तिमभिप्रेत्य अत्र सेवा सुतिरनुदाहृता व्याख्यान्तरे: ’ अनेकप्रतिपत्ते. ’ इत्यस्य शब्दस्य युगपदने

कार्योपलम्मसामध्यपरत्वेन व्याख्यातत्वेऽपि आगच्छन्ति इति मुल्यक्षरस्वारस्यानुगुण अनेकशरीरप्राप्तिपरटया

व्याख्यातम् ॥

सू- २७ शब्द इति चेन्नातः प्रभवात् प्रत्यक्षानुमानाभ्याम् [१-३-२७]

देवताघि १३.७ ]

शब्देव वैदिके विरोधप्रसान तषिरसनभ

५३१

श्रीभाप्यम्

विरोध इति वर्तते । मा भूत्कर्माणि विरोधोऽनेफशरीरमतिपत्तेः । शब्दे तु वैदिके विरोधः प्रसज्यते, अनित्यार्थसंयोगात् । विग्रहवरखे हि सावयवत्वेनेन्द्रादेरर्थस्यानित्यस्य

मनिवार्यम् । ततो देवदत्तादिशब्दयदिन्द्राद्यर्थजन्मनः प्राग्विनाशादूर्ध्वचेन्द्रादिशब्दानां चैदिकानामर्थ्यशःपत्नमनित्यत्वं वा वेद्रस्य स्यादितिचेत्-तन, ‘अतःप्रभावात् अस्माविन्द्वा दिशब्दादेव पुन पुनरिन्द्वाद्यर्थस्य प्रभवात् । एतदुक्तंभवति नहि देवदत्तादिशब्द यदिग्द्वा दिशब्दा वैदिका व्याहविशेषमा सङ्केतपूर्वकाः प्रवृत्ता। अपि तु स्वभावत एवं गवादि शब्दयदाकृति विशेषवाचित्वेन । ततश्चैक्स्यामिन्द्रव्यकौ विनष्टायामत एव वैदिफान्द्र शब्दान्मनसि बिपरिवर्तमानादयगततद्वाच्यभूतेन्द्राद्यर्थीकारोघाता तदाकारमेघापरमिन्द्रं श्रुतप्रकाशिका

शब्दशन्द विशिनष्टि वैदिकइति । अभिप्रेत हेतुमाह - अनित्यार्थ संयोगादिति । हेन्वये विवृणोति विमह

यत्त्वेहीति । अर्थशून्यत्वमनित्यत्ययेति । देवदत्तादिविनाशे देवदत्तादिशब्द ऐदवान ६कत्वम् | अनित्यत्व अनुष्यार्य

माणवं नित्यत्वेऽर्थशू-यत्व विप्रहादिमदिन्द्रायर्थस्य यावच्छन्दमावित्वाभावात् अर्थवरचे अनित्यत्यं या शब्दस्य यावृद मात्रित्वाद यांना चानित्यवादित्यर्थः ॥ ननु कथमर्थशून्यत्वं शब्दाना अतीतानागत भूत भविष्यदादयश्शन्द,हार्थ समकालव्याभाषेऽप्यर्थवन्त एष । नहि

वेरा कदाचिदप्यर्थसमकालत्वसम्भवः नच तेषामर्थशून्यत्वम् यथा विन्ध्यस्पेनोचारितो मेरुशग्दो देशविप्रवर्थेऽप्य थे.

वाम्मवति । एवामेन्द्रादिशब्दाचेन्द्रादिव्यतीना कालविप्रकर्षेऽप्यर्थवन्तः कस्मान्नमवन्ति, प्रश्चिकदाचिदर्थस्य प्रामाणि कत्वहि शब्दस्यार्थवच्यानेबन्धन मिति । उच्यते अनभिज्ञा भवन्तो माध्यहृदयस्य य एव परिचोदयन्ति । एतदपार णाय हि शब्देतु वैदिक इति विशेषितम् सौत्र पद इहापीन्द्रादिशब्दानां वैदिकानामित्युक्तम् । अयममिप्रायः

6

इन्द्र

आगच्छ इरिव आगच्छ ’ इत्यादिक मन्त्रजात वैदिककर्मसु विनियुज्यते तत्र पूर्वमेवेन्द्रव्यको विनष्टायामिन्द्रशन्द बाग्यव्यक्केः पाश्चात्यवशकर्मण्यागमनाभायात् ‘इन्द्र आगच्छ’ इत्यादिशन्दानामुघार्यमाणानामर्थशून्यत्वम् अनु

कार्यमाणत्वं वा स्यादिति इन्द्रव्यक्तयन्तरेणार्यवत्वमितिश्चेत् ; तद्द्व्यत्तयन्तर पूर्वव्यक्तिसमानाकारायुधपराक्रमविभूतिक षा नवा प्रथममनुपपन्नं स्त्रष्टुंस्वातन्त्र्यस्यानिवार्यत्वात् सरूपसृष्टिनियमानुपपत्तेः वैरूप्यसम्भवात् । ततधान्या कारवाचि नामिन्द्रादिशन्दानां प्रवृत्तावाकारान्तरस्य निमित्तत्बायोगादर्थशून्य त्वमवर्जनीयम् । द्वितीयेतु या व्यक्तिरिन्द्रशब्दवि षयत्वेनाभिमता स्यात् तस्यां व्यक्तौ तच्छन्दप्रवृत्तिनिनित्तस्य वस्यचिदभावोदव तदवाचकतयाऽर्थशून्यत्यम् । तथापि स्ऋष्टृपुरुषवुद्धचघीनसङ्केतवशात् प्रयोगश्चेत् शब्दसङ्केतगोचरस्यार्थस्य सङ्केतयितृपुरुषबुद्धथगोरवे रुतानुपपत्ते, घंट

तादिशग्दानामिवेन्द्रादिशब्दाना पुरुषान्तरबुद्धिसापेक्षप्रवृत्तित्वाद्वेदस्यान पेक्षत्वलक्षण प्रामाण्य न स्यात् । यदि प्रधान. कालपरमात्मशब्दवदे कैकव्यत्तिवाचित्वमिन्द्रादिशब्दाना स्यात् तदा सतनैरपेक्ष्येण निरपेक्षवलक्षण प्रामाण्य यात् अत इन्द्रादीनां प्रधानादीनामिव नित्यत्वाभावात्तन्नाशेऽर्थशू-यत्वानुश्चार्यमाणत्वयोरन्यतरप्रसङ्गो दुर्वारहति । ‘नावः

भवात् ' इत्येतद्व्याचष्टे तन्नेत्यादिना | शब्दादर्थस्योत्पत्तिः कथ ततश्चार्यशून्पत्यानित्यत्वपरिहारः कथमित्यत्राह-एतदु कमिति । घाता तदाकारमेवेति पदै: ’ सूर्याचन्द्रमसौ धाता यथापूर्वमकल्यत् ’ इति श्रुतिः । यथर्तुष्यृतुलिङ्गानि नानारूपाणि पर्यये । दृश्यन्ते तानितान्येय तथा मावायुगादिषु ॥

•े,

वर्णाना नित्य वसमर्थन नैष्यनिरूपणम्

५३२

[ देवताधि- १२३०७

श्रीभाष

जति यथा कुलालो घटशब्दान्मनसि विपरिवर्तमानात्तदाफारमेव घटम् इति । क्थ मिदमवगम्यते ? प्रत्यक्षानुमानाम्या-श्रुतिस्मृतिभ्यामित्यर्थ | श्रुतिस्तावत् वेदेन रूपे ६

व्याकरोत्सतासती प्रजापति’ (अष्ट २ ६ अनु २ प ७) इति तथा ‘स भृरिति, व्याहरत्

स भूमिमलजत, स भुव इति व्याहरत् सोऽन्तरिक्षमत’ (२०४२२) इत्यादि । घाच कशब्दपूर्वक तत्तदर्थसस्थान स्मरन तत्तत्सस्थानविशिम त तमर्थ सुप्रथानित्यथ । स्मृति रपि ’ अनादिनिधना होपा यागुत्सृण स्वयम्भुवा | आदौ वेदमयी दिव्यायतरस प्रस् तत्र.’ (मनु अ. १ श्लोक १) इति । ’ सर्वेषा तु मनामानि कर्माणि च पृथक्पृथक् | वेदश ध्देभ्य एवादी पृथक्सस्थाश्च निर्ममे ( ) इति । सस्था सस्थानानि रूपाणीति यावत् तथा नामरूप भूताना कृत्याना च प्रपञ्चनम् । वेदशब्दस्य एवादी दवादीना घकार स ’ [विपुअ १] इति । अतो देवाढीना विग्रहवत्नेऽपि वेदिक्शब्दानामानर्धषय, घेदस्यादिमत्त्वं च न प्रसज्यते ॥ 3

$

3

1

श्रुतप्रकीशिका

}

Fri

‘इति स्मृतिश्च स्मार्यत । घीस्थस्य शब्दस्य तत्तदाकृतिस्मारकतया हतुवम् । तदन दृष्टातन शिति । यथेति । मनसि विपरि वर्तमान व आलायमानवम् । श्रुतिस्मृतिभ्यामिति । प्रत्यक्षप्राह्यो वद प्रत्यक्षश दवाच्य खानुरूपव

दानुमापिका स्मृतिरनुमानशब्दवाव्यत्यथ । सतासती चिदानती रूपे व्याकरात् विविधमरादित्यर्थ || fi परेतू अनित्याच्ड दजगत ‘प्रभवानुपपत्तरानस्यवर्णातिरित्तो नित्यश्शब्द स्पौटइ येकदशिमतेंनोपन्यस्य तद्व्यु दस्य वर्णांनी नित्याच प्रसाध्य वर्णानिस वेऽपि तद्गतजात्या सबन्धग्रहणादिक जगतस्तत प्रभवादिय चोपपन्नामे युक्त्तर्म। तदयुक्त इहानुपयोगाद्विरोधाच, तथाहि नतावच्छन्दो जगदुपादान ब्रह्मोपादान वाभ्युपगमात् । निमित्त व च न द

वित्रता किंतु बुद्धिरित्याऽस्मारकतया सत्र च धर्माधर्मयारनित्ययोरपि विषमजगदुपत्तो निमित्त वमभ्यु

पगत दण्डचक्रादीनाचानित्यानामपि निमित्ताय दृश्यते, किं कार्यमात्रस्य अनित्यादु पत्तिनुपपन्ना उत अगदूषकार्यदिशे पस्य [नप्रथम दण्डचक्रादीना घटादिकारण वदर्शनात्। नद्वितीय धर्माधर्मंयोजगन्नि मेर वाभ्युपगमात् । एव सत्ता

पकार काणामध्यनित्याना कारणव’ यदा संभवति तदा स्मर्यमाणतयोपकारकाणा शब्दानामनित्य येडावे कारण वस किंपुन र्यायसिद्ध । अतो नित्य वस्थानुपयोगात् स्पाटवादो न प्रस्तोतव्य दूर तस्य निरसनीयता वर्णाना व निय स्वसमर्थनमतएव निष्पम् । कंचनत्यानामपि वर्णाना न वर्णवाकारेणार्थवाचिव किंवानुपूर्वीविशपविशिष्टपदा

रूपेण विभुतया नित्यतया च देशत काल्तश्च क्रमराहतानामानुपूर्व्या उच्चारणनिब घन वात, तस्य व क्षणभंगुरवादी घबरोध प्रयोजनमोक्ष्य वर्णनित्य वसाधन तद्द्वतजात्यवस्यानवचन च विफल्म् अर्थावनाघकरूपस्यानित्य वास्थत यथों

दकाहरणरूप प्रयोजनमपक्ष्य पृथिवस्थिर वसमर्थन पृथिवी वजात्यवस्थानवत्रन चायुज्यत, पृथि या घटरूपेण काहरणसाधन वात् पार्थिवावयवरचनावशेषलब्धरूपस्य घरस्यचानित्य वात् । तद्वत् विंच वर्णाना नित्य वनाम विममिळ यावस्थायि वावधिराहित्यम्। प्रथमे पूर्वोत्त वैयर्थ्य स्थित पृथिव्या आप्रळयावस्थायि वसमर्थनस्यजा घटन

रणेऽनुपयोगात् । द्वितीये ‘शब्दगुणकाकाशसृष्टिप्रळयविरोघ । वणानित्य वऽभ्युपगम्यमानेऽपि विरुद्ध कृस्नव्यत्तयनवस्थाने जात्यवस्थानानुपपत्त । महामळर्ये घातपयव्यत्तयवस्थानतु मारणयावर्यावरुदम्"सदैव F

स्रोम्येदमम आसीदेकमेवाद्वितीयम्’ इति सुति । अवधारणद्वितीयनिषेधो कृतिपय जा

देवताधि- १-३७]

शग्ददारकानित्य परिहारः

५३३

श्रीभाष्यम्

सू- २८ अत एव च नित्यत्वम् (१.३.२८)

यत एवेन्द्रवसिष्ठादिशब्दाना देवर्षियाचिना तत्तदाफारवाचित्य तप्तच्छम्देन तत्तदर्थ स्मृतिपूर्विया च तत्तदर्थ ष्टि तत पथ मन्तवृणी’ ( ) ‘नम ऋषिभ्यो मन्यवृद्भ्यः (आरण.प्र ७. अनु १. प.१) अयगूँसो अग्निरिति विश्वामित्रस्य सूक्तं भवति’ "

( यजु पा. ५.प्र. २. अनु ३ पं. ३) इत्यादिमिसिष्टादीनां मन्त्रहत्त्वपाण्ड६ऋदित्यादी सी यमानेऽपि वेदस्य नित्यत्वमुपपद्यते । एमिरेघ ’ मन्त्रटतो वृणीते 2

श्रुतप्रकाशिका

39

म्यानन्त्र सहेते, किंच वर्णनित्य नादिक कि बोधकत्वोपयोगितया समध्यंते कि या जन्त प्रमयोपयोगित्या मध्ये

नित्यत्वादिक समापे ’ अथातो ब्रह्मजिज्ञासा ’ इत्यत्रैव ववव्यम् अनवबोषकत्वस्य शास्त्रानारम्भहेतु वात् । द्वितीये मज मादिसूत्रे तसवें समर्थनीयम् क्षणसिद्धहुपयोगि वात् । किंच वर्णनित्यवादिक सर्वाधिकरणेषु यथाशिघट 1

यितु शक्यते । अतएवैतदधिकरणासाघारणार्यांनुपयोगाद्विरोघाघात्र वर्णनित्यत्वादिप्रपञ्चनमयुक्तम् ‘प्रत्यक्षानुमानाभ्याम्’

इति से पदमन्यथा व्याख्यातम् प्रगदिनिर्माणस्य शब्दपूर्वक वस्य प्रत्यक्षसिद्ध वात् जग सृष्टावभ्येतदनुमानादिति तथा

सति नतयोस्समृञ्चिन्य हेतु वमेकाध्य सिष्यति, जग सृष्टशब्द पूर्वष वे अनुमानसँवाव्यवधानेन प्रवृत्ते प्रत्यक्षस्य व्याप्ति

ग्रहणौपायकत्वेन तच्छेषभूत यात् ततश्च ’ प्रत्यक्षानुमानाभ्याम’ इति द्विवचन क्लिष्ट स्यात् नह प्रवृ विउयन इति व्यपदिश्यते दण्डस्य परशुपकरणत्यात् । अत प्रत्यक्षमूलानुमानादिति निर्देष्टव्य तथा च ननिर्दिष्टम् । यदि छनिदेवमपि दृष्ट तद्गत्यभावा स्यात् इह च गत्यातरसम्भवादयुक्तम् । कल्पादिवालीन स्टेः शन्दपूर्वक व सृष्टि वा दनुमातु च नशक्य मूककर्तृकधादियो हतारने का त्यात्, अता यथोच एवार्य | !

एवमर्थद्वारक्मनित्य वमाशङ्कय परिहृतम् अथ शब्दद्वारमनित्यत्व परियिते ।

सू- २८ अत एव च नित्यत्वम् (१.३.२८)

7

}

उतनतिर्मन्त्रकृतो घृणीत इत्यादिना अभिप्रता यतएवेति । अर्थवाटाना प्रतीयमानायें तात्पर्य मस्तिश्चेत् ‘मन्त्रकृत’

इत्यादिवोक्यष्वपि मन्त्र व ता पर्यसभवात् अनित्य वमिति शङ्का | इयमपीन्द्रादिशब्दानामातिवाचे वाचत छ देन तंतदर्थस्मृतिपूर्वक्तत्तदर्थसृष्टया परिहतेत्यर्थ । उत्तशहापरिहारपर सूत्र ये न व्याचक्षते तेषामते सूत्रवैयर्थ्यो रुटम् | परतवष्टपति एभिरेवेति । मत्र व नामानधीत्यैव मन्त्राणामस्खलितक्रमस्वरवर्णतया दर्शन तथ मस्मृतिपूर्वक प्रजापतिना यथापूर्व सृष्टैस्तत्तन्नामरूपभाभि प्रवाहपरम्परया आगतैर्वसिष्ठादिमि प्रियत इति चेद ने

त्ययमन्त्रष्टवाविरोध इत्यर्थं । नियुके मन्त्रदर्शनानुगुण तपश्चरतेति नियुङ्ग इत्यर्थ, अस्खलितान्पश्यन्ति पूर्वकस्पाधीत वेदमन्त्रत्रत्यभिशापूर्वक पश्यन्ति नविद प्रथमतयत्यर्थ । श्रुतिरपि ऋषिशानपूर्वमेव मन्त्राणामनुष्ठान दर्शयति ‘योह घा अविदिनार्पेयच्छन्दो देवतेन मन्त्रेण यजति याजयति वाऽध्यापयति या स्थाणु पर्छति गर्तबा पद्यते प्रवा

मीयेत पापीयान्भवति यातयामान्यच्छन्दागूँसि भवन्ति अथयो मन्त्रेमन्त्रे पेद ससर्वमायुरति श्रेयाश्च भवति

[ देवताघि १३७

बंदनित्यत्वसमर्थनम्

५३४

श्रीभाष्यम्

इत्यादिमिर्वेदशब्देस्तत्तत्काण

कमन्त्रकृतामृषीणामाकृतिशक्त्यादिकं परामृश्य तत्तदाका

रान् तत्तच्छक्तियुक्तांश्च सृष्ट्या प्रजापतिस्तानेच तत्तन्मन्त्राढिकरणे निरङ्के । हेऽपि प्रजा पुतिना आहितशक्त उस्तत्तदनुगुणं तपस्या नित्यसिद्धान्पूर्वपूर्ववसिष्टाढिदृष्टान् तानेव मन्त्रादीननधीत्यै स्वरतो वर्णतश्चास्सलितान्पश्यन्ति । अतश्च वेदानां नित्यत्यमेषां त्र 7

‘मन्त्रकृत्त्वभुपपद्यते ||

Į

अथ स्यात् नैमित्तिकप्रळयादिप्निन्द्राद्युत्पत्ती वेदशब्देस्यः पूर्वबन्द्राविमग्न प्रजा पंतिना देवादिष्टिरुपपद्यतां नाम, प्राकृतप्रळये तु स्रष्टुः प्रजापतेर्भूताधहङ्कारपरिणामश -Ti

श्रुतप्रकाशिका .

अयातयामान्यस्यच्छन्दागैसि भवन्ति तस्मादेतानि मन्त्रेमन्त्र विद्यात्’ इति । शौनकादिमिश्च स्मयंत ’ दाश नथ्यो मधुच्छन्दप्रभृतिभिर्दृष्टा. ’ इति । उच्च भगवता व्वासनैव युगान्तेऽन्तर्हितान् बेदान् सेतिहासान्महर्षय | लेभिरे तपसा पूर्वमनुज्ञा तारस्वयम्भुवा ॥

4

।

इति । एवमादिचात्र प्रमाणे द्रष्टव्यम् ||

॥ नन्वितिहासानामप्यपौरुषेयत्व वेदस्य वा पौरुषेयत्व प्रसत् अस्मिन्यधने वेदानमितिहासहपटेन इव्ययाव क्षेमत्वादिति चेत्र इतिहासब्देन वेदशब्द ग्तर्गताना पुरावृत्ताना विदितत्वात् । यथा वानरशनाद्दया ऋषयश्श्रमणा .

“उर्ध्वमन्तिनोयभूवु. ’ ’ पृथुषे॑ न्योभिषिच्यते ’ ‘उशन् हयै पाजश्रव सरसर्ववेदस ददो’ इत्यादीनि पुरातानिहि हूयन्ते, ततश्च सेतिहासान् इत्यनेन वेदानामर्थशानेन रह सम्पत्यमुक्त भवति, अतो न प्रम-घविशेषवाचकोऽयमिति J हासंशब्दः, अनेषु घर्मशास्त्रादिषु चे सस्वपीतिहासमायोपादानस्य प्रयोजनाभावात् तथाऽन्यत्र

ऋषीणां नामधेयानि याच वेदेषु दृष्टयः । शर्यन्ते प्रसूतानां तान्येभ्यो ददात्यजः ॥

▸

इति वेददर्शनप्रदानं च स्मयंते, काठकादिशब्द दादापिभिस्तपसा लघवेदभागान | प्रवर्तितत्यमुप्त अति | नताम स्कठेनादौ प्रोक काठकमिति वेदपौरपेयत्वयादिनोऽप्य भीष्ट, ईश्वरप्रणीत वविरोधात् । अथ काटनादिसमाख्या: प्रयच ननिमित्ताः । न इदानीतनप्रवक्तृसञ्चाभिश्च व्यपदेशप्रसङ्गात् क्ठादिग्य पूर्वपुरुषसशामिश्य समाख्यानरुद्भात, १. स्वनेकशासाध्यायिनः मटादयस्वेकशासाध्यायिन इति तमासा समाख्यानमिति न वाग्यम् सर्वे पूर्वरा प्रथमप्रवचननिय बना बहुशाखाण्यायित्यनियमस्यामानक यात्, दृष्टविपर्ययण कस्पनाऽनुपपरोक्ष अथक

मठादि समाख्शः | तान्नेबन्धनस्य च जगन्निन्यवानुपप सम् प्रथमचानासम्भवात् । अत काटकादिसमाख्या यथा अनुपपचिध महान तपसा दृष्टवेदमागचे प्रमाणम् । एव ‘यो चे पेदांत्र महिणोति प्राप्त स्वयम्भ्यभ्यानपत्’ →

L

इत्यारम्य ‘त एतं महायज्ञमपश्यन् ’ याचाविरूपनिन्यया ’ घेदेन रूपे व्याकरोत् ’ ‘अनादिनिधनाश्लेषा’

’ याश्य येदेषु दृष्टयः ’’ वेदशन्देभ्य पयादी युगान्तेऽन्वर्द्दितान्चेदान्’ इत्यादियचने: आयेकप प्रथमवेदो

यारण यथा पूर्वमविशेषविशिष्ट वेदोधारण यात्’इत्यादिमा तानि || यातदनुरोपाय मन्त्रकृत्यादिपदान्यस्वारस्थेन 11

श्रृ

। त्तरातारपति जय स्वादिति । महानग्मदापपर्त

प्रभार

दामादनियमितियानादिमाभयमित श्रोपागमं पदं पामेश्यर्थः—

बेववाधि- १-३-६ ] प्रकृतळपे शब्दस्यापि नित्यत्वात् बेदस्य नित्य कथमिति शङ्का

५३५

श्रीमाप्यम्

दस्य च विनष्टत्वात्यर्थं प्रजापतेशदपूर्विका रुपपद्यते। कथन्तरां घिनस्य येस्प नित्यत्वम् । अतो घेदनित्यत्ययादिना ठेवादीनां विग्रहत्त्वाभ्युपगमेऽपि लोकव्यवहारस्य प्रवाहानादिताथयणीयेति । अनोत्तरं पठति

स्–२९ समाननामरूपत्वाचावृत्तावप्यविरोधो दर्शनात् स्मृतेश्च (१.३.२९ कृत्स्नोपसंहारे जगदुत्पत्त्या वृत्तायपि पूर्वोक्कात्स माननामरूपत्यादेय न कम्धिद्वि

रोधः । तथाहि स भगवायत्तमः प्रळयावसानसमये पूर्वसंस्थानं जगत्स्मरन् ‘यहुस्याम्

(छां.६.२.३) इति सङ्कल्प्यभोग्यमोफ्तजातं स्वस्सिन् शक्तिमात्रावशेषं प्रलीनं विभज्य मह दादिमह्माण्डं हिरण्यगर्भपर्यन्तं =ष्ट वा वेदांध पूर्वानुपूर्वीविशेषसंस्कृतानाविष्कृस्य हिरण्य ●

गर्भायोपदिश्य पूर्ववदेव देवाद्याकारजगत्सर्गेशं नियुज्य स्वयमपि तदन्तरात्मतयाऽयतस्थे अतो यथोक्तं समुपपन्नम् । एतदेव च वेदस्यापौरपेयत्वं निस्यस्यं घ.

:,,, ;

श्रुतप्रकाशिका

सु-२२ समाननामरूपत्वाचावृत्तावप्यविरोधो दर्शनात् स्मृतेश्चं [१.३.२९] पूर्वोक्तात्समाननामरूपत्वादेवेति । पूर्वसूत्रपात्तया तत्तच्छन्देन तत्तदर्थस्मृतिपूर्विया तत्तदाकृतिविशिष्ट.

वस्वसृष्ट्या समाननामरूपत्वमुत्तमिति परितम् अत पूर्णेतादिप्युतम् । पथकारण सूत्रस्यश्च न्दोऽवधारणार्थ इति गम्यते । समाननामरूपत्वमनुपपन्न तत्तच्छन्दस्मृतिपूर्वक्तत्तदर्थसष्टुरमादित्याह- तथाहीति । स इति श्रुतिप्रसिद्धि

योतयति भगवानिति ज्ञानशक्तवादिवैचिश्व भगवत्पुरुषोत्तमशब्दाभ्या ‘सर्वव्यापी च भगवान् महान्प्रभु

पुरुषः’ इत्यादिश्वेताश्वतरवाक्य स्मारितम् । शक्तिमात्रायशेपमिति । विद्यमानस्यैव भोग्यभोक्तृवर्गस्य भोग्य वायनुगुणं शक्तिरस्ति, नतु तत्कायें भोवतृत्वादिषमिति भावः । चतुर्मुसादेव स्वतन्त्र स्रष्ट भ्रमनिरास्य - स्वयमर्पति । तयान्तरान्मा मम च येचान्ये देहिसंशिताः । सर्वेषां साक्षिभूतोऽसौ नमााः केनांच

12

इति चतुर्मुमनं ’ सृष्टि ततः करिष्यामि त्वामाविश्य प्रजापते’ इति भगवद्वचन ’ तदनुप्रविश्य " इति सामी म्यविषयां श्रुतिंच प्रमाणमभिप्रेत्याह- तदन्तरात्मक्तयेति । अनेन चतुर्मुसपरमात्मनोः कर्तृत्वाव

सर्वमुपपन्नामेति । समाननामरूपत्वतः कृतवेदनित्यत्वतःसार्थकत्वान्युपपन्नानीत्यर्थः । शब्दस्योत्पत्तिविनाशाभ्युपगमेऽपि कथं वेदनित्यत्वसिद्धिरित्याह- - - एतदेवचेति । अक्षराणा दाना वा नित्यत्व, वेदनित्यत्व चेत्,काळिदा.. सादियाक्यानामपि नित्यत्वप्रसङ्गः । वर्णानुपूर्वीनित्य व वेत्तदप्यनुपपन्नम् युगपत्सर्गप्रळयमनभ्युपगच्छद्भिः वर्णानां विभुत्वाभ्युपगमात् न देशत मानुपूर्वी सभवति नित्य वाभ्युपगमाश्चै न काल्तः । तस्मादुच्चारणगः क्रम इति तैरभ्यु ››

.

पेयं उच्चारण-तू-पत्तिविनाशवदेवेति क्रमनित्यत्वमध्यनुपपन्न तस्मात्पूर्वपूर्वीचारणत्रमविशेषो यादृशःतावो. तरोत्तरमुच्चार्यत्वं नित्यत्वमित्यस्मद मिमतमेव तैरपि स्वीर्तव्यमित्यभिप्रायेणत देवेन्युक्तम् ॥

i+rsit}xc

ननु पूर्वान्ताभावः पुरुषकृतस्यामाथो वा स्यादपौरुषेयता उत्तरान्ताभावः उभयान्तविरहो या नित्यता क्रमविशे

घेणोचार्यत्वतु वेदस्य स्वरूपं कथमेषामेकत्यं सत्यम् द्विविधायधिवैधुर्यरूपानेस्य वव वेदे विवधिमा पूर्वेद

५३६

[ देवताधि- १, ३, ७

समाधानम्

श्रीभाष्यम् T

यत्पूर्व पूर्वोच्चारण कमजनित संस्कारेण तमेव क्रमविशेषसत्या तेनैव प्र णोधार्यत्यम्, नद सासु सधैरेऽपि समानम् । इयांस्तु विशेष.-सस्कारानपेक्षमेव स्वयमेवानुसन्धत्ते पुरु

षोत्तमः | कुत इदं यथोक्तमत्र गम्यत इतिचंत्तत्राह-दर्शनात् तेच | दर्शनंतायत् श्रुतप्रकाशिका

धिविधूनन प्राधान्येन सिषाधयिषित स्वतन्त्रपुरुषविआन्तर्निरसनीय वात्, रिसने च प्रतिस्प तथामावेनोत्तरावधि वैधुर्यसिद्धेश्या अतो वेदस्य नित्यत्वमपौरुषेयत्वचेवमिति पल्तिम् । तचापौरुषेय व नित्य व वा वेदमविशेष विशिष्टोधा रणमातवे पर्यवसित अपूर्वक्रमविशिष्टोद्यायितृपुरुषसद्भावातिरेके जानित्य वपौरुषेय वयारभावात् नित्यत्वापौरुषेय वयोस्त

द्विपरीत रूप वाय, यद्वा तेनैव क्रमेण सर्वोच्चार्यमाण यमपौरुषेयवान वयोराक मिति हेतुहतुमद्भावादभ्दव्यपदेश । एवमेव ‘भगवतोऽप्युच्चार्यमाणत्वायुगपत् सर्वोत्पत्तिसहारेऽपि नित्यत्वमुपपन्नमित्यभिप्रायेणाह—तदस्मास्थि॑िति । सर्वेश्वरो

ऽपि पूर्वक्रमविशेष स्मृत्वोच्चारयति चेत् तत्सस्कारोद्बोधात् पूर्वमशत्वमन्याधीनज्ञानत्व च स्यादित्याह-इयाँस्विति । अस्माक स्वोच्चारणजनितसस्कारानपेक्षोच्चारणमध्यापयितृसापेक्ष

अध्यापयितृनिरपेक्षोच्चारण स्वेच्चारण उनि सरकारसापेक्ष

एतदुभय व्यावर्तयति सस्कारानपेक्ष स्वययेमेविति । स्वयमेवेत्यध्यापकोच्चारणजनित्रकारापक्षाव्याते | या संस्का

रानपेक्ष ‘अध्यापकोच्चारणस्व।च्चारणजनित सस्कारानपेक्षमित्यर्थ । स्वतन्त्रस्यैश्वरस्य क्रमा तरापरिष स्पनेन॑ पूर्वत्रमणेवाच्चारण को नियामक इत्यत्राह–स्वयमेवेति । वेदाख्य शब्दराशिं पूर्वपूर्वक्रमविशिष्टमेषोच्चारयय, नव नमान्तर कल्पयेयमित । ‘धहु स्याम्’ इति यत् स्वसङ्कल्पादेव क्रमान्तरमपरिकल्पयन्यथापूर्वमनुसन्घत्ते, नत्वस्य परतन्त्रतयेत्यर्थ अनुसन्धत्त जाना it

तीत्यर्थ. स्मरणार्थ वे सुस्कारान पेक्षत्वव्याघातात् ’ सरकारास्तेभवन्वेदा. ’ इति स्मृत्या वेदानामीश्वरस्मृतिविषय वमवगभ्यते । नैव, सरकारशब्दस्य स्मृति विषयवान्चित्वाभावात् स्मृतेस्सस्कारकार्यतया ताद्वैधयो लक्षितलक्षणया प्रतिपाद्यत इति चेत्, तर्हि प्रमाणविरुद्धलक्षणाया, प्रमाणानुसारिणी लक्षणा बलीयसी, ईश्वरस्थ च स्वत. सर्वदा सम्यक्सवार्थसाक्षा कारिव ’ यस्सर्वज्ञस्सर्वचित् ’’ परास्य '

J

शक्तिर्विविधैष श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानवलक्रियाच प्रति श्रुतिसिद्धम् | ज्ञानस्य स्वाभाविक व इंद्रियादिनरपेक्ष्यम्

विविधत्व विषयवैविध्यात् । परत्व याथार्थ्यापरोक्ष वरूपपकर्ष, अतस्तदनुगुणया लक्षणया भवितव्यम् । ततश्च सस्कार इति सरकारबोध्याः यथापूर्व बुद्धिस्था इत्यर्थः यद्वा सस्कारवत् स्वस्मिन्नवास्थिता इत्यर्थ ॥ Į

| नवीश्वरस्य सर्वशतया शब्दानां सर्षा अध्यानुपूर्व्यं सदा बुद्धिस्सा इति सर्ववाक्यानाद्यानुपूर्वी विशिष्टयावेदव

स्यात् पौरुषेयापौरुषेयविभागश्च न स्यात् नैवम् ईश्वरस्य सार्वत्यादेव सर्वविभागसिद्धे, सर्वांसमानुद्धिस्यत्वे पि यादृशमविशिष्टशन्दराशेयथाध्ये स्वरादिनियमवत्व देशकालादिनियमवत्तयैषोच्चार्य वन्च तमेव शब्दशशिं वेदारूप

मन्दानस्वादशक्रम वैशिष्ट तमेवप्रतिब्रह्माण्डसमै प्रमाणतया प्रवर्तयति न धन्य छ दजात अतो याथार्थ्यसनियमकोचार्य स्वाम्मां वेदावेदविभागसिद्धि सर्वदा पूर्वपूर्वक्रमपरामर्श सापेक्षे| चार येतृक व तभिरपेक्षववतृक यश्चेति पयापरुपेय धम्यमिति नकाचिदनुपपरित्तिति । ‘दर्शनात स्मृतध इति सौत्रपवयस्य शाह-इति । युगपासर्यष्टो भगवतो यथापूर्ववेदसम्प्रदायप्रवर्तक ये च श्रुतिस्मृती दर्शयत्ते दर्शन तायादित्यादिना । उदाहृत श्रुतिस्मृतिवारयेषु सर्वेषु चरा मुपस्य भगवता दृश्यते वेदोपदेशस्तु के पुचिनदृश्यते तत्र ‘अनुष्क्तमन्यतो माझम्’ इति व्यायात् वेदोप

देवताघि- १३-० ]

चायें प्रमाणप्रदर्शनम्

५३७

श्रीमाष्यम्

‘यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्व यो वै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै ’ (श्व. ६.१८) इति । सातिरपि मानवी आसीदिदं तमो भूतम् ’ इत्यारभ्य ‘सोऽमिध्याय शरीरात्स्यात्सिा क्षुर्विविधाः प्रजाः । अप एव ससर्जादौ तासु वीर्यमा जत् ॥ तदण्डमभवदूधैमं सहस्रांशुसमप्रभम् तस्मिन्जशे स्वयं ब्रह्मा सर्वलोकपितामह ॥ (मनु. १.५८, ९) इति । तथा पौराणिकी ‘तन सुप्तस्य देवस्य नाभौ पद्ममजायत । तस्मिन्पद्मे महाभाग वेदवेदाङ्गपारगः ॥ ब्रह्मोत्पन्नस्स

तेनोक्तः प्रजास ज महामते ’ (

) तथा ‘परो नरायणो देवस्तस्माज्जातश्चतुर्मुखः ·

श्रुतप्रकाशिका

देशोऽपि सृष्ट्युपयोगित्यात् सिद्धयतीतिभावः । सप्रदायप्रवर्तक सद्भावमात्रे प्रमाण वा स्यात्तद्वनजातम् | उदावतष चनजान प्रदर्शनायें ईडशानि वचनान्तराण्यपि अस्मिन्नर्थे द्रष्टव्यानि यथा-’ सूर्याचन्द्रमसौ घाता यथापूर्वमकरूप यत् दिव पृथिवींचान्तरिक्षमथो सुवः '

यथर्तुष्यृतुलिङ्गानि नानारूपाणि पर्यये दृश्यन्ते तानितान्येव तथाभावायुगादिषु ॥ इति श्रुति स्मृत्योर्वेदान्तसारे दर्शितःवात्

r

हिंस्राहिंसे मृदुक्रूरे धर्माधर्मावृतावृते । तद्भाविता. प्रपद्यन्ते तस्मात्तत्तस्य रोचते || इत्यनेन पूर्वसृष्टिसारूप्य प्रदीयते ॥

किंच तथाऽभिमानिनो नीतास्तुल्यास्ते सांप्रतैरिह | देवा देवरतीतर्ह रूपैर्नामभिरेव च ॥ यस्मिन्यो य.पुराक्ऌप्तो यस्मिन्देशे यथास्थितिः । तस्य तस्यानुरूप्येण प्रजासर्ग प्रघर्तते ॥

ऋषीणां नामधेयानि याच वेदेषु दृष्टयः । शर्वर्यन्ते प्रसूतानां तान्येवैभ्यो ददात्यजः || इत्यादि || किंघ ‘अग्निर्वा अकामयत । अन्नादो देवानास्यामिति । स एतमनये कृत्तिकाभ्य.पुरोडाशमष्टाकपाल

निरवपत् । ततो यै सोऽन्नादो देनानामभवत् । अग्नि देवानामन्नाद ’ तथा ’ इन्द्रोवा अनामयत, ज्येष्ठ्यं 1

देवानामभिजयेयमिति, स एतमिन्द्राय ज्येष्ठाय पुरोडाशमेकादशकपाल निरवपन्महाव्रीहीणाम् । ततो चै स ज्येष्ठ्य देवानामभ्यजयत्’ इत्यादिना पूर्वपूर्वामी द्वादियजनेन पाश्चात्याशी द्रादीनार्या मा न्तामयादिशब्दा यजमान चेतन सिषाघयिषितरूपेण निर्दिशन्ति इदानीमिन्द्रःपूर्वस्मा इन्द्राय निश्वपदित्यर्थ । अतः पूर्वपूर्वामीन्द्रादिसरूपतया उत्तरोत्तरामी द्वांदिसृष्टिरित निधीयते ||

किंच कर्मविधानमिष्टप्राप्तयनिष्टनिष्टत्तिपल पुरुषप्रवृत्तिब्ध सुसलिप्सा दु सजिहासामूला, रागद्वेषौ च दृष्टानुमि

तिभुतमुखद् सतत्साधन भूतभोग्यतदुपकरणत स्थानविषयौ, नत्वप्रतिपत्नविषयो अतःपूर्वकस्पादिगतेन्द्रादि ५६षामनासहित

घर्मंफ्लभोगानुगुणोत्तरोत्तरसृष्टिच पूर्वसृष्टिसजातीया भवितुमर्हति, अतो वेदनित्यत्वनाम प्र युवारण पूर्वपूर्वक्रमसुसदृशा

नुपूर्वीविशिष्टतयोश्चार्यमाणत्वम् । अर्थनित्यत्वनाम प्रतिसगंमिन्द्राद्यर्थाना पूर्वपूर्वाथरस्थान विशिष्टत्वम, स्था विधार्थप्रतिपादकत्वमेव वेदस्य नित्यार्थसयोगः ॥

ननु प्रळपदशायामे कस्यप्रतिभातो बेदः कृताद विशिष्ट स्यात् एषस्य प्रतिभातः घुमारसम्भोधि इतित् (

उच्यते कृतकादविशिष्टत्व वदतः कोऽभिप्राय: १ एकस्य प्रतिभातत्व कृत्क वध्यासमिति वा कृत् षत्वशङ्काजन मिति घा? मप्रथमः बहुषु सुप्तेषु जाग्रत एकस्य प्रतिपन्ने स्वात्मनि व्यभिचारात् । नह्मात्मा तकः एकश्य प्रतिभातवानयत्मविष 68

[ देवताधि १३७

उपसंहारः

५३८

श्रीभाष्यम्

इति । तथा ’ आदिसर्गमहं वक्ष्ये’ इत्यारभ्योच्यते –‘ट्या नारं तोयमन्तस्थितोऽहं येन स्यान्मे नाम नारायणेति । कल्पेकल्पे तत्र शयामिभूयस्सुतस्य मे नामिज स्वाद्यथाऽ ब्जम् । एवंभूतस्य मे देवि नामिपद्मे चतुर्मुखः । उत्पन्नस्स्य मया चोकः प्रजास ज महा मते ’ इति ॥

अतो देवादीनामप्यर्थित्वसामर्थ्ययोगाद्ब्रह्मविद्यायामधिकारोऽस्तीति सिद्धम् ॥ इति देयताधिकरणम् ध्रुवप्रकाशिका

क्षितमितिचेत् । किमेकस्य प्रतिभातत्वनाम एकस्य प्रतिपन्नत्वं उतैक्स्य प्रथमप्रतिपन्नत्वम् नप्रथमः दृष्टान्तस्य साधनविकल

स्वात् ; नहि कुमारसम्भवोऽस्माक्मन्येषा च कदाचिदप्रतिपन्न: । द्वितीय हेत्वसिद्धिः, पक्षी वेदेषु ह्येषस्य प्रथम प्रतिपनत्वं नास्ति, सर्गप्रवाहस्यानादित्वात् यस्व कल्पस्यादौ प्रतिमास प्रथममिति विवक्षितं त पूर्वकल्पेऽपि तपामेव वेदाना प्रतिभातत्वात् प्राथम्यासिद्धिः तेषामेव वेदाना तत्तत्पूर्वकल्पेऽपि प्रतिभातत्व वेदोचारण वेन लिन सिद्धम् विगीत बेदोच्चारण पूर्वाध्ययनसिद्धत्रमविशिष्टविषय वेदोच्चारणत्वात् सप्रतिपन्नवदिति । नच वाच्यं वेदाः कृताः कल्पादावेकस्य प्रतिभातावात् चतुर्मुखवक्तृकप्रथम्याक्यवदिति । दृष्टान्तस्य साधन विकलत्वात् चतुर्मुखस्य प्रथमवाक्यंहि स्वतस्सर्वंशेन तदन्तरात्मना ज्ञायते । कल्पादौ एक्क्षेत्रशस्य प्रतिपन्नत्व हेतुरितिचेन्न, असिद्धेः असिद्धिव यौगपद्येन प्रवाहतश्चाण्डबाहुल्येन चतुर्मुखत सृष्टमहर्षिबाहुल्यात् । एतस्मिन्द्रह्माण्ड इति हेतुर्विशेष्यत इतिश्चेत् तोकस्मि नगृहे दिवसादावेकस्य प्रतिपन्नत्वादुपाध्यायवक्तृकप्रथमवाक्यवद्वेदस्य तदुत्त्वं किं नस्मात्, देशकालान्तरवर्तिपुरुषप्रति पन्नत्वात्, तेनाप्युपाध्यायेन पूर्वसिद्धत्वेन प्रतिपन्नत्वाञ्च तद्वक्तृषत्वस्य बाधितत्वादितिश्चेत् तुल्यं तथाहि, एकस्मिन्नण्डे कल्पादावेक क्षेत्रशप्रतिपन्नत्वरूपहेतुसिद्धिः कृतः ? ‘योवै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै’ इत्यादिश्रुतरितिचेत्, तर्हि सेव 3

J

सुर्तिर्वेदाना पूर्वसिद्धत्वमवगमयतीति हेतुप्राहकप्रमाणेन बाधितविषयता स्यात् । एकस्य प्रतिभातवाक्यत्वक शङ्का धहमितिचेत्न आप्ततया परिहातेन तेनैव पुरुषेणानासिद्धतयोपदिष्टवाक्ये वृतत्वशङ्काऽनुदयात् | ईश्वरेण प्रथमसष्टा चतुर्मुखादयः प्राचीन सुकृतातिशयादीश्वरासयवगमानुगुणशनाविता एवं शायन्त इति नकोदयः । नबीश्वरसिटो बेद संप्रदायाविच्छेदसिद्धिः तसिद्धौ वेदसत्यत्वसिद्धिः, तत्सिद्धौ वेदप्रामाण्य सिद्धिः तत्सिद्धावीश्वरसिद्धिरिति व ऋमिति ॥

एवं तर्हि पूर्वमीमांसायामपि वेदप्रामामाण्य समर्थनपरे प्रथमेऽध्याये प्रथमेपादे बाह्यहेतू याप्रामाप्यं निराकृत्य त्रि पाया व्यवान्त रहेतू याप्रामाण्याने राखे क्रियमाणे दुकं प्रसजेत् तथाहि ‘सन्दिग्धेतु वाक्यशेपास् ’ इत्यादिषु ‘अक्काशशर्करा उपजधरित’ इत्यादिवेदवाक्यानाम अन साघनद्रवद्रव्यविशेषानुपस्थापनेन सन्देहलक्षणाप्रामाण्ये पूर्वप क्षिणोते ‘तेजोवे घृतम्’ इत्यादेिवास्यशेधावगतद्रव्यविशेषसिद्धया तनिरासद्धिान्तिा क्रियते तत्र ‘तेजोये घृतम’ इत्यादिवास्यशेपप्रामाण्य सिदो अक्ताइशर्करा इत्यादिवाक्यशेदस्य सन्देह उणाप्रामाण्याने रासाहिरिन वेदप्रामाण्यसिद्धिः सन्वेिदान्तगंतवायशेषप्रामा प्य सिद्धिरिति चमष प्रसन्यत एवेति, नमसभ्यते, प्रथमे

गदे शब्दस्य स्वतः प्रामाण्यसमर्थनादपवादहेतो बापूर्वत्र विशेषविशिष्टोधारपितृविशेषरूपः स्मर्तग्यन्येसत्यस्मयंमाण योग्यमुपरित्यावेदप्रामाण्य

सदन्तर्गतदोषयावेपस्यानिधिः मानिसद्धप्रामाण्यविरोध

बेपवाधि- १-३-७ ]

देवाना मित्पनमिघायोपरीत्युकेराशवर्णनम्

५३९

मुतप्रकाशिका

प्रतिभातीति शङ्कामात्रस्य वास्यशेषादिकृस्नपदान्वितवाक्यपर्यालोचनाम्माभिधानवृत्तितथा प्रतिभातीति परिहारमात्रस्य

क्रियमागत्यादितिचेत्, तदस्मत्पक्षेऽपि समानमिति परितुध्यतामायुष्मता J येतु ‘अक्काश्शर्करा ’ इत्यादिवाक्यस्याप्रा. माग्यशका नव करस्न वेदस्य तावन्मात्रस्य परिहारबति वदन्ति तन्मतेऽपि इयमेव प्रतिबन्दी अकादशवंश ' I

?

इत्यादिकातैपयवाक्याप्रामाण्येन कृत्स्नाप्रामाण्यशकाहि दुर्निवारा वेदस्वाविशेषात् ‘अक्काइशर्करा ’ इति वाक्यप्रामा व्यनिराखे कृत्स्नवेदाप्रामाण्यशङ्कानिवृत्तिः सन्निवृत्ती ‘तेजोवे घृतम्’ इत्यादिवावयशेषाप्रामाण्यशनिवृतिः त्रि

वृत्तौ ’ अक्तादशर्करा ’ इत्यादिवाक्यसः संदेहलक्षणाप्रामाण्यनिवृत्तिरित परिहारस्तुत्यः | अधिकरणार्थमुपसंहरति अतइति ॥

इति देयताधिकरणम्

अथ एतद्गर्भे देवताधिकरणम् गूढार्थसङ्ग्रहः

‘हृद्यपेक्षयातु मनुष्याधिकारत्वात् ’ इति पूर्वसूत्रे परमात्मनः अङ्गुष्ठप्रमितवं अङ्गुष्ठपारमित हृदयदेशवृत्ति व

• निबन्धनम् | मनुष्याणां हृदयमितत्वेन इतरहृदयस्थानष्ठप्रमितत्वेऽपि मनुष्याधिकारसवात् श्रुतिध्वन प्रम तस्त्रोचिर्युक्ता इत्युक्तम् । प्राप्यस्य परस्य हृदयदेशस्थत्व नघटत इत्याक्षेपस्य परिहार: ’ निचाय्यस्वात् ’ इत्यनेनैव पूर्व मुक्तः | दद्दराधिकरणे सदव ‘अल्पश्रुतेरिति प्रतिबोधित: ‘हृयपेक्षया’ इत्यत्रापि एवार्थो विवक्षितः, अतो ध्यानार्थ मेत्र हृदयस्थितिरित्यर्थस्य पूर्वेबुद्धिस्थतया मनुष्याणामेव ध्यानेऽधिकारस्य पूर्वमुतौ देवानामधिकार स्थापनामावे तेषामधि. कारो नास्तीति भ्रमरस्यात् मनुष्याधिकारस्य तत्रान्ययोगव्यवच्छेदः न विवक्षित इति बोधनीयम् । अतो देवानामधि

कारस्साघनीय:, तच्च न समवति । असम्भत्रश्च द्वेघा, अर्थित्वसामर्थ्ययोर्विरहात् असभवः ‘हृद्यपेक्षया’ इत्यनेन ध्यानाथ हृदयान्तस्यत्वमुत्तम् देवाना शरीरामामेव तन्नसम्भवति ॥

एवं प्रानन्तर्यमित्वस्य ज्ञानविषासार्थत्वाभिघानेन शरीरस्यामांव शागविकासोऽपि न सभवति । किं कर्मभिः चित्तशुद्धिसम्पादनमन्तरा उपासन नसम्भवति, अशरीराणां कर्मानुष्ठान नसम्मवति । देवानां धर्मविचारभावेन ब्रायि

चारे प्रत्तेरेवामा ‘आत्मा वा अरे द्रष्टव्यश्श्रोतव्यो मन्तथ्य: ’ इति विचारानन्तरकालिक ध्यानस्य सर्वथाऽसभवए वेति शङ्कायां –’ तदुपयपि बादरायणरसम्भवात् ’ इति सूत्रम् ।| हृद्यपेक्षया’ इत्यत्र उपासनस्योपस्थिततया तस्य तच्छब्देन परामशाँ युक्त एव । यद्यपि तेम्य उपरि तदुहरि इति विग्रहकरणपूर्वक ‘मनुष्येभ्य उपरि वर्तमानाना देवान।’ मिति

प्रथमं दोपे अभिहितम् । तथाऽपि उपयदिशब्दसमभिव्याहारे असमासेनैव शन्दस्वरूपीस्थतिः प्रथमतः । सुबन्ताव्य यो रसमासमन्तरा निर्वाह संभवति समासेन निर्वाहस्यास्वरत्वात् गत्यभावेतु समासोङ्गीकरणीयः ||

अश्रतु तदिति व्यासाङ्ककारेणैवोपपा तेस्संभवतीति समासो नावश्यकः, किंच समासे विशेष्याध्याहार आवश्यकः

उपासाङ्गीकारेतु उपरिषदस्य ससम्बन्धिकपदत्वेन स्वयमेवावधिर्लभ्येत, अतः देवानामुपस्थितिस्समवत्येव । अत्र देवाना

मित्यन भिधाय उपरीन्युक्त्या हेतुसन्धं दृढीकृतम् । उपरीत्यनेन मनुष्येभ्यः अधिकशन शक्तयादिः तेन च विचारम न्तवध्याने प्रवृत्तिष्मत्रतीति प्रकाशप्रकाराक्षपस्य नावसरः | इन्थ च बहुशरीरसम्बन्धोऽपि सभयति अयमेवार्थः अनेक

बादरायणपदेन सूचितार्थप्रकाशनम्

५४०

[ देवताधि: १-३-७

गूढार्थसंग्रह: प्रतिपत्तेरित्युच्यते । योगिनामेव युगपदनेकशरीरग्रहणसम्भवेन अनेकफर्मसमवधानासम्भवात् । उपरिश-देन देवानाम तिशयितज्ञानशक्तिमत्वसूचनेन ‘सभवात् ’ इत्यनेन अर्थ व सामर्थ्यसंभवः पूर्वपक्षोत्तः निरस्त इति । अथवा तदुपार मनुष्यदेहापेक्षया उत्कृष्टदेहसम्बन्धवसु इत्यर्थः । तेन च तदनुगुणज्ञानशक्तयाद्यतिशयोऽपि विवक्षित इति आनन्दतीर्थ मतेऽपि देवत्व प्राप्त्यनन्तर मित्याद्यर्थवर्णनेऽपि साध्यवाचषपदाध्याहारलेश: अवर्जनीय: ।| अपिर्विरोधसूचक, शरीरसम्ब

परिग्रहे एकदा बहुत्रानुष्टितयशेषु देवाना गमनासम्भवः । तेनासम्भवः पूर्वपक्षहेतुस्सूचित, सिद्धान्ते उपरिशब्देना तिशायैतशररिसबन्धमूलकज्ञान क्रियाशक्तिमत्वसूचनेन हेतुदृढीकृतः ॥

7

नव्यमतेतु उपरि इत्यस्यान्यार्थकथनेन हेतुदायंसूचकत्व नसभवति । बादरायणपद पूर्वकाण्डर्माण पुरुषस्यै बाधिकारः नतु स्त्रिया एकवचननिर्देशादिति शङ्काया

‘जातिंतु बादरायणः’ इति सूत्रे स्वर्गकामनाया उभ्यङ्गित्वेन

ब्यक्तिगतमैक्य नविवक्षितम् | अपितु घमैक्यमेवति यस्सिद्धान्ते अक्थयत् सः मनुष्यमात्राधिकार नस्हते, किंतृ देवा नाधिकारमनुमन्यत इति सूचनाय तत्र स्वर्गकामनाया उभयत्र सत्वेन उमयोरधिकारवत अत्र पूर्वोत्तरकाण्डयो.

सूचिसमिति । पूर्वपश्यमिप्रतदोषानुवादपूर्वकं तन्निरास: ‘विरोध कर्मणीति चेन्ना नेकप्रतिपत्तेदर्शनात् ’ इति सूत्रे क्रियते । कर्मपदं वैदिककर्मपरमिति प्रकरणादेव लभ्यते, एकशरीरेषु बहुषु यज्ञेषु गमनसम्भवेन वैदिककर्मणि विरोधइति

चेन्न अनेकप्रतिपत्तेः एकशरीरसत्वे विरोधः, अनेक शरीरसत्वेतु विरोध. सुपरिहर इत्याशयः । सौभर्यादिध्वनेषशरीरपरि ग्रहः योगबलेन प्रमाणतस्विद्या सत्कालस्याना दर्शनेन अनेक्शरीरपरिग्रहहेतुसङ्कल्पचक्यादिसूचनेन कर्मण विरोधपरि हारस्सम्यगुपपादितो भवति ॥

’ शब्दशतिचेन्नात प्रभवात्प्रत्यक्षानुमानाभ्याम् ’ शब्दइतिचेत् इत्यत्र शब्दशब्द: विरोध कर्मणि इत्यत्र

कर्मशब्द प्रयुत्तः, एतदुभयानुरून्यपर्याोचनेतु कर्मघाटेतवावयबोध इत्यर्थ एवं प्रतीयते । तेन च पूर्वसूत्र अर्थविरोध परिहारः बहुमिस्तुते यशादिरूपेऽयें तश्छरीरक इत्यादि साम्रधान रूपार्थाविरोधस्य परिहारः । एव च स्वानुमेणि एक शरीरकस्य सान्निध्यस्य विरोधः परितः तेन शरीराणामनित्यत्वं प्रतिपन्नम्, शरीराणामनित्यत्वे तत्तदर्थप्रतिपादकशब्द

स्यानित्यार्थबोधकत्व स्यात्, अतथ्थ विरोध इत्यस्यानुषङ्गः अतश्च शब्देऽपि विरोध इत्यर्थः । समाधानतु अतइत्यादि । मत इत्यस्य शब्दादेवेत्यर्थः इन्द्रादिशब्दादेव अर्थस्य प्रभवः प्रकाशन मिति यावत् । एतेन शब्दार्थज्ञानयोरेक्वालि

कत्वं सूचितम् | अर्थमृतिकाले शब्दशान वर्तत एक, एवमुतया अर्थस्वासजातीयस्य सच जातीपार्थशानं जातीय शब्दशान व मदा वर्तत इत्युत्तेः वाच्यवाचकयो: प्रवाहत: स्थित्यवगत्या आकृतिवचनन शब्देन नविरोधः || प्रत्यक्षानुमानाभ्यामिति । शब्दस्य पूर्वमुपस्थिततथा निरंपेक्षसापेक्ष याम्या तयोःशब्दयोः श्रुतिस्मृ तैपर यश रमाध्येऽप्युतम् । अत्र एत्रमप्यर्थो वस्तु शक्यते, अत प्रभवात् इत्यत्रार्थसृष्टिकाले शब्दशानस्थोपपादनेन चतुर्मुख रङ्गीकारेऽपि तब्डरीरकपरमात्मनेव सृष्टत्वात् परमात्मप्रत्यक्षविषयीभूतात् शब्दादित्यर्थः । तदाऽनुमानपदस्य स्मृतिपरस्व

स्वतस्सिद्वयनीति ।

यदा भुतिपराच प्रत्यक्षपदस्य

अतः प्रभवात् इयत्र इन्टस्मरणपूर्वक पूर्वकालिकावार स्मृध

अर्थस्योपपादनेन वैदिवशब्देनार्थस्य प्रभव उपपादितः । तेन एमध्यत्तिनाशेऽपि

सजातीय सवंध्यतयन्तरगताएं:

सध्न अनित्यार्थखयोतिष वेदस्य नास्ति । अतश्व एषमुपवादनादेय वेदस्य नित्यत्व वर्णन नाझेदापे काश

भैस्य नाशेऽपि च तद्गताकृते: अनुपूपियाः अनाशन उपलवर्णनित्यत्व पूर्वपूर्व शासवर्णगतानुपूर्ण स्मरणन उत्तरोत्तर

देववाघि १३७ ]

येदान्तसार:

-५४१

गूढार्थसङ्ग्रहः

वेदवाक्योचारणेन सजानीयानुपूर्वीनिय घनमेव नित्यत्यम् । आनुपूर्वीच नकल्पिता अतएव च नित्यत्वं पूर्वपूर्वानुपूर्वी. स्मरणपूर्वक मानानुपूचारणमध्यमेव । नतु कालिदासादिप्रन्थेष्विवानुपूः कल्पितस्यमिति विशेषः ॥ प्राकृतप्र ये नाशेऽपि निरषयविनाशाभावात् । परिणामेन पूर्व प्रकृतानी पदार्थानों या आकृति: तयैवाकृत्या तद्बोधमशन्दशा <

समाननामरूपत्याशावृत्तावप्यविरोधो दर्शनात् स्मृते’ इति । नैमित्तिकप्रळये तथा

नेन अयोत्पत्या विरोधो नास्ति । ‘यो दक्षाणम्’ इति थुतेः प्रत्यक्षपदस्याने दर्शनशब्दः स्मृतिशब्दसहमायेनापि दर्शनशब्दः शब्दपरः ॥ इति देवताधिकरणम् $

अथ वेदान्तसारः

सू- २५ तदुपर्यपि वादरायणस्सम्भवात् [१-३-२५] तत् ब्रह्मोपासनम् ; उपरि वैवादिप्वप्यस्ति, अर्थ वसामर्थ्यसमवादिति भगवान्बादरायणः देने ; समवन्ध पू पार्जितज्ञानाविस्मरणात्, मन्त्रार्थवादेषु विप्रहादिमत्तया स्तुनिदर्शनात् तदुपपत्तये तत्भवे तेषामेव प्रामाण्येन विग्रहा दिमच्याच ||

सू-२६ विरोधः कर्मणीति चेन्नानेकप्रतिपत्तर्दशनात् (१.३.२६) विप्रहादिमत्वे एकस्यानेत्र युगपत्सान्निध्यायोगात्, कर्मणि विरोधः इति चेन, शक्तिमसु सोमरिप्रभृतिषु युगप दने कशरीरप्रतिपत्तिदर्शनात् ॥

7

I

सू-२७ शब्द इति चेन्नातःप्रभवात् प्रत्यक्षानुमानाभ्याम् [१-३-२७] वैदिकेतु शब्दे वि।घप्रसत्ति:–देहस्य सावयवेनोत्पत्तिमत्यादिन्द्रादिदो पत्ते प्राक् विनाशाद्ध्वं च वैदिकेन्द्रा

दिशन्दानामर्थशून्यत्वमनित्यत्व, या स्यादितिचन, अत: - वैदि माद वे द्रादिश• दादि हायसं । नही द्रादिश दाः

उपत्तिवाचका: ; अपितु गवादिशब्दवदाकृतिबाचिन पूर्वस्मिन्निन्द्रादौ विनष्टे वैदिके द्रादि दावेष ब्रह्मा पूवेंद्राया. ;

कृतिविशेष स्मृत्वा तदाकारमपरम् इन्द्रादिक कुल्लादिवि घटादिक सृजतीति न कश्चिद्विरोघः । वृतदमवगम्यते १

श्रुतिस्मृतिभ्याम् श्रुतिः ‘वेदेन रूपे व्याकरोत् सतीप्रजापति: ’ ( अटक. २.प्र६. अनु. २) ’ स भूरिति व्याहत् स भूमिमसृजत ’ (२.२) इत्यादिः | स्मृतिरपि ’ सर्वेषाद् स नामानि कर्माणि च पृथक्पृथक् | बेदशन्देभ्य एवादौ पृथ बसस्थाब्ध निर्ममे ॥ ’ (मनु. १.२१) इत्यादिः ।

सू- २८ अत एव च नित्यत्वम् (१.३.२८)

५४२

वेदान्तदीपः

देवताघि १.३७

यतो ब्रह्मा वैदिकाच्छन्दादर्थान् स्मृत्वा सृजति; अतएव ’ मन्त्रकृतो वृणीते’’ विश्वामित्रस्य सूक्तं भवति ' (का. ५.५.२. अनु. १४) इति विश्वामित्रादीना मन्त्रादिकृत्वेऽपि मन्त्रादिमयवेदस्य नित्यत्वं तिष्ठति । अनधीतमन्त्रादिदर्शन

शक्तान् पूर्वविश्वामित्रादीन् तत्तद्वेदिकशब्दैः स्मृत्वा तदाकारानपरान् तत्तच्छत्तियुक्तान् सृजतिहि ब्रह्मा नैमिकप्रळयान न्तरम् । ते चानघीत्यैव तामेव मन्त्रादीन् अस्खलितान् पठन्ति । अतस्तेषा मन्त्रादिवृत्वं वेदानित्यत्यं च स्थितम् || प्राकृतप्रलयेतु चतुर्मुखे वेदाख्यशन्दे च विनष्टे वेदस्य नित्यत्वमित्यत आह

सु- २९ समाननामरूपत्वाच्चा वृत्तावप्यविरोधो दर्शनात् स्मृतेश्च [१.३.२९] अतएव सुज्याना समाननामरूपत्वात् प्राकृतप्रळयावृत्तावपि न विरोधः । आदिकर्ता परमपुरुषोहि पूर्वरूपस स्थानं जगत् स्मृत्वा तदाकारमेव जगत् सृजति, वेदाश्च पूर्वानुपूर्वी विशिष्टानाविष्कृत्य चतुर्मुखाय ददातीति, श्रुतिस्मृ

तिभ्यामादिकर्ता पूर्ववत्सजतीत्यवगम्यते । श्रुतिस्तावत् ‘सूर्याचन्द्रमसौ घाता यथापूर्वमक्स्पयत् ’ (तै. नारायण.६.१. ३८) इत्यादिका, ‘यो ब्रह्माण विदधाति पूर्व योवै वेदाश्च प्रहिणो तस्मै ’ (वे. ६.१८) इति च । मृतिरापे ’ यथर्तु वृतुलिङ्गानि नानारूपाणि पर्यये । दृश्यन्ते तानि तान्येवेह तथा भाषायुगादिषु ॥ इति वेदस्य नित्यत्व व पूर्वपूर्वो J

चाणक्रमविशिष्टस्यैव सर्वदोधार्य माणत्वात् || इति वेदान्तसारः 1

अथ वेदान्तदीपः

सू-२५ तदुपर्यपि बादरायणस्सम्भवात् (१.३.२५) मनुष्याधिकार ब्रह्मोपासनशास्त्रमिः युक्तम् ; तत्प्रसङ्गेन देवादीनामपि ब्रह्मविद्यायामधिकारोऽस्ति नवेति चिन्त्यते,

न देवानामधिकारोऽस्तीति पूर्वःपक्षः, परिनिष्पन्ने ब्राणि शब्दस्य प्रामाण्यसम्भवेऽपि देवादीना विमहादिमश्वे प्रमाणा भावात् मन्त्रार्थवादानामपि विधिशेषतया विग्रहादिसद्भावपरत्वाभावात् विग्रहवन्निवत्यहरहनुष्ठीयमान विवेषादिसाधन

सप्तकसंस्कृत मनोनिष्पायोपासननिवृत्तौ तेषां सामर्थ्याभावात् । राद्धान्तद् जग राष्टिप्रकरणेषु नामरूपव्याकरण मुत्यैव देवादीनां विग्रहादिमत्त्व सिध्यति । देवादीन देहेन्द्रियादिकरणमेवह नामरूपव्याकरणम मन्त्रार्थवादयो तदुपस घे i

तयोरनुष्य प्रकाशन स्तुतिपरत्वेऽपि तदुपपत्तये तत्सद्भावे प्रमाणत्याद्देवादीना (बिहादिवसिदि; नहि विहादित. या स्तुतिः प्रकाशनं च सदभावे सभवति । अतरसामर्थ्य संभवादस्त्येवाधिकार सूत्रार्थ दुपपि तेभ्य, मनुष्यभ्यः उपरि वर्तमानानां देवादीनामध्यधिकारोऽस्ति यद्वा तत्वोपासनम् उपरि देवि रूपत हुपासनप्रकारज्ञानतदयित्व तदुपादान सामर्थ्यसभवात् पूर्वोपार्जितशानाविस्मरणात् शान सम्भवः तापत्रयाहितिपूर्ण ;

कब्रदागुणशाना चार्थित्व सम्भवः, सृष्टिवाक्यमन्त्रार्थवादपु विग्रहवस्वादिदर्शनात् मध्यमश्वेत भग्वान बादरायण मन्यते ॥

सु–२६ विरोधः कर्मणीति चेन्नानेकप्रतिपधेर्दर्शनात् [१.३.२६] }

रेववाधि- १.३७]

वेदान्तदीपः

५४३.

कर्मणि यागादी विग्रहबच्चे सति एक्स्य युगपदनेषयागेषु सन्निधानानुपपत्तेः विरोधः प्रसवयत इति स शक्तिमतां सौभरिप्रभृतीना युगपदनेक शरीरप्रतिपत्तिदर्शनात् ॥

सू – २७ शब्द इति चेन्नातः प्रभवात् प्रत्यक्षानुमानाभ्याम् (१.३.२७)

विरोध इति वर्तते; माभूकमणि विरोधः, शब्देतु वैदिके विरोधः प्रसज्यते, विग्रहववाह तेषां सावनोत्प

त्तिविनाशयोगादुत्पत्तेः प्राग्विनाशदूध्वं च वैदिकानामिन्द्रादिशब्दानामर्थशून्य वनित्वं वा स्यादिति चेत् तन, अतः प्रमवात् अतः वैदिकादेय शब्दात् इन्द्रादेः प्रभवात् पूर्वपूर्वे द्वादो विनष्टे वैदिन्द्राद्याकृतिविशेषवादिनःशदाद

द्राधाकृतिशेष स्मृत्वा तदाकारमपरमिन्द्रादिक सृजति प्रजापतिरिति वैदिकस्य शब्दस्य न कश्चिद्विरोधः | नहि देवद सादिशब्दवदिन्द्रादिशब्दा: व्यक्तिविशेषपूर्वकाः प्रवृत्ताः, अपितु गवादिशब्दवदाकृतिविशेषवाचिन इति तेषा मपि नित्य एव वाव्यवाचक्मावः | वैदिकादिन्द्रादिशब्दात्तदर्थविशेष स्मृत्वा कुल्लादिग्वि घटादिक प्रजापति सुज तीति श्रुतो वा गभ्यते १ ‘ प्रत्यक्षानुमानाभ्याम् ’ श्रुतिस्मृतिभ्यामित्यर्थः । श्रुतिस्तावत् ’ वैदेन रूपेव्याकरो सहासती प्रजापति: ’ (यजु. अष्टक. २, प्र. ६. अनु. २) तथा ’ स भूरिति व्याहरत् । स भूमिमसृजत ’ (२.२.४) इत्यादिका स्मृ

तिरवि —’ सर्वेषा च सनामानि कर्माणि च पृथक्पृथक् | वेदशब्दभ्य एवादी पृथ्वसस्याश्च निर्ममे ॥ ‘(मनु.१.२१) ‘नामरूप भूताना कृत्यानाच प्रपञ्चनम् । वेदशन्देभ्य एवादौ देवादीना चकारसः ॥’ (वि.पु. १.५.६३) इत्यादिका सृ– २८ अत एव च नित्यत्वम् ( १.३.२८)

यतः प्रजापतिः वैदिफाच्छाग्दादशीकार स्मृत्वा तदाकार सर्वे सृजति, अतब्ध वसिष्ठविश्वामित्रादीना मन्त्रसूता

दिलचेऽपि मन्त्रादिमयस्य वेद स्यनित्यत्व तिष्ठत्येव प्रजापतिर्हि नैमित्तिकप्रळयानन्तरम् ‘गतो वृणीते’ (आप ,

स्तम्बप्रवरसण्डे. १. ७) ’ विश्वामित्रस्य सूक्त मवति’ (का. ५. प्र. २. अनु. ४) इत्यादिवेदशग्दे ग्योऽनधीतमन्त्रादिदर्शन शक्त वसिष्ठाद्याकृतिविशेष स्मृत्वा यासठ यादिपद प्राप्तयेऽनुष्ठित कर्मविशेषावानुस्मृत्य, तदारस्वरादीन स जति ; ते चानघीत्यैव वेदेकदेशभूतमन्त्रादीन् स्वरतो वर्णतश्चास्सलिसापठन्ति तदेषां मन्त्रादिकृस्वेऽपि वेदनित्यत्व मुपपद्यते ॥

प्रजापतिप्रभृतिषु सर्वेषु तवेष्वव्याकृतपर्यन्तेषु अव्याकृतपरिणामरूपेषु शब्दमयेषु वेदेषु च विनष्टेष्वव्याकृतस् पवेदस्य नित्यत्वमित्यत आह -

सू–२९ समाननामरूपत्वाचावृत्तावप्यविरोधो दर्शनात् स्मृतेश्च (१.३.२९) अव्याकृतसुध्ट्यावृत्तावपि सृज्यानो समाननामरूपत्वादेव न कमिद्विरोध: । आदिसर्गेऽपिहि परमपुरुष: पूर्वस

स्थानं जगत्स्मरन् तथैतत् सृजति वेदाभ पूर्वानुपूर्वीविशिष्टानाविष्कृत्य हिरण्यगर्भाय ददाति इति पूर्वसंस्थानमेव खग सुजतीति कथमयगभ्यते-दर्शनात् स्मृतेश्रदर्शन श्रुति: ’ अहोरात्राणि विदधद्विश्वस्य मिषतो वशी सूर्याचन्द्रौ घाता यथापूर्वमकल्पयत् दिव व पृथिवीं चान्तरिक्षम यो मुव: ’ (ते.नारायण.६.१.३८) इति ’ यो ब्रह्माण विदधाति पूर्व योवै वेदांश्च महिणोति तस्मै ’ (श्वे. ६.१८) इतिच | स्मृतिरापे -’ यथाङ्गानि नानारूपाणि पर्यये । हृवयस्ते t

५४४

अधिकरणसारावळी

[ दवताघि १-३-७

तानि तान्येव तथा भावायुगादिषु ॥ ’ (वि.पु. १.५.६५) इति । एतदेव वेदस्य नित्यत्वम्-यत्पूर्वपूर्वोच्चारणक्रमविशेष स्मृत्वा तेनैव क्रमेणोश्चार्यत्वम्, परमपुरुषोऽपि स्वस्वरूप स्वारा घनतःपल्याथात्म्यावबोधिवेद स्वस्वरूपवन्नित्यमेव पूर्वानु

पूर्वीविशिष्ट स्मृर्वाऽविष्करोति । अतो देवार्दाना ब्रह्मविद्याऽधिकारे न कश्चिद्विरोधः ॥ J

इति वेदान्तदीपः

अथ अधिकरणसारावळी शब्दात्मा लौकिकार्थाकृतिरियमथवा देवतातो न तस्या

ब्रह्मोपासेनापश्रुतपरिहरणं कल्पनं चाश्रुतस्य । विश्वस्रष्टा च माभूदनुमिति विषयस्तत्परैस्त्वेष शास्त्र निर्वाघैस्स्थापितः प्राक्स्वयमपि विभुना नैव शक्यापलापः ॥ सामर्थ्य देवतानामुचिततनुभृतामर्थिता तापभाजां

सम्पद्येतेति तासामपि भवति परोपास्तिवर्गाधिकारः । त्यातं मन्त्रार्थवादप्रभृतिषु निखिलं दोषवाधाद्यभावे

‘मिथ्येत्युद्धोषयन्तस्स्वत इति कथितांमानतां प्रस्मरन्ति ॥

द्वेधा वृत्तिस्तुतौ स्यात् स्वपरगुणमुखी प्राक्तनी तावदर्थ्या निर्थार्यः पश्चिमायामपि निपुणधिया मुख्यधर्मैकदेशः । रुच्यर्थायां च तस्यामनृतकथनतो रोचना नामुग्धे

भूतार्थे का स्तुतिस्यादिति मुनिगदिता गौणतादेर्निवृत्यौ ॥ ‘नाना देहाप्तिशक्ताः कथमिह युगपत्कर्मसन्निद्धयन हां -

स्तद्वृत्तान्त सच्चे श्रुतिषु भवति नानित्ययोगः प्रवाहात् । काण्डादौ कर्तृवाद. प्रवचन नियतो वेदनित्यत्व सिद्धे

रीश प्राचीन कल्पःक्रमत उपदिशेद्वर्णसर्गेऽपि वेदान् ॥ वेदानामीशबुद्धया क्रमनियमहतिः कल्पमेदे यदीष्ठा मन्त्रांशानन्तया स्यान्न सलु तदुचितं धीहिसोमादिसाभ्यात् । इत्थं विद्धयर्थवादक्रम इति नियमे पाक्षिके वा तथात्वे

पक्षोऽसावाक्षपाद परमपरिपत्कोटिमाटीफ्तां न ||

सौदम्यानुल्यामिघारात् सहदपनयाच्छादकादान्यपर्या दत्यासत्याऽतिदूराद्वलवदभिभवानुद्भवाक्षोपघातः । नेदयन्ते धर्तमानान्यपि हि सुरगणस्तद्वदन्नधिं शफ्तेः

प्रख्यातास्सिद्धिभेदा अपिजननतपो योगमन्त्री पधीभ्यः ॥

॥ इति देवता घि करणं समाप्तम् ॥

१

अर्थ एतद्गर्भे मध्यधिकरणम् श्रीभाष्यम्

सू - ३० मध्वादिष्वसम्बभवादनधिकारंजेंमिनि: (१.३.३०) महाविद्यायां देवादीनामप्यधिकारोऽस्तीत्युक्तम् । इदमिदान चिन्त्यते येषूपासनेषु या देवता एवोपास्यास्तेषु तासामधिकारोऽस्ति न इति । किं प्राप्तम् ? नास्त्यधिकारस्तेषु मध्यादिष्विति जैमिनि मन्यते; कुतः ? असम्भवात् नह्यादित्यवस्वादिमिरुपास्या आदि त्यवस्वादयोऽन्ये सम्भवन्ति । नच चस्वादीनां सतां वस्मादित्वं प्राप्यं भवति, प्राप्तत्वात्

अथ एतद्गर्भे मध्वधिकरणम्

स् – ३० मध्वादिष्वसम्भवादनधिकारंजैमिनिः (१-३-३०) श्रुतप्रकाशिका

पूर्वाधिकरण उपासनसामान्ये देवतासामान्यस्याधिकारीस्तीत्युत्तम् अयोपासनविशेषे देवताविशेषाधिकारे।

निरूप्यत इति सङ्गतिः । इममर्थमाह - ब्रह्मविद्यायामित्यादिना | इदमधिकरण न मधुविद्यामानविषयम् अपि

सीदृशसर्वंवाक्यप्रयम्, अतएवहि ’ मध्वादिषु’ इति आदिशब्दप्रयोग इत्यभिप्रेत्योत्तम् | येषूपासनेध्विति । किं

मधुविद्यादिषु या देवतौपाया, तासु किं तस्या अधिकारोऽस्ति, नेति विचार: तदर्थं ’ य एतदेवममृतं वेद ’ इति यच्छन्दः किं सोचेन वस्वादिव्यतिरिक्तविषयः, उतासमुचित वृत्तिरिति किं देवताय स्तद्वियोर मध्यम स्त नेति किं मधुविद्याया बस्वादिदेयतामात्रमुपास्यम् उत तदर्थं ब्रहोति, किं वसुत्वमात्र मधुविद्यापल, उत ब्रह्मप्राप्तिपर्यन्तं यमुत्वमिति । यदा बसुत्वमात्र पल तदा वस्वादिदेवतामानस्योपास्यत्वेन तस्या देवतायास्तद्विद्योपसंहार सामर्थ्याभावात् ।

9

यच्छब्दस्य तव्यतिरिक्त विषयत्वात्तत्रानधिकार इति यदा ब्रह्मप्रासिपर्यंन्त वसुत्व पल तदा तदवस्थब्रह्मण उपास्यत्वेन त द्वियोपसहारसामर्थ्याचच्छन्दस्य तद्व्यतिरिक्त विषयत्वाभावात्तस्या देवतायास्तस्या विद्यायामस्त्यधिकार इति ॥ .

ननु तदवस्थब्रह्मण उपास्यतया सिद्धान्तश्चेत् प्रतर्दनविद्याभ्यायेन गतार्थत्वादारम्भवैयय॑म् | नैवम् तत्र प्रतिपा द्यविशेषस्यैव निरूपितस्यात् । नहीन्द्रस्य तस्यां विद्यायामधिकारोऽस्ति नेति निरूपितम् । अतोऽधिकारनिरूपणर्थमार म्मणीयत्वमिति । किंच ततोपक्रममात्रे जीवाले, अवयविनो महावाक्यस्य परमात्मलिङ्गभूयवाद वयवविरोधेऽवयवि मात्रस्य दुर्बलत्वाद्रादांम्तउक्तः । इहतूपसंहारमात्र परमात्मलिङ्गं, नतु महावामय रूपेऽवयविनि अतोऽधिकरणमारमणीयम् नन्वेवंसत्युपक्रमापेक्षयोपसंहारदौबेस्यात् । राद्धान्तानुपपत्तैरनारम्मणीयता स्यात् । नैवम् उपक्रमोपहारयोर्मियो विरोधेनोपक्रमार्थपरित्यागे प्राप्तेहि तव्याबस्येमोपसहाराघः इहतूपक्रमावगतार्थपरित्यागहेतुत्वभावान्नांपसहारबाघः । कथ

सर्हि संशयोत्थानं, अर्थित्याद्यसम्भवब्रह्मोपनिषत्त्वश्रवणाभ्यां संशय: । असम्भवादिति । आर्थित्वसामर्थ्ययोरिति शेषः । कर्मकर्तृविरोधात् सामध्यभायइत्याहनहीति प्राप्तफलस्वादार्थिव्याभाव इत्याह -नषेति । आदिस्यवस्वादयइत्यादिशब्देन 69

प्रथमसूत्रार्थः

५४६

[ मध्वधि- १-३.८

श्रीभाष्यम्

मधुविद्याया ग्वेदादिप्रतिपाद्यकर्मनिष्पाद्यस्य रश्मिद्वारेण प्राप्तस्य रसस्याश्रयतया लब्ध मधुव्यपदेशस्यादित्यस्यांशानां वस्वादिभिर्भुज्यमानानामुपास्यत्वं वरवादित्वं प्राप्तध्यते ’ असौ या आदित्यो देवमधु ’ (छां.३.१.१) इत्युपक्रम्य ’ तद्यत्प्रथमममृतं तद्सव उपजी वन्ति ’ (३.६.१) इत्युक्त्या ’ स य एतदमृतं वेद वसूनामेवैको भूत्वाऽग्निनैव मुखेनैतदेवा मृतं दृष्ट्वा तृप्यति ’ (३.६.३) इत्यादिना ॥

,

सू- ३१ ज्योतिपि भावाच्च (१-३-३१) ’ तं देवा ज्योतिषां ज्योतिरायुहर्होपासतेऽमृतम्’ (वृ. ६.४.१४) इति ज्योतिषि पर स्मि भुतप्रकाशिका

मरुद्रुद्रसाध्या विवक्षिताः। यस्खादित्यमरुद्रुद्रसाध्यगणा एकैकं प्रतिदिशमुपरि स्थित्वा आदित्य प्रधानमनुभवान्त, बस्वा दीनामेवोपास्यत्वं वस्त्रादित्वस्यैव प्राप्यत्वं च किं श्रूयत इत्यपेक्षाया कर्मर्तृविरोधं प्रासफलत्वं च श्रुत्योपन्यासेन विशद यति मधुविद्यायामित्यादिना । ऋग्वेदादीति । ‘अनौप्रास्ताहुतिरसम्यगादित्यमुपतिष्ठते ’ इति वचनार्थोऽभिप्रेतः आदित्यस्यांशानां वस्वादिभिभुज्यमानानामुपास्यत्वमिति । वस्वादिभिर्मोक्तृमिस्सहतद्मोग्यभूताः आदित्यांशाः उपास्या इत्यर्थः ॥ ननु कथं कर्मर्तृविरोधः, स्वात्मविषयमपिह्यनुसन्धान सुक्रम, भूमविद्याधीतायां प्राणविद्यायां च कर्मविरो वाभावश्च मवदभिमतः, उच्यते, नतावत् स्मृतिसंततिमात्रमुपासनं घटादिस्मृतिसंततेरप्युपासनशब्दवाच्यत्वप्रसङ्गात् ।

अतः प्रकृष्टवस्तुविषयस्मृतिसततिरेवोपासनं, नामाद्याशापर्यन्तोपासनेषु नामादीनामन्तवपप्रदानामपि प्रकर्षवत्वं वि

बक्षितम् । चस्वादीनांतु स्वस्मात्प्रकृष्टत्वाभावात् स्वापेक्षया प्रकृष्टविषयमुपासनं स्मस्मिन् नशक्यते । प्राणविद्यायामध्य वस्याभेदेनोपास्यप्रकर्षस्सम्भवति बद्धावस्थ उपासकः, निरतिशयमोग्य मुक्तावस्थस्वरूपं छुपास्यं, तथ बहादतीव प्रकृष्टम् ।

उमयविषयपरविद्यायाऽपि स्वात्मांचे कर्मकर्तृविरोधोऽप्यवस्थाभेदेनैव परिहृतः । मधुविद्यायांतु बखादीनामेवोपास्यत्वं, नव

परिशुद्धावस्थाना अतोऽवस्थाभेदेनाप्याविरोधस्य दुर्वचत्वात् कर्मकर्तृविरोध इति । यद्वा स्वयमेव स्वाभीष्टसम्प्रदानाश

क्तेन फलार्थिना पुरुषेणोपास्या देवतास्वोपासनप्रीता फ्लार्थिने फलंदिशति, बस्वादीनतु स्वोपासन जनितस्वप्रीत्या स्वस्य फलप्रदत्वमयुक्तमिति उपासनप्रीणनीयत्वाकारेण कर्मकर्तृविरोधः यद्वा एकस्यैव फलप्रदत्वपत्यार्थिवरूपविशेषगर्मव्याद, कर्मकर्तृविरोध इति स्थिते सामर्थ्याभायः, अतश्शक्तत्वाश तत्व विशेषप्रीणनीयत्वप्रीणविन्यप एप्रदम्यार्थिवरूपविशेषगर्भ ‘}

स्वात् कर्मकर्तृविरोधः ईशावरोध: माणविद्यायामापे स्थितएमात्र वदयमाणन्यायोपनीयनेन परिहार्य इति । प्राणषि द्यायां ब्रह्मान्मकत्येनोपासनस्याविषक्षितत्वेऽपि वस्तुतो जीवान्तर्यामिणः परस्य प्रीतिजननद्वारा स्वर्गार्थयारिष फलप्रद

स्वमित्येतायता वैषम्यं प्रकर्षापकर्षगर्भ मंर्तृविरोधस्य ब्रह्माकतया परिहारस्तु समानः | अतः प्राणविद्याध्येत म्याद सापेक्षेति त विरोधस्यापरिहतत्वात् तन्नेिमघनस्य सामर्थ्या मावस्यात्र पूर्वपक्षहेतृत योपन्यासः । इत्यादिना यथोषार्थः भूयते इत्यन्वयः || सू- ३१ ज्योतिपि भावाच्च (१,३-३१)

मध्यमि १३.८ ] ‘ब्रह्मोपनिषदम्’ इत्यत्र ब्रह्मशब्दस्य मुख्यार्थत्वेन मधुविद्या प्रावधेय

५४७

श्रीमाप्यम्

गाह्मणि उपासनं देवानां श्रूयते । देवमनुष्योभयसाधारणे परग्रह्मोपासने देयानामुपासक त्वकथनं देवानामितरोपासननिवृत्ति द्योतयति । अत पपु यस्वादीनामनधिकारः इति प्राप्तेऽमिधीयते -

सु-१-३-३२ भावं तु वादरायणोऽस्ति हि (१.३.३२) मादित्ययस्यादीनामपि तेप्यधिकारभाव भगवान् घादरायणो मन्यते । अस्तिद्यादि

त्ययस्वादीनामपि स्वावस्थग्रह्मोपासनेन घस्वादित्वप्रातिपूर्वग्रह्मप्रेप्सासम्भव । इदानीं विवस्वादीनामपि सतां कल्पान्तरेऽपि धस्यादित्यप्राप्तिश्यापेक्षिता भवति । अत्र हि कार्यका

रणोमयावस्थग्रह्मोपासन विधीयते, ‘असौ घा आदित्यो देवमयु’ (छ.३.१ १) इत्यारभ्य

अथ तत ऊर्ध्व उदेत्य (३११.१) इत्यत प्रागादित्यनस्यादिकार्यविशेषावस्थं ब्रह्मोपास्य मुपदिश्यते; ‘अथ सत ऊर्ध्य उद्देत्य’ (२.११.१) इत्यादिना आदित्यान्तरात्मतयाऽवस्थितं ,

कारणावस्थमेव ब्रह्मोपास्यमुपदिश्यते । तदेव कार्यकारणोभयावस्थं ब्रह्मोपासीनः कल्पा म्तरे घस्वादित्वं प्राप्य तदन्ते कारण परं ब्रह्मैवानोति । ‘न ह या अस्मा उद्देति न निम्रो

चति सष्टदिया हैवास्मै भवति यपतामेवं ग्रह्मोपनिषद वेद ’ (छां. ३ ११.३) इति कृत्स्नाया मधुविद्याया ब्रह्मोपनिषत्त्वथवणाद्ब्रह्मप्राप्तिपर्यम्तयस्यादित्यफलस्य घस्वादिभोग्यभूतादि तादित्यांशस्य विधीयामनमुपासनं तदवस्थस्यैव ब्रह्मण इत्यवगम्यते । श्रुतप्रकाशिका

तत किमित्याह – देवमनुष्येति । देवा एव ज्योतिपासते देवा ज्योतिरेयोपासत इति वाक्यमनी स्यात्, तन

न प्रथम कल्पो युज्यते, मनुष्याणामनधिकारप्रसङ्गात् । तस्माज्ज्योतिरेवोपास्यमित्यर्थ, अन्यथा विशेषवचनवैयथ्ये स्यादि स्वभिप्राय |

सु -३२ भावं तु वादरायणोऽस्ति हि (१.३.३२) अक्षरार्थमाह - आदित्येत्यादिना । अर्थि वसामध्यमाव परिहरति अस्तिहीति | स्वावस्थब्रह्मोपासनशब्देन कर्म ।

कर्तृविरोध: परित, वस्वादि वस्त्र प्राप्तत्यानार्थिवसम्भव इत्यत्राह -इदानीमिति । उपासनस्य ब्रह्मपर्यन्व वे परस्य

ब्रह्मप्रातिपर्यन्तस्वे प्रतिपायेसतिहि कर्मर्तृविरोधाभाव प्राप्तपर वामावश्च तत्कथामेत्यत्राह-अनहीति | आदित्यादि. नामतद्रूपविशिष्टजीवशरीरक ब्रह्मकार्यावस्थ तदुपासन विहितमित्याह - असौया आदित्यइत्यादिना । इदानीमादित्या ,

दिनामरूपमाजोडापे सृष्टे पूर्वमादित्यादिनामरूपरहितजीवमात्रस्यान्तर्यामिब्रह्मकारणावस्य तदुपासन विधीयत इत्याह

अथ तत ऊर्ध्वउद्वेत्यादिनेति ब्रह्मोपासन विहितचेत् कथ ताद्वेरुद्धभवणफ्लामैत्याह - तदेवमिति । उदाहृत बाक्ये कारणावस्यादित्यस्यैवोपासन बस्वादित्वमात्रफलप्राप्तिश्च प्रतीयते, नत्वादित्यादिशरीरकब्रह्मोपासन, तत्प्रातिश्चेत्य त्रताहान्न इवा ।’ अझोपनिद वेद मझविद्या वेद । ‘ब्रह्मोपासन करोतीत्यर्थ । ‘ओदनपाक पचति’ इतिवत् ।

५४८

ब्रह्मशब्दमुख्यावानुरोधेनेय सिद्धान्तस्य वृत्तिकारसम्मताथम्

[ मध्यधि- १.३८

श्रीमाध्यम् अत एवंविधमुपासनमादिस्यवस्वादीनामपि सम्भवति । एवञ्च ब्रह्मण प्रयोपास्यत्वात् ‘तं

देवा ज्योतिषां ज्योतिः ’ (पृ. ६.४.१६) इस्यप्युपपद्यते । तदाह वृतिकार:- अस्ति हि म ध्यादिपु सम्भवो ब्रह्मण एवं सर्वत्र निखाय्यत्वात् ’ इति ॥ इति मध्यधिकरणम् सुतप्रकाशिका

उपसंहरात अतएवमिति । ब्रह्मोपासनपरत्वेन यैव्यांख्यांतं तन्मतादस्य प्रामाणिकग्वं दर्शयति तदाह वृत्तिकारइति ॥

परेऽन्ये च ’ मध्वादिष्यसम्भवात् ’ इत्यादिसूत्रत्रयं ’ तदुपर्यापि’ इत्यादिभिस्सुकाधिकरण मन्वाना एवं व्याचक्षते, ब्रह्मण्यतिरिक्त विषयेषु मध्वादिविद्याविशेषषु अर्थिवाद्यसम्भवात् सर्वामु विद्यास्वनविकारं जैमिनिर्मन्यते । कथं कचिदनधिकारादन्यत्राप्यन धिकार नहि राजस्यानधिकारिणो ब्राह्मणस्य बृहस्पतिसवानधिकार इति शङ्कायामादि

त्यादिज्योतिषि मण्डलाद्याकारत्वादचेतनेऽपि सवित्रादिशब्दप्रयोगसद्भावात् अमयादीनांचाचतन वान्मत्रार्थवादयोरन्य परत्वेन विग्रहादिमध्याभावेन च अर्थत्वसामध्यभावानाधिकारः, इति सूत्रद्वयं व्याख्याय ‘भावंतु ’ इति तृतीयसूत्रेण मन्त्रार्थवादयोरपि प्रतीयमानार्थे प्रामाण्योपपादनमुसेन अर्थिव्यादि सद्भावाद्वियाधिकारोऽस्ती न्युच्यते इति । १दयुत्तम् वृत्तिकारान भिमतः वाद व्याहारसापेक्षत्यादपेक्षिता र्यापरीक्षणायोगात् कृतवम्वप्रसादी तरुव्याच । तत्र वृत्ति कारानभिमतिमध्ये ‘कण्ठोत्तया दर्शिता, तत्र हेतुरितरहेतुजातम् । असम्मवान्मध्वादिष्वनाधिकारं मन्यत इति अनध्या

हारेण योजनासम्भवेऽपि मध्वादिष्वसमवात् कुत्रानधिकार इत्यपेक्षायां सर्वोसु विद्यास्वप्यनधिकार इत्यध्याहारेण याज नाऽनुश्पन्ना | ‘समृद्दिवाईवास्य भवति य एतामेवं ब्रह्मोपनिदं वेद ’ इति ब्रह्मविद्यात्वं तदनुगुणपलं चावगभ्यते, यस्वादीनामुपास्यत्व च प्रतीयते कथांमद घटत इति व्युत्पन्नशब्दस्य सयो मवति, तस्मादियमब्रह्मविद्या वा ब्रह्मवि

द्यावेति निरूपणमणेक्षितम् तस्यानिरूपित वात् बुभुत्सिता परीक्षण स्यात् ‘उदुपर्यपि ’ इति सूत्रेणैव मन्त्रार्थवादयोर्ति प्रहादावप्रामाण्यस्य परिहतत्वेन ’ ज्योतिथि ’ इत्यादि सूत्रद्वयस्यायपरत्वशङ्कापरिहारपर-चेन व्याख्यानस्य वृत्त्वं च

स्यात् ’ संभवात् ’ इत्युक्त्तस्यार्थिव्यादिसमवरूपस्य हेतोरसम्भवच्युदासाधीनाम्लाबाद सूत्रेण पतित्वमवगम्यते, अनन्तरमेव युगपदनेक सन्नेिविरोधादिपरिहारथ विग्रहादिसिद्धनिब घन वादन्यपरस्पति | यद्या

यसूत्रेणासम्भवशङ्कापरिहारौ नविवक्षितौ तर्हि तच्छङ्कापरिहारपरेण ‘ज्योतिपि ’ इत्यादि सूत्रह येनाद्य सूत्रानन्तरेण भवि

तव्यम् स्वरक्षसाघकोपन्यासानन्तरमेव तद्दौस्थ्यशङ्कापरिहाराधिकरणान्तरेष्वपि दृश्यमान वात, यथा ‘ईक्षतेनीशब्दम् ’ गौणश्वेन्नात्मशब्दात ’ यथा ’ ज्योतिश्चरणाभिधानात् ’ ‘छन्दोऽभिधानान्नेतिघेन्न तथा चेतोऽर्पणनिगमात्’

इति ’ आनुमानिकमप्येकेषाम् ’ इतिच्न शरीररूपकविन्यस्त गृहीतदर्शयति च ’ सूक्ष्म तु तदर्हत्यात् ’ इति च । ततो मिन्नाधिकरणत्व युक्तम् ॥ अधिकरणभेदमभ्युपगम्य वसुसमुदायस्योपाध्यत्वं

एकेक्यसोरुपासकत्व रुद्रादिप्वप्वे॰समुदाय त्येव मैदानो

पासक्रमावः उपास्यत्वंच बस्वादियोग्यादित्याशमात्रस्य, नतु ब्रह्मणः पलं च स्वादिमा मिति दुतम् तदपवरूप फलब्रह्मोपनिषत्वभवणविरुदात् वृत्तिकारस्यान ममतामेत्यनादरणीयम् ॥

ननु ’ तदुपर्याप ’ ’ मध्नादिष्यसम्भवात् ’ इत्यधिकरणद्व 14 न किप्रयोजनम् | देवाना देवताविशेषण] च

मध्वधि- १-३८] अर्थवादसिद्धदेवताविग्रहस्य पारमाध्यंम्, मध्यधिकरणे परपश्चसिद्धान्तोमयनिरूपणम्

५४९

मुतप्रकाशिका

अर्थत्व सामर्थ्य सम्भवनिर्णयान मनुष्याणां प्रयोजन तेनविनाप्यमीषामुपासनोपपत्तेः । नच देवानां विमपि प्रयोजनं,

तेषां स्वकीयपटुनरदेहादिमत्त्वेऽर्थिन्य सद्भावेन्चाधिकरणन्यायनिरपेक्षनिर्णयकस्यादिति। उच्यते परब्रह्म सामान्येन देवाना

मध्युपास्यं फलप्रदं च देवताविशेषाणामप्युपासनविशेषैदपास्यं पलविशेषदं चेत्येवं विषैश्वविशिष्टयेन मनुष्येपास ब्रह्मगोऽनुसन्धेयत्वात्तथाऽनुसन्धानमेय प्रयोजनमिति ॥

इति मध्वधिकरणम्

अथ एतद्गर्भे मध्यधिकरणम् गूढार्थसङ्ग्रहः

देवताधिकरण भूतार्थवादानी खांश प्रामाण्यमभ्युपेत्य देवताविग्रह: परेरप्यम्युपगतः तत्र प्रमाणान्तशविरोधमात्र. मैत्र तावन्मात्रेणोपक्षीणतया तात्पर्यकल्पनमनपेक्षितामति वाचस्पतिः - अवान्तरतात्पर्य वर्तत इति विवरणकाराः एवं I

संश्लेपचारीरककाराअपि व्यावहारिकत्वमात्रमेयेति सर्वेषामभिमतम् । ‘इन्द्रो मायामिः पुरुरूप ईंयत ’ इति श्रुत्या बहु रूपाण] मायिकत्वेन व्यावहारिकत्वमेव, नतु पारमार्थिकमिति सर्वाद्वैतिनः ‘अरूपवदेवहि ’ इति सूत्रमनुकूलमिति च प्रमाणान्तराविरोधमभिघाय षष्ट्विघता पर्यलिङ्गैः व्यावहारिक विकल्पन वेदाप्रामाध्ये दीर्घभ्रमजनक्तया पर्यवस्यति (स्वप्न सृष्टिवाक्यवत् जगत्सृष्टिवाक्यमिति ब्रह्मासिद्धिः) अतः देवताविग्रहस्पार्थवादशीकारे तस्य पारमार्थिकासीकार एव वेद. प्रामाण्यं निर्वहति ॥

मधुविद्यायां कर्मक्तूंविरोघादन घिकार: जैमिनि समतः । अयमेवार्थः परैरप्यादृतः ‘ज्योतिपिभावाच’ इत्यत्र ज्योतिः

पदं मण्डलपरम् अचेतन स्योपासत्व नसंभवति ज्योतिषशब्दः मण्डलपर इति वदन्ति, ‘ज्योतिदर्शनात् ’ इत्यत्र परमा स्मपरत्वमङ्गीदुर्वन्ति । ज्योतिरशब्दस्य शास्त्रप्रसिद्धपरमात्मपरत्वमेव युक्तमत्कृत्य ब्रह्मविद्यादिषु षर्मर्तृविरोधात्

तत्रानधिकारः पूर्वपञ्चसम्मत: । ’ भायं तु ’ इति सिद्धान्तसूत्रे पूर्वपक्षिसमतार्थस्यैव निरसनमभिप्रेतमिति मधुविद्याया

मेवाधिकार इति बादरायणसिद्धानः । ’ भाव तु धादरायणोऽस्तिहि ’’ इत्यत्र मधुविद्याया: ब्रह्मविद्यात्वेन तथाभिकार मावोऽपि विवक्षितः । { य एतां ब्रह्मोपनिषदं वेद ’ इति अत्रैव वाक्ये ब्रह्मशब्दस्य वेदार्थकत्वमुक्त परैः । तथासति बृद्दाशब्दस्य वैयर्थ्यमेव | अतः कार्यकारणोमयावस्थमैन श्रीमाष्यकारांच साधु ||

अयमेवार्थः सूत्रकृ-सम्मतः । मधुविद्यायामनधिकारशङ्काया तत्राधिकारसाधनमेव सङ्ग छते । सूत्रे पूर्वपक्ष मात्रपरस्त्रभेत्र नास्तीत्यमिनिविष्टा नव्या:- प्राप्तेपले अनधिकार : जैमिनि सम्मतः । मोक्षायें विद्यायामधिकार इति सिद्धान्त यन्तिं एत्रमुक्तेः प्राप्तफलमोक्षैतदुभयार्थसूचनस्यैवाभायात् तथा वर्णनमभिनिवेशमूलमेव । तदेवं ’ मनुष्याधिकार वत्’ 1

इत्यत्रायोगव्यवच्छेदा विवक्षितः । अन्ययोगव्यवच्छेदी नवियक्षित इति सिद्धम् ॥ इति मध्यधिकरणम्

अथ वेदान्तसार

स=३० मध्वादिष्वसम्भवादनधिकारं जैमिनिः [१.३.३०]

मधुविद्यादिषुसतां यस्वादिदेवानामेव यमुत्यं प्रासमिति उपास्यत्वात् प्राप्यत्याच प्राप्यत्वासम्भयाथ , तथ उपास्यत्वासम्म तत्र वस्वादीनां वस्वादीनामन धिकारं कर्मर्तृभावविरोधेन जैमिनिमैन ।

.

वात् वसूनां

सू-११ ज्योतिपि भावाच (१.३.३१)

• संदेवा ज्योतिषां ज्योतिरामुपासतेऽमृतम्’ (इ.६.४.१६) इति ज्योतिषि परस्मिन्ब्रह्मणि देवानां साधा रण्येन प्राप्तत्वेऽपि अधिकारमात्रवचनात् अन्यत्र बस्वाद्युपासने अनधिकारी न्यायसिद्धो गम्यते ॥

सु=३१ भावं तु यादरायणोऽस्ति हि (१.३.३२) मधुविद्यादिष्वपि वस्वादीनामधिकारमावं भगवान् बादरायणो मन्यते । अस्तिधि वस्यादीनां सतां स्वास्थब्रह्मण

उपास्यत्वसम्भवः, कल्पान्तरे वसुन्वाद प्राप्यत्वसम्भवम् एक्लएव मध्ये स्थाता (छो. ३.११.१) इत्यादिना आदित्यस्य कारणावस्यां प्रतिपाद्य ’ यएतामेव ब्रह्मोपनिषदं वेद ’ (३.११.१) इति मधुवितायाः ब्रह्मविद्यात्वमाह >

।

4

अतः कार्यकारणोमयावस्यं तत्रोपास्यम् i कस्पान्तरे वस्वादिस्यमनुभूय अधिकारावसाने ब्रह्मप्रातिर्न विरुद्धा || इवि वेदान्तसार:

अथ वेदान्तदीपः

सु ३० मध्वादिष्वसम्भवादनधिकार जैमिनि: [१.३.३०] छान्दोग्ये -’ असो वा आदित्यो देवमधु’ (छां.३.११.१) इत्युपक्रग्य ’ तद्यत्प्रथमममृतं तद्सव उपजीवन्ति’

(३.६.१) इत्युक्त स य एतदेवममृतं वेद वसूनामेवैको भूत्वाऽभिनैव मुखेनैतदेवामृतं दृष्ट्वा तृप्यति ’ (१.६.३) 6

इत्यादिना ऋग्यजुस्सामादिवेदोदितकर्मसंपाद्यस्याघारतया मधुमयस्यादित्यस्य पूर्वदक्षिणपश्चिमोत्तरोवाशान्वसुरुद्रादित्यम रुत्साभ्यनाम्नां देवगणाना भोग्यत्वेनाभिघाय, तैर्भुज्यमानाकारणादित्यांशानुपास्यानुपदिश्य तानेवाऽदित्यांशान् तथाभूता न्प्राप्यानुपदिशति । एवमादिषूपासनेषु वस्वादित्यानामधिकारोऽस्ति नवेति संशय: । नास्त्यधिकार इति पूर्व:पक्षः, वस्वादीनामुपास्यान्तर्गतत्वेन कर्मकर्तृभावविरोधात् प्राप्यस्य वसुन्वाद प्राप्तत्वाच राद्धान्तस्तु ब्रह्मणएव तदवस्यस्यो "

पास्यत्वादस्वादीना सतां स्वावस्थब्रह्मानुसन्धानाविरोधात कल्पान्तरे वसुन्वादेः प्राप्यत्वाविरोधाच वस्वादीनामधिकार

इसम्मवति इति । सूत्रार्थस्तु-मधुविद्यादिषु वस्वादीनामनधिकारं जैमिनि मैन्यते, असम्भवात् वस्वार्दानामेवोपास्याना

झपास कत्वासम्भवात् वसुग्वादेः प्राप्तध्यादेव प्राप्यत्वासम्भवाश्च || 1

मध्वधि- १३७]

यदान्तदीपः

सृ – ३१ ज्योतिपि भावाच्च [१.३.३१]

’ त देवा ज्योतिषश ज्योतिरायुपासतेऽमृतम्’ (वृ. ६.४, १६) इति ज्योतिषि परस्मिन्त्राणि देवमनुष्ययोरधि

कारसाघारण्ये सत्यपि, ज्योतिया ज्योतिः परब्रह्म देवा उपासते इति विशेषवचन वस्वादीनां कर्मर्तृमावविरोधातेषु तेषा मनधिकार द्योतयांत | देवाः इति सामान्यवचन च यस्वादिविशेषविषयमित्यवगम्यते, अन्येषामविरोधात् ॥

सू- ३३ भावं तु यादरायणोऽस्ति हि (१.३.२२) तुशब्दः पक्ष व्यावर्तयति । वस्वादीना मधुविद्यादिष्वधिकारसद्भाव भगवान् बादरायणो मन्यते, अस्ति हि यस्वादीनामेवोपास्यम्व प्राप्यत्व च । इदानीं वसूनामेव सतां कल्पान्तरे वसुवस्य प्राप्यत्वसम्मवान्प्राप्यत्व सभवति । स्वात्मनां ब्रह्मभावानुसन्धानसम्मवादुपास्यत्व च सभवति । ‘य एतामेव ब्रह्मोपनिषद्वेद ’ (छां. ३.११.१) इति कृ. रहनाया मधुविद्यायाः अझविद्यात्वमयगम्यते ||

इति वेदान्तदीपः अथ अधिकरणसारावळी

स्थादेवं देवमात्रे मनुज इय परोपास्तिमाभे तथाऽपि स्वस्यैवाराध्यभावस्वपदमपि फलं यत्र नात्राधिकारः ।

मैव सर्वान्तरात्मा स्वतनुभृदिति चोपासते मुक्तिकामाः कामादावर्तते तु स्वपद्मपि फलं कल्पमन्वन्तरादौ ॥

॥ इति मध्वधिकरणं समाप्तम् ॥

अथ एतद्गर्भ अपशूद्राधिकरणम् श्रीभाष्यम्

सू- ३३ शुगस्य तदनादरश्रवणात्तदाद्रवणात्सूच्यते हि [१-३-३३] ब्रह्मविद्यायां शूद्रस्याप्यधिकारोऽस्ति नयेति विचार्यते; किं युक्तम् ? अस्तीति । कुतः

अर्थित्यसामर्थ्यप्रयुक्तत्वादधिकारस्य, शूद्रस्यापि तत्सम्भवात् । यद्यप्यग्निविद्यासाध्येपु फर्मस्वनग्निविद्यत्यावस्यानधिकार तथाऽपि मनोवृत्तिमात्यायोपासनस्य तत्राधि 1

कारोऽस्त्येव । शास्त्रीयक्रियापेक्षत्वेऽप्युपासनस्य तत्तद्वर्णाश्रमोचितक्रियाया एवापेक्षित

त्याच्छ्रद्रस्यापि स्ववर्णोचितपूर्ववर्णशुधूपय क्रिया भविष्यति । ‘तस्माच्छ्रद्रोयक्षेऽनव अथ एतद्गर्भे अपशूद्राधिकरणम् श्रुतप्रकाशिका

सु – ३३ शुगस्य तदनादरश्रवणात्तदाद्रवणात्सूच्यते हि (१.३.३३) मनुष्यव्यतिरिक्तवस्वादिदेवताविशेषाणामार्थत्व सामर्थ्यसभवादविषारोऽस्ती दुष्टम् । अथार्थिवसामर्थ्य यो प्रयो जकत्वे मनुष्यविशेषाणां शूद्राणामप्यधिकारस्स्यादिति शङ्कासतिरित्याह - ब्रह्मविद्यायामिति । कि ब्रह्मविद्यार्थी शूद्रस्याधिकारोऽस्ति, नेति विचारः । तदर्थ तस्य तदुपसंहारसामर्थ्यमस्ति नेति, कि ब्रह्मविषयमनोवृत्तिरूपा ब्रह्मविद्या इनधीतवेदस्यापि संभवति, नेति १ किं वेदादेव ब्रह्मावगतिः उत्तेतिहासपुराणाम्यामापे १ सभवतीति कि तयोर्वेदोपबृहणं 1

कुर्वतोरेव ब्रह्मावगतिहेतुत्व उत स्वात ध्येणेति ? कि जानथुतेशुद्रेत्यामन्त्रणमितिहासपुराणयोर्निरपेक्षमझायचे धक्कामुपो द्वलयति, नेति । कि तन शूद्रशन्दो रूट्या जातिपरः उत यौगिकतया शोषवत्परइति । यदा रूढः तदा शूद्रशब्दस्ये तिहासपुराणयोर्ने रपेक्ष्योत्तम्मकतया तयोरस्वतन्त्र्येण ब्रह्मावगतिहेतुत्वात् ब्रह्मविषयस्मृतिसन्ततिरनधीतवेदस्थापि सभवती C

ति सामर्थ्यलामात् शूद्रस्याप्यधिकारस्सम्भवतीति पूर्व:पक्षः | यदा शुद्रशदो यौगिकः तदा शूद्रेत्यामन्त्रणस्य इतिहास पु.

राणयोर्ब्रह्मावबोधन ने रपेक्ष्यावगमकतया स्वातन्त्र्येण ब्रह्मायबोधकत्वाभावाद्वेदादेव ब्रह्मावगतिरित्यनधीतवेदस्य तदसम्भ वेन सामर्थ्यांमावान ब्रह्मोपासनाधिकार इति राद्धान्तः ॥

ननु कर्मकण्डापशूद्राधिकरणे शूद्रस्य वैदिकसर्वकर्मस्वनधिकार उक्तः, तत्कथमत्र तत्सम्भव इत्यत्रीह- यद्यपीति विद्या वेदविद्या अध्ययनम् | अमिः आहितः परिहरति तथाऽपीति । ननु विद्यायाः कर्माङ्ग व वक्ष्यते तत्कथं साम

अझाबेद्याया सामर्थ्यमित्यत्राह - शास्त्रीयेति । ननु ’ तस्माच्छूद्रो यज्ञेऽनवक्लृप्तः’ इत्यत्र यशप्रहणस्योपलक्षणार्थ स्वादियायामप्यधिकारसिद्धपति | नासावर्थः श्रुत्येक समधिगभ्य: येन यावद्वचनता स्यात् परिसङ्ख्या था, किंतु न्याय सिद्धः, भ्यायश्चामिविद्यासाध्येध्वनामावैद्यस्साधिकारामुपपत्तिरूपः कर्मोपासनसाघारणः, अतोऽनधिकार इत्यत्राह

4

तस्माइति । सत्यमसावनुवादः, नैतावता ब्रदाविद्याइनधिकारः अभिविद्यासाध्यकर्मविषमध्यान्यायस्य, यशादि. ,

शुद्रस्याप्यधिकार इति पूर्वपक्ष

अपशूद्रावि- १३-९ ]

श्रीभाष्यम्

फ्लत. ’ (यजु.का. ७.१.१.१) इत्यम्यग्निविद्या साध्ययशादिषर्मानघिकार एवं न्यायसिद्धोऽ नूयते | नम्वनधीतवेदस्याश्रुतवेदान्तस्य स्वरूपतदुपासनप्रकारान मिशस्य कथं लोपा सनं सम्भवति ? उच्यते-अनधीतवेदस्याश्रुतवेदान्तवा फ्यस्थापीतिहासपुराणश्रवणेनापि JAM

मल्लस्वरूपतदुपासनशानं सम्भवति । अस्ति च शुद्रस्यापीतिहासपुराणश्रवणानुज्ञा ‘श्राव येधतुरो वर्णान्त्वा ब्राह्मणमप्रतः ’ (भारते. शान्ति मोक्ष) इत्यादौ । हृदयन्ते चेतिहासपुरा णेषु विदुरायो निष्ठाः । तथोपनिषत्स्वपि संघर्गविद्यायां शूद्रस्यापि ह्मविद्याधिकारः

प्रतीयते शुश्रू पुं हि जानश्रुतिमाचार्योरैकइशुद्रेत्यामन्त्रय तस्मै मह्यविद्यामुपदिशति-’ आज हारेमाश्शूद्रानेनय मुसेनालापयिष्यथाः ’ ((छां.४.२.५) इत्यादिना | अतशुद्रस्याप्यधिषा रस्सम्भवति ॥

इति प्राप्त उच्यते न शूद्रस्याधिकारस्सम्भवति, सामर्थ्याभावात् । नहि ब्रह्मस्वरूप १

तदुपासनमारमजानस्तदद्गभूतवेदानुवचनयशादिष्वन घिष्कृतस्योपासनोपसंहारसामर्थ्यस म्भवः असमर्थस्य चार्थित्यसद्भावेऽप्यधिकांरो न सम्भवति; असामर्थ्य च वेदाध्ययना i

ध्रुवप्रकाशिका

"

कर्ममामेवामिविद्यासाध्यन्वात् ब्रह्मविद्यायास्तनिरपेक्षत्वाश्चेत्यर्थः । अत्रायंदे यन्तरचोष भवति, यशाधकारो नास्तीस्य. नेन उशासनाधिकारोऽनुमतो प्रयतीत्यभिप्रायेण यशादिष मनधिकार एवेन्युक्तम् ग्यायवाक्यसिद्धाऽन्धत इति । वर्मा ण्डाशुदाधिकरणन्यायसिद्ध इत्यर्थः । माभूमिसाध्ययशापेक्षा ब्रह्मविद्याया तथाऽप्यध्ययन साध्यवेद जन्यशापेक्षा स्त्रीति चोदयति नन्विति । श्रावयेदिति । प्रयोज्याभावे प्रयाजकासिद्धेः प्रयोज्योपादानमर्थसिद्धमिति भावः । नच ‘अन्नाद्यकामं याजयेत् ’ इतिरत् प्रयाज्यव्यापारविधिः अधिकारविशेषाश्रवणात एतदभिप्रायेणेतिहास पुराणश्रवणा नुशेत्युत्तम् । यदाचैवसिद्ध श्राण तदा सामर्थ्याद्विचारोऽपि सिद्धः, इतिहास पुराणयोस्सायविपर्ययस्वेति सभ्यनि श्वषानुपपत्तेः, अतो निरपवादश्शुद्रस्याप्याधिकारी ब्रह्मविद्यायाम् | नचवाच्य यशादि कर्मणामपीतिहास पुराणे पूर्वादश्यमान त्वात्तत्रापि शूद्राधिकारप्रसङ्ग इति । कर्मणामितिहासपुराणेषु सामान्यतः कीर्तनेऽपि विशेषोपदेशामावात, वैदिषेषु वि शेषोपदेशेषु झूद्रस्यानधिकार यदि ब्रूयात् नेदमितिहासपुराणविषयम् श्रवणानुशानमर्थशानावधिषम्। किंतु "

‘श्मशानवच्छूद्रपतितो ’ इति प्रतिषिद्धस्य समीपपाठस्य प्रतिप्रसयमात्रमिति, तस ’ यइदंशृणुयान्नित्यम् ‘युप’

अभ्य ‘शूद्रस्सुसमवाप्नुयात् ’ इति श्रवणपरनिर्देशात् धरणकीर्तनेहि यथायाग्यमनवीयेते ‘शूद्रयोनाय’ जातो’ नातोऽन्यद्वक्तुमुत्सहे ’ इति हुत्तम् । द्दनन्तरमाह - दृश्यन्तेपेति । कर्मकाण्डेऽपशूद्राधिकरणेऽनधिकारो निर्णीत क्षेत् किमन चिन्तनीयमिति शङ्काया ब्रह्मोपासनेऽपशूद्राधिकरण यायप्रवृत्तौ तत्रापारीहृतामाघिकयुक्तिमाह – तथोपनिषत्स्वाप

संसर्गति ॥

राद्धान्तमारमत – इतिप्राप्तइति । सवर्गवियावाक्यगतशुद्रण-दनिर्वाह एव सौत्रः, अभ्यः पूर्वपक्षहेतुआत सूत्रका राभिप्रेत स्वयमुपन्यस्त प्रथमे व्युदस्य पश्चात् सूत्रमवतारयिष्यन् प्रथम पूर्वपक्षहेतून्प्रतिक्षिपति न शूद्रस्येत्यादिना । सामध्यभावमुपपादयति नहीति । अर्थित्यतीत्यत्राह- असमर्थस्य चेति । उपासनोपाय श्रवण धारणादिक्षमत्वक्षण सामध्ये तस्यापि लोकसिद्धमित्याह – असामर्थ्यचेति । अलौकिक सामर्थ्याभावादित्यर्थः | मझोपासन विधिना शूद्र स्याप्यधिकारः कल्प्यः, यथा रथकारादीनी विचित्रलेम तत्तष्कमाधिकारतदपोश्चतमन्त्राप्ययनाधिकारसिद्धयतीत्य हु

★

70

4

↓

समयमायादनाघेकार इति सुशांभप्रेतार्थवर्णनम्

५५४

[ अपशुद्राधि १३५

श्रीमाध्यम्

→

भावात्i तथैव हि त्रैवर्णिक विषयाध्ययन विधिसिद्धस्वाध्यायसम्पाद्यछान लामेन कर्मविधयो ज्ञानतदुपायादीनपरान्न सीपुर्षन्ति तथा प्रोपासनविधयोऽपि । अतोsध्ययन विधिसिद्ध

स्वाध्यायाधिगतज्ञानस्यैव प्रयोपासनोपायत्याच्छ्रद्रम्य मह्मोपासनसामर्थ्यासम्भवः । इतिहासपुराणे अपि चेहोषवृहणं फुर्पती पयोषायमाचमनुभवत न स्वातत्रयेण | शूद्रस्ये तिहासपुराणश्रवणानुशानं, पापक्षयादिफलार्थम् ; नोपासनार्थम् । विदुरादयस्तु भवान्त राधिगतज्ञानप्रमोपात् ज्ञानयन्तः प्राग्थ्यकर्मवशाधेशजन्मयोगिनइति तेषां ब्रह्मनिष्ठत्वम् ॥ p

₹

7

६

यथैवहीति | ज्ञानतदुपायादार्नित्या दिशब्देनाध्ययन व्रतोपनयनादय उभ्यन्ते । अपरान् अप्रैवर्णिकगतान् ज्ञानतदुपायादी नापेक्षन्त इत्यर्थः । विद्ययस्स्व वैयर्थ्यपरिहारायानुष्ठातृसापेक्षारोऽनुष्ठस्य शानपूर्वतया शनतभूत ॥ ययनोप नयनादीनपेक्षन्ते तथानम्यायें स्वयं लेशाध्यतया प्रयोजनसाचि सन्निहितत्रैवविगतशान बलसव्वा वर्मविधिसि बध्यते तन कर्मविधयोऽथैवर्णिकगतशानादिनिरपेक्ष यात्तदधिकार न कल्पयन्ति । एव मझोपासनविषयोऽपि त्रैवर्णिक

गताध्ययनसिद्धानन्यार्थंसाकाञ्चज्ञान तो लवषानुष्ठान तयाऽन्यथासिद्ध वान्न मुद्राधिकार क्ल्पयन्ति । अनन्यथास्द्धि हि कल्पकम् । किन अध्ययनस्यापि प्रयोजक्तया कल्पनागौरव स्यात् ’ रथकारोऽमीनादधीत ’ इति विधिरध्ययनसिद्ध

ज्ञानवाणेफेरनिर्वृत्तानुष्ठानतथा अनन्यथासिद्ध वादधिकार वस्ययतीति वैषग्यम् । विस्थान ‘रथकारोड A

मीनादधीत ’ इति विधिवाक्येनैवाधिकारियन विशेषतश्श्रुत वात्तदपेक्षितमन्त्रमागाध्यनः॥धिकारमात्र कल्प्यम् इहव विशेषतमुद्रा युद्देशेनोपासनविधानाभावादुपासनाधिकारस्तदोपयिषाध्ययनाधिकारश्च कृल्प्य इति गौरव स्यात् अतोऽन

धिकार इति । सवर्गविद्याया द्रशदश्व नोपासनाधिकारशापक रथकारादिशब्दवद्विधिवाक्यगत वाभावात् तथासतिक

घिकार. कण्ठो कस्स्यात् द्रशदोर्थवादगत. ॥ नन्त्रर्थवादस्यापि स्वायें प्रामाण्यमुचम सत्य तत्त बाघकामावसति भवति वैदिकविधीनामध्ययनसिद्धस्वाध्यायजन्य

ज्ञानसापेक्षत्व बाघकम् । अध्ययनस्यापि प्रयोजक ये गौरव स्यादित्युत्तम् वक्ष्यमाणो रूढिप्रतिकूलसिद्भावोऽवयव

शक्तयनुकूललिङ्गसद्भावश्च बाधक रूढिमानल्यमर्थाविरोघेऽनुकूसिद्भावे च भवति नत्वर्थविरोध, अतएव हि गङ्गाय घोषः’ इत्यत्र गङ्गापदस्य लक्षणा ’ रथकारोऽमनादधीत’ इत्यपि ’ सौधन्वानऋभवश्शूरघास. 9

इति सौधन्यवमनुकूल

दृश्यते ब्राह्मणादेव शिल्पनिषेधोऽवगम्यते । अतोऽर्थाविरोधा छूद्रशब्दस्य रूढिदुर्बला । अतो.

इनधिकार: अयचार्थ, ‘शुगस्येति ’ सूत्राभिप्रेत इह प्रतिपत्तिसौषर्यायोक्त ॥ ननू समितिहास पुराणद्वारा स्थापि ब्रह्मान सभवतीत्यत्राह - इतिहासेति । उपबृहणीय वेदशानानधिकाराप बृहणमात्रेण उपासनोपयोगिज्ञान पोकव्य न समवति, नहि व्यख्येयानधिकारियों व्याख्यानमात्रेण पुष्कलशान सम्भवइति दृष्ठम्रामध्ये येकल्यम् ’ इतिहासपुराणाभ्या वेद समुपध्येत्’ इति वेदार्थविशद्रीषारहेतुतयैव तदवगमविधानादम. तथा विहितस्य स्वतन्त्रतयोपादाने जन्यज्ञानस्य पुस्तनपाठादिलब्घवेदार्थशानदेव शास्त्रविरोधाददृष्टामर्थ्य च अतस्वदविरोधस्य न्याय्यत्वाच्छ्रावणविध्यवैयध्याच, द्रस्य श्रवणानुज्ञान पुण्यकथाऽवगतिद्वारे पापक्षयपराये नतूपास मार्थमित्यर्थः । यद्येव वेदवाक्यार्थशान मुपासना कथ पासव इत्यशाह - विदुरादयस्त्विति ।

तेषामण्युपासने प्रथमप्रवृत्तिर्न द्रज-मनि अपितु पूर्वजन्मसिदेव पाश्चास्येद्र जन्मनि प्रातन ज्ञानप्रमोषाभावाद वजनांय

संवर्गविद्यायां

सम्मोघनेनाधिकारशक

६५५

श्रीभाष्यम्

यत संवर्गविद्यायां शुश्रूषोदशति सम्योधनं राष्ट्रम्याधिकारं सूचयति इति । त स्याह-’ शुगस्य तद्नादरश्रयणा सदाइयणात्सूच्यते हि ’ ‘शुधूपोजनश्रुतेः पौत्रायणस्य

ज्ञानवैकल्येन इंसोकानादरवाफ्यथवणात्तदैव ==विदोरैक्वस्य सकाश प्रत्याद्ववणाच्छु

गस्य सञ्जातेति हि सूच्यते । अतम्सशुद्रेत्यामन्यते; न चतुर्थवर्णत्वेन i शोचतीति हि शूद्रः । ‘शुचेर्दश्च ’ (उणादिपु ) इति रप्रत्यये धातोश्च दीर्घे चकारस्य च दकारे शुद्ध इति भवति । अतरशोचितृत्वमेवास्य शत्रूशब्दप्रयोगेन सूच्यते नजातियोगः | जानश्रुतिः क्लि पौत्रायणो यहुद्रव्यप्रदो यहग्नप्रदथ वभूव । तस्म धार्मिका प्रेसरस्य धर्मेण प्रीतयोः पयोधि न्महात्मनोरस्य प्रह्मजिवासामुत्पिपादयिपितोः हंस रूपेण निशायमस्याविदूरे गच्छतोरख्य ।

नर इतरमुवाच ‘भो भोयि भल्लाक्ष भल्लाक्ष जानश्रुतेः पात्रायणस्य समंदिया ज्योतिरातेतं

तन्माप्रसांक्षीस्तत्त्वा मा प्रधाक्षीत्’ (छां.४.१.२) इति । यं जानश्रुतिप्रशंसारूपं घाफ्यमुप श्रुत्य गरो हंसः प्रत्युवाच ‘कम्बर एनमेतत्सन्तं सयुग्वानमिव रैकमात्थ ’ (४.१.३) इति । कं सन्तमेनं जानश्रुतिं सयुग्वानं रैकं प्रशमिय गुणश्रेष्टमेतदात्थ; स प्रो रैछ एप लोके गुणवत्तरः; महता धर्मेण संयुक्तस्याप्यस्य जानश्रुतेरस्य को गुणः, यद्गुणज नितं तेजोरैक तेजइच मां दहेदित्यर्थ । एवमुक्तेन परेण कोऽसौ रैक इति पृष्टः लोके यत्कि ञ्चित्साध्वनुष्टिंत कर्म, यद्य सर्वचेतनगतं विज्ञानम्, तदुभयं यदीयज्ञानधर्मान्तर्भूतम्, स

रैक इत्याह । तदेतद्धंसवाक्यं ब्रह्मज्ञानविधुरतया आत्मनिन्दागर्भ तद्वत्तवाच रैकप्रशंसारूपं

जानश्रुतिरुपश्रुत्य तत्क्षणादेव क्षत्तारं रैक्वन्वेषणाय प्रेष्य तस्मिन्विदित्वा आगते स्वयमपि

श्रुतप्रकाशिका

(3ic iz

तदनुवृत्तिमात्रमेवेत्यर्थः । विदुरादीनापीतिहासपुराणश्रवणात् ज्ञानसिद्धिरिति यदितवैच्यो तदयुत्तम्

धर्मव्याधादयोऽप्यन्ये पूर्वाभ्यासाजगुप्सिते | वर्णावरत्वे संप्राप्तास्संसिद्ध श्रमणी यथा ॥

इति शौनकवचनविरोधात् एवमर्थसिद्धस्काराभिप्रेतो हेन्वन्तर परिहार उत्त: अथ प्रध नयुत्तिपरिहारपर सूनमवतार यितुमाइ – यत्त्विति । शोचितृत्व चंद्रशब्दार्थः तत्र शोककारणं शोक्कार्ये च हेतु नाह- शुश्रुपोरित्यादिनां । अना दरवाक्यश्रवणं शोषकारण आद्रवण तत्कार्यम् | द्रशब्दस्य शांचितृ यवाचकत्वं क्थमित्यत्रह शुचेर्दश्चेतीति । ‘रक् त्ययः प्रकरणसिदश्चकाराकृष्ट. ’ अमितभ्यो |घश्च’ इति सूत्रे दीर्घत्यशोऽनुवर्तत इति भावः ॥ पर्निर प्रक्रियेया आद्रवणमप्यन्तमांच्य द्रशब्दनिर्वाह कृतः । मुख्याँनवह सभवति सोऽनुपपर्स इंतिमाय । पानय् नर्बाहो मुख्यः तदनन्तरमौणादिकः ततो नैवः तत्रौणादिव निर्वाहस्य सम्भावितत्वात् सवत्र वृतः अनावश्यश्रयण से वाद्रण स्थापि “द्रशब्दवाच्यत्व नसूत्रविवक्षितम् उपपादकतयोप दानस्य द्वये रपे ल्यवत् । झुच एवं ह्युपपद्य व प्रतीय प्रथमान्तनिर्देशात् । श्रवणद्रवणशब्दौहि पचभ्यन्तौ रस्साए शत्तिनिरिम | उनादरवाक्यभव णादीनां बैशद्यार्थमुपम्यस्यति जानश्रुति किलेति । मलाक्षः हसः समदिवा स्वर्गेण सम स्वर्गेऽपेिजः सृभ्यर्थः यद्वा दिवसेन सममित्यर्थः निशायामित्युचव्यात्माप्रसा: माप्रसस्याः मामघात्मदित्यर्थः परोहंस इति । सुतौ परशब्दो इसवाचीतिभावः हंसान्तरवाक्यश्यानादरगर्भतां व्यनत्ति कंसन्तमिति । सयुग्वानमित्यस्य

माइ गुण श्रेष्ठमिति । यद्वा युवा शक्तद्वन्तमित्यर्थः, गुणश्रेष्ठमिति प्रकरणसिद्धायोति । ‘उपास्स ’ इति मध्यम

[ अपशूद्राधि- १३९

-शोषितृत्वमेव तूशन्दाय इति तात्पर्यवर्णनम्

५५६

श्रीमाष्यम्

रेक्यमुपसध गधां पद्छतं निष्ठमभ्यतरी रथं च रेक्यायोपहत्य रेक्यं प्रार्थयामास ‘अनुम

• एतां भगयो देवतां शाधि यां देवतामुपास्से’ (छां. ४.१.९) इति त्वदुपास्यां परां देवतां ममानुशाधीत्यर्थः । सच रेषघस्स्वयोगमद्दिमविदितलोकत्रयो जानतेह्मज्ञान विधुरतानि मितानादरगर्भहंसवाफ्यथवणेन शोकाविष्टतां तदनन्तरमेव ब्रह्मजिज्ञासयोद्योगं च विदि

त्याऽस्य ग्रह्मविद्यायोग्यताममिक्षाय चिरकालसेयां विना द्रव्यप्रदानेन शुश्रूषमाणस्यास्य यायच्छक्तिप्रदानेन ब्रह्मविद्या प्रतिष्ठिता भवतीति मत्वा तमनुगृहन् तस्य शोकावितामु पदेशयोग्यताण्यापिकां शुद्रशब्देनामन्त्रणेन शापयसिद्माह’ शादारे त्या शुद्र तंवैय सह गोभिरस्तु’ (छां.४.२.३) इति । सद्द गोमिरयं रथस्तवैवास्तु । नैतायता मह्यं दत्तेन ब्रह्म जिज्ञासया शोकाविष्टस्य तव ब्रह्मविद्या प्रतिष्ठिता भवतीत्यर्थः । स च जानश्रुतिर्भूयोऽपि

स्वशक्त्यनुगुणमेघ गयादिकं धनं कन्यांच प्रदायोपससाद | स रैक्वः पुनपि तस्य योग्यता मेव व्यापयन् शूद्वशब्देनामन्त्रपाह-’ आजहारेमाशानेनैव मुखेनालापयिष्यथा ’ (छां

४.२.५) इति । इमानि धनानि शक्त्यगुणान्याजद्दर्थ अनेनैव द्वारेण चिश्मेवया निनाऽपि ६

मां त्यदमिलपितं ब्रह्मोपदेशरूपवाफ्यमालापयिष्यसीत्युपधात उपविदेश । अतध्द्र शब्देन यिद्योपदेशयोग्यताण्यापनार्थी शोक एवास्य सूचितः । न चतुर्थवर्णत्यम् || सू-१४ क्षत्रियत्वगतेश्च (१-३-३४) 1

बहुदायी " (छां. ४.१.१) इति दानपतित्वेन ‘बहुपाक्यः’ इत्यादिना ‘सर्वतएव मेतदन्नमत्स्यन्ति’ (छां.४.१.१) इस्यन्तेन बहुतरपक्यान्नप्रदायित्वप्रतीते सहसजिहानपव 6

शतप्रकाशिका

7

पुरुषनिर्देशाभिप्राय व्यञ्जयग्रह- त्वदुपास्यामिति । यदुपासनात्तवेदृशी प्रशस्तिता त मे वृहीत्यभिप्राय इत्यर्थः चिरकालेवि

चिरकालसेवा यावच्छत्ति प्रदानं वा ब्रह्मविद्या प्रतिष्ठा हेतुरित्यर्थ: तमनुगृह्णन् नतु रागादित्यर्थ: आज

इथेति । आजहार भवानिति भवच्छन्दाध्याहारण छान्दसध्यत्ययेन वा योजनेसभिप्राय: । यद्यपि दशाश्वमेधाना

जहारेत्यादिष्वाडू पूर्वस्य हरतेरथन्तरदर्शनेन नानार्थ बसम्भवाद तूनां प्रतिगृहांतवार स्मीत्युत्तमपुषतया व्याख्या श क्यते । तथाऽपि ’ अभयेसमिधमादार्थम् ’ ’ अथामेध्येनोमध्वाजहार ’ इति दानार्थतया वैदिकप्रयोगप्राचुर्यदर्श नात् ’ अनेनैव मुखेनालापयिष्यथा ’ इत्यालापनहेतुतया प्रतिसघीयमानस्याहरणस्य स्वरसत आलापन समानतृष ताप्रतीतेश्च मध्यमपुरुषत्वेन व्याख्यातम् ॥

सू–३४ क्षत्रियत्वगतेश्च (१,३-३४) शब्दस्य यौगिकार्यानुकूलहेतुरुक्तः अथ रूढिसिद्धायनिरुद्धहेतुरुन्यते । सजिहान आसनमुध्झन् उत्तिष्ठ }

1

1

सेवेत्यर्थ ||

उत्तरसूत्रमवतारमति तदेयमिति | -

₹

अपशूद्राधि १३-९]

उपममोपसंहाराख्यायिकाम्या जानतेः क्षत्रियत्यप्रतीतेथ श्रीमाप्यम्

क्षत्तारमुवाच ’ (४.१.५) इति क्षतृभेषणाहुग्रामप्रदाना धगतजनपदाधिपत्याचास्य जान श्रुतेः त्यत्तीतेश्च न चतुर्थवर्णत्वम् ||

तदेवमुपक्रमगताख्यायिकायां क्षत्रियत्वप्रतीतिरक्का | उपसंहारगतारयायियायामपि

क्षत्रियत्वमस्य प्रतीयत इत्याह

सू – ३५ उत्तरत्र चैत्ररथेन लिंगात् [१.३.३६] अस्य जानश्रुतेरुपदिश्यमानाया मस्यामेव संवर्गदि द्यायामुत्तरत्र कीर्यमानेनाभिप्रतारि नाना चैत्ररथेन क्षत्रियेणास्य क्षत्रियत्वं गम्यते । कथम् ? ’ अथ ह शौनकं च कापेयमभि प्रतारिणं च काक्षसेनं परिविष्यमाणौ ब्रह्मचारी विभि’ (छां.४.३.५) इत्यादिना ‘ब्रह्मचा रिनेदमुपास्महे ’ (४.३.७) इत्यन्तेन का पेयाभिप्रतारिणोर्भिक्षमाणस्य ब्रह्मचारिणश्च संघर्ग विद्यासम्वन्धित्वं प्रतीयते । तेषुचामिप्रतारी क्षत्रियः, इतरी ब्राह्मणौ । अतोऽस्यां विद्यायां ब्राह्मणस्य तदितरेषु च क्षत्रियस्यैवान्यो दृश्यते; न शूद्रस्य । अतोऽस्यां विद्यायामन्विता

द्वैकाब्राह्मणादन्यस्य जानश्रुतेरपि क्षत्रियत्वमेव युक्तम् ; न चतुर्थवर्णत्वम् । नन्वस्मिन्प्रक

रणेऽभिप्रतारिणश्चत्ररथत्वं क्षत्रियत्वं च न श्रुतम् । तत्कथमस्याभिप्रतारिणश्चत्ररथत्यम् ? ।

कथं वा क्षतियत्यम् ? तबाह - लिङ्गात् इति अथ ह शौनक च कापेयमभिप्रतारिणं च

काक्षसेनिम्’ (छां. ४३.५) इत्यभिप्रतारिणः कायसाहचर्यालिङ्गादस्याभिप्रतारिणः कापेथ

सम्बन्ध प्रतीयते; अन्यत्र च ’ एतेन यै चैत्ररथ कापेया अयाजयन्’ (ताण्य. २.१२.५)इति कापेय सम्बन्धिनश्चैत्ररथत्वं श्रूयते; तथा चैत्ररथस्य क्षत्रियत्वं ‘तस्माञ्चैनरथो नामकः क्षत्रपतिरजायत ’ (शतपथ. ११.५.३.१३) इति; अतोऽभिप्रतारिणश्चत्ररथावं क्षत्रियत्वं च गम्यते ॥ श्रुतप्रकाशिका

सू–३५ उत्तरत्रचैत्ररथेन लिंगात् (१.३.३५)

कथामीत | चैत्ररथः क्षत्रियोज्ज्ञानश्रुतिरपे क्षत्रियस्स्यादिति नहि नियम इत्यर्थः । उत्तरमाह- अथहेति । परिविष्यमाणो सूदेन मोज्यमानौ ब्रह्मचारिणा मिक्षणं कपेियामिप्रतारिणोस्वर्णिकन्वमित्यर्थसिद्धम् । एकत्र ब्राह्माण

क्षत्रिय जातिद्वयसम्बन्धितयाऽगतायामन्यत्रापि ब्राह्मण सम्बन्धित्या निणराया त सम्बन्धिपुरषा तरायस. देहे सत्य

प्रथमायन्यायात्तस्य पुरुषस्य ब्राह्मणक्षत्निययोग्यतरत्व पारशेषेण क्षत्रियत्व च निश्चीयत इत्यर्थः । सौत्रंलिङ्गादिति पद व्याख्यातु चोयमुसेनाकाङ्क्षा दर्शयति नन्विति । अभिप्रतारिणश्चैत्ररथत्व तय क्षत्नियनावगतमित्यर्थः किमन

लिङ्गं विवक्षितमित्यत्राह—अथहेति । षापेयसाहचर्यात् कापेयसहपाठादित्यर्थ, कापेयरुहपाठचलेन वापेयसम्बन्धरिसद्धः तेन तत्पुरोहितवस्य चैत्ररथत्व सिद्ध तेन क्षत्रिय वमवगतमित्यर्थः ॥ उत्तरसूत्रसतिमाह तदेवमिति | शूदशब्दस्य रूढिसिद्धार्थविरोधिलिङ्क यौगिकार्थानुगुणलिङ्ग युभयविध

लिमपि शूदानाधिकारशापकमित्यर्थः ।

५५७

अपमनधिकार सुतिसिद्ध इति निम्

५५८

[ अपशूद्राघि १३.९

श्रीमाध्यम

तदेवं न्यायविरोधिनि शदस्याधिपारे लिकं नोपलभ्यत दयुक्तन, इदान व्यायसिद्ध

प्रशूद्रस्थान धिकारश्रुतिस्मृतिभिरनुगृहान इत्याह

सु–३६ संस्कारपरामर्शात्तदभावाभिलापाघ (१.३.२६) प्रह्म विद्योपदेशेषूपनयन संस्कारः परामृश्यते-‘उपत्यानेथ्ये (छां.४.४.५) तं होप निन्ये (आपस्तम्यर्थात) इत्यादिषु शूद्रस्य चोपनयनसरपागभावोऽभिलते श पातकं फिश्चितच संस्कारमति ’ [म.१०.१२६) चतुर्थी वर्ण एकनातिनंच संम्पारमर्हति’ •

(गौत. १०. अ. ९. स्) इत्यादिषु ॥

सू-१७ तदभावनिर्धारणे च प्रवृत्ते: (१.३.३७) 6

नेतद्ब्राह्मणो विवफ्तुमर्हति समिधं सोम्याहर’ (छां. ४.४.५) इति शुधूषोर्जावा

लस्य शुद्रत्याभावनिर्धारणे सत्येव विधोपदेशप्रवृत्तेश्चन शूद्रस्याधियारः ||

सू- ३८ श्रवणाध्ययनार्थप्रतिषेधात् ( १.३.३८) मद्रस्य वेदधयणतध्ययनतदर्थानुष्ठानानि प्रतिषिध्यन्ते ’ पशु हवा एतरमशानं यद्र स्तस्माच्छूद्र समीपे नाध्येतव्यम् ’ (

) ‘तस्मा बहुपशुरयशीयः ' श्रुतप्रकाशिका

इदानीमिति । अयमनधिकारः भुतिस्मृतिभिरनुगृह्यत इत्याहत्यर्थः ॥

सू–३६ संस्कारपरामर्शात्तदभावाभिलापाच्च (१.३.३६) संस्कारपरामृश्यता ततः किमित्यत्राह-द्रस्येति । ’ न दे पातकं किञ्जित् ’ सन्ध्यावन्दनाद्यभाव निमित्त पाप नास्तीत्यर्थः । चतुर्थी वर्ण एकजातिः नतु द्विजातिरित्यर्थः ॥

सु= ३७ तदभावनिर्धारणें च प्रवृत्तेः (१.३.३७) तच्छन्दस्य पूर्वसूत्रप्रकृत सस्कारवाचितायां एतत्सूत्रवियवाक्यानुगुण्यामावात्त छन्दः परमप्रकृतपरामर्शीत्याहद्रत्वाभावेति ॥

सू - ३८ श्रवणाध्ययनार्थप्रतिषेधात् [१.३.३८] अर्थश-देन सदनुष्ठान विवचितम् । पशु जङ्गमम् समीपोच्चारणप्रतिषेधादेव श्रवणाध्ययन प्रतिषेधोऽर्थसिद्ध ।

अर्थानुष्ठानप्रतिषेध दर्शयति तस्माच्छूद्रइति । ननु तत एर्थानुष्ठान निषेधोऽपि सिद्ध, सत्य साक्षादेवत्वसौ श्रूयते,

अपशूद्राधि- १३७ ]

उस्मृतिप्रदर्शनम्

५५९

श्रीभाष्यम

इति । यहुपशुः पशुसदृश इत्यर्थः । अनुपशृण्वतोऽध्ययनतदर्मशान तदर्थानुष्ठानानि नस म्भवन्ति; अतस्तान्यपि प्रतिषिद्धान्येव ||

सू – ३९ स्मृतेश्च (१.३.३९)

स्मयंते च श्रवणादिनिपेधः ‘ अथ हास्यवेदमुमशृण्वतस्त्रपुजतुभ्यां श्रोत्रप्रतिपूरण

मुदाहरणे जिह्वाच्छेदो धारणे शरीरभेदः’ (गौतमध.२.१२.३) इति, ‘नचास्योपदिशेन्द्ध में नचास्य व्रतमादिशेत् ’ (मनु. ४.८०) इति च अतश्शुद्रस्थानधिकार इति सिद्धम् ॥

येतु निर्विशेषचिन्मानं ब्रह्मैव परमार्थः । अन्यत्सर्वे मिथ्याभूतम्, बन्धश्चापरमार्थिकः

सच वाक्यजन्यवस्तुयाथात्म्यज्ञानमात्रनिवर्त्यः तनिवृत्तिरेध मोक्षः- इति वदति तैन

झाने शूद्रादेरनधिकागे वक्तुं न शक्यते: अनुपनीतस्य अनधीतवेदस्याश्रुतवेदान्तवाक्य स्यापि यस्मात्यस्मादपि निर्विशेपचिन्मात्र ब्रह्मैव परमार्थोऽन्यत्स तस्मिन्परिकल्पित मिथ्या भूतमिति वाक्याद्वस्तुयाथात्म्यशानोत्पत्तेः तावतव यन्धनिवृत्तेश्च । न च तत्त्वमस्यादिवा

फ्येनैव ज्ञानोत्पत्तिः कार्या, न वाक्यान्तरेणेति नियन्तुं शक्यम्; ज्ञानस्यापुरुपतन्त्रत्वात् सत्यां सामग्रघामनिच्छतोऽपि ज्ञानोत्पत्तेः । नच वेदवक्यादेव वस्तुयाथात्म्यज्ञानेसति श्रुतप्रकाशिका

तत्र किं प्रणाड्युपजीवननैति पृथगुच्यते पशुबाहुल्यवच्य यशाद्य यौषयिकं कथमनेनायशीयत्वसिद्धिरित्याश् कथाव्याष्ट च्यर्थ बहुपशुशब्द व्याचष्टे पशुसहगइत्यर्थ इति । ईपदसमाप्तपशुव इति वक्तव्ये सदृशशब्दग्रहण ईषदसमातेस्सादृश्य

पर्यवसानज्ञापनायें विभापासुपोबहुचपुरस्तात्तु’ इति पाणिनीय सूत्रेणेषद समाप्तये बहुच्प्रत्ययस्तस्य पुरस्तात् प्रयो गश्च विहितः । अध्ययनादिनिषघोऽयंसिद्धोऽपीत्य हअनुपशृण्वतइति । ‘शूद्रो नाघीयीत’ इति वाक्यमप्यनु सन्ध्रेयम् । अनेन यज्ञे विशेषनिषेधादन्यत्र वैदिक कर्माणि शुद्रस्याधिकाका निरस्ता भवति ॥ "

सू–३९ स्मृतेश्च [१-३-३९]

V

अथहेत्यादि । अध्ययनादौ प्रायश्चित्तस्मरणमुपदेशनिषेधस्मरणचान धिकारशापकत्वातदुमयमपि स्मृतिशब्दवि बश्चितामेति भावः, ‘ रथकारोऽमीनादधीत’ इत्यादिषु योगमपहरतीति न्यायेन रूदार्थः स्वीकृतः तदपवादोऽ र्थींविरोध’ । अनुकूलिङ्गसद्भाव विरोधिङ्गामावे च रूदः प्रायव्य विरोधिलिङ्गसद्भावस्तदपवाद इन्युट भषति, ’ रथ

कारोऽमीनादघीत’ इत्यत्रापि सौधन्वानऋत्र इत्यनुकूलिङ्ग ह्युपलभ्यत इति । अस्मिनधिकरणे परेषामनवकाश दर्शयति येत्यित्यादिना । अनुपनीतस्येति । नहि ‘नाय सर्पों ररेषा’ इति याक्यात् भ्रमनिवृत्ते रुपनयनादि सरका रापेक्षेतिभावः तत्त्वमस्या दिव्यतिरिक्त वाक्येन शानं नोपयत इत्यत्राह–नषेति । अपुरुषतम्ञत्वे हेतुमाह सत्यामिति । व्यतिरिक्तवाक्येनत्पन्नमापे शनं ननिवर्तक भवतीत्य नाह-नघ वेदवाक्यादिति | येनकेनापीति सा

T

परमते माशान शूद्रादेरनधिकारी वस्तु न शमयत इति निरूपणम् [ अपशूद्राधि १-३९

५६०.

श्रीभाष्यम्

वन्धनिवृत्तिर्भवतीति शक्यं वक्तुम् येनकेनापि वस्तुयाथात्म्यानेसतिनिवृत्तेः; पौरुषे यादपि निर्विशेष चिन्मानं ग्राम परमार्थोऽन्यत्सर्व मिथ्याभूतमिति वाफ्यात् ज्ञानोत्पत्तेस्ता यतैच भ्रमनिवृत्तेश्च | यथा पौरुषेयादण्याप्तवाफ्याच्छुक्ति फारजतादि भ्रान्तिर्ब्राह्मणस्य शूद्रा

टेरपि निवर्तते सद्देव शूद्रस्यापि वेदवित्सम्प्रदायागतवाफ्याद्वस्तुयाथात्म्यज्ञानेन जग भ्रमनिवृत्तिरपि भविष्यति । ‘नचस्योपदिशेद्धर्मम् ’ [मन.४.८०] इत्यादिना घेदविददशू ?

द्वादिभ्यो न वदन्तीति च न शक्यं वक्तुम् तत्त्वमस्यादिवाफ्यावगतमाह्मात्मभावानां वेद ↓

शिरसि वर्तमानतया दुग्धाखिलाधिकारत्वेन निषेधशास्त्रकिङ्करत्याभावात् अतिक्रान्तनि पंधर्वा कश्चिदुक्ताहाफ्याच्छ्रदादेः ज्ञानमुत्पद्यत एव । न चवाच्यं शुक्तिफादी रजतादिभ्रम निवृत्तिवत्पौरुषेयवाक्यजन्यतत्त्वज्ञान समनन्तरं शूद्रस्य जगनमो न निवर्तत इति । तत्त्व मस्यादिवाक्यश्रवणानन्तरं ह्मणस्यापि जगद्भ्रमानिवृत्तेः । निदिध्यासनेन द्वैतवासनायां निरस्तायामेव तत्वमस्यादिवाक्यं निवर्तकज्ञानमुत्पादयतीति चेत् पौरपेयमपि वाक्यं शूद्रा

देस्तथैवेति न कश्चिद्विशेषः । निदिध्यासनं हि नाम ब्रह्मांत्मभावाभिधायिवाफ्यं यदर्थप्र तिपादनयोग्यम् तदर्थभावना; सव विपरीतवासनां निवर्तयतीति दृष्टार्थत्वं निदिध्यासन

विधेधूप वेदानुवचनादीन्यपि विविदिपोत्पत्तायैवोपयुज्यन्ते इति शूद्वस्यापि विविदिपायां जातायां पौरुषेयवाक्यान्निदिध्यासनादिभिर्विपरीतवासनायां निरस्तायां ज्ञानमुत्पत्स्यते । तेनैवापारमार्थिको बन्धो निवर्तिप्यते । अथवा तर्कानुगृहीतात्प्रत्यक्षादनुमानाच निर्विशेष स्वप्रकाशचिन्मात्रप्रत्यग्नस्तुन्यज्ञान साक्षित्वं तत्कृत विविधविचित्रज्ञातृशेयविकल्परूपेष्ट स्त्र जगञ्चाध्यस्तमिति निश्चित्यैव भूतपरिशुद्धप्रत्यग्वस्तुन्यनवरतभावनया विपरीतवासनां नि

रस्य तदेव प्रत्यग्वस्तु साक्षात्कृत्य द्वादयोऽपि विमोक्ष्यन्त इति मिथ्याभूतविचित्रैश्वर्य विचित्रसृष्ट्याद्यलौकिंफानन्तविशपावलम्यिना वेदान्तवाक्येन न किंचित्प्रयोजनमिह दृश्यत श्रुतप्रकाशिका

मान्येनार्थशरीरोक्तिः । पक्षमाह — पौरुषेयादपीति । भ्रमनिवृत्त न्याय्यत्वादित्यर्थः । सपक्षमाह - यथेति । ततःकि मित्यपेक्षाया दृष्टान्तोऽक्कमये पक्षेऽतिदिशति तद्वदिति । शङ्का.तरमुक्तवा परिहरति नचेत्यादिना | वेदशिरसि वेदा (न्ते ननिष्ठत्वात् । यद्वा वेदस्यापि शिरसि निहितचरणत्वादिति यावत् निषेधशास्त्रषिकत्वाभावादित्यनेम

दग्बाखिलाधिकारत्वात् ब्रह्मज्ञानामिना मुनिः । वर्तमान श्रुतेर्मूर्धि नैव स्याद्वेद विवरः ॥ इति नैष्कर्मसिद्धि ग्रन्थरस्मायेंते, मुखान्तरेण ज्ञानोदयसम्भवमाह- अतिक्रान्तेति । प्रत्यक्षविरोधमाश्य परिहरति नचे त्यादिना | शूद्र निदिध्यासनेऽनधिका रानवाक्यार्थशानोपया बन्धनिष्टांतरित्याह- -निदिध्यासनहीति । नहि निदिध्यासनमदृष्टद्वारा किञ्चि·करोति, निवर्ससत्यत्वप्रसङ्कात् अदृष्टद्वारा किञ्चि करत्वेसतिहि यशादाविव शुद्रस्थानधि

दे

कार: नंच तदस्ति । अतो ‘नाय सर्प’ इति वाक्येन सर्पमिथ्यात्ववासनायामिव शूद्रादेरपि निदिध्यासनेऽधिकारों न

निषेधुं शक्तं इति भावः । शूद्रस्य यज्ञादिकर्मानधिकारातत्सापेक्षं वाक्यार्थज्ञान न जायत इत्याह - वेदानुषध $

नादीन्यपाँति । शुद्रस्यानि जन्मान्तरानुष्ठित यशादिकर्मणस्खलातीवविदिपस्य शुद्धजन्मनि निदिध्यासनमायावयात्रता द्वैतविषयं कर्तुं शक्यमिति भावं.’। मुखान्तरेण ज्ञानसम्भवमाह – अथवेति । तर्फानुगृतादिति । स्वान प्रमा 1

१.३९]

परमते शूद्राधिकरणानराससंभवन गमनम्

५६१

• श्रीभाष्यम् ।

इति शूद्रादीनामेव ब्रह्मविद्यायामधिकार स्सुशोभनः’ । अनेनैव न्यायेन ब्राह्मणादीनामपि

ब्रह्मवेदनसिद्धेरू पनिषश्च तपस्विनी दत्तजलायलिस्स्यात् । नच वाच्यं नैसर्गिकलोकव्यव ‘हारे भ्राम्यतोऽस्य केनचियं लौकिकव्यधारो भ्रमः, परमार्थस्त्वेवमिति समर्पिते सत्येव ‘प्रत्यक्षानुमान॑वृत्तवुभुत्सा जायत इति तत्समर्पिका श्रुतिरप्यास्थेयेति । ‘यतो भंवमयमी- ।

तांनां साङ्ख्यादय पंच प्रत्यक्षानुमानाभ्यां वस्तुनिरूपणं कुर्वन्तः प्रत्यक्षानुमानवृत्तबुभुत्सां जनयन्ति । बुभुत्सायां च जातायां प्रत्यक्षानुमानाभ्यामेव विविक्तस्वभावाभ्यां नित्यशुद्ध,

स्वप्रकाशाद्वितीय कूटस्वचैतन्यमेवसत् अन्यत्सर्वे तस्मिन्नध्यस्तमितिसुविवेचनम् । एवं

1

1

भूते स्वप्रकाशे वस्तुनि श्रुतिसमधिगम्यं विशेषान्तरं च नाभ्युपगम्यते। मध्यस्तातद्रूप 3

निवर्तिनी हि श्रुतिरपि त्वन्मते । नच सत आत्मन आनन्दरूपताज्ञानायोपनिषदास्थेया चिद्रूपताया एवं सकलेतरातद्रूपव्यावृत्ताया आनन्दरूपत्वात् । यस्य तु मोक्षसोधनंतया वेदान्तवाक्यैर्विहितं ज्ञानमुपानरूपम् तच्च परब्रह्मभूतपरमपुरुषप्रीणनम् तच शास्त्रकसम घि

गम्यम्’ उपासनशास्त्रचोपनयनादि संस्कृता नीतस्वाध्यायजनितं ज्ञानं विवेक विमोकादि साध नांनुगृहीतमेव स्वोपायतथा स्वीकरोति, एवंरूपोपासनप्रीतः पुरुषोत्तम उपासकं स्वाभावि कात्मयाथात्म्यज्ञानंदानेन फर्मजनिताशानं नाशयन्वन्धान्मोचयतीति पक्षः। तस्य यथोक्कयां

नीत्या शूद्वादेरनधिकार उपपद्यते ॥

4

t

"

t

इति अपशूद्राधिकरणम् »}}

श्रुतप्रकाशिका

तर्काणवगमोहि नश्रुत्यपेक्ष इति भावः । सुशोभनइति । इतःपूर्वमविद्यमानमीश्वरे शि

जनयद्वेदवाक्य हित्या केवलाद्वैत ज्ञानजनकतकांवलाम्बनामेव ब्रह्मविद्याधिकारस्सुलभ इत्यर्थः । श्रुतिययस्य

मनुपपश्यन्तरमाह- अनेनैवेति । ‘अप्राप्तेहि शास्रमर्थवत्’ अतः प्राप्तार्थत्वात् मेदशान जनकृत्वाच्च ब्राह्मणादर्शव

। तपस्विनी शोचनीया देशकालमताचने षनियमवतीति मायः । नघेति । ‘नैसर्गिकशब्दोऽना

प्रकत्वेन श्रुतिरपेक्षितेति शङ्कामन्थार्थः । दूषयति यवइति । सायहरण्यगर्मन यायिकवैशेषिक बौदाता प्रत्यक्षानुमानादिमुलेन वस्तुनिरूपणं प्रसत्तम, अतोन युत्यपेक्ष इत्यर्थः । सुविवेद मिति । वयवाह युक्त य इतिभावः तर्कगोचरविशेषन्दरसिद्धयर्थं श्रुत्येपेक्षत्यत्राह एवंभूतइति । मुस्तात्विषविशेषानो कप

अध्यस्तीतं । आनत्वज्ञानाय तदपेक्षैत्यत्राह-~-नचेति । असुखव्यावृत्तिनन्दत्व तत्सतरव्या मि

सिद्धयंतीत्यर्थः स्वपचे सर्वमुपपन्नमित्याह- यस्यन्विति ॥

इति अपशूद्राधिकरणम्

T

"

अथ एतद्गर्भे अपशूद्राधिकरणम् गूढार्थसंग्रह: ·

मनुष्याधिकारत्वात् , इत्यनापयोगव्यवच्छेदो नास्तीति निरूपितमधिकरणद्वयेन तथा अयोगव्यवच्छेदो ऽपि नास्तीति साधनायेदमधिकरणम् ’ आज़हारेमाश्शूद्र इत्यत्र शुद्रशब्दस्य जातिविशिष्ट रूदत्वेन तद्भने मानभावात् तस्यापि ब्रह्मविद्यायामधिकार : इथकारशब्दस्य रूट्या कर्मण्यधिकारवत् ।

प्रकृतेऽप्यध्ययनाभावेऽपि इतिहासपुराणाभ्या

ज्ञानस्योदयादिति पूर्व:पचः एवमेवांक्षेपः मतत्रयेऽप्यविशिष्टः । शूद्रशब्दस्य यौगिकत्वमेवेत्यापि सर्वसंमत सूत्र यागार्थ निरूपणपरमित्यपि [ तत्र ‘शुगस्य तदनादरश्रवणात्तदाद्रवणात् ’ इत्यत्र शोकः आद्रवणचेत्युभय शूद्रशब्दार्थ इत्युमे वदतः, तत्रे शोकएंव योगार्थ इति सिद्धान्तः । अनादरश्रवण शोकहेतु आद्रवण शोक कार्यमपि शोकशापकं भवति,

उमयोः कार्यकारणभावापन्न वेन साम्येने ‘समुच्चयासम्भवात् चशप्रयोगः शुगस्येत्यत्रे यस्य शोकः सव शूद्रः शोकोऽ c

स्थास्तीति व्युत्यच्या व शूद्रशब्दार्थः तदाद्रवणात् ‘इत्यत्र तदाआद्रवर्णादीत छेदः अनादरथवणानन्तरमेव शोकः

ततः अव्यवधानेनाद्रवणोत्तया शोकांतिशयरसूच्यते-इतरमतद्वये शोकांतिशयसूत्रक न वर्तते आद्रवणात् इत्याङा उपस ETV

गैंण ‘दुगता’ इति धात्वर्थ: योगार्थत्वेन विवक्षित इति नैव निचेतुं शक्यते, किंच सूच्यतेहि इत्यनतरं वर्तते उभ्यायों 4

गार्थत्वाभ्युपगमे अर्थद्वयस्यापि सूचनमवश्यकम् शोकस्यैव सूचनत्वाद्रवणस्य आडपसर्गेण द्विवारे गमन बोप्यते r

I

सेनापि शोकातिशयः प्रतीयते । एव बदता सूत्रकारण योगार्थस्य पूर्वमुपस्थिति स्पले रूदेमंनइति • यायसूचितः । ‘शुचेश्व .

इति प्रक्रिययोणादिप्रत्ययान्तृश्शूद्रशब्दः उपदयाँ बहुळमिति पाणिनिना स्वसम्मतेः प्रदर्शनेन नैरुचपेिक्षया औणादि F

कत्वकल्पनमेव युक्तम् । ओणादिकस्वेऽपि जातिवाचकत्वव्यवच्छदो न सभवतीति नव्यानामाक्षेपश्चानषकाशः | सूत्रकृतैष रूढिनिरसनाथ योगार्थप्रदर्शनेन रूट्यपेक्षया योगार्थस्य प्राबल्यसूचनेन रूमात्रायलम्बनेन पूर्वपक्षस्थानवकाश इति | सद्धान्तितत्वात् । अव्युत्पत्तिपक्षे जातिविशिष्टापरित्यागस्यामिप्रेतत्वात् अव्युत्पत्तिपक्षे रूढिरेव सूत्रकृता व्युत्पतिपक्ष एव स्वीकृतः सूत्रमेव निरुक्तिपरमित्युभयोःसंमतम् सूत्रव्यतिरिक्त निरुक्तिः उभाभ्यामपि नोटाहता सूघटषपञ्चभ्यन्तध्द

द्वयार्थस्य सूत्रघटकप्रथमान्तार्थशोष हेतुत्वमिति पदस्वारस्य सिद्धान्ते । मतद्वये शोकाद्रवणयोरुभयोः शुद्रशब्दार्थ वायु,

उमाम्यां चतुर्थजातिने विवाना इत्येव सिद्धान्तस्य करणीयतया एकस्य प्रथमान्तता अन्यस्य पश्चभ्यन्तत्

33

10

}

स्वरयम् । [उमयसमतार्थ. यदि सूत्रकृतवतस्यात् ‘तद्नादर श्रवणात् शुचा तदाद्रवणात्सूच्यतेहि’ इलोग

सूत्रमवार्तण्यत “राजा पौत्रायणः शोकात् शुद्रेति मुनिनोदितः । इर्ति छान्दोग्य माग्योदाहृत्पाद्मवचन शं निमित्तृत्वञ्चोत्तम् । सूत्रे एकस्यैव प्रवृत्तिनिमित्तता ‘शुगस्य’ इत्यत्र खानझुते. शोषः विवक्षितइति मथनेन एचितम्॥ ‘सदनादर श्रवणात् तदाद्रवणात्’ इत्यत्र तच्छन्दयोः न्यायरक्षामणो अभ्यार्थत्यकथनेनापि शोषहेतुपरत्यमेथोमपो ↓

A

सूज्यते । यद्यपि न्यायरामणो ‘उणादिषु सिद्धान्ते प्राचीनासमतपाटकल्पन’मिसायो दोश उच्चः ॥

!

तथापि ब्रह्मविद्याऽऽभरणे-तथा च शुत्रा शुच प्रतियाऽऽद्रवणात् शूद्रइति पद पोदर वादिग्बायोगिक द्रष्ट व्यम् । रुज द्रावयतीति रुद्र इत्यादियत् औणादिषप्रत्ययेन वा यथाकथञ्चित् नेवाश्यया प्रकृतिप्रत्ययविभाग: कल्पनीयः

इति ओणादिकप्रक्रिया अङ्गीकृता । एव ’ मुसेरकू’ (उजादी. २. पा.१८९) (१८३) मी 6

ब’ (१८५) ‘श’ (१८६) इति पाठः सिद्धान्तकौमुयामाहत । ‘अदीर्घ’ ‘सुवेद’ इति सूत्राय

।

मनोरमायामप्युपातम्

आइ हारेत्या शुद्रीत भुतौ रूपांघात् योग एव पुरस्कृतः । तथानोत्तरत-त्रे भगवताम्या (

सेन सूत्रितम् ‘शुगस्य तदनादरश्रषणात् इति’ इत्यनेनं झुगस्प इतिसूत्रे औनादिष: योगरव महोनिदीक्षितेः मनोर माय स्वीकृतः । तथ्यागने लघुशन्दराने म ‘शुभ रातीति शुदः ।’ अन्योऽनुपसगं’ इति कः प्रयोदशदिम्यादर्णम्यत्यय

इतिमायः’ म्। महावेचाऽमरणे यथाकथञ्चित् नेप्रक्रिया, युवया नेम्वत्रियायाम् नाद ||

अशुदाधि १ ३.९]

उणादीनां व्यु पत्तिपक्षस्य वैयाकरणसम्मतन्यस्थापनम्

५६३

गूढोयसङ्ग्रहः

“यद्यापे परिमापेन्दुशेखरे’ नन्यतः कृमीत्यत्र व मिमहणेन सिंद कंग्रहण ध्येयमत आह-उणादयोऽच्युतनि प्रातिपदिकानि ति इद मेवास्या शापकमिति वैयटादयः । मेस्तु न सोनभिधानात् । युवीरनामायित्यादी माध्ये स्पष्ट पुषुद् तुचौ ’ इत्यादी भाप्ये व्युत्पन्नानीत्यापे । इद शाक्टायनरीत्या पाणिनेःस्वव्युत्पत्तिपक्षश्येति शब्देन्दुशेखर निक तम् । आयनेयीति सूत्रे माध्ये स्फुटमेतत् ’ इति नागेशनोषम् । अत्र याक्यार्थचन्द्राध्याख्याया- ‘चित जातिग्य 1

पक्षयोरिव उमयोरापे पक्षयोयोग्यवस्था प्रकृतशास्त्रे आश्रयण युतम् । ‘उणादयोऽध्यु पानि ’ इत्ययमतिदेशः, नव वस्तुस्थितिकथनम् । आतिदेशिकस्यानित्यत्वाच्च व्युत्पन्न वमप्यत्र शास्त्रे निर्बाधम् | अयाम तेति सूत्रम त्रैवायें प्रमाण मित्युच्यताम् । अतश्व ’ प्रत्ययस्य क ’ इति सूत्र केयटन उणादयोऽध्यु पन्नानि प्रातिपदिकानि ’ इति भाध्यमुपादाय

‘कस महणादुणादि प्रत्ययान्तानि प्रातिपदिकानि हचिदव्युपतिषायें समन्ते इर्थ उस | विच सर्वध प्रकृतशास्त्र व्युत्पत्तिपश्चमनोवंतां ‘धुतृचौ न घातुलेप, आर्धधातुके, वरवृतस्य इत्यादिषु बहुप्रदेशेषु व्युपतिपक्षाभयण भग मत पतञ्जलेरसंबद्ध स्यात् ।1 रात्रीशक्त्या ‘दिवागदाचिन ’ इति प्रत्यय सार्पे यजुषत्यादी प्रत्यय पनि बन्धनस्य षत्वस्य प्रतिदीनत्यादी धातुत्वानेबन्धनस्य दीर्घस्यच समर्थन देशोऽपि तस्मात् आयनेयनर्यानीमिय: सूत्रस्य नियुक्त माध्यं पश्चान्तरेण परिहारामिप्रायक नत्वत्र शास्त्र व्युत्पत्तिपक्षामावपरमिति याजनीयम् ||

b

अतएव ‘इसुसोल्सामध्ये ’ इतिसूत्रे लोषवार्तिककारे:- ’ अर्थच वृदन्तमेतत्ततोऽघिय में प्राप्ति ।याक्ये

मे विमाषाप्रतिषेधो न प्रकल्प्येत १ अर्थचेत्सम्बन्धिशान नित्य सत्वे तता विभाषेयम् । सिद्धच मे समसि प्रतिषेषर यनोऽयम्’ इत्यनेन षत्वविधाबुभयोरपि पक्षयोः निर्वाह उपपादित इत्याहु: ’ इत्युत्तम् । अतएव अखिलभुवनजम्म F

स्थेम’ इत्युपमेस्मशब्दोऽपि साधुः ॥

अत्र ‘ उणादयो बहुळम् ’ इति सूत्रमेव विवक्षितम् | उणादिषु ‘हृ भृधृ सस्तु म्य इर्मानच् ’ (५९७) इति सूत्रे कतिपयघातुभ्यः इमनिश्च विधानेऽपि बहुळग्रहणात् स्थाघातोरापै इमनिचि स्थमति रूपम् । अत एव न्यायवार्तिक

.

तात्पर्यटकाया ‘स्थेमान्च मात्रानामुपपादयिष्यते’ इत्यादि, तात्पर्यपरिशुदौन सशयपरीक्षाया ‘बोद्धादेः निश्चितक्षणिक न्वादेशपे झटिति विघटित साघनस्य प्रतिवादिसाघनात् परितो निरस्तविभ्रमाशङ्कात् संशयविनाऽपि स्थेमादिनिर्णयो

पत्तेः’ इति, ’ निस्थेमानो दशाननकीर्तय. ’ इत्यनघंराघवे ठाके (३६.श्लो) महाकविप्रयोगा.’ इत्यादयन्ते । F

५

jiji

{

उपक्रमोक्तलिङ्गस्य सद्भावेऽपि एकसूत्र कृत्वोत्तरनि क्षत्रिय वनिर्णयथ्य नयुक्त, अतः उपप्रमो

सारेण पृथगेय सूत्र कृतम् क्षत्रियत्वमेवासिद्धमित्याह -उत्तरति। अतएव चशब्दोऽपि नावकाशः | ‘क्षप्त्ता. राजान्तः पुररक्षक: ’ इति कोशात् क्षत्तृप्रेषण चात्रानुकूलम् । अन्यथोत्तरत्रेत्यस्य वैयर्थ्यमेव, क्षत्रियत्वगत्वति चकारण प्रथम सूत्रोचहेतु समुच्चीयतेतृतीयसूत्रे चकाराभावेन तृतीयान्तपञ्चभ्यन्ततया पदद्वयनिर्देशन व पूर्वोचहेतुसमृथयो न विव चित’, किंतु पूर्वोचहेतूपष्टम्भक स्वमात्रम् उपक्रम वरोघो नास्तीति सूचनाय उत्तरप्रेति मैत्ररथा ज्ञात इति नमीनार्थ

तथैव सूत्रकृतो विवशितवे चैत्ररथालिङ्गादित्येवावक्ष्यत विभक्तिमेदेनार्थमेद सूक्ष्यते समभिन्याहत् शब्दस्यापि नाप्याहारः उत्तर चैत्ररथेन क्षत्रिय यगरिति सूत्रार्थ: । तत्तरप्रेति मतभ्या वाक्यप्रतिपाद्यत्व बोध्यते स्वसम्बन्धिवेन वाक्यप्रति

पायचैत्ररथेनेति पर्यवसित, तेन ज्ञानश्रुति क्षत्रियः क्षन्त्रियत्वेन नितम् चैत्ररथ सम्बन्धि तथाप्रत् उपक्रमाचे क्षत्रिय वसाधकदेवत् अयमापे हेतु पर्यवोपक्रममावस्येनोपक्रमावरोध उपसहारस्य नास्तीति 7

सिद्धम् | उनरत्र चैत्ररथे॑नेत्यत्र क्षत्रियत्वसाघकहेतोः कथं क्षत्रियत्वमिति शानिरासायलिङ्गादिति संस्कार

५६४

वेदान्तसार:

35

[ अपशूद्राषि॥९१३.९

गूढार्थसह

मर्शादित्यादिसूत्रद्वये विशेषो नास्ति अत: भाष्योत्तायें केनाप्याक्षेपो न कृत | श्रषणध्ययनार्थप्रतिषघातू अमृतेति मतद्वयेप्येकं सूत्र, स्स्ते. श्रवणादि निषेघादितिपरे तथासति स्मृतरित्यस्य प्रागेव निर्देश उचित, चश-दोऽप्यस्वरस, स्मृति वशब्देन अवणाध्ययनार्थप्रतिषेध श्रुतावुत इति सूच्यते, एव हेतुय्यपर वे स्मृतेश्चेतीतरसूत्रवत्-अस्या पृथक्त्वमेव सुचम भाग्योदाहृतवाक्ये शतपथताण्ड पब्राह्मणयोरन्वेषणीये ६

इति अपशद्राधिकरणम्

।

}

2

अथ वेदान्तसार े

सू- ३३ शुगस्य तदनादरश्रवणात्तदाद्भवणात्सूच्यते हि । [१-३-३३] 1

$

T

’ आजहारेमाश्शूद्र’ (छां ४.२.५ ) ( इत्यादी प्रह्मोपदेशे शिष्यप्रति शूद्रयामन शिष्यस्य ह्मशानाप्राप्त ९

विषयन स्वामान तेसो शक्यञ्जातेति सूक्ष्यते । शोचनाच्छूद्र, न जातियोगेन कुरा १ तदनादरवणात् तानादरवाक्यवृणात् तदैवाचार्यप्रति आद्रवणात् हिशदा हतौ यतश्शूद्रेत्याम त्रण जातियोगेन अतश्शूद्रस्य, ब्रह्मो 9

पासनाधिकारी न सूच्यते ॥

२

32

सू- ३४ क्षत्रियत्वगते (१, ३-३४)

4 A

(“शुश्रूषो ‘क्षत्रियत्वगत’ न जातियोगेन शूद्रेत्यामन्त्रणम् उपमे बहुदा (४१ १) इत्यादिना (

दानपति बहुपकानदादित्खबहुग्रामप्रदारस्य हि क्षत्रियत्व गभ्यते ॥

• F

८

T

सु-३५ उत्तरन्नचैत्ररथेन लिंगात् (१.३.३५)

उपरिचय विद्यायां ब्राह्मणक्षत्रिययोरेवान्वयो दृश्यते ’ अथह शौनक्श षापयमभिप्रतारण्श्च’ (छ४ि.१. ५) इत्यादी | अभितारीहि चैत्ररथ , अभिमतारिण

चैत्ररथ वम् क्षत्रिय य च कायसाहचर भ्यते । प्रम

रणा तरेह कांपेयसहचारिणश्चैयरमव क्षत्रिय वंचावगतम् ’ एतेन चैत्ररथ कापया अयाजयन् (ताप ११५) इति,

● तस्माचत्ररथो नामैक’ क्षत्रपतिरजायत (शत ११.५.३१३) इति च । अतश्च अय शिष्य न ईर्थ ॥ J

1

1

के

1

सू- १६ संस्कारपरामर्शात्तदभावाभिलापाच्च (१.३.३६)

‡

प्र

3

१

●

विद्योषकमे ’ उपत्वा नेष्ये ’ (छा ४.४५) इत्युपनयनपरामर्शात् शुद्रस्य तदमावामिलपाथ न शुद्रस्य ब्रह्मवि

वाधिकार ‘नशूदे पातक किंचित् न न सस्कारमहंति’ (मनु १० १२६) इति सरकारोधि निषिद्ध || }} {*T ४

1

सू =३७ तदभावनिर्धारणे च प्रवृत्ते: (१.३.३७)

मद्राषिः०१-३-७)

वेदान्तदीपः

५६.५

९.४.१. नैतदनुदाणी विववृधमहति समिधं सोम्याहर’-,(छां.४.४.५) इति शुद्रग्बानिय उपदेश

लाधिकार

F

tet

●5817) « (सू–३८ श्रवणाध्ययनार्थप्रतिषेधात्(१४१.३८) 9.55

FREE

-दीन नि

rrap

तस्माच्छूद्रसमीपे शुद्रस्य श्रवणाध्ययनादीनि हे निषिध्यन्ते ‘तस्मा छुद्रसमीपेनाध्यतथ्यम्’ इति अनुपशृण्वतोऽध्ययनाटि च

न संभवति ||

(१.६.8) TAMR-स्मृतेब्ब [१-३-३९]. –

…मतेहि शूद्रस्य वेदश्रवणदो दन्छ: “अथ हास्य बेदमुपशृण्वत; पुनतुम्य श्रोत्रप्रति पूरणम उदाहरणे जिल्हा छेदः, घारणे शरीरमेद: ’ (गो, १२,१) इति ॥ ५

.

ri

(९३.६.S):जति-वेदांतसार:: : 3114-स अथ वेदान्वदीपः

Flipt

ỦY

सू – ३३ शुगस्य तदनादर श्रवण!त्तदाद्रवणात्सूच्यते हि (१/३:३३)Puspe [1c.c

707

ब्रह्मविद्यायां शूद्रस्याप्यधिकारोऽस्ति नेति सशयः । अस्तीति पूर्वःपक्षः अर्थव्यवसामर्थ्यसभवात् शुद्रस्थान मि

विग्रस्वेऽपिमोठाचमाञ्चत्वापासनस्यः सभवतिहि सामर्थ्यमः। ब्रह्मस्वरूपतदुपासनप्रकारज्ञान प्रतिहासपुरा श्रवणाव निप्पद्यते । अस्तिद्दि शुद्रस्यापीतिहास पुराणधवणानुश ‘ भावयेच्चतुरो वर्णान्कृत्वा ब्राह्मणममतः ' (महाभारते. या मोक्ष) इति । तथा तत्रैव विदुरादीना ब्रह्मनिष्ठत्वं दयते (उपनिषखपि आहारमाशूद्राने मुसेनालापयिष्यथाः”““छा "

1

।

६.४.२) इति शूद्रशब्देनामन्थ्य ब्रह्मविद्योपदेशदर्शना छूद्रस्याणहाधिकारस्ते गदास्तु उपारी के.

मांत्रवनचीत वेदस्य ‘शूद्रस्य उपासनोपायभूत ज्ञानास भयात् न सामर्थ्यसंभवः । कर्मविधिदुपास्नादेये प

शिकविषयाध्ययन गृहीतस्वाध्यायात्पन्नशानमेवोपासनोपायतया स्वीकुवत’। ईतिहासादयोऽवि स्वाथार्या नियं इयन्तीति ततोऽपि नास्य ज्ञानलामः । श्रवणानुश्यतु पापक्षपादिपथ | विदुरादीनातु भवान्तरवार नया ज्ञानला निष्ठत्वम् । शू॒द्रत्यामन्त्रणमपि न चतुर्थवर्णवेन; अपित ब्रह्मविद्यावेकस्याग्छुगस्य सजातति । अतो न शूद्रस्याधिकारः, सूत्रार्थस्तु–ब्रह्मविद्यावैकल्येन इसोतानादरवावयश्रवणत्वाय त्याद्रवणाचार्येण स्यात शुक्स्भ्यते । हिशब्दो हेतौ । यस्मादृस्य,शुक्सुन्यते; अशाच छूद्र इति वा आचायक: जानते शुद्रेत्याम स्त्रयते ; न जातियोगेनेत्यर्थः । 1₁

I>

inverte

सू-१४ क्षेत्रियत्वगते (१-३-३४) 7

for inform

शुश्रूत्रोः क्षत्त्रियत्वात्रगर्तेश्य ने जातियोनाममामणक्रमोद बहुदायी’ (छो.४.१.१) इत्यादिनाअस्यदानपतित्वबहुनरपक्वान्नदायित्व सुमेध कबहुप्रामादिप्रदानेरेय जोत्रिय प्रतीतम् । सू.

६

उत्तरत्र चैत्ररथेन लिंगात [१. ३: ५५ VI

[ अपचंद्राषिः १:४९

वेदान्तदीपः

.’ उपरिष्टाचास्या विद्यायां ब्राह्मणक्षत्रिययोरेवान्ययो दृश्यते’ अथह शौनकं च कापेयमभिप्रतारिणं च (छो.४.१

५) इत्यादिना अभिप्रतारीहि चैत्ररथः क्षत्रियः १ अभिप्रतारिणश्चैत्ररथव्वं क्षत्रियत्वं च कापेयसाहचर्यालिङ्कादगम्यते

प्रकरणान्तरेहि कापयसहचारिणः-चैत्ररेथवे क्षत्रियत्वं दाँवगतम् “एतेन मे चैत्रय कापैया अयाजयन्’ (ताण्डप.२. १२.५) इति तस्माच्चैत्ररयो नामैकः क्षत्रपतिरषायत ’ (शत. ११.५.३.१३) इति च । अतोऽस्यां विधायामच्छितो ॥ Sirai ब्राह्मणादितरो जान विशेष क्षत्रियो मवितुमर्हति ॥ 10414519

(

सु– ३६ संस्करिपरामर्शात्तदभावामिलापाच (१.३.१६) विद्योपदेशे ‘ उपत्वा नेष्ये ’ ( छ. ४.४.५) ’ इत्युपनयतसंस्कारपरामशांत, शूद्रस्य तदभाववचनाचान धिकारः,

6

न शूद्रे पातक किञ्चिन्न च संस्कारमर्हति ’ (मनु.१०.१२.६) इतिहि निषिभ्यते ॥

1

4

राहु

t

सू-३७ तदभावनिर्धारणे च प्रवृत्तेः (१.३.३७)

‘ नैतदब्राह्मणो विवस्तुमर्हति समिध सोम्याहर (छ. ४.४.५) इति शुश्रूषोजबालश्शद्र याभावनिश्चय एवोप ·

TON —F

देशे प्रवृत्तेः नाधिकाय iss

सू-१८ श्रवणाध्ययनार्थप्रतिषेधात् [१,३.३८]

श

T

X

दिने शूद्रस्य श्रवणाध्ययनादीनिहि प्रतिषिध्यन्ते तस्माच्छूद्रसमीपे नाध्येतव्यम्’ इति अनुपशृण्वतोऽध्ययन। 1 सभवति ॥ 75 ३) सू–३९ स्मृतेश्च (१.३.३९) 4

न

f”

t

1

देना

7* 3

J

7

स्मयंते स्व. शूद्रस्य वेदभवणादौ दण्ड: ’ अथ हास्य वेदमुपशृण्वतः त्रपुणतुम्य| श्रोत्रमतिपूरणमुदाहरणे मा

छेदो घारणे शरीरमेदः (गोतम. १२.३) इति ॥

इति वेदान्तदीपः मन

2

M

t

. ↑

+2

J

t

7

}

, T

ar

अथ अधिकरणसारावळी

3

जैमिन्युक्तापगूद्राधिकरणसरणेर्नास्ति विद्याग्निलंब्धिः

I

1

द्रादीनां तथाऽपि स्मृतपरभजनाधिक्रिया जाधटीति ।’

थोत्याभारतादेस्स्वजनि समुचितैः कर्ममिश्वत्ययुकं प्राप्ते मह्मोपदेश अपनयनपरामर्शनादि प्रसिद्धम् ॥

शूद्राणां भारतादेदश्रवणमनुमतं पापशान्त्यादिसिद्धये वेदार्थापातबुद्धिर्यदनधिकरणा नोपहेत तैस्सः ॥ विद्यास्थानानि शर्मुरमिदकधयत् पाण्यपाय दिसता

T

व्यस्पष्टव्यानि तस्मान्न दि विकलधियां स्यादुपासाधिकार

1

10

11

अंपशुवाघि १-३९ ]

आंबेकरणसारावळी

५६७०

गीतं शूद्रादिकानामपि परभजनं केवलं स्वाईधर्म धर्मव्याधस्तुलाघृग्विदुर, इति च ते प्राग्भवाम्याससिद्धा.

" धक्का शेति जानश्रुतिममिमुसयन शोकस्य व्यक्ति क्षत्रभेषादिलिमेस्स्फुटतरविदितं क्षत्रियत्वं हि तस्य ॥ iiisrinita B धूति प्राच्ययाफ्यप्रकृत इह भवेन्मुक्त आकाश नामा

1

S

यन्येऽसौ नामरूपे वहति तदनु च महाभाषे जहाति ।

11T.If-इत्यन्याय्यं पुरोकः पुनरयममिसम्भाव्य एव पातो

1

यह्मत्वं न ह्यवस्था श्रुतिषु च युगपज्ज्ञाशतादिर्यिभकः ॥

विश्वात्मानन्तभूमा नियमन धृतिकृन्मुक्तभोग्यस्वभावो दहस्याघारसय हृदयपरिमितावस्यया सर्वयन्ता ।

देवादीनामुपास्यो ‘वसुमुखवियुघैस्स्वात्मभावेन सेव्य शूद्रायोपास्त्यनईः प्रभुरिह युयुधे नामरूपैककर्ता ॥ FU

’ .l’

“}‘pv{

:

॥ इति अपशूद्राधिकरणं समाप्तम् ॥ 4

pray

M

अथ प्रमिताधिकरणशेषः

भु

}”

1

JI+IFE

7

श्रीमाष्यम्

–01-19

}

“तदेय प्रसकानुप्रंसक विषयथां प्रकृतस्यानुष्ठप्रमितस्य भृतभव्येशिवत्ष

t

" ब्रह्ममावोसम्भनं हेत्यन्तरमाई 1

6

X

Is 11: प्राची +

1

.

flue

सू- ४० कम्पनात् (१.३.४०)

irr

*॥R STFT

अथ प्रमिताधिकरणशेपः

`;

ु

7

भुतप्रकाशिका

↑

WE

tra »}}}}}+15+} {

सदेषमिति । देवादीनामधिकारनिरूपण प्रसत्तम् इतराधिकरणद्वयमनुप्रसञ्चम् । परमझमावोत्तम्मनमिति । ’ ईशानो भूतभव्यस्यः’ इत्यवगतस्य नियमनस्य जगत्सर्वमेनतीति सर्वविषयत्वतः कार्यकंपनशापनादुसम्मनं ईशान 4

शब्दस्यास्वरसनिर्वाह चिकीपि तस्य विरोषीत्यर्थः नवधिकारपिक तदुपयेपि “इत्याधिनत्रयं नहीं. पांदे-निवेश्यम् सत्य तथाऽपि त्यतिथयात् समन्ययाध्याये निवेशतम् मुध्याधिक सावत् सङ्गतिः स्थिता, कार्यभूतदेयादीना प्रामाणिकत्यसमर्थन ब्रह्मणः परमुकारणस्योपयोगिकार्यकारणास्यादित्यादि येत 6

नान्तर्यामिण उपास्यत्व मधुविद्यायामुक्तम् अपशूद्राधिकरणे व संवर्गविद्यायाः परमात्मविषयावयापेमतः कारणानु

मन्मिनो,निरूपणेक्ष्य समग्णयलक्षण तस्या सत्राप्यस्मिन्पादे मनुष्याधिरायाच्चाधिकरण निमिति ॥iry

प्रमिताधिकरण’ कम्पनात्’ इति सूत्रायः

५६८

[ प्रमिताधिक १३९

श्रीभाष्यम्

fir

अङ्गुष्ठमात्रःपुरु॑षो मध्य आत्मनि-तिष्ठति’ (कठ.२.४.१२) अङ्गुष्टमात्र दुरुषोऽन्त रात्मा ’ (२.६.१७) इत्यनयोर्वाफ्ययोर्मध्ये ‘यदिदं किञ्च जगत्सव प्राण प्रजति निस्सृतम् ६

6

A

महद्भयं वज्रमुद्यतं यपतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति ।“भयादस्याग्निस्तपति भयात्तपति सूर्यः । 17

भयादिन्द्रश्च वायुश्च मृत्युर्घावति पञ्चमः (२.६२,२) इति कृत्स्नस्य जगतो निसूर्यादीनां

चास्मिन्नङ्गुष्ठमात्रे पुरुषे प्राणशध्दनिर्दिष्टे’ स्थितानां सर्वेषां ततो निरसृतानां तस्मात्सञ्जात

महाभयनिमित्तम् एजनं कम्पनं श्रयते । तच्छासनातिवृत्तौ किं भविष्यतीति महतो भया INIK7IFERR

श्रुतप्रकाशिका-16 Fs,

sri

ना

सू- ४० कम्पनात् (१-३४ t

iv.

neg

इदं सूत्र ’ प्राण एजति ’ इति वाक्यविषयमधिकरणान्तरं ये वर्णयन्ति तान्प्रतिक्षिपति । अनयोर्वाक्ययामध्य इति । परमात्मपरत्वेनोपपादित पाक्यमध्यगतत्वादस्य घावयस्य अस्मिन्नेवाले यताद्वदुरमृतास्ते भवन्ति ‘इत्य मृतत्वप्राप्तिहेतुत्वावगमात्, प्राणशब्दस्य परमात्मवाचकत्वस्यानेकाधिकरणन्यायसिद्धवाश्च पूर्वपक्षानुदय इति भावः ।

प्राणः कम्पनात् इत्यश्रवणात् सूत्रस्वारस्यं च ननु प्रकरणात् प्राणशन्दश्रुतिर्बलीयसी धूमतेजो जलमकासन्त्रिणतरूपमे घात्मना परिणतस्य वायोरेशाने रूपेण विवर्तनाद्वशदश्रुतिश्वतः साधिका वायुनिमित्तमेव च महद्भयानकं वज्रमुद्यभ्यत इति पर्थः । अमृतत्वहेतुत।चोपपद्यते ’ वायुरेव व्यष्टिर्घायुस्समष्टिरपपुनर्मृत्युं जयति यएवंवेद् ’ इति श्रुतेः अतो ● ऽधिकरणान्तरं कार्यमिति । उच्यते पूर्वापरपर्यालोचनेन ‘परममितया निर्णीतेषु प्रकरणेषु मुख्यप्राणलिङ्गे तद्बाचकशन्दे

सत्यपि परमात्मन एवं प्रतिपाद्यवं प्राणस्तथाऽनुगमात् ’ इत्यत्र निर्णीतम् । अचेतन हपप्रधान मोठहेतुत्वानु 6 1

B

पपत्तिः ’ तन्निष्ठस्य मोक्षोपदेशात् ’ इत्यत्रोक्ता तत्कथं तत्कार्ये देशमाणशानस्य मोहेतुयोदयः वायरशान कारण वेडापे प्राणशब्दस्य वायुमाश्रयाचित्वाभावात्तन्मुख्यार्थस्य मुख्यप्राणस्याशनिकारणत्वाभावाच वज्रशन्देन न पचवृत्ति माणशङ्का भवति । उद्यतशब्दोऽप्यशनिशङ्काविरोधी ;) अशान हि-निपतति आदुषमेव घुद्यतं भवति, यथा ‘तेनेन्द्रो पञमुद्द्यच्छत् ’ इति । अतोऽधिकरणान्तरत्वमयुक्तम् ॥

viemairi

9

II

नन्वेवं परमान्मपरत्वानश्यात् स्वपक्षेऽपि सूत्रवैयर्थ्यमितिचेन उत्त हेतूत्तम्मनरूपप्रयोजनस्य दर्शितत्वात् । सूत्रे

ऋशब्दामावोऽनन्तरपूर्वाधिकरणशेष वभ्रमानुदयार्थः; नःवधिकरणान्तरत्वात् ‘प्राणः’ इति सप्तम्यन्तपद सामर्थ्यात्’ स्वितानामिव्ययाहारा युवो निस्तामेत्यपेक्षायां प्रकृतस्यैवापादानन्यमा

।

सवइति 1 कुतएजतीत्यपेक्षा प्रकृतस्यैव भयनिमित्तत्वमाह - तस्मादिति । भय आगाभ्यानेष्टांपतिश्शानदुःखम् । एमनं कार्यम्| मुतिसूयोरमिनार्थ व शापयति एजनं कम्पनमिति एज़कम्पन " इतिहि घाव: प्रत्यवाय.

मदात् स्वस्वकार्येषु प्रवृत्तिः कंपन तथेहाय्यवगम्यते ’ भयास्यामिस्तपति’ इति तपनामयादित्ययोः कार्यम् घारति शब्द:- इन्द्रादीनां स्वत्वम्यापारपरः । मयं विपुण्याक्यार्थी योजयति तासनेति 1 महतो भयादिति मयशब्दो

भमानरूपरा क्षणप्रिसङ्गादि निमावंः | वशादिषोयतादिति । बन्द आयुषपरामर्शनिप सम्यादिविमापः] [मांदियेति इयशस्देम तिवाक्ये यंदचाये मर्तते मध्याहाराबविभ..

(4

3

→

★

प्रमिताधि ।१.३.७] प्रमिताधिकरणशेषलेन ‘उपातिदर्शनात्’ इत्यस्य विवरणम्

५६९

श्रीमाध्यम

जादिवोयताकृत्स्नं जगत्पत इस्र्थःमयाद स्याग्निस्तपति ’ ’ महन्द्रयं मुद्यतम्

(१:६.३,२) इति पञ्चम्यर्थे प्रथमा । अयञ्च परस्य ब्रह्मणरस्वभावः ‘एतस्य वा अक्ष र प्रशासने गार्गि सूर्याचन्द्रमसविघृती तिष्ठतः ’ (पृ.५.८.९) ‘भीपाऽस्माद्वातः पवते ।

भीषोदेति सूर्यः । मण्याऽस्मादग्निश्चेन्द्रंश्च । मृत्युर्धावति पश्चमः’ (ते.आ८. १) इति परस्य

यह्मणः पुरुषोत्तमस्येवं विषैश्वर्यावगतः ॥ ॥ इतश्चाङ्गुष्ठप्रमितः पुरुषोत्तमः *? ·

स४१ज्योतिर्दर्शनात् (१.३.४१) YAPTIRM

तयोरेवाष्टप्रमितविषययोवाश्ययोर्मध्ये परग्रह्मासाधारण सर्वतेजसां छादकं सर्व ●

सुतप्रकाशिका,

1

स्यादिनि वज्रशब्दस्य तत्तुल्यार्थव पलनो दर्शितम् । कथ इंतुन्वायगम इत्यत्राह- भयादस्येति । बथ प्रथमाया,पञ्चाय त्वमित्यत आह - महद्भयं वनमुद्यतमितीति । न वज्र मयदृष्टान्तः दृष्टान्तदान्तिकवैधट्यत् । भयमव्यवधानन कम्पनहेतुः वज्रनु भयद्वाग तद्वेतुः, अतो यज्र भयहेवदृष्टान्तः उद्यताद्वज्जादिव परमपुरुषात् सजातेन भयेन कृस्न जग् कम्त इत्यर्थः तस्मान् सञ्जाट महामयनिमित्तमेजन मिति पूर्वप्रन्यैकाथ्यात् । श्वतर्हि प्रथमान्तपट सामानाधिषरध्यस्वास्थ

1

मतः इवशन्दाध्याहार स्यात् तदुभयानादरेणार्थवर्णन कि निबन्धनमित्यत्राह भयाद्स्येति । अनन्तग्यावय भया

दस्य " इति मयतद्वैतुवाचिपदयोर्वेयधिकरण्यदर्शनात् भयंपदस्य पञ्चम्यन्तवदर्शनात् । पूर्वापवावयये रेवा व्याय सादृशं तदान्तिकसामञ्जस्याचेत्यर्थः ॥ ननु भयशब्देन भयोनकलक्षणा न्याय्या, गङ्गापदादिषु प्रकृत्यशेन प्रकृत्यन्तरार्थलक्षणाया दृष्टत्वात् प्रथमाय fas

I

वना विभत्तयन्तरायें लक्षणाया अदर्शनात् तथानुशासनविरोधात शाहू त्वाविषञ्चामात्रं नतु विभक्तयन्तरार्थलक्षणा । अतो भयानक वज्रमिव ब्रह्मयत्तस्मात् कृत्स्न जगत्वम्पत इलेवहि योजना अतआह - महद्वयं यत्रमुद्यतमितीति । ‘सुपांसु लुक्’इत्यादिसूत्रेण सर्वविभक्तिषु प्रथामाया: विहितत्वात् इयप्रथमा पञ्चम्यर्थवाचिनीत्यर्थः । वचनव्यत्ययोवा अयमभिप्रायः यांजनाइयेऽपि इवशब्दाध्याहारो वज्रशब्दस्यामुख्य वं वा वश्युंंभवेत् । प्रग्रमान्तयोजनाया प्रथमाविभत्तिस्वारस्य सामानाधिकरणेण्यस्वारस्य वामनं स्यात् भयशन्दस्य उद्धे तुल क्षणायण यत्तच्छन्दाध्याहारः, पदेषवाक्यतायां सभवन्त्या त प्रहाणेन वाक्यैषव वयमाबाङ्गीकार इति यो दोषाः । योजनान्तरे प्रथमायाः पञ्चभ्यर्थताश्रयणास्वारस्यं सामानाधिकरण्यक हौ दोषो भयपदप्रातिपदिक मुख्य वयसन्छ h

‘दानध्याहारः, पदैवचाक्यता “भयादस्य ’ इत्यनन्तरवाश्यैष रूप्यचेति चत्वारी गुणाः । अतो दोषभूयर बगुलाघव

युक्तनिर्वाहादपि दोपलाघवगुणभूयस् वयुक्तनिर्वाहपमिति । कृ स्नजगद्भयावह वलक्षणस्य प्रशासनस्य परमा मधर्म वं श्रुत्य

उतरप्रसिद्धयेयोपपदयात अयंचेति ॥

स्=४१ ज्योतिर्दर्शनात् [१.३.४१]

Pag*

1

11,माह’टृ’ एतन्मक॑रणस्यहेनुपरस्त्यमेव युक्तमिति दर्शयति धाक्ययोर्मध्यइति ‘न तत्र सूर्यः’ इत्यादिमन्त्र पूर्वार्धक्ष्यार्थ सर्वतेजसां छादफमिति । उत्तरार्धस्य पूर्वपादार्थमाइ }

1

72

। प्रमिताधि १-६६

1 प्रमिताधिकरणसगाप्ति: ( श्री.भा)

५७०

श्रीभाष्यम्

तेजसां कारणभूतमनुग्राहकं चाङ्गुष्ठप्रमितस्य ज्योतिर्दृश्यते ‘नतत्र सूर्यो भाति न चन्द्रता

रकं नेमाविद्यूतो भान्ति कुतोऽयमग्निः । तमेव भान्तमनुभाति सर्व तस्य भासा सर्वमिं विभाति ’ [कठ.२.५.१५] इति । अयमेव श्लोक आथर्वणे परं ब्रह्माधिकृत्य धूयते । परज्यो तिष्ट्वं च सर्वत्र परस्य ब्रह्मणश्श्रूयते । यथा ।’ परं ज्योतिरुपसम्पद्य स्वेन रूपेणामिनि

प्पद्यने’ [छां. ८.१२ २] ’ तं देवा ज्योतिषां ज्योतिरायुहर्होपासतेऽमृतम्’ (बृ. ६.४१४) अथ

यदतः परो दिवो ज्योतिर्दीप्यते ’ (छां.३.१३.७) इत्यादिषु । अतोऽङ्गुष्ठप्रमितः परं ब्रह्म ॥ the fi

इति प्रमिताधिकरणशेषः 7

}

प्रकाशक

1

सर्वतेजसां कारणभूतमिति । अनुमान पश्चान्द्वानम् । तेने कार्यकारणभावसिद्ध पौर्वापर्यंतियमेहि कार्यकारणभाव ,

इति भाव । चतुर्थपादार्थमाँह - अनुप्राहकमिति | " यस्यादित्यो भामुपयुज्य भाति ’ इत्यादि श्रुतिश्यानुप्राहक के प्रमाणम् ज्योतिर्दृश्यत इति । प्योतिः दीप्तिः ’ ज्योतिष्मद्भ्राजमान महस्वत् ’ इति प्रयोगात् || ननु कथं कारणत्वानुग्राहक वे सभवतः “ता प्राकृततेजो विसजातीयम् । सजातीयतेजोहि तेजसा कारणमनु ÷

ग्राहक च दृष्टं, यथा दीपो दीपान्तरस्य, दौंपादिप्रभा व चाक्षुषप्रभाया इति । उच्यते निमित्ततथा कारण वोपपसिः

11

}

1

उपादानस्यैत्रह साजात्यापेक्षा । आकारिकस्य विजातीयस्यापि चक्षु’ स्तजद्रव्यणाध्यायनं च दृष्टम् । निमित्त वं तेज:कारणभूतवस्त्वनुग्राहक्तया भवति । यथाकालस्य निमित्तत्व कारणवस्त्यनुग्राहकतया, यथा च सल्लिदहन तपा दीना घटायत्ती निमित्तत्व मृद्रव्यसयोन तत्र किंचि करतया मयति एवमप्रावृततेजोऽपि प्रवृततेजस उत्पत्तौ तदुपा "

दानद्रव्यस्यानुग्राहकतया निमित्त भक्तीभ्युपगन्तव्यम् प्रमाणबलात् उ पत्रापि तेजस्व यक्षरसामध्यंस्य तसम्म. 1

श्रावेश यातदनुग्राहक यथा चाक्षुपन्द्रातपादिः, यथा शुष्ककण्टस्य वाग्यवहारे पानीयास्वादन यथा मनसो धारण P

1

ग्रहणस्मरणादिवाटवे सभ्यगाहारः उत्तलक्षणकारणत्वानुग्राहक वाभिप्रायेण भगवता पराशरेण मूर्तहाशब्द वाग्यदिव्य वि

महविशिष्टत्वमुक्तया ’ ततो जगजगत्तस्मिन् स जगधाखिल मुने’ ईश्यते । सजगदिति सामानाधिकरण्य धारक

।

C

स्वनिधन्धनम् अस्य वाक्यस्य परीक्षार्थोऽनुपपन्नः ॥ 4

4

तथाहि सूर्योदमिरप्रकाश्य व नै पूर्वाधस्यर्थः, भातिशब्दस्य निवाचि वाभावात् संह दौत्यर्थः भादीप्तो

1

1

इतिहि घातु । किन यदि भासयियं निषिध्यते तदा ब्रह्मविषयज्ञानहतु वनिषेध इति

वक्ते इह न मान

मेत्र निषिध्यते नमानयितृ व, यदि णिजावान्तर्भानमिष्ट तदा तंत्रति सप्तमी नघटते वर्म

व प्राप्त वात् । अतोऽयो

नरानुसत्तेः

द्विधि सूर्यसहस्रस्य भवेनुगपदुत्थिता । यदि भारसदृशी सा स्यात् भासस्तस्य महात्मनः ॥

इति स्मृन्यानुगुण्याथ, तदीयदीतिरसम्भवे तेऽन्तराणामभूत यमेवात्र प्रतिपाद्यम् । तृतीयपादेवाधिद्वान स्फुरणाधीनमध्यस्तरकुरणमुस्यत इति वायुतम् समिति पुस्तिछन्दस्य निदविद्ध्यायर्तमानम्तणुणविशिष्टप 1

रमपुरुषपसवात् तस्मि-भासमानण्यास नुम्पसरणायामात सर्वश यादिगुणको निर्दो मुहे मरा: कटवरूपाचावयाऽनन्तममा नया चारो विष्णुशन्द वाष्पस्सयंसात्परः पुरुः प्रकृत

प्रमिवाधि १३.९]

(मु.प्र) प्रमिताधिकरणसमाप्तिः

,

५७१

मुखप्रकाशिका +

वेताश्वतरे स्व सहस्रग्रीधैग्यसहक्षाक्षत्यादिमान् स्वामयिकपरेशानदाठयादिगुणवप्रव। महापुरुषः प्रतः।

“सर्विशिष्ट एवं तंदेनं परामृश्यते न यस्मात. मृत रसर्वंशावादयम्य ामर्थित्यस्वारस्गुणास्समस्त्रचिदचियापतका!, यमङ्गात् पुलिनिर्देशस्य पुरुषविषयत्वशास्वाथ, अतः ’ समेव भान्तम’ इति तामियो ए

स्वाभाविकरवं नित्यत्वमप्रतिद्दतव्यमितरतेजसां तदेवत्वंचोम समेष मौस-तं भान्तम’ एवेति हृन्वयः, तम्ब त्यन्वयेसति व्यवच्छेद्य तेजोऽन्तरासम्भवात् । तथाऽन्वयेऽपि नविरोधः, यमपुरणास्तमिन्यु येश तदा ‘तस्य मासा सर्वमिदं विभाति इति पुनकाचच स्यात् । तस्य वृत्तिरूपशाने सर्वे मातीत्यर्थ इतिचेस, 6

भावशन्दस्य वृत्तिज्ञान याचिन्वाभावात् । अतो भगवते अस्सयतें जोऽनुप्राहरूत्यमेव तुर्थवादार्थः । अतः प्रकरणस्थाम वर्ग श्रुति पुरुषशब्द प्रत्यभिशापितादित्यवर्णश्रुतिप्रसिद्धदिव्याधिमारक निर्वाधिषदीप्तिपिदिष्टोऽनेपात | परमात्मपरतया निर्णतप्रकरणस्थतमा प्रत्यमिशायमानत्वाचास्य मन्त्रस्य परमा-मसाधक वमित्याह- अयमेष लोक इति

एक शब्दतः प्रत्यभिशानं हेतुतयोचम् अर्थतः श्रुत्यन्तरप्रत्यभिज्ञानं चास्य मन्त्रस्य परमान्यत्वसाधक वोपपाटय मित्रायेणाह – परज्योतिष्ट्यंचति । आदिशन्देन ‘तच्छुभ्रं ज्योतिषां ज्योतिः ’ ’ नारायणपरो ज्योतिः’ इत्या यम्प्रितम् । एवं स्वपश्चसाघकतया श्रुत्यन्तरस्य वाक्यत्रयोपादानेन ‘अर्था परपक्षम्युदास्थ्य सिद्धः परैः सल्विद सूत्रं ’ एप सम्प्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्याय’ इत्यादिवास्यविषयमधिकरणान्तर ध्याख्यातम् । तत्र व ज्योतिन्दस्वादिस्प परत्वं पूर्वीकृत्य परह्मपरत्यं सिद्धान्वितम् । तद्युक्तम् पूर्वपक्षानुन्थानात् । ज्योतिशम्दश्रुतिर्हि प्रकरणाद्वलीयसी;

अत उत्थानमितिश्चेष किं ज्योतिश्रुतिरादित्यासाघारण्याप्त साधिका सत साधारण्येऽपि प्रवृत्तिनिमित्तभूतप्रकाशकन्यपी. }

कस्याद्वा, नप्रथमः ‘आपो ज्योतिश्च पश्चमम " अभिज्यविरहश्शुक्टः ‘‘ज्योतींषि शुक्राणि च यानि लोके

‘ज्योतीपि विष्णुर्मुवनानि विष्णुः’ इति बहु र्यसाधारणतया प्रयुज्यमानत्वात् । नद्वितीयः ‘नारायणपरोज्योतिः तच्छुभ्रं ज्योतिषां ज्योतिः ’ ’ तं देवा ज्योतिषां ज्योतिः’ इति नारायण एव प्रवृत्तनिमित्तपोवन्यदर्शनादि व्यभिप्रायः ’ वंदेया ज्योतिषाम्’ इति वाक्यमुपात्तम् ’ ज्योतिषां ज्योतिः’ इत्युक्त्वात् ज्योतिष्ठत प्रकर्षश्च ह्यव गम्यते, अतो ज्योतिश्शब्दस्य साधारण्य भगवत्येव प्रवृत्तिनिमित्त तेन सिद्धम अदित्या साधारण्याभ्युपग

|

2

मेऽपि कृतकरस्वशापनाय ’ अथ यदतः परः’ इति वाक्यमुदाहृतम् ’ अथ यदतः परो दिवो ज्योतिर्दीप्यते’ इले तद्वाक्यःवेश्येण ‘ ज्योतिश्चरणाभिधानात् ’ इत्यधिकरणन ज्योतिश्शब्दश्रुतेः पाहृतवतु | तह ‘पादोऽस्यविश्व भूवानि ’ इति प्रकरणम् स्थितमपि तदनादृत्य ज्योइशब्दस्य तमः प्रतिद्वन्द्वनि प्रसिद्धता आदित्यविषय व पौरेयेसं अतःकृतरत्वम् । परशन्दविशेषितज्योतिश्शब्दोऽपि नादित्ये रूटः, पर वस्य निरतिशयस्य तस्मिन्नम्भ षादेब गुणयोगादपि नादित्यप्रतीतिः | उत्थानश्रुतिः सवाश्रुतिश्च पूर्वपक्षहेरितिचेन परब्रह्मविषयत्व एव तयोरुपपत्ते,

वंश्यमाण वात् । माऽस्तु तयोः परत्रझविषयत्वसंभवः तथाऽपि नारम्भणीयता ‘उत्तरांच्चदार्लिभूतस्वरूपस्तु’ इति

सूत्रेणास्य वाक्यस्य परब्रह्मप्राप्तिप्रतिपादकत्वस्य समर्थितस्यात् ‘यत्तत्परंज्योतिरुपसम्पत्तव्यं श्रुतं तत्परंब्रह्मवाप. इतपाध्मत्यादिधर्मकं तदेव च जीवस्य पारमार्थिकं रूपम्’ इतिहि तैरुतम् । ‘श्रुतिकृतं विवेक्ज्ञानं शरीरा समुत्थान विवेकज्ञानफलं स्वरूपेणाभिनिष्पत्तिः’ इति समुत्थानादिश्रुतिनिर्वाध रस्तत्रैव कृतः । अतःकृत न्य इहपरब्रह्मोपसंपच्याऽविभूतस्वरूपविषयावरुदर्शन भुपजीव्य दहराकाशस्य परमा मन्वं तत्र

$

उत्त

रात्’ इति सुत्रानन्तरं ’ ज्योविदर्शनात् ’ इतिसूत्रं निवेशयितथ्यम् हेतुप्रयोगानन्तरमेव वासः परिणा

५७२ ‘कवनात् ’ ‘ज्योतिदर्शनात्’ इतिसूत्रयोः प्रमिताधिकरणशेष एव स्वारस्यम् नवन्यथा [[प्रमिताधि) १:३९ श्रुतप्रकाशिका

अपहतामवादिगुण कस्यात्मनो वस व्यत्वेना नुवृत्तिदर्शनेन हि तसिद्धिरित परियिते |तनै सम् अपहर

पाप्मस्वादिगुणकमात्मानं प्रस्तुत्य एतन्वेव वे भूयोऽनुव्याख्यास्यामि’ इतेि तुम वृष्यतस्य स्वप्नसुषुप्त याद्युप:य | सत्र मेण परमार्थस्वरूप वर्भावोपदेशपरमिद वाक्यमिति तत्र तैरेव प्रतिपादनात् तदप्रतिपादनेष्ठाय वाक्यस्याविभूतस्वरूपाविषय • वासिद्धे. अत: कृतकृरत्वमन्यथा तत्रैव त सूत्रीनेत्रशन वा प्रसजेत् ॥ अपरेत्षाहु.-शरीरादुन्थानस्य स्वेन रूपेणानिष्पश्च मध्ये श्रूयमाणापयत:महिनामादित्यप्रामः अचिंगदि. मार्गप्रत्यभिज्ञानात् । तनह्यादित्यप्राप्तिर्मध्य भूयते । आदित्यस्य परत्वचा नराद्यपेयति नातिप्यत एव ],

4

निरस्तम् ’ उत्तराचेत्’ इति सूत्र एवास्य वाक्यस्य परब्रह्मोपसपस्याऽविभूतस्वरूपामांव वस्य समर्पितत्वादिति ॥

इति प्रमिताधिकरणशेषः, अथ प्रमिताधिकरणशेषः

-5/4

क

114R 1 Feblth

·

[

1

‡

S

• +

}

Elegity

L

गूढार्थसङ्ग्रहः

1

Ji

f

P

$

‘कम्पनात् ’ पूर्वाधिकरणत्रयेण हृद्यपेक्षयात्विति प्रमिताधिकरणगुणभूतेन ‘अन्ययोगः अयोगध्यवछेदश्च मनु ध्याधिकारख्यात्’ इत्यत्र न विवक्षित इति निर्णयेन शब्दादेवेति सूत्रार्थनिर्णयः सपनः । तस्यैव बुद्धिस्थतया ‘कम्प नात् ’ इत्यनेन तदधिकरणे यत् साध्यतया विवक्षित तदेव दीक्रियते ‘अङ्गुष्ठप्रमित’ परमात्मा कपनात् ’ अत्राप्ये वेत्यस्यानुषङ्ग तनतु शब्दा हेतुः अत्रत्वर्थः । अङ्गुष्ठप्रमित विषयवाक्यमध्यपतित नाव विषयवाक्यत्व वियक्षितम् सूत्रे वज्रशब्दः प्राणचन्दश्च नैव वर्तत, अध्याहारणव पर: नव्यैश्चाथों वर्णणीय’ | प्राणिशेषतथा तत्रत्य पदानुषद्मनैवार्थवर्णन युक्तम् । अत्र ‘यएतद्विदुरमृतास्त भवन्ति’ इत्युक्त्या मोक्षहतुशानविषय व पूर्वपक्षिमता य नघटत इत्यत्रश्य वक्तव्यायें विशाय कम्नात् इति हतूचिः मतद्वयेऽपि नसमञ्जसा || - IFT $1

$

‘ज्योतिर्दर्शनात् ’ अङ्गुष्ठप्रमितस्य हृदि स्थिति प्रतिपाद्यते व ‘अमर्यको भुक्ने प्रविष्ट रूपरूप प्रतिरूप ५

बभूव ’ इत्यादौ सर्वभूतान्तरात्मपदेनोचा | सैवोत्तरमाष्ठप्रमित इत्यादिना त म यतै आनर्देश्य परम 6

यात"नतत्र सूर्यो मुखम्’ इत्यादी मुक्प्राप्य मुख प्रतिपादितम्, तदनन्तर ’ किमुमाति विमति माती’ति प्रतिवचनम्। अस्यांत पूर्वमनसूयांदन। यसायमच वसुल्यताशाननीयसूर्यो प्रकाशविरहस्थल परमत्मप्रकाशः प्रतिवचने प्रतिपाद्यते । एतन एवं प्रकाशविशिष्ट निररियरूप नित्यानित्य नाम्’ इतिश्रुतो’ तेषा मुस शाश्वत नेतरेषाम् “इत्यामशानवता यमुखमुत्त तदेव प्रति निर्धान्ति भवति ।

‘ यदिद किंच जग सर्वम्, ’ इतिथुनौ’ एतद्विदुरमृतास्ते भवति ’ १ युत्तरवावयम् एतद्र नयाधानर्णय’, ‘निर्गतशय सु सानेन निरतिशय मुखस्वरूपनिर्णयश्च भवतीति “नितिशयदीसिविशिष्ट मुर न त तमेष वाय ‘ज्योतिर्देर्शनात् ’ इत्यत्रेदमेव विषयवाक्यम् उपातिश्शन्दः मेदिनी शत् मुद्राहार्यमिति नियम मुण्डकोपनिषदिन सत्र सूर्यो भाती’त्येतत्पूर्व उपातियां ज्योति’ इति भूपत भासकत्वेनैव ज्योतिषः ज्योतिष् वाध्यमिति सर्वसमतम् ज्योत्ययभारूप्रतिपादन में सूर्यो दिन कृपामय्यस्यार्थस्य निमित्वेन एतद्विशेषाभायैव ‘ज्योतिई नात शब्दात नाचार्यदर्शनातूद. C

6

प्रमिताघि १-३-९]

वेदान्तसार:

५७३

गूढार्थसंग्रह:

सम् । अनेनोपनिषदन्तरप्रसिद्धिरपि योतिता भवति तेनविनाऽक्षेदस्य नावसरः | सिद्धान्ते प्रमिताधिकरणारे पत्या तम दान मेवानुमःकार्य: । एतेन ’ अथ यदत परो दिवो ज्यातिः’ इत्यत्र दीतिविशिष्ट यज्योतिः निरतिशय माविशि एमेवेति श्रुतिद्वने मुक्त प्राप्य व्यतिरिति विवक्षितमिति सिद्धांत

²

एतेन ’ एप सप्रसादः पयोतिः ‘इन्यत्र पर मेतादृशमपि वियश्चित मिति सिद्ध तेन ‘सउत्तम पुरुष:

इते वाक्यश्रवणनाभेदी विवक्षित इवें परशः । ते सुख शाश्वत नेतेस्थाम्’ इति पूर्वमनेषमुक्क

3

1

प्ररूपानशेयरूपप्रतिपादनानन्तरं तस्य निरतिशय विशिष्ट हेपाटन हे निरतिशयमाविशिष्टमपि विव चितम् । ‘त दत्रा ज्योतिष ज्योति इत्यत्र ज्योतिषामयभारुकानामध्यवः सत्वप्रतिपादनेन ज्योतिश्शग्दोऽमासक

पर: | अरमासक्रंत्र परमा मध्ये पुष्कलम् एतदेव दृढीकृत ‘नतम सूर्गे माती त्यादिना । 6 अथ यदत पर: 6

इत्यत्र

ज्योतिश्चरणाभिधानात्’ इतिसूप दीतिविशिष्टज्योति प्रतिष दनात्’ दीसिपेविशेष प्रतिपादितः । दीसिविशिष्टस्यास्या

श्रुतौ विवरणम् 1,एतेन ’ न तत्र

भाती’त्यादौ प्राध्यस्वरूपमेव विवक्षितम् । तेन पर ज्योतिः’ इत्यनेनाप्यैक ८

रखता | कुठवलथा ‘तेषा सुख शाश्वम्-अनिर्देश्य परम् सुखम् ’ इति सुख त्वेनैव प्रतिपादितमेवात्रं प्रतिपाद्यते श्वेताश्व तरेऽपि -’ नित्योनित्यानाम्’ इत्यनन्तरमस्याश्रुतरमिधानात् ॥ इति प्रमिताधिकरणशेषः

T

[

अथ वेदान्तसारः

7

प्रासाक परिसमाप्य प्रकृतमनुसरनि

सू - ४० कम्पनात् (१.३.४०)

अनुममितप्रकरणमध्ये ‘यदि किस जगरसव प्रा० एजति निरसुतम,’ (ट. २.६, २)इत्यादिना अभिहि ताङ्गुष्ठप्रामतप्रौणश-दनिर्दिष्टजानतभ्यात् बज्रादिषोयतात् अग्निवायुसूयेंद्रप्रभृति स्नजग कम्पनात् अङ्गुष्टप्रमितः परम पुरुष इति निश्चीयते ॥ IT IT

?

सृ-४१ ज्योतिर्दुर्शनात् (१.३.४१) c

(कट.२.५.१५) इत्यारभ्य ससा सर्व विभाति ’ (२.५.१५) इति त प्रकरण ’ नतनु सूर्णे मानि? (क्टर L

माइश दाभिहितस्य अनवधिकातिशय येतो’दर्शनाच अनुमित पु 4

इति वेदान्तमार

→

अथ वेदान्तदीपः प्रासाकं पारसमाप्य प्रकृत परिसमापयति

सू- ४० कम्पनात् (१-३-४०)

अष्ठप्रमित प्रकरणमध्ये ’ यदिद किञ्च जगत्सव प्राणरजति निस्सृतम् । महन्द्रय बज्रमुद्यतम्’ (१ठ.२.६ २) ’ भयाद स्यामिस्तपति’ (२.६.३) इत्यादी प्राणशब्द निर्दिष्टाङ्गुष्ठप्रमित जनितभयनिमित्ताद शिवायुसूर्यप्रकृतिकृस्न

जतत्क॰पनाच्छूयमाणादङ्गुष्ठप्रमेितः परमात्मैवेति निश्चीयते ॥ I

सु - ४१ ज्योतिर्दर्शनात् (१.३.४१)

अस्मिन्नेव प्रकरण तस्सवन्धितया ‘न तत्र सूर्यो भाति’ (क्ठ.२.५.१५) इत्यारम्य

6

तस्य भासा सर्वमिद

विभाति ’ इति सर्वेषा छादकस्यानवधिकातिशयस्य भाइश दामिहितस्य ब्राभूतस्य परस्य ज्योतिषो दर्शनाच अङ्गुष्ठप्र मित परमात्मा ||

इति प्रमिताधिकरणशेषः

अथ अर्थान्तरत्यादिव्यपदेशाधिकरणम् श्रीभाष्यम्

सू – ४२ आकाशोऽर्थान्तत्वादिव्यपदेशात् (१-३-४२) छान्दोग्ये धूयते –‘आषाशो ह वै नामरूपयोर्निर्यहिता ते यदन्तरा तद्ब्रह्म तदमृतं स

आत्मा’ (छां. ८.१४१) इति । तत्र संशय

अथ अर्थान्तरव्यपदेशाधिकरणम् श्रुतप्रकाशिका

सु ४२ आकाशोऽर्थान्तरत्वादिव्यपदेशात् (१.३.४२) पूर्व दहराकाशस्य परब्रह्मावे साध्यमाने ‘अल्पभुते. इतिचेसदुच। मति सूत्रेणात्पश्रुतिः परिता अस्पश्रुति नाममितस्य परत्वं सम्ति प्राधिकरण यमुखम् । अथ पूर्वतहरविद्याया बुद्धिस्य न १दनम्र

भूतस्य आकाशो हयै नाम ’ इत्यादिप्रकरणस्य जीवपर समाशय परिहियत इति सकृति | मुतस्य प्रकृतवान्मु.

अर्थान्तरत्या- १-३-१० ] ‘ आकाशोत्’ इति सूत्रे मुतामविषयतया पूर्वःपक्षंः

६७५

श्रीभाष्यम्

किमयमाकाशशब्दनिर्दिष्टो मुकात्मा ? उत परमात्मा इति । किं युक्तम् ? मुकात्मेति । कुतः ? ’ अभ्य इय रोमाणि विधूय पापं चन्द्र इय राहोर्मुसात्प्रमुच्य धृत्या शरीरमकृतं

कृतात्मा प्रह्मलोकममिसम्भवामि’ (छां.८.१३.१) इति मुक्तस्यानन्तरप्रकृतत्यात्, ‘ते यद न्तरा’ (८.१४.) इति च नामरूपविनिर्मुक्तस्य तस्याभिधानात् । स एव हि देवादिरूपाणि श्रुतप्रकाशिका

म्मपरमामविषय सशयमाह - किमयमिति । परैस्तु भूताबाशः पूर्वपक्षः तथा च सत्यनारम्भणीयंतष स्यात् ‘आकाश

स्तलिङ्गात् ’ इत्यनेने चरितार्थत्यात् । तॠहि ‘अस्य लोकस्य कागतिरित्याकाश इतिहोवाच ’ इत्याकाशश्रुत्या

भूताकाशपरत्वमाशङ्कय सर्वभूतकारणत्वव्यायस्य परायणत्वादीनां भूताषाशेऽन्वयान यात् बहुश आकाइ शन्दाग्यासे सत्यपि तद्बाधेन परमात्मपरत्व निर्णीतम इहापि नामरूपयोः निर्वोदृत्य ब्रह्मश दामृत-बादिरा |शस्य ब्रह्मयं निक्षीयत इति न वैषम्यम् | दहशकाशस्य तदन्तर्वर्त्य वेष्टव्यान्तरप्रततिर• वेष्टव्यत्वस्यैव तत्रत्यपरमात्मालेम्वम् नतु हराकाशस्येति शङ्काविशेषसम्भवाद्दहराधिकरणोत्थान युतम् । इहतु न तथा शङ्का दृश्यते ||

नन्य काशप्रदानद्वारा नामरूपनिर्वहणहतुवमाषाशस्य युज्यते अतः स्वबाक्ये परमात्मािमावो वैषम्यमिति ।

उच्यते किम स्ववाक्ये परमात्मलिङ्काभावः स्वरसार्थस्व कारण वयंत उत लिष्टार्थ स्पनया नप्रथमः स्वयमप्यन्येन

निर्वाचनमरूपस्याकाशस्य सर्वनामरूपनि बानुपपत्ते, स्यच परमा मलिङ्गभूरस्य स्ववादयस्प छैन ‘सर्वाणि हवा इत्यादिवाक्यादविशेषात् । नद्वितीयः अवकाशप्रदानद्वारा सर्वभूतो पत्तिारणत्व प्याकाशे सभाविततया स्ववाक्ये

परमात्मासाघारणामावस्य तत्रचात्रनाविशेषात् | अपरैस्तु ब्रह्मशब्दस्य मुक्तात्मपरत्वं वदद्भिरेवाकाशशब्दस्य भूताकाशप. एवं पूर्वपक्षितम् तत्राप्याकाशविषयनिरूपणस्य कृतकरराव तुल्यम् । अतः परपक्षे पूर्वपक्षानुदय एव, अतः परमात्मलि ज्ञान भूताकाशेऽन्वयान हतया आकाशश-दस्य यौगिका माये सत्यनन्तरपूर्ववाये मुख मनः प्रकृत बाम्रामरूपनियों दृत्यादिलिङ्गाच मुत्त। मपरमा मविषयत्वेन सशयोत्थान दुखत्यप्रायेण

६८

रुइय दईयरि

तत्रेति । किम/काशशब्दनिर्दिष्टो मुत्तः ! उत परमात्मेति सशयः । तदर्थे धूम्वा शरीरमिति मुत्तस्यान-तरप्रकृतत्वमा काशशब्दस्य मुक्तपरतामवगमयति नेति कि मुक्तस्य नामरूपनिवदुःव समवति नेति किमत्र नामरूपनिवदृत्व नामरूप

भक्तया उत नामरूपव्याकर्तृतयेति । किं • ते यदन्तरा ’ इति निर्देश: कर्तृतथा निर्वोदृत्वमुपपादयति नति, यदानोप पादयते तदा नामरूपमातवमेव तन्निवदृत्वमिति तस्य जीवेऽपि बन्घदशाया सभवेन मुक्तात्मनः प्रकृतत्वमाशशब्दस्य

मुक्तपरत्वावगमकमित्याकाशी मुक्तात्मेति पूर्वःपक्षः । यदक्ष ’ ते यदन्सरा ’ इति निर्देशः कर्तृत्या नामरूपनिषदृश्यम् पपादयति, तदा नामरूपनिवत्व नाम स्वरूपमिति तस्य मुक्तामम्यसम्भवा मुखात्मनः पूर्वप्रकृतवेऽप्यस्मिन् वाक्य मुक्ता मनोऽवगत्यनुपपत्ते काशशब्दनिर्दिष्टः परमात्मेति राद्धान्तः । ते यदन्तरेति । उभयोर्मध्यस्थ वातदस्पृष्ट व फलि तम् मध्यस्यस्याम्यतरपक्षपाताभावात् । तेन पूर्वोत्तमुक्त प्रत्याभ्शनादि थे। इस नामरूपनिषद व मथमित्याह

नामरूपेति । नामरूपयोर्निर्वहितेति मुत्यनुवादः नत्यर्थानुबादः, उपरक्षणतयाऽम्मित निहत्पूर्वावस्थायामपि

नास्तीत्या सहीति | नामरूपनित्य ननामरूपम् अपि नामरूपातम्वहनहि घार्थी उपसण

मानार्थत्यसम्मवात् नितरा बोदृश्य निशब्दस्यादिति पूर्वपक्षिणोऽभिप्रायः ! सर्हि वयम् मृतत्वादि मिलाद 7

६७६

[ अर्थान्तरत्वा १३-१-०

परब्रह्मविषयकत्वेन सिद्धान्तः श्रीभाष्यम्

नामानि च पूर्वमविभः सोतस्यैव नामरूचिनिर्मुक्ता साम्प्रतिषयवस्था ‘तह तदमृमूर्त (८ ११४.१) इत्युच्यते । आकाशशब्दश्वं तस्मिन्नप्यसक चितप्रकाशयोगादुपपद्यते । ननु दहरवाक्य

शेषत्वाद्रस्य स एव दहराकाशोऽयमिति प्रतीयते । तस्य च परमात्मत्वं निर्णीतम् । मैवम् प्रिजापतिवाक्यव्यवधानात् । प्रजापतिचाफ्ये च प्रत्यगात्मनो मुत्तयवस्थान्तं रुपम मिहितम् अनन्तरं च ’ विधूय पापम् ’ (८.१३.१] इति स एव मुक्तावस्थः प्रस्तुतः । अतोऽत्राकाशो मुक्तात्मा ॥

1

इति प्राप्त उच्यते-‘आकाशोऽर्थान्तरत्वादिव्यपदेशात् इति। आकाशः परं ब्रह्म कुतः ? अर्थान्तरत्यादिव्यपदेशात् । अर्थान्तरत्वव्यपदेशस्तावत् ‘आकाशो हवै नामरूपयो निर्वहिता ‘:[८.१४.१] इति नामरूपयोर्निवत्वं वद्धमुक्तोभयावस्थात्प्रत्यगात्मनोऽर्थान्तर

ं

1

त्वमाकाशस्योपपादयति । वद्धावस्थस्स्वयं कर्मवश| नामरूपे भजमानो न नामरूपे निर्वोढुं शस्नुयात्। मुक्तावस्थस्य जगद्व्यापारासम्भवात् न नितरां नामरूपनिर्योदृत्यम् ईश्वरस्य तु सकलजगन्निर्माणधुरन्धरस्य नामरूपयोर्निर्योदृत्वं श्रुत्यैव प्रतिपन्नम् ’ अनेन जीवना त्मनाउनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि’ (छां.६.३.२) ‘यस्सर्वशस्सर्वविद्यस्य ज्ञानमयं 4

तपः । तस्मादेतद्ब्रह्म नामरूप मनंच जायते (मु. १.१.९) ‘सर्वाणिरूपाणिविचित्य घीरो नामानि

कृत्वाऽभिवदन्यदास्ते ’ (तै.पु) इत्यादिषु । अतो निर्वाह्यनामरूपात्मत्यगात्मनो नामरूपयो निर्वोढाऽयमाफाशोऽर्थान्तरभूतः परमेव ब्रह्म । तदेयोपपादयति ’ ते यदन्तर ’ (छां. ८.१४,

१) इति । यस्मादयमाकाशो नामरूपे अन्तरा ताभ्यामस्पृष्टोऽर्थान्तरभूतः, तसा तयोर्नि वढा अपहतपाप्मत्वात्सत्यसङ्कल्पत्वाच्च निर्वहितेत्यर्थः । आदिशब्देन ब्रह्मत्वात्मत्वामृत वानि गृह्यन्ते। निरुपाधिकवृहत्वादयोहि परमात्मन एव सम्भवन्ति; तैनात्राकाशः पर ·

1

मेव ब्रह्म । यत्पुनरुक्तं धूत्वा शरीरम्’ (छां.८.१४.१) इति मु होऽनन्तरमरुतः इति तन

ब्रह्मलोकममिसम्भवानि ’ इति परस्यैव ब्रह्मणोऽनन्तरकृतत्वात् । श्रुतप्रकाशिका

1

1

:

१

।

तस्यैवेति । सांप्रतिक्रीति । ‘नामरूपविमोक्षानन्तरकालभाविग्यवस्था तस्य कालस्य प्रवृतत्वात् सांप्रतिकी युध्यते ॥

राक्षान्ते व्यपदेशस्त्रापदिति । प्रदर्श्यत इतिशेषः । यद्वा नामरूपयोर्निर्वहितेति व्यपदेश इत्यम्यय: ‘अग

त्यशब्दस्तदुपपादकं धर्म ल॑क्षयति अर्थान्तरत्वमाकाशस्योपपादयति इति श्रुतम् | भेदकधर्मव्यपदेशादित्यर्थं 9

नामरूपयोरित्यादि । नामरूपानवादृत्वं च सृष्टभेदषधर्म: अवयवशक्त्या निर्योदृशब्दस्य बनमात्र पर वादपि रूि ‘गमपहरतीति न्यायातकर्तृपत्वं युवमितिभावः । नन्वेवसति ’ से यदन्तरा ’ इति कथं मुखएन तरममिधानमिल

श्राह – तदेयोपपादयति ते यदन्तरेतीति । मर्मतनामरूपमा तयामायाप्तयोः स्खेन्छया नियदा परमामो नह पराधीन बेष्टितस्य मद्धस्य जगद्व्यापारानुगुणस्पादिरहितस्य मुत्तस्य च नामरूपनिषदृत्य समवतीत्यर्थः । नियंहिते

भुतिस्पपदानुकार: आदिशब्दार्थमाह-आदिशध्देनेति । निरुपाधिषशब्दोऽनवराटः f

जीवस्य ज्ञानतो बृहस्वं तथ परमात्मप्रसादायत्तम् वृहत्वादयंइति । धर्मा इतिशेष: धूरयेत्यादि । प्रष लोकः, प्रथमानिर्दिष्टस्यामिसंभवितुः प्राधान्येन प्राकरणिक स्वारस्पेऽपि गित् प्राधिकर

अर्थात् १३१० ]

(श्री॰मा) ‘मुर्प्यु क्रन्योः’ इति सूत्रार्थः ॥

‫گاه‬

श्रीमाप्यम्

यथव्यमिसम्भनितुर्मुक्तस्याभिसम्भाव्यतया परं ब्रह्म निर्दिष्टम् तथाऽप्यमिसम्भवितुर्मु "

कस्य नामरूपनिर्योदृत्याद्यसम्भवादभिसम्भाव्यं परमेय ब्रह्म तत्र प्रत्येतव्यम्। किञ्च आका शशब्देन प्रकृतस्य दहराकाशस्यात्र प्रत्यभिज्ञानात् प्रजापतिवाक्यस्याप्युपासव स्वरुपय

थनार्थत्यादुपास्य एव दहराकाश प्राप्यतयेहोपसंद्वियत इति युक्तम् ! आफाशशब्दश्य प्रत्यगात्याने न कचिदृष्टचरः । अतोऽत्राकाश परं ब्रह्म || +

१ { 1

१ अथ स्यात् - प्रत्यगात्मनोऽर्थान्तरभूतमात्माऽन्तरमेव नास्ति, ऐषयोपदेशात्, द्वैत प्रतिषेधाच शुद्धावस्थ एव हि प्रत्यगात्मा परं ब्रह्म परमेश्वर इति च व्यपदिश्यते; अतः प्रकृतान्मुक्तात्मनोऽमिसम्भवितुर्मार्थान्तरममि सम्भाव्यो महलोषः, अतो नामरूपयोनिं पेंहिता आकाशोऽपि स एव भवितुमर्हति इति । अत उत्तर पटति quo

सू–४३ सुषुप्त्युत्कान्त्योर्भेदेन [१.३.४३] 1

श्रुतप्रकाशिका

इत्यभिप्रायेणाह-यद्यपीति । अत्रान्तरप्रकरणेन पूर्ववाक्यस्य जीवस्वरूपपरत्वमभ्युपत्य परिहृत बस्तुरस्तुहले व त्य

नुगृहीत महाकरणचलात् पूर्ववाक्यमापन जीवपरम्। किंतु तस्य परमप्राप्य भूतपरमार त्या- किंधाकाशेसि । प्रजापतिवाक्यस्य व्यवधायक यशङ्काव्यात्यर्थम] - प्रजापतिघाययस्येति । द्द व संप्य आकाशशब्दश्चेति ।

उत्तरसूत्रमवतारयितु शङ्कामाह-अथ स्यादिति ननु कथमा मान्तरमेव नास्तीत्युच्यते, त्रिपादीयन्ययोगव्य

वच्छेदपरा प्रथमपाद एवं चिचिद्विरक्षणवाद्सद्भावरसमर्थित ! उभ्यते सिद्धिस्ताव दुभ्यविधा साधकप्रमाणसमवाधीना बाघकप्रमाणव्युदासाधीना च, बाघकप्रमाणन्युदामन साधक सत्तायता सिद्धि स्थ्यसो भवति तदभावे संघर्षमात्राधीना

सिद्धिरस्पेिरा ] अस्थिर चास कल्पम् । अत्र प्रथमे पाद साधक सद्भायाधीन सिद्धो दर्शितायामध्ये क्योपदेशभेद निषेधरूप

बाघकभ्युदसनस्य सूत्रकारैरित पूर्वमकृत वात्साघकाधीन सिद्धेर स्थरप्राय यात्र ती दुतम् । प्रत्यमा मनोऽर्थान्दरभूत मात्मा-र दृढप्रमाणसिद्ध न भवतीत्यर्थं । चतुर्थवादे पीशव्यपदेश उत्तप्रायोवेदितव्य ॥ यद्रा त्रिपाद्या अन्ययोगव्यवच्छदपरष प्राधुर्यनिबन्धन मिति नानुपपत्ति । ऐक्योपदेशात् द्वैतप्रतिषेधाचेति । मुखप्राप्यतयोषस्य ब्रह्मलोकशब्दनिर्वाच्यतया बृहदारण्यके प्रत्याशयमा एकघैषानुद्रष्टव्यम् सवा एप महानज आत्मा योऽय विज्ञानमय ‘नेह नानाऽास्त फिवन’ इति जीव नेक्यप्रतिपादनात मेदनिषेधा

त्य । तहि ’ एप लोकरसम्राडितिहोवाच इति प्रकरणावसान तस्य परमात्मनो ब्रह्मलाकशब्दनिर्देशोऽवग भ्यते, प्वशब्दस्समुश्चये ऐक्योपदेशभेदनिषेधयो प्रत्यक भेद विरोधि घात् ! इतरेतरयोग वा शट एक्याम्यय

सू- ४३ ,

शष्टानिवारकत्वात् भेदनिषेधस्य नामरूपयोर्निहित पूर्ववाद्ययात्यनुवाद,

नामरूपयोर्निवमिति स्व प्रभ्ये निर्दिष्टम् 1। आपातते।ऽर्थान्तर ये प्रतीसेऽपि म तसिद्धार्तव्यमिति कामयस्यार्थ poraj 31 1

!

सुषुप्त्युत्क्रान्त्योर्भेदन [१.३.४३]

P

73

11

1

१

r

(श्री.भां) ंपत्यादिशब्देभ्यः! इति सूत्रार्थ)

‫و‬

[! अर्थान्तरत्वा १ ३.१०

श्रीभाष्यम्

ध्यैपदेशादिति वर्तते, सुसुप्त्युत्क्रान्त्योः प्रत्यगात्मनोऽथान्तरत्न परमात्मनोGarry व्यप

देशात्प्रत्यगात्मनोऽर्थान्तरभूतः परमात्माऽस्त्येव । तथा हि वाजसनेयके “कतम आत्मा

योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु’ (वृ. ६.३.७) इति प्रकृतस्य प्रत्यगात्मनस्तुपुरत्यय स्थायाम किंञ्चि ज्यास्य सर्वज्ञेन परमात्मनां परिव आम्रायते प्राशनात्मना संपरिष्वक्तो न बाह्य किश्व GR

न वेद गन्तरम् (६, २.२९)

प्राशेनरिमनाऽन्वा उत्सर्जन्याति

तथोकान्तावपि

(६.३.३५) इति। नचं स्वपत उत्क्रांतोवा किञ्चिदशस्य सदानीमेच स्वेनैव सर्वशेन सता

परिष्वङ्गान्वारोहौ सम्भवतीनच क्षेत्रज्ञान्तरेणं तस्यापि सर्वशत्वासम्भवात् ॥:-If rig Fin

इश्वप्रत्यगात्मनोऽर्थान्तरंभतः परमात्मे त्यहि Dis स- ४४ पत्यादिशब्देभ्यः (१.३.४४) F

9.9818 अयं परिष्वञ्जकः परमात्मा उत्तरत्र पत्यादिशुध्देव्यै पदिश्यते ‘सर्वस्याधिपतिस्स

घैस्य वशी सर्वस्येशानः । स न साधुना कर्मणा भूयानो एवासाधुना कनीयान् । एपसर्वे

श्वर एप भूताधिपतिरेष भूतपाल एप सेतुर्विधरण एंपां लोकानामसम्मेदाय [तमेतं वेदा नुचनेन। ब्राह्मणा विविदिपत्ति एतमेवःविदित्वा मुनिर्भवति । एतमेव प्रमाजिनो, लोक

मिच्छन्तः प्रवजन्ति,’ (पृ. ६.४.२२) स वा एप महानज, आत्माऽन्नादो वसुदानः,’ (६.४ मिनि

isp4p…..श्रुतप्रकाशिका 11 BISivpu

धनःसूत्रस्याकाङ्क्षा पूरयति व्यपदेशादिति वर्ततइति । यथाः"अथ शब्दानुशासनम्त्य ‘केषां शब्दानाम्’ इयुक्त समस्याप्यनुशासनपदस्य विभागानुष तथेहापीर्ति भाव: सूत्रे सुपुयुत्क्रन्त्योः’ इति सप्तमी कस्प कस्मद इत्यत्राह"ऽम्-प्रत्यंगात्मनइति । अयान्सरस्वव्यपदेश रुपहेम्वास देश परिहारपरसंवादस्य सूत्रस्यार्थसिद्धम् साध्यनिदॆशं दर्शयति अर्थान्तरभूतइति । अॅवान्तरार्थप्रतिशोत्पात् सूत्रे षण्ठक्तियभायः प्रघनाथप्रतिज्ञ नस्य&िप्रायेण”

G

2

कण्ठोक्तिरुपलभ्यते । देहस्य प्राशपरिकाङ्कास्थानमयःप्राणेषु’ इतिप्रयुक्त उत्सर्जन्

शरीरम्। इतिशमश्चत्रशान्तरेण परिष्वङ्गान्यारोहावाशाहनवेति ॥ 5- iril 14n J

p:IFI# ‘‘3ारं

मुक्तात्रस्यैनामान्वारोहॆइत्यत्राह इतश्चेति ।

HAE:

prariasiv=1” ‘सू-४४. पत्यादिशिब्देभ्यः [१-३-४४] 622 मं

rrzip +

निय

https

“;}

i ● of

$

१

सूत्रे ’ पत्यादिशब्देभ्यः’ इति निर्दिष्टन्यात्तदनुरोमाय श्रीपाटप्रमानादरण’ सर्वस्याधिपतिः इतिवायं s

प्रथममुदाहृतं सूत्रे च तथा निर्देश: किमर्थ इति चेत् उच्यते कर्मसंबन्धनिषेधभुसेन सर्वेश्वर-वादिगुणानां निरुपाधिका "

शाकस्य ’ स न साधुना फर्मणा भूयान्’ इत्यादिषाक्यस्य पूर्व ‘सर्वस्याधिपतिः’ इत्यादियामय पथात् एप 4

भूताधिपतिः’ इति याक्यमापन कोडीकरणार्थमग्यासरूपता

सापनाथ व पत्यादिशध्देभ्यः इति निर्देश: | अधियादीनुति: ‘पतिविश्वस्यात्मेश्वरम्’ इत्यादि L

अर्थान्तरा- १३-९]

(श्रु.प्र) पत्यादि ग्रन्दम्यः १ स्त्रिार्थः

५७९

1: श्रीमाध्यम

२४), अजरोऽमृतोऽभयो ग्रह्म (६.४.३५) इति । एते च पतित्वजगद्विधरणत्यसर्येश्वर Sp त्यादयः प्रत्यगात्मनि मुक्तायस्थेऽपि न कथञ्चित्सम्भयन्ति । अतो मुकात्मनोऽर्थान्तरभूतो

• नामरूपयोर्निवेहिताऽऽकाशः। ऐफ्योपदेशस्तु सर्वस्य चिदचिदात्मकस्य ब्रह्मकार्यत्वेन

तदात्मकत्वायत्तं ’ सबै खल्यिद् ग्रह्म तज्जलान” (छां.३.१४.१)॥इत्यादिमिर्याययैः प्रति पायंत इतिपूर्वमेवइतिंसमर्थितम् । द्वैतप्रतिषेधाच तत एवेत्यनवद्यम्

79•8th, 2 275

isit

का

2 :3] इति शारीरकमीमांसामाप्ये प्रथमाध्यायस्य सृतीयः पादः ॥ तल ! • 10 Car Hirs

व्यि I

TIL GRp. IPA,I a

wish pt

24

Pasip Da Noh,

STMEnyms

2

.. श्रुतप्रकाशिका

.

MIT

:

P21 1

“मिर॑स्य’ प्रकरणस्यै॒काध्यैन”विशेष्यस्य परमात्मनो ‘नारायणत्वद्योतनाथ अतएवंहाय परिष्वकः परमात्मेति भाप्ये पतिविश्वस्य’ इति । प्रकरणस्य तस्यारिशखाया मध्ये परमात्मा व्यवस्थितः’ इति परमात्मशब्दः करियति । मुमुक्षूंपास्यत्वरूप महागुण |चिशब्दत्वात् पत्यादिशेंदेसह ‘तमेतम्’ इत्यादिवोक्यमुत्तम् ‘अनादः अन्नद? आर्धनत्यादिशब्दोकानां घर्माण मुक्तव्यावर्तकत्वं दर्शयति । एतेचेति । मुक्तस्य जगद्व्यापाररहितत्वान्नसमें “बतीत्यर्थः, कि ‘जीवमात्रादर्थान्तरत्वे विप्रतिपत्तिः ! उत मुक्तदर्थान्तरत्व इतिविकल्पे प्रथम ‘शिरःपूर्वसूत्रेण प्रत्युक्तम् सखलु

T

अनेनंतु द्वितीये शिर इति विभागः । यदीं सूत्रद्वयोर्धर्मेर्मुक्तव्यावृत्तिसिद्धिः ‘कथमित्यत्राई– एते चेति । एतच्छन्दः सूत्रद्वयोदाहृतगुणपरः अतआदिशन्दे परिष्यङ्गान्वारोहावन्तर्भूतौ मुषुपयुक्रान्त्योः परिष्वेवस्यान्वारोहस्य च जगद्व्यापा प्रशन्तर्भूतावान्मुक्तस्य तद्रहितम्बाच, तोच तस्मिन्नसभवतः एते अर्मसंपाद्या इति चाभिप्रायः ।.’ स न साधुना

कर्मणा ‘भूयान्’‘इति श्रुतत्वात् । तेन बद्धा-मयसम्भवः मुक्तेश्वर्यस्य जगद्व्यापारवर्यस्यात् मुक्तात्मन्यसम्भव इत्यर्थः

“एवमनेन सूत्रद्वयेन परमारमन चिंदांचलचण्ये प्रमाणदायैस्योपपादितत्वात् एक्यौपदेशभेदनिषेधौ तदनुरोधेन वर्णन याविति शङ्काबीज परिहृतं भवति । एतावदेवैतदधिकरणकृत्यम्, एवं प्रबलतरभेदत्यनुरोधेन निर्वाह कर्तव्ये सत्ये

क्योपदेशभेद निषेधयोरमुख्यतयाऽपि निर्धाहे प्राप्त सूत्रकारैरेव श्रुतिलेऽर्थत् श्च वक्ष्यमाणं श्रुतिसिद्धं मुख्षनिर्वाहं तत्रसेन [प्रसङ्गे पूर्वमेपिस्त्रेिनोकमिह स्मारयति ऐक्योपदेशस्विति । कार्यकारणैक्यनिबन्धनः नतु जीवेश्वरैक्यनिबन्धमं इत्यर्थः । ‘ततएव कार्यकारणैक्यादेव एक्योपदेशशेषत्वात् दनिषेधश्रुति कुतर्फसिद्धार्यकारण केटप्रतिपथावर निषेधस्य प्रकार्येक्यनिबन्धनन्यमप्यर्थसिद्धम् । प्रकरित्रकारिमावस्य जकारणत्वनिर्वादिषस्यात् । तत्रारम्भूर्णाधिकरण बाय

कारणैकत्यसमर्थनं श्रोतं तनैक्योपदेशस्य मुख्यत्वमार्यम् । समानाधिषरण्यस्य शरीरशरिमावनिबन्ध व अवस्थिते रिवि काशकृत्स्नः’ इति वक्ष्यते तत्राकृतिनयगोचरतया मुख्यावसमर्थन चिद्विषयमचिद्वियं च अंशो नानाव्यप

देशात्ः? ’ उभयव्यपदेशात् इत्यधिकरणद्वयेनं कृतम् । एवं यक्ष्यमाणो मुख्य निर्वाह इह स्मारित पाद्वयोक्त शिक

मर्थमभिप्रेत्याह — इत्यनवद्यमिति ॥||

RE

करणविषयमधिकरणान्तर

परैस्तु ‘सुपुप्त्युत्क्रान्त्योः’ इत्यादिसूत्रद्वयं’ बृहदारण्यके " कतम आत्मा योऽयं विज्ञानमेयः’ इत्यादि प्र

राज्याख्यातम् | तंत्रचोपक्रमे ‘योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु इति झलीलिङ्गदर्शनादुपसंहारच

[ अर्थान्तरत्वी ग१३१०

(मु. प्र) परमतपर्याालोचनम् (

५८०

भुवप्रकाशिका (

स वा एष महानंज आत्मा योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु’ इति शरीरापरित्यागामध्ये व सुषुप्लर्टिसांसारिक in

तत्तदुपस्थाप्रतिपादनादश्रु संसारिस्वरूप प्रतिपाद्यमिति पूर्वपक्षं कृत्वा " सुषुप्त्युत्क्रन्त्योः प्राशद्भिदव्यपदे न पत्यादि

शब्देश्वाससारिस्वरूपं प्रतिपाद्यमिति सिद्धान्त उत्तः उमादिषुशारीनिवस्यपर्णह्मयोप

देशार्थं कृतम् ‘ योऽयं विज्ञानमयः १ ’ सपा एप मद्दानज आत्मा’ इति परमेश्वरेणैकत्वमुपदिश्यत । अतऊर्ध्व विमोक्षायैव ब्रूहि ’ इति पदेपदे प्रश्नात् ‘अनन्वागतस्तेन भवत्य सङ्गोहायं पुरुष. ’ इति पदेपदे पुण्येनानन्वागत K

• वादिक धनरूपप्रतिवचनाघ!, अससारिस्वरूपप्रतिपादन परत्यासिद्धिरिति शारीराइटर्शनपरिहारथ्योतः । एवमधिकरण मेदवर्णनमयुक्तम् । द्वितीयतृतीय पादान्तर्गताधिकरणान्तसूत्रलाप्यात निरूपणीयाभावाच्च | नात्र सूत्रद्वये प्रतिशावावयं

धूयते विवक्षितत प्रकरणस्वधर्मिवाचिशब्दामावात् प्रतिक्षेप्य व्युदासकशब्दामावाच, ‘ईक्षतेर्नाशब्दम्’ ‘आनन्द मयोऽभ्यासात् ’ अन्तस्तद्धर्मोपदेशात्’ इतिहि सूत्रशैला अतोऽत्र तथामाबामावादध्याहरस्स्यात्, सचानध्या हारेण निर्वाह समवत्यनुपपन्नः इह च पूर्वप्रकृतसाध्यहेतु सर्मथकत्वेऽध्याहारोऽनपेक्षित परिणा शरम्मेषु घर्मिवाचिपदाश्रयण नदोष, तस्य प्रधानादे: प्रतिपाद्य वव्युदासपर वाद्धर्मिया चिपटनेत’आनुमानिक }

J

6

मप्येकेषाम् ’ इतिचेनेति ‘न सक्योपसंमहादपि इति व्युदनप्रतिज्ञा भूयते । नेति पदस्योत्तस्त्र अनुषङ्गेऽपि ।

नदोष: प्रधानादिपरत्वव्युदासस्य परमात्मवरत्वोपपादन शेष वात् परमात्मपर वस्य प्राधान्यन प्रतिविषादाय वततया सर्वत्र तद्विवञ्चाया प्रतिज्ञावाक्यश्रवणात् क्लनिदध्याहारपर्शनेऽपि गत्यन्तररदसति ०८ । अतः परमात्मपर चसमर्थनपराधिकरणवरूप्यादयुतम निरुपणीयाय व अधिकरणारदिवहिन्यायम लात्तः यत्रैकस्मिन्वाक्ये_प्रकरणे वा परस्परविरुद्धार्थद्वय प्रधान प्रतिपाद्यतया प्रतीयते तत्र सन्देहेरुति न्यायावतापः इह च तादृशसंशयविषयो न दृश्यते ॥ तथाहि जाम स्वप्नायवस्थाप्रतिपादकवाक्याना जीवविषयमसपर्ट, पाश्वयम् अस्तुनिरूपण Tr र

९

7

7

k

परत्व मधिकरणस्यायुक्त ‘असोय पुरुष. ’ इत्यादिवाक्यानां शुद्धस्वरूपपर वमपि नसदेहपदम्, निरवधिक नंद निरङ्कुशेश्वर्यप्रतिपादकाना ’ स एको ब्रह्मलोक आनन्द: ’ ‘सर्वस्य षशी सर्वस्येशान ‘इत्यादेिवाक्यान | परमा

●मपरत्वेऽपि नसन्देह अत एतत्समर्थनमपेक्षितम् । समानाधिकरणवादयाना ब्रह्मामकवोपट दर वेऽॉप नविशय इति

न तत्समर्थनार्थमधिकरणारम्मो युक्त | बीवस्वरूपकथन ब्रह्मात्मक वविधानायानुवाद इत्यमर्थो निर्णय इ

प्राप्तार्थाना वाक्यानामनुवादकत्वस्य अप्रासाथीना विवादस्वस्वत एव रष्टवत् न’, अम्मिहिमस्य भेप अम्’ इत्यस्य वाक्यस्यानुवादकत्व ’ स्वर्गकामो यजेत ’ इति वाक्यस्य विधित्व चात्र निरूपणम् अता जीवरूपक थने मातविशेषोत्तेरनुवादत्वं नसमर्थनीयम् अप्रासघर्मप्रतिपादनस्य विधित्व च न साभ्यम् । विहितधर्मनिषेधन स्वरू

पैक्यप्रतिपादन चानुपपन्नम् | सूनाक्षरप्रतिकूल्याघ, नद सूत्रद्वय ब्रह्मात्मक वोपदेशमनपर दमन साक्षर स्वारस्यादवगम्यते ॥

ड्रा

नव मृानाद्यभिमत ब्रह्मात्मकत्वमस्मिन्प्रकरणे दृश्यते ’ स वा एप महानज आत्मा योऽयं विज्ञानमय

स एपोऽन्तर्हृदय आकाशस्तास्मंश्ते सर्वस्य घशी सर्वस्येशानस्सर्वस्याधिपति इश्वर योपटशपरम्यानम मात् तन्मतेऽधिष्ठानतादात्म्य युपदश्य नहीश्वरोऽशेषस्थगदध्यासाविष्ट "

| हि

रखकालमर्पत कल्पितमूदनाम्बुबाराधिष्ठानम्। किच ईश्वराय जीवदर्शन नेश्वरम् ईश्वरस्य सर्वज्ञ वा

अर्थान्तरत्वा’ १-३-१० ]

मुखा पूर्वपयन बौजम्

५४१

भुवप्रकाशिका

विनाकारविषयमानुपपतेः । नचान्यक्तुंक अधिष्ठान भूतेश्वरस्य ससायंगोचरख्यात्। अधिष्ठानानवमासेऽप्यस्तप्रतीति रुपपद्यते, घटस्सन् पटस्सन् इति सन्मात्रमेवाधिष्ठानतयाऽनुवृत्तमव भासत इति च तदीयप्रत्रिया नार्वश्विरधिष्ठानत्या प्रतीत इन, अनरसर्पभूटळनयोरन्योऽन्यतादाभ्यापदेशवत् जीवेश्वरतादाग्योपदेशोऽनुपपः ईश्वरधर्माभ अविध क्षिता इतिचेत् पदानी लक्षणा, किंच अप्राप्तानो घर्माणामनुवाटासम्भवाद्विहिरस्य निषेधायोग त ’ एप सर्वेश्वर प भूताधिपतिरेप भूतपाल ‘इति ता पर्याङ्गिदर्शनाथ घर्माणामविवक्षितन्य दुधम् | सिद्धान्त्यमिता सादाग्य सदुपासनचीत्तरत्र निरूपयिध्यते । अतस्सूत्राक्षरप्रातिकूल्यात् सशयविषयाभावात् स्वामितार्यशरीरस्यानुपपन्न वात् प्रामा

णिस्तादाम्यानरूपण स्याम्य क्रियमाण वाचाकाशशब्द निर्दिष्टस्यपरमा म वोपटक सूत्रद्रयमिति स्मि |

यादवप्रकाशपचेऽपि निरूपणीयामाबाद नारम्भणीयत्वदोष स्थितः । पूर्वपक्षसिद्धान्त, परि

4

ब्वान्त्रारोहाच्यां प्राशस्यात्मनश्शारीगन्दः स्थित इति विषयशोधक्माद्य सूत्र व्याख्याय स प्राश कि भोता विद्या कमांतिशयल घी जीव. उन पर इति विशय भोक्तुर्विज्ञानमयस्य प्रकरणस्थतया वशित्वज्ञानवादीनां विद्या या जीवत्वमुक्तवा पत्यादिशब्दाना शासान्तरं परमा मविषय बदर्शनादन्यत्र सुपुतौ परमामनि संपत्तिश्रवणाय परमाव साषितम् तत्र तावदायसूत्र व्याख्यानमयुक्तम् विषयशोधकत्वमात्रे सूत्रवैययत् । पूर्वपक्षपर वे शाब्दस्य हेतीविस्ट. 9

म्वात् मोक्तुः प्रकृततया कर्माघीनैश्वर्य यस्य पूर्वपक्षहतोरशान्दत्वाच्च तहकाव्युदरुनासमर्थभेदानुमाषणे प्रथाजनाः ॥

वात् सूत्रवैयर्थ्यम् । किंच शारीरात् मेदको परिष्वमान्यारोही प्राशकर्तृको श्रूयत | प्राशय व स्वाभविष, पति घाट

स्वाभाविका एवात्र प्रतिपाद्य ते उपाध्यनुत्ते तथैव स न साधुना कर्मणा भूयान्’ इत्युपनिषेधाश्च । अस्तद

नादृत्य पत्यादिशग्दानां शाखान्तरप्रसिद्धया परमासाधक वोतिरा| सद्य स्वादरतु यद्यपि प्रइस जग कारण त्यावगमकः तथाऽपि कारणस्य चिदचिद्वेक्षण्यतु सवानिरपेक्षहेतुः प्राशय निरुपाधिश्वर्यवत्व त्र, यद्यद्रय निर

ङ्कुशैश्वर्यमपि युत्यन्तरसवादसापेच, तर्हि श्रुत्यन्तेरेषु कथमाश्वास तत्रापि सवादान्तरापेक्षणेऽनवस्था स्यात् । एतच्छ्रुप ●

पेश्चणेऽन्योऽन्याश्रयस्स्यात् । अतोऽधिकरणान्तरस्पन तन्निर्वहणचानुपपन्नम् | अतरसूत्रत्रयमेवाधिकरणम् ॥ इति अर्थान्तरत्वादिव्यपदेशाधिकरणम्

गूढार्थसप्रह

‘ज्योविदर्शनात्’ इतिसूत्रे सर्वावमास ज्योतिष विवक्षित वेन ‘परज्योति’ इत्यत्र ज्योतिषः तादृशतया

मुक्तप्राप्यं ज्योतिरेव ‘नतत्र सूर्यो माति’ इत्यत्र विवक्षितम् । मुण्डके च ज्यातिषा ज्योतिष्वनिरूपणार्थे प्रवृत्ताया, ‘नतत्र

“सूप भाति ’ इति श्रुतेरनन्तर मुत्तर ज्ञानेन ब्रह्मसाम्यमापे प्रतिपाद्यते। दहरविद्याया अपतवाग्मत्वाद्यष्टकविशिष्टत्वेन पर मात्मानमभिधाय जीवस्यापि तद्धमंयत्त्वेन प्रजापतिविद्याया प्रतिपादितत्वेन मुक्त समानधर्मा बुद्धिस्थ इति प्रजापतिवादयानन्तरवाक्ये ’ आकाशोह वै नामरूपयोर्निवहिता ’ इति परमा मन्यध्याकाशशब्दस्यरूढ्या प्रवृत्त

रसम्भवेन योगेनैव प्रवृत्तेः आषाशाधिकरणे निर्णीततथा धूवा शरीरमकृत कृतामा ’ इति तदनन्तर पूर्वश्रुता ‘मुक्स्य प्रस्तुतवैन प्रस्तुते मुत्ते परमा मत्वेन बुद्धिस्याकाशशब्दयोगाथप समयति । मुण्डनाम 1

[[ अर्थान्तरत्या - १-३१०

विद्धान्तिनामाशयस्य विशदीकरणम्

१५८२

गूढार्थसंग्रहः ।

। रूपाद्विमुक्तः~-~~-दिव्यम्’ इत्यभिघानेन

‘ते यदन्तरा तद्ब्रह्म’ इत्यत्र नामरूपविमोक,एव विवक्षित | इत्याक्षेपे

अर्थान्तरवाधिकरण प्रारभ्यते ॥

इं

१

71331

अन्यः अर्थः अर्थान्तरम् पूर्व नामरूपसम्बद्ध य. जीवः सः परमामाधीन पनामरूपाने तस्य नामरूप. म विनिमोकोऽपि सङ्कल्पाधीनः इति द्विलक्षण एवं नामरूपयोर्निर्वहिता ‘ते यदन्तरा’ इत्यत्र विवक्षितः । निदा

इत्यर्थः नामरूंपसम्बद्धेस्य जीवस्य तदभावमात्रेण तान्नदृत्व सभवति ते यदन्त्रा’ इत्यत्र वर्ममूलंक नामरूपसुच न्धाभाव एव विवक्षितैः । ततो जीवाद्वैलक्षण्यम् मुक्तस्य पूर्व नाम् रूपसम्ब० घस्वेन बालदेव ते यददरा

$

स्पोपपत्तिर्वाच्या ; म सार्वदिक सभवति । अतः ’ ते यदन्तरा’ इत्यस्य नामरूपस्पर्शसामान्यामा स्व विवक्षित वेन

सेनाप्यर्थान्तरम् ‘तद्ब्रह्म ’ इ युत्तर वर्तते, ब्रह्म वादेस्सम्भव इत्यर्थः । एतेन आदिपदेन पूर्वमुत्तस्य यस्याश्रुतौ प्रति

पादनं तस्यामेव मुक्तप्राप्यत्वेनाभिघानेन प्राप्यन्ब्रह्मनिरूपणपरत्वमस्य वाक्यस्येति प्रकरणमपि सङ्गतम् समान

मुत्तस्य सत्त्वेऽपि नामरूपनियोंदृत्वकथनेनैव मुक्तगत घर्मसामान्यस्यापि निर्वाहक व परमात्मन एव विवक्षितम् | ब्रह्मश ब्दार्थबृहण वे “मुक्त धर्मभूतज्ञानविकासस्यान्तर्भूततया परमात्मसङ्कल्पाधीन एव प्रकाश । तस्येति निरुपाधिकप्रकाशयान् f

परमात्मैवं ||

3

1

आकाशशब्देन प्रस्तुय आकाशश दार्थस्यैव ‘सुषुप्यु ऋान्यो:’ जीवभेदप्रतिपादनात् जीवाना ‘पत्यादिश देभ्य.’ “स्वामित्व प्रतिपादन|च जीवभिन्नः परमात्मैव विवक्षित इत्यभिप्राय व सूत्रत्रयम् तदधिवरपर सूच। ज्योदिशा पूर्व बुद्धिस्थतया ब्रह्मसमानधर्मवत्वेन प्रतिपन्ने मुत्तेऽपि प्रकाशमान विप्रकाशकत्वयोः सभवेन शरार्थाने शः पूर्वसूत्रेण कृतः । प्रमिताधिकरणेऽपि अङ्गुष्ठपात्रः पुरुषोऽन्तरात्मा ज्योतिरिवाधूमः, ईशानो भूतमध्यस्य 4

'

त्य जीवानुवादेनैव भूतमव्येशितृपरमामाभेदः अभिधीयते ॥

LISF

• of th

उपसहारै ‘‘अङ्गुठमात्र:–हृदयॆ सन्निविष्ट तं स्वाच्छरीरात्प्रष्टृह॑न्मुखादिवेष | धैर्येण ’ इत्यत्र पूर्वी जीवपरम् १

‘त स्वाच्छरीरात्’ इत्यत्र शरीरात्पृथकरण विवक्षितम् ‘त शुक्रममृतम्’ इत्यत्र जीवस्य परमात्माभेद: उपसहारे जीव.

मनूय परमात्मोपसहारेण ‘ अड्डठमात्र: ’ इति पूर्वमपि जीवमनूय परमात्माभेद एव विधीयते । किंच ‘ज्योतिर्दश नात्’ इति सूत्रे ‘परज्योतिः’ इति श्रुतेरापे विवक्षितत्वेन “स उत्तमः पुरुष. इत्यत्रमुतस्य परमात्माभेद प्रतिपादनेन जीवभिन्नस्य परस्यैवाभावेन जीववैलक्षण्यं नसिद्धथनीति शङ्कया’ सुपुयुत्क्रान्त्योः ’ इति सूत्रद्वयम्। ‘सुषुप युत्क्रान्त्योः । इत्यत्र ’ प्रशॆिनाग्मना सपरिष्वक्तः, प्राशेना-मनाइन्वारूढः’ इति श्रुतिद्वय परैरप्युदाहृतम् | अजातशत्रुब्राह्मणान्ते मुस 1

डुं

,

प्रस्तुत्य ‘सएकोऽन्तर्हृदय आकाशस्तस्मिच्छेते इत्यभिधाय हितानामनाढ्यः द्वाससतिसहस्राणि इत्यादि मुधम् । 1

1 ज्योतिर्ब्राह्मण ‘हितानामनाढ्य.’ इत्यादिकममिघाय तदनाविद्यायामन्यते अथयत्र देवश्व राजे अहमेवेदं सर्वोऽस्मीति मन्यते’ इत्याद्यनन्तुर प्राशेना मना सपरिष्वचः, नबाह्य किंच नवद नान्तरम्’ इति तदुत्तर सहाह्मणान्ते ‘प्राशनामना ग्वारूढः उ सर्जन याति’ इति भूयते, अश्रोमयत्राजातशत्रुब्राह्मणान्ते मुसो आकाशशब्दार्थपरमा सम्बन्धिन एव हितानामनाटीसबन्ध प्रतिपादनेन ज्योतिब्रह्मणे सुषुसो दिलनामनाटीसंबन्धस्य पूर्वमभिधानेन चाकाश दार्थपरमात्म सबन्दी जीवदव विवक्षित इति पुरम् । तदन्ते ’ प्राश्नावारूदः ’ इत्यत्रापि स विवक्षितः । आकाशशब्दार्थपर मात्मसम्बन्धी जीवः परमात्मनो मिस्र एक, मुपुको परमते अम्त. वरणादिल्यस्य प्रतिपादनेन ‘सलिए६ष्ट्र भद्वैतो मति’ इत्येकत्वस्य निवडणेन ‘अन्यायें जोमेनि:’ इति सूत्रमाध्ये मुरुमौ ल्यानन्तर प्रोभे सुः वेदान्तेषामे ▸

1

अर्थान्तरत्या १३-१० ]

सिद्धान्त्याशयपरिष्करणे परोत्तदोषानवकाशः

५८३.

(..) : गूढार्थ,

घाने मुसो जीवभेदस्य परमात्मनि स्पष्ट श्रुतिषु प्रतिपादनेन सिद्धान्तः त्यानुण इति

। तम आत्मा योऽय विज्ञानमयः’ इति पूर्व प्रस्तुतजीवस्य ’ सवा एष म्हनज आमा योऽय विज्ञानमय दरममा

इमेदश्य बुबोधयिषित इति शानिरासाय ’ पत्यादिशब्देभ्य: ’ इति ॥

G

1*

’ सवा एवं महानजः’ इत्यस्यामेष युतीयरपोऽन्तहृदय आकाश, सर्वस्वशी’ इत्याद्यमिधानेन पूर्वेक्षीव मिन्नत्वेन प्रस्तुपरमेव निर्दिश्य ‘सर्वस्य वशी, सर्वस्याधिपतिः’ इति जीवाधिपतिवाभिधानेन ‘सवा एप महानन }

आमा’ इत्यत्र जीवस्य परमात्मामेदः सर्वथा नघटत इति सिद्धम् । आकाशान्दार्थस्यैव सूत्रद्वये जीवस्य प्रतिवाद नेनात्र सूत्रद्वये अधिकरणमेदकल्पना अनुचिता । एवञ्च उत्तम द्वे स पुरुषः” इत्यत्रापि प्राप्य एव पुरुषः प्रतिपिपदा 2

पिषितः । ‘अनुष्ठमात्रः पुरुषोऽन्तरात्मा’ इत्यत्र ’ पुरुषान्नपर विचित्’ इत्यादौ पुरुषशब्दस्य परमा मपरत्वस्य परष

मपि समततया “सवा अय सर्वासुपूर्षु पुरिशयः’ इत्यत्रोच निषेचन सिद्धार्थस्य तत्रैव’ सभवेन ‘अकोसवात्’ इति। सूत्रे अङ्गुष्ठप्रमितत्त्वस्य हृदयपरिमाणनिबन्धनत्वोत्तया परमात्मपरत्वे विरोधाभायैन ’ जनामां हृदये सनिष्ट J इत्यत्र सर्वजनदयत्तित्वस्य एकस्यैव प्रतिपादन] " सर्वस्य चाहम्’ इति गांतानुसारेण जीवे सर्वजनहृदयसम्बन्धस्यासम्भवनT पूर्वार्धे परमात्मैव विवक्षित. ‘तं स्वाच्छरीरात्’ इत्यत्र पुरुषशब्दस्य सर्वशरीरिबोधकत्वेन स्वशरीरस्ता वेतनाँदिय ,

जीवापि पृथकरण विवक्षितम् सविशेषस्यामृतत्व न सभवतीत्याक्षेपपरिहाराय त विद्याक्रममृप्तमिति जीवस्यैव

I

जननमरणयोरसम्भवे का कथा परमात्मनः १ धर्मघर्मिसब घाना भिन्नतया सबन्धविगमेऽपि धर्मिणः न नित्यवहानि.. इत्याशयः । ‘प्राशेना मना’ इति श्रुत्युक्त सपरिप्यावरोद्धयर्थ सल्लिएको द्रष्टा इत्य नैव वर्णयितुं शक्यः

‘ततोऽन्यांद्वमत्त यत्पश्येत्’ इति सुषुप्रिकरणे वाक्यसत्त्वेनाद्वैतशब्दस्य पृथगवमासाननीर-प्रसन्लेषरूपविभाग 27_41

1

●

एवेति सूत्रकाराशय ॥

इति अर्थान्तरत्या दिव्यपदेशाधिरणम् अथ वेदान्तसारः ….3}’.

In

सू -४२ आकाशोऽर्थान्तरत्वादिव्यपदेशात् (१.३.४२ ग। 6

आकाशो ह वै नामरूपयोर्निर्बहिता वे,यदन्तरा तद्रा’ (छां.८.१४.१) इत्यादिना निर्दिष्ट आषाश: ‘धू वा

शरीरमकृत कृतारमा १ (८.१३.१) इति प्रकृतात्प्रत्यगात्मनः परिशुद्धादर्थान्तरभूतः परमपुरुष, नामरूपये, निर्वो. दृस्वतदस्पर्शरूपार्थान्तरत्वामृतत्वादिव्यपदेशात् ॥ ॥

3

Į

तस्वमस्यादिने क्योपदेशात् प्रत्यगात्मनो नार्थान्तरभूत दरमपुरुष इत्याशङ्कयाह

J

}^

2

१

स्– ९३सुपुप्त्युत्क्रान्त्योभन (१.३.४३)

‘ प्रश्चेिनामना सपरिष्वस: नबाह्य किंचने वद नान्तरम् ’ (बृ.६३.३९) ’ प्राशेन मनाइन्वारूढ.’ (६.३.

३५) इति सुषुप्यु क्रान्त्यो, बाह्यान्दरविषयानशिल्या मन. दानव माशतया

देशदतरभूत ए६॥

[ अर्थान्तरत्वा १.३.१०

वैदान्तदोपः

५८३

सू- ४४ पत्यादिशब्देभ्यः (१.३.४३) परिष्वञ्जके प्राज्ञे श्रूयमाणेभ्यः पत्यादिशब्देभ्यश्चायमर्थान्तरभूत: ’ सर्वस्याधिपतिः सर्वस्य वशी सर्वस्येशानः ‘,

(वृ.६.४.२२) इति उत्तरत्र श्रूयते, ऐक्योपदेशेऽपि ’ अवस्थितेरिति काश स्नः’ (छा.१.४.२२) इत्यनेन जीवस्य शरीरभूतस्याऽत्मतयाऽवस्थितरिति स्वयमेव परिहरिष्यति ॥ इति वेदान्तसार:

5

अथ वेदान्तदीपः

1

सू – ४२ आकाशोऽर्थान्तत्वादिव्यपदेशात् (१-३-४२)

६

छान्दोग्ये – ‘आकाशो हवै नामरूपयोर्निहिता ते यदन्तरा तद्ब्रह्म तदमृत स आमा (छा.८.१४.१) इत्य }

1

श्रकाशशब्दनिर्दिष्टे, कि मुहात्मा उत परमात्मा ? इति सशयः । मुत्त इति पूर्व पक्ष: ‘धूत्वा शरीरमकृत कृतात्मा

ब्रह्मलोकमभिसभवानि ’ (८.१३. १) इति मुखयानतरप्रकृतत्वात् । रादान्तस्तु -‘नामरूपयोर्निहिता ते यदन्तर!’ इति स्वयमष्टामरूपतया नामरूपयोर्निवदृत्वेन श्रयमाणोऽयमाकाश। बद्धमुत्तो भयावस्था प्रत्यगात्मनोऽर्थान्तरन्यात्पर

मात्मैव। सूत्रार्थस्तु आकाश: परमात्मा तस्य नामरूपयोर्निवदृत्वसदस्पर्शलक्षणार्थान्तर बव्यपदेशात प्रत्यगात्मनो ¦

हार्थान्तरभूत एव नामरूपयोर्निवदा बद्धावस्थस्तावन्नामरूपाभ्या स्पृष्टस्त परवशश्चेति ननिदा; मुक्तस्यापि जगन्यापा

ररहितत्वाश निदृत्यम् आदिशब्देन निरुपाधिषत्रात्यामृत्या मवादीनि गृह्यन्ते; तानि निरुपाधिकानि मुक्तस्थापन ६

सभवन्ति ॥

ननु तत्त्वमस्यादिनैक्यव्यपदेशात् ‘नेह नानाऽस्ति ’ इति भेदप्रतिषेधाच्च न प्रत्यगा मोऽर्थान्तरभू ं’ पर॒मा मे :

स्याशङ्कयाह-

.

सू- ४३ सुपुप्त्युत्फन्त्योर्भेदेन (१-३-४३)

• व्यपदेशात् ’ इति यर्तते ‘ प्राशनात्मना सपरिष्वत्तः’ (वृ.६.३.२१) ‘प्राशेनाग्मनाऽम्बारूद: ’ (६.३.३५ इति सुषुप्यु क्रान्त्योः इससकलविशेषविशाना प्रत्यगात्मनस्तदानीमेव सर्वशर्तया मेदस्यपदेशान्प्रत्यगात्मनोऽर्थान्तरभूत $

एच परमामा १″ +

सु– ४४ पत्यादिशब्देभ्यः (१.३.४४) }

परिष्व के प्राशे श्रयमाणेभ्य, पत्यादिशब्देश्यम्चायं प्रत्यगात्मनोऽर्थान्तरभूतः परमामा ’ सर्वस्याधिपतिः सर्वे प्य

पशी सर्वस्येशानः’ इत्यादो ऐक्योपदेशभेदप्रतिषेधोतु महाकार्यत्वनिबन्धनापिति

निति सबै सल्बिदना

(छो. ३.१४.१) इत्यादिभुतिभिरेव ग्यते ॥ इति वेदान्तदीप. इति अर्थान्तरत्यादिव्यपदेशाधिकरणम् इति थी शारीरकमीमांसाभाष्ये प्रथमाध्यायस्य तृतीयः पादस्समाप्त।

I

श्रीमते रामानुजाय नमः श्रीशारीरक्मीमांसामाप्ये प्रथमाध्याये चतुर्थःपादः अथ श्रानुमानिकाधिकरणम् श्रीभाष्यम्

सू -१ आनुमानिकमप्येकेप मिति चेन्न शरीररूपक विन्यस्तगृहीते दर्शयति च (१-४-१)

उक्तं परम लक्षणमोक्षसाधनतया जिज्ञास्यं जगजन्मादिकारण ब्रह्माचिद्व स्तुनः प्रधानदेश्चेतनाघ वद्धमुक्तोभयावस्थाद्विलक्षणं निरस्तसमस्तहेयगन्धं सर्द सर्व शक्ति सत्यसङ्कल्पं समस्तकल्याणगुणात्मकं सर्वान्तरात्मभूतं

•

निरङ्कुशैश्वर्यमिति ।

अथ आनुमानिकाधिकरणम् भुतप्रकाशिका

सू -१ आनुमानिकमप्येकेपामिति चेन्न शरीररूपकविन्यस्तगृहीते दर्शयति च (१-४-१)

प्रथमपादश्चिदचिद्विलक्षणकारण वायोगव्यवच्छेदपरः, अन्ययोगध्वच्छेदपरायां त्रिपाद्यामस्पष्टस्पष्टजीवादि

घाक्यविषयौ द्वितीतृतीयौ स्पष्टतरजीवादिप्रतिपादकवाक्यविषयश्चतुर्थ इति पादसङ्गतिः द्वितीयपादारम्भ कथिता | सूत्रका रेस्तु अन्ययोगव्यवच्छेदस्य त्रिपादीकृत्यत्य चतुर्थपादारम्भे कष्टोत्तम् ’ आनुमानिकमध्ये पाम् ’ इति सुत्तम् । अती भाष्यकारश्चतुर्थपदारम्मे त्रिपायस्पष्टीकरणमुसेन सङ्गति विवश्चन्प्रथमपादार्थानुभाषणपूर्वक द्वितीय तृतीययारथ वृत्त दर्शयति उत्तमिति । प्रधानादेरित्यादिशब्देन प्राण काशादिग्रहण बिल गमित्यन्तेन प्रथमपादार्थ उक्त, बैल्क्ष व्यचोभपलिङ्गतयेति दर्शयन् द्वितीतूनीययोरप्यर्थं दर्शयति निरस्तेत्यादिपः । समस्तशन्देन चिद्रमद्रित व हेय विवक्षितम् गन्धश-देन मुक्तव्यावृत्तिः समस्तकल्याणगुणा मकमिति पद घर्मिस्वरूपपरम्, सर्वशमित्यादिपदे द्वितीय पादार्थस्सूचितः ’ यस्सयज्ञ. भारूपरसत्यसङ्कल्प.’ इत्यादिवाक्यजातहि तद्विषयः । अन्तर्यामिवैश्वानरशुभ्वाय धिकरणसिद्धमर्थमाह-सर्वान्तरात्मभूतमिति । ’ एप सर्वभूतात्तरात्मा’ इति सुबालोपनिषद्यतयामिबिषय या भूयमाणवात् ‘पद्धयां पृथिवी सर्वभूतान्तरात्मा ’ इति मुण्डकोपनिषद्वाक्य पक्षत्येनोप यासात समर्थनाथ | निरङ्कुशैश्वर्यमिति तृतीयवादार्थसूचन’ एतस्य वा अक्षरस्य प्रशाशने गार्गि’’ ईशानो भूतभव्यस्य सर्वस्य .:

3

1

74

"

५८६ आनुमानिकमिति पदेन ’ आन्द्रयाणा-मानात्’ इति साङ्ख्यमतं सून्यतइति पूर्वपक्षः [ आनुमानिका- १-४१ श्रीभाष्यम्

इदानीं कापिलतन्त्रसिद्धाब्रह्मात्मकप्रधान पुरुषादि प्रतिपादनमुसेन प्रधानकारणत्यप्रतिपा दनछायानुसारीण्यपि कानिचिद्वाफ्यानि फासुचिच्छा खासु सन्तीत्याशङ्कय ब्रह्मैव कारणत्व स्थेने तन्निराकियते । कठवल्लीप्यास्त्रायते -’ इन्द्रियेभ्य परा धर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः |

मनसस्तु परा बुद्धिर्बुद्धेरात्मा महान्परः । महतः परमव्यक्तमध्यक्ताप. पर: पुरुषा नपरं किञ्चित्सा काष्ठा सा परागतिः ’ (कठ. १.३.१०.११] इति । तत्र सन्देहः किं कापिल तन्त्रसिद्धमब्रह्मात्मकं प्रधान मिहाव्यक्तशब्देनोच्यते, उतन इति । किं युक्तम् ? प्रधानमिति कुत· ? ’ महतःपरमव्यकमन्यक्तात्पुरुषः परः ’ (१.३.११) इति तन्त्रसिद्धतत्त्वप्रक्रिया प्रत्य

भिशानेन तस्यैव प्रतीतेः, ‘पुरुषानपरं किंञ्चित्सा काष्ठा सा परा गतिः ’ (१.३.११) इति पञ्चविंशकपुरुषातिरिक्ततत्वनिषेधाच । अतोऽव्यक्तं कारणमिति प्राप्तम् । तदिदमुकम् आनुमानिकमप्येकेपामिति चेत् इति । एकेषां शाखिनां शाखास्वनुमानिकं प्रधानमपि का रणमाम्नायत इति चेत् १

x

श्रुतप्रकाशिका

वशी सर्वस्येशानः’ इत्यादिवाक्यजातहि तद्विषयः । वर्तिध्यमाणमाह - इटानीमिति । प्रधानकारणस्वप्रतिपादन

च्छायानुसारिणीति । न केवल लिङ्गप्रतिपादकानि, किंतु लिङ्गिनामेव नदी उगव्पादनशङ्कारा १

दानीति अतो जीवादिविषयताया. स्पष्टतरत्वमिति भावः । प्रधानपुरुषादिप्रतिपादनमुसेन प्रधानकारणत्वप्रतिपादन

।

च्छायाऽनुसारिणीति

प्रधान पुरुषादिस्वरूपप्रतिपादनप्रकार: तन्त्रार्थप्रत्यभिज्ञापक तेन प्रधान काणत्वप्रतिपदन 3

फलिनमित्यर्थ ॥

1

ब्रह्मककारणत्वस्थेम्न इत्यत्र एकशब्देन त्रिपाद्या अन्ययोगव्यवच्छेदपरत्व सूचितम् । स्थेन इत्यनेन चतुर्थपा

दार्थस्सूचितः पूर्वपादद्वय प्रतिपन्नस्याग्ययोगव्यवच्छेदस्य स्थैर्यमस्मिन्पाट प्रधानादिकारण यप्रतिपादनव्युटर ने कृतेहि 9

भवति । अत्रानन्तरपूर्वाधिकरण मुत्तादपि वैरक्षण्यमुत्त प्रत्यगान परस्य निषेधादिति शङ्खया बान्तर सङ्घतिरिति चार्यसिद्धम् बद्धमुक्तोभयावस्थाद्विलक्षणमितिहुत्तम् | विषयमहू- कठवाध्विति । तस्त्रि प्रत्यभिशामावजनकानि वाक्यानि विषय | तन्त्रसिद्धमतद्विपर्ययीभ्याम्य, सिद्धते अध्यत्तशब्दस्य प्रधान

वाचकत्वामावात् उन नेति सघयशिरोऽन्तर कृतम् अन्यथा उत ब्रह्मा मक प्रधानमितिहि शिरोऽन्तर वत्तव्यम् | कट इन्द्रियेभ्य परा यत्राध्य ब्रह्मात्मकप्रधान कारण व प्रतिपातरस्ति नवेति प्रथमविचारोऽप्रित कशब्द: किमब्रह्मात्मकप्रधानपरः उन नेति विचार, तदर्थं किमस्मिन्मन्त्र त त्रस्तित्वगणन ममत्यभिज्ञानमस्ति नैति <

८

तदर्थमध्यपूर्वापरनिर्दिष्टमह· पुरुषशब्दाभ्यां महजीवनिर्दिश्येत उत जीवश्राविति मन्द्रियाशिः पूर्व वाक्यस्थरूपक रूपितोन्द्रयादिप्रतिपत्तिस्ति नेति । विमत्र पर वाग्भटेन उत वशीकार्यत्यति । यदाकारान हृद। रूपितेन्द्रियादिप्रतिपयभावन महापुरुषशब्दयोर्महज्जीयताद समर्पया तान्त्रिमशान तू अध्यक्ष शब्दे नामझात्मक प्रधानमुच्यत इति तस्यैव कारणाव प्रतीयत इति पूर्व क्ष सिद्धान्ते यदा वशीकार्यत्था पर व विष शित, तदा पूर्वरूपितेन्द्रियादिप्रतिपच्या महत्पुरुषशब्द योजयपरमात्मपरत्यन सिद्धमक्रयाप्रत्यकेश नामावाद व्यस शब्दो नाब्रझात्मकप्रधानपर इति न तस्यात्र कारण प्रतीतिगत परिमाय | शहाया अनु। सूत्र माह- उदिदमु

कमिति । शङ्कानुनादिन सूत्रसण्डव्याचष्टे एकेपामित्यादिना ||

}

आनुमानिका १-४१]

पुतौ रूपकरणे अव्यतपदस्य शरीरपरस्यासद्वान्तः

५८७

थीभाष्यम्

अत्रोत्तरं नैति। नाव्यकशब्देनामह्यात्मकं प्रधानमिहामिघीयते । युतः ? शरीररूपक विन्यस्तगृहीतेः शरीराख्यरूपकविन्यस्तस्य अव्यकशब्डेन गृहीतेः । आत्मशरीरघुद्धिमन इन्द्रियविषयेषु रघिरथादिभायन रुपितेषु रथरूपणेन विन्यस्तस्य शरीरस्याप्राव्यवश देन महणादित्यर्थः । एतदुफ्तं भवति पूर्वत्र हि ‘आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेयंच बुद्धि तु सारथि विद्धि मनः प्रमहमेव च । इन्द्रियाणि ध्यानाहुः विषयांस्तेषु गोचरान्’ इत्यादिना ’ सोऽध्यनः पारमाप्रोति तद्विष्णोः परमं पदन्’ (१.३.९) इत्यन्तेन संसाराभ्यनः पारं वैष्णवं प्रेप्सन्तमुपासकं रथित्वेन तच्छरीरादीनि च रथरथाङ्गत्वेन रूपयत्या यस्यैते रथादयो वशे तिष्ठन्ति, स एवाध्वनः पारं वैष्णवं पदमामोतीत्मुक्तया, तेषु स्थादिरूपित ई

शरीरादिषु यानि येभ्यो घशीकार्यतायां प्रधानानि, तान्युच्यन्ते ‘इन्द्रियेभ्यः पराः ’ (१. श्रुतप्रकाशिका

परिहारसण्ड व्याचट - शरीरास्येति । शरीरमेघ रूपक विन्यस्त रुप्यतेऽनेनेतिरुप दृष्टान्ट रुपन्देन वि

न्यस्तं रूपितमित्यर्थः शरीरहि रथत्वेन रूपितम् ‘शरीरं रथमेव च ’ इति । ननु रुविन्यस्त '

रूपम् विशेषणस्य पूर्वनिपातितत्वादिति शङ्कापरिहाराय शरीराख्येत्युत्तम् । अस्मिन्याक्ये रूपकविन्यस्तं वस्तुप्राधान्येन विवश्चित विशेषणापेक्षया विशेष्य प्रधानम् अतो रुपम विन्यस्तपद विशेष्यसमा सदिस्यपेक्षाया शरीराख्यं

रूपकविन्यस्त मिति शरीरशन्देन तद्वेिशेप्यते यथा सण्डशब्देन गौः अतो रूप विन्यस्तप्राधान्यार्किप्रायः शरीरशम्दपूर्व निपात इत्यभिप्राय | कानि कथं रूपितानीत्याह- आत्मेति । रूपकाभिधायिवानय कि रथिस्थादिमा सप्तना मंत्र ग्रहणम् तत्राप्यव्यवशब्देन शरीरस्य ग्रहणमिति च कथमवगम्यते रध्यादि वेन रूपितानामस्मिन्यावये कीर्तन किम

थेमिन्यत्राह - एतदुक्तमिति । आत्मानम् इत्यादिक रूपयामिधायियावयम् | तेषामः ग्रहण वशीकार्यताया प्राधान्यज्ञा ।

पनाये स्वशन्देरेव प्रत्यभिज्ञान द्राथेरयादिमावेन रूपितानामत्र ग्रहणमिति शातम् । पारिशेष्याद व्यक्तशब्देन शरीरग्रहण मितीदमर्थजातमुच्यते पूर्वग्रहीत्यादिना | रूपणस्य प्रयोजनमाह - यस्यैतइति । वशीकार्यत्वज्ञापनाय रथिस्थादि

बेन रूपमित्यर्थ | रूपरूपितानामिह ग्रहण वशीकार्यतायां प्राघान्यात्राघा यशापनार्थमित्याह – यानि येभ्य इत्या 1

दिना |

ननु वशीकार्यताया प्राधान्यस्य विवक्षितत्व बथमवगम्यते उच्यते - ’ इन्द्रियेभ्य पश’ इत्यादिम परशब्द

स्तावन्नान्यवचनः अर्थेभ्य इन्द्रियादीनां टस लोकासद्ध वैन उपदेशवयर्थ्यात् । अत: पशब्द प्रवदंपर प्रकश्चि न तात्र कारणत्वानेबन्धन अर्थानामिन्द्रियकारण भावात् इन्द्रियाणा विषयसिद्धयर्थतया तच्छेष वात् साध्यात्वलक्षणः इति च नवाच्यम्; तथासत्यथांपेक्षया मनसः पर वायोगात् । मचान्तरङ्ग लक्षण: प्रकर्षः इन्द्रियमनोबुद्धांन तत्समवेडापे इन्द्रियापेक्षया बाह्यानार्थाना पर वायोगात् । अतः पा रहे प्याद्रथिरादिभावरूष्णेन उपस्नो १.० या 7

यगमात् तत्रैव

यस्त्वविज्ञानवान्भवत्ययुक्तेन मनसा सह । तस्येन्द्रियाण्यघश्यानि दुष्टाश्वा इव सारथे. || यस्तु विज्ञानवान्भवति युक्तेन मनसा सह । तस्येन्द्रियाणि घश्यानि सदश्या इथ सारथेः ||

यस्त विज्ञानवान्भवत्यमनस्कस्सदा शुचि । न स तत्पद्मा॑प्नोति संसारं चाधिगच्छति ॥

वशीकरणक्रमप्रदर्शनार्थं रूपणम्

५६८

[ आनुमानिका १-४१

श्रीभाष्यम्

३.१०) इत्यादिना । तत्र इयत्वेन रूपेतेभ्य इन्द्रियेभ्यो गोचरत्वेनरूपिता विषयाः यी कार्यत्वे पराः पश्येन्द्रियम्यापि विषयसन्निधाविन्द्रियाणां दुर्निग्रहत्वात् । तेभ्योऽपि परं प्रग्रहरुपितं मनः मनसि विषयप्रवणे विषयासन्निधानस्याप्य किंचित्करत्वात् । तस्मादपि सारयित्वरूपिता घुद्धिः परा, अध्यवसायाभाये मनसोऽप्यकिंचित्करत्वात् । तस्या अपि 2

रधित्वरूपित आत्मा कर्तृत्वेन प्राधान्यात्परत सर्वस्यचास्यात्मेच्छायतत्पादात्मैव महा निति च विशेष्यते । तस्मादपि रथरूपितं शरीरं परम् तदायत्तत्वा जीवात्मनस्सवलपुरु १

भुतप्रकाशिका

यत्तु विज्ञानवान्भवति समनस्फरसदा शुभिः । सप्तु तत्पदमाप्नोति स्माद्भूयो न जायते ॥ इतीन्द्रियादिवशीकारावशीकारयोरथांनदर्शनात, ‘यथ्येद्वाय्मनसी माझ तीद्रयावाद 5

नाथ, अस्मिग्मन्ये वशीकार्यताया प्राधान्यं परशब्देन विवक्षमित्यवगम्यते । तत्राथांदीनामिन्द्रियादिभ्यः परत्वमुपपाद यति-तत्रेति ॥

ननु ‘अष्टौ महाः अष्टायतिमहाः ’ इति प्राणजिहावा वचक्षुथोत्रमनोहस्त व गिन्द्रियाणां ग्रहत्वम्, गन्धरस. नामरूपशब्दकामकर्मस्पर्शाख्याना विषयाणामतिग्रहत्वं च श्रुतं, तस्माद्महेभ्य इन्द्रियेभ्यः अतिमहशब्दोचनामर्थानां 1

परत्वं किं न स्यात् । उच्यते-यदि महेम्योऽतिप्राणां परत्यमिह विवक्षितम् तदा अर्थग्यो मनसः परधनमंयुषम

मनसो ग्रहान्तर्गतत्वात् । अर्थानामति महशब्दोत्तस्याय, अतःस्वसन्निधाविन्द्रियाणा दुर्निमहत्वापादनमेव अर्थानां वशी कार्यत्वे परत्व तदशीकरणं च असन्निधापन, हेयतया शापन च तेभ्योऽपीति । स्वावधानाभावे विषयासन्धिरविधि

स्फरव्यहेतुक मनसः प्राधान्यम् तस्य वशीकरण नाम तय मृहुर्मुहुर्विषयदोषचिन्तनेन तेभ्यो निवर्तलम् अभ्या सेन घ कौन्तेय पैराग्येण च गृह्यते ’ इति श्रुत्तम् । तस्यादपीति | बुद्धशब्दोऽध्यवसाय रूपज्ञानविशेषपुरः, नव १

T

तःकरणपरः 7

यदा कर्मगुणापेना वृद्धिर्मनास घर्तते । व्यवसायगुणोपेता तदा सम्पद्यते मनः ॥ इत्यादिषु बुद्धिशन्दस्यान्तःकरणपरत्व तत्कार्यभूतव्यवसायस्य पृथनिर्देशादिभिरवसीयते । इहतु बुद्धिशब्दस्य भावार्थ े

चस्वारस्यात्तदपवादामावाच्च व्यवसायपरत्वमिति अध्यवसायाभावशदं प्रयुखानस्याभिप्रायः ॥

यद्वा बुद्धिशब्दोऽन्तःकरणपरः इदानीमध्यवसायाभाव इत्यनेन तत्कार्यभूताध्यवसायाभाव इयुक्त स्यात् अल्पा

स्थिरत्वदुःसाधत्वदुःखमित्वादिदोषदर्शनेन विषयाणा हेयत्वाध्यवसायोऽध्यवसायशब्देन विवक्षितः । तदभावान् यत्र व्याससादिना क्वचिद्विषये प्रावण्यरहितमपि मनः कदाचिसत्प्रवणमपि स्यात् अतो बुद्धेः परवम् | तस्याश्च वशीकरणं,

नामविषय दोषदर्शन सशीलनेन तद्दीकरणरूप मनोनिपावापादनम् । आत्मर्तृत्वेन प्राधान्यात्परइति । कर्तृ ।

त्वेन अध्यवसायस्थाश्रयत्वेन बुद्धिशब्दस्यान्तःकरणपरत्वपक्षैतूपमणि नेत्यर्थः अनाशनः कथम्हच्छन्दविशेग्य स्वमित्यत्राह– सर्वस्यचेति । अस्य सर्वस्य इन्द्रियादेरध्यवसायपर्यन्तस्य इन्द्रियाणि जतव्यानि सभ्यगर्थविषयोऽध्यय सायस्सम्पाद्य इत्येवंरूंपच्छायत्त वादित्यर्थः । अनेनात्मनो वशीकरण नामा म्वरूप यथाऽभ्याध्यवसायप्रावण्दरूपे छा

पादनमेवेति च फल्तिम् । तस्मादपिरथरूपितं शरीरंपरमिति | शरीरस्य परत्व नाम स्वगतगुणोन्मेषानुगुणमा मगत

ज्ञानापादकत्वम् रजस्तमोऽनुदय सत्त्व प्राचुर्य करपरिशुद्धाहारेण सवोद्रिा१दन शरीर

।

आनुमानिका १४१] ‘पुरुषापरं विचित्’ इति श्रुत्यः पुरुषवशीकरण दारणागतिरेवतिच .

५८९

श्रीभाष्यम्

पार्थसाधनप्रवृत्तीनाम् । तस्मादपि परस्सर्वान्तरात्मभृतोऽन्तर्याम्यध्वनः पारभृतः परम पुरुषः यथोक्तस्यात्मपर्यन्तस्य समस्तस्य तत्सङ्कल्पायत्तप्रवृत्तित्वात् । स खल्वन्तर्यामित योपासनस्यापि निर्वर्तकः ‘परातु तच्छुतेः ’ (शारी. ३.३.४०) इति हि जीवात्मनः षर्तृत्व परमपुरुषायत्तमिति वक्ष्यते । वशीकार्योपासननिर्वृत्युपायकाष्ठाभूतः परमप्राप्यश्च स एव तदिदमुच्यते ‘पुरुषान्नपरं किञ्चित्सा काष्ठा सा परा गतिः ’ (कठ. १.३.११) इति । तथाचान्तर्यामिब्राह्मणे ‘य आत्मनि तिष्ठन्’ (वृ.५.५.२२) इत्यादिमिस्सर्वे साक्षात्कुर्व "

सर्व नियमयतीत्युक्त्या ‘नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा (५.७.२३) इति नियन्त्रन्तरं निषिध्यते, भगवद्गीतासु च ’ अघिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम् । विविधा च पृथक्चेष्टा दैव चैवाय पञ्चमम्’ (गी. १८.१४) इति । दैवमत्र पुरुषोत्तम एव ‘सर्वचाहं हृदि सन्निविष्टो मत्तस्मृतिर्ज्ञान मपोहनं च ’ (१५.१५) इति वचनात् । तस्य च वशीकरणं तच्छरणाग तिरेव ईश्वरस्सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति । भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ॥ तमेव "

श्रुतप्रकाशिका

दस्याविद्याकल्पितत्त्वात् अविद्यासशमव्यक्त जीवापर तत्कार्यत्वाच्छरीरस्य परत्वमुपन्चर्यत इति केबिदुतम् तदयुक्त,

कारणगतपरत्वस्य कार्ये उपचरणे स्वाग्स्याभावात् । जोवमेदस्याविद्याकलितत्वामाबाच्च आत्मपर्यन्तस्य स्वावधिकस्य ||

यदा जीवपर्यन्तस्येत्यर्थः नास्मिन्वाक्ये वशीकार्यतया परत्वे निर्दिष्टक्रमो विवक्षितः, किंतूपकरणीयतया प्राधान्यम् अत एवीह ’ आत्मानं रथिनं विद्धि’ इति शरीरा पूर्वनिर्देश: । उपासनोपकरणकोटिनिवेशः परस्य कथ अध्यक्तत्वात् परस्य पुरुषत्वमात्र तन परमवंतरमशब्दार्थाङ्गीकार इत्यत्राह - सखल्विति । उपासननिर्वाहकत्वात्

बशीकार्यत्वमित्यर्थः ‘सा काष्टा’ इति श्रुतिवाक्यखण्डव्याचष्टे वशीकार्योपासनेति । वशीकार्यशब्द उपायविशे

ध्यकः रूपितेष्वर्थेषु परत्वेन रूपितस्य पदस्यात्राकथनाद्वक्ष्यमाणपरिशेपासिपिरसा परा गतिः’ इत्यने नैव पारव्यरूपितपदस्यापि प्रतिपादितत्वमाह - परमेति । ‘पुरुषान्नपरं किश्चित् ’ इन्युपायकोटिकाष्टा भूत् कस्मान्परं न विद्यत इति व्यतिरेक उक्त: ’ सा काष्ठा ’ इत्यनेन अयमेवोपायकाष्ठाभूत इत्यन्वय उक्तः, इन्द्रियादीनाम्प्युपायभूत

स्वमात्रमस्तीति तद्व्यानृत्यर्थं ‘परागतिः’ इति प्राप्यत्वमुच्यत इत्यर्थः ‘यस्मात्परं नापरमस्ति ' इत्यादिश्रुत्यैका. यवगमात् स्वस्मात् परान्तररहितस्य परमात्म वर्मार्थसिद्धमिति चाभिप्रायः । सर्वनियामा उपायका

छात्वोपपादनार्थमन्तर्यामिणमुपादयते तथेति । देवमिति कर्मवाक्मराध्यमि द्रादिक वा विवक्षित स्यात् श्राह

देवमप्रेति । ‘न देवंकेशवात्परम् -

श्रूयतां परमं देवं दुर्विज्ञेय मयापि च । नारायणस्तु पुरुषो विश्वरूपो महाद्युतिः ॥

नारायणस्यचाद्गानि सर्वदेवानि घामवन् । अन्यानि सर्वदेवानि तस्यामानि महात्मन ॥

इत्यादिप्रयोगादित्यभिप्रायः | परमपुरुषस्याप्युपासननिर्वस्वमस्तु, कथं सर्वस्मात्परस्य अनीश्वरेण ससारिणा वशी

शक्यत्व शक्यचेत्तत्प्रकारोऽपि कचि छूयेत नव श्रूयते ’ यच्छेद्वाङ्मनसी प्राज्ञ.’ इत्यादयनुपलब्धरित्यत्राह- तस्य

घेवि । यच्छेद्वाङ्यनसी’ इत्यादौ तस्य वशीकार्यत्वश्रवण दर्शयिष्यते । कमव्यवशब्देन शरीराव स्वाभिघान रूपकविन्यस्ताभिघानान्तर कि न स्यादिति शङ्कायामव्यत्तशब्देन शरीरस्याभिधानं पारिशेयर

५९०

गीतादिवचनेस्तरसाधनम्

[ आनुमानिफा– १-४-१

श्रीभाष्यम्

शरणं गच्छ’ (गी. १८८६१,६२) इति । तदेवम् ’ आत्मानं रथिनं विद्धि’ [६१.१.२.३] इत्यादिना रथ्यादिरूपक विन्यस्ता इन्द्रियादयः ‘इन्द्रियेभ्यः परा ह्यथां (१.१.१७) इत्यत्र स्वशब्देरेय प्रत्यभिधायन्ते, न रथरुपितं शरीरमिति परिशेषात्तव्यकशनोच्यत इति निश्चीयते । अतः कापिलतन्त्रसिद्धस्य प्रधानस्य प्रसङ्ग एव नास्ति । नचान तत्तन्त्रसिद्धन क्रियाप्रत्यभिशा ‘इन्द्रियेभ्यः परा हाथ (१.३.१७) इतीन्द्रियेभ्योऽर्थानां शब्दादीनां पर त्वकीर्तनात् । नहि शब्दादय इन्द्रियाणां कारणभूतास्तद्दर्शने।’ अर्थेभ्यश्च परं मनः ’ (कठ ,

१.३.१०) इत्यपि न तत्तन्त्रसद्गतम्, अकारणत्यादेव; तथा’ बुद्धेरात्मा महान्परः ’ (१.३ १०] इत्यप्यसङ्गतम्’ बुद्धिशब्देन महत्तत्म्याभिधानाभ्युपगमात् । नहि महतो महान्पर रसम्भवति । महत आत्मशब्देन विशेषणं च न सङ्गच्छते । अतो रूपकविन्यस्ताना मेव मुतप्रकाशिका

तदेवमात्मानमिति | प्रधानप्रतिपादकत्वमङ्गीकृत्य तस्य ब्रह्मात्मत्वाधा कावविवादोऽपि कचिदस्तीति तद्व्याट त्यर्थ प्रसङ्ग एव नास्ती युक्तम् | वशीकार्यतया परत्वमुपपादित, कारण येन परत्वयानुपपत्तिमाह - नचात्रेति । प्रत्यमि शानामावमुपपादयति इन्द्रियेभ्यइति । तदेव विवृणोति नहीति । अकारणत्वादेवेति । ‘इन्द्रियेभ्यः पराह्यर्था’

इत्यत्र तन्त्रप्रक्रिया प्रत्याभेशानव्युदासहेतोरेवेत्यर्थः ।1 अहङ्कारद्वारा बुद्धेः मन. कारण दसम्म वात् ‘मनसस्तु परावुद्धिः’ इत्येताक्लिष्टगत्या शक्यमिति तदनादरेण ‘बुद्धेरात्मा’ इत्यत्रानुपतिमाह-तथेति । बुद्धेशब्देन महत्तस्वमभिधीय 1, तनः किमित्यत्राह-नहीति । समष्टिव्यष्टिविभागेन परत्वोपपत्तरितच तमनेन निर्वहरयास्वररूवात, इन्द्रिया

दिषुचार्थान्तरेषु समष्टिव्यष्टिविभागदर्शनात् रूपक्यावये पृथर्निदेशाभावाच्च अनुपपत्य तरह- मद्दतआत्ल स्टेनेति आत्मशब्दः स्वतश्चेननैकान्त; अगत्या कचित्तस्यातत्परत्वाश्रयणम् । अवयदशत्तया स्वकार्यव्यातिपरत्वेऽपि महत्वादपि

प्रधान एवावयवार्थप्रत् महत आत्मशब्दविशेष्यत्वमयुक्तमित्यर्थः ॥ ननु उद्ववहात्मनश्चैत मनरसदसदात्मकम् । मनसञ्चाप्यहङ्कारमभिमन्तारमीश्वरम् ||

महान्तमेवचात्मानं सर्वाणि त्रिगुणानि च ।

इति स्मृतिसिद्धप्रक्रिया प्रत्यभिज्ञानान्महच्छब्दो महत्तवपर: नत्वा मविशेष्षक इतिचत् न श्रुताविद्रियार्थमनोवृद्धिमहतां परत्वस्य चोक्तःवादहकारस्यानुतत्वात् स्मृतौ मनोऽहङ्कारमहतामेवोत्तवादिन्द्रियार्थबुना परत्वस्यवानुछ वात् श्रुतौ

स्मृत्यर्थप्रत्यभिज्ञानाभावान्मनसोऽहङ्कारमुल्यस्य तन्त्रप्रक्रियाविरोधप्रतीतः पूर्वपक्षिणैव परिमोदनस्याइत वाच ॥

ननु महच्छब्दस्या मविशेषणविसति ’ मह्तःपरम्’ इति निर्देशेनयुक्तम् अश्विात्मन इत्येव निर्देष्टव्यमितिचेन्न, विशेषणवाचिपदेनापि प्रवृतविशेष्यामिधानदर्शनात् देवदत्तायशदगतियोंयम श्वारूद श्वास्दाद्विमित्र इति अवृद्धसेवी पुरुषो मूढः मूढादमूह आदरणीयः इत्यादौ रूपवविन्यस्तानामेव

ग्रहणमित्येतद्भाध्यमेतदुत भवतीत्यनना

न्वितम् । इति शब्दाप्रयोगोऽतिविप्रकर्षात् दर्शयतिचेति सूत्रखण्डोपादानम् । तदेव वशीकार्यव्व परचमैत्र ‘एप’ इत्यादिश्रुतेः ‘न प्रकाशत ’ इन्युके केशमित्यपेचाय यस्त्वविज्ञानवान्भवत्ययुक्तेन मनसा सह । तस्येन्द्रियाण्यवश्यानि दुष्टाश्वा इव सारथे ।

यस्त्वविज्ञानवान्भवत्यमनस्क्रसदा शुल्चे । न स तापदमाप्नोति संसारचाधि गच्छति ॥ 4

आनुमानिका- १४-१ ]

इन्द्रियानेयमनप्रकार:

५९१

श्रीभाष्यम्

ग्रहणम् ।दर्शयति तदेव ‘एप सर्वेषु भूतेषु गूढोऽस्मा नकाशते इयते स्वप्रथयायुद्धया सूक्ष्मया सूदमदर्शिमिः’ (१.३.१२) ‘यच्छेदाङ्मनसी प्राशस्तथच्छेशान आत्मनि । ज्ञान मात्मनि महति नियच्छेत्तचच्छेच्छान्त आत्मनि ’ (१.३.१३) इति । अजितपायाभ्यन्तरकर पास्यैव परमपुरुषस्य दुर्शत्यममिधाय हयादि रुपितानामिन्द्रियादीनां वशीकारप्रकारोऽय

मुच्यते । ’ यच्छेछाटननसी’ (१.३.१३) वाच मनसि नियच्छेत् घायपूर्वकाणि कर्मेन्द्रियाणि ज्ञानेन्द्रियाणि मनसि नियच्छेदित्यर्थ | चापछदे द्वितीयायाः (पट.१.३.१३) ‘सुपांसुलुफ् [पाणिनि.२.१.३९] इति लुफ् ’ मनसी’ इति सप्तम्याच्छाग्दसो दीर्घः ‘तद्यच्छेत् ज्ञानआ त्मनि ’ [१.३.१३] तन्मनो बुद्धा नियच्छेत | ज्ञानशध्देनाथ पूर्वोका वुद्धिरमिधीयते । ज्ञान आत्मनि’ [१.३.१३) इति व्यकिरणे सप्तम्या । आत्मान वर्तमाने ज्ञाने नियच्छेदित्यर्थः । +

श्रुतप्रकाशित

इति प्राकरणिकवाक्योरजीयनेन प्रकाशत इत्यस्यार्थमाह-अजितयाह्येति । यावछन्दस्सयन्द्रयो क्षण –

पाक्पूर्वकाणीति । नन्विदमययाश्चरमिव व्याख्यानम् नत्र याक्छन्दा द्वितीयान्ती मनःशब्दब्ध सप्तम्यन्तस्थूयत इत्य शाह-वाक्छदइति ॥

ननु वावउदात्परस्याः द्वितीयाया. ‘मुपांमुलुक्’ इत्यनुशायनेन स्वादेशाश्रयणेन द्वितीयान्तव्य किन स्यात्

न स्वाइल्ड्यांभ्योदीर्घात्सुतिस्यटक्कं हल्’ इति सूत्रेण वाक्छब्दस्य हलन्ततया मुलोपस्य प्राप्तध्यात् स्वादे

शानीकारेऽपि कि पर्यवसान स्यात् तन द्वितीय स्थान स्वादेशमाश्रित्य तस्योपकार द्वितीयाया एवं दुगाश्रय जमिति | सप्तम्येकवचनान्तस्य मनःशब्दस्य दीर्घान्तत्व मित्याह-मनसी इति सप्तम्याः छान्दसो दीर्घइति । }

1

‘ईदूतौ च सप्तम्यर्थ.‘शी प्रसिद्ध स्मरणनिबन्धो मसी इति निर्देशः ||

ननु ‘इयाडियाजीकाराणामुपसङ्ख्यानम इन्युपसङ्ख्यानवशादीकारातत्व संभवे कथ छान्दसत्वाश्रयणमिति चेत् उपसङ्ख्यानेन निर्वाहासम्भादति ब्रूमः | नहि ’ वाट्यनसी’ इत्यत्र याक्च मनश्चेत्यर्थरसम्भ्यति ‘अतुर विचतुर’ इत्यादिस्मरणेनाजन्ततया घाममे इति प्राप्त गत् । अथ तत्रापि छान्दसत्यबलेन समासान्तो नाद्रियेत तथासनि यथोक्तनिक प्रदेश, नत्र निर्वाहद्वयतुल्यता पूर्वोत्तस्य प्रकरणानुगुण्यादेकवचनोपपत्तेश्च, ‘यच्छेत् ' J

इत्युक्तस्य नियमनस्य सप्तम्यपेक्षा प्रकरणसिदा ‘तद्यच्छेत् ज्ञान आत्मन, ज्ञानमात्मीन महवि नियच्छेत् तद्य च्छेच्छान्तआत्मनि ’ इतिहि श्रूयते । याक्च मनश्चय थोडांम्मतश्चेत् तदिति पुनः परामर्श नघटते ते इति द्विदध

नान्ततयाहि निर्देष्टव्यम् । अत उत्तनिर्वाह ‘तद्यच्छेज्ज्ञान आत्मनि’ इति वावय मनसोकर नियम

नवरं केचिद्व्याचक्षते तदनुपपन्न मम्यान आह-तम्मनो बुद्धौ नियच्छेदिति । त्वम् स्वरस यु डेपर बंतु स्वर

समित्यभिप्रायेगाह- ज्ञानशळेनेति । पूर्वोका बुद्धिः अनामा मविषय योपादेयताध्यघायः ज्ञानसामान्यवर्चशब्दस्य ज्ञानविशेषवाचिन्य मुख्यमिति भावः । आत्मशब्द समानाधिकरणश नशब्दस्य घुपर बम्दुतमित्यत्राह – ज्ञान आत्मनीति | आमशब्दस्य स्वतश्चेतनैमान्तत्यादनन्तरवाक्यस्यान्मशब्दप्यास्य चक्रुपार्थव्ये स्वारस्या सामानाधिकर ण्यमात्रस्यारस्यमुपेक्ष्यमित्यभिप्राय: । वैयधिकरण्यपलितमाह - आत्मनि वर्तमानःसि | सप्तम्यर्थ पुटीकरणाय वसं :

9

।

मानपदमध्याहृतम् । शानशब्दस्याहङ्कारपरत्वाश्रयण शिब्दस्वारस्यात् उतार्थवशात् । न॑प्रथम: दस्तोतवात्, नापि

द्वितीयः, अर्थसामर्थ्यादर्शनात् । मनो महतोर्मध्यगतवमर्थसामर्थ्यमितिचेत् यदि शब्दतः प्रस्यमिशानाभावेडापे माना J

}

अव्यक्तशब्दस्य व्यत्तशरीरबोधक-वाक्षपनिरासाय ‘सूक्ष्म तु’ इति सूत्रम् [ आनुमानिका १४१

५९३

श्रीभाष्यम्

‘ज्ञानमात्मनि महति नियच्छेत्’ बुद्धिं कर्तरि महत्यात्मनि नियच्छेत् । तद्यच्छेच्छान्त &

आत्मनि ’ [१.३.१३] तं कर्तारं परासन प्राह्मणि सर्वान्तर्यामिणि नियच्छेत् | ध्यत्ययेन तदिति

नपुंसकलिङ्गता । एयंभूतेन रथिना वैष्णवं पदं गन्तन्य मित्यर्थः ॥

अव्यक्ताशब्देन कथं व्यक्तस्य शरीरस्याभिधानम् ? तत्राह

सू-२ सूक्ष्मं तु तदर्हत्वात् (१.१.१) भुतप्रकाशिका

ब्दोमनो महतोर्मध्यगतत्वरूपार्थसामर्थ्यादारपरः । तर्हि तुत्यन्यायवात् ‘मनसस्तु परा बुद्धिः’ इत्यापि बुद्धि

शब्दस्याहङ्कारपरत्व | तदप्यस्विति नवाच्यम्; स्वमन्धविरोधात् ’ अथ बुद्धिशब्देनाहकारं भूयुः तथाऽपि तन्त्र सिद्धस्याहङ्कारस्य प्रत्याभेज्ञानोपपद्यते बुद्धिशब्देन व्यवहारामावात् महच नतन्त्रसिद्धमिह प्रत्यभिज्ञायते, आत्म शब्देन सामानाधिकरण्यात्’ इतिहि अन्तिमसूत्रव्याख्याने तैरुत्वम् | अयोध्येत, तत्र यद्यपि मनो महतोर्मध्यगतो बुद्धिशब्द तथाऽपि नाहङ्कारपरः महन्छन्दस्यात्मशब्दोपपदपी तत्वेन महत्तत्वामिघायकन्यायादिति || तर्ह्यनापि सप्तम्यन्नमहच्छन्दस्यापि आ मशब्दोपपीडितत्वेन महत्तत्त्वोपस्थापकत्वाभावात्मनो महतोर्मध्यगत व रूपमर्थसामथ्र्यै नविद्यते । यद्यत्रोपपदं नपीडक्म्, तर्हि तत्रापि पीटना सामर्थ्यात् ‘मनसस्तु परा बुद्धि.’ इत्यप्यह

कार उत्तरस्यात् ततश्चाधिकरणप्रयासवेयर्ध्यमेव स्यात् तन्त्रप्रक्रियास्वसिद्धरित्यलमनेन । ज्ञानमात्मनीत्य स्वार्थमाह बुद्धिंमिति । वाचो मनसि नियमन, मनोऽननुगुणप्रवृत्तिवैमुख्यापादनम् | मनसो बुद्धौ नियमन अध्यवसायाननुगु णप्रवृत्तितापादनं बुद्धिः अर्येषु हेयताध्यवसायरूपा तयाबुद्धेरात्मनियमन नाम सएबोपादेयतया साक्षात्कार्य इत्येतदर्थ त्पादन शान्ते स्वतऊर्मिषट्कप्रतिमटे शान्त आत्मनि महत आत्मनो जीवस्य नियमन नाम तच्छेषताप्रतिपत्तिः .:

सेव परस्यापि वशीकरण भवति । नतदिति निर्देष्टव्यम् आ मशब्दस्य पुलिस वालन्दस्य चा मपरामर्श वादित्यत्राह

।

व्यस्ययेतदिति नपुंसकलिङ्ग तेति । अत्र तदिति व्याख्यपद ‘सुप्तिहुपमहालिङ्गनराणां कालहलचस्वकर्तृयडांच व्यत्ययमिच्छति शास्त्रकृदेषां सोऽपि नसिद्धपति वाहुळकेन । इति शाब्देयक्तलिङ्गव्यत्ययेन तदिति नपुंसकलिङ्ग तेत्यर्थः !!

नन्वस्मिन् मन्त्र रूपक्रूपितानां वशीकरणप्रकार उच्यत इत्युत्तम् विषयाणां शरीरस्य घात्रानेयमनानुत्ते रिति चेन, तन्नियमनस्यार्थसिद्धत्वात् । विषयाणां नियमनहिनाम तदसन्निधापन, शरीरस्य नियमननाम सात्विक होरण परिशोधन

नहि दूरतोऽनुज्झितविषयस्य दुष्टाहारसेवा मलिनमनस इन्द्रियादिनिमन संभवति, अतोऽर्थसिद्धयेह कण्ठोसयमावः तन्निमित्तमिद् विषयसन्निधिपरिवर्जन सात्विकाहारसेवन च योगाद्युत्पादनकाले सम्पाद्यम् तदानीं व वचक्षुरादिवशा नेन्द्रियाणां नात्यन्तव्यापारनिषेधः । अत्यन्तनिषधस्तु योगकाल एवं वर्तव्यस्य नियमनस्यास्मि मन्त्रे विधानात् ‘इन्द्रि० येभ्य इत्यस्मि-मन्त्रेऽपि वशीकार्यत्वे परस्व विवक्षितमिति तम्त्रसिद्ध कार्यकारणत स्वप्रत्य मिशानाभावात् रूपक रूपितेषु 1

परिशिष्टं शरीरमव्यकशब्देनोच्यत इति स्थितम् ॥

उत्तरसूत्रदशङ्कामाह-अव्यक्तेति । पारिशेष्याच्छरीराव्यक्तशब्दयोरैकाध्येऽवश्यमाधिनिसति उपाधिकरणन्या येन उपक्रपस्यशरीरशब्दानुगुणमव्यत्तश दे नेये तत्राव्यत्तशब्दस्य वृत्ति कथमित्यपेक्षायामाहेत्यभिप्राय ॥

आनुमानिका- १४१ ] प्रकृतिमानपदार्थापामताद्वशेष: ‘तदमीनयात्’ इति सूत्रे

५९३

श्रीभाष्यम्

भूतसूक्ष्मव्यात धनस्थाविशेषमापनं शरीर भलति सदस्याकृतामेह शरीरावस्थम व्यक्तशब्देनोच्यते । तदर्हत्यात्-तम्याव्यातस्याचिद्वस्तुन पत्र विकारापन्नस्य स्थवत्पुरु पार्थसाधनप्रवृत्यर्हत्वात् । यदि भूतसूक्ष्ममन्यातमभ्युपगम्मते भूतकारण मेवान्यक्तमित्युच्यते; तत्रहि पिरतन्त्रसिद्धीपादाने षः प्रद्वेषः तथापि हि 1

सु - ३ तदधीनत्वादर्थवत् (१.४.३) 4

इं

परमकारणभूतपरमरुगधीनत्वात

योजनदूतसूक्ष्मम । एतदुक्तं भवति न चयमव्यषतं तत्परिणामविशेषांश्च स्वरूपेण नाभ्युपगन्छाम अपितु परमरुपशरीरतया तदात्मकत्य

श्रुतप्रकाशिका

1 द्रव्यैक्यलक्षणसभ्च

सू –२ सूक्ष्मं तु तदर्हत्वात् (१.४.२)

धात् काय कारणशब्दोपचार इत्याह-भूतसूक्ष्ममिति । कारणभूताध्यक्त कार्यवाचि

शब्दोपचारः किं न स ् य ा द ि त ् य त ् र ा ह तदर्हत्वादिति व्यारययस्सीदति यस्य न ि ट ि ष ् ट स ू क ् ष ् म व स ् व ब्दनोपस्थापित स्थूलावस्थ शरारमव्यत्तशब्दावधयतया बुद्धिस्यम् अनस्तथानिघाचिद्रव्यपरामा इति भाव । अ स्याद्वयानुगत वस्तुलक्षणानिमित्तमाकारमाह- आचद्वरतुनइति । शनसङ्काचविकासरूपा कारापति भद्रस्तुनोऽप्यरि तऔपचारिक द्द्व्यावच्यथमशेषेऽपि चिद्वस्तुनपुरुषार्थप्रत्यापाथवरोधात एवं विषारापनस्यै युक्तम् । अहत्य कायापेक्ष तद्विशेष प्रकरणासहममित्याह-पुरषार्थात

चाराच्छरीरशब्दो भूतसूक्ष्मपर येन व्याख्यान इर्थ ॥

"

शाकाय घायागाश्च न वारण कार्यो

यादवप्रकाशीयास्तुस ू क ् ष ् म शरीरमिह ग ृ ह ् य न े तस्णव्यत शब्दाह वात् । पृवशपि तदव स्थपन रूापत लोकान्त सद्वाङ्मनसप्रिाज्ञ ्प्राप्तेरापे चित्रक्षइत्यादिना ित ्वादिति व्यापुरुषाथसाघनप्रवृत्तिविशेष चक्षते । तद्युत्तम उपक्रमस्थराए स्वरसतस्रथूल शरीप्रतिपहेितृत्वात् ‘यच्छे । प ु र ु ष ा र ् थ स ा ध न प ् र व ृ त ् त ् य र ् ह नहि स्थूलशरीरस्य लकान्तरप्राप्ति परानुभवार्धेति त साघनस्य स ू क ् ष ् म द े ह स ् य नौपायानुष्ठानाना । अतोऽव्यत्त शब्दमात्रस्वारस्यादपि उपक्रनस्थशरीरश• स्वारस्यादुपायद शायामपयोग प्रतीतिस्वारस्याच्य 7

}

रूप

न्यथोक्त एव सूत्रार्थ इत्येनदमिप्रायेणाह-रथवत्पुरुषार्थसाधनप्रवृत्त्यर्हत्वादिति || उ

उत्तरसूनशङ्कामाह– यदीति | भूतकारणमेवेति । त्वयाडाप यदभ्युपेत भूतकारण बेन स्टेवति भय सू-३ तदधीनत्वादर्थवत् [१-४-३]

नधि प्रयोजनवत्त्वाप्रयोजनवचे चादित प्रधानाङ्गीकार प्रधानवाददूरण व व्याहतपरित नवतीत्याह-एतदुत्तमिति । तदात्मकत्वविरहेणेति नाम्युठाम इत्यन्वय सदधीनशब्दस्य षृतिमाने S

75

मूलप्रकृत्रै परमात्मनि लयस्य तच्छरी श्रुत्या तादधी-यम् [ आनुमानिका १४.९

५९४. L

श्रीभाष्यम् -

विरहेण तदात्मकत्वेनैव हि प्रकृत्यादयस्खप्रयोजन साधयन्ति; अन्यथा स्वरूपस्थितिप्रवृ

त्तिमेदास्तेषां न स्युः तथाऽनभ्युपगमाय तन्नसिद्धमक्रियानिरसनम् इति । श्रुतिस्मृ त्योर्हि जगदुत्पत्तिप्रळयचादेषु परमपुरपमहिमचादेषु प्रष्टृतिविष्टतिपुंरुपास्तदात्मकास्सङ्गी येते;’ तथा ‘पृथिव्यप्सुलीयते’ (सुवाल. र.स) इत्यारभ्य ‘तन्मात्राणि भूतादौ लीयन्ते । भूतादिमंहति लीयते, महानव्यक्ते लीयते, अव्यक्तमक्षरे लीयते, अक्षरं तमसि लीयते । तमः परे देव एकीभवति’ इति तथा ‘यस्य पृथिवी शरीरं यस्यापश्शरीर यस्य वायुदशरीरं श्रुतप्रकाशिका

तादीन्यपरत्वशङ्काव्यस्य परमपुरुषशरीरया तदा मक्त्वेने युत्तम् । तेन प्रवृत्ती पराधीन बेपिस्ता कु लालानपदण्डव्यावृत्तिः । स्वातन्मयेणं किं नाम्दुपगम्यत इत्यपेक्षायाम स्थितिमाह- तदात्मकत्वेनैवधीति ।

हिश•दप्रमाणप्रसिद्धिचौतक: | स्वप्रयोजन, स्मकायै प्रकृते काय महान महदादीनामपित्त दम्ब प्रयोजन्म | पुरुषस्य मोगापवर्गरूव वा उत्तमर्थमुपपादयति अन्यथेति । अन्यथा तदा मक बविग्हे स्वरूपस्थितिप्रवृत्तिभेदास्तयां

न स्युरिति । ‘नतदस्ति विना यत्स्यात् ’ मयि सर्वमिद प्रोतम् ’ ‘मत्तस्सर्व प्रवर्तते ’ इत्यादिमिः स्वरूणस्थ तिप्रवृत्तितःदषीन्यसिसिद्धि | स्वरूप व्यवहारराहत्व मानस ब धार्ह व वा त्स्य कालान्तरावच्छिन्नारविरहः स्थितिः ।

प्रवृत्ति कार्योयनुमुणव्यापार | स्वरूपस्थिती न स्याता ततश्च प्रवृत्यभाव के मुख्य न्यायमद्ध यथा शरीरस्यामविष इत्यये सूत्रे अर्थवच्छन्दतदुपयुत्तार्थतादधीन्यस्यपि प्रदर्शनार्थः, अयोपयोगि वात प्रवृत्ते. प्रष्टत्युपयोगि वाय, स्वरु पस्थित्योरित्यभिप्राय । पूर्वोचव्याघातस्य परिहृतव दर्शयति तथाऽनभ्युपगमादेवेति | अब्रह्मा व वद्रधानवाद प्रध ·

दुष्यः ब्रह्मात्यक प्रधान स्वीकृतमिति नव्याहतरित्यभिप्रायेण प्रक्रियानिरकनमि युक्तम् । हिशत तदाब वे प्र 2

मार्ग दर्शयति श्रुतिस्मृत्योहति । प्रळयति ‘पृथिव्यप्सु लीयते’ इत्यादि महिमवादश्रुति यस्य पृथियीश C

रीरम्’ इत्यादि, मळयरा ‘तमएकीभवति’ इत्येतदन्तत्वासा ववसिद्धि ‘तस्माप्तमरसजायते’ इत्यु पत्तिवाक्य द्रष्टव्यम् । अव्ययपूर्वक वात् सृष्ट प्रळयक्षु युपादान सृष्टवायद जीवामापेक्षया परत्व •

कथमिति जीवस्य शरीराची प्रकृति वाजत्रापेक्षया शरीरस्यपव यथेद्रयेभ्योऽर्थानां पर घमिति परिहारपर.

मिद सूत्रमितरैयख्यातम् तदयुत्तम् | अपेक्षितविधेश्नपेक्षितविधानस्यात् नहि वेदान्तिम प्रकृति स्वरूपेण नागपु पगम्पते अतस्वदभ्युपगमतन्निरासयोयघात परिहर्तव्य इति त परिहारोपेक्षण अपेताकरण स्यात् ||

नेनु शरीरस्य जीवात्परत्वानुपपत्तिशा परिहर्तव्या, अतो नानपेक्षितविधान

दिवेत् एव सहीन्द्रियेभ्यः

कथमेथांना पर मिति शङ्कायापरिर्तव्यत्वात् तत्परिहाराय सूरमय स्यात् । साच अर्थयत्’ इत्यनेन 4

परिजिहीर्पितैतिश्चेत्, तर्हि ‘अर्थवत्’ इति दृष्टान्ततयोतिनं घटते । अर्थेभ्यो मनस. १२व कथमिति परिहाराय सूत्रान्तर पसव्य स्वात् । अर्थमनायुयादीना पर व यथावत् रे प्राधा यादिविषया नियत इति न

सत्र परिहर्तव्यमितिचेत् अध्यक्षमण परत्वमापे यथाकथित इविन सूत्ररक्षा | मेन दिन पाकसिभि याँइ इतिचेत् अर्थमनोबुद्धयादीनां यथाक्रुचि परवनिर्वाह कन बिन प्रकरणपारिशेष्याम्यामार्य सुत्र वियरिसाग्दा मपटशदस्य रूपविन्यस्तशरीरविषय यमियमसेठियेत् नेवायमपि निर्वाह मि स्यादेव । अव कार्यरमेवेद सूत्रम् ||

आनुमानिका १४-१]

सामसम्मतप्रवृतेर्न ध्येयवम् अपितु प्राशस्यैव

५९५

श्रीभाष्यम्

यस्य तेजदशरीरं यस्य वायुशरीरं यस्याकाशदशरीर यस्याहवारदशरीरं यस्य बुद्धिश रीरं यस्यान्यक्तं शरीरं यस्याक्षरं शरीरं यस्य मृत्युइशरीरम् एप सर्वभूतान्तरात्माऽपद्दत पाप्मा दिव्यो देव एको नारायणः (७. सण्ड) तथा भूमिरापोऽनलो घायुः सं मनो घुद्धि 1

रेव च | अहङ्कार इतीयं मे मिना प्रकृनिरप्रधा। अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि में पराम् जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत् ॥ एतद्योनीनि भूतानि सर्वाणीत्युपधारय । अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रळयस्तथा । मत्तः परतरं नान्यत्किञ्चिदस्ति धनञ्जय | मध्ये सर्व मिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इय’ (गी. ७.४, ५, ६,७) इति, व्यक्तं विष्णुस्तथाऽव्यक्तं पुरुषः

काल एव च (वि. १.१.

त८) ‘प्रष्टृतिय मयाऽऽख्याता व्यक्ताव्यक्तस्वरूपिणी ॥ पुरुषश्चाप्यु

भाषेती लीयेते परवात्मनि । परमात्माच सर्वेषामाधार. परमेश्वरः’(वि. ६.४.३९.४०) इतिच सू–४ ज्ञेयत्वावचनाच (१-४-४)

यदि तन्त्रसिद्ध मिहान्यक्तमविवक्षिप्यत्, शेयत्वमवक्ष्यत् व्यक्तान्यक्तञ्चविज्ञानात्

‘मोक्ष वदद्भिस्तान्त्रिकैस्र्तेषां सर्वेषां ज्ञेयत्वाभ्युपगमात् न चास्य दोयत्यमुच्यते; अतो न tritp अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययं तथाऽरस नित्यमगन्धवश्च यत् । अनधिनन्त, महत. परं । ध्रुवं निचाय्य तं मृत्युमुखात्प्रमुच्यते’ (पट. १.३.१०) इत्ययक्तस्य ज्ञेयत्वमनन्तरमेव वद तीय श्रुतिरिति चेत् तन्न प्राश,– परमपुरुष एव हात्र श्लोके निचाय्यत्वेन प्रतिपाद्यते,, ’ विज्ञानसारथिर्यस्तु मन प्रग्रहवान्नरः । सोऽध्वनः पारमामोति तद्विष्णो परमं पदम् (१.३.९) ’ एप सर्वेषु भूतेषु गुढोऽत्मा न प्रकाशते दृश्यते त्वग्रंथया बुद्धया सूक्ष्मया सू–५ बदतीतिचेन्न प्राज्ञो हि प्रकरणात् (१-४-५) तन्त्रसिद्धस्येह प्रहणम् ॥

6

'

।

•

F

71

श्रुतप्रकाशिरा

सु-~४ ज्ञेयत्वावचनाच्च (१.४.४)

1

13

11

fil

व्यक्ताव्यच शांवज्ञानादिति सायप्रन्थ एवं स्ववाक्ये निवेशितः ||

Fir Pr

सू–५ यदतीतिचेन्न प्राज्ञो हि प्रकरणात् [१.५.५] Hills अब्यक्तस्य ज्ञेयत्वमिति । व्यत्त धर्मभूतश दादिनिषेधानामव्यत्तपर्यवसानस्य योग्यवत्,’ महत:परत्वाचे सामान्येन यत्तच्छन्दशनर्दिष्टमपि कारणमध्यत्तमिति माद | विज्ञानसारथिरिति । अनेन शेयस्य प्राशस्य परमँपुरुषा साधारणविष्णुशब्देन प्रकृतत्य दर्शितम् । एप सर्वेति । ‘निघाय्य ‘इश्युत्तस्य ज्ञानस्य ‘श्यत” इस पदेन →

f

-अत

श्रयाणामित्यस्य उपरयेषियोपेतृपरतथा व्याख्यानम्

२९६

[ आनुमानिका- १.४ १

श्रीभाष्यम्

क्ष्मदर्शिभिः (१.३१२) इति प्राशस्यैव प्रकृतत्वात् । अत एव ‘पुरपानपरं किञ्चित् ' }

F

(,३१३) इति न पञ्चविंशकपुरपातिरिक्ततत्वनिषेध | तस्य च परमपुरपस्याशध्दत्वा दयो धर्माः ’ यसदद्वेश्यमब्राह्यम्’ (मु १.६) इत्यादिश्रुतिप्रसिद्धाः । ‘महत परम्’ इत्यपि ‘बुजेरात्मा महान्परः’ इति पूर्वप्रकृताजीयात्मन. परत्वमेवोच्यते ॥ ६

सू - ६ त्रयाणामेव चैवमुपन्यासः प्रश्नश्च (१.४.६) अस्मिन्प्रकरणे पायोपेयोपेतणा त्रयाणामेध चैवमुपन्यासः ज्ञेयत्वेनैवोपन्यासः, तद्विषयश्च प्रश्नो दृश्यते, नान्यस्या कादे | तथाहि नचिवेता मुमुक्षुस्सन्मृत्युप्रदत्ते वरत्रये प्रथमेन वरेणात्मन. पुरुषार्थ योग्यतापादिनीमात्मनि पितुस्समनस्कां प्रतिलभ्य द्वितीयेन

मोक्षोपायभूतां नाचिकेताग्निविद्यां वळे-‘सत्वमग्निं स्वयंमध्येऽपि मृत्यो प्रमूहितं श्रद्दधा नाय मह्यम् । स्वर्गलोका अमृतत्व भजन्त एतद्वितीयेन वृणे वरेण (क्ठ.१.११३) इति । 9

69

भुतप्रकाशिका

एवेति । व्यसघर्मनिषेधामध्यस पर्यवसान चौद्ययादृश्यत्वाद्याधरण परिहृतत्वमाह - तस्यचति । महत पर वाढव्यत मह विवक्षितमित्यत्राह- महतइति । इन्द्रियादिपरिकश्यवलक्षणप्राधा यविवाशियात महन्दन आमनर्देशः ॥ प्रकरणस्य प्राशेकपरत्व नास्ति प्रधानस्यापि प्रतिपाद्यमानत्वात् । तस्मा प्राशपरम्भ न प्रधानपर वविरोधीत्यत्राह सूत्रकारः I

सू - ६ त्रयाणामेव चैवमुपन्यासः प्रभश्च [१.४.६]

प्रथमचशब्दो हेतुसमुचये द्वितीय शब्द प्रश्नापन्यासयोस्समुच्चये कथमन्न उप यास, प्रभवावयहि मुखमात्र विषयमिति शङ्कायां प्रतिवचनप्रकारेण प्रभार्थस्य विश्य वात् प्रश्रवावदष्टि भए

पादुक अस्मिन्नित्यादि । त्रयाणामिति पदमानजीवपरमा पर परैभ्यायात व्यवृत्यर्थमा पायेति । t

।

एममुरम्पास इति व्याख्पेयपदम् । एवपदंव्याचष्टे ज्ञेयत्वेनेति

‘ज्ञेयत्वावचनाच’ इति पूर्वसुत्रस्यशेयत्वमेषश L

व्येन परामृश्यत्र इत्यर्थ, तदुपपादयीत तथाहिति । प्रथमयरवरण द्वितीयवाद

अता घराचरमहणात्’ इत्य A

भिकरणे विस्तृतम्यादिह प्रतिलभ्येत्य तेन सक्षिप्त तत्र सक्षिस वाद्वितीयदरवणस्तियांत द्वितीयेनेति मोक्षो

पायभूतामिति । नाचितेतामिविद्याया मोक्षोप ययमसिद्वारा मयत, स्थ रस | परमा मबस्वा म नुस्धानगर्भय है । तथाहि तदुमय श्रुयते ‘लोकादिममि तमुमाच तस्मै मज देयमीत्य विदित्या निघाय्येमां शान्तिमत्यम्वमीत’ ‘त्रिणाचित्रेतस्रयमेतद्विदित्वा य एषविद्वान् चिनुते नाचिषेतम् । समृत्युपाशान्पुरत "

प्रणोच शोकातिगो मोदते स्वर्गलोके । इति वावयेन परमा मतदानस्वारानुन्धन भौमिविद्याज्ञान पूर्व दिया 1

नस्य शोकातिगत्वमुकम्, ‘यो या एता प्राजक्षात्मभूव चिति विदित्या चिनुत्रे नापितम्। समय भूत्वा ब्रह्म

अज्ञात्मभूय.फरोति तधेन पुननं जायते इति यानानट्या या तारादयत के बाऽनुर

पूर्वकममिचियानापुन मेष भूत झोपासनद्वारा मोक्षप्राप्तिष तृतीयकरण निदा द्वितीय

आनुमांनिकों- १.४.१ ]

‘ येवं प्रेते विचाया’ इति शुन्यमः श्रीभाष्यम्

.. स्वर्गशब्देनाथ परमपुरुषार्थलक्षणो मोक्षोऽमिधीयते, ‘अमृतत्वं भजन्ते ’ (कट. १:१.१३) ‘इति तस्यस्य जननमरणाभावथवणा दुप्तरत्र क्षयिफलफर्मनिन्दादर्शनाच;‘त्रिणाचि

;“केतरित्रमिरेत्य सन्धिं त्रिकर्मकृत्तरति जन्म त्यृ (१.१.१७) इति च प्रतिवचनात् । तृती । येन वरेण मोक्षस्वरूपमश्नद्वारेणोपायस्वरूपमुपेत्तृस्वरूपमुपायभूत मनुगृहीतोपासनस्वरूपं च पृष्टम्-’ येयं त्रेने विचिकित्सा मनुष्ये अस्तीत्येके नायमस्तीति चैके। एताहेद्यामनु 9

शिष्टस्त्ययाऽहं वराणामेय घरस्तृतीयः ’ (१.१.२०) इति । पवं मोक्षे पृष्टे तदुपदेशयोग्यतां

परीक्ष्योपदिदेश, ‘तं दुर्दर्श गहरेष्ठंतदेवंपुराणम् । अध्यात्मयोगाधि गमेन देवं मत्वा धीरो हर्पशोकोहमनुप्रविष्टं जहाति ’ गुहाहितं (कठ, १.२.१२) श्रुतप्रकाशिका

3

स्वरणश्लोकमुपादाय तत्र व्याख्ययस्य स्वयंपदस्य प्रकृत्यश व्याचष्टे स्वर्गेति । मोक्षशब्दो मोक्षस्थानपरः लोकशब्द सामानाधिकरण्यात् माध्ये तत्रस्थस्य इति वक्ष्यमाणत्याच, सर्वशन्दस्य मोक्षवान्विोपपादकः परमपुरुषार्थलक्षणशब्दः स्वर्गशब्दस्य प्रकृष्टसुखोपलक्षणस्यात् मोक्षस्य निरवधिकानन्दरूपत्वाच, स्वर्गशब्दवाच्यत्वमिति भावः । प्रसिद्धस्वर्गपरवं किं न स्यादित्यत आह – अमृतत्वीमीत । तत्रस्यस्येति । ‘स्वर्गलोका’ इति बहुमीहिः निरतिशयमुखरूपपरमध्यो -मस्या इति भावः मोक्षचाविश्वे हेन्वन्तरमाह- उत्तरत्रीत । द्वितीयवरवरणप्रश्ने ’ श्वोऽभावामर्त्यस्य यदन्तवैतत्सर्वे न्द्रयाणां जरयन्ति तेजः । अपि सर्व जीवितमल्पमेव’ इनि तथा ‘जीविष्यामो यावदीशिष्यसि स्वं तरस्तु म चरणीयस्स एव ’ इति नचिकेतसैव क्षयिफलस्य निन्दितत्वात् क्षयिपलविरेन F₁ (

पत्तेरित्यर्थः ॥

द्वितीयवरवरणप्रतिवचनावगतं हेन्वन्तरमाह-त्रिणाचिये तइति । त्रिणाचिकेत: ‘अयं घाव य.पवते ’ स्या धनुवाकत्रयाध्यायी, त्रिकर्मकृत् यजनाध्ययनदाकृत् | पाक्यशहविर्यज्ञसोमयशकृद्वा त्रिमिः अनिभिर्हेतुभिः । सन्धि पर मात्मोपासनेन संबन्ध प्राप्य जन्ममृ यू तरतीत्यर्थः ‘करोति तद्येन पुनर्न जायते’ इत्यनेनैकार्थ्यात् सीति । ‘येयं प्रेते’ इति मन्त्रस्य देहातिरिक्त जीवस्वरूपमात्रप्रश्नपरन्वव्युदासायाह - मोक्षेति । अश्रोपायोपयप्रभो गर्भितइति माव:, प्रतिवचनप्रकारेण प्रभार्थस्यायगन्तव्यत्वात् ’ प्रेते परित्यक्त घरमशरीरे ’ इत्यर्थः ‘न प्रत्यक्षात इति प्रयोगात्नांचकेतो । अन्यथा मरणं पूर्ववरद्वयवरणानुपपत्तेर्हेतुः पूर्वमुत्त ्वादिषु क्प्टोत्तः | इटउत्तहेतोरेव व विस्तरेणोपपादयिष्यामः। आस्म प्रकरणे मानुप्रामीः ’ इति मरणशब्दश्चरमशरीरवियोगपर: ♫

.

परमात्मा भवेस्मृत

। समुत्तस्तन्वसन्तानात् परेण समतां व्रजेत् ॥

T

इति परमात्मसाध्यापन्ने मुक्के मृतशब्दस्य कपिलमुरिसवादे प्रयुक्त वात् ’ देवैरत्रापि विचिकित्सितं पुरा’ इत्यारभ्य घृत्या धीरो नचिकेतोऽत्यप्राक्षीः’ इत्यन्तेनो यमान दुरवगमत्व विविधप्रलोभन प्रश्नप्रतिषेधादिष मभिप्रेत्याहतंदु पदेशयोग्यतां परीक्ष्येति । ‘दुर्दर्श द्रष्टुमशक्यम् | कुत, गूढं गुणत्रयविरोहितत्वात् अनुप्रविष्ट शरीरानुभविष्टं (

r

तत्रापि गुहाहितं हृदयगुदागत गहरेश, गहरेष्ठम् तदन्तर्गत यस्तुनि स्थितम् जीबान्तस्थितमित्यर्थः । जहातत्युिपदिदे शेत्यःवयः ' येय प ् र े त े ' इत्यादिवाक्यस्य जीवमात्र प ् र श ् न प र त ् व े परमात्मविषयतया प्रतिवचन वैषठ्यं स्यादित्यभिप्रायः | आस्तिम्बाक्ये स्वोदमर्थंत्रितयमापे विशदयति तदेवमिति । ‘अभ्यात्मयोगशब्दः प्राशस्वरूपविषय 6

[ आनुमानिका- १-४१

अन्यत्र धर्मात् इति श्रुत्यर्थः

३५९८

श्रीभाष्यम्

सामान्येनोपदिष्टा नाचिकेताः प्रीतस्सन् ‘देवं मत्वा ’ (१.२.१२) इत्युपास्यतया निर्दि टस्य प्राण्यभूतस्य देवस्य ‘अध्यात्मयोगाधिगमेन ’ इति वेदितव्यतया निर्दिष्टस्य प्राप्तुः

प्रत्यंगात्मनश्च ’ मत्वा धीरो हर्षशोकौ जहाति’ (१, २, १२) इति निर्दिष्टस्य ब्रह्मोपासनस्य च स्वरूपविशोधनाय पुनः पप्रच्छ -’ अभ्यत्र धर्मादन्यत्राधर्मादन्यत्रास्माष्टताकृतात् । '

• अन्यत्र भूताद्भव्याच यत्तत्पश्यसि तहद’ (१.२.१४) इति । एवं सक्तगत तानागत

वर्तमानसाध्यसाधनसाधकविलक्षणे त्रये पृष्ठे प्रथमं प्रणयं प्रशस्य तद्वाच्यं प्राप्यस्वरूपं तद् न्तर्गतं च प्राप्तृस्वरूपं वाचकरूपं चोपायं पुनरपि सामान्येन व्यापयन्प्रणयं तावदुपदिदेश श्रुतप्रकाशिका

मिप्रयन्नाह ~वेदितव्यत्तयेति । ’ तं दुर्दर्शम् ’ इति मन्त्रेण त्रितयमप्युत्तं चेत् श्रोतव्याभावात् पुनःप्रभानुपपतिरिति शङ्काऽग्नोरनाप प्रभाकांक्षा प्रयोजन दर्शित सामान्येनेति । स्वरूपविशोधनाय पुनःपप्रच्छीत च पुनःप इति पाठ: उपायोपयोतॄणा प्रयाणामपि सामान्येनोपदिष्टत्वात् स्वरूपशोधनामाक्षपि सर्वसाधारणी तत्कथं ‘अन्यत्र धर्मात्’ इति मन्त्रेण परमात्ममात्रविषयप्रश्न इति शङ्काया प्रश्नस्य त्रितयविषयत्वमनुमायणग्याजेन दर्शयन् तदनन्तर

मन्त्रस्यापि त्रितयविषयत्वमाह - एवं सकलेतरेति । कालत्रय सन्बान्धवंहि वक्ष्यमाणत्रितयस्याप्यस्ति तकथं विलक्षण

समिति शङ्काव्युदासार्थ इतरशब्दः वर्तमान शब्देन कृताकृतशब्दो व्याख्यातः प्रारब्धम् समासहि वर्तमान मुच्यते " अन्यत्र इति वैलक्षण्य विवक्षितम् । धर्म: उपाय:, धर्मादन्यत्र प्रसिद्धोपायहिरक्षण उपाय इत्यर्थी, अर्ध्मः धर्मेशरः,

॥

यत्

यदित्यर्थः

घर्मादिर्विरक्षणं

भूतान्द्रव्याच

कृतकृतामदर्विरक्षण

विशेषणम्

धर्माधीनां

कृत्रादिति

|

उपेयः । अधर्मादन्यत्र प्रसिद्ध साध्यविलक्षण पयित्यर्थः । अस्मादिति बुद्धेस्यस्त साधको विवक्तिः। स एवोपेता सहि प्रसिदोपेतृ साधक विलक्षणः साघकावस्यायामितरपलविरक्त वात् पल्दशायामाविर्भूत गुणाष्टकविशिष्टस्वरूप वाघ | कृता

.

यद्वा धर्मादनमांच अन्यत्र यदिव्युपासनप्रश्नः, पुण्यापुण्यरूपसाधनविलक्ष बापान कृतातादूतात् मय्याचा न्यत्रु ददितिः कालापरिच्छिन्नमुपेयं पृष्टम् । उपतुरपि चेतनस्य नित्यत्वात् प्राध्यान्तर्भाचाच, ततएव तस्यापि तन्त्रेण P

प्रश्नः । तदन्तर्गतं न प्राप्तृम्वरूपमितिहि वक्ष्यते त्रयति । यत्तच्छन्द त्रितयपराविति भावः ॥

ननु घमघमांसाध्यत्रिकालवीतीच लक्षवरमा मविषयोऽयन्त्र किं न स्यात् ? उच्यते- धर्मादन्यत्रे के दा

ध्यन् प्रतीयते, नाष्टाइन्यद्दष्टमित्युक्ते सत्यदृष्टासाध्यत्व दृष्टस्य प्रतीयते । घर्माधर्मादिविलक्षमाविषयमश्नरस्यादिति चेन, प्रयोजनामावात् कृताकृताकृताद्भव्याच्चान्यत्रेत्यनेन काल्परिच्छिमार्थविरक्षणे वस्तुदृष्ट स्यात् सतब्ध धर्माधर्म वेलण्यास विफल एत्र, धर्माधर्मारपारितु इतपा प्रणनं प्रशस्यति । ’ सर्वे वेदा’ इत्यादिवशदोच परब्रह्मप्रतिपादक्तया प्रशस्येत्यर्थः, ‘तत्ते पदं संप्रहेण प्रयी. म्योमिति ’ इति प्रणवन ब्रह्मप्रतिवादन सुरुयते । प्राप्यस्वरूपमिति | पदशब्दः पयत इति व्युत्पस्या प्राप्थयार्थीति }

२

1

भागः । तदन्तर्गत प्रगश्याच्यान्तर्गतम् प्रणववा ये देशम् प्रणवेनदेशवाच्येयुपता जीवः ॥ यदा प्राध्ये प्रणमतान्ये परमात्मनि प्रकारान्य प्राध्यान्तर्भावात् पददाद वाग्दा.

नयमितिमात्रः । पाचकरुपंचोपायमिति | उपाय

उपायोई ध्यान याचमचम्द

आनुमानिका- १-४१]

सर्वेष्टनुनरियारे पूर्वोचानां प्रयाग विवशौपन्यासः श्रीभाष्यम्

‘सबै वेदा यत्पदमामनन्ति तपांसि मर्याणि च यददन्ति । यदिच्छन्तो ब्राह्मचर्ये चरन्ति

तत्तेपदं संग्रहेण वीभ्योमित्येत ! (.१.२.१५) इति । एवमुद्रिश्च पुनरपि प्रणय प्रशस्य प्रथमं तावत्प्राप्तुः प्रत्यगात्मनस्स्वरुपमाह–’ न जायते म्रियते या विपश्चित् ’ (पठ.१.२.

१८) इत्यादिना प्राप्यस्य परस्य ब्रह्मणो विष्णोन्स्वरूपम् ’ अणोःर्णयान (१.२.२०) इत्या दिना ‘क इत्या वेदयत्र सः’ (१.२, २५) इत्यन्तेनोपदिशनमध्ये ‘नायमात्मा प्रयचनेन लभ्यो न मेधया न बहुना श्रुतेन ’ (१.२.२३) इत्यादिनोपायभूतस्योपासनस्य भनिरुपतामध्याह

● ऋतं पियन्ती’ (१.३.१) इति चोपास्यस्योपासकेन सहावस्थानात्स्पासतामुक्त्या आ $

त्मानं रथिनं विद्धि ’ (१.३.३) इत्यादिना ‘दुर्गे पथस्तत्कवयो वदन्ति’ (१.३.१४) इत्यम्ते नोपासन-फारमुपासीनन्य च वैष्णयपरमपद प्राप्तिममिघाय’ अशब्दमस्पर्शम् ’ (१.३.१५ इत्यादिनोपमेहतम् । अतसयाणामेवात्र होयत्वेनोपन्यासः प्रश्नच तस्मान्नेह तान्त्रिक स्यान्यक्तस्य ग्रहणम् ||

श्रुतप्रकाशिका

वाभ्यस्मरणोपायः ‘ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म व्याहरन्मामनुस्मरन् ‘ओमित्यात्मान ध्यायथ ‘ओमित्यनेनेवा रेण परमपुरुषममिध्यायीत’ इति ध्यानोपायावह प्रणवस्यानगम्यते ‘तपांसि ज्ञानप्रधाना उपरिभागा , ननु तत्ते पद ब्रवीमि इति ताप्यस्वरूपपरप्रती तथं शि

प्रतिज्ञाते तदनुचन्धिनां जिशास्यव्यसिद्धि तदुपयुक्तत्वादुत्तरत्र निरूध्यमाण व अर्थतः प्रतिशत वसिद्धिरितेचे हापि ब्रह्मवेदनोयोगित्वात् उत्तरत्र प्रतिपाद्यमानत्वाच, उपायोपैशेपि प्रतिष न दलप्ये गादमात्रा

किंतु पदशब्दवाच्यान्तमवध दर्शिनः एतद्धधेवाक्षरं ब्रह्म ’ इत्यादि वाक्याम्प्रित्येण -पुनरपि प्रणयं प्रशस्येति ’ नजायते म्रियते वा विपश्चित्’ इत्यादिमन्त्रद्वय परमात्मानुपति मन्यान आह प्राप्तु प्रत्यगात्मनीत '

का पुनरनुपपत्तिः १ उच्यते इद मन्त्रद्वय तावदेषवियम् न हन्यते इम्यमाने शरीरे इत्येतद्विदररूपयात द्वि }

वमन्त्रस्य । ‘इन्ता चेत् ’ इति मन्त्रश्च जीननिय एक लेक्स्य परमात्मनि हन्तृहन्तव्यमावप्रतिपयमात् त प्रथेधानुप

पंतेः । परमा माहि प्रत्यक्षागोचरः, क्थं तस्मिन्त्रध्यतादिप्रतिपत्ति, अहमेन हन्मि अय मां हन्तुमागच्छति इति वध्य चातुकमावाभिमानोहि जीवविषय एप देहिना ॥

),

ननु ’ नास्य जरयेतज्जीयते न वधेनास्य हन्यते’ इति यःपरमान्यपि हननप्रतिषेध उपपद्यते रहतु लोकभ्रा

न्तिरनूत्र प्रतिषिध्यते ’ हन्ता चेन्मन्यते हन्तुं हतश्चेन्मन्यते इतम्, उभौ सौन विजानीतो’ इति परमात्मनि वध्य તા मन्त्रद्रय घातकम्भ्रान्तिनं कस्यचिदप्यास्त अतोऽनुवाद निषेधावनुपपन्नौ ’ न जायते’ इति मन्यतेनैवार्य अतो मपि जीवविषयम्, ‘अणोरणीयान्’ इत्यादेरर्थमाह- प्राप्यस्येति । ‘न जायते म्रियत’ इत्यादिना ‘अणोरणी. यान् ’ इत्यादिना च जीवपरयोस्स्वरूपे कथिने ‘ऋतं पियन्तौ इति मन्त्रेण तयोः प्रतिपादन वैयर्थ्यशङ्कारहारायाह सूपासतामुक्त्वेति । एतद्वाक्यस्योपादानं परतव्याख्याननिरासपलक्तयेति वक्ष्यामः | उपहृतमिति प्रकृतोपदार स्यापेक्षितावाद] [यरपरत्वस्या तत्वाचेति भावः | सूनार्थं निगमयति- अतस्त्रयाणामीत सूत्रार्थ प है

पॅय

स्मालेति ||

६००

7

श्रयाणाम्’ इति सूनस्यें परोकाक्षेपपरिहार:

[ आनुमानिका- १४-१

श्रुतप्रकाशिका

ननु ‘त्रयाणाम्’ इति अग्निजीवपरमात्मपर किं न स्यात् तेषा हि प्रश्नोपन्यासो दृश्येते सत्वमग्निं स्वर्ग्य

मध्येपि मृत्यो प्रब्रूहि ‘‘येऽयं प्रेते’ ‘अन्यत्र धर्मात्’ इति त्रयाणा क्रमेण प्रभः ‘लोकादिमान तमुवाच

‘तस्मै या इष्टकाः ’ ‘हन्त त इदं प्रवक्ष्यामि गुह्यं ब्रहां सनातनम् | यथाहि मरणं प्राप्य आत्मा द्रवति गौतम नजायते म्रियते वा विपश्चित् ’ इति प्रतिवचन च जीवविषयप्रश्नस्य परमात्मविषयप्रतिवचनवैध्ट्य एक्यस्य विव क्षितत्वादुपपत्तेरिति । उच्यतेअत्रासतिविरोधेऽपि भाष्यकारोत्तार्थ एव युक्तरः । तथाहि जीवस्तादुता परमात्माच पेयः, अभिविद्या च ब्रह्मोपासनाइन्येन उपायान्तर्भूग तदन्तर्भावध प्राकरणियावयैर्शितः | मरा पृथमेव विव

तत्वे अभिजीवपरमात्मतदुपासनाना चतुर्णा प्रतिपाद्यत्वदर्शनात् ‘श्रयाणामेव ’ इत्यवधारणमयुचम, अतोऽगरप्युपा

यान्तर्माबविवक्षाऽङ्गीकर्तव्या, तथासन्युपायोपयोपेतॄणामेव व्याख्यान दुत्ततवर उपस्नोपदेशश्चात्र स्फुटतरमुपलभ्यते, "

’ नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यः ’’ नाविरतो दुश्चरितात्’ इत्यादिना केवलश्रवणादिविलक्षण परमात्मवरणीयता हेतुभूतः प्रकृष्टज्ञानविशेषोहि उपायतयाऽभिधीयते, अवधारण प्राघान्यव्यावृत्तिपरम् उपायस्योपेयप्राप्त्यर्थतया परमात्म म्यन्तर्भावात् त्रित्वानिरोध इतिचेत् तर्हि त्रयाणामुपन्यासः प्रधानस्याप्रतिपाद्यत्वे हेतुरेव न भवितुमर्हति, अर्थान्तरा

न्तर्भावसहत्वात् प्रश्नोपन्याससमुच्चय स्त्रयाणामेव मह्युशयस्य प्रश्नो दृश्यते अतोऽवधारणोपर प्रकरण प्रश्नोपन्याससमुच्चयस्य प्रतिपायत्वे हेतुलामावाभभात्तदभावेन प्रतिपाद्यत्वाभावस्य दुव्वात् । उपायोपृष्टप्वोपन्यस्त सोऽप्यर्थतः प्रकृष्ट इति: प्रश्नोपन्याससमुच्चयोऽस्मिन् प्रकरणे प्रतिपाद्यत्वे हेतुरितिचेत्, ताहे चतुर्णामिति वक्तव्यम् । शब्दतोऽर्थतश्चतुर्णां प्रश्नोपन्याससम्भवात् यदि कण्ठोत्तयैव प्रश्नोपन्याससमुच्चयो विवक्षितः तस्य प्रतिपाद्यत्वे प्रयोज्य ✔

}

"

3

स्वामावस्य प्रतिपाद्यमानोपानस एव दृष्टतया समुच्चयामावस्याप्रतिपाद्यत्वे हेतुत्यायोगात् || -किंच ’ येऽयं प्रेते ’ इत्यस्य देहातिरिक्तजीवसद्भावासद्भावप्रश्नविषय व चानुपपन्नं देहातिरिक्तात्मसद्भावनिश्चय

रहितस्य पितृसौमनस्याग्भिविद्यावकरयोरनुपपत्तेः अभिप्रश्नवावय एव ‘स्वर्गलाका अमृतत्व भजन्ते’ इति देहातिरि

कात्मशानवत्त्वमवगम्यते । तत्प्रतिवचन एव ’ त्रिकर्मकृत्तरति जन्ममृत्यू ’’ ‘करोति तद्येन पुनर्नजायते " इत्यप वर्गरूपपुरुषार्थोपयोगित्वमनिविद्याया अवगत कुतो देहातिरिचा मसदेहसम्भवः । तस्मादपवरष एव संदेह

सम्भूयः अतस्तर प्रकारविशेषप्रश्नपर वम् ’ येऽयं प्रेते’ इत्यादिवाक्यस्य युक्तम् यदीद देहातिरिक्त सद्भाव प्रभपरम् ’ अस्य ’’ तं दुर्दर्शम् ’ इति परमात्मविषयप्रतिवचन च नघटते, जीवपरयोरक्यशापनाये तथा प्रतिषेचन

वे

मितचित्र परमात्मविषयप्रतिवचनएव ‘ऋतं पिवन्तौ सुकृतस्य लोके’ इति जीवपरयोर्भेदप्रतिपादनेन तद्विरुद्धार्था मिप्राय कल्पनाऽनुपपत्तेः । नच मेदानुवादः सर्वशतायाकारेण जीववैलक्षण्यस्य लोक्किप्रमाणागोचरत्वात् विहितस्य निषेधायोगाच | नच बुद्धिजीवपरोऽयं मन्त्रः ’ गुहां प्रविष्टौ ’ इत्यत्रास्य मन्त्रस्य बुद्धिजीवपरत्व पूर्वपक्षीकृत्य जीव

परमारमपरत्वस्य भवद्भिरेवास्य गौतीय इति न्यायन रिद्धान्तवात् ‘यदेवेह तदमुत्र यदमुत्र तदन्यि ’ इति हृदयतन उपास्या स्थितस्यै परमपुरुषस्यादित्यमण्डला तरतिन वरूत्येोरस.

मृत्युमामोति’ इति वाक्यमुपसहारगतमेतदपेक्षया दुर्बलम् भेदसामान्यनिषेधरूप वाहिदप्यध्यतिरिवविध्यं घ, अंतरभुतभेदविरुद्धाभिप्रायल्पनाऽयोगात् प्रांतवचन यैघटयमेव कि ‘येऽयं प्रेत ’ इति प्रथमण्डस्या । प्रतिप्रशान्तरम्यवाहतस्य पञ्चमण्डस्थस्य हन्त इदं प्रवक्ष्यामि’ इति वाक्यस्य प्रतिवचनचायुधम् अर्थक्रमःपाट (

क्रमात् बलीयानिति तेन तद्वाघ इतिवेश, मध्ये जीवविषयावयस्य सद्भावात् । तद्य दर्शितम् || 2

f

{

आनुमानिका १४१] श्रीमाये आनुमानिकाधिकरणोपरुहार: गूढाथसमहे उपक्रमब्य

६०१

श्रीभाष्यम्

सु–७ महद्वच [१.४.७)

यथा ‘बुद्धरात्मा महान्परः

(उ.१.३.१०) इत्यत्रात्मशब्दसामानाधिकरण्यान

तन्नसिद्धं महत्तचं गृह्यते एवमण्यात्मनः परत्वेनाभिधानान्न कापिलतन्त्रसिद्धं गृह्यत इति स्थितम् ॥ इति आनुमानिकाधिकरणम् '

श्रुतप्रकाशिका

किंध ’ यन्मयं च जमझन्’ इत्यादाविव यदा प्रतिवचनाव्यवहिताः प्रभाः प्रश्नाव्यवाहतानि च प्रतिव

चनानि स्यु, सदा क्रमतो उपचने, का देवदत्त: दण्डी, को यज्ञदत्त ! कुण्डली, की विष्णुमित्रः कमण्डलुमान् इति

चैकैकप्रभानन्तर तत्तत्प्रतिवचनदर्शनात् यशदत्तप्रश्नोत्तरस्य देवदत्तप्रश्नं त्तरख्वपनवत श्रमकोपस्यमय तानुप पन्नम् ’ येऽय प्रेत ’ इति सजीवसद्भावासद्भावगात्रप्रश्न इन्युवम् अत. ’ येऽयं प्रेत ’ इति लोकश्राव्दतोऽयंता मोक्षानुचन्घितया ज्ञातव्या॑यंत्रयविषय । तथा च सति ’ तं दुर्दर्शम्’ इत्यादि प्रतिवचनमतीव घटते, ‘अन्यत्रधर्मात् इति पुनःप्रश्नाकाचा तपार्थश्च टार्रीता, अर्थन चैलोन पृष्ट यस्क विवक्षित वात् प्रतिवचनाच ’ त्रयाणामेव ' इत्यवधारण च युतम् अतएव ‘न जायत’ इति जीविया ‘अणोरणीयान्’ इति परविषयवाक्यस्य &

।

"

नायमात्मा ’ इत्युपायविषयवावयस्य न प्रतिवननत्व सुघटितम् | प्रश्नप्रतिवचनान्तराव्यवहित ५ च सिद्धयति एक

प्रश्नेनैवार्थत्रयस्य पृष्टत्वे सूनस्थप्रश्नोपन्यास शब्द गर्नेकवचनस्वारस्य च मवति नापन्चासा प्रश्नाचे युक्तम् । यतः ‘येऽयं प्रेत’ इति प्रश्नोऽर्थनयविषयः, अतएह प्रशसाप्रोमनविद्याऽविद्याविभागकथनादिकम्झसोपपद्यते, अंतो यथोत एवं सूनार्थ: ॥

सू–७ महद्वच [१.४.७]

तन्त्रसिद्धमहझत्त्वाग्रहण सूत्राभिप्रेत हेतुमाह- आत्मशब्दसामानाधिकरण्यादिति ॥ }

इति आनुमानिकाधिकरणम्

अथ आनुमानिकाधिकरणम् गूढार्थसङ्ग्रह.

सु - १ आनुमानिकमप्येकेमिति चेन्न शरीररूपकविन्यस्तगृहीते दर्शयति च (१-४-१)

अत्रापिना एकेपामिति अनेन ब्रह्मायुपगमस्तूच्यते । सिद्धान्तेऽप्ययमर्थः समतः त्रिशद्या अन्ययोगव्यव-छेद 4

परत्वात् । प्रथमपादेशपे प्रकृतिजीववैल्क्षप्यमभिधीयत । र झक्षण्टक्ष्यताऽवच्छद निर्णयाएँ तत्पदवृतः । 76

पादार्थसूचनम् प्रधानपरन्त्रपूर्वपक्षस्थापनम् परसवादश्च

६०३

[ आनुमानिका १४-१

गूढार्थसंग्रहः

चिदचिलण्यसिद्धौ अचिजीवापेक्षया उत्कर्षः सिद्धयति । तसिद्धयनन्तर प्रथमपटाते उपासात्रैविध्यात्’ इत्य नेन अचिजीवस्वधर्म कोपासनोत्तया आचेजीवापेक्षयो वर्षः सभ्यगवबोधितो भवति । अनन्तर पूर्वप्रीव्योः लक्षण

तिप्रसङ्गनिरसन मुखेनान्ययोगव्यवच्छेदः प्रतिपादनीय इन्ते ‘सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशात्’ इत्यादि त्रिपादी प्रवृत्ता। तत्रैतत्पादे परि समातिसूचनायापि अपीत्युक्तं सूत्रे, तेनापिशब्देन ब्रह्माम्युपगमसूचन सिद्धान्ते सुतरासगढम् ‘ईक्षतेनश दम् ’ इत्या शब्द निर्देशतात्पर्ये तदधिकरण एवं सम्यक् निरूपितम् । पूर्वत्र त्रिपाद्या ‘नानुमानम् आनुमानशब्दप्रयोगः नत्वानुमा निकमिति । अयमाशयः अनुमानेन चरतीत्यानुमानिक्म् । ‘चति’ (पा.सू. ४.४.८) इस्टिक् ‘ट.क: ’ (पा.सू७.३ ५०)इतीकादेशः । आनुमानमित्यत्राण्प्रत्ययः तेनानुमानगम्या त्यर्थः अनुमानेन चरती युक्तौ चरति, गच्छतीति वदुषार्था त्मना गच्छतीत्यर्थसूचनेन त त्रसिद्धप्रक्रिया प्रत्यभिज्ञापन सूच्यते तेन तत्तत्प्रतिपादन छायानुसारीणि इति माध्योत्तश दार्थस्सू चितः ||

अत्राव्यक्तमहदादिशब्दानां सच्चात् कार्यकारणभावेन कापिल्सन्त्रे प्रतिपादितानाम विन्यासन त्रसिद्धपदार्थ ग्रहणशङ्का । शरीररूपकविन्यस्तगृहीतेरिति प्रकरणेन शरीररूपकावे यस्तानां प्रकरणात् गृहीतरित्यर्थः ॥ अयमाशय: - प्रकरणचेदं ’ यच्छेद्वाङ्मनसी प्राश: ’ इत्यनेन वग्गादिनियमनपरम् नियमनेसति ’ इन्द्रियेभ्य:परा वर्या अर्येभ्यश्च परमनः ’ इत्यादिकमुपपद्यते । अत उभयोरसामरए मत्र विवक्षैित्म | ३: भ्यपण नियमनेन वशीकार्यत्वे परत्वक्रमप्रतिपादने तात्पर्यम् । ‘बुद्धेरामा महान्थर महत: परमव्यत्तम्’ इत्यत्राव्यचन्दो बुद्धेरा·मा महान्यरः ई

वर्तते । अत्र महच्छन्दः न महत्तत्त्वपरः तस्यात्मत्त्वाभावात् । ’ महत: परमध्यतम्’ इत्यत्रापि जीवादर मेवाव्यत्तस्य 1

वित्रक्षितम् । एवं च ’ आमान रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव च ’ इत्यत्र जीवानन्तर शरीरस्योचः अत्र च जीवानन्त

न्तरमध्यक्तस्योते: । अनन्तरं ‘बुद्धिं सारथि विद्धि मन:प्रमहमेव च । इन्द्रियाणि हयानाहुः विदयामेषु गोरान् ● इन्द्रियेभ्यः परा हाथी अर्थेभ्यक्ष पर मनः | मनसस्तु परा बुद्धि वुरात्मा महान्परः इति व्युमेणाभिधानं विषयानेयमनेन वशीकार्यताक्रममदर्शनाथ नियमनेन वशीकरणक्रमः इन्द्रियार्थादीनां वशीकरण शरीररवशीकरणमन्त

न संभवति । अतः शरीरवशीकरणमेव प्रथमं कार्यम् । एवं च न साङ्ख्याभिमतप्रधान परन्वप्रतिपादन दुषम् ॥

अत्र पुरुषश दार्थपयाँलोचनेन पुरुषवशीकरणमपि निर्णयम् । पुरुध्दत्त(इ) मुलनुस रेण जग कारण सर्वपापदाइकः सर्वशरीरीति अर्थत्यमस्थित इति पूर्वव बृहदारणसभ्यता दितम् । तत्र जगत्कारण सर्वशरीरीत्यर्थद्वयेन टिकारिकानुप्रवेशनिबन्धनमदरियाः | ● सर्वस्यचाई हृदि सक्रिविष्टः मत्सस्मृतिशनमपोहनं च ॥ इति गीतायामध्ययमर्थः पुर। एचपास ज्ञानवि

शेवतया उपासननिर्ऋत्युशयारूप भगवत एव सिद्धम् उपासनस्यापि शानविशेषरूपत्वात् ईश्वररसयंभूतानो ●

हर्जुन विश्ठति 1। तमेव शरण गच्छ सर्वभावेन भारत | सन्प्रसादात्पर शान्तिमविरेणाधिते इत्यत्र शरणागतिः }

प्रतिपादिता ‘सोऽध्वनः पारमामांति तद्विष्णोः परम पदम् । ’ इत्यत्रापि स्थानविशेदप्रातिय विवक्षिता तत्वोपनिषदं

पुरुषम् “विशानमानद अझरातिपरायणम् तिष्ठमानतः इति श्रुम पुग्दरू पददस्तीति पत्यार्थी स्वाम्म पाप 1

★

|

पाप्राप्

मयं विवक्षितम् । सर्वपापदादकत्वेनापी सूरते, अनः परमप्राध्यायमध्यत्र सिद्धपति |

ई

साकाठासा परागवि:

इत्यत्र मनिशरदः प्राध्यासः । तदिदममिमापि भगवता माझ्पकृता, वशीयशसन नियमाप् 1

इत्या इति तस्य च वशीकरणं तारणागतिरेय ’ आदितः सूत्रत्रपार्थः परेषा सिद्धान्तन देव ॥

आनुमानिका १४१] अधिकरणे नथ्योतिपयलोचनम् त्रयाणामय वैयमिति सूत्रार्थय गूढायसंग्रह:

नवीनास्तु आद्यसूत्रे अब्दार्थ विष्णुः द्वितीयसूत्रे सूक्ष्मवमपि तस्यैष, तदधीनत्यादथंवत्’ इति

सुनम् अव्यपर: ’ इत्यत्र प्रधानगताध्यक्त वस्य परमात्माघीन वात् मध नगताव्यस घनियन अध्यक्ष परत्व विवाशनम् | तथा न ( अव्यक्तात् ’ इति पञ्चभ्याहि पुरुषगत परत्व प्रत्यध्यक्त स्थावधि मस्येत वदेव लभ्यते ।

नच तदस्यास्तीत्यनेन समवाय एवं प्राप्नोतीति नियमोऽस्ति तस्वामित्वेनाप्युपपत्तः सत्यद्गत पर प्रत्यय भयं तस्यांवरत्वमथाँटापद्यताम् परन्तु य स्वामिक तस्यावरख्वादिषप्रति स्वाग्यमेवार्थाटाप्यत इति नम याममिहनम् ’ इति वदनि ‘महत: परमव्यतम्’ इत्यत्राव्यशब्दन यदि परमामा बोध्यंत

इति सुधा पर

इत्युत्तस्त्राव्यक्तात् विष्णौ. पुरुषो विष्णु पर इयत । तथा च रूस्मतू परन्च थम् ? पूर्वमग्यसदस्य विष्णु परवम् उत्तरभाव्यत्तशब्दस्य प्रधानवर वॅक्थम् पूरयदर्भवशिष्टस्योपस्थिति स्तरमवशिष्टस्यैवोत्तत्रापि प्रतीतिरस में 1

संमता | तथा न म्यस्य स्वस्मात् परन्वमवेतद्वाक्या प्रतीयत इति सर्यानुभवसिद्धम्

आनुमानिक्मप्येकेपाम् इति

सूत्रे अनुमानसिद्धानामध्यत्त महदादीनां प्रतीतः अध्यक्ष। पुरुषास पर टा

·

’ इत्यत्र पचविं.

शकनुरुषानिषेध इति पूर्वपक्षः । अत्राव्यत्त महदादीनां न सायमतसिद्धाना विवक्षा श्रुतो रमता किंतु शरीररूपक विन्यस्तानामेव ग्रहणम् | शरीररूपान्यासेजतु इन्द्रियेभ्य: पर। ह्यथ अभ्दक्ष परमः 4

२३.

पुंदेरात्मा महान्सरः ॥ महतः परमव्यक्तमव्यक्ता पुरुः परः पुरुषान्न पर किञ्चित् सा काष्ठा सा परा गति ॥ इति, अत्र परत्व वशीकार्यध्वे | अतएव क्रमव्यत्यासः जनाना बुद्धिसौर्याय पूर्व आग्मानम् मध्यत्यास अत्रतु वशीकार्य परं पराक्रमः, वशीकार्यन्य तस्येन्द्रियाण्यवश्यानि तस्येन्द्रियाणि वश्यानीति पूर्वमेव प्रक्रान्तम् द्विस्तर: ‘इन्द्रियेभ्यःपरा’ इत्यादिः । ‘पुरुषान्नपर किञ्चित्’ इत्यस्यानन्तर ‘हश्यते ‘वप्रथया बुद्धया सूक्ष्मया सूक्ष्मदर्शिभिः ’ यच्छेदाङ्मनसी प्राश: ’ इत्यादिना यागादिनियमनमुच्यते । इत्थ न नियमननिवन्धनैव वशीकार्यता, तत्र भ्रमता पर्ये भाग्यश्व व्यक तत्र पुरुषोऽपि वशीकार्येषु प्रधान इति प्रतिपादितः । तद्वशीकरणमेवात्रैवेषण शासिना शाखाया युक्तम | अभ्एक 9

घा’मित्यस्य सार्थक्यम् अरिना एकेशमि युक्त्या च ब्रह्मसद्भावः प्रतिपाद्यत इति पूर्वमेयोत्तम एवं ब्रह्मप्रधानैवेय शाखा तद्बशीकरणत्रमापयागितया शरीररूपवविन्यस्ताना महणम्। अत्र तन्त्रसिद्धनमो न विवक्षित: | ॐ ‘आनु

मानिकम’पीयविशब्देन सूचितह्मण एवं प्राधान्यम् नत्वानुमानित सूत्र त्र्यनिमः । ‘शंकर’ इति सूत्रखण्ड एन दर्शयति, रुपकविन्यस्ताना ग्रहण वशीकरणोपयोगित्या सूखण्डो दर्शयतीत्यर्थः ।

’ त्रयाणामेव चैवमुवन्यास प्रश्नश्च’ अत्र अचिजीवपरमान् मानो विवक्षिताः ‘सत्यममि स्वयमध्येषि मृत्यो (काठ, ९.१.१३) ‘येऽय प्रत विचिकित्सा मनुष्ये (१.१.२०) अन्यत्र धर्मादन्यत्राघमा॑त् ’ (१.२.२४) इति श्रुतिभिः क्रश: सोऽर्थः प्रतपाते इति शङ्कराचार्य | पितृसौमस्याग्निपरमात्मान इत्यानन्दतीर्थाः । तृसमस्यविषये अविशर प्रार्थन च प्रश्न, त्यमिधीयते इति वचनमुपयस्य स्थापि प्रार्थनरूप वमुपपादितम् । द्वयोः प्रश्नः यथातथा प्रश्नाभवात् पितृमौमनस्य परित्यक्त शङ्कराचार्ये: ‘सत्यमग्निं स्वयंमध्यषि मृत्यो’ इत्यत्र यद्यपि स्वर्ग्यानिमश्रो विद्यते । ‘स्वर्गलेका 3

अमृतत्वं भजन्ते’ इति नामिविद्यायाः फलम् ‘त्रिणाचिकेतस्त्रिमिरेत्य सन्धि त्रिकर्मवृत्तति जन्ममृ यू’ इत्यत्र जम्म मृत्युतरणमुत्तम् | अनन्तर अशब्दमस्पर्शमरूपगन्ध निचाय्य त मृत्युमुसात्प्रमुच्यते ’ इति ‘विद्यामेता योगविधि ध कृस्न ब्रह्म ाप्तो विरजोऽभूद्विमुत्त: ’ इत्यन्ते वक्ष्यते । ब्रह्मविद्यायाः फलमे मुक्तिः, अमृतत्व नामिविद्याऽङ्ग &

भूता

भरति इत्यङ्गिनःफ्लमेव | ’ दर्शयति च ’ इति सूत्रखण्ड इन्द्रियादिवशीकरण मोक्षोपयोपासननिबृत्युपयोगित

▸

प्रयाणामेषश्चेति सूत्रे पर, नवीनोक्ति पर्याालोचनम्

६०४

[ आनुमानिका- १-४-१

गूढार्थसङ्ग्रहः

वेति पूर्वमेवाभिहितम् । अतस्त्रयाणामित्यत्र जीवपरमात्मनोहपासनस्य व विवक्षा युक्ता | नाविकतामिविद्याया अङ्गदेन अशिफल एव पर्यवसानात् अतः उगसनं उपासक: उपास्य उपाय: उपेता उपेयंचेति त्रयं विवक्षियं च भगवदुक्कार्थएव सूत्रनातात्पर्ये स्वरसम् । ‘ज्ञेयत्वायचनाच " वदतीति चेन्न प्राज्ञोहि प्रकणात्’ इति सूत्रद्वयमपि अत्रार्थेऽनुकूलम् ||

परैः (शं. सू. भाष्ये) नहि प्रष्टव्यभेदात्प्रश्नभेदः जीवब्रह्मणोरदात ’ मृत्योरस मृत्युमाप्नोति यइह नानेव यांत इत्यमेव तदङ्गीकारे दोषाभिघानाच । विद्याऽविद्याविभागस्याभैषोत्तया अविद्यानिक धनश्व भेदः ‘विद्यारिन नचि केतसं मन्ये ’ इत्यत्रैवाभिधानाच्च इत्याद्यमिहितम् । सूत्रे श्रुतौ वाऽपि रसुसर्पदृष्टान्तो नोकः । सूत्रे ‘त्रयाणाम्’ इति निर्देशं कुर्वतस्सूत्रकारस्यायमाशयः । पूर्वत्र ’ गुहां प्रविष्टावात्मानौहि तदर्शनात्’ इति सूत्रं क्ठवल्लीपयकमेव, ‘द्वामु पर्णा ’ इवि, मन्त्रः परैरेबोदाहृतः | तन्मन्त्रविचारस्तु ऋग्वेदस्यैतन्मन्त्रोत्तरवाक्यपर्याोचनया पितापुत्रश्चेत्युभावपि विव १

क्षिताविति तत्रैव सूत्रे निर्धारितम् । अत्रापि जीवपरमात्मनोः पितृपुत्रस्थानीयतथा राजकुमारनयन पुत्रभूतर्ज वस्य पितृ स्थानीयपरमात्मप्राप्तिरित्यर्थः न चालयितुं शक्यते । ‘विद्याऽभीप्सिनं नचिकेतसं मन्ये ’ इत्युक्त्तया ‘नत्या कामा बहवो

लोलुपते’ इत्यत्र अभिभूतविद्यैव विवक्षिता, नाचिकेतामिविद्यातु तदङ्गभूता “विद्यामेतां योगविधिं च कृत्स्नाम’. इत्युत्तरत्र वक्ष्यते । योगश्च ध्यानानन्तरकालसमाधिः । इत्थ च ’ देव मत्वा हर्षशोकौ जहाति’ इत्यत्र ध्यानसामान्य ।

घाचिन: मनघातोर्विशेष विधान्तिः । ध्यानं उपासनं चैकमेव

इन्य च ब्रह्मप्राप्त इत्युक्त्या ब्रह्मणः प्राप्यन्वेनोपैयत्वं

प्राप्ता उरेता आभूतध्यानमेवाणयः । इत्थंचषणं त्रयाणामेव विवक्षा परोच विद्याऽविद्याविभागेन भेदो नघटते । अन्ते फलरय तथैयोक्तेः, ‘शतंचेषा व अमृतत्वमेति इत्यमेव वक्ष्यते । गतिद्वारस्य मोक्षस्यात्र स्फुटम् । अतो ब्रह्मप्राप्तिस्सिद्धा {

मृत्योस्स मृ युमाप्नोति-नेह नानाऽस्ति ’ इत्पनयोः परोक्ताओं नघरत इति प्रथमाधिकरण एव निरूपितम् | उगयो

पेयोपतृविषयक प्रश्नत्रय माध्य एव स्फुटम् ॥

नवीनास्तु - ‘श्रीन्वारान् वृणीष्व ’ इति श्रुतो विद्यामानं त्रिशन्दमनुसत्य सूत्रे प्रयाणामित्युत्तम् । अतः श्रया

णामपि प्रेशन प्रतिवचनेन च भिन्नभिन्नेन श्रुतिवाक्यबोधितेन भाव्यम् भवत्सिद्धान्ते ‘प्रब्रूहित्वं श्रद्दधानायंत्य प्रते ब्रवीमि इत्यप्रिविषयक प्रमप्रतिवचन योस्सत्त्वात् तस्य च त्रितयव्यतिरिक्तव्यादेवकारसङ्गतिः शरीररूपकविस्त विशेषणवाचित्वेन पूर्वनिपातः प्रसाध्यते इत्यादि वदन्ति । अत्र ‘बरावृणी’ इति गुरुतयनन्तरं वराणां घरणं अतो नाम प्रभः ’ वराणामेष वरस्तृतीयः’ इत्यत्रैव एतद्विद्यामनुशिष्टत्वयाऽहमिति तृतीयवरवरण काल एव प्रभो । (

,

तत्र : अस्तीत्येके मायमस्तीति चैके’ इति प्रभवीजभूतः संशयोऽपि प्रदर्शितः, सेनामेव प्रभ इति स्पुटम् । अन्यत

संशयो नप्रदर्शितः, वादिविप्रतिपच्या संशयेन प्रभः १ तताईशप्यपरीक्षण ‘येऽय प्रेते’ इत्यनन्तरं ‘विद्यामयिन स नांचेषेनस मध्ये ’ ’ वाहनो भूयान्नचिकेतः प्रष्टा इति विश्रुतगुसद्मनचिकेनस मध्ये इत्यनन्तरमेव अन्यत्र धर्माद-य .

श्रामीत् इति पूर्वोचितम भविस्तरः] प्रश्नस्यात्रै पुरुयात्। यिायेन प्रप्रतियघने करणीये इतिसूत्रे नोचम् ‘विद्या मेतां योगविधि व इत्यादाबुपायादित्रितयनिरूपण स्फुटम् । अतः नवीनोसा

नावषाशः,

त्रयाणामेव प्रभात् पूर्व संशयहेत्वमायेन मरूपत्वामावात् श्रीमान् इति श्रुतावमायाय न सयो:भरूपदा | दिया। ‘९१४ मनिम्’ इत्यत्र प्रभो दृश्यते । अथापि विद्यामेता योगविधिं न स्नाम् इत्न योग्य ध्यान

त्रिशानिकेतः इत्यप्राप्यहिदाय तरणं विवक्षितम् । यदस्य तस्योपायभूतध्यान

म

$

आनुमानिका -१-४-१]

सूत्रे सिद्धान्हस्यैष युद्धतोपसंहारः

ક્ક્

गूढार्थसङ्ग्रहः

बतीति नैघकारविरोध: । रूपकविन्यस्तशब्द : पूर्वनिपातप्रसङ्गापादनमापे नयुज्यते, शरीरस्य रूपक धिम्यस्तानाचलर्थः । शरीररूपकविन्यस्येत्यस्य एवमयांसारे शरीरस्यापि रूपकविन्यस्त वनानौचित्यशङ्का न मनस इन्द्रियत्वेऽपि ‘एस्मा चायते प्राणो मनस्सवेंन्द्रियाणि इत्यादी यथा मनसः पृथन्द्रियोक्तिः प्राघान्यतात्पर्येण तथाऽत्रापि शरीरस्य प्राधा म्येन तथोचिः, यश्यतया पूर्वोत्तेषु शरीरवशीकरणमेव प्रधानम् | तेन ‘इन्द्रियेभ्य:परा’ इत्यादौ प्रधानभूतं यच्छरी रत्वेन विवक्षितं तदेवाध्यत शब्दार्थः । ’ रूपकविन्यस्त शरीरगृहीतेः’ इति यदि सूत्रं स्यात् तदा शरीरस्यैवस्यैव ग्रहणं

स्यात् ’ रूपविन्यस्तति च व्ययें स्यात् । ततश्च ’ इन्द्रियेभ्यःपरा’ इत्यादिवशीकरणप्रत्यभिज्ञापनं न स्यात् ‘विन्य स्ने’त्यत्र वि इत्युपसर्गवशीकरणोपयोगितया व्यासता पर्येण । यद्यपि ’ आत्मानं रथिनं विद्धि’ इत्यत्रा मनः प्रथमं नि

देशो नेते, अन: आत्मन: वशीकार्यत्वे परत्यमिति प्रतीयते, तथाऽपि ‘बुरामा महान्परः महतःपरमध्यसम् ’ आम नोऽन्यस्यापि तस्मा परस्येत्ति, आत्मानन्तरपठितशरीर परवम् । एत सूत्रे ‘प्राप्यस्य प्रदाणो रूपम्, प्राप्तृश्य प्रत्यगा- " मनः प्रयुपायं फलनैव तथा प्राप्तिविरोधि च । वदन्ति सत्य वेदा: सेतिहास पुराणका: इतीममर्थममिघत्त इति ?

संप्रदायोऽपि मुस्यः | एंतेन निर्विशेष नात्र विवक्षितम् | गतेः प्राप्तेश्च प्रतिपादनादिति सूत्राकाराशयस्सिद्धः ॥ ।

’ इत्यत्रा मन्दशब्दस्य जीवपररावेन ‘बुद्धेरा मा महान्परः’ इत्यत्रापि आन्दो जीवपरः आ मुशब्दस्य चपनश्व प्रसिद्धेः । एतेनात्मशब्दः स्वरूपपर इति नवीनोक्तिर्निरवकाशा || +

इति आनुमानिकाधिकरणम् अथ वेदान्तसारः

सू-१ आनुमानिकमप्येकेषामिति चेन्न शरीररूपकविन्यस्तगृहीते दर्शयति च (१-४-१)

एकेषा कठानी शरसाया आनुमानिक प्रधानमपि जग कारणत्वेन ‘महतः परमव्य (ठ. १. ३.११) इत्यु यते इति चेत् - न पूर्वत्र ‘आत्मान रथिनं विद्धि’ (१.३.३) इत्यादिपूपायोपासनेषु चशीकार्यव्वाय रथिस्थादिरूपक

विन्यस्तेषु शरीराख्यरूपकवि-यस्तस्यात्राध्यक्तशब्देन गृहीत, ’ इन्द्रियेभ्य:परा झर्था: ’ (१.३.१०) इत्यादिनांहि वशी कार्यत्वेनहि परा उच्यन्ते तथाचोत्तरत्र श्रुतिरेव दर्शयति ’ यच्छेद्र मनसी प्राश. १ (१.३.१३) इत्यादिना ॥ सू - २ सूक्ष्मं तु तदर्हत्वात् (१.१.१)

स ू क ् ष ् म ं अव्यतेन शरीरावस्थं कार्याईमित्स्यव्यवशब्देन शरीरमेव गृह्यते ॥ यदि रूपकविन्यस्तानामेव ग्रहणम् कि मर्थम् १ ‘अभ्यतात्पुरुष. पर: ’ (कठ. १.३.११ ) इन्यत आह सू - ३ तदधीनत्वादर्थवत् (१.४.३)

}

4

<

वेदान्तसारः

६०६

[ आनुमानिका १.४.१

पुरुषाधीनत्वादात्मशरीरादिक अर्थवत् –उपासननिवृत्तये भवति । पुरुषोह्यन्तर्यामी सर्वमात्मादिक प्रेरयन्

उपासनोपाय वैन वशीकार्यकाष्ठा प्राप्यश्चति ‘सा काष्ठा सा परा गति १ (१.३.११) इत्युच्यते ||

भु

¡

सु-४ ज्ञेयत्वावचनाच्च (१.४.४)

}

अत्राव्यचस्य ’ ज्ञेय वावचनाश्च ’ न कापिल्मव्यत्तम् ||

सू-५ वदतीतिचेन्न प्राज्ञो हि प्रकरणात् (१-४-५) }

’ अशब्दमस्पर्शम्’ इत्यारभ्य ‘निन्चाय्य तम्’ (क्ठ १३१५) इति वदतीतिन ‘तद्विष्णो परम पदम् ( १.३९) ’ एष सर्वेषु भूतेषु गूढोऽत्मा न प्रकाशते (१.३ १२) इत्यादिना प्रवृत प्राशोहि ’ निवाथ्य तम १ (१.३ १५) इति शेय उच्यते ॥

सू - ६ त्रयाणामेव चैवमुपन्यासः प्रश्नश्च [१.४.६] उपास्योपासनापासकानात्रयाणामेवास्मि प्रकरण ज्ञेय वेन उप यास प्रश्नश्च, न प्रधानादे । अध्या मयोगाधि गमेन देव मवा’ (कठ, १.२.१२) इत्यादिरूप यास ‘येऽय प्रेत विचिकि सा मनुष्ये अस्तीत्येक ’ इत्यादिश्च प्रश्न (

भ

सू-७ महवच्च [१.४, ७) ‘बुद्धेरात्मा महान्पर (तथाऽव्यचमपीति १.३.१०) इत्या मशब्दाद्यथा न तान्त्रिको महान् ॥ 3

17

इति वेदान्तसार

अथ वेदान्तदीप

आनुमानिकमप्येकेषामितिचेन्न शरीररूपकविहिस्तगुतेर्दर्शयति च कठ’इंद्रियम्य पराह्यथां अर्थेभ्यश्च प मन । मनस्य परा बुडेर्बुदरा मा मइन्वर ॥ मद्दत परम श्यत्वमव्यत्ता पुरुष पर | पुरुपान पर विशिसा काष्टा सा परा गति ॥ ( १ ३.१८) इत्यय कि सास प्रधान 2

मध्यत्त शब्दामिधेयम् | उत नेति सशय । प्रधानमिति पूर्व पक्ष । महन परम्’ इत्यादितत्तत्र याप्रत्यभिज्ञानात, ‘पुरुषान्नपर किञ्चित्’ (२३ ११) इति पचविंशष पुरुषातिरिक्त वनिषघाघ । रादा तरतु - भाव्यतइन प्रधान मिह गृह्यते । पूर्वत्र ‘आत्मान राथेन विद्धि शरीर रथमेव च ’ (१ ३ ३) इत्यादिना उपासनानिय द्रियत्वा पादनाथ ये आत्मशरीवुद्धेिमन इंद्रियमिपया रथिरथसारथिप्रग्रहहयोधन रूपिता त वशीय व पग ‘इंद्रि येभ्य पर। ’ (९.३.१०) इत्यादिनोच्यते तद्रयादय स्वशान्त रथवरूपित शरीरमिहाग्यपरि $

6

3

3

नामव्वेनाम्पचश देनतइति ने वतन्त्रप्रत्रियाप्रत्यमिशाग घ ।‘अध्यक्ष पुष पर (१,३११) इति पन

आनुमानिका १४१ ]

मेदान्तदीयः

६०७

पञ्चविंशकः; अपितु प्रायः परमात्मैव अन्तयमितयोपासनस्याप्युपायभूत इति सदह यशीकार्यकाठायेन पुरुषान 1

·

परं किञ्चिन्’ (१.३.११) इ.युचः ॥

सूत्रार्थस्तुएटाना झास्त्रायो आनुमानिक प्रधानं जगत्कारण वेन ’ महत: परमव्ययम्’ (१.२.१०) इत्याम्नायते इति चेत् तन अय्यत शब्दन शरीराख्यविन्यस्यगृही:- पूर्वश्रामादिषु रथिरथादि रूपड़ावे. पु रथ येन रूपितस्य शरीरस्यात्राव्यत्तशब्देन गृहीने रित्यर्थः । अतो यशीकार्य के परा इद्दोग्यन्ते, दर्शयति च एनमर्थ 1

यापशेषः इन्द्रियादीनां नियमनप्रकार प्रातपादयन् ‘यद्रासी’ इत्यादिः || कथमव्यत्तशब्दस्य शरीर वाध्य भवतीत्याशङ्कयाह

सू – २ सूक्ष्मं तु तदर्हत्वात् (१.४.२) तुशन्दोऽत्रधारणे | सूक्ष्मम् अभ्यच मेवावस्थान्तरापन्न शरीर भवति तदवस्यस्यैव कार्याहत्वात् ॥

यदि रूपकविन्यस्वा आत्मादय एव वशीकार्यत्वे परा: ‘इंद्रियेभ्य.पग: ’ (क्ट. १.३.९०) इत्यादिना गृझते;

तर्दि ‘अव्यक्ता पुरुष पर: पुरुषानपर विचित्’ (१.३.११) इति पुरुषग्रहणमर्थमित्यत आह

सू-३ तदधीनत्वादर्धवत् [१-४-३]

अन्तर्यामिरूपेणावस्थित पुरुषाधीनन्यादा मादिक सबै रथिरथत्यादिना रूपितम् अर्थषत् प्रयोजनबद्भवति । अत

उपासननिर्वृत्तौ वशीकार्यकाष्ठा परमपुरुष इति तदर्थमिह रूपक विन्यस्तेषु परमाणेषु पुरुषस्यापि ग्रहणम् | उपायनिर्वृ

युपायकाठा पुरुष प्राध्यश्चेति ‘पुरुषभन्न पर विश्चित् सा काढा सा परा गतिः (१.३.११) इत्युतम् भाष्यप्रक्रिया वारमकनेयमिदसूत्रम्-परमपुरुषशरीरतया त्दघीन वाद्भूत सूक्ष्ममव्याकृतमर्थवदिति तदिहाव्यचश देन गृह्यते; नावा स्वनिष्ठ तन्त्रसिद्धम् इति ॥

↑

सू–४ ज्ञेयत्वावचनाच (१-४-४)

यदि तन्त्रसिद्ध प्रक्रियेहामिप्रेता; तदाऽव्यवस्थापि शेयत्व वतव्यम् । ‘व्यताव्यसशविज्ञानात् (सका 3

रिका. २.श्लो) इतिहि तत्प्रक्रिया | नवव्यक्त मिह शेयत्वेनोवम् अतश्चात्र न तन्त्रप्रक्रियागन्धः ॥

सू ५ वदतीतिचेन्न प्राज्ञो हि प्रकरणात् [१.५.५] ’ अशब्दमस्पर्शम्’ इत्युपक्रम्य ’ महतः पर पुत्र निचाय्य त मृ युमुसा प्रमुच्यते ’ (कठ. १.३.१५) इति प्रधा नस्य शेयध्वमनन्तरमेव वदतीय श्रुतिरितिचत् सन्न ‘अशब्दमस्पर्शम् १ (१.३.१५) इत्यादिना प्राश:परमपुरुष एव योग्यते ‘सोऽध्वनःपारमाप्नोति तद्विष्णोः परम पदम्’ (१.३.९) ‘एषु सर्वेषु भूतेषु गूढोऽत्मा न प्रकाशते ’ (१. ३.१२) इति प्राशस्यैव प्रकृतस्यात् ॥ सु -६ त्रयाणामेव चैवमुपन्यासः प्रश्नश्च (१.४.६)

अधिकरणारावी

६०८

[ आनुमानिका. १४.१

करेण ‘येय मेने विचिकित्सा मनुष्ये’ इत्यारग्यासमातेः परमपुस्तदुपासनीसा श्रयाणामयय शेव देन उपन्यासः प्रभध दृश्यते न प्रधानादेस्ताविस्थापि । अतस्य न प्रधानमिद शेयष्टम् ॥ t

सू७ महदूच्च (१.४.१) यथा ‘बुदेशमा मदा-पर: १ (क्ट. १.३.१०) इत्यामानाधिश्यान तारिक महत्तस्य

एवमम्यवादीपन ताहिक प्रधानम् || इवि पेदान्तदीपः अथ अधिकरणसारावळी

निर्णीतं याक्यजातं परविषयतया स्पष्टजीवादिलिङ्गं

ततच्छायानुसारि प्रथयति तु वचस्तत्परन्तुर्यपादे । पमिद्धांभ्यां च तत्र प्रशमयति नयेस्साइपयोगोकिशङ्कां घट्टी जाघट्ट इत्थं कथितनिगमनं त्यष्टमं केचिदूचुः ॥ द्वाभ्यां क्षेप्यं प्रधानं कपिलमतमथ त्वेक्तोऽन्योक्तसङ्गपा

तुर्येणाव्यातोफ्तेरपि विभुरवधिस्स्थाप्यते द्वारवृत्या शुद्धाशुद्धौ च जीवावधिकरणयुगेऽनन्तरं चारणीयाँ शेषं तत्रान्तरोकेश्वरनिरसनकृत्तुर्यपादाष्टकेऽस्मिन् ॥

मक्षाधव्यकनिष्ठं जडमध पुरुषं तत्वकाष्ठां विविच्य घृते वली फठानां परमतपठितां प्रक्रियामित्ययुक्तम् । तत्रस्थानेकवाफ्योदितवियिधयशीकार्यमुख्यक्रमोळे

शान्तात्मा विष्णुरक्त पर इह पुरुषः प्रत्यमिशाप्यते च ॥

नार्था इन्द्रियाणां प्रकृतिरथ मनोहेतुरेपान चेष्ट

वुद्धिश्चतन सूते नच महति महाजायते बुद्धिसंज्ञः ।

भोक्तुर्युक्तम्महत्त्वं महति नहि भवेदात्मता पारिशेप्या

F

स्वव्यकोक्किश्शरीरे तदिह न कपिलप्रक्रिया प्रत्यभिशा ॥

॥ इति आ नुमा निकाघिक र णं समा तम् ॥ !

अथ चमसाधिकरणम् श्रीभाष्यम्

सू=८ चमसवदविशेपात् (१.४.८)

अत्रापि तन्त्रसिद्धप्रक्रिया निरस्यते, न ब्रह्मात्मकानां प्रतिमहदहङ्कारादीनां स्वरूपम्

श्रुतिस्मृतिभ्यां ब्रह्मात्मकानां तेषां प्रतिपादनात् । यथा आथर्वणिका अधीयते — विकार

●

‚¢

जननीमझामरूपामजां ध्रुवाम् । ध्यायतेऽध्यासिता तेन तन्यते प्रेर्यते पुनः ॥ सूयते पुरु

पार्थ च तेनैवाधिष्ठिता जगत् । गोरनाद्यन्तवती सा जार्ननी भूतभाविनी । सिताऽसिता च रक्ता च सर्वकामदुघा विभो । पिवन्त्येनामविषयामविज्ञाता कुमारकाः । एषस्तु मियते देव स्वच्छन्दोऽत्र वशानुगाम् | ध्यानक्रियाभ्यां भगवान्भुतेऽसै प्रसभं विभुः । सर्व साधारण दोग्ध पीड्यमानां तु यज्वभिः ’ (मन्त्रिकोपनिषदि) ‘चतुर्विंशतिसङ्ख्यातम व्यक्तं व्यक्तमुच्यते ’ इति । अत्र प्रकृत्यादीनां स्वरूपम भिहितम् ; अथ चमसाधिकरणम् श्रुतप्रकाशिका

सू=८ चमसवदविशेषात् [१.४.८]

कार्यशरीरबाचेिपदस्य रूपके अत्रणात् तदव्यत्तश देने। यत इत्युक्तम् । अत्र तु कार्यशरीरवादिशब्दाश्रवणला रण प्रधानमेवोग्यत इति शासङ्गतिः व्याख्यानरगणवृत्त्या तजोऽत्रन्नपर बेन व्याख्यातम् । विमिट बाबय प्रधानपर, उत तेजोऽन्नपरमिति विचारश्च कृतः, तहूर्षायतु किं श्रुत्यन्तरवार्थमेव व्याख्यात्म १ उत दावयस्वा स्यार्थमिति विकल्पमभिप्रत्य स्ववाक्यस्वारशामावमुत्तरत्र वक्ष्यन् प्रथम प्राधनस्य प्रामाणिक तथा तान्त्रिरास श्रुत्यन्तरारू रह्यज्ञापनाय प्रधानविषय बाक्यजातमुदाहईमाह - अत्रापीति | विकारजगनीमत्यादि । अरूप व ‘भूमिरापो उनल.’ इत्यायुक्त प्रकारेण अजां उत्पत्तिरहिता ध्रुवां नाशरहिता भ्यायते परमात्मना रुङ्कल्परूपशनेन शायत अध्या सिता अधिष्ठिता, तन्यते निस्तार्यते, स्थूलावस्य क्रियते । समष्टिभूतरूपेण क्रियते । प्रेयेते व्यष्टिस्ट्यर्थं प्रेयेते पुरु

पार्थं पुरुषाणामर्थनीय भोग्यभोगापक रणभोर स्थानरूप जग सूयते | गौरियादि । जनित्री भूतभाविनी इतिष्ट

ब्यष्टिसृष्टिरुच्यते सितासिता च रक्त्ता च गौण्या वृत्या सत्वरजस्वमोमयौ । यद्वा तेजोऽबन्नद्वारा सितासिता रत्ता | बिमो. ईश्वरस्य सर्वकामदुधा, लीलारसदोधी अविषमां भोक्तृकर्मानुगुणपरिणामित्वाददक्षपानीम अवेिशाताः स्वाम t

भिर्देहेम्यो विविच्यापरिशता: एक स्विति । कर्मवश्यबहुभोवतृव्यावृत्यर्थे एकः स्वच्छन्द इयुतम् । ध्यानक्रियाभ्या सङ्कल्पसगांदिव्यापाराभ्या ‘ऐक्षत’ ‘असुनव’ इति द्वयमविहि श्रूयते पीड्यमानांरंतु यज्वमिरिति व साहि मात्र क्षीरक्षरणायें पीडयित्वा भुञ्जते, तद्वकर्मवश्यैरा ममितव्यपरामुरूप परिणाम्यमानमियर्थं । अत्रेति । प्रत्यानि प्रकृति पुरुषमहदादांनी स्वरूपममिहितम्याक्येयश्वरमपादन प्रधाननादीविि भायः । ब्रह्मात्मकप्रधानपरवाक्याव्युतानि || 77

६१०

मन्त्रिकोपनिउश्वेताश्वतरयोरैकार्थ्यम्

[ चमसाधि १४२

‘श्रीभाष्यम्

यदात्मकश्चिते प्रकृत्यादयः स परमपुरुषोऽपि ’ तंषड्विंशकमित्याहुस्सप्तर्विशमधापरे । पुरुषं निर्गुण साङ्ख्यमथर्नशिरसो विदु ' (मन्त्रिकोपनिषदि ) इति प्रतिपाद्यते ; अपरेचाथ चॅणिका. ‘अष्टौ प्रकृतयप्पोटशविकास ) इत्यधीयते श्वताश्वतराव प्रकृति पुरुपेश्वरस्वरूपमामनन्ति ‘संयुक्तमेतत्क्षमक्षरं चव्यक्ताव्यपतं भरते विश्वमीशः । अनी शश्चात्मा वध्यते भोस्तृभावात् । ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपापैः (१.८, ९) ‘शाशो द्वाव जानीशनीशायजा होका भोक्तृभोगार्धयुक्ता | अनन्तश्चात्मा विश्वस्पोर्ता त्र्यं यदा विन्दते ब्रह्ममेतम्’ (श्व. १.९) ‘क ् ष र ं प्रधानममृताक्षरद्दर क्षरात्मानावी ते देवएकः | तस्या मिध्यानाद्योजनात्तभावाद्भूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिः (ध्व.१.१०)इति; तथा ‘छन्दांसि यक्षा फतवों प्रतानि भूतं भव्यं यच्च वेदा वदन्ति । अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत्तलिं श्चान्यो मायया सन्निरुद्ध ॥ मायां तु प ् र क ृ त ि ं विद्या मायिनं तु महेश्वरम् | तस्याययवभू तैस्तु व्याप्त सर्वमिदं जगत् ’ (४९,१०) इति । नथोत्तरत्रापि ‘प्रधानक्षेत्रज्ञपतिर्गुणेशस्सं सारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः’ (६.१६) इति; स्मृतिपि प्रकृति पुरुषं चैव विड्यनादी उभा चपि । विकारांश्च गुणाश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान् । कार्यकारणवर्तत्वे हेतुः प्रकृतिश्च्यते पुरुपस्सुखदु· सानां भोक्तृत्ये हेतुरुच्यते । पुरुन्ः प्रकृतिस्थोऽपि भुक्ते प्रकृतिजान्गुणान् । कारणं गुणसङ्गोऽस्य सद्सद्योनिजन्मसु’ ( ग ी. १३.१९, २०, २१) ‘सरजस्तम इतिगुणा प्रकृतिसम्भवा । निरघ्नन्ति महाराहो देहे देहिनमध्ययम्’ (गी.१४.५) तथा सर्वभूतानि फौन्तेय प ् र क ृ र ् त ि यान्ति मामिकाम् | क्स्पंक्षये पुनस्तानि वल्पादा विसृजाम्यहम् । प ् र क ृ त ि स्वामवष्टभ्य विसृजामि पुन पुन | भूतग्राममिम कृत्स्नमवशं प्रकृतेर्वशात् गृ९.७, ८) मयाड ध्यक्षेणप्रकृतिस्सूयते स चराचरम् हेतुनाऽनेन कौन्तेय जगद्धि परिवर्तते ॥ [९.१९]

;

"

तु

"

इति । तत्मादब्रह्मात्मकत्येन कापिलतन्त्रसिद्धा मकृत्यादयो निरस्यन्ते । भ्वताश्वतरोपनिषदि 3

श्रुतप्रकाशिका

अथ तदन्तर्यामिभगवन्प्रतिपादक याक्य दर्शयितुमाह दात्मया इति । ६ष्ट्वेंषत्वबाह विधे प्रकृतितद्वषारेण्वन्तभवात् । शिवं कालस्य तदनन्तर्भावविवक्षया पश्चशिवध्वर्यः दुः कस्तुत्यधमन्य यथासिद्धिरीश्वरप्रतिपादनस्य मश्यया स्यातः पृ॰ निर्देशादम्मिय । प्रकृते. प्रामाि मदतेात्रप्वदानि रदर्शनार्थमुत्तममुत्तोष्टौ प्रकृतय इति । अत्रापि वाक्यान्तवैषाध्यता व सिद्धमेति भाव” । एत् त ् र य यदा वि भरतीत्यर्थः । अभिध्यान आल्नशील्नम् | याजन योग तध्वम वः तत्वाविवा रहारः अवयवभूतैः अभूतैः शरीरभूतैरित्यर्थः स्मृतदर्शयति स्मृतिरपति एवं प्रधान प्रामाकि बाद

परत्वेनामनुपनमियुक्तम् । तस्मादित। प्रत्यादय शन्न महाद विश्यादिक दर्शयति श्वेत प्रष्टृरेय मतीदिनक्वायज त विषयः अपरन सुजमानपट स्वा८९ः श्वेताश्वतर-’ अजामेयाम्’ इति मन्त्रेण अजाशब्दो योगिक विमा उत पर इति विचारः | अनादम्दसुत्रमानशब्दो विमजाया स्वात.

1

ध्येण सष्ट्र बम्यगम्यतः नेति संत्तरीय के ‘अजामेबाम्’

इति मन्त्रे प्रविषभाषा अनाया. किं पयोतिपत्रमा यमति नेति मिजायज्योतिरक्रमामे विकध्यते नेति, यदा विध

मसाधि- १४२]

{

चमसवत् । इत्यस्य शिरसः प्वमसत्वनिर्णयपत्रम्

६११

श्रीभाष्यम्

धूयते ‘अजामेकां लोहितशुक्लष्कृष्णां दहीः प्रजारसृजमानां सरूपीः। अजोयो जुषमाणी ऽनुशेते जहात्येनां भुक्तभोगामजोय.’ (श्व. ४. ५) इति । तत्रसः–विंसि मध्ये केवला तन्त्रसिद्धा प्रकृतिरभिधीयते, उत ब्रह्मात्मिका इति । किं युक्तम् ? घेवले ति । फुतः ’ अजामेकाम् ’ (४.५) इत्यस्याः प्रकृतेरकार्यत्वश्रवणात्, ‘यक्षीः प्रजार सृजमानां सरूपा ' (४.५) इति स्वातन्त्रयेण सरूपाणां वह्वीनां प्रजानांसष्टृत्वश्रवणाय इति ॥ -7

एवं प्राप्तेऽभिधीयते-’ चमसवदविशेषात्- न जायत इत्यजेयजाव मात्र प्रतिपादनाप्त न्त्रसिद्धाब्रह्मात्मकाजाग्रहणे विशेषार्त तेः; चमसवत् यथा ‘अर्वाग्विलश्चभ्स’ऊर्यदुकः ' (वृ.४.२.३) इत्यस्सिन्मन्त्रे चगसस्य भक्षणसाधनत्वमात्रं चमस्शब्देन प्रतीयत इति नताथ

न्मात्रेण चममविशेषप्रतीति, यौगिक्शध्दानामर्धप्रकरणादिभिर्विनाऽर्थयो

गात्

तत्र ‘यथेदं तच्छिरः एप हार्वाग्विलश्चमस ऊर्ध्ववुघ्नः’ (पृ.४.२.३) इत्यादिना वा क्यशेषेण शिरसश्चमसत्वनिश्चयः i

श्रुतप्रकाशिका

21,

ध्येते, नेति यदा बिरुध्येते तदा तैत्तिरीयमन्त्रसिद्धाया अजाया ज्योतिरुपमात्वाभावेन तदैकार्थ्यात् ऊर्जा सृजमा नामिति पदये स्वातत्र्येण सष्टृत्वावगमकत्यात् श्वेताश्वतरम त्रस्था जाशब्दोऽपि ब्रह्माम्बशुन्यकृति परः - यदा न विरुध्येते नदा तैत्तिरीयकमन्त्रासदाया अजाया न तदैकार्यामजा सृजमानामिति पदयोः स्वतन्त्र स्त्र .

ष्टृत्वावगमकन्वाभावात् श्वेताश्वतरमन्त्रस्योऽजार दोऽपि ब्रह्मा मप्रकृतिपर इति । अजामिति । द्दा महत्वपऽजा बं

न सभवति तत्कार्य वास्तुगमादित्यर्थः । स्वातन्त्र्येणैति । ‘सृजमानाम्’ इति कर्तरशानन्द्, स्वतन्त्रः कर्ता अतोन मझ परतन्त्रत्यमित्यर्थः ॥

द

.

एवंप्राप्तइति । अत्रापि कापिलतन्त्रसिद्धप्रक्रिया निरस्त इन्यु क्रमस्थं प्रतिशावावद मनुषस्यत इति मया हेतू माह-मजायतइतीति । अथवा नजायन इतीत्यादिना हेतुरद विवृश्पन् ‘चमसवत्’ इति सौत्रपदं प्रतिज्ञापर

मन्यमान: तेन हेतुपदस्यान्त्रय दर्शयति चमसवदिति । विशेषाप्रदीतरित्यन्त हेतुपदव्याख्यानम् | अवयव‍ सयाजा समाप्रतिपादनेन विशेशमनीतेश्चमस्यद्भनि | वाक्यान्तरमन्तरेण विशेषतो निर्णैतृमशक्या भवतीत्यर्थः तदेय विवृणोदि

यथागित । अस्य यथाशब्दस्य तथात्रापीति माध्येणाम्बयः | चमुसशदायें विशदयति भक्षणसाधनत्वमात्र

मिति | चम्यतेऽनेनेति चमराशब्दव्यु पत्तिरिति भावः; माघशब्देन विशेष्ध्यावृत्तिः इतिब्दी पर ि ती त्यभात्रादित्यर्थः, विशेषप्रतीत्यभात्रे चमरुस्साधर्म्यदृष्टा-ततया व्याख्यातः ‘चमसवत्’ इत्यनेन अर्थसिद्ध दृष्टान्तदा स्तिकसाघारणाकार हेतु दृम्पपाद वेन दर्शयति यौगिकच्दानामिति । साधारणमदयवार्थ बेध्यता

1

ब्दानामित्यभिप्रायः, तेनासधारणावयवार्थबोधवदाम्दिादिव्यात, अर्थ: यामध्यम आदिशब्दः वाय समिर्विना ्थ विशेष शब्दादिपरः विशेषानेयायोगादित्यस्य पूर्ववाना वयः, व्यवयवशक्तेः साधन मात्र प्रत्यायकत्याद यंप्रकरणादि विशेषनागात् चमसशब्देन यथा न चमसविशेषप्रतीरित्यर्थः ॥ १

●

मनु यथा चमराविशेषो वाक्यशेषावसेयः, ‘तद्वदजाविशेषोऽपि

रणनितइति वापर

३थ निश्चयस्याशक्यता दर्शयितु स्वपक्षे विशेशनिश्चयप्रकारमाह – तत्र यथेद तच्छिरइति । यथा इति श्रुतिपदम् ।

ज्योतिरूपक्रमे त्यस्य ब्रह्मकारणिकेत्यर्थपरत्वम्

६१२

[ घमसाधि- १४:२

श्रीभाष्यम्

तथाऽत्राप्यर्थप्रकरणादिभिरेवाजा निर्णतव्या नचात्र तन्त्रसिद्धा जाग्रहण हेतवोऽर्थप्रकर

गाइयो दृश्यन्ते नचास्यास्स्वातन्त्रघेण स्रष्टृत्वं प्रतीयते, ‘बह्लीःप्रजास्सृजम नाम्’ इति स्त्रत्वमाप्रतीतेः । अतोऽनेन मन्त्रेण नावात्मिकाऽजाऽभिधीयते ॥ ९

ब्रह्मात्मकाजाग्रहण एवं विशेषहेतुरस्तीत्याह

सू- ९ ज्योतिरुपक्रमा तु तथा ह्यधीयत एके (१.४.९) तुशब्दोऽवधारणार्थः । ज्योतिरुपमैवैपाऽजा : ज्योतिः ब्रह्म ’ तं देवा ज्योतिषां

ज्योतिः ’ (वृ.६.४.१६) ’ अथ यदतः परो दिवो ज्योतिप्यते’ (छां.३.१३.७) इत्यादिश्रुति

‘प्रसिद्धेः । ज्योतिरुपमा ब्रह्मकारणिकेत्यर्थः । तथाह्यघीयत एके। हीति हेतौं, यस्मादस्या अजाया ब्रह्म कारणिकत्वमेके शाखिनः तैत्तरीया अधीयते ‘अणोरणीयान्महतो महीया

नात्मा गुहायां निहितोऽस्यजन्तोः [तै नारायण.१२) इति हृदयगुहायामुपास्यत्येन सन्निहितं मह्माभिधाय ’ सप्त प्राणाः प्रभवन्ति तस्मात् ’ इत्यादिना सर्वेषां लोकानां ब्रह्मादीनां च तत उत्पत्तिमभिधाय सर्वकारणीभूताऽजा तत उत्पन्नाऽभिधीयते ‘अजामेकां लोहितशुष्कृष्टप्णां यहीं प्रजां जनयन्तीं सरूपाम् । अजोको जुपमाणोऽनुशेते जहात्येनां भुक्तभोगामजोऽन्यः इति । सर्वस्य तद्व्यतिरिक्तस्य वस्तुजातस्य तत उत्पत्त्या सुतप्रकाशिका

दृष्टान्ते दर्शितस्य न्यायस्य दार्शन्तिकेऽध्यवर्जनीयत्वमाह तथात्रापीति । यथा ’ अर्घाग्विलमसः’ इति मन्त्रे न

चमसविशेषप्रतीतिः, तत्र विशेषनिश्चयश्च निधायकवाक्यान्तराधीन तथाइत्रापि निश्वायषान्तरण कजाविशेषनिमयः कार्य इत्यर्थः । ततः किमेत्यवाह – नचात्रेति । ’ सृजमानाम् ’ इति स्वातन्त्र्येण सह प्रतीतिविशेषान यायित्य

शह-नचास्या इति । स्वातन्मयेण ईश्वराविष्टियमन्तरेणेत्यर्थः । स्रष्टृत्य मात्रप्रतीवेरिति । स्वय्यापाराश्रय वलक्षणं स्वातन्त्र्यमेव प्रत्ययवाच्य, नव्यपरप्रेर्यत्वरूपमिति मात्रशब्दाभिप्रायः । रथो गती यो स्वव्यापाराश्रय य

रूपस्वातन्त्र्य रथस्यागमयति, नत्यवरप्रेयं यं अपरमेयंत्वलक्षणस्वातम्यप्रतीत्यभ्युपगमेऽपि सादृशस्वातन्त्र्पलक्षणं कर्तृ कि प्रत्याभयम् उजाश दवाव्यप्रकृतिवारीश्वब्रह्माश्रयमिति विषये प्रकृतिमात्राभयमिति निवार्यकामा मात्रशब्दा निषेतः।यदि ब्रह्मात्मत्वं प्रामाणिषस्यात् तदानीमिह प्रतीयमान स्वात्म्यक्ष यहि सद्या प्रात्याविरोधात् उत्तरसूत्रमवतारयति-प्रझात्मिकेति ।

स. ९ ज्योतिरुपमा तु तथां ह्यधीयत एके [१-४-९] शब्दवि इतरोग्य तिनुरोधन या ज्योतिर्मति । सदेय दर्शयति संदेयाइति महामारणायपरत| प्रमण दर्शयति । अणोरणीयानिति माँ अजामेकाम्’ इत्यस्मिन्मउत्पत्तिः प्रतीयत इत्या सर्वस्येति । यथा इटोयजति पर्टिजति धनुनपार्क जवि ’ इत्यादिष्यसम्यावविदर्शपूर्णमासाभ्यां स्वर्गकामो यजेवइत्यादिमरणम्पसद से नि दाय द्वारिपारियः अन्न सुविधा सुशदपस्यात्वयुदासाथ व्याच

(

मसाधि- १-४-२]

कल्पनशब्दस्य परिणामपरत्वेन सृष्टिपत्यम्

६१९३

श्रीभाष्यम्

तदात्मकत्योपदेशे प्रक्रियमाणेऽमिघीयमानत्यात्प्राणसमुद्रपर्वतादियदेपाऽप्यजा यक्षीनां सरूणां प्रजानां स्रष्ट्री फर्मवश्येनाऽत्मना भुज्यमाना अन्येन विदुषात्मना त्यज्यमाना चं ब्रह्मण उत्पन्ना ब्रह्मात्मिकाऽयगन्तव्येत्यर्थः । अतो वायदशेपाचविशेष खातरी यादेतत्सरूपात्प्रत्यमिझायमानार्थाद्वोपयान्नियमिताऽजा मात्कियेति निश्चीयते । इद्दापि प्रकरणोपक्रमे ‘किं कारण ब्रह्म ’ (श्वे. १.१) इत्यारभ्य ’ ते ध्यानयोगानुगता अपश्यन्देवा स्मशक्किं स्वगुणैर्निरूढम् ’ (१.३) इति परब्रह्मशक्तिरूपाया अजाया अवगतेः उपरिष्ट्राश 1

अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत्तश्चिान्यो मायया सन्निरद्धः (४.९) ‘मायां तु प्रकृति विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम् ‘यो योनियनिमधितिष्ठत्येकः’ (४.१०, ११) इति च तस्या $

एव प्रतीतेर्नास्मिन्मन्त्रे तन्त्रसिद्धस्वतन्त्र प्रकृतिप्रतिपत्तिगन्ध ||

कथं तर्हि ज्योतिरुपमाया लोहितशुलकृष्णरूपाया अस्याः प्रकृतेरजीत्वम् अजाया

कथं ज्योतिरुपक्रमात्यमित्यत्राह

सू – १० कल्पनोपदेशाच मध्वादियदविरोधः (१-४-१०) प्रसकाशङ्का निवृत्यर्थश्चशब्दः । अस्याः प्रकृतेरजात्वं ज्योतिरुपत्रमात्वं च न विरु

यते; कुतः ? कल्पनोपदेशात् । कल्पनं क्लप्ति सृष्टि: जगत्सृष्ट्युपदेशावियर्थः । श्रुवप्रकाशि

‘जात्येनां मुक्तमोगामजोऽन्यः’ इत्युत्तस्य मुक्तस्योत्पत्यनुपपत्तेश्चैत्यत्राह-चह्नीनामिति । न सृष्टिकरणविद इत्यर्थः, ‘यस्माजाता नपरा नैव किंच नास’ इत्युत्तरत्रापि सृष्ट्यनुवृत्ते रितिचार्थसम| सर्वस्य तद्व्यतिरितस्य वस्तुजातस्य तत उत्पच्या तदा मकवोपदेश प्रक्रियमाण इति श्रुतम् । मुत्ताम, स्वरण विच्छेदात् यथा मदात्मकीर्तनमित्यभिप्रेत्याह-कर्मवश्यनात्मना मु यमानाऽन्येन विदुपात्मना त्यज्यमानाचेति । एवं तन्त्रसिद्वाजात्वविरोधिज्योतिरुपत्रमात्वं शासान्तरे दर्शिम अथ सृजमानाम्’ इति पदमतीत्वात ध्यावधि ब्रह्मात्मकत्व स्वप्रकरणे दर्शयति । इहापीति । शक्तिरूपायाः अपृथविरूद्धविशेषणरूपायाः कार्योपयोग्यपृथविर विशे पणहि शक्तिः | योनि जगद्योनिभूता प्रकृतिमित्यर्थः तस्या एव ब्रह्माविकाया एथ स्वतन्त्रप्रकृतिप्रतिपन्धिइति । न केवलं शाखान्तरेकार्थ्यात् स्वकरणाच्च ब्रह्मात्मक वावगमादिति भाव ॥ ।

उत्तरसूत्रामाह- कथंतति । लोहितशङ्ककृष्णाकार वहि कार्याबस्थायामुपपद्यते तदान ज्योतिरुक्रमा. m

स्वीकारे अजावानुपपत्तिः, अजात्व ज्योतिरूपक्रमान्यानुपपत्तिरित्यर्थ

J

सू-१० कल्पनोपदेशाच मध्वादिवदविरोध [१.४.१०]

प्रसक्तेति । चत्वर्थ इत्यर्थः । अवरोधशदार्थमाह - अस्थाइति । समस्त द्वावारोपणपरम्घच्युटासाय कल्पन

शब्दस्य सृष्टिवाचिस्व लोकसिद्ध घातेरसृष्टिषाचित्वेन दर्शयति कल्पनं शिव इत्यादिप्रयोगो इति मन्वा भौतप्रयोगं दर्शयतिक्लप्तिरिति । बलतिशब्द विशदयतिरिति । बस

अजालकहनपरपरमतानुवाद:”

६१४

[ चमसाधि- १४२

श्रीभाष्यम् "

ष्टिः । यथा ‘सूर्याचन्द्रमसाधतो यथापूर्वमष रुपयत्’ (ते.नारा १.१३) इति पपने धिः

अत्रापि ‘अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत् ’ [४.९] इति जग सृष्टिदिश्यते । स्वैनाविभक्ता

दस्मात्सूक्ष्मावस्थात्कारणान्मायी सर्वेश्वरस्सर्व जगत्सृजत त्यर्थ । अनेन कल्पनोपदेशे

नास्याः प्रकृतेः कार्यकारणरूपेणावस्थाढयान्ययोऽवगम्यते । सा हि मलयदेलीया बहता पन्ना अविभक्तनामरूपा सूक्ष्मरूपेणावतिष्टते नेिळायां तद्भूतसत्त्वादिगुणा ‘विरुक्त K

,

नामरूपाऽव्यक्तादिशब्दवाच्या तेजोवन्नास्पेिण च परिणता लोद्दिष्टप्णकारा चाव तिष्ठते । अत. कारणावस्थाऽजा, फायनस्था ज्योतिरुप मेति न विरोधः । मध्यादिवत्

यथेश्वरेणादित्यस्य वारणावस्थायामेवस्थेवावस्थितस्य कार्यावस्थायामृग्यजुस्सामा थर्यम तिपाद्यकर्मनिष्पाद्यरसाश्रयतया स्वादेिवतामोग्यत्वाय मधुत्ववपन कुदयास्तमयक ल्पनं च न विरुध्यते । तदुक्तं मधुविद्यायाम् ’ असौ वा आदित्यो देवमधु “(छां.३.१,१) इत्यारभ्य ’ अथ तत ऊर्ध्व उदेत्य नैवोदेता नास्तमेतैक्ल एव मध्ये स्थाता ’ (३११.१) इत्य

न्तेन, एकल एकस्वभाय । अतोऽनेन मन्त्रेण ब्रह्मात्मिका नाभिधीयते, न कापिलतन्त्र सिद्धेति सिद्धम् || अन्येत्नस्मिन्मन्त्रे तेजोबन्नलक्षणाऽजैका भिधीयत इति ते । ते प्रष्टव्या. किं तेजो

ब्रह्मैव किंवा तेजोवनमरणभूता वन्नान्येव तेजोवन्नात्मिकाऽजैका उत तेजोवरूप ,

१

काचित्-इति । प्रथमे कल्पे तेजोराना मनेकत्वात् ‘अजामेयाम्’ इति विरुध्यते । सुतप्रकाशिका

े

।

t

1

यथेति । ‘प्राकल्पयद्यो भुवनानि सप्त’ इत्यादिस्मृतिप्रयोगश्च प्रसिद्ध । अतो ज्योति कल्पनौबेदिवशद. निर्देशानुसारिणी | तथा निर्देशश्च मुनिसमाधि ‘सप्रसादादध्युपदेशत् ’ समानो ज्योतिषा’ इत्याविषदर्श नात् अजा वज्यातिरुपक्रमात्वयारविरोधासदश्यति । अनेनेति । अवस्थाद्वय तिति । ताइवा :

कारणावस्थ नन्नतारना ||

१

F

ननु कथ प्रकृतेव्रतापति नान्यद्रव्य द्रव्यान्तर भवति । सत्य नान वापत्तिर्विहित, किंतु प्रधृ तिशरीरकब्रह्मण कारणावस्था प्राप्ति | भाष्य युपस्थापक सेति पदहिरण्यं ते कारणावस्थ ब्रह्मैव प्रकृतिशब्देना

भिघीयत ब्रह्मव्यतिरिक्तवर वन्तराभावादिति प्रकृत्यधिकरणे वक्ष्यमाण यात् । पार्यावस्था ज्योतिरपन मेति । कार्या

वस्थाइजाशरीरक ग्रहा कारणमित्यर्थः । सूण्ड व्याध्विति । उदयास्तपनि वादिरा थाइजा वज्योतिरुपत्रमावे अवस्थामेदन प्रत्याख्यैषधर्मिण्यवद्धय एक्स्य ईश्वरेणेकस्य ।

वस्थाद्वयन यो

अविभत नामरूपस्यैत्यर्थ –’ ज्योतिरुपकमेत्यादि सूत्रद्वयस्य पराक्तमथ निराधवप्रथामसूत्ररूपये दूषयति,

अन्येत्विति । दूरयितु विकस्ायत विमिति । अगा वन परिषरूप्यमान हायस्पश् । अजा वैकष सिद्धयर्थं ब्रह्मकारणत्रादानुगुण्यायें च ब्रह्मानुचन्धि वन मध्यम शिरा दईएम | जोऽनप तेजोऽबन्नादस्य कक्ष कि

मकच्छागत्वेन कस्थ्य इत्यर्थ | तेजोऽयन्नकारणभूता काचिदिति । तज्ञानाचशदनु स्वाक्षतातःकारणभूता का. चेदेकाजाम्वेन किं रूप्यतेत्यर्थ । प्रथम शिस दूरपान प्रथमझत | एक विरोधशाह 1

【

े

।

झमसाधि·९१-४२ ]

पूनमोचनम्

६१५

श्रीमाध्यम्

न च धाच्यं जोनारामनेरम्वेऽपि

रणनेतापत्तिरिति । त्रिवृत्करणेऽपि बहुत्या /

' नपगमात्,’ इमास्तियो देवताः [छां.६.३२] ' तासां त्रिवृतं त्रिवृत करवाणि 2

(६.३.३) इति प्रत्येकं निवृन्धरणोपदेशात । द्वितीयः पोलियः किं तेजोयसरूपेण

विकृतं ब्रह्मेबाजा एका किया स्वरूपेणावस्थनमवितमिति । प्रथमः यस्पो बहुत्वानुपाया देव निरस्तः । द्वितीयेऽपि ‘लोहिशुरुकृष्णाम् ’ (ध्व. ४.५) इति विरुध्यते । स्वरूपेणाय स्थित ग्रहह्म तेजोऽयनलक्षणमिति पत्तुमपिनशक्यते । तृतीये स्पेऽध्यजाशब्देन तेजोऽय नानि निर्दिश्य तैस्तत्कारणावस्योपस्थापनीयेत्यास्थैयम् । ततो वरमजाशध्देन तेजोवन कार णावस्थायाः श्रुतिसिद्धायाधनम् । यत्पुनरस्या प्रकृतेरजाशब्देन छागत्वपरिक

रूपनमुपदिश्यत इति। तद्यमद्ग, निष्प्रयोजनत्वात् । यथा ‘आत्मानं दिन विद्धि (उ.१.३.३) इत्यादिषुपायताण्यापनाय शरीराविषु स्थादिरूपणं क्रियते; यथा व

चादित्ये वस्वादीनां भोग्यत्वरयापनाय मधुत्यय रुपनं क्रियते तद्वदस्यां प्रकृती छागश्वप ;

रिकल्पनं क्वोपयुज्यते न केवलमुपयोगाभाव एव, विरोधश्च कृत्स्नजगत्कारणभूतायाः स्वस्मिन्ननाढिकालसंरद्धानां सर्वेषामेव चेतनानां निसिलसुख 5

1

;

1

श्रुतप्रकाशित

नच याच्यमिति । कुतइत्याह - निवृस्करणेपीति । हुवामयम्ममुपपादयति इमाइति । न समुदायैक व अपितु समुदायत्रयमेवैत्यर्थ । द्वितीय शिरोविमिति | रूपा विकास, विकजाशन्टेनोग्य उनकल्पस्वरूपमिति विप्र-थार्थ | प्रथमेशरास अस्थ हुवादेव विरोधम हप्रथमइति । मध्यमे शिरसि द्वितीय दूषयति द्वितीयेऽपीति । ब्रह्मस्वरूपे J

?

लावाभावात् युत्यस्वारस्यमित्यर्थः । तेजोऽबनादिसमस्य ब्रह्मणः किं नोपपद्यत इत्याह - स्वरुपेणीत ॥ 1

²

यदा सूरस्वारस्यमध्याह-स्वरूपेणेति । ‘ज्योतिरुप्रथमे इतिहि सौत्रपदम् ज्योतिपत्रमशब्दस्तेजोऽन्नयाची विहि तैयख्यातम् । नहि ब्रह्मस्वरूप तेऽशब्दवाच्यम् अत्रसूतास्वारस्यमित्यर्थः । जन अजाशब्दवाच्यमितिपक्षे कियमस्थाविशिष्टय द्वार उदार याद्वार वेलअरस्मो हितम् ’ इति श्रुतेः । सदारत्वे अस्म पक्ष एवं पात् इति विक्स्पपरिहारयोः स्पष्ट वाघ्रषष्ठोत्तिः । प्रथम विकल्पितशिरस्त्रये तृतीय शिरो दूषयति तृतीयवि | रोहिशुकृष्ण वाजा वैकत्वरिद्वयर्थमय पक्षशङ्कितः । तत्र दूषणमुच्यते अजाशब्देनेति । तेजारामाचकस्य अज़ाशदस्य तेजोऽवलपरत्वमारोप्य तेन तत्कारणस्य लक्षणयोप. 21

स्थापनादापे मुख्यवृत्त्या कारणप्रतिपादन परत्वाश्रयण युव मेत्यर्थ’, ‘कल्पनोपदेशात्’ इति सूत्रस्य परोत्तम यति यत्पुरयाइति । सर्वत्र रूद्वितोऽपयशक्तया वा प्रतिपाद्यमान मुख्यार्थपरिग्रहरस्वतःप्रास गौणार्थंपरिग्रहस्तु मुख्यार्थानुपपच्या प्रियते । तत्रौचित्याशियलाभोऽनेक्पदमुख्यार्थं वसिद्धेिश्च प्रयोजनम् । तत्र मुख्यानुदायभावः प्रदर्शित’, अजान्यज्योतिरुपमात्यो स्थानावित् । अतोऽथोचित्यलारूप प्रयोजनभाव दूषणमाह-दूध

निष्प्रयोजनत्यादिति दूषण वशापनाय वस्नस्य प्रयोजनसिद्धयर्थता दर्शयति यथाऽत्मानमिति । विरोध दर्शयति कृत्स्नेवि। प्रयोजनामावस्य । .

TIYA

BHA

’ अजामेकाम् ’ ’ अजह्येकः’ इति श्रुत्यर्थनिर्धारणम्

BERBAY-7 BI

48566

LIBRARY

[ं चमसाधि. ३ १४ ३

श्रीभाष्यम्

दुःसोपभोगापवर्गसाधनभूतायाः अचेतनायाः अत्यल्पप्रजासर्गकरागन्तुक सङ्ग मवेतनाव शेषकरूपात्यल्प प्रयोजन साधन स्वपरित्यागाहेतु भूतस्वसंवन्धिपरित्यागसमर्थचेतनविशेषरूप च्छागस्वभावख्यापनाय तद्रूपत्वकल्पनं विरुद्धमेव ।‘अजामेकाम् ‘अजोहोकः ’ (कठ. १.३ ३) ’ अजोऽन्यः’ इत्यत्राजाशब्दस्य विरूपार्थक्ल्पनं च न शोभनम् । सर्वत्र छागत्वं परि कल्प्यत इति चेत् ‘जहात्येनां भुक्तभोगामजोऽन्यः [१.३.३] इति विदुप आत्यन्तिषप्र कृतिपरित्यागं कुर्वतोऽनेनचाऽन्येन वा पुनरपि संवन्धयोग्यच्छागत्वपरिकल्पन मस्यन्तवि रुद्धम् ॥

इति चमसाधिकरणम् श्रुतप्रकाशिका

एकरूपेति । दुग्धादिरेव प्रयोजनमित्यर्थ अचेतनाया इत्यनेन स्वसबन्धिपरित्यागासामध्ये सिद्धमिति तस्नीकर माह -स्वसम्बन्धीति | परिमितकार्यकरत्वादिरत्र विरोध उत्तः । पूत्रणान्तरमाह-अजामिति । अथैंक्रूध्य शङ्कते

सर्वत्रेति । तन विरोधान्तरमाह- जहातीति । एवमथाँचित्यलाभ रूपप्रयोजनाभावो दर्शितः । सर्वत्र छागत्वंपरिकल्पन शङ्कोपन्यासेनै वानेकपदान्त रमुख्यार्थत्व सिद्धि रूपप्रयोजनाभावश्च फलितः । एव हेत्वभावात् प्रयोजनाभावाच्च छागत्वपरि कल्पन व्युदस्तम् ॥

ननु नात्र विरोध: कार्यकारित्व प्रयोजन साघनत्वचेतन सङ्गादिमात्रस्य विवक्षितत्वात् । नहि दृष्टान्तगतसर्य

धर्माणा विवचानियमोऽस्ति तथासति सर्वत्र दृष्टान्तोप-यास समस्द्वात् ‘गौरनाद्यन्तवती’ आत्मान रथिनं विद्धि’ इत्यादिषु च प्रकृत्यादेगों त्वादि परिकल्पन दृश्यते, तच सर्वथा साधर्म्यविवक्षाया नघटत इति । उच्यते* आत्मांन रथिनं विद्धि’ इत्यन पृथमेव रूप्यरूपकाचिपदारणात् रूपकानीका रूपवाचियर्थ्यप्रसङ्गात्

येन कारणेन साघम्ये योग्य प्राप्युपायतादिरूप तदाकारमात्र तत्र विवक्षित मिति निश्चित प्रयुषपदवेयध्यपरिहारार्थ अजामेकाम् ’ इति वाक्येतु रूप्यरूपकवाचिपदद्वमाश्रवणात् अर्थाचित्य नावगम्यते, तेन गौणत्यनारेप नवैयम् ’ गौरनाद्यन्तवती ’ इत्यत्र रूष्यवाचि पदाश्रवणात् अजाशब्दबद्रोशब्दस्यावयवशक्तया प्रवृ युपस्थापना

सामर्थ्याच्च गत्यभायाद्वैगि।ष्टत्तिराश्रिता ‘अनाद्यन्तवती’ ‘सर्वकामदुधे ’ इत्यायुचितविशेषण् श्रवणाद यौचित्यम वगम्यते । अजाशब्दे न तथा गत्यन्तरामाव, उचितावयवार्थसभवात् । उचितविशेषण व रूदिसि दाइजाव्यावर्त के नभूयते पुलिङ्गाजशब्दये।श्चामुख्यत्व ’ वही प्रजाः ’ इत्यादपदानां सङ्कोश विषल । अतः प्रयुक्त पदवैयर्थ्यपरिहार पदान्तरस्वारस्यायौचित्य सद्भावासद्भावरूपवैषग्यात् ‘आत्मान राथेनं विद्धि’ इत्यादिपरवमयुतम् । कार्य कारित्वाद्यर्थमात्रविवक्षायामर्याविरोधामावो यउस सचे मुख्यदेय वृध्या सम्यते तदा गौणवृत्तिपरिग्रहो निप्पर वादनु. 7

पपन्न । एव परोत्तस्य ‘ज्योतिरुपमे ’ इत्यादि स्त्रार्थस्य एकशब्दार्थविरोध उत, कल्पनोपदेशात्’ इति द्वादारोदणे सूत्रस्याजाशग्दा स्वारस्य दूरणतयेातम् । यद्यपि प्योतिरुपक्रमाशब्देन तेन: प्रमुख, वरुपनशब्देना 6

1

,

चपरोक सूत्राशरानुगुणामय प्रतीयते, तथाऽप्यनुपपत्तिपराहतम् । अस्तु वैदिकनिर्देशसमाधिना स्वरसम.

मेठि मिदा घमसपदविशेषात् ’ इति सूत्र परस्यास्वरस चमसशब्दस्य यौगिकत्यास स्टार्थपर याम्याश्च ॥ 1

इति घमसाधिकरणम्